Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

Author(s): Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016114/1

Page #1

PRAJNA-PATHA-SHALA-MANDAL-GRANTHA-MALA
DHARMAKOSA 92102
axmanshastri Joshi

Page #2

#3
DHARMAKOS A MANDALA
For the promotion of this work we have established a Board of the following gentlemon:President:
Ex-Justice S. S. Patkar, B.A., LL.B., Bombay: Vice-Presidents:
1. Justice Bhavanishankar Niyogi, LL.M.,
Nagpur.
2. Hon. Mr. G. V. Mavalankar, B.A., LL.B., Speaker, Bombay Legislative Assembly.
Secretaries :
1. Pt. Laxmanshastri Joshi, Tarkateertha Editor-in-chief, "Dharmakosa", and President, Prajña Pathar'ala, Wai, 2. Pt. Vasudeoshastri Konkar, Pravachanpatu,
Wai.
Members:
1. Mr. N. C. Kelkar, B A., LL.B., Poona. 2. Hon. Mr. K, M. Munshi, Advocate, Bombay. 3. Mr. P.B. Gajendragadkar, M.A., LL.B., Secretary, Hindu Law Research and Reforms Association, Bombay. 4. Mr. Shankarrao Sambhaji Gangala, B.A., Bombay.
5. Mr. R. G. Soman, Pleader, Satara.
The objects of the Board are:
1. to supervise the work of the editorial staff. 2. to devise ways and means for facilitating the editorial work.
ADVISORY BOARD
1. Shrimant Raje Balasaheb Pantapratinidhi,
Aundh.
2. Shrimant Sardar Madhavrao Kibe, Indore. 3. Mr. P. V. Kane, M.A., LL.M., Bombay.
4. Mr. S. A. Kher, B. A, (Cantab.) Ahmedabad. 5. Mr. 8. V. Vaishampayana, B.A, LL.B., Wai.

Page #3

धर्मों विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा
धर्मकोशः
व्यवहारकाण्डम्
उत्तरार्धः विवादपदानि
संपादक: लक्ष्मणशास्त्री जोशी, तर्कतीर्थः अध्यक्षः प्राज्ञपाठशालामण्डलस्य
बलिप्रतिपत् , संवत् १९९५

Page #4

Publishers: Prājñapathas'ala Mandaļa, Wai, Dist. Satara.
(INDIA)
[ All rights reserved.)
Printer :Lakshman Narayan Chapekar.
Aryasaṁsksti Press, 198(17) Sadashiv Peth, Tilak Road, Poona 2.

Page #5

DHARMAKOSA
VYAVAHARAKĀŅDA
| VOL. 1]
(PART II
VIVĀDAPADĀNI
( Titles of. Law ] .
1938
EDITED BY Laxmanshastri Joshi, Tarkateerth,
President, Prajna Pathas'ala Mandala.

Page #6

EDITORIAL STAFF
Editor-in-chief : Laxmanshastri Joshi, Tarkateerth,
President, Prājñapāthas'ala Mandala, Wai.
Sub-editors :
1. Rangnathshastri Joshi, Sahity as'åstri, Wai.
2. K. L. Daptari, Esqr., B.A., LL.B., Nagpur. 3. Prof. Dr. V. G. Paranjape, M.A., LL.B , D.Litt.,
Fergusson College, Poona. 4. Prof. N. R. Phatak, B.A., Bombay. 5. Prof. P. R. Damle, M.A, LL.B., Wadia' College,
Poona, 6. P. B. Gajendragadkar, Esqr., M.A., LL.B.,
Secretary, Hindu Law Research and
Reforms Association, Bombay. 7. B. N. Khare, Esqr., Wai. Secretary:
Pt. Vasudeoshastri Konkar, Pravachanpatu, Wai.

Page #7

TABLE OF CONTENTS
Preface
.
i-iii A Ground-plan of the Vyavahārakānda
iv-vii Appendix 1 [मेधातिर्थरस्मत्कृता म. म. गंगानाथ झा कृता च द्धि
viij-xi ,, 2 मेधातिथेरस्मत्कृता शुद्धिः]
xiixvi 3 [प्रो. जॉलि-संपादित-नारदस्मृतावनुद्धतमसहायभामा
xvii-xviii , 4 [असहायभाष्यस्यारमत्कृता शुद्धिः]
xviii विवादपदेषूद्धतग्रन्थपरिचयः
ixx-xxiv ग्रन्थनामसंक्षेपाः
xxv-xxvii विवादपदानां विषयानुक्रमणिका .
xxviii-xlviii ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
xlix-lxxxi अनुपलभ्यमानस्मृतीनां संग्रहः
lxxxii विवादपदानि
५९९-१५८९ ऋणादानम् .
५९९-७३४ वृद्धि: ५९९-६३५; आधिः ६३५-६६१, प्रतिभूः ६६१.६७७; ऋणप्रतिदानम्
६७७-७१६, ऋणोद्माणम् ७१६-७३२, प्रमेयक्रिया ७३२-७३४. उपनिधिः ७३५-७५६; अस्वामिविक्रयः ७५७-७६९; संभूयसमुत्थानम् ७७०-७९०; दत्ताप्रदानिकम् ७९१-८०८; अभ्युपेत्याशुश्रूषा ८०९-८४०, वेतनानपाकर्म ८४१-८५६; संविद्यतिक्रमः ८५७-८७७; क्रयविक्रयानुशयः
८७८-९०१ विक्रीयासंप्रदानम् ८७८-८९०; क्रीत्वानुशयः ८९०.९०१. स्वामिपालविवादः ९०२-९२१; सीमाविवादः ९२२-९६२, स्त्री पुंधर्माः ९६३-१११९; दायभागः
. ११२०-१५८९ दायभागपदार्थः ११२०-११४३, पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च ११४३-११५७; पितृकर्तृको विभाग: ११५८.११७४; पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः ११७५-११८० पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः ११८०-११९४, भ्रातृणां सहवासविधि: ११९५-११९९; पुरुषपरम्परायां विभागविधिः ११९९-१२०३; विभाज्याविभाज्यविवेकः १२०४-१२३३; सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः १२३३-१२३८; असवर्णभ्रातृविभागः १२३८-१२५२; पुत्रप्रकाराः तेषां दायहरत्वविचारश्च १२५३-१३८५, दायानींः १३८५-१४०४; पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भाग: १४०५-१४१४; पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भाग: १४१५-१४२२; स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च १४२३-१४६३, मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः १४६४. १५४०%, संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च १५४०-१५६२, विभक्तजविभाग: १५६२-१५६८, विभागानन्तरागतविभागः १५६९-१५७०% विभागदोष पुनर्विभागादिविधिः १५७०-१५७४, विभागसंदेहे निर्णयविधिः १५७५-१५८२, विभक्ताविभक्तकृत्यम् १५८३.१५८९.

Page #8


Page #9

Preface
We are glad to be able to issue the and assault) (4) ETH(adultery) (5) - second part of the first volume of समाह्वयम् (Gambling and Betting) (6) प्रकीर्णकम् Dharmakos'a to our readers this year. (Miscellaneous). The first part of the first volume dealing From the various Smrti texts that we with the "adjective law' (Vyavahāramāts. have studied, it does not appear that a fixed kā), which was published last year ,forms order was ever intended for these titles. a compendium of texts relating main- They have been arranged differently in ly to judicial procedure and evidence. Manu, Yājñavalkya, Narada and KautiAs in the first part, here also we have liya-arthas'astra. If we exclude the incorporated texts from the Vedas, the 'adjective law' from the chapter on - Mbh., the Rāmāyaṇa, the Puranas, the Ffy in the Kautilīya-arthas'āstra it Arthas'astra and the S'ukranīti along contains only seventeen of the titles; of with the proper Dharmas'ästra texts. This which the one on 'ownership' has been part and the third to be printed will included under 'possession' by the authors cover the entire portion relating to 'titles of the Smsti-texts and the portion on of law (Vyavahārapadani). The titles 'adultery' which appears in the ordinary of law included in this part, barring a titles, has been given a separate chapter few exceptions can very well be regard. namely 071964 in the chapter TTTET ed as constituting the civil law. The by Kautilya and has not been included "titles of law' which will be incorporated in the chapter on the H T. Theft in the third part will be such as might (a ) and Felony (HTC ) have been in. be styled as criminal law. The thirteen cluded in one and the same title and titles of law which have been included the क्षेत्रपथहिंसा relating to स्वामिपालविवाद in this part are as follows: -(1) FUNT figures under are in the Arthas'āstra. (Non payment of debts) (2) 3 TET: (Depu- On the other hand, the titles on "breach sits) (3) FIA : (Sale without owner- of service' and 'miscellaneous which ship)(4) 14 Partnership) (5) - appear in Arthas'āstra do not occur aft (Resumption of gifts) (6) Tai among the eighteen titles of ManuTY191 (Breach of a contract of service) smrti. Yajñavalkya makes no mention (7) A # Non-payment of wages) of the eighteen titles although there are (8) aya : (Transgression of a com. provisions relating to each in his work. pact) (9) #419 ITT: (Rescission of pur- In fact the classification of the text of chase and sale) (10)
F ifa: (Dispu- Yajñavalkaya into the eighteen titles tes between master and herdsman) (11) appears to be entirely the work of the diafale: (Boundary-disputes and land- commentators. Nārada groups 'non-paydisputes) (12) agat: (Duties of men and ment of wages' with "disputes between women) (13) FIGHT: (Inheritance). The master anu herdsman' and 'felony' with third part will contain six titles of law theft'. A separate title bearing the name which will be as follows:-(1) HICH | precautions against thief' (tagu:) (Heinous offence or Felony) (2) FUEL based on ths Nepali Version of the (Theft and robbery)(3) arcus 1 (abuse | Nāradasmrti appears as an appendix in

Page #10

Vyavahārakānda
Dr. Jolly's edition of the Narada Smrti. Our copy of the Vyavahāra-kalpa- . This is obviously an interpolation as taru has been made from the manus. 'theft' does not appear amongst itscript of the Saraswati Bhuvana Library eighteen titles and theft has not only in Benares. It extends from the begin. been treated in the section on 'felony' in ' ning to the middle of the chapter on the current versions of the Narada Sim. Vivada. The original Ms. being Smrti and the Naradiyamanusamhita incomplete our copy also is naturally of the T. S. S., but there is an express incomplete. From the chapter on Simastatement in Narada-smrti (14/12) to the | vivāda onwards to the end, our copy has effect that theft' is a variety of felony'. been made from the Bikaner State LibraNārada includes adultery' in his title onry Ms.; which lacks only last three or duties of men and women! He futher four folios. All references to and v.l. for sub-divides the eighteen main titles into the texts from the section on Sīmăvivada one hundred and thirtytwo sub-titles. are naturally to the Bikaner State Libra'Disputes between master and herdsinan' ry copy. Both the copies are corrupt and and 'miscellaneous' do not find a place in from the extracts from Vyavabärathe enumeration of Brhaspati. The kalpataru which occur in Vivādaratnānumber eighteen is specifically men. kara, Smrtisāra, Vivādacintamani, Dantioned in Manu. (8-147: Dharmakos'a daviveka. Saraswati. Vilasa, Viramitro; Vol. I, Part I, p. 8, 9), Nárada (1/16-9 daya and Balambhatti; it appears that the Dharınakos'a Vol. I, Part I, p. 14) Bpha- commentary on the Smrti-passages has spati (Dharmakos'a Vol. I, Part I, p. 17). been dropped in several places. On the Katyāyana (Dharmakos'a, Vol.I, Part I, other hand some passages which have p. 18) and Agnipurāņa (253/131, Dharma- been quoted from Vyavahārakalpataru kos'a Vol. I, Part I, p. 19; while the titles in these works are to be found in neither themselves have been specifically men- of the Mss.. Quotations from the Kal. tioned in Arthas'astra, (1/1, Dharmakos'a pataru contained in these works have Vol. I, Part I, p. 7-8) Manu, Nārada, been cited by us under the respective Bphaspati aud Agnipurāņa. The Mäna. headings. sollăsa has numbered the titles of law
It was after our section on the as twentytwo and has specifically men
Vyavahāramātskā and the section on the tioned them (Vide Dharmakos'a Vol. I
Vivādapadāni upto the sub-section KraPart I, p.19). The author of the Mitakşara
yavikrayānus'aya had been printed that also is of the opinion that there need
we could secure a copy of the Madana. not be any definite order observed in the
ratna from the Bikaner State Library and arrangement of the titles, cf. 749EITTERAT
hence references to and v.l. for the परस्परहेतुहेतुमद्भावाभावात् 'तेषामाद्यमृणादानं' इत्यादि
Madanaratna have been given only from 488 a faina: 1 (TÀNIAI 2/159).
the sub-section on Kraya vikrayānus aya According to Brhaspati the titles of onwards. In some places quotations laware of two kinds, one originating in from the commentary also have been wealth and the other in injuries, mean. included. As there were not additional ing thereby that in the first kind proper Smrti.passages and v.1. to be recorded decision of the property disputes is the from the remaining portion of the Madamain purpose and punishment is subordi- naratná it was not found necessary to nate; while in the second, punishment is add an appendix about them. The Ms. predominant. We have also adhered to of the Madanaratna must be in complete, this division while classifying the titles. since our copy extends only upto the

Page #11

Preface
section on Dyutasamavhaya.
in the references to and V. L. for the The work referred to by us as same verses in Yajñavalkya and Narada. g'ukranīti is really S'ukranītisāra; but Some repetition occurs in the it has been referred to as S'ukranīti by. subject headings of the Vaidika several scholars. It is not possible to passages, which could have been avoidmention a definite date for this work. It ed; but as we were particular about quoquotes several verses most often in their ting the texts according to the striot original form, in rare places with a few order of the different Vedas and within alterations, from Vasistha, Manu, Yāj. each according to Mandala or Kanda of fiavalkya, Narada, Bșhaspati, Bhrgu, each, we have not been afraid of Katyāyana, Vyāsa, Pitāmaha, Praja- repetition. pati, Hārīta and other texts. References A considerable portion of Harīta to and V.L. for the S'ukraniti have been being in the form of Sutras we have given in connection with the various given it a place immediately after Smsti-texts and they have not been quo- ! Gautam. ted in connection with S'ukranīti itself Quotations from re: and transferi barring a few.sections like Lekhya where have been given under a common headthey have been repeated for the proper ing as 'ra: rarefedt a understanding of the context. The Some extracts from the treatises such S'ukraniti has been given precedence as-Balarūpa, Pārijāta, Halāyudha, S'riover the Smrtisangraha. but that the karanibandha, Dharmakos'a and Pra. latter text is earlier than the former is kas'a which are not extant to day are clear from the fact that the S'ukranīti included in the Smstisära of the India quotes the Sangrahakāra along with the office Library Ms. No. 301. We have reSmrti-texts. Prof. P. V. Kane has fixed produced passages, though corrupt, of the the date of the author of the Smrtisan- above Nibandhakārs from the Smstisāra graha between the 8th and the 10th cen- bearing on the two chapters namely Itury and hence the S'ukranītisāra which ETTITAIT: and defeaHTT:. is commonly referred to as S'ukraniti, A few texts from the Smrtis and the cannot be earlier than the 8th century. Mbh, which were inadvertantly omitted
Most texts from the Agnipurāņa from the main work in this part will bearing on law are found in Yājñaval- form an appendix of the part third. kya and Närada. And therefore with Tables of succession for the elucidation the exception of four or five verses, of some portions of the TTT, an index other verses from it have not been given of important words, an index of s'lokaa separate place and references to and halves and a list of errata will be found V. L. for the Agnipurāņa will be found in the part third.
Prajna-Patha-s'ālā Wai (Satara) 24-10-1938.
Laksmans'atri lochi
Tarkateertha, Editor-in-chief.
Note: - The author acknowledges his indebtedness to the University of Bom bay for the financial help it has granted towards the cost of the publication of this book,
Laxmanshastri Joshi.

Page #12

A ground-plan of the Vyavaharakanda
(1) The Vyavahāra-kaņda is divided given in their chronological order; in the into two parts: one concerns itself with case of those whose dates have not been the elements of the legal procedure determined, we have followed the order (TEICHTH) and the other with the in which they have been mentioned by eighteen titles of law (faqiqatla). The Prof. Kano in his History of Dharmas'asection on Vivādapadani comprises stra, vol. I. twenty topics.
(6) Texts even with a similar purport (2) Every possible endeavour has been from the S'rutis and the Smrtis have made to arrange, chronologically, the been quoted in full. Some texts have texts from the S'rutis, Satras, Smstis been attributed to different Smstis by the and treatises, and the commentaries on writers of legal treatises; these texts them.
have been quoted separately under the (3) The commentaries on the S'rutis, name of each Smsti-writer according to Satras and Smstis are placed immediately their topical order. Likewise, when a text after them, and according to their chro- occurs only incidentally in a certain nological order; for example, under the topic and has an essential connection passage of Tea, Rv. VII.4.7 (p.1253), with another, it has been mentioned the explanation from the Nirukta has under both topics. been first given and then follows the (7) For every text the oldest commentrelevant Bhāşya of Sayaņa ; so also under aries have been as far as possible cited. afhgfafeai Manu VIII. 140 (p.611), extracts (8) The commentaries of the earliest from Medhātithi, Govindarājīyā, Smști. I authors have been first given in full and candrika Vivadaratnākara and other the commentaries of the later authors works have been given in their chrono- which coincide in all respects, or in some logical order.
respects with that of the earlier ones (4) For the S'ruti works the order have not been repeated; but, & note has adopted is as follows: the Samhitas of been made on the earlier comment showRgveda, the Yajurveda, the Sāmaveda ing the degree of coincidence and the and the Atharvaveda; then the Brāmaņas respects, in which e. g. explanations of in the same order as their Samhitās. words or sentences, citations of other Since all the Sāma-verses are derived views, refutation, the conclusion arrivfrom the Rgveda, they must be both ed at or the summary of results, it regarded as of the same epoch. European agrees with the later one ; e. g. when scholars place the Atharvaveda immedia- the commentary of Apararka coincides tely after the Rgveda ; but, we have not with the Mitākşarī there is a note on attached any importance to this sequence the passage from the latter, अप. मितागतम् or followed by them.
379. Hata; i, e. Aparārka coincides with (5) In the case of many Smstis, it is Mitakşarā; 379, 1997 farat or farma: not possible to determine their dates of would show that their senses coincide ; composition even in a very tentative 34. 4797 fara or faria: would show manner. Extracts from Smrtis, with a that their explanation of the words of well-ascertained chronology, have been the text coincides ; 274, AT979: would

Page #13

A ground-plan of the Vyawaharakāṇḍa
show that although the Apararka explains the Smrti texts in some respects differently, its purport is the same as that of the Mitākyara अप यथाश्रुतम् would show that the interpretation of Apararka is in accordance with the obvious meaning and therefore no quotation has been elicited from it..
(9) If the explanations of the treatises lay additional emphasis on a point explained by earlier authors, this explanation has been quoted in certain places.
(10) The order of explanations in the case of contemporaneous treatise-writers or commentators has been fixed with regard to convenience of arrangement, e. g. in the case of those from व्यवहारमयूल विवादताण्डव and व्यवहारोबोत, which are contemporaneous.
(11) While reading an anthology of Vaidika literature it must be remembered that few direct statements about legal usages are to be found there and that it is only incidentally, for instance in metaphors or in connection with other matters, that there are any references to legal facts and that even these are not at all definite or specific, some of them being vague and some of a general order. It is the definite and the particular statement which can be of use for historical conclusions.
(12) The incorrect readings of printed texts have been corrected. There are, for instance, several incorrect readings in the Bhasya of Medhātithi on Manu VIII and IX as printed by the late Mr. V. N. Mandlik and by Prin. J. R. Gharpure. We have corrected the mista. kes in several places and relegated the incorrect readings to the foot-notes. The text has been collated with that of three Mss. from the India Office Library and one belonging to the proprietor of the Gujarat Printing Press; but in several places the readings of Mss. were found
to be corrupt and the readings have been fixed very often with reference to the context by the editor.
(13) Prof. Jolly has left off a considerable portion from the Bhasya of Asaha ya, probably because it was evanescent and obscure. A good deal of this portion appears, in an amended form, in this work. The corrupt portion, however, has not been printed in the foot-notes, as in the case of Medhätithi, but, appears in an independent appendix. For the text of the Bhasya of Asahaya the only available Ms. was the one in the Mss, Library of the Bhandarkar Institute, and corrected by one Kalyanabhatta.
(14) The Bhasya of Asahaya, the commentary of Vis'varupa,the Bhagya of Medhätithi, and the Mitakṣara have been fully utilized. Even where the Vis'varūpa and the Mitakṣarā agree, the Mitākṣarā passage has been quoted, for, most successors of Vijñānes'vara quote only the Mitäkṣara.The Govindarajiya also has been quoted in full, although it is very often a reproduction of Medbatithi, for the reason that the Bhasya of Medhätithi is often unintelligible. In portions where the commentary of Govindarāja was corrupt, that of Kullukabhatta, which agrees with it in principle, has been substituted instead.
(15) The order of passages quoted from the extant Smrti works such as Manu and Yajnavalkya has not been adhered to, while classifying them topically.
(16) The writers of treatises have made minute sub-divisions while classifying the subject-matter of the Smrti-texts. We have not adopted them; for the texts, being thus separated under sub-divisions, far being classified render it impossible to follow the main purpose or the argument of the Smṛti-writer.
(17) For all the texts quoted, the foot-notes contain full references to the

Page #14

vi
Vyavaharakanda
use made of them by writers of treatises. (18) We have used Dr. Jolly's text of Narada-smrti for the Dharmakosa. The first three sections of this work constitute the Vyavahāramatṛka and the sections beginning with 'non-payment of debt' have been remembered by us from 4 to 21 so that the fourth section of our quotation would be the first 'title of law' of Dr. Jolly's edition; while the appendix in Dr. Jolly's work which has been derived from the Nepali version of the Narada-Smrti forms the 21st section of our quotations.
(19) The Naradiya.Manusamhita edited by Pt. Sambashiva Shastri in the T.S.S. contains twenty sections, which have been rembered by us according to our order for these sections, and hence been quoted accordingly in references to and v.l. for this text.
(20) No independent references have been made under Gautama Dharmasutra to Maskaribhāṣya; under Manu. smrti to Medhätithi, Govindarajiya, Manwarthavivṛtti, Manwarthamukta
wali, Manwarthacandrika, Nandini, Manubhavarthacandrika and under Yajnavalkya-smrti to Mitäkṣarā Apararka and Viramitrodaya. The references for these works are the same as for their respective Smptis,
(21) We have not adopted Prin. Gharpure's numbering of Verses for Manusmrti VIII. The verse VIII. 28 has been treated by us as an interpolation as it is repeated in XI, 188.
(22) All readings which appear to be preferable or authentic from the philological or historical point of view have been incorporated in the original texts quoted, and the readings that were thought to be of the same worth or inferior have been given in brackets in the foot-notes. Most of the variants are those that have been adopted by the various treatise-writers. In doul
(23) The commentary portion on the various texts must be read with due regard to the readings in the foot-notes; for the commentary does not necessarily adopt the reading adopted by us.
Explanation of the conventions adopted in the foot-notes. Instructions for the use of the v. l. (1) The texts quoted in the have been printed in black. The commentaries have been printed below in smaller type. In the foot-notes after the texts proper, the commentaries which contain the same matter as others quoted in the text have been referred to by various signs such as, +, x; then follow references to the text and the v.l.. The corrupt readings from the Bhagya of Medhätithi come next and have been indicated by means of figures.
16
(2) Abbreviations for the different words quoted such as the Vedas, the Satras, the Smptis, the Purapas, treatises etc have been printed in black; references to chapters and verses and the v. 1. having been printed in small type; e. gifaf,tefar (fat) (p. 607).
(3) References to texts from the Vedas, the Sutras, the Smrtis and the Puranas are given by the universally accepted method, The treatises have been referred to by the page.
(4) Only the portion of text for which a v. 1. exists has been first given and then the v. 1. follows itself within brackets.
(5) No v. 1. from Mss. which is obviously grammatically incorrect has been quoted. The same rule has been adopted in most cases for printed books. But a v. 1. in works edited by learned scholars have been quoted even when they were found to be incorrect.
(6) When there exists a v. 1. for a complete stanza or a complete hemistich it has been quoted without repeating the portion for which it stands,

Page #15

A ground-plan of the Vyavahārakānda
vit
*(7) When a portion is missing in ed in the foot-notes. When a text, on particular work, after the name of the the other hand, is attributed by some of work the portion is mentioned in the early treatises to a certain Rşi and brackets and the sign 0 is marked after by others to another, it has been regard. the portion to show that it is missing ; ed as of both.
. likewise when a portion is added in a (11) When a text has been quoted by work it is mentioned in brackets with the early writers without mention of a the sign + before the brackets; e. g. name and by a single modern writer to a 3.3133120 (940) (p. 1274), fact. & T specified Rşi, it has been regarded as his. $:+(a seg gË ) (p. 1274).
(12) The treatise-writers attribute a (8) All works are cited chronologically text to several Rşis, e. g. to Narada for purposes of their references to the and Brahaspti or to Manu, Närada, v. l. in the foot-notes. When a later Harīta and Baudhāyana. In such cases work has the same reading as an earlier the text has been regarded as coming work or some portion which is common from each one of the Rşis. to it and the earlier expressions. '' (13) Texts which have been quoted as and '99-aa' have been respectively used ; coming from no specified Rşi but 0.g. maaa', aqi'.
merely with words like fa 40, fa:, In the references and the v. l. state.
, have been quoted under the ments like Part. 84 1997 (Figuera) facut- heading you. Alcat (p. 670) and T.38 (T) UTT. (p. (14) Texts quoted neither as from a 695) occur, and then indications like specific Rşi. nor as atut, fa:, wayaca, farat and 1999 follow. Here they are to have been quoted under the heading be understood referring only to the v.l. fafen " and are indicated in and not to विष्णुनारदौ or उत्त..
the foot-notes by the sign (-), which (9) A semi-colon 'marks a close of the shows that the provenance is not specireference and the vil, of each work, and fied. &,full point is added after all works (15) A v. 1. - is given in the place quoted in connection with a text have where the commentary quotation conta. been exhausted.
ins a reference to it with the words ara If a text recurs in a work and the same qirat , 6974: 918: or afa 915:. v. l. occurs in all the quotations, the re
(16) In the section of Dāyabhäga the ferences to pages are separated by means
Būlaṁbhatti on the two stanzas, II, 135 of commas; e. g. T.3%, 88 (p. 630).
and II, 145 which covers a considerable A colon has been used between a v. 1.
number of pages has been quoted in the and the reference when the same text
usual way with figures for chapter and appears with a v. l, on different pages; verse and also with figures for pages. e. g. 19.8.4:... (467997): 83 96 (194)
(17) No. v. 1. has been given in the (p. 622).
case of synonyms of the type of तटाक(10) The same text is quoted by
Telah, T-HET, DE-Gly, **9-fax, 4.1, different treatise-writersuņder the
+4-074, 079- 1. S names of different Rşis; in such cases the text has been quoted under the name
(18) No, v. 1. has been given in the of the Rşi to whom it has been attribut-1.
case of alternative forms, for Samdhis, ed by the majority of the early treatise. Te gang-aral. writers; while the Rşi, to whom the "(19) L. stands for gar&: and E. for modern writers attribute it are mention- | ... . d ....

Page #16

*Appendix I
६१२
.
ud0.
स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः १
महत्वात् द्वैगुण्यं संख्ययाऽस्य द्वै पत्सर्वा वा दीयते अप्याहते . कृतानु प्राप्तस्तस्यानुसारादधिका
मार्गणीया . भाख्यमन्यस्मा ! २-३ आधि प्रविष्ट
११६
भर्न जातः
।
६६५
.१ -
१६. गृहीत्वा २७ यद्यपि न ३०-३१ चेन्मैवं । निरादेशनेन
तदृक्थे
आदर्शपुस्तकम् म.म. गंगानाथमा महत्वादिकत्वाद्वैगुण्यं महत्वाद्वैगुण्यं (as in S.) संख्यायाऽस्य दै संख्याययं स्याद्वै . पत्सवें वा नीयन्ते पत्सवानीयते (as in N. अप्याइते
अथाहृते कृतानु
कृता तु प्राप्तस्तस्यानुसा- प्राप्तस्तस्य या पुरुषरादधिका
सारादधिका (as in S.) मागणी
ग्रहणीया भाख्यमन्यस्मा
भाख्यं तस्मा आधि...प्रविष्टे तावदाधि तु भुजीत यावद्वै
द्वैगुणं धनं प्रविष्टे ,.
.. (as in I. O.) भूतम्जातः
मुस्तज्जातः गृहीत्वा
focal (Read N. & S.) यद्यपि न
यथपि (as in S.) चेन्मैवं । निरादेशने न omit चेन्मैवं निरादेशने तदृष्टे
तच्छिष्टे करणार्थ
भरणार्थ ग्रहः
संग्रहः (as in N. &. S.) , तरावपि
तरोऽपि यावदृण
यावन्त (as in N.&S: . इत्यप्येके
इत्यथैक नितरां न च नितरां च
विप्रत्ययो । विप्रलयो . समुद्रयित्वा सोऽमुद्रयित्वा . .
उत्पत्त्यनन्तरे उच्यते प्रत्यनन्तरे उच्यते द्यावनिक्षे
द्याचते निक्षे (as in N.) . तेनैव त -
तेनैत (as in P.) गृहीतनि - गृहीतृनि विविध: कुठा विविधकुठा
६८०
..
करणार्थ
०२०
७३८
१. तरावपि
यो यावन्निहुवीतार्थ ५ इतरथैक १३ - नितरां न च ।
विप्रत्ययो
स मुद्रयित्वा १९ प्रत्यनन्तरे उत्पत्त्यनन्तरे
चाचेनिक्षे १४ तेनैव त. ३१ ग्रहीतुर्नि
-विविधः कुठा
७४०
.१
.
2
७४४
- मेधातिथिभाष्ये येऽस्माकमाभिमताः म. म. गंगानाथ झा महोदयैः कृताः शोधनविशेषास्तेऽस्माभिः ग्रन्थे संगृहीताः । येइस्माकं नामिमता अथवा येषामथें विवादः स्यात् तेऽत्र समुद्धताः।
६ जे. आर. घारपुरे (मुंबई) महोदयैः संपादित (खिस्ताब्दाः १९२०) पुस्तकं सर्वत्र आदर्शत्वेन स्वीकृतम् । ....

Page #17

२
तु द्रव्य
प्रकाशे
1
साष्टं
Appendite v " स्तम्मा पंक्तिः धर्मकोशः ... 'भावर्षपुस्तकम् गंगानाबा ५ १ ४ विध्यः ....... विष्याः . . विवि: अर्थवादः
ज्ञातो ........ जातो .. .. शान्तो अथवा अन्वयो विक्रीणाति (1) अथवा अन्वयो विक्रीणाति अथवा यो न क्रीणाति च तस्य तस्य
तस्य
(as ins.) तु द्रव्यं .. .
तव्यं । ७६० अनेन ...
अन्येन .. प्रकाशं .
प्रकाशं शोधिते द्रव्ये शुद्धः शोधिते द्रव्ये शुद्धः । शोषितो द्रव्यशुद्धः तच्चोदकेन
तच्चेदेकेन
तच्चातिदेशेन (Mandlit) हिरण्मयौ प्राकाशावध्वर्यवे हिरण्मये प्रकाशवदवयव हिरण्मये प्रकाशवदध्वर्यव -७७५ सोमापाहरणार्थ ,
सोमापाहरणार्थ सोमापहरणा(as in I.O.) येत
यते ... येत् स्वस्वदासाः
तस्य दासाः.. . तस्य दास्याः इत्यधमर्णस्या
इत्यवर्णस्या
इत्यन्यवर्णस्या श्रितो न
श्रितो
.
श्रितेन स्वान् प्रयत्नेन स्वकर्मणि स्ते प्रयत्नेन स्वकर्मभ्यश्चा- स्ते प्रयत्नेन स्वकर्मभ्यः श्रावकारयेत् । अल्प एवा वयेदनप एवा... यितुं न लभेरन् । अनल्प एवा
शान्दं
साष्ट वणिक्पण्ये
वाणिक्पण्ये
वणिक्पणे वणिजां
वणिजां
वणिजा (M.) . २३ वदुपेक्ष्यम्
वदपेक्ष्यम्
वदेव जातं क्रेता जातानु
क्रेता यावतानु क्रीतानुशयः । जातानु सच
वाचा ऽनुशयो ।
ऽनुशमय्य
ऽनुशय्य विपर्ययेऽसकृत्त्वेन
विपर्ययेऽसकृत्त्वेन विपर्ययासक्तत्वेन नयति
नयति
जयतो १०४१ २ ३.४ . क्षणां विदुष्टां पूर्व प्रतिगृहीतां क्षणां विदुष्टां पर्व क्षामदृष्टपूर्वा प्रतिगृहीतां [क्षाम
प्रतिगृहीतां
नष्टां पूर्वप्रतिगहीतां quoted by Viramitrodaya
Samskära.) २०४३ १ . । ३ कामावशत्वेन
कामवशत्वेन
कामावेशत्वेन २ . . २२. . पित्र्यानल
पित्रा नाल
पित्रा अल १०४ १ ६ प्रायविचे न
प्रायश्चित्ते
प्रायश्चित्तविधानेन न वर
..
omit वरं । । १०४५ २ १४-५ तेन सर्वक्रियाविषये । तेन सर्वक्रियाविषयं । omit तेन सर्वक्रियाविषय Rom . ४. पत्युः
पत्ला
। १०४४ २ . ततश्च
वतम्ब
ततश्च प्रतिषेधमन्यमाना यत्किंचिद खीसंवन्विकर्म वेनमिचिर जियते (as ins)
0
.
..
..
.
.
..
१८
सच
८२
२१
प्रत्यार

Page #18

Vydabinakanda पृष्ठं स्तम्भन पक्किः धर्मकोप:
आदर्शपुस्तकम्। म. म. गंगामाय झा मस्य त्वन्य:
मस्य त्वन्य मा मस्त्वन्य १०६. १ २७ स्मादवधैनैषा
स्मादबाधनैषा स्माडूचनान्वैषा, १२०६२ १ ७ ना धोऽयं ...
योऽयं
धेऽयं संख्या
संख्या
संस्था (as in s.) १०६६ , , ६ १न। औरसे
। औरसे न
है औरसे १०६८ , ९ नो नानादिः,बेने..
न आदि वेने - नो न आदि बेने उक्तं
उक्त
इत्युकं . वस्त्रां, नि
वखां, नि . क्लानि नाया हे
नाद्यावद्धे ।
नाय च हे १०७१ १... ... २६ मायाक्रियते ... ॐणाब्याक्रियते ... न व्याक्रियते . च्छेदस्य .
च्छेदस्य ।
छेदकस्य ११२६ २ २०४-२५ पाश्रवणेऽपि
षश्रवणेऽपि
पः । सर्ववणेऽपि ११३७ १:
आवर्जनः (१)...
आवर्जनः । amit (not in S.) ११४९ २ २२ समये संक्रा
शयने संक्रामति । तथा ... क्रामति (here it is मितमिति ।
out of place) -११८९ २ २.४ दशावयबादा...
विशावरवावा... क्यं बादवर्गाद बरमेकमाददीत imit वर्गे दशशब्द,
वर्ग, दाशशब्द: यदि दशगावोऽश्वा वा सन्ति
क्दैकं श्रेष्ठमादरीत दशाक्यवे
वर्ग दशशब्दः (as in S.). यतस्तलभ्यते .... यतस्तल्लभ्यते ..... यद्धनं लभ्यते (as in s.) १२१३ १ ३ .. मित्रवि .... मन्त्रे वि ..... मैत्रे वि . . . १२४७ , २ 13. ७. सर्वत्र स्वरिक्यो.. सर्व स्वरिक्यो । सर्वत्र स्वत्वो १२९४ १ १५.
इति यागेव ।
दियोगेन
इति मन्त्रादियोगेन न तु संवादाभावेम . ननु संवादभावेन . नतु संबन्धाभावेन
(as in Mad.) मुच्यते स तु वच मुच्यते सुतवच. इत्युच्यते पुनर्वच १२९५६-७
मेव धनं,...युज्यते । मेव धनं...युज्यते । मेव धनं...युज्यते (omit) १२९९. " . २..
पुंसाऽसं ..
पुमांसं
पुंसा सं तथोक्त
तथोक्ते
यच्चोक्तं प्रतिषेधस्तत्प्रति
प्रतिषेधस्तदप्रति प्रतिषेधस्तदतिक्रमे विवाहस्य
संस्कारतैव नास्ति दाबाधानसैवाहवनीयाबहता । भगि
न्यादिप्रति (as in S.) तया च व
तथा च ख
यथा च सह भवति । परि... भवत्यपरि
भवत्वयं परि धर्मलक्षण प्रत्यया
प्रत्यक्षा HINR -1 ते चेदपत्यमात्रे
ते चेदपत्यमात्रे कानीनं मरन्ति
कानीनं मरन्ति कानीनो भवति (as ins.)
धर्मलक्षणभयलक्षणवान्
धर्मलक्षण प्रत्यया
तेन चापत्यमायो

Page #19

Appendic
र स्तम्भः पंक्तिः
आदर्शपुस्तकम्
म. म. गंगानाथ झा
धर्मकोशः सानसं किमु निधिन च पुत्रकर्माङ्गम ,
सान् सं
सा न सं
किमु निधेर्न च पुत्रकमागमोड अथ क्षत्रियापुत्रिकापुत्रस्वे दृश्येत विंशदंशा संतानाना अयं दायः
१३२६
२
१४१७
.१६
अथ क्षेत्रजादिषु पुत्रिकापुत्रेण र दृश्येत विशेषनिर्देशा संतानाना : दायः यत् पित्राऽवश्यं दातव्यं तदृक्यादुद्धृत्व शेष विभजेरन्नित्यर्थः । यथा च ऋणापाकरणादि व्याहि. यते, तद्वत्कन्यादानम् । अवश्यकर्तव्यत्वात् । 'कन्याभ्यश्च प्रादा. निकम्' (कौ. ३५) इति । तत्रोच्यते चोच्यते, न पुन टास्ते गृ यद्विभागद्वयं सममेव, “वि
निधेर्न च पुत्रः कर्माङ्गम पुत्रिकापुत्रस्य पुत्रत्वे दृश्येन विशेषादंशा तन्तूना अदायः यत् पित्राऽवश्यं दातव्यं तत्रका (कन्यांशं) उद्धृत्य शेषं विभजेरन्नित्यर्थः । यथावाकरणादिमव्याहृयते (?) तद्व. कन्यादानम् । अवश्यकतव्यात् । यथा कन्याभ्यः (as in s.) ..
१५४४
,
४
यथा वोच्यते . चोच्यते न पुन - ष्टार्थे ग यद्विभागद्वयं त एवमेव वि
यथा नोच्यते यच्चोच्यते तत्पुन ष्टोऽथे ते गृ यद्विभागे भोगद्वयं तत एव वि ..
.

Page #20

*Appendix 2 पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः आदर्भपुस्तकम् | पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः आदर्शपुस्तकम् ६११ २ ८ परिमे . परमे
६४. १ ९. धनं... बन्धनं ६१२१ १ द्विकं शतं दिशता
६४०, १. कदाचित्संमत्या कयाचिदतिमत्या" , २-३ मासग्रहण . मास
यत्र भुङ्क्ते त्यन्तमुक्कैव. ,, १९ क्येऽपि कोऽपि
भुक्तैव , , २१ यधपि नात्र यथा मात्रान्यत्वे ] ,, , १६ एवं दापयेत् एवं वा .. संख्या संख्या- संशान्तर
" , १६.७ मूल्यं हिरण्यं मूलहिरण्य
यत्र भुज्यते... , " २ । २०
यदाह यदायं ".२ २४
सर्ववृद्धिहानिः सर्वस्य हि ग्रहण६१३ १ २ गुण्यं गुण्य
इह त्वर्धवृद्धि- मुच्यते " ९ वेत्याचवेत्यादि
ग्रहणमुच्यते .. ", . १५-६ तिः । रूपकाणि तिरूपकाणि जन- , , २५ द्धे. ो ।
जनयितुं यतु " " " सर्वा
सर्वा सर्व " " . २१. श्रुत्या
स्तत्या
| . . .२६ . धने रहस्युप- धन रहस्युपभुज्य , २ १० द्विगुणवृद्धयर्थ द्विगुणो हि वृद्ध्यर्थ
भुज्यमानभोगे भोगेन चाधिन,, १६ प्रति प्रतिभूः प्रति प्रति प्रतिभूः
श्यति । १६ त्यस्य
न्यस्य
६४१ १ - २ द्धनं द्धनं न नैव दद्याद्य- नैवादद्माद्यस्याध " , ३ . ख्यातं ख्यानं
ख्यानं द्यप्यध
निधिन्या निधिा २ ४ चिद्र चिदून
मोक्तव्या . भोक्तव्या
निग्रहे तन्नि- निग्रहान्तं विक्रयण एषा क्रमेल- एषां क्रमेण काचै
क्रयण कादिजीविनाम् वाधिकादीनां
", १८-९ व्याख्येयमेव व्याख्यायन्ते द्रष्टव्ये त्वदीया युग्या तदीयं पुण्यं
द्रष्टव्या नेतु
, २६ यद्वा . यं चा आस्थितवान् (०)
१ जयेत् जन ६३८ । ३ पिण्डित पिहित
यत्र तु न यत्किंचित्पित्रा विध
किंचित्पित्रा दत्तं स श्यत्वं चात्र
दत्तै श्यत्वान
६६४ १ १० षेधे दर्शनग्र षेधदर्शन प्र दच्यव प्रच्यव तेनैते स्मृती
विज्ञातप्रकृतौ प्रतिशतप्रकृती तेनैतत्स्मृतिव्यवविषयव्यवस्थया स्थायां व्याख्येयम् ,,, १३ उत व्याख्येये
येत्
यति
विधः
ततः
* अस्माभिः मेधातिथिभाष्यस्य अन्यान्यादर्शपुस्तकान्यालोच्य कल्पनया न स्वीकृता ये शोधनविशेषाः आदर्शपुस्तकापेक्षया इष्टतरा मतास्तेऽत्र संगृहीताः ।

Page #21

"प्रयं स्तम्भः पंक्ति धर्मकोश:
नवो
योगक्रयादि
६८०.२.
६८१ १
91
६८१
99
29
99
७१७
..
93
*
७१८
27
"
33
२
२८
. ६
.१२
१३
१६६
२०
२२
२१
गः
महांश्व पी
. दाप्य
८
१४.
प्रेक्ष्य च
वत्तां
,
आदर्शपुस्तकम्
जयो
या गळ्यादि
गे
महाशपी
वाप्य
प्रेक्ष्या
वतां
करण
पत्रे चारो
यावती संभवेद् यावत्संवत्सरा
""
२६-९ साक्षिण: शक्त- साक्षिशक्तश्रवण
श्रवणमात्रे साक्षि- मात्रे साक्षित्वं त्वम् यद्वृद्धिं ददाति तत्समक्षददाति, तत्समक्ष मधमर्णो अर्थसंमधमर्णार्थ संबन्धो बन्धोऽपि प्रत्यक्षीऽपि प्रत्यक्षीभवं भवति । यतः ति । यतः श्रवणात् श्रवणाश्रवणे अवणे साक्षिता कृता भविष्यन्ति । भविष्यति। तत ततश्बिरी तिष्ठति विचे तिष्ठति पर्न भने दशव दशवर्षक्षितमितमित्यादि ध्वन त्यादि विनश्वरं श्वरो भविष्यति ।
च
भविष्यति ।
Appendix N
कारण
बचेवारो
I
इहा
नेहा
कर्मोपकरणं
कार्गोदकबद्
तव्यः
तव्यम्
दूल
द्वाल
न तु स्वगृह
ननु स्वगृहसंवन्धिधनादि
बन्धनादि
२३ कंचन वृद्धयंशं किंचन वृद्धया
२२ गृहीतं गृहीत्वा गृहीत्वा
'वा
'च धन मार्गणे न धनंमार्गेण ६-७ राजपुत्रैराहा वा राजपुत्रैराला
नयेत् अहमने- यनेनाईतर प्रदेशोनैतरप्रदेशे रुपये ऽनुरुध्येदं देदि धनमिति । धनमिति ।
R
V
च पृष्टो
पृष्ठ स्तंम्भः पंक्तिः धर्मकोशः
७१८ २.. ७२० १
99
""
७३८
७३९
39
"""
93
* *..... §. 2
७४३
८२०
२
१
१.
"
39
""
99
.99
7
२६
१३
९
३
१६. दर्शनीयः दर्शनं
१७
३०
१
११
१५.६ राशामुद्रापह
२४ धानदेश
२८
अथा
दिव्यादितो
एकदेशे एक
६
१७
२१
२४
११
२१
२२
२४
९
१७
३
२१
२८ "२१
.२४
१०.
१.१
२१
दाप्यः
तोऽधमः.... तो धर्मेण
wa
विधे न
नीयते
सने पत्रकमिति, सन्नेषु पञ्चकमि स्पर्थः विधेन -
जीयते
मुक्त्वा अ
माति
सत्त्या
आनाय्य
स्तस्य नि
प्यनिक्षिप्य
प्रतिपद्य
रनीयः
विरुध्यते
सिद्धो
नेयम्
सा सम
राजोप
हणं
आदर्शपुस्तकम्
(0)
षात् कु स्वत्वो
- 1
देशान्तरमन्तरेण
निक्षेपविधिरय निक्षिप्तविधिरय
णी
विंच
दक्षिणाः
बहुनि कर्मणि त्यायुपपद्यते
राशापह भानादेश यथा.
दिव्योदितो एकदेशान्तरेन
मुक्तोs
मान्ति
सन्नो
मानशत्
स्तस्मानि
प्यपनीय
प्रतिपाच
xili
र्रदशनीयः
विकल्पितः
सिद्धा
नेया
ह धनवैकल्पिक धनं वैकल्पिके जाति निमायां जातिर्नियाचा 'यतेऽस्मिन्न्यव तेऽस्मिन्यव
साम
राशोप
षा
स्वं वा
मीया
विद्या
दक्षिणा
बहाने कर्माणि
स्थापयते

Page #22

Vyavahārakanda पृष्ठं स्तम्भः - पंक्तिः धर्मकोशः आदर्शपुस्तकम् | पृष्ठं स्तम्भः पक्तिः धर्मकोश : आदर्शपुस्तकम् ८२० १ २४ तव्यौ । तव्यो:
९०८ २ ९ धुरोषेण . न्युद्धोषणम् । " .२ २... मा न ..
पशु पशुः ८२१ - २७: सर्वस्य प्रे, सर्वस्याप्रे
कथंचिज्ज्ञात कथं विज्ञात ८२२ १. १. तस्यौ । तस्यो,
सत्य सत्या . . " : १३ छतो न च्छतो
१८-९
पक्षिवद् . (0) , २ , ५ . पितापुत्रौ : : पुत्रौ ।
वेगसंस्कारक्षय. वेगसंस्कारक्षयो - ६ सह ध ... सहजध .
भूमिस्थानानि भूमौ स्थानादि निर्धना को निर्धनः कोऽन्या- , २. ७ स्थगयेत् १०) ऽन्योऽयति थेऽनति
पाले (०) .. यहासध .., यदा स्वध
गृहादौ कार्य- गृहे यदा - १३ तत्र तेषां तत्तेषां स्वामिनि
व्यग्रतया . नाप्यसौ स्वामित्वम् ।
रूपकमात्र- रूपमात्रचेतनः दासधन तासां धन
वेतनः ८२३ १ १५ भर्ना स्वामिना स्वामी न
— बहिर्यामिकं . वाहिग्राम धनमस्य धनस्य
, . , . २२ फलं देयम् फलदेये गृलाति, अतो हीयतेऽतो
च ते दानं द्र दानद्र
स्य सं तेनानुपनी तेनोपनी
मथे . मर्थ १८. स्वच्छन्दमेव स्वगृहस्थमिव
१०४१ १ १८ तथाविधा या तथाविधायाः त्यनेन त्येनं
कन्या अविकृता कन्यादिविकृता देशः, सं देश | १०४२ ".. स्या
स्य
व्या १०४४ १ २० शुल्के , शुल्केन १०४५, ४
गताः
चशब्देन चशब्द कान्
रक्षणं कुर्युः रक्षणमकुर्वतः यद्वा
चाकेतक कै . क्रेम(?)तृकं क
निवृत्तेर्न रक्षा निवृत्ते रक्षा भवेत् भाव:
प्रसिद्धमात्मोप प्रसिद्धात्मनोप यदत्त दत्तं
१०४७ १ ९ च्येत च्यते ल्कदेयायाः क ल्कादेर्यो यत्क
शुद्धान्ता शुद्धान्ना णाकणक
नादितो नादिना नेऽभिख्याप्य नेनाख्याप्य
यत्स्यादासंदी यस्यासंदी मुक्तं अथ मुक्त्वाऽथ १०४८, २१ यां
या ९०७ , १८
- वरां श्रेष्ठां : वरान् श्रेष्ठान्। १०४९ १ ८ शरीर शील अवरां अवरान्
दविहितमन्त्रे दविशेषेण गोपाले गोपालेन
१०५२१ ५ . विनिमय इति विनिमयस्येति
, , १० शोभा पुरुषकारः (०)" १०५४ , ६ निश्चायकः निश्चलः
-
तदद्य
तद्य
ब्यः
महे
माह
कृताः
त्तिना
यदि च
वत्
सेवा

Page #23

Appendig
पूर्व स्तम्भः पंक्तिः १०५५ १.१४ १०५६ २ २७
M
१०५८
१०६१ ,
२
"
" १७ . २९
, ,
२ ९-१० , १२ .
यशि
यः
माणौ
धर्मकोशः आदर्शपुस्तकम् । पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः : आदर्शपुस्तकम् अवियुक्ती नियुक्तौ ११९० १ २०.. योऽत्र यत्र भृत्याद्यति स्यादेवाति १२०८ ,,, २८-९. विभाषेक , विधावक वेदनं, न वेदनेन १२०९ २ २-३ . प्रचक्षत इत्याह प्रवेत्रेत्याह झापनानव शापनाव १२१० , ३ . ममैत मयत
विधान विधानयोः १२१२ १ १० इत्वोप दन्योप . मात्रया मात्रेण
१२१३ ,
मित्र मन्त्रे अगर्हितानि गर्हितानि वस्तू
चेत्स्वयं विद्या- ग्रहणादन्यदर्थयवस्तूनि व्यन नि विज
शौर्यादिना पित्रा नास्या जातु नास्याज्ञाने
(from Baपुर्वे तु
lam bhatti विहि निहि
P.153) भवन्तीति भवतीति
तदकामो तदाकामो . याज्ञि .
नास्ति (०) विप्रसुता षट् विपसूताः षट्
३६ १
नात्राकार- नात्रानड. राजन्या. राजन्याः
प्रश्लेषः प्रश्लेष: याश्चाक. याश्च क ...
" २१ शाः स्त्रियाः स्त्रियां
___, , २ याः घृताक्त इति (०) | १२४५ , २९ माणा गमनं न गमनेन न
"" ३० जातानां जातीयानां नासंपत्तिं न संपत्ति
१२४६ १ १४ कीनाशः। एकस्यां तु विजा. . गुण गुणा
कर्षक: तीयायां वत्। मन्त्रस्या ता तस्या
१६ गोवृषो वाहः (०) . तयोरिव मृत तयोर्मृत
१७ 'शुनं सुतं . .. त्यभेदेन विधि- त्तिभेदः। न च
१२४८ , १२४८ " ... '
१३.४ क्षत्रियजाताश्च क्षत्रियाजातास्ववत्प्रति विध्यभावप्रति
स्वजातीय. जातीयविजातीयासु निजः सो निजसो
विजातीयाः शूद्रपर्यन्तासु अधिगम्यैनां (०)
शूद्रपर्यन्ताः .. यथा
१२४९ ,, १७.. सवर्णवद्वि सवर्णाद्वि : स्त्वेव वेव
१२९४ , १५ भिसंधि भिसंबन्ध । भार्याः भार्यायां
प्यभिसंधिः प्यभिसंबन्धे षश्रव
यात्र
याय विषाशन विषासन
१२९८ २
ततश्च...तद्धनं ततश्च तद्धनं...न पूर्वोत्तरप्र पूर्वोक्तप्र
(पुत्रिकामा संस्तू विनियोज्य नियोज्य
हरेतैवाविचारएव वाग्नि एवाग्नि ...
यन् । यदि) न चाऽनौ वाऽनौ
संस्कि गह्य
परिपूर्णत्वायार्थ. अपरिपूर्णत्वायार्थसमये संक्रामि. शयने संक्रामति
वादस्य
वत्त्वस्य तमिति ।
तदीय तदय
."
"
२७
" , २९ १०६६ १ ६. .." २. १६
- २९
१२
षाश्रव
.१०७० १०७२, १ ११२६ , २४-५ ११२७ १ २८
" २ २५ ११२८ , १
, २० ११४९ , २२

Page #24

xvi
पृष्ठ स्तम्भः पंक्तिः
१२९८ २
"
"
31
99
""
33
33
१२९९ १.
"
"
33
99
99
99
93
"
99
१३०४
"
१३००
१३०३ १
""
29
99
39
←
39
39
99
99
"
""
19
""
در
"
"
33
१३०५
१३०६ १
२
v
33
39
39
99
"
د.
33
"
१९
x 2 x 2 w
""
२
२०
२४
२५
२६
१३
४
33
""
१३१० १ १८
१९
२८-९
१२-३
१८
१९
२३
२५
२०
३
१०
१२
धर्मकोशः
स्तथा धनं न स्ते न
इति सिद्धे इतः साध्यं संस्कारहीना देवहिता
सा
युक्क्तेति रुदा
पुंसाऽसं युङ्क्ते' इति
ऊढा
अनूदा
संस्काराभावा
स्वः स्याद
भावेन
एवं च
दि
स एव
सर्वत्र
पुत्र
स्तद्विशेषो
मधि
था
धार्थ
यु
भूयसा
ङ्गापचारे
गोड
धातां' 'त
नो मातेति विनियोग
यमिति
J
अपि
पुत्र
पुषकार्या
धिकारी सः
तु
Vyavatarakanda
आदर्शपुस्तकम्
चोदा
स्वकरणाभवा
स्वस्याद
भावो न
मेच
चैव
रिति पदार्थस्तु
सर्व
पुण्य
स्तं निवेशो
मन्य
च्च
य इति
पुत्रा
पुरुषकार्या धिकारिणः
प्रज
प्रजा
पातित्येन
प्रत्यक्षत्वेन
क्वचिदेव
कचिदपि स्वर्थस्तथापि त्यर्थेऽपि
धान्न
भूयांसं
ङ्गोपचार
णो
द्यात्त
नामिति योग
(0)
त्रान्यस्य
क्रियते इति किपते
क्रिया
त्रस्यान्य
पृष्ठ स्तम्भः पंक्तिः
१३१० २ १३
१३१६
99
19
19
१३१८ १
29
93
12
१३२२ २
2
""
39
१३२७
~
39
39
१३२३ १
१३२६ २
ار
39
97
""
"
93
35
د.
33
19
39
39
99
१३९२ "
91
19
१३९३ १
39
99
"
२४
२९
१
११
१२-३
१६ १७
१
१३
१४-५
६
१३
~ : ~ : ~ * ~ ~
२५
१३९४ १
२
१३९७ " २१
.२२
२३
२४
२६
२३
धर्मकोश: आदर्शपुस्तकम् मिति विधि- मित्यस्य विधि : स्तस्य
मन्येत
प्रजया
सोद्वारा
'भ्रातरः
समेला' इति
नोच्यत
स्थानं, न ह्य
पथेन
क्षेत्र... तस्य
पिता
मात्रा धने
चारिणा तेन च
दर्शितम्
अतोऽस्य
दत्रि मे
त्वाह पू
स्वधा
ददतः
द्या
इति
युक्तं तेन निमित्ते
न च
सिद्धैव
,
वा सुचा
योग्य
कारोऽश
शक्त्या
वात
विद्धानाम् । विद्धया
परधन
सर्वज्ये
न्तव्यः अवि
मन्यन्ते
सप्रजया
त्सोदरे.
भ्रातरि सहिते
धनदण्ड
वार्था
नोष्पते
स्थाने ह्य
' षधे
(0)
मातृपने
चारिण:
न च
दर्शयति अतोऽस्ति
कृत्रिमे
वाहापु
(•).
(0)
(o).
दुक्तं न नैमित्ते
ननु च
सिद्धे वा वानुमा
योग
कारः श
शक्रोति
वान्त
परे धनेन
सर्वे
न्तव्यमवि
धनं चा
いく

Page #25

पूर्व स्तम्भः पंक्तिः
...."
4 Apponding
rvii धर्मकोशः आवर्शपुस्तकम् | पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोश: आदर्शपुस्तकम् अनादेशकता. () ..... १४१० १ १४ चाप्रत्चा चोपात्ता अकृतदारा
" , २२ तुल्यं, वा तुल्यवा दासीभार्याः ।
२ २१.२
-२ दत्त्वर्ण पैतृक पतितस्य पृथक्.
च यत् ।
। भ्रातृमिस्त- प्रतिषेधात्
(०)
......... ... द्विभक्तअभ्यासे वर्त
व्यम् । मानानामेषां
१५४४ १ ७ ... हीयेत पातित्या हीयते पादेत्या प्रतिषेधः। न ।
ये च येषां चादत्वा उप
" २२
तरस्मिन् तरप्रमेयसो युकं एषां -
प्रमीते सो . धनादानीयम
२४... परिलोपो - परलोको ... जीकृत्य यदि
६ . दुर्त 'दबादप- दुत्थं दद्यादपरेयौतकं यां
हरेच्चशिं ... षां स्वांशं विं नयेत । (I... Mss.) ।
९ या तु बुद्ध्या (१) यानुबुद्धबा.
"
१५६३ "
:
Appendir-3.
असहायभाष्यम्
"
"
१२-५
पृष्ठं स्तम्भ : पंक्तिः असहायभाष्यम्
| पृष्ठं स्तम्भ: पंक्तिः असहायभाष्यम् ६२३ १ १-२६- अत्रायं ऋणशब्दः......वसरं ६७० २ . २१-२ ऋणिक......प्रमाणामति । . . . . . . वक्ष्यामः। .
६९१ , १५-६ कृती स्फुयेऽपि...मबुद्ध्वा ... किं यदिदं...एतदुच्यते।
१६-२३ ईदृशं च......ग्रायन्ते।। सा च कायाऽ....एव द्रष्टव्यः । ६९२ , २१-३) , २ २-८ अनया.........व्याख्याता ।
१-३६ एतत्पुरुषसंता...सिद्धिर्निर्ऋणस्वे। ६२७, २४ मार्गणक ६४८ १ ९ अत आधिभेदो भवति ।
१०-११ श्चोत्तर......नियोगो , २ ११. घटितसुवर्णरौप्यादिः
१५.७ तथा च......प्रयच्छन्ति । . .. १२. गुपू रक्षणे धातुः । तेन ।
" १८-२. महाजनेन......धारित ६५० १ १० स पूर्व एवावधी
, ,, २३-३६॥ तदुभयमपि............विधि, ,,. १८.२२ वर्धमान......निष्क्रयः ।
२... १-३६ रुक्तः । ६६९ २ .:. १३.५ अमुकादित्य......कञ्चित् | ६९५ - १२-४ ...तच्च.........भवति। .
, , २७-२९) युक्तिभिस्तु.........युक्त६७... ... १- ५ विशेषः।
६९६१ १-४ : अत्र पितुः......स्पितम् । '" २ १३ परोक्ष......तस्मै
"दासीसंबन्धे
. ...." _१४-८ यच्च न......योरपि ॥' ...................२ .. २-३ - उद्यानक.........कृतं ।
* प्रो. ऑलि-महोदयेन संपादित नारदस्मृतावनुव्रतासहायभाष्यांशानां संग्रहः ।

Page #26

Vyavaharakonda
कुटुम्बप्रतीत
:
पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः असहायभाष्यम्
। पृठं स्तम्भः पंक्तिः असहायभाष्यम् ६९६ २ २४
७२५ १ ५ विनयं ६९७ १ ३.
५ व्य वहारकश्व......स्थितः (१) | , , ५.६ मिथ्या कस्य अप्रति ... . ६९८ २ २०-२१ आपत्काले............भर्तुः ... | ७४६ २ १६.२१ यः पुनः...भवति किल प्राप्यामिति ।
" , २५-७ यत्र चाय...हितमिति । अथ ऋणिकस्य......ततस्तां ७४८ १ ७-१० यस्तु निक्षेपो...न भवति ।
धनिक एव तत्प्रतिगृहाति। , २ ४-६ तत्र निश्चि...येत् इति । , , १९.२२ यः यस्य......इति न्यायात् । ७४९ १ १६.८ यो निक्षिप्त...द्रव्यचौरः " २, २८-९ । यस्य पुनः.........दयादि
__, २ २.५ अन्वाहितं...मुच्यते । ७०१ १ १६ इत्युक्तम् ।
७४९ , ८-९ एतेषु....रिति । " , १२ निभोंग्या
, १६-८ इति संभय...द्वितीयः। ७०४, २ ६-८ येन कथम...व्ययेदिति .
लनया . ७०५ १ १३-६ ऋणिकात्...पत्र इति ।
, २० पुनरसौ...संजात (2) ७०६ , १७-९ तथा चोक्तं....चीरके ।'
८२७ २ ११-४ यः शिष्यः...कर्मणः ७२४ , १५ केवलं राज्ञो वा गुरुस्थानमितस्य , , १४ भवति निःशेष
"
, २२ " २५
» , »
Appendix 4 पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः असहापभाष्यम् | पृष्ठं स्तम्भः पंक्तिः धर्मकोशः *असहायभाष्यम् ६२३ १ ९ वृद्धिः वृद्धिं
६९४ २. ३१-२ अयथार्थकरणात् यथार्थकात ,, . , १७ युक्तमेव युक्त एव ६९६ , २ उद्यानकं (१) उद्यामकं " , २१ क्षमः मोक्षः
कुटुम्बार्थे कृतं कुटम्बस्य प्रार्थप्रसाद प्रासाद
कृतं षोत्तम षोक्तम
पुत्रयो, पुत्रहारिणो ६२४ शते मास शतमास
पुत्रः स्त्रीहारी पुत्रहारी च ६२५ १ ४ यदिदं मुनि- यदि तं मुनि
च विद्यते विद्यते प्रोक्तं मक्तं
निभोंग्या निर्भाग्या नावणी श्रावणी
आपदु यदु द्र.४०
मास ४० ७४६ २ .१८ निराकरोति विकारीति _स्याभोगः .. स्य भोगः
" . २० मतिविनम्भाद- पतिविश्रम्मादपि ६७० १ २६ . समस्थायक
विशङ्कितो शक्तिो पुरस्ताद् पुरः तदा
मिथ्याशया... मिथ्ययाशाव्यादा , ...२.१५ , णं प्रतिभूणां प्रतिरूप १ ७ श्रीधरस्य श्रीधरः
७५०
न्यासविधिः न्यास (जॉ.) ... श्चोत्तर.. श्चोक्त . ७८१
सामु साम. अर्थः प्र . अर्थप्र
८२७
कृत वृत्ति " " २९ संनिधिः संविधिः
शुभषेत . रूपाथवेजल्पतः तं ण्णस्त्वम् । ण्णत्वम्।
शिल्पतः, प्रपौत्रा पौत्रा
कृतं * 'भांडारकर-प्राच्यविद्यासंशोधनमंदिर' पुणे, इत्यत्र संगृहीतं कल्याणभहसंशोधितासहायमाष्यस्य लिखितं पुस्तकं सर्वत्र आदर्शत्वेन स्वीकृतम्।

Page #27

विवादपदेषुद्धतग्रन्थपरिचयः
ग्रन्थप्रकाशनादिस्थानम् ।
ग्रन्थः
F. Max Muller (2nd edition). Anandashram, Poona. Dr. Leopold Von Schroeder, Leipzig. Dr. Raghuvira, M.A.,Ph.D., Lahore. Dr. Leopold Von Schroeder, Leipzig. The Chowkhamba Sanskrit Series, Benares. Nirnayasagar Press, Bombay. Vedapracharak Press, Jagarawa, Dist. Ludhiyana. Shankar Pandurang Pandit, Bombay. Anandashram, Poona.
Vaidikayantralaya, Ajmer. Asiatic Society of Bengal, Calcutta.
Shri Mahendranath Sarkar, Calcutta. Satya Vrata Sama-Srami, Calcutta 1890....
१७
ऋग्वेदसंहिता | तैत्तिरीयसंहिता काठकसंहिता कपिष्ठलसंहिता
मैत्रायणीयसंहिता ६ शुक्लयजुर्वेदकाण्वसंहिता | शुक्लयजुर्वेदमाध्यंदिनसंहिता ८ सामवेदसंहिता
अथर्ववेदसंहिता . ऐतरेयब्राह्मणम्
शाङ्ख्यायनब्राह्मणम्' १२ तैत्तिरीयब्राह्मणम् १३ शतपथब्राह्मणम्
ताण्ड्यब्राह्मणम् (पञ्चविंशब्राह्मणम्)
सामविधानब्राह्मणम् १६ साममन्त्रब्राह्मणम्
(मन्त्रब्राह्मणम्)
संहितोपनिषद्ब्राह्मणम् १८ जैमिनीयब्राह्मणम् १९ जैमिनीयोपनिषद्ब्राह्मणम्
गोपथब्राह्मणम्
ऐतरेयारण्यकम् २.२ शाङ्ख्यायनारण्यकम् । २३ तैत्तिरीयारण्यकम् २४ बृहदारण्यकोपनिषद् २५/ छान्दोग्योपनिषद् २६ कठोपनिषद् २७ महानारायणोपनिषद्
कौषीतकिब्राह्मणोपनिषद् निरुक्तम् आश्वलायनश्रौतसूत्रम् शाङ्ख्यायनश्रौतसूत्रम् आपस्तम्बश्रौतसूत्रम्
कात्यायनश्रौतसूत्रम् ३४ लाट्यायनश्रौतसूत्रम्
मानवश्रौतसूत्रम् आश्वलायनगृह्यसूत्रम् शाङ्ख्यायनगृह्यसूत्रम् आपस्तम्बगृह्यसूत्रम्
बौधायनगृह्यशेषसूत्रम् ४० हिरण्यकेशीयगृह्यसूत्रम् ४१ पारस्करगृह्यसूत्रम् ४२, खादिरगृह्यसूत्रम्
A. C. Burnell, Manglore, 1877. Von W. Caland, Amsterdam, 1919. H. Oertal, Journal of the American Oriental Society. Jiwananda Vidyasagar, Calcutta. Anandashram, Poona.
Nirnayasagar Press, Bombay.
E. B. Gowell, Calcutta 1861. Anandashram, Poona.
.
MMmmmmmm
Dr. Alfred Hillebrandt, Ph.D.. Dr. Richard Garbe, Calcutta. Chowkhamba Sanskrit Series, Benares. Anandachandra Vedantavagish, Calcutta 1872. J. M. Van Gelder, Leiden. Niranayasagar, Bombay. The Chowkhamba Sanskrit Series, Benares. Anandashram, Poona. L. Shriniwasacharya, Mysore, 1904. Dr. J. Kirste, Vienna, 1889. Ladharam, Fort Printing Press, Bombay. Government Oriental Library Series, Mysore.
३९

Page #28

क्रमांका
ग्रन्थः
ग्रन्थप्रकाशनादिस्थानम्
४३ गोभिलगृह्यसूत्रम्
मानवगृह्यसूत्रम्
वैतानसूत्रम् | कौशिकसूत्रम् जैमिनीयसूत्रम् ऋग्विधानम् | बृहद्देवता ५० गौतमधर्मसूत्रम् ५१ आपस्तम्बधर्मसूत्रम् ५२ बौधायनधर्मसूत्रम् ५३ हिरण्यकेशीयधर्मसूत्रम् ५४ वसिष्ठस्मृतिः
Asiatic society of Bengal, Calcutta. Ved aprakasha Press, Itawa. Dr. Richard Garbe, Sanskrit Text Society, London. Journal of the American Oriental Society, Vol. XIV. Anandashram, Poona. Auctor Rudolf Meyer, Berlin, 1873. Asiatic Society of Bengal, Calcutta. Government Oriental Library Series, Mysore. The Chowkhamba Sanskrit Series, Benares. Anandashram, Poona. (Mss.) B.O. R. Institute, Poona. (1) Anandashram (क) Poona; (2) Manmathnath Datta
(ख) Calcutta, 1909. Manmathnath Datta, Calcutta. Chitrashala Press, Poona & Kumbhaghonam Edition. Trivandrum Sanskrit Series. (1) V. N. Mandlik (क) Bombay; (2) J. R. Gharpure (ख)
Bombay; (3) Jiwananda Vidyasagar (ग) Calcuttal; (4) Nirnayasagar Press (घ) Bombay. Kumbhaghonam Edition. J.R.Gharpure, Bombay & Nirnayasagar Press, Bombay. Trivandrum Sanskrit Series. Prof. Julius Jolly, The Asiatic Society, Calcutta. Jiwananda Vidyasagar, Calcutta. . . Anandashram, Poona.
५५ विष्णुस्मृतिः ५६ महाभारतम् ५७ कौटिलीयमर्थशास्त्रम् ५० मनुस्मृतिः
५९ वाल्मीकिरामायणम् ६० याज्ञवल्क्यस्मृतिः । ६१ नारदीयमनुसंहिता ६२ नारदस्मृतिः ६३ पराशरस्मृतिः ६४ बृहद्यमस्मृतिः ६५ वृद्धहारीतस्मृतिः ६६ लघुहारीतस्मृतिः ६७ अग्निपुराणम् ६८ ब्रह्मपुराणम् ६९ शुक्रनीतिसारः
Satyasadan Press, A ibag.

Page #29

निबन्धग्रन्थाः
.
.
.
क्रमांक:
प्रन्थः
प्रन्थकर्ता
प्रन्थवर्णनम्
... ग्रन्थकाल:
प्रन्थप्रकाशनादिस्थानम्
७० असहायभाष्यम्
असहायाचार्यः
नारदटीका -
A.
"
७१ विश्वरूपः
विश्वरूपाचार्यः
याज्ञवल्क्यटीका
७२ मेधातिथिभाष्यम्
मेधातिथिः
मनुटीका
D. 700-750 . (1) B.O. R. Institute, Poona. लिखितः (2) Julius Jolly's edition.
मुद्रितः , 720-773 by , 800-825 by
K. L. Daptari. Trivandrum Sanskrit Series.
___R.V. Kane. 825-900 . (1) J. R. Gharpure, Bombay;
(2) V. N. Mandlik, Bombay. 1050-1100
V. N. Mandlik, Bombay. 1070-1100 (1) J. R. Gharpure, Bombay;
(2) Nirnayasagar Press, Bombay. 1090-1130 JAsiatic Society of Bengal, Calcutta.
७३ गोविन्दराजीया ७४ मिताक्षरा
गोविंदराजः विज्ञानेश्वरः
" याज्ञवल्क्यटीका
जीमूतवाहनः
मूलग्रन्थः
७५व्यवहारमातृका ७३ दायभागः ७७ अपरार्कः ७८ व्यवहारकल्पतरुः
"
"
अपरादित्यः लक्ष्मीधरः
याज्ञवल्क्यटीका मूलग्रन्थः
1115-1130 1100-1150
७९मस्करिभाष्यम्
मस्करी
गौतमधर्मसूत्रटीका
1100-1300
हरदत्त:
८० मिताक्षरा ८२ उज्वला
आपस्तम्बधर्मसूत्र
टीका
Anandashram, Poona. k(1) Prajnapathashala, Wai, (Satara) fesfera: (2) Bikaner Sanskrit Mss. Library. , Govt. Oriental Library Series, मुद्रितः
Mysore. |Anandashram, Poona. The Chowkhamba Sanskrit Series,
Benares. V. N. Mandlik, Bombay. J. R. Gharpure, Bombay... (1) V. N. Mandlik, Bombay ; (2) Nirnayasagar Press, Bombay. Asiatic Society of Bengal, Calcutta. , . India Office Mss., London.
लिखितः
२२ मन्वर्थविवृतिः ८३ स्मृतिचन्द्रिका ८४मन्वर्थमुक्तावलिः
सर्वज्ञनारायणः देवण्णभट्टः कुल्लूकभट्टः
मनुटीका मूलग्रन्थः मनुटीका
,
1150-1225 1150-1300
८५/विवादरत्नाकरः ८६ स्मृतिसारः
मूलग्रन्थः ..
|चडेश्वरः हरिनाथः
1314-1324 , 1300-1350
|
"

Page #30

क्रमांक:
ग्रन्थः
८७ पराशरमाधवः
८८ मदन रत्नम् ८९ सुबोधिनी १० मदनपारिजातः
९१ दीपकलिका
९२ व्यवहारचिन्तामणिः १९३२ विवाद चिन्तामणिः
१४ व्यवहारनिर्णयः
[१५] स्मृतिचिन्तामणि
९६ दण्डविवेकः
९० नृसिंहप्रसाद
ग्रन्थकर्ता
१०२ विवादचन्द्रः
| माधवाचार्य: मद्रसिंहदेवः विश्वेश्वरभ
शूलपाणिः वाचस्पतिमिश्रः
""
वरदराजः
गंगाधरः
वर्धमानः
दलपतिराज
९८ व्यवहारतत्त्वम् । स्मृतितत्त्वस्य रघुनंदनः
९९ दायतत्त्वम् १०० सरस्वतीविलासः
१०१ मन्वर्थचन्द्रिका
श्रीप्रतापरुद्रदेवः
राघवानंद:
मिसरुमित्र:
१०३
१० ४ दत्तकमीमांसा
- १०५ नारदीयमनुसंहिताभाष्यम्. भवस्वामी
१०६ वीरमित्रोदयः
१०७ व्यवहार प्रकाशः
नंदण्डितः
:
""
प्रत्यवर्णनम्
मूलग्रन्थ :
पान. मिताक्षराठीका
मलग्रन्थः
याज्ञवल्क्यटीका
मूलग्रन्थः
12.
37
""
,
"
""
39
मनुटीका
मूलग्रन्थः
विष्णुटीका
मूलग्रन्थः
नारदठीका
|मूलग्रन्थः
प्रन्थकालः
A. D. 1330-1385
1425-1450
1360-1390
39
"
"
""
2
""
"
"2
"
99
"
99
2.g
" 33
21
11
19
1375-1460 1450-1480
""
93
99.
1450-1500 by
P. V. Kane 1100-1350 by
P. K. Gode 1450-1500
1490-1512
1490-1570
1497-1539
11
| Later than 1400 A. D. A. D. 1469-1505
ISA
by Ramkrishna Jha. In the 15th Century by P. V. Kane A. D. 1595-1630
1540
ग्रन्थप्रकाशनादिस्थानम्
| Bombay Sanskrit Series. |Bikaner Sanskrit Mss. Library. J. R. Gharpure, Bombay.
Asiatic Society of Bengal, Calcutta |India Office M88, London.
Baroda Oriental Mss. Library. Vyenkateshwar Press, Bombay.
India Office Mss. Library.
मुद्रित: लिखितः
Jiwananda Vidyasagar, Calcutta.
Govt. O, Library Series, Mysore. V. N. Mandlik, Bombay.
'Maithil Nibandha Mala, Patna.
"
लिखित:
""
मुद्रितः
23
Gaekwad's Oriental Series, Baroda मुद्रितः | Saraswatibhuvan, Benares.
लिखित:
मुद्रितः
लिखित:
"
Trivandrum Sanskrit Series. The Chowkhamba Sanskrit Series,
Benares.
""
"
8
(1) Baroda Oriental Mss. Library. लिखित: (2) B. O. R. Institute, Poona. Yajneshawar Bhattacharya (2nd मुद्रित: (Edition) Calcutta.
19
"3
rixit

Page #31

मूलग्रन्थः
"
"
1773
२०८ संस्कारप्रकाशः
मित्रमित्रः मलग्रन्थः | A. D. 1540 T he Chowkhamba Sanskrit Series, मुद्रितः
Benares. १०९ व्यवहारोयोतः दिनकरभट्टः
" " 1575-1640
Prajñapathashala, Wai (Satara). Referas! ११० दायभागनिर्णयः भट्टोजीदीक्षितः
1575-1650 (Ms.) B.O. R. Institute, Poona, ,
1540 by १११ व्यवहारमयूखः नीलकंठः
, 1610-1660 by
Chinnaswami. R. Gharpure, Bombay. "
मुद्रितः
P. V. Kane ११२ विवादताण्डवम् कमलाकरः
, , 1610-1640 Lakshmi Vilas Press, Baroda. ११३ निर्णयसिन्धुः
The Chowkhamba Sanskrit Series,
Benares. ११४ राजधर्मकौस्तुभः अनंतदेव:
है 1650-1675 Gaekwad's Oriental Series, Baroda.| ११५ बालम्भट्टी
बालभट्ट पायगुंडे याज्ञ.मिताक्षराटीका , " 1730-1800 J. R. Gharpure, Bombay. ११६ विवादार्णवसेतुः . ) वारेश्वरः
Venkateshwar Press, Bombay. " ( विवादार्णवभञ्जनः) बाणेश्वरः by Kane ११७ विवादभङ्गार्णवः जगन्नाथ:
" " 1776 Gort. Orienal Library Series, fosfaat:
Mysore. २१८ व्यवहारप्रकाशः. शरभोजी
Saraswati Mahal Library, Tanjore. , ११९ व्यवहारार्थसमुच्चयः १२० विवादचन्द्रिका अनंतरामः
In the end of 18th Century Prajñapathashala Wai, Satara).
A.D. १२१ विवादब्यवहारः गोपालसिद्धांतवागीश:
After 15th Century , ,B. O. R. Institute, Poona. १२२ नन्दिनी नन्दनाचार्यः मनुटीका
v. N. Mandlik, Bombay. १२३ मनुभावार्थचन्द्रिका रामचंद्रः १२४ बौधायन विवरणम् गोविंदस्वामी बौधायनधर्मसूत्रटी.
The Chowkhamba Sanskrit Series.
Beneres १२५ कृष्णम्भट्टी कृष्णभट्टः निर्णयसिन्धुटीका
, , | " १२६ दत्तकचन्द्रिका मूलग्रन्थः
Yajneshwar Bhattacharya (2nd Ed.)
Calcutta. १२७संस्काररत्नमाला गोपीनाथभट्टः
Anandashram, Poona. १२८ शाबरभाष्यम्
शबरस्वामी टीकाग्रन्थः
" "5th Century
.,
,
1798-1833
कुबेर

Page #32

क्रमांकः
प्रन्थः
१९] टीका
१३० श्रीमूला
१३१ ऋग्वेद संहिता सायणभाष्यम्
१३२ तैत्तिरीयसंहिता सायणभाष्यम्
प्रन्थकर्ता
भाष्यम्
१४१ ऐतरेयारण्यकसायणभाष्यम् १४२ तैत्तिरीयारण्यकसायणमाभ्यम्
नीलकण्ठ:
गणपतिशास्त्री सायणाचार्य:
,
१२२ जुर्वेद माध्यंदिनसंहिता. उलटाचार्यः
उवटभाष्यम्
२२४ शुजुर्वेदमाध्यंदिनसंहिता महीधराचार्यः
महीपरचाभ्यम्
१३५ शुजुर्वेदकाण्यसंहितांसायण सायणाचार्यः
भाष्यम्
१२६ अथर्ववेदसंहितासावणभाष्यम्
१३ ७ | ऐतरेय ब्राह्मणसायणभाष्यम् १३८ चिह्मणसायणभाष्यम् १३९ ताण्ड्य ब्राह्मण सायणभाष्यम् १४० सामविधानब्राह्मणसायण
19
19
19
99
१४३ बृहदारण्यकोपनिषद् शांकर शंकराचार्यः
भाष्यम्
१४४ दुर्गाचार्य भाष्यम्
दुर्गाचार्य:
प्रन्थवर्णनम्
महाभारतटीका
कार्यशाखटी
टीकाग्रन्थः
""
19
99
19
99
99
""
(In the 17th Century A.D.
V. S
Dr. V. S Sukhathankar A. D. 1925
1330-1385
99
99
19
ני
99
""
99
99
99
19
प्रन्थकालः
99
"
"
1010-1050
1330-1385
13
97
""
A. D, 1000
39
""
19
A. D. 688 by
Late B. G. Tilak
Nirnayasagar Press Bombay.
Trivandrum Sanskrit Series. F. Max Muller (Second edition.). Anandashram, Poona. Nirnayasagar Press, Bombay.
प्रन्थप्रकाशनादिस्थानम्
The Chowkhamba Sanskrit Series, Benares. Shankar Pandurang Pandit, Bombay. | Anandashram, Poona
A. D. 788 by
Late Prof. K. B. Pathak.
99
"
|Asiatic Society of Bengal, Calcutta. Shri Mahendranath Sarkar, Calcutta.
ܙܝ
Anandashram, Poona.
Nirnayasagar Press, Bombay.
मुद्रितः
"
"2
"
""
"" 93
""
"
"
""
19
"
""

Page #33

अन्थनामसंक्षेपाः
७७ अप. अपरार्कः ६७ अपु. अमिपुराणम् ७० अभा. असहायभाष्यम्
९ असं. अथर्ववेदसंहिता १३६ असा. अथर्ववेदसंहितासायणभाष्यम्। ३६ आगृ. आश्वलायनगृह्यसूत्रम् ५१ आध. आपस्तम्बधर्मसूत्रम् ३८ आपगृ. आपस्तम्बगृह्यसूत्रम् ३२ आपश्री. आपस्तम्बश्रौतसूत्रम् ३० आश्रौ. आश्वलायनश्रौतसूत्रम् ८१ उ. उज्वला
८ ऋग्वि. ऋविधानम् : १ ऋसं. ऋग्वेदसंहिता १३१ ऋसा. ऋग्वेदसंहितासायणभाष्यम्
२१ ऐआ. ऐतरेयारण्यकम् .१.४१ ऐआसा. ऐतरेयारण्यकसायणभाष्यम्
१० ऐब्रा. ऐतरेयब्राह्मणम् १३७ ऐब्रासा. ऐतरेयब्राह्मणसायणभाष्यम् २६ कउ. कठोपनिषद्
४ कसं. कपिष्ठलसंहिता ३३ काश्री. कात्यायनश्रौतसूत्रम्
३ कासं. काठकसंहिता १२५ कृम. कृष्णम्भट्टी ५७ कौ. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् २८ कौउ. कौषीतकिब्राह्मणोपनिषद् ४६ कौसू. कौशिकसूत्रम् ४२ खागृ. खादिरगृह्यसूत्रम् ४३ गोगृ. गोभिलगृह्यसूत्रम् २० गोब्रा. गोपथब्राह्मणम् •७३ गोरा. गोविन्दराजीया ५० गौध. गौतमधर्मसूत्रम्
८. गौमि. गौतममिताक्षरा १०२ चन्द्र. विवादचन्द्रः । २५ छाउ. छान्दोग्योपनिषद् १९ जैउना. जैमिनीयोपनिषद्ब्राह्मणम् १८ जैब्रा. जैमिनीयब्राह्मणम् ४७ जैसू. जैमिनीयसूत्रम् १४ ताबा.) पना.
है ताण्डयब्राह्मणम् (पञ्चविंशब्राह्मणम् ) १३९ तासा. ताण्ड्यब्राह्मणसायणभाष्यम्
२३ तैआ. तैत्तिरीयारण्यकम् | १४२ तैआसा. तैत्तिरीयारण्यकसायणभाष्यम् ।
१२ तैना. तैत्तिरीयब्राह्मणम् १३८ तैब्रासा. तैत्तिरीयब्राह्मणसायणभाष्यम् __२ तैसं. तैत्तिरीयसंहिता १३२ तैसा. तैत्तिरीयसंहितासायणभाष्यम् १२६ दच. दत्तकचन्द्रिका १०४ दमी. दत्तकमीमांसा ९६ दवि. दण्डविवेकः ७६ दा.. दायभागः ९९ दात. दायतत्त्वम् ११. दानि. दायभागनिर्णयः
९१ दीक. दीपकलिका १४४ दुभा. दुर्गाचार्यभाष्यम् १२२ नन्द. नन्दिनी १०५ नाभा. नारदीयमनुसंहिताभाष्यम् ६१ नासं. नारदीयमनुसंहिता ६२ नास्मृ. नारदस्मृतिः २९ नि. निरुक्तम् १२९ नीटी. नीलकण्ठी (टीका)
९७ नृप्र. नृसिंहप्रसादः । । ८७ पमा. पराशरमाधवः

Page #34

xxvi
व्यवहारकाण्डम्
७८ व्यक.
६३ पस्मृ. पराशरस्मृतिः ४१ पागृ. पारस्करगृह्यसूत्रम् ११८ प्रका. व्यवहारप्रकाशः ११५ बाल. बालम्भट्टी २४ बृउ. बृहदारण्यकोपनि ४९ बृदे. बृहद्देवता ६४ बृयस्मृ. बृहद्यमस्मृतिः १४३ बृशांभा. बृहदारण्यकोपनिषच्छाङ्करभाष्यम् ३९ बौगृ. बौधायनगृह्यशेषसूत्रम् ५२ बौध. बौधायनधर्मसूत्रम् १२४ बौवि. बौधायनविवरणम् ६८ ब्रह्मपुः ब्रह्मपुराणम् . ५६ भा. महाभारतम् १२३ भाच. मनुभावार्थचन्द्रिका
२७ मउ. महानारायणोपनिषद् १०१ मच. मन्वर्थचन्द्रिका ९० मपा. मदनपारिजातः ७९ मभा. मस्करिभाष्यम् ८४ ममु. मन्वर्थमुक्तावलिः ८२ मवि. मन्वर्थविवृतिः ५८ मस्मृ. मनुस्मृतिः ४४ मागृ. मानवगृह्यसूत्रम् ३५ माश्री. मानवश्रौतसूत्रम् ७४ मिता. मिताक्षरा ७२ मेधा. मेधातिथिंभाष्यम्
५ मैसं. मैत्रायणीयसंहिता ६० यास्मृ. याज्ञवल्क्यस्मृतिः ८८ रत्न. मदनरत्नम् ११४ राकौ. राजधर्मकौस्तुभः ६६ लहास्मृ. लघुहारीतस्मृतिः ३४ लाश्री. लाट्यायनश्रौतसूत्रम् ५४ वस्मृ. वसिष्ठस्मृतिः ५. वारा. वाल्मीकिरामायणम् १२० विच. विवादचन्द्रिका ९३ विचि. विवादचिन्तामणिः
११२ विता. विवादताण्डवम् ११७ विभ. विवादभङ्गार्णवः
८५ विर. विवादरत्नाकरः । १२१ विव्य. विवादव्यवहारः
७१ विश्व. विश्वरूपः .. ५५ विस्मृ. विष्णुस्मृतिः १०६ वीमि. वीरमित्रोदयः । ६५ वृहास्मृ. वृद्धहारीतस्मृतिः १०३ वै.
वैजयन्ती ४५ वैसू. वैतानसूत्रम् १०९ व्यउ. व्यवहारोद्योतः
व्यवहारकल्पतरुः ९२ व्यचि, व्यवहारचिन्तामणिः
९८ व्यत. व्यवहारतत्वम् | . ९४ व्यनि.
व्यवहारनिर्णयः १०७ व्यप्र. ब्यवहारप्रकाशः १११ व्यम. व्यवहारमयूखः ७५ व्यमा. व्यवहारमातृका १३ शबा.. शतपथब्राह्मणम् २२ शाआ. शाङ्ख्यायनारण्यकम् ३७ शाग्र. शाङ्ख्यायनगृह्यसूत्रम् ११ शाब्रा. शाङ्ख्यायनब्राह्मणम् १२८ शाभा. शाबरभाष्यम्
३१ शाश्री. शाङ्ख्यायनश्रौतसूत्रम् १३३ शुउ. शुक्लयजुर्वेदमाध्यन्दिनसंहिता-उवट
भाष्यम् ६ शुका. शुक्लयजुर्वेदकाण्वसंहिता ६. शुनी. शुक्रनीतिसारः १३४ शुम. शुक्लयजुर्वेदमाध्यन्दिनसंहिता-मही
धरभाष्यम् शुमा.
शुक्लयजुर्वेदमाध्यंदिनसंहिता १३५ शुसा. शुक्लयजुर्वेदकाण्वसंहितासायण
भाष्यम् १३० श्रीमू. श्रीमूला :
शुस

Page #35

१०८ संप्र. १७ संत्रा.
१२७ संर.
१.१९ समु. १००. सवि.
१५ साना.
१६ सामना.
मत्रा.
८ सांसं.
संस्कारप्रकाशः
संहितोपनिषद्ब्राह्मणम्
संस्काररत्नमाला व्यवहारार्थसमुच्चयः सरस्वतीविलासः
सामविधानब्राह्मणम्
ग्रन्थनामसंक्षेपाः
}
• साममन्त्रब्राह्मणम् (मन्त्रब्राह्मणम् )
सामवेदसंहिता
१४० सासा.
११३ सिन्धु. ८९ सुबो.
११६ सेतु.
८३ स्मृच.
९५ स्मृचि.
८६ स्मृसा.
४० हिगृ.
५३ हिध.
सामविधानब्राह्मणसायणभाष्यम्
निर्णयसिन्धुः
सुबोधिनी
विवादार्णवसेतुः
xxvii
स्मृतिचन्द्रिका
स्मृतिचिन्तामणिः स्मृतिसारः
हिरण्यकेशीय गृह्यसूत्रम् हिरण्यकेशीयधर्मसूत्रम्

Page #36

विवादपदानां विषयानुक्रमणिका
ऋणादानम्
आधिः [पृ. ५९९-७३२]
__ [पृ. ६३५-६६१] वृद्धिः
गौतमः-(६३५) भोग्याधेरपि गोप्याधित्वम् .. __[पृ. ५९९-६३५]
हारीतः-(६३५-६) आधिपालनम् ; आधिसिद्धिः. वेदाः-(५९९-६०६) ऋणादानवैदिकलिङ्गानि. वसिष्ठः-(६३६) आधिसिद्धिः. विष्णुः-(६३६. गौतमः-(६०६.८) धर्म्यवृद्धिपरिमाणम् , तस्या ८) भोग्याधौ वृद्धयभावः; आधिपालनम् ; आधिमोचग्रहणावधिः; वृद्धयुपरमावधिः; वृद्धिप्रकाराः, पश्वादि.
| नावधिः; गोप्याधे ग्याधित्वम् ; आधिसिद्धिः. कौटिद्रव्यवृद्धयपरमावधिः, हारीतः-(६०८-९) धा | लीयमर्थशास्त्रम् -(६३८) आधिविधिः. मनुःवृद्धिः, वृद्धयुपरमावधिः. वसिष्ठः-(६०९-१०) (६३८-४१) भोग्याधौ वृद्धयभावः; आधेः संक्रमणवृद्धिग्रहणनिन्दा; वृद्धिपरिमाणनियमः; वृद्धयुपरमावधिः.
विक्रयौ न, बलादाधिभोगनिषेधः; अननुज्ञातभोगविष्णुः-(६१०-११) वृद्धिपरिमाणनियमः; अकृत- | निष्कृतिः. याज्ञवल्क्यः -(६४१-७) आधिसिद्धिः; वृद्धिः, वृद्धथुपरमावधिः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
आध्यन्तरकरणम् ; गोप्यभोग्याध्योरुपचारभोगनाशादि(६११) वृद्धिपरिमाणनियमः; वृद्धयुपरमावधिः. मनुः
विचारः; गोप्यभोग्याध्यवधिः; चरित्रबन्धसत्यङ्कारी; (६११.९) वृद्धिपरिमाणनियमः, वृद्धयुपरमावधिः;
आधिमोचनम् . नारदः-(६४७-५०) बन्धलक्षअकृतवृद्धिग्रहणमर्यादा; वृद्धिग्रहणनिषेधः; वृद्धिविशेष
णम् ; आध्यवधिः; गोप्यभोग्याध्योरुपचारभोगनाशादि. स्थापकाः. याज्ञवल्क्यः -(६१९-२२) धा वृद्धिः
विचारः; आधिसिद्धिः; बलादाधिभोगनिषेधः, अननुकृतवृद्धिश्च; वृद्धयुपरमावधिः, नारदः-(६२२-८)
ज्ञाताधिभोगे कर्तव्यता; भोग्याधिवृद्धिचालनविक्रयऋणादाने विषयभेदाः; कुसीदलक्षणम् ; वृद्धिपरिमाणम् ;
विचारः; आध्यन्तरकरणम्. बृहस्पतिः-(६५०-५) वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च; देशभेदेन वृद्धिपरिमाण
आधिप्रकाराः; गोप्याधिभोग्याधिभोगनाशादिविचारः भेदाः; वृद्धयुपरमावधि; प्रीतिदत्तवृद्धिः; वार्धषलक्षणम् ।
आधिनाशे आध्यन्तरकरणम् ; आधिमोचनम् ; गोप्यावार्थेषग्रहणाधिकारी; अकृतवृद्धथपवादः. बृहस्पतिः- धिभोगकालः; आधिसिद्धिः. कात्यायन:-(६५५(६२८-३१) व्यवहारपदोपक्रमः; कुसीदनिरुक्तिः, ऋण- ८) अप्रत्ययभोग्याधिः, पशुदासाद्याधिर्न पीडनीयः; दानविधिः; वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च; शिखावृद्धथा- आधिनाशे आध्यन्तरकरणम् गोप्यभोग्याधिभोगनाशदीनामुपरमावधिः. कात्यायन:-(६३१-४) ऋण- विचारः; आधिमोचनम् ; वञ्चनया आधिभोगे दण्डः; ग्रहणानधिकारी; वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च; वृद्धयु- सत्यङ्कारः; आधिसिद्धिः व्यासः-(६५८-६०) परमावधिः; याचितपण्यमूल्यादिवृद्धिः तदपवादश्च. सप्रत्ययभोग्याधिः; आधिनाशे आध्यन्तरकरणम् ; सदोषपितामहः-(६३४) वृद्धयुपरमावधिः. व्यासः- धनिकाधिनाशविचारः; आधिमोचनम् ; आधिसिद्धिः. (६३४) वृद्धिपरिमाणम् ; वृद्धिप्रकाराः तलक्षणानि च प्रजापतिः-(६६०) अन्वाधिः, यमः-(६६०) वृद्धयुपरमावधिः; वृद्धथपवादः. भरद्वाजः-(६३५) गोप्यभोग्याधिभोगनाशविचारः. मरीचिः-(६६०) वृद्धयुपरमावधिः. संवर्तः-(६३५) वृद्धयपवादः. आधिप्रकाराः. भरद्वाजः-(६६.) आधिप्रकाराः; अनिर्दिष्टकर्तकवचनानि-(६३५) वृद्धिप्रकाराः आधिभोगनाशविचारः, अन्वाधिश्च. स्मृत्यन्तरम्तल्लक्षणानि च. शुक्रनीतिः-(६३५) वृद्धयुपरमा- (६६१) [आधिभोगनाशविचारः]. अनिर्दिष्टकर्तृकवधिः, अधर्म्यवृद्धिनिषेधः.
वचनानि--(६६१) [आधिपालनम् ]. [ ] एतच्चिद्वान्तर्गतो विषयः मूलग्रन्थे न निर्दिष्टः तत्रायं विषयो शेयः।

Page #37

विषयानुक्रमणिका प्रतिभूः
पुत्रकृतर्णसाध्यताविचारः, विभक्ताविभक्तकृतकुटुम्बार्थ
कृतर्णप्रतिदानविचारश्च; ऋणप्रतिदाने लेख्यादिविधिः[पृ. ६६१-६७७]
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्- (६७९-८०) ऋणप्रतिदा— हारीतः-(६६१--२) प्रतिभूग्रहणनिमित्तानि
तारः; दशवर्षापेक्षितस्त्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णसाध्यताविचारः; प्रातिभाव्यदानम्, अधमर्णात् प्रातिभाध्यद्रव्यसाधनम्,
अप्रतिदेयानि ऋणादीनि. मनुः-(६८०.८२) कुटुविष्णुः-(६६२) प्रतिभूनिमित्तानि प्रातिभाव्यदानम्,
म्बार्थे कृतमृणं विभक्तैरपि देयम् । प्रतिदानाशक्ती करण. ऋणिकात् प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् . कौटिलीयमर्थ
परिवर्तनम्, याज्ञवल्क्यः -(६८२-९०) कुटुम्बार्थशास्त्रम्-(६६२) प्रातिभाव्यानधिकारः; प्रातिभाव्य
मविभक्तकृतस्य ऋणस्य रिक्थहर्तारः प्रतिदातारस्त्रीदानाधिकारः पौत्रपर्यन्तम्. मनु:--(६६२-५) दर्शन
पतिपितृपुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारः; पितृकृतमृणं पुत्रप्रातिभाव्यद्रव्यदानम् ; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकार:
पौत्रैः प्रतिदेयम्; पुत्रेणाऽप्रतिदेयानि ऋणादीनि; त्रिकियत्पुरुषपर्यन्तम् . याज्ञवल्क्यः -(६६५-९) प्रा
पुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः; आधिभोगकाल:; रिक्थतिभाव्यनिमित्तानि, प्रातिभाव्यदानाधिकारः कियत्पुरु
ग्रायोषिद्ग्राहानन्याश्रितद्रव्यपुत्रादौनामृणप्रतिदातृत्वम् । षपर्यन्तम् ; अनेकप्रतिभूभ्यः प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकार: ऋणप्रतिदाने कृते उपगतपत्रग्रहणादिविधिः. नारद:अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् ; अधमर्णात् प्राति- (६९०.७०६) ऋणप्रतिदातारः; कुटुम्बार्थे कृतमृणं भाव्यद्व्यवृद्धिः कियती साधनीया. नारदः-(६६९- सर्वे रिक्थिनः दद्युः, त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः; ७०) ऋणादौ विस्रम्भहेतुः प्रमाहेतुश्च; प्रातिभाव्यनिमि
प्राप्तव्यवहार एव ऋणप्रतिदाता; ऋणानपाकरणनिन्दा%3; तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः; अधमर्णात् प्राति- अनपाकरणीयमृणम् ; अनपाकरणीयर्णापवादः; कुटुम्बार्थभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः. बृहस्पतिः-(६७१-२) प्राति- मस्वतन्त्रकृतमृणमपाकरणीयम् । प्रोषितपित्रादिकृतमृणं भाव्यनिमित्तानि प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कियत्पुरुष-विंशतिवर्षाव॑ देयम् ; एकच्छायाश्रितजीवदजीवत्कृतपर्यन्तम् । प्रतिभुवे कालदानम् ; अधमर्णात् प्रातिभाव्य- पाकरणविचारः; पितृपुत्रकृतर्णस्य स्त्रीणां प्रतिदातृत्वद्रव्यग्रहणप्रकारः. कात्यायन:-(६७२-५)प्रातिभाव्या- विचारः; भार्याकृतर्णापाकरणविचार:; वर्गविशेषेषु स्त्री, नधिकारिणः; प्रातिभाव्यनिमित्तानि प्रातिभाव्यमुक्तिः
कृतमृणं पत्या अपाकरणीयम् ; स्त्रीहारिरिक्थहारिपुत्रादीप्रातिभाव्यद्रव्यदानसमयः; प्रातिभाव्यद्रव्यदान कियत्पुरुष- नामृणप्रतिदातृत्वविचारः; उत्तमर्णब्राह्मणाभावे ऋणापाकपर्यन्तम्। अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः. पिता- रणप्रकारः; ऋणप्राप्तौ उपगतपत्रकरणपत्रपाटनादिवितिः, महः-(६७५-६) प्रातिभाव्यद्रव्यदानम्. व्यासः- तदकरणे धनिदण्डः. बृहस्पतिः-(७०६-९) कीदृश(६७६) प्रातिभाव्यनिमित्तानि प्रातिभाव्यद्रव्यदानं मृणं दातव्यम् ; पुत्रेण पितुरभाव देयम् । पैतामहकियत्पुरुषपर्यन्तम्. उतथ्यः-(६७६) [प्रातिभाव्य- पित्र्यात्मीयर्णदानक्रमः; विभावितमृणं देयम् । पैतामहद्रव्यदाने नियमविशेषः]. वृद्धवसिष्ठः-(६७६-७) मृणमवृद्धिकं देयम् , प्रपौत्रेण तु न देयम् ; आपद्ग्रस्तप्रातिभाव्यनिमित्तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कि- जीवपितृणं देयम् ; कुटुम्बार्थकृतमृणं देयम् ; धनयत्पुरुषपर्यन्तम्. व्याघ्रः-(६७७) प्रतिभूप्रकारा:. स्त्रीहारिपुत्रादीनां ऋणप्रतिदानाधिकारः; पुत्रादिकृतर्णदावृद्धहारीत:-(६७७) प्रातिभाव्यद्रव्यदानम्. लघु- नविचारः; पुत्रैरप्रतिदेयानि ऋणादीनि; उपगतपत्रादिहारीतः-(६७७) [प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् ]. विधिः, तदकरणे धनिदण्डः. कात्यायन:-(७०९. __ ऋणप्रतिदानम्
१४) कदा कीदृशं च पैतामहं पित्र्यं चर्ण प्रतिदेयम् ।
कियत्पुरुषपर्यन्तमृणं देयम् ; धनस्त्रीहारिपुत्रादीनामृण[पृ. ६७७-७१६]
प्रतिदानाधिकारः; आपद्ग्रस्तपितृणं पुत्रैर्देयम् ; एकगौतमः-(६७७-८) ऋणप्रतिदातारः; पुत्रादिभिः च्छायायां ऋणदानप्रकारः; कुटुम्बार्थकृतमृणं कुटुम्बिना अप्रतिदेयानि ऋणादीनि. हारीतः-(६७८) ऋणपत्र. | देयम्; पुत्रकृतर्णप्रतिदानविचार, कामकृतक्रोधकृतर्णप्रामाण्यम्. वसिष्ठः-(६७८)पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि निवर्तनम् ; मातृकृतभार्याकृतर्णप्रतिदानविचारः; ऋणानऋणादीनि. विष्णुः-(६७८-९) ऋणप्रतिदातारः; पाकरणकर्मविपाकः. पितामहः-(७१४) पितृमातृरिक्थग्राहस्त्रीयाहादिऋणप्रतिदातृविचारः; स्त्रीपतिपितृ- | कृतर्णप्रतिदानाधिकारः, व्यासः-(७१४) ऋणान

Page #38

व्यवहारकाण्डम्
पाकरणकर्मविपाकः; पितृकृतं सदोषण न देयम्. । विशेषपौर्वापर्यादिविवेकेन तत्तदुपायप्रयोगः; संदिग्धेऽर्थे उशना-(७१४) [पितृकृतं सदोषण न देयम् ]. | अधमर्णपीडने दण्डः; अधमर्णावरोधविधिः, योग्यताप्रजापतिः-(७१५) आपदि ऋणप्रतिदानापवादः; विशेषवान् नावरोद्धव्यः किं तु शपथेन निरोद्धव्यः; अनुउत्तमर्णब्राह्मणाभावे ऋणापाकरणम्, गोभिल:- त्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्णः कर्म कारयितव्यः;अशक्तोऽ. (७१५) अज्ञातर्णदोषापाकरणम्. वृद्धहारीतः-(७१५) ब्राह्मणः निरोद्धव्यः; अधमर्णोऽशुभं कर्म न कारयितव्यः; त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः; पुत्रेणाप्रतिदेयानि ऋणा- पूर्णावधौ धनाप्राप्तौ पुनर्वृद्धिः, ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः दीनि पितृकृतमृणं पुत्रपौत्रैः प्रतिदेयम् ; रिक्थग्राहयोषिद् कालिकाधं वृद्धिग्रहणविचारः. व्यासः-(७३०) प्राशनन्याश्रितद्रव्यपुत्रादीनामृणप्रतिदातृत्वम् । प्रतिभू- मिथ्याभियोगिदण्डः, यमः-(७३०-३१) अधमों दत्तधनप्रतिदानम् , स्त्रीपतिपुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारश्च. राज्ञा दापयितव्यः; अप्रदाने चक्रवृद्धिव्यवस्था. भर-- वृद्धप्रपितामहः-(७१५) [त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रति- द्वाजः-(७.३१) गृहीतधनसमधनाभावे ग्राह्यधनम् । दातारः]. स्मृत्यन्तरम् (७१५) सदोषदानम्. | ऋणोद्ग्राहणे क्षेत्रारामगृहविक्रयादिविधिः. वृद्धसंग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)-(७१५-६) ऋणदातृस्त्री- हारीतः-(७३१)[ऋणप्रतिदानम् ; उद्धतऋणिदण्डः; हारिणः स्त्रीसंग्रहोऽशास्त्रीयः, उत्तमर्णब्राह्मणाद्यभावे नष्टऋणपत्रे साक्षिविधिः; वस्त्रादिऋणोद्माहणविधिः]. ऋणापाकरणम् .
अनिर्दिष्टकर्तृकवचने-(७३१) अपीडयैव ऋणं ऋणोद्ग्राहणम्
ग्राह्यम् ; धनालाभे पत्रपरिवर्तनम् , ' शुक्रनीतिः
(७३१) [ऋणप्रतिदानम् ; चतुर्गुणवृद्धौ गृहीतायां न [पृ. ७१६-७३१]
ऋणोद्ग्राहणम्]. ऋणादानपरिशिष्टम् -नारदःविष्णुः-(७१६) धनी स्वधनं स्वयं साधयन् । (७३१) वृद्धिः. वृद्धहारीतः-(७३१-२) [वृद्धिः]; राज्ञा न वाच्यः; धनस्य राजद्वारा साधने अधमर्णदण्डा- आधिः. लघुहारीतः-(७३२) वृद्धिः. दिविधिः, उत्तमर्णशुल्कं च. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
प्रमेयाक्रिया (७१६) ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः, मनु:-(७१६-२०) सर्वैरुपायैः स्वधनं साधयेत् ; पञ्च स्वधनोग्राहणोपायाः;
[पृ. ७३२-७३४] धनी स्वधनं स्वयं साधयन् न राज्ञो वाच्यः; धनस्य वसिष्ठः, याज्ञवल्क्यः , नारदः, बृहस्पतिः, राजद्वारा साधने अधमर्णदण्डादिविधिः, अनुत्तमजातीयो वृद्धहारीतः, बृहद्यमः-प्रमेयक्रिया. निर्धनोऽधमणः कर्म कारयितव्यः. याज्ञवल्क्यः
उपनिधिः (७२१-३) ऋणग्रहणानधिकारिणः; धनी स्वधनं स्वयं साधयन् न राज्ञो वाच्यः; राजद्वारा साधने अध
[पृ. ७३५-७५६] मर्णदण्डादिविधिः; ऋणोद्ग्राहणे ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः; गौतमः--(७३५) राजदैविकचौरादिनष्टनिक्षेपराजद्वारा धनसाधने अधमर्णदण्डः उत्तमर्णशुल्कं च; विचारः. विष्णुः--(७३५) निक्षेपापहारादिदोषे दण्डअनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमणः कर्म कारयितव्यः. विधिः. महाभारतम्-(७३५) उपनिधिलिङ्गम् . नारदः-(७२३-५) पञ्च ऋणोद्ग्राहणोपायाः; धनी कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(७३५-८)ऋणादानातिदेशः; स्वधनं स्वयं साधयन् न राज्ञो वाच्यः; असमर्थाधमणः उपनिधिप्रत्यर्पणापवादः; उपनिधिभोगप्रणाशविक्रयाशनैः शनैर्दाप्यः; राजद्वारा धनसाधने अधमर्णदण्डः; धानापहारेषु कृत्यम् । आधावतिदेशः; अन्वाधियाचितकाअधमर्णस्य ऋणपरिमाणाज्ञाने निर्णयोपायः. बृह- वक्रीतकवैयापृत्यविक्रयनिक्षेपेषु विशेषः, उपनिधिविधेः स्पतिः-(७२५-७) पञ्च ऋणोद्ग्राहणोपायाः तल्ल- अतिदेशश्च. मनुः-७३८-४५) निक्षेपस्थापनविधिः क्षणानि च; अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमणः कर्म कार- निक्षेपपालनप्रतिदानप्रयादानानि; राजदैविकचोरादिनष्टयितव्यः, पूर्णावधौ धनाप्राप्तौ चक्रवृद्धयादिव्यवस्था; निक्षेपविचारः; निक्षेपस्य तदपवादेश्च प्रमाणनिरूपनष्टाधमर्णद्रव्यविक्रयद्वारा ऋणोद्ग्राहणविधिः; संदिग्धेऽ- | णम् ; निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः; निक्षेपप्रतिदापथे राजन्यनिवेद्य न प्रवर्तितव्यम् . कात्यायनः- नम् ; प्रीतिदत्तादिषु निक्षेपविधेः अतिदेशः, वाल्मीकि(७२७-३०) ऋणोद्ग्राहणोपायाः; अधमर्णयोग्यता- रामायणम्-(७४५) न्यासलिङ्गम् . याज्ञवल्क्यः

Page #39

विषयानुक्रमणिका
*(७४५-६) उपनिधिलक्षणम् ; राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः; उपनिधिप्रतिदापनम् ; उपनिध्यपहारे दण्डविधिः; उपनिधिविधेः याचितादिषु अतिदेशः नारदः(७४६-५०) निक्षेपलक्षणं उपनिधिलक्षणं च; निक्षेपादिस्थापनविधिः; ससाक्षिकासाक्षिकनिक्षेपप्रतिदानप्रत्यादानविधिः; राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः; निचेपस्य तदपह्नवादेश्च प्रमाणनिरूपणम् ; निक्षेपप्रतिदापनम् ; निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः; निक्षेपविधेः याचितादिषु अतिदेशः, बृहस्पतिः -- ( ७५०-५२ ) न्यास - लक्षणं उपनिधिलक्षणं च तत्स्थापन विधिः ससाक्षिका• साक्षिकन्यासपालन प्रतिदानविधिः; राजदैव चोरादिनष्टनिक्षेप विचारः; निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्च प्रमाणनिरूपणम्; न्यासप्रतिदापनम् ; न्यासापहारे दण्डविधिः; न्यासविधेः अन्वाहितादिषु अतिदेशः कात्यायनः - - (७५२-५) उपनिध्यन्वाधियाचितकलक्षणानि राजदैवचोरादिनष्ट - निक्षेपविचारः; निक्षेपप्रतिदापनम्; उपनिधिग्रहणम् ; उपनिध्यपहारादिदोषे दण्डविधिः; निक्षेपादिषु वृद्धिविधिः; • याचितादिषु अतिदेशविवरणम् व्यासः - (७५५-६) निक्षेपलक्षणम् ; निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्व प्रमाणनिरूपणम् ; न्यासादिप्रतिदापनम् ; न्यासाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः स्मृत्यन्तरम् - ( ७५६) निक्षेपनाशे निक्षेपो देयः. अनिर्दिष्टकर्तृकवचने - ( ७५६ ) निक्षेपप्रतिदापनं, तदवृद्धिश्व. मत्स्य पुराणम् – (७५६) निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः षत्रिंशन्मतम् — (७५६) राजदैव चोरादिनष्टनिक्षेपविचारः. अस्वामिविक्रयः
[पृ. ७५७-७६९]
विष्णु: - (७५७) अस्वामिविक्रये ज्ञानाज्ञानकृतक्रयविक्रयदोषतारतम्यम् ; अज्ञानतश्चेत् स्वामी स्वं . लभते. शङ्खः – (७५७) अस्वामिविक्रये स्वामिने द्रव्यं देयम्. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् - (७५७) अस्वामिविक्रयकारिणो दण्डः तद्द्द्रव्यनिर्णयश्च; स्वत्वं विभाव्य स्वामी द्रव्यं लभतेऽन्यथा दण्ड्यः मनुः – ( ७५८-६०) अस्वामिविक्रेतुर्निन्द्यत्वम्; अज्ञानतोऽस्वामिविक्रेतुः स्वा मिसंबन्धासंबन्धभेदेन दण्डतारतम्यम्; ज्ञानतोऽस्वामि विक्रेतुश्चौरदण्डः विशुद्धयः; प्रकाशक्रये मूलालामे न दोषः, स्वामी स्वं लभते; मूलालाभे क्रयदोषशङ्कायां दण्डः, स्वामी स्वं लभते; अस्वामिकृतनिवर्तनम् . याज्ञवल्क्यः - (७६०-६२) अशुद्धकय स्वरूपम्, स्वामी स्वं लभते;
xxxi
नष्टापहृतविचारः; अस्वाभिक्रेतृग्रहणोत्तर विधिः; स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते. नारदः - अस्वामिविक्रयस्वरूपम् ; अस्वामिकृतनिवर्तनम् ; स्वामी स्वं लभते; शुद्धाशुद्धक्रयौ; अशुद्धक्रयस्वरूपम् आगमाधीना क्रेतु: शुद्धिः; अस्वाभिविक्रेतुर्दण्डादिविधिः; स्याम्यनर्पिततदीयवस्तुभोगे विधिः बृहस्पतिः - ( ७६४६ ) अस्वामिविक्रयस्वरूपम् ; शुद्धक्रयः; अशुद्धक्रयः; मूलदर्शने क्रेतुः शुद्धिः; अस्वामिविक्रेतुर्दण्डादिविधिः; अस्वामिविक्रये प्रमाणहीनवादे निर्णयविधिः; अविज्ञाताश्रयक्रीतादिविधिः. कात्यायनः - (७६६-८) अस्वामिकृतनिवर्तनम् ; मूलानयन क्रयशुद्धयोर्विचारः; स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते; क्रेत्रा आत्मविशुद्धिः साध्या; अविज्ञाताश्रयक्रीतादिविधिः व्यासः - ( ७६८- ९ ) अस्वामिविक्रयस्वरूपम् ; मूलदर्शने क्रेतुः शुद्धिः; अस्वामिविक्रये दण्डादिविधिः मरीचिः - ( ७६९) शुद्धक्रयः; अविज्ञातक्रये विधिः यमः --- (७६९) अस्वामिकृतनिवर्तनम् . मत्स्यपुराणम् - ( ७६९) ज्ञानाज्ञानकृतास्वामिविक्रयदोषविचारः शुक्रनीति: (७६९) अस्वामिनः क्रये दण्डः. संभूयसमुत्थानम्
[पृ. ७७०-७९०]
जैमिनीयसूत्रम् - (७७० ) ज्योतिष्टोमे ऋत्विजां दक्षिणा विभागाधिकरणम्. वसिष्ठः - (७७०) कार्य - त्यागिनौ ऋत्विगाचार्यो हेयौ विष्णुः - ( ७७० ) ऋत्विङ्मरणे तत्कार्यतद्दक्षिणाव्यवस्था. शङ्खः शङ्खलिखितौ च - ( ७७१) [ऋत्विमरणे तत्कार्यव्यवस्था ]; ऋत्विङमरणप्रवासव्याधिपातित्यादौ तत्कार्य तद्दक्षिणाव्यवस्था, याज्यऋत्विजोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् – (७७१-३) संघभृतसंभूयसमुत्यातृकर्षकवैदेहकचोरयाजकवणिजां वेतनदक्षिणाफलादिविभागविधिः; कर्तृकर्मत्यागादौ दण्डविधिः मनुः(७७३-७ ) ऋत्विजां संभूय क्रियास्वरूपम् ; वृतेन ऋत्विजा कर्मास मापने व्यवस्था; संभूयकारिणामृत्विजां दक्षिणाव्यवस्था; ऋत्विजां संभूयसमुत्थानस्य स्थापत्यादावतिदेशः; ऋत्विग्याज्ययोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था. याज्ञवल्क्यः -- ( ७७७-८०) संभूयकारिणां वणिजां लाभालाभव्यवस्था; अन्यतमेन निषिद्धाननुमतकरणे प्रमादनाशने आपत्कृतरक्षणे च विधिः; पण्ये राजभाव्यशुल्कादिनिरूपणम्, राज्ञोऽतिक्रमे दण्डश्च; तरिकेण स्थलजशुल्कग्रहणे कृते, योग्यनिकद्रब्राह्मणानिमन्त्रणे च दण्डः; संभूयकुर्वता -

Page #40

xxii
व्यवहारकाण्डम्
मन्यतमस्य देशान्तरमरणे तद्द्द्रव्याधिकारनिरूपणम् ; लाभशून्यजिह्माशक्तानां विधिः; वणिजां संभूयकारिणा मृत्विक्कर्षकादावतिदेशः. नारदः - (७८०-८४ ) संभूयसमुत्थानपदनिरुक्तिः; लाभव्यययोराधारः स्वांश - प्रक्षेपः, संभूयकर्मणि समयानुसारेण कर्तव्यनिर्वाहः अन्यतमेन निषिद्धाननुमत करणे प्रमादनाशने व्यसनाद्रक्षणे च व्यवस्था; अन्यतमे प्रोषिते मृते वा तद्द्द्रव्याधिकारनिरूपणम् ; ऋत्विग्व्यसनेऽतिदेशः ऋत्विक्त्रैविध्यम् ; याज्यविजोरन्यतरणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था; वणिजा राजशुल्कं प्रदेयम् ; राजशुल्कदानस्य श्रोत्रियरङ्गोपजीव्या दिषु विशेषः बृहस्पतिः - ( ७८४-८ ) संभूयकर्माधिकारिणः तदनधिकारिणश्च; लाभव्यययोराधारः स्वांशप्रक्षेपः; बहुसंमतपुरुषकृतिः सर्वकृतिर्मन्तव्या; संभूय कर्मणि विवादविधिः; दैवराजकृते क्षयदानी चेत्सर्वेषामेव; अन्यतमेन अविहितनिषिद्धकरणे प्रमादनाशने व्यसनाद्रक्षणे च विधिः; अन्यतमे मृते तद्द्द्रव्याधिकारनिरूपणम्; ऋत्विक्त्रैविध्यम्; अन्यतमे मृते तदृणापाकरणविधिः, शेषद्रव्यव्यवस्था च; कर्षकादीनां संभूय कर्मविधिः; शिल्पिनां नटानां च संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम्. कात्यायनः - ( ७८८-९) अविभक्तशिल्पिवणिजा विभागे समभागः; आपदि समुदितद्रव्यरक्षणे दशमांशदानम्; शिल्पिनां लाभतारतम्यम्; चौराणां संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम्; वणिक्कर्ष कशिल्पिचोराणां लाभहानि - विचारः. व्यासः - (७८९) संभूयकर्मस्वरूपम् ; राजशुल्कदानम् अनिर्दिष्ट कर्तृकवचनम् - (७८९) ऋत्विग्दक्षिणाविभागः. मत्स्यपुराणम् - ( ७८९ ) वृतेन ऋत्विजा कर्माकरणे दण्डः . बौधायनकारिका — (७८९) ऋत्विजां दक्षिणाविभागः शुक्रनीतिः - (७९०) रक्षकाय दशमांशदानं, शिल्पिनर्तकगायकचोरप्रयोजकवणिक्कर्षकाणां संभूय कर्मविधिः; ऋत्विग्याज्यो त्यागिनौ दण्डयौ.
दत्ताप्रदानिकम् [पृ. ७९१-८०८]
वेदाः – (७९१ - २) सर्वस्वदानानन्दा; भूमिदानम्; भूमिदाननिषेधः; दक्षिणासु पुत्रदानम्; सर्वस्वदाननिन्दा; अश्वमेधे दारदानम् ; अश्वमेधे भूमिपुरुषब्राह्मणस्वदानविचारः; पुरुषमेधे भूमिपुरुषब्रह्मस्वदानविचारः; विश्वजिति भूमिपुरुषब्रह्मस्वदानविचारः; भूमिदाननिषेधः; पुरुषदानम्; सर्वस्वदाननिन्दा; पृथिवीदानस्तुतिः; दान
प्रकाराः; स्त्रीपुरुषाणां देयादेयत्वविचारः. जैमिनीयसूत्रम् - ( ७९२-३) विश्वजिति पित्रादीनामदेयत्वाधिकरणम् ; विश्वजिति पृथिव्या अदेयत्वाधिकरणम् ; विश्वजिति धर्मार्थसेवक शूद्रस्यादेयताधिकरणम्. गौतमः - (७९३४) अधर्मसंयुक्ताय प्रतिश्रुतमप्यदेयम्; दानेऽप्रमाणवाक्यानि; अदेयदत्ते स्वत्वं न; अदेयदाने प्रायश्चित्तम्. हारीतः -- ( ७९४) अदेयदाननिन्दा; सर्वस्व मदेयम् ; अदेयदाने प्रतिश्रुतस्यादाने च दोष: विष्णुः - (७९४) अदेयदानदण्डः प्रायश्चित्तं च शङ्खः - (७९४ ) [ अदेयदानप्रायश्चित्तम् ]. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् – (७९४) देयमदेयं च; धर्मदानार्थदान कामदानभयदान रोषदानदर्पदानविचारः मनुः -- (७९५-६ ) प्रतिश्रुतं दत्तं वा अधर्मसंयुक्ताय न देयम्; अधार्मिको हठात्साधयन् दण्ड्यः; अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्डयौ. याज्ञवल्क्यः( ७९६-७ ) देयमदेयं च शुद्धप्रतिग्रहः, दत्तानपहारः . नारदः - ( ७९७-८०२) दत्ताप्रदानिकनिरुक्तिः; देयादेयदत्तादत्तानि तदवान्तरभेदाश्च; अदेयमष्टविधम् ; देयम् ; सप्तविधं दत्तम् ; षोडशविधमदत्तम् ; अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्डयौ. बृहस्पतिः - ( ८०२-४ ) प्रकरणप्रतिज्ञा; अष्टविधमदेयम्; देयम्; प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिम तारतम्यम्; अष्टविधं दत्तम् ; षोडशविधमदत्तम् ; पुनर्लभ्यं दत्तम् ; अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्डयौ. कात्यायनः - ( ८०४ ६) देयमदेयं च ; प्रत्युपकारक भृतिलक्षणम् ; दत्तस्य पुनर्हरणम् ; उत्कोच - लक्षणं तत्संबन्धिदण्डः; प्रतिश्रुतं देयम्. व्यासः-(८०३) प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिमतारतम्यम् . देवलः - (८०६) दानाङ्गानि षट् प्रजापतिः -- (८०७) देयं क्षेत्रम् . दक्षः - ( ८०७ ) नव अदेयानि; सफलं दानम्. भरद्वाजः - (८०७) दाननिमितानि धर्मदानार्थदान कामदानत्रीडादान हर्षदानलौकिकदानानि व्याघ्रः - (८०७) स्त्रीधनदानविचारः, अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि – (८०७) विश्वजिति सर्वस्त्रदानम् ; देयमदेयं च मत्स्यपुराणम् - (८०८) प्रति श्रुत्याप्रदाने दण्डः. शुक्रनीति: - (८०८) दानप्रकाराः.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा [पृ.८०९-८४०]
वेदाः - - ( ८०९ - १४) दासा धनम् ; दासा अत्रताः कृष्णाश्च; दासा अभिभवनीयाः; दासः वर्णविशेषः; दासाः कृष्णजातीयाः; दासभार्याः इन्द्रेण जिताः; इन्द्रेण

Page #41

विषयानुक्रमणिका
दासा अप्रशस्ताः कृताः; दास आर्यवश्यः; संपदा दास | दास्यम् ; ब्राह्मणेतरेष्वेव आपदि समवर्णदास्यम् ; दासआर्यो भवति; आर्यार्थ दासप्रजा विनाश्याः; दासः कर्माणि ; अमोच्यं प्रव्रज्यावसितदास्यम् ; दास्यामार्यपरिचरिता; दासधनं आाह्यम् ; दक्षिणासु दासा देयाः; संततौ दास्याः सान्वयो मोक्षः ; दासधनम् ; दासोढा दासस्वरूपम् ; दासार्यभेदः इन्द्रकृतः, दास्यः स्त्रियो | दासी भवति; ब्राह्मणीकुलस्त्रीधान्यादीनां विक्रयदासीदक्षिणासु देयाः; कर्मकरस्वरूपम् ; ऊढवधूदासी; दासी- करणादौ दण्डः; दासीसुतदास्यविचारः; दासीगमननृत्यम् ; दास्यम् ; दासायौँ; दासा अभिभवनीयाः; दासी विचारः. देवलः-(८३९) पुत्रभार्यादासशूद्राणां धनतत्कर्माणि च; यज्ञादौ दासीपुत्रो निन्द्यः बहिष्कार्यश्च; स्वाम्यविचार:. उशना-(८३९) दास्यानर्हाः. दक्षःशूद्राः परिचरितार:; दासीदानम् ; परिचारकः; यज्ञादौ (८३९) परिव्रज्यावसितदण्डः. कण्वः-(८३९) दासीपुत्रो निन्द्यः बहिष्कार्यश्च; शूद्राः परिचरितारः दास्यानर्हाः. मार्कण्डेयपुराणम्-(८३९) प्रातिलोम्येन परिचर्या भृत्यकर्म; दासीदानम् ; दास्यम् ; दास्यो धनम् ; दास्यम्. महाभारतम् -विनतायाः पणजितदास्यम् , परिचर्या शूद्रस्य जन्मतो धर्मः; दासीदानम् ; भृत्यः गरुडस्य मातृदास्यात् दास्यं च, ब्रह्मपुराणम्-(८४०) प्रथमं भोजनीयः; दासः दासी धनम् ; अन्नाथै परिचर्या; | विनतायाः पणजितदास्यम् , गरुडस्य मातृदास्यात् दासनिरुक्तिः, गौतमः-(८१५-६) शिष्यविधिः | दास्यं च. शूद्रस्य दास्यम्. आपस्तम्बः-(८१६) शूद्रस्य दास्यम्
वेतनानपाकर्म दासकर्मकराणां संविभागः. बौधायनः-(८१६) [शूद्रस्य दास्यम्]: वसिष्ठः--(८१६) [शूद्रस्य
[पृ. ८४१-८५६] दास्यम् ]. विष्णुः-(८१६) शूद्रस्य दास्यम् ; उत्तम- वेदाः-(८४१-२) नृत्यकारिण्यः स्त्रियः; वेश्यावणे दास्ये नियोजयन् दण्ड्यः; त्यक्तंप्रव्रज्यस्य दासभावः; | निदर्शनम्। भृतिनिदर्शनम् वेश्यागमकवचनानि. दासभार्यायाश्च दासीत्वम्. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् - आपस्तम्बः-(८४२) क्षेत्रपरिग्रहीताऽनुस्थाता भावि(८१६-८) दासकल्पः, महाभारतम्-(८१८-९) फलं दाप्यः; निधनक्षेत्रपरिग्रहीताऽनुत्थाता ताडनीयः; दासधर्माः; शूद्रस्त्रयाणां वर्णानां परिचारकः दासो वा पशुपेऽतिदेशः. विष्णुः-(८४३) भृतकदोषसंबन्धी भवति; द्यूते अब्राह्मणप्रजापुत्रभ्रातरः आत्मा पत्नी च | विधिः; स्वामिदोषसंबन्धी विधिः. कौटिलीयमर्थदासा भवन्ति; पत्नी द्यूते देया दासी भवति; युद्धजितो शास्त्रम्-(८४३-४) कर्मकरकल्पः. मनुःदासः. मनुः-(८१९-२३) वैश्यशूद्रौ स्वकर्मणि प्रवर्त- (८४४-५) वेतनानपाकर्मप्रतिज्ञा; भृतकदोषसंबन्धी 'नीयौ; आपदि क्षत्रियवैश्यौ ब्राह्मणेन स्वस्वकर्मणा भर्तव्यो; विधिः; निर्दोषो भृतकः तद्वतनं च, याज्ञवल्क्यःब्राह्मणेन संस्कृतद्विजा दास्ये न नियोज्याः; शूद्रो दास्य- (८४५-८) कर्मत्यागिभृतकविधिः; उपस्कररक्षणं भृत्यमेवाईति; सप्तविधा दासाः; भार्यापुत्रदासा न धनस्वाम्य- धर्मः; आयुधीयभारवाहकादिदोषसंबन्धी विधिः; त्याजमर्हन्ति; ब्राह्मणेन शुद्रद्रव्यं हरणीयम् . याज्ञवल्क्यः- कस्वामिदोषसंबन्धी विधिः अपरिभाषितभूतिविधिः (८२३-४)दास्यमोक्षकारणानि; दास्यमोक्षकारणापवादः; अनेकभृत्यसाध्यकर्मवेतनविधिः नारदः-(८४८-५२) आनुलोम्येनैव दास्यम् ; अन्तेवासिविधिः. नारदः- परिभाषितापरिभाषितवेतनविधिः; उपस्कररक्षणं भृत्य(८२४-३४)अभ्युपेत्याशुश्रूषापदनिरुक्तिः शुश्रूषकभेदाः कर्म; भूतकदोषसंबन्धी विधिः; स्वामिदोषे विधिः तेषां साधारणधर्मश्च ; शिष्यविधिः; अन्तेवासिविधिः; | सदोषस्वामिसंबन्धी विधिः, सदोषवाहकविधिश्च; पण्यस्त्रीभूतकविधिः; भूतानां दासानां च क्रमेण शुभान्यशु- विधिः; भूमिगृहभाण्डेषु भाटकविधिः, ब्रहस्पतिःभानि च कर्माणि ; आनुलोम्येनैव दास्यम् ; पञ्चदश (८५२-३) सीरवाहकभागविधिः; भृतकदोषसंबन्धी दासाः; दास्यादमोच्याः; दास्यमोक्षकारणानि ; दास्य- | विधिः; स्वामिदोषसंबन्धी विधिः. कात्यायनःमोक्षे घटस्फोटविधिः; भार्या पुत्रदासानां न धनस्वाम्यम्. (८५३-४) सदोषभूतकसदोषवाहकसदोषस्वामिसंबन्धी बहस्पतिः-८३४-५) वेतनानपाकर्मस्वामिपाल- विधिः; गृहापणभाण्डहस्त्यश्वादिभाटकविधिः, व्यासःवादाभ्युपेत्याशुश्रूषाणां समानत्वम् ; शुश्रूषकचातुर्विध्य- (८५४) गृहभूमिभाटकविधिः. वृद्धमनुः-(८५४. निमित्तानि ; अर्थभृतभेदाः. कात्यायन:-(८३५- ५) अपरिभाषिता भृतिः; सदोषभृत कविधिः; उपस्कर• १) अन्तेवासिविधिः: ब्राह्मणेतरेष्वेव वर्णानुलोम्येन | नाशसंबन्धी विधिः, वाहनकर्मणि सदोषस्वामिसंबन्धी

Page #42

XXX
विधिः. मत्स्यपुराणम्-(८५५) [विद्याशिल्पवेतन- । श्लोकत्रयम् ); ग्रामश्रेणिगणाध्यक्षाणां समुदायिनां राज्ञश्च विधिः; पण्यस्त्रीविधिः]. शुक्रनीतिः-(८५६) भृति- अधिकारमर्यादा ('तैः कृतं' इत्यादिश्लोकत्रयम्); प्रकारा:.
ग्रामश्रेणिगणद्रव्यस्य राजभागस्य च विचारः ('संभूयैकसंविध्यतिक्रमः
मति' इत्यादिश्लोकचतुष्टयम्)]. कात्यायन:--
(८७५-७) [समूहसंविद्धर्मः राजशासनं च, तयोर्भने [पृ. ८५७-८७७]
दण्डः; गणैः गणिन अपराधिनो दण्ड्या राजानुमत्या; वेदाः-(८५७-९) मुख्यस्य सहकारिणां च संवित् गणिनां गणार्थकृतर्णादिभाक्त्वविचारः; समूही समूहेंइष्टा; दम्पत्योः संवित् इष्टा; समानानां संवित् इष्टा; शभागी]. स्मृत्यन्तरम्--(८७७)[समयभङ्गिब्राह्मणयुद्धे सहकारिणां संवित् इष्टा; दाने सहकारिणां संवित् दण्डः]. इष्टा; सर्वकार्येषु समानानां गणानां संवित् इष्टा; संविदः साधारणलिङ्गानि; ग्रामेषु स्वकीयपरकीयाणां संवित् इष्टा;
क्रयविक्रयानुशयः संविदा श्रेष्ठः स्वेषु कार्यः; संविदः साधारणलिङ्गानि;
[पृ. ८७८-९०१] कुलसंवित् इष्टा; ग्रामेषु स्वकीयपरकीयाणां संवित् इष्टा; ब्राह्मणेषु संवित् इष्टा, संविदानम् . विष्णुः--(८५९)
विक्रीयासंप्रदानम् समयानपाकर्मलक्षणम्। संविल्लङ्घनगणद्रव्यहरणदण्डः,
[पृ. ८७८-८९०] शङ्खलिखितौ--(८५९-६०)[समयानपाकर्मलक्षणम् ]. महाभारतम्--(८६०-६१) विनापि राज्ञा वेदाः-(८७८) अल्पमूल्येन विक्रयोत्तरं समयाभावेलोकसमयः प्रजारक्षकः; राजा प्रजया निर्मितः; संघः ऽनुशयो न कार्यः. विष्णु:-(८७८) गृहीतमूल्येऽनुशये ऐकमत्येनैवावतिष्ठते; गणरक्षणरीतिः. कौटिलीयमर्थ- दण्डः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(८७८-९) विक्रीयाशास्त्रम्--(८६१-३) समुदायकर्मसमयः; समुदायार्थ- संप्रदानम् ; क्रीत्वानुशयः; विवाहेऽनुशयः; द्विपदचतुनाट्यादिकर्मणि अनंशदोऽनधिकारी; सर्वहितादेशपाल- ष्पदेषु अनुशयः; कन्योपधिः विवाहे. मनुः--(८७९नम् ; श्रेष्ठयनियमः संघे ; उक्तसमयस्यातिदेशः देश- ८३) क्रयविक्रयानुशये परीक्षाकाल:; परीक्षाकालोत्तरमनुजातिसंघेषु; संघवृत्तम् . मनुः--(८६४-५) ग्रामदेश- शये दण्डः; पण्यानुशयधर्मस्यान्यत्र वेतनादिष्वतिदेशः संघविलवाने दण्डविधिः. याज्ञवल्क्यः --(८६५-९)| विवाहे कन्योपधिविषयेऽनुशयः; कन्याविषयानुशयमर्यादा विद्यविधौ वर्णाश्रमधर्मसंविधर्मराजकृतधर्मरक्षणाधि- सप्तपदी. याज्ञवल्क्यः --(८८३-५) गृहीतमूल्यकृतब्राह्मणनियुक्तिः; संविल्लङ्घनगणद्रव्यहरणदण्डः; पण्यविक्रेत्रनुशयः; अप्रदत्ते पण्ये दुष्टे विक्रेतुर्हानिः; क्रेतसमूहहितवादिवचनाकरणे दण्डः; समूहाधिकृता राज्ञा स- र्यगृह्णति अन्यत्र विक्रेयम् ; सत्यकारव्यवस्थातिक्रमे दण्डः. कार्याः; समूहाधिकृतेन लब्धं समूहायैव देयं, अन्यथा नारदः-(८८६-९) विक्रीयासंप्रदाननिरुक्तिः; पण्यदण्डः; कीदृशाः समूहकार्यचिन्तका भवेयुः; उक्तत्रैविद्य- निरुक्तिः; पण्यस्य षड्विधदानादानविधिः; विक्रेतुरनुशये संविद्विधेः श्रेण्यादावतिदेशः. नारदः--(८६९-७२) स्थावरजङ्गमभेदेन दापनभेदः, अर्घहानौ दापनप्रकारः समयानपाकर्मलक्षणम् ; पाषण्डनैगमश्रेण्यादीनां समयः । स्थायिचरकेतृभेदे; अप्रदत्ते पण्ये दुष्टे विक्रेतुहानिः; राज्ञा रक्षणीयः; राज्ञा पाषण्डादीनां कीदृशः समयः । विक्रयोपधौ दण्डः; केतुः क्रीत्वाऽग्रहणे विक्रेतृसमदोषः, निराकरणीयः, ते च गणाः कथं नियम्याः. बृह- अदत्तमूल्ये समयाधीना व्यवस्था; वाणिज्यं लाभमूलकस्पतिः--(८७२-५) [संविद्विधानप्रतिज्ञा ('एषा हि' मथापि ऋजुमार्गेण कर्तव्यम् . ब्रहस्पतिः-(८८९) इत्यादिरेक श्लोकः); त्रैविद्यसंविद्विधिः ('वेदविद्याविदो' | पण्यनिरुक्तिः; सदोषपण्यविक्रये दण्डः; विक्रेतुल्य्योऽइत्यादिश्लोकत्रयम् ); ग्रामश्रेणिगणानां संविल्लक्षणं, | नुशयः, कात्यायनः-(८८९) क्रये विक्रये वाऽनुशये तत्संविद्विषयाः, तत्संवित्पालनं, तत्संविद्भङ्गे दण्डः, - दण्डः परीक्षाकालश्च. व्यासः-(८८९-९०) अनु. तत्सवित्करणम्, ग्रामश्रेणिगणादीनां कार्याध्यक्षविधिः शयव्यावृत्यर्थं मध्यस्थव्यवस्था, सत्यङ्कारेऽनुशयो न ('ग्रामश्रेणिगणानां' इत्यादयो दश श्लोकाः); ग्रामणि- | कार्यः. स्मृत्यन्तरम्-(८९०) दशाहात्परतोऽनुशयो गणानां अपराधकर्तुर्दण्डः ('यस्तु साधारणं' इत्यादि- न कार्यः. .

Page #43

विषयानुक्रमणिका
XXXV
क्रीत्वानुशयः
| शिस्यरक्षणं, तदर्थ पशुदण्डविधिः), पालस्य स्वामिनश्च [पृ. ८९०-९०१]
विवादः. विष्णुः-(९०४-५) शस्यरक्षणं तदर्थं पशु.
दण्डविधिः, शङ्कः शङ्कलिखितौ च-(९०५-६) विष्णुः-(८९०-९१) क्रीते केतुरनुशये क्रेतुर्हानिः
[शस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः].कौटिलीयमर्थशाविनिमयपरिवृत्तिनिरुक्तिः, तयोः स्वत्वकारणत्वं च;
स्त्रम्-(९०६-७) पशुकृतक्षेत्रपथहिंसा. मनुः-(९०७क्रेयस्वरूपम् ;क्रीते उपधिनाऽनुशये दण्डविधिः; वस्त्राणा
११) स्वामिपालवादप्रतिज्ञा; पालभृतिः; शस्यरक्षणम् , मुपभोगेऽनुशये कालः कर्तव्यता च; पशुशकटानाम
तदर्थ पशुदण्डविधिः. याज्ञवल्क्यः -(९१२-५) पालनुशयेऽवधिः द्रव्यविशेषे मूल्यनियमः परिवृत्तिहीन
स्य स्वामिनश्च विवादः, पालभृतिश्च; गोप्रचारकरणम् ; क्रयप्रतिबन्धक्रयोक्तलाभादिषु व्यवस्था; कचित् परिवृत्तेः
द्विजस्य तृणैधःपुष्पेष्वधिकारः; शस्यरक्षणम्, तदर्थ पशुपरावर्तनम् . मनुः-(८९१.२) अविक्रेयपण्यम् ,
दण्डविधिः, नारदः-(९१५.९) पालभृतिः; पालस्य याज्ञवल्क्यः -(८९२-३) क्रीते द्रव्यभेदेन परीक्षा
स्वामिनश्च विवादः; शस्यरक्षणम्, तदर्थ पशुदण्डविधिः. कालः अनुशयावधिरूपः, अनुशयकारणाभावेऽनुशये |
बृहस्पतिः-(९१९) पालस्य भृतिः पालस्य स्वामिदण्डविधिः. नारदः-(८९३-५)क्रीतानुशयनिरुक्तिः;
| नश्च विवादः; सस्यरक्षणम्, तदर्थ पशुदण्डविधिः. क्रीते प्रतिदानावधिः, परीक्ष्य क्रीतेऽनुशयो न कार्यः;
कात्यायनः-(९१९-२०)[पालस्य स्वामिनश्च विवादः; ऋये परीक्षाकालो द्रव्यभेदेन; समयमङ्गीकृत्य क्रीते वस्त्रे
सस्यरक्षणम्, तदर्थे पशुदण्डविधिः]. व्यासः-- नानुशयः कार्यः; क्षेत्रे विक्रीते विक्रेत्रनुशयावधिः; अनु
(९२०) पालस्य स्वामिनश्च विवादः. उशना-- शयकारणाभावेऽनुशयो व्यर्थः. ब्रहस्पतिः-(८९५.
(९२०)सस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः, स्मृत्यन्त६) परीक्ष्य केयम् । परीक्षाकाल पूर्वमेवानुशयः कार्यः; क्रये मूल्यनिश्चयः; स्थावरक्रयविधिः. कात्यायन:
रम्-(९२१) [सस्यरक्षणम्, तदर्थं पशुदण्डविधिः]. (८९६.८) भूक्रये परीक्षाकाल:; योग्यकाले क्रीतं सदोषं
ब्रह्मपुराणम्-(९२१) पालस्य स्वामिनश्च विवादः.
भाष्यकार:-(९२१) सस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डदृष्टं प्रतिदेयम् ; निर्दोषक्रयेऽनुशये दण्डः; साधारणक्रये
विधिः एकस्याधिकारमर्यादा; मूल्यनिश्चयः; मूल्यनियामकः; क्रयपरिवर्तनयोः स्वरूपम् ; स्थावरक्रयोक्तलाभरुचि
सीमाविवादः क्रयविधिः, मूल्यव्यवस्था अनुशयव्यवस्था च. व्यास:
[पृ. ९२२-९६२] (८९९) द्रब्यविशेषेषु परीक्षाकालाः अनुशयावधिश्च.
वेदाः--(९२२-५) क्षेत्रमितिः; अप्नस्वती प्रजापतिः--(८९९) स्थावरक्रयविधिः, मूल्यव्यवस्था
आर्तना चेति द्विविधा उर्वरा; क्षेत्र हिरण्यं पशवश्च पकविचारश्च. सुमन्तुः-(८९९.९००) क्रये तत्तुल्य
धनम् ; क्षेत्रे स्वाम्यम् ; कृषिकर्म, वापीकुल्यादिकृत्रिमाक्रियासु चानुशयावधिः; क्रयसिद्धिः; भूक्रयविधिः. भार
कृत्रिमजलस्थानानि च क्षेत्रवादलिङ्गम् ; सेतुलिङ्गम् ; द्वाजः-(९००) प्रतिबन्धक्रयभूक्रयाज्ञाक्रयोक्तलाभा
कर्षकसीरपत्योर्मेदः; कुलपा वाजपतिं प्रति धनमर्पयन्ति; दिविधिः. जातूकर्णिः -(९०१) भूक्रये सामन्तादि
पृथी वैन्यः कृषिकर्मप्रवयिता, सेतुः क्षेत्रस्वाभ्यं च.वसिविधिः पश्चाध्यायी-(९०१)क्रये सामन्तादिविधिः].
ष्ठः--(९२५) पथि गृहादिकृते च अनुकूलदेशव्यवस्था; वृद्धकात्यायन:--(९०१) परिवर्तनक्रयोक्तलाभादि
सीमावादे क्रियाविधिः, विष्णुः--(९२५)मार्गादिदूषणे विचारः क्रयसिद्धिश्च. स्मृत्यन्तरम्-(९०१) क्रय- दण्डविधिः; सीमाभेदे दण्डविधिः शङ्खः शङ्खलिखितौ सिद्धिः.
च-(९२५-६) सीमाविवादे क्रियाविधिः पथि स्वामिपालविवादः
गृहादिकृते च अनुकूलदेशव्यवस्था; सीमाभेदादौ दण्ड
विधिः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(९२६-३३) गृह[पृ. ९०२--९२१]
वास्तुकम्; वास्तुविक्रयः; सीमाविवादः; क्षेत्रविवादः; . वेदाः-(९०२-३) स्वामिपशुपालतत्कर्तव्यता- मर्यादास्थापनम् ; बाधाबाधिकम् ; उदकमार्गनिरोधे लिङ्गानिः पशुपालप्रकाराः.गौतमः-(९०३-४)शस्य- सस्यादिहिंसने च दण्डः. मनुः- (९३३-४०) स्क्षणम्, तदर्थ पशुदण्डविधिः, आपस्तम्बः--(९.४) सीमानिश्चयकालः;प्रकाशाप्रकाशसीमाचिह्नविधिः; सीमा

Page #44

XXXVI
व्यवहारकाण्डम्
विवादे क्रियाविधिः; चिह्नसाक्षिसामन्तमौलवनचारिणां पूर्वपूर्वाभावे उत्तरोत्तरं प्रामाण्यम् ; साक्षिणां सीमानिर्णये धर्मविशेषः; साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः; प्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निर्णेता; गृहाद्याहरणे दण्डः; मार्गादिदूषणे दण्डविधिः. याज्ञवल्क्यः -- ( ९४०-४३) क्षेत्रसीमा विवादे सामन्त गोपकर्षकवनचारिणः चिह्न प्रदर्शनद्वारा प्रत्यायकाः; सामन्तसाक्षिसंख्या, सीमाविवादे धर्मविशेषश्च; साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः; प्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निर्णेता; क्षेत्रमा वादविधेरन्यत्र आरामादिष्वति देशः; सीमाभेदादौ दण्डविधिः; परक्षेत्रानपहरणापवादः; उक्तापहारः स्वामिनिवेदनपूर्वक एव युक्तः; कर्षकेणाङ्गी कृतक्षेत्रकरणत्यागे विधिः. नारदः - ( ९४४ - ९ ) क्षेत्रजवि वादनिरुक्तिः; पञ्चविधा सीमा; प्रकाशाप्रकाशलिङ्गसाक्षिसामन्तकर्षकगोपादिभिः सीमानिर्णयः; मृषोक्तौ दण्डविधिः; इतर प्रमाणाभावे राजा निर्णेता; क्षेत्रसीमावादस्य गृहोद्यानादावतिदेशः; सीमावृक्षजे स्वामित्वविधिः; मार्गसेघनिषेधः; सेतुतडागादिविधिः; कृष्टाकृष्टविधिः बृह स्पतिः – (९४९-५४) सीमावादप्रतिज्ञा; राज्ञा ससा - क्षिकं सपत्रं वा क्षेत्रं देयम्; ग्रामगृहक्षेत्रादिप्रवेशकाले प्रकाशाप्रकाशचिह्नानि ससाक्षिकाणि कार्याणि सीमानिर्णये साक्षिणः के कीदृशाश्व; सीमाज्ञापनविधिः; क्षेत्रगृहग्रामादौ राजकृतः नदीकृतश्च स्वाभिसंबन्धः; परगृहपीडापरिहारः; लोकमार्गपीडापरिहारः; कृष्टाकृष्टविधिः कात्यायनः– (९५४-६० ) षड्भूवादनिमित्तानिः; षड्विधभूवादेषु भोगसाक्षिलेख्य प्रामाण्यम्; क्षेत्रविवादे सामन्त तत्सक्ततत्संसक्तमौलादिप्रामाण्यम्; सामन्तमौलवृद्धोद्धृतनिरुक्तिः; सीमावादे एकसाक्षिणः उक्तिविधिः; सामन्तादीनां पूर्वदोषे संख्यागुणातिरेकेण साक्षित्वम् ; साक्षिसामन्तादीनामनृतोक्तौ दण्डविधिः; दशग्रामादिसीमा करणम् ; प्रमाणान्तराभावे राजा निर्णेता; राजदैविकाभावे साक्ष्यप्रामाण्यम्; क्षेत्रसीमावादस्यातिदेशः गृहादौ परस्परगृहादीनां संबाधपरिहारादि; मार्गतीर्थादिषु पीडापरिहारः; सीमावृक्ष फलस्वाम्यविधिः; स्वाम्यनुमतिमन्तरेण कृतिफलालाभः; कृष्टाकृष्ट विधिः व्यासः - (९६१) सीमाप्रकाराः; कृष्टाकृष्टविधिः प्रजापतिः -- ( ९६१२) सीमाक्षेत्र वृक्षफलस्वाम्यविधिः. वृद्धमनुः - (९६२) ग्रामसीमापालनम् वृद्धहारीतः - ( ९६२) सीमाकरणम् . अनिर्दिष्टकर्तृवचनम् - - (९६२) कूपवापिपुष्करिणीतडागसरःसीमा: मार्कण्डेयपुराणम्(९६२) ग्रामपुर खेटकर्व टलक्षणानि
स्त्रीपुंधर्माः [पृ. ९६३ - १११९]
वेदाः - ( ९६३ - १०११) (ऋसं. ९६३-९१) गृहनेत्री स्त्री; पतिपत्नीसंबन्धः ; भातृभगिन्यौ; गृहनेत्री स्त्री; कन्याजारः ; अनेकजायापतिरेकः; शुद्धा नारी पतिप्रिया; अनेकजायापतिरेकः; पतिपत्नीसंबन्धः; कन्यालाभार्थं धनदानम्; राक्षसविवाहः; वृद्धाविवाहः; स्त्रीपुरुषप्रेम; मातृभगिन्यादिसंबन्धः स्त्रीपुरुषभोगसंबन्धः; जारसंबन्धः; स्त्रीपुरुष भोगसंबन्धः; गृहस्थिता पत्नी पतिपत्नीसंभोगः ब्रह्मचर्ये च; गुरुसंभोगसंलापश्रवणदोषः; गृहस्थधर्मः ; व्यङ्गः कन्याद्वेष्यः साङ्गः कन्याप्रियः; पतिपत्नीसंभोगः; व्यभिचारिणी पापं निगूहति; युवतीनां युवप्रेम; पतिपत्नीसंभोगः; प्रजाकामना; गृहनेत्री पत्नी पतिपत्नीप्रेम; दुराचाराः स्त्रियः; पतिपत्नीप्रेम; विवाहकामाः कन्याः प्रजाकामना; प्रेमविवाह - बद्धदम्पती; अर्धे भार्या शरीरस्य सुपत्नी; सुपत्नी; स्वसुर्जारः पति: अन्यं भार्यौ गमयति; सूर्यायै पूष्णो दानम् ; पतिपत्नीप्रेम; अनेक जायापतिरेकः; गृहे वर्तमानाः स्त्रियः; जारसंबन्धः; अधनो जामाता; पतिपत्नी कर्तव्यं सौभाग्यं च; स्वाभाविकः स्त्रीदोषः; स्त्रीधर्मः; स्त्रीपुरुषप्रेम; जारसंबन्धः; अनेकजायापतिरेकः; भ्रातृभगिन्योविवाहः सुपत्न्यः; अनुगमननिषेधः भ्रातृभगिन्यौ; स्वयंवरः गान्धर्वविवाहः; स्त्रीपुरुषसंबन्धः; गृहस्थधर्मः; वृद्धाविवाहः; राक्षसविवाहः; नियोगः; पतिपत्नीप्रेम; अनेकजायापतिरेकः; पितृदुहित्रोर्विवाहः; राक्षस विवाहः; अष्टपुत्रा सुभगा; कन्या याचनीया; पतिपत्नीसंबन्धः; गृहनेत्री स्त्री; वधूवस्त्रदोषः; पाणिग्रहणम्; पतिपत्नीसंबन्धः; सक्रमबहुपतिकत्वलिङ्गम् पूर्व देवः अनन्तरं मनुष्यः पतिः; पतिपत्नीसंबन्धः; धनप्रजायूंषि गार्हस्थ्येष्टम् ; पल्याः गृहे आधिपत्यम्; पतिपत्नीसंबन्धः; दम्पत्योः संभोगः; बहुप्रजा एव भद्रम् ; पतिपत्नी संबन्धः; गार्हस्थ्यम्; संभोगः; अनेक जायापतिरेकः; पत्नी युद्धे सारथिः पतित्यक्ता स्त्री; सपत्नीद्वेषः भ्रातुः पतित्वं जारत्वं वा; एकया द्वयोविवाह:. (तैसं. ९९१-४) सुपत्नी पतिपत्नीसंबन्धः; भ्रातृभगिनीविवाहलिङ्गम्; राज्ञो भार्याद्वयम्; बहुस्त्रीकामना; स्त्रीणां यथाकामसंभोगाभ्यनुज्ञा; रजस्वलाधर्माः; अमावास्या पौर्णमास्योर्भोगनिषेधः ; सुपत्नी; अनेकजायापतिरेकः; जाया गृहपत्नी; स्त्रीसङ्गनिषेधः;

Page #45

विषयानुक्रमणिका
Ixxvii
हीनवयस्या विधाहः स्त्रियाः प्रियः; पत्नी पुरुषार्धम् | स्त्रीणां भोजनम् ; दम्पतीसंबन्धः; यशे पल्या जारी अनेकजायापतिरेक, कन्यादानम्; स्त्रीपुरुषसंयोगः, निर्देष्टव्यः, विवाहानन्तरं पतिगृहानिवृत्तिः काम्यते; (कासं. ९९४-५) सुपत्नी; स्त्रीणां सुरापानम् ; यावज्जीवं पितृदत्तपतेरत्यागो धर्मः; आत्मनोऽध जाया; स्त्रीदोषाः; अग्रेदीधिषुपरिविविदानदोषः; अनेकजाया- सुपत्नी; प्रजायै जाया; अनेकजायापतिरेकः; स्त्रीपुरुषाणां पतिरेकः +[व्यभिचारदोषत्वनिमित्तम् ].(मैसं. शुमा. विविधधर्माः; अनेकजायापतिरेकः; स्त्रीपुरुषाणां संभोग९९५-६) अनेकजायापतिरेकः; स्त्रीभोगनिषेधः; स्त्री संवादः; आत्मनोऽध भार्या; अनेकजायापतिरेकः, स्वभावतो दुष्टा; दुहितृगमनम् ; स्त्र्यसमर्था; स्त्री (ताब्रा., जैउबा., छाउ., गोब्रा., ऐआ. १०१०. देया; अनेकजायापतिरेकः; स्त्रीपुरुषसंयोगः: अग्रे- ११) भ्रातृभगिन्योर्विवाहः; अनेकजायापतिरेकः; सदृशादोधिषुपरिविविदानदोषः, (असं. ९९६-१००४) सदृशी प्रजा; सपिण्डविवाहः; बालभार्याः अनेकजायादुर्भगा स्त्री विवाहेच्छोः कन्यामनोग्रहणम् ; कामिन्याः | पतिरेकः; पतिव्रता; यज्ञे वामदेव्यव्रतम्, गौतमःपुरुषस्य च संभोगकामना परस्परवशीकरणं च; पति- (१०११-४) विवाहे कन्यायाः जातिप्रवरादिसापिण्ड्यापत्नीpमन्युनाशयत्नः; नवपल्याः सुभगत्वं पत्यनुकूलत्वं दिविचारः; कन्याविवाहकालः; स्त्रीधर्माः मृते भर्तरि च प्रार्थ्यते; पत्युः पत्न्यनुकूलत्वं प्रार्थ्यते; जायानां पति- नियोगविधिः; नष्टे प्रवजिते प्रोषिते वा भर्तरि कालनिष्ठा; स्त्रीवशीकरणम् : कुटुम्बसांमनस्यम् : संभोगकाले प्रतीक्षावधिः; अकृतविवाहे ज्येष्ठभ्रातरि कनीयसः कर्तसर्वस्वापनम् ; एकस्या अनेकपतयः; ब्रह्मपत्न्या एक एव व्यम् . हारीतः-(१०१४-७) स्त्रीरक्षा; भार्यापरिपतिः; पतिपत्नीसांमनस्यम् ; पतिव्रता; पतिपत्नीशुभका- त्यागः; पत्नीधर्माः; भार्यायाः सुरापाननिषेधः; भार्यामना; जायाकामस्य जायाप्रार्थना; परिवित्तिदोषः; कुटुम्ब- परित्यागः; पत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्मः; विधवाधर्मः; स्वैसौमनस्यम् । देवविवाहः, स्नुषाश्वशुरसंबन्धः; स्त्रीपुन- रिणीपुनर्वादयः; साध्वी. आपस्तम्बः-(१०१७-९) विवाहलिङ्गम् ; पत्युः पत्न्याश्च वयनरूपं एकं कर्मः | पतिकर्तव्यम् ; द्वितीयदारकर्तव्यता; विवाहे गोत्रसाब्रह्मचारिण्या विवाहः; वराः ज्येष्ठवरश्चेति वरप्रकारौ; पिण्ड्यविचारः; दम्पत्योः शुद्धिविचारः; नियोगविधिवर्णभरणं वधूकर्म; कन्यादानम् ; वध्वः पतिगृहगमनम् ।
निषेधौ, विधवाधर्मः, बौधायन:-(१०१९-२०) एकस्याः पतिद्वयम् ; वध्वः वैवाहिकालङ्कारादीनि: कन्याविवाहकालः; स्वयंवरः; बलाद्धृतकन्यापुनर्दानम् । पल्याः पतिनिष्ठा, गृहे अन्यजनसंबन्धश्च; पल्यै वस्त्र- कन्यापुनर्विवाहः; भार्यागमनविधिः; स्त्रीरक्षा; भर्तृसेवा: दानम् ; दीर्घायुष्यं वश्वः प्रार्थ्यते; पाणिग्रहणम् : धर्म- धर्मः; भार्यापरित्यागः; नियोगः; अनियोज्या अगम्याश्च पत्नीत्वम् ; प्रजाथै विवाहः; वध्वः वस्त्रधारणम् : पति- | स्त्रियः. वसिष्ठः-(१०२०-२२) विवाहे गोत्रप्रवरपत्नीसंबन्धः; गृहजनाविरोधित्वं पल्या आशास्यते | सापिण्ड्यादिविचारः; कन्याविवाहकाल:; स्वयंवरः; वाग्ददम्पत्यो ग्यसंपत् ; इष्टा देवरे प्रीतिः पत्न्याः ; प्रजार्थ | त्तायाः पुनरन्यत्र दानम् ; अक्षतयोनिपुनर्विवाहः; भार्याविवाहः, आशिषः; अनिष्टनिवारणम् ; सापिण्ड्यविवाह- परित्यागः; पत्यो प्रोषिते पत्नीधर्मः; नियोगः, प्रोषित. दोषः; कन्यादानम् ; सवर्णाविवाहः; अनुगमनम् ; अनु. ज्येष्ठभ्रातृप्रतीक्षा.विष्णुः-(१०२२-४) विवाहे गोत्र. -गमननिषेधः, (ऐवा.१००४-५) भार्याया वस्त्रसंपत : प्रवरसापिण्ड्यादिविचारः; स्वयंवरः; धर्मार्थ भार्या द्विजराज्ञः वावाता जाया; रात्रौ जायाः पत्युराकूतं जानन्ति | जातिजा; पूर्वदत्ता न पुनर्देया; भार्या न त्याज्या; स्त्रीरक्षा; स्नुषाश्वशुरसंबन्धः; अप्रतिवादिनी पत्नी; पत्न्याः खस्रये- पत्नीधर्माः; पत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्माः; प्रतीक्षाकालः; क्षयाश्रेष्ठयम् ; अनेकजायापतिरेकः; जायानिरुक्तिः .(शा- | नियोगः; विधवाधर्माः. शङ्खः शङ्खलिखितौ चब्रा.१००५)सुपनी पत्नीभोजनकाल:; यशानौंः पान्यः; । (१०२४-६) स्वयंवर, कन्यापुनर्दानम्, सवर्णासवर्णअनेकजायापतिरेकः. (तैबा.१००५-७) सुभगा: स्त्रियः | भार्याः स्त्रीरक्षा;भार्यापरित्यागः; अधिवेदनम् ; पत्नीधर्माः; पतिप्रीतिकामना; यज्ञे पत्न्या जारो निर्देष्टव्यः; अप- पत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्माः; स्वैरिणीपुनदियः. महानीको यज्ञानहः, पतिवशीकरणम् ; दैवविवाहः; स्त्री- | भारतम्-(१०२६-३४) प्रजाथै विवाहः; स्त्रीरत्नं संभोगः अन्ये गुणाश्च काम्यन्ते; सुपत्नी. (शबा.१००७- शुद्धम् ; भर्तृपतिपदनिरूक्तिः; स्त्रीणां पुनर्विवाहध्यभिचार१०) जायाया यज्ञाङ्गत्वम् । स्त्रीणामबलत्वम् ; मनोः धनस्त्राम्यनिषेधः; पत्नीधर्माः; जायामहिमा; पतिधर्मः; स्वदुहित्रा विवाहः; सापिण्डये विवाहः, पुरुषसंनिधौ न । स्त्रीणां स्वैरसंभोगः धर्म आसीत् ; स्त्रीणां श्वेतकेतुकृतः

Page #46

IXXviii
ब्यवहारकाण्डम्
पुनर्विवाहनियोगनिषेधः; बहूनामेकपत्निता; पत्नीधर्माः । स्त्रीरक्षा; स्त्रीत्यागविचारः; प्रोषितमर्तृकावृत्तम् , तदऋतुमत्या विवाहे दानम् ; पत्नीधर्माः; पत्युरनुगमनम् ; | ङ्गोऽन्यपतिविधिश्च; स्त्रीपुनर्विवाहः; नियोगविधिः; दम्पविधवाधर्माः; स्त्रीरक्षा; स्त्रीणां समानवणे व्यभिचारोऽ- त्योर्वादस्याविषयः; बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः; पुनदोषोऽल्पदोषो वा; बहुभार्यस्य संभोगविधिः; पत्नीपरि-भूस्वैरिणीप्रकाराः; वर्णसंकरासंकरौ; संकरजातिविचारः. त्यागः; स्त्रीरक्षा; स्त्रीदोषः, नियोगः पुनर्विवाहश्च. बृहस्पतिः-(११०६-९) स्त्रीपुंधर्मप्रतिज्ञा; स्त्रीरक्षा; कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(१०३४-४१) विवाहधर्मः; स्त्रीरक्षणोपायाः; स्त्रीधर्माः; स्त्रीदोषाः; पतिव्रतावृत्तम् । आधिवेदनिकम् ; शुश्रूषाभर्मपारुष्यद्वेषातिचारोपकारव्यव. प्रोषितभर्तृकावृत्तं, तदङ्गोऽन्यपतिविधिश्च; विधवाधर्माः, हारप्रतिषेधाश्च; निष्पतनम् , पथ्यनुसरणम् , ह्रस्वप्रवासः | अन्वारोहणविचारश्च; नियोगविधिनिषेधः. कात्यायन:दीर्घप्रवासश्च. मनुः-(१०४१-७५) कन्यायाः पुन- (११०९-११) कन्यायाः पुनर्दानादानपुनर्विवाहर्दाननिषेधः; प्रतिगृहीतकन्यात्यागः; कन्यादानकालः | विचारः; अनेकभार्यस्य कर्तव्यं, स्त्रीधर्माश्च; विधवाकन्यास्वयंवरः; ऋतुमत्याः शुल्कं न देयम् ; वधूवरयो- धर्माः; नियोगविधिः, परपूर्वा विचारश्च; बीजिक्षेत्रिणोरविवाहकालः; कन्याया वैवाहिक शुल्कसंबन्धी विधिः । पत्यस्वाम्यविचारः. व्यासः- (११११) पतिव्रतास्त्रीपुंधर्मप्रतिज्ञा; स्त्रीणामस्वातन्त्र्यविधिः; रक्षणविधिः; वृत्तम् ; स्त्रीदोषाः; त्याज्यस्त्रीविचारः; अन्वारोहिणीरक्षणप्रयोजनम् ; जायापदनिरुक्तिः; जायारक्षणोपायाः; प्रशंसा; विधवाधर्माः. देवलः-(११११-३) स्त्रीत्यागस्त्रीणां स्वभावदोषाः दूषणानि च; उत्कृष्टभर्ता स्त्रीरक्षण- विचारः; स्त्रीधर्माः; अधिवेदनविचारः; स्त्रीपुनर्विवाहः, योग्यः; स्त्रीरक्षणविध्युपसंहारः; दारमाहात्म्यम् ; स्त्रीला- पतित्यागविचारश्च; प्रोषितभर्तृकाधर्मः, [तदङ्गोऽन्यपतिलनम् ; पतिव्रतास्तुतिः; व्यभिचारनिन्दा; अनेकभार्या विधिश्च]: उशना-(१११३) ब्राह्मण्या अन्वारोहणभिर्वर्तनप्रकारः; दम्पत्योः परस्पराव्यभिचारविधिः; भार्या-. निषेधः, नियोगविधिः. यमः-(१११३--४) पतित्वं भरणं नित्यधर्मः; सहधर्मचरणविधिः; स्त्रीत्यागविचारः सप्तमे पदे; ब्राह्मण्याः सुरापाननिषेधः; स्त्रीत्यागविचारः; अधिवेदनविचारश्च; दुष्टस्त्रीणां दण्डः प्रायश्चित्तं च विधवाधर्माः; नियोगविधिः. दक्षः--(१११४-५) स्त्रीधर्माः पतिव्रतावृत्तं च प्रोषितभर्तृकाविचारः विधवा- स्त्रीरक्षा; अधिवेदनविचारः; दम्पत्योर्धर्माः द्विदारदोषश्च. धर्माः नियोगनिषेधश्च; नियोगविधिः; नियोगनिषेध- पैठीनसिः- (१११५) विवाहे सापिण्ड्यविचारः; स्त्रीविचार:+(प्रतिप्रसवश्च वाग्दत्तायाम् ); बीजिक्षेत्रिणोरपत्य- रक्षा; स्त्रीधर्माः; ब्राह्मण्या अन्वारोहणनिषेधः, अङ्गिररा:स्वाम्यविचारः; पुनर्तरक्रिया. वाल्मीकिरामायणम्- (१११५-६) अन्वारोहणविचारः, शातातप:(१०७५-७) पतिव्रतावृत्तम् ; पतिव्रतावृत्तम्-स्त्रीदोषाः (२११६) स्त्रीपुनर्विवाहविचारः, वृद्धमनु:-(१११६) पतिनिष्ठा च. याज्ञवल्क्यः -(१०७७-९२)कन्यादातृ नियोगविचारः. ऋष्यशृङ्गः-(१११७) स्त्रीधर्माः, क्रमः कन्यास्वयंवरविधिः; दत्तकन्याहरणविचारः; सदोष- सुमन्तुः-(१११७) स्त्रीत्यागविचारः. प्रचेताःकन्यादाननिर्दोषकन्यात्यागदूषणविचारः; दारसंग्रह- (१११७) विधवाधर्माः. पराशरः-(१११७) स्त्रीफलम् ; स्त्रीरक्षणविधिः; रक्षणविधौ स्त्रीगमनविधिः; रक्ष- त्यागपतित्यागस्त्रीपुनर्विवाहविचार:; विधवाधर्माः; अन्धाणविधौ स्त्रीलालनविधिः; रक्षणविधौ स्त्रीणां गुर्वधीनत्व- रोहणविचारः; बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः.विरादविधिः; स्त्रीधर्मः; पतिव्रतावृत्तम् । प्रोषितभर्तृकावृत्तम् । (१११७)अन्वारोहणविचार:.व्याघ्रपात्-(१११७) स्त्रीत्यागविचारः, अधिवेदनविचारश्च; स्त्रीणामनन्यपरत्व- अन्वारोहणविचारः. गार्ग्यः-(१११७) स्त्रीत्यागविधिः; अधिवेदनकारणाभावे अधिवेदने विधिः; पुनर्भू विचारः, स्मृत्यन्तरम्-(१११८) विवाहे गोत्रस्वैरिणीस्वरूपम् , नियोगविधिश्च; अनेकभार्यकर्तव्यम् ;/ सापिण्ड्यविचारः; स्त्रीरक्षा; पत्नी न केतव्या; स्त्रीप्रशंसा पुनारक्रिया. नारदः- (१०९२-११०६) स्त्री- अधिवेदनविचारः; प्रोषितभर्तृकाविधिः; विधवाधर्माः. पुंधर्मविवादपदनिरुक्तिः, वरणपाणिग्रहणस्वरूपम् ; वि- | अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि-(१११८) स्त्रीणां एकावायजातिः; विवाहे सापिण्डयगोत्रादिविचारः; विवाह्य- नेकपतिवरणविचारः; नियोगविधिः, मत्स्यपुराणम्पुरुषलक्षणविचारः; चतुर्दशनपुंसकादिविचारः; कन्या- (१११८) स्त्रीरक्षा. ब्रह्मपुराणम्-(१११८-९) दातृक्रमः; कन्यास्वयंवरविधिः, दत्तकन्यापुनर्हरणसदोष- विधवाधर्माः; स्त्रीपुनर्विवाहनियोगान्वारोहणविचारः. कन्यादानसदोषप्रतिग्रहीत्रादिविचारः; अष्टौ विवाहाः । विष्णुधर्मे-(१११९) प्रोषितभर्तृकावृत्तम्. शुक्र

Page #47

विषयानुक्रमणिका
irl
नीतिः-(१११९) पतिव्रतावृत्तम् ; विधवावृत्तम् | पित्रोरापदि ज्येष्ठः प्रभवति. बौधायनः-(११४६प्रोषितभर्तृकावृत्तम्.
७) जीवति पितरि रिक्थविभागकालः, पितृषु मृतेषु
विभागकाल:. शङ्खः शङ्खलिखितौ च---(११४७ दायभागः
-९) अनापदि जीवति पितरि जीवन्त्यां मातरि वा [पृ.११२०-१५८९]
अर्थास्वातन्त्र्यं पुत्राणाम् ; पित्रोरापदि ज्येष्ठः प्रभवति।
जीवति पितरि तदनुमत्या रिक्थविभागकाल:; पितु. दायभागपदार्थः
रूर्व रिक्थविभागकाल:. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्[पृ.११२०-११४३] .
(११४९) जीवतोः पित्रोरननुमतौ न रिक्थविभागः; वेदाः-(११२०-२२) रिक्थम् ; क्रयः; संवि- पित्रोरूज़ रिक्थविभागकालः. मनुः-(११४९-५१) भागः; कर्मयोगः; प्रतिग्रहः, परिग्रहः; विजितम् . [जीवतोः पित्रोरननुमतौ न रिक्थविभागः; पित्रोरूर्व गौतमः-(११२२-५) अर्थागमः सर्ववर्णसाधारणः:रिक्थविभागकाल:]. याज्ञवल्क्यः -(११५१.२) स्वत्वोत्पत्तिनिमित्तम् ; वर्णविशेषेणार्थागमविशेषः; स्वत्वो- पित्रोरूर्व ऋणरिक्थविभागकालः पुत्राणाम् . नारदःत्पत्तिनिमित्तम् ; पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः, विभागप्राशस्त्यम्. (११५२-५५) पित्रोरूर्व पैतृकरिक्थविभागः; जीवति विष्णुः-(११२५-६) पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः पैतृकधन- पितरि रिक्थविभागः; व्याख्यासु विभागकालाः; विभास्वरूपं तद्विभागस्वरूपं च. वसिष्ठः-(११२६) सर्व- गानधिकारी पिता. बृहस्पतिः-(११५५) पित्रोवर्णसाधारणोऽसाधारणश्चार्थागमः. मनु:-(११२६-८) रूज़ रिक्थविभागकाल:; जीवति पितरि रिक्थविभागसर्ववर्णसाधारणोऽसाधारणश्चार्थागमः, दायभागप्रतिज्ञा; काल:. देवलः-(११५६)पितुरूज़ रिक्थविभागकाल: व्याख्यासु दायभागपदार्थः; विभागप्राशस्त्यम् . नारदः- जीवति पितरि सदोषे विभागकालः, जीवति पितरि (११२९-४१) षड्विधोऽर्थागमः; अर्थार्जनविधिः; | स्वाम्यविचारश्च. संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)त्रिविधं धनं शुक्लशबलकृष्णरूपम् ; धनसाध्यानि; सर्ववर्ण- (११५७) पितृद्रव्यमातृद्रव्यविभागकालः; पितुरूर्व साधारणो वर्णविशेषनियतश्चार्थागमः; दायभागप्रतिज्ञा, विभागकाल:. व्याख्यासु दायभागपदार्थः, स्वत्वोत्पत्तिनिरूपणं, विभाग
पितृकर्तृको विभागः स्वत्वयोः संबन्धः, स्वत्वकालविभागकालविचारश्च. बृहस्पतिः-(११४१) स्थावररूपार्थागमः; दायपदार्थः;
[पृ.११५८-११७४] विभागप्राशस्त्यम् . व्यासः- (११४२) विभागप्राश- वेदाः-(११५८-६३) पिता प्रजाभ्यो धनं विस्त्यम् . देवल:-(११४२) विभागप्राशस्त्यम् . निघ- भजति वृद्धपितुः सकाशात् पुत्रा धनं हरन्ति; पितृधने ण्टुकारः--(११४२) दायपदार्थ:. स्मृत्यन्तरम् - पुत्रस्वाम्यम् ; पुत्राः पित्रे धनं ददति; पितृधने पुत्र(११४२) भूमिरूपार्थागमः. संग्रहकारः (स्मृति- स्वाम्यम्; माता पुत्रं प्रति भागदायिनी; पिता संग्रहः-(११४२) दायपदार्थः; वर्णविशेषानुसारेण प्राप्तव्यवहाराय पुत्राय भागं ददाति; ज्यायान् अर्थागमः; स्वाम्यस्वत्वनिरूपणम् ; विभागस्वत्वयोः कनीयसे भागं ददाति; पिता पुत्रेभ्यो धनं संबन्धः, विभागप्राशस्त्यम्.
ददाति; पुत्रः पितृभ्यां धनं ददाति; पितरः पुत्रेभ्यो भागं पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
ददति; सर्वेषां भ्रातूणां भागाईत्वम् ; पित्रर्जितं धनं
पितापुत्रसाधारणम्; पितृधनं पुत्रधनं च उभयसाधारणम् । [पृ.११४३-११५७]
पिता पुत्रेभ्यो दायं विभजति; ज्येष्ठपुत्रः द्विभागधनभागी वेदाः-(११४३-४) भ्रातरो भागहराः; दायादा पिता वा; जीवति पितरि पुत्रकृतपैतृकधनविभागः; पिता अनेके भवन्ति; भ्रातृणां भूमिविभागः; भ्रातृणां पैतृक- | धनं पुत्रेभ्यो विभजति; पितापुत्रयोर्द्रव्यं साधारणम्. दायहरत्वम् ; जीवति पितरि पुत्राणां रिक्थविभागकालः. हारीतः- (११६३.४) पितृकृतविभागविधिः. आपगौतमः-(११४४-५) पितुरूर्व रिक्थविभागकाल:; स्तम्बः-(११६४-६) पितृकृतविभागविधिः; ज्येष्ठस्य जीवति पितरि रिक्थविभागकालः. हारीत:-(११४६) दायहरत्वं ज्येष्ठपुत्रपितृभार्याणामुद्धारश्च साध्यते बाध्यते च. अनापदि जीवति पितरि अर्थास्वातन्यं पुत्राणाम् । शङ्खः शङ्खलिखितौ च-(११६६-७) पितृकृत

Page #48

XL
ब्यवहारकाण्डम्
समविषमविभागविधिः, याज्ञवल्क्यः --(११६८-७०) | मिः-(११९४) पुत्राणां समो विभागः. अनिर्दिष्टपितृकृतसमविषमविभागविधिः. नारदः-(११७०- कर्तृकवचने-(११९४) ज्येष्ठादितारतम्येन विभागता७२) पितृकृतसमविषमविभागविधिः, बृहस्पतिः- रतम्यम् . संयहकारः (स्मतिसंग्रहः)-(११९४) (११७२-३) पितृकृतसमविषमविभागविधिः. कात्या- | उद्धारनिषेधः, यनः- (११७३-४) मातृपितृपुत्राणां समविभाग
भ्रातॄणां सहवासविधिः विधिः; स्वार्जिते पितुरधिकांशहरत्वम्.
[पृ.११९५-११९९] द्रव्यस्वाम्यविचारः
वेदाः-(११९५) ज्येष्ठ एव पुत्रो दायादः, गौतमः ... [पृ. ११७५-११८०]. --(११९५) विकल्पेन ज्येष्ठ एव दायादः, इतरेषां विष्णु:-(११७५), याज्ञवल्क्यः -(११७५ भरणमात्रम्. हारीतः-(११९५) सर्वेषामध्ययनसमाप्ति-९), बृहस्पतिः- (११७९-८०), व्यास:---- पूर्व सहवासविधिः. शखः शङ्खलिखितौ च(११८०) पैतामहे द्रव्ये पितापुत्रयोः स्वाम्यं (११९५) जीवति पितरि सहवासविधिः,वृद्धयर्थ सहवास. तद्विभागश्च.
विधिः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(११९५) सहवासपुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
विधिः. मनुः-(११९६-८) विकल्पेन ज्येष्ठ एव
दायादः, इतरेषां भरणमात्रम् ; ज्येष्ठप्रशंसा; ज्येष्ठे इत[पृ. ११८०-११९४]
रेषां वृत्तिः. नारदः-(११९८) सर्वानुमत्या सहवासवेदाः- (१९८०-८१) ज्येष्ठो भ्राता द्विभाग- विधिः. व्यासः-(११९९) जीवति पितरि सहवासहारी; गुणवान् भ्राता उद्धारभाक् पितुरिष्टो भ्राता उद्धार- विधिरितरथा विभागः. संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)--- भाक; पुत्राणां ज्येष्ठादितारतम्यानुसारेण विषमविभागः; (११९९) इतरेषामनधिकारनिमित्तं अन्यतरस्यैव दाय. विभागो जीवति पितरि पित्रधीनः. गौतमः- हरत्वम्. (११८१-३) पुत्राणामुद्धारविचारः; उध्दृतावशिष्टस्य
पुरुषपरम्परायां विभागविधिः समविभाग इति प्रथमः कल्पः, ज्येष्ठस्य यंशित्वं इतरेषां समांश इति द्वितीयः कल्पः; ज्येष्ठादितारतम्येन
[पृ. ११९९-१२०३] विभागतारतम्यं इति तृतीयः कल्पः. हारीतः- __ कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(११९९-१२०.) आ (११८३) पुत्राणामुद्धारविचारः, बौधायन:- | चतुर्थात् पितृतो भागकल्पना अग्रे समभागः; प्राप्तव्यवहा(११८३) ज्येष्ठोद्धारः. वसिष्ठः-(१९८४) ज्येष्ठस्य
| राप्राप्तव्यवहारादिविभागविचारः. याज्ञवल्क्यः -- यंशित्वम् ; पुत्राणामुद्धारविचारः, विष्णुः-(११८४) (१२००) पितृतो भागकल्पना. बृहस्पतिःपुत्राणां समविभागः ज्येष्ठोद्धारश्व. महाभारतम् -
(१२००-१२०१) स्वार्जिते समभागः, रिक्थे तु पितृतो (११८४)पुत्राणां समविभागः; ज्येष्ठस्याधिकभाक्त्वम् ।
भागकल्पना. कात्यायनः-(१२०१-३) प्राप्तव्यवसवर्णानेकभार्या पुत्राणां विषमविभागः. कौटिलीयमर्थ- हाराप्राप्तव्यवहारादिविभागविचार: वास्तुक्षेत्रादिविभाग:3B शास्त्रम्-(११८४.६) पुत्राणामुद्धारविचारः; अन्तराल- पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात्. देवलः-(१२०३) वर्णानां समो विभागः. मनु:-(११८६-९१) पुत्राणा- अविभक्तानां पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात्, अग्रे मुद्धारविचारः; समगुणपुत्राणां उद्धारनिषेधः; उद्धारव्य- समभागः; सवर्णापुत्राणां समो विभागः, तिरेकेण समांशाः; ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम्.
विभाज्याविभाज्यविवेकः याज्ञवल्क्य:-(११९२) संभूयार्जितस्य समो विभागः, नारदः-(११९२-३) ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारत
[पृ. १२०४--१२३३] म्यम्.बृहस्पतिः-(११९३) ज्येष्ठस्य चंशित्वम्; पुत्राणां गौतमः- (१२०४.५) विद्याधनविभागविचारः; समांशित्वम् ; गुणिने उद्धारः; संभूयार्जितस्य समो अविद्यार्जितधनविभागविचारः; अविभाज्यद्रव्यविशेषाः; विभागः. देवल:--(११९३-४)पुत्राणामुद्धारविचारः; स्त्रियोऽविभाज्याः. वसिष्ठः- (१२०५) स्वार्जिते ज्येष्ठलक्षणम्. उशना-(१९९४)ज्येष्ठोद्धारः. पैठीन- । यशित्वम् . विष्णुः- (१२०५-६) पितृदत्तमविभा

Page #49

विषयानुक्रमणिका ज्यम् ; पैतामहे नष्टमृध्दृते स्वार्जितं च पिता न विभजेत्, गौतमः-(१२३३-४) ज्येष्ठस्योद्धारः ज्यैष्ठिनेय. अविभाज्यद्रध्यविशेषाः; स्यलङ्कारोऽविभाज्य:, शङ्खः स्य च; जन्मज्येष्ठमातृज्येष्ठानां समो विभागः; शवलिखितौ च-(१२०७) अविभाज्यद्रव्यविशे- पुत्राणां दौहित्रीणां वा मातृतो भागकल्पना. षाः; पूर्वनष्टभूम्युद्धारकर्तुश्चतुर्थभागोऽधिकः. कौटिलीय- | महाभारतम्-(१२३४) मातृतो ज्येष्ठत्वादितारतम्येन मर्थशास्त्रम्-(१२०७-८)साधारणद्रव्यानधीनस्वार्जि- विभागः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(१२३४-५) नानातमविभाज्यम्; अविभाज्यद्रव्यविशेषाः ऋणरिक्थ- | स्त्रीपुत्राणां ज्येष्ठत्वनिमित्तानि, ज्येष्ठत्वाधीनो विभागः3 विभागः समः. मनुः-(१२०८-१५) अविभाज्य- सूतमागधादीनां विशेषः, मनुः- (१२३५-७) द्रव्यविशेषाः; स्यलङ्कारश्चाविभाज्यः, विद्याधनविभाग- मातृज्येष्ठजन्मज्येष्ठादीनां विभागध्यवस्था; जन्मत एव विचारः; अविद्यार्जितधनविभागविचारः, विद्याधनमैत्रो- ज्यैष्ठयमिति सिद्धान्तः. बृहस्पतिः-(१२३७-८) सापद्वाहिकमाधुपर्किकान्यविभाज्यानि; अनीहमानस्य न लभ्रातृविभागः समः, ज्येष्ठस्योद्धारश्च; सापत्नभ्रातूणां विभागः; स्वार्जितमविभाज्यम् ; पैतामहं नष्टमुद्धृतं मातृतो विभागः. व्यासः-(१२३८) सापत्नभ्रातणां स्वार्जितं च पिताऽकामो न विभजेत्; संभूया- मातृतो विभागः. उशना-(१२३८) सोदरसापत्नर्जितं पिना समं विभाज्यम्. याज्ञवल्क्यः- | भ्रातूणां समो विभागः. (१२१५-९) अविभाज्यविचारः; पितृप्रसाद
असवर्णभ्रातृविभागः लब्धमविभाज्यम्. नारदः- (१२१९-२१) मणिमुक्तादयोऽविभाज्याः, स्थावरं विभाज्यम् ; शौर्यभार्या
[पृ. १२३८-१२५२] विद्याधनपैतृकप्रसादानां विभाज्याविभाज्यविचारः गौतमः-(१२३८-९) जातिज्येष्ठगुणवयोज्येष्ठयोः ऋणापाकरणावशिष्टमेव रिक्थं विभाज्यम्. बृहस्पतिः- समभागविधिः, उद्धारव्यतिरिक्तविभागविधिश्च, बौधा(१२२१-४) पैतामहं नष्टमुद्धृतं स्वार्जितं च नाकामः | यनः-(१२३९) जातिज्येष्ठगुणवयोज्येष्ठयोः समभागपिता दद्यात् ; पितुरूवं समो विभागः; संभूयार्जितं | विधिः; नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः. वसिष्ठःसमं विभाज्यम्; विभाज्यद्रव्यविशेषाः; मनुकृतावि- (१२३९-४०) ब्राह्मणस्य त्रैवर्णिक पुत्रविभागविधिः. भाज्यविचारपरीक्षा; पितृदत्तविद्याशौर्यभार्याधनान्यवि- विष्णुः-(१२४०-४३) नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागभाज्यानि; समविषमविभागविकल्प:. कात्यायनः- विधिः, असवर्णैकपुत्रानेकपुत्रविभागविधिः, शूद्रापुत्रस्यै(१२२४-३०) पैतामहं नष्टमद्धतं स्वार्जितं च पिता कस्यैवार्धाशः इतरेषामभावे शेषांशविनियोगश्च. शङ्कः नाकामो विभजेत् ; विद्याशौर्यादिधनानां विभाज्यावि- शङ्कलिखितौ च-(१२४३) नानावर्णस्त्रीपुत्राणां भाज्यत्वविचारः, तल्लक्षणानि च; मनुकृतविभाज्यविचार- विभागविधिः.महाभारतम्-(१२४३-५)नानावर्णस्त्रीपरीक्षा; देशजातिसंघग्रामाणां भिन्नो दायभागधर्मों | पुत्राणां विभागविधिः, शूद्रापुत्रविभागविचारः, असवर्णभवति; पैतृकधनेन ऋणशुद्धयुत्तरं दायविभागः, वि. पुत्रविभागे वैषम्यनिमित्तविचारश्च. कौटिलीयमर्थभाज्यो दायः. व्यासः- (१२३०-३२) स्वार्जित- शास्त्रम्-(१२४५) नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, विद्याशौर्यसमुदायपितृप्रसादलब्धवैवाहिकादिधनमविभा- सवर्णासवर्णकपुत्रविभागविधिः, शुद्रापुत्रस्यैकस्यैव सत्त्वे ज्यम् ; अविभाज्यद्रव्यविशेषाः. उशना- (१२३२) तृतीयांशः शेषांशविनियोगश्च, मनुः-(१२४५-९) अविभाज्यद्रव्यविशेषाः. प्रजापतिः- (१२३२-३) | नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः; शूद्रापुत्रस्य दशमांशः विद्याशौर्यादिधनान्यविभाज्यानि; स्थावरविभागविचार:. असवर्णसमानां शुद्रेतराणां समसर्वांशहरत्वम् ; शूद्रपुत्राणां लौगाक्षिः- (१२३३) योगक्षेमावविमाज्यौ. वृद्ध- समांशहरत्वम्. याज्ञवल्क्यः - (१२४९-५०) याज्ञवल्क्यः -(१२३३) स्थावरातिरिक्तं पितृप्रसाद- नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधि:. नारदः- (१२. लब्धमविभाज्यम्. स्मृत्यन्तरम्-(१२३३) गृह- ५०-५१) नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, ब्रहविभागः.
स्पतिः-(१२५१-२)नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः
जातिज्येष्ठगुणवयोज्येष्ठयोः समांशविधिः, क्षत्रियापुत्रस्य सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
प्रतिग्रहभूनिषेधः, शूद्रापुत्रस्य भूनिषेधश्च; शूद्रापुत्रस्य [पृ. १२३३-१२३८]
चैकस्य तृतीयांशहरत्वम् , शेषविनियोगश्च; पितुः

Page #50

xlii
व्यवहारकाण्डम्
पिण्डोदकक्रियाधिकारक्रमः, देवलः- (१२५२) भ्रातृपुत्रेण पुत्रवत्वम् ; औरसादिद्वादशपुत्राणां विधिः, असवर्णैकपुत्र: सर्वांशहरः, एकः शूद्रापुत्रस्तृतीयांशहरः | तलक्षणानि च; औरसः; क्षेत्रजः; पुत्रिकापुत्रः; पौनर्भवः; इतरेषामभावे; शूद्रापुत्रस्य भूमिनिषेधः. बृहन्मनुः- कानीनः; गूढजः; सहोढः; दत्तकः; क्रीतः; स्वयमुपागतः; (१२५२) प्रतिग्रहभूबाह्मणीसुतानामेव; स्थावरं त्रैव- अपविद्धः; कृत्रिमः; द्वादशपुत्राणां क्रमेण दायहरत्वम् ; र्णिकासुतानाम् .
दायहरणपिण्डदानसंबन्धः. शङ्खः शङ्खलिखितौ
च-(१२८१-८३) औरसः; पुत्रमहिमा; क्षेत्रजः; पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च ।।
पुत्रिका,पुत्रिकापुत्रश्च; औरसादयः षड् दायादाः पुत्रास्तेषां पृ. १२५३-१३८५]
दायहरत्वतारतम्यम् ; पूर्वेषामभावे अदायादषण्णां दायावेदाः-(१२५३-६२) पुत्रमहिमा; औरस एव दत्वक्रमः. महाभारतम्--(१२८३.८) पुत्रमहिमा; पुत्रो युक्तः; जनकस्यैव प्रजा; औरसपुत्र एव दायहरः पुत्रमहिमा, पुत्रप्रकारः, क्षेत्रजपुत्रविधिर्विशेषतश्च; श्वेतके. न दुहिता; दुहिता संस्कारार्हा; दुहिता पुत्रिका संतान- तुपूर्वः श्वेतकेतूत्तरश्च क्षेत्रजविधिः; दुहिता दौहित्रश्च पिण्डदानार्था; दुहितुर्दायाद्यत्वविचारः; द्यामुष्यायणपुत्र- | दायहरः; पुत्रदौहित्रसाम्यम् ; विक्रीतकन्यापुत्रः कन्यापिलिङ्गानि; क्षेत्रजपुत्रलिङ्गं नियोगविधिलिङ्गं च; दत्तपुत्र- तुरेव; कन्यापुत्रविक्रयनिषेधः; आर्षविवाहनिषेधः; और. लिङ्गम् ; गूढजपुत्रलिङ्गम् ; पुत्रप्रयोजनम् ; पुत्रमहिमा; सानन्तरजनिरुक्तजपतितजदत्तकृताध्यूढापध्वंसजकानीनादुहितुर्देयता; पुत्रदानम् ; दत्तकलिङ्गम् ; पुत्रमहिमा | पसदाख्याः पुत्राः; रेतजः क्षेत्रजः कृतकश्च कृत्रिमकानीनापुत्रिकालिङ्गम् ; पुनर्विवाहलिङ्गम् ; पुत्रमहिमा; औरस- ध्यूढक्षेत्रजापसदानां संस्काराः; अपविद्धा दुहिता;जनयितुः स्वयंदत्तद्यामुष्यायणक्रीतपुत्रलिङ्गानि; ज्येष्ठत्वं पुत्रत्वं च पुत्रः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(१२८८-९) औरसादिपितुरिच्छाधीनम्; पुत्राणां विक्रेयता पितुरधीनं दायादत्वम् ; मुख्यगौणपुत्राणां विधिः तल्लक्षणानि च, तेषां सवर्णापुत्रमहिमा. गौतमः- (१२६२-४) पुत्रिका, प्रसङ्गाद- नामनुलोमानामनेकपितृकाणां च दायहरत्वम् . मन:भ्रातृकोपयमनिषेधः; क्षेत्रजः; रिक्थभाजः षड्विधपुत्राः; (१२८९-१३२८) पुत्रमहिमा; बहुभ्रातणां तत्पत्नीनां गोत्रमात्रभाजः षड्विधपुत्राः; पुत्राणां गोत्रभाजां रिक्थ- च एकेन भ्रातृपुत्रेण पुत्रवत्त्वम् ;पुत्रिका,पुत्रिकापुत्रः,दौहिभाक्त्वं कदाचित् . हारीतः--(१२६४-६) पुत्रम- त्रश्च; तेषां श्राद्धकर्तृत्वदायहरत्वविचारः; औरसादिद्वादशहिमा, बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण चरितार्थ- गौणमुख्यपुत्रविधिः, तल्लक्षणानि च; औरसः; क्षेत्रजः; ता; क्षेत्रजः; बन्धुदायादाः षद, अबन्धुदायादाश्च षट् दत्तकः; कृत्रिमः; गूढजः; अप्रविद्धः; कानीनः; सहोढः; पुत्राः; षड्विधपुत्राणां दायपरिमाणम् ; काण्ड पृष्ठसंज्ञकाः क्रीतकः; पौनर्भवः; प्रसङ्गात् पुनर्भूसंस्कारः; स्वयंदत्तः; पुत्राः.आपस्तम्ब:--(१२६६-८) औरसपुत्रः; अनौ- पारशवः यः शूद्रस्य दासीसुतः तस्यांशः; पुत्रप्रतिनिधिरसपुत्रोत्पादनदोषः, क्षेत्रजः, तत्करणनिषेधश्च; अपत्य- | विधिः; पुत्रप्रतिनिधिनिषेधः; सर्वेषां पुत्रप्रतिनिधीनां दानक्रयनिषेधः. बौधायनः-(१२६८-७१) औरसादि- दायहरत्वम् ; उदकपिण्डदानसंबन्धः; आपदि पुत्रकरणत्रयोदशपुत्रविधिः तल्लक्षणानि च तत्र औरस:; दौहित्रः; विधिः; कुपुत्राणां निन्दा; क्षेत्रजस्य दायहरत्वविचारः क्षेत्रजः; दत्तः; कृत्रिमः; गूढज:; अपविद्धः; कानीन:3; | बन्धुदायादा अबन्धुदायादाश्च; मुख्यगौणपुत्राणां दायहरसहोढः; क्रीतः; पौनर्भवः; स्वयंदत्तः; निषादपारशवौ; सप्त । त्वक्रमः; अनेकविधपुत्राणां औरसक्षेत्रजादीनां समवाये रिक्थभाजः षड् गोत्रमात्रभाजश्च पुत्राः; औपजवनिमते दायहरत्वविचारः; दत्तकस्य न जनकगोत्ररिक्थभाक्त्वम्.
औरसेतरपुत्रनिषेधः. वसिष्ठः-(१२७१-९) पुत्र- वाल्मीकिरामायणम्-(१३२८-९) पुत्रमहिमा; माहमा; बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण चरितार्थता; औरसपुत्रप्रतिनिधितारतम्यम् ; ज्येष्ठविचारः; औरसऔरसादिमुख्यगौणपुत्राणां विधिः, तल्लक्षणानि च; क्षेत्रजक्रीतदत्तपुत्रविचारः; दत्तकसुता. याज्ञवल्क्यःऔरसादिषड्दायादपुत्रविचारः; औरसः; क्षेत्रजः; पुत्रिका, (१३३०-४६) औरस्पुत्रिकासुतक्षेत्रजगूढजकानीनपौनर्भवः; कानीनः; गूढजः; सहोढादयः षडदायादाः; पौनर्भवदत्तकक्रीतकृत्रिमस्वयंदत्तसहोढजापविद्धाः, तेषां सहोढः; दत्तकः; क्रीतः; स्वयमुपागतः; अपविद्धः; शूद्रा- | विधिर्लक्षणानि च; औरसादीनां द्वादशविधपुत्राणां पुत्रः; एतेषामदायादानां कदाचिद्दायादत्वम्. विष्णुः- पिण्डदत्वदायादत्वविचारः; अत्र द्वादशविधपुत्राः सजा(१२७९.८१) पुत्रमहिमा; सर्वभ्रातूणां तत्पत्नीनां च । तीया एव ग्राह्याः; शूद्रदासीपुत्रस्यांशहरत्वविचारः

Page #51

विषयानुक्रमणिका
क्षेत्रजो द्वयामुष्यायणः, तस्य पिण्डदत्वदायहरत्वविशेषश्च. पुत्रौ. वृद्धगौतमः-(१३७१-३) संस्काररूपः परिग्रहनारदः-(१३४६-७) औरसक्षेत्रजादयो द्वादशपुत्राः, | विधिः पुत्रत्वोत्पादकः; औरसादिपुत्रान्तरसद्भावे दत्तस्य तेषां दायपिण्डदातृत्वविचारः; द्वयामुष्यायणशुल्कदत्ता- दायहरत्वविचारः; संस्काराकरणे दत्तस्यादायाईत्वम् । पुत्र-अनियुक्तापुत्रधर्मपुत्राणां दायपिण्डदत्वविचारश्च, | संस्काररूपः प्रतिग्रहविधिः. स्मृत्यन्तरम्-(१३७३.४) बृहस्पतिः-(१३४८-९) पुत्रमहिमा; भ्रातृणां एक- औरसादीनां पञ्चदशपुत्राणां दायहरत्वपिण्डदत्वविचारः; पत्नीनां वा एकस्य एकस्या वा पुत्रेण पुत्रवत्त्वम् ; औरस- कलौ क्षेत्रजोत्पादननिषेधः; पुत्रग्रहणे अवस्थानियमः पुत्रिकयोस्त्रयोदशेषु सुतेषु वरिष्ठत्वं, सर्वेषां दायहरत्व- दत्तकः कदा, कः, कीदृशः, कथं च ग्राह्यः, अनिर्दिष्टपिण्डदत्वादिविचारश्च; पुत्रकरणविधिः तत्प्रयोजनं च; कतंकवचनानि-(१३७४) कलौ क्षेत्रजवर्जनम्। इदानीमकर्तव्यपुत्रप्रकाराः. कात्यायनः-(१३४९-५०) पुत्रपरिग्रहः; दुहितृमहिमा. ब्रह्मपुराणम्-(१३७४
औरसक्षेत्रजादीनां सवर्णासवर्णानां दायहरत्वपिण्डदत्वादि- ५) औरसादयो द्वादश पुत्राः, तेषां गोत्रपिण्डदत्वविचारः. प्रजापतिः-(१३५०) विधवायाः पुत्रदान-दायहरत्वाशौचादिविचारः; वर्णभेदेन पुत्रीकरणविचार, प्रतिग्रहाधिकारः. देवलः-(१३५०-५१) पुत्रमहिमा; औरसे सति इतरेषां पुत्राणां अंशभाक्त्वविचार, औरसक्षेत्रजादयो द्वादश पुत्राः, तेषां सवर्णासवर्णानां स्कन्दपुराणम्- (१३७५) क्रीतदुहिता. पद्मपुरादायहरत्वपिण्डदत्वविचारश्च. यमः-(१३५१-२) णम्-(१३७६) कृत्रिमदुहिता. लिङ्गपुराणम्-- पुत्रमहिमा; औरसादिद्वादशपुत्राणां द्वयामुष्यायणत्वदाय- (१३७६) क्रीतदुहिता. हरिवंशः--(१३७६) हरत्वपिण्डदत्वविचारः; पुत्रीकरणविधिः; काण्डपृष्ठसंज्ञाः दत्तकपुन: दत्तकदुहिता च; कृत्रिमदुहिता. गरुडपुत्राः. मरीचिः-(१३५२) गोत्रान्तरगतानां दाया- पुराणम्-(१३७६) पुत्रप्रतिनिधिविधिः. कालिकाशौचज्ञातिविचारः. दक्षः--(१३५२) अग्रजदान- पुराणम्- (१३७६-८३) औरसादयो द्वादश पुत्राः, निषेधः. शातातपः-(१३५२) दत्तपुत्रस्यौदेहि. तेषां राज्याभिषेकदायहरत्वादिविचार: दत्तादीनां संस्कारकाधिकारः. पराशरः-(१३५२) कलौ चत्वारः पुत्राः, पुत्रीकरणश्राद्धकृत्त्वादिविवेकः, यामुष्यायणः. मत्स्यअत्रिः--(१३५२-५) पुत्रमाहमा पुत्रीकरणावधिश्च. पुराणम्--(१३८३) सापिण्ड्यम् . आदिपुराणमवृद्धयाज्ञवल्क्यः -(१३५५) सजातीयविजातीयदत्तक- (१३८३-४) कलौ दत्तौरसेतरपुत्रनिषेधः, प्रक्रारिक्थहरत्वापण्डदत्वविचार:. बृहद्यमः-(१३५५) ध्यायः- (१३८४) यामुष्यायणः, संग्रहकारः पुत्रीकरणविधिः; नव पुत्रत्वार्ताः; तेषां दायहरत्वविचारः, (स्मृतिसंग्रहः)-(१३८४) सोदरभ्रातणां सपत्नीनां च वृद्धहारीतः-(१३५५) सप्त पुत्राः; पिण्डदाः. लघु- एकस्य एकस्या वा पुत्रेण पुत्रवत्त्वम् ; दत्तकः; काण्डपृष्ठः हारीतः-(१३५५) पुत्रिका. सुमन्तुः-(१३५५) दत्तकसापिण्डयविचारः. बौधायनगृह्यशेषसूत्रम्पुत्रमहिमा. शाकल:-(१३५५) दत्तकपुत्रः कीदृशो | (१३-८४-५) पुत्रप्रतिग्रहकल्पः. ग्राह्यः. जाबालिः-(१३५६) पुत्रिका दत्तकश्च,
दायानः पारस्करः-(१३५६) दत्तस्य यामुष्यायणत्वम्. पैठीनसिः-(१३५६) पुत्रमहिमा; द्यामुष्यायणाः.
[पृ. १३८५-१४०४] कातीयलौगाक्षिसूत्रम्-(१३५६) द्यामुष्यायणानां __ वेदाः- (१३८५) स्त्रियो दायानहर्हाः; शूद्री आर्यदायहरत्वपिण्डदत्वविचारः, काष्र्णाजिनिः-(१३५६. दासी धनान); प्रजायां अंशाहोंनभेदः, पत्नी दायानहीं ८) द्यामुष्यायणानां दत्तकादीनां पैतृककर्मस्वरूपम् . दुहितणां स्त्रीणां च दायानईत्वम्, गौतमः-(१३८५-७) बृहन्मनुः-(१३५८-६२) दत्तक्रीतादीनां सपिण्डत्व- शूद्रापुत्रः प्रतिलोमश्च जीवनमात्रं लभते न पूर्णदायम् । गोत्रवत्त्वादिविचारः; परिग्रहविधिरहितस्यानधिकारः. अन्यायवृत्तः सवर्णापुत्रोऽपि दायानहः; जडक्लीबादयो बृहत्पराशरः- (१३६२) भ्रातृणां एकपत्नीनां एकस्य दायानीं भर्तव्याः; जडादीनामपत्यानि दायाहा॑णि देवा एकस्या वा पुत्रेण पुत्रवत्त्वम्. शौनकः-(१३६३-७१) रातिरिक्तजोऽनियोगजो दायानहः. हारीत:-(१३ पुत्रसंग्रहप्रयोगविधिः, तत्प्रसङ्गात् टीकायां पुत्रग्रहणे सा- | ८७) व्याभिचारिणी भर्तव्या. आपस्तम्बः-(१३८७) पिण्ड्यदौहित्रभागिनेयत्वादेर्विचारः; पुत्रग्रहणे सापिण्ड्य- क्लीबोन्मत्तपतिताः दायानौंः, अधर्मविनियोगिनः पुत्रा गोत्रजातिदौहित्रभागिनेयत्वादेर्विचारः; कलौ दत्तौरसावेव । दायानहींः. बौधायन:-(१३८७-९) अप्राप्तव्यव

Page #52

liv
व्यवहारकाण्डम्
हारा:. अन्धादयः. अकर्मिणश्च दायानहीं भर्तव्याः:। (१४०२-३) सवर्णाजा अपि सदोषा अधार्मिकाः पुत्रा मातृभिन्नाः पतिता न भर्तव्याः; स्त्री स्वातन्त्र्यं दायं च दायानहीं; आर्याणां शूद्रापुत्रो भर्तव्यः न दायाः; नार्हति. वसिष्ठः-(१३८९) मुन्याश्रमगताः क्लीबो- अनन्वयिनो धनं राजगामि. कात्यायनः-(१४०३.४) न्मत्तपतितादयश्च दायानर्हाः, पतितमुन्याश्रमातिरिक्ता अक्रमोढजसगोत्रजप्रव्रज्यावसितप्रतिलोमजा दायानीं: भर्तव्याः. विष्णुः-(१३८९-९०) पतिततदुत्पन्नाः पितृद्रव्यात् भर्तव्याः; अबन्धुद्रव्यं राजगामि. देवलःक्लीबादयः प्रतिलोमस्त्रीजाताश्च भागानहींः; ते सर्वे (१४०४) अधर्म्यपुत्राः, क्लीबकुष्ठयादयः, पतिततज्जाः, दायादैः भर्तव्याः; पतितप्रतिलोमातिरिक्तानामौरसा मुन्याश्रमिणश्च दायानर्हाः, पतितातिरिक्ता भर्तव्याः, दायाहीः; कानीनादयश्चत्वारः पुत्रा दायानर्हाः, शङ्खः तत्पुत्रा दायिनः. वृद्धहारीतः-(१४०४) साध्व्यो शवलिखितौ च- (१३९०) पतितो दायानहः; भर्तव्याः नासाध्व्यः; मुन्याश्रमिणः पाषण्डादयश्च भागाशूद्रापुत्रो दायानोऽपि प्रजीवनं लभते; अपुत्रस्त्रीणां नर्हाः, लघुहारीतः-(१४०४) नवयुवती विधवा प्रजीवनमात्रम् ; यज्ञानर्हा दायानहर्हाः, व्यभिचारिणी | भर्तव्या. भर्तव्या. महाभारतम्-(१३९०-९१) शापास्त्रीणां
__ पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः अदाबादत्वम् ; अन्धो राज्यानधिकारी; पितुरनिष्टो ज्येष्ठोऽपि दायानधिकारी राज्यानधिकारी च; जीवति पितरि
[पृ. १४०५-१४१४] पत्यो स्वामिनि च, सुतः भार्या दासश्च धनानधिकारी; वेदाः-(१४०५) पत्नी गृहभाण्डस्वामिनीः; पत्नी पतितौ पितरौ भर्तव्यो. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्-(१३. दायार्हा; पत्युरिच्छया विभागार्हा. आपस्तम्बः९१-२) पतिततज्जाताः जडोन्मत्तान्धादयश्च दाया- (१४०५-७) पत्नी कौटुम्बिकधनस्वामिनी; दम्पत्योर्न नर्हाः, पतितातिरिक्ता भर्तव्याः; जडोन्मत्तादीनामपत्यानि विभागः. वसिष्ठः-(१४०७)भ्रातृस्त्रीणां दायार्हत्वम्. निर्दोषाणि दायारेणि; दायानीं भगिन्यः, ता भर्तव्याः; विष्णुः-(१४०७-८) मातूणां पुत्रसमदायाहत्वम् ; सदोषो ज्येष्ठोऽपि दायानहः; स्त्रीणां धनस्वाम्यनिमि- अनूढदुहितरोंऽशहारिण्यः. मनुः-(१४०८) मातृणां त्तानि. मनुः-(१३९२-८) पतितक्लीबजात्यन्धादयो दायाहत्वम् . याज्ञवल्क्यः -(१४०८-१३) जीवति दायानाः पतिता दायानर्हाः; पतितस्त्रियो भर्तव्याः; पितरि पत्नीनां पुत्रसमधनाईत्वम् ; अजीवपितृकविभागे स्त्रीणां साध्वीनां दायाहत्वं नासाध्वीनाम् ; जीवति पितरि माता पुत्रसमदायाा. नारदः-(१४१३) मजीवत्पिपत्यौ स्वामिनि च, सुतः भार्या दासश्च धनानधिकारी; तृकविभागे माता पुत्रसमदायारे. बृहस्पतिःसर्वे दायानहीं भर्तव्याः; दायानर्हाणां निर्दोषाण्यपत्यानि (१४१३) अजीवपितृकविभागे माता पुत्रसमदायार्हा; दायााणि; अनियोगजोऽधिकोऽविधिजः कामजो वा कन्या चतुर्थभागहरा. कात्यायनः--(१४१३) जीवक्षेत्रजो दायानहः; आर्याणां शूद्रापुत्रो दायानहः; त्यजीवति वा पितरि माता समांशहारिणी. व्यासःज्येष्ठोऽपि भ्राता भ्रातृवञ्चको दायानों दण्डा- (१४१४) मातरः पुत्रसमदायाहीः. देवलःईश्व; विकर्मस्था भ्रातरो दायानौंः; कनिष्ठेभ्यो- (१४१४) माता पुत्रसमदायार्हा. ऽदत्ते यौतकनिषेधः. याज्ञवल्क्यः - (१३.
पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः ९८-१४००) पतितक्लीबजात्यन्धादयो दायानहीं मर्तव्याः; दायानहर्हाणामपत्यानि निर्दोषाणि दायारेणि,
- [पृ. १४१५-१४२२] तेषां दुहितरी भर्तव्याः; दायानहर्हाणां साध्यो भार्या वेदाः-(१४१५) अनूढदुहिता पैन्यभागहारिणी%3B भर्तव्या नेतराः, व्यभिचारिणी भतैव्या; साध्व्यास्त्यागे भगिन्या अंशो भ्रातृभागे (१); उभयोर्धातृभगिन्योर्दायातस्यास्तृतीयभागहरत्वम्. नारदः-(१४०१-२) ईत्वविचारः. आपस्तम्बः-(१४१५-६) पैतृकधनपितृद्विट्पतितषण्ढादयो दायानहींः; महारोगिजडोन्मत्ता- विभागे भार्याया भागः. वसिष्ठः-(१४१६) भगिनीनां दयो दायानीं भर्तव्याः; दायानर्हाणामपत्यानि निर्दो- पैतृकद्रव्यभागः प्रसवोत्तरम् . विष्णुः-(१४१६) विशेपाणि दायारेणि; अनियोगजः क्षेत्रजो दायानह; षणविशिष्टभगिनीनामेवांशभाक्त्वम् ; भगिनीसंस्कारकर्तव्यभिचारिणी भर्तव्या; जीवति पितरि, पत्यौ, स्वामिनि व्यता. शङ्खः शङ्खलिखितौ च-(१४१६) पैतृकच, सुतः भार्या दासश्च धनानधिकारी. बृहस्पतिः- द्रव्ये कन्याभागः; भ्रातृद्रव्यं भगिनी हरति. कौटिलीय

Page #53

विषयानुक्रमणिका
xlv
मर्थशास्त्रम्-(१४१६-७) भगिन्यो भागहारिण्यः; क. | धनविभागः; धर्मविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; आसुन्यासंस्कारकर्तव्यता. मनुः-(१४१७-९) भगिन्यश्चतुर्थ- रादिविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; अप्रजसापत्नमातृधनभागहारिण्यः. याज्ञवल्क्यः -(१४१९-२१) भगिन्यः विभागः. याज्ञवल्क्यः - (१४४१-८) मातृधनविचतुर्थभागहारिण्यः; असंस्कृतसंस्कारकर्तव्यता. नारद:- भागः; स्त्रीणां आधिवेदनिकं धनम् ; विविधं स्त्रीधनम्। (१४२१) विशेषणविशिष्टा भगिनी समभागहारिणी. अप्रजस्त्रीधनविभागः; स्त्रीधनविभागः; धर्मविवाहोढाsकात्यायनः-(१४२१-२)विशेषणविशिष्टाः कन्याश्चतु- न्यविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविर्थभागहारिण्यः. व्यासः-(१४२२) असंस्कृतकन्या- षये धनवादः; आपदि गृहीतं स्त्रीधनं भर्ता न प्रतिदद्यात्. दिसंस्कारकर्तव्यता. देवलः- (१४२२) कन्याः नारदः-(१४४८-५०)भर्तृदत्तस्थावरातिरिक्ते धने स्त्रीसंस्कारार्थद्रव्यहारिण्यः. पैठीनसिः - (१४२२) णां सर्वदा स्वातन्त्र्यम्; स्त्रीणां धनविनियोगेऽस्वातन्त्र्यम् पैत्र्यधनविभागे कन्याभागः. स्मृत्यन्तरम्-(१४२२) षड्विधं स्त्रीधनम् ; मातृधनविभागः; स्त्रीधनविभागः; भगिनी चतुर्थभागहारिणी.
धर्मविवाहोढाऽन्यविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; शुल्कस्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
पूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः. बृहस्पतिः-(१४५०.
५२) मातृधनविभागः; मातृतुल्यानां मातृष्वस्रादीनां [पृ. १४२३-१४६३]
धनस्य विभागक्रमः, कात्यायन:- (१४५२-६०) वेदाः-(१४२३-४) वैवाहिक स्त्रीधनं भर्तुरपि षड्विधं स्त्रीधनम् ; अध्यग्न्यध्यावाहनिकप्रीतिदत्तसौदाभोग्यम्; विवाहे कम्यायै पित्रा देयं धनम् ; कन्या यिकान्वाधेयशुल्कानां निरुक्तिः; स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः तभोग्यधनेन सह देया; विवाहे पिता कन्यायै धनं स्त्रीधनत्वापवादः; स्त्रीणां सौदायिके स्थावरादावपि ददाति; विधवा धनस्वामिनी; पत्नी पतिधनदायभागार्हा; स्वातन्त्र्यम् ; भर्तृदाये स्त्रीणां स्वातन्त्र्यादिविचारः स्त्रीधनं पुरुषो गृह्णाति प्रतिदत्ते च. जैमिनीयसूत्रम्- स्त्रीमिर्हार्य धनम् ; स्त्रीधने पत्युरधिकारमर्यादा; स्त्रीणां (१४२४-५) स्त्रीणां धनस्वाम्यविचारः. गौतमः- स्वधने स्वातन्त्र्यम् ; धनानधिकारिणी; स्त्रीधनविभागः; (१४२५७) मातृधनविभागः; भगिनीशुल्कविभागः. शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः. व्यासःबौधायनः-(१४२७) मातृधनविभागः; कन्याधन- (१४६०-६१) सौदायिकं शुल्कं च; स्त्रीणां वृत्तिरूपो विभागक्रमः. वसिष्ठः--(१४२७-८) पैतृकद्रव्यभागः दायः. देवलः - (१४६१-२) स्त्रीधनम् , तत्र भगिनीनां प्रसवोत्तरम् ; मातृधनविभागः, विष्णुः- स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् ; पत्युः स्त्रीधनेऽधिकारमर्यादा; मातृ(१४२८) स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः; षड्विधं स्त्रीधनम्: धनविभागः; अप्रजस्त्रीधनविभागः; मृतकन्याधनविभागस्त्रीणां सौदायिकधने स्वातन्त्र्यम्; धर्मविवाहोढाऽन्य. क्रमः. उशना-(१४६२) मातृधनविभागः. यमःविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; भगिनीशुल्कविभागः: (१४६२) आसुरादिषु अप्रजस्त्रीधनविभागः, वृद्धमातृधनविभागः, शंखः शंखलिखितौ च -(१४२८- हारीतः- (१४६२) भागनी चतुर्थभागहारिणी%B ९) पैतृकद्रव्ये कन्याभागः; मातृधनविभागः; भ्रातृद्रव्यं स्त्रीधनमविभाज्यम् ; विविधं स्त्रीधनम्. बृहद्यमःभगिनी हरति; मातृधनविभागः; स्त्रीशुल्कं पत्युः; | (१४६२) पुत्रवती पत्नी भागहारिणी. कण्वःपुत्रिकाधनं न भर्तुः. महाभारतम्--(१४२९) (१४६२) स्त्रीधने स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् ; भर्तुरधिकारस्त्रीधने कुटुम्बधने च स्वातन्त्र्यविचारः; स्त्रीणां मर्यादा. पारस्करः - (१४६२-३) मातृधनविभागः. वृत्तिरूपो दायः; मातृधनविभागः; सापत्नासवर्ण- पैठीनसिः-(१४६३) पैन्यधनविभागे कन्याभागः; मातृधनविभागः. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्--(१४३०- | स्त्रीशुल्क पत्युः; मृतपुत्रिकाधनं न पत्युः; मृतकन्याधन३१) स्त्रीणां धनागमाः; स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः; विभागः. लौगाक्षिः- (१४६३) पतिधने स्त्रीणां स्त्रीधने भर्तुरधिकारमर्यादा; मृते भतीर पुनर्विवाहे स्वाम्यं न स्वातन्त्र्यम्, वृद्धकात्यायन:-(१४६३) नियोगे वा कृतेऽकृते वा स्त्रीधनकृत्यम् । अप्रजस्त्रीधनविभागः. सूतः-(१४६३) जामात्रे दत्तं स्त्रीधनविभागः; आधिवेदनिकं धनम् ; स्त्रीणां धनस्वाम्य- दुहितुः दौहित्रीणां वा भवति. स्मृत्यन्तरम्-(१४६३) हानिनिमित्तानि. मनुः-(१४३१.४१) षड्विधं अप्रजदुहितृधनविभागः, अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि• स्त्रीधनम्: कुटुम्बधने स्त्रीधने च स्वातन्त्र्यविचारः; मातृ- (१४६३) अध्यग्निकाध्यावाहनिकप्रीतिदत्तपादवन्दनि

Page #54

श
व्यवहारकाण्डम्
कानों निरुक्तिः, संग्रहकारः ( स्मृतिसंग्रहः ) - | ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव न राज्ञः; मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण (१४६ ३) ब्राह्मणीकन्याया दायभागः.
प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्या आचार्यः शिष्यः ऋत्विजः सत्स्त्रियश्च. याज्ञवल्क्यः - (१४७९ - १५११ ) अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ भ्रातरः तत्सुता गोत्रजा बन्धुः शिष्यः सहाध्यायिनश्च; मृतवानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां धनभाजः क्रमेणाचार्यसच्छिष्यधर्म भ्रात्रे कतीर्थिनः नारदः - ( १५११ - २) अनपत्यमृतधनभाक् पतिव्रता पत्नी; अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण दुहिता सकुल्या बान्धवाः सजातीया राजा च; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव, तत्स्त्रियो प्रजीवनमात्रभाजः . बृहस्पतिः - ( १५१२ - २० ) अपुत्रमृतसर्वधनभाक् पत्नी साध्वी एव; पत्न्यभावे दुहिता दौहित्रश्चापुत्रमृतधनभाक् ; अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण माता भ्राता तत्पुत्रः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्या बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च; अब्राह्मणानां पत्नी भ्रात्रभावे राजाऽपुत्रमृतधनभाक् ; विभक्तापुत्रमृतस्थावरातिरिक्तधनभाक् पत्नी; अपुत्रमृतविधवा प्रजीवनभाक् ; पित्र्यकर्माधिकारः पत्न्याः सोदरस्य तत्पुत्रस्य सपिण्डस्य शिष्यस्य च कमेण; विधवायाः प्रजीवन स्वरूपम्. कात्यायनः - ( १५२० - २४ ) मृतापुत्रधनभाक् पत्नी; भर्तृधनभाक् पत्नी दुहिता च क्रमेण; अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पिता माता भ्राता तत्पुत्राश्च; अपुत्रविभक्तमृतधनभाजः क्रमेण पिता भ्राता जननी पितामही च; अविभक्तापुत्रमृतस्त्री अंशं भरणं वा प्राप्नोति भर्तुरौर्ध्वदेहिक करणाधिकारः; ब्राह्मणद्रव्यमदायिकं श्रोत्रियगामि; अब्राह्मणादायिकद्रव्यं राज्ञः; मृतसंस्कर्ता धनहारी. व्यासः - ( १५२४- ५) अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण पत्नी दुहिता दौहित्रश्च तेषां श्राद्धकृत्त्वं च देवलः - ( १५२५ - ६ ) अपुत्रमृतधनहरी दुहिता; अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण सोदराः दुहितरः पिता भ्रातरः माता भार्या कुल्याः सहवासिनश्च; अदाकिमब्राह्मणधनं राजा हरति, ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाः; मृतसंस्कर्ता धनहारी उशना - - ( १५२६ ) अपुत्रमृतघनभाक् पत्नी प्रजापतिः -- (१५२६ ) अपुत्रमृतघनभाक् पत्नी; विधवा भरणभाक् यमः - (१५२६ ) अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण भ्राता पितरौ जेष्ठ पत्नी सगोत्राः शिष्याः सब्रह्मचारिणश्च. हारीतः - (१५२६-७) विभक्तापुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ भ्रातरः तत्सुताः सपिण्डाः संबन्धिबान्धवाश्च. लघुहारीतः - ( १५२७) मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण पत्नीदुहितरः पितरौ भ्रातरः तत्सुतो
वृद्ध
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः [पृ.१४६४-१५४०]
वेदा: - ( १४६४) ब्राह्मणधनं न राजगामि. गौतमः - ( १४६४ - ६ ) प्रत्यासन्नाः सपिण्डसगोत्रसप्रवराः क्रमेण अपुत्रमृतघनभाजः; नियुक्ता पत्नी वा सर्वेषामभावे ब्राह्मणानामनपत्यानां धनं श्रोत्रियगाम्यैव इतरेषां राजगामि; विभक्तानपत्यधनभाक् ज्येष्ठ एव. हारीतः -- (१४६६ ) अपुत्रमृतपत्नी यौवनादिदोषवती प्रजीवनमात्रभाकू. आपस्तम्बः - ( १४६६ - ७) अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः, आचार्यान्तेवासिनो दुहिता वा, सर्वाभावे राजा. बौधायनः - ( १४६७ - ९ ) सपिण्डसकुल्यनिरुक्तिः; अनपत्यमृतधनभाजः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्याः आचार्यान्तेवासि ऋत्विजः राजा च क्रमेण; ब्रह्मस्वं न राज्ञः किं तु श्रोत्रियस्य. वसिष्ठः -- (१४६९-७० ) अविभक्तानपत्यमृतधनभाक् पत्नी; अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण सपिण्डाः आचा | यन्तेवासिनो राजा च ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाणामेव न राज्ञः . विष्णुः - ( १४७० - १ ) अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नीदुहितृपितृमातृभ्रातृतत्पुत्रबन्धुसकुल्य सहाध्यायिराजानः; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव न राज्ञः; अपुत्रमृतघनभाक् न पुत्रिका बान्धवा वा किन्तु ज्ञातयः; अपुत्रमृतधनभाक् दौहित्रः; मृतवानप्रस्थधनभाजौ क्रमेण आचार्य शिष्यौ. शङ्खः शङ्खलिखितौ च - (१४७१-३) अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण भ्रातृपितृसगोत्रशिष्य सब्रहा चारिणः; भ्रात्रभावे ज्येष्ठा पत्नी वा; अपुत्रस्त्रीणां प्रजीवनमात्रम् ; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणपरिषदः न राज्ञः; बाल स्त्रीधनादीन्यपि न राज्ञः; अनपत्यमृतभ्रातृधनभाजो भ्रातरो न भार्या दुहितरो वा, ताः प्रजीवनमात्रभाजः महाभारतम् - (१४७३) मृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः. . कौटिलीयमर्थशास्त्रम् – (१४७३- ४) धर्म्यविवाहजाः पुत्रा दुहितरो वा रिक्थभाजः; अपुत्रधनभाजः सोदरभ्रातरः कन्याश्च तदभावे पिता भ्रातरो तत्पुत्राश्च क्रमेण; अदायकं राजा हरेत्; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव मनुः -- (१४७४ - ९) मृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः अनपत्यमृतधनभाजौ क्रमेण माता पितामही च अपुत्रमृतधनभाजः पिता भ्रातरः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्या आचार्यशिष्यौ राजा च क्रमेण;

Page #55

विषयानुक्रमणिका
xlvii
गौत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः, पराशरः-मरणे वा तदीयांशविभागः, याज्ञवल्क्यः -(१५४६ (१५२७), अपुत्रमृतधनभाक् कुमारी ऊढा च -५२) संसृष्टिजननमरणयोः संसृष्टिधनविभागः, मृताक्रमेण. पैठीनसिः- (१५२७) अपुत्रमृतधन- पुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकारः. नारदः-(१५५२-६) भाजः क्रमेण भ्राता पितरौ ज्येष्ठा पत्नी सगोत्राः । संसृष्टविभागः; मृतापुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकारः; मृताशिष्याः सब्रद्दाचारिणः श्रोत्रियाः; अब्राह्मणद्रव्यं राज- पुत्रस्त्रीणां दुहितूणां च भरणांशभाक्त्वम् । मृतापुत्रगामि. बृहन्मनु:-(१५२७-८) सपिण्डता सोदकता पल्याः पतिपक्षः पितृपक्षो राजा वा प्रभुः; मृतापुत्रसगोत्रता च; अपुत्रमृतधनभाक् पत्नी. वृद्धशातातपः- भ्रातृपितृमातृकधनभाजः पत्न्यः सपिण्डाश्च. बृहस्पतिः(१५२८-९) आत्मबान्धवपितृबान्धवमातृबान्धवाः. (१५५६-६०) संसर्गार्हाः; संसृष्टिधनविभागः सम स्मृत्यन्तरम्- (१५२९) माता धनहारिणी; पत्नी एव; अनपत्याभार्यापितृकसंसृष्टिनः विभागानधिकारश्राद्धकरी; अविभक्तमृतापुत्रधनहरी पत्नी; विधवा प्राप्तौ मरणे वा तदीयांशविभागः; तदीयभगिन्या अंशः; भरणारे. अनिर्दिष्टकर्तृकवचने -(१५२९) माता संसृष्टिना उत्थाता यशभाक् ; मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण मुतापुत्रधनभाक् ; दायः साप्तपौरुषः. संग्रहकारः पत्नी सोदरा दायादा दौहित्राश्च; मृतानपत्याभार्याभ्रातृ(स्मृतिसंग्रहः)-(१५२९-३०) विभक्तासंसृष्टापुत्र- पितृमातृकधनभाजः सपिण्डाः; मृतरिक्थांशः श्राद्धे विनिमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी नियोगकी पुत्रिका माता योज्यः. कात्यायनः- (१५६०-६१) मृतापुत्रपितामही पिता च; मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण सोदराः संसृष्टिधनविभागाधिकारः; संसृष्टिनामुत्थाता यशभाक् । पितृसंततिः पितामहसंततिः सपिण्डाः सकुल्याः आचार्यः मृतापुत्रपन्याः पतिपक्षः पितृपक्षो वा प्रभुः. प्रजापतिःशिष्यः सब्रह्मचारी श्रोत्रियश्च ब्राह्मणे; सोदकाभावे राजा (१५६१) मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः.यमः-(१५६१) श्रेआचार्याभावे राजा क्षत्रियवैश्ययोः, मार्कण्डेय- मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः... वृद्धयाज्ञवल्क्यः -- पुराणम्-- (१५३०) साप्तपौरुषनिरुक्तिः. स्मृति- (१५६२) मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः. बृहन्मनु:-- सारः- (१५३०-४०) अथ बालरूपमते अपुत्र- (१५६२) मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकार:. धनाधिकारः; पारिजातेऽपुत्रधनाधिकारः, तत्रैव संसृष्टिविभागः; हलायुधे अपुत्रधनाधिकारः, तत्रैव संसृष्टि
विभक्तजविभागः विभागः; कल्पतरौ संसृष्टिविभागः; श्रीकरनिबन्धे
[पृ. १५६२-१५६८]. अपुत्रधनाधिकारः; धर्मकोषे लिखितम्-संसृष्टिविभागः; गौतमः-(१५६२) विभागानन्तरजातः पैतृकाप्रकाशे लिखितम्-विभागसंदेहे निर्णयः; श्रीकरनिबन्धे देवांशं गृह्णाति, विष्णुः-(१५६२-३) विभागानन्तरलिखितम्-अपुत्रधनाधिकारः.
जातः विभक्तभ्रातृभागेभ्योऽशं गृह्णीयात् . मनु:संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च
(१५६३-५) विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक् :
संसृष्टिनश्चेद् भात्रादयः तेभ्यः समो भागो ग्राह्यः. याज्ञ[पृ.१५४०-१५६२]
वल्क्या -(१५६५-७) विभागानन्तरजातः पैतृक. वेदाः-(१५४०) संसृष्टधनं प्रार्थयति. गौतमः- धनात् भ्रातृविभक्तधनाद् अंशं गृह्णाति. नारदः । (१५४०-४१) मृतापुत्रसंसृष्टिधनभाक् संसृष्टी. वृद्धहा- (१५६७) विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक्; रीतः-(१५४१)मृतापुत्रस्थावरं न संसृष्टिनः.विष्णुः- संसृष्टिनश्चेद् भ्रात्रादयः समो भागो ग्राह्यस्तेभ्यः. बृह(१५४१-३) संसृष्टिधनविभागः सम एव; संसृष्टि- स्पतिः-(१५६७-८) विभागानन्तरजातः पैतृकजननमरणयोः संसृष्टिधनविभागः; संसर्गाहर्हाः; मृतसंसृष्टि- | द्रव्यादेवांशं गृह्णाति, नैव पूर्व विभक्तः, विभक्तपितृधनधनहारी पिण्डदः; असहोदरसंसृष्टिनोऽपि मृतसंसृष्टिधन- | व्यवहारे न विभक्तानां संबन्धः. वृद्धहारीतः-(१५हारिणः; मृतापुत्रसंभूयसमुत्थातृधनभाक् पत्न्यादिः; ६८) विभागानन्तरजातः अंशभाक्. लघुहारीतःमृतापुत्रसंसृष्टिधनभाक् न पत्नी. कौटिलीयमर्थशास्त्रम (१५६८) विभागानन्तरजातः अंशभाक्. -(१५४३) संसृष्टिभिः पुनर्विभागः कर्तव्यः; संसृष्टिनां उत्थाता बंशभाक्. मनुः-(१५४३-६) संसृष्टिधन
विभागानन्तरागतविभागः विभागः सम एव; संसृष्टिनः विभागानधिकारप्राप्तौ । [पृ. १५६९-१५७०]

Page #56

*lviii
डम्
विष्णुः - ( १५६९), बृहस्पतिः - (१५६९- | (१५८२) समविषमविभागनि वर्तन कालावधिः. ७०) विभागानन्तरागतविभागः.
विभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः
[पृ. १५७० - १५७४ |
वेदाः-(१५७०–७१) भागानर्हः; सर्वे भागार्हा भागिनः कर्तव्याः; भागार्हो भागी कर्तव्य एव, अन्यथा दोषः कौटिलीयमर्थशास्त्रम् - (१५७१) ससाक्षिको विभागः कर्तव्यः ; विभागदोषे पुनर्विभागः मनुः(१५७१ - २) विभागानन्तरोपलब्धस्य समो विभागः विभागोत्तरलब्धसाधारणधनं पुनर्विभजनीयम्. याज्ञवल्क्यः—(१५७२-३) विभागानन्तरोपलब्धापहृतद्रव्यविभागः समः कर्तव्यः. बृहस्पतिः - (१५७३) अपहृतसाधारणद्रव्यसाधनम् कात्यायनः - (१५प्रच्छादितापहृतनष्टहृतसाधारणधनविभागः
७३-४) समः विभागानन्तरोपलम्भे.
विभागसंदेहे निर्णयविधिः
[पृ. १५७५ - १५८२]
विष्णुः - ( १५७५) प्रमाणसंदेहे पुनर्विभागः ; विभागहेतवः, शंखः शंखलिखितौ च - - (१५७५ ) विभागसंदेहे साक्षित्वाधिकारनिर्णयः. मनुः - ( १५७५) विभागसंदेहे पुनर्विभागः कर्तव्यः पुनर्विभागनि षेधः. याज्ञवल्क्यः - ( १५७५ - ९) विभागनिर्णये प्रमाणानि. नारदः– (१५७९ - ८१) विभागनिर्णये प्रमाणानि बृहस्पतिः - ( १५८१ - २) विभागनिर्णये प्रमाणानि कात्यायनः - ( १५८२) विभागनिर्णये प्रमाणानि भारद्वाजः - ( १५८२ ) समविषमविभागनिवर्तनकालावधिः वृद्धयाज्ञवल्क्यः - ( १५८२) विभागनिर्णये प्रमाणानि, तत्र दिव्यं न देयम्. सुमन्तुः
विभक्ताविभक्तकृत्यम्
[पृ. १५८३ - १५८९] नारद: - ( १५८३ - ४ ) पृथग्धर्मक्रियाकर्मगुणा असंमतकार्यकारिणो भ्रात्रादयः दानविक्रयादौ स्वतन्त्राः; अनुजसंस्कारार्थे पैतृकस्य स्वार्जितस्य वा घनस्य विनियोगः; कुटुम्बोपकारकोऽन्यो भरणीयः बृहस्पतिः (१५८४ - ६) विभागपत्रसाक्षिक्रिया; भोगः भागनिर्णय प्रमाणम् ; स्वेच्छाकृतभागविसंवादी दण्ड्यः;विभागे वृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्यं, तत्र नैकः कश्चित् स्वतन्त्रो विभक्तोऽपि; पूर्वजैरनुजानां संस्काराः कार्या मध्यगाद्धनात् व्यासः(१५८६-७) विभागे वृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्यं, तत्र नैकः कश्चित्स्वतन्त्र विभक्तोऽपि; मध्यगधनात् असंस्कृतसंस्कारः कर्तव्यः; सुतानुमतिं विना स्थावरदासविक्रयदानादौ न स्वातन्त्र्यम्. मरीचिः - (१५८७८) विभक्तैः श्राद्धादि पृथक् कार्यम् ; विभक्तानां त्वेकेन ज्येष्ठेन वृद्धयाज्ञवल्क्यः - ( १५८८) कुलक्रमायातस्थावरादेर्विक्रयदानादौ न कश्चित्स्वतन्त्रो विभक्तोऽपि. बृहद्यमः - ( १५८८) संसृष्टिकृत्यम्. लघुहारीतः - ( १५८८ ) विभक्तकृत्यम्. शाकलः - ( १५८८) अविभक्तानां देवकार्यमेकमेव, विभक्तानां पृथक्. आश्वलायनः - ( १५८८ ) एकपाकानां विभक्तानामेकः पञ्चयज्ञान् करोति; अनेकानां तु पृथगनुष्ठानम्. स्मृत्यन्तरम् - ( १५८८- ९) अविभक्तस्थावरस्य दानविक्रयादौ स्वातन्त्र्यनिमित्तानि; अविभक्तैः परस्परानुमत्या क्षेत्रादिदेयम् भूमिविक्रये ग्रामज्ञातिसामन्तदायादानामनुमतिर्ग्राह्या. अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि-(१५८९) स्थावरमविक्रेयम्; अविभक्तानां पृथग्ग्रामदे - शानां दैवपित्र्यकर्मपृथक्त्वम्.
-

Page #57

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
. [विवादपदेषु क्रमेण ये ऋषयः संगृहीताः तेषु निर्दिष्टानां विषयानां प्रकरणानुपूर्व्या संग्रहः ] वेदाः
समानानां गणानां संवित् इष्टा ८५७-८. संविदः
साधारणलिङ्गानि; ग्रामेषु स्वकीयपरकीयाणां संवित् कणादानम्
इष्टा; संविदा श्रेष्ठः स्वेषु कार्यः; संविदः साधारणऋणादानवैदिकलिङ्गानि ५९९-६०६.
लिङ्गानि; कुलसंवित् इष्टा ८५८-९. ब्राह्मणेषु संवित् दत्ताप्रदानिकम्
इष्टा; +[संविद्दानम् ] ८५९. सर्वस्वदाननिन्दा, भूमिदानम् : भूमिदाननिषेधः
क्रयविक्रयानुशयःदक्षिणासु पुत्रदानम् ; सर्वस्वदाननिन्दा; अश्वमेधे दार
विक्रीयासंप्रदानम् . दानम् ७९१. अश्वमेधे भूमिपुरुषब्राह्मणस्वदानविचारः पुरुषमेधे भूमिपुरुषब्रह्मस्वदानविचारः; विश्वजिति भूमि
___अल्पमूल्येन विक्रयोत्तरं समयाभावेऽनुशयो न पुरुषब्रह्मस्वदानविचारः; भूमिदाननिषेधः; पुरुषदानम् ;
कार्यः ८७८. सर्वस्वदाननिन्दा पृथिवीदानस्तुतिः, दानप्रकाराः; स्त्री
स्वामिपालविवादःपुरुषाणां देयादेयत्वविचारः ७९२,
स्वामिपशुपालतत्कर्तव्यतालिङ्गानि पशुपालप्रकाराः मन्युपेत्याशुश्रूषा
९०२-३. .. दासा धनम् ; दासा अव्रताः कृष्णाश्च ८०९. दासा ।
सीमाविवादःअभिभवनीयाः ८०९,८१२. दासः वर्णविशेषः; दासाः क्षेत्रमितिः; अनस्वती आर्तना चेति द्विविधा उर्वराः कृष्णजातीयाः; दासभार्याः इन्द्रेण जिताः; इन्द्रेण दासा क्षेत्र हिरण्यं पशवश्च धनम् । क्षेत्रे स्वाम्यम् ९२२. अप्रशस्ताः कृताः; दास आर्यवश्यः; संपदा दास आर्यो कृषिकर्म, वापीकुल्यादिकृत्रिमाकृत्रिमजलस्थानानि च भवति ८०९. आर्याथै दासप्रजा विनाश्याः; दासः ९२३-४. क्षेत्रवादलिङ्गम् ; सेतुलिङ्गम् ; कर्षकसीर परिचरिता; दासधनं आर्याह्यम् ; दक्षिणासु दासा पत्योर्भेदः; कुलपा वाजपतिं प्रति धनमर्पयन्ति; पृथी देयाः; दासस्वरूपम् ; दासार्यभेदः इन्द्रकृतः; दास्यः वैन्यः कृषिकर्मप्रवर्तयिता सेतुः क्षेत्रस्वाम्यं च ९२४-५. स्त्रियो दक्षिणासु देयाः ८१०. कर्मकरस्वरूपम् ; ऊढ- स्त्रीपुंधर्माः
वधूदासी; दासीनृत्यम् ८११. दास्यम् ८१२,८१४. गृहनेत्री स्त्री (पत्नी) ९६३,९७०,९८३. पति.. दासा?; दासी तत्कर्माणि च ८१२. यज्ञादौ दासीपुत्रो पत्नीसंबन्धः ९६३,९६४,९८२,९८५,९८६,९८८, निन्द्यः बहिष्कार्यश्च ८१२,८१३. शूद्राः परिचरितारः; ९९१,१००१. भ्रातृभागिन्यौ ९६३,९७९, कन्यादासीदानम् ८१३,८१४. परिचारकः ८१३. परिचर्या
जारः ९६३. अनेकजायापतिरेकः ९६३, ९६४, भृत्यकर्म; दास्यो धनम् ; परिचर्या शूद्रस्य जन्मतो
९७३, ९७५, ९८१, ९८९, ९९३, ९९४,९९५, धर्मः; भृत्यः प्रथमं भोजनीयः; दासः दासी धनम् ; १००५,१००८,१००९,१०१०. शुद्धा नारी पतिअन्नार्थ परिचर्या; दासनिरुक्तिः ८१४.
प्रिया; कन्यालाभार्थे धनदानम् ९६४. राक्षसविवाहः वेतनानपाकर्म
९६४,९८०,९८२.वृद्धाविवाहः९६४,९७९.स्त्रीपुरुष- नृत्यकारिण्यः स्त्रियः; वेश्यानिदर्शनम् ; भृतिनिदर्श- प्रेम ९६४-५, ९७५. भ्रातृभगिन्यादिसंबन्धः ९६५मम् ; वेश्यागमकवचनानि ८४१-२.
६. स्त्रीपुरुष (भोग)संबन्धः ९६६,९७९,९९४,९९५. संविधतिक्रमः
जारसंबन्धः ९६६, ९७३, ९७५. गृहस्थिता पत्नी मुख्यस्य सहकारिणां च संवित् इष्टा; दम्पत्योः ९६७. पतिपत्नीसंभोगः ब्रह्मचर्य च ९६७-८. पतिसंवित् इष्टा; समानानां सवित् इष्टा; युद्धे सहकारिणां पत्नीसंभोगः ९६९,९७०. गुरुसंभोगसंलापश्रवणदोषः; सवित् इष्टा; दाने सहकारिणां संवित् इष्टा; सर्वकार्येषु गृहस्थधर्मः ९६८-९,९७९. व्यङ्गः कन्यादेष्यः, साङ्गः

Page #58

बबहारकाम्यम्
कन्याप्रियः ९६९. व्यभिचारिणी पापं निगृहति ९६९. | एकं कर्म; ब्रह्मचारिण्या विवाहः; वराः ज्येष्ठवरश्चेति युवतीनां युवप्रेम ९७०-१. प्रजाकामना९७०,९७१. वरप्रकारौ; वर्णभरणं वधूकर्म; कन्यादानम् ; वध्वः पतिपत्नीप्रेम ९७०,९७१,९७३,९८०-१. दुराचाराः पतिगृहगमनम् ; एकस्याः पतिद्वयम् ; वध्वः वैवाहिकास्त्रियः ९७०-७१. विवाहकामाः कन्याः; प्रेमविवाह- लङ्कारादीनि; पन्याः पतिनिष्ठा गृहे अन्यजनसंबन्धश्च बद्धदम्पती; अर्ध भार्या शरीरस्य ९७१. सुपत्नी(ल्यः) | १०००. पत्त्यै वस्त्रदानम् ; दीर्घायुष्यं वध्वः प्रार्थ्यते; ९७१-२,९७८,९९१,९९३,९९४,१००५,१००६ | धर्मपत्नीत्वम् ; प्रजार्थे विवाहः, वध्वः वस्त्रधारणम् । -७, १००८. स्वसुर्जारः; पतिः अन्य भार्या गमयति; | गृहजनाविरोधित्वं पल्या आशास्यते; दम्पत्योर्नोग्यसंपत्; सूर्यायै पूष्णो दानम् ९७२. गृहे वर्तमानाः स्त्रियः; अधनो इष्टा देवरे प्रीतिः पत्न्याः; आशिषः, अनिष्टनिवारणम् जामाता; पतिपत्नीकर्तव्यं सौभाग्यं च ९७३-४. स्वा- | १००१-४. सापिण्ड्यविवाहदोषः, सवर्णाविवाहः; भाविकः स्त्रीदोषः; स्त्रीधर्मः ९७४. भ्रातृभगिन्योर्विवाहः । अनुगमनम् ; भायर्याया वस्त्रसंपत् ; राज्ञः वावाता जाया; ९७५-८,१०१०. अनुगमननिषेधः ९७८,१००४. रात्रौ जायाः पत्युराकृतं जानन्ति १००४-५. अप्रतिस्वयंवरः गान्धर्वविवाहः ९७९. नियोगः ९८०. पितृ- वादिनी पत्नी; पल्याः स्वस्रपेक्षया श्रेष्ठयम् ; जायानिदुहित्रोविवाहः ९८१. अष्टपुत्रा सुभगा; कन्या याचनीया | रुक्तिः, पत्नीभोजनकालः, याज्ञानहीं: पल्यः१००५-६. ९८२-३. वधूवस्त्रदोषः ९८४. पाणिग्रहणम् ९८५, सुभगाः स्त्रियः; पतिप्रीतिकामना १००६. यज्ञे पल्या १००१. सक्रमबहुपतिकत्वलिङ्गम् ; पूर्व देवः अनन्तरं जारी निर्देष्टव्यः १००६, १०.०८. अपत्नीको मनुष्यः पतिः, धनप्रजायूंषि गार्हस्थ्येष्टम् ९८५-६. यज्ञानहः; पतिवशीकरणम् ; दैवविवाहः; स्त्रीसंभोगः पल्याः गृहे आधिपत्यम् ९८६. दम्पत्योः संभोगः९८६, अन्ये गुणाश्च काम्यन्ते १००६. जायाया यज्ञाङ्गत्वम् । ९८८. बहुप्रजा एव भद्रम् ; गार्हस्थ्यम् ; संभोगः स्त्रीणामबलत्वम् ; मनोः स्वदुहित्रा विवाहः, सापिण्ड्ये ९८८-९. पत्नी युद्धे सारथिः, पतित्यक्ता स्त्री; सपत्नी- विवाहः, पुरुषसंनिधौ न स्त्रीणां भोजनम् १००७-८. द्वेषः ९९०-९१. भ्रातुः पतित्वं जारत्वं वा; एकया द्वयो- दम्पतीसंबन्धः, विवाहानन्तरं - पतिगृहानिवृत्तिः विवाहः, भ्रातृभागिनीविवाहलिङ्गम् ; राज्ञो भार्या- काम्यते; यावज्जीवं पितृदत्तपतेरत्यागो धर्मः; आत्मनोद्वयम् ९९१. बहुस्त्रीकामना; अमावास्यापौर्णमास्यो: ऽध जाया; प्रजायै जाया १००८. स्त्रीपुरुषाणां विविधभोगनिषेधः ९९२-३. जाया गृहपत्नी; स्त्रिसंग- धर्माः; स्त्रीपुरुषाणां संभोगसंवादः १००९. आत्मनोनिषेधः; हीनवयस्या विवाहः, स्त्रियाः प्रियः; ऽध भार्याः सदृशात्सदृशी प्रजा; सपिण्डविवाहः, बालपत्नी पुरुषार्धम् ९९४. कन्यादानम् ९९४, १००४. भार्या १०१०. यज्ञे वामदेव्यव्रतम् १०११. स्त्रीणां सुरापानम् ९९४-५. स्त्रीदोषाः अदीधिषु- दायभाग:परिविविदानदोषः ९९५, ९९६. स्त्रीभोगनिषेधः; स्त्री
दायभागपदार्थः स्वभावतो दुष्टा; दुहितृगमनम् ; स्त्र्यसमर्था; स्त्री देया
रिक्थम् ;क्रयः; संविभागः; कर्मयोगः ११२०-२१. ९९५. दुभंगा स्त्री; विवाहेच्छोः कन्यामनोग्रहणम् ;
प्रतिग्रहः, परिग्रहः ११२१. विजितम् ११२२. . कामिन्या पुरुषस्य च संभोगकामना परस्परवशीकरणं च
- पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च ९९६-७. पतिपत्नीामन्युनाशयत्नः; नवपल्याः सुभगत्वं पत्यनुकूलत्वं च प्रार्थ्यते ९९७-८. पत्युः पन्य
'भातरो भागहराः; दायादा अनेके भवन्ति; भ्रातणां नुकूलत्वं प्रार्थ्यते; जायानां पतिनिष्ठा; स्त्रीवशीकरणम् |
| भूमिविभागः ११४३-४. भ्रातृणां पैतृकदायहरत्वम् । ९९८. कुटुम्बसांमनस्यम् ९९८, ९९९. संभोगकाले
जीवति पितरि पुत्राणां रिक्थविभागकालः ११४४. सर्वस्वापनम् ; एकस्या अनेकपतयः; ब्रह्मपल्या एक एव
पितृकर्तृको विभागः पतिः९९८-९. पतिपत्नीसांमनस्यम् ९९९. पतिव्रता पिता प्रजाभ्यो धनं विभजति; वृद्धपितुः सकाशात् ९९९, १०१०. पतिपत्नीशुभकामना; जायाकामस्य | पुत्रा धनं हरन्ति; पितृधने पुत्रस्वाम्यम्; पुत्राः पित्रे जायाप्रार्थना; परिवित्तिदोषः; दैवविवाहः ९९९. धनं ददति ११५८-९. पितृधने पुत्रस्वाम्यम् ; माता पुत्रं स्नुषाश्वशुरसंबन्धः ९९९, १००५. स्त्रीपुनर्विवाह- प्रति भागदायिनी; पिता प्राप्तव्यवहाराय पुत्राय भागं लिङ्गम् ९९९-१०... पत्युः पल्योश्च वयनरूपं । ददाति; ज्यायान् कनीयसे भागं ददातिः पिता पुत्रेभ्यो
-
-
-
.

Page #59

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका धनं ददाति; पुत्रः पितृभ्यां धनं ददाति पितरः पुत्रेभ्यो वैवाहिक स्त्रीधनं भर्तुरपि भोग्यम् ; विवाहे कन्यायै भागं ददति ११५९-६०. सर्वेषां भ्रातृणां भागाई. पित्रा देयं धनम् ; कन्या तभोग्यधनेन सह देया; वि. त्वम् ; पित्रर्जितं धनं पितापुत्रसाधारणम् ११६०-१. वाहे पिता कन्यायै धनं ददाति; विधवा धनस्वामिनी पितृधनं पुत्रधनं च उभयसाधारणम् ; पिता पुत्रेभ्यो दायं । १४२३-४. पत्नी पतिधनदायभागार्हा; स्त्रीधनं पुरुषो विभजति ११६१-२. ज्येष्ठपुत्रः द्विभागधनभागी पिता गृह्णाति प्रतिदत्ते च १४२४. पा; जीवति पितरि पुत्रकृतपैतृकधनविभागः ११६२-३.
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः पिता धनं पुत्रेभ्यो विभजति; पितापुत्रयोर्द्रव्यं साधारणम् ब्राह्मणधनं न राजगामि १४६४. १९६३.
___ संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
संसृष्टधनं प्रार्थयति १५४०. ज्येष्ठो भ्राता द्विभागहारी ११८०-१. गुणवान् । ___विभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः भ्राता उद्धारभाक् ; पितुरिष्टो भ्राता उद्धारभाक् ; पुत्राणां भागानईः; सर्वे भागार्हा भागिनः कर्तव्याः; भागाहों ज्येष्ठादितारतम्यानुसारेण विषमविभागः; विभागो जीवति भागी कर्तव्य एव, अन्यथा दोषः १५७०-७१. : पितरि पित्रधीनः ११८१. भ्रातृणां सहवासविधिः
जैमिनीयसूत्रम् ज्येष्ठ एव पुत्रो दायादः ११९५.
संभूयसमुत्थानम्पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
ज्योतिष्टोमे ऋत्विजां दक्षिणाविभागाधिकरणम् ७७०. .. पुत्रमहिमा; औरस एव पुत्रो युक्तः, जनकस्यैव । दत्ताप्रदानिकम्प्रजा; औरसपुत्र एव दायहरः न दुहिता; दुहिता संस्का- विश्वजिति पित्रादीनामदेयत्वाधिकरणम् ७९२. विश्वराहाँ १२५३-४. दुहिता पुत्रिका संतानपिण्डदानार्था; जिति पृथिव्या अदेयत्वाधिकरणम्; विश्वजिति धर्मार्थदुहितुर्दायाद्यत्वविचारः १२५४-६. ह्यामुष्यायणपुत्र- सेवकशूद्रस्यादेयताधिकरणम् ७९३. लिङ्गानि १२५६-७. क्षेत्रजपुत्रलिङ्गं नियोगविधिलिङ्गं | दायभाग:च १२५७-८. दत्तपुत्रलिङ्गम् ; गूढजपुत्रलिङ्गम् ; पुत्र
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च प्रयोजनम् ; पुत्रमहिमा; दुहितुर्देयता; पुत्रदानम् ; दत्त- स्त्रीणां धनस्वाम्यविचारः १४२४-५. कलिङ्गम् १२५८-९. पुत्रमहिमा; पुत्रिकालिङ्गम् ; पुन
गौतमः विवाहलिङ्गम् ; पुत्रमहिमा १२५९-६०. औरसस्वयंदत्तद्यामुष्यायणक्रीतपुत्रलिङ्गानि ज्येष्ठत्वं पुत्रत्वं च
ऋणादानम्पितुरिच्छाधीनम् ; पुत्राणां विक्रेयता; पितुरधीनं दायादत्वम् १२६०-१. पुत्रमहिमा १२६१-२.
धर्म्यवृद्धिपरिमाणम् , तस्या ग्रहणावधिः ६०६-७. दायानर्हाः
वृद्धथुपरमावधिः, वृद्धिप्रकाराः; पश्वादिद्रव्यवृद्धथुपरमा-खियो दायानः, शद्रा आर्यदासी धनानीं:
वधिः ६०७-८. प्रजायां अंशानिर्दभेदः; पत्नी दायानीं; दुहितृणां
आधिः श्रीणां च दायानईत्वम् १३८५.
भोग्याधेरपि गोप्याधित्वम् ६३५. पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः
ऋणप्रतिदानम् पत्नी गृहभाण्डस्वामिनी पत्नी दायार्दा पत्युरिच्छया ।
ऋणप्रतिदातारः; पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि ऋणादीनि विभागार्हा १४०५.
६७७-८. पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
उपनिधिः' अनूढदुहिता पैत्र्यभागहारिणी; भगिन्या अंशो भ्रात- राजदेविकचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः ७३५. भागे(१); उभयोभीतृभगिन्योर्दायाईत्वविचारः १४१५, दत्ताप्रदानिकम्- स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, सीधनविभागश्च । .
अधर्मसंयुक्ताय प्रतिश्रुतमप्यदेयम्: दाने अप्रमाण
वृद्धिः

Page #60

lfi
व्यवहारकाण्डम्
वाक्यानि ७९३. अदेयदत्ते स्वत्वं न; अदेयदाने | जातिज्येष्ठगुणवयोज्येष्ठयोः समभागविधिः, उद्धारप्रायश्चित्तम् ७९४.
व्यतिरिक्तविभागविधिश्च १२३८-९... अभ्युपेत्याशुश्रूषा
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरस्वविचारश्च . शिष्यविधिः; शूद्रस्य दास्यम् ८१५-६.
पुत्रिका १२६२-३. प्रसङ्गादभ्रातृकोपयमनिषेधः स्वामिपालविवादः
क्षेत्रजः; रिक्थभाजः षड्विधपुत्राः; गोत्रमात्रभाजः षड्शस्यरक्षणम् , तदर्थे पशुदण्डविधिः ९०३-४. विधपुत्राः १२६३-४. पुत्राणां गोत्रभाजां रिक्थभाक्त्वं स्त्रीपुंधर्माः
कदाचित् १२६४. विवाहे कन्याया जातिप्रवरादिसापिण्ड्यादिविचारः
__ दायानर्हाः कन्याविवाहकालः १०११-२. स्त्रीधर्माः; मृते भर्तरि | शूद्रापुत्रः प्रतिलोमश्च जीवनमात्रं लभते न पूर्णदायम् नियोगविधिः १०१२-३. नष्टे प्रव्रजिते प्रोषिते वा १३८५-६. अन्यायवृत्तः सवर्णापुत्रोऽपि दायानहः; भर्तरि कालप्रतीक्षावधिः १०१३. अकृतविवाहे ज्येष्ठ- जडक्लीबादयो दायानहीं भर्तव्याः; जडादीनामपत्यानि भ्रातरि कनीयसः कर्तव्यम् १०१४.
दायााणि १३८६. देवरातिरिक्तजोऽनियोगजो दायादायभाग:
नहः १३८७. दायभागपदार्थः
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च अर्थागमः सर्ववर्णसाधारणः; स्वत्वोत्पत्तिनिमित्तम् मातृधनविभागः १४२५-६. भगिनीशुल्कविभागः ११२२-३. वर्णविशेषेणार्थागमविशेषः; स्वत्वोत्पत्ति- १४२६-७. निमित्तम् ११२३-४. पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः, विभागप्राश
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः स्त्यम् ११२४-५.
प्रत्यासन्नाः सपिण्डसगोत्रसप्रवराः क्रमेण अपुत्रमृतपैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः
धनभाजः, नियुक्ता पत्नी वा १४६४-५. सर्वेषामपितुरूवं रिक्थविभागकालः ११४४-५. जीवति | भावे ब्राह्मणानामनपत्यानां धनं श्रोत्रियगाम्येव, इतरेषां पितरि रिक्थविभागकालः ११४५-६.
राजगामि विभक्तानपत्यधनभाक् ज्येष्ठ एव १४६५-६. पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च पुत्राणामुद्धारविचारः ११८१-२. उद्धतावशिष्टस्य मृतापुत्रसंसृष्टिधनभाक् संसृष्टी १५४०-४१ ।। समविभाग इति प्रथमः कल्पः; ज्येष्ठस्य चंशित्वं इत
- विभक्तजविभागः रेषां समांश इति द्वितीयः कल्पः; ज्येष्ठादितारतम्येन विभागानन्तरजातः पैतृकादेवांशं गृह्णाति १५६२. विभागतारतम्यं इति तृतीयः कल्पः ११८२-३. भ्रातूणां सहवासविधिः
हारीतः विकल्पेन ज्येष्ठ एव दायादः, इतरेषां भरणमात्रम् ऋणादानम्
- वृद्धिः विभाज्याविभाज्यविवेकः विद्याधनविभागविचारः; अविद्यार्जितधनविभाग
धा वृद्धिः; वृद्धयुपरमावधिः ६०८.९.. विचारः; अविभाज्यद्रव्यविशेषाः; स्त्रियोऽविभाज्याः
आधिः १२०४-५.
आधिपालनम् ६३५.६. आधिसिद्धिः ६३६. सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
प्रतिभूःला ज्येष्ठस्योद्धारः ज्यैष्ठिनेयस्य च; जन्मज्येष्ठमातृज्येष्ठानां
प्रतिभूग्रहणनिमित्तानि;प्रातिभाव्यदानम् ; अधमर्णात् समो विभाग: १२३३-४. पुत्राणां दौहित्रीणां वा प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् ६६१-२. माततो भागकल्पना १२३४.
ऋणप्रतिदानम् । असवर्णभ्रातृविभागः
ऋणपत्रप्रामाण्यम् ६७८.
-

Page #61

,
-
६
ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
liii दत्ताप्रदानिकम्
| स्त्रीपुंधर्माःअदेयदाननिन्दा; सर्वस्वमदेयम् । अदेयदाने प्रतिश्रत- पतिकर्तव्यम् ; द्वितीयदारकर्तव्यता १०१७-८. विवाहे स्यादाने च दोषः ७९४,८०८.
गोत्रसापिण्ड्यविचारः; दम्पत्योः शुद्धिविचारः; नियोगस्त्रीपुंधर्माः
विधिनिषेधौ १०१८. विधवाधर्मः १०१९. ...स्त्रीरक्षा; भार्यापरित्यागः; पत्नीधर्माः १०१४-६.
दायभाग:मायर्यायाः सुरापाननिषेधः; भार्यापरित्यागः; पत्यौ प्रोषि
पितृकर्तृको विभागः ते पत्नीधर्मः; विधवाधर्म: १०१६. स्वैरिणीपुनर्वादयः;
पितृकृतविभागविधिः ११६४-५. ज्येष्ठस्थ दायसाध्वी १०१७.
हरत्वं ज्येष्ठ पुत्रपितृभार्याणामुद्धारश्च साध्यते बाध्यते च दायभागः
११६५-६. पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च अनापदि जीवति पितरि अर्थास्वातन्त्र्यं पुत्राणाम्, औरसपुत्रः; अनौरसपुत्रोत्पादनदोषः १२६६. पित्रोरापदि ज्येष्ठः प्रभवति ११४६.
क्षेत्रजः, तत्करणनिषेधश्च १२६७. अपत्यदानक्रयनिषेधः पितृकर्तृको विभागः
१२६८. पितृकृतविभागविधिः ११६३-४.
दायानर्हाः पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
क्लीबोन्मत्तपतिताः दायानींः, अधर्मविनियोगिनः पुत्राणामुद्धारविचारः ११८३.
पुत्रा दायानींः १३८७. __भ्रातणां सहवासविधिः
पैतकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः सर्वेषामध्ययनसमाप्तिपूर्व सहवासविधिः ११८५. ... पत्नी कौटुम्बिकघनस्वामिनीः दम्पत्योर्न विभागः ___पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
| १४०५-७. पुत्रमहिमा, बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण च
पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः रितार्थता; क्षेत्रजः १२६४-५. बन्धुदायादाः षट्,
पैतृकधनविभागे भार्याया भागः १४१५-६. अबन्धुदायादाश्च षट् पुत्राः;षड्विधपुत्राणां दायपरिमाणम्
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः १२६५-६. काण्डपृष्ठसंज्ञकाः पुत्राः १२६६, . अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः, - दायानर्हाः
आचार्यान्तेवासिनी दुहिता वा, सर्वाभावे राजा १४. 1. व्यभिचारिणी भर्तव्या १३८७. ,
६६-७. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
बौधायनः • अपुत्रमृतपत्नी यौवनादिदोषवती प्रजीवनमात्रभाक् १४६६.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा
[शूद्रस्य दास्यम् ] ८१६. आपस्तम्बः
स्त्रीपुंधर्माःअभ्युपेत्याशुश्रूषा
कन्याविवाहकालः; स्वयंवरः; बलातकन्यापुन - शूद्रस्य दास्यम् ; दासकर्मकराणां संविभागः ८१६. नम्: कन्यापुनर्विवाहः; भार्यागमनविधिः १०१९बेतनानपाकर्म
२०. स्त्रीरक्षा; भ सेवाधर्मः; भार्यापरित्यागः; नियोगः; क्षेत्रपरिग्रहीताऽनुत्थाता भाविफलं दाप्यः, निर्धन- अनियोज्या अगम्याश्च स्त्रियः १०२०. क्षेत्रपरिग्रहीताऽनुत्थाता ताडनीयः; पशुपेऽतिदेशः ८४२. | दायभाग:स्वामिपालविवाद:
पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च [सस्यरक्षणं तदर्थे पशुदण्डविधिः]; पालस्य स्वामि- जीवति पितरि रिक्थाविभागकालः ११४६-७. नाम विवादः ९०४.
.
पितृषु मृतेषु विभागकालः ११४७,

Page #62

IN
व्यवहारकाण्डम् पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः । । सीमाविवादःज्येष्ठोद्धारः ११८३.
पथि गृहादिकृते च अनुकूलदेशव्यवस्था; सीमावादे असवर्णभ्रातृविभागः
क्रियाीवीधः९२५. जातिज्येष्ठगुणवयोज्येष्ठयोः समभागविधिः, नानावर्ण- | स्त्रीपुंधर्माःस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः १२३९.
विवाहे गोत्रप्रवरसापिण्डयादिविचारः १०२०-२१. पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च कन्याविवाहकालः; स्वयंवरः; वाग्दत्तायाः पुनरन्यत्र औरसादित्रयोदशपुत्रविधिः तल्लक्षणानि च, तत्र
दानम् ; अक्षतयोनिपुनर्विवाहः, भार्यापरित्यागः १०. औरसः; दौहित्रः १२६८-९. क्षेत्रजः; दत्तः, कृत्रिमः;
२१-२. पत्यो प्रोषिते पत्नीधर्मः; नियोगः, प्रोषितगूढजः १२६९. अपविद्धः; कानीनः; सहोढः; क्रीत:;
ज्येष्ठभ्रातृप्रतीक्षा १०२२. पौनर्भवः; स्वयंदत्तः; निषादपारशवौ; सप्त रिक्थभाजः,
दायभाग:
दायभागपदार्थः षड् गोत्रमात्रभाजश्च पुत्राः १२७०-७१,औपजङ्घनिमते औरसेतरपुत्रनिषेधः १२७१.
सर्ववर्णसाधारणोऽसाधारणश्चार्थागमः ११२६. दायानाः
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः अप्राप्तव्यवहाराः, अन्धादयः, अकर्मिणश्च दायानहीं
ज्येष्ठस्य यंशित्वम् ; पुत्राणामुद्धारविचारः ११८४. भर्तव्याः; मातृभिन्नाः पतिता न भर्तव्याः १३८७-८.
विभाज्याविभाज्यविवेकः । स्त्री स्वातन्त्र्यं दायं च नाति १३८८-९.
स्वार्जिते यंशित्वम् १२०५. स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
असवर्णभ्रातृविभाग:
. ब्राह्मणस्य त्रैवर्णिकपुत्रविभागविधिः१२३९. . : मातृधनविभागः; कन्याधनविभागक्रमः १४२७.'
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च - मृतात्रधनाधिकारक्रमः सपिण्डसकुल्यनिरुक्ति; अनपत्यमृतधनभाज: प्रत्या
पुत्रमहिमा; बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण
चरितार्थता १२७१-२. औरसादिमुख्यगौणपुत्राणां सन्नाः सपिण्डा: सकुल्याः आचार्यान्तेवासिऋत्विजः
विधिः, तलक्षणानि च औरसादिषड्दायादपुत्रविचार:: राजा च क्रमेण; ब्रह्मस्वं न राज्ञः किंतु श्रोत्रियस्य
औरसः; क्षेत्रजः; पुत्रिका १२७२-३. पौनर्भवः; १४६७-९.
कानीनः; गूढजः सहोढादयः षडदायादाः; सहोढः; .... .. वसिष्ठः
दत्तकः १२७३-८. क्रीतः; स्वयमुपागतः; अपविद्धः; ऋणादानम् -
शूद्रापुत्रः; एतेषामदायादानां कदाचिद्दायादत्वम् ... वृद्धिः
१२७८-९. वृद्धिग्रहणनिन्दा; वृद्धिपरिमाण नियमः; वृद्धयुपर
दायानः मावधिः ६०९-१०.
मुन्याश्रमगताः क्लीबोन्मत्तपतितादयश्च दायानहीं आधिः
पतितमुन्याश्रमातिरिक्ता भर्तव्याः १३८९. आधिसिद्धिः ६३६.
पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातूणां च भागः ऋणप्रतिदानम्
भ्रातस्त्रीणां दायाईत्वम् १४०७. - --पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि ऋणादीनि ६७८.
पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः प्रमयक्रिया
भगिनीनां पैतृकद्रव्यभागः प्रसवोत्तरम् १४१६. . प्रमेयक्रिया ७३२.
___ स्त्रीधनं, त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च संभूयसमुत्थानम्
पैतृकद्रव्यभागः भगिनीनां प्रसवोत्तरम्; मातृधनकार्यत्यागिनी ऋत्विगाचार्यों हेयौ ७७०.
विभागः १४२७-८. अभ्युपेत्याशुश्रूषा-: ..
.. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः [शूद्रस्य दास्यम् ८१६..
अविभक्तानपत्यमृतधनभाक् पत्नी १४६९-७०,
-
01/१६.
।
।

Page #63

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
अण्णादानम्
अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण सपिण्डाः आचार्यान्तेवासिनौ भृतकदोषसंबन्धी विधिः; स्वामिदोषसंबन्धी विधि: राजा च, ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाणामेव न राज्ञः १४७०. ८४३.
संविधतिक्रम:विष्णु
समयानपाकर्मलक्षणम् ; संविल्लङ्घनगणद्रव्यहरण
दण्डः ८५९. __ वृद्धिः
क्रयविक्रयानुशय:' वृद्धिपरिमाणनियमः, अकृतवृद्धिः, वृद्धथुपरमावधिः
विक्रीयासंप्रदानम् ६१०-११.
गृहीतमूल्येऽनुशये दण्डः ८७८. आधिः
क्रीत्वानुशयः भौग्याधौ वृद्धयभावः आधिपालनम् ; अधिमोचना- क्रीते केतुरनुशये केतुनिः; विनिमयपरिवृत्तिनिरुक्तिः वधिः ६३६-७. गोप्याधे ग्याधित्वम् ; आधिसिद्धिः तयोः स्वत्वकारणत्वं च ८९०-९१. केयस्वरूपं, क्रीते ६३७-८.
उपधिनानुशये दण्डविधिः; वस्त्राणामुपभोगेऽनुशये काल: प्रतिभूः
कर्तव्यता च; पशुशकटानामनुशयेऽवधिः; द्रव्यविशेषे प्रतिभूनिमित्तानि प्रातिभाव्यदानम् ; ऋणिकात् मूल्यनियमः, परिवृत्तिहीनक्रयप्रतिबन्धक्रयोक्तलाभादिषु प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् ६६२.
व्यवस्था; क्वचित् परिवृत्तेः परावर्तनम् ८९१. - ऋणप्रतिदानम्
स्वामिपालविवाद:-- ऋणप्रतिदातारः; रिक्थग्राहस्त्रीग्राहादिऋणप्रतिदातृ- | शस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः] ९०५. विचारः ६७८-९. : स्त्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णसाध्यता- | सीमाविवादःविचारः, विभक्ताविभक्तकृतकुटुम्बार्थकृतर्णप्रतिदान- | मार्गादिदूषणे दण्डविधिः, सीमाभेदे दण्डविधिः विचारश्च ६७९.
९२५. ऋणोद्ग्राहणम्
स्त्रीपुंधर्माःधनी स्वधनं स्वयं साधयन् राज्ञा न वाच्यः; धनस्य
। विवाहे गोत्रप्रवरसापिण्ड्यादिविचारः; स्वयंवरः राजद्वारा साधने अधमर्णदण्डादिविधिः, उत्तमर्णशुल्क | १०२२-३. धर्मार्थ भार्या द्विजजातिजा; पूर्वदत्ता न
पुनर्देया; भार्या न त्याज्या; स्त्रीरक्षा; पत्नीधर्माः पत्यौ उपनिधिः
प्रोषिते पत्नीधर्माः; प्रतीक्षाकाल:, नियोगः; विधवाधर्माः निक्षेपापहारादिदोषे दण्डविधिः ७३५,
१०२३-४. अस्वामिविक्रयः
दायभाग:अस्वामिविक्रये ज्ञानाज्ञानकृतक्रयविक्रयदोषतारतम्य
दायभागपदार्थः म्; अज्ञानतश्चेत् स्वामी स्वं लभते ७५७.
पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः; पैतृकधनस्वरूपं तद्विभागस्वरूसंभूयसमुत्थानम्
| पं च ११२५-६. ऋत्विङ्मरणे तत्कार्यतद्दक्षिणाव्यवस्था ७७०.
पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः दत्ताप्रदानिकम्
पैतामहे द्रध्ये पितापुत्रयोः स्वाम्यं तद्विभागश्च अदेयदानदण्डः प्रायश्चित्तं च ७९४.
११७५. अभ्युपेत्याशुश्रूषा
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभाग: शूद्रस्य दास्यम्; उत्तमवर्ण दास्ये नियोजयन् । पुत्राणां समविभागः ज्येष्ठोद्धारश्च ११८४. दण्ख्यः; त्यक्तप्रव्रज्यस्य दासभावः; दासभार्यायाश्च
विभाज्याविभाज्यविवेकः .. दासीत्वम् ८१६.
पितृदत्तमविभाज्यम् ; पैतामहं नष्टमुद्धतं स्वार्जितं च . वेतनानपाकर्म. ..
पिता न विभजेत् १२०५. अविभाज्यद्रव्यविशेषाः,

Page #64

विभागानन्तरागतविभागः
Ini
व्यवहारकाण्डम् । स्त्र्यलढारोऽविभाज्यः १२०६.
संसष्टिधनविभागः; संसर्गाः मृतसंसृष्टिधनहारी पिण्ड___ असवर्णभ्रातृविभागः
दः १५४१. असहोदरसंसृष्टिनोऽपि मृतसंसृष्टिधनहारिनानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, असवणकपुत्रा- णः; मृतापुत्रसंभूयसमुत्थातृधनभाक् पत्न्यादिः; मृतापुत्रनेकपुत्रविमागविधिः, शूद्रापुत्रस्यैकस्यैवार्धाशः इतरेषाम- संसृष्टिधनभाक् न पत्नी १५४२-३. भावे शेषांशविनियोगश्च १२४०-३.
विभक्तजविभागः पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
विभागानन्तरजातः विभक्तभ्रातृभागेभ्योऽशं गृहीपुत्रमहिमा; सर्वभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण यात् १५६२-३. पुत्रवत्त्वम् ; औरसादिद्वादशपुत्राणां विधिः तल्लक्षणानि च; औरसः; क्षेत्रजः; पुत्रिकापुत्रः; पौनर्भवः; कानीनः; विभागानन्तरागतविभागः १५६९. गूढजः; सहोढः; दत्तकः; क्रीतः; स्वयमुपागतः; अप
विभागसंदेहे निर्णयविधिः विद्धः; कृत्रिमः १२७९-८०. द्वादशपुत्राणां क्रमेण प्रमाणसंदेहे पुनर्विभागः; विभागहेतवः १५ दायहरत्वम् १२८०-८१. दायहरणपिण्डदानसंबन्धः १२८१..
शङ्खः शङ्खलिखितौ च .... . दायानर्हाः ..
अस्वामिविक्रयःपतिततदुत्पन्नाः क्लीबादयः प्रतिलोमस्त्रीजाताश्च भा. अस्वामिविक्रये स्वामिने द्रव्यं देयम् ७५७..... गानौंः, ते सर्वे दायादैः भर्तव्याः; पतितप्रतिलोमाति- संभूयसमुत्थानम्रिक्तानामौरसा दायार्हाः १३८९. कानीनादयश्चत्वारः । ऋत्विङ्मरणे तत्कार्यव्यवस्था; ऋत्विङ्मरणप्रवासपुत्रा दायानहींः १३९०.
व्याधिपातित्यादौ तस्कार्यतद्दक्षिणाव्यवस्था; याज्य....... पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः । ऋत्विजोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था ७७१.
मातृणां पुत्रसमदायाईत्वम् ; अनूढदुहितरोंऽश- दत्ताप्रदानिकम्हारिण्यः १४०७-८.
__[अदेयदाने प्रायश्चित्तम् ] ७९४. पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
| संविधतिक्रम:-विशेषणविशिष्टभगिनीनामेवांशभाक्त्वम् ; भगिनी- समयानपाकर्मलक्षणम् ] ८५९ संस्कारकर्तव्यता १४१६.
स्वामिपालविवाद:- स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च । [शस्यरक्षणं, तदर्थ पशुदण्डविधिः] ९. स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः; षड्विधं स्त्रीधनम् ; स्त्रीणां सीमाविवादःसौदायिकधने स्वातन्त्र्यम् ; धर्मविवाहोढान्यविवाहोढा- सीमाविवादे क्रियाविधिः ९२५. पथि गृहादिकृते प्रजस्त्रीधनविभागः; भगिनीशुल्कविभागः; मातृधनवि- | च अनुकूलदेशव्यवस्था; सीमाभेदादौ दण्डविधिः ९२६. भागः १४२८.
स्त्रीपुधर्माःमृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
__स्वयंवरः, कन्यापुनर्दानम् ; सवर्णासवर्णभार्याः: अपुत्रमृतधनभाज: क्रमेण पत्नीदुहितृपितृमातृभ्रातृ- स्त्रीरक्षा; भार्यापरित्यागः; अधिवेदनम् ; पत्नीधर्माः तत्पुत्रबन्धुसकुल्यसहाध्यायिराजानः, ब्रह्मस्वं ब्राह्मणाना- १०२४-५. पत्यो प्रोषिते पत्नीधर्माः; स्वैरिणीपुनर्वामेव न राज्ञः १४७०-१. अपुत्रमृतधनभाक् न पु- दयः १०२६. त्रिका बान्धवा वा किन्तु ज्ञातयः; अपुत्रमृतधनभाक् दायभाग:दौहित्रः; मृतवानप्रस्थधनभाजी क्रमेण आचार्यशिष्यो
पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च .. १४७१.
अनापदि जीवति पितरि जीवन्त्यां मातरि वा अर्था. संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च स्वातन्त्र्यं पुत्राणाम् ; पित्रोरापदि ज्येष्ठः प्रभवति ११.'
संसृष्टिधनविभागः सम एव; संसृष्टिजननमरणयोः । ४७-८. जीवति पितरि तदनुमत्या रिक्थविभागकाल

Page #65

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
किंतुरूर्ध्व रिक्थविभागकाल: ११४८- ९. पितृकर्तृको विभाग:
पितृकृत सम विषमविभागविधिः ११६६ - ७. भ्रातॄणां सहवासविधिः
'जीवति पितरि सहवासविधिः; वृद्ध्यर्थे सहवासविधिः ११९५.
विभाज्याविभाज्यविवेकः
असवर्णभ्रातृ विभागः
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः १२४३. पुत्रप्रकारा:, तेषां दायहरत्वविचारश्च
औरसः; पुत्रमहिमा १२८१-२. क्षेत्रजः पुत्रिका, पुत्रिकापुत्रश्च; औरसादयः षड् दायादाः पुत्रास्तेषां दायहरत्वतारतम्यम् ; पूर्वेषामभावे अदायादषण्णां दायादत्वक्रमः १२८२ - ३.
दायानह:
पतितो दायानर्हः; शूद्रापुत्रो दायानर्होऽपि प्रजीवनं लभते; अपुत्रस्त्रीणां प्रजीवनमात्रम् ; यज्ञानही दायानर्हाः; व्यभिचारिणी भर्तव्या १३९०.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा
दासधर्माः; शूद्रस्त्रयाणां वर्णानां परिचारकः दासो वा भवति ८१८-९ द्यूते अब्राह्मणप्रजापुत्रभ्रातरः आत्मा पत्नी च दासा भवन्ति; पत्नी द्यूते देया दासी 'अविभाज्यद्रव्यविशेषाः; पूर्वनष्टभूम्युद्धारकर्तुश्चतुर्थ- भवति; युद्धजितो दासः ८१९. विनतायाः पणजितभागोऽधिकः १२०७. दास्यम्, गरुडस्य मातृदास्यात् दास्यं च ८४०. संविद्यतिक्रम:
पैतृकद्रव्ये भगिनीगां भागः
• पैतृकद्रव्ये कन्याभागः ; भ्रातृद्रव्यं भगिनी हरति
१४१६.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
- पैतृकद्रव्ये कन्याभागः ; मातृधनविभागः १४२८-९. भ्रातृद्रव्यं भगिनी हरति; मातृधनविभागः; स्त्रीशुल्कं पत्युः पुत्रिकाधनं न भर्तुः १४२९.
मृता पुत्र धनाधिकारक्रमः
अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण भ्रातृपितृसगोत्रशिष्य सब्रह्मचारिण:; भ्रात्रभावे ज्येष्ठा पत्नी वा १४७१-३. अपुत्रस्त्रीणां प्रजीवनमात्रम्; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणपरिषदः न राज्ञः; बालस्त्रीधनादीन्यपि न राज्ञः; अनपत्यमृतभ्रातृनभाजो भ्रातरो न भार्या दुहितरो वा, ताः प्रजी
वनमात्रभाजः १४७३.
उपनिधिः
विभागसंदेहे निर्णयविधिः
• विभागसंदेहे साक्षित्वाधिकार निर्णयः १५७५...
महाभारतम्
उपनिधिलिङ्गम् ७३५.
lvii
विनापि राज्ञा लोकसमयः प्रजारक्षकः; राजा प्रजया निर्मितः; संघः ऐकमत्येनैवावतिष्ठते ८६० - १. गणरक्षणरीतिः ८६१. स्त्रीपुंधर्माः—
प्रजार्थे विवाहः; स्त्रीरत्नं शुद्धम् ; भर्तृपतिपदनिरुक्तिः; स्त्रीणां पुनर्विवाहव्यभिचारघनस्वाम्यनिषेधः; पत्नीधर्माः; जायामहिमा; पतिधर्मः १०२६-७. स्त्रीणां स्वैरसंभोगः धर्म आसीत् ; स्त्रीणां श्वेतकेतुकृतः पुनर्विवाहनियोगनिषेधः; बहूनामेकपत्निता १०२७-८. पत्नीधर्माः; ऋतुमत्या विवाहे दानम् ; पत्नीधर्मा: १०२८-३०. पत्युरनुगमनम् ; विधवाधर्माः; स्त्रीरक्षा; स्त्रीणां समानवर्णे व्यभिचारोऽदोषोऽल्पदोषों वा; बहुभार्यस्य संभोगविधिः; पत्नीपरित्यागः १०३०-१. स्त्रीरक्षा; स्त्रीदोषाः १०३१-३. नियोगः पुनर्विवा हश्च १०३३.
दायभाग:
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
पुत्राणां समविभागः; ज्येष्ठस्याधिकभाक्त्वम् ११८४.
सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
मातृतो ज्येष्ठत्वादितारतम्येन विभागः १२३४. असवर्णभ्रातृविभागः
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः; शूद्रापुत्रविभागविचारः; असवर्णपुत्रविभागे वैषम्यनिमित्तविचारश्च
१२४३-५.
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
पुत्रमहिमा पुत्रमहिमा, पुत्रप्रकाराः, क्षेत्रजपुत्रविधिर्विशेषतश्च १२८३-४. श्वेतकेतुपूर्वः श्वेतकेतूत्तरच

Page #66

व्यवहारकाण्डम
क्षेत्रजविधिः १२८४-६. दुहिता दौहित्रश्च दायहरः | देशः ७३५.६. अन्वाधियाचितकावक्रीतकरयात्मपुत्रदौहित्रसाम्यम् ; विक्रीतकन्यापुत्रः कन्यापितुरेव; विक्रयनिक्षेपेषु विशेषः, उपनिधिविधेः अतिदेशश्च कन्यापुत्रविक्रयनिषेधः; आर्षविवाहनिषेधः, औरसा. ७३६-८. नन्तरजनिरुक्तजपतितजदत्तकृताध्यूढापध्वंसजापसदाख्याः अस्वामिविक्रय:पुत्राः १२८६-७. रेतजः क्षेत्रजः कृतकश्च; कृत्रिम __ अस्वामिविक्रयकारिणो दण्डः तद्व्यनिर्णयश्च; कानीनाध्यूढक्षेत्रजापसदानां संस्काराः; कृत्रिमा दुहिता | स्वत्वं विभाव्य स्वामी द्रव्यं लभतेऽन्यथा दण्ड्यः ७४७, १२८७-८. जनयितुः पुत्रः १२८८.
संभूयसमुत्थानम्दायानर्हाः
___ संघभृतसंभूयसमुत्थातृकर्षकवैदेहकचोरयाजकवणिजां शापास्त्रीणां अदायादत्वम् ; अन्धो राज्यानधिकारी | वेतनदक्षिणाफलादिविभागविधिः; कर्तृकर्मत्यागादौ दण्ड१३९०. पितुरनिष्टो ज्येष्ठोऽपि दायानधिकारी राज्यान
विधिः ७७१.३. धिकारी च; जीवति पितरि पत्यौ स्वामिनि च सुतः
दत्ताप्रदानिकम् - भार्या दासश्च धनानधिकारी, पतितौ पितरौ भर्तव्यौ
देयमदेयं च; धर्मदानार्थदानकामदानभयदानरोष१३९१.
दानदर्पदानविचारः ७९४-५. स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
अभ्युपेत्याशुश्रूषास्त्रीधने कुटुम्बधने च स्वातन्त्र्यविचारः; स्त्रीणां
दासकल्पः ८१६-८. वृत्तिरूपो दायः; मातृधनविभागः; सापत्नासवर्णमातृ
वेतनानपाकर्मधनविभाग: १४२९.
कर्मकरकल्पः ८४३-४. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
संविन्द्यतिक्रमःमृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः १४७३.
समुदायकर्मसमयः; समुदायार्थनाट्यादिकर्मणि अनंकौटिलीयमर्थशास्त्रम्
शदोऽनधिकारी; सर्वहितादेशपालनम्। श्रेष्ठथनियमः
संघ; उक्तसमयस्यातिदेशः देशजातिसंघेषु ८६१.२. ऋणादानम्
संघवृत्तम् ८६२-३. वृद्धिपरिमाणनियमः; वृद्धयुपरमावधिः ६११. क्रयविक्रयानुशयःआधिः
विक्रीयासंप्रदानम् आधिविधिः ६३८.
विक्रीयासंप्रदानम् ८७८-९.क्रीत्वानुशयः, विवाहेडप्रतिभूः
नुशयः; द्विपदचतुष्पदेषु अनुशयः; कन्योपधिः विवाहे प्रातिभाव्यानधिकारः; प्रातिभाव्यदानाधिकारः पौत्र- |
८७९. पर्यन्तम् ६६२.
स्वामिपालविवाद:ऋणप्रतिदानम्
पशुकृतक्षेत्रपथहिंसा ९०६-७. ऋणप्रतिदातारः ६७९. दशवर्षोपेक्षितस्त्रीपतिपितृ- सीमा पुत्रकृतर्णसाध्यताविचारः; अप्रतिदेयानि ऋणादीनि
गृहवास्तुकम् ९२६.८. वास्तुविक्रयः ९२८-९. ६८०.
सीमाविवादः; क्षेत्रविवादः मर्यादास्थापनम् ९२९-३०. ऋणोद्ग्राहणम्
बाधाबाधिकम् ९३०-१. उदकमार्गनिरोधे सस्यादिहिंसने ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः ७१६.
च दण्डः ९३१-२.
स्त्रीपुंधर्माःऋणादानातिदेशः, उपनिधिप्रत्यर्पणापवादः उप- विवाहधर्मः; आधिवेदनिकम् १०३४-५.शुश्रूषाभर्मनिधिभोगप्रणाशविक्रयाधानापहारेषु कृत्यम् । आधावति. पारुष्यद्वेषातिचारोपकारव्यवहारप्रतिषेधाश्च १०३५.८.
वृद्धिः
वा-
उपाना कृत्ममः।

Page #67

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
lix निष्पतनं, पथ्यनुसरणं, ह्रस्वप्रवासः दीर्घप्रवासश्च । स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च १०३८-९. हस्वप्रवासो दीर्घप्रवासश्च १०३९-४०. स्त्रीणां धनागमाः; स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः; स्त्रीधने दायभाग:
भर्तुरधिकारमर्यादा; मृते भर्तरि पुनर्विवाहे नियोगे वा पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
कृतेऽकृते वा स्त्रीधनकृत्यम् ; स्त्रीधनविभागः१४३०-१. जीवतोः पित्रोरननुमतौ न रिक्थविभागः; पित्रो- आधिवेदनिकं धनम् ; स्त्रीणां धनस्वाम्यहानिनिमिरूज़ रिक्थविभागकालः ११४९.
त्तानि १४३१. पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः पुत्राणामुद्धारविचार:११८४-५. अन्तरालवर्णानां धर्म्यविवाहजाः पुत्रा दुहितरो वा रिक्थभाज:; अपुत्रसमो विभागः ११८५-६.
धनभाजः सोदरभ्रातरः कन्याश्च, तदभावे पिता भ्रातरो भ्रातृणां सहवासविधिः
तत्पुत्राश्च क्रमेण; अदायकं राजा हरेत् ; ब्रह्मस्वं ब्राह्मसहवासविधिः ११९५-६.
णानामेव १४७३-४. पुरुषपरम्परायां विभागविधिः
संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च .. आ चतुर्थात् पितृतो भागकल्पना अग्रे समभागः; संसृष्टिभिः पुनर्विभागः कर्तव्यः; संसृष्टिनां उत्थाता प्राप्तव्यवहाराप्राप्तव्यवहारादिविभागविचारः ११९९
११९९- यशभाक् १५४३. . १२००,
विभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः विभाज्याविभाज्यविवेकः
ससाक्षिको विभागः कर्तव्यः; विभागदोषे पुनर्विसाधारणद्रव्यानधीनस्वार्जितमावभाज्यम् : आविभाज्य- भागः १५७१. द्रव्यविशेषाः; ऋणरिक्थविभागः समः १२०७~८.
मनु: .. . सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
नानास्त्रीपुत्राणां ज्येष्ठत्वनिमित्तानि; ज्येष्ठत्वाधीनो वि- ऋणादानम् - भागः; सूतमागधादीनां विशेषः १२३४-५.
वृद्धिः ___ अवसर्णभ्रातृविभागः
वृद्धिपरिमाणनियमः ६११-२. वृद्धथुपरमावधिः नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, सवर्णासवणकपुत्र- | ६१२-४. अकृतवृद्धिग्रहणमर्यादा ६१४-५. वृद्धिविभागविधि गटापत्रकम्व मवे ततीयांशः शेषांश- | ग्रहणनिषेधः ६१५-९. वृद्धिविशेषस्थापकाः ६१९. विनियोगश्च १२४५.
आधिः पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च | भोग्याधौ वृद्धयभावः, आधेः संक्रमणविक्रयो न औरसादिमख्यगौणपत्राणां विधिः तल्लक्षणानि च ६३८-९. बलादाधिभोगनिषेधः; अननुज्ञातभोगतेषां सवर्णानामनुलोमानामनेकपितृकाणां च दाय- | निष्कृतिः ६४०-१. हरत्वम् १२८८--९.
प्रतिभूः दायानाः
दर्शनप्रातिभाव्यद्रव्यदानम् ६६२-३.प्रातिभाव्यद्रव्यपतिततजाताः जडोन्मत्तान्धादयश्च दायानौंः; पति
.. पानि । दानाधिकारः कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६६३-५. तातिरिक्ता भर्तव्याः; जडोन्मत्तादीनामपत्यानि निर्दोषाणि
___ ऋणप्रतिदानम् दायाहाणि दायानीं भगिन्यः, ता भर्तव्याः; सदोषो । कुटुम्बार्थे कृतमृणं विभक्तैरपि देयम् । प्रतिदानाज्येष्ठोऽपि दायानहः १३९१. स्त्रीणां धनस्वाम्य- शक्ती करणपरिवर्तनम् ६८०-८२. निमित्तानि १३९२.
ऋणोद्ग्राहणम् . पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
सर्वैरुपायैः स्वधनं साधयेत् ७१६-७. पञ्च स्वधनोभगिन्यो भागहारिण्यः; कन्यासंस्कारकर्तव्यता | ग्राहणोपायाः ०१७-८. धनी स्वधनं स्वयं साधयन् न १४१६-७.
राशो वाच्यः; धनस्य राजद्वारा साधने अघमर्णदण्डादि

Page #68

Ir
व्यवहारकाण्डम्
विधिः ७१८-२० अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्णः कर्म कारयितव्यः ७२०.
उपनिधिः
निक्षेपस्थापनविधिः ७ ३८-९. निक्षेपपालनप्रतिदानप्रत्यादानानि ७३९-४१. राजदैविकचोरा दिनष्टनिक्षेपविचारः; निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्च प्रमाणनिरूपणम् ७४१ - ३. निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः ७४३-४. निक्षेपप्रतिदापनम् ; प्रीतिदत्तादिषु निक्षेपविधेः अतिदेशः ७४४-५. अस्वामिविक्रयः
अस्वामिविक्रेतुर्निन्द्यत्वम्; अज्ञानतोऽस्वामिविक्रेतुः स्वामिसंबन्धासंबन्धभेदेन दण्डतारतम्यम् ७५८-९. ज्ञानतोऽस्वामिविक्रेतुश्चौरदण्डः ; विशुद्धक्रयः; प्रकाशक्रये मूलालाभे न दोषः, स्वामी स्वं लभते ७५९-६०. मूलालाभे क्रयदोषशङ्कायां दण्डः; स्वामी स्वं लभते; अस्वामिकृतनिवर्तनम् ७६०.
संभूयसमुत्थानम् -
ऋत्विजा संभूयक्रियास्वरूपम्; वृतेन ऋत्विजा कर्मासमापने व्यवस्था ७७३-४. संभूयकारिणामृत्विजां दक्षिणाव्यवस्था ७७४-६ ऋत्विजां संभूयसमुत्थानस्य स्थापत्यादावतिदेशः; ऋत्विग्याज्ययोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था ७७६-७. दत्ताप्रदानिकम्-
प्रतिश्रुतं दत्तं वा अधर्मसंयुक्ताय न देयम्; अधार्मिको इठात्साधयन् दण्ड्यः ७९५-६. अदेयदातृप्रतिग्रही तारौ दण्ड्यौ ७९६. अभ्युपेत्याशुश्रूषा
वैश्यशूद्र स्वकर्मणि प्रवर्तनीयौ ८१९-२० आपदि क्षत्रियवैश्यो ब्राह्मणेन स्वस्वकर्मणा भर्तव्यौ; ब्राह्मणेन संस्कृतद्विजा दास्ये न नियोज्याः ८२०. शूद्रो दास्यमेवाईति; सप्तविधा दासाः ८२१ - २. भार्यापुत्रदासा न धनस्वाम्यमर्हन्ति ८२२- ३. ब्राह्मणेन शूद्रद्रव्यं हरणीयम्
८२३. बेतनानपाकर्म—
वेतनानपाकर्मप्रतिज्ञा; भृतक दोष संबन्धी विधिः ८४४-५. निर्दोष भृतकः तद्वेतनं च ८४५- ६. संविन्द्यतिक्रमः -
ग्रामदेश संघसंविलङ्घने दण्डविधिः ८६४-५. क्रयविक्रयानुशयः
विक्रीयासंप्रदानम्
क्रयविक्रयानुशये परीक्षाकालः ८७९-८०. परीक्षाकालोत्तरमनुशये दण्डः ८८०-८१. पण्यानुशयधर्मस्यान्यत्र वेतनादिष्वतिदेशः ; विवाहे कन्योपधिविषयेऽनशयः ८८१-२. कन्याविषयानुशयमर्यादा सप्तपदी ८८२-३.
क्रीत्वानुशयः
विक्रेयपण्यम् ८९१-२.
स्वामिपालविवाद:
स्वामिपालवादप्रतिज्ञा; पालभृतिः ९०७-९. शस्यतदर्थं पशुदण्डविधिः ९०९-११.
रक्षणम्, सीमाविवादः -
सीमा निश्चयकालः;
प्रकाशाप्रकाशसीमाचिह्नविधिः ९३३ - ५. सीमाविवादे क्रियाविधिः; चिह्नसाक्षिसामन्तमौलवनचारिणां पूर्वपूर्वाभावे उत्तरोत्तरं प्रामाण्यम् ९३५-७, साक्षिणां सीमानिर्णये धर्मविशेषः ९३७-८. साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः ९३८ प्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निर्णेता; गृहाद्याहरणे दण्डः; मार्गादिदूषणे दण्डविधिः ९३९-४०
स्त्रीपुंधर्मा:
कन्यायाः पुनर्दाननिषेधः प्रतिगृहीतकन्यात्यागः; कन्यादानकालः १०४१ - २. कन्यास्वयंवरः; ऋतुमत्याः शुल्कं न देयम् १०४२. वधूवरयोर्विवाह कालः; कन्याया वैवाहिक शुल्कसंबन्धी विधिः १०४३-४. स्त्रीपुंधर्मप्रतिज्ञा; स्त्रीणामस्वातन्त्र्यविधिः, रक्षणविधिः, रक्षणप्रयोजनम् १०४४-६ जायापदनिरुक्तिः; जायारक्षणोपाया: १०४७. स्त्रीणां स्वभावदोषाः दूषणानि च १०४८-५०. उत्कृष्टभर्ता स्त्रीरक्षणयोग्यः; स्त्रीरक्षणविद्धयुपसंहारः; दारमाहात्म्यम् ; स्त्रीलालनम् १०५१३. पतिव्रतास्तुतिः, व्यभिचारनिन्दा; अनेकभार्याभिर्वर्तन प्रकार : १०५३ - ४ दम्पत्योः परस्पराव्यभिचारविधिः १०५४ - ५ भार्याभरणं नित्यधर्मः; सहधर्मचरणविधिः; स्त्रीत्यागविचारः, अधिवेदनविचारश्च १०५५ - ८. दुष्टस्त्रीणां दण्डः प्रायश्चित्तं च; स्त्रीधर्माः पतिव्रतावृतं च १०५८- ६०. प्रोषितभर्तृकाविचारः १०६०-६१. विधवाधर्माः नियोगनिषेधश्च १०६२४. नियोगविधिः १०६४ - ६. नियोगनिषेधविचारः १०६६ - ९. बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः १०६९७५. पुनर्दारक्रिया १०७५.

Page #69

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
lxi
दीयभागः
पारशवः१३०९-१०. यः शूद्रस्य दासीसुतः तस्यांशः; दायभागपदार्थः
पुत्रप्रतिनिधिविधिः १३१०-१४. पुत्रप्रतिनिधिनिषेधः3; सर्ववर्णसाधारणोऽसाधारणश्वार्थागमः ११२६-७. सर्वेषां पुत्रप्रतिनिधीनां दायहरत्वम् १३१४-५. उदक. दायभागप्रतिज्ञा; व्याख्यासु दायभागपदार्थः ११२७. पिण्डदानसंबन्धः १३१५-६. आपदि पुत्रीकरणविधिः ८. विभागप्राशस्त्यम् ११२८-९.
कुपुत्राणां निन्दा; क्षेत्रजस्य दायहरत्वविचारः१३१६-९. - पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
बन्धुदायादा अबन्धुदायादाश्च १३१९-२१. मुख्यगौणजीवतोः पित्रोरननुमतौ न रिक्थविभागः: पित्रो- पुत्राणां दायहरत्वक्रमः १३२१.-२. अनेकविधपुत्राणां सर्च रिक्थविभागकाल:] ११४९-५१. .
औरसक्षेत्रजादीनां समवाये दायहरत्वविचारः १३२२पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
७. दत्तकस्य न जनकगोत्ररिक्थभाक्त्वम् १३२७-८. पुत्राणामुद्धारविचारः ११८६-९. समगुणपुत्राणां
दायानर्हाः उद्धारनिषेधः; उद्धारव्यतिरेकेण समांशाः ११९०.
पतितक्लीबजात्यन्धादयो दायानर्हाः, पतिता दाया. ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् ११९१-२.
नहींः; पतितस्त्रियो भर्तव्याः १३९२-३. स्त्रीणां साभ्रातृणां सहवासविधिः
ध्वीनां दायाहत्वं नासाध्वीनाम् ; जीवति पितरि, पत्यौ, विकल्पेन ज्येष्ठ एव दायादः, इतरेषां भरणमात्रम् ;
स्वामिनि च सुतः, भार्या, दासश्च धनानधिकारी; सर्वे ज्येष्ठप्रशंसा ११९६-८3 ज्येष्ठे इतरेषां वृत्तिः११९८.
दायानहीं भर्तव्याः १३९३-४. दायानर्हाणां निर्दोषा
ण्यपत्यानि दायाहा॑णि १३९४..५. अनियोगजोऽधिविभाज्याविभाज्यविवेकः .
कोऽविधिजः कामजो वा क्षेत्रजो दायानईः १३९५-. ___ अविभाज्यद्रव्यविशेषाः; स्त्यलङ्कारश्चाविभाज्यः
६. आर्याणां शूद्रापुत्रो दायानहः १३९६-७. ज्येष्ठोऽ१२०८-१०. विद्याधनविभागविचारः १२१०.
पि भ्राता भ्रातृवञ्चको दायानों दण्डाहश्च १३९७-८. अविद्यार्जितधनविभागविचारः, विद्याधनमैत्रौद्वाहिक
विकर्मस्था भ्रातरो दायानहर्हाः, कनिष्ठेभ्योऽदत्ते यौतकमाधुपर्किकान्यविभाज्यानि १२११. अनीहमानस्य न
निषेधः १३९८. विभागः;स्वार्जितमविभाज्यम् १२१२-३. पैतामहं नष्टमुदूतं स्वार्जितं च पिताऽकामो न विभजेत् १२१३-४.
पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः संभ्यार्जितं पित्रा सनं विभाज्यम् १२१४-५. मातृणां दायाईत्वम् १४०८. . सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः .. मातृज्येष्ठजन्मज्येष्ठादीनां विभागव्यवस्था १२३५-६. भगिन्यश्चतुर्थभागहारिण्यः १४१७-९. जन्मत एव ज्यैष्ठयमिति सिद्धान्तः १२३६-७.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च __असवर्णभ्रातृविभागः
षड्विधं स्त्रीधनम् १४३१.२. कुटुम्बधने स्त्रीधने नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः; शूद्रापुत्रस्य दश- च स्वातन्त्र्यविचारः; मातृधनविभागः १४३२.९. मांशः १२४५-८. असवर्णसमानां शुद्रेतराणां सम- धर्मविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः १४३९-४०. आसुसर्वाशहरत्वम् ; शूद्रापुत्राणां समांशहरत्वम् १२४९. रादिविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः; अप्रजसापत्नमातृपुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
धनविभागः १४४०-४१. । पुत्रमहिमा १२८९-९०. बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः च एकेन भ्रातृपुत्रेण पुत्रवत्त्वम् १२९०-९४. पुत्रिका, मृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः; अनपत्यमृतधनपुत्रिकापुत्रः, दौहित्रश्च, तेषां श्राद्धकर्तृत्वदायहरत्वविचारः भाजौ क्रमेण माता पितामही च १४७४-५. अपुत्र१२९४-१३०२. औरसादिद्वादशगौणमुख्यपुत्रविधिः मृतधनभाजः पिता भ्रातरः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः तल्लक्षणानि च; औरसः १३०२-३. क्षेत्रजः; दत्तकः सकुल्या आचार्यशिष्यौ राजा च क्रमेण; ब्रह्मस्वं ब्राह्म१३०४.५. कृत्रिमः १३०५-६. गूढजः; अपविद्धः, णानामेव न राज्ञः १४७५-६. मृतापुत्रधनभाज: कानीनः १३०६.-७. सहोढः १३०७--८. ऋतिकः; क्रमेण प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्या आचार्यः शिष्यः पौनर्भवः १३०८. प्रसंगात् पुनर्भूसंस्कारः; स्वयंदत्तः, | ऋत्विजः सस्त्रियश्च १४७६-९.

Page #70

Prit
....व्यवहारकाण्डम्
- संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च ६६७-८. अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यवृद्धिः कियती
मंसृष्टिधनविभागः सम एव; संसृष्टिनः विभागान- | साधनीया ६६८-९. धिकारप्रासौ मरणे वा तदीयांशविभागः १५४३-६ .
ऋणप्रतिदानम् विभक्तजविभागः
कुटुम्बार्थमविभक्तकृतस्य ऋणस्य रिक्थहर्तारः प्रतिविभागानन्तरजातः पैतृकांशमानभाक्; संसृष्टिनश्चेत् | दातारः; स्त्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारः ६८२-४. आबादयः तेभ्यः समो भागो ग्राह्यः १५६३-५. पितृकृतमृणं पुत्रपौत्रैः प्रतिदेयम् ६८४-५. पुत्रेणाप्रतिविभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः
देयानि ऋणादीनि:त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः;आधिविभागानन्तरोपलब्धस्य समो विभाग: १५७१. वि- भोगकालः ६८५-६.रिक्थग्राहयोषिद्ग्राहानन्याश्रितद्रव्यभागोत्तरलब्धसाधारणधनं पुनर्विभजनीयम् १५७२. पुत्रादीनामृणप्रतिदातृत्वम् ६८६-९. ऋणप्रतिदाने कृते विभागसंदेहे निर्णयविधि:
उपगतपत्रग्रहणादिविधिः ६८९-९०. विभागसंदेहे पुनर्विभाग: कर्तव्यः; पुनर्विभागनिषेधः
ऋणोद्ग्राहणम् १५७५.
ऋणग्रहणानधिकारिणः, धनी स्वधनं स्वयं साधयन् वाल्मीकिरामायणम्
न राज्ञो वाच्यः; राजद्वारा साधने अधमर्णदण्डादिविधिः
७२१-२. ऋणोद्ग्रहणे ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः; राजद्वारा उपनिधिः
धनसाधने अधमर्णदण्डः उत्तमर्णशुल्कं च ७२२-३. न्यासलिङ्गम् ७४५.
अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्णः कर्म कारयितव्यः सीपुंधर्मा:
७२३. पतिव्रतावृत्तम् १०७५-६. पतिव्रतावृत्तम्-स्त्रीदोषाः प्रमेयक्रियापतिनिष्ठा च १०७६-७.
प्रमेयक्रिया ७३२. दायभागः
उपनिधिःपुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
उपनिधिलक्षणम् ; राजदेवचोरादिनष्टनिक्षेपविचार:: पुत्रमहिमा; औरसपुत्रप्रतिनिधितारतम्यम् ; ज्येष्ठ- उपनिधिप्रतिदापनम् ७४५-६. उपनिध्यपहारे दण्ड. विचारः, औरसक्षेत्रजक्रीतदत्तपुत्रविचारः १३२८-९. | विधिः; उपनिधिविधेः याचितादिषु अतिदेशः ७४६. दत्तकसुता १३२९.
अस्वामिविक्रयः
अशुद्धक्रयस्वरूपम् ; स्वामी स्वं लभते ७६०-६१. याज्ञवल्क्यः
नष्टापहृतविचारः; अस्वामिकेतृग्रहणोत्तरविधिः ७६१.२. मणादानम्
स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते ७६२.
संभूयसमुत्थानम्- ' धा वृद्धिः, कृतवृद्धिश्च ६१९-२२.वृद्धयुपरमावधिः
___ संभूयकारिणां वणिजां लाभालाभव्यवस्था; अन्य६२२.
तमेन निषिद्धाननुमतकरणे प्रमादनाशने आपत्कृतरक्षणे आधिः
च विधिः ७७७-८. पण्ये राजभाव्यशुल्कादिनिरूपणम् , आधिसिद्धिः; आध्यन्तरकरणम् ६४१-२. गोप्य- राज्ञोऽतिक्रमे दण्डश्च; तरिकेण स्थल जशुल्कग्रहणे कृते, भोग्याध्योरुपचारभोगनाशादिविचारः ६४२-३. गोप्य- योग्यनिकटब्राह्मणानिमन्त्रणे च दण्डः ७७८-९. संभूयकुभोग्याध्यवधिः ६४३-५. चरित्रबन्धसत्यङ्कारी; आधिमो- र्वतामन्यतमस्य देशान्तरमरणे तद्र्व्याधिकारनिरूपणम् । चनम् ६४५-७.
लाभशून्यजिह्माशक्तानां विधिः; वणिजां संभूयकारिणामृ. प्रतिभूः
त्विकर्षकादावतिदेशः ७७९-८०. प्रातिभाव्यनिमित्तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः | दत्ताप्रदानिकम् - कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६६५-७. अनेकप्रतिभूभ्यः प्राति- देयमदेयं च शुद्धप्रतिग्रहः; दत्तानपहारः ७९६.७. भाग्यद्रव्यग्रहणप्रकारः अधमणोत्प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् | अभ्युपेत्याशुश्रूषा
वृद्धिः

Page #71

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
क्रेतर्यगत पण्ये १२मह द्रव्ये
"दास्यमोक्षकारणानि ८२३-४. दास्यमोक्षकारणाप- | रक्षणविधौ स्त्रीगमनविधिः १०७९.८३. रक्षणविधी बादः आनुलोम्येनैव दास्यम् । अन्तेवासिविधिः ८२४. | स्त्रीलाल नविधिः; रक्षणविधौ स्त्रीणां गुर्वधीनत्वविधिः वेतनानपाकर्म
१०८३-४. स्त्रीधर्माः, पतिव्रतावृत्तम् १०८४.५. कर्मत्यागिभृतकविधिः; उपस्कररक्षणं भृत्यधर्मः: प्रोषितभर्तृकावृत्तम् १०८५. स्त्रीत्यागविचारः, अधि. आयुधीयभारवाहकादिदोषसंबन्धी विधिः; त्याजकस्वामि- वेदनविचारश्च १०८६-८. स्त्रीणामनन्यपरत्वविधिः दोषसंबन्धी विधिः ८४६-७. अपरिभाषितभृतिविधिः अधिवेदनकारणाभावे अधिवेदने विधिः; पुनर्भूस्वैरिणी८४७-८. अनेकभत्यसाध्यकर्मवेतनविधिः ८४८. स्वरूपम् , नियोगविधिश्च १०८८-९१. अनेकभार्यसंविधतिक्रमः
| कर्तव्यम् ; पुनरक्रिया १०९१-२. विद्यविधौ वर्णाश्रमधर्मसंविधर्मराजकृतधर्मरक्षणाधिकृतब्राह्मणनियुक्तिः ८६५-७. संविल्लङ्घनगणद्रव्यहरण
पैतृकद्रव्य विभागस्तत्कालश्च दण्डः; समूहहितवादिवघ्ननाकरणे दण्डः; समूहाधिकृता पित्रोरूर्व ऋणरिक्थविभागकालः पुत्राणाम् ११राज्ञा सत्कार्याः ८६७-८. समूहाधिकृतेन लब्धं समूहायैव ५१-२. देयं, अन्यथा दण्डः; कीदृशाः समूहकार्यचिन्तका भवेयुः
पितृकर्तृको विभागः ८६८-९. उक्तत्रैविद्यसंविद्विधेः श्रेण्यादावतिदेशः ८६९. पितृकृतसमविषमविभागविधिः ११६८-७०. क्रयविक्रयानुशयः- -
पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः विक्रीयासंप्रदानम्
पैतामहे द्रव्ये पितापुत्रयोः स्वाम्यं तद्विभागश्च ___ गृहीतमूल्यपण्यविक्रेत्रनुशयः ८८३-४. अप्रदत्ते पण्ये ११७५-९. दुष्टे विक्रेतुर्हानिः ८८४-५. क्रेतर्यगृह्णति अन्यत्र
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः विक्रेयम् ; सत्यङ्कारव्यवस्थातिक्रमे दण्डः ८८५. संभूयार्जितस्य समो विभागः ११९२. क्रीत्वानुशयः
पुरुषपरम्परायां विभागविधिः ...क्रीते द्रव्यभेदेन परीक्षाकालः अनुशयावधिरूपः, पितृतो भागकल्पना १२००. अनुशयकारणाभावेऽनुशये दण्डविधिः ८९२-३.
विभाज्याविभाज्यविवेकः स्वामिपालविवाद:
अविभाज्यविचारः १२१५-९. पितृप्रसादलब्धम• 'पालस्य स्वामिनश्च विवादः, पालभृतिश्च; गोप्रचार- विभाज्यम् १२१९. करणम् ; द्विजस्य तृणैधःपुष्पेष्वधिकारः ९१२-३.
असवर्णभ्रातृविभागः शस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः ९१३-५.
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः १२४९-५०. सीमविवादः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च क्षेत्रसीमाविवादे सामन्तगोपकर्षकवनचारिणः चिह्न
औरसपुत्रिकासुतक्षेत्रजगूढजकानीनपौनवदत्तकक्रीतप्रदर्शनद्वारा प्रत्यायकाः; सामन्तसाक्षिसंख्या, सीमावि
कृत्रिमस्वयंदत्तसहोढजापविद्धाः, तेषां विधिः लक्षणानि च वादे धर्मविशेषश्च ९४०-४१. साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः;
। १३३०-३५. औरसादीनां द्वादशविधपुत्राणां पिण्डदत्वप्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निर्णेता ९४१. क्षेत्रसीमा
दायादत्वविचारः १३३५-७. अत्र द्वादशविधाः पुत्राः वादविधेरन्यत्र आरामादिष्वतिदेशः; सीमाभेदादौ दण्ड
सजातीया एव ग्राह्याः १३३७ -८. शूद्रदासीपुत्रस्यांशविधिः; परक्षेत्रानपहरणापवादः ९४२-३. उक्तापहारः
हरत्वविचार: १३३८-४२ क्षेत्रजो व्द्यामुष्यायणः, स्वामिनिवेदनपूर्वक एव युक्तः, कर्षकेणाङ्गीकृतक्षेत्र
तस्य पिण्डदत्वदायहरत्वविशेषश्च १३४२-६. करणत्यागे विधिः ९४३. स्त्रीपुंधर्माः
दायानहर्ताः कन्यादातृक्रमः: कन्यास्वयंवरविधिः १०७७-८. पतितक्लीबजात्यन्धादयो दायानहीं भर्तव्याः १३९८दत्तकन्याहरणविचारः १०७८. सदोषकन्यादाननिर्दोष- ९. दायानर्हाणामपत्यानि निर्दोषाणि दायााणि, तेषां 'कन्यात्यागदूषणविचारः; दारसंग्रहफलम् ; स्त्रीरक्षणविधिः; दुहितरो भर्तव्याः १३९९-१४००. दायानहर्हाणां साध्यो

Page #72

: बवहारकाण्डम् मार्या भर्तध्या नेतराः; व्यभिचारिणी भर्तव्याः | वृद्धिपरिमाणम् ; वृद्धिप्रकारातल्लक्षणानि च ६२४-५. साच्यास्त्यागे तस्यास्तृतीयभागहरस्वम् १४००. देशभेदेन वृद्धिपरिमाणभेदाः ६२५-६. वृद्धयुपरमा..पैतृकद्रव्ये पत्नीना मातृणां च भागः
वधिः; प्रीतिदत्तवृद्धिः ६२६-७. वार्धषलक्षणम् ; वार्धजीवति पितरि पत्नीनां पुत्रसमधनाईत्वम् १४०८- षग्रहणाधिकारी; अकृतवृद्धयपवादः ६२७-८. वृद्धि: ११. अजीवपितृकविभागे माता पुत्रसमदाया | ७३१ (प.).. १४११-१३. .
आधिः __ पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
बन्धलक्षणम् ६४७-८ आध्यवधिः; गोप्यभोग्याध्योभगिन्यः चतुर्थभागहारिण्यः, असंस्कृतसंस्कारकर्त- रुपचारभोगनाशादिविचारः ६४८-९. आधिसिद्धिः ध्यता १४१९-२१.
६४९-५०. बलादाधिभोगनिषेधः; अननुज्ञाताधिभोगे स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
कर्तव्यता; भोग्याधिवृद्धिचालनविक्रयविचारः; आध्यन्तर* मातृधनविभागः १४४१-२. स्त्रीणां आधिवेदनिक करणम् ६५०. . धनम् १४४२.३. विविधं स्त्रीधनम् १४४३-४. अप्रज
प्रतिभूः . स्त्रीधनविभाग: १४४४-५. श्रीधनविभागः, धर्म. ऋणादौ विस्रम्भहेतुः प्रमाहेतुश्च; प्रातिभाव्यनिमिविवाहोढाऽन्यविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभाग: १४४५-७. त्तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः ६६९-७०. अधशूल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः; आपदि गृहीतं | मर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः ६७०.. स्त्रीधनं भर्ता न प्रतिदद्यात् १४४७-८.
ऋणप्रतिदानम्.. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
ऋणप्रतिदातारः ६९०.९१. कुटुम्बार्थे कृतमृणं सर्वे अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ | रिक्थिनः दद्युः, त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः ६९१भ्रातरः तत्सुता गोत्रजा बन्धुः शिष्यः सहाध्यायिनश्च । ५. प्राप्तव्यवहार एव ऋणप्रतिदाता; ऋणानपाकरण१४७९-१५०९. मृतवानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां धन- निन्दा; अनपाकरणीयमृणम् ६९५-६. अनपाकरणीयर्णाभाजः क्रमेणाचार्यसच्छिष्यधर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः १५०९. पवादः; कुटुम्बार्थमस्वतन्त्रकृतमृणमपाकरणीयम् ; प्रोषि
तपित्रादिकृतमृणं विंशतिवर्षादा देयम् ६९६-७. एक... संसृष्टिविभागः, भृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च छायाश्रितजीवदजीवत्कृतपाकरणविचारः ६९७-८. संसृष्टिजननमरणयोः संसृष्टिधनविभागः; मृतापुत्र
पतिपुत्रकृतर्णस्य स्त्रीणां प्रतिदातृत्वविचारः; भार्यासंसृष्टिधनविभागाधिकारः १५४६-५२.
कृतांपाकरणविचारः ६९८-९. वर्गविशेषेषु स्त्रीकृतमृणं .., विभक्तजविभागः . ..
पत्या अपाकरणीयम् ; स्त्रीहारिरिक्थहारिपुत्रादीनामृण
प्रतिदातृत्वविचारः ६९९-७०४. उत्तमर्णब्राह्मणाभावे विभागानन्तरजातः पैतृकधनात् भ्रातृविभक्तधनादशं
ऋणापाकरणप्रकारः ७०४-५. ऋणप्राप्तौ उपगतपत्रकरणगृह्णाति १५६५-७.
पत्रपाटनादिविधिः, तदकरणे धनिदण्डः ७०५-६. विभागदोषे पुनर्विभागादिविधि:
ऋणोद्ग्राहणम् .. विभागानन्तरोपलब्धापहृतद्रव्यविभागः समः कर्तव्यः
पञ्च ऋणोद्ग्राहणोपायाः ७२३-४.धनी स्वधनं स्वयं १५७२-३.
साधयन् न राज्ञो वाच्यः; असमर्थाधमणः शनैः शनै-.. . विभागसंदेहे निर्णयविधिः
प्यः; राजद्वारा धनसाधने अधमर्णदण्डः ७२४-५. विभागनिर्णये प्रमाणानि १५७५-९, .
अधमर्णस्य ऋणपरिमाणाज्ञाने निर्णयोपायः७२५.
प्रमेयक्रियानारदः
प्रमेयक्रिया ७३३. ऋणादानम्
उपनिधिः. . वृद्धिः ।
___ निक्षेपलक्षणं उपनिधिलक्षणं च; निक्षेपादिस्थापन" ऋणादाने विषयभेदाः ६२२-३. कुसीदलक्षणम् ; | विधिः ७४६-७, ससाक्षिकासाक्षकनिक्षेपप्रतिदानप्रत्या

Page #73

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका दानविधिः ७४७-८. राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः; | माटकविधिः ८५१-२... निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्च प्रमाणनिरूपणम् ; निक्षेपप्रति- संविधतिक्रमःदानम् ; निक्षपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः ७४८-९. समयानपाकर्मलक्षणम् ८६९-७०. पाषण्डनैगमश्रे. निक्षेपविधेः याचितादिषु अतिदेशः ७४९-५०. ण्यादीनां समयः राज्ञा रक्षणायः ८७०. राज्ञा पाषण्डादीनां अस्वामिविक्रयः
कीदृशः समयः निराकरणीयः; ते च गणाः कथं , अस्वामिविक्रयस्वरूपम् । अस्वामिकृतनिवर्तनम्, | नियम्याः ८७१-२. . स्वामी स्वं लभते; शुद्धाशुद्धक्रयौ ७६२-३. अशुद्ध- | क्रयविक्रयानुशयःक्रयस्वरूपम् ; आगमाधीना केतुः शुद्धिः; अस्वामि
विक्रीयासंप्रदानम् विक्रेतुर्दण्डविधिः ७६३. स्वाम्यनर्पिततदीयवस्तुभोगे । विक्रीयासंप्रदाननिरुक्तिः; पण्यनिरुक्तिः, पण्यस्य विधिः ७६४.
षड्विधदानादानविधिः; विक्रेतुरनुशये स्थावरजङ्गमभेदेन संभूयसमुत्थानम्
दापनभेदः८८६-७.अर्घहानौ दापनप्रकारः स्थायिचरक्रेत. संभूयसमुत्थानपदनिरुक्तिः, लाभध्यययोराधारः । भेदे; अप्रदत्ते पण्ये दुष्टे विक्रेतुर्हानिः विक्रयोपधौ दण्ड: स्वांशप्रक्षेपः ७८०-८१. संभूयकर्मणि समयानुसारेण | ८८७-८. क्रेतुः क्रीत्वाऽग्रहणे विक्रेतृसमदोषः, अदत्तकर्तव्यनिर्वाहः; अन्यतमेन निषिद्धाननुमतकरणे प्रमाद- | मूल्ये समयाधीना व्यवस्था; वाणिज्यं लाभमूलकमथापि नाशने व्यसनाद्रक्षणे च व्यवस्था ७८१-२. अन्यतमे प्रो- ऋजुमार्गेण कर्तव्यम् ८८८.९. .
. षिते मृते वा तद्रव्याधिकारनिरूपणम् ७८२-३. ऋत्वि
क्रीत्वानुशयः व्यसनेऽतिदेशः, ऋत्विक्त्रैविध्यम्; याज्यविजोरन्यः क्रीतानुशयनिरुक्तिः, क्रीते प्रतिदानावधिः ८९३.४. तरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था; वणिजा राजशुल्कं प्रदेयम् परीक्ष्य क्रीतेऽनुशयो न कार्यः; क्रये परीक्षाकालो द्रव्य; ७८३-४. राजशुल्कदानस्य श्रोत्रियरझोपजीव्यादिषु भेदेन; समयमङ्गीकृत्य क्रीते वस्त्रे नानुशयः कार्य: विशेषः ७८४.
८९४-५. क्षेत्रे विक्रीते विक्रेत्रनुशयावधिः, अनुशयदत्ताप्रदानिकम्
कारणाभावेऽनुशयो व्यर्थः ८९५.... दत्ताप्रदानिकनिरुक्तिः ७९७-८. देयादेयदत्तादत्तानि | स्वामिपालविवाद:तदवान्तरभेदाश्च; अदेयमष्टविधम् ७९८-९. देयम् । पालभृतिः; पालस्य स्वामिनश्च विवादः ९१५-६. .७९९-८००. सप्तविधं दत्तम् । षोडशविधमदत्तम् | शस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः ९१६-९. ८००-८०१.अदेयदातप्रतिग्रहीतारौदण्डया ८०१-२. | सीमाविवाद:- ..... अभ्युपेत्याशुश्रूषा
क्षेत्रजविवादनिरुक्तिः; पञ्चविधा सीमा, प्रकाशाअभ्युपेत्याशुश्रूषापदनिरुक्तिः ८२४-५. शुश्रूषकभेदाः, प्रकाशलिङ्गसाक्षिसामन्तकर्षकगोपादिभिः सीमानिर्णयः तेषां साधारणधर्मश्च ८२५. शिष्यविधिः ८२६. अन्ते- ९४४-५. मृषोक्तौ दण्डविधिः ९४५-६. इतरवासिविधिः ८२७-८. भूतकविधिः ८२८. भूतानां प्रमाणाभावे राजा निर्णेता; क्षेत्रसीमावादस्य, गृहोद्यानादासानां च क्रमेण शुभान्यशुभानि च कर्माणि ; आनु- | दावतिदेशः; सीमावृक्षजे स्वामित्वविधिः; मार्गरोधलोम्येनैव दास्यम् । पञ्चदश दासाः ८२९-३०. निषेधः; सेतुतडागादिविधिः ९४६-८. कृष्टाकृष्टविधिः दास्यादमोच्याः ८३०-३१. दास्यमोक्षकारणानि ८३१ | ९४८-९. -३. दास्यमोक्षे घटस्फोटविधिः; भायोपुत्रदासानां
स्त्रीपुंधर्माःन धनस्वाम्यम् ८३३-४.
स्त्रीपुंधर्मविवादपदनिरुक्तिः १०९२.३. वरणपाणिवेत नानपाकर्म
ग्रहणस्वरूपम् ; विवाह्यजातिः १०९३-४. 'विवाहे परिभाषितापरिभाषितवतनविधिः ८४८-९. उप- सापिण्ड्यगोत्रादिविचारः; विवाह्यपुरुषलक्षणविचारः; स्कररक्षणं भत्यकर्म; भूतकदोषसंबन्धी विधिः; स्वामि- चतुर्दशनपुंसकादिविचारः १०९४-५. कन्यादातृक्रमः; दोषे विधिः ८४९. सदोषस्वामिसंबन्धी विधिः, सदोष
कन्यास्वयंवरविधिः १०९५-७. दत्तकन्या पुनर्हरणसदोषचाहकविधिश्च ८५०. पण्यस्त्रीविधिः, भूमिगृहभाण्डेषु । कन्यादामसदोषप्रतिग्रहीत्रादिविचारः १०९७-८. अष्टौ

Page #74

bu
बावहारकान्टम् विवाहाः; स्त्रीरक्षा १०९८-९. स्त्रीत्यागविचारः त्तादयो दायानीं भर्तव्याः, दायानर्हाणामपत्यानि निदों१०९९-११००. प्रोषितभर्तृकावृत्तम् , तदङ्गोऽन्यपति- षाणि दायार्हाणि १४०१-२. अनियोगज: क्षेत्रजो विधिश्च ११००-११०१. स्त्रीपुनर्विवाहः; नियोगविधिः दायानहः; व्यभिचारिणी भर्तव्या; जीवति पितरि, पत्यौ, ११०१-२. दम्पत्योर्वादस्याविषयः; बीजिक्षेत्रिणोर- | स्वामिनि च सुतः, भार्या, दासश्च धनानधिकारी १४०२. पत्यस्वाम्यविचारः ११०२-३. पुनर्भूस्वैरिणीप्रकाराः पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः ११०३-४. वर्णसंकरासंकरौ संकरजातिविचारः अजीवत्पितृकविभागे माता पुत्रसमदायााँ १४१३. ११०४-६.
पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः दायभाग:
विशेषणविशिष्टा भगिनी समभागहारिणी १४२१. . दायभागपदार्थः
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च षड्विधोऽर्थागमः; अर्थार्जनविधिः, त्रिविधं धनं
भर्तृदत्तस्थावरातिरिक्ते धने स्त्रीणां सर्वदा स्वातशुक्लशबलकृष्णरूपम् ११२९-३०.धनसाध्यानि, सर्व
न्यम् १४४८-९. स्त्रीणां धनविनियोगेऽस्वातन्त्र्यम्; वर्णसाधारणो वर्णविशेषनियतश्चार्थागमः ११३०-३१.
षड्विधं स्त्रीधनम् ; मातृधनविभागः; स्त्रीधनविभागः; दायभागप्रतिज्ञा, व्याख्यासु दायभागप्रदार्थः, स्वत्वोत्प
धर्मविवाहोढाऽन्यविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभाग: १४४९ त्तिनिरूपणं, विभागस्वत्वयोः संबन्धः, स्वत्वकालविभाग
-५०. शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः १४५०. कालविचारश्च ११३२-४१..
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः .. पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
अनपत्यमृतधनभाक् पतिव्रता पत्नी; अपुत्रमृतधनपित्रोरूर्व पैतृकरिक्थविभागः; जीवति पितरि रिक्थ- भाजः क्रमेण दुहिता सकुल्या बान्धवाः सजातीया राजा विभागः; व्याख्यासु विभागकालाः ११५२.४. विभा-च; ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव, तस्त्रियो प्रजीवनमात्रभाजः गानधिकारी पिता ११५५.
१५११-२. पितृकर्तृको विभागः
संसृष्टिविभागः, मृता पुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च पितृकृतसमविषमविभागविधिः ११७०-७२. संसृष्टिविभागः; मृतापुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकार। पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागा:
१५५२-३. मृतापुत्रस्त्रीणां दुहितूणां च भरणांशज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् ११९२-३. भाक्त्वम् १५५३-५. मृतापुत्रपल्याः पतिपक्षः पितृपक्षो मातृणां सहवासविधिः ।
राजा वा प्रभुः; मृतापुत्रभ्रातृपितृमातृकधनभाजः पल्यः
सपिण्डाश्च १५५५-६. सर्वानुमत्या सहवासविधिः ११९८..
विभक्तजविभाग : विभाज्याविभाज्यविवेकः
विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक् ; संसृष्टिनश्चेद् - मणिमुक्तादयोऽविभाज्याः, स्थावरं विभाज्यम्
भ्रात्रादयः समो भागो ग्राह्यस्तेभ्यः १५६७. १२१९. शौर्यभार्याविद्याधनपैतृकप्रसादानां विभा
विभागसंदेहे निर्णयविधिः ज्याविभाज्यविचारः १२२०-२१. ऋणापाकरणावशिष्ट
विभागनिर्णये प्रमाणानि १५७९-८१. मेव रिक्थं विभाज्यम् १२२१.
. विभक्ताविभक्तकृत्यम् । ___ असवर्णभ्रातृविभागः
पृथग्धर्मक्रियाकर्मगुणा असंमतकार्यकारिणो भ्रात्रादयः नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः १२५०-५१.
| दानविक्रयादौ स्वतन्त्राः १५८३-४. अनुजसंस्कारार्थे पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
पैतृकस्य स्वार्जितस्य वा धनस्य विनियोगः; कुटुम्बोपऔरसक्षेत्रजादयो द्वादश पुत्राः, तेषां दायपिण्डदा- कारकोऽन्यो भरणीयः १५८४. तृत्वविचारः, द्यामुष्यायण-शुल्कदत्तापुत्र-अनियुक्तापुत्र
बहस्पतिः धर्मपुत्राणां दायपिण्डदत्वविचारश्च १३४६-७. ऋणादानम्दायानाः
वृद्धिः पितृदिट्पतितषण्ढादयो दायानहर्हाः, महारोगिजडोन्म. व्यवहारपदोपक्रमः; कुसीदनिरुक्तिः, ऋणदानविधिः;

Page #75

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
वृद्धिप्रकाराः तलक्षणानि च ६२८-९ शिखावृद्धया । संभूयसमुत्थानम्दीनामुपरमावधिः ६ ३०-३१.
आधि:
- आधिप्रकाराः ६५० - ५१. गोप्याधिभोग्याधिभोगसाशादिविचारः; आधिनाशे आध्यन्तरकरणम् ; आधि मोचनम् ६५१-४. गोप्याधिभोगकाल:; अधिसिद्धि:
६५४-५.
प्रतिभूः
प्रातिभाव्यानिमित्तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६७१ २. प्रतिभुवे कालदानम् ; अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः ६७.२. ऋण प्रतिदानम्
"कीदृशमृणं दातव्यम्; पुत्रेण पितुरभावे देयम् ७०६-७. पैतामहपित्र्यात्मीयर्णदानक्रमः विभावितमृणं देयम्; पैतामह मृणमवृद्धिकं देयं प्रपौत्रेण तु न देयम्; आपद्प्रस्तजीवत्पितॄणं देयम् ७०७-८ कुटुम्बार्थकृतमृणं देयम् ; धनस्त्रीदारिपुत्रादीनां ऋणप्रतिदानाधिकारः पुत्रादिकृतर्णदानविचारः; पुत्रैरप्रतिदेयानि ऋणादीनि ७०८- ९. उपगतपत्रादिविधिः, तदकरणे धनिदण्ड:
७०९.
ऋणोद्ग्राहणम्
पच ऋणोद्ग्राहणोपायाः तल्लक्षणानि च ७२५–६. अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्ण: कर्म कारयितव्यः; पूर्णाधनप्रासौ चक्रवृद्धयादिव्यवस्था; नष्टाधमर्णद्रव्य· विक्रयद्वारा ऋणोद्ग्राहणविधिः ७२६-७ संदिग्धेऽर्थे राजम्यनिवेद्य न प्रवर्तितव्यम् ७२७.
प्रमेयक्रिया --
प्रमेयक्रिया ७३४.
उपनिधिः
न्यासलक्षणं उपनिधिलक्षणं च तत्स्थापनविधिः; साक्षिकासाक्षिकन्यासपालन प्रतिदानविधिः ७५०-५१. राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः; निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्व | प्रमाणनिरूपणम् न्यासप्रतिदापनम् ७५१-२. न्यासापहारे दण्डविधिः न्यासविधेः अन्वाहितादिषु अतिदेशः ७५२.
अस्वामिविक्रयः—
अस्वामिविक्रयस्वरूपम् शुद्धक्रयः; अशुद्धक्रयः ७६४-५. मूलदर्शने क्रेतुः शुद्धिः; अस्वामिविक्रेतुदण्डादिविधिः; अस्वामिविक्रये प्रमाणहीनवादे निर्णय. विधिः ७६५. अविज्ञाताश्रयक्रीतादिविधिः ७६६५ २०
९
lxvii
।
संभूय कर्माधिकारिणः तदनधिकारिणश्च; लाभव्यययोराधारः स्वांशप्रक्षेपः ७८४-५. बहुसंमत पुरुषकृतिः सर्वकृतिर्मन्तव्याः संभूयकर्मणि विवादविधिः; देवराजकृते क्षयहानी चेत्सर्वेषामेव; अन्यतमेन अविहितनिषिद्धकरणे प्रमादनाशने व्यसनाद्रक्षणे च विधिः ७८५-६. अन्यतमे मृते तद्द्द्रव्याधिकारनिरूपणम् ; ऋत्विक्त्रैविध्यम् ; अन्यतमे मृते तदृणापाकरणविधिः शेषद्रव्यव्यवस्था च; कर्षकादीनां संभूय कर्मविधिः ७८६.७. शिल्पिनां नटानां च संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम् ७८७-८. चोराणां संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम् ७८८. दत्ताप्रदानिकम् -
प्रकरणप्रतिज्ञा; अष्टविधमदेयम्; देयम् ८०२-३. प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिमतारतम्यम्; अष्टविधं दत्तम् ८०३-४ षोडशविधमदत्तम् ; पुनर्लभ्यं दत्तम् ; अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्डयौ ८०४. अभ्युपेत्याशुश्रूषा—
वेतनानपाकर्मस्वामिपालवादाभ्युपेत्याशुश्रूषाणां समानत्वम् शुश्रूषक चातुर्विध्यनिमित्तानि ८३४-५, अर्थभृतभेदाः ८३५.
वेतनानपाकर्म
सीरवाहक भागविधिः ८५२-३ भृतक दोष संबन्धी विधिः; स्वामिदोषसंबन्धी विधिः ८५३.
संविद्यतिक्रमः
[ संविद्विधानप्रतिज्ञा ('एषा हि ' इत्यादिरेक श्लोकः); त्रैविद्यसंविद्विधिः ('वेदविद्याविदो' इत्यादिश्लोकत्रयम् ); ग्रामश्रेणिगणानां संविलक्षणं, तत्संविद्विषयाः, तत्संवित्पालनं, तत्संविद्भङ्गे दण्डः, तत्संवित्करणम् ; ग्रामश्रेणिगणादीनां कार्याध्यक्षविधिः ( ' ग्रामश्रेणिगणानां' इत्यादयो दश श्लोकाः) ८७२-४ ग्रामश्रेणिगणानां अपराधकर्तुर्दण्डः (‘यस्तु साधारणं' इत्यादिश्लोकत्रयम्); ग्रामश्रेणिगणाध्यक्षाणां समुदायिनां राज्ञश्च अधिकारमर्यादा ('तैः कृतं ' इत्यादिश्लोकत्रयम् ) ८७४. ग्रामश्रेणिगणद्रव्यस्य राजभागस्य च विचारः ('संभूयैक्रमति', इत्यादिश्लोकचतुष्टयम् ] ८७५. क्रयविक्रयानुशयः
विक्रीयासंप्रदानम् 2005 पण्यनिरुक्तिः; सदोषपण्यविक्रये दण्डः; विक्रेतुर्न्या

Page #76

1xviii
व्यवहारकाण्डम्
ययोऽनुशयः ८८९.
पैतामहं नष्टमुध्दृतं स्वार्जितं च नाकामः पिता दद्यात् ; क्रीत्वानुशयः
पितुरूर्व समो विभागः १२२१-२. संभूयार्जितं समं परीक्ष्य केयम् । परीक्षाकालपूर्वमेवानुशयः कार्य: विभाज्यम् ; विभाज्यद्रव्यविशेषाः, मनुकृताविभाज्य८९५-६. क्रये मूल्यनिश्चयः; स्थावरक्रयविधिः ८९६. विचारपरीक्षा १२२२-३. पितृदत्तविद्याशौर्यभार्यास्वामिपालविवाद:
धनान्यविभाज्यानि १२२३-४. समविषमविभागविकल्पः पालस्य भृतिः, पालस्य स्वामिनश्च विवादः; सस्य
१२२४. । रक्षणम्, तदर्थ पशुदण्डविधिः ९१९.
सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः । सीमाविवादः
सापलातृविभागः समः ज्येष्ठस्योद्धारश्च; सापत्नसीमावादप्रतिज्ञा, राज्ञा ससाक्षिकं सपत्रं वा क्षेत्र भातूणां मातृतो विभागः १२३७-८. देयम् ; ग्रामगृहक्षेत्रादिप्रवेशकाले प्रकाशाप्रकाशचिह्नानि
असवर्णभ्रातृविभागः ससाक्षिकाणि कार्याणि ९४९-५०. सीमानिर्णये साक्षिणः
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः; जातिज्येष्ठगुणके कीदृशाश्च ९५०-५१. सीमाज्ञापनविधिः; क्षेत्रगृह
वयोज्येष्ठयोः समांशविधिः, क्षत्रियापुत्रस्य प्रतिग्रहभूग्रामादौ राजकृतः नदीकृतश्व स्वामिसंबन्धः ९५१-३.
| निषेधः, शूद्रापुत्रस्य भूनिषेधश्व; शूद्रापुत्रस्य चैकस्य तृतीपरगृहपीडापरिहारः; लोकमार्गपीडापरिहारः ९५३-४.
यांशहरत्वम् , शेषविनियोगश्च; पितुः पिण्डोदकक्रियाकृष्टाकृष्टविधिः ९५४.
धिकारक्रमः १२५१-२. .. स्त्रीपुंधर्माः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च । __स्त्रीपुंधर्मप्रतिज्ञा स्त्रीरक्षा; स्त्रीरक्षणोपायाः; स्त्रीधर्माः;
पुत्रमहिमा, भ्रातृणां एकपत्नीनां वा एकस्य एकस्या स्त्रीदोषाः ११०६. पतिव्रतावृत्तम् । प्रोषितभर्तृकावृत्तं,
वा पुत्रेण पुत्रवत्त्वम् ; औरसपुत्रिकयोस्त्रयोदशेषु सुतेषु वरितदङ्गोऽन्यपतिविधिश्च विधवाधर्माः, अन्वारोहणविचारश्च
ष्ठत्वं, सर्वेषां दायहरत्वपिण्डदत्वादिविचारश्च; पुत्रीकरण११०७-९. नियोगविधिनिषेधः ११०९.
विधिः तत्प्रयोजनं च; इदानीमकर्तव्यपुत्रप्रकाराः दायभाग:
१३४८-९. . दायभागपदार्थः
. दायानर्हाः स्थावररूपार्थागमः; दायपदार्यः; विभागप्राशस्त्यम्
। सवर्णजा अपि सदोषा अधार्मिकाः पुत्रा दायानर्हाः ११४१.
१४०२. आर्याणां शूद्रापुत्रो भर्तव्यः न दायार्हः, अनपैतृकदव्यविभागस्तत्कालश्च
न्वयिनो धनं राजगामि १४०३.. पिनोसा रिक्थविभागकाल:3; जीवति पितरि रिक्थ
पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भाग: विभागकालः ११५५.
अजीवत्पितृकविभागे माता पुत्रसमदायााँ, कन्या पितृकर्तृको विभागः
चतुर्थभागहरा १४१३. , पितृकृतसमविषमविभागविधिः ११७२-३.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
मातृधनविभागः; मातृतुल्यानां मातृष्वस्त्रादीनां पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः
धनस्य विभागक्रमः १४५०-५२. पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः ११७९-८०.
___ मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
अपुत्रमृतसर्वधनभाक् पत्नी साध्वी एव १५१२-५. - ज्येष्ठस्य मंशित्वम् ; पुत्राणां समांशित्वम् ; गुणिने | पल्यभावे दुहिता दौहित्रश्चापुत्रमृतधनभाक् १५१५-७. उद्धारः; संभूयार्जितस्य समो विभागः ११९३.
अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण माता भ्राता तत्पुत्रः प्रत्यापुरुषपरम्परायां विभागविधिः
सन्नाः सपिण्डाः सकुल्या बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च स्वार्जिते समभागः, रिक्थे तु पितृतो भागकल्पना १५१७-८. अब्राह्मणानां पत्नीभ्रात्रभावे राजाऽपुत्रमृत१२००-१२०१.
धनभाक् ; विभक्तापुत्रमृतस्थावरातिरिक्तधनभाक् पत्नी विभाज्याविभाज्यविवेकः
१५१८-९. अपुत्रमृतविधवा प्रजीवनभाक् पित्र्य

Page #77

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
lxix
कर्माधिकारः पल्याः सोदरस्य तत्पुत्रस्य सपिण्डस्य |
प्रतिभूः शिष्यस्य च क्रमेण १५१९-२०. विधवाया: प्रजीवन- प्रातिभाव्यानधिकारिणः ६७२-३. प्रातिभाव्यनिमिस्वरूपम् १५२०.
त्तानि; प्रातिभाव्यमुक्तिः, प्रातिभाव्यद्रव्यदानसमयः . संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च ६७३-४. प्रातिभाव्यद्रव्यदानं कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६७४.
संसाहा: १५५६.७. संसष्टिधनविभागः सम एवः । ५. अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः ६७५. अनपत्याभार्यापितृकसंसृष्टिनः विभागानधिकारप्राप्ती मरणे
ऋणप्रतिदानम् वा तदीयांशविभागः; तदीयभगिन्या अंशः; संसृष्टिनां | कदा कीदृशं च पैतामहं पित्र्यं चर्ण प्रतिदेयम् । उत्थाता यशभाक् १५५७.९. मृतापुत्रधनमाजः | कियत्पुरुषपर्यन्तमृणं देयम् ७०९-१०. धनस्त्रीहारिपुत्राक्रमेण पत्नी सोदरा दायादा दौहित्राश्च १५५९. | दीनामृणप्रतिदानाधिकारः ७१०-११. आपद्ग्रस्तपित्रण मृतानपत्याभार्याभ्रातृपितृमातृकधनभाजः सपिण्डाः; मृत- | पुत्रैर्देयम् ७११-२. एकच्छायायां ऋणदानप्रकारः; रिक्यांश: श्राद्धे विनियोज्यः १५६०.
कुटुम्बार्थकृतमृणं कुटुम्बिना देयम् ७१२-३. पुत्रकृतर्णविभक्तजविभागः
प्रतिदानविचारः; कामकृतक्रोधकृतर्णनिवर्तनम्; मातृकृतविभागानन्तरजातः पैतकद्रव्यादेवांशं गृह्णाति, नैव | भार्याकृतर्णप्रतिदानविचारः ७१३-४. ऋणानपाकरणपूर्व विभक्तः १५६७-८. विभक्तपितृधनव्यवहारे न | कर्मविपाक: ७१४.' विभक्तानां संबन्धः १५६८.
ऋणोद्ग्राहणम् विभागानन्तरागतविभागः
ऋणोद्माहणोपायाः; अधमर्णयोग्यताविशेषपौर्वापर्याविभागानन्तरागतविभागः १५६९-७०.
दिविवेकेन तत्तदुपायप्रयोगः ७२७-८. संदिग्धेऽर्थे अध. विभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः
मर्णपीडने दण्डः; अधमर्णावरोधविधिः, योग्यताविशेषवान्
नावरोद्धव्यः किन्तु शपथेन निरोद्धव्यः ७२८-९. अनु- अपहृतसाधारणद्रव्यसाधनम् १५७३.
त्तमजातीयो निर्धनोऽधमणः कर्म कारयितव्यः; अशक्तोऽविभागसंदेहे निर्णयविधिः
ब्राह्मणः निरोद्धध्यः; अधमर्णोऽशुभं कर्म न कारयितव्यः - विभागनिर्णये प्रमाणानि १५८१-२.
पूर्णावधौ धनाप्राप्तौ पुनर्वद्धिः, ऋणप्रतिग्रहीतक्रमः _ विभक्ताविभक्तकृत्यम्
७२९-३०, कालिकाधं वृद्धिग्रहणविचारः ७३०. विभागपत्रसाक्षिक्रिया; भोगः भागनिर्णये प्रमाणम् | निधि स्वेच्छाकृतभागविसंवादी दण्ड्यः १५८४-५. विभागे
वादा दण्ड्यः १५८४-५. विभाग उपनिध्यन्वाधियाचितकलक्षणानि ७५२.३.राजदेववृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्य, तत्र नैकः कश्चित् स्वतन्त्रो चोरादिनष्टनिक्षेपविचारः, निक्षेपप्रतिदापनम् ७५३-४. विभक्तोऽपि १५८५-६. पूर्वजैरनुजानां संस्काराः कार्या
उपनिधिग्रहणम् ; उपनिध्यपहारादिदोषे दण्डविधिः मध्यगाद्धनात् १५८६.
निक्षेपादिषु वृद्धिविधिः; याचितादिषु अतिदेशविवरणम् कात्यायनः
७५४-५.
अस्वामिविक्रय:ऋणादानम्
___ अस्वामिकृतनिवर्तनम् ; मूलानयनक्रयशुद्धयोर्विचारः ऋणग्रहणानाधिकारी; वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च
७६६-७. स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते; क्रेत्रा
आत्मविशुद्धिः साध्या ७६७-८. अविज्ञाताश्रयक्रीतादि६३१-२. वृद्धयुपरमावधिः; याचितपण्यमूल्यादिवृद्धिः
विधिः ७६८. । तदपवादश्च ६३२-४.
संभूयसमुत्थानम्आधिः
अविभक्तशिलिवणिजां विभागे समभागः; आपदि ___ अप्रत्ययभोग्याधिः, पशुदासाद्याधिर्न पीडनीयः; समुदितद्रव्यरक्षणे दशमांशदानम् शिल्पिनां लाभआधिनाशे आध्यन्तरकरणम् ; गोप्यभोग्याधिभोगनाश- | तारतम्यम्; चौराणां संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम् विचारः ६५५-६. आधिमोचनम् : वञ्चनया आधिभोगे ७८८-९. वणिकर्षकशिल्पिचोराणां लाभहानिविचार: • दण्डः; सत्यङ्कारः; आधिसिद्धिः ६५६-८.
७८९.
वृद्धिः

Page #78

For
· व्यवहारकाण्डम्
दत्ताप्रदानिकम्---
-- देयमदेय च ८०४२५. प्रत्युपकारक भृतिलक्षणम् ; दत्तस्य पुनर्हरणम् ८०५- ६. उत्कोचलक्षणं, तत्संबन्धि दण्डः प्रतिश्रुतं देयम् ८०६.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा-
अन्तेवासिविधिः; ब्राह्मणेतरेष्वेव वर्णानुलोम्येन दास्यम् ८३५-६. ब्राह्मणेतरेष्वेव आपदि समवर्णदास्यम्; दासकर्माणि ८३६. अमोच्यं प्रव्रज्यावसितदास्यम्; दास्यामार्य संततौ दास्याः सान्वयो मोक्षः; दासधनम् ; दासोढा दासी भवति ८३७-८ ब्राह्मणी कुलस्त्रीधात्र्यादीनां विक्रयदासीकरणादौ दण्डः ८३८-९ दासीसुतदास्यविचारः; दासीगमनविचारः ८३९. वेतनानपापकर्म
सदोषभृतक सदोषवाहक सदोषस्वामिसंबन्धी विधिः ८५३ ४. गृहापणभाण्ड हस्त्यश्वादिभाटकविधिः ८५४. संविद्व्यतिक्रमः --
[समूहसंविद्धर्मः राजशासनं च, तयोर्भङ्गे दण्डः; गणैः गणित अपराधिनो दण्ड्या राजानुमत्या; गणिनां गणार्थकृतर्णादिभाक्त्वविचारः; समूही समूहेंऽशभागी ]
८७५-७. क्रयविक्रयानुशयः
विक्रीया संप्रदानम्
ऋये विक्रये वाऽनुशये दण्डः, परीक्षाकालश्च ८८९. क्रीत्वानुशयः
- भूक्रये परीक्षाकालः ८९६-७. योग्यकाले क्रीतं सदोष दृष्टं प्रतिदेयम्; निर्दोषक्रयेऽनुशये दण्डः; साधारणंक्रये एकस्याधिकारमर्यादा; मूल्यनिश्चयः; मूल्यनियामकः; ऋयपरिवर्तनयोः स्वरूपम् ८९७-८, स्थावरक्रयोक्तः लाभरुचि क्रयविधिः; मूल्यव्यवस्था अनुशयव्यवस्था च ८९८.
स्वामिपालविवाद:
[पालस्य स्वामिनश्च विवादः; सस्यरक्षणं, तदर्थं पशुदण्डविधिः ] ९१९ - २०.
सीमाविवाद:
षड्भूवादनिमित्तानि ९५४-५ षड्विधभूवादेषु भोगसाथि लेख्यप्रामाण्यम्; क्षेत्रादिवादे सामन्तवत्सतत संसकमौलादिप्रामाण्यम् ९५५- ६. सामन्तमौलवृद्धोद्धृतनिरुक्तिः ९५६-७ सीमावादे एकसाक्षिणः उक्ति
विधिः सामन्तादीनां पूर्वदोषे संख्यागुणातिरेकेण साचि त्वम्; साक्षिसा मन्तादीनामनृतोकौ दण्डविधिः ९५७२ ८. दशग्रामादिसीमाकरणम्; प्रमाणान्तराभावे राजा निर्णेता; राजदैविकाभावे साक्ष्य प्रामाण्यम्; क्षेत्रसीमावादस्यातिदेशः गृहादौ परस्परगृहादीनां संबाधपरिहारादि ९५८-९ मार्गतीर्थादिषु पीडापरिहारः ९५९. सीमावृक्ष फलस्वाम्यविधिः; स्वाम्यनुमतिमन्तरेण कृतिफलालाभः; कृष्टाकृष्टविधिः ९६०. स्त्रीपुंधर्मा:
कन्यायाः पुनर्दानादानपुनर्विवाहविचारः; अनेकभार्यस्य कर्तव्यं, स्त्रीधर्माश्च ११०९-१०. विधवाधर्माः; नियोगविधिः, परपूर्वाविचारश्च १११०. बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः ११११.
दायभागः
पितृकर्तृको विभागः मातृपितृपुत्राणां समविभागविधिः स्वार्जिते पितुरधिकांशहरत्वम् ११७४.
पुरुषपरम्परायां विभागविधिः
११७३-४.
प्राप्तव्यवहाराप्रातव्यवहारादिविभागविचारः; वास्तुक्षेत्रादिविभागः; पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात्
१२०१ २.
विभाज्याविभाज्यविवेकः
पैतामहं नष्टमुद्धृतं स्वार्जितं च पिता नाकामो विभजेत्; विद्याशौर्यादिधनानां विभाज्याविभाज्यत्वविचारः तल्लक्षणानि च १२२४-८. मनुकृतविभाज्यविचारपरीक्षा १.२२८-९ देशजातिसंघग्रामाणां भिन्नो दायभागधर्मो भवति पैतृकधनेन ऋणशुद्धयुत्तरं दायविभागः; विभाज्यो दायः १२२९-३०.
पुत्रप्रकारा:, तेषां दायरत्वविचारश्च औरसक्षेत्रजादीनां सवर्णसवर्णानां दायहरत्वपिण्डद्रुत्वादिविचारः १३४९-५०.
दायानर्हाः
अक्रमोदजसगोत्रजप्रव्रज्यावसितप्रतिलोमजा दायानहः पितृद्रव्यात् भर्तव्याः; अबन्धुद्रव्यं राजगामि १४०३
-४.
पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातॄणां च भागः जीवत्यजीवति वा पितरि माता समांशहारिणी
१४१३.

Page #79

स्त्रीधनकृत्यं, जीधनविभ्रानश्च -5) षड्विधं स्त्रीधनम्, अध्यग्न्यध्यावाहनिक्रप्रीतिदत्तसौदायिकान्वाधेयशुल्कानां निरुक्तिः १४५२ ४. स्त्रीणां वृत्तिरूप दायः; स्त्रीधनत्वापवादः १४५४ - ५ . स्त्रीणां सौदायिके स्थावरादावपि स्वातन्त्र्यम् १४५५- ६. भर्तृदाये स्त्रीणां स्वातन्त्र्याद्विविचारः; स्त्रीभिर्य धनम् ; स्त्रीधने पत्युरधिकार मर्यादा; स्त्रीणां स्वधने स्वातन्त्र्यम् ; धनानधिकारिणी १४५६-९. स्त्रीधनविभागः १४५९६१. शुल्क पूर्वक वाग्दत्ताविषये धनवादः १४६०. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
मृतपुत्रभा पत्नी १५२०-२१. भर्तृधनभाक् दुहिता च क्रमेण अपुत्रमृतघनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पिता माता भ्राता तत्पुत्राश्च १५२१. अपुत्रविभक्तमृतधनभाजः क्रमेण पिता भ्राता जननी पितामही चः अविभक्तापुत्रमृतस्त्री अंशं भरणं वा प्राप्नोति १५२२- ३. भर्तुरौर्ध्वदेहिककरणाधिकारः; ब्राह्मणद्रव्यमदायिकं श्रोत्रियगामि अब्राह्मणादायिकद्रव्यं राज्ञः; मूतसंस्कर्ता घनहारी १५२३-४.
संसृष्टिविभागः, मृतापुत्र संसृष्टिधनाधिकारश्च मृतापुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकारः; संसृष्टिनामुत्थाता १५६०-६१. मृतापुत्रपत्न्याः पतिपक्षः पितृप्रक्षो वा प्रभुः १५६१.
विभागदोषे पुनर्विभागादिविधिः प्रच्छादितापहृतनष्टहृतसाधारणधनविभागः विभागानन्तरोपलम्भे १५७३ ४.०
विभागसंदेहे निर्णयविधिः
विभागनिर्णये प्रमाणानि १५८२.
पितामहः
ऋणादानम्
ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
वृद्धि:
• वृत्युपरमावधिः ६३४.
प्रतिभूः प्रातिभाव्यं द्रव्यदानम् ६७५-६.
ऋणप्रतिदानम् पितृमातृकृतर्ण प्रतिदानाधिकारः ७१४.
व्यासः
गान
समः
P
वृद्धिः
वृद्धिपरिमाणम्, वृद्धिप्रकाराः - तल्लक्षणानि च; वृद्धयुपरमावधिः; वृद्ध्यपवादः ६३४..
आधि:
सप्रत्यय भोग्याधिः; आधिनाशे आध्यन्तरकरणम् ; सदोषधनिकाधिनाशविचारः; आधिमोचनम् ६५८- ९. आधिसिद्धिः ६५९-६०.
प्रतिभूः
प्रातिभाव्यानिमित्तानि; प्रातिभाव्यद्रव्यदानं कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६७६.
ऋणानपाकरणकर्मविपाकः; पितृकृतं सदोषर्णे न देयम् ७१४.
ऋणोद्ग्राहणम् मिथ्याभियोगिदण्डः ७३०.
उपनिधिः
निक्षेपलक्षणम् ; निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्व प्रमाणनिरूपणम् ७५५-६. न्यासादिप्रतिदापनम् ; न्यासाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः ७५६. अस्वामिविक्रयः
ऋणप्रतिदानम्
अस्वामिविक्रयस्वरूपम् ; मूलदर्शने क्रेतुः शुद्धिः; अस्वामिविक्रये दण्डादिविधिः ७६८. संभूयसमुत्थानम्---
संभूय कर्मस्वरूपम् राजशुल्कदानम् ७८९. दत्ताप्रदानिकम्
प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिमतारतम्यम् ८०६६.३
गृहभूमिभाटकविधिः ८५४.
वेतनानपाकर्म
क्रयविक्रयानुशयः
....
विक्रीयासंप्रदानम्
अनुशयव्यावृत्त्यर्थं मध्यस्थव्यवस्था; सत्यंकारेऽनुशयों न कार्यः ८८९-९०.
क्रीत्वानुशयः द्रव्यविशेषेषु परीक्षाकालाः अनुशयावधिश्व ८९९. स्वामिपालविवादः -
पालस्य स्वामिनश्च विवादः ९२०. सीमाविवाद:
सीमाप्रकाराः; कृष्टाकृष्टविधिः ९६१.

Page #80

सीधुंधर्माः
बीत्यागविचारः ११११-२. स्त्रीधर्माः, अधिवेदन। पतिव्रतावृत्तम् ; स्त्रीदोषाः; त्याज्यस्त्रीविचार:; अन्वा- विचार, स्त्रीपुनर्विवाहः, पतित्यागविचारश्च; प्रोषितरोहिणीप्रशंसा; विधवाधर्माः ११११.
भर्तृकाधर्मः १११२.३. दायभागः
दायभाग:दायभागपदार्थः
दायमागपदार्थः .. विभागप्राशस्त्यम् ११४२.
विभागप्राशस्त्यम् ११४२. पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः
पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालय पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः ११८०.
पितुरूर्व रिक्थविभागकालः, जीवति पितरि सदोषे
विभागकाल:, जीवति पितरि स्वाम्यविचारश्च ११५६. भ्रातृणां सहवासविधिः जीवति पितरि सहवासविधिरितरथा विभागः ११९९.
पुत्राणां सोद्धारसमविषमाविभागाः विभाज्याविभाज्यविवेकः स्वार्जितविद्याशौर्यसमुदायपितृप्रसादलब्धवैवाहिकादि- |
| पुत्राणामुद्धारविचारः ११९३.४. ज्येष्ठलक्षणम्
११९४. धनमविभाज्यम् १२३०-३१. अविभाज्यद्रव्यविशेषाः
पुरुषपरम्परायां विभागविधिः १२३१-३२. सवर्णसापत्नभ्रातृविभागः
अविभक्तानां पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात्,
अग्रे समभागः; सवर्णापुत्राणां समो विभागः १२०३. सापत्नभ्रातृणां मातृतो विभागः १२३८.
असवर्णभ्रातृविभागः पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः
___असवर्णैकपुत्रः सर्वांशहरः, एकः शूद्रापुत्रस्तृतीयां_मातरः पुत्रसमदायार्हाः १४१४.
शहरः इतरेषामभावे; शूद्रापुत्रस्य भूमिनिषेधः १२५२. पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च . असंस्कृतकन्यादिसंस्कारकर्तव्यता १४२२.
पुत्रमहिमा; औरसक्षेत्रजादयो द्वादश पुत्राः, तेषां . स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
सवर्णासवर्णानांदायहरत्वपिण्डदत्वविचारश्च १३५०-५१. सौदायिक शुल्कं च; स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः
दायानर्हाः १४६०-६१.
__ अधर्म्यपुत्राः, क्लीबकुष्ठयादयः, पतिततजाः, मुन्यामृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
श्रमिणश्च दायानहर्हाः, पतितातिरिक्ता भर्तव्याः; तत्पुत्रा अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहिता दौहित्रश्च, | दायिनः १४०४. तेषां श्राद्धकृत्त्वं च १५२२-५.
____ पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः । विभक्ताविभक्तकृत्यम्
माता पुत्रसमदायाही १४१४. विभागे वृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्य, तत्र नैकः कश्चि- - पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः स्वतन्नो विभक्तोऽपि १५८६-७. मध्यगधनात्
कन्याः संस्कारार्थद्रव्यहारिण्यः १४२२. असंस्कृतसंस्कारः कर्तव्यः; सुतानुमतिं विना स्थावरदास
- स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च विक्रयदानादौ न स्वातन्त्र्यम् १५८७.
स्त्रीधनम्, तत्र स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् ; पत्युः स्त्रीधनेऽ.
धिकारमर्यादा १४६१. मातृधनविभागः अप्रजस्त्रीधनदेवलः
विभागः, मृतकन्याधनविभागक्रमः १४६२. दत्ताप्रदानिकम्
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः दानाङ्गानि षट् ८०६.
अपुत्रमृतधनहरी दुहिता; अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण अभ्युपेत्याशुश्रूषा
सोदराः दुहितरः पिता भ्रातरः माता भार्या कुल्याः पुत्रमार्यादासशूद्राणां धनस्वाम्यविचारः ८३९. सहवासिनश्च १५२५-६. अदायिकमब्राह्मणधनं राजा खीपुंधर्माः
हरति; ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाः; मृतसंस्कर्ता धनहारी १५२६.

Page #81

ऋषिक्रमेण विषयानुनमणिका उशना
। विद्याशौर्यादिधनान्यविभाज्यानि स्थावरविमागकणादानम्
विचारः १२३२-३.
. . ऋणप्रतिदानम्
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च [पितृकृतं सदोषणे न देयम् ] ७१४.
विधवायाः पुत्रदानप्रतिग्रहाधिकारः १३५०. अभ्युपेत्याशुश्रूषा
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः दास्यानाः ८३९.
अपुत्रमृतधनभाक् पत्नी; विधवा भरणभाक् १५२६. स्वामिपालविवादः
___ संमृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च सस्यरक्षणम् , तदर्थे पशुदण्डविधिः ९२०-२१.
मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः १५६१. खीपुंधर्माः
यमः ब्राझण्या अन्वारोहणनिषेधः; नियोगविधिः १११३.
ऋणादानम्दायभाग:
आधिः पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागा:
गोप्यभोग्याधिभोगनाशविचारः ६६०. ज्येष्ठोद्धारः ११९४.
ऋणोद्ग्राहणम् विभाज्याविभाज्यविवेकः
अधमणों राज्ञा दापयितव्यः; अप्रदाने चक्रवृद्धिअविभाज्यद्रव्यविशेषाः १२३२.
व्यवस्था ७३०-३१. __सवर्णसापत्नभ्रातृविभाग:
अस्वामिविक्रयःसोदरसापत्नभ्रातृणां समो विभागः १२३८.
अस्वामिकृतनिवर्तनम् ७६९. . स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
स्त्रीपुंधर्माः. . मातृधनविभाग: १४६२.
पतित्वं सप्तमे पदे; ब्राह्मण्याः सुरापाननिषेधः, स्त्रीमृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
त्यागविचारः, विधवाधर्माः; नियोगविधिः १११३-४. अपुत्रमृतधनभाक् पत्नी १५२६.
दायभाग:प्रजापतिः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च कणादानम्-..
पुत्रमहिमा; औरसादिद्वादशपुत्राणां द्यामुष्यायणत्वआधिः
दायहरत्वपिण्डदत्वविचारः १३५१.२. पुत्रीकरणविधिः अन्वाधिः ६६०.
काण्डपृष्ठसंज्ञाः पुत्राः १३५२. ऋणप्रतिदानम्
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्य, स्त्रीधनाविभागश्च
आसुरादिषु अप्रजस्त्रीधनविभागः १४६२. आपदि ऋणप्रतिदानापवादः; उत्तमर्णब्राह्मणाभावे
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः ऋणापाकरणम् ७१५.
अपुत्रधनभाजः क्रमेण भ्राता पितरौ ज्येष्ठपत्नी सइचाप्रदानिकम्
गोत्रः शिष्याः सब्रह्मचारिणश्च १५२६. देयं क्षेत्रम् ८०७.
___ संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च क्रयविक्रयानुशयःक्रीत्वानुशयः
मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः १५६१. ' स्थावरक्रयविधिः, मूल्यव्यवस्थापकविचारश्च ८९९.
मरीचिः सीमाविवादः
ऋणादानम्- .. सीमाक्षेत्रवृक्षफलस्वाम्यविधिः ९६१-२. दापभाग:विमाझ्याविभाज्यविवेकः
आधिप्रकाराः ६६०.
आधिः

Page #82

Pixie
अस्वामिविक्रयः
शुद्धयः अविशाक्रयेविधिः ७३९
दायभाग:
पुत्रप्रकाराः तेषां दायहरत्वविचारश्च गोवान्तरगतानां दायाशौचज्ञातिविचारः १३५२.
विभक्ताविभक्तकृत्यम्
विभक्तेः श्राद्धादि पृथङ् कार्यम् विभक्तानां लेकेन पेन १५८७-८.
दत्ताप्रदानिकम् —
नव अदेयानि सफलं दानम् ८०७.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा
परित्रज्यावसितदण्डः ८३९.
दोष १११४-५.
दायभागः
स्त्रीपुंधर्मा:
स्त्रीरक्षा; अधिवेदनविचारः; दम्पत्योर्धर्माः, द्विदार
दक्षः
अग्रजदाननिषेधः १३५२.
भारद्वाजः
ऋणादानम्-
पुत्रप्रकारा:, तेषां दायहरत्यविचार
६६०.
व्याकांड
वृद्ध परमावधि ६३५.
आधि: आधिकाराः, आधिभोगनाशविचारः, अन्वाविश्व
ऋणोदप्राहणम्
गृहीतधनसमधनाभावे ग्राह्यधनम् ; ऋणोद्ग्राहणे क्षेत्राराम हविक्रयादिविधिः ७३१.
दायभागः-
वृद्धि:
-
दत्ताप्रदानिकम्
दान निमित्तानि; धर्मदानार्थदान का मदानत्रीडादानहर्षदान लौकिकदानानि ८०७.
कयविक्रयानुशय
कीलानुशयः प्रतिबन्धक्रयभूया शानयोक्तामादिविधिः ९००.
अपराधीक
छ
विभागसंदेहे निर्णयावभिः
समविषमविभागनिवर्तनकालावधिः १५८२.
संवर्तः
ऋणादानम्
वृद्धयपवादः ६३५.
उतथ्यः
प्रतिभूः
प्रातिभाव्यद्रव्यदाने नियमविशेषः ६७६.
वृद्धवसिष्ठः
प्रतिभूः
प्रातिभाव्यानिमित्तानि प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कियत्पुरुषपर्यन्तम् ६७१-७.
व्याघ्रः
ऋणादानम् -
ऋणादानम् -
ऋणादानम्
दत्ताप्रदानिकम्
प्रतिभूप्रकाराः ६७७.
बृद्धिः
ऋणादानम् -
स्त्रीधनदानविचारः ८०७.
गोभिलः
प्रतिभूः
स्त्रीधर्मा:--
ऋणप्रतिदानम्
अज्ञातदोषापाकरणम् ७१५.
शातातपः
दाय भाग:
स्त्री पुनर्विवाहविचारः १११६.
पुत्रप्रकाराः तेषां दावहरत्वविचार दत्तपुत्रस्योर्ध्वदेहिकाधिकार १३५२..
पराशरः
स्त्रीपुंधर्मा:
स्त्रीत्यागप्रतित्यागस्त्री पुनर्विवाह विचारः; विधवाधर्माः; अन्वारोहण विचारः; बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्या विचारः १११७.

Page #83

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
स दायमाग:
।: पुत्रीकरणविधिः; नव पुत्रत्वाहः, तेषां दायहरेत्वपुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च । विचारः१३५५.:कलौ चत्वारः पुत्राः १३५२.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च.-. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
पुत्रवती पत्नी भागहारिणी १४६२. अपुत्रमृतधनभाक् कुमारी ऊढा च क्रमेण १५२७.
" विभक्ताविभक्तकृत्यम्
संसृष्टिकृत्यम् १५८८. अत्रिः दायभाय:
- वृद्धहारीतः पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
ऋणादानम्पुत्रमहिमा, पुत्रीकरणविधिश्च १३५२-५.
वृद्धिः
[वृद्धिः] ७३१ (प.). लौगाक्षिः
आधिः दायभाग:
आधिः ७३१--२. (प.). विभाज्याविभाज्याववेकः
प्रतिभूः योगक्षेमावविभाज्यौ १२३३.
प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् ६७७. स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
ऋणप्रतिदानम् पतिधने स्त्रीणां स्वाम्यं न स्वातन्त्र्यम् १४६३. त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः; पुत्रेणाप्रतिदेयानि
ऋणादीनि पितृकृतमृणं पुत्रपौत्रैः प्रतिदेयम्; वृद्धयाज्ञवल्क्यः
रिक्थग्राहयोषिद्ग्राहानन्याश्रितद्रव्यपुत्रादीनामृणप्रतिदातृदायभाग:
त्वम् । प्रतिभूदत्तधनप्रतिदानम्। स्त्रीपतिपुत्रकृतर्णविभाज्याविभाज्यविवेकः
प्रतिदानविचारश्च ७१५. स्थावरातिरिक्तं पितृप्रसादलब्धमविभाज्यम् १२३३.
ऋणोद्ग्राहणम् पत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
। [ऋणप्रतिदानम् ; उद्धतऋणिदण्डः; नष्टऋणपत्रे • 'सजातीयविजातीयदत्तकरिक्थहरत्वपिण्डदत्वविचारः
साक्षिविधिः, वस्त्रादिऋणोद्ग्राहणविधिः] ७३१. - १३५५. संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च
प्रमेयक्रियामृतापुत्रसंसष्टिधनाधिकारः १५६२.
प्रमेयक्रिया ७३४. विभागसंदेहे निर्णयविधिः
सीमाविवादः. विभागनिर्णये प्रमाणानि, तत्र दिव्यं न देयम्
___ सीमाकरणम् ९६२. १५८२.
दायभाग:विभक्ताविभक्तकृत्यम्
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च कुलक्रमायातस्थावरादेर्विक्रयदानादौ न कश्चित् स्व
सप्त पुत्राः; पिण्डदाः १३५५. तन्त्रो विभत्कोऽपि १५८८.
साथ्यो भर्तव्याः नासाव्यः, मुन्याश्रमिणः पाषण्डा
दयश्च भागानहींः १४०४. प्रमेयक्रिया
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च - प्रमेयक्रिया ७३४.
भगिनी चतुर्थभागहारिणी, स्त्रीधनमविभाज्यम् ; दायभाग:
विविध स्त्रीधनम् १४६२... पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारमा ।
. .. मृतापुत्रधनाविकारकमः. ...
05
दायानडाँ.
बृहद्यमः
२०

Page #84

iran
-1 विभकापुत्रमृतबनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ भ्रातरः तत्सुताः सपिण्डाः संबन्धिबान्धवाश्च | दायभागः१५२६-७.
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च । संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च
दत्तकपुत्रः कीदृशो ग्राह्यः १३५५. मृतापुत्रस्थावरं न संसृष्टिनः १५४१.
विभक्ताविभक्तकृत्यम् विभक्तजविभागः
अविभकानां देवकार्यमेकमेव, विभक्तानों पृथक् विभागानन्तरजातः अंशभाक् १५६८.
१५८८. लघुहारीतः
जाबालिः ऋणादानम्
दायभाग:. वृद्धिः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च वृद्धिः ७३२ (प.).
पुत्रिका दत्तकश्च १३५६.. प्रतिभूः
कण्वः प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् ६७७.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा--- दायभाग:पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
दास्यानहींः ८३९. ..-पुत्रिका १३५५.
दायभागः- . . दायानाः
स्त्रीधन, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च नवयुवती विधवा भर्तव्या १४०४. .
स्त्रीधने स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम्, भर्तुरधिकारमर्यादा -- मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः ।
१४६२. मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ ।
पारस्करः . भातरः तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः | दायभाग:-. १५२७.
'पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च विभक्तजविभागः
दत्तस्य व्द्यामुष्यायणत्वम् १३५६. विभागानन्तरजातः अंशभाक् १५६८.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च विभक्ताविभक्तकृत्यम्
मातृधनविभागः १४६२-३. विभक्तकृत्यम् १५८८.
पैठीनसिः सुमन्तुः
स्त्रीपुंधर्माःक्रयविक्रयानुशयः
विवाहे सापिण्ड्यविचारः; स्त्रीरक्षा; स्त्रीधर्माः; . - क्रीत्वानुशयः
ब्राह्मण्या अन्वारोहणनिषेधः १११५. क्रये तत्तुल्यक्रियासु चानुशयावधिः; क्रयसिद्धिः | दायभाग:८९९-९००. भूक्रयविधिः ९००.
पुत्राणां सोबारसमविषमविभागाः स्त्रीपुंधर्माः--
पुत्राणां समो विभाग: ११९४. . श्रीत्यामविचारः १११७. दायभागः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरस्वविचारश्च पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
पुत्रमहिमा, द्वयामुष्यायणाः १३५६. श्वमहिमा १३५५.
पैतृकद्रव्ये भागिनीनां भागः विभागसंदेहे निर्णयविधिः .........
पैञ्यधनविभागे कन्याभागः १४२२. समविषमविभागनिवर्तनकालावधिः १५८२.
स्त्रीधनं, बीपनकल्यं, खीषवविवागश्च

Page #85

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
lxxvii
- पैन्यधनविभागे कन्याभागः; स्त्रीशुल्कं पत्युः; मृत
बृहत्पराशरः पुत्रिकाधनं न पत्युः; मृतकन्याधनविभागः १४६३.
दायभाग:मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण भ्राता पितरौ ज्येष्ठा पत्नी भ्रातृणां एकपत्नीनां एकस्य एकस्या वा पुत्रेण सगोत्राः शिष्याः सब्रह्मचारिणः श्रोत्रियाः; अब्राह्मण- पुत्रवत्त्वम् १३६२. द्रव्यं राजगामि १५२७.
शौनकः अङ्गिराः
दायभाग:खीपुंधर्माःअन्वारोहणविचारः १११५-६.
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च...
पुत्रसंग्रहप्रयोगविधिः, तत्प्रसंगात् टीकायां पुत्रग्रहणे वृद्धमनुः (बृहन्मनुः)
सापिण्ड्यदौहित्रभागिनेयत्वादेविचारः १३६३.५. वेतनानपाकर्म
पुत्रग्रहणे सापिण्ड्यगोत्रजातिदौहित्रभागिनेयत्वादेर्विचारः - अपरिभाषिता भृतिः सदोषभृतकविधिः उपस्करनाश- १३६५-७०. पुत्रदातुरेकानेकपुत्रत्वादिचारः १३७०संबन्धी विधिः ८५४-५. वाहनकर्मणि सदोषस्वामि-७१. कलौ दत्तौरसावेव पुत्रौ १३७१. संबन्धी विधिः ८५५.
वृद्धगौतमः सीमाविवादः- .. ग्रामसीमापालनम् ९६२.
दायभाग:
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च श्रीधर्माः
संस्काररूपः परिग्रहविधिः पुत्रत्वोत्पादकः १३७१.२. नियोगविचारः १११६.
औरसादिपुत्रान्तरसद्भावे दत्तस्य दायहरत्वविचारः दायभागः
संस्काराकरणे दत्तस्यादायाईत्वम्। संस्काररूपः प्रतिग्रहअसवर्णभ्रातृविभागः
विधिः१३७२-३. प्रतिग्रहभूर्ब्राह्मणीसुतानामेव; स्थावरं त्रैवर्णिकासुतानाम् १२५२. .
ऋष्यशृङ्गः .. . पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च . स्त्रीपुंधर्माः- दत्तक्रीतादीनां सपिण्डत्वगोत्रवत्त्वादिविचारः १३. स्त्रीधर्माः १११७. ५८-६२. परिग्रहविधिरहितस्यानधिकारः १३६२.
प्रचेताः मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः सपिण्डता सोदकता सगोत्रता च; अपुत्रमृतधनभाक् |
| स्त्रीपुंधर्मा:पत्नी १५२७-८.
विधवाधर्माः १११७. कातीयलौगाक्षिसूत्रम्
स्त्रीपुंधर्माःदायभागः
___ अन्वारोहणविचारः१११७. पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्व विचारश्च यामुष्यायणानां दायहरत्वपिण्डदत्वविचारः १३५६.
व्याघ्रपात् कार्णाजिनिः
स्त्रीपुंधर्माः
अन्वारोहणविचारः १११७. दायभाग:पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
गार्ग्यः यामुण्यायणानां दत्तकादीनां पैतृककर्मस्वरूपम् । स्त्रीपुंधर्माः• १३५६-८.
स्त्रीत्यागविचारः १११७.
. .
विराट

Page #86

lxxviii
वृद्धप्रपितामहः
ऋणप्रतिदानम्
• त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः ] ७१५.
वृद्धशातातपः
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः आत्मबान्धवपितृबान्धवमातृबान्धवाः १५२८-९.
ऋणादानम्
दायभागः
आश्वलायनः
• विभक्ताविभक्तकृत्यम्
एकपाकानां विभक्तानामेकः पञ्चयज्ञान् करोति, अनेकानां तु पृथगनुष्ठानम् १५८८.
जातूकर्णः
दायभाग:
क्रयविक्रयानुशयः
'क्रीत्वानुशयः भूकये सामन्तादिविधिः ९०१.
पञ्चाध्यायी
क्रयविक्रयानुशयः—
_arranger:
[क्रये सामन्तादिविधिः ] ९०१.
वृद्धकात्यायनः
क्रीत्वानुशयः
क्रयविक्रयानुशयः
परिवर्तनक्रयोक्तलाभादिविचारः क्रयसिद्धिश्च ९०१.
स्त्रीधर्नं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च अप्रजास्त्रीधनविभागः १४६३.
सूतः
दायभाग:
दायभाग:
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधन विभागश्च जामात्रे दत्तं दुहितुः दौहित्रीणां वा भवति १४६३. निघण्टुकारः
दायभागपदार्थः
दायभागः
दायपदार्थः ११४२,
ण्डम्
बौधायनगृह्यशेषसूत्रम्
पुत्रप्रकारा:, तेषां दायहरत्वविचारश्च पुत्रप्रतिग्रहकल्पः १३८४-५. स्मृत्यन्तरम्
दायभागः
ऋणादानम्
आधि: अधिभोगनाशविचारः ६६१. ऋणप्रतिदानम्
सदोषदानम् ७१५.
उपनिधिः—
निक्षेपनाशे निक्षेपो देयः ७५६.
संविद्व्यतिक्रम:--- ·
[समयभङ्गिब्राह्मणदण्डः ] ८७७. क्रयविक्रयानुशयः-
विक्रीया संप्रदानम्
दशाहात्परतोऽनुशयो न कार्यः ८९०.
कीत्वानुशयः
क्रयसिद्धिः ९०१.
स्वामिपालविवादः -
[सस्यरक्षणम्, तदर्थे पशुदण्डविधिः ] ९२१. स्त्रीपुंधर्मा:
विवाहे गोत्रसापिण्डयविचारः; स्त्रीरक्षा; पत्नी न क्रेतव्या; स्त्रीप्रशंसा; अधिवेदन विचार : प्रोषितभर्तृकाविधिः; विधवाधर्माः १११८.
दायभागः
दायभागपदार्थः
भूमिरूपार्थागमः ११४२.
विभाज्याविभाज्यविवेकः
गृहविभागः १२३३.
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च औरसादीनां पञ्चदश पुत्राणां दायहरत्वपिण्डदत्वविचाकलौ क्षेत्रजोत्पादन निषेधः पुत्रग्रहणे अवस्थानियमः; दत्तकः कदा, कः कीदृशः, कथं च ग्राह्यः १३७३-४.
पैतृकद्रव्ये भगिनीगां भागः
भगिनी चतुर्थभागहारिणी; अनुजानां संस्कारकर्म पूर्वजेन कर्तव्यम् १४२२.
1

Page #87

अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि
ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका सीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
अध्यमिकाथ्यावाहनिकप्रीतिदत्तपादवन्दनिकानां निअप्रजदुहितृधनविभागः १४६३.
रुक्तिः १४६३. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः माता धनहारिणी; पत्नी श्राद्धकरी; अविभक्तमृता- माता मृतापुत्रधनभा; दायः साप्तपौरुषः १५२९. पुत्रधनहरी पत्नी; विधवा भरणाही १५२९.
विभक्ताविभक्तकृत्यम् विभक्ताविभक्तकृत्यम्
स्थावरमविक्रेयम् ; अविभक्तानां पृथग्ग्रामदेशानां अविभक्तस्थावरस्य दानविक्रयादौ स्वातन्त्र्यनिमि- दैवपित्र्यकर्मपृथक्त्वम् १५८९... तानि; अविभक्तैः परस्परानुमत्या क्षेत्रादियम् ।
मार्कण्डेयपुराणम् भूमिविक्रये ग्रामज्ञासिसामन्तदायादानामनुमति ह्या १५८८-९.
अभ्युपेत्याशुश्रूषा
प्रातिलोम्येन दास्यम् ८३९. ५.
सीमाविवाद:. ऋणादानम्
___ ग्रामपुरखेटकवटलक्षणानि ९६२. - वृद्धिः
दायभाग:वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च ६३५.
. मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः . . - आधिः
साप्तपौरुषनिरुक्तिः १५३०. ...... [आधिपालनम्] ६६१. .
ब्रह्मपुराणम् ऋणोद्ग्राहणम्
अभ्युपेत्याशुश्रूषा/ अपीड्यैव ऋणं ग्राह्यम् ; धनालाभे पत्रपरिवर्तनम् ।
विनतायाः पणजितदास्यम् ; गरुडस्य मातृदास्यात्
दास्यं च ८४०. उपनिधिः
स्वामिपालविवादःनिक्षेपप्रतिदापनम् , तद्वृद्धिश्च ७५६.
पालस्य स्वामिनश्च विवादः ९२१. . . संभूयसमुत्थानम्
स्त्रीपुंधर्माःऋत्विग्दक्षिणाविभागः ७८९.
विधवाधर्माः; स्त्रीपुनर्विवाहनियोगान्वारोहणविचारः दत्ताप्रदानिकम्
१११८-९. विश्वजिति सर्वस्वदानम् ; देयमेदयं च ८०७.
दायभागः-सीमाविवादः
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च । कूपवापिपुष्करिणीतडागसरःसीमाः ९६२.... औरसादयो द्वादश पुत्राः, तेषां गोत्रपिण्डदत्वदायहरस्त्रीपंधर्माः
त्वाशौचादिविचारः; वर्णभेदेन पुत्रीकरणविचारः स्त्रीणां एकानेकपतिवरणविचारः; नियोगविधिः १३७४--५. औरसे सति इतरेषां पुत्राणां अंशभाक्त्व. १११८.
विचारः १३७५.
.
दायभाग:-
.
स्कन्दपुराणम् -
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् ११९४.
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च कलौ क्षेत्रजवर्जनम् ; पुत्रपरिग्रहः; दुहितृमहिमा १३७४,
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च ... ...,
दायभाग:
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च क्रीत दुहिता १३७५.
पद्मपुराणम् ..
-
.
दायभाग:-....
.......
...
.....

Page #88

• पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
सापिण्डपम् १३८३. कृत्रिमदुहिता १३७६.
आदिपुराणम् लिङ्गपुराणम्
दायभाग:
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च दायभाग:पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
कलौ दत्तौरसेतरपुत्रनिषेधः १३८३-४. क्रीतदुहिता १३७६.
विष्णुधर्मे
स्त्रीपुंधर्माःहरिवंशः
[प्रोषितभर्तृकाधर्मः] १११९.. दायभाग:
बौधायनकारिका पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
संभूयसमुत्थानम्दत्तकपुत्रः दत्तकदुहिता च; कृत्रिमदुहिता १३७६.
ऋत्विजां दक्षिणाविभागः ७८९. गरुडपुराणम्
शुक्रनीतिः दायभाग:
ऋणादानम्पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च पुत्रप्रतिनिधिविधिः १३७६. .
वृद्धधुपरमावधिः; अधर्म्यवृद्धि निषेधः.६१५. कालिकापुराणम्
- ऋणोदग्राहणम् दायभाग:
ऋणप्रतिदानम् ; चतुर्गुणवृद्धौ गृहीतायां न ऋणोद्पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
ग्राहणम् ७३१. औरसादयो द्वादश पुत्राः, तेषां राज्याभिषेकदायहर- | अस्वामिविक्रयःत्वादिविचारः, दत्तादीनां संस्कारपुत्रीकरणश्राद्धकृत्त्वा- अस्वामिनः क्रिये दण्डः ७६९. दिविवेकः; द्यामुष्यायणः १३७६.८३.
संभूयसमुत्थानम्__ मत्स्यपुराणम्
रक्षकाय दशमांशदानम् ; शिल्पिनर्तकगायकचोरधन
प्रयोजकवणिक्कर्षकाणां संभूयकर्मविधिः: ऋत्विग्याज्यौ उपनिधिः
त्यागिनौ दण्डयौ ७९.. निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधिः ७५६.
दत्ताप्रदानिकम्अस्वामिविक्रयः
दानप्रकाराः ८०८. ' ज्ञानाज्ञानकृतास्वामिविक्रयदोषविचारः ७६९.
वेतनानपाकर्मसंभूयसमुत्थानम्
भृतिप्रकाराः ८५६. वृतेन ऋत्विजा कर्माकरणे दण्डः ७८९.
स्त्रीपुंधर्माःदत्ताप्रदानिकम्
पतिव्रतावृत्तम् १११९. प्रतिश्रुत्याप्रदाने दण्डः ८०८.
भाष्यकार: वेतनानपाकर्म
स्वामिपालविवाद:[विद्याशिल्पवेतनविधिः; पण्यस्त्रीविधिः] ८५५.
सस्यरक्षणम् , तदर्थ पशुदण्डविधिः ९२१. स्त्रीपुंधर्माः-- स्त्रीरक्षा १११८.
षट्त्रिंशन्मतम्
उपनिधिःदायभाग:पुत्रप्रकाराः, तषां दायहरत्वविचारश्च
राजदेवचोरादिनष्टनिक्षेपविचार: ७५६. "

Page #89

ऋषिक्रमेण विषयानुक्रमणिका
ai प्रवराध्यायः
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः बायभाग:
उद्धारनिषेधः ११९४. पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
भातृणां सहवासविधिः यामुष्यायणः १३८४.
इतरेषामनधिकारनिमित्तं अन्यतरस्यैव दायहरत्वम्
११९९. * संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)
पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च कणादानम्-.
सोदरभ्रातई सपत्नीनां च एकस्य एकस्या वा ऋणप्रतिदानम् ।
पुत्रेण पुत्रवत्त्वम् ; दत्तकः; काण्डपृष्ठः; दत्तकसापिण्ड्यऋणदातृस्त्रीहारिणः स्त्रीसंग्रहोऽशास्त्रीयः ७१५.
विचार: १३८४. उत्तमर्णब्राह्मणाद्यभावे ऋणापाकरणम् ७१६.
स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च दायभाग:
ब्राह्मणीकन्याया दायभागः १४६३. ___ दायभागपदार्थः
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः दायपदार्थः; वर्णविशेषानुसारेण अर्थागमः; स्वाम्य- विभक्तासंसृष्टापुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी नियोगस्वत्वनिरूपणम् ; विभागस्वत्वयोः संबन्धः, विभाग- की पुत्रिका माता पितामही पिता च; मृतापुत्रधनभाज: प्रायत्यम् ११४२-३.
क्रमेण सोदराः पितृसंततिः पितामहसंततिः सपिण्डा: पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च .
सकुल्याः आचार्यः शिष्यः सब्रह्मचारी श्रोत्रियश्च ब्राह्मणे, : पितद्रव्यमातूद्रव्यविभागकाल: "पितुर्वे विभाग- सोदकाभावे राजा शूद्रे, आचार्याभावे राजा क्षत्रियकालः ११५७.
वैश्ययोः १५२९-३०.

Page #90

® अनुपलभ्यमानस्मृतीनां संग्रहः
१ हारीतः
२६
३ शङ्कलिखितौ ...... बृहस्पतिः ।
५ कात्यायनः . पितामहः ७ व्यासः . ८ देवल: . ९ उशना १. प्रजापतिः
पसः
२४ सुमन्तुः २५ शाकलः
जाबालि:
कण्वः २८ पारस्करः २९ पैठीनसिः
अङ्गिराः ३१ वृद्धमनुः (बृहन्मनुः) ३२ कार्णाजिनिः ३३ बृहत्पराशरः ३४ शौनकः ३५ वृद्धगौतमः
ऋष्यशृङ्गः
प्रचेताः . .. .. ३८ विराट ३९ व्याघ्रपात् ४० गार्ग्यः ४१ . वृद्धशातातपः ४२ आश्वलायनः ४३ जातूकर्णिः - ४४. वृद्धकात्यायन:. ४५ सूतः ४६ संग्रहकारः
१४ "भरद्वाजः" १५ संवर्तः
उतथ्यः १७ वृद्धवसिष्ठः
म्याघ्रः
गोभिलः २. शातातपः
अत्रिः २२ लौगाक्षिः २३ वृद्धयाज्ञवल्क्यः
स्मृत्यन्तरम्
|
अनिर्दिष्टकर्तृकवचनम्
.
* येषां वचनानि निबन्धेधूपलभ्यन्ते, मनुयाज्ञवल्क्यादिवच्च स्मृतिग्रन्थः नोपलभ्यते तेषामत्र निर्देश निबन्धग्रन्थेषु यानि वचनानि ऋषिनिर्देशं विना समागतानि तेषामत्र संग्रहः ।

Page #91

धर्मकोशः
व्यवहारकाण्डम्
ऋणादानम् * वेदाः
वीळून् दृढान् प्रबलान् राक्षसादीन् द्वेष्टीति तादृशो ऋणादानवैदिकलिङ्गानि
ब्रह्मणस्पतिर्वशा वशाया गोः। सुपां सुलुगिति षष्ठया लुक् । असि सत्य ऋणयावानेद्योऽस्या धियः प्रावि- ऋत्यक इति प्रकृतिभावः। ऋणमस्माभिर्यज्वभिः प्रदेयमवसाथा वृषा गणः ।
दानात्मकमनुक्रमेणाददिरादाता भवत्विति शेषः । ऋसा. सत्यः सत्कर्माहः , ऋणयावा स्तोतृणामृणस्यापगम
'दीर्घाधियो रक्षमाणा असुर्यमृतावानश्चयमाना यिता । बहुलस्य धनस्य दातेत्यर्थः । अनेद्यः। प्रशस्यनामैतत् । सर्वैरनिन्दितः वृषा जलानां वर्षिता। एवं
दीर्घाधियो दीर्घाणि धियः कर्माणि ज्ञानानि वा येषां भूतो मरुद्गणोऽस्या धियोऽस्मदीयस्यास्य कर्मणोऽथा
तादृशाः । असुर्यम् । असवः प्राणाः। तेन च तद्धेतुनन्तरं प्रावितासि । प्रकर्षेण रक्षिता.भवति । ऋसा.
भता आपो लक्ष्यन्ते । असुमुदकं ददातीत्यसुरो मेघः । 'ये मयं पृतनायन्तमूमैर्ऋणावानं न पतयन्त सर्गः।।
तत्र भवं मेघान्तर्वर्तमानमुदकं रक्षमाणाः। तत्तत्काले ये मरुतो मर्त्य मरणधर्माण ऊमैः स्वरक्षणैरुदक
वृष्टयत्पादनाय रक्षन्तः । ऋतावानः सत्यवन्तो यशवन्तो निगमनसाधनैर्वा पृतनायन्तं पृतनामात्मन इच्छन्तं
वा। ऋणानि स्तोतृभिरन्येभ्यः प्रदेयानि। चयमाना वैरिण मेघ वा सर्गः सृष्टैः स्वकीयप्रहारविशेषैः पतयन्त ।
ऋसा.
अपगमयन्तः। पातयन्ति । तेषामेव ध्वनिः श्रयत इत्यर्थः । पातने
पर ऋणा सावीरध मत्कृतानि माहं राजन्नन्यदृष्टान्तः । सगैर्ऋणवानं न। ऋणवन्तमधमणमिव । तं
कृतेन भोजम् । अव्युष्टा इन्नु भूयसीरुषास आ नो यथा पीडयित्वा तदीयं धनमपहरन्ति तद्वत्।
जीवान्वरुण तासु शाधि । ऋसा.
हे वरुण ऋणा ऋणानि पित्रादिभिः कृतानि अस्माभिअसि सत्य ऋणया ब्रह्मणस्पते ।
देयानि परा सावीः । परा सुव । पराचीनं प्रेरय । अध . त्वं सत्यः सत्यपराक्रमः सत्यप्रज्ञो वाऽसि । ऋणया ऋणस्य यावयिताऽसि। .
अधुना मत्कृतानि मया निष्पादितानि ऋणानि परा
ऋसा. स ऋणचिहणया ब्रह्मणस्पतिर्द्वहो हन्ता मह
सुव । अपि च हे राजन् स्वामिन् वरुण अहमन्यकृते.
नान्यैरजितेन धनेन मा भोजम् । भोगं मा लभेयम् । किं ऋतस्य धर्तरि।
कारणमिति चेदुच्यते । भूयसी यस्यो बहुतरा उषसो- स ब्रह्मणस्पतिर्महो महत ऋतस्य यज्ञस्य धर्तरि धारके यजमाने ऋणचित् स्तोतृकाममृणमिव चिनोतीति ऋण
ऽव्युष्टा इन्नु । सत्यमव्युष्टा एव । अपररात्रेषत्थाय
ऋणानि चिन्तयतो.जाग्रतो मम व्युष्टा अप्यव्युष्टकल्पा चित् । किञ्च ऋणयाः पापरूपस्य ऋणस्य यावयिता पृथ
आसन् । हे वरुण तासूषःसु नोऽस्मान् जीवान् जीवनकर्ता च द्रुहः कर्मणो द्रोग्धुरसुरस्य हन्ता भवेति । ऋसा.
वत आशाधि । आ समन्तादनुशिष्टान् कुरु । ऋणान्यपवीलुद्वेषा अनु वश ऋणमाददिः स ह वाजी कृत्य भोगपर्याप्तं धनं प्रयच्छेत्यर्थः ।
सा. समिथे ब्रह्मणस्पतिः। । “ऋणत्रयापाकरणसंबन्धिवचनानि दायभागे द्रष्टव्यानि ।
(१) सं.२।२७।४ तैसं.२।१।११।४ मैसं.४।१।१ (२) ऋसं.१८७१४. (२) ऋसं.११६९१७. (३) ऋसं. ४१७७।१०, कासं.११।१२. २।२३।११. (४) सं.२।२३।१७. (५) ऋसं.२।२४।१३. (२) सं.२०२८1९, मेसं.४।१४।९ : ४॥२२८।१५.

Page #92

६००
व्यवहारकाण्डम् आ नो भर प्रमगन्दस्य वेदो नैचाशाखं एवा दुष्वप्न्यं सर्वमाप्त्ये सं नयामस्यनेहसो व मघवन् रन्धयानः ।
ऊतयः सुऊतयो व ऊतयः॥ (१) आ हर नः प्रमगन्दस्य धनानि । मगन्दः संज्ञापितं पशुं दानार्थ संस्कुर्वतो यथा येन प्रकारेण कुसीदी, माङ्गदो मामागमिष्यतीति च ददाति तदपत्यं कलां शफमिति संदायान्यत्र संनयन्ति । अथापरो यथाप्रमगन्दोऽत्यन्तकुसीदिकुलीनः । नि.६३२ शब्दः पूरणः । अथवा । यथा कलां हृदयाद्यवयवमव
(२) अयं च आगमिष्यति इत्येवमनुचिन्त्य परेभ्यो दानार्ह संनयन्ति यथा च शर्फ शफोपलक्षितमनवधनानि ददाति ।
दुभा.६।३२ दानाहे शफास्थ्यादिकं संनयन्ति । यथा वा ऋणं शनैः मा भ्रातुरग्ने अनृजोर्ऋणं वेर्मा सख्युर्दक्षं संनयन्ति एवैवं दुष्वप्न्यं सर्वमाप्त्ये वर्तमानं सं नया रिपोर्भुजेम।
मसि । संनयामः । अपसारयामः ।
ऋसा. अनुजोः कुटिल चित्तस्य भ्रातुर्ऋणमृणवद्देयं हविर्मा वेः। उग्रं युयुज्म पृतनासु सासहिमणकातिमदाभ्यम् । मा कामयेथाः। तथा वयमपि सख्युमित्रस्य रिपोः शत्रो- उग्रं उद्गूर्णबलमिन्द्रं युयुज्म । योजयामः । कीदृशदक्षं भोगसमथै धनं मा भुजेम। मा भुञ्जीमहि । ऋसा. मिन्द्रम् । पृतनासु संग्रामेषु सासहिं शत्रणामभिभवितार
ऋणा चिद्यत्र ऋणया न उग्रो दूरे अज्ञाता ऋणकातिं ऋणभूतस्तुतिम् । यस्मै स्तुतिणवदवश्य उषसो बबाधे।
क्रियते तं तादृशम् । अथवा ऋणवदवश्यफलयत्र यासु उषःसु तदुपलक्षितेष्वहःस्वृणा चित् प्रदस्तुतिकम् । अदाभ्यं केनाप्यहिंस्यम् । ऋसा. ऋणान्यपि नोऽस्मान्बाधन्त इति शेषः। ता उषसश्चोग्र . कृतानीदस्य का चेतन्ते दस्युतहणा । ऋणा उद्गूर्णबल ऋणया ऋणस्य हन्तेन्द्रः। यातिर्वधकर्मा। च धष्णुश्चयते। दूरेऽज्ञाता अननुभूताः सतीर्बबाधे। अपीडयत्। ऋसा. कृतान्यस्य यस्यैतस्य सोमस्य दस्युतहणा दस्यूनाम
ईयमददाद्रभसमृणच्युतं दिवोदासं वयश्वाय सुराणां का कर्माणि स इदस्माभिरेव सोऽयं धृष्णुदाशुषे ।
धृष्टः सोमो यजमानानामृणा चर्णान्यपि च यते। कामइयं सरस्वती रभसं वेगवन्तं ऋणच्युतं वैदिकस्य प्रदानेन चातयति ।
ऋसा. देवर्षिपितृसंबन्धिनो लौकिकस्य च ऋणस्य च्यावयि- पैयू षु प्र धन्व वाजसातये परि वृत्राणि तारं दिवोदासं एतत्संज्ञं पुत्रं दाशुषे हवींषि दत्तवते सक्षणिः । द्विषस्तरध्या ऋणया न ईयसे। वध्यश्वाय एतत्संज्ञाय ऋषयेऽददात् । दत्तवती। ऋसा. हे सोम सु सुष्ठ वाजसातयेऽस्मभ्यमन्नदानायैव परि न नूनं ब्रह्मणामृणं प्राशूनामस्ति सुन्वताम् । प्रधन्व । परितः प्रगच्छ । यद्वा । वाजसातयेऽन्नलाभाय न सोमो अप्रता पपे।
संग्रामं प्रगच्छ । किञ्च सक्षणिः सहनशीलस्त्वं वृत्राणि प्राशूनां, ये सोमं प्राश्नुवन्ति ते प्राशवः। तेषां शत्रन्परि गच्छ । तदेवोच्यते । नोऽस्माकमुणया ऋणानां सोमं सुन्वतां ब्रह्मणां ब्राह्मणानामृणं देवर्ण न नूनमस्ति । यापयिता त्वं द्विषः शय्स्तरध्य तरीतुं हन्तुमीयसे । परिन खलु विद्यते । किञ्चाप्रताविस्तीर्णधनेन सोमो न पपे। गच्छसि ।
ऋसा. न पीयते । प्रभूतधनेनैव सोमः पीयत इत्यर्थः। ऋसा. ऋणावा विभ्यद्धनमिच्छमानोऽन्येषामस्तमुप
यथा कलां यथा शफं यथ ऋणं संनयामसि । नक्तमेति । (१) सं.३।५३।१४. (२) ऋसं.१३।१३. (३)
ऋणावाक्षपराजयादृणवान् कितवः सर्वतो बिभ्य
सं. ४।२३१७. (४)सं.६।६१११, कासं.४।१६; ऐब्रा.२२॥ (१) सं.८६१।१२. (२) सं.९।४७।२. ७; आश्री.८।१।१२ शाश्री.१०१५।४:६१६:८३ (३) ऋसं.९।११०११, असं.५।६।४ न्व (न्वा) रध्या ... रवि.२।२३१३, वृदे.५।११९. (५) सं.८।३२।१६. । यसे (दध्यर्णवेनेयसे); सासं.११४२८ : २१७१४; कासं. (६) ऋसं.८।४७।१७असं.६।४६।३:१९।५७१. पैप्पलाद- ३८१४; ऐबा.३७।७आपश्री.१६।१८७.. मन्त्र इत्युल्लिखितं अथर्वपरिशिष्टे.
(४) ऋसं.१०॥३४।१०.

Page #93

ऋणादानम्
न स्तेयजनितमिच्छमानः कामयमानोऽन्येषां ब्राह्मणादीनामस्तं गृहम् । अस्तं पस्त्यमिति गृह्नामसु पाठात् । नक्तं रात्रावुपैति । चौर्यार्थमुपगच्छति । ऋसा.
'त्वं ह त्यणया इन्द्र धीरोऽसिर्न पर्व वृजिना द्वेष्टि । शृणासि ।
इन्द्र धीरः प्राज्ञस्त्वं ह त्वं खलु त्यत्तदृणयाः स्तोतु विषयाणां ऋणानां प्रापयितासि । किञ्च त्वमसि शस्त्रमिव पर्ष पशूनां पर्वाणि त्रृजिना वृजिनानि स्तोतॄणा - मुपद्रवाणि शृणासि । हंसि । उष ऋणेव यातय ।
ऋसा.
हे उप उपोदेवते त्वमृणेवर्णानीव तत्तमो यातय । अपगमय । स्तोतॄणामृणानि यथा धनप्रदानेनापकरोषि - तथा तमोऽप्यपसारयेत्यर्थः ।
ऋसा.
यत्कुसीदमप्रतीत्तं मयि येन यमस्य बलिना चरामि । इहैव सन्निरवदये तदेतत्तदमे अनृणो भवामि ।
यत्कुसीदमृणमप्रतीत्तमनर्पितं मयि वर्तते, येन यमस्य बलिनोत्तमर्णस्य वलिः प्रत्यर्पणीयमृणं येनाहमृणेन युक्त इदानीं वर्ते तदेतदृणमिहैव सन्नस्मिन्नेव जन्मनि यज्ञदेशे वर्तमानो निरवदये निःशेषेणापकरोमि तत्तेनैव कारणेन हेऽग्ने यमरूपादुत्तमर्णादहमनृणो भवामि । तैसा.
अनिर्वायम इयं यमी कुसीदं वा एतद्यमस्य यजमान आदत्ते यदोषधीभिर्वेदि - स्तृणाति यदनुपौष्य प्रयायाद्ग्रीवबद्धमेनममुष्मिँल्लोके नेनीयेरन् । यत्कुसीदमप्रतीत्तं मयीत्युपौषती हैव सन्यमं कुसीदं निरवदायानृणः सुवर्ग लोकमेति ।
६०१
निःशेषमनेन दाहेनापाकृत्यानन्तरमृणरहितः स्वर्गं प्राप्नोति इति । तैसा. शरीरं यज्ञशमलं कुसीदं तस्मिन् सीदतु योऽस्मा
यमस्य बलिना चरामीत्यस्मिन्मत्रेऽभिधीयमानो यमोग्रेव तस्य होमाधारत्वेन नियतत्वात् । इयं वेदिरूपा भूमिर्यमी । यजमानो वेदिमदग्ध्वा भूमेर्निर्गत्य प्रयाणं कुर्यात्तदानीं यमस्य भृत्या गले रज्वा बद्धमेनं यजमानं स्वर्गलोकं भृशं नयेयुः । इदानीं दाहं विधते । यत्कुसीदमिति । उपोपति दहेदित्यर्थः । इहैवास्मिन्नेव जन्मनि यज्ञप्रदेशे एवावस्थितः सन्यमं प्रति विद्यमानं कुसीदमृणं
(१) ऋसं. १०१८९१८ (२) ऋसं. १०।१२७ ७. (३) तसं . ३।३।८।१ - २३ माश्रौ. २५।५।१८ मयि (मयेह); सं. २३/२० मयि (मह); आपश्री . १३ | २४|१५६ गोगृ. ४/४/२६. (४) तैसं. ३ ३ ८ ३-४
योऽस्मान्द्वेष्टितस्मिन्द्वेषिणि पुरुषे यज्ञशमलं यज्ञानुठाने मलिनं कदाचिदप्यनुष्ठानरहितमित्यर्थः । तादृशं यत्कुसीदं निरन्तरं धनवृद्ध्याद्यर्जनेन यज्जीवनं तत्सीदतु द्वेषी पुमान् यज्ञे विमुखः केवलो वणिग्भूत्वा यथाकथंचित्तिष्ठत्वित्यर्थः । तैसा. व्यमृणमहं बभूव धिपस्य वा संचकर जनेभ्यः । अग्निर्नस्तस्मादिन्द्रश्च स विदानौ प्रमुञ्चताम् ॥
यत्कुसीदप्रतीतं मयेह येन यमस्य निधिना चरावः । एतत्तदग्ने अनृणो भवामि जीवन्नेव प्रति हस्तानृणानि ॥
यद्धस्ताभ्यां चकर किल्बिषान्यक्षाणा वग्भुमवजिघ्रमापः । उग्रं पश्याच राष्ट्रभृव तान्यप्सरसामनुदत्तानृणानि ॥
उग्रं पश्येद्राष्ट्रभृत्किल्विषानि यक्षवृत्तमनुदत्तमेतत् । नेम्न ऋणानृणवानी समानो यमस्य लोके निधिरजराय ॥
यदापिपेष मातरं पुत्रः प्रमुदितो धयन । एतत्तदग्ने अनृणो भवाम्यहतौ पितरौ मया ॥
यदहं आपिपेष आपिष्टवान् पद्भ्याम् । मातरं पुत्र: प्रमुदितः प्रहृष्टः सन् । धारयन् पिबन् स्तनम् । तदेतत् तव समक्षं हे अग्ने, अनृणः ऋगत्रयरहितः । कृतकृत्यो भवामि । यत एवमतो ब्रवीमि उत्क्षिप्य भुजम् । अहतौ अहिंसितौ पितरौ । 'पितामात्रा' इत्येकशेषः । मया यो हि प्रत्युपकर्तुमसमर्थः तेनैव मातापितरौ हिंसितौ भवतः इत्यभिप्रायः । यथा कलां यथा शकं यथ संनयन्ति । एवा दुष्वयं सर्वं द्विषते सं नयामसि ॥ यथा वा ऋणं अधमर्णाः पुरुषाः संनयन्ति संप्र
शुउ.
(१) तैसं. ७।३।११।१; तैआ. १०।१।११; मउ. २०१२. (२) मैसं. ४।१४।१७. (३) शुमा १९।११; शबा. १२७३ | २१; तैआ. २ | ३ | १; काश्रौ. १९।२।२८. (४) असं. ६ । ४६ । ३.

Page #94

६०२
असा.
दानेन गमयन्ति । येदन्नमद्यनृतेन देवा दास्यन्नदास्यन्नुत संगृणामि । वैश्वानरस्य महतो महिना शिवं मह्यं मधुमदस्त्वन्नम् ॥
हे देवाः अनृतेन असत्यवदनेन अन्यदीयं अपहृत्य यद् अन्नं अनि भक्षयामि । उत्तमर्णाय पुनर्दास्यन् अदास्यन् पुनः प्रदानं अकरिष्यंश्च संगृणामि दास्यामीति केवलं प्रतिजानामि । तत् सर्व अन्नं वैश्वानरस्य विश्वनरहितस्य महतः अतिशयितप्रभावस्य देवस्य महिम्ना माहात्म्येन मह्यं शिवं सुखकरं मधुमत् माधुर्थवत् अस्तु
भवतु ।
व्यवहारकाण्डम्
असा.
अपमित्यमप्रतीत्तं यदस्मि यमस्य येन बलिना चरामि । इदं तदने अनृणो भवामि त्वं पाशान् वितं वेत्थ सर्वान् ॥
अपमित्यं अपमातव्यं अपाकर्तव्यं धान्यादिकं ऋणं उत्तमर्णाद् गृहीतं अप्रतीत्तं पुनस्तस्मै न प्रत्यर्पितम् । ईदृशं यहणमेव अहं अस्मि भवामि । ऋणबाहुल्यख्यापनार्थं तादात्म्यव्यपदेशः । यस्मादेवं तस्माद्बलिना बलबता येन ऋणेन शासितुः यमस्य वशे चरामि हे अभे त्वत्प्रसादाद् इदमिदानीं तत् तेन ऋणेन अनृणः ऋणरहितो भवामि । त्वं खलु तान्सवन् ऋणोद्भवान् पारलौकिकान् पाशान् बन्धनरज्जुविशेषान् विचृतं विचर्तितुं मोचयितुं वेत्थ जानासि । शक्तो भवतीत्यर्थः ।
असा.
sa सन्तः प्रतिद्म एनज्जीवा जीवेभ्यो नि हराम एनत् । अपमित्य धान्यं यज्जघसाहमिदं तद अनृणो भवामि ॥
इह लोके एव सन्तः विद्यमाना एनदृणं प्रति दद्मः उत्तमर्णाय प्रत्यर्पयामः । एतदेव विवृणोति । जीवाः इह लोके जीवन्तः एव जीवेभ्यः जीवद्द्भ्य उत्तमर्णेभ्यो देहत्यागात् पुरैव एनदृणं नि हरामः नितरां नियमेन वा अपाकुर्मः। धान्यं व्रीहियवादिकं उत्तमर्णसकाशाद् अपमित्य प्रस्थाढकादिसंख्यया परिवृत्य गृहीत्वा
(१) असं. ६ | ७१ ३. २।४।८; बैसू. २४/१५ (३) असं. ६।११७ २,
(२) असं. ६ | ११७|१; गोबा. कौसू. ६७।१९ : १३३ १.
यदहं जघस भक्षितवान् अस्मि । हे अग्ने इदमिदानीं तत् तस्मात् परकीयधान्यभक्षणात् त्वप्रसादेन अनृणः ऋणरहितः ऋण निमित्तनरकपातरहितो भवामि । असा
अनृणा अस्मिन्ननृणाः परस्मिन् तृतीये लोके अनृणाः स्याम । ये देवयानाः पितृयाणाश्च लोकाः सर्वान् पथो अनृणा आ क्षियेम ||
हे अ त्वत्प्रसादाद् अस्मिन् भूलोके अनुणाः । ऋणमत्र लौकिकं वैदिकं च परिगृह्यते । लौकिकं तावद् उत्तमर्णाद् गृहीतं हिरण्यधान्यादिकं प्रसिद्धम् । वैदिकं तु 'जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिणवा जायते । ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः' इति [ तैसं. ६ | ३ | १०१५ ] तेन सर्वेण ऋणेन रहिताः स्याम भवेम । परस्मिन् लोके स्वर्गादौ एतद्देहपरित्यागेन दिव्यशरीरपरिग्रहेण सुकृतफलभोगस्थानेऽपि अन्रणाः स्याम । ऋणादाननिमित्तो भोगप्रतिबन्धस्तत्रापि मा भूद् इत्यर्थः । तृतीये लोके स्वर्गादपि उत्कृष्टे नाकपृष्ठादौ वयं अनृणा भवेम । अन्येऽपि ये लोकाः- देवयानाः देवा एव येषु यान्ति गच्छन्ति ते तथोक्ताः । ये च लोकाः पितृयाणाः पितॄणां असाधारण भोगभूमयः तान् सर्वान् लोकान् तत्प्राप्त्युपायभूतान् पथः मार्गाश्च । यद्वा लोक्यन्ते इति लोकाः पन्थानः देवानेव यैर्यान्ति ते देवयानाः पितृनेव यैर्यान्ति ते पितृयाणाः । ये एवं उभये विभिन्ना मार्गाः तान् सर्वान् अनृणाः ऋण प्रतिबन्धरहिताः सन्तः आ क्षियेम अभिगच्छेम ।
असा.
येस्ताभ्यां चक्रम किल्बिषाण्यक्षाणां गत्नुमुपलिप्समानाः । उग्रपश्ये उग्रजितौ तदद्यात्सरसावनु दत्तामृणं नः ॥
हस्ताभ्यां इन्द्रियाणामुपलक्षणं एतत् । हस्तपादादीन्द्रियैः किल्बिषाणि पापानि यत् चक्रम वयं कृतवन्तः स्मः | अक्षाणां इन्द्रियाणां गत्नुं गन्तव्यं शब्दस्पर्शादिविषयं उपलिप्समानाः उपलब्धुं अनुभवितुं इच्छन्तः । यद् ऋणं चक्रमेत्यर्थः । हे उग्रपश्ये तीक्ष्णदर्शने । हे उग्रजितौ उग्रान् उद्गूर्णबलान् प्रतिकर्तुं अशक्यान्
(१) असं. ६ | ११७ ३ ; तैब्रा. ३।७।९।८; तैआ. २।१५।१६ • आपश्री . १ ३।२२।५; माश्रौ. २।५।५।२२.
(२) असं. ६।११८ १; तैचा. ३।७।१२।३,

Page #95

ऋणादानम्
६०३
शत्रून् जयत इति उग्रजितौ । तत्रैका उग्रंपश्या । अपरा णामि । वैश्वानरो नो अधिपा वसिष्ठ उदिन्नयाति उपजित् । एतन्नामानौ अप्सरसौ अद्य इदानीं नः सुकृतस्य लोकम् ।। अस्माकं तत् प्राग् उदीरितं ऋणं अनु दत्तां आनु- अदीव्यन् व्यवहतु अशकवन् यद् ऋणमहं कृणोमि कूल्येन उत्तमणेभ्यः प्रयच्छतम् ।
असा. करोमि हे अमे अदास्यन् पुनः प्रदानं अकरिष्यन् । उग्रंपश्ये राष्ट्रभृत किल्बिषाणि यदक्षवृत्तमनु संगणामि दास्यामीति केवलं प्रतिजानामि । वैश्वानरः । दत न एतत् । ऋणानो नर्णमेलैमानो यमस्य विश्वनरहितः सर्वेषां प्राणिनां हितकारी अत एवं लोके अधिरज्जुरायत् ॥
अधिपाः अधिकं पालयिता वसिष्ठः वासयितृतमः एवंहे उग्रंपश्ये । राष्ट्रभृतः पृथगुपादानाद् अत्र एक-। भूतोऽमिः सुकृतस्य पुण्यकर्मणः फलभूतं लोकं नः वचनान्तं एतत् । हे राष्ट्रभृत् राष्ट्र राज्यं बिभर्ति पोषय- अस्मान् ] उन्नयाति उन्नयतु ऊर्व प्रापयतु । स्वयमेव तीति राष्ट्रभृत् । एतत्संज्ञे अप्सरसौ यानि अस्माभिः नयत्वित्यर्थः ।।
असा. कृतानि किल्बिषाणि पापानि यच्च पापं अक्षवृत्तं अक्षेषु वैश्वानराय प्रति वेदयामि यणं संगरो देवइन्द्रियेषु निषिद्धानिषिद्ध विभागपरिहारेण स्वस्वविषय- तासु । स एतान् पाशान् विचूतं वेद सर्वानथ प्रवृत्तेषु निष्पन्नम् । नः अस्माकं ऋणभूतं एतत् सर्व पक्केन सह सं भवेम ।। पापं अनु दत्तं आनुकूल्येन यथास्मान् न बाधते वैश्वानराय विश्वनरहिताय अग्नये प्रति वेदयामि तथा दत्तं प्रयच्छतम् । निवारयतं इत्यर्थः । अनुदान- विज्ञापयामि । किं तद् इत्याह याणं इति । यदिशब्दो प्रकारमाह । ऋणान्न इति । ऋणान् ऋणिनः । अनपा- यच्छब्दार्थः । यद् ऋणं लौकिकं देवतासु देवताविषये कृतिनो नः अस्मान् । यद्वा ऋणात् इति पदच्छेदः। यः संगरः अवश्यकर्तव्यतया प्रतिज्ञा 'ब्रह्मचर्यण ऋणित्वाद्धेतोः नः अस्मान् यमस्य पुण्यपापानुरूपं दण्ड- ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः' [सं. ६। यितुदेवस्य संबन्धिनि लोके स्थाने उत्तमर्णः ऋणं एच्छ- ३।१०।५ ] इति तद्धि वैदिकं ऋणम् । तत् सर्वं वैश्वानमानः ऋणं ग्रहीतुं अभित इच्छन् अधिरज्जुः अस्मद्- राय निवेदयामीत्यर्थः । स तादृशो वैश्वानरोऽग्निः एतान् ग्रहणाय पाशहस्तो भूत्वा न आयत् न प्राप्नोति । तथा लौकिकवैदिकऋणात्मकान् सर्वान् पाशान् पाशबदअनुदत्तं इति संबन्धः।
असा. न्धकान् विचूतं विचर्तितुं विश्लेषयितुं वेद जानाति । यस्मा ऋणं यस्य जायामुपैमि यं याचमानो अथ ऋणरूपपाशच्छेदनानन्तरं पक्केन परिपक्केन स्वर्गादिअभ्यैमि देवाः। ते वाचं वादिषुर्मोत्तरां मद्देवपत्नी फलेन सह वयं सं भवेम संगच्छेमहि । असा. अप्सरसावधीतम् ।।
ततं तन्तुमन्वेके तरन्ति येषां दत्तं पित्र्यमायनेन । । यस्मै उत्तमर्णाय वस्त्रहिरण्यदानादिकं ऋणं अहं अबन्ध्वेके ददतः प्रयच्छन्तो दातुं चेच्छिक्षान . धारयामि । यस्य पुरुषस्य जायां भाया उपैमि कामुकः
स स्वर्ग एव ।। सन् उपगच्छामि । तथा यं पुरुषं स्वामिनं उत्तमर्ण एके केचन जना ऋणिनः सन्तः देहपातोत्तरकालं ततं वा याचमानः इष्टं धनं प्रार्थयमानः हे देवाः अभ्येमि विस्तीर्ण तन्तुं पुत्रपौत्रादिलक्षणं संतानं अनुलक्ष्य तरन्ति अभिगच्छामि । ते सर्वे मत् मत्तः उत्तरां उत्कृष्टतरां वाचं ऋणं अतिक्रामन्ति । पुत्रादि भिस्तस्य पितृगतस्य ऋणस्य प्रतिकूला मा वादिषुः मा ब्रुवन्तु । हे देवपत्नी देव- । अपाकरणात् । येषां जनानां ऋणवतां पित्र्यं पितरागतपल्यौ देवानां पत्ल्यौ जायाभते अप्सरसौ अधीतं मद्वि- मपि ऋण आयनेन आगमनेन पुत्रपौत्रादिषु प्रवेशनेन ज्ञापनं चित्तेऽवधारयतम् ।
असा दत्तं उत्तमणेभ्यः प्रत्यर्पितं भवति । ते तरन्तीति पूर्वत्र व्यन्त्रणमहं कृणोम्यदास्यन्नग्न उत संग
संबन्धः । अस्त्वेवं पुत्रपौत्रादिसंतानवताम् । येषां तु (१) असं.६।११८।२. (२) असं.६।११८॥३. (३) असं. (१) असं.६।११९।२; बौध.३।७।१३. ६।११९।१; बोध.३७१०,१९.
(२) असं.६।१२२।२.

Page #96

६०४
. व्यवहारकाण्डम्
तदभावः कथं ते अनृणाः स्युरिति तत्राह अबन्ध्वेक आत्मानं निरक्रीणीतैवमेवैष एतन्मृत्योरात्मानं इति । अबन्धवः । बध्नाति कुलं संततं अविच्छिन्न करो- निष्क्रीणीते । तीति बन्धुः पुत्रपौत्रादिलक्षण: संतानः । तद्रहिता एके अंथ सप्तमेऽहन् । एवमेवैतास्विष्टिषु संस्थिताजना ददतः । हिरण्यधान्यादिकं ददते उत्तमर्णाय पितृ- स्वेषैवावृदध्वर्यविति ह वै होतरित्येवाध्वर्युरसितो कृतं आत्मकृतं चेति उभयविधमपि ऋणं प्रयच्छन्तः धान्वो राजेसाह तस्यासुरा विशस्तऽइमऽआसतs इह लोक एव प्रत्यर्पयन्तो दातुं चेत् शिक्षान् सर्वात्मना इति कुसीदिन उपसमेता भवन्ति तानुपदिशति प्रत्यर्पयितुं यदि शक्तवन्ति शक्त्यभावेऽपि तदिच्छामात्रं मायावेदः सोऽयमिति कांचिन्मायां कुर्यादेवमेवावा विद्यते स एव तेषां स्वर्गः । तावन्मात्रेणापि सर्व ध्वर्युः संप्रेष्यति न प्रक्रमान् जुहोति । ऋणं अपाकृत्य स्वर्गभाजो भवन्तीत्यर्थः। असा. अग्निर्वाव यम इयं यमी । कुसीदं वा एतद्य
ऋणमस्मिन्संनयत्यमृतत्वं च गच्छति । पिता मस्य यजमान आदत्ते, यदोषधीभिर्वेदिं स्तृणाति । पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ४॥ तां यदनुपौष्य प्रयायात, यातयेरन्नेनममष्मि
ल्लोके यमे यत् कुसीदमपमित्यमप्रतीतमिति वेदिवदाय । अनृणा गृहानुपप्रेतेति वावैतदाह । मुपोषन्ती हैव सन्यमङ्कुसीदं निरवदाय अनृणो
अदीव्यन्नृणं यदहं चकार । यद्वाऽदास्यन्त्संज- भूत्वा स्वर्ग लोकमेति । गारा जनेभ्यः । अग्निर्मा तस्मादेनसः ।
यत्कुसीदमप्रतीत्तं मयेह येन यमस्य निधिना अदीव्यन्समीचीनं व्यवहारमकुर्वन्नहं यादृशं चकार चरामि । एतत्तदग्ने अनृणो भवामि जीवन्नेव कपटेन परकीयं यद्वस्तु गृहीतवानस्मि, यद्वा यच्चान्य- प्रति तत्ते दधामि ॥ द्वस्तु, अदास्यन्नप्रत्यर्पयिष्यन् जनेभ्यः सकाशादादाय इहास्मिन् जन्मनि मया स्वीकृतं यत्कसीदमणमसम्यग्भक्षितवानस्मि ।
तैबासा. प्रतीत्तं केनाप्यालस्यादिना उत्तमणेभ्यो न प्रत्यर्पितं, यदा पिपेष मातरं पितरम् । पुत्रः प्रमुदितो यमस्य दुष्टशिक्षाधिकारिणो निधिना निधिस्थानीयेन धयन् । अहि सितौ पितरौ मया तत् । तदने प्रत्यर्पयितव्येन येनर्णेन युक्तोऽहं चरामि, एतदेतेन अनृणो भवामि ।
होमेन तत्तस्मादृणान्मुक्तोऽहममृणो भूयासम् । जीवन्नेव यदा बालः पुत्रः शिशुरहं प्रमुदितः प्रकर्षेण हृष्टो ते तव प्रसादात् (तत्) तादृशं प्रतिदधामि प्रत्यर्पयामि । धयन्स्तनं पिबन्मातरं पिपेष पीडितवानस्मि तथा पितरं अनेन होमेन तुष्टस्त्वमस्मिन्नेव जन्मनि मां प्रत्यर्पणच हस्तपादोपघातेन पीडितवानस्मि तत्तदानीं पितरौ समर्थ कुर्विति भावः ।।
तेआसा. मातापितरावुभौ मयाऽहिंसितावनुपद्रुतौ भवताम् । तत्त- यददीव्यन्त्रणमहं बभूवादित्सन्वा संजगर जनेन्मातापित्रोर्विषये हेऽग्नेऽहमनृणो भवामि । प्रत्युपकार- भ्यः । अग्निर्मा तस्मादिन्द्रश्च संविदानौ प्रमुश्चराहित्यरूपं यत्पापं तेन मुक्तो भूयासम् । तैबासा. ताम् ।।
यावतीभ्यो ह वै देवताभ्यो हवींषि गृह्यन्त अहमदीव्यन् पुत्रादिरक्षणरूपं . व्यवहारं कर्तुमऽऋणमु हैव तास्तेन मन्यन्ते ।
समर्थः सन्यदृणं बभव प्राप्तवान स्मि, यद्वा तहणं जनेभ्यः ऋणं ह वै पुरुषो जायमान एव । मृत्योरा- उत्तमणेभ्योऽदित्सन्प्रत्यर्पयितुं अनिच्छन् संजगर सम्य. त्मना जायते स यद्यजते यथैव तत्सुपर्णी देवेभ्य
ग्भक्षितवानस्मि, अग्निरिन्द्रश्च संविदानौ परस्परमैक्यं
र गतौ मां तस्मादृणान्मुञ्चताम् ।
तैआसा. x व्याख्यानं दायभागे द्रष्टव्यम् । (१) ऐना.३३।१. (२) तैबा.१।६।५।५. (३) तैबा.३। (१) शबा.१३।४।३।११.(२) गोबा.२।४८. (३) तैआ. ७।१२।३. (४) तैबा.३।७।१२।४. (५) शबा.१६१।२।१९. २।३।२, मबा.२।३।१८ तत्ते दधामि (दत्ते ददानि). (६) शबा.३।६।२।१६.
(४) तैआ.२।४।१.

Page #97

ऋणादानम्
यद्धस्ताभ्यां चकर किल्बिषाण्यक्षाणां वमुप- मृणत्रयरूपामाशां मयाऽपि प्रत्यर्पणीयत्वेन आशंसनीजिनमानः । उग्रंपश्या च राष्ट्रभृच्च तान्यप्सरसा- यामभिधावाभ्याभिमुख्येन शीघ्रं प्राप्नोमि, तादृशं पावनं वनुदत्तामृणानि ॥
कुर्यादित्यर्थः । अनाजानन्नण निर्मोचनोपायान्सर्वानप्यउग्रंपश्ये राष्ट्रभृत्किल्बिषाणि यदक्षवृत्तमनु- | जानन् मनसा याचमानोऽनृणो भूयासमिति सर्वदा प्रादत्तमेतत् । नेन्न ऋणानृणव इत्समानो यमस्य थयमानोऽस्मि । अत्रोपायापरिज्ञाने यदेनः पापमस्ति लोके अधिरज्जुराय ।।
| तत्पापमवसुवामि वैश्वानरप्रसादेन विनाशयामि । तैआसा. हे उग्रंपश्ये हे राष्ट्रभृत् किल्बिषाणि ऋणरूपाणि अमी ये सुभगे दिवि विचूतौ नाम तारके। यानि कृतानि, यदक्षवृत्तं यद् द्यते पणादिरूपं प्रतिश्रुतं प्रेहामृतस्य यच्छतामेतद्वद्धकमोचनम् ॥ अप्रणीतं, एतत्सर्वमनुदत्तमनुकले युवामेव दत्तवत्यौ। दिव्याकाशे विचूतौ नाम विचन्नामयुक्ते द्वे तारके ऋणानृणयुक्तान्नोऽस्मान्समानः सदृश उत्तमोऽधिरज्जु- लोके मघाशब्देन व्यवह्रियमाणे सुभगे सौभाग्ययुक्ते बन्धनार्थमधिकरज्जयुक्तः सन्नायास्मानादाय बध्वा नेह- अमी अमू प्रत्यक्षेणास्माभिदृश्यमाने ये विद्येते ते उभे णवो नैवर्णयाणप्रयुक्तं बन्धनं कुर्यादित्यर्थः । कुत्रेति इह कर्मण्यमृतस्यांपाकरणरूपममृतं सुखं प्रयच्छताम् । तदुच्यते – यमस्य लोके मरणादूर्श्वभाविनि गन्तव्ये एतत्तारकाभ्यां दत्तममृतं सुखं बद्धकस्य मम मोचनलोके । द्वितीय इत् शब्दः एवकारार्थः सन्नायेत्यनेन मृणमोचनसाधनम् । ऋणत्रयेण यो बद्धः स एव वाडसंबध्यते. आदायैव रज्जभिर्बध्वेत्यर्थ: । तैआसा. (चा)त्यन्तकुत्सितत्वाद्बद्धक इत्युच्यते। पितृदेवताकाभ्या'वैश्वानराय प्रतिवेदयामो यदीनृण५ संगरो माभ्यां तारकाभ्यां नामवृत्त्यादि प्रकाशनेन तस्मादृणत्रदेवतासु । स एतान् पाशान्प्रमुचन्प्रवेद स नो यान्मुक्तो भवामीत्यभिप्रायः।
तैआसा. मुश्चातु दुरितादवद्यात् ।।
'विजिहील लोकान्कृधि बन्धान्मुञ्चासि बद्धकम् । यदीनृणं यदेव प्रसिद्धमृणं देवतासु संगरः प्रतिज्ञा- योनेरिव प्रच्युतो गर्भः सर्वान्पथो अनुष्व ॥ रूपेण स्तुत्या संपादितम् । संगरशब्दः प्रतिज्ञावाची । प्र- अत्र मन्त्रद्रष्टा कश्चिदृषिरधमर्ण संबोध्य ब्रूते-हे तिज्ञा चैवं श्रयते-'त्रिभित्रणवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषि- अधमर्ण विजिहीर्व विहर्तुमिच्छ पारतन्त्र्यराहित्येन सुखभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः' इति । तदेतदृणं संचारो विहारः तसिध्यर्थं लोकान् कृधि पुण्यानुष्ठानेत्रिविधं वैश्वानरायास्मत्स्वामिने प्रतिवेदयामो विज्ञाप. नोत्तमलोकान् संपादय । बद्धकमृणेन कुत्सितेन बद्धमायामः । तत्र देवताशब्देनर्षयः पितरश्चोपलक्षिताः । स त्मानं बन्धादृणत्रयरूपान्मुञ्चासि मुक्तं कुरु । बन्धावैश्वानर एतानृणत्रयरूपान्याशान्प्रमुचन्प्रमोक्तुं प्रवेद द्विमोके दृष्टान्तः --योनेः प्रच्युतो गर्भ इव, उदरमध्ये प्रकर्षेण जानाति । सोऽभिज्ञो वैश्वानरो नोऽस्मान् दुरितात् सर्वावयवसंकोचेन निर्बध्यमानो गर्भो योनेबहिः पतितो परलोकविरोधिनः पापादवद्यादिह लोके निन्दादोषाच्च यथा निर्बन्धान्मुक्तो भवति तद्वत् । तहणत्रयान्मुक्तस्त्वं मुञ्चातु मुक्तान् करोतु ।
तैआसा. सर्वान्पथः पुण्यलोकमार्गाननुष्य सेवस्वेत्यर्थः । तैआसा. वैश्वानरः पवयान्नः पवित्रैर्यत्संगरमभिधावा- ततं तन्तुमन्वेके अनुसंचरन्ति येषां दत्तं भ्याशाम् । अनाजानन्मनसा याचमानो यदत्रैनो
(१) तैआ.२।६।१; असं.३।७।४ (अमू ये दिवि सुभगे अव तत्सुवामि ॥
विचूतौ नाम तारके। वि क्षेत्रियस्य मुञ्चतामधमं पाशमुत्तमम् ।।) वैश्वानरो देवो नोऽस्मान्पवित्रः शुद्धहेतुभिर्होमादिभिः
: ६।१२१।३ ( उदगातां भगवती विचूतौ नाम तारके । प्रेहापवयाच्छोधयतु । यद्येन शोधनेन संगरं श्रुत्युक्तां प्रतिज्ञा
मृतस्य यच्छतां प्रैतु बद्धकमोचनम् ॥). . (१) तैआ.२१४।१. (२) तैआ.२।६।१.
(२) तैआ.२।६।१७ असं.६।१२११४ (वि जिहीष्व लोकं (३) ता.२।६।१; असं.६।११९१३ पवयान्नः पवित्रैः कृणु बन्धान् मुञ्चासि बद्धकम् । योन्या व प्रच्यतो गर्भ पता ('पविता मा पुनातु) यदत्रै (यत्तत्रै).
. सर्वां अनु क्षिय ॥ ). (३) तैआ.२।६।२.

Page #98

६०
पित्र्यमायनवत् । अबन्ध्वेके ददतः प्रयच्छाद्दातुं चेच्छक्त्वा स स्वर्ग एषाम् ॥
एके पुरुषाः केचित्ततं पुत्रपौत्रादिरूपेण विस्तीर्ण तन्तुमनु स्वकीयं संतानमनुप्रविश्यानुसंचरन्ति पुण्यलोकाननुक्रमेण प्राप्नुवन्ति । द्विविधो हि विग्रहः पुत्ररूपश्चात्मरूपश्चेति । तयोर्मध्ये पुत्ररूपेणेह लोके पुण्यं कुर्वन्नेवास्ते । पितृरूपेण लोकान्तरेषु संचरति ' एतदेवाभिप्रेत्यैतरेयोपनिषद्युक्तम् - - 'सो. Sस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते । अथास्यायमितर आत्मा कृतकृत्यो वयोगतः प्रैति' इति । अत आकारभेदेन तन्तुमनुप्रविश्येति पुण्यलोकाननुसंचरतीत्युभयमप्युपपद्यते । येषां पुरुषाणां पित्र्यमृणमायनवद्दत्तं, आयनमागमः शास्त्रं तदस्यास्तीत्यायनवद्यथाशास्त्रं दत्तमित्यर्थः । पित्र्यमित्येतदन्ययोरपि द्वयोरुपलक्षणम् । तदृणत्रयं यैर्दत्तं तादृशाः केचिदनुसंचरन्तीति पूर्वत्रान्वयः । एकेऽपरे केचित्पुरुषा अबन्धु पुत्रपौत्रादिबन्धुरहिताः सन्तः पित्र्यमृणमपाकर्तु - मशक्ता अपि ददतो धनदायिन उत्तमर्णस्य प्रयच्छात् प्रयच्छन्ति तद्धनं प्रत्यर्पयन्ति, ते पुरुषा दातुं शक्नवाञ्शक्तवन्तश्चेत्, एषां पुरुषाणां स स्वर्गो भवत्येव । पुत्रोत्पत्तेर्देवाधीनत्वेऽपि गृहीतं धनमवश्यं प्रत्यर्पणीयमेवेत्यर्थः । तैआसा. यदन्नमम्यनृतेन देवा दास्यन्नदास्यन्नुत वाऽकरिष्यन् । यद्देवानां चक्षुष्यागो अस्ति यदेव किं च प्रतिजग्राहमभिर्मा तस्मादनृणं कृणोतु ।।
हे देवा अहं दास्यन्नदास्यन्प्रत्यर्पणं चिकीर्षुरचिकीर्षु र्वा, तात्कालिकेन सर्वथा प्रत्यर्पयिष्यामीत्येतादृशेनानृतवचनेन धनमादाय यदन्नमनि भक्षयामि, अथवा किंचित्कार्य परकीयं करिष्यामीत्यनेनानृतेन वचनेन धनमादाय तत्कार्यमकरिष्यन् यदन्नमद्मि, यदपि देवानां चक्षुष दृष्टिविषये मया कृतमागः पापमस्ति, आदित्याभिमुख्येन मूत्रविसर्गादि । किं च यदेव किञ्चिच्छूद्रादिधनं प्रतिजग्राहं प्रतिगृहीतवानस्मि, तस्मात् सर्वस्मादेनसो तैआसा. विमुच्यायमग्निरनृणमृणरहितं करोतु ।
(8) are. 21912,
व्यवहारकाण्डम्
येदन्नमद्मि बहुधा विरूपं वासो हिरण्यमुत गामजामवम् । यद्देवानां चक्षुष्यागो अस्ति यदेव किं च प्रतिजग्राहमग्निर्मा तस्मादनृणं कृणोतु ॥
बहुधा विरूपं द्रव्यदोषात् कर्तृदोषाद्देशकालदोषादिना वा बहुप्रकारेण शास्त्रनिषिद्धं यदन्नमद्मि तथा वस्त्रादीनपि निषिद्धान् स्वीकरोमि । यद्देवानामित्यादि तैआसा. पूर्ववत् ।
गौतमः
धर्म्य वृद्धिपरिमाणम् । तस्या ग्रहणावधिः । कुसीदवृद्धिर्धर्म्या विंशतिः पञ्चमाषिकी मासम् * । वृद्धयर्थं प्रयुक्तस्य द्रव्यस्य कुसीदसंज्ञा । माषः कार्षापणस्य विंशतितमो भाग इत्युशनसोक्तम् । पञ्चमात्रा वृद्धिरूपेण दीयन्ते यत्र विंशतौ सा पञ्चमाषिकी । कार्षापणानां विंशतिः प्रतिमासं पञ्चमाषिकी यथा भवति तथा भवन्ती कुसीदवृद्धिर्धर्मादनपेता । अत्र मनुः - 'वसिष्ठविहितां वृद्धिं सृजेद्वित्तविवर्धिनीम् । अशीतिभागं गृह्णीयान्मासाद्वार्धुषिकः शते ॥ इति । अत्रापीयमेव वृद्धिरुक्ता । गौमि. नातिसांवत्सरीमेके ।
(१) येयमशीतिभागलक्षणा धर्म्या वृद्धिस्तामतिसांवत्सरीं संवत्सरेऽतिक्रान्ते भवां न गृह्णीयात्, एकस्मिन्नेव संवत्सरे प्रतिमासमशीतिभागो ग्राह्यस्तत ऊर्ध्व न किंचिदपि ग्राह्यमेषा धर्म्या भवतीत्येके मन्यन्ते । अतिसांवत्सरीमिति रूपसिद्धिश्विन्त्या । गौमि.
(२) मासमतिक्रम्य संवत्सरवृद्धिर्न ग्राह्येत्येके मन्यन्ते । एतदुक्तं भवति — मासि मासि यद्यहीतव्यं तत्सर्व संभूय संवत्सरे परिपूर्ण एव गृह्णामीत्येवं मत्वा प्रतिसंवत्सरं
* स्मृच. व्याख्यानं 'नातिसांवत्सरी वृद्धि' इति मनुवचने द्रष्टव्यम् । X मभा गौमिवत् ।
(१) तैआ. २२६ २; असं. ६ | ७१ १ ( यदन्नमद्मि बहुधा विरूपं हिरण्यमश्वमुत गामजामविम् । यदेव किं च प्रतिजग्रहा हमग्निष्टद्धोता सुहुतं कृणोतु ॥ ); वैसू. ४।१६; कौसू. ४५।१७.
(२) गौध.१२।२६, व्यक. १०६३ मभा. गौमि. १२ २६; स्मृच. १५८; विर. ६; सवि. २२२ विंशतिः (स्याद्विशतेः) पञ्च (पाच) (मासम् ० ); समु. ७९ तिः (तेः ). (३) गौध.१२।२७; व्यक. १०१; मभा : गौमि . १२/२७.

Page #99

ऋणादानम् - वृद्धिः
न ग्रहीतव्यमिति । प्रतिसंवत्सरप्रतिषेधात् प्रतिमासं प्रतिषाण्मासं चाभ्यनुज्ञायते । ततश्च मासिमासि षण्मासे षण्मासे वा ग्रहीतव्यं न प्रतिसंवत्सरमित्येकेषामभिप्रायः । प्रतिमासवृद्धिग्रहणे चैतद्द्रष्टव्यम् । यावद्धनसंव्यवहार : तावद् ग्रायैवेति गौतमः । तद्विच्छेदे तु 'नातिसांवत्स रीम्' इति व्यवस्थितविभागो द्रष्टव्यः । वृद्धयुपरमावधि:
मभा.
'चिरस्थाने द्वैगुण्यं प्रयोगस्य ।
(१) प्रयोगस्येत्येकवचननिर्देशात् प्रयोगान्तरकरणे द्वैगुण्यातिक्रमोऽभिप्रेतः । चिरस्थान इति निर्देशात् शनैः शनैर्वृद्धिग्रहणे द्वैगुण्यातिक्रमो दर्शितः । मिता. २ । ३९
(२) स्वमतमाह--- चिरस्थान इति । यावता कालेन प्रयुक्तं धनं द्विगुणं भवति तावन्तमेव कालं धर्म्यया बुद्ध्या विवर्धते नातः परमिति । सुवर्णादिद्रव्यविषयमेतत् । + गौमि,
षोडशमासैर्द्विगुणा भवति । वृद्धिप्रकारा:
चक्रकालवृद्धिः ।
अथापदि वृद्धयन्तराण्याह- चक्रकालवृद्धिरिति । वृद्धिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । यावता कालेन यावती वृद्धिस्तामपि मूलीकृत्य तावतो मूलस्य पुनर्वृद्धिश्वक्र - बृद्धिः । यथाह नारदः - • ' वृद्धेरपि पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिदाहृता' इति । इयतः कालस्येयती वृद्धिरिति यत्र समयेन गृह्यते सा कालवृद्धिः । + गौमि. कारिताकायिका शिखाधिभोगाश्च ।
X सवि., व्यप्र., व्यउ. मितावत् । + मभा. गौमिवद्भावः ।
(१) गौध. १२।२८१ मेघा. ८।१५ २६ मिता. २ ३९; अप. २ ३९ व्यक. ११०६ मभा गौमि. १२।२८; विर. १७ चिरस्थाने (चिरकालव्यवस्थाने ); पमा. २२८६ विचि. ११ चिर (चिराब ); स्मृचि. ९ विचिवत्; सवि. २२८१ व्यप्र. २३०६ व्यउ. ७६६ बिता. ४८८ सेतु. ९ स्थाने ( कालावस्थानात); समु.८१; विव्य. २४ ( प्रयोगस्य ० ) शेषं विरवत् . (२) स्मृच. १५९, समु. ७९. (३) गौध. १२।३१; मभा.; गौमि. १२/३१. (४) गौध. १२ । ३२; मभा. गौमि. १२/३२.
व्य. का. ७७
६०७
(१) कारिता शास्त्रानपेक्षया यस्मिन्नात्मनैव क्रियते प्रतिसंवत्सरं निष्कस्य तत्पादमधे वा देयमित्येवमादिः सा कारिता वृद्धिः । कायिका अभ्युपगताया वृद्धेरधिकं दिवसेदिवसे मासिमासि संवत्सरेसंवत्सरे वा यस्मिन् गृह्यते सा कायिका । तथा च नारदः - 'काया विरोधिनी शश्वत् पणपादादिकाधिका' इति । शिखा धान्यस्य, यथा चतुर्णां प्रस्थानां पञ्चम इत्यादि । अधिभोगः वृद्धयर्थमहरहर्यस्मिन् घृतादि गृह्यते साऽधिभोगवृद्धिः । वृद्धिशब्दानुकर्षणार्थश्वकारः । गौरवप्रदर्शनार्थः पृथङ्निर्देशः ।
सभा.
1
(२) वृद्धय इति शेषः । प्रयोक्त्रा ग्रहीत्रा च देशकालकार्यावस्थापेक्षया प्रभूता न्यूना वा स्वयमेव कल्पिता वृद्धिः कारिता । कायिका कायकर्मसंशोध्या । शिखावद्धिं. कात्यायन आह - 'प्रत्यहं गृह्यते या हि शिखावृद्धिस्तु सा स्मृता' । इति । आधिभोग आहितस्य क्षेत्रस्य भोगोऽनुभवः । तत्रानुभव एव वृद्धिः । सा च शतेनापि संवत्सरैर्न निवर्तते । क्षेत्रं चोत्तमर्णस्य न भवति यदा कदाचिदपि मूलप्रदाने सत्यधमर्णस्य भवति । अधिभोग इत्यन्ये । भोगमधिकृत्य वर्तत इत्यधि भोगवृद्धिः । तत्राप्येष एवार्थः । एतासु चक्रवृद्धयादिषु वृद्धेद्वैगुण्यागौमि. त्परमपि भवत्येव ।
पश्वादिद्रव्यवृद्धयुपरमवधिः
कुसीदं पशूपजलोमक्षेत्रशदवाद्येषु नातिपञ्चगुणम् ।
(१) अधिकृतमपि कुसीदग्रहणं क्रियते अन्यरूपोऽयं प्रयोग इति ज्ञापनार्थम् । पशूपजं घृतादि तत्क्रीत्वा अमुमन् काले मूल्यं दातव्यं तस्मिन्नदीयमानं वर्धत इति यत् परिभाषितमित्यभिप्रायः । वत्सस्य ग्रहणं मा भूदित्युपशब्दप्रयोगः | लोम ऊर्णादि । प्रकृतिग्रहणेन विकाराणामपि ग्रहणं द्रष्टव्यम् । तस्यापि क्रयमूल्यस्मादीयमानस्यैव । क्षेत्रशदः क्षेत्रं यदा परिमितेन धान्येन X अयं पक्षः 'मस्करिभाष्ये' समुपलभ्यते ।
(१) गौध.१२।३३; व्यक. ११० वाह्य (बाह्य); मभा. गौमि . १२/३३१ विर. १८ ति + (क्रामति) गुण (गुणत्व); विचि. १२, चन्द्र. ६ ( पशूपजलोमक्षेत्रसदबाह्येषु नातिपचगुणं कुसीदम् ); वीमि. २ ३ ७; सेतु. १० ति + (क्रामति) .
1

Page #100

૬૦૮
|
प्रयुज्यते तस्मिन्काले अदीयमानं वर्धत इति । वाह्यः प्रापणनिमित्तं यथा बलीवर्दादिभिः कस्यचिद्धान्यं प्रापयति अमुष्मिन्कालेऽस्य शुल्कमदीयमानं वर्धत इति । एतेषु यत्कुसीदमुपरि सवृद्धिकं दातव्यमिति प्रयुक्त मित्यर्थः । तत्पञ्चगुणत्वं नातिवर्तते । पशूपजग्रहणेनैव सिद्धस्य लोम्नः पुनर्ग्रहणं मयूरपत्रकृतानामपि ग्रहणार्थम् । “पक्षाणां पत्ररोमाणामग्ने ब्रूहि मया श्रुतम्' इति श्रुति`दर्शनात् । ‘चिरस्थाने द्वैगुण्यं प्रयोगस्य' इत्यत्रैव वक्तव्यमिति चेत् नैष दोषः - एषां चक्रवृद्धिप्रयोगाभावज्ञापनार्थ इहोपदेश इति । पञ्चगुणमित्यनेन सिद्धे नातिग्रहणं प्रयोगान्तरे अतिक्रमणसूचनार्थम् ।
सभा.
व्यवहारकाण्डम्
'
(२) पशोरुपजातं पशूपजं घृतक्षीरादि । ऊर्णाकम्बलचामरवालव्यजनादि लोम । क्षेत्रशद : क्षेत्रभोगः । वाह्यं बलीवर्दादि । बाह्यमिति प्रायेण पठन्ति तत्राप्येष एवार्थः । एतेषु पशूपजादिषु प्रयुक्तेषु तत्कुसीदं यावत् पञ्चगुणं वर्धते पञ्चगुणतां नात्येति । अपर आहपशूपजादिषु मूलत्वेन कल्पितस्य द्रव्यस्य तदानीमप्रदाने यावत्पञ्चगुणं वर्धते, धर्म्यया च वृद्धया पञ्चगुणतां नास्येति । *गौमि. वर्धते । दित्सतोऽवरुद्धस्य च । (१) विश्वासार्थं यदाधीयते कांस्याभरणादि स आधिः । स चेदुपभुक्तः प्रयुक्तोऽर्थो न वर्धते । भोग `एव तत्र वृद्धिरिति । धनिने धनं दातुमिच्छतोऽधमर्णस्य | धनं न वर्धते । धनी वृद्धिलोभाद्याजेन न गृह्णाति चेत्तस्मिन्नेव दिवसे परहस्ते स्थाप्यं तदारभ्य वृद्धिर्न वर्धते । तथा यो दित्सन्नधमणों राजादिनाऽवरुद्धस्तस्यापि दातुमसमर्थस्य द्रव्यं तत आरभ्य न वर्धते ।
1
1
I
गौमि.
X अयं पक्ष: ' मस्करिभाष्ये ' समुपलभ्यते । * विर. गौमिगतम् ।
(१) गौध. १२/२९-३०१ मभा गौमि . १२/२९-३०; स्मृच.१५७ घंते (थेंत) ते + (वस्त्रालङ्कारादिः ) ( दित्स ... च० ); विर. २१; पमा. २२५ ते + ( वस्त्रालङ्कारादिः ) ( दित्स .... च० ); विचि. ११ ( न वर्धतेऽवरुद्धस्य ऋणम् ); सवि. २२६ (दित्स ... च०); चन्द्र. ९; व्यप्र. २३४ पमावत् ; सेतु. १५; प्रका. ९३ स्मृचवत् समु.८० स्मृचवत् विव्य. २४ वर्धते ऽवरुद्धस्य ).
x मभा.
(२) एवमवरुद्धस्य च निःस्वो भूत्वा देशान्तरगतस्येत्यर्थः । चकारः पूर्वविशेषणाशङ्का मा भदिति । तद्दिवसादारभ्येति द्रष्टव्यम् । केचिद्राजादिना निगडबन्धनमाहुः तत्र भूमिदेवाः प्रमाणम् | (३) भुक्तो गोप्याधिर्यस्य धनस्य, स न वर्धते । धनं दित्सतोऽधमर्णस्य वृद्धिर्न भवति । तथावरुद्धस्य गृहीतमृणं मोक्तुमवरुद्धस्याधमर्णस्यावरोधनदिनावधि वृद्धिर्न देया भवति ।
+ विर. २१
हारीतः
धर्म्या वृद्धिः । वृद्धयुपरमावधिः ।
आधिं विना लग्नकं वा प्रयुक्तं बन्धकाद्विना । साक्षिलेख्यविहीनं तु विसंवादे न सिध्यति ॥
पुराणपञ्चविंशत्यां मासे अष्टपणा वृद्धि: । एवं सद्विमासैश्चतुर्भिर्वर्षैर्द्वत्वमायातं संतिष्ठते । एष धर्म्या वृद्धि:, नानया धर्मात् च्यवते ।
पुराण: षोडशपणाः । द्विपर्यागतं द्विगुणीभूतम् । एवं प्रतिमासं द्विकं शतं भवति । संतिष्ठते न पुनर्वर्धते । एतदुभयमपि अधमर्णब्राह्मणविषयम् । पुराणे पणिकं मासमित्येके ।
वि.
(१) एतत्. संकरजात्यधमर्णविषयं चार्तुवर्ण्यं द्विकशतादीनां धर्म्यत्वाभिधानात् । विर. ११ (२) इति हारीतवचनाच्च 'पुराणे पणम्' इति बृहस्पतिवचनाच्च, एकस्मिन् मासे पुराणे पणो वृद्धि रित्यर्थः । यत्र देशे यथा वृद्धयाचारस्तत्र तथैव वृद्धिः ।
चन्द्र.८
तू तु द्विगुणं धान्यं त्रिगुणमेव वर्धते । X शेषं गौभिगतम् । + चन्द्र. विरवत् ।
(१) स्मृच. १३७; प्रका. ८५; समु. ७३.
(२) व्यक. १०६ त्वमायातं (पर्यागतं ) यि (र्म); विर. ८ त्वमायातं (पर्यागतं ); विचि. ४ संतिष्ठते ( सत्तिष्ठेत ) यि (र्म); वामि २।३९ से अष्ट (सेनाष्ट) (वर्षे: ०) शेषं विरवत्; सेतु.४-५ सद्वि ( षड्भिः) सै: + (चतुः) छते (ठेत् ) नान (नैन); विव्य. २२ अष्ट (साष्ट) त्वमायातं (पर्यागतं ) मांत (म:).
(३) व्यक. १०८ विर. ११० विचि. १४ समि (सइ); चन्द्र. ८ ( इत्येके०); सेतु. ५ : १३ णि ( लि).
(४) व्यक. १०८ विर. १२१ विचि. १३ तूले तु (तृणे) मेव + (च) (तथो... गुणम् ० ); चन्द्र ८ मेव + (च) (तथो ... गुणम्०); वीमि २ | ३९ (काले द्विगुणं धान्यं त्रिगुणमिव वर्धते ).

Page #101

ऋणादानम्-वृद्धिः तथोर्णा कार्पासः संवत्सरेण तृणशलाकं घृतलवण- द्विगुणा त्विष्यते वृद्धिः कृतकालानुसारिणी ।। गुडमष्टगुणम् ।
वज्रसाहचर्याच्छुक्तिरिति मुक्ताफलं लक्षणयोच्यते । । (१) तूले नवशस्यागमे द्वित्रादिभिरपि मासैनवशस्या- कात्यायनेन तु 'मणिमुक्ताप्रवालानाम्' इति वाचकगमे द्विगुणं धान्य भवतीत्यर्थः। यदि तूलागमे न दत्तं शब्देनोक्तम् । तदप्यत्र लक्षणानिश्चये कारणम् ।। तदा त्रिगुणमेव, न ततः परं वर्धते । तथोणेति, धान्य
स्मृच.१६० वदूर्णा कार्पासोऽपि वर्धते इत्यर्थः । शलाका ईषिका, ताम्रायःकांस्यरीतीना पुणः सीसकस्य च । तृणादिषु संवत्सरेणाष्टगुणा वृद्धिरित्यर्थः। विर.१२ त्रिगुणा तिष्ठते वृद्धिः कालाच्चिरकृतस्य तु ॥ (२) धान्यं तु प्रतिवर्ष द्विगुणं भवति । चन्द्र.८ दन्तचर्मास्थिशृङ्गाणां मृन्मयानां तथैव च । वसिष्ठः
अक्षया वृद्धिरेतेषां पुष्पमूल फलस्य च ।। वृद्धिग्रनिन्दा
अक्षया मलप्रतिदानाभावे शतगुणाऽपि वर्धत समर्घ धनमादाय महाघ यः प्रयच्छति। ' एवेत्यर्थः।
स्मृच.१६१ स वै वार्धषिको नाम ब्रह्मवादिषु गर्हितः ।। 'द्विगुणं हिरण्यं त्रिगुणं धान्यम् । धान्येनैव ब्रह्महत्यां च वृद्धिं च तुलया समतोलयत् । रसा व्याख्याताः । पुष्पमूलफलानि च । तुलाधृतअतिष्ठत् भ्रूणहा कोट्यां वाधुषिः समकल्पत॥इति॥ मष्टगुणम् । ___ वृद्धिपरिमाणनियमः
(१) इति तद्यत्र देशे त्रिगुणं देयमवतिष्ठते काम वा परिलुप्तकृत्याय पापीयसे दद्यात । तद्विषयं दरिद्राधमर्णविषयं वा। स्मृच.१६० वसिष्ठवचनप्रोक्तां वद्धिं वार्धषिके शण। (२) रसा इक्षुरसादयः, तेऽपि त्रिगुणा इत्यर्थः । एवं पञ्च माषास्तु विंशत्या एवं धर्मो न हीयते ॥ पुष्पादीनि । तुलाधृतं कर्पूरादि । एतद् वृद्धयन्तरावरुद्धविंशतिः पलानाम् । विर.६ तुलाधृतान्यविषयम् ।
विर.१९ द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च शतं स्मृतम्। (३) इयमप्यष्टगुणता सुवर्णादिव्यतिरिक्तविषया । मासस्य वृद्धिं गृह्णीयात् वर्णानामनुपूर्वशः ॥ ४ व्यप्र. स्मृचवत् । वृद्ध्य परमावधिः
(१) स्मृच.१६०; पमा.२२७ च्चिर (न्तर); स्मृचि. वनशुक्तिप्रवालानां हेम्नश्च रजतस्य च।।
९ प्रायः (म्राणां) तु (च); नृप्र.१९ तु (च); व्यप्र.२२९च्चि
(चि)ते (तो); ब्यम.७६ ते (तो); विता.४८७ तिष्ठ (विष्य) (१) वस्मृ.२१४६ धनमादाय (धान्यमुद्धृत्य); मभा.१०।
च्चिर (ब्धिर); प्रका.९४; समु.८० तिष्ठ (विष्य). २४ मादाय (मुद्धत्य); नाभा.२१९४.
(२) स्मृच.१६१७ पमा.२२९, सवि.२२९, व्यप्र. (२) वस्मृ.२।४६ (क) ल्प (म्प) : (ख) ब्रह्म...
| २३१; विता.४८८ दन्तचर्मा (चर्मवर्मा); प्रका.९४ दन्त वृद्धिं ( वृद्धिञ्च भ्रूणहत्यां) समकल्पत (न्यक्पपात ह); नाभा. २९५ तोल (धार). (३) वस्मृ.२।४७ (क) दद्यात् (३) वस्मृ.२१४८-५१ धृत (घृत); मिता.२।३९ धृत (दद्याताम् ) मभा.२०१२४ दद्यात् (दद्याताम् ).
(घतं त्रितय), निर्णयसागरमुद्रितपुस्तके तु नार्य पाठभेदः, (४) वस्मृ.२१५५ (ख) पा (षां); अप.२।३७ व्यक.११० मभा.१२१२८; गौमि.१२।२८ पुष्प (वृक्ष); (=); व्यक.१०६ एवं (मिति); स्मृच.१५८ उत्त.; विर.६ व्यकवत् ; विचि.३ षा (षां) एवं (मेवं); सवि.
स्मृच.१६० (द्विगुणं हिरण्यं०); विर.१८ त्रिगुणं + (च); २२१-२२२ मनुः सेतु.३ चन (चने) शेषं विचिवत् ; प्रका.
पमा.२ २६ फलानि (फलादीनि) धृत (घृत); विचि.१३ १५ उत्त. समु.७९ मनुः; विव्य.२१ एवं (मेवं). मूलफला (फलमूला); नृप्र.१८ धान्ये ... ख्याताः (रसा (५) चस्मृ.२१५४; अप.२।३७.
अपि त्रिगुणाः); सवि.२२७ (धान्येनैव रसा व्याख्याताः पुष्प. (६) स्मृच.१६० द्वि (त्रि); पमा.२२७ हेम्नश्च (रत्नस्य) फलानि च) स्मृत्यन्तरम् ; व्यप्र.२२९; व्यउ.७६ (तुलाधूत्विष्य (दाप्य) कृत (कृता); स्मृचि.९; नृप्र.१९ वि (ही) | नमष्टगुणम् ०); ब्यम.७६ (=)(द्विगुणं...ख्याता:०); सेतु. कृत (कृता); व्यप्र.२२०; प्रका.९४ स्मृचवत् ; समु.८०. ११:३१५ (तुलाधृतमष्टगुणम् ); समु.८१.

Page #102

६१०
तेषां वृद्धि विशेषस्य विशेषवाक्येन विधानात् । विचि. १३ अथाप्युदाहरन्ति
राजानुमतभावेन द्रव्यवृद्धिं विनाशयेत् । पुना राजाऽभिषेकेण द्रव्यवृद्धिं च वर्जयेत् ॥ विष्णुः वृद्धिपरिमाणनियमः । अकृतवृद्धिः । अथोत्तमर्णोऽधमर्णात् यथादत्तमर्थ गृह्णीयात् । द्विकं त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं च शतं वर्णानुक्रमेण प्रतिमासम् ।
सर्वे वर्णा वा स्वप्रतिपन्नां वृद्धिं दधुः । अकृतामपि वत्सरातिक्रमे यथाभिहिताम् ।
(१) यथाभिहितं धर्मशास्त्र इति शेषः । न च यथा प्रत्यर्थिना मध्यस्थेनार्थिना वाऽभिहिता तथा दद्यादिति । यथाभिहितमिति वचनार्थः कस्मान्न स्यादिति वाच्यम् । यत आह मनुः - 'कृतानुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिध्यति । कुसीदपथमाहुस्तं पञ्चकं शतमर्हति ॥ इति । यत्तु वैष्णववचने 'संवत्सरातिक्रमे' इत्युक्तं तद्याचितक विषयम् । *स्मृच. १५६ (२) अकृतामनवधारितां च यथाभिहितां वर्णक्रमेण प्रतिमासं प्रतिशतं द्विकादिरूपाम् । विर. १६ यो गृहीत्वा ऋणं पूर्व श्वो दास्यामीति सामकम् । न दद्याल्लोभतः पश्चात्तदहा वृद्धिमाप्नुयात् ॥ सममेव सामकम् । अवृद्धिकमिति यावत् । एतदुक्तं
व्यवहारकाण्डम्
* सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) वस्मृ. २।५२-५३.
(२) विस्मृ. ६ । १-२ व्यक. १०७ शतं (सर्व); विर.८ व्यकवत्; व्यप्र.२२८ मणीत् (मर्णकात्) पञ्चकं + (च).
३) स्मृ.६:३-५ का क्रमेण) भिद्दि (विहि); व्यक. १०९ हिताम् ( हिनम् ); स्मृव. १५६ दयु: ( दद्यात् ) वत्स (संवत्स) हिताम् (हितम् ); ममु. ८।१५२ विर. १६; विचि. १० सवि. २२५ दद्युः ( दद्यात् ) वत्स (संवत्स ); मच.८ । १५२ ( वृद्धिं दद्युरकृतामपि ); व्यप्र. २३२ ( अकृतामपि ० ); सेतु. ९ भिहि (विहि); प्रका. ९३ स्मृचवत्; समु. ७९ स्मृचवत्. अत्रोद्धृतेषु निबन्धग्रन्थेषु 'सर्वे वर्णा वा स्वप्रतिपन्नां' इत्यंशो नोपलभ्यते ।
(४) विस्मृ. ६।४० पूर्वं (सर्वं ) तदद्दा वृद्धिमा (तथा वृद्धिमवाप्नु); स्मृचं. १५५ ह्रा (ह); पमा. २२२३ स्मृचि.
भवति । प्रतिदानकालावधिमङ्गीकृत्य गृहीतमवृद्धिकमपि ऋणमवधेरनन्तरकालादारभ्य वर्धते एवेति ।
स्मृच. १५५
वृद्धयुपरमावधि:
'दीयमानं प्रयुक्तमर्थ उत्तमर्णस्यागृहतस्ततः परं न वर्धते ।
2
हिरण्यस्य परावृद्धिर्द्विगुणा । त्रिगुणा वस्त्रस्य । धान्यस्य चतुर्गुणा । रसस्याष्टगुणा । संततिः स्त्रीपशूनाम् ।
स्त्रीणां पशूनां च दास्यादीनां गोमहिष्यादिनां च पोषणासमर्थस्य कस्मैचित् क्षीरं व्यूटिं वा व्यवस्थाप्य पोषणसंतत्यर्थं प्रयुक्तस्य चिरावस्थाने संततिरेव वृद्धिर्न वृद्धयन्तरमित्यर्थः । विर. १८
किण्वकार्पाससूत्रचर्मवर्मायुधेष्टकाङ्गाराणामक्षया । अनुक्तानां द्विगुणा ।
ये तु कम्बलादयो हिरण्ये द्विगुणा वृद्धिरित्यादि धर्मशास्त्रेषु अनुक्तास्तेषां द्विगुणैव वृद्धि: । 'अनुक्तानां द्विगुणा' इति विष्णुस्मरणात् । चिरकालप्रदानेनाधमर्णो
* पमा, व्यप्र. स्मृचवत् ।
८; सवि. २२५ श्वो (यो) दहा वृद्धिमा (दा वृद्धिमवाप्नु); व्यप्र. २३१:२३२ चतुर्थपाद: व्यम. ७५ पूर्व (सर्व) तद वा ( तद्दिनात् ); विता. ४८२ पूर्वे (सर्व) मकम् (मके); प्रका. ९३ स्मृचवत् ; समु. ७९ दहा (दहो).
(१) विस्मृ. ६।१०६ विर. २१ (२) विस्मृ. ६।११-१५ त्रिगुणा... चतुर्गुणा (धान्यस्य त्रिगुणा वस्त्रस्य चतुर्गुणा); व्यक. ११० त्रिगुणा वस्त्रस्य (वस्त्रस्य त्रिगुणा ); विर. १८; विचि. १२ (हिर... तुर्गुणा० ); स्मृचि. ९ विचिवत्; सवि. २२७ (त्रिगुणं धान्यरसादिः); चन्द्र. ६ धान्य ... ष्टगुणा (चतुर्गुणा रसस्य); व्यप्र. २२९ (परा०) वृद्धिद्धिंगुणा (द्विगुणा वृद्धि:); व्यम. ७६ व्यप्रवत् ; सेतु. १०,३१५ (संततिः स्त्रीपशूनाम् ): ११ ( रसस्याष्टगुणा ); समु. ८९ व्यप्रवत् .
(३) विस्मृ. ६ | १६ चर्म (चर्मा) (वर्मा० ) अप. २।३९ कार्पा (कर्पा ) रा ( रका); व्यक. ११०३ स्मृच. १६१; विर. १९; पमा. २२९; सवि. २२९ सूत्र ( मात्र ); व्यप्र. २३१; विता. ४८८ ( किण्व... युध ० ); प्रका. ९४; समु.८१.
(४) विस्मृ. ६।१७; अप. २ ३९ नां + (हि); व्यक. ११०; स्मृच. १६०; विर. १९; पमा. २२८; नुप्र . १९१
व्यप्र. २३०; समु.८१.

Page #103

ऋणादानम्-वृद्धिः परि वृद्धिस्थितावेव प्रयुक्तधनस्य द्वैगुण्यानतिक्रमो अशीतिभागं गृह्णीयान्मासाद्वार्धाषिकः शते ॥ नान्यत्रेत्यर्थः ।
*स्मृच.१६० (१) अशीतीति विधेय निर्देशः । वसिष्ठविहितापलद्वयं तथा दासी चतुष्टयम् ।
मित्यादिरर्थवादः । वसिष्ठो भगवान् त्रिकालज्ञो लोभादिपलाष्टकमनड्वाहोऽश्वो भूमौ तु षोडश ॥ दोषरहित इति, तां वृद्धिं गृहीतवानत एपा प्रशस्ता । स्तेयं ब्रह्मस्वविषये सुवर्णाभरणे तथा । धनं तया वृद्धिमुपैति । न च लोभदोषोऽस्ति । सृजेत् पश्चात्तत्तेन दातव्यं तस्मादेकादशाधिकम् ॥ प्रयुञ्जीत । यदा धनं (१) तदधमर्णस्य तां वृद्धिं धनप्रयोग
अयमों ब्राह्मणसंबन्धिसुवर्णव्यतिरिक्तद्रव्यापहारे। काले निर्दिशेत् । सर्वद्रव्येषु वस्त्रधान्यहिरण्यादिष्वेतदेव क्षत्रियसुवर्णापहारे च।
सवि.२३० वृद्धिपरिमाणं संख्येयपरिमेयादिषु । 'रसस्याष्टगुणा कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
वृद्धिः' इत्यादिषु द्वैगुण्यापवाद इति वक्ष्यामः । वृद्धिपरिमाणनिझमः । वृद्धयुपरमावधिः ।
xमेधा. - संपादपणा धा मासवृद्धिः पणशतस्य । पञ्च- (२) वसिष्ठोक्तां वृद्धि धर्मत्वात् धनवृद्धिकरी वृद्धिपणा व्यावहारिकी । दशपणा कान्तारगाणाम् । जीव्युत्पादयेत् । सा कति ? अत आह अशीतिभागविंशतिपणा सामुद्राणाम् ।
मिति । शते प्रयुक्ते मासात् गतात् तस्माच्छतादशीतिभागं - ततः पर सदण्डः। वृद्धयर्थं गृह्णीयात् ।
*गोरा. श्रोतृणामेकैकं प्रत्यर्धदण्डः ।।
(३) अशीतिभाग इति वसिष्ठविहिता वृद्धिः पणराजन्ययोगक्षेमवहे तु धनिकंधारणिकयोश्च- शतात्पञ्चकाकिण्यः । एतच्च सबन्धके, स्मृत्यन्तरदर्शनात् , रित्रमवेक्षेत । धान्यवृद्धिः सस्यनिष्पत्तावुपार्धा, अनेन न त्वेवाधाविति बन्धकावताराच्च। मवि. परं मूल्यकृता वर्धेत । प्रक्षेपवृद्धिरुदयादर्धम् । (४) निष्कशते प्रयुक्ते मासस्य सपादनिष्कपरिमितां संनिधानसन्ना वार्षिकी देया ।
वृद्धिं वाधुषिकवृद्धयथै धनप्रयोक्ता गृह्णीयादित्यर्थः । चिरप्रवासः संस्तम्भप्रविष्टो वा मूल्यद्विगणं एतत्सबन्धक विषयम् ।
+स्मृच.१५५ दद्यात् । अकृत्वा वृद्धिं साधयतो वर्धयतो वा (५) मासात् मासमतीत्येत्यर्थः । भोग्याधिविषयमूल्यं वा वृद्धिमारोप्य श्रावयतो बन्धचतुगेणो मेतत् ।
विर.७ दण्डः । तुच्छश्रावणायामभूतचतुर्गुणः । तस्य 'द्विकं शतं वा गृह्णीयात्सतां धर्ममनुस्मरन् । त्रिभागमादाता दद्यात् , शेषं प्रदाता। द्विकं शतं हि गृह्णानो न भवत्यर्थकिल्बिषी । दीर्घसत्रव्याधिगुरुकुलोपरुद्धं बालमसारं वा -
____x मच. मेधागतम् । * ममु. गोरावत् । नर्णमनु वर्धेत । मुच्यमानमृणमप्रतिगृह्णतो द्वादश
+पमा., विचि., व्यप्र. स्मृचगतम् । पणो दण्डः । कारणापदेशेन निवृत्तवृद्धिकमन्यत्र
तृतीयपादः : १५५ उत्त.: १५८ (वसिष्ठविहितां वृद्धिमुत्सृजे. तिष्ठेत् ।
द्वित्तवर्धिनीम् ) पू. विर.७ पमा.२२१ मासाद् (मासि) उत्त.; मनुः
विचि.३; स्मृचि.७; नृप्र.१८स (विस) विवधि(वधि); व्यप्र. वृद्धिपरिमाणनियमः
२२७; सेतु.३; प्रका.९२ उत्त.; समु.७९ उत्त.,८० वसिष्ठविहितां वृद्धिं सृजेद्वित्तविवर्धिनीम् । | सृजेद्वित्तविव (उत्सृजेद्वित्तव) पू.: विव्य.२१.
(१) मस्मृ.८।१४१; व्यक.१०६; स्मृच.१५५ प्रथम*व्यप्र. स्मृचवत् ।
* (१) स्मृचि.९. (२) सवि.२३०; समु.८१ पूर्वार्धे
पादः; विर.८; विचि.४ उत्त.; स्मृचि.७ हि (तु); नृप्र.
पान (स्तेये ब्रह्मस्वभूतेषु सुवर्णहरणेऽथवा ). (३) कौ.३।११.
१८ उत्त.; वीमि.२।३९ उत्त.; व्यप्र.२२७ पू.; विता. (४) मस्मृ.८।१४०; मभा.१२।२६ मासाद् (मास); ४८१ पू. सेतु.४ उत्त. समु.७९ पू.; विव्य.२२ उत्त. गौमि.१२।२६ शते (शतः); ब्यक.१०६, स्मृच.१३९ १ परमे.

Page #104

६१२
व्यवहारकाण्डम्
से वृद्धिरस्मिन् शते दीयते 'द्विकं शतम् । एवं त्रिकाद्यपि । समं मात्रयाऽप्यनधिकम् । व्यक.१०७ पूर्वयाऽजीवतो बहकुटुम्बस्यायं द्विकशतविधिः । मास- (३) अबन्धकालग्नकप्रयोगविषयमेतत् । द्विकशतग्रहणमनुवर्तते । सतामित्यादिरत्रायमर्थवादः । सतां स्थाने वर्णान्तरे त्रिकशतादिविधानात् । स्मृच.१५५ धर्ममिति । एषाऽपि वृद्धिः साधनां धर्मः । नैतया साधुत्वं (४) ब्राह्मणादिवर्णानां क्रमेण द्विकं त्रिकं चतुष्कं हीयते । नात्यन्तमर्थपर उच्यते । तद्दर्शयति । न भवत्यर्थ- पञ्चकं शतं समं इतो नाधिकं मासस्य संबन्धिनी वृद्धिं किल्बिषी । अन्यायेन परस्वग्रहणात्पापमर्थकिल्बिषं, महीयात् । नन्वशीतिभागो लघुः, द्विकशतग्रहणं गुरु, तदस्यास्तीत्यर्थकिल्बिषी।
. मेधा. कथमिमौ ब्राह्मणस्य लघुगुरुकल्पौ विकल्पेताम् । अत्र (२).अबन्धके त्वाह-द्विकमिति । पणानां शता- मेधातिथिगोविन्दराजौ तु पूर्ववृद्धया निर्वाहासंभवे त्पणयमित्येतत् ब्राह्मणात् । अर्थकिल्बिषी परस्वग्रहण- द्विकशतपरिग्रह इति व्याचक्षते । इदं तु वदामः--सबन्धदोषवान् ।
xमवि. केष्वशीतिभागग्रहणं बन्धकरहिते तु द्विकशतवृद्धिपरि. (३) यत्त मनुना विकल्पेनोक्तम्--'द्विकं शतं वा' ग्रहः। तदाह याज्ञवल्क्यः -'अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि इति तयवस्थितविकल्पत्वेनैवोक्तम् । +स्मृच.१५५ मासि सबन्धके । वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रिचतुःपञ्चकमन्यथा ॥ . (४) सबन्धकविषयमेतदुक्तं पक्षद्वयं ब्राह्मणविषयं वेदान्तोद्गीतमहसो मुनेर्व्याख्यानमाद्रिये । तद्विरुद्धं नान्यवर्णविषयमिति सूचयन्नाह-द्विकमिति । नन्द. स्वबुद्धया च निबद्धमधुनातनैः ॥
+ममु. 'द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च शतं समम् ।
___वृद्धथुपरमावधिः . मासस्य वृद्धिं गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः ॥ कुसीदवृद्धिद्वैगुण्यं नात्येति सकृदाहृता ।
(१) ब्राह्मणादिवर्णक्रमेण चतुर्णा वर्णानां सकाशाद् धान्ये सदे लवे वाह्ये नातिकामति पश्चताम् ।। द्विकादयश्चत्वारः कल्पा यथासंख्येन ग्राह्यतयाऽनुज्ञायन्ते। (१) लाभार्थो धनप्रयोगः कुसीदम् । तत्र वृद्धिः । समं न पादेन वाऽर्धेन वाऽधिकम् । तदाधिक्येऽपि सपाद- अथवा प्रयुज्यमानं प्रयोक्तृसंबन्धि धनमेव कुसीदम् । द्विकं साईद्विकमिति द्विकादिव्यपदेशस्यानिवृत्तेराशङ्का- यदाऽहं स्वल्पं दत्वाऽधिकं ग्रहीष्यामीति धनं दीयते निवारणार्थ समग्रहणम् । यद्यपि नात्र संख्या संख्यान्तर- तत्कुसीदं, तत्र वृद्धिः। सा द्विगुणत्वं नातिकामति । व्यपदेशं निवर्तयति । इदमपि पूर्वेणाजीवतः कल्पान्तरं, तावदुत्तमणेन वृद्धयर्थ धनं दत्तवताऽधमर्णाग्रहीतव्यं, यस्य वा महते धर्माय गृहारम्भो, राजा च नातिधार्मिक यावन्मूलधनं द्विगुणं प्रविष्टम् । ननु वृद्धेद्वैगुण्यं श्रूयते । स्तत्रायं विधिः। येऽसाधुभ्योऽर्थमादायेति न्यायेन । मूलेन सह त्रिगुणं प्राप्नोति । नैवम् । गुणोऽवयव उच्यते। समामिति पाठान्तरम् । संवत्सरं यावदेषा वृद्धिर्न परतो- स तावदवयविनमपेक्षते । प्रकृतं च धनम् । अत: ऽपि । महत्त्वात् द्वैगुण्यं स्यात् ।
मेधा. + मच. ममुवद्भावः। ' (२) द्विकं द्वौ वृद्धिीयते यस्मिन्मूलधने तथा । (१) मस्मृ.८।१५१, मेधा. हृता (हिता) अप्याहृतेति * गोरा. मेधावत्। ४ विर., मच., विता. मविगतम्।
पाठान्तरम् । मिता,२।३९ हृता (हिता); अप.२।३९ मिता. +शेष मविवत् । गोरा. मेधावत्पदार्थाः।
वत् ; मभा.१२।२८ मितावत् , पू.मवि. मितावत् ; व्यक. (१) मस्मृ.८।१४२, मेधा. समामिति पाठान्तरम् । ११० स्मृच.१५८:१६० मितावत् ; विर.१७; पमा. व्यक.१०७ स्मृच.१५५ च शतं समम् (शतमेव च); विर. २२६ उत्त.:२२८ मितावत् , पू.; विचि.११; स्मृचि.९ ८ कं च (ष्कं वा); पमा.२२१ समम् (तथा); विचि.४; विष्णुः; नृप्र.१८सवि.२२८ मितावत्, पू. चन्द्र.६ स्मृचि.७; नृप्र.१८ शतं समम् (धनं स्मृतम्); सवि.२२२ उत्त.; वीमि.२।३९; ब्यप्र.२२९ उत्त.: २३० मितावत् , समम् (तथा) मनुपुर्व (मानुपूर्व्य); ब्यप्र.२२७; सेतु.४; पू.; व्यउ.७६ मितावत् ; व्यम.७५ उत्त.: ७६ मितावत्, प्रका.९२ स्मृचवत् समु.७९ स्मृचवत्। विव्य.२२. पू. विता.४८६ उत्त:४८८ पू. सेतु.९-१० नाति (वाति);
१द्विशता. २ जिव, ३ मासमनु. ४ कोऽपि. ५ यथा प्रका.९४ मितावत् ; समु.८१ मितावत् ; विन्य.२४. मात्रान्यत्वेऽपि संशान्तरन्यप. ६ त्त्वादिकत्त्वादै.
१ यदायं.

Page #105

ऋणादानम्-वृद्धिः
६१३
प्रयोगविषयस्य धनस्यानेन प्रकारेण द्वैगुण्यमुक्तं भवति। सजनोपसर्गपौर्वापर्यप्रयोगसिद्धयर्थमुक्तम् । न हि कश्चितथा च स्मृत्यन्तरम् -'चिरस्थाने द्वैगुण्यं प्रयोगस्य' प्रपचतीति प्रयोक्तव्ये पचति प्रेति प्रयुक्त इति । 'मोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्ट द्विगुणे धने' इति । वृद्धि- वचनमपि 'आधिस्तु भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते' श्वानेकरूपा । कार्षापणेषु प्रयुक्तेषु कार्षापण एव वर्धते। यावद्दानात्तद्विगुणमप्रविष्टं, इत्यपि शक्यते नेतुं, क्वचित् संततिः स्त्रीपशूनां वेति संततिः। क्वचिदाधिभोगः स्मृत्यन्तरैकवाक्यत्वाच्चैतदेव युक्तमध्यवसातुं, उपपादितं गोभूम्यादेः। तत्रेदं द्वैगुण्यं सरूपवृद्धिविषयं केचिदाहुः। चैतन्निपुणतोऽन्यत्र। सकृदाहिता । सकृदित्यनेन व्यवस्थातत्र हि मुख्यं वृद्धेद्वैगुण्यं प्रतीयते, संततौ न विज्ञायते । किं | पितोऽङ्गीकृतः पुनः पुनः प्रयोग इति यावत् ।आधानं स्थासंख्ययाऽस्य द्वैगुण्यमुत परिमाणेनोन्मानता वेयमतो (2) पनमुच्यते। वचनव्यवस्थया च निरूपणम् । स्थापनमेव वेत्यायनिश्चये । पशूनां मूल्याद्धि महार्घत्वं हस्त्यश्वादिषु पुनः प्रयोगश्च द्विगुणीभूते धने अदीयमाने भवति । क्रयविक्रयादौ दृश्यत एव । महाप्रमाणा हि महार्घा यदा द्विगुणवृद्धयर्थ उत्तमर्णः, अधमर्णश्च तदीयेन धनेन भवन्ति । ननु च संततौ सारूप्यमस्त्येव । गोः संतति- महत्कार्य करिष्यन् करणपरिवृत्तिं करोतीति, या प्राक्तनी गोरेव । तत्र भेदोपन्यासो न युक्तो वृद्धिसरूपा संतति- वृद्धिरियं वाऽअप्रभृति वर्धत इति, तदा द्विगुणभूतमपि श्वेति । उच्यते । नैकजातीयत्वमात्रेण सारूप्यं भवति । पुनर्वर्धत एव । पुरुषान्तरसंचारेण वा यदि द्विगुणीभूतं किन्तु वयःपरिमाणादिसाम्येन । अतो युक्तो भेदोप- धनिकस्योपयुज्यते, तदाऽधमर्ण उच्यमानोऽन्यपुरुषं न्यासः । भोगलाभेऽपि कुतो द्वैगुण्यप्रतीतिः। रूपकाणि ददतमर्पयति 'एष त इयद्भिरहोभिर्दास्यतीति' तत्र स्वजनयितुं गावः प्रयुज्यन्ते । गोभूम्यादिपयोयवसादयो हस्तं दीयमानं पुनर्वर्धते । न चायं दानं प्रति प्रतिभूः यथासंभवं भुज्यन्ते । तत्र कीदृशं द्वैगुण्यम् । समा- किं तु निक्षेप्ता दातैव । एतत्तु ऋजुना पुरुषान्तरमचारश्च कचिदृश्यते । वर्षशतानि भूमिरामूलहिरण्यादा- संक्रान्तमिति व्याख्यातम् । अथवा प्रागपि द्वैगुण्याद्यदा नाद्भुज्यते । पठति च याज्ञवल्क्यः -'आधिश्च भुज्यते बन्धमन्यस्मै प्रत्यर्पयति दीनारेषु सलामेषु द्वित्वे तस्यातावद्यावत्तन्न प्रदीयते' इति । अत्रोच्यते । बुद्धिमात्रे बन्धस्य, एष तु धर्माक्षको बन्धस्य, प्राग्वृद्धौ स्थितायां
अयमाणे द्वैगुण्यं कथं विशेषेऽवस्थाप्यते । न हि श्रेत्या । तस्मादह्नः प्रभति पुनद्वैगुण्यमाप्नोति । यदा तदीयं . . सामान्यप्रतिपत्तिर्भवन्ती विना प्रमाणेन विशेषेऽवस्थातु- बन्धकं तदनुज्ञयोत्तमणेनान्यत्राधाय स्वधनं गृह्यते तदा
मर्हति । यत्तु संततावनुपपन्नं द्वैगुण्य मिति । अवगमे यत्नः वर्धते । एष पुरुषान्तरसंचारः । उभयत्र द्विगुणीभूते क्रियतां, मूलमर्षेण परिनिश्चितवता वृद्धिस्तत्सामान्या । प्रयोक्ताऽधमर्णकेन प्रकारेणान्यस्माद्ग्रहणमनुज्ञाप्यते । यत एव तज्जातानां भवति, भूमिभोगेऽपि यवसगोधू- यदि वाऽस्मादन्यद् गृह्यते, ग्रहीता देशान्तरं गमिष्यन् मादौ तत्पच्यमानस्यार्थतः शक्यत एव समत्वं निश्चेतुम् । कार्यान्तरेण चान्यत्र संचारयति । ऋजुस्तु तस्मादेवाधउपकारवचनोऽपि गुणशब्दोऽस्ति । क एवं सति सम- मदनवीकृते प्रयोगे द्विगुणाधिकां वृद्धि नेच्छति । गुणो भवति क उपकारको भवतीति गम्यते । अनेन । अत आह पुरुषान्तरमसंक्रान्ते पुनः क्रिया । प्रयोजनं यावन्मल्यं गोधान्यविनिमयादुत्पद्यते तावदेव चेत्तत च वक्ष्यामः । ये तु ब्याचक्षते । या वृद्धिरुपचिता उत्पन्ना वृद्धिस्तदा भवति समगुणत्वं परिमाणादिसाम्या- । सांवत्सरी युगपत्सर्वा वा दीयते तत्रायं विधिः। या पुनः भावेऽपि । यस्तु क्वचित्समाचारो, भवतैव परिहृतः, प्राप्तदानाऽपि सर्वा न दीयते तत्र द्विगुणादधिकग्रहणमपि । कचिद्ग्रहणं प्रयुञ्जाने समाचारभ्रंशसंभवे स्मृतयो तेषां न शब्दो यथार्थो नाप्याहित इति । सांवत्सरी नियामिका अर्थवत्यः । 'अक्षीणि मे दर्शनीयानि पादा मे तावदुपचिता ग्राह्या द्वितीयसंवत्सरे पुनरानयनमस्त्येवेति सुकुमारतरा' इतिवत्प्रयोगाद्बहुषु बहुवचन मिति शास्त्र- न क्वचिद् द्वैगुण्यनियमः स्यात् । अथ यो द्विगुणीभूतं मारभ्यते । असति विप्रयोगदर्शने प्रत्याख्यायते । उप१ गुण्य. २ दिनि. ३ तिरूप, ४ नयतु. ५ स्तु... १ णो हि वृध्यर्थ. २ प्रति प्रतिप्रतिभूः ३ त्सर्वे वा नीयन्ते त.

Page #106

व्यवहारकाण्डम्
६१४
सलाभं धनमानयति तत्राधिकनिषेधोऽस्तु प्राग्द्वैगुण्याद वृद्धिमात्रदानसमर्थो वृद्धिं ददाति, मूलं तस्यापरिमितग्रहणमिति । एतदपि न किंचित् । यः संवहति तस्यानुग्रहो न्याय्यो नाधिकग्रहणम् । यस्तु राजा द्विगुणीभूतमपि कथंचिदाप्यते तस्याधिकमोक्ष इत्येतदन्याय्यम् । न चाहिते - त्यस्य शब्दस्यायमर्थः । अप्याहृतेति पाठान्तरम् । तथापि सकृच्छब्दो न निश्चितार्थी, न्यायस्तु परित्यक्तः, स्वकृतश्च पाठः स्यान्न मानवी स्मृतिरत्युक्तैव व्यवस्था न्याय्या ।
3
1
धान्यादिषु पञ्चतां पञ्चगुणतां नात्येति । स्मृत्यन्तरे धान्ये चतुर्गुणोक्ता 'हिरण्यवस्त्रधान्यानां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा' इति । तंत्र व्यवस्था, यदि दरिद्रभूतः प्रयोक्ता ग्रहीता च महाधनसंपन्नस्तेन धान्येन महान्तमर्थं कृतवांस्तदा पञ्चगुणाऽन्यथा चतुर्गुणा, सदं फलं वार्क्ष धान्यस्य पृथगुपादानात् । लव उदीच्येपूर्णा विषयः प्रसिद्धः । वाह्यो गर्दभोष्ट्रबलीवर्दादिः । मेधा. (२) या वृद्धयर्थप्रयुक्तधनसंबन्धिनी वृद्धिरतिभूयस्यपि । काले गते सकृदधमर्णादानीता शनैः शनैः मासं प्रत्यब्दं वाऽसौ द्वैगुण्यं नातिक्रामति, मूलद्विगुणैव भवति न ततोऽधिका लभ्यते । धान्ये पुनर्वृद्धिप्रयुक्ते सदे वा वृक्षफले लवे वा ऊर्णमये वाहनीये च बलीवर्दादौ प्रयुक्ते भूयस्यपि काले गते सकृदधमर्णादाहृता सती मूलधान्यादिना सह पञ्चगुणतां नातिक्रामति । गोरा (३) उपचयार्थ प्रयुक्तं द्रव्यं कुसीदं, तस्य वृद्धिः कुसीदवृद्धिः, सा द्वैगुण्यं नात्येति नातिक्रामति । यदि सकृदाहिता सकृत्प्रयुक्ता । पुरुषान्तरसंक्रमणादिना प्रयोगान्तरकरणे द्वैगुण्यमत्येति । सकृदाहृतेति पाठे तु शनैः शनैः प्रतिदिनं प्रतिमासं प्रतिसंवत्सरं वाऽधमर्णादाहृता द्वैगुण्यमत्येतीति व्याख्येयम् । शदः क्षेत्रफलं पुष्पमूलफलादि । लवो मेषोर्णाचमरीकेशादिः । वाह्यो बलीवर्दतुरगादिः । धान्यशदलववाह्यविषया वृद्धिः पञ्चगुणत्वं नातिक्रामतीति । + मिता. २।३९ (४) द्विगुणापि वृद्धिरधमर्णसंप्रतिपत्या मूले निवेशिता पुनर्वर्धत इति सकृदूग्रहणात्सिध्यति । सुवर्णविषयं
* मच. गोरागतम् । ममु. वाक्यार्थः गोरागतः मितागतश्च । + पमा, सवि., व्यम, नन्द मितागतम् १ १ ग्यस्य.
चैतत् । धान्यादावदत्ते तद्वृद्धिश्चिरकालमदीयमाना मूलात्पञ्चगुणत्वं नातिक्रामति ।
Xअप. २।३९
(५) कुसीदवृद्धिः । कुसीदपदं वाणिज्यवृद्धिव्यवच्छेदार्थम् । सकृदाहिता मुल्यग्रहणकालग्राह्या वृद्धिः । या तु प्रत्यह प्रतिमासग्राह्या वृद्धिः सा वृद्धिग्रहणानन्तरं पुनः पुनराधीयत इति न सकृदाहिता । धान्य इति । लवः शराद्यस्त्रं ऊर्णेति केचित् । एतत्त्वया भोक्तव्यं, भोगनिमित्तं चैतावदेतावता कालेन वर्धत इति प्रयुङ्क्ते । + मवि.
(६) कुसीदेति । यदा ऋणिकः स्वयमेव ऋणं सवृद्धिकं पुरुषान्तरदेयं करोति, यदा वा मूलीकरोति धनिको वा धनिकान्तरे त्वाधिं कृत्वा स्वधनं गृह्णाति तदा तद्दिनमारभ्य द्वैगुण्यपर्यन्तं प्रतिदानपर्यन्तं वा वर्धत इति मन्तव्यम् । एवं त्रैगुण्यादावपि सकृदाहिता वृद्धि - र्नात्येति । वस्त्रादावन्यथा त्वत्येति न्यायसाम्याच्चिरस्थान व त्रैगुण्यादौ वृध्युपरमोऽन्यथा तु वर्धत एवेत्यपि मन्तव्यम् । धान्ये इति । तत्प्रत्यर्पणसमयसमृद्धाधमर्णविषयम् । स्मृच. १६० (७) संभवति कश्चिदेतादृशो यो धान्यशतमश्वशतं वाद्विकशतमर्यादया उद्धारेण गृह्णाति स महतापि कालेन धान्यादिपञ्चशतमेव दातुमर्हति नाधिकमिति । अत्र च धान्ये पञ्चगुणत्वमुक्तं, बृहस्पतिना धान्ये चतुगुणत्वमुक्तं, विष्णुमरीचिवसिष्ठहारीतैश्च त्रिगुणत्वमुक्तं, तदत्राधमर्णापकृष्टगुणत्वमध्यगुणत्वोत्कृष्टगुणत्वैर्व्यवस्था, महार्घसमार्घधान्य के कालदेशभेदेन वा व्यवस्था । एवविर. १७-१८ मन्यत्रापि । (८) लवो लवनीयं लोमादि आविकं विहाय । *विचि. १२ (९) षाड्गुण्य निषेधपरमिति मदनरत्ने । व्यप्र. २२९ अकृतवृद्धिग्रहणमर्यादा कृतानुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिध्यति । कुसीदपथमाहुस्तं पञ्चकं शतमर्हति ॥
X विता. अपगतम् । + भाच. मविगतम् । * शेषं मितागतम् । सेतु. विचिवत् ।
(१) मस्मृ. ८।१५२; व्यक. १०८; स्मृच. १५६:१५८ पू.; विर. १४ व्यति (अति); सवि. २२५ पथ (पद); व्यप्र. २३३; प्रका. ९३; समु.८००

Page #107

ऋणादानम्-वृद्धिः
६१५
(१) अनुसरन्त्यनुधावन्त्यनुवर्तन्ते सर्व एवार्था एत- सामान्येनोक्तं तत्प्रतियाचितप्रीतिदत्तादिविषयं मन्तव्यम् । मित्यनुसारः । शास्त्रोदितः समाचारः । स च विविधो
_ +स्मृच.१५६ ऽशीतिभागादिः पञ्चकशतपर्यन्तस्तस्मादधिका वृद्धिः (५) कृता या वृद्धिार्द्वकं त्रिकमिति शास्त्रेण वर्णक्रमेकृता यावत्तथाऽधमणेनोत्तमर्णस्य न सिध्यति, कुतो णोक्ता तस्याः शास्त्रानुसारादधिका व्यतिरिक्ताऽकृता । व्यतिरिक्ता, यतः शास्त्रबाह्येत्यर्थः ।
अतोऽन्या वृद्धिरकृतेत्यर्थः। किं तु कृताऽपि वृद्धिर्वर्णक्रमेण अर्थवादान्तरमाह । कुसीदपथमाहुस्तमिति । कु- द्विकत्रिकशतादिरूपैर्या मासे ग्राह्या। तथा च विष्णु:पुरुषा यत्र सीदन्ति कुसीदं, धर्मेण तद्धनिनो लक्ष्यन्ते । ‘वृद्धिं दारकृतामपि वत्सरातिक्रमे यथाभिहितां वर्णकुसीदिनामयं पन्था मार्गो व्यवहारो न साधूनामिति क्रमेण' द्विकत्रिकादिनेत्यर्थः । किं त्वकृतवृद्धावपि विशेनिन्दा यस्यावश्यमधिका कर्तव्या महद्धि कार्यमयं षान्तरमाह । कुत्सितात्प्रसरत्ययं पन्था इति कुसीदपथः मदीयेन धनेन साधयतीति बुद्धया । तदा वर्णविभाग- अयमुत्तमणों यच्छद्रविषयोक्तं पञ्चकं शतं द्विजातेरपि मनपेक्ष्य पञ्चकं शतं ग्रहीतुमर्हति । लिप्सेदर्थम् । गृह्णातीत्येवं कुत्सितपन्थाः पूर्वोक्ताद्धर्म्यवृद्धिकरादपकृष्ट इदमुच्यते पाठान्तरं 'कृतानुसारादधिकेति । यस्या- । इत्येवं मन्वादय आहुः । इयं चाऽकृता वृद्धिरुद्धारविषये किचनस्य सतः स्वल्पा कृता, तेनैव धनेनान्यथा वा याचनादूर्ध्व बोद्धव्या । तदाह कात्यायन:-- 'प्रीतिमहार्थतां प्राप्तस्तस्यानुसारादधिका क्रियमाणा न दत्तं न वर्धेत यावन्न प्रतियाचितम् । याच्यमानं न सिध्यति, यः परं पञ्चकशतमहति। मेधा. दत्तं चेद्वर्धते पञ्चकं शतम् ॥
म. . (२) ग्रहीतृनृगतमर्थिताविशेषमुत्तमणेन विज्ञाय (६) पूर्वोक्तशास्त्रानुसारात् द्विकशतादिरूपादधिका उक्तवृद्धरधिका वृद्धिः कृता सती यतः शास्त्रबाह्या, अधमणेनाकृता वृद्धिर्न सिध्यति, यतः कुसीदपथमाहुसा च नो सिध्यति । प्रतिषिद्धवृद्धिमार्ग किलैनं शिष्टाः स्तम् । यदा तु व्यवहारावष्टम्भात् उत्तमोऽधिकमप्राहुः । यदपरं शूद्रविषये यदुक्तं पञ्चकं शतं तदसावुत्त- धमर्णेनाकारितं लाभमिच्छति तदा ब्राह्मणे पञ्चक मणों द्विजातेरादातुमर्हति । शूद्रविक्षत्रियद्विजातेरप्या- शतं ग्रहीतुमर्हति, न ततोऽधिकमधमर्णाकारितम् । दातुमर्हति । गोरा.
विर.१४ (३) कृतानुसारात् तदनुसारात् अधिका शास्त्रीय- (७) लोकेन कृतानुसारात् परिमाणादधिका शास्त्रो. त्वेऽपि न सिध्यति । एवमशीतिभागाधिकवृद्धि नियमेन क्तादधिका च कुसीदवृद्धिरुभयानुमतेत्येतावता न ऋणं गृह्यते तदाऽशीतिभागादिः शास्त्रीया। आर्ततया सिध्यति । तथा हि यत् पञ्चकं शतमर्हति तदेव कुसीदतदधिकं शताद्यत्पञ्चकग्रहणं शद्र उक्तं तच्चतुषु वर्णेषु महतीति तथाहुराचार्याः ।
नन्द. ग्राह्यम् । न तु ततो व्यतिरिक्ता विशेषेणातिरिक्ता कृतत्व- (८) अनुसारात् कृतवृद्धयनुसारात् कृता वृद्धिः मात्रेण सिध्यति । एतच्च कुसीदपथं वृद्धिजीविवाहः। अधिका व्यतिरिक्ता पञ्चकोत्तरशतातिरिक्ता न सिध्यति । अत्रैव वृद्धिकृतो दोष इत्यर्थः। *मवि.
भाच. . (४) कुसीदपथमाहुरिति उच्छास्त्रवृद्धिं निन्दयति ।
वृद्धिग्रहणनिषेधः शास्त्रकृतवृध्यनुसारो हि यो वृद्धिग्रहणे लौकिकानां समया- नातिसांवत्सरी वृद्धिं न चादृष्टां विनिहरेत् । चारः स कृतानुसारः। तस्मादधिका वृद्धिरुत्तमर्णादे- | चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिता कायिका च या ।। रकृतवृद्धौ न सिध्यति । यतः सा व्यतिरिक्ता धर्मशास्त्र- (१) संवत्सरे भवा सांवत्सरी । तां अतिक्रान्ता अतिब्राह्येत्यर्थः। अत एव कुसीदपथमाहुस्तं न धर्मपथं + व्यप्र. स्मृचगतं विरगतं च । इति निन्दाऽप्युपपन्ना । 'पञ्चकं शतमर्हति' इति
(१) मस्मृ.८।१५३ विनि (पुन); मेधा. चादृ (चादि); मवि.मेधावत् ; व्यक.१०७ दृष्टां विनि (दिष्टां पुन); स्मृच.
१५७; विर.९ व्यकवत् ; विचि.७ष्टां विनि (ष्टं पुन) च * मच. मविगतं ममुगतं च।
| या (तथा) गौतमः; सवि.२२९ पृ.; मच. व्यकवत् ; प्रका. भ्य. का. ७८

Page #108

६१६
सांवत्सरी । भवप्रत्ययार्थः सामर्थ्यादन्तर्भूतः । अथवा संवत्सरमतिक्रान्ता अतिसंवत्सरेति प्राप्ते वृद्धीकारौ छन्दस्तुल्यत्वात्कर्तव्यौ । येषां वृद्धिरनन्तरप्रक्रान्तपञ्चकं शतं सर्ववर्णविषया सा संवत्सरं यावद्ग्रहीतव्या । नातीते संवत्सरे । अथवा यावत् संवत्सरम् । संवत्सरो वर्ष: तावद्वृद्धिर्न मार्गणीया । अधमर्णेनापि संवत्सरादूर्ध्वं न विलम्बितव्यम् । विनिर्हरेद्विनिष्कृष्य स्वधनादारभ्योपनयेदित्यर्थः । अर्वागपि संवत्सराद्या दीयते साऽप्यतिक्रान्तसंवत्सरैव । अथवा मासादारभ्य संवत्सरस्य यावद्वृद्धिः परिमाणतो निरूपितव्या । मासेन यद्वर्धते संवत्सरेण वेत्येवं प्रयोगः कर्तव्यो, न तु संवत्सरद्वयस्य, लाभार्थी कदाचिच्चिरकालं ग्राहयति किं मे कतिपयाः, मासिकेन लाभेन यदि द्वे वर्षे ततोऽधिकं वा गृह्णासि, तद्ग्रहणे एषा वेयता कालेन वृद्धिस्तत्रा - र्वाचीनमपि दददधमर्णे द्विसांवत्सरी यथाकालकृतां तदा दाप्येत ' एकां वृद्धिमनादेयां न दद्यान्नापि दापयेत्' इति । यथा मासिकी वृद्धिः प्रथमे मासि द्वितीय एवाह्नि शोधयन्दाप्यते, तथा यदैवमभ्युपैति संवत्सरेण यद्वर्धत इति, तदा तथैव दाप्यते न तु तदधिककालकृता । न चादृष्टां विनिर्हरेत् । शास्त्रे या न दृष्टा दशैकादशिकाद्यार्णाधमर्णौ कुरुतः एषाऽपि दिग्भागवणिजामेव । अन्येषां पञ्चकादधिका न तां गृह्णीयात् । 'व्यतिरिक्ता न सिध्यति' इत्यस्यैवाय मनुवाद इति केचित् । इदं तु युक्तम् । अदृष्टामनुपचितामित्यर्थः । यावद्बहुभिर्मासैर्न संहतीभूता तावन्न ग्राह्या दिवसवृद्धिर्मासवृद्धिः ।
ननु च ' मासस्य वृद्धिं गृह्णीयात्' इत्युक्तम् । परिमाणं मासिकं तद्वृद्धेर्न तु ग्रहणम् । 'चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिका कायिका च या' तामपि न विनिर्हरे-दित्यनुषङ्गः । नैवं दद्याद्यद्यप्येधमर्णस्य प्रतिषेधस्तथापि सामर्थ्यादुत्तमर्णस्यैव द्रष्टव्यः, अधमर्णो ह्यार्तः किं न करोति । अथवा विनिहारो ग्रहणमेव । तेनोत्तमर्णस्यैव शाब्दः प्रतिषेधः ।
व्यवहारकाण्डम्
ननु च द्विकादिबुद्धिविधानाच्चक्रवृद्धयादीनां प्रातिरेव नास्ति । किं प्रतिषेधानुषङ्गेण ? उच्यते । अप्राप्तः .९३, समु.८०; भाच दृष्टां विनि (भीष्टां पुन); विव्य. २३ दुष्टां विनि (दिष्टं पुन) च या (तथा) गौतमः . १ नैवा. २ स्याभ
प्रतिषेधः पाक्षिक वृद्धिमनुमापयति । यथा आधाने न ब्रह्मसामाभिगायेदित्यविहितं सामगानं प्रतिषेधेनास्तीति ज्ञापयति । तेनैता अपि प्रतिषेधद्वारेणाभ्यनुज्ञायन्ते । केषांचिंद्दूरव्यवहारिणां चक्रवृद्धयादयोऽपि भवन्ति । ते चे स्थलपथवारिपथिका वणिजः । यथोक्तम् — 'कान्तारगास्तु दशकं सामुद्रा विंशकं शतम् । दद्युर्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्वे सर्वासु जातिषु' इति ( यास्मृ. २।३८ ) । कान्तारगादीनामेव स्वकृता सर्वजातिविषयासाधारणी वृद्धिर्न त्वन्येषाम् । तत्र चक्रवृद्धिः स्मृत्यन्तरे पठिता 'वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धि:' । अन्ये तु चक्रवद्यानगन्त्र्यादिमतां तद्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः । तेषां यस्मिन्नहनि चक्रं वर्तते तत्रैव वृद्धिः । यदा तु नदीसंतारे दुर्दिनादिना अप्रयाणं, तदा नास्ति वृद्धिः । एवमन्येषामपि बलीवर्दादिवाह्यप्रयोक्तृणामीदृशी वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुच्यते । कालवृद्धिः " प्रतिमासं तु कालिका' । मासग्रहणमुपलक्षणार्थम् । याऽनुपचिता वृद्धिर्दिवसे गृह्यते मासि मासि वा यस्याः कालो न प्रतीक्ष्यते, अथ चैतस्मिन्काले यदि न ददासि तदा द्विगुणीभवति धनमित्येकरूपा कालवृद्धिः । कारिता । इत्थंकृतां यावतीं वा परस्परोपकारापेक्षयोत्तम
तु 'व्यतिरिक्ता न सिध्यति' इत्युक्तम् । 'पञ्चकं शतमर्हतीति' । अथवा हिरण्ये प्रयुक्ते वासांसि वृद्धया गृह्यन्ते, तत्राधिलक्षणं द्रव्यं, सा कारिता, यथाभोगलाभे न्यासरूपविषये च स्यात् । कायिका कायकर्मणा संशोध्या । कायजीविका च एषा क्रमेलकादिजीविनाम् । मेघा.
(२) यदि द्वयोर्वा त्रयाणां वर्षाणां रूपकान् न गृह्णाति ततो ददाति । या तु संवत्सरमतिक्रान्ता वृद्धिस्तां न गृह्णीयात् । अदृष्टां चानुपचितामसंहतीभूतामेकद्विपञ्चाहादिजातां न गृह्णीयात् । चक्रवत् गन्त्र्यादियानप्रयोगे सति या वृद्धिः सा चक्रवृद्धिः । सा पूर्वोक्तवृद्धेरधिकाऽपि स्यादित्येवं नानुज्ञाता । सा चार्यस्याभिमता प्रथमानिर्देशान्न विनिर्हरेदित्येतत्संबन्धाभावाच्चक्रवृद्धिं समारूढ इति च वक्ष्यमाणत्वात्, अत एव चेह वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिरित्येवमादिका चक्रवृद्धिशब्देनोच्यते । अपि तु गन्त्र्याश्रिता वा कालिका ' प्रतिमासं तु कालि
१ चिदूनव्य २ न. ३ षां क्रमेण काचैवाधिकादीनाम् ।

Page #109

ऋणादानम्-वृद्धिः केति' स्मरणान्मासि ग्राह्या । कारितेच्छाकृता परस्परापे- मात्रलभ्या वृद्धिरिति कथनार्थ तद्वचनमित्यगतार्थतैव । क्षया वणिक्प्रभृतीनां स्यादन्येषां पुनः कृतानुसारादधिके- न विनिहरेदिति पदद्वयमुत्तरार्धपदैरनुपङ्गात्संवध्यते । त्युक्तम् । कायिका कायकर्मसंख्या वाच्या स्यात् । गोरा. ततश्चायमर्थः । या चक्रवृद्धयादिभेदेन चतुर्वेधा - (३) अथ व्यवहार सिद्धा अप्यधर्महेतु तयाऽकर्तव्या वृद्धिस्तां न गह्णीयादिति । एतदुक्तं भवति । चक्रवृद्धिराह-नातिसांवत्सरी मिति । अतिसांवत्सरी संवत्सरमा- । बुद्धयादयः स्वरसतो न ग्राह्या इति । त्रेणातिक्रान्तामतिशयितां द्विगुणतां गताम् । तथा नादृष्टां नन्वशीतिभागादिवृद्धिरपि प्रतिमासं ग्राह्या कालिका साहत्येन दर्शनायोग्यां प्रत्यग्राह्यां विनिहरेत् गृह्णीयात् । भवति । सा च स्वरसतो गाह्या । तथाऽनतिभूरिपरिमाणा तथा चक्रवृद्धिः वृद्धरपि वृद्धिस्तां न गृह्णीयात् । कालवृद्धिः कारिताऽपि स्वरसतो ग्राह्येव । तथा कायिकाऽप्यतिप्रतिमासं प्रदेया । कारिता द्विगणार्ध्व वृद्धिरशास्त्रीयत्वे- पीडारहिता । तेन तासां कथं प्रतिषेधः । उच्यते । ऽपि तदूर्ध्वमपि मूल्यं वर्धत इति ऋणिकेनार्थितया न चोक्तस्तासां प्रतिषेधः । कासां तर्हि प्रतिषेधः ? कृता । कायिका यावन्न मूलमर्यते तावत्कायेन कलाथ उच्यते । यथा 'पञ्चमाषास्तु विंशत्या एवं धर्मों न कार्यमिति । केचित्त प्रथमान्तत्वादस्य पूर्वणानन्वया- हीयते' इति वसिष्ठवचन विहिता वृद्धिः । 'वसिष्ठकर्तव्यमित्यस्यार्धस्यार्थ इत्याहुः। तत्तच्छम् । यच्छब्देन विहितां बुद्धिमुत्सजेद्वित्तवर्धिनीम्' इति मानववचनायेति पूर्वप्रक्रान्तप्रक्रियानुक्रर्थिन वपास्तम् । मवि. न्तरे प्रतिषेध्यते । एवं 'कुसीदद्धिर्धा विंशतिः ___(४) अत्राद्यपादार्थ केचिदेवमाहुः । आ द्वैगुण्या- पञ्चमाषिकी मासम्' (गौध. १२।२६ ) इति गौत
वृद्धिग्रहणविधानाद्वत्सरादूर्ध्वमपि वृद्धिग्रहणे दोषाभा- मेन विहिता कालिकाऽत्र प्रतिषिभ्यते । कायिकाऽप्यति वादभ्युदयार्थी चेत्संवत्सरादूर्व या वृद्धिस्तां न विनि- पीडावती । तेन न कश्चिद्दोषः । हरेत् न गृह्णीयादिति । अयं तावद ग्राह्यः विरोधाभावात्। ननु गौतमोक्तकालिका धर्म्यत्वेन विहिता कथं अन्ये तु संवत्सराधिका वृद्धिं न गृह्णीयात् । यदि प्रतिषिध्यते । उच्यते । यथा “एवं धर्मो न हीयते' वृद्धिमहत्वेन तावदेव द्वगुण्यं भवेदित्यध्याहत्यार्थमाहः। इति धर्म्यत्वेनापि वसिष्ठविहिता प्रतिषिद्धा तथैव प्रतिते मन्दाः । 'कुसीदवृद्धि द्वैगुण्यं नात्येति' इत्यनेन फलतो बिध्यते । अत्याधिकपरिमाणत्वेनाधर्म्यत्वं चोक्तं मतार्थत्वापत्तेः । वत्सरमात्रेण द्वैगुण्यापादकवृद्धिमहत्त्व- मनुना 'वित्तवर्धिनीम्' इति वदता । कथं तर्हि व सिधुस्यानिषिद्धस्यानुपपत्तेश्च।
गौतमयोधर्म्यत्वेनाभिधानम् । पञ्चकशतवच्छूद्राधमर्ण.. अपरे पुनरेवं व्याचक्षते । शूद्राधमणे प्रतिमासं विषयत्वेनेति ब्रूमः । एवं च शूद्रेतराधमर्णविषयत्वेऽधपञ्चकं शतं गृह्णीयादिति या वृद्धिः प्रागुक्ता सा ब्राह्म- Hत्वात्तत्रैव कथंचिदङ्गीकारवशात्प्राप्ता मनुना प्रतिणाद्यधमणके कथंचिदङ्गीकारवशाद्गृह्यमाणा संवत्सरं षिद्धति मन्तव्यम् । यावद् ग्रहीतव्या । न ततः परमिति । अयमप्यर्थोऽस्तु केचित्तु त्रैवर्णिकेष्वपि धर्म्यत्वमापादयितुं गौतमादिप्राक्तनार्थवत् बहुदोषाभावात् । 'न चादृष्टां विनिहरेत्' वचनमेवं व्याचक्षते। 'माषो विंशतितमो भागः पणस्य इत्यस्यायमर्थः। धर्मशास्त्रेप्वदृष्टां च षटकं शतमित्येवंभूतां परिकीर्तितः' इति स्मृत्युक्तो माषः कार्षापणस्य खबुद्धिकल्पितां वृद्धि न गह्णीयात् इत्यर्थः । ननु 'कृता- विंशतितमो भागः पञ्चमाषिकीत्यत्र परिगृह्यते । तथा च नुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिध्यति' (मस्मृ.८।१५२) सति कार्षापणविंशतेः प्रयुक्तायाः पञ्चमाषिकी वृद्धिरशी. इत्यनेन गतार्थमिदं वाक्यमेवं व्याख्यायमाने स्यात् । तिभागवृद्धिरेव नामान्तरेणेति नास्त्यधर्मत्वाशङ्केति । अस्तु व्यर्थोऽनुवादः । गत्यन्तराभावादिति केचिदाच- अन्ये पुनरन्यथा व्याचक्षते । 'पञ्चकृष्णलको माष' क्षते । दाढार्थमुक्तस्यैव पुनरभिधानमित्यन्ये मन्यन्ते । इति प्रसिद्धो माषोऽत्रापि माषशब्दार्थों भवतु । तथा वस्तुतस्त्वनेन निषेधे कृतेऽप्यकृतवृद्धौ वृद्धिसंप्रतिपत्य- सुवर्णविंशतेः प्रयुक्तायाः पञ्चमाषिकी वृद्धिरशीतिभागभावात् शास्त्रोक्तंब वृद्धिः सिध्यति । नान्या संप्रतिपत्ति- वृद्धेरीषदधिकेति कुतोऽस्या वृद्धेरधर्म्यतेति व्याख्याद्वय

Page #110

६१८
व्यवहारकाण्डम् मप्ययुक्तम् । वसिष्ठवचने तावदुभयथाव्याख्यानेऽपि चक्रवृद्धिं समारूढो देशकालव्यवस्थितः ।। 'वसिष्ठविहितां' इत्यादिमनुवचनविरोधो दुर्वारः । अतिक्रामन्देशकालौ न तत्फलमवाप्नुयात् ४॥ धर्म्यत्वे 'वित्तवर्धिनीमुत्सृजेत्' इत्यस्याघटनात् । गौतम- (१) वाराणसी यास्यामि त्वदीया युग्या मे भाण्डं च वचने त्वेवं षोडशमासैर्द्विगुणा भवतीति स्ववाक्यशेष- नेतुरेषा च ते वृद्धिरिति । तत्र यदि कान्तारनदीसंतरणराविरोधो दुष्परिहरः । तथा हि प्रथमव्याख्यातॄणां ष्टोपप्लवादिना तं देशं न गतस्ततोऽर्वाग्देशात्कियता लाभेन व्याख्याने षोडशमासैः कार्षापणचतुष्कं भवति। द्वितीय- प्रवृत्त्या व्यावृत्तस्तदा यथानिरूपिता वृद्धिर्न दाप्यते । व्याख्यातणां तु सुवर्णपञ्चकं भवति । तस्माद्याख्याद्वय- यतस्तं देशं यावद्वहतां या वृद्धिरप्राप्तानां सा कथं मप्यसंबद्धम् । मत्पक्षे पुनर्वाक्यशेषाविरोधः । व्याव- स्यात् ? दीर्घमध्वानं वहतां युग्यानां महान्क्लेशः स्वामिहारिक निष्कविंशतेः प्रसिद्धमाषपञ्चकवृद्धौ षोडशमासै- नश्च तावन्तं कालं कृतैव वृद्धिर्युग्योपकारः । शीघ्रं तु +गुण्यसिद्धेः। किन्तु धर्म्यत्वविरोधः। स चास्माभिः प्रतिनिवृत्तानां स्वामिनः पुनरन्यत्रोपकारणं संपद्यत एव । परिहृतः । तेन न चोद्यावकाशः । यत एव स्वरसतो एष एवातिक्रमः। एवं कालातिक्रमो मासं मे वहन्तु न ग्राह्या इति प्रतिषेधः । न पुनः सर्वथा न ग्राह्या बलीवर्दाः इयती तव वृद्धिरिति, तत्र यदि पक्षाइति ।
. *स्मृच.१५८-१५९ त्प्रत्येति । तत्र चक्रवृद्धिमधमणः समारूढः प्रतिपन्नो(५) ममैकस्मिन्मासि मासद्वये मासत्रये वा गते ऽङ्गीकृतवानिति यावत् , तस्यां वृद्धौ देशकालौ व्यवतस्य वृद्धिं विगणय्यैकदा दातव्येत्येवंविधनियमपूर्वक- स्थितौ यत्तया पूर्वोक्तेन प्रकारेण देशविशेष कालवृद्धिग्रहणमुत्तमर्णः संवत्सरपर्यन्तं कुर्यात् । नातिक्रान्ते । विशेषं वा आस्थितवान् , न निर्विशेषणमेव कृतवान् , संवत्सरे नियमस्य वृद्धिं गृह्णीयात् । न च शास्त्राददृष्टा- | स एवंविधोऽधमर्णस्तौ देशकालौ अतिक्रामन् न प्राप्नमुक्तधर्म्यद्विकत्रिकशताद्यधिकां गृह्णीयात् । अधर्मत्व-यात्तत्फलं वृद्धयाख्यं नाप्नुयान्न भजेत् न दद्यादिबोधनार्थों निषेधः । चक्रवृद्धयादिचतुष्टयीं चाशास्त्रीयां त्यर्थः ।
. मेधा.. न गृह्णीयात् । तत्र चक्रवृद्धिः स्वरूपेणैव गर्हिता । (२) यदि चक्रवृद्धिः कार्या तदा मयात्र देशेऽत्र काले कालवृद्धिस्तु द्विगुणाधिकग्रहणेन, कायिका चातिवाह- शोधनीयेति यत्र व्यवस्था कृता सा यदि ततोऽन्यत्रान्यदा दोहादिना, कारिता ऋणिकेन याऽनापत्काल एवोत्तमर्ण- च याचते तदा चक्रवृद्धिर्न लभ्यते अपि तु अशीतिपीडया कृता । चतस्रोऽपि वृद्धीरशास्त्रीया न गृह्णीयात् । भागादिर्धम्यवेत्यर्थः। तत्फलं चक्रवृद्धिलाभम् । +मवि.
+ममु. (३) अतिक्रामन् देशकालौ यदि परिभाषितं देशं .. (६) संवत्सरमतिक्रान्ता अतिसांवत्सरी । यद्यत्तमर्णः कालं वाऽतिक्रामति न संनिहितस्तत्र भवति ततः स्वल्पैरेव दिवसैरधमणकर्तुकं धनदानमाशङ्कय वृद्धिं स्वदोषान्न तत्फलमवाप्नुयात् न तां वृद्धिं लभत इत्यर्थः । नियमयेत् , तदा संवत्सरपर्यन्तमेव, न तु तदधिकदिन- फलप्रतिषेधान्मूलं लभते । यथोक्तप्रतिषेधादन्यां वृद्धि वृद्धिमपीत्यर्थः। हलायुधस्तु यदाऽशान्तलाभे ऋणे लाभ- |
| लभेतेति गम्यते।
स्मृच.१५९ ग्रहणवासनावानुत्तमर्णः स्यात् , तदा संवत्सरादर्वागेव
x गोरा.व्याख्यानं अशुद्धिसंदेहान्नोध्दृतम् । लाभं गृह्णीयात् , न तु संवत्सरादूर्ध्वमित्याह । न चादिष्टां पुनहरेदिति न शास्त्रानुक्तप्रकारेण वृद्धि हरेत् । चक्र
+ नन्द. मविवद्भावः । वृद्धिः कालवृद्धिः कारिता कायिका च या वृद्धिस्तां (१)मस्मृ.८।१५६; व्यक.१२६; स्मृच.१५९; विर. शास्त्रानुक्तप्रकारेण न हरेदित्यर्थः। विर.९ ७३, व्यप्र.२६० सेतु.१२; प्रका.९३; समु.८०% भाच. (७) कारिता द्विगुणेन मूल्यमिति कारिता । भाच. चतुर्थे पादे 'धनं धनिक आप्नुयात् ' इति पाठः व्याख्यानात्
प्रतीयते. -* सवि. स्मृचगतम् । + मच, ममुगतम् ।
१ तदीयं पुण्यं मे. २ हेतु. ३ (आस्थितवान्०).

Page #111

ऋणादानम्-वृद्धिः
६१९
(४) चक्रवृद्धिशब्देनात्र चक्रवच्छकटादिभाररूपा | भाजां वणिजां क्षयव्ययायसंविधिज्ञाः परस्परस्य यां वृद्धिं वृद्धिरभिमता । चक्रवृद्धिमाश्रित उत्तम देशकालव्य- स्थापयेयुस्तां राजा प्रमाणीकुर्यात् । तत्राधिगमं प्रतीति । बस्थितो यदि वाराणसीपर्यन्तं लवणादि शकटेन वहामि प्रतिः कर्मप्रवचनीयोऽधिगमस्य लक्षणत्वाल्लक्षणेत्थंभूतातदा ममेदं यद्धनं दातव्यमिति वेतनरूपदेशव्यवस्थितिः । ख्याने तद्युक्ते च द्वितीया । X मेधा. यदि मासं यावद्वहामि तदा मासं यद्धनं दातव्यमिति (२) वार्यध्वयानकुशला अस्मिन् देशे' कालेऽस्मिकालव्यवस्थितिः । एवमभ्युपगत देशकालनियमस्थौ न्नर्थे हिरण्यादिक ऊह्यमाने अयं लाभ इत्येवमादिदेशकालौ दैवादपूरयन् शकटादिनाऽवहन् लाभरूपफलं वेदिनो वणिक्प्रभृतयो यां वृद्धिं तथाविधविषये निरूसकलं न प्राप्नोति । पयन्ति सा तत्र निश्चयार्थ विज्ञेया । गोरा. (३) समुद्रयानकुशला इति वणिमात्रोपलक्षणम् ।
+ममु.
(५) देशकालव्यवस्थितः चक्रवृद्धिं समारूढः, अमुकदेशे अमुककाले वा द्विगुणं धनं मया ग्राह्यमिति व्यवस्थापितचक्रवृद्धिः, स यदि तद्देशकालातिक्रमेण चक्रवृद्धया धनमर्थयते, तदा न चक्रवृद्धिमद्धनं लभते इत्यर्थः । विर. ७३ (६) देशकालव्यवस्थितृः अस्मिन् देशे अस्मिन् काले स्थितः सन् चक्रवृद्धिं समारूढः दातुमुद्यतः अधमर्णः । देशकालौ अतिक्रामन् तं कालं तं देशं अतिक्रामन् ग्रहीतुं नायाति मर्यादानन्तरं धनं धनिक आप्नुयात् । भाच. वृद्धिविशेषस्थापकाः संमुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः । स्थापयन्ति च यां वृद्धिं सा तत्राधिगमं प्रति ॥
(१) किं तत्र नैवास्ति वृद्धिरथवा पञ्चकं शतं नेत्याह – समुद्रयान कुशला इत्यादि । समुद्रयानग्रहणं यात्रोपलक्षणार्थम् | स्थलपथिका वारिपथिकाश्च वणिजो यां वृद्धिं स्थापयन्ति सा तत्राधिगमं प्रति निश्वयं प्रति । सैव निश्वेतव्येत्यर्थः । देशकालार्थदर्शिनोऽस्मि प्रदेश इयानर्थलाभोऽस्मिनियानिति ये पश्यन्ति जानते । न तु समुद्रयान एव च ये कुशलाः कर्णधारादयः ।
अन्ये पूर्वश्लोकमेवं व्याचक्षते यदृच्छाध्याहारेण । अधमर्णेन या देशकालं चाश्रिता तां च प्राप्य तद्देशोदितं फलं लाभाख्यमन्यस्माद्देशाद्यदि नाप्नुयात्तदा कीदृशी तत्र वृद्धिरित्याकाङ्क्षायामुत्तरश्लोकः । चक्रवृद्धिग्रहणं कारिताया अपि प्रदर्शनार्थम् । लोभातिशय
+ मेधावद्भावः । मच. ममुगतम् ।
(१) मस्मृ. ८।१५७ च (तु); व्यक. १०८ मस्मृवत् ; विर. ११ न्ति च यां (न्तीच्छया); विचि. १४; स्मृचि.८; चन्द्र.८ यान (यात्रा); सेतु. १२; विव्य. २५.
व्यक. १०८
(४) दुर्गा देशः कालश्चाल्पोऽर्थस्तल्लभ्यो बहुरिति जानन्तः समुद्रयानकुशलाः । वर्त्मनो दुर्गत्वेन मूलनाशस्यापि संभवात्। यामिति बहुलामपि वृद्धिं कुर्वन्ति, साधिगमं प्रति अधिगमं लाभं प्रति, ऋणिकेन वाणिज्यफंले प्राप्ते एव देया नान्यथा । अत्राधिकवृद्धिग्रहणं समुद्रादौ प्रायिक विपत्तिमनुसंधायेत्यतः समुद्रयायिनां दैवाला भाभावे वृद्धेरप्यदानमित्यर्थः । समुद्रेति चैवंविधाकारादेरप्युपलक्षणम् । वि. (५) स्थलपथजलपथयाने निपुणा इयद्देशपर्यन्तमियत्कालपर्यन्तमूह्यमाने सति एतावाँल्लाभो ग्रहीतुं युक्त इत्येवं देशलाभधनज्ञा वणिगादयो यां वृद्धिं तथाविषये चावस्थापयन्ति सैव तत्र व्यवस्था तत्राधिगमं धनप्राप्तिं प्रति प्रमाणम् ।
*ममु.
याज्ञवल्क्यः धर्म्या वृद्धिः कृतवृद्धिश्च
अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि मासि सबन्धके । वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रिचतुःपञ्चकमन्यथा ॥
(१) एवं तावत् सामान्येन न्यायस्वरुपमभिधायेदानीमृणादानादिव्यवहारस्थानक्रमेण विशेषतः प्रस्तौति ।
X विर. मेधागतं व्यकगतं च । * मच. ममुगतम् । (१) यास्मृ. २।३७; अपु. २५३।६३; विश्व. २ ३९; मिता. अप; व्यक. १०६ १०७; गौमि. १२ २६; स्मृच. १५५; ममु. ८।१४२; विर. ७; पमा २२१; सुबो. २।२५४ च्छतं (च्छुतं); बिचि.३ पू.; स्मृचि.७; नृप्र.१८; सवि.२२१ क्रमाच्छतं द्वित्रि (क्रमाच्च तद्वत् त्रि); मच. ८ १४२:८।४१० पू.; वीमि ; व्यप्र. २२७; व्यउ ७४; व्यम. ७५; विता | ४८ ०; सेतु. ३ पू.; प्रका. ९२; समु. ७९; विव्य. २१ पू.

Page #112

६२०
तत्रायता मन्वादिमिऋणादानस्योक्ता । अतस्तदेव तायद च्यते- अशीतिभाग इत्यादि । यद्यप्यविशेषेणाशीतिभागोऽभिहितः, तथापि ब्राह्मणस्यैवायम् । अन्येषां तु पादवृद्धया वृद्धिकल्पनम् । तथा च बृहस्पतिः - - ' पादो - पचयात् क्रमेणेतरेषाम्' इति । अन्यथा तु बन्धक रहिते द्विकचिकत्वं वृद्धेरित्यभिप्रायः । यचैतद्बुद्धिपरि माणमुक्तं अत ऊर्ध्व न गृह्णीयात् न वर्षा ग्रहणे । त्वर्वाग् विरोधः । विश्व. २१३९
(२) साधारणासाधारणरूपां व्यवहार मातृकामभिधा याधुना अष्टादशानां व्यवहारपदानामाद्यं ऋणादानपदं दर्शयति- 'अशीतिभागो वृद्धिः स्यात्' इत्यादिना 'मोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्टे द्विगुणे धने इत्येवमन्तेन तत्र प्रथममुत्तमर्णस्य दानविधिमाह, तत्पूर्वकत्वादि तरेषां 'अशीतिभागो वृद्धिः स्यात् इत्यादि मासि मासि प्रतिमासम् । बन्धकं विश्वासार्थं यदाधीयते आधि रिति यावत् बन्धकेन सह वर्तते इति सबन्धकः प्रयोगस्तस्मिन्सबन्धके प्रयोगे प्रयुक्तस्य द्रव्यस्य अशीति तमो भागो वृद्धिभ्यां भवति । अन्यथा बन्धक रहिते प्रयोगे, वर्णानां ब्राह्मणादीनां क्रमेण द्वित्रिचतु:पञ्चकं शतं धर्म्यं भवति । ब्राह्मणेऽधमणे द्विकं शतं क्षत्रिये त्रिकं, वैश्ये चतुष्कं शूद्रे पञ्चकं मासिमासीत्येव । द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पञ्च वा द्वित्रिचतुः पथाः अस्मिन् शते वृद्धिदायते इति द्वित्रिचतुः पञ्चकं शतम् । 'संख्याया अविशदन्तायाः कन्' (व्यासू, ५१११२२ ) इत्यनुवृत्ती तदस्मिन्पृध्यायलाभशुहको पदा दीयते' (व्यास. ५।११४७ ) इति कन् वृद्धि चक्रवृद्धिः प्रतिमासं तु कालिका । इच्छाकृता कारिता स्यात्काविका कायकर्मणा ॥ इयं च वृद्धिमांसि मासि गृह्यत इति कालिका । इयमेव वृद्धिर्दिवस गणनया विभव्य प्रतिदिवसं गृह्यमाणा कायिका भवति । मिता (२) अन्यथा बन्धकलमकराहित्य इत्यर्थः । स्मृच.१५५
1
'
व्यवहारकाण्डम्
6
"
* अप., गौमि., ममु., मच, व्यप्र., विता. वाक्यार्थो मितावत् । पमा मितावद्भावः । कुसीदति गोतमवचनम्याख्याने हरदचेन तु गौतमाश्वयोरोध प्रदर्शितः, न समन्वयः । * शेषं मितागतम् ।
:
।
(४) अथ सर्वासु स्मृतिषु प्रमाणनिरूपणानन्तरमेवाष्टादशपदनिरूपणम् । प्रमाणनिरूपणानन्तरं प्रमेयनिरूपणं न्याय्यमिति तदनन्तरमेव अष्टादशपदाख्यं प्रमेयं निरूप्यते । तत्र ऋणादान एव मानुषदिव्यात्मकसफलप्रमाणसाध्यत्वेन उपहारस्य निरूपणात्प्राथम्यादु देशक्रमेण प्रथमं ऋणादानाख्यं विवादपदं निरूप्यते । अन एवोकं 'तेषामावमृणादानम्' इति । तेन पण विंशत्यां पणपादो मासि मासि वृद्धिर्भवति । एतदुक्तं भवति समानजाती सर्वत्र द्विकं शतमेव स्पास्यम् । तथा च क्षत्रियस्य क्षत्रियेऽथम द्विकं शतम् । वैश्वे. ऽधमर्णे त्रिकं शतम् शूद्रेऽधमर्णे चतुष्कं शतम् । तथा वैश्वस्य वैश्वेऽधमर्णे किं शतम् । शुद्रेम त्रिकं शतम् । तथा शूद्रस्य शूद्रेऽधमर्णे द्विकं शतमिति । अनन्तरं चिकं शतं एकान्तरे चतुष्कं शतं धम् भवतीति । + सवि. २२१-२२२ (५) एवं च सवन्धकेऽपि अशीतितमभागरूपवृद्धिस्थाने माषद्र योनसुवर्णद्रयादिसुवर्णशतादी क्षत्रियादिना वृद्धिदेयेत्यूहनीयं न्यायसम्पात् । +वीमि. (६) त्वं च धनातिप्रयोजनकस्वत्वाविनाशकधनदानत्वम् । कालिकवृद्धिदान पूर्वकग्रहणत्वं वा । आद्यलक्षणे पुत्रसंप्रदानदाने व्यभिचारवारणाय प्रयोजनकान्तम् । विक्रये व्यभिचारवारणाय स्वत्वाविनाशकेति । द्वितीये प्रतिग्रहेऽतिप्रसङ्गवारणाय पूर्वकान्तम् । तहणं द्विविधम् सबन्धकवन्धकं च उत्तमर्णस्य निकटे यस्तु विश्वासार्थं स्थाप्यते तन्धकम् । तद्भेदेन वृद्धमेदमाह याशवल्क्यः अशीतीति । कान्तारगास्तु दशकं सामुद्रा विंशकं शतम् । दर्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्वे सर्वासु जातिषु ।। (१) चातुर्वर्ण्यातिरेकेण तु — कान्तारगास्तु दशकमिति । कान्तारगा अरण्यवासिनः तगामिनो वा । + शेषं मितागतम् ।
व्यउ. ७४
(१) यास्मृ. २। ३८; अपु. २५३।६५ पूर्वार्धे (ग्रामान्तरात दशकं समुद्रादपि विंशतिम् ) विश्व. २२४१६ मेघा. २।१५३; मिता; अप; व्यक. १०७; स्मृच.१३६ उत्त.: १५५ विर. ११ स्वकृ (त्मक ); पमा. २२२; स्मृचि.८; नृप्र. १८ पू.; सवि. २२४६ वीमे व्यप्र. २२८६ व्यउ. ७४; व्यम. ७५; विता. ४८२; प्रका. ९२; समु. ७९.
5
1
1

Page #113

ऋणादानम्-वृद्धिः
६२१
सामुद्राः समुद्रव्यवहारिणः । ते प्रतिमासं दशकं विंशकं | इति । अत्र ब्राह्मणादीनामधमर्णत्वं मूर्धावसिक्तादिच शतं दद्युः । यद्वा कान्तारं वर्णापशदत्वं ये गच्छन्ति, जातीनां उत्तमर्णत्वं च प्रदर्शनमात्रम् । हीनोत्तरभावमते कान्तारगाः, वर्णापशदा इत्यर्थः । सह मुद्रया निय- परिगणय्य व्यत्ययेन यथाकथंचिदुत्तमर्णत्वं अधमर्णत्वं मेन वर्तत इति समुद्रो वर्णाश्रमविषयः, तमतिलयन्ति च भवतीत्यर्थः ।
सुबो. ये, ते विपरीतलक्षणया वा सामुद्राः, विकर्मस्था इत्यर्थः। 'संततिस्तु पशुस्त्रीणां रसस्याष्टगुणा परा। दधुर्वा स्वपरिभाषितां वृद्धिं, सर्वे ब्राह्मणादयोऽपि, वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणा परा॥ सर्वास्वपशदजातिष्वित्यर्थः । आपत्कल्पश्चायं ब्राह्मणा- (१) पशुस्त्रीणां वृद्धिः फलभोग्यत्वेनार्पितानां या दीनामित्येतद् वाशब्देन द्योतयति। विश्व.२।४१ प्रसूतिः सा धनिकस्य स्यात् । तुशब्दात् संततिरेव,
(२) कान्तारगादीनामेव स्वकृता सर्वजातिविषया- नापरा वृद्धिरित्यर्थः । पशुस्त्रीणामिति पुंस्पशुसंतानसाधारणी वृद्धिर्न त्वन्येताम् । मेधा.८।१५३ व्यवच्छेदार्थम् । अथवा पशूनां स्त्रीणां च दासीनामिति . (३) ग्रहीतृविशेषेण प्रकारान्तरमाह-- कान्तारगास्तु योज्यम् । इश्वादिरसस्याष्टगुणा परा वृद्धिः । वस्त्राणां इति । कान्तारमरण्यं तत्र गच्छन्तीति कान्तारगाः । ये चतुर्गुणा, धान्यानां त्रिगुणा, हिरण्यादीनां द्विगुणा। वृद्ध्या धनं गृहीत्वाऽधिकलाभार्थमतिगहनं प्राणधन- । तच्चाशीतिभागाद्यनुसारेण यावता कालेन हिरण्यं विनाशशङ्कास्थानं प्रविशन्ति ते दशकं शतं दयः । ये च द्विगुणं, तावतैव धान्यादेः स्वपरिमाणयोगः। समुद्रगास्ते विंशकं शतं मासि मासीत्येव । एतदुक्तं
विश्व.२।४० • भवति कान्तारगेभ्यो दशकं शतं, सामुद्रेभ्यश्च विंशकं, (२) अधुना द्रव्यविशेषे वृद्धि विशेषमाह - संत
उत्तमर्ण आदद्यात् मूलविनाशस्यापि शङ्कितत्वादिति। तिस्तु पशुस्त्रीणामिति । इदानीं कारितां वृद्धिमाह-- 'दद्यर्वा' इति । सर्व वा पशुस्त्रीणां संततिरेव वृद्धिः । पशूनां स्त्रीणां च ब्राह्मणादयोऽधमाः, अबन्धक सबन्धके वा, स्वकृतां पोषणासमर्थस्य तत्पुष्टिसंततिकामस्य प्रयोगः संभवति । स्वाभ्युपगतां, वृद्धि सर्वासु जातिषु दद्युः। मिता. ग्रहणं च क्षीणपरिचार्थिनः।
(४) कान्तारं महावनं तद्गच्छन्तीति कान्तारगा अधुना प्रयुक्तस्य द्रव्यस्य वृद्धिग्रहणमन्तरेणापि वस्त्रादिविक्रयकारिणस्ते दशकं शतं दयः । समुद्रं चिरकालावस्थितस्य कस्य द्रव्यस्य कियती परा वृद्धितरन्तीति सामुद्रास्ते तु विंशकं शतं दद्युः । निष्कादि- रित्यपेक्षित आह- रसस्येत्यादि । शते गृहीते निष्कादिविंशति प्रतिमासं दयः । एवं रसस्य तैलघुतादेर्वद्धिग्रहणमन्तरेण चिरकालावस्थिदशकेऽपि शते । अथवोत्तमर्णसंमतां स्वकृतां सर्वे वर्णा तस्य स्वकृतया वृद्धया वर्धमानस्याष्ठगुणा वृद्धिः परा' । ब्राह्मणादयो वर्णजातिषूत्तमणेषु वृद्धिं दधुः । एतच्च नातःपरं वर्धते । तथा वस्त्रधान्यहिरण्यानां यथासंख्य बन्धकाभावेऽधमर्णानां कान्तारसमुद्रगमनौत्सुक्ये च चतुर्गुणा त्रिगुणा द्विगुणा वृद्धिः परा । वसिष्ठेन वेदितव्यम् ।
अप. तु रसस्य त्रैगुण्यं उक्तम् 'द्विगुणं हिरण्यं त्रिगणं (५) एवमुक्ताशीतिभागादिशास्त्रीयवृद्धिपरिमाणेन धान्यम् । धान्येनैव रसा व्याख्याताः पुष्पमूलसह विकल्पमधमाभ्युपगतवृद्धिपरिमाणस्याह--
* बाल. सुबोबत् । दयुर्वेति ।
स्मृच.१५५ (६) दशकं शतं विंशकं च शतं कृतायामकृतायामपि
(१) यास्मृ.२।३९; अपु.२५३।६४ दिगुणा परा
(द्विगुणा तथा); विश्व.२०४० अपुवत् ; मिता.; अप. स्मृच. वृद्धौ दापयितव्याः।
विर.११
१५५ प्रथमपादः; पमा.२२६; सुबो.२।५६(=) उत्त.; (७) मिता.टीका-- सर्वे वा ब्राह्मणादयोऽधमर्णा
नृप्र.१८; सवि.२२४ प्रथमपादः; वीमि.; व्यप्र.२२८:
२५४ उत्त.; व्यउ.७५; विता.४८५; समु.८०; भाच. xपमा., सवि., बीमि., व्यप्र., विता. मितागतम् । ८१५१ द्विगुणा परा (द्विगुणाः स्मृताः) उत्तः

Page #114

६२३
फलानि च । तुलाधृतमष्टगुणम्' इति । मनुना तु धान्यस्य पुष्यमूलफलादीनां च पञ्चगुणत्वमुक्तम्"धान्ये शदे लवे वाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम्' इति । शदः क्षेत्रफलं पुष्यमूलफलादि लबो मेपोणांचमरीकेशादिः । वाह्यो बलीवर्दतुरगादिः । धान्यशदलववाह्यविषया वृद्धिः पञ्चगुणत्वं नातिक्रामतीति । तत्राधमर्ण1 योग्यतावशेन दुर्भिक्षादिकालवशेन च व्यवस्था द्रष्टव्या । एतच्च सकृत्प्रयोगे सकृदाहरणे च वेदितव्यम् । पुरुषान्तरसंक्रमणेन प्रयोगान्तरकरणे तस्मिन्नेव वा पुरुषे रेकसेकाभ्यां अनेकशः प्रयोगान्तरकरणे सुवर्णादिकं द्वैगुण्या - यतिक्रम्य पूर्ववद्वते । सकृत्प्रयोगेऽपि प्रतिदिनं प्रति मासं प्रतिसंवत्सरं वा वृद्धयाहरणेऽधमर्णदेयस्य द्वैगुण्या संभवात्पूर्वाहृतया सह द्वैगुण्यमतिक्रम्य वर्धत एवं यथाह मनुः 'कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति सकृदाहृता' इति । सकृदाहितेत्यपि पाठोऽस्ति । मिता.
-
व्यवहारकाण्डम्
(२) पशुखीणां महिषीप्रभृतीनाम् । एतच स्वकृतवृद्धी चिरकालमदत्तायां वेदितव्यम् ।
+ अप.
(४) स्त्रियो दास्यः । संतत्यभावे तु प्रयुक्तस्य पश्वादेः पुष्टिरविनाशो वा लाभ इति । स्मृच.१५५
(५) मिता. टीका -- स्त्रीणां दासीनां न कुलस्त्रीणाम् । अधमर्णदेवस्य द्वैगुण्यासंभवादिति । द्वैगुण्यासंभव स्त्वेवं द्रष्टव्यः । प्रतिमासं प्रतिसंवत्सरं वा यस्मिन्दिने वृद्धिदविते तस्मादिनात्पूर्व अभिवृद्धस्य विच्छेदः पुनरपि नूतनत्वेनामिवृद्धिः । एवं च वस्तुतः प्रयोगान्तरमेव भवतीति । यावद्द्द्वैगुण्यं प्राप्नोति तावदविच्छेदेन बुद्धस्य द्रव्यस्य स्थित्यभावादिति । = सुबो. दास्या
(६) बन्धकतानां पशूनां गवादीनां स्त्रीणां दीनां च संततिरेव गवादिप्रयोकुर्बुद्धिः ।
( वचनं
)
परे तु बन्धकत्वेन खापितस्य गोदास्यादेर्बुद्धिं तदभावे संततिमेव वृद्धिं गवादिस्वामिनोऽधर्मणा दद्युरिति ब्याचक्षते । ÷वीमि.
'कुसीदबुद्धिरिति मनुवचनस्य मिताक्षराम्याख्यानं मनी ( पू. ६१४ ) द्रष्टव्यम् । पमा, व्यउ विता. मितागतम् । + शेषवाक्यार्थो मितावत् । व्यप्र. वाक्यार्थः अपवत् । x सवि. स्मृचवत् । मावास्यार्थी मितावद।
वृद्धपरमायधिः 'दीयमानं न गृह्णाति प्रयुक्तं यः स्वकं धनम् । मध्यस्थस्थापितं तत्स्यादूर्धते न ततः परम् ॥
(१) यथोत्पत्या च ददतः दीयमानं न गृहीत इति । स्वकं धनमिति वचनादात्मनेपदयोगाच संनिहितधनिकविषयमेतत् । अन्यथा तु वर्धत एवेत्यभिप्रायः । विश्व. २।४६
(२) मध्यस्थस्थापितं न वर्धते दीयमानमिति । किं च । उपचयार्थ प्रयुक्तं धनं अधमर्णेन दीयमानमुत्तमर्गो वृद्धिलोभाद्यदि न गृह्णाति, तदाधमर्णेन मध्यमहस्ते स्थापितं यदि स्थात्तदा ततः स्थापनादूर्ध्वं न वर्धते । अथ स्थापितमपि याच्यमानो न ददाति ततः पूर्ववत एव । मिता.
।
(३) न गृह्णाति रक्षणाक्षमत्यवृद्धिपत्यादि हेतुनेति शेषः । मध्यस्थस्थापनाभावे स्थापितस्यापि याच्यमानस्वाप्रासी पूर्ववद्वत एव प्रतिदानोयमस्य कृतत्वासंभवात् । स्मृच. १५७ (४) कृतवृद्धपवाद याशवल्क्येन दर्शितः दीयमानमिति । प्रयुक्तस्य द्रव्यस्य बृद्धिग्रहणमन्तरेण चिरकालावस्थितस्य प्ररम् । पमा. २२५
---
नारदः ऋणादाने विषयमेदा
ऋणं देयमदेयं च येन यत्र यथा च यत् । दानग्रहणधर्माश्च ऋणादानमिति स्मृतम् ॥
• अप. मितागतम् ।
(१) यास्मृ. २।४४; अपु. २५४।४; विश्व. २।४६ द्वाति (ह्णीत); मिता; अप; व्यक. १११; स्मृच. १५७ यः (यत्) ध्यस्थ (ध्यस्थं) तत्स्यात् (तत्तु); विर. २१; पमा. २२५; विचि. ११; स्मृचि. ८ यः (यं) तत् (चेत् ) वर्धते न (न वर्धेत ; नृप्र. पैंत व्यासः नृ. १८ व... धनम् (यत्सवन्धनम् ) : १९ व स्वकं (स्वयं); सवि. २२६ यः (यत्) तत्स्यात् (यच्च ); चन्द्र. ४ य: ( चेत् ); वीमि ; व्यप्र. २३४ यः (यत्) तद् (चेत् )। व्यडं. ८.७७ (); व्यम. ७५ य: (यत्) तत्स्यात् ( तस्मात् ); विता. ५०२ तत् (चेत् ); सेतु. १४-१५ य: (यत्) स्थापि (स्वापिं) प्रका. ९२ व (यत्) तत् स्यात् तत्त) समु. ८० वः (द) विग्य. २४.
(२) नासं. २/१; नास्मृ. ४११ मश्चि (र्माभ्यां); अपु. २५३|१३; अभा. ३१नास्मृवत्; मेधा ८१४ यत्र ( यावत् ) प्रथमपादत्रयम् ; मिता. २ ३७; अप. २ ३७ यत्र यथा (यस्य

Page #115

ऋणादानम्-वृद्धिः
६२३
तृनियमा
(१) अत्रायं ऋणशब्दः स्मृतितन्त्रसमयसांकेतिकः । यहणादानव्यवहारपदं तत्पञ्चविंशतिव्यवहारभेद मिन्नं यस्य पार्थात् येन किमपि गृहीतं तस्य संबध्यमानपुरुष- अभिधीयते ।।
अभा.३१-३२ सहितस्य तेन संबध्यमानपुरुषसहितेन तत्सव्याजमपि, (२) तथा 'ऋणं देयमिति । तत्र देयमृणं स्वकृतं यत्र पुनः प्रदेयं प्रत्यर्पणीयं तत्र एवायं ऋणशब्दो | पितृकृतं च, यस्य च ऋक्थं हरेत् । अदेयं स्वकृतं रूढिमुपागतो नान्यत्र । स च पुनरपि सांकेतिकशब्द. द्विगुणादधिकं पितृकृतं च यतादिभिः'। येनेति पुत्रेण द्वयोपलक्षितो विषयव्यापकत्वेन स्थितः । तथा एकमध- भर्ना पित्रा चेति । तथा 'न स्त्री पतिकृतं दद्यादृणं मर्णमुक्तं, द्वितीयमुत्तमर्णमुक्तं चेति । तत्र तावदधम- पुत्रकृतं तथा । अभ्युपेताहते यद्वा सह पत्या कृतं
म । यथा हिरण्यधान्य वस्त्राणां वद्धिर्वित्रिचतुर्गणा। भवेत् । यद्यपि अदेयमित्यत्रैतदन्तर्भतं तथापि द्यतादिरसस्याष्टगुणा वृद्धिः स्त्रीपशनां च संततिः ॥ इत्यादिक- कृतं विशेषानपेशं स्वरूपतोऽदेयम् । इदं मधमर्णमुक्तम् । उत्तमर्ण पुनः। पितृपितामहप्रपिता- दिति । गोबलीवर्दवद्भवति च भेदः । यावदिति महेष्टजनबन्धुवर्गेभ्यो नित्यजलाञ्जलिप्रदानतिलोदक पितृ- द्वैगुण्यपर्यन्तं, तत्रापि भेदः पूर्ववत् । यत्रेति पाठे तर्पणपूर्वकं नित्यनैमित्तिकैकोद्दिष्टपार्वणकालस्य वृद्धि- देशकालग्रहणम् । यत्रैव गृहीतं तत्रैव देयम् । सत्यां श्राद्धेषु पिण्डप्रदानोपलक्षितमुत्तमर्णमिदमिति । अत्र धनिकेच्छायां देशान्तरेऽपि । सति संभवे कालोऽपि, केचिच्चोदयन्ति । हिरण्यधान्यवस्त्राणामेकं अधमर्ण- शरद्यन्विच्छेत् प्रयुक्तं, गृष्मे वा, सत्सु सस्येषु, यदा गृहीतं भुक्तं च युज्यते संतत्या देयम् । उत्तमर्ण- वाऽस्य धनागमं मन्येतेति । यथा मति संभवे सर्व, मपि पितृपैतामहसंक्रान्तं हिरण्यधान्यं संतत्याऽनृणी- असति कश्चिदंशो यावत्क्रमेण संशुद्धमिति । सर्वाभावे कर्तुं युक्तमेव दातुम् । या पुनरसंक्रान्तपूर्वजस्य वराटक- परिक्षीणे च 'कर्म गापि सममिति' । दानग्रहणधर्मा मात्रधनाऽपि संततिः सा कथमधमर्णोत्तमर्णप्रदानाधि- इति, साक्षिलेख्यादयः।
मेधा.८४ कारिणी भवत्विति । अत्रोच्यते । न सम्यक् । आक्षोद्य- । (३) तच्च ऋणादानं सतविधम् । ईदृशमृगं देयं, मिदम् । यतः येन शरीरेण धर्मार्थकाममोक्षपुरुषार्थाना- | ईदृशमदेयं, अनेनाधिकारिणा देयं, अस्मिन् समये देयं. मुपभोगसाधनक्षमः पुरुषो भवति । तदेव शरीरं हिरण्य- अनेन प्रकारेण देवं, इत्यधमर्गे पञ्चविधम् । उत्तमर्गे धान्यादिकपदार्थसर्वाभ्यधिकं पूर्वजप्रसादसंक्रान्तं सं- दानविधिरादानविधिश्चेति द्विविधमिति । एतच्च नारदेन ततेः। अतः साधूत्तमर्णाधमनप्रदानाधिकारिणी पूर्वा स्पष्टीकृतं ऋणं देयमित्यादिना। +मिता.२।३७ संततिरिति । यथा च संतत्या कियददरं, यावदिदमृण- (४) घृतादिकुत्सितेतरकार्याथ पित्रादिकृतमूग द्वयमपि दातव्यमित्येतत्पुरत एव पुरुषोत्तमविचारप्राप्ता- देयम् । कुटुम्बभरणाद्यावश्यकेतरकार्यार्थ पित्रादिकृत. वसरं वक्ष्यामः । एवं ऋणशब्दमात्रस्य निगम उक्तः । मृणमदेयम् । पुत्रपौत्राद्यधिकारिणा बाल्यापगमानन्तइदानी येन यत्र यथा च यच्च तद्देयमदेयं चेत्यादिकं रादिकाले द्वैगुण्यादिप्रकारेण देयमिति यत्तत्सर्वे, तथा सविस्तरवक्ष्यमाणपदार्थ दानधर्मग्रह्णधर्माभ्यामपलक्षितं ।
बन्धग्रहणादिधनप्रयोगधर्माः शनैरित्यादिप्रयुक्तधनादान
धर्माश्च यस्मिन् विवादबिषय उक्ताः तत्पदमृणादानमिति यदा) (दानग्रहणधर्माच्च तदृणादानमुच्यते); व्यक.१०५;
स्मृतमित्यर्थः।
स्मृच.२ स्मृच.२ ममु.८।४ ऋणा...म् (तदृणादानमुच्यते); विर.५
(५) मिता.टीका-तत्र तावरणस्य प्रदानं आदानं यथा च यत् (यदा भवेत् ); पमा.२२०; विचि.१.२%, स्मृचि.७ सवि.२२१ मिति स्मृतम् (विधिः स्मृतः) शेष
वा यस्मिन्निति व्युत्पत्तावपि योगरूढोऽयं ऋणादानशब्दः 'विरवत् । मच.८४ (दानं ग्रहणधर्मश्च तदणादानमुच्यते);
तदेतदभिप्रेत्याह-तच्चेति ।
बाल.२।३७ पीमि.२।३७; ब्यप्र.२२४ विता.४७८ धर्मा (धर्म); सेतु. १७ प्रका.८५ समु.७३, विव्य.२१ ऋणा...म् (क्रगा
+ पमा., सवि., व्यप्र., विता. मितागतम् । दारमिहोच्यते).
१ भागेनेति. २ त्यतथा. ३ (०). ४ न. भ्य. का. ७९

Page #116

६२४
व्यवहारकाण्डम्
कुसीदलक्षणम्
सपादो द्रम्मो भवति । इयं वसिष्ठविहिता अतिधर्मस्थानलाभनिमित्तं यद् दानग्रहणमिष्यते। वती बुद्धिः । एनां वृद्धिं वित्तविवर्धिनी प्रयोजकः सृजेत् तत्कुसीदमिति प्रोक्तं तेन वृत्तिः कुसीदिनाम ॥ प्रवर्तयेदिति ।
अभा.५१ (१) अत्र स्थानशब्दो द्रव्याश्रितः स्वस्थानाश्रितः द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च समं स्मृतम् । परदेशाश्रितश्च द्रष्टव्यः । तद्यथा। स्थानस्थितस्य अवि- मासस्य वृद्धिं गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः ।। नष्टद्रव्यपिण्डस्य यो वृद्धिलाभः । तथा स्वस्थाने स्वस्यैव अत्र ब्राह्मणेषु प्रयोगवृद्धौ द्विकं शतं धर्म्यम् । व्यवहारकस्य यो लाभः । तथा स्थाने स्थाने देशे यो क्षत्रियेषु त्रिकं, वैश्येषु चतुष्कं, शूद्रेषु पञ्चकम् । इयं वृद्धिक्रमाचारेण लाभः तस्य स्थानलाभः । तस्य निमित्तं शते मासवृद्धिर्वर्णानामनुक्रमेणेति । अभा.५१ दानं प्रयोग्यं ग्रहणं सवृद्धिकस्य तस्येति दानग्रहणमिष्यते। द्विकं शतं वा गृहीत सतां वृत्तमनुस्मरन् । एतच्च प्रायोग्यदानग्रहणं स्मृतिसमयशब्देन कुसीदमिति द्विकं शतं हि गृह्वानो न भवत्यर्थकिल्बिषी ॥ नाम प्रोक्तम् । तेन कुसीदेन प्रायोग्येन कुसीदिनां ___ अथवा सर्ववणेष्वपि साधुपुरुषेभ्यः सकाशाद्
अभा.५१ द्विकमेव शतं गह्नीयात् । एतत्सतां वृत्तमित्येवं स्मरन् । (२) स्थानं प्रयुक्तधनस्थितिः, लाभः कलादिप्राप्तिः, एवमनया वृद्धया प्रयोजकोऽर्थकिल्बिषी न भवति । तन्निमित्तं दानं दीयमानं मूलधनं धनिकेन, ग्रहणं
अभा.५.१ गृह्यमाणं तदेव खादकेन ।
*विर.५
वृद्धिप्रकाराः तलक्षणानि च (३) कलाशून्यत्वे तुल्यत्वाद्गौणः प्रयोगः । न हि कायिका कालिका चैव कारिता च तथा परा। तेन वृत्तिर्गुणश्वावश्यापाकरणीयत्वमिति न्यायचतुर्थाध्याये चक्रवृद्धिश्च शास्त्रेषु तस्य वृद्धिश्चतुर्विधा ।। व्यक्तम् । यस्यैव दानं तस्यैव तत्सजातीयस्यैव वा ग्रहणम्। इत्यत्र श्लोके चतुर्विधवृद्धिनामचतुष्टयमिदमुक्तम् । अत एव वाणिज्यार्थप्रयुक्तस्यापि न(?)र्णत्वम् ।xविचि.२ लक्षणं त्विदमुच्यते ।
अभा.५१ (४) स्थानमविनाशः, लाभ उदयः, स्थानलाभौ कायाविरोधिनी शश्वत्पणपादादि कायिका। निमित्तमस्येति स्थानलाभनिमित्तम् । मूलाविनाशेन | प्रतिमासं सवन्ती या वृद्धिःसा कालिका मता। वृद्धिनिमित्तमित्यर्थः । दत्तिर्दानं, गृह्यतेऽस्मादिति ग्रहणं |
(१) नास्मृ.४।१००; अभा.५१.(२) नास्मृ.४।१०१; वृद्धिरुभयार्थमिष्यते । प्रयोग इत्यर्थः । स प्रयोगः | अभा.५१. कुसीदमित्युच्यते । तेन कुसीदेन वृत्तिः प्रयोगजीविनाम् । (३) नासं.२।८७ कारिता (कारिका) परा (स्मृता); नास्मृ.
नाभा.२१८६ । ४।१०२ (कालिका कारिता चैव कायिका च तथा परा । - वृद्धिपरिमाणम्
चक्रवृद्धिश्च शास्त्रेऽस्मिन् वृद्धिदृष्टा चतुर्विधा ।।); अभा.५१
नास्मृवत् ; मिता.२।३७; व्यक.१०७ श्च शा (स्तु शा); बंसिष्ठविहितां वृद्धिं सृजेद्वित्तविवर्धिनीम् ।।
नृप्र.१८ तस्य वृद्धि (वृद्धिवृद्धि) शेषं नास्मृवत् ; व्यउ.७५ अशीतिभागं गृह्णीयाच्छते मासस्य वार्धषी ॥ व्यकवत् ; विता.४७८; समु.७९ श्च शास्त्रेषु तस्य (स्ततः एकशतस्य प्रयुक्तस्य मासे भुक्तेऽशीतिभागवृद्धया प्रोक्ता तस्मात्). * चन्द्र., व्यप्र., सेतु. विरगतम् । x शेषं विरगतम् ।
(४) नासं.२।८८ वृद्धिः सा (सा वृद्धिः) मता (स्मृता); (१) नासं.१८६ यद् (हि) प्रोक्तं (शेयं); नास्मृ.४।९८
। नास्मृ.४।१०३-१०४ शश्वत् (स्वस्व) यिका (कमात्)
मता (स्मृता); अभा.५१ नास्मृवत्; मेधा.८।१५३ यद् (हि); अभा.५१ नास्मृवत् ; व्यक.१०५ प्रोक्तं (शेयं);
(प्रतिमासं तु कालिका); मिता.२।३७ व्यक.१०७. विर.५, विचि.२ व्यकवत् ; स्मृचि.९ व्यकवत् । नृप्र.१८ |
चकवा मारपणपादादि (पणार्धाद्या तु) वन्ती (वति); मभा.१२।३२ यिका. नास्मृवत् , पू., चन्द्र.२ स्थान (स्थाने) वृत्तिः (वृद्धिः); वीमि.
(धिका) पू. स्मृच.१५४ वृद्धिः ... ता (सा वृद्धिः कालिके२०३७ व्यकवत,उत्त.व्यप्र.२२५व्यकवत् सेतु.१-२व्यकवत् ।
रिता) उत्त.; विर.१० व्यकवत; विचि.५ व्यकवत् , पृ., विव्य.२१ दान...प्यते (दानं ग्रहणमुच्यते) पू. (२) नास्मृ. पणबाह्येति हलायुधे पाठः; स्मृचि.७ पूर्वार्ध तु कात्यायनस्य; ४१९९; अभा.५१.
नृप्र.१८ वृद्धिः सा (सा वृद्धिः); ब्यप्र.२२६ उत्त.; व्यउ..

Page #117

ऋणादानम् - वृद्धि:
वृद्धि: साकारतानामर्णिकेन स्वयंकृता । वृद्धेरपि पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुदाहृता * ॥ (१) अनेन श्लोकद्वयेन चतुर्विधाऽपि वृद्धिर्व्याख्याता । किं यदिदं मुनिप्रोक्तं संक्षिप्तव्याख्यानं तदपि विस्तरख्याख्यानं विनाऽपि नातिपरिस्फुटं भवती त्यत एतदुच्यते । अतीतकाला वृद्धिः फलं यस्यां प्राप्यते । सा कालिका वृद्धिरुच्यते । प्रतिमासवृद्धिः स्रावणी वृद्धिः फलदेत्यर्थः । सा च शास्त्रोक्ता वर्णानुक्रमेण पञ्चशतमवधिभूता दृष्टा या पुनर्ऋणिकेनैव अपात्रभूतेन अथवा पात्रभूतेनैव सविशेषार्तिवशात्स्वमुखेनैव
अभा. ५१-५२
(२) कायाविरोधिनी मूलधनाविरोधिनी, शश्वत्पणादशैकादधिका करवृद्धिर्वा कृता । ' वृद्धि: सा कारिता | र्घाद्या तु प्रतिदिनं देयत्वेन पणतदर्धादिका । प्रथममु
भाभ्यां कृता या वृद्धि: सा तु कारिता । व्यक. १०७
नाम यणिकेन स्वयं कृतेति । अथ कायोच्यते । सा च कायाऽविरोधिनी । धरणविधारणादिना न प्रार्थयति । इयं दूरादेव न घटते ! अत्र कायशब्दो द्रव्यपिण्डप्रतिबन्ध एव द्रष्टव्यः । द्रव्यपिण्डो द्रव्यकायः । तस्या• विरोधिनी मूलद्रव्यकायस्याविनाशिनी । सा च स्वस्वपरिमाणपादादिका । किमुक्तं भवति । ऋणिकस्योपरि यो द्रव्य पिण्डकाय दिवसभाटकवृद्धयाचारेण स्वः स्वः दिनप्रतिदिनं पणः पणो देयः । पादः पादो वा देयः । इत्यनेन क्रमेण तं पणं पादं वा प्रतिदिनं गृह्णतो धनिकस्य सुचिरकालेनापि मूलद्रव्यकायमध्यात्किञ्चिन्न पतति । अपरिमितद्रव्यप्रवेश इति । यदा तदा स द्रव्य पिण्डकाय ऋणिकेनाखण्डित एव संपूर्णो देयः । इत्येषा कायाविरोधिनी वृद्धिः कायिकेति नामोच्यते । अतश्चक्रवृद्धिरुच्यते । यस्यां पुनर्वृद्धौ एको द्रम्मः पञ्चशतेन दत्तः । तत्र विंशतिभिर्मासैर्जातं द्र. २ । एतद्रव्यं अन्यैर्विंशतिभिर्मासैर्जातं द्र. ४ । एतेऽपि अन्यैर्विंशतिभि
* मभा. व्याख्यानं कारिता कायिका इत्यादिगौतमवचने (पृ. ६० ७) द्रष्टव्यम् ।
७५; विता. ४७८ ; सेतु. ५-६; प्रका. ९२ स्मृचवत्, उत्त; समु. ७९ स्मृचवत् ; विषय. २२ व्यकवत, पू.
६२५
भूता द्र. ८ । पश्चादन्यैर्विंशतिभिर्जाता द्र. १६ । पुनरन्यैर्द्र. ३२ । इयं वृद्धिरपि पुनर्वृद्धिरुच्यते । अनया वृद्धया यावदेक एव मूलिकद्रम्मः कस्यापि राज्ञ उपरि स्थितः वर्षः ३३ मास ४ तावत्कालेन द्र. ४० । अत्र विंशतिमात्रिकाः परिवर्ता भवन्ति । स च एकद्रम्मः पञ्चशतपञ्चकवृद्धया यावद्विंशतिवारगुणितः तावत्तेन राज्ञा तस्य मूलिकैकद्रम्मं धनिकस्य दातव्यं जातम् । एवं चतुर्विधापि वृद्धिरियं सविस्तरा व्याख्याता ।
(१) नासं. २१८९ कारिता ( कारिका); नास्मृ. ४११०३१०४ अभा. ५१६ मेघा. ८।१५३ ( वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः ); मिता. २।३ ७ यर्णिकेन (अधमर्णेन); व्यक. १०७ उत्त.; मभा. - १२।३१ उत्त; गौमि. १२ ३१ उत्त.; विर.१०६ स्मृचि.७ उत्त, कात्यायनः; नृप्र. १८ व्यप्र. २२६; व्यउ. ७५; विता. ४७९ नाम यणि ( याऽधमर्णि ); सेतु. ६ उत्त; समु. ७९; विव्य. २२ उत्त.
(३) कायाविरोधिनीति, कायः मूलधनशरीरम् । शश्वत् पणार्धाद्या पणतदर्धादिक्रमेण नित्यमुभाभ्यां व्यवस्थापिता, सा नारदमते कायिका । हलायुधेन तु पणाद्येत्यत्र पणवाह्येति लिखितं, व्याख्यातं च पणस्य मूलधनस्य यावदवस्थानं तावत् शश्वत् वर्षसहस्रमपि उत्तमर्णेन वाह्यते प्राप्यते सा कायिकेति । तच्च सकलनिबन्धान्तरेषु पणार्धाद्या इति पाठदर्शनादुपेक्षितम् । वृद्धेरपि पुनर्वृद्धिरिति यत्र वृद्धिरूपं धनं दातुमशक्तोऽधमर्णः सवृद्धिकमिदं दास्यामीति अङ्गीकरोति, तत्र या वृद्धिः सा चक्रवृद्धिरित्यर्थः । *विर.१० (४) अत्र व्यासोक्ता कायिका भोगलाभान्तर्गतैव । नारदोक्ता तु तद्भिन्नेति द्रष्टव्यम् । विचि. ५ देशभेदेन वृद्धिपरिमाणभेदाः 'ऋणानां सार्वभौमोऽयं विधिर्वृद्धिकरः स्मृतः । देशाचारस्थितिस्त्वन्या यत्रर्णमवतिष्ठते ॥ (१) अर्थानां वृद्धिकरविधिः सर्वभूमि सामान्यो * सेतु विरगतं विचिगतं च । x शेषं विरगतम् ।
नासं. २१९० वृद्धिकरः (वृद्धौ कृतः ) स्थितिस्त्वन्या (विधिस्त्वन्यो ) मव (मधि); नास्मृ. ४।१०५ ऋणा ( अर्था ) देशाचार ( या देशाव); अभा ५२ नास्मृवत्; व्यक. १०८ स्त्वन्या (स्तुल्या); स्मृच. १५९६ विर. १२१ विचि. १४ स्मृतः (परः); स्मृचि.८ ऋणा (पण्या) स्मृतः (पर: ); सवि. २२७; चन्द्र. ८ स्मृतः (परः ) तिष्ठ (शिष्य); व्यप्र. २३०; व्यम. ७६ यत्रर्ण (यथर्ण ); सेतु. १३ विचिवत्; प्रका. ९४; समु.८०.

Page #118

- व्यवहारकाण्डम्
.दृष्टः । अन्या तु देशावस्थितिर्या यत्र प्रसिद्धा सा (१) हिरण्यं यथा कयापि वृद्धया गृहीतं, तथा तत्रैव यत्रर्णमप्यवतिष्ठते, व्यवहारतः प्रतिष्ठते । तावदेव वर्धते यावद्विगुणीभूतम् । धान्यं जल्पितवृद्धया
अभा.५२ | तद्दीयमानं प्रतिग्राह्यं तावत् वर्धते यावत् त्रिगुणम् । वस्त्रं (२) स्मृतः, ऋणानां वृद्धिकरो विधिः सर्वत्र भूमा- तावद्वर्धते यावच्चतुर्गुणम् । रसस्तावद्यावदष्टगुणो भूतः। वपीष्टः । यत्र द्वैगुण्यादाणं वर्धमानमवतिष्ठते तत्र | स्त्रीपशूनां च समाधत्तानां या संततिरुत्पद्यते सा द्रम्मदेशाचारस्थितिः । देशान्तराचारस्थितितोऽन्येत्यर्थः। धनिकस्य भवतीति ।
अभा.५२ स्मृच.१५९ (२) स्त्रीपशूनां तु संततिः प्रतिदिवसभुक्तिर्गवां (३) योऽयमाशीतादिवृद्धिप्रकारः स सार्वभौम एव | दोहादिर्वा, स्त्रीणां प्रतिदिवसं कर्म । नाभा.२।९२ . शास्त्रीयत्वात् । देशाचारस्थितिस्तु अन्या सार्वत्रिकत्व- 'सूत्रकर्पासकिण्वानां त्रपुणः सीसकस्य च । . विरोधिनी।
विर.१२ आयुधानां च सर्वेषां चर्मणस्ताम्रलोहयोः ॥ (४) अतोऽन्यो देशाचारापेक्षया। नाभा.२।९० अन्येषां चैव सर्वेषामिष्टकानां तथैव च ।। 'द्विगुणं त्रिगुणं चैव तथाऽन्यस्मिंश्चतुर्गुणम् । . अक्षय्या वृद्धिरेतेषां मनुराह प्रजापतिः । तथाऽष्टगुणमन्यस्मिन् देयं देशेऽवतिष्ठते ॥ तैलानां चैव सर्वेषां मद्यानां मधुसर्पिषाम् ।
(१) कस्मिंश्चिद्देशे द्विगुणावधिवृद्धिरेव, केष्वपि वृद्धिरष्टगुणा ज्ञेया गुडस्य लवणस्य च ॥ .. पुनस्त्रिगुणचतुर्गुणाष्टगुणाऽपि अन्यदेशेष्ववतिष्ठते ।
प्रीतिदत्तवृद्धिः . xअभा.५२ ने वृद्धिः प्रीतिदत्तानां स्यादनाकारिता कचित् । (२) अन्यस्मिन्देशेऽन्यस्मिन्काले च यावता प्रस्थं अनाकारितमप्यूर्व वत्सरार्धाद्विवर्धते ॥ लभते उत्पत्तेः प्राक् तावतैव प्रस्थचतुष्टयमुत्पत्तौ | (१) एषामनन्तरोक्तानां वस्तूनां प्रीतिसंव्यवहारेण लब्धव्यमिति देशकालज्ञाने यत्र द्वैगुण्यादिलाभस्तत्र दत्तानामविचारिता वृद्धिर्नास्ति तावद्यावत्षण्मासं, वर्णक्रमेणैव वाऽस्तु । अस्तु वा मासस्थाने तूनम् । ततः परं त्वकारितापि वृद्धिः षण्मासादुपरि भवतीति । द्वित्रैरपि मासैस्तूने द्विगुणमूनोपचये तु त्रिगुणं धान्यं,
अभा.५२-५३ पुराणे तु मासेन पणैर्वृद्धिरिति संकरजातिपरमिति तु (२) अनाकारितमयाचितमिति क्रियाविशेषणत्वान्नरत्नाकरः। धान्ये त्रिगुणपञ्चगुणत्वे कालभूम्नेति शिष्टाः। पुंसकलिङ्गत्वम् ।
. . अप.२।३७ विचि.१४
(३) वयस्यादेरुपभोगाद्यर्थमर्पितविषये त्वाह वृध्दयुपरमावधिः
नारदः-न वृद्धिरिति । अनाकारिता अकृता । 'हिरण्यधान्यवस्त्राणां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा। प्रीतिदत्तानां प्रतियाचनप्रतिदानदिन निर्देशशून्यानारसस्याष्टगुणा वृद्धिः स्त्रीपशूनां च संततिः ॥ मिति शेषः । अनाकारितमपीत्यादेरयमर्थः । प्रतिदानx स्मृच., पमा., सवि. अभावत् ।
दिन निर्देशे तु तद्दिनमारभ्य षण्मासादूर्ध्व वर्धते प्रीति(१) नासं.१९१ देयं (देशे); नास्मृ.४।१०६ चैव |
(१) vulg.नास्मृ.४।१०७इत्यस्योपरिष्टात् श्लोकत्रयमिदम्। (वाऽपि) तथाऽन्यस्मिन् (तथाऽन्यत्र); अभा.५२ नास्मृवत्; (२) नासं.२।९३ प्रीति (प्रति); नास्मृ.४।१०८ द्विवर्ष स्मृच.१५९; विर.१२; पमा.२२७ छते (छति); विचि (प्रवर्ष); अभा.५२ नास्मृवत् ; मिता.२।३८, अप.२।३७ १४; नृप्र.१९; सवि.२२७; चन्द्र.८; व्यप्र.२३० देयं । कारिता (कारित); व्यक.१०९; स्मृच.१५६; विर.१६) (तत्तु); सेतु.१३ ऽवतिष्ठते (च तिष्ठति); प्रका.९४; समु.८०. | पमा.२२२; विचि.९; स्मृचि.८ रार्धात् (राद्वा); नृप्र.१८ । (२) नासं.२।९२ रस (घृत) च (तु); नास्मृ.४।१०७ द्वि (त्त); सवि.२२४; व्यप्र.२३१; व्यउ.७५; व्यम.७५ त्रिच (त्रिश्च); अभा.३१,५२, मेधा.८।१५१ (= ) धान्य- द्विवर्ष (द्धि वर्ध); विता.४८३ सेतु.८; प्रका.९३ नासंवत् । वस्त्राणां (वस्त्रधान्यानां) पू. समु.८० वृद्धिः (प्रोक्ता). समु.७९; विग्य.२४ रार्धात् (रादि).

Page #119

ऋणादानम्-वृद्धिः दत्तमपीति।
*स्मृच.१५६
वाघुषग्रहणाधिकारी (४) दत्तानामिति दानमत्र समर्पणमात्रपरम् । आपदं निस्तरेद्वैश्यः कामं वाधुपकर्मणा ।
आपत्स्वपि हि कष्टासु ब्राह्मणस्य न वाधुषम् ।। (५) वृद्धिर्देशाचारव्यवस्थया । नाभा.२।९३ (१) किल कृषिगोरक्षादिवृत्तिर्वैश्यस्य शास्त्रविहिता 'प्रीतिदत्तं तु यत्किञ्चिन्न तद्वर्धत्ययाचितम् । शास्त्रोत्पादकैव । तत्पुनर्धान्यवृद्धिप्रयोजनं तस्याप्ययाच्यमानमदत्तं चेद्वर्धते पञ्चकं शतम ।। निषिद्धम् । तेनैतदुक्तं, यदि काचिदापद्भवति, तत
प्रीतिदत्तं यत्किमपि भवति तत्तावन्न वर्धते यावन्न स्तामापदं काममिच्छया वाषिकर्मणा निस्तरेत् । याचितम् । यदा पुनर्याच्यमानमपि न दीयते तदा ब्राह्मणस्य पुनरिदं वाधुपिकं च कष्टास्वप्यापत्सु न षण्मासादागपि तद्दिवसादारभ्य पञ्चकशतवृद्धया विहितमतिनिषिद्धत्वादिति ।
अभा.५३ वर्धते ।
अभा.५३ (२) आपद्ग्रहणं तत्र काम्यनैमित्तिकाद्यप्रवृत्तिः । वाथुषलक्षणम्
तामवस्थां वाधुषकर्मणा निस्तरेद वैश्यः । 'आपदं ऐष वृद्धिविधिः प्रोक्तः प्रीतिदत्तस्य धर्मतः। निस्तरेदिति' वचनादुत्तरकालमुत्सृजेदिति गम्यते । वृद्धिस्तु योक्ता धान्यस्य वाधुषं तदुदाहृतम् ॥ ब्राह्मणप्रतिषेधादेव क्षत्रियवश्ययोः सिद्ध वैश्यग्रहणात्
(१) एष विधिः प्रीतिदत्तस्य कर्मण उद्दिष्टः। कर्म.. क्षत्रियस्यापि नेष्यत इति गम्यते । अन्य आह-- शब्दः क्वचिद्धिरण्यपर्यायवाचको दृष्टः । या पुन ब्राह्मणप्रतिषेधात् क्षत्रियवैश्ययोरनुज्ञायते, वैश्यग्रहणं आंन्यस्य वृद्धिर्भवति, ततो वार्धषिकं नाम वर्तमान प्रदर्शनार्थमिति । वैश्यस्य स्ववृत्तित्वादितरयोः प्रतिषेधो मुच्यते। अभा.५३ युक्ततरः।
नाभा.२।९५ (२) वृद्धिस्तु योक्ता धान्यानामिति धान्यानां वृद्धि
अकृतवृद्धथपवादः मनुक्त्वा गृहीतानां याचितानां अदाने या वर्णक्रमेण पंण्यमूल्यं भृतिया॑सो दण्डो यश्च प्रकल्पितः । द्वैगुण्यादिरूपा वृद्धिरुक्ता, सैव भवति, सा च वार्धष्य वृथादानाक्षिकपणा वर्धन्ते नाविवक्षिताः ॥ मुच्यते इत्यर्थः ।
विर.१६ (१) पण्यमल्यं विक्रीतक्रयाणकमूल्यम् । भृतिः कर्म(३) एष वृद्धि विधिः प्रोक्तः 'कायिका कालिका' करवृत्तिः । न्यासः स्थापनिकमुक्तं द्रव्यम् । दण्डो दोषइत्यारभ्य प्रवृद्धस्याष्टगुणत्वाद्धा धान्यानां वृद्धियोक्ता, विनयो राजकुले । अवहारकं उच्छिन्नकं गृहीतम् । 'त्रिगुणे ति वा, वाधुषमिति यदेतदुदाहृतं, तदेतत वृथादानं यच्चारणमार्गणकादीनां प्रतिपन्नम् । आक्षिककेचिद् धान्यानां त्रिगुणे प्रयोगे वार्धषिक इत्युच्यते ।
(१) नासं.२।९५, नास्मृ.४।१११ षक (षिक); अभा. अन्ये धान्यविषया योक्ता तां य उपजीवति सर्व
५३ नास्मृवत् ; स्मृच.१५९ तृतीयपादं विना; प्रका. विषयां त्रिगुणमुपजीवतीत्यर्थः, स वाधुषिक इति ।
नाभा.२१९४ (२) नास्मृ.२।३६ यश्च प्रकल्पितः (यच्चावहारकम् );
अभा.२६ नास्मृवत् ; मिता.२।३८ भृति (धति); व्यक.११० * व्यप्र. स्मृचगतम् ।
यश्च प्रकल्पितः (यच्चाभिहारिकम् ); स्मृच.१५७; विर.२० (१) नास्मृ.४।१०९, अभा.५३; अप.२।३७न्न तद् व्यकवत् ; पमा.२२४; विचि.१० यश्च प्रकल्पितः (यश्चाभिहा(त्तन) (याच्यमानमयच्छंस्तु वर्धयेत् पञ्चकं शतम्); नृप्र.१८ रिकम् ); स्मृचि.८; नृप्र.१८; सवि.२२६ मूल्यं (माला) धंत्य (धंद) उत्तरार्धं अपवत् : २१ न तद्वर्धत्य (दर्धते न त्व); - यश्च (यत्र); चन्द्र.९ व्यकवत् ; वीमि.२।३९ (=) पण्य विता.४८३ अपवत् :५३१ नृप्र.२१वत्.
(पण्यं) नाविव (नोऽविव) शेषं व्यकवत् ; व्यप्र.२३३; व्यउ. - (२) नासं.२२९४ प्रीतिदत्तस्य (प्रवृद्धस्यह) न्यस्य (न्यानां); ७५ पण्य (पण्यं) स्मृत्यन्तरम् । व्यम.७५ मूल्यं (मूलं); नास्मृ.४।११० धर्मतः (कर्मणः); अभा.५३ नास्मृवत् ; विता.४८४; सेतु.१३ व्यकवत् : ३१५ विचिवत् ; प्रका, व्यक.१०९ न्यस्य (न्यानां); विर.१६ व्यकवत् . । ९३ (=); समु.८०.

Page #120

६२८
.
व्यवहारकाण्डम्
पणा द्यूतहारितद्रव्यम् । एते पणाः सुचिरकालागते- चतुर्गुणं वाऽष्टगुणं कुसीदाख्यमृणं ततः ॥ नापि धनिना सामकाः स्वरूपस्थिता ग्रहीतव्याः, एते कुत्सितात् सीदतश्चाधमर्णात् सकलं धनं यद गृह्यते अविचारिता अविवक्षिता न वर्धन्त इत्यर्थः। अभा.२६ निर्विशङ्करुत्तमर्णैः। चतुर्गुणं वाऽष्टगुणमिति वाकारोंऽना(२) अविवक्षिता अनाकारिता इति । मिता.२।३८ स्थायां, तेन द्वैगुण्या दिलाभः । अत्र कुसीदमृणमित्येव
(३) पण्यस्य वस्त्रादेर्मल्यं पण्यमूल्यम् । उक्तेषु षट्सु लक्षणम् । तच्च नारदोक्तौ स्फुटमेव, शेषं तु कुसीदपदे अकृतवृद्धिनास्तीत्यर्थः । अत्र पण्यमूल्यस्यावृद्धिः अवयवव्युत्पत्तिमात्रकथनम्।
विर.५ प्रवासप्रतियाचनाभावे । न्यासस्य ववृद्धिः प्रतियाचना
ऋणदानविधिः भावे यथास्थितस्यैव । अतो न पूर्वोक्तप्रकरणोक्तवचन- । गृहीत्वाधिं बन्धं वा साधु लग्नकम् ।। विरोधापत्तिः।
स्मृच.१५७ लेख्यारूढं साक्षिमता ऋणं दद्याद्धनी सदा ॥ (४) न्यासो निक्षेपः । पण्यमूल्यन्यासयोश्च याचि- (१) परिपूर्ण सवृद्धिकमूलद्रव्यपर्याप्तमित्यर्थः । तादत्तान्ययोरुपादानं, तयोः पूर्व वृद्धिविधानात् । दण्ड
स्मृच.१३५ उत्तमसाहसादिरूपः । आभिहारिकं छलादिना गृहीतम् । (२) आधिबन्धशब्दौ भोग्याधिपरौ। लग्नकसाधुत्वं . वथादानं धर्ममनुद्दिश्य दत्तमर्पितम् । अविवक्षिताः ऋणदापयितृत्वस्थैर्येण । ऋणप्रयोक्तुश्चायमुपदेशः । उभाभ्यां अपरिभाषितवृद्धयः । विर.२०
विर.५ (५) कात्यायनेन तु यन्निक्षेपपण्यमूल्ययोरकृतापि (३) यथाविश्वासमेतेषां करणम् । अयमुपदेशः । वृद्धिरता तच्छमप्रोषितपरम् । विचि.१० आधिभॊग्यः । बन्धोऽत्र भोगलाभादन्यतः सुवर्णादि । बृहस्पतिः अतो भेदः ।
विचि.३ व्यवहारपदोपक्रमः
(४) नन्वाधिबन्धयोरेकार्थत्वेन लोकप्रसिद्धत्वात्कथं पैदाङ्गसहितस्त्वेष व्यवहारः प्रकीर्तितः। बन्धं वेत्युक्तिरित्याशङ्कायात्र विवक्षितं बन्धशब्दस्यार्थविवादकारणान्यस्य पदानि शृणुताधुना ।।। माह नारदः - निक्षेपो मित्रहस्तस्थो बन्धो विश्वासकः ऋणादानप्रधानानि द्यूताहानान्तिकानि च । स्मृतः । इति ।
व्यप्र.२२४ क्रमशः संप्रवक्ष्यामि क्रियाभेदांश्च तत्वतः ॥ (५) यावत्तावकमृणं न शोच्यते तावदेतदगृहक्षेत्रादि
पदं भाषादि, अङ्गं संशयप्रयोजनादि, तत्सहितः । दानविक्रयाधिकरणाद्यहं न करिष्यामीति निर्बन्धो पदानि अधिकरणानि ऋणादीनि । केनचित् विवादकर- बन्धः । लग्नकः प्रतिभूः ।। णानीति पठित्वा विवादः क्रियते येषु ऋणादानादिषु
वृद्धिप्रकाराः तलक्षणानि च तानीति व्याख्यातं, तत्र पदमनर्थकं स्यात् । द्यूताहा
विधा प्रोक्ता पञ्चधाऽन्यैः प्रकीर्तिता। नान्तिकानि द्यूतावानावसानानि । विर.४ षड्विधाऽस्मिन् समाख्याता तत्वतस्तां निबोधत॥ कुसीदनिरुक्तिः
स्मृतम्); सेतु.२; समु.८० शङ्कः (शङ्क) वा (चा) शेषं कुत्सितात् सीदतश्चैव निर्विशकैः प्रगृह्यते।
व्यमवत् ; विव्य.२१.
(१) व्यक.१०६ स्मृच.१३५, विर.५, पमा.२२०% xपमा., सवि., व्यप्र. स्मृचगतम् । * शेषं विरगतम् ।
विचि.२, नृप्र.१८, व्यप्र.२२४; व्यम.७४; सेतु.२; (१) व्यक.१०५, विर.४ स्त्वेष व्यवहारः प्र (स्सम्यग्
प्रका.८५; समु.७३, विव्य.२१. विवादस्त्वेष) न्यस्य (न्यत्र); पमा.२१९; व्यप्र.२२४ शृणुताधुना (शणुतानि तु); समु.७३...
(२) अप.२।३७ षड्विधाऽस्मिन् ( षड्विधाऽन्यैः ) स्तां (२) व्यक.१०५ प्रधा (प्रदा); विर.४ व्यकवत् ; पमा. (स्ता); व्यक.१०७; स्मृच.१५४; विर.९; पमा.२२०%, २१९; व्यप्र.२२४ नप्रधाना (नोद्ग्रहादी); समु.७३. विचि.५ षड्विधाऽस्मिन् (षड्विधाऽन्यः); स्मृचि..
(३) व्यक.१०६ प्र (तु) ततः (च तत्); विर.५ व्यक- चतुर्विधा (चतुर्गुणा) शेषं विचिवत् । नृप्र.१८ धतं (धय) वत् : विचि.२; व्यप्र.२२५; व्यम.७४ मृणं ततः (मतः | शेष विचिवत् ; सवि.२२२ विचिवत् ; वीमि.२।३७

Page #121

ऋणादानम् - वृद्धिः
(१) अस्मिन्नस्मदीये धर्मशास्त्रे । स्मृच. १५४ षड्विधा मे इति कचित्पाठः । तत्र मे मम
व्यप्र. २२५
मते । कायिका कालिका चैव चक्रवृध्दिरथाऽपरा । कारिता च शिखावृद्धिर्भोगलाभस्तथैव च ॥ कायिकां भोगवृद्धिं च कारितां च शिखात्मिकाम् । चतुष्टयीं वृद्धिमाहुश्चक्रवृद्धया तु पञ्चमीम् ॥ कायिका कर्मसंयुक्ता मासग्राह्या तु कालिका | वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः कारिता ऋणिना कृता ।। गोधोटकादेराधीकृतस्य ‘दोहनवाहनादिकः कायिको व्यापार एव यत्र वृद्धित्वेन कल्पितः सा कायिकेत्यर्थः । मासग्राह्या प्रतिमासं लभ्या वृद्धि: कालिका । वृद्धेरपि प्रतिमासं मूलभावेन पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः । ऋणिकेच्छया कृता वृद्धिः कारिता 'इच्छाकृता कारिता स्यात्' इति स्मृत्यन्तरेऽभिधानात् । तेन छान्दसोऽयं स्वार्थ एव कारितेति णिच् प्रत्ययो द्रष्टव्यः । परप्रेरणया तु कारिता वृद्धिर्निषिद्धैव । Xस्मृच. १५४
|
X सवि., व्यप्र. स्तृचवत् ।
विचिवत् व्यप्र. २२५ विचिवत्; विता. ४७९ कीर्तिता (कीर्तिताः) शेषं विचिवत् ; सेतु. ५ अपवत्, द्वितीयपादं विना; प्रका. ९२; समु. ७८; विव्य. २२ स्मृचिवत्.
(१) अप. २ ३७ थापरा (तोsपरा); व्यक. १०७; स्मृच. १५४ कारिता च (कारिताऽथ ); विर. ९६ पमा. २२० भोंग (र्भाग) शेषं अपवत् ; दकि. ३५६ विचि.५ रथा (स्तथा) रिता च (रिताऽथ); स्मृचि . ७ विचिवत्; सवि. २२२ विचिवत् ; वीमि २१३७ विचिवत्; व्यप्र. २२५ थापरा (तोsपरा ) च शिखा ( सशिखा ); विता . ४८० उत्त; सेतु. ५ रथापरा (स्तथैव च) रिता च (रिताऽथ) स्तथैव च (स्तथापरा); प्रका. ९२ स्मृचवत्; समु.७८ स्मृचवत्; विव्य. २२ रथा ( स्तथा ) रिता च (रिताऽथ). (२) सवि. २२४.
(३) अप. २ ३७ सग्रा (साद्या); गौमि. १२ ३२ प्रथमपादः; स्मृच. १५४; ममु. २।१५३ कर्म ( काय ) तु (च); मा. २२० ऋणि (त्वृणि); सवि. २२३; मच. ८।१५३ मुवत् व्यप्र. २२५; विता. ४८० प्रथमपादः; प्रका. २८३; ससु. ७८ पमावत् नन्द. ८ १५३ संयुक्ता (संशोध्या) तु (च) कारिता ( कारिका ) ..
६२९
प्रत्यहं गृह्यते या तु शिखावृद्धिस्तु सा मता । शिखेव वर्धतें नित्यं शिरश्छेदान्निवर्तते ।। मूले दत्ते तथैवैषा शिखावृद्धिस्ततः स्मृता । गृहात् स्तोमः शदः क्षेत्राद्भोगलाभः प्रकीर्तितः ॥ (१) उदाहरणम् — तण्डुलप्रस्थस्य प्रत्यहं तण्डुलमुष्टिर्गृह्यत इति । गौमि. १२।३२
(२) प्रतिदिन लभ्या तु शिखासादृश्याच्छिखावृद्धिरिति व्यपदिश्यते । किं पुनः शिखासादृश्यमित्यपेक्षिते बृहस्पतिरेवाह 'शिखेव वर्धते नित्यं शिरश्छेदान्निवर्तते । मूले दत्ते तथैवैषा शिखावृद्धिस्तु सा स्मृता' || प्रत्यहं गृह्यते इति संप्रतिपन्नदिनसंख्याविशिष्टवृद्धि ग्रहणकालोपलक्षणार्थम् ।
**स्मृच.१५४
गृहात्तोत्र इत्यादेरयमर्थः । निवासनिबन्धनो गृहसकाशात्संतोष: । क्षेत्रात्संभूतं धान्यादिफलं च भोगलाभाख्यो वृद्धिप्रभेद इति । गृहक्षेत्रग्रहणं स्थावरात्मकभोग्याधेरप्युपलक्षणार्थम् । (३) स्तोमोऽत्र गृहवासनिमित्तकं भाटकम् । गृहमत्रोपलक्षणं, तेन घट्टादावपि स्तोम एव लाभ इति बोद्धव्यम् । विर. १३ (४) शस्यादिफललाभः शद इत्युच्यते । शद्ल
* सवि स्मृचगतम् ।
(१) अप. २।३७ मता (स्मृता); व्यक. १०८ अपवत्; गौमि . १२।३२ या तु (या हि ) मता (स्मृता ) कात्यायन: ; स्मृच. १५४ अपवत् ; विर. १२३ पमा. २२१ पू. विचि . ५-६; स्मृचि.८ नित्यं (या तु); नृप्र. १८ तु सा स्मृता (प्रकीर्तिता) पू.; सवि. २२३ अपवत्; व्यप्र. २२५ पू., अपवत् : २२६ उत्त.; विता.४८० तु (च) मता (स्मृता) पू.; सेतु.६६ प्रका. ९२ अपवत्; समु. ७८-७९ अपवत् विव्य. २२-२३.
(२)अप. २।३ ७ स्तत: (स्तु सा) लाभः प्रकीर्तित: (लाभं तथैव च ); व्यक. १०८; गौमि . १२१३२पू., कात्यायनः; स्मृच. १५४ स्तत: (स्तु सा) स्तोमः (तोष: ) लाभ: (काम:); विर. १२५., १३ उत्त; पमा. २२१ उत्त; विचि. ६; स्मृचि.८१ सवि. २२३ स्ततः (स्तथा) स्तोमः शद (तोषः फलं ); व्यप्र. २२६ पू. : २२५ स्तोमः शदः (तोषः फलं) उत्त; विता. ४८० (गृह्यते तु क्षेत्रफलं भोगलाभः स संस्मृतः ) उत्त प्रका. ९२ स्ततः (स्तु सा) स्तोमः शब्दः (तोप: फलं); समु.७९ स्ततः (स्तु सा); विव्य. २३.

Page #122

ठयवहारकाण्डम्
शातन इति धात्वनुसारात् ।
विचि.६ गोबलीवर्दन्यायाद्धान्यव्यतिरिक्तं पुष्पमूलफलादिकम् । (५) बन्धकीकृताद् गृहान्निवासादिजनितः संतोषः । वाह्यो बलीवर्दतुरगादिः। लवो मेषलोमचमरीकेशादिः।
___ब्यप्र.२२६ स्नेहो मधूच्छिष्टादिः । 'प्रयुक्ते चिरकालिक' इति पदशिखावृद्धयादीनामुपरमावधिः
द्वयं सप्तम्येकवचनान्तेन हिरण्यादिपदेन संबध्यते । 'शिखावद्धिं कायिकां च भोगलाभं तथैव च।। शदवाह्यलयेषु चिरकालिकेष्वित्यध्याहारः । एवं लवणधनी तावत्समादद्यात् यावन्मूलं न शोधितम् ।। स्नेहमयेष्वप्यध्याहारः। स्मृच.१५९-१६० (१) भोग्यादिषु द्विगुणाधिकापि. वृद्धिः। चन्द्र.२ (२) हिरण्ये सुवर्णरजते, कुप्यशब्दोऽत्र हिरण्य. (२) शिखावृद्धयादीनामनुपरममाह-शिखावृद्धि- रजतान्यताम्रादिपरः।।
विर.१८ मिति । न शोधितं न प्रतिदस्तमृणिकेनेत्यर्थः ।
(३) तदेतत्सर्वमधमर्णयोग्यतामुसारेण दुर्भिक्षादिव्यप्र.२३१ कालवशेन व्यवस्थापनीयम् ।
पमा.२२७ याच्यमाना न चेद्दद्यात् वर्धते पञ्चकं शतम् ।। (४) अत्र चिरकालशब्देन प्रतिश्रुताया अशीतिपादोपचयात् क्रमेणेतरेषाम् ।
भागाया वृद्धेर्यस्मिन् समये द्वैगुण्यादिप्रापकत्वं भवति *हिरण्ये द्विगुणा वृद्धिस्त्रिगुणा वस्त्रकुप्यके । ततोऽधिकः कालो गृह्यते। .. व्यप्र.२२८
धान्ये चतुर्गुणा प्रोक्ता सदवाह्यलवेषु च ।। 'तृणकाष्ठेष्टकासूत्रकिण्वचर्मास्थिवर्मणाम् । उक्ता पश्चगुणा शाके बीजेक्षौ षड्गुणा स्मृता। हेतिपुष्पफलानां च वृद्धिस्तु न निवर्तते ॥ लवणस्नेहमयेषु वृद्धिरष्टगुणा स्मृता । ।
(१) किण्वं सुराद्रव्योपादानकारणम् । चर्म फलकः। गुडे मधुनि चैवोक्ता प्रयुक्त चिरकालिके ॥ वर्म कवचम् । हेतिः शस्त्रम् । अप.२।३९ (१) कुप्यं अपुसीसकम् । शदः क्षेत्रफलम् । तच्च (२) चर्म बाणादिनिवारकं फलकम् । वर्म कव.
चम् । हेतिरायुधम् । पुष्पफलयोवृद्ध थनिवृत्तिः प्रतिदान(१) अप.२।३५ व्यक.१०८ स्मृच.१६१; विर.१३, पमा.२३ ०; विचि.६; सवि.२३० भोग (भाग); चन्द्र.२ कां
वेलायां अत्यन्तसमृद्धाधमर्णविषये वेदितव्या । अन्यथा (की); ब्यप्र.२३१; व्यउ.३५, सेतु.७; प्रका.९४ सम. पूर्वप्रकरणोक्तत्रिगुणादिप्रतिपादकवचनविरोधापत्तेः। ८१; विव्य.२३. (२) स्मृच.१८०. (३) विश्व.२।३९.
*स्मृच.१६१ (४) अप.२।३९ सदवाह्य (शदे वाह्ये); व्यक.११०;
(३) अस्थि दन्तशङ्खादि । चर्म कृष्णशारादेः स्मृच.१५९; विर.१८; पमा.२२६; दीक.३५ कुप्यके कृत्तिः । अत्र वृद्धि विशेषवत्तया पुष्पफलयोर्बोधनात् (कुप्ययोः); विचि.१२; स्मृचि.९ वस्त्रकुप्यके (कुप्यवस्नके); विरोधे तत्र दुर्लभे पुष्पफले विवक्षिते, अत्र तु सुलभे सवि.२२७ स्मृचवत् ; चन्द्र.७ पू.; वीमि.२।३९; व्यप्र. इति परीहारः।
___+विर.१९ २२८; व्यम.७५; सेतु.१० वेषु (वेऽपि ); प्रका.९४; समु.८०; विव्य.२५ प्रोक्ता सदवाह्य (वृद्धिः शदे वाह्ये).
* पमा. स्मृचवत् । + चन्द्रे. विरवत् । (५) अप.१३९ जेक्षौ षड् (जेष्वष्ट); व्यक.११०; (१) अप.२।३९ व्यक.११०; स्मृच.१६१, विर. स्मृच.१५९ ष्टगुणा स्मृता (ष्टगुणा मता) :१५३ (-) प्रथ- १९ चर्मास्थिवर्म (पर्णास्थिचर्म); पमा.२२९विचि. माधः; विर.१९; पमा.२२७ स्नेह (स्वेद) शेष स्मृचवत् १३ किण्व (किण्ण) चर्मास्थिवर्म (पर्णास्थिचर्म) स्तु न निव. विचि.१२-१३; स्मृचि.९ क्षौ (च); सवि.२२७ बीजेक्षौ ते (श्च न विधीयते); सवि.२२८; चन्द्र.७ किण्वचर्मास्थि. षड्गुणा स्मृता (बीजस्था षड्गुणा स्थिता) कालिके (कालिका); वर्म (किल्बपत्रास्थिचर्म) निवर्तते (विधीयते); व्यप्र.२३०; चन्द्र.७ कालिके (कालिका); वीमि.२।३९; व्यप्र.२२८ विता.४८७ न निवर्तते (नातिवर्तते); सेतु.११ चर्मास्थिस्मृयवत् ; विता.४८७ प्रयुक्त (षड्गुणा) अन्त्याद्वयम् | वर्म (पूर्णास्थिचम) स्तु न निवर्तते (श्च न विधीयते); प्रका. सेतु.१० प्रथमाधः : ३१५; प्रका.९१,९४; समु.८०० ९४, समु.८१; विव्य.३५ किण्वचर्मास्थिवर्म (विस्वविव्य.२५ प्रथमाधः.
पर्णास्थिचर्म) स्तु न निवर्तते (श्च न विधीयते.)

Page #123

ऋणादानम्-वृद्धिः
(४) किण्णं पैठीमूलम् । हेतिरस्त्रम् । एतच्चा- (१) स्त्र्यादीनामस्वतन्त्रत्वादिति भावः । उद्धृतं कृतवृद्धि निषेधार्थम् । कार्यवशात्तु वृद्धिरङ्गीकृता प्रयोगाय गृहीतम् ।
स्मृच.१३७ भवत्येव । अत एव 'फालकैटाविकस्य च' इति (२) उद्धृतमुद्धरणमृणमिति यावत्। विर.६ . 'पुष्पफलमूलानि च' इति कात्यायनवसिष्ठाभ्यां
वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च द्विगुणत्रिगुणवृद्धिकथनम् । धान्येऽनेकबुद्धयो मूल्यानु- 'ऋणिकेन तु या वृद्धिरधिका संप्रकल्पिता। सारेण । तेन प्रयोगकाले शस्योत्पत्तेश्च प्राक् यादृशं आपत्कालकृता नित्यं दातव्या कारिता तु सा। मल्यं शस्योत्पत्यनन्तरं तस्मादल्पहासे त्रिगुणम् । ततो- अन्यथा कारिता वृद्धिन दातव्या कथंचन ।। ऽधिकहासे चतुर्गुणम् । ततोऽधिकहासे पञ्चगुणमिति । (१) शास्त्रोक्तादधिका धनदातृप्रलोभनार्थ स्वयं एतच्च सर्ववृद्धिकथनमूनमात्र एव । कालान्तरस्यानु- कल्पिता कारिताख्या दातव्या । न पुनरेवंविधा धनिपदेशात् । विचि.१३ केन कारिता दातव्येत्यर्थः।
स्मृच.१५४ (५) देशविशेषविषया वा वेदितव्या । *व्यप्र.२३० (२) ऋणिकेन तु या स्वकार्यतया आशीतभागद्विकअशीतिभागो वर्धत लाभे द्विगणतामियात । शतादिरूपवृद्धितोऽधिका वृद्धिर्व्यवस्थापिता, सा कारिता, प्रयुक्तं सप्तभिर्वत्रिभागोनैर्न संशयः ॥ सा च तेन देया, अन्यथा तेनाव्यवस्थापिता बलेन
द्वैगुण्यहेतुभूतं चिरकालमुदाहर्तु अशीतिभागवद्धया स्वीकारिताऽपि न देयेत्यर्थः। विर.१०-११ प्रयुक्तं धनं अष्टमासाधिकषडवत्सरे पूर्णे द्वैगुण्यं आप- यदि स्वयं कृता न स्यात्कारितां वृद्धिमाप्नुयात् ।। द्यत इत्याह स एव-- अशीतिभाग इति । लाभे एकान्तेनैव वृद्धिं तु शोधयेद्यत्र चर्णिकम् । प्रतिमासमशीतिभागात्मके संगृह्यमाणे । स्मृच.१६० प्रतिकालं ददात्येव शिखावृद्धिस्तु सा स्मृता ।। भोगो यत् द्विगुणादूर्ध्व चक्रवृद्धिश्च गृह्यते । आधिभोगस्त्वशेषो यो वृद्धिस्तु परिकल्पितः । मूलं च सोदयं पश्चात् वाधुष्यं तद्विगर्हितम् ॥ प्रयोगो यत्र चैवं स्यादाधिभोगः स उच्यते ।।
अस्यार्थः, भोगद्वारा द्विगुणाधिकधने प्रविष्टेऽपि (१) अशेषः स्थावरमात्रसंबन्धीत्यर्थः । स्मृच.१५४ क्षेत्रादिविषयस्य यो भोगः, या च चक्रवद्धिः, यदपि (२) आहितस्य भोगो वृद्धिरित्येवं कल्पयित्वा यत्र आध्युन्मोचनसमये पुनः सोदयधनग्रहणं, तद्वार्धष्यं विचि.२ यच्छेत् (दद्यात् ); चन्द्र.५; सेतु.२ यच्छेत् (दयात्) विगर्हितं अधर्माय तद्भवति, न तु भोगादिकं तन्न तु य (च य); प्रका.८५, समु.७३, विव्य.२१ विचिवत्. लभते एव तल्लाभस्य तैस्तैर्वाक्यबोधनात् । xविर.१४ (१) व्यक.१०७; स्मृच.१५४; ममु.८।१५३ तु या कात्यायनः
(कृता) तु सा (तथा); विर.१० कारिता तु सा (सा तु कारिता) ऋणग्रहणानधिकारी
न दातव्या (दातव्या न); विचि.५ कल्पि (कीर्ति); स्मृचि. नै स्त्रीभ्यो दासबालेभ्यः प्रयच्छेत् किञ्चिदुद्धृतम् ।
८ विचिवत् ; सवि.२२३; मच.८।१५३ ऋणि (धनि)
का सं (काम) त्काल (त्काले); व्यप्र.२२६ कारिता तु सा (सा दाता न लभते तत्तु तेभ्यो दत्तं तु यद्वसु॥
तु कारिता) बृहस्पतिः; व्यम.७४ तृतीयाधं विना; सेतु.६ * शेष स्मृचवत् । - विचि. विरगतम् ।
कल्पि (कीर्ति) कारिता तु सा (सा तु कारिता); प्रका.९२ (१) व्यक.१०६ नैन (नैव); स्मृच.१६०; विर.७ स्मृचवत् ; समु.७९, विव्य.२ कल्पि (कीर्ति) त्काल (त्काले). व्यकवत् ; प्रका.९४; समु.८१.
(२) समु.८०. (३) स्मृच.१५४ (-); सवि.२२३; (२) व्यक.१०९; ममु.८।१५३ भो (भा) मूलं (पणे);
(ण) व्यप्र.२२६ उत्त.; व्यम.७४ उत्त.; प्रका.९२; समु.७९ विर.१४; विचि.८ यत् (यो) तद्वि (तत्तु); मच.८।१५३ .
र्णिकम् (र्णिकः). ममुवत् ; वीमि.२।३९ तद्वि (तत्तु):२।६४ गो यत् (गाय) तद्वि (तत्त); विव्य.२३ गो यत् (गाय) तद्वि (तत्र).
(४) व्यक.१०८; स्मृच.१५४; विर.१२ तः (ता); (३) व्यक.१०६ तु य (च य); स्मृच.१३७ किञ्चि (क्वचि) विचि.६ व्यत्र
विचि.६, व्यप्र.२२६ गो य (गे य); सेतु.६-७; प्रका.९२; विर.६; पमा.२५५ किन्निदुद्धतम् (कचिदुद्धते) दाता (दान); | समु.७९.
व्य, का.८०

Page #124

६३२
व्यवहारकाण्डम्
ऋणप्रयोगः तत्र या बुद्धिरसावशेष आधिभोग इत्यर्थः।। (२) उद्धारोऽत्र कलामव्यवस्थाप्य गृहीतं धनम् ।
विर.१३ | दिशं व्रजेत् अर्थिसादेश्यं त्यजेत् । तस्य अधमर्णस्य (३) यस्मिन् ऋणादानप्रयोगे स्थावरोपभोग आधि- | देयं तद्धनं भवति ।
बिर.१५ त्वेन परिकल्पितः तत्र सा वृद्धिः आधिभोग इत्युच्यत पंण्यं गृहीत्वा यो मूल्यमदत्वैव दिशं व्रजेत् । इत्यस्यार्थः।
व्यप्र.२२७ ऋतुत्रयस्योपरिष्ठात् तद्धनं वृद्धिमामुयात् ।। वृद्धथुपरमावधिः
अप्रतियाचितविषयमेतत् । किमंत्र वृद्धः परिमाणम् । कुप्यं पञ्चगुणं भूमिः तथैवाऽष्टगुणा मता। उच्यते । अधमर्णाद्यङ्गीकारायत्तपरिमाणस्यात्रासंभवासद्य एवेति वचनात् सद्य एव प्रदीयते ॥ दन्यस्य च पुरुषबुद्धिकल्पितस्य शास्त्रबाह्यस्यायुक्तत्वामणिमुक्ताप्रवालानां सुवर्णरजतस्य च । च्छास्त्रोक्तमेव परिमाणं ग्राह्यम् । तच्च पूर्वस्मिन् तिष्ठति द्विगुणा वृद्धिः फालकैटाविकस्य च ॥ प्रकरणे दर्शितम् 'अशीतिभागम्' इत्यादिना। तिष्ठति चिरादपि द्वैगुण्याधिका न भवतीत्यर्थः ।
स्मृच.१५६ फालं फलोद्भवं कार्पासादि । कैट कीटभवं वस्त्रादि । निक्षेपं वृद्धिशेषं च क्रयविक्रयमेव च। आविकं मेषभवं कम्बलादि। . विर.१७ याच्यमानमदत्तं चेद्वर्धते पश्चकं. शतम् ॥ "तैलानां चैव सर्वेषां मद्यानामथ सर्पिषाम् । (१) क्रयविक्रयशब्देन पण्यमूल्यं लक्ष्यते । . . वृद्धिरष्टगुणा ज्ञेया गुडस्य लवणस्य च ।।
स्मृच.१५६ याचितपण्यमूल्यादिवृद्धिः तदपवादश्च . (२) वृद्धिशेषमिति यद्यपि. कर्मधारयसमासोऽभ्यर्हिकृत्वोद्धारमदत्वा यो याचितस्तु दिशं ब्रजेत् । तत्वात् अत्र विवक्षितः, तथापि वृद्धिपदसमानाधिकरणः ऊध्वं मासत्रयात्तस्य तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात् ॥ (१) यश्च याचितकमादाय याचितोऽप्यदत्वा देशा
* पमा., सवि., व्यप्र. स्मृचगतम् ।
(१) व्यक.१०९; स्मृच.१५६ यो (यौ) तद्धनं वृद्धिमा स्तरं व्रजति तं प्रति तेनैवोक्तम्- कृत्वोद्धारमित्यादि। (धनं वद्धिमवा); विर.१५, पमा.२२४ स्मृचवत् ; विचि.८
+मिता.२।३८ स्मृचि.८ द्धनं (त्पण्यं) नारदः; नृप्र.१८ तद्धनं (मौल्यं) मा
(मवा); सवि.२२५, व्यप्र.२३२; व्यम.७५, विता.४८४ + पमा., व्यप्र., व्यम. मितावत् ।
दिशं (दिशि); सेतु.७-८; प्रका.९३. स्मृचवत् ; समु.७९ (१) सवि.२३०.(२) ब्यक.१.१० फाल (शाण); स्मृच. १६०; विर.१७ विचि.१२ ठति (ठतो); स्मृचि.९, सवि.
, नारदः; विव्य.२३. २२८ रज (रचि ) द्वि (त्रि)चतुर्थपादं विना; चन्द्र.६ .
(२) मिता.२।६७ यवि (यं वि) नमदत्तं चेत् (नो न वीमि.२।३९ फा (का); व्यप्र.२२९ फा (फ); व्यम.७५ .
चेद्दद्यात् ); व्यक.१०९ नमदत्तं (नेन चेद्दद्यात्); स्मृच.१५६, फा (फ) कस्य च (कस्य तु); विता.४८७ प. सेतु.९, २१८, विर.१५ यवि (यं वि); पमा.२२४ क्षेपं (क्षिप्त); समु.८० सुवर्ण (स्वर्णस्य).
विचि.८ मितावत् ; स्मृचि.८ अदत्तं चेत् (न चेद्दद्यात्) (३) व्यक.११० लानां (लानि) मथ (भपि); स्मृच. नारदः; नृप्र.१८,२४ अदत्तं चेत् (न चेद्दद्यात् ); सवि.३१० १६०; विर.१९ ज्ञेया (प्रोक्ता); पमा.२२८ चैव (च); (=); चन्द्र.३४ स्मृचिवत् ; वीमि.२१६५ मितावत्, व्यप्र. विचि.१२ विरवत् ; स्मृचि.९, सवि.२२७; चन्द्र.६ विर- २३२ क्षेपं (क्षिप्त) यमे (य ए): २८३ यवि (यं वि) शेषं स्मृचिबत् ; वीमि.२।३९ विरवत् ; व्यप्र.२२९; व्यम.७६; सेतु. वत् : ३४३ (=) यवि (यं वि); व्यउ.७७ याच्यमानमदत्तं १० मथ (मपि) लेया (प्रोक्ता); प्रका.९४; समु.८१. (याचितस्ते न दद्यात् ) उत्त., स्मृत्यन्तरम् : ८० याच्यमानमदत्तं
(४) मिता. २।३८ त्वो (तो); अप.२।३७ त्वो (तो) चेत् (दीयमानं न चेद्दद्यात्); व्यम.७५ क्षेपं (क्षिप्त) यवि (यं वि): ऊर्ध्व मासत्रयात्तस्य (ऋतुत्रयस्योपरिष्टात्) वृ (क); व्यक. ८५ यवि (यं वि) शेषं स्मृचिवत् ; विता.५६० यविक्रय १०९; विर.१५ स्तु (श्च); पमा.२२३ त्रयात्त (प्रयात); (यं याचित) नमदत्तं (नो न दद्यात् ) : ६१९ यवि (यं वि) विचि.८; नृप्र.१८; व्यप्र.२३२; व्यउ.७५ (-) मिता- नमदत्तं (नो न दद्यात् ) नारदः; सेतु.८ यवि (यं वि) चेतू (वै); वत् ; व्यम.७५सेतु.७; समु.७९; विव्य.२३.
समु.७९ पमावत् ; विग्य.२३ मितावत् .

Page #125

ऋणादानम्-वृद्धिः
६३३
तम् ।
शेषपदार्थः शेषिणमपेक्षते एव तदाकाङ्क्षायां च बुद्धि- (१) कृतोद्धारं याचितकमादायेत्यर्थः । स्मृच.१५६ शब्देन साक्षादुपस्थापिताया एव वृद्धेः शेपित्वं युक्त- (२) याचितकमर्पितम् ।
विर.१६ मिति वृद्धेरेव शेषः स च दत्तवृद्धेरन्यः । क्रयं क्रयद्रव्यं (३) एतच्चाप्रतियाचितविषयम् । +पमा.२२३ वस्त्रादि । विक्रय विक्रयसाधनमूल्यम् । तेन यो मूल्यं (४) देशान्तरगमनं तत्राऽविवक्षितम् । विचि.९ गृहीत्वा विक्रीतमपि वस्त्रादि याचितं न ददाति, स, स्वदेशेऽपि स्थितो यस्तु न दद्याद्याचितः क्वचित् । पञ्चकशतक्रमेण वृद्धिं दद्यादित्यर्थः। विर.१५ तं ततोऽकारितां वृद्धिमनिच्छन्तं च दापयेत् ।।
(३) याचिते ततः पण्मासानन्तरं पणशते पञ्चपणा- (१) यः पुनः स्वदेशे स्थित एव याचितो याचितकं त्मिका बुद्धिः शद्रेण देया। द्विकं त्रिकमित्याद्येकवाक्य- न ददाति तं याचितकालादारभ्य वृद्धि दापयेद्राजा। ताबलात् । विचि.९
*मिता.२।३८ (४) प्रतियाचने त्वेतस्य निक्षिप्तवृद्धिशेषयोश्च (२) अत्र च वत्सरातिक्रमे द्विकादिरूपा वृद्धितद्दिनमारभ्य प्रतिमासं शते पञ्चकं वर्धत इत्यप्याह स बोद्धव्या ।
विर.१६ एव-निक्षिप्तमित्यादि ।
व्यप्र.२३२ (३) ततः प्रतियाचितकालादारभ्येत्यर्थः । एतत् 'प्रीतिदत्तं न वर्धेत यावन्न प्रतियाचितम् । कञ्चिदवधिमपरिकल्प्य याञ्चाऽप्राप्ते ज्ञेयम् । अवधि याच्यमानमदत्तं चेत वर्धते पञ्चकं शतम ॥ स्वीकृत्य तदतिक्रमे त्वतिक्रमदिनमारभ्य तद्धनस्य वृद्धि
(१) अतश्चास्य प्रीतिदत्तस्यायाचितस्यापि दानदिव- ज्ञेया । 'तदहा वृद्धिमाप्नुयात्' इति न्यायसाम्यात् । सादारभ्य यावद्विगुणं कालक्रमेण वृद्धिरित्यनेन वचने- |
व्यप्र.२३२ नोच्यत इति तदप्यसत् । अस्यार्थस्यास्माद्वचनादप्रतीते- चर्मशस्यासवद्यूतपण्यमूल्येषु सर्वदा । दिगुणं प्रतिदातव्यमित्येतावदिह प्रतीयते । मिता.२।५६ स्त्रीशुल्के च न वृद्धिः स्यात् प्रातिभाव्यागतेषु च ।।
(२) प्रीतिदत्तं प्रीत्या प्रामितकदत्तम् । अत्र मासत्रयो- ___+ व्यप्र. पमावत् । * स्मृच. मितावत् । परि वृद्धिः। पूर्वलिखितकात्यायनवचनैकवाक्यताबलात्। स्योपरिष्टात्); सवि.२२५; चन्द्र.५ विरवत् ; ब्यप्र.२३२
विचि.. | व्यम.७५ संवत्सरात् (मासत्रयात्); विता.४८३ व्यमवत् । .. (३) प्रतियाचनदिनमारभ्य पणशतस्य पणपञ्चकं |
| सेतु.८ विरवत् ; प्रका.९३; समु.७९. प्रतिमासं वर्धत इत्यर्थः।।
(१) मिता.२।३८ ; अप.२।३७ (स्वदेशस्थोऽपि वा यस्तु न व्यप्र.२३२
| दद्याद्याचितोऽसकृत् । स भाऽऽकारितो वृद्धिमनिच्छन्नपि चा. 'यो याचितकमादाय तमदत्वा दिशं व्रजेत् ।
वहेत् ); व्यक.१०९ तं ततो (स तत्रा) शेषं अपबत् ; स्मृच. ऊर्ध्व संवत्सरात्तस्य तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात् ॥ १५६ विर.१६ पूर्वार्ध अपवत् , तं ततो (स तत्रा) न्तं च
(१) मिता.२।५६ (प्रीतिदत्तं तु यत्किंचिद्वर्धते न त्वयाचि- दापयेत् (न्नपि चावहेत्); पमा.२२३ ततोऽ (ततः); विचि.९ तम् ); ब्यक.१०९; स्मृच.१५६;ममु.८।१५२ नमद (नं न | न्तं च दापयेत् (न्नपि चाहरेत् ) शेषं विरवत् ; स्मृचि.८ दापद); विर.१५; पमा.२२३, विचि.९ अवत्तं चेत् (न चेहत्त); येत् (वाहरेत् ) शेषं विरवत् , नारदः; नृप्र.१८ कचित् नृप्र.१८ ममुवत् ; सवि.२२६ चेत् (च) स्मरणम् ; मच. (सकृत् )च्छन्तं च(च्छन्नपि);सवि.२२५ शेऽपि(शेऽव) स्मरणम् । ८।१५२ ममुवत् ; चन्द्र-५ विचिबत् ; व्यप्र.२३१ सविवत् : चन्द्र.५ पूर्वाध अपवत् , तं ततोऽ (स तस्य) न्तं च दापयेत् २५४ मितावत् , स्मरणम् ; व्यउ.३१ मितावत् , स्मृतिः; (न्नपि चाहरेत् ); व्यप्र.२३ २; व्यउ.७५ (-) ततो (नृपो); ज्यम.७५: सेतु.८ नमदत्तं चेत् (ने न चेद्दत्तं); प्रका.९३,
व्यम.७५ सविवत् ; विता.४८३ तं ततोऽ(ततोऽना) सेतु.९ समु.७९, विव्य.२४ विचिवत् .
विरवत् ; प्रका.९३ ततोऽ(ततः); समु.७९ पमावत् विग्य. . (२) मिता.२।३८ व्यक.१०९; स्मृच.१५६, विर. २४ विरवत् , नारदः. १६ तम (तव ) (झतुत्रयस्योपरिष्टात् तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात् ); (२) व्यक.१११ च न (न च); स्मृच.१५७ ल्येषु पमा.१२३ विचि.९ तम(न तत् )उत्तरार्ध विरवत् । स्मृचि.. (ल्ये च); विर.२०, पमा.२२५ धूत (धूते) ज्येषू (ल्ये च) तबनं (तत्पण्यं) नारदः नप्र.१८ ऊर्ध्व ... तस्य (ऋतुत्रय- के च (ल्केष) सवि.२२६ विरवत् । पीमि.२।३९ (वर्मस

Page #126

व्यवहारकाण्डम्
(१) सर्वदेति वदन् प्रतियाचनादेः परस्तादपि । (२) आशीतः अशीतितमः । अयमेव अशीत्यष्टमनास्त्यकृता वृद्धिरिति दर्शयति । पण्यमूल्ये वचनान्तरा- भागसहितः सलग्नके । तेन पणद्वयोनपुराणद्वयं लभ्यते । विरोधः पूर्ववदवसेयः । यद्यपि सर्वदेति सर्वशेष: प्रति- निराधान इत्यत्राधानशब्दो लग्नकसहिताधानपरः । तेन भाति तथाऽप्यविरोधाय पण्यमूल्याशेषता मन्तव्या। लग्नकबन्धकशून्ये पुराणद्वयं लभ्यते । एतच्च ब्राह्मण
. स्मृच.१५७ विषयं, क्षत्रियादौ पुराणत्रयादिविधानात् । xविर.७ . (२) शस्यं धान्यस्तम्बः । आसवो मद्यविशेषः ।
वृद्धिप्रकाराः तल्लक्षणानि च स्त्रीशुल्कमासुरादिविवाहे देयद्रव्यं वेश्यादिदेयं च । प्राति 'दोह्यवाह्यकर्मयुता कायिका समुदाहृता ॥ भाव्यागतं लग्नकस्य प्रातिभाव्यात् देयतां गतम् । (१) दोह्यं गवादि, वाह्यं बलीवर्दादि। विर.१० चर्मादायकृता वृद्धिर्न भवतीति तात्पर्यम् । विर.२० कायाविरोधिनी शश्वत्पणपादादि कायिका। .
(३) एवं चर्मणोऽपि वद्धयभावोक्तिः प्रतियाचना गहोपभोगभोग्यम्त स्तोम गाभिधीयते ॥ भावे । तथा च न तच्छेषताऽपि । एवं च न पूर्वोक्ता
वृद्धयुपरमावधिः क्षयवृद्धिप्रतिपादकवसिष्ठादिवचनविरोधः । व्यप्र.२३४ । शाककासबीजेक्षौ षड्गुणा परिकीर्तिता । पितामहः
वदन्त्यष्टगुणान् काले मद्यस्नेहरसासवान् ।। वृद्धयुपरमावधिः
वृद्धयपवादः
। 'रूप्यं पञ्चगुणं भूमिस्तथैवाऽष्टगुणा मता ॥ प्रातिभाव्यं भुक्तबन्धमगृहीतं च दित्सतः ।
संधः स्याद्वादशगुणं चोरितं रत्नहाटकम् । नवर्धते प्रपन्नस्य दमः शुल्क प्रतिश्रुतम् ॥ ब्राह्मणस्वं च रूप्यादि सद्योऽप्येकादशाधिकम् ॥ (१) भक्तबन्धग्रहणं उपभुक्तगोप्याधौ निक्षेपोपभोग व्यासः
इत्र वृद्धिर्मा भूदित्येवमर्थम् । स्मृच.१५७ वृद्धि परिमाणम्
(२) भुक्तं बन्धं गोप्यं यस्य धनस्य तत् भुक्तबन्ध, 'सबन्धे भाग आशीतः पाष्ठो भागः सलग्नके। गोप्याधिभोगे न वृद्धिरिति । दित्सतः अधमर्णात् उत्तनिराधाने द्विकशतं मासलाभ उदाहृतः ।। मणेनागहीतधनम् । प्रपन्नस्य धनिकवशगतस्य । यश्चोत्तम
(१) अशीतिषष्ठिभागौ आधिप्रतिभूसहितयोः प्रयो- साहसादिरूपो दमः । प्रतिश्रुतं यच्च शुल्कं दातुमङ्गीगयोः प्रतिमासं यथाक्रमं ग्राह्यौ । तद्रहिते तु प्रयोगे कृतम् । दित्सतो यदगृहीतं धनं न वर्धते इति। विर.२१ पञ्चाशद्भागः प्रतिमासं ग्राह्य इत्यर्थः । द्वे दीयते वृद्धि
x एवमेव कल्पतरौ व्याख्यातम् । विचि. विरवद्भावः । रास्मञ्छत इात द्विक शतम् । अनन वचाभङ्गथा पञ्चा- (१) व्यक.१०७, गौमि.१२।१२ युता (युक्ता); स्मृच. शद्भाग उक्तः । ब्राह्मणाधमर्ण एवायं द्विकं शतमिति १५४ कर्मयुता (क्रियायुक्ता); विर.९; विचि.५; स्मृचि.७; नियमः।क्षत्रियाद्यधमणे अन्यथा नियमः। *स्मृच.१५५ । व्यप्र.२२५, सेतु.५, प्रका.९२ स्मृचवत् ; समु.७९ ___x शेषं स्मृचवत् । * व्यप्र. स्मृचवत् विरवच्च भावः। स्मृचवत् ; विव्य.२२. स्याव (धि?) धूतमूल्यपण्येषु सर्वदा) च न (न च); व्यप्र. (२) समु.७९ काया ( कार्या) भोग ( भोग्य). . २३३ चर्म (वर्म) शेष पमावत् ; प्रका.९३, समु.८०. (३) स्मृच.१६०; पमा.२२८, स्मृचि.९, नृप्र.१९, सवि.
(१) समु.८१. (२) सवि.२३०; समु. ८१ऽध्येका (ोका).. २२७ जेक्षी (जेषु) परिकीर्तिता (वृद्धिरिष्यते) पू. व्यप्र.२२९ (३) व्यक.१०६ षाष्ठो (साष्ट); स्मृच.१३७ (3): कापास (पाषाण); व्यम.७६ जेक्षौ (जेषु) पू.; विता.४८७ १५५; विर.७ व्यकवत् ; पमा.२२१ ने (रे); दीक.३५ उत्तरार्धे (विष्णुर्वदत्यष्टगुणां काले स्नेहे रसासवे); प्रका.९४; षाष्ठो (पष्ठि); विचि.३-४ पाठो (साष्ट) मास (मासि); वीमि. समु.८०. ' २॥३७ (=); व्यप्र.२२७ ठो (ष्टो); व्यम.७५; विता.४८० (४) व्यक.१११; स्मृच.१५७ त्सतः (त्सवः); विर. सब (संब) पू.; सेतु.४ पाठो (साष्ट) द्विकशतं (द्विशतक); - २१; पमा.२२५ पन्न (यत्न); विचि.११; चन्द्र.५ वीमि. प्रका.८५,१२; समु.७९; विन्य.२२ व्यकवत् .
।२।३९) व्यप्र.२३४; प्रका.९३; समु.८०, विव्य.२४.

Page #127

ऋणादानम्-वृद्धिः भरद्वाजः
लाभो वृद्धिः, यथास्थित इति वदन् निक्षेपे व्यक्त्य वृद्धथुपरमावधिः
न्यत्वादिकरणे वृद्धिर्भवतीति दर्शयति । संदिग्धे येनकेन'हिरण्यधान्यवस्त्राणां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा। चित् संदेहेन दातुमनुचितत्वेन स्थिते प्रातिभाव्ये ऋणिघृतस्याष्टगुणा वृद्धिस्ताम्रादीनां चतुर्गुणा ॥
द्रव्यार्पणादौ साक्षात्प्रतिभूविषयेऽपि प्रतियाचनादेः पर'तैलानां षड्गुणा वृद्धिः स्त्रीपशूनां तु संततिः । स्तादपि न वृद्धिः, यदि न स्यात्स्वयंकृतेति वदन् स्त्रीधनाचतुर्गुणा स्यात्कोशानां कार्पासस्य चतुर्गुणा ॥ दावपि कृता चेत् वृद्धिदेयैवेति दर्शयति । स्मृच.१५७ काष्ठानां चन्दनादीनां वृद्धिरष्टगुणा भवेत् ।
अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि एवं वृद्धिविधिः प्रोक्तो नास्ति वृद्धिस्ततः परा ।। ___ वृद्धिप्रकाराः तलक्षणानि च नँ वृद्धवृद्धिरस्तीति धर्मकारानुशासनम् । 'वृद्धवृद्धिश्चक्रवृद्धिः प्रतिमासं तु कालिका । न चान्यसंश्रिता वृद्धिरिति वृद्धेश्च कर्हि चित् ॥ इच्छाकृता कारिता स्यात्कायिका कार्यकर्मणा ॥
इत्यत्र वृद्धिसंश्रितवृद्धीनां शास्त्रनिषेधात् शास्त्रदृष्ट- एकां वृद्धिमनादेयां न दद्यान्नापि दापयेत् ।। त्वमिति । अत्र चन्दनादीनामित्यादिशब्दस्तु गन्धमात्रो
. शुक्रनीतिः पलक्षकः । ताम्रादीनामित्यादिशब्देन सुवर्णरजतव्यति
वृद्धथुपरमावधिः । अधर्म्यवृद्धिनिषेधः । रिक्तानां त्रपुसीसादीनां ग्रहणम् । कोशशब्दो धान्याना- मूलात्तु द्विगुणा वृद्धिर्गृहीता चाधमर्णिकात् ।। मुपलक्षकः। कार्पासशब्दग्रहणेन तण्डुलप्रभृतीनामुपल- तदोत्तमर्णमूलं तु दापयेन्नाधिकं ततः । क्षणम् । धान्यस्य त्रिगुणपञ्चगुणयोर्व्यवस्था पूर्वमेवोक्ता। धनिकाश्चक्रवृद्धयादिमिषतस्तु प्रजाधनम् ।।
सवि.२२९-२३० संहरन्ति ह्यतस्तेभ्यो राजा संरक्षयेत् प्रजाः॥ संवतः
पमा.२२४ क्षेपे (क्षिप्ते); दीक.३६; विचि.१० विरवत् ; वृद्धयपवादः
नृप्र.१८ प्रातिभाव्ये (प्रीतिभावे) शेषं पमावत् ; सवि.२२६; न वृद्धिः स्त्रीधने लाभे निक्षेपे च यथास्थिते । चन्द्र.४ विरवत् ; वीमि.२॥३९ विरवत् ; व्यप्र.२३३ पमा
संदिग्धे प्रातिभाव्ये च यदि न स्यात्स्वयंकृता । वत् ; विता.४८५ पमावत् ; सेतु.१४ विरवत् ; प्रका.९३, ' (१) अभा.३१; सवि.२२९ (=); समु.८०. (२) सवि. समु.८०; विव्य.२४ पमावत् . २२९ (=); समु.८० चतुर्गुणा ... शानां (कोशानां स्यात् (१) मिता.२।३७ स्मृच.१५४ तृतीयपादः, स्मृत्यपञ्चगुणा) स्ततः (रतः). (३) सवि.२२९ ( =); समु.८०
न्तरम् ; समु.७९ कायि...णा (पणपादादि कालिका) उत्त.; रानु (रस्य) न्य (प्य) रिति वृद्धे (रतिवृद्धि).
भाच.८।१५३ णा (णि). (२) मेधा.८।१५३. (४) व्यक.१११; स्मृच.१५७; विर.२० यथा (तथा); (३) शुनी.४।८१०.८१२.
आधिः गौतमः
| न भुज्यताम् । ततःपरं प्रयुक्तधने वृद्ध्या द्विगुणीभूते भोग्याधेरपि गोप्याधित्वम्
द्वैगुण्यानन्तरं तद्धनं यदि न दास्यामः तदा आधिस्तब 'भोग्याधिरपि गोप्याधिर्भवतीति । पारिभाषिक- भविष्यतीति।
सवि.२४४ त्वाम्यवहारस्य । पारिभाषिकत्वं परिभाषानिबन्धनमित्यर्थः । अथाऽयं
आधिपालनम् भोग्याधिर्दीपोत्सवकालपर्यन्तं प्रयुक्तं धनं वृद्धयर्थमुप- बन्धं यथा स्थापितं स्यात्तथैव परिपालयेत् । शुज्यताम् । तदानीं प्रयुक्तधनाप्रदाने दीपोत्सवप्रभृति
(१) स्मृच.१३७ पू. : १३८; पमा.२३१:२३२ मूलं (१) सवि.२४४.
वा तब्यतिक्रमात् (मूलं वा नाशमाप्नुयात्) उत्त., व्यास:;
हारीतः

Page #128

६३६
व्यवहारकाण्डम् अन्यथा नश्यते लाभो मूलं वा तव्यतिक्रमात् ॥' येन भुक्तं भवेत्पूर्व तस्याधिर्बलवत्तरः ।।
आधिग्रहणादूर्ध्वमाधे शहासविकारासारत्वव्यक्त्य- तुल्यकालोत्पन्नानां लेख्यानां सद्भावसाम्येऽपि न्तरत्वादयो यथा न भवन्ति तथा धनी प्रत्यर्पणपर्यन्तं भोग्याधिसिद्धौ भोगस्य प्रधानकारणत्वात् । तत्प्राथम्यप्रयत्नेन पालयेदित्यर्थः।
स्मृच.१३७ निबन्धना बलवत्ता युक्त्यर्थः। स्मृच.१४४ यथा येन प्रकारेण गोप्यत्वेन भोग्यत्वेन वा यद्येकदिवसे तौ तु भोक्तुकामावुपागतौ। स्थापितं अधमर्णेनाधीकृतं तथैव गोप्यमाधि गोप्यत्वे- विभज्याधिः समं तेन भोक्तव्य इति निश्चयः ।। नैव धनी पालयेत् । अन्यथा गोप्यं भोग्यत्वेन भोग्यं तेन ताभ्यामित्यर्थः । गोप्याधावपि तदुपादानादिवा गोप्यत्वेन पालितं चेत्समयातिक्रमाल्लाभो नश्यते। कर्तुर्जयः। तस्यैवाधिसिद्धर्जातत्वात् । स्मृच.१४४ मूलं वा द्रव्यं नश्यत इत्यर्थः। *स्मृच.१३८
विष्णुः 'विश्वासार्थ कृतस्त्वाधिन प्राप्तो धनिना यदा।
भोग्याधौ वृद्धयभावः । आधिपालनम् । प्रापणीयस्तदा तेन देयं वा धनिने धनम् ॥ आध्युपभोगे वृद्धयभावः । देवराजोपघातमृते
तेनाधिपालेनेत्यर्थः । यदा प्रापयितुमशक्यं तदैव विनष्टमाधिमुत्तमो दद्यात् । द्वितीयः कल्पः।
स्मृच.१५० आध्युपभोगे गोप्याधिभोगे। .. विर.२१ 'दैवराजोपघाते तु न दोषो धनिनः क्वचित् ॥
____ आधिमोचनावधिः .. आधेः समधिकं द्रव्यं गृहीतं ग्राहकेण तु । अन्त्यवृद्धौ प्रविष्टायामपि । न स्थावरमाधिमृते अधिकं तव दास्यामि तद्दद्याद्धनिकस्य सः ॥ वचनात् । तत्समो द्विगुणो वाऽऽधिर्धनिकस्य समर्पितः। क्षेत्रादेोगद्वारेण परमवृद्धावुत्तमर्णप्रविष्टायामपि आधौ नष्टे धनं नष्टं धनिकस्याधिरेव च ॥ यावत् मूलधनं न दीयते, तावत् पर्याप्तकाले प्रविष्टे
धनं समं द्विगुणं वा । धनिकस्याधिनाशोऽत्राध्य- तव आधिं परित्यक्ष्यामीति विशेषव्यवस्था विना उत्तन्तराभावादुक्तः । एतदुक्तं भवति । ध्वस्ताधिधनसमान- मो नाधिं त्यजेदित्यर्थः । xविर.१३-१४ धननाशो धनिकस्य स्यादिति । स्मृच.१४० गृहीतधनंप्रवेशार्थमेव यत् स्थावरं दत्तं, तत् आधिसिद्धिः
गृहीतधनप्रवेशे दद्यात् । "लेख्यं यस्य भवेद्धस्ते भोगं तस्य विनिर्दिशेत् ॥ अत्रापि यस्य हस्ते लेख्यमस्ति तस्यर्णलाभ इति। - सवि., व्यप्र. स्मृचवत्। ४ विचि., वै. विरवत् ।
मिता.२९. (त्तरा); सवि.२३६-२३७' माधिकर्मणि (मधिकारिणा); वसिष्ठः
व्यप्र.२३९-२४०, व्यम.७७, विता.५४५ निस (विस);
प्रका.८८ स्मृचवत् ; समु.७५. आधिसिद्धिः
: (१) स्मृच.१४४; पमा.२३४ थे (दे) तेन (तत्र) सवि. तुल्यकाले निसृष्टानां लेख्यानामाधिकर्मणि।
- २३७ धिः (धि); व्यप्र.२४०; व्यम.७७ समं तेन (सम. * सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
स्तत्र); प्रका.८८; समु.७५. नृप्र.२२, सवि.२३१:२३५ परि (प्रति) पू.; व्यप्र.२३५; व्यम.७६ वा तद् (नश्यद्); विता.५३५, प्रका.८५ पू.:
(२) विस्मृ.६।५-६तमृते (तादते); व्यक.११२ विस्मृवत; ८६; समु.७४. (१) स्मृच.१५०० पमा.२४८ नारद:: विर.२१ (देव...दधात् ):२४, सेतु.१६. नृप्र.२१ नारदः व्यप्र.२४९, व्यउ.२९; प्रका.९०% समु. । (३) विस्मृ.६१७-८; व्यक.१०८:११३ यामपि (यां च) ७७.(२) स्मृच. १३७ सवि.२३६; प्रका.८५. (३) स्मृच.
(न स्था...नात् .); विर.१३:२८ यकवत् ; विचि.७, १३७; प्रका.८६, समु.७४ नारद:. (४) स्मृच.१४०%
| चन्द्र.३, वीमि.२।६४ (माधि०); सेतु.७. व्यप्र.२३८ उत्त.; प्रका.८६; समु.७४. (५) मिता.२।९० भोगं (लाभ); अप.२१९०विता.१२९ मितावत् .
(४) विस्मृ.६।९; व्यक.११३; स्मृच.१४७, विर. (६) स्मृच.१४४ निस् (ऽभिस); पमा.२३४ त्तरः | १४,२९, सवि.२४२ यत् (यतु); प्रका.८९, समु.७६.

Page #129

ऋणादानम् - आधिः
(१) एवंभूतपरिभाषया चाहितं क्षयाधिमाचक्षते । हिरण्योदकदानेन पभिर्गच्छति मेदिनी' । इत्यादिधर्माः एवंभूतपरिभाषाकरणे तु सोदयादत्यन्ताभ्यधिकेऽपि सन्त्येव । अतो ज्ञात्यादिभिः प्रत्ययेनैवेत्यादिवक्ष्यमाणप्रविष्टे सामकदानं विना न कदाचिदाविलाम इत्यनु । न्यायेन ज्ञात्याद्यनुमत्या भाव्यम् । सवि. २४४-२४५ संधेयम् । आधिसिद्धिः (२) एवंविधमाधिं लौकिकाः क्षयाधिमाचक्षते । केचिदिममेव परिभाषिताधिं, केचित्संविदाधिमाहुः । सवि. २४२
स्मृच. १४७
' गोचर्ममात्राधिकां भुवमन्यस्याधीकृतां तस्मादनिर्मोच्यान्यस्य यः प्रयच्छेत्स वध्यः । ऊनां चेत्षोडशसुवर्णान् दण्ड्यः ।
६३७
गोयाग्याधित्वम् परिभाषिकोऽपि गोप्याधिर्भोग्याधिरपि भवति । गोप्याधेर्भाग्याधित्वमप्याह विष्णुः- - पारिभाषिक इति । अपिशब्दः कालादीन् समुच्चिनोति । पारिभाषिकः परिभाषया प्राप्तः । यथा -- अयमाधिस्त्वत्प्रयुक्तधने द्विगुणीभूते यदि नं मोच्येत तद्दिनमारभ्य द्विगुणधनस्य भोग्य इति गोप्यभोग्याधिः । दीपोत्सवादिसमये तत्प्रयुक्तं मूल्यमेव धनं यदि न दीयते तदाप्रभृति प्रयुक्तधनमारभ्य
अयमाधिर्भाग्याधिरिति कालकृतभोग्याधिः । पारि भाषिक इति वचनेनेदं ज्ञाप्यते - भोग्याधिरपि कालाधिर्भविष्यति। यथा-अयं भोग्याधिः स्वप्रयुक्तधनवृद्धयर्थदीपोत्सवकालपर्यन्तं अनुभुज्यतां तदा यदि मूल्यं न दास्यामस्तदा आधिस्तव भविष्यतीति भोग्यकालाधिः । भोगोप्याधिमा गौतमः । तथा च गौतमसूत्रम् - "भोग्याधिरपि गोप्याधिर्भवतीति पारिभाषिकत्वाद्व्यव हारस्य' इति । अन्वाधिरप्येवमेवोह्यः । खण्डाधिरपि दीपोत्सवपर्यन्तं मासमात्रं मासद्वयपर्यन्तं वा पारि भाषिकवृद्धया यावद्वृद्धं धनं तावद्धनं मूलीकृत्य तद्धनस्याधीकरणं खण्डाधिरिति । सवि. २४३-२४४ सं क्वचित् क्रि (क) यान्त इति ।
अयमर्थः - अयं पूर्वोक्ताधिः । क्रि (क) यान्तः क्वचित् विषयभेदेन दीपोत्सवादिसमये द्विगुणद्रव्याप्रदाने तद्द्विगुणद्रव्यस्यायमाधिर्विक्रीत इति । क्रि (क) यान्तः कालाधिः द्विगुणाधिश्च । भोग्याधिरपि क्रि (क्र) यान्तः । यथाअयमाधिर्वृद्ध्यर्थमनुभूयतां दीपोत्सवादिसमये मूल्यं यदि न दीयते तदा मूल्यस्यैव अयमाधिर्विक्रियत इति । एषु क्रयान्तसङ्करादिषु परिभाषावशात् ऋयान्ततायां तेषां क्रयधर्माः - 'पूर्वाह्णे ग्राममध्ये च ज्ञातिसामन्तसंनिधौ । (१) सवि. २४४ (२) सवि. २४४.
अनेन चाधिरनिर्मुक्तो येन गृहीतस्तस्याधिर्न सिध्यति, पूर्व गृहीतस्तस्य सिध्यति । अनिर्मुक्तमाधिमन्यत्र कुर्वतो वध्यत्वदण्ड्यत्वे भवत इत्युक्तम् । विर. ३६ एकोऽश्नीयाद्यदुत्पन्नं नरः संवत्सरं फलम् । गोचर्ममात्रा सा क्षौणी स्तोका वा यदि वा बहुः ॥ येोर्निक्षिप्त आधिस्तौ विवदेतां यदा नरौ । यस्य भुक्तिर्जयस्तस्य बलात्कारं विना कृता ।। मुक्तिर्बलात्कारं विना कृता भुवो भुक्तिरित्यन्वयः । तस्य सा भूमिरिति शेषः । हलायुधेन तु यस्य भुक्तिजयस्तस्येति पठितं, तत्र सुगमतैव । विर. ३६ तुल्यकालोपभोगौ चेद्भोगोऽपि समको भवेत् ।
(१) विस्मृ. ५।१७७-१७८; अप. २।६० वध्यः (अध्यः ) दण्ड्यः (दाप्यः); व्यक. ११५ यः प्रय... ध्यः (प्रयच्छन् बध्यः); स्मृच. १४४ वध्य : ( बन्ध्यः) ऊनां र्णान् (ऊना चेत्तु सुवर्ण); विर. ३६ धिकां भुव (मपि भूमि); पमा. २३४ र्णान् (f); विचि. १६ च्छेत् (च्छति ) ऊनां (ऊना); चन्द्र. १४ अन्यस्य (अन्यत्र) च्छेत् (च्छति) वध्यः ( बध्यः ) ऊनां (ऊनं); व्यप्र. २४० ( तस्मादनिर्मोच्य ० ) र्णान् ( ं); विता. ५४६ ( तस्मादनिर्माच्य०) (ऊनां चेत् ०) र्णान्+(वा); सेतु. १८ विरवत् विचिवच्चः प्रका.८८ स्मृचवत्; समु. ७५ वी (धि) र्णान् (f).
(२) विस्मृ. ५। १७९१ अप. २६०३ व्यक. ११५; विर. ३६६ विचि.१६-१७; चन्द्र. १४, सेतु. १८१ विव्य.२६. (३) विस्मृ. ५।१८० जय: (फलं); अप. २/६० त्कारं (त्कार); व्यक. ११५; स्मृच. १४४ ययो ( द्वयो) धिस्तौ (धौ तु); विर. ३६ जय (र्भुव); पमा. २३३१ विचि. १७ कृता (भवेत); सवि. २३६ स्तौ (स्तं); चन्द्र. १५ विचिवत् ; व्यप्र. २३९; विता. ५४२-५४३ (=) देतां (देते) शेषं अपवत्; सेतु.१९ विचिवत्; प्रका. ८८ स्मृचवत्; समु.७५ स्मृचवत् ; विव्य. २६ जय: (र्बलं) शेषं विचिवत् .
(४) त्रिचि. १७; सेतु . १९; विव्य. २६.

Page #130

६३८
प्रदाने विक्रये चैव विधिरेष प्रकीर्तितः ॥ एतच्च प्रायिकम् । उभयत्र दृष्टबलतौल्येऽदृष्टेन निर्णयः । विचि.१७
व्यवहारकाण्डम्
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
आधिविधि:
नाधिः सोपकारः सीदेत् । न चास्य मूल्यं वर्धेत । निरुपकारः सीदेन्मूल्यं चास्य वर्धेतान्यत्र निसर्गात् ।
उपस्थितस्याधिमप्रयच्छतो द्वादशपणो दण्डः । प्रयोजकाऽसंनिधाने वा ग्रामवृद्धेषु स्थापयित्वा निष्क्रयमाधिं प्रतिपद्येत । निवृत्तवृद्धिको वाधिस्तत्कालकृतमूल्यस्तत्रैवावतिष्ठेत, अनाशविनाश करणाधिष्ठितो वा । धारणकसंनिधाने वा विनाशभयादुद्गतार्थं धर्मस्थानुज्ञातो विक्रीणीत । आधिपालप्रत्ययो वा ।
स्थावरस्तु प्रयासभोग्यः फलभोग्यो वा । प्रक्षेपवृद्धिमूल्यशुद्धमाजीवममूल्य क्षयेणोपनयेत् । अनिसृष्टोपभोक्ता मूल्यशुद्धमाजीवं बन्धं च दद्यात् । शेषमुपनिधिना व्याख्यातम् । एतेनादेशो ऽन्वाधिश्च व्याख्यातौ ।
मनुः भोग्याधौ 'वृद्धभाव: । आधे : संक्रमणविक्रयो न । ने त्वेवाधौ सोपकारे कौसीदीं वृद्धिमाप्नुयात् । न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति न विक्रयः ॥ (१) बहुधा प्रयोगो गृहीत्वाऽऽधिमन्यथा च
।
(१) कौ. ३।१२.
(२) मस्मृ. ८/१४३; मिता. २।५८; अप. २।५९पू. व्यक. १११ पू. : ११४ धान्निसर्गो (धौ विशुद्धो) उत्त; स्मृच. १३९ पू. : १४२ उत्त. विर. २३, ३२ पू. ३१ उत्त.; विचि. १५ पू.: १८ उत्त.:१८ (अनिर्मुक्तस्य चैवाधेर्न दानं न च विक्रयः) उत्त; स्मृचि.१० उत्त.; चन्द्र. १२ रोधा (वोधा ) ऽस्ति न ( नापि ) उत्त.; व्यप्र. २३६ पू. : २४३ उत्त; व्यउ. ७३ पू. : ७२ उत्त.; विता. ५३७ उत्त.; सेतु.१७ चाधेः (बाधेः) निसर्गोऽस्ति (न निसर्गो) उत्त : १८ विचिवत्, उत्त प्रका.८६-८७ क्रयः (क्रिये); समु. ७४; विव्य. २६ उत्त. : २७ विचिवत्, उत्त; भाच. न त्वे (ननु).
आधिरपि द्विविधो गोप्यो भोग्यश्च । भोग्योऽपि द्विविधः, समयादूह्यमानभोगः सरूपतो वा । आधिर्दोग्ध्री गौः पिण्डितसुवर्णादि । तत्र भोग्यमाधिमधिकृत्येदमुच्यते । न त्वेवाधौ सोपकार इति । विविधैः सोपकारः, क्षीरिणी गौः क्षेत्रारामादि च तस्मिन् भुज्यमाने । कुसीदे भवा कौसीदी अनन्तरोक्ता वृद्धिस्तामाप्नुयात् । भुञ्जानो नान्यां वृद्धिं लभेत । गोप्येऽप्याधौ कालसंरोधारवस्थानाद्विगुणीभूतेऽप्यमोक्षमाणे न निसर्गाऽस्ति न विक्रयः । अन्यत्र च विधिनाऽर्पणं निसर्गः । अन्यत्र संक्रामितं द्विगुणीभूतमपि पुनर्वर्धत एव । तथा च पठिष्यति 'सकृदाहृतेति' । विक्रयः प्रसिद्धः । सोऽपि न कर्तव्यः । किं तर्ह्यस्यामवस्थायां कर्तव्यम् । आर्थि भुञ्जीत, यावद्विगुणं धनं प्रविष्टम् । ततो 'मोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्टे द्विगुणे धने' । भोग्यस्तावदेवम् । अभोग्यस्तावत् एवम् । अभोग्यस्त्वाधिः शान्तलाभस्तिष्ठत्येव, यावदाधाता नागतः । यस्तु कथंचिद्धनिको दरिद्रतामुपगतस्तावन्मात्रशेषधनः स कञ्चित्कालं प्रतीक्ष्य राजनि निवेद्य विक्रीणीत बन्धं, ततो विक्रयादुत्पन्नं द्विगुणमामनो धनं गृहीत्वा शेषं मध्यस्थहस्ते ऋणिकसात्कुर्यात् ।
ननु च 'आधिः प्रणश्येद्विगुणे धने यदि न मोक्षयेत्' इति पठ्यते । एतदुत्तरत्र व्याख्यास्यामः । प्रणाश्येत्वं चात्र पूर्वस्वामिनः स्वाम्यहानिः प्रयोक्तुश्च स्वत्वापत्तिः । यदि च निसर्गविक्रयौ न स्तः कीदृशमस्य स्वाम्यमुच्यते । तस्मात्प्रतिषेधसामर्थ्येन प्रणाशवचनं प्रतिषिद्धभोगस्य भोगानुज्ञानार्थे व्याख्यायते । वस्त्रादिविषयं वा । तस्य हि भुज्यमानस्य प्रणाश एव । न क्षेत्रादेखि तिष्टतः स्वरूपादैच्यवमानस्य भोग्यता संभवति । तेनैते स्मृती विषयव्यवस्थया व्याख्येये । गोणौ 1 चात्र प्रणाशनिसर्गौ । विक्रयप्रतिषेधस्तु मुख्य एव । न सौ गौणतया प्रतिपत्तुं शक्यते । एतदेव प्रस्तुत्य 'न स्यातां विक्रयाधाने' इति स्मृत्यन्तरपठितम् । अत इह निसर्गोऽन्यत्राधानं विक्रयसाहचर्यात् । सदृशौ हि *मेघा. तौ केनचिदंशेन ।
* गोरा. मेधावद्भावः ।
१ हित. २. ३ ष्टे. ४ श्यत्वान्न पू. ५ त्प्रपच्य ६ तत्स्मृतिव्यवस्थायां व्याख्येयम् ।

Page #131

ऋणादानम्-आधिः
६३९
*(२) कालेन संरोधः कालसंरोधश्चिरकालमवस्थानं ' (५) भूमिगोधनादौ भोगार्थ बन्धके दत्ते धनप्रयोगतस्मात्कालसंरोधाच्चिरकालावस्थानादाधेर्न निसर्गोऽस्ति भवामनन्तरोक्तां वृद्धिमुत्तमणों न लभते । कालनान्यत्राधीकरणमस्ति न च विक्रयः । एवमाधीकरण- संरोधाच्चिरकालावस्थानाद्विगुणीभूतमलधनप्रवेशेऽपि न विक्रयप्रतिषेधाद्धनिनः स्वत्वाभावोऽवगम्यत इति । निसर्गोऽन्यस्मै दानं न वान्यतो विक्रयः । मेधातिथिभोग्याधिं प्रस्तुत्येदमुच्यते-'न चाधेः कालसंरोधान्नि- गोविन्दराजौ तु आधेश्चिरकालावस्थानेऽपि न निसर्गो सोऽस्ति न विक्रयः' इति । भोग्यस्याधेश्चिरकालाव- नान्यत्र बन्धकेनार्पण मिति व्याचक्षाते । अत्र तु सर्वस्थानेऽप्याधीकरणविक्रय निषेधेन धनिनः स्वत्वं नास्तीति। देशीय शिष्टाचारविरोधः बन्धकीकृतभम्यादेरन्यत्राधीxमिता.२।५८ करणसमाचारात् ।
ममु. (३) सोपकारे, गोप्याधिनापि प्रसंगादुपकार सिद्धौ (६) कालसंरोधश्चिरकालावस्थानं, निसगोऽन्यत्रावृद्धिर्न ग्राह्या । कौसीदी कुसीदवृत्तिसंबन्धिनीम् । काल- धीकरणम् । विक्रयः स्वस्वत्वव्युदासहेतुक्रिया । तेन चिरसंरोधात् कालातिक्रमेऽपि द्वैगुण्योर्ध्व आधेर्बन्धकद्रव्यस्य कालावस्थितोऽपि गृहीत आधिः स्वयं यावति धने गृहीतन निसगों दानमस्ति, न च विक्रयोऽस्ति, किंतु प्रति- स्तदधिकधनेऽपि अन्यस्मिन् उत्तमणेन नाधीकर्तव्यः। रोधादिना धनस्यैव ग्रहणम् ।
मवि. न च तस्य स्वीयत्वभ्रमात् दानविक्रयात्यन्तपरिवर्ताः (४) यद्येवं भोग्याधौ न कदाचिद्वृद्धिः कथं तर्हि करणीया इत्यर्थः । न्यायसाम्यादकृतव्यवस्थगोप्याधियाज्ञवल्क्येन-'गोप्याधिभोगे नो वृद्धिः सोपकारेऽथ विषयताप्येतस्य, अतो भोग्याधिविषयमेतदिति कल्पहापिते' ( यास्मृ.२१५९ ) इति भोग्याधावप्युपेक्षया तरौ प्रायो वादः । हलायुधस्तु निसर्गपदेन दानमाह, कार्याक्षमत्वे धनिकेन कृते वृद्धिप्रतिषेधः कृतः। प्राप्त्य- तन्मते प्रत्याधिनिषेधो नानेन । कश्चित्तु स्वयमन्यस्मिन् भावात् प्रतिषेधानुपपत्तेः। उच्यते । यत्राधाता आधेरुप- कृत आधिः कालसंरोधादवधिकरणेन अधमणेनान्यभोग वृद्धिदानमप्यापद्यभ्युपगच्छति तत्र प्राप्ता वृद्धिः त्राधिः कर्तव्यो न चान्यत्र विक्रेतव्य इत्यस्यार्थमाह । 'सोपकारेऽथ हापित' इत्यनेन प्रतिषिध्यते । न च तन्न, एतत्पूर्वखण्डे 'न त्वेवाधौ सोपकारे कौसीदीं वृद्धिवृद्धिभोगयोः समुच्चयेनाभ्युपगतिरेव नास्ति । 'न त्वेवा- मानुयात्' इत्यत्रावश्यं कर्तृतया अन्वितस्योत्तमर्णस्यैव धावि'तिमनुवचन निवारितत्वादिति वाच्यम् । मन्- ' प्रकृतत्वात् । अत एव कल्पतरूपारिजातमिताक्षरावचनस्य भोग्याधौ कदाचिदभोगेऽस्तु वृद्धिरिति शङ्का- सूत्तमणेन न कर्तव्य इति पूरणं कृतम् । आधानविव्युदासार्थत्वात् । तस्मादन्यथापालिते सर्वत्राधौ लाभ- क्रययोः फलभेदेन विरोधात् । स्वत्वजनकस्य विक्रयस्य नाशो न गोप्यमात्र इति सिद्धम् । एतेन 'गोप्ये लाभस्य कालसंरोधेन निषेद्धुमशक्यत्वात् आधानांशे कालसंरोहानिः, भोग्ये तु लाभाभावान्मलहानिरिति' शम्भूक्तं धस्य फलावराधमुखन निषधकत्व
धस्य फलविरोधमुखेन निषेधकत्वेऽपि फलवैषम्यनिरस्तम्।
स्मच.१३९ प्रसङ्गात् । 'अनिर्मुक्तस्य चैवाधेर्न दानं न च विक्रय' इति तस्यायमर्थः । कालसंरोधश्चिरकालावस्थानम् । वाक्यस्य अमूलकतया निबन्धृभिरलिखनाचानादेयद्विगुणीभूतेऽप्यमोक्षणमिति यावत् । तस्मात्कालसंरोधा- त्वात् । 'आधिः प्रणश्येत् द्विगुणे धने' इत्यादि याशकेवलाहणग्रहणकाले विनिमयसंप्रतिपत्तिरहिताधेर्न वल्क्यवचनं परिभाषिताधौं' न चाधेः कालसंरोधादिति निसर्गोऽस्ति । नान्यत्राधीकरणं दानं वाऽस्तिं । विक्रयश्च वाक्यं चापरिभाषिताधाविति न विरोधशङ्काऽपि । नास्ति । किन्तु शान्तलाभस्तिष्ठत्येव तावत् । यावदाधात्रा
xविर.३१-३२ न विमोक्ष्यत इति ।
स्मृच.१४२ (७) हापित इति शेषः । एतच्च बलात्कारविषयम् ।
+व्यप्र.२३६ :. x म्यक., भाच. मितावद्भावः । विवादचन्द्रोद्धतं स्मृति
___* मच. ममुवद्भावः । सारमतं मितावत् । व्यउ., विता. मितागतम् ।
x विचिं. विरगतम् । + उत्तरार्धम्याख्यानं मितावत् । भ्य. का.१

Page #132

वृद्धिहानि मागश्वेद
मोगश्च
चितामपि
।
व्यवहारकाण्डम् बलादाधिभोगनिषेधः
। किं तु मूल्येन तोषयेत् । यावता तावद्भोगसिद्धिस्तद्देयम् । ने भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत् ।
+मबि. मूल्येन तोषयेच्चैनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥ (५) भोगप्रतिषेधं कुर्वन्तमाधातारमाक्रम्य गोप्याधि
(१) ननु च प्रागप्येतदुक्तं 'न त्वेवाधाविति'। भुञ्जानस्यात्यन्तापराधित्वादल्पभोग एव सर्ववृद्धिनाशः सत्यम् । यत्र यावत्येव वृद्धिस्तावानेव भोगः स पूर्वस्य स्यादित्यर्थः । सर्वमलनाशस्तु नास्मिन्विषये विकल्प्यते। विषयः । यत्र तु महती वृद्धिः स्वल्पोपभोगश्चेद् बला- अत्यन्ताधिकहानित्वात् । - स्मृच.१३८ दिना भुञ्जानस्य सर्वेण सर्ववृद्धिहानिः । यत्र क्षेत्र- सलाभापगतावशिष्टाध्यंशस्य मूल्येनेत्यर्थः। गवादिर्बन्धस्तद्भोगश्च न वृद्धिसंमितः । स चोप
Xस्मृच.१४० चितामपि वृद्धि न ददाति । न च धनं द्विगुणं तत्र। (६) गोप्याधिविषयं वचनमिदम् । वस्त्रालङ्कारादिकेदाचित् संमत्या यत्र भुक्ते, भुक्तैव वृद्धिनिश्चेतव्या । गोप्याधिबलान्न भोक्तव्यः । भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत्प्राङ्. यदि तु वस्त्रादि भुज्यमानं नश्येत्तत्र मल्येन तोषयेदेन- मूल्येनात्रैनं तोषयेत् । यद्वा भोगेनासारतामाधौ नीते माधातारमितरोऽपि वृद्धिं लभते । अतोऽन्यथाऽदद. सारावस्थाधिमूल्यदानेन स्वामिनं तोषयेदन्यथा बन्धकन्मल्यमाधिस्तेनो भवेत् । यजातीयमाधि भुक्तवांस्त- चौरः स्यात् ।
*ममु. दपहारे यो दण्डः स एव दाप्यः । स्तेनश्चौरः । अन्ये (७) यदा तु निषिध्यमानो बलाद् भुङ्क्ते, तदा सर्वव्याचक्षते । बलाद्भुक्ते वृद्धिहानिः । भुञ्जीत तन्मूल्यतः। वृद्धित्यागः । यदा तु वृद्धिं न त्यजति, तदा यावत् तेन एवं दापयेत् यदृणिकस्य मुल्यं, मल्यं हिरण्यं यत्र भुक्तं तावद् भोगप्रत्याकलनया मूल्येन एनमाधातारं भुज्यते । यत्र भुञ्जान उच्यते 'मा मे बन्धं विनी-। भोक्ता तोषयेत् ।
विर.२४ नशो मा भुक्थाः कतिपयैरहोमिोक्षयामि' तथा- (८) भुञ्जान एनमधमर्ण मल्येन भुक्तेन फलेन प्युच्यमानो भुङ्क्त एवेति सोऽस्य विषयः। मेधा. तोषयेत् । भुक्तं फलमधमर्णाय दद्यादित्यर्थः। नन्द. (२) मा भुव इति स्वामिवचनमवगणयन् यद्बला
अननुज्ञातभोगनिष्कृतिः । द्वन्धं च भुञ्जीत, तथा भुञ्जानो वृद्धिं नाप्नुयात् । यदि यः स्वामिनाऽननुज्ञातमाधि भुङ्क्तेऽविचक्षणः । भोगेन बन्धः क्षयं यातस्तदा अक्षतबन्धसंबन्धिमूल्येन । तेनार्धवृद्धिर्मोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्कृतिः ॥ बन्धस्वामिनं तोषयेदन्यथा बन्धचौरः स्यात् । गोरा. (१) उक्तं 'न भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत्'
(३) गोप्याधौ तु पृथगारब्धं मनुना 'न भोक्तव्य' इति सर्ववृद्धिहानिः इह त्वर्धवृद्धिग्रहणमुच्यते । तत्र निषिइति ।
*मिता.२।५८ द्धे भोगे बलादाधिं भुञ्जानो वृद्धिमुत्सजेदिति, सर्वा हारय(४) यदा तु वृद्धिरतिभूयसी तदा वृद्धिं गृह्णीयात्। त्येव वृद्धिम् । अन भिहितप्रतिषेधेने रहस्युपभुज्यमानभोगे
' रूपसुवर्णालङ्कारादावर्द्धवृद्धित्यागोऽनेन श्लोकेनोच्यते । * विता. मितागतम् । - (१) मस्मृ.८।१४४, मेधा.८1१५० क्तव्यो (क्तव्य) + पूर्वार्धव्याख्यानं गोरावत् । दाधिभु (दाधि भु) पू., मिता.२१५८ प.; व्यक.११२;Xसवि. स्मृचवद्भावः। व्यप्र. स्मृचगतम् । * मच. ममुगतम् । स्मृच.१३८ पू.:१४० च्चैन (देव) उत्त.; विर.२४ . (१) मस्मृ.८।१५०; अप.२१५९ र्मो (ों); व्यक.११२ चैन (द्वैन); पमा.२३७ स्मृचवत् ; स्मृचि.११७ नृप्र.२२;
अपवत् ; स्मृच.१३८; विर.२३ अपवत् ; पमा.२३७) सवि.२३१ पू.; व्यप्र.२३६ : २३८ उत्त.; व्यउ.७३ पू.;
विचि.१५ अपवत्, स्मृचि.१० यः (यत्) मो ( ) व्यम.७६ उत्त.; विता.५३८ पृ.: ५४२ उत्त.; प्रका.८६
मोग (भाग); नृप्र.२२, सवि.२३१ नार्थ (नाधि);
चन्द्र.१०वीमि.२१५९ अपवत् ; व्यप्र.२३६ अपवत् ; स्मृचवत् ; समु.७४-७५ स्मृचवत् .
विता.५३८ ननु (नमि); सेतु.१६ अपवत् ; प्रका.८६, १बन्धनं. २ कयाचिदतिमत्यात्यन्तमुक्तव. ३ एव वा यदृ. सम.७४: विव्य.२५ तमाधि (त आषिं) शेषं अपवत्.. ४ (यत्र भुज्यते०).
१ सर्व. २ धनं. ३ नभोगे + (न चाधिनश्यति.)

Page #133

ऋणादामम्-आधिः
६४१ यत्तु नवं महाघमलङ्करणवस्त्रादि परिधीयमानं नाशितं | बोद्धव्यम् । विकारे तु सति सकलवृद्धित्याग एवेत्यर्थः । तत्र न केवलं वद्धिहानिर्यावद्धनं नष्टं तत्परिपीडथ मलतः
व्यक.११२ प्रविशतीति महत्तरैाख्यातम् । यज्वना तु व्याख्यातं, (५) अननुज्ञातं अनुज्ञां विना न तु बलात् । यत्र स्वामी व्यवहरति अध्यधीनश्च, तत्राध्यधीनेन | एतच्च वृद्धरल्पत्वे, बहुत्वे तद्भोगोचितमूल्यदानं, प्रति बन्धो दत्तः, स्वामिना च दृष्टः, तत्र धारण केन । षिद्धाधिभोगे प्रागुक्तम् ।
मवि. कस्मिंश्चिदवसरे अभ्यधीनः पृष्टः, प्रयोजनं ममानेन । (६) यस्त्वाधातारं वञ्चयित्वा गोप्याधि भुङ्क्ते तस्य बन्धेनास्ति, तत्रोपनिधिन्यायेन तेनानुज्ञातः, कालान्तरे भोगानुसारेण लाभद्रव्य एव भागशो नाश इत्याह भुञ्जानं यदि स्वामी पश्यंस्तदनुज्ञातं बन्धं क्षपितवान् । मनुः-यः स्वामिनेति अर्धग्रहणमननुज्ञातभोगानुसारेण सतीदृशे विषयेऽर्धवृद्धित्यागः। तदयुक्तम् । यतस्तुल्यो कल्पितनिष्कृतिक्षमपरिमाणोपलक्षणार्थम् । अन्यथा महाव्यवहारः परस्परापेक्ष: स्वामिभृत्ययोः । तत्र तत्रान्यतरे- भोगस्यार्धवृद्धिविसर्जनेन निष्कृत्यसंभवात् तस्य भोगस्य णानुज्ञातेनायमनुज्ञातः प्रयुज्यते । अधर्मतः स्वामिशब्द- निष्कृतिरिति वाक्यशेषविरोधः स्यात् । अथ विरोधपरि स्यार्थे स्वत्त्वमीदृशि विषये भवति । अन्यथा बन्धं यो हारार्थ अल्पभोगविषयमेवैतद्वचनमित्युच्येत । तनिनुददाति सोऽवश्यं स्वाम्येन, अध्यधीनस्तु न स्वामी यद्येवं ज्ञातमहाभोगविषये लाभहानिरनेनानुक्ता स्यात् । न चौरस्तर्हि, तस्मात्स्वामित्वाध्यारोप उपयोगे वाऽध्यधीने चानेनानुक्तत्वेऽपि 'गोप्याधिभोगे नो वृद्धिः' इति याज्ञस्वाम्यनुज्ञाव्यवहाराद्ब्रह्मदत्तवदतः पूर्व एवार्थः (१)। वल्क्यवचनेनात्र लाभहानिरुच्यत इति वाच्यम् ।
स्वामिग्रहणं पादपूरणार्थम् । भुङ्क्तेऽविचक्षण बलकृताल्पभोगविषयत्वात्तस्य । तस्मादर्धग्रहणस्योपइत्यकारः संहितया प्रश्लिष्ट निर्दिष्टो वेदितव्यः । लक्षणत्वमेव युक्तम् । भोग्याधौ तु गोप्यत्वेन पालिते यस्य ह्यस्ति बुद्धिर्वद्धिर्ममास्त्येवाधिको लाभो वस्तुभोगे लाभस्यैव नाशः । समयातिक्रममात्रेण मलनाशपक्षानवइति सोऽविचक्षणः । न हि लोके शास्त्रवियोजनीया तारात् । न च भोग्याधौ वृद्धयभावाल्लाभनाशपक्षस्याप्यस्थितिः । यदभी लाभश्च भोगश्च वद्धिः स्यात् । तेन नवतार इति वाच्यम् । भोगस्यापि लाभत्वात् । न च सा वृद्धिर्मोक्तव्या । निष्कृतिः परशुद्धिर्विनियम इति तत्राभोगे वृद्धिलाभो भविष्यतीति वाच्यम् । यत आह 'यांवत् । अन्ये तु द्विगुणीभूतेऽप्यमोक्ष्यमाणे प्रतिषेध- मनुः 'न त्वेवाधी सोपकारे कौसीदीं वृद्धिमाप्नयात' मिममिच्छन्ति, तस्य हि स्वल्पोऽपराध इति वदन्तः। इति ।
*स्मृच.१३८-१३९ प्रथमं तावदादावेव तैर्याज्ञवल्क्यवचनस्य विषयो देयः (७) 'अकाममननुज्ञातमाधि यः कर्म कारयेत् । 'आधिः प्रणश्येदिति'।
मेधा. भोक्ता कर्मफलं दाप्यो वृद्धिं वा लभते न सः॥ इति (२) यो वृद्धिदत्तं धनं भोगेनाविनाश्यरूपं स्वामिना- कात्यायनवचनादनिच्छतो भोगे सर्ववृद्धिहानिः। आधीऽननुज्ञातो मूर्खा रहसि भुङ्क्ते । बलभोगे न भोक्तव्यो कृतदासाद्यपेक्षितभोगे त्वर्धस्य । गोप्याधिभोगे तु सर्वबलादाधिरित्युक्तं, तेन तस्य शुद्धयर्थमर्धवृद्धिस्त्यक्तव्या । वृद्धिहानिः ।
+विचि.१५ xगोरा.
याज्ञवल्क्यः (३) अल्पभोगविषयमेतत् । महोपभोगे तु गोप्याधि
आधिसिद्धिः। आध्यन्तरकरणम् । भोगे न वृद्धिरित्युक्तम् । ततश्च भोगानुसारेण वृद्धि- आधेः स्वीकरणात्सिद्धी रक्ष्यमाणोऽप्यसारताम। हान्यनुसारः कार्यः।
अप.२।५९ यातश्चेदन्य आधेयो धनभाग्वा धनी भवेत् ॥ .. (४) अर्धवृद्धिर्भोक्तव्येत्याधेरुपभुक्तस्याविकारे सतीति * पमा., व्यप्र., विता. स्मृचगतम् ।
+ वीमि., सेतु. विचिगतम्। .x ममु., मच. गोरावत् ।
(१) यास्मृ.२।६०, अपु.२५४।२० विश्व.२।६२ धन ... १ नं + (न). २ ख्यानं. ३ ाये. ४ भॊक्त, त् (धनं वा धनिने वहेत्); मिता. अप.; व्यक.११५ प्रथम

Page #134

६४२
व्यवहारकाण्डम्
(१) ऋणिकार्पितस्य-आधेः स्वीकरणादिति। सम. (४) मिता. टीका-आधेोप्यस्य भोग्यस्य च स्वीर्पितस्यापि स्वीकरणेनोपभोग्यत्व सिद्धिः स्यात् । यत्नेनापि करणादुपभोगादिति । गोप्यस्य स्वीकारमात्रं भोग्यस्योपतु रक्ष्यमाणोऽप्यसारतां यातश्चेद् यदि पाल्यमानोऽप्य- भोग इति द्रष्टव्यम् । भोगस्योपभोगेनैव सिद्धिरित्यत्र सारीभूतः, ततोऽन्य आधेयः स्यात् । यद्वा अस्मिन्नवसरे नारदवचनं प्रमाणयति । 'आधिस्तु द्विविधः प्रोक्त' धनभाग वा धनी भवेत् । धनिने वा धनं सोदयं देयं, इति । अथवा आधेर्गोप्यस्य भोग्यस्य च स्वीकरणादिआध्यन्तरं वा कार्यमित्यभिप्रायः। विश्व.२।६२ त्यस्यान्या व्याख्या । तद्यथा। स्वीकरणशब्दस्यैव पर्याय
(२) तत्र प्रतिभूनिरूपितः। इदानीमाधिर्निरूप्यते। उपभोगादि इति । अयमभिसंधिः। 'भुजिः पालनेआधिर्नाम गृहीतस्य द्रव्यस्योपरि विश्वासार्थमधमणेनोत्त- ऽभ्यवहारे च' वर्तते । गोप्याधावुपभोगो नाम परिपालनं मोऽधिक्रियते आधीयत इत्याधिः। स च द्विविधः अत्रोपेत्युपसर्गो व्याप्तौ वर्तते । तथा चोपसर्गसूत्रम् । कृतकालोऽकृतकालश्च । पुनश्चैकैकशो द्विविधः । ' उपसामीप्यसामर्थ्यव्याप्त्याचार्यकरणदोषाख्यानदानगोप्यो भोग्यश्च ।
मिता.२।५८ दाक्षिण्यवीप्सारम्भपूजोद्योगकार्याहत्यमरणानशनेष्विति' । अपि च । आधेर्नोग्यस्य गोप्यस्य च, स्वी- भोग्याधावुपभोगो नामाभ्यवहरणम् । फलाद्युपभोग इति करणादुपभोगात् , आधिग्रहण सिद्धिर्भवति न साक्षि- यावत् ।।
... सुबो. लेख्यमात्रेण नाप्युद्देशमात्रेण । यथाह नारदः- (५) अपिर्विरोधार्थः । गवादौ दैवाइन्धकावस्थायां 'आधिस्तु द्विविधः प्रोक्तो जङ्गमः स्थावरस्तथा । नष्टे मलहानिरित्यत्रापि जात्याचार एव मानम् । वीमि. सिद्धिरस्योभयस्यापि भोगो यद्यस्ति नान्यथा ॥ इति । गोप्यभोग्याध्योहपचारभोगनाशादिविचार: अस्य च फलं-'आधौ प्रतिग्रहे क्रीते पूर्वा तु बल- गोप्याधिभोगे नो वृद्धिः सोपकारेऽथ हापिते। वत्तरा' इति । या स्वीकारान्ता क्रिया सा पूर्वा बलवती। नष्टो देयो विनष्टश्च दैवराजकृताहते ॥ स्वीकाररहिता तु पूर्वाऽपि न बलवतीति । स चाधिः (१) गोप्याधिभोगिनो वृद्धिः प्रणश्येदिति शेषः। प्रयत्नेन रक्ष्यमाणोऽपि कालवशेन यद्यसारतामविकृत सोपकारेऽथेत्यपिशब्दार्थोऽथशब्दः । सोपकारेऽप्याधौ एव सवृद्धिकमूल्यद्रव्यापर्याप्ततां गतस्तदाधिरन्यः कर्तव्यो वृद्धिर्न स्यादित्यर्थः । वाहदोहादियुक्तो गवादिः सोपधनिने धनं वा देयम् । रक्ष्यमाणोऽप्यसारतामिति वदता कारः। अविकाराशङ्कया पृथग्वचनम् । भावित इति आधिः प्रयत्नेन रक्षणीयो धनिनेति ज्ञापितम्। भोक्त्राभ्युपगते साक्षिभिर्वा भुक्तोऽनेनायमित्येवं भाविते।
*मिता.२।६० नष्ट आधिर्विनष्टो वा दैविकाद् अग्न्याधुपद्रवाद् राज(३) आधिसाधनमाह-आधेः स्वीकरणात् इति । कीयाद्वा विना अधमर्णिकाय देयः । स्वरूपहानं आधेः स्वीकरणात्परिग्रहादाधित्व सिद्धिः। स्वीकरणं च विनाशः । अपहारस्तु नाशः। स्पष्टमन्यत् । विश्व.२०६१ भोग्याधौ भोगपर्यन्तं, गोप्याधौ तु भाण्डागारप्रवेश- (१) यास्मृ.२०५९; अपु.२५४।१९ गे नो ( गिनो) पर्यन्तम् । यद्यसावाधिर्धनिना रक्ष्यमाणोऽप्यसारतामव- . हापि (भावि); विश्व.२०६१ ष्टश्च (ष्टो वा) शेषं अपुवत् ; लम्बते याति, एकया संवत्सरवृध्दया सहितं मूलधन- मिता.; अप.; व्यक.१११-११२ ऽथ (च); स्मृच. मपाकर्तव्यम् । न शक्नोति चेत्तदाऽधमणेनान्य आधि- १३८ प्रथमपादः : १३९; विर.२३ 5थ (च) प. : २५ राधेयः । धनं वा स्वप्रयुक्तं धनी लभते। +अप.
दैवराज (राजदैव) उत्त.; पमा.२३७, विचि.१५ व्यकवत्, पू.,
कात्यायनः; स्मृचि.१० 5थ (s पि) मनुः; सवि.२३१ ___ * विर., पमा., व्यप्र., व्यउ., विता. मितागतम् । . प्रथमपादः : २३२ स्मृचिवत् ; चन्द्र.९ कारेऽथ (चारे
+शेषव्याख्याने मितावद्भावः । चन्द्र, अपगतम् । च) प.; वीमिः; प्र.२ ३६ पू., २३७ ष्टश्च (टश्चेत्) उत्त.; पादः; विर.२६; पमा.२३३, नृप्र.२२-२३, चन्द्र.११ व्यउ.७३, ज्यम.७६ भोगे नो (भोगतो) टश्च (ष्टश्चेत् ); प्रथमपादः; वीमि.; व्यप्र.२३९, व्यउ.७३, ब्यम.७७, विता.५३९, सेतु.१५ व्यकवत् , पू., कात्यायनः; समु.७४ विता.५४२; समु.७४।
हापि (भावि).

Page #135

ऋणादानम्-आधिः .. (२) किं च । गोप्याधेस्ताम्रकटाहादेरुपभोगे न वृद्धि- (१) विस्रम्भहेतू द्वावाधिप्रतिभुवौ । तथा चोक्तंभवति । अल्पेऽप्युपभोगे महत्यपि वृद्धिातव्या । 'विस्रम्भहेतू द्वावत्र प्रतिभूराधिरेव चेति । तयोः प्रतिभूसमयातिक्रमात् । तथा सोपकारे उपकारकारिणि बली- ाख्यातः । इदानी क्रमप्राप्तत्वादाधिरुच्यते-आधिः वर्दताम्रकटाहादौ भोग्याधौ सवृद्धिके, हापिते हानि | प्रणश्येद् इति । विश्वासार्थ हिरण्यादि यदाधीयते स व्यवहाराक्षमत्वं गमिते, नो वृद्धिरिति संबन्धः । नष्टो | आधिः। स द्विविधः गोप्यश्चागोप्यश्च । तत्र गोप्यः विकृतिं गतः ताम्रकटाहादिश्छिद्रभेदनादिना पूर्ववत्कृत्वा कदाचित् कालव्यवस्थया क्रियते इयता कालेनामोक्षदेयः। तत्र गोप्याधिनष्टश्चेत्पूर्ववत्कृत्वा देयः । उप- यतो ममायं प्रणक्ष्यतीति । कदाचित्तु संमुग्धः स प्रणभुक्तोऽपि चेद्बुद्धिरपि हातव्या । भोग्याधिर्यदि नष्ट- श्येत् द्विगुणे धने यदि न दीयते। इतरोऽपि कालस्तदा पूर्ववत्कृत्वा देयः । वृद्धिसद्भावे वृद्धिरपि । व्यवस्थया कृतस्तत एव प्रणश्यतीत्यत आह--'फलहातव्या । विनष्टः आत्यन्तिकं नाशं प्राप्तः सोऽपि देयो भोग्यो न नश्यतीति । फलं भुज्यते यस्य स फलभोग्यः मूल्यादिद्वारेण । तद्दाने सवृद्धिकं मल्यं लभते । यदा आधिः । फलं वृद्धिः । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।६० न ददाति तदा मलनाशः 'विनष्टे मलनाशः स्यादैव- (२) प्रयुक्त धने स्वकृतया वृद्धया कालक्रमेण द्विराजकृताहते' इति नारदवचनात् । दैवराजकृताहते। गुणीभते यद्याधिरधमणेन द्रव्यदानेन न मोक्ष्यते तदा दैवमग्न्युदकदेशोपप्लघादि । दैवकृताद्विनाशाद्विना । नश्यति । अधमर्णस्य धनं प्रयोक्तुः स्वं भवति । कालतथा स्वापराधरहिताद्राजकृतात् । दैवराजकृते तु कृतः कृतकालः, आहिताग्न्यादिषु पाठात्कालशब्दस्य विनाशे सवृद्धिकं मूल्यं दातव्यमधमणेनाध्यन्तरं वा । पूर्व निपातः । स तु काले निरूपिते प्राप्ते नश्येत् द्वै. यथाह-'स्रोतसाऽपहृते क्षेत्रे राज्ञा चैवापहारिते । गुण्यात्प्रागूर्व वा । फलभोग्यः फलं भोग्यं यस्यासौ
आघिरन्योऽथ कर्तव्यो देयं वा धनिने धनम् ' ॥ इति। फलभोग्यः क्षेत्रारामादिः, स कदाचिदपि न नश्यति । . तत्र स्रोतसापहृत इति दैवकृतोपलक्षणम। मिता. कृतकालस्य गोप्यस्य भोग्यस्य च तत्कालातिक्रमे नाश
(३) गोप्यस्याधे!महिषीवस्त्रहिरण्यरजतादेरुत्त- उक्तः–'काले कालकृतो नश्येदिति । अकृतकालस्य मणेन वाहनदोहनभूषणादौ भोगे कृते नो वद्धिर्भवति । भोग्यस्य नाशाभाव उक्तः-'फलभोग्यो न नश्यती'ति । - प्रयुक्तं धनं न वर्धत इत्यर्थः। तथा सोपकारे फल- पारिशेष्यादाधिः प्रणश्येदित्येतदकृतकालगोप्याधिविषय
भोग्यभूम्यादा०पेक्षया हापिते हानि नीते नो वद्धिरिति मवतिष्ठते । द्वैगुण्यातिक्रमेण निरूपितकालातिक्रमेण च संबन्धः । हानिरत्र कार्याक्षमत्वम् । यत्राधमर्ण आधे- । विनाशे चतुर्दशदिवसप्रतीक्षणं कर्तव्यं बृहस्पतिवचनात् रूपभोगं वद्धिदानं वाऽभ्युपगच्छति तद्विषयमेतत् । 'हिरण्ये द्विगुणीभूते पूर्ण काले कृतावधेः । बन्धकस्य
अप. | धनी स्वामी द्विसप्ताहं प्रतीक्ष्य च ।। तदन्तरा धनं दत्वा (४) नष्टो भग्नत्वचोरितत्वादिना सर्वथा व्यवहारा- ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ॥ इति । नन्वाधिः प्रणश्येक्षमतां नीतः। विनष्टो नामात्यन्तनाशं प्राप्तः । +विर.२५ |
दित्यनुपपन्नम् । अधमर्णस्य स्वत्वनिवृत्तिहेतो नविक्र(५) मिता.टीका-विनष्ट आत्यन्तिकं नाशं प्राप्त ।
मेधा.८।१४३ (=) क्ष्यते (क्षयेत् ) पू.; मिता. अप.२।५८ः इत्यादिकमप्युभयाधिविषयं बोध्यम् ।
सुबो.
२।६४ पू.; व्यक.११३ स्मृच.१४१ प्रथमपादत्रयम् : १४३ गोप्यभोग्याध्यवधिः
चतुर्थपादः विर.२९; पमा.२३८ स्मृचि.१० पू. नृप्र.२२; आधिः प्रणश्येद्विगुणे धने यदि न मोक्ष्यते। सवि.१६४ (=) पू. : २३९ (=): २४३ तृतीयपादः : ३१४ , काले कालकृतो नश्येत्फलभोग्यो न नश्यति ।। प्रथमपादः : ४४५ (=) पू.; मच.८।१४३ क्ष्यते (च्यते);
*पमा., सवि., वीमि., व्यप्र., व्यम., विता. मितागतम् । चन्द्र.१३ उत्त.; वीमि.; व्यप्र.२४२; व्यउ.७२, ब्यम. + शेषं मितागतम् ।
७७ मचवत् ; विता.५३६, राको.४००; प्रका.८०% समु. (१) यास्मृ.२१५८, अपु.२५४१८, विश्व.२०६०, ७५; भाच.८।१४३ मचवत् ; विव्य.२५.

Page #136

व्यवहारकाण्डम्
यादेरभावात् । धनिनश्च स्वत्वहेतोः प्रतिग्रहक्रयादेर- द्वैगुण्यादाक् ऊर्ध्वं वा परिभाषितकाले नश्यत्येवाधभावात् । मनुवचनविरोधाच 'न चाधेः कालसंरोधान्नि- मर्णस्येति । अनयोश्चाधिमात्रे गोप्याधौ वा द्विगुणीभूते सर्गोऽस्ति न विक्रयः' इति । (मस्मृ.८।१४३) कपर्दके सति धनिकस्यैव स्वत्वं जायते इत्यापासतोऽभिकालेन संरोध: कालसंरोधश्चिरकालमवस्थानं तस्मात्काल- मतं यद्यपि लक्ष्यते, तथापि कांस्यादौ परिभाष्य बन्धसंरोधाचिरकालावस्थानादाधेन निसर्गोऽस्ति नान्यत्राधी- किते आधातुरनुमतिं विना धनिकस्वत्वोचितव्यवहारस्य करणमस्ति न च विक्रयः । एवामाधीकरणविक्रयप्रति- विश्वेषामदर्शनादन्यथैव तव्याख्येयम् । आधिर्द्विगुणे षेधाद्धनिनः स्वत्वाभावोऽवगम्यत इति । उच्यते- धने यदि मया न मोक्ष्यते, तदा तवैवायमिति परिआधीकरणमेव लोके सोपाधिकस्वत्वनिवृत्तिहेतुः । भाषितः, स प्रणश्येत् द्विगुणे धने यदि न मोक्ष्यते अत्र आधिस्वीकारश्च सोपाधिकस्वत्वापत्तिहेतु: प्रसिद्धः । तत्र हेतुमन्निगदः । काले कालकृतो नश्येत् , कालकृतः धनद्वैगुण्ये, निरूपितकालप्राप्तौ च, द्रव्यदानस्यात्यन्त- कृतकालः कृतः कालविशेषोऽवधिर्यस्य स्वस्वत्वध्वंसे उत्तनिवत्तेरनेन वचनेनाधमर्णस्यात्यन्तिकी स्वत्व निवृत्तिः, मर्णवत्वे च सः काले तादृशि वृत्तो नश्येत् । यतः उत्तमर्णस्य चात्यन्तिकं स्वत्वं भवति । न च मनुवचन- यत्र यथा स्वामी स्वे द्रव्ये स्वस्वत्वं परस्वत्वं वा नियविरोधः। यतः (मस्मृ.८।१४३)-'न त्वेवाधौ सोपकारे मयति, तत्र तथैव तत् स्यादित्युत्सर्गादित्याशयः । कौसीदी वृद्धिमाप्नुयात् इति । भोग्याधिं प्रस्तुत्येद- फलभोग्यो न नश्यतीति फलभोग्यस्तु भोग्याधिरकृतमुच्यते-'न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति न विक्रयः कालः संवत्सरसहस्रेणापि न नश्यतीति । विर.३० इति । भोग्यस्याधेश्चिरकालावस्थानेऽप्याधीकरणविक्रय- (५) अयमभिसंधिः-विज्ञानेश्वरमते वाचनिकोऽत्र निषेधेन धनिनः स्वत्वं नास्तीति । इहाप्युक्तं फलभोग्यो स्वत्वध्वंसः परस्वत्वापत्तिश्च । चन्द्रिकाकारमते नैयान नश्यतीति । गोप्याधौ तु पृथगारब्धं मनुना यिकः, क्रयप्रतिग्रहाद्यभावे विनिमयेनैवाधौ धनिकस्य (८।१४४)'न भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमृत्सृजेत्' स्वत्वापत्तिः। व्रीह्यादाविव तिलविनिमयकर्तरीति न्यायइति । इहापि वक्ष्यते-गोप्याधिभोगे नो वृद्धिरिति । प्रतिपादनात् । अपरे त्वाहुः-परिभाषावशाद्विगुणआधिः प्रणश्येद्विगुणे इति तु गोप्याधिं प्रत्युच्यत' धनस्य मूल्यत्वेन क्रयान्ताधिर्भविष्यतीति सोपाधिकक्रय इति सर्बमविरुद्धम् ।
मिता. इति स्वत्वस्य लौकिकत्वाद्वाचनिकत्वं न युज्यते । विनि(३) आधिरुक्तलक्षणो वृद्धिदानाभावे निमित्ते मूल- मयस्य स्वत्वापादकत्वं 'स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिधनद्वैगुण्ये जाते तावद्धनं दत्त्वाऽधमणेन यदि न मोक्ष्यते ग्रहाधिगमेषु' इत्यादिवचनस्य नियमपरत्वात्पारिभाषिकतदाऽसौ नश्येदधमर्णस्य स्वं न भवेत् । *अप. क्रयान्त इति भारुच्यपरार्कादीनां मतमिति क्रयान्तो
(४) अत्र कल्पतरुः । आधिः प्रणश्येदिति द्विगुणी- वाचिकदानान्तो वेति । अयमाशयः-आधिस्थले भूते धने यद्याधिरधमणेन न मोक्ष्यते, तदा नश्यति, विनिमय एव न संगच्छते । परिभाषावशात् दीपोत्सवादिधनप्रयोक्तुः स्वो भवति । कालकृतः कृतकालः, तेन यः समये एतदृढमहं दास्यामि अन्यथाऽयमाधिस्तव कालोऽवधिः, तस्मिन् प्राप्ते यदि न मोक्ष्यते, तदा नश्यती- , भविष्यतीति तत्र परिभाषयैव धनस्य सोपाधिक्रयद्रव्यत्यर्थः । यदाह हलायुधः । अस्यार्थः । यदि गोप्याधि- तया प्रतीतेः । यद्वा 'काले कालकृतो नश्येत्' इत्यरधमणेन द्विगुणीभूते धने न मोक्ष्यते, तदोत्तमर्णस्यैव तत्र त्रापि परिभाषयैवाधिनाशः प्रतीयते । तस्मात्परिभाषा स्वत्वमुत्पद्यते, अधमर्णस्य तु स्वत्वं नश्यति । कालकृतस्तु नाम वाचनिकदानमिति दानमेव स्वत्वापादकम् । गोप्यो भोग्यो वा यद्येतावति काले अहमेनं न मोच- अतो दानान्ततया आधिः स्वत्वापादकः। अनेनैवाभियामि तदा तवैव स्वीभवति इति परिभाषितः । स धन- प्रायेणोक्तं विज्ञानयोगिना - 'वचनात्स्वत्वम्' इति ।
४स्मृच., पमा., व्यप्र., विता. मितागतम् । * मितावद्भावः।।
व्यवहारकल्पतरुव्याख्यानं अत्रैव दृष्टव्यम् । .

Page #137

ऋणादानम्-आधिः
६४५
वचनं परिभाषा वाचनिकदानमिति यावत् । सत्यागदस्य' इति मुम् । सत्यङ्कारेण कृतं सत्यङ्कार
xसवि.२४२-२४३ कृतम् । अयमभिसंधिः-यदा बन्धकार्पणसमय एवेत्थं (६) [मिताक्षरारत्नाकरव्याख्यानद्वयमुपन्यस्योक्तम् ] परिभाषितं 'द्विगुणीभूतेऽपि द्रव्ये मया द्विगुणं द्रव्यमेव द्विगुण इति परमवृद्धिपरम् । कालकृतः कृतकालः दातव्यं नाधिनाश' इति तदा तद्विगुणं दापयेदिति । अस्मिन्काले यदि न मोच्यते तदा तवैवेति स्वीकृत्या- ' अन्योऽर्थः । चरित्रमेव बन्धकं चरित्रबन्धकम् । चरित्रदितः तस्मिन् अमोचितः सर्वोऽप्याधिनश्यति । एवं शब्देन गङ्गास्नानाग्निहोत्रादिजनितमपूर्वमुच्यते । यत्र च 'द्विगुणे धन' इति यथाश्रुतमेव ग्राह्यम् । शिष्ट- तदेवाधीकृत्य यद्रव्यमात्मसात्कृतं तत्र तदेव द्विगुणीव्यवहारादिविरोधे तु कालविशेषोपलक्षणपरमिति व्याख्या भूतं दातव्यं नाधिनाश इति । आधिप्रसङ्गादन्यदुच्यते तु साधीयसीति प्रतिभाति ।
वीमि. -सत्यङ्कारकृतमिति । क्रयविक्रयादिव्यवस्थानिहाय चरित्रबन्धसत्यकारी
यदङ्गुलीयकादि परहस्ते कृतं तद्यवस्थातिक्रमे द्विगुण चरित्रबन्धककृतं सवृद्धया दापयेद्धनम् । दातव्यम् । तत्रापि येनाङ्गुलीयकाद्यर्पितं स एव सत्यङ्कारकृतं द्रव्यं द्विगुण प्रतिदापयेत् ॥ चेद्यवस्थातिवर्ती तेन तदेव दातव्यम् । इतरश्चेद्यवस्थाति
(१) यदा त्वाधिरपुष्यमाण एव, स तु बन्धकमात्र- वर्ती तदा तदेवाङ्गुलीयकादि द्विगुणं प्रतिदापयेदिति । तया क्रियते, तदा.-चरित्रबन्धककृतमिति । चरित्र
+मिता. बन्धककृतं सोदयमर्थ दाप्यः। नाधित्यागमात्रेण मोच्य (३) एवंविधे त्वाधौ धनमप्रयच्छतोऽधमर्णस्य इत्यर्थः । अन्यत्राप्येवमेव विश्वासव्यवहारे सत्यङ्काराय नास्त्यानृण्यमित्यभिप्रायः ।
स्मृच.१४३ च यद् द्रव्यमर्पितं, तद् विसंवदता द्विगुणं प्रत्यर्पणीयम् । (४) सत्यङ्कारो द्विगुणेऽपि द्रव्ये न तपाधिर्भविष्यति सत्यङ्कारिणस्तु विसंवादतस्तद्धानिरेव । विश्व.२।६३ किन्तु द्विगुणं द्रव्यमेव मया दातव्यमिति व्यवस्थाविशेष
(२) 'आधिः प्रणश्येद्विगुणे'इत्यस्यापवादमाह- कृतमाधीकृतं द्रव्यं द्विगुणं प्रतिदापयेदन्यथा त्वाधिचरित्रबन्धकेति । चरित्रं शोभनचरितं, चरित्रेण बन्धकं नश्यतीत्यर्थः ।
*वीमि. चरित्रबन्धकं तेन यद्रव्यमात्मसात्कृतं पराधीनं वा कृतम्।
आधिमोचनम् 'एतदुक्तं भवति, धनिन: स्वच्छाशयत्वेन बहुमूल्यमपि उपस्थितस्य मोक्तव्य आधिः स्तेनोऽन्यथा भवेत् । द्रव्यमाधीकृत्याधमणेनाल्पमेव द्रव्यमात्मसात्कृतम् । यदि प्रयोजकेऽसति धनं कुले न्यस्याधिमाप्नुयात् ॥ बाऽधमर्णस्य स्वच्छाशयत्वेनाल्पमूल्यमाधि गृहीत्वा बहु- (१) यदा त्वृणिकः सोदयं द्रव्यमादायोपस्थितः, तदा द्रव्यमेव धनिनाऽधमर्णाधीनं कृतमिति । तद्धनं स , उपस्थितस्येति । सोदयं द्रव्यमादायोपस्थितस्याधिमनुनृपो वृद्धया सह दापयेत् । अयमाशयः–एवंरूपं बन्धकं + अप., विर. मिताक्षरायां द्वितीयेऽर्थे गतम् । व्यक., द्विगुणीभूतेऽपि द्रव्ये न नश्यति । किं तु द्रव्यमेव ! ब्यप्र. मितागतम् । स्मृच., पमा., सवि. अर्थद्वयं मितागतम् । द्विगुणं दातव्यमिति । तथा सत्यङ्कारकृतम् । करणं विता. मितागतं वीमिगतं च । व्यम. पूर्वार्धव्याख्यानं मिता। भावे घन । सत्यस्य कारः सत्यार_करे गतम् , उत्तरार्धव्याख्यानं बीमिगतम् ।
* मितावद्याख्याय अधिकमिदमुत्तरार्धव्याख्यानम् । x मितावद्भावः।
(१) यास्मृ.२१६२, अपु.२५४।२२ स्तेनो (दण्डो), (१) यास्मे.२०६१, अपु.२५४।२१, विश्व.२०६३ या विश्व.२०६४ स्तेनो (दण्ड्यो) मिता. अप.; व्यक.११३३ (ब); मिता. अप.प्रतिदापयेत् (प्रतिपादयेत् ); व्यक.११४पू., स्मृच.१४६, विर.२७ पमा.२४३ स्मृचि.१.5 न्यथा स्मृच.१४३ पू. विर.३३ त्र (घ) सवृ (स्वत) पू. पमा.२४१ (ऽथवा); नृप्र.२२, सवि.२४१ (-) कुले (मूले) उत्त. अपवत् ; नृप्र.२२, सवि.२४६ पृ.; वीमि.; व्यप्र.२४४, चन्द्र.१३ पू.; वीमिः व्यप्र.२४५, व्यउ.७३, ब्यमः व्यउ.७३ अपवत् ; ग्यम.७७; विता.५४६; प्रका.८७ ७८ विता.५४८; सेतु.१७ स्तेनो (स्तेयो) न्यस्या (दत्वा), समु.७५.
प्रका.८९ समु.७६. .

Page #138

व्यवहारकाण्डम्
सृजन् प्रयोक्ता दण्ड्यः स्यात् । यदा त्वसंनिहितो । धनिकहस्ते तिष्ठेत् । यदा तु धनं द्विगुणीभूतं, ऋणिकधनप्रयोक्ता, तदा तस्मिन् प्रयोजकेऽसति तत्कुटुम्बे । श्चासंनिहितः । तदा तत्काले श्रावयित्वाधिं निर्विकल्पं समर्प्य द्रव्यमाधिमाप्नुयात् निस्संशयं गृह्णीयादित्यर्थः । गृह्णीयात् । विनैव धारणकात् ससाक्षिकं विक्रीणीतेत्यर्थः। एवं धनिककुले द्रव्यं समर्पयित्वा आधिाह्यः ।
विश्व.२०६५ . विश्व.२०६४ (२) अथ प्रयोक्ताऽप्यसंनिहितस्तदाप्ताश्च धनस्य . (२) किं च । धनदानेनाधिमोक्षणायोपस्थितस्याधि. ग्रहीतारो न सन्ति, यदि वा असंनिहिते प्रयोक्तर्याधिमोक्तव्यो, धनिना न वृद्धिलोभेन स्थापयितव्यः । अन्यथा विक्रयेण धनदित्साऽधमर्णस्य, तत्र किं कर्तव्यमित्यपेक्षित अमोक्षणे स्तेनः चौरवद्दण्डथः स्यात् । असंनिहिते पुनः आह-तत्कालकृतेति । तस्मिन्काले यत्तस्याधेर्मूल्यं प्रयोक्तरि कुले तदाप्तहस्ते सवृद्धिकं धनं निधाय अधम- तत्परिकल्प्य तत्रैव धनिनि तमाधि वृद्धिरहितं स्थापयेन्न र्णकः स्वीयं बन्धकं गृह्णीयात् ।
xमिता. तत ऊर्च विवर्धते । यावद्धनी धनं गृहीत्वा तमाधि (३) हलायुधस्तु यदि ग्रामादिकमाधिं कृत्वा द्विती- मुञ्चति यावद्वा तन्मूल्यद्रव्यमृणिने प्रवेशयति । यदा तु येऽह्नि आधिकपर्दकं उत्तमर्णायाधमणों दातुमुपस्थितः। द्विगुणीभतेऽपि धने द्विगुणं धनमेव ग्रहीतव्यं न त्वाधितदा तेन तद्धनं गृहीत्वा तस्याधिर्मोक्तव्यः, न तु वृद्धि- नाश इति विचारितमृणग्रहणकाल एव, तदा द्विगुणीलोभात् स्वयमेव धर्तव्यः, धारणे चौरवत् शास्य इति भूते द्रव्ये असंनिहिते वाऽधमणे धनिना किं कर्तव्यपूर्वार्ध व्याख्याय 'अत्रैव धनं मलीकृतमित्यादिबृहस्पति- मित्यत आह- विना धारणकाद्वाऽपीति । धारणकादधवाक्यमवतारितवानिति ।
+विर.२८ मर्णाद्विना अधमणेऽसं निहिते, साक्षिभिस्तदाप्तैश्च सह (४) क्वचित्प्रयोजकोऽसति कुल इति पाठः । तत्र
तमाधि विक्रीय तद्धनं गृह्णीयाद्धनी। वाशब्दो व्यवप्रयोजको धनप्रयोक्ता, असति धनिके इति शेषः । स्थितविकल्पार्थः। यदा ऋणग्रहणकाले द्विगुणीभूतेऽपि आप्नुयात्तदानीमेवेति शेषः । तथा च उत्तमणेऽसंनि-, धने धनमेव ग्रहीतव्यं न त्वाधिनाश इति न विचारितं, हिते तदाप्तहस्ते सवृद्धिकं धनं निधाय, प्रयोजको धनप्र- तदा 'आधिः प्रणश्येद्विगुणे' इत्याधिनाशः । विचारिते योक्ताऽधमणः, तदानीमेव स्वाधिमाप्नुयादित्यर्थः ।
_
*मिता. व्यप्र.२४५-२४६ (३) उत्तमर्णेन मूलधनं द्विगुणं फलभोग्याधेरुपजीतत्कालकतमल्यो वा तत्र तिष्ठेदवद्धिकः। व्याधमर्णाय स आधिः प्रत्यर्पणीय इत्यनन्तरं वक्ष्यति । विना धारणकाद्वापि विक्रीणीत ससाक्षिकम ॥
तत्र विषये यद्यधमर्णस्तदीयो वा स्वजनः कोऽप्यसंनिहितो (१) तत्काले कृतं मूल्यं यस्य स तत्कालकृतमूल्यः।
विद्यते तदोत्तमणेन सांक्षिसमक्षं स आधिर्विक्रेतव्य यदि मल्यात् ह्रासः स्यात् , तदा तत्कालकृतं यन्मूल्यं,
इतीदानीमाह-विना धारणकाद्वापीति । धारणकादधतद धनिकेन देयम् । इत्येतया परिभाषया वद्धिशून्यो ।
मर्णाद्विना तदसंनिधानादिति यावत् । वाशब्दस्तत्स्व--- जनासंनिधिसमुच्चयार्थः ।
xअप. x अप., स्मृच., पमा., सवि., व्यम., विता., सेतु.. (४) अथवाऽधमर्णः प्रयोक्तकुले न्यस्तधनोऽपि प्रयोमितागतम् । वीमि. मितावद्भावः। + स्वमतं मितावत् । क्तरागमनावमेवाधि तन्मल्यधनं वा ऋणापाकरणकाले *शेषं मितावत् ।
।
परिकल्पितमवृद्धिकमवाप्नुयात् । एतदप्याह वचोभङ्ग्या (१) यास्मृ.२।६३, अपु.२५४।२३ णीत (णीते); विश्व..
स एव 'तत्कालकृतमल्यो वा' इति । तिष्ठेदाधिरिति शेषः। २२६५, मिता. रण (रणि); अप.; ब्यक.११४ उत्त.; स्मृच.
तत्र प्रयोक्तृकुल इत्यर्थः।
स्मृच.१४६ १४६ पु., विर.२८ पृ., ३४ उत्त.; पमा.२४४ पू., स्मृचि.
(५) धारणकोऽधमणेनाधिमोचनोचितसमये १०. नृप्र.२३ उत्त.; वीमि व्यप्र.२४५ उत्त.:२४६ पृ. मितावत् व्यउ.७४, ग्यम.७८ पू. विता.५४८-५४९ *बिर. वाक्यार्थी मितावत् । पमा., विता. मितागतम् । मितावत्। प्रका.८९ पू. समु.७६.
x पूर्वार्धव्याख्यानं मितागतम् ।

Page #139

ऋणादानम्-आधिः
६४७
असंनिहितस्तिष्ठति तदा उत्तमर्णः ससाक्षिकं तमाधिं यदि न मोक्ष्यते' । इत्यनेन वाक्येन यदा तु द्विगुणीविक्रीणीत, तत्र स्वकीयं धनं गृहीत्वाऽवशिष्टं राज्ञे दद्या- भतमित्यस्यैव विरोधो नैवाऽऽशङ्कनीयो भिन्नविषयदिति विवेकः। अपिकारेणाऽधमर्णदायादसंग्रहः ।xवीमि. त्वात् । तथा हि-द्विगुणे मूलधने प्रविष्ट आधिर्मोच्यत
(६) एतच्चाधिमोचनं यदि भोग्याधिोप्याधिश्च इति उत्तमर्णाधमर्णयोः संप्रतिप्रत्तिविषयं 'यदा तु तावता कालेन मोचनीय इत्यवधिं कृत्वा स्थापितस्तदा- द्विगुणीभतमित्यादिकं वाक्यम् । प्रयुक्तस्य धनस्य प्रतिऽधमणेनावधेरर्वाग्लोभेन न कर्तव्यम्। व्यप्र.२४६ पादनावधि य आधिः कृतस्तद्विषयं 'आधिः प्रणश्येद यदा तु द्विगुणीभूतमृणमाधौ तदा खलु। द्विगुणे इत्यादिकम् । यदा तु द्विगुणीभूतमित्यादिवचनमोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्ट द्विगुणे धने ।। प्रतिपादित आधिः क्षयाधिरिति कथ्यते । स च ऋण
(१) वृद्धयर्थ प्रथमदिवसादारभ्य प्रयोक्त्रा भुज्य- व्यवहारारम्भे मध्ये वा कृतो भवत्येव क्षयावधिः । अप. मानेऽपि यदा तु द्विगुणीभूतमिति । धने प्रविष्टे सत्या- (४) मिता.टीका-यदा प्रयुक्तं धन मिति । अयधिर्मोच्यः । न त्वांगेव । द्विगुणद्रव्याप्रदानलक्षणोऽस्य । माशयः । ऋणत्वेन प्रयुक्ते धने वृद्धथा सह द्विगुणे जाते प्रणाशः स्यादित्यभिप्रायः।
विश्व.श६६ धने पश्चादाधिदत्तो भोगार्थ यदा तदा आधेः सकाशा(२) भोग्याधौ विशेषमाह-यदा तु द्विगुणीभूत- दुत्पन्ने धने द्विगुणे धनिनः प्रविष्टे सत्याधिर्मोक्तव्य इति । मिति । यदा प्रयुक्तं धनं स्वकृतया बद्धथा द्विगुणी- यदि बाऽऽदावेवेति । अयमाशयः । ऋणग्रहणकाल भूतं, तदाधौ कृते, तदुत्पन्ने आध्युत्पन्ने द्रव्ये द्विगुणे एवाधिं दत्त्वा अधमर्ण एवं ब्रवीति । 'यदा द्रव्यं वृद्धथा धनिनः प्रविष्टे, धनिनाऽऽधिोक्तव्यः। यदि वाऽऽदावे- सह द्विगुणं जायते तदाऽयमाधिस्त्वया भोक्तव्यो न ततः वाधौ दत्ते, द्विगुणीभूते द्रव्ये त्वयाधिोक्तव्य इति पूर्वमिति' । एवं च परिभाषया यावद्विगुणं भवति परिभाषया कारणान्तरेण वा भोगाभावेन यदा द्विगुणी- तावदाधेभागाभावः । अथवा यावद्विगुणं भवति तावमृतमृणं तदा, आधौ भोगार्थ धनिनि प्रविष्टे, तदुत्पन्ने दृणग्रहणकालदत्तस्याप्याधेर्दै विकराजकव्यसनरूपकारणाद्रव्ये द्विगुणे सत्याधिर्मोक्तव्यः । अधिकोपभोगे तदपि न्तरवशाद्भोगाभावः । एवमुभयथाऽपि ऋणग्रहणकाले देयम् । सर्वथा सवृद्धिकमूलांपाकरणार्थाध्युपभोग- दत्तस्याप्याधे गाभावेन हेतुना ऋणे द्विगणे जाते विषयमिदं वचनम् । तमेनं क्षयाधिमाचक्षते लौकिकाः। पश्चादाधिमुपभोक्तुं धनिनि प्रविष्टे सति आध्युत्पन्नद्रव्येऽपि यत्र तु वद्धयर्थ एवाध्यपभोग इति परिभाषा तत्र द्वै- द्विगुणे जाते वृद्धया सह द्विगुणीभूतर्णसमे सत्याधिगुण्यातिक्रमेऽपि यावन्मूलदानं तावदुपभङक्त एवाधिम। मोक्तव्य इति ।
..... *सुबो. एतदेव स्पष्टीकृतं बृहस्पतिना-'ऋणी बन्धमवाप्नुयात। (५) अधर्मभीरुणा तदा स आधिर्मोच्यः । 'भोगाय फलभोग्यं पूर्णकालं दत्त्वा द्रव्यं तु सामकम् ॥ यदि द्विगुणादूर्व चक्रवृद्धिश्च गृह्यते । मूलं च सोदयं पश्चाप्रकर्षितं तत्स्यात्तदा न धनभाग्धनी । ऋणी च न द्वाधुषं तत्तु गर्हितम् ॥ इति बृहस्पतिवचनात्, न तु लभेद्वन्धं परस्परमतं विना' ।। इति । मिता. विशेषव्यवस्थामन्तरेण न वर्धतेऽपीत्यप्याहुः। +वीमि. (३) एवं च सति-'आधिः प्रणश्येद् द्विगुणे धने।
नारद:
बन्धलक्षणम् xपूर्वार्धव्याख्यानं मितागतम् । अवतरणिकाया मितावद्भावः।
निक्षेपो मित्रहस्तस्थो बन्धो विश्वासकः स्मृतः ।। * ब्यक., विर., पमा., विता. मितागतम् । स्मृच., विचि., सवि., चन्द्र., व्यप्र. मितावद्भावः । . .+शेषं मितागतम् । * बाळ. सुबोवत् ।-..-: . (१) यास्मृ.२१६४ अपु.२५४।२४ च्य...न्ने (च्यश्चाधिस्त- सवि.२४१, चन्द्र.१३, बीमिः व्यप्र.२४७, व्यम.७८) दुत्पाद्यः); विश्व.२१६६, मेधा.८।१५१ (क) उत्त.; मिता. विता.५४९; प्रका.८९ स्मृचवत्; समु.७६, विव्य.२३ः भाव व्यक.११३६ स्मृच.१४७ धने (तदा); विर.२८ (१) स्मृच.१३६, व्यप्र.२२४; प्रका.८५ वृहस्पतिः। पमा.२४ विचि.७ तदा-(तथा) प्रवि (प्रवृ); नृप्र.२३ समु.७३. ... ... ... .... .. ..
ध्य. का.८२

Page #140

व्यवहारकाण्डम्
६४८
निरूपितकाल इत्यर्थः ।
(१) उत्तमर्णाधमर्णयोः यः संख्यातस्य पार्श्वे निक्षिप्तमेवाधमर्णधनमुत्तमर्णविश्वासार्थं अधमर्णेनापदिष्टं बन्ध इति गीयते इत्यर्थः । स्मृच. १३६
●मिता. २१५७ (३) यद्गृहीतं द्रव्यं तस्योपरि क्रियत इत्याधिः । गृहीतद्रव्यार्थ या अधिक्रियते दाननियमार्थ या स्थाप्यते
(२) उत्तमर्णस्य विश्वासहेतुस्तन्मित्रहस्तस्थो निक्षेप इत्याधिः । कृते काले उपनेयः कृतकालोपनेयः । तस्मिन् एव बन्धशब्देनोच्यत इत्यर्थः । काले द्रव्यं दत्वा ग्रहीतव्यः । अग्रहणे यथाभाषितं वा । आध्यवधि: Xनाभा. २।१०५ गोप्यभोग्याध्योरुपचार भोगनाशादिविचारः
व्यप्र. २२५
अधिक्रियत इत्याधिः स विज्ञेयो द्विलक्षणः । कृतकालोपनेयश्च यावद्देयोयतस्तथा ॥
......
(१) अत आधिभेदो भवति अधिक्रियत अप्यधनिना संबन्धाधिकारमानीयते इत्याचिः। स च द्विविधः । चलाचिः स्थिराधिश्व । सोऽपि द्विलक्षणो शेयः एकः । कृतकालोपनेयः, द्वितीयो यावदेयोद्यतः । तत्र कृतकालोप नेयो यः स द्विप्रकारः । एको दीयमाने भने प्राप्त कालावधी विपा: समर्पणीयः । द्वितीयस्तु अतिपुष्य माणो धनिना एवं विचार्य गृह्यते । यथा पञ्च वर्षाणि देश वा इयन्तं कालं न मोचनीयः । तत्परतो ऋणिके । अयमपि कृतकालोपनेय उच्यते । एष द्विविधो ऽपि व्याख्यातः । यावद्देयोद्यत उच्यते । अस्मिन्दिवसे गृहीतं द्रव्यं तस्मिन्नेव वृद्धिफलभोग्यन्यायेन समर्पितः । यावद्देयं धनं जातं तावदेव तत्क्षणं समर्पितः । यथा बावद्देयं धनं तिष्ठति तावदपरिमितकालमपि भोक्तव्यः । अमेन क्रमेण य उद्यतः समर्पितः स यावदेषोयताधि रुच्यते । एवं कृतकालोपनेयो यावद्देयोद्यतश्चाधिर्द्विविधोऽपि सविस्तरं व्याख्यात इति । अभा.५६-५७
(२) कृते काले आधानकाल एवामुष्मिन्काले दीपोत्सवादी, मयाऽयमाथिर्मोक्तव्योऽन्यथा तवैवाधिभविष्यतीति । एवं निरूपिते काले, अपनेयः आत्मसमीपं नेतभ्यो मोचनीय इत्यर्थः । देवं दानं देयमनतिक्रम्य गावदेवमुद्यतो नियतः स्थापित इत्यर्थः । यावद्देयमुद्यतो यावद्देयोद्यतः गृहीतधनप्रत्यर्पणावधिर
(१) नासं. २०१०५ विशेष (तु शेमो) नास्सु.४। १९४६ मा ५६ मिता. १५७ कालो काले5) अप. २।५७ कालोप (कालाप) ; विर. २२; पमा. २१०१ विचि. १४ काकोप (कालाप) द्यत (इन्यत); स्मृचि. ९-१०; नृप्र. २२; ब्यप्र. २३५; व्यड.७२ व्यम.७६, विता. ५३५ (-); राकौ. ४०० उत्त.; समु.७३; विष्य .२५ गृहस्पतिः.
से पुनर्द्विविधः प्रोक्तो गोप्यो भोग्यस्तथैव च । उपचारस्तथैवास्य लाभहानिर्विपर्यये ॥
( १ ) स पुनराधिरन्यप्रकारेण द्विविधः । एको गोप्यो घटितसुवर्णरौप्यादिः ।
गुप् रक्षणे धातुः । तेन रक्षणीय इत्यर्थः । द्वितीयो भोग्यः, प्रकाश एव गृहक्षेत्रादिः । उपचारस्तथैवास्येति । अस्य द्विविधस्याप्याथेर्गुसंस्प कालान्तरोपाश्रयोपचारः भोग्यस्य फलोपाभयोपचारः । विपर्यये फलहानिरिति । विपरीताथों विपर्यय उच्यते । यतो गोप्यस्य भोगः क्रियते ततस्तस्य कालान्तरे फलहानिर्भवति । अथ प्रकाशस्याभोगः क्रियते । ततस्तस्य सस्यनिवासादिफलानिर्भवति । इत्ययं विपर्यय इति ।
अभा. ५७
(२) उपचारो रक्षणं कर्तव्यमिति शेषः । विपर्यये विनाशे ।
व्यक. १११
।
(३) गोप्यभोग्ये हे शाब्दे एवं लेख्याधिरूढत्वद्वे । साक्षिमन्ये चोहनीये । उपचारो लक्षणं तथैव प्रकारविर. २२ भेदानुसारेणास्य कर्तव्यत्वम् । (४) गोप्यो रक्षणीयः आ द्रव्यग्रहणात् । द्रव्यग्रहणोत्तरकालं प्रतिदानं गोप्यस्य यथा निहितं तथैव ।
* अप., विर., पमा, बिता. मितागतम् । x शेषं मितागतम् ।
(१) नासं. २।१०६ उपचार (प्रतिदानं); नास्मृ. ४।१२५१ अभा. ५७; मिता. २।५७ पू. अप. २।५७ पू.; व्यक. १११ उत्त.; स्मृच. १४० उत्त.; विर. २२ गोप्यो भोग्य (भोग्यो गोप्य); पमा. २३० पू.; विश्चि.१५ उत्त. स्मृचि. १० पू. नृप्र. २२ पू.; सवि. २३३ पुन: (चापि ) पू.; व्यप्र. २३५; व्यउ. ७२३ विता. ५१५ (-) पू. राकी. ४०० पू. सु. १५० प्रका ८६ उत्त.; समु.७३-७४; विषय. २५ उत्स., बृहस्पतिः.

Page #141

ऋणादानम्-आधिः
६४९
भोग्यस्य यथा भुज्यमानं तथैव । भोगेन यत्क्षीणं | यमपीत्यनुसंधेयम् । विकृतिमागत इत्यनेनैव हासतत्क्षीणमेव । लाभहानिर्विपर्यय इति। गोप्यस्य भोगे व्यक्त्यन्यत्वासारत्वाद्यपि संगृहीतम् । आधेरयथाबृद्धिहानिः । भोग्यस्य च भोगे भोगस्तत्र लाभः । तच्च स्वरूपत्वतौल्यात् । तेन तत्राप्येष एव विर्धिर्शयः। द्रव्यमभुक्त, भोगस्य लाभत्वात् तदभावे लाभहानिः ।
xस्मृच.१४० नाभा.२।१०६ (४) धनिन उत्तमर्णस्य प्रमादादाधौ विकृतिमागते. प्रेमादाद्धनिनस्तद्वदाधौ विकृतिमागते। ऽन्यथाभूते तद्वदेव स्यात् यथा 'लाभहानिर्विपर्यये' विनष्टे मूलनाशः स्यादेवराजकृताहते ॥ इति वृद्धिहानिः, तथात्रापि । गोप्यविषय एतत् , भोग्ये
(१) अत्र यथा लाभहानिर्विपर्यये भवति तद्वद्धनिनः वृद्धयभावात् । भोग्ये तु मूलच्छेदः । विनष्टे द्वयोरपि प्रमादादाधिनाशे मूलनाशोऽपि भवति । तत्र प्रमादः। | मूलनाशः।
नाभा.२।१०७ चलादिवृषभादिकस्याकालवाहनमतिवानं चेत्यादि ।
जकृतात्कचित् । गोप्याधेश्च धनिकप्रमादः प्रकाशमोचनम् । इत्यादिना आध्यर्थस्त्वृणिना देयस्त्वशक्तौ भोगतो भवेत् ।। धनिप्रमादेन आधिनाशे संजाते विकृति वा प्राप्त प्रतिसंवत्सरं यावान् भोगस्तावान् वृद्धित्वेन दातव्य काणकूटभग्नादौ मूलनाशो भवति । यदा पुनः प्रकाशं इत्यर्थः ।
सवि.२३२ राजदैविकादाधिनाशो' भवति तदा धनिनो मूलनाशो
आधिसिद्धिः नास्ति । राजिकं यथा, स्वल्पेऽपराधेऽपि राजगृहीतसर्व
आधिस्तु द्विविधः प्रोक्तो जङ्गमः स्थावरस्तथा । स्वेन सह तन्मध्यस्थाधेर्नष्टस्य तथैव चौरापहृतस्यापि। सिद्धिरस्योभयस्यापि भोगो यद्यस्ति नान्यथा ।। आधेर्मलनाशो नास्तीत्येवोक्तम् । अभा.५७ (१) यस्मिन्नत्र जङ्गमः स्थावरो वा प्रकारद्वयमध्ये - (२) दैवमग्न्युदकदेशोपप्लवादि । दैवकृताद्विनाशा- आरूढ एवाधिन तु भुक्तः । ततो भोगेन विना तयो. द्विना । तथा स्वापराधरहिताद्राजकृतात् । +मिता.२०५९
लिखितमात्राधिचिह्नयोरपि सिद्धिर्नास्तीति । अभा.५९ (३) यथा विपर्यये लाभहानिः तद्वद्विकृतिमागते ।
(२) सिद्धिराधित्वसिद्धिः । अन्यथा विना भोगं यदि विकृतिमेवार्पयेदिति । अयं च पक्षो विकृतस्याधेः
अधमणोंद्दिष्टस्योत्तमर्णस्वीकारमात्रेणेति यावत् । पूर्ववत्कारणपर्याप्तलाभसद्भावे । अन्यथा प्राचीन एव
गोप्याधौ निभागे भोगस्थानीयभाण्डागारान्तर्निधानादिपक्षः। प्रमादादिति धनिकदोषोपलक्षणार्थम् । तेन
व्यापारादाधिसिद्धिरध्यवसेया । एवमस्माकमेतदीयं भोगव्यतिरिक्तदोषाद्विकृतिमागतेऽप्याधौ पूर्ववत्कृत्वा
गृहाद्याधिरिति ऋणिकसंनिधौ मध्यस्थजनेषु आवेदनं ऽर्पणं लाभहानिर्वा, भोगाद्विकृतिमागते तु गोप्याधौ ।
दूरस्थत्वादिना भोगाद्यलाभे त्वाधिसाधकमित्यव
+ विर. मितागतं स्मृचगतं च ।
४ व्यप्र. स्मृचगतम् । (१) नासं.२।१०७; नास्मृ.४।१२६; अभा.५७; मिता. । (१) सवि.२३२; समु.७४ नाशः ( हानिः) कृतात् २।५९ उत्त.; अप.२१५९ नाश: (हानिः) उत्त. व्यक. (कृता). (२)नासं.२।११६ आधिस्तु (आधिों ) को (क्तः) १११-११२ अपवत् ; स्मृच.१४० गते (गतः) चतुर्थपादं । जङ्गमः स्थावर (स्थावरो जङ्गम); नास्मृ.४।१३९ स्यो (त्रो) विना; विर.२२ प. : २४ अपवत् , उत्त.; पमा. स्यापि (स्यास्य) यद्य (यत्रा); अभा.५९ स्यो (त्रो) स्यापि २३६ उत्त.; विचि.१५ अपवत् ; स्मृचि.१० उत्त. (स्यास्य); मिता.२।६०; व्यमा.३४८ स्तु (श्च); अप.२।६० सवि.२३२ उत्त. चन्द्र.१० नाशः (हानिः) देव- व्यमावत् ; स्मृच.१४३; पमा.२३३, स्मृचि.९ द्विविधः राज (द्राजदैव) उत्त.; वीमि. २।५९ उत्त.; व्यप्र.२३५ पू. : । (द्विगुणः) रस्तथा (रात्मकः) पू.; नृप्र.२३; सवि.२३३ पू.: २३८ उत्त.; व्यड.७२-७३, व्यम.७६ उत्त.; विता. | २३६ जङ्गमः स्थावर (स्थावरो जङ्गम); वीमि.२।६० ५३९ उत्त. सेतु.१५-१६ अपवत् ; प्रका.८६ स्मृचवत् । व्यप्र.२३९ घस्ति (धपि); व्यउ.७३, व्यम.७७; विता. समु.७४ विव्य.२५ अपवत् .
११६,५४२; प्रका.८७; समु.७५, विव्य.१९ व्यमावत्,

Page #142

६५०
व्यवहारकाण्डम्
गन्तव्यम् ।
स्मृच. १४३ (३) ' अधिक्रियत इत्याधिः ' इति य आधिरुक्तः स द्विविधो ज्ञेयः, स्थावरो भूम्यादिः जङ्गमश्च गवादिः । उभयस्याप्यस्य सिद्धिः प्रामाण्यं विना पत्रेण, यद्याहितो भोगोऽस्ति । विना भोगेन न भवतीत्यर्थः । पत्रं च नास्ति भोगश्च न चेंद्र दुर्विचारं तत् । नाभा. २।११६ बलादाधिभोगनिषेधः
भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत् । मूल्येन तोषयेच्चैनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥ कृतकालोपनेयो य आधिः स पूर्व एवावधौ amragम्भेन न भोक्तव्यः । अथ कथमपि कृतम् । ततः कालान्तरवृद्धिं परित्यजेत् । यच्च मूल्यमाधिर्लभते तेन मूल्येनाधिधनिनं परितोषयेत् । अन्यथा आधिस्तेनदोषं प्राप्नुयादिति ।
अभा. ५७
अननुज्ञाताधिभोगे कर्तव्यता यैः स्वामिनाभ्यनुज्ञातमाधिं भुङ्क्तेऽविचक्षणः ? । तेनावृद्धिर्मोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्क्रयः ॥
F
वर्धमानकलान्तरेण आधिं समर्पितं, आधिस्वामिनः पार्श्वात् असंप्राप्ताभ्यनुज्ञात एव, य आधिं भुङ्क्ते स अविचक्षणो मूर्खः । तेन (आंविना धनिना संभावितेन ?) धनिना यथारूढवृद्धेरर्धं परित्यजनीयम् । एष स्थलभोगस्य निष्क्रयः | अभा. ५८
भोग्याधिवृद्धिचालनविक्रयविचारः 'ने त्वेवाध सोपकारे कौसीदीं वृद्धिमाप्नुयात् । न चावेः कालसंरोधान्निसर्गेऽस्ति न विक्रयः ॥ अस्य भाष्यम् । अत्र यः सोपकार आधि: स वृद्धि - फलभोग्य एव । तस्मिन् सोपकारे आधौ कौसीदीं वृद्धिं न कश्चिदाप्नुयात् । यावच्च विचारितकालावधि संरोधो न चालनीयः । तावदवान्तर एवाधेर्न तस्य कचिद्दानमस्ति न विक्रय इति ।
अभा. ५८
आध्यन्तरकरणम्
क्ष्यमाणोऽपि यत्राधिः कालेनेयादसारताम् । आधिरन्योऽथवा कार्यो देयं वा धनिने धनम् ॥
(१) नास्मृ. ४।१२७; अभा. ५७ (२) नास्मृ. ४।१२८; अभा. ५७-५८. (३) नास्मृ. ४। १२९; अभा.५८. (४) नासं. २।१०८ इथवा कार्यो ( sधिकर्तव्यो ); नास्मृ.
3
(१) यत्र धनिना प्रयत्नरक्ष्यमाणाधिः कालेन शीर्णतामसारतामाप्नोति । तत्रर्णिकेन धनिकस्याधिरन्योऽधिकर्तव्यः । अथवा धनमेव दातव्यमिति ।
अभा. ५८
(२) असारता सवृद्धिकमूलद्रव्यापर्याप्तता । केचिदेकसंवत्सरभववृद्धिसहितमूलद्रव्यापर्याप्ततामसारतामाहुः । तच्चिन्त्यम् । एवंविधविशेषाश्रयणे किं कारणमिति चोद्यसंभवात् । अन्यः पूर्वस्थितो वा आधिः पर्याप्तः कार्यः । अन्यग्रहणस्य पर्याप्तत्वेन भाव्यमित्येतावन्मात्रपरत्वात् । Xस्मृच. १३७
बृहस्पतिः
आधिप्रकाराः
आधिर्बन्धः समाख्यातः स च प्रोक्तश्चतुर्विधः । जङ्गमः स्थावरश्चैव गोप्यो भोग्यस्तथैव च । याच्छिकः सावधिश्च लेख्यारूढोऽथ साक्षिमान् ॥
(१) चतुर्विधः स्वरूपप्रकारकालप्रमाणैः, तत्र स्वरूपमेव द्विविधं स्थावरजङ्गमभेदेन । कालो द्विविधः, स्वविधिनियमानियमाभ्याम् । प्रमाणं द्विविधं लेख्यसाक्षिभेदेन ।
*व्यक. १११
(२) यद्यप्यत्राधिरष्टविधो दर्शितः तथापि गोप्यभोग्यअत्रानेकविशेषविध्युपयादृच्छिक सावर्धिरूपभेदानां योगार्थ तात्पर्यातिशयेन कथनं नान्येषामिति वक्तुं 'प्रोक्तश्चतुर्विध' इत्युक्तम् । यावदृणं तव न ददामि तावत् अयमाधिरित्येवं कालविशेषावधिशून्यतया कृतो
X व्यप्र. स्मृचगतम् । * विर, वीमि व्यकवद्भावः । ४।१३० आधिरन्योऽथवा कार्यो ( तत्राधिरन्यः कर्तब्यो ); अभा. ५८ रक्ष्य (रक्ष) शेषं नास्मृवत्; व्यक. ११२ यत्रा (यस्त्वा) निने ( निनो); स्मृच. १३७; विर. २६ यत्रा (चेदा); पमा. २३२; विचि. १६ विरवत् ; स्मृचि.१० त्राधिः (द्याधिः) व्यासः; नृप्र.२२; सवि. २३३ (=) कालेने (कालेना) नि (निनो); चन्द्र. ११ रक्ष्य (वक्ष्य) यत्रा (चेदा) 'कार्यों (देयो); व्यप्र. २३९ स्मृचिवत्; सेतु. ३१६ विरवत्; प्रका.८६ ; समु. ७४; विव्य. २६ यत्राधि: (चैवाधिः) निने (निके).
(१) व्यक. १११ ; स्मृच. १३५; विर. २२; पमा. २३०१ प्र. २२ चतुर्विधः (स्तु षड्विधः); सवि. २३३ प्रथमार्धद्वयम् ; वीमि. २५८ व्यप्र. २३४; व्यम ७६ प्रथमार्थद्वयम् ; सेतु १५; प्रका. ८५; समु. ७३.

Page #143

ऋणादानम् - आधिः
६५१
यादृच्छिकः । दीपोत्सवकाले ऋणं दत्वाऽयमाधिर्मया । च तोषयेदिति वचनाद्यावता धनेन तुष्येत्तावद्धनं देयमोक्ष्यते नो चेत्तवैव भवतीत्येवं कृतः सावधिः । यद्येव- मिति शङ्कनीयम् । यत आह (मस्मृ. ८।१४४) 'मूल्येन माधिरेव बन्ध इति इहोच्यते कथं तर्हि पूर्वस्मिन् तोषयेदेनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत्' इति । स्मृच. १४० वचने बन्धं वेति भेदेनोक्तम् । उच्यते । अत्र बन्ध- (२) बहुमूल्यं लभ्यधनापेक्षया । विर. २५ पदस्य यो विवक्षितोऽर्थः स हि नारदेन दर्शितःविचि. १६ 'निक्षेपो मित्रहस्तस्थो बन्धो विश्वासकः स्मृतः । +स्मृच.१३५-१३६ | (३) लेख्यारूढ इति साक्ष्यतिरिक्तप्रमाणवान् वीमि. २५८
(३) अवृद्धि ऋण विषयकमेतत् ।
(४) बहुमूल्याधिनाशे तु सलाभमृणादुपरि आधिमूल्यमाधात्रे देयम् ।
व्यप्र. २३८
आधिनाशे आध्यन्तरकरणम्
इत्यर्थः ।
गोप्याधिभोग्याधिभोगनाशादिविचारः अंशान्तलाभे च ऋणे तथा पूर्णेऽवधौ धनी । यो भुङ्क्ते बन्धकं लोभात् न स लाभो भवेत् पुनः । न्यासवत् परिपाल्योऽसौ वृद्धिर्नश्यति हापिते।।
अत्र गोप्याधिः शान्तलाभे ऋणे भोक्तव्य इति परिभाषितोऽशान्तलाभे ऋणे न भोक्तव्यः । भोग्याधिस्तु इयत्समयेनायमस्मिन् काले भोक्तव्य इति परिभाषितः पूर्णेऽवधौ भोक्तव्य इत्यर्थः । पारिजाते तु पूर्णे इत्यत्राकारप्रश्लेष आहतः; अवधिमपेक्ष्य व्यवस्थापितभोगे आधी अवधावपूर्ण आधिनं भोक्तव्य इत्युक्तम् । उभयमपि चैतद्युक्तम् । न्यासवत् परिपाल्योऽसाविति नासौ . हापनीयः, हापिते तु वृद्धिर्नश्यतीत्यर्थः ।
विर. २३ भुंक्ते चासारतां प्राप्ते मूलहानिः प्रजायते । बहुमूल्यं यत्र नष्टमृणिकं तत्र तोषयेत् ॥ (१) मूलहानिः असारत्वानुसारेणेत्यभिप्रायः । न
+पमा. स्मृचगतम् । * व्यप्र. विरगतम् ।
(१) व्यक. १११; विर. २२; पमा. २३२ श्यति हापिते ' (श्येत दापिते) तृतीयार्थः ; नृप्र. २२ न्यासवत् (न्यासः स ) हापिते (दापिते) तृतीयार्ध : ; व्यप्र. २३५-२३६३ समु. ७४ तृतीयार्थ:.
(२) अप. २।५९; व्यक. ११२ स्मृच. १४० चा (त्व) मूल्यं (मूल्यो ) नष्टम् (नष्टः); विर. २५; पमा. २३२ चा (वा); विचि. १६; नृप्र. २२ पमावत् चन्द्र. १० तत्र ( तत् ) ; वीमि २।५९ मूल ( फल ); व्यप्र. २३८ मूल्यं मूल्यो ) नष्टम् (नष्टः); व्यम.७६ चा (त्व) पू. विता. ५४१ सेतु. १७ चा (वा) : ३१५; प्रका.८६ स्मृचवत्; समु. ७४-७५ स्मृचवत्; विषय. २५-२६ यत्र (यदि ).
(
उत्त.;
'दैवराजोपघातेन यत्राधिर्नाशमामुयात् । तत्रान्यं दापयेद् बन्धं सोदयं वा धनं ऋणी ॥ राजघातोऽत्र उच्छृङ्खलेन राज्ञा कृत उपद्रवः । न तु धनिकापराधनिमित्तकः ।
व्यप्र. २३७
आधिमोचनम्
बन्धहस्तस्य यद्देयं चित्रेण चरितेन वा । अदत्तेऽर्थेऽखिलं बन्धं नाकामो दाप्यते क्वचित् ॥ (१) चित्रं लेख्यम् । चरितं साक्ष्यादि ।
व्यक. ११२
(२) अस्यार्थः—गृहीतबन्धकस्य उत्तमर्णस्य कृते यदाधिधनं देयं तस्मिन् समस्ते दत्त एव परं बहुमूल्यमपि बन्धकं उत्तमर्णेन मोक्तव्यम् । कियद्बन्धकधनं गृहाण, बहुमूल्य बन्धकं समर्पय शेषबन्धकधनदाने तव पत्रिकां ददामि साक्षिणं वा करोमीत्युक्तेऽप्येवं चित्रचरितादिना प्रकारेण राज्ञा बन्धकं न दापयितव्य इति । विर. २७
(१) व्यक. ११२ दैव (देव); विर. २५ देवराजो (राजदेवो); पमा. २३२ तेन (ते च) उत्तरार्धे ( तत्राधिं दापयेद्दद्यात्सोदयं धनमन्यथा ); दीक. ३७ दापयेत् (प्राप्यते); विचि. १६ यत्रा (यद्या) पयेद् (ध्यते) सोदयं ( शोधयेत् ); स्मृचि. १० यत्रा (यचा) दापयेत् (प्राप्यते) सोदयं (शोधयेत् ); चन्द्र. ११ दैव... धि (राजदैवकदोषेण यद्याधि ) यं वा धनं ऋणी (ये वा ऋणी धनम् ); व्यप्र. २३७ सोदयं ( शोधयेत् ); व्यम ७७ तत्रा ... बन्धं (तत्राधिं दापयेद्दद्यात् ); विता. ५४१ तत्रा ... बन्धं ( तत्राधिं दापयेद्राजा ); सेतु. ३१६ यत्रा (यद्या) सोदयं (शोधयेत्); समु. ७४ ऋणी (त्वृणी) शेषं व्यमवत् ; विव्य. २६ धनं ऋणी (धनी ऋणम्) शेषं विचिवत्.
२) व्यक. ११२ खिलं (खिले); विर. २७.

Page #144

६५२
व्यवहारकाण्डम् धनं मूलीकृतं दत्वा यदाधि प्रार्थयेहणी। ऋणी न लभते बन्धं परस्परमतं विना ।। तदैव तस्य मोक्तव्यस्त्वन्यथा दोषभाग्धनी॥ (१) अस्यार्थः । फलं भोग्यं यस्यासौ फलभोग्यः
(१) भोग्याधावेवमेव । गोप्याधौ तु मूलीकृतं सवृद्धिकं बन्ध आधिः । स च द्विविधः । सवृद्धिकालापादत्वा यदा प्रार्थयते तदैव मोक्तव्यः। मूलीकृतग्रहण- करणार्थों वृद्धिमात्रापाकरणार्थश्च । तत्र च सवृद्धिस्याधमर्णदेयधनपरत्वात् । दोषः स्तेयदोषः।
मूलापाकरणाथै बन्धं पूर्णकालं पूर्णः कालो यस्यासो
स्मृच.१४६ पूर्णकालस्तमाप्नुयाणी । यदा सवृद्धिकं मूलं फलद्वारेण (२) एतच्चावधिविरहितभोग्याधिविषयम् । विर.२७ धनिनः प्रविष्टं तदा बन्धमाप्नुयादित्यर्थः । वृद्धिमात्रापा'हिरण्ये द्विगुणीभूते पूर्णे काले कृतावधेः। करणार्थे तु बन्धकं सामकं दत्वाऽऽप्नुयादृणी । समं बन्धकस्य धनी स्वामी द्विसप्ताहं प्रतीक्ष्य च। मूलं सममेव सामकम् । अस्यापवादमाह-'यदि प्रकतदन्तरा धनं दत्वा ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ।। र्षितं तत्स्यात् । तद्वन्धकं प्रकर्षितमतिशयित वृद्धेरप्यधिक
मिता.टीका-द्वैगुण्यानन्तरं कृतकालानन्तरमपि फलं यदि स्यात्तदा न धनभाग्धनी । सामकं न लभते चतुर्दशदिनाभ्यन्तरे द्रव्यं दद्याच्च नोत्तरत्रेति सूचितम्। धनी । मूलमदत्वैव ऋणी बन्धमाप्नुयादिति यावत् । अथ तेन चात्यन्तं द्रव्यदानं द्वैगुण्याद्यनन्तरं निवर्तते । निवृत्ते त्वप्रकर्षितं तद्वन्धकं वृद्धयेऽप्यपर्याप्तं तदा सामकं दत्वाच द्रव्यदाने 'आधिः प्रणश्येत्' इत्यनेन वचनेना- ऽपि बन्धं न लभेताधमणः, वृद्धिशेषमपि दत्वैव लभेतेधमर्णस्यात्यन्तिकी स्वत्वनिवृत्तिरुत्तमर्णस्य चात्यन्तिकी त्यर्थः । पुनरुभयत्रापवादमाह-'परस्परमतं विना'। स्वत्वप्राप्तिरुपादिश्यत इति ।
सुबो.२।५८ उत्तमर्णाधमर्णयोः परस्परानुमत्यभावे यदि प्रकर्षितमित्याफैलभोग्यं पूर्णकालं दत्वा द्रव्यं तु सामकम् ॥ द्युक्तम् । परस्परानुमतौ तूत्कृष्टमपि बन्धकं यावन्मूलदानं यदि प्रकर्षितं तत्स्यात्तदा न धनभाग्धनी। तावदुपभुङक्ते धनी निकृष्टमपि मूलमात्रदानेनैवाधमों
लभत इति ।
*मिता.२।६४ * पमा, व्यप्र. स्मृचवत् ।
(२) एवं चायमर्थः। तद्वन्धनं यदि प्रकर्षितं समग्र(१) व्यक.११२ धनी (भवेत् ); स्मृच.१४६ व्यस्त्व
वृद्धिपर्याप्तकर्षान्वितं परिभाषितकालैकदेशे स्यात् तदा (व्यो ह्य); विर.२७ यदा (यद्या); पमा.२४३ विरवत् ;
। न परिभाषितकालात्यये सति धनी धनभाक् । ऋणी च नृप्र.२३, सवि.२४१ स्त्व (म); चन्द्र.१३ यदा (यद्या)। तस्य ( च स ) दोष ( स्तेय ); व्यप्र.२४५, सेतु.१७ मूली
। तस्मिन्सति न लभते बन्धं, किन्तु समग्रवृद्धिपर्याप्तप्रक(ऋणि) यदा (यस्या) मोक्तब्यस्त्व (भोक्तव्यं त्व) भाग्ध (वान्ध); र्षानन्तरमेव धनी मूलधनभाक ऋणी च मूलमात्रं दत्वा प्रका.८९ स्मृचवत् ; समु.७६ थेये (प्नुया) शेषं स्मृचवत् . बन्धं लभत इति । परस्परमतं विनेति वदन्दर्शयति । परि
(२) मिता.२।५८:२६४ (ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ); भाषितकालैकदेशे समग्रवृद्धिपर्याप्तप्रकर्षप्रवेशोऽस्तु वा सबो.५८ प्रथमाधे (परिपूणे कृते काले धने च द्विगुण सति) मा वा। सर्वथा यावत्परिभाषितकालं युद्धयर्थमाधिभोगः द्वितीया विना; स्मृचि.१० बन्धमवा (बन्धकमा); साव. क्रियतामिति ऋणिकेनोक्ते यत्र धनिकेन इत्युक्त, तत्र २४० काले (काल); व्यप्र.२४२ कृतावधेः (कृतेऽवधौ) च ।
वृद्धेरभ्यधिकप्रकर्षप्रवेशेऽपि परिभाषितकालात्यय एव (तु); व्यउ.७२; व्यम.७७ कृतावधेः (धृतावधौ) च (तु) ।
। सामकं दत्वा बन्धमृणी लभते न पुनः परिभाषितकालप्रथमार्थद्वयम् ; विता.५३६:५५० (ऋणी बन्धमवाप्नुयात् );
मध्य इति ।
स्मृच.१४७-१४८ समु.७६ (बन्धके द्विगुणीभूते ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ). (३) मिता.२१६४, नृप्र.२३; व्यउ.७४ तु (च);
'क्षेत्रादिकं यदा भुक्तमुत्पन्नमधिकं ततः। विता.५५०; समु.७६.
* विता. मितागतम् । (४) मिता.१६४ न लभते बन्धं (च न लभेद्वन्ध); स्मृच. (१)व्यक.११३ स्मृच.१४६, विर.२९, पमा.२४४, १४७; पमा.२४६; सुबो.२।६४ चतुर्थपादं विना; व्यउ. नृप्र.२३ मूलो (मौलो); व्यप्र.२४६; व्यम.७८; विता. ७४ मितावत् ; विता.५५० मितावत् ; समु.७६. | ५५० दयं प्रविष्टं (दयौ प्रविष्टौं); प्रका.८९; समु.७६.

Page #145

प्रणादानम्-आधिः
६५३ मूलोदयं प्रविष्टं चेत्तदाधि प्राप्नुयाहणी ॥ (२) अत्र दिनदशकद्विसप्ताहयोः सुस्थितासुस्थिताआधीकृतं क्षेत्रादिकम् । धनिकेन लाभशान्तेः पश्चा- धमर्णावादाय व्यवस्था ।
+विर.३१ देव यदा भुक्तं ततो भुज्यमानाद्यद्धनमुत्पन्नमधिकं यत्राहितं गृहक्षेत्रं भोगेन प्रकर्षान्वितम । क्षेत्रार्थव्ययादभ्यधिकं मूलोदयतुल्यं यदा यस्मिन्काले । तत्रर्णी नाप्नुयाद् द्रव्यं धनी चैव ऋणं तथा । धनिनि प्रविष्टं तदा तस्मिन्काल एवाधिमृणी लभत पूर्ण प्रकर्षे तत्स्वाम्यमुभयोरपि कीर्तितम् । इत्यर्थः।
स्मृच.१४६ ।
कुर्यातां परस्परमतेन तौ। पंरिभाष्य यदा क्षेत्रं प्रदद्यादनिके ऋणी। । (१) प्रकों वृद्धिः ।
व्यक.११४ त्वयैतच्छान्तलाभेऽर्थे भोक्तव्यमिति निश्चितम्॥ (२) विषयज्ञानं विना नास्यार्थी ज्ञातुं शक्य इति प्रविष्टे सोदये द्रव्ये प्रदातव्यं त्वया मम । विषयस्तावदभिधीयते । शान्तलाभे धने जाते वृद्धिकुसीदादिविधिस्त्वेष धर्म्यः संपरिकीर्तितः ॥ ' मात्रावाप्त्यर्थमयमाधिीक्तव्य इति परिभाषां कृत्वा
(१) 'त्वयैतदि'त्यादिपरिभाष्य यदा ऋणग्रहण- आधिदत्त ऋणकाले लाभशान्तिकाले वा। अस्माच्चाधे____ काले क्षेत्राद्याधि प्रदद्यात् । तत्र प्रागुक्तविधयाऽऽधिलाभ रेतावति काल उत्पन्नं वृद्धेरपर्याप्तमपि समग्रवृद्धयर्थमेवाइत्यर्थः।
*स्मृच.१४७ स्त्विति परिभाषाकरणकालेऽनुक्तं च। अथवा तत्रा(२) शान्तलामेऽर्थे परिसमाप्तलाभे निमित्तीभूते स्माच्चाधेरित्याद्यस्त्वित्यन्तमुक्तमेवेति द्विधा विषयः । सति ।
_ विर.२९ अर्थोऽप्यभिधीयते । आध्युत्पन्नोऽर्थ उत्पत्यर्थव्ययादवपूर्णावधौ शान्तलाभे बन्धे स्वामी धनी भवेत् । शिष्टः प्रकर्षपदेनात्रोक्तः तस्मिन्समग्रवृद्धथपर्याप्ते धने
अनिर्गते दशाहे तु ऋणी मोक्षितुमर्हति ॥ प्रविष्टे ऋणी मूलमात्रं दत्वा बन्धं परिभाषितकाला... (१) तद् वृद्धयर्थप्रयुक्तवस्त्रादिविषयम् । ब्राह्मणेभ्यो । त्ययेऽपि नाप्नुयात् । धनी च ऋणं मूलमात्रं तदा दधि दीयतामित्यादिवत् सामान्यविशेषन्यायात् । लाभ- नाप्नुयात् न गृह्णीयात् । किन्तु पूर्ण प्रकर्ष समग्रशान्तिरपि वस्त्रादौ त्रैगुण्यादिविधायकवचनानुसारेणा- वृद्धिपर्याते धनिनो मूलमात्रे ऋणिनो बन्ध इत्येववगन्तव्या । एवं च चतुर्दशदिनादृर्श्वमाधौ स्वत्वापत्ते- मुभयोस्तत्साम्यं परिकीर्तितम् । तस्मात्तस्मिन्नेव काले यथेष्ट्रविनियोगो हिरण्यप्रयोक्तरविरुद्धः। वस्त्रादिप्रयोक्तस्तु सामकं दत्वाऽऽधिं मोचयेदिति शेपः । यदाऽप्यपूर्णः दशदिनादूर्ध्वमेवेति मन्तव्यम् । +स्मृच.१४२ समग्रवृद्धेरपर्याप्तमिति समग्रवद्धयर्थमेवास्विति परिभाषा
करणकाले कृते न तौ धनिकर्णिकाविति स्वाम्यकरणस्य • पमा, स्मृचवत् । +पमा., व्यप्र., विता. स्मृचगतम् ।। च फलं परिभाषितकालात्यये समग्रवृद्धिपर्याप्त प्रकर्ष(१) व्यक.११३; स्मृच.१४७; विर.२९ तम् (तः); प्रवेशाभावेऽपि सामकमेव दत्वा ऋणिकेन बन्धमोचनं,
२४४ प्रद.... क (दधातु धानन) त्वय (तदा) भा (मा) परस्परमतेनेति बदन् तदभावे धनिनः स्वाम्यं वृद्धिश्चितम् (श्चयः); नृप्र.२३ पू. सवि.२४१ भो (मो); व्यप्र. प्र. शेषेऽपीति दर्शयति ।
स्मृच.१४७ २४६ श्चितम् (श्चयः); प्रका.८९; समु.७६ ऋणी (त्वृणी).
(२) व्यक.११३ त्वया (पुन:); स्मृच.१४७ पू.; विर. +वामि. विरवत् । २९ व्यकवत् ; पमा.२४४ प्रविष्टे (आधिस्तु) पू. सवि.२४१ ,
(१) व्यक.११४ क्षेत्र (क्षेत्रे) णी ना (न प्रा) अणं (ऋणी);
स्मृच.१४७ द्रव्यं (बन्ध) था (दा); विर.३२; पमा.२४५ पू.; न्यप्र.२४६ पू.; प्रका.८९ पू.; समु.७६ पू. हितं (धिक) ना (चा) द्रव्यं (बन्धं); विचि.१७ गृह (गृह);
(३) व्यक.११३; स्मृच.१४२; विर.३१; पमा. स्मृचि.१० तत्री ना (ऋणी न प्रा); चन्द्र.१२ ऋणं (धन); • २४० गाव (णे वि) शान्त (सान्त) बन्धे (बन्ध); चन्द्र.१३ प्रका.८९ स्मृचवत्; समु.७६ द्रव्य (बन्ध); विव्य.२६ पू. क्षि (चि); वीमि.२१५८ धनी (धने) मोक्षि (प्रोञ्छि); व्यप्र.
(२) व्यक.११४; स्मृच.१४७ उभयोरपि (तूभयोः परि)
तु (ऽपि); विर.३२; पमा.२४६ अपि (परि); विचि.१७; १४३ चन्द्रवत् ; विता.५३७ क्षितु (चन) उत्त.; प्रका.८७,
स्मृचि.१० तत् (तु);चन्द्र.१२ स्मृचिवत् ; प्रका.८९स्मृचवत्; समु.७५ धनी (धने).
समु.७६ स्मृचवत्.

Page #146

व्यवहारकाण्डम्
(३) यत्र गहक्षेत्रं भोगे भोगनिमित्तं आहितं आधीकृतं । साक्षिऋणिकशून्यं तेन यथा साक्षिऋणिकौ विना लिखितन प्रकर्षान्वितं प्रकर्षेण पूर्णेनावधिनान्वितं न भवति मसाक्षिऋणिकं लेख्यमपार्थकं भवति, तथा यो न तत्र ऋणी नाप्नुयात् धनं, धनी चैव ऋणं नाप्नोति । भुङ्क्ते स्वमाधानं आधिं तं नात्मीयं करोति न च पूर्णे प्रकर्षे अवधौ तत्र स्वाम्यमुभयोरपि ऋणिकस्य तमाधिं गृहीतमन्यस्मै बोधयति तस्य संपूर्णमपि लेख्यं धनग्रहणे धनिकस्य ऋणग्रहणे। अपूर्णे तु परस्परानु- साध्यांशे न प्रमाणमित्यर्थः । अत्र च न भुङ्क्ते इति मत्या स्वातन्त्र्यमित्यर्थः।
*विर.३३ भोग्याधौ द्रष्टव्यं, नादद्यादिति गोप्याधौ द्रष्टव्यं, न गोप्याधिभोगकाल:
निवेदयेदित्युभयत्र । एतच्च प्रायिकतया भुक्ताभुक्तयोर्विगोप्याधिर्द्विगुणादूवं कृतकालस्तथाऽवधेः । भावनाभावेऽपि भोग्यगोप्ययोराधित्वस्थैर्यात् । विर.३५ आवेदयित्वर्णिकुले भोक्तव्यः समनन्तरम् ।। गहवार्यापणं धान्यं पशुस्त्रीवाहनानि च । '
(१) तत् स्वत्वापत्तेरागाधर्भोगमात्रविधिपरम् । न उपेक्षया विनश्यन्ति यान्ति चासारतां तथा । पुनर्यथेष्टविनियोगो न कदाचिदाधेरस्तीत्येवंपरम् । सम- आपणः पण्य विक्रयस्थानम् । गृहादीन्याधीकृतानि नन्तरमित्यभिधानात् । तस्मान्न बार्हस्पत्यवचनयोः पर- यदि आधिग्रहीतृदोषात् विनश्यन्ति असारतां वा स्परविरोधः।
. +स्मृच.१४२ यान्ति तदा आधित्वमेव तेषां नश्यतीत्यर्थः । तेन (२) तद्भोगमात्रविधिपरम् । न पुनः स्वत्वापत्ति- तदाधिदोषेण आधिका आध्यन्तरादि न दातव्यमिति परम् । पमा.२४० तात्पर्यम् ।
विर.३५ नष्टे मृते वा ऋणिके धनी पत्रं प्रदर्शयेत् । क्षेत्रमेकं द्वयोर्बन्धे दत्तं यत्समकालिकम् । तत्कालावधिसंयुक्तं स्थानलेख्यं च कारयेत् ।।
तस्य तत्सिद्धिमाप्नुयात् ॥ यदा त्वधमर्णः पलायितो मृतो वा भवेत् , ऋणिकुले (१) दत्तमधमणेनोद्दिष्टमित्यर्थः । क्षेत्रग्रहणं भोग्याच श्रावणमशक्यं, तदा राजस्थाने धनी पत्रं प्रदर्शयेत् । धेरुपलक्षणार्थम् । ।
स्मृच.१४४ तत्कालावधिसंयुक्तं तत्र लेख्यं च कारयेत् निबन्धं (२) समकालिकं पूर्वापरभूततया अशक्यावधारणम् । कारयेदित्यर्थः । एवं च आधिं भुञ्जानस्य न दोषः । आभ्यां वाक्याभ्यां पूर्वापरभूततया अशक्यावधारणे
विर.३३ । आधित्वाभिमतद्वये, यस्य बलात्कारशून्या भुक्तिस्तस्याआधिसिद्धिः धित्वं भवतीत्युक्तम् ।
विर.३६-३७ न भुङ्क्ते यः स्वमाधानं नादद्यान्न निवेदयेत् । तुल्यकालोपस्थितयोयोरपि समं भवेत् । प्रमीतसाक्षिऋणिकं तस्य लेख्यमपार्थकम् ॥ प्रदाने विक्रये चैव विधिः स परिकीर्तितः ॥ . अत्र यथातथेत्यध्याहरणीयम् । प्रमीतसाक्षिऋणिक
(१) व्यक.११४ वार्या (भार्या); विर.३५.
(२) अप.२।६० तत्सिद्धिमाप्नुयात् (सिद्धिमवाप्नुयात् ); . * विचि. विरगतम् । +व्यप्र. स्मृचवत् ।
ज्यक.११५ भवेत् (तयोः); स्मृच.१४४; विर.३६; (१) अप.२१५८ लस्तथावधेः (लो यथाविधि) आवेद पमा.२३३ दत्तं यत् (यद्दत्तं); स्मृसा.८२ द्वयोर्बन्धे (तयो. (श्राव); व्यक.११४ आवेद (श्राव); स्मृच.१४२ लस्तथावधेः बन्धु) येन (यन्न); सवि.२३६, व्यप्र.२४०; विता.५४५; (लो यथावधि); विर.३३ वधेः (परः) आवेद (श्राव); पमा. सेतु.१९ बन्धे (वेंथे); प्रका.८८; समु.७५. . २४० सम (तद); चन्द्र.१२ व्यकवत् ; व्यप्र.२४३ पमावत् ; (३) अप.२१६० पू.; व्यक.११५, स्मृच.१४४ समें व्यम.७७ लस्तथा (लकृता) सम (तद) न्यासः; प्रका.८७ भवेत् (च संभवे) पू. विर.३७ स्मृसा.८२ स परि (संपरि); लस्तथावधेः (लो यथाविधि); समु.७५ स्मृचवत् .
सवि.२३७ पू.; चन्द्र.५ (-) (तुल्यकालोपभोगश्चेद्भोगोऽपि (२) अप.२।५८; व्यक.११४; विर.३३.
समको भवेत् । विक्रये चैव दाने च विधिरेष प्रकीर्तितः ॥); ., (३) व्यक ११४, विर.३५, चन्द्र.११(-) धानं (धिं च) व्यग्न.२४० पू. सेतु.१९ प्रका.८८ पू. समु.७५ समं मवेत् पार्थ (नर्थ).
। (च संभवः) उत्तरार्धे (प्रदाने विक्रये चाधौ विधिरेष प्रकीर्तितः).

Page #147

ऋणादानम्-आधिः
(१) उपस्थितयोरुपादानादिकं कर्तुमिति शेषः । (१) धनिकदोषादन्यत आध्यपचारे ऋणिक ऋणान्न
स्मृच.१४४ मुच्यते । तेनान्यमाधि स ऋणिको धनिने राज्ञा दाय (२) यत्र तु द्वयोरपि न तादृशो भोगस्तत्राह- इत्यर्थः।
स्मृच.१३८ तुल्येति ।
विर.३७ (२) धनिकदोषं विनैव यद्याधिर्व्यवहारायोग्यो भवति कात्यायनः
तदा तत्समानमाध्यन्तरमधमणेन देयं, न तु विनैव अप्रत्ययभोग्याधिः
दानमृणादसौ मुक्तो भवतीत्यर्थः । यत्तु बन्धकितगवादी द्रव्यं गृहीत्वा वृद्धयर्थ भोगयोग्यं ददाति चेत् । दैवान्नष्टे धनिकस्य धनं याति, आधातुराधीकृतगवादिकं जङ्गमं स्थावरं वाऽपि भोग्याधिः स तु कथ्यते । धनं यातीति केऽपि बदन्ति, तत्राविगीतशिष्टाचार एव मूल्यं तदाऽधिकं दत्वा स्वक्षेत्रादिकमाप्नुयात् ॥ मूलम् । तत्र च भोग्याधिर्विषय इति मन्तव्यम् । वृद्धिमात्रापाकरणार्थे भोग्याधौ अधमर्ण उत्तमर्णतः ।।
+विर.२६ प्राप्तं मूल्यं दत्वा स्वं क्षेत्रादिकमानुयात् । एषोऽप्रत्यय- आधीकृतं तु यत्किञ्चिद्विनष्टं देवराजतः । भोग्याधिरिति वचनाभिप्रायः । सवि.२३४
तत्रण सोदयं दाप्यो धनिनामधमर्णिकः ।। पशुदासायाधिर्न पीडनीयः
__ गोप्यभोग्याधिभोगनाशविचारः यस्त्वाधिं कर्म कुर्वाणं वाचा दण्डेन कर्मभिः। बलादकामं यत्राधिमनिसृष्टं प्रवेशयेत् । पीडयेत् भलैयेच्चैव प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम ॥ प्राप्नुयात्साहसं पूर्वमाधाता चाधिमाप्नुयात् ।।
(१) कर्म कुर्वाणेऽपि अश्वाद्याधावतिक्रमकरणे दण्डो अनिसृष्टमनाहितम् । भोग्याधौ बलादल्पस्यापि न मलधनहानिर्भवतीत्याह स एव-यस्त्वाधिमिति। अनाहितस्य भोगे भोक्तुर्दण्डः । सर्वमूलनाशश्च स्यादिति अकुर्वति पीडनभर्सनकारिणो न दण्डः। कुर्वाणमित्यभि- तात्पर्यार्थः । वञ्चनया तु भोगे कृते भोगानुसारेण मूलधानात् ।
स्मृच.१३९ ।
नाशः । अन्यथा बलाद्ग्रहणानर्थक्यापत्तेः । (२) एतद्वाक्यं प्रकरणादेवंविधभर्त्सनादौ तत्कर्तु
स्मृच.१३९ वृद्धिग्रहणाभावमेवाह, प्रसङ्गाच्च पूर्वसाहसाभिधान- अंकाममननुज्ञातमाधिं यः कर्म कारयेत् । मिह ।
विर.२५ भोक्ता कर्मफलं दाप्यो वृद्धिं वा न लभेत सः॥ (३) आहितदास्यादिपीडने स एवाह-यस्त्वाधि
(१) चेतनरूपाधिविषयमेतत् । अप.२१५९ मिति ।
(२) कर्मफलं दास्याद्याधौ वेतनं , शकटाद्याधौ
पमा.२३८ आधिनाशे आध्यन्तरकरणम्
। भाटकादिकम् । न तु दास्यादिकृतावघातादिकर्मणः फलं नै चेद्धनिकदोषेण निपतेद्वा म्रियेत वा।
+ विचि. विरगतम् । आधिमन्यं स दाप्यः स्यादृणान्मुच्येत नर्णिकः॥
(१) स्मृच.१३७; विर.२७ देवराजतः (राजदैवतः) (१) सवि.२३४; समु.७७ तृतीयाधं (मूलं तद्दत्तमखिलं तत्रर्ण (तदृणं); सेतु.३१६ विरवत् ; प्रका.८६; समु.७४. दत्वा स्वं क्षेत्रमाप्नुयात्). (२) व्यक.११२, स्मृच.१३९ । (२) स्मृच.१३९; विर.३८ (=) निसृष्टं (निर्दिष्टं); सवि. व प्रा (वमा); विर.२५ यस्त्वा (यश्चा); पमा.२३८, सवि. २३५ (=) धाता चा (धाताऽप्या); सेतु.२० (=) निसृष्टं २१५ (-) धिं क (धिक) कचैव (नेव); ब्यप्र.२३७ कर्मभिः (निर्दिष्टं) पूर्व (कृत्य); प्रका.८६, समु.७४. (मर्मभिः); प्रका.८६ क्रमेण मनुः; समु.७४. (३) व्यक. (३) अप.१५९; ब्यक.११२ न लभेत (लभते न); ११२ निप (निष्प) दाप्यः (कार्य); स्मृच.१३८, विर.२६ स्मृच.१३९ व्यकवत् ;पमा.२३८ अका (आका)शेष व्यकवत् निप (निष्प); विचि.१७ निपतेदा (निष्पतेत); सवि.२३६ । विचि.१५ व्यकवत् ; सवि.२३५ यः (यत्) शेष व्यकवत् । म चे (स चे) नर्णि (सर्णि); व्यप्र.२३७ विरवत् ; व्यम, चन्द्र.१० व्यकवत् ; व्यप्र.२३७, व्यम.७६; विता. ७ विता.५४१; प्रका.८६; समु.७४.
५३८सेतु.१६ व्यकवत् ; समु.७४ विव्य.२५. म्य.का, ८३

Page #148

६५६
व्यवहारकाण्डम्
विर.३४
तण्डुलादिकम् । अपराधाननुरूपत्वात् । अत्रापि कर्मानु- | न्यर्पयेदित्यर्थः। सारेणेति द्रष्टव्यम् । दाप्यो बन्धः स्वामिने राज्ञेति शेषः।
वञ्चनया आधिभोगे दण्डः अकाममिति दास्यादिबुद्धिमदाधिविषयम् । अन्यत्रा- आधिं दुष्टेन लेख्येन भुङ्क्ते यदृणिकाद्धनीं। संभवात्।
स्मृच.१३९ नृपो दमं दापयित्वा आधिलेख्यं विनाशयेत् ।। (३) एवं गोप्याधितया स्थापितेऽश्वादौ तद्भाटकं ऋणिकद्रव्यभोगनिष्कृत्यर्थ वृद्धिहानिरत्राप्युन्नेया । दाप्यो वृद्धिा त्याजनीयेत्यर्थः। व्यप्र.२३७
- स्मृच.१४१ आधिमोचनम्
सत्यकारः आधाता यत्र न स्यात्तु धनी बन्धं निवेदयेत् ।
सत्यङ्कारविसंवादे द्विगुणं प्रतिदापयेत् । राज्ञस्ततः स विख्यातो विक्रेय इति धारणा।।
अकुर्वतस्तु तद्धानिः सत्यङ्कारप्रयोजनम् ।। सवृद्धिकं गृहीत्वा तु शेषं राजन्यथार्पयेत् ॥
आधिसिद्धिः (१) आधातृग्रहणमत्रापि पूर्ववदुपलक्षणार्थम् । आधिमेकं द्वयोर्यस्तु कुर्यात् का प्रतिपद्भवेत् । राजन्यर्पयेदिति ज्ञात्यादिप्रत्यासन्नाभावविषयम् । तत्स- तयोः पूर्वकृतं ग्राह्य तत्कर्ता चोरदण्डभाक् ॥ . द्भावे तत्रैवार्पणस्य न्याय्यत्वात् । यत्र शेषार्पणं ।
(१) प्रतिपद् व्यवस्था, पर्वतरं करणमिति शेषः । क्रियते तेनैव यदि सवृद्धिक धनं दत्वा बन्धो गृह्यते
*व्यक.११५ तदा न विक्रयः। प्रयोजनस्य सिद्धत्वात् । अत (२) ऋणग्रहणोपक्रमत्वादाधिक्रिया प्रतिपदित्युच्यते। एव 'तिष्ठेद्वेति' प्रतीक्षणपक्षोऽप्युक्तः । अन्यत्र स्वाधी- पूर्वकृतं पर्वमुपादानादिना सिद्धम्। +स्मृच.१४४ करणमप्यस्मिन्विषये न विरुद्धं दण्डापूपन्यायात्किं तु आधानं विक्रयो दानं साक्षिलेख्यकृतं यदा । मुलमेवान्यत्राधीकृत्यादेयं न तु सवृद्धिकम्। स्मृच.१४२ एकक्रियानिबन्धेन लेख्यं तत्रापहारकम् ।। एवमुक्तो ज्ञात्यादावर्पणान्तो विधिर्बहुमूल्याधिविषय
(१) एकक्रियानिबन्धेन एकजातीयदानादिक्रियाएव । शेषार्पणादेस्तत्रैव संभवात् । सममूल्ये तु ससाक्षिकं विक्रीय स्वयमेव सर्व गृह्णीयात् । स्वल्पमूल्येऽप्येवं * विर. व्यकवत् । + व्यप्र. स्मृचवत् । विक्रीय गृहीत्वा ऋणशेषमृणदानाधिकारिणि कथंचिदात्ते (१) स्मृच.१४१, सवि.२४६ दृ (मृ) दम (धन); व्यप्र. सतो गृह्णीयादित्यायुक्तवचनत एवोह्यम् । स्मृच.१४३ २३९ धिं दु (धि) दाप (प्राप) विना (तु ना); विता.५४२
(आधी नष्टे तु लेख्येन भुङ्क्ते य ऋणिकाद्धनम् ) विनाश (२) यदा आधाता अन्यो वा तदधिकारी न ।
__(तु पाट); प्रका.८७ दु (न); समु.७५ यदृणि (यत्रणि). भवति, तदा तमाधिं द्विगुणे ऋणधने सति विक्रीय'
। (२) विश्व.२।६३. स्वलभ्यं द्विगुणं धनं गृहीत्वा उत्तमर्णस्तन्मूल्यशेषं राज
(३) व्यक.११५ कृतं (तरं); स्मृच.१४४; विर.३५.स्तु ।
(त्र) तयोः...र्ता (द्वयोः पूर्वतरं ग्राह्यमाधाता); पमा.२३४ - सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
यस्तु कुर्यात् का (कृत्वा ययेका); सवि.२३७ का प्रति.' (१) अप.२।५८ शस्त (शा त); व्यक.११४ सस्त (शे त); पद्भवेत् (कोऽत्र पतिर्भवेत् । चन्द्र.१४ कुर्यात् (तत्र) स्मृच.१४२ व्यकवत् ; विर.३४ न स्यात्तु (नष्टः स्यात् ) स शेषं विरवत् ; व्यप्र.२४०; व्यम.७७ का (तं) पद्भवेत् वि (समा) त्वा तु (त्वा तत्); पमा.२४१; विचि.१७ न स्यात्तु (यद्भवेत् ); विता.५४५ का प्रतिपद्भवेत् (कार्यव्यपाश्रयात्); (नष्ट: स्यात् ) स्ततः (स्त्वृणः) ख्यातो (शेयो); स्मृचि.१० न सेतु.१८ विरवत् ; प्रका.८८; समु.७५. स्यातु (नष्टः स्यात् ) बृहस्पतिः; सवि.२४५ तो विक्रेय इति (४) व्यक.११५; स्मृच.१४४ साक्षिलख्य (लेख्यभारणा (प्य विक्रयं कुरुते धनी); चन्द्र.११ त्वा तु (त्वार्थ) शेषं साक्षि) यदा (यथा) निबन्धेन (बिरुद्धं तु); विर.३७; पमा. स्मृचिवत् ; ब्यप्र.२४४ न स्यात्तु (बै न स्यात्) ख्या (शा); २३४ साक्षिलेख्य (लेख्यसाक्ष्य) निबन्धेन (विरुद्धं तु); सवि. विता.५४९ व्यप्रवत् ; प्रका.८७ व्यकवत् समु.७५ व्यकवत् ; २३७ स्मृचवत् ; व्यप्र.२४० साक्षिलेख्य (लेख्यसाक्षि) शेष विग्य.२६ आधाता यत्र न स्यात्तु (दाता यत्र तु नैव स्यात्). स्मृचवत् सेतु.१९; प्रका.८८ स्मृचवत् ; समु.७५ व्यप्रवत् ।

Page #149

ऋणादानम्-आधिः निमित्तैन ।
व्यक.११५ । (१) ग्रामादयश्च क्षेत्राद्याधेावर्तकत्वेनेति शेषः । ...(२) साक्षिलेख्य सिद्धानामाध्यादीनां मध्ये लेख्य सिद्धं | आदिशब्देन देशादयो गृह्यन्त इति । स्मृच.१४३ विरोधे ग्राह्यमित्याह कात्यायन:-आधान मिति । लेख्यं । (२) अनेन लेख्यारूढत्वमपि आधिसिद्धौ निमित्तलेख्यकृतं लेख्य सिद्ध मिति यावत् । अपहारकं बलवत् ।। मिति सूचितम् ।
सवि.२३६ | अनिर्दिष्टं च निर्दिष्टमेकत्र च विलेखितम् । . (३) यत्रैका क्रिया साक्षिमती, अन्या च साक्षि- विशेषलिखितं ज्याय इति कात्यायनोऽब्रवीत् ।। लेख्यवती, तत्र लेख्यं साक्षिमत् अपहारकं बलवत् (१) एकत्र आधीकरणादौ, विशेषलिखितं निर्दिष्टआधित्वसाधकमिति यावत् । एक क्रियानिबन्धेन एकस्य लिखितं, तदनिर्दिष्टलिखितात् ज्याय इत्यर्थः। लेख्ये पुंसः क्रियाया निबन्धेन लेख्ये निवेशेन हेतुनेत्यर्थः। निवेशितं विलेखितम् ।
+स्मृच. १४४ हलायुधस्तु यत्राधानक्रिया विक्रयक्रिया वा साक्ष्यादि- (२) अनिर्दिष्टं नाम आधातुराधीकरणकाले यद्यगुणवल्लेख्यवती, तत्र एकक्रियानिबन्धेन एकेन द्धनं निरूपितस्वरूपं तद्धनं निर्दिष्टम् । तद्विपरीतम निर्दिष्ट. श्रेष्ठेन क्रियाया निबन्धेन लेख्य निवेशेन लेख्यमपहारकं मित्युच्यत इति ।
सवि. २३७. भोगाभावमात्रेणाधातुर्विमतेर्बाधकमित्याह । अत्र च 'न यो विद्यमानं प्रधनमनादिष्टस्वरूपकम् । भुङ्क्ते यः स्वमाधानमित्यादिना विरोधः। विर.३७ आकाशभूतमादध्यादादिष्टं नैव तद्भवेत् ।।
(४) गोप्याधौ लेख्यमेव प्रबलं प्रमाणमित्याह यद्यत्तदाऽस्य विद्येत तदादिष्टं विनिर्दिशेत् ॥ कात्यायनः-आधानमिति ।
सवि.२३७ (१) प्रशब्दः पादपूरणार्थः । अनादिष्टस्वरूपकं स्वमादिश्य प्राक्पश्चान्नामचिह्नितम्। अनिरूपितस्वरूपकम् । आकाशभूतं अविद्यमान. आदध्यात्तत्कथं तु स्याञ्चिह्नितं बलवत्तरम ।। प्रायम् । आदिष्टं नैव तद्भवेत् निर्दिष्टं नैव तद्भवेत् । .. अस्यार्थः । यः पर्वमविशेषेण सर्वस्वमाधित्वेनो- अनिर्दिष्टं भवेदिति यावत् । आदिष्टं निर्दिष्टम् । एवं द्दिश्य कस्यचिद्धस्तादृणं गृहीत्वा कालान्तरे पुनर्धनिक- चायमर्थः। आधातुराधीकरणकाले यद्धनं विद्यते निसंप्रतिपत्या क्षेत्रादिकं किंचिदेव घट्टादि चिह्नितं पर्व- रूपितस्वरूपं च तद्धनं आधित्वेनादिष्टं निर्दिष्टमित्युच्यते। गृहीतार्थमेव दद्यात् तत्र चिह्नितं बलवत्तरम् । पूर्वाधे- तद्विपरीत तु धनमाधित्वेन कल्प्यमानमनिर्दिष्टराधिक्रियान्तरादिक्रियाप्रतिबन्धकधनिकेनैव त्यक्तत्वा- मित्युच्यते । _ +स्मृच. १४४-१४५ दिति, चिह्नितमिति विरोध्यन्तरक्रियोपलक्षणार्थम् । (२) यो विद्यमानमनिर्दिष्टस्वरूपमेवाकाशभूतं वृद्धौ तेन यदा प्रथममाधिमादाय धनी धनं दत्वा पश्चाद- निधाय आदध्यात्, न तदादिष्टमाहितं भवतीत्यर्थः । वञ्चकत्वं विज्ञायाधिमन्तरेणैव तदूर्ध्वमृणमास्तां त्वयीति एतदेव स्पष्टीकृतम्। 'यद्यत्तदेति । एवञ्चाकाशाधौ क्वचित् प्रकारान्तरेण पुनः क्रियां करोति तदा निराधिक्रियैव -
+ व्यप्र. स्मृचवत् । बलवतीत्यवगन्तव्यम् ।
*स्मृच.१४५ ।
(१) व्यक.११५ लेखि (शेषि); स्मृच.१४४, विर. मर्यादाचिह्नित क्षेत्रं गृहं वाऽपि यदा भवेत् । ३८ व्यकवत् ; पमा.२३५ ष्टं च (ष्टाच); सवि.२३७; प्रामादयश्च लिख्यन्ते तदा सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ व्यप्र.२४०, सेतु.२० व्यकवत् ; प्रका.८८; समु.७५. ___* व्यप्र. स्मृचगतम् ।
(२) व्यक.११५, स्मृच.१४४ विर.३८(=) प्रधनमना(१) व्यक.११५ सर्वस्वमादिश्य (सबै समुद्दिश्य); दिष्ट (स्वधनमनिर्दिष्ट); पमा.२३५ प्रधन (प्रथम) उत्तराधे स्मृच.१४५; विर.३७ (=) स्वमादिश्य (मनुद्दिश्य) तु (आकाशभूतमानेन अनिर्दिष्टं च तद्भवेत् ); व्यप्र.२४१ नादिष्ट (म): सवि.२३८ ध्या (या); ब्यप्र.२४१ मादिश्य (मुद्दिश्य) निशिका .८८: सम.७ तु(न); प्रका.८८; समु.७६.(२) व्यक.११५, स्मृच.१४३ 'मा ... गृहं' इत्यशो नास्ति; विर.३७ सवि.२३६; प्रका.
(३) व्यक.११५, स्मृच.१४४; पमा.२३५ यत्त (यद्य) ८७. समु.७५ यदा भवेत् (दापयेत्)...
व्यप्र.२४१; समु.७६ पमावत् ...

Page #150

६५८
व्यवह्रियमाणे आधित्वं विनापि व्यवस्थाविशेषात् (२) भोगदानम् । विर. १८ |ष्टाचे
व्यासः सत्यवभोग्याधिः
'व्यवहारकाण्डम्
काचिद् वृद्धिं समाभाष्य द्रव्यमादाय तत्वतः । मत्क्षेत्रं भुङ्क्ष्व वृद्ध्यर्थमधिकं मूलनाशनम् । इत्याधिः प्रत्ययाधिः स्याद्द्द्वैगुण्ये निष्कयो भवेत् ।
अत्र भोग्यो द्विविधः सप्रत्यय भोग्याधिः अप्रत्यय भोग्या विश्वेति । समृद्धिकमलापाकरणार्थे यः स सप्रत्ययभोग्याघिरिति उच्यते । वृद्धिमात्रापाकरणार्थे यः सोऽप्रत्ययभोग्याधिरित्युच्यते । तत्र सप्रत्यय भोग्याधिमाह व्यासः'काञ्चिद्वाद्ध' इति । सवृद्धिकमूलापाकरणार्थी यः स सप्रत्यय भोग्याधिरिति वचनार्थः । सवि. २३३-२३४
अभिनाशे आभ्यन्तरकरणं, सदोपपतिकामिनाशविचारः * देवराजोपघाते तु न दोषो धनिनः कचित् । ऋणं दाप्यस्तु तमाशे बन्धं वाऽन्यमृणी तदा । हीतृदोषान्नष्टन्धो हेमादिको भवेत् । ऋणं सलाभं संशोध्य तन्मूल्यं दाप्यते धनी ॥ (१) आधितोऽप्यधिक भूतसलाभर्णविषयमेतत् । + स्मृच. १४०
+ पमा. स्मृचवत् ।
(१) सवि. २३४ इत्याधि: ( इत्यादि); समु. ७६ निष्क्रयो (नक्षयो) (२) सु. १२०० विर. २६ देवराजोपघाते तु (राजदैवोपघातेषु) ध्यस्तु (प्यन्तु); पमा. २३२ नः ( नां) तदा (तथा) (अन्यथा नश्यते लाभो मूलं वा नाशमाप्नुयात् । ) इति अधिको द्वितीयार्थः नृप्र. २२; व्यप्र. २३७ पू.; व्यम. ७७ पू. ; विता. प्र. ५४१ पू. प्रका. ८६; समु. ७४.
G
(३) अप. २।५९ ध्य (ध्यं); व्यक. १२; स्मृच. १४० द्विको (धिको) प्यते (पयेत् ); विर. २५ ष्टश्वेद्वन्धो (ष्टं चेद्धनं) को (क) मा.२३६ (गृहीतदोषी देवाधिको भवेत् ); विचि.१६; स्मृचि. १० सलाभं (लाभं च) प्यने धनी (पवेशनम् ) शेषं विरवत् सवि. २३३ प्यते (वेद); चन्द्र. १० को (कं) प्यते धनी (पयेद्धनम् ); वीमि. २/५९ ग्रहीतृ (गृहीत) ध्य (ध्य); व्यप्र. २३८ सविवत् ; व्यम. ७६ (ग) शेष सनिवत् विता.५४१ (ग) हेमादिको (मोहादितो) ते पनी (पवेद्धनम् ) सेतु. १७ हेमादिको (ईमादिक) प्रका.८६ सचिवत् वत् ; विव्य.२६ सविवत्.
5
(२) न्थो (4) समु.७४ सवि
लाभमृणं संशोध्य सम्यक् विचार्य विन दया सद्धिकं धनं गृह्णीयात् । अन्यथा मूलनाश इत्यर्थः ।
व्यप्र. २३८
-
आविमोचनम्
'हिरण्ये द्विगुणीभूते पूर्णे काले कृतेऽवधौ । बन्धकस्य धनी स्वामी द्विसप्ताहं प्रतीक्ष्य तु || (१) अमेनावं चतुर्दशदिनादाधिनाथो नेत्यर्थादुक्तम् ।
स्मृच. १४१ (२) अत्र द्वैगुण्पग्रहणं त्रैगुण्यादीनामुपलक्षणार्थम् । वक्ष्यमाणबृहस्पतिवचने शान्तलाभ इति सामान्येनैवामिधानात् । व्यप्र. २४२
तदन्तरा धनं दत्वा ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ॥ फैलभोग्यं पूर्णकालं दत्वा द्रव्यं तु सामकम् ॥ (१) धनमत्र समृद्धिकमूलं विवक्षितम् । अतोऽन्तरा ऋणिकप्रतीक्षणायोक्तकालमध्य इत्यर्थः । ऋणिकप्रतीक्षण• कालश्च लाभशान्तिमारभ्य द्विसप्तदिनम् । लाभशान्तितः पूर्वकालमध्येऽपि सवृद्धि के धने दत्ते बन्धावासिदंण्डापूपन्यायात् अनेनैव वचनेनोक्तेति मन्तव्यम् । फलभोग्याचं मूलमात्रं दत्वा फडकालान्ते वर्तमानमाप्नुयादृणीत्याह स एव 'फलभोग्यमिति' | 'ऋणी बन्धकमाप्नुयात्' इति पूर्वार्धे पठितमिहानुषज्यते । सममेव सामकम् । मूलमात्रमिति यावत् । फलभोग्यग्रहणात् स्वरूपेण भोग्ये वस्त्राद्याधीन कालव्यवस्था स्मृच. १४६ ननूमपि चतुर्दशदिनात् धनं दत्वा बन्धकमूणी
(१) अप. २२५८; व्यक. ११३ द्वि (त्रि) क्ष्य तु (क्षते); स्मृच. १४१ पर्णे (वे) कृते (कृता) विर.११ ३ तु (क्षते) पमा २३९ वी (सावधेः) दौक. २७ नी (नं शेषं विरवत्; नृप्र. २२ धौ (भिः) तु (च); चन्द्र. १४ कृते (कता) (त्रि) व (ते) यांमि. २५८ (च) उच व्यप्र. २४२; प्रका.८७ स्मृचवत्; समु.७५ कृते (कृता). (२) अप. २।५८ तद (अतोऽ) मवा (कमा); व्यक. ११३ तद (अतोs); स्मृच. १४१,१४६ अपवत्; विर. ३१ व्यकवत् ; पमा. २३९:२४४ व्यकवत् ; दीक. ३७ तद (ततोs) न्धमवा (न्धं समा); नृप्र. २२ बन्ध ( चाधि); सवि. २४० (=);
व्यप्र. २४२; प्रका.८९ अपवत् समु.७५ अपवत् .
(३) व्यक. ११४; स्मृच. १४६; विर. ३१; पमा. २४३ ; सवि. २४१ ( = ) ; व्यप्र. २४६; प्रका. ८९; समु. ७५.

Page #151

ऋणादानम्-आधिः
किमिति न प्राप्नोति । स्वत्वध्वंसकाभावात् , धनद्वैगुण्य- कालावस्थानादेः । निसर्गोऽन्यत्राधीकरणं नास्ति । मवधिभूतकालातिक्रमणं च तद्ध्वंसकमिति चेन्न । दान- विक्रयोऽपि नास्ति । मैवम् । न केवलं दानादिरेव विक्रयादेरेव तद्ध्वंसकत्वात् । आदिशब्दपरिगृहीत. स्वत्व निवृत्तिकारणम् । प्रतिग्रहादिरेव वा स्वत्वापत्तिकारवर्गान्तर्गतं द्वैगुण्यादिकमपीति चेन्न । स्वत्वध्वंसकतया णम् । किं तु द्वैगुण्ये निरूपितकालप्राप्तौ च द्रव्यालोकप्रसिद्धानामेवादिशब्देन परिग्रहाद्वैगुण्यादिकमपि दानमपि । तस्य याज्ञवल्क्यवचनेनैव ऋणिधनिनोतथेति चेन्न । न हि लोके द्वैगुण्यादेस्तथा प्रसिद्धिरस्ति। रात्यन्तिकस्वत्व निवृत्तिस्वत्वापत्योः कारणत्वावगमात् । उच्यते । सत्यम् । द्वैगुण्यादेर्नास्त्येव तथा प्रसिद्धिः। न च मनुवचनविरोधः । तस्य कृतकालभोग्याधिविषयद्रव्यविनिमयस्य तु तथा प्रसिद्धिरस्त्येव । तिलविक्रय- त्वेनाप्युपपत्तेः।
पमा.२३९ प्रतिषेधाद्विक्रयाकरणेऽपि विनिमयेन तिलानां स्वत्व- (४) तत् तस्मात्कारणात् । अन्तरा चतुर्दशदिवसनिवृत्तिदर्शनात् । ततश्चात्रापि कृतकालाधौ ऋणग्रहण- मध्ये इत्यर्थः ।
व्यप्र.२४२ काल एव 'यद्यहमियता कालेन न ददामि तदा गोप्याधिं द्विगुणादूर्ध्व मोचयेदधमर्णिकः ॥ आघिरेवानृण्याय तव भविष्यतीति धनिकर्णिकयोर्धन- (१) इति द्विगुणादूध प्रयुक्तधने शान्तलाभे सतीविनिमयसंप्रतिपत्तेर्जातत्वात् अवधिभूतकाले स्वत्वध्वंसो त्यर्थः । मोचयेत् सवृद्धिकमलदानेनेति शेषः । एतच्च युक्त एव । एतदेव नाश निमित्तं याज्ञवल्क्येन 'कालकृत' द्वैगुण्यादि निबन्धनाधिनाशाभावविषये वेदितव्यम् । इत्यनेनोक्तम् । द्वैगुण्ये तु यद्यपि ऋणग्रहणकाले 'यद्यहं तन्निबन्धनाधिनाशविषये तु तन्नाशात्प्रागेव मोचयेत् । द्वैगुण्येऽप्याधिं न मोक्षयामि तदा आधिरेवानृण्याय तव
स्मृच.१४६ भविष्यतीति धनिकार्णकयोर्धनविनिमयसंप्रतिपत्तिनिय- (२) 'तदन्तरा धनं दत्वा ऋणी बन्धमवाप्नयात् । माभावः। तथापि यत्रैवेयं संप्रतिपत्तिः कृता तत्रैव द्वैगुण्ये गोप्याधि द्विगुणादृवं मोचयेदधमार्णकः ॥ इति वचनस्वत्वध्वंसो हेतुसद्भावात्तद्विषयं चाधिः प्रणश्येदिति द्वयस्य द्वैगुण्यानन्तरमेवाधिर्मोक्तव्यः मध्ये दिगुणमेव वचनमित्यवद्यम् । एवं क्रयप्रतिग्रहाद्यभावेऽपि विनिमये- दातव्यं धनं न तु यथाकालप्राप्तवृद्धियुक्तद्वैगुण्यात्पूर्व नैवाधौ धनिकस्य स्वत्वापत्तिः। व्रीह्यादाविव तिल- न दातव्यमित्येवं व्याख्यानं न युज्यते चन्द्रिकाकारविनिमयकर्तुरिति युक्तमुक्तं 'बन्धकस्य धनी स्वामी ति। कुलार्कव्याख्याविरुद्धमिति वाच्यम् । भारुचिमतानु. द्विसप्तदिनप्रतीक्षणं तु विनिमयदाढर्थज्ञानार्थमुक्तम्। सारेण व्याख्यानादिदमेव व्याख्यानं सम्यक् । स्थावरदृढविक्रयादेरिव दृढविनिमयस्यैव स्वत्वध्वंसादि- स्याधौ धनद्वैगुण्यं गोप्यस्यापादकम् । उत्तमर्णस्तु गोप्यनिमित्तत्वात् । एवं च 'अतोऽन्तरा धनं दत्वे त्यपि लाभार्थ धनं प्रयुक्तवान् । न वृद्धयर्थम् । अतो यदा वचनं युक्तमेव ।
स्मृच.१४१ कदाचिदपि प्रयुक्तद्रव्यदाने द्विगुणमेव धनं दातव्यम् । (२) यदि त्वपरिभाष्यैव विश्वासार्थ बन्धकं समर्प्य ऋणं द्विगुणानन्तरमेव परस्वत्वापत्तिर्नास्ति – 'बन्धकस्य धनीगृह्यते, तदा बन्धकशून्यऋणवत् ऋणोद्ग्राहणप्रकर- स्वामी द्विसप्ताहं प्रतीक्ष्य तु'। इति । धनिनो बन्धकणोक्ता एव धनग्रहणोपायप्रकाराः। बन्धकस्तु विश्वासार्थ- स्वामित्वं चतुर्दशदिनानन्तरमेव इत्यतो न द्वैगुण्यानन्तरं माधात्रा समार्पितो रक्षणीयो धनिकेन । प्राप्ते सर्वकपदके बन्धकस्वामित्वम् । अतो द्वैगुण्यात्पूर्वमपि द्विगुणमेव तस्मै समर्पणीय इति मन्तव्यम् । विर.३१ दातव्यमिति भारुचिमततत्वम् । अतश्चन्द्रिकाकारादि
(३) ननु आधेः स्वत्व निवृत्तिहेतोर्दानविक्रिया- मतमसमंजसमिति ध्येयम् । सवि.२४०-२४१ देरभावात् उत्तमर्णस्यापि स्वत्वापत्तिरयुक्ता । प्रति
आधिसिद्धिः ग्रहादेरभावात् आधीकरणमेव स्वत्वनिवृत्ति प्रति कारण
यावत्प्रकर्षितं तत्स्यात्तावन्न धनभाग्धनी ।
(१) स्मृच.१४६; पमा.२४४ कः (के); सवि.२४०% मिति चेत् , तन्न । 'न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति
व्यप्र.२४५; प्रका.८८; समु.७६. (२) स्मृच.१४८; न विक्रय' इति मनुवचनविरोधात् । कालसंरोधाच्चिर- समु.७६.

Page #152

६६०
ऋणी न लभते बन्धं परस्परमतं विना ॥ आधेः प्रवेशने रोधो ऋणिकेन कृतो यदि । दाप्यः स भोगमाध्यर्थं दण्डयित्वाधिषड्गुणम् ( ? ) || ओधयो द्विविधाः प्रोक्ताः स्थावरा जङ्गमास्तथा । सिद्धिरस्योभयस्याऽपि भोगो यद्यस्ति नान्यथा ॥ प्रजापतिः अन्वाधि:
व्यवहारकाण्डम्
धनी धनेन तेनैव परमाधिं नयेद्यदि । कृत्वा तदाधिलिखितं पूर्वं चास्य समर्पयेत् ॥ यद्वन्धस्वामिनि धनं प्रयुक्तं तत्तुल्येनैव धनेन परं धनिकान्तरमाधिं नयेत् । न त्वधिकेनेत्यर्थः । अयं चान्वाधौ नियमः संप्रतिपत्या द्वैगुण्यादर्वाक् अन्वाधौ
द्रष्टव्यः ।
* स्मृच. १४३
यमः गोप्यभोग्याधिभोगनाशविचारः
५
४ वैशाख्यां यस्य भोग्याधेराषाढ्यां निष्क्रयो भवेत् । . हीनं यद्धनिनो दोषादेतत्पूरणमर्हति ॥ 'हीनस्यापूरणे वृद्धिश्चक्रवृद्धया विवर्धते । सर्वाधीनां बलाद्भोगान्निष्क्रयो नास्ति तत्वतः । बलाद्भुक्ते सकाले वा निष्क्रयात्त्रिगुणो दमः ॥ मरीचिः आधिप्रकाराः
श्रावणात्पूर्वलिखितो भोग्याधिः श्रेष्ठ उच्यते । गोप्याधिस्तु परेभ्यस्तु दत्वा यो गोप्यते गृहे ॥ अर्थप्रत्यय हेतुर्यः प्रत्ययाधिः स उच्यते । आज्ञाधिर्नाम यो राज्ञा संसदि त्वाज्ञया कृतः ॥ श्रावणं संसदि प्रकाशनम् ।
पमा. २३१
* व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) समु. ७४. (२) व्यक. ११४ स्याऽपि (स्य स्यात्); विर. ३४ दीक. ३७ (आधिश्च द्विविधः प्रोक्तः स्थावरो जंगमस्तथा ). (३) स्मृच. १४३; पमा २४२; सवि. २४३ चा (वा); व्यप्र. २४४ सविवत्; प्रका. ८७३ समु.७५ (४) सवि. २३४; समु. ७७ ष्क्र (ष्क्रि) भरद्वाजः (५) सवि. २३४; समु.७७ बलाद् (त्वर्वाग्) नास्ति तत्वत: ( द्विगुणो दमः ) भरद्वाजः. (६) सवि. २३४. (७) पमा. २३१.
भरद्वाजः
आधिप्रकाराः । आधिभोगनाशविचारः । अन्वाधिश्च । आधिश्वतुर्विधः प्रोक्तो भोग्यो गोप्यस्तथैव च । अर्थप्रत्यय हेतुश्च चतुर्थस्त्वाज्ञया कृतः ॥ आर्पणात्पूर्वलिखितो भोग्याधिः श्रेष्ठ उच्यते । गोप्याधिस्तु परेभ्यः स्वं दत्वा यो गोप्यते गृहे ॥ अर्थप्रत्यय हेतुर्यः प्रत्ययाधिः स उच्यते । आज्ञाधिर्नाम यो राज्ञा संसदा वाज्ञया कृतः ॥ च्छाद्याधिमृणी कुर्यात्क्रयार्थे बलवच्च यः । दण्डं सत्रिगुणं दत्वा पुनराध्यर्थको भवेत् ॥ आधेः प्रवेशकाले तु भोगं नेच्छति चेद्धनी । भोगो नास्त्येवात ऊर्ध्वं न वर्धयति तद्धनम् ॥ भोगाधिक्यं च भोग्या घेर्द्वासं च न विचारयेत् । लेख्ये तु लिखितं यावत्तावद्भोक्तव्यमेव तु ॥ प्रत्ययाधौ तु भोक्तव्या वृद्धिर्या पूर्वलेखिता । तावदेव तु भोक्तव्यमिति शास्त्रविनिश्चयः ॥ यत्तु तत्राधिकं वृद्धेर्देयं तदृणिने पुनः । हीनं यावत्तु तद्वृद्धेस्तावत्संपूरयेदृणे ॥
सप्रत्ययभोग्याधौ निष्क्रयकाले सवृद्धिकमूलस्यापर्यासं पूरयेत् | अधिकं चेदादद्यादिति वचनस्य तात्पर्यार्थः । सवि. २३४ स्वामिना चाननुज्ञात आधेराधिं करोति चेत् । स्वधनात्स तु हीनः स्यात्करोत्यापदि पूर्ववत् ॥ आपदि आपत्काले पूर्ववत् स्वधनं हीयेतेत्यर्थः । सवि. २३४ कूपवप्रखलप्राया आधिग्रार्हेण नाशिताः । विनाशका भवन्त्या वेरेवंरूपास्तथापरे ||
(१) पमा. २३१ चतुर्वि (स्तु द्विवि) भोग्यो गोप्य (गोप्यो भोग्य); नृप्र. २२ पमावत् व्यप्र. २३५ श्चतुर्वि (स्तु त्रिवि) श्च च (र्यश्च); समु. ७३. (२) व्यप्र. २३५; समु. ७३ आर्प (श्राव). (३) व्यप्र. २३५; समु. ७३. (४) सवि. २३२; समु. ७५ थें बलवच्च यः (दीन् बलदर्पितः). ( ५ ) सवि. २३३ काले तु भोगं (ने काले मोहात्); समु. ७४ नास्त्येवात ऊर्ध्व( नश्यतश्चोर्ध्व). (६) सवि. २३३ भोगा (भोग्या ); समु. ७६. (७) सवि. २३४; समु . ७६. (८) सवि. २३४; समु. ७६ दृणे (दृणी). (९) सवि. २३४ - २३५; समु. ७७ स्वामिना चा (यः स्वामिना ), (१०) समु. ७७,

Page #153

ऋणादानम्-प्रतिभूः स्मृत्यन्तरम्
(१) तत्र स्रोतसापहृत इति दैवकृतोपलक्षणम् । प्रत्ययाधेरुक्तकाले वृद्धयभावे स्वयं धनी ।
मिता.२१५९ आधिं प्रविश्य तत्काले भुञ्जीत लिखिते स्थितम्। (२) तदपि धनिकस्याधिदोषे पक्षद्वयविधिपरम् । स्रोतसाऽपहृते क्षेत्रे राज्ञा चैवापहारिते। अन्यथा अग्न्याद्यपहृते पक्षद्वयमनेनानुक्तं स्यात् । आधिरन्यः प्रदातव्यो देयं वा धनिने धनम् ।।
स्मृच.१३८
(३) आधिरन्य इति क्षेत्ररूप एवाधियः। यदि तन्न - (१) समु.७६. (२) मिता.२१५९ (=) न्यः प्रदात ददाति तदा सवृद्धिकं धनं अधमणेन देयम् । विर.२७ (न्योऽथकर्त); स्मृच.१३८ न्यः प्रदात (न्योऽधिकर्त) . अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि ने (नो); विर.२६ याज्ञवल्क्यः; सवि.२३२ (= ) न्यः परोपनिहितं द्रव्यं संरक्षेदारपुत्रवत् । प्र (न्योऽथ) ने (नो); चन्द्र.१२; व्यप्र.२३७ मितावत् ; नष्टं दैवेन राज्ञा वा तद्देयं न यमोऽब्रवीत् ॥ व्यउ.७३ न्यः प्रदात (न्योऽधिकर्त); विता.५३९
ज्येष्ठावधिं समासाद्य मोचयेद्भोग्यमाहितम् ।। मितावत् ; प्रका.८६ व्यउवत् ; समु.७४ ने (नां) शेषं व्यउवत्.
(१) समु.८७. . (२) सवि.२४१.
प्रतिभूः हारीतः
___ (२) खादको बन्धभक्षकः । बहुमूल्याधिनाशको __ प्रतिभूग्रहणनिमित्तानि
धनिक इति यावत् । मूल्यं बहुमल्यस्याघेर्मुल्यम् । अभये प्रत्यये दाने उपस्थाने प्रदर्शने। साक्षात्प्रतिभरप्यत्र वृद्धिं दातुं नार्हति । खादकेनाप्यत्र पञ्चस्वेषु प्रकारेषु ग्राह्यो हि प्रतिभूर्बुधैः ॥ 'मूल्येन तोषयेदेन मिति' वचनान्मूल्यमात्रमेव देयम् ।
अभयमुपद्रवाकरणम् । उपस्थापनमत्र बन्धद्रव्यार्पण एवं अवशिष्टप्रतिभुवामपि स्मृत्यन्तरे देयद्रव्यविधयो मभिमतं न दर्शनम् । तस्य र पदेनैवोपात्तत्वात् पञ्च- द्रष्टव्याः । विप्रत्यये लेख्यदिव्यदर्शने चाकृते सति स्वित्यस्याघटनाच्च ।
*स्मृच.१४८ 'ऋणं दायाः प्रतिभुव' इत्यादि दापनविधायकस्मृत्यप्रातिभाव्यदानम् । अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् । न्तराद्वोन्नेयाः तुल्यन्यायाद्वा कल्पनीयाः । तथा हि खादको वित्तहीनश्चेल्लग्नको वित्तवान्यदि। ऋणिद्रव्यार्पणप्रतिभूरप्रतिकुर्वति ऋणिके ऋणिद्रव्यमूल्यं तस्य भवेदेयं न वृद्धिं दातुमर्हति ॥ मर्पयेत् । अभयप्रतिभूभयोपस्थितौ तत्प्रतीकारमाचरेत् । ' (१) लग्नकः प्रतिभूः। खादकोऽधमणः । लग्नको प्रमाणप्रतिभूः प्रमाणाकरणे विवादास्पदं धनं दद्यात् । यदि वित्तवान्मृतस्तदा तस्य पुत्रेण मलमेव दातव्यं न विवादप्रतिभरप्रतिकुर्वति वादिनि साधितधनं दण्डधनं वृद्धिरिति व्याख्येयम् ।
xमिता.२१५४ च दद्यात् । दासाद्यपहृतं पुनरलब्धं चेद्विश्वासप्रतिभ
मल्यद्वारेण दद्यादित्याद्यास्तत्र कल्पनीयाः। *स्मच.१५० * व्यप्र. स्मृचवत्। - सवि., विता. मितावत् । (१) स्मृच.१४८ ने प्र (नेऽथ) हि (ऽपि); पमा.२४९
'द्विगुणं त्रिगुणं वाऽपि यः साधयति लग्नकम् । भये (भक्षणे) ने प्र (नेऽपि) हि (ऽपि); नृप्र.२१; व्यप्र.२४८; राजगामि तु तद्रव्यं साधको दण्डमहति ॥ म्यउ.२८; प्रका.८९ ने प्र (नेऽथ); समु.७७ प्रकावत् . लग्नकग्रहणं धनिकस्याप्युपलक्षणार्थम् । अविद्यमान
(२) मिता.२।५४ नश्चे (नः स्या) स्मरणम् स्मृच.१४०, वृद्धिसाधनान्यायस्य धनिकेऽपि तुल्यत्वादेवं धनिकोऽपि १५०; पमा.२४८ श्चेत् (श्च) नारदः; नृप्र.२१ नारदः; * पमा., व्यप्र. स्मृचवत् । सवि.२४९ ( =); व्यप्र.२३८ मितावत; ब्यड.२९ नारदः (१) स्मृच.१४१; ब्यम.२३८; प्रका.८७ समु.७७ विता.५२८ मितावत् , नारदः; प्रका.८६,९०, समु.७७. तु तद् (तदा).

Page #154

६६२
हारकाण्डम्
| बेहवश्चेत् प्रतिभुवो दद्युस्तेऽर्थं यथाकृतम् । अर्थे विशेषिते त्वेषु धनिकच्छन्दतः क्रिया ||
यथाकृतमहमेतावदर्थं दास्यामीति स्वस्वाभ्युपगतमर्थ दद्युः । यदा तु समांशतया विषमांशतया वाऽर्थो न विशेषितः संपूर्णो वा प्रत्येकमभ्युपगतस्तदा प्रतिभूषु धनिकच्छन्दतो धनिकेच्छया क्रियार्थादानं भवति । यस्मादिच्छेत्तस्मात् गृह्णीयादित्यर्थः ।
यं चार्य प्रतिभूर्दद्याद्धनिकेनोपपीडितः । ऋणिकस्तं प्रतिभुवे द्विगुणं दातुमर्हति ॥ कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
प्रातिभाव्यानधिकारः । प्रातिभाव्यदानाधिकारः पौत्रपर्यन्तम् । 'असारं बालप्रातिभाव्यम् ।
जीवितविवाह भूमिप्रातिभाव्यमसङ्ख्यातदेशकालं तु पुत्राः पौत्रा वा वहेयुः ।
अन्यायकृद्दण्डभाक् ।
+ स्मृच. १४१
सर्वे प्रतिभुवो दाप्याः प्रातिभाव्ये प्रमोषिते । अयमर्थः - चतुर्विधे प्रातिभाव्ये मिथ्याभूते सति तद्धनं राज्ञा धनिने दाप्याः प्रतिभुव इति वचनार्थः पूर्वमेवोक्त इति ह प्रपञ्चितः । तदयमत्र निष्कर्षः - ऋणादानसमये विश्वासार्थ बन्धकं लग्नको वा कार्यः । अत्र बन्धकं गोप्याधिर्भोग्याधिश्वेति द्विविधम् । तत्र गोप्या विद्वैगुण्यनिबन्धनः कालकृतश्चेति द्विविधः । कालकृतः सवृद्धिकोऽवृद्धिकश्चेति द्विविधः । भोग्याधिस्तु सप्रत्ययो - ऽप्रत्ययः क्षयाधिरन्वाधिश्चेति चतुर्विधः । तत्र गोप्याधियदि भुज्यते तदा न वृद्धि: । अतिभुक्तौ मूलनाशः । ऋणापर्याप्तं चेदपि मूलनाश एव ऋणिकेन वाऽवशिष्टं दातव्यम् । अधिकं द्विगुणं गृहीत्वाऽवशिष्टं ऋणिने तदभावे तज्ज्ञातिषु द्वैगुण्यधनं दातव्यम् । द्विगुणादूर्ध्व - मेव धनं दत्वा आधिर्मोक्तव्यः । क्षयाधौ तु द्विगुणे धने तच्छुद्ध भोगात्प्राप्ते तदाऽऽधिर्मोक्तव्यः । कालकृते द्विविधे काले प्राप्ते आधिर्मोक्तव्यः । भोग्याधावतिभुक्तौ भुक्तानुसारेण धनं दापयेत् । अन्वाधिस्तु गृहीत - समधनस्यैव । तदधिके तु न सिध्यति । सर्वे पारिभाषिकं चेत् सिध्यत्येव । क्रियान्तगोप्याधौ तु दृश्यसमकालमेवाधिः सिध्यति पारिभाषिकत्वादिति तन्मतं दूषितमधस्तात् । ( संकरादयस्तु) संस्कारादयस्तु परिभाषावशादेव सिद्धाः । लग्नकोऽपि विश्वासप्रतिभूर्विश्वासापनये धनं दाप्यः। दर्शनप्रतिभूस्तु तदभावे धनं दाप्यः । उभयोस्तु देशान्तरगतयोः मृतयोर्वा तत्पुत्रेण तद्धनं मूलमात्रमेव दातव्यम् । दानप्रतिभुवा ऋणिके नष्टे दरिद्रे वा जाते सवृद्धिकं धनं दातव्यम् । तदभावे तत्पुत्रेणापि सवृद्धिकमेव दातव्यमितीयं गमनिका । सवि. २५१-२५२ विष्णुः
प्रतिभूनिमित्तानि । प्रातिभाव्यदानम् । ऋणिकात् प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् ।
देश प्रत्यये दाने प्रातिभाव्यं विधीयते । आद्यौ तु वितथे दाप्यावितरस्य सुता अपि ॥
+ व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) सवि. २५१. (२) विस्मृ. ६३४१६ गौमि. १२ ३८ द्यौ (ये) विष्णुयाज्ञवल्क्यौ.
मनुः दर्शनप्रातिभाव्यद्रव्यदानम्
यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेद्दर्शनायेह मानवः । अदर्शयन् स तं तस्य प्रयच्छेत् स्वधनादृणम् || (१) ऋणप्रयोगे द्विविधो विश्रम्भः प्रतिभूराधिर्वा । तत्र प्रतिभूपक्षे इदमुच्यते । त्रिविधश्व प्रतिभूः दर्शने प्रत्यये दाने च । तत्र दर्शनप्रतिभुवमधिकृत्येदमाह । यस्य दर्शनाय प्रतिभूस्तिष्ठेदमुष्मिन्प्रदेशे मयैष तव दर्शनीयः, स तथाऽकुर्वन्स्वधनात्तस्य णं प्रयत्नं कुर्याद्दातुमिति शेषः । दद्यादिति यावत् । ऋणग्रहणं व्यवहारवस्तुमात्रोपलक्षणार्थम् । तेन यावन्तोऽर्थविषया व्यवहारे भूत्वाऽनुकम्पयन्ते, तद्वस्तु दद्याद्दर्शनेनाम्यतरेणाभियुक्त : (१) । वाक्पारुष्यसंग्रहणादौ पणपरिभाषा
(१) विस्मृ. ६।४२ ( २ ) विस्मृ. ६।४३ यं चा (यम); विर.४५ विष्णुनारदौः सेतु. २३ नोप (नैब) विष्णुनारदो; समु.७८ उत्तरार्धे (द्विगुणं प्रतिदातव्यमृणिकैस्तस्य तनम् ). (३) कौ. ३।११. (४) मस्मृ. ८।१५८ (ख) प्रयच्छेत् (यतेत); मेधा. मस्मृवत् ; गोरा. मस्मृवत्; स्मृच. १४९; ममु.मस्मृवत्; पमा. २४७; सवि. २४७ यन् स (यंश्च) स्वधनाद्वणम् ( स धनं नृणाम् ); व्यप्र. २४८ तस्य (तस्मै ) कात्यायनः; ब्यउ. २८ तं तस्य (तत्तस्मै ); प्रका. ९०३ समु.७७.

Page #155

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६६३
कर्तव्या । यदि न दर्शितं चेत्तन्मया दातव्यम् ।। माक्षिक, समिकाय यद्धार्यतेऽन्यतो वा यत्प्रयोजयेत् तद् अकृतायां तु परिभाषायां राजदण्डमेव दाप्यः। शरीरे गहीतमिति शक्यते ज्ञातुम् । तस्य प्रतिषेधः । यः परित्यक्त-- तु निग्रहे तन्निष्क्रयणं सुवर्णम् । *मेधा. बान्धवोऽक्षमालास्वेव शय्यासनविहारी प्रसिद्धः क्रीडन
(२) दर्शनाय अदीयमाने ऋणिकं दर्शयिष्यामीति । कस्तहणमाक्षिकमिति शक्यते निश्चेतुम् । सुरापान निमित्तं एतच्चोपलक्षणम् । अयमेतादृशो धनी पुत्री आप्त- सौरिकम् । सुराग्रहणं मद्योपलक्षणार्थम् । तेन यः पान श्रेत्यादिष्वर्थेषु मद्वचसा प्रत्ययः क्रियतामित्येवं प्रत्यय- शौण्डोऽत्यन्तमद्यपस्तहणप्रतिषेधः। दण्डशुल्कयोरवशेषः। प्रतिभरपि प्रत्ययविपर्यये प्रयच्छेदित्यपि द्रष्टव्यम् । यत्र पित्रा दण्डांशः शुल्कांशश्च कश्चिद्दत्तः परिपूर्णी
मवि. दण्डशुल्कौ न दत्तौ, तादृशस्य प्रतिषेधः। यत्र तु न (३) ऋणमत्र सवृद्धिकं विवक्षितम् । प्रतिभपुत्रदेयणे | किञ्चित्पित्रा दत्तं तद्दाप्यते । स्मृत्यन्तरेऽप्यविशेषेणोक्तं त्ववृद्धिकत्वस्मरणात्।
स्मृच.१४९ 'प्रातिभाव्यवणिक्शुल्कमद्यद्यूतदण्डाः पुत्रान्नाभ्याभवेयुः' प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कियत्पुरुषपर्यन्तम् इति (गौध. १२१३८)। तत्र विकल्पः । महत्यपराधे प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकं च यत् ।। महति च धने पैत्रिकेऽवशेषस्य प्रतिषेधः । शुल्केऽप्येवम् । दण्डशुल्कावशिष्टं च न पुत्रो दातुमर्हति ॥ । स्वल्पे तु सर्वस्य ।
मेधा. (१) प्रतिभुवः कर्म प्रातिभाव्यम्। प्रतिभुवा यत्कर्तव्यं । (२) प्रतिभुवा यद्देयं, वृथादानं पारितोषिकादि परर्णसंशोधनादि तत्प्रातिभाव्यम् ।. अर्हता योग्यता यत्पित्रा देयत्वेनाङ्गीकृतं, द्यतसमायाभ्यां यजितं साऽनेन प्रतिषिध्यते । तस्यां च 'प्रतिषिद्धायामधिकार- 'पित्रा, सुरापानादेः यद्ध्वजिनः सुरामूल्यं, दण्डशेषं प्रतिषेधः । अनधिकृतश्च न ददातीत्येवं न दातव्यमि- शुल्कशेषं च यत्पितृसंबन्धि पितरि मृते, पुत्रो दातुं त्युक्तं भवति । सर्वत्राहतौ क्रियापदे व्याख्येयमेव नार्हति ।
गोरा. द्रष्टव्या । कथं पुनः पुत्रस्य प्रातिभाव्यादिप्राप्तिस्तर्हि । (३) दर्शने प्रत्यये च प्रतिभूत्व निमित्तं यद्देयं तहणस्य पित्राऽगृहीतत्वात् । नैष दोषः। यद्येन दातव्य- तत्प्रतिभूरेव दद्यात् , न तु तद्रिक्थग्राहिणोऽपि पुत्रादयः। तयाऽङ्गीकृतं तद्गृहीततुल्यफलवाद गहीतमेव । तन्नि- वृथादानं चारणादिषु । आक्षिकं द्यूतहारितम् । सौरिकं 'श्चितस्वरूपत्वमापन्नाः, अतः प्रतिषिध्यन्ते । । तत्पीतसुरामूल्यम् । दण्डावशिष्टं परिणीतकन्यादि निमित्त- वृथादानं परिहासादिनिमित्तं प्रतिश्रवण, कुरुकार्य- दत्तशुल्काव शिष्टं च दण्डशुल्कावशिष्टम् । अवशेषमिदं मम, परिनिष्पन्ने इदं दास्यामीति। निष्पादिते कार्य मित्युपलक्षणम् । सर्वमप्यदत्तमदेयमेव । मवि. पित्राऽदत्ते प्रतिश्रुते, कथंचित्पुत्रो न दाप्यते । एवं , (४) दण्डं यद्देयं दण्डं, शुल्कं घट्टादिदेयं तदवशेष पारितोषिकादि बन्दिपरिहासादिविषयम् । याऽहममु- च पितृसंबन्धिनम् ।
*ममु. माद्वणिज एतस्येयद्दापये इति । तत्र तु मनुष्ये प्रेषिते । (५) वृथादानमफलदानम् । अत्र द्यतसुरापानयोरकथंचिदातुमघटितेऽसंनिधानाद्वणिजोऽन्यतोऽपि कारणा- | नहयोनिमित्तत्वं विवक्षितम् ।
विर.५७ इत्तान्तरे पितरि मृते, पुत्रो न दाप्यते । अक्षनिमित्त- (६) पितृप्रतिश्रुतादि पुत्रैर्देयमिति सिद्वत्कृत्य
तददेयं संकलयति-प्रातिभाव्यमिति। राजदण्डपण्यस्त्री. - * गोरा., ममु., मच. वाक्यार्थो मेधावत् ।
घट्टादिस्वीकृतशेषं च न पुत्रो दातुमर्हतीत्यन्वयः । (१) मस्मृ.८।१५९ शिष्टं (शेष); व्यक.१२१ आक्षिक (साक्षिकं); स्मृच.१५१,१७०; विर.५७; पमा.२६६ च
xमच. यत् (तथा); स्मृचि.१३; सवि.२५७ मस्मृवत् ; सेतु.२८ स्मृच., सवि., भाच. मविवद्भावः । मस्सव ; प्रका.९८ समु.८४.
* शेषं मेधागतं मविगतं च । १ ग्रहान्तं विक्रय. २ व्याख्यायन्ते द्रष्टव्ये. ३ निष्पन्नमिदं. x मच. मविवद्भावः । ४ये चाह..
१ जनं. ३ यत्किंचित्पित्रा दत्तं स तदा.
म. का.८४

Page #156

व्यवहारकाण्डम् दर्शनप्रातिभाव्ये तु विधिः स्यात्पूर्वचोदितः । (५) दायादान् पुत्रानपि दापयेत् पुत्रेभ्यः दापयेदानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत् ॥ दित्यर्थः ।
भाच. ' (१) पूर्वश्लोके यो विधिर्मया चोदित उक्तः, यथा । (६) स्मृतिचन्द्रिकामतमुपन्यस्योक्तम् ] केचिदिदं पुत्राणां न भवति पैत्रिकं प्रातिभाव्यं, तदर्शनप्राति । प्रतिभूबन्धकविषयं, पूर्वोदाहृतवचनानि त्वबन्धकप्रतिभाव्ये । यद्येवं, प्रत्ययप्रतिभुवः पुत्रा दाप्यन्तामत आह भविषयाणीति विषयभेदान्न विरोध इत्याहुः । व्यप्र.२५१ दानप्रतिभुवि प्रेते दायादाः पुत्रा दाप्यन्ते । नान्य- अंदातरि पुनीता विज्ञातप्रकृतावृणम् । स्मिन् । यद्येवं, प्रथमोऽर्द्ध श्लोकोऽनर्थकः । दानप्रतिभुवः । पश्चात्प्रतिभुवि प्रेते परीप्सेत्केन हेतुना ।। पुत्राणां साधनानुक्ते सामर्थ्यादन्यस्य प्रतिभुवो नास्ति । (१) अनेन श्लोकेन संदिहानः प्रश्नं कृत्वोत्तरेण पुत्राणां संबन्ध इति गम्यते । अथ विस्पष्टार्थमुच्यते । निश्चाययति । संदेहहेतुश्लोकः पदद्वयेनादातरि विज्ञातप्रत्ययग्रहणमपि कर्तव्यमितरथा प्रतिषेधे' दर्शनग्रहणा- प्रकृताविति । सप्तम्यन्तानि समानाधिकरणानि पदानि द्विधौ च दानग्रहणादुभयपरिभ्रष्टस्य किं विधिः उत व्याख्यायन्ते । अदातरि प्रतिभुवि विज्ञातप्रकृती चे प्रतिषेध इति संशयः स्यात् । नास्ति संशयः। स्मृत्य- ऋणमुत्तमर्णः केन हेतुना परीप्सेत् लब्धुमिच्छेत् , किं न्तरे स्पष्टमुक्तत्वात् । 'दर्शनप्रतिभूर्यत्र मृतः प्रात्ययि- केवलेनैवात्मव्यापारेण उतै प्रतिभुवः पुत्रमपि व्यापारकोऽपि वा । न तत्पुत्रा ऋणं दद्युर्दद्युर्दानाय ये येत् । कुतः संदेहः ? उक्तम् । मृतो दानप्रतिभून स्थिताः ॥ इति ( यास्मृ. २।५४ ) । इहापि दान- जातः, तादृशे मृते कस्तत्पुत्राणां संबन्धः। यतस्तु प्रतिभुवीत्यस्य विधित्वादन्यत्राप्राप्तिः । दर्शनग्रहण- खलु विज्ञातप्रकृतिर्विज्ञातकारणः प्रतिभूत्वेन धनं गृहीत्वा मुपलक्षणार्थम् । अनुवादे चोपलक्षणत्वमदोषः । किं स्थित इत्येतनिश्चितम् । अतो भवति बुद्धिः अस्ति प्रयोजन मिति चेत् विचित्रा श्लोकानां कृतिर्मानवी । मेधा. तत्पुत्राणां संबन्धो, यतस्तेन ऋणसंशुद्धयर्थमस्य निसृष्ट
(२) योऽयं प्रातिभाव्यं न पुत्रो दातुमर्हतीति मिति । पुनःशब्दः पूर्चस्माद्विशेषमाह । यदि दानपूर्वोक्तविधिः स दर्शनप्रतिभूकर्मणि पितृकृते विज्ञेयः। प्रतिभुवः पुत्राः संबध्यन्ते । यस्तादाता तस्मिन्मृते, दानार्थ पुनर्यः प्रतिभूः स्थितः तस्मिन्मृते रिक्थभाजः दातोत्तमर्णः। पश्चात्तत उत्तरकालमित्यर्थः । शेषं व्याख्याअपि दापयेत् किमुत पुत्रान् । गोरा. तम् । परीप्सा प्राप्तीच्छा।
मेधा. ... (३) दर्शनेति प्रत्ययस्याप्युपलक्षणम् । मवि. (२) तद्ग्रहणपूर्वकत्वेऽयं प्रतिभः स्थित इत्येवं . (४) दायादशब्दः सुतेष्वेव व्यवतिष्ठते । अन्यथा विज्ञातप्रातिभाव्यकरणे पुनर्दर्शनस्वप्रत्ययप्रतिभुवि प्रेते सपिण्डमात्राभिधाने 'तत्सुतौ तु न दाप्याविति निश्चय' सत्यनन्तरं धनप्रयोक्ता केन हेतुना प्रतिभपुत्राद्धनं प्राप्तुइति पूर्वोक्तवचनविरोधापत्तेः । 'प्रातिभाव्यागतं पौत्रै- मिच्छेत् किं तस्य प्राप्तिहेतुर्विद्यते उत नेति यतोऽसौ दातव्यं न क्वचिद्भवेत्' इति बृहस्पतिवचनविरोधापत्तेश्च । दानप्रतिभपुत्रो न भवत्यतोऽप्राप्त्याशङ्का विद्यते ।
स्मृच.१५२ यतस्तु धनग्रहणपूर्वकं तत्पिता दर्शनप्रतिभूर्वा स्थितोऽस्ति - तत्पुत्रात्प्राप्त्याशङ्का ।
गोरा. (१) मस्मृ.८।१६०० व्यक.११७ उत्त. : १२१ पू.;
(३) उक्तमुपपादयति अदातरीति । प्रतिभुव्यदातरि मभा १२३८ उत्त.; गौमि.१२॥३८ दानप्र (तस्य प्र) उत्त.,
दानार्थमभते विज्ञानप्रकृतौ प्रथममेव दर्शनादि नियमक्रमेण नारदः; स्मृच.१५१-१५२:१७०पू. विर.५७ विधिः स्यात्पूर्व (विधिरेष प्र) पू.; पमा.२६६ पृ. सवि.२५७ पू.; म्यप्र.२५१ उत्त.; व्यउ.३० उत्त. सेतु.२८ स्यात्पूर्व (पूर्व
___ * व्यक., ममु. गोरावद्भावः । म) पू.; प्रका.९०.९१:९८ पू., समु.७८ उत्त., व्यासः :
(१) मस्मृ.८।१६१ व्यक.११७७ स्मृच.१५१; विर. ८४ पू.
४३, सवि.२५० अदा (आदा); प्रका.९१ समु.७८. १षेध, २ नं.
१ प्रतिशात. २ न. ३ ततः. ४ यति. ५ भूतज्जातः। ..
--
--
--

Page #157

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६६५
करणेन निश्चितादातृस्वभावे प्रेते ऋणं दातोत्तमर्णः मभिधानं तत्पद्यग्रन्थानुरोधेन । . . मेधा. केन हेतुना तत्पुत्रादावर्थमीप्सेत । यत एव दानार्थ (२) असौ दर्शनप्रतिभूः प्रत्ययप्रतिभूवा यदि निसृष्ट. नासौ प्रतिभः कृतः । पित्रा च देयत्वेनाङ्गीकृतमेव धनो भवति । भव प्रतिभरिदं ते विश्वासार्थ धनमिदायादेन देयमतोऽन्यथा न देयमित्यर्थः । xमवि. त्येवं प्राप्तधनश्च यावत्यसौ प्रतिभः स्थितः तावत्प्रमाणं
(४) अत्र पदार्थाः प्रथममुच्यन्ते । अदातरि दर्श- तस्य हस्ते दत्तं तदा स्वधनादेव तद्धनं निरादिष्टपुत्रः यितरि, दाता धनप्रयोक्ता । विज्ञातप्रकृतौ प्रायेणायं प्रकृतं उत्तमाय दद्यादिति शास्त्रमर्यादा। +गोरा. किंचिद् गृहीत्वा कस्यचित्प्रतिभूर्भवतीति विज्ञातस्वभावे। (३) तदा निरादिष्टो दत्तधनः स तस्मिन्द्रव्ये व्ययिऋणं प्रातिभाव्यागतमृणम् । परीप्सेत् लब्धुमिच्छेत् । तेऽपि स्वधनादेवाकृष्य दद्यात् । तथा च तद्दायादैरपि वाक्यार्थस्तु अदातरि विज्ञातप्रकृती प्रतिभुवि प्रेते पश्चा- तद्देयमेवेत्यर्थः । अलंधनमिति सर्वदानमपेक्ष्य अल्पे तु तत्पुत्राणं दाता 'न तत्पुत्रा ऋणं दद्युरिति शास्त्रा- स्थापिते तावदेव शोधनीयं न सर्व धनं देयम् । xमवि. विरुद्धेन केन हेतुना परीप्सेदिति । स्मृच.१५१ (४) निरादिष्टं समर्पितं बन्धत्वेन धनं यस्य असौ
(५) अदातरि दानप्रतिभव्यतिरिक्ते प्रतिभुवि, निरादिष्टधनः । अलं पर्याप्तं बन्धत्वेनोपात्तं धनं यस्याविज्ञातप्रकृती बन्धकं गृहीत्वा प्रतिभूरभूदिति विज्ञात- सावलंधनः । निरादिष्टशब्देनासमस्तेन निरादिष्टधनस्य स्वरूपे, प्रेते मृते, दाता ऋणदाता, पश्चात् ऋणं केन दर्शनप्रतिभवः पुत्रो लक्ष्यते । स्थितिः शास्त्रमर्यादा । हेतुना परीप्सेत् साधयितुमिच्छेदिति प्रश्नः । अत्रोत्तरं वाक्यार्थस्तु निरादिष्टधनोऽलंधनः दर्शनप्रतिभर्मतश्चे. निरादिष्टधन इत्यादि। . *विर.४३ स्यान्निरादिष्टः स्वधनादेव तदृणं दद्यादिति स्थिति
(६) पुनरिति वाक्योपन्यासे अधमणे ऋणादातरि रिति । अनेन निरादिष्टधनत्वेनैव हेतुना परीप्सेदित्यु. सति विज्ञातप्रकृती, दातोत्तमर्णः केन हेतुना धनं परीप्से- त्तरमादुक्तम् । अस्यैव वचनस्याध्याहारलक्षणाश्रयणं कस्माद्धनं लभेतेति महर्षिप्रश्नसद्भावेन स्वयमुप- विहायार्थान्तरमुच्यते । निरादिष्टधनः प्रतिभरलंधनन्यासोऽयं हे महर्षयः एवं पृच्छति चेदित्यर्थः । नन्द. श्वेत्स्यात्स एव निरादिष्टस्वधनादेव दद्यादिति। अनिरा'निरादिष्टधनश्चेत्तु प्रतिभूः स्यादलंधनः। दिष्टधनवदधमणे दर्शयन्न मुच्यते निरादिष्टधनः । किन्तु . स्वधनादेव तद्दद्यान्निरादिष्ट इति स्थितिः ।। दानप्रतिभूवद्दद्यादिति तात्पर्यार्थः । एतच्चार्थान्तरं (१) निरादिष्टं निसृष्टं स्वधनादर्पितं, भव लग्नक देवस्वामिनोक्तम् ।
*स्मृच.१५२ इदं ते धनं मत्तः, त्वया संशोधनीयं यद्यहं न दद्याम् ।
याज्ञवल्क्यः अलंधनः पर्याप्तधनः । यावद्धनमुत्तमाय दातव्यं ताव- प्रातिभाव्यनिमित्तानि । प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः त्परिपूर्ण प्रसृष्टम् । स्वल्पे तु निसृष्ट बहुनि संशोध्ये न
कियत्पुरुषपर्यन्तम् । दापयितव्यः । पूर्वस्य प्रश्नस्योत्तरमिदम् । यद्यपि न दर्शने प्रत्यये दाने प्रातिभाव्यं विधीयते । दानप्रतिभरद्य निरादिष्टस्तत्तत्पुत्रो दाप्यते स्वधनादेव । आद्यौ तु वितथे दाप्यावितरस्य सुता अपि ॥ तद्वद्यो निरादिष्टपुत्र इति द्रष्टव्यं, तस्यैव प्रकृतत्वात् , ---- साक्षात्प्रतिभुवस्तु प्रतिभत्वादेव प्राप्तिरिति चेन्मैवं । + ममु., मच. गोरावत् । x शेषं गोरागतम्। नन्द. निरादेशनेन इति स्थितिरेषा शास्त्रमर्यादा । विचारा-।
मविवद्भावः ।
* विर., सवि. स्मृचगतम् । देव अलंधन इति सिद्धे यन्निरादिष्टोऽलंधन इति चैव
(१) यास्मृ.२१५३, अपु.२५४।१३ चौ (धौ) वितरस्य • x मच., भाच. मविगतम् ।
(वितथस्य); विश्व.२।५५; मिताः; अप.; गौमि.१२।३८ * हलायुधव्याख्यानं मविवत्।
आद्यौ (आये) विष्णुयाज्ञवल्क्यौः स्मृच.१५० उत्त.; स्मृचि. . (१) मस्मृ.८।१६२; व्यक.११७ स्मृच.१५१; विर..
११ वीमि.; व्यप्र.२४८; व्यउ.२८ पू. व्यम.७८% सवि.२५०; प्रका.९१७ समु.७८.
विता.५२५, राकौ.३९९; प्रका.९० उत्त.; समु.७७.

Page #158

-६६६
व्यवहारकाण्डम्
(१) क पुनर्विषये प्रातिभाव्यं - दर्शने प्रत्यये इति । अपसर्पणाशङ्कायां दर्शनार्थ, अविश्वासे विश्वासार्थ, सिद्धार्थप्रदानेन च प्रातिभाव्यम् । विधीयत इति वि चिकित्सानिवृत्यर्थम् । अगृहीतं ददतो दापयतो वा विचिकित्सा मा भूत् । तत्र दर्शनप्रत्ययप्रतिभुवौ वितथे विसं वादिते कार्यिण दाप्यौ स्वयं, न तु तत्पुत्राः । इतरस्य तु दानप्रतिभुवः पुत्रा अपीत्यभिप्रायः । अपि शब्दोऽन्येषामपि रिक्थभाजां प्राप्त्यर्थः । ननु च दर्शन प्रतिभरपि प्रत्ययार्थ एव । नैवम् । प्रत्यायितस्यापि निमित्तान्तराद् भवत्येवादर्शनम् । यद्वा मृते कार्यिणि दातृत्वार्थ दर्शनप्रातिभाव्यवचनं द्रष्टव्यम् । तथा च बृहस्पतिः - ' उपस्थाप्यविपत्तावुपस्थाप्यरय पुनः प्रतिभूदाप्य' इति । एतच्चार्थार्पणेनोपविश्वास्य यत्र दर्शनप्रातिभाव्यं क्रियते, तद्विषयमेव । तथा च नारदः'ऋणिष्वप्रतिकुर्वत्सु प्रत्यये वा विवादिते । प्रतिभूस्तदृणं दद्यादनुपस्थापयंस्तथा ॥' इति । यदोपस्थानं संभवतीति शेषः। मृतस्य चोपस्थापनासंभवाजीवदधिकार इति नारदाभिप्रायः । विकल्पप्रसङ्गे विषयव्यवस्थो क्तैव । विश्व.२।५५ (२) अधुना प्रातिभाव्यं निरूपयितुमाह – दर्शने इति । प्रातिभाव्यं नाम विश्वासार्थं पुरुषान्तरेण सह समयः । तच्च विषयभेदात्त्रिधा भिद्यते । यथा - दर्शने दर्शनापेक्षायां एनं दर्शयिष्यामीति । प्रत्यये विश्वासे मत्प्रत्ययेनास्य धनं प्रयच्छ नायं त्वां वञ्चयिष्यते, यतो Sमुकस्य पुत्रोऽयं उर्वराप्रायभूरस्य ग्रामवरो वाऽस्तीति दाने यद्ययं न ददाति तदानीमहमेव दास्यामीति । प्रातिभाव्यं विधीयत इति प्रत्येकं संबध्यते । आद्यौ तु दर्शनप्रत्ययप्रतिभुवौ, वितथे अन्यथाभावे अदर्शने विश्वासव्यभिचारे च दाप्यौ राज्ञा प्रस्तुतं धनमुत्तमर्णस्य । इतरस्य दानप्रतिभुवः सुता अपि दाप्याः । वितथ इत्येव शाठयेन निर्धनत्वेन वाऽधमर्णेऽप्रतिकुर्वति । इतरस्य सुता अपीति वदता पूर्वयोः सुता न दाप्या इत्युक्तम् । सुता इति वदता न पौत्रा दाप्या इति दर्शितम् । *मिता.
* अप. वाक्यार्थो मितावत् ।
(३) अपिशब्दाद्दानप्रतिभूरपि जीवनदशायां विसंवादे दाप्य इति दर्शयति । स्मृच. १५० (४) दान इति स्वयमेव दानेऽभियोज्यादुद्ग्राह्याऽर्पणे चेत्यर्थः । Xवीमि. (५) यत्तु योगीश्वरेण प्रतिभुवां त्रैविध्यमेवोक्तं— दर्शने इत्यादि, तद्दानार्पणयोरनतिभेदाभिप्रायेण । दानं स्वधनार्पणं धनिकाय । अर्पणं तु धारणिकधनमानीय तस्य अर्पणम् । धनिकस्य स्वध लाभ उभयतो न विशेष: । व्यप्र. २४८
दर्शनप्रतिभूर्य मृतः प्रात्ययिकोऽपि वा । न तत्पुत्रा ऋणं दद्युर्दद्युर्दानाय यः स्थितः ॥
(१) पूर्वश्लोकार्थमेव स्पष्टयति — दर्शनप्रतिभूर्यत्रेति । श्लोकान्तरारम्भसामर्थ्यान्मृतवचनाच्च जीवतः पुत्रैः शक्तितोऽन्वेषणं कार्यमित्यभिप्रायः । विश्व. २५६
(२) एतदेव स्पष्टीकर्तुमाह – दर्शनप्रतिभूर्यत्रेति । यदा तु दर्शनप्रतिभूः प्रात्ययिको वा प्रतिभूर्दिवं गतस्तदा तयोः पुत्राः प्रातिभाव्यायातं पैतृकमृणं न दद्युः । यस्तु दानाय स्थितः प्रतिभूर्दिवं गतस्तस्य पुत्रा दद्युर्न पौत्राः । ते च मूलमेव दद्युर्न वृद्धिम् । ऋणं पैतामहं पौत्रः प्रातिभाव्यागतं सुतः । समं दद्यात्तत्सुतौ तु न दाप्याविति निश्वयः ॥ इति व्यासवचनात् । यत्र दर्शनप्रतिभूः प्रत्ययप्रतिभूर्वा बन्धकं पर्यासं गृहीत्वा प्रतिभूर्जातस्तत्र तत्पुत्रा अपि तस्मादेव बन्धकात् प्रातिभाव्यायातमृणं दद्युरेव । + मिता. *अप.
(३) पौत्रनिवृत्यर्थोऽयमनुवादः ।
x शेषं मितागतम् ।
+ पमा. मितावत् । सवि, विता. मितावद्भावः । * मितावद्भावः ।
(१) यास्मृ.२।५४; अपु.२५४ १४ दद्युः ... त: (र्दानाय समुपस्थिताः); विश्व. २/५६; मेघा. ८ १६० ( = ) यः स्थितः (ये स्थिताः); मिता; अप. मेधावत्; व्यक. ११६ मेघावत् ; स्मृच. १५०; विर.४० मेघावत्; पमा. २५० यः (चेत् ); विचि. १९; स्मृचि. ११; नृप्र. २१ मेघावत्; सवि. २४८ (=) मेधावत् ; मच. ८/१६० (); वीमि व्यप्र. २५०३ व्यउ.२९; विता.५२६ ( = ); राकौ. ३९९१ सेतु. २१ प्रात्य (प्रत्य) शेषं मेधावत्; प्रका. ९०; समु. ७७; विष्य २७,

Page #159

ऋणादानम्-प्रतिभूः ' (४) मिता.टीका-यत्र दर्शनप्रतिभूरिति । अत्र | स्वपित्रंशमवृद्धिकं दाप्यः ।
xमिता. तस्मादेव बन्धकाढणं दाप्या इत्यभिधानात्तस्य बन्ध- (३) एकामधमर्णस्य छायां सादृश्यं प्रत्येक श्रिता कस्य पर्याप्तत्वेऽपि यावद्वन्धकमर्हति तावद्देयं नातो. एकच्छायाश्रिताः ।
+अप, ऽधिकं, यावदृणं तावद्देयमिति गम्यते। सुबो. (४) मिता.टीका- एकच्छायाप्रविष्टानामिति ।
(५) वस्तुतस्तु जीवति प्रतिभुवि व्यवस्था प्रथम- एकच्छायाप्रविष्टसुतोऽपि धनिकेच्छया सर्व दाप्यः । लोकेऽभिहिता, इतरस्य प्रोषितस्येत्यथर्थात् । मृते प्रति- तेष्वेकच्छायाश्रितेषु कस्मिंश्चिन्मृते तत्सुतः स्वपित्र्यमंशभुवि द्वितीय श्लोकेनेत्यपौनरुक्त्यमिति तत्त्वम् । वीमि. मेव दाप्यो न सर्वमित्यस्यार्थः ।
अनेकप्रतिभूभ्यः प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः । (५) रुच्यविशेषे तु 'समं स्यादश्रुतत्वात्' इति बहवः स्युर्यदि स्वांशैर्दाः प्रतिभुवो धनम् । न्यायेनात्रापि यथांशमेव दद्युः। ... +व्यप्र.२५१ एकच्छायाश्रितेष्वेषु धनिकस्य यथारुचि ॥
. अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यसाधनम् (१) एकस्यैव तु यदा कार्यिणः-बहवः स्युरिति। प्रतिभूर्दापितो यत्तु प्रकाशं धनिनां धनम् । बहवः प्रतिभुवो यदि स्युरंशतो धनं दद्यः । एकच्छाया- द्विगुणं प्रतिदातव्यमृणिकैस्तस्य तद्भवेत् ।। स्थितेष्वेषु धनिकस्येच्छया व्यस्तसमस्तत्वेन कृत्स्नं धनं (१) द्रव्यानुपभोक्तृत्वाच्च-प्रतिभूर्दापितो यत्रेति । दापयेत् । एकच्छायाकाः समानग्राहकत्वेन प्रतिभुवः प्रकाशवचनाद् यत् प्रतिभुवो हस्तनिर्गतं तदेव द्विगुणं न द्रव्योपभोक्तारः । एतदेव चैम्विति सर्वनाम्ना देयम् । न तु धनिकाय यावद् देयमित्यभिप्रायः । स्पष्टीकृतम् । विश्व.२५७ हिरण्यविषयश्चायं श्लोकः।
विश्व.२०५८ ... (२) यस्मिन्ननेकप्रतिभसंभवस्तत्र कथं दाप्यस्तत्राह (२) प्रातिभाव्यर्णदान विधिमुक्त्वा प्रतिभूदत्तस्य
-बहवः स्युरिति । यद्येकस्मिन्प्रयोगे द्वौ बहवो वा प्रति- प्रतिक्रियाविधिमाह-प्रतिभूर्दा पितो यत्तु इति । भुवः स्युस्तदर्ण संविभज्य स्वांशेन दयः । एकच्छाया- यद्रव्यं प्रतिभूस्तत्पुत्रो वा धनिकेनोपपीडितः, प्रकाशं नितेषु प्रतिभूषु एकस्याधमर्णस्य छाया सादृश्यं तामा. सर्वजनसमक्षं, राज्ञा धनिनो दापितो न पुनद्वैगुण्यश्रिता एकच्छायाश्रिताः । अधमणों यथा कृत्स्नद्रव्य- लोभेन स्वयमुपैत्य दत्तम् । यथाह नारदः-'यं चार्थ दानाय स्थितस्तथा दाने प्रतिभुवोऽपि प्रत्येकं कृत्स्नद्रव्य- प्रतिभूर्दद्याद्ध निकेनोपपीडितः । ऋणिकस्तं प्रतिभुवे दानाय स्थिताः । एवं दर्शने प्रत्यये च । तेष्वेकच्छाया- द्विगुणं प्रतिदापयेत्' ।। इति । ऋणिकैरधमणैः, तस्य श्रितेषु प्रतिभषु सत्सु धनिकस्योत्तमर्णस्य यथारुचि प्रतिभुवस्तद्रव्यं द्विगुणं प्रतिदातव्यं स्यात् । तच्च कालयथाकामम् । अतश्च धनिको वित्ताद्यपेक्षायां स्वाथै यं विशेषमनपेक्ष्य सद्य एव द्विगुणं दातव्यम् । वचनाप्रार्थयते स एव कृत्स्नं दाप्यो नांशतः । एकच्छाया- व्यक. एकच्छायाश्रितपदार्थो मितावत् । विचि., सवि., श्रितेषु यदि कश्चिद्देशान्तरं गतस्तत्पुत्रश्च संनिहितस्तदा व्यम. मितागतम् । + शेषं मितागतम् । धनिकेच्छया सर्व दाप्यः। मृते तु कस्मिंश्चित्तत्सुतः विर. व्याख्यानं 'यस्यार्थे येन यद्दत्तं' इतिकात्यायनवचने
(१) यास्मृ.२१५५; अपु.२५४।१५; विश्व.२१५७ श्रिते द्रष्टव्यम् । (स्थिते); मिता. अप.; व्यक.११७ यदि (र्यदा); स्मृच. (१) यास्मृ.२।५६; अपु.२५४।१६ त्तु (त्र) नां (नो); १५२ विर.४४ व्यकवत् पमा.२५१ वः स्युः (वस्तु) विश्व.२।५८ त्तु (त्र) नां (ने) द्भवेत् (द्धनम् ); मिता. नां (नो); म्वेषु (वेव) रुचि (तथा); विचि.२०:२४ (3) उत्त.; अप. त्तु (त्र) नां (ने) प्रति (तत्र); व्यक.११८ मितावत् स्मृच. स्मृचि.११; नृप्र.२१ व्यकवत् । सवि.२५० वः स्युः १५३ अपुवत् ; विर.४५, पमा.२५२ पूर्वार्थ अपवत् ; (वस्तु), चन्द्र.१७ एकच्छायाश्रितध्वषु (एकेच्छया कृतेष्वेव); स्मृचि.११-१२, नृप्र.२१ अपवत् ; वीमि. त्त (त्र) ऋणि वीमि व्यप्र.२५१ व्यउ.३०व्यम.७९, विता.५३०७ (धनि); व्यप्र.२५२-२५३, व्यउ.३०-३१, व्यम.७९% सेतु.२२ व्यकवत् ; प्रका.९१; समु.७८, विव्य.२८व्यकवत्. | विता.५३०; प्रका.९१ अपुवत् ; समु.७८ यत्तु (यं तु).

Page #160

व्यवहारकाण्डम्
रम्भसामर्थ्यात् । एतच्च हिरण्यविषयम् । ननु इदं | रम्भसामर्थ्येनैव कालक्रमेण द्वैगुण्यादेः प्राप्तत्वात् प्रतिभूरिति वचनं द्वैगुण्यमानं प्रतिपादयति । तच्च पुनरत्र कालक्रमायातद्वैगुण्यविधानमनुपपन्नं स्यात् । पूर्वोक्तकालकलाक्रमाबाधेनाप्युपपद्यते । यथा जातेष्टि- अतश्च पूर्वमप्राप्तं यत्सद्यो द्वैगुण्यं तदेवावश्यं विधेयम् । विधानं शुचित्वाबाधेन । अपि च सद्यः सवृद्धिकदान- जातेष्टिविधायकवाक्यस्य आनर्थक्याभावात् । 'शुचिना पक्षे पशुस्त्रीणां सद्यः संतत्यभावान्मूल्यदानमेव प्राप्नो- 'कर्म कर्तव्यमित्येतदबाधेनाप्युपपत्तिरिति विशेष इति । तीति । तदसत्-'वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणा
सुबो. परा' इत्यनेनैव कालकलाक्रमेण द्वैगुण्यादि सिद्धेः । (६) इदं च द्विगुणादिवृद्धियोग्यकाले द्रष्टव्यम् । प्रतिद्वैगुण्यमात्र विधाने चेदं वचनमनर्थकं स्यात् । पशुस्त्रीणां भूकृतदान दिनानन्तरं त्रिपक्षानन्तरं वृद्धयुपक्रमः। वीमि. तु कालक्रमपक्षेऽपि संतत्यभावे स्वरूपदानमेव । यदा अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यवृद्धिः कियती साधनीया प्रतिभरपि द्रव्यदानानन्तरं कियताऽपि कालेनाधमणेन 'संततिः स्त्रीपशष्वेव धान्यं त्रिगणमेव च । संघटते तदा संततिरपि संभवत्येव । यद्वा पूर्वसिद्ध- वस्त्रं चतुर्गुणं प्रोक्तं रसश्चाष्टगुणः स्मृतः ।। संतत्या सह पशुस्त्रियो दास्यन्तीति न किंचिदेतत् । (१) पश्वादौ तु-ससंतति स्त्रीपशव्यमिति । तथाअथ प्रातिभाव्यं प्रीतिकृतम् । अतश्च प्रतिभुवा शब्दः सत्काराद्यर्थः । यस्य यावती परा वृद्धिरुक्ता, दत्तं प्रीतिदत्तमेव । न च प्रीतिदत्तस्य याचना- तस्य तद्वृद्धियुक्तं ससत्कारं प्रतिभवे देयमित्यर्थः। । प्राग्वृद्धिरस्ति । यथाह-'प्रीतिदत्तं तु यत्किंचिद्वर्धते
विश्व.२०५९ न त्वयाचितम् । याच्यमानमदत्तं चेद्वर्धते पञ्चकं (२) प्रतिभूदत्तस्य सर्वत्र द्वैगुण्ये प्राप्तेऽपवादमाहशतम्' ॥ इति । अतश्चाप्रीतिदत्तस्यायाचितस्यापि संततिः स्त्रीपशुष्वेवेति । हिरण्यद्वैगुण्यवत्कालानादरेणैव दानदिवसादारभ्य यावद्विगुणं कालक्रमेण वृद्धिरित्य- स्त्रीपश्वादयः प्रतिपादितवृद्धथा दाप्याः । श्लोकस्तु नेन वचनेनोच्यत इति । तदप्यसत् । अस्यार्थस्यास्मा- व्याख्यात एव । यस्य द्रव्यस्य यावती वृद्धिः पराद्वचनादप्रतीतेर्द्विगुणं प्रतिदातव्यमित्येतावदिह प्रतीयते। काष्ठोक्ता तदद्रव्यं प्रतिभदत्तं खादकेन तया वृद्धया सह तस्मात्कालक्रममनपेक्ष्यैव द्विगुणं प्रतिदातव्यं वचना- कालविशेषमनपेक्ष्यैव सद्यो दातव्यमिति तात्पर्यार्थः । रम्भसामर्थ्यादिति सुष्ठूक्तम् ।
*मिता. यदा तु दर्शनप्रतिभः संप्रतिपन्ने काले अधमर्ण दर्श. (३) अधमणैरिति बहुवचनमविवक्षितम् । ४अप. यितुमसमर्थस्तदा तद्वेषणाय तस्य पक्षत्रयं दातव्यम् । .. (४) तद्धनिकपीडितप्रतिभूविषयम् । स्मृच.१५३ तत्र यदि तं दर्शयति तदा मोक्तव्योऽन्यथा प्रस्तुतं (५) मिता.टीका नन्विदं वचन मिति । 'द्विगुणं धनं दाप्यः।
*मिता. प्रतिदातव्यमिति' द्वैगुण्यमात्रं प्रतिपाद्यते । तच्च द्वैगुण्यं
(३) याः पशुस्त्रियो गोमहिष्यादय उत्तमर्णाय प्रतिपर्वोक्तमासादिरूपे काले यत्काला वृद्धिस्तस्य यः क्रमो भुवा दत्ताः सत्यो यावत्संततिमत्यो जातास्तावत्संततिवर्धते तमबाधित्वैवोपपद्यत इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । स्वस्वकृतवृद्धयनुसारेण यदा कालान्तरे द्वैगुण्यमेति धनं
___ * व्यप्र. मितागतम् । तदैव दत्तद्रव्याय प्रतिभुवे द्विगुणं धनं दातव्यमध
(१) यास्मृ.२१५७; अपु.२५४।१७ संत ... ष्वेव (ससंमणेन । अन्यथा यावती वृद्धिः तत्सहितं मूलधनं देयं तति स्त्रीपशव्यं) त्रि (द्वि) स्मृतः (तथा); विश्व.२।५९ पूर्वार्धे न द्विगुणं इति । 'सद्यो द्वैगुण्यदानमयुक्तमिति । (ससंतति स्त्रीपशव्यं धान्यं त्रिगुणमेव तु) प्रोक्तं (देयं) स्मृतः - परिहरति । तदसदित्यादिना । एतदुक्तं भवति । (तथा); मिता. स्मृतः (तथा:); अप.; स्मृच.१५३; पमा. 'वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणा परा' इत्येतद्वचना- २५३; नृप्र.२१; वीमि. संत ... ष्वेव (ससंतति स्त्रीपशव्यं)
णः स्मृतः (णाः स्मृताः); व्यप्र.२५४; व्यउ.३१(-); * पमा., विता, मितागतम् । x शेष मितागतम् ।
विता.५३१ मितावत् ; प्रका.९१७ समु.७८.

Page #161

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६६९
कास्ता अधमणेन प्रतिभुवे देयाः। स्पष्टमन्यत् । अप. धनिकस्य यं प्रतिभुवं प्रयच्छति । एवमुक्त्वा यथा
(४) स्त्री च पशुश्च स्त्रीपशव्यं तत्प्रतिभुवा दत्तं अमुकं हि ते मया न्यायोपस्थानं करणीयम् । अस्मिन्नर्थे ससंतति अधर्मेण (?) दानकाले यावती संततिर्जाता त्वं मयाऽस्योपस्थानप्रतिभर्दत्तः । एवमुक्तः स पुरुषो तावत्सहितमधमणेन प्रतिभुवे देयमित्यर्थः । संतति- यथा स्थितो धनिकेन च गृहीतः । तदाऽसौ उपस्थानपदं च युगधर्मकर्मादेरप्युपलक्षकम् । संततिः स्त्रीपशुष्वे- प्रतिभरित्युच्यते। इदानीं दानप्रतिभूरुच्यते । स च यदा वेति मिताक्षरायां पाठः । तदर्थश्च स्त्रीपशुषु संततिर्वद्धि- धनिकपार्थात् द्रव्यमृणिको ग्रहीतुमुद्यतः द्वितीयं तृतीयं रूपा या उत्तमर्णाधमर्णाभ्यां प्राक् व्यवस्थापिता सा वा पुरुषं सामान्यग्राहकं स्वांशदायकं वा पाठयित्वा प्रतिभवेऽधमणेन देयेत्यर्थः। एवकारेणाऽधिकवृद्धेर्गणना- प्रतिभुवं प्रयच्छति । तदाऽसौ द्रव्यदानप्रतिभृ : स्थित सिद्धाया व्यवच्छेदः । चकाराभ्यां धान्यादावेव पञ्च- इत्युच्यते । अयं च द्वितीयः । तथा यदा धनिकेनर्णिको गुणत्वादेः क्षौद्रादावत्रान भिहितगुणवत्वादेश्च समुच्चयः। विधृत एवं ब्रूते । यथा मया तव किञ्चिन्न दातव्य
वीमि. मासीत् । तत्तदा काल एव सर्व मया प्रवेशितमिति नारदः
कारणोत्तरं प्रयच्छति मिथ्योत्तरं वा ददाति । ततश्च ऋणादौ विस्रम्भहेतुः प्रमाहेतुश्च
धनिको वदति । यद्येवं तर्हि अमुकादित्यभुवने सम'विस्रम्भहेतू द्वावत्र प्रतिभूराधिरेव च। नन्तरागामि षष्ठयां तण्डुलभक्षणप्रत्ययार्थमेव मम लिखितं साक्षिणश्च द्वे प्रमाणे व्यक्तिकारके । कञ्चित्प्रतिभुवं प्रयच्छ । एवमुक्तः ऋणी अस्मिन्नर्थे यं
(१) वृद्धिलाभार्थप्रयोगस्य क्रियमाणस्य विश्वास- पुरुषं प्रत्ययकरणाय तस्य प्रयच्छति स प्रत्ययप्रतिमूलहेतू द्वावेव प्रतिभवो द्वितीयमाधिः । तेषां च द्रव्य भूरित्युच्यते । इति त्रिविधोऽप्युक्त इति । अभा.५४ वृद्धिप्रमाणप्रतिभ्वाधीनां चतुर्णामप्यङ्गानां व्यक्तिकारके (२) उपस्थानाय प्रयोजनकाले ढोकनाय समीपे संदेहप्रणाशने द्वयमेव प्रमाणम् । लिखितं साक्षिणश्चेति। स्थापनाय, प्रयोजनकाले अहं दर्शयिता अदर्शने दातेति।
अभा.५४ दानाय अह दातेति । प्रत्ययाय अशीलविप्रतिपत्तये । (२) एवं चाबन्धकप्रयोगोऽपि लभ्यते । स्मृच.१३७
नाभा.२।१०१ (३) आधिग्रहण गोभहिरण्यादि दित्सतः समाति
प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः रिक्तमूल्यम् ।
नाभा.२११००
ऋणिष्वप्रतिकुर्वत्सु प्रत्यये वाऽथ हापिते । ___प्रातिभाव्यनिमित्तानि
प्रतिभूस्तद्दणं दद्यादनुपस्थापयंस्तथा ॥ उपस्थानाय दानाय प्रत्ययाय तथैव च ।
(१) अत्रातिव्याप्त्या ऋणिकभयत्रासजननार्थमेव त्रिविधः प्रतिभूईष्टस्त्रिष्वेवार्थेषु सूरिभिः॥
मुनिना प्रत्ययोपस्थानप्रतिभुवोरपि ऋणदानविधिरुक्तः । ' (१) अत्र यदा धनिकेनर्णिको विधृतः एवं ब्रते। युक्तिभिस्तु पुनरनेनैव बाधितः। यतः। एकं तावदिदमस्ति। यथा मया तव किञ्चिन्न दातव्यम् । धनिकस्तु ते 'उक्तानि प्रतिषिद्धानि पुनः संभावितानि च। सापेक्ष गशाला निशाण्यामि नतो हामि । न्याय निरपेक्षाणि मुनिवाक्यानि के विदुः' । अन्यथा अनेनैव करणस्यैवोपस्थानप्रतिभुवं देहि । एवमुक्त्वा ऋणी (१) नासं.२।१०२.वाऽथ हापिते (वा विवादिते); नास्मृ.
(१) नासं.२।१०० रके(रणे); नास्मृ.४।११७अभा.५४ ४११९वाऽथ(वाऽपि); अभा.५४ वाऽथ हापिते(नाविरोधतः); विश्व.२।५९ (=) पू.; मिता.२१५७ पू.; व्यक.१०६; स्मृच. विश्व.२।५५ नासंवत् ; स्मृच.१४९ वा (चा); विर.४१ १३७ विर.५, नृप्र.२१, विता.५२५ स्रम्भ (श्वास) पू.; । वाऽथ हापिते (ऽपि विरोधिते); पमा. २४८ रतदृणं (स्तु ऋण); राको.४०० पू. सेतु.३; प्रका.८५; समु.७३. नृप्र.२१ वा (चा) स्तदृणं (स्तु ऋणं) इनुप (द्धनं चा) था
(२)नासं.२।१०१; नास्मृ.४।११८; अभा.५४ ; गौमि. | (दा); व्यप्र.२४९; व्यउ.२९; प्रका.९० स्मृचवत् ; समु. १२॥३८ च (हि); विर.४१, नृप्र.२१ सूरि (भूरि). ७७ स्मृचवत्

Page #162

६७०
' व्यवहारकाण्डम्
मुनिना एतदुक्तम् । 'यत्र विप्रतिपत्तिः स्याद्धर्मशास्त्रार्थ- विशेषमिमं वक्ष्यति । 'दाप्यः परर्णमेकोऽपि जीवत्स्वशास्त्रयोः। अर्थशास्त्रोक्तमुत्सृज्य धर्मशास्त्रोक्तमाचरेत् ॥ धिकृतैः कृतम् । प्रेतेषु तु न तत्पुत्रः परर्ण दातुमर्हति ॥' अन्यच्च-'धर्मशास्त्रविरोधे तु परस्परमुपस्थिते । लोका
अभा.५५ चाराविरुद्धार्थी युक्तियुक्तो विधिः स्मृतः॥' अतोऽस्मिन् (२) एकैकस्मिन् बहवः प्रतिभुवः स्युः । तेषां दानलोकाचाराविरुद्धार्थयुक्तियुक्तविशेषः। अभा.५४.५५ प्रसङ्गे यथाकृतं दद्युः, विशेषिते अहमियदहमियद
(२) यदोपस्थानं संभवतीति शेषः । मृतस्य चोप- ददामीति, तथैव ते दद्युः। अविशेषिते तु सामान्येन स्थापनासंभवाज्जीवदधिकार इति नारदाभिप्रायः। प्रतिभूत्वे धनिनो यथेष्टतः संनिहितास्ते दद्यः । संनिविश्व.२।५५ । हितेष्वपि कामचारतः ।
नाभा.२।१०३ (३) 'ऋणिष्वप्रतिकुर्वसु' इति दानप्रतिभूविषयम् ।
अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः । 'प्रत्यये चाऽथ हापित' इति प्रत्ययप्रतिभूविषयम् । 'यं चार्थे प्रतिभूर्दद्यात् धनिकेनोपपीडितः । 'अनुपस्थापयन्निति' कथंचिदधमर्णगृहीतबन्धोपस्थान- ऋणिकस्तं प्रतिभुवे द्विगुणं प्रतिदापयेत् ॥ प्रतिभूविषयम् । अप्रतिकुर्वत्सु शाठ्येन निर्धनत्वादिना (१) यदा धनिकेनोपपीड्य प्रतिभूरेव धनं ग्राह्यते, वा ऋणमददत्सु । प्रत्यये हापिते विश्वासे व्यभिचारिते। तदा ऋणिकः परोक्षत्वादिकं स्वकीयं करमाभाव्य तस्मै अनुपस्थापयन्नुत्तमर्णपार्श्वस्थमाधि कथंचिदधमर्णगतं प्रतिभुवे द्विगुणं प्रतिदापयेत् । यच्च न कलान्तरण पुनरुत्तमर्णसमीपस्थमकुर्वन् । स्मृच.१४९ द्विगुणं प्रतिभूवाहनमहादोषस्य प्रायश्चित्तमिदं
(४) इदं च वाक्यं लक्ष्मीधराद्यलिखितमपि हलायुध- सद्यो द्विगुणद्रव्यदापनम् । तथा चोक्तं प्रकरणकारनिबन्धे दर्शनात् लिखितम् ।
विर.४१ कल्याणेन 'ऋणिद्वयं तद्धनिन ऋणिनस्तद्धनिद्वयम् । । (५) अनुपस्थापयन्नुणिनमदशयन्नणिनः सकाशादाधिं प्रतिभर्व्यवहाराङ्गं न पीडयमुभयोरपि ॥' अथ ऋणिनः ऋणं पर्याप्तं तद्धनं वोत्तमायानर्पयन्निति दर्शनद्रव्यार्पण- प्रत्यक्षस्याप्यविदितमप्यपीडितोऽपि प्रतिभूरेव साध्यात् प्रतिभूविषयमिति विवेकः।
* व्यप्र.२४९ द्विगुणलोभात्स्वयमेव धनं ददाति, ततः ऋणी कृतस्य : बहवश्चेत्प्रतिभुवो दास्तेऽथ यथाकृतम् । तत्सममेव दद्यान्न द्विगुणम् । ऋणिकदोषपीडापीडित. अर्थेऽविशेषिते ह्येषु धनिनश्छन्दतः क्रिया ॥ . लोकः प्रमाणमिति ।
पोपणमिति।
अभा.५६ (१) बहवश्चत्प्रतिभुवः स्थिताः स्वकीयस्वकीयांश- . (२) एतदपि प्रतिदानविलम्बविषयम् । स्मृच.१५३ मुपस्थितं द्रव्यं गृह्णन्ति । ततस्ते यथाकृतमृणं तथैव . (३) एतत् द्विगुणदानं त्रिपक्षानन्तरं बोध्यम् । खांशस्थितं दद्युः। अथ सामान्यग्राहकत्वेन यदृच्छादाप
व्यप्र.२५३ नीयत्वेन समुपस्थापकत्वेनाजीवतः श्रेष्ठगामित्वेनार्थो- यस्य दोषेण यत्किञ्चिद्धिनश्येत्त द्वियेत वा। ऽविशेषितो भवति । ततो धनिकच्छन्दतः क्रिया, तेषां वोढव्यं तद्भवेत्तेन याज्ञानविनाशितम् ।। मध्ये यत्र सुलभं धनं धनी पश्यति तमेव विधृत्य। (१)नासं.२।१०४ यं चार्थ (यमर्थ) दाप (पाद); नास्मृ. गह्नाति । तथा चोक्तमेव सामान्यग्राहपत्रलक्षण विचार- ' ४१२१ यं चार्थ (यमर्थ); अभा.५५ नासंवत् ; मिता. प्रकरणे कल्याणभट्टेन । 'ये जीवन्ति मृतानां हि ये ॥५६अप.२०५६; स्मृच.१५३ कस्तं (कं तं); विर.४५ श्रेष्ठा जीवतामपि । धनी तान्स्वेच्छया दत्ते जीवच्छेष्ठानु- प्रतिदापयेत् (दातुमर्हति) विष्णुनारदी; पमा.२५२ कस्तं मामिनः ॥ तथा चायमेव महर्षिनारदः पुरस्ताद (कस्तु) दाप (पाद); स्मृचि.११ कस्तं प्रतिभुवे (कं तत्प्रति.
भुवि); नृप्र.२१ पमावत् ; व्यप्र.२५३, व्यउ,३१ कस्तं 1 * शेष स्मृचगतम् ।
(कस्तत्); विता.५३०; सेतु.२३ नोप (नैव) शेषं विरवत् , । (१) मासं.२।१०३ चेत (स्युः) येषु (त्वेषु), नास्मृ. विष्णुनारदौ; प्रका.९१ स्मृचवत् । समु.७८ स्मृचवत् . ४।१२० अर्थेs (अर्थ) अभा.५४.
(२) स्मृच.१५३; प्रका.९१. समु.७८. .

Page #163

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६७१ बृहस्पतिः
साधुरवञ्चको मत्प्रत्ययेनास्य धनं देहीति ब्रूते । दानप्रातिभाव्यनिमित्तानि
प्रतिभर्यदाऽयं न ददाति द्रविणं गृहीतं सवृद्धिकं तदा दर्शने प्रत्यये दाने ऋणिद्रव्यार्पणे तथा। तस्य द्रविणस्याहमेव दातेति वदति । अपरः ऋणिचतुष्प्रकारः प्रतिभूः शास्त्रे दृष्टो मनीषिभिः । द्रव्यार्पणप्रतिभूर्यदाऽयं गृहीतं धनं न ददाति तदाऽह
(१) प्रत्ययो विश्वासः । दानं ऋणापकरणार्थमर्था- मेतदीयं धनं अर्पयामीति ब्रवीति । इति वाक्यचतुष्टयर्पणम् । ऋणिद्रव्यार्पणं ऋणिनो यद्रव्यं गृहोपकरणादि स्यार्थः ।
xस्मृच.१४८ तदर्पणम् ।
स्मृच.१४८ (२) विवादरूपन्यायकरणे शपथादौ च लग्नकः (२) ऋणिद्रव्यापणे ऋणिद्रव्यस्य धनिकायार्पणे। कात्यायनोक्तः दर्शनादावेव प्रविष्ट इति चतुष्टयम् । विर.४०
विचि.१९ (३) ऋणे दान इति संबन्धः। अर्पणमत्र याचितक- (३) अर्पयामि दापयिष्यामीत्यर्थः। व्यम.७८ विषयम् । तेन यत्किञ्चित् केनचित्प्रार्थ्य नीतं तत्रा- प्रातिभाव्यद्रव्यदानाधिकारः कियत्पुरुषपर्यन्तम् ऽपरो वदति । यद्ययं नानीयापयति तदा मयार्पणीय मिति आद्यौ त वितथे दाप्यौ तत्कालावेदितं धनम | तेन तत्रार्पणमात्रं न दानम् । ऋणे तु दानमेव द्वयो- उत्तरौ तु विसंवादे तौ विना तत्सुतौ तथा ॥ रिति भेदः।
विचि.१८-१९ आद्यौ दर्शनप्रत्ययप्रतिभुवौ । वितथे अहमेनं दर्शआहेको दर्शयामीति साधुरेषोऽपरोऽब्रवीत् । यिष्यामि साधुरेष इत्येवंविधयोः प्रतिभूवाक्ययोः दाताऽहमेतद्रविणमर्पयामीति चाऽपरः॥ मिथ्यात्वे । उत्तरौ दानर्णिद्रव्यार्पणप्रतिभुवौ। विसंवादे
(१) एको दर्शनप्रतिभरहमेनं पलायनप्रवृत्तं दर्श- शाठ्यादिना धने ऋणिकेनाप्रतिदत्ते। तौ विना उत्तरयोः यामीति प्रातिभाव्यं भजन्नाह । अपरः प्रत्यया प्रवासे मरणे वा जात इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति ।
ऋणं वा अन्यद्वा धनादिकं अहं तव दास्यामीत्येवं * व्यप्र. स्मृचगतम् ।
प्रतिभुवा यत्राङ्गीकृतं तत्र प्रतिभर्दाप्यः । तस्याभावे (१) अप.२।५३ ; व्यक.११६ ऋणि (ऋणे); स्मृच. । १४८ विर.४० पमा.२४६, दीक.३७ व्यकवत् ; विचि.
तत्पुत्रो बा दाप्यः । अन्यत्र तु प्रतिभूरेवेति । एवं च १८ व्यकवत् ; स्मृचि.११ ऋणि (ऋणे) शास्त्रे (शास्त्र);
प्रमाणप्रतिभुवां त्वेवमनङ्गीकारात् प्रमाणप्रतिभुव एव मृप्र.२१ द्रव्यार्पणे (प्रत्यर्पणे); सवि.२४६ (3) शास्त्रे
दाप्याः । न पुत्राः । विवादप्रतिभुवा तु साधितधनं (शास्त्र); ग्यप्र.२४७; व्यउ.२७ ऋणि (ऋणे) पूर्वपादत्रयम् । दण्डधनं च दास्यामीत्यङ्गीकृतत्वात् दानप्रतिभूवत्सति विता.५२७ सेतु.२० व्यकवत् ; प्रका.८९ व्यकवत् ; सम. संभवे स एव दाप्योऽन्यथा तु तत्पुत्र इत्यवगन्तव्यम् । ७७; विव्य.२७.
*स्मृच.१५०-१५१ । (२) अप.२।५३ मीति चापरः (म्यपरो वदेत् ); व्यक. उपस्थाप्यविपत्तावुपस्थाप्यस्य पुनः प्रतिभूर्दाप्यः। ११६ मीति चापरः (म्यपरोऽब्रवीत्); स्मृच.१४८ विर........ ४० मीति (म्येन) शेषं व्यकवत् ; पमा.२४६ रेपो (रित्य); xपमा, व्यप्र. स्मृचगतम् । * पमा., सवि. रमृचगतम् । दीक.३७ आहै...मीति (आदौ कोऽहं दर्शयामि) (दाता त्वयै- (१) अप.२०५३; व्यक.११६, स्मृच.१५०; विर.४० तद्रविणमर्पयाम्यपरो वदेत्); विचि.१९ मीति (म्येनं) शेषं त्सुतौ तथा (त्सुतावपि); पमा.२५०; दीक.३७, विचि.१९ अपवत् ; स्मृचि.११ मीति (म्येनं) शेषं व्यकवत ; नृप्र.२१ विरवत् ; स्मृचि.११; सवि.२४९; चन्द्र.१५ पू.:१६ रेपो (रित्य) दाताऽहमेतत् (दास्याम्यहं ते); सवि.२४७ । विरवत् , उत्त.; वीमि.२१५७ रौतु (रौ च) शेषं विरवत् ; व्यकबत् ; वीमि.२।५७ आहे (अथै) शेषं अपवत् ; व्यप्र. व्यप्र.२४८ कात्यायनबृहस्पती : २५०; व्यउ.२८ कात्या१४७ पमावत् ; व्यम.७८ पमावत् ; विता.५२७ रेषो... यनः : २९; व्यम.७८; सेतु.२०-२१ विरवत् ; प्रका.९०; बीत (रित्यपरो वदेत् ); सेतु.२० विरवत् ; प्रका.८९; समु. समु.७७ विरवत् ; विव्य.२७. विग्य.२७ मीति सा (म्येनं सा).
(२) विश्व.२१५५.
भ्य.का, ८५

Page #164

व्यवहारकाण्डम् पुत्रेणापि समं देयमृणं सर्व तु पैतृकम् ॥ त्रिपक्षात्परतस्तत्राऽकारिताऽपि वृद्धिर्भवति । ततः समं मूलमात्रम् । ऋणं प्रातिभाव्यागतं पैतृकम् ।। कालेन द्वैगुण्यं न त्वेतावतैव द्वैगुण्यम् । तथान्यदपि
स्मृच.१५२ | व्ययितं ऋण्यर्थे द्रव्यं प्रतिभुवा ऋणिना देयम्। प्रातिभाव्यागतं पौत्रैर्दातव्यं न कचिद्भवेत् ॥
विचि.२१ प्रतिभुवे कालदानम्
साधुत्वाच्चेन्मन्दधिय ऋणं दधुरभाषिताः । नष्टस्यान्वेषणे कालं दद्यात्प्रतिभुवे धनी । तदन्यदापिताः कस्मात् लभेरंस्ते कथं पुनः ।। देशानुरूपतः पक्षं मासं सार्धमथापि वा। अभाषिता मध्यस्थेन ।
विर.४६ नात्यन्तं पीडनीयाः स्युर्ऋणं दाप्याः शनैः शनैः।।
कात्यायनः
. स्वसाक्ष्ये न नियोज्याः स्युर्विधिः प्रतिभुवामयम्॥
प्रातिभाव्यानधिकारिण: (१) सार्धमासादधिकं न दद्यान्नियमार्थत्वाद्वचनस्य । ने स्वामी न च वै शत्रुः स्वामिनाऽधिकृतस्तथा ।
स्मृच.१४९ निरुद्धो दण्डितश्चैव संदिग्धश्चैव न कचित् ।। (२) नष्टस्य पलायितस्याधमर्णस्य । स्वसाक्ष्ये स्व- नैव रिक्थी न मित्रं च न चैवात्यन्तवासिनः । समक्षे तिष्ठति दित्सति वा अधमणे न प्रतिभुवो दर्श- राजकार्यनियुक्तश्च ये च प्रत्रजिता नराः ॥ नाय धनदानाय वा नियोज्या इत्यर्थः। विर.४५ नाशक्तो धनिने दातुं दण्डं राज्ञे च तत्समम् ।
अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः प्रोतिभाव्यं तु यो दद्यात्पीडितः प्रतिभावितः ।
(१) अप.२।५३ भाषि (भावि) उत्तरार्षे (यदर्थ दापितात्रिपक्षात्परतः सोऽथ द्विगुणं लब्धुमर्हति ॥
स्सस्मान्न लभेरन् कथंचन); विर.४६. .
(२) मिता.२५७; व्यक.११६; स्मृच.१३६, विर. * अत्र 'प्रतिभूर्दापितो यत्त' इति याज्ञवल्क्यवचनव्याख्या
३९ दिग्धश्चैव (शयस्थश्च); पमा.२५३-२५४ संदि ... ...
चित् (शिल्पिनश्चाब्रवीद् भृगुः), 'शिल्पि ... भृगुः' अयं पाद: नानि (पृ. ६६७) द्रष्टव्यानि ।।
वस्तुतः वणिजः कर्षकांश्चैव'इत्यस्य द्वितीयपादः, लेखकप्रकाशक- (१) स्मृच.१५२; व्यप्र.२५२ प्रका.९१, समु.७८.
प्रमादेन अत्र पठितः । अत्रैवाग्रे पुनःप्रमादेन 'साक्षित्वं प्राति(२) स्मृच.१५२; समु.७८.
भाग्यं च संदिग्धश्चैव न कचित् ' इति पठितम् । प्रथमपादने (३) अप.२।५३ षणे (षणं) नुरू (ध्वरू); व्यक.११७.
वस्तुतः नारदस्य, द्वितीयपादस्तु प्रकृतश्लोकस्यैव चतुर्थपादः। ११८, स्मृच.१४९ दे (दि); विर.४५; पमा.२४७;
अन्यथा अन्वयासंगते।।। स्मृचि.१२ व्यप्र.२५५; व्यउ. विचि.२१, स्मृचि.११ सार्धमथापि वा (मासार्धमेव च);
२७ संदि ...चित् (संशयस्थो न कुत्रचित्); विता.५३३ नृप्र.२१, सवि.२४८, चन्द्र.१७, व्यप्र.२४८-२४९, सेतु.२३ न च वै (नापि वा) व संदिग्धश्चैव (वं २५४; व्यउ.२८) विता.५३१ रूपतः पक्षं (रूपं पक्षं वा); |
रूपतः पक्ष (रूप पक्ष वा); संशयस्थश्च); प्रका.८५ क्रमेण बृहस्पतिः. . सेतु.२२; प्रका.९० दे (दि); समु.७७, विव्य.२८ यमः.
(३) मिता.२१५७ क्त (क्ता); व्यक.११६; स्मृच.१३६; (४) अप.२।५३ साक्ष्ये न (साक्ष्येण); ब्यक.११८; विर.३९ त्यन्त (न्तेनि) राजकार्य (नैव राज); पमा.२५४ विर.४५; विचि.२१ न्तं (न्त) ऋणं (धनं) पू.; स्मृचि.११ मितावत् ; स्मृचि.१२ त्यन्त (न्तेनि) क्तश्च (क्ता ये); व्यप्र. प्याः (प्यं) पू. चन्द्र.१६ न्तं (थ) पू.; व्यप्र.२५२ पू.:२५४; २५५ मितावत् ; व्यउ.२७ अन्यत्रवासिनः इति पाठः, विता. म्यउ.३१ न्तं (न्त); सेतु.२२ अपवत्.
५३३-५३४ (-) च न (वै न)सेतु.२३-२४ वात्यन्त (५) व्यक.११८ विर.४५, दीक.३७ तु (च); विचि. (वान्तनि (नैव राजा नियुक्तश्च ये न प्रवजिता नराः); प्रका. २१ स्मृचि.१२ प्रतिभावितः (प्रतिभाविकः) सोऽ (स्वा) ८५ क्रमेण बृहस्पतिः. क्रमेण याज्ञवल्क्यः चन्द्र.१७ प्रतिभावितः (प्रातिभाविकः); (अमिता.२१५७ नाश (म श); ब्यक.११६ द्विती। वीमि.२१५७ प्रतिभावितः (प्रातिभावतः); ब्यप्र.२५३ तु | यार्थो नास्ति; स्मृच.१३६ द्वितीया! नास्ति, भूः स्व (भूत्व); (च) लब्धु (दातु); ब्यम.७९, सेतु.२३, विव्य.२८ यमः. विर.३९ व्यकवत्प मा.२५४ ना (न) शेष स्मृचवत् विचि.
५.

Page #165

ऋणादानम् - प्रतिभूः
६७३
! यथासंभवं लग्नकं कारयेदित्यन्वयः । ततश्च पूर्वमाधिविक्रयदानधूर्तदायादसंभावनायां सत्यां गोप्याधावाधिपालाख्यः प्रतिभूर्भाग्याधौ भुञ्जापकाख्यो बहुमूल्याधाaft प्रत्याख्यानेनैव संगृहीत इत्यवगन्तव्यम् । स्मृच. १४९ (३) असाधुमेव साधुं वदन् प्रत्ययप्रतिभूस्तथा दर्शनमकारयन् दर्शनप्रतिभूः प्रकृतधनं दाप्यो न तु तयो: सुतोऽपीत्यर्थः । विचि. १९ पेराश्रयमभव्यं वाऽप्यसत्संसर्गमेव वा । अपकारक्षमो यस्तु द्वेषात्कर्तुमनाः क्वचित् ॥ कारयेत्प्रत्ययायैव तद्भयाल्लमकं तथा । विसंवादेऽथ शीलस्य दाप्यते प्रतिभूस्तथा ॥ पराश्रयं शत्रुसमाश्रयं अभव्यमनिष्टं असत्संसर्ग चौरादिसंसर्ग योऽपकारक्षमः कर्तुमर्हति तद्भयात् प्रत्ययाय विश्वासाय लग्नकं कारयेदिति पूर्वखण्डार्थः । विसंवादे व्यभिचारे शीलस्य चरितस्य प्रत्ययाय दाप्यते च प्रतिभूरित्युत्तरखण्डार्थः । वस्तुतस्तु यत्र यत्राऽविश्वाससंभवस्तत्र तत्र विश्वासाय राज्ञा प्रतिभूर्दाप्य इत्येवानुविर. ४२-४३ प्रातिभाव्यमुक्तिः । प्रातिभाव्यद्रव्यदानसमयः । दर्शनप्रतिभूर्यस्तु देशे काले च दर्शयेत् । यद्यसौ दर्शयेत्तत्र मोक्तव्यः प्रतिभूर्भवेत् ।। (१) यो यस्य दर्शनप्रतिभूरभूत्स यत्र देशे काले धनिकस्य तद्दर्शनापेक्षा तत्र तं दर्शयेदित्यर्थः । व वेत्प्रातिभाव्यादसौ मोच्य इत्याह स एव यद्यताविति ! + स्मृच. १४९
गतम् ।
दर्शनप्रतिभूर्यस्तु देशे काले न दर्शयेत् । निबन्धमावहेत्तत्र दैवराजकृतादृते ॥
जीवन्वाऽपि पिता यस्य तथैवेच्छाप्रवर्तकः । नाविज्ञातो ग्रहीतव्यः प्रतिभूः स्वक्रियां प्रति ॥ (१) संदिग्धोऽभिशस्तः । अत्यन्तवासिनो नैष्ठिकब्रह्मचारिणः । मिता. २१५७ (२) तत्समं विवादास्पदी भूतद्रव्यसमम् । नैव रिक्थीत्यविभक्तविषयम् । स्मृच. १३६
(१) स्वाम्यत्र अनभिभाव्यप्रभुः । संशयस्थ इत्यासन्नमरणविषयः । अभिशस्त इति केचित् । ऋक्थी धनिकेन ऋणिकेन वा साधारणऋक्थः । अन्तेनिवासिनः शिष्याः । मिताक्षराकारेण तु अत्यन्तवासिन इति पठित्वा नैष्ठिकब्रह्मचारिण इति विवृतम् । दण्डं राज्ञे च तत्समं दातुमशक्त इत्यनुषङ्गः । एतच्चादानपक्षे प्राप्तराजदण्डाभिप्रायं यस्मिन् मृते धनप्राप्तिविश्वासो न भवति स प्रतिभूर्न ग्राह्य इत्येतत्तात्पर्यकं चेदमिति मन्तव्यम् । विर. ३९
प्रातिभाव्यानिमित्तानि
दानोपस्थानवादेषु विश्वासशपथाय च । लग्नकं कारयेदेवं यथायोगं विपर्यये ॥
(१) उपस्थानं दर्शनम् । विवादो व्यवहारः । शपथं दिव्यम् | दानविश्वासौ प्रसिद्धौ । एषु अर्थेषु लग्नकं प्रतिभुवं विवादधनं दापयेत् ।
अप. २१५३
. (२) उपस्थानं दर्शनम् । वादो विवादः । तत्र प्रतिवाद्यानयनानन्तरं सभ्यैर्लनकग्रहणं साधितधनादिप्राप्यथ कार्यम् । दासादौ चोरत्वादिशङ्कायां विश्वासाय प्रतिभूः कार्यः । शपथाय लग्नकग्रहणं शपथविलम्बे कार्यम् । एवमन्यत्रापि विपर्यये कार्यस्य न्यासविषये
२१ व्यकवत्; स्मृचि.१२ च (तु) स्व (स्वां) शेषं व्यकवत्, याज्ञवल्क्यः; व्यप्र. २५५; व्यउ २७ तो (ते); विता. ५३४ (=); सेतु . २३ व्यकवत्; प्रका. ८५ स्मृचवत् क्रमेण बृहस्पतिः.
(१) अप. २।५३ वादेषु विश्वास ( विश्वास विवाद ) कारयेदेवं (दापयेदेव); व्यक. ११६ अपवत्; स्मृच. १४८; विर. ४१ कारयेदेवं (दापयेद्देयं) शेषं अपवत् ; पमा. २४९ गं वि (गवि); विचि.१९ ( = ) विरवत्; नृप्र. २१; सवि . २४७ नो (सो); चन्द्र.१५ र्यये (र्ययः); व्यप्र. २४८ थाय (थेषु) गं (ग्यं); व्यउ. २८; प्रका. ८९ गं (ग्यं); समु. ७७; विव्य २७ (=) विरवत्.
+ व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) व्यक. ११६; विर. ४२.
(२) स्मृच. १४९ स्तु (स्तं); सवि. २४७; व्यप्र. २४७;
व्यउ. २८; प्रका.९० स्मृचवत् .
(३) अप. २।५३ स्तु (स्तं) दैव ( चैवं); व्यक. ११६; स्मृच. १४९ नप्र (नेप्र): विर. ४१ स्तु (त्र) देशे काले (काले देशे) दैवराज (राजदैव ); पमा. २४७ ले न (लेच) न्धमा (न्धं वा) बृहस्पतिः ; विचि. २० वहे (हरे); नृप्र. २१ देशे

Page #166

६७४
निबन्धं देयद्रव्यमावहेत् धनिने प्रापयेत् । दैवकृतं दीर्घरोगज्ञातिमरणादि । राजकृतमासेधनबन्धनादि । स्मृच. १४९
नेस्यान्वेषणार्थं तु देयं पक्षत्रवं परम् । यद्यसौ दर्शयेत्तत्र मोक्तव्यः प्रतिभूर्भवेत् ॥
दाप्यः ।
यदा तु दर्शनप्रतिभूः संप्रतिपन्ने काले अघम दर्शयितुमसमर्थः तदा तदन्वेषणाय पक्षत्रयं दातव्यम् तत्र यदि तं दर्शयति तदा मोक्तव्योऽन्यथा प्रस्तुतं धनं मिता. २।५७ काले प्रतीते प्रतिभूर्यदि तं नैव दर्शयेत् । स तमर्थ प्रदाप्यः स्यात्प्रेते चैवं विधिः स्मृतः ॥ (१) प्रतीते प्रतिपन्ने अन्वेषणार्थ कल्पित इति यावत् । तमर्थ दर्शनीयाद्यलभ्यं, एवंविधिः स तमर्थं प्रदाप्यः स्पादिति विधिः । यदि प्रतिभुवा दर्शनीयो देवकृते राजकृते वा निमित्ते असति न दर्शितः तदैव प्रागुको विधिः । + स्मृच. १४९
व्यवहारकाण्डम्
(२) देवराजोपघाते तु उपपातकालेऽवी यो न दर्शयेत् सोऽपि निबन्धं दद्यात् । प्रेते चैवं विधिः स्मृतः, प्रेतेऽप्यधम दर्शनप्रतिभूर्धनं दद्यादित्यर्थः । विर.४२ देशकालौ क्रियाकारे यद्यल्पमपि लङ्घयेत् । साधितं प्रतिभूर्दाप्यस्तमर्थ साधिते विधिः ।।
क्रियाकारे दिव्यकृतौ यौ देशकालौ तौ यदि शपथप्रतिभूरख्यमपि पयेत् तत्र दिव्यं न प्रवर्तयेत् तदा ऽसावर्थः प्रतिभूदेयत्वेन साधितो भवतीति तमर्थ प्रतिभूदप्यः । साधिते अयमेव विधिः प्रकारो मत इत्यर्थः । विर. ४२
प्रातिभाव्यद्रव्यदानं कियत्पुरुषपर्यन्तम्
गृहीत्वा बन्धकं यत्र दर्शनेऽस्य स्थितो भवेत् । विना पित्रा धनात्तस्माद्दाप्यः स्यात्तदृणं सुतः ॥
(१) यत्र दर्शनप्रतिभः प्रत्ययप्रतिभूव बन्धकं पर्याप्तं गृहीत्वा प्रतिभूजीतस्तत्र तत्पुत्रा अपि तस्मादेव बन्यकात् प्रातिभारपायातमृणं दद्युरेव यथाह कात्यायनः - गृहीत्वेति । दर्शनग्रहणं प्रत्ययस्योपलक्षणार्थम् । विना पित्रा पितरि प्रेते दूरदेशं गते वेति । श्रमिता २।५४
(२) स्वविखम्भार्थमधमर्णादर्थं गृहीत्वा यो दर्शनप्रतिभूत्वमापद्य स्थितः संस्थितो मृत इति यावत् । तत्सुतो वादिना धनिना ऋणिकार्थधारण निबन्धनं प्रातिभाव्यमिति विभाव्य याच्यमानं प्रातिभाव्यागतमृणं दाप्य इत्यर्थः । यद्यपि तत्सुतग्रहणाद्दर्शनप्रतिभूसुतविषयोऽयमपवादः न प्रमाणप्रतिभूतविषय इति प्रति
+ व्यप्र. स्मृचवत् ।
काले (काले देशे देव (देव) व्यम. २४९ स्तु (स्तं); ब्यड. २९ त्र (स्य); व्यम. १४९ व्यप्रवत् सेतु. २१ स्तु (त्र ) देशे काले (काले देशे) वहे (हरे); प्रका. ९० स्मृचवत् समु. ७७ व्यप्रवत् विव्य. २७ स्तु (त्र) बहे (हरे).
...
(१) मिता. २।५७ देयं (दाप्यं); अप. २/५३ मितावत् स्मृच. १४९; पमा. २४८; नृप्र. २१; सवि. २४७ उत्त.: २४८; व्यप्र. २४७ उत्त : २४९, २५४; व्यउ. २८ उत्त. २९; व्यम. ७८; विता. ५३१ ( - ); प्रका. ९०; समु. ७७. (२) मिता. २ ५७ ले प्र ( ले व्य ) स तम • स्यात् (निबन्धं दापयेत्तत्तु); व्यक. ११६ ले प्र ( ले ब्य) स तम ... स्यात् (निबन्धं दापयेत्तत्र); स्मृच. १४९; विर.४२ व्यकवत् पमा. २४८ धिः : स्मृतः (धीयते ); विचि. २० मितावत्; स्मृचि. ११ प्रती (व्यती) नैव दर्श (न प्रदाप) स राम... स्यात् (निबन्धं दाप येत्तत्त) वं (कं) बृहस्पतिः; नृप्र. २१ ( स तमर्थं प्रदातव्यः प्रेते चैवं विधीयते ) सवि. २४८) दि पं (दीद) प्रेते (ऋणे); चन्द्र.१६ प्रती ( व्यती) नैव ( न प्र ) स तम... स्यात् (निरुद्ध माहरेतत्र ); व्यप्र. २४९ वं (ष); व्यउ. २९; विता.५३१ (=) प्रती (व्यती) (निबन्धमाह्वयेत्तत्रदैवराज
भवेत्
।
X चन्द्र. विरवत् । * पमा, सवि, व्यप्र. मितागतम् । (१) व्यक. ११६ द्यल्प (चेक) प्य: (प्यं) ते (तो); विर.४२. (२) मिता. २।५४; व्यक. ११७ ने (न) विना ... स्मात (विभाव्य वादिना तत्र); स्मृच. १५१ त्र (स्तु) नेऽस्य स्थितो प्रतिभूः स्थितः) पूर्ण सुतः (रसुतोऽप्वृणम् ) विर. ४३ वे (व) शेषं व्यकबत्; पमा. २५१; विचि. २० व्यकवत्; स्मृचि. ११ (न) नृप्र. २१६ सवि. २४९ ( ) इस्म (यः); चन्द्र. १६ सुतः (सुतैः) शेषं व्यकवत् ; व्यप्र. २५१; व्यउ.२९ नेऽ (न); व्यम. ७९ ने (न); विता. ५२९ यंत्र (त्वत्र ) स्य (स्या); सेतु. २१ विना ... स्मात् (विभाव्यो वा त) प्रका. ९० सुचवत् समु-७८ सूचवत्पूर्वार्थ बिना ... स्मात् (विभाव्य वादिना तत्र ) दृर्णं सुतः (त्सुता ऋणम् ); विष्य. २८ व्यकवत्, नारद:.
सेतु.११ प्रती (पती) ने (तत्रे) स तम........ स्यात् (निबन्धं दापयेत्तत्र); प्रका. ९०; समु. ७७; विष्य. २७ मितावत् .

Page #167

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६७५
भाति तथापि प्रतिभसुतदापने प्रमीतस्य पितुरधमर्णादर्थ- (१) यस्य प्रातिभाव्यकारयितुः कृते येन प्रतिभुवा ग्रहणपूर्वकं प्रातिभाव्यमात्र विवक्षितं निमित्तम् । न तु धनिकादिभिर्याचितेन साक्ष्यादिभिश्चान्यार्थमर्पितार्थोदर्शनप्रतिभसुतत्वमपि इत्यस्मादेव वचनादपवादो- ऽयमिति अवधृतेन यत्स्वकीयं सुवर्णपशुधान्यवस्त्रादिकं ऽन्यत्रापि विवक्षितनिमित्तसद्भावे स्मृत एवेति मन्तव्यम्। धनिकादिभ्यो दत्तं तत्सममेवार्थ प्रातिभाव्यकारयितुः विवक्षितनिमित्तद्योतनार्थमेव च मनुना प्रश्नोत्तरत्वेनाप- सकाशात्स प्राप्नुयादित्यर्थः। स्मृच.१५३ वादो दर्शितः-'अदातरि पुनरित्यादिना । स्मृच.१५१ (२) एतच्च त्रिपक्षादाक् । याज्ञवल्क्यायुक्तद्वैगुण्य
(३) लग्नकसुतस्य देयं कलारहितम् । विचि.२० तु त्रिपक्षादूर्ध्वमित्यविरोधः । अहेश्वरमित्रैस्तु यस्यार्थे (४) द्रव्यग्रहणे प्रातिभाव्याङ्गीकारे तु पुत्रपौत्राभ्या- येन यद्दत्तमित्यादि प्रतिभुवा धनिकसमाधानाय यदन्यमपि सवृद्धिकं देयम् । तथा च कात्यायनः-गृहीत्वा दपि दत्तं स्यात्तदपि तेन ऋणिकपार्वे ग्रहीतव्यमित्यबन्धकमिति । व्यम.७८ त्रार्थेऽवतारितमिदम् ।
विर,४६ प्रातिभाव्यागतं पौत्रैर्दातव्यं न तु तत्कचित् ।
पितामहः पुत्रेणाऽपि समं देयमृणं सर्वत्र पैतृकम् ॥
प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् (१) प्रातिभाव्यागतमृणं सर्वत्र पुत्रेण समं देयम्। आधिपालकृतस्त्वाधिर्मितकालोपलक्षितः । । पौत्रैर्न देयमित्यर्थः ।
अप.२।५४ न चेत्स धनिने दत्तस्तस्याधेस्तैः समर्पणम् ।। (२) पुत्रेण निष्कलं देयम् । . विर.४४ (१) अचिरेण ऋणी वापराधादिनाऽन्याक्रान्तं यदि अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः
नाधिमर्पयति तदाऽस्माभिराधिः समर्प्यते इति वदप्रातिभाव्यं तु यो दद्यात्पीडितः प्रतिभावितः। द्भियः प्रतिभूभिर्य आधिरर्पणीयतयाऽङ्गीकृतः तस्य त्रिपक्षात्परतःसोऽथ द्विगणं लब्धुमर्हति ॥ ऋणिकेनासमर्पितस्य तैः समर्पणं कार्यमित्यर्थः । तैरिति
प्रतिभावितः प्रतिभूत्वेन कारितः । त्रिपक्षात्प्राक्त बहुवचनमेकत्वादिसंख्योपलक्षणार्थम् । स्मृच.१५० सममेव लब्धुमहतीत्यर्थोऽपि गम्यते । यद्यपि प्रायेण (२) एवमभयादिप्रतिभूष्वपि तुल्यन्यायतया प्रीत्यैव प्रतिभूर्भवति न च प्रीतिदत्ते वृद्धिरस्ति न च योज्यम् । अभयप्रतिभूरधमर्णादुत्तमर्णस्य भयोपस्थितौ • द्वैगुण्यमेतावति काले धर्म्य भवितुमर्हति तथापि वचन- तत्प्रतीकारमाचरेत् । तद्भयेन द्रव्यक्षतौ तदीयं तद्र्व्यं बलात्सर्वं भविष्यति । न हि वचनस्यातिभारोऽस्तीत्यव- दद्यात् । प्रमाणप्रतिभूः प्रमाणप्रदर्शनं कारयेत् । गन्तव्यम् । एवमुक्तो द्विगुणलाभो हिरण्यविषयः। अशक्तौ विवादास्पदीभूतं धनं दद्यात् । वादप्रतिभूर्वाद
स्मृच.१५३ - यस्यार्थे येन यहत्तं विधिनाऽभ्यर्थितेन तु । साक्षिभिभावितेनैव प्रतिभस्तत्समाप्नयात ॥ (साधि); स्मृच.१५३ धिना (बादे) त्समा (मवा);
विर.४६ थि (दि); विचि.२१ विधिनाऽभ्यर्थि (धनिना पीडि) * चन्द्र. विचिवत् ।
स्नत् (स्तं); स्मृचि.१२ (यस्यार्थं न च यहत्तं धनिना पीडितेन (१) अप.२।५४; ब्यक.११७, विर.४४६ दीक.३७ वै); चन्द्र.१७ विधिनाऽभ्यर्थि (धनिना पीडि); वीमि. पो (पु) तु तत् (ततः); चन्द्र.१६ तत्क (कुत्र); न्यप्र.२५०; २१५३ चन्द्रवत् ; व्यप्र.२५२ विरवत् ; व्यउ.३. यस्यार्थे प्यम.७८ न तु (तु न); विता.५२८ तु तत् (ऋगं). येन यदत्तं (परस्यास्र्थे येन दत्तं ); सेतु.२३ चन्द्रवत् ; प्रका.
(२) अप.२१५६, स्मृच. १५३; पमा. २५३ पीडितः ९१ स्मृचवत् सम.७८ स्मृचवत् विव्य.२८ यद्दत्तं (दत्तं (दण्डितः); नृप्र.२१ पमावत् ; व्यप्र.२५३ तु (च) लब्धु स्यात् ) शेषं चन्द्रवत् . (दात); व्यउ.३१ व्यप्रवत् ; विता.५३० तु (च) भावि
(१) स्मृच.१५० व्यप्र.२४९ र्मित (भिन्न) क्षितः (भूत्व); प्रका.९१ समु.७८.
(क्षणम् )त्स ध (त्स्वध); व्यउ.२९ मित (भिन्न) क्षितः (क्षणः) . (३) अप.२१५६; व्यक.११८ ऽभ्यर्थि (कल्पि) भावि ' स्तैः (स्तत्); प्रका.९०; समु.७७.

Page #168

६७६
व्यबहारकाण्डम्
पराजितस्याधमर्णस्य देयमुत्तमर्णाय दद्यात् पराजयदण्डं च राज्ञे इति । Xव्यप्र. २४९- २५०
यो यस्य प्रतिभूर्भूत्वा मिथ्या चैव तु गच्छति । धनिकस्य धनं दाप्यो राज्ञा दण्डं च तत्समम् ॥ कुर्याच्चेत्प्रतिभूर्वादं ऋणिकार्थेऽर्थिना सह । सोपसर्गस्तदा दण्डयो विवादाद्विगुणं धनम् ॥ उपसर्गो विश्वकारी। स्मृच. १५३
व्यासः प्रातिभाव्यनिमित्तानि
।
लेख्येऽकृते च दिव्ये या दानप्रत्ययदर्शने । गृहीतबन्धोपस्थाने ऋणिद्रव्यार्पणे तथा ।। प्रतिभुवो ब्राह्मा इति शेषः लेख्येऽकृते लेख्या दर्शने दिव्ये वा अकृत इत्यनुषङ्गः । एतदुक्तं भवति । विवादनिर्णये एवं अदर्श वा प्रमाणं यत्र कालव्यवधानेन भविष्यति तत्रापि प्रमाणाय प्रतिभूर्ग्राह्य इति । दानप्रत्ययदर्शनानि प्रागेव व्याख्यातानि । गृहीतबन्धोपस्थानं वाश्चितकत्वेन केतुर्दर्शनाद्यर्थे वा उत्तमर्णानुज्ञयाऽधमर्णगृहीतस्य वन्धस्य पुनरर्पणम् । स्मृच. १४८
प्रतिमाभ्यद्रव्यदानं कियत्युरुषपर्यन्तम् * विप्रत्यये लेख्यदिव्यदर्शने चाकृते सति । ऋणं दाप्याः प्रतिभुवः पुत्रं तेषां न दापयेत् । दानवादप्रतिभुवो दाप्यौ तत्पुत्रकौ तथा ।
विप्रत्यये तिथे प्रत्यये प्रत्ययप्रतिभूर्दाप्य इत्यर्थः । एवमन्येषामभवगृहीतबन्धोपस्थानादिप्रतिभुवां अङ्गीकारानङ्गीकारावालोच्य प्रत्ययपतिभूवद्दानप्रतिभूवद्वा
x शेषं स्मृचवत् ।
* पमा. स्मृचवत् ।
(१) स्मृच. १५३; पमा. २५२ दण्डं च (दण्डेन); व्यप्र. २५२ (=); व्यउ. ३० धनं (ऋण) शा (जा); प्रका. ९१; समु. ७८.
(२) स्मृच. १५३; पमा. २५२ च्चेत् (च्च) धनम् (दमम् ); व्यप्र. २५२; व्यउ. ३०; विता.५२७ थें (र्थो) धनम् (दमम् ); प्रका. ९१; समु.७८ धनम् (दमम् ).
२४९ वा (च); नृप्र. २१ वा दान (दाने) ऋणि (ऋण); दान (दाने) ऋणि (ऋण)
(३) स्मृच. १४८; पमा. (च); व्यप्र. २४८; व्यउ २८ प्रका. ८९; समु. ७७. (४) स्मृच. १५० तृतीयपादः १.८४ वाद (वादे) तृतीयार्धम्
बिता.
१५१; पमा. २५१ चा (वा); प्रका. ९०; समु. ७७-७८.
दापनविधव ऊयाः । स्मृय. १५१ ऋणं पैतामहं पौत्रः प्रातिभाव्यागतं सुतः | समं दद्यात् तत्सुतौ तु न दाप्याविति निश्चयः ।। (१) प्रातिभाव्यव्यतिरिक्तं पैतामहं ऋणं पौत्रः समंः यावद्गृहीतं तावदेव दद्यान्न वृद्धिम् । तथा तत्सुतोऽपि प्रातिभाव्यागतं पिव्यमृणं सममेव दद्यात् । तयोः पुत्रपौत्रयोः सुतौ पौत्रप्रपौत्री च प्रातिभाव्यायातं अप्रातिभाय्यं च यथाक्रममगृहीतनी न दाप्याविति । xमिता. २१५४
(२) पैतामहं ऋणं समं वृद्धिरहितं दद्यात् । एवं प्रातिभाय्यनिमित्तं प्रतिभूपुत्रः । तयोरधमर्णपौत्रप्रतिभूपुत्रयोः पुत्राणं प्रातिभाव्यागतं च न दाप्यो। अप. २१५४ उतथ्यः
प्रेतिभुवा प्रदत्तं यदपृष्ठे ऋणिके धनम् । द्विगुणं न प्रतिभुवे प्रदेयमृणिकेत तत् ।।
प्रष्टुं योग्य देशकालस्थर्णिकादिविषयमेतत् । तेनान्यापृष्ठेऽपि ऋणिके नायं प्रतिषेधः । किं तु पृष्ठतुल्य। ते मकालयकोपक्षयप्रतिक्रियां साधारणीमपि लमकोपक्षयप्रतिक्रियाविधिप्रसङ्गात् ।
स्मृच. १५३
वृद्धवसिष्ठः
.
प्रातिभाव्यानिमित्तानि प्रातिभाव्यम्वदानाधिकारः
किंवरपुरुषपर्यन्तम् ।
नैव प्रतिभुवो लोके पृथगर्थसमाश्रिताः । X सवि., व्यप्र., व्यउ विता. मितावत् । * व्यक., स्मृच., विर, चन्द्र अपवत् । (१) मिता. २।५४; अप. २ ५४; व्यक. ११७; स्मृच. १५२; विर. ४४; पमा. २५०६ विचि. २० ( समं दाप्यस्तसुतस्तु न दाप्य इति निश्वयः) स्मृचि ११ (-) नृम. ११ सुतः (पुनः); सवि. २४९ ( समं दद्यात्तु तत्पुत्रो न दद्यादिति निश्चयः) : २५२ दद्यात् (दथुः); चन्द्र. १६ तौ (तः) प्यावि (प्य इ); वीमि २।५० पौत्रः (देयं ) ( समं दाप्यस्तत्सुतस्तु न दाप्य इति निश्चयः); व्यप्र. २५०; व्यउ. २९; व्यम. ७८; विता. ५२८ (०) विति+ (हि) राकी. ४०० भ्यागतं (वं गतं समं (स्वयं) सेतु. २२ प्रका.९१ समु.७८६ विष्य. २८ व्या (व्य) दयात् (दाप्यः) तौ (तः) प्यावि (प्य छ). (२) स्मृच. १५३; प्रका. ९१; समु. ७८. (३) अभा. ५५.

Page #169

ऋणादानम्-प्राणप्रतिदानम् अन्योन्यार्थस्य पूरस्था स्वस्वनामार्थनिर्गमाः ॥ एवमिमं लोकाचाराविरुद्धार्थ युक्तियुक्तं धर्ममनुउक्तं च वसिष्ठेन तदभिलिख्यते--नवेति । अभा.५५ । सरता वृद्धवसिष्ठेन दर्शनादिसप्तप्रतिभुवां संव्यवहारसामान्यग्राहकोऽत्रको द्वितीयः स्वांशदायकः।। भङ्गरक्षाप्रतिष्ठमानेनेति ।
अभा.५५ दर्शनेऽथ उपस्थाने प्रत्यये धर्मजल्पिते ॥
व्याघ्रः पालने च सतौ (?) शीले नव प्रतिभुवो ह्यमी।
प्रतिभूप्रकाराः सुता अपि तयोर्दद्युयौँ स्थितौ द्रव्यदायकौ ॥ पाददर्शी च विश्वास्यो ह्यर्थदश्चेति कीर्तिताः॥ शेषाः प्रतिभुवः सप्त न दाप्यन्ते न तत्सुताः ।।
वृद्धहारीतः - अत्र सामान्यग्राहकांशावेव दायिनी। शेषसप्तप्रति.
प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् भवां द्रव्यदान निषेधो विहितः । स्वस्वनामार्थकारित्व- प्रतिभाव्यमणं साक्ष्यं देयं तस्मै यथोचितम् । मेव तेषाम् । एतदपि न तत्सुतानामिति । पुनश्वोक्तं दीयते स्यात्प्रतिभुवा धनिने तु ऋणं यथा ॥ तेनैव मुनिना विशिष्टतरम् ।
अभा.५५ । द्विगुणं तत्प्रदातव्यं दण्डं राज्ञे च तत्समम् । धनिन ऋणिकानां हि ये स्युः प्रतिभुवः स्थिताः। पुत्रादिभिर्न दातव्यं प्रातिभाव्यमृणं स्त्रिया । ते गवामिव गोपालाः रक्षपालास्तपोवने ।।
लघुहारीतः समर्पयन्ति धनिके जीवसन्तकाम् (?)। स्वादुको वित्तहीनः स्यात् लग्नको वित्तवान् यदि । राजदेविकहान्या तु रक्षपालो न गृह्यते ॥ मूलं तस्य भवेद्देयं न वृद्धिं दातुमर्हति ॥ प्रतिभूः प्राणरक्षां यः करोति धनिकर्णिनोः । द्विगुणं त्रिगुणं वाऽपि यः साधयति लग्नकम् । अनेन किं न पर्याप्तं प्रतिभूः प्रकृतस्तयोः ।। राजग्राह्यं च तद्रव्यं साधको दण्डमर्हति ॥ ऋणिद्वयं तदनिन ऋणिकस्य धमिद्वयम् ।
(१) मभा.१२।३८. (२) वृहास्मृ.७।२५२-२५३. प्रतिभूर्व्यवहाराङ्गं न पीडयमुभयोरपि ॥ । (३) लहास्मृ.४७-४८.
ऋणप्रतिदानम् गौतमः
(२) ये यस्य रिक्थभाजस्ते तहणं प्रतिदद्यः । पुत्रऋणप्रतिदातारः पौत्रैस्तु रिक्थाभावेऽपि देयम् ।
गौमि. 'रिक्थमाज ऋणं प्रतिकुर्युः ।
पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि ऋणादीनि . (१)यस्य धनं ये भजन्ति गृह्णन्ति त एव तहणं दद्यु
प्रातिभाव्यवणिक्शुल्कमद्यातदण्डा न पुत्रानरित्यर्थः, न दायादमात्रेण । पुत्रस्त्रीहारिणामपि ग्रहणार्थ
ध्याभवेयुः। बहुवचनम् । तथाह नारदः-'धनस्त्रीहारिपुत्राणां
थाह नारद:-धनबीहारिपत्राणां प्रतिभुवस्त्रयः । यथाऽऽह व्याघ्रः-पाददी च ऋणभाग्यो धनं हरेत् । पुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनोः स्त्रीहारी धनपुत्रयोः ॥ इति । एवं च रिक्थभाक्त्वे सत्यसति च । (१) गौध.१२।३८; विश्व.२।२६८ भवे(वहे); मेधा पुत्रेणावश्यं दातव्यं स्त्रीहारिणा च । अन्यैस्तु रिक्थ- ८१५९ न पुत्रानध्या (पुत्रान्नाभ्या) स्मृत्यन्तरम् ; मिता. भाम्भिरेव । पुत्राणां च मध्ये येषां रिक्थभाक्त्वं ऋण- २।४७ (मद्यशुल्कबूतकामदण्डान्पुत्रा नाध्यावहेयुः); मभा. भाक्त्वं च विद्यते त एव ऋणं दद्युः, न पुत्रमात्रेणेति गौमि.१२१३८ प्रा (प्र) शेष मेधावत् ; विर.५८, विचि.२५, द्रष्टव्यम् ।
मभा. चन्द्र.२१ दण्डा...वेयुः (दण्डान् पुत्रा नाध्याभिभवेयुः); (१) गांध.१२।३७, मिता.२११४५, मभा., गौमि. वामि.२१४७ दण्डा...वयुः (दण्डान् पुत्रानध्यावहयुः); व्यप्र. १२२३७; स्मृच.२८६ प्रति (अपा) स्मरणम् ; पमा.५५३,
का २६५ मितावत् ; विता.५१७ (मद्यशुल्कधूतदण्डा न पुत्रा
२६ सवि.३८४; व्यउ.१६० रिक्थभाज (रिक्थिन); विता. नभिभवेयुः); सेतु.२९ दण्डा...ध्या (दण्डं पुत्रान्नाध्यमि); ४११,४५४.
। समु.८४ (मद्यशुल्कबूतदण्डा न पुत्रानभ्याभवेयुः).

Page #170

६७८
विश्वास्योपदश्चेति कीर्तिताः । इति । अत्र दानप्रतिभुवं मुक्त्वा इतरयोर्ग्रहणम् । कुतः ? 'दानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत्' इति मनुवचनात् । प्रतिभूनिमित्तं यदृणं तत्प्रातिभाव्यम् । वणिग्वाणिष्यनिमित्तं चेत्यर्थः । यथा मूल्यं ददामीति परिभाष्य कस्यचित्स - काशे द्रव्यं गृहीत्वा वाणिज्यकरणार्थ देशान्तरं गत्वा म्रियेत, पुत्रेण तदप्राप्तं च भवति ततस्तदृणं पुत्रस्योपरि न भवतीत्यभिप्रायः । शुल्कं आसुरादिविवाहे शुल्कं प्रतिश्रुत्य विवाहं कृत्वा यद्यसौ म्रियते तच्छुल्कं पुत्रस्योपरि न भवतीति । मद्यं मद्यनिमित्तं ब्राह्मणस्य प्रतिषिद्धत्वात् क्षत्रियादिविषयमेतद् द्रष्टव्यम् । द्रव्यं ददामीति मद्यपाने कृते द्रव्यमदत्वाऽसौ म्रियेत तदपि पुत्रस्य न भवतीति । तथा द्यूतनिमित्तं च ऋणम् । तथा दण्डनिमित्तं च व्यवहाराऽपजयनिमित्तम् । नैते पुत्रानध्याभवेयुः पुत्राणामुपरि न भवन्तीत्यर्थः । रिक्थभाक्त्वे सति द्रष्टव्यम् ।
Xमभा.
हारीतः
ऋणपत्रप्रामाण्यम्
व्यवहारकाण्डम्
यावत् स्थितिप्रमाणं स्याल्लिखितं निरपाकृति | अपाकरणं नामात्र दृष्टधनप्रवेशलेखनं प्रतिपत्रं साक्ष्यादि सम्यक्स्थले व्यवहारनिवेशनं चेत्येवमादि । सवि. २५९
वसिष्ठः
पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि ऋणादीनि
प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकं च यत् । । दण्डशुल्कावशिष्टं च न पुत्रो दातुमर्हति ॥
।
विष्णुः
ऋणप्रतिदातारः
प्राहिणि प्रेते प्रत्रजिते द्विदशाः समाः प्रोषिते वा तत्पुत्रपौत्रैः धनं देयम् । नातः परमनीप्सुभिः ।
. x गौमि. मभावद्भावः ।
(१) सवि. २५९. (२) वस्मृ. १६।२६.
(३) विस्मृ. ६।२७-२८ दशाः (दश) प्रोषिते ( प्रवसिते); क. ११९ प्रोषिते (प्रवसिते); स्मृच. १७१; विर. ५० व्यकमृत्; विचि.२२ प्रोषि ... धनं ( प्रवसिते वा तत्र पुत्रपौत्रैः ); सवि. २५८३ चन्द्र. १९ धन (ऋण) प्रोषि... धनं (प्रवसिते वा
(१) प्रत्रजिते संन्यस्त इत्यर्थः । द्विदशाः समाः प्रोषिते वा विंशतिवर्षव्यापितया वा प्रवासे धनग्राहिणा कृत इत्यर्थः । नातः परमनीप्सुभिरित्यस्य विंशतिवर्षादूर्ध्वं न विलम्बितं कार्यम् । ऋणप्रतिदानानी सुभिरपीत्यर्थः । अथवाऽयमर्थः । अतः परं पौत्रेभ्यः परं ऊर्ध्व ये जातास्तैः प्रपौत्रादिभिरनीप्सुभिर्न देयमिति । एतदुक्तं भवति । पुत्रपौत्राणामेव जात्यन्धादिव्यतिरिक्तानां निरुपाधिकं रिक्थार्हत्वं नान्येषां प्रपौत्रादीनामिति रिक्थग्रहणाभावे प्रपौत्रादिभिरवश्यं पुत्रपौत्रवन्न देयमिति ।
स्मृच. १७१
(२) नातः परं अतस्तृतीयात्पुरुषात्परं चतुर्थादिभिर्न देयम् । अनीप्सुभिरित्यनेन प्रपितामहादीनां यदि हितेच्छा तदा तेषामपि ऋणं चतुर्थादिभिर्देयमित्युक्तम् । विर. ५०
(३) 'नातः परमभीप्सुभिरित्यपि पाठस्तस्यायमर्थः । विंशतिवर्षादूर्ध्वं न विलम्बः कार्यः ऋणप्रतिदानमभीप्सुभिरिति । (४) द्विदशाः समा इति कुटुम्बार्थकृतादृणादन्यत्रेति स्मृतिसारः । वीमि. २५०
व्यप्र. २६५
रिक्थग्राहस्त्री माहादिणप्रतिदातृविचारः संपुत्रस्य वाऽप्यपुत्रस्य वा रिक्थग्राही ऋणं दद्यात् ।
तद्दायानर्हपुत्रस्य सद्भावेऽप्यसद्भावेऽपि वा तदनादरेण रिक्थग्राही ऋणं दद्यावित्येवंपरम् । व्यप्र. २६७ विधनस्य स्त्रीग्राही ।
* 'रिक्थग्राही ' इति याज्ञवल्क्यवचनस्य स्मृच. व्याख्याने इदमेवोक्तम् । तत्पुत्रपौत्रः) पर (पूर्व); वीमि . २५० दशाः समाः (दशाऽसमाः) प्रोषि... धनं ( प्रवसिते वा पुत्रपौत्रैर्वा ऋण); व्यप्र. १६५ ( धनं ० ) ना (वा) नी (भी); व्यम. ८२ (नात: ... सुभि: ० ); विता. ५११; प्रका. ९९, समु. ८४ धनं (ऋण).
(१) विस्मृ. ६।२९ वाऽप्यपु (वाऽपु); व्यक. १२२ वारि (रि); स्मृच. १७२ ऋणं ( धनं); विर. ६१ वाऽप्यपुत्रस्य वा (अपुत्रस्य च) ऋणं (धनं); व्यप्र. २६७ वा रि (रि) (ऋणं ० ); व्यम.८३; समु.८५ स्मृचवत्..
(२) विस्मृ. ६।३० विध (निर्ध); व्यक. १२२३ स्मृच. १७२; विर. ६१ वि (अ); व्यप्र. २६७ ग्राही (हारी); समु. ८५ ग्राही (वनग्राही).

Page #171

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६७९
(१) सपुत्रस्य वाऽप्यपुत्रस्य वेति अनुवर्तते ।। भ्रातणां मध्ये यस्तिष्ठेत् स सर्वमेकोऽपि दाप्यः, विभक्ताविधनस्येति वदन् धनहारिरहितस्येति दर्शयति । श्व भ्रातरो यथांशं दद्यरित्यर्थः ।
विर.५३ +स्मृच.१७२ (३) विभागात्प्राक पित्रा कृतमृणमविभक्तानां भातृणां (२) यदि धनाभावे रिक्थग्राही नास्ति तदा यो चकारात् पौत्राणां संभूय देयं भवति ।
वै. यदीयां स्त्रियं भार्यात्वेन स्वीकरोति स तदीयमृणं दद्यात् । गोपशौण्डिकशैलूपरजकव्याधस्त्रीणां पतिर्दद्यात् ।
____तदधीन वृत्तित्वात् । श्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णसाध्यताविचारः । विभक्ताविभक्तकृतकुटु- वाकप्रतिपन्नं कुटुम्बिना देयम । कस्यचित म्बार्थकृतर्णप्रतिदानविचारश्च ।
कुटुम्बार्थे कृतं च । ने स्त्री पतिपुत्रकृतम् । न स्वीकृतं पतिपुत्रौ। ___ ऋण मिति शेषः । कुटुम्बार्थमपि परेण कृतं ऋण तदुक्तदेयभूतव्यतिरिक्तविषयमिति मन्तव्यम् । गृहिणा चेत् प्रतिपन्नं दातुं स्वीकृतं, तदा तेन देयम् । स्मृच.१७५ । कुटुम्बार्थकृतं देयमेवेत्यर्थः।
विर.५६ - तत्सामान्येन प्रतिषेधबोधकं विशेषेण विधायक-
ऋणप्रतिदाने लेख्यादिविधिः प्रागुक्तवचनविषयव्यतिरिक्तविषयेऽवतिष्ठत इत्यविरुद्धम्।। अंसमग्रदाने लेख्यासंनिधाने चोत्तमर्णः
स्मृच.१७७ | स्वलिखितं दद्यात् । ने पिता पुत्रकृतम् ।
__ संसाक्षिकमृणं ससाक्षिकमेव दद्यात् । लिखिअविभक्तैः कृतमृणं यस्तिष्ठेत् सं दद्यात् । तेऽर्थे प्रविष्टे लिखितं पाटयेत् । पैतृकमृणमविभक्तानां भ्रातृणां च ।
लिखितार्थों गृहीतमृणम् । तस्मिन्नत्तमणे प्रविष्टे सति विभक्ताश्च दायानुरूपमंशम् ।
तल्लिखितं ऋणपत्रं पाटयेच्छिन्द्यात् । (१) अविभक्तैरिति बहुवचनं पूर्वत्रात्र चाऽविवक्षितम् । स्मृच.१७६
ऋणप्रतिदातारः (२) अविभक्तैरेकच्छायाश्रितैर्यदृणं कृतं तदेकोऽपि प्रेतस्य पुत्राः कुसीदं दद्युः । दायादा वा यस्तेषां मध्ये तिष्ठेत् स दद्यात् , पैतृकमप्यविभक्तानां रिक्थहरा: सहग्राहिणः प्रतिभवो वा । न प्राति..+व्यप्र. स्मृचवत् ।
भाव्यमन्यत् । (१) विस्मृ.६।३१-३२; व्यक.१२२ (न स्त्री पति. असंख्यातदेशकालं तु पुत्राः पौत्रा दायादा पुत्रकृतम्); स्मृच.१७५ व्यकवत् :१७७ (न स्त्रीकृतं पति- । वा रिक्थं हरमाणा दद्युः । पुनी०); विर.५९ व्यकवत् ; विचि.२८; चन्द्र.२४ पुत्रौ+ (पा); बीमि.२।४६ व्यकवत् ; व्यप्र.२७३, सेतु.२९: (१) विस्मृ.६।३७.(२) विस्मृ.६।३८-३९ स्मृच.१७४ १९६ स्मृच.१७७ वत् ; समु.८६; विव्य.२९. वाक् (प्राक्) (कुटुम्बिना०) कस्य (यस्य कस्य) कृतं च (वा); (२) विस्मृ.६।३३.
विर.५५ वाक् (प्राक् ) ( कुटुम्बिना०) थें कृतं च (र्थकृतं वा); (३) विस्मृ.६।३४-३६; व्यक.१२० (मृण.); स्मृच. समु.८६ (कुटुम्बार्थे कृतं च०) शेष स्मृचवत् . १७६ (पैतु...णां च०); विर.५२ कृतमृणं+(तदेकोऽपि (३) विस्मृ.६।२६, व्यमा.३१५ अदाने (वधाने); बस्तेषां मध्ये) यस्तिष्ठे (तिष्ठे) मृणम (मप्य) णां च ( णाम् ); व्यक.१२९; स्मृच.१६३; विर.८०; पमा.२६०, दीक. बा.२७५ छेत् (धति) (पैतू... मंशम्०) : २७४ (अवि ... | ४०; नृप्र.१९ (स्व०); सवि.२५४; व्यप्र.२७६, बाल. रा०) पैतृक ... तृणां (पैतृकमविभक्ता मातृकं ) (अंशम् ०); २।९३; सेतु.४०; प्रका.९५, समु.८१. विता.५०५ (पैतुकं मातृकं च विभक्ताश्च दाप्या अनुरूप- (४) विस्मृ.६।२४-२५ मृणं (माप्त) तेऽथे (ताथें); ब्यमा. सम् ) सेतु.२७ विरवत् ; समु.८६ मंशं + (दछु :) शेषं ३१५ मृणं (मर्थ); व्यक.१२९; विर.८१..
| (५) कौ. ३।११. म.का.१
TET

Page #172

६८०
व्यवहारकाण्डम्
दशवर्षांपेक्षितस्त्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णसाध्यताविचारः पितृव्यतत्पुत्रादयः सर्वे दान त्वकुटुम्बार्थमित्यर्थः । दशवर्षोपेक्षितमणमप्रतिग्राह्यमन्यत्र बालवृद्ध- अविभक्तग्रहणात्तेषामेव तथाविधमृणं संभवेत् प्रायः। व्याधितव्यसनिप्रोषितदेशत्यागराज्यविभ्रमेभ्यः । न हि प्रविभक्ताः परकीयकुटुम्बकरणार्थमृणं गृह्णन्तो - दम्पत्योः पितापुत्रयोः भ्रातणां चाविभक्तानां दृश्यन्ते । प्रविभक्तैरपीत्याह । अपिशब्दादविभक्तैश्च । परस्परकृतमृणमसाध्यम् ।
यदि कश्चिद् भ्रातृणां विभक्तानां स्वकुटुभ्वभरणमकृत्वा - अग्राह्याः कर्मकालेषु कर्षका राजपुरुषाश्च । प्रवसेदितरश्च महासत्वतया तदीयं कुटुम्बं विभूयात् , स्त्री वाऽप्रतिश्राविणी पतिकृतं ऋणं अन्यत्र गोपाल- तत्र विभक्तेनापि भ्रात्रा पितृव्येण वा यदृणं कृतं तदिकार्यसीतिकेभ्यः ।
तरो दद्यादेव देशान्तरागतः।
मेधा. पतिस्तु ग्राह्यः स्वीकृतं ऋणमप्रतिविधाय (२) अविभक्तो विभक्तो वा भ्रात्रादिसाधारणप्रोषित इति ।
कुटुम्बव्ययार्थ विभक्तभ्रातृकुटुम्बव्ययार्थ च ऋणं ___ अप्रतिदेयानि ऋणादीनि
गृहीत्वा कुटुम्बव्ययकृत् मृतो बाधितो वा तदा तहणं प्रातिभाव्यं दण्डशुल्कशेषमाक्षिकं सौरिकं अविभक्तैर्विभक्तैवी ऋथिभिः स्वधनादातव्यम् । गोरा. कामदानं च नाकामः पत्रो दायादो वा रिक्थहरो (३) स्वतो धनात् मृतसंबन्धिनः स्वीयाद्वा ।+मवि. दद्यात् ।
(४) ऋणस्य ग्रहीता पितृव्यादि यदि नष्टः प्रोपितो मनुः
वा मृतो वा स्यात्तदा रिक्थिभिर्विभक्तैस्तत्कुटुम्बव्ययाय कुटुम्बाथें कृतमृणं विभक्तैरपि देयम्
कृतमृणं दातव्यं, स्वतः किमुताविभक्तै रित्यर्थः । एवं प्रेहीता यदि नष्टः स्यात्कुटुम्बार्थे कृतो व्ययः। वृत्तिकारेण व्याख्यातम् । अस्मिन् व्याख्याने वचनादातव्यं बान्धवैस्तत्स्यात्प्रविभक्तैरपि स्वतः ॥ न्तरे वा वृथैवाविभक्तग्रहणं स्यादिति मत्वा भाष्यकारेण
(१) उक्तं येन गृहीतमणं तेन प्रतिदातव्यम् । तदभावे प्रावभक्तधनः पितृव्यादिभिः स्वतः स्वधनादातव्य इत्यथे पुत्रपौत्रैस्तदभावे तहक्थहारी न तद्यतिरेकेणान्यस्य दानं इति मनुवचनार्थ उक्तः ।
xस्मृच. प्राप्तमिष्यते । अत्र क्वचिद्विषये तदर्थमिदमुच्यते । येन
प्रतिदानाशक्ती करणपरिवर्तनम् गृहीतं धनं स चेन्नष्टो मृतो देशान्तरं गतो वा।
__ ऋणं दातुमशक्तो यः कर्तुमिच्छेत् पुनः क्रियाम् । कुटुम्बे च कृतो व्ययः । दातव्यं, बान्धवैस्तद्भातृ
स दत्वा निर्जितां वृद्धिं करणं परिवर्तयेत् +II तत्पुत्रपितृव्यादिभिः, प्रविभक्तैर्विभक्तधनैरपि स्वतः स्व
(१) वृद्धि द्विगुणीभूतमृणं धनपरिक्षयादातुमशक्तो धनादित्यर्थः । यावद् भ्रातरः सह वसन्ति तेषां यदृण
यः स पुनः क्रिया कारयितव्यः । करण लेख्यसाक्ष्यादि मपजातं तद्गृहमध्यादेव दीयते । तहेक्थेऽस्य विभागः।
परिवर्तयितव्यः । वृद्धिं तु दद्यात् निर्जिता, यावती यथोक्तं 'पितृव्येणाविभक्तेन भ्रात्रा वा यहणं कृतम् ।
गणनया भवतीत्यर्थः । द्विगुणादधिकं न ग्राह्यमिति मात्रा वा यत्कुटुम्बाथै दास्तत्सर्वमृक्थिनः' ॥ इति ।
: यदुक्तं तस्यायमपवादः, नेवो ह्ययं प्रयोग इति । कुतः अविभक्तानामन्यतमेन यत्कुटुम्बार्थमृणं कृतं तत् भ्रातृ
* ममु. गोरावत् । विर., मच., नम्द. गोरावद्भावः । (१) कौ.३।१६.
+ शेषं गोरावत् । x व्यवहारप्रकाशे चन्द्रिकैवोदृता ।। (२) मस्मृ.८।१६६; अप.२१४५ म्बार्थे (म्बे च) तो (त) : गोरा.व्याख्यानं अशुद्धिसंदेहान्नोवृतम् । स्तस्यात्प्रविभक्तैरपि (स्तस्मात् प्रविभक्तधनैः); व्यक.१२०; (१) मस्मृ.८।१५४; व्यक.१२६; स्मृच.१६२; विर. स्मृच.१७६ म्बाथें (म्बे च); विर.५३ तो (त); दीक.३६ ७२; पमा.२५९, नृप्र.१९ र्जिता (यतां); सवि.२५३; क्रिवत् । दात.१७८ विरबत् ; व्या.२७५; सेतु.२७ प्रविभ- व्यप्र.२६०; विता.५०० निर्जि (निर्मि); प्रका.९५, क्तैरपि (द्विभक्तैरपि च); समु.८६ स्मृचवत् .
समु.८१. १दृष्टे.
१जयो.

Page #173

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
पुनः द्वैगुण्यापवादार्थता यावता नेह किञ्चिदीदृशं वचनमस्ति, वृद्धिसहितं धनं वर्धते मूलधनं वा । केवलं पुनः क्रिया श्रवते । साच करणं परिवर्तयेदिति व्याख्यान्तरेण व्याख्याता । यदि न वर्धते किमर्थं तर्हि करणपरिवर्तनम् ? उच्यते । शान्तलाभे धनेऽदीयमाने योगक्रयादिसंभावना, साक्षिणश्च दीर्घे गच्छति काले बिस्मरेयुः, यथोक्तं-- 'यत्र कार्य भवेद्येन कृतोपेक्षा दशाब्दिकी । विवादस्तत्र नैव स्यात्साहसेषु विशेषतः ' ॥ ! तथा 'दशवर्षीपेक्षितमृणमसाध्यमि ति ( कौ. ३।११) । तथा च पूर्व स्म व्याचक्षते । अयं च राज्ञ उपदेशः पीडितस्यानुग्रहः । यदि च द्विगुणस्य नवीकरणेन पुनः प्रयोगः, वृद्धिसहितस्य पुनर्वृद्धिर्महांश्च पीडितस्यानुग्रहः । अथ स तदानीमय न दाप्यते, एषोऽनुग्रहो निर्धन - स्येोऽनुग्रहो देवेनैव कृतः । तथा च सर्वस्मृतिष्वस्यामवस्थायां विहितम् । ‘अथ शक्तिविहीनः स्यादृणी कालविपर्ययात् । प्रेक्ष्य च तमृणं दाप्यः काले देशे यथोदयम् ॥ यद्यधमणां देवदोषान्निर्धनीभूतस्तदा न दुर्गावरोधादिना राज्ञा पीडयितव्यः । किं तर्हि कर्तव्यम् ? यदाऽस्य कथंचिद्धनं भवेत्तदा यथासंभवं शनैः शनैदर्पयितव्यः । प्रेक्ष्य, शक्तिधनवत्तां ज्ञात्वेत्यर्थः । दाप्यः उचितस्य, वक्ष्यति 'कर्मणाऽपि समं कुर्यात्' इति । तस्मात् करणपरिवृत्तौ यदेवोक्तमस्माभिस्तदेव प्रयोमेधा.
जनम् ।
(२) ऋणं समूलां वृद्धिम् । पुनः क्रियां कलां दत्वा मूलस्य पुनर्बुद्धिनियमम् । निर्जितां तावत्कालेन संचिताम् । करणं पत्रसाध्यादिव्यवस्थां परिवर्तयेत् पुनः कुर्यात् ।
(३) प्रमाणमात्रवाचकोऽपि क्रियाशब्दोऽत्र ऋणविषयप्रमाणपरत्वाल्लेख्यसाक्षिष्वेवावतिष्ठते । एवं चायमर्थः । प्रतिदानकाले . धनासंपत्त्यादिवशात्सवृद्धिकमूलदानाशक्तो योऽधमर्णः ऋणस्य चिरंतनत्वं परिहरतो धनिकस्य समाधानार्थं क्रियां लेख्यादिरूपां पुनः कर्तु - मिच्छेत्स निष्पन्नां वृद्धिं दत्वा करणं परिवर्तयेत् । पुन
६८१ र्लेख्यादिक्रियां वर्तमानवत्सरादिचिह्नितां कुर्यादिति । स्मृच.१६२
(४) निर्जितामुत्तमर्णेन स्वत्वतया आत्मसात्कृताम् ।
+ममु.
(५) निर्जितां धनिकस्य न्यायतो लभ्याम् । तेन निर्जितां वृद्धिं कियतीमपि सकलां वा दत्वा किनिद्वृद्धिमति मूले मूलमात्रे वा कलया करणं लेख्यं परिवर्तयेत् । विर. ७३
(६) ऋणाहते जीवितुमसमर्थः पूर्वोत्तमर्णादृणान्तरं लिप्सुरेवं कुर्यादित्याह -- ऋणमिति । पुनः क्रियां ऋणान्तरं, निर्जितां मासिमासि लभ्यत्वेनानीतामुत्तमर्णप्राप्यां तां संपूर्णी दत्वा करणं क्रियते लिख्यते ऋणमत्रेति पत्रान्तरं कुर्यादित्यर्थः ।
१ या गळ्यादि. २. ३ हाशपी. ४ वाप्य ५क्ष्यश्च. ६ दर्पियि ७ तां. ८ कार,
मच.
नन्द.
(७) पुनः क्रियां ऋणस्य पुनः स्वीकरणक्रियाम् । करणं मूल्यमात्रस्य ऋणस्य स्वीकरणम् । अदर्शयित्वा तत्रैव हिरण्यं परिवर्तयेत् । यावती संभवेद्वृद्धिस्तावतीं दातुमर्हति ॥ (१) अदर्शयित्वा हिरण्यं अदत्वा निर्धनत्वाद् वृद्धिहिरण्यं, तत्रैव पुनः करणं परिवर्तयेत् । साक्षिसमक्षमेवं
ब्रूयात् - - - ' एतावन्मूलमस्मै धारयामि, एतावती च वृद्धिरिति' । पेत्रे चारोपयेत् । यावती संभवेत् वृद्धिरिति तावद्वयाचक्षते । पुनः करणे वृद्धिसहितमूलीभूते लघीयसी वृद्धिः कर्तव्या, यावत्या वृद्धया नातिपीड्यते, या प्रागासीत्ततो न्यूनेत्यर्थः । यज्वासहायनारदानां तु मते काकिणीमात्रमपि शक्तः करणपरिवृत्तिकाले दापयितव्यः । येन साक्षिणः शक्तश्रवणमात्रे साक्षित्वम् ।
वृद्धि ददाति तत्समक्षमधमर्णाऽर्थसंबन्धोऽपि प्रत्यक्षीभवति । यतः श्रवणात् श्रवणे साक्षिता भविष्यति । ततश्चित्ते तिष्ठति धनं दशवपेक्षितमित्यादि विन
* पमा, सवि. स्मृचगतम् + मेधावद्भावः ।
(१) मस्मृ. ८।१५५० व्यक. १२६ उत्त; स्मृच. १६२; विर. ७३; पमा. २६०; नृप्र. १९; सवि. २५३३ व्यप्र. २६०; प्रका. ९५३ समु.८१.
१ यत्रैवारो. २ यावत् संवत्सरा वृ. ३ साक्षिश. ४ ( यद्वृद्धिं०). ५ मर्णो अर्थ. ६ णाश्रवणे च कृता. ७ न्ति ८ तं ९ धने, १० व्यनश्वरो.

Page #174

व्यवहारकाण्डम् ..
श्वरं भविष्यति ।. .. +मेधा. विभक्तरित्युक्तम् ।
विश्व.२०४८ (२) दौर्गत्या वृद्धिहिरण्यमप्यदत्वा तत्रैव पुनः क्रिय- (२) इदानीं देयमृणं यदा येन च देयं तदाहमाणे लेख्यादौ तदारोपयेत् । यत्परिमाणं किं वृद्धिधनं अविभक्तैरिति । अविभक्तैर्बहुभिः कुटुम्बार्थमेकैकेन बा तदानीं संभवति तदातुमर्हति अवशिष्टं करणमारो- यहणं कृतं तहणं कुटुम्बी दद्यात् । तस्मिन्प्रेते प्रोषिते पयेत् । .. . . *गोरा. वा तद्रिक्थिनः सर्वे दयः ।
मिता. । (३) एतत्स्फोरयति-अदर्शयित्वेति ।मूलभतं हिरण्यं (३) अधमणे मृते प्रोषिते वा यैणमपाकरणीयं धनिके अदर्शयित्वा अदत्वा क्रियां परिवर्तयेत् । तानाह-अविभक्तैरिति । कुटुम्बिनि गहपतौ, प्रोषिते तदा च यावती संभवेत्तावता कालेन वृद्धि, तामेव मृते वा तत्कुटुम्बभरणार्थमविभक्तधनैत्रादिभिदातुमर्हति, न तु मूलस्य पुनः स्थापनार्थमधिकं तेन यत्कृतमृणं तद्रिक्थिन: सर्वे दद्युः। अविभक्तैरिति बहुदेयमित्यर्थः। मवि. वचनमविवक्षितार्थम् ।
- अप. (४) अस्यार्थः । हिरण्यमदर्शयित्वा निर्जितां वृद्धि- । (४) अविभक्तधनैभ्रात्रादिभिः समप्रधानैः कुटुम्बमदत्वा तत्रैव पूर्वकृतकरण एव परिवर्तयेत् । निर्जितां व्ययाय यहणं कृतं तैः सदा न देयम्। किन्तु तद्दानाधिवृद्धिं मूलत्वेनारोपयेत् । तस्यास्तु वृद्धिर्न प्रयुक्तधनवृद्धि- कारिणि कुटुम्बिनि प्रेते प्रोषिते वा दातव्यमित्यर्थः । तुल्या । किन्तु अत्यन्ताल्पपरिमाणैवारोपणीयेति वृद्धाव
.. .xस्मृच:१७६ प्यंशमात्रदानशक्तेन शक्यांशं दत्वा पश्चादशक्यांशान्तरं (५)मिता.टीका-कुटुम्बी दद्यादित्यधिकारिवर्णनम्। पर्वकरण एव पूर्ववदारोपणीयम् । न्यायसाम्यात् । तस्मिन् प्रेते प्रोषिते वेति कालाभिधानम् । तद्रिक्थिन -- - +स्मृच.१६२ इत्यप्यधिकारिण एवोक्तिः।
सुबो. (५) करणं. लेख्यं परिवर्तयेदित्यर्थः। विर.७३ (६) अथ ऋणं यादृशं यैः प्रतिदेयं यैश्च न प्रति
(६) अदर्शयित्वा आदौ लेख्यमदत्वा छेदनादि- देयं तदाह सप्तभिः श्लोकैः-अविभक्तैरिति । अविभक्तैभयात् ।
xमच. तृपित्रादिमिः कुटुम्बस्याऽवश्यभरणीयस्याङ्के भरणयाज्ञवल्क्यः
निमित्तं यहणं कृतं भवति तदृणं ऋथिनोऽविभक्ता कुटुम्बार्थमविभक्तकृतस्य ऋणस्य रिक्थहर्तारः प्रतिदातारः भ्रात्रादयः सर्वे, कुटुम्बिनि कुटुम्बार्थमृणादिकारिणि - अविभक्तः कुटम्बार्थे यहणं तु कृतं भवेत्। पित्रादौ प्रेते मृते प्रोषिते वा दद्युः। तुशब्दन ऋण दास्तद्रिक्थिनः प्रेते प्रोषिते वा कुटुम्बिनि ॥ देयमिति स्वासाधारणकार्यार्थ कृतस्य । परैः ऋस्थिमि(१) एवं तावत् पैतृकमृणं देयम् । भ्रात्रादिकृते तु नं च व्यवच्छिद्यते ।
वीमि. कथम् । तत्रापि-अविभक्तैरिति । कुटुम्बे भवः
स्त्रीपतिपितृपुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारः कुटुम्बी भ्रात्रादिः । तेन कुटुम्बनिमित्तं यद् ऋणं कृतं, न योषित्पतिपुत्राभ्यां न पुत्रेण कृतं पिता । तत् सर्वैरेव तस्मिन् प्रेते प्रोषिते वा रिक्थभाग्भिर- दद्याहते कुटुम्बार्थान्न पतिः स्त्रीकृतं तथा । विभक्तैर्देयम् । विभक्तानामपि रिक्थभाजां संभवाद- (१) अविभक्तत्वेऽपि तु-न योषित् इत्यादि । व्यप्र. मेधावद्भावः।
विश्व.२०४९ ... * व्यक., ममु. गोरागतम् । + सवि. स्मृचवद्भावः ।
(२) येन देयमित्यत्र प्रत्युदाहरणमाह-न योषिx शेषं स्मृचगतम् । (१) यास्मृ.२१४५, अपु.२५४।६, विश्व.२०४८, मिता.
___* पमा., व्यप्र. मितागतम् । ४ विर. स्मृचवद्भावः । अप.; व्यक.१२०; स्मृच.१७५; विर.५३; पमा.२७०;
(१) यास्मृ.२१४६ अपु.२५४१७ विश्व.२०४९ विचि.२३ थे (थ); स्मृचि.१३, नृप्र.२०; सवि.२५३ (=)
मिता. अप.; व्यक.१२२ विर.५९; पमा.२६८ स्मृचि. क्त : (क्ते) थे(थ); चन्द्र.२०; वीमि.; व्यप्र.२७५; व्यउ.७७;
१४; नृप्र.२०; वीमि.; व्यप्र.२७३; व्यउ.७७पिता (तथा) विता.५०२; सेतु.२७ समु.८६, विग्य.२८ नारदः. | थान्न (र्थ न); ब्यम.८३, विता.५०३-५०४ समु.८६.

Page #175

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६८३
मेव ।
दिति । पत्या कृतमृणं योषिद्भार्या नैव दद्यात् । पुत्रेण । द्वचन मिदमपार्थकं स्यात् ।
+अप. कृतं योषिन्माता न दद्यात् । तथा पुत्रेण कृतं पिता न प्रतिपन्नं स्त्रिया देयं पत्या वा सह यत्कृतम् । दद्यात् । तथा भार्याकृतं पतिर्न दद्यात् । कुटुम्बार्थाहते स्वयं कृतं वा यहणं नान्यत्स्त्री दातुमर्हति ।। इति सर्वशेषः । अतश्व कुटुम्बार्थ येन केनापि कृतं (१) पुरुषमात्राविशेषेण तु - प्रतिपन्नमिति । दम्पतत् कुटुम्बिना देयम् । तदभावे तद्दायहरैयमित्युक्त- त्योरविभक्तधनत्वेऽप्यभ्युपेतादिव्यतिरेकेण स्त्रिया न
अमिता. देयमित्यभिप्रायः । कुतः पुनः स्त्रीणां स्वातन्त्र्येणण- (३) एवं च स्त्रीधनस्य अन्यत्रोपयोगाभावेऽपि प्रसङ्गः, कुतो वा दानमिति । स्त्रीणामपि हि स्वातन्मयेण
धनं वक्ष्यति 'भा प्रीतेन यद दत्तं' इत्यत्र । स्वशरीरो
व्यउ.७७ पभोगाथ स्त्रीणामृणप्रसङ्गोऽविरुद्धः । अत्रैव स्त्रीणागोपशौण्डिकशैलूपरजकव्याधयोषिताम। मृणसंबन्धः ।
विश्व.२०५१ ऋणं दद्यात्पतिस्तासां यस्मादत्तिस्तदाश्रया + (२) पतिकृतं भायां न दद्यादित्यस्यापवादमाह
सौलो प्रतिपन्न मिति । मुमूर्षुणा प्रवत्स्यता वा पत्या नियुक्तया नटः। रजको वस्त्रनिर्णजकः रञ्जकश्च । व्याधो लुब्धकः। ऋणदाने यत्प्रतिपन्नं तत्पतिकृतमृणं देयम् । यच्च पत्या एते स्त्रीकृतमप्यण दद्यः, स्त्रीप्रधानत्वादेतेषाम् । तथा च सह भार्यया ऋणं कृतं तदपि भत्रभावे भार्यया अपत्रया नारदः- 'तेषां तत्प्रत्यया वृत्तिः कुटुम्बं च तदाश्रयम्' देयम् । यच्च स्वयमेव कृतं ऋणं तदपि देयम् । ननु इति । हेत्व भिधानं चान्येऽप्येवंप्रकारा उक्ता यथा प्रतिपन्नादि त्रय स्त्रिया देयमिति न वक्तव्यम् । स्युरिति ।
र संदेहाभावात् । उच्यते – 'भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय (२) 'न पतिः स्त्रीकृतं तथेत्यस्यापवादमाह --गोप- एवाधनाः स्मृताः । यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य शोण्डिकेति । गोपो गोपालः। शौण्डिकः सराकारः। शैलपोतद्धनम् ॥ इति वचनान्निर्धनत्वेन प्रतिपन्नादिष्वदानानटः । रजको वस्त्राणां रञ्जकः । व्याधो मृगयुः । एतेषां शङ्कायामिदमुच्यत 'प्र
शङ्कायामिदमुच्यते 'प्रतिपन्नं स्त्रिया देयमित्यादि । न योषिद्भिर्यदृणं कृतं तत्तत्पतिभिर्देयम् । यस्मात्तेषां, वृत्ति-: चान
चानेन वचनेन स्त्र्यादीनां निर्धनत्वमभिधीयते । पारजीवनं, तदाश्रया योषिदधीना । 'यस्माद् वृत्तिस्तदा- तन्व्यमात्रप्रात
टातन्व्यमात्रप्रतिपादनपरत्वात् । एतच्च विभागप्रकरणे श्रये ति हेतुव्यपदेशादन्येऽपि ये योषिदधीन जीवनास्तेऽपि
स्पष्टीकरिष्यते । नान्यत्स्त्री दातुमर्हतीत्येतत्तर्हि न वक्तयोषित्कृतमृणं दद्यरिति गम्यते ।
xमिता..
व्यम् । विधानेनैवान्यत्र प्रतिषेधसिद्धेः । उच्यते. . (३) गोपादिस्त्रीकृतमृणं यद्यपि न कुटुम्बार्थ तथापि ।
'प्रतिपन्नं स्त्रिया देयं पत्या वा सह यत्कृतम्' इत्येतयोरपतत्पतिभिरपनेयमित्येतदर्थमिदं वाक्यम् । अन्थथा तु
वादार्थमुच्यते । अन्यत्सुराकामादिवचनोपात्तं प्रतिपन्न. 'कुटुम्बार्थान्न पतिः स्त्रीकृतं तथेत्यनेनैव सिद्धत्वा
मपि पत्या सह कृतमपि न देयमिति । मिता.
(३) ऋणविशेषादन्यहणं स्त्री न दद्यादित्याह-प्रति* अप., पमा., व्यप्र., विता. मितागतम् ।
+ शेषं मितागतम् । ___ + स्मृच. व्याख्यानं 'अन्यत्र रजकव्याध' इत्यादिनारद
(१) यास्मृ.२१४९; अपु.२५४।९; विश्व.२१५१ वा वचने द्रष्टव्यम् । x वीमि. मितागतम् ।
यदृणं (ऋणं वापि); मिता. अप.; व्यक.१२२, स्मृच.१७६ - (१) यास्मृ.२१४८; अपु.२५४८ स्ता (स्त्वा); विश्व. प्रथमपादः; विर.६० सह यत्कृतं (यत्कृतं सह); पमा.२७०; २।५० मिता. अप.; व्यक.१२२; स्मृच.१७५, विर. । विचि.२८ पू.; नृप्र.२० कृतं वा (कृतं च); चन्द्र.२५ विर५९; पमा.२६९; स्मृचि.१४ क्रमेण कात्यायन: नृप्र.२०% वत् ; वीमि.; व्यप्र.२७४, ब्यम.८३; विता.५०७ यदृणं बीमिः; व्यप्र.२७४; व्यम.८३; विता.५०६ स्तासां (स्तेषां) (ऽथ ऋणं) नारदः; राकौ.३९६, सेतु.३० पन्नं (दत्तं). बा नारदः; सेतु.२९; समु.८६.
| (च): ३१६ समु.८६.

Page #176

६८४
व्यवहारकाण्डम्
पन्नमिति । कुटुम्बानुपयोग्यपि यत्पतिपुत्रकृतभृणं प्रतिपन्नमङ्गीकृतं पत्या सह च यत्कृतं यच्च स्वयंकृतं तत्स्त्रिया देयम् । अन्यदृणं स्त्री न दद्यात् । स्वयंकृतमिति वचनं कुटुम्बानुपयोगिमातुकमृणं पुत्रेण देयमि - त्येतदर्थम् । अन्यथा हि वचनमनर्थकं स्यात् । ज्ञातमेवैततेऽपि वचनात्स्वयंकृतमृणं स्वयं देयमिति । अप.
(४) प्रतिपन्नं पतिकृतं पुत्रकृतं वा ऋणमहं दास्यामीति अभ्युपेतमित्यर्थः । 'न स्त्री पतिकृतं दद्यादृणं पुत्रकृतं तथा । अभ्युपेतादृते' इति नारदस्मरणात् । एवं च पतिपुत्रेतरकृतं प्रतिपन्नमपि न स्त्रिया देयमिति परिसंख्यार्थे याज्ञवल्क्यवचनमिति मन्तव्यम् । स्पष्टत्वेन विध्यर्थत्वासंभवात् । स्मृच. १७६ (५) कुटुम्बार्थं विनापि धर्मार्थे प्रतिपन्नादित्रये मातृके पुत्रदेयत्वार्थमिदमिति वयम् । ' ऋणमात्मीयवत्पित्र्यं पुत्रै - र्देयमि' त्युक्तेश्च। पित्रोरिदं पित्र्यम् । यद्यप्यन्यस्याप्रसक्तेविधानादन्यनिषेधसिद्धेश्च नान्यदिति पर्युदासो व्यर्थ:, तथापि सुराद्यूतादौ प्रतिपन्नमपि न देयमित्यर्थमेतत् । Xविता. ५०८ पितृकृतमृणं पुत्रपौत्रैः प्रतिदेयम् 'पितरि प्रोषिते प्रेते व्यसनाभिप्नुतेऽपि वा । पुत्रपौत्रैर्ऋण देयं निह्नवे साक्षिभावितम् ।।
पन्नः तदा साक्षिभावितं पुत्रादिभिरेवर्ण देयम् । सोऽपि हि प्रकृतिविपर्ययादसामर्थ्येनायोग्य एव । ऋणवच्चास्ववस्थासु पैतृकं रिक्थमपि पुत्रादिभिर्ग्राह्यमित्यवगन्तव्यम् । विश्व. २।५२ (२) पुनरपि यहणं दातव्यं येन च दातव्यं यत्र च काले दातव्यं तत् त्रितयमाह – पितरि प्रोषिते इति । पिता यदि दातव्यमृणमदत्वा प्रेतो दूरदेशं गतोऽचिकित्सनीयव्याध्याद्यभिभूतो वा तदा तत्कृतमृणमाख्यापनेऽवश्यं देयं पुत्रेण पौत्रेण वा पितृधनाभावेऽपि । तत्र क्रमोऽप्ययमेव — पुत्रत्वेन पौत्रत्वेन च 'पित्रभावे पुत्रः पुत्राभावे पौत्रः' इति । पुत्रेण पौत्रेण वा निह्नवे कृते अर्थिना साध्यादिभिर्भावितमृणं देयं पुत्रपौत्रैरित्यन्वयः । अत्र पितरि प्रोषित इत्येतावदुक्तं, कालविशेषस्तु नारदेनोक्तो द्रष्टव्यः । प्रेतेऽप्यप्राप्तव्यवहारकालो न दद्यात् । प्राप्तव्यवहारकालस्तु दद्यात् । स च कालस्तेनैव दर्शितः - 'गर्भस्थैः सदृशो ज्ञेय आष्टमाद्वत्सराच्छिशुः । बाल आषोडशाद्वर्षात्पौगण्डचेति शब्द्यते ॥ परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरावृते' ॥ इति । यद्यपि पितृमरणादूर्ध्वं बालोऽपि स्वतन्त्रो जातस्तथापि नर्णभाग्भवति । पुत्रपौत्रैरिति बहुवचननिर्देशाद्वहवः पुत्रा यदि विभक्ताः स्वांशानुरूपेण ऋणं दद्युः । (१) अन्यत्रापि तु — पितरि प्रोषिते इत्यादि । पितरि अविभक्ता श्वेत्संभूयसमुत्थानेम गुणप्रधानभावेन वर्त - मृते प्रोषिते वा विंशतिवर्षाणि प्रतीक्ष्य, व्यसनाभिभूते मानानां प्रधानभूत एव वा दद्यादिति गम्यते । यथाह पुत्रादिभिर्ऋणं देयम् । अपि वेति च प्रकारार्थम् । नारद: -- ' अत ऊर्ध्व पितुः पुत्रा ऋणं दद्युर्यथांशतः । अन्यस्मिन्नप्येवंप्रकारे व्याध्यादावसमाधेयेन्द्रियवैकल्ये । अविभक्ता विभक्ता वा यस्तां चोद्वहते धुरम्' || इति ।
तात्पन्न इत्यर्थः । तथा निह्नवे यदि च पिता विप्रति
अत्र च यद्यपि पुत्रपौत्रैर्ऋणं देयमित्यविशेषेणोक्तं तथाऽपि पुत्रेण यथा पिता सवृद्धिकं ददाति तथैव देयम् । पौत्रेण तु समं मूलमेव दातव्यं न वृद्धिरिति विशेषोऽवगन्तव्यः | 'ऋणमात्मीयवत्पित्र्यं देयं पुत्रैर्विभावितम् । पैतामहं समं देयमदेयं तत्सुतस्य तु ॥ इति बृहस्पतिवचनात् । xमिता. (३) पानादिव्यसनासक्ते वा । यदि पुत्रादयो ब्रूयुर्न वयं विद्मोऽस्मत्पिता पितामहो वा किं तुभ्यं धारयत इति तदा प्रत्यर्थिना साक्ष्यादीनामन्यतमेन प्रमाणेन भावितं
X व्यप्र., विता. मितागतम् ।
X शेषं मितागतम् ।
(१) यास्मृ. २।५०; अपु. २५४ । १० ऽपि (ऽय); विश्व २/५२; मिता.; अप; व्यक. ११८६ गौमि. १२।३७ वा (च); स्मृच.१२१,१७० उत्त. : २८६, २९५ तृतीयपादः विर. ४७; पमा. २६५; सुबो. २।४७ (=), २९० (=) तृतीयपाद: : २।५० उत्त.; दकि.३९ (-) तृतीयपाद: विचि. २२ ऽपि वा (तथा); व्यनि. ( = ); स्मृचि. १३६ नृप्र. २० पुत्र (पित्र्यं); सवि. २५८ उत्त; मच.८।१६६ भिप्लु (दियु) भावि (भाषि); वीमि ; व्यप्र. २६४; व्यम. ८२; विता. ५१०; राकौ . ३९६; सेतु. २५; समु. ८४; विव्य. २८ :

Page #177

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६८५
सद्देयम् । अत्र च प्रवासादिषु निमित्तेषु ऋणादान- त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः। आधिभोगकालः। विधानात्पैतृकधनाभावेऽपि पुत्रैणं देयं तदभावे च ऋणं लेख्यकृतं देयं पुरुषैस्त्रिभिरेव तु । पौत्रैः।
अप. आधिस्तु भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते ।। (४) अपिकारेण प्रव्रजितपरिग्रहः। पुत्रपौत्ररित्यनेन (१) निर्व्याजप्रमाणशुद्धं च-ऋणं लेख्यगतमित्यादि। प्रपौत्रादिव्यवच्छेदः 'नातः परमनीप्सुमिरित्यभिधानात्। यद् ऋण लेख्यगतं लेख्यारूढमित्यर्थः। तद् देयं पुरुषै.
वीमि. स्त्रिभिरेव कर्ततत्पुत्रपौत्ररित्यर्थः। तुशब्दो व्यवच्छेदार्थः। पुत्रेणाऽप्रतिदेयानि ऋणादीनि
तथा च नारद:-'क्रमादव्याहतं प्राप्तं पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धसुराकामयूतकृतं दण्डशुल्कावशिष्टकम् ।
तम् । दयः पैतामहं पौत्रास्तच्चतुर्थान्निवर्तते' ॥ इति । वृथादानं तथैवेह पुत्रो दद्यान्न पैतृकम् ।। अस्यापवादः-आधिस्तु भुज्यते, न चतुर्थान्निवर्तते ।
(१) स्वस्थपितृकृतमवस्थे तस्मिन् रिक्थभाग्भिर्देयम्। किमनवधिक एव । नहि । तावत् , यावत् तद् देयं न न पुनरस्वस्थकृतमपीत्यभिप्रायः । अस्वास्थ्यप्रकार
प्रदीयते ।
विश्व.२।९३ प्रपञ्चार्थश्चायं श्लोकः । दण्डशुल्कावशिष्टकं तु वचनाद- (२) लेख्यप्रसङ्गेन लेख्यारुढमप्युणं त्रिभिरेव देयदेयम् । सुरां पीत्वा यन्मल्यं न दत्तं, यच्च कामसंयोगेन मित्याह—ऋणमिति । यथा साक्ष्यादिकृतमृणं त्रिभिरेव स्त्रीणां प्रतिज्ञातं, द्यूतहारितं दण्डाद्यवशिष्टं वृथादानं च देयं तथा लेख्यकृतमप्याहर्ततत्पुत्रतत्पुत्रिभिरेव देयं न तथैवेह यस्य फलं नामुत्रेति निश्चितं , तत् पुत्रादि
चतुर्थादिभिरिति नियम्यते । ननु पुत्रपौत्रैर्ऋणं देयभिरदेयम् । शुल्क पथि राजभाव्यं दानम् । अशास्त्र
मित्यविशेषेण ऋणमात्रं त्रिभिरेव देयमिति नियत
मेव । बाढम् । अस्यैवोत्सर्गस्य पत्रारूढर्णविषये स्मत्यचोदितं वृथादानम् । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।५३ (२) पुत्रपौत्रैणं देयमिति वश्यति तस्य पुरस्ताद
न्तरप्रभवामपवादशङ्कामपनेतुमिदं वचनमारब्धम् ।
तथाहि-पत्रलक्षणमभिधाय कात्यायनेनाभिहितम् - पवादमाह-सुराकामद्यूतकृतमिति । सुरापानेन यत्कृत
'एवं कालमतिक्रान्तं पितणां दाप्यते ऋणम्' इति । मृणं, कामकृतं स्त्रीव्यसन निर्वृत्तं, द्यूते पराजयनिर्वृत्तं,
इत्थं पत्रारूढमृणमतिक्रान्तकालमपि पितणां संबन्धि दण्डशुल्कयोरवशिष्टं, वृथादानं धूर्तबन्दिमल्लादिभ्यो यत्प्रतिज्ञातम् -- 'धूर्ते बन्दिनि मल्ले च कुवैद्ये कितवे
दाप्यते । अत्र पितृणामिति बहुवचन निर्देशात् काल
मतिक्रान्तमिति वचनाच्च चतुर्थादिर्दाप्य इति प्रतीयते । शठे। चाटचारणचौरेषु दत्तं भवति निष्फलम् ॥ इति
तथा हारीतेनापि--'लेख्यं यस्य भवेद्धस्ते लाभं तस्य स्मरणात् । एतहणं पित्रा कृतं पुत्रादिः शौण्डिकादिभ्यो
विनिर्दिशेत् इति । अत्रापि यस्य हस्ते लेख्यमस्ति न दद्यात् । अत्र दण्डशुल्कावशिष्टक मित्यवशिष्टग्रहणा
तस्यर्णलाभ इति सामान्येन चतुर्थादिभ्योऽप्यणलाभो. सर्व दातव्यमिति न मन्तव्यम् । अनेनादेयमृणमुक्तम् ।
ऽस्तीति प्रतीयते । अतश्चैतदाशङ्कानिवृत्त्यर्थमेतद्वचन+मिता..
मित्युक्तम् । वचनद्वयं च योगीश्वरवचनानुसारेण (३) पितुः परलोकशुद्धयर्थ विच्छया दद्यात् । एवकारेण पित्रा धर्मार्थ प्रतिश्रुतस्यादानं व्यवच्छिद्यते। (१) यास्मृ.२१९०; अपु.२५५।२३;अभा.३३; विश्व.
वीमि. १९३ कृतं (गतं); मेधा.८।१५१ धिस्तु (धिश्च) उत्त.;
मिता.; अप.; व्यक.१०८ उत्त.:११९; स्मृच.१६१ उत्त.; + अप., व्यप्र. मितागतम् ।
विर.१३ उत्त. : ४९; विचि.७ उत्त.:२२-२३, सवि.२३१ (१) यास्मृ.२।४७; अपु.२५४।११; विश्व.२।५३; तन्न प्र (न्न प्रति) उत्त.; मच.८।१६४ कृत (गतं) तु (च); मिता.; अप.; पमा.२६७; स्मृचि.१३; नृप्र.२० काम | चन्द्र.३ त्तन्न (नैव); वीमि. विता.१३० तन्न प्र (लेख्यं न); (पान), बीमि. व्यप्र.२६५, व्यउ.७८ काम (पान) उशना; सेतु.७ (-) उत्त. २५; प्रका.९४ उत्त.; समु.८१ यम.८२, विता.५१६ समु.८४, भाच.८।१५९. - उत्त..८४ पू. विव्य.२३:२८ (-) पू.

Page #178

ફૂટફૂ
योजनीयम् । अस्यापवादमाह - आधिस्तु भुज्यत इति । सबन्धकेऽपि पत्रारूढं ऋणं त्रिभिरेव देयमिति नियमाणापाकरणानधिकारेणाध्याहरणेऽप्यनधिकारप्राप्ताविदमुच्यते । यावच्चतुर्थेन पञ्चमेन वा ऋणं न दीयते तावदेवाधिर्भुज्यत इति वदता सबन्धकर्णापाकरणे चतुर्था देरप्यधिकारो दर्शितः । नन्वेतदप्युक्तमेव फलभोग्यो न नश्यती 'ति । सत्यम् । तदप्येतस्मिन्नसत्यपवादवचने पुरुषत्रयविषयमेव स्यादिति सर्वमनवद्यम् । #मिता.
(३) पुत्रपौत्रैर्ऋणं देयमित्युक्तत्वात् । अत एवाय मनुवादः । आधिस्तु भुज्यते तावदित्यादि विधानार्थम् । न ह्याधिगतमृणं पुरुषसंख्यानियमविषयं भवति । एवं च यद्वारीतेन – 'लेख्यं यस्य भवेद्धस्ते भोगं तस्य विनिर्दिशेत्' इति निरवधिकमुक्तं, तदाधिविषयं ग्राह्यम् । एतद्वचनमन्तरेण हि फलभोग्यो न नश्यतीति वाक्यं पुरुषत्रयविषयं स्यादिति तन्निवृत्त्यर्थोऽर्थवानेष वाक्या
व्यवहारकाण्डम्
विना योऽस्य भार्या संगृह्णीयात्, स दद्यात् । एतच्चाब्राह्मणविषयम् । तद्योषितामेवान्यगामित्वसंभवात् । तथैव चेति धनग्राहिवदविकल्पयन् योषिद्यापि दद्यादित्यर्थः। तदेव हि द्रव्यं द्रव्यहीनस्येत्यभिप्रायः । एतस्मादेव चातिदेशात् रिक्थाभाव एव योषिद्ग्राहादयः प्रत्येतव्याः । पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्य इति । अन्यस्मिन् नाश्रितं द्रव्यं यस्य असावनन्याश्रितद्रव्यः पुत्रो दद्यात् । न चेद् द्रव्यमन्येन गृहीतमित्यर्थः । न त्वद्रव्यस्यैव पुत्रो दद्यात् । ऋणस्य द्रव्यानुसारित्वादित्येतत् प्रागेव ज्ञापितम् । किमिदं पुनरनन्याश्रितद्रव्य इति । मैवम् । प्रागप्येतत्पदानुसारादेवं व्याख्यातम् । अतिदेशादभ्युच्चय एव । अथवा बहुपुत्रस्य यद्येकः पितृधनमितरानुमतो गृह्णीयात् तदा धनग्राहिण इतरेषां
रम्भः ।
+ अप.
(४) तुशब्देन ऋणमित्यत्राऽन्वितेन प्रातिभाव्यागते पौत्रदेयत्वं व्यवच्छिद्यते । आधिर्भोग्याधिः । वीमि. रिक्थग्राहयोषिद्ग्राहानन्याश्रितद्रव्यपुत्रादीनामृणप्रतिदातृत्वम् 'रिक्थग्राह ऋणं दाप्यो योषिद्ग्राहस्तथैव च । पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्यः पुत्रहीनस्य रिक्थिनः ||
तुल्यमृणभाक्त्वं, यतोऽन्यैरपि स्वेच्छया. स्वांशोत्सङ्कलनं कृतमिति इमामाशङ्कां निरस्यति - पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्य इति । येनैव पुत्रेण द्रव्यमाश्रितं स एव दद्यात् । नान्योऽनुमन्ताऽपीत्यर्थः । अत एव च ज्ञायते भागशः पुत्रा ऋणं दद्युरिति । ज्येष्ठो वा भूयो दद्यात्, रिक्थविभागे विशेषदर्शनाद् इत्येषा दिक् । सर्वथा धनप्राप्तिसंबन्धानुसारेणैव हि ऋणसंगतिः । तथैवाऽपुत्रस्याप्यन्ये रिक्थभाज एवर्णभाजः ऋणभाक्त्व
ग्राह ऋणमित्यादि । रिक्थानुसारित्वाद् ऋणानां रिक्थग्राहिण एव निर्विचिकित्स | निर्धनस्य तु नियोगाद्
दद्युः
* विता. मितागतम् । बिर. अपवत् ।
|
(१) यास्मृ.२।५१; अपु.२५४१५३ अभा. ३७ क्थग्राह (क्थग्राही) दाप्यो (दद्यात्) पू.; विश्व. २।४७ दाग्यो ( दद्यात् ); मिता.: अप; व्यक. १२३ क्थग्राह (क्थग्राही); स्मृच. १७१; विर. ६३ क्थग्राह (क्थग्राही ) ऽनन्या ( नान्या) : ६४ व्यकवत् पमा. २७१; विचि.२७ ग्राह ऋणं (ग्राही धनं) ग्राहस्त ( ग्राही त ) नृप्र. २०; सवि. २६० व्यकवत् चन्द्र. २४ द्रव्य (धन) शेषं अभावत, चतुर्थपादं विना; वीमि द्रव्यः (धनः ); व्यत्र. २६६; व्यड. ७८; व्यम. ४६ प्रथमपादः ८२, विता. ५१७, राकौ. ३९८३- समु. ८५६ (= ) विचिवत् .
(१) ऋणिके सत्ययं दानक्रमः । तदभावे तु - रिक्थमपि प्रतिपद्यन्ते इत्यभिप्रायः । तथा च कात्यायनः'रिक्थहर्त्रा ऋणं देयं तदभावे च योषितः । पुत्रैश्च तदभावेऽन्यै रिक्थभाग्भिर्यथाक्रमम् ' ॥ इति । बृहस्पतिश्च–‘धनस्त्रीहारिपुत्राणां पूर्वाभावे यथोत्तरं आध+ शेषं यथाश्रुतं व्याख्यानम् । म तदभावे क्रमशोऽन्येषां रिक्थभाजां' इति । यद्वा, अनन्याश्रितद्रव्य इत्यस्यान्योऽर्थः - पितरि मृते यस्य पैतृकं रिक्थं केनापि परिनिक्षिप्तादिहेतुनान्यस्मिन्नाश्रितं । सोऽन्याश्रितद्रव्यः न तदप्राप्यैव पैतृकमृणं दद्यादित्यत्रैव हेतुः । पुत्रहीनस्य रिक्थिनः । अन्येऽपि तु भवन्ति इति शेषः । यावदसौ न्याय्यमपि पैतृकं रिक्थं नाप्नुयात्, तावणं किमिति दद्यादित्यभिप्रायः । सर्वाणि चैतानि स्मृत्यन्तरात् सम्यग् व्याख्यातानीत्यवगन्तव्यम् । यथाह । कात्यायनः -- 'यावन्न पैतृकं द्रव्यं विद्यमानं लभेत्सुतः । विष्य २९ । सुसमृद्धोऽपि दाप्यः स्यात्तावन्नैवाधमर्णिकः इति ॥
विश्व. २२४७
च

Page #179

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
(२) ऋणापाकरणे ऋणी तत्पुत्रः पौत्र इति त्रयः तिसृणां प्रथमाम् । पुत्रस्य पुनर्वचनं क्रमार्थम् । अनकर्तारो दर्शितास्तेषां च समवाये क्रमोऽपि दर्शितः। न्याश्रितद्रव्य इति बहुषु पुत्रेषु रिक्थाभावेऽप्यंशग्रहणइदानीं कत्रन्तरसमवाये च क्रममाह-रिक्थग्राह इति । योग्यस्यैवर्णापाकरणेऽधिकारो नायोग्यस्यान्धादेरित्येवअन्यदीयं द्रव्यमन्यस्य क्रयादिव्य तिरेकेण यत्स्वीयं भवति मर्थम् । पत्रहीनस्य रिक्थिन इत्येतदपि पुत्रपौत्रहीनस्य तद्रिक्थम् । विभागद्वारेण रिक्थं गृह्णातीति रिक्थग्राहः प्रपौत्रादयो यदि रिक्थं गृह्णन्ति तदा ऋणं दाप्या स ऋणं दाप्यः । एतदुक्तं भवति यो यदीयं द्रव्यं रिक्थ- नान्यथेत्येवमर्थम् । पुत्रपौत्रौ च रिक्थग्रहणाभावेऽपि रूपेण गृह्णाति स तत्कृतमृणं दाप्यो न चौरादिः।। दाप्यावित्युक्तम् । यथाह नारद:--'क्रमादव्याहतं प्राप्त योषितं भार्यां गृह्णातीति योषिद्ग्राहः स तथैवण दाप्यः। पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धृतम् । दद्युः पैतामहं पौत्रास्तच्चतुर्थान्निवयो यदीयां योषितं गह्णाति स तत्कृतमृगं दाप्यः। तते ॥ इति सर्व निरवद्यम् । यद्वा योषिद्ग्राहाभावे योषितोऽविभाज्यद्रव्यत्वेन . रिक्थव्यपदेशानहत्वाद्भदेन पुत्रो दाप्य इत्युक्तम् । पुत्राभावे योषिद्ग्राहो दाप्य निर्देशः । पुत्रश्चानन्याश्रितद्रव्य ऋणं दाप्यः । अन्यमा- इत्युच्यते । पुत्रहीनस्य रिक्थिन इति रिक्थशब्देन श्रितमन्याश्रितं मातृपितसंबन्धिद्रव्यं यस्यासावन्याश्रित- योषिदेवोच्यते । 'सैव चास्य धनं स्मृतम्' इति स्मरद्रव्यः न अन्याश्रितद्रव्योऽनन्याश्रितद्रव्यः । पुत्रहीनस्य णात् , ' यो यस्य हरते दारान्स तस्य हरते धनम्' रिक्थिन ऋणं दाण्य इति संबन्धः । एतेषां समवाये इति च । ननु योषिद्ग्राहाभावे पुत्र ऋगं दाप्यः पुत्राक्रमश्च पाठक्रम एव 'रिक्थग्राह ऋणं दाप्यस्तदभावे भावे योषिग्राह इति परस्परविरुद्धम् । उभयसद्भावे न योषिग्राहस्तदभावे पुत्र' इति । नन्वेतेषां सम- कश्चिद्दाप्य इति । नैष दोपः । अन्तिमस्वैरिणीग्राहिणः बाय एव नोपपद्यते-'न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थ- प्रथमपुनर्भग्राहिणः सप्रधनस्त्रीहारिणश्चाभावे पुत्रो दाप्यः। हराः पितुः' इति पुत्रे सत्यन्यस्य रिक्थग्रहणासंभवात् । पुत्राभावे तु निर्धननिरपत्ययोषिद्ग्राही दाप्य इति । योषिद्ग्राहोऽपि नोपपद्यते, 'न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचि- 'पुत्रहीनस्य रिक्थिन' इत्यस्यान्या व्याख्या-एते धनस्त्रीदोपदिश्यते' इति स्मरणात् । तथा तदृगं पुत्रो दाप्य हारिपुत्रा ऋणं कस्य दाप्या इत्यपेक्षायां उत्तमर्णस्य इत्यप्ययुक्तम् । 'पुत्रपौत्रैठणं देयम्' इत्युक्तत्वात् । दाप्यास्तदभावे तत्पुत्रादेः, पुत्राद्यभावे कस्य दाप्या अनन्याश्रितद्रव्य इति विशेषणमप्यनर्थकं पुत्रे सति | इत्यपेक्षायामिदमुपतिष्ठते 'पुत्रहीनस्य रिक्थिन' इति । द्रव्यस्यान्याश्रयणासंभवात् , संभवे च रिक्थग्राह इत्य- पुत्राद्यन्वयहीनस्योत्तमर्णस्य यो रिक्थी रिक्थग्रहणयोग्यः नेनैव गतार्थत्वात् । पत्रहीनस्य रिक्थिन इत्येतदपि न सपिण्डादिस्तस्य रिक्थिनो दाप्याः। +मिता. वक्तव्यम् । पुत्रे सत्यपि रिक्थग्राह ऋणं दाप्य इति (३) अत्र प्रतिपदं वाक्यसमाप्तिः । प्रतिवाक्यमुणं स्थितम् । असति पुत्रे रिक्थग्राहः सुतरां दाप्य इति दाप्य इति संबध्यते । रिक्थग्राह ऋणं दाप्यः । पितृसिद्धमेवेति । अत्रोच्यते--पुत्रे सत्यप्यन्यो रिक्थग्राही धनं रिक्थं, ततश्च पुत्रो रिक्थग्राहः प्रथमतः । तदभावे संभवति । क्लीबान्धबधिरादीनां पुत्रत्वेऽपि रिक्थहरत्वा- क्षेत्रजादिः पुत्रप्रति निधिः । तदभावे पत्नीदुहित्रादिः । भावात् । तथा च क्लीबादीननुक्रम्य 'भर्तव्याः स्युनि- अत्र च न पुत्रपरो रिक्थग्राहशब्दः, 'पुत्रपौत्रणं रंशकाः' इति वक्ष्यति । तथा- 'सवर्णापुत्रोऽप्यन्याय- देयम्' इत्यनेनैव पित्र्यं धनं पुत्रेणापाकरणीयमिति वृत्तिर्न लभेतैकेपाम्' इति गौतमस्मरणात् । अतश्च | विहितत्वात् । ततश्चायमर्थः-क्षेत्रजादिको रिक्थग्राहो क्लीवादिषु पुत्रेषु सत्सु अन्यायवृत्ते च सवर्णापुत्रे सति यदीयं रिक्थं गृह्णाति तदीयमृणमुत्तमय राज्ञा दाप्य रिस्थग्राही पितृव्यतत्पुत्रादिः । योषिग्राहो यद्यपि इति । परस्य योषितं भार्या यो गृह्णाति स योषिद्ग्राहः । शास्त्राविरोधेन न संभवति तथाप्यतिक्रान्तनिषेधः पूर्व- सोऽपि तस्याः पाणिग्राहस्य यहणं तद्दाप्यः । अत्र च पतिकृतांपाकरणाधिकारी भवत्येव । योषिदग्राहो यः । विवक्षितः पाठक्रमः। ततश्च रिक्थग्राहाभावे योषिदग्राह चतसणां स्वैरिणीनामन्तिमां गृह्णाति, यश्च पुनर्भवां +पमा., विता. मितागतम् ।
ध्य.का, ८७

Page #180

ઉ૮૮
व्यवहारकाण्डम्
ऋणप्रदः । (योषिद्ग्राहपदं मिताक्षरावद् व्याख्या-! (४) अत्र पदार्थास्तावदुच्यन्ते । विभागक्रमेण यो योक्तम्-) योषिद्ग्राहस्तथैव चेति शौण्डिकादि- द्रव्यं गृह्णाति स रिक्थग्राहः । रागादिवशात् परभार्या यो विषयं वा । पुत्रैः पैतृकमृणमपाकरणीयमित्युक्तं, तत्र भार्यात्वेन स्वीकरोति स योषिद्ग्राहः । न पुनः पुत्रोविशेषमाह-पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्य इति । यः पुत्रोऽनन्या- त्पादकतया नियुक्तो जारो वा । तयोरुपगममात्रकारित्वेन श्रितद्रव्यः स्वाधीनधनः स पित्र्यमणं दाप्यः । अन्या- ग्राहकत्वाभावात् । यो दायानहतया पङ्ग्बादिः माताश्रितमन्याधीनं द्रव्यं धनं यस्य सोऽन्याश्रितद्रव्यः स न पित्राश्रितद्रव्यवान्न भवति सोऽनन्याश्रितद्रव्यः । यो भवतीत्यनन्याश्रितद्रव्यः । ततश्च ये भ्रातरो भ्रातृ- रिक्थग्राहः स एव पुनश्च रिक्थिपदेनोक्तः ।... - विशेषाधीनधना न ते दाप्याः । किं तु यस्तेषु स्वात- । अत्र पादार्थी उच्यन्ते, तत्राद्यन्तपादयोरयमर्थः । न्येण वर्तते स एव दाप्यः । अत्र पाठक्रमो न विव- दानानहपुत्राभावेऽपि रिक्थग्राही ऋणं दद्यादिति । क्षितः । न पत्र दानरूपो धात्वर्थो विधीयते । किंतु | यथैव पङ्ग्वादिलक्षणपुत्रसद्भावेऽपि रिक्थग्राह ऋणं तदीयोऽनन्याश्रितद्रव्यत्वलक्षणो धर्मः । स (न) च ददाति तथैव पङ्ग्वादिलक्षणपुत्रसद्भावे चासद्भावे च धर्मोऽनुष्ठेयः । किं तु धर्मवान्धात्वर्थः । ततश्च यत्र रिक्थग्राहाभावे सति योषिग्राहः ऋणं दद्यादिति धात्वर्थो विधीयते क्रमेण तत्र क्रमनियमो विवक्ष्यते द्वितीयपादस्यार्थः । धनहारिस्त्रीहारिणोरभावे दायानहः नान्यत्र । अतो नात्र क्रमो विवक्षितः । यत्त नारदे- पुत्रो दद्यादिति तृतीयपादस्यार्थः। +स्मृच.१७१-१७२ नोक्तम्- 'धनस्त्रीहारिपुत्राणामृणभाग्यो धनं हरेत् । (५) पुत्र इत्यादिना जीवत्यपि पुत्र - अन्याश्रितपुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनोः स्त्रीहारी धनिपुत्रयोः' ।। इति, द्रव्यश्चेत् पुत्रो न ऋणं दातुमर्हति । अत्र न ऋणं दाप्य तपितृधनविभागानह पुत्रविषयम् । पुत्रहीनस्य रिक्थिन इति संबन्धः । अत्र च पितृधनग्रहणयोग्यः पुत्रो इति पौत्ररूपरिक्थिविषयम् । तेषां हि पुत्रवतोऽपि पिता- विवक्षितः न तु लब्धपितृधनः तस्य ऋक्थग्राहिपदेनैव महस्य रिक्थग्रहणयोग्यताऽस्ति नान्येषां भ्रात्रादीनाम् । गतत्वात् ।
xविर.६३ तत्र पुत्रपौत्रैर्ऋणं देयमिति पुत्रवतोऽपि पितामहस्य
| (६) मिता.टीका-इति परस्परविरुद्ध मिति । अत्र पौत्रैऋणमंपाकरणीयमिति अतिप्रसङ्ग निवारयितुमिद
हि किंविधो विरोधः । तथा हि योषिद्ग्राहाभावे पुत्रेण] मुच्यते- पुत्रहीनस्य रिक्थिन इति । अत्र रिक्थिशब्दो देयमिति एकः क्रमः प्रतीयते । 'योषिग्राहस्तथैव' च रिक्थग्रहणयोग्ये वर्तते न गृहीतरिक्थ एव । तेन निर्धनस्य 'पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्यः' इत्यन्तेन । 'पुत्रहीनस्य रिक्थिन'पितामहस्य पुत्राभाव एव पौत्रा ऋणापकरणेऽधिक्रियन्ते इत्यनेन तु पुत्राभावे तु योषिदग्राहेणर्ण देयं इति. न पुत्रसद्भावे । गहीतरिक्थास्तु पुत्रसद्भावेऽपि । पैता- पूर्वोक्तविपरीतक्रमः प्रतीयते । एवं च क्रमे परस्परविरोध महमृणं देयं यथांशमपाकुर्यः। पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्य इत्येको विरोधः । यदा योषिग्राहः पुत्रश्च द्वावपि इत्यस्यापरा व्याख्या,अन्यशब्देनात्र प्रकृतत्वात्पितोच्यते।
स्तः तदोभयसद्भावे परस्पराभावोपलक्षितयोरेवर्णदत्व तेनान्याश्रितद्रव्यशब्देन पितृधनमुच्यते । तन्न विद्यते नियमात् उपलक्षकाभावे सति न कस्यापि ऋणं देयमिति यस्य सोऽनन्याश्रितद्रव्यः पुत्रः । अतो रिक्थग्राहयोषिद- कृत्वा 'यदा तु न सकुल्याः स्युन च संबन्धिबान्धवाः । ग्राहयोरभाव ऋण दाप्यः। तत्सद्भावे तु तावेव यथाक्रम तदा दद्याद्विजेभ्यस्तु तेष्वसत्वप्सु च शिपेदित्याद्यवदाप्यौ। सन्ति दायानीं अपि केचन पुत्राः । एषा- श्यर्णदेयत्वप्रतिपादकवचनविरोध इत्यपरो विरोधः । मयमर्थः सिद्धः-रिक्थग्राहः पुत्रादिप्यस्तदभावे एतवयमपि सूचितपरस्परविरुद्धं इत्यनेन उभयसद्भाव योषिदग्राहस्तस्याप्यभावे दायानहः पुत्र इति । अप, इत्यनेन च पूर्वोक्तमाक्षेपं परिहरति । नैष दोष इति ।
• अत्र मिताक्षरोक्तः परस्परविरोधपरिहारोऽनेनोक्तोऽपि अनेके योषिग्राहिणस्तत्र द्वे कोटी अन्तिमस्वैरिणीग्राही नौद्धतः । ब्यक. पदार्था अपराकोंक्तप्रथमकल्पानुसारेण + अपरार्कस्य अपरब्याख्यानवद्भावः । व्याख्याताः।
x कल्पतरुमतं मितागतम्।

Page #181

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६८९
प्रथमपुनर्भूग्राही, प्रकृष्टधनयुक्त स्त्रीहारीत्येका कोटि : | न्येन रिक्थग्राहिणा सह कदा वा स समावेशः संभवति । अपि च पुत्रहीनस्य रिक्थिन इति पदं त्रिभिरपि संबध्यते द्वाभ्यामेव वा । प्रथमे पुत्र इति व्याघातस्य मुख्यमुदाहरणम् । द्वितीये भिन्नविषयता, तेषामप्यसमावेश इत्येतदपि इति । तन्मन्दधियां धनमात्रम् । रिक्थग्रहणार्हपुत्रसत्वे एतद्वचनाप्रवृत्तेः पुत्रहीनस्येति त्रिभिरपि संबध्यते । न च पुत्रहीनस्य पुत्र इति व्याघातः । पुत्रहीनस्य रिक्थग्रहणार्हपुत्रहीनस्य पुत्रो रिक्थग्रहणानर्हपुत्र इत्यर्थस्योक्तत्वात् ।
निरपत्यनिर्धनयोषिद्ग्राहीत्यन्या कोटि: । एवं स्थिते प्रथमकोट्यन्तर्भूतयोषिद्ग्राहाभावे पुत्र ऋणं दाप्यत इत्यभिधीयते 'पुत्रोऽनन्याश्रितद्रव्य' इत्यनेनेत्याह । अन्तिमस्वैरिणीग्राहिण इति । पुत्राभावे द्वितीयः कोप्यन्तर्भूतो योषिद्ग्राह ऋणं दाप्य इत्यभिधीयते । 'पुत्रहीनस्य रिक्थिन' इत्यनेनेत्याह । पुत्राभावे तु निर्धन इति । x सुबो.
व्यप्र. २७०
(७) अतो योग्योऽपि पुत्रोऽनन्याश्रितधन एव ऋणं दाप्यः तेन पितुरधिकारे यो निषिच्यते स एव तां धुरमुद्वहति तस्यैव देयं नापरपुत्रस्य । तदयं संक्षेपः । धनस्त्रीहारिणोरपि सत्वे द्रविणा धुर्यश्च स एव । अनीदृशपुत्रसत्वेऽपि धनहारी । धनहार्यभावे पूर्ववत् पुत्रसत्वेऽपि स्त्रीहारी । उभयोरभावेऽयोग्योऽपि पुत्र एवाधमण्यै दद्यात् । *विचि. २७ (८) अस्यार्थः– पुत्रहीनस्य योग्यपुत्रादिविधुरस्य रिक्थिनो धनवतो मृतस्य यदृणं तद्रिक्थग्राही दाप्यः । राजेति शेषः । प्रातिनाशे तद्दायहरो भ्रात्रादिर्दापनीय इत्यर्थः । तदभावे योषिद्ग्राहः । यश्च तिसृणां स्वैरिणीनां अन्तिमां यश्च पुनर्भुवां तिसृणां स्वैरिणीनां प्रथमां तदीयां योषितमतिक्रान्तनिषेधः परिगृह्णाति स योषिद्ग्राहः । तदभावे अनन्याश्रितद्रव्यः । अन्यं आश्रितमप्राप्तं तद्रव्यं यस्य सोऽन्याश्रितद्रव्यः । स्वगामिधन इत्यर्थः। ततो नञ्समासे तद्विपरीतः । परप्राप्तदायः क्लीवत्वादिदोषैर्दायहरणायोग्यं (?) यो विधीयते स च दाप्य इति । अत्रेदमाशङ्कयते यदा न सन्ति पुत्रादयः कस्तदीयमृणमपाकुर्यादित्यस्यामाकाङ्क्षायां अन्यान् कर्तृन् क्रमिकान् निरूपयितुमिदं वचनमारभ्यत इति मदुक्तरीत्या ऋजुमार्गेण व्याख्याने सिद्धे वक्रमार्गानुसरणं हेयम् ।
|
-
सवि. २६०-२६२ (९) अत्र कश्चिद्वादभयङ्करकृदाह - 'अहो बत जगत्ख्यातविज्ञानेश्वरयोगिनः । पूर्वापरविरोधेऽपि नानुसंधानमद्भुतम् ॥ रिक्थग्रहणार्हस्य गृहीतरिक्थस्य पुत्रस्या
x बाल सुबोवत् । * चन्द्र विचिगतम् । वीमि विचिवद्भावः ।
ऋणप्रतिदाने कृते उपगतपत्रग्रहणादिविधिः
'लेख्यस्य पृष्ठेऽभिलिखेद् दत्त्वा दवर्णिको धनम् । धनी वोपगतं दद्यात्स्वहस्त परिचिह्नितम् ||
(१) एवञ्च न्यायागमपरिनिष्ठितप्रामाण्यस्य - लेख्यस्येत्यादि । यन्मूल्यात् कालान्तराद्वा दद्यात्, तत् तस्यैव पत्रस्य पृष्ठे लेखयेत् । धनिको वान्यत् स्वहस्तपरिचिह्नितमृणिकायोपगतं दद्यात् । अन्यथा दत्तमप्यदत्तं विश्व. २।९६ स्यात् । (२) एवं शोधिते पत्रे ऋणे च दातव्ये प्राप्ते यदा कृत्स्नमेव ऋणं दातुमसमर्थस्तदा किं कर्तव्यमित्यत आह, लेख्यस्येति । यदाऽधमर्णिकः सकलमृणं दातुमसमर्थस्तदा शक्त्यनुसारेण दत्वा पूर्वकृतस्य लेख्यस्यः पृष्ठेऽभिलिखेत् एतावन्मया दत्तमिति । उत्तमर्गो वा उपगतं प्राप्तं धनं तस्यैव लेख्यस्य पृष्ठे दद्यादभिलिखेत्
* वचनव्याख्यानं मितावत् स्मृचवच्च ।
(१) यास्मृ. २।९३; अपु. २५५/२६ दत्वा... धनम् (प्रविष्टमधमणिनः) वो (चो); विश्व. २।९६ दत्वा धनम् (प्रविष्टमधमर्णिकात् ); मिता; व्यमा. ३१५ दत्वर्णिको धनम् (दत्वा धनं ऋणी) वो (चो); अप; व्यक. १२९ व्यमावत् ; उत्त.; विर.८० व्यमावत्; स्मृच. १६२-१६३ : १६४ स्मृसा.९८ ष्ठेऽभि (ष्ठतो) दत्वर्णिको धनम् (दत्वा धनं ऋगी) कात्यायनः ; पमा. १३८ ऽभि (वि) : २६० पू.; स्मृचि.४४ पृष्ठेऽभिलिखेत् (पृष्ठतो लेख्यं) शेषं व्यमावत् ; नृप्र. १९ ऽभि (वि) दत्वर्णिको (तदृणिनो) पू.; सवि。२५४ वो (चो ) उत्त., स्मृति: : २५९ ख्य ( ख ) दत्त्वा (यद्वा); मच.८|१६४; वीमि व्यप्र. २७६; व्यउ. ४५ वो (चो); व्यम. ८१; विता.१३४ दत्वा ... धनम् (दत्वोत्तमर्णिके धनम् ); सेतु. ३९ चिह्नि (निष्ठि) शेषं व्यमावत्; प्रका. ९५; समु.८१,

Page #182

म्यवहारकाण्डम् ..
एतावन्मया लब्धमिति । कथम् । स्वहस्तपरिचिह्नितं किं कर्तव्यमित्यत आह साक्षिमञ्चेति । यत्तु ससाक्षिकस्वहस्तलिखिताक्षरचिह्नितम् । यद्वीपगतं प्रवेशपत्रं मृणं तत्पूर्वसाक्षिसमक्षमेव दद्यात् । मिता. स्वहस्तलिखितचिह्नितमधमर्णायोत्तमणों दद्यात् ।xमिता. (३) बहुभिरवशिष्टतरसाक्षिसमक्षमृणमपाकुर्यात् (१)। (३) एतावदनेन प्रतिदत्तमिति लिखितान्तरमुपगत
अप. मित्युच्यते ।
*अप. । (४) पूर्वसाक्षिणां कथंचिदसंभवे साक्ष्यन्तरसमक्षं वा ... (४) ऋणपत्रासंनिधाने तु शुद्धयै अधमर्णत्वनिवृत्ति- | दातव्यम् । ससाक्षिकमिति सामान्योक्तेः। पक्षद्वयसमर्थनानिश्चयायाऽन्यल्लेख्यं परिशोधनप्रतिपादकं कारयेत् । थत्वात् । पूर्वसाक्ष्यन्तरं तु पूर्वसाश्यबाधनक्षमत्वाय
वीमि. संख्यागुणाधिकमेव कार्यम् । +स्मृच.१६२ देत्त्वर्ण पाटयेल्लेख्यं शुद्धथै वान्यत्त कारयेत् । । (५) चकारेण स्वस्य लिखितत्वाभावे प्रामाणिकसाक्षिमञ्च भवेद्यद्वा तद्दातव्यं ससाक्षिकम् ॥ हस्तचिह्नितमिति समुच्चीयते । तुकारेण असाक्षिके
(१) ऋणं दत्त्वा लेख्यं पाटयेत् । शुद्धथै शुद्धयर्थ ऋणे ससाक्षिकपरिशोधनव्यवच्छेदः । चकारणा निरपवादत्वायेति । यद्वा अन्यत्तु कारयेद् अन्यदेव ऽसाक्षिके ऋणेऽसाक्षिकं दानं समुच्चीयते। वीमि. वा लेख्य कार्यम् । ऋणिकस्येच्छया विकल्पः । लेख्य
नारदः ... व्यतिरेकेणाऽपि तु ससाक्षिकं यद् गृहीतं, तत् ससाक्षिक
ऋणप्रतिदातारः . .. मेव दातव्यं परिशोधनीयत्वात् । सर्वथा लेख्यवत्यर्थे 'पितर्युपरते पुत्रा ऋणं दार्यथांशतः । लेख्यान्तराद् विशुद्धिः, साक्षिमति च साक्ष्यन्तरात् ।। विभक्ता ह्यविभक्ता वा यो वा तामुद्वहेद्धरम् ।। यथैवार्थों गहीतः तथैव प्रतिदेय इत्यर्थः । विश्व.२।९७ (१) अत्र येषां पित्रा कृतमृणं स यावजीवति ताव
(२) ऋणे तु कृत्स्ने दत्ते लेख्यं किं कर्तव्यमित्यत स्वयमेव दद्यात् । तस्मिंस्तु पितर्यपरते मृते तहणं आह, दत्त्वर्णमिति । क्रमेण सकृदेव वा कृत्स्नमृणं दत्त्वा तत्पुत्रा एव दद्युः । यदि विभक्तास्ततः स्वांशतो दद्युः । पूर्वकृतं लेख्यं पाटयेत् । यदा तु दुर्गदेशावस्थितं लेख्यं
x सवि., विता. मितागतम् । व्यप्र. मितागतं स्मृचगतं च । नष्टं वा तदा शुद्धथै अधमर्णत्वनिवृत्यर्थमन्यल्लेख्यं कारये
* शेषं मितागतम् । दुत्तमणेनाधमर्णः । पूर्वोक्तक्रमेणोत्तमों विशुद्धिपत्रम
+ पमा. स्मृचगतम् । धमर्णाय दद्यादित्यर्थः । ससाक्षिके ऋणे कृत्स्ने दातव्ये
__(१) नासं.२०२ यो वा तामुद्हेत् (यस्तामुद्रहते); नास्मृ. x स्मृच., सवि., विता. मितागतम् । व्यप्र. मितागतं । ४२ ह्यवि (अवि) दहे (द्धरे); अभा.३२ दहे (द्धरे); मिता. वीमिगतं च। * शेषं मितागतम् ।
२।५०पितयुपरते (अत ऊर्ध्व पितुः) उत्तराधे (अविभक्ता विभक्ता (१) यास्मृ.२१९४; अशु.२५५।२७ वान्य (चान्य) वा यस्तावद्वहते धुरम् ); अप.२।५१ पितर्युपरते (अत ऊध्र्व दा (तु); विश्व.२।९७ भवे... तव्यं (भवेद्यत्तु दातव्यं तत्); पितुः) उत्तरार्धे (विभक्ता वाऽविभक्ता वा यस्तां चोरहते मिता; अप.; व्यक.१२९ वान्य (चान्य); स्मृच.६० पू. धुरम् ); व्यक.११८ थांशतः (थार्थतः) छवि (वाऽवि) द्वहे :१६२; विर.८१ हयै (द्धौ); स्मृसा.९८ ल्लेख्यं (त्पत्र) (द्धरे); स्मृच.१६९; विर.४७; पमा.२६४; दीक.३६ पदा (यत्तु); पमा.१२८ लेख्यं (त्पत्र) पू. : २६२ उत्तरार्थे | थांशतः (थागतम्) पू. विचि.२२; स्मृचि.१२ उद्बहेडुरम् (साक्षिणं ख्यापयेबद्वा दातव्यं वा ससाक्षिकम् ); विचि.३६ । (धुरमुद्हेत्); नृप्र.२० अभावत् ; सवि.२५६ प्रवि वान्यत्तु (चान्यच्च) तद्दातव्यं (दातव्यं तत्); स्मृचि.४४ (वाऽवि); चन्द्र.१९ ह्यवि (अवि) शेष स्मृचिवत् ; व्यप्र. स्मृसावत् ; नृप्र.१९ द्धय वा (द्धाव); सवि. २५२ उत्त. २६४ विभक्ता ह्यविभक्ता (अविभक्ता विभक्ता); व्यउ.७८ : २५९-२६० न्यत्तु (न्यत्र); मच.८।१६४ वीमि. यद्वा | पितर्युपरते (अत ऊर्ध्वं पितुः) उत्तरार्धे (अविभक्ता विभक्ता वा (यत्तु); व्यप्र.१४२ पू. : २७७-२७८, व्यउ.४५ शुद्धथै वा यस्तां चोद्वहते धुरम् ); ब्यम.८२ छवि (अवि); विता.५१२ (शुद्धयेद्वा); व्यम.१२ पू.; विता.१३५ त्तु (च्च); सेतु. मितावत् ; राकौ.३९७ व्यउवत् ; सेतु.२४; प्रका.९८; समु. ३९,३१८ विचिवत् ; प्रका.३९ पू. : ९५; समु.८१. ८४ सविवत्,

Page #183

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६९१
अथाऽविभक्तास्ततः सामान्यमेव दयः । यो वा तामुद्धरे- पितृव्येणाऽविभक्तेन यद्दणं कृतम् । अथवा मात्रा भ्रात्रा द्धरमिति । अत्रैतदुक्तं भवति । यदि ज्येष्ठः सुचिरदूर- | वा कुटुम्बार्थे यदृणं कृतं भवति । ये केचित्तद्रिक्थप्रवसितो भवति । कष्ठक्षयपातकादिभिरयोग्यो भवति । भाजस्ते सर्वे तत्सर्वमिति । यदि विभक्तास्ततः स्वांशतो तदा यः कोऽपि पितृधनभारस्य धुरमुद्धरेत् , स कनिष्ठो- दद्युः । अथवा अविभक्तास्ततः सामान्यमेव दद्युरिति । ऽपि पितृकृतमृणं दद्यादित्यर्थः। *अभा.३२
अभा.३२ (२) विभक्तास्तु समानमेव धनं दद्युः । अवि- (२) ऋणकर्तरि प्रेते प्रोषिते वेति शेषः । तस्मिभक्तास्तु समप्रधानतया वर्तमानाः संभूयसमुत्थानेन प्रधानभूते स्थिते सति एषां गुणभूतानां ऋणादानानदद्युः । गुणप्रधानतया वर्तमानेष्वविभक्तेषु प्रधानभूत ! धिकारात् ।
___ *स्मृच.१७६ एव सर्व दद्यात् । गुणभूतस्याधिकारात् । यत्र पुनः (३) कुटुम्बार्थ इति सर्वेषां शेषः। नाभा.१३ पित्रा सह विभक्ताश्चाविभक्ताश्च पुत्राः सन्ति तत्र येषां
त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः विभागादूर्ध्व पित्रा यदृणं कृतं तत्तर्न देयम् । अवि- क्रमादव्याहतं प्राप्तं पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धृतम् । भक्तेषु सुतेषु संविभक्तानां विभागतः पितृद्रव्याहत्व- दाः पैतामहं पौत्रास्तच्चतुर्थानिवर्तते ॥ स्यापगतत्वेन मृते पितरि पुनः पितृद्रव्याग्रहणात् । (१) इत्यस्मिन् श्लोके तथाग्रतो द्वितीयश्लोकेऽपि अत एव कात्यायनः पित्रणे विद्यमाने तु न च पुत्रो चतुर्थपुरुषो ऋणदायक: कृती स्फुटोऽपि कैश्चिन्मन्दधनं हरेत् । देयं तद्धनिकद्रव्यं मृते गृहंस्तु दाप्यते' ॥ मतिभिर्मुनिकृतवचनभावार्थमबुद्धवा.........ईदृशं च
स्मृच.१६९ युक्तिविरुद्धं अज्ञानतः प्रवर्तितम् । संजल्पतां उपेक्ष(३) पितरि मृते ऊर्ध्वकालं पुत्राः पित्रा कृतमृणं माणानामपि पापानुबन्धजननमेव भवतीत्येतदुच्यते । ज्येष्ठांशादिविभागानुरूपं विभक्ता अविभक्ता वा विभ- ननु येन स्वयमेव कृतमृणं सोऽवश्यं ददात्येव । न तु तुकामा ऋणं दत्वा शेषं यथार्ह विभजेयुः। अंशानु- चर्वितचर्वणं कोऽपि करोति । तन्न कोऽपि गणयति । रूप्येण वा प्रतिपद्योत्तरकालं दद्युः । अविभक्तुकामानां ये पुनस्तदीयपुत्रतः संततिपुरुषाः स्वयमकृतमपि ऋणं ज्येष्ठो वा गुणाधिको वा यस्तु भरणक्षमः, यदधीनास्ते संततिसंबन्धेन दाप्यन्ते लग्नाः । त एव पितामहाः सह वसन्ति, स दद्यात् ।
नाभा.१२ पौत्रिका ग्राह्यन्ते । तेनैतदुक्तम् । स्वयमकृतणैरपि संतति___ कुटुम्बार्थे कृतमृणं सर्वे रिक्थिनः दद्युः गुणदाप्यैः पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धृतं तत्तेषामेव ये पौत्राः स्वयम'पितृव्येणाऽविभक्तेन भ्रात्रा वा यहणं कृतम् । कृतधनदायकाः । तेषामेव स्वकीयपितामहानां स्वयममात्रा वा यत्कुटुम्बार्थे दास्तत्सर्वमृक्थिनः +॥ कृतर्णदायकानां सक्तं तदृणम् । तस्मादेव क्रमादव्या
(१) इत्यत्र पितुर्धाता पितृव्यशब्देनोच्यते । तेन हतं प्राप्तं त एव दद्युरिति । तच्चतुर्थादिति च । तेभ्यः ...चन्द्र . अभागतम् । व्यप्र.वाक्यार्थः स्मृचगतः । - संततिगुणदायकेभ्यः पुत्रेभ्यो यश्चतुर्थः । तस्मादृण
+ मेधा. व्याख्यानं 'ग्रहीता यदि नष्टः स्यात्' इति संबन्धो निवर्तते । मूलिकस्य पञ्चमत्वात् । यः पुनर्मलिकमनुवचने (पृ.६८०) द्रष्टव्यम् ।
चतुर्थः स पितृपितामहप्रपितामहानामुत्तमर्णाऽधमर्ण(१) नासं.२।३ सर्वमृक्थिनः (रिक्थिनोऽखिलम् ); नास्मृ. ४।३ नासंवत् ; अभा.३२, मेधा.८।१६६ थे (थ); अप. *व्यप्र. स्मृचवत् । २१४५, व्यक.१२० यत्कु (खकु) क्रमेण याशवल्क्यः (१) नाल.२।४ नास्मृ.४।४; अभा.३२; विश्व.२।९३, स्मृच.१७६ मृक्थि (रिक्थि); विर.५३ वा यत्कु (वापि कु) मिता.२२५१, अप.२।५१; व्यक.११९ दद्युः (देयं) पौत्रा मृक्थि (रिक्थि); पमा.२७१ स्मृचवत् ; विचि.२७; स्मृचि. (पौत्र) क्रमेण बृहस्पतिः; गौमि.१२।३७ व्याहतं (भ्यागतं); १३-१४ वा यत्कु (वापि कु); नृप्र.२० विरवत् ; सवि. स्मृच.१७१, विर.४९ व्यकवत् ; पमा.२६५ नर्ण (दृण); २५३ नासंवत् ; चन्द्र.२४; व्यप्र.२७५ नासंवत् ; व्यम. स्मृचि.१३, व्यप्र.२६४ व्यकवत् : २६९; विता.५२० ६४ स्मृचवत् ; समु.८६ स्मृचवत् .
प्रका.९९ व्यकवत् ; समु.८४,

Page #184

६९२
व्यवहारकाण्डम्
दाता सर्वमुनिभिरपि समर्थितः । तथा चायमपि द्वितीय- गृहीतम् । अथवोत्तमर्णाधमर्णशब्दतो लक्षणया कुसौद श्लोकेनैतनिःसंदिग्धं कर्तुकामः प्राह--इच्छन्तीति । विधिना गृहीतमेवर्णमवगन्तव्यम् । . स्मृच.१६८
___ अभा.३२-३३ (३) उत्तमर्णाधमणेभ्य इति उत्तमानां देवर्षि(२) क्रमात् पितृपितामहपरम्परया चतुर्थात् प्रपौ- पितृणां ऋणानि उत्तमर्णानि अधमानां मनुष्याणां त्रात् ।
विर.४९ / ऋणानि अधमर्णानि तेभ्यः । हलायुधस्तु मनुष्यर्ण(३) क्रमात् प्राप्तमृणमव्याहतमविसंवादितम् । प्रकरणमेवेदमिति मत्वा उत्तमर्णाय देयानि अधमानि नैतदेवमिति यद् विसंवादितं तद् व्यवहर्तव्यम् । ओमि | ऋणानि उत्तमर्णाधमर्णानि इत्याह । अधमत्वं तु ऋणात्येव न दातव्यम् । अविसंवादितं तु पुत्रैर्न दत्तं भुज्य- नामदत्तानामत्यन्तानिष्टहेतुतया। शेषं सुगमम्।xविर.५५ मानमभुज्यभानं वा तत्पौत्रो दद्यात् । चतुर्थात्तु निव- अतः पुत्रेण जातेन स्वार्थमुत्सृज्य यत्नतः । .. तते । एकेन पत्रेण त्रिपुरुषं लभ्यते । तृतीये तु पुनः ऋणात्पिता मोचनीयो यथा न नरकं ब्रजेत्मा पत्रं कर्तव्यम् । अकरणे तदोषाच्चतुर्थे हीयते । भूम्या- पुत्रेण व्यवहारज्ञतया जातेन निष्पन्नेनेति व्याख्येदिषु भुज्यमानेषु न हानिः । अत एव ऋणग्रहणं कृत. यम् । श्राद्धे तु बालस्याप्यधिकारः। +मिता.२।५० माधमन निवृत्त्यर्थम् । आधमनं त्वादानाद् दशपुरुषमपि तेस्मादधिकमादाय स्वामिने न ददाति यः । .. न हीयते ।
नाभा.२।४ स तस्य दासो भृत्यः स्त्री पशु, जायते गृहे ।। . (४) पुत्रपौत्रयोः प्रपौत्राद्यपेक्षया वैषम्यं दर्शयति पैजनीयास्त्रयोऽतीता उपजीव्यास्त्रयोऽग्रतः। -क्रमादिति।
व्यप्र.२६९ एतत्पुरुषसंतानमृणयोः स्याच्चतुर्थके%|| इच्छन्ति पितरः पुत्रान्स्वार्थहेतोर्यतस्ततः । पूजनीयास्त्रयोऽतीता इति । अतीताः पितृपितामहउत्तमर्णाधमणेभ्यो मामयं मोक्षयिष्यति ॥ प्रपितामहास्त्रयोऽपि चतुर्थकेनोत्तमर्णाधमर्णयोर्द्वयोरपि
(१) इत्यस्मिन्द्वितीयश्लोके उत्तमर्णाधमर्णयोरेक- निर्ऋणीकर्तव्यास्त्रयोऽग्रत इति । तेनैव चतुर्थकेन पुत्रपौत्रयोगनिदेशोऽयमेतदर्थ कृतः, येन एकयोगनिर्दिष्टानाम- प्रपौत्रास्त्रयोऽप्युत्तमर्णाधमर्णयोर्निऋणीकरणार्थमेव उपर्थिनां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिर्भवति । यथा जीव्या इतिं । 'एतत्पुरुषसंतानमृणयोः स्याच्चतुर्थके'। मलिकचतुर्थपितृपितामहप्रपितामहानां त्रयाणामपि एकपुरुषसंततिक्रमोद्दिष्टचतुर्थपुरुषस्येति । तथा च पुरुषाणामुत्तमर्ण पितृपिण्डोदकादिकं ददाति । तथा याज्ञवल्क्येनापि यदुक्तम्-'ऋणं लेख्यकृतं देयं पुरुषैहिरण्यधान्यादिकमधमर्णमेतेषां त्रयाणामपि ददात्ये
* पमा., नाभा., व्यप्र., विता. स्मृचगतम् । वेत्यर्थः।
अभा.३३ ४ अत्र स्वमते व्यवहारकल्पतरुव्याख्यानमेवोध्दृतम् ।। । (२) पितृकृतर्णस्यापाकरणमावश्यकमित्यत्र हेतुमाह जॉलिना असंपूर्णत्वात् न गृहीतमिदं वचनम् । नारदः-इच्छन्तीत्यादि । यतस्ततो भार्योपगमनपुत्र- ___ + व्यप्र., विता. मितागतम्। = नायं नारदीयः, करणपुत्रप्रतिग्रहाद्युपायानांमध्ये येनकेनचिदुपायेनेत्यर्थः। किन्तु भाष्यात् वृद्धप्रपितामहस्येति प्रतिभाति। उत्तममृणं 'जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभित्रणवा जायते'
(१) नासं.२।६ मोचनीयो (समुद्धार्यो) व्रजेत् (पतेत्); इत्यादि श्रुत्युक्तम् । अधममृणं परहस्तात्कुसीदविधिना
Vulg. नास्मृ. ४.५ इत्यस्योपरिष्टात् , ऋणात् पिता (पिता
ऋणात्);अभा.३७मिता.२१५० (-);अप.२१५० क्रमेण बृह(१) नासं.२५ नास्मृ.४१५ मोक्ष (मोच); अभा.३३ स्पतिः व्यक.१२०-१२१रकं (रके); स्मृच.१६८; विर.५४; नास्मृवत् ; व्यक.१२० स्मृच.१६८ णेभ्यो (भ्यां); विर.. पमा.२६३; स्मृचि.१२; नृप्र.२०; सवि.२५५ कं व्रजे ५४; पमा.२६३ मोक्ष (मोच) शेष स्मृचवत् ; स्मृचि.१२; (के पते); चन्द्र.१८; व्यप्र.२६३; ब्यउ.७८ स्मृत्यन्तरम्; नृप्र.१९-२० पमावत् ; सवि.२५५ स्मृचवत् ; चन्द्र.१८ विता.५१२; राकौ.३९७; प्रका.९७.९८; समु.८३... ततः (सुतः) शेषं पमावत् । व्यप्र.२६३ पमावत् (२)vulg. नास्मृ.४।५ इत्यस्योपरिष्टात्, ... विता.५१२ पमावत् ; प्रका.१७ स्मृचवत् ; समु.८३स्मृचवत्, । (३) नास्मृ.४।६;अभा.३३.

Page #185

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६९३
निरपेक्षदशविधवाक्यार्थप्रकरणसंबन्धे सति वाक्येषु असंप्राप्तगुरुपारंपर्योपदेशार्थविचारक्षोदकौशला मन्दमतयः न सारासारापराधानुसारदण्डप्रमाण निर्णयविदः सभासदः सभायोग्या न भवन्ति इति । अत एतदुक्तं 'धर्मशास्त्रार्थकुशलाः कुलीनाः कुलपौरुषाः स्वभावादेवाधर्मरुचयो न भवन्ति । सत्यवादिनः स्वभावादेव नानृतं ब्रुवते । समाः शत्रौ च मित्रे चेति । तस्मिन्व्यवहारावसरे धर्माधिकरणस्थिता धर्ममेव केवलमनुसृत्य कस्याप्युपरि मत्सरस्नेहभावाश्रयानुवर्तनात्पक्षवादिनो न भवन्ति ये ते नृपतेः स्युः सभासद इति । 'अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति निरपेक्षः सकण्टकान् । परोक्षमर्थवैकल्याद्भाषते यः सभां गतः ॥ इति । इत्येवं संततिपुरुषशतेऽपि अप्रवेशितधनस्यासिद्धिर्निर्ऋणत्वे । चतुर्थे पुरुषे सर्वस्मृतिषूत्तमर्णाधमर्णदायकं सुप्रतिष्ठितमपि,
स्त्रिभिरेव तु । आधिस्तु भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते ॥ इत्यत्रापि येन स्वकीयनामकमारोप्य लेख्ये स्वयमेव कृतमृणं भवति तेन तदवश्यमेव दातव्यमित्यत्र को विचारः । विचारस्त्वयम् । यत्स्वयमकृतऋणोऽपि संततिपूर्वपुरुपसंबन्धगुणदाप्यैः कियन्मात्रैस्तदृणं दातव्यमित्यस्मिन्नर्थे इदमभिहितं मुनिना । पुरुषैस्त्रिभिरेव तु । ते च पुरुषास्तदीयसंततिपूर्वान्तरोत्पन्नाः पुत्रादयः संबध्यन्ते । न. सोऽपि तत्पुत्रपौत्रप्रपौत्रैः स्वीयसंतत्युत्पन्नैः पुरुषैस्त्रिभिर्दातव्यमित्यर्थः । येन पुनः स्वयंकृतमृणं सोऽस्वयंकृतऋणदायक पुरुषाणां असमानधर्मित्वाद्वाह्यः । यदपि मुनिभिरभिहितम् । यत्तु किल चतुर्थीद्वा पञ्चमाद्वा ऋणदानमेव सर्वे निवर्तते तदपि विच्छिन्नभुक्तिचिन्हैरिति दानस्य दूरपुरुषान्तरे मा क्वचिदसमर्थकूटपत्राणामपि संभवो भविष्यति । इत्यप्यमन्दमुनिभावार्थ: । एतत्कारण निराकरणमात्रमेवैतदभिहितम् । न पुनः परमा- धमर्णदानं बाह्यं कुर्वन्ति ते मन्दमतयो बाह्या निरपेक्षा:तिः । सिद्धादेशेन चतुर्थात्पुरुषात्परत ऋणदानसंबन्ध- सकण्टक मत्स्याशनपापभाजो भवन्ति इति कः संदेहः । निवृत्यर्थ, परमार्थतस्त्वयं मुनिहृदयभावार्थो यतो यावत् अत एव मन्दमतिस्मार्तनिराकरणमिदं धर्मसार्थकं व्यवहारस्य धनं न प्रवेशितं तावत्तदीयसंततिपूर्वपुरुषा- कल्याणभट्टस्य, तथा ह्युक्तमेवैतत् कपिलाचार्येण षष्टिन्तरशतस्यापि मध्ये कोऽपि निर्ऋणी न भवति । अस्य तन्त्रे । 'अपारसंसारमहार्णवस्य प्राप्तं परं पारमिदं सुचार्थस्य च परीक्षाकरणार्थं अनेनैव मुनिना अस्य पात्रम् । मत्पक्षपातेन विनार्थयुक्तिः प्रणीयते यावदुपैति श्लोकस्योत्तरार्धे इदमभिहितम् । 'आधिस्तु भुज्यते शान्तम् ॥ यच्चास्मिन्नेवार्थे पाटलिपुत्रवृत्तमुपाख्यानं तृवद्यावत्तन्न प्रदीयते' । अत्र यदि सत्यमेव परमार्थात् अभिलिख्यते । श्रीपाटलिपुत्रनगरे ब्राह्मणः श्रीधरो पुरुषतश्चतुर्थात्परत ऋणदानसंबन्धो निवर्तते ततः नाम व्यवहारकः । तेन स्वसंततिसहितस्यात्मनो वर्तनार्थतच्चतुर्थान्निवर्तत इति । अस्मादेव मुनिवचनबलात् । मतिक्लेशार्जितं धनं वणिग्देवधरनाम्नः पुत्रपौत्रप्रपौत्रचतुर्थेन पुरुषेण स्वयमेव निर्ऋणीभूतेन द्रव्यमदत्वैव संततिमहाधनसंपन्नस्योपरि द्विकशतमासकलान्तरव्यवहारकपार्श्वात् गृहं क्षेत्रं चाधिरुद्दालनीयो भवति । लाभवृद्धया प्रयुक्तं द्रम्माणां दश सहस्राणि । ततस्त. तेनापि निर्विकल्पमेव भोक्तव्यो भवति । न चैतत्कोऽपि कर्तु स्यैकमासे गते देवधरेण कलान्तरे द्रम्मशतद्वयं दत्तम् । लभते, शक्नोति वा सोऽतः स्वकीय पूर्वजकृतमृणं व्यव- यावद्वितीयमासः प्रविष्टः तावद्देवधरः संनिपातदोषाहारकस्य दत्वा स्वकीयमाधिं लभते । नान्यथा । अतः मृतः । देवधरस्य पुत्रो विषूचिकामृतः । देवधरस्य सत्यमिदमुच्यते सद्भिः-‘उक्तानि प्रतिषिद्धानि पुनः संभा- प्रपौत्रो महीधरो बालस्तिष्ठति । स द्यूतमद्यवेश्याव्यसनी । वितानि च । सापेक्षनिरपेक्षाणि स्मृतिवाक्यानि के विदुः । सूनुभिर्मातुलैः प्रतिग्राहितः । तेऽपि स्मार्तदुर्धरनाम्ना इति । तथा च ' धर्मशास्त्रार्थकुशलाः कुलीना' इत्यस्य ब्राह्मणेनागत्याभिहिताः । यथा व्यवहारक श्रीधरस्य रूपविवरणे सविशेषतरमिदमुक्तम् । इह धर्मशास्त्रे तु केचित् कोऽपि न दातव्यः । अहं वः स्मृत्याचारेण स्थानमध्ये-स्मृतितन्त्रसमयसांकेतिकशब्दगूढार्थदुःखबोधाः श्लोका Sपि रक्षयिष्यामि । तैश्वोक्तम् । यद्येवं ततो द्रम्मसहस्रभवन्ति । केचिन्मुनिहृदयान्तर्गतभावगूढार्थदुरवबोधा मेकं लञ्चपातं दास्यामः । वयं भवद्भिरेव संतुष्टाः । भवन्ति । तेषु चोक्तप्रतिषिद्ध पुनः संभावितसापेक्ष एवं तेषां परस्परं निष्पन्ने द्वितीयमासे च परिपूर्ण संजाते
I

Page #186

६९४
म्यवहारकाण्डम्
व्यवहारकश्रीधरेण ते महीधरकुटुम्बधुरंधरमातुलाः च्यते। यदेतन्नारदोक्तं-'क्रमादव्याहतं प्राप्तं पुत्रैर्यन्नर्णमुद्ध. कलान्तरेण द्रम्मशतद्वयं प्रार्थताः । तैश्चोक्तम् । तव तम् । दद्युः पैतामहं पौत्राः' इत्येतद्विधिवाक्यार्थस्य च मलमपि नास्ति । कुतः कलान्तरम् । ब्राह्मणस्मार्तदुर्ध- अप्रवृत्तौ प्रवर्तनं सार्थको विषयविभागः, प्रवुत्तौ तु रेण कथितम् ‘तच्चतुर्थान्निवर्तत ' इति । तच्छत्वा प्रवर्त्तनमविषयः चर्वितचर्वणदोषात् । तदिह येन श्रीधरः अदृष्टमुद्गरपाताभिघात इव मूछामधिगम्य स्वयंकृतमृणं स स्वकृतकर्मनिस्तारणार्थ ऋणादानेऽपि लब्धचेतनः सकुटुम्बपरिवारस्वजनपरिवृतः शालामधि- स्वयंवृत्त एव । नास्य विधिवाक्यस्य विषयोऽसौ । गम्य श्रीधरस्य अदृष्टमुद्गरपाताभिघातवृत्तान्तेन देवधर- तेन अत्र पुरुषगणनायां न संबध्यते, सिद्धस्य साधनं प्रपौत्रं महीधरं समातुलमाय उभयपक्षेऽपि न्यायावि- व्यर्थमिति । ये पुनः स्वयमकृतऋण दाप्यन्ते लग्नाः, चलौ प्रतिभुवौ गृहीत्वा महीधरमातुला उक्ताः । श्रीधर- ते पुत्रपौत्रप्रपौत्राः त्रयः पुरुषाः । एतेष्वेव अप्रवृत्तिस्य कलान्तरं कस्मान्न प्रयच्छतः। तैश्चोत्तरदानाय स्वकीय- प्रवर्तन विषयो यो विधिवचनस्मृतिवाक्यार्थो न सिद्धजयपराजयदत्तनियोगो ब्राह्मणदुर्धरो नियुक्तः । तेन साधन विषयः। अतस्तदस्वयंकृतमपि संततिसंबन्धपूर्वचोक्तम् एते वणिजोऽस्माकं पूर्वजपारम्पर्येण मित्रस्थाने। क्रमागतम् । पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धतं तत्तेषामेव पुत्राणाम् । ये तेनाहं ब्रवीमि । किं न श्रतं भवद्भिरिति नारद- पौत्राः समानधर्मिणः ते स्वपैतामहं ऋणं दद्युरिति । वचनम् । 'दद्युः पैतामहं पौत्रास्तच्चतुर्थान्निवर्तत' इति । शब्दार्थव्याख्यानेऽप्यक्षुण्णस्त्वम् । यथोक्तं तच्चतुर्थान्निवतेन देवधरप्रपौत्रो महीधरश्चतुर्थो न ददाति । तथा च र्तते । तत्तस्मात्प्रपौत्रात्संततिक्रमायातविशोधितऋणयाज्ञवल्क्येनाप्युक्तम्- 'ऋणं लेख्यकृतं देयं पुरुषैस्त्रि-- संबन्धात्परतो निवर्तते । पञ्चमो न ददातीत्यर्थः । एवमर्थः भिरेव तु' । अत्रापि त्रय एव पुरुषा ऋणं प्रयच्छन्ति । चतुर्थपुरुषऋणदानस्य एकं साधन मिदम् । यच्च याशएतत्स्मार्तदुर्धरवचनमुपहस्य महाजनेन स्मृतिवाक्य- वल्क्येनोक्तं 'ऋणं लेख्यकृतं देयं पुरुषैस्त्रिभिरेव तु'। विषयविभागबाह्य स्मार्तदुर्धरस्य प्रतिबोधार्थ च त्रि- अयमपि विधिवचनवाक्यार्थः । अप्रवृत्तिप्रवर्तन विषय कालावधारितं दत्तसमस्तमहाजनानुमतिपरिणीतसक- एव । अतो येन कृतमृणं तदीयैः संततिपुरुषैरकृतमपि लशास्त्रपरमार्थो भट्टः स्मार्तशेखरो नाम प्राह । हे दुर्धर त्रिभिरेव दातव्यमिति । द्वितीयोऽयं प्रकारः । तथा भवान् स्मृतिशास्त्रवाक्यार्थविभागेषु न क्षुण्णः। न चापि च । इच्छन्ति पितरः पुत्रानिति । अत्र उत्तमर्णयोरेकशब्दार्थव्याख्याने । तदुभयमपि प्रतिपाद्यमेव । इह योगनिर्देशात् तृतीयः प्रकारः । तथा च वृद्धप्रपितामहोऽ. समस्तस्मृतिशास्त्रेष्वपि षड्विंशतिप्रकारो वाक्यार्थो । प्येतदाह । यदुक्तं'पूजनीयास्त्रयोऽतीता उपजीव्याभवति। तद्यथा-'विधिश्च नियमश्चैव परिसंख्या तथा- स्त्रयोग्रतः । एतत्पुरुषसंतानमृणयोः स्याच्चतुर्थके' ॥ ऽपरा । उत्सर्गश्चापवादश्च निषेधः प्रसवस्तथा ॥ समुच्चयो अयमुत्तमर्णयोश्चतुर्थपुरुषदापने चतुर्थः प्रकारः। यत्पुनविकल्पश्च यदङ्गाङ्गित्वमेव च। अर्थवादोऽनुवादश्च स्तच्चतुर्थान्निवर्तते इत्येके चतुर्थपुरुषादयः । पुरुषध्यवस्था लिङ्गदर्शनम् ॥ अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्या- शतमपि यावत् व्यवहारकस्य द्रव्यमदत्वा कश्चिदाधिं न्यस्य संनिधिः । अन्यथानुपपत्तिश्च तथाऽर्थापत्तिरेव न लभते । न निर्ऋणी कोऽपि भवति । तत्र चतुर्थस्य च ॥ भतार्थवाद औपम्यं गौणमुख्यार्थदर्शनम् । पुन- व्यवहार इत्ययं चतुर्थपुरुषऋणदापने पञ्चमः प्रकारः । रुक्तं निरासश्च न निर्बीजार्थवादता ॥ एवमाद्यास्तु अतो जड स्मार्तदुर्धर स्मृत्यर्था न व्याख्यायन्ते। अयथार्थवाक्यार्थाः स्मृतितन्त्रे प्रकीर्तिताः । जिज्ञासमानैः स्मृत्यर्थ | करणात् अज्ञानज नितपापं तत्तेषामुपतिष्ठते । अन्यच धेदितव्याः प्रयत्नतः ॥ विस्तरान् स्मृतिवाक्यार्थानेतान- | कुस्मार्तदुर्धर किमिदमपि त्वया न श्रुतम् 'रिक्थग्राही ज्ञाय तत्वतः । यस्मात्तत्वाभिमानी स्यात्शांभवीवोन्मुखः | ऋणं दद्याद्योषिद्ग्राहस्तथैव च । तथा 'यतो रिक्थमणं प्लवेत् । तत् दुर्द्धरत्वमेतेषां स्मृतिवाक्यानामक्षुण्णत्वा- ततः'। तथा च 'धनस्त्रीहारिपुत्राणामणभाग्यो धन द्वाह्यः। यथा शब्दार्थव्याख्यानेऽप्यक्षुण्णस्त्वम् । तथो- हरेत् । एष सामान्यपैतृकधनस्य विधिरुक्तः ।

Page #187

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
न लज्ज
यत्पुनरिदं श्रीधरसक्तमेव धनं दशसहस्रमात्रं स्प | रूपस्थितमेव तिष्ठति । तद्धि मासकलान्तरितमेव लञ्चोपचारलोभाच्छ्रीधरस्योद्दालितुमिच्छसि, सीत्युक्त्वा दुःस्मार्तदुर्धरस्यावसायः । अभा.३३-३७ प्राप्तव्यवहार एव ऋणप्रतिदाता गर्भस्थेः सदृशो ज्ञेय आमाद्वत्सराच्छिशुः । बाल आपोडशाद्वर्षात्पोगण्डखेति कथ्यते । परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरावृते ॥ अप्राप्तव्यवहारयेत्स्वतन्त्रोऽपि हि नर्णभाक् । स्वातन्त्र्यं हि स्मृतं ज्येष्ठे ज्यैष्ठयं गुणवयः कृतम् ॥
अत्र किल पितरि मृते पुत्रः स्वतन्त्रः स्यात्, स च ऋणभागपि संभवति । तन्निषेधार्थमाह । अप्राप्तव्यवहारो यावत्पोगण्ड इत्यर्थः । तावत्स्वतन्त्रोऽपि अक्षमत्वा दृणभाग् न संभवति । स्वतन्त्रत्वं ज्येष्ठे भवति । ज्येष्ठत्वं गुणैर्वयसा च कृतं भवतीति । अभा. ४२
ऋणानपाकरणनिन्दा
याच्यमानं न दद्याग्रहणं वाऽऽधिप्रतिग्रहम् ।
इत्यत्र द्रष्टव्यः ।
(१) ना. २२७ (ख) हि नर्ग (न वर्ग) नास्मृ४३१; शुनी. ४।७७९; अभा. ४२६ मिता. २/५०६ अप. २२५१ व्यक. १०४ उत्त. : १२० श्चेत् (श्च) पू. स्मृच. १६८ पू. १३५) उत. विर.५४ (अ) पू. सा. १२४ स्मृचवत्, उत्त; व्यचि. १०३ स्मृचवत्, उत्त.; विचि.१४ चेत् (ख) हि (च) पू. नृप्र. १०६ व्यत. २२२ चन्द्र.२० क्षेत् (तु) पि हि नर्म (न
।
1
तवर्ण) पू० : १७१ हि (च) उत्त; व्यसौ. ९४ स्मृचवत्, उत्त; व्यप्र. ९५ स्मृचवत्, उत्त. : २६३ स्मरणम् ; विता. ५१२ (=); राकौ . ३९७३ प्रका.८३ स्मृचवत्, उत्त; समु. ७२ स्मृचवत्, उत्त. : ८४ श्वेत् (स्तु) पू.; विष्य. २९ श्वेत् (१५)पि हि (पिन).
६९५
द्रव्यं वर्धते तावद्यावत्कोटिशतं भवेत् ॥ ततः कोटिशते पूर्ण वेष्टितस्तेन कर्मणा । अश्वः खरो वृषो दासो भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥
(१) अत्र याच्यमान ग्रहणं याच्यमानस्य ऋणादेरप्रतिदाने क्लेशातिशयप्रतिपादनार्थम् । न तु याच्यमानस्यैवाप्रतिदाने क्लेशो नान्यस्येत्यभिधानार्थमिति मन्तव्यम् । स्मृच. १६२ व्यप्र. २७७
(२) प्रतिग्रहः प्रतिश्रुतम् । तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान् त्रियते यदि । तपश्चैवानिहोत्रं च सर्व तद्धनिनां धनम् ॥
(१) नास्मृ. ४।७ दद्याद्यदृर्ण वा ssधि (दीयेत ऋणं वाऽचि दीयेत बापि तद्द्द्रव्यं (तद्धनं); स्मृच. १६२; पमा. २६२ वाऽऽधि (बाधिं ); नृप्र. १९; व्यप्र. २७७ वाss धि ( वापि ); व्यम. ८१ दृणं (दृणं) शेषं व्यप्रवत्; विता. ५०९ धदूर्ण वा15 वि यो ऋणं वापि प्रका. १५६ समु.८१.
य. का. ८८
(१) अत्राजन्माग्निहोत्रपालनमखण्डिततपःसमाचरणं चातिक निर्वाह्यते । द्वयमप्येतदपि महाफलम् । तच्च प्रभूतमपि पय इव ऋणिकैकचुलुक प्रवेशेन विनाशितम् । परिपाक फलस्याक्षमत्वं भवति । सर्वं च तद्धनिकस्यैव भवति, न ऋणिकस्येति ।
(१) विधि.२४ (-)। चन्द्र २०६विता.५११ (०) आठ भवेत्, परगमनं तु दुरुपपादमिति । (=); आष्ट (अ); विग्य. २९ अन्यस्थलादिनिर्देश: (पृ. ५६१-५६२)
अनपाकरणीयणम्
अभा. ३७ (२) तस्मादवश्यं दातव्यं ऋणमित्यदान निन्दया ऋणदानं विधीयते । न ह्यस्य सुकृतमन्यं गच्छति, आत्मनि समवेतत्वात् । काममेतस्माद् दोषानिष्कलं
नाभा. २१७
ने पुत्र पिता दद्यादद्यात्पुत्रस्तु पैतृकम् । कामक्रोधसुराद्यूतप्रातिभाव्यकृतं विना ।।
(१) अत्र पितुः पुत्रस्य परस्परमेकत्व संबन्धः समान
(१) नास्मृ. ४1८ ( कोटिशते तु संपूर्णे जायते तस्य वश्मेनि । नृणसंशोधनार्थाय दासो सम्मनि जन्मनि । ) सुच. १६२० ); स्मृच. पमा. २६२६ नृप्र. १९ दासो भवेज्जन्मनि जम्मनि (भृत्यः पशुर्वा जायते गृहे ); व्यम. २७७; व्यम. ८१३ विता. ५०९ उत्त.; प्रका. ९५३ समु. ८१.
(
(२) नासं. २०७ ऋणवान् म्रियते ( म्रियते चेदृणी) सर्व तत् (तत्सर्व); नास्मृ. ४1९; अभा. ३७; व्यक. १२१ सबै तत् प ( भवेत् विर. ५४ चाहिदोष (वाशिषी बा शेषं व्यकवत् पमा. २६१ नां धनम् (ने भवेत् ) सवि. २५२) श्रीवास्या चाझि) नां धनम् (नो भवेद) चन्द्र. १८ माझिहोत्री (अग्निहोत्री वा) शेर्पा द
(३) नासं. २१८ कृतं ( कृतार्); नास्ट. ४।१०; भभा. ३७१
अप. २१४७.

Page #188

६९६
व्यवहारकाण्डम्
एव । कः केन कृतं ऋणं दद्यादिति विशेष्यते । पुत्र- (१) इत्यत्र न केवलमीदृशं पुत्रकृतमेव पिता कृतमृणं पिता न दद्यात् । अत्र तावनिषेधः। 'दद्या- दद्यात्। कुटुम्बहेतोरुच्छिन्नं उद्यानकं गृहीत्वा व्ययित त्पुत्रस्तु पैतृकम्' इत्यत्र विधिः । किं तु एतदपि विक- तच्छिष्यादिभिरपि कृतं कुटुम्बिना दातव्यम् । तत्र शिष्यो त्यितम् । यत्कामान्धेन दासीसंबन्धे कृतम् । यत्पुत्र- विद्यार्थी । अन्तेवासी जल्पितकालावधिवासी शिष्यः । स्यैवोपरि क्रोधान्धेन कृतम् । तथा यत्सुरापानव्यसनान्धेन दासो गृहजातः क्रीतो वा । स्त्री पत्नी माता वा। वैयावृत्यकृतम् । तथा ययतव्यसनान्वेन कृतम् । तथा यत्परस्य कर । व्यावृत्तस्य भावो वैयावृत्यम् । तत्कर्तुं शीलमस्येति प्रतिभुवा स्थितेन कृतम् । एतावन्न दद्यात् । अभा.३७ वैयावृत्यकरः । व्यापारकारीत्यर्थः । एतैरपि कुटुम्बार्थे
(२) पुत्रसंबन्धि पुत्रेण कृतं ऋगं वक्ष्यमाणापवाद- कृतमणं कुटुम्बिना दातव्यमित्युक्तम्। अभा.३७ रहितमपि न पित्रा दातव्यम् । न पितुराभवति । पित्रा (२) शिष्यो वेदविद्यार्थी। शिल्यविद्यार्थी त्वन्तेवासी। कृतं पुत्रो दद्यात् , तद्रिक्थहरत्वात् तदधीनत्वाच्च पुत्रेण कुटुम्बहेतोः कुटुम्बार्थम् । उत्क्षितमसंनिधानादिना दांतव्यम् । अस्यापवाद:-कामकृतं दास्यादिभिः, स्वानुज्ञां विनाऽपि कृतमण कुटुम्बिनैव ऋगकर्तुः प्रवासक्रोधकृतं पुत्रादिद्वेषेण सह भार्या दिभिर्वा । नाभा.२१८ व्यसनाद्यभावेऽपि देयं कुटुम्बभरणस्य स्वकार्यत्वादि___ अनपाकरणीयर्णापवादः
त्यर्थः।
.. स्मृच.१७४ 'पितुरेव नियोगाद्वा कुटुम्बभरणाय वा।
: व्यापारकरः, उच्छन्नमुद्धारः। कृतं वा यहणं कृच्छ्रे दद्यात्पुत्रस्य तत्पिता॥
- विर.५५ ' (१) अथवा कुटुम्बभरणार्थ कृतं, अथवा क्वचि.. (४) एतैर्यत्कृतं कुटुम्बार्थे अवर्तमाने स्वामिनो वा दपि प्राणान्तिककृच्छे यत्कृतं, तत्पुत्रकृतमपि पिता परोक्षमुद्यतं गृहीतं न स्वाथ तत्स्वामिन। दातव्यं अप्रति. दद्यादित्युक्तम् ।
अभा.३७ विहितत्वात् , प्रतिविहिते तु स्वामिना वर्तमाने यद्विशे(२) अत्र च पूर्वत्र च पुत्रग्रहणं कुटुम्बोपलक्षणार्थम्। षार्थ पानभोजन विशेषप्रेक्षणादि निमित्तं कुटुम्बार्थेऽपि पितृग्रहणं चेह गृहप्रभोरुपलक्षणार्थम् । स्मृच.१७४ । गृहीतं, न दातव्यम् ।
xनाभा.२।१० (३) पितुरेव नियोगाद् , न मात्रादीनाम् । एव- ग्राहको यदि नष्टः स्यात्कुटुम्बे च कृतो व्ययः । शब्दोऽवस्थान्तरे मात्रादिनियोगाद् वा, कुटुम्बभरणाय दातव्यं ज्ञातिभिस्तस्य विभक्तैरपि तहणम् ॥ वा अनियोगादपि कृतं, कृच्छे वा यत्कृतं व्याधिराज- अत्रैतेषां नामोद्दिष्टानां मध्ये येन केनापि कुटुम्बार्थे कुलबन्दिग्राह निमित्त बालादीनां, तदपि दाप्यः । पूर्व- कृतमणं कुटुम्बप्रतीतं, स यदि देशान्तरं गतो रोगादिना स्यापवादोऽयम् ।
नाभा.१९ नष्टवान् , ततो व्यवहारकस्य तहणं ज्ञात्याद्यौर्विभक्तैरपि कुटुम्बार्थमस्वतन्त्रकृतमृणमपाकरणीयम् दातव्यमित्युक्तम् ।
अभा.३८ 'शिष्यान्तेवासिदासस्त्रीवैयावृत्यकरैश्च यत् ।
प्रोषितपित्रादिकृतमृणं विंशतिवर्षा दूर्ध्व देयम् । कुटुम्बहतोरुत्क्षिप्तं दातव्यं तत्कुटुम्बिना। नार्वाक् संवत्सरादिशापितरि प्रोषिते सुतः । *पमा. स्मृचगतम् ।
ऋणं दद्यात् पितृव्ये वा ज्येष्ठे भ्रातर्यथापि वा ।। (१) नासं.२९ दा (यत्); नास्मृ.४।११ द्वा: (१) इत्यत्र यानि कुटुम्बव्ययककृतादीनि ऋणानि (प.) कृतं वा यदूर्ण (ऋणं वा यत्कृत); अप.२१४६, व्यक.. *पमा., व्यप्र. स्मृचगतम् । x शेषं स्मृचगतम् । १२१ स्मृच.१७४; विर.५६ यद्वणं (यदि वा); पमा.२६९ तत् (तु); स्मृच.१७४ नास्मृवत् ; विर.५५ वृत्य (पृत्य) कृतं वा (कृतं तु); स्मृचि.१४॥ नृप्र.२०% ब्यप्र.२७३;
रुक्षिप्तं (रुच्छन्नं) तत् (तु);पमा.२६७ नास्मृवत् ; व्यप्र.२७२ व्यम.८३ उत्त.; विता.५०४ समु.८५ दा (च्च).
नास्मृवतःविता.५०२रुत्क्षिप्तं (स्तु कृतं)शेषं नास्मृवत् समु.८५ (२) नासं.२।१० रुक्षिप्तं दात (रुच्छिन्नं वोढ); नास्मृ.
नारमृवत्. (१) नास्मृ.४।१३; अभा.३८ ग्राहको (ग्राहो तु). १२ वैयावृस्य (प्रेष्यकृत्य); अभा.३७ रुक्षिप्तं (रुच्छिन्न)
(२) नासं.२।११७ नास्पृ.४।१४, अभा.३८ मिता. 1 २१५०, अप.२१५०, व्यक.११९, विर.५० विचि.२२%

Page #189

ऋणादानम् - ऋणप्रतिदानम्
शेषादिभिरपि कृतानि विभक्तदायादेरपि व्यवहारकाणां निर्विकल्पं दातव्यान्येवेति । तत्कथमपि तेषु कालहरणं नास्ति । यदा पुनः व्यवहारकश्च सपादिकसार्धकद्विगुणादिलाभं प्रतिपद्यते । तद्गृहीतद्रव्येण भाण्डमायोगस्थितः (१) पिता वा पितृव्यो वा ज्येष्ठो भ्राता वा जलवर्त्मना स्थलवर्त्मना वा दूरे देशान्तरगतो भवति । न चागच्छति जीवमानश्च श्रूयते । अस्मिन्विषये 'नार्वा विंशतिमाद्वर्षात्पितरि प्रोषिते सुतः' इत्यादिकं सार्थकम्··· ।
अभा. ३८
(२) अविभक्तेन पित्रा पितृव्येण ज्येष्ठ भ्रात्रा वा यहणं कृतं तन्नैयायिकं सत् तस्मिन्प्रोषिते पुत्रादिना विंशतिवर्षानन्तरं देयमिति रत्नाकराद्यर्थः । स्मृतिसारकृतस्तु विभक्तेन पित्रादिना यत्स्वार्थमृणं कृतं तस्मि प्रोषिते पुत्रादिना देयं तत्रैव कालनियमः । न त्वविभक्तेन कुटुम्बार्थकृतेऽपि । तत्र च तस्यापि ऋणिकत्वात् । एकच्छायातुल्यमेव एवं वाक्यमदृष्टार्थं न भवति । अतो यत्रैव बलादेव दानमृणग्रहणनिमित्ततां विनाऽपि तत्रैव वाक्ये न कालविधिः । कुटुम्बार्थकृतं त्वर्वागेव देयम् । याज्ञवल्क्यस्यैव वचनात् । तदाह - ' अविभक्तैः कुटुम्बार्थे यहणं तु कृतं भवेत् । दद्युस्तदृक्थिनः प्रेते प्रोषिते वा कुटुम्बिनि ॥ न चात्रापि कालप्रतीक्षा मानाभावात् । किं तु विभक्तस्यैव सेत्याहुः । विचि२३
(३) विंशत्याः पूरणाद् विंशात् संवत्सरादर्वाक् पितरि देशान्तरं गते पितृव्ये वा ज्येष्ठे वा भ्रातरि सुतः कनीयान् भ्राता भ्रातृव्यो वा न दद्यात् । अर्थादूर्ध्वं दद्यात् । ज्येष्ठग्रहणात् कनीयसि नास्ति प्रसङ्गः । इयन्तं कालमन्त्रत्वान्नष्टेऽसौ । Xनाभा. २।१०
६९७
दाप्यः परर्णमेकोऽपि जीवत्स्ववियुतैः कृतम् । प्रेतेषु न तु तत्पुत्रः परण दातुमर्हति ॥
) अत्राऽयं श्लोको मुनिहृदयान्तर्गतगूढ भावार्थदुरवबोधः । स्फुटान्धक एव इव वा । आध्याहार्य विषयविभागं उद्दिश्य स्फुटीक्रियते । अयं श्लोकः सामान्यग्राहकप्रतिभूविषये द्रष्टव्यः । बहुभिरेककालकृतैः सामान्यग्राहकैः भूत्वा यदृणं कृतं भवति तेषु बहुष्वपि अक्षमेषु जीवत्सु यो द्रव्यदानक्षमः स धनिकेन शोध्यो दाप्यः । परर्णमप्यसाविति । तथा चोक्तमेव नवविधप्रतिभूप्रकरणे सामान्य ग्राहकपत्रे वचनमिदम् । 'ये जीवन्ति मृतानां हि ये श्रेष्ठा जीविनामपि । धनी तान् स्वेच्छयादत्ते जीवच्छ्रेष्ठानुगामिनः ॥ इति ।
एकच्छायाश्रितजीवदजीवत्कृतणीपाकरणविचारः व्याधितोन्मत्तवृद्धानां तथा दीर्घप्रवासिनाम् । ऋणमेवंविधं पुत्रो जीवतामपि दापयेत् ॥
* चन्द्र. विचि. व्याख्यानोद्धृतस्मृतिसारव्याख्याने गतम् । x व्यप्र नाभागतम् ।
स्मृचि. १३ व्येवा (व्ये च); नृप्र. २०पि वा (पिच); चन्द्र. १९ व्यप्र. २६५; व्यम. ८२ स्मृचिवत्; विता. ५१० ५११ व्ये (यो) ज्येष्ठ भ्रातर्य ( ज्येष्ठो भ्राता ह्य); सेतु. २५; समु. ८४; विव्य. २८.
(१) Vulg. नास्मृ. ४।१४ इत्यस्परिष्टात् ।
दाप्यः परर्णमेकोऽपीत्यस्य श्लोकस्य यथार्थ व्याख्यानं विधिवचनविषयं चेति । उत्तरार्धे तु निषेधविषयं व्याख्यायते । प्रेतेषु तेषु सामान्य ग्राहकेषु लोकान्तरीभूतेषु यथा पिता तथा तत्पुत्रोऽपि न परणे दातुमर्हति । स्वकीयांशमात्रमेव ददद्विशुद्धयतीत्युक्तम् । अभा. ३८
अस्यायमर्थः। सामान्यग्राहकत्वाधिकृतैर्बहुभिः कृतमृणं यत् तत्तेषु जीवत्सु एकोऽपि परकीयमृणं दापयितव्यः, मृतेषु तेषु न तदीयपुत्रः परण दातुमर्हति । अभा. ५५
(२) अवियुतैः एकच्छायाश्रितैः यदृणं कृतं तदेकोऽपि जीवन् सर्वे दाप्यः । सर्वेषु तु एकच्छायावत्सु ऋणिकेषु मृतेषु तत्पुत्रा अंशकल्पनया दातुमर्हन्ति न विर.५२ त्वेक एव सर्वं दातुमर्हतीत्यर्थः । (३) प्रोषिते पितरि पुत्रो न दद्यादित्युक्तम् । तस्य विशेष उच्यते - विंशतेरर्वागपि ग्रामनगर विषय समूहैस्तदर्थ नियुक्तैरुद्यतमृणं वयं दातार इति साधारणेनैकोऽपि दृष्टो दाप्यो जीवतां मध्ये । असान्निध्ये तेषां पुत्रा अपि दाप्याः। मृते पुत्रप्रतिषेधात् सर्वेषु तु मृतेषु न पुत्रा दाप्याः, यदर्थं तदुद्यतं त एव दाप्याः, अनभिज्ञत्वात् पुत्राणाम् । जीवत्सु त्वागतास्ते चोन्मोच
(१) नासं. २।१२ वियुतै: (धिकृतैः) न तु ( तु न ); नास्मृ. ४|१५; अभा. ३८,५५ नासंवत् व्यक. १२० प्रेते (मृते); विर.५२ एको (को) त्स्व (न) प्रेतेषु न तु (मृतेषु तु न ); विचि. २४ त्ववि (नपि ) शेषं विरवत् ; समु. ७८ प्रेतेषु
(मृतेषु तु न मनुः.

Page #190

व्यवहारकाण्डम्
यिष्यन्ति । अथवा तथैवाधिकृतैः कुतमृणं साधारणं (१) अत्र या स्त्री विधवीभता अपुत्रा च । तत्र भवितेति तदस्येयद् अस्येय दिति तदेकोऽपि दृष्टः समर्थों यदि पत्या म्रियमाणेन निरूपिता ततः पतिकृतमृणं वा दाप्यः । जीवत्सु तेषु केषुचिन्मृतेषु केषुचिज्जीवत्सु दद्यात् । अथवा सैव रिक्थग्राहिणी ऋणं दद्यात् । न मृतपुत्रा दाप्याः। सर्वेषु तु मृतेषु न पुत्राणां प्रसङ्गः, अथवा तस्या अयोग्यत्वात् दायादा रिक्थं गृह्णन्ति । उपेक्षितत्वात् । अथवा तटाकारामदेवकुलवाणिज्याद्यर्थेन ततो य एव रिक्थं गृह्णाति स एव ऋणं ददाति । यतो प्रघाजितेनाधिकृतस्तथैवोद्यतमणं जीवत्सु तेष्वेको दाप्यः, रिक्थं संचरति तत ऋणमपीत्युक्तम् । अभा.३९ तथा गृहीतत्वात् , कार्यस्य च साधारणत्वात् । मृतेषु (२) अपुत्राऽविद्यमानपुत्रा पत्या मुमूर्षुणा नियुक्ता तेषु न तत्पुत्रः परकीयं ऋणं दद्यात् । यद्यपि साधारणं, या सा पतिकृतं दद्यात् । अपुत्रेति वचनात् न सपुत्रा । तथापि यावत् पितुराभवति तावत् दद्यात् । विवेच्य विधवेति वचनान्न देवरादिसमाश्रिता । नियुक्तेति तु गृहीते प्रसङ्ग एव नास्ति परर्णदाने । नाभा.२।१२ वचनान्नानियुक्ता । मुमूर्षुणेति वचनान्न स्वस्थेन दास्यादि
पतिपुत्रकृतर्णस्य स्त्रीणां प्रतिदातृत्वविचारः प्रसक्तेन वा । पतिधनेऽसत्येतत् । सति तु यस्तस्य ने स्त्री पतिकृतं दद्याहणं पत्रकृतं तथा। रिक्थमादद्यात् , स दद्यात् । अभावे रिक्थभाजो, राज्ञा अभ्युपेताहते यद्वा सह पत्या कृतं भवेत् ॥ ग्राह्यत्वाद् रिक्थस्य, राजा दद्यात् । . नाभा.२।१४ (१) अत्र स्त्री अभ्युपेताहत इति । स्वयं प्रतिपन्नं
भार्याकृतांपाकरणविचारः . .. विना पुत्रकृतमृणं न दद्यात् । प्रतिपन्नं तु दद्यादित्यर्थः। न च भार्याकृतमृणं पत्युर्वाऽपि कथं भवेत् । तथा सह पत्या कृतं विना पतिकृतमपि न दद्यात् । आपत्कृतादृते पुंसां कुटुम्बार्थो हि दुस्तरः ॥ स्त्रीसहकृतं तु दद्यादित्यर्थ इत्युक्तम् । अभा.३८ (१) अत्र भार्याकृतमृणं पत्युन संबध्यते । आप.
(२) स्त्री पतिकृतमृणं स्वधनान्न दद्यात्, 'यतो कृताहत इति । पतिपुत्रदुहित्रादिकुटुम्बस्य आपदुद्धरिक्थमित्युत्तरत्र वचनात् पत्युः स्वाद् देयमेव । रणार्थ तु पत्नीकृतमपि ऋणं कुटुम्बपतिर्दद्यात् । यतः किमेष एवोत्सर्गः । अभ्युपेतादृते । जीवति पत्यावहं कुटुम्बार्थो हि दुस्तरः । आपत्काले तु संप्राते दूरव्यवहिदात्रीत्यभ्युपेतं दातव्यमेव । यद्वा पत्या सह कृतमुभा- तस्य भर्तुः...प्राप्यमिति ।
*अभा.३९ भ्यामर्थितम् । पुत्रकृतस्याप्येषेव गतिः। नाभा.२।१३ (२) आभवेदिति देयं भवेदित्यर्थः। व्यक.१२२ दद्यादपुत्रा विधवा नियुक्ता वा मुमूर्षुणा। -- यो वा तद्रिक्थमादत्ते यतो रिक्थमृणं ततः॥ * स्मृच. अभावद्भावः ।
* जॉलिना 'दद्यादपुत्रा विधवा' इत्यस्य व्याख्याग्रन्थः रिक्थमृणं ततः); व्यप्र.२७४ स्मृचवत् बाल.२०४६ अस्मिन् श्लोकव्याख्याने मूलपुस्तकानुसारेण पुनः संगृहीतो- २।४९ व्यकवत् ; समु.८६ यो (या) शेष स्मृचवत् . ऽस्माभिर्नोध्दृतः ।
(१) नासं.२।१५ पत्यु...त् (कथंचित् पत्युराभवेत्) (१) नासं.२।१३ भवेत् (तथा); नास्मृ.४।१६, अभा. दु (वि); नास्मृ.४।१८ अभा.३९; अप.२१४८ ३८ मेधा.८।४; व्यक.१२२; स्मृच.१७६; विचि.२९ पत्यु ...त् (कथंचित् पत्युराभवेत्) पुंसां. (पुंसः); व्यक.१२२ पू., वीमि.२।४९ पृ., व्यप्र.२७३ पू., बाल.२१४६ :
अपवत् ; स्मृच.१७५ पूर्वार्धे (न भार्यया कृतमृणं कथंचित् २।४९ ; सेतु.३० पृ.; समु.८६ उत्तरार्धे (अभ्यु-।
पत्युरावहेत् ); विर.५९ (=) अपवत् ; विचि.२८ पूर्वार्धे पेतादृते त्वष धर्मः प्रोक्तो मनोषिभिः); विव्य.३० पू. (न भार्यया कृतमृणं कथंचियत्पुरा भवेत् )त्कृता (त्काला) पुंसां
(२) नासं.२।१४ दपु (त्त्वपु) क्ता वा (क्ता या) दत्ते (दद्याद् ); (पुंसः); चन्द्र.२४ (आपत्कालकृतादृते) एतावदेव; व्यप्र.२७४ नास्मृ.४।१७ पुत्रा (पत्र); अभा.३९; व्यक.१२२ क्ता वा पत्यु ... त् (कथंचित् पत्युराभवेत् ) कात्यायनः; विता.५०५ (क्ता या) दत्ते (दद्यात् ); स्मृच.१७७ पुत्रा (पुत्र) दत्ते नासंवत् । सेतु.२९ पूर्वाधे (न भार्यया कृतमृणं कथंचित् (दद्यात्); विर.६१ उत्तराचे (यो वा तदृक्थमादद्याद्दद्यात्तस्य ऋण पत्युराभवेत् ) शेष विधिवत् । समु.८५ स्मृचवत्: विग्य, च सः); पमा.२७० उत्तरार्धे (या सा तद्रिक्थमादद्याद्यतो ] ३० अपवत्

Page #191

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
६९९
(३) आपन्ने कुटुम्बे तदभ्युद्धरणार्थं तत्कृतं दात- | (१) अत्र या स्त्री विधवा पुत्रवती च क्रमागतग्यम् । यस्मात् पुंसां कुटुम्बभरणार्थी हि विस्तरः सर्वः । स्त्रीधनवती च कामान्धा पुत्रमुत्सृज्य त्यक्त्वा अन्यं प्रयास: पुरुषेण कर्तव्यः । नाभा. २१५ | भर्तारमाश्रयेत्, स्त्रीधन स्वकीय सहिताऽपि । तस्या यत्स्त्रीवर्गविशेषेषु स्त्रीकृतमृणं पत्या अपाकरणीयम् धनं तत्सोऽन्य एव भर्ता गृह्णीयान्न पुत्राः । या पुनअभ्यत्र रजकव्याधगोपशौण्डिकयोषिताम् । र्निःस्वा स्त्रीधनरहिता भर्तृधनसहिताऽन्यं याति तद्धनतेषां तत्प्रत्यया वृत्तिः कुटुम्बं च तदाश्रयम् ॥ मन्यो भर्ता न लभते । तस्य पितृधनस्य पुत्रः (१) अत्र रजक : प्रसिद्धः । शौण्डिको वरटः । स्वामीति । अभा. ३० एतेषां रजकादीनां स्त्रीप्रत्ययमेव लोकसंव्यवहारो वर्तनं जीवनं च । कुटुम्बमपि तदीयस्त्रीसमाश्रयमेव । एतेषां स्त्रीभिः कृतमृगं कुटुम्बार्थे कृतं, आपत्कृतं विना, नित्यमेव रजकादयः पतयः निर्विकल्पं दद्युरिति ।
(२) ऋणी स्त्रीहारी ।
अप. २।५१
स्मृच. १७४
(३) अन्यं मातुलादिकम् । (४) यदि पुत्रं परित्यज्य समस्तपूर्वधनशून्या पुरुषान्तरमाश्रयेत् तत्पतिकृतमृणं पुत्र एव दद्यादित्यर्थः । विर. ६५
(५) स्त्रिया ऋणदानप्रतिषेधार्थमिदमुच्यते । पुत्रवती या नारी पुत्रमुत्सृज्यानिच्छया पुत्रस्यान्यं पतिमाश्रयेत् तस्याः स्वं धनं हरेत् सर्वम् । सर्वग्रहणं षड्विधस्याप्युपसंग्रहणार्थम् । एवशब्दान्नर्णीति गम्यते । ततश्च सा निःस्वैव भवति तस्यै दत्तं हीयते, तस्मान्न दातव्यमिति विधिः । अथवा यद्यन्यमाश्रयेत्, धनं सर्व पुत्राय दत्वा शरीरमात्रेणाश्रयेत् । निःस्वायाः यः पतिः स न तस्या धनं लभते । यत् तया कृतमृणं स एव तद् दद्यान्न पुत्र इति । नाभा. २।१७
1
स्मृच. १७५ (३) एवमन्यत्रापि यत्र प्राधान्यं स्त्रीणां तत्र तथैव न तु जात्यादरः कार्यः । तत्र योषिदेव सर्वमनुसंधत्ते । पुरुषोऽश एव । इदं तु प्रपञ्चमात्रं कुटुम्बार्थं ब्राह्मणादिस्त्रीकृतस्यापि कुटुम्बिदेयत्वादिति । विचि. २८
(६) मातुर्दोंस्थ्येऽपि निर्धनायास्तस्या ऋणं पुत्रेण दातव्यमित्याह – पुत्रिणी तु समुत्सृज्येति । अन्यं भर्तारमिति शेषः ।
व्यप्र. २७५ (७) इदं तु रिक्थग्राहपुत्रपरम् । व्यम. ८४ (८) अन्यः जारः । विता. ५०६ या तु सप्रधनैव स्त्री सापत्या चान्यमाश्रयेत् । सोऽस्या दद्यादृणं भर्तुरुत्सृजेद्वा तथैव ताम् ।।
अभा. ३९
(२) तेषां रजकादीनाम् । तत्प्रत्यया वृत्तिः योषिदधीनं वर्तन मित्यर्थः । तेनानापदि कृतमकुटुम्बार्थ कृतमपि पतिभिर्देयमित्यभिप्रायः । रजकादिग्रहणं योषिदधीनवृत्तीनां तैलिकशैलूषादीनामुपलक्षणार्थम् ।
(४) स्त्रीकृतं पतिर्न दद्यादित्युक्तं तस्यायमपवादः । रजकव्याधगोपशौण्डिकानां योषितो रजकव्याधगोप शौण्डिकयोषितः । एताभिः कृतं दद्यात् पतिः । अत्र कारणमाह — तेषां तत्प्रत्यया वृत्तिः । तत्प्रत्ययः प्रत्ययो यस्याः सा तत्प्रत्यया वृत्तिः ।
नाभा. २११६
स्त्रीहारिरिक्थहारिपुत्रादीनामृणप्रतिदातृत्वविचारः त्रिणी तु समुत्सृज्य पुत्रं स्त्री याऽन्यमाश्रयेत् । तस्या ऋणं हरेत्सर्वं निस्वायाः पुत्र एव तु ॥
(१) नासं. २।१६ पिताम् (षितः); नास्मृ. ४।१९; अभा. ३९ अन्यत्र रजक (पतिर्दद्याद्रज); विश्व. २।५० उत्त; अप. २०४८; व्यक. १२२ तत्प्रत्यया ( तु तत्परा ); स्मृच. १७५१ विचि. २८ तत्प्रत्यया ( च तत्परा); व्यप्र. २७४ व्यकबद, कात्यायन:; विता.५०५ व्याधगोपशौण्डिक (व्याधोपशौण्डिकादि); समु.८६; विव्य. ३० विचिवत् .
(२) नासं. २।१७ ऋणं ( रिक्थं); नास्मृ. ४।२० ऋणं
(द्रव्यं) त्सर्वं (त्सोऽन्यो); अभा. ३९ नास्मृवत्; अप. २।५१ तु (च) ऋणं (ऋणी); व्यक. १२४ ऋणं ( धनं); स्मृच. १७४; विर.६५ स्त्री याऽन्यमाश्रयेत् ( या स्त्र्यन्यमाश्रिता) तु (च); सवि. २६३ ऋणं (द्रव्यं); व्यप्र. २७५; व्यम. ८४६ विना. ५०५-५०६ त्सर्वं (त्सैव) तु (च); समु.८६.
(१) नासं. २।१८ तु (च); नास्मृ. ४।२१; मिता. २।५१ चान्य ( वान्य); अप. २।५१; स्मृच. १७३ तु सप्रध (पुन: सध); विर. ६५;
अभा. ३९६ व्यक. १२४; पमा २७५

Page #192

व्यवहारकाण्डम्
(१) अत्र या तु स्त्री विधवा बालपुत्रवती च । (२) तत्र स्त्रियमुपैतीत्यस्य यथाश्रुतार्थपरत्वे नियुक्तभर्तृसक्तधनसहिता चान्यं भर्तारमानयेत् । सोऽन्य एव दारयोरपि ऋणभागित्वमिति प्रागुक्तविरोधः स्त्रीग्राहपरत्वे भर्ता तदीयपूर्वभर्तकृतमृणं दद्यात् । प्रधनकादितदीय- पौनरुक्त्यमिति शङ्क्यम् । उच्यते । धनग्राहयोषिदग्राहपरिग्रहप्रतिपादितत्वात् । अथ ऋणिकस्य बहुत्वात् पुष्य- विहीनस्य योषिदुपभोक्ताऽपि ऋणभागिति प्रतिपादनार्थ माणं न पश्यत्यन्यो भर्ता ततस्तां तथैवाविनाशितप्रधन- वचनमारब्धमिति न संकटं किंचित् । स्मृच.१७३ कामुत्सृजन्विशुध्यति । धनिक एव तत्प्रतिगृह्णाति । । (३) इदमपि नारदीयवचनं कात्यायनोक्तशौण्डिका*अभा.३९ दिविषयं नेतव्यम् ।
विर.६३ (२) प्रकृष्टेन धनेन सह वर्तते इति सप्रधना । बहु- धनस्त्रीहारिपुत्राणामृणभाग्यो धनं हरेत् । धनेति यावत् ।
मिता.२।५१ । पुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनोः स्त्रीहारी धनिपुत्रयोः । (३) या स्त्री सधना सबालतनया च रक्षार्थ (१) अत्र यस्य पुरुषस्य ऋणयुक्तस्य मृतस्य धनं मातुलादिकमाश्रयेत् । स चाश्रयभूतो मातुलादिर्भर्तृकृतण दायादैराक्रम्य गृहीतम् । पत्नी च निर्धना पुत्रमप्युदापयेत् । यदि तु स दातुं नेच्छति तदा सधनां त्सृज्य अन्यस्य गृहे प्रविष्टा । पुत्रोऽपि धनमातृविहीनः सतनयां त्यजेत् इति । स्मृच.१७३-१७४ | केवल स्तिष्ठति । तदा व्यवहारकस्त्रयाणां मध्ये विधृत्य
(४) इति तत् आश्रितभर्नादिविषयम् । पमा.२७५ कस्य धनं गृह्णातु । केन च तद्दातव्यमिति । अस्या
(५) कीदृशस्य योषिद्ग्राहस्यर्णदानेऽधिकार इत्य- र्थस्य निगमार्थमेतदुक्तम् । एषां मध्येऽपि ऋणभाग्यो पेक्षिते-या तु सप्रधनैवेति । व्यप्र.२६९ धनं हरेत् । धनस्य प्राधान्यात् । धनग्राही ऋणं अधनस्य ह्यपुत्रस्य मृतस्योपैति यः स्त्रियम् । दद्यात् । तस्मिन्विद्यमाने नान्यः कश्चिदिति । यस्य तु ऋणं वोदुः स भजते तदेवास्य धनं स्मृतम् ।। सऋणस्य मृतस्य पुरुषस्य धनस्याभावान धनहारी
(१) यः यस्य तु पुरुषस्य ऋणयुक्तस्य च अपुत्रस्य कश्चिजातः । स्त्रिया अप्यभावान्न स्त्रीहारी कश्चिदस्ति । च स्त्रियमुपैति गृह्णाति, स तत्पत्नीपरिग्रहमात्रसंग्रहा- पितृमातृधनवर्जितः पुत्रः केवलस्तिष्ठति । तदा असतोः दपि प्रथमपतिकृतमृणं दद्यात् । यतस्तदेव तस्य रिक्थं, स्त्रीहारिधनहारिणोः पुत्र एव बीजसंभवसंबन्धात्पितृकृत'यतो रिक्थमृणं ततः' इति न्यायात् । +अभा.४० ' मृणं प्रयच्छति इति । यस्य तु धनस्य हारी न कश्चि____ * विर. अभागतम् । + नाभा. अभागतम् ।
दस्ति । न पुत्रो विद्यते । पल्येव धनपुत्रविहीनाऽन्यस्य. मितावत् ; सवि.२६१ सप्रधनैव स्त्री (सप्तदिनेनैव) चान्य (वान्य) | गृहे प्रविष्टा । तदा धनहारिपुत्रयोरसतोरविद्यमानयोः सोऽस्या (सा वा); व्यप्र.२६९ मितावत् ; व्यउ.७९ उत्त., । स्त्रीहारी ऋणं दद्यादिति । त्रयाणामपि धनस्त्रीहारिस्मृत्यन्तरम् ; व्यम.८३, विता.३०९ सापत्या चा (साप- | पुत्राणां समुदितानामपि मध्ये येन ऋणं देयं तद्दर्शितम् । न्याच्चा) उत्तरार्धे (ऋणं पतिकृतं दद्याद्विसृजेद्वा तथैव ताम् ): तथा द्वयोरभावे एकैकेन येन ऋणं देयं तदपि ५१९ मितावत् ; समु.८५ स्मृचवत् .
सग्रन्थपाठं दर्शितम् । यस्य पुनः धनस्त्रीहारिपुत्राणां (१) नासं.२।१९ वास्य (तस्य); नास्मृ.४।२२ उत्तराधे
मध्ये एकैकस्य वस्तुत अभावः द्वयोयोस्तु विद्यमान(स आभजेदृणं वोढुः सैव तस्य धनं यतः); अभा.३९.४० उत्तराधे (स आभजेद्धनं वोढुः तदेवास्य धनं यतः); मिता. (१) नासं.२।२०; नास्मृ.४।२३; अभा.३७ पू.:४० २।५१ तदेवास्य (सैव चास्य); अप.२।५१; व्यक.१२३; | मिता.२।५१; अप.२१५१; व्यक.१२३, मभा.१२।३७ स्मृच.१७३, विर.६२; पमा.२७५ मितावत् ; विचि.२९; धनिपु (धन); स्मृच.१७२ हारी (हारि); विर.६३, पमा. स्मृचि.१४ स्मृतम् (यतः); सवि.२६१ तदेवास्य (नैव २७६; दीक.३६ स्मृचवत् ; विचि.२६, सवि.२६२ उत्तचान्य); व्यप्र.२६८ : २७१ मितावत् ; व्यउ.७९ वोदुः राधे (पुत्रोऽसुतः स्त्रीधनिनोः स्त्रीहारिधनपुत्रयोः); चन्द्र.२३; (चोदुः) शेषं मितावत् ; विता.५१९-५२० तदेवास्य (सैव व्यप्र.२६७ : २७०-२७१; व्यउ ७९; व्यम.८३, विता. तस्य); समु.८५, विव्य.३..
५२० समु.८५, विव्य.१९.

Page #193

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७०१ त्वमस्ति । तत्राक्षरैरनुक्तोऽपि निगमोऽर्थापत्तितारतम्या- | विष्णुवचनेन पक्षद्वयमुक्तम् । सपुत्रस्य धनहारिरहितस्य दवगन्तव्यः । तथाहि यस्य पुत्रः धनहारी च विद्येते ऋणं स्त्रीहारी दद्यात् । अपुत्रस्य वा धनहारिरहित. स्त्रीहारी नास्ति तत्रापि धनहारिपुत्रयोर्द्वयोरपि विद्य- स्येति । तत्र द्वितीयः पक्षः स्त्रीहारी धनपुत्रयोरित्यनेमानयोः धनप्राधान्याद्धनग्राही ऋणं दद्यात् । यथात्र नोक्तः । धनहारिपुत्रयोरसतोः स्त्रीहारी ऋणभागिति धनहारिस्त्रीहारिणोईयोरपि विद्यमानयोः धनहारी एव द्वितीयपक्षसमानत्वात् । वचनान्तरेण प्राक्प्रतिपादिऋणं दद्यादित्युक्तम् । यस्य पुनर्निर्धनत्वाद्धनं नास्ति । तोऽर्थः प्रथमपक्ष एव । अतो न तेन सह द्वितीयपक्षपुत्रः स्त्रीहारी च विद्यते । तदा तयोः स्त्रीहारिपुत्रयो- स्येवास्यापि विरोधः । विकल्पितत्वात् । 'पुत्रोऽसतोः योर्मध्ये केन ऋणं देयमित्यत्रापि अर्थापत्तितारतम्या- स्त्रीधनिनोः' इत्यनेन सपुत्रस्य स्त्रीहारिधनहारिरहितस्य पेक्षया । यदि रूपयौवनसंपन्ना काममदोद्धता प्रधाना- ऋण दायानहः पुत्रो दद्यादित्युक्तम् । 'पुत्रोऽनन्याभिमता च स्त्री तदा ‘तस्य स्त्रीहारी ऋणं दद्यात् । श्रित' इति वचनेन तुल्यार्थत्वात् । एवं च न प्राक्प्रतियतस्तदेव तस्य धनमित्युक्तमेव । अथवा सापि स्त्री पादितेन स्वोक्तेन विरोध इति युक्तमुक्तं नारदेन । निभाग्या कर्मकारित्वग्रासमात्रभोजना ततः पुत्रो
स्मृच.१७२ ऽसतोः स्त्रीधनिनोरिति न्यायात् पुत्र एव ऋणं दद्यात् । (५) धनेति । व्यसनग्रस्ते द्रविणाहेऽपि पुत्रे सति धनइति विस्फुटीकृतमिदम् ।
अभा.४० ग्राहक ऋणं दाप्य इत्यर्थः । स्त्रीधनिनोरिति समस्तादि नि(२) धनस्त्रीहारिपुत्राणां समवाये यो धनं हरेत्स प्रयत्यः । तेन व्यसनादियुतोऽपि पुत्रोऽसति स्त्रीहारिणि * ऋणभाक् । पुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनोः । स्त्री च धनं च धनहारिणि च दद्यात् । स्त्रीहारी धनहारिणि योग्यपुत्रे स्त्रीधने ते विद्यते ययोस्तौ स्त्रीधनिनौ तयोः स्त्रीधनिनोर- चासति दद्यात् । अतो धनग्राहिणि सति द्वयोर्न देयम् । सतोः पुत्र एव ऋणभाक् भवति । धनिपुत्रयोरसतोः अयोग्ये च पुत्रेऽसति धनहारिणि स्त्रीहारी दद्यात । स्त्रीहार्यवर्णभाक् । स्त्रीहार्यभावे पुत्र ऋणभाक् पुत्राभावे
विचि.२६ स्त्रीहारीति विरोधप्रतिभासपरिहारः पूर्ववत् ।
(६) धनं च स्त्री च धनस्त्रियौ ते हर्तुं शीलं ययोस्तौ
xमिता.२।५१ धनस्त्रीहारिणौ, तौ च पुत्रश्च धनस्त्रीहारिपुत्राः तेषामिति .." (३) 'स्त्रीहारी धनिपुत्रयोरित्यत्रासतोरित्यनुषङ्गः । निर्धारणा षष्ठी। तेषां मध्ये यो धनं हरेत् स ऋणं दद्यात्, स्त्रीहारिपुत्रयोस्तु विद्यमानयोर्बाले व्यसनाभिभूते द्रवि- यस्य तद् धनम् । असतोः स्त्रीधनिनोः पुत्रो दद्यात् । णानहें ऋणदानासमर्थे पुत्रे स्त्रीहारी ऋणं दद्यादि- 'न स्त्री पतिकृतं दद्यात्' इति प्रतिषेधात् स्त्री विद्यमानापि त्यर्थः । यदा तु निरुपद्रवो द्रविणाहो धुर्यश्च पुत्रो भवति न प्रसक्ता । तस्यां सत्यामपि पुत्र एव दाता । पुत्रेतदा स एव ऋणभाक् न स्त्रीहारी इत्यर्थः। +व्यक.१२३ ऽसति स्त्रीहारीति वचनात् स्त्रीहारिण्यसति पुत्र इत्ययमों
(४) स्त्रीग्राहधनग्राहयोरभावे दायानहः पुत्र ऋण- न संभवति । तस्मान्न मुमूर्षुणा नियुक्ता, रजकादिस्त्री भागित्यर्थः। यत्पुनस्तेनैवानन्तरमुक्तं 'स्त्रीहारी धनपुत्रयोः' च । तस्यामसत्यां धनहारिणि चेत्यर्थः । तस्यां हि विद्यइति तदयुक्तमिव प्रतिभाति । धनहारिमात्राभावे मानायां तदधीनत्वात् कुटुम्बस्य सैव दद्यात्, न पुत्रः । स्त्रीहारी ऋणभागिति वचनान्तरेण प्राक्प्रतिपादितार्थवि- धनिपुत्रयोरसतोः स्त्रीहारीति पूर्वस्य विषयः प्रदर्शितः । रोधात् । पुत्रस्य स्त्रीहारिराहित्ये ऋणभाक्त्त्वमिति स्वोक्तेन अथवा (धन) स्त्रीहारिपुत्राणामृणभाक् पुत्रः स्त्रीधनिनो. विरोधाच्च । सत्यमस्ति विरोधः । तथापि विषयभेदाद- श्च यो धनं हरेत् , असतोर्धनिपुत्रयोः स्त्रीहारी चेत्ययमों सावपि गच्छति । तथाहि विधनस्य स्त्रीग्राहीति। व्यवहितकल्पनया नेयः।। नाभा.।२०
xशेष - रिक्थग्राह ऋणं दाप्यः । इति याशवल्क्यवचने (७) स्त्रीधनिनोरसतोः पुत्र एव ऋणभागित्यन्वयः । (पृ. ६८७) द्रष्टव्यम् । पमा., व्यम., विता. मितागतम् । + विर. व्यकगतम् ।
* चन्द्र, विचिगतम् ।

Page #194

७०३
स्त्री च धनं च स्त्रीधने तद्वतो: स्त्रीधनहारिणोरित्यर्थः । अत्र स्त्रीहारी धनिपुत्रयोरिति पुत्राभावे बोधिग्राहस्यर्ण दायित्वाभिधानं दायार्हपुत्राभावे मन्तव्यम् । अपुत्रस्य चेत्यनुवृत्ती 'विधनस्य स्त्रीहारी' इति विष्णुनाऽमि धानात् । 'पुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनो:' इति स्वोक्तिविरोधा म्यप्र. २६७ अन्तिमा स्वैरिणीनां या प्रथमा च पुनर्भुवाम् । ऋणं तयोः पतिकृतं दद्याद्यस्ते समश्रुते ॥
श्च ।
।
(१) अयं ग्रन्थकारश्चतस्रः स्वैरिण्यो वक्ष्यति, तिस्रः पुनर्ध्वः । ( १२, ४६, ४९ ) एतयोरन्तिमोत्तमयोः स्पेरणीपुनभ्यः स्त्रियोर्यः संग्रहीता स एव तत्पूर्वपति कृतमृणं दद्यादिति समुदायार्थः । विशेषार्थश्चायम् । अत्र उत्तमशब्दः सर्वसाधारणः । एतासां सप्तानामपि मध्ये यैव काचिद्भाग्यसौभाग्यगुणैरुत्तमा तस्था एवं ग्रहीता तत्पतिकृतमृणं दद्यान पुत्र इति विशेषनियमात् ।
-
व्यवहारकाण्डम्
अभा.४०
(२) खैरिणीनामन्तिमा नारदेनोक्ता बधादेशधमनवेश्य स्त्री गुरुभिर्या प्रदीयते । उत्पन्नसाहसाम्यस्मै साऽन्तिमा स्वैरिणी मता । कन्यैवाक्षतयोनिर्या पाणिग्रहणदूषिता । पुनर्भ्यामथ सा प्रोक्ता पुनःसंस्कार कर्मणा' । अत्र चेतयोरन्यस्यैरिण्यपेक्षया श्रेष्ठयात्तदूषाही तत्पतिकृतपूर्ण दद्यादित्यर्थः । ०पक. १२२] (२) एवं च यः प्रथमेतरपुनर्भुवमुपगच्छति स नियुक्तमात्रो न योषिद्माद इति पुनर्भभर्तृकृतदानान
* विचि व्यकवत् ।
(१) नासं.२०२१ पूर्याचें (उत्तमा खेरिणीनां वा पुन मुत्तमा तथा ) सम (उपा); नास्मृ. ४। २४ प्रथमा ( उत्तमा); अभा. ४० नास्मृवत् मिता २।५१ स्ते समश्नुते ( स्तामुपाश्रितः); अप. २।५१३ व्यक. १२३ प्रथमा बाम् (पुनव प्रथमा च या); स्मृच. १७३ सम ( उ ) विर. ६१ व्यकक्त्; पमा २७५ समते (उपाश्रितः) विधि. २९ वा () () शेषं व्यकवत् नृप्र. २१ व्यकवत् । सवि. २६१ स्ते सम ( स्तामुपा); चन्द्र. २५ प्रथमा वाम् (पुनर्भूः प्रथमा च या); बीमि. २।५१ च (या); व्यप्र. २६८ स्मृचवत्; डयउ . ७९ विता. ५१९ मितावत् ; सेतु. ३१ व्यकवत् ; समु. स्मृचवत् ; ८५ स्मृचवत्.
...
धिकारीति मन्तव्यम् । एवं यः स्वैरिणी चतुर्थीव्यतिरिक्तामुपगच्छति सोऽपि जारमात्रो न योषिद्वाद इति खैरिणीपतिकृतर्णानाधिकारीति मन्तव्यम् । आयपुनस्तु यः पाणि गृह्णाति स योषिद्ग्राहो भवत्वेव भार्यात्वेनैव स्वीकारात् । चतुर्थ्या अपि स्वैरिण्या भार्यात्वेनैव स्वीकार इति स्वीकर्ता योषिद्राद एव तेन ताभ्यां पुनः प्रथमायाः पत्या कृतमृणं वैरिण्याः पत्या कृतं च स्वैरिण्याश्चतुर्थ्याः ऋण | देवम् । तथा च तेनैवोकम् अन्तिमा स्वैरिणीनां इत्यादि । पतित्वेनेति शेषः । 1 स्मृच. १७३ (४) ते एव स्त्रियौ परिग्रह्णन् तत्पतिकृतमृणं दद्यात् न स्वयन्तरपतिकृतम् । +विर. ६१ (५) उत्तमा सैरिणीनामन्त्या चतुर्थी । पुनर्वामुत्तमा तृतीया । तयोः पतिकृतमृणं स दद्याद् यस्ते प्राप्नोति भुत इत्यर्थः । खेरिणीं प्रथम यो ग्रह्णाति न तस्य प्रसङ्गः पूर्वस्यामृतत्वात् । द्वितीयस्यापि नास्ति प्रसङ्गः रिक्थभाजां देवरादीनां विद्यमानत्वात् । तृतीयस्यापि नास्ति प्रसङ्गः । चनेन क्रीणाति पत्यु ददाति इति नास्ति प्रसङ्गः । तदेवास्य धनमित्युक्तम् | क्रमाच तद्धनाप्रसङ्गः । चतुर्थ्यामस्ति प्रसङ्गः, बान्धवैईसामसी ग्रह्णाति । तस्मात् तत्संबन्ध्युणवान् भवति स्वेच्छया प्रतिगृहीतत्वात् । तथा पुनभ्व प्रथम यो गृह्णाति स न भवति पुनरसंस्कृताग्रहणात् यथा पूर्वः तस्याश्च पूर्वेणासंबन्धत्वात् । तथैव द्वितीयायामपि, पूर्वस्यैष जीवनात् । प्रतरोऽल्पकालसंबन्धो ग्रहीतरि विद्यमाने कस्मात् तद् दास्यति । अतः स्वैरिष्यामिव तृतीयायामुपपद्यते । पेरपूर्वाः स्त्रियस्त्वम्याः सप्त प्रोक्ता यथाक्रमम् । पुनर्भूस्त्रिविधा तासां स्वैरिणी तु चतुर्विधा ॥
9.
नाभा. २।२१
+ चन्द्र विरवत् । * 'परपूर्वाः स्त्रियं' इत्याचष्ट श्लोकानां व्याख्यासंग्रहः स्त्रीपुंधर्मप्रकरणे द्रष्टव्यः ।
(१) नासं. १३४५६ नास्सू. १५२४५६ मिता. २२५१३ अप. २१५१ तु (च); स्मृन. १७३३ विर.६१ अववत् : ४५० तास (स्तासां तु (च); पमा. २७४ अपवत् ; नृप्र. २०१ सवि. २६० त्रिवि (द्विवि); ब्यप्र. २६८३ व्यउ.७८ तासा (स्तासां ); विता. ५१९१ राकौ ४९८६ सेतु. ३१ अपबंद विभ. ३२ व्यंउवत् समु.८५.

Page #195

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७०३ कन्यैवाक्षतयोनिर्या पाणिग्रहणदूषिता। कौमारं पतिमुत्सृज्य या त्वन्यं पुरुषं श्रिता । पुनर्भूः प्रथमा प्रोक्ता पुनः संस्कारकर्मणा ॥ । पुनः पत्युग्रुहं यायात्सा द्वितीया प्रकीर्तिता । 'देशधर्मानवेक्ष्य स्त्री गुरुभिर्या प्रदीयते । मृते भर्तरि तु प्राप्तान्देवरादीनपास्य या । उत्पन्नसाहसाऽन्यस्मै सा द्वितीया प्रकीर्तिता ॥ उपगच्छेत्परं कामात्सा तृतीया प्रकीर्तिता॥ असत्सु देवरेषु स्त्री बान्धवैर्या प्रदीयते। प्राप्ता देशाद्धनक्रीता क्षुत्पिपासातुरा तु या । सवर्णाय सपिण्डाय सा तृतीया प्रकीर्तिता ॥ तवाहमित्युपगता सा चतुर्थी प्रकीर्तिता ॥ स्त्री प्रसूताऽप्रसूता वा पत्यावेव तु जीवति । भार्या स्नुषा च भृत्या च भार्यायाश्च परिग्रहः । कामात्समाश्रयेदन्यं प्रथमा स्वैरिणी तु सा ॥ ।
एतावद्भिर्ऋणं देयं भूमिं यश्चोपजीवति ।।
अत्र भार्यास्नुषादीनामतेषां नामोद्दिष्टानां मध्ये येनैव (१) नासं.१३।४६ प्रो (सो); नास्मृ.१५।४६ कर्मणा (महति); मिता.२१५१ प्रोक्ता (नाम); अप.२१५१ मणा
| तत्कुटुम्बार्थे कृतमणं तेनैव देयम् । अत्रास्वातन्त्र्यदोष(मणि); व्यक.१२३; स्मृच.१७३ र्या (र्वा); विर.६२ :
संभवो नास्ति । अयं प्रथमः पक्षः। द्वितीयः पुनस्त्व४५०, पमा.२७४; विचि.२९; नृप्र.२० न्यैवा (न्या या); | २६० तु सा (ति सा); वीमि.२१५१; व्यप्र.२६८ उत्तरार्ध सवि.२६० र्या (वी) प्रथमा (प्रथम) मेणा (मणि); चन्द्र.२६ नासंवत् ; व्यउ.७८ वा (या) तुसा (स्मृता); विता.५१९ या (वा) प्रोक्ता (शेया); वीनि.२।५१, व्यप्र.२६८; व्यउ..
कामात्समा (या काममा); सेतु.३१, विभ.३२; समु.८५. ७८ ; विता.५१९ नासंवत् ; राकौ.३९८ पू.; सेतु.३१ (१) नासं.१३।५० त्वन्यं पुरुषं (त्वन्यपुरुषा); नास्मृ.१५। विभ.३२ अपवत् ; समु.८५. .
४७ याया (इया); मिता.२५१; अप.२।५१; स्मृच.१७३; (२) नासं.१३१४७; नास्मृ.१५।५२ वेक्ष्य (पेक्ष्य) सा विर.६२:४५० परुषं (पतिमा) शेष नास्मृवत् ; पमा.२७४; द्वितीया प्रकीर्तिता (अन्त्या सा स्वैरिणी स्मृता); अभा.४१ सवि.२६०-२६१; वीभि.२।५१ सा द्वितीया (द्वितीया सा); भिर्या (भिवा) सा द्वितीया प्रकीर्तिता (सान्तिमा स्वैरिणी मता); व्यप्र.२६९; व्यउ.७८ यायात् (याति) शेषं वीभिमिता.२०५१; अप.२०५१; व्यक.१२३ उत्तरार्ध अभावत् ; वत् विता.५१९, सेतु.३१; विभ.३२ विरवत् ; समु.८५. स्मृच.१७३; विर.६२ स्मै सा द्वितीया (स्मिन् द्वितीया सा): (२) नासं.१३।५१ तु (या) दीनपास्य या (नप्यपास्य तु); ४५१ सा द्वि...ता (सान्तिमा स्वैरिणी स्मृता); पमा.२७४; नास्मृ.१५/५० तु (सं) तृतीया (द्वितीया); मिता.२१५१% विचि.२९ विर.४५१ वत् ; नृप्र.२०, सवि.२६० वेक्ष्य अप.२०५१ तु (तत्); स्मृच.१७३ प्राप्तान् (प्राप्ता); विर. (पेक्षा); चन्द्र.२५ वेक्ष्य (पेक्ष्य) सा द्वि...ता (सा त्वन्या स्वैरिणी । ६२ उप (उपा) शेष स्मृचवत् : ४५१ तु प्राप्तान् (या नारी) स्मृता); वीमि.२.५१; व्यप्र.२६८, व्यउ.७८; विता. या (तु) उत्तराधे (कामतस्तु भजेदन्यं सा द्वितीया प्रकीर्तिता); ५२९ र्तिता (यते); सेतु.३१ विर.६२वत् ; विभ.३२ पमा.२७४; सवि.२६३ स्य या (स्य वा); वीमि.२०५१ न्यस्मै (न्यस्मिन् ); समु.८५.
व्यप्र.२६९; व्यउ.७८ सविवत् ; विता.५१९, सेतु.३१ .. (३) नासं.१३॥४८ र्णाय (या); नास्मृ.१५।४८; विर.६२वत् ; विभ.३२ तु प्राप्तान् (या प्रोक्ता) स्य या भभा.४१ उत्तरार्धे (सवर्णायासपिण्डाय पुनर्भूः सा (स्य तु); समु.८५. तृतीयका); मिता.२।५१; अप.२।५१ नासंवत् ; विर.६२: (३) नासं.१३।५२ तु या (च या); नास्मृ.१५।५१ ४५१ सा तृतीया (तृतीया सा); पमा.२७४ नासंवत् ; नृप्र. तु या (च या) चतुर्थी (तृतीया); मिता.२५१ नासंवत् । २०; वीमि.२।५१; व्यप्र.२६८; व्यउ.७८ य सपिण्डाय | अप.२।५१; स्मृच.१७३ नासंवत् ; विर.६२:४५१ पूर्वार्षे (मसपिण्डार्थ) शेषं विरवत् ; विता.५१९; सेतु.३१; विभ. (देशापहृतविक्रीता क्षुत्तृष्णाव्यसनार्दिता) चतुर्थी (तृतीया); पमा. ३२ बान्धवै (गुरुभि); समु.८५ नासंवत् .
| २७५ नासंवत् ; विचि.२९; नृप्र.२०-२१; सवि.२६१ (४) नासं.१३।४९ स्त्री प्रसूताs (प्रसूता वाs) प्रथ ...णी वीमि.२१५१ब्यप्र.२६९; व्यउ.७९ रा तु या (रान्वया); (स्वैरिणी प्रथमा); नास्मृ.१५:४९ त्समा (द्या सं); मिता. विता.५१९ नासंवत् ; सेतु.३१, विभ.३२ पूर्वाध विरवत् । २०५१; अप.२।५१ तु जी (च जी); स्मृच.१७३; विर. समु.८५. १२:४५१ प्रथ...तु (स्वैरिणी प्रथमा च);पमा.२७४; सवि. (४) नास्मृ.४।२५, अभा.४१.
ध्य.का,८९

Page #196

७०४
व्यवहारकाण्डम
यम् । यदि तेषां मध्ये येनैव कुटुम्बार्थे आपदुद्धरणार्थे । तस्य ब्राह्मणस्याऽपि यदा अभावः तदा तदीयसकुल्येषु कृतमणं तद्गृहपतिना दायादैर्वा दातव्यमिति । अथवा निक्षिपेत् । कुल्यान्यस्थीन्युच्यन्ते । तान्येकानि समानि एतेषां मध्ये य एव कश्चित्तत्कुटुम्बभूमिमुपजीवति, स येषां ते सकुल्याः पितृपितृव्यतत्सुतादयः । तेषु संकुल्येषु एव तत्कृतमृणं प्रयच्छत्येष तृतीयः पक्ष इति । अभा.४१ निक्षिपेत् । तदभावेऽस्य बन्धुषु मातृभगिनीभागिनेयाभार्या स्नुषा प्रस्नुषा च भार्यायाश्च प्रतिग्रहः । दिष्विति । यदेति । स्पष्टार्थः श्लोकः । ईदृशं च एतान् हरन्नृणं दाप्यो भूमिं यश्चोपजीवति ॥ ब्राह्मणस्योगत्वं दृष्टम् । येन कथमप्यात्मपार्थे न धारणीयं दारमूलाः क्रियाः सर्वा वर्णानामनुपूर्वशः। इत्युक्तम् । यचापि तत्पुण्योद्देशेन तडागखननेन तथा यो यस्य हरते दारान्स तस्य हरते धनम् ॥ व्ययेदिति ।
_
अभा.५३ उत्तमर्णब्राह्मणाभावे ऋणापाकरणप्रकारः
(२) ब्राह्मणस्य ग्रहणमुत्तमोपलक्षणार्थम् । उत्तमर्णब्राह्मणस्य तु यद्देयं सान्वयस्य न चास्ति सः। स्य देयं यदृणं तत्तदभावे तत्संतानस्य तनयादेस्तद्र्व्यनिर्वपेत्तत्सकुल्येषु तदभावेऽस्य बन्धुषु ॥ ग्राहिण ऋणप्रतिदात्रा देयम् । ससंतानस्योत्तमर्णस्याभावे
यदा तु न सकुल्याः स्युन च संबन्धिबान्धवाः। तत्सकुल्येष्वन्तरङ्गानतिक्रमेण देयम् । सकुल्यानामप्यभावे . तदा दद्याद्विजेभ्यस्तु तेष्वसत्स्वप्सु निक्षिपेत् ।। मातुलादिषु बन्धुष्वन्तरङ्गानतिक्रमेण देयमिति । यदा तु
(१) अत्र ब्राह्मणस्य यत्किमपि येन दातव्यं विद्यते। पूर्वोक्तानामभावः तदाप्याह स एव-यदा तु नेत्यादि । - (१) Vulg.नास्मृ.४।२१ इत्यस्योपरिष्टात् ; मिता.२।५१ ।
. स्मृच.१७७ (-) चतुर्थाधः विता.५२० चतुर्थाधः, स्मृतिः.
(३) बान्धवाः अन्वयसकुल्यान्यमातापितृसंबन्धाः । - (२) नासं.२१९६ तु (च) निर्व... ...स्येषु (सपिण्डे- ब्राह्मणस्येति वर्णमात्रोपलक्षणम् । विर.८२ भ्योऽस्य निवपेत् ); नास्मृ.४।११२निर्वपेत्तत्स (निक्षिपेत्तत्स्व); (४) क्षत्रियादेस्तु राजैव गृह्णीयात् । विचि.३० अभा.५३ सान्व...सः (अन्वयश्चास्य नास्ति चेत् ) निर्व... (५) निक्षेपो नाम होमः।
सवि.२६४ ल्येषु (निक्षिपेत स्वकुल्येभ्यः); मिता.२।५१ न चास्ति सः
(६) ब्राह्मणस्य तु यद् दातव्यं ब्राह्मणाद् गृहीतमृणं (च नास्ति चत् ) ऽस्य (स्व); व्यक.१२९ न चा (चना) सान्वयस्य, सहान्वयेन सान्वयः तस्य । अन्वयः पुत्र. निर्व...ल्येषु (सकुल्येभ्योऽस्य निनयेत्); स्मृच.१७७; विर. ८२ न चा (तु ना) शेष व्यकवत् ; पमा.२७७ सः (चेत् );
पौत्रादिः ब्राह्मणाद् गृहीतमृणं पुत्रपौत्रादिसहितस्य
. विचि.३० सः (यः) उत्तरार्धं व्यकवत् ; सवि.२६४ सः (नः)
दातव्यमित्यर्थः । न चायमाचारो लोके । तस्माद पेत्तत् (पेत्तु): २७६; चन्द्र.२६ पूर्वार्ध मितावत् ; व्यप्र.२७० ।
ब्राह्मणाद् यद् गहीतमृणं तत् तस्यैव निवपेत्, तदभावेपेतत् (पेत्तु):२७६; व्यउ.७९ निर्वपेत्तत् (निचयैतत्); ऽन्वयस्य । न चेदस्ति सोऽन्वयः,सपिण्डेभ्योऽस्य । अस्येति व्यम.८४ यस्य (यश्च); विता.५२३ पमावत् ; राकौ.३९९ प्रकृतस्य ब्राह्मणस्य निर्देशः। निवपेत् दद्यादित्यर्थः । सः (वा) निवपेत्तत् (निरन्वये); सेतु.३२ उत्तरार्धं व्यकवत् ; वपेरनेकार्थत्वात्, प्रकरणे दृष्टार्थस्य छेदार्थे केशान् वपसमु.८६; विव्य.३० व्यकवत् .
तीति दर्शनात् । सपिण्डाश्चेति विशेषिताः-'सपिण्डता . (३) नासं.२०९७ तु (च) दिजेभ्यस्तु (स्वजातिभ्यः); तु परुषे सप्तमे विनिवर्तते'इति। तेषामभावस्तदभावः । नास्मृ.४.११३ जेभ्यस्तु (जातिभ्यः); अभा.५३ नास्मृवत् ; सपिण्डाभावेऽस्य बन्धुषु । बान्धवाः पितृमातृसंबन्धाः, मिता.२१५१७ व्यक.१३० नास्मृवतः स्मृच.१७७, विर. ८२ नास्मृवत् ; पमा.२७७, सुबो.२०५१ (=) निक्षि (च
प्रत्यासत्तितोऽनुक्रान्तत्वात् । बन्धुष्वपीष्यते प्रत्यासत्तिः । क्षि) विचि.३० तु (च) शेषं नास्मृवत् ; सवि.२६४; चन्द्र.
यदा सपिण्डा बान्धवा न सन्ति, तदा सकुल्येभ्यः ।
तदभावे तत्संबन्धिबान्धवेभ्यः। यदाऽस्य सकुल्या न २६ तु न सकुल्याः (सकुल्या नास्य); व्यप्र.२७०,२७६; म्यम.८४; विता.५२३, राको.३९९ यदा (दातुं) तेष्व
स्युः, सकुल्या निवृत्तपिण्डोदका एकपुरुषप्रभवाः, यदा सरस्वप्सु (तेष्वसमु); बाल.२१५१ सेतु.३२ विचिवत् ; समु.
च संबन्धिबान्धवाः संबन्धिनां पितृमातृसंबन्धिनां, ८६.विष्य.३० नास्मृवत्.
बान्धवाः संबन्धिनः, न स्युरित्येव, तदास्य स्वजातिभ्यो

Page #197

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७०५
ब्राह्मणेभ्यो दद्यादसंबद्धेभ्यः सामर्थ्यात् । तेष्वप्य- | विषयेऽप्याधिमोचनं कृत्स्नांपाकरणानन्तरं सकृदेव । सत्सु कदाचिदसान्निध्यं भवति अनिच्छत्सु वाऽप्सु न पुनर्दत्तांशानुसारेण बहुशः । यावदृणं तव न ददामि निक्षिपेत् । 'आपो वै सर्वा देवताः', 'ब्राह्मणो वै सर्वा | तावदयमाधिरिति बहुमूल्यस्यानृण्यपर्यन्तमाधीकरणात् । देवताः', इति च श्रुतेः स्वजातीयत्वं तासामस्तीति । न चाधीकृतधनस्वामित्वेनासावपरिक्षीण इति वाच्यम् । क्षत्रियस्य यथोक्ताभावे राजा स्वजातीय इति तस्मै | प्रतिबद्धधनस्वामित्वेन निःस्वतुल्यत्वात् । अभिभोगेन दद्यात् । वैश्यस्याप्येवमेव । राज्ञोऽवकीर्णिकस्य (2) वृद्धिन्यायेन दत्तांशानुसारेण भोगनिवृत्तिः । प्रतिनिष्कचोपदेशः।
नाभा.१९६-९७ / मशीतिभागादि वृद्धयङ्गीकारो हि धार्यमाणधनानु. (७) अन्वयः पुत्रसंततिः दुहितृसंततिश्च । व्यप्र.२७६ सारेण कृतः । तेन प्रतिदत्तांशस्याधार्यमाणस्य ऋणप्राप्ती उपगतपत्रकरणपत्रपाटनादिविधिः । वृद्धि निवृत्तिर्युक्ता । आधिभोगस्तु भोग्याधित्वस्थितदकरणे धनिदण्डः।।
त्यनुयायी । स्वल्पधनप्रयोगविषयेऽपि बहुमूल्यस्यागृहीत्वोपगतं दद्यादणिकायोदयं धनी । प्याधित्वेन स्थितस्याशेषस्यैव भोग्यत्वदर्शनात् । न अददद्याच्यमानस्तु शेषहानिमवाप्नुयात् ।। चाङ्गीकारवशात्तत्र तथा भोग्यत्वदर्शन मिति वाच्यम् ।
(१) ऋणिकात् वृद्धिस्कन्धकं वाऽनुदयभूतं गृहीत्वा कृत्स्नं भोग्यं त्वयैतदित्येवमनुक्तेऽपि दर्शनात् । भोग्याधिधनी उपगतं दद्यात् । ऋणिकस्य तां तु प्रविश्योपगतं त्वेन स्थितिश्चाविमोचनात् । विमोचनं च कृत्स्नापाउपरिपृष्ठं वा याच्यमानोऽपि अप्रयच्छन्. शेषहानिमवा. करणानन्तरं सकृदेवेत्युक्तम् । तेन परिक्षीण विषयेऽपि :मयात् । ऋणी वदति प्रवेशितधन मिदं पत्र इति। न दत्तांशानुसारेणाध्यंशभोगनिवृत्तिः । यथा कायिक
अभा.५३ वृद्धय गवादिकमाधीकृत्य निष्के ऋणिना गृहीते चतु:(२) उदयमृणिकेनोपार्जित गृहीत्वा धनी ऋणिका- स्तनभव क्षीरं प्रतिदत्तेऽपि निष्कैकदेशे धनी गृह्णाति न योपगतं दद्यादित्यन्वयः । उदयशब्देनोपार्जितं ब्रुवन् | पुन: दत्तांशानुसारेण एकस्तनं त्रिस्तनं वाऽधमर्णायार्प'ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनैर्दाप्यो यथोदयम्' इत्युक्त- यति । अश्वे त्वाधिभूते धनी स्वयमेवाश्वमारुह्य कृत्स्नं विषयेऽप्ययं पक्षो विज्ञेय इति दर्शयति । तेन पत्रपृष्ठे | माग गच्छति । तथेहा पीत्यलमतिबहुनाऽऽधिप्रपञ्चेन । लेखनपक्षोऽप्यनेन विकल्पितत्वादस्मिन्नेव विषये यस्तु दौरात्म्याद्याच्यमानोऽपि उपगतं न ददाति तस्य विज्ञेयः । ऋणग्रहणविधिबलादस्मिन्नेव विषये भागशो हानिमाह स एव 'न दद्याद्याच्यमानस्तु शेषहानिमवा. ग्रहणम् । अन्यत्र कृत्स्नस्यैवर्णस्य ग्रहणमिति मन्त- प्नयात्। शेषो दास्यमानतया स्थितो भागः । शेषस्य व्यम् । तेन यत्र भागशो ग्रहण विधिस्तत्रैव दत्तांशस्य स्वल्पत्वे सत्येतद्रष्टव्यम् । तस्यानल्यत्वे त्वधिकहानितां वृद्धि निवृत्तिः। अन्यत्र तु यावत्कृत्स्नं न ददाति तावद्दीय
कृत्स्न न ददाति तावद्दीय- नाप्नयात् । अपि तु गृहीतभागस्य वृद्धिदान निबन्धनां मानमकृत्स्नं प्रत्याख्येयम् । दत्तांशस्यापि वा वृद्धिाह्यव। हानिम् ।
*स्मृच.१६३ तत्राकृत्स्नदानस्य निक्षेपमात्रतुल्यत्वात् । न च परिक्षीण- (३) उदयं वृद्धयर्थ गृहीत्वा उपगतं उपगतार्थविषये स्तोकं दीयमानं वृद्धिभागभयात्प्रत्याख्येयम्। परि- संकेतं पत्रपृष्ठ उपगतपत्रं वा ऋणिकाय दद्यादिति । क्षीणस्यानुसारणीयत्वाच्छनैर्दाप्यत्व विधानाच्च । परिक्षीण- केचिदेतद्वचनं प्रतिदिनं वा प्रतिमासं वा परिभाषया
स्वीकर्तव्यद्रव्यविषयमिति मन्यन्ते । अपरे तु उदय(१) नासं.२।९८; नास्मृ.४।११४; अभा.५३; व्यमा.
मृणिकेनोपार्जितं गृहीत्वा धनी ऋणिकायोपगतं कारयेत् । ३१५; अप.२।९३; व्यक.१२९, स्मृच.१६३ अदद (न
बलात्कारेणापि—'धनदानासहं बुद्ध्वा स्वाधीनं कर्म दद्या); विर.८० नस्तु (नं तु); पपा.२६१ कायोदयं (काक्षे धनं) नस्तु (नं तु) शेष (दोष); नृप्र.१९, सवि.२५४ पू.;
कारयेत्' इति कात्यायनस्मरणात् इति । सवि.२५४ म्पप्र.२७६ नस्तु (नश्च); प्रका.९५ स्मृचवत् ; समु.८२
(४) गृहीत्वोदयमुपगतमददतो देहीति याच्यमानस्मृचबत्.
__* व्यप्र, स्मृचगतम् ।

Page #198

७०६
व्यवहारकाण्डम्
स्वाऽदानदोषाच्छेषहानिं मूलहानिमाप्नुयात् मूलमपि विनष्टं भवति । एष दण्डः । नाभा. २९८ यदि नो लेखयेद्दत्तमृणिना चोदितोऽपि सन् । ऋणिकस्यापि वर्धेत यथैव धनिकस्य तत् ॥
(१) यदि प्रविष्टधनमुपगतोपरिपृष्ठयोर्न प्रयच्छति धनी । ततो यथा धनिकद्रस्यं वर्धते तथैव ऋणिक स्वापि तदिति । अभा. ५३
Xअप. २।९४
(४) प्रतिभवं प्रतिदत्तं इत्यस्मिन्नर्थे साक्षिसिद्धे अभियादिभाषणम् । स्मृच. १६२ (५) प्रतिश्रयः लोके दत्तमनेनेति ख्यापनम् । विर. ८१
(६) ऋणे शुद्धे गृहीते ग्रहणपत्रं तस्मै दद्यात् स्मृच. १६४ |शुद्धर्णिकाय । तदभावे लेख्यस्यानुपलब्धौ प्रतिश्रवं प्रतिपत्रं गृहीतं मयेति पत्रं दद्यात् ।
नाभा. २।९९
(७) प्रतिश्रवः प्रतिदान श्रवणाय शुद्धिपत्रम् |
(२) यथैव तद्द्द्रव्यमृणिकस्योपरि स्थितं धनिकाय वर्धते तथैवर्णिकाय धनिकस्योपरि स्थितं वर्धत इत्यर्थः ।
लेख्यं दद्याद्विशुद्धर्णे तदभावे प्रतिश्रवम् । धनिकर्णिकयोरेवं विशुद्धिः स्यात्परस्परम् ॥
(१) यत्किचित्पत्रलिखितमृणं तन्निःशेषं धनिकस्य ऋणी दद्यात् । तदभावे प्रतिश्रयमिति । हृतप्रणष्टाद्यपायबाहुल्यात्तदभावे लेख्याभावे धनी ऋणिकस्य प्रतिअर्थ विद्धिपत्रं दद्यात्। एवं धनिकर्णिकयोः परस्परं विशुद्धिर्भवति । तथा चोक्तं त्रिषष्टिपत्रप्रकरणे कल्याणमहेन । 'पाटनं वा विशुद्धिर्वा सर्वदत्तधने भवेत् । पृष्ठं वोपगतं वा स्यात्सशेषधनचीरके ॥ इति कुसीदसाधुपिकमेदः षष्ठः लोकः अतः प्रतिभूभेदो भवति ।
अभा. ५४ (२) लेख्यमृणपत्रं तदसंनिधाने प्रतिश्रुतं शोधन
पत्रं, न तु साक्षिणः कार्याः तैः पत्रस्यानपोद्यत्वादिति तात्पर्यम् ।
व्यमा. ३१५
(२) प्रतिभवशन्देन साक्षिश्रवणं विवक्षितम् ।
(१) ना.४।११५ Vulg. नास्मृ. ४।११३ इत्यस्यो परिष्टाद, (यदि नोपद्दितसृणं वाचेदयेन यत् । अनि कस्यैव बर्खेत तदृणं यन्त्र लेखितम् ।।); अभा. ५३; स्मृच. १६४ (यदि वां नोपरि लिखेदृणिना चोदितोऽपि सन् । धनिकस्यैव वर्धेत तथैव ऋणिकस्य तत् ॥ ); पमा. २६१ स्मृचवत् नृप्र. १९ स्मृचवत्; प्रका. ९५ स्मृचवत् समु.८२ स्मृचवत् .
(२) नासं. २९९ द्विशुद्धणे (दृणे शुद्धे); नास्मृ. ४।११६ श्रवम् (श्रयम् ); अभा. ५४ नास्मृवत्; व्यमा ३१५ श्रवम् ( श्रुतम् ); अप. २।९४ नासंवत्; व्यक. १२९; स्मृच. १६२ नासंवत् ; विर.८१ द्वणें (द्ध्यर्थं ); पमा. २६२ पूर्वार्धे (लेख्यं दत्वा ऋणी शुद्धयेत्तदभावे प्रतीश्वरम् ) त्परस्परम् (त्प्रतिश्रवम् ); नृप्र. १९ दद्याद्विशुद्धर्णे ( दत्वा ऋणी शुद्धयेत् ); व्यप्र. २७७; ब्यम. ८ १ श्रवम् (श्रव:); प्रका. ९५ नासंवत्, याज्ञवल्क्यः; समु.८१ नासंद
व्यम.८१
बृहस्पतिः
कीदृशमृणं दातव्यम् । पुत्रेण पितुरभावे देयम् । परहस्ताद् गृहीतं यत् कुसीदविधिना ऋणम् । येन यत्र यथा देवमदेयं चोच्यतेऽधुना ॥ याचमानाय दातव्यमप्रकाळमृणं कृतम् । पूर्णावधौ शान्तलाभमभावे च पितुः सुतैः ।।
(१) अकालमदीर्घकालमिति यावत् कृतं दीपो त्सवादौ प्रतिदेयमित्येवं सावधित्वेन कृतम् । शान्तलाभसुपरतवृद्धिकम् । एतदुक्तं भवति । अदीर्घकालमृगं पाशानन्तरं दातव्यम् | सावधित्वेन कृतं तु पूर्णेऽव शान्तलाभं तु लाभशान्त्यनन्तरम् । ऋणिकाभावे च रात्सुतैरप्येवमेव दातव्यमिति । एतच याञ्चादेः समनन्तरं प्रतिदानविधानम् । न ततः प्राक् प्रतिदानव्युदासकं सति संभवे शीममपाकरणीयत्वादृणस्व ।
X व्यप्र. अपवत् ।
(१) व्यक. ११८ देयमदेयं (देयं न देयं); विर. ४७; सेतु. २४ चो (वो). (२) व्यक. ११८ लमृणं कृतम् (ले कृतं धनम् )
(ब) १६१,१६८ वि.४७ कृतम् (कृतमृणम् ); पमा. २६२ प्र (प) र्णा ( s); विचि. २२ मृणं कृतम् ( कृतमृणम् ) शेषं पमावत् स्मृचि. १२ प्र ( न्य) शेषं विरवत् ; सवि. २५२,२५५; चन्द्र. २८ च (तु) शेषं विरवत्; व्यप्र. २६३ प्र (ल्प); सेतु. २४ विरवत् प्रका. ९५, ९७ समु. ८१ प्र (ल्प).

Page #199

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७०७
यस्तु ऋणं नापाकरोति तस्यादृष्टहानिः पुराणे दर्शिता- 'देयं पैतामहं समं' इत्यस्यागहीतरिक्थविषयत्वात् । 'तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवाम्रियते यदि। तपश्चैवाग्नि- 'तयोः पैतामहं पूर्व देयमेव ऋणं सदा' इत्युक्तस्तु क्रमाहोत्रं च सर्व तद्ध निनो भवेत् ॥ तेनावश्यमणमपा- त्मको विशेषोऽगहीतरिक्थानामपि पौत्राणां सदेत्यभिधाकरणीयमित्यर्थः। *स्मच.१६१ नात् ।
स्मृच.१७१ (२) प्रकालोऽवधिः।
विर.४५७ विभावितमृणं देयम् । पैतामहमृणमवृद्धिकं देयम् । (३) यत्र धनिकेच्छैव दानावधित्वेनोभाभ्यां निय
प्रपौत्रेण तु न देयम् । मिता तद्याचमानमात्राय देयम् । यत्र चान्यावधिनिय- ऋणमात्मीयवत पिच्यं पर्देयं विभावितम् । मितस्तत्तत्पूर्ती देयम् । यत्र त्ववधिन कृतस्तत्र परम- पैतामहं समं देयं न देयं तत्सतस्य त॥ वृद्धिप्राप्त संयमित्यर्थः।
. विचि.२२ विचि.२२
(१) समं यावद्गहीतं तावदेव देयं न वृद्धिः । (४) सावधौ तु पूर्णावधाववधिपूरणे, शान्तलाभं तत्सुतस्य प्रपौत्रस्यादेयमगृहीतधनस्य । मिता.२०५० द्वैगुण्येन शिथिलिताऽपरलाभ देयमित्यर्थः । न द्विगुणी- (२) तत्सुतस्येति कर्तरि षष्ठी। ततश्च तत्सुतेन न भवनमात्रावधेः पूर्वमपीत्यर्थः। चन्द्र.२८ देयमित्यर्थः । ।
अप.२।५० (५) निरवधिक याचनानन्तरमेव देयं परमवृद्धी (३) आत्मीयवत् सवृद्धिकं देयमित्यर्थः। जातायामिति मदनरत्ने। व्यप्र.२६३
व्यक.११९ ___ पैतामह पिच्यात्मीयर्णदानक्रमः
(४) न वयं विद्म इति यत्र पुत्रनिह्नवः क्रियते 'पित्र्यमेवाग्रतो देयं पश्चादात्मीयमेव च। तत्र प्रमाणेन विभावितं चेद्देयं नो चेन्न देयमिति विभातयोः पैतामहं पूर्व देयमेवमृणं सदा ॥ वितपदस्यार्थः।।
स्मृच.१६९ ... पितृकृतस्वकृतर्णसमवाये तु पितृकृतमादौ देयम् ।
__आपद्ग्रस्तजीवत्पितॄणं देयम्
स्मृच.१६९ सान्निध्ये तु पितुः पुत्रैः ऋणं देयं विभावितम् । पिच्यात्मीयर्णदानात्पूर्वमेव पैतामहर्ण पौत्रेणात्म
जात्यन्धपतितोन्मत्तक्षयश्वित्रादिरोगिणः ।। पितृपितामहकृतर्णत्रयसमवाये देयम् । तयोस्ताभ्यां पित्र्यात्मीयाभ्यामित्यर्थः । एवं पौत्रेण रिक्थाईत्वेन (३) मिता.२।५० पत्रदेयं (देयं पुत्रैः) न देयं (अदेयं); ऋणदानं धुर्यपौत्रान्तरस्याभावे धुर्यस्य वा पितृव्यस्य अप.२।५० तु (तत्); व्यक.११९ अपवत् ; गामि.१२।३७ धुर्यसद्भावे त्वधुर्यस्यानधिकारात्समप्रधानभूतेषु पौत्रा- अपवत् ; स्मृच.१६९ पू.; विर.४९; पमा.२६५ न देयं दिषु विभक्तेषु यथांशतः ऋणापाकरणम् । अविभक्तेषु (अदेयं); दीक.३६ पित्र्यं पुत्रदेयं (पुत्रदयं पित्र्यं); स्मृचि. तु संभूयसमुत्थानेनेत्यादि अत्राप्यवगन्तव्यम् । पौत्र- १३ पमावत् ; नृप्र.२० पमावत् ; सवि.२५६ पू.; व्यप्र. विषयवचनानां विशेषमात्रप्रदर्शनपराणां प्रदर्शित- २६४; व्यउ.७८ पमावत् ; व्यम.८२ ऋणमा (ऋणं चा) तु विशेषादन्यत्पुत्रैः समानमित्यभिप्रायिकार्थावगमात् । (च) विता.५१५ पमावत् ; राका.३९७ पमावत् ; सेतु
२५ पुत्रै (पौत्र) तस्य (तेन); प्रका.९८ पू.; समु.८४-८५. गृहीतरिक्थानां तु पौत्राणामधिकारो वृद्धिसहितांपाकरणे र
(२) अप.२१५० तु (ऽपि) कात्यायनः; व्यक.१२० * सवि. स्मृचवत् ।
स्मृच.१६९; विर.५१ तु (ऽपि); पमा.२६४ तु (ऽपि); (१) अप.२१५० व्यक.११८, स्मृच.१६९ पू.:१७१ विाच.२३ तु (छाप) पाता ।
विचि.२३ तु (ऽपि) पतितो (बधिरो); स्मृचि.१३ विचिवत्, मृ (क) उत्त.; विर.४७; पमा.२६४ वमृ (तदृ); स्मृचि. कात्यायनः; नृप्र.२० तु (ऽपि) श्वित्रादि (त्वग्दोष) कात्यायन: १२ पमावत् । नृप्र.२० पमावत् ; सवि.२५६ पित्र्यमेवा- सवि.२५६ पमावत् चन्द्र.२० (जातान्धबधिरोन्मत्तक्षयग्रतो (आदी पितृकृत) पू. व्यप्र.२६६ पिच्यमेवाग्रतो पित्र्यं चित्रादिरोगिणः। सान्निध्येऽपि ऋणं देयं पितुः पुत्रर्विभावितम्।।); पूर्वमृणं); ग्यम.८२, विता.५१६ मृ (१); प्रका.५८ प.: सेतु.२६ तु (ऽपि) गिणः (गिणाम् ); प्रका.९८, समु.८४%, समु.८५.
विव्य.२८ विचिवत् , मनु:.

Page #200

७०८
व्यवहारकाण्डम्
(१) अविप्रतिपत्तौ तु याचमानाय दातव्यमित्यादि- स्त्रीहारी स्यादित्यर्थः ।
स्मृच.१७२ नोक्तयाश्चानन्तरकाल एव दातव्यम् । कालान्तरास्मृतेः।
पुत्रादिकृतर्णदानविचारः क्षयश्वित्रादीत्यादिशब्देन क्षयश्वित्रादिसदृशाः दुश्चि- ऋणं पुत्रकृतं पित्रा शोध्यं यदनुमोदितम् । कित्स्या एव रोगा गृह्यन्ते। न पुनवरादयः। स्मृच.१६९ । सुतस्नेहेन वा दद्यान्नान्यथा दातुमर्हति ।।
(२) अत्र यदि पिता सर्वथा दानासमर्थः तदा पुत्रेण (१) यथा पुत्रपितृशब्दयोरुपलक्षणार्थत्वं नारदीये ऋणं दातव्यमिति समुदायार्थ इति पारिजातस्वरसः। तथा 'ऋणं पत्रकृतं' इत्यादिबार्हपत्यवचनेऽप्यवगन्तवस्तुतस्तु यद्यसावंशानधिकारप्रयोजकरूपवान् पिता व्यम् । शोध्यमपाकरणीयम् । अनुमोदितग्रहणं प्रतिश्रुतअविभक्तधनश्च पुत्रस्तदा पुत्रेणैव तहणं देयम् । यदा त्व- स्याप्युपलक्षणार्थम् । 'देयं प्रतिश्रुतं यत्स्याद्यच्च स्यादनुसाधारणधनः पिता तथाभूतोऽपि तदा तेनैव दातव्यम् । मोदितम्' इति कात्यायनस्मरणात् । स्नेहाद्दानं प्राङ्. यदा तु पिता सर्वथैव ऋणदानासमर्थः पुत्रस्तु समर्थ- निरूपितनानाविधदेयर्णव्यतिरिक्तविषयं भार्याकृतर्णस्तदा पुत्रेणैव दातव्यमिति।
विर.५१ विषयेऽपि समानं, सुतग्रहणस्य स्नेहमात्रोदाहरणतया कुटुम्बार्थकृतमृणं देयम् कृतत्वात् ।
स्मृच.१७५ 'पितृव्यभ्रातृपुत्रस्त्रीदासशिष्यानुजीविभिः। (२) 'न पुत्रेण कृतं पिता' इत्यस्य क्वचिदपवादयद्गृहीतं कुटुम्बार्थे तद्गृही दातुमर्हति ॥ माह बृहस्पतिः-ऋणं पुत्रकृतमित्यादि । पमा.२६८
शिष्यग्रहणेनान्तेवास्यपि गृहीतः । छायामात्रस्य विव- (३) कुटुम्बार्थमनुज्ञातं पुत्रण पित्रा देयं, नान्यत् । क्षितत्वात् । गृहीत्यनेन न गृहीमात्रस्याभिधानं किन्तु
चन्द्र.२४ कुटुम्बिनः । तस्यैव विवक्षितत्वात् । स्मृच.१७४ शौण्डिकव्याधरजकगोपनापितयोषिताम् ।
धनस्त्रीहारिपुत्रादीनां ऋणप्रतिदानाधिकारः अधिष्ठाता ऋणं दाप्यस्तासां भर्तृक्रियासु तत् ।। धनस्त्रीहारिपुत्राणां पूर्वाभावे यथोत्तरं आधम- तासामणमधिष्ठाता भर्ता दाप्यः यस्मात् भर्तुरेव र्ण्यम् । तदभावे क्रमशोऽन्येषां रिक्थभाजाम्। क्रियासु तदृणं ताभिः कृतमिति योजना । अत्र च उज्जामादिकमादाय स्वामिने न ददाति यः। तदाश्रयवृत्तित्वमेव प्रयोजकं न तु जात्यादरः । विर.६० स तस्य दासो भृत्यः स्त्री पशुळ जायते गृहे ॥
पुत्रैरप्रतिदेयानि ऋणादीनि उजामशब्देन ऋणमुच्यते । आदिशब्देन निक्षेपा- सौराक्षिकं वृथादानं कामक्रोधप्रतिश्रुतम्। । दिकमुच्यते ।
व्यक.१२१ प्रातिभाव्यं दण्डशुल्कशेषं पुत्रान्न दापयेत् ।। ऋणभाग द्रव्यहारी च यदि सोपद्रवः सुतः। . स्त्रीहारी तु तथैव स्यादभावे धनहारिणः॥ विचि.२६; वीमि.२१५० द्रव्य (व्यव) च (त) थै (दै); व्यप्र. यथैव धनहारी ऋणभाक तथैव धनहार्यभावे २६७ तु (च) उत्त.; व्यम.८३ व्यप्रवत् , उत्त.; समु.८५
व्यप्रवत् , उत्त. * विवादचिन्तामणिस्थं पारिजातमतं विरवत्।
(१) अप.२।४६; स्मृच.१७५, विर.५६; पमा.२६८% - (१) अप.२१४५, स्मृच.१७४; विर.५४; पमा. दीक.३६ दद्या (कुर्या); विचि.२८; स्मृचि.१४; नृप्र.२०% २६७ विचि.२७-२८, स्मृचि.१३ पुत्रस्त्री (पुत्रैश्च); चन्द्र.२४ शोध्यं (मोच्य); व्यप्र.२७३, विता.५०४ शोध्यं नृप्र.२०, दात.१७८; सवि.२५३ पितृव्य (पितृद्रव्यं) यदनु (संशोध्यमनु); सेतु.२८, समु.८६. पुत्रस्त्री (पुत्र):२६३ गृही (ग्राही); चन्द्र.२४; व्यप्र.२७२ (२).विर.६०, सेतु.३०. (३) व्यक.१२१ त्रान्न विता.५०२; सेतु.२७; समु.८५, विव्य.२९ जीविभिः (त्रं न); स्मृच.१६९ शुल्क (शुल्के); विर.५७; पमा. (यायिभिः). (२) विश्व.२।४७. (३) ब्यक.१२१, विर.५५ २६५ व्यकवत् ; विचि.२५ व्यकवत् ; स्मृचि.१३ शुल्क मृत्यः (पुत्रः); चन्द्र.१८ उज्जामादिक (उत्तमर्णर्ण) भृत्यः (शुल्क) बान्न (त्रो न); सवि.२५६-२५७ क्षिकं (क्षिक) दानं (पुत्रः). (४) स्मृच.१७२ हारी तु (ग्राही न) उत्त. विर.६४ (दान) त्रान्न (त्रैर्न); चन्द्र.१७ उत्त.: २१; वीमि.२।४७

Page #201

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७०९
(१) सौरं चाक्षिकं च सौराक्षिकं सुरासंपादन निमि- । 'पित्रा दृष्टमणं यत्तु क्रमायातं पितामहात् । तकं द्यूतपराजयनिमित्तकं चेति यावत् । स्मृच.१६९ / निर्दोष नोध्दृतं पुत्रैर्देयं पौत्रैस्तु तभृगुः ।। प्रातिभाव्यं दर्शनप्रतिभूदेयमत्र विवक्षितम् ।
पित्रा दृष्ट, स्वपितृकृतत्वेन पित्रा निःसंदिग्धमवगतं
स्मच.१७० | पितामहात्क्रमप्रातं पूर्वपुरुषाभावादिना प्राप्तं निर्दोषं (२) वृथादानं नर्तकादिदत्तम् । सवि.२५७ । अदेयत्वापादकदोषरहितं पुत्रैनोंद्धतं पुत्रैर्दुश्चिकित्स्य" (३) वृथादानं धर्मकृत्यनित्यनैमित्तिकार्थव्यतिरेक- | रोगादिवशादनपाकृतम् ।
स्मृच.१७० कृतम् । दण्डशेषं पित्रन्यायजातदण्डे पितृदत्तावशेषं 'पैतामहं तु यत्पुत्रैर्न दत्तं रोगिभिः स्थितैः । शुल्कशेषं पित्रा कन्याद्यपग्रहीतृदत्तावशिष्टम् । चन्द्र.२१ तत्स्यादेवंविधं पौत्रैर्देयं पैतामहं समम् ।।
उपगतपत्रादिविधिः । तदकरणे धनिदण्डः । __ समं वृद्धिरहितं मूलमात्रमिति यावत् । स्मृच.१७० धर्मादिनोद्ग्राह्य ऋणं यस्तूपरि न लेखयेत्। पुत्राभावे तु दातव्यमृणं पौत्रेण यत्नतः । न चैवोपगतं दद्यात्तस्य तद्वृद्धिमाप्नुयात् ॥ चतुर्थेन न दातव्यं तस्मात्तद्विनिवर्तयेत् ।।
अक्षरार्थस्तु धर्मोपधिबलात्कारगृहसंरोधनाद्युपायैर- एवं च प्रपितामहादिकृतांपाकरणानधिकारः चतु. धमांदकृत्स्नमणमुपादाय यो धनी ऋणलेख्योपरि देरगहीतरिक्थस्यैव न पनगहीतरिक्थस्येत्यवगन्तममैतावत्प्राप्तमिति न लिखेत् न च प्रवेशपत्रं दद्यात्तस्य व्यम् ।
स्मृच.१७१
यहेयं पितृभिनित्यं तदभावे तु तद्धनात् । धमदुपातं धनं वृद्धिमाप्नुयात् । अधमर्णाय वर्धते तद्धनं पुत्रपौत्रैर्वा देयं तत्स्वामिने तदा ।। इति यावत् ।
स्मृच.१६४ पितृधनसद्भावे तस्मादेव ऋणम् । धनाभावेऽपि पुत्रकात्यायनः त्वात्पौत्रत्वाद्देयमित्यर्थः ।
सवि.२५८ . कदा कीदृशं च पैतामहं पित्र्यं चर्ण प्रतिदेयम्। एवं कालमतिक्रान्तं पितृणां दाप्यते ऋणम् ॥ कियत्पुरुषपर्यन्तभृणं देयम्।
पत्रलक्षणमभिधाय कात्यायनेनाभिहितम्- एवं यंददृष्टं दत्तशेषं वा देयं पैतामहं तु तत् । कालमिति । इत्थं पत्रारूढमणमतिक्रान्तकालमपि पितणां . सदोषं व्याहतं पित्रा नैव देयमणं क्वचित ॥ संबन्धि दाप्यते । अत्र पितृणामिति बहुवचन निर्देशा___ यत्पित्रा दृष्टं यच्च तेन दत्तावशेषितं तत्पैतामहं कालमतिक्रान्त मिति वचनाच्च चतुर्थादि प्य इति पौत्रेण देयम् । यत्तु तेन व्याहतं निराकृतं यच्च सुरादि- प्रतीयते ।
मिता.२।९० व्यसन निमित्तत्वेन दोषयुक्तं न तत्पैतामहं देयमित्यर्थः। --...
अप.२५०
। (१) अप.२।५० (=); व्यक.११८; स्मृच.१७०; विर. प्रति (परि); ब्यप्र.२६५-२६६ क्षिकं (क्षिके) त्रान्न (त्रो न); ४८: सवि.२५८, विता.५१५; प्रका.९८-९९; समु.८४. व्यम.८२ व्यकवत् ; सेतु.२८ शुल्क (शुल्क); प्रका.९८
(२) व्यक.११८ स्मृच.१७० रो (यो); विर.४८; स्मृचवत् ; समु.८४; विव्य.२९ व्यकवत् .
प्रका.९९; समु.८४. . (१) व्यक.१२९ वृद्धि (हानि); स्मृच.१६४ धर्मा ... ऋणं
(३) व्यक.११८-११९ न दातव्यं (यदादत्त); स्मृच. (ऋणं धर्मादितो ग्राह्य); विर.८० धर्मा (धा) ऋणं (धन);
। १७१ येत् (ते); विर.४९ पुत्रा (पित्र्य) शेषं व्यकवत् । म्यप्र.२७७; सेतु.४० ऋणं (धन); प्रका.९५ रमृचवत् ; समु.८२ तवृद्धिमा (वृद्धिमवा).
पमा.२६५ स्मृचवत् ; स्मृचि.१३ पुत्रा (पित्र्य) न दातव्यं
(तु दातव्यं); व्यप्र.२६४ पुत्रा(पित्र) समु.८४. : (२) अप.२।५० ; व्यक.११८;स्मृच.१७० उत्त.; विर. ४८ विचि.२५ व्याहतं (व्याहृतं); सवि.२५८ उत्त.; चन्द्र .
(४) सवि.२५८; समु.८४ तद्धनं (स्वधनात्) २१ तु तत् (च यत् ); विता.५१५; प्रका.९९षं व्या (पन्या);
दा (था). समु.८४ उत्त.
(५) मिता.२।९०; विता.१२९; समु.८४.

Page #202

व्यवहारकाण्डम् । सुस्थेनार्तेन वा देयं श्रावितं धर्मकारणात् । । पूर्व पैतामहं देयं पित्र्यं देयं ततः परम् । अदत्वा तु मृते दाप्यस्तत्सुतो नात्र संशयः ॥ पश्चादेयं तथात्मीयमेवं देयमणं सतैः ।। 'पितृणां सूनुभिर्जातैर्दानेनैवाधमाणात् ।
धनस्त्रीहारिपुत्रादीनामृणप्रतिदानाधिकार: विमोक्षस्तु यतस्तस्मादिच्छन्ति पितरः सुतान् ।। पूर्व दद्याद्धनग्राहः पुत्रस्तस्मादनन्तरम् । नाप्राप्तव्यवहारैस्तु पितर्युपरते क्वचित् । योषिग्राहः सताभावे पत्रे वाऽत्यन्तनिर्धने।। काले तु विधिना देयं वसेयूनरकेऽन्यथा ॥ दायभागानर्हस्यापि भूयिष्ठधनवत्वे योषिग्राहो
(१) क्वचिदित्यत्र देयमित्यनुषज्यते । विधिना ऋण न दाप्य इत्याह कात्यायन:-पूर्व दद्यादिति । पूर्व प्रतिदानप्रकरणे प्रदर्शितेन विधिना। स्मच.१६८ रिक्थग्राहो दद्यात्तदभावे बहुतरधनयुक्तो दायानहः । - (२) नाप्राप्तव्यवहारैः हेयोपादेयपरिज्ञान विशेषसहितैः पुत्रो दद्यात्तस्याभावे योषिग्राहो दद्यादित्यर्थः। . षोडशवरित्यर्थः। व्यप्र.२६३
व्यप्र.२७१ "पित्र्यणे विद्यमाने तु न च पुत्रो धनं हरेत् । 'रिक्थहा ऋणं देयं तदभावे च योषितः । देयं तद्धनिके द्रव्यं मृते गृहंस्तु दाप्यते ॥ __ पुत्रैश्च तदभावेऽन्यै रिक्थभाग्भिर्यथाक्रमम् ।।
(१) विभक्तः पुत्रो विभागानन्तरं पितृकृते ऋणे ऋणं तु दापयेत्पुत्रं यदि स्यान्निरुपद्रवः । तिष्ठति तस्मिन्मते तद्धनं न गृह्णीयात् किं तु धनि द्रविणाहश्च धुर्यश्च नान्यथा दापयेत्सुतम् ।। . काय दद्यात् । यदि किञ्चित्ततोऽवशिष्टं भवति तर्हि
व्यसनाभिप्लुते पुत्रे बाले वा यत्र दृश्यते । गृह्णीयात् । पितृधनाभावे रिक्थग्रहणराहित्येऽपि स्वधनं
द्रव्यहृद्दापयेत्तं तु तस्याभावे परन्ध्रिहृत् ॥ दद्यादित्यर्थः । अत्र पुत्रग्रहणं पौत्रस्याप्युपलक्षणम् । (१) द्रविणाहः पितृधनाहः । धर्यः पितधरो बोदा। 'पुत्रपौत्रैर्ऋण देयं' इति वचने उभयोः साम्येन ग्रहणात्।
अप.२५० पौत्रस्यावृद्धिकदानं तु वाचनिकमिति न तस्यानेन (२) द्रविणाई इति वदन् द्रव्याग्रहणेऽपि अर्हत्वे सति साम्यपाठेन निवृत्तिः।
व्यप्र.२६६ पत्रो दाप्य इति दर्शयति। दुश्चिकित्स्यरोगादिनोपद्रतः ' (२) द्रव्यमते इति संबन्धः । द्रव्यं विनेत्यर्थः। पितद्रव्यानहश्चान्धादिरधुर्यश्च पितृकृतपकरणान
व्यम.८२ धिकारीति नान्यथा दापयेत्सुतम्' इत्यनेनोक्तम् । यावन्न पैतृकं द्रव्यं विद्यमानं लभेत् सुतः।
(१) समु.८५. सुसमृद्धोऽपि दाप्यः स्यात् तावन्नैवाधमर्णिकः ॥
(२) स्मृच.१७२ त्रे (त्री)ने (नः); व्यप्र.२७१ व्यम.
८३; विता.५२२-५२३; समु.८५. (३) विश्व.२।४७. (१)विचि.२४:६२ देयं (दत्तं); सेतु.१५४ देयं (दत्तं); (४) अप.२०५० (-); व्यक.१२३, स्मृच.१६९; विर. विच.२३ सेतुवत् ; विव्य.३ ८ सेतुवत् . (२) व्यक.१२०: ६३; पमा.२६ ४ नं (त्र); दीक.३६ तु (प्र); विचि.२६; स्मृच.१६८, पमा.२६३, व्यप्र.२६३; प्रका.९८, समु चन्द्र.२३, वीमि.२१५१ व्यप्र.२७२ – (त्रः); ब्यम.८३; ८३.(३) अप.२।५० रैस्तु (रेण);व्यक.१२०; स्मृच.१६८ विता.५१३ र्यश्च (यो वा); प्रका.९८; समु.८४ विव्य. रै (र); विर.५४; पमा.२६३ ना (न) र (र); विचि. २९ तु (स:). २४ नम (अ); सवि.२५६ रै (र); व्यप्र.२६३, सेतु. (५) व्यक.१२३, स्मृच.१७२ ले (लो) तं तु (त्तत्र); २८; प्रका.९८ रै (र); समु.८४.
विर.६४ तं तु (त्तत्र); दीक.३६ व्यहृत् (व्यं तु) तं तु (त्तत्र); (४) स्मृच.१६९ व्य (त्र) के (क); पमा.२६४, नृप विचि.२७ त्तं (तत्); चन्द्र.२३ (व्यसनाभिप्लुतः पुत्रो बालो २० हंस्तु (इन् हि); सवि.२५६ के (क) व्यं (व्य) नारदः; वा यदि दृश्यते) तं तु (त्तत्र); वीमि.२।५१ ते पुत्रे बाले (तः ग्यप्र.२६६ गृलन् (पुत्रः); ब्यम.८२ व्यं (व्य) गृढन् पुत्रो बालो); व्यप्र.२७२ यत्र (यः प्र); विता.५१३ त्र (पुत्रः); प्रका.९८ व्य (त्र) के (क); समु.८४ प्यते दृश्यते (प्रदीयते) तं तु (त्तत्र); समु.८५ स्मृचवत् ; विग्य.२९ (पयेत्) शेषं स्मृचवत्. (५) विश्व.२।४७. विरवत् , उत्त.

Page #203

ऋणादानम् - ऋणप्रतिदानम्
धुर्यश्चेति गुणप्रधानभावेन वर्तमाननानापुत्रविषयम् । स्मृच. १६९ तत्तस्यां दशायां दायार्हपुत्रस्य अनधिकारप्रदर्शनार्थं न तु दायानर्हपुत्रस्य, व्यसनोपप्लुतत्वाद्यवस्थायामेव धनप्राहादिरुक्तक्रमेण ऋणभाक् । अन्यत्र तु दायाहपुत्र एवं प्रथमतः, पश्चाद्धनग्राहादिरिति क्रमान्तरविधा नार्थं तस्यात्राश्रुतत्वात् । आदौ दायानर्हपुत्रदानासामंजस्याच्च । यत्पुनस्तेनैवोक्तम् -- ' पूर्व दद्याद्धनग्राहः पुत्रस्तस्मादनन्तरम् । योषिद्ग्राहः सुताभावे पुत्रो वा - ऽत्यन्तनिर्धनः' || इति ब्रद्योषिद्ग्राहापेक्षयाऽत्यन्तबहुधनो यः पुत्रस्तस्य धनग्राहानन्तर्यार्थमिति रुद्धम् । न च योषिद्ग्राहदानाधिकारशास्त्रान्यथानुपपत्या वोषिग्रहणमपि पूर्वपतिकृतमृणं दातुं शास्त्रीयमिति शङ्कनीयम्। यतो रागप्राप्तयोषिद्ग्रहणसंभवात् न शास्त्रस्यानुपपत्तिरित्याह संग्रहकार : - 'यस्तु दद्यादृणं वोढुः पुनर्भस्वैरिणीपतिः । न तेन तदुपादानं शास्त्रतो विहितं भवेत् ॥ (३) धुर्यः ऋणोद्वहने समर्थः । व्यसनाभिप्लुतत्वादिमति यंत्र द्रव्यहृद् दृश्यते, तदा तं दापयेदिति योजना । विर. ६४
सर्वमवि
स्मृच.१७२-१७३
(४) तदयं संक्षेपः । धनस्त्रीहारिणोरपि सत्वे द्रविगार्हो धुर्यश्च स एव । अनीदृशपुत्रसत्त्वेऽपि धनहारी । • धेनहार्यभावे पूर्ववत् । पुत्रसत्वेऽपि स्त्रीहारी । उभयोभावेऽयोग्योऽपि पुत्र एवाधम दद्यात् । विचि. २७
।
(५) सत्यपि दायार्हे पुत्रे तस्य यदा दुश्चिकित्स्य - रोगाद्युपद्रवेण बाल्येन वा ऋणदानासामर्थ्य तस्यामवस्थायां तत्पितृधनं स्वसमीपे यः स्थापयति पितृव्यादिः | सणं दद्यात् । तस्याभावे योषिद्याहो दद्यादित्याह से एवं ऋणं त्विति ।
व्यप्र. २७१-२७२
'अमतेनैव पुत्रस्य प्रधना याऽन्यमाश्रयेत् । पुत्रेणैवापहार्यं तद्धनं दुहितृभिर्विना || ऋणार्थमाहरेत्तत्तु न सुखार्थं कदाचन । 1. अयुक्ते कारणे यस्मात् पितरौ तु न दापयेत् ॥ X चन्द्र विचिवत् ।
७११
स्वपुत्रं तु जह्यात् स्त्री समर्थमपि पुत्रिणी । आहृत्य स्त्रीधनं तत्र पित्र्यर्ण शोधयेत् मनुः ॥
अमतेन असंमत्या । प्रधना प्रकृष्टस्त्रीधना । दुहितृभिर्विना दुहितृणामभावे । या स्त्री समर्थमपि पुत्रं परित्यज्य स्त्रीधनमादाय पुत्रस्य असंमत्या पुरुषान्तरं श्रितवती, तस्याः स्त्रीधनमपि आच्छिद्य पुत्रेण ऋणं शोधनीयमिति तृतीयवाक्यार्थः । समर्थमपीत्यनेन असमर्थ - मपि । पुत्रपरित्यागे तु तस्याः स्त्रीधनं पुत्रेणाच्छेत्तव्यमिति दर्शितम् । विर. ६५ बालपुत्राधिकार्था च भर्तारं याऽन्यमाश्रिता । आश्रितस्तदृणं दद्याद्वालपुत्राविधिः स्मृतः ॥ * दीर्घप्रवासि निर्बन्धुजडोन्मत्तादि लिङ्गिनाम् । जीवतामपि दातव्यं तत्स्त्रीद्रव्यसमाश्रितैः ॥ दीर्घप्रवासप्रभृतीनां या स्त्री यच्च द्रव्यं तद्ग्राहकैरित्यर्थः 1 विर.६६
- (१) व्यक. १२४, विर. ६४; चन्द्र. २७ तृभिः (तरं). (२) व्यक. १२४; विर. ६५; चन्द्र. २७ तत्तु (तन्तुं ) खार्थ (खाय) पू.
म्य. का. ९०
आपद्ग्रस्त पित्र पुत्रैर्देयम् विद्यमानेऽपि रोगार्ते स्वदेशात्प्रोषिते तथा । विशात्संवत्सरादेयं ऋणं पितृकृतं सुतैः ॥
(१) विशात्संवत्सरात् प्रवासादारभ्येति शेषः । कुत्र गत इति अज्ञाते सुतैर्देयं अन्यत्र प्रस्थापनादिनाऽपि पित्रैव दातुं शक्यत्वात् । रोगार्ते तु स्वरूपसंख्यादि
(१) व्यक. १२४; विर. ६५.
(२) अप. २।५१; व्यक. १२४; स्मृच. १७४ भर्ता (त्राता); विर. ६६; पमा २७५ र्था च भर्तारं (र्या वा भयार्ता) ; स्त्रवि. २६३ धिकार्या (दिकर्ता ) भर्ता ( त्राता) ता (ताः) विधिः स्मृतः (दिविश्रुतम् ); व्यप्र. २७५ च (या) याऽन्य (चाऽन्य); समु
८५ स्मृचवत्.
(३) अप. २।५१ न्धु (न्ध) तादि (तार्त) व्य ( व्यं); व्यक. १२४; विर. ६६६ विचि. ३० वता (विना); चन्द्र. २६ जडोन्मत्तादि (प्रजडोन्मत्त); वीमि. २ ५१ निर्बन्धु (निर्धूत); सेतु. ३२ विचिवत्; विषय. ३० त्तादि (तान्ध).
(४) अप. २।५० तथा ( sपि वा ); व्यक. ११९ तथा (स्वत:); स्मृच. १६९; विर.५० नेsपि (ने तु); पमा. २६४; दीक.३६ नेऽपि (ने च); नृप्र. २० नेऽपि (ने. तु) शात् (शत् ); सवि. २५६ तथा ( ऽथवा ) शात् (शत् ); व्यप्र. २६५ पू. ; व्यम. ८ २ तथा (ऽथवा) सुतै: (तथा); विता. ५११ शात् (शत् ); सेतु.२६ स्मृचवत्; प्रका. ९८; समु. ८४०

Page #204

७१२
व्यवहारकाण्डम्
विप्रतिपत्तौ निर्णयात् पश्चादेव देयम् । स्मृच.१६९ पितृकस्तत्सुतो दृश्यते, सोऽपि सर्वे दाप्यः। यदि च
(२) एतच्च रोगार्तस्य शक्यप्रतिक्रियत्वसंभावनायां । प्रमीतपितृको दृश्यते, तदासौ पित्रंशमेव दाप्यो न तु सर्वप्रोषितस्य पुनरागमनसंभावनायां च ज्ञेयम् । यदि मेवेत्यर्थः।
xविर.५२ त्वसाध्यत्वेनैव रोगावधारणं प्रवासिनश्च पुनरागमन- (२) सर्व सवृद्धिकमृणम् । मृते तु पितुरंशमवृद्धिक व्यतिरेकावधारणं भवति, तदा जीवतोऽपि वृद्धस्य पितुः दद्यादित्यर्थः ।
व्यप्र.२५२ पुत्रस्तत्काल एव ऋणं दातुमर्हति । विंशतिवर्षाणि !
कुटुम्बार्थकृतमृणं कुटुम्बिना देयम् यावत् प्रतीक्षा न कर्तव्या।
विर.५० । कुटुम्बार्थमशक्ते तु गृहीतं व्याधिते तथा । याधितोन्मत्तवृद्धानां तथा दीर्घप्रवासिनाम् । उपप्लवनिमित्तं च विद्यादापत्कृतं तु तत् ॥ ऋणमेवंविधं पुत्रान् जीवतामपि दापयेत् ।। केन्यावैवाहिकं चैव प्रेतकार्ये च यत्कृतम् । एकच्छायायां ऋणदानप्रकारः
एतत्सर्व प्रदातव्यं कुटुम्बेन कृतं प्रभोः ।। ऐकच्छायाश्रिते सर्व दद्यात्तु प्रोषिते सुतः । (१) अशक्ते कुटुम्बभरणासमर्थे कुटुम्बिनीत्यर्थः । मते पितरि पित्रंशं परणे न बृहस्पतिः ॥ कन्यावैवाहिकं कन्याविवाह निमित्तकं यत्कृतं येन धनेन
(१) सर्व परर्णमपि न पित्रंशमात्रमित्यर्थः । न तु कृतं प्रभोः प्रभुणा कुटुम्बिनेति यावत् । स्मृच.१७५ संवृद्धिकमिति व्याख्येयम् ।
स्मृच.१५२ (२) प्रभोरिति कर्तरि षष्ठी, तेन प्रभुणा दातव्य(२) यत् परेण सह पित्रा एकच्छायया कृतमृणं तत् मित्यर्थः ।
विर.५६ परस्याभावे प्रोषिते पितरि पित्रंशं परांशं च पुत्रो दद्यात् । प्रोषितस्यामतेनापि कुटुम्बार्थमृणं कृतम् । मृते पितरि पित्रंशमात्रं दद्यादित्यर्थः। +विर.५१ दासस्त्रीमातृशिष्यैर्वा दद्यात्पुत्रेण वा भृगुः ।।
(३) अनेवंविधस्यापि देयत्वात् कालप्रतीक्षावारणार्थमेव वाक्यम् ।
विचि.२४
x अत्र ऋणिपरत्वेनाय श्लोको व्याख्यातः । ऐकच्छायाप्रविष्टानां दाप्यो यस्तत्र दृश्यते ।
•पमा., सवि., व्यप्र., व्यउ., विता. एषु मिताक्षरानुप्रोषिते तत्सुतः सर्व पित्रंशं तु मृते समम् ।।
सारेण प्रतिभूविषयत्वेनायं शोको व्याख्यातः ।
३० समम् (तु सः); ग्यम.७, शं (शात्) समम् (सतः); (१) एकच्छायावतामणग्राहिणां मध्ये यद्येको ग्रही
विता.५३० मितावत् ; समु.७८ पमावत् . तैव दृश्यते, तदा स एव सर्व दाभ्यः। यदि वा प्रोषित.
(१) अप.२।४५ ते तु (क्तेन) तथा (न वा) तं च वि • x सबि. स्मृचवत् ।
(ते च द) तं तु (ते तु); ब्यक.१२१ के तु (क्तेन) बहभत्र प्रतिभूविषयत्वेनायं श्लोको व्याख्यातः । व्यप्र., व्यउ. | स्पतिः; स्मृच.१७४ हीतं (हीत) तु तत् (च यत् ); विर. स्मृचवत् । + अत्र ऋणिविषयत्वेनायं श्लोको व्याख्यातः ।। ५६ ते तु (क्तेन) तथा (न वा); पमा.२६९ तं व्याधिते चन्द्र. विरगतम् । शेषं विरवत् ।
(ते व्याधिना ); स्मृचि.१४; नृप्र.२० क्ते (क्तौ) तत् (यत्); • (१) अप,२१५०; व्यक.११९; विर.५१; विता.५११ ग्यत.२३३ विरवत् ; दात.१७८ तथा (ऽथवा) तं च श्रान् (त्रो)। सेतु.२६,३१६ कात्यायनवृहस्पती : ३१६ पू. (तं तु); सवि.२६३ तथा (न वा) नारदः चन्द्र.२३ । (२) व्यक.१२०, स्मृच.१५२; विर.५१ श्रिते (कृत) विरवत् ; व्यप्र.२७२; विता.५०३ विरवत् । समु.८६. बहस्पतिः (कदाचन); विचि.२४ दधातु (प्रदयात् ) शेष । (२) अप.२१४५; व्यक.१२१ बृहस्पतिः, स्मृच.१७५; बिरवत , चन्द्र.२० दद्यात्तु (दद्याच्च) शेषं विरवत् व्यप्र. विर.५६, पमा.२६९ ये च (येषु); स्मृचि.१४ ये च २५२ व्यउ.३०; सेतु.२७% (0) शेष विरवत् ; प्रका.९१ (येषु) प्रभोः (पितुः); नृप्र.२०; व्यत.२३३, दात. १७८ समु.७८.
सवि.२५३ ये च (येऽपि) प्रभोः (च यत्): २६३ यें च . (३) मिता.२१५५ या (या); विर.५२ (प्रोषितस्य सुतः(ये तु) नारदः, चन्द्र.२३, व्यप्र.२७२ कं (के) ये च सर्व पित्रंशर्ण मृतस्य च); पमा.२५२ या (या) समम् (येषु); विता.५०३ व्यप्रवत् ; समु.८६. (सुतः) सवि.२५० समम् (तु सः) ग्यप्र.२५१७ व्यउ. (३) अप.२०४६ स्त्रीमातृ (स्थ्यमात्य); ग्यक.१२१

Page #205

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
पुत्रेण दासादिभिर्वा यत् प्रोषितस्यामतेनाऽपि तत्कुटुम्ब- | यंत्र हिंसां समुत्पाद्य क्रोधाद्रव्यं विनाश्य वा । पोषणार्थमृणं कृतं, तदसौ प्रोषितो दद्यादिति भृगुर्मन्यते उक्तं तुष्टिकरं यत्तु विद्यात् क्रोधकृतं तु तत् ।। इति योजना।
विर.५६ (१) मुक्तकं लेखनरहितम् । परपूर्व स्त्रिय परभायायै। पुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारः
यत्र हिंसामित्यादेरयमर्थः । परस्य हिंसां धनविनाशं वा ऋणं. पत्रकृतं पित्रा न देयमिति धर्मतः। क्रोधात्कृत्वा तत्तुष्टये यद्रव्यं दास्यामीति प्रतिश्रुतं तहणं देयं प्रतिश्रुतं यत्स्याद्यच्च स्यादनुमोदितम।। | क्रोधकृतमिति ।
स्मृच.१७० (१) इति तदुक्तनानाविधदेयणेतरणविषयमित्यवग- (२) परपूर्वाशब्दश्च अपरिणीतस्त्रीमात्रपरः। विर.५८ न्तव्यम् । धर्मत इति वदन् स्नेहतो देयमिति दर्शयति ।
मातृकृतभार्याकृतर्णप्रतिदानविचारः
स्मृच.१७५ देयं भार्याकृतमृणं भ; पुत्रेण मातकम् । (२) प्रतिश्रुतमत्र ऋणादानसमयाङ्गीकृतम् । आदा- भक्तस्यार्थे कृतं यत् स्यादभिधाय गते दिशम् ।। नानन्तरस्वीकृतं चानुवर्णितम् । पुत्रग्रहणं चोपलक्षणम् । पत्यौपुत्रे वा भार्याया मातुश्च वृत्तिमकल्पयित्वा स्थिते
विर.५७ अन्यत्र गते वा भार्यया मात्रा वा भक्ताच्छादनाय 'देयं पुत्रकृतं तत्स्याद्यच्च स्यादनुवर्णितम् । यदृण कृतं तत्पतिपुत्राभ्यां देयमित्यर्थः। अभिधायेति कृतं संवादितं यच्च श्रुत्वा चैवानुमोदितम् ॥ प्रायोवादः । अनभिधानेऽपि न्यायसाम्यात् । विर.५९
कृतमकृच्छे इति शेषः । कृच्छकृतं तु अप्रतिपन्नमपि भी पत्रेण वा साध केवलेनात्मना कृतम् । देयम् ।
' स्मृच.१७४ ऋणमेवंविधं देयं नान्यथा तत्कृतं स्त्रिया ॥ कामकृतक्रोधकृतणनिवर्तनम्
अन्यथा तत्कृतं केवलं भ; पुत्रेण वा कृतं स्त्रिया तयो'लिखितं मुक्तकं वाऽपि देयं यत्तु प्रतिश्रुतम् । रभावेऽपि न देयम्। किन्तु भा पुत्रेण वा साध संभूय परपूर्वस्त्रियै तत्तु विद्यात् कामकृतमृणम् ।।
गृहीतमृणं तयोरभावे देयम् । स्वयमेव गृहीतं तु तयो
रभावेऽपि इत्यर्थः । एवंविधमिति वदन्नन्यदप्यस्ति स्त्रिया मा (भ्रा) बृहस्पतिः; स्मृच.१७४; विर.५६; पमा.२६८
देयमिति दर्शयति । किं तदित्यपेक्षिते याज्ञवल्क्यःमा (भा) भृगुः (पिता); सवि.२६३ स्यामतेना (स्य मृते वा) दास (दातुः); क्यप्र.२ ७२ मते (गते) मा (भ्रा); ग्यम.८३,
'प्रतिपन्नं स्त्रिया देयम्' इति । *स्मृच.१७६ समु.८६.
* व्यप्र. स्मृचगतम् । (१) व्यक.१२१ बृहस्पतिः; स्मृच१७५, विर.५७ (१) अप.२।४७; ब्यक.१२२ (=); स्मृच.१७० वा मोदि (वर्णि); सवि.२६३ उत्त.; व्यप्र.२७३; व्यम.८३ (तु); विर.५८ पमा.२६६ यत्तु (तत्त) तु (च); विचि. उत्त.; विता.५०४ पित्रा न देयमिति (यत्तद्देयमेवेति); सेतु. २६; स्मृचि.१३ वा (तत्); सवि.२५७ त्र (स्य) कृतं तु २८ यत्स्यात् (यच्च); समु.८६.
तत् (प्रति श्रुतम्); चन्द्र.२२ समुत्पा (समासा) यत्तु (तत्तु) (२) स्मृच.१७४; समु.८६ वर्णि (मोदि).
तु तत् (ऋणम्); वीमि.२।४७; व्यप्र.२६६; सेतु.२९; (३) अप.२।४७ तत्तु (यत्तु) ऋणम् (नृणाम् ); व्यक. प्रका.९८ वा (तु); समु.८४ वा (च). १२१-१२२ (=); स्मृच.१७० वा (चा) ऋणम् (नृणाम् ); (२) व्यक.१२२; स्मृच.१७४ भक्तस्या (भर्तुर); विर. विर.५८ खितं (खित्वा); पमा.२६६ तत्तु (दत्त); ५९; व्यप्र.२७३ मि (वि) शम् (वम् ); समु.८६. विचि.२५-२६ तं मु (त्वा सू) ऋणम् (धनम् ); स्मृचि. (३) अप.२।४९; व्यक.१२२; स्मृच.१७६ लेना (लं १३ यत्तु (यत्र); सवि.२५७ वा (चा) विद्या (विन्द्या) वा); विर.६०; विचि.२८ वा सार्ध (सार्ध वा) ले (लं) क (अ); चन्द्र.२२ यत्तु (कर्तुः) तत्तु (यत्तत् ); वीमि.२१४७ नात्म (चात्म); वीमि.२१४९पू. व्यप्र.२७३, बाल.२।४६, खितं (खित्वा) वा (चा); व्यप्र.२६६ ऋणम् (नृणाम् ); २१४९; सेतु.३० वा सार्ध (साधं वा) लेना (लं वा) देयं सेतु.२९ तं मु (त्वा सू); प्रका.९८ स्मृचवत् । समु.८४ (दयात् ) : ३१६ पूर्ववत् , याज्ञवल्क्यः ; समु.८६ लेना
(लं वा).

Page #206

व्यवहारकाण्डम् ।
विपि कर्मकराजमातापितृसंबनितु तेन प्रतिशत
मर्तुकामेन या भा उक्ता देयमृणं त्वया। उद्धारादिकमादाय स्वामिने न ददाति यः। अप्रपन्नाऽपि सा दाप्या धनं यद्याश्रितं स्त्रिया-॥ स तस्य दासो भृत्यः स्त्री पशुर्वा जायते गृहे ।। (१) अत्रार्थादनाश्रितभर्तधना स्त्री अप्रपन्ना चेन्न
पितामहः देयमिति गम्यते।
स्मृच.१७६
पितृमातृकृतर्णप्रतिदानाधिकारः (२) प्रत्यासन्नमरणेन प्रत्यासन्नप्रवासेन वा भा। अविभक्ता ऋणं दद्युः पित्र्यं मातृकमेव वा। यदि भर्तधनं तदाश्रितमित्यर्थः । मर्तुकामेनेत्युप- तदभावे विभक्ताश्च न तु तेन प्रतिश्रुतम् ॥ लक्षणम् ।
.. . विर.६० मातापितृसंबन्धिद्रव्याभावे ताभ्यां प्रतिश्रुतं न देय(३) अप्रतिपन्ना चेत् पतिधनाभावेऽपि कर्मकराऽपि मिति वरदराजः।
सवि.२५२. सेवया धनं संपाद्य ऋणापाकरणं कर्तव्यम् । पतिधनसंबन्धे
व्यासः तु यतो रिक्थं तत एव ऋणापाकरणन्यायात् । औत्स.
ऋणानपाकरणकर्मविपाकः गिकर्णापाकरणे अधिकारो विधवाया इत्याह अपराकः । तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान् म्रियते यदि ।
xसवि:२६४ तपश्चैवाग्निहोत्रं च सर्व तद्धनिनो भवेत् ॥ निर्धनैरनपत्यैस्तु यत्कृतं शौण्डिकादिभिः ।
पितृकृतं सदोषण न देयम् तत्त्रीणामुपभोक्ता तु दद्यात्तदृणमेव हि ॥ दण्डो वा दण्डशेषो वा शुल्कं तच्छेष एव वा। शौण्डिकव्याधरजकगोपनाविकयोषिताम् । न दातव्यं तु पुत्रेण यच्चन व्यावहारिकम् ॥ अधिष्ठाता ऋणं दाप्यस्तासां भर्तक्रियासु तत् ॥ (१) व्यावहारिक व्यवहाराईपुरुषकृतम् ।. . अधिष्ठाताऽत्र पतिरेव । भर्तक्रियासु तत्, यतो भर्तुः
व्यक.१२१ कर्तव्येषु प्रयोजनेषु तहणं जातं तासामित्यर्थः। *व्यक.१२२ (२) अत्र दण्डो वेत्यनेनैव तच्छेषोपादानात् पुनः ऋगानपाकरणकर्मविपाकः
- तच्छेषग्रहणादतिमहति दण्डे वा दातव्यमिति कियच्छेषं ऋणं गृहीत्वा पुरुषो यदि पञ्चत्वमाव्रजेत् । तु सर्वथा न दातव्यम् । अल्पेऽपि दण्डे सर्वे न यत्किश्चित् कुरुते पुण्यं तत्सर्वमुत्तमर्णिकम् ॥ दातव्यमिति लभ्यते ।
विर.५८
(३) व्यवहारबहिःकृतमित्यर्थः । विचि.२५ x अत्रोदृतं अपरार्कमतं अपराकें नोपलभ्यते ।
__ उशना - * व्यप्र. व्यकवत् ।
देण्डं वा दण्डशेषं वा शुल्कं तच्छेषमेव वा। (१) अप.२१४९म (भर्तु) उक्ता(प्रोक्ता);ब्यक.१२२यद्याश्रिन दातव्यं तु पुत्रेण यच्च न व्यावहारिकम् ।। (यद्भाषि); स्मृच.१७६ मर्तु (भर्तु); विर.६० न या (न वा); पमा.२७० त्वया (तथा) प्रप (प्रतिप) ययाश्रितं स्त्रिया
(१)स्मृच.१६१ पमा.२६१ व्यप्र.२७७, व्यम.८१; (दद्यात्सुतो यथा); दीक.३६; विचि.२९ विरवत् , क्रमेण
प्रका.९५, समु.८१. नारदः, सवि.२६३ प्रप (प्रस); चन्द्र.२५ भत्री (पत्या)
(२) सवि.२५२; समु.८४. नारदः; वीमि.२१४९ देयमृणं त्वया (देहि ऋणं प्रिये) सा दाप्या (स तदा) क्रमेण नारदः; व्यप्र.२ ७४; व्यम.८४
(३) स्मृच.१६१ पुराणम् ; नृप्र.१९; ग्यप्र.२७७ चा यद्याश्रि (दद्यारिस्थ); बाल.२१४९ विरवत् ; सेतु ३० विरवत्,
(वा) त्री च (त्री वा); व्यम.८२; विता.५०९.
वा नारदः; समु.८६ मर्तु(भर्नु); विव्य.२९ नारदः.
(४) व्यक.१२१, विर.५८, विचि.२५ यच्च न (ययन); (२) अप.२।५१; व्यक.१२३; विर.६२ तत् स्त्री (यः | स्मृचि.१३ व वा (व च); चन्द्र.२२ तु पुत्रेण (च पुत्रस्य); स्त्री); विचि.३० हि (तु) चन्द्र.२६ वीमि.१५१ हि (त); | बीमि.२।४१ व्यं (न्यः); सेतु.२९प्रका.९८ ण्डो (ण्ड) षो व्यम.८३ मुप (मपि); सेतु.३२ हि (तु); समु.८५, विव्य. (घ) ष ए (षमे) मनु:.. ३०. (३) व्यक.१२२; व्यप्र.२७४. (४) स्मृचि.१३. (५) मिता.२।४७; अप.२।४७ ण्डं (ण्डो) वा (पो वा);

Page #207

ऋणादानम्-ऋणप्रतिदानम्
७१५ न व्यावहारिक सौरिक मित्यर्थः । स्मृच.१७० पुत्रेणाप्रतिदेयानि ऋणादीनि । पितृकृतमृणं पुत्रपौत्रैः प्रतिदेयम् प्रजापतिः
रिक्थग्राहयोपियाहानन्याश्रितद्रव्यपुत्रादीनामृणप्रतिदातृत्वम् । आपदि ऋणप्रतिदानापवाद:
प्रतिभूदत्तधनप्रतिदानम् । स्त्रीपतिपुत्रकृतर्णप्रतिदानविचारश्च । दुर्भिक्षे राष्ट्रसंबाधे धर्मकार्ये तथापदि। 'सुराकामयूतकृतं वृथादानं तथैव च । ऋणं देयं मूलमेव न वृद्धिरिति निश्चयः ।। दण्डशुल्कावशिष्टं च पुत्रो दद्यान्न पैतृकम् ।। दृद्धिं वृद्धयेकदेश वा मूलेऽप्यंशमथाऽपि वा। पितरि प्रोषिते प्रेते व्यसनाधिष्ठितेऽपि वा। यथाशक्ति प्रदायैव करणं परिवर्तयेत् ॥ पत्रपौत्रैर्ऋणं देयं निह्नते साक्षिचोदितम् ।। उत्तमर्णब्राह्मणाभावे ऋणापाकरणम्
रिक्थग्राही ऋणं दद्याद्योषिद्ग्राहस्तथैव च । बन्ध्वभावे तु विप्रेभ्यो देयं क्षेप्यं जलेऽपि वा। पत्रो न स्वाश्रितद्रव्यः पुत्रहीनस्य रिक्थिनः ।। जले क्षिप्तं तथाऽग्नी च धनं स्यात्पारलौकिकम् ।। प्रातिभाव्यमणं साक्ष्यं देयं तस्मै यथोचितम् ।
आनृण्यापादनेन परलोक हितं जलादौ प्रक्षिप्तं दीयते स्यात्प्रतिभुवा धनिने तु ऋणं यथा ॥ धनं भवतीत्युत्तरार्धस्यार्थः । अनौ चेत्यत्र हुतमिति द्विगुणं तत्प्रदातव्यं दण्डं राज्ञे च तत्समम । शेषोऽध्याहार्यः । न पुनः क्षिप्तमित्यस्यानुषङ्गः कार्यः। पुत्रादिभिर्न दातव्यं प्रातिभाव्यमृणं स्त्रिया ।।
स्मृच.१७७ प्रतिपन्नं स्त्रिया देयं पत्या चैव हि यत्कृतम् । गोभिलः
स्वयंकृतं तु यहणं नान्यत्स्त्री दातुमर्हति ।। अज्ञातर्णदोषापाकरणम्
वृद्धप्रपितामहः ऋणेष्वज्ञायमानेषु गोलकमध्यमपणैर्ज पूजनीयास्त्रयोतीता उपजीव्यास्त्रयोग्रतः । यत्कुसीदमिति ।
एतत् पुरुषसंतानमृणयोः स्याच्चतुर्थके ।। (१) यत्कुसीदमिति मान्त्रवर्णिकी च अग्निरत्र देवता,
स्मृत्यन्तरम् आनृण्यार्थश्चायं होमः । 'अनृणो भवामीति' मन्त्र
सदोषदानम् लिङ्गात् । गोलकाः पलाशाः। स्मृच.१७७ धूर्ते बन्दिनि मल्ले च कुवैद्ये कितवे शठे । (२) एवं निक्षेपे प्रतिश्रुते संकल्पे च शेयम् । चाटचारणचौरेषु दत्तं भवति निष्फलम् ।।
विता.५५१
संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः) वृद्धहारीतः
ऋणदातृस्त्रीहारिणः स्त्रीसंग्रहोऽशास्त्रीयः त्रिपुरुषपर्यन्ता ऋणप्रतिदातारः
यस्तु दद्याहणं वोदुः पुनर्भस्वैरिणीपतिः । 'लेखयेत्तहणं सम्यक् समामासादिकल्पनैः । न तेन तदुपादानं शास्त्रतो विहितं भवेत् ॥ देयं सवृद्धया धनिने पुरुषैत्रिभिरेव तत् ।। न च योषिग्राहदानाधिकारशास्त्रान्यथानुपपत्या
योषिद्ग्रहणमपि पूर्वपतिकृतमृणं दातुं शास्त्रीयमिति स्मृच.१७०, पमा.२६७, सवि.२५७; व्यप्र.२६५,
शङ्कनीयम् । यतो रागप्राप्तयोषिद्ग्रहणसंभवात् न ग्यम.८२; विता.५१७; समु.८४. (१) समु.७८. (२) समु.८१.
शास्त्रस्यानुपपत्तिरित्याह संग्रहकारः-- यस्तु दद्याह(३) स्मृच.१७७; व्यप्र.२७६; ब्यम.८४ तु (ऽपि);
णमिति । तदुपादानं पुनर्भूणां स्वैरिणीनां च विता.५५१ बन्ध्व (बन्ध); समु.८६ ऽपि (ऽथ).
(१) वृहास्मृ.७।२४९-२५४. (२) अभा.३३,३५. (४) स्मृच.१७७ कमध्यमप (कामध्यम); व्यप्र.२७६ (३) मिता.२।४७; अप. २०४७; स्मृच.१७०% सवि. (मध्यमेन पणेन जुहुयात् कुसीदम् ); विता.५५१ (मध्यमपणेन । २५७ शठे (शवे) चौ (यो); व्यप्र.२६५(2); विता.५१६ जुडयाद्यत्कुसीदमिति); समु.८६ स्मृचवत् .
चार (भाट); प्रका.९८ शठे (शवे); समु.८४ चा (चे). (५) वृहास्मृ.७।२३६,
(४) स्मृच.१७३;व्यप्र.२६९ स्तु (त्र) स्त्रतो (स्त्रेण);समु.८५, .

Page #208

व्यवहारकाण्डम्
७१६
ग्रहणम् ।
स्मृच. १७२-१७३ उत्तमर्णब्राह्मणाद्यभावे ऋणापाकरणम् द्रव्यं यत्त्वधमर्णस्थं कचिद्ब्राह्मणगं भवेत् । सुतादिब्राह्मणान्तानां रिक्थभाजामसंमवे || पलाशस्य पलाशेन जुहुयात् मध्यमेन तु ।
(१) स्मृच. १७७; सवि. २६४त्त्वध (द्यध); व्यप्र. २७६; विता. ५५१ स्मृतिसंग्रहः समु. ८७.
(२) स्मृच. १७७; सवि. २६४; व्यप्र. २७६ वाइप्स्वे
ऋणोद्ग्राहणम्
विष्णुः
धनी स्वधनं स्वयं साधयन् राज्ञा न वाच्यः प्रयुक्तमर्थ यथाकथश्चित् साधयमानो न राज्ञो वाच्यः स्यात् ।
(१) यथाकथञ्चित् स्मृत्याचारमार्गानुरोधेनेति शेषः । तद्विरोधेन साधयमानो राज्ञा निवारणीय एव दुष्टत्वात् । स्मृच. १६५ यथाकथञ्चित् अवरोधबन्धादिना । विर. ७४ (३) यथाकथञ्चित् यथाविषयं प्रवर्तितेन धर्मादिनेत्यर्थः । विचि. ३४ धनस्य राजद्वारा साधने अधमर्णदण्डादिविधिः । उत्तमर्णशुल्कं च । साध्यमानश्चेद्राजानमभिगच्छेत् तत्समं दण्ड्यः । स्मृत्याचारमार्गाविरोधेनेति शेषो द्रष्टव्यः । अन्यथा दण्ड्यत्वानुपपत्तेः । तत्समं साध्यमानर्णसमम् ।
यत्कुसीदमिति प्रास्येदथवाऽप्स्वेव तद्धनम् ॥ क्वचिदुत्तमर्णादिबन्ध्वन्तानामभावविषय इत्यर्थः । 'यत्कुसीदमिति' पूर्वेणैव संबध्यते । मूलस्मृतौ जलक्षेपणमन्त्रा स्मरणात् । निक्षिप्तादिधनेऽप्येष एव विधिर्निक्षेपादिस्वामिन्यतीते द्रष्टव्यम् । समानकारणादित्युक्तं देवस्वामिना । स्मृच. १७७ (वायें); विता. ५५१ वाइप्स्वेव ( वाप्सु च ) स्मृतिसंग्रह :; समु.८७ तु (च).
स्मृच. १६६
उत्तमर्णश्चेद्राजानमियात् तद्विभावितोऽधमर्णो (१) विस्मृ.६।१८ मानो (न्); ब्यक. १२७ साधयमानो ( संसाधयन् ); स्मृच. १६५ राज्ञो (राधा); विर. ७४; विचि. ३३ चन्द्र. २९ (प्रयुक्तमर्थ ०) मानो (न्) राशो (राशा) वाच्यः (दण्ड्यः); ब्यप्र. २५८ साधय ( संसाध्य); विता. ४९१; प्रका. ९६ स्मृचवत्; समु.८२ स्मृचवत् ; विन्य ३० मानो (न्) राज्ञो (राशा).
(२) विस्मृ. ६ । १९; व्यक. १२७; स्मृच. १६६; विर. ७४ नमभि (नं); ब्यप्र. २५९; विता. ४९८; प्रका. ९६; समु. ८२. (३) विस्मृ. ६ । २०-२१ समं (संमितं ); अप. २।४२३ क्यक. १२९ दशभागसमं ( दशमांश) प्राप्तार्थ ( प्राप्तेऽर्थे तत );
राज्ञे धनदशभागसमं दण्डं दद्यात् । प्राप्तार्थश्वोत्तमर्णो विंशतितममंशम् ।
प्राप्तार्थेन दानं भृतित्वेन, न दण्डत्वेन, निरपराधित्वात् । स्मृच. १२२ सर्वापलाप्येकदेशविभावितोऽपि सर्व दद्यात्* ।
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः
'नानर्णसमवाये तु नैकं द्वौ युगपदभिवदेयाताम् । अन्यत्र प्रतिष्ठमानात् । तत्राऽपि गृहीतानुपूर्व्या राजश्रोत्रियद्रव्यं वा पूर्व प्रतिपादयेत् ।
नानाभूतानामृणानां समवाये, एकं धारणिकं, द्वौ धनिकौ, युगपत् एककाले नाभिवदेयातां नाभियुञ्जीयातां, धारणिकश्चेत् स्वदेशमपहाय विदेशं न प्रतिष्ठते । श्रीमू.
मनुः सर्वैरुपायैः स्वधनं साधयेत्
यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः । तैस्तैरुपायैः संगृह्य दापयेदधमर्णिकम् ॥
* स्थलनिर्देशादि (पृ. ५३७) इत्यत्र द्रष्टव्यम् । स्मृच.१२१; विर.७८ तद्वि (तदा) समं (मंशं ) राशे (राशो); पमा. २००१ विचि३५ दशभागसमं ( दशमभागं ) ( अंशम् ० ); नृप्र. १७ तद्वि (तर्हि) (भावितोऽधमर्णो ० ) प्राप्तार्थ (समर्थ); व्यप्र. २७८ तद्विभावितो ( ततस्तद्विभाविते ऽर्थे) दश ( दशम ); सेतु. ३९ दशभागसमं (दशमभागं ) दण्डं + (दत्वा); प्रका. ७६-७७; समु.६६. (१) कौ. ३।११. (२) मस्मृ. ८।४८; व्यक. १२४ गृश दाप (ग्राथ साथ);

Page #209

ऋणादानम्–ऋणोद्ब्राहणम्
।
(१) ईहाप्राप्तार्थादुत्तमर्णाद्राज्ञे भागं वक्ष्यत्यधमर्णा- । द्दण्डम् । तत्र स्वभागतृष्णया राजान उपायान्तरेण धनमार्गणं धनिकानां कारयेयुरतस्तन्निवृत्यर्थमिदमुच्यते । यैर्यैर्वक्ष्यमाणैरुपायैः स्वधनं पूर्वप्रयुक्तमुत्तमर्णो लभेत तैस्तैरधमर्ण दापयेत् । संगृह्य स्थिरीकृत्य । अनेनैवोपायेनैतस्मादेतल्लभ्यत इत्येतन्निश्चित्येत्यर्थः । अथवाऽनुकूलमुपसांत्वनं ग्रहः । उत्तमर्ण एव उत्तमर्णिकः । उत्तमं च तदृणं चोत्तमर्णं तदस्यास्तीत्युत्तमर्णिकः । 'अत इनिठनाविति' (व्या. सू. ५/२/१२) रूपम् । एवमितरावपि सर्वधनादिषु प्रक्षेप्तव्यावन्यत्र वीरपुरुषको ग्राम इतिवद्बहुव्रीहिणैव सामानाधिकरण्यस्य मत्त्वर्थे चोक्तार्थाविशेषेण समासः । मत्वर्थीयश्च दुर्लभः । वृद्धिलाभार्थं प्रयोगविषयं धनमृणम् । द्वौ च तस्य संबन्धिनौ प्रयोक्ता ग्रहीता च । प्रयोजकस्य च तदुत्तमं भवति । स्वतन्त्रो धनदाने प्रत्यादाने च । इतरस्य सोपचयदानाद्वह्वायासत्वाच्चाधमत्वम् । व्युत्पत्तिमात्रं त्वेतत् । रूढयैव त्वेतौ प्रयोक्तृग्रहीत्रोर्वाचकौ । के पुनस्तत्रोपाया इत्येतत्प्रदर्शनार्थं उत्तरश्लोकः । मेधा (२) उत्तमर्णो यैर्यैरुपायैः स्वधनं लभते तैस्तैरुपायैः अधम निगृह्य तमर्थ दापयेत् । गोरा. (३) यैर्वक्ष्यमाणैरुपायैः संप्रयुक्तमर्थमुत्तमर्णो लभते तैस्तैरुपायैर्वशीकृत्य तमर्थ दापयेत् । (४) दापयेद्राजेति शेषः ।
ममु. मच.
पञ्च स्वधनोद्ग्राहणोपायाः धर्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च । प्रयुक्तं साधयेदर्थ पञ्चमेन बलेन च ॥
स्मृच. १६४, विर. ६७ मर्णि (मर्ण) दापयेदधमणि ( साधदधमर्ण); विचि. ३१ दाप ( साध); स्मृचि. १२ विचिवत्; व्यप्र. २५६ विचिवत् ; सेतु. ३३ विचिवत्; प्रका. ९६६
|
समु. ८२.
(१) मस्मृ. ८ ।४९; मिता. २।४०; अप. २।४०; व्यक. १२४६ स्मृच. १६६ छलेना (छद्मना ); विर. ६७ धर्मे (धर्म्ये); पमा. २५६३ विचि. ३१; स्मृचि. १२६ नृप्र. १९ छळेनाचरितेन ( फलेन चतुरेण ); वीमि . २२४०६ १५६,२५९; व्यउ. ७६ तेन च (तेन वा) शेषं विरवत्; विता. ४११; सेतु. ३३; प्रका. ९७ स्मृचवत्; समु.८२. १ नेहा.
व्यप्र.
فارق
(१) तत्र धर्मस्कन्धकरीत्या स्तोकं स्तोकं ग्रहणं, इदमद्य, इदं श्वः, इदं परश्वः, यथा कुटुम्बसंवाहोऽस्यैवं वयमपि तव कुटुम्बभूताः संविभागयोग्या इत्यादि पठितप्रयोगो धर्मः । यस्तु निःस्वः स व्यवहारेण दापयितव्यः । अन्यत्र कर्मोपकरणं धनं दत्वा कृषिवाणि - ज्यादिना व्यवहारयितव्यः । तत्रोत्पन्नं धनं तस्माद्ग्रहीतव्यम् | यस्तु व्यवहारो राजनिवेद्यस्तस्य सर्वोपायपरिक्षये योज्यत्वाद्वैलग्रहणेन च गृहीतत्वात् । यस्तु साक्षान्न ददाति विद्यमानधनोऽपि स छलेन दापयितव्यः । केनचिदपदेशेन विवाहोत्सवादिना कटकाद्याभरणं गृहीत्वा न दातव्यं, यावदनेन तद्धनं न दत्तम् । आचरितमभोजनगृहद्वारोपवेशनादि । बलं राजाधिकरणोपस्थानम् । तत्र राजा साम्नाऽप्रयच्छन्तं निगृह्य च प्रपीड्य दापयतीति । न तु स्वगृहबन्धनादि बलं, यतः 'प्रकृतीनां बलं राजा' इति पठ्यते अस्मिन्नेव प्रसङ्गे उशनसा । अन्ये तु राज्ञ एवायमुपदेश इति वर्णयन्ति । राजधर्मप्रकरणात् । राजा ज्ञापित उपायैरेनं दापयेत्पराजितं स्वयंप्रतिपन्नं च । न तु सहसाऽवष्टभ्य सर्वस्वं धनिने प्रतिदापनीयः । यत उभयानुग्रहो राज्ञा कर्तव्यः । सर्वस्वादाने चाधमर्णस्य कुटुम्बोत्सादः स्यात्सोऽपि न युक्तः । उक्तं हि 'नावसाद्य शनैर्दाप्यः काले काले यथोदयम् | ब्राह्मणस्तु विशेषेण धार्मिके सति राजनि ॥ इति, तस्मात् कंचनैवृद्धयशं संदापनीयः । कुटुम्बादधिकधनसंभवे सर्व दापनीयः । सर्वासंभवे च 'कर्मणाऽपि समं कुर्यात्' इति । अस्मिन् व्याख्याने छलाचारौ राजानमज्ञापयित्वा न कार्यों । मेघा. (२) कैः पुनस्तैरित्यत आह- धर्मेणेति । यदधमर्णस्य प्रयुक्तं धनं तद्धर्मेण प्रीत्या, व्यवहारेण वक्ष्यमाणेन, छलेनोपधिपूर्वकं प्रतिद्रव्यग्रहणेन, आचरितेनाभोजनादिना, बलेन गृहावरोधादिना पञ्चमेनोत्तमर्ण साधयेत् । गोरा. (३) धर्मेण प्रीतियुक्तेन सत्यवचनेन । व्यवहारेण साक्षिलेख्याद्युपायेन । छलेन उत्सवादिव्याजेन भूषणादि •
१ कर्णोदकवद् २ व्यम्. ३ द्वाल. ४ नु.५ संबन्धिधनादि. ६ किंचनबुद्ध्या.

Page #210

-- व्यवहारकाण्डम्
ग्रहणेन । आचरितेन अभोजनेन । पञ्चमेनोपायेन बलेन | धनस्य राजद्वारा साधने अधमणदण्डादिविधिः निगडबन्धनादिना । उपचयार्थ प्रयुक्तं द्रव्यमेतैरुपायै- यः साधयन्तं छन्देन वेदयेद्धनिक नृपे। रोत्मसात्कुर्यादिति ।
मिता.२१४० स राज्ञा तच्चतुर्भागं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥ -"(४) आचरितं देशाचारः । बलं भोजननिषेधादिना (१) छन्द इच्छा । तेन राजानमज्ञापयित्वा यदा पीडनम । .. .. .. अप.२१४० प्रांगुक्तैश्चतुभिरुपायैः स्वेच्छया च धनमार्गणे प्रवृत्तं तथा. (५) धर्मेण परस्वानादान नियमजनितपरलोकफलादिः भूतं राजपुत्रैराह्वानयेत्, अहमनेनैतत्प्रदेशे रुध्ये, देहि कथनेन । . . . . . . . . मवि. धनमिति । स च पृष्टो, धारयामीति यत्प्रतिपद्यते, स
(६) तत्र व्यवहारेणेति व्यपलापिविषयम् । अन्यः राज्ञा चतुर्थ भागं दण्डापयितव्यः । यावत्सस्मै धारयति संप्रतिपन्न विषयमिति मन्तव्यम् । +स्मृच.१६६ । तस्य तत्र सर्वमृण दाप्यः। शतं चेद्धारयति पञ्चविंशति
(७) पूर्वपूर्वसामर्थ्याभावे उत्तरोत्तरम् । विचि.३१ दण्डनीयः। शतं तस्य दाप्यः। एवं पञ्चविंशतिः। न .--(८) व्यवहारेण व्यवहारबलप्रदर्शनेन । एषामुपा. त्वियं भ्रान्तिः कर्तव्या । शते राज्ञः पंचविंशति: शिष्टं यानां पूर्वपूर्वाभाव उत्तरो ग्राह्यः पाठक्रमात्सामर्थ्याच्च। धनिकस्य । धनिको हि तथा दण्डितः स्यान्नर्णिकः । मेधा.
नन्द. (२) योऽधम! राजवल्लभाभिमानी सामादिना : (९) राज्ञो दण्डाभावादाकस्मिके विषाद्यैः स्वयं साधयन्तमुत्तमणे नृपे निवेदयेत्, स राशा ऋणचतुर्भाग मृते पापाद्यभावः। -- xविता.४९१ दण्डाथ तद्धनं च दापनीयः।
गोरा. धनी स्वधनं स्वयं साधयन् न राशों वाच्यः
(३) एतच्चतुभोगेण दण्डयत्वं दण्डयस्य दण्डदानायः स्वयं साधयेदर्थमुत्तमोऽधमार्णकात् ।
शक्तौ गुणवत्तायां च ज्ञेयम् । अन्यथा तु विष्णूक्तेनैव स राज्ञा नाभियोक्तव्यः स्वकं संसाधयन्धनम् ॥
व्यवस्था।
xविर.७५ ' (१) उक्तस्यैवार्थस्य स्पष्टीकरणार्थः श्लोकः । न अंधमार्थसिद्धयर्थमुत्तमर्णेन चोदितः । छलादिनोपायेन स्वेच्छयोत्तमोऽधमर्णाद्धनं संसाधयन्
दापयेद्धनिकस्यार्थमधमर्णाद्विभावितम् ॥ ... राज्ञा किंचिद्वक्तव्यः। मामविज्ञाप्य किमित्यस्मादाभरणादि
- (१) यत्सर्वेषु व्यवहारपदेषु साधारणं तदुक्तम् । स्वधनसंशुद्धयर्थ व्याजेन छद्मना गृहीतं, गृहीत्वा वो
विशेषविवक्षायामिदमाह । सोपचयं कालान्तरे दास्यामीति किं नास्मै प्रतिप्रयच्छसीति ।
मेधा.
यो धनमन्यस्मात् गृह्णाति सोऽधमर्णः । यस्तु सोपचयं -- (२) उत्तमो व्यवहारमन्तरेणैव धर्मादिभिरुपायैर्वा * ममु., मच., नन्द. गोरावद्भावः । नरैः स्वं राजनिरपेक्षमधमात् धनं साधयेत् । स आत्म- xव्यप्र. विरगतम् । धनं साधयन् मदनपेक्ष बन्धनादि कृतवानसीति एवं (१) मस्मृ.८।१७६, गारा. उत्तराध (स राशणचतुः राज्ञा न क्षेप्तव्यः । ।
गोरा र्भागं दण्डार्थ तस्य तद्धनम् ); व्यक.१२७ राशा तत् (लाभस्य),
। स्मृच.१२२,१६६ राशा तत् (राशण); विर.७५ राशा तत् * भाच. पदार्थः मितावत् । + ममु., व्यप्र. स्मृचगतम्। (राशस्तु); पमा.२०१ राज्ञा तत् (च राशा); व्यप्र.२५९) x पदार्थः मितावत्। . . . . . . विता.४९८ साधयन्तं (साध्यमानः) शेषं स्मृचवत् ; प्रका. मवि., ममु., मच. गोरावद्भावः ।
. ७७,९६-९७ स्मृचवत् ; समु.८२ वेदयेद्धनिकं (धमिकं - (१) मस्मृ.८१५० स राशा ना (न स राजा); गोरा. वेदयेत् ) शेषं स्मृचवत् . यः स्वयं (स्वयं यः) मणि (मर्ण); व्यक.१२७ मस्मृवत् ; । (२) मस्मृ.८१४७; गोरा. मधमीद (मधमण); ब्यक. स्मृच.१६५ स्वयं (स्वकं); विर.७४ मणि (मर्ण); व्यप्र. १२७ चोदितः (देशितः) मधमर्णादि (मुत्तमणेन); विर.७६ २५८ सेतु.३६; प्रका.९६ स्मृचवत , प. समु.८२ साध- मभमर्णाद् (मधमर्ण); सेतु.३७ विरवत् ; समु.८२ गोरावत् . यन् (साधयेत् ) शेषं मस्मृवत्.
१ न. २ मागेंण. ३ वा राजपुत्रैराम्हयनेनार्हतरप्रदेशो. १ (गृहीतं०). २ (वा०).
| ऽनुरुध्येदं हि धनमिति. ४ चा. ५ (दाप्यः ०).

Page #211

ऋणादानम् - ऋणोद्ग्राहणम्
प्रत्यादास्यामीति प्रयुङ्क्ते स उत्तमर्णः । संबन्धि शब्दावेतौ । अधमर्णस्यार्थः । अथ धनं प्रकरणाद्यदेवोतमणीय देयं तदेवोच्यते । तस्य सिद्धिरुत्तमर्णे प्रति निर्याणम् । द्वितीयोऽर्थशब्दः प्रयोजनवचनः । अयं समुदायार्थः । उत्तमर्णेन यदा राजा चोदितो ज्ञापितो भवति अधमर्णेन यो गृहीतोऽर्थः स मे सिद्धयतु, दापयतु भवान् राजा त्वधमर्णात्तदा दापयेद्ध निकस्यार्थम् । धनमस्यास्तीति धनिकः । उत्तमर्ण एव च प्रसिद्धया धनिक उच्यते | दापयेदिति संबन्धाच्चतुर्थी प्राप्ता । सा त्वपूर्ण वात्संप्रदानभावस्य न कृता । यथा नतः पृष्ठं ददाति । रजकस्य वस्त्रं ददातीति । न ह्यत्र मुख्यो ददात्यर्थ: । इहाप्युभयोः स्वत्त्वस्य भावादुभयोः स्वत्त्वाभावादपरि । पूर्णो ददातीत्यर्थः । किमुत्तमर्णवचनादेवासौ दापयितव्यः । नेत्याह । विभावितमिति । यदा निश्चितेन प्रमाणेन धारयतीति प्रतिपद्यते । अथवा विभावितः स्वयंप्रतिपन्नः । यतो 1 विप्रतिपन्नस्य वक्ष्यति ‘अपह्नवेऽधमर्णस्येति' । कथं पुनः स्वयंप्रतिपन्नो विभावित इत्युच्यते । नैष दोषः । विस्मरणे स्वहस्तलेख्यादिना स्वयं प्रतिपन्नश्च भवति, विभावितश्च अप्रतिपन्नश्च जानानोऽपि मिथ्याप्रतिपन्नः । मेधा.
(२) अधमर्णेन धनग्राहिणा गृहीतं तत्प्राप्त्यर्थं धनस्वामिना राजा ज्ञापितः सन् वक्ष्यमाणलेख्यादिना प्रति 'पादितं धनं धनस्वामिनोऽधमर्ण दापयेदित्युत्तरप्रपञ्चस्यैवायं सामान्यनिर्देशः | *गोरा. अर्थेऽपव्ययमानं तु करणेन विभावितम् । दापयेद्धनिकस्यार्थं दण्डलेशं च शक्तितः ॥
(१) सत्यपि विभाव के प्रमाणे, यो न स्वयं प्रति
* मेधावद्भावः । ममु., विर, मच, नन्द, भाच. वाक्याथों गोरावत् ।
।
(१) मस्मृ.८।५१; मेधा. करणे (कारणे); गोरा. पूर्वार्धे ( अर्थे विवदमानं तु करणेन विभावयेत् ); व्यक. १२७९ स्मृच. १२२ मेधावत्; विर. ७६; पमा. २०२३ व्यचि.९६ मेधावत; दवि. ३५१ मेधावत् व्यत. २३१ मेधावत्; सवि. ४९४ अर्थेऽपव्यय (हस्तेऽपलप) स्मृत्यन्तरम् ; व्यसौ . ९२ मेधावत् वीमि २।११; व्यप्र. २७८ मेघावत् सेतु. ११४११५ मेघावत्; प्रका. ७७ मेधावत्; समु. ६७ मेधावत्. १ (शापितो ० ).
व्य, का. ९१
७१९
पद्यते, न तस्य छलाद्युपायप्रयोगः कर्तव्यः । किं तर्हि ? राजैव तेन ज्ञापयितव्यः । तत्र राज्ञाऽऽकारितेऽर्थे ऋणेऽपव्ययमानमपहुवानं नास्मै किंचन धारयामीति वदन्तं कारणेन साक्षिलेख्यशपथात्मकेन, विभावितं धारयामीति | प्रतिपादितं, दापयेदुत्तमर्णाय धनं, दण्डलेशं च स्वल्पं दण्डं दण्डमात्रमित्यर्थः । अन्यत्र दशमं दण्डभागं वक्ष्यति । यस्तु तावद्दातुमशक्तः सोऽल्पमपि दशमाद्भागाद्दण्डं दापयितव्यः । अथवा यः प्रमादात्कथंचिद्विस्मृ त्यापजानीते तस्यायं यथाशक्ति दशमभागाल्पतो दण्डः । कारणं प्रमाणं त्रिविधम् । तदन्यैरिह संभवतीति परिगणितम् । तथा चाहु:- 'यत्र न स्यात्कृतं पत्रं साक्षी चैव न विद्यते । न चोपलम्भः पूर्वोक्तो दैवी तत्र क्रिया भवेत् ॥ इति । +मेधा (२) नाहमस्मै धारयामीत्येवं धने विप्रतिपद्यमानं अधमर्णे, करणेन लेख्यसाक्षिशपथात्मकेन, प्रतिपादितमुत्तमर्णस्य धनं दापयेत् । दण्डलेशं चापह्नवे द्विगुणमिति वक्ष्यमाणाद्दशमभागान्न्यूनमपि शक्त्यपेक्षया दाप येत् । *गोरा.
(३) तद्दशमांशदण्डदानासमर्थसद्वृत्ताधमर्णविषयमित्युक्तं तद्भाष्ये । कारणेनेति वदन् द्विपाद्व्यवहारे त्वर्थदापनमेव । न दण्डदापनम् । तत्र निह्नवमिथ्याभियोगयोरभावादिति दर्शयति । एवमेव चतुष्पद्यपि व्यवहारे शंकाभियोगाऽज्ञानोत्तरादिना मिथ्याभियोगनिह्नवाभावे दण्डाभावोऽध्यवसेयः । यत्तु स्मृत्यन्तरं 'आवे तु दण्डपादस्य द्वितीयेऽधै तृतीयके । पादन्यून चतुर्थे च पादे संपूर्णदण्डभाक् ॥ इति तद्वगीत - त्वादप्रमाणमिति प्रपञ्चितं विश्वरूपाचार्येण । अतो निह्नवमिथ्याभियोगनिमित्तो दण्डः चतुष्पद्येव व्यवहारे निमित्तसद्भावविषये ग्रहीतव्यः । तत्र ऋणादानविषयव्यवहारे दण्डविषयो दर्शितः । निक्षेपादिविषयव्यवहारे तु दण्डविशेषः तत्र तत्र पदे वक्ष्यते । यत्र तत्स्यात्कृतं यत्र करणं च न विद्यते । न चोपलम्भः पूर्वोक्तस्तत्र दैवी क्रिया भवेत् ॥
स्मृच. १२२
+ मवि., नन्द्र मेधावद्भावः ।
* ममु., विर गोरावत् ।
मस्मृ. ८।५१ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्त श्लोकोऽयम् ।

Page #212

व्यवहारकाण्डम् ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति । (१) निर्धनोऽधमों निर्धनत्वान्न मुच्यते । किं तर्हि ? अपह्नवे तद्विगुणं तन्मनोरनुशासनम् ।। कर्म कारयितव्यः। प्रेष्यत्वं ब्रजेत् । यावता धनेन तत्कर्म
(१) यो राजसभायामानीतोऽधर्मर्णः ऋणं देयतया कर्मकरः करोति, तत्तस्य प्रविष्टं, संपद्यपि कर्तव्यं, कर्म प्रतिजानीते, सत्यमस्मै धारयामि, स पञ्चकं शतमहति कुर्वतश्च सलाभधने प्रविष्टे दास्यान्मोक्षः। समं कुर्यादुत्तम दण्डमिति शेषः । अनेन संकल्पितेन विंशतितमो भागो णेन, अनन्तरं शुद्धे धने नोत्तमाधमव्यवहारः । इतरथैक दण्डयते । किमिति मत्सकाशमुत्तमर्णः प्रेषितो बहिरेव उत्तमोऽपरोऽधमणः एतच्च कार्यते । ब्राह्मणवर्णः सम कस्मान्न परितोषित इत्यतोऽनेन शास्त्रव्यतिक्रमेण समानजातीयः अवकृष्टजातिहीनजातीयः श्रेयांस्तूत्तमजादण्डमर्हति । यस्तु व्यतिक्रमान्तरं करोति, अपहृते तीयो गुणाधिको वा । शनैः क्रमेण यथोत्पादं दद्यात् । नामस्मै धारयामीति, स तैः प्रतिपादितस्तद्विगुणं नारदे पठयते- 'ब्राह्मणस्तु परिक्षीणो शनैर्दद्याद्यतस्मात्पञ्चकाद्विगुणं दशकं शतमित्यर्थः। तन्मनोः प्रजा- थोदय मिति' । अतो राज्ञा धनिकधनसंशुद्धयर्थ परिक्षीणो पतेरनुशासनं सृष्टिकालप्रभृतिव्यवस्था नीतिरिति यावत् । ब्राह्मणो न पीडयितव्यः, उत्तमर्णश्च रक्षणीयः । ___ अन्ये तु तच्छब्देन देयमेव प्रत्यवमृशन्ति । यावत्तस्मै
*मेधा. देयं तद्विगुणं तेन 'यो योवनिहवीतार्थमित्यनेनैकवाक्य । (२) समहीनजातिश्चाधमों धनाभावे सति स्वजात्यभवति । अन्यथा वाक्यभेदः । विषयविशेषानिर्देशादेक- नुरूपकर्मकरणेनाऽपि च संशुद्धयेदुत्तमणेन समं निवृत्तोविषयत्वे विकल्पः प्राप्नोति । स च न युक्तो, द्विगुणस्यात्य- त्तमर्गाधमर्णव्यपदेशं आत्मानं कुर्यात् । उत्कृष्ट जातिः न्तबहुत्वात् । असत्यपि निर्देशे तस्य विषयो दर्शनीयः, पुनर्न कर्म कारयितव्यः, अपि तु शनैः तद्धनं यथासंभवं तस्य प्रत्यासन्ने पञ्चकमिति, अर्थात् तस्यैवानुप्रत्यव- दद्यात् ।
xगोरा. मों युक्तः।
मेधा. (३) समजातिरत्र ब्राह्मणेतरः कर्मणा क्षत्रविट्शूद्रा(२) एतच्च भ्रान्त्यादिना यत्र विप्रतिपद्य पश्चा- समानजातीयान् 'हीनांस्तु दापयेत्' इति कात्यायनेन संप्रतिपद्यते तद्विषये । यो यावन्निह्नवीतार्थमित्यनेन विशेषितत्वात् । .
_ +ममु. द्विगुणदमदानं शपथदोषेण तथाकरणेऽवगन्तव्यम् । तत्रा- । (४) शनैः शनैर्धनमेव दद्यात् न तु कर्मणा लौकिधर्मज्ञावित्यभिधानात् ।
xव्यक.१२८ केन समं कुर्यात् । विप्रस्य लौकिककर्मकरणे दण्डस्य ____ अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्ण: कर्म कारयितव्यः वक्ष्यमाणत्वात् । आविज्यादौ तु न दोषः । हीनजातिमि. कर्मणाऽपि समं कुर्याद्धनिकस्याधमर्णिकः। त्यनेन क्षत्रियो वैश्यस्य शनैर्दद्यात्, न तु कर्म कुर्यात् समोऽपकृष्टजातिश्च दद्याच्छ्रेयांस्तु तच्छनैः । इत्येवमुत्तरत्र ब्राह्मणपदं राजसेवकगुणवत्वाद्युपलक्षक,
तेऽपि दास्तेन न प्रकृतविरोधः।
मच. * गोरा., ममु., विचि., मच., व्यप्र., नन्द., भाच.
(५) कर्मणाऽपि समं कुर्यात् ऋणसमं भूतिकर्म कुर्यामेधागतम् । x शेष मेधागतम् ।
दित्यर्थः ।
नन्द. (१) मस्मृ.८।१३९; व्यक.१२८, विर.७७ ऋणे देये प्रतिशाते ( ऋणोदये प्रतिज्ञातं ); विचि.३४,१९१, व्यप्र. * व्यक., विर., व्यप्र. मेधागतम् । २७८ सेतु.३८; समु.६६, विव्य.३१ तद्वि (तु दि). x मिता., भाच. गोरावत् । +मेधावद्भावः ।
(२) मस्मृ.८।१७७ कस्या (काया) मोऽप(मोऽव) श्च २५४ कस्या (को ना)समोऽपकृष्टजातिश्च (समापकृष्टजातिश्चेद); (स्तु); मिता.२।४३ कस्या (केना); अप.२।४३ मोऽप चन्द्र.२७ स्याधर्णिकः (श्वाधमर्णकम् ) मोऽपक (मो वोत्कृ); (मोऽव); ब्यक.१२५ च्छेयां (च्छेष्ठ) शेषं अपवत् ; विर.७०, व्यप्र.२६१; व्यउ.७७ श्च (स्तु) शेषं मितावत् ; व्यम. पमा.२५७ कस्या (कं वाs); दीक.३५-३६ कस्या (काया) | ८०; विता.४९४ श्च (श्चेत्) शेषं मितावत् ; समु.८३ N (स्तु); स्मृचि.१२ मितावत् ; नृप्र.१९ मितावत् ; सवि. | मितावत्.
१ मेण. २ यावदणमित्यने. ३ र्शनं. ४ नेषु. ५ अर्थस्तस्यै. १ इत्यप्येके.

Page #213

ऋणादानम्-ऋणोद्ग्राहणम्
याज्ञवल्क्यः
। (५) अविभक्त इति भावे क्तः। अथशब्दः पितृव्यऋणग्रहणानधिकारिणः
भ्रातृपुत्रादिसमुच्चयार्थः। चशब्दः संसृष्टिनां समुच्चयार्थः । 'भ्रातणामथ दम्पत्योः पितः पत्रस्य चैव हि। एवकारेण परस्परं प्रातिभाव्यादिकं न भवतीति लभ्यते । प्रातिभाव्यमृणं साक्ष्यमविभक्ते न तु स्मृतम ॥ हिशब्दः पादपूरणार्थः । तुशब्दोऽनुमतेरसाधारणद्रव्यस्य
(१) ऋणस्य प्रति निर्यातनप्रकार उक्तः । को नु च व्यवच्छेदार्थः, तेन यदा प्रातिभाव्यं साक्षित्वं खलु ऋणग्रहीतेत्येतन्निरूपयितुमाह-भ्रातृणामिति। भ्रात्रा- चापरो मन्यते तदा पुत्रादिः पित्रादेः प्रतिभूः साक्षी च दीनामविभक्तानां परस्परमृणसाक्ष्यप्रातिभाव्यानि न भवत्येव । सौदायिके च द्रव्येऽविभक्तयोरपि परस्परविद्यन्ते । तेनैव च विभक्ताविभक्तसंशये साक्ष्यादि भि- मृणव्यवहारो भवत्विति । विभागे तु भ्रात्रादीनां प्रातिनिर्णयः । दम्पतिवचनं चात्र विभागासंभवादन्येषामपि भाव्यं भवत्येव, अविभक्त इत्यभिधानात् बाधकारिक्थभाजामविभक्तानां साक्ष्याद्यभावप्रदर्शनार्थम् । भावाच्च ।
वीमि. विश्व.२१५४ (६) केचित्तु अनेनैव विभागात् प्राक दम्पत्योः (२) अधुना पुरुषविशेषे ऋणग्रहणं प्रतिषेधय- प्रातिभाव्यादि निषिद्धमभिदधता अनयोविभागोऽस्ती. प्रसङ्गादन्यदपि प्रतिषेधति-भातृणामिति । प्रतिभुवो त्यर्थादुक्तं भवतीति । न चापस्तम्बवचनविरोधः ग्रहणाभावः प्रातिभाव्यम् । भ्रातृणां दम्पत्योः पितापुत्रयोश्चा- ग्रहणवत् विकल्पाङ्गीकरणादित्याहुः । तदतिफल्गु । विभक्ते द्रव्ये द्रव्यविभागात्प्राक्प्रातिभाव्यमृणं साश्यं शाब्दार्थिकयोस्तुल्यबलत्वाभावेन विकल्पानुपपत्तेः । अत • च न स्मृतं मन्वादिभिः । अपि तु' प्रतिषिद्धं, साधा. एव 'तुल्यार्थास्तु विकल्पेरन्' (पू. मी. १२।३।४।१०) रणधनत्वात् । प्रातिभाव्यसाक्षित्वयोः पक्षे द्रव्यव्ययाव- इति भगवता जैमिनिनोक्तम् । 'पाणिग्रहणाद्धि सहत्वं सानत्वात् , ऋणस्य चावश्यप्रतिदेयत्वात् । एतच्च पर. कर्मसु' इत्यादौ कर्मादिग्रहणानर्थक्यापाताच्च । किञ्च स्परानुमतिव्यतिरेकेण । परस्परानुमत्या त्वविभक्तानामपि पूर्वोक्तप्रकारेणैवोपपत्तौ सत्यामष्टदोषदुष्टविकल्पाङ्गीकरणप्रातिभाव्यादि भवत्येव, विभागादूर्ध्वं तु परस्परानु- स्याप्यनुचितत्वात् । न चैव ग्रहणाग्रहणादावपि विकल्पो मतिव्यतिरेकेणाऽपि भवति ।
*मिता. न स्यात् । न स्याद्यदि गत्यन्तरयुतत्वं स्यात् । न च . . (३) अत्राविभक्तग्रहण भ्रातृविषयम् । पितापुत्र- तदस्तीत्यनन्यगतिकतया तस्याङ्गीकारात् । विषयं वा । न जायापतिविषयम् ।
अप.
*व्यप्र.२५५.२५६ (४) ततश्च ऋणदातुरपि ऋणग्रहीतृसकाशाद्विभक्तत्वं (७) न च दम्पत्योर्विभागनिषेधात्कथमेतदिति
स्मृच.३१० वाच्यम् । तद्विभागनिषेधकवाक्यानां साग्निककर्मजन्य
फलविषयत्वेन ग्रहस्थाधिकारककर्मजन्यफलविषयत्वेन शेषं मिताक्षराव्याख्यानं दायभागे 'जायापत्योर्न विभाग' वा तयोरपि विभागसंभवात् ।
व्यउ.२७ इति आपस्तम्बवचने द्रष्टव्यम् । विर., स्मृसा., दात., विता. एषां
ने स्वयं माधयन न रातो वाच्यः । राजद्वारा साधने 'जायापत्योन विभाग: ' इत्यापस्तम्बवचनस्थमिताक्षरावद्भावः ।।
अधमर्णदण्डादिविधिः । (१) यास्मृ.२१५२; अपु.२५४१२क्ते न तु (क्तन च); पनं साधयन्नर्थ न वाच्यो नृपतेर्भवेत् । विश्व.२।५४; मिता. अप.; व्यक.११६ तु (तत्); स्मृच. ।
साध्यमानो नृपं गच्छन् दण्डयो दाप्यश्च तद्धनम्।। १३६,३१०, विर.३९,६०७; पमा.२५४ मथ (मपि): ५७१, स्मृसा.८१:१५१ (=); विचि.२५४ न तु (तु न); * स्वमतं तु दायभागोक्त — जायापत्योर्न विभागः ' स्मृचि.३६ साक्ष्य (न्याय्य); दात.१७९ व्यकवत् ; सवि. - इत्यापस्तम्बवचनस्थ मितावत् । ३५२:४४० साक्ष्य (साध्य); वीमि.; व्यप्र.४४,२५५; (१) यास्मृ.२।४०; अपु.२५३।६६ ते (ति) च्छन् म्यउ.२७, व्यम.१०,६०; विता.५२४,५३४, राको. | (च्छेत्); विश्व.२१४२ यन्न) (यानोऽर्थ) च्छन् (च्छत् ) दण्ज्यो ३९९; प्रका.८५; समु.१६; विच.३२,१०४ व्यकवत् . दाप्यश्च (दाप्यो दण्डयश्च); मिता.; अप.; व्यक.१२७;

Page #214

७२२
व्यवहारकाण्डम्
. (१) प्रपन्नं न्यायेन स्पष्टीकृतं यदृच्छया साधयानो- विधीयते । दण्डयो दाप्यश्च तद्धन मिति । तद्विपरीतोऽर्थ न राज्ञा किञ्चिद् वक्तव्यः । यदि तु साध्यमानो | दाहरणमित्यर्थः ।
सुबो. राजन्यावेदयेत् , ततो दण्डयो दाप्यश्च राशैव तद्धनं, (५) चकारात् नृपमगच्छन्नपि बलादिना धनमप्रयधनिकायेति शेषः। ।
विश्व.२१४२ | च्छन्नधमों धनं दाप्यो दण्ड्यश्चेति समुच्चीयते । (२) ऋणप्रयोगधर्मा उक्ताः । सांप्रतं प्रयुक्तस्य
वीमि. धनस्य ग्रहणधर्मा उच्यन्ते-प्रपन्नमिति । प्रपन्नमभ्यु
ऋणोद्ग्रहणे ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः पगतमधमणेन धनं, साक्ष्य दिमिभांवितं वा । साधय
नुक्रमाद्दाप्यो धनिनामधमर्णिकः । न्प्रत्याहरन् धर्मादिभिरुपायैरुत्तमणों नृपतेर्न वाच्यो दत्त्वा तु ब्राह्मणायैव नृपतेस्तदनन्तरम् ॥ निवारणीयो न भवति । धर्मादयश्चोपाया मनुना। (१) अथ यद्येकमणिनं युगपद् धनिनः प्रार्थयेयुः, दार्शताः । प्रपन्नं साधयन्नथे न वाच्य इति वदन् अप्रति- तदायं क्रमः-गृहीतानुक्रमादिति । ग्रहणानुक्रमादेवापन्नं साधयन् राज्ञा निवारणीय इति दर्शयति । यस्तु धमणि केनर्णमेकजातीयेभ्यो देयम् । जातिभेदे ब्राह्मणाधर्मादिभिरुपायैः प्रपन्नमर्थ साध्यमानो याच्यमानो नपं दिक्रमेणैव । तुशब्दात् तुल्यजातीयत्वेऽपि गुणाद्यपेक्ष . गच्छेद्राजानमभिगम्य साधयन्तमभियुङ्क्ते स दण्डयो क्रमं द्योतयति ।
विश्व.२१४३ भवति, शक्त्यनुसारेण धनिने तद्धनं दाप्यश्च । 'साध्य- (२) बहत्तमणिकेषु युगपत्प्राप्तेष्वेकोऽधमर्णिकः मानो नृपं गच्छेदि'त्येतत् 'स्मत्याचारव्यपेतने त्यस्य केन क्रमेण दाप्यो राजेत्यपेक्षित आह-गृहीतानुक्रमाप्रत्युदाहरणं बोद्धव्यम् ।
+मिता. दिति । समानजातीयेषु धनिषु येनैव क्रमेण धनं गृहीतं (३) दण्ड्य इति सामान्याभिधानमसमर्थविषये तेनैव क्रमेणाधमार्णिको राज्ञा दाप्यः । भिन्नजातीयेषु तु स्वल्पोऽपि दण्डो यथा स्यादित्येवमर्थम् । .
ब्राह्मणादिक्रमेण ।
xमिता. ___ स्मृच.१६६ (३) विप्रनृपग्रहणं वैश्यशूद्रयोः प्रदर्शनार्थम् । (४) मिता.टीका-प्रत्युदाहरणं बोद्धव्यमिति । अय
+अप. मभिप्रायः । 'स्मृत्याचारव्येपेतेन मार्गेणाधर्षितः परैः।। (४) नृपतेः क्षत्रियस्येत्यर्थः । स्मृच.१६७ आवेदयति चेद्राज्ञे व्यवहारपदं हि तत्' इत्यनेनैतदुक्तं (५) श्रोत्रियस्य ब्राह्मणस्य राज्ञश्च ब्राह्मणान्तरणमभवति । स्मृत्याचारविरुद्धेन मार्गेणाभिभूतः सन् यदि दत्त्वैव देयम् ।। राजे निवेदयति तदावेद्यमानं व्यवहारपदमिति । साध्य-। राजद्वारा धनसाधने अधमर्णदण्डः उत्तमर्णशुल्कं च मानो नृपं गच्छेदित्यनेनैतद भिहितं स्यात् स्मृत्याचारा- राज्ञाऽधमर्णिको दाप्यः साधिताद्दशकं शतम् ।। विरुद्धमार्गेण राज्ञो न निवेदयेत् । यदि निवेदयति पञ्चकं च शतं दाप्यः प्राप्तार्थो झुत्तमर्णिकः ।। तन्निवेद्यमानं व्यवहारपदं न भवतीति । अत एव दण्डो
___xपमा., व्यप्र. मितागतम् । + शेषं मितागतम् । + अप., पमा. मितागतम् ।
(१) यास्मृ.२१४१; अपु.२५४।१ नु (र्थः) यैव (यादौ); स्मृच.१६६ न बाच्यो (नावाच्यो) च्छन् (च्छेत् ); विर.७४ विश्व.२।४३ हाप्यो (द्दद्यात् ) उत्तरार्धे (दद्यात्तु ब्राह्मणायागे पमा.२५५ च्छन् (च्छेत् ); विचि.३४ पूर्वार्ध (प्रतिपन्नं
नपाय तदनन्तरम् ); मिता.; अप.; व्यक.१२९; स्मृच. सांधयानो न वार्यो नृपतेर्भवेत्) मानो (माने); स्मृचि.१२;
१६७; विर.७९; पमा.२५६, नृप्र.१९, चन्द्र.२९ उत्त.; नृप्र.१९ पमावत् ; सवि.४९० च्यो (यों) च्छन् (च्छेत् ); वीमि. व्यप्र.२६२, व्यउ.७७; व्यम.८१; विता.५००; वीम.व्यप्र.२५९; ज्यउ.७६ पमावत् :व्यम.८०विता. प्रका.९७; समु.८३. ४९१ पमावत् ; सेतु.३६-३७ प्रपन्नं (प्रतिपन्नं); प्रका.९६ (२) यास्मृ.२१४२, अपु.२५४।२ शतम् (स्मृतम् ) च स्मृचवत् ; समु ८२ पमावत् विव्य.३१ प्रप...थै (प्रतिपन्नं (त); विश्व.२।४४ च (d); मिता.२१४२:२१७६ पू., अप. साधयानो) धनम् (ऋणम्).
व्यक.१२९ विश्ववत् ; विर.७८ विश्ववत् ; पा.२५.७
वीमि.

Page #215

ऋणादानम्-ऋणोद्ग्राहणम्
७२३
(१) विप्रतिपन्नस्त्वृणिको राजन्यावेद्य साध्यः । तत्र कचित्पाठः, तत्राप्ययमेवार्थः।
+वीमि. च-राज्ञाऽधमर्णिक इति । ऋणिको राज्ञा सर्व धनिकायार्थ (५) दशकग्रहणं निर्धनर्णिकपरम् । सधने तु वि. दाप्यः । स्वयं च तस्मादेवाधर्माणकाद् दशकं शतं शेषमाह नारद:--'ऋणिकः सधन' इत्यादिना। गलीयात् । धनिकोऽपि साधितार्थसंख्यया पारितो
व्यम.८१ षिक राज्ञे पञ्चकं शतं दद्यात् । उत्तमणिको धनिकः। अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्णः कर्म कारयितव्यः स्पष्टमन्यत् ।
विश्व.२।४४ 'हीनजातिं परिक्षीणमृणार्थ कर्म कारयेत् । (२) यदा पुनरुत्तमो दुर्बलः प्रतिपन्नमर्थ धर्मा- ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनैदाप्यो यथोदयम् ।। दिभिरुपायैः साधयितुमशक्नुवन्राज्ञा साधितार्थों भवति, (१) एवं तावत् समृद्धं दापयेत् । असमद्धं तुतदाऽधमर्णस्य दण्डमुत्तमर्णस्य च भृतिदानमाह- हीनजातिमिति ।
विश्व.२१४५ राज्ञाऽधणिक इति । अधमणिको राजा प्रतिपन्ना (२) सधनमधमणिकं प्रत्युक्तम् । अधुना निर्धनमधत्साधिताशकं शतं दाप्यः । प्रतिपन्नस्य साधितार्थस्य मणिकं प्रत्याह-हीनजातिमिति । ब्राह्मणादिरुत्तमों दशममंशं राजाऽधमणिकाहण्डरूपेण गहीयादित्यर्थः। हीनजाति क्षत्रियादिजाति, परिक्षीणं निधनं. ऋणार्थ उत्तमर्णस्तु प्राप्ताः पञ्चकं शतं भृतिरूपेण दाप्यः । ऋण निवृत्यर्थ, कर्म स्वकर्म स्वजात्यनुरूपं कारयेत् तत्कसाधितार्थस्य विंशतितम भागमुत्तमणांद्राजा भत्यर्थ टुम्बाविरोधेन । ब्राह्मणस्तु पुनः परिक्षीणो निर्धनः शनैः
मागि। शानियवासाने न विभागो शनैः यथोदयं यथासंभवमृणं दाप्यः । अत्र च हीनदर्शितः-'निह्नवे भावितो दद्यात्' इत्यादिना ।
जातिग्रहण समानजातेरप्युपलक्षणम् । अतश्च समान
मिता. जातिमपि परिक्षीणं यथोचितं कर्म कारयेत् । ब्राह्मण(३) मिता.टीका-जन्वत्र दण्डादिरूपेण ग्रहणमनु ग्रहणं च श्रेष्ठजातेरुपलक्षणम् । अतश्च क्षत्रियादिरपि पपन्नं 'राज्ञाऽधमणिको दाप्यः' इति योगीश्वरवचने- परिक्षीणो वैश्यादेः शनैः शनैर्दाप्यो यथोदयम् । मिता. अधमर्णाहशमांशग्रहणमात्रस्यैव प्रतीतेः, उत्तमोत्पञ्च- (३) कारयेद्वलात्कारेणापीति शेषः । स्मृच.१६७ मांशग्रहणस्य प्रतीतेरिति चेत् मैवम् । ग्रहणं तावत्प्रतीयते (४) शनैः शनैः अवश्यकर्तव्यकुटुम्बभरणाद्यविरोन.तव विवादः । तत्र को हेतुरित्यपेक्षायां दृष्टसंभवेऽदृष्टं धेन । न कल्पनीयम् । दृष्टे सत्यदृष्टकल्पनाया अन्याय्यत्वात् ।
नारदः दृष्टहेतुश्चाधमर्ण अङ्गीकृतार्थाऽदानरूपोऽपराधः। उत्तमणे
पञ्च ऋणोद्ग्राहणोपायाः तु न कोऽप्यपराधः । अपि त्वशक्तिरेव । अत एव यथा- धर्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च । क्रममपराधेनाशक्यत्वेन च हेतुनाऽधमद्दण्ड उत्तम- प्रयुक्तं साधयेदर्थ पञ्चमेन बलेन च ।। द्धतिरिति सर्वमनवद्यम् ।
सुबो, _ (४) तुशब्देन प्राप्ते प्रागुत्तमर्णस्य दापनं व्यव
+ शेषं मितागतम् । x अप., व्यप्र. मितागतम् । च्छिद्यते । अपिशब्देन दण्ड्यत्वप्रयोजकरूपशून्यस्याऽपि
(१) यास्मृ.२१४३; अपु.२५४१३; विश्व.२।४५; मेधा.
८1१७७ उत्त.; मिता. अप.; व्यक.१२६ श्लोकाधी व्यत्यासाधनमात्रनिमित्तकं दानमिति मूचितम् । हिशब्दस्तु
सन पटिनी स्मृच.१६३ उत्त.:१६७; विर.७१;पमा.२५७
थ (\); विचि.३२; स्मृचि.१२; नृप्र.१९; मच.८।१७७; * अप., पमा., व्यप्र., विता. मितागतम् ।
चन्द्र.२७ हीनजाति (हीनं जाति); वीमि.; व्यप्र.२६१; च (तु) धुत्तमणि (ऽप्युत्तमण); नृप्र.१९ शकं (शमं) च (तु; व्यउ.७७; व्यम.८०%; विता.४९३ (); सेतु.३४; समु. वीमि. ह्यत्त (ऽप्युत्त); व्यप्र.२७८, व्यउ.७७ विश्ववत् ८३, विव्य.३० पू. व्यम.८१; विता.१७७ पू.:४९३ (-) च (तु) मणि (मर्ण); ! (२) नास्मृ.४।१२२ मेन (केन); अभा.५६ छले (बले) समु.६६ च (त) र्थो ह्यु (र्थश्चो).
| मेन (केन).
वीमि.

Page #216

७२४
व्यवहारकाण्डम्
अत्र चाणक्ये सामभेदोपप्रदानदण्डाश्चत्वार एव (१) अथ कदाचिदृणी अन्यमथाधिं कर्तुमशक्तः कार्यसाधनोपाया दृष्टाः। अत्रापि त एव चत्वारः केवल. धनमपि दातुमशक्तः, ततो यथाशक्त्यनुसारेण स्कन्धमन्यनामभिर्धर्मव्यवहारछलबलसंज्ञा निरुक्ताः । अधिक- कस्थित्या काले काले यथोदयं यथालाभं धनं दाप्य मत्राचरितं, अभोजनम् । तच्चऋणोद्ग्राहणविषयकमेव इति ।
अभा.५८ सोपयोग न सार्वत्रिकम् । तदुक्तं धर्मेण, तत्साम्ना प्रिय- (२) शक्तिहीनः ऋण दातुं कालविपर्ययादुर्भिधर्मस्मरणेन प्रथममर्थ साधयेत् । तेनासिध्यमानं भेदेन क्षादेः।
- व्यक.१२६ राजकीयसभाभयदर्शनेन व्यवहारेण । तथा प्रदानलोभ (३) दाप्यो ब्राह्मण इति शेषः। स्मृच.१६७ दर्शयित्वा छलेन । तथा दण्डेन स्वकीयबलेनैव पाद- (४) अथ शक्तिविहीनोऽसमर्थः स्याद् दातुमृणी बन्धनाचारीप्रक्षेपादिना (?) । एवमेतैः सामादिभिर्धर्मा- कालेन गच्छता, शक्त्यपेक्षमृणं दाप्यः यथास्य कुटुम्बं दिभिरुपायैः स्वकीयमर्थ साधयेत् । यथैतदाचरितमुक्तम्। न विनश्यति । धनिनश्च धनं कथं दाप्यः । काले काले तच्चरिगतिभक्षणयोरित्यस्य धातोर्भक्षणार्थरूपमिदम् । या या वृद्धिः तां तां दापयदिति । अथवा यथोदयं चरितं भक्षितम् । न चरितमभक्षितम् । अभोजनमित्यर्थः। यथाविभवं स्तोकं स्तोकं मूलस्य । नाभा.।११० तद्वाभोजनं तस्यैव साधनार्थ यः परकीयधनं गृहीत्वा न ऋणिकः सधनो यस्तु दौरात्म्यान्न प्रयच्छति । प्रयच्छति । यः पुनर्धनी स्वकीयमर्थमुद्ग्राहयति तस्याभो- राज्ञा दापयितव्यः स्याद् गृहीत्वांशं तु विंशकम् ।। जने प्रायश्चितं नास्ति । केवलं राज्ञो वा गुरुस्थानमितस्य (१) स्वयमुद्ग्रहणे निष्क्रये पञ्चकं शतं गृहीत्वेति । बालस्याप्युपरोधनार्थ वा आचरणात् प्राणान्तिकभयदर्श
अभा.५८ नार्थ वा । धनी स्वकीयभृत्यपुत्रेणाभोजनं कारयति (२) स्वल्पयत्नसाध्यत्वे च सति द्रष्टव्यम् । स्वयं करोति वा । अयमेवैको विषयो धनिनः स्वयं भोजने
अप.२।४२ न सर्वत्रेति ।
अभा.५६ (३) विंशकं विंशतितम भागम् । एष च गुरुलघुधनी स्वधनं स्वयं साधयन् न राशो वाच्यः दण्डविकल्पो दण्डनीयगुणजातिशक्त्यपेक्षया द्रष्टव्यः । यः स्वकं साधयेदर्थमुत्तमोऽधमणकात् ।।
विर.७८ न स राज्ञा निषेद्धव्य ऐहिकामुष्मिकार्थतः ।।
राजद्वारा धनसाधने अधमर्णदण्डः ये शठा दुष्टाः परकीयं धनं गृहीत्वा भक्षयित्वा युद्धथ- स्ववाक्संप्रतिपत्तौ तु ऋणिकं दशकं शतम् । माना राजाश्रिता भूत्वा आत्मानं रक्षयितुमिच्छन्तो निषेधं विनयं दापयेद्राजा द्विगुणं तु पराजितम् ।। कारयन्ति । स्वछन्देन व्यवहारेण राज्ञा धनी स्वमर्थ साध
प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् , शक्त्यपेक्ष (प्रेक्ष्यश्च त ) काले काले यन्न निषेद्धव्यः । ऐहिकामुष्मिकार्थतः इति ऐहिकार्थसं
(काले देशे); अभा.५८; मेधा.८।१५४ शक्त्यपेक्ष (प्रेक्ष्यव्यवहारभङ्गभयात् । आमुष्मिकाथै साधुवर्तनभङ्गपातक
श्च त) काले काले (काले देशे) क.पुस्तके गलितोऽयं श्लोकः, ख. भयात् । इति प्रतिभूभेदः समाप्तः। अभा.५६
पुस्तके समुपलभ्यते; व्यक.१२६, स्मृच.१६७ पेक्ष (पेक्ष्य); असमर्थाधमणः शनैः शनैर्दाप्यः
विर.७१; पमा.२५८; विचि.३२-३३;व्यप्र.२६१; व्यम. अथ शक्तिविहीनः स्याहणी कालविपर्ययात । ८०; विता.४९७; सेतु.३५,३१७ समु.८३. शक्त्यपेक्षमृणं दाप्यः काले काले यथोदयम् ।। (१) नासं.२।१०९; नास्मृ.४।१३२ त्वांशं तु विंशकम्
(त्वा पञ्चकं शतम्); अभा.५८ उत्तरार्धे (राशा विवृत्य * मेधा.व्याख्यानं 'ऋणं दातुमशक्तो यः' इति मनु- दाप्योऽसौ गृहीत्वा पञ्चकं शतम्); अप.२।४२ व्यक. वचने (पृ.६८०) द्रष्टव्यम् ।
१२८; स्मृच.१२१, विर.७८; पमा.२००; नृप्र.१७; (१) नास्मृ.४.१२३; अभा.५६.(२) नासं.२।११०, व्यप्र.२७८; व्यम.८१ सेतु.३८; प्रका.७६; समु.६६, नास्मृ.४।१३१ अथ (अत्र); मस्मृ.८।१५३ इत्यस्योपरिष्टात् | (२) नास्मृ.४।१३३; अभा.५८.

Page #217

ऋणादानम्-ऋणोद्ग्राहणम्
७२५
धनिना धारणिक आवेदितः सन् यदि स्ववाचैव
बृहस्पतिः संप्रतिपत्युत्तरेण प्रतिपद्यते । यथा सत्यमिदमस्ति । __ पञ्च ऋणोद्ग्राहणोपायाः तलक्षणानि च ममास्यैतद्दातव्यमिति । ततः स्ववाक्प्रतिपन्नगुणात् प्रतिपन्नमृणी दाप्यः सामादिभिरुपक्रमैः । स्वयमेव धनिकस्याप्रतिपादनदोषाच्च राजा ऋणिकं धर्मोपधिबलात्व हसंरोधनेन च ॥ विनयं दापयेद्दशकमेव शतम् । अथासौ मिथ्या कस्य । प्रतिपन्नः ऋणसत्तायां संप्रतिपन्नः। दाप्यः प्रतिअप्रति......धनी च यथासंभवं क्रियाभिः स्वधनं दानोन्मुखी कार्यः । धनिनेत्यर्थः। स्मृच.१६४ लभ्यं खरीकरोति । तदा तमृणिकं पराजितं राजा तमेव । यतो द्रव्यं विनिक्रीय ऋणार्थ चैव गृह्यते । दशकशतविनयं द्विगुणं प्रतिदापयेत् । विंशतिद्रम्मेणैक- तन्मूल्यमुत्तमर्णेन व्यवहार इति स्मृतः ।। शतमित्यर्थः ।
अभा.५८ . सुहृत्संबन्धिसंदिष्टेः सामोक्त्याऽनुगमेन च । अधमर्णस्य ऋणपरिमाणाशाने निर्णयोपायः प्रायेण वा ऋणी दाप्यो धर्म एष उदाहृतः ।। ने स्याद्रव्यपरीमाणं कालेनेहर्णिकस्य चेत् । छद्मना याचितं चार्थमानीय ऋणिकाद्धनी । जातिसंज्ञाधिवासानामागमो लेख्यतः स्मृतः ।। अन्वाहितादि वाहृत्य दाप्यते यत्र सोपधिः ।।
(१) अत्र पराजितस्य ऋणिकस्य यदि समस्तद्रव्य- बध्वा स्वगृहमानीय ताडनाद्यैरुपक्रमैः । पूरणपरिमाणं न स्यात् । ततो देशकालानुसारेण स्कन्धक- ऋणिको दाप्यते यत्र बलात्कारः स कीर्तितः ।। पत्रे लिखापनीय ऋणिकः । एवमपि संज्ञयैव साधितं दारपुत्रपशून बध्वा कृत्वा द्वारोपवेशनम् । द्रव्यं भवति । जातिसंज्ञाधिवासाना लेख्यत आगम । यत्री दाप्यतेऽर्थ स्वं तदाचरितमुच्यते ॥ इति यदुक्तं तत्पश्चारूढपत्रम् । नवाङ्गसंपूर्णमागमशब्देन सूचितम् । यथोक्तं त्रिषष्टिलेख्यप्रकरणकारककल्याण
(१) व्यक. १२४; स्मृच.१६४ मृणी (ऋणी); विर.६९;
पमा.२५५ उत्त.; व्यप्र.२५६ मृणी (मृणं); व्यम.७९ व्यप्रभट्टेन । तत्कालिकराजधनिकर्णिकसाक्षिलेखकैरङ्गैः पञ्च
वत् ; प्रका.९६; समु.८२. (२) मच.८१४९. भिरेतैः पत्रं पञ्चारूढं भवति । तथा च कालप्रदेशधनि
(३) व्यक.१२५; स्मृच.१६४; ममु.८।४९ सामोक्त्या कर्णिकवित्तसंख्यासोपाश्रयर्णिकमतसाक्षिसलेखकान्तैरङ्गै
| (साम्ना चा); विर.६७ धर्म (धर्म्य); पमा.२५५ वा ऋणी रेभिरप्यचलक्रमस्थैः कल्याणभट्टगदितं भवतीह पत्रम् । (धनिने); विचि.३१; मच.८।४९ मोक्त्याऽनुगमे (म्ना वानुइति ऋणादाने आधिभेदोऽष्टमः । अथ लेख्यभेदो | नये); व्यप्र.२५७; व्यम.७९; सेतु.३३; प्रका.९६; भवति ।
अभा.५८ / समु.८२. (२) 'विनष्टे मूलनाशः स्याद् धनिन' इत्युक्तम् ।। (४) व्यक.१२५ हूँ (कृ); स्मृच.१६४ यत्र (तत्र); ममु. ऋणिकस्यापि द्रव्यमूल्यापरिज्ञाने मूल्यादधिकं देयमित्य
८४९ द्धनी (इली) न्वाहि (न्याहृ) यत्र (तत्र); विर.६७; • र्थादुक्तम् । अथ नश्येद् द्रव्यं, मूल्यपरिमाणं न ज्ञायेत,
पमा.२५६; विचि.२१ चितं चा (चयित्वा); मच.८।४९
चा (वा) न्वाहि (न्याह्न); व्यप्र.२५७ वाहृत्य (संगृह्य); व्यम. तत्र विसंवादः स्यादित्यर्थः, कालेन विस्मरणाद्
७९ व्यप्रवत् सेतु.३३ वा (चा) शेष विचिवत् ; प्रका.९६ अन्योन्यातिसन्धित्सया वा । तत्र जातिसंज्ञाधिवासानां,
स्मृचवत् ; समु.८२. जातिर्जातिभेदः, संज्ञा वजेन्द्रनीलमरतकादिका, अधि
(५) व्यक.१२५, स्मृच.१६४ बध्वा (यदा); ममु. पास उत्पत्तिभूमिः, एतेषामागमस्तत्वावबोधो लेख्यतः ८।४९ स (प्र); विर.६८ कीर्तितः (उच्यते); पमा.२५६ स्मृतः यथा लिखितं तथा मूल्यपरिच्छेदः कर्तव्यः। । स्मृचवत् ; विचि.३१ ममुवत् ; मच.८।४९ स्व (ऽऽत्म); व्यप्र.
नाभा.२।१११ । २५७; ब्यम.७९; सेतु.३४ विरवत् ; प्रका.९६ स्मृचवत् ।
समु.८२ स्मृचवत् . (१) नासं.२।१११ न स्याद् (नश्येद् ); नास्मृ.४।१३४. (६) व्यक.१२५ बध्वा (रुध्वा); स्मृच.१६४; ममु. भभा.५८.
| ८१४९ बध्वा (हत्वा) त्रर्णा (त्राथा); विर.६८ दारपुत्र (पुत्र

Page #218

७२६
व्यवहारकाण्डम्
(१) सुह्यत्संबन्धिसंदिष्टैर्मान्यजनादेशैः । सामोक्त्या 'द्विगुणस्योपरि यदा चक्रवृद्धिः प्रगृह्यते ।। प्रियपूर्ववाक्येन । अनुगमनेन अनुव्रजनेन । प्रायेण भोगलाभस्तदा तत्र मूलं स्यात्सोदयमृणम् ॥ प्रार्थनाबाहुल्येन । छद्मना उत्सवादिछलादानीतभूषणा- अत्र यत्र तत्रेत्यध्याहार्यम् । तेन यत्र चक्रवृद्धिदृह्यते दिना । याचितं याचितकम् । अन्वाहित अन्यस्मै तत्र यथा सोदयमृगं द्विगुणस्योपरी भवति, तथा दातुमर्पितम् । आदिग्रहणादन्यदपि यथाकथंचिदानीतं भोगलाभोऽपि, एतदुक्तं भवति । तथा भोगलाभे संगृह्यते । अर्थ स्वं स्वकीयमर्थ दाप्यते प्रतिदानोन्मुखी- दैववशाद्ध निकस्यावृत्ते तेन भोगेन धनं मूलीकृत्य क्रियते । शेषं व्यक्तार्थम् । धर्मदयश्वोपाया न यथाकामं कलया धारणीयं, येनाग्रिमो द्विगुणस्योपरि धनिकस्याप्रयोक्तव्याः। किन्तु यथायोग्यं प्रयोज्याः। धिको भोगो भवतीति, भोगधनं वा दातव्यमिति । . स्मृच.१६४
विर.७२ (२) प्रायोपवेशनं वा धनिकस्य धर्म्यः ऋणोद्ग्राह- नष्टाधमर्णद्रव्यविक्रयद्वारा ऋणोद्ग्राहणविधिः णोपाय इत्यर्थः ।
विर.६७ 'हिरण्ये द्विगुणीभूते मृते नष्टेऽधमर्णिके। (३) उक्तप्रकारेणाधमर्णस्य भूषणादि स्वाधीनीकृत्य द्रव्यं तदीयं संगृह्य विक्रीणीत ससाक्षिकम् ।। यत्र स ऋणं दाप्यते स उपधिरित्यर्थः। व्यप्र.२५७ रक्षेद्वा कृतमूल्यं तु दशाहं जनसंसदि । . अनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमर्ण: कर्म कारयितव्यः ऋणानुरूपं परतो गृहीतान्यत्तु वर्जयेत् ।। 'निर्धनं ऋणिकं कर्म गृहमानीय कारयेत् । अधमर्णग्रहणमृणदानाधिकारिणः पुत्रादेरुपलक्षगाशौण्डिकाद्यं ब्राह्मणस्तु दापनीयः शनैः शनैः ॥ थेम् । द्रव्यमाधीकृतद्रव्यम् । ऋणानुरूपं द्विगुणद्रव्य
शौण्डिकाद्यं समापकृष्टजाती। ब्राह्मण ग्रहणमुत्कृष्ट. पर्याप्तम् । अन्यत्तु वर्जयेदिति वदन् द्विगुणीभूतेऽपि धने जातेरुपलक्षणार्थम् ।
व्यप्र.२६१ धनिकस्याधावस्वामित्वं दर्शयति । ततश्च विनिमयहीनापूर्णावधी धनाऽप्राप्तौ चक्रवृद्धयादिव्यवस्था धिविषयमनुवचनवदेतदपि वचनं मन्तव्यम् । 'हिरण्ये पूर्णावधौ शान्तलाभमृणमुग्राहयेद्धनी। द्विगुणीभूते' इत्मदाहरणतयोक्तं, ततश्च वस्त्रादौ शान्तकारयेद्वा ऋणी लेख्यं चक्रवृद्धिव्यवस्थया । लाभेऽपि वचनमेतदूह्यम् । . स्मृच.१४२ (१) शान्तलाभं परमवृद्धिप्राप्तम् । व्यक.१२६
(१) व्यक.१२६ यदा (यथा); विर.७२; विचि.३३ (२) शान्तलाभग्रहणमशान्तलाभस्योपलक्षणार्थम् । यदा (यथा) स्तदा (स्तथा) मूल (मूल्यं); व्यप्र.२६० दयमृ उद्ग्रहणं धर्माद्युपायेन साधनम् । व्यप्र.२६० (दयं त्व); विता.४९७ भस्तदा (भोऽथवा) दयम (दयं त्व);
सेतु.३६. दार) बध्वा (रुध्वा); पमा.२५६, विचि.३१ व्यकवत् मच (२) अप.२।३९ मृते...णिके (नष्टे चैवाधमणके); व्यक. ८१४९ वेश (सेव) त्रणी (दृणी) अर्थ (अर्थ);चन्द्र. २८ दार- १२६, स्मृच.१४२; विर.७३; पमा.२४०, विचि.३३; पुत्र (पुत्रदार) प्रथमपादः; व्यप्र.२५७ यत्र ... स्वं (यत्रणी सवि.२४५ मणि (मर्ण); चन्द्र.२८ मणि (मर्ण) णीत दाप्यतेऽर्थ स्व); ब्यम.७९ दारपुत्र (पुत्रदार) शेषं व्यप्रवत् : (णीयात्); व्यप्र.२४३ मते (पश्चात् ) णीत (णीते); ब्यम. सेतु.३४ दारपुत्र (पुत्रदार); प्रका.९६; समु.८२ सेतुवत् . ७७; विता.५४९; सेतु.३६; प्रका.८७ गुणी (गुणे); समु.
(१) अप.२१४३ निर्धनं ऋणिक (ऋणिकं निर्धनं); व्यक. ७५, विव्य.३०. १२५.१२६, विर.७१ कर्म ...नीय (गेहमानीय कर्म); (३) अप.१३९. गृहीतान्यत्तु (गृहीत्वाऽन्यं तु); व्यक. विचि.३२, चन्द्र.२७; व्यप्र.२६१णिक (णिनं); सेतु. १२६ १२७; स्मृच.१४२; विर.७३ मन्यं तु (मूल्यं च); ३४; विव्य.३० पू.
पमा.२४०; विचि.३३, सवि.२४५ गृह्णीतान्यत्तु (गृही(२) व्यक.१२६; विर.७२; विचि.३३; चन्द्र.२८ त्वाऽन्यास्त);चन्द्र.२९ तान्यत्तु (यान्न तु); व्यप्र.२४३;विता. मी (दा) कार (धार); व्यप्र.२६०; व्यम.८०; विता. ५४९ परतो(राजा)न्यतु (न्यत्र) सेतु.३६ तु द(तह) पर ... ४९६.४९७ सेतु.३६ ऋणी (धनी),
न्यत्तु (गृह्णीयात्तदन्यत्तु वि); प्रका.८७; समु.७५ रक्षे(तिष्ठे).

Page #219

श्रणादानम्-ऋणोद्ग्राहणम्
७२७ स्वधनं च स्थिरीकृत्य गणनाकुशलैनरैः। रूपे धनस्वरूपे सुवर्णरजतादौ, संख्यायामियत्तायाम् । तद्वन्धुज्ञातिविदितं प्रगृह्णन्नापराध्नुयात् ।। आदिपदादाध्यादौ । लामे कलायां देयादेययोप्रतिपन्नस्य धर्मोऽयं व्यपलापी तु संसदि। यंत्र द्वयोरर्थिप्रत्यर्थिनोभ्रान्तिर्विप्रतिपत्तिर्भवति, सोऽर्थः लेख्येन साक्षिभिर्वाऽपि भावयित्वा प्रदाप्यते ॥ संदिग्ध उच्यते ।
विर.७५-७६ अयं पूर्वोक्तो धर्मगणः ऋणसत्तायां संप्रतिपन्नस्यर्णि
कात्यायन: कस्य । यस्तु व्यपलापी ऋणमपह्रोतुं तत्सत्तायां गोग्राहणोपायाः । अधमर्णयोग्यताविशेषपौर्वापर्यादिविवेकेन विप्रतिपन्नः स संसदि प्रमाणेनणं प्रसाध्य प्रतिदानोन्मुखी
तत्तदुपायप्रयोगः । कार्य इत्यर्थः।
स्मृच.१६६ 'पीडनेनोपरोधेन साधयेदृणिकं धनी । ___ संदिग्धेऽथं राजन्यनिवेद्य न प्रतितव्यम्
कर्मणा व्यवहारेण सान्त्वेनादौ विभावितम् । अनावेद्य तु राज्ञेयः संदिग्धेऽर्थे प्रवर्तते । । आददीतार्थमेवं तु व्याजेनाचरितेन च ।। प्रसह्य स विनेयः स्यात्स चाप्यों न सिध्यति॥ पीडनेन बन्धनादिना उपरोधेन प्रायोपवेशनादिना नरोद्धव्यः क्रियावादी संदिग्धेऽर्थे कथंचन । कर्मगा उदकाहरणादिना एवं व्यवहारादिना च आसेधयंस्त्वनासेध्यं दण्डयो भवति धर्मतः ॥
प्रयुक्तमृणमुग्राहयेदित्यर्थः।
विर.६८ 'नरोद्धव्य' इति प्रतिषेधदर्शनार्थम् । स्मृच.१६६ राजानं स्वामिनं विषं सान्त्वेनैव प्रदापयेत् । प्रदातव्यं यद्भवति न्यायतस्तद्ददाम्यहम् । रिक्थिनं सुहदं वाऽपि छलेनैव प्रदापयेत् ।। एवं यत्राणको ब्रूते क्रियावादी स उच्यते ॥ वणिजः कर्षकांश्चैव शिल्पिनश्वाब्रवीभृगुः । 'रूपसंख्यादिलाभेषु यत्र भ्रान्तिर्द्वयोर्भवेत् । देशाचारेण दाप्याः स्युर्दुष्टान् संपीड्य दापयेत्।। देयानादेययोर्वाऽपि संदिग्धोऽर्थः स कीर्तितः॥
७५कीर्तितः (उच्यते); विचि.३४ देयाना (अदेय) ग्धो (ग्धा) (१) अप.२।३९ नरैः (नभिः); व्यक.१२७ ज्ञा (जा);
स (प्र); व्यप्र.२६०; सेतु.३७ देयाना (अदेय) स (प्र) विर.७३.७४ प्रगृ... यात् (प्रतिगृह्णन्नवाप्नुयात); विचि.३२
प्रका.९७; समु ८२ देयाना (अदेय). च (तु) शाति (शातू); सेतु.३६.
(१) व्यक.१२४; विर.६८ तम् (तः); व्यप्र.२५७. (२) व्यक.१२७ स्मृच.१६६; विर.७५; व्यप्र.२५९;
(२) निता.१४० नं स्वामिनं (तु स्वामिने); अप.१४० प्यम.८०; विता.४९८ लापा(लायी); प्रका.९७; समु.१२. | (३) व्यक.१२७ वर्तते (वर्तयेत् ) स चा...ति (सर्वाऽर्थो
नं स्वामिनं (तु स्वामिनो) लेनैव प्र (लेन न च); ब्यक.१२५ पुस्य न शुध्यति) नारदः, स्मृच.१६६; पमा.२५८; व्यप्र.
दाप (साध): स्मृच.१६४; विर.६९ व्यकवत् ; पमा.२५६
जानं (जा तु; विचि.३२ सुद्द (दुई) दाप (साध); स्मृचि. २६० व्यम.८०; प्रका.९७; समु.८२-८३.
१२; नृप्र.११ मितावत् ; चन्द्र.२७ त्वेनैव प्रदाप (न्त्वनेनेव (४) व्यक. १२७ न रोद्ध (नासेद्ध); स्मृच.१६६; विर. ७५ व्यकवत् । विचि.३४ आसे (स्वासे)शेष व्यकवत हरि साधा पू. व्यप्र.२५७ लनव प्रदाप (लेनव प्रसाध); ज्यउ. ३३४ दण्ड्यो ... मतः ( तत्समं दण्डमर्हति) शेष व्यकबत् ;
७७ मितावत् , स्मृत्यन्तरम् ; व्यम.७९; पिता.४९२ न्त्वे.
नैव प्र (न्त्वनेनव) शेषं मितावत् , मनुः; सेतु.३४ सान्त्वे चन्द्र.२८ दण्ड्यो ...मतः (द्विगुणं दण्डमईति) शेष व्यकवत् । व्यप्र.२५९, व्यम.८०%; विता.४९८, सेतु.३. व्यकवत् ;
(स्त्रियं, शेषं विचिवत् ; प्रका.९६; समु.८२. प्रका.९७, समु.८२.
(३) मिता.२।४० दाप्याः स्युः (चान्गार ) उत्त; आ. (५) व्यक.१२७ स्तदा (स्तद्वदा); स्मृच.१६६; पिर. २४० नितावत् , उत्त.; य...१४५ काश्च (च) स्व. ५ न्याय (धर्म); विचि.३४ व्यकवत् ; व्यप्र.२६०; व्यम. १६५; विर.६९; पना.२५४ अस्मिन् व प्रामादिकः ८० सेतु.३७ न्याय (धर्म) शेषं व्यकवत् ; प्रका.९७ समु. पाठः : २५६ कांश्चैव (काश्चापि); विचि.३२; स्मृवि.१३ ४२ यत्रणि (यस्त्वृणि).
मितावत् , उत्त.; ग्यप्र.२५७ का (का); व्यउ.७७ दायाः (९) व्यक.१२७स (प्र) स्पच.१६६ नादे (नांदे)ीविर. स्वः (वान्यास) भ्या.७९ का (का), विवा.४%8
ध्य. का.९१

Page #220

०२८
व्यवहारकाण्डम्
स्मृच. १६५
-
(१) सान्वेन धर्मारूपोपावेन । संपीक्यशब्देन विण्मूत्रशङ्का यस्य स्वाद्धार्यमाणस्य देहिनः । बलात्काराचरिताख्योपाययोर्ग्रहणम् । पृष्ठतो वाऽनुगन्तव्यो निबद्धं वा समुत्सृजेत् ॥ निबद्धं शृङ्खलादिना । अधमाधमर्ण विषय द्वितीयः पक्षः । तदितरविषयत्वायः पक्ष इत्यौचित्यात् व्यव स्थाऽवगन्तव्या । स्मृच. १६५ से कृतप्रतिभूचैव मोतव्यः स्यादिने दिने । आहारकाले रात्रौ च नियन्वे प्रतिभूः स्थितः ॥ स धार्यमाणो वणिगादिः कृतदर्शनप्रतिभूयश्यक कृत्यकाले विमोक्तव्यः पलायनप्रतिबन्धे प्रतिभूर्यतः
(२) इदानीं कोऽधमर्ण: केनोपायेन साध्यस्तदाह कात्यायनः — राजानमिति । वणिजः कर्षकांश्च शिल्पिनश्राधिकृत्यात्रवीद्भृगुः देशाचारेणैव ते दाप्याः खुरिति । विर. ६९
स्थित इत्यर्थः ।
स्मृच. १६५
यो दर्शनप्रतिभुवं नाधिगच्छेन्न चाश्रयेत् । स चारके निरोद्धव्यः स्थाप्यो वाऽऽवेद्य रक्षिणः ।। (१) चारके संचारके चरण इति यावत् स्थाप्यः प्रस्थाप्यः । आद्यः पक्षः प्रतिभूलाभेऽपिं यो न ददाति तद्विषयः । तस्यातिदौष्ट्यात् । अलब्धप्रतिभूविषयो द्वितीयः पक्षः । तस्यातिदष्ठषाभावात् । स्मृच. १६५
(२) चारके कारागृहे निरोद्धव्यः धारणीयः रक्षिणो वावेद्य स्थापनीयः । चिर ७० योग्यताविशेषवान् नावरोद्धव्यः किन्तु शपथेन निरोद्धव्यः नॅ चारके निरोद्रव्य आर्यः प्रात्यविकः शुचिः । सोऽनिबद्धः प्रमोक्तव्यो निबद्धः शपथेन वा ॥ प्रात्यविकोऽपलायित्वेन विश्वासी अनिवद्धः रक्षके I णासंबद्ध इत्यर्थः । एवं च रक्षिण आवेद्य प्रस्थाप्य
संदिग्धेऽथें अधमर्णपीडने दण्ड: 'पीडयेद्यो धनी कश्चिदृणिकं न्यायवादिनम् । तस्मादर्थात्स हीयेत तत्समं चानुवादमम् ॥ तेन विप्रतिपन्ने विप्रतिपत्तिनिवृत्तये व्यवहाराख्य एवोपाये प्रवृत्तिः कार्येत्यभिप्रायः । स चोपायः प्रतिज्ञा दिदण्डान्तः प्रथमपरिच्छेदे निरूपित इत्युपरम्यते । स्मृच. १६५
अधमर्णावरोधविधि rasaद्धवृणिकः प्रकाशं जनसंसदि । यावन्न दद्यादेवं च देशाचारस्थितिर्यथा ॥
कः पुनर्देशाचार इत्यपेक्षिते स एवाह – धार्योऽवरुद्ध इति । यत्र देशे धनी स्वयमेवावरुध्य धारयति तत्र तथैव धार्यः । यत्र पुनरधमर्णसकाशादेतनार्थिना निर्घृणेन पुरुषान्तरेण अवस्थ्य भियते तत्र तथा पुरुषान्तरद्वारा धार्य इति देशाचारस्थितिर्यथेत्यस्यार्थः । एवं चावरुध्य धारणमेव देशाचारानुरोधित्वाद्देशाचार इत्युयते । +स्मृच.१६५
+ व्यप्र. स्मृचवत् ।
मिलानंद ४९३ श्रामनीगु (तु) पू. सेतु. २४: प्रकाः ९६६ समु.८२ मितावत् :
(१) मिता. २।४०; अप. २।४०; व्यक. १२७ पीडयेचो (संपीडयेत्) कश्चित् (यत्र) इमम् (द्धनम् ); स्मृच. १६६ द्यो (स) कवि (वण) पमा. १५८ चवत् स्मृचि १२; व्यप्र. २६० स्मृचवत्; व्यउ. ७६ चा (वा); व्यम. ८० स्मृचवत्; वित. ४९२; प्रका. ९७ स्मृचवत्; समु. ८३ स्मृचवत्.
(२) वक. १२५ . १६५ विर.६७,६९६ विचि
३१ स्त्वृ (ऋ); व्यप्र. २५७ द्देयं च (तद्देयं); दवादे (यातदादेव) सेतु. २१ विभवत् समु. ८२; विव्य. ३०.
5.
व्यम ७९ न प्रका. १६३
1
1
"
(१) व्यक. १२५ व्यो (व्यं) बद्धं (रुद्ध); स्मृच. १६५० विर.६९ शड्का (संघ) थ्यो (थ्य) व (स) उयप्र २५८ यस्य (यत्र); व्यम ७९ यस्य (यत्र) तो वा (तश्चा) नई (क) विता.४९५ यस्य (यम) चन्द्रिकायां मदनरस्ने च भृगुः प्रका. ९६; समु.८२.
(२) उयंक. १२५ तः (ते); स्मृच. १६५ विर. ६९ व्यः स्यात् (व्यश्च); व्यप्र. २५८ रात्रौ ( प्राप्ते); व्यम. ८०; विता.४९५४१६ मि (निर्व) प्रका. ९६.८२.
(३) व्यक. १२५; स्मृच. १६५; विर. ७०; व्यप्र. २५८; | व्यम. ८० चाश्र (वाश्र); चिता. ४९६ (=) चाश्र (वाश्र) चार (कार); प्रका. ९६; समु.८२.
(४) व्यक. १२५; स्मृच. १६५; विर. ७० व (रु); व्यप्र. २५८; ग्यम ८०; विता. ४९६ (=) चा (का) : श (ध्यः श ) प्रका. १६३ समु. ८२.

Page #221

ऋणादानम्-ऋणोदय़ाहणम्
इत्यस्य स्थाने पक्षोऽयमिति गम्यते । इतरस्तु पक्षः पारि- निन्दितं कर्म कारयेत् , तदासौ राज्ञा पूर्व साहसं दण्ड्यः । शेष्यात् स चारके निरोद्धव्य इति पक्षस्य स्थाने द्रष्टव्यः । ऋणिकश्च ऋणान्मुच्येतेत्यर्थः। विर.७१ यद्यपि वणिगादिविषयता देशाचाराख्योपायस्योक्ता तथा-
पूर्णावधौ धनाप्राप्तौ पुनर्वृद्धिः प्यार्यादियोग्यानुग्रहपक्षप्रतिपादनात् धर्माख्योपायसाध्य- ग्राह्यं स्याद्विगुणं द्रव्यं प्रयुक्तं धनिना सदा । विप्रादी अपि देशाचाराख्योपायो योग्यानुग्रहपक्षसहितः लभेत चेन्न द्विगुणं पुनर्वृद्धिं प्रकल्पयेत् ॥ प्रयोक्तव्य इति मन्तव्यम् ।
स्मृच.१६५ धनिकेन शान्तलाभमृणं यथोक्तप्रकारेणोद्ग्राहणीयम् । भनुत्तमजातीयो निर्धनोऽधमणः कर्म कारयितव्यः । अशक्तोऽ- तदभावे परमवृद्धया सह मूलीकृत्य पुनर्वृद्धयादिकं कृत्वा ब्राह्मणः निरोद्धव्यः। धारयितव्यमित्युक्तम् ।
विर,७२ कर्षकान् क्षत्रविशद्रान् समहीनांस्तु दापयेत् ॥
ऋणप्रतिग्रहीतृक्रमः तत् तेषां यथोदयं धनदानसामर्थ्य मन्तव्यम् । नानर्णसमवाये तु यद्यत्पूर्वकृतं भवेत् । कल्पतरौ तु कर्मणा क्षत्रविडिति पठितम् । तत्र कर्मणा तत्तदेवाग्रतो देयं राज्ञः स्याच्छ्रोत्रियादनु । दापयेदित्यन्वयान्न कोऽपि विरोधः । व्यप्र.२६१-२६२ । श्रोत्रियोऽत्र ब्राह्मणजातिमात्रशाली न श्रुताधनदानासहं बध्वा स्वाधीनं कर्म कारयेत् ।। ध्ययनशाली त्रैवर्णिकः । राजजात्यपेक्षयोत्कृष्टजातिपरअशक्तो बन्धनागारे प्रवेश्यो ब्राह्मणाहते ॥ त्वेनात्र श्रोत्रियपदप्रयोगात् । गृहीतजातिक्रमयोर्विरोधे
कर्मकरणासहं तु बन्धनागारे,वासयेत् । प्रवेशन- जातिक्रमो ग्राह्यः । ब्राह्मणस्य पूज्यतयाऽनुग्राह्यत्वात् । फलं सामर्थ्योत्पत्ती कथंचिहणप्राप्तिः । यत्पुन- एवं क्षत्रियवैश्ययोः वैश्यशद्रयोर्वा युगपदुपस्थाने वर्णस्तेनैवोक्तं 'कृषिकान्क्षत्रवि डिति' तद्यथोदयं धन- क्रमेण दातव्यम् । पूर्वस्य पूर्वस्य श्रेष्ठत्वेन अनुग्राह्यत्वात् दानसहिष्णुविषयम् । 'धनदानासहं बध्वा' इति सर्वथा एवं क्रमेण ऋणापाकरणे क्रियमाणे यस्य ऋणापाकरणाधनदानासह विषयमिति न कश्चिद्विरोधः।
दर्वागल्पधन ऋणिकः परिक्षीणो जातः तस्य 'हीनजाति
स्मच.१६७ । परिक्षीणं' इत्यादिनोक्तमार्गानुसरणमेव शरणम् । अधमर्णोऽशुभं कर्म न कारयितव्यः
+स्मृच.१६७ यदि ह्यादावनादिष्टमशुभं कर्म कारयेत्। एकाहे लिखितं यत्र तत्र कुर्यादणं समम् । प्राप्नुयात् साहसं पूर्वमृणान्मुच्येत चर्णिकः ॥ । ग्रहणं रक्षणं लाभमन्यथा तु यथाक्रमम् ।। यदि उत्तमण ऋणमोचनार्थमादौ अपरिभाषितं । ........
+ सवि., व्यप्र. स्मृचवत् । * व्यप्र. स्मृचवत्।
(१) अप.२।३९ ना (नां); व्यक.१२६; विर.७२; (१) व्यक.१२६ कर्षकान् (कर्मणा); स्मृच.१६७ कर्ष | ब्यप्र.२६१, (कृषि); विर.७१स्तु (श्च) शेषं व्यकवत् ; बीमि.२४३ (२) व्यक.१२९. स्याच्ट्रोत्रियादनु (श्रोत्रियतो न च); व्यकवत् ; व्यप्र. २६१-२६२ व्यकवत्। सेतु.३५ व्यकवत् ;
। स्मृच.१६७ विर.७९ (=) स्याच्छो ......... दनु (श्रोत्रिप्रका.९७; समु.८३.
यतोऽनु च); विचि.३५ विरवत् ; सवि.२५५ कृतं (२) स्मृच.१६७, दवि.६७, सवि.२५४ व्यप्र.२६२ ।
(ऋणं) शः (शे); चन्द्र.२९ स्या ... ... दनु (श्रोत्रिय. व (बु); विता.४९८ ब (बु); समु.८३.
तोऽपि वा); वीमि.२।४१ ब (व) शेषं विरवत् ; व्यप्र.२६२ (३) स्मृच.१६७; व्यप्र.२६२ क्तो (क्तौ); विता. दनु (नु च); व्यम.८१ विरवत् ; सेतु.३९ व्यकवत् ; ४९८ क्तो (क्तौ) रे (रं); समु.८३ रे (रं).
प्रका.९७ समु.८३ विरवत् ; विव्य.३१ ब (व) स्या...दनु (४) अप.२।४३; व्यक.१२६ विर.७१; विचि.३२ ह्या ! (श्रोत्रियतोऽर्थतः). (वा); चन्द्र.२८; व्यप्र.२६२; विता.४९४ (-); सेतु.. (३) अप.२।४१ यत्र तत्र (यत्तु तत्तु); व्यक. १२९, ३५,३१७ च (व); विव्य.३०.
| स्मृच.१६७ विर.(=) यत्र (यत्तु); विचि... .
...तष कुर्या

Page #222

७३०
व्यवहारकाण्डम्
ग्रहणमाधिदानम् । रक्षणं तस्यैष पालनम् । लाभ | कारणे विधिवैषम्याज्जितस्यैकतरस्य त।' भोगरूपलाभ च सममेव कुर्यात् । अन्यथा त्वहभदे | प्रान्यायवादे तु तथा जितस्यैकतरस्य तु ।। लिखितक्रमेण वा ऋणदानम् । स्मच.१६७ (१) अभियोगादभियुक्तधनात् , कारणे प्रत्यव
यस्य द्रव्येण यत्पण्य साधितं यो विभावयेत् । स्कन्दने । इमे याज्ञवल्क्यव्यासवाक्ये कामधेनाविह प्रकतद्रव्यमृणिकेनव दातव्यं नस्य नान्यथा ॥ रणे अदृष्टे अपि कल्पतरौ दर्शनाल्लिखिते। विर.७८
'तत्र कुयाणं समं' इत्यादेः क्वचिदपवादमाह- (२) मध्यविधधनस्य मिथ्याकारणप्रान्यायवादे यस्य द्रव्येण इति । यस्योत्तमर्णस्य धनाद्यत्पण्यमधम- | त्विदम् ।
विचि.३५ णेन वाणिज्याथ गृहीतं तत्पण्यविक्रयावाप्तं धन नानर्ण- (३) कारणे कारणोत्तरे । असत्येन मिथ्योत्तरेण ।' समवायेऽपि ऋणिकेन तस्यैवोत्तमर्णस्य ऋणापाकरणाथै प्रत्यवस्कन्दने प्राङ्न्याये मिथ्योत्तरे च वादिप्रतिवादिदातव्यं नान्यथा पूर्वाक्तप्रकारेण दातव्यमित्यर्थः । नोर्मध्ये यस्यैकतरस्य पराजयस्तस्याऽपि पूर्वोक्तधनात्
स्मच.१६८ । द्विगुणो दण्ड इत्यर्थः । यत्तु मिताक्षरायां मिथ्योत्तरेकालिका वृद्धिग्रहणविचारः
ऽपह्रोतुः पराजये समो दण्डः, मिथ्याभियोक्तुर्द्विगुणो कालाद्वैगुण्यं कालतो भवेत् । दण्डः । एवं प्राङ्न्याये प्रत्यवस्कन्दने चार्थिनोऽपह्नवमूलमेव ऋणी दद्यान्न वृद्धिं दातुमर्हति ।। वादित्वात् प्रत्यर्थिना प्राङ्न्यायकारणसाधने कृते द्विगुणं कालिकेघ तु मूलं तद्विगुणं भवेत् । प्रकृतधनसम एव दण्डः । यदि प्रत्यर्थी प्राङ्न्यायकारणे न निस्रवति यत्तस्माद्धनिको मूलभाग्भवेत् ॥ न साधयति तदा स मिथ्याभियोग्येवेति तस्य द्विगुणो द्विगुणादपि चोत्कर्षे कालिकेऽर्थस्य वादिनाम् । दण्ड इत्युक्तम् । तत्पूर्वोक्तव्यासवचनविरोधाद्विभावनीयं विवादे न्यायतत्वहस्तदा राजा विनिर्णयेत ॥ विद्वद्भिरिति ।
व्यप्र.२७९ आदानकालिकादर्घाद्विगुणं यदि कालिकम् ।
यमः मूलमात्रं तु पादोनं तदर्ध पादमात्रकम् ।। अधमर्णो राशा दापयितव्यः । अप्रदाने चक्रवृद्धिव्यवस्था । द्विगुणादिक्रमेणैव लभते धनिको धनम् ॥ ऋणिकः सधनो यस्तु दौरात्म्यान्न प्रयच्छति । - व्यासः
राज्ञा दापयितव्यः स्याद्गृहीत्वा द्विगुणं ततः ।। . मिथ्या भयोगिदण्डः
कारयेद्वा ऋणी लेख्यं चक्रवृद्धिव्यवस्थया । 'मिथ्याभियोगी द्विगुणमभियोगाद्धनं वहेत् ।। वृद्धरपि पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुदाहृता ॥
भोगलाभस्तथा तत्र मूलं स्यात्सोदयं त्वृणम् ।। * व्यप्र. स्मृचवत् । (कुर्यायाव) रक्ष (लक्ष); सवि.२५५ रक्ष (लक्ष); चन्द्र.२९ | म्यप्र.२७९ वैषम्या (रेष स्या) दे तु (दे च) तथा जितस्यैविरवत् ; वीम.२:४१ लिखितं (ग्रहणं) रक्ष (लक्ष); न्या. कतरस्य तु (तथा यच्चासत्यन युज्यते); सेतु.३८-३९ विधि२६२, ब्यम.८१; विता.५००, सेतु.३९; प्रका.९७ वैषम्या (तु विशेषः स्या) अन्त्याइयं, क्रमेण याशवल्लयः; सविवत ; समु.८३, विव्य.३१ पू.
विग्य.३१ स्यैकतरस्य तु (स्यैवातुरस्य च) दे तु (दे च) (२) अप.२।४१; व्यक.१२९; स्मृच.१६८विर. अन्त्यार्थद्वयं, क्रमेण याज्ञवल्क्यः . ७९, पसा.२५९; विचि.३५, सवि.२५५ तस्य (तत्र); (१) व्यक.१२८; स्मृच.१६६; विर.७८; पमा.२५८ चन्द्र.२९, बीने.२।४१; व्यप्र.२६२-२६३; व्यम.८१ | ततः (दमम् ) मनुः: विचि.३५ दापयितव्यः (स दापनीयः); विना.५०० तस्य नान्यथा (यस्य तद्भवेत् । सेतु.३९ : ३१७ / व्यम.८१ विता.४९९: सेतु.३८ समु.८३ विग्य.२१ (3); प्रका.९७ तस्य (यस्य); समु.८३, विव्य.३१. दौरात्म्यान्न (देवान्नेव) शेषं विचित्रत्.
(२, समु.८३. (३) व्यक.१२८ पिर.७७; विचि.३५ (२) स्मृच.१६७ समु.८३ उदाता (प्रकीर्खते). वैषम्या (रेष स्या) दतु (देच) अन्त्यार्षद्वयं, कमेण याज्ञवल्क्यः , (३),स्एच.१६७ समु.८३.

Page #223

ऋणादानम्-ऋणोद्ग्राहणम् तंतो दुरात्मणिकसकाशादित्यर्थः । द्विगुणमिति | न सन्ति साक्षिणस्तत्र देशकालान्तरादिभिः ।। सवृद्धिकमूलप्रदर्शनार्थम् । धनं वा द्विगुणं कार्य अन्यथा शोधयित्वा तु दिव्येन दापयेद्धनिने ऋणम् ।। त्वनुचितत्वात् । ऋणिकं तु प्रति प्रतिदानात्पक्षान्तर-
अनिर्दिकर्तकवचने माह स एव 'कारयेद्वा' इति । अनेनैव वचनेन द्विगुण- अपीड्यैव मणं ग्राह्यम् । धनालाभे पत्रपरिवर्तनम् । द्रव्यानुरूपभोगसमर्थाधिः वाचकवृद्धिस्थाने भवतीति नावसाद्य शनैर्दाप्यः काले काले यथोदयम् । अवगम्यते । द्विगुणग्रहणाच्छान्तलाम एव पूर्वोक्त- ब्राह्मणस्तु विशेषेण धार्मिके सति राजनि ।। लेख्यान्तरकरणपक्षो न पुनः पूर्णावध्यादाविति गम्यते । ऋणं दातुमशक्तो यः पत्रं तु परिवर्तयेत् । तेन तत्र यथासंप्रतिपत्तिलेख्यान्तरं ऋणिना कार्यम् । मलत्वेन लिखेदवृद्धिं यावती यस्य शक्यते ।। न चक्रवृद्धयादिनियमेन । द्विगुणग्रहणादिप्रागुदितपक्ष
शुक्रनीतिः प्रये धनिकेच्छातो व्यवस्था । स्मृच.१६७
समर्थः सन्न ददाति गृहीतं धनिकाद्धनम् ।। भरद्वाजः
राजा संदापयेत्तस्मात् सामदण्डविकर्षणैः । गृहीतधनसमधनाभावे ग्राह्यधनन् । ऋणोद्ग्राहणे क्षेत्रारामगृह
लिखितं तु यदा यस्य नष्टं तेन प्रबोधितम् ।। विक्रयादिविधिः।
विज्ञाय साक्षिभिः सम्यक् पूर्ववदापयेत्तदा ।। ऋणिकस्य धनाभावे देयोऽन्योऽर्थस्तु तत्क्रमात् ।
यदा चतुर्गुणा वृद्धिगृहीता धनिकैन च । धान्यं हिरण्यं लोहं वा गोमहिष्यादिकं तथा ॥ अधमर्णान्न दातव्यं धनिने तु धनं तदा । वस्त्रं भूर्दासवर्ग च वाहनादि यथाक्रमम् ।
ऋणादानपरिशिष्टम् (अ) धनिकस्य तु विक्रीय प्रदेयमनुपूर्वशः ।।
नारदः क्षेत्राभावे तथारामस्तस्याभावे गृहक्रयः ।
वृद्धिः द्विजातीनां गृहाभावे कालहारो विधीयते ॥ ऋणिकस्यार्थसद्भावे उत्तमो भवेद्यदि।
*निक्षेपः प्रातिभाव्यं च ऋणशेषश्च यो भवेत् ।
याच्यमानं न दत्तं चेद्वृद्धिं तत्र विनिर्दिशेत् ।। तस्मिन्नृणे हि तत्काले तत्क्रयेण विधीयते ॥ आध्यर्थः केवलार्थश्च धनिनो यत्र दृश्यते ।
वृद्धहारीतः केवल: प्रथमो देयः पश्चात्स्यादाधिनिष्क्रयः ।। अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासे मासे सबन्धके । वृद्धहारीतः
अबन्धके स्याद्विगुणं यथा तत्कालसांप्रतम् ।। निर्धनस्तु शनैर्दद्यात् यथाकालं यथोदयम् ।
मध्यस्थस्थापितं द्रव्य वर्धते न ततः परम् ।।
आधिः औद्धत्याद्वा बलाद्वा तु न दद्याद्धनिने ऋणम् ॥ दण्डयित्वा च तं राजा धनिने दापयेहगम् ।
आधिस्तु द्विविधःप्रोक्तः भोग्यं गोप्यं तथैव च। छिन्ने दग्धेऽथवा पत्रे साक्षिभिः परिकल्पयेत् ।।
क्षेत्रारामादिकं भोग्यं गोप्यं द्रव्यमुपस्करम् । वस्नधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणादिभिः ।
गोप्याधिभोगे नो वृद्धिः सोपस्कारार्थदापिते ।।
नष्टं देयं विनष्टं च द्रव्यं गजकृताहते । ११) पमा.२५९; नृप्र.१९ (=) हं वा (हादि); समु. उपस्थितस्य मोक्तव्यमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ।। ८३ स्तु तत् (स्ततः) हिरण्यं लोहं वा (लोहं हिरण्यं च). प्रयोजकेऽसति धनं कुले न्यस्याधिमाप्नयात् ।
(२) पमा.२५९, नृप्र.१९() वस्त्र (रत्न) क्रमम् तत्कालकृतमल्यो वा तत्र तिष्ठेदवृद्धिकम ।। (क्रमात) यम (यं चा); समु.८३.
(१) मेधा.८१४९. (२)विता.५०१. (३) शुनी.४।८१२ - (३)पमा.२५९; नृप्र.१९(=); समु.८३.(४) समु.८३.
८१४, ४।१३०८. (४) vulg. नास्मृ.४।११८ इत्यस्यो(५) वृहास्मृ.७।२३७-२४०.
परिष्टात् । (५) वृहास्मृ.७।२३५,७।२४०, ७।२४१-२४८.

Page #224

७३२
. व्यवहारकाण्डम्
विना धारणकाद्वाऽपि विक्रीणीत ससाक्षिकम् ।।
लघुहारीत: तं वनस्थमनाख्यायाधिमन्यस्य न दीयते ।।
वृद्धि: तदा यदधिकं. द्रव्यं प्रतिदेयं तथैव च। वर्धितं द्विगुणं यत्स्यात् पुनस्तन्नैव वर्धते । न दाप्योऽपहृतं तं तु राजदैविकतस्करैः ।। या मातुः कुरुते वृद्धिर्न सा वृद्धिविधीयते ।। न प्रदद्यात्तु तन्मोहात्स दण्ड्यश्चोरवत्तदा। मूले तु द्विगुणीभूते रिक्ते सिद्धे तथोदिते । अजीवन्स्वेच्छया दण्डयो दाप्योऽथं चापि सोदयम् मूलतस्तु भवेवृद्धिश्चतुभीगेण नान्यथा ॥ याचितान्वाहितन्यायान्नि(न्यासनि) क्षेपादिष्वयं विधिः ।।
(१) लहास्मृ.४५-४६.
प्रमेयक्रिया
वसिष्ठः
याज्ञवल्क्यः 'यं पूर्वतरमाधाय विक्रीणाति तु तं पुनः। सर्वेष्वर्थविवादेषु बलवत्युत्तरा क्रिया। किमेतयोबलीयः स्यात्प्राक्तनं बलवत्तरम् ।। आधौ प्रतिग्रहे क्रीते पूर्वा तु बलवत्तरा ।।
यद्यप्याधीकरणेन न स्वामिभावो निवर्त्यते तथाऽपि । (१) सर्वविवादेष्वनिर्णीतेषत्तरा क्रिया दिव्यलक्षणैव प्रतिबध्यते । ततश्च प्रतिबद्धस्वामिभावेन कृतो विक्रयः निर्णयाव्यभिचाराद् बलीयसी । आध्यादिषु तु पूर्वा परेण कृत इवासिद्धत्वाददुबलो बाथ्य एवेत्यनवद्यम् । लेख्यादिका । दिव्यक्रियायास्तत्रासंभवात् । यतो देव
*स्मृच.१४५ दत्तेन यज्ञदत्तस्याहितं तत्पुत्रैरपि भुज्यते । न च तेषां कृतं यत्रैकदिवसे दानमाधानविक्रयम् । दिव्यप्रकृत्यवष्टम्भः, स्वानुभवाभावात् । अथवा लेख्य. त्रयाणामिति संदेहे कथं तत्र विचिन्तयेत ॥ विषय एवायं श्लोकः । सर्वेष्वेव लेख्यविवादेषु उत्तरोत्रयोऽपि तद्धनं धर्म्य विभजेयुर्यथांशतः । त्तरसंक्रमणादुत्तरलेख्यक्रियाबलीयस्त्वं परीक्षाबाहुल्येन उभौ क्रियानुसारेण त्रिभागेन प्रतिग्रहः ।।
(१) यास्मृ.२।२३, अपु.२५३३५१-५२ वर्थ (वेव); यत्र त्रयाणां दानादिकं कृतं तत्र कथमिति संदेहे निर्ण
विश्व.२।२३ अपुवत् ; मिता.२६६ उत्त. : २।२३:२।६० याय विचिन्तयेदित्यर्थः । उभौ धनिकक्रेतारौ। क्रियानु
ग्यमा.३०२ उत्त.; अप. स्मृच.१३२,१४५, विर.६१९ सारेण दत्तधनानुसारेण । आधाने क्रियेतिशब्दः करण
पूर्वा तु (पूर्वैव) शेष अपुवत् ; स्मृसा.८२ विरवत् ; पमा. व्युत्पत्त्या वर्तितुमुत्सहते।
स्मृच.१४५
२३५ उत्त.,२३६ पू.; दीक.३३ उत्त.; व्यचि.६६(=) * पमा., सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
पूर्वा तु (पूर्वैव) उत्त.; विचि.२५६ त्तरा कि (त्तरक्रि) शेषं (१) स्मृच.१४५, पमा.२३६ णाति (णीते); सवि. विरवत् व्यनि. स्मृचि.१० बल ... या (चोत्तरा बलवत्तरा) २३८ यं (यः) शेष पमावत् ; व्यप्र.२४१-२४२ सविवत् ; तु बलवत्तरा (बलवती स्मृता) नारदः; नृप्र.५ उत्त.; व्यत. प्रका.८८; समु.७६ तु तं (कृतं) शेषं पमावत् .
२२५ अपुवत् ; दात.१७५, सवि.२३८ उत्स., चन्द्र. (२) स्मृच.१५४ दानमाधान (दानाधमन); पमा.२३६; १०१ विरवत् ; वीमि.२१७ व्यचिवत् , उत्त.:२।२३ विरसवि.२३८; व्यप्र.२४२ देहे (बन्ध) चिन्त (धिं न); प्रका. वत् : २।६० व्यचिवत् , उत्त.; व्यप्र.५३, १६३,२३९ ८८ स्मृचवतः समु.७६ स्मृचवत् .
उत्त. : २४१, व्यउ.४३,७३ उत्त.; विता.५६ उत्त: (३) स्मृच.१४५ तद्धनं (तं धनं); पमा.२३६ गेन ११२ त्तरा क्रि (त्तरक्रि); राकौ.३९५, सेतु.९१ धौ (दो) प्रतिग्रहः (गोनं प्रतिग्रही); सवि.२३९ त्रि (वि); व्यप्र. तु (च) शेषं अपुवत् : १२७ धौ (दौ) शेषं अपुवत् ; प्रका. २४२ ग्रहः (ग्रही); प्रका.८८ स्मृचवत् ; समु.७६ व्यप्रवत् . ! ८३; समु.७६; विच.८७,१३९-१४० अपुवत् .

Page #225

प्रमेयक्रिया
७३३
व्याजकरणापनोदनात् । आध्यादिषु तु परसंस्थत्वान्मूल- स्वत्व'फलानां तेषां नाबलवत्वम् । दानादौ पूर्वस्मिन् लेख्यप्राधान्येन पूर्वक्रियैव ज्यायसीत्यर्थः । विश्व.२।२३ सत्युत्तरं दानादिकमबलमुदीच्यासाधारणस्वत्वलक्षण
(२) उभयत्र प्रमाणसद्भावे प्रमाणगतबलाबलविवेके फलस्य पूर्वजातासाधारणपरस्वत्वोपलक्षणफलेनोत्पत्तिचासति पूर्वापरयोः कार्ययोः कस्य बलीयस्त्वमित्यत प्रतिबन्धात् । व्यवहारोऽप्येवमेव । विर.६१९-६२० आह—सर्वेष्विति । ऋणादिषु सर्वेष्वर्थविवादेषु उत्तरा (६) मिता.टीका-न्यायमूलमेवेदं वचन मिति । क्रिया क्रियते इति क्रिया कार्य बलवती । उत्तरकायें एकग्राहितस्य दत्तस्य विक्रीतस्य वा पुनरन्यत्र आध्यादिसाधिते तद्वादी विजयी भवति । पर्वकार्य सिद्धेऽपि तद्वादी करणे स्वत्यमेव न संभवति इति असावेव न्यायः, पराजीयते । तद्यथा, कश्चिद ग्रहणेन धारणं साधयति, एतन्मूलमेवेदं वचनम् । एतन्न्याय सिद्धमेवार्थ सौकर्याकश्चित्प्रतिदानेनाधारणं, तत्र ग्रहणप्रतिदानयोः प्रमाण- यानुवदतीत्यर्थः । अथवा, न्यायस्यैव मूलमेतद्वचनम् । सिद्धयोः प्रतिदानं बलव दिति प्रतिदानवादी जयति । अनेन वचनेन आध्यादिषु पूर्वबलीयस्त्वे विहिते तद्बलातथा, पूर्व द्विकं शतं गृहीत्या कालान्तरे त्रिकं शतमङ्गी- देकत्राहितादेवस्तुन: अन्यत्राधानादिकं न घटते स्वत्वाकृतवान् , तत्रोभयत्र प्रमाणसद्भावेऽपि त्रिशतग्रहणं भावादित्यसौ न्यायो निष्पन्न इत्युभयथाऽपि न्यायमलबलबत् । पश्चाद्भावित्वात्पूर्वाबाधेनानुपपत्तः । उक्तं च। मेवेदं वचनमित्युक्तिरनुसंधेया।
सुबो. 'पूर्वाबाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि सेत्स्यति इति । आध्या- (७) एवकार उत्तरेत्यनन्तरं योज्यः, तेन पर्वायास्तदिषु त्रिषु पर्वमेव काय बलवत् । तद्यथा । एकमेव क्षेत्र तुल्यबलवत्वं व्यवच्छिन्नम् । एवं पूर्ववेत्यत्राप्येवकारो अन्यस्याधिं कृत्वा किमपि गृहीत्वा पुनरभ्यस्याप्याधाय व्याख्येयः। कचित्तु सर्वेष्वर्थेति पूर्वा त्विति च पाठः । किमपि गृह्णाति तत्र पूर्वस्यैव तद्भवति नोत्तरस्य । एवं अत्रापवादमाह -आधी आधीकरणे प्रातिग्रहे क्रयण च प्रतिग्रहे ऋये च । नन्वाहितस्य तदानीमस्वत्वात्पुनराधान- पूर्वा तत्सजातीया बलवती । साजात्यं च यथेष्टविनियोगमेव न संभवति । एवं दनस्य क्रीतस्य च दानक्रयौ नोप- प्रतिबन्धकत्वस्वत्वध्वंसकत्वाभ्याम् । एवं यत्रकस्मिन्ना पद्यते तस्मादिदं वचनमनथकम् । उच्यते---अस्वत्वेऽपि । धीकरणानन्तरं परस्मिन्नाधीकरण तत्र पर्वमाधीकरण मोहात्कश्चिल्लोभाद्वा पुनराधानादिकं करोति तत्र पर्व बल. बलवत् । यत्र चकेन प्रतिग्रहीते क्रीते वा परेण ग्रहादिः बदिति न्यायमूल मेवेदं वचनमित्यचोयम् । मिता.२२३ स्वत्वोपायः कृतः, तत्र प्रथमपरिग्रहादिवलवानिति
स्वीकारान्तक्रिया पूर्वा बलवती । स्वीकाररहिता तु पर्यवसितोऽर्थः । आध्यपेक्षया स्वत्वध्वंसको विक्रयादिः पूर्वाऽपि न बलवती।
मिता.१६० पूर्वकालीन उत्तरकालीनो वा बलवानेव स्यात् । एवं स्वा(३) आधीकरणेन तु यद्यपि स्वामिभावो न निव. मिनो यथेष्टविनियोगाप्रतिबन्धक निक्षेपापेक्षया पर्वकालीन य॑ते तथाऽपि प्रतिषिध्यते । ततश्र तस्य क्षेत्रस्याऽधि- उत्तरकालीनो वा यथेष्टविनियोगप्रतिबन्धक आधिर्बलत्वानिवृत्तौ पुरुषान्तरं प्रत्याधित्वं कर्तुं नैव शक्यते। अप. बानित्यूह्यम् ।
वीमि. (४) 'आधाविति स्वामित्वप्रतिबन्धापगमाभ्यां प्रागेव
नारदः पूर्वस्याः क्रियायाः कृतत्वादित्यभिप्रायः । +स्मृच.१४५ यहणादिषु सर्वेषु बलवत्युत्तरा क्रिया।
(५) आधौ प्रतिग्रहे इति, अत्र क्रिययोविरोधे प्रतिग्रहाधिक्रीतेषु पूर्वा पूर्वा बलीयसी ।। एकस्य द्रव्यस्याधानक्रियायामेकत्र कृतायामन्यत्र
(१) ऋणादिषु व्यवहारपदेषु सर्वेष्वपि या या तत्तुल्या क्रिया भवति यदा, तदा पूर्वाधिक्रिया बलवती उत्तरा अन्तिमा क्रिया द्रव्यवृद्धिपरिच्छेदविषये भवति । उत्तरा अबला । यदा त्वेकत्र तदाधीकृत्य अन्यत्र तया तथा पश्चिमा बाध्येत । सा उत्तरोत्तरा प्रमाणम् । विक्रयदानात्यन्तपरिवताः क्रियन्ते, तदान्य त्राधीकृत- *विचि., दात , चन्द्र. बिरवत् । मपि भोगोचितमपि दानादिनान्यस्य स्खं भवतीति (१) नासं.२१८५ यदृणा (क्रिया) रा क्रिया (रोत्तरा);
अप, , प्रमा,, सवि., व्यप्र. मितावद्भावः।+ शेषं मितावत्। नास्म,४१९७: अभा.५० दृणा (दर्णा) रा किया (रोत्तरा)...

Page #226

व्यवहारकाण्डम्
प्रतिग्रहे पुनयेन प्रथमं ग्रामो लब्धस्तस्य प्रमाणम् । यत्र तूत्तर आधियांसं दत्वा कृती विक्रयो वा येन पश्चाल्लब्धस्तस्य न प्रमाणम् । आधिरपि यस्य मूल्यं गृहीत्वा कृतः, पूर्वी तु न तथा, तत्रोत्तराधिपूर्वाधिस्तस्य प्रमाणम् । पश्चात्कृताधिरप्रमाणम् । विक्रयौ बलवन्तावित्याह बृहस्पतिः-उत्तरोत्तरेति । क्रीतमपि येन पूर्व क्रीतं तस्य प्रमाणम् । पश्चात्क्रीतम- उत्तरोत्तरबन्धेनेत्यत्र बन्धशब्दस्य क्रयेऽपि तात्पर्यमग्रे प्रमाणम् । एवमेतेषु प्रतिग्रहाधिक्रीदेषु व्यवहारपदेषु तस्याप्युपसंहारात्तदेतत्सर्व दिनव्यवधाने। विर.६२. पूर्वा क्रिया बलवतीति ।
अभा.५०-५१ कृतं चेदेकदिवसे विक्रयाधिप्रतिग्रहम् । (२) क्रिया पत्रसाक्षिभोगाः । ऋणादिष्वष्टादश- त्रयाणामपि संदेहे कथं तत्र विचारणा ।। स्वपि उत्तरोत्तरा बलवती । 'लिखितं बलवन्नित्यमित्युक्त त्रीण्येव हि प्रमाणानि विभजेरन् यथांशतः । एवार्थोऽनूद्यते उत्तरविवक्षया । एवमवस्थिते 'प्रति- उभौ चार्थानुरूपेण त्रिभागेण प्रतिग्रहः ॥ ग्रहाधिक्रीतेषु' 'पूर्व पूर्वं गुरु शेयमिति च 'भुक्तिर्वैभ्यो (१) अर्थानुसारेण भागद्वयं गृह्णीयातामिति शेषः । गरीयसीति च तदुभयमनेन विशेषितम् । 'पूर्व पूर्व एवं पूर्ववचनेऽपि ('त्रयोऽपीति' वसिष्ठवचनेऽपि) क्रियागुर्विति प्रतिग्रहाधिक्रीतेषु । अन्यो वाऽनेन श्लोकेना- नुसारेणेत्यत्र विशेषो द्रष्टव्यः । त्रिभागेण प्रतिग्रही विरुद्धोऽर्थ उत्प्रेक्ष्यः।
नासं.२८५ संबध्यते इति शेषः । प्रतिग्रह इति तु पाठे पूर्ववचनबृहस्पतिः
वन्निष्पद्यते इति शेषो ग्राह्यः। स्मृच.१४५ 'विवादोऽष्टादशोपेतः पूर्वोत्तरविशेषितः ।
(२) त्रीण्येव प्रमाणानीति, तत्तक्रियाकर्तारो यथाव्याख्यातस्त्वधुना सम्यक् क्रियाभेदान्निबोधत॥ संभवं तत्तद्वस्तु विभजेरन् । तत्रापि विशेषमाह उभौ पूर्वं कृता क्रिया या तु पालनीया तथैव सा। चेत्यादिना, तेन तृतीयभागं प्रतिग्रहीता गहीयात् , अन्यथा क्रियते यत्र क्रियाभेदस्तथा भवेत् ॥ भागद्वये च एकमाधाता एकं विक्रेता, हलायुधस्तु विहाय करणं पूर्व धनिको वाऽधमर्णिकः। आधेरबलवत्वेनाधिग्रहीलुथूनं भागमाह । विर.६२१ कुर्यान्न्यूनाधिकं तुल्यं क्रियाभेदः स उच्यते ॥
· वृद्धहारीतः *द्विकेनार्थ समादाय प्रपन्नः पञ्चकं तु यः। कृते परिग्रहे चाधौ पूर्वो वै बलवत्तरः ।। लाभं तत्र प्रमाणं स्यात्पश्चिमं तद्विनिश्चितम् ॥
बृहद्यमः पञ्चकं लाभं प्रपन्न इति संबन्धः, प्रपन्नः स्वीकृतवान्, आधौ प्रतिग्रहे क्रान्ते पूर्वा तु बलवत्तरा। तेन यो द्विकशतलाभक्रमेण ऋणं गृहीत्वा कदाचित्कार्य- सर्वेष्वेव विवादेषु बलवत्युत्तरा क्रिया ।। तया तस्मिन्नेव धने पञ्चकशतक्रमेण लाभं दातुं प्रपन्नः, गृहीत्वाधि (परस्याधिं कृत्वा चाधि) रत्नाकर नारदः; सेतु.१२८ तस्य पश्चिममुत्तरस्यैव क्रिया प्रमाणमित्यर्थः । विर.६१९ । कृत्वा ...धिं (कृत्वोत्तरं पूर्व ततश्चाधि) क्रय (क्रिय); विच.८७ उत्तरोत्तरबन्धेन प्राग्बन्धः शिथिलो भवेत । विचिवत् , स्मृतिः, विव्य.२६ (-) विचिवत्. यः पश्चिमः क्रियाकारः स पूर्वाद्वलवत्तरः॥
(१) स्मृच.१४५ याधि (यादि) संदेहे (संदिग्धे); विर. न्यासं कृत्वा ततश्वार्थ गृहीत्वाधिं करोति यः।
६२०; स्मृसा.८२ तं चेदेक (ताश्चैकत्र) ग्रहम् (महाः) संदेहे
(संदिग्धे); विचि.२५८; सवि.२३९; चन्द्र.१०१ चैदेक विक्रयं वा क्रिया तत्र पश्चिमा बलवत्तरा ॥
(चैकत्र); सेतु.९१; प्रका.८८ संदेहे (संदिग्धे); समु.७६ (१) विर.६१८. (२) विर.६१९.
प्रकावत् ; विग्य.२७. (३) विर.६१९; विचि.२५६ तद्वि (यद्धि); सेतु.१२७. (२) स्मृच.१४५ रन् (युः) रूपे (सारे) ग्रहः (ग्रही);
(४) विर.६२०; स्मृसा.८२; विचि.२५७; सेतु. विर.६२०; स्मृसा.८२ चा (वा); विचि.२५८ त्रिभागेण १२८.(५) विर.६२० स्मृसा.८२; विचि.२५७ सतश्चार्य (विभागेन), सवि.२३९ स्मृचवत् ; चन्द्र.१०१, सेतु.९१ गृहीत्वाधिं (परत्राधिं कृत्वा वाषिं); दात.१७५ विचिवत् , | विचिवत् ; प्रका.८८ स्मृचवत् ; समु.७६ स्मृचवद; विम. स्मृतिः, चन्द्र.१०१ कृत्वा (दत्वा); वीमि.१२३ ततश्चाथै २७. (३) वहास्थःपा२३-२४. (४) नृपस्य७।२४१.
-
- --

Page #227

उपनिधिः
गौतमः राजदैविकचोरादिनष्ट निक्षेप विचारः 'निध्यन्वाधियाचितावक्रीताधयो नष्टाः सर्वान - निन्दितान् पुरुषापराधेन ।
I
(१) निधिर्निक्षेपः । . स्वं द्रव्यं यत्र विखम्भान्निक्षिपत्यविशङ्कितः स निक्षेपः । अन्वाधिरुपनिधिः । औपनिधिकमिति स्मृत्यन्तरे प्रसिद्धम् । याचितमुत्सवादिवाभरणादि । अवक्रीतमदत्तमौल्यमर्धदत्तमौल्यं वा, आधिगांप्याधिः । एते निध्यादयो यदि पुरुषापराधेन विना नष्टा भवन्ति चोरादिभिरपहृताः सर्वास्तान निन्दितानाहुः | अदोषानाहुः । न केवलं पुत्रानेव नाभ्याभवेयुः । किं तर्हि ? येषां सकाशे निध्यादयः कृतास्तानपि नाभ्याभवन्ति । अनिन्दितेति ते यदि पूर्व दृष्टदोषा भवन्ति तदा पूर्वमिदम् । पुरुषापराधस्तु यदि धारयि तारः स्वद्रव्यवन्न रक्षयेयुः, यद्यग्निभयादौ स्वद्रव्यं गृहीत्वा निध्याद्युपेक्षेरन्स्वद्रव्यं वा गुप्तं निधाय बहिर्निध्यादि स्थापयेयुः । एतस्मिन्पुरुप्रापराधे सति दद्युरेव । #गौमि. (१) अवक्रीतं भाटकगृहीतं शकटादि । विर. ८९ विष्णुः
|
निक्षेपापहारादिदोषदण्डविधिः
निक्षेपापहारी वृद्धिसहितं धनं धनिकस्य दाप्यः । राज्ञा चौरवच्छास्यः । यश्वानिक्षितं निक्षिप्तमिति ब्रूयात् ।
* मभा. गोमिवत् ।
(१) गौध. १२।३९; व्यक. १३२६ (द) मभा. नू पु (पु); गौमि. १२ ३९६ विर.८९ प (द); विचि.४० धि (हित) घ (द); बीमि. २।६ ७; संतु. ३१९ विचिवत् .
(२) विस्मृ. ५।१६४ री ( येथे ); स्मृच. १८०३ व्यम २८३ समु.८८ प्यः + (तत्समं दण्डं च ).
(५) विस्मृ ५।१६५-१६६.
क. ९१
महाभारतम् उपनिधिलिङ्गम्
से जातमात्रान् पुत्रांश्च दारांश्च भवतामिह । प्रदायोपनिधिं राजा पाण्डुः स्वर्गमितो गतः ॥ कौटिलीयगर्थशास्त्रम्
ऋणादानातिदेशः । उपनिधिप्रत्ययापवादः । उपनिधिभोग
प्रगाशवियाधानापहारेषु कृत्यम् । धावतिदेशः । 'औपनिधिकम् । उपनिधिः ऋणेन व्याख्यातः । परचक्रादविकाभ्यां दुर्गा राष्ट्रविलोपे वा, प्रतिरोधकैर्वा ग्राम सार्थव्रजविलोपे, चक्रयुक्ते नाशे वा, ग्राममध्यग्न्युदकाबाधे वा किञ्चिदमोक्षयमाणे कुप्यमनिर्हार्थवर्जमेक देशमुक्तद्रव्ये वा, ज्वालावेगोपरुद्धे वा, नावि निमग्नायां मुषितायां वा स्वयमुपरूढो नोपनिविमभ्याभवेत् ।
उपनिधिभोक्ता देशकालानुरूपं भोगवेतनं दद्यात् । द्वादशपणं च दण्डम् । उपभोगनिमित्तं नष्टुं विनष्टं वाऽभ्यावहेत्, चतुर्विंशतिपणश्च दण्डः । अन्यथा वा निष्पतने । प्रेतं व्यसनगतं वा नोपनिधिमभ्यावहेत् ।
आधानविक्रयापव्ययनेषु चास्य चतुर्गुणपञ्चबन्धो दण्डः । परिवर्तने निष्पातने वा मूल्यसमः । तेन अधिप्रणाशोपभोगविक्रयाधानापहारा व्याख्याताः ।
औप निधिकमिति सूत्रम् । उपनिधिन्यांसो निक्षेप इति पर्यायाः । तत्संबद्धमभिधीयते इति सूत्रार्थः । उपनिधिः विप्रतिपत्तावृणवद् व्यवहार्य इत्यतस्तदनन्तरमस्याभिवानसंगतिः । उपनिधिर्ऋणेन व्याख्यात इति । ऋण यथाधमर्णेन तत्पुत्रादिना च प्रत्यर्पणीयं विप्रतिपत्तौ तु साक्ष्यनुयोग दिना विभावनीयं तथैवोप निधिरित्यतिदेशार्थः । उपनिधिरिति च आध्यादेशान्वाधीनाम(१) भा. ११.४४/३ (२) ४२ अंशेयम्

Page #228

७३६
व्यवहारकाण्डम्
प्युपलक्षणम् । प्रत्यर्पणापवादमाह-परचक्राटविका- विधानं उपनिधिप्रणाशोपभोगादि विधानेन यथोक्तेन भ्यामिति । शत्रुसैन्येनाटविकेन च, दुर्गराष्ट्रविलोपे वा | तुल्यमित्यर्थः।
श्रीमू. नोपनिधिमभ्यावहेत् उपनिधिं न प्रत्यर्पयेत् । प्रतिरोधकैर्वा | अन्वाधियाचितकावक्रीतकवैयापृत्य विक्रयनिक्षेपेषु विशेषः, ग्रामसार्थवजविलोपे चौरामस्य सार्थस्य वणिक्संघस्य
___ उपनिधिविधेः अतिदेशश्च । वजस्य गवाश्वादिस्थानस्य च विलोपे, नोपनिधिमभ्या- सार्थेनान्वाधिहस्तो वा प्रदिष्टां भमिमप्राप्तघहेत् । चक्रयुक्त नाशे वा चक्रं छद्मविशेषः तत्प्रयुक्ते नाशे | श्वोरैर्भग्नोत्सृष्टो वा नान्वाधिमभ्यावहेत। अन्तरे वा, नोपनिधिमभ्यावहेत् । ग्राममध्याग्न्युदकाबाधे वा वा मृतस्य दायादोऽपि नाभ्यावहेत् । शेषमुपग्राममध्येऽग्निदाहजलप्रवाहबाधायां वा, नोप निधिमभ्या- निधिना व्याख्यातम् । घहेत् । किञ्चिदमोक्षयमाणे कुप्यमनिर्हार्यवर्जमेकदेशमुक्त- याचितकमवक्रीतकं वा यथाविधं गृहीयुद्रव्ये वेति । अयमर्थः-अग्न्युदकबाधे कुप्यद्रव्यं निहाय- स्तथाविधमेव अर्पयेयुः । भ्रषोपनिपाताभ्यां देशमेकदेशतो मोचयित्वा किञ्चिदवशिष्टं कुप्यांशममोचय- कालोपरोधि दत्तं नष्टं विनष्टं वा नाभ्याभवेयुः । मानः कुप्यं नाभ्याव हेत् । अनिर्हार्यवर्जमिति च निर्हार्थ- | शेषमुपनिधिना व्याख्यातम् ।
एबैकदेशतो विमोक्षणस्य संभवो न त्वनिर्हार्य वैयापत्यविक्रयस्तु-चैयाप्रत्यकरा यथादेशकालं द्रव्य इति वस्तुस्थितिमात्रं कथ्यते । तेनानिर्हार्यकुप्य- विक्रीणानाः पण्यं यथाजातं मूल्यमुदयं च दधुः । विषये तूष्णीमवस्थानमायग्न्युदकबाधे नापराधायेत्युक्त- शेषमुपनिविना व्याख्यातम्। प्रायम् । ज्वालावेगोपरुद्धे वेति । ज्वालावेगोपरोध- | देशकालातिपातने वा परिहीणं संप्रदानयशादुय निधिमोचनासमर्थे वा सति,नोपनिधिमभ्यावहेत्। कालिकेन अर्पण मूल्यमुदयं च दद्युः। नावि निमनायां, मपितायां वा चोरितायों वा सत्यां, सार्थेनेति । अन्वाधिहस्तः अन्वाधिमध्वनि नयन् , स्वयमुपरूडः कृतात्मत्राणः, नोपनिधिमभ्यावहेत् । वाशब्दो वाक्यभूषणम् । प्रदिष्टां निर्दिष्टां, भूमि अध्वो-उपनिधिभोक्तेति । विना स्वाम्यनुज्ञामुपनिधिं भुजानः, त्तरावधि, अप्राप्तः, चौरैः, साथेन अध्वगसंघेन सह, देशकालानुरूपं भोगवेतनं, दद्यात् स्वामिने । द्वादश- भग्नोत्सृष्टो वा मुपितविसृष्टश्च, अन्वाधि, नाभ्यावहेत् न पणं दण्डं च दद्यात् राज्ञे । उपभोगनिमित्तं उपभोगाय | निष्क्रीणीयात् । अन्तरे वा अध्वमध्ये वा, मृतस्य गृहीतं द्रव्यं, नष्टं अन्यापहृतं, विनष्टं वा स्वरूपहानि अन्वाधिहस्तस्य, दायादोऽपि, नाभ्यावहेत् । प्रातं वा अभ्यावहेत् प्रतिदद्यात् । चतुर्विंशतिपणश्च याचितकमिति । याञ्चयोपयोगाय गृहीतं, अवक्रीतकं दण्डः नाशकस्य । अन्यथा वा निष्पतने उपभोगं विने- बा भाटकगृहीतं वा, यथाविधं गृह्णीयुस्तथाविधमेवार्पवे.पनिधेरन्यत्र गमने च, चतुर्विंशतिपणो दण्ड इति येयुः । भ्रेपोपनिपाताभ्यामिति । भ्रषो हस्त्यादिदुष्टसत्ववर्तते । प्रेतं, व्यसनगतं वा उपनिधिग्राहिणं, उपनिधि, जनितं भयं उपनिपातश्चोरादिभयं ताभ्यां, नष्टं विनष्टं नाभ्यावहेत् न दापयेत् ।
वा, देशकालोपरोधि अमुकदेशान्न प्रस्थातव्यमिति वा आधानेत्यादि । अस्य उपनिधेः, आधानविक्रयाप- एतावतः कालस्य न प्रस्थातव्यमिति वा देशकालोपरोधाव्ययनेषु च आधीकरणपरस्वीकरणापलापेषु च, चतुर्गुण- नष्टं विनष्टं वा, दत्तं नाभ्यावहेयुः। पञ्चबन्धो दण्डः उपनिहितं चतुर्गुणं देयं उपनिधात्रे वैयापृत्यविक्रयस्त्विति । अभिधीयत इति शेषः । चतुर्गुणस्य पञ्चभागो दण्डश्च राशे । परिवर्तन इति । चयापत्यकराः इह पृशब्दः पठ्यते न तु वृशब्दः । उपनिहितविनिमये, निष्पातने वा अन्यत्र संक्रामणे वा, व्यापृतो. व्याप्रियमा गस्तस्य कर्म वैयापृत्यं कर्मणि व्यञ् मूल्यसमः, दण्ड इति वर्तते।
तत्कराः कर्मकरा इत्यर्थः । वैयावृत्यकरा इति वृशब्दपाठे -"तेनेति । उक्तेन विधानेन, आधिप्रणाशोपभोगविक्रया- यथा कर्मकरार्थता, तथा व्याख्यातमधस्तात् । यथाधानापहारा: व्याख्याताः आधिप्रणाशोपभोगादिविषयं । देशकालं स्वस्वक्लप्त देशकाणवनतिक्रम्य, पण्यं विक्री

Page #229

उपनिधिः
जाना:, यथाजातं यथोत्पन्नं, मूल्यं, उदयं लाभं च । करणपूर्वो निक्षेपधर्मः । करण हीनं निक्षेपमपव्ययदद्युः पण्यस्वामिने | मानं गूढभित्तिन्यस्तान् साक्षियो निक्षेता रहस्यप्रणिपातेन प्रज्ञापयेत्, दनान्ते वा मद्यप्रवणविश्वासेन ।
रहसि वृद्वो व्याधितो वा वैदेहकः कश्चित् कृतलक्षणं द्रव्यमस्य हस्ते निक्षिप्यापगच्छेत् । तस्य प्रतिदेशेन पुत्रो भ्राता वाभिगम्य निक्षेप याचेव । दाने शुद्धिः । अन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं
देशकालातिपातने वेति । देशातिक्रमणे कालातिक्रमणे वा स्वकृते सति, परिहीगं लाभच्छेदं, संप्रदानकालिकेनार्येण क्लतकालप्रसिद्धमूल्यकल्पनेन, मूल्यं पण्यमूल्यं, उदयं च दद्युः । श्रीमू. यथासंभाषितं वा विक्रीणाना नोभयमधिगच्छेयुः । मूल्यमेव दद्युः । अर्धपतने वा परिहीणं यथापरिहीणं मूल्यमूनं दद्युः ।
सांव्यवहारिकेषु. वा प्रात्यविकेष्वराजवाच्येषु पोपनिपाताभ्यां नष्टं विनष्टं वा मूल्यमपि न : । देशकालान्तरितानां तु पण्यानां क्षयव्ययविशुद्धं मूल्यमुदयं च दद्युः । पण्यसमवायानां च प्रत्यंशम् । शेषमुपनिधिना व्याख्यातम् । एतेन वैयात्यविक्रयो व्याख्यातः ।
।
यथासंभावितं वेति । अमुकेनार्घेण विक्रेतव्यमिति स्वामिपरिभाषानुसारेण, कर्मकराः विक्रीणानाश्चेद्, उभयं मूल्य लाभ च, नाधिगच्छेयुः, अर्थात् पण्यस्वामिनः मूल्यमेव दद्युः मूल्यं केवलं पण्यस्वामिने दद्युः कर्मकराः, लाभं तु स्वयं हरेयुरित्यर्थः । अर्वपतने वा परिहीणमिति । अर्धपतनवशात् किञ्चित् परिहीणं यदि भवेत्, • यथापरिहीणं मूल्यमनं दद्युः परिही गानुरोधेन पण्यमूल्यमूनं पूरयित्वापयेयुः । सांव्यवहारिकेषु वेति । परपण्यक्रयविक्रयजीविषु, प्रात्यविकेषु प्रत्यपापु, अराजवाच्येषु राजाप्रतिविद्धेषु सत्सु पोपनिपाताभ्यां नपुं विन वा पण्यं, यदि भवेदिति शेषः, मूल्यमपि न दद्युः अर्थात् ते। देशकालान्तरितानां देशान्तरे कालान्तरे च विक्रेतुमर्पितानां पण्यानां, क्षयव्ययविशुद्धं क्षयः कालपरिवासनिमित्तः पण्यक्षयः व्ययः कर्मकरादिभक्तपरिव्ययस्ताभ्यां परिनष्टं, मूल्यं, उदयं च लाभं च दद्युः । पण्यसमवायानां च प्रत्यंशमिति । वणिजः स्वदत्तपण्यानि देशान्तरे विक्रीय ततः समानीतानां नानापण्यान्तराणां विषये प्रतिलाभांशं सांव्यवहारिकेभ्यो दद्युः । श्रीम. निक्षेपश्चोपनिधिना । तमन्येन निक्षिप्तमन्यस्यार्पयतो हीयेत । निक्षेपापहारे पूर्वापदानं निक्षेसारश्च प्रमाणम् । अशुचयो हि कारवः, नैषां
७३७
च दद्यात् ।
प्रव्रज्याभिमुखो वा श्रद्धेयः कश्चित् कृतलक्षणं द्रव्यमस्य हस्ते निक्षिप्य प्रतिष्ठेत । ततः कालान्तरागतो याचेत । दाने शुचिरन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं च दद्यात् । कृतलक्षणेन वा द्रव्येण प्रत्यानयेदेनम् । बालिशजातीयो वा रात्रौ राजदायिकाङ्क्षणभीतः सारमस्य हस्ते निक्षिप्यापगच्छेत् । स एनं बन्धनागारगतो याचेत । दाने शुचिः, अन्यथा निक्षेपं स्तेयदण्डं च दद्यात् ।
अभिज्ञानेन चास्य गृहे जनमुभयं याचेत । अन्यतरादाने यथोक्तं पुरस्तात् । द्रव्यभोगानामागमं चास्यानुयुञ्जीत । तस्य चार्थस्य व्यवहारोपलिङ्गनमभियोक्तुश्चार्थसमर्थ्यम् ।
एतेन मिथस्समवायो व्याख्यातः । तस्मात् साक्षिमदच्छन्नं कुर्यात् सम्यग्विभाषितम् । स्वे परे वा जने कार्य देशकालाय वर्णतः ॥
निक्षेपश्चेति । भूषणादिनिर्माणार्थं कारुषु निक्षिप्य - माणं स्वर्णादिकं निक्षेपः, सः, उपनिधिना व्याख्यात इत्यनुवर्तते । तमिति । तं निक्षेपम् । अन्येन निक्षितं, अन्यस्यार्पयतः तदन्यस्मै ददानस्य कारो:, हीयेत द्रव्यहानिभवति साक्षान्निक्षेप्तृहस्ते स पुनर्देय एवेत्यर्थः । निक्षे पापहारे, पूर्वापदानं निक्षेप्तारश्च प्रमाणं कापूर्व निक्षेपतृसुजनतां च पर्यालोच्य निर्णयः कर्तव्य इत्यर्थः । कुत एवं तत्राह - अशुचयो हीति । हि यतः, कारवः अशुचः सत्यहीनाः । एषां निक्षेपधर्मः निक्षेपव्यवहारः, करणपूर्वी न साक्षिलेख्यपूर्वी न क्रियते विश्वासादेव केवलात् क्रियते । करणहीनमिति । साक्ष्यादिरहितं निक्षेपं, अपव्ययमानं अपलपन्तं कार्य, गूढ भित्तिन्यस्तान् साक्षिण;

Page #230

व्यवहारकाण्डम्
निक्षेप्ता, रहस्यप्रणिपातेन रहस्ये प्रार्थनपूर्वकश्रावणेन, तस्मादिति । तस्माद वस्त्वपलापसंभवात् सत्यासत्यप्रज्ञापयेत् प्रबोधयेत् । वनान्ते वा, मद्यप्रवण विश्वा- निर्णयस्य दुःसाधत्वाच्च, काय, साक्षिमद्, अच्छन्नं, स्वे परे सेन मद्यगोष्ठीरचन विस्रम्भेग, रहसि साक्षिणः प्रज्ञापये- | वा स्वजने परजने च, देशकालाग्रवर्णतः देशतः कालतः दिति वर्तते । प्रकर्षण हूयते दीयते पानभोजनादिक- संख्यातो रूपतश्च, सम्पग विभाषितं विविच्य कथित मस्मिन्निति प्रवणं गोष्ठीरचनमुच्यते ।
कुर्याद् वस्त्वपलापस्य परिहारार्थ परिज्ञानार्थ च। श्रीम. रहसीति । विजने, वृद्धो व्याधितो वा, वैदेहको भूषण
मनुः वणिक् , कश्चित् कृतलक्षणं चिह्नविशेषयुक्तं द्रव्यं, अस्य
निक्षेपस्थापनविधिः कारो:, हस्ते निक्षिप्य अपगच्छेत् म्रियेत । तस्य प्रति- कुलजे वृत्तसंपन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि । देशेन बचनेन, पुत्रो भ्राता वा अभिगम्य निक्षेपं महापले धनिन्याउँ निक्षेपं निक्षिपेद्बुधः ।। माचेत, चेदिति शेषः, दाने शुद्धिः तदा तदपणे, कारोरा- (१) प्रख्याताभिजनः कुठजः । यस्य पितृपितामहा नृण्यं भवति । अन्यथा तदपलापे, निक्षेप स्वामिने, विद्वांसो धार्मिका महापरिग्रहाः स्वकुलांश निगृहीत्वा रतेयदण्डं च राज्ञे, दद्यात् ।।
नाकायें प्रवर्तन्ते । स हि स्वल्पामपि गर्हणां सोदुमकृतलक्षणेन वा द्रव्येण प्रत्यानये देन मिति । स्व निक्षेप- समर्थः । नितरां न च निन्दन्ति जनाः । वृत्तं शील. द्रव्यस्य यलक्षणं पूर्वकृतं तद्दशनेन वा तदुपलम्भेन माचारो जनापवादभीरुता स्वाभाविक संपन्नः तद्यक्तः । वा कारगृहान्निक्षेपं प्रत्याहरेत् । बालिशजातीयो वेति । धर्मजस्त स्मतिपराणेतिहासाभ्याससंजाततदर्थावबोधः । मुखप्रायो जनः रात्रौ, राजदायिकाङ्क्षणभीतः राजदा. सत्यवादी बहुकृत्वः कार्येष्वदृष्टाकार्ये संभाज्यमानो वृत्तायिना राज्ञे पयिष्यता राजामाल्या दिना यत् काङ्क्षण
काङ्क्षण- भिधानः । महापक्षः सुहृत्स्वजनराजामात्याद्यनुगृहीत. मभिलषणं तेन हेतुना भीत:, सारं रत्नादि प्रशस्तं वस्तु, मटिमलेन राजाधिकारिणा रास्यो न भवति । अस्य कारो:, हस्ते निक्षिप अपगच्छेत् । स निशता,
स निक्षता, धनी स्वधनरक्षार्थमदृष्टभयाच्च न परद्रव्यापहारणे बन्धनागारगतः राजदाय्याकाक्षितसारद्रव्यानुनहरणात् वर्तते । अस्ति मे पर्याप्तं धनं किं परकीयेन, कथंचि. कारणानराद् वा कारागार प्राप्तः, एनं सारं याचेत । ज्ञाते दण्ड्यः स्यामिति । आयों धर्मानुष्ठायी ऋजुचेदिति शेषः । दाने तदा प्रत्यर्पणे शुचिः कारुः।
प्रकतिर्वा । निक्षिप्यमाणं सुवर्णादिद्रव्यं कर्मसाधनेन . अप्रत्यर्षित निक्षपादिकस्य कारोमरणे त्वाह-अभि
म घोच्यते । निक्षिपेद्रक्षार्थ स्थापयेद्वधः। एवं निक्षिपन् शानेन चेति । निक्षेपतग्राहिकारुलक्षगाद्यभिज्ञानकथ
प्राज्ञो भवति । अन्यथा मूर्खः संपद्यते । सुहृद्भूत्वोनेत, अस्य कारोः, गृहे जनं तत्पुत्रादि उभयं निक्षेपं सारं .
पदिशति दृष्टं नायमदृष्टार्थोऽष्टकादिवदुपदेशः । ईदृशि च याचेत । अन्यतराऽदाने अन्यतरानपणे, यथोक्तं
पुरुषे निक्षिप्तस्य न विप्रत्ययो भवति, एवंविधेन निक्षिप्तपुरस्तात् पूर्व यथोक्तं तथा कुर्यात् । निक्षेपं स्तेयदण्डं च
मनेनेति शङ्का न भवति । यस्तु नमकितवपानशौण्डा. दद्यादित्यर्थः।
दिः स केनचिदाकृष्टोऽपि सत्पित्राऽस्य हस्ते निक्षिप्त सत्यासत्यनिश्चयार्थ धर्मस्थकरणीयमाह-द्रव्यभोगाना
मया चेति न शङ्कास्पदं सुवर्णादेर्महतो धनस्य निक्षेपमिति । तद्गृहोपभुज्यमानद्रव्याणां, आगमं च, अस्य
धारक इति (3) काकणी मामिकेति युज्यमानो भवनिक्षपाद्यपलापकस्य अनुयुञ्जीत धर्मस्थः । तस्य चार्थस्य
त्येव (१)।
+मेधा. अनुयुक्तनिवेदितस्य चार्थस्य, व्यवहारोपलिङ्गनं व्यव
+ गोरा., ममु., मच. मेधावत् । हारैन्यायैः सत्यासत्यत्वानुमानं, कर्तव्यमिति शेषः।
(१) मस्मृ.८:१७९; व्यक.१३०; स्मृच.१७८; विर. आभयाक्तुश्चाथसामध्य अमुकद्रव्यानक्षप्ताहामात ८५; पमा २८० यें (प्ते विचि.३६, स्मृचि.१४ नृप्र. वदितुस्तथाविधद्रव्य निक्षपणयोग्यत्वं च, विभावनीय- २३ (A); सवि.२६५, वीमि.६५ पू. व्यप्र.२८०% मिति शेषः।
विता.५५४ सेतु.१३०; समु.८७ सविवत् .

Page #231

उपनिधिः
(२) महापक्षे बहुबन्धौ । आर्य उत्तमदेशजाते । य एकदेशे एकदेशान्तरमन्तरेण न संभवति तत्रैवैकमवि. देशपगजित इति निश्चयः ।
मेधा. (३) निक्षपग्रहणमुपलक्षणम् । व्यप्र.२८. (२) यथा दायः अंशः तथा ग्रहः ग्रहीतुं योग्यो ग्रहः निक्षेपपालनप्रनिदानप्रन्यादानानि निक्षेपः ।
भाच. यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थ यस्य मानवः। मिथो दायः कृतो येन गृहीतो मिथ एव वा । स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥ मिथ एव प्रदातव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ।।
(१) यथेति । यादृशेन प्रकारेण समुद्रमसमुद्रं ससा- (१) यो यथा निक्षिपेदित्यनेन निक्षेपविधिरयमुक्त्वा क्षिकमसाक्षिकमित्येवमादि स तथैवेति । सोऽथों निक्षि- अन्येषु कार्येषु अनेन प्रतिपाद्यते। ऋणादानोपनिधिसस्तथैव ग्रहीतव्यो, यथा दायो दीयते निक्षिप्यते तथा विक्रयाद्यपि येन यादशेन प्रकारेण कृतं तादृशेनैव प्रत्यर्पगृह्यते । यत्रैतनिश्रितं भवति सर्वकालमेवास्य हस्ते णीयम् । रहसि कृतस्य राजकुलेऽशमार्गणादिना प्रकाशनं समद्रयित्वा स्थापयति । तत्र विप्रतिपत्तावमुद्रिते लब्धे न कर्तव्यम् । तेन स्वहस्तलेख्येन ऋणे गहीते न राजधारणको यदि ब्रवीति नैष मुद्रयति निक्षिप्य मे बला- कुलेऽशं दाप्यते। उत्तमर्णधनं न क्षपणीयम् । अनेनैव दूच्छति तत्रैवं शङ्कास्पदं नीयते । प्रमाणान्तरात्प्रायशो निक्षेपेऽपि सिद्ध तत्र पुनर्वचनं नित्यार्थम् । तेन निक्षेपामुद्रणमन्यदा तु मुद्रानाशे कियदपहारितमिति परिमाण- दन्यत्र रहसि कृतस्याऽपि विप्रतिपत्याशङ्कायां प्रकाश विशेषज्ञानाय प्रमाणान्तरं व्यापारणीयम् । राज्ञा मुद्रा. प्रतिदानं कदाचिदस्ति । अथवेहाप्रकाशकृतस्य प्रकापह्नवादेव सामान्यदण्डेन दण्डनीयः । निक्षेपदण्डस्तु शीकरणं निषिच्यते। तत्र त्वन्योऽर्थः समुद्रोऽसमुद्र इत्यादि द्रव्यपरिमाणे निश्चिते द्वितीयः । ननु च सर्वापह्नव तेनापौनरुक्त्यम् । मिथःशब्दो रहसि विज्ञेयः । अथवा एव विभावितो जित एव युक्तः । सत्यम् । यत्राविना- परस्परं मिथः, सर्व कार्य द्वाभ्यां साध्यं दानादि परस्पर भावसिद्धं, यथा मुषिते ग्रामे देवदत्तोऽभियुज्यते, त्वया- मेव क्रियत इति । पुनर्वचनं तृतीयप्रतिषेधार्थम् । ज्यैश्चारैः सहाममिन्नहनि स ग्रामो हत इति, स आह दायशब्दः सामान्यशब्दो निक्षेपादन्यानपि विक्रयानैव तस्मिन्नहनि तं ग्राममहमगमं तत्र साक्षिभिरुक्तं दीनाह।
मेधा. • दृष्टं तस्मिन्नहनि, तत्र यन्मुष्ट तत्तु न दृष्ट, तत्र देव- (२) रहसि येन निक्षेपोऽर्पितो निक्षेपितः । निक्षेपदत्तेन मेषोऽप्यपह्नतस्तदामसंनिधान सिद्धेः, स्फुटे च धारिणाऽपि रहस्येव गृहीतः, स निक्षेपो रहस्येव प्रत्यर्पणी. कारणान्तरे संनिधावनुपलभ्यमाने संनिधानंदेशदेशा- यः । न प्रत्यर्पणे साक्ष्याद्यपेक्ष्यं यस्माद्येन प्रकारेण दानं चौरत्वमपि युक्तमनुमातुम् । इह तु प्रमादनष्टानां नराणां तेनैव प्रत्यर्पणं इति निक्षेपधारिनियमाथै, प्रदातव्य इति मुद्रितनिक्षिप्तममुद्रितमेव नीयते । यथा दायस्तथा यो यथा निक्षिपेद्धस्ते इति इदं निक्षेप्तुर्नियमार्थ, ग्रहीतव्यग्रहः । को मेऽभियोगावसर इत्यनया बुद्धया संभव- श्रवणात् आधिक्ये सति यदस्य श्लोकस्य प्रति (?) त्यपह्नवः । न हि शक्नोत्यनुमातुं, अथापि कथञ्चिदनु- विधिविषयत्वं व्याख्यातं सामान्य विशेषं तावत् व्याख्यानं मापयेत् , परिमाणं तु न विना प्रमाणान्तरं निक्षेलवचना- वा केषांचित्तच्छिष्टैः परीक्ष्यम् ।
+गोरा. देव सिध्यतीति । युक्तो दिव्यादितो निश्चयः । सर्वथा -
* गोरा., स्मृच., ममु., पमा., सवि., मच., व्यप्र., (१) मस्मृ.८1१८० व्यक.१३१ मानवः (वा नरः) नन्द, मेधावत् । + ममु. गोरावत् । मवि., विर., मच.. ग्रही (गृही) क्रमेण बृहस्पतिः स्मृच.१८१ ग्रहीतन्यो ग्यप्र., नन्द., भाच., गोरावद्वाक्यार्थः । (गृहीता स्याद् ); विर.८६; पमा.२८१, नृप्र.२३-२४; (१) मस्मृ.८।१९५; व्यक.१३१ क्रमेण वृहस्पतिः सवि.२६९; व्यप्र.२८५, विता.५५६ ग्रही (गृही); समु. विर.८६ येन (यस्तु); व्यप्र.२८५; समु.८८-८९ वा (च)
प्र (स). १ज्ञाऽपह. २ना. ३ य. ४ थ्यो.
१ (एकदेशे०). २ शान्तरेण. ३ क्षिप्तवि. ४ क्तो.
८८.

Page #232

७४०
व्यवहारकाण्डम्
।
मुद्रे नानुयात् किचिद्यदि तस्मान्न संहरेत् ॥ (१) समुद्रे निक्षेपेऽन्यदप्यस्मिन्भाण्डे द्रव्यमभून्नाशितं कृमिभिरित्यादिकं पर्यनुयोगं नाप्नुयान्निक्षेपधारी । तत्र धारणकस्य एवं मूषकादिनाशे द्रष्टव्यम् । यदि दारुमये भाण्डे वस्त्रादि स्थापितं तीक्ष्णदशनैर्मृप केर्दारु भित्वा भक्ष्येत न निक्षेपधारिणो दोषः । तत्रापि वासनपरिवेष्टितः स्थूलपोलको मुद्रितो यदि निक्षिप्येत यत्तदीये दारुभाण्डे नैव माति' तदा बहिर्मुकादिभक्षितेऽपि हि न दोषः । यदि चैतन्निक्षेमुर्ज्ञानं भवति, धारकेण परिभाषितं न मम भाण्डमन्यदस्ति, चरित्रज्ञो वाऽस्य निक्षेप्ता कदाचित्प्रत्यासत्या भवति । मेधा.
|
(२) मुद्रिते पुनः प्रत्यर्पिते निक्षेपधारी न किञ्चिदोषजातं प्राप्नुयाद्यदि तस्मादश्रवणप्रतिमुद्रादिना न किञ्चिदपहरेत् । * गोरा. (३) समुद्रे मुद्रासहिते प्रत्यर्पिते नाप्नुयात् किञ्चिदपहरणशङ्कादि । तथा अमुद्रेऽपि । मवि. निक्षेपोपनिधी नित्यं न देयौ प्रत्यनन्तरे । नश्यतो विनिपाते तावनिपाते त्वनाशिनौ ॥
(१) प्रत्यनन्तरे उत्पत्यनन्तर उच्यते, निक्षेप्तुः पुत्रो आता भार्या वा यस्य निक्षेप्तुर्द्रव्ये स्वाम्यमस्ति । भार्या यास्तावत् स्वाम्यमुक्तमेव पुत्रस्यापि पैतामहे भ्रातुश्चैक धनस्य । तत्र तेषां कश्चिद्याचेन्निक्षेतर्यसंनिहिते देहि नोऽस्माकीनमेतदिति । तत्र कश्चिदनया बुद्धया दद्यात् साधारणमेतत् एकेन निक्षिप्तमपरेण नीतमिति को दोष इति । अत उच्यते । न देयौ निक्षेपोप निधी प्रत्यनन्तरे । अर्थवादं हेतुसरूपमाह । नश्यतो विनिपाते तौ । विनिपातोऽन्य
त्वं प्रत्यनन्तरस्य देशान्तरगमनादि । तस्मिन् सति तौहीयेते । यदि तेन नीत्वा निक्षेप्तेः न दत्तं तदा तेन
* ममु., मच., व्यप्र., भाच. गोरावत् । (१) मस्मृ. ८।१८८६ व्यक. १३१; स्मृच. १७९ मुद्रे (मुद्रं); विर. ८६; पमा. २८३; व्यप्र. २८२,२८५; समु.८८.
(२) मस्मृ. ८११८५६ गोरा. ( नश्येतां विनिपाते वाsविनिपाते त्वनाशितौ); व्यक. १३११ विर.८७३ समु. ८९ उत्तरार्धे (न श्रुतोऽविनिपाते तौ निपाते त्वविनाशितौ).. १ न्ति २ नो. ३ ( प्रत्यनन्तरे ० ). ४ यावन्नि. ५.
पर्यनुयुक्तस्य धारणकस्य किमुत्तरं त्वदीयेन भ्रात्रैतद्धन साधारणस्वामिना नीतमिति, नैतदुत्तरम् 'यथा दायस्तथा ग्रह' इत्युक्तम् । येनैव निक्षिप्तं स्वामिनाऽस्वामिना वा तस्मा एव देयं तस्येवायं प्रपञ्चः । यदि तु प्रत्यनन्तरो विक्रियां न गच्छेत्तदा तद्दानेऽपि न दोषः । तदाह अनिपाते त्वनाशिनौ । तत्र ह्यस्त्युत्तरं, आनाय्य तस्मादर्पयामि । प्रत्यनन्तरेण नीते विनिपाते च तस्य, निक्षेत्रे याचमानाय स्वधनं दातव्यमिति श्लोकार्थः । *मेधा.
(२) उपनिधिर्भाण्डादिस्थः समुद्रः । निक्षिप्तो निक्षेप-स्त्वमुद्रः । उपनिधिपदं च याचिताद्युपलक्षणम् । अनाशिनौ प्रत्यर्पणीयौ केवलं त्वत्पुत्रे दत्तमिति विभाव्यमेव । Xमवि. (३) निक्षिप्यते इति निक्षेपः मुद्राङ्कितमगणितं वा यन्निधीयते स उपनिधिः ।
Xममु
स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे । न स राज्ञा नियोक्तव्यो न निक्षेप्तुश्च बन्धुभिः । (१) जीवतस्तस्यै निक्षेपतुः प्रत्यनन्तरदानं नास्तीत्युक्तम् । मृतस्य तु यस्तद्धनमस्तीत्य विजानते स्वयं दद्यान्न स व्यवहारलेखनादिक्लेशनीयोऽन्यदप्यस्ति न वेद वेति । यदि, तस्याभविष्यदधिकमिदमिव तदपि अदास्यदिति न क्लिश्यते । अत्राप्याशङ्का यदि न निवर्तेत महाधनोऽसावभून्न चान्येन समं भुज्यते । प्रमाणान्तरं निश्चयाय विचारणीयम् । विषाग्न्यादिभिः शपथैर्नार्दनीयः । धटकोशसत्यतण्डुलास्तु न विरुध्यन्ते । न हि ते अतिक्लेशकराः । साक्ष्यभाव इत्यत्र द्वितीयो न्यासः । यश्च तयोर्न्यासः स इहापि द्रष्टव्यः । +मेधा.
(२) अनेन वचनेन वचोभङ्गया स्थापके मृते प्रत्यनन्तरे प्रत्यर्पणं ग्राहकेण कार्यमित्युक्तम् । अयाचि
* गोरा, विर., मच., नन्द, भाच. मेधावत् । X शेषं मेधावत् । + गोरा, मवि., ममु., विर., मच., नन्द, भाच. मेधागतम् ।
(१) मस्मृ. ८।१८६ ग. पुस्तके नियो (ऽभियो); स्मृच. १८२ नियो / sभियो); विर.८७ स्मृचवत्; विचि. ३७; स्मृचि. १४-१५ स्मृचवत् ; वीमि. २६७; व्यप्र. २८६ स्मृचवत्; व्यम.८५ स्मृचवत्; सेतु. १३१ स्मृचवत्; समु. ८९ स्मृचवत् ; विव्य. ३२.
१ ण्यक. २ मानशत् ३ स्मान्निक्षे.

Page #233

तेनार्पणमप्यत्रत्यभावदोषपरिहारार्थत्वात् ' भूषणं न तु दूषणम् इत्यभिसंधायोक्तम् स्वयमेवेति । प्रत्यनन्तरे कालहीनमयाचितेन न देयं भावदोषापत्तेः । प्रत्यनन्तरबहुत्वे तु नैकस्मिन्प्रत्यनन्तरे देयम् । सर्वप्रत्यनन्तरसंनिधौ देयम् । तथा सति निक्षेप्तबन्धुभिः प्रत्यनन्तरभृतैरभियोक्तव्यो न भवति । स्मृच.१८२ राजदैविकचोरादि नष्टनिक्षेपविचार:
उपनिधिः
'चौरैर्हतं जलेनोढमग्निना दग्धमेव च । नि दद्याद्यदि तस्मात्स न संहरति किञ्चन ॥ (१) चौरास्तु वेदिता अवेदिता वा सुरङ्गभिदादिना यदि मुष्णीयुः कृतरक्षासंविधाने धारणिके स्वामिन एव नाशः । जलेनोढमुदकेन देशान्तरं नीतम् । मेधा.
(२) चौरैरित्यादि राजदैवोपघातोपलक्षणम् । किञ्चन अत्यमपि यद्यसौ न संहरति न गृह्णाति । एतेनाल्पस्यापि हरणे निक्षेपो दैवादिष्टोऽपि देय इत्युक्तम् । अत्र च यथाशतिरक्षणे क्रियमाणे दोषाभाव उक्तो न त्वक्रियमाणेऽपीत्यर्थ सिद्धत्वान्नोक्तम् । वि.
निक्षेपस्य तदपह्नवादेश्व प्रमाणनिरूपणम् निक्षेपस्यापहर्तारमनिक्षेप्तारमेव च । सर्वैरुपायैरन्विच्छेच्छपथैश्चैव वैदिकैः ॥ (१) हरति यो निक्षिप्तमसाक्षिकं योऽप्यनिक्षिप्य वावा याचते तमन्विच्छेत् । अन्वेषणा तत्वपरिज्ञाने यत्नः सर्वप्रमाणव्यापारेण, उपायाः प्रमाणानि सामादयो वा । तेन चलितवृत्तस्याप्रतिपद्यमानस्य ताडनबन्धनाद्यपि . महति धने चोरवत्तत्त्वप्रतिपत्यर्थ प्रयोज्यम् । न तत्वानि - श्वये निग्रहः । वैदिकग्रहणं स्तुत्यर्थम् ।
मेधा.
(२) वैदिकैः वेदोक्तैरग्न्यादिभिः ।
वि.
* व्यप्र. स्मृचवत् ।
व्यक.
(१) मस्मृ. ८ १८९ च (वा); अप. २२६६; १३११ स्मृच. १७९९ विर. ८८; पमा. २८२; वि.चि. ३७; चन्द्र. ३१-३२; वीमि . २।६७ नोट (भग्न); व्यप्र. २८२ च (वा); सेतु. १३१३ समु.८७-८८६ विव्य. ३२ कात्यायनः .
J
१५; व्यप्र. २८४; समु.८९.
१ व्यपनीथ. १ णा म. ३ पा.
७४१
अच्छलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थ प्रीतिपूर्वकम् । विचार्य तस्य वा वृत्तं साम्नैव परिसाधयेत् ॥
(१) तद्वस्तु धनानन्तरसद्भावलक्षणवाक्छलादिपरिहारेणैव प्रीतिपूर्वेणावक्रगतिदिव्यादिदानेन निश्चिनुयात् । तस्य वा निक्षेपधारिणः शीलमवेक्ष्य धार्मिकोऽयमिति ज्ञात्वा सामादिप्रयोगेणैव प्रतिनिश्चिनुयात् न दण्डादिना दिव्यैर्वा । xगोरा. (२) अन्वेषणा निक्षेपादिरस्मिन् जनेऽस्तीत्यवधारणम् । स्वतस्तदच्छलेनैव भूतानुसरणेनैव कार्य न छलानुसारेण परिसाधनं ग्राहकसकाशादादानं तत्सद्वृत्तग्राहकविषये साम्नैव प्रियपूर्ववचसैव कार्य, न भयदर्शनादिना । वृत्तं विचार्य दुर्वृत्तग्राहकविषये तु छलानुसारेण वाऽन्विच्छेद्भयदर्शनाद्युपायान्तरेण छलादिना वा ऋणादानप्रकरणोक्तेन परिसाधयेदित्यस्मादेव वचनादवगम्यते । तथा सद्वृत्ते छलादिप्रयोगवच्छपथेन शोधनस्याप्यनुचितत्वम् । ग्राहके तु मृते पश्चाद्यदधीनमुपनिध्यादिजातं तेनैव स्थापके प्रत्यनन्तरे वा प्रत्यर्पणीयमित्येतदतिस्थूलत्वात् स्मृतिकारैरुपेक्षितमित्यस्मरणकारणमुन्नेयम् । यदि ग्राहकवदसौ स्वयं न ददाति तदा स्थापकः प्रत्यनन्तरो वा पूर्वोक्तमार्गेणान्विच्छेत् । संप्रतिपन्नं पूर्वोक्तप्रकारेण परिसाधयेत् । एतदपि स्मृतिकारैरनुक्तमूहेनापि ज्ञातुं शक्यत्वात् ।
मच.
*स्मृच.१८२ (३) अन्यथा धारिणः स्वतो लाभाद्यभावात्कोऽपि निक्षेपधारी न स्यादिति भावः । निक्षेपेवेषु सर्वेषु विधिः स्यात्परिसाधने || (१) निक्षेपेष्वपचयमानेष्वनन्तरोक्तो विधि ः 'साक्ष्यभाव' इत्यादिः परिसाधनाथ विज्ञेयः । ÷मेधा. (२) निक्षेपेषु निक्षितेषु याचितान्वाहितनिक्षेपादिषु ।
मवि
x ममु. गोवत् ।
+ गोरा., ममु. वाक्यार्थो मेधावत्
* व्यप्र. स्मृचवत् । (१) मस्मृ. ८११८७३ गोरा. (विचार्य तस्य वा देयं साम्नैव परितोषयन्); व्यक. १३३१ स्मृच. १८२; विर.
(२) मस्मृ. ८/१९०६ स्मृच. १८१६ पमा. २८५; स्मृचि. ९४ वृत्तं ( वृद्धिं); नृप्र. २४ विरवत् व्यप्र. २८६६ समु.८९.
(२) मस्मृ. ८ १८८ क, ख, ग. पुस्तकेषु त्परि (स्वरि) इति पाठ: समु.८९.

Page #234

न्यवहारकाण्डम्
(३) विधिः सामाद्यव्याजरूपः। मच. साक्षिष्वसत्सु निक्षेत्रा तस्य याचमानस्य धारणको यो निक्षेप याच्यमानो निक्षेप्तुर्न प्रयच्छति। यद्यपहृते न त्वया किञ्चिन्निक्षिप्तमिति, ततो निक्षेप्ता स याच्यः प्राइविव केन तन्निक्षेप्तुरसंनिधौ ॥ राजाज्ञापितो न निक्षेपधारिण आकारं दर्शयेत् । कि
(१) व्यत्यस्तक्रमोऽयं श्लोकः समाम्नाये पठ्यते । तहि कुर्यात् । प्रणिधिभिश्चारैहिरण्यमात्मीयं सुवर्ण रूप्यं प्रथममस्याश्लोकं पठित्वा साक्ष्यभाव इति पठितव्यम् । वाऽन्यस्य संन्यस्य निक्षिप्य याचितव्योऽर्थनीयः द्वितीयं ततः स याच्य' इति एवं पाठो युक्तः । तथा ह्यर्थ- निक्षेपं प्राविवाकेन । प्राड्विवाकंग्रहणं निर्णयाधिसङ्गतिभवति । साक्ष्यभावाद्दिव्येषु प्राप्तेषु वचनमिदम् ।। कृत पुरुषोपलक्षणार्थम् । किं साक्षादेव याचितव्यो यथा चर्णादानादिषु साक्ष्यभावसमनन्तरमेव दिव्यानि नेत्याह । प्रणिधीनां मुखेन । येरेव न्यस्तं वयोरूपसमन्वितैः दीयन्ते न तद्वदत्र । किं तर्हि चरैरस्य वृत्तमनुचार- वयसा समन्विता येन बाला न भवन्ति, तेषां हि परैः येत् । तत्र यदि निपुणतश्चार्यमाणो न क्वचिद् वृत्ते प्रेरितानां मद्वञ्चनार्थो न्यास इति संभाव्यते । परिणतस्खलति तदा न शपथैरर्दनीयः । अथाप्यत्र प्रमा- वयोभ्यस्तु नाशङ्का भवति । एवं रूपसमन्वयो यति तदा निक्षेपहरणसंभावनाऽपि युक्तैव । तदा च व्याख्येयः । रूपमेव कस्यचित्तादृशं भवति यस्य दर्शदिव्यैः परिशोधनीयः । न पुनरेकनिक्षेपहरणेनापरनिक्षेप- नादेव चापलं प्रतिभाति । तथा च रूपमेतद्याचष्टे हरणं सिध्यति । कदाचिद्गरीयसा प्रयोजनेनैकमपहृत्य 'भगवन्वीतरागताम्' इति तेनैव तदुक्तं भवति । कृतप्रयोजन उत्पन्नानुशयो वाऽन्यस्य समर्पयति । तादृशाः प्रणिधयः कर्तव्याः येषां मद्वञ्चनार्थोऽयमुपक्रम अतोऽयं श्लोकसंघातो झटिति निक्षेपधारणकस्य शपथ- इति नाशङ्कते धारणकः । अपदेशैः सव्याजैर्निक्षेपनिवत्यों न पुनः प्रमाणोपन्यासः। न च प्राविवाक- कारणैः राजोपद्रवग्रामगमनादिभिः । अनेन हेतुना निक्षेपहरणे राजदण्डवदनिश्चितापरनिक्षेपहरणोऽपि त्वयि संप्रति निक्षिपामीत्यनृतसंभवात्कारणकथनमपप्रथमाभियोक्तुर्दापयितुं युक्तः । अनिश्चिते हि हरणे देशः । एतच्च सर्व प्रानिक्षेप्तुरसंनिधौ कर्तव्यम् । दाप्येत यदि शास्त्रेण तदा निर्णयार्थ व्यवहारशास्त्रं
मेधा. स्यात् । ततश्च हेतुभिर्निर्णयः कर्तव्य इति विरुध्यते । (२) प्राइविवाकस्यापि प्रार्थनयाऽलब्धेऽप्युपायान्तर. तस्मान्न शास्त्रीयोऽयमर्थो न प्रमाणप्रसिद्धो न च माह -साक्ष्यभाव इति द्वाभ्याम् । मच. लौकिकी व्यवस्थेति । साक्ष्यभाव इत्याद्युक्तेन प्रकारेणा- स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतमा न्यपरतया नेयम् ।
मेधा.. न तत्र विद्यते किश्चिद्यत्परैरभियुज्यते ।। (२) स निक्षेपधारी प्राड्विवाकेन राजस्थापितेन : (१) स यदि निक्षेपधारी यदि प्रतिपद्येत बाढ मस्ति घुसा याच्योऽस्मै तद्देहीति । असंनिधौ स्थलान्तरे। मच. गृहाणेत्यङ्गीकृत्य दद्यात् । यथान्यस्तं तथा कृतं समुद्र साक्ष्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितैः । अमुद्रं यथाकृतं वस्त्रादिसंबर्तितममुद्रितमन्यद्वा अलङ्काअपदेशैश्च संन्यस्य हिरण्यं तस्य तत्वतः ॥ राद्यनुपभुक्तं परिमलशून्यं गहमुद्रया स्वचिह्न
(१) पदार्थयोजनामिदानीमनुसरामः । 'स याच्यः स्थापितम् । तादृशमेव चेद्द्यान्न तत्र विद्यते किञ्चित्सत्यं प्राइविवाकेन तन्निक्षेप्तुरसंनिधौं । येन रहसि स्थापितं यत्परैः पूर्ववेदिकैर भियुज्यते एतेनास्माकीनः साश्य
भावान्निक्षेपोऽपढ़यते इति । यथान्यस्तं यथाकृतमिति (१) मस्मृ.८।१८१, अप.२०६७ मानो निक्षेप्तः (मानं निक्षेप्त्रे); व्यक.१३३ याच्यः (वाच्यः); विर.९४; व्यप्र. गूढागूढचिह्नकृतेन भेदः । अथवा ग्रहीतुर्निक्षेप्तु. २८५, समु.८९; भाच.व्यकबत्.
(१) मस्मृ.८११८३, अप.२।६७ कृतम् (ऋणम् ); ब्यक. (२) मस्मृ.८१८२६ राक. १३४: विर.९४ तस्य । १३३; विर.९४ परैर(त्परेणा); ग्यप्र.२८५ विरवत ; समु. (तत्र) समु.८९,
दशनी. २ विकल्पित, ३ सिद्धौ. ४ नेया. १(स). ३ राहोय.

Page #235

उपनिधिः
र्व्यापारभेदेन भेदः । यथाकृतं यथागृहीतं निर्विकल्पम- | विलम्बं च गृहीतं, तथैव प्रतिदातव्यं, प्रतिदाने यत्र कालग्रहणं न क्रियेत इत्यर्थः । मेधा. 'तेषां न दद्याद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि । द्वयं निगृह्य दाप्यः स्यादिति धर्मस्य धारणा ॥ (१) तेषां प्राड्विवाकप्रयुक्त निक्षेप्तॄणां यदि द्रव्यं निक्षितं न दद्यात् यथाविधीति यथाकृतपदेन व्याख्यातं स धारणकोsवष्टभ्य राजपुरुषैरुभयमर्थिनो
७४३
(१) निक्षिप्तमपह्नवानस्यानिक्षिप्तं याचमानस्य दण्डोऽयम् । यावति धने मिथ्या प्रवर्तते तावद्दण्ड्यते । मेधा.
X स्मृच. १८१ (३) 'यो निक्षेप' इत्यादि श्लोकचतुष्टयस्य चेदृश एव पाठक्रमो मेधातिथिभोज देवादिभिर्निश्चितः । गोविन्दराजेन तु 'साक्ष्यभावे प्रणिधिभिः' इति श्लोकोऽन्ते एव पठितः । तत्र च नार्थसङ्गतिः न वा वृद्धाम्नायादरः । ममु.
राजनिक्षेपं च दाप्यः । इति धर्मस्य धारणा व्यवस्था । | अल्पे तु दाप्यौ चेति ।
तात्पर्यमत्र व्याख्यातम् । *मेधा. (२) तेषामभियोक्तृणां तन्मूल्य हिरण्यमभियोक्तृभ्यो दाप्यम् । द्वयमपि द्विगुणं निगृह्य दण्डयित्वा ।
निक्षेपाद्यपहारादिदोषे दण्डविधि: निक्षेप नार्पयति यश्चानिक्षिप्य याचते । तावुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दमम् ॥
(२) यो निक्षेपं न त्यजति यश्वानिक्षिप्पैवार्थयते तौ द्वौ महत्यपराधे कृतापराधे चौरवदुत्तमसाहसादिकं दण्ड्यौ । स्वल्पे वा तस्य निक्षेपस्य समं दण्डयौ । गोरा. (३) चौरवच्छास्यो साङ्गच्छेदादिना रत्नाद्यपहारे, वि.
(४) चोरदण्डश्च प्रथमसाहस इत्युक्तं मनुवृत्तौ । _X स्मृच. १८१
(५) तत्रैव श्लोके द्विगुणं दममिति मत्स्यपुराणे पाठः । स च दमः सधन निकृष्टाचारविषयः । मनुवचनं तु निर्धनंसाचारविषयम् । विचि. ३९-४० (६) विप्रादन्यौ चेत् चोरवत्कायेन दण्डोऽपि विप्रौ चेद्दाप्यावेव तत्समं यावति निक्षेपधने विवादस्तत्तुल्यम् ।
मच.
'निक्षेपस्यापहर्तारं तत्समं दापयेद्दमम् । 'तथोपनिधिहर्तारमविशेषेण पार्थिवः ॥
* गोरा, मवि., ममु., विर., नन्द, भाच. एषां यो निक्षेपमि’त्यारम्य ' तेषां न ’इत्यादि (मस्मृ. ८।१८१-१८४ ) श्लोकचतुष्टयस्यार्थो मेधावत् । x व्यप्र. स्मृचवत् ।
।
(१) मस्मृ. ८।१८४ क., ग. घ. पुस्तकेषु द्वयं (उभौ ) इति पाठः, ख. पुस्तके तु, द्वयं (स) इति पाठः; अप. २।६७ द्वयं (स्वयं); व्यक. १३३; स्मृच.१८१३ विर. ९५ अपवत् ; मा. २८६ द्वयं (इमं ); व्यप्र. २८५; समु.८९.
(१) चोरवच्छिष्टिः पूर्वेणोक्ता । तया च शरीरनिग्रहस्तत्समधनवैकल्पिको जातिभेदेन ब्राह्मणादन्यत्र प्रदेश उक्तोऽनेन निवर्त्यते । पुनर्विधानेन चोरवच्छिष्टिर्वाग्दण्डधिग्दण्डादिरूपैव समुच्चीयते धनदण्डेन, नाङ्गच्छेदादिरूपा । न च ब्राह्मणस्यापि वैकल्पिके पूर्वेण शारीरदण्डे प्राप्ते तन्निवृत्यर्थ पुनर्वचनं युक्तम् । सामान्येन ब्राह्मणस्य शरीरदण्डप्रतिषेधात् । 'न जातु ब्राह्मणं हन्यात्' इति (मस्मृ. ८ ३८० ) । उपनिधिः प्रीत्या यद्भुज्यते । अविशेषेण द्रव्यजातिं निग्राह्यां जातिं च नापेक्षते । अन्यैस्तूपनिधिः परिभाषितः । स तत्रैव नेह । परिभाषाया अकरणालौकिकार्थ एवं ग्रहीतुं
(२) मस्मृ.८|१९१; अप.२।६ ७ वा तत्समं दमम् (दण्डं च तत्समम् ); व्यक. १३२:१३३ वा तत्समं (च द्विगुणं) स्मृच.१८१ दाप्यौ वा (प्रदाप्यौ); विर. ९१ निक्षेपं नार्पयति (नार्पयति निक्षेप); पमा. २८६; विचि. ३९ द्विगुणं दममिति मत्स्यपुराणे पाठः; स्मृचि.१५ स्मृचवत्; उयम. २८४ तावुभौ (उभौ तौ); व्यम.८४ यश्चानि ( पश्चान्नि); विता. ५५६; सैतु. १३३ विश्वत् : ३१९ दमम् (धनम् ) शेषं विरवत्, द्विगुणं इममिति मत्स्यपुराणे पाठः ; समु. ८९ स्मृचवत्; विव्य. ३२. १ इणे.
ब्य. का. ९४
X व्यप्र. स्मृचगतं विचिगतं च ।
(१) मस्मृ. ८।१९२; व्यक१३२; स्मृच. १८० रम. विशेषेण ( रं विशेषेणैव ); विर. ९२ तत्स मंदापयेत् ( दापयेत्तत्समम् ); पमा. २८५ व्यप्र. २८३ शेषेण (शेषेणैव); व्यम. ८५ स्मृचवत्; विता. ५६१ स्मृचवत्; समु.८८ स्मृचवत्, १ नं. २ पिके. ३ तिः ४ प्राह्मा,

Page #236

७४४
व्यवहारकाण्डम्
न्याय्यः । वक्ष्यति च 'प्रीत्योपनिहितस्य च' इति ।। मागें प्रकाशं विविधः कुठारशूलारोपणहस्तिपदमर्दना
मेधा. धनेकोपायसाधनो वध उच्यते । अन्ये तु प्रकरणान्निक्षेप(२) निक्षेपापहारिणं तत्समं दण्डयेदिति पूर्वसिद्धस्य विषयमेवेदमाहुः । तत्र हि प्रतिपद्यान्यत्र मया पुनर्वचनं प्रथमापराधे महत्यपि न पुनश्चौरव दित्येव- निहितं स च न संनिहितः श्वपरश्व आगच्छतीमर्यम् । यैस्तु ब्राह्मणस्याङ्गविच्छेदादिचौरदण्ड निवृत्यर्थ । त्यसमर्पयन् हरतीति ।
मेधा. इदं पुनर्वचनं इत्यादिष्टं तदसत्, 'न जातु ब्राह्मणं (२) अतिप्रसिद्ध निक्षेपच्छलेनापहारमाह-उपधाभिहन्यात्' इत्यादेवक्ष्यमाणत्वात्तथा प्रीतिभोग्यद्रव्या- रिति । न निक्षिप्तमित्या दिछलोक्त्या निक्षेणदि परद्रव्यं पहारिणं अविशेषेण जातिमात्राविशेषेण तत्सर्वमेव यो हरेत् । एतच्च भूयः करणे।
मवि. दापयेत् ।
गोरा. (३) ससहायः सत्यमयं वक्तीति मिथ्याभिधानेन (३) अत्र च वर्णविशेषेण दण्डविशेषाशङ्को निवार- साहाय्य गतेन सह ।
मच. यति-निक्षेपस्येति । उपनिधिपदं पूर्ववदुपलक्षणम् ।
निक्षेपप्रतिदापनम् अविशेषेण वर्णाविशेषेण ।
*मवि. । 'निक्षेपो यः कृतो येन यावांश्च कुलसंनिधौ । (४) निक्षेपापहारिणं निक्षिप्तसमधनं दण्डयेत् । तावानेव स विज्ञेयो विब्रुवन् दण्डमर्हति ॥ समशिष्टत्वादनिक्षिप्य याचितारमपि । उपनिधिर्मुद्रादि- (१) य इति निक्षिप्यमाणद्रव्यजातिनिर्देशः। चिह्नितं निहितधनम् ।
ममु. यावानिति परिमाणस्य । य आह । सुवर्णमेतस्य हस्ते उपधाभिश्च यः कश्चित्परद्रव्यं हरेन्नरः ।
मया निक्षितं,कांस्यं ददाति । शतं च स्थापितमधे ददाति । ससहायः स हन्तव्यः प्रकाशं विविधैर्वधैः ।।
स पृच्छ्यते । किं रहस्युत कस्यचित्समक्षमिति । स चेदाह (१) उपधा व्याजः । छ त्यनर्थान्तरम् । ताश्चानेक
कुलसंनिधौ। कुलं साक्षिणः पुरुषास्तत्र ते पृष्टा यदाहुस्तविधाः । द्रव्यपरिवर्तः कुङ्कुमं दर्शयित्वा कुसुम्भादि- देव सत्यं, विब्रुवन् विरुद्धं ब्रुवाणो दण्डयते। तत्रापि यदि दानं तुलादिमानापचय इत्याद्याः । तत्र चान्यं विधि | ब्रूयात्साक्षिसमक्ष · रूप्यं तैर्विनाऽन्यत्स्थापितमिति । वक्ष्यति 'नान्यदन्येन संसृष्ठम्' इत्यादि । इह तु वित्रा- अस्त्यत्र प्रमाणान्तरव्यापारणावसरः । अयमपि श्लोको सनं राज्यत उपकारदर्शनं कन्यानुरागकथनमित्येवमाद्या नाधिकविध्यर्थः ।
xमेधा. गृह्यन्ते । चौरास्त्वां मुष्णन्ति यद्यहं त्वां न रक्षामि, (२) सकृत्करणे तूक्तम् । निक्षेपो निक्षेपादिः । राजा तवात्यन्तं कुपितो मया तु बहु समाहितं, राजतस्ते कुलस्य ज्ञात्यादेः। यः सुवर्णादिः । विब्रुवन् मह्यमत्र नगराधिकारं दापयामि,मुख्यं वोपकारं करोमि, पुष्पमित्र- रक्षणभागो देय इति वदन् । .
मवि. दुहिता त्वय्यत्यन्तमनुरागिणी मद्धस्त इदमुपायनं प्रीतिदत्तादिषु निक्षेपविधेः अतिदेशः प्रेषितवतीत्येवमाद्यनृतमुक्त्वाऽऽत्मीयमुपायनमानीय बहु । 'निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च । प्रतिनयन्ति । तत्समक्षं च राजनि तत्समे वा कार्यान्तर- राजा विनिर्णयं कुर्यादक्षिण्वन्न्यासधारिणम् ।। मुपांशु निवेद्य कथयन्ति त्वदीयं कार्यमुपक्रान्तमिति ।। --- एवमाद्याभिरूपधाभिः परद्रव्यं च भुञ्जते तेषामयं राज
* गोरा., ममु., मच., नन्द., भाच. मेधागतम् । x गोरा., स्मृच., ममु. मेधावद्भावः।
(१) मस्मृ.८।१९४; अप.२।६७ यः (यत्) वांश्च * नन्द., भाच. मविगतम् ।
। (वान्वा); ब्यक.१३३, स्मृच.१८१; विर.९४, पमा. (१) मस्मृ.८।१९३, गोरा. श्च यः कश्चिद् (स्तु । २८५, स्मृचि.१५, व्यप्र.२८४, समु.८८. पत्किंचिद्); ब्यक.१३२, विर.९२ श्च (स्तु):३१६, विचि. (२) मस्मृ.८.१९६व्यक.१३३, स्मृच.१८१ राजा ३९, दवि.११४ श्च (स्तु), सवि.२६९, वीमि.२१६७ ... र्यात् (कुर्यादिनिर्णयं राजा); विर.९५, पमा.२८७ सितु.१३३ समु.१५१ दविवत् ; विग्य.३२.
स्मृचवत्। व्यप्र.२८५, समु.८९ भक्षि(अक्षि) शेषं स्पचवत् .

Page #237

उपनिधिः
..
ममु.
(१) प्रकरणोपसंहारोऽनेन क्रियते । प्रीत्योपनिहितस्य ख्याय अकथयित्वा मुद्रितमन्यस्य हस्ते रक्षणार्थ विस्रस्नेहेन किञ्चित्कालं भोगार्थ दत्तस्य, न्यासो निक्षेपस्तस्य म्भादपते स्थाप्यते तद्रव्यमौप निधिकमुच्यते । प्रतिदेयं धारणको यथा न पीड्यते तथा निर्गयः कर्तव्य इति । तथैव तत् । यस्मिन्स्थापितं तेन यथैव पूर्वमुद्रादि चिह्निअक्षिण्वन्नपीडयन् । द्वित्रिश्लोका निक्षेपप्रकरणे विध्यर्थाः। तमर्पितं तथैव स्थापकाय प्रतिदेयं प्रत्यर्पणीयम् । मिता. सर्वमन्यदन्यतः सिद्धं सौहार्देनोक्तम् । मेधा. (३) अन्योन्यसंप्रतिपत्तिमात्रनिबन्धत्वात्तस्य निक्षेपा.
(२) निक्षिप्तस्येति याचिताद्युपलक्षणम् । मवि. ख्यं विवादपदमुपक्रमते-वासनस्थमिति । उपनिधिरेवी(३) राज्ञा निक्षिप्तस्य धनस्यामुद्रस्य मुद्रादियुतस्य पनिधिकम् ।
अप. वोपनिधिरूपस्य तथा प्रीत्या कतिचित्कालं भोगार्थमर्पि- (४) तदोपनिधिकं नाम निक्षेपविशेषः। वीमि. तस्य ।
राजदेवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः वाल्मीकिरामायणम्
नं दाप्योऽपहृतं तं तु राजदैविकतस्करैः ।। न्यासलिङ्गम्
(१) यत्तु द्रव्यमुप निहितं-न दाप्य इत्यादि । राजापादुके चास्य राज्याय न्यासं दत्वा पनः पुनः ॥ द्यपहृतमनपराधी न दाप्यः। विश्व.२०६८
(२) प्रतिदेयमित्यस्य अपवादमाह ---न दाप्य इति । याज्ञवल्क्यः
तमुपनिधिं राज्ञा दैवेनोदकादिना तस्करैर्वापहृतं नष्टं न उपनिधिलक्षणम् वासनस्थमनाख्याय हस्तेऽन्यस्य यदर्प्यते ।
दाप्योऽसौ यस्मिन्नपहितम् । धनिन एव तद्रव्यं नष्टं यदि द्रव्यं तदोपनिधिकं प्रतिदेयं तथैव तत् ॥
जिह्मकारितं न भवति ।
मिता. (१) आध्यनन्तरं विश्वासार्पितत्वसामान्यादुपनिधि
___उपनिधिप्रतिदापनम् रुच्यते-भाजनस्थमिति । क्वापि स्थितमनिर्दिष्टस्वरूपं
भ्रेषश्चेन्मागितेऽदत्ते दाप्यो दण्डं च तत्समम् ।। कस्यचित् परिग्रहे एवमुक्त्वा यत् समर्पते 'त्वयेदं रक्ष... (१) दोषश्चेन्मार्गिते प्रयाचिते अदत्ते अनर्पिते णीयमिति । हस्तशब्दः परिग्रहार्थः । न्यस्य क्षिप्त्वेत्यर्थः। तस्करापहारादिलक्षणो दोषश्चेत् दाप्योऽपहृतं, तत्सम तद् औपनिधिकसंज्ञकं यथा गहीतं तथैव प्रत्यर्पणीय- च राजे दाप्यो दण्डम् । ऋज्वन्यत् । विश्व.२०६८ मित्यर्थः।
विश्व.श६७ (२) 'न दाप्य' इत्यस्यापवादमाह-भ्रेपरचेदिति । (२) निक्षेपद्रव्यस्याधारभूतं द्रव्यान्तरं वासनं कर. स्वामिना मागिते याचिते यदि न ददाति तदा ण्डादि तत्स्थं वासनस्थं यदद्रव्यं रूपसंख्यादिविशेषमना- तदुत्तरकाले यद्यपि राजादि भिषो नाशः संजातस्तथापि
x अप., वीमि. मितावत् । * गोरा. मेधावत् ।
(:) यास्मृ.२।६६; अपु.२५४।२६ दैविक (दैवत);
विश्व.२०६८ तं तु (तत्तु ); मिता. अप. विश्ववत् ; (१) सवि.२६६.
स्मृच.१७९ विश्ववत् ; विर.८८ तं तु (तच्च) दैवि (देव); (२) यास्मृ.२०६५अपु.२५४।२५ वा (व्य) यदप्यते पमा.२८२, नृप्र.२४ तु (च); सवि.२६६ विश्ववत्; (तदर्पयेत् ); विश्व.२।६७ वासन (भाजन); मिता. वीनि.; व्यप्र.२८१ व्यउ.८० विश्ववत् ; व्यम.८५ ते तु अपव्यक.१३०; गामि.१२१३९ विश्ववत् ; स्मृच. । (यत्त); विता.५५८, समु.८७. ३ विश्ववत् ; विर.८३ प्यत (पंयेत् ); पमा.२८० यद
पथर) पमा.२८० यद । (२) यास्मृ.२।६६अपु.२५४।२६ भ्रे (प्रे) ण्डं...समं (सम); विचि.३६, स्मृाचे.१४ न्यस्य यद' (न्यः (ण्डश्च तत्समः); विश्व.२।६८ श्रेष (दोष), मिता स्वयम); नृप्र.२३ तत् (च); सवि.२६५ विश्ववत् ; । अप. भ्रष (भ्रंश); विर.९०; नृप्र.२४; सवि.२६७, वीमि ; व्यप्र.२८० मनाख्याय (मविज्ञात); व्यउ.७९ ४९० ण्डं च (ण्ड्यश्च) नारदः : २९० भ्रष (भ्रष्ट); विरवत् ; विता.५५७ ऽन्यस्य (यस्य); सेतु.१३०, समु. वीमि. व्यप्र.२८३, व्यउ.८०, विता.५५८ अपवत्; ८७ विश्ववत् ; विय.३१ द्रव्यं तदीप (गृहीतमौप) तत् (च). ) समु.८८,

Page #238

७४६
व्यवहारकाण्डम्
जानता.
वीमि.
तद्रव्यं मूल्यकल्पनया धनिने ग्रहीता दाप्यो राजे च निमार्णाय न्यस्तस्य सुवर्णादेः, प्रतिन्यासस्य च परस्पर तत्सम दण्डम्।
मिता. प्रयोजनापेक्षया त्वयेदं मदीयं रक्षणीयं मयेदं त्वदीयं उपनिध्यपहारे दण्डविधिः
रक्ष्यते इति न्यस्तस्य ग्रहणम् । एतेषु याचितावाहिता. आजीवन्स्वेच्छया दण्डयो दाप्यस्तं चापि दिष्वयं विधिः। उपनिधेर्यः प्रतिदानादिविधिः स एव सोदयम॥ वेदितव्यः ।
xमिता. (१) स्वाम्यननुशयैवोपनिधिकं द्रव्यं-आजीवन् (३) यद्यपि स्मृत्यन्तरे न्यासनिक्षेपयोः स्थापनादिस्वेच्छया दण्ड्य इत्यादि ।
विश्व.२१६९ धर्मा उपदिष्टाः तथाप्यस्यां स्मृतौ नोपदिष्टा इत्युपदिष्टो(२) यः स्वेच्छया स्वाम्यननुज्ञयोपनिहितं द्रव्यमाजी- 1 पनिधिधर्माणामतिदेशोऽयं युक्तः। +स्मृच.१८२ वन् उपभुङ्क्ते व्यवहरति वा प्रयोगादिना लाभार्थमसा- (४) आदिपदेन गौतमोक्तावक्रीतादिसंग्रहः। . खुपभोगानुसारेण च दण्ड्यस्तं चोपनिधिं सोदयमुपभोगे सवृद्धिकं व्यवहारे सलाभं धनिने दाप्यः। वृद्धिप्रमाणं च
नारदः कात्यायनेनोक्तम् ।
मिता. निक्षेपलक्षणं उपनिधिलक्षणं च। निक्षेपादिस्थापनविधिः । उपनिधिविधेः याचितादिषु अतिदेशः
'स्वं द्रव्यं यत्र विस्रम्भान्निक्षिपत्यविशतिः । याचितान्वाहितन्यासनिक्षेपादिष्वयं विधिः ॥ निक्षेपो नाम तत्प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधैः ॥.. - (१) याचित कार्यार्थमाहृतं परकीयमुपस्करादि । (१) स्वमिति स्वकीयं द्रव्यं यो निक्षिपति तस्य अन्वाहितं आध्यसामर्थ्य यदन्यदर्पितम् । प्रतिग्रहप्रसङ्गेन ' निक्षेपः संबध्यते, यः पुनः परकीयं परादेशात्परनाम्ना वा यदलब्धमेव पात्रादि उपकरणत्वेनाहृतम् । न्यासो च समर्पयति अपरादेशकारित्वात्तस्य निक्षेपस्य स्वयमनिर्देिष्टस्वरूपं द्रव्यं, यद्रक्षणार्थ समर्पितम् । निक्षपोऽन्य- पितस्यापि प्रतियाचमानं निराकारोति । स्वं द्रव्यमिति । हस्ते एव यदन्यस्मै देयत्वेन निक्षिप्तम् । एतेष्वपि अस्य पदस्यायमर्थः । तदिह स्वं द्रव्यं यो निक्षिपति याचितादिष्वयमेवोपनिधिको विधिर्द्रष्टव्यः । विश्व.२।६९ यच्च मतिविसम्भादविशङ्कितो निक्षिपति । अनेनोक्तेनै
(२) उपनिधेर्धर्मान्याचितादिष्वतिदिशति-याचिते- तदुक्तं भवति किल यत्र अविश्वासात् शङ्का भवति ति । विवाहाद्युत्सवेषु वस्त्रालङ्कारादि याचित्वानीतं तत्र साक्षिलिखितग्रहणविरहितं कोऽपि वराटकमपि न याचितम् । यदेकस्य हस्ते निहितं द्रव्यं तेनाप्यनु पश्चा- ददाति । यत्र पुनर्विश्वासान्निःशङ्कः पुरुषो भवति दन्यहस्ते स्वामिने देहीति निहितं तदन्वाहितम् । न्यासो तत्र साक्षिलिखितग्रहणवर्जितमेव सुवर्णसहस्रादिकनाम गृहस्वामिनेऽदर्शयित्वा तत्परोक्षमेव गृहजनहस्ते मपि निक्षिपति । यत्र चायमीहशो विश्वासनिःशङ्कः प्रक्षेपो गृहस्वामिने समर्पणीयमिति । समक्षं तु समर्पणं । पुरुषो भवति परं प्रव्रजते तत्रे 'निक्षेपो नाम तत्प्रोक्तं निक्षपः। आदिशब्देन सुवर्णकारादिहस्ते कटकादि- व्यवहारपदं बुधैरिति निक्षेपलक्षणम भिहितमिति । * अप.. बीमि. मितावत् ।
अभा.८१-८२ (१) यास्मृ.२१६७; अ.२५४।२७ स्तं (स्तत्); निश्व.२०६९ स्तं (स्तत्); मिता.; अप., स्मृच.१८०
__x पमा.मितावत् । + शेषं मितागतम् । विश्ववत् ; पमा.२८४; साव.४९०%, वीमि. व्यप.२८३: (१) नासं.३।१ स्वं (स्व); नास्मृ.५।१७ अपु.२५३११४ व्यउ.८०% व्यम.८५, विता.५६० (-) चापि (वापि), पो (पं)शेष नासंवत् ; अभा.८१ मिता.२२५, अप.२।२५, समु.८८.
व्यक.१३०; स्मृच.२ नासंवत् ; विर.८३ सम्भा (श्वासा); -- (२) यास्मृ.२१६७;अपु.२५४।२७ पादिष्वयं (पेष्वप्ययं); पमा.२७९ नासंवत् ; दीक.३८ उत्त.; विचि.३६, स्मृचि. विश्व.२०६९ अपुवत् ; मिता.; अप.; स्मृच.१८२; विर. १४, वीमि.१६७व्यप्र.२७९, व्यम.८४ नासंवत् ; ९७;पमा.२८८; स्मृचि.१५, वीमिः; व्यप्र.२८७; म्यउ. विता.५५४ स्वं (स्व) तत्प्रोक्तं (तज्शेय); सेतु.१२९ विरवत् ; ८० विता.५६२; समु.८९.
| समु.८७ नासंवत् ; विव्य.३१ व्यवहार (तद्विवाद).

Page #239

उपनिधिः (२) स्वग्रहणादात्मीयं, न चौर्यादिनापहृतं, यस्मिन् केलजे वृत्तसंपन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि । विस्रम्भाद् विश्वासान्निक्षिपत्यविशङ्कितो नायमन्यथा महापने धनिन्याउँ निक्षेपं निक्षिपेद्बुधः ।।. करिष्यतीति, निक्षेपो नाम तद्विवादपदम् । निःशङ्क एभिः सप्तभिरपि गुणैः संपन्ने पुरुषे निक्षेपं निक्षिपे. निक्षिप्यते स्थाप्यत इति निक्षेपः। स द्विविध इति ब्रुधः । स कालान्तरेष्वपि विप्रतिपत्तिं न गच्छतीति । वक्ष्यति । तस्य द्विविधस्यापि सामान्योपन्यासोऽयम् ।
अभा.८२ नाभा.३११ ससाक्षिकासाक्षिकनिक्षेपप्रतिदानप्रत्यादानविधिः । (३) तत्र निक्षेपो नाम स्वद्रव्यस्य विश्वासेन पुरुषा- से पुनर्द्विविधः प्रोक्तः साक्षिमानितरस्तथा । न्तरे स्थापनम् । न च न्यासोपनिध्योरतिव्याप्तिस्तयोः प्रतिदानं तथैवास्य प्रत्ययः स्याद्विपर्यये ।। लक्ष्यत्वात् । निक्षेप एव ग्राहकस्यासमक्षं समर्पितो (१) यो निक्षेपः साक्षिप्रत्यक्षो मुक्तः। असाववश्यं न्यास इत्युच्यते। . . व्यप्र.२७९ साक्षिप्रत्यक्षमेव समर्पणीयः । यः पुनरसाक्षिमान्स
अन्यद्रव्यव्यवहितं द्रव्यमव्याकृतं च यत् । विनैव साक्षिभिरर्पणीयः । इत्यस्य द्विविधो निर्गमः । निक्षिप्यते परगृहे तदोपनिधिकं स्मृतम् ॥ अथ विपर्ययो निक्षेपस्योपनिधेर्वा हानिर्मिथ्या भवति ।
निक्षेपलक्षणमभिहितम् । इदानीमोपनिधिक- तदानीं तदनुसारेण प्रत्ययो दिव्यशपथादिको भवतीति । लक्षणमुच्यते । अन्यद्रव्यव्यवहितमिति मञ्जिष्टापोटल
+अभा.८२ मध्ये विंशतिगद्याणका ग्रन्थिबद्धाः । अथवा ग्रन्थि- (२) प्रत्ययः स्याद्विपर्यय इति, यदा राजदैवविनष्टं - मुद्रितं यथा वस्त्रमध्ये मौक्तिकहारः । तद्वाऽभ्यन्तर तन्निक्षिप्तमित्युक्त्वा निक्षेपं न ददाति, तदा निक्षेपार्थासारद्रव्यं तदवस्थं तस्यापि न कथितम् । तथा हस्ते श्रयस्वाभिमतपुरुषेण राजदैवोपघातस्यानुरूपविभावनं निक्षिप्तमेवं स्थितं द्रव्यं यन्निक्षिप्यते तदोपनिधिक मित्यु- कार्यमित्यर्थः।
. विर.८५ च्यते । तदपि यथा स्थितं ग्रन्थिमुद्रितमेव प्रदेयम् । यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थ यस्य मानवः । ग्रन्थिभेदे ग्रहीतुर्दोषो भवतीति । अभा.८२ स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥ . असंख्यातमविज्ञातं समुद्रं यन्निधीयते ।
यः पुरुषो यस्य हस्ते यमर्थ येन प्रकारेण निक्षितं जानीयादुपनिधिं निक्षेपं गणितं विदुः ॥ पेत् । तेनैव पुरुषेण तस्यैव हस्तात्स एवार्थः तेनैव निक्षेपोपनिध्योगणितागणितत्व निबन्धनो भेद इत्यर्थः। प्रकारेण ग्रहीतव्यः । यथा दायस्तथा ग्रह इति वचस्मृच.२ नात् ।
___ अभा.८२
स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे। *नाभा. अभावद्भावः ।
न स राज्ञाऽभियोक्तव्यो न निक्षेप्तश्च बन्धुभिः ।। . (१) नासं.३।२; नास्मृ.५।५ कृतं (हृत); अभा.८२
___ निक्षेपदातुर्मतस्य यः प्रत्यनन्तरस्तदीयद्रव्याधिकारी
निपटाततस्य यः परात नास्मृवत् ; अप.२।६५स्मृच.३, व्यप्र.२८० उत्त.
1.5 तस्य स्वयमेव गत्वा ग्राहकोऽयाचित एवाज्ञातो वा
सन समु.८७.
(२) मिता.२।६५ तं जा (तज्जा); आ.२१६५) स्मृच. + नाभा. अभावद्भावः। २ ममु.८।१४९ (वासनस्थमनाख्याय समुद्रं यन्निधीयते) पू.;
(१) नास्मृ.५।२; अभा.८२ धनिन्यायें (च धनिनि)., पमा.२७९ मितावत्। दीक.३३ (वासनस्थमनाख्याय समुद्र (२) नास्मृ.५।६;अभा.८२; अप.२।६५; व्यक.१३१; यविधीयते) पू. स्मृचि.१४ मितावत् ; व्यत.२२४ दीकवत्, स्मृच.३; विर.८५, पमा.२८०; विचि.३६; स्मृचि. पु. सवि.२६५ मितावत् ; व्यप्र.२८० मितावत् ; व्यउ. १४; सेतु.१३०; समु.८८ विव्य.३१ दानं (देयं). . ७९ मितावत् ; ब्यम.८४; विता.५५४-५५५, सेतु.८९ (३) नास्मृ.५।३; अभा.८२. दीकवत्, पू. समु.८७; विच.१३८ ममुवत् , पू.; भाच. (४) नास्मृ.५।१०; अभा.८३; पमा.२८७ ६ मियो ८१४५.
(नियो) सुश्च (सुस्तु).

Page #240

व्यवहारकाण्डम्
साधुत्वान्न्यासं समर्पयति । स तेन साधनेन तदीय
निक्षेपस्य तदपावादेश्च प्रमाणनिरूपणम् बन्धुभिः शेषोपनिधिस्तस्योपरि जल्पयित्वा नाभियोक्तव्यो अच्छलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थ प्रीतिपूर्वकम् । न राशेति ।
अभा.८३, विचार्य तस्य वा वृतं साम्नैव परिशोधयेत् ।। राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः
तत्र निश्चितार्थप्रमाणपरिच्छेदपरिज्ञातमेवापद्भुत एवं 'ग्रहीतुः सह योऽर्थेन नष्टो नष्टः स दायिनः। शिरोपस्थानं दृष्टं नोपालब्धं एतदर्थ अच्छलमेवा ... स्य दैवराजकृते तद्वन्न चेत्तजिह्मकारितम् ॥ प्रीतिपूर्वकमेव साम्नैव शेषशङ्कामपि विशोधयेत् इति । (१) यस्तु निक्षेपो युक्तश्चलो वा ग्रहीतुः सक्तधनेन
अभा.८३ तादृशेनैव सह नष्टः स निक्षेपदायिनो नष्टः, राजदैविक
निक्षेपप्रतिदापनम् मपि तथैव योज्यम् । किन्नु तजिह्मकारितमिति । तेनैव ने चेहद्यात्तु निक्षेप्तुस्तद्रव्यं तु यथाविधि । यदि कृतप्रपञ्चरक्षितं न भवति । जिझकारिते निश्चित- उपसंगृह्य दाप्योऽसौ दिव्यादिभिर्व्यवस्थितः ।। शाने शिरोपस्थानेन सह साधनमर्थस्येति ।
अथ निक्षेपग्राही लोभं गच्छति निक्षेप्तुस्तद्रव्यं न
अभा.८२-८३ प्रयच्छति तदावेदितो राज्ञा उपसंगृह्य दिव्यादिप्रमाण(२) दायिनः स नष्ट इति वदता वचनभङ्गया साधितो द्विगुणदण्डाकोटितः कृतो दाप्यः। अभा.८२ ग्रहीता मूल्यद्वारेण न दाप्यो नष्टं धनमित्युक्तम् ।
निक्षेपाचपहारादिदोषे दण्डविधिः ।
स्मृच.१७९ याच्यमानस्तु यो दातर्निक्षेपं न प्रयच्छति । (३) तजिह्मकारितं निक्षेपधारिकौटिल्यकारितम् । दण्ड्यः स राज्ञो भवति नष्टे दाप्यश्च तत्समम्।।
_ विर.८८ (१) प्रकटार्थ एव श्लोकः । विशेषोऽयं याचिते(४) ग्रहीतुरर्थेन तत्समेन तद्विशिष्टेन वा सह नष्टो ऽनर्पिते राजदैविकं ग्रहीतुर्न निक्षेप्तुरिति । अभा.८२ निक्षेपः स दाथिनो नष्टो भवति, न दाप्य इत्यर्थः । (२) चशब्दात् दण्ड्यश्चति । नाभा.३१४ दैवराजकृतेऽपि दैवकृतमग्निदाहादि । राजकृतं सर्वस्व- (३) नष्टे दैवतो राजतो वेति शेषः। व्यप्र.२८३ हरणे तत्रान्तर्भूते न दाप्यः । असति प्रमादे यदृच्छया यंत्रार्थ साधयेत्तेन निक्षेप्तुरननुज्ञया । निक्षेप एव हीयेत नश्येद्वा तस्य दैवेऽन्तर्भूतत्वात् तत्रापि दण्ड्यः स भवेत् तं च सोदयमावहेत्।। तदपि न दाप्यः अजिह्मकारितं बुद्ध्वा । नाभा.३६ ---- चौरैहृतं जले मग्नमग्निना दग्धमेव च
(१) नास्मृ.५।११; अभा.८३; पमा.२८७ चान्विच्छे न दद्याद्यदि तस्मात्स न संहरति किञ्चन ॥ (वाऽन्विष्ये) शोध (साथ).
यदि तस्मात्पुनर्निक्षेपात्किञ्चिद्गृहीत्वा कोऽपि (२) नास्मृ.५।४। अभा.८२ क्षन्तु (क्षप) दिव्या (द्रव्या). नियोगः कृतः सप्रत्ययः स भाव्यते । तदा भाविनि चौर
(३) नासं.३१४ दातुः (दात्रा) राज्ञो भवति (राश दाप्यश्च);
नास्मृ.५७ दातुः (दात्रा) राशो भवति (राशा दुष्टात्मा); जलाग्न्युपद्रवे तद्दद्यादसाविति ।
अभा.८३ .
अभा.८२ राशो भवति (राज्ञा दुष्टात्मा); व्यक.१३२ श्च
(स्तु); विर.९० व्यकवत् ; पमा.२८४, विचि.३८ क्षेप (१) नासं.३६ नास्मृ.५।९; अभा.८२; मिता.२१६६;
(क्षिप्त) नष्ट (नष्टो) श्च (स्तु); व्यप्र.२८३; विता.५५६ - अप.२।६६; ब्यक.१३१७ स्मृच.१७९; विर.८८ कृते (हृते);
(हृत); ५५७; सेतु.१३२ पूर्वार्धे (याच्यमानोऽपि निक्षेपं नो दातुर्न पमा.२८२; विचि.३७ कृते (हृते) जिह्म (जैङ्म्य); सवि.
प्रयच्छति) श्च (स्तु); समु.८८ राशो (राशा). २६७ चन्द्र.३१ दैवराज (राजदेव) चेत्तज्जैहस्य (चैतज्जैहम्य):
(४) नासं.३१५ यत्रा (यश्चा) तं च (तच) वहेत् (प्नुयात् ); ३२पू.; व्यप्र.२८१ नष्टो (भ्रष्टो); विता.५५८ सेतु.१३१
नास्मृ.५।८ यत्रा (यं चा) तं ... हेत् (दाप्यस्तच्चापि सोदसमु.८७; विव्य.३२ जिम (जैड्म्य).
यम्); अभा.८२ यत्रा (तं चा) तं ... हेत् (दाप्यस्तच्चापि (२) नास्मृ.५।१२; अभा.८३.
| सोदयम्); व्यक.१३२ तं च ( तच्च) वहेत (हरेत् ); विर,

Page #241

उपनिधिः
(१) यदि ग्राहको निक्षेपद्रव्येण तेन कंचित्स्वार्थं स्वेच्छया साधयति । निक्षेप्तुरननुज्ञया असंमतेन तदा दण्ड्यः स भवेत् । तं च साधितमर्थ सोदयं सोपाश्रयं दाप्य इति ।
अभा.८२
(२) अननुज्ञया विमत्या ।
विर. ९०
(३) यश्च निक्षेप्तुरननुज्ञया प्रयुञ्जीत द्रव्यं निक्षितं क्रयं विक्रयं वा कुर्यात्, तत्रापि दण्ड्यः स भवेत् परद्रव्यस्य विश्वासान्न्यस्तस्याननुज्ञयाऽपि स्वामिनः स्वार्थमुपभोगात् । तच्च द्रव्यं निक्षिप्तं सोदयं दाप्यः सलाभं सवृद्धिकं च । नाभा. ३१५ अनेकार्थाभियुक्तेन सर्वार्थव्यपलापिना । विभावितैकदेशेन देयं यदभियुज्यते ॥ यो निक्षेप नार्पयति यश्चानिक्षिप्य याचते । तावुभौ चौरवच्छास्य दण्डं दाप्यौ च तत्समम् । यो निक्षितं द्रव्यं मिथ्याशया...द्रा कालहरणादिना नार्पयति स चौरः । यश्वानिक्षिप्तमेव निक्षिप्तमुक्त्वा प्रार्थयति सोऽपि परद्रव्यचौरः तयोर्व्यवहारे यो मिथ्यावादी दिव्यावसन्नो भवति स राज्ञा चौरवच्छास्यः । द्रव्यसमं च दण्डं दाप्य इति । अभा.८३ निक्षेपविधेः याचितादिषु अतिदेशः एष एव विधिर्दृष्टो याचितान्वाहितादिषु । - शिल्पिषूपनिधौ न्यासे प्रतिन्यासे तथैव च ॥ (१) अत्र योऽयं विधिर्न्यासोपनिधिव्यवहारपदकयोरपि सविस्तरोऽभिहितः । एष एव याचितान्वाहित
९० दण्ड्यः स भवेत् (स भवेद्दण्ड्यः); पमा. २८४; विचि. - ३८-३९ बहेतू (हरेत्); चन्द्र. ३२ यत्रार्थं सा (पत्रार्थं शो) बछेत् (हरेत्); व्यप्र.२८३ यत्रा (य: खा); सेतु. १३२ थं (र्षे) वहेत् (हरेत्); समु.८८.
(1) Vulg. नास्मृ. ५/८ इत्यस्योपरिष्टात्.
(२) नास्मृ. ५/१३; अभा.८३.
(३) नास्मृ. ५ | १४ शिल्पिषू (शिल्पे चो); अभा.८३ नास्मृवत्; मिता. २२६७; व्यक. १३४; विर. ९६; पमा. २८७ विचि. ३८३ स्मृचि. १५ एष एव विधिर्दृष्टो (एवं विधिश्व निर्दिष्टो); सवि.२६९१ चन्द्र. ३३ दिपु (र्थयोः) पू. व्यप्र. २८६-२८७; व्यम. ८५; विता. ५६२; समु. ८९.
७४९
शिल्पोपनिधिष्वपि । अत्र याचितं कार्यार्थ प्रार्थयित्वा यदानीतम् । अन्वाहितं पौलवृषभं अन्वाहितसारं कार्यमात्रं सारकं समर्प्य सारभूतो गुरुभरकरणार्थं च धुर्यकवृषभो यः समानीतो भवति स तदीयद्रव्यं अन्वाहितमुच्यते । अनु आहितमन्वाहितमिति । शिल्पे शिल्पि - हस्तसंस्करणमुक्तो न्यासो व्याचक्षते । प्रतिन्यासस्तु कस्यापि हस्ते निक्षिप्तं द्रव्यं सोऽपि कार्यकालापेक्षया यदन्यस्य हस्ते निक्षिपति स प्रतिन्यासः । एतेषु सर्वेष्वयमेव विधिरिति । अभा.८३
(२) न्यासो गृहस्वामिनो दर्शयित्वा तत्परोक्षे गृहजने समर्पितं धनम् । प्रतिन्यासः परस्परन्यासः । एष तावन्निक्षेपोक्तविधिः । विर. ९६
(३) एष एव विधिर्दृष्ट इति पूर्वोक्तातिदेशो याचितादिषु । ' स पुनर्द्विविध' इत्यारभ्य यावदयमतिदेशः सर्वो यथोक्तो द्रष्टव्यः निक्षेपप्रतिदानयाच्यमानादानस्वार्थसाधननाशेषु । याचितं विवाहाद्यभ्युदयकर्मसु वस्त्रालङ्कारादि । तस्य ग्रहणादारभ्य तुल्यो विधिः । अन्वाहितं अतदर्थं गमने आनुषङ्गिकं यत् समर्पितम् । तद्यथा - मथुरायाः कश्चित् स्वार्थं कन्याकुब्जं प्रस्थितः । तस्य हस्ते कन्याकुब्जस्थस्वं द्रव्यमिदमस्मद्गृहे देहीति समर्पितम् । तत्रापि साक्षिमदादिरेष एव विधिः । आदिग्रहणादाधिप्रणयादष्पृष्ट्वानीतमित्येवमादि । शिल्पिषु उपनिधौ शिल्पिषु सुवर्णकारादिषु कटकादि दत्वेयता कालेन दातव्यमिति । तत्राप्येष एव विधिः । निक्षेपोपनिधिभावोपन्यासः अर्थाभेदादिति केचित् । एवञ्च 'षडेते विधयः समा' इत्युपपद्यते अन्यथा अष्टौ समाः स्युरिति । अन्यैर्निक्षेपोपनिधी मुक्त्वा याचितादयः प्रक्ताः । तत्रापि न्यासः 'इदं त्वया रक्षितव्य'मिति निहितम् । प्रतिन्यासविषये प्रतिन्यासोऽपि 'यावदहं त्वदीयं रक्षामि तावदिदं मदीयं त्वमपि रक्ष' इति । एतयोरपि स एव विधिः । नाभा. ३।७ (४) अन्वाहितं स्वस्मिन् स्थितं परधनं अन्यहस्ते
कृतम् ।
व्यप्र. २८७
प्रतिगृह्णाति पोगण्डं यश्च सप्रधनं नरः । तस्याप्येष भवेद्धर्मः षडेते विधयः समाः ॥ (१) नासं. ३१८ भवेद्धर्म: (विधिर्दृष्टः ) ;
नास्मृ. ५/१५६

Page #242

७५०
(१) योनार्थ बाळं सप्रधनं नाथायुच्या प्रतिगृह्णाति तदीयधनस्यापि अयमेव विधिर्द्रष्टव्यः । पते विधयः 1 समा इति । याचितविधिः । अन्वाहितविधिः । शिल्पिहस्तमविधिः । न्यासविधिः । प्रतिन्यासविधिः पोगण्डविधि1 श्वेति । षडेते विधयस्तुल्या द्रष्टव्याः । अभा.८३-८४
(२) प्रतिगृह्णाति यो दण्डमिति यो दण्डं रहो गृह्णाति तस्य पुरुषस्य कृतदण्डे दृष्टप्रमाणाभावे एप विधिः । एवं च यश्च सप्रथनं प्रकृष्टधनसंबन्धं धनं रहो गृह्णाति तत्रापि चने दृष्टप्रमाणाभावे एप एवं विधिः । हलायुधेन तु प्रतिगृह्णाति पोगण्डमिति पठित्वा व्याख्यातं पोगण्डे बाले सप्रधने प्रकृष्टधनसहिते निक्षेपतुः सकाशानिक्षेपनयेन गृहीते एष एव विधिष्ठ इति षडेते निधय निधितुल्या इत्यर्थः । षट्त्वं च याचितान्वाहितादित्वं शिल्पित्वं उपनिधित्वं न्यासत्वं प्रतिन्यासत्वं, दण्डवत्प्रधनग्रहणं च पुरस्कृत्य न्यासधर्मातिदेशो न्यासादी यथा कथञ्चित् तद्भेदविवक्षया । विर. ९६-९७
व्यबहीरकाण्डम्
-
बृहस्पतिः
न्यासलक्षणं उपनिधिलक्षणं च । तत्स्थापनविधिः । ऋणादानं प्रयोगादिदापनान्तं प्रकीर्तितम् | निक्षेपस्याधुना सम्यग्विधानं श्रूयतामिति ॥ 'राजचौरारातिभयाद्दायादानां च वचनात् । स्थाप्यतेऽन्यगृहे द्रव्यं न्यासः स परिकीर्तितः ॥ (१) अत्र च परं संयोग्य परवाने द्रव्यधारणमेव न्यासः । अन्यन्त प्रपञ्चः, विश्वासोऽपश्यं प्राप्तव्यमेवेत्या दिविनिश्चयः । अविशङ्कितः अमातिशङ्काशून्यः विर.८३
अभा.८२ व्यक. १२४ पोगण्डं (दो दण्डं भवेि ई) विभयः समाः (निधयः स्मृताः); विर.९६ व्यकपद (१) व्यक. १२०३ विर.८२ सेतु. १२१ नं (नभ). (२) अप. २।६५ स प (तत्प) तः (तम् ); व्यक. १३० राति (दिक ) ऽन्य (यत्); स्मृच. ३ स प ( तत्प) तितः (ते) १०८ अपलत् विर.८३ राति (विक) मुंदे (वय); पमा २७९ दाया (दक्ष) द्रव्यं न्यासः स ( यत्तु स न्यासः); दीक. ३८ राजचौरा (चीरराजा) नृप्र. २३ सवि. २६५राति (दिषु) शेषं अपवत् व्यप्र. २७९; विता. ५५५स्थाप्यते (क्षिप्यते); सेतु. १२९ राति (दिक) गृहे (त्र यत्); समु.८७ अपवत् .
(२) अयमेवागणितद्रव्यस्थापने उपनिधिरित्युच्यते ।
व्यप्र. २८०
अनाख्यातं व्यवहितमसंख्यातमदर्शितम् । मुद्राङ्कितं च यद्दत्तं तदीपनिधिकं स्मृतम् ॥ (१) दत्तं परहस्ते इति शेषः । स्मृच. २ (२) अनाख्यातं सुवर्णादिरूपतोऽकथितम् । व्यवहितं द्रव्यान्तरेण संपुटादिना । असंख्यातं पणादिभावेनाविदितसंख्यम् । यद्द्रव्यं स्थाप्यत इत्यनुषङ्गः । विर.८३ स्थानं गृहं गृहस्थं च तद्वर्ण विविधान् गुणान् । सत्यं शौचं बन्धुजनं परीक्ष्य स्थापयेन्निधिम् ॥ (१) निधिमुपनिधिमित्यर्थः । स्मृच. १७८ (२) निधिं निक्षेपम् ।
विर.८६
ससाक्षिकासाक्षिकन्यासपालनप्रतिदानविधिः साक्षिकं रहोदत्तं द्विविधं समुदाहृतम् । पुत्रषत्परिपाल्यं तद्विनश्यत्यनवेक्षया ॥ दतो यद्भवेत्पुण्यं हेमकुप्याम्बरादिकम् । तत्स्यात्पालयतो न्यासं तथैव शरणागतम् ॥ कुप्यं त्रपुसीसादिकम् । स्मृच. १७८
(१) अप. २२६५० व्यक. १३० च यद्दत्तं ( वा यद्द्द्रव्यं); स्मृच. २,१७८; विर.८३ ६त्तं (द्वभ्यं ); पमा २७९६ नृप्र. २३ व्यप्र. २८० विरवत् ; समुं. ८७.
(२) व्यक. ११० (स्थाने गृह गृहस्थत्वं तकनं विम गुणम् ); स्मृच. १७८ न् गुणान् (द् गुणात् ); विर. ८५ तद्वर्ण विविधान् (तद्वलं विभवं); पमा. २८० गृहस्थं च तद्वर्ण (स्थलं चैव तदृणं); स्मृचि.१४; नृप्र. २३ विविधान् (विभव); ग्यप्र. २८०; विता. ५५६; सेतु.१३० विरवत्; समु. ८७.
(२) व्यक. १२१३ () स्च १७८ (तुबि) क्ष (पक्ष) विर.८५६ पमा. २८१ (ख) (नि); प्र. २३ पमावत् सवि. २६६ त्यनवे (दनपे); व्यप्र. २४१ या (विता.५५५. समु.८७ सक्दि
(४) अप. २१६५ थैव (था च ); उयक. १३१; स्मृच. १७८० विर.८५६ मा १०१ (रु) स्मृचि. १५ पमा११ सवि. १६६ हेमकु (हम) तथै (वबै); व्यप्र. २८१; व्यम. ८४१ विता. ५५६ कुध्याम्ब (कूप्यथ) (ब) समु..

Page #243

उपनिधिः
७५१
कामत.
भर्तृद्रोहे यथा नार्याः पुंसः पुत्रसुहृद्वधे । । ___ निक्षेपस्य तदपहवादेश्च प्रमाणनिरूपणम् दोषो भवेत्तथा न्यासे भक्षितोपेक्षिते नृणाम् ॥ गृहीत्वाऽपढ़ते यत्र साक्षिभिः शपथेन वा। न्यासद्रव्यं न गहीयात्तन्नाशस्त्वयशस्करः। विभाव्य दापयेन्यासं तत्समं विनयं तथा ॥ गृहीतं पालयेद्यत्नात्सकद्याचितमर्पयेत् ॥ रहोदत्ते निधौ यत्र विसंवादः प्रजायते ।
न्यासग्रहणं प्राचीनवचनत्रयेऽप्युपलक्षणार्थम् । तेन विभावकं तत्र दिव्यमुभयोरपि च स्मृतम् ।। फलश्रत्यादिकं निक्षेपादित्रयसाधारणमिति मन्तव्यम्। (१) निधावुपनिधौ । उभयोर्मध्ये एकस्येत्यर्थः ।
स्मच. १७८ उभयोर्ग्रहणं 'रुच्या वाऽन्यतरः कुर्यात्' इत्ययमेव स्थापितं येन विधिना येन यच्च यथाविधि। पक्षो यथा स्यादिति ।
xस्मृच.१८१ तथैव तस्य दातव्यं न देयं प्रत्यनन्तरे ॥
(२) निधिर्निक्षेपः । उभयोनिक्षेप्तृनिक्षेपधारयितृत्वा(१) स्थापकेतरस्य यस्य स्थापितद्रव्ये स्वाम्यमस्ति भिमतयोः ।
... विर.९६ स इह प्रत्यनन्तर इत्युच्यते । स्मृच.१८१
न्यासप्रतिदापनम् (२) प्रत्यनन्तरे पुत्रादौ।
विर. ८७ 'भेदेनोपेक्षया न्यासं ग्रहीता यदि नाशयेत् । राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः
याच्यमानो न दद्याद्वा दाप्यस्तत्सोदयं भवेत् ।। 'दैवराजोपघातेन यदि तन्नाशमाप्नुयात् ।
(१) नाशे मूल्यद्वारेण दाप्यः । अदाने तु स्वरूपत प्रहीतद्रव्यसहितं तत्र दोषो न विद्यते ॥ एव । अकृतवृद्धिप्रकरणसामान्येनोक्तं वृद्धिपरिमाणं नाशे .. ग्रहीतुरिति शेषः । उपेक्षाद्यभावादित्यभिप्रायः । ग्राह्यम् । अदाने तु 'याच्यमानो न चेद्दद्याद्वर्धते पञ्चक ग्रहीतृद्रव्यसहितमित्येतदुपेक्षाद्यभाव निश्चायकत्वेनोक्तम्। शतम्' इति विशेषेण तत्रैवोक्तं ग्राह्यम् । 'भेदेनोपेक्षया' निक्षिप्तमात्रस्यापि नाशे कारणान्तरेणोपेक्षाद्यभावे इति वदन् स्वीयद्रव्येण सहैवोपेक्षया नाशे न सोदयनिश्चिते ग्रहीतुदोषो न विद्यत इति अवगन्तव्यम् । .
___x सवि., व्यप्र. स्मृचवत् । देवराजग्रहणं ग्रहीत्रसमाधेय निमित्तोपलक्षणार्थम् ।
व्यप्र.२८१ ग्रहीत (गृहीत) तत्र दोषो न (न तदोषोऽत्र);व्यम. +स्मृच.१७९
८५ ग्रहीत (गृहीत); सेतु.१३१ पू. समु.८७. + सवि , व्यप्र. स्मृचबत् ।
(१) अप.२०६७ त्र (श्च); व्यक.१३३ त्र (स्तु); स्मृच. . (१) अप.२।७५ र्तृ (तुः); व्यक.१३१; स्मृच.१७८;
१८०; विर.९३ त्र (स्तु) वा (च); पमा.२८५ गृहीत्वाऽप विर.८६; पमा.२८१; विचि.३६; स्मृचि.१५, सवि.
(ग्रहीता नि) यं तथा (येन्नृपः); सवि.२६९ गृहीत्वा (ग्रहीता); २६६, व्यप्र.२८१; विता.५५६; सेतु.१३०; समु.८७.
व्यप्र.२८४; विता.५६२ उत्त. समु.८८.. (२) व्यक.१३१; स्मृच.१७८ पू.; विर.८६; पमा.
(२) अप.२०६७; व्यक.१३४, स्मृच.१८१; विर. १८६ चतुर्थपादः; विचि.३६-३७ स्मृचि.१५ उत्त.
९५, पमा.२८५ जायते (वर्तते); स्मृचि.१५, सवि.२६९; सवि.२६६ पु.; चन्द्र.३१ उत्त., याज्ञवल्क्यः ; व्यप्र.२८१;
व्यप्र.२८४; बाल.२।६७ (-); समु.८९. सेतु.१३०; समु.८७ पू.; विव्य.३१.
। (३) अप.२०६६; व्यक.१३२; स्मृच.१८०; विर.९० (३) व्यक.१३१; स्मृच.१८१ दातव्यं (तद्देय); विर. स्तत् (स्तं); पमा.२८ ३ ग्रहीता (ग्रहीत्वा) उत्तरार्धे (न दया८७ यच्च (यत्र); पमा.२८१ यथाविधि (विभावितम् ) न दे द्याच्यमानो वा दाप्यः स्यात्सोदयं भवेत्); विचि.३८ प्यः (अदे) रे(रम् ); विचि.३७; स्मृचि.१४ न दे (अदे); नृप्र. (प्य; सवि.२६७-२६८ विरवत् ; चन्द्र.३२; व्यप्र.२८२ १३ पमावत् ; वीमि.२।६७ (=); व्यप्र.२८५ स्मृचवत् विचिवत् : २८८ (2) विचिवत् , उत्त.; ब्यम.८४ ग्रहीता ग्यम.८४ थाविधि (थाविधम् ); सेतु.१३० समु.८८ तस्य । (गृहीत्वा) प्यः (प्यं); विता.५५९ ग्र (गृ) प्यः (प्य); सेतु. दातव्यं (तच्च तद्देयं); विन्य.३२.
१३२ दि (द्वि) याच्य (वाच्य) प्यः (प्य); समु.८८ प्र (ग); (४) स्मृच.१७९; विर.८८; पमा.२८१; सवि.२६६; | विव्य.३२.
व्य. का.९५

Page #244

७५३
विधिरिति दर्शयति । तेन तत्र 'समं दाप्य उपेक्षितः ' इति स्मृत्यन्तरविहितमूलमात्रमेव देयम् । एवं याच्यमानस्यादत्तस्य दैवराजकृतेऽपि नाशे स्थापकाय मूलमात्रं देयम् । स्मृच. १८० (२) मेदेन स्वद्रव्यबहिर्भावेण उपेक्षया । विर. ९० (३) [ चन्द्रिकाकारमतमुपन्यस्योक्तम् ] केचिदेतद्वचनमन्यथा व्याचक्षते—भेदः छलनम् । भेदेन वा उपेक्षया वा न्यासस्य ग्रहीता न्यासं यदि नाशयेत् । न्यासग्रहणं निक्षेपोपनिध्योरुपसंग्रहणार्थम् । मूल्यसममेव दाप्यः । सममेव दण्ड्यः । ' याच्यमानो न दद्याद्वा' इत्यत्र वाशब्दः तुशब्दार्थः । यदि याच्यमानावसरे इदानीं न दीयते चेत् वृद्धिर्दातव्येत्युक्तं तेन ग्रहीत्रा यद्यङ्गीक्रियते तदानीं न्यायत एव सोदयं दद्यात्, ग्रहीता यदि कारणान्तराद् व्यासङ्गवशाद्वा प्रत्यर्पणासहिष्णुतया लोभाद्वा याचनानन्तरं न ददाति तस्य ऋणादानपदान्तर्भावात् 'याच्यमानमदत्तं चेद्वर्धते पञ्चकं शतम्' इति कात्यायनः प्रवर्तत इत्याहुः । तदसत् । ऋणादानोपनिध्योः पदयोर्भेदस्य प्रकरणादौ दर्शितत्वात् । वृद्धिप्रकरणधर्मा अत्रैव प्रसरन्तीति । सवि. २६८ (४) यदि तु दोषकृतादेव राजदैवकेनापि नश्यति तदा सोदयं दाप्यः। ज्ञानपूर्वक दोषनाशिते सोदयदानं न तु अज्ञानपूर्वक दोषनाशितेऽपि 'समं दाप्य उपेक्षित' इति वचनात् ।
|
चन्द्र. ३२
व्यवहारकाण्डम्
न्यासापहारे दण्डविधिः न्यास द्रव्येण यः कश्चित्साधयेत्कार्यमात्मनः । दण्ड्यः स राज्ञो भवति दाप्यस्तच्चापि सोदयम् ॥
(१) साधयेत्स्वाम्यननुज्ञयेति शेषः । स्वाम्यनुज्ञया तु साधयतो न दोष इति प्राचीनवचनेष्वेवार्थादवगम्यते । स्मृच. १८० (२) अनुज्ञाप्य साधयतो निक्षिप्तं प्रकारान्तरेण प्रयच्छतः सोदयदानदण्डाभावस्तु धनिकस्य राज्ञश्च सहिष्णुविर. ९१
तया ।
* विचि. विरवत् ।
(१) व्यक. १३२ यः कश्चित् ( यत्किञ्चित् ); स्मृच. १८०३ विर. ९१ कार्य (दर्थ); पमा. २८४; सेतु. १३३ बिरवत्; समु.८८.
न्यासविधे : अन्वाहितादिषु अतिदेशः अन्वाहिते याचितके शिल्पिन्यासे सबन्धके । एष एवोदितो धर्मस्तथा च शरणागते ।
I
(१) बृहस्पतिनाऽप्यनुपदिष्टधर्मकेष्वेवान्वाहितादिष्वतिदिष्टम् — अन्वाहित इति । शिल्पिन्यासे कङ्कणादिकरणाय स्वर्णकारादिहस्तन्यस्तहिरण्यादावित्यर्थः । अनेनाप्रतियाचितस्य शिल्पिन्यासस्य दैवादिना नाशे स्वर्णकारप्रभृतिर्न दाप्य इत्यादि धर्मोऽतिदिष्ट इति मन्तव्यम् । स्मृच. १८२-१८३ (२) सबन्धके बन्धकसहिते, तेन बन्धकेऽपि रहोदत्ते अतिदेशो लभ्यते । तथैव शरणागते भयादिना स्त्रीदा सादौ शरणप्रविष्टे स्वामित्वाभिमतेन सह विवादे एष विधिरिति । विर. ९६ (३) शिल्पिविषये जीर्णवस्त्रादावुपघाते न दोषः । नूतनवस्त्रादावुपघाते समं दाप्यं कुविन्दादौ रजकादौ च । 'राजदैवोपघाते च न दोष' इत्यादौ व्यवहारे पूर्वोक्तनयैरेव निर्णयः कार्यः । रजकादौ विशेष उत्तरत्र वक्ष्यते । सवि. २७० याचितं स्वाम्यनुज्ञातं प्रददन्नापराध्नुयात् ॥
(१) स्थापके मृते स्वयमेव प्रतियाचनाभावेऽपि भावदोषपरिहारार्थं प्रत्यनन्तरे दद्यात् इत्येतद्याचितकेऽप्यतिदिष्टधर्मवर्गान्तर्गतत्वेन प्राप्तमप्यवश्यानुष्ठेयं न भवतीत्याह बृहस्पतिः --- याचितमिति । याचनादूर्ध्वमपीति दोषः । स्मृच. १८४ विर. ९७
(२) प्रदददन्यस्मै ।
कात्यायनः उपनिध्यन्वाधियाचितकलक्षणानि
यः प्रोषितनिक्षिप्तं बन्धान्वाहितयाचितम् । वैश्यवृत्यर्पितं चैव सोऽर्थस्तूपनिधिः स्मृतः ॥
(१) अप. २।६७ न्यासे (त्यागे); व्यक. १३४; स्मृच. १८२३ विर. ९६; पमा. २८८; विचि. ३९ सबन्धके (तथैव च) था च (थैव); स्मृचि.१५; सवि. २७० था च (थैव); ब्यप्र. २८७; व्यम. ८५; सेतु. १३३ तके (ते च ) शेषं विचिवत् समु.८९ सब ( च ब ).
(२) व्यक. १३४; स्मृच. १८४; विर. ९७; समु. ८९. (१) अप. २१६५ तं चै (तश्चै); व्यक. १३०; स्मृच. ३;

Page #245

उपनिधिः
(१) क्रयः क्रयधनं, प्रोषितनिक्षिप्तमित्यत्र प्रोषितत्व- अराजदैविकेनापि निक्षिप्तं यत्र नाशितम् । ग्रहणमुपलक्षणार्थम् । अन्यस्मै दातुं यदर्पितं तदन्वा- ग्रहीतुः सह भाण्डेन दातुर्नष्टं तदुच्यते ॥ हितम् । अलङ्काराद्यर्थ परकीयमानीतं याचितम् । कुसी- (१) भाण्डेन अर्थेनेत्यर्थः । स्मृच.१७९ दादिर्वैश्यवृत्तिः तदर्थ यश्च परस्यार्पितोऽर्थः सोऽप्युप. (२) अत्र च सर्वत्र ग्रहीतद्रव्यनाशोपन्यासस्तदी. निधिः।
xअप.२।६५ याशेषदोषनिरासार्थः । तेन निक्षेपधारिदोषं बिना (२) क्रयः क्रीतद्रव्यं कुतश्चिन्निमित्ताद्विक्रेतृपावें निक्षिप्तमात्रमपि यदि नष्टं भवति, तदा न तस्य देयं स्थितम् । वैश्यवृत्यर्पितः वाणिज्याथै समर्पितः। एते भवति, यदि तु तहम्याद् विनश्यति, तदा देयमेवेति सर्वे उपनिधयः उपनिधिद्रव्यवद्रष्टव्याः। विर.८४ तात्पर्यार्थः।
विर.८८ (३) स्वामिनि गते देशान्तरमपरेण निक्षेपः । ज्ञात्वा द्रव्यवियोगं तु दाता यत्र विनिक्षिपेत् ।
विचि.४० सर्वापायविनाशेऽपि ग्रहीता नैव दाप्यते ॥ अनुमार्गेण कार्येषु अन्यस्मिन् वचानान्मम। (१) कचिद्येनकेनचिद्धेतुना नष्टमपि ग्रहीता मूल्यदद्यास्त्वमिति यो दत्तः स इहान्वाधिरुच्यते ॥ द्वारेण न दाप्य इत्याह कात्यायन:--ज्ञात्वेति। - एकस्मिन् यदर्पितं वस्तु, तेन पुरुषान्तरे अमुष्मिन्
स्मृच.१७९ स्वामिनि त्वं दास्यसीति निक्षिप्त तदन्वाधिरित्यर्थः । (२) वियोग राजोपद्रवादिना विनाशम् । सर्वापायहलायुधेन तु अत्र मार्गेणेति पठित्वा व्याख्यातं-- विनाशेऽपि शङ्कितापायहेतोरपायहेत्वन्तरेणापि, तेन अत्र कार्येषु एतेषु कार्येषु मार्गेण याचनेन अमुष्मिन् यत्रापायहेतुमत्कटशङ्काविषयमुद्भावितं बुध्वाऽपि निश्चिपुरुषे त्वं दद्या इति परिभाष्य यत्समर्पितं तदन्वाधि- पति, तत्र शङ्कितापायहेतोरपायहेत्वन्तरेणापि द्रव्यनाशे रुच्यत इति ।
विर.८४ उपेक्षमाणोऽपि निक्षेपधर्ता न धनं दाप्य इत्यर्थः । विर.८९ यश्चापि कार्यसिद्धयर्थं प्रतिदेयं त्वया तथा।
निक्षेपप्रतिदापनम् याचित्वा प्रगृहीतं तु तद्याचितकमुच्यते ।। ग्राहकस्य हि यद्दोषान्नष्टं तु ग्राहकस्य तत् ।। राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेप विचारः
यत्र तु निक्षेपधारिणा द्रव्यनाशहेतावुद्भावितेऽपि निक्षिप्तं यस्य यत्किञ्चित्तत्प्रयत्नेन पालयेत् ।। उपेक्षान्यतदोषादेव निक्षिप्तं विनष्टमिति ज्ञायते, तदा देवराजकृतादन्यो विनाशस्तस्य कीत्यते । निक्षेपधारक एव दद्यादित्याह स एव-ग्राहकस्येति । यस्य पायें यत्स्थापितं तत्तेनावहितेन पालनीयम् ।
विर.८९ यतो दैवराजकृतादन्यो विनाशादिस्तस्य ग्राहकस्य यस्य दोषेण यत्किञ्चिद्विनश्येत ह्रियेत वा। दोषेण कृतेन कीर्त्यत इत्यर्थः। स्मृच.१७९ तद्रव्यं सोदयं दाप्यो दैवराजहृताद्विना ।। X स्मृच. अपवत् ।
(१) अप.२।६६; स्मृच.१७९; विर.८८ दैवि (देव);
पमा.२८२ नापि (चापि); व्यप्र.२८१ अराजदैविकेनापि विर.८४ प्तं (तो); विचि.४० क्षिप्त (क्षेपो) न्धा (न्धो) र्थस्तू
र (राजदैविकचौरैर्वा); समु.८७. (र्थ ड); चन्द्र.३३ क्षिप्त (क्षेपो); विव्य.३३ न्वा (र्था) वृत्य (वृत्या) र्थस्तू (थं उ).
"। (२) व्यक.१३२ यत्र (यदि) सर्वापाय (सर्वेषां च); स्मृच.
. १७९ सर्वा (सभ्या); विर.८९; पमा.२८३ सर्वा (सर्वो); (१) व्यक.१३० नु (थ) अन्य (अमु); विर.८४; सेतु. ग्यप्र.२८२ पमावत् ; विता.५५९ सर्वापाय (सर्वोपायैः); १२९ व्यकवत् ; समु.८७ अन्यस्मिन् (अमुष्य) उत्तरार्धे (देयं सम... त्वयेति यद्दत्तं तदन्वाहितमुच्यते). (२) समु.८७.
(३) व्यक.१३२ हि (च) तु (तत्) तत् (तु); विर.८९; . (३) स्मृच.१७९; व्यप्र.२८२; समु.८७ पू., बृहस्पतिः । सेतु.१३२ हि (तु).
। (४) अप.२।६६; व्यक.१३२ हि (क्रि) (तद्रव्यं तन

Page #246

७५४
व्यवहारकाण्डम्
उपेक्षा दिलक्षणोऽत्र दोषोऽभिमतः। स्मृच.१७९ इत्युक्तम् । उपनिधिः कात्यायनेनैव पूर्वमुक्तः। विर.९३ न्यासादिकं परद्रव्यं प्रभक्षितमुपेक्षितम् । ..
निक्षेपादिषु वृद्धिविधिः .. . . अज्ञाननाशितं चैव येन दाप्यः स एव तत् ।। निक्षेपं वृद्धिशेषं च क्रय विक्रयमेव च ।
स एवेत्यनेन पुत्रदारादिर्न दाप्य इति विवक्षितम् ।। याच्यमानं न चेहद्याद वर्धते पञ्चकं शतम्। यदा तु तदपराधोऽपि स्यात्तदा सोऽपि दाप्यः। तदुक्तं - यमूल्यं करार्थश्च निक्षेपोऽपह्नवे तथा । गौतमेन-अनिन्दितान् पुरुषापराधेनेति । xविर.९९ चक्रवृद्धया विवर्धेत यावत्पञ्चगुणं भवेत् ॥
भक्षितं सोदयं दाप्यः समं दाप्य उपेक्षितम् । क्रयमूल्यक्रयाौँ क्रेतृविक्रेतृसंशयमूलकौ । सवि.२६९ . किश्चिन्न्यूनं प्रदाप्यः स्याद्रव्यमज्ञाननाशितम्।
थाचितादिषु अतिदेशविवरणम् किञ्चिन्यून मिति चतुर्थांशहीनम् । . मिता.२।६७ सर्वेषूपनिधिष्वेते विधयः संप्रकीर्तिताः ।।
उपनिधिग्रहणम् । उपनिध्यपहारादिदोषे दण्डविधिः । यो याचितकमादाय न दद्यात्प्रतियाचितः। ग्राह्यस्तूपनिधिः काले कालहीनं तु वर्जयेत् । स निगृह्य बलाद्दाप्यो दण्ड्यश्च न ददाति यः ॥ कालहीनं ददद्दण्डं द्विगुणं च प्रदाप्यते ॥ निगृह्य बलादुपवासादि कारयित्वा स्थापकेन दाप्यो
(१) यद्भयादुपनिधिरन्यहस्ते न्यस्तस्तद्भयातीते ग्राह्यः । एवमपि यो न ददाति स राज्ञा दण्डय इति । काले स ग्राह्य इत्यर्थः । तद्भयातीते कालेऽपि सकृद
xअप.६७ भयमेव याचितमर्पणीयम् । 'सकृद्याचितमर्पयेत्' इति। यदि तत्कार्यमुद्दिश्य कालं परिनियम्य वा। बृहस्पतिस्मरणात् । तद्भये वर्तमाने स्वयमयाचितं याचितोऽर्धकृते तस्मिन्नप्राप्ते न तु दाप्यते ॥ दीयमानं कालहीनं तस्य दानं दौष्टयेनैवेति ददता दण्डो तात्पर्य तावदुच्यते 'याच्यमाने न दद्याद्वा दाप्यस्तयुक्तः ।
*स्मृच.१८१ त्सोदयं भवेत्' इत्ययं धर्मोऽतिदेशाद्याचितके प्राप्तोऽनेन (२) ग्राह्यो निक्षेपकारिणेति शेषः। काले व्यव- क्वचित्प्रतिषिध्यते । प्रतिषेधवचनस्यायमर्थः।यत्कार्य दीर्घ स्थापितग्रहणसमये । कालहीने तत्समयहीने । तेन प्राप्ते कालसाध्यं तत्कार्यमध्ये यदि याचितः यदि वा संवत्सरतत्समये गृह्णीयात् , न तु अप्राप्ते । कालहीन इत्यादिना पर्यन्तं दीयतामित्येवं कालं परिनियम्य याचितः। तस्मिन् उपनिधिधार्यपि तत्समये वृत्ते अददद् द्विगुणं दण्डनीय कार्यमध्ये परिनियतकालमध्ये वा प्रतियाच्यमानो याचिx विचि. विरवत् । * पमा., व्यप्र., विता, स्मृचवत् ।।
तकं यो न ददाति असौ न सोदयं दाप्य इति । याचितकदातव्यं सोदयं धनिने स्वयम् ); स्मृच.१७९ न (ना); विर.
मात्रमेवास्मै कृते कार्य परिनियतकालात्यये वा दद्यात् । ८९; दीक.३८ न (ना) चन्द्र.३१ (यस्य दोषेण यन्नष्टं देयं
, +स्मृच.१८३ भवति तस्य तत्) पू., व्यप्र.२८२; विता.५५८-५५९ * व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च ऋणादाने (पृ. ६३२) द्विना (दृते); सेतु.१३२; समु.८८, विव्य.३२.
द्रष्टव्यः।
- स्मृच., व्यप्र. अपवत् । (१) व्यक.१३४; स्मृच.१८०, विर.९९ तत् (तु); + पमा., व्यप्र., विता. स्मृचवत् । पमा.२८३ भक्षित (क्षिप्तं स); विचि.४० चैव (चापि); चन्द्र. (१) सवि.२६८ वरदराजः; समु.८८ र्थश्च ( च) पोऽप ३१ (अज्ञाननाशितं चैव न दाप्य इति निश्चयः) उत्त.; व्यप्र. (पाप) विवर्धेत (प्रदातव्यं). (२) व्यक.१३३-१३४विर.९२, २८२, सेतु.१३४, ३१९; समु.८८, विव्य.३२ विचिवत्. ९७. (३) अप.२।६७ न (नो) ण्ड्यश्च न (ण्डेन च); व्यक.
(२) मिता.२।६७; व्यप्र.२८२ क्षितं (क्षिते) न्यू (द) १३३ : १३४ अपवत् ; स्मृच.१८४ विर.९२:९७ ण्ड्यश्च प्यः स्या (प्यं स्या) व्यासकात्यायनी; न्यउ.८० शितम् (ण्ड्यः स); ग्यप्र.२८८व्यम.८६ क्रमेण याज्ञवल्क्यःविता. (शिनः); विता.५६० शान (शात).
५७२ (=)उत्त, समु.८९ तः (तम्). (४) व्यक.१३३ पू. (३) अप.२।६७; व्यक.१३३ हीनं (हीने); स्मृच. : १३४ वा (च); स्मृच.१८३ तेत (ते य) न तु (ननु) विर. १८१; विर.९३ व्यकवत् ; पमा.२८६; व्यप्र.२८४-२८५ ९३ पमा.२८९ मुदि (मादि) नप्राप्ते न (प्राप्ते चन); व्यप्र. प्यते (पयेत् ); विता.५५६ च (स); समु.८८. | २८८ ते त (तो य);व्यम.८६, विता.५७२तो(त);समु.८९.

Page #247

उपनिधिः
F
प्राप्तकाले कृते कार्ये न दद्याद्याचितोऽपि सन् । तस्मिन्नष्टे हृते वाऽपि ग्रहीता मूल्यमावहेत् ॥ ननु 'याचितानन्तरं नाशे दैवराजकृतेऽपि सः । ग्रहीता प्रतिदाप्यः स्यात् ' ॥ इत्यादिस्मृत्या मूल्यमात्रदापनं उपदिष्टमिहातिदेशेनैव प्राप्तं किमर्थमिह पुनरुपदिश्यते । उच्यते । स्मृत्यन्तराद्दण्डोऽप्येवं प्राप्तस्तन्निवृत्यर्थमिहाप्युक्तम् । स्मृच. १८३
अथ कार्यविपत्तिस्तु तस्यैव स्वामिनो भवेत् । का तु दाप्यवर्धकृतेऽपि तत् ॥ यदि याचितकाप्रतिदाने तत्स्वामिनः कार्यनाशः संभाव्यते तदा दद्यादित्यर्थः । व्यप्र.२८८ `यैस्तु संस्क्रियते न्यासो दिवसैः परिनिष्ठितैः । तदूर्ध्व स्थापयन् शिल्पी दाप्यो दैवहतेऽपि तम् यैर्यावद्भिः । तं न्यासम् । विर. ९८ न्यासदोषाद्विनाशः स्याच्छिल्पिनं तं न दापयेत् । दापयेच्छिल्पिदोषात्तत्संस्कारार्थं यदर्पितम् ॥
॥
(१) व्यक. १३४; स्मृच. १८३; पमा. २९० हृ (म); विचि.३७ प्त (प्ते) हृ (कृ) वाऽपि (वाऽथ ) वहे (हरे); वीमि. २६७ (ते) ग्रहीता (गृहीत्वा ) वहे (हरे); व्यप्र. २८८; व्यम. ८६; विता. ५७२ ( = ) प्त (ते); सेतु. १३२ प्त (प्ते ) . काsपि (वाद्य); समु.८९ प्स (ते); विव्य. ३२ त (ते) वाऽपि (वाऽथ) वहे (हरे).
(२) व्यक.१३४; स्मृच.१८४; विर. ९३ स (स्व); पमा.२९०; व्यप्र.२८८; विता.५७२ (=) स्तु (श्चेत्) से बै (प्तेऽपि); समु.८ ९.
(३) व्यक. १३४; स्मृच.१८३ यैस्तु (यैश्चित् ) ष्ठि (श्चि) स्पी (पं); विर. ९८ स्तु (च); पमा. २८८ स्तु (श्च) ष्ठि (श्चि) यन् (येत् ); विचि. ३९ स्था (हा) तेऽपि तम् (तं तु तत्) बृहस्पतिः; स्मृचि.१५ हते (कृतो) शेषं पमावत् ; चन्द्र. ३३ ये (य) तम् (तत्); व्यप्र. २८७ यैस्तु संस्कि (यश्च संश्री) हते (हृते) बृहस्पतिः; व्यम. ८५ यैस्तु (यश्च ) यन् (येत् ) वह (वान); विता.५६८ यैस्तु (यस्य) निष्ठि (कल्पि) वह (वाद्ग); सेतु. १३३ ष्ठि (श्चि) तेऽपि तम् (तोऽपि सन् ) बृहस्पतिः; समु. ८९ ष्ठि (श्चि); विव्य. ३२ बृहस्पतिः.
(४) व्यक. १३४; स्मृच. १८३; विर. ९८ नं तं न ( नस्तन्न) चत् (च्च ; पमा. २८८; व्यप्र. २८७; विता. ५६८ पूर्वार्धे (शिल्पिदोषाद्विना नाशः शिल्पिनं नैव दापयेत् ); समु. ८९.
७५५
रजकादिहस्ते नैर्मल्यार्थं दत्तस्य जीर्णवस्त्रादेर्यद्यव. घातादिना नाशः अवघातादिश्च नैर्मल्याद्यर्थस्तदा शिल्पिदोषाभावात्तत्र शिल्पी न दाप्यः । नूतनादौ तु पटुतरावघातादिकृतनाशस्य शिल्पिदोषकृतत्वात्तन्मूल्यं दाप्य इत्यभिसंधायाह--न्यासदोषादिति । शिल्पिदोषादित्यत्र विनाशः स्यादित्यनुषज्यते । व्यप्र. २८७ स्वल्पेनापि च यत्कर्म नष्टं चेदद्भुतकस्य तत् । पर्याप्तं दित्सतस्तस्य विनश्येत्तद्गृहृतः ॥ यत्कर्म वस्त्रनिर्माणादि स्वल्पेनापि प्रान्तवानादिना विकलं नष्टं चेद् भृतकस्य शिल्पिन एव नष्टं पुन| वेतनग्रहणमन्तरेणैव वानादिक्रियां कुर्यादित्यर्थः । यदि | स्वामी पुनस्तन्त्वादिकं नार्पयति तदा पुनः वानाद्यभावेऽपि वेतनं शिल्पिने दत्तं न लभते । पर्याप्तं परिपूर्ण वस्त्रं दित्सतो भृतकस्य यः स्वामी तस्य दीयमानमगृह्णतः तत्पर्यातं विनश्येदित्युत्तरार्धस्यार्थः । एवं चात्र भूतको नष्टं दाप्य इति वचोभङ्गया भणितमवगन्तव्यम् । * स्मृच. १८३
व्यासः निक्षेपलक्षणम्
स्थानत्यागाद्राजभयाद्दायादानां च वचनात् । स्वद्रव्यमर्प्यतेऽन्यस्य हस्ते निक्षेपमाहतम् || स्वद्रव्यं स्वकीयं द्रव्यं वस्त्रनिष्कादिकमन्यस्य कुलजत्वादिगुणवतो हस्ते समर्प्यते । ग्राहकसमक्षमेवार्थ्यते क्षेमार्थं यत्तत्र निक्षेपशब्दो वर्तत इत्यर्थः । तच्चार्पणं ग्राहकस्य पुरतो गणनां कृत्वा कार्य 'निक्षेपं गणितं विदुरिति स्मरणात् ।
स्मृच. १७८
निक्षेपस्य तदपवादेश्च प्रमाणनिरूपणम् निक्षेप निह्नुते यस्तु नरो बन्धुबलान्वितः । साक्षिभिर्वाऽथ दिव्येन विभाव्य प्रतिदाप्यते ॥
* पमा, व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) व्यक. १९३४ नश्ये ( नये); स्मृच.१८३ यत् (तत्); विर. ९८ स्व (अ); पमा. २८९ स्व (शि) चे (य); व्यप्र. २८७; समु. १३४.
(२) स्मृच. १७८; समु.८७.
(३) स्मृच. १८० व्य ( व्यं); व्यप्र. २८४; विता. ५६१; | समु.८८

Page #248

व्यवहारकाण्डम्
.. अपहवे त्ववृद्धिकमेव साधितं दाप्य इत्याह व्यासः वा प्रयोगं तत्राप्याह स एव-यत्रार्थमिति । साधिता. --निक्षेपमिति । ... स्मृच.१८० । र्थानुसारेण दण्डयः।।
स्मृच.१८० .. न्यासादिप्रतिदापनम्
स्मृत्यन्तरम भक्षिते सोदयं दाप्यः समं दाप्य उपेक्षितम् । .
निक्षेपनाशे निक्षेपो देयः किंचिन्न्यूनं प्रदाप्यः स्याद्रव्यमज्ञाननाशितम्।। | उपेक्षणाद्विरोधाद्वा निक्षिप्तस्य विनाशने । याचनानन्तरं नाशे दैवराजकृतेऽपि सः। । निक्षिप्तं तत्र देयं स्यान्न दैवाद्राजतस्तथा ॥ प्रहीता प्रतिदाप्यः स्यात् अन्यथा दण्डमर्हति ॥ - अनिर्दिष्टकर्तृकवचने मूलमात्रमिति शेषः । प्रत्यर्पणविलम्बमात्रापराधे
निक्षेपप्रतिदापनम् । तद्वृद्धिश्च । सवृद्धिकदापनायोगात्।
पमा.२८४ ने चेद्ददाति निक्षिप्तं स द्रव्यं च यथाविधि । . न्यासाचपहारादिदोषे दण्डविधिः
उपसंगृह्य दाप्यः स्यात् इति धर्मो व्यवस्थितः।। याच्यमानस्तु यो दातुर्निक्षेपं न प्रयच्छति। निक्षेपाधरतोऽध्यधं त्रिमासास्त्रिगुणं भवेत् । दण्डयः स राज्ञो भवति नष्टे दाप्यश्च तत्समम्॥ अत ऊर्च विवर्धेत चक्रवृद्धिव्यवस्थया ।। . नष्ट इत्यत्र दैवाद्राजतो वेति शेषोऽध्याहार्यः ।
___ मत्स्यपुराणम् . ....
स्मृच.१८०
निक्षेपाचपहारादिदोषे दण्डविधिः यत्रार्थ साधयेत्तेन निक्षेप्तुरननुज्ञया।
यो नार्पयति निक्षेपं यस्त्वनिक्षिप्य याचते । । तत्रापि दण्डयः स भवेत्तं च सोदयमावहेत् ॥ - तावुभौ चौरवच्छास्यौदाप्यौ वा द्विगुणं दमम्।। . यः पुनः स्थापितधनाद्व्ययं कुरुते उपयोग वा लाभार्थ
यो याचितकमादाय न दद्यात्तत्तथाविधम् ।
स निगृह्य बलादाप्यो दण्डयो वा पूर्वसाहसम् ॥ (१) व्यक १३२ क्षिते (क्षित);स्मृच.१८० क्षितम्(क्षिते); विर.९१ व्यकवत; पमा.२८३ क्षितम् (क्षिते) न्यू (दू);
... पट्त्रिंशन्मतम्
___ राजदैवचोरादिनष्टनिक्षेपविचारः दीक.३८ क्षिते (क्षितं)न्यू (दू) प्यः स्या (प्यं स्या); विचि.३९
परोपनिहितं द्रव्यं संरक्षेदारपुत्रवत् । व्यकवत्। सवि.२६८ स्मृचवत् ; चन्द्र.३१ दाप्यः (दयात्) प्रथमपादः : ३२ क्षितम् (क्षिते) प्रदाप्यः (तु दाप्यं) प्रथम
नष्टं दैवेन राज्ञा वा तद्देयं न यमोऽब्रवीत् ।। पादं विना; वीमि.१६७ व्यकवत्। व्यप्र.२८२ प्यः स्या । (१) समु.८८. (२) नृप्र.२४. (प्यं स्या) शेष पमावत् , व्यासकात्यायनी सेतु.१३३ व्यकवत् (3) सवि.२६१ वरदराज:: समु.८८ व्यकवत् ; विग्य.३४ दाप्यः स (दद्यात् स) । (४) विर.९१, व्यप्र.२८४ (यो निक्षेपं नार्पयति यश्चाशेष व्यकवत्.
निक्षिप्य याचते) वा (च). (२) स्मृच.१८३ चना (चिता) चतुर्थपादं विना, स्मृतिः, (५) अप.२०६७ याचितक (हि याचित) त्तत्तथाविषम् पमा.२८३; ब्यप्र.२८३ चतुर्थपादं विना; समु.८८ (ग्रहीता | (द्वितथं ब्रुवन् ) बलाद् (तथा); विर.९७. प्रतिदाप्यः स्यादिति धर्मविदो विदुः). (३) स्मृच.१८०. । (६) समु.८७.

Page #249

अस्वामिविक्रयः
विष्णुः ' अस्वामिविक्रये शानाज्ञानकृतक्रयविक्रयदोषतारतम्यम् ।
अस्वामिविक्रये स्वामिने द्रव्यं देयम् अज्ञानतश्चेत् स्वामी स्वं लभते। . | अनात्मीयस्य विक्रेता गृहक्षेत्रादिकस्य तु । अज्ञानतः प्रकाशं यः परद्रव्यं क्रीणीयात् तत्र क्षेत्रं तत्सदृशं दद्यात् मूल्यं वा केतुरिच्छया ।। तस्यादोषः । स्वामी द्रव्यमाप्नुयात् । यद्यप्रकाशं
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् हीनमूल्यं वा क्रीणीयात् तदा क्रेता विक्रेता च अस्वामिविक्रयकारिणो दण्डः तद्र्व्यनिर्णयश्च चोरवच्छास्यः ।
अस्वामिविक्रयस्तु । नष्टापहृतमासाद्य स्वामी - अज्ञानतो विक्रेतुरस्वामित्वाज्ञानतः । तत्र परद्रव्य- धर्मस्थेन ग्राहयेत । देशकालातिपत्तौ वा स्वयं क्रये । तस्य ऋतुरदोषः । तस्करदोषो नास्तीत्यर्थः । गृहीत्वोपहरेत । धर्मस्थश्च स्वामिनमनुयुञ्जीत, विक्रेतुस्तद्दोषोऽस्त्येव । तेनात्र विक्रेतैव तस्करवद्दण्डयो कुतस्ते लब्धमिति । स चेदाचारक्रमं दर्शयेत, न न पुनः क्रेताऽपि । यत्र पुनर्विक्रेतुरस्वामित्वं रहसि विक्रेतारं, तस्य द्रव्यस्यातिसर्गेण मुच्येत । विक्रेता हीनमूल्येन वा विक्रयकरणादिना ज्ञात्वैव लोभादिना चेद् दृश्येत, मूल्यं स्तेयदण्डं च । स चेदपसारपरद्रव्यं क्रीणाति तत्र केतुरपि तस्करदोषोऽस्ति इति मधिगच्छेदपसरेदापसारक्षयादिति । भये मल्यं तस्करवद्दण्डः । तथा च स एव-यद्यप्रकाशमिति । स्तेयदण्डं च दद्यात् ।
xस्मृच.२१३ स्वत्वं विभाव्य स्वामी द्रव्यं लभतेऽन्यथा दण्डयः
नाष्टिकं च स्वकरणं कृत्वा नष्टप्रत्याहृतं लभेत । x सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
स्वकरणाभावे पञ्चबन्धो दण्डः । तच्च द्रव्यं राज(१) विस्मृ.५।१५९-१६१ शानतः (जानानः) वा (च) धम्य स्यात । स्यः (स्यौ); व्यक.१३७ अशा ...मुयात् (अज्ञानतः यः पर. ___अस्वामिविक्रय इति सूत्रम् । अस्वामिकृतो विक्रयः द्रव्यं क्रीणीयात्तस्य दोषतः । क्रेता मुख्यमवाप्नोति स्वामी द्रव्य
अस्वामिविक्रयः । सः तद्दण्डश्चाभिधीयते इति मवाप्नुयात् ॥) स्मः (स्यौ); स्मृच.२१३-२१४ मा (मवा) सूत्रार्थः । अस्वामिविक्रयस्त्विति । प्रतिपाद्यत इति (विक्रेता०); विर.१०७ शानतः (जानन् ) (प्रकाशं०) व्यं की शेषः । नष्टापहृतमिति । तद् द्रव्यं आसाद्य कस्यचिद्वशे (म्यं विक्री) तत्र तस्या (तस्य न) द्रव्य (तद्व्य) (यद्य ... स्यः०); विद्यमानमुपलभ्य, स्वामी, धर्मस्थेन ग्राहयेदर्थात् यस्य विचि.४४ (अशान ... मुयात् ०) मूल्यं वा ( मूल्यमुपांशु) वशे द्रव्यं विद्यते तम् । धर्मस्थश्च, स्वामिनं संप्रति तद्(विक्रेता च. )दवि.३२८ (अशान ... मुयात्०) वा (च) स्यः द्रव्योपनेतारं, अनुयुञ्जीत पृच्छेत् -कुतः ते त्वया लब्ध(स्यौ); सवि.३०६ द्रव्यं क्रीणीयात् (द्रव्यं विक्रीणीते) स्वामी+ मिति । स पृष्टो द्रव्यहस्तः, आचारक्रम द्रव्यागमपरि(तद्) मा (मवा)(यथप्रकाशं प्रकाशं वा हीनमूल्यं विक्रीणीयात्तदा पाटी, दर्शयेत विभावयेचेत् , विक्रेतारं न दर्शयेत चेत्, क्रेता विक्रेता च चौरवच्छास्यौ) यद्यप्रकाशमित्याद्यशः स्मृतिरि- तस्य द्रव्यस्य अतिसर्गेण स्वामिहस्तेऽर्पणेन, मुच्येत, न स्युक्त्वोद्धृतः; ब्यप्र.२९२ तत्र तस्या (तत्रास्या ) मा तु तस्य स्तेयदण्डः । विक्रेतेति । स चेद् दृश्येत, मूल्यं (मवा); विता.५७५(अशा ... मुयात्०); सेतु.१३८ विचिवत्; केतुर्दद्यात् , स्तेयदण्डं च राजे दद्यात् । स चेदिति । समु.१०५-१०६ स्मृचवत् ; विव्य.३४ विचिवत् .
(१) समु.१०५. (२) को. ३।१६.

Page #250

व्यवहारकाण्डम्
मच.
स विक्रेता अपसारमधिगच्छेच्चेत् अपराधिपदादात्माप- । रणसंभवे । एतेन महापराधत्वमस्य कथयति । मवि. सरणहेतुं विभावयेच्चेद् आत्मनो विक्रेतारमन्यं प्रदर्शये- (४) तं साक्ष्यं साक्ष्युक्तिविषयं न नयेत । तदर्थे च्चेदित्यर्थः, अपसरेद् अपक्रामेद् दण्डं विना । आप- साक्ष्यनादर इति भावः । सारक्षयादितीति । अयमुत्तरोत्तरापसाराधिगमेनापसरण- अज्ञानतोऽस्वामिविक्रेतुः स्वामिसंबन्धासंबन्धभेदेन दण्डक्रमोऽपसारक्षयावधिकः संभवतीत्यर्थः । क्षये चरमोपलब्धस्य विक्रेतुरपसारानधिगमे सति, मूल्यं स्तेयदण्डं च दद्यात् अर्थात् स एव । नाष्टिकं चेति । नाष्टिकं नष्टवस्तुविषयं स्वकरणं स्वत्वसाधकं साक्षिलेख्यादि कृत्वा दर्शयित्वा, नष्टप्रत्याहृतं लभेत । स्वकरणाभावे पञ्चबन्धः तद्द्रव्यमूल्यपञ्चभागो दण्डः । तच्च द्रव्यं राजधर्म्य राज्ञो न्यायप्राप्तं स्यात् । श्रीमू. मनुः अस्वामिविक्रेतुर्निन्यत्वम्
T
'विक्रीणीते परस्य स्वं योऽस्वामी स्वाम्यसंमतः । न तं नयेत साक्ष्यं तु स्तेनमस्तेनमानिनम् ॥ (१) अस्वामिविक्रयाख्यविवादपदमिदमनुक्रान्तम् । परस्य यद्रव्यादि स्वं तच्चेदस्वामी तत्पुत्रादिरन्यो वा विक्रीणीते स्वामिनाऽननुज्ञातस्तं स्तेनं चौरं विद्यात् । यद्यपि यस्तस्मात् क्रीणाति स तमस्तेनं मन्यते । न तं नयेत साक्ष्यं तु तं पुरुषं न नयेत न प्रापयेत् साक्ष्यं न कारयेत्साक्षिकरणे न नियोक्तव्य इत्यर्थः । यथा चौरस्तादृश एवासौ । स्तेनत्वाच्च न साक्षित्वम् । न साक्षित्व एव प्रतिषेधः । किं तर्हि ? सार्वासु साधुजनसाध्यासु क्रियासु । परस्वमननुज्ञातेन विक्रीतं क्रेतुर्न स्वं भवतीति सिद्धे साक्षिकर्मनिषेधद्वारेण प्रतिषेधो वैचित्र्यार्थः । मेधा.
(२) न तं नयेत साक्ष्यमिति न तं वापि प्रमाणी - कुर्यादित्यर्थः ।
*व्यक. १३६.
(३) अस्वामिविक्रयमाह - विक्रीणीत इति । न तं साक्ष्यन्तं नयेत् साक्षिसमीपं नयेत् तद्वचनाद्विनैव निर्धा
* ममु. व्यकवत् ।
x गोरा. मेधावत् । (१) मस्मृ. ८ । १९७ ग. पुस्तके साक्ष्यं तु ( साक्ष्यस्तु); व्यक. १३५; मवि.क्ष्यं तु (क्ष्यन्तं); स्मृच. २१३ पू. विर. १०३; विचि.४१; स्मृचि. १६ णीते ( णाति) स्तनमस्तेन ( स्तेयमस्तेय); नृप्र. २७-२८ पू. दवि. ३२६६ सवि. ३०५ स्वयोsस्वामी (स्वमस्वामी) पू.; व्यप्र. २९० पू.; सेतु. १३५० विव्य. ३३.
तारतम्यम्
अवहार्यो भवेच्चैव सान्वयः षट् शतं दमम् । निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौर किल्बिषम् ॥ (१) पूर्वेण साधुजनकर्तृकासु क्रियासु साक्ष्यादिष्वपि अस्वामिविक्रयकारिणामनर्हतोक्ता । अनेन षट्शतो दण्ड उच्यते । षट्कार्षापणशतानि अवहार्यो दापयितव्यो दण्ड्य इति यावत् । सान्वयोऽन्वयोऽनुगमन संबन्धः स यस्यास्ति, पुत्रभ्रात्रादिः स्वामिनोऽनुगतः सान्वयः ।
ननुज्ञातोऽपि विक्रीणानो न स्फुटचोरो, यतस्तस्येयं बुद्धिर्मदीयमेवैतद्यत्पितुरिति तं प्रतीयमपि संभावना भवति तस्यैव विक्रीय मूल्यं ददाति । यस्त्वत्यन्तासंबन्धः स निरन्वयः । चौरकिल्बिषं निग्रहं निःसंशयं प्राप्तः । अनपसरो, यदि तंद्गृहं तस्य नापसृतं भवति तदाऽनपसरश्चौरवद्दण्ड्यः । यदि तु तद्गृहादेव केनचिद्दत्तं विक्रीतं वा तस्य, तेन वा आज्ञां दत्वा तत्प्रतिगृहीतं, प्रकाशक्रयेण वा क्रीतं, तदा न चौरवद्दण्ड्यः । षट्शतमेव दाप्यः । अथवा अन्वयो विक्रीणाति (?) तस्य विक्रेयद्रव्यस्यान्यतः क्रयः, अपसरः क्रयादन्यः प्रतिग्र हादिरागमः । एतदुक्तं भवति । यदि तेन तन्न कुतश्चन क्रीतं नापि प्रतिग्रहादिना लब्धं, तदा चौरः । *मेघा.
(२) अपसरत्यनेन स्वामिनः सकाशाद्धनमिति प्रतिग्रहादिर्धनोपायोऽपसरः स न विद्यते यस्य स तथा एतच्च भागुरिमेधातिथिवृत्तिकाराणामनुमतम् ।
व्यक. १३६ तथा
(३) सान्वयस्तद्रव्य योग्यसंबन्धाभासवान्
* गोरा, बिचि, मच. मेधागतम् ।
(१) मस्मृ. ८ । १९८६ मवि नप ( नव) ; व्यक. १३५/विर. १०३ सान्व (स्वान्व ) प्राप्तः स्या (प्रामुया); विचि. ४१ १९२: स्मृचि. १६ दमम् (दम); दवि. ३२६; सेतु. १३५३ विव्य. ३३ प्राप्तः स्या (प्रामुया) : ५६३ नन्द नप (नाव); | भाच. मविवत् .

Page #251

अस्वामिविक्रयः
७५९
तस्मिन्नजीवति विभक्ततद्भ्रात्रादिः । निरन्वयोऽत्य- | व्यवहर्तृमेलककारपुरुषसमूहस्य समक्षं गृहीतं लभते न्तोदासीनः संबन्धाभासेनापि रहितः । तथा सान्वयो ऽप्यनवसरोऽकालेऽदेशे च विक्रयं कुर्वन् । सवि
(४) अनपसरश्र स्यात्, अपसरत्यनेनास्मात् सकाशाद्धनमित्यपसरः प्रतिग्रहक्रयादिः स यस्य स्वामिसंबन्धिपुत्रादेः सकाशान्नास्ति । ममु.
(५) अपसरणमपसरः स्वामिगृहादनस्य । *विर.१०३ (६) नावसरः अनुग्रहावसररहितः ।
नन्द.
नापहारयति । अन्यथाऽस्वामिना तु द्रव्यं प्रतिनीयतेऽस्य न्यायतो विक्रये, किन्तु मूल्यं लभते तस्माद्यस्तस्य विक्रयी । अन्यायतः क्रयेण तु दण्ड्यते मूल्यं च हार. यति । एतदुक्तं 'विक्रेतुर्दर्शनाच्छुद्धिः स्वामी द्रव्यं नृपो दमम् । क्रेता मूल्यमवाप्नोति तस्माद्यस्तस्य विक्रयी' ॥ एष एवार्थोऽनेन श्लोकेन प्रतिपाद्यते । + मेघा. (२) कुलं संघः स च स्वर्णकारादिर्माध्यस्थः । क्रयेण विशुद्धं विक्रेतरि संभाव्यं तावद्वस्तुसद्भावं तथा अमूल्यत्वादेशकालत्वादि क्रयाविशुद्धिरहितम् । अन्यथा स्वाम्यदर्शनेऽपि राज्ञ एव तदित्यर्थः । मवि. (३) तदेतन्मार्गितद्रव्यविभावनाऽभावविषयम् । मागितद्रव्यविभावना सद्भावविषयेऽपि मनुमरीचिवचनबलात्प्रकाशक्रये क्रेतुर्धनलाभोऽस्त्विति चेत्, न । न हि वचनशतेनाप्यस्वामिविक्रीतं क्रेतुः स्वं भवतीति प्रमातुं शक्यते । किं च सर्वत्र प्रकाशक्रये क्रेतुर्धनलाभे प्रागुतेन 'अथ मूलमनाहार्य' इत्यादिवचनेन सह विरोधो दुर्वारः स्यात् । तस्मात् प्रकाशक्रयेऽपि मार्गितद्रव्यविभावनाभाव एव केतुर्धनलाभ इत्यवगन्तव्यम् । शम्भुना तूक्तदोषपरिहाराय मनुमरीचिवचनाभ्यां क्रेतुधनयोग्यतामात्रमुच्यते । न तु वस्तुतस्तस्येदं धनं भवतीत्युच्यत इत्युक्तम् । तदुक्तं योग्यतामात्रकथनस्योपयोगाभावात् ।
*स्मृच.२१६
(४) विक्रीयतेऽस्मिन्निति विक्रयदेशो विक्रयः । ततो यत्क्रेयधनं किञ्चित् व्यवहर्तृसमूहसमक्षं क्रीयतेऽनेनेति यो मूल्यं तेन यस्माद् गृह्णीयात् । अतो न्यायत एवास्वामिविक्रेतुसकाशात् क्रयणाद्विशुद्धं धनं लभते । ममु.
प्रकाशक्रये मूलालाभे न दोषः । स्वामी स्वं लभते । अथ मूलमनाहार्य प्रकाश यशोधितम् । अदण्ड्यो मुच्यते राज्ञा नाष्टिको लभते धनम् ॥
ज्ञानतोऽस्वाभिविक्रेतुश्चोरदण्ड: अनेन विधिना शास्यः कुर्वन्नस्वामिविक्रयम् । अज्ञानाज्ज्ञानपूर्व तु चौरवद्दण्डमर्हति ॥ (१) एष च सर्वोऽज्ञानकृतविषयः ज्ञाने त्वन्यथेत्याह - अनेन विधिनेति । मवि. (२) अज्ञातपरस्वविक्रयी षट्शतपण दमेन, ज्ञाततद्विक्रयी चोरदण्डेन हस्तच्छेदनादिना शास्यः । विचि. ४१
॥
विशुद्धयः विक्रयागो धनं किञ्चिद् गृह्णीयात्कुलसंनिधौ । *येण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम् (१) यादृशेन क्रयेण स्वाम्यं भवति तं दर्शयति, विक्रीयतेऽस्मिन्व्यवहारिण इति विक्रयः आपणभूमिः, तती यो गृह्णीयाद्धनं गवादि, क्रीयमाणं द्रव्यं मूल्यं वा स लभते न्यायतः क्रयेण कुलसंनिधौ विशुद्धं, न्यायतः क्रय उचितेन मूल्येनासंभाव्यपापपुरुषात् कुलस्यान्य
* शेषं मेधागतम् । x गोरा. अशुद्धिसंदहान्नोद्धृतम् । (१) मस्ट. ८।१९९ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम्, शास्यः (शाास्ता), अयं श्लोकः सर्वज्ञनारायणेनैव व्याख्यातः, नान्ये टीकाकृद्भिः ; व्यक. १३५९ विर. १०३ विचि. ४१, १९२ स्मृचि. १६, दचि . ३२६; सेतु. १३७; समु. १०६६ विण्य. ५६ चौर (वध).
(२) मस्मृ. ८/२०१, अयं श्लोकः मस्मृ. ८।८१ इत्यस्यो - परिष्टात्पुनः प्रक्षिप्त लोकत्वेनोद्धृतः क्रये (कमे); व्यक. १३६ हि (स्तु); स्मृच.२१६६ विर.१०३ व्यकवत् स्यप्र. २९६ (ब्रो); बिता. ५७७ उत्त. सेतु. १३५ व्यकवत्; समु. १०७.
१ न्यत्र. २ पाकु.
ध्य. का. १६
+ मच., नन्द, भाच. मेधावत् । * व्यप्र., विता. स्मृचवद्भावः ।
(१) मस्मृ. ८।२०२ शोधितम् (शोधित:); अप. २१०० नाष्टि (नास्ति) दण्डो (दण्ड्यो); स्मृच.२१५) विर. १०३३ मा. २९६३ चिचि. ४३; नृप्र. २८६ चन्द्र. ३५ अथ (यंत्र)

Page #252

७६०
व्यवहारकाण्डम्
(१) असंभाव्यपापात्तु पुरुषादित्यादि न्यायतः क्रय उक्तः । स चेद्विक्रेता शक्य आहर्तु तदा पूर्वोक्तो विधिः 'स्वामी द्रव्यम्' इत्यादि ( यास्मृ. २।१७० ) । अथ विक्रयी गतः, अनेन क्रीतं स्वामिना चिह्नीकृतं, तेन च मूलं विक्रेता पुरुष आहर्तुं न शक्यते प्रकाशं जनसमक्षं प्रसिद्धाया विक्रयभुवः क्रीतमत इंडशेनहार एषा स्थितिनतिक्रमणीया ।
1
क्रयेण शोधिते द्रव्ये शुद्धः क्रेता अदण्ड्यो मुच्यते । धनं तु नाष्टिकः स्वामी शापितस्येत्यो लभते । नष्टमन्येषते नाष्टिकः । नष्टमस्यास्तीत्येवं ठनि कृते प्रज्ञादिस्वात्स्वार्थिकोऽण् कर्तव्यः । नष्टं प्रयोजनमस्येति वा तेनायं संक्षेपः । प्रकाशक्रये तु दण्डो न स्याद्धननाशस्तु स्थित एव । *मेघा (२) यदि तेन किञ्चिद्देशान्तरं गत्वा क्रीतद्रव्यमूल्य माहर्तुमशक्यं तदा पूर्व श्लोकन्यायेन प्रकाशक्रयशोधितं कृत्वा क्रेता दण्डत एव (?) राज्ञा द्रष्टव्यः । गोरा. (३) अत्र च विषयोऽर्धमूल्यं क्रेतुर्दत्वा स्वधनं स्वामिना ब्राह्मम् ।
ममु.
(४) अथशब्दो यदर्थः । मूलमनाहार्ये विक्रेतुः सकाशाच लभते ।
नन्द.
मूलालाभे ऋयदोषशङ्कायां दण्ड: । स्वामी स्वं लभते । अनुपस्थापयम्मू क्रयं वाऽप्यविशोधयन् । यथाभियोगं धनिने धनं दाप्यो दमं च सः ॥
यदा पुनः साक्ष्यादिभिर्दिव्येन वा क्रयं न शोधयति, मूलं च न प्रदर्शयति तदा स एव दण्डभाग्भवति ।
मिता. २१७०
अस्वामिकृतनिवर्तनम्
अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा । अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथा स्थितिः ।।
* अप., मवि., स्मृच, ममु., विर, पमा, विचि., मच., विता. मेधावत् ।
नष्ट (नास्ति); वीमि २११६८ दण्ड्यो (दण्ड्ये); व्यप्र. २९५; व्यम. ८७ हार्यं (हार्य); विता. ५७७; सेतु. १३६; समु. १०६; विव्य. ३४.
(१) मिता. २।१७०. (२) मस्मृ. ८1१९९; व्यक. १३६ मनुयम; विर. १०४ मनुयमी; विचि. २५६ (-); स्मृचि. १६ दायो (यो सेतु.१२०, ११४(=).
१ स्वं वा.
(१) न केवलमस्वामिसकाशाचकीतं तत्र सिध्यति । किं तर्हि ? प्रतिगृहीतमपि । प्रतिग्रहेण प्रीत्या वा दानं दायः सोऽपि न सिध्यति । 'विक्रीणीते परस्य' इत्यनेन विक्रेतुः प्रतिग्रहीतुश्चास्वाम्यमुच्यते । 'स्वामी रिक्थक्रये - त्यादिना स्वाम्याशङ्कायां प्राप्तोऽयं प्रतिषेधः । व्यव मेधा.
(२) व्यवहारे यथा मर्यादा तथा कृतं न भवतीत्यर्थः ।
ममु. (३) क्रयासिद्धिमप्याह अस्वामिनेति । स्वरहितेन द्रव्येण अन्यायोपात्तेन परद्रव्येण वा यः क्रयः कृतः सोऽप्यस्यामिना कृतः स्वादेव तथा वस्तुतो अस्वास्थास्पदीभूतस्य विक्रय इत्यप्यविरोधः । व्यवहारे यथा मर्यादा तथा कृतं न भवतीत्यर्थः । . : याज्ञवल्क्यः
मच.
अशुद्धकय स्वरूपम् । स्वामी स्वं लभते ।
।
स्वं लभेताम्यविक्रीतं क्रेतुदोषोऽप्रकाशिते । हीनाद्रहो हीनमूल्ये वेळाहीने च तस्करः ।। (१) उक्तो द्रव्याणां स्वत्वसंबन्धः । इदानीमस्वामिविक्रयं दर्शयति स्वं लभेतेति । अन्येनास्वामिना विक्रीतं द्रव्यं दृड्डा स्वामी गृह्णीयात् केतुश्व दोषः स्यात् अप्रकाशिते कये प्रकाशकये तु मूल्यमात्रप्रणाशः । न तु स्तेयदोषः । क्र तर्हि दोषः । हीनाद दासादिहस्ताद् गृह्णतः । तदा रहः प्रच्छन्नम् । हीनमूल्ये च स्तेयसंभावनया गृहीते वेळाहीने च तस्करः । क्रेता स्थादित्यर्थः । विश्व. २।१७२ (२) संप्रत्यस्वामिविक्रयाख्यं व्यवहारपदमुपक्रमते । तत्र किमित्याह एवं लभेतेति । स्वं आत्मसंवन्धि द्रव्यं अन्यविक्रीतमस्वामिविक्रीतं यदि पश्यति तदा समेत गृह्णीयात् । अश्वामिविक्रयस्य स्वत्व हेतुत्वाभावात् ।
* शेषं मेधावत् ।
(१) यास्मृ. २।१६८; अपु. २५७।१९; विश्व. २।१७२३ मिता; अप; व्यक. १३६-१३७६ स्मृच. २१३-२१४ मूल्ये (मूस्यात्) विर. १०५ पू. १०८ हिते (शिन) पमा. २१२ स्मृचि.१६ दवि. ३२८ उत्त; नृप्र. २८६ मच. ८/२०२३ वीमि ; व्यप्र. २९१ व्यव.८०३ विता. १७४६ सेतु. १२८ वि. २०५.

Page #253

अस्वामिविक्रयः
विक्रीतग्रहणं दत्ताहितयोरुपलक्षणार्थम् । अस्वामि- (२) स्वाम्यभियुक्तेन क्रेत्रा किं कर्तव्यमित्यत आह विक्रीतत्वेन तुल्यत्वात् । अत एवोक्तम्- 'अस्वामि- -नष्टापहृतमिति । नष्टमपहृतं वा अन्यदीयं क्रयादिना विक्रयं दानमाधिं च विनिवर्तयेत्' इति । केतुः । प्राप्य हर्तारं विक्रेतारं नरं ग्राहयेत् चौरोद्धरणकादिभिः पुनरप्रकाशिते गोपिते कय्ये दोषो भवति । तथा हीनात्त- आत्मविशुध्यर्थ राजदण्डाप्राप्त्यर्थ च । अथाविदितदेशा. तद्रव्यागमोपायहीनाद्रह सि चैकान्ते संभाव्यद्रव्यादपि, न्तरं गतः कालान्तरे वा विपन्नस्तदा मलसमाहरणाशक्तेहीनमूल्येनाल्पतरेण च मूल्येन क्रये, वेलाहीने वेलया विक्रेतारमदर्शयित्वैव स्वयमेव तद्धनं नाष्टिकस्य समर्पयेत्। हीनो वेलाहीनः क्रयो रात्र्यादौ कृतस्तत्र च क्रेता तस्करो तावतैवासौ शुद्धो भवतीति श्रीकराचार्येण व्याख्यातं भवति । तस्करबद्दण्डादिभाग्भवतीत्यर्थः । . xमिता. तदिदमनुपपन्नम् । 'विक्रेतुर्दर्शनाच्छुद्धिः' इत्यनेन
(३) अस्वामिना गोभूम्यादिकं विक्रीतं तद्यस्य स्वं पौनरुक्त्यप्रसङ्गात् । अतोऽन्यथा व्याख्यायते । नष्टापहस केतुः सकाशालभेत । केतुश्च विक्रेतारंमप्रकाशयतो तमिति नाष्टिकं प्रति अयमुपदेशः । नष्टमपहृतं वात्मीयदोषश्चौयं स्यात् । ततश्चौरवदस्य दण्डो भवति । द्रव्यमासाद्य ऋतुर्हस्तस्थं ज्ञात्वा तं हर्तारं क्रेतारं स्थान वेलाहीने विक्रयवेलारहिते पण्य एव क्रेता तस्करः पालादि भिहियेत् । देशकालातिपत्तौ देशकालातिक्रमे स्यात्तस्करदण्डभाक स्यादित्यर्थः । जानाति ह्यसौ क्रया- स्थानपालाद्यसंनिधाने तद्विज्ञापनकालाप्राक पलायनप्रागेव चोरयित्वाध्यमिदं विक्रीणीत इति । अप. शङ्कायां स्वयमेव गृहीत्वा तेभ्यः समपयेत् । +मिता. नष्टापहृतविचारः .
(३) देशकालातिपत्तौ राज्ञा ग्रहणे क्रियमाणे यदि नष्टापहृतमासाद्य हर्तारं ग्राहयेन्नरः ।
देशमतीत्यापहता न याति कालात्यये वाऽपहृतं द्रव्यं देशकालातिपत्तौ च गहीत्वा स्वयमर्पयेत ॥ व्यपैति तदा स्वयमपहर्तारं गृहीत्वा राशेऽर्पयेत् । *अप.
(१) नष्टं वापहृतं वा द्रव्यमन्येन गहीतमासाद्योप- (४) विनएमपहृतं वा स्वकीयद्रव्यमासाद्याधिगन्तु. लभ्य द्रव्यग्राहिणं हाऽयमिति व्यपदिश्य राजपुरुषैर्व्यव- रपहर्तुर्वा हस्ते दृष्ट्वापहारमधिगन्तारं वा ग्राहयेत् । हारनिर्णयाय ग्राहयेत् । यदि तु राजकीयासंनिधानं देश
+ स्मृच.२१३ कालातिपत्तिश्चाशङ्कथेत,तदा स्वयमेव गृहीत्वा राज्ञे हर्ता- (५) देशकालवशेनाऽतिपत्ती राजपुरुषाद्यसंनिधाने . रमर्पयेत् । नन्वेतत् स्वभावसिद्धत्वादेवावाच्यम् ।सत्यम्। तु स्वयमेव क्रेता स्वाम्यभियुक्तो विक्रेतारं स्वामिनेऽर्पस्वातन्त्र्येण गहतः स्तेनं च ददतो दोषाभावज्ञापनार्थ- येत् । अत्र हेतुः-विक्रेतुर्दर्शनादित्यादि । xवीमि. मेतत् ।अन्या व्याख्या-नष्टापहृतमासाद्य क्रीत्वा स्वामिना
अस्वामिकेतृग्रहणोत्तरविधिः प्रार्थ्यमाने हर्तारं ग्राहयेत् । मूल्यमर्पयेदित्यर्थः । देश- 'विक्रेतुर्दर्शनाच्छुद्धिः स्वामी द्रव्यं नृपो दमम् । कालातिपत्तौ वा प्रकाशक्रयेणाऽपि गृहीत्वा स्वयमर्पयेत्। क्रेता आप्नोति तस्माद्यस्तस्य विक्रयी । तथाप्यदोष इत्यभिप्रायः ।
विश्व.२११७३
स्वपक्षः विश्वरूपोक्तप्रथमपक्षवत् । विर. मिताक्षरोक्तx विर., पमा., बीमि., व्यप्र., व्यउ., विता. मितावत्। श्रीकरपक्षवत् । सवि., विता. मितावत् । * शेषं मितावत् । स्मृच. अपवत् मितावच्च।। * शेषं मिताक्षरास्वपक्षवत् । (१) यास्मृ.२।१६९; अपु.२५७।२० च (वा); विश्व. +शेषं मिताक्षरास्वपक्षवत्। पमा.,न्यप्र. स्मृचवत् मितावच्च। २।१७३ अपुवत् ; मिता.; अप.; व्यक.१३५, स्मृच.
x पूर्वार्धव्याख्यानं मिताक्षरोक्तश्रीकरपक्षवत् । २१३ नरम् (न्नरः) च (वा); विर.१०० उत्तरार्धे (देशकाल. (१) यास्मृ.२।१७०; अपु.२५७।२१ ल्यमवा (ल्यं समा) विपत्ती च ग्रहीता स्वयमर्पयेत् ); पमा.२९२ अपुवत् ; स्मृचि. स्तस्य (स्तत्र) विश्व.२।१७४ स्तस्य (स्तत्र); मेधा.८।२०१७ १६, नृप्र.२८ लाति (लवि); सवि.३०७ पू., वीमि.. मिता. अप. विर.१०२ विश्ववत् स्मृचि.१६-१७ नृप्र. न्नरम् (नरः); व्यप्र.२९२, व्यउ.८० (-) हसी (भर्ता); २८ मच.८।२०२; वीमि.; व्यप्र.२९४; व्यउ.८० (-); विता.५७४; समु.१०५.
विता.५७६; समु.१०६,

Page #254

७६२
व्यवहारकाण्डम् (१) हर्तृतया च राजन्यावेदितस्य-विक्रेतुर्दर्शनाच्छु- | रिक्थक्रयादिना उपमोगेन च मदीयमिदं द्रव्यं तच्चैवं द्विरिति । विक्रेतारं दर्शयित्वा ऋतुनिदोषत्वम् । स्वामि- नष्टमपहृतं वेत्यपि भाव्यं साधनीयं तत्स्वामिना । नश्च तदा द्रव्यलाभः । विक्रयिणश्च हस्तात् केतुर्मल्य- अतोऽन्यथा तेन स्वामिना अविभाविते पञ्चबन्धो नष्ट. प्राप्तिः । दण्डप्राप्तिश्च राज्ञ इत्यवसेयम् । विश्व.२।१७४ द्रव्यस्य पञ्चमांशो दमो नाष्टिकेन राज्ञे देयः। अत्र चायं
(२) ग्राहिते हर्तरि किं कर्तव्यमित्यत आह---विक्रेतु- क्रमः । पूर्वस्वामी नष्टमात्मीयं साधयेत् । ततः क्रेता रिति । यद्यसौ गृहीतः क्रेता न मयेदमपहृतमन्यसकाशा- चौर्यपरिहारार्थ मूल्यलाभाय च विक्रेतारमानयेत् । क्रीतमिति बक्ति तदा तस्य केतुर्विक्रेतुर्दर्शनमात्रेण अथानेतुं न शक्नोति तदात्मदोषपरिहाराय क्रयं शोधशुद्धिर्भवति । न पुनरसावभियोज्यः। किन्तु तत्प्रदर्शितेन । यित्वा द्रव्यं नाष्टिकस्य समर्पयेदिति । मिता. विक्रेत्रा सह नाष्टिकस्य विवादः । यथाह बृहस्पतिः-'मूले । (३) न मयैतद्दानविक्रयादिनाऽन्यस्य स्वं कृतं किन्तु समाहृते क्रेता नाभियोज्यः कथंचन । मूलेन सह वादस्तु नष्टमेवैतदिति भाव्यम् । विवादास्पदधनपञ्चमभागसंमितो नाष्टिकस्य विधीयते' ।। इति । तस्मिन्विवादे यद्यस्वामि- धनभागो यत्र बध्यते स पञ्चबन्धः । आगमोपभोगो विक्रयनिश्चयो भवति तदा तस्य नष्टापहृतस्य गवादि- नाशश्च ज्ञातृभिः साध्यः ।
+अप द्रव्यस्य यो विक्रयी विक्रेता तस्य सकाशात् स्वामी (४) अल्पापराधविषयमेतत् । स्मृच.२१५ नाष्टिकः स्वीयं द्रव्यमवाप्नोति, नृपश्चापराधानुरूपं दण्ड,
नारदः क्रेता च मूल्यमवाप्नोति ।
मिता.
अस्वामिविक्रयस्वरूपम् ___ स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते
'निक्षिप्तं वा परद्रव्यं नष्टं लब्ध्वाऽपहृत्य वा। आगमेनोपभोगेन नष्टं भाव्यमतोऽन्यथा। विक्रीयतेऽसमक्षं यत्स शेयोऽस्वामिविक्रयः ।। पञ्चबन्धो दमस्तस्य राज्ञे तेनाविभाविते ॥ (१) असमक्षं स्वामिन इति शेषः। स्मृच.४
(१) कथं पुनः स्वाम्यवगतिः । उच्यते-आगमेनो- (२) परेण यस्य हस्ते न्यासो निक्षिप्तः, नष्टं वा पभोगेनेति । आगमेन लेख्यादिना प्रकाशमस्खलित- क्वचित् पतितमन्यतो वा लब्ध्वा, स्वयमपहृत्य विक्रीयते चिरभोगेन वा नष्टं द्रव्यमन्यहस्तगतं मदीयमित्येवं तेन स्वामिनः परोक्ष, अस्वामिविक्रयो नाम विवादभाव्यम् । अतः प्रकारद्वयादन्यथा मदीयमिति वदतो पदस ।
नाभा.८।१ विवादीभूतद्रव्यात् पञ्चबन्धः पञ्चमो भागो दमः स्यात् ।
पञ्चमा भागो दमः स्यात्। (३) निक्षिप्तग्रहणं याचितादीनामुपलक्षणार्थम् । तच्च द्रव्यमितरेणापि पूर्वोक्तप्रकारद्वयेनात्मीयमित्यभाव्यं
व्यप्र.२९० राजगाम्यवसेयम् ।
विश्व.२।१७५ अस्वामिकृतनिवर्तनम् । स्वामी स्वं लभते । शुद्धाशुद्धकयौ । (२) स्वं लभेतान्यविक्रीतमित्युक्तं तल्लिप्सुना किं अस्वामिना कृतो यस्तु क्रयो विक्रय एव च । मत्यत आह- आगमेनोपभोगेनेति । आगमेन अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारेषु नित्यशः ॥
*विर. मितावत् । + शेषं मितावत्।xपमा., व्यप्र. स्मृचवत् । * अप., वीमि., व्यप्र., व्यउ., विता. मितावत् ।
(१) नासं.८1१ ऽसमक्षं (परोक्षं); नास्मृ.१०१ यत्स (१) यास्मृ.२।१७१; अपु.२५७।२२ राशे तेनावि (राज्ञ
(यदि); अपु.२५३।१९ नासंवत् ; मिता.२।१६८; अप. स्तेनाप्य); विश्व.२।१७५ स्तस्य राशे तेनावि (स्तत्र राश.
२।१६८ व्यक.१३५ स्मृच.४ विर.१००; पमा.२९०%; स्तेनाप्य); मिता. अप. स्तस्य (स्तत्र); ब्यक.१३६ स्मृच.
स्मृचि.१६ वा (च) स हे... यः (व्यवहारे यथास्थितः); नृप्र. २१४ पू. : २१५ अपवत् ; विर.१०५ स्तस्य (स्तत्र) राशे
२८ व्यप्र.२९०, व्यउ.८०; विता.५७३ पर (परं) यत्स (राशः); पमा.२९४ : २९८ अपवत् ; स्मृचि.१७ अपवत् ; यमसे
(यः स); सेतु.१३४ यत्स (यत्तत); समु.१०५. नृप्र.२८वीमि. स्तस्य (स्तत्र) राशे (राशा); व्यप्र.२९४;
(२) स्मृच.२१३; पमा.२९१ च (वा); विचि.४०. व्यउ.८१ बन्धो (मांशो) शेषं बीमिवत् ; व्यम.८५ अपवत् ; ४१ क्रयो (दायो) च (वा) षु नित्यशः (यथास्थितिः); नृप्र. विता.५७६ नष्ट (नष्टे); समु.१०७ अपवत् .
२८ सवि.३०५ रेषु (रस्य); व्यप्र.२९१ यमः; विता.

Page #255

अस्वामिविक्रयः
७६३
द्रव्यमस्वामिविक्रीतं प्राप्य स्वामी तदाप्नुयात् । (१) अस्वाम्यनुमतादस्वामिनैवानुमतात्स्वाम्यनुमतिप्रकाशे क्रयतः शुद्धिः केतुः स्तेयं रहःक्रयात् ॥ शून्यादिति यावत् । दासग्रहणमस्वतन्त्रोपलक्षणार्थम् ।
(१) अस्वामिना विक्रीतं स्वकीयं द्रव्यं यस्य पावें तद्दोषभाक तस्करदोषभागित्यर्थः। स्मृच. २१४ दृष्टं तत्सकाशात् स्वामी तद्गृह्णीयादित्यर्थः । एतच्च (२) अस्वाम्यनुमतात् स्वामिनाऽननुज्ञाताद् दासात् । स्वाम्यननुमत्या विक्रीतद्रव्यविषयम् । स्मृच.२१३ दास इति ज्ञात्वा, दासी वा, पालहस्तिपकादेः, असतो
(२) गवादिद्रव्यमस्वामिना यथोक्तेन विक्रीतं यत्र बालाजनाद् रहो विविक्ते देशे रान्यादौ चाल्पं दत्वा स्वामी पश्येत्, ममेति विशोध्य लभेत । केतुश्च महा- क्रीणन् तद्दोषभाक् चोरतुल्यो भवेत्, एतेहेतुभिस्तस्य जनप्रकाशं क्रयाच्छुद्धिः, मूल्यं तु नष्टमेव । यदि पश्येत् चोरत्वं ज्ञात्वा क्रयात् ।
नाभा.८३ तत्सकाशालभेत । यावदपरस्तावदपसरश्चोरः । रह:
आगमाधीना केतुः शुद्धिः क्रयाकेतुरस्त्येव स्तेयम् । अप्रकाशकये क्रेता चोरः, यदि ने गूहेदागमं क्रेता शुद्धिरस्य तदागमात् । विक्रतारं नोपस्थापयति । उपस्थाप्य मुच्यते चौर्यात् । विपर्यये तुल्यदोषः सर्व तद्दण्डमर्हति ।।
नाभा.८२ (१) विपर्यये आगमनिगृहने, तुल्यदोषो विक्रेत. अशुद्धक्रयस्वरूपम्
तुल्यदोषः, तद्दण्डं विक्रेतृतुल्यदण्डमर्हति । विर. १०८ अस्वाम्यनुमतादासादसतश्च जनाद्रहः ।
(२) न गृहेदागमं यस्य सकाशाद् गृहीतं तं न प्रच्छाहीनमल्यमवेलायां क्रीणस्तहोषभाग्भवेत् ।। दयेत् प्रकाशक्रये, यतोऽस्य शुद्धिस्तदागमात् तद्रव्य
स्यागमात् विक्रेतुर्वा दर्शनात् । विपर्यये आगमाभावे ५७४(=) क्रयो (दायो) च (वा); समु.१०५ पमावत् ;
चोरेण तुल्यदोषः चोरदोषं सर्वमानयात्, द्रव्यानुविग्य.३३ विचिवत् .
रूपद्रव्यशरीरादिदण्डः।
नाभा.८।४ (१) नासं.८१२ प्रकाशे (प्रकाशं); नास्मृ.१०।२ तदा
अस्वामिविक्रेतुर्दण्डादिविधिः (समा) प्रकाशे कयतः (प्रकाशविक्रये) क्रयात् (क्रमात् ); विश्व. विक्रेता स्वामिनेऽर्थ स्वं केत्रे मूल्यं च तत्कृतम्। २।१७२ प्राप्य (द्रव्य) तदा (समा) प्रकाशे (प्रकाश) क्रयात् दद्याद्दण्डं तथा राञ विधिरस्वामिविक्रये ।। (कृते); मिता.२।१६८(=); व्यक.१३६ तदा (समा) पू.: यस्तेन दर्शितोऽस्मान्ममागम इति स्वयं वापि क्रेता१३७ क्रयात् (क्रमात) उत्त., मनुः; स्मृच.२१३ पू.:२१४ नपसरो वा द्रव्यस्वामिने द्रव्यं दत्वा केतुश्च मूल्यं तत्कृत क्रयात् (क्रेतात्) चतुर्थपादः; विर.१०५ तदा (समा) पू.:
यद् गृहीतं केतुः सकाशात् राजे चानुरूपं दण्डं १०७ प्रकाशे (प्रकाश) उत्त.; पमा.२९१ पू.:२९३ शुद्धिः दद्यात । एषोऽस्वामिविक्रये विधिः। नाभा.८.५ (सिद्धिः) केतुः (क्रेतु) मनुः; नृप्र.२८; सवि.३०५ पू.; व्यप्र.२९१ प्रकाशे (प्रकाश); व्यउ.८० (); ब्यम.८६ ४ पमा., व्यप्र. स्मृचवत् । प्रका ...द्धिः (प्रकाशतः क्रयः शुद्धः) उत्त.; विता.५७६ क्रेनु: ' (१) नासं.८१४ रस्य (ह्यस्य) द्दण्ड (द्दोष); नास्मृ.१०१४ (ऋतु शेषं व्यमवत् , उत्त.; सेतु.१३७ प्रकाशे (प्रकाशं) क्रयात् दागमं (तागम) रस्य (स्तस्य) सर्व ...ति (स्तेयदण्डं च सोs(कृतात्) उत्त.; समु.१०५ पू.:१०६ तः शुद्धिः (शुद्धिः
हति); व्यक.१३७; विर.१०८; विचि.४३ सर्व (सर्वः); स्थात् ) उत्त.
वीमि.२।१७१ गृहे (क्रये); सेतु.१३९. (२) नासं.८।३; नास्मृ.१०।३; विश्व.२।१७२; अप. (२) नासं.८१५ स्वं केत्रे (च क्रेतुः); नास्मृ.१०१५ २।१६८; व्यक.१३७; स्मृच.२१४; विर.१०८; पमा. त्कृतम् (त्समम् ); स्मृच.२१५ तथा (तदा); विर.१०२ २९४, विचि.४२, दवि.३२८ (अथास्यानुमतात् दासान पूर्वार्धे (विक्रेता स्वामिनोऽर्थ च क्रेतुल्यं च यत्कृतम् ) तथा क्रीणस्त दोषभाग् भवेत् ); नृप्र.२८ क्रीणन् (क्रीतं); चन्द्र .३५ | (यथा) रवा (नास्वा); पमा.२९६ ऽर्थ (यत्) तत्क (यत्क); ददः (दिद्द); वीमि.२।१७१; व्यप्र.२९२; व्यम.८६ दम । स्मृचि.१७ नेऽर्थ स्वं केत्रे (नोऽर्थ च केतुः) रस्वा (नास्वा); (स); सेतु.१३८; समु.१०६ विन्य.३४.
समु.१०६.

Page #256

७६४
व्यवहारकाण्डम्
स्वाम्यनर्पिततदीयवस्तुभोगे विधि:
बृहस्पतिः उहियमेव भोक्तव्यं स्त्री पशर्वसधाऽपि वा।
अस्वामिविक्रयस्वरूपम् अनर्पितं तु यो भुङ्क्ते भुक्तभोगं प्रदापयेत् ॥ 'निक्षेपानन्तरं प्रोक्तो भृगुणाऽस्वामिविक्रयः । अनुद्दिष्टं तु यद्व्यं वासः क्षेत्रं गृहादिकम् । श्रयतां तं प्रयत्नेन सविशेषं ब्रवीम्यहम् ।। स्वबलेनैव भुजानश्चोरवद्दण्डमर्हति ॥ 'निक्षेपानवाहितन्यासहृतयाचितबन्धकम्। अनड्वाहं तथा धेनुं नावं दासं तथैव च। उपांशु येन विक्रीतमस्वामी सोऽभिधीयते । अनिर्दिष्टं तु भुजानो दद्यात्पणचतुष्टयम् ॥ हृतं अपहृतम् । इतराणि पूर्वार्धवर्तिपदानि दासी नौका तथा धुर्यो बन्धकं नोपभुज्यते। बहुधा व्याख्यातानि । उपांशु अप्रकाशम् । प्रपञ्चोऽयं उपभोक्ता तु तद्रव्यं पण्येनैव विशोधयेत् ।। परद्रव्यतया प्रसिद्धानां प्रदर्शनार्थः । प्रायिकाभिप्रायेण दिवसे द्विपणं दासी धेनुमष्टपणं तथा। उपांशुग्रहणम् । तेन प्रणष्टाधिगतादिकमपि परद्रव्यं येन त्रयोदशं त्वनड्वाहमश्वं भूमिं च षोडश ॥ विक्रीतं प्रकाशमपि येन निक्षेपादिकं विक्रीत सोऽप्य'नौकामश्वं च धेनं च लागलं कार्मिकस्य च । स्वामी ।
स्मृच.२१३ बलात्कारेण यो भुङ्क्ते दाप्यश्चाष्टगुणं दिने ।
शुद्धक्रयः उल्लूखले पणाधं तु मुसलस्य पणद्वयम् । येन क्रीतं तु मूल्येन प्राग्राज्ञे विनिवेदितम् । शूर्पस्य च पणार्ध तु जैमिनिर्मुनिरब्रवीत् ॥
मिनिर्मनिरब्रवीत् ॥ न तत्र विद्यते दोष: स्तेनः स्यादुपधिक्रयात् ।। पण्येन पणसमूहेन । अत्रैको धेनुशब्दो गामभिधत्ते। (१) उपधिक्रयः छद्मक्रयः। अप. २११७१ अपरो दोग्ध्रीमहिष्यादिकम् । कार्मिकस्य कर्मोपजीविनः। (२)मूल्येनाहीनमूल्येन प्राक् राजे विनिवेदितम् ।
व्यप्र. २९७ क्रयात्प्रागेव प्रकाशितमित्यर्थः। स्मृच. २१४
अशुद्धक्रयः (१) स्मृच.२१७() भोगं (भाग); पमा.३०१, नृप्र.
'अन्तर्गृहे बहिर्कामान्निशायामसतो जनात् । २७, व्यप्र.२९७, ब्यम.८७, विता.५८१ तभोगं (तर्भाग); समु.१०७ स्मृचवत्.
हीनमूल्यं च यत्क्रीतं ज्ञेयोऽसावुपधिक्रयः ।। (२) स्मृच.२१७ (=) क्षेत्रं गृहा (क्षेत्रगवा); पमा. (१) विर.१००; सेतु.१३४ तं (तत्). ३०१ नुद्दि (निर्दि); नृप्र.२७; व्यप्र.२९७ दासः क्षेत्र (२) अप.२।१६८ (निक्षिप्तान्वाहितं न्यासं हृतयाचित(दासक्षेत्र); विता.५८१ त्रं (त्र); समु.१०७.
बन्धकम् ) व्यासः; व्यक.१३५, स्मृच.२१३; विर.१०० (३) स्मृच.२१७(-) निर्दि (नुद्दि); पमा.३०१, नृप्र. याचितबन्धकम् (बन्धकयाचितम्); पमा.२९१ येन (जन); २७ व्यप्र.२९७ दासं (वास); समु.१०७ तथा (ततो) नृप्र.२८, सवि.३०५, व्यप्र.२९० तन्यासहृत (तं न्यासं शेषं स्मृचवत् .
हृत); विता.५७४ सोऽभिधीयते (स तु संमतः); समु.१०५ (४) स्मृच.२१७(-) बन्ध (बन्धु); पमा.३०१ भुज्य तन्यास (तं न्यासं). (३) अप.२११७१ ल्ये (ले) ग्राशे वि (युज्य) तद् (तं); नृप्र.२७, व्यप्र.२९७ तद् (यद्); (गध्यक्ष)तत्र विद्यते (विद्यते तत्र);व्यक.१३७ग्राशे वि(गध्यक्ष); समु.१०७. (५) स्मृच.२१७ (=) उश (डशे); पमा.३०१ स्मृच.२१४ पधि (पवि); विर.१०७ नः (यः) शेषं व्यकवत् ; शं त्व (शम); नृप्र.२७ व्यप्र.२९७ विता.५८१ मश्वं । पमा.२९३ स्मृचवत्; विचि.४४ क्रयात् (क्रये) शेषं व्यकवत् ; (मश्व)समु.१०७ द्विपणं (द्विगुणं).
स्मृचि.१७ दितम् (दयेत्) विक्रयात् (विक्रयः); दवि.३२८ (६) स्मृच.२१७ कार्मि (काम); पमा.३०१ गुणं व्यकवत् । नृप्र.२८ प्राग्राशे (राशे च) पधि (पवि); सवि. (पणं); नृप्र.२७; व्यप्र.२९७ मश्वं च (मश्वांश्च); विता. ३०६ प्राग्राशे वि (तप्रायाझे); व्यप्र.२९१ सेतु.१३८ क्रयात् ५८१ कामि (कर्ष); समु.१०७ कार्मि (कार्षि) श्चाष्ट (स्सोऽष्ट). (क्रये) शेष व्यकवत् ; समु.१०५स्मृचवत् ;विन्य.३४विचिवत्.
(७) स्मृच, २१७ ( 3 ) रब (मत्र); पमा.३०२ जैमिनिः (४) व्यक.१३७ मान्निशायाम (मे निश्युपांश्व) च (तु); (दे पणे); नृप्र.२७; व्यप्र.२९७ विता.५८१; समु.१०७. स्मृच.२१४ धि (वि); विर.१३६ शायाम ( युपांश्व);

Page #257

अस्वामिविक्रयः
७६५
(१) असतो जनादासादिजनादित्यर्थः । असदग्रहण- ददाति तदा त्वाह बहस्पतिः ...--- विक्रेता दर्शित इति । मस्वामित्वज्ञापकदासत्वादिविक्रेतविशेषणोपलक्षणार्थम् ।
पमा.२९५ स्मृच.२१४ परद्रव्येऽभिलषति योऽस्वामी लोभसंयुतः । (२) असतो जनाचण्डालादेरित्यर्थः। पमा.२९३ अभावयंस्ततः पश्चादाप्यः स्याद्विगुणं दमम् ।।
(३) एतद्वाक्यं स्वामितोऽपि यः कश्चिद्विरुद्धो भव- क्रीत्वा सदोषं यः पण्यं विक्रीणात्यविचक्षणः। तीत्युपक्रम्य कृत्यसागरस्मृतिसारयोरवतारितं व्याख्यातं तदेव द्विगुणं दाप्यस्तत्समं विनयं तथा ।। च । अत्राप्यस्वामिविक्रयवद्व्यवहारः। दवि.३२८ ।
अस्वामिविक्रये प्रमाणहीनवादे निर्णयविधिः मूलदर्शने क्रेतुः शुद्धिः
प्रमाणहीनवादे तु पुरुषापेक्षया नृपः । 'पूर्वस्वामी तु तद्रव्यं यदागत्य विचारयेत् । समन्यूनाधिकत्वेन स्वयं कुर्याद्विनिर्णयम् ।। तत्र मूलं दर्शनीयं केतुः शुद्धिस्ततो भवेत् ।।
यस्मिन्वादे नाष्टिकस्यानुवर्तमानस्वत्वसाधकमूलं विक्रेता, शुद्धिरभियोज्यत्व निवृत्तिः । स्मृच.२१५ प्रमाणाभावः केतुश्च प्रकाशक्रयसाधकप्रमाणाभावः मूले समाहृते क्रेता नाभियोज्यः कथंचन । तस्मिन्वादे नाष्टिकक्रेतृपुरुषयोः साधुत्वाद्यपेक्षया विवामलेन सह वादस्तु नाष्टिकस्य विधीयते ॥ दास्पदं धनं समन्यूनाधिकत्वेन विभज्यैतावत्तवेति स्वयअस्वामिविक्रेतुर्दण्डादि विधि:
मेव राजा निर्णयं कुर्यादित्यर्थः । ननु प्रमाणहीनवादो विक्रेता दर्शितो यत्र हीयते व्यवहारतः ।
न कुत्राऽपि संभवति । कथंचिन्मानुषाभावेऽपि दिव्याक्रेत्रे राज्ञे मूल्यदण्डौ प्रदद्यात्स्वामिने धनम ॥ भावस्य सर्वथा वक्तुमशक्यत्वात् । मैवम् । अस्वामियदा तु मूलत्वेन दर्शितो विक्रेता न किंचिदुत्तरं विक्रये वादे दिव्याभावस्तावदवगम्यते । 'अभियोक्ता
धनं कुर्यात्प्रथमं ज्ञातिभिः स्वकम् । पश्चादात्मविशुध्यर्थ पमा.२९३ स्मृचवत् ; विचि.४४ च (तु) शेषं विरवत् ;
क्रयं क्रेता स्वबन्धुभिः ॥ इत्यादिवचनानां साक्षिनियाम. स्मृचि.१७ ह (ह) मात् (मे) मस (मश) धि (वि); दवि.३२८
कानां तदितरप्रमाणाभावाभिधानपरत्वात् । किं च प्रकाश ऽसावुपधि (दुष्टः परि) शेषं विरवत् ; नृप्र.२८ धि (वि); सवि.
च क्रयं कुर्यात्साधुभिर्जातिभिः स्वकैः । न तत्रान्या ३.०६; व्यप्र.२९१ च (तु); सेतु.१३८ च (तु) शेषं विरवत् ।
क्रिया प्रोक्ता दैविकी न च मानुषी' ॥ इति । साक्षीसमु.१०६, विव्य.३४ व्यकवत् .
तरप्रमाण निषेधाद्दिव्याभावः सुव्यक्तः । एवं च यदुक्तं (१) अप.२११६८ चा (धा) व्यासः, व्यक.१३५ तो। था); स्मृच.२१५, विर.१०१ अपवत् ; पमा.२९५; :
कात्यायनेन---'अलेख्यसाक्षिके दैवीं व्यवहारे विनिर्दिविचि.४१ तु (ति) चा (धा); नृप्र.२८, सवि.३०६. शेत्' इति तद्दिव्य निषेधस्मृत्यभावविषयमिति मन्त३०७ चन्द्र.३४ त्य विचार (त्याववोध); व्यप्र.२९४ । व्यम् । एतेनेतन्निरस्तम् । यच्छम्भुना मूलानयनक्रयतद् (यद् ); सेतु.१३९ चार (भाव); समु.१०५; विध्य. प्रकाशनरूपमुभयमधिकृत्योक्तम् । अथोभयं कर्तुमसमर्थ३३ गत्य विचा (पद्यपि धा).
श्रौर्य च न च मन्यते. तदा द्रव्यापेक्षया दिव्यं देयम् । (२) मिता.२।१७०; स्मृचि.१७ विधीयते (तदा भवेत् ) कात्यायनेनोक्तत्वात् ।
स्मृच.२१६ भूप्र.२८ हते (हिते) नायि (नास्ति); व्यउ.८१ हृते (हते). (३) व्यक. १३५ केत्रे राशे मूल्यदण्डी (क्रेतराशोमूल
(१) विर.१०६; दवि.३२७ उत्त. दमौ) ने (नो); स्मृच.२१५; विर.१०२ व्यकवत् ; पमा..
(२) विव्य. १४. २२५; विचि.४२त्र राजे म् (तराजोम) एटी (मौ); स्मृचि.
(3) अप..?" हीन (हान), मयक १३२; स्मृत १७ नृप्र.२०, चन्द्र ३५ के. गडी (केतुराशोमूलदमौ); व्यप्र.२९४ स्य (ल); व्यम.८६, विता.५०७ व्यप्रक्त् ;
११६; चिर.१.८पमा.२१९; विचि,४३, दवि,३२९ः समुः१.५ ने नो); विठग ३-० ने , नाडी (केनराम्रो । सवि.३०८ (=) स्वयं (सम); व्यन २११ त्वेन (त्वे च) धनदयौ).
दे मार: बिला. १७८ : सेतु. १६: समु.७६.

Page #258

७६६
भ्यवहारकाण्डम्
अविज्ञाताश्रयक्रीतादिविधिः
। (१) एवं च विक्रयादितः प्रागेवास्वामिहस्ते दृष्ट वैणिग्वीथीपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः । नष्टमपहृतं वा स्वकीयद्रव्यस्वामिनः सकाशात्स्वामी अविज्ञाताश्रयाक्रीतं विक्रेता यत्र वा मृतः ॥ गृह्णीयादिति दण्डापूपन्यायसिद्धं बोद्धव्यम् । स्वामी दत्वाऽर्धमूल्यं तु प्रगृहीत स्वकं धनम् ।
स्मृच.२१३ अर्ध द्वयोरपहृतं तत्र स्याब्यवहारतः ॥
(२) अस्वामिविक्रयं अस्वामिना कृतं विक्रयम् । अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा चापरिपालनम् । अस्वामिकृतत्वं दानाध्योरपि । तत्साहचर्यात् । एतद्द्वयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुधैः ।।
व्यप्र.२९१ __ अविज्ञाताश्रयादनिश्चितवासस्थानात् । अयमर्थः, ___ मूलानयनक्रयशुध्योर्विचारः वणिग्वीथीपरिगतत्वादिकमादाय क्रयं वस्तुनः परस्यापि प्रकाशं वा क्रयं कुर्यात् मूलं वाऽपि समर्पयेत् । यः करोति विक्रेतुरविज्ञानाताश्रयत्वात्तदानयनाशक्तिश्च मूलानयनकालश्च देयो योजनसंख्यया ॥ स्यात् तदा विभावितस्वामिभावान्नाष्टिकादर्धमूल्यं (१) यदा तु मूलभूतो विक्रेता देशान्तरस्थितस्तदा गृहीत्वा तद्रव्यं नाष्टिकायापयेत् । नाष्टिकेन तद्धनं न त्वाह कात्यायनः-मूलानयनकाल इति । योजनरक्षितमित्यस्य दोषः क्रेता त्वविज्ञाताश्रयात्तद्धनं क्रीत- संख्यया देशविप्रकर्षापेक्षयेत्यर्थः । यदा तु कालविलम्बेवानिति तस्य दोषः । तदेतद्दोषद्वयमुभयोरपि अर्धद्रव्य- नापि मूलदर्शनमशक्यं तदाप्याह स एव प्रकाशं वा हानिकरमित्यर्थः ।
विर.१०९ क्रयं कुर्यादिति । प्राकृतं क्रयं साक्षिवचनाल्लाकविदितं कात्यायनः
कुर्यादित्यर्थः।
. स्मृच.२१५ अस्वामिकृतनिवर्तनम्
(२) प्रकाशकयोपदर्शनेन मूलोपदर्शनेन वा क्रेता अस्वामिविक्रयं दानमाधिं च विनिवर्तयेत् ॥ आत्मानमनपराधं दर्शयेत् ।
विर.१०१ (१) अप.२।१६८ उत्त.: २१७१ विज्ञातं राजपूरुषैः येदा मूलमुपन्यस्य पुनर्वादी क्रयं वदेत् । (तच्च स्यात् व्यवहारतः) पू.; व्यक.१३७ थी (थिं); ममु. आहरेन्मूलमेवासौ न क्रयेण प्रयोजनम् ॥ ८२०२, विर.१०९, दीक.४८ नारदः, विचि.४३; (१) क्रयं वदेत् प्रकाशक्रयं वदेत् । अप.२।१७० स्मृचि.१६ विक्रेता यत्र (क्रेता यत्र च); दवि.३२९; मच.
(२) यदा तु मूलमुपन्यस्य ऋयं पुनरालम्बते तदा ८२०२; चन्द्र.३६ यात् (य); वीमि.२।१७१; व्यम.८७;
पूर्वापरविरोधेन अपराध्नुयादेव, न क्रयेण क्रयख्यापसेतु.१३६, विव्य.३४ त्र (दि).
नेन प्रयोजनमपराधब्यावर्तनमित्यर्थः । अर्थविचारस्त (२) अप.२।१६८ कं (यं) प (पि); व्यक.१३७ हृ
मूलानुसारेणेति भावः। (क); ममु.८।२०२ त स्व (यात्स्व) विर.१०९, दीक.४८
विर.१०१-१०२ नारदः; विचि.४३-४४;स्मृचि.१६ (स्वाम्यदत्वार्द्धमूल्यन्तु
(१) मिता.२।१७० (-) यो योजन (यस्तत्राध्व); भप. गृह्णीयात्सत्सु बन्धनम्) पू. दवि.३२९; मच.८।२०२ प (पि) शेषं ममुवत् ; चन्द्र.३६, वीमि.२।१७१ त स्व (यात्स्वी २।१७०. व्यक.१३५ स्मृच.२१५ उत्त. विर.१०१श्व पू.; ब्यम.८७ प (पि); सेतु.१३७, विव्य.३४ रप (रुप) ,
(स्तु); पमा.२९६ उत्त.; दीक.४८ बृहस्पतिः; विचि.
४२ विरवत; नृप्र.२८, सवि.३०७ उत्त.; चन्द्र नारदः. (३) अप.२।१६८,२।१७१; व्यक.१३७; विर. १०९; विचि.४३ यो (ये); दवि.३२९; चन्द्र.३६ बुधैः ।
३४ विरवत् व्यप्र.२९५ उत्त.; व्यउ.८१ मितावत् , उत्त., (दयोः); सेतु.१३७.
बृहस्पतिः; व्यम.८६ देयो योजन (तत्र देयोऽध्व) उत्त.; सेतु. (४) मिता.२११६८ (-); व्यक.१३६ स्मृच.२१३: १३९ विरवत् ; समु.१०६, विव्य.३३ विरवन्.. विर.१०४; पमा.२९१; विचि.४१; स्मृचि.१६; ना. (२) अप.२११७०व्यक.१३५, स्मृच.२१५ मुल २८ सवि.३०५, चन्द्र.३४) व्यप्र.२९१ च (वा); व्यउ,, (क्रिया); विर.१०१७ पमा.२९७ स्य (स्येत्) रेन्म (रन्म); ८० धिं (धिः) स्मृत्यन्तरम् ; व्यम.८६ व्यपवत: विता. विचि.४२ कयं वदेत् (वदेवयम् ) व्यप्र.२९६ विता. ५७४ व्यपवत् । सेतु.१३४, समु.०५.
, ५७८ : सेतु.१३३ चिनिनन; समु.१०३ विग्य.३३..

Page #259

अस्वामिविक्रयः
७६७
Hea
क्रयमेव विशोधयेत् । विक्रीतं च दत्तत्यक्तविक्रीतम् । तद्विपरीतमदत्तत्यक्तविशोधिते क्रये राज्ञो वक्तव्यः स न किञ्चन ॥ विक्रीतं तथाभूतं भवतीति प्रमाण सिद्धं कृत्वा स्वं स्वकीयं
असमाहार्यमूलस्तु मूलाहरणासमर्थस्तु क्रयमेव धनं नाष्टिको विक्रेत्रादिसकाशाल्लभत इत्यर्थः । प्रकाशं दर्शयेत् । स तादृशो राज्ञा न दण्ड्यः ।
स्मृच. २१४ विर.१०६ (२) ज्ञातृभिः साक्ष्यादिभिः, त्यक्तपदं दान विक्रयादिअनुपस्थापयन्मूलं क्रयं वाप्यविशोधयन् । स्वत्वापवादक्रियापरम् ।
विर. १०४ यथाभियोगं धनिने धनं दाप्यो दमं च सः॥ यदि स्वं नैव कुरुते ज्ञातृभिर्नाष्टिको धनम् । प्रकाशं च क्रयं कुर्यात्साधुभिर्जातिभिः स्वकः। प्रसङ्गविनिवृत्यर्थं चौरवद्दण्डमर्हति ॥ न तत्रान्या क्रिया प्रोक्ता दैविकी न च मानुषी।। (१) प्रसङ्गोऽभिप्रायः । अप.२।१७१ प्रकाशं च क्रय ज्ञातिभिः स्वकैः कुर्यात् । न तत्रान्या (२)प्रसङ्गोऽतिप्रसङ्गः ।
स्मृच.२१५ क्रियेति शातिषु संभवेषु, असंभवेऽन्यापि बोद्धव्येत्यर्थः। (३) ज्ञातृभिरिति प्रायिकतयोक्तं प्रमाणमात्रे
विर.१०६ तात्पर्यम् । ज्ञातिभिरिति क्वचित् पाठः । तत्रापि स्वामी स्वत्वं विभाव्य स्वं लभते तथैव नेयम् ।
विर.१०५ दत्तक्रीताहितानां तु विरोधे निष्क्रयो भवेत्। (४) प्रसङ्गः स्वत्वसंदेहः । व्यप्र.२९३ क्षेत्रं तत्सदृशं दद्यादशक्तस्तुष्टिमावहेत् ॥
क्रेत्रा आत्मविशुद्धिः साध्या नाष्टिकस्तु प्रकुर्वीत तद्धनं ज्ञातृभिः स्वकम् । अभियोक्ता धनं कुर्यात्प्रथमं ज्ञातिभिः स्वकम् । अदत्तत्यक्तविक्रीतं कृत्वा स्वं लभते धनम् ।। पश्चादात्मविशुद्ध्यर्थ क्रयं क्रेता स्वबन्धुभिः।।
(१) तद्धनं नष्टधनं स्वकं स्वकीयं प्रकुर्वीत साधयेदि- (१) अभियोक्ता नास्तिकः । तेन ज्ञाति भिः स्वकीत्यर्थः। धनस्य स्वकीयत्वावगतिः दानाद्यभावेन साधनीये- यत्वं धनस्य साध्यम् । न चेत्स शक्नुयात्तथा कतु, तदा त्याह स एव-अदत्तत्यक्तविक्रीतमिति । दत्तं च त्यक्तं च क्रेता आत्मनो दोषपरिहारार्थ स्वबन्धुभिः साक्षिभूतैः क्रय
साधयेत् ।
अप.२।१७१ . (१) मिता.२।१७० (=) पू.; अप.२११७१ ल (ले) शो साधयत् । वक्तव्यः स न (ज्ञा न वक्तव्यः स); व्यक.१३६, स्मृच..
(२) अभियोक्ता नाटिको नष्टधनं ज्ञात्वा प्रमाणेना
(२) २१५ पू. विर.१०६; पमा.२९६ विशो (प्रसा) शो (शा): त्मीयतया बोधयेत् । तदनु क्रेता क्रीतमिदं प्रकाशमिति २९७ पू.; ब्यप्र.२९५ मनुः; व्यड.८१ पू.; विता.५७७ मनुः; म्यम.८६-८७ शो (ज्ञा); समु.१०६ शो (शा) मनुः. पू. वीमि.२।१७१ धनम् (धनी); व्यप्र.२९४ व्ययावत् ।
(२) ब्यक.१३७ स्मृच.२१५ धयन् (धयेत् );विर.१०८; विता.५७६ शातृभिः (साक्षिभिः) पू., सेतु.१३६ स्तुप्र पमा.२९७, विचि.४३ वाप्यवि (च परि); सवि.३०७ (स्तत्र); समु.१०५ व्यकवत् . पन्म (येन्मू ) यन् (येत् )दमं च सः (ऽयमअसा) व्यासः; व्यप्र. (१) अप.२।१७१ रुते (वीत) ष्टि (स्ति); व्यक.१३६ २९६; व्यउ.८१; व्यम.८७; विता.५७७; सेतु.१३८ स्मृच.२१५ तू (ति); विर.१०५, पमा.२९७ स्मृचवत् । वाप्यवि (चापरि); समु.१०६.
विचि.४४ ज्ञातृभिर्नाष्टिको (नाष्टिको ज्ञातृभिः); स्मृचि.१७ (३) अप.१७१ न्या (न्य); व्यक.१३७ अपवत: ष्टि (स्ति) शेषं विचिवत् ; दवि.३२७; सवि.३०७ व्यासः स्मृच.२१५ या प्रो (याऽत्रो) : २१६; विर.१०६, पमा. चन्द्र.३६ ष्टि (स्ति) शेषं विचिवत् ; व्यप्र.२९२ स्मृचवत् ; २९६:२९९ च क (न क्र); सवि.३०८ हारीतः, व्यप्र. विता.५७६ शात (साक्षि);सेतु.१३७विचिवत् ; समु.१०६. १९३ समु.१०६ शं च (शे वा)न्या (न्य). (४) समु.१०५. (२) अप.२।१७१ ति (तृ); व्यक.१३६; स्मृच.२१४ ' (५) अप.२।१७१ ष्टि (स्ति) त (त्त) स्वं (स); व्यक. .: २१६(); विर.१०६; पमा.३००; व्यप्र.२९२ पू.
त (ति); स्मृच.२१४:विर.१०४पमा.२९४.२९५ :२९५(2); ग्यम.८७ विता.५७६ शाति (साक्षि); समु. विचि.४३ स्तु प्र (स्तत्र) धनं (धनी ); सवि.३०६ व्यकवत , | १०६.
भ्यका.९७

Page #260

७६८
व्यवहारकाण्डम् विभावयेत्। शातिग्रहणं प्रमाणमात्रोपलक्षणम् ।
मूलदर्शने केतुः शुद्धिः -- - विर.१०६ / मूले समाहृते क्रेता नाभियोज्यः कथंचन । अविशाताश्रयक्रीतादिविधिः
मूलेन सह वादस्तु नाष्टिकस्य तदा भवेत् ॥ वैणिग्वीथीपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः ।
(१) नाष्टिकस्य नष्टस्वामिनः तस्मिन्वादे यदि मया* अविज्ञाताश्रयात् क्रीतं विक्रेता यत्र वा मृतः ॥ प्यन्यस्माद्विक्रेतुः सकाशात्क्रीतमित्यभियोज्यो वदति
वणिग्वीथीपरिगतं वणिग्वीथ्यां प्राप्तम् । अनेन रह:- तदा तत्राप्ययमेव मलदर्शनादिक्रमोऽनुसरणीयः। क्रयो नास्तीति दर्शितम् । विज्ञातं राजपुरुषैः इत्यनेना
स्मृच.२१५ प्रकाशक्रयो नास्तीति दर्शितम् । अविज्ञाताश्रयात् (२) समाहिते समर्पिते।
विर.१०२ अविज्ञातस्थानकात् ।
__ व्यप्र.२९५ ___ अस्वामिविक्रये दण्डादिविधिः स्वामी दत्वाऽर्धमूल्यं तु प्रगृहीत स्वकं धनम् । असंप्रत्ययपूर्व यः क्रमाद्यैरुपपादयेत् । अध द्वयोरपहृतं तत्र स्याब्यवहारतः ॥
स तस्मै तत्समं दद्यान्मूल्यं वा केतुरिच्छया । द्वयोः केतृनाष्टिकयोर्व्यवहारतः स्वकृतापचारतः वादी चेन्मानितं द्रव्यं साक्षिभिनॆव भावयेत् । स्वकीयधनार्ध हृतं गतमित्यर्थः । स्मृच.२१७, दाप्यः स्याद्विगुणं दण्डं क्रेता तद्र्व्यमर्हति !।
अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा वाऽपरिपालनम्। (१) महापराधविषये त्वाह व्यासः-वादी चेन्मार्गितएतद्द्वयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुधैः ॥ मिति । केतुर्द्रव्यलाभः पञ्चबन्धविषयेऽपि भवति । यदा अविज्ञातस्थानकृतं क्रेतनाष्टिकयोर्द्वयोः ॥ च नाष्टिकः स्वकीयत्वमनुवर्तमानं न विभावयति तत्रैव
अविज्ञातस्थानकात् क्रयोऽविज्ञातक्रयः । अथवा पर. केतुः क्रीतद्रव्यलाभो नान्यत्रेत्यनुसंधेयम् । मार्थतोऽयं स्वामीत्यविज्ञानात् क्रयोऽविज्ञातक्रयः । स
स्मृच.२१६ एव केतुर्दोषोऽपचारः । अपरिपालनमुपेक्षा । सैव नाष्टि- (२) एतद्विगुणधनदण्डदानं परद्रव्यं ज्ञात्वाऽपि कस्यापचारः। एतवयं अविज्ञातक्रयापरिपालनात्मक- लोभात्तद्विक्रये पञ्चबन्धदमस्तु याज्ञवल्कीयो भ्रमप्रयुक्त द्रव्यं ऋतूनाष्टिकयोर्द्रव्यहानिकरत्वेन समाख्यातामे- क्रय इत्यविरोधः।
विर. १०७ त्यर्थः ।
स्मृच.२१७
। (३) साक्षिग्रहणं प्रमाणान्तरीपलक्षणार्थमिति केचित् । व्यास:
यत्तूक्तं साक्षिग्रहणमस्वामिविक्रयविवादे स्वत्वसाधने अस्वामिविक्रयस्वरूपम् . . .
४; विर.१००; व्यप्र.२९०; व्यम.८६ वा (चा); सेतु. योचितावाहितन्यासं हत्वा वाऽन्यस्य यद्धनम् । १३४ तन्या (तं न्या); समु.१०५. विक्रीयते स्वाम्यभावे स ज्ञेयोऽस्वामिविक्रयः ॥ (१) अप.२११७० ष्टि (स्ति);व्यक.१३५, स्मृच्च.२१५) स्वाम्यभावे स्वामिनोऽसंनिधौ इत्यर्थः। स्मृच.४ ।
विर.१०२ हृ (हि) ज्यः कथं (ज्योऽथ किं); पमा.२९५)
विचि.४२; स्मृचि.१६ दस्तु (दोऽपि) ष्टि (स्ति); सवि. (१) स्मृच.२१६ क्रीतं (क्रेता); पमा.२९७; नृप्र.२८;
३०७; चन्द्र.३५ थं (दा) दस्तु (दोऽस्य) ष्टि (स्ति) तदा व्यप्र.२९५; समु.१०७ स्मृचवत् .
भवेत् (विधीयते); व्यप्र.२९४ तदा भवेत् (विधीयते); व्यम. (२) स्मृच.२१६-२१७ प (पि); पमा.२९७ त स्व
८६ व्यप्रवत् ; विता.५७७ व्यप्रवत् ; सेतु.१.३९ ह (हि) (यात् स्व): ३०० उत्त.; नृप्र.२८ अर्ध (अथ); व्यप्र.२९५-
समु.१०६ विव्य.३३. सर
(२) समु.१०४. .. २९६; समु.१०७ स्मृचवत् .
(३) अप.२।१७१ (%D) दण्डं (राज्ञा); स्मृच.२१६) (३) स्मृच.२१७ वाड (च); पमा.३००, दीक.४८ यो विर.१०७ नैंव (न वि); पमा.२९८ चेन्मार्गितं (चोन्मा(ये) वा (चा) पु., नारदः, नृप्र.२८ दयं (सर्व); व्यप्र.२९६ गग); स्मृचि.१७ नैव (न वि) णं दण्डं (णो दण्ड:) द्रव्य पा (चा); समु.१०७ वा (चा). (४) पमा.३००. (दण्ड); व्यप्र.२९३ विरवत् ; ब्यम.८६ विरवत् ; विता. (५) अप.२।१६८ तन्या (तंभ्या) ६ (क) (वा.) स्मृच. | ५७६ द्व्य (खन) शेष विरवत् । समु.१०७.

Page #261

अस्वामिविक्रयः
७६९
प्रमाणान्तरनिवृत्यर्थमिति मदनरत्ने । तदयुक्तम् ।। दिवा गृहीतं यत्क्रेत्रा स शुद्धो लभते धनम् ॥ वस्तुतः स्वत्वहेतुभूतप्रतिग्रहादिसत्वे तत्साधकसाक्षिणा
अविझातक्रये विधिः मभावे दिव्याद्यवकाशस्य विद्यमानत्वात् । 'अलेख्य- अविज्ञातनिवेशत्वाद्यत्र मूलं न लभ्यते । साक्षिके दैवीं व्यवहारे विनिर्दिशेत्' । इति कात्यायन- हानिस्तत्र समा कल्प्या वेतनाष्टिकयोद्वयोः ।। वचनविरोधापत्तेश्च । न चैतद्यत्र दिव्य निषेधकस्मृत्यभा- अविज्ञातनिवेशत्वादविज्ञातस्थानत्वात् । मूलं वस्तत्र दिव्यविधायकम् । अत्र तु- 'प्रकाशं च क्रय विक्रेता।
स्मृच.२१७ कुर्यात्साधुभिर्रातिभिः स्वकैः । न तत्रान्या क्रिया प्रोक्ता
यमः दैविकी न च मानुषी' ।। इति दिव्य निषेधकस्मृतेः सत्वा
अस्वामिकृतनिवर्तनम् दिति वाच्यम् । एतद्वचनस्य क्रेत्रा क्रयसाधनं साक्षिसत्वे अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा । साक्षिभिरेव कर्तव्यं नान्यमानुषेण न दिव्येन वेत्येतत्पर
अकृतः स तु विज्ञेयः व्यवहारे यथास्थितिः ॥ त्वात् । नन्वेतद्वचनस्यैतादृशविषयपरत्वे मानाभावः ।
मत्स्यपुराणम् न च 'अलेख्यसाक्षिके दैवी' इति वचनविरोधो मानम् ।
शानाज्ञानकृतास्वामिविक्रयदोषविचारः तस्य सामान्यशास्त्रत्वेनैतद्वचनानुरोधे तस्यैतदतिरिक्त- अज्ञानाद्यः पुमान् कुर्यात्परद्रव्यस्य विक्रयम् । विषयताया न्याय्यत्वादिति चेत्,न साक्ष्याद्यभावे दिव्यस्य स निर्दोषो ज्ञानपूर्व चौरवद्दण्डमर्हति ।।
च निषेधे अनिर्णयप्रसङ्गस्यैव मानत्वात् । अन्यथा- इति वाक्यमज्ञाने निदोपत्वमवध्यत्वमाह न : 'स्थावरेषु विवादेषु दिव्यानि परिवर्जयेत्' इति वचनस्य | त्वदण्ड्यत्वबोधकम् ।
विर.१०४ साक्ष्यादिसत्वे दिव्यनिषेधपरत्वं त्वदभिमतं न सिध्येत् ।
शुक्रनीतिः यत्त तेनैव वक्ष्यमाणे 'प्रमाणहीने वादे' इति वचने
अस्वामिनः कये दण्डः प्रमाणहीनत्वाभिधानमपि अत्र दिव्याभावज्ञापकम् । अस्वामिकेभ्यश्चौरेभ्यो विगृह्णाति धनं तु यः । दिव्याङ्गीकरणे प्रमाणहीनतया असंभवादित्युक्तम् । तत्र
अव्यक्तमेव क्रीणाति स द ड्यश्चौरवन्नृपैः ।। तत् प्रमाणहीने मानुषप्रमाणहीने अन्यतरेण दिव्याङ्गीकरणहीने चेति व्याख्येयम् । अन्यथा अनिर्णयः स्यात् । * स्मृच. व्याख्यानं 'विक्रयाद्यो धनं' इत्यादि मनुवचने तस्मादत्रापि साक्ष्याद्यभावे दिव्यं भवत्येवेति । अत | (पृ.७५९) द्रष्टव्यम् । एव मिताक्षरायामुक्तं यदा पुनः साक्ष्यादिभिर्दिव्येन वा २१६ त्रा (ता); विर.११० स्मृचवत् ; पमा.२९८, दीक. क्रयं न शोधयतीत्यादि । केचित्तु स्थावरविवादे 'स्थावरेषु
| ४८ स्मृचवत् ; व्यप्र.२९६; समु.१०७. विवादेषु' इति वचनाद्दिव्याभाव एव । एवमकृतेऽपि
(१) अप.२।१६८ लं (ल्यं) ष्टि (स्ति) : २।१७१ ष्टि (स्ति) . 'प्रमाणहीने वादे' इति वचनाद्दिव्याभाव एव अनिर्णय
बृहस्पतिः; व्यक.१३८ लं (ल्यं); स्मृच.२१७; विर.११०
कल्प्या (शेया); पमा.३०१ लभ्य (विद्य); व्यप्र.२९६ प्रसङ्गानुरोधेन वचनान्यथाकरणस्यानुचितत्वादित्याहुः ।
व्यम.८७; विता.५७८; समु.१०७. तच्चिन्त्यम् । अदृष्टार्थत्वप्रसङ्गात् । व्यप्र.२९३
(२) व्यक.१३६ रे (रो) ति: (तः) मनुयमौ; विर. . मरीचिः
१०४;व्यप्र.२९१रे यथास्थितिः (रेषु नित्यशः); सेतु.१३४ शुद्धक्रयः
तिः (ति). वणिग्वीथीपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः।
(३) विर.१०४; दात.१८३. (१) अप.२।१६८; व्यक.१३७ शातं (शाते); स्मृच. (४) शुनी.४।८०७.

Page #262

* संभूयसमुत्थानम्
ि
जैमिनीयसूत्रम्
ज्योतिष्टोमे ऋत्विजां दक्षिणाविभागाधिकरणम्
समं स्यादश्रुतत्वात् । ज्योतिष्टोमे समाम्नायते, 'गौश्वाश्वश्व अश्वतरश्च' इति । तत्रायमर्थः समधिगतः विभज्य दातव्यं इति । इदमिदानीं सांशयिक - किं समो विभागः, उत कर्मकृतं वैषम्यं, उत शब्दकृतं ? इति । किं प्रातं ? – समो भागः स्यात् 'अश्रुतत्वात्' विशेषस्य, यत्र विशेषो न श्रयते, तत्र समो विभागो भवितुमर्हति । कथमिव ? एकस्मै सर्वे दातव्यं प्राप्नोति, यद्यपरस्मै दातव्यं न भवति, तत्र यावति एकस्मै दीयमाने नान्यः संविभज्यते, तावत् तस्मै एकस्मै न दातव्यं, अवशिष्टं दातव्यं, एवमेकैकस्मै, तस्माद्विशेषाश्रवणात् समं देयमिति ।
शाभा.
अपि वा कर्मवैषम्यात् ।
अपि वेति पक्षव्यावृत्तिः न समं स्यात्, कर्म कृतं वैषम्यं भवेत्—यो बहुकर्म करोति, तस्मै बही भृतिर्दीयते । तस्मात् कर्मानुरूप्येण वैषम्यमिति ।
शाभा. अतुल्याः स्युः परिक्रये विषमाख्या विधिश्रुतौ परिक्रयात् न कर्मण्युपपद्यते दर्शनाद्विशेषस्य तथाभ्युदये ।
न चैतदस्ति — कर्मकृतं वैषम्यं इति, किन्तर्हि उपकारकृत्; स उपकारः श्रुत्या विज्ञायते, तस्मात् श्रुतिकृत वैषम्यं तेन 'अतुल्याः' 'परिक्रये' भवेयुः । 'विषमा' हि एषां 'आख्या', केचित् ' अर्द्धिन: ',
* एतत्प्रकरणस्थानि श्रुति श्रौतसूत्रगतानि ऋत्विग्दक्षिणा विभागविषयाणि वचनानि नामाभिः संगृहीतानि ।
(१) जैसू.१०।३।५३.
(२) जस्. १०/३/५४ (३) जैसू. १०1३1५५
केचित् 'तृतीयिनः' केचित् 'पादिनः' येषामर्ध ते 'अर्द्धिनः', कथं च तेषामर्द्ध भवति ? यदि तेभ्यः, अर्द्ध दीयते । एवं 'तृतीयिनः' 'पादिनः' इति च दीक्षा 'विधिश्रुतौ' समाख्यायते सा 'परिक्रयात्' कर्मकृते वैषम्ये न उपपद्यते । क्क पुनरयं विशेषो दृश्यते ? 'अभ्युदये' - अभ्युदय इति अभ्युदयफलं (ऋद्धिफलं) द्वादशाहं ब्रूमः । ' अध्वर्युर्गृहपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति, तत उद्गातारं ततो होतारं ततस्तं प्रतिप्रस्थाता दीक्षयित्वाऽर्द्धिनो दीक्षयति । ब्रह्मच्छंसिनं ब्रह्मणः, प्रस्तोतारमुद्गातुः, मैत्रावरुणं होतु:, ततस्तं नेष्टा दीक्षयित्वा तृतीयिनो दीक्षयति । अग्नीध्रं ब्रह्मणः, प्रतिहर्तारमुद्गातुः, अच्छावाकं होतुः, ततस्तं उन्नेता दीक्षयित्वा पादिनो दीक्षयति । पोतारं ब्रह्मणः, सुब्रह्म ण्यमुद्गातुः, ग्रावस्तुतं होतु:, ततस्तमन्यो दीक्षयति ब्रह्मचारी वा आचार्यप्रेषितः इति 'अर्द्धिनः' 'तृती यिनः' 'पादिनः' इति द्वादशाहे अनुवादः, यदि प्रकृतौ यथासमाख्यं अमीषामिमे भागाः, ततो द्वादशाहे दर्शनमुपपद्यते । तस्मादर्द्धादिभिः समाख्यानात् समाख्याश्रुतिकृतं वैषम्यं भवितुमर्हतीति ।
शाभा.
वसिष्ठः कार्यत्यागिनौ ऋत्विगाचार्यों हेयो
ऋत्विगाचार्या वयाजकानध्यापको हेयावन्यन्त्र हानात्पतति ।
विष्णुः
ऋत्विङ्मरणे तत्कार्यंतद्दक्षिणाव्यवस्था
अथत्र्त्विजि मृते पश्चादन्यं वृणुयात् । पूर्ववृतस्यैव दक्षिणा । पश्चादाहूतः किंचिल्लभते चेति ।
(१) वस्मृ. १३ । १९; अप. २।२६५. (२) सवि. २७५,

Page #263

संभूयसमुत्थानम्
७७१
कामाच्छेदपतितं याज्यं त्यजेदृत्विक्, प्राप्नुयात् द्विशतं दण्डम् । याज्यश्चैव तदेवाप्नुयात्यागे ऋत्विजोऽपतितस्य । कामं पतितम श्रोत्रियं त्यजेद्याज्यं चाभिशस्तमदातारम् ।
तत्सर्वमत्रान्तरगणशून्यत्विक्वकर्तृकयज्ञविषयमिति मन्त
अस्यार्थः । पूर्ववृतेषु ऋत्विक्षु मध्ये एकस्य मरणादौ वृत्ते यदान्यं वृणुते, पूर्वाहृतस्य दक्षिणा, तन्मरणपक्षे तदायादानां कर्मानुरूपा सा । पश्चादाहूतः कश्चित् ऋत्विङ्मरणप्रवासव्याधिपातित्यादौ तत्कार्य तद्दक्षिणाव्यवस्था । किञ्चित् कर्मानुरूपं लभते । यदा तु कालं मासपक्षादिकं
स्मृच. १८८
याज्यऋत्विजोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था । अथ ऋत्विज वृत्ते पश्चादन्यं वृणुयात्पूर्ववृत स्यैव दक्षिणा, पञ्चाद्वृतः किञ्चिल्लभेत, प्रवसेच्चे - तत्कालं निमित्तं वा अपेक्ष्य यक्ष्यमाणस्तत्कालमुदीक्षेत नान्तरा यजेत स्यादात्ययिको वा, तं ऋतुं समापयेत् । प्रोष्य प्रत्यागतश्च किञ्चिलभेत । अथ चेत्प्रतिषिद्धः प्रवसेत्कामादनुप्राप्ते सवने ऋत्विक् शतं दण्डः, स एंव वा दुष्टः तस्य ऋत्विक्कुलोपाध्यायः । एवं व्याधितपतितोन्मत्तप्रहीणप्रध्वस्तेषु संप्रसादकरणमृत्विक्षु ।
निमित्तं वान्यदपेक्ष्य उद्भाव्य गतः तदा यजमानस्तं प्रतीक्षेत नान्तरा यजेत । आत्ययिको वा, समयातिक्रमप्रतिसंधानवान् क्रतुमृत्विगन्तरेण समापयेत् । पूर्ववृतश्च ऋत्विक् प्रोष्य प्रवासं कृत्वा प्रत्यागतः किञ्चित् पारितोषिकं यजमानालभेत । यजमानप्रतिषिद्ध ऋत्विकामाद्व्रजन् पणशतं दण्डवः । अथ स्वभावत एव दुष्ट इति विज्ञायते, तदा यजमानस्य ऋत्विक्कुलपरीक्षाधिकृत उपाध्याय एव दण्ड्यः । एवं व्याधिते पतिते उन्मत्ते प्रहीणे अभिशापादिना त्यक्ते प्रध्वस्ते कर्माक्षमताहेतुवार्धके संप्रसादकरणं तं संतोष्य ऋत्विगन्तरवरणेप्यनुज्ञाग्रहणम् । विर.१२१-१२२
शङ्खः शङ्खलिखितौ च तत्र चेदनुप्राप्ते सवने ऋत्विङ् म्रियेत, तत्र किं कार्यमिति जिज्ञासा तस्य सगोत्रः शिष्यो वा तत्कार्यमनुपूरयेत् । अथ चेदबान्धवः ततोऽन्यं ऋत्विजं वृणुयात् ।
व्यम् ।
(१) व्यक. १४०; स्मृच. १८८ (तत्र किं ... जिज्ञासा० ) गोत्र : (गोत्रोऽथ ) शंख ; विर. ११७-११८६ सवि. २७५ प्राप्ते ( प्रवृत्ते) (तत्र किं ... जिज्ञासा ० ) शंख: व्यप्र. ३०३ तत्र • चेद (अथ चेद ) ( तत्र किं ... जिज्ञासा ० ) गोत्र : शिष्यो वा (गोत्रोऽथ शिष्य : ); विता. ५९३ तत्र चे... गोत्र: (अथ चेदृत्विङ्घ्रियेत तस्य सगोत्रोऽप्य); समु.९२ स्मृचवत्.
(२) अप. २।२६५ वृत्ते (वृते) वृतस्यै... श्वावृत: ( वृत्तस्यैव दक्षिणायाः पश्चादाहृतः ) चत्तत्कालं (च्चत्कालं) वा अपे .... यजेत (चावेक्षमाणस्तं कालमपेक्षेत नान्तरा यजेत् ) समाप
(संपाद) प्राप्ते सवने (प्राप्तः सवने स) वा दुष्ट: (चादुष्टः) ध्वस्तेषु संप्रसाद ( ध्वस्तेष्वसंप्रदान) याज्यश्चैव (याज्यश्चेत्यजेत्) कामं पतित ( कामपतित ) ; व्यक. १४१-१४२ वृत्ते (वृते) पूर्ववृत (पूर्वादूत) चावृतः (श्रादाहूतः) वा अपेक्ष्य यक्ष्यमाणः (चापेक्ष्यमाणं) समापयेत् (समुपपादयेत् ) प्रोष्य ... मेत (प्रोष्ठपद्यागतश्च किंचिल्लभते) दुष्टः + (स्यात्) याज्यश्चैव (याज्यश्चेत्); स्मृच.१८८ (अथ ऋत्विज वृते पश्चादन्यं वृणुया पूर्वाहृतस्यैव दक्षिणा पश्चादाहूतः किंचिलभेत ) शंख : ; विर. १२०-१२१; विचि. ५० वृत्ते (वृते) वा अपेक्ष्य ... क्षेत (चापेक्षमाणस्तत्कालमुदीक्ष्येत ) प्रत्यागतश्च ( प्रत्यागतः) दुष्टः + (स्यात्) ( तस्य ० ) पाध्याय: + (तदुपनायकः) प्रद्दीण ( हीन)
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् संघभृतसंभूयसमुत्थातृकर्षकवैदेहकचोरयाजकवणिजां वेतनदक्षिणा फलादिविभागविधिः । कर्तृकर्मत्यागादौ दण्डविधिः । 'संभूयसमुत्थानम् । संघभृताः संभूयसमुत्थातारो वा यथासंभाषितं वेतनं समं वा विभजेरन् ।
कर्षक वैदेहका वा सस्यपण्यारम्भपर्यवसानान्तरे सन्नस्य यथाकृतस्य कर्मणः प्रत्यंशं दद्युः । पुरुषोपस्थाने समग्रमंशं दद्युः । संसिद्धे तूद्धृतपण्ये सन्नस्य तदानीमेव प्रत्यंशं दद्युः । सामान्या हि पथि सिद्धिश्वासिद्धिश्च ।
संप्रसादकरणं (संप्रमादात् प्रसाद्य दण्डम् ( दमम् ) याज्यश्चैव (याज्यश्चेत् ); वीमि . २ २६५ वृत्ते ( वृते) वा अपेक्ष्य यक्ष्य (चापेक्ष ) नान्तरा + (यं) यजेत स्यादा (यजेत्तस्माइ) प्रतिषिद्धः (प्रसिद्ध :) सबने ( स धनं ) ( स एव वा... मदातारम् ० ); व्यप्र. ३९३ (अथ ऋत्विज वृते पश्चादन्यं वृणुयात् पूर्वाहृतस्यैव दक्षिणा पश्चादाहूतः किचिल्लभत) शंखः समु. ९२ स्मृचवत् .
(१) कौ. ३ | १४; सवि . २७५ वरदराजोद्धृतम् ; समु. ९२.

Page #264

७०२
व्यवहारकाण्ड
प्रक्रान्ते तु कर्मणि स्वस्थस्यापकामतो द्वादश- प्रतिपुरुषोपस्थितौ, समग्रं पूर्ण , अंशं दद्युः । संसिद्धे पणो दण्डः । न च प्राकाम्यमपक्रमणे। त्विति । उद्धतपण्ये संसिद्धे देशान्तरविक्रयणाय समारो. चोरं त्वभयपूर्व कर्मणः प्रत्यंशेन ग्राहयेद्, पितपण्ये शकटादौ प्रस्थानसजे सति, सन्नस्य व्याधिदद्यात् प्रत्यंशमभयं च । पुनः स्तेये प्रवासनम- तस्य संभूयवाणिज्यकारिणामन्यतमस्य, तदानीमेव न्यत्र गमने च । महापराधे तु दूष्यवदाचरेत् । प्रत्यंशं तदीयं पण्यभागं, दद्युः । कुतः, सामान्या हि __याजकाः स्वप्रचारद्रव्यवजे यथासंभाषितं पथि सिद्धिश्चासिद्धिश्चेति । मार्गे पण्यानां रक्षा चापायवेतनं समं विभजेरन् ।
वानियतौ यतः। अग्निष्टोमादिषु च ऋतुषु दीक्ष
प्रक्रान्ते विति । कर्मणि संभूयसमुत्थानलक्षणे, सन्नः पञ्चममंशं लभेत । सोमविक्रया तु- प्रकान्ते सति, स्वस्थस्य, अपक्रामत: अपसरतः, द्वादशर्थमंशम् । मध्यमोपसदः प्रवर्योद्वासनादूर्व पणो दण्डः । दण्डं दत्त्वापि नापक्रमणे स्वाच्छन्द्यतृतीयमंशम् । मध्यादूर्ध्वमर्धमंशम् । सुत्ये मित्याह-न च प्राकाम्यमपक्रमण इति । प्रातस्सवनादूर्ध्व पादोनमंशम् । माध्यन्दिनात् चोरं त्वभयपूर्व कर्मणः प्रत्यंशेन ग्राहयेदिति । सवनादूर्ध्व समग्रमंशं लभेत । नीता हि दक्षिणा चोरान्तरैः सह चौर्यकर्मकरणविषये. संभाषितप्रत्यंशं भवन्ति । बृहस्पतिसवनवर्ज प्रतिसवनं हि कमपि चोरं पूर्वदत्ताभयं कृत्वा तेनैव तत्सहचरांश्चोरान् दक्षिणा दीयन्ते । तेनाहर्गणदक्षिणा व्याख्याताः। ग्राहयेत् । दद्यात् प्रत्यंशमभयं चेति । तस्य ग्राहित
समानामा दशाहोरात्राच्छेषभृताः कर्म कुर्युः। चोरस्य प्रतिश्रुतमभयं प्रत्यंश च यथासंभाषितं दद्यात् । अन्ये वा स्वप्रत्ययाः ।
पुनः स्तेये दत्ताभयचोरेण पुनश्चौर्ये कृते, अन्यत्र गमने कर्मण्यसमाप्ते तु यजमानः सीदेत् , ऋत्विजः च देशान्तरं गत्वा चौर्यकरणे च, प्रवासनं कार्यमिति कर्म समापय्य दक्षिणां हरेयुः। असमाप्ते तु कर्मणि शेषः । महापराधे दूष्यवदाचरेत् , महापराधं तं दूष्ययाज्यं याजकं वा त्यजतः पूर्वः साहसदण्डः। वदुपांशु हन्यात् ।
अनाहिताग्निः शतगुरयज्वा च सहस्रगुः । याजका इति । ऋत्विजः, स्वप्रचारद्रव्यवर्ज स्वस्वसुरापो वृषलीभता ब्रह्महा गुरुतल्पगः ॥ व्यापारप्रातिस्विकदक्षिणाद्रव्यमपहाय, यथासंभाषितं असत्प्रतिग्रहे युक्तः स्तेनः कुत्सितयाजकः । वेतनं सामुदायिक, समं तुल्यं विभजेरन् । अदोषस्त्यक्तुमन्योन्यं कर्मसंकरनिश्चयात् ॥ ऋत्विजोऽग्निष्टोमादिक्रतुकारम्भपर्यवसानान्तरे व्यासंभूयसमुत्थानमिति सूत्रम् । बहूनां संभूय क्वचित् धितस्यावान्तरतत्तकर्मानुष्ठानावधिभेदेनांशभेदानाहकर्मणि प्रवृत्तिरिति सूत्रार्थः । तत्कर्तारश्च द्विप्रकाराः अग्निष्टोमादिषु च क्रतुष्वित्यादि । तत्र याजको दीक्षपरकर्मकराः स्वकर्मकराश्चेति । तत्रोक्ताः पूर्वे । परा- णाद् दीक्षाकर्मणः, ऊर्व सन्नः, स्वांशस्य पञ्चममंशं स्त्विहाभिधीयन्ते । संघभृता इति । समुदेत्य कर्मकराः; लभेत । सोमविक्रयाद् ऊवं, चतुर्थमंशं लभेत । मध्यसंभूयसमुत्थातारो वा समुदेत्य वाणिज्यादिकारिणो वा, , मोपसदः प्रवोद्वासनात् मध्योपसत्संबन्धिनः प्रवर्योयथासंभाषितं वेतनं, विभजेरन् , समं वा विभजेरन् , त्सादनकर्मण ऊर्व, तृतीयमंशं लभेत । प्रवर्योपासनासंभाषणाभावे।
दिति मातृकयोः पाठः । मध्यात् मध्योपसदनकर्मण कर्षकवैदेहका वेति । कृषीवला वणिजश्च, सस्य- ऊर्ध्व, अर्धमंशं लभेत । द्वितीयमंशमिति पाठे द्वितीपण्यारम्भपर्यवसानान्तरे सस्यानां पण्यानां च आरम्भ-यांशोऽर्धमेव । सुत्ये सुत्याहे, प्रातस्सवनादूर्व पादोनपर्यवसानयोरन्तरे मध्यकाले, सन्नस्य व्याधितस्य संघिनः, | मंशं लभेत । माध्यन्दिनात् सवनादूर्ध्वं समग्रमर्श यथाकृतस्य कर्मणः प्रत्यंशं यावत् कृतं कर्म तावतः लभेत । नीता हि दक्षिणा भवन्तीति । माध्यन्दिनसवनप्रविभागं, दयः। पुरुषोपस्थाने कर्मकरणाय व्याधित- कर्मणि निवृत्ते हि दक्षिणाः सर्वाः प्राप्ता भवन्ति ।

Page #265

संभूयसमुत्थानम्
बृहस्पतिसवनवर्ज बृहस्पतिसवनमपहाय, प्रतिसवनं सवने (२) तथेति कर्मानुसारेण दक्षिणां गृह्णीयरित्यर्थः । सवने, दक्षिणा दीयन्ते हि । तेनाहर्गणदक्षिणा व्याख्याता ।
पमा.३०६ इति । उक्तरीत्या याजककार्येष्वहीनयज्ञेष्वपि दक्षिणा- वृतेन ऋत्विजा कर्मासमापने व्यवस्था नयनानुरोधेन याजकांशाः कल्प्याः ।
ऋत्विग्यदि वृतो यज्ञे स्वकर्म परिहापयेत् । सन्नानामिति । व्याधितानां भृतकानां कर्म,आ दशाहो- तस्य कर्मानुरूपेण देयोंऽशः सह कर्तृभिः ।। रात्रात् , शेषभृताः अवशिष्टा भृतकाः, कुर्यः । अन्ये (१) संभूयसमुत्थानस्य प्रक्रमोऽयम् । तत्र वैदिकं वा स्वप्रत्ययाः स्वाभिमताः, कुर्युः।
तावत्संभूयकार्यमुदाहरति । यज्ञो ज्योतिष्टोमादिः । तत्र . कर्मणीति । यज्ञकर्मणि, असमाप्ते तु, यजमानः यागरूपानेकाङ्गकर्मनिर्वर्तनार्थमृत्विग्वृतस्त्वया ममेदं सीदेत् व्याधितो भवेच्चेत् , ऋत्विजः, कर्म समापय्य, हौत्रं कर्तव्यमाध्वर्यवमौद्गात्रं चेति श्रौतेन विधिनाऽनुष्ठेयदक्षिणां तदर्थी हरेयुः । .
मित्युपगमश्च प्रवर्तितः । कथंचिदपाटवादिना सामिकृतं असमाप्ते विति । कर्मणि असमाप्ते, याज्यं यज- यत्परिहापयेत्त्यजेत् तदानीं तस्य देयो दक्षिणांशः कर्मानुमानं त्यजतः याजकस्य, याजकं त्यजतः याज्यस्य वा, ' रूपेण, यावती तस्मिन् ऋतौ दक्षिणा तां निरूप्य चतुर्थे पूर्वः साहसदण्डः।
भागे कर्मणः कृते चतुर्थः तृतीये तृतीय इत्येतदानुरूप्यं, विधिशेषं श्लोकाभ्यां वदन्नध्यायमुपसंहरति-अना- सह कर्तृभिः कर्तारः तत्पुरुषाः प्रधानविजां होत्रोद्गाहिताग्निरिति । शतं गावो यस्य स शतगुः । शतगुरना- त्रादीनां प्रस्तोतृमैत्रावरुणप्रभृतयः। मेधा. हितामिः शतगवधनः सन्नप्यकृताग्न्याधानः, सहस्रगुर- (२) परिहापयेत् व्याध्यादिना न समापयेत् । सह यज्वा च सहस्रगवधनः सन्नप्यकृतयज्ञः, सुरापः मद्यपः, कर्तभिरन्यैस्तत्स्थानपूरणाय स्थितैः। मवि. वृषलीभर्ता, ब्रह्महा,गुरुतल्पगः गुरुपत्नीगामी, असत्प्र- (३) स्वकीयकर्मकलापांशकर्तुः कृतानुसारेण भागो देय तिग्रहे युक्तः असतः पापिष्ठजनात् प्रतिषिद्धद्रव्यस्य इत्याह मनु:-ऋत्विगिति । सह कर्तृभिः संभूयकारिभिरिवा प्रतिग्रहे युक्तः आसक्तः, स्तेनः, कुत्सितयाजकः त्यर्थः। यद्वा कर्तुभिः सह देयो दक्षिणादानकाले देयो निन्दितान् यो याजयति स च, त्यक्तुमदोषः त्यागे पजमानेनेत्यर्थः। अथवा कर्मणि ऋत्विक्परित्यक्तांशदोषानुत्पादकः संसर्गानह इत्यर्थः । कस्माद् , अन्योन्यं कर्तभिः सह देय इत्यर्थः। एतदुक्तं भवति । स्वकर्मेककर्मसंकरनिश्चयात् कर्मदोषनिश्चयात् । श्रीम. देशकर्तुर्या दक्षिणा तां तस्य चैकदेशान्तरकर्तुश्च दक्षिणामनुः
काले संभूयकारिसंघो यजमानो वा तत्तत्कर्मानुसारेणाऋत्विजां संभूय क्रियास्वरूपम्
पयेदिति।
+स्मृच.१८८ ऋत्विजः समवेतास्तु यथा सत्रे निमन्त्रिताः। (४) यज्ञे कृतवरण ऋत्विक् यदि किंचित्कर्म कृत्वा
र्म गृहीयुदक्षिणां तथा ॥ व्याध्यादिना कर्म त्यजति तदा तस्येतरविंग्भिः पर्यालोच्य (१) अत्र सत्रशब्दो यज्ञमात्रविवक्षया प्रयुक्तो न कृतानुसारेण दक्षिणांशो देयः ।
ममु. पुनः सत्राख्ययज्ञविशेषविवक्षया। तत्र यजमानानामेव
x गोरा.व्याख्यानं अशुद्धिसंदेहान्नोद्धृतम् । कर्तत्वेन ऋत्विजामसंभवात्तेन सोमयागादावनेन वचनेन
___+पमा., सवि., व्यप्र., व्यउ., विता. स्मृचवत् । व्यापारलाभावुक्तौ।
xस्मृच.१८७
___ * विर., विचि., मच. वाक्याथों ममुवत् ।
(१) मस्मृ.८।२०६; अप.२०२६५, व्यक.१४० देयों... ४ व्यप्र., व्यउ., विता, स्मृचवत् ।
5 शः (देया तु); स्मृच.१८८ हाप (भाव); विर.११८ (१) स्मृच.१८७ थाई तत् (थार्हतः); पमा.३०६ तत् रूपेण (सारण); पमा.३०८; विचि.४८; सवि.२७४ वृतो (ते); नृप्र.२६, सवि.२७३ स्मृचवत् ; व्यप्र.३०१, व्यउ. | मृतो); व्यप्र.३०२, व्यउ.८३; विता.५९२ कर्मा (कार्या); ८३; विता,५९० निम (निय); समु.९२ स्मृचवत्,
समु.९२.

Page #266

७७४
व्यवहारकाण्डम्
(५) संभूय च समुत्थानमातिदेशिकं भविष्यतीति कृत्वा दत्तस्थानपाकर्माह लिगिति द्वादशभिः । तत्रादी दक्षिणाया दृष्टार्थतया भृतिरूपत्वं प्रकटयाह-ऋत्विगिति । दक्षिणा च दत्तासु स्वकर्म परिहापयेत् । कृत्स्नमेव लभेतांशमन्येनैव च कारयेत् + ॥
मच.
।
(१) माध्यंदिने सवने दक्षिणा दीयन्त इति । तत उपरिष्टात्कर्म त्यजतामप्रत्याहरणीयं लभेत न प्रतीपं त्याजयेदित्यर्थः । अन्यां भृतिं दत्वा अन्येन पुरुषेण यजमानस्तत्कर्मसमापयेत् । ऋत्विग्भिः कर्म कर्तव्यं मरणाच] [ऋत्विजो भवन्ति । तब नियतकाले प्राकर्मण आरम्भात् अतः ऋतु क्रियमाणं विगुणं भवति, समाति आपि कर्तव्येति विगुणं चेत्समापनीयमङ्गान्येव तदन्यकर्तृकाणि करिष्यामीति बुद्धिनिवृत्त्यर्थमुक्तमन्येनैवेति, तावदेव विगुणं यदशक्यं शक्यं तु सर्वे कर्तव्यम् केचि त्क्रारयेदिति ऋत्विजोऽपि संबन्धमाहुः । गृहीत्वा दक्षिणां । वाऽधिकां दद्यात्स्वयमशक्नुवन्प्राग्दक्षिणाभ्यः ( ? ) शेषकर्मसमापने यजमान एवाऽधिक्रियते । मेथा.
(२) अन्येनैव कारयेत् ऋत्विक् स्वकार्यशेषम् । मवि (३) अन्येन स्वगणवर्तिनां मध्ये प्रत्यासन्नेन, येनकेनचिदन्येन वा कार्यमाणे वाध्वर्यवादिसमाख्याबाधापत्तेः । एवमृत्विजि मृतेऽप्यूह्यम् । स्मृच. १८८
(४) माध्यन्दिनसवनादी दक्षिणाकाले दक्षिणामु दत्तासु व्याध्यादिना कर्म परित्यजन्न तु शाठ्यात्स कृत्स्नमेव दक्षिणाभागं लभेत कर्मशेषं प्रकृतमन्येन कार येत् ।
1
*ममु.
+ गोरा. व्याख्यानं अशुद्धिसंदेहान्नोद्धृतम् ।
x सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
* विचि. ममुवत् स्मृचवच्च ।
(१) मस्मृ. ८।२०७ हापयेत् (हापयन् ); अप. २।२६५; यक. १४० हापयेत् (हारयन् ); स्मृच. १८८ छाप (भाव); विर. ११८ मस्मृवत्; पमा. ३०९ च द (प्रद) शेषं मस्मृवत्; विचि.४९ नैव च (नैव तु) शेषं मस्मृवत्; सवि . २७५ नैव (नैव तु); वीमि . २ २६५ मेव (मेवं ) शेषं व्यकवत् ; व्यप्र. ३०२ व्यड.८२; विता. ५०२ ( दक्षिणा प्रदत्तासु यदि कर्म त्यजेन्नरः) च (तु); समु. ९२; विश्य. ३५ नारदः .
1
संभयकारिणामृत्विजां दक्षिणाव्यवस्था येस्य कर्मणि यास्तु स्युरुक्ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः । स एव ता आददीत भजेरन्सर्व एव वा ॥ (१) इदमपरं प्रकृतोपयोगि वैदिकं कष्पते । वैदिके कर्मणि सामस्त्येन दक्षिणा आम्नायन्ते न प्रतिपुरुषं विभागेन, तस्य द्वादशशतं दक्षिणेति तेचोदकेन त्वन्तराणि तद्विकाराण्यनुगच्छन्ति राजसूयादीनि, तत्र च केषुचिदङ्गकर्मसु प्रतिपदमन्या दक्षिणाऽऽम्नाता पुरुषविशेषसंयोगेन 'हिरण्मेयौ प्राकाशावध्वर्यवे' इत्यादि, ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः संपयन्ते । किमप्ययश्रातुर्विचैवादिकवद्ददातिसंबन्धः सर्वेषामृत्विज दक्षिणाः" अध्वर्युस्तु द्वारमात्रं, उत तस्यैव सा अन्येषां प्रकृतांशः । संशयोपन्यासार्थः श्लोकः । प्रतिपदं पुरुषविशेषाश्रया अङ्गेषु दक्षिणा: प्रत्यङ्गदक्षिणाः । अथवा वीप्सायां प्रत्यङ्गशब्दः । अङ्गमङ्गमाश्रिताः प्रत्यङ्गाः । स एव ता आददीत, मुख्य एव पुरुषस्य ददातिना संयोगः उत कर्तृस्वाविशेषादन्येऽपि भजेरंल्लभेरन् । प्रधानदक्षिणाया इव इति कथयित्या प्रश्नः पुरुषविशेषमुक्तास्तदर्था एवेति निर्णयः । एवं ददातिर्मुख्यार्थी भवति । पुरुषसंयोगश्च नादृष्टार्थः । +मेपा. (२) प्रत्यङ्गदक्षिणा: प्रतिस्वं कर्मणां दक्षिणाः । स एव वाददीत मृत्विजं प्रति यथोद्यते । सर्वे भजेरन् यत्रविग्विशेषानुतिः । मवि.
(३) पूर्णाहुती हुतायां वरं दद्यादित्यङ्गकमलेलेन या दक्षिणा विहितास्ताः प्रत्याह स एव यस्य कर्मगौत । यस्य कर्मणि यत्कर्तृके कर्मणि या दक्षिणा उक्ताः न एवं तत्कर्मकर्तेव ता आददीतेत्यर्थः । एवं च पूर्णाअध्वर्युर्वरं गृह्णीयात् । तत्र तस्य कर्तुत्वात् । भजेरन् सर्व एवेति पक्षान्तरमनेककर्तृकाङ्गदक्षिणाविषयम् ।
1
गोरा. मु., विर, विधि, मच, भाच. मेधावत् । (१) मस्मृ. ८।२० ८ यस्य (यस्मिन् ); अप. २।२६५ (= );
१४१ प्रत्यक्ष (प्रत्यंश) स्मृच. १८०३ विर. १११ व्यकवत् ; विचि.५० ता आ (ताश्वा); सवि. २७४ एव वा ( एवन); त्रीमि. २ २६५; समु. ९२.
१ तच्चदेके. २ ण्मये प्रकाशवदवयव इत्यादि. 8 यावा. ४ णाध्व.

Page #267

संभूयसमुत्थानम्
तेन स्तोत्रदक्षिणा स्तोत्रकारिण एव छन्दोगा भजेरन् । । विधिरुक्तः । प्रधानदक्षिणानां सामान्यतः श्रुतानामिदानीं
xस्मृच.१८७ । विभागमाह-सर्वेषामिति । सर्वेषामृत्विजां ये मुख्यास्तेरथं हरेत चाध्वर्युब्रह्माधाने च वाजिनम् । र्धिनः। यावती तस्मिन्क्रती सामस्त्येन दक्षिणा आम्नाता होता चाऽपि हरेदश्वमुग्दाता चाप्यनः क्रये॥ तस्यास्तेऽद्धिनोऽर्द्धहराः । सोमयागेषु हि षोडशार्वजः : (१) रथमध्वर्युराधाने हरेद् ब्रह्मा च वाजिनं वेगवन्त- तत्र चत्वारो मुख्या होताध्वर्युब्रह्मोद्गातेति । तेषामध, मश्वं होता वा अश्वं वृषमन्यं वा, कासुचिच्छाखास्वाधान तस्य द्वादशशतं दक्षिणेति ततोऽध षट्पञ्चाशत् । तदर्ध. एता दक्षिणाः । अतः सोमक्रये यच्छकटं तदुद्गातुः। तत्र । नाऽष्टाविंशत्याऽर्धिनस्तद्वन्तोऽपरे, येषां ततोऽनन्तरं वरणशकटेऽन्यतरोऽनड्वान् युक्तः स्यात् । अन्यतरो वियुक्त माम्नातं मैत्रावरुणप्रतिप्रस्थातृब्राह्मणाच्छंसिप्रस्तोतारः । इत्यपि पठ्यते । तेन च सोमः क्रीत उपाहियते । अन्ये तृतीयिनः तृतीयांशाः। अंशशब्दोऽर्धशब्देन समानार्थः । त्वपूर्वमन आहुर्न सोमापाहरणार्थ, न हि क्रयेण शक्यते अर्धशब्दश्च नावश्यं समप्रविभाग एव किञ्चिन्यूनेऽधिविशेषयितुम् ।
मेधा. केऽपि सामीप्येन वर्तते । तेन तृतीयो भागः षट्पञ्चा(२) आद्यमुदाहरति रथमिति । आधाने अग्न्या- शतः षोडश गृह्यन्ते । एकैकस्य चतस्रो भवन्ति । समस्तधाने। अश्वं होता ज्योतिष्टोमे । क्रये सोमक्रये। तृतीयं भागं प्रयच्छन्ति, षट्पञ्चाशतो तृतीयं च होतुर
मवि. च्छावाकः । अध्वयोंर्नेष्टा । ब्रह्मणोऽमीत् उद्गातुः प्रति(३) निविद्वरं निविच्छंसन् लब्धं वरं उद्गातृ- हर्ता । ये च पादिनस्ते चतुर्थ भागं कर्मणः कुर्वन्तीति शब्देनोद्गातृगणमध्यस्थः सुब्रह्मण्यो गृह्यत इति मदन. पादिनः । चतुर्थे च स्थाने मैत्रावरुणस्थानान्ते चतुरत्ने।
व्यप्र.३०१ शाः । द्वादशसमुदाये पूर्ववत् । एवं 'तं शतेन सर्वेषामधिनो मुख्यास्तदर्धेनाधिनोऽपरे। दीक्षयन्ती'त्यत्रापि क्लूप्तिः कर्तव्या। अधिनो दीक्षयति तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थांशास्तु पादिनः ॥ पादिनो दीक्षयतीत्येवमादिभिः शब्दैः तत्र द्वादशक्रम(१) एवं तावत्पुरुषविशेषसंयोगिनीनामङ्गदक्षिणानां विधिरेव । अन्यत्र श्रतो व्यवहार इहापि तयैव रीत्या
कृत इति ।
मेधा. " सवि. स्मृचवत् !
(२) अस्यायमर्थः । ज्योतिष्टोमेन शतेन दीक्षय
न्तीति वचनेन गवां शतमृत्विगानतिरूपे दक्षिणाकार्ये + गोरा., ममु., विर., विचि., मच., भाच. मेधावत् ।
विनियुक्तम् । ऋत्विजश्च होत्रादयः षोडश । तत्र कस्य (१) मस्मृ.८१२०९ चापि (वापि); अप.२।२६५ त चा (दथा) बृहस्पतिः; व्यक.१४१ अपवत् , मनुबृहस्पती;
कियानंश इत्यपेक्षायामिदमुच्यते । सर्वेषां होत्रादीनां स्मृच.१८७ चापि हरेदश्व (निविद्वरं चाश्व); विर.१२० ।
षोडशविजां मध्ये ये मुख्याश्चत्वारो होत्रध्वर्युब्रह्मोद्गाअपवत् , मनुविष्णू ; पमा.३०७ चाधव (वाध्व) चाऽपि तारः ते गोशतस्यार्धिनः सर्वेषां भागपुरणोपपत्तिवशा(वाऽपि); विचि.५० अपवत् नृप्र.२६ स्मृचवत् ; व्यप्र.३०१ दष्टाचत्वारिंशद्रपार्धनार्धभाजः । अपरे मैत्रावरुणप्रतित चा (दथा) शेषं स्मृचवत् , मनुबृहस्पती; समु.९२. प्रस्थातृब्राह्मणाच्छंसिप्रस्तोतारस्तदर्धेन तस्य मुख्यांश
(२) मस्मृ.८।२१० शास्तु (शाश्च); मिता.२१२६५ स्यार्धेन चतुर्विंशतिरूपेणाधभाजः । ये पुनस्तृतीयिनः मस्मृवत् ; अप.२।२६५ परे (धिनः ) शास्तु (शाश्च ); अच्छावाकनेष्टामीध्रप्रतिहारस्ते तृतीयिनो मुख्यस्यांव्यक.१४० मनुबृहस्पती; स्मृच.१८७; विर.११८ परे शस्य षोडशगोरूपेण तृतीयांशेन तृतीयांशभाजः । ये तु (र्षिनः); पना.३०७; विचि.४९ तद ...ऽपरे (द्वियीयास्तु
पादिनः ग्रावस्तुदुन्नेतृपोतृसुब्रह्मण्यास्ते मुख्यभागस्य तदर्धिनः) द्वितीयाधे (तृतीथिनस्तृतीयास्तु चतुर्थाश्चैकपादिनः);
यश्चतुर्थाशो द्वादशगोरूपस्तद्भाजः । ननु कथमयमंशनृप्र.२६, सवि.२ ७४; वीमि.२।२६५ विचिवत् ; व्यप्र. ३०१. मस्मृवत् ; व्यउ.८३ (=); विता.५९० यिनः (यन)
नियमो घटते, न तावदत्र समयो नापि द्रव्यसमवायो मनुवृहस्पती; समु.१२.
ण्य. का.९८
१ तास्तृती.

Page #268

ध्यवहारकाण्डम्
नापि वचनं यदशादीहरभागनियमः स्यादतः 'समं (२) एकीभूय गृहनिर्वर्तनादीनि स्वकार्याणि स्थपतियादश्रतत्वादिति न्यायेन सर्वेषां समांशभाक्त्वं कर्मानु- वर्धकिसूत्रधारादिभिः मनुष्यैः संपादयद्भिरनेन युक्त रूपेण चांशभाक्त्वमिति युक्तम् । अत्रोच्यते । ज्योति- विधानाश्रयेण विज्ञानव्यापाराद्यपेक्षया भागकल्पना ष्टोमप्रकृति के द्वादशाहेऽधिनस्तृतीयिनः पादिनः इति / कार्या ।
गोरा. सिद्धवदनुवादो न घटते, यदि तत्प्रकृतिभूते ज्योति- | (३) स्वानि कर्माणि यजमानव्यतिरिक्तानीति शेषः। ष्टोमे अर्धतृतीयचतुर्थाशभाक्त्वं मैत्रावरुणादीनां न अंशप्रकल्पना च तस्य द्वादशशतं दक्षिणेत्येवं स्यात् , अतो वैदिकार्द्धिप्रभृतिसमाख्याबलात्यागुक्तोऽश- क्रतुसंबन्धिमात्रतया विहितायां दक्षिणायामेव । न तु नियमोऽवकल्प्यत इति निरवद्यम् । +मिता.२।२६५ / 'रथमध्वर्यवे निविदावरमश्वं होत्रे ब्रह्मणेऽश्वमाधाने
(३) द्वितीयमुदाहरति-सर्वेषामिति । मवि. सुब्रह्मण्याय सोमक्रये शकटम्' इत्येवं ऋत्विग्विशेष(४)मिता.टीका-द्वादशाहे दीक्षाक्रमवाक्ये अध्वर्यगह- संबन्धित्वेन विहितायां श्रुतिविरोधापत्तेः । पति दीवयित्वा ब्रह्मागं दीशयति । तत उद्गातारं ततो
स्मृच.१७८ होतारं ततस्तं प्रतिप्रस्थाता दीक्षयित्वा अर्धिनो दीक्षयति । ऋत्विग्याज्ययोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था ततस्तं नेटा दीक्षयित्वा तृतीयिनो दीशयति । ततस्तमुन्नेता ऋत्विज यस्त्यजेद्याज्यो याज्यं चत्विक्त्यजेद्यदि । दीक्षयित्वा पादिनो दीक्षयति इत्येवंविधाऽादि- शक्तं कर्मण्यदु, च तयोर्दण्डः शतं शतम् ।। समाख्या श्रूयते । अतस्तद्वशात् ब्राह्मणाच्छंसिप्रभृतीनां (१) यज्ञे कर्मकर ऋत्विग्धोतोद्गात्रादिः। यद्यपि वरतदनुरूपो विभागो द्वादशाहप्रकृतौ ज्योतिष्टोमेऽध्यवसी- णोत्तरकालमाप्रयोगसमाप्तेस्तद्यपदेशस्तथाप्यत्र प्रारब्धयत इति ।
सुयो.।२६५ कर्मगोरितरेतरत्यागे विधिरयम् । किं तर्हि प्राग्वरणात् । विजां संभूपसमुत्थानस्य स्थापत्यादावतिदेशः भूतपूर्वगत्या ऋत्विग्व्यवहारः, यः प्रयोगान्तरे वृतः स 'संभूय स्वानि कर्माणि कुर्वद्भिरिह मानवैः। एव शक्तः प्रयोगान्तरेऽपि वरितव्यः । न केवलं पूर्वअनेन विधियोगेन कर्तव्यांशप्रकल्पना ॥ वृतस्यायं न्यायः किं तर्हि, तत्पित्रादिभिरपि । तथा हि
(१) यथा यज्ञे यो बहुनि कर्मणि कायक्लेशकरणे 'पूर्वो जुष्टः स्वयंवृत' इति नारदः । न चायमैकपुरुषिको विद्वत्तातिशयसाध्ये च नियुक्तो, भूयसी दक्षिणां लभते, नियमः । किं तर्हि कुलधर्मोऽयम् । तथा च महाभारते न्यूनकर्मकारी तु न्यूनां तद्वलौकिकेषु गृहचैत्यादिकारिषु | संवर्तमरुत्तीयेषु प्रपञ्चितं तेन, यत्कुसाः पित्रादिभिसंभूव संहत्य वर्धकिस्थपतिसूत्रधारादिषु स्वसमयप्रसिद्धो ऋत्विजो वृतास्त एव वरीतव्याः। याजकानामप्येष एव यावानंशः सूत्रधारस्य, यावान्स्थपतेः तत्रानेन विधि- विधिस्तैरपि ते याजनीयाः । ऋत्विज कृतात्विज्यं तत्कुयोगेन विधिदिकोऽर्थस्तत्प्रसिद्धा व्यवस्था, विधियोगः | लीनं वाऽन्यं यो न वृणीत यियक्षुः अपि त्वन्यं याजकवैदिक्या यज्ञगतया व्यवस्थयेत्यर्थः । एवं नाटकादि- मर्पयेत् शक्तं कर्मणि यज्ञे प्रयोगज्ञमदुष्टमभिशंसनाप्रेक्षायां नर्तनगायनवादकेषु भागप्रक्लतिः । यद्यपि सर्वे | ङ्गवैकल्यादिभिदोषैरयुक्तम् । एवमीदृश एवविंगर्थ्यविद्वांसः सर्वकर्मानुष्ठानशक्ताश्च, तथापि कर्मानुरूप्येण भागोन पुरुषानुरूप्येण इति संभूयसमुत्थानम् । *मेधा. *पमा., भ्यप्र. स्मृचबत् ।
(१) मस्मृ.८।३८८, अप.२।२६५, ब्यक.१४३ याज्यं +गोरा., ब्यक., मवि., स्मृच., ममु., विर., पमा., विचि., सवि., मच., व्यप्र., व्यउ., विता., नन्द, मितावत् ।
चत्विं (याज्यमृत्वि) शतं शतम् (श्रुतः शतम् ); विर.१२२ * मवि., ममु., मच., नन्द. मेधावत् ।
याज्यं चत्विं (याज्यमृत्वि) यदि (यदा); विचि.५२ याज्यं
चत्विं (याज्यमृत्वि) दण्डः (दण्ड):१८२ यः (तु); व्यप्र. (१) मस्मृ.८।२११; व्यक.१४१ विधि (क्रम); स्मृच. १८. विधि (कर्म); पमा.३०६, नृप्र.२६, न्यप्र.३०१
३०३ याज्यं चत्विं (याज्यमृत्वि); व्यउ.८४ व्यप्रवत् । समु. मचबत् ; व्यङ.८३ रहस्पतिम समु.१२.
९२ म्यप्रवत् । विव्य.५५ यः (तु) याज्यं चरिव (याज्यमृत्वि) १वनि कर्माणि.
नारद:.

Page #269

संभूयसमुत्थानम्
w७
मानो यदि नाङ्गीकुर्याद्याजकत्वं अदुष्टमे भिरेव दोषैरना- | स्पष्टमन्यत् ।
विश्व.२।२६४ फ्रान्तं याज्यं शक्तं विद्वत्तया च, तादृशे त्यागे तयोः । (२) संभयसमुत्थानं नाम विवादपदमिदानीशतं दण्डः । ऋत्विक शतं दाप्यो याज्यं त्यजन् याज्य मभिधीयते - समवायेनेति । सर्वे वयमिदं कर्म ऋत्विजम् । न केवलमयमृत्विग्याजकधर्मः, शिष्याचार्य | मिलिताः कुर्म इत्येवंरुपा संप्रतिपत्तिः समवायः, तेन योरपि । तथा च गौतमः 'अज्ञानादनध्यापनादृत्वि- ये वणिङ्नटनर्तकप्रभतयो लाभलिप्सवः प्रातिस्विकं कर्म गाचायौँ पतनीयसेवायां च हेयावन्यत्र हानात्पतति' | कुर्वते तेषां लाभालाभावुपचयापचयौ यथाद्रव्य येन इति (गौध.२१।१२-१३) । दातृसंप्रदानयोरपि प्रतिग्रहे यावद्धनं पण्यग्रहणाद्यर्थ दत्तं तदनुसारेगावसे यौ। यद्वा । केचिद्धर्ममिममिच्छन्ति ।
xमेधा. प्रधानगुणभावपर्यालोचनयाऽस्य भागद्वयमस्यैको भाग (२) प्रसंगादेतदुक्तम् ।।
गोरा. इत्येवंरूपया संविदा समयेन यथा संप्रतिपन्नौ तथा (३) ऋत्विजमित्यादि संविद्यतिक्रमशेषभूतमप्यत्र वेदितव्यौ ।
मिता. राशाप्यत्विङ्न त्याज्य इति दर्शयितुं राजधर्मषूक्तम् । (३) समवायो मेलकः समूह इति यावत् | xअर. ऋत्विजं परंपरयायातम् । शतं पणाः । पुनश्च पूर्ववत् (४) समवायेन मूलद्रव्यसंसगेंग । Xस्मृच.१८५ परिग्रह इत्यपि ग्राह्यम् ।
मवि. (५) यथाद्रव्यं समवायेन येन तेन स्वस्वद्रव्यानु(४) द्विशतैकशतदण्डयोः कामाकामकृतधनवत्ताधन- | सारेण यथा वा संविदा समवायेन । +विर.११२ पत्ताभ्यां व्यवस्था ।
. विर.१२२ (६) अव्यवस्थायां मूलधनानुसारेण वृद्धिश्चयो । (५) शतमिति कर्तभेदविवक्षया वीप्सा । मच. व्यवस्थायां तु व्यवस्थानुसारेणैव तावित्यर्थः।। (६) प्रकीर्णकाख्यमनुद्दिष्टमपि स्मृत्यन्तरप्रसिद्ध व्यव.
विचि.४५ हारपदं प्रस्तौति-ऋत्विजं यस्त्यजेदिति । कर्मणि यज्ञ- । (७) न त्वेकस्य कुशलत्वादिना विशेषव्यवस्था विना कर्मणि शक्तमिति ऋत्विग्विशेषणम् । अदुष्टमिति | आधिक्यं लाभे उपक्षये च न्यूनता। चन्द्र.३६ याज्यविशेषणम् ।
नन्द.| अन्यतमेन निषिद्धाननुमतकरणे प्रनादनाशने आपत्कृतरक्षणे च याज्ञवल्क्यः
विधिः - संभूयकारिणां वणिजां लाभालाभव्यवस्था प्रतिषिद्धमनादिष्टं प्रमादाद्यच्च नाशितम् । सेमवायेन वणिजां लाभार्थ कर्म कुर्वताम् । स तद्दद्याद्विप्लवाच्च रक्षिता दशमांशभाक् ॥ लाभालाभौ यथाद्रव्यं यथा वा संविदा कृतौ॥ (१) एवं कृतसमयानां व्यवहारापेतं स्वाच्छन्द्यात्
(१) वाणिज्यप्रसङ्गात् संभूयोत्थानमाह--समवाये -प्रतिपिद्धमित्यादि । प्रतिषिद्धमनादिष्टमन्यैर्वगिनेति । सर्व लाभमेकीकृत्य यथाद्रव्यं विभागः कार्यः, भिरननुष्ठितमिति शेषः। किश्च प्रमादाद् यच्च नाशितं, लाभस्य मूल्यानुसारित्वात् । कमांपेक्षया वा यथा स तद् दद्यात् । अस्यान पेशयैव । विप्लवात्त रक्षिता संवित् परिभाषा अन्योन्यमाकृता मर्यादा कृतेत्यर्थः ।
दशमांशभाग । रक्षितद्रव्याद् रक्षिता लाभाद् दशमांश x गोरा., ममु., भाच. मेधावत् ।
प्राप्नुयादित्यर्थः।
विश्व.२।२६५ (१) यास्मृ.२।२५९, अपु.२५८१४९; विश्व. * व मि. मितावत् । ४ शेषं भितावत् । २।२६४ कृती (कृता); मिता.; अप.; व्यक.१३८, स्मृच. + शेष मिताक्षरैवोद्धता। १८५; विर.११२: पमा.३०३; विचि.४५, स्मृचि.१७; (१) यास्मृ.२१२६०; अपु.२५८।५० विश्व. नृप्र.२४ वाये (भागे) वणिजां (वाणिज्य); चन्द्र.३६ संविदा २२२६५, मिता. दश (दश); अप.पक.१३९ मितावत् । कृती (समुदाहृतौ); वीनिः; न्यप्र.२९९; म्यउ.८१ यथाद्र विर.११४; स्मृचि.१७; वीमि. मितावत् ; व्यप्र.३०० (तथाद्र); विता.५८३, राको.४८१ सेतु.१४०; समु.९०; मितावत् ; न्यउ.८३; न्यम.८८; विता.५८९, राको, विम्य.३४ संविदा कृतौ (समुदाहृतम् ).
४८१ सेतु.१४१७ समु.९१ मितावत् .

Page #270

व्यवहारकाण्डम्
अप,
. (२) किं च । तेषां संभूय प्रचरतां मध्ये पण्यमिद- ङ्गादि । विक्रीतमपि राजगामि न केतृगामि । :: मित्थं न व्यवहर्तव्यमिति प्रतिषिद्धमाचरता यन्नाशित
+अप मनादिष्टमननुज्ञातं वा कुर्वाणेन, तथा प्रमादात्प्रज्ञाहीन- __(४) केचित्तु राज्ञा भागो न ग्राह्यः, किंतु पण्यमेव सया वा येन यन्नाशितं स तत्पण्यं वणिग्भ्यो दद्यात् । यः | तन्मल्यं वा संपूर्ण राज्ञा ग्राह्यमित्याहुः। +वीमि. पुनस्तेषां मध्ये चौरराजादिजनितायसनात्पण्यं पालयति | 'मिथ्या वदम्परीमाणं शुल्कस्थानादपासरन् । स तस्माद्रक्षितात्पण्याद्दशममंशं लभते। मिता. दाप्यस्त्वष्टगुणं यश्च स व्याजक्रयविक्रयी॥
(३) येन तु परिरक्षितं स तस्य दशममंशमधिकं (१) राजभाव्यशुल्कनिमित्तं च पण्यद्रव्यादेःभजेत । xअप. मिथ्येत्यादि ।
विश्व.२।२६७ (४) तत्स एको दद्यात्, यश्च समुदायान्तर्गतः । (२) यः पुनर्वणिक् शुल्कवञ्चनार्थ पण्यपरिमाणं आद्यचकारेण यदि सर्वेषामेव प्रमादेन नाशितं तदा । निकुते, शुल्कग्रहणस्थानाद्वाऽपसरति, यश्चास्येदमस्येदं अंशक्रमेणैव क्षयः कल्पनीयो यथांशत इति । द्वितीय- वेत्येवं विवादास्पदीभूतं पण्यं क्रीणाति विक्रीणीते वा चकारेण रक्षितुर्मरणे तत्पुत्रो दशमांशं लभत इति समुच्ची- ते सर्वे पण्यादष्टगुणं दण्डनीयाः ।
मिता. यते।
(३) वणिक्शुल्कादष्टगुणं दण्डयः । यश्च सब्याजी पण्ये राजभाव्यशुल्कादि निरूपणम् । राज्ञोऽतिक्रमे दण्डश्च। शौल्किकप्रतारणवन्तौ क्रयविक्रयौ करोति, सोऽपि शुल्काअर्घप्रक्षेपणादिशं भागं शुल्कं नृपो हरेत् । दष्टगुणं दण्ड्यः । व्यासिद्धं राजयोग्यं च विक्रीतं राजगामि तत्॥ (४) इदं मयाऽत्र स्थाप्यते न तु क्रीयते विक्रीयत
(१) इदानीं राजभाव्यं निरूपयति-अर्घप्रक्षेपणादि- इति वञ्चयित्वा क्रयविक्रयकारी च वणिक् पण्यादष्टगुणं ति । योऽधों राज्ञा प्रक्षिप्तः स्थापितः, तत एवार्घस्थाप- दण्डं दाप्यः ।
+वीमि. नाद् विक्रीतानां विंशतिभागो राजभाव्यः शुल्कः केतृ- तरिकेण स्थलजशुल्कमहणे कृते, योग्यनिकटब्राह्मणाऽनिमन्त्रणे विक्रेतृभ्यामुभाभ्यामन्योन्यमिच्छयान्यतरेण वा देयः ।
• च दण्डः .... .... यच्च राज्ञा व्यासिद्धं राजयोग्यं च हस्त्यादिद्रव्यं राज. तेरिकः स्थलजं शुल्कं गृहन् दाप्यः पणान्दश । न्यनावेद्यानाख्याय विक्रीतं तद् राजगाम्येव सर्वमित्यव- ब्राह्मणप्रातिवेश्यानामेतदेवानिमन्त्रणे । सेयम्।
विश्व.२२६६ (२) इयतः पण्यस्येयन्मूल्यमित्यर्घस्तस्य प्रक्षेपणात् + शेषं मितावत् । राजतो निरूपणाद्धतीरसौ मूल्याविंशतितममंशं शुल्का) x अयं श्लोकः विश्वरूपाचार्यमते दण्डपारुष्यप्रकरणे साहसगृह्णीयात् । यत्पुना सिद्धमन्यत्र न विक्रेयमिति राज्ञा विषयः। दण्डविवेककारेणापि साहसे एव निविष्टः । तदेव प्रतिषिद्धं यच्च राजयोग्यं मणिमाणिक्याद्यप्रतिषिद्धमपि युक्तम् । तद्राशेऽनिवेद्य लाभलोभन विक्रीतं चेद्राजगामि मल्य- (१) यास्मृ.२।२६२, अपु.२५८१५२ दपासरन् दान निरपेक्षं तत्सर्व पण्यं राजाऽपहरेदित्यर्थः ।
(दपक्रमन् ); विश्व.२।२६७ सरन् (क्रमन्); मिता.; अप.;
विर.२९८ अपुवत् ; विचि.१२६ विश्ववत्, सवि.४.९५, मिता.
नारदः, वीमि. स्त्व (श्चा); विता.५८५, सेतु.२३१,३२१ (३) पण्यस्यार्घप्रक्षेपणान्मूल्यात् । राजयोग्यं गजतुर
• विश्ववत् ; समु.९१ विश्ववत् . .
(२) यास्मृ.२२६३, अपु.२५८।२० दाप्यः (दण्ड्यः ); x शेषं मितावत् ।
विश्व.२१२२८ तरि (तारि) ह्मण (मणः); मिताः; अप. (१) यास्मृ.२।२६१; अपु.२५८५१ अर्व (अर्थ); विश्व. णप्राति (णः प्रति); दवि.३०७ स्थलजं (स्थानिक) (ब्राह्मणा२।२६६ द्विशं भागं शुल्क (च्छुल्क विशद्भाग); मिता.; अप. प्रातिवेश्यांश्च तद्वदेवानिमन्त्रयन्); सवि.४९५ कः (ते) वीमि. विता.५८५; समु.९१.
...नारदः; वीमि.; विता.५८६, राकौ.४८१ समु.९१, :

Page #271

संभूयसमुत्थानम्
७७९
(१) इदानीं दण्डपारुष्यसामान्यात् साहसव्यवहार- दाने हि प्रतिषेधात् । तथा च गौतमः----'प्रातिभाव्यमाह-तारिक इति । तारिकस्य स्थल निमित्तराजभाव्य- वणिक्शुल्कमद्यातदण्डा न पुत्रानध्यावहे युरिति । ऋणशुल्कग्रहणे ब्राह्मण्यदर्पाच्च योग्यप्रातिवेश्यब्राह्मणा- वच्च धनसंबन्धोऽपीति तदभाक्त्वमेव युक्तमित्याशङ्कानिमन्त्रणे दशपणो दण्डः । ब्राह्मणग्रहणं च गुणार्थत्वात् निवृत्त्यर्थमेतत् । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।२६८ सर्षत्रैवर्णिकार्थम् । दर्पकृतत्वाच्चैवमादेः साहसत्वम् । (२) यदा संभूयकारिणां मध्ये यः कश्चिद्देशान्तरगतो
विश्व.२।२२८ मृतस्तदा तदीयमंशं दायादाः पुत्राद्यपत्यवर्गो, बान्धवा (२) अपि च । शुल्कं हि द्विविध स्थल जलजं च। मातृपक्षा मातुलाद्याः, ज्ञातयोऽपत्यवर्गव्यतिरिक्ताः तत्र स्थलज 'अर्थप्रक्षेपणाद्विशं भागं शुल्कं नृपो हरेदि- सपिण्डा वा, आगताः संभय व्यवहारिणो ये देशान्तत्यत्रोक्तम् । जलजं तु मानवेऽभिहितम् । तीर्यतेऽनेनेति रादागतास्ते वा गृह्णीयुः। तरिः नावादिः तजन्यशुल्केऽधिकृतस्तरिकः । स यदा तैर्विना दायादाद्यभावे राजा गृह्णीयात् । वाशब्देन स्थलोद्भवं शुल्कं गह्नाति तदा दशपणान् दण्डनीयः। वेशो च दायादादीनां वैकल्पिकमधिकारं दर्शयति । पौर्वावेश्म, प्रतिवेश इति स्ववेश्माभिमुखं स्ववेश्मपार्श्वस्थं पर्यनियमस्तु 'पत्नी दुहितर' इत्यादिना प्रतिपादित एवाचोच्यते, तत्र भवाः प्रातिवेश्याः ब्राह्मणाश्च ते प्राति- त्रापि वेदितव्यः । शिष्यसब्रह्मचारिब्राह्मणनिषेधो वणिवेश्याश्च ब्राह्मणप्रातिवेश्याः,तेषां श्रुतवृत्तसंपूर्णानां श्राद्धा- क्प्राप्तिश्च वचनप्रयोजनम् । वणिजामपि मध्ये यः दिषु विभवे सत्य निमन्त्रणे एतदेव दशपणात्मकं दण्डनं पिण्डदानर्णदानादिसमर्थः स गृह्णीयात् । सामर्थ्याविशेषे वेदितव्यम् ।
मिता. सर्वे वणिजः संसष्टिनो विभज्य गृह्णीयुः । तेपामायभावे (३) समीपगृहस्वामिनां निमन्त्रणाकरणे ब्राह्मणो दश. दशवर्ष दायादाद्यागमनं प्रतीक्ष्यानागतेषु स्वयमेव पणानित्येव दाप्यः । अप. राजा गृह्णीयात् ।
मिता. (४) शुल्कमप्रयच्छतो वणिज इव असमुचितं शुल्क (३) दायादाः पुत्रा गृह्णीयुः। तदभावे बान्धवाः गृह्णतोऽपि राजाधिकृतस्य दण्ड इत्यभिदधानस्तत्तुल्याप- संबन्धिनः पत्नी दुहितर इत्याद्याः । तेषामभावे ज्ञातयः राधेऽपि दण्डमाह-तरिक इति। प्रतिवेशः स्ववेश्मसंनि- समानोदकाः । तेषामभावे संभूयकारिणस्तेन सहाहितं वेश्म तत्रस्था ये ब्राह्मणास्तान निमन्त्रणकार्येऽपि गताः । तदभावे नृपः । संभूयकारिणां द्रव्याधिकारित्व, निमन्त्रयन् दशपणमितमेव दण्डं दाप्यः। चकारेण प्राप्त्यर्थं वचनम् । अन्यैस्तु 'पत्नी दुहितर' इत्यायुक्ततदीयनिमन्त्रण स्वीकुर्वन्निति समुच्चीयते। वीमि. मनूद्यते ।
अप. संभूयकुर्वतामन्यतमस्य देशान्तरमरणे तद्व्याधिकारनिरूपणम् (४) वाशब्देन विकल्पः पौर्वापर्य च समुच्चीयते । देशान्तरगते प्रेते द्रव्यं दायादबान्धवाः ।
+वीमि. . ज्ञातयो वा हरेयुस्तदागतास्तैर्विना नृपः ।।
लाभशन्यजिह्माशक्तानां विधिः । वणिजां संभूयकारिणा(१) अथ किं संभूय व्यवहरतामन्यतरविपत्तौ तदी
मृत्विकर्षकादावतिदेशः । यं द्रव्यमन्यैर्वणिग्भिग्रहीतव्यम् । नेत्युच्यते । किं तर्हि 'जिलं त्यजेयुनिर्लाभमशक्तोऽन्येन कारयेत् । देशान्तरगत इति । देशान्तरगते प्रेते आयव्ययविशुद्धं अनेन विधिराख्यात ऋत्विकर्षककर्मिणाम् । तदीयमंश यथाविभजमानं रिक्थिनोऽन्ये गृह्णीयुः। तद. (१)संभय च प्रवृत्तानां स्वामिकर्मकरादीनामन्योन्यमयं भावे तु राजा गह्णीयात् । किमर्थ पुनरिदमुच्यते । ऋण---
+शेष मितावत् । (१) यास्मृ.२१२६४; अपु.२५८१५३: विश्वका गता (गते); मिता.; अप. द्रव्यं (धन); स्मृचि.१८ द्रव्यं (१) यास्मृ.२।२६५, अपु.२५८।५४ ला (लों); विश्व. (तस्य) उत्तराधे (शातयो वा हरेयुस्तेऽवनतास्तविना नृपः); २।२६९ राख्यात (ना ख्यात); मिता.; अप.; व्यक. वीमि. विता.५८६ कमेण मनुः; समु.९१ विश्ववत् . । १३९ पू.:१४० कमि (कर्म); स्मृच.१८५प्रथमपादः, विर...

Page #272

म्यवहारकाण्डम्
विधिः-जिह्ममित्यादि । अन्योन्यं स्वामिकर्मकरसामाजि- (१) संभय एकत्र मिलित्वा संव्यवहार प्रति यत्तदुकादयो जिलं कुटिल व्यभिचारिणं त्यजेयुः, तथा लाभ- स्थानं नाम व्यवहारपदमुच्यते। अभा. ८४ शून्यम् । प्रवृत्तस्तु स्वयमशक्तोऽप्यन्येनाविरोधिना स्वकार्य (२) वणिजो वाणिज्यं ऋत्विजो यज्ञ कृषीवलाः कृषि सामाजिकं कारयेत् । योऽयं संभूयोत्थाने विधिरुक्तः, हेमकारादयः शिल्पं नर्तकादयो नृत्तादिकं स्तेनाः स्तेयं अनेनैव विधिना निरूपितमृत्विगाद्यनुष्ठानमपि द्रष्टव्यम् । यत्र संहत्य कुर्वते तत्संभय क्रियमाणं वाणिज्यादिक स्मृत्यन्तरात्त वैशेषिकविंगाद्यनुष्ठानप्रपञ्चोऽन्वेष्टव्यः । संभय समत्तिष्ठन्ते समेधन्तेऽनेनेति व्युत्पत्त्या संभयसमु. स्पष्टमन्यत् ।
विश्व.२।२६९ स्थानाख्यं व्यवहारपदमित्यर्थः। स्मृच. ३ (२) किं च । जिरो वञ्चकः तं निर्लाभं निर्गतलाभ- (३) संभय धनमेलकं कृत्वा । विर. १११ माच्छिद्य त्यजेयुर्वहिः कुर्युः । यश्च संभयकारिणां मध्ये (४) कर्मात्मार्थ कुर्वन्ति । समुपतिष्ठन्ते ऋद्धिं प्राप्नुभाण्डप्रत्यवेक्षणादिकं कर्तुमसमर्थोऽसावन्येन स्वं कर्म वन्ति ऐकमत्येनोत्कृष्टामवस्थां प्राप्नुवन्त्यनेनेति समुत्थाभाण्डभारवाहनं तदायव्ययपरीक्षणादिकं कारयेत् । नम् ।
नाभा.४१ प्रागुपदिष्टं वणिग्धर्ममृत्विगादिष्यतिदिशति-अनेनेति । (५) यद्यपि फलभतस्य स्वर्गस्य ऋत्विग्गामित्वाभाअनेन लाभालाभौ यथाद्रव्यमित्यादिवणिग्धर्मकथनेन वादात्मनेपदस्यानुपपन्नत्वेन प्रभृतिशब्देन ऋत्विग्ग्रहणमऋत्विजां होत्रादीनां कृषीवलानां नटनर्तकतक्षादीनां च नुचितम् । तथापि आत्मनेपदाऽविवक्षयेदमुक्तम् । ने च शिल्पकोपजीविनां विधिवर्तनप्रकार आख्यातः । ऋत्विङ्मात्रे आत्मनेपदाऽविवक्षणे अन्यांशे च विवक्षणे
_ मिता. वैरूप्यप्रसंग इति वाच्यम् । संभयकर्तवमात्रस्य लक्षण- (३) संभयकारिणां यो जिहाः कुटिलः प्रातिस्विककर्म- त्वेनान्यत्र वास्तवतत्सत्वेऽपि लक्षणवैयर्यप्रसङ्गेनाकारीति यावत् । तमितरे निलाभ लाभरहितं कृत्वा प्रवेशात ।
. व्यप्र.२९८ त्यजेयुः पेटकादहिः कुर्युः । यदि पुनर्न जैम्हयात्कर्म
लाभव्यययोराधारः स्वांशप्रक्षेपः करोति किं त्वशक्तेस्तदाऽन्येन तत्कारयेत् । अप. फलहेतोरुपायेन कर्म संभूय कुर्वताम् ।
(४) जिझो वञ्चकः वञ्चनया समुदायकार्या- आधारभूतः प्रक्षेपस्तेनोत्तिष्ठेयुरंशतः ॥ निष्पादकः ।
___वीमि.
(१) यदणिग्भिर्मिलित्वा द्रम्मसहस्रपिण्डेन वाणिज्य नारदः
प्रारब्धम् । तत्रैकेनार्धे पञ्च शतानि निक्षिप्तानि । अन्येन संभूयसमुत्थानपदनिरुक्तिः
पञ्चमांशे शतद्वयम् । अन्येनापि शतद्वयमेव । अपरेण वणिक्प्रभृतयो यत्र कर्म संभूय कुर्वते ।
दशमांशे शतमेकम् । एतेषां स्वांशप्रक्षेपो लाभव्यययोतत्संभूयसमुत्थानं व्यहारपदं स्मृतम् ।।
राधारभूतः ।
__ अभा.८४
(२) संभ्य कर्म कुर्वतामाधारभूत आश्रयभूतो मूल*शेषं मितावत्
धनं प्रक्षेपः । ततस्तमवेक्ष्योत्तिष्ठेरन्पथग्धना भवेयुः । ११५ पू. विचि.४६,४८; स्मृचि.१८ विधिरा (विधिना); सवि.२७२ प्रथमपादः; चन्द्र.३७ लाभमशक्तोऽ (र्लोभम
अप.२।२५९ शक्त्या) पू.वीमि. व्यकवत् । व्यप्र.२९९ पू. व्यम.८८ (संभय च); व्यप्र.२९७, व्यउ.८१ व्यम.८८% विता. अशक्तो (घशक्तो); विता.५८९, राको.४८१, सेतु.१४२ ५८२, सेतु.१४०% समु.९०. प.: १४४, समु.९१.९९ लाभ (लोभ); विच.९७ (१)नासं.४।२, नास्मृ.६।२; अभा.८ अप.२।२५९ विन्य.३५ पू.
उत्तरार्थे (आधारभूताः प्रक्षेपा उत्तिष्ठरंस्ततोऽशत:); म्यक. (१) नासं.४।१; नास्मृ.६।१; अपु.२५३।१५ स्मृतं १३८ पस्तेनो... तः (प उत्तिष्ठेरंस्ततोऽशतः); स्मृच.१८४ (विदुः); अभा.८४; अप.२।२५९व्यक.१३८, स्मृच.३; ब्यकवत् ; बिर.१११ व्यकवत् । नृप्र.२४, सवि.२०१६ विर.१११, पमा.३०२, नृप्र.२४; सवि.२७१ तत्संभूय समु.९० व्यकवत् .

Page #273

संभूयसमुत्थानम् (३) ततो मूलधनप्रक्षेपानुसारादुत्तिष्ठेरन् । लाभ- प्रधानं द्रव्यं चन्दनकुङ्कुमादि, भाराणां वा मध्ये भाजो भवेयुरित्यर्थः ।
xस्मृच.१८४ | सारद्रव्याणि । तेषामन्वहमवेक्षणं कुर्यस्ते यथाकृतेन (४) आधारभूतः निदानभूतः । ततः कारणादंशतः | व्यवहारक्रमेण स्वसमये आदौ कृते स्थिताः । उत्तिष्ठेरन् वाणिज्याद्यर्थमुद्योगं कुर्वीरन् । विर.१११ प्रत्यहं वारक्रमेण परस्परतः संपाद्यं मतिसाम्यम् । समोऽतिरिक्तो हीनो वा तत्रांशो यस्य यादृशः।
नाभा.४/४ भयव्ययौ तथा वृद्धिस्तत्र तस्य तथाविधाः॥ अन्यतमेन निषिद्धाननुमतकरणे प्रमादनाशने व्यसनाद्रक्षणे तत्रायव्ययौ स्वकीयस्वकीयांशावतारेण संबध्यते ।
च व्यवस्था *अभा.८४ प्रमादान्नाशितं दाप्यः प्रतिषिद्धकृतं च यत् । संभयकर्मणि समयानुसारेण कर्तव्यनिर्वाहः । असंदिष्टश्च यत्कुर्यात्सर्वैः संभूयकारिभिः॥ भाण्डपिण्डव्ययोद्धारभारसारान्ववेक्षणम् । (१) एतैश्च सर्वैरपि सामुदायिकैः समर्पितं प्रमाकुर्युस्तेऽव्यभिचारेण समये स्वे व्यवस्थिताः ॥ दाद्यो नाशयति । स तन्नाशितं दाप्यः प्रतिषिद्धं च ।
(१) यः प्रथमारम्भे समयः कृतः, तत्राव्यभिचारेण असंमतकृतं च यत्किमपि हानिकारि भवति, तदपि अविलोपनेन भाण्ड पिण्डव्ययोद्धारसारासारान्ववेक्षणानि दाप्य एवेति ।
अभा.८४ स्वांशानुसारेण कर्तव्यानीति । अभा.८४ (२) प्रमादात् तस्य यन्नष्टं, न प्रसह्य चोरराज
(२) भाण्डं क्रयविक्रयसमहः, पिण्डं पाथेयं, व्ययो कुलादिना हृतं, स दाप्यः, तद्दोषान्नष्टत्वात् । वेतनं, उद्धारस्तस्माद्देयद्रव्यात्प्रयोजनविशेषादाकर्षणं,
नाभा.४५ भार उद्वाह्यः, सारं प्रकृष्टं चन्दनादि, अन्ववेक्षणं रक्षण- दैवतस्करराजाग्निव्यसने समुपस्थिते । योजनादि, अव्यभिचारेण याथातथ्येन, समये नियम- यस्तत्स्वशक्त्या रक्षेत तस्यांशो दशमः स्मृतः ।। बन्धे प्रथमकृते व्यवस्थिताः कुर्युः। विर.११२-११३ (१) दैवात्प्रदीपने दह्यमानं यः कश्चिदेक एव
(३) भाण्डं साधारणद्रव्येण गृहीतं द्रव्यम् । पिण्डः रक्षति । तथा तस्करवृन्दात् । तथोन्मागीभूतग्रहणोद्यतसर्वसमुदायः । व्ययो भृतिः शुल्कनाविका दिनिमित्तः । राज्ञः पार्खाद्यः स्वकीयेन प्राणव्यायामेन तत्सामान्यभाण्ड उद्धारस्तत उद्धृतं द्रव्यं, सारमसारं वा । बाह्यतः प्रयो- रक्षति । तस्य दशमांशः क्लेशफले भवति । जनार्थमुद्यतमित्यन्ये । भाराः पुरुषादिवाह्याः । सारं
अभा.८४ x नाभा.स्मृचवत् । * स्मृच., नाभा. अभावत् । (२) एतैः सर्वनाशे समुपस्थिते सर्वेषां यस्तद (१) नासं.४।३ तत्रां (यत्रां) स्तत्र ...थाः (स्तस्य तत्र व्यसनं स्वशक्त्या पुरुषकारलोकयात्रादिना सम्यग तथाविधा); नास्मृ.६।३; अभा.८४; अप.२।२५९ (=) रक्षेत् तद् द्रव्यं हिंसाघातस्य सर्वभाण्डदशभागः । - तत्रां (यत्रा) क्षयव्य (क्षयाक्ष); स्मृच.१८४ तत्रां (यत्रा); विर. नित्यो नायं नियमः, भूयानपि व्यसनरक्षानुरूपतः १११ स्तत्र ......धाः (स्तस्य तत्र तथाविधा); सवि.२७१ - समो (समे) तत्रांशो यस्य (यस्यांशो यत्र) उत्तराधे (आयव्ययौ (१) नासं.४।५ ष्टश्च (ष्टं च); नास्मृ.६।५ सर्वैः (सर्व): यथा वृद्धिस्तस्य तत्र तथा विधिः); व्यप्र.२९८ विरवत् व्यउ, अभा.८४; व्यक.१३९, विर.११४ टश्च यत् (ष्टन्त यः). ८२ विधाः (विधा); विता.५८२, सेतु.१४. नासंवत् , (२) नासं.४।६ जाग्नि (जोत्थे) रक्षेत (संरक्षत् ); नास्मृ. बहस्पतिः; समु.९० स्मृचवत्.
६६ जाग्नि (जभ्यो); अभा.८४ जाग्नि (जन्य) यस्तत् (२)नासं.४।४ ऽव्यभिचा (व्यवहा); नास्मृ.६।४; अभा. (यत्तत्); व्यक.१३९ रक्षेत (रक्षेत्तु); विर.११४ रक्षेत ८४ भार (सारा); अप.२।२५९ (-) न्ववे (र्थवी) समय खे । (रक्षेतु); विचि,४५ यस्त......क्षेत (स्वशक्त्या रक्षवेधस्तु); (समयेन); व्यक.१३८,१३९, स्मृच.१८५, विर. स्मृचि.१७ विचिव, व्यप्र.३००बाल.१२६० विरवत ११२; पमा.३०४ रान्व (राय); व्यप्र.२९९ अभावत् सेतु.१४१ विचिवत् ; समु.८७ यस्तत् (यस्तु) रक्षेत (सरं. पर.८२, विता.५८३, बाल.२१२६५, समु.१०.
क्षेत्) बृहस्पतिः विव्य.३५ विचिवत् ,

Page #274

व्यवहारकाण्डम्
तत्प्रसादाद्धि तेषां फलसबन्धः। नाभा.४६ (१) दायादः पुत्रः।
अप.२।२६४ ... अन्यतमे प्रोषिते मृते वा तद्र्व्याधिकारनिरूपणम् (२) कश्चित् देशान्तरादभ्यागतः स्वदेशे सञ्चरन् एकस्य चेत्स्यायसनं दायादोऽस्य तदाप्नुयात् । नियेत चेत् सभाण्डो वणिक् , राजा तद्भाण्डं संरक्षेद् अन्यो वाऽसति दायादे शक्ताश्चेत्सर्व एव वा॥ यावत् पुत्राद्यन्यतमदायाददर्शनम् । दायाद आगते .. (१) तेषां संभयकारिणां मध्ये यद्येकस्य कस्यापि दायादत्वं विज्ञाय समर्पयेत् । नाभा.४।१४ मृत्युः स्यात् । तदा तदीयांश पुत्रादिदायादा आधका- दायादेऽसति बन्धुभ्यो ज्ञातिभ्यो वा समर्पयेत्। रिणस्तदाप्नुयुः । असति दायादे तेषामेकतमो वा यस्त- तदभावे सुगुप्तं तद्धारयेद्दशवत्सरान् ।। निहर्तुं शक्तः । अथवा यदि शक्तास्तदा तदीयांशं सर्व असति दायादे पुत्रे भ्रातरि वा बन्धुभ्यो एव ते गृह्णीयुरिति । इति संभूयसमुत्थाने सामवायिक- दापयेत् , तदभावे ज्ञातिभ्यः मातृसंबद्धेभ्यस्तस्य वणिजो भेदः प्रथमः।
- अभा.८४ दापयेत् तदभावे सुगुप्तं तद् राजा दश वर्षाणि रक्षेत् । (२) व्यसनं मरणं, सक्तः संबद्धः, सर्वे संभूय- यानि न स्थिराणि द्रव्याणि तानि विक्रीय मूल्यं स्थापकारिणः। अप.२।२६४ येद दश वर्षाणि ।
नाभा.४/१५ . (३) एकस्याशक्तौ संभूयसमुत्थायिमध्ये यस्तु तस्य अस्वामिकमदायादं दशवर्षस्थितं ततः । दायादः, स तद्रव्यरक्षणं कृत्वा दशमांशमाप्नुयात् ।
यात् । राजा तदात्मसात्कुर्यादेवं धर्मो न हीयते ॥ तस्याप्यभावे संभूयकारिणां मध्ये .. यः . कश्चिदेकः यदि कश्चित् यथोक्तानामन्यतम आगच्छेत् , तस्मै स्वव्यापारतदीयव्यापारशक्तः स्वतद्यापारं कृत्वा मर्पयेत अश नागलेत. ran दशमांशमाप्नुयात् । समशक्तास्तु संभूयसमुत्थायिनः मिकमिति । अस्वामिकं विनष्टस्वामिकं अविद्यमानसर्व एव तयापारं कृत्वा दशमांशमाप्नुयुरित्यर्थः।
विर.११५
दभ्या (दाभ्या) तद्रक्षेद् (रक्षेत); अभा.८६ तद्रक्षेद् (रक्षेत); .. (४) रक्षणशक्तस्य त्वेकस्य मरणे नारदः-एक- ,
१ ५ । अप.श२६४ शात् (शान् ); व्यक.१३९ ऽस्य भाण्डं (भाण्ड स्येति । शक्तस्य मरणे तद्दायादो भाण्डमवेक्ष्य तद्दशम- तीविर.११५:विचि.४७ च्चेत्संच (श्च संस); चन्द्र.३८; मंशं तदभावे सर्वे वणिजो भाण्डं रक्षयित्वा संभूय सेतु.१४२ शात् (शान् ) च्चत्संच (च्च संस). दशममंशं गृह्णीयुरित्यर्थः । .
वाच.४७ (१) नासं.४।१५ वा (ऽस्य) वत्सरान् (तीः समाः); .(4) सेन विना सर्वे निर्वोढुमशक्ताश्चेत् सर्व एव नास्मृ.६।१७ वत्सरान् (तीः समाः); अभा.८६ उत्तरा) वा गृह्णीयुः ।
नाभा.४/७ (तदभावाय गुप्तं तद्धारयेद्दशतीः समाः); मिता.२।२६४ कश्चिच्चेत्संचरन्देशात् प्रेयादभ्यागतो वणिक् । सुगुप्तं तद्धा (तु गुप्तं तत्का) उत्त.; अप.२।२६४ समर्प (तदर्प) राजाऽस्य भाण्डं तद्रक्षेत् यावदायाददर्शनम् ॥ सुगुप्तं (स्वगुप्त); व्यक.१४० सुगुप्तं (स्वगुप्त); विर.
... ११६ वा समर्प (ऽपि तदर्प) तद्धा (तु था); विचि.४७ वा (१)नासं.४७ स्या (त्त ) शक्ता (ऽशक्ता); नास्मृ.६१७; समर्प (ऽथ तदर्प) तद्धार (तद्रक्ष); चन्द्र.३८ भ्यो वा सम अभा.८४ शक्ता (शक्त); मिता.२१२६४ व्यसनं (न्मरणं ) एव (भ्यश्च तद) सुगुप्तं तद् (स्वगुप्त तु); विता.५८६ सुगुप्त (तु बा (एव ते); अप.२।२६४ शक्ता (सक्त) एव वा (एव च); ' गुप्त) उत्त.; सेतु. १४३ वा समर्प (ऽथ तदर्प) सुगुप्तं तद्धार व्यक.१३९ अभावत् ; विर.११५ शक्ता (शक्त) एव वा (तु गुप्तं तद्रक्ष); समु.९२ मितावत् , उत्त.; विग्य.३५ समर्प (एव च); विचि.४७ विरवत् ; चन्द्र.३८ एकस्य (तस्य) शेष (तदपे) तद्धार (तद्रक्ष). विरवत् ; बीमि.२।२६० पू. क्तिा .५८६ वाऽसति (ऽप्य-, (२) नास.४।१६ स्थि (ोषि); नास्मृ.६।१८; अभा. सति) शेष मितावत् ; सेतु.१४२ अशावत् ; समु.९२ शक्ता ८६ मिता.२।२६४अप.२।२६४ ततः (धनम् ); व्यक. (शक्त) शेषं मितावत्. .
१४० विर.११७ विचि.४८; चन्द्र.३८ विता.५८६) (२) नासं.४।१४ तद्र (संर); नास्मृ.६।१६ शात् (शान्) बाल.२।१७३, सेतु.१४३ समु.९२.

Page #275

संभूयसमुत्थानम
७८३
दायादबन्धुज्ञातिक दशवर्षस्थितं तत उर्ध्व राजा तद् (१) अदुष्टमपि अनपकारिणमपि याज्यं यदि द्रव्यमात्मसात् कुर्यात् । एवं धर्मो न हीयते । उर्ध्व ऋत्विक कर्मारूढोऽपि क्रोधलोभादिना अवान्तर एव यदि कश्चिदागच्छेत् , इच्छातो दानमदानं वेति । त्यजति । अथवा एवमृत्विजं याज्य एव त्यजति ।
नाभा.४।१६ । ततः प्राप्तव्यवहारयोर्द्वयोरपि तयोर्दोषवान्स एव राज्ञा ऋत्विग्व्यसनेऽतिदेश: विनयं ग्राह्यः ।
अभा.८५ ऋत्विजां व्यसनेऽप्येवमन्यस्तत्कर्म निस्तरेत् । । (२) अदुष्टानपकारिग्रहणादन्यतरसद्भावे त्यागे न लभेत दक्षिणाभागं स तस्मात्संप्रकल्पितम ॥ दण्ड इति गम्यते।
नाभा.४९ (१) ऋत्विजामपि एकयज्ञे संश्रये प्रचरतां यद्ये. क्रमागतेष्वेष धर्मों वृतेष्वृत्विक्षु च स्वयम् । कस्य कस्यापि व्यसनं भवति । तदा तदीयकर्मधुरमन्यः यादृच्छिकेषु याज्यस्य तत्त्यागे नास्ति किल्बिषम् ।। कश्चिन्निवाहयेत् । दक्षिणाभागमपि तत्प्रकल्पितं निर्वा- (१) ये ऋत्विजः पूर्वसेविताः क्रमागताः । तथा ये हक एव लभेत् ।
अभा.८५ स्वयं वृता भवन्ति । तेषां त्यागेऽयं युक्तपरित्यागविनय(२) तत् कर्मान्यो दायादो निस्तरेत् समापयेत । विचारो दृष्टः । यस्तु न पूर्वजुष्टो न च स्वयंवृतः, यह तदभावे पूर्ववदन्यो निस्तरेत् । लभेत दक्षिणाभागं तस्मा च्छयागतः प्रीतिपूर्वकमात्विज्यं करोति । तस्य तत्कुर्वत दारभ्य यतोऽसौ व्यसनी, तं कर्मशेषानुरूपम् । एवान्यः कश्चिद् गुणातिरिक्तः स्नेहातिरिक्तो वा समागतो
नाभा.४७, भवति । तदा तं यदृच्छयागतं परित्यजतस्तं स्नेहातिरिक्तं ऋत्विक्त्रैविध्यम् । याज्यविजोरन्यतरेणान्यतरस्य त्यागे व्यवस्था। तदीयकर्माधिकारयतो दक्षिणाभागं च तस्य. प्रयच्छतो ऋत्विक् तु त्रिविधो दृष्टः पूर्वजुष्टः स्वयंकृतः।। याज्यस्य छद्मावकाशो नास्तीति । इति संभूयसमुत्थाने यदृच्छया च यः कुर्यादार्विज्यं प्रीतिपूर्वकम् ॥ ऋत्विग्याज्यव्यवहारभेदो द्वितीयः। एतच्च त्रिविधत्वमेतदर्थ दर्शितं यत् 'क्रमागते. (२) संयोज्ये ऋत्विजि ।
विर.१२२ ष्विति' । ( अग्रिमश्लोकेऽस्यान्वयः) अभा.८५ (३) त्यागे दण्ड उक्तोऽतिदिश्यते 'विनेयावि' ति ऋत्विग्याज्यमदुष्टं यत्यजेदनपकारिणम् । । पूर्वजुष्टस्वयंवृतेषु ।।
नाभा.४।११ 'अदुष्टं चविंजं याज्यो विनेयौ तावुभावपि ॥
वणिजा राजशुल्क प्रदेयम् (१) नासं.४८; नास्मृ.६।८;अभा.८५; अप.२।२६५। शुल्कस्थानं वणिक् प्राप्तः शुल्कं दद्याद्यथोदितम् । निस्त (निई); ब्यक.१४०; स्मृच.१८८; विर.११७ निस्त । न तद्व्यतिहरेद्राज्ञो बलिरेष प्रकीर्तितः।। (विस्त); पमा.३०९ निस्त (विस्त) लभेत (लभते); विचि. ४८ ऽप्येव (चैव); सवि.२७५ स तस्मात्संप्र (तस्मात् संप्रति);
अभा.८५; व्यक.१४२; विर.१२२; विचि.५२ टं च चन्द्र.३८ मन्य (मन्यै) निस्त (कार) संप्र (त्परि); व्यप्र.
(ष्टश्चा); व्यप्र.३०३ नास्मृवत् ; व्यउ.८४. ३०२ मन्यस्तत् (मन्येन) भाग (दान); विता.५९३ लभेत (१) नासं.४।११ ५ याज्यस्य (तु सांयाज्ये); नास्मृ. (लभते); सेतु.१४३ विचिवत् ; समु.९२; विम्य.३५, ६।११, अभा.८५ वृतेष्व (वृत); व्यक.१४२त्विक्षु(विजि) ऽप्येव (चैव) निस्त (विस्त) तस्मात्सं (तस्मात्तु).
उत्तरार्षे (यादृच्छिके तु संयोज्ये त्यक्ते नास्त्येव किल्बिषम् ); (२) नासं.४।१० दृष्टः पूर्व (प्रोक्तः पूर्वैः) कृतः (वृत:); विर.१२२ उत्तरार्ध व्यकवत् ; विचि.५२ प्वेष (स्वयं) मास्मृ.६।१०; अभा.८५ तु (च); ब्यक.१४२; विर.१२२ । उत्तरार्धे (यादृच्छिके तु संयोज्ये त्यागे नास्त्येव किल्विषम् ); तु (च) दृष्टः पूर्व (ज्ञेयः पूर्वैः); विचि.५२ च (तु) शेषं विर- समु.९२ च (तु) याज्य ...स्ति (संयोज्ये त्यागे नास्त्येव). बत् ; दात.१९७ च (ऽपि) उत्त.; व्यप्र.३०३ तु (च); व्यउ. (२) नास.४.१२ दितम् (पगम् ) द्राशो (दाशां) कीर्ति ४४ पूर्व (पूर्वैः); समु.९२ दृष्टः (प्रोक्तः) कृतः (वृतः) (कल्पि); नास्मृ.६।१२; अभा.८५ दितम् (पगम्); अप. स्मृत्यन्तरम् .
२१२६२ दितम् (चितम्) तिहरेद्राशो (भिचरेद्राशां) बृह. (३) नासं.४९ चलि (ऋत्वि); नास्मृ.६९ चलि (बत्वि) स्पतिः विर.२९७ तिहरेद्राशो (भिचरेद्राक्षां).
भ्य, का.९९

Page #276

७८४
व्यवहारकाण्डम्
(१) अथ शौल्किकभेदो भवति शुल्कस्थानमिति ।
बृहस्पतिः यच्छुल्कं नाम एष राज्ञो बलिः प्रवर्तितभागः, तं
संभूयकर्माधिकारिणः तदनधिकारिणश्च ...... व्यतिक्रम्य वणिङ्न व्यतिहरेत् । अभा.८५ कुलीनदक्षानलसैः प्राज्ञैर्नाणकवेदिभिः । __ (२) शुल्कस्थान प्राप्तो वणिक् यथाप्राप्तं शुल्कं । आयव्ययज्ञैः शुचिभिः शरैः कुर्यात्सह क्रियाम् ।। दद्यात् , न शुल्कं व्यतिहरेत्, व्यतिहरणं अदानं, (१) सह क्रियां वाणिज्यकृषिशिल्पक्रतुसंगीतस्तैन्यादद्यादेव, यतो राज्ञां भाग एष प्रकल्पितः । 'प्रवर्तित' त्मिकामित्यर्थः । तत्र वाणिज्यक्रिया नाणकवेदिभिरायइत्यन्यः पाठः।
व्ययज्ञैः संभूय कार्या । कृषिक्रिया तु आयव्ययज्ञैः । शल्कस्थानं परिहरनकाले क्रयविक्रयी। शिल्पक्रिया संगीतक्रिया च प्राज्ञैः । क्रतुक्रिया कुलीनैः मिथ्योक्त्वा च परीमाणं दाप्योऽष्टगुणमत्ययम् ।। प्राज्ञैः शुचिभिः। स्तैन्यक्रिया शरैर्वाणिज्यादिषड्विध
अत्राष्टगुणशुल्कविनयस्य स्थानत्रयमुद्दिष्टम् । एक क्रियादः अनलसैश्चेत्यवगन्तव्यम् । दक्षानलसग्रहणं शुल्कस्थानं परिहृत्यादत्तशुल्कस्यैव वणिजो गच्छतः । भाग्याधिकव्याध्यपीडितानां प्रदर्शनार्थ, नाणकवेदिग्रहणं द्वितीयमदत्तशुल्कभाण्डस्य अकाले क्रयविक्रये कुर्वतः। चाढ्यानाम् ।
*स्मृच.१८४ तृतीयं भाण्डपरिमाणं मिथ्या जनस्य कथयतः । (२) सैन्यक्रियायां शरत्वमात्रम् । दक्षत्वाऽनलसत्व तु एतेष्वपराधेषु पतितो वणिक् शुल्काष्टगुणमत्ययं दण्डं सर्वत्रोपयुज्यते ।
+पमा.३०२ दद्यादिति।
..अभा.८५ (३)नाणकस्तत्तद्देशीयविभिन्नमुद्राङ्किता दीनारादयः। राजशुल्कदानस्य श्रोत्रियरङ्गोपजीव्यादिषु विशेषः ।
सवि.२७१ सदा श्रोत्रियवाणि शुल्कान्याहुः प्रजानता। अशक्तालसरोगार्तमन्दभाग्यनिराश्रयैः ।। गृहोपयोगि यच्चैषां न तु वाणिज्यकर्मणि ॥ वाणिज्याद्याः सहैतैस्तु न कर्तव्या बुधैः क्रियाः।। अत्र श्रोत्रियशब्देन ब्राह्मणः परिगृहीतः । ब्राह्मणस्य आश्रयो मूलधनम् । .
अप.२।२५९ यत्किमपि गृहोपयोगि द्रव्यं भवति तद्बजे राज्ञां शुल्कम् । . लाभत्यययोराधारः स्वांशप्रक्षेपः ...अथ सोऽपि वाणिज्यं कुर्वन् किंचिन्नयत्यानयति वा ततः । प्रयोगं कुर्वते ये तु हेमधान्यरसादिना । शुल्कं ददाति ।
अभा.८५ समन्यूनाधिकैरंशैर्लाभस्तेषां तथाविधः॥ प्रतिग्रहो द्विजातीनां धनं रनोपजीविनाम् । स्कन्धवाद्यं च यद् द्रव्यं न तयुक्तं प्रदापयेत् ॥ * व्यप्र., व्यउ. स्मृचवत् पमावच्च । + शेषं स्मृचवत् । ब्राह्मणस्य प्रभूतमपि यत् प्रतिग्रहधनं, तथा रङ्गो.
(१) अप.२।२५९ याम्याः ); ब्यक.१३८ स्मृच.१८४; पजीविनामपि नटगायनादीनाम् । तथा च सर्वजनसामा
विर.१११ अपवत् ; पमा.३०२, नृप्र.२४; सवि.२७१ न्यमपि स्कन्धवाह्यं यत्किमपि वाहनारूढमेतत्त्रिविधमपि
नर्माण (र्भाण्ड) कुर्यात् (कार्या) याम् (या) नारदः, श्लोकाधौँ
व्यत्यासेन पठितौ; व्यप्र.२९८; व्यउ.८२, सेतु.१४० र्माणक द्रव्यं राजा शुल्कं न दापयेत् ।
| (लाभादि) कुर्यात् (कार्या) याम् (या); समु.९०. . इति संभयसमुत्थाने शौल्किकभेदस्तृतीयः। समाप्त
(२) अप.१२५९; ब्यक.१३८; स्मृच.१८४, विर. चैतत्संभूयसमुत्थानं तृतीयं व्यवहारपदम् ।
१११ अपवत् ; पमा.३०३ श (स); नृप्र.२४; व्यप्र.
अभा.८६ २९८ श (स) ग्य (ग्या) यैः (याः); व्यउ.८२ यैः (या); (१) नासं.४।१३; नास्मृ.६।१३, अभा.८५, अप. समु.९०. २।२६२ मिथ्यो...माणं (मिथ्यावादी च संख्याने); विर.२९७ (३) अप.२।२५९ कात्यायनः; व्यक.१४२ दिना मिथ्यो...... माणं (मिथ्यावादी च संस्थाने);दवि.९३ अपवत् . | (दिकम् ); स्मृच.१८४ विर.१२३, पमा.३०३; ' (२) नास्म.६।१४; अभा.८५.
नृप्र.२४; व्यप्र.२९८ तथा (यथा); व्यउ.८२, सेतु.१४४; (३) नास्मृ.६।१५; अभा.८६..
समु.९..

Page #277

संभूयसमुत्थानम्
७८५ समो न्यूनोऽधिको वांऽशो येन क्षिप्तस्तथैव सः।। देवराजकृते क्षयहानी चेत्सर्वेषामेव व्ययं दद्यात्कर्म कुर्यालाभं गृह्णीत चैव हि ॥ यो हानिर्यदा तत्र देवराजकृताद्भवेत् । बहुसंमनपुरुषकृतिः सर्वकृतिमन्तब्या
सर्वेषामेव सा प्रोक्ता कल्पनीया यथांशतः ॥ बहूनां संमतो यस्तु दद्यादेको धनं नरः। (१) संभयकारिभिः सर्वैरिति शेषः । क्षयायैव हानिः करणं कारयेद्वाऽपि सर्वैरेव कृतं भवेत् ॥ उपचयार्थव्यतिरिक्ता हानिरिति यावत् । दैवराजग्रा करणं लेख्यादिकम् ।
स्मृच.१८५ प्रातिस्विकदोषेतरनिमित्तोपलक्षणार्थम् । स्मृच.१८५ संभयकर्मणि विवादविधि:
(२) क्षयो मूलहानिः, हानिर्लाभहानिः । विर.११३ परीक्षकाः साक्षिणश्च त एवोक्ताः परस्परम् ।।
अन्यतमेन अविहितनिषिद्धकरणे प्रमादनाशने व्यसनाद्रक्षणे च संदिग्धेऽर्थे वञ्चनायां न चेद्विद्वेषसंयुताः ॥
विधिः त एव संभयसमुत्थायिन एव । विर.११३ अनिर्दिष्टो वार्यमाणः प्रमादाद्यस्तु नाशयेत् ।
यः कश्चिद्वञ्चकस्तेषां विज्ञातः क्रयविक्रये। तेनैव तद्भवेद्देयं सर्वेषां समवायिनाम् ।। शपथैः स विशोध्यः स्यात्सर्ववादेष्वयं विधिः ॥ (१) अनिर्दिष्ट: समवाय्यननुज्ञातः स्वबुद्धथैव कुर्वन्
(१) विशोध्यः सभ्यैरिति शेषः । सर्ववादेऽपि वञ्च समवायिद्रव्यं यो नाशयेत् निवार्यमाणो धा समवायिनेतरविवादेऽपीत्यर्थः। -
स्मृच.१८५ भिरित्याद्यपादार्थः । प्रमादः प्रज्ञाहीनता । सा प्राति(२) शपथैरिति प्रमाणमात्रोपलक्षणम् । प्रमाणान्तर- स्विकदोषोपलक्षणार्थतयाऽत्रोक्ता । तेन कामक्रोधलोभास्यापि संभवात् ।
विर.११३ द्यपि समुत्थाननाशनिमित्तभतं सर्वमेवात्रोक्तमिति मन्त
व्यम् । यस्त्वित्यादिवचनशेषं सुगमम् । स्मृच.१८५ (१) अप.२।२५९(=) व्ययं (दायं); व्यक.१३८, स्मृच.
(२) अनिर्दिष्टोऽप्यवार्यमाणः सन् प्रमादनष्टं न १८५ हि (ह); विर.११२, पमा.३०३ न्यूनो (न्यूना);
दाप्यः वार्यमाण इति वचनादेव । चन्द्र.३७ नृप्र.२४ मो (मौ) नो (ना) को (कौ) सः (च); व्यप्र. देवराजभयाद्यस्तु स्वशक्त्या परिपालयेत् । २९८; व्यउ.८२ ह्रीत चैव (यात्तथैव); विता.५८२; तस्यांशं दशमं दत्वा गृहीयुस्तेऽशतोऽपरम् ।। समु.९०.
४ पमा., व्यप्र. स्मृचवत्। (२) अप.२।२५९ करणं (ऋणं च) कात्यायनः; व्यक. (१) व्यक.१३९ द (भ); स्मृच.१८५ यो (य) द (भ); १४२; स्मृच.१८५ नरः (रह:); विर.१२३; पमा.३०६, विर.११३; पमा.३०५ यो (य); विचि.४५, स्मृचि.१७ सवि.२७२ द्वापि (द्भावे) व्यासः; व्यस.२९९ वरे (वेणे); याज्ञवल्क्यः ; नृप्र.२६ यो (य); सवि.२७२ क्षयो (क्रिया) म्यउ.८२ व्यप्रवत् ; व्यम.८८; विता.५८४; सेतु.१४४; द्रभ) नारदः; व्यप्र.३०० क्षयो (द्रव्य); व्यउ.८२ द्र समु.९० स्मृचवत् ..
। (भ) तः (का); विता.५८९ दै (दे) शेषं स्मृचवत्; सेतु. (३) अप.२।२५९ वञ्चमायां (ऽवञ्चनीया); व्यक.१३८ १४१ दै (दे); समु.९१ स्मृचवत् ; विव्य.३४ व्यकवत् . त ए (तथै); विर.११३; पगा.३०५ यां (); नृप्र.२४ ग्धे (२) अप.२।२६० व्यक.१३९, स्मृच.१८५, विर. (ग्धा); सवि.२७२ ग्धे (ग्धा) ग्यासः; व्यप्र.२९९, व्यउ. ११३; पमा.३०५, विचि.४५, नृप्र.२८ यस्तु (यदि); ८३ व्यम.८८; विता.५८४; समु.९० न (नो). . सवि.२७२ उत्तरार्धे (तस्यांशं यदमन्त्रत्वात् गृह्णीयुस्ते ततो
(४) अप.२।२५९; व्यक.१३८-१३९, स्मृच.१८५ ऽपरम् ) नारदः, चन्द्र.३७; व्यप्र.३००, व्यउ.८३ (अ.) स वि (संवि) व (ऽप्य); विर.११३; पमा.३०५, विचि. णः+(च) वार्य (धार्य); सेतु.१४१; समु.९१; विव्य.३४. ४६; स्मृचि.१८ स वि (संवि); नृप्र.२४; सवि.२७२ व (३) अप.२।२६०; व्यक.१३९, स्मृच.१८५ तोऽपरम् (ऽप्य) व्यासः : ३१८, चन्द्र.३७; व्यग्र.२९९ स वि (सो- , (तः परे); विर.११४ दैवराज (राजदैव); पमा.३०६ स्तेंऽपि) व (ऽप्य); व्यउ.८३ स वि (सोऽपि); ब्यम.८८ व्यउ. ऽशतो (स्ते ततः); विचि.४५, नृप्र.२६ दै (दे) स्तेंऽशतो परं वत् विता.५८४ सेतु.१४१; समु.९०.
(स्ते परस्परं); सवि.२७२ त्वा (यात्) स्तेंश (स्ते त) नारदः

Page #278

७८६
व्यवहारकाण्डम्
तस्य तस्मै दशममंशं दद्युः । ते तत्समवायिनः हिरण्यदाने अवधौ स्वेच्छा, रसादौ त्वषधेरावश्यकपालयेत् । समवायिद्रव्यमिति शेषः। स्मृच.१८५ त्वम् ।
विर.१२३ अन्यतमे मृते तद्व्याधिकारनिरूपणम्
समवेतैस्तु यहत्तं प्रार्थनीयं तथैव तत् । यदा तत्र वणिक्कश्चित्प्रमीयेत प्रमादतः । न याचते च यः कश्चिल्लाभात्स परिहीयते ।। तस्य भाण्डं दर्शनीयं नियुक्तै राजपूरुषैः । । __ अधमर्णादिभ्यो दत्ते यस्तु प्रतियाचनादिना समवायियदा कश्चित्समागच्छेत्तस्य ऋक्थहरो नरः। । द्रव्यं समवायिभिः सह न साधयति तस्य लाभहानिस्वाम्यं विभावयेदन्यैः स तदा लब्धुमर्हति ॥ रित्याह बृहस्पतिः-समवेतैस्त्विति । याचनग्रहणमंशानु(१) आभ्यां दायाधिकारः प्रतिपादितः । विर.११६ सारेण करणीयकर्मणः प्रदर्शनार्थम् । तेन कर्मान्तराकरणे. (२) दर्शनीयं राज्ञे इति शेषः। . विचि.४७ ऽप्यकरणानुसारेण लाभहानिरित्यस्मादेव वचनात्प्रतिएवं क्रियाप्रवृत्तानां यदा कश्चिद्विपद्यते । पत्तव्यम्।
स्मृच.१८६ तद्वन्धुना क्रिया कार्या सर्वैर्वा सहकारिभिः॥
कर्षकादीनां संभूयकर्मविधिः (१) क्रिया आविज्यादिका। विर.११७ प्रयोगः पूर्वमाख्यातः समासेनोदितोऽधुना ।
(२) तदवान्तरगणरहितविकर्तृकदर्शपौर्णमासादि- श्रूयतां कर्षकादीनां विधानमिदमुच्यते ।। यागविषयमित्यभिहितं स्मृतिचन्द्रिकायाम् । व्यप्र.३०३ वाह्यकर्षकबीजाद्यैः क्षेत्रोपकरणेन च । ' ऋत्विक्वैविध्यम्
ये समानास्तु तैः सार्ध कृषिः कार्या विजानता।। आगन्तुकाः क्रमायातास्तथा चैव स्वयंकृताः। (१) वाह्याः लाङ्गलादिवाहका बलीवर्दाः । कर्षकाः त्रिविधास्ते समाख्याता वर्तितव्यं तथैव तैः॥ कृष्यर्थे स्वीकृताः पुरुषाः।आद्यशब्देन कृष्यर्थस्य धनस्य अन्यतमे मृते तदृणापाकरणविधिः । शेषद्रव्यव्यवस्था च। ग्रहणम् ।
स्मृच.१८६ ज्ञातिसंबन्धिसुहृदामृणं देयं सबन्धकम् । (२) वाहकः बलीवर्दादिः। पमा.३०९ अन्येषां लग्नकोपेतं लेख्यसाक्षियुतं तथा ।। पर्वते नगराभ्याशे तथा राजपथस्य च । 'स्वेच्छादेयं हिरण्यं तु रसधान्यं तु सावधि। ऊपरं मूषकव्याप्तं क्षेत्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ देशस्थित्या प्रदातव्यं ग्रहीतव्यं तथैव तत् ।।
व्यक.१४२ ण्यं तु (ण्यर्ण); विर.१२३, विचि.५२ उत्त. चन्द्र.३७ स्तेऽस्त्वं) शेष विरवत् ; व्यप्र.३००, व्यउ.८३, सेतु.१६ ण्यं तु (ण्यायं) : १४४ ण्यं तु (ण्यर्ण). सेतु.१४१; समु.९१ स्मृचवत् ; विव्य.३५ भया (कृता). (१) अप.२।२५९ न याचते च (न च याचेत) कात्यायनः
(१) व्यक.१३९; विर.११६; विचि.४७; स्मृचि.१८ व्यक.१४२ उत्त.; स्मृच.९८६, विर.१२३, पमा.३०६; यदा (तदा) क्तै (क्त); सेतु.१४२.
विचि.५२ सवि.२७३, वीमि.२।२५९ ते च (तेऽत्र); (२) व्यक.१३९ त्तस्य (त्तत्र) स्वाम्यं (श्राव्य); विर.११६, व्यप्र.३००; व्यउ.८३, विता.५८९ च यः (तु यः); विचि.४७ त्तस्य (तदा); स्मृचि.१८ तस्य (त्तत्र); सेतु. सेतु.१६,१४४; समु.९१. १४३ स्मृचिवत् .
(२) अप.२।२६५; व्यक.१४३; विर.१२३; विचि. (३) अप.२।२६४ वं (क); व्यक.१४० स्मृच.१८८ ५२ विधानमि (विवादप); स्मृचि.१८ उत्त.; सेतु.१४४ विर.११७ दा (दि); विचि.४८; सवि.२७५ विरवत् समु.९२ उत्त. चन्द्र.३८ अपवत; व्यप्र.३०३, विता.५९३ वं (क) दा (३) अप.।२६५ त्रो (त्रा); ब्यक.१४३, स्मृच.१८६; (दि) कारि (वासि); सेतु.१४४ विरवत् ; समु.९२. विर.१२३; पमा.३०९ कर्ष (वाह) माना (माः स्यु); (४) व्यक.१४१; विर.१२०.
विचि.५२; स्मृचि.१८; नृप्र.२६ ये समानास्तु (ये बै (५) अप.२१२५९ कात्यायनः व्यक.१४२; विर.१२३, समाः स्युः); व्यप्र.३०३, व्यउ.८३, विता.५९४ सेत. सेतु.१४४.
१४४-१४५ श (यैः); समु.९२. (६) अप.२१२५९ सधान्यं तु (सा धान्यं च) कात्यायन; (४) व्यक.१४३ पर्वते नगरा (विवीते च गवा); स्मृच.

Page #279

संभूयसमुत्थानम्
विवीतशब्देन यवसाद्यर्थ रक्षितोभभाग उच्यते।। कुप्यं हेमरूप्यव्यतिरिक्तं त्रपुसीसादिकम् । हेमरूप्ये
व्यक.१४३ प्रस्तुत्य 'ताभ्यां यदन्यत्तत्कुप्यम्' इत्यमरसिंहेनोक्तः । (२) पर्वते पर्वतान्ते । नगराभ्याशे नगरसमीपे ।
स्मृच.१८६ राजपथस्य समीप इति शेषः । एतदुक्तं भवति । पर्व- 'हेमकारादयो यत्र शिल्पं संभूय कुर्वते । ताद्यासन्नमनासन्नमपि ऊषरं मूषिकाव्याप्तं च क्षेत्र वर्ज- कर्मानुरूपं निर्वेशं लभेरंस्ते यथांशतः ॥ येदिति । लाभविभागादिकं यत्संभय वाणिज्यकृष्यादि- निवेशो भृतिः।
व्यक.१४३ कर्मकारिणामसाधारणं पूर्वस्मिन्प्रकरणे दर्शितं तदत्रा- हयं देवगृहं वाऽपि चार्मिकोपस्कराणि च । प्यनुसंधेयम् ।
स्मृच.१८६ संभूय कुर्वतां चैषां प्रमुखो व्यंशमहति ।। गानूपं सुसेकं च समन्तात्क्षेत्रसंयुतम् ।
अवञ्चकत्वेन कर्मकरणादिधर्मजातं यत्पूर्वतरप्रकप्रकृष्टं च कृतं काले वापयन्फलमश्नुते ।। रणे दर्शितं तदत्राप्यनुसंधेयम् । स्मृच.१८७
प्रकृष्टं प्रकर्षेण कृष्टम् । काले माघादौ । व्यक.१४३ नर्तकानामेष एव धर्मः सद्भिरुदाहृतः । कृशातिवृद्धं क्षुद्रं च रोगिणं प्रपलायिनम् । तालज्ञो लभतेऽध्यधं गायनास्तु समांशिनः ॥ काणं खशं च नादद्याद्वाह्यं प्राज्ञः कृषीवलः ।।।
काण एकाक्षः । खञ्जः हीनचरणः। स्मृच.१८६ (चो); स्मृच.१८६ तु (च); विर.१२४ कला (फला) शेष 'वाह्यबीजात्ययाद्यस्य क्षेत्रहानिः प्रजायते।।
व्यकवत् ; पमा.३११; विचि.५३ प्रो (चो); स्मृचि.१८ तु तेनैव सा प्रदातव्या सर्वेषां कृषिजीविनाम || (तत्) प्रो (चो); नृप्र.२६; व्यप्र.३०४ तु (तत्); व्यउ. 'एष धर्मः समाख्यातः कीनाशानां पुरातनः ॥
८३ व्यप्रवत् ; विता.५९४ व्यप्रबत् ; सेतु.१४५ प्रो (चो); (१) कीनाशाः कृषीवलाः।
समु.९३ तु (च). अप.२।२६५
... (१) अप.२।२६५; व्यक.१४३, स्मृच.१८७; विर. (२) संभूयकारिणामिति शेषः। वाह्यबीजग्रहणं कृषि
१२४ यत्र (ये तु); पमा.३१०; विचि.५३; स्मृचि.१८ साधनानामुपलक्षणार्थमिति मन्तव्यम्। स्मृच.१८६ ।
वेशं (!ष); नृप्र.२६ रस्ते (युरते); सवि.२७३ रूपं (रूप) शिल्पिना नटानां च संभूयकमणि लाभतारतम्यम्
स्ते (स्त); चन्द.३१वीमि.२१२६५ नृपस्त व्यप्र.३०४ हिरव्यकुप्यसूत्राणां काष्ठपाषाणचर्मणाम ।
ज्यट.८३; विता.५९४; सेतु.१४५; समु.९३. संस्कतों तु कलाभिज्ञः शिल्पी प्रोक्तो मनीषिभिः।। (२) अप.२।२६५ चा (धा); व्यक.१४३ चा (था) १८६ शे (से) षक (षिका); विर.१२३-१२४ पर्व (विवी)शे(से); प्रमुखो (प्रामुख्यात्); स्मृच.१८७ खो (ख्यो); विर.१२५ पमा.३०९ मूष (मुषि); नृप्र.६२ स्मृचवत् ; व्यप्र.३०३; ऽपि (पी); पमा.३१० चार्मिकोपस्कराणि च (धार्मिको यत् व्यउ.८२%, विता.५९४; समु.९२ ष (षि).
पुराणि च) चै (ते); विचि.५३ वंश (ऽर्द्धाश); नृप्र.२६ चैते) (१) व्यक.१४३; विर.१२४; समु.९२ र्ता (6) यु खो (ख्यो); सवि.२७३ ऽपि (पी) णि (दि) व्यं (ह्य); व्यप्र. (मि) प्र (सु).
३०४ चार्मि (वाहि) चै (ते) खो (ख्यो); व्यउ.८३-८४ चै (२) ग्यक.१४३ क्षुद्रं (बालं); स्मृच.१८६, विर.१२४
१२४ (ते) खो (ख्यो); व्यम.८८ चा (धा) चै (ते); विता.५९६ पमा.३१० च ना (विना); व्यप्र.३०४; विता.५९४ समु. । व (वा) शेष न्यमवत् ; सेतु.१४५ ह (ध) खो (ख्यो); १२. (३) अप.२।२६५स्य (त्र); व्यक.१४३,स्मृच.१८६ पम ९३. विर.१२४;पमा.३१०विचि.५३ स्मृचि.१८ सवि.२७३ ।
(३) अप.२१२६५; व्यक.१४३; स्मृच.१८८; विर. हारीतः, चन्द्र.३९ त्ययाध (दिना य); वीमि.२।२६५ त्यया
१२५; पमा.३१२ ध्य (य) कात्यायनः; विचि.५३ एव (त्परा) कृषिजीविनाम् (क्षेत्रकारिणाम् ); व्यप्र.३०४; व्यउ.
। धर्मो) मः स (मवि); स्मृचि.१८ पमावत् , कात्यायनः; सवि. ८३; विता.५९४; सेतु.१७ नाम् (ना) : १४५, समु.९२. :
२७६ नास्तु (कानां) नः (नाम् ); चन्द्र.३९; वीमि. (४) अप.२।२६५, व्यक.१४३, विर.१२४, सेतु. ।
२१२६५ विचिवत् ; व्यप्र.३०४; व्यउ.८३; व्यम.८८ १४५ समु.९३. (५) अप.२१२६५ प्रो (चो); व्यक.१४३ कु (रू) प्रो । (ो); विता.५९६, सेतु.१४५ विचिवत् समु.९३.

Page #280

७८८
व्यवहारकाण्डम्
।
एष धर्मः शिल्पिमुख्योक्तो धर्मः । तेनायमर्थः । प्रमुख व्यंशमईतीति । योऽयं संभूय हर्म्यादिकं कुर्वतां शिल्पिनां मुख्यस्योक्तः स एव धर्मो यंशभागित्वरूपो नर्तकादीनां संभूय हृत्तादिकं कुर्वतां मुख्यस्य सद्भिदाहृत इति । अध्यर्धमर्थादिकं भागं तालशो लभते स्मृच. १८८-१८९ चोराणां संभूयकर्मणि लाभतारतम्यम् स्वोम्याज्ञया तु बच्चीरैः परदेशात्समाहृतम् । राज्ञे दत्वा तु पद्मागं भजेयुस्ते यथांशतः ॥ परदेशाद्वैरिदेशादित्यर्थः । प्रबलतरवैरिदेशादाहृतविषयमेतत् । स्मृच. १८९ चतुरोंशान् भजेत् मुख्यः शूरस्यंशमवाप्नुयात् । समर्थस्तु हरेत् व्यंशं शेषास्त्वन्ये समांशिनः ॥ मुख्यो बुद्धिशरीरव्यापारवान् । शूरः साहसिकः । समर्थः अन्यापेक्षया व्यापारवान् । विर. १२५
कात्यायनः
अविभक्त शिल्पिवणिजां विभागे समभागः,
समवेतास्तु ये केचिच्छिल्पिनो वणिजोऽपि वा । अविभज्य पृथग्भूतैः प्राप्तं तत्र फलं समम् ॥ अयमर्थः- पित्रादिधनमविभव्य भ्रातृभिर्वत्कमपि भक्तेः प्राप्तं तत्समं विभजनीयं न विषममिति ।
अप. २।२५९
(१) अप. २।२६५ यच्चौ (यश्वौ); स्मृच. १८९६ विर. १२५ भने (हरे) मा. ३११६ विचि. ५१-५४ भने भजेयुः भन्ते चि. १८ तुम (व) मजे (तमे) नृ. २६ सवि. २७६ चन्द्र. २९ मनेयुस्ते (उमेरस्ते) उच्च स्पप्र २०५ व्यड.८२ (द) बिता. १९६४. सेतु. १४५ हृ (हि); उत्त; विचिन.१३. (२) अप. २।२६५ भजेत् (ततो) अवाप्नु ( समाप्नु) स्त्वन्ये (स) स्मृ. १८९ हरे भने वि. ११५ बजे (वा) भजेत् (तथा); पमा २११: विचि.५४ विरवत् स्मृचि. १८ भनेत (तथा) शिन (शका) सूम. २६ न्ये(सर्वे) समशिनः समाश्रिताः) नृप्र. सवि. २७६; व्यप्र. ३०५; विता. ५९६ भजेत् (लभेत्); सेतु. १४६ विरवत्; समु.९३ स्मृचवत्; विव्य. ३५ वितावत्. (३) अप. २।२५९; व्यक. १३८; समु. ९१ उत्तरायें
( कर्म कुर्वाणाः प्राप्त फलं समम् ).
आपदि समुदितदम्परक्षणे दशांशदानम् चौरतः सलिलादमेर्द्रव्यं यस्तु समाहरेत् । तस्यांशो दशमो देयः सर्वद्रव्येष्वयं विधिः ॥ (१) समाहरेत्स्वशक्त्या प्रत्याहरेदित्यर्थः । असमपायिद्रव्यपालनेऽप्ययं विधिर्ज्ञेय इत्यन्त्यपादार्थः । स्मृच. १८६ (२) समाहरेत् रक्षेत् । सर्वद्रव्येष्वनेकस्वामिकेष्वरीत्येके तन प्रकरण विरोधात्, नारदवाक्वेन सद्देकार्थता मन्यमानाभ्यां कामधेनुहलायुधाभ्यामलिखनाच्च ।
विर. ११४
शिल्पिनां लाभतारतम्यम्
'शिक्षकामिकुशला आचार्यश्चेति शिल्पिनः । एकद्वित्रिचतुर्भागान् हरेयुस्ते यथोत्तरम् ॥
अत्र शिक्षकामिशकुशलाचार्यात्वारो यथोत्तर टनाशानोत्कर्षेण मियन्ते । विर. १२५
चीराणां संभूय कर्मणि लाभतारतम्यम् परराष्ट्रानं यत्स्याच्चरैः स्वाम्याज्ञया हृतम् । राशे दशांशमुद्धृत्य विभजेरन् यथाविधि ॥
विर. ११४६ पमा. (शास्त्रे); नृप्र. २६ व्यउ. ८३; सेतु.
(१) व्यक. १३९; स्मृच. १८६६ ३०५; विचि.४६; स्मृचि. १७ द्रव्ये चौ (चो); सवि. २७३; व्यप्र. ३००; १४२; समु. ९१.
(२) अप. २।२६५ र्या (र्य); व्यक. १४३ अपवत् ; च. १८०० विर. १९४३ मा २१० शिक्षकाम (शिवा नृप्र. हरे करण वयोत्तरम् (वांशतः विधि.५३ नृ. २६ वि. २२४ पू. सवि. १७२ शिक्षकानिया (शिक्षका (4) बीम. २२६५ (4) भोगान् (शा) व्यप्र. ३०४; व्यउ . ८३६ व्यम. ८८ एवं बिता.५८५ शिक्ष (शिष्य)
(तमे)
शिक्ष (शिष्य) एक
सेतु.
तु. १४५ अपद
समु.९३ अपवत् .
(२) व्यक. १४३ बया (परमा) हुतम् (कृतम्) मुल्य ( माइल) स्मृच. १८९ गुत्य ( विर. १२५० पमा. (माहृत्य); मुद्धृत्य (मुत्सृज्य); ३११ वास्या... म्या ( वस्व चोरबेरा ); विधि.५४ रा (राशो) स्मृषि. १८६ सवि. २७६ दि.११ विचिवत्; चन्द्र. (परराष्ट्राद्धनं चौरैर्यद्धतं स्वाम्यनुज्ञया) मुद्धृत्य (मुत्सृज्य) यथाविधि (यथांशतः); व्यंप्र. ३०५ व्यउ.८३३ विता. ५९६६ सेतु. १४६ विचिवत्; समु. ९३ राशे (राशो) शेषं स्मृचवत् : विय.२५.

Page #281

संभूयसमुत्थानम्
चौराणां : 'मुख्यभूतस्तु चतुरोऽशांस्ततो हरेत् । शूरोंशांस्त्रीन् समर्थो द्वौ शेषास्त्वेकैकमेव च ।। तेषां चेत्प्रसृतानां यो ग्रहणं समवाप्नुयात् । तमोक्षणार्थं यद्दत्तं वहेयुस्ते यथांशतः ॥
अत्र राज्ञः षड्भागदशमभागौ परदेश संनिधानासंनिधानादिना बोद्धव्यौ । तेषां च प्रसृतानामिति चोरयितुमितस्ततो गतानां यः कश्चिद् ग्रहणमवरोधन प्राप्तः सन् धनं दत्वा आत्मानं मोक्षयति, तद्धनं सर्वैरेव विभज्य शोधनीयमित्यर्थः । विर. १२६
वणिक्कर्षक शिल्पिचोराणां. लाभहानिविचारः वैणिजां कर्षकाणां च चोराणां शिल्पिनां तथा । अनियम्यांशकर्तॄणां सर्वेषामेष निर्णयः ॥ लाभहान्योः समयेन प्रतिपुरुषमंशमनियम्य वाणिज्यादिकर्तॄणामित्यर्थः । स्मृच. १८९
(१) व्यक. १४३; स्मृच. १८९ चौ (चो); विर. १२६ शेषा ( शिष्टा) मेव च (मेव तु ); पमा. ३११ स्ततो (स्तथा ); स्मृचि. १८ शेषा (शिष्टा); चन्द्र. ३९ मुख्य (मुख) चतुरीSशांस्त (चतुर्थांशं त) (द्वौ ०) शेषा (शिष्टा) मेव च (मेव हि ); व्यप्र. ३०५; व्यउ. ८३; विता. ५९६ शूरोंऽशांस्त्रीन् (शूरः शस्त्र); सेतु. १४६; समु. ९३.
(२) व्यक. १४३-१४४ वहेयुस्ते यथांशतः ( तस्य कार्या समा क्रिया); स्मृच. १८९; विर.१२६ चेत् (च) शेषं व्यकतू पमा. ३११ तानां (तां यो); विचि. ५४ यो (तु) समवा (यः समा) शेषं व्यकवत् स्मृचि. १८ तानां + (तु) समवा (अवा) यद्दत्तं वहेयुस्ते (यद्वृत्तं दद्युस्तेऽपि ); सवि . २७६ वहेयुस्ते यथांशतः (तस्य कार्या समक्रिया); चन्द्र.४० यो (च) समवा (चेत्समा) क्षणार्थी (क्षार्थ तु) शेषं व्यकवत् ; व्यप्र. ३०५ यो (च) समवा (सममा); व्यउ. ८३ यो (च) मोक्षणार्थं ( रक्षणार्थे); व्यम. ८८ यो (च); विता. ५९७-५९८ यो (च); सेतु. १४६ व्यकवत् ; समु. ९३.
(३) व्यक. १४४ निर्णय: (निश्चयः); स्मृच. १८९; विर. १२६; पमा.३१२ काणां (णानां ) मेष ( मेव); विचि. ५४ कवत् ; स्मृचि. १८; चन्द्र.४०; व्यप्र. ३०५; व्यउ.८३ बृहस्पतिः; ब्यम.८८; विता.५९८ चोराणां (पौराणां); सेतु. १४६ मेष (मेव); समु. ९३; विव्य. ३६ नारदः.
७८९
व्यासः
संभूय कर्मस्वरूपम् । राजशुल्कदानम् । संमक्षमसमक्षं वाऽवञ्चयन्तः परस्परम् । नानापण्यानुसारेण प्रकुर्युः क्रयविक्रयौ | गोपयन्तो भाण्डानि शुल्कं दद्युश्च तेऽध्वनि । अन्यथा द्विगुणं दाप्याः शुल्कस्थानाद्बहिः स्थिताः ॥ अनिर्दिष्टकर्तृकवचनम्
ऋत्विग्दक्षिणाविभागः
दक्षिणानां तुरीयांशं पंचविंशतिधा कृतम् । विभजेन्महदादिभ्यः अर्कर्तयुगपावकाः ॥
मत्स्यपुराणम् वृतेन ऋत्विजा कर्माकरणे दण्ड: "निमन्त्रितो द्विजो यस्तु वर्तमानः प्रतिग्रहे । निष्कारणं न गच्छेत स दाप्योऽष्टशतं दमम् ॥ atararaatar ऋत्विजां दक्षिणाविभागः
पंचविंशतिधा कृत्वा वर्गीया दक्षिणाः क्रमात् । द्वादशैवाथ षट्कं च चतस्रस्तिस्र एव च ।।
द्वादशाधिकगोशतरूपाया दक्षिणायाः प्रथमं चत्वारो भागाः कर्तव्याः । तत्रैको भागो होतृवर्गस्यापरो भागो ब्रह्मवर्गस्यापरोऽध्वर्युवर्गस्यापर उद्गातृवर्गस्य । पुनरेकैकस्य भागस्य पञ्चविंशतिर्भागाः कर्तव्याः । तेष्वाद्यानां होत्रादीनां द्वादश भागाः द्वितीयानां षट् तृतीयानां चत्वारश्चतुर्थानां त्रय इत्यर्थः । पशुबन्धादौ तु 1 विषमविभागानभिधानात् 'समं स्यादश्रुतत्वात्' (जैसू.
1 (१) अ . २।२५९१ व्यक. १३८१ स्मृच. १८५ रेण (राते); विर. ११३ नानापण्या (परस्पर) ; पमा. ३०४ स्मृचवत्; विचि.४६१ स्मृचि. १७ याज्ञवल्क्यः; नृप्र. २४ स्मृचवत् ; सवि. २७१ समक्षम (असमक्षं) रेण (रात्त); व्यप्र. २९९ रेण (रात्ते); व्यउ. ८२ स्मृचवत्; विता. ५८३ व्यप्रवत् ; सेतु. १४१; समु. ९०.
(२) स्मृच. १८५३ पमा. ३०४; सवि. २७२ अगो (संगो); व्यप्र. २९९ शुल्कं दद्युश्च (दथुः शुल्कं च); व्यउ.८२ व्यप्रवृत्; विता. ५८३ व्यप्रवत् ; समु. ९०.
(३) विता. ५९० (४) अप. २।२६३. (५) व्यप्र. ३०२.

Page #282

७५०
१०/३/१३/५३) इति न्यायेन समत्वेनैव विभाग इति मन्तव्यम् ।
पहारकाण्डम्
शुक्रनीति: रक्षकाय दशमांशदानं शिल्पिनर्तकगायक चोरधनप्रयोजकवणिकर्षकाणां संभूयकर्मविधिः जलतस्करराजाग्निव्यसने समुपस्थिते । यस्तु स्वशक्त्या संरक्षेत्तस्यांशो दशमः स्मृतः ॥ हेमकारादयो यत्र शिल्पं संभूय कुर्वते । कार्यानुरूपं निर्वेशं लभेरंस्ते यथार्हतः ॥ संस्कर्ता तत्कलाभिज्ञः शिल्पी प्रोक्तो मनीषिभिः । हर्म्यं देवगृहं वापी वाटिकोपस्कराणि च ॥ संभू कुर्वतां तेषां प्रमुख्यो व्यंशमर्हति । नर्तकानामेव धर्मः सद्भिरेष उदाहृतः ॥
(१) शुनी. ४ । ७९५-८०४.
तालज्ञो लभतेऽर्थार्ध गायनास्तु समशिनः । परराष्ट्राद्धनं यत्स्यात् चौरैः स्वाम्याज्ञया हृतम् ॥ राज्ञे षष्ठांशमुद्धृत्य विभजेरन् समांशकम् । तेषां चेत्प्रसृतानां च ग्रहणं समवाप्नुयात् ॥ तन्मोक्षार्थं च यद्दत्तं वहेयुस्ते समांशतः । प्रयोगं कुर्वते ये तु मधान्यरसादिना ॥ समन्यूनाधिकैरंशैलाभस्तेषां तथाविधः ।
मो न्यूनोऽधिको शो योऽनुक्षिप्तो तथैव सः ॥ व्ययं दद्यात्कर्म कुर्यात् लाभं गृह्णीत चैव हि । वणिजानां कर्षकाणामेष एव विधिः स्मृतः ॥ ऋत्विग्याज्य त्यागिनौ दण्डयौ 'ऋत्विग्याज्यमदुष्टं यस्त्यजेदनपकारिणम् । अदुष्टं चर्विजं याज्यो विनेयौ तावुभावपि ।। (१) शुनी. ४।८०८.

Page #283

*दत्ताप्रदानिकम्
वेदाः
भौवन मां दिदासिथ । निमक्ष्येऽहं सलिलस्य सर्वस्वदाननिन्दा
मध्ये मोघस्त एष कश्यपायाऽऽस संगर इति । अमेध्यो वा एप यः सर्व ददाति ।
भुवनाख्यस्य पुत्र हे विश्वकर्मन् कश्चिदपि मनुष्यो भूमिदानम्
मां भूमिं दातुं नार्हति । अत एव मीमांसका विचार्य अथ योऽदक्षिणेन यज्ञेन यजेत. तं यजमानं सर्वस्वदाने महाभूमिदानं निवारितवन्तः । एवं सति विद्याददक्षिणेन हि वा अय५ यज्ञेन यजतेऽथ न त्वं मां भूमि दिदासिथ कश्यपाय त्वदीयाचार्याय दातुवसीयान्भवतीत्युर्वरा समृद्धा देया, सैव तस्य मिच्छसि । अहं तु सलिलस्य समुद्रस्य मध्ये निमक्ष्ये प्रायश्चित्तिः ।
निमजनं करिष्ये । तथा सति ते कश्यपाय त्वदीयाइन्द्रो मरुत्वान् प्राच्या दिशः पातु, बाहु- चार्यस्य कश्यपस्यैष संगरो भूमिप्रतिग्रहविषयो च्युता पृथिवी द्यामिवोपरि।।
मोघ आस व्यर्थ एव बभूवेति । ईदृशमपि महाभूमिमरुत्वान् मरुद्भिः एकोनपञ्चाशत्संख्याकैर्देवैः सहितः मजनं महाभिषेकमहिना निवारितमिति तात्पर्यार्थः । इन्द्रो मा मां संस्कर्तारं प्राच्या दिशः प्राचीदिसंबन्धि
ऐब्रासा. भयहेतोः पातु । तत्र दृष्टान्तः । बाहुच्युता बाहुभ्यो
दक्षिणासु पुत्रदानम् दातृसंबन्धिभ्यश्च्युता विनिर्गता । यद्वा बाहुषु प्रति- उशन् ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ । ग्रहीतृसंबन्धिषु च्युता प्राप्ता । उदकपूर्व दत्तेत्यर्थः। तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस । तरह कुमार तादृशी दातृसात्कृता पृथिवी द्यामिव यथा द्यां दिवं सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु श्रद्धाऽऽविवेश । स्वर्ग भूदानप्राप्यं उपरि आगामिनि काले दातृप्रति- स होवाच । तत कस्मै मां दास्यसीति द्वितीयं ग्रहीतृभ्यां उपभोग्यं लोकं पाति तद्वत् मां पात्विति तृतीयम् । त ह परीत उवाच । मृत्यवे त्वा संबन्धः । 'भूमि यः प्रतिगृह्णाति यश्च भूमि प्रयच्छति । ददामीति । त ह स्मोत्थितं वागभिवदति गौतमउभौ तौ पुण्यकाणी नियतौ स्वर्गगामिनौ' ॥ असा. कुमारमिति । स होवाच परेहि मृत्योहान् । भूमिदाननिषेधः
| मृत्यवे त्वाऽदामिति । ने मा मर्त्यः कश्चन दातुमर्हति । विश्वकर्मन्
सर्वस्वदाननिन्दा
'रिरिचान इव वा एतस्य आत्मा भवति यः सर्व • दासदासीदानं अभ्युपेत्याशुश्रूषाप्रकरणे पुत्रकन्यादानं
ददाति । व दायभागप्रकरणे द्रष्टव्यम् ।
अश्वमेधे दारदानम् + 'बाहुच्युता पृथिवी द्यामिवोपरि' इत्ययं पाद: अथर्ववेदे
उदवसानीयाया संस्थितायाम् । चतस्रश्च १४।३।३ सूक्ते दशवार (२५-२८,२९-३५) पठितः, विस्तर
जायाः कुमारी पञ्चमी चत्वारि च शतान्यनुभयादत्रैकवारमेव संगृहीतः ।
चरीणां यथा समुदितं दक्षिणां ददति । (१) मैसं.२।१।३. (२) मैसं.१।४।१३. (१) असं.१८।३।३।२५.
(१) तैबा.३।१११८; कउ.११ आदितो ददामीत्यन्तम् । (७) ऐना.३९।२१७शाधौ.१६६१६३ निमध्ये (उपमध्ये) परीत' इति पदं नास्ति । मोधस्त एष कश्यपायाऽऽस संगर (मृषवै ते संगरः कश्यपाय). (२) शाबा,२५।१५, (३) शबा.१३।५।४२७. .
म.का.१००

Page #284

७९२
व्यवहारकाण्डम्
अश्वमेधे भूमिपुरुषब्राह्मणस्वदानविचारः
पृथिवादानस्तुतिः अथातो दक्षिणानाम् । मध्य प्रति राष्ट्रस्य त्रीण्याहुरतिदानानि गावः पृथिवी सरस्वती । यदन्यद्भूमेश्च पुरुषेभ्यश्च ब्राह्मणस्य च वित्तात्, नरकादुद्धरन्त्येते जपवापनदोहनात् ॥ प्राची दिग्धोतुर्दक्षिणा ब्रह्मणः प्रतीच्यध्वर्योरु
दानप्रकाराः दीच्युद्गातुस्तदेव होतका अन्वाभक्ताः । श्रद्धया देयम् । अश्रद्धयाऽदेयम् । श्रिया देयम् । - पुरुषमेधे भूमिपुरुषब्रह्मस्वदानविचारः
हिया देयम । भिया देयम् । संविदा देयम् । अथातो दक्षिणानाम् । मध्यं प्रति राष्ट्रस्य
स्त्रीपुरुषाणां देयादेयत्वविचारः यदन्यद्भूमेश्च ब्राह्मणस्य च वित्तात्सपुरुष प्राची स्त्रीणां दानविक्रयातिसर्गा विद्यन्ते न पुंसः । दिग्धोतुर्दक्षिणा ब्रह्मणः प्रतीच्युद्गातुस्तदेव होतृका पुंसोऽपीत्येके शौनःशेपे दर्शनात् । अन्वाभक्ताः।
जैमिनीयसूत्रम् __ अथ ब्राह्मणो यजेत । सर्ववेदसं दद्यात्सर्व वै विश्वजिति पित्रादीनामदेयत्वाधिकरणम् ब्राह्मणः सर्व५ सर्ववेदस५ सर्व पुरुषमेधः सर्व- स्वंदाने सर्वमविशेषात् । स्याप्त्यै सर्वस्यावरुध्यै ।
इदमामनन्ति विश्वजिति 'सर्वस्वं ददाति' इति । विश्वजिति भूमिपुरुषब्रह्मस्वदानविचारः तत्र संदेहः—कि यावत् किञ्चित् स्वशब्देन उच्यते, अथातो दक्षिणानाम् । मध्य प्रति राष्ट्रस्य यद- यथा माता पिता-इत्येवमाद्यपि सर्व देयं, उत यत्र न्यवाह्मणस्य वित्तात्सभूमि सपुरुषं, प्राची प्रभुत्वयोगेन स्वशब्दस्तदेव देयम् ? इति । किं दिग्घोतुर्दक्षिणा ब्रह्मणः प्रतीच्यध्वर्योरुदीच्युद्- प्राप्तम् ? 'अविशेषात्' माता पिता-इत्येवमाद्यपि गातुस्तदेव होतका अन्वाभक्ताः ।
दातव्यम् । 'ननु दानं-इत्युच्यते स्वत्वनिवृत्तिः, परभूमिदाननिषेधः
खत्वापादनं च, तत्र पित्रादीनां अशक्यं स्वत्वं निवर्ततह कश्यपो याजयांचकार । तदपि भूमिः यितुं, न हि • कथञ्चित् पिता न पिता भवति । श्लोकं जगौ, न मा मर्त्यः कश्चन दातुमर्हति उच्यते, सत्यं न असौ न पिता भवति, शक्यते विश्वकर्मन भौवन मन्द आसिथ । उपमक्ष्यति तु परविधेयः कर्तु, परस्वत्वापादनं च दानं अर्थाच्च स्या सलिलस्य मध्ये मृषैष ते संगरः कश्यपायेति। स्वत्वत्यागः । तस्मात् सर्व देयं इति । शाभा. पुरुषदानम्
यस्य वा प्रभुः स्यादितरस्याशक्यत्वात् । वरुणस्त्वा नयतु देवि दक्षिणे प्रजापतये पुरुषम्। वा शब्देन पक्षो विपरिवर्तते । 'यस्य' प्रभुत्वयोगेन सर्वस्वदाननिन्दा
स्वत्वं, तदेव देयं न इतरत् । कस्मात् ? प्रभुत्वप्राणैर्वा एष व्युध्यत इत्याहुर्यः सर्व ददाति । योगिनः शक्यत्वात् , 'इतरस्य' च 'अशक्यत्वात्' न हि दुष्करं वा एष करोति यः सर्व ददाति ।। पित्रादीनां शक्यते स्वत्वं परित्यक्तुम् । 'ननु च उक्त पशुभिर्वा एष व्युध्यत इत्याहुर्यः सर्व ददाति ।
ददाति । परविधेयीकरणं तस्य शक्यम्' इति । उच्यते, प्रभुत्व* एतद्वचनसंगतं कात्यायनश्रौतसूत्रे वचनद्वयम्-तृतीयं तृतीय. योगिनः स्वस्य अत्र दीयमानस्य सर्वस्वं, उच्यते, न मन्वहं ददाति भूमिपुरुषब्राह्मणस्ववर्जम् । (काश्री.२०।१०९) अप्रभुत्वयोगिनः स्वस्य दानं, न च एतन्न्याय्यं, यत् ज्येष्ठपुत्रमपभज्य भूमिशूदवर्जम् (काश्री.२२।१०) अत्र कर्क:- पित्रादीनां परिचारकत्वं यस्य चैतत् न्याय्यं अपि ब्राह्मणस्वं यद्दण्डादुत्पन्नं तन्न देयं तस्य ब्राह्मणेष्वेव विनियोगः।। भवेत् , स दद्यादपि । 'अत्र आह, ननु यत्र स्वशब्दो . (१) शबा.१३।५।४।२४. (२) शबा.१३।६।२।१८-१९. (३) शबा.१२७।१।१३. ।
* व्याख्यानं दायभागे द्रष्टव्यम् । (४) शबा.१३१७१।१५. (५) ताबा.१८.
(१) संबा.४. (२) तैआ.७।११।३. (६) ताबा.१६१५. (७) ताबा.१६६. | (३) नि.३।३. (४) जैसू.६।७।१. (५) जैसू.६।७।२.

Page #285

दत्ताप्रदानिकम्
७९३
वर्तते, तद्देयं इत्युक्ते पित्रादयो दातव्या गम्यन्ते । 'एवं असौ तस्मै त्रैवर्णिकाय उपनत इमं शुश्रषमाणो तस्मात् तान्प्रति प्रभुत्वाय स्मृति बाधित्वाऽपि यतित- धर्मेण संभत्स्यते' इति, सोऽन्यस्मै दीयमानो न इच्छे व्यं' इति । अत्र उच्यते-स्वशब्दोऽयमात्मीयधनज्ञातीनां दपि, न च अनिच्छतः तस्य स प्रभवति, न च बलात् प्रत्येकं वाचको न समुदायस्य तत्र आत्मीये सर्वतायां स्वीकर्तव्यः, यस्त्वन्यायेन स्वीकुर्यात् , स दद्यादपि, कृतायां कृते शास्त्रार्थे न अशक्येषु ज्ञातिषु सर्वता धर्मोपनतमात्रेण तु न शक्यो दातुम् । शाभा. कल्पनीया, नापि स्मृतिर्बाधितव्या । अपि च गवादी
गौतमः नामात्मीयानां चोदकेन प्राप्तौ सत्यामवश्यं आत्मीय
अधर्मसंयुक्ताय प्रतिश्रुतमप्यदेयम् गता सर्वता उपादेया, तस्यां च उपात्तायां कृतः प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यात् । शास्त्रार्थः-इति ज्ञातीनां उपादाने न किञ्चिद् (१) दास्यामीति प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्तविषये न कारणमस्ति, तस्मात् नि पित्रादयो देयाः । तस्मात् दद्यात् । यदि तेन द्रव्येणाधर्मसंयुक्तं वेश्यागमनाद्यसौ यत्र व प्रभुत्वयोगेन स्वत्वं, तदेव देयं इति । शाभा. करिष्यतीति विजानीयात् । अधर्मसंयुक्त इति वचना
____ विश्वजिति पृथिव्या अदेयत्वाधिकरणम् दन्यत्र प्रतिश्रुतमददत्प्रत्यवेयादिति दर्शयति । गौमि. ने भूमिः स्यात् सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात् । (२) दानापवादमधुनोच्यते प्रतिश्रुत्येति । अधर्म
अत्रैव सर्वदाने संशयः-किं भूमिया, न? इति। संयुक्तः गुर्वाद्यर्थमुद्दिश्य यः प्रार्थयते न च करोति का पुनर्भमिरत्राभिप्रेता ? यदेतन्मृदारब्धं द्रव्यान्तरं तस्मै प्रतिश्रुतमपि न दद्यात् । अपिशब्दात्संकल्पितपृथिवीगोलकं, न क्षेत्रमात्रं मृत्तिका वा । तत्र किं मपि ।
मभा. प्राप्तम् ? अविशेषाद्देया, प्रभुत्वसंबन्धेन हि तत्र स्वशब्दो
___ दाने अप्रमाणवाक्यानि वर्तते, शक्यते च मानसेन व्यापारेण स्वस्य स्वता छैद्धहृष्टभीतार्तलुब्धबालस्थविरमूढमत्तोन्मत्तनिर्वर्तयितुमिति । एवं प्राप्ते ब्रूमः-'न भूमिया' वाक्यान्यनृतान्यपातकानि । इति । कुतः ? क्षेत्राणां ईशितारो मनुष्या दृश्यन्ते, न (१) प्रतिश्रवणविषये विशेषमाह क्रुद्धेति । कृत्स्नस्य पृथिवीगोलकस्य इति । 'आह य इदानीं क्रुद्धादिवाक्यान्यनृतान्ययथार्थान्यप्यपातकानि न पापं सार्वभौमः, स तर्हि दास्यति' । सोऽपि न इति ब्रमः। जनयन्ति । क्रुद्धः क्रोधाविष्टः । हृष्टो हर्षा विष्टः । भीतो कुतः? यावता भोगेन सार्वभौमो भूमेरीष्टे, तावता भयाविष्टः । एतेषां गुणान्तरराविष्टत्वाद्वाक्यमप्रमाणम् । अन्योऽपि, न तत्र कश्चिद्विशेषः सार्वभौमत्वेऽस्य त्वेत- तस्मात्प्रतिश्रत्यादानेऽपि तेषामदोषः। गौमि. दधिकं, यत्, असौ पृथिव्यां संभूतानां व्रीह्यादीनां (२) अधर्मसंयुक्तत्वं न यस्यकस्यचिद्वचनात् प्रतिरक्षणेन निर्विष्टस्य कस्यचित् भागस्य ईष्टे, न भूमेः, पत्तव्यमित्याह क्रुद्धेति । क्रोधहर्षभयरोगलोभाविष्टानां तन्निर्विष्टाश्च ये मनुष्याः, तैरन्यत सर्वप्राणिनां धारणवि- बालादीनां च वचनेनाधर्मसंयुक्तत्वं नाध्यवसेयं, क्रमणादि यत् भूमिकृतं, तत्रेशित्वं प्रति न कश्चिद्विशेषः। अप्रमाणत्वात्तेषां वचनस्य । वाक्यग्रहणमन्यत्राप्येषां तस्मात् न भूमिया। शाभा. वचनस्याप्रामाण्यप्रसिद्धयर्थम् ।
मभा. विश्वजिति धर्मार्थसेवकशूद्रस्यादेयताधिकरणम् शूद्रश्च धर्मशास्त्रत्वात् ।
(१) गौध.५।२४; मेधा.८।२१२; मिता.२।१७६; विश्वजित्येव संदिह्यते-कि परिचारकः शूद्रो देयः,
.' अप.२।१७६; व्यक.१४५; मभा. क्ताय (ते); गौमि. न! इति । किं प्राप्तम् ? सर्वस्य स्वस्य विहितत्वा
५।२१ स्मृच.१९२; ममु.८।२१२, विर.१३३; विचि.
६० स्मृचि.१९; चन्द्र.४३, वीमि.२।१७६; व्यप्र. देयः इति । एवं प्राप्ते ब्रुमः 'शद्रश्च' न देयः इत्यन्वादेशः ,
इत्यन्वादेशः ३१०; व्यम.८९; विता.६०६; राको.४७१; सेतु.१५१ कुतः 'धर्मशास्त्रत्वात्' धर्मशासनोपनतत्वात् तस्य, (सं०); समु.९४ मभावत् ; विच.२० सेतुवत् . (२) गोध. (१) जैसू.६।७।३. (२) जैस.६।७।६.
५।२५, मभा.गीमि.५।२२विर.१३६ (अपातकानि०).

Page #286

७९४
व्यवहारकाण्डम्
अदेयदत्ते स्वत्वं न । अदेयदाने प्रायश्चित्तम् । अदेयदानस्य निषिद्धत्वात्परस्वत्त्वानुपपत्तिः । अनादि पुत्रदारादिदाने षड्वार्षिकं चरेत् । द्वादशवार्षिकं चरेत् ।
हारीतः
अदेयदाननिन्दा
अदेयदानं जैम्यं च कलञ्जस्य निषेवणम् । मद्यपस्य मुखास्वादः चत्वार्येवं समानि च ॥
अत्राहुः — कलञ्जस्य निषेवणं आस्वाद एव । मद्यपस्य मुखास्वाद इति सत्संनियोगशिष्टत्वात् । केचित्तु कलञ्जं गृञ्जनमित्याहुः । अपरे त्वाहुः - भवतु वा पातित्यहेतुभूतकलञ्जभक्षण संनियोगशिष्टत्वं अदेयदानस्य तावन्मात्रेणास्य पापाधिक्यं नास्ति । प्रायश्चित्तविधिपर्यालोचनयैव पापपरिज्ञानमाहुराचार्या इति । सवि. २७८ सर्वस्व मदेयम् आपद्यपि विरक्तौ च सर्वस्वं न प्रदीयते ॥
अत्र ज्ञापक मप्याहुर्लक्ष्मीधरप्रभृतयः -- 'विश्वजिति सर्वस्वं दद्यात्', 'न केसरिणो दद्यात्' इति केसरिदाननिषेधः सर्वस्वदानं निषेधतीति । अत्र केचित् 'विश्वजिति सर्वस्वं ' इत्यत्र सर्वशब्दः केसरिव्यतिरिक्तसर्वपरः । अत्र स्वशब्दस्यात्मीयवाचितया आत्मीया दीनां पुत्रादीनामदेयत्वादेव स्वत्वनिवृत्तेरभावादित्याहुः । तन्न, सर्वस्वं दद्यादिति विधिः निषेधशिरस्को भवत्येव सर्वस्वदानं विधातुमित्याहुराचार्याः । सर्वस्व दक्षिणाविधयस्त्वदेयद्रव्यव्यतिरिक्तविषयाः । पुत्रदारादौ तु आयर्जकभाव संबन्धरूपस्य स्वत्वस्य विद्यमानत्वात् । पुत्रदारादिकं स्वमेव । तच्च महापातकादिना निवर्तत इत्युक्तं प्राक् । अतश्च सर्वशब्दः संकुचिद्वृत्तिर्न भवति । अत एव 'औदुम्बरी सर्वा वेष्टयितव्ये त्यत्र सर्वशब्दः संकुचिद्वृत्तिर्न भवतीति प्रतिपादितं गुरुणा । राज्ञा सर्वस्वहरणं साहसेषु विहितम् । बलात्कारेण गृहीतेऽपि द्रव्ये स्वत्वमुत्पद्यते । किं च न तत्प्रदानं, अपि तु दण्ड्यतया सर्वस्वग्रहणम् । प्रकृते तु दानविचारो दानविषय इति तत्रास्माकमनास्था । सवि. २७९-२८०
(१) सवि. २७७ (२) सवि. २७८ (३) सवि. २७९. (४) सवि. २७७-२७८, (५) सवि. २७९,
अदेयदाने प्रतिश्रुतस्यादाने च दोष: अथासद्द्रव्यदानभस्वर्ग्य, यश्च दत्वा परितप्यते । प्रतिश्रुतार्थाप्रदानेन दत्तस्याच्छेदनेन च । विविधान्नरकान् याति तिर्यग्योनौ च जायते ॥ वाचा यच्च प्रतिज्ञातं कर्मणा नोपपादितम् । ऋणं तद्धर्मसंयुक्तमिह लोके परत्र च ॥ विष्णुः
अदेयदानदण्डः प्रायश्चित्तं च
अदेयं न देयम् । प्रतिश्रुतस्याप्रदायी तद्दापयित्वा प्रथमसाहसं दण्डयः ।
सवि: २७८
"जैहम्ये त्रिरात्रिमुपोष्य पञ्चगव्येन शुध्यति । पुत्रदारादिदाता पतितो भवति । दातृशब्दो विक्रेतुरुपलक्षकः । शङ्खः अदेयं दत्वा तत्परावर्त्य त्रिरात्रमुपवसेत् । कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
देयमदेयं च । धर्मदानार्थदानकामदानभयदान रोषदानदर्पदानविचारः ।
दैत्तस्यानपाकर्म । दत्तस्याप्रदानमृणादानेन व्याख्यातम् ।
दत्तमव्यवहार्यमेकत्रानुशये वर्तेत । सर्वस्वं पुत्रदारं आत्मानं प्रदायानुशयिनः प्रयच्छेत् । धर्मदानमसाधुषु कर्मसु चौपघातिकेषु वा । अर्थदानमनुपकारिषु अपकारिषु वा कामदानमनर्हेषु च । यथा च दाता प्रतिग्रहीता च नोपहतौ स्यातां, तथानुशयं कुशलाः कल्पयेयुः ।
दण्डभयादाक्रोशभयादनर्थभयाद् वा भयदानं प्रतिगृह्णतः स्तेयदण्डः प्रयच्छतश्च । रोषदानं परहिंसायाम् । राज्ञामुपरि दर्पदानं च । तत्रोत्तमो दण्डः । इति दत्तस्यानपाकर्म ।
दत्तस्यानपाकर्मेति सूत्रम् । 'तुभ्यमहं संप्रददे' इति प्रतिज्ञादिपूर्वं वाचा दत्तस्य अप्रदानमिति सूत्रार्थः ।
(१) विच. ९. ( २ ) सवि. २७७. (३) विस्मृ. ५। १७४; समु. ९४ प्रथम (पूर्व). (४) सवि. २७८.. (५) सवि. २७८. (६) सवि. २८१. (७) कौ. ३।१६.

Page #287

दसाप्रदानिकम्
क्रयविक्रयविषयस्तावदनुशय उक्तः, धर्मादिदानविषय- (१) यः कश्चिदाह सान्तानिकोऽहं यियक्षुर्वा देहि स्त्वधुनाऽभिधीयते । दत्तस्याप्रदान मिति । तद्, ऋणा- मे किंचिदिति । तस्मै यदि दत्तं भवेत् स च न यजेत दानेन व्याख्यातं ऋणादानवद् द्रष्टव्यम् । दत्तम. न विवाहकर्मणि प्रवर्तेत । तद्धनं तेन वेश्या भिवा नपाकृतं ऋणमिव साक्ष्यादिभिर्विभाव्य ग्राह्यमित्यर्थः। अपयेदन्यत्र वा विनियुञ्जीत वृद्धिलाभकृष्यादौ, न देयं
अनुशयविषयं दत्तमाह-दत्तमव्यवहार्यमित्यादि । तस्य, तद्दत्तस्य दानप्रतिषेधो नोपपद्यते । अतः प्रत्याहरवाग्दत्तं व्यवहारायोग्यं चेद , एकत्र अनुशये वर्तेत णीयमिति वाक्यार्थः। अथवा नष्टान्तो (नःक्तान्तः) गौणो अनुशये एव केवले वतेत । न त्वनुशयात् कदापि । व्याख्येयो दत्तं प्रतिश्रुतं न देयम् । तथा च गौतमः मुच्येतेत्यर्थः । सर्वस्वं पुत्रदारं आत्मानं प्रदाय, अनु- 'प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यात्' । किं पुनरत्र शायिनः, प्रयच्छेत् पुनर्दद्यात् सर्वस्वादिकम् । धर्मदान- युक्तमुभयमित्याह दत्तस्य प्रत्याहरणं प्रतिश्रुतस्य वामसाधुग्विति । अनुशये बर्ततेत्यनुवर्तते । साधव इति ऽदानम् । तथा च स्मृत्यन्तरे उभयं पठितम् । आह हि बुद्धया धर्मदानं तेषु प्रतिज्ञातं असाधुत्वज्ञानानन्तरं नारदः 'कर्ताहमेतत्कौ ति उपक्रम्य 'यद्दत्तं स्यादअनुशये वर्तेत । कर्मसु चौपघातिकेषु वेति । गोरक्षा- विज्ञानाददत्तं तदपि स्मृतम्' इति । प्रयोजनविशेषोदिप्रशस्तकर्मार्थ धार्मिकत्वबुद्धया चोरपारदारिकादिषु देशेन यद्दत्तं तस्मिन्ननिवर्त्यमाने व्यवस्थितमपि प्रतिग्रहीकृतं धर्मदानं अनुशये वर्तेत । अर्थदानमनुपकारिष्व- तुर्गहादाहर्तव्यम् । दानस्योपक्रममात्रं तदानीं समर्पणं पकारिषु वेति । उपकारित्वबुद्धधानुपकारिषु अपकारिषु समाप्तिस्तु निर्वृत्ते प्रयोजने इति नारदस्य मतम् ।+मेधा. वा कृतमर्थदानं अनुशये वर्तेत । कामदानमनहेषु । (२) धर्मार्थ स्वधर्मसिद्धयर्थम् । न तथा धर्मार्थ चेति, कामनिमित्तं दानं अनहेंषु अहत्वबुद्धया कृतं भवति दानाईत्यादिना प्रतिग्रहीतुः। xमवि. अनुशये वर्तेत । यथा चेत्यादि सुगमम् ।
(३) न तथा तत्स्याददत्तं न स्यात् । मच. दण्डभयादिति । ताडनभयाद्, आक्रोशभयात् (४) अथ दत्तानपाकर्मात्मकं विवादपदं श्लोकद्वयेनिन्दनभयात् , अनर्थभयादा रोगोन्मादाद्यत्पत्तिभयाद नाह-धर्मार्थ येनेति । कस्मैचिद्याचते धर्मार्थं येन धनं वा, क्रियमाणं भयदानं, प्रतिगृह्णतः कृत्याभिचारादि- दत्तं स्यात्पश्चाचेन्न तथा तद्धार्थ न मया दत्तमिति वृत्तेः, प्रयच्छतश्च भीरोः, स्तेयदण्डः । रोषदानं पर- प्रदात्रानुशयादभियुक्तं चेदित्यर्थः, तस्मै प्रदात्रे तेन प्रति. हिंसायामिति । कोपदानं परमारणार्थ, प्रतिगृह्णतः प्रय- ग्रहीत्रा तद्धनं न देयं प्रदात्रा नापहार्यमित्यर्थः । नन्द. च्छतश्च स्तेयदण्डः इति संबध्यते । राज्ञामुपरि दर्पदानं (५) कस्मैचित् भिक्षुकाय धनं याचते धर्मार्थ दत्तं चेति। नृत्तगीतादिकलाकुशलेभ्यो राजभिः कृतात् पारि.. स्यात् , पश्चाद्दत्तानन्तरं, तद्धनं न तथा तत् स्यात् तस्य तोषिकदानादधिकतरं पारितोषिकदानं च, कश्चित्कुर्या-' स्वामिनः न देयं पूर्वस्वामिना, तस्य ग्रहीतुः तद्भवेत् चेदिति शेषः । तत्र विषये उत्तमः उत्तमसाहसो दण्डः।। विवादपदम् ।
भाच. श्रीमू.
अधार्मिको हठात्साधयन् दण्ड्यः मनुः
। यदि संसाधयेत्तत्तु दोल्लोभेन वा पुनः । प्रतिश्रुतं दत्तं वा अधर्मसंयुक्ताय न देयम्
राज्ञा दाप्यः सुवर्ण स्यात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिः।। धर्मार्थ येन दत्तं स्यात्कस्मैचिद्याचते धनम्। ।
+ गोरा., स्मृच., ममु., विर. मेधावत् । - विचि. मविवत् । पश्चाच्च न तथा तत्स्यान्न देयं तस्य तद्भवेत् ॥ (तेन):१९२ दत्तं स्यात् (यद्दत्तं); सवि.२८३ दत्तं स्यात् (यद्दत्तं)
(१)मस्मृ.८।२१२; व्यमा.३४८; अप.२।१७५ पूर्वाध न देयं तस्य (अदेयं तेन); चन्द्र.४६ विरवत् । सेतु.१५५ (कस्मैचिद्याचमानाय दत्तं धर्माय यद्भवेत्) तत्स्या (तस्मा); विरवत् ; समु.९८ स्मृचवत् विच.२४ विरवत् विव्य.५६. व्यक.१४६; स्मृच.१९४ च्च न (च्चेन्न) तस्य (तेन); (१) मस्मृ.८।२१३, अप.२।१७५; व्यक.१४६; विर.१३७ दत्तं स्यात् (यदत्तं) तस्य (तेन); विचि,६३ तस्य स्मृच. १९४; विर.१३७; विचि.६३ राशा (राजा) स्तेयस्य

Page #288

व्यवहारकाण्डम्
७९६
(१) संसाधनं राजनिवेदनादिना ऋगवव्यतिश्रुतस्य मार्गणं, स्वीकृतस्य प्रतियाच्यमानस्य राजनिवेदनं अयं मह्यं दत्वा प्रतिजितीति सिस्टीकरणं संसाधन मेतद् । दोमेनेति कारणानुवादः । एवं कुर्वतो दण्डः सुवर्ण स्वात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिरिति चीरदण्ड माशङ्कमानः सुवर्ण विधत्ते । अचौरशङ्कवा च दत्तं किल तेन तस्मै न स्वयं हृतं, कथमयं चौरः स्यादिति शङ्कां निवर्तयितुं स्तेयशब्दः प्रयुक्तः । सत्यपि चौरत्वे वाचनिकः सुवर्णदण्डोऽन्यामु क्रियासु चौरवयवहर्तव्यः । श्रमेधा (२) हठादपि दण्डितस्य दण्डेन पापनिर्हरणं भवतीत्यस्मानिष्कृतिवचनादवसीयते । xगोरा. मवि
(३) सुवर्ण दाप्यः शतम् ।
स्मृच. १९४
(४) तनं सुवर्ण दाप्यः । (५) संसाधयेदनुतिष्ठेत् तत्प्रतिग्रहणकाले प्रदाने निवेदितं धर्मे विवाहयज्ञादिकं मानवः प्रतिग्रहीता, स्वर्ण प्रतिभाषितं 'पञ्चकृष्णलिको मापस्ते सुवर्णस्तु पोड शे'ति तद्दाप्यो दण्डरूपेण । अपहृतार्थे प्रतिपादनमर्थप्राप्तमेव ।
नन्द.
अदेवदाप्रतिमहतारी दण्डी अदेयं यश्च गृहाति यश्चादेयं प्रयच्छति । उभौ तौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ चोत्तमसाहसम् ।। (१) अस्वस्थ दाने प्रतिग्रहे च दण्डः स्मर्यते । मिता. २१२४
(२) अदेयग्रहण मदत्तस्याप्युपलक्षणम् । पमा. ३१४ दत्तस्यैषोदिता धर्म्या यथावदनपक्रिया ।। (१) पूर्वेणार्धेन पूर्वविवादोपसंहारः । उत्तरेण वक्ष्य
1
* विर., मच., भाच. मेधावत् । x शेषं मेधावत् । ( दोषस्य ) १९२३ चन्द्र. ४६ दण्ड्यः ( दाप्यः ); सेतु. १५५ राजा (राशो) स्तेयस्य (दोषस्य); समु. ९८; विच. २४ स्तेयस्य (दोषस्य); विव्य . ५७ वा पुनः (मानवः); भा. संसार (संचार).
(१) झुनि.४१८ १४ तावुभौ (उभी तो मिला. २।१४ (-); पमा ११४ दाप्यो (दी); स्मृचि. १० दाप्यो (दण्डं) नृम. २६; सवि. १२६ ( ) ; व्यप्र. ३०७; व्यउ. ८४; व्यम. ८९६ विता. १४५ (=) पमावत् : ६०१; समु. ९८ अदेयं (अदत्तं).
(१) मस्तु.४।२१४ पू.च. १९५०.९६.
माणोपक्रमः । दत्तस्येषा अनपक्रियोदिता । अपक्रिया क्रियापायः । तस्य नञा प्रतिषेधः । दानमेवं न चलितं भवति । एषैव दाने स्थितिरिति यावत् । धर्मादनपेता धर्म्या कथं प्रतिश्रुत्यादीयमाने धर्मो न नश्यतीति ? । नेपा शङ्का कर्तव्या । एष एवात्र धर्मों यन दीयते दत्तं च प्रत्यादीयते । उदिता उक्ता यथावच्छन्दसमुदाय एव याथातथ्ये वर्तते सम्यनिरूपितेत्यर्थः । अथवा यथाशब्दो योग्यतायां वर्तते तामर्हतीति वतिः कर्तव्यः । मेधा.
।
(२) एतस्याप्रतिपादनं धर्मादनपेतम् । गोरा. (३) अपगच्छति धनमन्यं प्रत्यनेनेति अपक्रिया दानं तदभावोऽनपक्रिया पुनरादानम् ।
मच.
(४) अनपाक्रिया अनपाकरणं प्रदानमिति यावत् । 'नंन्द.
याज्ञवल्क्यः
देयमदेयं च । शुद्धप्रतिग्रहः । दत्तानपहारः । 'स्वं कुटुम्बाविरोधेन देयं दारसुतादृते । नान्वये सति सर्वस्वं यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम् ॥ (१) पारितोषिकदानप्रसङ्गेनादृष्टार्थोऽपि दानसाभारणो विधिरुच्यते - स्वकुटुम्बमिति । स्वशब्दो विभक्तपुत्रादिनिवृत्त्यर्थः । अविरोधश्च ग्रासाच्छादन मात्र संपलक्षणो विज्ञेयः । दारसुतग्रहणं च सर्वज्ञातिधर्मोपनतादिदक्षणार्थम् । नान्वये सति सर्वस्वं पृथक् कुटुम्वतया अवस्थितेऽपीत्यर्थः । देवं यथेत्य देयं प्रत्यर्पणीयं नि. पादि । अन्यसंश्रितं साधारणं पराधीनं वा स्वमेव । अस्य पाठान्तरम् -' यच्च प्रतिश्रुतम्' इति । देयत्वेनान्यस्मै प्रतिश्रुतमित्यर्थः । विश्व. २।१७९ (२) अधुना विहिताविहितमार्गद्वयाश्रयतया दत्ता
यच्चा
...
(१) यास्मृ. २।१७५; अपु. २५७ २६ स्वं (स्व) यच्चा.. तम् (देयं यच्चान्यसंश्रुतम् ); विश्व. २।१७९ स्वं (स्व) • तम् (देयं यच्चान्यसंश्रितम् ); मिता; अप; व्यक. १४४; स्मृच. १८९ प्रथमपादं विना : १९१ पू. विर. १२८ मा. ११४० विचि. ५७ वं (स्व) स्मृचि. ११ पू.; नृप्र. २७; वीमि ; व्यप्र. ३०८ पू.; व्यउ.८५ स्वं (स्व) पू.; व्यम.८९ स्वं (स्व) पू.; राकौ. ४७०; सेतु. १४८ नान्व (अन्व) उत्त; समु. ९३.

Page #289

दत्तात्रदानिकम् नपकर्म दत्ताप्रदानिकमिति च लब्धाभिधानद्वयं दानाख्यं । (१)अदेयव्यतिरिक्तानां तु देथानां-प्रतिग्रहः प्रकाशः व्यवहारपदं अभिधीयते । तत्स्वरूपं च नारदेनोक्तम् । स्यादिति । यत्त्वप्रकाश्यं दानमिति, तद् दानविषयं, इदं तु 'दत्वेति । तदेतत्संक्षेपतो निरूपयितुमाह-स्वमिति । प्रतिग्रहविषयमित्यविरोधः। स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।१८० स्वमात्मीयं कुटुम्बाविरोधेन कुटुम्बानुपरोधेन कुटुम्ब- (२) एवं दारसुता दिव्यतिरिक्तं देयमुक्त्वा प्रसङ्गाभरणावशिष्टमिति यावत् । तद्दद्यात् । तद्भरणस्यावश्यक- ददेयधनग्रहणं च प्रतिग्रहीत्रा प्रकाशमेव कर्तव्यमित्याह त्वात् । तथा च मनु: 'वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी -प्रतिग्रह इति । प्रतिग्रहणं प्रतिग्रहः, स प्रकाशः भार्या सुतः शिशुः । अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या कर्तव्यो विवादनिराकरणार्थम् । स्थावरस्य च विशेषतः मनुरब्रवीदिति ॥ 'स्वं कुटुम्बाविरोधेने त्यनेनादेयमेक- प्रकाशमेव ग्रहणं कार्यम् । तस्य सुवर्णा दिवदात्मनि विधं दर्शयति । 'स्वं दद्यादि'त्यनेन चास्वभूतानामन्या- स्थितस्य दर्शयितुमशक्यत्वात् । एवं प्रासङ्गिकमुक्त्वा हितयाचितकाधिसाधारण निक्षेपाणां पञ्चानामप्यदेयत्वं प्रकृतमनुसरन्नाह --देयमिति । देयं प्रतिश्रतं चैव । व्यतिरेकतो दर्शितम् । स्वं दद्यादित्यनेन दारसुतादेरपि यद्यस्मै धर्मार्थ प्रतिश्रुतं तत्तस्मै देयमेव, यद्यसौ धर्मास्वत्वाविशेषेण देयत्वप्रसङ्गे प्रतिषेधमाह-दारसुता- । त्प्रच्युतो न भवति । प्रच्युते न पुनर्दातव्यम् । 'प्रति. दिति । दारसुतादृते दारसुतव्यतिरिक्तं स्वं दद्यान्न दार- श्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यादिति गौतमस्मरणात् । सुतमित्यर्थः । तथा पुत्रपौत्राद्यन्वये विद्यमाने सर्व धनं न दत्त्वा नापहरेत्पुनः । न्यायमार्गेण यदत्तं तत्सप्तविधदद्यात् । 'पुत्रानुत्पाद्य संस्कृत्य वृत्तिं चैषां प्रकल्पयेदिति मपि पुनर्नापहर्तव्यम् । किंतु तथैवानुमन्तव्यम् । स्मरणात् । तथा हिरण्यादिकमन्यस्मै न देयम् । प्रति- यत्पुनरन्यायेन दत्तं तददत्तं पोडशप्रकारमपि प्रत्याहश्रुतमन्यस्मै । +मिता. र्तव्यमेवेत्यर्थादुक्तं भवति ।
*मिता. (३) इदं दत्तं संप्रदानादनपहार्यमिदं चापहार्य (३) प्रतिग्रहः प्रकाशः प्रकटः ससाक्षिकः कार्यः। मिति विवेकार्थ देयमदेयं चाह --स्वमिति । स्वं तथा, इदं ते दास्यामीति यत्प्रतिश्रतमङ्गीकृतं तदातव्यं स्वकीयं पुत्रकलत्रव्यतिरिक्तं यत्र च कुटुम्बाशनाच्छा. दत्तं च नापहार्यम् ।
अप. दनविनाशरूपो विरोधो नास्ति तद्देयम् । अर्थादनेवं
नारदः ' विधं न देयम् । तथाऽन्वये स्वसंताने च सति सर्वस्व
दत्ताप्रदानिकनिरुक्तिः मदेयम् । एतच्च प्राग्दाय विभागात् । विभक्तदायेषु दत्वा द्रव्यमसम्यग्यः पुनरादातुमिच्छति । तु पुत्रेषु सर्वस्वदानमनिषिद्धम् । तथा यद्धनमन्यस्मै दत्ताप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं स्मृतम् ।। देयत्वेन प्रतिश्रुतमङ्गीकृतं तत्ततोऽन्यस्मै न देयम् । एवं * वीमि., व्यप्र. मितावत् । च सति यद्देयं तद्दत्तं सन्नापहार्यम् । अदेयं त्वपहार्य- स्मृच.१९२; विर.१३२ पुनः (दुधः); पमा.३१८ उत्त.: मिति । स्वमितिपदेनास्वं याचितकादि व्युदस्यते । अप. . ५६८ पू., स्मरणम् ; सवि.२८५; वीमि.; व्यप्र.३०९
(४) तदनेकसुतशून्यविषयम् । तत्र हि पुत्रदाने पू.: ३१० उत्त. : ४५९ पृ., स्मरणम् ; व्यउ.८५ रस्य कृते संतानविच्छेदापत्तेः ।
(रेषु) पू.; विता.२९० पू., स्मरणम् : ६०२, राको.४७०;
। समु.९४ उत्त. (५) अत्र निषिद्धाचरणादधर्मो भवति, न तु
। (१) नासं.५।१, नास्मृ.७।१; अपु.२५३।१६ व्यम दानासिद्धिरेव सर्वस्वदानादाविति स्मृतिसारः । *वीमि. .
(व्यं च); अभा.८६ मिता.२।१७५ तद्वि ...तम् (व्यवहारप्रतिग्रहः प्रकाशः स्यात्स्थावरस्य विशेषतः। पदं हि तत्); अप.२।१७५ स्मृतम् (विदुः); व्यक.१४४; देयं प्रतिश्रुतं चैव दत्वा नापहरेत्पुनः ।। स्मृच.३ मितावत् ; विर.१२७; पमा.३१२; विचि.५४ + व्यप्र. मितावत् । ४पमा.स्मृचवत् । * शेषं मितावत्। यः (यत्); स्मृचि.१८; नृप्र.२६, सवि.२७७; चन्द्र. (१) यास्मृ.२।१७६; अपु.२५७।२७ विश्व.२।१८०; | ४२ मिच्छ (मर्ह) पू.; व्यप्र.३०६ मितावत् ; व्यउ.८४ मिता.२।११४ प., स्मरणम् :२२१७६; अप.; व्यक.१४५, मितावत् । व्यम.८९ मितावत् ; विता.५९८ मितावत् : सेत.

Page #290

व्यवहारकाण्ड
(१) इदानी चतुर्भेदं दत्तस्यादानं नाम चतुर्थ व्यव- (२) तत्र देयमित्यनिषिद्धदान क्रियायोग्यमुच्यते । हारपदं भविष्यति । सुबोधाधिकारः श्लोकोऽयम् । अदेयमस्वतया निषिद्धतया वा दानानहम् । यत्पुनः
अभा.८६ | प्रकृतिस्थेन दत्तमव्यावर्तनीयं तद्दत्तमुच्यते । अदत्तं तु, (२) असम्यगविहितमार्गाश्रयेण द्रव्यं दत्वा पुनरा- यत्प्रत्याहरणीयं तत्कथ्यते।
मिता. दातुमिच्छति यस्मिन् विवादपदे तहत्ताप्रदानिकं दत्त- तंत्र ह्यष्टावदेयानि देयमेकविधं स्मृतम् । स्याप्रदानं पुनर्हरणं यस्मिन्दानाख्ये तद्दत्ताप्रदानिकं ! दत्तं सप्तविधं विद्याददत्तं षोडशात्मकम् ॥ नाम व्यवहारपदम् । विहितमार्गाश्रयत्वेन तत्प्रतिपक्ष- तत्राष्टप्रकारमदेयम् । देयमेकप्रकारमेव । सप्तप्रकारं भूतं तदेव व्यवहारपदं दत्तानपकर्मेत्यर्थादुक्तं भवति । दत्तम् । अदत्तं षोडशप्रकारम् । एतानि प्रतिपदमुच्यन्ते । दत्तस्यानपकर्म अपुनरादानं यत्र दानाख्ये विवादपदे ।
अभा.८६ तद्दत्तानपकर्म । मिता.११७५ ।
अदेयमष्टविधम् (३) यस्मिन्दाने दत्तं द्रव्यं कर्मकारकादिवैगुण्या- अन्वाहितं याचितकमाधिः साधारणं च यत् । त्पुनः संप्रदानादपहार्य तद्दानं दत्तस्याप्रदानमस्मिन्वि- निक्षेपः पुत्रदारं च सर्वस्वं चान्वये सति ।। ग्रत इति व्युत्पत्त्या दत्ताप्रदानिकाख्यं व्यवहारपदमिति आपत्स्वपि हि कष्टासु वर्तमानेन देहिना । श्रौतोऽर्थः । तथा कर्मकारकाद्यवैगुण्याहत्तस्यानपाक- अदेयान्याहुराचार्या यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम् ।। निपनयनमस्मिन्निति व्युत्पत्त्या दत्तानपाकर्माख्यमपीद- * स्मृच., सवि. मितावत् । मेव पदमित्यार्थिकोऽर्थः।
स्मृच.३ (१) नासं.५।३ त्र ह्य (हा); नास्मृ.७।३ त्रस (बेहा) (४) दत्वा द्रव्यमसम्यगपात्रे यः पात्रबुद्धया क्रोधा-विद्याद् (ज्ञेयं); अभा.८६ नास्मृवत् ; मिता.२।१७६ विद्याद् द्याविष्टो वा पुनस्तदादित्सति, तद् दत्ताप्रदानिकं नाम (प्रोक्त) उत्त.; अप.२।१७५ नासंवत् ; व्यक.१४४; विर. विवादपदम् । दत्तं च न च प्रदानप्रयोजनं तत्रास्ती. १२७; पमा.३१७ मितावत् , उत्त.; विचि.५५, स्मृचि. त्यन्वर्थसंज्ञा ।
नाभा.५१ १९ मितावत् , 'उत्त. नृप्र.२६ नासंवत् ; व्यप्र.३१०. देयादेवदत्तादत्तानि तदवान्तरभेदाश्च
विद्याद् (शेयं) उत्त.; व्यउ.८५ मितावत् , उत्त.; व्यम.८९
मितावत् , उत्त. विता.६०७मितावत् , उत्त.; बाल.२।१७६ अदेयमथ देयं च दत्तं चादत्तमेव च।
ह्यष्टा (त्वष्टा) पू., सेतु.१४७; समु.९३ त्र.ह्य (वेहा) शेषं व्यवहारेषु विज्ञेयो दानमार्गश्चतुर्विधः॥
मितावत् ; विच.१२; विव्य.३६. (१) देयं ज्ञेयं दानविषये अदेयं च दत्तं ज्ञेयं
(२) नासं.५।४ माधिः (माधि) क्षेपः (क्षेप); नास्मृ. दशमदत्त चेत्यय दानमागश्चतुविधाऽपि व्यवहार ७।४; अभा.८६, विश्व.२।१७९ क्षेपः (क्षेपं ); मिता.२। विज्ञेयः।
अभा.८६ १७५ दारं च (दारांश्च); अप.२।१७५ दारं च (दाराश्च); १४७; समु.९३ यः (यत्) शेषं मितावत्, विच.१२ व्यक.१४४ वस्वं चा (वं मुख्या); स्मृच.१९०:१९१क्षेपः चन्द्रवत् ; विव्य.३६.
(क्षेपं) उत्त.; विर.१२७; स्मृसा.११० अपवत् , नारदः। (१) नासं.५४२ अदेयमथ (अथ देयम); नास्मृ.७१२; पमा.३१३ विश्ववत् विचि.५५-५६, स्मृचि.१९ दारं भभा.८६ नासंवत् ; मिता.२११७५ चादत्त (वादत्त) शेषं (दारौ); नृप्र.२६, सवि.२८० अपवत् । चन्द्र.४० चतुर्थ. नासंवत् ; अप.११७५ नासंवत् ; व्यक.१४४, स्मृच.३ पादः, व्यसौ.४६ अपवत् ; व्यप्र.३०६ अपवत्। व्यउ. नासंवत् ; विर.१२७७ पमा.३१३, विचि.५५ चादत्त ८४ दक्षः, व्यम.८९ क्षेपः (क्षेप) शेषं अपवत् ; विता. (वादत्त); स्मृचि.१९; नृप्र.२६, सवि.२७७ मनुः वीमि. ५९९, सेतु.१४८; समु.९३, विच.१३. २११७५ नासंवत् ; व्यप्र.३०६ रेषु (रेण); व्यउ.८४ रेषु (३) नासं.५।५, नास्मृ.७५, अभा.८६, विश्व.। (रे स); व्यम.८९ रे पु (रे स) शेषं नासंवत् ; विता.५९९ १७९ आप...ष्टासु (आपद्यपि च कष्टायां); मिता.२।१७५ रेषु ( रे तु); राको.४७०% सेतु.१४७; समु.९३ नासंवत् ; हि (च); अप.२।१७५ मितावत् ; व्यक.१४४स्मृच. विच.१२, विव्य.३६ मार्ग (माहु) धः (धम् ).
१९०:१९१ चतुर्भपादं विना विर.१२८ स्मृसा.११०

Page #291

दत्ताप्रदानिकम्
(१) अत्र परस्य सामान्यकार्यकरणमात्रं किंचिद्वस्तु | सम अतिविशेषकार्यकरणक्षमवस्तु ततः समानीयते । अनु पश्चात् । अन्वाहितमेतदादौ कृत्वा । अन्यत्सुबोधं सर्वम् । एतान्यष्टावदेयानि दत्तान्यपि वलन्ति । अभा.८६ (२) एतददेयत्वमात्राभिप्रायेण न पुनः स्वत्वाभावाभिप्रायेण । पुत्रदारसर्वस्वप्रतिश्रुतेषु स्वत्वस्य सद्भावात् । मिता. २।१७५ (३) अन्वाहित मन्यस्मै दातुमर्पितम् । अन्वाहितवत्स्त्रीधनमपि अदेयं स्वत्वाभावात् । स्मृच. १९० (४) अत्र चादेयपरिगणनप्रवृत्तानां मुनीनां स्वस्वोक्तान्यव्यवच्छेदे न तात्पर्यम् । विर. १२८ (५) आपत्कालेऽपि पुत्रदाराद्यन्वयानां पुत्रदारसर्वस्वानामदेयतेत्यर्थः । तत्संमतौ तु देयतामाह कात्यायनः -- विक्रयमिति । विचि. ५६ (६) अन्वाहितं ' मथुरायां प्रस्थितस्तत्रस्थस्य पूर्वगृहीतं तस्मै दत्वा पश्चादिदं मम पुत्राय कन्याकुब्जतो देहीति यत् समर्पितम् । याचितकं 'कतिपयान्यहानि दत्तं क्रियतां, तेन दत्तकार्य कृत्वा प्रतिदास्याभीति गृहीतम् । पुत्राश्च दाराश्च तेषां दानं प्रत्य स्वामित्वात् । कष्टापद् मरणम् । . (७) साधारणं बहुस्वामिकं रिक्थादिकं न त्ववि - भक्तस्वामिकं सुवर्णादिकम् । तस्याविभक्तसर्वसंमतौ देयत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् ।
नाभा. ५१५
व्यप्र. ३०६
देयम्
कुटुम्बभरणाद्द्रव्यं यत्किञ्चिदतिरिच्यते । • तद्देयमुपहृत्यान्यद्ददद्दोषमवाप्नुयात् ॥
पमा ३१३; विचि.५६; स्मृचि.१९ यान्या (यमा ); नृप्र. २६ सवि. २८० मितावत्, बृहस्पतिः; व्यप्र. ३०६; व्यम. ८९ उत्त.; विता.५९९; सेतु.१४८; समु. ९३६ विच. १३.
(१) नासं. ५/६ उत्तरार्धे ( तद्देयमुपहत्यान्यद् दददागः समाप्नुयात् ); नास्मृ. ७६ उत्तरार्धे ( तद्देयमपहृत्यान्यकुटुम्बी दोषमाप्नुयात्): vulg. ७ ६ ( तद्देयमविहिंस्यान्यन्या म्यथ न्यायं समाप्नुयात्); अभा. ८६ उत्तराधें (तद्देयं सुहृदन्यस्मात् कुटुम्बी दोषमाप्नुयात्); अप. २११७५ हृत्या (हन्या); स्मृच. १९० हृत्यान्यत् (हत्यान्यं); पमा. ३१४ हत्या ( रुद्धय); भ्य. का. १०१
७९९
(१) कुटुम्बे कुटुम्बिनाऽवश्यमेव भरणीयं तस्माद् व्ययाद्यत्किंचिदतिरिच्यते तदेव दातव्यम् । एकविधमेव दृष्टम् । यत्पुनर्दीयमानं कुटुम्बपीडाकारि तद्दत्वा दोषमाप्नुयान्न पुण्यमिति । अभा.८६
( २ ) अन्यमुपहत्य भर्तव्य कुटुम्बमुपरुध्येत्यर्थः । उपरोधश्च निःस्वतया भोजनाच्छादनोच्छेदनिबन्धनोऽत्र मतो न तु ताम्बूलादिभोगसाधनवैकल्यनिबन्धनः । स्मृच. १९० (३) प्रत्यवायमाप्नुयात् दण्ड्यश्च भवेद् राज्ञा । नाभा. ५/६
यस्य त्रैवार्षिकं वित्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये । अधिकं वाऽपि विद्येत स सोमं पातुमर्हति ॥
एतन्न कुटुम्बभरणवित्तप्रमाणमुक्तम् । यस्याविक्रमस्ति स सोमपानं यज्ञत्वं स्वयं कर्तुमर्हति विप्र इति ।
अभा.८७
मूल्यं भृतिस्तुष्टा स्नेहात्प्रत्युपकारतः । स्त्रीशुल्कानुग्रहार्थं च दत्तं दानविदो विदुः ॥ (१) एतेषु सप्त स्वप्यविरुद्धस्थानेषु यद्दत्तं तदेव दत्तमित्युच्यते । शेषं पुनः षोडशविधमदत्तं विज्ञेयम् । तदुच्यते ।
अभा.८७
(२) अयमर्थः - पण्यस्य क्रीतद्रव्यस्य यन्मूल्यं दत्तं भृतिर्वेतनं कृतकर्मणे दत्तं तुष्टया बन्दिचारणादिभ्यो दत्तं, स्नेहाद् दुहितृपुत्रादिभ्यो दत्तं,
3
सवि. २८३ भरणाद् (भरण) उत्तरार्धे (तद्देयमुपरुध्यान्यद्दददागः समाप्नुयात्); व्यप्र. ३०७-३०८; व्यउ.८५१ बिता. ६०१ हृत्या (हत्या); समु. ९३ स्मृचवत्.
(१) नास्मृ. ७ ७; अभा.८६.
(२) नासं. ५/७ रतः (रितम् ); नास्मृ. ७१८ शुल्का (भक्त्य) दानविदो विदुः ( सप्तविधं स्मृतम् ); अभा.८६ शुल्का (भुक्ता) दानविदो विदुः ( सप्तविधं स्मृतम्); मिता. २।१७६; अप. २।१७५ च (तु); व्यक. १४५ दानविदो ( सप्तविधं ); स्मृच. १९२३ विर. १३३३ पमा. ३१७ थं (थें); स्मृचि. १९६ नृप्र. २७ दानविदो विदुः ( सप्तविधं स्मृतम् ); सवि. २८४ नृप्रवत् व्यप्र. ३१०; व्यउ. ८५६ व्यम.८९ र्थं च (थय); विता. ६०७३ राकौ ४७१ व्यभवत्; सेतु. १५२ समु. ९६६ विच.२१.

Page #292

व्यवहारकाण्डम् प्रत्युपकारतः उपकृतवते प्रत्युपकाररूपेण दत्त, अपात्रे पात्रमित्युक्ते कार्ये चाधर्मसंहिते। स्त्रीशुल्कं परिणयनार्थ कन्याज्ञातिभ्यो यद्दत्तं , यच्चानु- यद्दत्तं स्यादविज्ञानाददत्तं तदपि स्मृतम् ।। ग्रहार्थमदृष्टार्थ दत्तं तदेतत्सप्तविधमपि दत्तमेव न (१) दुष्टेन साधुरटव्यां प्राप्तोऽभिहितः। द्रम्माणां शतं प्रत्याहरणीयम् ।
+मिता.२।१७६ ददासि ततो जीवसि अन्यथा म्रियसे । सोऽपि भया(३) यच्च शुल्कादि निमित्तं राजकृताधिकारिपुरुषादि- द्वदति, दास्यामीत्येवं भयप्रतिश्रुतमदत्तमिति विज्ञेयम् । भ्यो यच्च स्त्रीभ्यो भार्यादिभ्यो यच्चानुग्रहार्थ दीनानाथा. एतदेकम् । तथा गृहस्थो दूरदेशागतः सहसैव पल्या दिभ्यस्तद्दानं दानविदो विदुः। अप.११७५ आसने प्रतिपादिते क्रोधाद् गृहोपरि द्वेषे च समुत्पन्ने
(४) एतच्च बृहस्पतिना श्रद्धादत्तत्वेनाभिहितम् । वदति । ब्राह्मण यन्मदीयगृहे किंचिदासनशयनीयादिकं अनुग्रहसंप्रीत्योस्तुष्टितोऽभेदमादाय नारदीयं सप्तत्वं, च पश्यसि तत्सर्वं मया तव दत्तम् । इत्युक्तेऽपि क्रोधभेदमादाय बार्हस्पत्यमष्टत्वाभिधानमित्यविरोधः । इतरे- द्वेषदत्तमदत्तमिति विज्ञेयम् । एतद्वितीयम् । अत्यन्तेष्टतरव्यवच्छेदे न तात्पर्यम् ।
विर.१३३ मरणाच्छोकातों वदति, अहं वनं यास्याम्यद्यैव स्वगृहं तु (५) सर्वत्रानुपहत्य पुत्रादीननुमान्य चेति द्रष्टव्यम् । मया ब्राह्मणेभ्यो दत्तमिति । एतत्ततीयं ज्ञेयम् । तथा
नाभा.५७ रुजान्वितः संनिपाततो वदति, ब्राह्मण मया तव सुवर्णसप्तविधं दत्तम्
७.१०अभा.८७; मेधा.८।२१२ ममायं (हमेतत् ) तूंतीयमातापित्रोगरी मित्रे विनीते चोपकारिणि । । पाद: मिता.२।१७६ ममायं (ममेदं); अप.२।१७५ जितम् दीनानाथविशिष्टेभ्यो दत्तं तु सफलं भवेत् ॥ (जितैः) यत् (तत्); व्यक.१४६ र्जितम् (र्जितैः) च (तु) शेषं
उपकारिणि परोपकारपरे । सफलं फलातिशयोपेत- नासंवत् ; स्मृच.१९३; विर.१३४ न्त्रात (न्त्रैश्च) जिंतम् मित्यर्थः।
स्मृच.१९३ (जितैः); पमा.३१८ विचि.६१न्त्रात (न्त्राति) जितम् (र्जितैः) पोडशविधमदत्तम्
च (ऽपि); स्मृचि.१९; नृप्र.२७ मितावत् ; सवि.२८६ अदत्तं तु भयक्रोधशोकवेगरुगन्वितैः। जितम् (जितैः); चन्द्र.४४ न्त्रात (न्त्रस्त्री) र्जितम् (र्जितैः); तथोत्कोचपरीहासव्यत्यासच्छलयोगतः ॥
वीमि.२११७६. सविवत् ; व्यप्र.३११; व्यउ.८५)
व्यम.८९; विता.६०८;राको.४७१; सेतु.१५३ सविवत् ; बालमूढास्वतन्त्रातमत्तोन्मत्तापवर्जितम् ।
विभ.६० पू. समु.९७, विच.२१ र्जितम् (जितैः) च (ऽपि); कर्ता ममायं कर्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥
विव्य.३७ सविवत् , बृहस्पतिः.
(१) नासं.५।१० तदपि स्मृतम् (तत्प्रकीर्तितम् ); नास्मृ. + पमा., सवि. मितावत् । x पदार्थों मितावत् ।
७।११ चाधर्म (वा धर्म); अभा.८७; मेधा.८।२१२ ज्ञानाद (१) स्मृच.१९३; ब्यप्र.३११; समु.९६. (शातम) उत्त.; मिता.२।१७६ चाधर्मसंहि (वाऽधर्मसंयु)
(२) नासं.५1८ शोकवेगरुग (वेगशोकरुजा); नास्मृ.७९ तदपि (इति तत्); व्यक.१४६ नास्मृवत् ; स्मृच.१९३; शोकवेग (द्वेषशोक) परी (परि); अभा.८७ शोकवेगरुग (द्वेष- विर.१३६; पमा.३१८ तदपि (इति तत्); स्मृचि.१९. शोकरुजा); मिता.२।१७६; अप.११७५; ब्यक.१४६; | २० चा (वा) ( यद्दत्तं स्यादभिज्ञानाददत्तमिति तत्स्मूस्मृच.१९३: विर.१३४ शोकवेग (कामशोक); पमा.३१७ तम् ); नृप्र.२७ चा (वा) शेषं पमावत् ; सवि.२८६ त्युक्ते भय (क्षय) शोक (शोका); विचि.६१ विरवत् ; स्मृचि.१९ | (त्युक्त्वा) संहि (संयु) उत्तरार्धे (दत्तं यत्स्यादपि ज्ञानादद परी (परि); दवि.३३०; नृप्र.२७; सवि.२८५-२८६ रुग । षोडशात्मकम् ); चन्द्र.४५ क्ते कायें (क्त्वाऽऽचायें) संहि (सम); चन्द्र.४४ शोकवेग (लोभमोह); वीमि. २११७६ | (संयु); व्यप्र.३११ कायें चाध (sकायें वा ध) तदपि (इति विरवत् ; व्यप्र.३११, व्यउ.८५; व्यम.८९; विता.६०८; तत्); व्यउ.८५ संहि (संयु) तदपि (इति तत्); व्यम.८९ राको.४७१; सेतु.१५२-१५३ विरवत् ; समु.९७; विच. चाधर्मसंहि (वाऽधर्मसंज्ञि) तदपि (इति तत्); विता.५०८ २१. विरवत् ; विव्य.३७ विरवत् , बृहस्पतिः.
चाधर्म संहि (वा धर्मसंशि) तदपि (इति तत्); राको.४७१७ (३) नासं.५।९ मूढास्वतन्त्रात (प्रमूढास्वतन्त्र); नास्मृ. समु.९७.
----
--

Page #293

दत्ताप्रदानिकम
८०१
शतं दत्तम् । एतद्रुजान्वितदत्तमदत्तं चतुर्थम् । नथा व्यव- अपवर्जितं दत्तम्। यथायं मदीयमिदं कर्म करिष्यतीति हारको यः सभ्यं वदति, यदि मम जयं ददासि ततोऽहं प्रतिलाभेच्छया दत्तं, अचतुर्वेदाय चतुर्वेदोऽहमित्युलञ्चया शतं दास्यामीत्येतदुत्कोचप्रतिश्रुतं दत्तमप्यदत्तं क्तवते दत्तम् । यज्ञं करिष्यामीति धनं लब्ध्वा तादौ पञ्चमम्। तथा हास्येन यहत्तं तत्परिहासदत्तमपि अदत्तं विनियुञ्जानाय दत्तमित्येवं षोडशप्रकारमपि दत्तमदत्तमि षष्ठम् ।तथा यस्य कामुकस्य चूतमञ्जरी नाम वेश्या प्राण- त्युच्यते । प्रत्याहरणीयत्वात् । आर्तदत्तस्यादत्तत्वं धर्मप्रियतरा...त्रिंशद्योजनस्थितठक्कूरस्य समर्पिता । तं च कार्यव्यतिरिक्तविषयम् ।
मिता.२११७६ विरहाग्निदीप्तं कश्चिदागत्य वदति । यद्यहं तव चूतमञ्जरी (३) व्यत्यासच्छलयोगतः प्रच्छन्नतया ग्रहीतुं परदर्शयामि ततः किं ममाङ्गुलीयक(पट्टयुगलिकां) ददासि। प्रतारणार्थ जनसमक्षे दत्तम् । स्मृच.१९३ स च वदति । अवश्यं प्रयच्छामि । अयं च तव प्रतिभूः। (४) परिहास उपहासो दानाभिसंधिमन्तरेण दानइति...प्रच्छन्ना प्रकटीकृत्य चूतवृक्षसक्ता मञ्जरी बोधकवचनमिति यावत् । व्यत्यासोऽन्यस्मै दातव्यस्यादर्शिता । इति व्यत्यासच्छलयोगतो दत्तमदत्तं सप्तमम् । न्यस्मै दानमन्यस्मिन् दातव्ये अन्यस्य वा यद्दानं, छलं व्यत्यासः व्यपदेशः।तत्सहितं छलं व्यत्यासच्छलमिति।तथा बहु परिभाष्याल्पदानं,छलं प्रमाद इति प्रकाशकारादयः। बालेन दत्तमदत्तम् । तथा मूढेन दत्तमदत्तं नवमम् । तथा मूढः स्वभावादेव कार्याकार्यविवेकशून्यः। अपवर्जितो अस्वतन्त्रेण दत्तं दशममदत्तम् । तथा देशको नदीपूर- बन्धुबहिष्कृतः । प्रतिलाभेच्छया संप्रदानकर्तृकासत्यनीयमान आता यद्वदति, यो मां म्रियमाण रक्षयति वचनमूढतया । कामधेनुमिताक्षराभ्यां बालमढास्वतन्त्रातस्याहं सुवर्णशतं दास्यामीति प्रतिश्रुतेऽपि तेनार्तेन दत्त- तेति लिखितं,व्याख्यातं च मिताक्षरायां आतों रोगाभिभूत मदत्तमेकादशम् । सुरामत्तेनापवर्जितं दत्तं परित्यक्तमदत्तं इति । रुगन्वितश्चासाध्यरोगान्वित इति विवृतम् । द्वादशम् । उन्मत्तेन सग्रहेण अपवर्जितं दत्तमदत्तं त्रयो- कामधेन्वादावपवर्जितमिति पाठः । अपवर्जितं दत्तमिति दशम् । तथा कर्ता ममायं कर्मेति किंचिदनागतमेव सम- मिताक्षराहलायुधाभ्यां व्याख्यातं च । विर.१३४-१३५ र्पित पुनरसौ विज्ञानी तस्यानाहितः संजातः (१) एत- (५) रुक् उपतापः भयादिकृतो य उपतापस्तदन्विदपि प्रतिलाभेच्छया दत्तं चतुर्दशम् । तथा शद्रस्य तैरित्यन्वयः।
xव्यप्र.३११ यज्ञोपवीतं दृष्ट्वा अज्ञानाद ब्राह्मणबुद्धथा दानं दत्तमेतद-
अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्ड्यौ पात्रभित्युक्ते दत्तमदत्तं पञ्चदशम्।तथा देवाचकस्य सुवर्ण- गहात्यदत्तं यो मोहाद्यश्चादेयं प्रयच्छति । मुखकोशदेशोपशोभाथ द्रव्यं यदत्तं , यावता द्यतवेश्या- दण्डनीयाभावेतो धर्मज्ञेन महीक्षिता ।। द्यधर्मेण तद्विनाशितुमुद्यतः । ईदृशेऽकायें वा धर्मसंहिते
* अत्रत्यमिताक्षरायाः कश्चिदंशो निपतित इति भाति दत्तमदत्तं षोडशम् । एवमेतद् सोदाहरणं पोडशप्रकार- रत्नाकरात् । पमा. रत्नाकरोदृतानुसारेण मितावत् । मपि दत्तमुपवर्णितमिति ।
अभा.८७-८८ x शेषं मितावत् । (२) भयेन बन्दिग्राहादिभ्यो दत्तम् । क्रोधेन पुत्रादि- (१) नासं.५।११ मोहा (लोभा) उत्तरार्धे (अदत्तादायको वैरनिर्यातनायान्यस्मै दत्तम् । पुत्रवियोगादिनिमित्तशोका
दण्ड्यस्तथादेयस्य दायकः); नास्मृ.७।१२ मोहा (लोभा)
उत्तरार्धे ( अदेयदायको दण्डयस्तथाऽदत्तप्रतीच्छक:); शुनी. वेशेन दत्तम् । उत्कोचेन कार्यप्रतिबन्धनिरासार्थमधि- ।
४।८१५ (अदत्तं यश्च गृह्णाति सुदत्तं पुनरिच्छति); अभा. कृतेभ्यो दत्तम् । परिहासेनोपहासेन दत्तम् । एकः स्वं द्रव्य- ..
८८ नास्मृवत् ; मिता.२।१७६ नास्मृवत् ; व्यक.१४६ - मन्यस्मै ददात्यन्योऽपि तस्मै ददातीति दानव्यत्यासः। छल
१४७; स्मृच.१९०; विर.१३७; पमा.३१४ मोहा (लोभा): योगतः शतदानमभिसंधाय सहस्रमिति परिभाष्य ददाति ।
३२१ नास्मृवत् ; विचि.६३ क्षिता (भृता); स्मृचि.२० बालेनाप्राप्तषोडशवर्षेण । मूढेन लोकवादानभिज्ञेन । नास्मृवत् ; नृप्र.२६; सवि.२८१ (=) क्षिता (भुजा): २८८ अस्वतन्त्रेण पुत्रदासादिना । आर्तन रोगाभिभूतेन । । यो मोहाद (लोभाद्यो); चन्द्र.४६ विचिवत् ; व्यप्र.३०७ मत्तेन मदनीयमत्तेन । उन्मत्तेन वातिकाद्युन्मादग्रस्तेन | व्यउ.८४ देयं (दत्तं); विता.६०१ उत्तरार्धं नास्मृवत् ; सेतु.

Page #294

८०२
व्यवहारकाण्डम्
बृहस्पतिः
(१) अत्रैवमेतत्षोडशप्रकारमपि दत्तमदत्तमुक्तम् । कुटुम्बधनतुल्यं तथापि स्वतन्त्रानेकस्वामिकत्वाददेयम् । तद्यो लोभात्प्रतिगृह्णाति । यश्चाष्टप्रकारमयदेयं प्रयच्छति तथा हि न तावत्स्वाम्यन्तरानुमतिमन्तरेण केनचित्स्वाएतौ द्वावपि अदेयदायको अदत्तप्रतीच्छको राज्ञा दण्ड्या- मिना तद्दातुं शक्यते, स्वतन्त्रबहुस्वामिके रथ्यादावनुविति । इति नारदीयसंहितायाः कल्याणविवरणे दत्ता- मतिर्दुर्घटैव । कुटुम्बधने तु स्वतन्त्रकतिपयस्वामिकेऽनुप्रदानिकं नाम व्यवहारपदं चतुर्थ चतुर्भेदम् । अभा.८८ मतिः सुलभैवेति भेदः ।
(२) अदत्तग्रहणमदेयस्याप्युपलक्षणार्थम् । तेना- ननु पुत्रदारसर्वस्वेषु पित्रादिस्वामिकेषु दानाहेषु देयप्रतिग्रहीतुरदत्तप्रतिग्रहीतुश्च दण्डोऽनेन वचनेनोक्त कथमदेयत्वम् । उच्यते । यथा यजमानधनानामपि इति मन्तव्यम् । गृहीतस्य च परावर्तनमपि महीक्षिता माषाणाम् 'अयशिया वै माषा' इतिनिषेधश्रतेरयशिवार्यमित्यदत्तादेयग्रहणाद्गम्यते । अदत्तेनादेयेन च यत्वं तथा पुत्रदारसर्वस्वानि स्वभूतान्यपि 'देयं दारदानसिद्धयभावात्परस्वत्वानुपपत्तेः। स्मृच.१९० सुतादृते । नान्वये सति सर्वस्वम्' इत्यादिदाननिषेधक
स्मृतिबलाददेयानि । आधिन्यासयाचितकेषु त्वदेयत्वं प्रकरणप्रतिज्ञा । अष्टविधमदेयम् ।
स्वत्वाभावादेवेति मन्तव्यम् । अन्यस्मै प्रतिश्रुतमन्यस्मै एषाऽखिलेनाभिहिता संभूयोत्थाननिष्कृतिः।। वाचा दत्तं यद्यपि वाग्दाने स्वत्वं नापैति तथाऽपि अदेयदेयदत्तानामदत्तस्य च कथ्यते ॥ 'नान्वये सति सर्वस्वं, यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतमि'तिसामान्यं पुत्रदाराधिसर्वस्वन्यासयाचितम् । निषेधस्मृतिबलात्सर्वस्ववददेयं प्रतिश्रुतमपीति मन्तप्रतिश्रुतं तथाऽन्यस्य न देयं त्वष्टधा स्मृतम् ॥ व्यम् । सर्वस्वस्याप्यदेयत्वमविभक्तान्वयद्रव्यसंयुक्तस्यैव
सामान्यं स्वमनेकस्वामिकं रथ्याद्यत्र विवक्षित, दातुस्तस्यैव दान निषेधात् । तेन स्वसंतानविहीनस्य न लविभक्तकुटुम्बस्वामिकं कनकादिकं, तस्य देयत्वेन स्वसंतानाय दत्तदायस्य वा सर्वस्वं देयम् । वक्ष्यमाणत्वात् । यद्यप्यनेकस्वामित्वेन रथ्यादिकमपि
*स्मृच १८९
• देयम् * पमा., व्यप्र. स्मृचवत् ।
कुटुम्बभक्तवसनादेयं यदतिरिच्यते । १५५ घश्चा (त्पश्चात्) प्रय (प्रती) क्षिता (भृता); समु.९३,
मध्वास्वादो विषं पश्चादातुर्धर्मोऽन्यथा भवेत् ॥ विच.२३ विचिवत् .
(१) भक्तं भोजनम् । वसनमाच्छादनम् । धन(१) अप.२।१७५; स्मृच.१८९; विर.१२७; पमा..
धान्यादिद्रव्यमत्र यत्पदेनोक्तम् । स्मृच.१९० ३१२ दत्तस्य (दत्तानां); व्यप्र.३०५, सेतु.१४७; समु.९३. (२) अप.२।१७५ धिसर्वस्व (दि सर्वस्वं); ब्यक.१४४
(२) अत्र 'दातुर्धर्मोऽन्यथा भवेत्' इति विहिताअपवत् । स्मृच.१८९ मान्यं (मान्य) स्य न (स्येत्य); विर. करणाद्धर्मसिद्धिने भवतीति न । किन्तु प्रतिषिद्धाचरणा१२७ पमा.३१३ दाराधि (दारादि) तथा (अथा); विचि. दधर्मोऽपि । दानसिद्धिस्तु स्वे भवत्येव । दृष्टस्य स्वत्वस्य ५५ मान्यं (मान्य); स्मृचि.१९ मान्यं (मान्य) र्वस्व (वस्वं); क्लप्तकारणसत्त्वात् । तेन तन्नाच्छेत्तुं शक्यत इत्यस्वे एव नृप्र.२६, सवि.२७७ अपवत् ; चन्द्र.४० मान्यं (मान्य) दानानिष्पत्तिः । एवं स्थावरेऽपीति स्मृतिसारः। संमत्यन्यस्य (न्यस्मिन् वीमि.२११७६ मान्यं (मान्य); व्यप्र. पेक्षा त मध्यग एव नामध्यगे। विचि.५७-५८ ३०६ र्वस्व (वस्वं ) चितम् (चिते) तथा (अथा); व्यउ.८४ राधि (रादि) र्वस्व (र्वस्वं) तथा (अथा); विता. ६०० घिसर्वस्व (दि सर्वस्वं ) तथा (अथा) स्मृतम् (मतम् );
___* विचि. स्मृचवत् । सेतु.१४७ मान्यं (मान्य) र्वस्व (वस्व); समु.९३ स्मृचवत ; |
(१) अप.२।१७५, व्यक.१४५, स्मृच.१९० पू. विच.१३ न्यस्य (न्यस्मै) त्वष्ट (अष्ट):५१ उत्तरार्धे (अदे- विर.१२९, विचि.५७, चन्द्र.४१७ व्यप्र.३०८ पू. व्यम. यान्याहुरष्टैव यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम्) मनः विव्य.३६ ८९ पू.; विता.६०१ पू., सेतु.१४९; समु.९४ पू.; मान्यं (मान्य).
विच.१७, विव्य.३६-३७ नारदः,

Page #295

दत्ताप्रदानिकम् सप्तागमाद्गृहक्षेत्राद्यद्यत् क्षेत्रं प्रदीयते । परस्याऽपि कार्यम् । तेनायमर्थः । इदं वसु मयि बन्धपित्र्यं वाथ स्वयम्प्राप्तं तदातव्यं विवक्षितम् ॥ कमस्ति मया त्वयि दीयते त्वयाऽपि बन्धकाङ्कं गृहीत्वा (१) सप्तभ्य आरामादिभ्यो यद्यत्प्रचीयतेऽधिकं एतत्स्वामिनि देयमित्यर्थः।
विचि.५९ भवति तद्दातव्यं विवक्षितमित्यर्थः । सप्तागमाद्गृहक्षेत्रा- सौदायिकं क्रमायातं शौर्यप्राप्तं च यद्भवेत् । घद्यत्क्षेत्रं प्रदीयत इति च पाठे सप्तविधशौर्याद्यागम- स्त्रीज्ञातिस्वाम्यनुज्ञातं दत्तं सिद्धिमवाप्नयात ॥ प्रकारलब्धाद्गृहक्षेत्रादुद्धत्य दातव्यम् । न त्वनागम- (१) यत्सौदायिकं विवाहलब्धं तत्तया भार्ययाऽनुमित्यर्थः।
+अप.२।१७५ ज्ञातं देयम् । क्रमायातं चाविभक्तधनैर्जातिभिः । भृत्येन (२) क्षेत्रग्रहणमुपलक्षणम्। पित्र्यं वंशपरम्परायातम् । सता युद्धे लब्धं स्वामिनाऽनुज्ञातमित्यर्थः । अप.११७५ स्वयम्प्राप्तं स्वयमर्जितम् । पित्र्यस्वयम्प्राप्तयोरुपादानं (२) स्त्रियाऽनुज्ञातं सावशेष देयम् । *स्मृच.१९१ क्रीतादीनामुपलक्षणार्थम । पित्र्यं वा स्वयम्प्राप्तं वा यद् अविभक्ता विभक्ता वा दायादाः स्थावरे समाः। गृहक्षेत्रादिकं प्रदीयते तत्सप्तागमान्विताद् गृहक्षेत्रा- एको ह्यनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रये ।। दुद्धत्य दातव्यमिति स्मृतिशास्त्रं विवक्षितमित्यर्थः । प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिमतारतम्यम् अत्र सप्तागमाद्गृहक्षेत्रादित्यभिधानं गृहक्षेत्रादिदानं शूद्रे त्वेकगुणं दानं वैश्ये द्विगुणमेव च । कुटुम्बपर्याप्ते सागमके गृहक्षेत्राद्यन्तरे सत्येव नान्यथे- क्षत्रिये त्रिगुणं प्राहुः ब्राह्मणे षड्गुणं (भवेत् ) त्येवमर्थम् । व्यप्र.३०८
स्मृतम् ॥ स्वेच्छादेयं स्वयम्प्राप्तं बन्धाचारेण बन्धकम् । श्रोत्रिये तच्च साहस्रं उपाध्याये तु तवयम् । वैवाहिके क्रमायाते सर्वदानं न विद्यते ॥ आचार्ये त्रिगुणं ज्ञेयमाहिताग्निष तदद्वयम ॥
(१) बन्धकमाधिस्तदन्धाचारेणाऽऽधिरूपेण देयम् । आत्मिके शतसाहस्रं अनन्तं त्वग्निहोत्रिणि । तद्विवाहलब्धं चेत्तस्यां भार्यायां सत्यां सर्वमदेयम्। सोमपे शतसाहस्रमनन्तं ब्रह्मवादिनि ।। तथा पितामहादिक्रमायातं पुत्रसद्भावे । अप.२।१७५ स्त्रीधनं स्त्रीस्वकुल्येभ्यः प्रयच्छेत्तं तु वर्जयेत् ।
(२) स्वार्जितं त्वविभक्तधनैरननुज्ञातमपि देयम् । कुल्याभावे तु बन्धुभ्यस्तदभावे द्विजातिषु ॥ 'स्वयं प्राप्तमिति तेनैवाभिहितत्वात् । एवं च स्वार्जितं
अष्टविधं दत्तम् स्थावरमपि सप्ताधिकं ज्ञात्यननुज्ञातं देयम् । *स्मृच.१९१ भतिस्तुष्टया पण्यमूल्यं स्त्रीशल्कमपकारिणे (३) बन्धाचारेणेति बन्धकं यथा स्वसंबन्धि तथा श्रद्धानुग्रहसंप्रीत्या दत्तमष्टविधं स्मृतम् ।।
* शेषं अपवत् । पमा., व्यप्र. स्मृचवत् । + स्मृच., पमा. अपवत् । * पमा. स्मृचवत् ।
+ व्याख्यासंग्रह: स्थलादिनिर्देशश्च दायभागे द्रष्टव्यः । (१) अप.२।१७५ (=) गमा (रामा) प्रदी (प्रची) व्यं (१) अप.२।१७५ (=) यिकं (यिक); व्यक.१४५; (त्रा); व्यक. १४५; स्मृच.१९० गमाद् (राम) प्रदी (प्रची); स्मृच.१९१ शौर्य (शौर्य); विर.१३० द्भवेत् (द्धनम् ) ज्ञातं विर.१३०, विचि.५८ द्यद्यत् (त्स्वं स्व) वाथ (चाथ); चन्द्र. । (मत); पमा.३१७; विचि.५८ विरवत् ; सवि.२८५ मनुः; ४३ यद्यत् (घस्य); व्यप्र.३०८ प्रजापतिबृहस्पती; व्यउ. चन्द्र.४२ विरवत् ; व्यप्र.३०९; व्यउ.८५, सेतु.१५० ८५; सेतु.१५०; समु.९४ स्मृचवत; विच.१७, विव्य.३७. (-) शातं (मतं); समु.९४, विच.१८,५३ सेतुवत् .
(२) अप.२।१७५ (=); व्यक.१४५, स्मृच.१९१ उत्त. (२) सवि.२८४; समु.९७ त्वेक (सम). विर.१३० सर्व (सबै); पमा.३१७ विरवत् , उत्त.; विचि. । (३) सवि.२८४; समु.९७ तच्च (शत). ५८; चन्द्र.४२ हिके (हिक) याते (यातं) उत्त,:४३ पू.; । (४) सवि.२८४; समु.९७ त्मिके (त्मशे) त्रिणि (त्रिणे). ग्यप्र.३०८ पू.; विता.६०२ पू, ६०४ उत्त., क्रमेण (५) सवि.२८४; समु.९७ स्वकुल्ये (सकुले) र्जयेत् (र्जिता). कात्यायनः; सेतु.१५० बन्धा (बद्धा); समु.९४ उत्त. (६) ब्यक.१४५ स्मृतम् (विदुः); स्मृच.१९३ भृतिः विच.१७-१८ विरवत् .
| (भृत्या) संप्री (णं प्री) स्मृतम् (विदुः); विर.१३३ व्यकवत् ;

Page #296

८०४
व्यवहारकाण्डम्
भृतिवेतनम् । तुष्टया नटादिषु दत्तम् । पण्यमूल्यं (१) यथा दारा विक्रयं दानं वा भान नेयास्तथा विक्रेतरि दत्तम् । स्त्रीशुल्कं विवाहशुल्कं कन्याप्रदे दत्तम् । मातापितृभ्यां पुत्रा अपि मातृपितृवियोगानिच्छवो न उपकारिणे प्रत्युपकारत्वेन दत्तम् । अनुग्रहेण पुत्रादिभ्यो देयाः स्युरित्यर्थः । 'न देयाः स्युरनिच्छव' इत्येतदनादत्तम् । संप्रीत्या मित्रादिषु दत्तम् । प्रीतिदानस्य पूर्वत्रै पद्विषयम् ।
+स्मृच.१९१ वान्तवात्सप्तत्वम् ।
विचि.६०-६१ (२) तेषां त्रयाणां विमतावेतत्त्रयं स्वयमेवोपभोक्तषोडशविधमदत्तम्
व्यम् । तेषामनुमतौ पुनस्तेषां दानमित्यर्थः। सर्वस्वमनुक्रुद्धहृष्टप्रमत्तार्तबालोन्मत्तभयातुरैः। मतावपि न देयं तत्सत्वमात्र एव दाननिषेधादित्यन्ये । मत्तातिवृद्धा है: शोकिरोगिभिः। पुत्रानुमतावेव वसिष्ठः -- 'शुक्रशोणितसंभवः पुत्रो नर्मदत्तं तथैतैर्यत्तददत्तं प्रकीर्तितम् ॥ मातापितृनिमित्तकः तस्य दानविक्रयपरित्यागेषु माता
प्रमत्तेन दुर्ग्रहगृहीतेन, निर्धूतो अवधूतः, नर्मदत्तं पितरौ प्रभवतः । तत्रापि विशेषः एकस्मिन्पुत्रे इत्याह स परिहासेन दत्तं, आर्तदत्तस्य अदत्तत्वं धर्मकार्यव्यति- एव—'न त्वेकं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा स हि संतानाय रिक्तविषयम्।
स्मृच.१९४ पूर्वेषां न स्त्री पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रानुज्ञानापुनर्लभ्यं दत्तम् । अदेयदातृप्रतिग्रहीतारौ दण्ड्यौ ।
द्भर्तुः' एकः पुत्रः स्वदानेऽनुमतोऽपि न देयः । स हि' प्रतिलाभेच्छया दत्तमपात्रे पात्रशङ्कया। इति हेतुमन्निगदस्वरसात् । विचि.५६-५७ कार्ये चाधर्मसंयुक्ते स्वामी तत्पुनराप्नुयात् ॥ . आपत्काले तु कर्तव्यः दानं विक्रय एव वा। अदत्तभोक्ता दण्डयः स्यात् तथाऽदेयप्रदायकः॥ अन्यथा न प्रवर्तेत इति शास्त्रविनिश्चयः ।। कात्यायनः
अत्र पूर्ववाक्ये(सामान्यमित्यादि दक्षवचने)दारपुत्रयोदेयमदेयं च
रापत्सु कष्टास्वपि दानादि निषेधात् सर्वस्वस्य चान्वये "विक्रयं चैव दानं च न नेयाः स्युरनिच्छवः । सति कष्टास्वप्यापत्स्वेतन्निषेधात् आपत्काले तु कर्तव्य
दाराः पुत्राश्च सर्वस्वमात्मन्येव तु योजयेत् ॥ मित्यनेन दानादिबोधनं दारपुत्रयोरिच्छामादाय सर्वस्वस्य विचि.६०, स्मृचि.१९, सवि.२८५ वीमि.श१७६ चान्वयसंमतिमादाय, अनिच्छुदारपुत्रयोरन्वयाननुमत्या श्रद्धा (शुद्धा); व्यप्र.३११ अष्ट (सप्त) स्मृतम् (विदुः); सेतु. च सवस्वस्य न दानादात्यावधिः। विर.१२८१५२; समु.९६ भृतिः (भृत्या) स्मृतम् (विदुः); विच.२०. स्वं द्रव्यं दीयमानं च यः स्वामीन निवारयेत् ।
(१) अप.२।१७५ शोकिरो (शोकवे) नर्म (नन्द); व्यक. ऋक्थिभिर्वा परैवाऽपि दत्तं तेनैव तभृगुः ।। १४६ हृष्ट (कृष्ट) शोकि (शोक) स्मृच.१९४ शोकिरो(शोकवे);
___ + व्यप्र. स्मृचवत्। -
चन्द्र. विरवत् । विर.१३६ हृष्ट (क्रुष्ट) मूढैः (मूढ) त्तददत्तं (ददत्तं तत्); नर
ने (दे) पू.; विचि.५६; चन्द्र.४०; वीमि.२।१७५ श्च विचि.६२; दीक.४९ हृष्ट (क्रुष्ट) शोकिरो (शोकवे); चन्द्र.
(स्तु), व्यप्र.३०७ अपवत् ; बाल.२।१३० पू. सेतु.१४८; ४६ संमू (प्रम् ) शोकिरो (शोकरा) अन्त्यार्धद्वयम् ; सेतु.१५४
समु.९४; विच.१४ दीकवत् , पृ.; विव्य.३६. हृष्ट (क्रुष्ट)संमू (प्रमू ) त्तददत्तं (ददत्तं तत्); समु.९८ शोकिरो।
(१) अप.२।१७५; व्यक.१४४; स्मृच.१९१ तेंत (शोकबे) तथैतै (तथान्य); विच.२३.
(तन्त); विर.१२८ प्र (तु) श्चयः (र्णयः); पमा.३१५ तु (२) अप.२१७५ चाधर्म (वा धर्म); व्यक.१४६; स्मृच.१९४; विर.१३६; विचि.६३; दीक.४९ कार्ये चा
(ऽपि); दीक.४८ पू.; विचि.५६; स्मृचि.१९ एव वा (तथैवा); वीमि.२१७६ अपवत् ; व्यप्र.३१२; व्यउ.८६ ।
(मेव च); नृप्र.२७ स्मृचवत् ; चन्द्र.४० पृ.; वीमि.२।
१७५ पू., व्यप्र.३०७, व्यउ.८४ (-); बाल.२११३५ कायें चा (कार्य वा) युक्ते (युक्त); विता.६१०-६११; सेतु.
(पृ. २३८) वर्तेत (कर्तव्य); सेतु.१४८; समु.९४ स्मृचवत् ; १५५, समु.९८, विच.२४. (३) सवि.२८८; समु.९८ स्मृत्यन्तरम् .
विच.१४ विव्य.३६ तु (प्र) पू. (४) अप.२।१७५ न्ये (ने); व्यक.१४४ अपवत् ; स्मृच. (२) दात.१७८, समु.४६ स्वं (यद् ); विच.९२ नं च १९१ (सर्व ... येत्०); विर.१२८; पमा.३१५, दीक.४८ यः (नस्तु यत् ); विव्य.१८.

Page #297

दत्ताप्रदानिकम्
सर्वस्वं गृहवर्ज तु कुटुम्बभरणाधिकम् । अविज्ञातोपलब्ध्यर्थ दानं यत्र निरूपितम् । यद्रव्यं तत्स्वकं देयमदेयं स्यादतोऽन्यथा ॥ उपलब्धिक्रियालब्धं सा भतिः परिकीर्तिता।
(१) इति तत्सप्तानधिकगृहविषयम् । स्वकं स्वकीयं | सप्रयोजनक्रियासंपादनार्थ दत्तं भृतिरुच्यत इत्यर्थः । यथेष्टविनियोगार्हद्रव्यमिति यावत् । स्मृच.१९०
स्मृच.१९३ (२) तद्गृहान्तराभावविषयम् । व्यप्र.३०८ प्रोणसंशयमापन्नं यो मामुत्तारयेदितः । ने दारेषु न पुत्रेषु न बन्धुष्वनपेक्षकाः। सर्वस्वं तस्य दास्यामीत्यक्तेऽपि न तथा भवेत ॥ सर्वकार्येषु पुरुषाः स्वद्रव्ये प्रभविष्णवः ।। उपकारिणे यदि सर्वस्वमर्प्यते तदा दत्तं न भवति। अतश्च सुतदाराणां वशित्वं त्वनुशासने ।
स्मृच,१९३ विक्रये चैव दाने च वशित्वं न सुते पितुः ॥
दत्तस्य पुनर्हरणम् स्वेच्छया यः प्रतिश्रुत्य ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । कामक्रोधास्वतन्त्रातक्लीबोन्मत्तप्रमोहितैः । न दद्यादृणवदाप्यः प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम् ॥ व्यत्यासपरिहासाच्च यद्दत्तं तत्पुनहरेत् ।। ब्राह्मणाय प्रवृत्तधर्मपरित्यागरहितायेति शेषः । यदि कार्यप्रसिद्धयर्थ उत्कोचा स्यात्प्रतिश्रुता।
स्मृच.१९२ तस्मिन्नपि प्रसिद्धेऽर्थे न देया स्यात्कथंचन ।। प्रत्युपकारकभृतिलक्षणम्
अथ प्रागेव दत्ता स्यात्प्रतिदाप्यः स तां बलात् । भयत्राणाय रक्षार्थ तथा कार्यप्रसाधनात् । दण्डं चैकादशगुणमाहुर्गार्गीयमानवाः ।। अनेन विधिना लब्धं विद्यात्प्रत्युपकारकम् ।। (१) अप.२।१७५; व्यक.१४६; स्मृच.१९३; विर.
भयत्राणाय भयाद्रक्षणाय । रक्षार्थ बालधनादिरक्ष- १३४; व्यप्र.३१०; व्यउ.८५ ब्ध्य (ब्धा); समु.९६. णार्थम् । कार्यप्रसाधनाद्विवाहादिसंपादनेन विधिना लब्धं (२) अप.२।१७५ तस्य (ते प्र); व्यक.१४६; स्मृच. भयत्राणादिलक्षणोपकारकरणालब्धमिति यावत् । स्त्री- १९३, विर.१३४ चन्द्र.४४; समु.९७. शुल्क परिणयमार्थ कन्याज्ञातिभ्यो दत्तम् । अनुग्रहार्थ
(३) अप.२११७५ क्लीबो (मत्तो) सप (सात्प); व्यक. परोपकारः कर्तव्य इति विधिबलाइत्तम् । स्मृच.१९३
१४६, स्मृच.१९४; विर.१३५ सपरिहासाच्च (साच्च परी
हासात्); पमा.३१९; विचि.६१ साच्च (साभ्यां); स्मृचि. ४ व्यप्र. स्मृचवत् ।
२०; सवि.२८६, चन्द्र.४५ पू., व्यप्र.३१२ साच्च (१) व्यक.१४५; स्मृच.१९० स्वं (स्व) चतुर्थपादं विना; (राय); व्यउ.८६ व्यप्रवत् ; ब्यम.९० व्यप्रवत् ; विता. विर.१२९ स्याद (स्यात्त); पमा.३१४; विचि.५७; स्मृचि. ६०९ व्यप्रवत् ; सेतु.१५३ विचिवत् ; समु.९७; विच. १९ धि (दि); नृप्र.२७, सवि.२८३ स्मृचवत् ; चन्द्र.४१ २३ विचिवत् ; विव्य.३७. स्मृचवत् ; व्यप्र.३०८ विरवत् ; विता.६०२; सेतु.१४९ (४) अप.२।१७५ यदि कार्य (या तु काम्य) देश (ध्य); स्वकं (त्स्वयं); समु.९४ स्मृचवत् ; विच.१७ विरवत् ; व्यक.१४६ र्यप्र (र्यस्य); स्मृच.१९४ यदि कार्यप्र (या तु विव्य.३६.
कार्यस्य); विर.१३५ स्यात् (या) शेषं व्यकवत् ; पमा.३१९ (२) सवि.२८३, समु.९४ क्षकाः (क्षिणा:). स्मृचवत् ; विचि.६१; स्मृचि.२० स्मृचव सवि.२८६
(३) अप.२।१७६ श्रुत्य (ज्ञाय); व्यक.१४५, स्मृच. (यत्तु कार्यस्य सिद्धयर्थमुत्कोचा सा प्रकीर्तिता) नारदः; चन्द्र. १९२; विर.१३२; विचि.६०; सवि.२८५; चन्द्र.४४, ४५, व्यप्र.३१२ यदि (या तु) श्रुता (क्रिया); व्यउ.८६ . व्यप्र.३१०; व्यउ.८५, व्यम.८९; विता.६०६, सेतु. प्रसि (न सि) शेष व्यप्रवत् ; व्यम.९० यदि (यस्तु) यप्र १५२ यः (यत्); विभ.५१ (--) नुतीयपादः; समु.९४, (यस्य) चा (च:) ता (त:) या (य); विता.६०९ उत्कोचा विचः२०.
(उक्ता वा) पि (प्य) शेषं स्मृचवत् ; सेतु.१५३ पि (थे) (४) अप.२।१७५; व्यक.१४६ क (रिक); स्मृच. ऽथें न (तु न); समु.९७ स्मृचवत् ; विच.२३ सेतुवत् ; १९३ रकम् (रतः); विर.१३५ व्यकवत् ; व्यप्र.३११; व्यउ. विव्य.४७ पि (प्य) या (यः). 1८५ समु.९६ स्मृचवत् .
(५) अप.११७५, व्यक.१४६ प्रनिदाप्य : (प्रातिदायः)

Page #298

व्यवहारकाण्डम्
अत्रार्तेन दत्तं धर्मकार्यमन्तरेण दत्तं बोद्धव्यम् ।। सकाशाद्यत्किचिदादत्ते, तथा यदि मह्यं प्रयच्छसि तदा 'सुस्थेनान वा दत्तं श्रावितं धर्मकारणात् । अदत्त्वा तु सत्यं कृतमिति स्वामिनः पुरस्तादसत्यमपि सत्यतया मृते दाप्यस्तत्सुतो नात्र संशय' इति कात्यायनवचनात् वच्मीत्यनुकूलमुक्त्वा दासादिसकाशाद्यत्किंचिदादत्ते,
विर.१३६ । तत्सर्वमुत्कोचाख्यं तद्राज्ञा दात्रे दाप्यम् । उत्कोचाउत्कोचलक्षणं, तत्संबन्धिदण्डः
पादकग्राहकौ च दण्डनीयाविति । स्मृच.१९४ 'स्तेयसाहसिकोवृत्तपारदारिकशंसनात् । (२) तत्र मध्यस्थो दापकश्च यो वृत्तः स दण्डनीयः। दर्शनावृत्तनष्टस्य तथाऽसत्यप्रवर्तनात् ॥ एकादशगुणं ग्रहीतैव दण्डय इति 'यदि कार्यस्ये'त्यादिसप्राप्तमेतैस्तु यत्किंचित्तदुत्कोचाख्यमुच्यते। हितैतद्वाक्यार्थः । एकादशगुणत्वं च स्वीकृतोत्कोचान दाता तत्र दण्डयः स्यान्मध्यस्थश्चैव दोपभाक्।।। पेक्षया।
विर.१३८ (१) एतदुक्तं भवति । यदि मह्यं न प्रयच्छसि 'नियुक्तो यस्तु कार्येषु स चेदुत्कोचमाप्नुयात् । तदा त्वत्कृतं कथयामीति भीतिमुत्पाद्य स्तेनादिसका. स दाप्यस्तद्धनं कृत्स्नं दमश्चै (देयं चै) कादशाशाद्यत्किंचिद्धनमादत्ते, तथा यदि मह्यं न प्रयच्छसि · धिकम् ।। तदा त्वां वारकस्य दर्शयामीति भीतिमुत्पाद्य पलायित- अनियुक्तस्तु कार्यार्थमुत्कोचं यमवाप्नुयात् । हुर्गाीय (हरेत्कोऽपि) वाः (वः); स्मृच.१९४; विर.१३६
कृतप्रत्युपकारार्थः तस्य दोषो न विद्यते ॥ अथ (तथा) मान (गाल); पमा.३१९; विचि.६२-६३
प्रतिश्रुतं देयम् णमा (णं प्रा) मान (गाल); चन्द्र.४५ प्यः (प्या); व्यप्र..
स्वस्थेनार्तेन वा दत्तं श्रावितं धर्मकारणात् । ३१२ स तां (ततो); व्यउ.८६ व्यप्रवत् , पू.; व्यम.९० अदत्वा तु मृते दाप्यस्तत्सुतो नात्र संशयः ॥ दत्ता (दत्तं) स तां (ततो); विता.६०९ माहुर्गीियमानवाः
व्यासः (ममार्गीयं च मानवात्) शेषं व्यमवत् ; सेतु.१५४ स तां प्रतिग्रहीतृतारतम्येन दानमहिमतारतम्यम् (सता) ण्डं (तं) मान (गाल); समु.९७, विच.२३ मान अन्धादिषु शतं दानमनन्तं दुहितुभवेत् । (गाल); विव्य.३७ ण्डं (तं).
पित्र्ये शतगुणं दानं सहस्रं मातुरुच्यते। (१) अप.२१७५ दारि (जापि); ब्यक.१४७ दारि ।
भगिन्यां शतसाहस्रं सोदर्ये दत्तमक्षयम् ।। (जायि) नारदः स्मृच.१९४ स्तेय (स्तेन) दारि (जायि); विर. १३७; पमा.३२० स्तेय (स्तेन) शंसनात् (सङ्गमात् ) नावृ (नोवृ) विचि.६२ स्तेय (स्तेन); दवि.३३१ त्तन (त्तिन)
दानाङ्गानि षट शेष स्मृचवत् ; सवि.२८६ स्तेय (स्तेन) सिकोव्दृत्त (सदुवृत्त)
दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धा देयं च धर्मयुक् । वृत्तन (द्धृतन); चन्द्र.४५ शंसनात् (संशयात्); व्यप्र.३१२ | देशकालौ च दानानामङ्गान्येतानि षड् विदुः ।। चन्द्रवत् ; व्यउ.८६, व्यम.९० वृत्तनष्टस्य (नष्टवृत्तस्य);
(१) सवि.२८६; समु.९७ दमः (दम). विता.६१० सेतु.१५४; समु.९७ विचिवत् ; विच.२१,
(२) सवि.२८६, समु.९७-९८ यम (यद्य) र्थः (\). विव्य.३८ स्तेय (स्तन) शंस (शास).
(३) मिता.२।१७६; अप.२।१७५दत्तं(देयं) तु मृ(तन्म); (२) अप.२।१७५; व्यक.१४७ नारदः; स्मृच.१९४; | व्यक.१४७ दत्त (देयं) नारदः; स्मृच.१९४; विर.१३६ विर.१३७ दोषभाक् (दण्ड्यते); पमा.३२० त्तदुत्कोचाख्यमु स्व (सु); पमा.३२०, विचि.२४ स्व (सु); नृप्र.२७; सवि. (दुत्कोचाख्यं तदु); विचि.६२ दाता तत्र (तत्र दाता) श्चैव
२८७ तत् (स्यात्); चन्द्र.२२ तु (ऽपि):४५, वीमि.२।४७ (स्तत्र); दवि.३३१ ख्य (न) श्चैव दोष (श्व न दण्ड); सवि. | वा दत्तं (चादेय) : २।१७६ उत्त.; व्यप्र.३१३ मृते (गृहे); २८६ पू., नारदः; चन्द्र.४५ पमावत् , पू., व्यप्र.३१२ व्यउ.८६; ब्यम.९०, विता.६११, सेतु.१५४ स्व (सु); पमावत् ; व्यउ.८६ स्थ (म) शेषं पमावत् ; व्यम.९० ! समु.९८; विच.२३ स्व (सु); विव्य.३८. पमावत, पू., मनुमावता.६१० पमावत। सतु.१५४ श्वव (४) सवि.२८३, समु.९६-९७ पिठ्ये (पित्रे), भगिन्यां (त्तत्र)सम.९७विच.२०-२१सेतुवत् विव्य.३८ विचिवत् . । (भगिन्याः) सोदये (सोदरे). (५) विच.९.

Page #299

प्रजापतिः देयं क्षेत्रम्
दत्ताप्रदानिकम
सप्तागमाद्गृहक्षेत्राद्यद्यत् क्षेत्रं प्रदीयते । पित्र्यं वाऽथ स्वयं प्राप्तं तद्दातव्यं विवक्षितम् !
दक्षः
नव अदेयानि । सफलं दानम् । सामान्यं याचितं न्यास आधिर्दाराश्च तद्धनम् । अन्वाहितं च निक्षेपः सर्वस्वं चान्वये सति ॥ आपत्स्वपि न देयानि नव वस्तूनि पण्डितैः । यो ददाति स मूढात्मा प्रायश्चित्तीयते नरः || मातापित्रोर्गुरौ मित्रे विनीते चोपकारिणि । दीनानाथ विशिष्टेभ्यो दत्तं तु सफलं भवेत् ॥ भरद्वाजः दाननिमित्तानि । धर्मदानार्थदानकामदान वीडादानहर्षदान लौकिकदानानि ।
पण्यं मूल्यं भृतिस्तुष्टया स्नेहात्प्रत्युपकारतः । दानमेकात्मकं प्राहुः तद्भवेत्तोयपूर्वकम् । विना तोयप्रदानेन धर्मदानं न विद्यते ॥ अत्र आपस्तम्बः - 'सर्वाण्युद (क) पूर्वाणि दानानि ' (१) पमा, ३१६ प्रदी (प्रची); स्मृचि. १९ सप्तागमा ( सप्तारामा ) पदी (विधी ) sथ (यत्); व्यप्र. ३०८ प्रजापतिबृहस्पती; विता. ६०२ याज्ञवल्क्यः. (२) शुनी. ४।८०४-८०५ राश्च (सश्च ); व्यक. १४४६ स्मृच. १९० याचितं ( याचित) न्यास ( न्यासं); विर. १२८६ पमा. ३१३ निक्षेप : (निक्षेप ); स्मृचि. १९; चन्द्र. ४९ न्यास आधिर्दाराश्च (न्यासमाधिदारांश्च);
प्र. ३०७; विता. ६०० निक्षेप: (निर्वेश); सेतु. १४८ अम्बाहितं च (आहितं चैव ) चा (वा) उत्त; समु. ९३; विच. १४ उत्त.
(३) शुनी. ४१८०५ पू.; व्यक. १४४३ स्मृच. १९०; विर. १२८६ पमा. ३१३; सवि. २८१ उत्त. चन्द्र.४१३ म्यप्र.३० ७; व्यउ.८४; व्यम. ८९ उत्त; विता. ६०० पू. समु. ९३.
(४) व्यक. १४६३ विर. १३४; दात. १७७ कारिणि (कारिणे); सवि. २८३ - २८४ गुरौ (गुरोः) भ्यो (पु) सफलं (फलवद् ); चन्द्र.४४ तु (च); सेतु. १५२; विच.२१ दातवत्. (५) सवि. २८४; समु. ९७ अन्त्यार्धद्वयम् .
व्य. का.१०२
८०७
! इति । अत्र गौतमः - स्वतिवाच्य भिक्षादानं अपूर्व तथाऽतिथिषु चैवं धर्मेषु । सवि. २८४ प्रयोजनमवीक्ष्यैव पात्रेभ्यो यत्र दीयते । तदर्थदानमित्याहु रैहिकं फलमेव च ॥
वा प्रयोजनं स्त्रीणां प्रसंगाद्यत्प्रदीयते । • अनर्हेषु च रागेण कामदानं तदुच्यते ॥ संसदि व्रीडयाऽऽश्रित्य परेभ्यो यत्प्रदीयते । व्रीडादानमिति प्राहुः तद्दानं तत्त्वदर्शिनः ॥
वा प्रियं तथा श्रुत्वा हर्षाद्यच्च प्रयच्छति । हर्षदानं तदित्याहुः दृष्टमेवास्य तत्फलम् ॥ कल्याणे च विपत्तौ च यत्प्रियेषु प्रदीयते । दानं लौकिकमित्येवं दृष्टार्थं तत्प्रदीयते । अदत्तान्याहुरेतानि दत्तान्यपि मनीषिणः ॥
व्याघ्रः स्त्रीधनदान विचार:
दातव्यं न होतव्यं स्त्रीधनं जातु केनचित् । पत्यनुज्ञातपूर्वं चेत् स्त्रिया दातव्यमेव तत् ॥ अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि
विश्वजिति सर्वस्वदानम्
'विश्वजिति सर्वस्वं दद्यात् । न केसरिणो दद्यात् । देयमदेयं च
क्रमागतं गृहक्षेत्रं पित्र्यं पैतामहं तथा । पुत्रपौत्रसमृद्धस्य न (ह्य) देयमननुज्ञया ॥ प्रतिश्रुत्याप्रदानेन दत्तस्य हरणेन च । जन्मप्रभृति यद् दत्तं सर्वं नश्यति भारत।।
(१) सवि. २८८; समु. ९७ वीक्ष्ये (पेक्ष्यै) यत्र (यत्प्र ) मेव च ( मस्य तु).
(२) सवि.२८८ दृष्ट्वा (दृष्ट) त्प्रदी (पती); समु. ९७. (३) सवि. २८८; समु.९७ याऽऽश्रित्य (या श्रुत्वा ). (४) सवि. २८८; समु. ९७ च्च प्रयच्छति (तु प्रदीयते) तत्फलम् (वै फलम् ).
(५) सवि. २८८; समु. ९७ णे च (णेषु) मित्येवं (मित्याहु:) प्रदीयते (त्पुनर्भवेत् ) अन्त्यार्धद्वयम् .
(६) मभा. १८/१.
(७) सवि. २८० (८) सवि. २८३. (९) नाभा. ५/५.

Page #300

८०८
व्यवहारकाण्डम्
मत्स्यपुराणम्
वाचा यच्च प्रतिज्ञातं कर्मणा नोपपादितम् । प्रतिश्रुत्याप्रदाने दण्डः
ऋणं तद्धर्मसंयुक्तमिह लोके परत्र च*॥ प्रतिश्रुत्याप्रदातारं सुवर्ण दण्डयेन्नृपः ॥
यः पुनः प्रतिश्रुतं न ददाति दत्तं वाऽपहरति तस्य
दोषमाह हारीत:-प्रतिश्रुतार्थादानेनेति । प्रतिश्रुतार्थस्तु शुक्रनीतिः - दानप्रकाराः
विना दानेन ऋणवन्नापैतीत्याह स एव-वाचैवेति । देवतार्थ च यज्ञार्थ ब्राह्मणार्थ गवार्थकम् ।
यद्धर्मसंयुक्तं प्रतिग्रहीतप्रवृत्तधर्मसंपत्यर्थ वाचा प्रति..' यदत्तं तत्पारलौक्यं संविदत्तं तदुच्यते ॥
ज्ञातं न पश्चात् समर्पितं तदिह परत्र च ऋणवन्नाबन्दिमागधमल्लादिनटनार्थं च दीयते ।
पैतीत्यर्थः । ऋणवदित्यभिधानेन अर्थादप्रदायको दाप्यो
दण्ड्यश्चेत्युक्तम् । पारितोऽयं यशोऽर्थ तु श्रिया दत्तं तदुच्यते ।।
.. स्मृच.१९२ उपायनीकृतं यत्त सुहृत्संबन्धिबन्धुषु । ___ * एतद् हारीतस्य श्लोकद्वयं (पृ.७९४) इत्यत्र समुलिखितम्। विवाहादिषु चाचारदत्तं ह्रीदत्तमेव तत् ॥ तत्र व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च न संगृहीतः । अतः पूर्वराशे च बलिने दत्तं कार्यार्थ कार्यघातिने । निर्दिष्टमपि पुनरत्र संगृहीतम् । पापभीत्याथवा यच्च यत्तु भीदत्तमुच्यते ॥ च्छेद (संछेद); विचि.६०; स्मृचि:१९; सवि.२८५ हारीतः
श्रुतार्था (श्रुतस्या) विविधान्नरकान् यति (कल्पकोटिशतं' मर्त्यः) प्रतिश्रुतार्थप्रदानेन दत्तस्याच्छेदनेन च।
कात्यायनः; चन्द्र.४३ च्छेदनेन (पहवेन); व्यप्र.३१० विविधान्नरकान् याति तिर्यग्योनौ च जायते ॥
विता.६०६ स्मृचवत् । सेतु.१५१ दत्तस्याच्छे (दत्तस्य छे);
समु.९४; विच.२० सेतुवत् . (१) व्यक.१४५; विर.१३२; विचि.६० श्रुत्या (श्रुता); । (१)व्यक.१४५ यच्च (च यत्); स्मृच.१९२ वाचा यच्च ग्यप्र.३१०; व्यउ.८५; विता.६०६; सेतु.१५२ विचिवत् (वाचैव यत्); विर.१३३, विचि.६०; स्मृचि.१९ व्यकवत् ; विच.२०. (२) शुनी.३।२०२-२०६. (३) व्यक. सवि.२८५ वाचा यच्च प्रतिशातं (वचसा यत्प्रतिश्रुत्य); चन्द्र. १४५ श्रुता (श्रुत्या) स्या (स्यो); स्मृच.१९२ स्या .४३; व्यप्र.३१० स्मृचवत् ; विता.६०६ स्मृचवत् ; सेतु. (स्यो); विर.१३२ श्रुतार्था (श्रुत्याप्र); दीक.४९स्या- । १५१; विभ.५१ (); समु.९४ सविवत् ; विच.२० (-).

Page #301

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
वेदाः
वान् । जितवान् योऽयोडरेः । शत्रोः संबन्धीनि पुष्टानि दासा धनम्
समृद्धान्यादत् आदत्ते । तत्र दृष्टान्तः । श्वनीव । श्वभिउषस्तमश्यां यशसं सुवीरं दासप्रवर्ग रयिमश्व- {गान् हन्तीति श्वघ्नी व्याधः । यथा व्याधो जिवृक्षस्तं बुध्यम। मृगं परिगृह्णाति तद्वत ।
ऋसा. हे उष उपोदेवते तं रयिं धनमश्याम् । प्राप्नुयाम् ।
। दासाः कृष्णजातीयाः । दासभार्याः इन्द्रेण जिताः । कीदृशम् । यशसं यशसा कीर्त्या युक्तम् । सर्वैः प्रशस्य- से वृत्रहेन्द्रः कृष्णयोनी: पुरंदरो दासीरैरयति । मित्यर्थः । सुवीरं शोभनारैः पुत्रादिभिर्युक्त, दासप्रवर्ग वृत्रहा वृत्रस्य हन्ता पुरंदरः शंबरपुरां दारयिता स प्रकृष्टो वर्गः संघः प्रवर्गः । दासानां कर्मकराणां प्रवर्गों | इन्द्रः कृष्णयोनीर्निकृष्टजातीर्दासीरुपक्षपयित्रीरासुरीः सेना यस्मिन् तम्। अनेकै त्यैरुपेतमित्यर्थः। अश्वबुध्यम् ।।
व्यैरयत् । व्यनुदत् । यद्वा कृष्णयोनीः कृष्णाख्येनाअश्वा बुद्धया बोद्धव्या येन धनेन तादृशम् । ऋसा. सुरण
मा सुरेण निषिक्तरेतस्का दासीर्भार्या व्यैरयत् । व्यनुदत् । दासा अव्रताः कृष्णाश्च ।
तथा मन्त्रः । यः कृष्णगर्भा निरहन्नजिश्वना। ऋसा. मेनवे शासदव्रतान त्वचं कृष्णामरन्धयत् ।।
इन्द्रेण दासा अप्रशस्ताः कृताः ' 'अयमिन्द्रो मनवे मनुष्याय मनुष्याणामीय 'विश्वस्मात्सीमधमाइ
। दासीरअव्रतान् शिक्षितवान् कृष्णां त्वच हिंसितवान् । ऋसा. कृणोरप्रशस्ताः ।। दासा अभिभवनीया:
हे इन्द्र त्वं सीमेनान्दस्यून्विश्वस्मात्सर्वस्माद्गुणादधशुभ्रस्त्वमिन्द्र वावृधानो अस्मे दासीर्विशः मान हीनानकृणोः । अकरोः । किं च दासीः कर्महीना
. सूर्येण सह्याः। विशो मानुषीः प्रजा अप्रशस्ता गर्हिता अकृणोः । ऋसा. वावृधानः स्तोत्रैर्वर्धमानः शुभ्रस्तेजसा युक्तस्त्वमस्मे
दास आर्यवश्यः अस्माकं दासीरुपक्षपयित्रीर्विश आसुरीः प्रजाः सूर्येण वित्वक्षणः समृतौ चक्रमासजोऽसुन्वतो विषुणः सुष्ठु प्रेरकेण । आयुधं हि प्रेरयति त्वं युध्यस्वेति । एवं सुन्वतो वृधः । इन्द्रो विश्वस्य दमिता विभीषणो रूपेण बाह्वोर्निहितेन वज्रेण सह्याः । अभिभव । ऋसा. यथावशं नयति दासमायः॥ - दास: वर्णविशेष:
___समृतौ संग्रामे वित्वक्षणो विशेषेण तनूकर्ता शत्रूणां 'येनेमा विश्वा च्यवना कृतानि यो दासं वर्ण- तदर्थ चक्रमासजो रथचक्रस्यासंजयितासुन्वतोऽयजमामधरं गुहाकः । श्वघ्नीव यो जिगीवां लक्षमाद- नस्य विषुणः पराङ्मुखः सुन्वतो यजमानस्य वृधो वर्धदर्यः पुष्टानि स जनास इन्द्रः ॥
यितेन्द्रो विश्वस्य दमिता शिक्षयिता विभीषणो भयजनक - येनेन्द्रेणेमेमानि विश्वा च्यवना नश्वराणि भुवनानि | आर्यः स्वामी यथावशं यथेच्छं दासं दासकर्माणं जनं कृतानि । स्थिरीकृतानि । यश्च दासं वर्ण शद्रादिकम् । नयति स्ववशम् ।
ऋसा. यद्वा दासमुपक्षपयितारमधरं निकृष्टमसुरं गुहा गुहायां
संपदा दास आर्यो भवति गूढस्थाने नरके वाकः । अकार्षीत् । लक्ष लक्ष्यं जिगी- आ संयतमिन्द्र ण::स्वस्ति शत्रुतू
य बहतीम(१) सं.११९२।८. (२) ऋसं.१।१३०८. (३) सं. २१४, २२।४ . (१) ऋसं.२।२०१७. (२) ऋसं.४१२८१४. २।११।४. (४) सं.२।१२।४; असं.२०।३४।४; शाबा. (३) सं.५।३४।६. (४) सं.६।२२।१०.

Page #302

८१०
व्यवहारकाण्डम्
1
मृधाम् । यया दासान्यार्याणि वृत्रा करो वज्रि वृश्च । छेदय । तदेवाह । दासस्य दासनामकस्य शत्रो - त्सुका नाहुषाणि ॥ रोजो बलं दम्भय । नाशय । अथ परोक्षस्तुतिः । वयं नाभाका अस्य दासस्य संभृतं वस्विन्द्रेण हेतुना वि भजेमहि । सिद्धमन्यत् ।
ऋसा.
दक्षिणासु दासा देया:
इन्द्र शत्रुर्याय शत्रूणां तारणाय बृहतीं महतीममृत्रा महिंसितां संयतं संयत संगच्छमानां स्वस्ति क्षेम लक्षणां संपदं हे इन्द्र नोऽस्मभ्यमा भर । वज्रिन् वज्रवन्निन्द्र यया स्वस्त्या दासानि कर्महीनानि मनुष्यजातान्यार्याणि कर्मयुक्तानि करः अकरो: । नाहुषाणि मनुष्यसंबन्धीनि। नहुषा इति मनुष्यनामैतत् । वृत्रा वृत्राणि । शत्रून् सुतुका सुतुकानि शोभन हिंसोपेतान्यकरोः । ऋसा. आर्यार्थ दासप्रजा विनाश्याः
आभिर्विश्वा अभियुजो विषूचीरार्याय विशोऽव तार्दासीः ॥
अपि चाभिः स्तुतिभिरेवाभियुजोऽभियोक्त्रीर्विषूची: सर्वतो विद्यमाना दासीः कर्मणामुपक्षपयित्रीर्विश्वाः सर्वा विशः प्रजा आर्याय यज्ञादिकर्मकृते यजमानायाव तारी: । विनाशय । सा.
दासः परिचरिता
अरं दासो न मीळ्हुषे कराण्यहं देवाय भूर्णयेऽनागाः । अचेतयदचितो देवो अर्यो गृत्सं राये कवितरो जुनाति ॥
मीळ्हुषे सेक कामानां वर्षित्रे भूर्णये जगतो भत्रे देवाय दानादिगुणयुक्ताय वरुणायानागास्तत्प्रसादादपापः सन्नहमरमलं पर्याप्तं कराणि । परिचरणं करवाणि । दासो न यथा भृत्यः स्वामिने सम्यक् परिचरति तद्वत् । अर्यः स्वामी स च देवोऽचितोऽजानतोऽस्मानचेतयत् । चेतयतु । प्रज्ञापयतु । गृत्सं स्तोतारं च कवितरः प्राज्ञतरो देवो राये धनाय धनप्राप्त्यर्थं जुनाति । जुनातु प्रेरयतु । ऋसा. दासधनं आग्रह्यम्
अपि वृश्च पुराणवद्व्रततेरिव गुष्पितमोजो दासस्य दम्भय । वयं तदस्य संभृतं वस्विन्द्रेण वि भजेमहि नभन्तामन्यके समे ॥
अपि च हे इन्द्र पुराणवत्प्रत्नो यथा व्रततेरिव यथा वल्ल्या गुष्पितं निर्गतां शाखां वृश्चति तथा शत्रूणां
(१) ऋसं. ६।२५।२; मैसं. ४ | १४ | १२६ तैब्रा. २।८।३।३. (२) ऋसं. ७।८६।७. (३) ऋसं. ८४०१६ ; असं. ७।
९०।१; कौसू.३६।३५.
शेतं मे गर्दभानां शतमूर्णावतीनाम् । शतं दासा अति स्रजः ॥
दासस्वरूपम्
अकर्मा दस्युरभि नो अमन्तुरन्यत्रतो अमानुषः । त्वं तस्यामित्रहन्वधर्दासस्य दम्भय ॥
अकर्माविद्यमानयागादिकर्मा दस्युरुपक्षपयिताभ्याभिमुख्येन स्वरूपतो नोऽस्मानमन्तुरज्ञाता । यद्वा । अत्रावेत्युपसर्गस्य वकारलोपो द्रष्टव्यः । अवमन्तुरवमन्ताभिभविता । अन्यत्रतः श्रुतिस्मृतिव्यतिरिक्तकर्मा मानुषो मनुष्यसंव्यवहाराद्वाह्यः । असुरप्रकृतिरित्यर्थः । य एवंभूतोऽस्ति हे अमित्रञ्छत्रूणां हन्तरिन्द्र त्वं दासस्योपक्षपयितव्यस्य वधर्हन्ता सन् दम्भय । तं शत्रु हिन्धि ॥ ऋसा. उत दासा परिविषे स्मद्दिष्टी गोपरीणसा । यदुस्तुर्वश्च मामहे ॥
उतापि च स्मद्दिष्ट कल्याणदेशिनौ गोपरीणसा गोपरीणसौ गोभिः परिवृतौ बहुगवादियुक्तौ दासा दासवत्प्रेष्यवस्थितौ तेनाधिष्ठितौ यदुश्च तुर्वश्चैतन्नामकौ राजर्षी परिविषेऽस्य सावर्णेर्मनोर्भोजनाय मामहे । पशून्प्रयच्छतः ।
ऋसा.
दासार्यभेदः इन्द्रकृत :
अयमेमि विचाकशद्विचिन्वन्दासमार्यम् ॥ अथेन्द्रो ब्रवीति । विचाकशत् पश्यन्यजमानान् दासमुपक्षपयितारमसुरमार्थमपि च विचिन्वन् पृथक्कुर्वन्नयमहमिन्द्र एमि ।
दास्यः स्त्रियो दक्षिणासु देयाः
उप मा श्यावाः स्वनयेन दत्ता वधूमन्तो दश रथासो अस्थुः ॥
स्वनयेन दत्ताः श्यावास्तद्वर्णाश्वैर्युक्तत्वात् श्यावा (१) ऋसं. ८/५६।३.
(३) ऋसं. १०।६२।१०. असं. २०१२६।१९.
(२) ऋसं. १०१२२८. (४) ऋसं. १०८६ १९; (५) ऋसं. १।१२६।३,

Page #303

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८११
धूमन्त आरूढाभिर्वधूभिस्तद्वन्तो दशैतत्संख्याका | प्रति साधिरुक्माभरणा सती वि नीयते । तां कन्यां मां रथासो रथा उपास्थुः । उपस्थिताः ।
ऋसा.
ऋसा.
द्वैया" अग्ने रथिनो विंशतिं गा वधूमतो मघवा मह्यं संराट् । अभ्यावर्ती चायमानो ददाति दूणाशेयं दक्षिणा पार्थवानाम् ॥
अधुना भरद्वाजः स्वस्मा अभ्यावर्तिना दत्तं धनजातमनये प्रकथयति । हे अग्ने मघवा धनवान् प्रभूतदानो वा सम्राट् राजसूययाजी चायमानश्चयमानस्य पुत्रोऽभ्यावयैतदाहृयो राजा रथिनो रथसहितान्वधूमतः स्त्रीयुक्तान् द्वयान्मिथुनभूतान् विंशतिं विंशतिसंख्याकान् गाः पशून् मह्यं ददाति । प्रायच्छत् । पार्थवानां पृथोवैशजस्याभ्यावर्तिनो राज्ञः संबन्धिनी । पूजार्थं बहुवचनम् । इयं दक्षिणा दुर्नशा केनापि नाशयितुमशक्या भवति ।
ऋसा.
द्वे नप्तुर्देववतः शते गोर्खा रथा वधूमन्ता सुदासः । अर्हन्न पैजवनस्य दानं होतेव सद्म पर्येमि रेभन् ॥
देववतो राज्ञो नप्तुः पौत्रस्य पैजवनस्य पिजवनपुत्रस्य सुदासो राज्ञो गोर्गवां द्वे शते वधूमन्ता वधूसंयुक्तौ द्वाद्वौ रथा रथौ च देयं दानं दानभूतान् रेभन् इन्द्रं स्तुवन् अत एवान् योग्योऽहं वसिष्ठो हे अने सद्म यशगृहं होतेव वषट्कर्तेव पर्येमि । अदान्मे पौरुकुत्स्यः पञ्चाशतं त्रसदस्युर्वधूनाम् । मंहिष्ठो अर्यः सत्पतिः ।
ऋसा.
इदमादिकेन प्रगाथेन त्रसदस्योदनमृषिः प्रशंसति । पौरुकुत्स्यः पुरुकुत्सपुत्रस्त्रसदस्युर्मे मह्यं वधूनां पञ्चाशतमदात् । दत्तवान् । कीदृशः । मंहिष्ठो दातृतमोऽर्योऽभिगन्तव्यः स्वामी वा सत्पतिः सतां श्रेष्ठानां स्तोतॄणां पालयिता । अधस्या योषणा मही प्रतीची वशमश्व्यम् । अधिरुक्मा वि नीयते ॥
ऋसा.
अधुना या सा योषणा योषा राज्ञा प्रदत्ता मही महती पूज्या प्रतीच्यस्मदभिमुख्यश्व्यमश्वपुत्रं वशं मां (१) ऋसं. ६।२७/८ (२) ऋसं. ७ । १८ । २२; शाश्रौ. १६।११।१५ बुदे. ५/१६२. (३) ऋसं. ८।१९।३६; बृदे. ६।५१. (४) ऋसं. ८ । ४६ । ३३.
प्रत्यानयन्तीत्यर्थः । पळवा अतिथिग्व इन्द्रोते वधूमतः । सचा पूतक्रतौ सनम् ॥
आतिथिग्व इन्द्रोते पूतक्रतौ शुद्धप्रज्ञे शुद्धकर्मोपेते वा तस्मिन्वधूमतो वधूभिर्वडवाभिस्तद्वतः पडश्वान् सचर्क्षाश्रमेधयोः पुत्राभ्यां दत्तेनाश्वादिधनेन सचा सह सनम् । लब्धवानस्मि ।
ऋसा.
कर्मकरस्वरूपम्
हिन्वानासो रथा इव दधन्विरे गभस्त्योः । भरासः कारिणामिव ॥
सोमा रथा इव यथा रथास्तथा हिन्वानासो हिन्वाना यागदेशं प्रति गच्छन्तो भरासो भराः कारिणामिव यथा भारवाहिना बाह्वोर्धयन्ते तथा गभस्त्योर्ऋत्विजां बाह्वोः । गभस्ती बाहू इति बाहुनामसु पाठात् । दधन्विरे । धीयन्ते ।
ऋसा.
ર્
ऊढवधूदासी रैभ्यासीदनुदेयी नाराशंसी न्योचनी । सूर्याया भद्रमिद्वासो गाथयैति परिष्कृतम् । रैभी । रैभ्यः काश्चनर्चः । सा रैभ्यनुदेयी आसीत् । दीयमानवधूविनोदनायानुदीयमाना वयस्यासीत् । तथा नाराशंसी । मनुष्याणां स्तुतयो नाराशंस्यः । सा नाराशंसी न्योचनी । उचतिः सेवाकर्मा । सा वधूशुश्रूषार्थ दीयमाना दास्यभवत् । सूर्याया मम भद्रं वासो विचित्रं दुकूलादिकमाच्छादनयोग्यं वस्त्रं गाथया परिष्कृतमलंकृतमेति । 'गाथा गीयते' इत्यादि ब्राह्मणोक्ता गाथा । तया गाथया यत्परिष्कृतमस्ति तद्वासोऽभवदिति । ऋसा. दासी नृत्यम् उदकुम्भानधिनिधाय दास्यो मार्जालीयं परि नृत्यन्ति पदो निन्नतीरिदंमधुं गायन्त्यः ।
अत्र दासीसंख्यां सूत्रकारो दर्शयति – 'मार्जालीयस्यान्तेऽष्टौ दासकुमार्य उदकुम्भर्विकम्पन्ते' इति । ता एतास्तान्कुम्भान् शिरसि धृत्वा मार्जालीयस्य धिष्ण्यस्य (१) ऋसं. ८/६८।१७. (२) ऋसं. ९।१०।२; सासं. (३) ऋसं.१०।८५।६; असं. १४।१।७ ष्कृतम् (ष्कृता). (४) तैसं. ७/५/१०.
२१४७०.

Page #304

८१२
व्यवहारकाण्डम्
परितो नृत्यन्ति नृत्यं कुर्वन्ति । कीदृश्यो दास्यः, पदो' यज्ञादौ दासीपुत्रो निन्धः बहिष्कार्यश्च निघ्नतीर्दक्षिणान्यादान्भूमौ ताडयन्त्यः । इदंमध्वित्येतं ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत ते कवषमैलूषं शब्दं गायन्त्यः।
तैसा. सोमादनयन्दास्याः पुत्रः कितवोऽब्राह्मणः कथं नो बलायानुचरम् ।
मध्येऽदीक्षिष्टति तं बहिर्धन्वोदवहन्नत्रैनं पिपासा बलाय अनुचरं सेवकम् । .
शुम. हन्तु सरस्वत्या उदकं मा पादिति स बहिर्धन्वोदास्यम्
दूहळ: पिपासया वित्त एतदपोनप्त्रीयमपश्यत् त्रयो दासा आञ्जनस्य तक्मा बलास आदहिः ।। प्रदेवत्रा ब्रह्मणे गातुरेत्विति तेनापां प्रियं धामो
आञ्जनस्य आञ्जनसाधनस्य द्रव्यस्य त्रयो रोगा दासाः पागच्छत्तमापोऽनूदायस्तं सरस्वती समन्तं पर्यदासवद् वशवर्तिनः। तान् अनुक्रामति । तक्मा। कृच्छ- धावत् । जीवनहेतुर्ध्वरस्तक्मशब्दवाच्यः । बलासः शारीरं बलं भृग्वङ्गिरःप्रभृतय ऋषयः कदाचित्सरस्वत्यामेतअस्यति क्षिपतीति बलास: संनिपातादिः। आत् अनन्तरं नामकनदीतीरे सत्रमासत । द्वादशाहमारभ्योपरितनं अहिः सर्पः। तजन्यविकार इत्यर्थः । एते प्राणापहारिणो त्रयोदशरात्रादिकं बहुयजमानकं कर्म सत्रमित्युच्यते। रोगाः आञ्जनप्रभावेन निवर्तन्त इत्यर्थः। असा. तदुद्दिश्य तत्र स्थितवन्तः सत्रमन्वतिष्ठन्नित्यर्थः । तदानीं दासायाँ
तेषां मध्ये कश्चिदिलूषाख्यस्य पुरुषस्य पुत्रः 'कंवषसत्यमहं गभीरः काव्येन सत्यं जातेनास्मि नामकोऽवस्थितोऽभूत् । ते च ऋषयस्तं कवषं सोमजातवेदाः। न मे दासो नार्यो महित्वा व्रतं मीमाय यागान्निःसारितवन्तः। तेषामभिप्राय उच्यते । दाम्यायदहं धरिष्ये ॥
पुत्र इत्युक्तिरधिक्षेपार्था । कितवो इतकारस्तस्माद.. दासा अभिभवनीयाः
ब्राह्मणोऽयम् । ईदृशो नोऽस्माकं शिष्टानां मध्ये स्थित्या एक रजस एना परो अन्यदस्त्येना पर एकेन कथं दीक्षां कृतवानिति तेषामभिप्रायः । तं कवर्ष दुर्णशं चिदाक् । तत् ते विद्वान् वरुण प्रब्रवीम्य- सरस्वतीतीरादहिईरे धन्व जलरहितां भूमि प्रत्युदवधोवचसः पणयो भवन्तु नीचैर्दासा उप सर्पन्तु हन्नुद्धृतवन्तो बलादपसारितवन्तः । धन्वदेशे बलाभूमिम् ॥
त्प्रेरयितृणामयमभिप्रायः- अत्र जलवर्जितदेश एनं दासी तत्कर्माणि च
कवर्ष पिपासा मारयतु सरस्वत्या नद्याः पवित्रमुदकमयं उरुगूलाया दुहिता जाता दास्यसिक्न्या ।। पापिष्ठो मा पिबत्विति । स च कवषोऽत्र सरस्वत्या तक्मन् व्याल वि गद व्यङ्ग भूरि यावय । बहिर्दरं धन्व निर्जलं देशं प्रत्युद्हळ उत्कर्षेणापसारितः दासी निष्टकरीमिच्छ तां वज्रेण समर्पय ॥ पिपासया वित्तो लब्ध आक्रान्तस्तत्परिहारार्थमेतत्य देव
यद्यत् कृष्णः शकुन एह गत्वा त्सरन् विषक्तं त्रेत्यादिकमपोनप्तृदेवताकं सूक्तं वेदमध्ये विचार्याबिल आससाद । यद्वा दास्याद्रहस्ता समक्त उलू- पश्यत् । तेन सूक्तेन जपितेनापां जलाभिमानिनीनां खलं मुसलं शुम्भतापः ॥
देवतानां प्रियं स्थानमुपागच्छत् । तं चाऽगतमापो यदस्याः पल्पूलनं शकृद् दासी समस्यति । देवता अनूदायन्ननुग्रहेणोत्कर्षों यथा भवति तथा ततोपरूपं जायते तस्मादव्येष्यदेनसः ।। प्राप्तवत्यः । ततः सरस्वती नदी तं कवर्ष पर्यधावत्परितः (१) शुसं.३०।१३; तैबा.३।४।७।१. (२) असं.४।९।८.
प्रवाहवेगेन प्रवृत्ता आसीत् ।
ऐब्रासा (३) असं.५।११।३. (४) असं.५।११।६.
तेस्माद्धाप्येतर्हि परिसारकमित्याचक्षते यदेनं (५) असं.५।१३१८. (६) असं.५।२२।६. सरस्वती समन्तं परिससार ॥ (७) असं.१२।३।१३; कौसू.८।१४. (८) असं.१२।४।९.
(१) ऐब्रा.८।१. (२) ऐब्रा.८१.
.
"

Page #305

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८१३ यद्यस्मिन्स्थाने सरस्वती नद्येनं कवर्ष समन्तं सर्वासु दासीसहस्राणि ददामि ते ब्राह्मणोप माऽस्मिन् यज्ञे दिक्षु परिससार तत्स्थानमेत_प्येतस्मिन्नपि काले तीर्थ- हयस्वेति । विशेषाभिज्ञाः पुराणकर्तारः परिसारकमित्येतन्नाम्ना योऽयमङ्गनामको राजोक्तः सोऽयमलोपाङ्गः संपूर्णाव्यवहरन्ति ।
ऐब्रासा. वयव इत्यर्थः । महदस्याङ्गसौष्ठवम् । स कदाचिते वा ऋषयोऽब्रुवन्विदुर्वा इमं देवा उपेमं त्स्वकीयाभिषेककर्तर्युदमयनामके पुरोहिते स्वार्थ यागं ह्वयामहा इति तथेति तमुपाह्वयन्त तमुपहूयैतद- कुर्वाणे सति तं प्रत्येवमुवाच । हे ब्राह्मणास्मिंस्त्वदीथे पोनप्त्रीयमकुर्वत प्र देवत्रा ब्रह्मणे गातुरेत्विति ॥ यज्ञे मामुपह्वयस्व समाह्वानं कुरु । अहमागत्य त्वदीय
ते भग्वादयः परस्परमिदमववन्निमं कवर्ष देवाः यज्ञे दक्षिणासंपूर्त्यर्थे तुभ्यं गजसहस्राणि दासीसहस्राणि सर्वेऽपि विदुर्वे जानन्त्येवातोऽस्य कितवत्वादिदोषो नास्ति च ददामीति । सेयं बहुदानसंपत्तिः सदबुद्धिश्च महातस्मादिममस्मत्समीपं प्रत्यायाम इति विचार्य तमुपहय भिषेकप्रसादलब्धा ।
ऐलासा. तेन दृष्टमेतदपोनप्तृदेवताकं प्र देवत्रेत्यादि सूक्तमकुर्वत
परिचारकः प्रयुक्तवन्तः।
देश नागसहस्राणि दत्त्वाऽऽत्रयोऽवचनुके । शूद्राः परिचरितारः
श्रान्तः पारिकुटान्प्रैप्सद्दानेनाङ्गस्य ब्राह्मणः ।। . अथ यद्यपः शूद्राणां स भक्षः शूद्रांस्तेन भक्षेण अङ्गराजस्य पुरोहितो ब्राह्मण आत्रेयोऽवचत्नुकनामजिन्विष्यसि शूद्रकल्पस्ते प्रजायामाजनिष्यते- देशे गजसहस्राणि दशसंख्याकानि दत्त्वा दानेन श्रान्तः ऽन्यस्य प्रेष्यः कामोत्थाप्यो यथाकांमवध्यो यदा सन् पारिकुटान्परिचारकान्प्रेप्सत्प्रेषितवान् । हे परिवै क्षत्रियाय पापं भवति शदकल्पोऽस्य प्रजाया- चारका यूयं दत्तेत्येवमुक्तवानित्यर्थः। ऐब्रासा. माजायत इश्वरो हास्माद् द्वितीयो वा तृतीयो वा
यज्ञादौ दासीपुत्रो निन्द्यः बहिष्कार्यश्च शूद्रतामभ्युपैतोः स शूद्रतया जिज्यूषितः ।। माध्यमाः सरस्वत्यां सत्रमासत तद्धापि कवषो
यदि ते क्षत्रियस्य कश्चिदृत्विगपो जलभक्षमाहरे- मध्ये निषसाद तं हेम उपोद्दोस्या वै त्वं पुत्रोत्तदानी स जलात्मकः शूद्राणां भक्षस्तेन भक्षेण शद्रा- ऽसि न वयं त्वया सह भक्षयिष्याम इति सह न्ग्रीणयिष्यसि । ततस्तव संततौ शद्रसदृशः पुत्र उत्प- क्रुद्धः प्रद्रवत्सरस्वतीमेतेन सूक्तेन तुष्टाव तं हेयमद्यते। शूद्रश्वान्यस्योत्तमवर्णत्रयस्य प्रेष्यः प्रेषणीयो भत्यो न्वियाय तत उ हेमे निरागा इव मेनिरे तं भवति । तथा कामोत्थाप्यो मध्यरात्रादौ यदाकदा- हान्वावृत्याचुऋष नसस्त अस्तु मा नो । चिद्दिन इच्छा भवति तदानीमयमुत्थाप्यते। तथा वै नः श्रेष्ठोऽसि यं स्वेयमन्वेतीति तं ह ज्ञपयांतदीयं काममिच्छामनतिक्रम्य वध्यः कुपितेन स्वामिना चक्रुस्तस्य ह क्रोधं विनिन्युः। ताडयो भवति । एते शूद्रगुणाः । क्षत्रियस्य कदाचि
शूद्राः परिचरितारः त्पापे सति शूद्रसमानः पुत्रो जायते । तस्मात्क्षत्रिया
द्विपदो नश्चतुष्पदः । ध्रुवाननपगान्कुर्विति दन्यः पुत्रः पौत्रो वा शद्रत्वं प्राप्तुं समर्थो भवति । स पुरस्तात्प्रत्यश्चमुपगृहति । तस्मात्पुरस्तात्प्रत्यश्चः पुत्रः शूद्रतया शूद्रवर्णतया दासत्ववृत्त्या जीवित प्रवृत्तो शूद्रा अवस्यन्ति । स्थविमत उपगृहति । अप्रतिभवति ।
ऐब्रासा.
वादिन एवैनान कुरुते । दासीदानम्
कर्मकराः शूद्राः स्वाम्य भिमुखाः स्वामिनः पुरस्तात् स होवाचालोपाङ्गो दश नागसहस्राणि दश
सर्वदा अवतिष्ठन्ते अप्रतिवादिनः उक्तकारिणः ।
तैसा.१२१०१३ (१) ऐना...१. (२) ऐबा ३।३.
(। ऐबा.३ ५५. ) शाबा १३३. (३) ऐबा.३१14
(३) वा ३३

Page #306

८१४
व्यवहारकाण्डम्
परिचर्या नृत्यकर्म
'यो वै ब्राह्मणं वा शंसमानोऽनु चरति क्षत्रियं वायं मे दास्यत्ययं मे गृहान् करिष्यतीति यो वै तं वाद्येन वा कर्मणा वाभिरिराधयिषति तस्मै वै स देयं मन्यतेऽथ य आह किं नु त्वं ममासि यो मे न ददासीतीश्वर एनं द्वेष्टोरीश्वरो निर्वेदं गन्तोस्तस्मान्नोपतिष्ठेतैतदित्त्वेवैष एतं याचते यदिन्द्वे यज्जुहोति तस्मान्नोपतिष्ठेत || अथ यस्मादुपैव तिष्ठेत । उत वै याचन्दातारं लभतऽएवोतो भर्ता भार्य नानुबुध्यते स यदैवाह भार्यो वै तेऽस्मि बिभृहि मेत्यथैनं वेदाथैनं भार्यं मन्यते तस्मादुपैव तिष्ठेदमित्तु समस्तं यस्मादुपतिष्ठेत ।
* ते संप्रपद्यन्ते । अध्वर्युश्च यजमानश्चामीश्च प्रतिप्रस्थाता चोन्नेताथ योऽन्यः परिचरो भवत्युभे द्वारेsपिदधति रक्षोभ्यो ह्यविभयुः । दासीदानम्
उँदवसानीयाया ँ सँ स्थितायाम् । चतस्रश्च जाया: कुमारीं पञ्चमीं चत्वारि च शतान्यनुचरीणां यथा समुदितं दक्षिणां ददति ।
दास्यम्
सोहं भगवते विदेहान्ददामि मां चापि सह दास्यायेति ।
परिचर्या शूद्रस्य जन्मतो धर्मः
सं पत्त एव प्रतिष्ठाया एकविशमसृजतं तमनुष्टुप् छन्दोऽन्वसृज्यत न काचन देवता शूद्रो मनुष्यस्तस्माच्छूद्र उत बहुपशुरयज्ञियो विदेवो हि न हि तं काचन देवताऽन्वसृज्यत तस्मात् पादावनेज्यन्नाति वर्द्धते पत्तो हि सृष्टस्तस्मादेकविशस्तोमानां प्रतिष्ठा प्रतिष्ठाया हि सृष्टस्तस्मादनुष्टुभं छन्दा सि नानु व्यूहन्ति ।
यस्मात् विदेवः तस्माच्छूद्रः पादावनेज्यं त्रैवर्णि कानां पादप्रक्षालनरूपं कर्मातिक्रम्य न वर्द्धते, एतदितरशुश्रूषोपलक्षणं द्विजातिशुश्रूषातिरिक्तं किञ्चिदपि 'धर्मं नानुतिष्ठेदित्यर्थः । तथा च स्मर्यते - 'शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा परमो धर्म उच्यते । अन्यथा कुरुते किञ्चिद्भवेतत्तस्य निष्फलमिति' ।
तासा.
दास्यो धनम्
सं होवाच । देवेषु वै गौतम तद्वरेषु मानुषाणां ब्रूहीति । स होवाच । विज्ञायते हास्ति हिरण्यस्थापात्तं गोऽअश्वानां दासीनां प्रवराणां परिधानानां मा नो भवान्बहोरनन्तस्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्यो भूदिति स वै गौतम तीर्थेनेच्छासाऽइत्युपैम्यहं भवन्तमिति वाचा ह स्मैव पूर्वऽउपयन्ति ॥
मा रामाः सरथाः सतूर्या नहीदृशा लम्भनीया मनुष्यैः । आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयख नचिकेतो मरणं मानुप्राक्षीः ॥
(१) शत्रा. २।३।४।६-७. (२) शब्रा. ४।३।५/९. (३) शब्रा. १३।५।४।२७. (४) शत्रा. १४ । ७।२।३०. (५) शत्रा. १४।९।१।१-१०. (६) कड. १।१।२५.
दासीदानम्
* यं कामयेतैकराजः स्यान्नास्य चक्रं प्रतिहन्येतेत्येकवृषेणाभिषिञ्चेदभिषेक्त्रे दद्याद् ग्रामवरं सहस्रं तदधीनश्च भवेत् । भृत्यः प्रथमं भोजनीय:
दासीशत
भृत्यातिथिशेषभोजी काले दारानुपेयात् ।
दासः दासी धनम्
प्रवृतोश्वतरीरथो दासीनिष्कोऽत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमत्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते । गो अश्वमिह महिमेत्याचक्षते हस्तिहिरण्यं दासभार्य क्षेत्राण्यायतनानीति ॥ अन्नार्थं परिचर्या
" श्रेष्ठिनि संवशेयुरपि विद्विषाणाः एवमेवैत च्छ्रेष्ठिनो वशेयान्नमन्नस्यानुचर्याय क्षमन्ते ॥
दासनिरुक्तिः
दासो दस्यतेरुपदासयति कर्माणि । उपदासयति उपक्षपयति कृष्यादीनि कर्माणि । दुभा. २।१७
(१) ताबा.६ । १ । ११. (३) साबा. ११३१६.
(२) साबा.३।५।३. (४) छाउ. ५।१३।२. छाउ ७।२४।२. (६) गोबा. २/५/९. (७) नि. २।१७

Page #307

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८१५
मभा.
*गौतमः
कृत्वाऽनुज्ञातस्य वा स्नानम् । शिष्यविधि:
कृत्वा दत्वेत्यर्थः, गुरूपदिष्टमर्थम् । तेन वा 'शिष्यशिष्टिरवधेन।
| अलं गुरूदक्षिणया इत्यनुज्ञातस्य स्नानं समावृत्तिः । शिष्यशिष्टिः शिष्यशासनं, अवधेन वधं मुक्त्या, निर्भर्त्सनादिना कर्तव्यमित्यर्थः । अधिकारादेव सिद्ध
शूद्रस्य दास्यम् शिष्यग्रहणमन्यस्यापि शासनीयस्य भार्या पुत्रादेरयमेव परिचर्या चोत्तरेषाम् । धर्म इति ज्ञापनार्थम् ।
मभा. परिचर्या परिचरणं शुश्रपा उत्तरेषां त्रयाणां वर्णाअशक्तौ रज्जुवेणुविदलाभ्यां तनुभ्याम् । नाम् । चशब्दात् कृष्यादि च । सच्छूद्रस्य शुश्रूषा
यदि भर्त्सनादिभिः शासितुमशक्यस्ततो रज्वा तन्वा, इतरस्य कृष्यादिरिति केचित् । गौतमस्य तावदयमभितनुना वेणुविदलेन वेति । द्वन्द्व निर्दिष्टयोरपि विकल्पो प्राय:-यः सच्छूद्रस्तेनोभयमप्यविरोधेन कर्तव्यं, इत
वेणुदलेन वेति मानवे दर्शनात् । ताभ्यां दुर्बला. रेण कृष्याद्यवेति । इतरेषामिति सिद्धे उत्तरग्रहणं यो भ्यां ताडयित्वापि शासनीयः ।
गौमि. य उत्तरस्तत्रतत्र फलभूयस्त्वज्ञापनार्थम् । तथा च अन्येन नत्राज्ञा शास्यः ।
आपस्तम्ब:--'पूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् वर्णे निश्श्रेयसं भूयः' अन्येन हस्तपादादिना क्रोधेन नत्राज्ञा दण्ड्यः । इति ।
मभा. गौरवार्थ राजग्रहणम् ।
- मभा. तेभ्यो वृत्तिं लिप्सेत । द्वादश वर्षाण्येकवेदे ब्रह्मचर्य चरेत।
यान् परिचरेत् तेभ्य एव जीवनं लब्धुमिच्छेत् । एकदमध्येष्यमाणो द्वादशवर्षाण्यभिहितरूपं ब्रह्म एवं च वृत्यर्थिन एव परिचर्या नावश्यं सर्वस्येति चर्य चरेत् कुर्यात् । ब्रह्मचर्यशब्देन यमनियमकलाप सिद्धम् ।
मभा. उच्यते । ब्रह्मार्थत्वात्।
मभा. तेत्र पूर्व पूर्व परिचरेत् । प्रति द्वादश वा।
यथा याजनाध्यापनप्रतिग्रहेषु ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहो प्रतिवेदं वा द्वादशवर्षाणि ब्रह्मचर्य चरेत् । मभा. मुख्या वृत्तिस्तथा शूद्रस्य परिचर्या । तत्रापि पूर्वस्मिन् सर्वेषु ग्रहणान्तं वा।
पूर्वस्मिन् वर्णे इति ।
गौमि. __सर्वेषु वेदेषु यावतैव कालेनाध्ययनमभिनिवर्तयेत् य चार्यमाश्रयीत भर्तव्यस्तेन क्षीणोऽपि । तावन्तमेव कालं ब्रह्मचर्य चरेत् तस्य तदर्थत्वात् । यं ब्राह्मणादिमाश्रयेत परिचरेत् तेनासौ पोषणीयः। सर्वप्रहणं यद्येकमधीयीत यदि वा द्वौ यदि वा सर्वानि चशब्दादनार्य स्वजातीयमपि कर्मान्तरेणार्याणामेव परित्येवमर्थम् । तथा च मनु:-'वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं चरणोपदेशात् । यं चाश्रयेतेति वक्तव्ये आर्यग्रहणं वाऽपि यथाक्रमम्' इति । सोऽयमुक्तावधेरूलमर्वाग्वा समानजातीयेऽपि साधूनां विशेषज्ञापनार्थम् । तेनेति अपवादः। नियमेनाधीतं वीर्यवद्भवतीति नियमोक्तिः। तस्यावश्यकर्तव्यतासूचनार्थम् । क्षीणोऽपि व्याधिजरा
मभा. द्यपहतोऽपीत्यर्थः । विद्यान्ते गुरुरर्थन निमन्त्र्यः ।
तेन चोत्तरः। विद्यासमाप्ती, न तु व्रतानां, गुरुराचार्यः अर्थेन प्रयो- तेन च शूद्रेणोत्तरो यमाश्रयेत । एवं च वृत्तिक्षीणस्य जनेन निमन्व्यः प्रष्टव्यः किं गुर्वर्थे करवाणीति । मभा. शूद्राश्रयणमप्यस्तीति ज्ञापयति । आश्रयणमध्यात्मसं
मभा. * श्रुतिस्मृतिषूक्ताः शिध्यधर्माः वर्णाश्रमधर्मकाण्डे सप्रपत्र दर्शनमात्रम् । संग्रहीष्यन्ते । तथा शूद्रवृत्तिविषयीति पचनान्यपि सप्रपझं । (१) गौध.१०।५६-५७; मभा. गौमि.१०५७-५८. वर्णाश्रमधर्मकाण्डे संग्रहीष्यन्ते ।
(२) गौध.१०५९, गौमि. (३) गोध.१०६०-६२४ (१)गौध.२।४२०१६मभा. गौमि.१४५.२५, ममा. सौमि.०६३-६५ चाय-नाश्रयीन (चायनाश्रयेद् ).
व्य.का.१०३
मभा.

Page #308

८१६
तदर्थोऽस्य निचयः स्यात् । तदर्थः उत्तरपोषणार्थः अस्य शूद्रस्य निचयः संचयः स्याद्भवति । यस्मादित्यध्याहर्तव्यम् । एवं चास्य अन्याथीं द्रव्यपरिग्रहः प्रतिषिद्धो भवति । हेतुवचनमपि पूर्ववदसारद्रव्येण भरणं न भवति, किन्तु स्वकुटुम्बाविरोधेन सर्वस्वदानेनेति ।
व्यवहारकाण्डम्
मभा.
सर्वे चोत्तरोत्तरं परिचरेयुः ।
सर्वे निकृष्टाः अधिकं वर्णे शुश्रूषेयुः । ननु च शूद्रस्योक्तत्वात् ब्राह्मणस्य चोत्तराभावात् क्षत्रियवैश्यार्थः आरम्भः अतो बहुवचनानुपपत्तिः परिचरेयुः सर्व इति । उच्यते - समानजातीयमप्यधिकगुणं हीनः परिचरेदिति बहुवचनम् । सर्वशब्दादनुलोमाश्वापि, अन्यथा वर्णाधिकारान्न भवति इति । शूद्रस्यापि स्वजातौ गुणाधिकपरिचरणार्थश्चकारः ।
मभा.
आपस्तम्बः
शूद्रस्य दास्यम्
शुश्रूषा शूद्रस्येतरेषां वर्णानाम् । यथा ब्राह्मणादीनामुपनयनादयो धर्माः प्रधानभूताः तादृशं शूद्रस्य कर्माह-शुश्रूषेति । इतरेषां ब्राह्मणादीनां वर्णानां या शुश्रूषा सा शूद्रस्य परमो धर्मः ।
पूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् वर्णे निःश्रेयसं भूयः ।
सर्वप्रकारं कृताया अपि वैश्यशुश्रूषायाः मात्रयाऽपि कृता क्षत्रियशुश्रूषा बहुतरं फलं साधयति । एवं क्षत्रियशुश्रूषाया ब्राह्मणशुश्रूषा ।
उ.
दासकर्मकराणां संविभागः
(१) गौध. १० । ६५१ मभा । गौमि. १०।६८.
(२) आघ. १।९।७-८. (३) भध, २।९।१०-११.
उ.
दासो भूत्वा यः कर्म करोति स दासकर्मकरः तं आत्माद्युपरोधेनापि नोपरुन्ध्यात् । किं पुनरागतार्थ तं नोपरुन्ध्यादिति ।
उ.
बौधायनः
शूद्रेषु पूर्वेषां परिचर्या ।
अदधादित्येव । पूर्वेषां ब्राह्मणादीनाम् । परिचर्या बौवि.
शुश्रूषा ।
वसिष्ठः एतेषां परिचर्या शूद्रस्य । नियता वृत्तिः ।
विष्णुः
शूद्रस्य दास्यम्
शूद्रस्य द्विजातिशुश्रूषा ।
उत्तमवर्ण दास्ये नियोजयन् दण्डय:
येस्तूत्तमवर्ण दास्ये नियोजयति तस्योत्तमं - साहसो दण्डः ।
अस्वतन्त्रस्य स्वामीच्छया दासत्वं प्रातिलोम्येनापि प्रतिपादितं मार्कण्डेयपुराणे हरिश्चन्द्रोपाख्याने, अत एव कात्यायनादिभिः प्रातिलोम्येन दासत्वनिषेधे स्वतन्त्रपद+ व्यक. १५४ मुपात्तम् । त्यक्तप्रव्रज्यस्य दासभावः । दासभार्यायाश्च दासीत्वम् । त्यक्तप्रवज्यो राज्ञो दास्यं कुर्यात् । दासेन या परिणीता सा दासीत्वमापद्यते । अधिकाधिक द्रव्यदानान्मुच्यते ।
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
दासकल्प:
दासकर्मकरकल्पः। उदरदासवर्जमार्थप्राणमप्राप्त
ये नित्या भाक्तिकास्तेषामनुपरोधेन संविभागो विहितः ।
+ विर. व्यकवत् ।
(१)
ये नित्या भाक्तिकाः भक्तार्हाः कर्मकरादयः तेषामुपरोधो यथा न भवति तथा वैश्वदेवान्ते अभ्या गतेभ्यः संविभागः कर्तव्यः ।
बौध. १।१०।५ (२) वस्मृ. २।२४-२५. (३) विस्मृ. २।४.
उ.
( ४ ) विस्मृ. ५।१५० वर्ण (वर्णान् ) जयति ( जयेत् ); काममात्मानं भार्या पुत्रं वोपरुन्ध्यान्न त्वेव अप. २ १८३३ व्यक. १५४१ स्मृच. १९८६ विर. १५४ दासकर्मकरम् ।
साहसो (साहस); विचि. ७३; व्यप्र. ३२३३ व्यम. ९१ नियोजयति (Sभियोजयति); विता. ६३६ वर्ण (वर्णान् ); सेतु.
१६५; समु.१००.
(५) विस्मृ. ५१५१. (७) सवि. २९३.
(६) सवि. २९४. (<)at.8122.

Page #309

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
व्यवहारं शूद्रं विक्रयाधानं नयतः स्वजनस्य द्वादशपणो दण्डः । वैश्यं द्विगुणः । क्षत्रियं त्रिगुणः । ब्राह्मणं चतुर्गुणः । परजनस्य पूर्वमध्यमोत्तमवधा दण्डाः तृश्रोतॄणां च । म्लेच्छानामदोषः प्रजां विक्रेतुमाधातुं वा । न त्वेवार्यस्य दासभावः । अथवार्यमाधाय कुलबन्धन आर्याणामापदि निष्क्रयं चाधिगम्य बालं साहाय्यदातारं वा पूर्व निष्क्रीणीरन् ।
सकृदात्माधाता निष्पतितः सीदेत् । द्विरन्येनाहितकः । सकृदुभौ परविषयाभिमुखौ ।
वित्तापहारिणो वा दासस्यार्यभावमपहरतो Sirus: । निष्पतितप्रेतव्यसनिनामाधाता मूल्यं भजेत ।
प्रेतविण्मूत्रोच्छिष्टग्राहणमाहितस्य नग्नस्नापनं दण्डप्रेपणमतिक्रमणं च स्त्रीणां मूल्यनाशकरम् | धात्रीपरिचारिकार्धसीतिकोपचारिकाणां च मोक्षकरम् । सिद्धमुपचारकस्याभिप्रजातस्य अपक्रमणम् ।
धात्री माहितिकां वाकामां स्ववशामधिगच्छतः पूर्वः साहसदण्डः, परवशां मध्यमः । कन्यामाहितिकां वा स्वयमन्येन वा दूषयतः मूल्यनाशः शुल्कं तद्विगुणञ्च दण्डः ।
आत्मविक्रयिण: प्रजामार्यां विद्यात् । आत्माधिगतं स्वामि कर्माविरुद्धं लभेत, पित्र्यं च दायम् । मूल्येन चार्यत्वं गच्छेत् । तेनोदरदासाहितकौ व्याख्यातौ ।
प्रक्षेपानुरूपचास्य निष्क्रयः । दण्डप्रणीतः कर्मणा दण्डमुपनयेत् ।
प्राणो वाहृतः कर्म कालानुरूपेण मूल्याधैन वा विमुच्येत ।
गृहजातदायागतलब्धक्रीतानामन्यतमं दासनाष्टवर्षं विवन्धुमकामं नीचे कर्मणि विदेशे दासीं वा सगर्भामप्रतिविहितगर्भभर्मण्यां विक्रयाधानं नयतः पूर्वः साहसदण्डः क्रेतृश्रोतॄणां च । दासमनुरूपेण निष्क्रयेणार्यमकुर्वतो द्वादशपणो दण्डः । संरोधश्वाकारणात् । दासद्रव्यस्य ज्ञातयो
८१७
दायादाः । तेषां अभावे स्वामी । स्वामिनः स्वस्यां दास्यां जातं समातृकं अदासं विद्यात् । गृह्या चेत् कुटुम्बार्थचिन्तनी, माता भ्राता भगिनी चास्याः अदासाः स्युः ।
दासं दासीं वा निष्क्रीय पुनर्विक्रयाधानं नयतो द्वादशपणो दण्डः अन्यत्र स्वयंवादिभ्यः । इति दासकल्पः ।
दासकर्मकरकल्प इति सूत्रम् । दासाः गर्भदासाः कर्मकराः कर्षकगोपालादयः तेषां कल्पः आधानविक्रयादिविधानं उच्यते इति सूत्रार्थ: । 'पतिमत्या पुत्रवत्या च स्त्रिया दासाहितकाभ्याम्' इति विवादपदनिबन्धे मनुष्याणामाधानमुक्तम् । विक्रीतक्रीतानुशये च विक्रय उक्तः । तत्र क आधातव्यो विक्रेतव्यो वेत्येतदधुनाभिधीयते । उदरेत्यादि । उदरदासवर्ज अशननिरुपायोऽन्नाच्छादनदानेन रक्ष्यमाण उदरदासः तद्वर्ज, आर्यप्राणं आर्यजीवितम् । तृश्रोतॄणां च क्रेतॄणां शूद्रादिं मूल्यदानेन स्वीकुर्वतां तत्साक्षिणां च ।
आपत्कल्पमाह – अथवेति । कुलबन्धने कुलस्य कृच्छ्रप्राप्तौ, आर्याणामापदि बहूनामार्याणां वित्त च, आर्य आधाय आपन्निवृत्यपेक्षितधनग्रहणेन ध आहितं कृत्वा न तु विक्रीय, निष्क्रयं चाधिगम्य धनिकप्रत्यर्पणीये धने हस्तप्राप्ते सति, बालं आहितपूर्व कुमारं साहाय्यदातारं वा स्वयमाधीभावेन कृतोपकारमबालमपि वा पूर्व निष्क्रीणीरन् प्रथमं धनं दत्वा प्रत्यानयेयुः शान्तविपदां तन्निष्क्रयणमेव प्रथमानुष्ठेयं कृत्यमित्यर्थः ।
सकृदात्माधाता निष्पतितः सीदेदिति । धनग्रहणेन स्वयमेवात्मानमाधिं कृत्वा धनिकसकाशात् सकृदपसृतश्चेत् पुनर्धनिकमुपगन्तुं नार्हेत्, सद्य एव तदृणं निर्यातयेचेत्यर्थः । द्विरिति । अन्येनाहितकः, द्विः, निष्पतितः सीदेत् । सकृदिति । उभौ आत्माधातान्याहितकश्च सकृत् परविषयाभिमुखौ परविप्रयगामिनौ सीदेतामिति विपरिणतसंबन्धः |
1
प्रेतविण्मूत्रोच्छिष्टग्राहणमिति । आदितस्य प्रेतादिग्राद्दणं, स्त्रीणां आहितानां, नग्नस्नापनं विवस्त्रपुरुषस्नापनं

Page #310

८१८
व्यवहारकाण्डम्
श्रीमू.
तस्य था
दण्डप्रेषणं लगुडताडनं, अतिक्रमणं च उपभोगश्च, भीमसेन उवाचमूल्यनाशकरम् । धात्रीत्यादि । धात्री उपमाता परि- नाहं कुप्ये सूतपुत्रस्य राजन्नेष सत्यं दासधर्मः चारिका शुश्रषिका अर्धसीतिका कर्षकस्त्री उपचारिका | प्रदिष्टः ।। आस्तरणवीजनाद्यपचारकी एतासामाहितानां, च शूदस्त्रयाणां वर्णानां परिचारकः दासो वा भवति मोक्षकर अर्थात् प्रेतविण्मूत्रादिग्राहणादिकम् । सिद्ध- । ब्राह्मणः प्रचरेद्रेक्षं क्षत्रियः परिपालयेत् । मिति । दास्याः भक्तदायी भर्ता भयंस्तेनैव वेतनेन । वैश्यो धनार्जनं कुर्याच्छूद्रः परिचरेच्च तान ।। दासीस्वामिनः कर्म कुर्वाण उपचारकः उपचारकस्य, परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ अभिप्रजातस्य दास्यां प्रजामुत्पादितवतः, अपक्रमणं । शूद्रस्यापि हि यो धर्मस्तं वक्ष्यामि भारत । अपूर्णेऽपि कालेऽपसरणं सिद्धम् ।
प्रजापतिर्हि वर्णानां दासं शद्रमकल्पयत् ॥ । आत्मविक्रयिण इति । तस्य, प्रजां आत्मविक्रयात् तस्मात् शूद्रस्य वर्णानां परिचयो विधीयते । प्रागुत्पन्नमपत्यं, आर्यो विद्याद् अदासी जानीयात् । तेषां शुश्रूषणाच्चैव महत्सुखमवाप्नुयात् ॥ आत्माधिगतमित्यादि । आत्मविक्रयी स्वामिकर्माविरोधे.. शूद्र एतान् परिचरेत्त्रीन्वर्णाननुपूर्वशः । नात्मनार्जितं धनं पितृदायं च लभेत । मूल्यदानेन संचयांश्च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथंचन ।। दासभावमोक्षं च प्रतिपद्येत । तेनोदरदासाहितको पापीयान् हि धनं लब्ध्वा वशे कुयोद्गरीयसः । व्याख्याताविति । तयोरप्यात्माधिगतलाभः पितृदायलाभ राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः ।। आर्यत्वप्रत्यापत्तिश्च भवतीत्यर्थः ।
तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम् । महाभारतम्
अवश्यं भरणीयो हि वर्णानां शूद्र उच्यते ।। दासधर्माः
छत्रं वेष्टनमौशीरमुपानद्व्यजनानि च । कर्ण उवाच
यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे ॥ त्रयः किलेमे ह्यधना भवन्ति दासः पुत्रश्चा- अधार्याणि विशीर्णानि वसनानि द्विजातिभिः । स्वतन्त्रा च नारी । दासस्य पत्नी त्वधनस्य: शूद्रायैव प्रदेयानि तस्य धर्मधनं हि तत् ।। हीनेश्वरा दासधनं च सर्वम् ।।
यं च कश्चिद् द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुराव्रजेत् । । प्रविश्य राज्ञः परिवारं भजस्व तत्ते कार्य । कल्प्यां तेन तु ते प्राहुर्वृत्तिं धर्मविदो जनाः ।। शिष्टमादिश्यतेऽत्र । ईशास्तु सर्वे तव राजपुत्रि। देयः पिण्डोऽनपत्याय भर्तव्यौ वृद्धदुर्बलौ । भवन्ति वै धार्तराष्ट्रा न पार्थाः ॥
शूद्रेण तु न हातव्यो भर्ता कस्यांचिदापदि ।। अन्यं वृणीष्व पतिमाशु भामिनि यस्माद्दास्यं अतिरेकेण भर्तव्यो भा'द्रव्यपरिक्षये। न लभसि देवनेन । अवाच्या वै पतिषु कामवृत्ति- न हि स्वमस्ति शूद्रस्य भर्तृहार्यधनो हि सः ॥ नित्यं दास्ये विदितं तत्तवास्तु ।
वर्णानां परिचर्याध त्रयाणां भरतर्षभ । पराजितो नकुलो भीमसेनो युधिष्ठिरः सहदेवा- वर्णश्चतुर्थः संभूतः पद्भयां शूद्रो विनिर्मितः ।। र्जुनौ च । दासीभूता त्वं हि वै याज्ञसेनि पराजिता- शूद्रो ह्येतान्परिचरेदिति ब्रह्मानुशासनम् ।। स्ते पतयो नैव सन्ति ।
शूद्रश्चतुर्थो वर्णानां नानाकर्मस्ववस्थितः । __ प्रयोजनं जन्मनि किं न मन्यते पराक्रमं पौरुषं कर्म शूद्रे कृषिर्वैश्ये दण्डनीतिश्च राजनि ।। चैव पार्थः । पाश्चालस्य द्रपदस्यात्मजामिमां
(१) भा.२१७११७. (२) भा.५:१३२।३०. सभामध्ये यो व्यदेवीद् ग्लहेषु ॥
(३) भा.६।४२१४४, गीता.१८१४४.
(४) भा.१२।६०।२७-३७. (५) भा.१२।७२।५. (१)भा.२१७१।१-५.
(६) भा.१२१७२।८. (७) भा.१२१९११३-४.

Page #311

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८१९ मानुषा मानुपानेव दासभावेन भुञ्जते । अनर्हता लोकवीरेण तेन दीव्याम्यहं शकुने वधबन्धनिरोधेन कारयन्ति दिवानिशम् ।। फाल्गुनेन ।। वृत्तिः सकाशाद्वर्णभ्यस्त्रिभ्यो हीनस्य शोभना। अनर्हता राजपुत्रेण तेन दीव्याम्यहं भीमसेनेन प्रीत्योपनीता निर्दिष्टा धर्मिष्ठान कुरुते सदा ।। राजन् ।। वृत्तिश्चेन्नास्ति शूद्रस्य पितृपैतामही ध्रुवा। अहं विशिष्टः सर्वेषां भ्रातृणां दयिते स्थितः । न वृत्तिं परतो मार्गेच्छुश्रूषां तु प्रयोजयेत् ॥ कुर्यामहं जितः कर्म स्वयमात्मन्युपप्लुते ।। अजिझैरशठक्रोधैर्हव्यकव्यप्रयोक्तभिः ।। तयैवंविधया राजन पाञ्चाल्याऽहं सुमध्यया । शूद्रनिर्मार्जनं कार्यमेवं धर्मा न नश्यति ।। ग्लहंदीव्यामि चार्वङ्गपा द्रौपद्या हन्त सौबल। यश्च शुश्रूषते शूद्रः सततं नियतेन्द्रियः।
पत्नी द्यूते देया दासी भवति अतोऽन्यथा मनुष्येन्द्र स्वधर्मात्परिहीयते ॥ शिष्टा ते दमयन्त्येका सर्वमन्यजितं मया । दमेन शोभते विप्रः क्षत्रियो विजयेन तु। दमयन्त्याः पणः साधु वर्ततां यदि मन्यसे । धनेन वैश्यः शूद्रस्तु नित्यं दाक्ष्येण शोमते ॥
युद्धजितो दासः 'नित्यं त्रयाणां वर्णानां शुश्रुषुः शूद्र उच्यते ॥ 'जीवितुं चेच्छसे मूढ हेतुं मे गदतः शृणु । वाणिज्यं पाशुपाल्यं च तथा शिल्पोपजीवनम् । दासोऽस्मीति तथा वाच्यं संसत्सु च सभासु च । शूद्रस्यापि विधीयन्ते यदा वृत्तिर्न जायते ॥ एवं ते जीवितं दद्यामेष युद्धजितो विधिः ।। पादजाः परिचारकाः।
राजानं चाब्रवीद्भीमो द्रौपद्याः कथ्यतामिति । 'द्विजानां परिचर्या च शूद्रकर्म नराधिप । दासभावं गतो ह्येष पाण्डूनां पापचेतनः ।। गते अब्राह्मणप्रजापुत्रभ्रातरः आत्मा पत्नी च दासा भवन्ति
मनः युधिष्ठिर उवाच
वैश्यशूद्रा स्वकर्मणि प्रवर्तनीयौ पुरं जनपदो भूमिरब्राह्मणधनैः सह। वाणिज्यं कारयेद्वैश्यं कुसीदं कृषिमेव च । अब्राह्मणाश्च पुरुषा राजच्छिष्टं धनं मम। पशूनां रक्षणं चैव दास्यं शद्रं द्विजन्मनाम् ।। एतद्राजन् मम धनं तेन दीव्याम्यहं त्वया ॥ (१) इह केचिद् व्याचक्षते । अनिच्छन्तावपि वैश्यराजपत्रा इमे राजन शोभन्ते यैविभूषिताः । शूद्रौ बलादेव तानि कर्माणि कारयितव्यौ यत एतयोः एतन्मम धनं राजस्तेन दीव्याम्यहं त्वया ॥ स्वधर्मोऽयम् । सत्यपि दृष्टार्थत्वेऽदृष्टार्थता विद्यते नियमनकुलो ग्लह एवैको विद्धयेतन्मम तद्धनम् ॥ विधित्वात् । एवं च सति ब्राह्मणोऽपि हठात्प्रतिग्राह
अयं धर्मान सहदेवोऽनुशास्ति लोके ह्यस्मिन यितव्य इत्यापतति । प्रत्यक्षदृष्टत्वात् नायमुक्त इति पण्डिताख्यां गतश्च । अनर्हता राजपुत्रेण तेन चेदत्राप्येष एव प्रत्यक्षः। तदयुक्तम् । सत्यां धनार्थितायां दीव्याम्यहं चाप्रियवत् प्रियेण ।।
शास्त्रतो नियमः । न तु विधिनिबन्धनैव प्रवृत्तिर्यत्र स्वयं
(१) भा.१२।२६२।३८-३९. (२) भा.१२१२९३।१-२. (३) भा.१२।२९३।१२. (४) भा.१२।२९३।१५. (५) भा.१२।२९३।२१. (६) भा.१२।२९४।२. (७) भा.१२।२९४।४. (८) भा.१२।२९६।६. (१) भा.१२।२९६।२१. (१०) भा.२।६५।९. (११) भा.२०६५।११-१२. (१२) भा.२०६५।१४. (१३) मा.२०६५।१७.
* अयं जनपदभूम्यब्राह्मणधनाब्राह्मणप्रजापुत्रभातृणां पत्न्याः आत्मनश्च देयादेयताविचारः दत्ताप्रदानिके अभ्युपेत्याशुश्रषायां चानुसंधेयः ।
(१) भा.२६५२३. (२) भा.२।६५२७. (३) भा.२।६५।३०. (४) भा.१६५।४१. (५) भा.३१६१३. (६) भा.३१२७२।१०-११. (७) भा.३।२७२।१६. (८) मस्मृ.८१४१०; विर.६२५ दास्यं शूद्रं (दास्य).

Page #312

८२०
प्रयोजकमस्ति न तत्र विथेः प्रयोक्तृत्वं नियामांशे तु विधेर्व्यापारः । स चेदृशो नियमः । वैश्यमेव कारयेद्वाणि ज्यमन्यं कुर्वाणमसत्यामापदि दण्डयेत् । एवं ब्राह्मणमेव प्रतिग्रहं तथा च प्रतिग्रहसमर्थोऽपि संतोषपरथ स्वादि त्याद्युपपद्यते । यदपि श्रूयतेऽनिच्छतोऽपीति सोऽर्थवादः । शुद्रमेव दास्यमित्येवं सर्वत्र नियमरूपता द्रष्टव्या ।
मेधा.
व्यवहारकाण्डम्
(२) वाणिज्यधनप्रयोगकृषिपशुरक्षणानि दृष्टादृष्टार्थ त्वाद्वैश्यं शूद्रं च द्विजन्मनां दास्यं नियमेन राजा कार - येत् । अकुर्वाणी राशा दण्डधी होपदेशात् । गोरा. (३) दास्यं मलोच्छिष्टापनयनादिकर्म । वि. (४) शूद्रं द्विजानां ऋणार्थं राजा दास्यं कारयेत् । भाच
आपदि पिपी माझणेन स्वस्थकर्मणा भर्ती क्षेत्रियं चैव वैश्यं च ब्राह्मणो वृत्तिकर्शितो । विभृयादानृशंस्येन खानि कर्माणि कारयेत् ।। (१) वृत्या करिती ब्राह्मणो विभृयाद्भक्तदानादिना क्षत्रियवैश्ययोर्भरणं कुर्यादानृशंस्येनानुकम्पया स्वानि कर्माणि कारयेत् । ब्राह्मणस्य यानि स्वानि समित्कुशोदकुम्भाहरणादीनि अथवा क्षत्रियवैश्ययोर्यानि स्वानि क्षत्रियो ग्रामरक्षादौ नियोक्तव्यो वैश्यः स्वकृषिपशु पाल्पादी, महाधनो यो ब्राह्मणो महापरिच्छदथ सामध्यां तस्यैष विधिः । स्वानि कर्माणीति वचनात् दास्वं न कारवितव्य गर्हितोच्छिष्टमार्जनादि । +मेचा
(२) वृत्तिकर्शितावित्य द्वितीया पाशमन्त्रखद्वितीयावत्कर्मत्वमात्रविवक्षया प्रयुक्ता । एवं चायमर्थः । वृत्तिकर्शितं क्षत्रियं वैश्यं च दासभूतमक्रोर्येण कर्माणि कार
* ममु. गोरावत् ।
+ मनि., विर. भाच. मेवातिर्द्वितीय।
(१) मस्मृ. ८।४११ रयेत् ( रयन् ); अप. २ । १८३: व्यक. १५४ कर्शितौ (कर्षितम् ); स्मृच. १९८१ विर. १५३ व्यकवत्; पमा. ३४२; विचि. ७२; व्यप्र. ३१८ रयेत ( रयन् ); व्यम. ९१ स्वानि कर्माणि (स्वामी कर्म तु); सेतु.
१६६; समु. ९९.
9 (950). 2 wit.
यन् स्वामी पोषयेदिति । वृत्तिकर्शितावितिय दनगत्येव क्षत्रियवैश्ययोर्दासत्वाङ्गीकारः कार्यो न पुनः सति संभवे इति दर्शयति । स्वानीतिवदन् न संबन्धिजन - कर्माणि कारयेदित्याह । कर्माणीति सामान्याभिधानेन जघन्यकर्माण्येव कारयितव्यानीति नास्ति नियम इति सूचयति । वृतिकर्शितो विभृवादिति वदन् आकाक्षानुसारेण क्षत्रियवैश्ययोर्दास्यं कारयितव्यम् । न तु प्रभुत्वमात्रेणेत्येतदपि ज्ञापयति । X स्मृच. १९८
(२) ब्राह्मणः क्षत्रियवैश्यो भृत्यभावेन पीडितो करूया स्वामी कर्माणि रक्षण कृष्यादीनि कारयन् ग्रासाच्छादनादिना पोषयेत् । एवं धनवान्ब्राह्मणः तौ उपगतौ अविभ्रन् राज्ञा दण्डनीय इति प्रकरणसामर्थ्याद्गम्यते ।
*ममु.
(४) स्वानि कर्माणि कारयचतु दासकर्माणि तानि कारयतो दण्डविधानार्थोऽयमारम्भः ।
नन्द.
ब्राह्मणेन संस्कृतद्विजा दास्ये न नियोज्याः
दास्यं तु कारयेन्मोहाद्वाह्मणः संस्कृतान् द्विजान्। अनिच्छतः प्राभवत्याद्र हा दण्डयः शतानि षट् ॥
(१) संस्कृता उपनीताः । यद्यपि द्विजग्रहणादेवैतलभ्यते तथापि त्रैवर्णिक जात्युपलक्षणार्थ मा विशायीति । यो ब्राह्मणः समानजातीयान्दास्यं पादधावनोच्छिष्टावकरणसंमार्जनादिरूपमनिच्र्च्छतः प्रभवतो भावः प्राभवत्यं प्रभुत्वं, शक्त्यतिशययोगतो बलादिना यः कारयति पट् शतानि दण्ड्यः । लोभादेतत् । द्वेषादिविधिको दण्ड्यः । शत्रन्तस्य भवतेर्भावप्रत्यये प्राभवत्यादिति
x व्यप्र. स्मृचवत् ।
* गोरा. ममुवत्, अशुद्धिबाहुल्यात् नोद्धृतम् । (१) मस्तु.८४१२ कारयेन्मोहा (कारोमा गोरा. दास्यं तु ( यो दास्यं); अप. २ १८३; व्यक. १५४ प्राभवत्याद्रा (प्रभावत्वाद्रा ); स्मृच. १९८ दण्ड्यः (दाप्यः); वि. प्राभवत्याद्रा (प्रभुत्वेन रा); विर. १५३ व्यकवत ; पमा. ३४३ वत्या (बत्वा); विचि ७२ येन्मो ( यन्मो) प्राभवत्या प्रभावित्वा): १८२ मोदा (लोमा) शेषं मवियद व्यप्र. ३१९; विता. ६३५ दण्ड्यः (दाप्यः) शेषं मविवत्, क्रमेण कात्यायनः; सेतु. १६६ विचिवत् समु. ९९ स्मृचवत्.
१ न. २ क्य.

Page #313

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८२१ रूपं, प्रभुत्वेनेति वचनाद्गुरोर्न दोषः । अनिच्छत इति | गृहजातादिविषयमित्यविरोधः। अव्यक.१५० वचनादिच्छतामल्यो दण्डः।
मेधा. । (३) न स्वामिनेति । यस्मादसौ ध्वजाहृतत्वादिना (२) द्विजानिति वदन् न दण्डः शूद्रविषये इति । दासत्वं गतःस तेन त्यक्तः स्वदास्याभावेऽपि शूद्रो ब्राझदर्शयति ।
स्मृच.१९८ णस्य दास्यान्न विमुच्यते । तस्माद्दास्यं शूद्रस्य सहजम् । शूद्रो दास्यमेवार्हति
कः शूद्रत्वजातिमिव दास्यमपनयति । अदृष्टार्थमप्यवश्यं कारयेद्दास्यं क्रीतमक्रीतमेव वा । शूद्रेण ब्राह्मणादिद्विजशुश्रूषा कर्तव्येत्येवंपरमेतत् । दास्यायैव हि सृष्टोऽसौ स्वयमेव स्वयंभुवा ॥ । अन्यथा वक्ष्यमाणदास्यकरणपरिगणनमनर्थकं स्यात् । (१) क्रीतमक्रीतं भक्ताद्यपनतं, वक्ष्यमाणस्य विधेरनु
ममु. वादोऽयम् । दास्यायैवेत्यर्थवादः । मेधा. (४) इति मार्कण्डेयपुराणे हरिश्चन्द्रवाक्यं तद्दास
(२) शूद्रं पुनर्भक्तादिना भृतमभृतं वा दास्य॑ कार- निन्दापरम् । अन्यथा शूद्रेषु दास्यात्तत्क्रयणादिकं न येत् । xगोरा. प्रसज्येतेति ।
विचि.६८ (३) क्षत्रियं चैव वैश्यं चेत्यादि श्लोकत्रये ब्राह्मण
सप्तविधा दासाः शब्दस्वर्णिकोपलक्षणार्थः ।
नन्द. ध्वजाहतो भक्तदासो गृहजः क्रीतदत्रिमौ । ने स्वामिना निसृष्टोऽपि शूद्रो दास्याद्विमुच्यते। पैतृको दण्डदासश्च सप्तैते दासयोनयः ।। निसर्गजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति ॥ (१) ध्वजग्रहणं वाहनोपलक्षणार्थम् । ध्वजिनी सेनो
(१) यमाश्रितः सप्तभिः दासयोनिभिस्तेन निसृष्टोऽपि च्यते । तत आहृतः। संग्रामे जितः सन् दासीकृतः। किं तन्मक्तोऽपि । किन्तु निसर्गजं सहजं जातिसहभावि- पुनरिदं क्षत्रियस्य वचनम् । युद्धे जितः क्षत्रियो दासीकस्तस्माच्छूद्रात्तद्दास्यमपोहत्यपनयति । यथा शूद्रजातिर्न भवति । नेति ब्रूमः । शूद्रस्यैव प्रकृतत्वात् । 'दास्यायैव तस्यापनेतुं शक्यैवं दास्यमपि । अर्थवादोऽयम्। हि सृष्टोऽसौ' इति । स्वामिनं जित्वा तदीयो दास यतो वक्ष्यति निमित्तविशेषे शूद्रस्य दास्यान्मोक्षम् । आहृतः आहर्तुर्दास्यं प्रतिपद्यते। ननु शूद्रस्य विशेषे
मेधा. णैव दास्यमुक्तं 'निसर्गजं तत्तस्य' इति । नैवं तथा (२) स्वामिप्रसादादपि शूद्रस्य चतुर्वर्गाभ्यन्तरस्य सत्यव्यवस्था स्यात्कस्यासौ दास इति न विज्ञायेत । सर्वे जघन्यतमतकस्य वा न दास्यविमोक्ष इत्यर्थः । एवं हि त्रैवर्णिकाः स्वस्वदासाः। पूर्वापरनरवतश्चानियमोच प्रसादमन्तरेण न परदास्याद्विमुच्यते इति शूद्रेतर- ऽविधित्वात्तस्य । ननु ते सर्वे चोत्तरोत्तरे परिचरेयुरिति
क्षत्रियादीनामपि दास्यमस्ति । तदसत् । अन्यद्दास्य* मच. मेधावत् । - ममु., मच. गोरावत् । मन्या परिचर्या । निकृष्टकर्मकारित्वमप्यज्ञातस्य दास्यम् । (१) मस्मृ.८१४१३ ख.,ग.,घ. पुस्तकेषु, स्वयमेव (ब्राह्मना- सर्वस्य प्रेषितस्याप्रतिबन्धः । परिचर्या तु शरीरसंवाहनस्य); अप.२११८३ स्वयमेव (ब्राह्मणस्य); व्यक.१५४; . मर्थदारादिरक्षाधिकारः । नारदेन चैतत्प्रपञ्चितम् । भक्तस्मृच.१९८विर.१५४; पमा.३४३ मेव वा (मेव च); लाभार्थ दास्यं प्रतिपन्नो भक्तदासः। गहे जातो गहजो सवि.२९६ हास्यं (हासं) सृष्टोऽसौ (सृष्टः स) कात्यायनः;
दास्यामुत्पन्नो गर्भदासः । क्रीतो मूल्येन स्वामिनः ध्यप्र.३१९ अपवत् ; विता.६३५, सेतु.१६६; समु.१०..
सकाशात् । दत्त्रिमः प्रीत्याऽदृष्टार्थे वा दत्तः। क्रमागतः (२) मस्मृ.८१४१४अप.२।१८२ निसृ (ऽतिस्) त्तदपो
___* विर. व्यकवत् । (सं व्यपो); व्यक.१५० निसू (विस) द्वि (प्र) कस्तस्मात्तद
___ (१) मस्मृ.८।४१५ पैतृको (पैत्रिको); मिता.२।१८२; (कस्तं तस्माद्व्य); विर.१४६ व्यकवत् ; विचि.६८ व्यक
अप.२।१८३ श्च (स्तु) प्तैते (प्तैता); पमा.३३७; स्मृचि.६०; वत् : ७३ निसृष्टोऽपि (विसृष्टो हि) गंज (गत्वं) कस्तस्मात्तद
व्यप्र.३२०; व्यउ.१०१, विता.६३७; बाल.२११३४ (कवं तस्मात्य); सेतु.१६६ निस (विस) द्वि (प्र) कस्तस्मा
दत्त्रि (कृत्रि); समु.१०० बालवत् . सद (कथं तस्मान्य); समु.१००.
१ कास्तरय दा. २ स्या.

Page #314

बवहारकाण्डम्
पैत्रिकः। अथ गृहजस्यास्य च को विशेषो गृहजस्तदीया- (१) एते त्रयोऽर्जितधना अप्यधनाः, स्वामिनो यामेव दास्यां जात इतरस्तु क्रमागतः । दण्डदासो राज्ञे धनं, यत्किञ्चित्ते धनमर्जयन्ति तद्धनं तस्य स्वं यस्य ते दण्डं दातुमशक्तो दासीक्रियते । 'कर्मणाऽपि समं स्वत्वमापन्नाः । भार्याधनं भर्तुः, पितुः पुत्रस्य, स्वामिनो कुर्यात्' इत्यधमर्णस्यापि दास्यमिच्छन्ति तदयुक्तम् । दासस्य । ननु च यद्येते निर्धनाः कथमेषां कर्मभिअन्यद्दास्यमन्यच्च तत्कर्मकारित्वम् । न चायं दण्डो रधिकारः । तत्रेदं नोपपद्यते । 'पितापुत्रौ चेदाहितानी येनान्तर्भवेत् । न च दासयोनिपुरुषधारणमुक्तं केवलं स्यातां येभ्यः पिता दद्यात्तेभ्यः पुत्र इति' । दम्पत्योकर्मणापीति । तथा दासकर्माऽप्यस्ति । ननु च धर्मोप- रपि 'सह धर्मश्चरितव्यः' ! 'धर्मे चार्थे च कामे च नातिनतोऽपि शूद्रो दास इष्यते । तत्र कथं सप्त दास. चरितव्या त्वयेति । यदि च निर्धना कोऽन्योऽर्थेऽ'तियोनयः। नैष दोषः। न तस्योत्पत्तिकं दासत्वमिच्छाधीन- चारः । शूद्रस्यापि पाकयज्ञैः स्वयं यजेतेति निर्धनत्वे त्वाद्धाथिनो, न हि तस्य दानाधानक्रिया युज्यन्ते विरुध्यते । स्वच्छन्दशूद्रविषयत्वेन विरोधो न भवेत् । क्रीतगृहजादिदासवत् । एवं ह्युक्तं, यथा यथा हि सद्- अस्ति तावदासानां स्वधने स्वाम्यं यासधन मिति वत्तमिति, तेनैवं अवतैतत्प्रदर्शितं भवति । न तस्य नित्यं व्यपदिश्यते, न ह्यसति संबन्धे व्यपदेशः । अजन च दास्यं किं तर्हि फलविशेषार्थिनः, ततश्चानिच्छतो न स्वत्वं नापादयतीति विप्रतिषिद्धं, तस्माद्विरुद्धमिदं, यत्ते दास्यमस्ति । अतो यदि शूद्रो विद्यमानधनः स्वातन्त्र्येण समधिगच्छन्ति न तंत्र तेषां स्वामित्वम् । यथा कश्चिद् जीवेब्राह्मणाद्यनपाश्रितो न जातु दुष्येत् । मेधा. याद्यस्या अहं पुत्रः सा न मम जननीति तागेतत् । (२) सप्त ध्वजाहतत्वादीनि दासत्वकारणानि । असति वा स्त्रीणां स्वाम्ये 'पत्न्यैवानुगमनं क्रियते'
*गोरा. 'पत्नी वै पारिणाह्यस्येशे' इत्यादि श्रुतयो निरालम्बनाः (३) यत्त मनुना 'ध्वजाहृतो भक्तदासो' इत्यादिना स्युः । अत्रोच्यते । पारतन्त्र्यविधानमेतत् । असत्यां सप्तविधत्वमुक्तं तनेषां दासत्वप्रतिपादनार्थ न तु परि भर्तुरनुज्ञायां न स्त्रीभिः स्वातन्त्र्येण यत्रक्वचिद्धनं संख्यार्थम् ।
मिता.२।१८२ विनियोक्तव्यम् । एवं पुत्रदारयोरपि द्रष्टव्यम् । अन्ये तु ध्वजाहतो युद्धजित इति कश्चित् । ध्वज मन्यन्ते भार्यापुत्रग्रहणं दासार्थ तस्य चैतद्वचनमुत्तरार्थ, लिङ्ग तेनाहृतो वडवाहृतापरनामदासीसंबन्धादास्यं प्राप्त ' आपदि दासधनग्रहणे न विचिकित्सितव्यं भर्तुरेव हि इति यावदिति तु युक्तम् । भक्तदासो दुर्भिक्ष्यभक्त तत्स्वं तथा हि-विस्रब्धमिति ।
*मेधा. दानेन दासीकृतः । गृहजो दासाजातः । दत्रिमो दत्तः (२) पुत्रादिसाहचर्यान्नानेन परमार्थतो निर्धनत्वं केनचित् । पैतृकः पितृतो दायभागादागतः । दण्ड- भार्याया गम्यते । किं तु धनव्ययादावस्वातन्त्र्यमात्रम् । दासो दण्डदेयस्य शोधनार्थ दास्यं यातः । प्रवज्या- तेन यस्यैते तस्यानुज्ञया स्वधनस्यापि विनियोगं कुर्यवसितो राज्ञो दास इत्येवंरूपो वा। दण्डार्थ दास्या दृण्डदासः । दासरूपा योनयो जातयः। मवि. * गोरा., मिता., स्मृच., ममु., दात., मच., व्यप्र., (५) ध्वजा गृहदासी।
व्यप्र.३२० व्यम.,विता. एषु अस्वामित्वं अस्वातन्त्र्यपरमित्येवं मेधावद्भावः । .. . भार्यापुत्रदासा न धनस्वाम्यमर्हन्ति - २९स्मृच.२८१ त्रय... स्मृताः (निर्धनाः सर्व रव भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः। ते) स्मृतिः; नुप्र.२०; व्यनियर ये (तस्यै); दात.१८० यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम ॥ . (-); ब्यप्र.४१५,५४२ मस्मृवत् ; ग्यम.६१ स्मृचवत् ;
विता.५०८,६४३ मस्मृवत् ; राको.३९६ पुत्रश्च दासश्च *शेष मेधावत् । ममु., नन्द., भाच. गोरावत् । (दासश्च पुत्रश्च); बाल.२।१३४; विभ.४४; समु.१३५ (१) मस्मृ.८।४१६ यस्यै (यस्य); शाभा.६।१।१२; स्मृचवत् , कात्यायनः. शुनी.४१७८५.८५, मिता.२।४९ (3); गौमि.२८ .(पिता०). २ हजध. ३ नः. ४ न्या. ५ऽनति. १ वर्ण. २ तस्यो.
दा स्वध. ७ तत्तेषां. ८ मिनि. ९ तासांध.

Page #315

८२३
अभ्युपेत्याशुश्रूषा रिति स्मृतिवाक्यस्य तात्पर्यमवसयम् । अथवा निधन- 'वैश्यशूद्री प्रयत्नेन स्वानि कर्माणि कारयेत् । त्वाभिधायकस्मृतिवाक्यस्य शिल्पादिप्राप्तधनविषयत्वं तौ हि च्युतौ स्वकर्मभ्यः क्षोभयेतामिदं जगत् ॥ शेयम्।
स्मृच.२८१ स्वकर्म व्यतिक्रामन्तः क्षोभयेयुराकुलीकुर्जगदतस्तान (३) अत्र भार्यापुत्रयोर धनत्यप्रसङ्गादुपन्यासः । प्रयत्नेन स्वकर्माणि कारयेत् । अल्प एवातिक्रमे भार्यापुत्रदासाःभर्तु पितृस्वामिषु जीवत्स्वधनाः अजीवत्सु । भूयसा दण्डेन योजनीया वैश्या अपि । बन्धनं नास्ति । सधनाः स्मृत्यन्तरानुगुण्यात् यत एवं ततः। नन्द. ' अपि धनशक्यः स्वधर्मः ।
मेधा. ब्राह्मणेन शूद्रव्यं हरणीयम्
याज्ञवल्क्यः 'विस्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद्रव्योपादानमाचरेत् ।
दास्यमक्षिकारणानि न हि तस्यास्ति किंचित्स्वं भर्तृहायधनो हि सः॥ बलाहासीकृतश्चोरैर्विक्रीतश्चापि मच्यते ।
(१) अत्र कश्चिदाद धर्मोपगतशूद्रविषयमिदं, स्वामिप्राणप्रदो भक्तत्यागात्तनिष्क्रयादपि ।। तदयुक्तं, विशेषे प्रमाणाभावात् । तस्मात्सर्वदासः (१) दास्थकारणगह जत्वाद्यभाव बलार यो दासीकृतः, गद्रस्तस्यैव प्रतिग्राह्यत्वमुच्यते । विखब्धं निःशङ्कं शद्रधनं चोरैर्वान्यहस्ते दासत्वेन विक्रीतः स मोक्तव्यः । नात्र
प्रतिग्रहीयात प्रतिषिद्धं हि तदित्येपा शङ्का न केतुदोषप्रसङ्गः । यस्यापि हि दासत्वकारणमस्ति, सोऽपि कर्तव्या । यतो न तस्य. किंचिदा यस्य निचयः हि स्वामिनं प्राणसंशयात् स्वप्राणत्याग निश्चयावष्टम्भेन स्यादित्युक्तं भवति । भत्री स्वामिना ह्रियते धनेमस्य मोक्षयित्वा दास्यान्मुच्यते । यस्तु भाक्तः भक्तदासः, स एतदेवार्जने तस्य प्रयोजनं, स्वामी 'गृह्णाति, अतो तत्त्यागान्निष्क्रयाद्वा मुच्यते। अपिशब्दात् स्वामिप्रसादाविस्रब्धं द्रव्योपादानं द्रव्यग्रहणं कुर्यात् । तेनानुप. दिपरिग्रहः।।
विश्व.२।१८६ नीयमानमपि स्वच्छन्दमेव विनियुञ्जीत, सति प्रयोजने (२) सांप्रतमभ्युपेत्याशुश्रघाख्यमपरं विवादपदमभि एतद्यक्तं भवति । अविद्यमानधनस्य दासाच्छूद्रात्प्रति धातुमुपक्रमते । दासान्तेवासिनोस्तु धर्मविशेष वक्तमाहगृह्णतो न दोषः ।
मेधा. । बलादिति । बलात् बलावष्टम्भेन यो दासीकृतः । (२) विस्रब्धमिति । निर्विचिकित्समेव प्रकृताद्दास- यश्चोरैरपहत्य विक्रीतः । अपिशब्दादाहितो दत्तश्च स शद्राद्धनग्रहणं कुर्यादब्राह्मणः । यतस्तस्य किंचिदपि स्वं मच्यते। यदि स्वामी न मुञ्चति तर्हि राज्ञा मोचयितव्यः। नास्ति । यस्माद्भग्राह्यधनोऽसौ । एवं चापदि बला- चौरव्याघ्रायवरुद्धस्य स्वामिनः प्राणान्यः प्रददाति रक्ष. दपि दासाब्राह्मणो धनं गृह्णन्न राज्ञा दण्डनीय इत्येव-त्यसावपि मोचयितव्यः । तदिदं सर्वदासानां साधारणं मर्थमेतदुच्यते ।
ममु. दास्य निवृत्तिकारणम् । भक्तदासादीनां प्रातिस्विकमपि (३) विस्रब्धं कृतविश्वासं यथा स्यात्तथा शूद्रात्सप्त- मोक्षकरणमुच्यते । अनाकालभृतभक्तदासौ भक्तस्य विधदासात् द्रव्योपादानं द्रव्यादानं तदाचरेत् । तत्र । त्यागाहासभावादारभ्य स्वामिद्रव्यं यावदुपभुक्तं तावहेतुः ‘भर्तहार्यधनो हि स' इति । भत्रथमेवाहार्य जीवे
(१) मस्मृ.८१४१८विर.६२५; मच. ब्राह्मणो वा कारककर्मभिरित्यादिनोक्तं धनं यस्य स इत्यर्थः ।
स्वानीति कचित्पाठः. मच.
(२) यास्मृ.२।१८२, अपु.२५७।३३ त्तनिष्क्रया (निष्क्र. (४) विस्रब्धं शुद्रप्रतिग्रहः भयरहितः, ब्राह्मणस्त्रै
यणा); विश्व.२।१८६ भक्तत्यागात्त (भाक्तस्तस्यागा); मिता. पर्णिकः।
नन्द.
अप.त्यागा (स्त्यागा); व्यक.१५२; स्मृच.२०० पू.; विर. * गोरा. ममुवत्, अशुद्धिबाहुल्यान्नोद्धृतम् ।
१४८; पमा.३४६ पू.; वीमि.; व्यप्र.३२१ पू.; व्यउ. (१) मस्मृ.८।४१७.
१०२; व्यम.९२ पू.विता.६३८; बाल.२।१३४ (पृ.१८३ १ (भा०). २ स्वामी न. ३ नस्य, न हीयते वि. पू.:१८४); समु.१००. ५ नद्र. ६ तेनोप. ७ स्वगृहस्थमिव.
स्ते प्रयत्नेन स्वकर्मभ्यश्चावयेदनल्प एवा.
म्य. का.१०४

Page #316

व्यवहारकाण्डम्
इत्वा सुच्यते । आहितर्णदासौ तु तनिष्क्रयाद्यद्गृहीत्वा | क्षत्रियादयः । क्षत्रियस्य वैश्यशूद्रा । वैश्यस्य शूद्र इत्यस्वामिना आहितो यच्च दत्वा धनिनोत्तमर्णान्मोचितस्तस्य वमानुलोम्येन दासभावो भवति न प्रातिलोम्येन । निष्क्रयात्सवृद्धिकस्य प्रत्यर्पणान्मुच्यते । तदेवं गृहजात- 'स्वधर्मत्यागिनः पुनः परिव्राजकस्य प्रातिलोम्येनापि क्रीतलब्धदायप्राप्तात्मविक्रयिणां स्वामिप्राणप्रदानत- दासत्वमिष्यत एव ।
*मिता. त्प्रसादरूपसाधारणकारणव्यतिरेकेण मोक्षो नास्ति । (३) वर्णानामिति प्रवज्यावसित इति च ब्राह्मणविशेषकारणानभिधानात्। मिता. भिन्नपरम् ।
____ +वीमि. (३) अपिकारेण दास्यमोक्षहेतुकारणान्तरसमुच्चयः।।
अन्तेवासिविधिः
*वीमि. कृतशिल्पोऽपि निवसेत्कृतकालं गुरोर्गृहे। (४) मुच्यते, उक्तमोचनहेतुमन्तरेणैव शीघ्रं मोच- अन्तेवासी गुरुप्राप्तभोजनस्तत्फलप्रदः॥ . नीय इत्यर्थः।
व्यप्र.३२१ (१) यतश्चैतदेवं अत:-कृतशिल्पोऽपीति । शिल्पदास्यमोक्षकारणापवादः । आनुलोम्येनैव दास्यम् । शिक्षणार्थ प्रतिपन्नशिष्यभावोऽन्तेवासी। स यदा परिप्रव्रज्यावसितो राज्ञो दास आमरणान्तिकम। भाष्येयन्तं कालं त्वद्गृहे मया शिल्पविद्याशिक्षया वर्णानामानुलोम्येन दास्यं तु प्रतिलोमतः॥ वस्तव्यमित्यास्ते, अन्तरालेऽपि कृतविद्यः स्यात् , तदापि
(१) एवं दास्यान्निर्मोचनप्राप्तावयमपवादः-प्रब- हि कृतं पारिभाषिकं कालं गुरोगहे निवसेत् । गुरुणापि ज्यावसित इति । प्रव्रज्य प्रति निवृत्तो राज्ञो दासः च तस्य भोजनपरिधानादिकं देयम् । यच्चासौ शिल्पे. स्यात् । न चात्र स्वामिप्राणरक्षणेनापि मोक्षः। ब्राह्मणो- नार्जयेत् , तद्गुरोरेवार्पयेदित्यवसेयम् । विश्व.२।१८८ ऽपि च प्रव्रज्याव सितो राज्ञो दास: स्यात् प्रातिलोम्ये- (२) अन्तेवासिधर्मानाह- कृतशिल्पोऽपीति । नापि । अतोऽन्यत्र तु वर्णानामानुलोम्येन दास्यम् । यथा अन्वासीते गुरोगहे कृतकालं वर्षचतुष्टयमायुर्वेदादि'मोक्षितो महतश्चर्णादि'त्येवमादौ न प्रातिलोम्येन शिल्पशिक्षार्थ त्वद्गृहे वसामीति यावदङ्गीकृतं तावप्रत्येतव्यम् । स्मृत्यन्तराच्च दासत्वनिमित्तानि गृहजत्वा- कालं वसेत् । यद्यपि वर्षचतुष्टयादागेव लब्धापेक्षितदीनि, दास्यनिर्मोचनप्रकाराश्चान्वेष्याः । सर्वथा प्राति- शिल्पविद्यः। कथं निवसेत् । गुरुप्राप्तभोजनः गुरोः लोम्येन दास्याभाव इति स्थितम् । यत्र पारिभाषिक- सकाशात्प्रातं भोजनं येन स तथोक्तः । तत्फलप्रदः मुभयोरनुमते दास्यमन्यद्वा तत् तथैव कर्तव्यम् । तस्य शिल्पस्य फलमाचार्याय प्रददातीति तत्फलप्रदः। विश्व.२।१८७ एवंभूतो वसेत् ।
xमिता. (२) प्रव्रज्यावसितस्य तु मोक्षो नास्तीत्याह--प्रव. (३) अभ्युपेत्याशुश्रूषालक्षणव्यवहारपदविषयं चैतत् । ज्यावसित इति । प्रव्रज्या संन्यासस्ततोऽवसितःप्रच्युतः।
+अप. अनभ्युपगतप्रायश्चित्तश्चेद्राज्ञ एव दासो भवति मरणमेव
नारदः तहासत्वस्यान्तोऽन्यस्मिन्काले न मोक्षोऽस्ति । वर्णा
. अभ्युपेत्याशुश्रूषापदनिरुक्तिः पेक्षया दास्यव्यवस्थामाह-वर्णानामानुलोम्येनेति ।। अंभ य तु शुश्रूषां यस्तां न प्रतिपद्यते । ब्राह्मणादीनां वर्णानामानुलोम्येन दास्यम् । बाह्मणस्य । अशुश्रूषाऽभ्युपेत्यैतद्विवादपदमुच्यते ।। * शेषं मितावत् ।
* अप. मितावत्। + शेषं मितावत्। ४ वीमि. मितावत् । (१) यास्मृ.२११८३, अपु.२५७।३४ कम् (कः); विश्व. (१) यास्मृ.२११८४; अपु.२५७३५ शिल्पो (शिष्यो); २।१८७; मिता. अप.अपुवत् ; स्मृच.१९९ अपुवत् , पू. विश्व.२११८८ त्कृतका (त्कृतं का); मिता.; अप.; स्मृच. पमा.३४४ पू. सवि.२९३ पू. वीमि. आम (स्त्वाम) कम् । १९६ विश्ववत् ; पमा.३३९; नृप्र.२४; वीमिः; ब्यप्र. (कः); व्यप्र.३२० अपुवत् , पू.; व्यउ.१०२; ब्यम.९१ ३१५; विता.६२९, राको.४७५; समु.९८ विश्ववत् . पू. विता.६३३, ६३७ अपुवत् , पू.समु.१०० अपुवत्, पू. (२) नासं.६.१, नास्मृ.८।१ तु (च); अपु.३५३।१७

Page #317

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
(१) इदानीं गुपाभ्युपगमो नवभेद उच्यते । अशुपाभ्युपेत्य व्यवहारपदस्य नाम लक्षणमात्र मिदमुद्दिष्टमधिकार लोकेऽस्मिन्निति । (२) आज्ञाकरणं शुश्रूपा तामङ्गीकृत्य पश्चाद्यो न संपादयति तद्विवादपदमभ्युपेत्याशुभूपाख्यम् ।
अभा.८८
मिता. २११८२ (३) व इति सामान्पशब्दोक्त शिष्यान्तेवासितकाधि कर्मकृद्दासारख्यपञ्चविधशुअपकवशात्पञ्चविधत्वमस्य पदस्यासिद्धमिति न तेन पृथग्भेदो दर्शितः । स्मृच.४ (४) मनुना च वेतनाप्रदान एवास्य विवादपदस्य कवाचिद्विवक्षयाऽन्तर्भावमभिप्रेत्य पृथगनभिधानात् । वीमि. २।१८२
शुश्रूषकः तेषां साधारणधमंथ शुश्रूषकः पञ्चविधः शास्त्रे दृष्टो मनीषिभिः । चतुर्विधः कर्मकरस्तेषां दासाखिपञ्चकाः ॥ अत्र शुश्रूषकः पञ्चकारो दृष्टः चतुःप्रकारः कर्मकरा । पञ्चदशप्रकारो दास इति । "शिष्यान्तेवासिभृतका चतुर्थस्त्वधिकर्मकृत् । ते कर्मकरा ज्ञेया दासास्तु गृहजादयः ॥
अभा.८८
अभा.८८ नास्वद् मिता २।१८२; अप. २।१८४; व्यक. १४७१ स्मृच.४; विर. १३९; पमा. ३३४ नास्मृवत् सवि. २८९ बृहस्पति:; वीमि. २|१८२; व्यप्र.३१३; व्यम.९०१ विता. ६२५; राकौ .
४४)
(पान) समु. ९८.
सवि
(१) नासं. ६२ तेषां (शेषा); नास्मृ. ८१२; अभा. ८८; मिता. २११८२ विध: (विधा:) कर: (करा :); अप. २।१८४ द. १४७ तेषां शेष शेर. ११९ तेषां शेष पां. १२५ नाव सुयो. १०१९६ (-) मितात् विवि.६४ नावद २८९ तेषां दासास्त्रि (शेषा दासास्तु); व्यप्र. ३१३६ पड १०२ दृष्टो (प) पू. बा.६१५६ की ४७४ नाद बाल. २११२४६ सेतु. १५६ ते दासाखि ( शेषा दासास्तु ) शेषं मितावत् समु. ९८ कः (काः) विध: (विधा:) दृष्टो (दृष्टा) शेर्पा मितावत्; विच. १४३ नासंवत्.
(२) ना.६१ (श्रोता ); नास्तु. ८1१: अभा. ८ मिता. २।१८२; अप. २।१८४; व्यक. १४७; स्मृच. १९५६ विर. १४०; पमा. ३३५; सुबो. २।१८२ पू. २।१९६ (=)
८२५
(१) अत्र शिष्यश्चान्तेवासी च भृतकश्वाधिकर्मकृच्चैते चत्वारोऽपि कर्मकरा उक्ताः । ये पुनः पञ्चदश दासास्तान्गृहदासीजातमादी उक्त्वाग्रतः सविस्तरं वपति ।
अभा.८८
(२) शिष्य वेदविद्यार्थी अन्तेवासी शिल्पशिक्षार्थी । मूल्येन यः कर्म करोति स भृतकः । कर्मकुर्वतामधिष्ठाताधिकर्मकृत् । मिता. २।१८२
(३) अधिकर्मकृत् कुटुम्बव्यापारे स्थापितः । इतर इच्छातः कर्म प्रतिपन्नाः, दासास्तु नियोगतोऽस्वतन्त्राः ।
नाभा. ६।३
सामान्यमस्वतन्त्रत्वमेषामाहुर्मनीषिणः । जातिकर्मकृतस्तूपको विशेषो वृत्तिरेव च ॥ (१) येषां च शुककर्म करदासानां सर्वेषामपि अस्वतन्त्रत्वं सामान्यं यस्तु विशेषः स जातिवशादेषां वृत्तिश्र कर्मानुसारिणी । इति शुश्रूषकभेदः । अमा.८८ (२) एषां कर्मकराणां दासानां चास्वतन्त्रत्वलक्षणं धर्म साधारणमाहुर्मनीषिणो मन्वादयः जातिकृतः कर्मकृतो वृत्तिकृत विशेषः शिष्यान्तेवासिदासानामेवोक्क इत्यर्थः । स्मृच. १९५
(३) दासस्य तुक्तो विशेष: ' गृहजात' इत्यादि । वृत्तिधोका उच्छिष्टम दातव्यं जीगीनि वसनानि च' इत्यादि । चतुर्विधाः कर्मकराः । कमपि द्विविधं शुभमशुभं च । कस्य शुभं कस्याशुभमित्युत्तरेण विशेष्यते ।
नाभा. ६।४
पू. विचि. ६४ नृप्र. २४ पू. सवि. १९०-२११ (-); व्यप्र. ३१३३ व्यउ . १०२३ विता. ६२६ स्त्वधि (श्चाधि); राफी. ४०४ एते (राधे) बा. २११२४३ सेतु. १५६ कर्मकृत (धर्मकृत् ) समु. ९८६ विच.१४१ विव्य. १८.
(१) नासं. ६।४; नास्मृ. ८१४ स्तूक्तो ( श्वोक्तो); अभा ८८ नास्मृवत्; मिता. २।१८२ कृत (कर); अप. २।१८४ फून (कर) रेव च (तस्तथा व्यक. १४० रेय च (तस्तथा); स्मृच. १९५ व्यकवत् ; विर. १४० कृत (कर) रेव च (तस्तत:); पमा ३३५ त्वमेषा (त्वं तेषा) जाति (जात) शेषं अपवत् ; विचि. ६४ पू.; नृप्र. २४; सवि. २९१ (=); व्यप्र. ३१३ त्वमेषा (प) १०१ जाति... को (जातकर्मकर प्रोक्तो); विता.६२६ मितावत् ; राकौ. ४७४ व्यप्रवत् ; बाल . २।१३४ पू. समु. ९८ व्यकवत् ; विच. १४३ पू.

Page #318

८२६
व्यवहारकाण्डम्
शिष्यविधिः स्पष्टार्थोऽध्ययनविधिः।
अभा.८८ आ विद्याग्रहणाच्छिष्यः शुश्रूषेत्प्रयतो गुरुम् ।। स्रोतोवहेव सर्वत्र विद्या निम्नानुसारिणी। तवृत्तिगुरुदारेषु गुरुपुत्रे तथैव च ॥ निम्नवर्ती भवेत्तस्मात्तदर्थी सर्वदा गुरोः ।।
(१) यावद्विद्याग्रहणसमाप्तिस्तावच्छिष्यो गुरुं शुश्रू- स्रोतोवहा नदी यथा सा निम्नानुसारिणी तथा षयेत् । गुरुपत्नी गुरुपुत्रं च तद्वदेवेति । अभा.८८ विद्यापि । तस्माद्यो विद्यार्थी तेन सर्वदा गुरोः प्रणतेन (२) यावद् विद्याग्रहणं तावच्छुअषेत प्रयतश्च भवितव्यमिति ।
अभा.८९ गुरुम् । विसर्जनोत्तरकालमनियमः, धार्थी शुभवेत, अनुशास्यश्च गुरुणा न चेदनुविधीयते। न दण्ड्यः । प्राक् तु विनेयोऽशुश्रूषन् । गुरुदारेषु गुरु- अविधिनाथवा बद्ध्वा रज्ज्वा वेणुदलेन वा ॥ पुत्रेषु च तथैव गुरुवृत्तिः। नाभा.६।८ (१) यदि गुरोरादेशकारी न भवति । ततो ब्रह्मचारी चरेद्रेक्षमधःशाय्यनलकृतः। गुरुणा अनुशास्यः शिक्षणीयः। बद्ध्वा रज्ज्वा वंशा. जघन्यशायी सर्वेषां पूर्वोत्थायी गुरोगहे ।। वयवेन वा आस्फालनीयः। अविधिनेति निष्ठुरमित्यर्थः । (१) जघन्यशायी पश्चाच्छायी। शेषं प्रसिद्धम् । (२) अवधेन ताडनहेतुदण्डादिव्यतिरेकेण । । अभा.८८
विर.२७२ (२) गुप्तसन्द्रियो भिक्षां चरेद् यथोक्तम् । अध:- भृशं न ताडयेदेनं नोत्तमाङ्गेन वक्षसि । शाय्यनलङ्कृत इति प्रदर्शनार्थ, गन्धमाल्यविरागवसन- अनुशास्याथ विश्वास्यः शास्यो राज्ञान्यथा गुरुः।। छत्रोपानहादिरहितः । एतेषामतिक्रमे गुरोरशक्तत्वे (१) कुपितेनापि गुरुणा न भृशं ताड्यः शिष्यः । राज्ञा विनेय इत्येवमर्थ इहोपन्यासः आचारोक्तस्य । उत्तमाङ्गे न ताड्यो न वक्षसि । ताडितोऽप्यनन्तरसर्वग्रहणं प्रकृतापेक्षम् । प्रकृताश्च गुरुभार्यापुत्राः । तेषु माश्वास्यः । यदि पुनरतिक्रोधादधिकं ताडनं गुरुः शयितेषु शयनशीलः, दृष्टार्थमेतत् । कदाचिजाग्रत्सु करोति । तदा स गुरुरेव शिष्येण विदितो राज्ञा शास्यो कार्य किञ्चित् भवेदिति । तेभ्यश्च पूर्वोत्थायी । एत- दण्डनीय इत्यर्थः ।
अभा.८९ दपि तथैव दृष्टार्थम् ।
नाभा.६९ (२) अननुविधीयमानमनुशासदपि रज्ज्वादिना न नासंदिष्टः प्रतिष्ठेत तिष्ठेद्वा गुरुणा कचित् । भृशं ताडयेत् ।
नाभा.६।१३ संदिष्टः प्रतिकुर्वीत शक्तश्चेदविचारयन् ॥ समावृत्तश्च गुरवे प्रदाय गुरुदक्षिणाम् ।
अनादिष्टो न गच्छेन्न तिष्ठेत् । यच्चादिष्टस्तदविचार- प्रतीयात्स्वगृहानेषा शिष्यवृत्तिरुदाहृता । यन, यदि शक्तः। नो चेत्स्वरूपं निवेदयेत् । अभा.८८ नास्म.१२: अभा.८९. यथाकालमधीयीत यावन्न विमना गुरुः।
(२) नासं.६।१२ शास्य (शिष्य) अवि...ध्वा (अवधे. आसीनोऽधो गरोः पावं फलके वा समाहितः। नाथवा शिष्यान् ; नास्मृ.८1१३, अभा.८९; अप.२१२२२ (१) नासं.६८ पेत् (पन्); नास्मृ.८८; अभा.८८; . स्वय गुरुणा
स्यश्च गुरुणा (स्यो गुरूणां तु) अवि ...ध्वा (अवधेनाथ वा अप.२।१८४; व्यक.१४७; स्मृच.१९५: विर.१४०: हन्याद्); विर.२७२ श्व (स्स) अविधि (अवधे) बध्वा (तन्या). पमा.३३७, विचि.६४, नृप्र.२५, सवि.२९० तदत्तिः (३) नासं.६।१३ उत्तरार्धे (अनुशिष्य च विश्वास्यो (एतच्च); व्यप्र.३१४; विता.६२७; राको.४७५, सेत. दण्ड्यो राशान्यथा गुरु:); नास्मृ.८।१४; अभा.८९ राज्ञा १५६; समु.९८, विच.१४३.
(राज्ञो); अप.२।२२२ वक्ष (चोर) स्याथ (स्य च); विर. (२) नासं.६।९; नास्मृ.८१९; अभा.८८ द्वेक्ष (भ्रेक्ष्य). २७२ स्याथ (स्यश्च) राशा (राज्ञो); दवि.२३१ स्याथ (३)नासं.६।१० द्वा गुरुणा (दापि गुरु) प्रति (कर्म) (स्य च); नृप्र.२५ विरवत् . चार (लम्ब); नास्मृ.८1१०, अभा.८८ दिष्टः (दिग्धः). (४) नासं६।१४; नास्मृ.८।१५, अभा.८९, अप.। (४) नासं.६।११ पार्श्वे (कुचें); नास्मृ.८।११; अभा.८८. १८४ त्तश्च (त्तस्तु); व्यक.१४७-१४८ स्मृच.१५५, विर.

Page #319

अभ्युपेत्याशुश्रूषा (१) यदा च शिष्यः समावृत्तो भवति समाप्त- 'शिक्षयन्तमदुष्टं च यस्त्वाचार्य परित्यजेत् । विद्यः। तदा गुरवे दक्षिणां दत्त्वा गृहं प्रति गच्छेदिति ।। बलाद्वासयितव्यः स्यादधबन्धौ च सोऽहति ।।
अभा.८९ | (१) यस्तु शिष्यो महापातकाद्यदुष्टं गुरुं शिक्षयन्तं (२) समावृत्तश्चेति चशब्दात् समाप्त विद्यः। परित्यजेदसौतेन गुरुणा बलाद्वासयितव्यः। वधबन्धौ च नाभा.६।१४ सोऽहति ।
अभा.८९ अन्तेवासिविधिः
(२) वासयितव्यः स्यादाचार्यपार्श्व इति शेषः । स्वशिल्पमिच्छन्नाहतु बान्धवानामनुज्ञया। बधोऽत्र ताडनं न प्राणच्छेदः । अपराधस्याल्पत्वात् । आचार्यस्य वसेदन्ते कालं कृत्वा सुनिश्चितम् ॥
स्मृच.१९६ (१) यश्च शिल्पादिविज्ञान विद्यार्थी भवति स कालं शिक्षितोऽपि कृतं कालमन्तवासी समाप्नुयात् । निश्चितमवधिं कृत्वा गुरुगृहे वसे दिति । अभा.८९ तत्र कर्म च यत्कुयोदाचार्यस्यैव तत्फलम् ।।
(२) क्रमादन्तेवा सिविधिरुच्यते-आत्मनोऽभिमतं (१) यः शिष्यः विनयकृतकालः प्रथमं गुरोः शुश्रूशिल्पं नानाप्रकारं तस्माच्छिल्पोपाध्यायसकाशादातुं षेत शिल्पतः, कृतं कालं असौ शिक्षितोऽपि निष्पन्नोऽपि प्रहीतुमिच्छन् पित्रादिभिरनुज्ञातस्तस्यान्ते वसेत तेन समाप्ति नयेत् । तत्कालमध्ये यदन्तेवासी कर्म कुर्यात् सह कालव्यवस्थां कृत्वा ।
तस्य कर्मणः फलं गुरोरेव भवति निःशेषं न शिष्यस्य आचार्यः शिक्षयेदेनं स्वगृहे दत्तभोजनम्। किंचित् ।
अभा.९० न चान्यत्कारयेत्कर्म पुत्रवच्चैनमाचरेत् ॥ (२) कृतं कालमाचार्यसमीपस्थितेरवधित्वेन परि.
(१) आचार्यश्च तेन अन्तेवा सिना तदेव शिल्पकर्म भाषितं कालं तत्र समापनीये कालशेषे प्रतिदिनमभ्यासोकारयेन्नान्यत् , स्वगृहे दत्तभोजनं शिक्षयेत् पुत्रव- परमेऽप्याचार्यस्यार्थलाभार्थ अवश्यमभ्यस्तं कर्म कार्यम् । त्पश्येन्न कर्मकरवत् ।
अभा.८९ कालशेषे गुरुगृह एव भोजनम्। स्मृच.१९६ (२) एवं चान्तेवा सिना कणादिकर्मफलार्पणमात्रेण (३) तत्र यत् कर्म कुयाच्छिक्षितः स्वशिल्प निमिन गुरुशुश्रूषा कार्यत्यवसेयम् ।
स्मृच.१९६ राज्ञोऽन्यस्माद्वा तन्निमित्तं यल्लभते । नाभा.६११८ १४०, नृप्र.२५ पू. सवि.२९०; व्यप्र.३१४; विता, (१) नासं.६।१७ यस्त्वा (य आ); नास्मृ.८।१८ च ६२७ सेतु.१५६-१५७,३२०; समु.९८ अपवत् ; विच. यस्त्वाचार्य (य आचार्य सं); अभा.८९ नास्मृवत् ; मिता. १४३ अपवत् .
२।१८४ दुष्टं च यस्त्वा (संदुष्ट य आ); अप.२।१८४ ; व्यक. (१) नासं.६।१५; नास्मृ.८।१६; अभा.८९ च्छन्ना १४८; स्मृच.१९६; विर.१४१; पमा.३३९ बन्धौ (बन्ध); (च्छेदा); मिता.२।१८४ कालं कृत्वा (कृत्वा कालं); अप.२। विचि.६५; नृप्र.२४ पमावत् ; वीमि.२।१८४; व्यप्र. १८४; व्यक.१४८ स्व (स्व) बृहस्पतिः ; स्मृच.१९६; विर. ३१५; व्यउ.१०३ धबन्धी (द्वधं बन्ध) शेषं मितावत् ; १४१ व्यकवत् ; पमा.३३८ स्व (स्वं) न्ना (न्वा); विचि.६४. विता.६२९ च यस्त्वा (तु य आ); राको.४७५, सेतु.१५७; ६५ बृहस्पतिः; सवि.२८९-२९०; व्यप्र.३१५; व्यउ.१०३ समु.५८; विव्य.३८ उत्त., बृहस्पतिः. बान्धवा (ब्राह्मणा) शेषं मितावत् विता.६२९मितावत् ; सेतु. (२) नासं.६।१८ नास्मृ.८।१९; अभा.९०; मिता. १५७; समु.९८; विच.१४४; विव्य.३८ बृहस्पतिः. २०१८४; अप.२।१८४ प्नयात् (पयेत्); ब्यक.१४८ रफलम्
(२) नासं.६।१६ गृहे (गृहात ); नास्मृ.८।१७; अभा. (द्धनम् ) शेषं अपवत् ; स्मृच.१९६ अपवत् ; विर.१४२ ८१ मिता.२०१८४; अप. २०१८४; व्यक.१४८ बृहस्पतिः; अपवत् ; पमा.३३९ अपवत् ; विचि.६५ अपवत् नृप्र.२५%, स्एच.१९६; विर.१४१ सोज (जीव); पमा.३३८ विचि. सवि.२९० कृतं काल (श्रित काम)प्नुयात् (चरेत् ) कात्यायन:; ६५; नृप्र.२५; सवि.२९० ; वीमि.२।१८४ उत्त.; व्यप्र. व्यप्र.३१५ अपवत् ; व्यउ.१०३; विता.६२९ कृतं(कृति); ११५; व्यउ.१०३, विता.६२९, सेतु.१५७; समु.९८; राको.४७५ अपवत् ; सेतु.१५७ अपवत् ; समु.९८ अपवत् ; विच.१४४ विग्य.२८ उत्त., बृहस्पतिः.
विम्य.३८ अपवत् , बृहस्पतिः,

Page #320

८२८
न्यवहारकाण्डम् गृहीतशिल्पः समये कृत्वाचार्य प्रदक्षिणम् । उत्तमस्त्वायुधीयोऽत्र मध्यमस्तु कृषीवलः । शक्तितश्चानुमान्यैनमन्तेवासी निवर्तते । । अधमो भारवाहः स्यादित्येवं त्रिविधो भृतः ॥
शिक्षितश्च शिष्यः संपूरितशिल्पकालसमयस्तं गुरु- आयुधैः सेवकः उत्तमः । कर्षको मध्यमः । अधमो मनुज्ञां वाच्य प्रदक्षिणीकृत्य च गुरुगृहान्निवर्तते स्वगहं भारवाहः काष्ठोदकयवसधान्यवहनादिप्रत्युत्पन्नप्रतिप्रेयादिति ।
अभा.९० दिवसकर्मकरः । एष त्रिविधो भतः। नाभा.६।२१ वेतनं वा यदि कृतं ज्ञात्वा शिष्यस्य कौशलम् । अर्थेष्वधिकृतो यः स्यात्कुटुम्बस्य तथोपरि । अन्तेवासी समादद्यान्न चान्यस्य गृहे वसेत् ॥ सोऽधिकर्मकरो ज्ञेयः स च कौटुम्बिकः स्मृतः।।
अथ शिष्यस्य विज्ञानकौशलं दृष्ट्वा गुरुणा तस्य (१) सर्वेषु प्रभृतकेष्वधिकृत उपरिकृतोऽधिष्ठायक किंचिद्वेतनं जल्पितं भवति । ततः शिष्यस्तदादद्यात् । इति यावत् । अर्थेऽधिकृत इति केचित् पठन्ति । न चान्यगृहे वसेदिति । इत्यन्तेवासिवृत्तम् । इति नार- तथा चायमर्थः । अर्थेषु क्षेत्रहिरण्यादिष्वधिकृतः दीयधर्मशास्त्र कल्याणभट्टकृतभाष्ये अन्तेवासिप्रकरणं पालकत्वेन नियुक्त इति । कुटुम्बस्योपरीत्यत्र कृत समाप्तम् ।
अभा.९० इत्यध्याहार्यम् । कुटुम्बस्योपरिकरणमायव्ययकर्तत्वेन भृतकविधिः नियोग एव ।
. +स्मृच.१९७ भृतकत्रिविधो ज्ञेय उत्तमो मध्यमोऽधमः । (२) तथाधिकर्मकृतमाह-अर्थेष्विति । अर्थेषु कार्येषु, शक्तिभक्त्यनरूपा स्यादेषां कर्माश्रया भतिः॥ अनयोर्द्वयोरप्यधिकर्मकरकौटुम्बिकसंज्ञे व्यवहाराय । भक्तिरुपचारः । कर्माश्रया कार्यनिबन्धना।
विर.१४३ बिर.१४३ (३) बृहस्पतिनाप्यस्याप्यर्थभृत एवान्तर्भावः कृतः।
.......... नारदेन तु सामान्यविशेषभावेन भेदेन गणनम् । (१) नासं.६।१९ शक्ति (शिक्षि) र्तते (र्तयेत् ); नास्मृ.८।
विचि.६६ २० चार्य (चार्य) णम् (णाम् ); अभा.९० तशिल्पः (ते शिल्पि) चार्य (चार्य) णम् (णाम् ) मान्यै (मन्यै); मिता.२११८४ + ग्यप्र. स्मृचैवत् । शक्ति (शिक्षि); अप.२११८४; व्यक.१४८ नास्मृवत् ; स्मृच. (१) नासं.६।२१, नास्मृ.६।२३ त्येवं (त्येष); मिता. १९६ चार्य (चार्य) तते (र्तयेत् ); विर.१४२ चार्य (चार्य) २०१८२ वाहः (वाही); अप.२०१८४; व्यक.१४९ मस्त्वा मान्यै (मन्य); पमा.३३९; विचि.६५ चार्य (चार्य); (मो ह्या) मस्तु (मश्च) त्येवं (त्येष); विर.१४३ नास्मृवत् ; सवि.२९० हारीतः, वीमि.२।१८४ मितावत् ; व्यप्र.३१५, पमा.३३६ त्वायुधीयोऽत्र (कार्यकर्ता च) वाहः (वाही); सुबो. व्यउ.१०३ चार्य (चार्य) शक्ति (शिक्षि); विता.६२९ २१९६ (=) मितावत् विचि.६६ स्त्वा (श्चा) स्तु (श्च) व्यउवत् ; सेतु.१५७,३२० विचिवत् ; समु.९८-९९ चार्य त्येवं (त्येष); नृप्र.२५, सवि.३९१) मितावत् ; व्यप्र. (चार्य) र्तते (र्तयेत्).
३१६ (आयुधी तूत्तमः प्रोक्तो मध्यमस्तु कृषीवलः । भार(२) नास्मृ.८।२१, अभा.९०.
वाहोऽधमः प्रोक्तस्तथा च गृहकर्मकृत् ॥); विता.६३१ मिता(३) नासं.६।२०;नास्मृ.८।२२, अप.२।१८४ उत्स... वत्; सेतु.१५८ विचिवत् ; समु.९९ मितावत् ; विन्य.३८ मः (उत्तमाधममध्यमः) भक्त्य (तश्चा) कर्मा (वत्सा); व्यक.. विचिवत् , बृहस्पतिः. १४८; स्मृच.१९६ शक्तिभक्त्य (भृत्यशक्त्य) उत्त.; (२) नासं.६।२२, नास्मृ.८।२४ सोऽधि (सोऽपि); विर.१४३; पमा.३४० भृतकः (भृत्यस्तु) भक्त्य...देषां अप.२११८४ अथें (सवें) शेषं नास्मृवत् ; व्यक.१४९, स्मृच. (भक्तानुसाराभ्यां तेषां); विचि.६६ उत्त...मः (उत्त- १९७ अर्थे (सर्वे) करो (कृतो); विर.१४३; पमा.३४०. माधममध्यमाः) भक्त्यनुरूपा स्यात् (भक्तानुरूपत्वात्); करो (कृतो) स च (स न); विचि.६६, नृप्र.२५ स्मृतः(तथा); नृप्र.२५; व्यप्र.३१६; विता.६३१; सेतु.१५८ उत्त- व्यप्र.३१६ स्मृचवत् ; व्यम.९० सोऽधि (सोऽपि) शेष ...मः (उत्तमाधममध्यमः) रूपा स्या (रूपत्वा); समु.९९ स्मृचवत् ; विता.६३१ स्मृचवत् , क्रमेण वृहस्पतिः; सेतु. स्मृचवत्.
१५८% समु.९९ अर्थे (सर्वे); विच.१४४.

Page #321

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८२९ भूतानां दासानां च क्रमेण शुभान्यशुभानि च कमाणि (१) निगदव्याख्यातौ श्लोकौ । अशुभकर्मभेदः । भूभकर्मकरा ह्येते चत्वारः समुदाहृताः।
अभा.८८ जधन्यकर्मभाजस्तु शेषा दासास्त्रिपञ्चकाः॥ (२) अवस्करः संमार्जितरेणुराशिः । शोधनशब्दः
शिष्यादयोऽधिकर्मकरान्ताः चत्वारः शुभकर्मकराः। प्रत्येकं गृहद्वारादिषु चतुर्व मिसंबध्यते । उज्झनं अशुभकर्मकराः शेषा दासाः पञ्चदशोच्यन्ते । त्यागः। अन्ततो मूत्रपुरीषविरामे लेपनिर्मार्जनार्थ स्वामीनाभा.६।२३ च्छया स्वहस्ताद्यर्पणम् ।
स्मृच.१९७ कर्मापि द्विविधं ज्ञेयमशुभं शुभमेव च। (३) अङ्गैर्हस्तादिभिरुपस्थानं संवाहनं तच्चाङ्गानाअशुभं दासकर्मोक्तं शुभं कर्मकृतां स्मृतम ॥ मेव, अन्ततः समीपतः।
विर.१४४ (१) कर्म शुभाशुभतया द्विविधं दृष्टम् । तत्र शुभं (४) संवाहनपादोद्वर्तनादिना स्वामिन इष्टैरङ्गैरुपकर्मकराणामशुभं दासानामिति । अभा.८८ स्थानं हस्तादिभिः । अन्तत इत्यन्यन्न वक्तव्यं कर्तव्य- (२) कर्मकृतः शिष्यादिचतुष्टयस्य । विर.१४३ मित्यर्थः ।
नाभा.६७ गृहद्वाराशुचिस्थानरथ्यावस्करशोधनम् ।
आनुलोम्येनैव दास्यम् गुह्याङ्गस्पर्शनोच्छिष्टविण्मूत्रग्रहणोज्झनम् ॥ वर्णानां प्रातिलोम्येन दासत्वं न विधीयते । ईच्छतः स्वामिनश्चाङ्रुपस्थानमथान्ततः । स्वधर्मत्यागिनोऽन्यत्र दारवद्दासता मता ॥ अशुभं कर्म विज्ञेयं शुभमन्यदतः परम् ।। (१) यथोत्तमवर्ण प्रति हीनवर्णा सवर्णा वा भार्या (१) नासं.६।२३; नास्मृ.८।२५ ह्यते (स्त्वते); अप. भवति न पुनहींनवणे प्रत्युत्तमवर्णा तथैव दासोऽपि २।१८४; व्यक.१४९, स्मृच.१९७ पूविर.१४३:विचि, भवेदित्यर्थः ।
स्मृच.१९८ ६६; सेतु.१५९ बृहस्पतिः; समु.९९; विच.१४४ बृहस्पतिः. (२) स्वधर्मः स्वकीयाश्रमधर्मः स्वधर्मत्यागिनोऽन्यत्र
(२) नासं.६।५ शुभं क (शेषं क) कृतां (कृतः); नास्मृ. स्वधर्मत्यागिनं परित्यज्येत्यर्थः। विर.१५२ ८५; अभा.८८ कृतां (कृत); मिता.२११८२; अप.२।१८३ (३) एतच्च प्रव्रज्याव सितो हीनवर्णस्यापि दासो ज्ञेय (प्रोक्त); व्यक.१४९ शेय (प्रोक्त) कृतां (कृतः); विर.१४३ भवतीत्यभिधानं क्षत्रियवैश्यप्रव्रज्यावसितविषयं न तु व्यकवत् ; पमा.३३५ कृतां (करे); विचि.६६ ज्ञेय (प्रोक्त)
यि (प्राक्त) ब्राह्मणप्रव्रज्यावसितविषयम् । तस्य निर्वास्यत्वाभिच (वा) कृतां (कर); सवि.२९१(=) अभावत् ; वीमि.
धानेन दासत्वाभावात् । २२१८२ उत्त.; व्यप्र.३१३; विता.६२६, राको.४७४;
व्यप्र.३१७ सेतु.१५९ व्यकवत् , बृहस्पतिः; समु.९९ भं कर्म ...म्
पञ्चदश दासाः (भमन्यदुदीरितम् ); विच.१४४ व्यकवत्, बृहस्पतिः. गृहजातस्तथा क्रीतो लब्धो दायादुपागतः । ..(३) नासं.६६; नास्मृ.८।६; अभा.८८; मिता. अनाकालभृतस्तद्वदाहितः स्वामिना च यः ।। २।१८२; अप.२।१८३ ज्झनम् (त्करम्); ब्यक. स्वाङ्गे); नृप्र.२५ इच्छ (इष्ट); सवि.२९१ (-) इच्छ १४५; स्मृच.१९७; विर.१४४; पमा.३३५; विचि.६६; ...जै (इष्टतः स्वामिनां स्वागै); वीमि.२०१८२, व्यप्र. नृप्र.२५ ग्रहणोज्झनम् (गदशोधनम् ); सवि.२९१ (=) च्छिष्ट ३१३; विता.६२६ अथान्त (तथान्त); राको.४७४; सेतु. (च्छिष्ट); वीमि.२०१८२; व्यप्र.३१३; विता.६२६ ज्झनम् १५९ श्चाङ्ग (स्वाङ्गे) बृहस्पतिः; समु.९९ स्मृचवत् ; (गतम्);राको.४७४ ह्या (प्ता);सेतु.१५९स्कर (कर) बृहस्पतिः; विच.१४५ सेतुवत् , बृहस्पतिः . समु.९९; विच.१४४-१४५ रथ्याव (रथ्योप)बृहस्पतिः. (१) नासं.६।३७; नास्मृ.८१३९; मिता.२।१८३; अप,
(४) नासं.६।७ हच्छ (इष्ट); नास्मृ.८७ इच्छ (इष्ट) मथा २११८३ दासत्वं न (न दासत्व); व्यक.१५३, स्मृच.१९७; (मथोs); अभा.८८ इच्छ (इष्ट) मथान्ततः (मथोन्नतिः); मिता. विर.१५२; पमा.३४१, विचि.७२, चन्द्र ५२, वीमि. २।१८२, अप.२।१८३; व्यक.१.४९ इच्छ (इष्ट); स्मृच. २।१८३; व्यप्र.३१७; व्यउ.१०२, व्यम.९१ पू., राको. १९७ इच्छ (इष्ट) भमन्यदतः (भं तु यदतः); विर.१४४ ४७६; सेतु १६५; समु.९९, विव्य.४० पाति (आन). दतः (ततः); पमा.३३५, विचि.६६ इच्छ (गच्छ) श्चाओं (२)नासं.६।२४ अनाकाल (प्रशनादि) दाहिनः (दाल);

Page #322

८३०
व्यवहारकाण्ड
मोक्षितो महतश्चर्णायुद्धे प्राप्तः पणे जितः। कृतः एतावत्कालं त्वद्दास इति अभ्युपगमितः । भक्त. तवाहमित्युपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥ दासः सर्वकालं भक्तार्थमेव दासत्वमभ्युपगम्य यः भक्तदासश्च विज्ञेयस्तथैव वडवाहृतः। प्रविष्टः। वडवाहृतः वडवा गृहदासी तयाहृतः तल्लोमेन विक्रेता चात्मनः शास्त्रे दासाः पञ्चदश स्मृताः।। तामुद्वाह्य दासत्वेन प्रविष्टः। य आत्मानं विक्रीणीते
(१) गृहे दास्यां जातो गहजातः । क्रीतो मूल्येन । असावात्मविक्रेतेत्येवं पञ्चदश प्रकाराः । लब्धः प्रतिग्रहादिना । दायादुपागतः पित्रादिदासः ।
+मिता.२।१८२ अनाकालभृतो दुर्भिक्षे यो दासत्वाय मरणाद्रक्षितः । (२) द्यूतजित इति प्रकाशपारिजातौ । आहितः स्वामिना धनग्रहणेनाधितां नीतः । ऋण
*व्यक.१५० मोचनेन दासत्वमभ्युपगतः ऋणदासः । युद्धप्राप्तः (३) गृहजातः स्वगृहदास्यां जातः। क्रीतो मूल्येन समरे विजित्य गृहीतः । पणे जितः यद्यस्मिन् वाम्यन्तरात्प्राप्तः। लब्धस्तत एव प्रतिग्रहादिना प्राप्तः। विवादे पराजितोऽहं तदा त्वद्दासो भवामीति परि- भक्तदासो भक्षितं भक्तं मूल्यद्वारेण यावत्ते ददामि भाष्य जितः । तवाहमित्युपगतः 'तवाहं दास' इति तावदहं ते दास इत्यभ्युपगतः। बडवाभृतो वडवा स्वयं संप्रतिपन्नः। प्रव्रज्यावसितः प्रव्रज्यातश्च्युतः। गृहदासीमुद्वाह्य तत्स्वाम्यनुमत्यर्थ दासत्वेन प्रविष्टः । स हभातस्तदा भितो लोकेसना आत्मनो विक्रेता स्वयमेवात्मनो विक्रयमाद्यर्थ कृत१८२; अप.२।१८२ गृह (गृहे); ब्यक.१४९ अना (अन्ना); वान् ।
*स्मृच.१९: स्मृच.१९९; विर.१४४ व्यकवत् ; पमा.३३६ व्यकवत्; (४) दुर्भिक्षेऽशनवसनादिना भतोऽशनादिभतः । विचि.६७ व्यकवत् ; नृप्र.२५, सवि.२९१ (-); वीमि. केनचिनिमित्तेन प्रवज्याया अपक्रान्तः शाक्यादिः । २।१८२ स्तदा (श्चैव आ); व्यप्र.३१९ वीमिवत् ; व्यउ. आश्रमादपक्रान्तस्य चण्डालत्वादसम्भाष्य एव १०१७ व्यम.९१; विता.६३७; बाल.२।१३४ सेतु. सः। बडवा दासी अनियतपस्कत्वसामान्यात् । १५९ व्यकवत् ; समु.१००; विच.१४५ व्यकवत् ; विव्य.
नाभा. ३८ व्यकवत् .
दास्यादमोच्याः (१) नासं.६।२५ पूर्वार्धे (ऋणाच्च मोक्षितोऽनल्पाद् युद्धप्राप्तः पणे जितः) वसितः (पसृतः); नास्मृ.८।२७युद्धे प्राप्तः तंत्र पूर्वश्चतुर्वर्गो दासत्वान्न विमुच्यते । (प्राप्तो युद्धात् ); मिता.२।१८२ युद्धे (बुद्ध); अप.२।१८२ प्रसादात्स्वामिनोऽन्यत्र दास्यमेषां क्रमागतम् ॥ म्यक.१५०, स्मृच.१९९; विर.१४४, पमा.३३६, अत्राद्यानां गृह जातक्रीतलब्धदायागतानां चतुर्थों विचि.६७ वसि (वासि); नृप्र.२५, सवि.२९१(=)मितावत् ; दासत्वापगमः स्वामिप्रसादवशादेव नान्यथेत्याहवीमि.२०१८२ मोक्षि (मोचि) शेषं मितावत् ; व्यप्र.३१९; तत्रेति ।
स्मृच.१९९ ग्यउ.१०१ मितावत् ; व्यम.९१; विता.६३७; बाल.. ...
श१३४ मितावत् ; सेतु.१५९; समु.१०० मोक्षि (मोचि); + अप. मितावत् व्यकवञ्च । पमा., विर., विचि., सवि., विच.१४५, विव्य.३८.
. व्यप्र., व्यउ. मितावत् । (२) नासं.६।२६ हृतः (भृतः); नास्मृ.८।२८; मिता. *शेष मितावत् । २०१८२ नासंवत् ; अप.२।१८२; व्यक.१५० नासंवत्; (१) नासं.६।२७; नास्मृ.८।२९ स्वामिनो (दनिनो); स्मृच.१९९ नासंवत् ; विर.१४४ हृतः (कृतः); ! अप.२०१८२; व्यक.१५० तत्र (एतत् ) दास ...ते (नैव पमा.३३६, विचि.६७ नासंवत् ; नृप्र.२५, सवि. दास्यात् प्रमुच्यते); स्मृच.१९९; विर.१४५ दास...ते २९१ (=); वीमि.२।१८२; व्यप्र.३१९, ब्यउ.१०१ (नैव दास्यात् प्रमुच्यते); पमा.३४३ विचि.६८ दास(दास्य); म्यम.९१; विता.६३५, बाल.२।१३४; सेतु.१६० ज्ञेय । सवि.२९२, चन्द्र.४७ न वि (नैव) व्यासः; म्यप्र.३२०% (क्षेप) शेष नासंवत् ; समु.१०० नासंवत् ; विच.१४५ व्यम.९१७ विता.६३७, सेतु.१६१७ समु.१००, वित्र. नासंबत..विष्य.३८ नासंवत्.
१४६, विव्य.३९ बर्गो (ोक्तो).

Page #323

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८३१
'विक्रीणीते स्वतन्त्रः सन् य आत्मानं नराधमः। श्वपदेन शुनः पादसदृशतप्तायसेन राज्ञो दास्यमस जघन्यतमस्तेषां सोऽपि दास्यान्न मच्यते ॥ कुर्वतोः क्षत्रियवैश्ययोरपि निर्वासनमुक्तविधिना कार्यम् ।
प्रसादात्स्वामिनोऽन्यत्रेत्यत्रानुषज्यते। ततश्चायमर्थः। स्वधर्म न तिष्ठतीति सामान्येनैवाभिधानात् । आत्मविक्रेतापि गृहजातादिवत् स्वामिप्रसादादन्यतो ।
स्मृच.२०० दास्यान्न विमुच्यत इति । एवं च गृह जातादयोऽप्यात्म द्वावेव कर्मचण्डालौ लोके दरबहिष्कृतौ। विक्रेतृपञ्चमाः स्वामिप्रसादादनाकालभृतादय इव प्रव्रज्योपनिवृत्तश्च वृथाप्रव्रजितश्च यः ।। दास्यान्मुच्यन्त इति वचोभङ्गया दर्शितमिति मन्तव्यम् । तद्राजदासेतरविषयम् । राजदासस्य बहिष्कारानुप
स्मृच.१९९ पत्तेः । एवं च प्रव्रज्यावसितेतरदासविमोक्षः स्वामिनः रोज्ञ एव तु दासः स्यात् प्रव्रज्यावसितो नरः । प्रसादप्राणरक्षणाभ्यां भवतीत्यवगन्तव्यम् । न तस्य प्रतिमोक्षोऽस्ति न विशुद्धिः कथञ्चन ॥
स्मृच.२०० (१) नरो विप्रेतरोऽभिमतः । विप्रस्य दास्यप्रति
दास्यमोक्षकारणानि षेधात् ।
स्मृच.१९९। यश्चैषां स्वामिनं कश्चिन्मोक्षयेत्प्राणसंशयात् । (२) न केनचिदपि प्रकारेण तस्य मोक्षः शुद्धिर्वास्ति, दासत्वात्स विमुच्येत पुत्रभागं लभेत च ॥ नित्यदासो नित्याशुद्धोऽसंव्यवहार्यश्च स्पर्शनादिना। । एषां पञ्चदशविधदासानां मध्य इत्यर्थः । एतच्च
नाभा.६।३३ स्वामिनः प्रसादात्प्राणरक्षणाद्वा दास्यापगमनं प्रवज्यावपारिवाज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति । सितेतरविषयम् ।
स्मृच.१९९ श्वपदेनाङ्कयित्वा तु राजा शीघ्रं प्रवासयेत् ।। अनाकालभतो दास्यान्मुच्यते गोयुगं ददत् ।। (१) नासं.६।३५ णीते (जाति) स जघ (सुजघ); नास्मृ. संभक्षितं यद् दुर्भिक्षे न तच्छुध्येत कर्मणा ।। ८१३७ (विक्रीणीते य आत्मानं स्वतन्त्रः सन्नराधमः। स जघन्य- . - तरस्तेषां नैव दास्यात् प्रमुच्यते ॥); अप.२।१८२ नरा (१) अप.२।१८३; स्मृच.२००; सवि.२९३ ज्योपनि (नरोऽ) तमस्ते (तरश्चे); व्यक.१५०; स्मृच.१९९: विर. (ज्यापरि) हारीतः; समु.१००. १४५, पमा.३४४, विचि.६८ सन् य आत्मानं (सन्ना- (२) नासावार नास्ट स्मानं यो); सवि.२६२, चन्द्र.४७ य आत्मानं (स्वात्मानं (न्मोच):२।१८२ यश्चैषां (यो वेषां) मोक्ष (न्मोच); अप.२॥ यो) व्यासः; व्यप्र.३२०, व्यम.९१; विता.६३७, सेत. १८२व्यक.१५१. मोक्ष (न्मोच);स्मृच.१९९ मिता.२।१८२ १६१७ समु.१००% विच.१४६ य आत्मानं (यद्यात्मानं); वत् ; विर.१४७;पमा.३४६ व्यकवत् ; विचि.६९ च (सः); विग्य.३९ विचिवत्.
। सवि.२९२ पूर्वार्धे (यो वैषां स्वामिनं कश्चि [न्मोचये] गोपा(२) नासं.६३३ वसितो (पसूतो) न विशुद्धिः (विशु- येत् प्राणसंकटात् ); चन्द्र.४८ व्यावत् ; व्यप्र.३४ व्यकवत् : दिवा); नास्मृ.८।३५ राश प (राज्ञामे ) प्रति (विप्र); अप. ३१० मिता.२।१८२ वत् ; व्यउ.१०२ यश्चै (तथै) भाग २।१८३; व्यक.१५०.१५१; स्मृव.१९९ न विशुद्धिः । (लाभ) मनुः; व्यम.९१ मिता. २।१८२ वत्, विता. (नात्र शुद्धिः); विर.१४६ तु (हि) प्रति (हि वि); पमा. ६३७ मिता. २०१८२ वत्। बाल.२।१३४ यश्चैषां ३४४ तु (हि); विचि.६७ प्रति (हि वि); सवि.२९३: । (यो वैषां); सेतु.१६३(-) विचिवत् ; समु.१०० मिता. चन्द्र.४७ तु (स) मोक्षो (लोको); व्यप्र.३१८:विता.६३३: । २।१८२ वत् ; विच.१४७ विमु (प्रमु) च (सः); विग्य. सेतु.१६० विचिवत् ; समु.१०० स्मृचवत् ; विच.१४५ । ३९ मोक्ष (न्मोच) स विमु (परिमु) च (सः). विचिवत् ; विव्य.३९ विचिवत् .
(३) नासं.६।२९; नास्मृ.८।३१ मिता.२।१८२; अप. (३) स्मृच.१९९ यः स्व (यस्तु); पमा.३४५ तु राजा । २।१८२ काल (काले) यदुभिक्षे (च यदुर्गे) ध्येत (ध्यति); व्यक. (ते राजा) न्या.२१८ दक्षनारदौ, ब्यम.९१ पारिवाज्य/१५१ अना (अन्ना) उत्तरार्धे (भक्षित चापि यदूध न तच्छ(परिव्रज्यां) दक्षनारदौ; विता.६३३ पमावत् , दक्षनारदौ; | ध्यति कर्मणा); स्मृच.२०० पू.; विर.१४७ अना (अन्ना) समु.१००.
उत्तरार्धे (भक्षितं चापि यदस्तु न तच्छुध्यति कर्मणा); भ.का.१.५

Page #324

८३२
व्यवहारकाण्डम्
- दुर्भिक्षे भृतः पञ्चमो गोयुगं दत्वा मुच्यते । स्वामि- सप्तम ऋणान्मोक्षितः। स ऋणं वृद्धिं च दत्त्वा मुच्यते । प्रसादान्मोक्षो प्राणरक्षणाच्चेति सर्वेषां स्थितेऽनिच्छत्यपि अष्टमः कृतकः कृते काले पूर्णे मुच्यते । नाभा.६।३१ स्वामिनि नियोगतो मोक्षहेतव उच्यन्ते । हेतौ लिङ् । तवाहमित्युपगतो युद्धे प्राप्तः पणे जितः । यस्माद् दुर्भिक्ष उपयुक्त न कर्मणा प्रतिदिवसकृतेन प्रतिशीर्षप्रदानेन मुच्येरंस्तुल्यकर्मणा ॥ शुध्यति, प्राणा हि तेन रक्षिताः । तस्माद् गोयुगं दात- तवाहमित्युपगतादयस्त्रयो दासविशेषास्तु स्वाभिनि.' व्यम् ।
' नाभा.६।२९ वाखिलव्यापारनिर्वर्तकदासान्तरप्रदानाद्विमुच्यते । आहितोऽपि धनं दत्वा स्वामी यद्येनमुद्धरेत् ।
स्मृच.२०० अथोपगमयेदेनं सोऽपि क्रीतादनन्तरः ॥ भक्तस्योपेक्षणात् सद्यो भक्तदासः प्रमुच्यते ।
(१) आहितदासस्त्वाधात्रा स्वगृहीतऋणे प्रत्यर्पिते निग्रहाद् वडवायाश्च मुच्यते वडवाभृतः ॥ . सत्युत्तमर्णदास्याद्विमुच्यते।
स्मृच.२०० (२) अथोपगमयेदिति । यस्मिन्नाहितो दासस्तमेव
दास्याद् विमुच्यते) लव्यप (लाभ्युप); नास्मृ.८।३३, मिता. यदि ग्राहयेत्तदासौ क्रीतादनन्तरः क्रीतादवशिष्टो भवती
२।१८२, अप.२११८२ तु (च) त्प्रमु (द्विमु) कृत...मात्
(कृतलब्ध्युपरमात्); व्यक.१५१ तमु (द्विमु) व्यपग(न्युपर); त्यर्थः ।
विर.१४८ स्मृच.२००; विर.१४७ व्यकवत् ; पमा.३४६ पूर्वाधं
विर.१४८ (३) षष्ठ आधत्तो यथागृहीतं धनं दत्वा, प्रभुर्ययेनं (स्वपर्याप्तमृणं दत्वा तदृणात् स विमुच्यते); विचि.६९ व्यकमोक्षयेद् मुच्येत दास्यात् । अथ यद्येतावता कालेन वत् ; चन्द्र.४९ प्रमु (द्विमु) उत्तरार्धे (कृत कालायुपरभे कृत. नोद्धरामीति ततः प्रविष्टोऽयं भविष्यतीत्याधत्तं कालो विमुच्यते); वीमि.२.१८३; पत्र.३२१ कृतकोऽपि तं कालमतिगमयेत् । सोऽपि क्रीतधर्मा क्रीतस्य या गतिः । (कृतो दासो); व्यउ.१०२(=); व्यम.९१ व्यप्रवत् ; विता. सा तस्य ।
६३८-६३९ ऋणी दास्यात् (ऋणदासः) कोऽपि - (दासो); ऋणं तु सोदयं दत्वा ऋणी दास्यात्प्रमच्यते। बाल.२।१३४ व्यप (व्यय); सेतु.१६२ व्यकवत् ; समु. कृतकालव्यपगमात्कृतकोऽपि विमच्यते॥ १०० प्रमु (द्विमु); विच.१४७ व्यकवत् ; विव्य.३९
समुवत् , पू., बृहस्पतिः. पमा.३४५ अना (अन्ना) युगं (दयं) संभ (तद्भ); विचि.६९ (१) नासं.६।३२ युद्धे (युद्ध) शार्षप्र (पूरुष): नास्मृ. उत्तरार्थ (भक्षितं चापि यदुर्गे तन्न शुध्यति कर्मणा); सवि. ८।३४ युद्धे (ध्वज) पणे जितः (पंणाजितः) मुच्परन (मुच्यते); २९३ पृ., कात्यायनः चन्द्र.४८ उत्तराधे (भक्षितं चापि मिता.२११८२ युद्धे (युद्ध); अप.२।१८२ युद्धे (ध्वज) यदर्ग न तच्छुध्यति कर्मणा); वीमि.२।१८३ युगं (यं); मुच्येरन् (मुच्यते); व्यक.१५१ मध्येरन् (मुच्यते); स्मृच. ध्यप्र.३२१७ व्यउ.१०२, व्यम.९१ प. विता.६३८, २००%3 विर.१४७ व्यकवत् । पना.३४६, चन्द्र.४९ बाल.२१३४सेतु.१६१(-) अना (अन्ना) उत्तराधे व्यकवत् ; वीमि.२।१८३ मितावत् ; व्यप्र.३२१ मितावत् ; (मक्षितं चापि यद्वस्तु तन्न शुध्यति कर्मणा); समु. व्यउ.१०२ =); व्यम.९१ रंस्तुल्य (रन्नल्प); विता.६३८ १०. न तत् (तत्तु); विच.१४६ (-) सेतुवत् ; विव्य.२९ मितावत् ; बाल.२।१३४ मितावत् ; सेतु.१६२ युद्धे उत्तरार्धे (भक्षितस्यापि यदुर्गे तन्न शुध्यति कर्मणा). (रणे) शेषं व्यकवत् ; समु.१००, विच.१४७ सेतुवत् ;
(१) नासं.६।३० आहितोऽपि (आधत्तोऽथ); नास्मृ. विव्य.३९ (=) सेतुवत् , बृहस्पतिः.. ॥३२ सोऽपि (स वि); मिता.२।१८२ पू. अप.२।१८२, (२) नालं.६।३४; नास्मृ.८।३६ वायाश्च (वानां तु) भृतः ज्यक.१५१ पू. स्मृच.२०० पू. विर.१४७, पमा.३४५ (हृतः); मिता.२।१८२ पेक्ष (क्षेप) याश्च (यास्तु) भृतः (हृतः); पू.: विचि.६९, चन्द्र.४९ वीमि.२।१८३ पू.; न्यप्र.३२१ अप.२।१८३ (= ) पेक्ष (क्षेप) प्रमु (विमु) निय... श्च (वड. पू., न्यउ.१०२ पू.; ग्यम.९१ पू.; विता.६३८ पू. वाया निग्रहेग) भूतः (हतः); व्यक.१५१स्मृच.२०० पेक्ष बाल.२।१३४ पृ., सेतु.१६२, समु.१०० पू.; विच. (क्षप) याश्च (यास्तु); विर.१४८ भृतः (कृतः); पमा.३४५
३४६ पेक्षणात्सद्यो (क्षपणेनैव) याश्च (यास्तु) भृतः (इतः); (३) नासं.६।३१ पूर्वाधे (दत्वा तु सोदयमृणमृणी विचि.६९-७०, चन्द्र ४९ प्रमु (विमु); वीमि.२।१८३

Page #325

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
(१) गृहदासीलोभेन दासत्वमापन्नस्तत्संभोग- तत्सर्व दास्यामपि समानन्यायत्वाद्योजनीयम् । त्यागाद्विमुच्यत इति । स्मृच.२००
व्यप्र.३२२ (२) त्रयोदशो भक्तदास उक्तः। सः भक्तस्याप्रदानात्
दास्यमोक्षे घटस्फोटविधिः मुच्यते, भक्तार्थ हि दासत्वमभ्युपगतः । चतुर्दशो वड- स्वं दासमिच्छेद्यः कर्तुमदासं प्रीतमानसः । वाभृतः। स निग्रहाद्दास्या वारणान्मुच्यते । नाभा.६।३४ स्कन्धादादाय तस्यासौ भिन्द्यात्कुम्भं सहाम्भसा॥ चौरापहृतविक्रीता ये च दासीकृता बलात् । । साक्षताभिः सपुष्पाभिमूर्द्धन्यद्भिरवाकिरेत् । राज्ञा मोचयितव्यास्ते दासत्वं तेषु नेष्यते ॥ अदास इति चोक्त्वा त्रिः प्राङ्मुखं तमथोत्सृजेत् ।।
चौरैरपहृत्य विक्रीताः, वल्लभैश्च ये बलाद् दासी- स्वदासमदासं कर्तुं यदीच्छति तुष्टः, तस्य स्कन्धाद् कृताः, राज्ञा मोच्याः। तदोषाद्धि ते तामवस्थां गताः। घटं गृहीत्वाद्भिः पूर्ण स्वयमेव सहाद्भिः भिन्द्याद् घटम् । अत एव तेषां दासत्वं नेप्यते । तेविति विषयसप्तमी। यत् त्वया कर्तव्यं अहमेव तत् करोमि न त्वया तेषां दोषाभावादनभ्युपगमाच्च । नाभा.६।३६ कृतेन मम प्रयोजनमस्तीति घटग्रहणेन ताभ्यां ख्यापित तेवाहमिति चात्मानं योऽस्वतन्त्रः प्रयच्छति । भवति ।
नाभा.६।४० न स तं प्राप्नुयात्कामं पूर्वस्वामी लभेत तम् ॥ ततः प्रभृति वक्तव्यः स्वाम्यनुग्रहपालितः ।
(१) तवाहमित्युपगतो दास इत्युक्तः पूर्व, तत् भोज्यान्नोऽथ प्रतिग्राह्यो भवत्यभिमतः सताम् ।। स्वतन्त्रविषयम् ।
नाभा.६।३८ - (२) अस्वतन्त्रः परदासत्वेनास्वतन्त्रः । काम नूतन- (१) नासं.६।४० स्वं (स्व) यः (यं) स्यासों (स्याथ); खामिदास्य कामयमानं इतरदासीभवन्तं तं दासं पूर्व- नास्मृ.८।४२ स्वं (स्व); मिता.२।१८२; अप.११८३ खामी गृह्णीयादित्यर्थः । एवं यदेतद्दासमधिकृत्योक्तं (= ); व्यक.१५२ स्यासी (स्याशु); स्मृच.२०१; विर.
१४९ व्यकवत् ; पमा.३४७ नास्मृवत् ; विचि ७० व्यकप्रमु (स मु याश्च (यास्तु) भृतः (हतः); व्यप्र.३२१स्मृचवत् । वत्; सवि.२९४ नास्मृवत् ; वीमि.२।१८३ व्यकवत् ; व्यप्र. ज्यउ.१०२ याश्च (यास्तु) भृतः (हृतः); व्यम.९१ याश्च ३२२; व्यउ.१०२ नास्मृवत् ; ब्यम.९२ नास्मृवत् ; विता. (यास्त); विता.६३८-६३९ मितावत् ; बाल.२।१३४ ६४१-६४२, बाल.२११३४; सेतु.१६३ व्यकवत् ; समु. मितावत् ; सेतु.१६३ (); समु.१०० स्मृचवत् ; विच, १००, विव्य.४० स्वं (ख) शेष व्यकवत् . १४७ पेक्षणात् (पेक्षया); विव्य.३९( = )संदर्भेण तु बृहस्पतिः. (२) नासं.६।४१ साक्ष (अक्ष) न्यद्भिर (न्येनम);
(१) नासं.६।३६ चौ (चो) मोच (मोक्ष); नास्मृ.८।३८ नास्मृ.८।४३; मिता.२।१८२ इति चोक्त्वा (इत्यथ क्त्वा) नासंवत् ; भिता.२०१८२ दासत्वं तेषु (दास्यं तेषु हि); अप. मथोत्स (मवास); अप.२।१८३ (=) मथोत्सृ (मवास); व्यक. 1१८२९ व्यक.१५१ स्मृच.२०० चारापद्दत (चारापहत) १५२ किरेत् (किरन्); स्मृच.२०१७ विर.१४९ व्यकबत् ; विर.१४७; पमा.३४७; विचि.६८-६९, सवि.२९४ पमा.३४७ खं तमथो (खम्तु तथो); विचि.७० व्यकवत् ; दासीकृता (दासाहता); चन्द्र.४८ राज्ञा (दास्यात) तेषु सवि.२९४ मुखं (मुखः); वीनि.२।१८३ स । (सु) मखं (तस्य); व्यप्र.३२१; व्यउ.१०२ मितावत् ; विता.६३८ (मखः) शेष व्यकवत् ; व्यप्र.३२७ व्यउ.१०३ मथो स् मितावत् ; सेतु.१६३; समु.१००, विच.१४७. (मवास) शेष व्यकवत् ; व्यम.९२; विता.६४२ गितावत;
(२) नासं.६।३८ पूर्वाधे (तबास्मीति य आत्मानमरव- बाल.२।१३४; सेतु.१६३.१६४ व्यकवत् ; समु.१००; तन्त्रः प्रयच्छति); नास्मृ. ८।४०; व्यक.१५१ स तं (स तत्); विव्य.४० व्यकवत् . स्मृच.२०० स तं (सम); विर.१४७ मिति चात्मानं (मित्यु- (३) नाम.६।४२ नोऽथ प्रतिग्रायो (नः प्रतिगृयश्च) पगतो); पमा.३४७ चात्मा (वात्मा); विचि.६८सवि. सताम् (च स:); यक.१५२ नं ऽथ (नश्च); स्मृव २०१७ २९४ कात्यायनः; चन्द्र.४८ विरवत् ; व्यप्र.३२२; न्यम. विर.१४९ व्यकवत् : पना.३४७: विधि.७०: मो ९५ ९२, सेतु.१६२ त्कामं (काल) शेषं विरवत् ; समु.१०० बृहसतिः; वीनि.२११८३; व्यप्र.३२२ ऽथ (ऽन्य) पन. स्मृचवत् ; विच.१४७ विरवत् .
९२ सेतु.१६४ भवत्य (भवेद); समु.१००.

Page #326

८३४
व्यवहारकाण्डम्
(१) खाम्यनुग्रहेण कष्टतरदशापाकरणरूपेण पालितः
शुश्रषकचातुर्विध्यनिमित्तानि निजस्वरूपं नीतः संभाषणादियोग्यो भवति तदानीमेवे. अनेकधा तेऽभिहिता जातिकर्मानुरुपतः । त्यर्थः । दासीमदासी कर्तुमिच्छतोऽपि समानमेतद्विधा- विद्याविज्ञानकामार्थनिमित्तेन चतुर्विधाः॥ नम् । दासमित्यत्र लिङ्गवचनयोरुद्देश्यविशेषणयोरविव- एकैकः पुनरेतेषां क्रियाभेदात्प्रपद्यते ॥ क्षितत्वात् ।
स्मृच.२०१ (१) भत्या इत्यनुवृत्तौ-अनेकधेति । व्यक.१४७ (२) ततः प्रभृति स्वाम्यनुग्रहपालित इति संज्ञया (२) वेदविद्या शिष्यस्य शुश्रषकत्वे निमित्तं शिल्पवक्तव्यः । अभिमतः पूज्यः। विर.१४९ विज्ञानमन्तेवासिनः कर्मार्थों भृतकादेः। स्मृच.४ (३) इहाचारवचनमकरणे निगह्यकरणार्थम् । 'विद्या त्रयी समाख्याता ऋग्यजुःसामलक्षणा ।
___ नाभा.६।४२ तदर्थ गुरुशुश्रूषां प्रकुर्याच्छास्त्रचोदिताम् ।। भार्यापुत्रदासानां न धनस्वाम्यम्
विज्ञानमच्यते शिल्पं हेमकुप्यादिसंस्कृतिः । अधनात्रय एवते भार्या दासस्तथा सुतः। । नृत्यादिकं च तच्छिक्षन् कुर्यात्कर्म गुरोगृहे ।। यत् त समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद् धनम्॥ कङ्कणकटकादि निर्माणविषयं नृत्तगीतादिकरणविषयं
अनियतदेशत्वाच्च भार्यादीनामधना एव त्रय चकारात्स्तम्भकुम्भादिरचनाविषयं च विज्ञानं शिल्प उक्ताः । न तैर्धनतृष्णया भर्तपितृकार्योत्सर्गः कर्तव्यो ज्ञानमुच्यते । तत्प्राप्त्यर्थमन्तेवासी गुरोगहे कर्मकङ्कणभायर्यादिभिः । यच्च ते स्वाम्यर्थमहापयन्त केनचित् कटकादिकं कुर्यादित्यर्थः । अनेन हेमकारादिजातिप्रकारेण लभेरन् , स्वामिन एतद् धनम् । नाभा.६।३९ कृतः कङ्कणकटकादिकर्मकृतश्च विशेषोऽन्तेवासिनां बृहस्पतिः दर्शितः।
स्मृच.१९५ वेतनानपाकर्मस्वामिपालवादाभ्युपेत्याशुश्रूषाणां । यो भुङ्क्ते परदासी तु स ज्ञेयो वनिताभृतः । समानत्वम्
कर्म तत्स्वामिनः कुर्याद्यथान्योऽर्थभूतो नरः॥ अदेयादिकमाख्यातं भतानामुच्यते विधिः । अशुश्रूषाभ्युपेत्येतत्पदमादी निगद्यते ॥
(१) व्यक.१४७; स्मृच.४ तेऽभि (त्वभि); विर.१४०;
विचि.६४ उत्त.; सवि.२८२ उत्त., नारदः; सेतु.१५६, शुश्रूषामभ्युपेत्याऽशुश्रूषोरेतत्पदं विवादपदमित्यर्थः ।
समु.१८ स्मृचवत् . विचि.६३
(२) व्यक.१४७; स्मृच.४ कः (क) दात्प्रपद्यते (दमवेतनस्यानपाकर्म तदनु स्वामिपालयोः।
भियत); विर.१४०, सवि.२८९ नारदः; समु.९८. क्रमशः कथ्यते वादो भृतभेदत्रयन्त्विदम् ॥ (३) ब्यक.१४७; स्मृच.१९५; विर.१४० चोदि भतो मूल्येन तत्कर्मकरः । इदं विवादपदम् । विर.१३९ (देशि); पमा.३३८ च्छास्त्र (च्च प्र); विचि.६४ विरवत् ।
नृप.२५ पमावत् ; सवि.२८९ नारदः; व्यप्र.३१४ सेतु. (१) नासं.६।३९ एवैते (एवोक्ता); नास्मृ.८।४१ यस्येते । १५६ विरवत् ; समु.९८. (यस्य ते) शेषं नासंवत् : Vulg. उत्तरार्धे (तेषां यत्किंचन- (४) व्यक.१४८ मकु (मरू) क्षन् (क्षा); स्मृच.१९५ (नृत्ताद्रव्यं तत्स्वद्रव्यं प्रकीर्तितम्); व्यक.१५२ विर.१४९,विचि. दिकं च यत्प्राप्तुं कर्म कुर्याद्गुरोगृहे); विर.१४१ स्कू (स्थि); ७०:२५५ () पू.; चन्द्र.५ प्रथमपादः :५० भार्या
पमा.३३८ मकु (मरू) च्छिक्षन् (प्राप्त); विचि.६४ नृप्र.२५ (पत्नी); सेतु.१६४ यत्ते (यं ते).
पमावत् ; सवि.२८९ च्छिशन् (त्प्राप्त) नारदः; व्यप्र.३१४ (२) व्यक.१४७; विर.१३९, विचि.६३ अशुश्रूषाभ्यु पं (ल्पे) छिच्क्षन् (प्राप्तुं); विता.६२९ (विज्ञानमुच्यते कर्म (शुश्रूषामभ्यु); सेतु.१५५ भृता (भृत्या) पू.
हेमकुप्यादिसंस्कृतिम् । नृत्यादिकं च तत्प्राप्तुं कर्म कुर्याद्गुरो. (३) व्यक.१४७; विर.१३९, विचि.६३-६४ नु (थ) गुहे); सेतु.१५७; समु.९८ स्मृचवत् ; विच.१४४. ध्यते (लप्यते) दो (दौ); सेतु.१५६ नु (4) भूत (भृतं); विन्य. (५) व्यक.१४८ निता (डवा) तत् (चत्); स्मृच.१९६; ३८ विचिवत् , चतुर्थपादं विना, नारदः.
| विर.१४२था अन्योऽर्थ (थानेन); पमा.३३९ निता (डवा) शेष

Page #327

अभ्युपेत्याशुश्रूषा बहुधाऽर्थभृतः प्रोक्तस्तथा भागभृतोऽपरः। (१) भागमिति शेषः । विर.१४३ हीनमध्योत्तमत्वं च सर्वेषामेव चोदितम् ॥ (२) भोगभृतस्याप्यर्थभृतविशेषत्वाच्चतुष्ट्वम् । 'दिनमासार्धषण्मासत्रिमासाब्दभृतस्तथा ।
विचि.६६ कर्म कुर्यात्प्रतिज्ञातं लभते परिभाषितम् ।।
कात्यायनः (१) तत्स्वामिनो दासीस्वामिन इत्यर्थः । अर्थभतस्य
अन्तेवासिविधिः बहुविधत्वमर्थाल्पत्वमहत्वतारतम्येन ज्ञेयम् । तत्तारतम्यं यस्तु न ग्राहयेच्छिल्पं कर्माण्यन्यानि कारयेत् । च भृत्यशक्त्यनुसारतः प्रत्येतव्यम् । स्मृच.१९६ प्राप्नुयात्साहसं पूर्व तस्माच्छिष्यो निवर्तते ।। (२) भागभतोऽत्र कर्मफलांशभतः। विर.१४२ शिल्पमशिक्षयतः स्वकीयानि च कमाणि कारयतो अर्थभतभेदाः
गुरोः शिष्येण त्यागो राज्ञा च प्रथमसाहसो ५४ आयुधी चोत्तमस्तेषां मध्यमः सीरवाहकः । कार्य इत्यर्थः ।
अप.६१८४ भारवाहोऽधमः प्रोक्तस्तथैव गृहकर्मकृत् ॥
ब्राह्मणेतरेष्वेव वर्णानुलोम्येन दास्यम् सीरवाहकः कर्पकः । यथैव भारवाहोऽधमः प्रोक्त- । स्वतन्त्रस्यात्मनो दानाद्दासत्वं दारवभृगुः । स्तथैव पाककरणाद्यखिलगृहव्यापारकृदधमः प्रोक्त त्रिषु वर्णषु विज्ञेयं दास्यं विप्रस्य न कचित् ।। इत्यर्थः । कालकृतस्तु भृत्यानां विशेषः कालाल्पत्व
यथा भर्तुः संभोगाथै स्वशरीरदानाद्दारत्वं तथा महत्व निबन्धनः। स च प्रागेव दिनमासेत्यादिनोक्तोऽनु- स्वतन्त्रस्यात्मनः परार्थत्वेन दानाद्दासत्वमिति भृगुरासंधेयः ।
__ स्मृच.१९७ चार्यों मन्यते इत्यर्थः । अनेनात्यन्तपारार्थ्यमासाद्य "द्विप्रकारो भागभूतः कृषिगोजीविनां स्मृतः । शुश्रषका दासाः, पारार्थ्यमात्रमासाद्य शुश्रयकास्तु
जातशस्यात्तथा क्षीरात्स लभेत न संशयः ॥ कर्मकरा इति भेदोऽप्युक्त इत्यवगन्तव्यम् । विरवत् ; विचि.६५ निता (डवा) र्थ (न्न); चन्द्र.४६ र्थ
अत्यन्तपारार्थं तु तेषां भवति यैस्तु स्वपुरुषार्थवृत्ति(३); नृप्र.२४ निता (डवा); व्यप्र.३१६; विता.६३१;
निरोधेन पारार्थ्यमाश्रितं एवंभूतदासत्वं ब्राह्मणेतरेष्वेव सेतु.१५८ निता (डबा) न्योऽर्थभृतो (भृतको); समु.
'त्रिषु वर्णपु' इति तेनैवाभिधानात् । अनेन दासानां
त्रिषु वणषु इति ते ९९; विच.१४४ निता (डवा) कर्म तत् (तत् कर्म) शेषं विर- जातितो भेद उक्तः ।
Xस्मृच.१९७ वत् ; विन्य.३८ नः (ने) न्योऽर्थभृतो (नभृतको).
(१) व्यक.१४८ मत्वं (मानां); स्मृच.१९६; विर. x व्यप्र. स्मृचवत् । १४२ र्थ (न); पमा.३३९; विचि.६५ पू., नृप्र.२५; (भोग); नृप्र.२५ कृषिगोजीविनां (कृषिणा जीविना); व्यप्र. ग्यप्र.३१६ र्थ (र्थक); विता.६३१ प.; सेतु.१५८ भा (भो) ३१६ जीवि (बीजि) नारदः; विता.६३१ स लभेत न प.; समु.९९ ऽपरः (नरः).
संशयः (यो भागं वै लभेत सः); सेतु.१५८ विचिवत् ; समु. (२) व्यक.१४८ त्रि (दि) ब्द (च्च) स्मृच.१९६ भते ९९ पूर्वाधं स्मृचवत् , . उत्तरार्धे (जातसस्यात्तथाक्षीरालभन्ते (भेत); विर.१४२ त्रि (द्वि); पमा.३४०; नृप.२५ त्रिमा- परिभाषितम् ); विव्य.३८ विचिवत्. साब्द (द्वित्रिमास); ब्यग्र.३१६ ब्द (च्च); विता.६३१; (१) अप.२११८४; व्यक.१४८; स्मृच.१९६; विर. सेतु.१५८ त्रि (द्वि) भते (भेत); समु.९९ स्मृचवत् . १४१; पना.३३८, सवि.२९०, व्यप्र.३१५; समु.९८.
(३) व्यक.१४९ थैव (था च); स्मृच.१९६ चो (यो); (२) अप.२।१८३; व्यक.१५३ विप्रस्य (विप्रे तु); विर.१४३ थैव (था च); दावे.८५; व्यम.९० (आयूधी स्मृच.१९७; विर.१५२ विप्रस्य न क्वचित् (विप्रे न विद्यते); तूत्तमः प्रोक्तो मध्यमस्तु कृषीवल:) थैव (था च); समु.९९. पमा.३४० प.: ३४१ चतुर्थपादः; दीक.४९ उत्त.; विचि.
(४) अप.२।१८४; व्यक.१४९; स्मृच.१९६ रो (रा) ७२ उत्त.; सवि.२९५ उत्त.; चन्द्र.५२ त्रिभु वर्णेषु (वर्णभृतः (भृताः) विनां (वनः); विर.१४३; पमा.३ ४० विगोजी- त्रयस्य) उत्त.; व्यप्र.३१७; ब्यम.९०; विता.६३३ उत्त.; विना (पणो जीवितः) स लभेत (लभते तु); विचि.६५ भाग राकी.४७५ पू. समु.९९, विव्य.४० उत्त.

Page #328

८३६
व्यवहारकाण्डम्
वर्णानामानुलोम्येन दास्यं न प्रतिलोमतः । राजन्यवैश्यशूद्राणां त्यजतां हि स्वतन्त्रताम् ॥ स्वतन्त्रतां त्यजतामत्यन्तपारार्थ्य भजतामित्यर्थः । प्रतिलोमत इत्येतत्स्वधर्मपरित्यागिभ्यो यतिभ्योऽन्यत्र द्रष्टव्यम् । स्मृच. १९७
ब्राह्मणेतरेष्वेव आपदि समवर्णदास्यम् वर्णेऽपि विप्रं तु दासत्वं नैव कारयेत् । शीलाध्ययनसंपन्नस्तदूनं कर्म कामतः ॥ (१) शीलाध्ययनसंपन्नो ब्राह्मणस्तदूनं शीलाध्ययनन्यूनं ब्राह्मणं कर्म कारयेत् इत्यर्थः । व्यक. १५४
(२) 'दारवद्दासते 'ति वचनाद्विप्रस्य सवर्णप्रतिदासत्वमापदि प्राप्तमिवाभातीति बुद्धया तन्निषेधार्थमाहसमवर्णोऽपीति । यस्मात्परोपकारः कर्तव्यः तस्मादूनं कर्म मध्यमोत्तमकर्मव्यतिरिक्तमपि कर्म कामतो वेतनमन्तरेण स्वेच्छया परहितार्थमपरः कुर्यादिति ।
(३) शीलाध्ययनसंपन्नं ब्राह्मणं न ध्ययनन्यूनं ब्राह्मणं कर्म कारयेत् ।
+स्मृच.१९८ तदूनं शीलाविर. १५२ तत्रापि नाशुभं किंचित् प्रकुर्वीत द्विजोत्तमः । ब्राह्मणस्य हि दासत्वान्नृपतेजो विहन्यते ||
+ ब्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) अप. २।१८३; व्यक. १५३१ स्मृच.१९७ वर्णाना (वर्णक्र); विर. १५२; पमा. ३४११ सवि. २९५ नारद: : २९६ पू.; व्यप्र. ३१७ हि (च); व्यम. ९१; विता. ६३३ पू. : ८०८; समु. ९९.
(२) अप. २।१८३ वर्णे (वर्णो ) पन्न: (पन्नं); व्यक. १५३१५४ कामत: (कारयेत् ); स्मृच. १९८ वर्णे (वर्णो ) पन्न: (पन्ने); विर. १५२ पन्न: (पन्न ) ; पमा. ३४२ सम... प्रं तु (असवर्णे तु विप्रस्य ) शीला ( श्रुता) पन्न: (पन्न ); दकि. ४९ पू.; विचि. ७२ वर्णेऽपि विप्रं तु (वर्णं तु विप्रस्तु) पन्नः (पन्नं); सवि. २९५ ऽपि (तु) पू., नारदः; व्यप्र. ३१८ समवर्णेऽपि (सवर्णोऽपि हि ); व्यम. ९१ समवर्णेsपि विप्रं ( सवर्णेऽपि तु विप्रे) पन्न: ( पन्ने ) ; विता. ६३४ समवर्णेऽपि (सवर्णोऽपि तु ) तदूनं (न ह्यूनं) न: (न्ने); सेतु. १६५ वर्णेऽपि विप्रं तु ( वर्णं तु विप्रस्तु); समु. ९९; विव्य ४० वर्णेऽपि विप्रं तु (वर्णं तु विप्रस्य ).
(३) अप. २।१८३ हि (तु); व्यक. १५४; स्मृच. १९८१ विर. १५२, पमा. ३४२ पू. विचि.७२; व्यप्र. ३१८
(१) तत्रापि नाशुभं विण्मूत्रशोधनादिकं कास्ये दित्यर्थः ।
व्यक. १५४ (२) स्वकीयेच्छया विशिष्टपुरुषोपकारार्थं तत्कर्म कुर्वन्नपि ब्राह्मणो नाशुभं कर्म कुर्यादिति ।
+ स्मृच. १९८
क्षेत्रविट्शूद्रधर्मस्तु समवर्ण कदाचन । कारयेद्दासकर्माणि ब्राह्मणं न बृहस्पतिः ।।
(१) क्षत्रविट्शूद्रधर्मस्त्विति क्षत्रियवैश्यशूद्राणां तु समानवर्णानामपि सावर्ण्येऽपि कदाचिद्दासस्वामिभावो भवेत् । ब्राह्मणं तु समानवर्ण समानगुणं न कारयेदिति बृहस्पतिर्मन्यते इत्यर्थ इति पारिजातहलायुध - स्वरसः । क्षत्रविट्शूद्रधर्मस्तु ब्राह्मणो ब्राह्मणं दासकर्माणि न कारयेदिति विज्ञानेश्वरस्वरसः । सर्वश्चायमर्थ उपग्राह्य एवेति । * व्यक. १५४
(२) अत्र ('ब्राह्मणस्य हि दासत्वात् इति पूर्वोक्तवाक्यमन्तर्भाव्य) वाक्यत्रयं तत्राद्यवाक्यस्य प्रातिलोम्येन दासत्वे कारिते कारयितुस्ते जोहानिर्जायत इत्यर्थः । दासत्वं तु न संकरजातिधर्म इति द्वितीय वाक्यस्यार्थः । दास्यवद्दासकर्माण्यपि सर्वथा ब्राह्मणं न कारयेत् इति समवर्णोऽपीति तृत्तीयवाक्यस्यार्थ इति न किंचित्पुनरुक्तमिव । स्मृच. १९८
दासकर्माणि "विण्मूत्रमार्जनं चैव नग्नत्वपरिमर्दनम् । प्रायो दासीसुताः कुर्युर्गवादिग्रहणं च यत् ॥ नग्नत्वपरिमर्दनं परिधावनं नग्नत्वे सति, परिमर्दनं संवाहन मिति पारिजातः । व्यक. १४९
+ व्यप्र. स्मृचवत् ।
* विवादरत्नाकरे 'विज्ञानेश्वर' इत्यत्र 'लक्ष्मीधर' इति पठितम् । शेषं व्यकवत् ।
किंचित् (कर्म) पू.; व्यम. ९१ पू.; विता. ६३४ पू. सेतु. १६५; समु. ९९.
(१) व्यक. १५४; स्मृच. १९८ वर्ण (वर्णे); विर. १५२; विचि. ७२; सेतु. १६५; समु.९९ स्मृचवत्.
(२) व्यक. १४९ त्रोन्मा (त्रोत्स); विर. १४४; सेतु. १५९ त्रोन्मार्जनं (त्रोत्सर्जने).

Page #329

अभ्युपैयाशुश्रूषा
. अमोच्यं प्रव्रज्यावसितदास्यम्
दासधनम् प्रव्रज्यावसिता यत्र त्रयो वर्णा द्विजातयः । दासस्य तु धनं यत्स्यात्स्वामी तस्य प्रभुः स्मृतः । निर्वासं कारयेद्विप्रं दासत्वं क्षत्रविट् भृगुः ॥ प्रसादविक्रयाद्यत्तु न स्वामी धनमर्हति ।। (१) निर्वासं कारयेद्राजेति शेषः । स्मृच.१९९ (१) स्वामिप्रसादात्स्वविक्रयाच्च यलब्धं दासेन (२) क्षत्रविट् क्षत्रियवैश्यौ। विर.१४६ तद्दासधनं स्वामी नाहति । यत्त प्रकाशं स्वामिना प्रेत्रज्यावसितो दासः मोक्तव्यश्च न केनचित् ॥ दासे विक्रीतम् । यद्वा स्वविक्रये दासेन मूल्यतया
दास्यामार्यसंतती दास्याः सान्वयो मोक्षः लब्धम् । यद्वा प्रसादे स्वामिना दासस्य कृते दत्तं स्वंदासी यस्तु संगच्छेत्प्रसूता च भवेत्ततः। तत्र दासधनेऽपि न स्वामी प्रभुरिति प्रकाशहलायुधअवेक्ष्य बीज कार्या स्याददासी सान्वया तु सा॥ कामधेनुपारिजातप्रभृतयः। 'प्रकाशविक्रयाद्यत्तु तत्स्वामी
(१) अवेक्ष्य बीजं स्वामिना तस्यां जनितं पुत्रम् । धनमहतीति कैश्चित्य ठितं, तदपि प्रकाशविक्रयाद्यर्थ सान्वया तत्पुत्रसहिता सा अदासी कार्या, इदं अन्य- धनं तत्स्वामी दास एवाहति न दासप्रभोस्तत्र पुत्राभावे । अन्यथा अन्य एव पुत्रस्तदर्थक्रियाया- प्रभुत्वमिति, स्वरसखण्डनेनापि प्रतिप्रसवपरतया । मिति न सान्वयाऽदासी कार्या इति । एवमेव पारि. अन्यथा आनर्थक्याद्यवहारविरोधाच्चोपेक्ष्यम् । जातप्रकाशौ। +व्यक.१५२
*व्यक.१५२-१५३ (२) स्वकृतगर्भाधानमनुसंधाय स्वामिना स्वदासी (२) इति कात्यायनेन दासधनप्रभुत्वे स्मृतेऽपि संतानसहिता दासत्वविमोचक विधिना स्वकृतगांधाना- दासीधनेऽपि स्वामिनः प्रभुत्वं स्मृतमिति मन्तव्यम् । देर्दासत्वपरिहारार्थमदासित्वेन कार्या स्यादित्यर्थः ।
स्मृच.२०१ xस्मृच.२०१
दासोढा दासा भवति
दासेनोढा त्वदासी या साऽपि दासीत्वमाप्नुयात् । + विर., वीमि. व्यकवत् ।
यस्माद्भतो प्रभुस्तस्याः स्वाम्यधीनः प्रभुर्यतः।। x ब्यप्र. स्मृचवत् ।
* विवादरत्नाकरे. 'कैश्चित् ' इत्यत्र 'लक्ष्मीधेरण' इति (१) अप.२।१८३भृगुः (नृपः); व्यक.१५१ ( =);स्मृच. पठितम् । शेष ब्यकवत् । विचि., वीमि. व्यकवत् । १९९; विर.१४६( = ) अपवत् ; पमा.६४५ यत्र (ये तु) (१)अप.२।१८३ तस्य (तत्र) प्रसा...यत्तु (प्रकाशं विक्रयाचे चत्रविट भृगुः (क्षत्रियं विशः); विचि.६७ यत्र (ये तु) शेपं तु); व्यक.१५२ तु धनं (हि धनं) तस्य (तत्र); स्मृच.२०१ अपवत् ; दवि.२७१ ( 3 ) अपवत् ; सवि.२९३; चन्द्र.४७ पू.; विर.१५० प्रसाद (प्रकाशं) शेष व्यकवत् ; विचि.७१; दास...भूगुः (क्षत्रविट् च तथा नृपः); वीमि.२।१८३() सवि.२९५ स्मृतः (मतः) पू.,नारदः; चन्द्र.५० तस्य (तत्र) दास...भृगुः (दासत्वक्षत्रविन्नृपः); व्यप्र.३१७; व्यम.९१ यत्तु (धन्तु); वीमि.२११८३ यत्तु (चन्तु); व्यप्र.३२२ पू. पत्रविट (क्षत्रिये); विता.६३३, राकौ.४७६; सेतु.१६०, व्यम.९२ सविवत्, पू.; विता.६४२ पू.; सेतु.१६४ १६२ अपवत् ; समु.१००; विच.१४६ अपवत् , 'दास्यं तस्य (तत्र) स्मृतः (यतः); समु.१०० पू., विव्य.४०. पत्रविशौ नृपः' इति प्रायश्चित्तविवेके पाठः, विव्य.३९ (२) अप.२११८३ ऽपि दासीत्व (दासात्स्वत्व) भीनः बिट मृगुः (वैश्ययोः). (२) सवि.२९३.
अभु (धीनपति); व्यक.१५३ दासीत्व (दासत्व) यस्मात् ...(३) अप.२११८३ स्व (स्वां) वेक्ष्य (वीक्ष्य); व्यक.१५२; (तस्याः ) प्रभु (पति); स्मृच.२०१; विर.१५० मनुः, मनु
सूच.२०१ स्याददा (स्थान्न दा); विर.१४८; विचि.७० स्मृतौ नोपलभ्यते; विचि.७१ (-) दासीत्व (दासत्व) धीनः कार्या स्याददासी (कर्तव्या अदासी); चन्द्र.५० स्व (स्वां); (धीन); स्मृचि.६० उत्तराधे (दास्या गृहीतो दासस्तु सोऽपि बीमि.२।१८३ त्ततः (तदा) शेषं विधिवत् ; व्यप्र.३२२ । दासो न संशयः) मनुः; सवि.२९४ त्वदासी या (च या व (स्वां); व्यम.९२ व्यप्रवत् ; विता.६४२ व्यप्रवत् ; सेतु. | दासी) यस्मा (यस्त); चन्द्र.५१ वीमि.२११८३ दासीत्व
समु.१०० विम्य.३९, च. (तु) शेषं विचिवत् . (दासत्व); न्यप्र.३२२ प्रभु (पति); व्यम.९२; विता.६.१%

Page #330

-८३८
व्यवहारकाण्डम्
(१) दासात्सत्वमिति पाठे सत्वं प्राणी, तददास्याः । वराटिकैव न गृह्यते तस्य दासोढत्वमप्रयोजकमेव सत्या वोढुर्दासाच्चेदवाप्तं तदा तद्दासस्वामिनो दासतां । कुलाचारेणापवादकेन स्मृत्युक्तेरपवादात्। तथा बुवा यातीति वेदितव्यमित्यर्थः। अप.२।१८३ ' परिणयनेन तथा स्वीकारात् ।
चन्द्र.५१ (२) दासेनेति यो यस्य दासस्तेन तददास्यपि (५) आधुनिकास्तु यदि प्रागनुमति विना दासेनोढा परिणीता तस्य दासी भवतीत्यर्थः । दासपदेन प्रथमेन तदा गौरीवराटिकामात्रमग्रस्वामिने दातव्यमुत्तरसप्रतियोगिकदासत्वस्याभिधानाददासीत्यत्रापि सैव स्वामिना, न तु दास्यानुत्पत्तिरेव । *वीमि.२।१८३ व्याख्यया । तत्रादासी द्विविधा-कस्यापि न दासी, बामणीकुलस्त्रीधान्यादीनां विक्रयदासीकरणादौ दण्डः . कस्यचिद्दासी वा, उभयत्रापि सामान्यतोऽप्यपेक्षणीयानु आदद्यादब्राह्मणी यस्तु विक्रीणीयात्तथैव च । मतेरनुमतिरपेक्षणीया । यदि तु नो व्युत्पत्त्या कस्यापि
राज्ञा तदकृतं कार्य दण्डयाः स्युः सर्व एव ते।। या न दासी, सा अदासीत्यभिमतं, तत्रापि या कस्यापि
कामात्तु संश्रितां यस्तु कुर्यादासी कुलस्त्रियम् । दासी, तस्यामपि सामान्यतो विशेषतो वा स्वामिस्वीकारेण संक्रामयेत वान्यत्र दण्ड्यस्तच्चाकृतं भवेत् ॥ दासत्यक्ताया ऊढाया विवाहयितृस्वामिस्वत्वास्पदत्वं कामादिच्छातः, यस्त्विच्छयोपगतामपि कुलस्त्रियं । भवितुमर्हत्येव, तच्च न्यायाद्वाक्यगत्या वेति न कश्चि- दासीकुर्यात् अन्यस्मै वा समर्पयेत्, स दण्डय इत्यर्थः। स्फलतो विशेषः । +व्यक.१५३
- व्यकः१५४ (३) अर्थाच्च दासोढत्वं पूर्वस्वामिदास्यमोक्षहेतुरुक्तः। बालधात्रीमदासी च दासीमिव भुनक्तिः यः। अत एव तत्प्रकरणे वाक्यमिदं, स्वाम्यनुमत्या च परिचारकपत्नी च प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम् ॥ दासकृतं प्रमाणमतस्तद्विमतिविषये चेटिकापरिणयबन्न "विक्रोशमानां यो भक्तां दासी विक्रेतुमिच्छति । पूर्वस्वामित्वत्वहानिरिति ।
xविचि.७१ अनापदिस्थः शक्तः सन्प्राप्नुयादद्विशतं दमम् ।। (४) दासपदमत्र मुख्यदासपरं, यस्मादिति हेतुमन्नि गदेन दासोढत्वमेव पूर्वस्वाम्यसत्त्वे तद्दासस्वामिस्वत्त्वे
___* स्वमतं विचिवत् । च हेतुरतः स्वामिसंमत्यपेक्षापि नाभिगम्यते । अदा
(१) अप.२।१८३ विक्रीणीयात् (विक्रीणीत); ब्यक.
१५४; विर.१५४; विचि.७३, व्यप्र.३२३ अपवत्, स्यास्तु स्वाम्येव नास्ति स्वामिसंमत्यपेक्षत्वे वाक्यमेवेद
व्यम.९१; विता.६३५, सेतु.१६६, समु.९९; विग्य. मप्रयोजकं स्यात् । स्वाम्यननुमतदासकृतेरप्रामाणिकत्वात
४१. स्वाम्यननुमतचेटिकापरिणयवत् यदि च स्वाम्यनुमत्य
(२) अप.२।१८३ कुर्यादासी (दासी कुर्यात् ); व्यक.१५४ पेक्षापि प्रयोजिका तदा सामान्यतः साऽप्यस्त्येव दास्या येत वा (येदथा) शेष अपवत् ; विर.१५४ यस्तु (यश्च) विवाहस्याचारागतत्वात् । स्वामिसंमति विना विवाहि यते वा (येसथा) शेषं अपवत् ; विचि.७३ पूर्वार्धे (कामातायां क्रमेण प्रतिमुण्डं गौरीवराटिका देया न भवति संसृजती यस्तु दासी कुर्यात्कुलस्त्रियम् ) मयेत (मयति); किन्तु विवाहितामात्रस्य, तद्देयताप्रयोजकस्य देशाचारस्य व्यप्र.३२ ३ वा (चा); व्यम.९१, विता.६३५, सेतु. तावन्मात्रविषयत्वात् प्रकारान्तराभावात्, साधारण- १६७ कामात्तु (कामतः) मयेत (मयति) शेष अपवत् । गौरीवराटिकया असाधारणदासपरिणये गौरीवराटिका- समु.९९. मात्र समाधेयम् । न तु विवाहितापि साधारणी भवति. (३) अप.२।१८३ पत्नी च (पत्नी वा) त्रीमदासी च (त्री
महादासीं); व्यक.१५५, विर.१५५ पत्नी च (पत्नीं वा); तद्दासोढत्वेन दीयमानत्वात् । एवमन्यदासस्य स्वीयत्व
विचि.७३; ब्यप्र.३२३ विरवत् ; ब्यम.९१ मदासीं भ्रमेण स्वार्थेन परिणयने बोद्धव्यम् । यस्य कुले गौरी.
(मधात्री); विता.६३५ मदासी (मधात्रीं) पत्नी च (पत्नीं वा) + + विर. व्यकवत् । x शेषं व्यकवत् ।
त्पूर्व (सर्व); सेतु.१६७:२७० त्रीमदासी (नीं वदासीं) सेतु.१६४-१६५ (-):३२० क्रमेण बृहस्पतिः; विच.१४७ | प्रथमपाद: समु.९९. बत: (स्मृतः), विव्य.४०.
- (4) अप.२।१८३भक्ता (भक्त)व्यक.१५५भक्त्रा (मुक्ता);

Page #331

अभ्युपेत्याशुश्रूषा
८३९ (१) बालधात्री बालस्य स्तन्यदानेन पोषणं कुर्वाणां | 'विश्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद्रव्योपादानमाचरेत् । अदासी निक्षिप्तां शरणागतां वा, परिचारक: सेवकः, न हि तस्यास्ति किश्चित्स्वं
हि सः॥ विक्रोशमानां नाहं विक्रेतव्येति वदन्तीम् ।
उशना व्यक.१५५
दास्यानर्हाः (२) द्विशतं पणानामिति शेषः । भक्तामित्यनेन
सपिण्डश्च न विप्रो नान्ययोनयः । दुष्टाया विक्रयणे दण्डाभाव इति दर्शितम् । दासभावं न तेऽहन्ति न च विद्याधिको द्विजः॥
व्यप्र.३२३
अयमर्थः-ब्राह्मणस्य अन्त्ययोनिर्न दासः विद्यादासीसुतदास्यविचारः । दासीगमनविचारः। धिकश्च । एवं क्षत्रियादेाह्मणः। समवणे तु विद्याधिको दासीसताश्च ये जातास्तस्याः पत्या परेण वा। न दासः अन्त्ययोनिरपि न दास इति ध्येयम् । सवि.२९६ उत्पादको यदि स्वामी न दासास्तस्य सूनवः ।। अन्यदीया तु या दासी न दास्यन्यस्य सा भवेत् ।
परिव्रज्यावसितदण्ड: शुल्कं दत्वा तु तां गच्छेददत्वा दास्यमर्हति॥ । पारिवाज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति ।
यस्तु शुल्कं दत्वा दास्यां अपत्यं उत्पादितवान् तद- श्वपदेनाङ्कयित्वा तं राजा शीघ्रं प्रवासयेत् ॥ पत्यं तस्यैव बीजप्राधान्यात् ।। शुल्कमदत्वैव गच्छति
कण्वः अपत्यं चोत्पन्नं तदपत्यं दासीस्वामिन एवेति भारुचि
दास्यानर्हाः प्रभृतय आहुः । वरदराजस्तु द्वयोरित्याह-'अतोऽपत्यं । अज्ञातयोनयः सर्वे नैव दासा द्विजन्मनाम् । द्वयोरिष्टं पितुर्मातुश्च धर्मतः' इति वदन् । विद्याधिकः सजातश्च सपिण्डो गुरवोऽपि च ॥
सवि.२९५
मार्कण्डेयपुराणम् नै देवदास्या गमने शुल्कदो दासतां व्रजेत् ।
प्रातिलोम्येन दास्यम् न चेच्छुल्कं तु बीजार्थं तद्वीजं क्षेत्रिणो भवेत् ॥ चाण्डालेनाननुज्ञातः प्रवेक्ष्ये ज्वलनं यदि । देवलः
चाण्डालदासतां प्राप्स्ये पुनरन्यत्र जन्मनि ।। ' पुत्रभार्यादासशूद्राणां धनस्वाम्यविचारः
मार्कण्डेयपुराणे चाण्डालदासतां प्राप्तस्य हरिश्चपितर्युपरते पुत्रा विभजेयुर्धनं पितुः । न्द्रस्य वाक्यम् ।
विर.१४५ अस्वाम्यं तु भवेदेषां निर्दोषे पितरि स्थितेश्॥ पत्यौ जीवति नारीणां दासानां स्वामिनि स्थिते। (१) व्यक.१५२; विर.१५० विचि.७१ सेतु.१६४, तद्वन्नियतमस्वाम्यं सर्वार्थेष्वब्रवीन्मनुः ।।
विभ.७६ किञ्चित्स्वं (यत्किञ्चित् ).
(२) सवि.२९६; समु.९९ विप्रो... यः (विप्रेष्वन्त्ययो
निजः) तेऽईन्ति (गच्छन्ति).. * स्थलादिनिर्देशः दायभागे द्रष्टव्यः ।
(३) अप.२।१८३ (श्वपादेनाङ्कितं तं तु राजा शीघ्र विर.१५५ व्यकवत् ; विचि.७३, व्यप्र.३२३ मोनां विवासयेत् ); व्यक.१५१ शीघ्रं (सर्व); विर.१४६ पदे(पादे); (माणां); व्यम.९१ द्विशतं दमम् (त्पूर्वसाहसम् );
विचि.६७, दवि.२७१विरवत् ; चन्द्र.४८ विरबत् ; न्यप्र. विता.६३६; सेतु.१६७; समु.१०० व्यमवत् ; विव्य.४१.
३१८ तं (तु) दक्षनारदी; व्यम.९१ पारिवाज्यं (परिव्रज्यां) (१) सवि.२९५ दासास्तस्य सूनवः (दासीं कारयेत्प्रभुः) तं (तु) दक्षनारदो विता.६३३ दक्षनारदौ; सेतु.१६१ तु यः बहस्पतिः, समु.१०१श्च ये... स्याः (स्तु दासाः स्युः जाताः). स्वधर्मे न (यः स्वधर्म नानु):१६३ यः स्वधर्मे न (स्वधर्म
(२) सवि.२९५ न दास्यन्यस्य (दास्यन्यस्य तु) व्यासः, नान); विच.१४६ सेतु.१६१ बत् विव्य.३९. समु.१०१. (३) समु.१०१.
(४) समु.९९. (४) व्यक.१५२, विर.१५० विचि.७१ सेतु.१६४. (५) व्यक.१५० विर.१४६.
प, का, १.५

Page #332

८४०
* विनतायाः पणजितदास्यम् । गरुडस्य मातृदास्यात् दास्यं च ।
महाभारतम्
उच्चैःश्रवा हि किं वर्णो भद्रे प्रब्रूहि मा चिरम् ॥
व्यवहारकाण्डम्
विनतोवाच
श्वेत एवाश्वराजोऽयं किं वा त्वं मन्यसे शुभे । ब्रूहि वर्ण त्वमप्यस्य ततोऽत्र विपणावहे ॥ कद्रूरुवाच -- कृष्णवामहं मन्ये हयमेनं शुचिस्मिते । हि सार्धं मया दीव्य दासीभावाय भामिनि ॥ सौतिरुवाच --
एवं ते समयं कृत्वा दासीभावाय वै मिथः । जग्मतुः स्वगृहानेव श्वो द्रक्ष्याव इति स्म ह ॥ ततस्ते तं हयश्रेष्ठं ददृशाते महाजवम् । शशाङ्ककिरणप्रख्यं कालवालमुभे तदा ॥ निशाम्य च बहून्वालाकृष्णान्पुच्छसमाश्रितान् । विषण्णरूपां विनतां कद्रूर्दास्ये न्ययोजयत् ॥ ततः सा विनता तस्मिन्पणितेन पराजिता । अभवदुःखसंतप्ता दासीभावं समास्थिता ॥ सौतिरुवाच --
सं विचिन्त्यब्रवीत्पक्षी मातरं विनतां तदा । किं कारणं मया मातः कर्तव्यं सर्पभाषितम् ॥ विनंतोवाचदासीभूताऽस्मि दुर्योगात्सपत्न्याः पतगोत्तम ।
* अयं विषयः महाभारते १३।२१-२९ ( कुम्भकोणम्), पद्मपुराणे सृष्टिखण्डे अ. ४४ इत्यत्र च समागतः ।
(१) भा. १।२०१२-५. (२) भा. १।२३।२-४, (३) भा. ११२७।१२-१६.
पणं वितथमास्थाय सर्वैरुपधिना कृतम् || सौतिरुवाच
तस्मिंस्तु कथिते मात्रा कारणे गगनेचरः । उवाच वचनं सर्पास्तेन दुःखेन दुखितः ॥ किमाहृत्य विदित्वा वा किं वा कृत्वेह पौरुषम् । दास्याद्वो विप्रमुच्येयं तथ्यं वदत लेलिहाः ॥ सौतिरुवाच -
श्रुत्वा तमब्रुवन् सर्पा आहरामृतमोजसा । ततो दास्याद्विप्रमोक्षो भविता तव खेचर ॥
ब्रह्मपुराणम्
ब्रह्मोवाचदासत्वमगमत्पूर्वं नागानां गरुडः खगः । मातृदास्यात्तदा दुःखपरिसंतप्तमानसः । कदाचिच्चिन्तयामास रहः स्थित्वा विनिश्वसन् ॥
गरुड उवाच -
कस्यापराधान्मातस्त्वं पितुर्वा मम वाऽम्यतः । दासीत्वमाप्ता वद तत्कारणं मम पृच्छतः ॥ ब्रह्मोवाच --
साऽब्रवीत्पुत्रमात्मीयमरुणस्यानुजं प्रियम् ॥
विनतोवाच
नैव कस्यापराधोऽस्ति स्वापराधो मयोदितः । यस्या वाक्यं विपर्येति सा दासी स्यान्मयोदितम् ।। कचापि तथैवाहं सा मया संयुता ययौ । कद्रवा ममाभवद्वादश्छद्मनाऽहं तया जिता ॥ विधिर्हि बलवांस्तात कां कां चेष्टां न चेष्टते । एवं दासीत्वमगमं कवाः कश्यपनन्दन ॥ यदा दासी तु जाताऽहं दासोऽभूस्त्वं द्विजन्मज ॥ (१) ब्रह्मपु. १५९/२, ६-१०.

Page #333

वेतनानपाकर्म
वेदाः
पुरुहूत बहुभिराहूत हे वज्रिवो वज्रयुन्क्तेद्र । किमिव । नत्यकारिण्य : स्त्रियः
भृतिं न भुतिमिव । तं यथा नियमेन प्रयच्छन्ति तद्वत्। अधि पेशांसि वपते नृतूरिवापोर्गुते वक्ष उस्रेव | नियमेन प्रदानतात्पर्याद्भुतिदृष्टान्तत्वमविरुद्धम् । ऋसा. बर्जहम् ॥
__ 'प्रिया चिद्यस्य प्रियसास ऊती स तू धनं उषाः पेशांसि जगत्स्वाश्लिष्टानि कृष्णवर्णानि तमां- | कारिणे न प्रयंसत ।। स्यध्याधिक्येन वपते। तत्र दृष्टान्तः। नरिव । नूस्तूर्वति | प्रिया, प्रियस्य यस्य सोमस्य, यद्वा प्रियाणि केशेन रिक्तीकरोतीति नृतूर्नापितः। स यथा केशा- प्रयच्छतो यस्य सोमस्य, प्रियसासोऽत्यन्तं प्रियतमा धारा, निःशेषेण छिनत्ति एवमुषाऽपि अन्धकारं समूलं हिन- | ऊती ऊत्यै रक्षणाय भवन्ति । स तु क्षिप्रमस्मभ्यं धनं स्तीत्यर्थः । यद्वा । नृतूरिव नृत्यन्ती योषिदिव । पेशांसि । | प्र य॑सत् प्रयच्छतु । तत्र दृष्टान्तः। कारिणे न भूतकाय रूपनामैतत् । सर्वैर्दर्शनीयानि रूपाण्युषा अधि वपते । | भतिं यथा प्रयच्छन्ति तद्वत् ।
ऋसा. स्वात्मन्यधिकं धारयति । एवं प्रथमतोऽन्धकारं स्वकिरण- प्रे पुनानाय वेधसे सोमाय वच उद्यतम् । निरस्य वक्षः स्वकीयमुरःप्रदेशमपोर्तुते । तमसाऽना- | भृतिं न भरा मतिभिर्जुजोषते ॥
। बजह पयस | पुनानाय प्रवित्रेण पूयमानाय वेधसे कर्मणो विधात्रे उत्पत्तिस्थानं दोहनसमये उस्रा गौर्यथाऽविष्करोति | मतिभिः स्तुतिभिः जुजोषते प्रीयमाणाय, यद्वा मतिभिः तद्वत् ।
ऋसा. | स्तोतृभिः सह जुजोषते प्रीणयित्रे सोमायोद्यतमुद्यक्तं वेश्यानिदर्शनम्
वचः प्र भर । प्रकर्षेण संपादय । अभिष्टुहीत्यर्थः । तत्र परा शुभ्रा अयासो यव्या साधारण्येव मरुतो दृष्टान्तः। भृतिं न यथा भृतका भृतिं संपादयन्ति तद्वत् । मिमिक्षुः॥
ऋसा. - शुभ्राः शोभनालङ्कारा अयासोऽभिगन्तारो मरुतो
वेश्यागमकवचनानि यव्या मिश्रणशीलया विद्युता परा मिमिक्षुः । प्रकर्षण ब्रह्मचारी च {श्चली चीयेते । सिञ्चन्त्युदकसंस्त्यायम् । साधारण्येव । यथा लोके साधा
अम्बे अम्बिकेऽम्बालिके न मा नयति कश्चन। रण्या स्त्रिया संगता युवानो रेतो मुञ्चन्ति तद्वत् । ऋसा. ससस्त्यश्वकः सुभद्रिकां काम्पीलवासिनीम् ।।
. भृतिनिदर्शनम् वयं घा ते अपूर्येन्द्र ब्रह्माणि वृत्रहन् । पुरूत
(१) सं.९।९७१३८, सासं.२७०८. मासः पुरुहूत वज्रिवो भृतिं न प्र भरामसि ।
(२)सं.९।१०३१ सासं.११५७३. हे इन्द्र वयं घ खलु ते तवापूर्व्या नूतनानि ब्रह्माणि
(३) कासं.३४।५. परिवृढानि स्तोत्राणि प्र भरामसि संभरामः। पुरूतमासो
(४) शुसं.२३।१८; तैसं.७।४।१९।१ अम्बिकेऽम्बालिक बहुतमा वयमृत्विग्यजमानरूपेण वृत्रहन् वृत्रस्य हन्तः
(अम्बाल्यम्बिके) सुभद्रिकां (सुभगे) सिनीम् (सिनि):
७।४।१९।२-३ नयति (यभति); कासं.(अश्व.) ४१८; मैसं. (१) ऋसं.११९२।४.
३।१२।२० अम्बे अम्बिके (अम्ब्यम्बिके); तैबा.३।९।६।३ . (२) सं.१।१६७।४.
तैसं.७।४।१९।१ वत् ; शबा.१३।२।८।३; आपनौ.२०१७, (३) ऋसं.८।६६।११.
१२।१७,१८१४; काश्री.२०१६।१२.

Page #334

व्यवहारकाण्डम्
हे अम्बे हे अम्बिके हे अम्बालिके, न मां नयति अश्वं महानग्न्युलूखलमतिक्रामन्यब्रवीत्।। प्रति प्रापयति कश्चन कश्चिदपि मदगमनेन च । ससस्ति।। यथा तव वनस्पते निरघ्नन्ति तथैवति ॥ सस् स्वप्ने । य अन्यां परिगृह्य शेते। कुत्सितोऽश्वः अश्वकः।।
आपस्तम्बः अकुत्सितोऽपीयॆया कुत्स्यते। कुत्सिता सुभद्रा सुभद्रिका। क्षेत्रपरिग्रहीताइनुत्थाता भाविफलं दाप्यः इयमपि इर्श्यया कुत्स्यते । काम्पीलवासिनीम् । क्षेत्रं परिगृह्योत्थानाभावात्फलाभावे यः समृद्धः काम्पीलनगरे हि सुभगा सुरूपा विदग्धा विनीताश्च स भावि तदपहार्यः। । स्त्रियो भवन्ति ।
शुउ. वैश्यो वैश्यवृत्तिर्वा परस्य क्षेत्र कृष्यर्थ परिगृह्य ईदावत्सरायातीत्वरीमिद्वत्सरायातिष्कद्वरी यदि उत्थानं कृषिविषयं यत्नं न कुर्यात् , तदभावाच्च वत्सराय विजजरासंवत्सराय पलिक्नीम् । - इदावत्सराय अतीत्वरीमत्यन्तं कुलटां 'पुंश्चली त्तस्मिन् भोगे यद्भावि फलं तदपहार्यः अपहारयितव्यः । कुलटेत्वरी' । इद्वत्सराय अत्यतिष्कद्वरी अतिस्कन्दति राज्ञा क्षेत्रस्वामिने दाप्यः।
उ. स्रवति इत्यतिष्कद्वरी। वत्सराय विजर्जरां शिथिल- | निर्धनक्षेत्रपरिग्रहीताऽनुत्थाता ताडनीयः। पशुपेऽतिदेशः। शरीराम् । संवत्सराय पलिक्नी श्वेतकेशाम् । शुम.. अवशिनः कीनाशस्य कर्मन्यासे दण्डताडनम् । मागधः पुंश्चली कितवः क्लीबोऽशूद्रा अब्राह्म
तथा पशुपस्य । अवरोधनं चाऽस्य पशूनाम् । णास्ते प्राजापत्याः।
कीनाशः कर्षकः । तस्याऽवशिनः अस्वतन्त्रस्य मागधः पुंश्चली कितवः क्लीबः एते चत्वारोऽपि निर्धनस्य कर्मन्यासे स चेत् कृषिकर्म न्यसेत् विच्छिशूद्रब्राह्मणव्यतिरिक्ताः प्रजापतिदेवताः। शुम. न्द्यात तस्य दण्डेन ताडनं कर्तव्यं स दण्डेन
नास्य धेनुः कल्याणी नानड्वान् सहते धुरम् । ताडयितव्यः। अर्थाभावान्नार्थदण्डः। अपर आह । विजानियंत्र ब्राह्मणो रात्रि वसति पापया ।। अवशी अवश्यः अविधेयः यः क्षेत्र परिगृह्य
श्रद्धा पुंश्चली मित्रो मागधो विज्ञानं वासो- अवशिनः कीनाशस्य कृषिकर्म न्यसेत् न स्वयं हरुष्णीषं रात्री केशा हरितौ प्रवर्ती कल्मलि- कर्यात, तदा स परिग्राहको दण्डेन ताडयितव्य इति । मणिः। भूतं च भविष्यच्च परिष्कन्दौ मनो विप- यदि वा अवशिन इति बहुव्रीहिः । यस्य कीनाशस्य थम्। मातरिश्वा च पवमानश्च विपथवाही वातः वशी स्वतन्त्रः क्षेत्रवान्नास्ति, स यदि पूर्वकृष्टस्य क्षेत्रस्य सारथी रेष्मा प्रतोदः। कीर्तिश्च यशश्च पुरःसरा- कृषिकर्म न्यसेत् न कुर्यात् , तस्य दण्डताडनं दण्ड वैनं कीर्तिर्गच्छत्या यशो गच्छति य एवं वेद। इति राजपुरुषस्योपदेशः । पशुपो गोपालः तस्यापि उषाः पुंश्चली मन्त्रो मागधो विज्ञानं०। कर्मन्यासे पालनस्याऽकरणे दण्डेन ताडनं दण्डः । अमावास्या च पौर्णमासी च परिष्कन्दौ मनो। ये चाऽस्य पशवो रक्षणाय समर्पितास्तेषां चाऽवरोधनईरा पुंश्चली हसो मागधो विज्ञानं०।
मपहरण कर्तव्यमन्यस्य गोपस्य समर्पणीया इति । उ. अहश्च रात्री च परिष्कन्दौ मनो०।। "विद्युत्पुंश्चली स्तनयित्नुर्मागधो विज्ञानं० ।
(१) असं.२०११३६।६ अस्मिन्सूक्ते महानग्नी ' पदं श्रुतं च विश्रुतं च परिष्कन्दौ मनो०।
| नववारं पठितमपि अस्माभिर्निदर्शनार्थ एक एव मन्त्रः संगृहीतः । । (१) शुमा.३०।१५; तैब्रा.३।४।११ तीत्वरी (पस्कदरी)
(२) आध.२।२८।१; हिध.२।२०. तिष्कद्वरी (तीत्वरी)... (२) शुमा.३०।२२; शुका.३४।२२ (पुंश्चली कितवः ।
(३) आध.२।२८।२-४; हिध.२।२० ग्यक.१५६ कितवोऽशूद्राब्राह्मणास्ते प्राजापत्याः). (३) असं.५।१७।१८. अवशिनः (उदसतः) (कर्मन्यासे.):१६१-१६२ अवशिनः
(४) असं.१५।२।५-८. (५) असं.१५।२।१३.१४. (उद्वसतः) (कर्मन्यासे०) अवरोधनं (अन्वेक्षण); विर.१५८ (६) असं.१५।२।१९-२०. (७) असं.१५।२।२५-२८. | अवशिनः (उद्वसतः) (कर्मन्यासे०) दण्ड (दण्डेन) पशुपस्य

Page #335

वेतनानपाकर्म विष्णुः
'चौर्यादिरभिप्रेतः । न पुनर्बह्वाशित्वादिः । स्मृच.२०४ भृतकदोषसंबन्धी विधिः । स्वामिदोषसंबन्धी विधिः। भूतकविनाशे भृतकं वा तच्छिष्टं वा राजे 'भृत्यो वेतनं गृहीत्वा यदि कर्म न करोति निवेदयेत् । वेतनाद्विगुणं गृह्णीयात् ।
राजग्रहणाद्राजभृतकविषयमेतत् । सवि.३०४ भतकश्चापूर्णे काले भृतिं त्यजन् सकलमेव कौटिलीयमर्थशास्त्रम मूल्यं जह्यात् । राज्ञे च पणशतं दद्यात् । तद्दो
__ कर्मकरकल्पः पेण यद्रिनश्येत तत्स्वामिने देयम. अन्यत्र राज-। कमेकरस्य कमेसंबन्धमासन्ना विद्यः। यथादेवोपघातात् । स्वामी चेद्धृतकमपूर्ण काले संभापितं वेतनं लभेत । कर्मकालानुरूपमजह्यात् तस्य सर्वमेव मूल्यं दद्यात् । पणशतं च संभाषितवेतनम् । . राज्ञेऽन्यत्र भृतकदोषात् ।
कर्षकः सस्यानां, गोपालकः सर्पिषां, वैदेहकः तस्येति चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। शेष इत्यनुवृत्तौ 'चतु- पण्यानामात्मना व्यवहृतानां,दशभागमसंभाषितध्यर्थे बहलं छन्दसि' इति पाणि निस्मरणात् । दोषोऽत्र वेतनो लभेत। संभाषितवेतनस्तु यथासंभाषितम।
कारुशिल्पिकुशीलवचिकित्सकवारजीवनपरि(पशुपालस्य); विचि.७४ अवशिनः (उदसत:) न्यासे
चारकादिराशाकारिकवर्गस्तु यथान्यस्तद्विधः (नाशे); सेतु.१६८ व्यक.१५६ वत् . (१) सवि.२९९.
कुर्यात् । यथा वा कुशलाः कल्पयेयुः तथा वेतनं (२) विस्मृ.५।१५२-१५६ श्वापूणे (श्वापूर्ण) मूल्यं जह्यात् । लभेत । साक्षिप्रत्ययमेव स्यात् । साक्षिणामभावे (मूल्यं दद्यात् ) (देयम् ०) राजदैवोप (दैवोप) सर्वमेव (सर्व) राज्ञे- यतः कर्म ततोऽनुयुञ्जीत ।
व भतकदोषात राजनि । अन्यत्र भृतकदोषान् ); अप. वेतनादाने दशबन्धो दण्डः, षट्पणो वा। २।१९४ यद्विनश्येत् (यन्नश्येत्) राजदैवोप (दैवोप); व्यक. अपव्ययमाने द्वादशपणो दण्डः पञ्चबन्धो वा। १५८ राशे च (राशे) तत्स्वामिने (स्वामिने) च राजेऽन्यत्र नदीवेगज्वालास्तेनव्यालोपरुद्धः सर्वस्वपुत्रभृतकदोषात (राजन्यन्यत्र भृतदोषात्); स्मृच-२०३-२०४ | दारात्मदानेनार्तस्त्रातारमाय निस्तीर्णः कुशल(भृतकश्चापूर्णे ... मूल्यं जह्यात् ०) राशे च ... दद्यात् (पणशतं
प्रदिष्टं वेतनं दद्यात् । तेन सर्वत्रार्तदानानुशया राशे दद्यात्) तद्दोषेण + (च) चेभ्दृतकमपूर्णे (चेभ्दृतं पूर्णे)
व्याख्याताः । भृतकदोषात् (भतदोषात्); विर.१६१ त्यजन्+स्वामिदोष.
लभेत पुंश्चली भोगं संगमस्योपलिङ्गनात् । विरहेण) राशे च (राशे) भतकदोषात् (दैवात् ); विचि.७६ भृति (कर्म) (तद्दोषेण यदि ...घातात् ०) सर्वमेव (सकलमेव) अतियाञ्चा तु जीयेत दौमत्याविनयेन वा ॥ पणशतं च राशेऽन्यत्र (पणशतं राजन्यत्र); सवि.३०० भति
कर्मकरकल्पमाह ----कर्मकरस्येति । कर्षकगोपाल(कर्म) राक्षे च (राशे) तदोषेण (स्वदोषेण च) तत्स्वा (स्वा) कादेः कर्मकरस्य, कर्मसंबन्धं कर्मस्वभियोगं, आसन्ना राजदैवोप (देवराजोप) ऽन्यत्र भतक (दद्यात् अन्यत्र भृत); विद्युः तदन्तिकस्था भूत्वा उपलभेरन् । यथासंभाषित व्यप्र.३२६ (भतिं०) राजदैवो (देवो) राशेऽन्यत्र (राजन्यन्यत्र); | परिभाषितप्रकारं वेतनं लभेत, कर्मकरः। असंभाषितव्यम.९३ (भति०) (तद्दो... घातात्०); विता.६४९-६५० वेतनं, कर्मकालानुरूपं कर्मणः तत्कालस्य चानुगुणं (चापूर्णे काले भति०) सकलमेव (सकल) नश्येत् (नष्टं) राज
लभेत । कारुशिल्पीत्यादि । कार्वादयः षट् प्रतीताः देवो (दैवो) चेद्भूतकम् (चेद् ) सर्वमेव (सर्व) राशेऽन्य ...
तदादिः, आशाकारिकवर्गः आशया कारिका क्रिया दोषात् (राजनि); सेतु.१७० चापूर्णे (अपूणे) भूति (कर्म)
येषां त आशाकारिकाः तेषां वर्गः, यथान्यस्तद्विधः मूल्यं जह्यात् (मूल्यं दद्यात्) सर्वमेव (स कृतमेव) च राज्ञे
तजातीयोऽपर इव कुर्यात् , कर्म । यथा वा कुशलाः (राशे); समु.१०२ (भूति०) राशे च पणशतं (पणशतं च
स दोषानविय तत्कर्मगुणविशेषज्ञाः कल्पयेयुः स्थापयेयुरेतावद्देयमिति. भृतिं (कर्म) (तद्दोषेण ... दोषात्०).
(१) सवि.३०४. (२) कौ.३।१३.

Page #336

व्यवहारकाण्डम् तथा वेतनं लभेत । साक्षिप्रत्ययमेव स्यादिति, अन्योन्य संघेन परिहृतस्यार्धदण्डः । इति भृतकाधिकारः। विप्रतिपत्तौ साक्षिप्रमाणकमेव वेतनं देयम् । साक्षि
मनुः णामभावे, यतः कर्म ततोऽनुयुञ्जीत यत्र तादृशं कर्म
वेतनानपाकर्मप्रतिज्ञा कृतं तत्र कियद्दत्तमिति पृष्ट्वा जानीयात् । नदीवेगे- | अतःपरं प्रवक्ष्यामि वेतनस्यानपक्रियाम् ।। त्यादि । नदीवेगादिभिश्चतुर्भिरापत्स्थानैरुपरुद्धः, आर्त्तः, । (१) वेतनं भतिस्तस्यानपक्रिया । वेतनेन स्वकर्म सर्वस्वपुत्रदारात्मदानेन त्रातारमाय 'यो मां रक्षति कुर्वतां यो धर्मः स इदानीमुच्यत इति प्रतिज्ञा । मेधा. तस्मे सर्वस्वादिकं दास्यामि' इति प्रतिज्ञया रक्षकमाहूय, (२) वेतनं कर्ममूल्यम् । तस्यानपक्रिया भृत्यायानिस्तीर्णः आहूतेन रक्षितः, कुशलप्रदिष्टं निपुण निर्दिष्टं समर्पणम् । समर्पितस्य वा परावर्तनम् । स्मृच.२०१ वेतनं दद्यात् , रक्षकाय । यथाप्रतिज्ञातं दानं निस्तरणो- (३) अतोऽनन्तरं भतेरसमर्पणादिकं वक्ष्यामि ।+ममु. त्तरकालेऽनुशयानस्य कर्तुमनिच्छतोऽयं विधिः। लभेतेति।
भृतकदोषसंबन्धी विधिः पुंश्चली बन्धकी, भोगं मैथुनभृति, लभेत, सङ्गमस्य
भृतोऽनातॊ न कुर्याद्यो दोत्कर्म यथोदितम् । उपलिङ्गनात् चिह्न विभावनात् । अतियाञ्चा तु |
| स दण्ड्यः कृष्णलान्यष्टौ न देयं चास्य वेतनम् ।। अतिमात्रभतिप्रार्थिनी तु पुञ्चली, जीयेत दण्डयत ।
(१) उद्दिष्टेन मूल्येनोद्दिष्ट कर्म करोति स इह भूतोदोर्मत्याविनयेन वा जीयेत दुर्बुद्धित्वप्रयुक्तेन पुरुषकाम- ऽभिप्रेतः । भृत्यकर्मविशेषेण स्वीकृतो भुतः । देहि मे प्रातिकूल्याचरणेन च दण्डयेत
श्रीमू. पञ्चरूपकाणीदं ते कर्म कर्ताऽस्मीयता कालेनेत्याभाष्य . गृहीत्वा वेतनं कर्म अकुर्वतो भृतकस्य द्वादश
प्रविष्टः स चेत्कर्म न समापयति, कृष्णलानि सौवर्णा नि पणो दण्डः । संरोधश्चाकारणात् ।
ताम्ररजतयोर्वा कर्मस्वरूपमनुबन्धादि च ज्ञात्वा अशक्तः कुत्सिते कर्मणि व्याधौ व्यसने वा दण्ड्यते । तानि च रूपकाणि वेतनार्थ कल्पितानि न अनुशयं लभेत, परेण वा कारयितुम् । तस्य लभेत । यद्यनार्ता दर्पान्न करोति यथोदितं कर्म । । व्ययकर्मणा लभेत भर्ता वा कारयितुम् ।
व्याध्यादिनाऽपीडितस्य दर्पादकुर्वतो भतिहानिर्दण्डनं नान्यस्त्वया कारयितव्यो मया वा नान्यस्य
च । अतः स एवं वक्तुं न लभते । यावन्मया कर्माशः कर्तव्यं इत्यवरोधे भर्तुरकारयतो भृतकस्याकुर्वतो कृतस्तदानुरूप्येण देहीति । ऋत्विजामप्येतं दण्डं केचिवा द्वादशपणो दण्डः । कर्मनिष्ठापने भर्तुरन्यत्र
दिच्छन्ति स्वेच्छया त्यजतां, तदयुक्तम् । अत्र हि महागृहीतवेतनो नासकामः कुर्यात् ।
ननर्थों यजमानस्य सामिकृत्ये यजमानेऽतो दण्डो उपस्थितमकारयतः कृतमेव विद्याद् इत्या- ___ + गोरा. अशुद्धिबाहुल्यान्नोद्धृतम् । चार्याः।
(१) मस्मृ.८।२१४ अतःपरं (अत उर्व); सवि.४९, नेति कौटल्यः । कृतस्य वेतनं, नाकृतस्यास्ति।
२९७ स्यानप (स्यानपा); व्यप्र.३२३; समु.१०१. सचेदल्पमपि कारयित्वा न कारयेत, कृतमेव
(२) मस्मृ.८।२१५, मिता.२।१९८ भृतो (भृत्यो) चास्य अस्य विद्यात् । देशकालातिपातनेन कर्मणाम- | (तस्य); अप.२।१९३ भृतो (भृत्यो) चास्य (तच्च); ब्यक. न्यथाकरणे वा नासकामः कृतमनुमन्येत। संभा- १५७ दितम् (चितम्); स्मृच.२०३ ऽना (ना) न्यष्टौ (नष्टौ); षितादधिकक्रियायां प्रयासं न मोघं कुर्यात् ।
विर.१६०:१६० उत्त., बृहस्पतिः, पमा.३२६ मितावत् । तेन सङ्घभृता व्याख्याताः। तेषामाधिः सप्त- विचि.७५-७६ ऽना (ना) न कुर्याचो (यो न कुर्यात् ); सवि. रात्रमासीत् । ततोऽन्यमुपस्थापयेत् । कर्मनिष्पाकं
२९९-३०० थोदि (थेरि) न्यष्टौ (नष्टौ); वीमि.२।१९३ च । न चानिवेद्य भर्तुः संघः कश्चित् परिहरेद्,
कुर्यायो (यो कुर्यात् ); व्यप्र.३२६ चास्य (तस्य); व्यउ.
८९ मितावत् , नारदः; व्यम ९२ कुर्यायो (यः कुर्यात् ) उपनयेद् वा । तस्यातिक्रमे चतुर्विंशतिपणो दण्डः ।
न्यष्टौ (नष्टौ); विता.६४८ भतो (भत्यो) शेष भ्यमवत: सेतु. (१) कौ.३।१४.
१६९ विचिवत् ; समु.१०२ स्मृचवत् .

Page #337

वेतनानपाकर्म
८४५
महानत्र युक्तः । यजमानस्य च यन्नष्टं तद्दापनीयाः।। कारितं स्यात्स्वां भृतिं दत्वा तदा तत्सममसौ स्वस्थः दीक्षोपसद्देवव्रतैः शरीरापचये समुत्थातव्यम् । अन्यो। कारयितव्यः । अथापि स्वामी बयान मे किंचित्कर्तव्ययः शिल्पी कंचन कर्मणि प्रवर्तयति तडागखनने | मस्तीति । तत्रापि कृतानुरूपेण लभेतैव यथोक्तमार्त्तः । देवस्य गृहकरणेऽहं ते समापयिता प्रवर्तस्वेति, पश्चा
मेधा. चापसरेत् तेन स्वामिनः क्षयव्ययायासाः सर्वे संवो- | (२) यस्त्वपगतव्याधिः स्वस्थ एव वा आलस्यादिना ढव्याः । भाण्डवावणिग्न्यायेन । एष हि न्यायः । स्वारब्धं कर्माल्पोनं न करोति परेण वा न समापयति कात्यायनेन सर्वत्रातिदिष्टः । भाण्डवाहकदोषेण वणिजो तस्मै वेतनं न देयमिति ।
मिता.२।१९८ यदि द्रव्यं नश्येत्तद्भाण्डवाहको वहेत् । 'यो वाऽन्यः कस्य- (३) यथोक्तं यथाप्रतिश्रुतम् । अप.२।१९३ चित्कर्मणि धनमाबध्यार्धतो निवर्तेते'ति कात्यायनीये सूत्रे (४) यथोक्तमार्ने स्वस्थे वा यः प्रकार उक्तः । धनमाबध्याऽऽसज्य धनध्ययं कारयित्वा यद्यर्द्धकृते
मवि. निवर्तेत सोऽपि तद्बहेदित्यनुषङ्गः । एवं योऽपि पाण्मास्यः (५) किंचिन्मात्रा सिद्धौ तु पूर्वोक्तमेव दण्डं वर्ज सांवत्सरो वा यथोपपादककर्मकारी भक्तदासस्तस्याप्येष भवतीत्याह स एव-यथोक्तमार्त्त इति । स्वस्थो न एव न्यायः । आह च नारदः--कर्माकुर्वन्प्रतिश्रुत्य कारयेदिति वदन् स्वस्थेऽपि स्वयं कर्तृत्व नियमो नास्तीति कार्यों दत्वा भृतिं बलात् । भृतिं गृहीत्वाऽकुर्वाणो दर्शयति ।
स्मृच.२०३ द्विगुणं भृतिमावहेत् ॥ 'कालेऽपूणे त्यजन् कर्म भति- (६) किंचिच्छेषस्यापि कर्मणो वेतनं न देयम् । ममु. नाशनमर्हति ॥
मेधा.
निर्दोषो भृतकः तद्वतनं च (२) तदल्पदण्डत्वाद्भागासिद्धिविषयम् । दानप्रति- आर्तस्तु कुर्यात्स्वस्थः सन् यथाभाषितमादितः । षेधादत्तमप्यदत्तप्रायत्वात्प्रत्याहरणीयम् । स्मृच.२०३ सुदीर्घस्यापि कालस्य स्वं लभेतैव वेतनम् ।।
(३) यत्र वेतनं गहीतं कर्मारम्भश्च न तत्राह- (१) अनार्तस्य दण्ड उक्तो भतिहरणं च । आर्त्तभृतोऽनात इति । अनातः कर्माकरणहेतुराजदैवोप- स्येदानीमुच्यते-आर्त्तस्त्विति । आत्तों यो भयोई. घातरहितः।
विर.१६० कृतं कर्म यदि हित्वा गच्छेत्स स्वस्थः सन्पुनरागत्य (४) अर्धन्यूनकर्मकरणविषयमिति मदनरत्ने । यथोक्तमादौ तत्कुर्यात् । बहनाऽपि कालेन पीडया
व्यप्र.३२६ मुक्तः प्रत्यागतः कृतकर्मशेषे लभेतैव वेतनम् । मेधा. यथोक्तमातः सुस्थो वा यस्तत्कर्म न कारयेत् । (२) यदा पुनर्व्याधावपगतेऽन्तरितदिवसान्परिगणय्य न तस्य वेतनं देयमल्पोनस्यापि कर्मणः ॥ पूरयति तदा लभत एव वेतनम् । मिता.२।१९८ (१) अथवा स्वामी नो वारयत्यनेन च तत्कर्म
x गोरा., ममु., विर., मच., भाच. मेधावत् । * गोरा., मवि., ममु., मच., नन्द., भाच. मेधावत् । (१) मस्मृ.८।२१६ सुदीर्घ (स दीर्घ) स्वं (तत्); मिता, (१) मस्मृ.८।२१७ ग. पुस्तके सुस्थो (स्वस्थो) इति २।१९८ सुदीर्घ (स दीर्घ); अप.२।१९३ स्वं (स); ब्यक. पाठः, मिता.२।१९८ सुस्थो (स्वस्थो); अप.२।१९३ १५७ सु (अ) स्वं लभेतैव (लभेतैव च); स्मृच.२०३ स्वं मितावत् ; ब्यक.१५७ मितावत् ; मवि. मितावत्; लभेतैव (लभेतैव च); विर.१६० आत...स्थः (आर्तः कुर्यास्मृच.२०३, विर.१६०; पमा.३२६ सुस्थो वा यस्तत् त्सुसुस्थः) स्वं लभेतैव (लभते च स); पमा.३२९ स्वं (तत्); (स्वस्थो वा यस्तु); विचि.७६; मच. मितावत् ; बीमि.२ विचि.७६ तस्तु (र्तोऽपि) स्वं (स); मृप्र.२५, चन्द्र.५२ १९८मितावत् ; व्यप्र.३२६; व्यउ.८१. मितावत् ; व्यम.९२ स्वं लभेतैव (लभते स तु); वीमि.२।१९८ मितावत् ; व्यप्र. मितावत् विता.६४८ सुस्थो (स्वस्थो) मल्पोन (मल्पेना); सेतु. ३२६ पमावत् ; व्यड.८९ मितावत् ; व्यम.९२, विता. १६९: समु.१०२ मितावत् ; विव्य.४१ भाच.मितावत्. | ६४८ स्वं लभेतैव (लभेतैव च); सेतु.१७० स्वस्थः (मुस्थः) स्पेनं.
स्वं (स); समु.१०२.

Page #338

व्यवहारकाण्डम्
(३) सुदीर्घस्यापि कालस्य दीर्घेणापि कालेन कुर्यादि- र्वन् द्विगुणां भृति स्वामिने दद्यात् । यदा पुनरभ्युपगतं त्यन्वयः।
- मवि. कर्म अगहीते एव वेतने त्यजति तदा समं यावद्वेतन, (४) यस्त्वार्तः स्वार्तिसमये धनाद्यभावेन न कारयति मभ्युपगतं तावद्दाप्यो न द्विगुणम् । यद्वाऽङ्गीकृतां भृति किं त्वार्त्यपगमानन्तरं स्वयं करोति तत्राते दीर्घकालतया दत्वा बलात्कारयितव्यः । तैश्च भूत्यैरुपस्कर उपस्करणं कालक्षेपेऽपि भृत्यदोषाभावाद्वेतनमसौ निर्विवादं लभत लाङ्गलादीनां प्रग्रहयोक्त्रादिकं यथाशक्त्या रक्षणीयमितइत्याह-आर्तस्त्विति । स्मृच.२०३ रथा कृष्यादिनिष्पत्त्यनुपपत्तेः।
मिता. एष धर्मोऽखिलेनोक्तो वेतनादानकर्मणः।। (३) दाप्य इति । स्वामिने दद्यात् न तु राज्ञे दण्ड. ___ वेतनादानकर्मण इति विवादपदस्यास्य नामधेय- मित्यर्थः ।
... स्मृच.२०३ मेवमेतत्तेन न चोद्यमेतत् । कथं वेतनस्यादानकर्मोक्तं (४) गृहीतवेतनो भतकोऽधिकर्मकृच्च। वीमि. यावता दानकर्माप्युक्तं 'तल्लभेतैव वेतनम्' इति । आयुधीयभारवाइकादिदोषसम्बन्धी विधिः । त्याजकस्वामिदोषनाम्नो हि येनकेनचिदन्वितेन संबन्धिना नामता न
संबन्धी विधिः। विरुद्धा । न हि यावन्तः तत्रार्थास्ते सर्वे प्रवर्तन्ते । अराजदैविकं नष्टं भाण्डं दाप्यस्तु वाहकः । तथा चामिहोत्रे यद्यप्यमिप्रजापत्योहोमस्तथाप्यग्निहोत्र- प्रस्थानविघ्नकृच्चैव प्रदाप्यो द्विगुणां भृतिम् ॥ मिति नाम प्रवर्तत एव । तदुक्तं तत्रैवं स्थूणा दर्शे या (१) शाठ्येनैव च अराजदैविकादित्यादि । च समानीचा स्यादिति । मेधा.
विश्व.२०१ याज्ञवल्क्यः
(२) आयुधीयभारवाहको प्रत्याह-अराजदैविक। कर्मत्यागिभृतकविधिः । उपस्कररक्षणं भृत्यधर्मः। मिति । न विद्यते राजदैविकं यस्य भाण्डस्य तत्तथोक्तम् । गृहीतवेतनः कर्म त्यजन् द्विगुणमावहेत् । तद्यदि प्रज्ञाहीनतया वाहकेन नाशितं तदा नाशानुसारेअगृहीते समं दाप्यो भृत्यै रक्ष्य उपस्करः ॥ णासौ तद्भाण्डं दापनीयः । यः पुनः विवाहाद्यर्थ मङ्गल' (१) परिभाषाप्रसङ्गेन स्वामिकर्मकरयोः परिभाषानु- वति वासरे प्रतिष्ठमानस्य तत्प्रस्थानौपयिकं कर्म प्रागङ्गीसारिव्यवहारव्यभिचारे विनयं वक्तुमाह-गृहीतवेतन कृत्य तदानीं न करिष्यामीति प्रस्थानविघ्नमाचरति इति । गृहीत्वा वेतनं कर्म तुल्यं न कुर्यात् , ततो गहीत- तदाऽसौ द्विगुणां भूतिं दाप्यः । अत्यन्तोत्कर्षहेतुकर्मवेतनो द्विगुणमावहेद् दद्यादित्यर्थः । अगृहीते तु वेतने निरोधात् ।
मिता. सम यावत् पारिभाषिक वेतन दत्त्वा कम काय कारयि. (३) 'भृत्यै रक्ष्य, उपस्करः' इत्युक्तं, तत्राऽरक्षणे तव्यम् । सर्वकर्मकरैश्चाप्तवेतनैरुपस्करः समर्पितो यः कर्मप्रातिकल्ये च दण्डमाह-अराजदैविकमिति । तुकर्मकरणार्थ, स पालनीयः। विश्व.२।१९७ शब्देन राजदैविकनष्टं व्यवच्छिनत्ति । प्रस्थानविघ्न
(२) संप्रति वेतनस्यानपाकर्माख्यं व्यवहारपदं कारी भूतको भृत्यान्तरासंभवे द्विगुणां भृति प्रकर्षण प्रस्तूयते । तत्र निर्णयमाह-गृहीतवेतन इति । ताडनादिनाऽतिशयपीडाकरेण प्रकारेण दाप्यः । एवगहीतं वेतनं येनासौ स्वाङ्गीकृतं कर्म त्यजन् अकु
कारेण कालान्तरे कर्मकारणव्यवच्छेदः। चकारेणार्ध
मार्गे विलम्बातिशयकारिणः समुच्चयः । बीमि. (१) मस्मृ.८१२१८गोरा. एष (एवं).
(२) यास्मृ.२।१९३; अपु.२५७।४३, विश्व.२।१९७ (१) यास्मृ.२।१९७; अपु.२५७।४७; विश्व.२।२०१ दाप्यो (कार्य) रक्ष्य (पाल्य); मिता. अप.व्यक.१५७; स्मृच. विकं (विकात्) कच्चैव (कर्ता च); मिता.; अप. २०३ तृतीयपादः; विर.१५९ वहेत् (हरेत् ); पमा.३२४ विकं (विकात्); व्यक.१५८ अपवत्; विर.१६२ विकं उत्त.; विचि.७५ मृत्यै (भूत), नृप्र.२५, वीमि.; व्यप्र. (वकात्); पमा.३२८; स्मृचि.२०, सवि.३०० णां १२५ चतुर्थपाद विना; व्यउ.८६; विता.६४७, सेतु. भूतिम् (णं स्मृतम् ); वीमि.; व्यप्र.३२७ उत्त.; ब्यम. १६९ समु.१०१ विम्य.४१ विरवत् ।
१९३ उत्त. विता.६५० उत्त. समु.१०२.

Page #339

वेतनानपाकर्म
प्रक्रान्ते सप्तमं भागं चतुर्थ पथि संत्यजन् । पाशुपाल्यं कृर्षि वा यः करोति तस्य तदुत्पन्नोपचय
भृतिमर्धपथे सर्वा प्रदाप्यस्त्याजकोऽपि च ॥ दशमभागभाक्त्वमित्यवसेयम् । विश्व.२।१९८ . (१) कर्मकरवच्च स्वाम्यपि-प्रक्रान्त इत्यादि । (२) भृतिमपरिच्छिद्य यः कर्म कारयति तं प्रत्याहप्रक्रान्तादिसप्तमभागादिक्रमेण त्याजकः स्वाम्यपि कर्म-दाप्यस्त्विति । यस्तु स्वामी वणिक गोमी क्षेत्रिको वा करेभ्यो दाप्यः । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।२०२ अपरिच्छिन्नवेतनमेव भृत्यं कर्म कारयति तस्मा
(२) किं च । प्रक्रान्ते अध्यवसिते प्रस्थाने स्वाङ्गीकृतं द्वाणिज्यपशुसस्यलक्षणात्कर्मगो यल्लब्धं तस्य दशम कर्म यस्त्यजति असौ भृतेः सप्तमं भागं दाप्यः। नन्व- भागं भुत्याय महीक्षिता राजा दापनीयः। मिता त्रैव विषये प्रस्थानविनकृदित्यादिना द्विगुणभूतिदानमुक्तं, (३) सस्यदशमभागभृतिरियमल्पप्रयाससाध्यकृषइदानीं सप्तमो भाग इति विरोधः। उच्यते। भृत्यान्तरो- क्षेत्रकर्तविषयम् । बह्वायाससाध्यकृपक्षेत्रकर्तृविषये त्वाह पादानावसरसंभवे स्वाङ्गीकृतं कर्म यस्त्यजति तस्य बृहस्पतिः 'त्रिभागं पञ्चभागं वा गृह्णीयात्सीरवाहकः' सप्तमो भागः । यस्तु प्रस्थानलग्नसमय एव त्यजति तस्य | इति ।
स्मृच.२०१-२०२ द्विगुणभृतिदानमित्यविरोधः । यः पुनः पथि प्रक्रान्ते (४) इदं तु सीरवाहकपरम् ।
वीमि. गमने वर्तमाने सति कर्म त्यजति स भृतेश्चतुर्थ भागं 'देशं कालं च योऽतीयाल्लाभं कुर्याच योऽन्यथा । दाप्यः । अर्धपथे पुनः सर्वां भूतिं दाप्यः। यस्तु त्याजकः तत्र स्यात्स्वामिनश्छन्दोऽधिकं देयं कृतेऽधिके । कर्मात्यजन्तं त्याजयति स्वामी पूर्वोक्तप्रदेशेष्वसावपि (१) यथा स्वामिना निर्दिष्टः कर्मकरः-देशं पूर्वोक्तसप्तमभागादिकं भृत्याय दापनीयः । एतच्चाव्याधि- कालमित्यादि । स्वाम्युक्तदेशकालादिविपर्ययेणान्यथा तादिविषयम् ।
*मिता. वा कर्मणि कृते भृतिदानं प्रति स्वामिनः स्वेच्छा । ___ अपरिभाषितभृतिविधिः
विनयातिरेकाच कर्मकरैरधिके कर्मणि कृते स्वामिना दाप्यस्तु दशमं भागं वाणिज्यपशुसस्यतः । स्वेच्छयैवाधिकं देयमित्यवसेयम् । विश्व.२।१९९ अनिश्चित्य भृतिं यस्तु कारयेत्स महीक्षिता॥ (२) अनाज्ञप्तकारिणं प्रत्याह-देशमिति । यस्तु
(१) अपरिभाष्य वेतनं कर्मणि कृते यद्यपरिभाषि- भृत्यः पण्यविक्रयाधुचितं देशं कालं च पण्यविक्रयाद्यतत्वव्याजेन स्वामी न किञ्चिद् दातुमिच्छेत्, तत्र कथ- कुर्वन् दो दिनोलवयेत्तस्मिन्नेव वा देशे काले च लाभमित्यपेक्षित आह-दाप्यस्त्विति ।
मन्यथा व्ययाद्यतिशयसाध्यतया हीनं करोति तस्मिन् स्वयं च न दद्यादिति शेषः । अपरिभाष्य वाणिज्यं भृतके भृतिदानं प्रति स्वामिनश्छन्दः इच्छा भवेत् । याव
दिच्छति तावद्दद्यान्न पुनः सर्वामेव भृतिमित्यर्थः । यदा * स्मृच., वीमि. मितावत् ।
पुनर्देशकालाभिज्ञतया अधिको लाभः कृतस्तदा पूर्व(१) यास्मृ.२।१९८; अपु.२५७४८; विश्व.२।२०२
परिच्छिन्नाया भतेरपि किमपि धनमधिकं स्वामिना त्यजन् (त्यजेत्); मिता.; अप.; व्यक.१५८; स्मृच.२०४
भत्याय दातव्यम् । ,
+मिता. जको (ज्यको); विर.१६३, पमा.३२८; स्मृचि.२०; नृप्र. २५, सवि.३०० सर्वा (सर्व); वीमि. व्यप्र.३२७; व्यउ. * विर. मितावत् । + स्मृच., विर. मितावत् । ८७ विश्ववत् ; व्यम.९३ पू.; विता.६५०; समु.१०२. (१) यास्मृ.२।१९५; अपु.२५७।४५ लाभं (कर्म)
(२) यास्मृ.२।१९४; अपु.२५७।४४; विश्व.२।१९८ । स्यात् (तु); विश्व.२।१९९ लाभ (कर्म); मिता.. क्षिता (भता); मिता.; अप.प्यस्तु (प्यस्तद् )णिज्य (णिज्या); अप.; व्यक.१५५ अपुवत् ; स्मृच.२०२, विर.१५७ व्यक.१५५ विश्ववत् । स्मृच.२०१७ विर.१५६ विश्ववत् ; अपुवत् ; पमा.३२३ तत्र स्यात् (तदा तु); स्मृचि. पमा.३२२; स्मृचि.१० में भाग (मो भागो) क्षिता (भूता); २० कृतेऽधिके (अधिकं कृते); सवि.२९८ ऽधिकं (रिक्थं); नृप्र.२५, सवि.२९८, पीमि.; व्यप्र.३२४, व्यउ.८७; वीमि.; व्यप्र.३२४; व्यउ.८७, विता.६४५, समु. ग्यम.९२; विता.६४४; समु.१०१.
म्य. का. १०७

Page #340

८४८
व्यवहारकाण्डम्
.. (३) आद्यचकारेण क्रेतृविशेषादिकं द्वितीयचकारेणामूलहासं समुच्चिनोति ।
Xवीमि
अनेक मूल्य साध्यकर्म वेतनविधिः
'यो यावत्कुरुते कर्म तावत्तस्य तु वेतनम् । उभयोरप्यसाध्यं चेत्साध्ये कुर्याद्यथाश्रुतम् ॥
(१) असमाप्तकर्मत्यागे तु वेतनहानिप्राप्तावपवादः - यो यावदिति । यथेच्छयेत्यर्थः । स्वाम्यपि शाटना कारयन् यथाकृतं वेतनं दाप्यः स्मृत्यन्तरानुसारात् । विश्व. २२०० (२) अनेक भृत्यसाध्य कर्मणि भृतिदानप्रकारमाहयो यावदिति । यदा पुनरेकमेव कर्म नियतवेतनमुभाभ्यां क्रियमाणं उभयोरप्यसाध्यं चेद्याध्याद्यभि - : भवादुभाभ्यां, अपिशब्दाद्बहुभिरपि यदि न परिसमापितं, तदा यो भृत्यो यावत्कर्म करोति तावत्तस्मै तत्कृतकर्मानुसारेण मध्यस्वकल्पितं वेतनं देयं न पुनः समम् । न - चावयवशः कर्मणि वेतनस्यापरिभाषितत्वाददानमिति • मन्तव्यम् । साध्ये तुभाभ्यां कर्मणि निर्वर्तिते यथाश्रुतं यावत्परिभाषितं तावदुभाभ्यां देयं न पुनः प्रत्येकं कृत्स्नवेतनं नापि कर्मानुरूपं परिकल्प्य देयम् । ●मिता. (३) अनेक पुरुपैर्यत्साध्यं कर्म, तत्र उभयोरप्यसाध्ये कर्मानुरूपेण वेतनं देयम् । यत्र तु स्वामिकर्मकारयोरुभ योरन्यतरस्य वा साध्यं भवति, तत्र यथा तं यथाविहितं वेतनं कार्यमित्यर्थः । तदभिधानमत्रे । + विर. १५७
नारदः
परिभाषिता परिभाषितवेतनविधिः
भृतानां वेतनस्योको दानादानविधिक्रमः । वेतनस्यानपाकर्म तद्विवादपदं स्मृतम् ॥
X शेषं मितावत् ।
* स्मृच, वीमि मितावत् । + पारिजातमतं मितावत् । (१) यास्मृ. २।१९६; अपु. २५७।४६; विश्व. २।२०० भोरप्याकुर्याद्वाकृतम्) मिता अप (च) साच्यं शाखं येच्छा. १५५: स्मृच. - २० २; विर. १५७ रसाध्ये (त्साध्यं); पमा. ३२२; विचि. ७४ पू.; व्यप्र. १३ नृप्र. २५६ सवि. २९९ वीमि. विश्वद् ध्यम. २२५
(१) अस्यार्थः । भृत्यानां वेतनस्य वक्ष्यमाणलोकेरुको दानादानविधिक्रमो यत्र विवादपदे तद्वेतनस्यानपाकर्मेत्युच्यते । मिता. २।१९३
(२) भृत्यानां भृत्यर्थ कर्म कुर्वतां वेतनस्य भृतेर्दानादानविधिः क्रमः ईदृशस्य देयं ईदृशस्यादेयं दत्तमप्येवंविधात्प्रत्यादेयं क्वचित् द्विगुणमादेयमित्याद्युक्तं यत्र विवादपदे तत् वेतनस्य भूतेरनपाकर्म अनपनयनमननुरूपकरणं वाऽत्र विद्यत इति व्युत्पत्त्या वेतनानपाकर्माख्यमित्यर्थः । अनेनैव देवादिसाध्य मेदादस्य पदस्यानेकविधत्वमुक्तम् । + स्मृच.४ (३) वेतनं कर्म मूल्यम् । तस्थानपाकर्म भृत्यायाऽसमर्पणं समर्पितस्य परावर्तनं वा । पमा. ३२१. èयाय वेतनं दद्यात्कर्मस्वामी यथाक्रमम् । आदौ मध्येऽवसाने वा कर्मणों यद्विनिश्चितम् ॥
(१) तुभ्यमियद्दास्यामीति यद्वेतनं परिमाणतो विनिश्वितं तत्त्रिधा विभज्य कर्मण आदिमध्यान्तेषु दद्यादित्यर्थः । X स्मृच. २०१
(२) यथाकृतं यथापस्थापितम् । कर्मण आदी मध्ये अवसाने वा आदी पञ्च मध्ये सप्त, अवसाने अष्टाविंशतिरिति क्रमेण इति पारिजातः । विर. १५६
X, व्यप्र. स्मृचवत् ।
+ नाभा. स्मृचवत् । (श्व यः ) ; मिता. २।१९३ भृता (भृत्या); अप. २।१९३ मितावत् ; स्मृच. ४ भृता (भृत्या) विधि (विधिः) वेतन (वेतन); विर. १५६ स्योक्तो... मः (स्योक्तिर्दानाधमनविक्रये ); पमा. ३२१ स्मृचि.२०६ नृप्र. २५ बीमि. २०१९१ मितावत् ; व्यप्र. ३२३; व्यउ ८६; व्यम. ९२; विता. ६४३ मिता राकी ४७९६ सेतु. १६७ श्योको स्मोक्तिः क्रमः (क) समु. १०१ नाबद
;
;
मितावत्.
(१) ना.७२ कमस् (कृतम्) | नास्तु ९३ (भृता); मिता. २।१९३; अप. २ १९३ नासंवत् व्यक. १५५ भृत्या (भृता) क्रमम् ( कृतम् ) वा (च); स्मृच. २०१ या (च) विर. १५६ कमन् (कृतम्) ऽपसाने वा (विरामे च मा. ३२१वा () विधि. ७४ भूला (भूता) कम (कृतम्) मंगो (मंणा) स्मृचि. २० नासंनद नृप्र. २५६ सवि. १९७ ); ;
उ.८७; विता. ६४६; सेतु. १६८ साध्यं चेत्साध्ये स्मृचवत्; व्यप्र. ३२३ (साध्यत्वात् साध्यं); समु. १०१. नासंद राकी ४७९ (२) नासं७१ नास्मृ. ११३ अपु. १५३१८ क्रम (मंग); समु. १०१
;
वा (तु); व्यंउ. ८६; विता. ६४४ सेतु. १५० क्रमम् (काम) मंगो चविध्य४१ विवि विचिवत्.

Page #341

बेतनानपाकर्म
८४९ (३) अतिक्रमे दोषविवक्षया विधिस्तावदुच्यते । तव | भृतकदोषसंबन्धी विधिः । स्वामिदोषे विभिः । कर्म करिष्यामीत्यभ्युपगम्य प्रतिग्रहसद्भावे कारयिता कर्माकुर्वन् प्रतिश्रुत्य कार्यों दत्त्वा भतिं बलात् । तस्मै भृत्याय यथाकृतमुभाभ्यां तथा भृतिं दद्यात् । भृतिं गृहीत्वाऽकुर्वाणो द्विगुणां भृतिमावहेत् ।। आदौ वा प्रत्यायितश्चेत्, कर्मणो मध्ये वार्धकृते, अव- (१) प्रतिश्रुत्येत्येतत्प्रारम्भस्याप्युपलक्षणम् । साने समाप्ते वा यथा परिभाषितम् । कर्मणो यद् विनि
. स्मृच.२०३ श्चितं कमोद्दिश्योभाभ्यामनुमतम् । नाभा.७।२ (२) तव कर्म करिष्यामीति भृतिं निश्चित्य प्रति
भृतावनिश्चितायां तु दशभागमवाप्नुयुः । ज्ञायाकुर्वाणो यथोक्तां भृतिं दत्त्वा बलाद् बन्धना दिना लाभगोवीर्यसस्यानां वणिग्गोपकृषीवलाः ॥ कार्यः । ण्यन्तः, कारयितव्य इत्यर्थः । गृहीत्वा भृतिं
(१) दशभागं दशमं भागमित्यर्थः । गोवीर्य पाल्य- शाठयादकुर्वाणः परिभवाद्वा, द्विगुणां भृतिमावहेत् । मानगवादिपशुप्रभवं पयःप्रभृति अवाप्नुयुः। यथा- । दण्ड एकगुणः गृहीत इतरः। नाभा.७५ क्रमेणेति शेषः।
स्मृच.२.१ कालेऽपूर्णे त्यजन्कर्म भृतेन शमवाप्नुयात् । (२) वणिग् लाभस्य दशभागं लभेत, गोपोऽपि स्वामिदोषादपक्रामन् यावत्कृतमवाप्नुयात् ॥ गयां दशम, कर्षकोऽप्यबीजसस्यस्य दशम, बीजं समुदा- (१) यस्तु कालविशेषादधिकं कर्म प्रतिज्ञया यात् स्वामिने दत्त्वा शेषरय दशमं, सर्वत्र वा मूलद्रव्यं | प्रतिज्ञातकालापूर्तावेव कर्म त्यजति तं प्रत्याहमुक्त्वोदयस्य दशमं भागम् । नाभा.७१३ काले पूर्णे त्यजन्निति । अस्मिन्नेव विषये महाउपस्कररक्षणं भृत्यकर्म -
पारुष्यकरणादिस्वामिदोषतस्त्यजन् भृत्यो यावति काले कर्मोपकरणं चैषां क्रियां प्रति यदाहितम् । । कर्म तत्कालानुसारेण कल्पितं वेतनं लभत इत्याह आप्तभावेन तद्रक्ष्यं न हम्येन कदाचन ॥ -स्वामीति। ..
स्मृच.२०३ एषां कर्मस्वामिनां कर्मोपकरणं लाङ्गलादिकं | (२) भृतेरखण्डायाः, तेन तद्दोषात्यागे कियत्यपि कृष्यादिक्रियामुद्दिश्य यद्धृत्यपाचे निहितं तत्तेन सदा भृतिर्न देया ।
विर.१६१ निःशाठथेन रक्ष्यमित्यर्थः।
स्मृच.२०२
(१) नासं.७१५; नास्मृ.९।५; विश्व.२।१९७; मेधा. (१) नासं.७३ गमवा (गं समा) वीर्य (बीज); नास्मृ. ८।२१५ गुणां (गुण); मिता.२।१९३ पू.; अप.२। ९।३ नासंवत् ; व्यक.१५५, स्मृच.२०१; विर.१५६; १९३ कार्यो (वायों); व्यक.१५७; स्मृच.२०३ पू.; पमा.३२१ लाभ (लाभ) वणिग्गोप (वणिजोऽय); विचि.७४ | विर.१५९ दत्वा (ऽदत्वा) वहेत् (हरेत् ); पमा.३२५ वहेत् भागमवा (मं भागमा); नृप्र.२५, सवि.२९८ कात्यायन; (प्नुयात् ) विचि.७५ पू.; नृप्र.२५ पमावत् ; वीमि.२।१९३ ग्यप्र.३२४ लाभ (लाभ); व्यउ.८७ व्यप्रवत् ; विता.६४४ पू.; व्यप्र.३२५; व्यउ.८७ पू.; व्यम.९२ पमावत् ; विता. लाभगोवीर्य (लाभं गोबीज); सेतु.१६७ लाभ (लाभे) शेषं ६४७ पमावत् ; सेतु.१६९ पू.; समु.१०१. विचिवत् ; समु.१०१ विन्य.४१ विचिवत् .
(२) नासं.७७ भतेर्ना (भतिना) उत्तरार्धे (स्वामिदोषादप(२) नासं.७।४ यदाहि (यदर्पि) उत्तरार्धे (आप्तभावेन क्रामेद् यावत् कृतकमालभेत्); मेधा.८।२१५ भृते...त् कुर्वीत न जिह्मेन समाचरेत्); नास्मृ.९।४ (क्रियोपकरणं (भूतिनाशनमर्हति) पू.; अप.२।१९४ भतेर्ना (भतिना); व्यक. चैषां क्रियां यत् प्रत्युदाहृतम् । तत्स्वभावेन कुर्वीत न जिझेन १५७ स्मृच.२०३; विर.१६१ दपक्रामन् (दकरणे) त्कृत समाचरेत् ॥ ); विश्व.२।१९७ यदाहि (यदर्पि) उत्तराधे (बृति); पमा.३२६ विरवत् ; विचि.७६ दप (दपा); (आप्तमावेन तत्पाल्यं न जिह्येन कथञ्चन); व्यक.१५६ चैषां स्मृचि.२० उत्त.; नृप्र.२५, सवि.३००, चन्द्र.५३; (तेषां); स्मृच.२०२; विर.१५८ कदाचन (कथञ्चन); पमा. वीमि.२।१९३ उत्त.; व्यप्र.३२६, विता.६४८ स्वामि ३२४ चैषां (तेषां) यदाहि (यथाहि); नप्र.२५ उत्तरार्थे (आत्म- (रोगी) यावत्कृत (तावत्काल); सेतु.१७०, समु.१०२; भाषेन यत्कुर्यात् न जैम्येन कदाचन);सवि.२९९ समु.१०१. | विष्य.४१ पू.

Page #342

८५०
व्यवहारकाण्डम्
सदोषस्वामिसंबन्धी विधिः । सदोषवाहकविधिश्व । अनयन्भाटयित्वा तु भाण्डवान्यानवाहने । दाप्यो भृतिचतुर्भागं सर्वामर्धपथे त्यजन् ॥ (१) भाटयित्वा भाटके गृहीत्वा, भाण्डवान् स्वामी, यानवाहने अश्वादिवृषादिरूपे ।
व्यक. १५९
(२) भाटकगृहीतेन यानादिना भाण्डनेतारं प्रत्याहअनयन्निति । यानं शकटादि । वाहनमश्वादि । ते भाटयित्वा प्रापणादिकार्योपाधिकपरिक्रयं कृत्वा सहायार्थ परिक्रीतं यद्यपि न गृह्णाति तथापि भृतिचतुर्भागं मूल्यचतुर्थांशं दाप्य इत्यर्थः । अर्धपथे च सर्वदापनवचनात्ततो न्यूनपथे भाटकाहृतयानानि त्यजन् त्रिभागद्विभागकल्पनया दाप्य इत्यूह्यम् । * स्मृच. २०५
(३) एतावद् ददामीति नादयित्वा देशान्तरमुद्दिश्यानयन् भाण्डं स्वामी शकटं बलीवर्द वा परिच्छिन्नाया भूतेश्वतुर्भागं दाप्यः । अर्धपथे मृत्यं त्यजन् स्वामी सर्वो स्वपरिभाषितां भृतिं दाप्यः । नाभा ७।६ | अनयन् वाहकोऽप्येवं भृतिहानिमवाप्नुयात् । द्विगुणां तु भृतिं दाप्यः प्रस्थाने विघ्नमाचरन् ॥ (१) वाहको भाटकग्रहीता । व्यक. १५९ (२) विघ्नाचरणमङ्गीकृतकर्माकरणमेवात्र विवक्षितम् । न पुनरासेधादिकम् ।
स्मृच. २०४
(३) वहनार्थं भृतो वाहकोऽपि यदि न नयेद् भृतिषड्भागं दाप्यः । गृहीत्वा भृर्ति प्रस्थानकाले विघ्नमा
* व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) नासं. ७ ६ भाट (नाद) भाण्डवान् (भाण्डं वा); न स्मृ. ९७ सर्वा (सम): Vulg. (अददत्कारयित्वा तु दण्डधान्यादिकं धनम् ); अप. २।१९८ त्यजन् (त्यजेत् ); व्यक. १५९ सर्वा (सर्व); स्मृच. २०५; विर. १६४ तिच (तेश्व) सर्वा (सर्व); पमा. ३३० तिच (तेश्च); चन्द्र. ५३ विरवत् व्यप्र. ३२८; व्यउ. ८७-८८ भाट (भाण्ड) दाप्यो (यथा); ब्यम.९३ भाण्डवान् (भाण्डं च ); विता. ६५२ भाट (भार) तिच (तेश्व); समु. १०२ व्यकवत् .
( २ ) नासं. ७/९; नास्मृ. ९१८: Vulg. ( अनयंश्चापि तद्देशं भृतिहानिमवामुयात् ); अप. २।१९८ पू.; व्यक. १५९;स्मृच.२०४ उत्त.; विर. १६४ निमवा (निं समा) पू.; पमा, ३३० पू.; चन्द्र. ५४ पू.; व्यप्र. ३२७ उत्त; ससु. १०२.
चरन् अभिप्रेतवेलायां नोपतिष्ठेत चेदित्यर्थः । द्विगुणां भृतिं दाप्यः । नाभा. ७१९ भृतिषड्भागमाभाष्य पथि युग्यकृतं त्यजन् । अददत्कारयित्वा तु सोदयां भृतिमावहेत् ॥
(१) यदीयैरश्वबलीवर्दादिभिर्युग्यं भाण्डं नीयते स युग्यभृतः । तं प्रति वोढव्यद्रव्यषड्भागं भृतित्वेनाऽऽभाष्य न ददाति तं च त्यजति तदा सोदयां भृतिं तस्मै स्वामी दद्यादित्यर्थः । अप. २।१९८
(२) यो भृतिमाभाष्य गच्छामीति प्रतिज्ञाय पथि पण्यं भृतभाण्डादि त्यजेत् । असाधुत्वात् भृतेः षड्भागं दाप्य इति प्रथमखण्डार्थ: । स्वाम्यदभृत्ये व्रजति पथि भृतिमददत्सोदयां भृतिमावहेदिति द्वितीयखण्डार्थः । व्यक. १५९
(३) विशिष्टमध्वानमुद्दिश्यैतावतीं भृतिं ददामीति यद् युग्यादिवाहनार्थं कृतं भृतको यदि मार्ग आरब्धे गन्तुं केनचिद् भागेन तं त्यजेत् तस्या भृतेः षड्भागं दाप्यः । अददत् कारयित्वा कर्म भूतिं न ददाति चेद्, एवमित्याभाष्येत्येतदपेक्ष्यते, सवृद्धिकां भृतिं दाप्यः ।
नाभा. ७/८
भाण्डं व्यसनमागच्छेद्यदि वाहकदोषतः । दाप्यो यत्तत्र नष्टं स्याद्दैवराजकृतादृते ॥
(१) भाण्डं भृतकव्यापार्यमाणं द्रव्यं, व्यसनं विघटनं, वाहकदोषतः भृतकजनदोषतः । विर. १६२ (२) वाहकदोषेण सदाप्रत्यवेक्षण प्रमादादिना व्यसनमागच्छेद् विपद्येत ।
नाभा. ७।१०
(१) नासं. ७/८ सो... वहेत्. (कर्मैवं सोदयां भृतिम् ); नास्मृ. ९/६ भाष्य पथि ( दद्यात्पण्यं); अप. २ १९८ कृतं त्यजन् (भृतं त्यजेत् ); व्यक. १५९ युग्यकृतं ( पण्यं भृतं) दयां (दयं) वहे (हरे); विर. १६४ युग्यकृतं (युग्मं परि).
(२) नासं. ७।१० नष्टं स्याद् ( नश्येत्तु); नास्मृ. ९/९ दाप्यो यत्तत्र नष्टं ( स दाप्यो यत्प्रणष्टं); मिता. २।१९७ नासंवत्; व्यक. १५८ यत्तत्र ( यत्र तु ); स्मृच. २०३ नासंवत् विर. १६२; पमा. ३२७; स्मृचि. २० नासवत् ; नृप्र. २५ नासंवत् ; चन्द्र.५३ तत्र (दत्र); व्यप्र. १२७ देव (देव); व्यउ.८७ नासंवत् वित्त. ११०६ समु. १०२. नासंवत्,

Page #343

वेतनानपाकर्म
पण्यस्त्रीविधि:
नाभा. ७/२०
शुल्कं गृहीत्वा पण्यस्त्री च्छन्ती द्विगुणं वदेत्। अनिच्छन् शुल्क दाताऽपि शुरु कहानिमवाप्नुयात्। वेश्या (भाण्डं ?) हाटं गृहीत्वा तं नेच्छन्ती तच्छुल्कं द्विगुणमावहेत् । व्याधिता सश्रमा व्या राजकर्मपरायणा । आमन्त्रिता च नागच्छेदवाच्या वडवा स्मृता ॥ अवाच्या निर्दोपा । वडवा पण्यस्त्री । व्यक. १६० अप्रयच्छंस्तथा शुल्कमनुभूय पुमान् स्त्रियम् । अक्रमेण तु संगच्छेद् घातदन्तनखादिभिः ॥ योनयः समाकाभिर्वाऽपि वासयेत् । शुल्कं सोऽष्टगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ॥
(१) ना. ७२० नं. (स्ता) पू. नास्मृ. २१८ गु मिला. २२९२ शुक्रदाता (द -शुल्को); अप. २।१९८३ व्यक. १६०१ स्मृच.२०६; विर. १६६६ पमा. ३३३३ विचि. ७८; स्मृचि. २७ मितावत् ; नृप्र. २५ पू. सवि . ३००; व्यप्र. ३३०; व्यउ ८८ दाताऽपि दातु १३८-१३९ क्... स्त्री (गृहीतवेतना बेवा) शेर्पा मितावत्; विता. ६५४ शुल्कं (मूल्यं) मनुः : ८११ मितावत् ; सेतु. १०२३ सामु. १०२६ विश्य.४२ दाताऽपि (दस्यापि ).
(२) मिता. २।२९२ च ( चेत्) वाच्या (दण्ड्या); अप १९८ मा (अ) कर्म (धर्म) वाया (बारा) स्मृतिः व्यक १६०; स्मृच. २०६ धिता सश्रमा ( घिना संभ्रमा) वाच्या (वाक्या) स्मृत्यन्तरम् ; विर. १६६ कर्म (धर्म) च (तु) स्मृति: ; पमा ३३३ सश्रमा ( संभ्रमा) स्मृति:; विचि. ७८ स्मृतिः; सवि. ३००-३०१ प्रभावत्, बृहस्पतिः; व्यप्र. ३३० बृहस्पतिः ४०२ मितावत्; व्यउ.८८ बृहस्पतिः : १३८ दिविता.६५४स्पतिः ८१० मितावत् सेतु. १०२ मृतिः विम्प४२) रत् (३) नालं. ७।२० स्तथा ( स्तदा) पू.; नास्मृ. ९।१८ नासंदमिता २१२९१ अ... छे (आक्रमेण च गच्छन्) अप. २१९८ गच्छेद् (गच्छन् । व्यक. १६० यात (वातं) | (-); च. १०६ अक्रमेण तु ( मतिक्रमेण ) विर. १६६ तु सं... दन्त (च संगच्छन् घातयंस्तु); पमा. ३३३ दन्त (वेद्वा); सवि . ३०१ ; व्यप्र. ३३०; व्यउ. ८९; विता.८११ मान्) ...च्छे संग) समु. १०२ (च). (४) नासं. ७ २१ यः समाक्रामेद (क्रमते यस्तु
);
शुकं
.
८५१
(१) अक्रमेण कामशास्त्रोक्तविध्यतिक्रमेण । अपोनी मुखादी समाक्रामेत् मैथुनं कुर्यात् । बहुभिर्वा । - सयेत् आत्मार्थ भाटयित्वा बहुभिः पुरुषैपोजयेत् ।
व्यक. १६०
(२) शुल्कं दत्त्वा प्रविष्टोऽनिच्छयामयोनी अन्यस्मिन् प्रदेशे शुक्लोत्सर्ग बलात् कुर्याद् अनुगुणं तच्छुल्कं नामा. ७।२१
दाप्यः ।
'वेश्याः प्रधाना यास्तव कामुकास्तद्गृहोपिताः । तत्समुत्थेषु कार्येषु निर्णयं संशये विदुः ॥ प्रधाना इति स्त्रीलिङ्गनिर्देश आर्पः, तत्समुत्थेषु होतिकामुकसंवन्धेषु संशये वेश्याकामुकविप्रति
पत्तिजे ।
व्यक. १६०
भूमिगृहभाण्डेषु भावविभ
पेरभूमौ गृहं कृत्वा स्तोमं दवा वसेत्तु यः । स तद्गृहीत्वा निर्गच्छेतृणकाष्ठेष्टकादिकम् ॥ (१) स्तोमं वासमूल्यम् |
व्यक. १६०
सोs (शुल्कम) नयं ता (नयस्ता ) तु (च) ; नास्मृ. ९/१९यः (वा ); मिता. २ २९२ यः समाक्रामेत् ( वाsभिगच्छेयो) शुल्कं सोs (शुल्कम); अप. २ १९८६ व्यक. १६० (=); स्मृच.२०६ वासवेद (साधनैः) विर. १६६ (-); पमा. ३३३ ऽपि (वि) सोs (त्व) : विचि ७८ मत्स्यपुराणम् ; सवि. ३०१; व्यप्र. ३३०; व्यउ.८९; विता. ६५४ उत्त., क्रमेण बृहस्पतिः ८११ मितात् सेतु. १७२ मत्स्यपुरागम् समु. १०३ स्मृचवत्; विव्य. ४२ मत्स्यपुराणम् .
;
(१) मिता. २ । २९२; अप. २ । १९८३ व्यक. १६०; स्मृच. २०६ या वस्त्र (वेतन) विर. १६७३ पमा. २३४ सुचवत् विधि.७९ स्मृचवत् नृप. २७६ सवि. ३०१ स्मृचवत्; व्यप्र. ३३०; व्यउ. ८९१ विता. ८११; सेतु. १७२६ समु. १०३ स्मृचवत्.
(२) नासं. ७।२२ परभूमौ (परा जिरे) तृण.., कम् (त्यक्त्वा सबै सुपोषित) नास्सु. ९२० परभूमौ ( पराजिरे ) अप. ); २ १९८; व्यक. १६०१ स्मृच. २०५; विर. १६८६ पमा. ३२१ काष्टकादिकम् (काष्ठानि पेष्टकाम्) बिचि ७९ दया ( कृत्वा); नृप्र. २७ तृण... कम् (त्यक्त्वा सर्वमुपोषितः); सवि. ३०१ हारीतः ; व्यप्र. ३२९१ व्यउ ८८; व्यम. ९३; विता. ३५३३ सेतु. १०३ कांड (काष्टष्टि) समु. १०२.
दत्वा
|

Page #344

व्यवहारकाण्डम्
(२) परस्य गृहाङ्गणे गृहं कृत्वा हाटं दत्त्वा वसेद् । (१) स्तोमेन भाटकेन घृततैलादिद्रव्यान्तरप्रापणार्थ यः, स तद् गृहीत्वा गृहोपकरणं निर्गच्छेत् पूर्णे समये। यानि मृन्मयानि भाण्डानि तानि स्तोमवाहीनि, तानि गहोपकरणं दादि । त्यक्त्वा सर्वे भाण्डं हित्वा पूर्णभाटककालानि तत्स्वामिनमुपानयेत् । तेषां मध्ये निष्कामेत् । मुधोषितः (भाण्डे ? हाटे) न विनोषितः । यत्तदवलेपाद्भग्नं प्रध्वस्तं वा तत्स्तोमग्रहीतुराभवेत् । तस्य तदेव दानं वासनिमित्तम् । नाभा.७।२२ नेतरेण तद्देयमित्यर्थः । एतच्च संप्लवादन्यत्र । संप्लवे तु स्तोमाद्विना वसित्वा तु परभूमावनिश्चितः। । भाण्डस्वामिने भग्नादिभाण्डमूल्यं देयम् । संप्लवो द्रव्या निर्गच्छंस्तृणकाष्ठानि न गहीयात् कथंचन ॥ । न्तरेणाऽऽस्फालनम् ।
xअप.२।१९८ योन्येव तृणकाष्ठानि त्विष्टका विनिवेशिताः । (२) स्तोमो वेतनं, संप्लवो राजदैविकम् । तेन राजविनिर्गच्छंस्तु तत्सर्व भूमिस्वामिनि वेदयेत् ॥ | दैविकमन्तरेण विघटितं शकटादि ग्रहीतुरेव समाधेयं
(१) निवेदयेल्लाभयेत्प्रापयेदिति यावत् । लाभार्थस्य | स्यादिति पूर्णकालं तत्स्वामिने समर्पणीयमित्यर्थः। विदे रूपमिदम् । व्यक.१६१
+विर.१६९ (२) स्वामिनि स्वामिने वेदयेन्निवेदयेदित्यर्थः। अनि
बृहस्पतिः श्चित इति वदंस्तृणकाष्ठादिग्रहणाग्रहणपरिभाषाविहीन
सीरवाहकभागविधिः . विषयमेतदिति दर्शयति । परिभाषितविषये तु यथा | 'त्रिभागं पञ्चभागं वा गहीयात् सीरवाहकः॥ परिभाषा कृता तथैव स तद्गृहीत्वा निर्गच्छेदिति व्यवस्थितविकल्पश्चायम् । स्मृच.२०२ मूलग्रहव्यतिरिक्तविषयमित्याचाराविरोधाय कल्पनीयम् ।।
भक्ताच्छादभृतः सीराद्भागं गृहीत पञ्चमम् । शम्भुस्तु तद्गृहीत्वेत्यस्य गृहं गृहीत्वा गृहोपकरणं गृही. जातसस्यास्त्रिभागं तु प्रगृह्णीयादथाभृतः ॥ स्वेति यावदिति व्याख्यानं कृतवान् । तत्तणकाष्ठादिकमित्यादिना विरुद्धमित्युपेक्षणीयम्। स्मृच.२०५
४ स्मृच., पमा., व्यप्र.अपवत् । स्तोमवाहीनि भाण्डानि पूर्णकालान्युपानयेत्। + विचि., चद्र. विरवत् । ग्रहीतुराभवेद्भग्नं नष्टं चान्यत्र संप्तवात् ॥ २।१९८ नासंवत्, वृद्धमनु, व्यक.१६१, स्मृच.२०५; + व्यप्र. स्मृचवत् । * नाभा. अशुद्धत्वान्नोद्धृतम् ।
विर.१६९ कालान्युपान (कालंतु पाल); पमा.३२२ भवे (१) नास्मृ.९।२१ स्तोमाद्वि (स्तोमं वि) श्चितः (च्छतः)
(वहे) चान्य (वान्य); विनि.७९ लान्यु (लेऽप्यु) चान्य कथं (कदा); अप.२।१९८ स्तोमादिना (स्तोमादिना); व्यक.
(वान्य); सवि.३०१ नये (वहे) भवे (वहे) वात् (वः); १६१ वसि (युषि) पर...तः (परं भावं नियच्छत:); स्मृच.
चन्द्र.५४ पूर्णकालान्यु (कृतकार्याण्यु) तुरा (तुर्वा); ब्यप्र. २०५ ठानि (छादि); विर.१६८ स्मृचवत् ; पमा.३३१
३२९; व्यउ.८८ काला (पाना) सेतु.१७३ लान्यु (लेऽप्यु); स्मृचवत् ; विचि.७९ स्तोमाद्वि (स्तोमं वि) श्चित: समु.१०२. (ग्छतः) च्छंस्तृण (च्छत्तृण); सवि.३०१ श्चितः (च्छतः) | (१) अप.२।१९४; व्यक.१५६, स्मृच.२०२, विर. धानि (छादि) हारोतः, व्यप्र.३ २९; न्वउ.८८ यात् (त); |
१५७; पमा.३२२, विचि.७४; नृप्र.२५, सवि.२९८) ग्यम.९३ अपवत्, पू., सयु.१०२ वसि (बुषि) छानि ।
वीमि.२११९४; व्यप्र.३२४; ब्यम.९२; विता.६४४ (छादि); विन्य.४२ विचिवत् .
| सेतु.१६८; समु.१०१. (२) अप.२।१९८ शिताः (शिता); व्यक.१६१ भूमि- (२) अप.२२१९४; व्यक.१५६ यादथा (तोपधा); स्मृच. स्वामिनि (भूस्वामिनि नि); स्मृच.२०५ अपवत् ; विर.१६८ २०२; विर.१५८ राद्भा (रभा) शेषं व्यकवत् ; पमा.३२२ व्यकवत् ; पमा.३३१ सवि.३०१-३०२ त्वि...ताः (इष्टका | स्यात् (स्यो) याद (यात्त); विचि.७४ भृतः सीराद् (नभूवा निवेशिता) हारीतः, व्यप्र.३२९; व्यउ.८८ व्यम.९३, सीरी) भ्यात्रि (स्यत्रि) शेष व्यकवत् ; सवि.२९८ भक्ता विता.६५३ स्वामिनि (स्वामी नि); समु.१०२. (वस्त्रा) सीरा (साररा) दथा (दथो)। बीमि.१९४ गृहीत
(३) नासं.७।२३ चान्य (वान्य); नास्मृ.९।२२; अप. (भुञ्जीत) पू.; व्यप्र.३२४; व्यम.९२; विता.६४४ सेतु.

Page #345

।पया ।
वेतनानपाकर्म (१) उपधया व्यापारफलेन शस्यादिना भृतः,। प्रतिश्रुत्य न कुर्याद्यः स कार्यः स्याद्वलादपि। तेन भक्ताच्छादनभृतादन्य इत्यर्थः । नारदीयं च स चेन्न कुर्यात्तत्कर्म प्राप्नुयाद्विशतं दमम् ।। दशमांशकल्पनं सीरवाहकेतरभतकविषयम् ।
स्वामिदोषसंबन्धी विधिः । *व्यक.१५६
नेयुक्तः सन्भृतको विदधाति यत् । (२) कथमत्र व्यवस्थेत्यपेक्षिते स एवाह-भक्ते. तदर्थमशुभं कर्म स्वामी तत्रापराध्मयात् ॥ ति । अशनाच्छादनाभ्यां भृतः कृषीवलो लाङ्ल- (१) तदर्थ स्वाम्यर्थ, अशुभं चौर्यादि, स्वामी विकृष्टक्षेत्रजातसस्यात्पञ्चमं भागं गृह्णीयात् । ताभ्याम. तत्रापराध्नुयात् स्वामिन एव तत्र दोषो न तु भृतकस्ये. भृतस्तु तृतीयं भागमित्यर्थः । अथवा यत्र इयद्दास्यामीति | त्यर्थः ।
व्यक.१५८ परिभाषाया अभावस्तत्र मनूक्तं (८।१५७) द्रष्टव्यम् । (२) अशुभं कर्म सीमोल्लङ्घनाद्यन्यायेन क्षेत्रकर्ष
+स्मृच.२२० णादिकं स्वाम्यनुज्ञया भृत्येनाशुभकर्मकरणे स्वामिनो भृतकदोषसंबन्धी विधिः
दण्ड इति वक्तुमिदमुक्तम् । स्मृच.२०४ भृतकस्तु न कुर्वीत स्वामिनः शाठ्यमण्वपि । कृते कर्मणि यः स्वामी न दद्याद्वेतनं भृते । भृतिहानिमवाप्नोति ततो वादः प्रवर्तते ॥ राज्ञा दापयितव्यः स्याद्विनयं चानुरूपतः ।। - ततः शाठ्यकरणाद्विवादः स्वामिना सहासख्यप्र.
कात्यायनः वर्तने तत्र पराजितो भृतकः शाठ्यानुसारा तिहानिमवा- सदोषभृतकसदोषवाहकसदोषस्वामिसंबन्धी विधिः प्नोतीत्यर्थः।
'स्मृच.२०२ कर्मारम्भं तु यः कृत्या सिद्धिं नैव तु कारयेत् । गृहीतवेतनः कर्म न करोति यदा भृतः । बलात्कारयितव्योऽसौ अकुर्वन् दण्डमर्हति ॥ समर्थश्चेद्दम दाप्यो द्विगुणं तच्च वेतनम् ॥ 'विघ्नयन् वाहको दाप्यः प्रस्थाने द्विगुणां भृतिम् ।। (१) समर्थश्चेन्न करोतीति संबन्धः। व्यक.१५७ ।
. x वस्तुतः वृद्धमनोरिदं वचनम् । (२)दमं शक्त्यपराधानुसारेण राज्ञे दद्यात् । गृहीतं
(१) विर.१६० त्तत्कर्म ...म् (द्दोच्च भृतः कर्म यथोच वेतनं द्वैगुण्येन स्वामिने दद्यादित्यर्थः ।
दितम् );चन्द्र.५२ शतं (गुणं); ब्यप्र.३२५ वृद्धमनुस्मृच.२०२ वृहस्पती;सेतु.१६९.
(२) अप.२।१९७; व्यक.१५८; स्मृच.२०४ यत् * विचि. व्यकवत् ।
(यः); घिर.१६२; विचि.७६-७७; दवि.८५, सवि.
३०१ स्मृचवत् । + पमा., सवि. स्मृचक्त् ।
चन्द्र.५३, व्यप्र.३२९ स्मृचवत् । १६८ विचिवत् ; समु.१०१, विव्य.४१ भृतः सीरात्
व्यउ.८८ स्मृचवत् ; व्यम.९३ स्मृचवत् ; सेतु.१७०%, (नभृत्सीरी) स्यात्रि (स्य द्वि) शेष व्यकवत् .
समु.१०१ स्मृचवत् ; विव्य.४२ तत्रापराध्नु (तत्पुनराम). (१) अप.२।१९३; व्यक.१५६-१५७; स्मृच.
(३) अप.२।१९८ भृते (भृतेः); ब्यक.१५९; स्मृच. २०२ विर.१५९; पमा.३२४ मिनः (मिना) निमवा
२०४; विर.१६५ अपवत् पमा.३३२, विचि.७७ अप
वत् ; व्यप्र.३३० द्विनय (वेतन); व्यङ.८८ व्यप्रवत् । (नि समा) ततो (तदा); सवि.२९९ वादः (हानिः);
व्यम.९३ व्यप्रवत् ; विता.६५२ व्यप्रवत् ; सेतु.३२० समु.१०१.
अपवत् समु.१०२. - (२) अप.२।१९३; व्यक.१५७; स्मृच.२०२, विर. (४) अप.२।१९३ ऽसौ (स्याद् ) नारदः व्यक.१५७ १५९; पमा.३२४ विचि.७५; स्मृचि.२०; नृप्र.२५) | सिद्धि (सर्व) तु का (च का); स्मृच.२०३, विर.१६० सिद्धिं सवि.२९९ तवेतनः (त्वा वेतनं) नारदः, चन्द्र.५२ (सर्व) पमा.३२५ विरवत् ; सवि.२९९; व्यप्र.३२५; यदा भृतः (कदाचन) तच्च (तत्र); व्यप्र.३२५; विता. | विता.६४८ सिद्धिं (सिद्ध); समु.१०१. ६४७ तच्च (तत्र); सेतु.१६९; समु.१०१, विव्य.४१ (५) स्मृच.२०३ णां भृतिम् (णं भृतम् ); पमा.३२७, श्चेद् (स्तु).
| व्यप्र.३२७ विघ्नयन् (विघ्नं यो); समु.१०२ स्मृचवत् .

Page #346

यदा च पथि तद्भाण्डमासिध्येत ह्रियेत वा। । हस्त्यश्वगोखरोष्ट्रादीन् गृहीत्वा भाटकेन यः । यावानध्वा गतस्तेन प्राप्नुयात्तावतो भृतिम् ॥ नापयेत्कृतकृत्यः सन् तावद्दाप्यः स भाटकम् ॥
शौल्किकादीनामासेधेन प्रतिबद्धभाण्डस्वामिविषये राजाद्यपहृतभाण्डस्वामिविषये चाह--यदेति ।
-
गृहभूमिभाटकविधिः
स्मृच२०४ स्नेहेन तु चिरं लब्ध्वा मन्दिरं कुरुते तु यः । त्यजेत्पथि सहायं यः श्रान्तं रोगार्तमेव वा।। निर्गच्छतस्तस्य दारु दत्तस्तोमस्य नान्यथा । प्राप्नुयात्साहसं पूर्व ग्रामे व्यहमपालयन् ॥ तस्य परभूमौ मन्दिरकर्तुर्निर्गच्छतस्तत्स्थानं परित्यज्य 'यः स्वामी ग्रामे व्यहमपाल्यैव सुश्रान्तं रोगात वा गच्छतो यद्दा दिकं मन्दिररूपेण स्थितं तद्भाटके दत्ते भृतकं त्यजेत्स राज्ञा दण्ड्य इत्यर्थः। व्यक.१५९ तद्दातुरेव नो चेद्भूस्वामिन एवेत्यर्थः। स्मृच.२०६ .. गृहापणभाण्डहस्त्यश्वादिभाटकविधिः
- वृद्धमनुः हवार्यापणादीनि गृहीत्वा भाटकेन यः। अपरिभाषिता भतिः । सदोषभृतकविधिः। उपस्करनाश संबन्धी स्वामिने नार्पयेद्यावत्तावद्दाप्यः स भाटकम् ॥
विधिः। (१) वारिशब्देनात्र तदाधारपात्रं मणिकादिकं
समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः । लक्ष्यते। नार्पयेत्कृतकृत्यः सन्निति शेषः ।
नियच्छेयु तिं यां तु सा स्यात्प्रागकृता यदि ।। __ स्मृच.२०५
प्रतिश्रुत्य न कुर्याद्यः स कार्यः स्याद्बलादपि । (२) वारि परखानितं प्रतिष्ठितमिह विवक्षितम् ।
स चेन्न कुर्यात्तकर्म प्राप्नुयाद्विशतं दमम् ।। विर.१६८
द्विशतं कार्षापणद्विशतम् । पमा.३२५
प्रेमादानाशितं दाप्यः समं द्विोहनाशितम् । (१) अप.२।१९८ ण्डमासिध्येत (ण्डं निषिध्यत) नवा न तु दाप्यो हृतं चौरैर्दग्धमूढं जलेन वा ॥ (नध्व) वतो (वती) वृद्धमनुः; ब्यक.१५९ हिय (क्रिये)प्राप्नु
(१) व्यक.१६१; स्मृच.२०५ कृत्यः सन् तावद् यानावतो (तावती लभते); स्मृच.२०४ च (तु) वतो (वती);
(कृत्यार्थः स तु); विर.१६९; पमा.३३० नार्प (निर्य) तावदा विर.१६४ यदा (यथा) प्राप्नुयात्तावतो (तावतो लभते);
ता (तावता लमत) (स्त्रीवदा); चन्द्र.५४ नार्प (अप) सन् तावदाप्यः (च यावपमा.३२९ यदा (यथा); विचि.७७, चन्द्र.५४ च (तु)
यात् ); व्यप्र.३२८ व्यउ.२८; व्यम.९३, विता.६५३; •स्तेन (स्तस्य); व्यप्र.३२८ भूतिम् (धनम् ); व्यउ.८७
सेतु.१७३, समु.१०२ स्मृचवत् ; विव्य.४२ खरोष्ट्रादीन् यावान (एवम) शेष व्यप्रवत् ; व्यम.९३ पमावत् ; विता.
। (खरादीनि). ६५० ता भातम् (ता भातः सतु.१७१ १दा (प) प्रा (२) अप.२।१९८ तु चिरं (स्थण्डिलं); व्यक.१६१(-) यात्तावतो (तावतो लभते); समु.१०२ च (तु) त्तावतो
लब्ध्वा (भुक्त्वा) दारु (दातुः); स्मृच.२०६ लब्ध्वा (काल); (त्तावती).
विर.१६८ (=) लब्ध्वा (भुक्त्वा ); सवि.३०२ हारीतः; (२) अप.२।१९८ व्यक.१५६ श्रान्तं (आतै) वा (च); समु.१०२ स्मृचवत् . स्मच.२०४; विर.१६५, पमा.३३२ वा (च); विचि. (३) अप.२।१९४ व्यक.१६० शला (शलान्) दर्शि ७७ प्राप्नु (आप्नु); स्मृचि.२० पमावत् ; व्यप्र.३२९; (वेदि) सा स्यात् (तस्य); विर.१५८, विचि.७५ दर्शि व्यउ.८८ पमावत् ; व्यम.९३ पथि (त्पश्य); विता.६५१ (वेदि); व्यप्र.३२४; विता.६४५ यां (या); सेतु.१६८ सेतु.१७१ विचिवत् ; समु.१०२, विव्य.४२. विचिवत् ; विव्य.४१ विचिवत् .
(३) अप.२।१९८; व्यक.१६१; स्मृच.२०५; विर. (४) अप.२।१९३; व्यक.१५७; स्मृच.२०३; पमा. १६८ प्यः स (प्यस्तु); पमा.३३१ मिने (मिनो); विचि. ३२५, विचि.७५ उत्त.; व्यप्र.३२५ वृद्धमनुबृहस्पती; ७९.पमावत् ; व्यप्र.३२८ सेतु.१७३, समु.१०२, विव्य. विता.६४८ शतं (गुण) उत्त.; समु.१०२. ४२:थावत् (त्तत्तु)
। (५) अप.२।१९७ द्रोह (र्मोह); व्यक.१५८; स्मृच.

Page #347

वेतनानपाकर्म
८५५
प्रमादान्नाशितमनवधानान्नाशितं सममेव दद्याद्रोह
मत्स्यपुराणम् नाशितं तीव्रप्रहारादिना नाशितं तद्विर्दाप्यो द्विगुण मूल्यमादाय यो विद्यां शिल्पं वा न प्रयच्छति । दद्यादित्यर्थः । भृत्यदोषाभावे यदन्यत एव नष्टं तन्न | दण्ड्यः स मूल्यं सकलं धर्मज्ञेन महीभृता । देय मित्याह स एव-न तु दाप्य इति । ऊढं नीतम् । गृहीत्वा वेतनं वेश्या लोभादन्यत्र गच्छति ।
स्मृच.२०३ तां दमं दापयेद्दद्यादितरस्यापि भाटकम् ।। यः कर्मकाले संप्राप्ते न कुर्याद्विघ्नमाचरेत् । अनूढस्य भुजङ्गस्य भाटकं शुल्क, तच्च द्विगुणम् । उद्धृत्यान्यस्तु कार्यः स्यात्स दाप्यो द्विगुणां भृतिम् ।।
विर.१६६ वाहनकर्मणि सदोषस्वामिसंबन्धी विधिः अन्यमुद्दिश्य वेश्यां यो नयेदन्यस्य कारणात् । पंथि विक्रीय तद्भाण्डं वणिग्भृत्यं त्यजेद्यदि । तस्य दण्डो भवेद्राज्ञः सुवर्णस्य च माषकम् ।। अथ तस्यापि देयं स्यातेर लभेत सः ॥ नीत्वा भोगं न यो दद्यादाप्यो द्विगुणवेतनम् । अगतस्यापि यावद्गन्तव्यमगतस्यापि। व्यक.१५९ राज्ञश्च द्विगुणं दण्डं तथा धर्मो न हीयते ॥ यो भाटयित्वा शकटं नीत्वा चान्यत्र गच्छति ।
जतामेकां सर्वे ते द्विगुणं धनम् । भाटं न दद्याद्दाप्यः स्यादनूढस्यापि भाटकम् ॥ तस्यै दद्युः पृथक् राज्ञे दण्डं च द्विगुणं परम् ।।
(१) भाट भाटकम् । कार्योपाधिकपरिक्रयमूल्यमिति अत्र द्विगुणो दमो दण्डः, स च स्त्रियै राजे च, यावत् । अरूढस्यापि अकृतोपकारस्यापि शकटादेर्भा- द्विगुणो दण्डोऽत्र स्फुट एव ।
विर.१६७ टकं दाप्य इत्यर्थः।
स्मृच.२०५ (२) शकटमिति वाह्यमात्रोपलक्षणम् । अनूढस्यापि
६५२-६५३; सेतु.१७३ चान्यत्र (अन्यत्र प्र) हाप्यः अवाहितस्यापि ।
स्याद (दाप्योऽसाव); समु.१०२ रमृचवत् ; विव्य.४२ विर.१६९
| दाप्यः स्याद (हाप्यो ऽ साव). २०३; विर.१६२, पमा.३२७; विवि.७६; सवि.३०. (१) अप.२।१९८ भृता (क्षिता); व्यक.१५९ अपवत् । उत्त., कात्यायनः; चन्द्र.५३ वा (च) उत्त. व्यप्र.३२७; विर,१६३ स मूल्यं (स मूलं); विचि.७७ स्मृचि.२०; व्यम.९३, सेतु.१७०% समु.१०२, विब्य.४१ त दाप्यो दवि.११४; सेतु.१७१७ विव्य.४२. (तद्दाप्यो).
(२) अप.२।१९८ दम (धन) दितर (दनूढ); व्यक. (१) अप.२।१९८ उद्धृत्या (तदवृत्तोs); व्यक.१५८ १६०, स्मृच.२०६; विर.१६६ तां....रस्या (भाट ने उध्दृत्या (तद्भत्योs); विर.१६३ पमा.३२७; सेतु.१७१ दद्याद्दाप्या स्यादनूढस्या); पमा.३३४; सवि.३०१ दितर में कुयादिनमा (कार्यविघ्नं समा) उध्द्त्या ...स्यात् (उद्धा. (दुत्तर) भाट (भाण्ड); व्यप्र.३३०; व्यउ.८९; विता.६५४, ऽन्यस्य कार्यस्य).
समु.१०३. (२) अप.२।१९८; व्यक.१५९ अथ (अग); स्मृच. (३) अप.२।१९८; व्यक.१६०; विर.१६७; विचि. २०४ मनुः; विर.१६४ व्यकवत् ; पमा.३२९; विचि.७७
। ७८ वेश्यां यो (यो वेश्यां) च (d); व्यप्र.३३०; व्यउ. व्यकवत् ; स्मृचि.२० अथ (आग) र (रथ); चन्द्र.५४
। ८९; विता.६५५ वेश्यां यो (यो वेश्यां) माषकम् (माषकः); अथ (आग); ब्यप्र.३२८; व्यम.९३, सेतु.१७१ अथ (अग) सेतु.१७२ वेश्यां यो (यो वेश्या). भेत (मेत्तु); समु.१०२ मनुः
(४) अप.२।१९८; व्यक.१६० हाप्यो (दण्ड्यो ) दण्डं (३) अप.२।१९८ पू.; व्यक.१६१; स्मृच.२०५ नूढ
तथा (दण्डमेवं); विर.१६७ व्यकवत् ; विचि.७८, व्यप्र. (रूढ); विर.१६९ चान्य (वान्य); पमा.३३० भाट... स्यापि ।
३३०; व्यउ.८२; विता.६५५, सेतु.१७२. (भाण्डं न दद्यात्परतो दाप्यः स्यात्सोऽपि); विचि.७९ चान्य (५) अप.२।१९८धनम् (दमम्) तस्यै दयुः (दा:पृथक् ); (नान्य) दाप्यः स्याद (दाप्योऽसाव); स्मृचि.२१ पृ., व्यक.१६० धनम् (दमम् ) तस्यै (संप्र); विर.१६७ व्रजता मनुः चन्द्र.५४ हाप्यः रयाद (दाप्योऽसाव) भाटकम् (भुजता) शेष व्यकवत् ; विचि.७८ तस्यै (तस्या); व्यप्र. (वेतनम् ); व्यप्र.३२८ विरवत् ; व्यउ.८८ मनुः; विता. | ३३० ते (तत्); व्यउ.८९ व्यप्रवत् ; सेतु.१७२ व्यकवत् .
व्य. का.१०८

Page #348

८५६
शुक्रनीतिः
भृतिप्रकाराः
व्यवहारकाण्डम्
कार्यमाना कालमाना कार्यकालमितिस्त्रिधा । भृतिरुक्ता तु तद्विज्ञैः सा देया भाषिता यथा ॥ अयं भारस्त्वया तत्र स्थाप्यस्त्वेतावतीं भृतिम् । दास्यामि कार्यमाना सा कीर्तिता तन्निदेशकैः ॥ वत्सरे वत्सरे वाऽपि मासि मासि दिने दिने । (१) शुनी. २।३८५ - ३९१.
एतावतीं भृतिं तेऽहं दास्यामीति च कालिका ।। एतावता कार्यमिदं कालेनापि त्वया कृतम् । भृतिमेतावतीं दास्ये कार्यकालमिता च सां ॥ न कुर्याद् भृतिलोपं तु तथा भृतिविलम्बनम् । अवश्यपोष्यभरणा भृतिर्मध्या प्रकीर्तिता ॥ परिपोष्या भृतिः श्रेष्ठा समान्नाच्छादनार्थिका । भवेदेकस्य भरणं यया सा हीनसंज्ञिका । यथा यथा तु गुणवान् भृतकस्तद्भुतिस्तथा ॥

Page #349

* संविधतिक्रमः
जन
ऋसा.
वेदाः
हे ओषधयः वो युष्माकं मध्येऽन्यौषधिरन्यामोषमुख्यस्य महकारिणां च संवित् इष्टा
धिमवतु । प्राप्नोतु । अवतिरत्र गत्यर्थः । तथान्यान्यस्याः त्वं सोम पितृभिः संविदानोऽनु द्यावापृथिवी | समीपमुपावत। उपगच्छत । एवं याः सन्ति क्षित्यामोषआ ततन्थ ॥
धयः ताः सर्वाः संविदानाः परस्परमैकमत्यं प्राप्ताः सत्य इदं हे सोम त्वं पितृभिः सह संविदानःसंगच्छमानः द्यावा- | मे मदीयं वचः प्रार्थनालक्षणं वचनं प्रावत प्ररक्षत । पृथिवी द्यावापृथिव्यावन्वा ततन्थ । क्रमेण विस्तारयसि ।
ऋसा.
युद्धे सहकारिणां संवित् इष्टा दम्पत्योः संवित् इष्टा
ब्रह्मणाग्निः संविदानो रक्षोहा बाधतामितः॥ अन्यमू षु त्वं यम्यन्य उ त्वां परि ध्वजाते ब्रह्मणा मन्त्रेण सह संविदान ऐकमत्यं प्राप्तो रक्षोहा लिबुजेव वृक्षम् । तस्य वा त्वं मन इच्छा स वा | रक्षसां हन्ताग्निरितोऽस्मात्स्थानाद्राक्षसादिकं बाधतां तवाधा कृणुष्व संविदं सुभद्राम् ।।
हिनस्तु ।
- ऋसा. यमः पुनरप्याह । हे यमि त्वमन्यमु अन्यं पुरुषमेव सु ___ दाने सहकारिणां संवित् इष्टा सुष्ट परिष्वज । अन्य उ अन्योऽपि पुरुषस्त्वां परि वजाते। प्रजापतिर्मह्यमेता रराणो विश्वर्देवैः पितृभिः तत्र दृष्टान्तः । लिबुजेव वृक्षं यथा वल्ली गाढं वृक्षं परि. | संविदानः ।। प्वजते तद्वत् । तथा सति । वाशब्दः समुच्चये। त्वं तस्य च प्रजापतिर्विधाता मह्यं स्तोत्र एता गा रराण: प्रयपुरुषस्य मनः इच्छ कामय । तस्य त्वं वशवर्तिनी भवे- च्छन् । विश्वैः सवैर्देवैः पितुभिश्च संविदान ऐकमत्यं त्यर्थः। स च पुरुषः तव मन इच्छतु । अधाथ परस्पर
ऋसा. वशवर्त्तित्वानन्तरं त्वं तेन सह सुभद्रां सुकल्याणी संविदं । सर्वकार्येषु समानानां गणानां संवित् इष्टा परस्परसंभोगसुखसंवित्तिं कृणुष्व । कुरुष्व । ऋसा. सं गच्छध्वं सं वदध्वं सं वो मनांसि जानताम् । समानानां संवित् इष्टा
देवा भागं यथा पूर्वे संजानाना उपासते ॥ अन्या वो अन्यामवत्वन्यान्यस्या उपावत । | हे स्तोतारः यूयं सं गच्छध्वं, संगताः संभूता भवत । ताः सवोः संविदाना इदं मे प्रावता वचः॥ तथा संवदध्वं सह वदत । परस्परं विरोधं परित्यज्यै
कविधमेव वाक्यं ब्रूतेति यावत् । वो युष्माकं मनांसि - * 'संशानं' 'संजानानः' 'संवित्' 'संविदानः' इति
मैसं.२।७।१३, ४।१४।६; शुमा.१२।८८; तैबा.२।८। पदानि सर्वेषु वेदेषु अभीक्ष्णं पठितानि दिग्दर्शनार्थमेवात्र कति
४८; कौसू.३३८. चित् संगृहीतानि इति मन्तव्यम् ।
(१) सं.१०।१६२।१; असं.२०१९६।११७ शागृ.१॥ (१) सं.८।४८।१३, तैसं.२।६।१२।२; कासं.१७।। २११२; मागृ. २।१८१२; ऋग्वि. ४।१७।१७ वृदे. ८६५. १९, २१३१४ मैसं.४।१०।६, शुमा.१९।५४; ऐबा.३। (२) ऋसं. १०।१६९।४; तैसं. ७४।१७।२, कासं. ३२।१ तेबा.२।६।१६।१७ आश्री.२।१९।२२, ५।१९।१ । (अश्व.) ४१६. शाश्री. ३।१६।४, ८।४।२.
(३) सं. १०।१९१२; मैसं. २२६ सं वदध्वं (संजा(२) सं.१०।१०।१४; असं.१८।१।१६ नि.११॥३४. निध्वं ); असं. ६।६।१ सं गच्छध्वं सं वदध्वं (सं जानीध्वं(३) सं.१०।९७।१४; तैसं.४।२।६।३ कासं.१६।१३; सं पृच्यध्वं); तैबा.२।४।४।४.
गतः।

Page #350

८५८
व्यवहारकाण्डम्
सं जानताम् । समानमेकरूपमेवार्थमवगच्छन्तु । यथा पूर्वे पुरातना देवाः संजानाना ऐकमत्यं प्राप्ता हविर्भागमुपासते यथास्वं स्वीकुर्वन्ति तथा यूयमपि वैमत्यं परित्यज्य धनं स्वीकुरुतेति शेषः ।
ऋसा.
समानो मन्त्रः समितिः समानी समानं मनः सह चित्तमेषाम् । समानं मन्त्रमभि मन्त्रये वः समानेन वो हविषा जुहोमि ॥
"
एषामेकस्मिन्कर्मणि सह प्रवृत्तानामृत्विजां स्तोतॄणां वा मन्त्रः स्तुतिः शस्त्राद्यात्मका गुप्तभाषणं वा समान एकविधोऽस्तु । तथा समिति: प्राप्तिरपि समान्येकरूपाऽस्तु । तथा मनो मननसाधनमन्तःकरणं चैषां समानमेकविधमप्यस्तु । चित्तं विचारजं ज्ञानं तथा सह सहितं परस्परस्यैकार्थेनैकीभूतमस्तु । अहं च वो युष्माकं समानमेकविधं मन्त्रमभि मन्त्रये। ऐकविध्याय संस्करोमि । तथा वो युष्माकं स्वभूतेन समानेन साधारणेन हविषा चरुपुरोडाशादिनाsहं जुहोमि । सेमानी व आकूतिः समाना हृदयानि वः । वो मनो यथा वः सुसहासति ॥ समानमस्तु हे ऋत्विग्यजमानाः वो युष्माकमाकूतिः संकल्पोऽध्यवसायः समान्येकविधोऽस्तु । तथा वो युष्माकं हृदयानि समानान्येकविधानि सन्तु । तथा वो युष्माकं मनोऽन्तः करणं समानमस्तु । यथा वो युष्माकं सुसह शोभनं साहित्यमसति भवति तथा समानमस्त्वित्यन्वयः । ऋसा. संविदः साधारणलिङ्गानि
ऋसा.
'संविच्च मे ।
ग्रामेषु स्वकीयपरकीयाणां सांवत् इष्टा संज्ञानं नो दिवा पशोः संज्ञानं नक्तमर्वतः । संज्ञानं नः स्वेभ्यः संज्ञानमरणेभ्यः संज्ञानमश्विना युवमिहास्मासु नियच्छतम् ।
अरणाः प्रतिकूलाः पुरुषाः, संज्ञानं ऐकमत्यं, नियच्छतं स्थापयतम् ।
असा.
संविदा श्रेष्ठः स्वषु कार्यः
देवा वै न समजानत ते चतुर्धा - व्युदक्रामन्नग्भिर्वसुभिस्सोमो रुद्रैरिन्द्रो मरुद्भिर्वरुण आदित्यैस्तान्बृहस्पतिरत्रवीद्याजयानि वस्सं वै ज्ञास्यध्व इति । तव गृहे याजयानीतीन्द्रमब्रवीत्तव वै श्रेष्ठयाय संज्ञास्यन्त इति । ...... तानिन्द्रस्य गृहेऽयाजयत्ततो वै ते समजानत त इन्द्रस्यैव श्रैष्ठवाय समजानत | ये स्वा न संजानी रस्तानेतया याजयेत् । यं कामयेतायं श्रेष्ठः स्यादिति तस्य गृहे समेव जानत एता एवैनं देवता भागसैषा धेयमभि संजानानाः संज्ञापयन्ति । संज्ञानी नामेष्टिरसमेव जानते । संविदः साधारणलिङ्गानि संज्ञानमस्तु मेऽमुना ।
मे ममामुना देवदत्तादिना संज्ञानं सङ्गतं ज्ञानं अस्तु । इष्टेन मम प्रीतिरस्तु । अमुना सह मे संज्ञानं संगतमस्तु ।
शुभ.
संज्ञानमसि कामधरणं मयि ते कामधरणं संज्ञानाय स्मरकारीम् ।
भूयात् ।
कुलसंविष्टा
(१) ऋसं.१०।१९१।३; मैसं.२।२२६ मन: (व्रत) *येन देवा न वियन्ति नो च विद्विषते मिथः । तत् कृण्मो ब्रह्म वो गृहे संज्ञानं पुरुषेभ्यः ॥
मन्त्रमभि मन्त्रये वः (क्रतुमभिमन्त्रयध्वं ); असं. ६ । ६४ । २ मनः (व्रत) (समानेन वो हविषा जुहोमि समानं चेतो अभिसंविशध्वम्); तैब्रा. २।४।४|५६ शागृ. ५/९/४.
कसं. २८१८६
(२) ऋसं. १०।१९२।४; मैसं. २ २ ६ समानी व आकूति: (समाना वा आकूतानि); असं. ६ | ६४ | ३ ; तैब्रा. २|४|४|११ आगृ. ३।५।८; विस्मृ. २१/१४.
(३) तैसं. ४ | २|४|११ कासं. १६/११३ कसं. २५/२ मैसं. २७/११; शुमा. १२/४६; तैया. १ २ ।१ । १७; शत्रा. ७|१|११८; माश्रौ. ६।११५६ काश्रौ. १७११।४; आपश्री.
५/९/६.
(१) तैसं. ४।७।३।१; कासं. १८१८६ मैसं. १८१८६ शुमा १८ ७.
(२) कासं. १०।१२; मैसं. २२२२६ मिहास्मासु (मिद्दास्मभ्यं); माश्रौ.५।१।१०९.
(३) कासं. ११३.
(४) शुमा. २६ । १; शुका. २८/२. (५) शुमा. ३०।१६ तैया. ३।४।११६. (६) भसं. ३।३०।४.

Page #351

संविध्यतिक्रमः
८५९
येन ब्रह्मणा देवा इन्द्रादयः न वियन्ति विमतिं न | यद्वा मनः कर्म । परकीयं मनः संयोजयामः । चिकित्वा प्राप्नवन्ति । नो च नैव च मिथः परस्परं विद्विषते, विद्वेषं । ज्ञात्वा । संगतकार्यकारिणो भवाम । यद्वा पूर्व मनसा न कुर्वते । तत् संज्ञानं समानज्ञाननिमित्तं ऐकमत्या- संगतिरुक्ता । इदानी निश्चयात्मकज्ञानेन संगतिः प्रार्थ्यते पादकं ब्रह्म मन्त्रात्मकं सांमनस्यं यः युष्माकं गृहे पुरु । चिकित्वा चिकित्वना ज्ञानेनेत्यर्थः। सं जानामहै इत्यनुषेभ्यः तदर्थ, कृण्मः कुर्मः।
असा. षङ्गः । स्वेषां परेषां च मनसा ज्ञानेन च संगता भवासमानी प्रपा सह वोऽन्नभागः समाने योक्त्रे | मेत्यर्थः। किं च दैव्येन देवसंबन्धिना देवताविषयेण सह वो युनज्मि । सम्यञ्चोऽग्निं सपर्यतारा नाभि
मनसा मा युष्महि मा वियुक्ता भूम । अपि च बहुले मिवाभितः ॥
विनिहते। कौटिल्ये निमित्ते घोषाः वैमनस्य निबन्धनाः हे सांमनस्यकामाः वः युष्माकं समानी एका प्रपा ।
शब्दाः मा उत्स्थुः उत्थिता मा भूवन् । यद्वा बहुले तमसि पानीयशाला भवतु । अन्नभागश्च सहैव भवतु । तदथे रात्रावित्यर्थः । तथा अहनि अह्नि वासरे आगते च अहं वः युष्मान् समाने योक्त्रे एकस्मिन् बन्धने स्नेहपाशे इन्द्रस्य इषुः अशनिः अशनिरूपा मर्मभेदिनी परकीया सह युनज्मि सह बध्नामि । सम्यञ्चः संगताः एकफला- वाक मा पप्तत् अस्मासु मा पततु । अहोरात्रोपलक्षितेषु र्थिनो भूत्वा समानज्ञानाः सन्तः अग्निं सपर्यत पूजयत । सर्वेषु दिवसेष्व पि वैमनस्य निबन्धनाः परेषां वाचः कथमिव स्थिता इति तत्राह-अरा नाभिमिव अस्मासु मा पतन्तु किन्तु अनुकूला एव भवन्तु इत्यर्थः । अभितः । अभितो वर्तमाना अराः । एवमेकं अग्निं
असा. अभितो वर्तमानाः परिचरतेत्यर्थः। असा.
ब्राह्मणेषु संवित् इष्टा ग्रामेषु स्वकीयपरकीयाणां संवित् इष्टा
'सोम राजन्त्संज्ञानमा वपैभ्यः सुब्राह्मणा यतमे संज्ञानं नः स्वेभिः संज्ञानमरणेभिः ।
त्वोपसीदान्॥ संज्ञानमश्विना युवमिहास्मासु नि यच्छतम् ॥ हे राजन् सोम एभ्यः भोक्तृभ्यो ब्राह्मणेभ्यः संज्ञानं
स्वेभिः स्वकीय पुरुषैः नः अस्माकं संज्ञानं संगतं आवप निधेहि । यतमे यज्जातीयाः सुब्राह्मणाः भृग्वङ्गिशानं ऐकमत्यं भवत्विति शेषः। तथा अरणेभिः अरणैः रोविदः त्वा त्वां उपसीदान् उपसन्ना भवन्ति । अरमणैः अनुकलं अवदद्भिः । प्रतिकूलैः पुरुषैः । यद्वा 'संविदा देयम् । अरातिभिः सह संज्ञानं समानज्ञानं भवतु । हे अश्विना
विष्णुः अश्विनौ युवं युवा इह अस्मिन्विषये, इह इदानीं वा, । आश्वना युव युवा इह आरमान्यषष, २९ ३९ाना पा, समयानपाकर्मलक्षणम् । संविल्लङ्घनगणद्रव्यहरणदण्डः । अस्मासु संज्ञानं समानज्ञानं स्वीयैः परैश्च सह ऐकमत्यं
___ बहुभिः साधुभिर्महाजनरक्षणार्थ कृता संवित् नि यच्छतं नियमयतम् । स्थापयतमित्यर्थः। असा. समयः । अस्यान्यथाकरणं समयानपाकर्म । "सं जानामहै मनसा सं चिकित्वा मा युष्महि
गणद्रव्यस्यापहर्ता विवास्यः। मनसा दैव्येन । मा घोषा उत् स्थुर्बहुले विनि
तत्संविदं यश्च लङ्घयेत् । हते पप्तदिन्द्रस्याहन्यागते ॥
शङ्खलिखितौ मनसा अन्यदीयेन सं जानामहै समानज्ञाना भवाम ।
यां विनोपद्रवो दुष्परिहरो धर्मकार्य च
दुस्साधं सा पारिभाषिकी धर्मक्रिया । तदनपा(१) असं.३।३०।६.
करणं समयानपाकरण मिति । (२) सं. (खिल) १०।१९११२, कासं.१०।१२; मैसं.२।२।६, असं.७।५४।१; तैबा.२।४।४।६; कोसू.
(१) असं.११।१।२६. (२) तैआ.७।११।३. ९।२, १२।५.
(३) सवि.३२८. (४) विस्मृ.५।१६२. (३) असं.७।५४।२.
(५) विस्मृ.५।१६३. (६) सवि.३२८.

Page #352

८६०
व्यवहारकाण्डम्
गणश्रेणिसमूहनार्थ जातानां स्थिरीकरणरूपस्य समयस्यानपाकर्म – अनुल्लङ्घनं यत्तत्समयानपाकर्म । विरुद्धलक्षणया दर्शादिवत्समयानपाकर्माख्यं विवादपदम् । संविद्यतिक्रम इत्येतस्यैव नामान्तरम् । पाषण्डपूगाः श्रेणिनैगमानां संघाः । समूहस्तु ब्राह्मणानां संहतिः । व्रातः आयुधधराणां व्रततिः । सवि. ५६
महाभारतम्
विनापि राशा लोकसमयः प्रजारक्षकः राजकाः प्रजाः पूर्व विनेशुरिति नः श्रुतम् । परस्परं भक्षयन्तो मत्स्या इव जले कृशान् ॥ समेत्य तास्ततश्चक्रुः समयानिति नः श्रुतम् । वाक्शूरो दण्डपरुषो यश्च स्यात्पारजायिकः ॥ यवनः समयं भिन्द्यात्त्याज्या नस्तादृशा इति । विश्वासार्थं च सर्वेषां वर्णानामविशेषतः । तास्तथा समयं कृत्वा समयेनावतस्थिरे || राजा प्रजया निर्मित:
सहितास्तास्तदा जग्मुरसुखार्ताः पितामहम् । अनीश्वरा विनश्यामो भगवन्नीश्वरं दिश || यं पूजयेम संभूय यश्च नः प्रतिपालयेत् । ततो मनुं व्यादिदेश मनुर्नाभिननन्द ताः ॥ मनुरुवाच --
बिभेमि कर्मणः पापाद्राज्यं हि भृशदुष्करम् । विशेषतो मनुष्येषु मिध्यावृत्तेषु नित्यदा ||
भीष्म उवाच -
तमब्रुवन् प्रजा मा भैः कर्तृनेनो गमिष्यति । पशूनामधिपञ्चाशत् हिरण्यस्य तथैव च ॥ धान्यस्य दशमं भागं दास्यामः कोशवर्धनम् । कन्यां शुल्के चारुरूपां विवाहेषूद्यतासु च ॥ मुखेन शस्त्रपत्रेण ये मनुष्याः प्रधानतः । भवन्तं तेऽनुयास्यन्ति महेन्द्रमिव देवताः ।। स त्वं जातबलो राजन् दुष्प्रधर्षः प्रतापवान् । सुख धास्यसि नः सर्वान् कुबेर इव नैर्ऋतान् ॥ यं च धर्मं चरिष्यन्ति प्रजा राज्ञा सुरक्षिता: । चतुर्थ तस्य धर्मस्य त्वत्संस्थं वै भविष्यति ।।
(१) भा. १२।६७।१७ ३९.
तेन धर्मेण महता सुखं लब्धॆन भावितः । पाह्यस्मान् सर्वतो राजन्देवानिव शतक्रतुः ॥ विजयाय हि निर्याहि प्रतपत्रमिवानिव । मानं विधम शत्रूणां धर्मं जनय नः सदा ॥ स निर्ययौ महातेजा बलेन महता वृतः । महाभिजन संपन्नस्तेजसा प्रज्वलन्निव ।। तस्य दृष्ट्वा महत्वं ते महेन्द्रस्येव देवताः । अपतत्रसिरे सर्वे स्वधर्मे च ददुर्मनः ।। ततो महीं परिययौ पर्जन्य इव वृष्टिमान् । शमयन् सर्वतः पापान् स्वकर्मसु च योजयन् ॥ एवं ये भूतिमिच्छेयुः पृथिव्यां मानवाः कचित् । कुर्यू राजानमेवाग्रे प्रजानुग्रहकारणात् ॥ नमस्येव तं भक्त्या शिष्या इव गुरुं सदा । देवा इव च देवेन्द्रं तत्र राजानमन्तिके ॥ सत्कृतं स्वजनेनेह परोऽपि बहु मन्यते । स्वजनेन त्ववज्ञातं परे परिभवन्त्युत । राज्ञः परैः परिभवः सर्वेषामसुखावहः । तस्माच्छत्रं च पत्रं च वासांस्याभरणानि च ॥ भोजनान्यथ पानानि राज्ञे दद्युर्गृहाणि च । आसनानि च शय्याश्च सर्वोपकरणानि च ॥ गोप्ता तस्मादुदुराधर्षः स्मितपूर्वाभिभाषिता । आभाषितश्च मधुरं प्रत्या भाषेत मानवान् ॥ कृतज्ञो दृढभक्तिः स्यात् संविभागी जितेन्द्रियः । ईक्षित: प्रतिवक्षेत मृदु वल्गु च सुष्ठु च ॥ संघः ऐकमत्येनैवावतिष्ठते 'भेदाद्विनाशः संघानां संघमुख्योऽसि केशव । यथा त्वां प्राप्य नोत्सीदेदयं संघस्तथा कुरु ! | नान्यत्र बुद्धिक्षान्तिभ्यां नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात् । नान्यत्र धनसंत्यागाद्गुणः प्राज्ञेऽवतिष्ठते ॥ धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वपक्षोद्भावनं सदा । ज्ञातीनामविनाशः स्याद्यथा कृष्ण तथा कुरु ॥ आयत्यां च तदात्वे च न तेऽस्त्यविदितं प्रभो । षाड्गुण्यस्य विधानेन यात्रा यानविधौ तथा ॥ यादवाः कुकुरा भोजाः सर्वे चान्धकवृष्णयः ।
(१) भा. १२८ १।२५-३१,

Page #353

संविव्यतिक्रमः
वयासक्ता महाबाहो लोका लोकेश्वराश्च ये ॥ उपासन्ते हि त्वबुद्धिमृषयश्चापि माधव । त्वं गुरुः सर्वभूतानां जानीषे त्वं परां गतिम् ॥ त्वामासाद्य यदुश्रेष्ठमेधन्ते यादवाः सुखम् ॥ गणरक्षणरीति:
गणानां वृत्तिमिच्छामि श्रोतुं मतिमतां वर । यथा गणाः प्रवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत । अश्व विजिनीवन्ते सुहृदः प्राप्नुवन्ति च ॥ भेदमूल विनाशो हि गणानामुपलक्षये । मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनामिति मे मतिः ॥ एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं निखिलेन परंतप । यथा च ते न भिद्येरंस्तच्च मे वद पार्थिव || भीष्म उवाच
गणानां च कुलानां च राज्ञां भरतसत्तम । वैरसंदीपनावेतौ लोभामर्षो नराधिप । arat हि वृणुते ततोऽमर्पमनन्तरम् । तौ क्षयव्ययसंयुक्तावन्योन्यं च विनाशिनौ || चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः । क्षयव्ययभयोपायैः प्रकर्षन्तीतरेतरम् ॥ तत्रादानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः । भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्यरिवशं भयात् ॥ भेदे णा विनश्यर्हि भिन्नास्तु सुजयाः परैः । तस्मात्संघात योगेन प्रयतेरन् गणाः सदा ॥ अर्थाचैवाधिगम्यते संघातवलपौरुषैः ।
ह्याच मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु ॥ ज्ञानवृद्धाः प्रशंसन्ति शुश्रूषन्तः परस्परम् । विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखमेधन्ति सर्वशः ॥ affair व्यवहारांश्च स्थापयन्तश्च शास्त्रतः । थावत्प्रतिपश्यन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः ।। पुत्रान् भ्रातृन् निगृह्णन्तो विनयन्तश्च तान्सदा । faatain प्रगृह्णन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः ॥ चारमन्त्रविधानेषु कोशसंनिचयेषु च । नित्ययुक्ता महाबाहो वर्धन्ते सर्वतो गणाः ॥ प्राज्ञान् शूरान महोत्साहान् कर्मसु स्थिरपौरुपान् । मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप ॥
(१) मा.१२२१०७१६-३२.
८६१
द्रव्यवन्तश्च शूराश्च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः । कृच्छ्रास्वापत्सु संमूढान् गणाः संतारयन्ति ते ॥ क्रोधो भेदो भयं दण्डः कर्षणं निग्रहो वधः । नयत्यरिवशं सद्यो गणान् भरतसत्तम ॥ तस्मान्मानयितव्यास्ते गणमुख्याः प्रधानतः । लोकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव ।। मन्त्रगुप्तिः प्रधानेषु चारश्चामित्रकर्षण । न गणाः कृत्स्नशो मन्त्रं श्रोतुमर्हन्ति भारत ॥ गणमुख्यैस्तु संभूय कार्य गणहितं मिथः ॥ पृथग्गणस्य भिन्नस्य विततस्य ततोऽन्यथा । अर्थाः प्रत्यवसीदन्ति तथाऽनर्था भवन्ति च ॥ तेषामन्योन्यभिन्नानां स्वशक्तिमनुतिष्ठताम् । निग्रहः पण्डितैः कार्यः क्षिप्रमेव प्रधानतः ॥ कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैरुपेक्षिताः गोत्रस्य नाशं कुर्वन्ति गणभेदस्य कारकम् ॥ आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यमसारं बाह्यतो भयम् । आभ्यन्तरं भयं राजन् सद्यो मूलानि कृन्तति ॥ अकस्मात्क्रोधमोहाभ्यां लोभाद्वाऽपि स्वभावजात् । अन्योन्यं नाभिभाषन्ते तत्पराभवलक्षणम् ॥ जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास्तथा । न चोद्योगेन बुद्धया वा रुपद्रव्येण वा पुनः ॥ भेदाचैव प्रदानाच्च नाम्यन्ते रिपुभिर्गणाः । तस्मात्संघातमेवाहुर्गणानां शरणं महत् ॥
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
समुदायकर्म समयः । समुदायार्थभाय्यादिकर्मणि अनंशदोऽनधिकारी । सर्वहितादेशपालनम् । त्रैष्ठ्यनियमः संघे ।
उक्त समयस्यातिदेशः देशजातिसंघेषु । समयस्यानपाकर्म । कर्षकस्य ग्राममभ्युपेत्या - कुर्वतो ग्राम एवात्ययं हरेत् । कर्माकरणे कर्मवेतनाद द्विगुणं, हिरण्यादाने प्रत्यंशद्विगुणं भक्ष्यपेयादाने च प्रहवणेषु द्विगुणमंशं दद्यात् ।
प्रेक्षायामनंशदः सस्वजनो न प्रेक्षेत । प्रच्छन्नश्रवणेक्षणे च सर्वहिते च कर्मणि निग्रहेण द्विगुणमंशं दद्यात् ।
(१) को. ३११०.

Page #354

८६३
व्यवहारकाण्डम्
सर्वहितमेकस्य ब्रुवतः कुर्युराज्ञाम् । अकरणे | त्मकः, दण्ड: । उपहन्तृषु विशिष्टः साक्षाद् घातकैषु पूर्वोक्त एव दण्डः सातिशयः ।
द्वादशपणो दण्डः । तं चेत्संभूय वा हन्युः पृथगेषामपराधद्विगुणेो दण्डः । उपहन्तृषु विशिष्टः ।
ब्राह्मणतश्चैषां ज्यैष्ठयं निमभ्येत । प्रहवणेषु चैषां ब्राह्मणे नाकामाः कुर्युः । अशं च लभेरन् । तेन देशजातिकुलसंघानां समयस्यानपाकर्म व्याख्यातम् ।
राजा देशहितान् सेतून् कुर्वतां पथि संक्रमान् । ग्रामशोभाश्च रक्षाश्च तेषां प्रियहितं चरेत् ॥
समयस्थानपाकर्मेति सूत्रम् । बहुभिः संभूय कल्यमाना व्यवस्था समयः तस्य अनपाकर्म अत्यागः तदिहोच्यत इति सूत्रार्थः । उद्देशक्रमेणास्य प्रकरणस्य व्याख्यानसंगतिः । कर्षकस्येति । कृषीवलस्य, ग्राममभ्युपेत्याकुर्वतः ग्रामजनसमुदायकार्यमङ्गीकृत्याननुतिष्ठतः, ग्राम एव, अत्वयं दण्डं हरेत्, न तु राजा । दण्डविधिमाह—कर्माकरण इति । कर्मणः समुदायकार्यस्य अकरणे, कर्मवेतनाद् आत्मलभ्याद् वेतनभागाद्, द्विगुणं दण्डं दद्यात् । हिरण्यादाने समुदायकार्यार्थे सर्वैर्हिरण्ये दीयमाने सति स्वयं हिरण्यस्य अदाने, प्रत्यंशद्विगुणं एकैकदेयस्य हिरण्यांशस्य द्विगुणं दण्डं दद्यात् । भक्ष्यपैयादाने च प्रहवणेषु गोष्ठीभोजनादिषु भक्ष्यपेययोरात्मदेययोरदाने च द्विगुणमंशं दण्डं दद्यात् । प्रेक्षायामिति । कुशीलवनटनर्तकादिकर्मणि, अनंशदः स्वदेयमंशमददानः, सस्वजनो न प्रेक्षेत स्वयं नेक्षेत स्वजनमपि नेक्षयेत् । प्रच्छन्नश्रवणेक्षणे च प्रच्छन्नं स्थित्वा गीताद्याकर्णने नाट्याद्यवलोकने च, द्विगुणमंश स्वदेयांशद्विगुणं दण्डं दद्यात् । सर्वहिते च कर्मणि, निग्रहेण प्रतिबन्धाचरणेन द्विगुणमंशं स्वदेशद्विगुणं दण्डं दद्यात् ।
सर्वहितमिति । सर्वजनानुकूलं ब्रुवतः एकस्य आशां एकस्यापि नियोगवचनं कुर्युरनुतिष्ठेयुः अर्थादन्ये सामयिकाः । अकरणे द्वादशपणो दण्डः । तं चेदिति । वेति पक्षान्तरे । तं सर्वहितवक्तारं संभूय हन्युश्चेद्, मत्सरवशादन्ये सामयिका इत्यार्थम् । पृथक् प्रत्येकं, एषां हन्तॄणाम् । अपराध - द्विगुणः अकरणापराधोक्तदण्ड द्विगुणश्चतुर्विंशतिपणा
ब्राह्मणतश्चेति । एषां सामयिकानां ब्राह्मणतो ब्राह्मणात् प्रभृति, ज्यैष्ठयं नियम्येत अलङ्घयवचनत्वलक्षणं ज्येष्ठत्वं व्यवस्थाप्येत । प्रहवणेष्विति । प्रीतिभोजनादिषु, एषां सामयिकानां मध्ये, ब्राह्मणे विषये, नाकामाः कुर्युः अंशं च लभेरन् अविज्ञाततदभिप्राया अंश न कल्पयेयुः अशं च लभेरन् । सत्यां तदिच्छायामित्यर्थः । तेनेति । तेन यथोक्तेन समयानपाकर्मन्यायेन, देशजातिकुलसंघानां देशीयजनसंघस्य जातीयजनसंघस्य कुलीयजनसंघस्य चेत्येतेषां समयस्यानपाकर्म, व्याख्यातं श्रीमू.
उक्तप्रायम् ।
संघवृत्तम् 'संघलाभो दण्डमित्रलाभानामुत्तमः । संघा हि संहतत्वादवृष्याः परेषाम् । ताननुगुणान् भुञ्जीत सामदानाभ्याम् । विगुणान् भेददण्डाभ्याम् । काम्बोजसुराष्ट्र क्षत्रियश्रेण्यादयो वार्ताशस्त्रोपजीविनः । लिच्छिविकत्रजिक मल्लमद्रक कुकुरकुरुपाञ्चालादयो राजशब्दोपजीविनः ।
सर्वेषामन्नाः सत्रिणः संघानां परस्परन्यङ्गद्वेषवैरकलहस्थानान्युपलभ्य क्रमाभिनीतं भेदमुपचारयेयुः - 'असौ त्वा विजल्पति' इति । एवमुभयतः बद्धरोषाणां विद्या शिल्पद्यूतवैहारिकेष्वाचार्यव्यञ्जना बालकलहानुत्पादयेयुः । वेशशौण्डिकेषु वा प्रतिलोमप्रशंसाभिः संघमुख्यमनुष्याणां तीक्ष्णाः कलहानुत्पादयेयुः । कृत्यपक्षोपग्रहेण वा । कुमारकान् विशिष्टच्छन्दिकया हीनच्छन्दिकानुत्साहयेयुः । विशिष्टानां चैकपात्रं विवाहं हीनेभ्यो वारयेयुः । हीनान् वा विशिष्ठैरेकपात्रे विवाहे वा योजयेयुः । अवहीनान् वा तुल्यभावोपगमने कुलतः पौरुषतः स्थानविपर्यासतो वा व्यवहारमवस्थितं वा प्रतिलोमस्थापनेन निशामयेयुः । विवादपदेषु वा द्रव्यपशुमनुष्याभिघातेन रात्रौ तीक्ष्णाः कलहानुत्पादयेयुः । सर्वेषु च कलहस्थानेषु हीनपक्षं राजा कोशदण्डाभ्यामुपगृह्य प्रति(१) कौ. ११।१.

Page #355

संविध्यतिक्रमः
८६३
पक्षवधे योजयेत्, भिन्नानपवाहयेद् वा । एकदेशे | अपहर्तारं रात्रौ तीक्ष्णेन घातयेत् । स्वयं वा रसेन । समस्तान् वा निवेश्य भूमौ चैषां पञ्चकुली ततः प्रकाशयेत्-'अमुना मे प्रियो हतः' इति । दशकली वा कण्यां निवेशयेत । एकस्था हि जातकामं वा सिद्धव्यञ्जनः सांवननि कीभिरोषधीशस्त्रग्रहणसमर्थाः स्युः । समवाये चैषामत्ययं भिस्संवास्य रसेनातिसंधायापगच्छेत् । तस्मिन्नस्थापयेत् । राजशब्दिभिरवरुद्धमवक्षिप्तं वा कुल्य- ' पक्रान्ते सत्रिणः परप्रयोगमभिशंसेयुः-'आढ्यमभिजातं राजपुत्रत्वे स्थापयेत् । कार्तान्तिकादि- विधवा गूढाजीवा योगस्त्रियो वा दायनिक्षेश्वास्य वर्गो राजलक्षण्यतां संघेषु प्रकाशयेत् । पार्थ विवदमानास्संघमुख्यानुन्मादयेयुः' इति । संघमुख्यांश्च धर्मिष्ठानपजपेत-'स्वधर्मममष्य अदितिकौशिकस्त्रियो नर्तकीगायना वा प्रतिपराज्ञः पुत्रे भ्रातरि वा प्रतिपद्यध्वम् ' इति । नान् गूढवेश्मसु रात्रिसमागमप्रविष्टांस्तीक्ष्णा प्रतिपन्नेषु कृत्यपक्षोपग्रहार्थमर्थ दण्डं च प्रेषयेत्। हन्युर्बध्वा हरेयुवी । सत्री वा स्त्रीलोलुपं संघविक्रमकाले शौण्डिकव्यञ्जनाः पुत्रदारप्रेताप- मुख्य प्ररूपयेत्- 'अमुष्मिन् ग्रामे दरिद्रकुलदेशेन ‘नैषेचनिकम्' इति मदनरसयुक्तान् मपसृतं; तस्य स्त्री राजाहर्हा, गृहाणैनाम् ' इति । मद्यकुम्भान शतशः प्रयच्छेयुः । चैत्यदैवतद्वार- गृहीतायामधमासान्तरं सिद्धव्यञ्चनो दूष्यः संघरक्षास्थानेषु च सत्रिणः समयकर्मनिक्षेपं सहि- मुख्यमध्ये प्रक्रोशेत्- 'असौ मे मुख्यां भायों रण्याभिज्ञानमुद्राणि हिरण्यभाजनानि च प्ररूप- स्नुषां भगिनीं दुहितरं वाऽधिचरति' इति । तं येयुः, दृश्यमानेषु च संघेषु 'राजकीयाः' इत्या- चेत्संघो निगृह्णीयात् , राजैनमुपगृह्य विगुणेषु विक्रवेदयेयुः । अथावस्कन्दं दद्यात् । संघानां वा मयेत् । अनिगृहीते सिद्धव्यञ्जनं हि रात्रौ तीक्ष्णाः वाहनहिरण्यकालिके गृहीत्वा संघमुख्याय प्र. प्रवासयेयुः । ततस्तद्वयञ्जनाः प्रक्रोशेयु:--'असौ ख्यातं द्रव्यं प्रयच्छेत् । तदेषां याचिते 'दत्तममुष्मै ब्रह्महा ब्राह्मणीजारश्च' इति । मुख्याय' इति ब्रूयात् । एतेन स्कन्धावारा- कातोन्तिकव्यञ्जनो वा कन्यामन्येन वृतामटवीभेदो व्याख्यातः ।
न्यस्य प्ररूपयेत् 'अमुष्य कन्या राजपत्नी संघमुख्यपुत्रमात्मसंभावितं वा सत्री ग्राहयेत् राजप्रसविनी च भविष्यति ; सर्वस्वेन प्रसद्ध -- 'अमुच्य राज्ञः पुत्रस्त्वं शत्रभयादिह न्यस्तो- वैनां लभस्व' इति । अलभ्यमानायां परपक्षऽसि' इति । प्रतिपन्नं राजा कोशदण्डाभ्यां उपगृह्य भुद्धर्षयेत् । लब्धायां सिद्धः कलहः। संघेषु विक्रमयेत् । अवाप्तार्थस्तमपि प्रवासयेत्। भिक्षुकी वा प्रियभायें मुख्यं ब्रूयात्-'असौ
बन्धकीपोषकाः प्लवकनटनर्तकसौभिका वा ते मुख्यो यौवनोत्सिक्तो भार्यायां मां प्राहिणोत् , प्रणिहिताः स्त्रीभिः परमरूपयौवनाभिः संघमु- तस्याहं भयाल्लेख्यमाभरणं गृहीत्वागतास्मि, ख्यानुन्मादयेयुः । जातकामानामन्यतमस्य प्रत्ययं निर्दोषा ते भार्या, गूढमस्मिन् प्रतिकर्तव्यमहमपि कृत्वाऽन्यत्र गमनेन प्रसभहरणेन वा कलहानु- तावत् प्रतिपत्स्यामि' इति । एवमादिषु कलहत्पादयेयुः । कलहे तीक्ष्णाः कर्म कुर्यु:-'हतोऽ- स्थानेषु स्वयमुत्पन्ने वा कलहे तीक्ष्णैरुत्पादिते यमित्थं कामुकः' इति ।
वा हीनपक्षं राजा कोशदण्डाभ्यामुपगृह्य विगुणेषु सिवान्तर ममालमत्तृत्व सती दिनदेश्यहरोहर भूयात् -- असौ मां मुख्यस्त्वयि जातकामां संघेष्वेवमेकराजो वर्तेत । संघाश्चाप्येवमेकबाधते; तस्मिन् जीवति नेह स्थास्यामि' इति राजादेतेभ्योऽतिसंधानेभ्यो रक्षयेयुः । पातमस्य प्रयोजयेत् ।
संघमुख्यश्च संघेषु न्यायवृत्तिहितः प्रियः । प्रसह्यापहृता वा उपवनान्ते क्रीडागृहे वा दान्तो युक्तजनस्तिष्ठेत्सर्वचित्तानुवर्तकः ।। म. का. १०९

Page #356

८६४
मनुः ग्रामदेशसंघ संविलङ्घने दण्डविधिः
व्यवहारकाण्डेम्
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धर्म समयभेदिनाम् ॥ (१) समयः संवित् संकेतः इदं मया भवतामनुमते निश्चितं कर्तव्यमित्यभ्युपगमः । तं भिन्दन्ति व्यतिक्रामन्ति ते समय भेदिनः । 'संविदश्च व्यतिक्रमः' इति यदुद्दिष्टं तदिदानीमुच्यते । पूर्वेणार्धेन पूर्वप्रकरणोपसंहारोऽपरेण यथोद्दिष्टप्रकरणान्तरसूचनम् ।
मच.
मेधा. (२) अनन्तरं समयव्यतिक्रमकारिणां दण्डादिव्यवस्थां वक्ष्यामि । गोरा. (३) समयभेदिनां इदमस्माभिः परिहर्तव्यं इति निश्चयकारिणाम् । यो ग्रामदेशसंघानां कृत्वा सत्येन संविदम् । विसंवदेन्नरो लोभात्तं राष्ट्राद्विप्रवासयेत् ॥ (१) शालासमुदायों ग्रामस्तन्निवासिनो मनुष्या गृह्यन्ते । तेषामेव संविदः संभवात् । एवं ग्रामसमुदायो देशः, संघः एकधर्मानुगतानां नानादेशवासिनां नानाजातीयानामपि प्राणिनां समूहः । यथा भिक्षूणां संघो वणिजां संघश्रातुर्विद्यानां संघ इति । ग्रामादीनां यत्कार्य यथा पारग्रामिकैर्ग्रामो नोऽपहतप्रायः अस्माकीने गोप्रचारे गांश्चारयन्ति उदकं च भित्त्वा नयन्ति । तद्यदि वो मतं तव एतदेषां कर्तुं न दद्मे । एवं नः प्रतिबन्धतां यदि तैः सह दण्डादण्डिर्भवति राजकुले वा व्यवहारस्तत्र सर्वे वयमेककार्या नो चेदुपेक्षा हे । तत्र : संवदते बाढम् । किमिति प्राक्तनी ग्रामस्थितिस्तैर्व्यतिक्रम्येत्येवं प्रोत्साह्य; विसंवदेद्बलात्तैरेव सह सङ्गच्छेत स्वेषु वा नाभ्यन्तरः स्यात्स राज्ञा स्वराष्ट्रान्निर्वासयितव्यो निष्कासयितव्यः । स्वविषयेऽस्य वस्तुं न देयम् । एवं वणिङ्ठब्राह्मणादिकार्ये ईदृशे कृतसंवित्तिना नातिक्रमितव्यम् । यत्कार्यं ग्रामाद्युपकारकं शास्त्राचारप्रसिद्धं
(१) मस्मृ८।२१८.
(२) मस्मृ. ८।२१९; मिता. २।१८७; अप. २ १८७; यक. १६५; स्मृच. २२६; विर. १८२३ पमा. ३५७;दवि. २६७; सवि. ३२९; वीमि . २ १८७; व्यप्र. ३३५; व्यउ. ९२; विता. ६६०; समु. १११ कात्यायनः.
१ देश. २ वर्षां. ३ माह. ४ ये. ५ वित्तेन.
पुरराष्ट्रविरोधि तत्संविद्यतिक्रमे दण्डोऽयम् । लोभादिति स्वेनोपकारगन्धेन परग्रामणीकृतेनास्वातन्त्र्यं लोभः अज्ञानासु विसंवदमानस्यान्यः कल्पः । X मेधा.
(२) अनुबन्धाल्पत्वे तु - यो ग्रामेति । मिता. २।१८७ (३) यस्तु मुख्यः शपथेन स्वमार्गे स्थापयितुमशक्यस्तत्रोक्तं मनुना – यी ग्रामेति । सत्येन शपथेनेत्यर्थः ।
स्मृच. २२६
मच.
(४) विप्रवासयेद्दण्डपुरःसरम् । ब्राह्मणस्य न दण्डः केवलं ग्रामत्याग इति । 'निगृह्य दापयेदेनं समयव्यभिचारिणम् । चतुःसुवर्णान् षग्निष्कांच्छतमानं च राजतम् ॥ (१) निगृह्यावष्टभ्य पीडयित्वा काललाभमकारयित्वा दण्ड्यः । चत्वारि सुवर्णानि येषां निष्काणां परिमाणं ते चतुःसुवर्णा निष्काः । यद्यपि 'चतुःसुवर्णिको निष्क' इत्यत्रोक्तं तथापि शास्त्रान्तरे 'साष्टं शतं सुवर्णानां निष्क माहुर्महाधियः' इत्येवमादिपरिमाणान्तरं पश्यन् विशिनष्टि संज्ञाकारणसामर्थ्यादेव लभ्यत इति चेत् पद्यग्रन्थत्वान्न दोषः । अन्ये तु सहार्थे बहुव्रीहिं कृत्वा त्रीन् दण्डानाहुः । चतुर्भिः सुवर्णैः सह षष्णिष्कान् दण्डनीयो दश निष्काः प्रतिपादिता भवन्ति । बहुव्रीहि-सिद्ध्यर्थे सहार्थे कथंचिन्मत्वर्थो योजितव्यः । न हि चित्राभिर्गोभिः सहितश्चित्रगुर्देवदत्त इति भवति । एते च त्रयो दण्डा यद्वा त्रिभिरेक इति कार्यापेक्षया योजनं, निर्वासनदैण्डेन विकल्प्यते दण्डोऽयम् । *मेघा. (२) मनुप्रतिपादितदण्डानां निर्वासनचतुःसुवर्णषनिष्कशतमानानां चतुर्णामन्यतमो जातिशक्त्याद्यपेक्षया x गोरा, मबि., ममु. मेधावत् । + अप, सवि., वीमि. मितावत् ।
* गोरा, ममु., विर., मच. मेधावद्भावः : (१) मस्मृ. ८ | २२० देनं (च्चैनं ); मिता. २।१८७ निष्कान् (र्ण निष्कं ); अप. २।१८७ मस्मृवत् ; व्यक. १६५ मस्मृवत् ; स्मृच. २२६ मितावत्; विर. १८२१ पमा. ३५७; नृप्र. ३०१ दवि. २१७; सवि. ३२९ मितावत् ; वीमि. २ १८७ च (तु) शेषं मितावत्; व्यप्र. ३३५; व्यउ. ९२ मितावत्; विता. ६६० मितावत् समु. ११२ मितावद,
कात्यायनः.
१ ष्का. २. यदि च ३ दण्डो न.

Page #357

संविद्व्यतिक्रमः
८६५.
कल्पनीयः ।
*मिता.२।१८७ | विधावौदासीन्यमप्यस्तीत्यवगम्यते । यदा चाधा: (३) अत्रापि चत्वारो देशनिर्वासनादयो दण्डा |र्मिको राजा दण्डविधौ उदासीनस्तदा ग्रामादय एव अपराधानुसारेण व्यवस्थाप्याः । अप.२।१८७ | दण्डविधिं कुर्युः 'निसृष्टार्था हि ते स्मृता' इत्युक्तत्वात् । (४) चतुर्भिः सुवर्णैर्यो निष्कस्तान् षट्पलानीत्यर्थः । अमुख्यानां तु समयव्यभिचारिणामौद्धत्यानुसारेण दण्ड:एतच्च दीनारादिनिष्कव्यवच्छेदार्थ विशेषणम् । शत कल्पनीयः । मानमेकम् । मवि.
स्मृच.२२६
(५) अथ चैनं संविद्व्यतिक्रमकारिणं निबोध्य चतुरः सुवर्णान् षनिष्कान् प्रत्येकं चतु:सुवर्णपरिमितान् राजतं च शतमानं विंशत्यधिकरक्तिकाशतत्रयपरिमाणं त्रयमेतद्विषयलाघव गौरवापेक्षया समन्वितं व्यस्तं वा राजा दण्डं दापयेत् ।
ममु.
(६) तथा पञ्चसौवर्णिको निष्क इति च यत्परि माणान्तरं तद्व्यवच्छेदार्थम् ।
(७) यत्तु कश्चिदेतेषां चतुर्णा दण्डानां क्रमेण बाह्मणादिचतुर्वर्णविषयत्वमित्याह । तदज्ञानविलसितम् । एतादृशव्यवस्थायां प्रमाणाभावात् । ब्राह्मणस्य प्रवासनं क्षत्रियादीनां चतुःसुवर्णादिदण्ड इत्यस्यानुचितत्वाच्च । _Xव्यप्र. ३३५ | ..एवं दण्डविधिं कुर्याद्धार्मिकः पृथिवीपतिः । प्रामजातिसमूहेषु समयव्यभिचारिणाम् ॥
(१) जातिसमूहेषु च नानाजातीयानां समानजातीयानां वा संघेषु तद्विषयो व्यभिचारो येषामित्यर्थः । प्रकरणोपसंहारः । मेधा. (२) धर्मप्रधानो राजा ग्रामेषु ब्राह्मणादिषु व्यतिमिणं एतद्दण्डविधानमनुतिष्ठेत् । + गोरा. (३) सुवर्णनिष्कशतमानशब्दाः प्राग्दिव्यप्रकरणे व्याख्याताः । अत्र त्रयोऽर्थदण्डा दण्ड्यानामर्थसत्ता मुसारेण व्यवस्थापनीयाः । निर्वासनं तु निर्बन्धिविषये यवस्थापनीयम् । धार्मिकग्रहणादधार्मिकस्य दण्ड
याज्ञवल्क्यः त्रैविद्यविधौ वर्णाश्रमधर्मसंविद्धर्मराजकृतधर्मरक्षणाधिकृत
ब्राह्मणनियुक्तिः
राजा कृत्वा पुरे स्थानं ब्राह्मणान् न्यस्य तत्र तु । त्रैविद्यं वृत्तिमद्ब्रूयात्स्वधर्मः पाल्यतामिति ॥
(१) पारिभाषिकस्य चानन्यथाकरणप्रसङ्गेन भूयः समयानपाकरणार्थं समूहक्रियामुपोद्घातत्वेनाह - राजेविर. १८३ति । यदुक्तं - ' तत्र दुर्गाणि कुर्वीत जनकोशात्मवृद्धये ' इति, तद्गुणविधानायैवायमारम्भः । राजा कृत्वा पुरे दुर्गे स्थानं स्थलीं भाविकालसंरक्षणार्थं ब्राह्मणान् न्यस्य समुदायत्वेनावस्थाप्य त्रैविद्यं ऋग्यजुः सामपारगं सदाचारब्राह्मणात्मकं वृत्तिमत् कृत्वा ब्रूयात् स्वधर्मः पाल्यतामिति । वर्तनहेतुर्वृत्तिः, तद्युक्तं वृत्तिमद् ग्रामगृह - क्षेत्राक्षयनिध्यादिस्थापितमर्थ दत्त्वेत्यर्थः । स्वधर्मो वर्णाश्रमधर्मस्थित्यव्यभिचारः, राशश्चान्यथाप्रवृत्तावुपदेशेन सन्मार्गावतारणम् । स्पष्टमन्यत् । विश्व. २।१८९
(२) संप्रति संविद्यतिक्रमः कथ्यते । तदुपक्रमार्थं किंचिदाह-- राजा स्वपुरे दुर्गादौ स्थानं धवलगृहादिकं कृत्वा तत्र ब्राह्मणान् न्यस्य स्थापयित्वा तद्ब्राह्मणजातं त्रैविद्यं वेदत्रयसंपन्नं वृत्तिमद्भूहिरण्यादिसंपन्नं च कृत्वा स्वधर्मो वर्णाश्रमनिमित्त: श्रुतिस्मृतिविहितो भवद्भिरनुष्ठीयतामिति तान् ब्राह्मणान् ब्रूयात् । + मिता. (३) संविद्यतिक्रमलक्षणस्य व्यवहारपदस्योपयो
* व्यक., पमा, व्यउ मितावत् ।
X शेषं मितावत् । + ममु., मच. गोरावत् ।
(१) मस्मृ. ८/२२१ क., ख., ध. पुस्तकेषु एवं (एतत् ) इति पाठः, ग. पुस्तके तु एवं (एतं ) इति पाठः; व्यक. १६५ एवं (ए); स्मृच. २२६; विर. १८२ दण्ड (धर्म्य); पमा. ३५८; मच.२।२२१ व्यकवत् ; व्यप्र. ३३५ दण्ड (धर्म); समु. ११२ कात्यायनः.
+ विर., पमा, सवि. मितावत् ।
(१) यास्मृ. २।१८५; अपु. २५७ ३६; विश्व. २ १८९६ मिता.; अप. त्रैविद्यं (त्रैविद्यान्); व्यक. १६४ अपवत् ; स्मृच. २२२ न्न्यस्य तत्र (नुमतेन ); विर. १७७ कृत्वा (हृत्वा) शेषं भपवत् ; पमा. ३४८ अपवत् ; नृप्र. ३० पुरे (पुर); सवि. ३२८ पाल्यतामिति (परिपाल्यताम् ); वीमि ; व्यप्र. ३३१ ब्राह्मणान् ( ब्राह्मण्यं); विता. ६५६ व्यप्रवत् ; राकौ.४७७; समु. ११० अपवत,

Page #358

व्यवहारकाण्डम्
मिनमर्थ तावदाह-राजा कृत्वा पुरे स्थानमिति ।। धर्मवचनं न राजान्तरकृतत्वात् पालनीयम् । किं तर्हि राजा निजनगरे स्थानं स्थीयते यत्र विशिष्टनिवेश- | धर्मानुगुण्येन धर्मत एवेत्यभिप्रायः। तथा च नारदः नाद्युपेते भूभागे तत्स्थानं वृत्तिमत्कुटुम्बनिर्वाहसमर्थ. समूहधर्मानुपसंहरन्नाह 'दोषवत् करणं यदि'ति। स्थावरजङ्गमधनोपेतं निर्माय तथा ब्राह्मणांस्त्रैविद्यान
विश्व.२।१९० ग्यजुःसामरूपविद्यात्रयोपेतांस्तत्र स्थाने न्यस्य निवेश्य । (२) एवं नियुक्तैस्तैर्यत्कर्म कर्तव्यं तदाह-निजयथार्ह गहवृत्त्यादि दत्त्वा स्वधर्मों वर्णाश्रमादिधर्मः | धर्माविरोधेनेति । श्रौतस्मार्तधर्मानुपमर्दैन समयान्निष्पन्नो पाल्यतां क्रियतामिति तान्ब्राह्मणान्यात् । केचित्पठन्ति यो धर्मो गोप्रचारोदकरक्षणदेवगृहपालनादिरूपः सोत्रैविद्यं वृत्तिमदिति । तदा त्रैविद्यं वृत्तिमच्च यथा तथा ऽपि यत्नेन पालनीयः । तथा च राज्ञा निजधर्माविरोधेनैव कुर्यादित्यर्थः। तिसृणामृगादिविद्यानां समाहारस्त्रैविद्यम्। | यःसामयिको धर्मो 'यावत्पथिकं भोजनं देयमस्मदरातिस्थानस्य च तद्विशिष्टता तयुक्तब्राह्मणवत्तया। एवं मण्डलं तुरङ्गादयो न प्रस्थापनीया' इत्येवंरूपः सोऽपि च ब्राह्मणसमूहरचनाभिधानात्संकेतसमयक्रिया संविच्छ- रक्षणीयः।
. +मिता. ब्दवाच्या कर्तव्येत्यर्थादुक्तं भवति । न हि तां विना (३) ब्राह्मणाः स्थाने राज्ञा निवेशनीया इत्युक्तं समूहबाधाश्चौरादयो निराकतु शक्या इष्टापूर्तक्रियादि- तैस्तु निविष्टैर्यत्कार्य तदाह-निजधर्माविरोधेनेति । धर्माश्च संपादयितुम् ।
अप. निजेन वकीयेन श्रौतादिधर्मेणाविरुद्धो योऽपि गणोप(४) तुशब्देन वृत्तिपरिकल्पनं विना व्यवस्था योगी स सामयिकः समयादि निर्वत्तो धर्मः । यथाव्यवच्छिद्यते।
+वीमि. व्याध्याद्युपद्रवसमये प्रतिक्षेत्रं प्रतिगृह वा धनमेतावद् ५) ब्राह्मणाना समूहा ब्राह्मण्यम् । ब्राह्मणमाणव- गृहयज्ञादिशान्तिक सिद्धये देयम् । यथा वा सर्वैर्जनवाडवाद्यत्' इति सूत्रेण यत् । विद्या वेदाः तिसृणां पदैः स्वव्यापारपरिहारेणामुत्र स्थानविशेष आगन्तब्यं विद्यानां समाहारस्त्रिविद्यम् । त्रिविद्यमधीते इति यो नागच्छेत्तस्यायं दण्ड इति । यद्वा सभाप्रपादेवत्रैविद्यम् ।
व्यप्र.३३१ कुलतडागादीनां जीर्णानामुद्धारो दीनानाथादीनां च 'निजधर्माविरोधेन यस्तु सामयिको भवेत्। संस्कारो यज्ञभिक्षादिनिमित्तं च दानं साधारणधनेनानया सोऽपि यत्नेन संरक्ष्यो धर्मो राजकृतश्च यः॥ । व्यवस्थयैतत्कर्तव्यमिति । यश्च राज्ञा समर्थधर्मः कृतो
(१) शृतिस्मृत्युक्तो निजधर्मः, तदविरोधेनार्थाद्यनु- | यो युष्मास्वधिकं पठति वेत्ति वा तस्यैतावती पूजा गुणः तदनुगुणो वा योऽपि सामयिकः स्वपरिभाषा- कार्येत्यादि । स उभयविधोऽपि यत्नतः परिपाल्यः । कृतो भवेत् यथोक्तमध्यकाहूतानागमनदण्डादिकः, सो.
. अप, ऽपि राज्ञा प्रयत्नेन सम्यग् रक्षणीयः । किञ्च धर्मो राज- (४) सामयिकः समुदायिभिनिवृत्तो धर्मः । कृतश्च यः यथैव स्वनिवेशितस्थाने, तथैव राजान्तरकृत
स्मृच.२२४ स्थानान्तरेष्वपि - ब्रह्मशालानिवेशयात्रोत्सवादिकः ।। (५) सामयिकः समूहयोगक्षेमार्थ मासं राजोपस्थानं तथा च नारदः 'यो धर्म इति'। धर्मो राजकृत इत्यत्र पुन- कार्यमित्यादिरूपः। मासं शान्तिः करणीयेत्यादिरूपो
राजकृतो धर्मः।
xविर.१८१ + शेष मितावत् ।
(६) तुशब्देन निजधर्मविरुद्धस्य सामयिकस्य (१) यास्मृ.२११८६, अपु.२५७।३७ विश्व.२।१९०; मिता.; अप.; व्यक.१६४; स्मृच.२२४; विर.१८.१;
रक्षणं व्यवच्छिनत्ति । अपिशब्देन बृहस्पत्यायुक्तपमा.३४९; विचि.८४ रक्ष्यो (रक्षेत्); नृप्र.३०; दवि.
राजतदीयपुरुषव्यवस्थापितातिरिक्तसमयबन्धं समुच्चि२७१, सवि.३२९, वीमि. साम- (सामा); व्यप्र.३३१, ३३३, व्यउ.९०; ब्यम.९४; विता.६५७; राको.४७७;
+ पमा., व्यप्र., व्यउ, मितावत् । समु.१११, विब्य.४३ यस्तु (यश्च)..
x विचि, विरवत् ।

Page #359

संविळ्यतिक्रमः नोति । चकारेण राजाधिकृतं समुच्चिनोति। वीमि. | नृपे विख्याप्य गणेनोच्छेद्या इत्यर्थः । समूहाशक्ती संविलङ्घनगणद्रव्यहरणदण्डः तस्य दण्डो राज्ञा विधेयः।
व्यप्र.३३५ गंणद्रव्यं हरेद्यस्तु संविदं लङ्घयेच्च यः ।
समूहहितवादिवचनाकरणे दण्डः सर्वस्वहरणं कृत्वा तं राष्दाद्विप्रवासयेत् ॥ - कर्तव्यं वचनं सर्वैः समूहहितवादिनाम् ।
(१) पालनव्याजेन-गणद्रव्यमिति । यो गणद्रव्यं - यस्तत्र विपरीतः स्यात्स दाप्यः प्रथमं दमम्॥ हरेद् , धर्माविरोधिनी संविदं परिभाषां समुहकृता लङ्घ- (१) नन्वयं भिन्नाभिप्रायपुरुषाधीनत्वात् समूहधर्मों येत्, तमपहृत्य सर्वखं राष्ट्राद राजा विप्रवासयेत् । दुःश्लिष्ट एव । मैवम् । कार्यापेक्षयकाभिप्रायत्वोपपत्तेः । तच्चापहत्य समहायैवार्पयेत । न तु स्वयं गृह्णीयात् ।। किंच-कर्तव्यं वचनं सर्वेः समूहहितवादिनः । समु. कृत्वेति वचनात् कर्तव राजा न ग्रहीतेति गम्यते । दायिनोऽन्यस्य वा । 'यस्तत्र विपरीतः स्यात्स दाप्यः स्वायम्भुवेऽप्येवममिप्रायः प्रतिषेधः-'न जातु ब्राह्मण- प्रथमं दमम् ॥ राज्ञा समूहायवेत्यर्थः । महता हि प्रयमिति । अतः समूहार्पणमनवद्यम् । एवमन्यत्रापि समू- नेन राज्ञा समूहधर्मः पालनीयः धर्माभिवृद्धया समूहाथै दण्डदानादि योज्यम् । विश्व.२।१९१ हस्य राजोपकारित्वात् ।
विश्व.२।१९२ (२) एवं समयधर्मः परिपालनीय इत्युक्त्वा तद-। (२) इदं च तैः कर्तव्यमित्याह-कर्तव्यं वचनं तिक्रमादौ दण्डमाह-गणद्रव्यमिति । यः पुनर्गणस्य सवैरिति । गणिनां मध्ये ये समूहहितवादनशीलास्तप्रामादिजनसमूहस्य संबन्धि साधारणं द्रव्यमयहरति । दूचनमितरैर्गणानामन्तर्गतैरनुसरणीयम् । अन्यथा दण्ड संवित्समयस्तां समहकृतां राजकृतां वा यो लङ्घयेद- इत्याह -यस्तत्र विपरीत इति । यस्तु गणिनां मध्ये तिकामेत्तदीयं सर्व धनमपहत्य स्वराष्टाद्विप्रवासयेन्नि-समूह हितवादिवचनप्रतिबन्धकारी स राज्ञा प्रथमकासयेत् । अयं च दण्डोऽनुबन्धाद्यत्तिशये द्रष्टव्यः। साहसं दण्डनीयः ।
मिता. (३) यस्तु हितवादिनां प्रतिकूलः स्यात्स समूहेन (३) यस्तु मुख्यः स्वमार्गे राज्ञाऽपि स्थापयितुम- प्रथमसाहसं दण्ड्यः ।
+अप. शक्यस्तत्रोक्तं याज्ञवल्क्येन-गणद्रव्यमिति । राज्ञेति (४) राजव्यवस्थापित इव ग्रामादिसमूहवादिव्यवशेषः । एवंविधदण्डप्रयोगे तस्यैव सामर्थ्याद्यदा समूह- स्थापितोऽप्यों न लङ्घनीय इत्याह- कर्तव्यमिति । स्यापि कथंचित्सामर्थ्यमस्ति तदा प्रकृतत्वात् गण समूहहितं सेतुबन्धनकारित्वादिकं वदतां कर्तव्यमिति स्यैव दण्डप्रयोगकर्तृत्वमवगन्तव्यम् । स्मृच.२२६ ब्रुवतां वचनं तत्सर्वैरेव संपादनीयम् । यस्तु तत्र विप
(४) मुख्यानामपराधविशेषे दण्डविशेषमाह-गण- रीतः प्रतिकूलः स्यात् स प्रथमसाहसं दमं दाप्यः । द्रव्यमिति । मुख्यदण्डने समूहस्यैवाधिकारः । अत
वीमि. एव कात्यायन:-'साहसी भेदकारी च गणद्रव्यविना
__समूहाधिकृता राचा सत्कार्याः शकः । उच्छेद्याः सर्व एवैते विख्याप्यैव नृपे भृगुः ॥ समूहकार्य आयातान्कृतकार्यान् विसर्जयेत् ।
सदानमानसत्कारैः पूजयित्वा महीपतिः ॥ * अप., विर., सवि., वीमि., व्यम. मितावत् । (१) यास्मृ.२।१८७; अपु.२५७:३८; विश्व २।१९१७ + स्मृच. अपवत् । मिता.२।१८७:२।३२ पू.; अप.; व्यक.१६५ येच्च (येत्तु); (१) यास्मृ.२०१८८; अपु.२५७।३९; विश्व.२।१९२ स्मृच.२२६, विर.१८३ येच्च (येत्त) हरणं (ग्रहणं); पमा.. वादिनाम् (वादिनः); मिता. अप.; व्यक.१६४; स्मृच. ३५५ व्यकवत् ; विचि.८४ व्यकवत् नृप्र.३०; दवि. २२४; विर.१७९; पमा.३५४; विचि.८३ सर्वैः (तेषां); २६८; सवि.३२९, वीमि.; व्यप्र.३३५; न्यउ.२१(=) पू.: नृप्र.३०; दवि.२६७ उत्त.; वीमि. व्यप्र.३३४; व्यउ. ९२ व्यकवत व्यम.९४ विता.१९ (=)पू.:६५९-६६०, ९१ उत्त.९२; विता.६५७ राको.४७८ समु.१११ उत्त. राको.४७७ समु.१११.
(२) यास्मृ.२।१८९; विश्व.२।१९३, मिता..
मिता.

Page #360

60
व्यवहारकाण्डम् (१) यतश्चैतदेवं, अतः-समूहकार्य इत्यादि । क्षिप्रं द्रव्यैकत्वेन विभागासंभवान्मूल्यदानायोगाच्च दुःश्लिकार्यान्तयणि परिहाप्यापीति शेषः । ननु च पर-ष्टतैवेत्यलं प्रसङ्गेन ।
विश्व.२।१९३ स्वत्वापत्तिपर्यन्तवाद् दानस्य समहिनां च प्रत्येकं (२) राज्ञा चेत्थं गणिषु वर्तनीयमित्याह-समूहस्वत्वायोग्यत्वाद् व्यतिरिक्तस्वत्वापत्तिक्षमसमूहलक्षणत्वा- कार्य इति । समूहकार्यनिवृत्यर्थ स्वपार्श्व प्राप्तान् गणिनो भावात् समूहद्रानमनुपपन्नमेव । अत एव च गणद्रव्यं । निर्वर्तितात्मीयप्रयोजनान् दानमानसत्कारैः स राजा प्रार्थ्यमाना वक्तारो भवन्ति नेदमद्याप्यस्मदीयं भव- परितोष्य विसर्जयेत् ।
+मिता. सीति । तथा चविजामपि न परिषदं प्रत्युत्सर्ग इष्यते । समूहाधिकृतेन लब्धं समूहायैव देयं, अन्यथा दण्डः । अतोऽयमुत्सर्गमात्रे गौणो दानव्यपदेश इति केचित् । समूहकार्यप्रहितो यल्लभेत तदर्पयेत् । तथा च सति तु समूहद्रव्यहरणे न दोषः स्याद् , इष्यते एकादशगुणं दाप्यो यद्यसौ नार्पयेत्स्व यम् ।। . च, दण्डदर्शनात् । अतो वक्तव्यमेतत् । तत्रान्ये (१) समूहदत्तापहारिणं प्रत्याह-समूहकार्येति । पण्डितम्मन्याः पाषण्डादिव 'दृष्टप्रयोजनान्येव दण्डादि- समहकार्यार्थ महाजनैः प्रेरितो राजपावे यद्धिरण्यवस्त्रावचनानी'ति वर्णयन्ति । तथापि च धर्मार्थः समूह- दिकं लभते तदप्रार्थित एव महाजनेभ्यो निवेदयेत् । दानादिव्यवहारोऽनालम्बन एव स्यात् । अत्रोच्यते । अन्यथा लब्धादेकादशगुणं दण्डं दापनीयः । xमिता. सत्यं समुदायिनां स्वत्वाभावः। समुदायस्य तु स्वत्व- (२) यल्लभेत समूहमान्यत्वनिमित्तेनेति शेषः । संबन्धः केन वार्यते । यत्तु व्यतिरिक्तः समुदायो नेत्यु- स्वकीयसेवाध्ययनादिनिमित्तेन तु लब्धस्य प्रातिस्विककम् । तथैव तत् । समुदायिन एवैककार्यावच्छेदेने- त्वेन समुदायेऽर्पणविध्ययोगात् । समूहकार्यप्रतिहितेतरेतरापेक्षाः समुदायतां प्रतिपद्यन्ते । शक्यते चैवमेकै- नार्पितं च सर्वे समहिनः समविभागेन विभज्य गृह्णीयुः । कस्येतरेतरापेक्षस्य स्वत्वसंबन्ध इति वक्तुम् । न चैवं
स्मृच.२२७ भूतानां दानचोदना नास्ति । गवादीनामविभक्त
कीदृशाः समूहकार्यचिन्तका भवेयुः ।। दक्षिणावचनाद् अन्यत्र बहूनामपि दानसंबन्ध इति | धर्मज्ञाः शुचयोऽलुब्धा भवेयुः कार्यचिन्तकाः । गम्यते । ब्राह्मणाय च दानं चोदितम् । न च सापेक्ष- कर्तव्यं वचनं तेषां समूहहितवादिनाम् ॥ वेन देयमिति । न चेयं स्वत्वाभिमानभ्रान्तिः, बाधा- (१) शास्त्रनिबन्धनत्वाच्च समहस्थितेः-वेदज्ञाः नुपलम्भात् । तत्रैतत् स्यात् । सर्वसमुदायसंनिधाने शुचयोऽलुब्धा भवेयुः कार्यचिन्तकाः । स्मृत्यन्तराच्चतुकथं दानोपपत्तिरिति । तदप्यसत् । ग्रहीतृणामितरे- ष्षष्टयादिसंख्यायुक्ताः । कर्तव्यं वचनमिति । सर्वेः तरापेक्षाणामेव स्वत्वयोगात् समयसामर्थ्याच्चविंग्यज- समुदायिभिरिति शेषः।
विश्व.२।१९५ मानानामिव शरीरेन्द्रियमनःसाधारण्यात् प्रवसद्याज- (२) एवंप्रकाराश्च कार्यचिन्तकाः कार्या इत्याहमानवच्च समयबलेन मनःसान्निध्याच्छास्त्रचोदितत्वाच्च
+ अप., वीमि., मितावत् । ४ अप. मितावत्। समूहस्थितेत्रत्विग्यजमानसाम्यमेव । यत्तु समुदायिनाम- * वीमि. स्मृचवत् । नात्मीयत्वाभिधानम् । तन्नरपेक्ष्याभिप्रायम् । विभाग- (१) यास्मृ.२।१९०; अपु.२५७१४० भेत त (भेत्तत्त); विधानाचत्विजां परिषदं प्रत्युत्सगों न्यायानपेक्षत्वेऽप्य- विश्व.२।१९४; मिता. घसौ (धस्मै); अप.; व्यक.१६६ व्याहत एव । ये तु समदायिदानासंभवाद् ऋत्विजां
स्मृच.२२७; विर.१८६, पमा.३५८ मितावत् विचि. दक्षिणाविभागं मन्यन्ते तेषामश्वो दक्षिणेत्येवमादौ
८५; नृप्र.३०; वीमि.कार्य (कार्य); व्यप्र.३३७ वीमिवत् व्यउ.९२; विता.६५७ वीमिवत्, क्रमेण बृहस्पतिः; समुः
११२. . थप व्यक.१६६स्मृच.२२७, विर.१८६, पमा. | (२) यास्मृ.२।१९१; अपु.२५७।४१ धर्म (वेद); ३५८, सवि.३३१; वीमि.; व्यप्र.३३७; न्यउ.९२ | विश्व.२।१९५ अपुवत् ; मिता.; अप. अपुवत् ; वीमिः विता.६५७ क्रमेण बृहस्पतिः; समु.११२.
| विता.६५७; समु.१११.

Page #361

संविव्यतिक्रमः
धर्मज्ञाः शुचयोऽलुब्धा भवेयुरिति । श्रौतस्मार्तधर्मशा | भेदं धर्मव्यवस्थां नृपो रक्षेत् बाह्याभ्यन्तरशौचयुक्ताः अर्थेष्वलुब्धाः कार्यविचारकाः कर्तव्याः । तेषां वचनमितरैः कार्यमित्येतदादरार्थे पुनर्वचनम् । मिता. (३) एवंविधाः समूहकार्याणां साधकबाधकविचाराः स्युः । वेदज्ञत्वादिविशिष्टानां कार्यचिन्तकत्वं विधीयते, अन्यदनूद्यते ।
अप.
(४) एतेषां समूहहितषादिनां वचनमकरणे दण्डप्रसक्त्याऽवश्यं सर्वैः कर्तव्यमित्यर्थः । बीमि.
उक्त विद्यसंविद्विधेः श्रेण्यादावतिदेशः 'श्रेणिनैगमपाषण्डिगणानामप्ययं विधिः । भेदं चैषां नृपो रक्षेत्पूर्ववृत्तिं च पालयेत् ॥ (१) योऽयं ब्राह्मणानां समूह विधिरुक्तः - श्रेणिनैगमपाषण्डीति । कर्मकरादिशिल्पिसमूहः श्रेणिः । सार्थवाहादिसमूहो नैगमः । गुग्गुलिकादिसमुदायः पाषण्डाः । वणिक्समूहो राणः, हस्त्यारोहादिसमूह इत्यन्ये । पूगादिलक्षणार्थो वा गणशब्दः । तथा च नारदः - पाषण्डनैगमश्रेणीति । किंच भेदश्चैषामन्योन्यं समुदायिनां वा राज्ञा रक्षणीयः । चशब्दादन्यसंघातराजादिविरोधिव्यवहारश्च । तथा च नारदः - 'प्रतिकूलं च यदिति । पूर्वकल्पितां च धर्माविरोधिनीं वृत्तिं पालयेत् । चशब्दात् स्वयं च वर्धयेदित्यभिप्रायः । विश्व. २।१९६ (२) इदानीं त्रैविद्यानां प्रतिपादितं धर्म श्रेण्यादिष्वतिदिशन्नाह — श्रेणिनैगमपाखण्डीति । एकपण्यशिल्पोपजीविनः श्रेणयः । नैगमाः ये वेदस्याप्तप्राणी - तत्वेन प्रामाण्यमिच्छन्ति पाशुपतादयः । पाखण्डिनो ये वेदस्य प्रामाण्यमेव नेच्छन्ति । नग्नाः सौगतादयः । गणो व्रातः । आयुधीयादीनामेककर्मोपजीविनाम् । एष चतुर्विधानामप्ययमेव विधिः । यो 'निजधर्माविरोधेनेत्यादिना प्रतिपादितः । एतेषां च श्रेण्यादीनां
(१) यास्मृ. २।१९२३ अपु. २५७।४२; विश्व. २ । १९६; मिता.; अप. षं (षा); व्यक. १६४ पाषण्डि (पाखण्ड); विर. १८९. पाषण्डि (पाषण्ड); सवि. ३३० श्रेणि (श्रेणी); वीमि ; *यप्र.३३७ वृत्तिं च (वृत्तं च); विता. ६६० पूर्ववृत्तिं (पूर्वा वृत्ति); राकौ . ४७८; समु. १११ विरवत्.
ટર
पूर्वोपात्तां वृत्तिं च पालयेत् । मिता. (३) एकजातिनिविष्टानां समान वृत्त्युपजीविनां समूहः श्रेणिर्यथा रजक श्रेणिरिति । सह देशान्तरवणिज्यार्थे ये नानाजातीया अधिगच्छन्ति ते नैगमा अवैदिकाः प्रव्रज्यास्थिताः पाषाण्डिनो, ब्राह्मणेभ्योऽन्ये समानजीविका इह गणाः, एषामप्ययमेव धर्मः यो निजधर्माविरोधेनेत्येवमादायुक्तः । तथा श्रेण्यादीनां परस्परभेदं मतिभेदं नृपो रक्षेन्निवारयेत् । प्राक्तनीं च तेषां वृत्तिं पालयेत् ।
अप.
(४) श्रेणयः समानकर्मकराः कारवः, नैगमाः नानापौरसमूहाः, पाखण्डाः प्रव्रज्यावसिताः, गणो ब्राह्मणसमूहः ।
• व्यक. १६४
(५) पाखण्डिनो वेदप्रामाण्यानभ्युपगन्तारः । आद्यचकारेण प्रागुक्तानां ब्राह्मणानां समुच्चयः । द्वितीयचकारेणाऽवृत्तीनां वृत्तिं कल्पयेदिति समुच्चीयते ।
वीमि
नारदः समयानपाकर्मलक्षणम्
पाषण्डनैगमादीनां स्थितिः समय उच्यते । समयस्यानपाकर्म तद् विवादपदं स्मृतम् ॥
(१) तस्य च लक्षणं नारदेन व्यतिरेकमुखेन दर्शितंपाखण्डीति । पारिभाषिकधर्मेण व्यवस्थानं समयः तस्यानपाकर्माव्यतिक्रमः परिपालनं तद्यतिक्रम्यमाणं विवादपदं भवतीत्यर्थः । #मिता.२।१८५ (२) पाषण्डाः क्षपणादयः । नैगमाः सार्थिका वणिजः । आदिशब्देन त्रैविद्यब्राह्मणसमूह श्रेणिपूगवातगणगुल्मग्रामदेशादयो गृह्यन्ते । Xस्मृच. ५ (३) पापण्डास्त्रयवाह्याः । नैगमाः पौराः । विर. १७७ (४) नैगमा वणिजः प्रकृतय इत्यन्ये । तेषां पूर्व
* पमा, व्यप्र., व्यउ मितावत् । x शेषं मितावत् । (१) नासं. १११ ; नास्मृ. १३।१ षण्ड (षण्डि); अपु. २५३।२२; मिता. २११८५ षण्ड (खण्डि); व्यक. १६३३ स्मृच. ५; विर. १७७; पमा. ३४८; नृप्र. ३०३ सवि. ३२८; व्यप्र. ३३१; व्यउ.८९; व्यम. ९३; विता. ६५६ मितावत्: समु. ११०.

Page #362

व्यवहारकाण्डम
कृता वर्तमानैर्वा संहत्य कृता स्थितिः समयः। मित्यस्ति समयः। जनपदे तु क्वचिद्विक्रेतृहस्ते दशबन्ध
नाभा.११११ । ग्रहणं कार्य कचिकेतृहस्ते इत्यादिकोऽस्त्यनेकविधः : (५) पाखण्डिनः वेदमार्गविरोधिनो वाणिज्यादि
समयः। जनपदे तथेत्यत्र तथाशब्दोऽनुक्तग्रामघोषपुराकराः । नैगमास्तदविरोधिनः।
व्यम.९३ | दीनां प्रदर्शनार्थः । तत्र न गोप्रचारस्थाने खातव्यमित्यापापण्डनैगमश्रेण्यादीनां समयः राज्ञा रक्षणीयः दिकोऽस्ति ग्रामे समयः । आभीरस्त्रीपुरुषव्यभिचारे पाषण्डनैगमश्रेणीपूगबातगणादिषु ।
न दण्ड इत्यादिकोऽस्ति घोषे समयः। परे तु विनैवार्थासंरक्षेत्समयं राजा दुर्गे जनपदे तथा । पणमाढ्यादीन्यथाशक्तिपरिपालयद्भिर्बन्दिग्राहकादयो नि। (१) नैगमश्चात्र ब्राह्मणसमूहः । पूगो ग्रामेयकादि- हन्तव्या इत्यादयः समयाः सन्ति । तदेतत्समयजातं समूहः । शस्त्रकर्तसमूहो व्रातः। विश्व.२।१९६ | यथा न भ्रश्यते न च व्यतिवर्तते तथा राजा कुर्यादि. (२) पूगो वणिगादिसमूहः । वातो नानायुधधर- ( त्यर्थः ।
स्मृच.२२३ समूहः । आदिशब्देन वृद्धगुल्मवर्गा उच्यन्ते।
(४) पूगो नानाजातीयानियतवृत्तिसमूह इत्यन्ये । +व्यक.१६४
+विर.१८० (३) पाषण्डा वेदोक्तलिङ्गधारिव्यतिरिक्ताः सर्वे (५) अथवा नैगमा आप्तप्रणीतत्वेन वेदप्रामाण्यलिङ्गिनः। तेषु मठादिहिताचरणाद्याः समयाः सन्ति । मिच्छन्ति ये पाशुपतादयः । . xपमा.३५२ नैगमाः सार्थकवणिक्प्रभृतयः । तेषु सकञ्चुकसंदेशहर- (६) आदिपदेन संघादिसंग्रहः, तत्रार्हतसौगतादिपुरुषतिरस्कारिणो दण्ड्या इत्येवमादयो बहवः समयाः समहः संघः, चाण्डालादिसमहो गुल्मः, अनुक्तसमुदायो क्यिन्ते। श्रेणय: एकशिल्पोपजीविनः कुविन्दादयः। वर्गः ।
दवि.२६७ तासु इदमनयैव श्रेण्या विक्रयमित्यादिकाः समयाः सन्ति यो धर्मः कर्म यच्चैषामुपस्थानविधिश्च यः । पूगा हस्त्यश्वारोहकादयः । बातगणशब्दौ कात्यायनेन यच्चैषां वृत्त्युपादानमनुमन्येत तत् तथा । व्याख्यातौ 'नानायुधधरा वाता' इत्यादि । तत्र (१) धर्मो जनावनादिकः। कर्म व्रतं पर्युषितपूगे वाते चान्योन्यमृत्सृज्य समरे न गन्तव्यमि- भिक्षाटनादिकम् । उपस्थानविधिः समुदायिकार्यार्थपटहात्यादयः सन्ति समयाः । गणे तु 'पञ्चमेऽह्नि पञ्चमे ! दिध्वनिमाकर्ण्य मण्डपादौ मेलनं प्रत्युपादानं । वाऽन्दे कर्णवेधः कर्तव्य' इत्येवमादिरस्ति समयः । जीवनाय तापसवेषादिपरिग्रहः । एषां पाषण्डादीनागणादिचित्यत्रादिशब्देन ब्रह्मपुरीमहाजनः परिगृहीतः। मित्यर्थः।
स्मृच.२२५ तत्र गुरुदक्षिणाद्यर्थमागतो माननीय इत्यादिसमयोऽस्ति। (२) धर्मः पारम्परिकाचारः। कर्म जीवनानुकूलोतुर्गे तं धान्यादिकं गृहीत्वाऽन्यत्र यास्यतो न तद्विक्रेय- चितव्यापारः । वृत्त्युपादानमुपादीयमाना वृत्तिः ।
विर.१८० + विचि. व्यकबत् ।
(३) वृत्तिश्च वणिगादीनां वाणिज्यहस्त्यारोहणादि । (१) नासं.११।२, नास्मृ.१३।२ षण्ड (पण्डि); विश्व.
. नाभा.१०३ २२१९६ श्रेणी (श्रेणि); ब्यक.१६४; स्मृच.२२३, विर. १८० विश्ववत् ; पमा.३५१ विश्ववत्, विचि.८३ विश्ववत्; * नाभा., व्यप्र., व्यउ. स्मृचवत् । + शेष व्यकवत् । मृन.३० गणा (समा); दवि.२६६, व्यप्र.३३२, व्यउ. ____शेष स्मृचवत् । पमा. स्मृचवत् । ९१७व्यम.९४ षण्ड (खण्डि) श्रेणी (श्रेणि) तथा (धु च); (१)नासं.११३ नास्मृ.१३१३, विश्व.२।१९०व्यक. बाल.२:१९२ षण्ड (षण्डि) श्रेणी (श्रेणि); समु.१११ १६४, स्मृच.२२५ वृत्यु (प्रत्यु); विर.१८०० पमा. विग्य.४३..
३५६, व्यप्र.३३६, बाल.२११९२ यच्चेषां (यत्तेषां); .१ अभिचरणाद्याः इति माधवीवपाठः
समु.१११. २ सार्थिका वणिग्प्रभृतयः इति माधवीयपाठः
१जावत्वादिः इति माधवीयपाठ:

Page #363

संविव्यतिक्रमः
राशा पाषण्डादीनां कीदृशः समयः निराकरणीयः। . (१) इत्यादिकान् विरोधान् नृपः प्रतिकुर्यात् । ते च गणाः कथं नियम्याः ।
विश्व.२।१९६ प्रतिकलं च यद राज्ञः प्रकृत्यवमतं च यत । । (२) मिथः संघातकरणं उपस्थान विधेः पूर्व पृथक बाधकं च यदर्थानां तत् तेभ्यो विनिवर्तयेत् ॥ पृथगवान्तरस्तोमकरणम् । अहिते कलहादौ परस्परो
(१) प्रतिकूलं च यद्राज्ञः । यथा--'यस्य राज्ञ- पतापो राजकीयाश्रयेणान्योन्यमर्थहरणादिकः। । स्त्वि'ति । एवं च सार्थकादिशूद्रकर्तृकं त्रैवर्णिकपौरा
_ +स्मृच.२२६ दीनां विवादे धर्मविवेचनादिकं 'प्रतिकूलं च यद्राज्ञ' (३) मिथः संघातकरणं प्रकृतिसंघातप्रतिकूलावान्तरइत्यस्योदाहरणमिति मन्तव्यम् । प्रकृत्या स्वभावत | मेलककरणम् । अहेतौ भयादिहेतुमन्तरेण, परस्परोपएवायमतमवज्ञातं यद्यथा पाषण्डादिषु ताम्बूलभक्षणा- | घातं परस्परानिष्टकरणम् ।
xविर.१८५ दिकं यच्चार्थानां बाधनं रसवादादिकं तत्तेभ्यः सका. (४) अहितेच कलहादौ शस्त्रधारणम् । नाभा.११५ शाद्राजा विनिवर्तयेत् । +स्मृच.२२५-२२६ पृथग्गणांस्तु ये भिन्युस्ते विनेया विशेषतः। (२) अर्थानां बाधकं द्यूतादिकम् । विर.१८६ / आवहेयुभयं घोरं व्याधिवत्ते धुपेक्षिताः ।।
(३) पूर्वस्यापवादः । राज्ञोऽनिष्टं, यथा परराष्ट्र (१) गणग्रहणमत्र समूहमात्रपरम् । न पुनः कुलनीयमानं द्रव्यं राजा यद् नेच्छतीति ज्ञातं न तन्नेयं | समूहरूपविशेषपरम् । तेन पाषण्डादावपि भेदका ये ते महोदयमपि । प्रकृतीनामवमतमनिष्टं च तेलकोत्थाप- राज्ञा विशेषतो विनेयाः । विशेषग्रहणाच्छारीरेणापि नादि । 'प्रकृत्यावमतमिति पाठे स्वभावतो बीभत्सं | दण्डेन विनेयाः ।
. स्मृच.२२५ येन कृतेन लजते । अर्थानां बाधकं प्रेक्षणमहा- | (२) विभिन्दन्ति राज्ञो दोषकथनेन परस्तुत्या च । व्ययोत्सवादि। तत् तेभ्यो निवर्तयेत् ये एवमाद्याचरन्ति
नाभा.११६ ते वार्याः सान्त्वेनैव ।
नाभा.१११४ दोषवत्करणं यत् स्यादनाम्नायप्रकल्पितम् ।। . 'मिथः संघातकरणमहिते शस्त्रधारणम् । प्रवृत्तमपि तद् राजा श्रेयस्कामो निवर्तयेत् ॥
परस्परोपघातं च तेषां राजा न मर्षयेता (१) तथा च नारदः समूहधर्मानुपसंहरन्नाह-दोष+ पमा., व्यप्र. स्मृचवत् ।
वदिति।
विश्व.२।१९० -- एतद्वचनं पराशरमाधवे नोपलब्ध, व्याख्याग्रन्थस्तु समुप
(२) पारम्पर्यप्रसिद्ध यन्न भवति । व्यक.१६६ लभ्यते।
(३) लोभादिदोषवत्कारणकं श्रुतिस्मृतिविरुद्धं विध- (१) नासं.११॥४; नास्मृ.१२४ प्रति (नानु) शः (जा); वादौ वेश्यात्वादिकं पाषण्डादिभिः प्रकल्पितं प्रवृत्तविश्व.२१९६ मतं (सरं); अप.२।१८७; ब्यक.१६६, मपि राजा निवर्तयेदित्यर्थः। . . ..स्मृच.२२६ स्मृच.२२५ शः (झा) त्यव (त्याव) धकं (धन); विर.१८५, पमा.३५६ पू., व्यप्र.३३७ समु.१११ त्यव (त्याव) बाधक + पमा. स्मृचवत् । ४ दवि. विरवेत् ।। (साधर्म)...
* पमा., व्यप्र. स्मृचवत् । (२) नासं.१९१५ घातं (ताप); नास्मृ.१३१५ हिते (हित); (२) नासं.११।६ णांस्तु ये (णान् ये वि); नास्मृ.१३१६ विश्व.२।१९६ घातं (तापं) तेषां...येत् (तेभ्यो राजा स्तु (श्च); व्यक.१६५ णांस्तु (णाश्च) व्याधिवत्त (बाधन्ते ते); निवर्तयेत्); अप.२।१८७ हिते (हेतोः); ब्यक.१६५-१६६ स्मृच.२२५; विर.१८३ णांस्तु (णाश्च); नृप्र.३० विनेयां क्रमेण बृहस्पतिः; स्मृच.२२६ घातं (तापं) न मर्षयेत् (नियम्या); दवि.२६८ पू.; ब्यप्र.३३६; समु.१११. (निवर्तयेत) विर.१८५ हिते (हेतौ); दवि.२६६; समु.१११; (२) नासं.११७; नास्मृ.१३।७ विश्व.२।१९०; अप. न मर्पयेत् (निवर्तयेत्).
२।१८७ कर (त्कार) कल्लि (वर्ति); व्यक.१६६ पू. स्मृच. १ आधिकारिकशूदकर्तृकं इति माधवीयपाठः।
२२६ कर (त्कार) नाम्नाय (धुना च); विर.१८६; पमा. १ चौरादीनां इति व्यवहारप्रकाशे ।
३५६, व्यप्र.३३७ समु.१११ स्मृचवत्, पृ. . व्य. का. ११०

Page #364

व्यवहारकाण्डम् (४) दोषवत्करणमनिष्टफला कृतिः, अनाम्नायप्रक-| (३) भुक्तभाव्यास्तु न विश्रुतकराः। ... ल्पितं आगमाप्रसिद्धं, तेभ्यः पाषण्डादिभ्यः ।
xपमा. ३४९ विर.१८६ (४) मुक्तभाव्या मुक्तमुत्सृष्टं भाव्यं भूम्यादिफलं (५) प्रवृत्तमपि कालानुकालं क्रियमाणं श्रेयस्कामो यास ता इत्यर्थः।
व्यम.९४ नोपेक्षेत निवर्तयेत् ।
नाभा.१११७ 'नित्यं नैमित्तिकं काम्यं शान्तिकं पौष्टिकं तथा । . बृहस्पतिः
पौराणां कर्म कुर्युस्ते संदिग्धे निर्णयं तथा ।। ऐषा हि स्वामिभृत्यानां वै क्रिया परिकीर्तिता। पौराणां पुरवासिनामित्यर्थः । एवं राजनियुक्तसमुदायसंविद्विधानमधुना समासेन निबोधत ॥ .. विशेषस्य कार्यविशेष उक्तः ।
व्यप्र.३३२ वेदविद्याविदो विप्रान् श्रोत्रियानग्निहोत्रिणः। ग्रामणिगणानां च संकेतः समयक्रिया। आहृत्य स्थापयेत्तत्र तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ बाधाकाले तु सा कार्या धर्मकार्ये तथैव च ॥
तत्र राजधान्यां आर्यनिवासार्हतया कृते स्थान (१) गणानां चेत्यत्र चशब्दः पाषण्डादीनां समुच्चइत्यर्थः।
स्मृच.२२२ यार्थः । एवं चायमर्थः। ग्रामश्रेणीगणपाषण्डनैगमादीनां अनाच्छेद्यकरास्तेभ्यो प्रदद्याद्गृहभूमयः।। क्षुद्रोपद्रवकाले जीर्णोद्धारादिधर्मकार्ये च यां परिभाषितमुक्तभाव्याश्च नृपतिर्लेखयित्वा स्वशासने ॥ समयक्रियां विना उपद्रवो दुष्परिहारः धर्मकार्य च
(१) तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेदित्येतस्यार्थः स्वेनैव विवृ- दुःसाधं सा पारिभाषिकी समयक्रिया येन येनोपाधिना त:-अनाच्छेद्यकरा इत्यादि। अनाच्छेद्यकराः अग्राह्य- ग्रामादिशब्दाभिलप्यजात्या कृता तत्तदुपाध्युपहितः कराः। अग्राह्यराजभागधेयका इति यावत् । एत- | | कायेंति।
- स्मृच.२२२ दुक्तं भवति । आगामिनृपतिभिरग्राह्यकराः स्वेन । (२) ग्रामो ग्रामवासिसमूहः । श्रेणिः समानजातीयविसृष्टकराश्च गृहभूमीः प्रदद्यादिति । स्वशासने लेखन- कवृत्तिकारसमूहः । गणो ब्राह्मणसमूहः। बाधा चौरा.. प्रकारो लेख्यप्रकरणोक्तोऽनुसंधेयः। एवं प्रकल्पित- दिपीडा । धर्मकार्ये सभाप्रपादिसंस्कारे। विर.१७९ वृत्तिशालि आर्यवृन्दं स्वधर्मानुष्ठाननिष्ठं कर्तु राजा प्रार्थ- | चाटचोरभये बाधा सर्वसाधारणी स्मृता। येत् ।
..xस्मृच.२२२ तत्रोपशमनं कार्य सर्वेनैकेन केनचित् ॥ .. (२) गृहभूमय इति द्वितीयार्थे प्रथमा आर्षत्वात् समाधेया। मुक्तभाव्यास्त्यक्तराजदेयाः। विर.१७८ ___x शेष स्मृचवत् ।
(१) अप.२०१८५; व्यक.१६३, स्मृच.२२२विर. - x व्यप्र. स्मृचवत् ।
१७८ निर्णयं तथा (ऽर्थे च निर्णयम् ); पमा.३४९ विरवत् । (१) विर.१७७.
दीक.५०; नृप्र.३०; व्यप्र.३३२; व्यउ.९० ण (ण); (२) अप.२।१८५; व्यक.१६३; स्मृच.२२२, विर.. विता.६५७ ग्धे (ग्ध); समु.११०
::: १७८. आह (सत्क); पमा.३४८ यान (यांश्चा); दीक.४९ । (२) अप.२।१८५ नां च (थं तु) तः (त); व्यक.१६३ बेदविद्या (राजा वेद), नूप्र.३०, व्यप्र.३३१७ व्यउ.९०% स्मृच.२२२ णि (णी); विर.१७८; पमा.३५० स्मृचवत् । यम.९४, बाल.२११८५ हृत्य (हूय); संमु.११०. विचि.८२ तः (त); मृप्र.३०; वीमि.२।१८६ ग्राम (पूर्ग)
(३) अप.२।१८५भ्यो (पा) मयः (मिका) मुक्त (मुक्ता) तः (त); व्यप्र.३३२, व्यउ.९०, विता.६५६ तथैव व में (नैः); व्यक.१६३; स्मृच.२२२ प्र (न); विर.१७८ (कथंचन); समु.११०, विव्य.४३ तः (त). .. भ्यो (षां); पमा.३४९ मु (भ); नून.३० मुक्त (मुक्ता) ने - (३) अप.२११८५ भये (भयं) णी (णा); ज्यक.१६३ (नम्न्य प्र.३३१मयः (मिकाः) मुक्तभा (युक्ता भ) ने(नम्); चाट (वधे) णी (णा) त्रीपश (त्रापि ग); स्मृच.२२२, विर.
यउ.९० व्या (व्य) ने (नम्); ग्यम.९४, बाल.२०१८५ १७८ चा (वा) वैनैं (वं लो); पमा.३५० चा (वा) मैंने बबाद (देया) समु.११...
(वेणै); विचि.८३ चा (वा) शम (गम) नः३० चा (वा);

Page #365

संविव्यतिक्रमः
चाटो वृकः । उपशमनमुपशमनारानं समय इति यावत् । समयस्वरूपनिरूपणार्थ द्वित्राः समयाः प्रदर्श्य न्ते । अवर्षेणोपद्रवे प्रतिक्षेत्रं प्रतिगृहं वा एतावद्धनं ग्रहयज्ञादिशान्तिक सिद्धये देयमित्येकः समयः । तथा चोरोपद्रवे प्रतिगृहमेकको दक्षः शस्त्रपाणिरेकत्रागन्तव्य इति । तथा राजोपद्रवे राजदर्शनार्थं प्रतिगृह मेकैकः श्रेष्ठ आगन्तव्य इति । स्मृच. २२२ - २२३ सभाप्रपा देवगृहतडागाराम संस्कृतिः । तथाsनाथदरिद्राणां संस्कारो यजनक्रिया || कुलायननिरोधञ्च कार्यमस्माभिरंशतः ।
लिखितं पत्रे धर्म्या सा समयक्रिया || पालनीया समस्तैस्तु यः समर्थो विसंवदेत् । सर्वस्वहरणं दण्डस्तस्य निर्वासनं पुरात् ॥ ... सभा जनाश्रयो मण्डपः । प्रपा पानीयशालिका | आराम उपवनम्। संस्कृति: जीर्णोद्धारः । संस्कार उपनयनादिकः प्रेतदहनादिश्च । यजनक्रिया सोमयागादिकर्त्रे दानम् । कुलायनं दुर्भिक्षादिपीडितयूथागमनम् । तस्मिन्सति यत्संविधानं विधेयं तदेव तच्छन्देनोक्तम् । निरोधो निरोधनम् । दुर्भिक्षापगमपर्यन्तं कुलायनधारणमिति यावत् । अस्माभिर्ग्रामादिशब्द
व्यप्र. ३३२ धा (धाः) णी ( णाः ) ता (ताः ) ; व्यउ. ९० चाट (चार) वैनें (वें ने); विता. ६५६ भये (भयं) णी (णा) वा (ता:) पू.; समु. ११०; विष्य. ४३. ..(१) अप. २।१८६ गा (का) यज (योज); व्यक. १६४ गृह (तादि) स्कृ (स्थि); स्मृच.२२३ डागा (टाका); विर. १८१६ पमा. ३५० गृह (गृह); व्यप्र. ३३२ स्मृचवत् ; व्यउ ९० स्मृचवत् ; विता. ६५६; समु. १११ स्मृचवत्.
.. (२) व्यक. १६५ उत्त.; स्मृच. २२३ धश्च (धं च) लि (ले); विर. १८१ यन (यनं ) पत्रे ( सम्यक् ); पमा. ३५० यन (यनं) चैतत् (वेवं) त्रे (त्रं); व्यप्र. ३३२; व्यउ ९०; विता. ६५६ कुलायन निरोधश्च (कुल्यानयनरोधं च ) पत्रे (तत्र); समु. १११ धश्व (धं च),
(३) अप. २।१८६ या (याः) स्तै ( ); व्यक. १६५३ स्मृच. २२६ प्रथमपादं विना; विर. १८१ या (या : ) ; पमा. ३५१ विचि.८४; दवि. २६८; व्यप्र. ३३२ स्तु यः (स्तैर्थः); व्यउ.९० स्तु यः समर्थो (स्तैर्यः समं
समु. ११२.
૮૦૨
प्रवृत्तिनिमित्तभूतोपाधिशालिभिः अंशतो गृहक्षेत्र पुरुषादिप्रयुक्त्या संगृहीतधनेन मध्यकत्वेन स्थितेन धनेन वा समर्थैः समुदायिभिरिति शेषः । स्मृच. २२३ तंत्र भेदमुपेक्षां वा यः कश्चित्कुरुते नरः । चतुःसुवर्णाः षनिष्का दण्डस्तस्य विधीयते ॥ सुवर्णचतुष्टयनिष्कयोः शक्त्यादितारतम्यानुसारेण गुणवदगुणवद्विषयत्वेन वा व्यवस्था मतव्या ।
व्यप्र. ३३६
'कोशेन लेख्यक्रियया मध्यस्थैर्वा परस्परम् । विश्वासं प्रथमं कृत्वा कुर्युः कार्याण्यनन्तरम् ॥
कोशेन देवतास्नानोदकपानेन । लेख्यक्रियया समयपत्रेण । मध्यस्थैः परस्परं समयातिक्रमाभावाय कोशादिभिर्विश्वासमुत्पाद्य सामयिककार्याणि कर्तव्यानीति । व्यप्र. ३३.३ विद्वेषिणो व्यसनिनः शालीनालसभीरवः । लुब्धातिवृद्धबालाच न कार्याः कार्यचिन्तकाः ॥ (१) शालीना लज्जाशीलाः । (२) शालीनोऽप्रगल्भः । शुचयो वेदधर्मज्ञाः दक्षा दान्ताः कुलोद्भवाः । सर्वकार्यप्रवीणाश्च कर्तव्याश्च महत्तमाः ॥
स्मृच. २२४ विर. १७९
(१) अप. २।१८६ दण्डस्तस्य (तस्य दण्डो); व्यक. १६५ उत्तरार्धे (चतुः सुवर्गे षष्टिं वा तस्य दण्डो विधीयते); विर. १८२; विचि.८४; दवि. २६८; व्यप्र. ३३६ र्णा: (णं) शेषं अपवत्; विता. ६६१ णी: (र्ण) काः (ष्कः ) शेषं अपवद ; समु. ११२ र्णाः (ण) ष्काः (ष्कं ) शेषं- अपवत् •
(२) अप. २।१८५; व्यक. १६३ शेन (शे तु); स्मृच. २२३ प्रथमं कृत्वा कुर्युः (परमं कुर्युः कृत्वा); विर. १७८ न लेख्य (ण लेख); पमा. ३५३३ विचि.८३६ नृप्र. ३० वा (च); व्यप्र ३३३; व्यउ. ९१; समु. १११: विव्य ४३ कार्या (कर्मा).
(३) अप. २।१८५; व्यक. १६३-१६४; स्मृच.२२४ लस (रस); विर. १७९; पमा. ३५३ लुब्धातिवृद्ध ( वृद्धा लुब्धाश्च); नृप्र. ३०; व्यप्र. ३३४; व्यउ. ९१; समु. १११.
(४) अप. २।१८५ व्याश्च (व्यास्तु ); व्यक. १६४: स्मृच. २२४; विर. १७९ क्षा दा (क्षाः क्षा) र्य (यें); पमा. ३५३ अपवत् ; विचि. ८३ दक्षा दान्ताः (दान्ता दक्षाः) श्च (स्तु); च); नृप्र. ३०६ दवि. २६७ अपवत् ; व्यप्र. ३३४, व्यउ.
९१ समु. १११ अपवत्; विव्य.४३ विचिवत्..

Page #366

व्यवहारकाण्डम् 'द्वौ त्रयः पञ्च वा कार्याः समूहहितवादिनः । । 'तैः कृतं यत्स्वधर्मेण निग्रहानुग्रहं नृणाम्। :
कर्तव्यं वचनं तेषां प्रामश्रेणिगणादिभिः॥ | तद्राज्ञाऽप्यनुमन्तव्यं निसृष्टार्था हि ते स्मृताः॥ । समुदायिभिर्विचित्रमतिमद्भिरपरिमितैश्च सम्यगसम्य- (१) अध्यक्षा महत्तमाः । वाग्दमं घिग्दम वापर क्त्वमैकमत्येन कार्यस्य निश्चेतुमशक्यमिति मत्वा तैः राधानुसारेण । वाग्विश्रममितिपाठे वाग्विश्रमोऽसंभार द्वित्राः पञ्च वा कार्यचिन्तकाः कार्या इति। स्मृच.२२४ ष्यता । परित्यागोऽसंव्यवहार्यता । निसृष्टार्था अनुज्ञातयस्तु साधारणं हिंस्याक्षिपेत्त्रैविद्यमेव वा। कार्याः।
-
अप.२।१८७ संधिक्रियां विहन्याच्च स निर्वास्यस्ततः पुरात्॥ | (२) वाग्दमः पापिष्ठोऽसीत्यादि भर्सनम् । धिग्दमो * साधारणं दण्डादिद्रव्यं दण्ड्यादेः साहाय्यकरणादिना घिगिति कुत्सनम् । परित्यागोऽङ्ककरणं निर्वासनं वा नाशयेदित्यर्थः । क्षिपेदाक्षिपेत् । ततः पुरात्समुदाय- एतदर्थदण्डादेरप्युपलक्षणार्थम् । निग्रहानुग्रहमिति स्थानात् । अत्रविद्याक्षेपेतु वाक्पारण्यपदे दण्डो वक्ष्यते। सामान्यतः पुनरभिधानात् । स्मृच.२२५ समुदायिमात्रस्य मर्मोद्धाटकादौ निर्वासनं दण्डः। | (३) निसृष्टार्थाः संदिष्टकृत्याः। विर.१८४
स्मृच.२२५ बाधां कुर्यदैकस्य संभूता द्वेषसंयुताः ।. अरुन्तुदः सूचकश्च भेदकृस्साहसी तथा। राज्ञा तु विनिवार्यास्ते शास्याश्चैवानुबन्धतः॥ श्रेणिपूगनृपद्वेष्टा क्षिप्रं निर्वास्यते ततः॥ ... (१) अनुबन्धः आग्रहः। .. अप.२।१८७
अरुन्तुदो मर्मोद्धाटकः । सूचकः पिशुनः । भेदक- (२) अनुबन्धतो निबन्धानुसारेण । स्मृच.२२५ त्समूहिषु विमतिकृत् । ततः समूहस्थानान्निर्वास्यते। (३) समूहिनामप्यधर्मेण द्वेषादिना कार्यकरणे दण्डसमूहेनेति शेषः । न च वाच्यं समूहस्य दण्डनेऽनधि- माह-बाधां कुर्युरिति । अनुबन्धतः निग्रहतारकारात्समूहेनेति शेष इत्येतदयुक्तमिति । यत आह स | तम्यानुसारेण ।
व्यप्र.३३५ एव 'कुलश्रेणिगणाध्यक्षाः' इति । स्मृच.२२५ मुख्यैः सह समूहानां विसंवादो यदा भवेत् ।.. कुलश्रेणिगणाध्यक्षाः पुरदुर्गनिवासिनः। तदा विचारयेद्राजा स्वमार्गे स्थापयेञ्च तान् ॥ वाग्धिग्दमं परित्यागं प्रकुर्युः पापकर्मिणाम् ॥
..व्यप्र, स्मृचवत् । .. . x व्यप्र. स्मृचवत् ।
२२५ मं (मौ) मि (म); विर.१८४;पमा.३५६ कुल (पुर) । (१) अप.२।१९१ व्यक.१६४, स्मृच.२२४ विर. कर्मिणाम् (कारिणः); सवि.३२९ णि (णी) कर्मि (कारि); १७९; पमा.३५४ विचि.८३, दवि.२६७; व्यप्र.३३४, व्यप्र.३१६ कुल (पूग) दमं (दण्ड) कर्मि (कारि); समु.१११ व्यउ.९१७ विता.६५७; समु.१११, विव्य.४३ समूह | मं (मौ) कर्मि (कारि). (संसक्त).
(१) अप.२।१८७ यत् (च) शा (शो); ब्यक.१६५उत्त.; । (२) अप.२।१८७ संधि (संवित्) ततः पुरात् (पुरात्ततः); | स्मृच.२२५ त्स्व (च्च); विर.१८४; पमा.३५६, सवि. व्यक.१६५ संधि (संवित् ) च्च (तु) स्मृच.२२५ संधि | ३२९ तं यत् (तौ यौ) ग्रहं (ग्रहौ); व्यप्र.३३६, समु.१११. (संधि); विर.१८३ व्यकवत् ; पमा.३५४ व्यकवत् ; सवि. (२)अप.२११८७ दै(दे)तु (ते) स्ते (स्तु) बन्धतः (वन्धिन); १२९.संधि (साक्षि) स निर्वास्यस्ततः (क्षिप्रं निर्वास्यते); | व्यक.१६५ कस्य (वास्य) भूता द्वेष (भृता विप्र) तु (ते) स्ते म्यप्र.३३५, व्यउ.९१; विता.६६१; समु.१११... । (स्तु) बन्धतः (बन्धिनः); स्मृच.२२५ दै (दे) तु वि (सात्वा)
.(३) अप.२।१८७ द्वेष्टा (दिष्टः); व्यक.१६५; स्मृच. स्ते (स्तु); विर.१८४तु (ते) स्ते (स्तु) बन्धतः (बन्धिनः); पमा. २२५ अपव; विर.१८४. ततः (पुरः); पमा.३५५ ततः ३५५तु विनिवार्यास्ते (सवें गृहीतार्थाः); उयप्र.३३५; व्यउ. (तदा); विचि.८५, दवि.२६८ ततः (पुरात्); सविः३२९ ९१न्धतः (न्धिताः); विता.६६१ समु.१११ तु वि (ज्ञात्वा) देष्टा (विट् चेत् ); व्यप्र.३३६ अपवत् ; विवा.६६१ अपः | स्ते (स्तु). वत्से तुः३२४. श्रेणिपूग (श्रेणीपुरो); समु.१११ अपवत्. : (३) अप.२।१८७; ब्यक.१६५; स्मृच,२२६ तान्
(४) अप.२११८७ कर्मि (कारि); व्यक.१६५ स्मृच. (यत्); विर.१८४ मार्गे (धर्म); पमा.३५५, नृप्र.३३

Page #367

संविद्ध्यतिक्रमः
८७५
समूहिषु यत्समूहेन कर्तुमशक्यं मुख्यानामौद्धत्य- (२) एकपुरुषस्य पण्मासनिर्वाहाय पर्याप्तं कुटुनिवारणादिकं तदपि राजा कुर्यात् । तथा च बृह- म्बस्य वैकस्य मासनिर्वाहाय पर्याप्त लब्धं चेनिःस्वास्पतिः- मुख्यैरिति ।
स्मृच.२२६ दिभ्यो देयमिति तात्पर्यार्थः। स्मृच.२२७ संभूयैकमतिं कृत्वा राजभागं हरन्ति ये। (३) आतुरादन्यो रोगी, हलायुधेन तु आतुर इत्यत्र ते तदष्टगुण दाप्या वणिजश्च पलायिनः ॥ अकर इति पठितं, अकरो हस्तशून्य इति च ' (१) राजभाव्यं हरन्तीति चतुर्थपादेनानुषञ्जनीयः । व्याख्यातम् । संतानिकादिष्वित्यनेन पूर्वोक्तव्यति
स्मृच.२२७ रिक्तगणश्रेण्यादिकर्तव्यबुद्धिविषयपरिग्रहः । (२) राजभाव्यं राज्ञे देयम् । दवि.२६९
विर.१८७ ततो लभेत यत्किंचित् सर्वेषामेव तत्समम् । यतः प्राप्तं रक्षितं वा गणार्थे वा ऋणं कृतम् । पाण्मासिकं मासिकं वा विभक्तव्यं यथांशतः॥ राजप्रसादलब्धं वा सर्वेषामेव तत्समम् ॥
(१) एवं विभज्य ग्रहणमतुच्छद्रव्यविषयम् । तुच्छ- । (१) तस्यायमर्थः । समूहकार्यार्थ प्रहितैर्यत्सीमाद्रव्यं तु लब्धं निःस्वादिभ्यः समूहेन देयम्। '
विवादावधिक क्षेत्रारामादिकं धर्माधिकरणे न्यायतः
स्मृच.२२७ प्राप्त परैरपह्रियमाणं वा रक्षितं तथा समूहप्रयोजनार्थ(२) राजाधिकारे बृहस्पतिः-तत इति । पाण्मासि- मुपात्तमृणं समूहकृतानुकूल्यादिजनितराजप्रसादलब्ध कादिपदमुपलक्षणार्थम् ।
विर.१८६ वा यत्तदेतत्सर्व सर्वेषां समूहाना समं ज्ञेयमिति ।। देयं वा निःस्ववृद्धान्धस्त्रीबालातुररोगिषु ।
स्मृच.२२७ सांतानिकादिषु तथा धर्म एष सनातनः॥ (२) समूहाकारेण नगरादिकं प्रविश्य तदाकार
(१) यदि समहप्रहितैर्लब्धं विभज्यमानं मासप्रभृति विच्छेदे सति प्रातिस्विकलब्धमप्यविभक्ताजितधनवत्साषण्मासान् यावद्गाणिनां निर्वाहसमर्थ भवति, तदा यथा- धारणमित्यर्थः।.. .
.. सवि.३३१ भाग विभजनीयम् । अल्पं चेन्निःस्वादिभ्यः प्रदेयम् ।
कात्यायनः ___ अप.२।१९० सम्हानां तु यो धर्मस्तेन धर्मेण ते सदा।। सवि.३३० विसं (संवि) सुमन्तः समु.१११ उत्त., नारदः. प्रकुयुः सर्वकमाणि स्वधर्मेषु व्यवस्थिताः ॥
(१) अप.२११८७ मति (तम) गं (व्यं); व्यक.१६६; सामयिक निजधानतिक्रमेण समूहकार्याणि सुसमुदास्मृच.२२६ गं (व्य); विर.१८५ ति (तं) वणिज (विनेया); यिनः कुर्युरित्यर्थः। ।
स्मृच.२२४ विचि.८५ ति (तं) जश्च (ज:प्र); दवि.२६९ तदष्ट (तद्दश); अविरोधेन धर्मस्य निर्गतं राजशासनम् । सवि.३३ ० मतिं (तमे) राजभाग (गणद्रव्यं) उत्तरार्धे (एत- तस्यैवाचरणं पूर्व कर्तव्यं तु नृपाज्ञया । दष्टादशगुणं वणिजश्च पलायिनः); सेतु.३२४ जश्च (ज: प्र); समु.११२ स्मृचवत्.
xव्यप्र. स्मृचवत् । . ... .... (२) अप.२११९०; व्यक.१६६; स्मृच.२२७ मे (भ्ये); (१) अप.२।१९० तैः (त्नैः) ऋणं (पणं); ब्यक.१६६ विर.१८६ भे (भ्ये) ण्मासि (प्रमाषि); पमा.३५८ भे (भ्ये) स्मृच.२२७; विर.१८७ वा गणार्थे (च गणार्थ) ऋणं कृतम् मासिकं वा (वत्सरं वा); विचि.८६ पू. सवि.३३० पाण्मा- (प्रकल्पितम् ); सवि.३३० तं वा (तं च) कात्यायनः; व्यप्र. सिकं मासिकं वा (पाण्मासं मासिकं वाऽपि); व्यप्र.३३७ ३३८ वा स (च स); व्यउ.९२ णं कृतम् (णे कृते) वा स्मृचवत ; व्यउ.९२ स्मृचवत; विता.६६१ पू. समु.११२. सर्वेषामेव तत्समम् (च गणकृतमृणं तथा); विता.६६२ ३ (थ); । (३) अप.२।१९०; व्यक.१६६, स्मृच.२२७; विर. समु.११२ ऋणं कृतम् (प्रकल्पितम् ). १८६ वा निःस्व (बालिश) सां (सं) धर्म एष (एष धर्मः); (२) व्यक.१६४ तु (च); स्मृच.२२४ विर.१८० पमा.३५९: वा निःस्व (बधिर); सवि.३३० न्ध (त); व्यप्र. कर्माणि (कार्याणि); नृप्र.३० व्यत्र.३३३, व्यउ:५१.) ३३८, व्यङ.९२, विता.६६२ पू. समु.११२... (३) व्यक.१६४; स्मृच.२२४; विर.१८१६ दीक.६१)

Page #368

८०६
व्यवहारकाण्डम्
- धर्मस्य श्रौतस्मार्तादिधर्ममार्गस्य । निर्गतं निर्मित कत्वादिकं नृपे विख्याप्य गणेनोच्छेद्या इति । मित्यर्थः । राजशासनं राज्ञाऽनुशिष्टो धर्मस्तस्यैव श्रौत - स्मार्त मार्गाविरोधेन विहितस्यैव । यः पुनः श्रौतस्मार्तमार्गविरोधेन राज्ञा निर्मितो धर्मः यथाऽस्माभिर्दत्तस्य गृहक्षेत्रादेराधिविक्रयदानादिकं न कार्यमिति तस्याचरणं न कर्तव्यमित्येवकारकरणात् गम्यते । कथमत्र श्रौतस्मार्तमार्गविरोधः । उच्यते । द्रव्यार्जन विधिनाऽर्जितस्य द्रव्यस्य यथेष्टविनियोगः कार्य इत्ययमपि श्रौतस्मार्तमार्ग एव तद्विरोधस्तत्रास्त्येवेत्यलं प्रत्युदाहरणसमर्थन निबन्धनेन । स्मृच. २२४
राज्ञा प्रवर्तितान् धर्मान्यो नरो नानुपालयेत् । -गः स पापो दण्ड्यश्च लोपयन् राजशासनम् ॥ तच्छ्रौतस्मार्त मार्गाविरुद्धराजप्रवर्तितधर्मविषयं इति मन्तव्यम् ।
स्मृच. २२४
युक्तियुक्तं च यो हन्याद्वक्तुर्योऽनवकाशदः । अयुक्तं चैव यो ब्रूयात्स दाप्यः पूर्वसाहसम् ॥ साहसी भेदकारी च गणद्रव्यविनाशकः । उच्छेद्याः सर्व एवैते विख्याप्यैवं नृपे भृगुः ॥ केचिन्नृपे भृगुरिति पठन्ति । तदाऽयमर्थः । साहसि
बृहस्पतिः; व्यप्र. ३३४ निर्गतं (निर्जित); व्यउ. ९१ व्यप्रवत् ; समु. १११.
(१) व्यक. १६४; स्मृच. २२४ शा (ज) धर्मान्यो ( एतान्यो ); विर. १८१ गर्ह्य : (ग्राह्यः); विचि. ८४,२६०२६१; दवि. २७ २; व्यप्र. ३३४; व्यउ . ९१६ सेतु. २९० गर्ह्य : स (गश्च) : ३२४ वर्ति (तिष्ठि) श्च (स्तु); समु. १११ स्मृचवत् ; विष्य. ४३.
(२) अप. २ १८८ युक्तियुक्तं च ( युक्तियुक्तं तु) त्स दाप्यः (स्प्राप्नुयात्); व्यक. १६४ त्स दाप्यः (त्प्राप्नुयात् ); स्मृच. २२५; विर. १७९ व्यकवत् ; पमा. ३५४ द्वक्तुर्यो (द्यः कार्या ); विचि. ८३ चैव (तत्र) शेषं व्यकवत् दवि. २६७; व्यप्र. ३३४-३३५ च यो ( वचो ) शदः (शतः); व्यउ. ९१ पूर्व (सर्व) शेषं व्यप्रवत् सेतु. ३२४ अपवत् ; समु.
१११.
(१) अप. २।१८७३ व्यक. १६५: स्मृच. २२६ नृपे (नृपैः); विर. १८३ स्मृचवत् ; विचि . ८४१ व्यप्र. ३३५ प्यैवं (यैव); समु. ११२ स्मृचवत्.
स्मृच. २२६.
ऐकपात्रेऽथ पङ्क्त्यां वा संभोक्ता येन यो भवेत् । अकुर्वस्तत्तथा दण्ड्यस्तस्य दोषमदर्शयन् ॥ भोजनविरोधिनं दोषमदर्शयन् तत्तथा अकुर्वाणो दण्ड्यः | विर. १८५ गणमुद्दिश्य यत्किंचित् कृत्वर्ण भक्षितं भवेत् । आत्मार्थ विनियुक्तं वा देयं तैरेव तद्भवेत् ॥
(१) तैरेव समूहकार्य प्रहितैरेव तदृणं प्रतिदेयं भयं तीत्यर्थः । परिभाषितपाथेयानर्पणेऽपि तैः कृतमृणं गणेन न देयं एवकारकरणात् । किन्तु पाथेयमेव देयम् ।
स्मृच. २२७
(२) गणमुद्दिश्य गणप्रयोजनमभ्सरेणैव गणप्रयोजनमभिधाय ऋणं कृत्वा संघकृतऋणमेव यैः कैश्चिद्भक्षितं तैरेव तद्देयं न संघेनेत्यर्थः । विर. १८७ गणानां श्रेणिवर्गाणां गताः स्युर्ये तु मध्यताम् । प्राक्तनस्य धनर्णस्य समांशाः सर्व एव ते ।
(१) ये पुनः समुदायं प्रसाद्य तदन्तर्भावमापन्ना ये च समुदाय क्षोभादिना ततो बहिर्भावं तान्प्रत्याह
(१) अप. २।१८७ ऽथ पङ्क्त्यां वा (च वा पङ्क्त्या) स्तत्तथा (स्तं तथा); व्यक. १६६; विर. १८५पङ्क्त्यां (पङ्क्त्यां); विचि.८५ तथा ( तदा); दवि. २१५; सवि. ३३० संभोक्ता ( न भोक्ता) कुवैस्तत्तथा ( कुर्वन्स तथा ); सेतु. ३२४ पङ्क्क्ष्यां वा (वा पङ्क्त्यां ) स्तत्तथा (स्तु तदा; समु. १११७थ (स) स्तत्तथा (स्तु तथा); विष्य. ४३ पात्रेऽथ (पात्रेण) (अकुर्वैस्तत्तथा (अकुर्वन्तं तदा )..
(२) अप. २।१९० यत्किंचित् ( यः कैश्चित् ); व्यक. १६६; स्मृच. २२७; विर. १८७३ पमा. ३५९ विचि.८६ ; सवि.. ३३१ कृत्वर्ण (त्वृणं); व्यप्र. ३३८३ व्यउ. ९२६ सेतु. ३२४; समु.११२.
(३) अप.२।१९० मध्यताम् (मध्यतः ); स्मृच. २२७ गणानां श्रेणि (गणिनां शिल्पि ); पमा. ३५९ नस्य धनर्णस्य (नस्याधमर्णस्य ) शेषं विचि.८६६ व्यप्र. ३३८ ये तु (र्येऽपि ); व्यउ. ९२ व्यमवद समु. ११२ स्मृचवत्.
स्मृचवत् ;
व्यक. १६६ विर. १८७३

Page #369

संविध्यतिक्रमः
kod
स एव-गणिनामिति ।
+स्मृच.२२७ | क्रियेतिपदं भोज्यादिभिः प्रत्येकमभिसंबध्यते । भोज्यं (२) अर्वागपि ये सर्वसंमत्या गणादिमध्यप्रविष्टास्ते- मोदकादि । वैभाज्यं धान्यादि । प्रगतस्त्वंशभाग ऽपि सर्वे पूर्वधनस्य ऋणस्य च भागिनो भवन्तीत्यर्थः । न तु, प्रगतः निजप्रयोजनमात्रेण गणादिभ्यो बहिर्भूतः विर.१८८ नांशभागित्यर्थः ।
विर.१८८ तथैव भोज्यवैभाज्यदानधर्मक्रियासु च ।
स्मृत्यन्तरम् समूहस्थोंऽशभागी स्यात्प्रगतस्त्वंशभाग् न तु ॥ शंवकेशैर्वीज्यमानं ब्राह्मणं झुप्तशेखरम् । +पमा., व्यप्र. स्मृचवत् ।
दिग्वस्त्रं गमयेद्राजा दुष्टं समयलचिनम् ।। (१) अप.२।१९० (तथैव भोज्यं वैभाज्यं धनं धर्मकियासु च); व्यक.१२६, स्मृच.२२७ वैभाज्य (वैभाव्य) सु व्यप्र.३३८व्यउ.९२ वैभाज्य (वैभाव्यं) प्रगत (दागत) न च (दिषु) स्थों (स्थे); विर.१८० पमा.३६० भोज्यवैभाज्य तु (भवेत्); समु.११२ वैभाज्य (वैभान्यं) दान (दातुं). (भोजनैर्भाग्यं) भाग न तु (भागभाक्); विचि.८६ दान (दास); | (१) समु.१११.

Page #370

क्रयविक्रयानुशयः
विक्रीयासंप्रदानम्
वेदाः
- अल्पमूल्येन विक्रयोत्तरं समयाभावेऽनुशयो न कार्यः भूयसा वस्नमचरत्कनीयोऽविक्रीतो अकानिषं पुनर्यन् । स भूयसा कनीयो नारिरेचीदीना दक्षा वि दुहन्ति प्र वाणम् ॥
अत्र ऋग्द्वये संप्रदायविद्भिः पूर्वाचार्यैः केचित् श्लोकाः पठ्यन्ते । ते एव लिख्यन्ते । 'अल्पं यः परिहाति मूल्यं पण्येन भूयसा । स क्रेतारं पुनर्गच्छन्न विक्रीतस्त्वयं मया ॥ इति ब्रुवन्कामयते पुनर्मूल्यस्य पूरणम् । स विक्रेता पुनर्मूल्यं भूयसा न प्रपूरयेत् ॥ हीनं न लभते वस्त्रं यदा विक्रीतवान्पुरा । यथासमयमेव स्यात्तयोर्न पुनरन्यथा ॥ अयं विक्रय एवेति समयश्वेत् कृतो भवेत् । अथ मूल्यार्थमेतत्स्याद्विचार्यैव तु निर्णयः ॥ इत्येवं समयोऽकारि तदा मूल्यं प्रपूर्यते । तस्मादादौ मया कार्यः समयोऽत्रेति चिन्तयन् ॥ वामदेवो वशीकृत्य शक्रं स्तोत्रेण भूयसा । विक्रीणन् समयं चक्र इन्द्रं क इममित्यृचि । अतश्च ऋच एकार्थो भूयसा वस्त्रमित्ययम्' इति । अयमर्थः प्रतिपाद्यते कश्चित् भूयसा भूम्ना पण्येन द्रव्येण कनीयः अल्पतरं वस्त्रं वसु मूल्यं धनं, अचरत् प्राप्नोति । पुनर्यन् क्रेतारं पुनर्गच्छन् स विक्रेताऽयमर्थो मया अविक्रीतः इति ब्रुवन् अकानिषं मूल्यपूर्ति कामयते । व्यत्ययेन उत्तमपुरुषः । स विक्रेता भूयसा धनेन कनीयः अल्पतरं मूल्यं नारिरेचत् क्रेतुः सकाशान्न रिक्तीकरोति । न लभत इत्यर्थः । दीनाः असमर्थाः दक्षाः समर्थाश्च वाणं वचनं विप्र दुहन्ति यथोक्तं क्रयकाले तथैव लभन्ते । के इमं दशभिर्ममेन्द्रं क्रीणाति धेनुभिः । यदा वृत्राणि जङ्घनदथैनं मे पुनर्ददत् ॥
ऋसा.
(१) ऋसं.४।२४।९. (२) ऋसं. ४ १४ १०.
मम मदीयं इमं स्वभूतं इन्द्रं धेनुभिः प्रीणयित्रीभिः दशभिः दशसंख्याकाभिः स्तुतिभिः कः क्रीणाति क्रयं करोति । तदानीं हे क्रेतारो युष्माकं मध्ये एवमपि समयः क्रियते । यदा अयमिन्द्रः वृत्राणि त्वदीयान् शत्रून् जङ्घनत् हन्यात् अथ अनन्तरमेव एनं इन्द्रं मे मह्यं पुनर्ददत् पुनर्दद्यात् । ऋसा.
विष्णुः गृहीतमूल्येऽनुशये दण्डः
गृहीतमूल्यं यः पण्यं क्रेतुर्नैव दद्यात्तस्यासौ सोदयं दाप्यः । राज्ञा च पणशतं दण्ड्यः ।
गृहीतं मूल्यं विक्रेत्रा यस्य पण्यस्य तद्गृहीतमूल्यं तस्य तस्मै त्रे इति यावत् । असौ गृहीतमूल्यस्य विक्रयानुशयाभावेऽप्यनर्पकः । स्मृच.२१८ अर्धवशादधिकं चेत्क्रेतारं प्रत्यर्पणकाले प्रापयेत् । कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
विक्रीया संप्रदानम्
* विक्रीतक्रीतानुशयः । विक्रीय पण्यमप्रयच्छतो द्वादशपणो दण्डः अन्यत्र दोषोपनिपाताविषह्येभ्यः ।
पण्यदोषो दोषः । राजचोराग्न्युदकबाध उपनिपातः । बहुगुणहीनमार्तकृतं वाविषह्यम् ।
वैदेहकानामेकरात्रमनुशयः । कर्षकाणां त्रिरात्रम् । गोरक्षकाणां पञ्चरात्रम् । व्यामिश्राणां उत्तमानां च वर्णानां वृत्तिविक्रये सप्तरात्रम् ।
(१) विस्मृ. ५।१२६-१२७ यः पण्यं (पण्यं यः); अप. २।२५४३ व्यक. १६७३ स्मृच.२१८ यः (यत्); विर. १९०६ पमा. ३६७ च ( चापि ); दीक. ५३ तस्यासौ (स तस्मै च (तु); विचि. ८७ ल्यं (स्यः); वीमि. २ २५७ तुर्नैव (तुर्वै); व्यप्र. ३४३ तस्यासौ ( त्तत्तस्य); सेतु. १७९ रंय ( ल्यो) तस्यासौ (तस्मै); खमु. १०६, विग्य. ४३ स्यं (ल्यो) नैव (र्न). (२) सवि. ११०० (३) कौ. ३।१५.

Page #371

क्रयविक्रयानुशयः
आतिपातिकानां पण्यानामन्यत्राविक्रयमित्य- देयः । विवाहानां त्विति । त्रयाणां पूर्वेषां वर्णानां विरोधेनानुशयो देयः । तस्यातिक्रमे चतुर्विंशति- ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां, विवाहानां विवाहविषये, पणो दण्डः, पण्यदशभागो वा।
पाणिग्रहणासिद्धमुपावर्तनं पाणिग्रहणेनावरुद्धं पाणिक्रीत्वानुशयः
ग्रहणावधिकं कन्याप्रत्याहरणं भवति । पाणिग्रहणात् क्रीत्वा पण्यमप्रतिगृह्णतो द्वादशपणो दण्डः, सिद्ध मिति पाठे पाणिग्रहणमवधीकृत्येति ल्यब्लोपे अन्यत्र दोषोपनिपाताविषह्येभ्यः । समानश्वानु- पञ्चमी । शूद्राणां च, प्रकर्मणः योनिक्षतिमवधीकृत्य, शयः विक्रेतुरनुशयेन ।
उपावर्तनं भवति । वृत्तपाणिग्रहणयोरपीति । तथाविवाहेऽनुशयः ।
भतयोरपि स्त्रीपुंसयोः, दोषमौपशायिक उपशायिकाविवाहानां तु त्रयाणां पूर्वेषां वर्णानां पाणि- संबद्धं दोषं योनिक्षतिक्लैब्यादिरूपं दृष्ट्वा साक्षात्कृत्य, ग्रहणासिद्धमुपावर्तनम् । शूद्राणां च प्रकर्मणः । सिद्धमुपावर्तनम् । न त्वेवाभिप्रजातयोरिति । जनितप्रजयोवृत्तपाणिग्रहणयोरपि दोषमौपशायिकं दृष्ट्वा रुपावर्तनं नास्त्येव । कन्यादोषमित्यादि । षण्णवतिः सिद्धमपावर्तनम् । न त्वेवाभिप्रजातयोः। पण्णवतिपणः। शुल्कस्त्रीधनप्रतिदानं च शुल्कस्त्रीधनयो
कन्यादोषमौपशायिकमनाख्याय प्रयच्छतः गहीतयोः प्रत्यर्पण च । वरयितुर्वेत्यादि । विन्दतः षण्णवतिर्दण्डः शुल्कस्त्रीधनप्रतिदानं च।। परिणयतः। द्विपदचतुष्पदानां त्विति । तेषां, कुष्ठव्याधिता.
वरयितुर्वा वरदोषममाख्याय विन्दतो द्विगुणः शुचीनाम्, उत्साहस्वास्थ्यशुचीनामाख्याने उत्साहशुल्कस्त्रीधननाशश्च ।
स्वस्थशुचित्वकथने, द्वादशपणो दण्डः । आ द्विपदचतुष्पदेषु अनुशयः
त्रिपक्षादितीति । पक्षत्रयावधिकमित्येवं चतुष्पदानाद्विपद चतुष्पदानां तु कुष्ठव्याधिताशुचीनाम- मुपावर्तनम् । आ संवत्सरादिति संवत्सरावधिकत्साहस्वास्थ्यशुचीनामाख्याने द्वादशपणो दण्डः । मित्येवं, मनुष्याणामुपावर्तनम् । तावता हीत्यादि । ___ आ त्रिपक्षादिति चतुष्पदानामुपावर्तनम् ,
शौचाशौचे दुष्टत्वमदुष्टत्वं च ।
श्रीमू. आ संवत्सरादिति मनुष्याणाम् । तावता हि
कन्योपधिः विवाहे कालेन शक्यं शौचाशौचे ज्ञातुमिति ।
कन्यामन्यां दर्शयित्वाऽन्यां प्रयच्छतः शत्यो दाता प्रतिग्रहीता च स्यातां नोपहतौ यथा ।
। दण्डस्तुल्यायां, हीनायां द्विगुणः । दाने क्रये वानुशयं तथा कुयुः सभासदः ॥
कन्यामन्यामित्यादि । तुल्यायां सजातीयायां सत्याम् । विक्रीतकीतानुशय इति सूत्रम् । मूल्यग्रहणेन दत्तं
हीनायां हीनजातीयायां सत्याम् ।
श्रीमू. विक्रीतं मूल्यदानेन गृहीतं क्रीतं तयोरनुशयो विसंवादो
मनुः ऽभिधीयत इति सूत्रार्थः । क्रयविक्रयविधिरध्यक्षप्रचारे ।
क्रयविक्रयानुशये परीक्षाकाल: प्रतिपादितः । तद्विषयोऽनुशयोऽनुशयदण्ड श्वानुक्ता
क्रीत्वा विक्रीय वा किंचिद्यस्येहानुशयो भवेत् । विहाभिधीयते । दोषादीन् व्याचष्टे-पण्यदोषो
सोऽन्त देशाहात्तद्रव्यं दद्याच्चैवाददीत वा ॥ दोष इत्यादि । बहुगुणहीनं बहुगुणां मूल्यहानि प्राप्तम् ।
(१) कौ. ४११२. आतंकृतं अस्वस्थमानसकृतम् । वृत्तिविक्रये स्व
(२) मस्मृ.८।२२२; विश्व.२.१८१ किंचिद् (द्रव्य) चैवा
(चोपा); मिता.२।१७७ त वा (त च); अप.२।२५८ हत्ति जीविकाहेतुभतभमिविक्रये । आतिपातिकानामिति ।
(हे त); व्यक.१६७ अपवत् स्मृच.२१९ चिद्य (च य) वाददीत कालपरिवासासहानां सद्योविक्रयाणां, पण्यानां
वा (व ददाति च); विर.१९० अपवत् ; पमा.३६४; सुबो.२। पुष्पक्षीरादीनाम्, अन्यत्राविक्रेयमिति परिवासदोषात
२५४प्रथमपादं विना रत्न.१०४ विचि.८८ अपवत् चन्द्र. तथाविधं पण्यमन्यत्र विक्रेतुमहे न भवेदित्येतत् ५८ किंचिद् (पण्यं) हात्त (हे त); वीमि.२।१७७ चन्द्रवत्: पालोच्य, अविरोधेन तत्तत्पण्यरक्षानुकूल्येन, अनुशयो। २।२५७ अपवत् ; व्यप्र.३४१; व्यउ.९३, विता.६१३
थ. का. १११

Page #372

૮૮૮
व्यवहारकाण्डम्
ममु.
(१) यत्त स्वायंभुवं 'क्रीत्वेत्यादि' तत् परीक्ष्य क्रीते । मल्यं देयं केतुः ।
मेधा. द्रष्टव्यम् ।
विश्व.२॥१८१ (३) तदुक्तलोहादिव्यतिरिक्तोपभोगाविनश्वरगृहक्षेत्र(२) यद्रव्यं प्रचुरक्रयविक्रयं व्यवहारकाले च यानशयनासनादि विषयम् । सर्व चैतदपरीक्षितक्रीतगच्छति न नश्यति मुल्यतश्च नापचीयते त्रपुताम्रभाण्डा- | विषयम् ।
xमिता.२११७७ दि स्थिरार्ध ताहशस्यानुपभुक्तस्य दशाहमध्ये आदान- (४) किंचिद्व्यं विनश्वररूपं स्थिराधैं भूमिताम्रप्रत्यर्पणे । यत्तु विरलक्रेतुकं कैश्चिद्देवयात्रोत्सवादौ पट्टादि । विक्रीयते अनियतार्थ च तस्य तदहरपरेर्वा । फल- (५) अनुशयोऽकरणमतिः पश्चात्ताप इत्यन्ये। कुसुमादौ तु तत्क्षण एवानुशयः पश्चात्तापः । क्रीत्वा
विर.१९१ यस्यानुशयो न ममैतदुपयुज्यते स दशाहमध्ये दद्यात् ।
परीक्षाकालोत्तरमनुशये दण्डः विक्रेता प्रतीपं गृह्णीयात् । विक्रेतुरनुशये आददीत । परेण तु दशाहस्य न दद्यान्नापि दापयेत् । न मया साधु कृतं यद्विक्रीतमिति । तदा क्रेता तस्मै
आददानो ददच्चैव राज्ञा दण्डयः शतानि षट् ॥ प्रतिपादयितव्यः । एकस्थानबासिनां चैष कालो देशा- (१) दशाहात्परतो न । क्रेता जातानुशयश्चापि न्तरवासिना तात्कालिकी प्रतिनिवृत्तिः । केचिद्गोभूम्या- विक्रेता यदि राजनि विवदेतां तौ ततः षट् शतानि दिविषयं विधिमिममिच्छन्ति । न वस्त्रादौ । स्मृत्यन्तरे दण्डयौ। न दद्यादिति नायमदृष्टार्थः प्रतिषेधः । किं हि वाणिपण्येऽन्यो विधिराम्नायते । एवं नारदः पठति | तर्हि ज्ञायते स्थितिरीदृशी। अनिच्छन् क्रेता दशाहादूर्व 'क्रीत्वा मस्येन यः पण्यं दुष्क्रीतमिति मन्यते । विक्रेतुः न त्याजनीयो नापि विक्रेता ग्राहयितव्यः । अतश्च प्रतिदेयं तत्तस्मिन्नेवायविक्षतम् ॥ इति । द्वितीयेऽति यदि सानोभयेच्छायां दानादाने स्यातां तत्र न कश्चिबदत्ता मूल्यात्यंशांशमावहेत् । द्विगुणं तत्ततीयेऽह्नि दोषः ।
____ +मेधा. परतः केतुरेव तत् ॥ विक्रयाथै यदद्रव्यं तत्पण्य, यदि. (२) उपभोगेनाविनश्वरेषु स्थिरार्धेष्वनुशयकालातिक्रीय तदुत्पन्नेन द्रव्यान्तरक्रयादिना पुरुषो व्यवहरति । क्रमेणानुशयं, कुर्वतो मनूक्तो दण्डो द्रष्टव्यः। जीविकाधनमर्जयितुं तथा पणभूमौ प्रसारितमप्रसारितं
*मिता.२।२५८ च भवति वणिजां, तत्रेह पण्यग्रहणात्कश्चिद्विशेषो विव- (३) दशाहस्य परेणेति बीजविषयम् । वस्त्रवाह्यरत्नक्षितः । इतरथा क्रीत्वा मल्येन इत्येतावदुपेक्ष्यम् । दोह्यपुरुषस्त्रीषु एकपञ्चसप्तश्यहमासार्धमासानामवधीनां कः पुनरसौ विशेषः? उच्यते, यत्क्रीतमपि पण्यत्वमज- स्मृत्यन्तर उक्तत्वात् । ना
स्मृत्यन्तरे उक्तत्वात् । नाददीत विक्रीतं वस्त्वादातुं न हद्वाणग्भिः विक्रीयते. तर्हि विऋयार्थमेव क्रीणन्ति यतेत । शतानि पणानाम ।
मवि. वणिजामितरेतरक्रीणतां विक्रीणानां च नारदीयो विधि
(४) वास्तवानुशयकारणसद्भावविषयमेतद्दानादानं रन्येषां मानव इति केचित् । किं पुनरत्र युक्तम् । मूल्यदल
स्मृच.२१९ पण्यधर्मादेर्व्यवस्था वाऽनुसरणीया । तथा चाश्वानां गोरा., ममु., मच., भाच. पदार्थाः मेधावत् । . बलसंचारो हस्तिनामकुशारोहणं विक्रयविभावक मित्या- x बिर., पमा., व्यप्र. मितावत् । दिना व्यवहारस्तेषु पण्येषु सिद्धो भवति । अविक्षत
+ ममु., मच., नन्द. मेधावत् । * पमा. मितावत् । मविनष्ठमुपनिध्यादौ वस्त्रादेर्यावन्नात्र नाशस्तावतो मूल्य
(१) मस्मृ.८।२ २३ ख. पुस्तके ण्ड्यः (ण्ड्यौ); विश्व.
२।१८५ राज्ञा दण्ड्यः (दड्यो राज्ञा); मिता.२।२५८ अप. मुपनिधात्रे दीयते, द्रव्यं तु गृह्णातीह त्वीषन्नाशेऽपि सर्वे
२२२५८ नापि (न्न च) दण्ड्यः (दाप्यः); व्यक.१६७ नापि मिताव राको.४७२, बाल.२।२५४ अपवत् , प्रथमपादं (नैव); स्मृच.२१९; विर.१९१ नापि (नैव); पमा.३६४; विना; सेतु.३२१ अपवत् ; समु.१०७ विन्य.४४ हात्त रस्न.१०४; विचि.८८ म (ना) नापि (नैव); वीमि.२।१७७ (हेत) वा (दा आ).
विचिवत् व्यप्र.३४१, व्यड.९४ शा (शो): ९६; विता. 3 केम (१) तुक..
६१३ सेतु.३२१ विरवत् ; समु.१०० विव्य.४४ विरवद.

Page #373

क्रयविक्रयानुशयः
८८१ (५) दशाहग्रहणं परीक्षाकालस्य पूर्वोक्तस्योपक्षल- | इयन्तं कालमित्येवमाद्यन्तर्दशाहमनुशये निवर्त्यते । णम् । सर्वमेतदपरिभाषणे । परिभाषणे तु तदनुसारे. ऋत्विजां तु वरणं विवाह इव कन्यानां संविदे दशाजैव प्रतिदानतदभावादिकं मन्तव्यम् । व्यप्र.३४१ हादूर्व प्रवर्तितव्यमस्मिन् शास्त्रे सति। मेधा. स्याच्चतुर्विंशतिपणो दण्डस्तस्य व्यतिक्रमे ।
विवाहे कन्योपधिविषयेऽनुशयः पणस्य दशमे भागे दाप्यः स्यादतिपातिनि ॥ अन्यां चेद्दर्शयित्वाऽन्या वोढुः कन्या प्रदीयते । क्रीत्वा विक्रीय वा पण्यमगृह्णन्नदतस्तथा। उभे त एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ॥ पणान्द्वादश दाप्यश्च मनुष्याणां च वत्सरान् । (१) विक्रयप्रकारत्वाच्छुल्कदेयायाः कन्याया पणान्द्वादश दाप्यः स्यात्प्रतिबोधे न चेद्भवेत् ।। अस्मिन्नवधौ धर्म उच्यते । शुल्ककाले रूपवती दर्शयित्वा पशूनामप्यनाख्याने त्रिपदादर्पणं भवेत् ।। गृहीतशुल्को यस्य रूपहीनां ददाति वयोहीनां गुणहीनां
पण्यानुशयधर्मस्यान्यत्र वेतनादिष्वतिदेशः वा तस्योभेऽपि शुल्कदेनैकेन शुल्केन हर्तव्ये । कन्यायस्मिन्यस्मिन्कृते कार्ये यस्येहानुशयो भवेत् । नामेवायं धर्मः । गवाश्वादिद्रव्याणां त्वस्मिन्व्यतिक्रतमनेन विधानेन धर्म्य पथि निवेशयेत् ॥ मेऽन्यो विधिर्वक्ष्यते । _ +मेधा.
न केवलं वणि जां पण्यधर्मोऽयं दशाहिकोऽनुशयः। किं (२) प्रदीयते शुल्केनानेनेति उन्मत्तादिदोषवत्यपि तर्हि । वेतनसंविदवृद्धिप्रयोगादिप, यस्मिन् यस्मिन्निति प्रथमं दोषकथने दण्डो नास्ति नापि निवृत्तिः । एतच वीप्सयाऽशेषकार्यपरिग्रहोऽनेन विधानेन दाशाहिकेन द्रव्यान्तरेऽपि द्रष्टव्यं न्यायसाम्यात् कन्यापदस्योपलक्षण. विधिना । धर्मादनपेतो धर्म्यः पन्था मार्गः । निवेशये- त्वात् ।
. मवि. स्थापयेद्राजा । अतिदेशोऽयं कृते कार्य इति । प्रक्रान्ते (३) आर्षेयादि विवाहेषु कन्यायाः शुल्क प्राप्तमनूद्य पुनः सर्वेण सर्व निवृत्तेः । तत्र ह्यनुशयो भवेत् । स च तत्र विशेषमाह- अन्यां चेदिति ।
मच. निरूपिते स्थापिते वाऽन्तरेऽनुशयो दशाप्रतीक्षणम् । नोन्मत्ताया न कुष्टिन्या न च या स्पृष्टमैथुना ।
द्धयर्थ धनं नीतमृत्विक् च वृतो वेतनं च पूर्व दोषानभिख्याप्य प्रदाता दण्डमहति ॥ यद्दत्तं कृतसमये विरोध आरब्धस्तत्र नायं धर्म इति (१) उन्मत्तादिदोषान्कथयित्वा ददतो दण्डो केचित् । न हि कृतमकृतं भवति । एतच्च न कृतं नास्तीति प्रतिषेधद्वारेणाकथयतो दण्डमाह । न केवलं निवृत्तमुच्यते । न प्रक्रान्तम् । न ह्ययं 'आदिकर्मणि शुल्के देयाया अन्यस्या अपि ब्राह्मादिविवाहेन कः। न हि मुख्यार्थत्यागे कारणमस्ति । यत्त कृतं विवाहयिष्यमाणायाः। दत्ताऽप्यदत्ता भवति दण्डश्च । नाकृतं भवतीति कृतमपि तत्साध्यकार्यप्रतिषेधादकृत- 'प्राप्नुयाच्चौरकिल्बिषमिति जानानस्य । अजानतः षट्मेव । यथा भुक्तं वान्तमिति लौकिकेष्वपि पदार्थेषु शतं प्रकृतत्वात् । उन्मत्तायाः कुष्ठिन्या ये कुष्ठोन्मादाशास्त्रावसेयव्यवस्था । केषु शास्त्रत एव निवृत्त्यनिवृत्ती दयः या च स्पष्टमैथुना तस्याश्च यो दोषो मैथुनस्पर्शस्ताविज्ञेये । अथापि वृत्ताः पदार्थास्तथापि प्रत्याहरणं न्दोषान्पूर्व वाक्प्रदानेऽभिख्याप्य प्रकाश्यैतद्दोषा कन्येविधीयते । निष्पन्नेऽपि धनप्रयोगे स्वस्थाननीतेष्वपि त्येवमुक्त्वा ददतो नास्ति दण्ड इति पदयोजना । मेधा. रूपकेषु प्रत्यानयनं कर्तव्यमन्यतरानुशयात् । क्षयव्ययाः शास्त्रधर्मेण नीतेषु वोढव्याः । तथा च गृहीतमात्रेषु
x गोरा., मवि., स्मृच., ममु., विर., चन्द्र., मच., मासिकी वृद्धि मिच्छन्ति । यत्रैवं बन्ध एष भोक्तव्य
नन्द. एषु अतिदेशव्याख्यानं मेधावत् ।।
+ गोरा., ममु., नन्द., भाच. मेधावत् । (१) मस्मृ.८।२२३ इत्यस्योपरिष्टादेते प्रक्षिप्तश्लोकाः ।
(१) मस्मृ.८।२०४; नन्द.उद्वहेदिति पाठः. (२) मस्मृ.८।२२८ म्ये (में); व्यक.१६७ मस्मृवत्; (२) मस्मृ.८।२०५ ख. पुस्तके त्ताया (त्तया); भाच. स्मृच.२१९, विर.१९१, विचि.८८; चन्द्र.५८ तम (तद); | अभि (अवि). सेतु.१८४; समु.१०७, विव्य.४४.
१ शुल्कादेयों यत्कन्या. २णक. ३ दानेनाख्या.

Page #374

८८२.
व्यवहारकाण्डम् (२) दण्डं, 'यस्तु दोषवतीमिति वक्ष्यति । यदि राजानं ज्ञापयेदभिरूपतमा कन्या मदीया प्रार्थ्य
xगोरा. | मानाऽनेन तस्यामभिलाष एवमुक्तं अथ पराजितं यस्तु दोषवती कन्यामनाख्याय प्रयच्छति । तत्र प्राप्तकालायां यद्येवमुक्तं तदा पराजितस्यायं दण्डः । तस्य कुर्यान्नृपो दण्डं स्वयं षण्णवतिं पणान् ॥
+मेधा. : (१) या कन्या दोषैर्युक्ता सा च दात्रा वराय (२) अकन्या नेयं स्त्री किं तु क्लीबमिति । मवि. नाख्यायते न प्रकाश्यत एवमेव दीयते, तत्र दातुर्दण्डो
कन्याविषयानुशयमर्यादा सप्तपदी विदिते राज्ञा कार्यः। स्वयंग्रहणमादरार्थम् । कन्या- | पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः । दोषाश्च धर्मप्रजासामर्थ्य विघातहेतवः, क्षयो व्याधिमैथुन- नाकन्यासु कचिन्नणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः।। संबन्धश्च । नोन्मत्ताया इत्येतत्प्रकरणोक्तो दण्डोऽयं वा। (१) पाणिग्रहणं विवाहो दारकर्म । मन्त्राणां तत्र
मेधा. | विद्यमानत्वात्स चाग्निमयक्षतेत्येताभ्यां संबन्धेनासा ... (२) यस्त्विति । पूर्वोक्तकन्याविक्रयविषयदण्डसामा- | विधाहे प्रागकर्तत्वं दर्शयति । परमार्थतस्तु विवाहविधी न्यस्य विशेषोक्तिरियमत्र । तस्य संगतिसंभवात् । कुर्यात् कन्यामुपयच्छेदिति विहितं तादृशमेवार्थ मन्त्रा अभिदण्डम् । अर्थात्कन्यामपि प्रतिपादयेत् पूर्वकृतशुल्कं वदन्ति । न पुनमन्त्रेषु कन्याशब्दश्रवणात्कन्यानां वरो न दद्यात् ।
मवि. विवाहः मन्त्राणामविधायकत्वात् । एष एवार्थस्तद्वि(३) अनुशयप्रसंगेनैतत्कन्यागतमुच्यते। *ममु. | परीतप्रतिषेधमुखेन दृढीक्रियते । नाकन्यासु कचिन्न
(४) अनुपक्रान्तमपि क्रयविक्रयसाधर्म्यात्कन्याप्रदान- णाम् । न कस्यांचिद्वेदशाखायां मनुष्याणामकन्याविषयं विवादमाह-यस्तु दोषवतीमिति । स्वयं कन्या
विषयो विवाहः श्रतः । लुप्तक्रियाः यासां धर्मेऽमिहोत्राभर्नादि भिरनिवेदितोऽपि ।
नन्द. दावपत्योत्पादन विधौ चाधिकारो नास्त्यतस्ता न अकन्येति तु यः कन्यां ब्रूयाद्वेषेण मानवः।। विवाह्याः । अतः कन्यामकन्येति वदन्महता दण्डेन स शतं प्राप्नुयाद्दण्ड तस्या दोषमदर्शयन् ॥ योजनीय इति पूर्वश्लोकादनन्तरमुच्यते । अप्राप्तमैथुना (१) अकन्या वृत्तमैथुनसंबन्धेति यो वदेत्तं च दोषं | स्त्री कन्योच्यते ।
मेधा. न भावयेत्तदा शतं कार्षापणं दण्ड्यः । अन्ये मन्यन्तेऽ
| (२) अकन्या तु यदि मा वस्तुतः स्यात्तदा त्याज्यैल्पत्वाद्दण्डस्य महत्वाच्चाक्रोशस्येति करणस्य च पदार्थ- वेत्युपपादयति-पाणिग्रहणिका इति । कन्यास्वेव कन्याविपर्ययेऽसत्त्वेन दर्शनादकन्येति शब्दस्वरूपं विवक्षि- विषयाः । एवं नाकन्यासु क्लीवेषु ।
मवि. तम्। अकन्येयमित्येतेनैव शब्देनाक्रोशेत्तस्य शतं दण्डः। (३) युक्तश्वास्याकन्येति वादिनो दण्डो यस्मात् कः पुनरत्र विशेषः ? उच्यते। स इदं वादी पुच्छयते | पाणिग्रहेति। 'अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निमयक्षत' इत्येकथमियमकन्येति । स चेदयान्निर्लजा नृशंसाऽश्लील-वमादयो वैवाहिका मनुष्याणां मन्त्राः कन्याशब्दश्रववादिनी नैष कन्यानां धर्मः । एतच्च न साधयेत्तदाऽयं णात्कन्यास्वेव व्यवस्थिताः। नाकन्याविषये । कचिच्छास्त्रे दण्डः कन्यागुण निषेध उक्ते सति । अथवा कन्याशब्दं धर्मविवाह सिद्धये व्यवस्थिताः असमवेतार्थत्वात् । प्रथमवयोवचनमाश्रित्य परोक्षे प्रार्थयमानस्य यात्कि
यमानस्य ब्रूयात्कि | अत एवाह । ताः क्षतयोनमो वैवाहिकमन्त्रैः संस्क्रियतावनासौ कन्या अतिस्वल्पा वृद्धा वा, तत्र कन्या दत्ता | माणा अपि यस्मादपगतधर्मविवाहादिशालिन्यो भवन्ति । x शेषं मेधावत् । ममु., मच. गोरावत् ।
नासौ धयों विवाह इत्यर्थः । न तु क्षतयोनेर्वेवाहिक* शेषं मेधावत् ।
मन्त्रहोमादि निषेधकमिदम् । 'या गर्भिणी संस्क्रियते' - (१) मस्मृ.८।२२४; बाल.२।२८९; समु.११९,१५७ + गोरा., मम., मच., नन्द. मेधातिथेः प्रथमकल्पवत् । य प्रयच्छति (योपपादयेत्).
(१)मस्मृ.८।२२६;मभा.२८।१८पू.बाल. २०२८९. (२) मस्मृ.८१२२५; समु.१५७.
१ मुक्त्वा . .

Page #375

क्रयविक्रयानुशयः
तथा 'वोढुः कन्यासमुद्भवम्' इति क्षतयोनेरपि मनुनैव बिवाहसंस्कारस्य वक्ष्यमाणत्वात् । देवलेन तु 'गान्ध
+ममु.
विवादेषु पुनर्वैवाहिको विधिः । कर्तव्यश्च त्रिभिवर्णैः समयेनाग्निसाक्षिकः' ॥ इति गान्धर्वेषु विवाहेषु होममन्त्रादिविधिरुक्तः । गान्धर्वश्चोपगमनपूर्वकोऽपि भवति । तस्य क्षत्रियविषये सुधर्मत्वं मनुनोक्तम् । अतः सामान्यविशेषन्यायादितरविषयोऽयं क्षतयोनिविवाहस्याधर्मत्वोपदेशः । पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् । तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥ (१) दारा भार्या तस्या लक्षणं निमित्तं विवाहमन्त्रास्तैस्तत्र प्रयुक्तैर्विवाहाख्यः संस्कारो निर्वर्तते । द्विजा तीनां पुनर्मन्त्राः । तत्र शूद्रस्य दारप्रसङ्गो, न हि तस्य मन्त्राः सन्ति मन्त्रवर्ज सर्वाऽन्येतिकर्तव्यताऽस्ति । अतो विवाहाख्यसंस्कारोपलक्षणं मन्त्रास्तेषां मन्त्राणां निष्ठा समाप्तिः सप्तमे पदे विज्ञेया लाजाहोममभिनिर्वर्त्य त्रिःप्रदक्षिणममिव सप्तपदानि स्त्री प्रक्रम्यते ' एप एकपदी भव' इत्यादि यावत् 'सखा सप्तपदी भवेति । तस्मिन्प्रक्रान्ते कन्यायाः पदे कन्यापितु दुर्वा ऽनुशयो नास्ति । उन्मादवत्यपि भार्यैव । न त्याज्या | मैथुनवत्यास्तु नैवासौ विवाहः । सत्यपि लाजाहोमादावितिकर्तव्यतास्वरूपे न भार्या सा । अतस्तत्र द्रव्यान्तरवदनुशयः । यथा च शूद्रकर्तृकेणाधानेन नाहवनीयो भवति । सपिण्डायाश्च कृतेऽप्यग्निसंस्कारे न विवाहस्वरूपत्वं, तत्र तु प्रसिद्धम् - 'संस्कारकरणादेव प्रायश्चितीयते पुमान्' । कन्या चान्यस्याप्यविवाह्या, वसिष्ठवचनात् । यदि प्रजनविघातरोगगृहीतामूढा न त्यजति का तर्हि गतिः । सत्यधिकारे अन्यामुद्वाहयिष्यति । सद्यस्त्वप्रियवादिनीतिवत् । कृते तु जातपुत्रायामाधाने यदि यो व्याधिः स्यात्तथापि नैनामधिविन्देदधिवेदनिमित्तानां परिगणनात् । तत्रापि यदि 'कामतस्तु प्रवृत्तानाम्' इत्येतत्प्रयोजकमिष्यते न निवारयामस्तेनैव
+ मच. ममुवद्भावः ।
* ममु., मच., भाच. एषु रपृष्टमैथुनकन्याविषयेऽनिर्णयः । (१) मस्मृ. ८।२२७; बाल. २।१२७.
*
संक्षेपतः कन्यानां धर्मो यथाऽन्येषां द्रव्याणां दशाहादूर्ध्वमपि साम्ना प्रत्यर्पणं, नैवं कन्यानां कृतविवाहानां शुल्कदेयानामपि प्राविवाहाद्रव्यान्तरधर्मः । या तु धर्माय दीयते तस्या नैवानुशय इति वचनात् । तत्रापि 'दत्ता - मपि हरेत्कन्यां ज्यायांश्चेवर आव्रजेत्' इत्यस्त्येवापहार आ सप्तमपदात् । सप्तमे तु पदे दानानिवृत्तेर्गवादिद्रव्यदानवन्नास्त्यपहारः । अथैवं केनचित्कस्मैचि द्वविदत्तायां न तयोरन्योन्येच्छयाऽनुशयो दानादाने, दानस्य तदानीमेव निवृत्तत्वात् । प्रतिगृहीतं चेद्दात्रे पुनः प्रयच्छेत्तद्दानान्तरमेव तत्स्यान्न पूर्वदान निवृत्तिः । एवं सगुणयोः कन्यावरयोर्नान्योन्येच्छया त्यागोऽस्ति प्रागपि विवाहात् । विवाहे कृते दोषवत्या अपि नास्ति त्यागः कन्यायाः । स्पृष्टमैथुना या कन्यैव न भवत्यतोऽसौ त्यज्यते । कन्याया यतो विवाहो विहितो विवाहश्चोपभोगस्थानीयो यथा परिभुक्तं वस्त्रमन्तर्दशाहमपि नैव विक्रेत्रेऽर्प्यते तथैव कन्या कृतविवाहा । पुनश्चायमर्थो निर्णेष्यते ' सकृत्कन्या प्रदीयत' इत्यत्रान्तरे । +मेधा.
( २ ) पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतमिति । ववाहिका मन्त्राः निश्चितं भार्यात्वे निमित्तं तैः प्रयुक्तैर्भार्या भवति तेषां पुनर्मन्त्राणां सखा सप्तपदी भवेति मन्त्रेण कन्यायाः सप्तमे पदे दत्ते सति शास्त्रज्ञैः समाप्तिबोद्धव्यैव च । सप्तमात्पदादर्वागकन्यात्त्व परिज्ञानेऽनुशये स त्यजेन्नोर्ध्व, कानीनसहोढ गूढोत्पन्नानां शास्त्रे वोढुः पुत्रदर्शनात् । गोरा. (३) किंच सप्तपदीगमनात्प्राग्दोषदर्शने कन्याया अशुस्काया अपि त्याग इत्युपपादयति - पाणिग्रहणिका इति । दारलक्षणं दारहेतुः । निष्ठा अनिवर्तमानोचिता समाप्तिः ।
मवि.
याज्ञवल्क्यः गृहीतमूल्यपण्यविक्रेत्रनुशयः
गृहीतमूल्यं यः पण्यं क्रेतुनैव प्रयच्छति । सोदयं तस्य दाप्योऽसौ दिग्लाभं वा दिगागते ॥
+ नन्द. मेधावद्भावः ।
(१) यास्मृ. २।२५४; अपु. २५८ ।४४; विश्व. २।२६० दिगा (दिशां ); मिता; अप. स्मृच. २१८ यः (यत्) चतुर्थ. पादं विना; पमा. ३६५ रत्न. १०४; नृप्र. २९ यः पण्यं

Page #376

व्यवहारकाण्डम्
(१) क्रयविक्रयप्रसंगात् विक्रीयासंप्रदानमिदानी- पण्यं विक्रेता क्रेत्रे दापयितव्यः। अयं च क्रीतपण्यसमर्पण. माह-गृहीतमूल्यमिति । यदि दत्त्वान्यथामूल्यं क्रेता नियमोऽनुशयाभावे द्रष्टव्यः । सति स्वनुशये 'क्रीत्वा पण्यं न गृह्णीयात्, तदा केतुरेव दोषः। अन्यथा तु विक्रीय वा किंचिदि' त्यादि मनूक्तं वेदितव्यम् । विकेतुरेवेत्यभिप्रायः। विश्व.२।२६०
...+मिता. (२) प्रासङ्गिक परिसमाप्याधुना विक्रीयासंप्रदानं । (३) यस्य पण्यस्य मूल्यं विक्रेत्रा गृहीतं तद्गृहीतमूल्य प्रक्रम्यते । तत्स्वरूपं च नारदेनाभिहितम् । तत्र विक्रेय- तद्यो विक्रेता क्रेतुर्न समर्पयति स तत्पण्यं तन्निबन्धनेन द्रष्यस्य चराचरभेदेन द्वैविध्यमभिधाय पुनः षड्- सोदयमुदयेन धनलाभेन सहितं केतुर्पयेत् । यदि विधत्वं तेनैव प्रत्यपादि । एतत्षट्प्रकारकमपि पण्यं विक्री- पुनर्विक्रेतुं दिगन्तरे पण्यं नीतं तदा तत्र दिगन्तरे यासंप्रयच्छतो दण्डमाह- गृहीतमल्यमिति । गृहीतं तस्य विक्रीतस्य पण्यस्य यो लाभो भवति, तेन सहितं मूल्यं यस्य पण्यस्य विक्रेत्रा तद्गृहीतमूल्यं तद्यदि विक्रेता तत्तस्य देयम् । न (स) चोपचय उच्यते । अत्रोदयो प्रार्थयमानाय स्वदेशवणिजे क्रेत्रे न समर्पयति, तच्च (न) दिग्लाभरूपः । किं तु सर्वा मूल्यस्य वृद्धिः । पण्यं यदि क्रयकाले बहुमूल्यं सत्कालान्तरेऽल्पमूल्येनैव पण्यस्य च तत्काल विक्रये यो लाभस्तेनोभयेन सहितं लभ्यते, तदाऽर्घहासकृतो य उदयो वृद्धिः पण्यस्य पण्यं देयम् । विक्रीयानुशयाभावे पण्यमप्रयच्छत एतत् । स्थावरजङ्गमात्मकस्य तेन सहितं पण्यं विक्रेता क्रेत्रे
. .. अप. दापनीयः । यदा मूल्यह्रासकृतः पण्यस्योदयो नास्ति (४) अर्घहासवृद्धिग्रहणाभावात्तत्साम्यविषयमिदं किन्तु क्रयकाले यावदेव यतो मल्यस्येयत्पण्यमिति वचनमिति गम्यते। सोदयमित्यादेरयमर्थः । अदीयमानप्रतिपन्नं तावदेव, तदा तत्पण्यमादाय तस्मिन्देशे पण्यस्य यावती वृद्धिः 'निक्षेपं वृद्धिशेषं च क्रयविक्रयविक्रीणानस्य यो लाभस्तेनोदयेन सहितं द्विकं त्रिकमि- मेव च । याच्यमानमदत्तं चेद्वर्धते पञ्चकं शतम् ।। त्यादिप्रतिपादितवृद्धिरूपोदयेन वा सहितं केतुर्वाञ्छा- इति अकृतवृद्धिप्रकरणोक्तं परिमाणतः कल्पते तत्सहितं वशाद्दापनीयः । यथाह नारदः-'अर्घश्चेदत्र हीयेत पण्यं दाप्य इति अर्धसाम्ये पण्योपचयरूपोदयासंभवादेवं सोदयं पण्यमावहेत् । स्थानिनामेष नियमो दिग्लाभं | व्याख्या कृता।
*स्मृच.२१८ दिग्विचारिणामिति ॥ यदा त्वर्घमहत्त्वेन पण्यस्य न्यून- __ अप्रदत्ते पण्ये दुष्टे विक्रेतुर्हानिः भावस्तदा तस्मिन्पण्ये वस्त्रगृहादिके य उपभोगस्तदा- राजदैवोपघातेन पण्ये दोषमुपागते। च्छादनसुखनिवासादिरूपो विक्रेतुस्तत्सहितं पण्यमसौ
हानिर्विक्रेतुरेवासौ याचितस्याप्रयच्छतः ॥ दाप्यः । यथाह नारदः - 'विक्रीय पण्यं मूल्येन यः (१) गृहीतमूल्ये तु-राजदेवोपघातेनेति । ममेदं केतुर्न प्रयच्छति। स्थावरस्य क्षये दाप्यो जङ्गमस्य क्रिया- पण्यमर्पयेत्येवं याचितस्याप्यनर्पयतो यस्तत्रापचयः फलमि'ति। विक्रेतुरुपभोगः क्षय उच्यते। केतृसंबन्धित्वेन क्षीयमाणत्वात् । न पुनः कुड्यपातसस्यघातादिरूपः। तस्य
___+ पमा., व्यप्र., व्यउ. मितावत् । * सवि. स्मृचवत् ।
(१) यास्मृ.२।२५६; अपु.२५८।४६ षमु (प 3); विश्व. तु 'उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा। विक्रेतुरेव
२२६१; मिता.; अप. ण्ये दोषमु (ण्यदोष उ); ब्यक.१६८ सोनों विक्रीयासंप्रयच्छतः ॥ इत्यत्रोक्तत्वात् । यदा
अपवत् । स्मृच.२१९ अपवत् ; विर.१९२ याचि (याति) शेषं त्वसौ क्रेता देशान्तरात्पण्यग्रहणार्थमागतस्तदा तत्पण्य
अपवत् ; पमा.३६८ रन.१०५, विचि.८७ अपवत् ; नृप्र. मादाय देशान्तरे विक्रीणानस्य यो लाभस्तेन सहितं
२९ राजदैवो (दैवराजो); सवि.३११ निर्वि (निश्च); चन्द्र.
५८ ण्ये दोष (ण्यनाश); वीमि. षमु (ष उ); व्यप्र.३४४; (यद्व्यं); सवि.३१० यः (यत्) केतु. (क्रीतं नै); वीमिः व्यउ.९५; व्यम.९५, विता.६१९ दै (दे); राकौ.४८०% म्यप्र.३४३, व्यड.९५; ब्यम.९५ वा (च); विता.६१८ सेतु.१८० ण्ये दोषमुपागते (ण्यदोष उपस्थिते); समु.१०७ को.४८० समु.१०६ वा (च).
विव्य.४३ (-) अपवत.

Page #377

क्रयविक्रयानुशयः
८८५
स विक्रेतुरेवेत्युक्तम् । यदि तु राजकृताद् व्यासेधाद् । णीयाद् , अदुष्टमिति वा कृत्वा दुष्टमपि, तस्य द्रव्यदैविकाद्वा पर्जन्यादिदोषात् पण्यं दोषवत् स्यात्, तत्र या मल्याद द्विगुणो दण्डः । केतुश्च द्रव्यमल्यं वा प्रत्यमूल्यहानिः, सा विक्रेतुरेवेत्यवसेयम्। विश्व.२।२६१ र्पणीयम् । स्पष्टमन्यत् ।
विश्व.२।२६२ (२) अपि च । यदा पुनः क्रेत्रा प्रार्थ्यमानमपि (२) किंच । यः पुनर्विनैवानुशयमेकस्य हस्ते पण्यं विक्रेता न समर्पयति, अजातानुशयोऽपि, तच्च विक्रीतं पुनरन्यस्य हस्ते विक्रीणीते, सदोषं वा पण्यं राजदैविकेनोपहतं भवति, तदाऽसौ हानिर्विक्रेतुरेव । प्रच्छादितदोषं विक्रीणीते, तदा तत्पण्यमूल्याविअतोऽन्यददुष्टं पण्यं विनष्टसदृशं क्रेत्रे देयम् । मिता. गणो दमो वेदितव्यः । सर्वश्चायं विधिदत्तमूल्ये पण्ये
(३) तेन ग्राहकस्य तुष्टये पण्यान्तरं मूल्यं वा प्रत्य- द्रष्टव्यः । अदत्तमल्ये पुनः पण्ये वाङमात्रक्रये केतूविक्रेपणीयम् ।
- अप. त्रोर्नेयमकारिणः समयाहते प्रवृत्तौ निवृत्ती वा न केतर्यगृह्णति अन्यत्र विक्रेयम् कश्चिद्दोषः।
मिता. 'विक्रीतमपि विक्रेय पूर्वक्रेतर्यगृह्णति । (३) चकाराद्विगुणमेव मूल्यं क्रेतुः प्रत्यर्पणीयम् । हानिश्चेत्क्रेतृदोषेण ऋतुरेव हि सा भवेत् ।।
*अप. (१) किंच । यदा पुनर्जातानुशयः क्रेता पण्यं न (४) नारदस्त्वस्यार्थः श्लोकद्वयेन बदन् विशेषमजिवक्षति तदा विक्रीतमपि पण्यमन्यत्र विक्रेयम् । प्याह-निदोषं दर्शयित्वेत्यादिना। स्मृच.२१९ यदा पुनर्विक्रेत्रा दीयमानं क्रेता न गृह्णाति, तच्च पण्यं (५) बुद्धिपूर्वविषयमेतत् । व्यप्र.३४५ राजदैविकेनोपहतं, तदा केतुरेवासौ हानिर्भवेत् । पण्या
सत्यकारव्यवस्थातिक्रमे दण्डः ग्रहणरूपेण केतृदोषेण नाशितत्वात् । मिता. सत्यङ्कारकृतं द्रव्यं द्विगणं प्रतिदापयेत् ॥ (२) तस्य मल्यं न प्रत्यर्पणीयमित्यर्थः। अप.
(१) आधिप्रसङ्गादन्यदुच्यते- सत्यङ्कारकृतमिति । अन्यहस्ते च विक्रीतं दुष्टं वाऽदुष्टवद्यदि। क्रयविक्रयादिव्यवस्था निर्वाहाय यदङ्गुलीयकादि परविक्रीणीते दमस्तत्र मूल्यात्तु द्विगुणो भवेत् ॥ हस्ते कृतं तद्यवस्थातिक्रमे द्विगुणं दातव्यम् । तत्रापि
(१) क्रेत्रा तूत्संकलितमेव हि-अन्यहस्ते विति । येनाङगुलीयकाद्यर्पितं स एव चेद्यवस्थातिवर्ती तेन यस्त्वन्यत्र क्रेत्रा तूत्संकलितमेव विक्रीतमपि पुनर्विक्री- तदेव दातव्यम् । इतरश्चेद्यवस्थातिवर्ती तदा तदेवा
---- गुलीयकादि द्विगुणं प्रतिदापयेदिति। मिता. * शेषं मितावत् । x पमा., व्यप्र. मितावत् ।
(२) सत्यङ्कारः सत्यापनं कृतस्य क्रयस्य सत्या. (१) यास्मृ.२।२५५; अपु.२५८।४५ पूर्व (पूर्वे); मिता.: करणमिति यावत् । 'क्लीवे सत्यापनं सत्यङ्कारः सत्याकृतिः अप.; व्यक.१६८; स्मृच.२१९ पू.; विर.१९४; पमा स्त्रियाम्'इत्यमरकोषाभिधानात् । सत्यङ्काराय कृतं सम३६९ व (व); रत्न.१०५; विचि.८९ व (4); नृप्र.२९; र्पितं सत्यारक्रतं क्रयं सत्यं कर्त यदिक्रेतहस्ते कृत. चन्द्र.५९ श्चेत् (श्च); वीमि.; व्यप्र.३४४; व्यउ.९५; मिश्रा
व्यप्र.३४६ व्यम.९५ उत्त.; विता.६१९ चन्द्रवत् ; सेतु.१८१; . समु.१०७ हि (तु). (२) यास्मृ.२।२५७; अपु.२५८।४७ दुष्टं (दृष्टं) मूल्यात्तु ।
यान * शेष मितावत् ।। (तन्मूल्यात) विश्व.२।२६२ च (तु) णीते (यते) मूल्यात्त व्याख्यानविस्तर: ऋणादाने (पू.६४५) द्रष्टव्यः । (तन्मूल्यात्); मिता.; अप. तु(श्च); व्यक.१६८ णीते (यते); (१) यास्मृ.२।६१, भपु.२५५।२१, विश्व.२०६३; स्मृच.२१९ णो (णं); विर.१९६ णीते (यते) मस्त (मन्त) मिता.; अप. दाप (पाद) : २।२५७ नारदः; व्यक. णो (ण); वीमि. व्यकवत् ; व्यप्र.३४५ स्तत्र (स्तस्य); १६८; स्मृच.२२०; विर.१९३ अपवत् ; पमा.३७१३ व्यउ.९५ मूल्यात्तु ( तन्मूल्यात्); विता.६२२ स्ते च रत्न.१०५, विचि.८९ अपवत्; सवि.३१२, व्यप्र.३४६ ॥ (स्तेन); समु १०७.
| व्यउ.९६ र (२); विता.६२३, विव्य,४४.

Page #378

८८६
व्यवहारकाण्डम्
नारदः
कुङ्कुमादि । मेयं बाल्यादि । क्रियया वाहदोहादिरूपविक्रीयासंप्रदाननिरुक्तिः
योपलक्षितमश्वमहिष्यादि । रूपतः पण्याङ्गनादि । श्रिया 'विक्रीय पण्यं मूल्येन केतुर्यन्न प्रदीयते । दीप्त्या मरकतपद्मरागादीति । मिता.२।२५४ विक्रीयासंप्रदानं तद्विवादपदमुच्यते ।।
(२) श्रिया धनेन ग्रामारामादि । -अप.२।२५४ पण्यविक्रयार्थ मूल्यं गृह्णाति पण्यं च न ददातीति | (३) क्रियया शिल्पविशेषादाभरणादि । नाभा.९।३ विवादपदमनेनोक्तम् ।
अप.२।२५४ विक्रेतुरनुशये स्थावरजङ्गमभेदेन दापनभेदः पण्यनिरुक्तिः
'विक्रीय पण्यं मूल्येन केतुर्यो न प्रयच्छति । लोकेऽस्मिन् द्विविधं द्रव्यं जङ्गमं स्थावरं तथा। स्थावरस्य क्षयं दाप्यो जङ्गमस्य क्रियाफलम् ॥ क्रयविक्रयधर्मेषु सर्व तत्पण्यमुच्यते ॥
(१) विक्रेतुरुपभोगः क्षय उच्यते । केतृसंबन्धित्वेन लोके यद् द्रव्यं जङ्गमं हस्त्यश्वमनुष्यादि, स्थावरं क्षीयमाणत्वात् । न पुनः कुड्यपातस्य घातादिरूपः। तस्य क्षेत्रहिरण्यगृहादि, सर्व तत् पण्यमुच्यते । यत्र पण्यसंश- तु 'उपहन्येत वा पण्यमित्यत्रोक्तत्वात् । +मिता.२२५४ ब्दनं करोति तत्रैतस्य स्थावरजङ्गमाख्यस्य ग्रहणं । (२) स्थावरस्य क्षयमिति स्थावरविषयं, क्रेतुरुपद्रष्टव्यम् ।
नाभा.९।२ भोगक्षयं दाप्य इत्यर्थः । क्रिया भारवाहनादिका । पण्यस्य षड्विधदानादानविधिः फलं क्षीरादि।
अप.२२५४ पैड्विधस्तस्य तु बुधैर्दानादानविधिः स्मृतः । (३) स्थावरस्य ग्रामक्षेत्रादेः । जङ्गमस्य गवाश्वादेः। गणिमं तलिम मेयं क्रियया रूपतः श्रिया। क्षयः सस्याद्युपघातेनोपक्षयः । क्रिया वाहनदोहनादिका। (१) गणितं क्रमुकफलादि । तुलितं कनककस्तूरी- फलं क्षीरादि ।
... व्यक.१६७
(४) क्रयकालापेक्षया दापनकालेऽर्घवृद्धावेतद्(१) नासं.५।१दीयते (यच्छति); नास्मृ.११।१ तुर्य(वे य);
द्रष्टव्यम् ।
xस्मृच.२१७ भपु.२५३।२० तुर्यन्न प्र (त्रे यच्च न); मिता.२१२५४;
(५) मूल्यं गृहीत्वा केतुर्यः पण्यं न ददाति यावभप.२।२५४; व्यक.१६७; स्मृच.४; विर.१८९; पमा. ३६५ नास्मृवत्, रत्न.१०४; नृप्र.२९ पू. सवि.३०९(=);
| त्कालं तावत्काल कृतं भोजनवस्त्रादेर्भुज्यमानस्य यावान् वीमि.२।२५४, व्यप्र.३४२ व्यउ.९४ व्यम.९५,
| क्षयः तावान् दाप्यः, यदि भुज्यते । यदि न, सर्वथा विता.६१८, राको.४८०, सेतु.१७८ र्यन्न (ो न) दीयेत तावत्कालमभुक्तत्वाद् भोगस्य च दातुमशक्यत्वाद् (यच्छति); समु.१०६.
भुज्यमानस्य क्षयलब्धेन॒व्यं च भुक्तमेव भवतीति (२)नासं.९।२ जङ्गमं स्थावरं (स्थावरं जङ्गम); नास्मृ.११।। : व्यक., स्मृच., विर., पमा., सवि., व्यप्र, व्यउ. २; मिता.२।२५४ द्रव्यं (पण्यं) पू.; अप.२।२५४ नासंवत् ; मितावत्। - शेषं मितावत् । व्यक.१६७ घु(तु) शेष नासंवत् ; स्मृच.४; विर.१८९ नासं- | * व्याख्यानविस्तरः 'गृहीतमूल्यं' इति याज्ञवल्क्यवचने बापमा.३६५ नासवत रत्न.१०४पू., नृप्र.२९, दवि.९८ । (पृ. ८८३) द्रष्टव्यः । + पमा., व्यप्र. मितावत् स्मृचवच्च । धमें (धर्म्य); सवि.३०९) नासंवत् । व्यप्र.३४२ मितावत् , | (१) नासं.९।४ केतुर्यो (यः क्रेतुः); नास्मृ.१९१४ तुर्यो पू. ग्यउ.९४ पू.विता.६१८ मितावत्, पू., बाल.२।२५४ (त्रे यो) स्य क्ष (स्योद); मिता.२।२५४ क्षयं (क्षये) शेष नासंवत् घु (तु) शेष मितावत्। सेतु.१७८ नासंवत् । समु.१०६. | अप.२।२५४ व्ये (ले) यों न (र्यन्न); व्यक.१६७, स्मृच.
(३) नासं.१।३ धिः स्मृतः (धिक्रमः); नास्मृ.११३ | २१७ रस्य (रंस) मस्य (मं स); विर.१९०; पमा.३६७ तुर्यो मिता.२१२५४ मं (तं); भप.२।२५४; व्यक.१६७ मं (त); | (त्रे यत्) स्य क्ष (स्योद); रत्न १०४, विचि.८६, नृप्र.२९; स्मृच.४ विर.१८९ तु (च); पमा.३६५, रत्न.१०४, सवि.३०९ (=) ल्ये (ले) केतुर्यो (यः केतु:): ३१० तृतीयतृप्र.२९ पू., दवि.९८ उत्त.; सवि.३०९ (=) तु (वि) पादः, चन्द्र.५७ वीमि.२।२५७ नासंवत् । व्यप्र.३४२, मं (तं); ब्यप्र.३४२, व्यउ.९४; विता ६१८ मं (तं); ज्यउ.९५ नासंवत् । विता.६१९ नासंवत् .. सेतु.१७४, बाल.२२५४ पू. समु.१०६.
समु.१०६, विव्य.४३.

Page #379

क्रयविक्रयानुशयः जङ्गमस्य यावत्कालं तत्कर्मनिमित्त मूल्यं दाप्यं तच्च कुङ्कुमा? वर्तते । तेनार्येण तदेव ददामीति तत्र द्रव्यम्।
नाभा.९।४ गतस्य पञ्जपलोऽर्थो जातः । तत्र दशपलार्पणैव अर्घहानौ दापनप्रकारः स्थायिचरकेतृभेदे पण्यं दाप्यः।
. +नाभा.९५ अर्घश्चेदपहीयेत सोदयं पण्यमावहेत् ।
(३) अर्वाक् चेदपचीयेतेति कल्पतरौ पाठः । स्थायिनामेष नियमो दिग्लाभो दिग्विचारिणाम अर्वाक विक्रीतस्य के समर्पणात्पूर्व अपचीयेत हीन(१) क्रयकालगृहीतेन मूल्येन यावत्पण्यमर्पणकाले- | मूल्यं भवेत् ।
___व्यप्र.३४२ ऽर्घह्रासवशात् साभ्यधिकं लभ्यते तत्सोदयं तदावहेत् - अप्रदत्ते पण्ये दुष्टे विक्रेतु निः क्रेतारं प्रापयेत् क्रेत्रे दद्यादिति यावत् । देशान्तरे हृत्वा उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा । । विक्रेतुं ये क्रीणन्ति तदितरे क्रेतारः स्थायिनः तद्विषयो- विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासंप्रयच्छतः ।। ऽयं 'स्थावरं सक्षयं दाप्य' इत्यादिवचनोक्तो नियम (१) विक्रीयासंप्रयच्छतो यद्विक्रीतं पण्यं स्वपार्श्व एवं इत्यर्थः । कथं तीस्थायिनां नियम इत्यपेक्षिते स एव स्थितं तस्य दैवादिवशान्नाशे तत्तुल्यं पण्यं केत्र विक्रेत्रा 'दिग्लाभो दिग्विचारिणाम्' इति । यत्पण्यं यस्मिन्दि- देयमिति वचोभङ्गया नारद आह-उपहन्येतेति।.. गन्तरे विक्रेतुं क्रीतं तत्पण्यं तस्मिन्दिगन्तरे विक्रीणा
स्मृच.२१९ नस्य यो लाभस्तेन सहितं देयमित्यर्थः । स्मृच.२१८ ___ (२) उपहन्येत दूष्येत । नाभा.९/६, (२) अथवानेनार्येण पण्यं ददामीति धनिनो मूल्यं
विक्रयोपधौ दण्डः . गृहीत्वा पण्ये गृहीतेऽर्घहानिः स्यात्, पूर्वोक्तेनार्पण 'निर्दोषं दर्शयित्वा तु सदोषं यः प्रयच्छति । सोदयं पण्यं दद्यात् । तद्यथा-दीनारस्य पञ्चपलं मूल्यं तद्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ।। कृत्वा कुङ्कुमं ददामीति द्रव्यं गृहीत्वा कुङ्कुमे गृहीते निर्दोष कुङ्कुमादि पण्यं दर्शयित्वा तदर्पण द्रव्यं पञ्चपले वर्तमाने तस्मिन्काले अददद् दीनारस्य पञ्चपल- गृहीत्वा सदोषं क्लिन्नमन्यद्रव्यमिश्रं वा ददाति, स द्वये जाते पञ्चपलेनैवार्पण सवृद्धिकं दद्यात् । स्थानि- मूल्यं द्विगुणं दाप्यः, विनयं च तत्परिमाणम् । धर्मोऽयम् । दिग्विचारिणां तत्रत्येनार्पण ददामीति द्रव्ये
नाभा.९७ गृहीते तत्र तत्रार्घाद् यथाभाषिताद्धानिः स्यात्, तेनैवा- + प्रथमकल्पः स्मृचवत् । -शेष स्मृचवत् । घेण सोदयं पण्यं दाप्यः। तद्यथा-काश्मीरेषु दशपल: (१)नासं.९।६ नास्मृ.११।६पण्यं (द्रव्यं);मिता.२२५४
• मिता. व्याख्यानं 'गृहीतमूल्यम्' इति याज्ञवल्क्यवचने अप.२।२५४;व्यक.१६७-१६८स्मृच.२१९, विर.१९२१ (पृ.८८४) द्रष्टव्यम् ।
पमा.३६८रत्न.१०५, विचि.८७; नृप्र.२९; सवि.३११ x विर., सवि., व्यप्र. स्मृचवद्भावः ।
(%D); व्यप्र.३४४; व्यउ. ९५ पहि (प्सु क्ष) तः (ति), - (१) नासं ९।५ वहेत् (भवेत् ) यि (नि); नास्मृ.१११५ विता.६१९, सेतु.१८० यासं (यांशं); समु.१०७, विव्य हो (ची); मिता.२।२५४ दप (दत्र) भो दि (भदि) यि (नि); ४३ नथा (था हि). अप.२।२५४ नास्मृवत् व्यक.१६७ घश्चे (च्चेि) ही (ची);
|
(२) नास.९१७ सदाष यः (यः सदाष)
(२) नासं.९।७ सदोषं यः (यः सदोष) तद् (स) पतु
| (व च); नास्मृ.१११७ तद् (तु) व तु (व च); मिता. रत्न.१०४ विचि.८६ र्घश्च (च्चेि) वहे (हरे); नृप्र.२९ २१२५७ मूल्यं तद् (स मूल्यात् ) नयं (नयः); व्यक.१६८ तद् देप (दव) पण्य (पण) यि (नि) लाभो (भागो) रिणाम् (रिणम् ); (तु); स्मृच.२१९; विर.१९२ तद् (तु) पमा.३६९ व तुं सवि.३१० भो (भं) उत्त.; चन्द्र.५७ अर्धश्च (अर्वाक चे) (व च); रत्न.१०५, नृप्र.२९मूल्यं(सोऽपि); सवि.३ ११(3) बहे (हरे); वीमि.२०२५७ र्घश्चेदप ((च्चेदेव); व्यप्र.३४२. सदोषं यः (यः सदोषं); चन्द्र.५९ तद् (स) व तु (व हि); ३४३ दप (दव, भो (भं); विता.६१८ यि (नि) शेषं व्यप्र- व्यप्र.३४५; व्यउ.९५ मूल्यं तद् (स मूल्यात्):९६, विताः बत् । सेतु.१७८ र्घ श्वेदप (च्चेिदव) वहे (हरे) रि (र); ६२० मूल्यं तद् (स मूल्य); सेतु.१८० तद् (तु); समु. समु.१०६.
१०७ तद् (स). भ्य. का. ११२

Page #380

ટટે
थाहस्ते विक्री योऽन्यस्मै संप्रयच्छति । 'सोऽपि तद्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु । बुद्धिपूर्वकविषयमेतत् । दण्डदाप्यद्रव्ययोरतिमहस्वात् । अबुद्धिपूर्वके परावर्तनमेव । स्मृ. २१९ यः पद्मरागाद्या दीनारादि हिरण्मयम् । 'मुक्ताविद्रुमशङ्खाद्याः प्रदुष्टाः स्वामिगामिनः || ● दीयमानं न गृह्णाति क्रीत्वा पण्यं च यः क्रयी । विक्रीणानस्तदन्यत्र विक्रेता नापराध्नुयात् ॥ क्रयी जातानुशय इति शेषः । केतुः क्रीत्वाऽग्रहगे विक्रेतृसमदोष: * दीयमानं न गृह्णाति क्रीतं पण्यं च यः क्रयी । स एवास्य भवैदोषो विक्रेतुर्योऽप्रयच्छतः ॥ 'अप्रयच्छतो विक्रेतुर्यो दोषः स एवास्य भवेदित्यन्वयः । क्रेतुर्दोषाभिधानस्य फलं पण्यमूल्यं क्रेत्रे विक्रेत्रा न प्रत्यर्पणीयमिति । दीयमानमिति वदन् अदीयमानमगृह्णतो X पमी. स्मृचवत् ।
स्मृच.२१९
(१) नावं. ९।८ स्मै सं (हस्ते) तु (च); नास्मृ. ११।८ स्ते विक्रीय (स्तविक्रीतं) तावदेव तु (चैव राजनि); मितामिति ३।२५७ तथाऽन्यहस्ते (अन्यहस्ते च ) सं (तत्) सोऽपि (द्रव्यं) णं (गो); अप्र. २।२५७ तथाऽन्यहस्ते (अन्यहस्ते तु) य यो (तं यो) सं (तत्) सोऽपि (द्रव्यं); व्यक. १६८३ स्मृच. २१९ सं (तत्); विर. १९३ स्मृचवत् पमा. ३६९ तथान्यहस्ते (अन्यहस्ते च ) योऽन्यस्मै सं (तथान्यस्मै); रत्न १०५ विचि.८९ तथान्यहस्ते (अन्यहस्ते तु) योऽ (अ) सं (यः); नृप्र. २० स्मै सं (हस्ते) तावदेव तु (च तथैव च ); वीमि . २।२५७ तथान्यहस्ते (अन्य. इस्तेतु) सं (तत्) सोsपि (द्रव्यं); व्यप्र. ३४५ स्मृचवत् ; उ. ९५ विता. ६२० वीमिवत् सेतु. १८० तथाऽन्यहस्ते (योऽन्यहस्ते तु) योऽ (अ) सं (तत्) बृहस्पतिः; समु. १०७. (२) नास्मृ. २|३४; अभा. २६.
(३) नांसं. ९ ९ क्रीत्वा पण्यं च यः (पण्यं क्रीतं हि यत् ); वास्मृ. १.१९ वा (तं); व्यक. १६८; स्मृच. २१९; विर. १९४६ रन. १०५; सवि. ३११-३१२ त्वा (तं) णानः (तं च) कात्यायन; व्यप्र.३४४ नास्मृवत्; उयम, ९५, विता. ६२० च (तु); सेतु. १८ १ ( = ) णानः (णीत); समुं. १०७; विव्य.४४.
(४) अप. २।२५५; व्यक. १६८ स ए (यंत्र ) योंs (र्यः); स्मृच.२ १९; पमा ३६९; विचि.८७ (= ) तं (त) चं (तु); नृप्र. २९ र्यो (व); सवि. ३११३ चन्द्र.५९ तं (स्वा); ब्यप्र.३४४; समु.१०७; विषय. ४४ ( = ).
व्यवहारकाण्डम्
न मूल्यहानिरिति दर्शयति । यत्र विक्रेत्रा में याचितं, न च क्रयी दीयमाना ग्राहकः, उपागतश्च पण्यदोषः, तत्र द्वयोः समा हानिः कल्प्या क्रयानन्तरमग्रहणशैथिल्येन द्वयोरप्यपराधसाम्यात् । . स्मृच. २१९ अदत्तमूल्ये समयाधीना व्यवस्था
दत्तमूल्यस्य पण्यस्य विधिरेष प्रकीर्तितः । अदत्तेऽन्यत्र समयान्न विक्रेतुरतिक्रमः ॥ (१) उत्तरार्धस्यायमर्थः । अदत्तमूल्ये पण्ये च वाङ्मात्रेण क्रये कृते न परावर्तितव्यमित्येवमादिसमया. भावे सति प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा न कश्चिद्दोष इति । स्मृचं. २२० (२) अन्यत्र समयान्मासादिना मूल्यदानव्यवस्थां विना | विर. १९४ वाणिज्यं लाभमूलकमथापि ऋजुमार्गेण कर्तव्यम् 'लाभार्थं वणिजां सर्वपण्येषु क्रयविक्रयः । . स च लाभोऽर्घमासाद्य महान्भवति वा नं वा ।। (१) अव्यवस्थितार्थे विशेषमाह स एव लाभार्थविरं. १९५ (२) वणिजां क्रयविक्रयः सर्वोऽतिरिक्त लाभार्थ: 1 स च लाभोऽर्धवशान्महान् भवति कदाचित् कदाचि दल्पः, कदाचिन्नैव I नाभी. ९/११ तस्माद्देशे च काले च प्रक्रमेतार्धविद्वणिक् । न जैन प्रवर्तेत श्रेयानेष वणिक्पथः ॥
।
(१) नासं. ९ | १० ( अदत्तमूल्ये विक्रीते न विक्रेतुरतिक्रमः ); नास्मृ. ११ १ ० ष (वं); मिता. २२५७ तिक्रम: (विक्रयः); व्यक. १६८; स्मृच. २२०; विर. १९४६ मा ३७०; रत्न. १०५; विचि.८७ विक्रे (चक्रे); सवि. ३१२ रति (रपि) नृप्र. २९ मितावत; चन्द्र. ५८ न वि (न्न तु) र (रि); वीमि. २।२५७ मितावत् व्यप्र. ३४५३ व्यउ. ९५ - मितावत् : ९६ व्यम. ९५; विता. ६२३ सेतु. १७९ विचिवत्; समु. १०७.
(२) नासं. ९।११ थं (थ) व (:); नास्मृ. ११।११ (); व्यक. १६८३ विर. १९५६ विचि ९० ६ (); सवि ३१२ नासंवत्, व्यासः सेतु. १८१ नास्मृवत् समु. १०९ नासंवत्, बृहस्पतिः.
(३) नासं. ९।१२ ( तस्माद्देशे च काले च वणिग प्रकल्प येत्) जे (जि); नास्मृ. ११।१२ (त्रस्माद्देशे च काले च वणिगर्ध समाश्रयत्) जैन ( जिां च); व्यक. १६८; 'विर. १९५

Page #381

क्रयविक्रयानुशयः
. व्यासः
, मूल्यमव्यवस्थाप्य क्रीते देशकालानुसारेण व्यवस्था- | अप्राप्तेऽर्थे क्रियाकारे कृते नैव प्रदापयेत् ।। पको वणिक् प्रक्रमेत अनुरूपं मूल्यं प्रकल्पयेत्, न एवं धर्मो दशाहात्तु परतोऽनुशयो न तु ॥ जैहोन न. कुटिलतया प्रवर्तेत, उचित मूल्यं न खण्ड- (१) यस्तु विक्रयानुशयादनर्पकः, यश्च क्रयानुशयान येदित्यर्थः ।
विर.१९५ । इत्तमूल्यस्य पण्यस्याग्राहकः तो प्रत्याह क्रीत्वा - बृहस्पतिः
प्राप्तमिति । अदूषितं जलादिनेति शेषः। अर्थक्रियाकालो ..पण्यनिरुक्तिः । सदोषपण्यविक्रये दण्डः । दोह्यादिपण्यस्य दोहनकालः। तस्मिन्नप्राप्ते सत्यग्रहणे समासेनौदितस्त्वेष समयाचारनिश्चयः । .. अदाने वा कृतेऽपि नैव दशमं मत्यभागं प्रदापयेत् । क्रयविक्रयसंजातो विवादः श्रूयतामयम् ॥ किं तु तमदत्वैव च खद्रव्यमाप्नुयात् । एवमुक्तो जङ्गमं स्थावरं चैव द्रव्ये द्वे समुदाहृते ।। धर्मो दशाहात्मागर्थक्रियाकालावं वेदितव्यः । दशादाक्रयकाले पण्यशब्द उभयोरपि च स्मृतः ॥ त्परतस्त्वनुशयो न कर्तव्यः । अनुशयकालस्यातीतत्वादिज्ञात्वा सदोषं यः पण्यं विक्रीणीते विचक्षणः । त्यभिप्रायः । वास्तवस्यानुशयकारणस्याभावे प्रागुक्तो तदेव द्विगुणं दाप्यस्तत्समं विनयं तथा ॥ धर्मः।
+स्मृच.२१८ विक्रीणीत दोषमनुक्त्वेति शेषः। विर.१९२ (२) प्राप्त स्ववशतां नीतम् । स्ववशतामनीते तु ....... विकेतुर्यायोऽनुशयः
स एव विशेषमाह-अप्राप्तऽर्थ इति । क्रियाकारे मत्तोम्मत्तेन विक्रीतं हीनमूल्यं भयेन वा। साक्षिलेख्यादौ । स्ववशतामगतस्य क्रीतस्यापि अग्रहअस्वतन्त्रेण मूढेन त्याज्यं तस्य पुनर्भवेत् ॥ । णेन मूल्याद्दशभागदानमित्यर्थः। विर.१९१-१९२
कात्यायनः क्रये विक्रये वाऽनुशय दण्डः, परीक्षाकालश्च । | अनुशयव्यावृत्यर्थ मध्यस्थव्यवस्था । सत्यकारे ऽनुशयो न कार्यः । फ्रीत्वा प्राप्तं न गृह्णीयाद्यो न दद्याददूषितम् । परार्थ दित्सितं द्रव्यं तथैवाधिक्रियादिषु । स मूल्याद्दशभागन्तु दत्त्वा स्वं द्रव्यमाप्नुयात् ॥ मध्यस्थस्थापितं कार्यमन्यथा न प्रसिद्धथति ।। ई (र्थ); विचि.९०, नृप्र.२९ प्रक्रमेतार्घविद्वणिक् सत्यङ्कारं च यो दत्वा यथाकालं न दृश्यते । । (वणिग निरूपयेत् ); सवि.३१३ पूर्वाधः नासंवत्, व्यासः;
पण्यं भवेन्निसृष्टं तद्दीयमानमगृहतः ॥ सेतु.१८१; समु.१०९ पर्वाधः नासंवत्, बृहस्पतिः..
_ + पमा,, सवि., व्यप्र. स्मृचवत् । (1) विर.१८९, सेतु.१७८ निश्चयः (निर्णयः) जा (शा).
१९१; पमा.३६७ रत्न.१०५; विचि.८८, सवि.३१० (२) विर.१८९.
भागं तु (मं भाग) स्वं द्र (स्वद्र); व्यप्र.३४३, सेतु.१७९) : (३). व्यक.१६८ ते वि (तावि); स्मृच.२२० यः (यत्); |
समु.१०६ स्मृचवत् ; विव्य.४४. विर.१९२ ते वि (तावि); पमा.३७०य : पण्यं (पण्यं यो); |
(१) व्यक.१६७ स्मृच.२१८ थे (थ) रे (ले) हातु (हे रत्न,१९५; विचि.८९.९० णीते (णात्य); चन्द्र.५९; व्यप्र.
तु); विर.१९२, पमा.३६७ क्रियाकारे (कृच्छ्काले) विचि. ३४५ दे (दै); व्यम.९५ व्यकवत् , याज्ञवल्क्यः ; सेतु.१८०
८८; सवि.३१० रे (ले) हात्तु (हे तु); व्यप्र.३४३ थें (4) विचिवतःसमु १०७ विव्य.४४ शात्वा (क्रीत्वा) णीते (णात्य).
(काल)| रे (ले) वं (घ); सेतु.१७९ ते (तं); समु.१०६ रे (ले) - (४)व्यक.१६८ भवेत् (हरेत्); स्मृच.२२०; विर.१९३
| (२) समु.१०७. व्यकवद; पमा.३७०, रत्न.१०५; विचि.८९ वा (च) भवेत् | (३) व्यक.१६८, स्मृच.२२०; विर.१९४ दत्वा (हेरेत्); सवि.३१२ मूढे (मुग्धे) कात्यायनः; चन्द्र.५९ | (दद्यात्) तद्दीय (तु दीय); पमा.३७० ण्यं भवेन्नि (ण्यमेव विधिवत् पीमि.२।२५८ येन वा (वेन्न वा) ढेन (ल्येन) | नि) रत्न.१०५, सवि.३१२ पण्यं भवेन्निसृष्टं तत् (पण्यभाभवत् (हरेत् ); व्यप्र.३४५, व्यउ.९६; व्यम.९५ ल्यं भ | वेन दृष्टं तु); व्यप्र.३४५; व्यउ.९६दत्वा (दद्यात); विता. (स्थेन) याशवल्क्य : सेतु.१८० व्यकवत् ; समु.१०७. ६२३, सेतु.१८१ दत्वा (दद्यात्) दृश्य (गृह्य) निस
(५) व्यक.१६७ स्मृच.२१८ स्वं द्र (स्वद्र); विर. | (द्विस); समु.१०७.. .....)

Page #382

व्यवहारकाण्डम्
(१) फ्रेतृदोषवशेन क्रयासिद्धौ वाह व्यासः- | पण्यं दीयमानमगृह्णतः तनिसृष्टं त्यक्तमेव भवेत. सत्यङ्कारमिति । निसृष्टं भवेदुसृष्टं भवेदित्यर्थः। अत्र विक्रेत्रे, तेन तद्रव्यं न क्रेत्रा विक्रेतुः पार्श्व ग्राह्यपण्यस्योत्सर्गः सत्यङ्कारद्रव्योत्सर्गान्तोऽभिमतः । अन्यथा | मित्यर्थः।
विर.१९४ वामात्रऋयकर्ततौल्ये विक्रेतुः सत्यंकारग्राहकता न
स्मृत्यन्तरम् स्थात् । अत्रापि विक्रीतमपि विक्रेयमित्युक्तमनुसंधेयम् ।
दशाहात्परतोऽनुशयो न कार्यः
स्मृच.२२० शाहे समतिक्रान्ते आधिः सिध्यतिस्थरीकृतः। (२) यः क्रेता क्रयणार्थ सत्यङ्कारद्रव्यं दद्यात् तस्य क्रीतं क्षेत्रादिकं चैव स्वीकारस्य प्रदर्शनात् ॥ पमा, स्मृचवत् ।
(१) समु.१०७०
क्रीत्वानुशयः
विष्णुः
नता अत्र तु परिवृत्त्यनुशय इति प्रकरणभेदः । क्रीत्वा.... क्रीते ऋतुरनुशये केतुहानिः
ऽनुशय इति समाख्या तु परिवृत्तिविनिमययोरपि कीतमक्रीणतो या हानिः सा ऋतुरेव स्यात् ।। लक्षणयेत्याह भारुचिः।
सवि.३१४.३१५ विनिमयपरिवृत्तिनिरुक्तिः तयोः स्वत्वकारणत्वं च परिवृत्तिविनिमयौ क्रयवत् । सजातीययोर्द्रव्ययोविनिमयः । विजातीययोस्तु ___क्रयेण तुल्यं वर्तते क्रयवत् । यथा क्रयः स्वत्वापादकः परिवृत्तिः।
तथा परिवृत्तिविनिमयाविति वतेरर्थः । अयमर्थःन च परिवृत्तः क्रय एवान्तर्भाव इति वाच्यं, क्रये | 'स्वामी रिक्थक्रयसंविभागे'त्यादि गौतमसूत्रं नियमार्थतु मूल्यं त्रिवर्षफलं, परिवृत्तौ तु स्वतस्तुल्यमेव । यद्यपि | मिति विनिमयपरिवृत्त्योः ऋयान्ततया वाचनिकदानारिक्थक्रयादिगौतमसूत्रे परिवृत्तिविनिमययोः परिगणना- न्ततया वा स्वत्वापादकत्वमिति विष्णुस्मृतेस्तात्पर्य वर्णभावात् स्वत्वहेतुता नास्तीति प्रतिभाति, तथापि तिल- यन्ति भारुच्यसहायप्रभृतयः । विज्ञानयोगिवरदराजक्रयस्य निषिद्धत्वात् प्रतिग्रहस्यातिदुष्टत्वात् तिलान् प्रभृतयस्तु 'सप्त वित्तागमा धा' इति सप्तसंख्याया दत्वा व्रीह्यादिग्रहणस्थले विनिमयपरिवृत्त्योरिव स्वत्वा- अयोगव्यवच्छेदपरत्वाद्विनिमयपरिवृत्त्योरपि पृथक् पादकत्वमिति लोकप्रसिद्धिः। यत्तु 'आधिः प्रणश्येद् | स्वत्वापादकत्वमिति विष्णुस्मृतेरर्थ इत्याहुः । गौतमसूत्रं द्विगुण' इत्यादौ तिलविनिमयवद्धनद्वैगुण्यं स्वत्वापादकं तु पुरस्ताद्याख्यास्यते । परिवृत्तिविनिमययोः स्वरूपमाह न भवति । अपि तु क्रयान्तपर्यवसानात्स्वत्वापादक- स एव-'विजातीययोर्द्रव्ययोरेकं गृहीत्वा एकस्य प्रदानं मित्युक्तम् । तत्तु विनिमयस्य स्वत्वापादकत्वं नास्तीत्येवं- परिवृत्तिः । सजातीययोर्द्रव्ययोर्विनिमय' इति । ननु परं न भवति । किंतु तस्मिन् स्थले क्रयान्तपर्यवसाना- तिलान् दत्वा तिलग्रहणमेव विनिमयः; स च न संद्वाचिकादानान्ततया वा स्वत्वापादकत्वं; अन्यत्र तु गच्छते । प्रयोजनाभावादिति चेन्नैवं, तिलान् दत्वा तिलविनिमयादौ विनिमयपरिवृत्योरपि क्रयादीनामिव कालव्यवधानेन तिलग्रहणं विनिमय इति। यद्वा तिलानां स्वत्वापादकत्वं लोकप्रसिद्ध नापह्रोतुं शक्यमित्याह | बीजत्वार्हाणां बीजत्वेन संपादनार्थ तैलजननसमर्थस्तिलैः भारुचिः। वस्तुतस्तु-विनिमयपरिवृत्त्योः पारिभाषिक्योः | सह विनिमय इति न काचित् क्षतिः। यद्यपि सुवर्णादिकं परिभाषया तयोर्वाचनिकदानरूपेण स्वत्वहेतुत्वसिद्धि- मुल्यं दत्वा क्षेत्रगृहादि पण्यं गृह्यते । तथापि सा न परिरस्त्येवेत्युक्तं तत्रैव । पूर्वस्मिन्प्रकरणे विक्रीयासंप्रदा- वृत्तिः। मूल्यात्सकाशात्फलाधिक्यात् । 'त्रिवर्षमूलफलकं (१) विस्मृ.५।१२८. (२) सवि.३१४.. । (१) सवि.३१८.

Page #383

क्रयविकयानुशयः
८९१
केयमिति' विष्णुस्मरणात् । यावता मल्येन फेयं क्षेत्र परिवृत्तिहीनक्रयप्रतिबन्धक्रयोक्तलाभादिपु व्यवस्था । कचित तन्मल्यं वर्षत्रयादागेव याति चेत्केयमिति परिवर्तना
. परिवृत्तेः परावर्तनम् द्विजातीयाधिक्ये मूल्याधिक्ये मूल्यसमय (?) एव अब्दान्मण्यादिविनिमयः परावर्तते। भवति । विनिमयस्तु तथैवेति तेषां परस्परभेदः।
तथैवार्धाधिकेन मिश्रिता परिवर्तना। . सवि.३१८-३१९ अर्धाधिकद्रव्येणेति शेषः । रत्नहीरादिमिश्रितद्रव्यं केयस्वरूपं, क्रीते उपधिनानुशये दण्डविधिः दत्वा यत्किञ्चिद्धान्यादिकं हयादिकं वा गृह्णाति सा स्थावरजङ्गमात्मकं क्रेयमुच्यते ।
परिवर्तना।
- सवि.३२० 'त्रिवर्षमूलफलकं क्रेयम् । ।
हीनक्रयपरिवृत्त्योावर्तनम् । लाभाब्याजान्तरमुत्पादयति स दण्ड्यः ।
हीनक्रयो नाभाल्पद्रव्येणाधिक क्षेत्रादेः क्रयः । परि- अपशकुनतोऽपि विक्रेता स्वक्रीतं दुष्क्रीतं मन्यते वृत्तिरप्यल्पद्रव्यस्याधिकद्रव्येण परिवृत्तिः। एतच्चाशातदा क्रयः परावर्तते । यदा बहुदोषत्वं ज्ञात्वा हिरण्य- परिवृत्तिविनिमयविषयं वेदितव्यम् । रुचिक्रये तु स्वरुच्या स्वल्पमल्येन क्रीणाति न तत्र दुष्क्रीतं मन्यत इति न स्वत्व निवृत्तिः परस्वत्वापत्तिश्च संकल्पमात्रादित्युक्तं तत्र परावर्तते क्रयः । यदा क्रीत्वाऽप्यन्यत्र ततोऽ- प्राक् । अतश्च किंचिदपि द्रव्यं मूल्ये प्रविष्टं चेक्रेयं प्यधिकलामे अपशकुनादिव्याजमुत्पादयति तदा व्यव- स्थावरं जङ्गमं च केतुरेव न तु विक्रेतुः: किं त्वर शिष्टं हारो न परावर्त्यः । अपि तु दण्ड्यः । सवि.३१६ | द्रव्यं दातव्यं ग्रहीतव्यं च ।
सवि.३२२ वस्त्राणामुपभोगेऽनुशये काल: कर्तव्यता च
स्वल्पमपि द्रव्यं क्रेयं व्याप्नोति । .. . सकृद्धौतस्य नाशे मूल्या इष्टमभागो हीयते । अनुशयते क्रेता, प्रतिबन्धो विक्रेतुरेव । द्वितस्य नाशे पादहानिः । त्रिौतस्य नाशे तृती- . अयं प्रतिबन्धक्रयः स्थावरे नास्ति । सवि.३२१ यांशहानिः । चतुतस्य नाशे अर्धमूल्यं हीयते । प्रतिबन्धक्रयो नास्ति स्थावरे। पञ्चमे अर्धादष्टमभागहानिः । षष्ठे त्विच्छातो न तत्तु पूगाद्यारामस्थावरविषयमित्येके । अपरे तु शास्त्रतः।
फलितव्रीह्यादिक्षेत्रविषयमिति । अन्ये तु साधारणक्षेत्र- पशुशकटानामनुशयेऽवधिः
विषयमित्याहुः।
. सवि.३२२ अनसां दोह्यानां बलीबर्दादिवाह्यानां सीमोल्ल- उक्तलाभे आज्ञायां न निरोधः । बने न परावृत्तिः ।
ज्ञात्यादिकृत इति शेषः।
सवि.३२३ __ अयमर्थः--समीपग्रामस्थानां दूरग्रामस्थानामपि
मनुः ग्रामान्तरे क्रीतानां शकटगोमहिषादीनां तद्ग्रामसीमो
अविक्रेयपण्यम् लङ्घने व्यवहारस्यापरावृत्तिः । सीमोलङ्घनात्प्रागेव नान्यदन्येन संसृष्टरूपं विक्रयमर्हति । शकटादिपरीक्षणं ततः परं नास्तीति ।
न सावद्यं न च न्यूनं न दूरे न तिरोहितम् ।। सवि.३१७-३१८
(१) सवि.३२०. (२) सवि.३२१.:..: द्रव्यविशेषे मूल्यनियमः
(३) सवि.३२१. (४) सवि.३२२. .... चतुर्थो भागो लाभः । पञ्चमो भागस्सत्यः
(५) सवि.३२२.. (६) सवि.३२३... : कुङ्कुमादौ ।
(७) मस्मृ.८।२०३ क., ख., घ.पुस्तकेषु सावयं (चासारं)
दूरे न (दूरेण) इति पाठः; स्मृच.२ २२; विर.१९९ सृष्ट (१) सवि.३२१. (२) सवि.३१९.
(सृष्टं); पमा.३७१ दन्येन (दन्य) सावयं (चासारं); विचि. .. (३) सवि.३१६. (४) सवि.३१७..
९२, सवि.३१७ सृष्टरूपं (सृष्टं विरूपं); सेतु-१८४३. (५) सवि.३१७.. (६) सवि.३१८....... विव्य.४५ विक्रय (विक्रेतु) दूरे न (दूरेण). ..... .

Page #384

व्यवहारकाण्डम्
(१) अस्वामिविक्रयप्रसङ्गेनान्योऽपि विक्रये धर्म हात् तद् द्रव्यं दद्याच्चोपाददीत वा' ।। इति, तत् परीक्ष्य उच्यते । नान्यत् कुङ्कुमादिद्रव्यं कुद्रव्येण तदाभासेन क्रीते द्रष्टव्यम् । दशाहादिक्रमेण बीजादीनां क्रमशः कुसुम्भादिना संसृष्टं विक्रेयम् । यच्च सावा चिरकालं परीक्षाकालाः । दशाहो बीजानां गोधूमादीनाम् । एकाहभाण्डेऽवस्थितत्वात् प्राप्तविभावं जीर्णमजीर्णाभासं श्वायसः । अयोग्रहणं सर्वताम्रादिलक्षणार्थम् । एवं वस्त्रादि न च न्यूनं तुलामानादिना। दूरस्थितं च, वाह्यादिष्वपि योज्यम् । वाह्यं बलीवादयः । रत्नानि प्रामे मम विद्यन्ते वासांसि गुडादि वा द्रव्यं, तिरोहितं मरकतादीनि । स्त्रियो दास्याद्याः दोह्यं गवादि पुमांसो स्थगितं वस्त्रादिनाऽन्तर्हितं यस्य वा स्वरूपं केनचिद्- दासादयः ।
- विश्व.२।१८१ द्रव्यरागेणान्तर्धीयते पुराणं नववत्प्रतिभाति तत्तिरोहितं | (२) अथ क्रीतानुशयः कथ्यते। बीजं व्रीह्यादिबीजम् । न विक्रेतव्यम् । इदं द्रव्यमीदृशं च प्रदर्य अयो लोहादि । वाह्यो बलीवर्दादिः। रत्नं मुक्ताप्रवालाविक्रयः कर्तव्यः । अन्यथाकृतस्तु न कृतो दशा- दिकम् । स्त्री दासी । दोह्यं महिष्यादि । पुमान् दासः । एषां हादृर्ध्वमपि प्रत्यर्पणे न दोषः। अन्यस्य दण्डस्येहा- बीजादीनां यथाक्रमेण दशाहाधिकः परीक्षाकालो विज्ञेयः। नाम्नातत्वादुपधाभिरित्येष एव दण्डः, प्रकरणभेदेन परीक्ष्यमाणे च बीजादौ यद्यसम्यक्त्वबुध्याऽनुशयो पठितत्वात् । अस्वामिविक्रयदण्ड इत्यन्ये । +मेधा. भवति तदा दशाहाभ्यन्तर एव क्रयनिवृत्तिन पुनरूज़
(२) नान्यदन्येन विजातीयेन संसृष्टं रूपं नाणकं मित्युपदेशप्रयोजनम् । सर्वे चैतदपरीक्षितक्रीतविषयम् । विक्रयमहति विक्रीतमपि निवर्त्यमित्यर्थः । रूपपदं यत्पुनः परीश्य न पुनः प्रत्यर्पणीयमिति समयं कृत्वा विक्रीतमात्रोपलक्षणम् ।
मवि. क्रीतं तद्विक्रेत्रे न प्रत्यर्पणीयम् । .. मिता. (३) मनुस्तु क्रीत्वानुशयानुत्पत्यर्थ कतिपयपण्यानां (३) मासशब्दात्प्राक्तनोऽहःशब्दो दशादिशब्दैः विक्रयानहत्वमाह-नान्यदिति । स्मृच.२२२ प्रत्येकमभिसंबध्यते ।
. +अप. (४) रूपं पण्यम् ।
विर.१९९ अनुशयकारणाभावेऽनुशये दण्डविधिः ... याज्ञवल्क्यः
क्षयं वृद्धिं च वणिजा पण्यानामविजानता। . - क्रीते द्रव्यभेदेन परीक्षाकाल: अनुशयावधिरूप:
क्रीत्वा नानुशयः कार्यः कुर्वन् षड्भागदण्डभाक्॥ दशैकपश्चसप्ताहमासत्र्यहार्धमासिकम् ।
(१) इदानीं क्रयविक्रयानुशयस्य विषयं प्रदर्शयतिबीजायोवाह्यरत्नस्त्रीदोह्यपुंसां परीक्षणम्॥ क्षयं वद्धिं चेति । चन्द्रगत्यादिवशेन पण्यानामर्घ... (१) अस्वामिविक्रयो निरूपितः। स्वामिविक्रये च |
हानिर्वद्धिर्वा भवति । तच्चैवं विजानता वणिजा क्षयं -दशैकपञ्चेत्यादि । परीक्षाकालाचोर्ध्व क्रीतं विक्रीतं
वृद्धिं वा निरूप्याविरोधे सति क्रीत्वा विक्रीय वा नानुवा स्याद् यत् तदनुपहतम् । यत्तु स्वायम्भुवं-'क्रीत्वा
शयः कार्यः । कुर्वतो वा पंण्यमूल्यषड्भागो राजदण्डः। विक्रीय वा द्रव्यं यस्येहानुशयो भवेत् । सोऽन्तर्दशा- स्पष्टमन्यत् ।
विश्व.२।२६३ +गोरा., ममु. मेधातिथेरन्यपक्षवत् । * शेषं मेधावत् ।
* अग्नौ सुवर्णमक्षीणं इत्यादयश्चत्वारः श्लोकाः क्षयवृद्धि- ___* विर., वीमि. मितावत् । + शेषं मितावत् । निरूपकाः (यास्मृ.२११७८-१८१) स्तेयप्रकरणे द्रष्टव्याः. (१) यास्मृ.२१२५८; अपु.२५८१४८; विश्व.२।
(१)यास्मृ.२११७७; अपु.२५७।२८ परी (प्रती); विश्व. | २६३ नाम (नां तु); मिता.; अप व्यक.१६९ २११८१७ मिता... अप.२११७७ : २२५८: प्रथम- वणिजा (वणिजां); स्मृच.२२१७ विर.१९८' कीत्वा (क्रेत्रा) पाद; विर.१९७ मासव्यहार्थ (च्यहमासार्थ); सुबो. शेषं व्यकवत् ; पमा.३६२, रत्न.१०३ विचि.९१ मवि १७७ उत्त. विचि.९०; चन्द्र.६० मासिकम् (मासकम् ); (मभि) शेष व्यकवत् ; चन्द्र.६० नाम (नां च) शेषं व्यकवत् ; वीसि.२०१७७ सप्ताह (सप्ताह); व्यउ.९३ सप्ताह (सप्ताह) वीमि.; व्यप्र.३४१ क्षयं......णिजा (वृद्धिं क्षयं वा मासिकम् (मासकम् ), राकी.४७२, सेतु. १८२, समु. वणिजा); व्यउ.९४ व्यप्रवत् : ९६ वाणज़ा (वाणिज्य) विता. १०८ विन्य.४४ सिकम् (सिके),
।। ६२४; सेतु.१८३ मवि (मभि); समु.१०९.

Page #385

(२) विक्रयानुशयोऽभिहितः । क्रीतानुशयस्वरूपं तु प्राक् प्रपञ्चितं । अधुना तदुभयसाधारणं धर्ममाहक्षयमिति । परीक्षितक्रीतपण्यानां क्रयोत्तरकालं क्रयकालपरिमाणतोऽकृतां वृद्धिमपश्यता फेत्रा अनुशयो न कार्यः । विक्रेत्रा च महार्घनिबन्धनं पण्यक्षयमपश्यता नानुशयितव्यम् । वृद्धिक्षयपरिज्ञाने पुनः क्रेतुविक्रेत्रोरनुशयो भवतीति व्यतिरेकादुक्तं भवति । अनुशयकालावधिस्तु नारदेनोक्तः । अपरीक्षितक्रयविक्रये पुनः पण्यवैगुण्यनियन्धनानुशयावधिः 'दशैकपञ्चसप्ताहे' त्यादिना दर्शित एव । तदनया वाचोयुक्त्या वृद्धिक्षयपरिज्ञानस्यानुशयकारणत्वमवगम्यते । यथा पण्यपरीक्षाविधिपापग्दो राणामनुशयकारणत्यम् अतः पण्यदोषतद्वृद्धिक्षयकारणत्रितयाभावेऽनुशयकालाभ्यन्तरेऽपि यद्यनु शयं करोति तदा पण्यषड्भागं दण्डनीयः । अनुशय काद्भावेऽप्यनुशयकालातिक्रमेणानुशयं कुर्वतोऽप्य यमेव दण्डः उपभोगेनाविनश्वरेषु स्थिरापैष्यनुशय। कालातिक्रमेणानुशयं कुर्वतो मनूक्तो दण्डो द्रष्टव्यः । xमिता
क्रयविक्रयानुशयः
नारदः फीतानुयनिरुक्तिः
कीत्वा मूल्येन यः पण्यं क्रेता न बहु मन्यते । क्रीतानुशय इत्येतद्विवादपदमुच्यते ॥
(१) न बहु मन्यते न परामर्षपूर्वकमिति मन्यत इत्यर्थः ।
(१) नासं. १०१२ यः (यत्) तस्मिन्नेवाह्रयवि ( तत्रैवाहविनार. १२२ यः (यत्) अपु. १५२२१ मूल्येन (रामू) मेघा.२१२ मी (हति मन्यते); मिता. २ १७७, २ २५८ नास्मृवत् अप. २।२५८३ व्यक. १६९ दुष्क्रीतं (दुः क्रीतं) विक्ष (वीक्षि); स्मृच. २२१; विर.१९६ व्यकवत् पमा. ३६३; दीक. ५३ व्यकवत्; रत्न. १०२३ विचि. ११ः पये (यो द्रयं नृप्र. २९३ सवि. ३१७ यः (यत्) विक्ष (वीक्षि) कात्यायनः; वीमि. २।१७७ विचिवत्; व्यप्र. ३४० नास्मृवत् व्यउ. ९३३ व्यम. ९५ व्यकवत् ; ता.६१२.६१२ दुष्की (की) राकी. ४७२६ सेतु. १८२, ३२१-३२२ समु. १०९६ विव्य. ४५ केतुः (केतु) विक्ष (वेक्षि) शेषं विचिवत् . (२) नासं. २०१२ (त) ना. १२.१ प (बरेच मेघा.८२२२ मता. २।१०७, २।२५८६ अप. २।२५८ वहेत् (हरेत्) तु तृ (तत्तृ); व्यक) १६९ मावहेत् (माप्नुयात्) तु तु (तत्); स्मृच. २२१; विर. १९६ व्यकवत् ; पमा. ३६३ तत् (च); दीक. ५३ नास्मृवत्;
1 x पमा, व्यप्र. मितावत् ।
२५३११ वा. २०१००१६१
(१) नालं. १०१ यः (यत्) क्रीता ( क्रीत्वा ) ; नास्मृ. १२/१३ रत्न. १०३३ विचि. ९१ नास्मृवत्; नृप्र. २९ मावहेत् (माहत्) सवि. २१७ त्रिशांशमानदेव (वंशाशमाहरेव ) कात्यायनः; चन्द्र.६० नास्मृवत् वीमि २।१७७ नास्मृवत् व्यप्र. ३४१ नासंवत् ; व्यड. ९३; व्यम ९५ अपवत् ; विता. ६१३३ राकौ. ४७२३ सेतु. ३२२ अपवत् समु . १०९६ विष्य. ४५ नास्मृवत.
८९३
यशब्दः परिवृत्तिविनिमययोरुपलक्षकः । तत्राप्यनुशयस्य तुल्यत्वात् । सवि. ३१४
स्मृच.४
(२) पूर्वस्मिन् प्रकरणे विक्रीतस्य परावृत्तिः अत्र तु क्रीतस्येति संगतिः । न चास्य पूर्वत्रान्तर्भावः, क्रीत विगतत्वेन निविपयत्वात्पराः । ननु क्रयविक्र पोधकथा परस्परापेक्षत्वाधिकं प युक्तमिति चेत्; सत्यम् | 'दशाहोऽनुशयः क्रय' इत्यत्र
5
कीता (क्रवा); स्मृच. ४ नासंवत् विर.१९६ व्यकवत् ; प्रमा. ३६०; रस्त. १०२; सचि. ३१४ (-) नासंवत् वीमि. २|१७७; व्यप्र.३ ३८; व्यउ . ९३; व्यम. ९४ विता.६१२ क. ४७२३ सेतु. १८१ क्रेता (क्रीतं); समु. १०८ नासंवत्.
प्रतिदानावधि
क्रीत्वा मूल्येन यः पण्यं दुष्कीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्तस्मिन्नेवाह्रयवितम् ॥ द्वितीयेऽहि ददत्ता मूल्यात्रिंशांशमावहेत् । द्विगुणं तु तृतीयेऽहि परतः क्रेतुरेव तत् ।। ( १ ) एतच्च बीजव्यतिरिक्तोपभोगादिविनश्वरवस्तुविषयम् । बीजादिक्रये पुनरन्य एवं प्रत्यर्पणविधिरित्याह । - दर्शकेत्यादि । मिता. २३१७७ (२) एतच्चापरीक्षितपण्यविषयम् । अप. २२५८ (३) यो दुष्क्रीतं जातमिति क्षयादिकं जानन् दृढं मन्यते तेन दुष्क्रीतं प्रतिदेयमिति संबन्धः | अविक्षतं अविकृतं विकृतं चेद्वैकृत्यसमाधानार्थ मध्यस्थजनकल्पित

Page #386

व्यवहारकाण्डम्
द्रव्यसहितमेव क्रयदिनेऽपि प्रतिदेयं द्विगुणं पञ्चदशांशं 'द्विपदामर्धमासं तु पुंसां तद्विगुणं स्त्रियाः। परतस्तृतीयस्याह्नः परतः केतुरेव तत्क्रीत्वाऽनुशयं क्षया- दशाहः सर्वबीजानामेकाहो लोहवाससाम् ।। दिकं जानन्नपि न कुर्यादित्यर्थः। अपशकुनतोऽनुशये (१) व्यहाक्रयदिनमारभ्येति शेषः । एवं पञ्चाहाकृतेऽपि यदि क्रेता शकुनाभिशस्तदा नारदेनोक्तं कार्य दावपि शेषो द्रष्टव्यः। अत्र विक्रेतुः प्रतिदेयमित्यादिन्यायसाम्यात् । 'दुष्क्रीतं मन्यत' इति सामान्येनोक्तेश्च विधिदर्शनात् 'व्यहाद्दोह्यम्'इत्यादिपरीक्षणं क्रीतदोह्यादिअपशकुनतोऽपि क्रेता दुष्क्रीतं मन्यत एव । यत्र तु द्रव्यविषयमिति गम्यते। द्विपदां पुंसां दासानामिबहुदोषत्वेन ज्ञात्वाऽपि पण्यं स्वल्पमूल्येन क्रीणाति तत्र त्यर्थः । तद्विगुणं मासमिति यावत् । स्त्रियाः दासीदुष्क्रीतं मन्यत इति न क्रयः परावर्तते। स्मृच.२२१ जनस्य ।
+स्मृच.२२१ (४) मूल्यात्रिंशांशं मूल्यादधिकं त्रिंशत्तमभाग- (२) परीक्ष्य क्रीणीयादित्युक्तम् । परीक्षणस्यावधिमित्यर्थः।
. विर.१९६ रुच्यते । ज्यहाद दोह्यानां गवादीनाम् । तावता कालेन .. परीक्ष्य क्रीतेऽनुभयो न कार्य:
सारासारता ज्ञातुं शक्या। पञ्चाहाद वाह्यानां अश्वादीनां 'क्रेता पण्य परीक्षेत प्राक्स्वयं गुणदोषतः। | परीक्षणम् । मुक्तादीनां सप्ताहाद् ज्ञायते विशेषः कृत्रि: परीक्ष्याभिमतं क्रीतं विक्रेतुर्न भवेत्पुनः॥ मादिः। पुंसामर्धमास, तावता कालेन शीलादियिते । - क्रीत्वाऽनुशयो मा भूदिति स्वयं क्रेता प्रागेव क्रया- मासेन स्त्रियाः गूढप्रचारत्वादेतावता . कदाचित् त्पण्यं गुणाढ्यं दुष्टं वेत्यवधारणार्थ परीक्षेतेत्यर्थः। ज्ञायते । दशाहाद् बीजानामुपहतानुपहतत्वं ज्ञायते ।
स्मृच.२२० लोहानां अयआदीनां वस्त्रादीनां च दर्शनादेव ऋये परीक्षाकालो द्रव्यभेदेन
ज्ञायते, नथापि दिवसेन सुज्ञातं भवति । नाभा.१०१६ ध्यहादोह्य परीक्षेत पश्चाहाद्वाह्यमेव तु । (३) पूर्वोदाहृत चर्मकाष्ठे'त्यादि व्यासवचनेन मुक्तावनप्रवालानां सप्ताहं स्यात्परीक्षणम् ॥ भक्षणाद्यर्थ गृहीतानां धान्यादीनां सद्यः परीक्षणा..
भिधानात् सर्वबीजानामित्यत्र बीजशब्दोवापाद्यर्थगृहीत(१) नासं.१०।४ ने (र्ना); नास्मृ.१२।४ भिता.
धान्यपरः।
व्यप्र.३३९ २।१७७(-); अप.२।२५८ क्ष्या (क्षा); व्यक.१६९ अपवत्;
___ समयमङ्गीकृत्य क्रीते वस्त्रे नानुशयः कार्य: स्मृच.२२०; विर.१९८ अपवत् ; पमा.३६० अपवत् ;
परिभुक्तं तु यद्वासः क्लिष्टरूपं मलीमसम् । रत्न.१०३; विचि.९१ अपवत् ; नृप्र.२९, सवि.३१५; सदोषमपि तत्क्रीतं विक्रेतुर्न भवेत्पुनः॥ चन्द्र.६० अपवत्, व्यप्र.३३९-३४०% व्यउ.९३-९४ अपवत् ; विता.६१६, राको.४७३, सेतु.१८३; समु. ___ + व्यप्र. स्मृचवत् । ' १०८ विव्य.४५ प्राक् (तत्) क्ष्या (क्षा) पुनः (ततः).
(१) नासं.१०।६ तु (स्यात्) शाहः (शाह) काहो (काहं)। ... (२) नासं.१०५ तु (च); नास्मृ.१२।५ मुक्तावत्र नास्मृ.१२१६ मासं तु (मासः स्यात्); व्यक.१६९; स्मृच. (मणिमुक्ता) प्ताहं (प्ताहः); व्यक.१६९; स्मृच.२२१ हावा- २२१ शाहः (शाह) काहो (काह); विर.१९९; पमा.३६१ अमेव तु (हाद्द्महमेव वा); विर.१९९ तु (च) वज्र (रत्न) ताई तु (स्यात्) शाहः (शाहात्) काहो (काहात्) क्रमेण (माहात्); पमा.३६१ मुक्तावज्र (मणिमुक्ता) प्ताहं (प्ताहात्) व्यास: रत्न.१०३ विचि.९० व्यासनारदौ; स्मृचि.२१ क्रमेण म्यासः रन.१०३, विचि.९० क्षेत (क्ष्येत) तु (च) पू., नृप्र.२९, सवि.३१६ स्मृचवत्, कात्यायनः; क्यासनारदौ; स्मृचि.२१ विचिवत् ; नृप्र.२९, सवि. व्यप्र.३३९ शाहः (शाह); ब्यउ.९३, भ्यम.९४ तु ३१६ व्यहाद् (व्यह) कात्यायनः, व्यप्र.३३९; व्यउ.९३, (च) शेषं स्मृचवत् । विता.६१५ मासं (मासात) गुणं व्यम.९४, विता.६१५ साइं (साहः); सेतु.१८२ तु (च) (गुणात्); सेतु.१८२ पू., १८३ उत्त., न्यासनारदी; समु. साहं (साहात्) ग्यासनारदौ; समु.१०८ व्यहाद् (व्यह) १०८ स्मृचवत् ; विग्य.४४ लोह (लौह). पश्चाहाद् (पञ्चाई); विन्य.४४ विचिवत्.
(२) नासं.१०७ किष्ट (किन्न) तत्क्रीतं (विक्रीतं)

Page #387

क्रयविक्रयानुशयः
८९५
(१) परावृत्य समयमङ्गीकृत्य क्रीतं यदि सदोषं भवति । दिकं जानीयादित्यर्थः । यत्तु न जानाति तं प्रत्याह तदपि विक्रेतुर्न भवति । दुष्कीतत्वेऽपि समयस्य बली- याज्ञवल्क्यः -क्षयं वृद्धिं च वणिजा पण्यानामयस्त्वात् । एवमुक्तविशेषशास्त्राविषयक्रीत्वानुशये क्रय- विजानता । क्रीत्वा नानुशयः कार्यः कुर्वन् षड्भागपरावृत्तिप्रकारोऽपि विक्रीयानुशयप्रसंगतः पूर्वस्मिन्पदे- दण्डभाक्' ॥ अनुशयः पश्चात्तापः । स चापचयादिकमऽस्माभिर्दर्शितः । स इहाप्यनुसंधेयः । स्मृच.२२२ विजानता वणिजा क्रीत्वा वृथा न कार्यः । दौर्मत्यापत्तेः ।
(२) सदोषमपि ज्ञात्वति शेषः। एतत्त ज्ञातदोषक्रीत- । 'क्रीत्वा नानुशयं कुर्याद्वणिक् पण्यविचक्षणः' इत्युक्तवस्वन्तरेऽपि द्रष्टव्यं न्यायतौल्यात् । विर.२००। निषेधातिक्रमापत्तेश्च। अत एवानुशयं कुर्वन्नसौ मूल्य
(३) परिभुक्तं मृदितं, न भोगमात्रेण । मलिनं षड्भागदण्डभाक् भवतीत्यन्त्यपादेन दण्डाभिधानं उपसदोषमपि छिद्रादिसहितमपि न तत् प्रतिदातव्यम् । पन्नम् । ननु विजानताऽप्यनुशयो न कार्यः। निषेध तथाभूतस्य ज्ञात्वा क्रीतत्वात् । तथाभूतं च विक्रीणाति सद्भावात् । सत्यम् । किं त्वपवादबलास्क्रियते । स चापन परीक्षत एवेति नास्ति ।
नाभा.१०७ वादोऽनुशयात्तस्य प्रतिपादनस्य प्रतिपादनं कुर्वता नारक्षेत्रे विक्रीते विक्रेत्रनुशयावधिः
देनार्थाद्दर्शितः।
स्मृच.२२१ 'विक्रीते त्वाज्ञया क्षेत्रे क्षेत्रिणोऽनुशयो यदि । (२) उपसंहारोऽयम्। क्रीत्वा विरूपकं क्रीतमिति दत्वा समस्तं तन्मूल्यमा त्रिभोगात्समाप्नुयात् ॥ नानुशयं कुर्यात्। वणिग् विचक्षणः तथा परीक्ष्य क्रीणीयाद्
अनुशयकारणाभावेऽनुशयो व्यर्थः . | यथा पश्चात्तापो न भवति । दानग्रहणयोश्च पण्याना क्षयं क्रीत्वा नानुशयं कुर्याद्वणिक पण्यविचक्षणः । वृद्धिं च जानीयात् । तथा तत्र न वञ्च्यते । पण्यानामागर्म क्षयं वृद्धिं च जानीयात्पण्यानामागमं तथा ॥ च । अदृश्यमानविशेषस्यापि जन्मभूभ्या विशेषपरिच्छेदो
(१) नारदस्तु क्रीत्वानुशयानुत्पत्त्यर्थ क्रयात्प्राक् भवति । अत्रोपदेशफलं यथोक्ताकरणे दण्डः। ज्ञातव्यमाह-क्षयं वृद्धिं चेति । अश्वादिपण्यानामत
नाभा.१०।१६ ऊर्ध्वमपचयो वृद्धिर्वा भविष्यतीति देशकालादिवशात्
वृहस्पतिः जानीयात् । कुलीनत्वादिशानार्थमुत्पादकं जन्मभूम्या
परीक्ष्य केयम् न (ना); नास्मृ.१२।७ भुक्तं तु (भुक्तं च); व्यक.१७० तत
परीक्षेत स्वयं पण्यमन्येषां च प्रदर्शयेत् । (यत्); स्मृच.२२२; विर.२०० व्यकवत् पमा.३६४
परीक्षितं बहुमतं गृहीत्वा न पुनस्त्यजेत् ।। नास्मृवत् ; रस्त.१०४ विचि.९१; नृप्र.२९; सवि.३१६
अन्येषां पण्यगुणदोषविदामिति शेषः। बहुमतं क्रीतकात्यायनः, चन्द्र.६१ किष्ट (क्रप्त) तत् (यत्); वीमि.२०१७७ मिति शेषः ।
स्मृच.२२० पुनः (त्ततः) शेष नास्मृवत् ; व्यप्र.३४१ क्लिष्ट (कृष्ण); व्यउ.
परीक्षाकालपूर्वमेवानुशयः कार्यः ९४ व्यप्रवत् ; व्यम.९५ व्यप्रवत् ; विता.६१६ व्यप्रवत् । अतोऽर्वाक् पण्यदोषस्तु यदि संजायते कचित् । सेतु.१८२, समु.१०९, विव्य.४५ तत् (यत्) त्पुनः (त्ततः). विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्क्रेता मुल्यमवाप्नुयात् ॥ (१) समु.११०. (२) नासं.१०।१६ पण्य (पण्ये) क्षयं वृद्धिं च (क्षयवृद्धी (१) अप.२।२५८; व्यक.१६९, स्मृच.२२०; विर. च); नास्मृ.१२।१६ क्षयं वृद्धिं च (वृद्धिक्षयौं तु); व्यक. १९८; पमा.३६० उत्त.; रख्न.१०२, विचि.९१ गृहीत्वा १६९ नामागर्म तथा (नां यस्य यादृशी); स्मृच.२२१; विर. (क्रेता च); स्मृचि.२१ कात्यायनः; सवि.३१५, बीमि. १९८ व्यकवत् ; पमा.३६२ उत्त.; रत्न.१०३ विचि.९१ २।१७७; व्यप्र.३३९ पण्य (क्रीत); व्यउ.९३ पण्य (क्रीत) ध्यकवत् नृप्र.३०, सवि.३१६ गम (गति) उत्त., हारीतः; गृहीत्वा (महीता); विता.६१३ पण्य (कीत)गृहीत्वा (महीता); ध्यप्र.३४०:३४१ उत्त.; व्यउ.९४; समु.१०९ जानी... सेतु.१८३ समु.१०८, विव्य.४५ दर्श (काश) गृहीत्वा तथा (जानानः पण्यानां यस्य यादृशम् ) काश्यपः, विव्य. (गृहीतं). ४५व्यकवत्.
(२) व्यक.१६९, स्मृच.२२१ क्रमेण नारदः, विर. भ्य. का. ११३

Page #388

८९६
व्यवहारकाण्डम् (१) अतोऽर्वाक् व्यहादेरभ्यन्तर इत्यर्थः । संजायत | योनयः कारणानि । अत्र एतेषां ज्ञातिसामन्तइत्यनेन ज्ञानतः सिद्धिरुक्ता न वस्तुनिष्पत्तिः। परीक्षाया धनिकानां आज्ञाकये उक्तलाभक्रये च प्रवेशो नास्ति । ज्ञानतः सिद्धिहेतुत्वाद्यदीत्युक्तम् । स्मृच.२२१ | यथाह विष्णुः–उक्तलाभे आज्ञायां न निरोध इति ।
(२) नारदोक्तक्रमेण परिक्षाकालमुक्त्वा बृहस्पतिः- ज्ञात्यादिकृत इति शेषः। आज्ञाक्रयोक्तलाभक्रययोः स्वरूपं अत इति।
विर.१९९ | सुमन्तुना दर्शितम्-मूल्यस्येति । सवि.३२३ क्रये मूल्यनिश्चयः
मूल्यं दत्वाऽधिकं न्यून मूल्यस्यानुचितं स्मृतम् । तदर्थ द्रव्यपञ्चांशं त्र्यंशं च क्रमशो विना।। क्रयसिद्धे(द्धि) स्तु नैव स्याद्वत्सराणां शतैरपि । त्रिभिस्सिद्धः क्रयो लाभः चतुर्थोऽशो न पञ्चमः॥ अत्र ज्ञात्यादिप्रवेशोऽस्त्येव । रुचिक्रयत्वात् । स्थावरक्रयविधिः
सवि.३२६ प्रेष्टव्याः संनिधिस्थाश्चेत् क्रेत्रा ज्ञात्यादयस्स्मृताः। मैत्तमूढानभिज्ञातभीतैर्विनिमयः कृतः । अन्यथा चेत्कृतं कर्म ज्ञातीच्छां दर्शयेत्ततः ॥
यच्चानुचितमूल्यं स्यात् तत्सर्वं विनिवर्तते ॥ 'तत्कर्म ज्ञातीनेवानुसरतीत्यर्थः' इति भारुचिः। अत्र विनिमयपरिवृत्त्योः क्रयधर्मानतिदिशति हारीतः। सवि.३२२
. सवि.३२६ *त्रिपक्षादथवा मासत्रितयात्तदवाप्नुयात् ॥ विक्रयेषु च सर्वेषु कूपवृक्षादि लेखयेत् । तत्र कालनियममाह स एव–त्रिपक्षादिति ।
जलमार्गादि यत्किंचिदन्यैश्चैव बृहस्पतिः ॥ ज्ञातिरिति शेषः ।
सवि.३२२
'क्षेत्राापेतं परिपक्कसस्यम् । ज्ञात्यादिप्रत्ययेनैव स्थावरक्रय इष्यते । वृक्षं फलं वाऽप्युपभोगयोग्यम् ॥ अन्यथा चेत्क्रयो न स्यादुदण्डश्चापि तयोभवेत्।।
कूपं तटाकं गृहमुन्नतं च। ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रये ग्रामाद्वहिर्गताः ।
(क्रीते) क्रेत्रे च विक्रेतुरिदं वदन्ति ।। नाहन्ति ते प्रतिक्रोष्टुं क्रान्ते पक्षत्रये क्रये ॥
एषु क्रयपत्रेषु आलिखितेषु विक्रेतुर्भवन्तीत्यर्थः । यः कश्चिद्वश्चकस्तेषां विज्ञातः क्रयविक्रये।
सवि.३२६ शपथैः स विशोध्यः स्यात्सर्ववादेष्वयं विधिः ॥ सोदराश्च सपिण्डाश्च सोदकाश्च सगोत्रिणः ।
कात्यायनः
भूक्रये परीक्षाकाल: सामन्ता धनिका ग्राह्याः सप्तैते योनयो मताः॥
भूमेर्दशाहोऽनुशयः केतुर्विक्रेतुरेव च । १९९; पमा.३६१ संजा (संशा) क्रमेण व्यास: दीक.४९;
द्वादशाहः सपिण्डानामपि चाल्पमतः परम् ।। रत्न.१०३; विचि.९०, सवि.३१६ पमावत्, कात्यायनः; व्यप्र.३३९ क्रमेण नारदः, व्यउ.९३ तत् (त) नारदः, व्यम. ९४; सेतु.१८२ पमावत् ; समु.१०८ पमावत्.
(१) सवि.३२६; समु.११० पूर्वाधं (मूल्यात्पादाधिक (१) समु.१०९.
। न्यून मूल्यं त्वनुचितं स्मृतम् ). - (२) सवि.३२२ समु.१११ स्मृताः (तदा).
(२) सवि.३२६ हारीतः; समु.११० शात (शार्त) (३) सवि.३२२; समु.१११ त्तदवा (त्तु तदा).
| वर्तते (वर्तयेत्). (४) सवि.२४३ न स्याद्दण्डश्चापि तयोर्भवेत् (यः । (३) सवि.३२६ समु.१०९ दन्यैः (दन्यत्). स्यादन्यग्राम त्रिपक्षकम् ); समु.१११ त्यादि (ल्याथि) स्थावर (४) सवि.३२६; समु.१०९ क्षेत्रायु (क्षीराद) केत्रे च (स्मारक).
। (क्रीतेऽपि). (५) समु.१११. (६) सवि.३१८.
(५)पमा.३६४ पूर्वार्धे (भूमेर्दशाह विक्रेतुरायस्तके तुरेव च); (७) सवि.३२३, समु.१११ ग्रायाः (मामः) योनयो रत्न.१०३ पू. व्यप्र.३३९ पू.; व्यम.९४ हो (३) च (वा) (भूकये).
पू. विता.६१५ पू. समु.१०८ च (वा) : ().

Page #389

कयविक्रयानुशयः
चा
भूमेहक्षेत्रादिरूपायाः । अनुशयः परावर्तनयोग्यः । (१) अनुशयकालादूर्ध्वमेतत् । अप.२।२५८. काल: परीक्षाकाल इति यावत् । त्यप्र.३३९ । (२) अनुशयकालादूर्ध्वमनुशये सत्येतद्वचनमित्यः योग्यकाले क्रीतं सदोषं दृष्टं प्रतिदेयम्
परादित्यमतिः । सा त्वयुक्ता 'परतोऽनुशयो न तु' अविज्ञातं तु यत्तीतं दुष्ठं पश्चाद्विभावितम् । इत्युक्तत्वात् । अनवस्थाप्रसंगाच्च। स्मृच.२१८ क्रीतं तत्स्वामिने देयं पण्यं कालेऽन्यथा न तु॥ (३) हस्तमुपागते स्ववशमागते । एतेन स मूल्या
अविज्ञातं परीक्षाशैथिल्यात् तत्त्वतोऽपरिज्ञातम् । काले दशमं बहेदिति पूर्वोक्तं ववशानीतद्रव्यविषयम् । यस्य द्रव्यस्य यावान्परीक्षाकाल उक्तस्तस्मिन्नित्यर्थः ।
विर,१९७ अन्यथा तत्कालात्यये दुष्टतया विभावितमपि क्रीतं (४) अत्र मल्यदशमभागदानं यदुपभुज्यमानमपि न तत्स्वामिने देयम्। एवं निर्गुणत्वेन विभावितमपि न नश्यति भूम्यादिकं तद्विषय, उपभोगविनश्वर. क्रीतं तत्स्वामिने देयम् । दुधग्रहस्यानुशयहेतुमत्परत्वात्। बीजादिविषयं षड्भागदानमिति व्यवस्था ज्ञेया । ननु
स्मृच.२२१ विज्ञानताऽप्यनुशयो न कार्यः 'क्रीत्वा नानुशयं कुर्यात्' निदोषक्रयेऽनुशये दण्डः
इति निषेधसद्भावादिति चेत्, सत्यम् । अपवादस्य क्रीत्वा चानुशयात्पण्यं त्यजेद्दोह्यादि यो नरः। । सत्त्वात् । स चापवादो दर्शित;- 'क्रीत्वा मूल्येन' अदुष्टमेव काले तु स मूल्याद्दशमं वहेत् ॥
इति।
व्यप्र.३४० (१) कालेऽनुशयकाले परमार्थतः पण्यमदुष्टमेव
साधारणक्रये एकस्याधिकारमर्यादा दुष्टबुद्धया त्यजेन्न गृह्णीयादित्यर्थः। स्मृच.२१८ साधारणं तु यत्क्रीतं नैको दद्यान्नराधमः । (२) काले द्रव्यार्पणकाले, इदमप्यपरीक्षितक्रीते ।। नादद्यान्न च गृह्णीयाद्विक्री याच न चैव हि ॥ .
विर.१९७
मूल्यनिश्चयः क्रीत्वा गच्छन्ननुशयं क्रयी हस्तमुपागते ।
द्रव्यं स्वं पञ्चधा कृत्वा त्रिभागो मूल्यमुच्यते । षड्भागं तत्र मूल्यस्य दत्त्वा क्रीतं त्यजेद्धृगुः॥
लाभश्चतुर्थो भागः स्यात् पञ्चमः सत्यमुच्यते॥
एतत्कुङ्कुमवाणिज्यविषयम्। सवि.३१८ (१) व्यक.१६९, स्मृच.२२१ पण्यं कालेऽन्यथा
मूल्य नियामकः । क्रयपरिवर्तनयोः स्वरूपम् । (काले चेदन्यथा); विर. १९९; पमा.३६१; रत्न.१०३; नै सामन्तैर्न तद्ग्रामस्तस्य मूल्यं नियम्यते । विचि.९०-९१; स्मृचि.२१, नृप्र.३०; सवि.३१६ इदमस्येति यत्क्रेता विक्रेत्रा सह संवदेत् ॥ नारदः; वीमि.२।१७७ व्यप्र.३४०; व्यउ.९३-९४;
आत्मीयस्य विजातीयद्रव्यमादाय चान्यतः । व्यम.९४; विता.६१६ क्रीतं त (दुष्टं त); सेतु.१८२ (=)
क्रयोऽर्थस्य परित्यागः साम्ये तु परिवर्तना ।। यत्क्रीतं (तत्कीत); समु.१०८-१०९ स्मृचवत; विव्य.४५(=).
नियम्यत इति । किं तु राज्ञैवेति शेषः । न (२) अप.२।२५८ चा (सा); व्यक.१६९ चा (त्व);
तद्ग्रामीणैरिति तेषां ते पण्यादीनाम् । ग्रामो स्मृच.२१८ चानुशयात् (ऽनुशयवान् ); विर.१९७ चा (वा); रत्न.१०३, विचि.९२; सवि.३११ (=) चा (ऽन्य); २।१७७ स्मृचवत् ; व्यप्र.३४० दृगुः (न्नरः); व्यउ.९४ चन्द्र.६१ अदुष्ट (अदृष्ट) वहे (हरे); वीमि.२।१७७; व्यप्र. शयं (शये) कयी (क्रये) तत्र (तस्य)द्भगु: (न्नरः); विता.६१६ ३४० ह्यादि यो (पादृते) दुष्ट (जुष्ट); व्यउ.९४ व्यप्रवत् ; | मुपा (मुप) शेषं व्यप्रवत् ; सेतु.३२२ गते (गतम्); समु. विता.६१६ दुष्ट (जुष्ट) उत्त.; सेतु.१८३ वहे (हरे): ३२२ १०८ स्मृचवत् ; विव्य.४५ गते (गतम् ) तत्र (तस्य). वहे (हरे); समु.१०७ स्मृचवत् , विव्य.४५ सेतुवत् . (१) सवि.३१७ समु.१०९ यत्क्रीतं (यत्क्षेत्र) स्मृत्यन्तरम्.
(३) अप.२।२५८ क्रयी (क्रये); व्यक.१६९ क्रयी (क्रय) (२) सवि.३१८; समु.१०९ सत्यम् (सत्य उ). गते (गतम्); स्मृच.२१८ भृगुः (बुधः); विर.१९७; रत्न. (३) सवि.३१८ समु.१०९. १०३ विचि.१२ गते (गतम्); चन्द्र.६१ न्न (त्य);वीमि. (४) समु.१०९.

Page #390

व्यवहारकापडम् प्रामस्थपुरुषाः । इदमिति । एतदेव विक्रीतस्य क्षेत्रस्य | 'हीनमूल्यं तु तत्सर्व कृतमप्यकृतं भवेत् । मूल्यमिति ।
सवि.३१८ । उक्तादल्पतरे हीने क्रये नैव प्रदुध्यति ।। स्थावरक्रयोक्तलाभरुचिक्रयविधिः, मूल्यव्यवस्था तेनाप्यंशेन हीयेत मूल्यतः क्रय विक्रये। अनुशयव्यवस्था च
कृतमप्यकृतं प्राहुरन्ये धर्मविदो जनाः॥ ज्ञात्यादीनननुज्ञाप्य समीपस्थान (तन्द्रि)
हीनमल्यं सर्वथा प्रत्यावर्तनीयमाह स एव-समाः निन्दितान् । शतमिति ।
सवि.३२५ क्रयविक्रयधर्मोऽपि भूमेर्नास्तीति निर्णयः ॥ तुल्ययोः क्षेत्रयोर्मूल्यं वैषम्ये कारणं विना। पलायिते तु करदे करप्रतिभुवा सह । । षण्मासाद्वत्सराच्चापि हीनमूल्यं निवर्तते ।। करार्थ करदक्षेत्र विक्रीणीयुः सभासदः॥ अर्वाक् पक्षात्रिपक्षाच्च पण्मासाद्वत्सरादपि । प्रतिदाने व्यवस्थाप्य कालं पूर्व सवृद्धिकम् । हीनमूल्यं तु विज्ञेयं तत ऊर्ध्व निवर्तते ॥ अस्येदं क्रयमित्युक्त्वा यत्तु निर्दिश्यते पुरा ॥ भूहनिमूल्या गावश्च परस्वं च निवर्तते । धनिकस्य तदा तत्स्वं उक्तलाभे भविष्यति ॥ पश्चांशव्यंशहानौ च विपरीतं प्रशस्यते ॥ अर्धाधिके क्रयस्सिद्धयेदुक्तलाभो दशा (दिद) मूल्यात्स्वल्पप्रदानेऽपि क्रयसिद्धिः कृता भवेत् ।
धिकः । चक्रवृद्धथा प्रदातव्यं देयं तत्समयाहते ।। अ (व) पक्रयस्त्रिभा (भो) गेन सद्य एव
एतावता कालेन दास्यामीति समयादते याच्य
रुचिक्रयः ॥ मानमदत्तं चक्रवृद्धया वर्धते । समयकरणे तस्मिन् काले 'सिध्यते वाचिकोऽप्याधिः स्थावरेषु दशाव्दिकः। पूर्वदत्तशेषं देयम् । तस्मिन्नपि काले याच्यमानं न दत्तं जङ्गमेषु द्वादशाब्दादक्तलाभोऽपि सिध्यति ।। चेच्चक्रवृध्द्या वर्धत एवेति ध्येयम् । सवि.३२७ समवेतैस्तु सामन्तैरभिज्ञैः पापभीरुभिः । , याच्यमानमदत्तं चेचक्रवृद्धया प्रवर्धते ।। क्षेत्रारामगृहादीनां द्विपदां च चतुष्पदाम् ॥ ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रमेण क्रयहेतवः । कल्पितं मूल्यमित्याहुः भागं कृत्वा तदष्टधा । तत्रासन्नतराः पूर्व सपिण्डाश्च क्रये मताः ॥ एकभागातिरिक्तं वा हीनं वाऽनुचितं स्मृतम्। चतुःसामन्तसान्निध्ये प्राच्यवान्पश्चिमं असेत् । तद्धीनमूल्यमनुचितमूल्यं वेत्यभिधीयत इत्यर्थः । अथोदीच्यः पश्चिमोऽथ सर्वाभावे तु दक्षिणः ॥
सवि.३२५ स्वग्रामे दशरात्रं स्यादन्यग्रामे त्रिपक्षकम् ।। समाः शतमतीतेऽपि सर्व तद्विनिवर्तते। राष्ट्रान्तरेषु षण्मासं भाषाभेदे तु वत्सरम् ॥ क्रयविक्रयणे क्रेयं यन्मूल्यं धर्मतोऽर्हति ।। ज्ञातिसामन्तधनिकान् समीपस्थाननिन्दितान् । तेत्यै पश्चमे षष्ठे सप्तमेंऽशेऽष्टमेऽपि वा। अननुज्ञाप्य कर्तारौ तत्समं दण्डमर्हतः ॥ हीनो (ने) यदि विनिर्वृत्ते क्रयविक्रयणे सति । ज्ञात्यादिप्रत्ययेनैव स्थावरक्रय इष्यते । (१) सवि.३२२.
परिवृत्तौ कृषौ दाने तथासौ नेष्यते बुधैः ।। (२) सवि.३२४ समु.११० याज्ञवल्क्यः . (३) समु.१०९.
(१) सवि.३२५.३२६; समु.११० व्यासः. (४) सवि.३२६; समु.११० रुचि (क्रयः).
(२) सवि.३२६ समु.११० तेना (केना) व्यासः. (५) समु.११०.
(३) समु.११०. (६) सवि.३२५, समु.११०.
(४) सवि.३२७; समु.११. ल्यात्स्वल्प (ल्यस्याल्प). (७) सवि.३२५; समु.११० हीनं (न्यून).
देयं (शिष्टं). (८) सवि.३२५; समु.११. उत्तरार्धे व्यासः. (५) समु.११०. (६) समु.११०. (७) समु.११०. (९) सवि.३२५; समु.११० व्यासः,
| (८) सवि. ३२२-३२३; समु.१११. (९) समु.१११.

Page #391

क्रयविक्रयानुशयः
व्यासः
प्रजापतिः द्रव्यविशेषेषु परीक्षाकालाः अनुशयावधिश्च
स्थावरक्रयविधिः, मूल्यव्यवस्थापकविचारश्च चर्मकाष्ठेष्टकासूत्रधान्यासवरसस्य च । 'संविभागे विनिमये क्षेत्रयोरुभयोरपि । वसुकुप्यहिरण्यानां सद्य एव परीक्षणम् ॥ अनुस्मृतिकृता ताभ्यां कार्यसिद्धिर्भविष्यति ॥
वसुशब्दोऽत्र यद्यप्यर्थमात्रवाची तथाऽप्यत्र मणिगान्धर्ववीणानां नारीणां मूल्यकल्पना । गोवलीवर्दन्यायाचा दिव्यतिरिक्तार्थपरः । कुप्यं तु नृपाज्ञयाऽऽपणस्थानां गोभूम्योरुभयेच्छया । हेमरूप्यव्यतिरिक्तं त्रपुसीसादिकं ज्ञेयम् । तथा च मूल्य निर्णये प्रजापतिः-संविभाग इति । गान्धर्वा हेमरूप्ये प्रस्तुत्यामरसिंहेनोक्तम् ताभ्यां यदन्यत् हयाः। गोशब्दो महिण्याद्यपलक्षकः। सवि.३१८ तत्कुष्यम्' इति । एवं चर्मादिकमत्यन्तास्थया परीक्ष्यम् । ज्ञातिसामन्तधनिकाननुज्ञाप्य समीपगान् । परीक्ष्य क्रीतस्य दोषदर्शनेऽपि त्यागायोगात् । स्मृच.२२० । क्रयविक्रयणे कुर्याच्छ्रावयित्वा तु साक्षिणः ।। हेमरूप्याम्बररसाः परीक्ष्या दिवसेन तु ।। सर्वत्र स्थावरक्रये ज्ञातिसामन्ताद्यनुमत्या भाव्यम् । आत्मीयस्य विजातीयद्रव्यमादाय चान्यतः ।
सवि.३२२ कयो मूल्यस्य संत्यागः स्वत्वहेतुः परस्परम् ॥
सुमन्तु: परिवृत्तिस्सजातीय द्रव्ये विनिमयः स्मृतः ।
___ क्रये तत्तुल्यक्रियासु चानुशयावधिः वैषम्येऽवक्रयः प्रोक्तो मिश्रे विनिमयः स्मृतः ॥ "संधिश्च परिवृत्तिश्च विभागश्च समा यदि । तत्राप्यसदृशैरन्यै नमूल्यैर्विमिश्रितैः । आ दशाहान्निवारस्यवैषम्ये नववत्सरात् ।। कुर्वन्त्यौपाधिकं चान्ये पण्यानां परिवर्तनम् ॥ साम्यपक्षे सामान्यतः प्राप्तदशाहान्निवृत्तिः । अर्धाधिक्ये क्रयः सिध्येद्दद्याद्धीनं क्रयी धनम् । वैषम्ये सति नववर्षाचं निवृत्तिर्नास्तीत्येवमर्थमुक्ता । आ दशाहान्निवर्त्यः स्यात्क्रयो विक्रय एव च ।।
न च क्रयस्यैव दशाहानुशयो न परिवृत्त्यादेरिति संधिश्च परिवृत्तिश्च विभागश्च समो यदि।
वाच्यम् । 'दशाहोऽनुशयः क्रय' इति क्रयशब्दस्य आ दशाहान्निवाः स्युर्वैषम्ये नववत्सरात् ।।
तुल्यानामर्थक्रियाणामुपलक्षकत्वात् । सवि.३२० अष्टमांशाधिकन्यूनान्मूल्यात्सामन्तकल्पिात् ।
क्रयसिद्धिः तस्यैवानुचितत्वेन क्रयस्यानुशयो द्वयोः ॥
क्रय एवं भवेन्न्यूने विपरीतौ समावुभौ ।। भूमेर्दशाहोऽनुशयः केतुर्विक्रेतुरेव च ।
अयमर्थः-अर्धान्न्यूने समे वा क्रयः परावर्तते । तात्कालिकास्तु सामन्तास्तकाला धनिकास्तथा। 'अर्धाधिके क्रयस्सिद्धथे'दिति स्मृतेः। परिवृत्तिविनिमयौ तात्कालिकाः सपिण्डाश्च वेदनीयाः क्रये मताः॥ तु विपरीतौ विषमौ परावर्तते । न समो, साम्ये परा
(१) व्यक.१६९ वसु (वस्त्र); स्मृच.२२० स्य च (स्य वृत्त्ययोगात् । आदशाहान्निवर्तन्त इति सर्वसमानत्वेनौतु); विर.१९८ चर्म (तृण) वसु (वस्त्र); पमा.३६१ वसु. त्सर्गिकत्वात् । दशाहस्यानुशयकालत्वात् । तद्वद्धीनकुष्य (वस्त्ररूप्य); रत्न.१०२ कुप्य (कुड्य); विचि.९० वसु
| क्रयः परिवृत्तिश्च परावत्येते ।
सवि.३२० कु (वस्त्रक); स्मृचि.२१ व्यकवत् ; सवि.३१५ धान्यासवरसस्य च (धान्यस्य पनसस्य तु); चन्द्र.६१ विरवत् व्यप्र.
(१) सवि.३१८; समु.१०९-११० अनुस्मृति (अनु३३९; व्यउ.९३, विता.६१५, सेतु.१८२ चर्म (तृण)
| स्यूतिः) बृहस्पतिः. एका (ष्टिका) न्यासवरस (न्यसर्वरस) वसु (वस्त्र); समु.१०८ | विव्य. ४४ धान्यासव (धान्यस्य च) वसु (वस्त्र).
(२) सवि.३१८; समु.१०९ पूर्वार्धे (मणिभाश्वाश्वतरीणा(२) समु.१०८. (३) समु.१०९. (४) समु.११०.
मागमैर्मूल्यकल्पना) येच्छया (योश्च या) बृहस्पतिः. (५) सवि.३२३, समु.१११ तात्कालिकास्तु (तत्कालि. (३) सवि.३२२. कारतु) तथा (स्मृताः).
(४) सवि.३२०. (५) सवि.३२०. . . .

Page #392

व्यवहारकाण्डम्
माषमात्रमपि द्रव्यं केतुर्विक्रेतरि स्थितम् । ।
भारद्वाजः व्याप्नोति सकलां भूमि कायमल्पं विषं यथा । __ प्रतिबन्धक्रयभूक्रयाशाक्रयोक्तलाभादिविधिः
न चैतद्वचनं प्रतिबन्धकविषयम् । तत्प्रकरणे प्रतिबन्धः क्रये कृत्वा विक्रेत्रनुशयो यदि . अपाठात् । भूमिविषयत्वात् । प्रतिबन्धकक्रयविषयं न क्रेत्रे स दाप्यस्तद्रव्यं द्विगुणं दममर्हति ॥ भवतीति भारुच्यादिभिर्व्याख्यातत्वात् । वरदराजोऽप्ये- आज्ञाधिस्त क्रयश्चैव करे दण्डो विधीयते । वमेवाह तेन स्वल्पद्रव्यप्रदानेऽपि क्रयसिद्धिरस्त्येवेति उभावन्यत्र न स्यातामिति धर्मविदो विदुः ।। वदन् ।
सवि.३२१ अन्यत्र न स्यातामिति---आह्वानेऽपि नागता अर्थदत्तमदत्तं तु क्रयमाहुरवक्रयम्।
इत्यर्थः।
सवि.३२४ अवक्रयो निवर्तेत यदि काले न दीयते ॥ किञ्चिच्च द्रव्यमादाय काले दास्यामि ते कचित् ।
नन्वर्थदत्तस्य चादत्तस्य चावक्रयत्वात्कथं स्वल्प- नो चेन्मूलभिदं त्यक्त केदारस्येति यः क्रयः । द्रव्यप्रदाने क्रयसिद्धिः। उच्यते। अवक्रयोऽपि सिध्यत्येव; | स उक्तलाभ इत्युक्तं उक्तकालेऽप्यनर्पणात् ।। यदि संकल्पितकाले मूल्यं दीयते, अन्यथा न सिध्यती- ___ अतश्च आज्ञाक्रयोक्तलाभक्रययोः औपाधिकस्वत्वात् त्यभिसंधायाह स एव-अर्थदत्तमिति । सवि.३२१ । ज्ञात्यादीनां तत्रानवकाश इत्यनुसंधेयम् । अनेन भूक्रयविधिः
न्यायेन ज्ञायते क्रयान्तगोप्याधिप्रभृतिसंकराधिक्रयेषु ज्ञात्यादीनननुज्ञाप्य समीपस्थान (निन्दि) तन्द्रि- सोपाधिकखत्वात् ज्ञात्यादिकृतो निरोधो नास्त्येवेति
तान् ।
मन्तव्यम् । केचित्तु संकरादिषु ज्ञात्यादिप्रत्ययेन भाव्यक्रयविक्रयकर्तारौ तत्सम दण्डमर्हतः ॥
मित्याहुः।
सवि.३२४ समीपस्थानित्येकग्रामवासिनां ग्रहणम् । सवि.३२२ उक्तलाभात्संगृहीता च भूमिः । अथोदीच्यः पश्चिमोऽपि सर्वाभावे (त)ऽपि उक्तलाभाद्वादशाब्दोपभुक्तः ॥
दक्षिणः ।
स्वत्वं गच्छेदागतेन क्रमेण। चतुःसामन्तसान्निध्ये प्राची दिग्बलवत्तरा। तुल्यं सद्भिस्तद्भवेत् संमतेन ॥ उदीची च प्रतीची च सर्वाभावे तु दक्षिणा ।। त्रिभोगेनाज्ञया क्रीत उक्तलाभो दशाब्दिकः । सामन्तान्प्रत्याह सुमन्तुः-अथेति । सवि.३२३ अवक्रयस्त्रिभोगेन सद्यः सिध्येहणक्रयः ॥ मूल्यस्य पादमध वा मूल (मूल्य) माज्ञाक्रये
ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रमाद्भमिपरिग्रहाः। (स्मृ) स्थितम् ।
ततः सकुल्यास्सर्वेषामभावे त्वन्यजातयः ।। मूल्यं तदाप्तमखिलं दत्वा क्षेत्रं समाप्नुयात् ।
अन्यग्रामोत्तमणेभ्यो वैष्यते भूमिविक्रयः। आत्रिभोगात्ततः केतुः परतो दृढतामियात् ॥
स्वग्रामिणां तदाभावे (?) ऋणे तूभयमिष्यते ॥ . आज्ञाक्रयोक्तलाभक्रययोः स्वरूपं सुमन्तुना दर्शि- पूर्वाह्वेऽभ्युदिते सूर्ये ग्राममध्ये चतुष्पथे । तम्-मूल्यस्येति ।
सवि.३२३
श्रावणां श्रावयेद्विद्वान् ज्ञातिसामन्तसंनिधौ ।
मूल्यं यथावदादाय कये सर्व तु दर्शयेत् ॥ (१) सवि.३२१ समु.११० स्मृत्यन्तरम्.
(१) सवि.३२१-३२२. (२) सवि.३२१ समु.११० स्मृत्यन्तरम् .
(२) सवि.३२४; समु.७३ विदो विदुः (विनिश्चयः) (३) सवि.३२२.
व्यासः. (४) सवि.३२३.
(३) सवि.३२४(=); समु.१०९. (५) सवि.३२३, समु.११० मई (स्त्वध) तदाप्त । (४) समु.११०. (तद्दत्त) क्षेत्रं स (स्वं क्षेत्र)याज्ञवल्क्यः .
। (५) समु.१११. (६) समु.१११.

Page #393

क्रयविक्रयानुशयः
९०१
जातूकर्णिः
(१) तत्रापि ग्रामानुमतिः 'प्रतिग्रहः प्रकाशः स्यात् भूकये सामन्तादिविधिः
स्थावरस्य विशेषत' इति स्मरणात् व्यवहारप्रकाशनार्थचतुःसामन्तसान्निध्ये प्राची दिग्बलवत्तरा।
मेवापेक्ष्यते न पुन मानुमत्या विना व्यवहारासिद्धिः। उदीची च प्रतीची च सर्वाभावे तु दक्षिणा ॥ सामन्तानुमतिस्तु सीमाविप्रतिपत्तिनिरासाय । शातिदायासमानसलिलाः पश्चात्संसक्ताश्च ततः परम् । दानुमतेस्तु प्रयोजनमुक्तमेव 'हिरण्योदकदानेनेति । ततोऽपि बान्धवाः पश्चात्तत्संसक्तास्ततः परम् ।। 'स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्यादाधिमनुशये ति स्थावरस्य न चेत्तद्व्यवधीयेत नदीस्रोतःपथादिभिः ।। विक्रयप्रतिषेधात् । 'भूमि यः प्रतिगृह्णाति यश्च भूमि पञ्चाध्यायी
प्रयच्छति । उभौ तौ पुण्यकर्माणौ नियतौ स्वर्गगामिनौ। ज्ञातिसामन्तधनिकाःक्रये तात्कालिकाः स्मृताः। इति दानप्रशंसादर्शनाच्च । विक्रयेऽपि कर्तव्ये सहिरदशाहाद्यास्तु ते सर्वे केतुर्विक्रेतुरेव वा ॥
। ण्यमुदकं दत्वा दानरूपेण स्थावरविक्रय कुयोदित्यर्थः। वृद्धकात्यायन:
xमिता.२।११४ परिवर्तनक्रयोक्तलाभादि विचार: क्रयसिद्धिश्च । (२) एतद्धर्मषट्कमध्ये ज्ञातिसामन्तसंनिधिरावश्यकः। अर्धाधिकेन द्रव्येण मिश्रिता परिवर्तना। 'ज्ञात्यादिप्रत्ययेनैव स्थावरक्रय इष्यत' इत्यादिवचनानु. क्रय एव भवेदूने विपरीते समावुभौ । (सारा) रोधात् । पूर्वाह्नग्राममध्ययोस्तु न नियमः । तत्र कोट्यन्तरं विद्यात् मृगरूपमनुष्यवत् ।। हिरण्योदकदानेनेति तु नियतो धर्मः, भूक्रयस्य संधिश्च परिवृत्तिश्च विषमा वा त्रिभोगतः ।। निषिद्धत्वात् । अतश्चैतद्धर्मषट्कं सति संभवे अङ्गीआज्ञयाऽपि क्रयश्चापि दशाब्दं विनिवतेयेत् ॥कतेव्यमेव । असभवे तु भूक्रये ज्ञातिसामन्तसनिधात्रिभोगतः त्रिपुरुषतः । स च बर्षमध्ये यद्यासीत् नात्मकधर्मत्रयमवश्यमङ्गीकर्तव्यमिति भारुचेरभिप्रायः । तदत्यन्तवैषम्यविषयम् । आज्ञाक्रयसमानयोगक्षेमत्वोक्तेः आधुनिकानां वरदराजप्रभृतीनामपि संमतमेतत्। विज्ञानक्वचित्परिवृत्तिरपि परिवर्तनीयेत्याह विष्णुः-अद्वादिति। योगिनस्तु न संमतम्। यथाह विज्ञानयोगी--पूर्वाह्न
सवि.३२० । इत्यनेन दानकाल उक्तः । ज्ञातीत्येतत् विभक्ताविभउक्तलाभक्रयं चापि दशाब्दं विनिवर्तयेत् । क्तत्वनिश्चयार्थमुक्तं पदम् । सामन्तपदं तु गृहक्षेत्रादीनां जङ्गमेषु द्वादशाब्दमुक्तलाभः परं स्थिरः ।। परस्परं संकीर्णत्वफलाभिप्रायम् । हिरण्योदकदानेनेत्यादि स्मृत्यन्तरम्
भूक्रयस्य निषिद्धत्वादिति सर्वमेतद्धर्मषटकं न नियतं क्रयसिद्धिः
स्वत्वस्य लौकिकत्वादिति तन्न सहन्ते भारुच्यादयः । अष्टमांशाधिकन्यूनान्मूल्यात्सामन्तकल्पितात् । स्वत्वस्य लौकिकत्वेऽपि भूक्रयस्य निषिद्धत्वात् तद्दानाङ्गक्रयसिद्धिस्तु नैव स्याद्वत्सराणां शतैरपि ।। तया धर्मपञ्चकस्य नियतत्वमिति । एतदेव (स्पष्टीकृतं मतं) क्रययोग्या निगदिता विक्रये पुरतः स्थिताः । सम्यङ्मतम् ।
सवि.३२४-३२५ नाहन्ति ते प्रतिकोष्टं संक्रान्तास्तदहोन्तरे॥ स्वग्रामज्ञातिसामन्तदायादानुमतेन च । हिरण्योदकदानेन षडभिगच्छति मेदिनी ।।
x मा., विचि., व्यप्र., विता. मितावत् ।
१७६; सवि.२४५ पूर्वाधे (पूर्वाले ग्राममध्ये च शाति(१) समु.१११. (२) समु.१११. (३) समु.१०९.
। सामन्तसन्निधौ): ३२४ च (तु) चन्द्र.५८(-)स्वग्रा...म्त (४) सवि.३२०; समु.११० या ऽपि (याधिः) दशाब्दं वेनिवर्तयेत् (निवाः परिकीर्तिताः).
(ग्रामसामन्तपुत्रादि) च (वा) षड्भि....दिनी (भूमिर्गच्छति (५) समु.११०. (६) समु.११०. (७) समु.१११. | सक्षयम् ); व्यप्र.४५९ च (वा); विता.२९० कातीयम् : (८) मिता.२११४ पमा.५६४,विचि.२५२, दात, समु.९४.

Page #394

स्वामिपालविवादः
वेदाः स्वामिपशुपाल तत्कर्तव्यतालिङ्गानि
उप ते स्तोमान् पशुपा इवाकरम् ।
हे रुद्र स्तोमान् स्तुतिरूपान्मन्त्रान् ते तुभ्यमुपाकरं उपाकरोमि समर्पयामि । तत्र दृष्टान्तः । पशुपा इव । यथा पशूनां पालयिता गोपः प्रातःकाले स्वस्मै समर्पितान् पशून् सायंकाले स्वामिभ्य: प्रत्यर्पयति एवं त्वत्स - काशाल्लब्धान् स्तुतिरूपान्मन्त्रान् स्तुतिसाधनतया तुभ्यं प्रत्यर्पयामीत्यर्थः । प्रवीराय प्र तवसे तुरायाजा यूथेव पशुरक्षिरस्तम् ।
ऋसा.
ऋसा.
श्रीराय विक्रान्ताय विविधं शत्रूणामीरकाय वा मरुगाय प्राज । हे स्तोतः स्तुतिं प्रगमय । तथा तवसे लिने तुराय क्षिप्रगमनाय च तस्मै गणाय प्राज । तत्र दृष्टान्तः । पशुरक्षिः पशुपालको यूथेव । स यथा गोयूथानि सायंकालेऽस्तं गृहं शीघ्रं गमयति तद्वत् शीघ्रं स्तुतिं प्रेरयेत्यर्थः । पुनरेता निवर्तन्तामस्मिन् पुष्यन्तु गोपतौ । एता एना ईश्यो गाव आपो वा पुनर्नि वर्तन्ताम्, भूयो भूयो मां प्रत्यागच्छन्तु । आगत्य च गोपतौ धेनूनां अपां पालके मयि पुष्यन्तु पुष्ठा भवन्तु । येन्नियानं न्ययनं संज्ञानं यत्परायणम् । आवर्तनं निवर्तनं यो गोपा अपि तं हुवे ॥
ऋसा.
नियानं गोष्ठाख्यं स्थानं यत् अस्तीति शेषः । यच्छ योगात् तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः । हुवे इति क्रियापदं सर्वत्रानुषज्यते । तत्स्थानं हुवे आह्वयामि । गोसहितं गोष्ठं प्रार्थये इत्यर्थः । न्ययनम् । नियमेन गृहं प्रति प्राप्तिलक्षणं गमनं यदस्ति तदपि प्रार्थये । निवर्तनम् । बने चरित्वा गृहं प्रति यदागमनमस्ति तदपि प्रार्थये । ast गोपा गवां पालकोऽस्ति तमपि हुवे प्रार्थये । सा. शाश्रौ. ९।२६।३. (२) ऋसं. ६ । ४९ । १२. (१) ऋसं. १०।१९।३. (४) ऋसं. १०।१९।४.
(१) ऋसं. १।११४/९; आश्रौ. ४।११।६;
ये उदानव्ययनं य उदानपरायणम् । आवर्तनं निवर्तनमपि गोपा नि वर्तताम् ॥
यो गोपा गोपालो व्ययनं नष्टानां गवामन्वेषणार्थ विविधं गमनमुदानट् व्याप्नोति अनुभवति । यः परायणं परागमनं उदानद् व्याप्नोति । वनं प्रति गवां चर णाय गमनमित्यर्थः । यश्चावर्तनं वनचारिणीभिर्गोभिः सह प्रवर्तनमनुभवति । योऽपि गोपा निवर्तनं गोभिः सह वनाद्गृहं प्रति निर्गमनमनुभवति । सोऽपि गोपालो नि वर्तताम् । गोभिः सह वनाद् गृहं प्रति क्षेमेणागच्छतु ।
ऋसा.
य प्रयुता अर्यो अक्षन्ता अपश्यं सहगोपाश्चरन्तीः । हवा इदर्यो अभितः समायन्कियदासु स्वपतिश्छन्दयाते ॥
गावो धेनवः प्रयुताः प्रकर्षेण मिश्रिताः परस्परेण सह भूता यदृष्टिजनितयवादिघासमक्षन् । अदन्ति । भक्षयन्ति । अर्यः सर्वस्य स्वाम्यहं ता गा अपश्यम् । पश्यामि । कीदृशीः । सहगोपाः पशुपालकेन सहिताश्चरन्तीर्घासं भक्षयन्तीः । एवंभूतास्ताः परया प्रीत्या पश्यामीत्यर्थः । किंच. हवा वाहन दोहनार्थमाह्वानार्हा गावो अर्थः । द्वितीयार्थे प्रथमा । अये स्वामिनं प्रत्यभितः सर्वतः समायन् । एकीभूयागच्छन्ति । आगता स्वासु गोषु स्वपतिः स्वानां गवां स्वामी कियत्क्षीरं छन्दयाते । दोग्धुं कामयते । मदर्थे दोग्धीत्यर्थः ।
ऋसा.
मी वस्स्तेन ईशत माघशंसः । परि वो रुद्रस्य हेतिर्वृणक्तु । ध्रुवा अस्मिन्गोपतौ स्यात बव्हीर्यजमानस्य पशून् पाहि । यजमानस्य पशुपा असि ।
(१) ऋसं. १०।१९।५; असं. ६ ७७/२. (२) ऋसं. १०।२७/८.
(३) तैसं. १।१।१ ( यजमानस्य पशुपा असि० ); कासं. १।१; कसं. ११ तैसंवत्; मैसं. १११११ ( परि वो.......... (०) शेषं तैसंवत् शु. १ । १ मैसंवत् माश्रौ. १।१।१.

Page #395

स्वामिपालविवाद:
मी वस्तेन ईशत माघशंस इत्याशिषमेवाशास्ते । परि वो रुद्रस्य हेतिर्वृणक्त्विति रुद्रमेव पशुभिः परिवृणक्त्यधातुकोsस्य रुद्रः पशून् भवति यस्यैवं विदुषो यचैवं विद्वान् हविषे गाः प्रार्पयति ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यातेति हत्येवैना बह्वीरिति भूमानमेवैना गमयति यजमानस्य पशून् पाहीति यजमानस्य पशूनां गोपीथाय । प्रतीचीं शाखामुपगूहति तस्माद्ग्राम्याः पशवः सायमारण्याड् ग्राममायन्ति । यत्पराचीमुपगूहेदरण्ये हीयेरन् । मी वः स्तेन ईशत माघ सा इत्याशिषमेवा - शास्ते ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यात बह्वीरिति प्रैव जनयति । शुद्धा अपः सुप्रपाणे पिबन्तीः । इति पुनात्येवैनाः । रुद्रस्य हेतिः परि वो वृणक्तु । इति रुद्रादेवैनास्त्रयन्ते । पूषा वः परस्या अदितिः त्वया इन्द्रो वोsध्यक्षोऽनष्टाः पुनरेत । इति त्रयो वा इमे लोका एभ्य एवैना लोकेभ्यः पुनरावर्तयति । यजमानस्य पशून् पाहीति यजमानस्यैव पशूनां गोपीथायाहिंसायै । प्रतीची शाखामुपगूहति तस्माद्द्याम्याः पशवः सायमरण्यादुग्राममायन्ति प्रत्यञ्च एनं पशवो भवन्ति य एवँ वेद |
मौ वस्तेन ईशत माघशँस इत्याह गुप्त्यै । रुद्रस्य हेतिः परि वो वृणक्त्वित्याह । रुद्रादेवैनास्त्रा यते । ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यात बह्वीरित्याह । ध्रुवा एवास्मिन् बह्वीः करोति । यजमानस्य पशून् पाहीत्याह । पशूनां गोपीथाय । तस्मात्सायं पशव उपसमावर्तन्ते ।
पशुपालप्रकाराः
अर्मेभ्यो हस्तिपं जवायाश्वपं पुष्टयै गोपालं वीर्यायाविपालं तेजसेऽजपालम् ।
(१) कासं . ३०।१० कसं. ४६ १८ गोपीथाय + ( वसोः पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्रधार मिति । वसूनां मा एतद्भागधेयं यत्पवित्रम् । तेभ्य एवैनत्करोति ।). - (१) मैसं. ४।१.
(३) तैब्रा. ३।२।१।५.
(४) शु. ३०।११६ तैब्रा. ३ | ४|११९.
व्य. का. ११४
९०३
गोपालांश्चाविपालांश्च सह्वयित्वा उवाच ।
गौतमः
शस्यरक्षणम् । तदर्थं पशुदण्डविधिः ।
पशुपीडिते स्वामिदोषः ।
पशुभिरुपहते सस्यादौ यस्य पशवस्तस्य दण्डो वक्ष्य
Xमभा.
माणः ।
पौलसंयुक्ते तु तस्मिन् ।
पालान्विते पाल एव दण्डभागित्यर्थः । तुशब्दः पालेन कारिते दण्डभूयस्त्वज्ञापनार्थः । भूयस्त्वमपि द्विगुणं, 'पालकारिते द्विगुणो दण्डः' इति स्मृत्यन्तरदर्श
नात् ।
Xमभा.
क्षेत्रे नावृते पालक्षेत्रिकयोः ।
(१) पालस्यायत्न करणादितरस्यापि वृतेरकरणात् तावर्धमधं दद्यातामित्यर्थः । Xमभा.
(२) दीर्घकालं पशुतः सस्यपीडन इति शेषः । क्षेत्रिकः क्षेत्रकारी । तस्य वृतिमकुर्वतो राजभागविनाशनिबन्धनो दोषः । ततश्च सोऽपि दोषानुसारेण दण्ड्य इत्यभिप्रायः । सपाल पशुस्वामिनस्तु दोषस्तदभावे पालकस्यैव विज्ञेयो भृत्यापराधनिबन्धनत्वात् स्वाम्यपराधस्य एवं च यत्र पालस्य दोपो न विद्यते तत्र स पालपशुस्वामिनोऽपि दोषाभावाद्विनष्टधान्यादिमूल्यं क्षेत्रिकाय स्वामिना न देयमिति मन्तव्यम् । विपालपशुस्वामिनाऽपि न देयम् । पशोर्व्यतिक्रमेऽपि पालस्येव तस्याप्यपरिहार्य - तया व्यतिक्रमाभावादत एव दण्डयत्वमपि पालकवत् तस्यास्मिन्विप्रये वेदितव्यम् । अत एवास्य क्षेत्रिकेणापि शदो न याच्यम् ।
स्मृच. २०९
x गौमि, मभावत् ।
(१) शत्रा.४/१/५/४.
(२) गौध. १२।१६; मभा गौमि . १२।१६; स्मृच. २०९ पीडिते स्वामि (पीडने स्वामिनि); रत. १०८; विता. ६७४ पीडिते (पीडने); समु. १०३ स्मृचवत् .
(३) गौध.१२।१७; मभा गौमि. १२।१७ स्मृच. २०९ विता. ६७४ (पालासंयुक्त); समु. १०३.
(४) गौध. १२/१८; मेधा . ८ | २४०१ मभा ; गौमि १२/१८ स्मृच.२०९ समु.१०३.

Page #396

मभा.
९०४
व्यवहारकाण्डम् पञ्च माषा गविं । षडुएखरे । अश्वमहिष्योर्दश। यदि पशुपः पशूनवरुध्य पालयितुं गृहीत्वा समयअजाविषु द्वौ द्वौ।
| स्थाने विसृज्योपेक्षया मारयेत् नाशयेद्वा । नाशनं (१) माषाः पञ्च गोपीडिते सस्यादौ दण्डः। द्वन्द्वैक- चोरादिभिरपहरणम् । स स्वामिभ्यः पशूनवसृजेत् वद्भावः । उष्ट्रखरे तूपहन्तरि प्रत्येकं षण्माषा दण्डः । प्रत्यर्पयेत् पश्वभावे मूल्यम् । लिङ्गमविवक्षितम् । अश्वे महिषे च प्रत्येकं दश माषा प्रेमादादरण्ये पशनुत्सृष्टान् दृष्टा ग्राममानीय दण्डः। अजेषु अविषु चोपसंहन्तृषु द्वौ द्वौ माषौ। स्वामिभ्योऽवसृजेत् । संभूय चरन्तीति बहुवचनम् । प्रत्यजं प्रत्यविकं द्वौ द्वौ यदि स्वामिनः प्रमादादरण्ये पशूनुत्सृजेयुः विना दण्डः ।
गौमि. | पालकेन ततस्तान् दृष्ट्वा ग्राममानीय स्वामिभ्यः (२) बहुवचनं वत्सनिवृत्यर्थम् । तत्पूर्वत्रापि द्रष्टव्यम्। अर्पयेत् । कः ? यस्तत्र रक्षकत्वेन राज्ञा नियुक्तः। उ. द्वौ द्वौ माषौ दण्डः । अन्ते वीप्साभिधानं पूर्वेऽभ्यनु- पुनः प्रमादे सकृदवरुध्य । षङ्गाथै, इतरथा संदेहः स्यादिति ।
पुनः प्रमादादुत्सृष्टेषु सकृदवरुध्य स्वामिभ्योसर्वविनाशे शदः ।
ऽवसृजेत् । (१) सर्वविनाशे, प्ररोहणसामर्थे यावद्विनाशितं तैत ऊर्ध्व न सूक्षेत् । तावन्निष्पत्तिमवेक्ष्य, क्षेत्रस्वामिने शदः फलं देयम् । ततो द्वितीयात् प्रयोगादूचं 'ग्राममानीये'त्यादि राज्ञश्वानुरूपो दण्डः।
मभा. यदुक्तं तन्न सूक्षेत् नाद्रियेत तस्मिन् विषये उपेक्षेत । उ. (२) शद इति भागाभिधानात् । +गौमि.
_
विष्णुः आपस्तम्बः
*दिवा पशूनां वृकाद्युपघाते पाले त्वनायति "हित्वा व्रजमादिनः कर्शयेत्पशून्।
पालदोषः । विनष्ठपशुमूल्यं च स्वामिने दद्यात् । ये पशवो व्रजे गोष्ठे निरुद्धास्तं व्रज हित्वा आदिनः सस्या- अनायति उपघातनिवारणायानागच्छतीत्यर्थः । उपदेर्भक्षयितारो भवन्ति, तान् कर्शयेत् बन्धनादिना कृशान् घातश्चात्र प्राणान्तिको विवक्षितो न पुनरुपद्रवलेशः। कुर्यात् । कः १ यद्भक्षितं तद्वान् , राजपुरुषो वा । उ.
स्मृच.२०८ नाऽतिपातयेत् । . नाऽतिनिरोधं कुर्यात् न ताडयेद्वेति ।
(१) आध.२।२८।८; हिधः३।२० (दृष्ट्वा०), विर.३४८ ....... -- पालस्य स्वामिनश्च विवादः
हिधवत् दवि.२७५ हिधवत् । अवरुध्य पशुमारणे नाशने वा स्वामिभ्यो- (२) आध.२।२८९) हिंध.१२. विर.३४४
दवि.२७५. ऽवसृजेत्।
(३) आध.२।२८।१०। हिध.२।२०; विर.३४८ सूक्षेत +शेष मभावत्। * आपस्तम्बीयस्वामिपालविवादः वेतना
(सृज्येत); दवि.२७५ विरवत्.. मपाकर्मप्रकरणे (पृ. ८४२) द्रष्टव्यः, तत्प्रकरणाच्छेत्तुमशक्य. स्वात्तत्रैवोद्धृतः।
(४) विस्मृ.५।१३६-१३७; व्यक.१६२ पाले...दोषः (१) गौध.१२।१९-२२ मेधा.८॥२४१ (दशमहिषी
(पालेनापालिते पालकदोषः) विनष्टपशु (विनय. च); स्मृच.. बजाविषु दी), मभा; गोमि.१२।१९-२२; व्यक.१००%
२०८ यति (याति); विर.१७४; रत्न.१०७; चन्द्र.५६ विर.२३५ माषा (माषान् ) पडुष्टखरे (षडुष्टे) विषु (विके);
(पशूनां दिने वृकाद्युपधाते यदि पालो न तत्र याति तदा विचि.१०५ विरवत् ; दवि.२८३; सेतु.१९८ (पञ्चमाषान्
नष्टपशुमूल्यं गवाघन्तरं वा पत्यनुसोरण दद्यात्); न्या. गवि पडुष्टेषु महिन्या दश अजाविके द्वे).
३४८ पाल - (पालक) पशुमूल्यं च (पशूनां मूल्यं); व्यउ. (२) गौध.१२।२३; मभा. गौमि.१२।२३. ९७ पाल (पालक) मूल्यं च (मूल्यं); विता.६६६ (पालक(३) आध.२।२८।५: हिध.२।२०.(४) आध.२।२८।६।
दोषे विनष्टं पशुमूल्यं स्वामिने दद्यात् ); सेतु.१७६ (पाल. · हिध.२।२०. (५) आध.२।२८१७ हिध.२०२०. । दोषविनष्टपशुमूल्यं च स्वामिने दद्यात); समु.१०३.

Page #397

खामिपालविवादः
९०९
अननुज्ञातो दुग्धं दुहन् पञ्चविंशतिकार्षा- शङ्खः शङ्खलिखितौ च । पणान् दण्डयः।
। मार्गक्षेत्रे वृतिः कार्या यामुट्रो नावलोकयेत् । पंशुषु विनष्टेषु तद्वालशृङ्गादिदर्शनात् शुध्यति। नाश्वशूकरावन्तरं विन्देताम् । ___शस्यरक्षणम् । तदर्थ पशुदण्डविधिः ।
रोत्रौ चरन्ती गौः पञ्च माषान् । दिवा त्रीन् पंथि ग्रामे विवीतान्ते न दोषोऽनावृते चाल्प
मुहूर्ते माषं ग्रासे त्वदण्डः । कालम् ।
(१) एतदप्रत्यक्षचारकविषयम् । 'प्रत्यक्षचारकाणां उत्सृष्टवृषभसूतिकानां च ।
तु चौरदण्डः स्मृतो बुधैः' इति नारदस्मरणात् । ग्रासे :: महिषी चेत्सस्यनाशं कुर्यात्तत्पालस्त्वष्टौ माषान्
त्वदण्ड इत्यस्यायमर्थः । महिष्यादिभिः परसस्येषु दण्डयः । अपालायाः स्वामी । अश्वस्तूष्ट्रो गर्दभो वा।
कवलमात्रभक्षणे कथंचित्कृते पालस्य स्वामिनो वा गौश्चेत्तदर्धम् । तदर्धमजाविकम् । भक्षयित्वोप
स्वल्पोऽपि दण्डो नास्तीति ।
स्मृच.२१२ विष्टेषु द्विगुणम् । .
(२) चरन्ती यावत्सौहित्यं भक्षयन्ती तेन सौहित्यसर्वत्र स्वामिने विनष्टसस्यमूल्यं च ।
पर्यन्तं भक्षयन्ती त्रीन्माषान् , मुहूर्त चरन्ती माषमेकं (१) विस्मृ.५।१३८ तो दुग्धं दुहन् (तां दुहन् ); व्यक. |
दण्ड्या, ग्रामे त्वदण्डः ग्रामसीमक्षेत्रादावदण्ड एवेत्यर्थः । १६२ (पञ्च०); विर.१७४ तिका (तिं का) (दण्ड्यः०); माषोऽत्र कार्षापणस्य विंशतितमो. भागः। विर.२३४ विचि.८२.
सर्वेषामेव वत्सानां माष, महिषी दश, खरोष्ट्र (२) सवि.३०४.
षोडश, अजाविकं चतुरः। (३) विस्मृ.५।१४६-१४८; व्यक.१०० स्मृच.२०९, छागवृषभा अनिदेशाहा गावः शस्यापबाधे न (2) अनावृते चाल्पकालम् (ह्यल्पकालकम् ) विर.२३१ चाल्प |
दण्डमवाप्नुयुः। (वाल्प); पमा.३८० (पथि ग्रामप्रान्ते च न दोषोऽल्पकालम् );
____ वृषभशब्देन बीजसेक्तपित्रोत्सृष्टवृषभयोर्ग्रहणम् । रल.१०८ विचि.१०३, दवि.२७८; चन्द्र.६७ (अनावृते.
छागशब्दोऽपि तादृशछागपर एव । विर.२४० ऽप्यल्पकालम्); वीमि.२।१६३ ग्रामे (ग्राम) नावृते चाल्प
क्षुद्रपशवः सर्वथा अनिवार्याः, अश्वतरगज(न्यवृते धान्यकालम् ); व्यप्र.३५० ग्रामे (ग्राम) (अनावृते.) चा (अ); व्यउ.२९ पथि (पशु) शेषं व्यप्रवत् ; विता.६७३ ।
वाजिनश्चादण्डयाः अवश्याः शनैरपवार्याः। व्यप्रवत् । सेतु.१९७; समु.१०३ व्यप्रवत्.
(१) विर.२३३. (२) अप.२।१६० रन्ती (रतां); (४) विस्मृ.५।१४९.
व्यक.१००; स्मृच.२१२; विर.२३४ से (मे); पमा. • (५)विस्मृ.५।१३९-१४४ ; अप.२।१६०पाल:(पालकः) ३८२ ग्रासे त्वदण्डः (दण्डं ग्रासे); रत्न.१०९, विचि. अपाला (अपालका) विकम्(विक उक्तो दण्डः) (भक्ष ... गुणम्); १०४ से त्वदण्डः (मे त्वदण्ड्याः ); दवि.२८४; व्यप्र. स्मृच.२११ नाशं (घात) तत्पाल (पाल) लायाः (लायां) ३५१; व्यउ.९९ ते माघ (र्तमात्र); विता.६७७ (माषान्०); (अश्वस्तू...द्विगुणम्); विर.२३६ अपाला (अपालका) भक्ष | सेतु.१९८ से (मे); समु.१०४ शंखः, विव्य.४९. (दक्ष); रत्न.१०९,१११, विचि.१०६ (अपालकायास्त- | (३) अप.२।१६० त्सानां (त्सो) ष्टं (ष्टो); व्यक. स्वामी सपालायास्तु पालकः); दवि.२८३, चन्द्र.६७ (अपा-१०० स्मृच.२११ (सर्वेषा...माष०); विर.२३५, लायान्तु तत्स्वामी सपालायान्तु पालकः); विता.६७७ नाशं | विचि.१०५ (महिषी...चतुरः०); दवि.२८३ सेतु.१९८ (विघातं) तत्पाल (पाल) (अश्वस्तूष्टो...द्विगुणम् ०) : ६८१ | षं (पः) (महिषी...चतुरः०); समु.१०४ शंखः. (महिष्य मष्टौ माषान् दण्डमुक्त्वाऽश्व उष्ट्रो गर्दभो वा); सेतु. (४) व्यक.१०१, विर.२४०. २०० विचिवत् ; समु.१०४ स्मृचवत् .
(५) ब्यक.१०१; विर.२४१, रत्न.१११ (क्षुद्र... (६) विस्मृ.५।१४५; व्यक.१०१; विर.२३७ मूल्यं । ऽनिवार्याः०); विचि.१०८ (क्षुद्रपशवोऽवश्याश्वतरगज. (मूल); विचि.१०६, दवि.२७९; चन्द्र.६८ ने (नो) नष्ट | वाजिनश्च) एतावदेव; मिता.६८० (अश्वतरगजवाजिनश्चा(नष्टस्य); सेतु.१९९.
दण्ड्याः ); सेतु.२०१ (अनिवार्याः०) (अवश्याः...वार्याः०).

Page #398

९०६
oratioकाण्डम्
अश्वतरोऽश्वायां रासभादुत्पन्नः, अवश्याः शीघ्रं निवारयितुमशक्याः । प्रकाशपारिजातयोस्तु अवध्या इति पठित्वा अताड्या इति व्याख्यातम् । विर. २४१ कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
पशुकृतक्षेत्र पथ हिंसा
स्तम्भैः समन्ततो ग्रामाद्धनुश्शता पकृष्टमुपसालं कारयेत् ।
पशुप्रचारार्थं विवीतमालवनेनोपजीवयेयुः । विवीतं भक्षयित्वापसृतानामुष्ट्रमहिषाणां पादिकं रूपं गृह्णीयुः । गवाश्वखराणां चार्ध - पादिकम् । क्षुद्रपशूनां षोडशभागिकम् ।
भक्षयित्वा निषण्णानामेत एव द्विगुणा दण्डाः । परिवसतां चतुर्गुणाः। ग्राम देववृषा वा अनिर्दशाहा वा धेनुरुक्षाणो गोवृषाश्चादण्ड्याः । सस्यभक्षणे सस्त्रोपघातं निष्पत्तितः परिसंख्याय द्विगुणं दाप येत् । स्वामिनश्चानिवेद्य चारयतो द्वादशपगो दण्डः । प्रमुञ्चतश्चतुर्विंशतिपणः । पालिनामर्धदण्डः । तदेव षण्डभक्षणे कुर्यात् । वाटभेदे द्विगुणः ।
वेश्मखलवलयगतानां च धान्यानां भक्षणे । हिंसाप्रतीकारं कुर्यात् ।
अभयवनमृगाः परिगृहीता वा भक्षयन्तः स्वामिनो निवेद्य यथाऽवध्यास्तथा प्रतिषेद्धव्याः ।
पशवो रश्मिप्रतोदाभ्यां वारयितव्याः । तेषा मन्यथा हिंसायां दण्डपारुष्यदण्डाः । प्रार्थयमाना दृष्टापराधा वा सर्वोपायैर्नियन्तव्याः । इति क्षेत्र पथ हिंसा ।
स्तम्भैरिति । स्तम्भैः शिलामयैर्दारुमयैर्वा, समन्ततःसमन्तात्, ग्रामात्, समन्तग्रामादिति पाठे ग्रामपर्यन्त - देशादित्यर्थः, धनुश्शतापकृष्टं धनुश्शतविप्रकृष्टम्, उपसालं उपप्राकारं, कारयेत् ।
पश्वित्यादि । पशुप्रचारार्थ, पशुसंचारखादनार्थ, विवीत मालवनेन विवीतं तृणस्तम्बजलयुक्तं स्थलं मालमुन्नतभूतलं वनं प्रसिद्धं एतैर्विसृष्टैः, उपजीवयेयुः अर्थाद् ग्रामजनान् ।
(१) कौ. ३११०.
विवीतमिति । तद् भक्षयित्वा अपसृतानां उष्ट्रमहिषाणां, पादिकं रूपं पादपणं, गृह्णीयुः विवी ताध्यक्षाः । गवाश्वखराणां च अर्धपादिकं रूपं पणाष्टांशं गृह्णीयुः । क्षुद्रपशूनां षोडशभागिकं रूपं पणषोडशभागं गृह्णीयुः ।
भक्षयित्वा निषण्णानामिति । भक्षयित्वा अनपसूल्य विवीत एवोपविष्टानां उष्ट्रादीनां एत एवं द्विगुणा दण्डाः यथोक्ता एव पादपणादयो द्विगुणीभूता दण्डाः भवन्ति । परिवसतां, रात्रौ तत्रैव संविशतां, चतुर्गुणाः दण्डाः । भक्षणादौ केषाञ्चित् पशूनामदण्डमाहग्रामदेववृषा वेति 1 ग्रामवृषभाः देवषृषभाश्च, अनिर्दशाहा धेनु अनतिक्रान्तदशाहा प्रसूता गौश्व, उक्षाणः वृद्धवृषभाः, गोवृषाश्च सेक्तारश्च, अदण्डयाः ।
सस्यभक्षण इत्यादि । उष्ट्रमहिषादिभिः सस्ये भक्षिते सति, सस्योपघातं भक्षितक्षेत्रैकदेशसञ्जातं सस्यविनाश, निष्पत्तितः परिसंख्याय कृत्स्न क्षेत्रनिष्पद्यमानफलपर्यालोचनया परिच्छेद्य, द्विगुणं तद्विगुणं दण्डं दापयेत् स्वामिने ।
स्वामिनश्चानिवेद्य चारयत इति । विवीताध्यक्षम विज्ञाप्य पशून् विवीते चारयतः तत्स्वामिन: द्वादशपणो दण्ड: । अथवा अविज्ञाप्यैव स्वामिने प्रचारणं पशून् उपक्षेत्रं नियन्त्र्य चारयतः, द्वादशपणो दण्डः नाशितसस्यफलेद्विगुणदण्डातिरेकेण । प्रमुञ्चतः निर्यन्त्रणं पशून् विसृज्य चारयतः, चतुर्विंशतिपणः दण्डः भक्षितद्विगुणदण्डातिरेकेण । पालिनां क्षेत्रपालकानां, अर्धदण्डः प्रमोक्तृदण्डस्यार्धे दण्डो भवति । 'उष्ट्रमहिषादीनां बालत्वे' इति भाषोक्त्यनुरोधे तु बालानामिति पठनीयम् । तदेव षण्डभक्षणे कुर्यादिति । सस्यभक्षणोक्तमेव) दण्डविधानं कदलीवार्ताकोर्वारुकादिवन भक्षणेऽनुतिष्ठेत् । वाटभेदे द्विगुण इति । वृतिं भित्वा क्षेत्रादिप्रवेशे पूर्वोक्तद्विगुणो दण्डः । वेश्मेत्यादि । वेश्मखलवलयगतानां, वेश्म गृहं खलं धान्यपवनस्थानं वलयं राशि : तद्गतानां, धान्यानां भक्षणे च द्विगुणो दण्डः । हिंसाप्रतीकारं कुर्यादिति । भक्षणनिमित्तस्य धान्यादिनाशस्य निष्क्रयं कुर्यात्, सर्वत्र ।
अभयवनमृगाः परिगृहीता वेत्यादि । अभयवन

Page #399

स्वामिपालविवादः
९०७
-
मनुः
चारिणो मृगाः, गृह्यमृगाश्च, भक्षयन्तः स्वामिनो निवेद्य, | दोष उद्वन्धनादिमृताना, तद्गृहे स्वामिगृहे यदि यथा अवध्यास्तथा प्रतिषेद्धव्याः अवधेन वारणीया पालेन प्रवेशिता भवन्ति, अन्यथा चेत्तु यदि रात्रावपि इत्यर्थः। . .
पालेन न प्रवेशिता अरण्य एव वर्तन्ते, तदा पालो पशव इति । ते, रश्मिप्रतोदाभ्यां वारयितव्याः रज्जु-दोषभाक् स्यात् । एतदुक्तं भवति । पालहस्तगता वोत्राभ्यां देहे ताडनेन प्रतिषेद्धव्याः। तेषां पशूनाम्, गावो यदा क्षेत्रे कस्यचित्सस्यं भक्षयन्ति केनचिद्वा अन्यथा प्रकारान्तरेण, हिंसायां, दण्डपारुष्यदण्डाः हन्यन्ते तद्रा पालस्य | अथ पालेन समर्पितास्तदा दण्डपारुष्यस्य ये दण्डा वक्ष्यन्ते त एव दण्डा भवन्ति। स्वामिनः । अयोगक्षेमे योगक्षेमशब्दः प्रयुक्तो प्रार्थयमानाः वारकं प्रतियुध्यमानाः, दृष्टापराधा वा पूर्व- लक्षणया । यथाऽन्धे चक्षुष्मानिति । मेधा. हिंसितजना वा, पशवः, सर्वोपायैः बन्धनाबरोधनादिभिः, (२) योगक्षेमे पशूनामप्राप्तानां प्रापणं प्राप्तरक्षणं च। नियन्तठयाः दमयित्वा यारयितव्याः । इति क्षेत्रपथ
. मवि. हिंसेति । व्याख्यातेति शेषः। तदेवं वास्तुकं परिसमा- (३)वक्तव्यताऽपराधः। योगो यवसपानीयादिदानरूपः पितम्। श्रीमू. क्षेमोऽनिष्ट निवारणरूपः।
नन्द.
गोपः क्षीरभृतो यस्तु स दुह्याद्दशतो वराम् । ... .. स्वामिपालवादप्रतिज्ञा । पालभृतिः।
गोस्वाम्यनुमते भृत्यः सा स्यात्पालेऽभृते भृतिः।। पशप स्वामिनां चैव पालानां च व्यतिक्रमे। (१) कोऽसौ योगक्षेमः। अतः प्रपञ्चयति-गोप विवादं संप्रवक्ष्यामि यथावद्धर्मतत्त्वतः ॥ इति । गाः पाति गोपः गोपालकः । स कदाचिः • गवादिपशुविषये व्यतिक्रमे स्वामिनां पालानां च द्भक्तादिना भ्रियते कदाचित्क्षीरेण । तत्र क्षीरभृतो गोपालादीनां यो विवादो गौस्त्वया मे नाशिता तां मे दशभ्यो वरां श्रेष्ठां अवरां वा । संहिता• देहीति, पालोऽपि विप्रतिपद्यते मदीयो दोपो नाभव- यामकारप्रश्लेषाद्रक्षायामनुरूपकता । यस्य नान्यदन्नं दित्यत्र वादपदे यद्धर्मतत्त्वं, यादशी व्यवस्था, तां
स एकस्या गोः क्षीरमादद्यात् दशतः । अनया कल्पतथावनिपुणतो वक्ष्यामीत्यवधानार्थः पिण्डीकृतप्रकरणोप
नया न्यूनाधिकरक्षणे भतिः कल्पयितव्या । एवं न्यासः। ..
मेधा.
दोह्यादोह्यधेनुवत्सतरीदम्यवत्सकादिचारणे कचित् दिवा वक्तव्यता पाले रात्रौ स्वामिनि तदगडे। त्रिभागः क्षीरस्य क्वचिच्चतुर्भागः स्वामिभिः योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ।।
कल्पयितव्यः । दिङ्मात्रप्रदर्शनार्थश्लोकोऽयम् । देश- (१) दिवा पशूनां योगक्षेमे दोष उत्पन्ने 'नष्टं
व्यवस्था त्वाश्रयणीया । भृतिं निरूपयिष्यामीति ग्रामविनष्टम्' इत्यादिके वक्ष्यमाणे पाले वक्तव्यता
गोपाले यदि गावस्त्यक्ता भवन्ति न तेन स्वामिनमनकुत्सनीयता। तेन स दोषो निवोढव्यः । रात्रौ स्वामिनि
नुज्ञाप्य दशमी गौदोह्येति । भक्तभृतोऽपि क्षीरेण
x गोरा., ममु., मच. मेधावत् । (१) मस्मृ.८।२२९; ब्यक.१६१ व्यतिक्रमे (यथाविधि);
(१) मस्मृ.८।२३१, मेधा. वराम् (वरान्); अप. बिर-१७० व्यकवत् ; पमा.३७२, रत्न.१०६, व्यप्र.३४६)
२।१६४ मते (मतो); व्यक.१६१; स्मृच.२०७ मते (मतो) व्यउ.९६, विता.६६३; सेतु.१७४ व्यकवत् । समु.१०३. |
स्पालेऽ (प्राग); विर.१७०, पमा.३७३, रत्न.१०६; (२) मस्मृ.८।२३०; अप.२।१६४ क्षेमे (क्षेमो); विर. विचि.८० क्षीरभृतो (क्षीरभृतिः, सवि.३०२ दशतो वराम् १७१ क्षेमेऽन्यथा चेत्तु (क्षेमावन्यथा चेत् ); विचि.८१ पाले (दशतः पराम् ) पू.; व्यप्र.३४७ स्मृचवत् ; व्यउ.९७ (गोपे) क्षेमेऽन्यथा चेत्तु (क्षेमान्यथात्वे तु) नारदः; स्मृचि. गोपः (गवां) यस्तु (यः स्यात्) म्यनुमते (म्यनुभृतो) त्पालेऽ २१ क्षमेऽन्यथा चेत्तु (क्षेमान्यथात्वे तु); चन्द्र.५५ स्मृचिवत्; (प्राग); विता.६६३ गोपः (गवां) शेष स्मृचवत् ; सेतु. सेतु.१७५ विरवत् ; समु.१०३, विव्य.४६ क्षेमे (क्षेमो) १७४ विधिवत् ; समु.१०३, विव्य.४६ विचिवत् . . नेत्त (चेत्स्याव),
१ वरान् श्रेष्ठान् अवरान्वा. २ पालन, . .

Page #400

: व्यवहारकाण्डम्
९०८
विनिमेय इति बुद्धया दुहीत, तन्निवृत्त्यर्थमुक्तं गोस्वाम्यनुमत इति / स्वामिनोऽनुमतिमन्तरेण प्रवर्तमानो दण्ड्यः । साइनन्तरोक्ता, अभृते भक्तादिना, भृतिर्भवेत् । क्षीरभृतो वा एषा भृतिः । भृत्यो भरणार्थ न धर्माय प्रवृत्तो गोरक्षायाम् । अथवा स्वेच्छया दशम्या गोः क्षीरमाददानवोरः अस्मिंस्त्वनुज्ञाते भृतिस्तस्येयमिति न दोषः । अत्रापि स्वामिनोऽननुमत्या दोष एवेति चेत्सत्यं कल्प्या काचिद्दण्डमात्रा । न चौरो भवति । अस्मिंस्तु चौरो निक्षेपहारी वा स्यात् । अयं श्लोक आदौ वक्तव्यः अलोऽनन्तरः क्वचित्पठ्यते । मेधा
स्यात् ।
(२) क्षीरं दुह्यादिति च तत्तत्पशुविकारोपयोगो पलक्षणम् । तेन मेषादावूर्णादिग्रहणेऽपि तत्पालकस्यायं भागक्रम इत्याह-सा स्यादिति । + मवि : (३) अक्षीरपशूनां तु भृतिः क्षीरमूल्यतः कल्पनीया । द्रव्यान्तरेणाभृतपालक विषये क्षीरभृते या प्रोक्ता भृतिः सैव भवतीत्याह स एव सा स्यात्प्रागभृते भृतिः इति । स्मृच. २०७ निष्टं विनष्टं कृमिभिः वहतं विषमे मृतम् । हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात् पाल एव तु ॥ • नष्टं दृष्टिपथादपेतं न ज्ञायते क्व गतम् । विनष्टं कृमिभिः, आरोहकनामानः कृमयो गवां प्रजनवर्त्मना - Sनुप्रविश्य नाशयन्ति । श्वहतं, प्रदर्शनार्थमेतत् । तेन गोमायुव्याघ्रादिहतानामे नैव स्थितिः । विषमे वदरीशिलादिसंकटादौ मृतं प्रदद्यात्पाल एव ।
x गोरा, ममु., विर., मच. मेधावत् । + शेषं मेधावत् । * व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) सस्मृ. ८ २३२६ मिता. २।१६४ विनष्टं (जग्धं च ); अप. २।१६५ तु (तत्); व्यक. १६२ पाल (गोप) मनुनारदौ; स्मृच. २०७; विर.१७३श्वतं (वग्रस्तं) पाल (गोप) मनुनारदौ; पमा. ३ ७४; रत्न.१०६; विचि ८१ पाल (गोप) तु (च); स्मृचि.२१; सवि. ३०३; चन्द्र. ५६ वहतं (गृहीतं ) पाल (गोप) तु (तत्); व्यप्र.३४७१ व्यउ ९७; विता. ६६५ भितावत्; सेतु. १७६ विचित्रत्; समु. १०३ नितावत्; विव्य ४६ श्वहतं (प्रहतं) तु (च). १ मयस्येति.
हीनं पुरुषकारेण, पुरुषकारः पुरुषव्यापारः पालस्य तत्र संनिधानात् वृकनिवारणे दण्डादिना प्रवृत्तिः तेनापेतम् । यदि व्याप्रियमाणो व्याघ्रादेर्निवारणे नैव समर्थः, सहसैव वोत्पत्य कश्चित् पशुर्वेगेन श्वभ्रं गच्छेदनुगच्छताऽपि न शक्यः प्रत्यावर्तयितुं, न पाछे दोषः । + सेधा. 'विघुष्य तु हृतं चैौरैर्न पालो दातुमर्हति । यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्य शंसति ॥
(१) विघुष्य आघुष्य पहायुद्घोषेण चौरैर्हृतं पैशु पालो न दाप्यते । विघोषणं च पालस्याशक्त्युपलक्षणार्थम् । यदि बहवश्वोराः प्रसह्य च मुष्णन्ति तदा पालो मुच्यते । सोऽपि यदि प्राप्तकालं तस्यामेव स्वामी वेलायां स्वामिनः कथयति । देशे, यत्र संनिहितः कथंचित्ज्ञातस्तत्र, अथवा निवासदेशे स्वामिनः तत्र यद्यसावसंनिहितोऽपि भवति तथापि तत्स्थानीयो भवति यो राजानमधिकारिणं वा ज्ञापयित्वा चोरानमिद्रवति । स्वस्येति राजनिवृत्त्यर्थम् । स्व स्वामी स्वद्रव्यमोक्षणे यत्नं कुरुते न तथा पालज्ञापितो राजा । दुष्करा च राजज्ञापना पालस्य । अथ मुषित्वा गतेषु ज्ञापयेद्दुदेव । मेधा. (२) विघुष्य प्रकाश्य बलादिति यावत् । देशे समीपदेशे काले दिवसादौ वा शंसति, दूरदेशविषम-: कालादौ त्वकथनेऽप्यदोष इत्यर्थः ।
म.
(३) विघुष्येति चौराणां बहुत्वप्रबलत्वकथनपरम् ।
ममु.
+ गोरा, मवि., ममु., विर., भाच. मेघावत् । (१) मस्मृ. ८ | २३३; मिता. २।१६४ विघुष्य (विक्रम्य); अप. २ १६४ पालो दातुमर्हति (पालस्तत्र किल्बिषी); व्यक. १६२ मितावत्, मनुनारदौ; स्मृच २०७; विर. १७२१ - विघुष्य (विमेन ) पालो (गोपो ); पना. ३७४; रत्न. १०७; विचि. ८१ स्वस्य ( तच्च) शेषं मितावत् ; स्मृवि. २१ विघुष्य (विद्विषा); नृप्र. २७ पू. सवि. ३०३ ष्य तु हृतं (प्योपहृतं); चन्द्र: ५५ विघुष्य तु (सप्रकाशं ) स्वस्य ( तस्य); वीमि. २।१६४ मितावत्, मनुनारदौ; व्यप्र. ३४७; व्यउ . ९७; विता. ६६७; सेतु. १७५; समु १०३ विव्य . ४६.
१ ( पुरुषकार: ० ) २ द्घोषणम् ३ पशुः ४ कथं विज्ञात,

Page #401

स्वामिपालविवादः कौँ चर्म च वालांश्च बस्ति स्नायुं च रोचनाम्। न प्रथमपात एव हते, अस्मिश्चान्तरे सत्यमोक्षणेऽहतपशुस्वामिषु दद्यात्तु मृतेष्वङ्गानि दर्शयेत् ॥ त्वान्न च पाल आयाति मोक्षयितुं, अनायत्यनागच्छति
(१) आयुषः क्षयान्मृतेषु पशुषु स्वामिनः पाले, यत्तत्र प्रसह्य बलेनाभिभूय वृको हन्यात्पालस्य कर्णाद्यर्पणीयम् । गोरोचनां गवां शङ्गेषु चूर्ण भवति । स दोषः । स्वामिनो दापयितव्यः । प्रायश्चित्तं चरेत् । बस्तिरङ्गविशेषः । अङ्काः कर्णादयः स्वामिविशेषज्ञानार्थ | गोर्महत्त्वाद्गोमायुना न शक्यते संरोध्दुमित्यजाविके चिह्नानि । तानपि दर्शयेत् । एवं पालस्य शुद्धिः। इत्युच्यते । न पुनस्तद्रूपमतश्च बालानां गोवत्सानामेष अङ्कदर्शनेन हि प्रत्यभिज्ञा भवत्ययं स पशुरिति। -मेधा. | एव न्यायः।
xमेधा. (२) एतेषामन्यतमं दद्यात् । शङ्गाणि च दर्शये- (२) गवादेस्तु व्याघादेरेव भयं तत्रच पालस्य दिति विकल्पः। . मवि. रक्षणाशक्तेर्न दोषः ।।
मवि. (३) कणौं चेत्यादिना मृतपशोरसाधारण चिह्नान्यु- (३) वृकग्रहणं व्याघ्रादीनामप्युपलक्षणार्थम् । नन्द. पलक्ष्यन्ते ।
विर.१७५ तासां चेदवरुद्धानां चरन्तीनां मिथो वने । अजाविके तु संरुद्धे वृकैः पाले त्वनायति । यामुत्प्लुत्य वृको हन्यान्न पालस्तत्र किल्नि यां प्रसह्य वृको हन्यात्पाले तत्किल्बिषं भवेत्।। (१) अजाविकपूर्वश्लोके जात्यपेक्षं द्विवचनम् ।
(१) अजा चाविका चाजाविके । अविरेवाविकै पशुशकुनिद्वन्द्वत्वाद्विभाषितैकवद्भावः । इह तु तासामिति डका । एते वृकैः शगालप्रभृतिभिः संरुद्ध अवष्टब्धे, व्यक्त्यपेक्षो बहुवचने परामर्शः । अवरुद्धानां मिथ एकत्र
प्रदेशे स्थापितानां संहतीभूतानां दिग्भ्यो विदिग्भ्यश्च x गोरा., ममु. मेधावत् ।
निरुद्धगमनानां वने चरन्तीनां दृष्टिगोचराणां यदि (१) मस्मृ.८१२३४ उत्तरार्धे (पशुषु स्वामिनां दद्यान्मृते
कुतश्चन कुञ्जासंचारणोत्पतनानुक्रमेण निष्क्रम्य पेक्षिध्वङ्कानि दर्शयेत्); गोरा. झानि (कांश्च) वालांश्च (लोमांश्च); मिता.२।१६४ येत् (यन् ); व्यक.१६३ स्नायुं
वद् वृको हन्यान्न पालो दोषभाक् । अशक्यं ह्यनेकवृक्षच रोचनाम् (स्नायुनिरोचनम् ) मिषु (मिनि); मवि. वङ्गानि
क्षुपशरवल्लीगहनं वनं निर्विवरीकर्तुं छिद्रानुसारिणश्च (शङ्गाणि); स्मृच.२०८ स्नायु च (स्नायुनि) ध्वजानि दर्श
वृकाः । मिथोग्रहणाच्चातिदूरविप्रकृष्टासु वधे दोष एव । बेत् (वाभिदर्शने); विर.१७५ बस्ति स्नायुं च (बस्त्यस्थि
पालहस्तगताः पशवस्तदुपेक्षायां यदि दोषमाप्नुयुः स लाय) मिषु (मिनि) तु (च); पमा.३७६ बस्ति ... नाम्पालेनैव समाधेय इति सिद्धे एष प्रपञ्चः सुखावबोधार्थः। (बस्त्यस्थिस्नायुरोचनम्) पशुस्वामिषु (पशुषु स्वामिनां) (तु०):
_ +मेधा. १७७ वस्ति ...नाम् (शृङ्गलाय्वस्थिरोचनम् ) स्मृत्यन्तरम् रत्न. (२) मिथो वने वनगहने ।
नन्द. १०७स्मृचि.२१बस्ति...नाम् (बस्तिस्नायुनिरोचनम् ); व्यप्र.
शस्यरक्षणम् । तदर्थं पशुदण्डविधिः । १४८ बङ्गानि दर्शयेत् (प्वकाभिदर्शनात् ); व्यउ.९८ व्यप्र- धनुःशतं परीणाहो ग्रामस्य स्यात्समन्ततः । बत् ; व्यम.९६ बस्ति (बस्ति) स्नायुं (स्नायु) बङ्गानि दर्शयेत् शम्यापातात्रयो वाऽपि त्रिगुणो नगरस्य तु ।। (वकाभिदर्शने); विता.६६८ बस्ति (बस्ति) (पशुषु स्वामिनां
x गोरा., ममु., मच., भाच. मेधावत् । प्रधान्मृतेष्वङ्गानि दर्शयेत् ); सेतु.१७८ स्नायुं च रोचनाम्
| + गोरा., ममु., मच. मेधावत् । (मायूनि रोचनाः) मिघु (मिनि) तु (च) व (त्व); समु.१.०३ |
(१) मस्मृ.८।२३६; अप.२११६५ यामुत्प्लुत्य (यामुपेत्य) मायुं च (स्नायूनि)ष्वङ्गानि दर्शयेत् (वकाभिदर्शने).
व्यक.१६३ मनुनारदो स्मृच.२०८ अपवत् ; विर.१७५; . (२) मस्मृ.॥२३५; गोरा. विके तु (विकषु); अप. |
पमा.३७६; रत्न.१०७; चन्द्र.५७ मुप्लुत्य (मुत्पत्य) उत्त.; २।१६५. यां (यत्); व्यक.१६.२.१६३ मनुनारदौ; स्मृच.
व्यप्र.३४९ चन्द्रवत् ; समु.१०३ अपवत् . १०८ विर.१७५, पमा.३७६ रन.१०७, नृप्र. (२) मस्मृ.८।२३७ णाहो (हारो); मेधा. मस्मृवत् ; १७.यति (पदि); स्मृचि.२१ त्किस्विषं (द्विषयं); सवि.३०४; | अप.२।१६७ शतं. परीणाहो (शतपरीहारो); न्यक. ध्यप्र.३४८; व्यउ.९८, सेतु.१७७; समु.१०३.
१ त्या. २ (पक्षिवद् ०).

Page #402

९१०
व्यवहारकाण्डम्
१) चतुर्हस्तं धनुस्तेषां शतम्। चत्वारि हस्तशतानि ।। कण्टकशाखादीनां प्राकारविन्यासः पशुप्रवेशवारणार्थः समन्ततश्चतसूषु दिक्षु ग्रामस्य परीहारः कर्तव्यः।। क्षेत्रारामादीनां वृतिरुच्यते । या क्वचित्पार्णिकेति प्रसिद्धा अनुप्ससस्या भूमिः पशूनां सुखप्रचाराथों कर्तव्या । | वारणा वृतिः तस्या उन्नतिरियती कर्तव्या ययोष्ट्रो शम्या दण्डयष्टिः, सा बाहुवेगेन प्रेरिता यत्र पतति | नावलोकयति । किभियं द्वितीया तृतीयार्थे यामुष्ट इति । ततः प्रदेशादुदत्य पुनः पातयितव्या यावत्रिस्तस्य | नेति ब्रमः । कथं तर्हि वृतिमुष्टो न पश्यति । महोत्सेपरिमाणो वा शम्यापातः परीहारः । त्रिगुणो नगरस्य । धाया द्वितीयपार्श्वस्यादर्शनाददृष्टैव वृतिः। छिद्रं च ग्रामनगरे प्रसिद्धे । शम्यायाः पाताः प्रेरिताया | विवरमावारयेत्सर्व स्थगयेत् । श्वसूकरमुखेन यदनुवेगसंस्कारक्षयभूमिस्थानानि । _ +मेधा. | गम्यते तन्मुखपरिमाणम् । तथा कुर्याद्यथा श्वमुखं न - (२) धनुर्हस्तचतुष्कं तच्चतुःशतं महाग्रामस्य माति । तन्मुखादप्यल्पछिद्रमित्यर्थः । तथा कृतायां परीणाहो वेष्टनेन त्याज्या भूमिः । परीहार इति | वृतौ ।
xमेधा. क्वचित्पाठः । शम्यापाताः क्षिप्ताः शम्या यावति ते | पंथि क्षेत्रे परिवृते प्रामान्तीयेऽथ वा पुनः । त्रयस्तत्रिगुणो देशः क्षुद्रग्रामस्य । एतयोईयोस्वैगुण्यं
सपालः शतदण्डा) विपालं वारयेत्पशुम् ।। नगरस्य बृहत्त्वक्षुद्रत्वापेक्षया विकल्पेन । मवि.
. (१) परिवृते पथि क्षेत्रे ग्रामसमीपवर्तिमि च परीतंत्रापरिवृतं धान्यं विहिंस्युः पशवो यदि। हारमध्यगते । अन्तशब्दः समीपवचनः । यदि भक्षयेन तत्र प्रणयेद्दण्डं नृपतिः पशुरक्षिणाम् ॥ त्पशुः सपालश्च स्यात्संनिहिते पाले, पालः शतदण्डार्हः
(१) तत्र परीहारस्थाने क्षेत्रं न कर्तव्यम् । अथ पशोर्दण्डासंभवात् । पालेऽसंनिहितेऽपि गृहादौ कार्यकृतं कस्माद्वतिर्न कृता । अतः क्षेत्रिण एवापराध्यन्ति ।
व्यग्रतया । पालः प्रसिद्धो न पुनस्तत्प्रोषितो वारिको न पशुपालाः । न हि पाल एकैकं पशुं हस्तबन्धेन
रूपकमात्रवेतनः । विपालाः पशवो वारयितव्या दण्डानेतुं शक्नोति । न च पशूनामन्यो निर्गमोऽस्ति । मेधा. |
दिना, न तु दण्डनीयाः । विपालाश्चोत्सृष्टवषादयः । (२) धान्यमिति पशुभक्ष्योपलक्षणम् । मवि.
अन्येषां तु विपालानां स्वामिनो दण्डः । अथवा अपरिवृतिं च तत्र कुर्वीत यामुष्ट्रो नावलोकयेत् । वृत इति प्रश्लेषः । क्षेत्रसंबन्धाच्च गम्यमानः क्षेत्रस्वामी छिद्रं च पूरयेत्सर्व श्वसूकरमुखानुगम् ॥ सपाल इत्यन्यपदार्थतयाऽभिसंबध्यते । सहपालेन
क्षेत्रे को दण्डयः । उभौ दण्ड्यौ । पालः क्षेत्रिकश्च । + गोरा., ममु., मच., नन्द., भाच, मेधावत् । ९९; मंमु. मस्मृवत् ; विर.२३१शम्या (सम्या) तु (च);
क्षेत्रिकस्तावत्किल किमिति पथि क्षेत्रे वृतिं न कृत. रत्न.१०८ पू. विचि.१०३ शम्यापाता (संपातास्तु);
वान् । पालेनापि वृतौ चासत्यां किं क्षेत्र खादयितव्यम् । दवि.२७८ मच.मस्मृवत् व्यम.९६ मस्मृवत्, प.. विता.६७० पू., बाल.२।१६७ मस्मृवत्। सेतु.१९७ x गोरा., मवि., ममु., मच., नन्द., भाच. मेधावत् । शम्यापाताः (संपातास्तु) तु (च); समु.१०३ समन्त (परंत) त्रि (तत्र प्र) पूर (वार); गोमि.१२।१८ पू.; स्मृच.२०९ उत्त. (दि); विव्य.४९ शम्यापाताः (संपातास्तु) त्रि (द्वि) तु (च). विता.६७०; समु.१०३.
(१) मस्मृ.८।२३८ मिता.२।१६२ तत्रा (यत्रा); व्यक. (१) मस्मृ.८।२४० क., ख , घ. पुस्तकेषु विपालं (विपालान्) ११ स्मृच.२१० विर.२३१, पमा.३८०, रत्न.१०८% पशुम् (पशन ) इति पाठः : ग. पुस्तके वार (चार) इति विचि.१०३; स्मृचि.२२ क्रमेण नारदः, वीमि.२।१६३ पाठः; अप.२।१६२ न्तीये (न्ते यो), मवि. वार (चार); मितावत् ; व्यप्र.३५०; व्यउ.९९; विता.६७०, सेतु. व्यक.१००% स्मृच.२१०, विर.२३२ वार (धार), पमा. १९७; समु.१०४.
३७८ पालं (पालान् ) पशुम् (पशून्) दवि.२८४; व्यप्र.३४९ (२) मस्मृ.८।२३९ च तत्र (तत्र प्र) नाव (न वि) पूर | व्यउ.९८ वार (पाल); विता.६७०-६७१; समु.१०४.. (वार); मिता.२११६२ च पूर(निवार); अप.२।१६२ च तत्र | १ (स्थगयेत् ०), २ (पाले०). ३ गृहे यदा नाप्यसौ । ४ १ वेगसंस्कारक्षयो भूमौ स्थानादि.
रूपमात्रचेतनः ..

Page #403

९११
स्वामिपालविवादः विपालं प्रमादायूथच्युतं वारयेत् । तथा च गौतमः | (२) पशुभक्षितं फलं पालेन पशुस्वामिना वा दात'पथि क्षेत्रेऽनावृते पालक्षेत्रिकयोः' इति । मेधा. | व्यम् । '
+गोरा. :- (२) पथि परिवृते तथा क्षेत्रे तथा ग्रामान्तीये | (३) अन्येषु क्षेत्रेषु वृतिरहितेषु गोप्रचारदेशव्यतिप्रागुक्तनामान्तरपरीणाहे च परिवृते । ग्रामपदं नगर- | रिक्तेषु ।
- नन्द. स्याप्युपलक्षणम् । सपालः पशुः शतं पणान् दण्डयः । अनिर्दशाहां गां सूतां वृषान् देवपशुंस्तथा । पशोर्दण्डः पालस्यैवार्थात् । विपालान् देवादिपशून् स्वय. सपालान्वा विपालाम्वा न दण्ड्यान्मनुरब्रवीत्।। मेव क्षेत्रस्वामी वारयेत् ।
मवि. अत्रापवादः-अनिर्दशाहामिति । गोग्रहणान्महिष्या. (३) वृतिमतिक्रम्य ग्रासादधिकसस्यघातिसपालपशुः दिषु दोषः । वृषाः उक्षाणः, देवपशवो देवयागार्थ कार्षापणशतदण्डास्तित्पशुपालकः शतदण्डनं दण्डनीय यजमानेन कल्पिताः। प्रत्यासन्नयागा अथवेष्टकादिकटइति यावत् । ।
स्मृच.२१० स्थापिता हरिहरादीनां प्रतिकृतयो देवा उच्यन्ते । तेषां 'क्षेत्रेष्वन्येषु तु पशुः सपादं पणमर्हति । | पशवः तानुद्दिश्य केनचिदुत्सृष्टाः । तदा ह्यस्य देवानां
सर्वत्र तु सदो देयः क्षेत्रिकस्येति धारणा ॥ | पशूनां च स्वस्वामिसंबन्धस्य संभवात् पुरुषस्वामिभाव• (१) पथिक्षेत्रग्रामान्तीयेभ्योऽन्यानि क्षेत्राणि | स्यासंभवात् , देवायतनमण्डनानां चैष धर्मः। न तु तद्भक्षणे सपादपणो दण्डः। ननु चात्र स्वल्पेन दण्डेन | तत्पालकैर्वाहदोहाद्यर्थ ये देवगृहेषु धार्यन्ते । यतः भवितव्यं दूरक्षेत्रात् संनिहिते क्षेत्रे । यत्त पन्थान- | पालका एव तेषां देवानामर्थे विनियुञ्जते । अतस्तत्र मतिक्रम्य क्षेत्रं बहिनामिकं च तत्र महान् दण्डो पालका एव स्वामिनः । अतो युक्तः स्वामिवतामन्येषां युक्तः । किमिति गवां पालो गन्तं तत्र ददाति । नैष । यो धर्मः स तत्र, आयतनमण्डनास्तु अपरिगृहीता अव्यदोषः । यद्यत्र महादण्डो नोच्येत तदा प्रत्यहं प्रवेश- वधानेन देवपशुशुद्धिमुत्पादयन्ति । वृषोत्सर्गादिविधानो. निर्गमैर्गवां भक्षयन्तीनां ग्रामान्तक्षेत्राण्युत्सीदेयुः ।।
| सृष्टा वृषाः कैश्चित्परिगृह्यन्ते । ततः सपाला अथ दण्डात्तु महतो बिभ्यतो यत्नेन रक्षन्ति । अन्यत्र गाः तण- चापरिगहीतास्ततो विपाला उभयेषामदण्डः। मेधा. विशेषार्थे कथंचिन्नयति स्वल्पो दण्डः । अत्रापि विपा- एतद्विधानमातिष्ठेद्धार्मिकः पृथिवीपतिः । लानां वारणमेव । सर्वत्र क्षेत्रस्वामिनो गतफैल देयम् । स्वामिनां च पशूनां च पालानां च व्यतिक्रमे ।। कुशलैः च परिमाणे कल्पिते । क्षेत्रमस्यास्तीति (१) सुबोधोऽयं श्लोकः। व्रीह्यादित्वाठक । इति धारणैष निश्चय इत्यर्थः । सर्वत्र- (२) पशुभिः सस्यभक्षणेन स्वामिनां पालानां चापग्रहणाच विपालेऽपि पशौ क्षेत्रिकस्य गतलाभः ।। राधे देवपश्वादिसस्यभक्षणे धर्मप्रधानो राजा एतत् यद्यपि पशुशब्दः सामान्यशब्दो महिष्यजाव्युष्ट्रगर्दभा
पूर्वोक्तं कर्तव्यमनुतिष्ठेत् । ।... गोरा. दिषु वर्तते तथापि स्मृत्यन्तरदर्शनाद्गोष्वयं दण्ड इति + ममु. गोरावत् । मन्यते । तथा च गौतमः 'दश महिषीष्वजाविषु
| (१) मस्मृ.८२४२; अप.२०१६३ सपाला (अपाला) न द्वावि'त्याद्यन्यत्र कल्पना।
दण्ड्या (अदण्ड्या); ब्यक.१०१; स्मृच.२१२ सपालान्वा वि मेधा.
(अपालान्वा स); विर.२३९; पमा.३८३, रत्न.१११; . x गोरा., ममु., मच., नन्द. मेधावत् ।
विचि.१०७ वा वि (गत) न दण्ड्या (अदण्ड्या ); दवि, (१) मस्मृ.८।२४१, गोरा. तु सदो देयः (त्वशितं । २७९,२८१, चन्द्र.६८; व्यप्र.३५२ न दण्ड्या (अदण्ड्या); देयं); अप.२।१६० पण (दण्ड) कस्थेति (कायेति); व्यक. व्यउ.१०. अपवत् ; सेतु.२०१ न दण्ड्या (अदण्ड्या ), १००%, स्मृच.२०९ पृ., विर.२३४ पू., रत्न.१०८ बाल.२।१६३ न्यप्रवत् ; समु.१०५ स्मृचवत् . . पं. विचि.१०४; विता.६७४ पादं (पाद); सेतु.१९८ तु
५ (पास) सतु.१९८ तु (२) मस्मृ.८।२४४ व्यक.१६३, स्मृच.२१२, विर. (च) सदो देयः (स दोषः स्यात); समु.१०४. . १७६; रत्न.१११, व्यप्र.३५३; व्यउ.१०१७ समु.१०५. १ वाहिमामं २ षार्था. ३ फलदेये. ४ (च+ते).
१ स्य सं. २ मथ. म्य. का. ११५
मेधा.

Page #404

९१२
व्यवहारकाण्डम्
मिता.
याज्ञवल्क्यः
(१) राजन्यनिवेदितस्य पूर्वोक्तम् । आवेदने पुनः पालस्य स्वामिनश्च विवादः । पालभृतिश्च । पालदोषेति । पालदोषादत्र विनाशः संवृत्त इत्येवं यथापितान् पशून गोपः सायं प्रत्यर्पयेत्तथा। | राजन्यावेदितेऽर्धत्रयोदशपणो दण्डः पालस्य । स्वल्पाप्रमादमृतनष्टांश्च प्रदाप्यः कृतवेतनः ।। शङ्कायां च विधीयते इत्युक्तम् । विश्व.२।१६९
(१) अयं च स्वामिपालयोरन्योन्यनियमः-यथेति। (२) किंच । पालदोषेणैव पशुविनाशे अर्धाधिकत्रयोपरिच्छिन्नवेतनो दत्तवेतनो वा गोपः प्रातर्यथार्पितान् सायं । दशपणं दण्डं पालो दाप्यः । स्वामिनश्च द्रव्यं विनष्टप्रत्यर्पयेत् । अर्पणवचनाच्चासमर्पितप्रणाशे नापराधः, गोप- पशुमल्यं मध्यस्थकल्पितम् । दण्डपरिमाणार्थः श्लोकोवचनं च पशूनित्युपक्रमात् सर्वपशुपालोपलक्षणार्थम् । ऽन्यत्पूर्वोक्तमेव । प्रमादेनोपेक्षया मृताः प्रनष्टा वा ये पशवः ते च पालेनैव (३) दोषान्मरणे चौरादिहरणे वा पशूनां पालस्य अर्धदेयाः।
विश्व.२।१६८ पणस्त्रयोदशः पणोऽर्धाधिकद्वादशपणमितो दण्डः स्व(२) व्यवहारपदानां परस्परहेतुहेतुमद्भावाभावात् ग्राह्यो राज्ञा विधीयते । आद्यचकारेण श्वभिन्न निपति'तेषामाद्यमृणादानम्' इत्यादिपाठक्रमो न विवक्षित इति तादिसंग्रहः । तुशब्देन बलात्कारेण गृहीत्वा चौरव्युत्क्रमेण स्वामिपालविवादोऽभिधीयते । इदानीं गोपं व्याघ्रादिकं स्वामिने कथयितुः पालस्य दण्डादिकं व्यवप्रत्युपदिश्यते-यथार्पितानिति । गोस्वामिना प्रात:- छिनत्ति ।
वीमि. काले गणयित्वा यथा समर्पिताः पशवस्तथैव सायंकाले गोप्रचारकरणम् । द्विजस्य तृणैधःपुष्पेष्वधिकारः । गोपो गोस्वामिने पशून् विगणय्य प्रत्यर्पयेत् । प्रमादेन ग्रामेच्छया गोप्रचारो भूमी राजवशेन वा। स्वापराधेन मृतान्नष्टांश्च पशून् कृतवेतनः कल्पितवेतनो द्विजस्तृणैधःपुष्पाणि सर्वतः सर्वदा हरेत् ॥ गोप: स्वामिने दाप्यः।
मिता. (१) स्पष्टार्थः श्लोकः । विश्व.२११७० (३) यथा व्रणादिरहिताः संख्याविशेषविशिष्टाश्च । (२) ग्रामेच्छया ग्राम्यजनेच्छया भूम्यल्पत्वमहमूल्यद्वारेण प्रदाप्यः।
बीमि. वापेक्षया राजेच्छया वा गोप्रचारः कर्तव्यः । गवादीनां पालदोषविनाशे तु पाले दण्डो विधीयते । प्रचारणार्थ कियानपि भूभागोऽकृष्टः परिकल्पनीय अर्धत्रयोदशपणः स्वामिनो द्रव्यमेव च ॥ इत्यर्थः । द्विजस्तृणेन्धनाद्यभावे गंवाग्निदेवतार्थ तृण
काष्ठकुसुमानि सर्वतः स्ववद निवारित आहरेत् । फलानि (१) यास्मृ.२।१६४; अपु.२५७।१५; विश्व.२।१६८;
त्वपरिवृतादेव ।
मिता. मिता.; अप.; स्मृच.२०७; विर.१७१ मृत (हृत); पमा. ३७२ पू., ३७४ उत्त.; रन.१०६ पू.; विचि.८०-८१ | विता.६६६ अपवत् । सेतु.१७६ अर्ध (अधै) णः (णाः); यथा (अथा) मृत (हृत); स्मृचि.२१ विरवत् ; सवि.३०३ | समु.१०३ णः (गाः) शेष स्मृचवत्. विरवत् ; चन्द्र.५५ विरवत् ; वीमि. तथा (तदा); व्यप्र. (१) यास्मृ.२१६६; अपु.२५७।१७ भूमी (भूमि); ३४६-३४७; व्यउ.९६.९७ टां (टा) प्यः (प्याः) नः (ने); विश्व.२।१७०.चारो (चार) णैध:(णैध) सर्वदा (स्ववदा); मिता. विता.६६५, सेतु.१७५ विरवत् ; समु.१०३, विव्य.४६ | अप. भूमी (भूमि) सर्वदा (समुपा); व्यक.९९ वा (च); विर. सायं प्रख (सायमप्य) मृत (हृत) प्रदाप्यः (स दाप्यः). २३० चारो (चार) वा (च) पू.; पमा.३७७ राजवशेन
(२) यास्मृ.२।१६५; अपु.२५७११६; विश्व.२।१६९ | (राजेच्छयाऽपि) पू.; रत्न.१०७ पू., विचि.१०३ पू.; मो द्रव्य (ने धन); मिता.; अप. नो (ने); व्यक.१६०; | दवि.२७७ विरवत् , पृ.; मच.८३३९ ग्रामे (ग्राम्ये) सर्वदा स्मृच.२०८ दोष (दोषाद्) नो (ने); विर.१७३ णः (णाः) | (स्ववदा); वीमि. सर्वदा (स्ववदा); व्यप्र.३४९ ग्रामे (ग्राम्ये) च (तु); पमा.३७५, रत्न.१०७ विचि.८२ णः (णाः); पू. व्यउ.९८ ममी (भूमि) प.; विता.६६८ वीमिवत् ; स्मृचि.२१ णः (णाः) नो (ने); चन्द्र.५६ पाले (पाल) | राको.४६७, सेतु.१९६ भूमी (भूमि) वा (च) पू.; समु. मेघ च (मेव तु) शेष स्मृधिवत् ; वीमि. पवि (पादि); व्यप्र. १०३ भूमी (भूमि) पू. : १५१ णैधः (णैध) सर्वतः सर्व १४८ अपवत् ; व्यङ.९७ स्मृचिवत् व्यम.९५ अपवत्) (सर्वदा स्वव) उत्त.; विव्य ४८ पू.

Page #405

स्वामिपालविवादः
धेनुः शतं परीणाहो ग्रामक्षेत्रान्तरं भवेत् । द्वे शते खर्वटस्य स्यान्नगरस्य चतुःशतम् ॥ (१) ग्रामनगरोभयधर्मयुक्तं कर्पटम् । स्पष्टमन्यत् । विश्व. २।१७१ (२) इदमपरं गवादीनां स्थानासनसौकर्यार्थमुच्यते - धनुः शतमिति । ग्रामक्षेत्रयोरन्तरं धनुः शतपरिमितं परीगाहः । सर्वतो दिशं अनुप्तसस्यं कार्यम् । खर्वटस्य प्रचुर कण्टकसंतानस्य ग्रामस्य द्वे शते परीणाहः । नगरस्य बहुजनसंकीर्णस्य धनुषां चतुःशतपरिमितमन्तरं कार्यम् । मिता.
शस्यरक्षणम् । तदर्थं पशुदण्डविधिः । मानौ तु महिषी सस्यघातस्य कारिणी । - दण्डनीया तदर्थं तु गौस्तदर्धमजाविकम् ॥
(१) यदि तु पशुपालापराधात् स्वाम्यपराधाद्वा पशवः सस्योपघातं कुर्युः, तत्र कथम् । तत्रापि हि - माषानष्टौ इति । कार्षापणविंशतिभागो माषः । स्पष्टमन्यत् । विश्व. २।१६३ (२) परसस्य विनाशकारिणी महिषी अष्टौ माषान्दण्डनीया । गौस्तदर्ध चतुरो माषान् । अजा मेषाश्च माषद्वयं दण्डनीयाः । महिष्यादीनां धनसंबन्धाभावात्तत्स्वामी पुरुषो लक्ष्यते । • ताम्रिकपणस्य विंशतितमो भागः । 'मात्रो विंशतिमो भागः पणस्य परिकीर्तितः' इति नारदस्मरणात् । एतच्चा ज्ञानविषयम् । ज्ञानपूर्वे तु 'पणस्य पादौ द्वौ गां तु द्विगुणं महिषीं तथा । तथाऽजाविकवत्सानां पादो
माषश्चात्र
(१) यास्मृ. २।१६७; अपु. २५७।१८ विश्व. २।१७१ खर्व (कर्ष); मिता.; अप. णाहो (हारो); विर. २३० खर्व ( कर्व); पमा. ३७७ ग्राम (ग्रामे); रत्न. १०८; विचि. १०३; दवि २७७; वीमि ; व्यप्र. ३४९ द्वे (द्वि); व्यउ. ९८ न्तरं ( दिकं ); व्यम. ९६ ग्रामक्षेत्रा (ग्रामाद्द्यामा); विता. ६६९; सेतु. १९६६ समु. १०३; विव्य.४८ धनुः (भूमि:).
(२) यास्मृ. २।१५९; अपु. २५७ १०१ विश्व. २।१६३; मिता.; अप; व्यक. १००१ स्मृच.२११६ विर. २३५; पमा. ३८०; रत्न. १०९; स्मृचि. २११ सवि. १८२ ( )
(ब) कारिणी (काकिणीम् ) ; मच. ८।२४१; वीमि ; व्यप्र. ३५०; व्यउ ९९; व्यम. ९६; विता. ६७६; समु. १०४ घात (नाश),
९१३
दण्डः प्रकीर्तितः' || इति स्मृत्यन्तरोक्तं द्रष्टव्यम् । मिता.
(३) अत्रापराधानुसारेण दण्डनाथे ताम्रिकमाषो ग्राह्यः । न पुनः सौवणों राजतो वा । ताम्रिकश्च
कार्षापणस्य षोडशभागो भवति । यैस्त्वनुरूपदण्डनाथै 'भाषो विंशतिमो भागः पणस्य परिकीर्तितः' इति नारदेनोक्तमाषः स्वीकृतः । तेषां 'संख्या रश्मिरजोमूला मनुना समुदाहृता । कार्षापणान्ता सा दिव्ये नियोज्या विनये तथा ॥ इति वार्हस्पत्यवचनविरोधो दुर्वारः । मनुनोदाहृतमाषास्वीकारात्ताम्रिकमापस्य तु मनुनोक्तस्य स्वीकारे न केनापि विरोध इत्यलं परपक्षयुक्तायुक्त चिन्तया । यत्तु मनुनोक्तं 'सपादं पण मर्हति' इति तत्स्वामिमतिपूर्वपशुव्यतिक्रमविषयं, याज्ञवल्क्यवचनं त्वबुद्धिपूर्वविषयमिति न तयोर्विरोधः । यत्तु विष्णुनोक्तं 'महिषी चेत्सस्यघातं कुर्यात्पालस्वष्टौ माषान्दण्ड्यः । अपालायां स्वामी' इति तदसमूलसस्यनाशविषयम् । अन्यतरदण्डस्याल्पापराध एवं युक्तत्वात् । यत्तु शंखलिखिताभ्यामुक्तं 'महिषी दश' इति तन्नारदोक्तमाषाभिप्रायम् । तथात्वे फलतस्ताम्रिकाष्टमाषात्मक एव दण्डो भविष्यति तेन न 'माषानष्टावि'ति याज्ञवल्क्यवचनेन विरोधः । न च ' संख्या रश्मीत्यादि बार्हस्पत्यवचनेन । यच्च ताभ्यामेवोक्तं 'खरोष्ट्रं षोडश अजाविकं चतुर' इति तद्भक्षयित्वोपविष्टखरादिविषयम् । यत्तु कात्यायनेनोक्तं 'दापयेत्पणपादं गां द्वौ पादौ महिषीं तथा ' इति, यच्च नारदेन 'गाव: पादं प्रदण्डयास्तु महिष्यो द्विगुणं ततः' तत्ताम्रिकमापस्वीकारपक्षे फलतः समानत्वादविरुद्धमेव । नारदोक्तपक्षे तु परं विरोधः । अत एव स च पक्षो नास्माकमिति सर्वमविरुद्धम् । भक्षयित्वोपविष्टानां यथोक्ताद्विगुणो दमः । सममेषां विवीतेऽपि खरोष्ट्रं महिषीसमम् ॥
स्मृच.२११
(१) यास्मृ. २।१६०३ अपु. २५७।११ यथोक्ताद्विगुणो ( द्विगुणो वसतां ) विवीतेऽपि (विधीयेत ); विश्व. २।१६४ यथोक्ताद्विगुणो ( द्विगुणोऽवसतां ); मिता; अप; व्यक. १००; स्मृच. २११ मेषां (मेतां ) तेऽपि (तस्थे); विर. २३५ ष्टं (ष्ट); पमा. ३८०; रत्न. १०९; स्मृचि. २२ ( = ) त्वोप (त्वा प्र) पू.; सवि.४९२ विरवत् नारदः; मच. ८।२४१; वीमि ; व्यप्र

Page #406

व्यवहौरकाण्डम्
(१) उपहत्य प्रपलायतामेवम् । यदि तु तत्रैवो. | (१) राजदण्डवच्च-यावदिति । विश्व.२१६५ पविशेयुः, सत:--भक्षयित्वोपविष्टानामिति । भक्ष- । (२) परसस्य विनाशे गोस्वामिनो दण्ड उक्तः इदानीं यित्वोपविष्टानामयसतां पूर्वोक्तद्विगुणो दण्डः कार्यः। क्षेत्रस्वामिने फलमप्यसौ दापनीय इत्याह-यावत्सस्यघसतां तु चतुर्गुणः स्मृत्यन्तरात् । यच्चैतत् क्षेत्रोपघाते | मिति । सस्यग्रहणं क्षेत्रोपचयोपलक्षणार्थ यस्मिन् निरूपित, तदेषां महिष्यादीनां विवीतेऽपि 'सम, क्षेत्रे यावत्पलाल धान्यादिकं गवादिभिविनाशित तथैवेत्यर्थः । विवीते च गोप्रचारक्षेत्रे खरोष्टं। तावत्क्षेत्रफलमेतावति क्षेत्रे एतावद्भवतीति सामन्तैः महिषीसमम् । एवं पीडानुसाराद्धस्त्यादिष्वपि दण्ड- परिकल्पितं तत्क्षेत्रवामिने गोमी दापनीयः । गोपस्तु कल्पना।
विश्व.२।१६४ ताडनीय एव न फलं दापनीयः । गोपस्य ताडनं (२) अपराधातिशयेन क्वचिद्दण्डद्वैगुण्यमाह पूर्वोक्तधनदण्डसहितमेव पालदोषेण सस्यनाशे -भक्षयित्वोपविष्टानामिति । यदि पशवः परक्षेत्रे सस्यं द्रष्टव्यम् । 'या नष्टा पालदोषेण गौस्तु भक्षयित्वा तत्रैवानिवारिताः शेरते तदा यथोक्ताद्दण्डाद् सस्यानि नाशयेत् । न तत्र गोमिनां दण्डः पालस्तं द्विगुणो दण्डो वेदितध्यः । सवत्सानां पुनर्भक्षयित्वो- दण्डमहतीति वचनात् । गोमी पुनः स्वापराधेन पविष्टानां यथोक्ताच्चतुर्गुणो दण्डो वेदितव्यः । सस्यनाशे पूर्वोक्तं दण्डमेवाहति न ताडनम् । फलदानं 'वत्सानां द्विगुणः प्रोक्तः सवत्सानां चतुर्गुण' इति पुनः सर्वत्र गोस्वामिन एव । तत्फलपुष्टमहिण्यादिक्षीरेवचनात् । क्षेत्रान्तरे पश्वन्तरे चातिदेशमाह - णोपभोगद्वारेण तत्क्षेत्रफलभागित्त्वात् । गवादिभक्षितावसममेषामिति । विवीतः प्रचुरतृणकाष्ठो रक्ष्यमाणः शिष्टं पलालादिकं गोस्वामिनैव ग्रहीतव्यम् । मध्यस्थपरिगृहीतो भूप्रदेशः । तदुपघातेऽपीतरक्षेत्रदण्डेन समं | कल्पितमूल्यदानेन क्रीतप्रायत्वात् । मिता. दण्डमेषां महिण्यादीनां विद्यात् । - खराश्च उष्ष्ट्राश्च | (३) गोमी गोस्वामी ।
अप. खरोष्टं तन्महिषीसमम् । महिषी यत्र यादशेन पंथि ग्रामविवीतान्ते क्षेत्रे दोषो न विद्यते । दण्डेन · दण्डयते तत्र । तादृशेनैव दण्डेन अकामतः कामचारे चौरवद्दण्डमर्हति ॥ .. खरोष्टमपि प्रत्येकं दण्डनीयम् । सस्योपरोधकत्वेन (१) अत्रापवादः-पथीति । अकामतः इति खरोष्टयोः प्रत्येकं महिषीतुल्यत्वाद्दण्डस्य चापराधानुसा- छेदः । ग्रामान्ते विवीतान्ते वा यत् क्षेत्रं तत्र प्रमादादरित्वात्खरोष्टमिति समाहारो न विवक्षितः। मिता. वतीर्णेषु महिष्यादिषु नापराधः। अभिप्रायावतरणे
(३) विधीतं प्रचुरतृणं गवादिचरणस्थानं परेण त्याह-कामकार इति । पालः स्वामी वा । यद्वोभावपि । रक्ष्यमाणम् । . .. .वीमि.
विश्व.२११६६ यावत्सस्यं विनश्येत्तु तावत्स्यात्क्षेत्रिणः फलम् । (२) क्षेत्रविशेषे अपवादमाह-पथीति । पथि गोपस्ताडवस्तु गोमी तु पूर्वोक्तं दण्डमर्हति ।।
स्ताङ्यस्तु (स्त्वाद्यस्तु) तु (स्यात् ); मच.८।२४१ पूर्वार्ध ३५०; व्यउ.९९; व्यम.९६ विरवत् ; विता.६७६ विर- | विश्ववत् ; वीमि. तावत्...लम् (क्षेत्री तावत्फलं लभेत्) स्तु वत् ; राको.४६६; समु.१०४.१०५.
(श्च); व्यम.९६; विता.६७४; रोको.४६६; समु.१०४. (१) यास्मृ.२।१६१; अपु.२५७१२ (यावत्सस्य विनष्टं (१) यास्मृ.२।१६२, अपु.२५७।१३, विश्व.२।१६६ तु तावत्क्षेत्री फलं लभेत् । पालस्ताड्योऽथ गोस्वामी पूर्वोक्तं | तान्ते (तान्त) चारे (कारे); मिता. अप.; व्यक.१०० स्मृच. दण्डमर्हति ॥); विश्व.२।१६५ नश्ये ... लम् (नश्येत ताव- । २१० ग्राम (ग्राम); विर.२३२ स्मृचवत् ; रत्न.१०८ क्षेत्री फलं लभेत् ) गोप ...स्तु (पालस्ताव्यत) पूर्वोक्तं (पूर्व- विचि.१०४ दवि.२७९, सवि.४९२ (-) स्मृचवत् ; वद् ); मिता.; अप. पूर्वार्ध विश्ववत् , गोप...स्तु (पालस्ता- चन्द्र.६७ ग्राम (मामे) चारे (तस्तु); वीमिः विता.६७३, ड्योऽथ); स्मृच.२१० उत्त. विर.२३७ त्रिणः (त्रिणां) गोप राको.४६७, सेतु.१९७ स्मृचवत् ; समु.१०४ विग्य.४९ (पाल); रत्न.१०९, सवि.४९२ (= ) नश्येत्तु (नाश्येत) | विवी (परी),

Page #407

खामिपालविवादः प्रामसमीपवर्तिनि क्षेत्रे ग्रामविवीतसमीपवर्तिनि च क्षेत्रे | (१) अथ नारदाभिप्रायतः प्राचीनपदशेषभूतस्य अकामतो गोभिर्भक्षिते गोपगोमिनोईयोरप्यदोषः । । स्वामिपालविवादास्यपदस्य विधिरुच्यते । मनोर्मत्या तु दोषाभावप्रतिपादनं च दण्डाभावार्थ विनष्टसस्य | क्रय विक्रयानुशयाख्यपदानन्तरं स्वतन्त्रतयाऽस्य पदस्योमूल्यदानप्रतिषेधार्थ च । कामचारे कामतश्चारणे | द्देशात्तदनन्तरमेव तदुद्देशक्रमाद्वक्तव्यम् । नारदीयोद्देशचौरवत् चौरस्य यादृशो दण्डस्तादृशं दण्डमर्हति । क्रमानुसारिणश्च वयमियनवद्यमिहाभिधानम् । एतच्चानावृतक्षेत्रविषयम् ।
प्रतिसंवत्सरं वत्सतरी समतिक्रान्तवत्सत्वावस्था गौः महोक्षोत्सृष्टपशवः सूतिकागन्तुकादयः। भृतिः पालके पाल्यमानगोशतवशादेया भवति । शतापालो येषां न ते मोच्या दैवराजपरिप्लुताः॥ दधिके तु वत्सतरीस्थाने सवत्सा गौरष्टमेऽहनि संदोहश्च
(१) उक्तग्रामसमीपादिव्यतिरेकेणापि -महोशोत्सृ- भवतीत्यर्थः । संदोहः सर्वदोहः। यदाह बृहस्पतिः 'तथा टेति । पालो येषां दैवराजपरिप्लुतः, ते मोच्या इति धेनुभृतः क्षीरं लभेत ह्यष्टमेऽखिलम्' इति । व्यवहितकल्पना । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।१६७ एतेन शम्भूक्तं धेनुसंदोहयोनॆरपेक्ष्येण भृतित्वे निरस्त
(२) पशुविशेषेऽपि दण्डाभावमाह-महोशोत्सृष्टेति । मित्युपेक्षणीयम् । अनया दिशा शतद्विशतसंख्यातो महांश्वासावुक्षा च महोक्षो वृषः सेक्ता। उत्सृष्टपशवः
न्यूनाधिकसंख्यानां गवां महिष्यादिपश्वन्तराणां च वृषोत्सर्गादिविधानेन देवतोद्देशेन वा त्यक्ताः । सूतिका भृतीयत्ता कल्पनीया । परिभाषितभृतिविशेषाभावप्रसूता अनिर्दशाहा । आगन्तुकः स्वयूथात्परिभ्रष्टो विषयमेतत् ।
+स्मृच.२०६.२०७ देशान्तरागतः। एते मोच्याः परसस्यभक्षणेऽपि न
(२) वत्सतरी द्विहायनी गौः। विर.१७० दण्ड्याः । येषां च पालो न विद्यते तेऽपि दैवराजपरिप्लुताः
(३) बृहस्पतिरपि तथा धेनुभृतः क्षीरं लभते दैवराजोपहताः सस्यविनाशकारिणो न दण्ड्याः ।
ह्यष्टमेऽखिलम्' इति । धेनुभृतः धेन्वा भृतः द्विशतआदिशब्दग्रहणाद्धस्त्यश्वादयो गृह्यन्ते। ते चोशनसोक्ताः। पालक इत्यर्थः । तथा च संदोहो धेन्वा समुच्चीयते न अत्रोत्सृष्टपशूनामस्वामिकत्वेन दण्ड्यत्वासंभवात् दृष्टा- वत्सतर्येति मदनरत्ने। कल्पतरौ तु धेनुभृतो गोपाल न्तार्थमुपादानम् । यथोत्सृष्टपशवो न दण्डया एवं | इति व्याख्यातम् । तेन वत्सतर्यापि समुच्चीयत इति • महोवादय इति ।
व्यप्र.३४६-४७ नारद:
पालस्य स्वामिनश्च विवादः पालभृतिः
उपानयेगा गोपाय प्रत्यहं रजनीक्षये । गवां शताद्वत्सतरी धेनुः स्याद्विशताभृतिः । । चीर्णाः पीताश्च ता गोपः सायाह्ने समुपानयेत् ।। प्रतिसंवत्सरं गोपे संदोहश्चाष्टमेऽहनि ॥
___+ पमा., सवि. स्मृचवत् । (१) यास्मृ.२।१६३, अपु.२५७।१४ कादयः (का च । त्सरं (त्सरे); स्मृच.२.०७ तादृतिः (ते भृतिः); विर.१७०;. गौः) न (तु); विश्व.२।१६७ न्तुकादयः (न्तुकी च गाः) न पमा.३७३ नासंवत् ; रत्न.१०६विचि.८० व्यकवत् ; (च) प्लुताः (प्लुतः); मिता. अप. न (च) देवराज (राज- स्मृचि.२२; नृप्र.२७ सवि.३०२ स्मृचवत् ; व्यप्र.३४६ देव); व्यक.१०१; विर.२३९ न (च); पमा ३८३, रत्न. स्मृचवत् ; व्यउ.९६ स्मृचवत् ; विता.६६३ स्मृचवत् ; सेतु. १११, विचि.१०७; स्मृचि.२२ न (तु); चन्द्र.६८ न १७४; समु.१०३ स्मृचवत् ; विन्य.४६ शताद्वत्स (शतं (तु) प्लु (द); वीमि.पालो (पाला) न (तु) दैवराज (राजदेव); | वत्स) शेष स्मृचवत् . व्यप्र.३५२ मोच्या (मोक्ष्या); व्यउ.१००; विता.६८०; (१) नासं.७।१२; नास्मृ.९।११ येगा गोपाय (यति या सेतु.२००% समु.१०५ पालो (पाला) न (तु); विव्य.४९. गोप:); व्यक.१६२, स्मृच.२०७ रजनी (रजनि) चीर्णाः
(२) नासं.७११ हश्चाष्ट (हो वाष्ट); नास्मृ.९।१० पी (समर्पि); विर.१७१ गा (दां); पमा.३७२ गोपाय मिता.२।१६४ दृतिः (भृतिः); अप.२।१६४; व्यक.१६१ (गोपाल:) गोपः (गावः); रस्न.१०६; विचि.८० विरवत् ।
मिता. गम्यते ।

Page #408

व्यवहारकाण्डम्
९१६
(१) गोग्रहणं पशूपलक्षणार्थम् । स्मृच. २०७ (२) गोपसमीपं नीला स्वामी गोपायापयेद् दिवसे दिवसे प्रातः। ततः स गोपः चीर्णाः तृप्ताः पीतोदकाः सापाने प्रत्यानीय स्वामिने समर्पयेत् । नाभा. ७/१२ 'विघुष्य तु हृतं चोरैर्न पालो दातुमर्हति । यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्थ शंसति०॥ कुंमि पोरव्याघ्रभवाद्दरीश्वभ्राच पालयेत् । व्यायच्छेच्छक्तितः क्रोशेत् स्वामिने वा निवेदयेत् ॥
स्मृच. २०८
व्यायच्छेत् व्यसननिरासाय यतेत । स्वामेोव्यसनं गोपो व्यायच्छेत्तत्र शक्तितः । अशक्तस्तूर्णमागत्य स्वामिने तन्निवेदयेत् ॥ अव्यायच्छन्नविक्रोशन् स्वामिने चानिवेदयन् । वोढुमर्हति गोपस्तां विनयं चैव राजनि ॥
* व्याख्यासंग्रहः मनौ (पृ. ९०८ ) इत्यत्र द्रष्टव्यः । सवि. १०२ द्वा गोपाय (गोपाल) चीण: पी (समर्पि व्यप्र. ३४६ विरवत्; व्यउ. ९६ द्वा 'द्वां) गोपः (भूय:); विता. ६६३-६६४ विरवत् सेतु. १७४ गोपाय (गोपाल); समु. १०३ चीण: पी (समर्पि).
(१) नासं. ०११८, (नामा घोपा' इति म्याग्यः पाठः); नास्मृ. ९ | १६व्य तु (ध्याप) नः स्वस्य (नश्चापि); व्यक. १६२ पुष्य (वि) मनुनारदो विर. १०२ विषुव (विघ्नेन ) पालो (गोपो) मनुनारदौ; विचि.८१ विघुष्य (क्रिम्य) व (त) मनुनारदी वीनि. २१६५ - व मनुनारदी सेतु. १०५ मनुनारद विग्य. ४६ विध्य (विश्व),
"
अशानि गौस गच्छे
(२) स्मृच. २०८६ पमा ३७५ वा (तु); समु. १०३. (२) ना. ७१२ मा नास्ट. ११२ स्याच्चे... गोपी (साचे गस्य (गम्य); अप. २।१६५; व्यक. १६२३ स्मृच. २०८ तन्नि (तानि); विर. १७३; रत्न. १०६; नृप्र. २७; चन्द्र. ५६ तंत्र शक्तितः (वत्र शक्तिः । यम १४८ गव्य (गम्व) व्यउ ९७; विता. ६६५ तत्र शक्तितः (शक्तितः स्वयम् ) गत्य (गम्य); समु. १०३ स्मृचवत् .
(४) नासं. ७ १४ स्तां (स्तं) राजनि ( राजतः ) ; नास्मृ. ९ | १३ चैव ( चापि ); व्यक. १६२ चा (वा); स्मृच. २०८ व्यकवत् ; विर. १७३ व्यकवत् पमा ३७५६ रत्न. १०७३ विचि.८१; चन्द्र.५६ चा (वा) यन् (येत् स्तां (स्तं);
)
विर. १७३ (१) बोद्धुं दातुं तो गाम् । (२) चोरहरणादी यथाशक्ति प्रतीकारमकुर्वन मिचावतेति जनतायामविक्रोशन् स्वामिने चानिवेदयन् उदासीनो गोपः तद् द्रव्यं स्वामिने दातुमर्हति । राज्ञश्च दण्डमोदासीन्यादनुमतं तस्य भवतीति नामा. ७ १४ नष्टं विनष्टं कृमिभिः वहतं विषमे मृतम् । हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात् गोप एव च ।। अजाविकेतु संरुद्धे वृकैः पाले वनायति । यां प्रसा को हन्यात्पाले तत्किल्विषं भवेत् | तासां चेदवरुद्वानां चरन्तीनां मिथो बने । यामुत्प्लुत्य वृको हन्यान्न पालस्तत्र किल्विषी*।। अनेन सर्वपालानां विवादः समुदाहृतः । मृतेषु च विशुद्धिः स्वाद्वालशृङ्गादिदर्शनात् ।।
शस्यरक्षणम् । तदर्थं पशुदण्डविधि: । ग्रामोपान्ते च यत्क्षेत्रं विवीतान्ते महापथे । अनावृतं चेतन्नाशे न पालस्य व्यतिक्रमः ॥
* व्याख्यासंग्रहः मनौ (पृ. ९०८ ९०९) इत्यत्र द्रष्टव्यः । वानि. २।१६५ गोपस्तां (दोषं तं); व्यप्र. ३४८ स्तां (स्तं); व्यउ ९७ व्यकवत् ; विता. ६६५ वोढु (दातु) शेषं चन्द्रसेतु. १७६ (विच) समु. १०२ व्य विव्य.४६ चा (मा) स् (स्तं).
(१) नावं. ७१५ प्रद... गोपायनिपातवेद); नास्मृ ९१४.... (पानिपात) व्यक. १६२ मनुनारदी विर. १७३ (घ) च (तु) मनुनारदी सेतु. १०६ मनुनारदी
(२) ना. ७१६
संतायां (ब) नास्मृ
९। १५ तु सं (तथा); व्यक. १६२ १६३ मनुनारदौ; विर. १७५ मनुनारदी सेतु. १७० मनुनारदी
(३) नासं. ७ १७ तासां चेद्र ( तासामन ) यामुत्प्लुत्य (१६२ चे (चेनि मनुनारदी विर. १७५ मनुनारदौ; सवि ३०४ प्लुत्य (पेत्य). (४) ना. ७१९ अनेन तेन चतु
( स्यात्पाल स्याङ्का); नास्मृ. ९।१७; अप. २।१६५; व्यक. १६३० विर. १७५६ २.१०७ विचि.८२ च (तु) स्मृचि. ११ ब्रह्मपुराणम् ; चन्द्र. ५७ समुदाहृतः (संप्रकीर्तितः); व्यप्र. ३४८ शुद्धि: (शुद्ध:) उत्त, व्यासः व्यउ ९७ उत्त., व्यासः; सेतु. १७७; समु. १०३.
(५) ना. १२३५पाल (गोप): नार. २४/४०

Page #409

९१७
वामिपालविवादः (१) महापथ इति वदन्नपरिहार्यमार्गगामिनो व्यति- (१) तत्पुनः प्ररोहयोग्यमूलावशेषभक्षणविषयम् । क्रमाभावं दर्शयति । अत्रार्थाद्दण्डाभावोऽप्युक्तः।।
मिता.२।१५९ स्मृच.२१० (२) अत्र राजतस्य माषस्य माषशब्देनाभिधानं । (२) विवीतो गवादिविनियोगार्थ रक्षितयवसो भक्षयित्वोपविष्टसवत्सविषयत्वं च मन्तव्यम् । 'वसतां भूप्रदेशः, तस्यान्ते समीपे ।
विर.२३१ द्विगुणः प्रोक्तः सवत्सानां चतुर्गुणः' इति स्मृतेः समाउत्क्रम्य तु वृतिं यः स्यात्सस्यघातो गवादिभिः। नार्थत्वमेवं सत्यस्य वचनस्य भविष्यति । दक्षिणापथे पालः शास्यो भवेत्तत्र न चेच्छक्त्या निवारयेत्॥ षोडशताम्रिकमाषाणामेकस्य च राजतमाषस्य तुल्यमूल
वृतिमुत्क्रम्य गोमहिष्यादिभिः सस्यघाते पालः | त्वात् । अथवा अत्रापि ताम्रिकमाषस्यैवाभिधानमस्तु । शासनीयः, शक्तः सन् न वारयेच्चेत् । उत्क्रम्येति वच- तथापि मुहूर्तमात्रभक्षणविषयत्वादविरोधः। नाद् वृत्यकरणे न दोषः। स चेच्छक्त इति वचनादशक्ती
स्मृच.२११-२१२ न दोषः।
___ नाभा.१२।२५ गावः पादं प्रदाप्यास्तु महिष्यो द्विगुणं ततः । पंथि क्षेत्रे वतिः कार्या यामुटो नावलोकयेत् । अजाविके सवत्से तु माषो दण्डः परः स्मृतः ॥ न लङ्घयेत् पशुनाश्वो न भिन्द्याद् यां च सूकरः। सेन्नानां द्विगुणो दण्डो वसतां तु चतुर्गुणः ।
यामुष्टो नावलोकयेत् अतीत्य । पशुआंगादिः। प्रत्यक्षचारका गां तु चौरदण्डः स्मृतो बुधैः ।। दृढत्वाच्च सूकरो यां न भिन्द्यात् । अ
___ सन्नानां शस्यभक्षणश्रान्तानां वसतां तत्रैव चरित्वा स्याचेत् तां भङ्क्त्वा लङयित्वा वा सस्यभक्षणे न नीतरात्रीणाम् । तदेतदप्रत्यक्षचारकाभिप्रायम् । प्रत्यक्षपालगोमिनौ दण्डयौ।
नाभा.१२।३६ / चारकाः क्षेत्रिणां समक्ष एव बलेन चारकाः। माषं गां दापयेद्दण्डं द्वौ माषौ महिषीं तथा।
विर.२३६ तथाजाविकवत्सानां दण्डः स्यादर्धमाषिकः ।।
यो नष्टा पालदोषेण गौस्तु सस्यानि नाशयेत् ।
न तत्र गोमिनो दण्डः पालस्तं दण्डमहति ॥ (वृते); अप.२०१६२ च (त) पथे (पथि); व्यक.१००; स्मृच.
२१०; विर.२३१ महापथे (च यत्पुनः); पमा.३७९, रत्न. सवत्से तु) माषि (माष); मिता.२।१५९ स्मृच.२११ दण्डः । १०८; चन्द्र.६७ च (पु) वि...पथे (विपरीते च यत्सुनः); (दमः) षिकः (पकम् ); पमा.३८१ महिषी (महिष); रत्न. विता.६७२) समु.१०३.
१०९, सवि.४९१-४९२ दाप (दण्ड) माषि (माष); वीमि. (१) नालं.१२।२५ यः स्यात् (यत्र) शास्यो (दण्ड्यो ) | २०१५९; व्यप्र.३५१; व्यउ.९९; विता.६७६ तथा...क न चेच्छक्त्या नि (स चेच्छक्तो न); नास्मृ.१४।२८ यः (अजाविकस) माषि (माष); समु.१०५ माषि (माष). स्वात् (यत्र); अप.२।१६२; व्यक.१०० च्छक्त्या (च्छक्तो); | (१) आ.२।१६०; व्यक.१००; स्मृच.२११ प्रदास्मृच.२१०; विर.२३२ च्छक्त्या (च्छक्तो); पमा.३७९ प्यास्तु (प्रदण्ड्यास्तु) पू.; विर.२३६ प्रदाप्यास्तु (प्रनास्मृवत् ; रत्न.१०८; व्यप्र.३४९ विरवत् ; व्यउ.९९ तु । दण्ड्याः स्युः) समु.१०५ स्मृचवत् . वृति यः (वृतिं यस्य) शेषं विरवत् ; विता.६७१ विरवत् ; । (२) नासं.१२।३० सन्ना...सतां (प्रोक्तः स द्विगुणः सन्ने समु.१०३.
वसन्त्यां) स्मृतो बुधैः (म्मृतस्तथा); नास्मृ.१४।१४ गुणो (२) नासं.१२।३६; नास्मृ.१४।४१ नाश्वो (वश्चिो); अप. दण्डो (गुणः प्रोक्तो) बुधैः (नृणाम् ); अप.२।१६० तु चतु २।१६२, व्यक.१०० पू.; स्मृच.२०९ भिन्द्या...रः (च (च चतु); व्यक.१००; स्मृव.२१२ उत्त.; विर.२३६ भिन्द्याच्च सूकरैः); विर.२३३ यां च (यां तु); पमा.३७८ अपवत् ; रत्न.१११ उत्त.; विचि.१०५, दवि.३८४; नास्मृवत् ; विता.६७० यां च (यच्च) उत्त., कात्यायनः; विता.६७९; सेतु:१९९; समु.१०५. समु.१० ३ भिन्द्याद् यां च (च भिन्याच्च).
(३) नासं.१२।३१ नष्टा (नष्टा:) गौ...येत् (गावः " (३) नासं.१२।२८ तथा...नां (अजाविके च वत्से च) क्षेत्रसमाश्रिताः) पालरतं (पालस्तद् ); नास्मृ.१४।३५ नष्टा मापि (माष); नास्मृ.१४॥३१ तथा ...नां (अजाविके (नष्टाः) गौ ... येत् (गावः क्षेत्रं यदाप्नुयुः) मिनो (मिनां);

Page #410

९१८
व्यवहारकाण्डम् संमूलसस्यघाते तु तत्स्वामी प्राप्नुयात्सदम्।। (१) भक्षितं धान्यं भक्षितधान्यानुरूपं गवत्र यव
वधेन गोपो मुच्येत दण्डं स्वामिनि पातयेत् ॥ सम्, एतच्च यवसदानं विवीतचरणपक्षे । अत्र चैकस्मि___ अशेषसस्यनाशे सर्वस्मिन् भक्षित क्षेत्रस्वामी भक्षितं नप्यपराधे परस्परविरुद्धशस्यदण्डदानबोधकानां दिनधान्यं लभेत गोस्वामिसकाशात् । ताडयित्वा पालो रात्रिकामाकामकृतादिव्यवस्थया विरोधः परिहरणीयः। मोच्यः । दण्डं च राजकुले गोस्वामी दाप्यः।
विर.२३८ नाभा.१२।२६ । (२) गवत्रं धान्यस्तम्बः। गोमी गोस्वामी तेन गोभिस्त भक्षितं सस्यं यो नरः प्रतियाचते। गवत्रं धान्यं वा क्षेत्रिणे देयमित्यर्थः। .. सामन्तानुमतं देयं धान्यं यत्तत्र वापितम् ॥
विचि.१०६ गवत्रं गोभिना देयं धान्यं वै कर्षकाय च। राजग्राहगृहीतो वा वज्राशनिहतोऽपि वा। .एवं हि विनयः प्रोक्तो गवां सस्यावमर्दने ॥ अथ सर्पण वा दष्टो वृक्षाद्वा पतितो भवेत् ।। मिता.२।१६१ मिनो (मिनां); व्यक.१०० या नष्टा (नष्टा व्याघ्रादिभिहतो वाऽपि व्याधिभिर्वाऽप्युपद्रुतः । या); स्मृच.२१० गौ ..नि (गौः क्षेत्रं तु वि) गोमिनो न तत्र दोषः पालस्य न च दोषोऽस्ति गोमिनाम ॥ दण्डः (स्वामिनो दोषः); विर.२३६-२३७ गौ...नि (गौः (१) आतुरपशुविषये तु बहुसस्यनाशेऽप्येवमेवाक्षेत्र तु वि) गोमि (स्वामि) पालस्त (पालस्तद् ); रत्न, दण्ड इति दोषाभावाभिधानमुखेनाह- राजग्राहेति । १०८ गोमि (स्वामि); दवि.२८२, वीमि.२।१६१(3); विवा.६७४. या नष्टा (नष्टा था) गा....नि (गाः क्षत्रवि ) (तत्कृषकस्य तु) पू. नास्मृ.१४॥३९ गवत्रं (गावस्तु) देयं गोमि (स्वामि); समु.१०४ गोमि (स्वामि) दण्डः (दोषः) (देया) वै...च (तत्कर्षिकस्य तु) गवा...ने (गोपैः सस्यापालस्तं (पालस्तद्).
वपातनात्); मिता.२।१६१ गवत्रं गोमिना (पलालं गोमिनो) (१) नासं.१२।२६ घाते (नाशे) प्राप्नुयात्सदम् (धान्य
काय च (कस्य तु) पू.; अप.२।१६१ गवत्रं (गोजग्धं) काय च माप्नुयात् ) गोपो (पालो); नास्मृ.१४।२९ प्राप्नुयात्सदम् ।
(कस्य तु); व्यक.१०१; विर.२३८ गोमि (स्वामि) पू.; (सममाप्नुयात् ) गोपो (पालो); व्यक.१०० प्राप्नुयात् सदम्
विचि.१०६ वै (वा); दवि.२७९; विता.६७४ मितावत् , (शदमवाप्नुयात्); स्मृच.२१० घाते (नाशे); विर.२३७
पू. सेतु.१९९; समु.१०४ मिना (मिने) शेषं मितावत्, प्राप्नुयात्सदम् (दण्डमाप्नुयात्) गोपो (पालो) पमा.३८४
पू.; विव्य.४९ मिना (मिने). धाते (नाशे) सदम् (शतम् ); रत्न.१०९; विचि.१०५ घाते
(१) नासं.१२।३२ वृक्षा...वेत् (निर्यग्रात् पतितोऽपि वा); (नाशे) प्राप्नुयात्सदम् (शदमाप्नुयात् ); दवि.२८५; व्यत्र.
नास्मृ.१४।३६ वा दष्टो (दष्टो वा) अप.२।१६३; व्यक. ३५२ स्मृचवत् ; व्यउ.१०० स्मृचवत् ; विता.६७५ स्मृच.
१०१ स्मृच.२१२ ग्राह (ग्रह); विर.२३९ग्राह (ग्रह) वज्राश बत् ; सेतु.१९९ पाते (नाशे) प्राप्नुयात्सदम् (दण्डमाप्नुयात्)
(वज्राग्नि); पमा.३८२ ग्राह (ग्रह) अथ (अपि); रन.१०९; गोपो (पालो); समु.१०४ स्मृचवत् ; विव्य.४९ विधिवत् .
विचि.१०७ तो वा (तोऽपि); दवि.२८०, व्यप्र.३५१; (२) नासं.१२।३३-३४ सस्यं (धान्यं) याचते
व्यउ.९९-१०० स्मृचवत् ; विता.६७९ ग्राह (गृह); सेतु. (मार्गति) साम...देयं (सामन्तस्य शदो देयो); नास्मृ.।
२०० ग्राहं (पाल) तो वा (तोऽपि); समु.१०५ ग्राह १४।३८ सस्य (धान्यं) मतं (मत) वापि (भक्षि); मिता.
(ग्रह) वृक्षाद् (श्वभ्रे). २।१६१, अप.२६१६१ यत्तत्र (यत्र तु); व्यक.१०० स्मृच.२१० देयं (ज्ञेयं); विर.२३८ यत्तत्र वापि (यत्र तु
(२) नासं.१२।३३ दोषः...च (पालदोषः स्यान्नैव) उत्त.; मक्षि); पमा.३८५ मतं (मते) वापि (भक्षि); रन.१०८
नास्मृ.१४।३७; अप.२११६३ दोषो (दण्डो); व्यक.१०१३ विचि.१०६ वापि (नाशि); स्मृचि.२२, दवि.२७९;
स्मृच.२१२; विर.२३९ नाम् (नः); पमा.३८२, रत्न. व्यप्र.३५२; व्यउ.१००, विता.६७४; सेतु.१९९ स्तु
१०९, विचि.१०७ गोमिनाम् (गोमताम् ); दवि.२८१७ (श्च) वापि (नाशि); समु.१०४; विव्य.४९ मतं (मते) चन्द्र.६७ च (वा) शेषं विचिवत् ; व्यप्र.३५१, व्यउ. यत्तत्र वापि (यस्य तु भक्षि). .
१००; विता.६७९ न्याधि (न्याध्याधि); सेतु.२०० विचि. । (३) नासं.१२।३४ गोमिना (गोमिने) वै कर्षकाय च | वत् ; समु.१०५.

Page #411

स्वामिपालविवादः
९१९ आतुराणामनिवार्यत्वादिति शेषः। स्मृच.२१२ | सायं समर्पयेत् सर्व यथा प्रातः समर्पितम् ।। (२) 'पालो दण्डय' इत्युक्तम् । तस्यापवादः । कृमिचौरव्याघ्रभयाहरीश्वभ्राच्च पालयेत् ।
माहगृहीतो वा पालः, वज्रपीडितो वा स्तनयित्नु- व्यायच्छेच्छक्तितः क्रोशेत्स्वामिने वा निवेदयेत् ॥ शब्देन मोहितः, अशनिपीडितो दिव्येनाग्निना हतः, दरी कन्दरा, श्वभ्रं गतः, व्यायच्छेत्कृम्याग्रुपद्रवेभ्यः सण वा दष्टः, पर्वतापाद् 'वृक्षा (ग्रा) दि'त्यन्यः | शक्तितो रक्षां कुर्यात्, क्रोशेत् उच्चैः परान् श्रावयेत् । पाठः, पतितो भग्नः, एतैः कारणैरप्रत्यवेक्षिता गांचो
विर.१७२ मक्षयेयुः, न तत्र पालदोषः नापि गोमिनः, पाले समर्पि
सस्यरक्षणम् । तदर्थ पशुदण्डविधिः।। तत्त्वात् पालदोषस्यापरिज्ञानाचः पालेऽप्यस्वतन्त्रत्वात्। | सस्यान्निवारयेगास्तु चीर्णे दोषो द्वयोर्भवेत् ।
नाभा.१२।३२ स्वामी शददम दाप्यः पालस्ताडनमर्हति ।। गौः प्रसूता दशाहात्तु महोक्षो वाजिकुञ्जराः।। (१) शदो दमश्चेति शददमं इत्यस्य विग्रहः । तदिदं निवार्याः स्युः प्रयत्नेन तेषां स्वामी न दण्डभाक् ॥ समूलसस्यनाशविषयम् । तत्र पुनः प्ररोहाभावेनापराधा. अदण्ड्या हस्तिनोऽश्वाश्च प्रजापाला हि ते मताः। धिक्यात् स्वामिनोऽपि दण्डाहत्वात् । स्मृच.२१० अदण्ड्याऽऽगन्तुकी गौश्च सूतिका वाऽभि- (२) चीर्ण भक्षिते द्वयोः पालस्वामिनोः सदं भक्षित
सस्यानुरूपं फलं स्वामिनो देयं दमं दण्डं राज्ञे । स्वामिपालसमक्षविषयमेतत् ।
.. विर.२३७ 'प्रोक्तं तु छिन्ननासायां वसन्त्यां तु चतुर्गुणम्॥
कात्यायनः । वृहस्पतिः
अजातेष्वेव सस्येषु कुर्यादावरणं महत् । 'पालस्य भृतिः । पालस्य स्वामिनश्च विवादः । दुःखेन हि निवार्यन्ते लब्धस्वादुरसा मृगाः ॥ तथा धेनुभृतः क्षीरं लभेत ह्यष्टमेऽखिलम् ॥ गवां निर्गच्छतां ग्रामात्कश्चित्क्षेत्रे प्रमादतः ।
ग्रसेत्प्रविश्य सस्यानि तदोषः स्वामिपालयोः ।। ६१) नासं.१२।२७ महोक्षो वाजि (महोक्षाजावि) वार्याः यावत्सस्यं विनश्येत्तु तावद्देयं च गोमिना । स्युः (वार्यास्तु); नास्मृ.१४।३० हात्तु (हं च) अराः (अरौ); कार्य संप्रतिपत्या वा स्वामिकर्षकगोमिनाम् । अप.२०१६.३. हात्तु (हे तु); ब्यक.१०१; स्मृच.२१२ हात्तु (हान्तं) राः (रैः) वार्याः स्युः (वार्यास्तु); विर.२४० हात्तु ___(१) स्मृच.२०७ (यथा...र्पितम्); सवि.३०३ स्मृच(हन्तु) क्षो (क्षा) निवार्याः स्युः (विनिवार्याः); पमा.३८२ वत् ; समु.१०३. नास्मृवत् ; रत्न.१११, दवि.२८१ तेषां स्वामी (स्वामी
(२) व्यक.१६२; विर.१७२; रत्न.१०६, विचि. तेषां) शेषं विरवत् ; व्यप्र.३५१ क्षो (क्षा); व्यउ.१०० क्षो |
८१ व्याय (आय); व्यप्र.३४७; व्यउ.९७ च्च (त्त); विता. (क्षा) वार्याः (र्धार्याः); विता.६८० हात्तु (हन्तु) वार्याः । ६६५; सेतु.१७६, विव्य:४६. पू. (र्याः); समु.१०५ हात्तु (हान्तं) वार्याः स्युः (वार्यास्तु). (३) व्यक.१०० स्मृच.२१० विर.२३७ शद (सदं) ..(२) नासं.१२।१९ मताः (स्मृताः). ss गन्तुकी (गर्भिणी) क्रमेण नारदः पमा.३८४ पो द्वयोः (पद्वयं) शद (शत); रत्न. वाऽमि (चाति); मास्स.१४।३२; रत्न.१११ उत्त.. १०९; व्यप्र.३५२, व्यउ.१०० विता.६७४ दम (३) नास्मृ.१४॥३३.
(दमो). (४) अप.२।१६४ भेत झष्ट (भते दश); व्यक.१६१, | (४) अप.२।१६२; व्यक.१००, स्मृच.२०९ न हि स्मृच.२०७ भेत (मेताम् ); विर.१७० तथा (पर); पमा. (नेह) स्वादु (स्वाद); विर.२३३ न हि (नेह) ब्धस्वादु ३७३तथा (तया) त ख (तैवा)पू. रत्न.१०६, विचि.८० भेत | (ब्धास्वाद); रत्न.१०८ पू. व्यप्र.३४९ हि (वि); व्यउ. (भते); सवि.३०२ त ख (तास्या); व्यप्र.३४६ विचिवत् ;/ ९८ व्यप्रवत् ; विता.६७० पू. समु.१०३. विता.६६३.
(५) समु.१०३.
म. का. ११६

Page #412

९२०
व्यवहारकाण्डम् दीपयेत्पणपादं गां द्वौ पादौ महिषीं तथा। । अंदण्ड्या हस्तिनोऽश्वाश्च प्रजापाला हि ते स्मृताः। तथाऽजाविकवत्सानां पादो दण्डः प्रकीर्तितः ।। अदण्डयाः काणकुण्ठाश्च वृषश्च कृतलक्षणः ॥ अंधमोत्तममध्यानां पशूनां चैव ताडने । (१) काणः एकाक्षः। कूटः एकशङ्गः । कृतलक्षण: स्वामी तु विवदेद्यत्र तत्र दण्डं प्रकल्पयेत् ।। प्रतप्तायसेन कृतलाञ्छनः । अस्यास्वामिकत्वात् । स्वामि.
क्षेत्रारामविवीतेषु गृहेषु पशुराजिषु । दण्डभावेऽपि सस्यरक्षणार्थ कदाचित्कृतलक्षणानां पाले ग्रहणं तत्प्रविष्टानां ताडनं च बृहस्पतिः ।। कृते न तस्य दण्डभागित्वं तेषां दुर्निवारत्वादिति वक्तुं व्यासः
'वृषश्च कृतलक्षण' इत्युक्तम्। स्मृच.२१२ पालस्य स्वामिनश्च विवाद:
(२) कुण्ठः खजः, अत्र काणकुण्ठशब्दाभ्यामत्यपालग्रहे ग्रामघाते तथा राष्टस्य विप्लवे। |न्तासमर्थ उच्यते । वृषश्च कृतलक्षणः त्रिशूलाद्यङ्कितः। यत्प्रनष्टं हृतं वा स्यान्न पालस्तत्र किल्बिषी॥
विर.२४० व्यासस्त्वदाप्यत्वं निर्दोषत्वाभिधानादमिहितं भवती- अदण्डया मृतवत्सा च खञ्जा रोगवती कशा ।। त्यभिसंधाय निर्दोषत्वमेव पालकस्य कचिदाह-पाल- अदण्डयागन्तुका या गौः सूतिका चातिचारिणी। ग्रह इति।
स्मृच.२०७ अदण्ड्याश्चोत्सवे गावः श्राद्धकाले तथैव च ॥ उशना सस्यरक्षणम् । तदर्थ पशुदण्डविधिः।
चन्द्र.६७ धान्य (क्षेत्र) नाश्नन्ति त्रि (न चाश्नन्ति); दयप्र. गोभिर्विनाशितं धान्यं यो नरः प्रतियाचते ।
३५३; व्यउ.१०१; ब्यम.९६; विता.६८१, सेतु.
१९९-२०० विरवत् ; समु.१०३, विव्य.४९ विरवत् . पितरस्तस्य नाश्नन्ति नानन्ति त्रिदिवौकसः ।।
(१) मिता.२।१६३ ऽश्वाश्च (ह्यश्वाः) दण्ड्याः (दण्ड्यौ ) (१) स्मृच.२११ पू.; विर.२३५; विचि.१०५, दवि. कुण्ठाः (कुब्जौ) वृषश्च (ये शश्वत्) णः (णाः); अप.२।१६३ २८३ पू.; वीमि.२११५९; सेतु.१९८; समु.१०४ पू.
वृषश्च (पृथक्च) णः (णाः); व्यक.१००-१०१ स्मृच.२१२ (२) अप.२:१६३ तत्र दण्डं प्र (दण्डं तत्र वि); व्यक. ऽश्वाश्च (ह्यश्वाः) कुण्ठा (कूटा); विर.२४०, रत्न.१११, १०१ अधमो (प्रथमो); स्मृच.२०९ तत्र दण्डं (दण्डं तत्र); विचि.१०७ दवि.२८१ दण्ड्या (दम्या)कुण्ठा(कुण्ठ); चन्द्र. विर.२४१; विचि.१०८; दवि.२८०, विता.६७१ ने | ६८ ला हि ते स्मृ (लहिते र) कुण्ठा (कुब्जा); वीमि.२।१६३ (नम्) तत्र दण्डं (दण्डं तत्र); सेतु.२०२; समु.१०३. | पू., स्मृत्यन्तरम् ; ब्यप्र.३५१-३५२ ऽश्वाश्च (बश्वा:) कुण्ठा __ (३) व्यक.१०१ स्मृच.२०८ राजि (कादि) च (वा); (कूटा) प (पा) णः (णाः); ब्यउ.१०० व्यप्रवत् ; विता. विर.२४१ राजि (वाटि); विचि.१०८दवि.२८. राजि ६८. ऽश्वाश्च (ह्यश्वाः) कुण्ठाश्च वृषश्च (कूदाश्च तथा च) (पाति); विता.६७१ राजि (पादि); सेतु.१०२; समु. णः (णाः); राको.४६७, सेतु:२०१ कुण्ठा (कुब्जा) १०३ च (वा).
समु.१०४ कुण्ठा (कुटा); विव्य.१०४ ऽश्वाश्च (बश्वाः) पू. (४) अप.२।१६४ ग्रे (ग्रा) प्लवे (भ्रमे) न पालस्तत्र (पाल- (२)पमा.३८४; ब्यप्र.३५२ खजा (संज्ञ); व्यड, स्तत्र न); व्यक.१६२, स्मृच.२०७ प्लवे (भ्रमे); विर.१७२ | १०० खजा (संज्ञा); समु.१०४ खजा (राजा). म (ग्रा); पमा.३७४ लस्त (लेष्व) षी (पम्); रत्न.१०७; | (३) मिता.२१६३ का या गौः (की गौश्च) चातिचा (वा. विचि.८१७ स्मृचि.२१ तथा राष्ट्रस्य विप्लवे (राष्टस्य विप्लवे | ऽभिसा); अप.१६३ चातिचा (चाऽभिसा) शेषं मितावत् तथा) ह (म); सवि.३०३ प्लवे (भ्रमे); चन्द्र.५५ य (ग्रा) | व्यक.१०१, स्मृच.२१२ (अदण्ड्यागन्तुकी गोश्च प्रस्ता विप्ल (संप्ल); विता.६६७ प्लवे (भ्रमे); सेतु.१७६; समु. ह्यभिचारिणी); विर.२४०, पमा.३८४ अपवत् ; रत्न.१११ १०३ प्लवे (भ्रमे).
उत्त, विचि.१०७-१०८ चाति (व्यभि); दवि.२८१ चाति (५) अप.२।१६१ स्मृच.२०९; विर.२३२ त्रिदि (च. | (चाभि) पू.; व्यप्र.३५२-३५३ अपवत् व्यउ.१००; व्यम. दि); पमा.३८५, दीक.४७ विरवत् । रत्न.१११; विचि. ९६ उत्त. विता.६८१ उत्त. सेतु.१०१ या गौः (गौश्व) १०६ विरवत् ; दवि,२७९ याचते (लिप्सते) त्रि (च); चाति (व्यभि); समु.१०४ स्मृचवत्.

Page #413

स्वामिपालविवादः
(१) आगन्तुकी अनभ्यस्तस्थाना । अभिचारिणी प्रचुरताडनात् स्वयूथाभिगामिनी । एवं कालविशेषे तेनैव गोमात्रविषये दण्डाभावो दर्शितः । स्मृच. २१२
(२) अतिचारिणी अत्यन्तमारणशीला । पारिजाते तु अभिसारिणीति पठित्वा वृषस्यन्तीति विवृतम् । विर. २४१
स्मृत्यन्तरम्
पालकारिते द्विगुणो दण्डः । ने तंत्र स्वामिनो दोषः पाले सति चतुष्पदाम् । अपाले स्वामिनो दोषः सस्यघाते स्मृतो बुधैः ॥ पणस्य पादौ द्वौ गां तु द्विगुणं महिषीं तथा तथाऽजाविकवत्सानां पादो दण्डः प्रकीर्तितः ॥ ब्रह्मपुराणम् पालस्य स्वामिनश्च विवादः
गृहीतमूल्यो गोपालो गास्त्यक्त्वा निर्जने वने । प्रामचारी नृपैर्वध्यः शलाकीव वनेचरः ॥
(१) मभा. १२।१७.
(२) समु. १०३.
(३) मिता. २।१५९ तु (तत्); स्मृच. २११ तु (तत्) (पी) पादो दण्डः प्रकीर्तितः (दण्डः स्यादर्धमाषकः ) ; पमा. ३८१; रत्न. १०९; व्यप्र. ३५१; व्यउ. ९९; विता. ६७७ पीं (पी); समु. १०४.
(४) व्यक. १६२ गास्त्य ( तांस्त्य); विर. १७४ गास्त्य (गां त्य); रत्न. १०७; विचि. ८२ कीव वने (की वनगो); व्यप्र.
९२१
'गोपालहस्त संस्था गौस्तदोषान्प्रियते यदि । तदा स एव दण्डयः स्याच्छुल्कं दाप्यस्तु गोपतेः ॥ या रोगादिदोषेण म्रियते गौर्गृहे कचित् । तदा स गोपतिर्दण्डयो दत्वा गोपालवेतनम् ॥ गां जातरोगां, शलाकीवेति शलाकी शिरावैद्यादिः स यथा स्वप्रतिकर्तव्यं स्वामिनं त्यक्त्वा स्वेच्छया वनगामी दण्ड्यः, तथायमपीत्यर्थः । यदा रोगादीति, यदा प्रतीकारसमर्थे गोपतौ तमप्रतिकुर्वति रोगादिना विनष्टा गौस्तदासौ राज्ञा दण्ड्यो गोपस्य वेतनं दापयितव्य विर. १७४ इत्यर्थः ।
भाष्यकार:
सस्यरक्षणम् । तदर्थं पशुदण्डविधिः । सौवर्णैर्माषकैः संख्या दण्डकर्मसु शस्यते । पशूनां सस्यचरणे माषैरन्यैश्च राजतैः ॥ ३४७ कीव (की च) शेषं व्यकवत् व्यासः; व्यउ ९७ व्यासः; सेतु. १७७; विव्य४६ गारत्य (गां त्य ) शेषं विचिवत्.
(१) व्यक. १६२ ण्ड्यः स्यात् (ण्ड्यस्तु ) ; विर. १७४; रत्न. १०७; विता. ६६७ पूर्वार्धे (गृहीतमूल्या व्यक्ता गौस्तद्दोषाम्रियते यदा) स्तु (श्व).
(२) व्यक. १६२; विर. १७४; रत्न. १६७; विचि.८२ यदा (यदि); स्मृचि. २१; चन्द्र. ५६ र्दण्ड्यो (दप्यो) दत्वा (दद्यात् ); सेतु. १७७.
(३) विर. २३४; विचि. १०४ श्च (स्तु); दवि. २९ शस्यते ( कथ्यते ) श्च (स्तु); वीमि. २।१५९ विचिवत् ; सेतु. १९८ विचिवत्.

Page #414

सीमाविवादः
०००
वेदाः क्षेत्रमिति: 'क्षेत्रमिव वि ममुस्तेजनेन एकं पात्रमृभवो समैरत् । जेहमानम् ।
ऋभवो जेहमानं होमक्रियां प्रति प्रयतमानमेकम सहायं पात्र पानसाधनं त्वष्ट्रा निर्मितं चमसं मानदण्डेन क्षेत्रमिव भूमिमिव, तेजनेन तीक्ष्णेन शस्त्रेण चमसचतुष्ट्रयरूपेण कर्तुं वि ममुः । विशेषेण मानं कृतवन्तः ।
ऋसा.
अनस्वती आर्तना चेति द्विविधा उर्वरा सं हि शर्धो न मारुतं तुविष्वणिरमस्वतीपूर्व - रास्विष्टनिरार्तनास्विष्टनिः ।
स हि स एव स्तुत्यतया प्रसिद्ध एवाग्निस्तुविष्वणिः । तुवीति बहुनाम उरु तुवीति तन्नामसु पाठात् । बहुस्वनिः प्रभूतध्वनियुक्तो वर्तते । अत्यन्तज्वलितेst वायुसंपर्कात् भुगिभुगिति ध्वनिरुत्पद्यते । ज्वलतीत्यर्थः । ध्वनने दृष्टान्तः । मारुतं शर्धो न मरुत्संबन्धि बलमिव मरुतां समूहों यथा ध्वनयति तथेत्यर्थः । कुत्रेति । तदुच्यते । अप्रस्वतीषु खननप्रोक्षणादिकर्मोपेतासु । अन इति कर्मनाम अनो दंस इति तन्नामसु पाठात् । उर्वरासूरुवरुणयुक्तासु श्रेष्ठासु वेदिभूमिषु । कीदृशो - ऽयम् । इष्टनिर्यष्टव्यः । औणादिकोऽनिक् तुडागमश्च । किंचार्तनासु । आर्तान्करोत्यार्तयति । आर्तयन्तीत्यार्तनाः पृतनाः । तासु । ण्यासश्रन्थो युच् । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । तासां जयायेष्टनिरेष्टव्यो यष्टव्यो वा
ऋसा.
* वेदेषु क्षेत्रमानक्षेत्रप्रकारक्षेत्रस्वत्व से नुकूप कुल्यादिविषयीणि वचनानि अत्रोध्दृतापेक्षया बहूनि सन्ति केवलं दिक्प्रदर्शनाथै कतिचित्संगृहीतानि ।
(१) ऋसं. १११०/५. (२) ऋसं. १।१२७/६.
क्षेत्रं हिरण्यं पशवश्च धनम्
हि क्षेत्रं पुरु चन्द्रं विविद्वानादित्सखिभ्यश्वरथं
योऽयमिन्द्रो महि महत् क्षेत्र केदारादि पुरु प्रभूतं चन्द्रं हिरण्यं च विविद्वान् अर्थिभ्यः सखिभ्योऽस्मभ्यं लम्भयन् । आदित् अनन्तरं चरथं चरात्मकं गवादिकं च समैरत् सम्यक् प्रैरयत् । दत्तवानित्यर्थः । ऋसा. क्षेत्रे स्वाम्यम्
मानि त्रीणि विष्टपा तानीन्द्र वि रोहय । शिरस्ततस्योर्वरामादिदं म उपोदरे ।।.
इन्द्रेण किं कामयसे तद्दास्यामीत्युक्ता सा वरमनया प्रार्थयते । हे इन्द्र इमानि त्रीणि विष्टपानि स्थानानि सन्ति । तानि त्रीणि स्थानानि वि रोहय । उत्पादय । कानि तानि । ततस्य मम पितू रोमवर्जितं शिरः । खलतिमित्यर्थः । तखाप- गमय । रोमशं कुर्वीत्यर्थः । उर्वरां तस्योपरं क्षेत्र सर्वसस्याढ्यं कुरु । आदनन्तरं मे ममोपोदर उपोदरस्य समीपे यदिदं स्थानम् । गुह्यमित्यर्थः । तच्च त्वग्दोषे सत्यसंजातरोमकम् । तदपि त्वग्दोषपरिहारेण रोमयुक्तं कुरु । एतानि त्रीणि स्थानानि । एषोऽर्थः शाख्यायनके प्रपञ्चेनोक्तः । तामब्रवीदपाळे किं कामयसीति । साब्रवीदिमानि त्रीणि विष्टपेति खलतिर्दास्यै पिता स तं हाखलतिं चकारोर्वरा हास्य न जज्ञे सो जज्ञ उपस्थे हास्यै रोमाणि नासुस्तान्यु ह जज्ञिर इत्यस्योत्तरा भूयसे निवर्चनायासौ च या न इति । असौ च या न उर्वरादिमां तन्वं मम । अथ ततस्य यच्छिरः सर्वा ता रोमशा कृधि ॥ उक्तमेवार्थमनया विवृणोति । नोऽस्माकं पितुर्या सा
ऋसा.
(१) ऋसं. ३।३१।१५. (३) ऋसं. ८१९११६.
२) सं. ८।९११५.

Page #415

सीमाविवाद:
उर्वरा यदिदमूषरं क्षेत्रमस्ति । आदनन्तरं ममेमां तन्व- बरत्रस्थापनं चेति । अत्रोच्यते। वयमवतमवर्ट सिञ्चामहै। मिदं त्वग्दोषदुष्टं गुह्यस्थानम् । अथो अथापि च कीदृशमवटम् । उद्रिणमुद्दाववन्तं सुषेकं सुषु सेक्तुं ततस्य तातस्य यच्छिरो. रोमवर्जितमस्ति । एतानि सर्वा शक्यं अनुपक्षितमनुपक्षीणं कदाचिदुदकोपक्षयरहितम् । सर्वाणि तानीमानि त्रीणि स्थानानि रोमशा रोमशानि
- ऋसा. कृधि । कुरु। ..... - ऋसा. इष्कृताहावमवतं सुवरत्रं सुषेचनं ।
कृषिकर्म, वापीकूल्यादिकुत्रिमाकृत्रिमजलस्थानानि च .. उद्रिणं सिञ्चे अक्षितम् ॥ युनक्त सीरा वि युगा तनुध्वं कृते योनौ वप- इष्कृताहावं संस्कृताहावमवतमवटं द्रोणं सिञ्चे । तेह बीजम । गिरा च श्रष्टिः सभरा असन्नो सेचयामि । पुनः कीदृशमवटम् । सुवरनं शोभनवरत्रोनेदीय इत्मृण्यः पक्कमेयात् ॥
पेतं सुषेचनं शोभनोदकसेकोपेतं. उद्रिणमुद्राववन्तं - हे सखायः यूयं वीरा सीराणि युनक्त । युझ्ध्वमन- अक्षितमक्षीणम् । ...... .: ऋसा. हुद्भिः सह । तदर्थ युगा युगानि वि तनुध्वम् । विस्तार- प्रीणीताश्वान हितं जयाथ स्वस्तिवाहं रथमित्कयध्वम् । कृते च योनाविह सीतायां बीजं ग्राम्यमारण्यं
णुध्वम् । च वपत । निधत्त । तिलमाषत्रीह्यादिकं ग्राम्यसप्तकं
द्रोणाहावमवतमश्मचक्रमसत्रक्रोशं - - सिञ्चता वेणुश्यामाकनीवारादिकमारण्यबीजसप्तकं च कृष्टाकृष्ट.
नृपाणम् ॥ योर्निवपतेत्यर्थः । सप्त ग्राम्याः कृष्टे सप्तारण्या अकृष्ट हे ऋविजः यूयमश्वान् व्यापनशीलान्बलीवर्दान्प्रीणीत । इत्यापस्तम्बः । तथा नोऽस्माकं गिरा स्तुत्या प्रशस्त्या उचितघासोदकादिप्रदानेन प्रीणयत । यथा क्षेत्रकर्षणाय संहास्माकं श्रुष्टिरनं सभराः सभरमसत् । भवति । प्रभवन्ति तथा कुरुतेत्यर्थः । तथा कृत्वा हितं भवतु । तथा नेदीय इदन्तिकमेव सृण्यः । सूणिरङ्कुशः। चयनायोचितं कर्षणं जयाथ । जयथ । संपादयथ । अशवदको लवित्रः। पक्कं स्तम्बमेयात् । आभि- तथा रथं चयनाख्यं हलाख्यं वा स्वस्तिवाहमित् मुख्येन गच्छतु। ..
. ऋसा.
सुखस्य वाहकमेव कृणुध्वम् । कुरुध्वम् । तदर्थ सीरा युञ्जन्ति कवयो युगा वि तन्वते पृथक् । द्रोणाहावम् । आह्वयन्त्यत्र पानार्थ बलीवर्दानित्याहावो • धीरा देवेषु सुम्नया ॥
| जलाधारः पात्रविशेषः । स च द्रोणमयो द्वममय कवयो मेधाविन ऋत्विजः सीरा सीराणि कर्षणसाधनानि
आहावो यस्य तादशमवतमवटवनिम्नभूतमश्मचक्रं युञ्जन्ति । योजयन्ति । युगा युगान्यपि पृथक् परस्परं वि व्याप्तक्रमणमश्ममयचक्रं वांसत्रकोशं अंसत्रं कवचं तन्वते । भिन्नप्रदेशानि कुर्वन्ति । कीदृशाः कवयः । यथा कायं रक्षति तद्वदुदकस्य कोशं कोशस्थानीयं देवेषु विषये धीरा धीमन्तः। किमर्थम् । सुम्नया । सुम्नमिति नृपाणं नृणां कर्मनेतृणां पानयोग्यमीदृशमवतं सिञ्चन सुखनाम । सुखेच्छया । अथवा । धीरा धीमन्तो देवेषु । हे ऋत्विजः । एवमृत्विक्स्लुतिर्वेति पक्षे। सूक्तस्य वैश्वसुम्नया सुम्नेन । देवेषु सुखं भूयादिति । ऋसा. देवपक्ष एवं योजना। प्रीणीत प्रीणयताश्वान् । स्नानपान'निराहावान्कृणोतन सं वरत्रा दधातन । योग्यान्नैः संग्रामयोग्यान्कुरुतेत्यर्थः । हितं जयाथ। सिञ्चामहा अवतमुद्रिणं वयं सुषेकमनुपक्षितम्॥ हितमिति क्रियाविशेषणम् । कथं जयथ । बन्धुसुहृदभ्यो हे सखायः आहावान् । आहूयन्ते पानार्थ गावो.
यथा हितं भवति तथा जयथ संग्रामम् । स्वस्तिवाहम् । ऽत्रेत्याहावा निपानानि । अत्रौचित्यादग्निचयनप्रदेश
वस्तीत्यविनाशनाम । अविनाशवाहनं रथमिद्रथं च कर्षणार्थगोपानसाधनगुममयपानपात्राण्युच्यन्ते । ताना- कृणुध्वम् । इदिति चार्थे । अश्वरथं च दृढं कृत्वा हावान् निष्कृणोतन । निष्कुरुत । किमर्थमाहावकरण संग्रामभमि गत्वा द्रोणाहावमित्यादीनि द्वितीयान्तानि (१) सं.१०।१०१।३. (२) सं.१०।१०१।४. (३) सं.१०।१०११५. .
(१) सं.१०।१०१६. (२).सं.१०६१०१७,

Page #416

व्यवहारकाण्डम्
९२४
कूपाख्य संग्रामविशेषाणानि सिञ्चतेत्यनेन संबध्यन्ते । द्रोणो दुममयः स एव रथ आहाव आहावस्थानीयो यस्य संग्रामस्य तम् । अवतम् । कूपनामैतत् । कूपं संग्रामाख्यम् । अश्मचक्रं कूपप्रान्तनिबद्धाश्म - सदृशप्रहरणायुधवन्तम् । असनानि वा क्षेपणानि वा चक्राख्यायुधविशेषा यस्मिन् तम् । व्याप्तचरणवन्तं व्याप्तक्रमणवन्तं वा । चक्रं चकतेर्वा चरतेर्वा क्रामते र्वेति निरुक्तम् । अंसत्रकोशं अंसत्राणि धनूंषि कवचानि च कोशस्थानीयानि यस्मिन् तं सिञ्चत । नृपाणं यस्मिन् योद्धार उदकवत्पीयन्ते मार्यन्ते तम् ! ईदृशं कूपसदृशं संग्रामं सिञ्चत हे अस्मदीया योद्धारः । सूक्तस्य वैश्वदेवत्वाद्धे सैनिका विश्वेषां देवानां प्रसादेन सर्वमेतत्कुरुतेत्यर्थः। एवं निराहावानित्यादिषु कूपरूपव्याजेन संग्रामवर्णनमवगन्तव्यम् ।
ऋसा.
या आपो दिव्या उत वा स्रवन्ति खनित्रिमा उत वा याः स्वयंजाः । समुद्राथी याः शुचयः पावकास्ता आपो देवीरिह मामवन्तु ॥
।
- या आपो दिव्या अन्तरिक्षभवाः सन्ति । उत वापि च या आपो नद्यादिगताः सत्यः स्रवन्ति गच्छन्ति याश्च खनित्रिमाः खननेन निवृत्ताः । उत वापि च याः स्वयंजाः स्वयमेव प्रादुर्भवन्त्यः समुद्रार्थाः । समुद्र एवार्थी गन्तव्यो यासां ताः समुद्रार्थाः । शुचयो दीप्तियुक्ताः पावकाः शोधयित्र्यश्च भवन्ति । ता आपो मामवन्त्विति । आपो न सिन्धुमभि यत्समक्षरन्त्सोमास इन्द्रं कुल्या इव हृदम् ।
ऋसा.
यद्यदा सोमासः सोमा इन्द्रमभि समक्षरन् अभिक्षरन्ति । अभिगच्छन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तौ दर्शयति । आपो न यथापः सिन्धुं समुद्रमभिसंचरन्ति । कुल्या इव यथा च कुल्या हृदमभिसंक्षरन्ति तद्वदित्यर्थः ।
ऋसा.
क्षेत्रवाद लिङ्गम् अग्नये यविष्ठाय पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत् । स्पर्धमानः क्षेत्रे वा सजातेषु वा । ... जयते । (१) ऋसं. ७ ४९।२. (२) ऋसं. १०१४३१७. (३.) तैलं, २२२३॥१.
सेतु लिङ्गम् समुद्रवितताव
पर्यावर्तेते जठरेव पादाः । तयोः पश्यन्तो अति यन्त्यन्यमपश्यन्तः सेतुनाऽति यम्यन्यम् ॥
तत्र प्रथममन्त्रेण समुद्रद्वयरूपत्व महोरात्रद्वयरूपत्वं चाऽऽरोप्य पूतभृदाघवनीयौ स्तूयेते । द्वौ समुद्रौ विततौ विस्तीर्णावजूर्यावजीण कदाचिदप्यशुध्यन्तौ । तादृशावेतौ पर्यायेणाऽऽवर्तेते । तत्र दृष्टान्तः- जठरा समुद्रस्योदरे पादा इव यथा पादसदृशा ऊर्मयः समुद्रमध्ये पर्यायेणाऽऽवर्तन्ते प्रथममेक आगच्छति पश्चादपर इति तथा पूतभृत्कदाचिदुपयुज्यते कदाचिदाघवनीय इति पर्यायः । तौ समुद्रात्मकौ पूतभृदाधवनीयौ पुनरहोरात्ररूपौ वर्तेते तयोर्मध्येऽन्यमहरात्मकं जनाः पश्यन्तोऽतियन्ति उत्तरन्ति । अथान्यं रात्रिरूपमपश्यन्तो जनाः सेतुसदृशेन नौरूपेण साधनेनातियन्ति । तैसा. देवीरापो अपां नपादित्याह यद्वो मेध्यं यज्ञिय देवं तद्वो माऽव क्रमिषमिति वावैतदाहाच्छिन्नं तन्तुं पृथिव्या अनु गेषमित्याह सेतुमेव कृत्वा - ऽत्येति ॥
आक्रमणमेव तत्सेतुं यजमानः कुरुते ॥ कर्षकसीरपत्योर्भेदः । कुलपा व्राजपतिं प्रति धनमर्पयन्ति । इन्द्र आसीत्सीरपतिः शतक्रतुः कीनाश' आसन्मरुतः सुदानवः ।
परि त्वासते निधिभिः सखायः कुलपा न व्राजपतिं चरन्तम् ॥ पृथी वैन्यः कृषिकर्मप्रवर्त्तयिता सेतुः क्षेत्रस्वाम्यं च Fi पृथी वैन्योऽधोक् तां कृषिं च सस्यं चाधोक् ॥ ते कृषिं च सस्यं च मनुष्या उपजीवन्ति कृष्ट राधिरुपजीवनीयो भवति य एवं वेद ।
सं सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय ॥ गोअवमिह महिमेत्याचक्षते हस्तिहिरण्यं
(२) तैसं. ६ । १४९.
(१) तसं. ३ २ २ १ (३) तसं. ६।५।३।३. (५) असं. ७।७५।२
(४) असं. ६ । ३०१४.
(६) असं. ८।१३।११-१२.
(७) शब्रा. १४।७।२।२४; बृउ. ४/४/२२ स (एष) - (८) छाउ. ७।२४।२.

Page #417

सीमाविवादः
दासभार्य क्षेत्राण्यायतनानीति ॥ _ अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानामसंभेदाय ॥
वसिष्ठः
पथि गृहादिकृते च अनुकूळदेशव्यवस्था। सीमावादे क्रियाविधिः । मार्गक्षेत्रयोर्विसर्गे तथा परिवर्तनेन तरुणगृहेष्वर्थान्तरेषु त्रिपादमात्रम्*
गृहक्षेत्र विरोधे सामन्तप्रत्ययः । सामन्तविरोधे लेख्यप्रत्ययः । प्रत्यभिलेख्यविरोधे ग्रामनगरवृद्धश्रेणीप्रत्ययः ।
Xस्मृच. २३६
नस्य न्याय्यम् । 'सीमाविवादे मरणान्तिका जयव्यवस्था । तत्तु विषयानन्तरेण राज्ञा विषयान्तरस्थस्य राज्ञः सीमाविवादे युद्धसाध्यविषये केचन त्रैविद्यवृद्धाः विवदमानराजद्वयमनुमान्य तत्सीमापरिज्ञातारं कुकूलधारणादिनियमेन नयेयुः । यदा सत्य (तस्य) भङ्गः स तु हन्तव्यं इति तद्विषयः । तत्प्रकारश्च अनेकस्मृतिसिद्धः संगृह्य किंचिदुच्यते । राज्ञोः सीमानिमित्ते विवदमानयोर्मध्यस्थैरागत्य तत्सीमा निर्णयार्थ तत्परिज्ञातुपुरुषं यं कंचन समाहूय तमेन नयनेन साञ्जनं अन्येन निरञ्जनमेकेन केशभागेन शिखावन्तमन्येन विस्रस्तकेशमेकेन पादेन सोपानत्कमन्येन निरुपानत्कं धृतकौपीनं बद्धमौनं कृत्वा
विष्णुः
मागदिदूषणे दण्डविधिः
पैथ्युद्यानोदकसमीपेष्वशुच्युत्करावित्यागे पण- आमकुकूलमध्ये जलं निक्षिप्य तन्मध्ये गणेशमर्चयित्वा तत्कुकूले दिक्पालाद्यावाहनं दिव्यमातृकोक्तं विधाय
शतम् । तच्चापास्य ।
दण्ड्य इत्यनुवृत्तौ विष्णुः – पथीति । विर. २२२ वरुणपूजां कृत्वा धरणीवराहमावाह्य 'उद्धृतासी' ति सीमा दण्डविधिः मन्त्रेण पूजयित्वाऽपश्चाल्लोकं नयेत् । पश्चाद्भागं न सीमा भेत्तारमुत्तमसाहसं दण्डयित्वा पुनः लोकितवान् अपश्चाल्लोकः । तस्मिन्नेकादशपदचङ्क्रमणैः सीमां कारयेत् ।
सीमामुन्नयति सति कुकूलजलशोषो वा कुकूलभङ्गो वा यदि स्यात्तं तथैवानुयायिनः प्रत्यर्थिनो हन्युः । अत्र साद्यस्की जयपराजयव्यवस्था । न चात्र त्रिपक्षप्रती - क्षणमिति । सवि. ३३७
तत्र सीमा भेत्तारमित्यस्य सीमामुल्लङ्घ्य कर्षकमित्यर्थो ऽध्यवसेयः । सीमाप्रदेशे पुनः कर्षणाद्यकरणमेव पुनः सीमाकरणम् । तद्यथा भवति तथा राजयते तेऽपि पुनः मां कारयेदित्यस्यार्थः । उत्तमसाहसाभिधानमसीमादिक्रमविषयम् । समग्रसीमातिक्रमविषये त्वाहतुः शंखलिखित 'सीमाव्यतिक्रमेऽष्टसाहसम्' इति । दण्ड इति शेषः। दण्डाधिक्यात्समग्रसीमातिक्रमविषयत्वमस्य वच
* पाठशुद्धि: ‘मार्गक्षेत्रे' इत्यादि शंखवाक्यानुसारेण द्रष्टव्या । (१) छाउ. ८१४११.
(२) वस्मृ. १६।८-११ (ख) तरुणगृहे (ऋण ग्रहे ) (सामन्तप्रत्ययः ० ) सामन्तविरोधे + (sपि) श्रेणी (श्रेणि).
(३) विस्मृ. ५।१०५-१०६ ध्वशु... त्यागे (शुचिकारी) पास्य (पास्यात्); व्यक. ९८; विर. २२२३ विचि. ९९ ध्वशुच्यु (ध्वस्थिव्यु) तच्चापास्य ( तच्च प्रास्येत् ); दवि. २९७ शु (अशु) पास्य (पास्येत ); सेतु.१९२ विचिवत् .
(४) विस्मृ. ५।१६७ सीमां + (लिङ्गान्विता ); व्यक. ९८; स्मृच. २३६३ विर. २२३; रत्न. ११७; व्यप्र. ३६६; ड. ११०; विता. ७०८६ समु.११६.
शङ्खः शङ्खलिखितौ च
सीमाविवादे क्रियाविधिः
९२५
गृहक्षेत्रयोर्विरोधे सामन्तप्रत्ययः, सामन्तविरोध अभिलेख्यप्रत्ययः, अभिलेख्य विरोधे ग्रामनगरवृद्धश्रेणिप्रत्ययः, ग्रामनगरवृद्धश्रेणिविरोधे दशवर्ष भुक्तानुभुक्तमम्यत्र राजविप्रस्वात् ।
सामन्तविरोधे सामन्तानां परस्परविमतौ अभिलेख्यं लिखितं दशवर्षभुक्तानुभुक्तं दशवर्षाणि निरन्तरं भुक्तं प्रमाणं तच्चान्यत्र राज़विप्रस्वान्नृपतिब्राह्मणस्व भूतद्रव्यात् । विर. २०८
X व्यप्र. स्मृचवत् ।
(१) सवि. ३३७.
(२) व्यक. १७२; स्मृच. २३३ (गृह... सामन्तप्रत्यय: ० ) (अभि०) वर्ष... स्वात् (वर्षा भुक्तिरन्यत्र राजविप्लवात् ); विर. २०८; व्यप्र. ३६१ (सामन्तविरोधे लेख्यप्रत्ययः ) एतावदेव; समु. ११५ स्मृचवत्, शंख:..

Page #418

९२६
व्यवहारकाण्डम् पलि गृहादिकृते च अनुकूलदेशव्यवस्था साहसस्य गुरुदण्डस्वात् । भयप्रदर्शनेनाज्ञानेन वां __ मार्गक्षेत्रे पथि विसर्गो राजमार्गरथपरिवर्तनं अपरहरणे कृते तु मनुना उक्तं गृहं तडागमाराम पूर्वमर्यादास्थापनं तोरणगृहरथ्यान्तरेषु त्रिपदं क्षेत्रं वा भीषया हरन् । शतानि पञ्च दण्डवः देवरोजायतनेषु यथेष्टम्।
स्यादज्ञानाद्विशतं दमम् ॥ यत्त शंखलिखिताभ्यामार्गे यत्क्षेत्र तत्र पथि स्थिते विसर्गः त्यागः पथि- मुक्तं 'क्षेत्रोदकापहरणेऽष्टशतम्' इति । दण्ड इति कानां गच्छतां, तेन स पन्था नावरोद्धव्य इत्यर्थः । शेषः । तदेतद् बलात्कारेण सोदकशाल्यादिक्षेत्रापहरणे राजमार्गे रथपरिवर्तनं यावता देशेन रथपरिवृत्तिः द्रष्टव्यम् । एवमपह्रियमाणक्षेत्रादिभूयस्त्वापेक्षया दण्डास्याचावान्देशः राजमार्गे त्याज्य इत्यर्थः । पूर्वमर्यादा- धिक्यमूद्धम् ।
स्मृच.२३६ स्थापनं यावती पौरैः पूर्वमर्यादा पूर्वसीमा कृता तस्याः कौटिलीयमर्थशास्त्रम् : स्थापनम् । तोरणगृहरथ्यान्तरेषु त्रिपदं तोरणगृहरथ्या
गृहवास्तुकम् समीपे पदत्रयपरिमितं देशं त्यजेदित्यर्थः । +विर.२२१ वास्तुकम् । सामन्तप्रत्यया वास्तुविवादाः। । सीमाभेदादौ दण्डविधिः
गृहं क्षेत्रमारामः सेतुबन्धस्तटाकमाधारो वा क्षेत्रमर्यादाभेदे अष्टशतं सीमातिक्रमणे अष्ट- वास्तुः ।। सहस्रं क्षेत्रोदकाहरणे अष्टशतम् ।
कर्णकीलायससंबन्धोऽनुगृहं सेतुः। यथासेतुः यस्तु याज्ञवल्कीये सीमालिङ्गविनाशे प्रथमसाहस
भोगं वेश्म कारयेत् । . ... उक्तः स गृहसीमालिङ्गविनाशविषयः । दण्डाल्पत्वात्।
__अभूतं वा परकुड्यादपक्रम्य द्वावरत्नी त्रिपदी क्षेत्रसीमालिङ्गविनाशविषये त्वपराधाधिक्यामुण्डाधिक्य- पादे बन्धं कारयेत। .. माहतुः शंखलिखितौ क्षेत्रमर्यादाभेदेऽष्टशतम्' इति । अवस्करं भ्रममुदपानं वा न गृहोचितमन्यत्र दण्ड इति शेषः । एवं ग्रामादिसीमालिङ्गविनाशे दण्डा
अन्यत्र सूतिकाकूपादा निर्दशाहादिति। तस्यातिधिक्यमूह्यम् । उक्तविधिना दण्डयित्वा पुनर्गहादीनां क्रमे पूर्वः साहसदण्डः । सीमालिङ्गानि कारयेदिति चोह्यम् । यत्त याज्ञवल्कीये
तेनेन्धनावघातनकृतं कल्याणकृत्येष्वाचामोक्षेत्रापहरणे मध्यमसाहस उक्तः स तु बलादपहारविषय- दकमागाश्च व्याख्याताः। श्चत्वारिंशदधिकपञ्चशतकार्षापणाधिकतया मध्यम -
___त्रिपदीप्रतिक्रान्तमध्यर्धमरत्निं वा प्रवेश्य
गाढप्रसृतमुदकमार्ग प्रस्रवणप्रपातं वा कारयेत् । ' + व्यक, विरवत् । व्यक. व्याख्यानं त्रुटितत्वान्नोध्दतम् ।
तस्यातिक्रमे चतुष्पञ्चाशत्पणो दण्डः। (१) व्यक.९८ राज...वर्तनं (राजमार्गे रथस्य परिवर्तन); स्मृच.२३५ (राज...थेष्टम् ); विर.२२०-२२१
एकपदीप्रतिक्रान्तमरत्नि 'वा चक्रिचतुष्पदरत्न.११७; व्यप्र.३६५ मार्गरथ (मार्गे रथस्य) पूर्व ......
| स्थानमग्निष्ठं उदारस्थानं रोचनी कुट्टनी वा धम् ।); व्यउ.१०९ क्षेत्रे (क्षेत्र) शेष व्यप्रवत् ; विता.७०५ कारयेत् । तस्यातिक्रमे चतुर्विंशतिपणो दण्डः । मार्ग...वसनं (मार्गः क्षेत्रे पथो विसर्गो राजमार्ग रथस्य परि- सर्ववास्तुकयोः प्राक्षिप्तकयोवा शालयोः किष्कुवर्तनां) (पूर्व...ष्टम्०); समु.११६ स्मृचवत् , शङ्खः. रन्तरिका त्रिपदी वा । तयोश्चतुरङ्गुलं नीप्रान्तरं
(२) व्यक.९८; स्मृच.२३६ तिक्रमणे (व्यतिक्रमे) सह समारूढकं वा । किष्कुमात्रमाणिद्वारमन्तरिकायां (साह) काह (कापह); विर.२२३, पमा.४०४ (सीमाव्य- खण्डफुल्लार्थमसंपातं कारयेत् । प्रकाशार्थमल्पतिक्रमे त्वष्टसहस्रम्); विचि.१०० तिक्रमणे (व्यतिक्रमे)
| मूर्ध्व वातायनं कारयेत् । संभूय वा गृहस्वामिनो दका (दक) शङ्खः, व्यप्र.३६६ ; व्यउ.११०; विता.७०८ तिक्रमणे अष्ट (व्यतिक्रमे त्वष्ट) काह (कापह); सेतु.१९३-१९४
यथेष्टं कारयेयुरनिष्टं वारयेयुः । . क्रमणे (क्रमे) समु.११६ क्षेत्र (ग्रामद्वय) तिक्रमणे (व्यति.
__ वानलट्याश्चोर्ध्वमावार्यभाग कटप्रच्छन्नमवक्रमे) काह (कापह) रणे + (तदुपरोधे वा) शङ्खः. (१) कौ.३८.

Page #419

सीमाविवादः
९२७ मर्शभित्तिं वा कारयेद् वर्षबाधभयात् । तस्याति- पूर्वकृततथाविधसेत्वभावे आह-अभूतं वेति । क्रमे पूर्वः साहसदण्डः । ।
अपूर्व,परकुड्यात् परकीयगृहकुड्याद् अपक्रम्य अपसृत्य, प्रतिलोमद्वारवातायनबाधायां च, अन्यत्र | द्वौ अरत्नी त्रिपदी वा पादे बन्धं कारयेत् द्विहस्तमानं राजमार्गरथ्याभ्यः।
पदत्रयमानं वा कुड्यमूले नेमिबन्धं कारयेत् , स्वभूभौ। खातसोपानप्रणालीनिश्रेण्यवस्करभागैर्बहि- अवस्करमिति । मलमूत्रविसर्गस्थानं, भ्रमं जलनिर्गबंधायां भोगनिग्रहे च ।
मद्वारम् , उदपानं वा कूपं वा, गृहोचितं , अन्यत्र परकुड्यमुदकेनोपध्नतो द्वादशपणो दण्डः । तद्योग्यप्रदेशादन्यस्मिन् प्रदेशे परगृहबाधोत्पादहेतौ, मूत्रपुरीषोपघाते द्विगुणः ।
न कारयेत् । तत्रापवादः-अन्यत्र सूतिकाकूपात् , प्रणालीमोक्षो वर्षति, अन्यथा द्वादशपणो | सूतिकास्नानोदकपतनार्थो गर्तः सूतिकाकूपः तं तु यथेष्टे दण्डः । .
देशे कारयेदित्यर्थः कुतः, आ निर्दशाहाद् आ प्रतिषिद्धस्य च वसतः। निरस्यतश्चावक्रयणं, दशाहातिक्रमात् । तदनन्तरं तं शोधयित्वा शुद्धमृदा अन्यत्र पारुष्यस्तेयसाहससंग्रहणमिथ्याभोगेभ्यः। पूरयेत् । तस्यातिक्रम इति । उक्तावस्करादिविध्युल्लङ्घने, स्वयमभिप्रस्थितो वर्षावक्रयशेषं दद्यात् । पूर्वः साहसदण्डः।
सामान्ये वेश्मनि साहाय्यमप्रयच्छतः सामान्य- तेनेति । तेन सूतिकोक्तकल्पेन, कल्याणकृत्येषु मुपरुन्धतो भोगं च गृहे द्वादशपणो दण्डः । उपनयनविवाहादिमङ्गलकार्येषु, इन्धनावघातनकृतं, विनाशयतस्तद्विगुणः ।
एधःकाष्ठविदारणप्रयुक्तं विधानं, आचामोदकमार्गाश्च कोष्ठकाङ्गणवर्जानामग्निकुट्टनशालयोः। निस्स्रावजलमार्गाश्च, व्याख्याता उक्तप्रायाः। आविवृतानां च सर्वेषां सामान्यो भोग इष्यते ॥ कल्याणकृत्यसमाप्ति यथेष्टे देशे तेषां करणमनुमतमित्यर्थः।
वास्तुकमिति सूत्रम् । गृहारामक्षेत्रादि स्थावरजातं | भ्रमविधिमाह -त्रिपदीत्यादि । त्रिपदीप्रतिक्रान्तं वास्तु तत्संबद्धं वास्तुकम् । तदुच्यत इति सूत्रार्थः। परकीयकुड्यात् पदत्रयदूरापक्रान्तं, अध्यर्धमरनि वा गृहारामक्षेत्रादीनां विभक्तानामपि नित्यसमुपश्लिष्टाव- प्रवेश्य सार्धहस्तं वा परकुड्यादपक्रम्य स्वभूम्यन्तः स्थायित्वात् तत्र विवादाः संभवन्तीति तन्निर्णयार्थमिदं प्रवेशितं, गाढप्रसृतं निरर्गलमलोदकप्रसरं, उदकमार्ग प्रकरणमध्यायैस्त्रिभिर्वितन्यते। तत्र प्रथमे गृहवास्तुकं, दीर्घिकाकारं, कारयेत् । प्रस्रवणप्रपातं वा कारयेत् सर्व द्वितीये वास्तुविक्रयः, तृतीये विवीतक्षेत्रपथहिंसा। मलिनजलप्रवाहपतनस्थानं च तथाभूतं कारयेत् ।तस्याति
सामन्तप्रत्यया वास्तुविवादा इति । वास्तुर्गहारामा- क्रम इति । उक्तविधिलङ्घने चतुष्पञ्चाशत्पणो दण्डः । दिर्वक्ष्यमाणः तद्विवादाः, सामन्तप्रत्ययाः सामन्तोऽनन्तर- एकपदीत्यादि । एकपदीप्रतिक्रान्तं परकुड्यादेकवास्तुः तत्प्रमाणकाः। वास्तुपदार्थमाह-गृहमिति । पददूरापक्रान्तं, अरनि वा एकहस्तदूरं वा गृह; क्षेत्र केदारादि, आराम उपवनं, सेतुबन्धः सीमा- प्रतिक्रान्तमित्याथै, चक्रिचतुष्पदस्थानं चक्रिस्थानं बन्धः पुष्पफलवाटपण्डमूलवापादिर्वा, तटाकं पद्माकरः, अजबलीवर्दस्थानं चतुष्पदस्थानं गजादिस्थानं च, आधारो वा उदकबन्धो वा, वास्तुः।
अमिष्ठं चुल्लीम्, उदञ्जरस्थानं उदञ्जरं महजलपात्रं कर्णेत्यादि । कर्णेषु कोटिषु कीलाः निखाताः स्थूणाः तन्निवेशस्थानं, रोचनकर्मयन्त्रं, कुट्टनी वा उलूखलं च, कर्णकीलास्तेषु आयससंबन्धः आयसानां अयोमय- कारयेत् । तस्य चक्रिस्थानादिविधेः, अतिक्रमे, चतुसूत्राणां संबन्धः सम्यगावन्धनं कर्णकीलायससंबन्धः | विंशतिपणो दण्डः। तल्लक्षणः, अमुगृहं, सेतुः सीमाबन्धः, स्थायिद्रव्यान्त- सर्ववास्तुकयोरिति । उक्तेषु सर्वेषु वास्तुषु गृहचकिचतुपालैः कार्य इति शेषः। यथासेतुभोग सेत्वन्तर्गतभू- पदस्थानादिषु मध्ये वास्तुकयोयोः शालयोः, प्राक्षिप्त'विस्तारानतिक्रमेण, वेश्म सद्म, कारयेत् ।
कयोः परस्परसंनिकृष्टयोः प्राप्तयोः, किकुत्रिपदी वा ध्य. का. ११७

Page #420

व्यवहारकाण्डम्
अन्तरिका साष्टाङ्गुलहस्तमानं पदत्रयमानं वा अन्त- । 'इयन्तं कालं त्वया शुश्रषमाणेन मदन्तिके वस्तव्यमिति रालं कर्तव्यम् । तयोः शालयोः, चतुरगुलं, नीप्रान्तरं वामिपरिभाषिते कालेऽतीते सति 'इत ऊर्व मा पटलप्रान्तान्तरालं, कार्यम् । समारूढकं वा परस्परो. वसे'ति निषिद्धस्यापि वासममुञ्चतोऽवक्रीतस्य, पर्यारूढं वा तत् कार्य गहपत्योरनुज्ञायाम् । किष्कुमात्र- द्वादशपणो दण्ड इति वर्तते । निरस्यतश्चावक्रयणमिति। मिति । साष्टाङ्गुलहस्तपरिमाणं, आणिद्वारं क्षुद्रद्वारं, | मूल्यदानपूर्व शुश्रषुस्वीकरणं यावत्परिभाषितकालाननु. अन्तरिका कारयेत् , किमर्थ, खण्डफुल्लार्थ स्फुटित- वर्तनेन मध्ये त्यजतोऽवक्रेतुश्च, द्वादशपणो दण्डः । संस्कारार्थ, कथंभूतं, असंपातं असुकरजनगतागतम् । तत्रापवादः-अन्यत्र पारुष्यस्तेयसाहससंग्रहणमिथ्याप्रकाशार्थमिति । प्रकाशलाभाय, अल्पं, ऊर्ध्वं, वाता. भोगेभ्य इति । पारुष्यं वाग्दण्डपारुष्यं, स्तेयं चौर्य, यनं गवाक्षं, कारयेत् । संभूय वेति । समानच्छन्दी- साहसं प्रसभकर्म, संग्रहणं स्त्रीसंग्रहणं, मिथ्याभोगः । भूय वा, गृहस्वामिनः यथेष्टं स्वामिरुचितप्रकारं, कार- देहसंस्काराद्यकरणम् । एषां संभवे क्लप्तकालपूर्तेः येयुः, अर्थाद् अन्तरिकादिवातायनान्तमुक्तमनुक्तं च प्राक् त्यजतो न दोष इत्यर्थः । स्वयमभिप्रस्थित इति । यत्किञ्चित् । अनिष्टं अनभिमतं, वारयेयुः। क्लप्तकालमखिलमनुषित्वा यथेच्छमपसूतोऽवक्रीतः;
वानलट्याश्चोर्ध्वमिति । वानलटी गृहवरण्डकः तस्या वर्षावक्रयशेषं क्लप्तवत्सरशेषमूल्यं, दद्यात् । ऊर्ध्वम्, आवार्यभागं अवच्छादनीयं भागं, कट- सामान्य इति। उभयसाधारणे, वेश्मनि, साहाय्य, . प्रच्छन्नं कटैस्तृण विशेषैराच्छादितं, कारयेत् । अवमर्श- अप्रयच्छतः अकुर्वतः, सामान्यं, गहे भोग, उपभोग मित्ति वा अल्पभित्तिं च, कटप्रच्छन्नां कारयेत् । कस्मात् उपरुन्धतो निगलतश्च, द्वादशपणो दण्डः । विनाशयतः, वर्षबाधभयात् दृष्टिपीडापरिहारार्थम् । तस्यातिकमे तदद्विगुणः चतुर्विंशतिपणो दण्डः । उक्त विधेरननुष्ठाने, पूर्वः साहसदण्डः।
प्रान्ते श्लोकमाह-कोष्ठकाङ्गणवर्जानामिति । कोष्ठकं प्रतिलोमद्वारवातायनबाधायां चेति । प्रतिलोमेन गृहद्वारम्, अङ्गणं अजिरं, बजे अवस्करस्थान, द्वारेण परगृहजनप्रतिकूलेन द्वारेण वातायनेन च परो- वर्चानामिति क्वचित्. पाठः इत्येतेषाम्, अग्निकुट्टनपद्रवोत्पादने, पूर्वः साहसदण्ड इति वर्तते । तत्राप- | शालयोः अग्निशाला महानसः कुट्टनशाला उलूखलशाला वादः-अन्यत्र राजमार्गरथ्याभ्य इति । राजमार्ग- तयोः, सर्वेषां च, विवृतानां अनावृतदेशानां, भोगः, रथ्याभिमुख्येन द्वारवातायनयोः करणे तु सत्यामपि पर- सामान्यः साधारणः, इष्यते ।
श्रीमू. बाधायां न दोष इत्यर्थः।
वास्तुविक्रयः ___ खातेत्यादि। खातं गर्तादि, सोपानं आरोहणं, ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रमेण भूमिपरिग्रहान् प्रणाली जलनिर्गमपथः, निश्रेणिरधिरोहणी, अवस्करः क्रेतमभ्याभवेयुः । ततोऽन्ये बायाः। मलमूत्रविसर्गस्थानं, एतेषां भागैः एतत्करणार्थमपहृतैः | सामन्तचत्वारिंशत्कुल्या गृहप्रतिमुखे वेश्म भमिभागः, बहिर्वाधायां बहिर्जनपीडने, भोगनिग्रहे च श्रावयेयुः । सामन्तग्रामवृद्धेषु क्षेत्रमाराम सेतुपरस्य भूम्युपभोगप्रतिबन्धे च, पूर्वः साहसदण्ड इत्येव। बन्धं तटाकमाधारं वा मर्यादासु यथासेतुभोगम। .. परकुल्यमिति । परकीयां भित्ति, उदकेन जलाव- 'अनेनार्पण कः क्रेता' इंति त्रिराघुषितमव्याहतं सेकेन उपन्नता, द्वादशपणो दण्डः । मूत्रपुरीषोपघाते पर- क्रेतां क्रेतं लभेत । कुड्यस्य मूत्रपुरीषाभ्यामुपघाते, द्विगुणः चतुर्विंशति- स्पर्धया वा मूल्यवर्धने मूल्यवृद्धिः सशुल्का पणो दण्डः । प्रणालीमोक्षो वर्षतीति । पर्जन्ये वर्षति सति कोशं गच्छेत । विक्रयप्रतिकोष्टा शुल्कं दद्यात् । प्रणालीद्वारेणोदकमोक्षः कर्तव्यः । अन्यथा अमोक्षणे | अस्वामिप्रतिकोशे चतुर्विंशतिपणो दण्डः । भवृष्टिषु प्रणालीमोक्षणे वा, द्वादशपणो दण्डः । .: भवक्रीतविषयमाह-प्रतिषिद्धस्य च वसत इति ।। (१) कौ.३।९.

Page #421

"सीमाविवादः
९२९
सप्तरात्रादूर्ध्वमनभिसरतः प्रतिक्रुष्टो विक्रीणीत । | द्विशतपणः, दण्डः । अन्यत्र चतुष्पदादिविषये, चतुः प्रतिष्ठातिक्रमे वास्तुनि द्विशतो दण्डः अन्यत्र विंशतिपणो दण्डः । इति वास्तुविक्रयः व्याख्यात इति चतुर्विंशतिपणो दण्डः । इति वास्तुविक्रयः । | शेषः ।
गताध्याये वास्तोः षट्र प्रकारा उक्ताः । तत्र प्राधा- सीमाविवादः । क्षेत्रविवादः। मर्यादास्थापनम्। न्येन नेसिबन्धप्रस्रवणप्रपातपरस्परान्तरालानि चकिचतु- सीमविवादं ग्रामयोरुभयोः सामन्ता पञ्चग्रामी पदस्थानादिकं चाभिहितम् । गृहादीनां विक्रयादिकं । दशग्रामी वा सेतुभिः स्थावरैः कृत्रिमैवी कुर्यात् । त्वस्मिन्नध्यायेऽभिधीयते।
___कर्षकगोपालवृद्धकाः पूर्वभुक्तिका वा, अबाह्याः - ज्ञातीत्यादि । शातिसामन्तधनिकाः शातिर्दायादः | सेतूनामभिज्ञा बहव एको वा निर्दिश्य सीमसेतून सामन्तो निकटगृहवासी धनिकः ऋणप्रयोक्ता एते, विपरीतवेषाः सीमानं नयेयुः । उद्दिष्टानां सेतूक्रमेण पूर्वाभावे पर · इति परिपाट्या, भूमिपरिग्रहान् , नामदर्शने सहस्रदण्डः । तदेव नीते सीमापहारिणां गृहादीन् , केतुं, अभ्याभवेयुः अहे युः, अभ्यावहे युरिति सेतुच्छिदां च कुर्यात् । वा पाठः लभेरन्नित्यर्थः। ततः तेषामभावे, अन्ये बाह्याः। प्रनष्टसेतुभोग वा सीमानं राजा यथोपकारं अभ्याभवेयुः ।
विभजेत् । सामन्तेत्यादि । सामन्तचत्वारिंशत्कुल्याः नैकटिकैः क्षेत्रविवाद सामन्तग्रामवृद्धाः कुर्युः । तेषां द्वैधीचत्वारिंशता गृहिभिः समेताः, गृहप्रतिमुखे गृहस्याग्रे, भावे यतो बहवः शुचयोऽनुमता वा ततो नियवेश्म श्रावयेयुः 'विक्रेष्यामहे'' इति प्रतिक्रोशेयुः । च्छेयुः । मध्यं वा गृह्णीयुः । तदुभयं परोक्तं वास्तु सामन्तग्रामवृद्धेविति । तेषु शृण्वत्सु, क्षेत्रम्, आरामं राजा हरेत् प्रनष्टस्वामिकं च । यथोपकारं वा सेतुबन्धं, तटाकम्, आधारं वा अल्पसरश्च, मर्यादासु विभजेत। तत्तत्सीमासु स्थित्वा, यथासेतुभोगं 'इमेऽस्य सीमा- प्रसह्यादाने वास्तुनि स्तेयदण्डः । कारणाबन्धाः एतावान् भोग' इति च यथास्थितसेतुभोगनि- दाने प्रयासमाजीवं च परिसंख्याय बन्धं दद्यात् । देशयुक्तं, श्रावयेयुरित्यनुषज्यते । अनेनेति , अनेनार्पण मर्यादापहरणे पूर्वः साहसदण्डः। मर्यादाभेदे 'केः केता' इति, त्रिः वारत्रयम्, आधुषितं उद्धृष्य चतुर्विंशतिपणः । श्रावितं, गृहादिकम्, अव्याहत ज्ञात्याद्यप्रतिषिद्ध, क्रेता, तेन तपोवनविवीतमहापथश्मशानदेवकुलकेतुं लभेत मूल्यदानेन स्वीकर्तुमर्हेत् ।
यजनपुण्यस्थानविवादा व्याख्याताः । इति ___ स्पर्धया वा मूल्यवर्धन इति । ऋतृसंघर्षेण निमि- | मर्यादास्थापनम् । त्तेन मूल्यस्य विक्रेतृनिर्दिष्टापेक्षयाधिक्यसंभवे, मूल्य- सीमाविवादमाह-सीमविवादमित्यादि । द्वयोरावृद्धिः सशुल्का कोशं गच्छेत् मूल्यवृद्धथंशः शुल्कसहितः मयोः सीमाव्यतिक्रमविवादे प्रसक्ते, सामन्ता समीपराजभाण्डागारं प्राप्नुयात् । विक्रयप्रतिकोष्टा विक्रये वर्तिनी, पञ्चग्रामी दशग्रामी वा अर्थात् तत्स्था व्यवमूल्यवर्धयिता, शुल्कं दद्यात् ।।
हारज्ञाः समुदेत्य गिरिनदीविपिनादिभिः स्थावरैः सेतु___ अस्वामिप्रतिक्रोश इत्यादि। भूम्यनधिकारिणः प्रति भिस्तुषाङ्गारभस्मादिभिश्च कृत्रिमैः कुर्यात् निर्णयेत् । क्रोशतश्चतुर्विंशतिपणो दण्डः। सप्तरात्रादूर्ध्वमिति । कर्षकगोपालवृद्धका इत्यादि । सामन्तग्रामाभावे कृषिप्रतिक्रुश्य क्रयव्यवहारशुद्धयर्थ व्यवहारस्थानमन भि- कर्मिणो वृद्धगोपालकाः, पूर्वभोक्तारो वा सीमानं निर्णगच्छन् प्रतिकोष्टा आसप्तरात्रं प्रतीक्षणीयः। तत उर्व, येयुः । अवाह्यास्तदन्तर्देशवासिनः नष्टसीमासेतुविषयाप्रतिक्रुष्टो विक्रीणीत, अन्यस्मै । प्रतिक्रुष्टातिक्रमे प्रति- विसंवादिज्ञानशालिनो बहवो लुब्धकादय तेष्वेक एव वा, क्रुष्टकृतेऽतिक्रमे प्रतिकोष्टारमनादृत्य तदन्यस्मै विक्रये सीमासेतून् निर्दिश्य अमुकप्रदेशः पूर्वसीमेत्यङ्गल्या क्रियमाणे इति यावत्, वास्तुनि द्विशतः वास्तुविषये पदिश्य सीमानं नयेयुः समर्थयेयुः दर्शयेयुः। विपिरीतवेषा

Page #422

९३०
व्यवहारकाण्डम्
कुर्यात् ।
इत्यवाह्यानां विशेषणं, सीमानयनकाले विपरीतं वेषं रक्त
बाधाबाधिकम्
। वस्त्रमाल्यादिधारणरूपं ज्यादिवेषं ते धारयेयुरित्यर्थः। सर्व एव विवादाः सामन्तप्रत्ययाः । विवीतसीमाख्यातॄणां ज्यादिवेषधारणं तत्समुदाचारसिद्धं स्थलकेदारषण्डखलवेश्मवाहनकोष्ठानां पूर्व पूर्वद्रष्टव्यम् । उद्दिष्टानामिति । निर्दिष्टानां सेतूनां, | माबाधं सहेत । अदर्शने प्रदर्शनाभावे, सहस्रदण्डः सहस्रपणो दण्डः, ब्रह्मसोमारण्यदेवयजनपुण्यस्थानवर्जाः स्थलनिर्देष्टः। तदेवेति । नीते सेतौ यथानिर्दिष्टे प्रदर्शनेन | प्रदेशाः। निणीते सति, सीमापहारिणां, सेतुच्छिदां च,सीमास्थित- आधारपरिवाहकेदारोपभोगैः परक्षेत्रकृष्टबीजवृक्षभञ्जकानां च, तदेव दण्डविधानं सहस्रपणलक्षणं | हिंसायां यथोपघातं मूल्यं दद्युः । केदाराराम
सेतुबन्धानां परस्परहिंसायां हिंसाद्विगुणो दण्डः । प्रनष्टसेतुभोगं वेत्यादि । अत्यन्ताविज्ञातसेतुं अत्य- पश्चान्निविष्ठमधरतटाकं नोपरितटाकस्य केदारन्ताविशातभुक्तिं च, सीमानं क्षेत्रादिप्रदेश, राजा, मुदकेनाप्लावयेत् । उपरि निविष्टं नाधरयथोपकारं उपकारानुगुण्येन, विभजेत् । | तटाकस्य पूरानावं वारयेद् अन्यत्र त्रिवर्षापरत
क्षेत्रविवादमाह-क्षेत्रेत्यादि । क्षेत्रविवाद, सामन्त- कर्मणः । तस्यातिक्रमे पूर्वः साहसदण्डस्तटाकग्रामवृद्धाः, कुर्युः निर्णयेयुः । तेषां द्वैधीभावे पक्षभेदे | वामनं च । सति, यतो बहवः शुचयोऽनुमता वा यस्मिन् पक्षे बहवः । पञ्चवर्षोपरतकर्मणः सेतुबन्धस्य स्वाम्यं लुप्येप्रविष्टास्ते च . बाह्याभ्यन्तरशौचसंपन्नाः लोकसमताश्च, | तान्यत्रापद्भयः । ततो नियच्छेयुः तेन पक्षेण निर्णयेयुः। मध्यं वा गृह्णीयुः । तटाकसेतुबन्धानां नवप्रवर्तने पाश्चवर्षिक: समं पक्षं वा गृहीत्वा विभज्य निर्णयेयुः । तदुभयं परिहारः । भनोत्सृष्टानां चातुर्वर्षिकः । समुपापरोक्तमिति । चेदित्यध्याहर्तव्यं बहुपक्षानुसारनिर्णयः रूढानां त्रैवर्षिकः । स्थलस्य द्वैवर्षिकः । स्वात्माधाने समपक्षानुसारनिर्णयश्चेत्युभयं विवादिभ्यां प्रतिषिद्धं विक्रये च। . चेत्, वास्तु विवादविषयभूतं क्षेत्र, राजा हरेत् स्वयं | खातप्रावृत्तिमनदीनिबन्धायतनतटाककेदारागृह्णीयात् । प्रनष्टस्वामिकं च अपगतस्वामिकं च | रामपण्डवापानां सस्यवर्णभागोत्तरिकं , अन्येभ्यो वास्तु राजा हरेत् । यथोपकारं वा, विभजेत् अपगत- | वा यथोपकारं दद्यः। स्वामिदायग्रहणार्हेभ्यो विभज्य वा दद्यात् ।
प्रक्रयावक्रयाधिभागभोगनिसष्टोपभोक्तारश्चैषां प्रसह्यादान इति । बलाद् गृहीते सति वास्तुनि, प्रतिकुर्युः । अप्रतीकारे हीनद्विगुणो दण्डः । स्तेयदण्डः चौर्यविहितो दण्डो ग्रहीतुः । कारणादाने सेतुभ्यो मुञ्चतस्तोयमवारे षट्पणो दमः । प्रयासमित्यादि । ऋणादिकारणवशाद् गृहीते वास्तुनि वारे वा तोयमन्येषां प्रमादेनोपरुन्धतः ॥ क्षेत्रसंस्कारार्थे प्रयुक्तं कायाद्यायासं क्षेत्रसमुत्थं फलं च
सर्व एवेति । सर्व एव विवादाः, सामन्तप्रत्ययाः मूल्यतः परिगणय्य, बन्धं दद्यात् तद्धने ऋणधनादु- अनन्तरवास्तुनिमित्ताः । तत्त्वं च वास्तुषु परस्परेण द्रिच्यमाने दृष्टे तमधिकमंशं भूस्वामिने प्रयच्छेत् । परस्परस्य यदा पीडोत्पादस्तदैव तन्निवारणाय विवादानां मर्यादापहरणे उभयभूम्योः सीमापहारे, पूर्वः साहस- प्रवर्तनात् । तत्र द्वयोरन्यतरस्यावश्यपीडनीयत्वप्राप्तौ दण्डः । मर्यादामेदे सीमाया एकदेशापहारेण भेद- नियममाह-विवीतस्थलेत्यादि । विवीतं प्रवृद्धतृणकरणे, चतुर्विंशतिपणः।
स्तम्बो गवादिप्रचारदेश: स्थलं लूनापनीततृणस्तम्बा उक्तं गृहादिसीमाविवादविधानं तपोवनादिसप्तक- | परिष्कृता भूमिः केदारः क्षेत्रं षण्डः कदल्यादिवनं खलं विषयेष्वपि विवादेषु योजनीयमित्याह-तेनेत्यादि । इति | धान्यपवनस्थानं वेश्म प्रसिद्धं वाहनकोष्ठः गवाश्वादि: मर्यादास्थापनमिति । व्याख्यातम् । श्रीमू. | स्थानं एषां सप्तानां मध्ये, पूर्व पूर्व कर्तृ, आबाधं

Page #423

सीमाविवादः
उत्तरोत्तरनिमित्तां पीडां, सहेत ।
| धायतनं नदीसेतुबन्धाश्रयं तत्प्रवर्तितकुल्योपनेयजलं, ...ब्रह्मसोमारण्यदेवयजनपुण्यस्थानवर्जा इति । ब्रह्मा- तटाकं लक्षणया तटाकोपनेयजलं, केदारारामौ प्रतीतो, रण्यं सोमारण्यं देवस्थानं यजनस्थानं पुण्यस्थानं च वर्ज- षण्डवापः कदल्यादिवापस्थानं इत्येतेषां मध्ये, अन्यतमः यित्वा सर्वे भूभागाः स्थलप्रदेशाः क्षेत्रयोग्याः प्रदेशाः मिति शेषः, सस्यवर्णभागोत्तरिकं दयः सस्यवर्णोत्तरिक वेदितव्याः ।
सस्यवर्णाधिक्ययुक्तं भागोत्तरिकं भागाधिक्ययुक्तं च आधारपरिवाहकेदारोपभोगैरित्यादि । जलाधारखातेन | यथा भवति तथा दद्युः, अर्थात् अधिकसस्यवर्ण निष्पाततो जलपरिवहनदीर्घिकारचनया स्थलीकेदारीकरणेन दकायाधिकभागदायकाय च कृष्यर्थे । अन्येभ्यो वा च परकीयकेदारोप्तधान्यबीजोपघाते उपघातानुसारेण | अव्यसनिभ्यः कर्मण्येभ्यः, यथोपकारं दद्युः यथाफलोधान्यमूल्यं दद्युः। केदारारामसेतुबन्धानां परस्परहिंसायां। दयभागदानपरिभाषया दद्युः। ... हिंसाद्विगुण उपहतफलद्विगुणः, दण्डः।
प्रक्रयावक्रयाधिभागभोगनिसृष्टोपभोक्तार इति । प्रक्रयोपश्चान्निविष्टमिति। उत्तरकालोत्पन्नं अधरतटाकं, पभोक्तारः क्षेत्रादिकं क्रीत्वा भोक्तारः, अवक्रयोपउपरितटाकस्य पूर्वोत्पन्नस्य, केदारं उदकेन नाप्लाव- | भोक्तार: 'फलितेऽफलिते वा क्षेत्रादौ फलमेतावत् प्रतियेत् नापूरयेत् । उपरिनिविष्टमिति । उपरितटाकं पश्चा- नियतं स्वामिने दास्यामी'ति संविदा क्षेत्रादिस्वीकारो निविष्टं अधरतटाकस्य' पूर्वसिद्धस्य, पूरानावं प्रवाह- ऽवक्रयस्तदुपभोक्तारः, आध्युपभोक्तारः प्रणयगृहीतसुति, न वारयेत् । अन्यत्र त्रिवर्षोपरतकर्मण इति ।। भोक्तारः, भागभोगोपभोक्तारः उपलब्धस्य फलस्यैतावान् तच्चेदधरतटाकं वर्षत्रयपरित्यक्तजलपायनसाध्यकृषिकर्म भागो देय इति संविदा भोक्तारः, निसृष्टोपभोक्तारः भवेत्, तदा परास्राववारणे न दोष इत्यर्थः। तस्यातिक्रमे यथादत्तभागग्रहणपरिभाषयोपभोक्तारश्च, एषां तटाका. उक्तविधेर्लङ्घने, पूर्वः साहसदण्डः, तटाकवामनं च दीनां, प्रतिकुर्युः उपघातप्रतिविधानं कुर्यः। अप्रतीकारे जलनिर्गमनेन तटाकशून्यीकरणं च दण्डः। प्रतीकाराकरणे, हीनद्विगुणो दण्डः ।
पञ्चवर्षोपरतकर्मण इति। पञ्चवर्षीपेक्षितस्य, सेतु- अध्यायप्रान्ते श्लोकमाह-सेतुभ्य इति। अवारे बन्धस्य, स्वाम्यं खामित्वं स्वामिनो लुप्येत नश्येत् , | आत्मनोऽपर्याये, सेतुभ्यस्तटाकादिभ्यः, तोयं मुञ्चतः अन्यत्रापद्भय इति । परचक्राद्यापत्सु तूपेक्षितस्य स्वामित्वं क्षेत्रादिकं पाययतः, षट्पणो दमः दण्डः । अन्येषां न हीयेत ।
वारे पर्याये, प्रमादेन अज्ञानेन, तोयं उपरुन्धतो वा तटाकसेतुबन्धानामिति । तेषां, नवप्रवर्तने नूतन- | अन्यक्षेत्रजलपायन प्रतिबध्नतश्च, षट्पणो दमः । श्रीमू. निर्माणे, पाञ्चवर्षिकः पञ्चवर्षव्यापी, परिहारः करमोक्षः, | उदकमार्गनिरोधे सस्यादिहिंसने च दण्डःकार्यः । भनोत्सृष्टानामिति । महाजलप्रवाहाद्युपहतोपरत- कर्मोदकमार्गमुचितं रुन्धतः कुर्वतोऽनुचितं कर्मणां, नवप्रवर्तने नूतनकृषिप्रवर्तने, चातुर्वर्षिकः परि
दण्डः । हारः। समुपारूढानामिति । तृणस्तम्बवनादिच्छेदनोन्मूल- सेतुकूपपुण्यस्थानचैत्यदेवायतनानि च परनादिना नवक्षेत्रीकृतानां स्थलानां नवप्रवर्तने, त्रैवर्षिकः | भूमौ निवेशयतः पूर्वानुवृत्तं धर्मसेतुमाधानं विक्रय परिहारः । स्थलस्येति। स्वत एव तृणस्तम्बादिशून्यतया | वा नयतो वा नाययतो वा मध्यमः साहसदण्डः सुकरसंस्कारस्य भूप्रदेशस्य, नवप्रवर्तने, द्वैवर्षिकः, श्रोतणामुत्तमः अन्यत्र भग्नोत्सष्टात् ।। परिहारः । स्वात्माधाने विक्रये चेति । आधीकरणे | स्वाम्यभावे प्रामाः पुण्यशीला वा प्रतिकुयुः । विक्रयणे चैषां स्वात्मा नवप्रवर्तक एव, प्रभुरिति शेषः। पथिप्रमाणं दुर्गनिवेशे व्याख्यातम् । क्षुद्रस्वाम्याधान इति वा पाठः।
पशुमनुष्यपथं रुन्धतो द्वादशपणो दण्डः। महाखातप्रावृत्तिमेत्यादि । खातप्रावृत्तिमं खनन कृपपेयजलम् , नद्यायतनं नद्याश्रयं नदीपेयजलं, निब

Page #424

हारकाण्डम्
स्वाम्यभाव इति । प्रवर्तक तत्पुत्राद्यभावे, ग्रामाः ग्रामवास्तव्याः, पुण्यशीला वा ग्रामावास्तव्या अपि प्रतिकुर्युः संस्कुर्युः, अर्थाद् भग्नं सेत्वादिकम् ।
पथिहिंसां वक्तुं तत्प्रमाणं दुर्गनिवेशोक्तं स्मारयति - पथिप्रमाणमित्यादि । क्षुद्रपशु मनुष्यपथमिति । क्षुद्रपशुमार्ग मनुष्यमार्ग च दुर्गनिवेशोक्तं, रुन्धतः, द्वादशपणो दण्डः । महापशुपथं गवाश्वादिमार्ग, रुन्धतः, चतुविंशतिपणः । हस्तिक्षेत्रपथं रुन्धतः चतुष्पञ्चाशत्पणः । सेतुवनपथं रुन्धतः षट्छतः । श्मशानग्रामपथं रुन्धतो द्विशतः । द्रोणमुखपथं रुन्धतः पञ्चशतः । स्थानीयराष्ट्रविवीतपथं स्थानीयं प्रसिद्धं राष्ट्रविवीते समाहर्तृसमुदयप्रस्थापनोक्ते तेषां पन्थानं, रुन्धतः, साहस्रः । अतिकर्षणे चैषामिति । अतिकर्षण मपकर्षणं न्यूनीकरण उक्तानां पथामेकदेशापहरणेन प्रमाणतो न्यूनीकरणे, दण्डचतुर्थाः पूर्वोक्तदण्डचतुर्भागाः, दण्डाः । कर्षणे पथिषु कृषिकरणे, पूर्वोक्ताः दण्डाः ।
SER
पशुपर्थ चतुर्विंशतिपणः । हस्तिक्षेत्रपथ चतुष्पवाशत्पणः । सेतुवनपथं षट्छतः । श्मशानग्रामपथं द्विशतः । द्रोणमुखपथं पञ्चशतः । स्थानीयराष्ट्रविवीतपथं साहस्रः । अतिकर्षणे चैषां दण्डचतुर्था दण्डाः । कर्षणे पूर्वोक्ताः ।
क्षेत्रिकस्याक्षिपतः क्षेत्रमुपवासस्य वा त्यजतो द्वादण्डः अन्यत्र दोषोपनिपाता
विषह्येभ्यः ।
करदाः करदेष्वाधानं विक्रयं वा कुर्युः, ब्रह्मदेयिका ब्रह्मदेकेिषु । अन्यथा पूर्वः साहसदण्डः, करदस्य वाकरदग्रामं प्रविशतः ।
करदं तु प्रविशतः सर्वद्रव्येषु प्राकाम्यं स्याद् अन्यत्रागारात् । तदप्यस्मै दद्यात् । अनादेयमकृषतोऽन्यः
वर्षायुपभुज्य
प्रयासनिष्क्रयेण दद्यात् ।
अकरदाः परत्र वसन्तो भोगमुपजीवयेयुः । ग्रामार्थेन प्रामिकं व्रजन्तं उपवासाः पर्यायेबानुगच्छेयुः । अननुगच्छन्तः पणार्धपणिकं योजनं दद्युः 1
ग्रामिकस्य ग्रामादस्तेनपारदारिकं निरस्यत चतुर्विंशतिपणो दण्डः ग्रामस्योत्तमः ।
निरस्तस्य प्रवेशो ह्यधिगमेन व्याख्यातः । अथ वास्तुकस्य तृतीयाध्याय आरभ्यते । पूर्वाध्याये सीमादिनिर्णयः क्षेत्रादीनामुक्तः । उदकमार्गनिरोधे सस्यादिहिंसने च दण्डविधिरिहोच्यते ।
कर्मोदकमार्गमिति । कृष्यर्थजलमार्गम्, उचितं पूर्वानुवृत्तं, रुन्धतः, अनुचितं कुर्वतो वा नवं प्रवर्तयतो वा, पूर्वः साहसदण्डः ।
• सेतुकूपपुण्यस्थान चैत्यदेवायतनानि चेति । सेल्वादीनि पञ्च, परभूमौ, निवेशयतः सृजतः, पूर्वानुवृत्तं धर्मसेतुमाधानं विक्रयं वा नयतो नाययतो वा पूर्वपुरुषैधर्मार्थे विसृष्टं सेतुकूपतटाकादिकं आधीकुर्वतो विक्रीणानस्य तत्पुत्रादेस्तत्प्रयोजकस्य वा, मध्यमः साहसदण्डः । श्रोतॄणां तत्साक्षिणां उत्तमः साहसः । तत्रापवादः - अन्यत्र भग्नोत्सृष्टात्, उपहतासंस्कृतोपेक्षित सेत्वादिव्यतिरेकेण ।
क्षेत्रिकस्येति । बीजकाले, क्षेत्रं अक्षिपतः कर्षकायानर्पयतः, क्षेत्रिकस्य क्षेत्रस्वामिनः, त्यजत उपवासस्य वा कृषिमभ्युपेत्य बीजात्रापकाले क्षेत्रं मुञ्चतः कर्षकस्य वा, द्वादशपणो दण्डः । अन्यत्र दोषोपनिपाताविषह्येभ्य इति । दोषः क्षेत्रदोत्रः उपनिपातो राजचोराद्युपद्रवः अविह्यं महारोगादि एतेषु निमित्तेषु क्षेत्रत्यागो न दोषाय । करदा इति । करदायकाः, करदेंषु आधानं विक्रयं वा कुर्युः, न त्वकरदेष्वित्यर्थः । ब्रह्मदेयिकाः, ब्रह्मदायका इत्यपि पाठः, ब्रह्मदेयं ब्रह्मदायो वा करमोक्षितं ब्राह्मणभोग्यं क्षेत्रादिकमुच्यते तथाविधभूमिस्वामिनः, ब्रह्मदेयिकेषु आधानं विक्रयं वा कुर्युः, न त्वतथाभूतेषु । अन्यथा उक्तविध्यतिक्रमेणाधानविक्रयकरणे, पूर्वः साहसदण्डः । आहितविक्रीतक्षेत्रस्वीकर्तुर्दण्डमाह—करदस्य वेत्यादि ।
करदं त्विति । करदं ग्रामं प्रविशतः करदस्य, सर्वद्रव्येषु धान्यचतुष्यदादिषु, प्राकाम्यं स्वाच्छन्द्यं स्वामित्वं, स्यात्, अन्यत्रागारात् विक्रेतृगृहवर्जम् । तदपि अस्मै दद्यात् क्षेत्र विक्रेता यदि गृहमपि विक्रेतुमिच्छेत् तदा क्षेत्रक्रेत्रे एव तद् विक्रीणीयात् ।
अनादेयमिति । संस्कृतं ग्राह्यफलत्वादादेयं तद्भिन्न

Page #425

सीमाविवादः
९३३
मनादेयमसंस्कृतं क्षेत्रम्, अकृषतः संस्करणाशक्तत्वाद- परिमाणमियत्तापरिच्छेदनमिति यावत् । ज्येष्ठे मासि कर्षयतः स्वामिनः, अन्यः स्वामिनियुक्तः, पञ्चवर्षाणि | नयेन्निर्णयः कर्तव्यः । मास विशेषेण निर्णयकरणे हेतुमाह उपभुज्य, प्रयासनिष्क्रयेण दद्यात् कूपतटाकादिखननार्थ संप्रकाशेषु सेतुषु । सेतवः सीमालिङ्गानि वक्ष्यमाणानि व्ययमात्मकृतं गृहीत्वा प्रत्यर्पयेत् क्षेत्रम् ।
लोष्ठपाषाणादिविशिष्टजातीयसीमा ग्राह्या, तुणगुञ्जादीनि अकरदा इति । अकरदा ब्रह्मदेयिकादयः, परत्र प्रागस्मात्कालात् उत्थितेषु तृणेषु लोष्ठपाषाणयोरन्यप्रामान्तरे, वसन्तः भोगं उपजीवेयुः क्षेत्रभोगमात्रं | स्याश्च भूमेन विशेषो लक्ष्यते। पाषाणलक्षितायां यदा गृह्णीयुः, हिरण्यकरदण्डं तु राजा गृह्णीयादिति तत्र तृणानि न जायन्ते तदा सा सीमेति निश्चीयते । भाषाटीका।
एवं बल्लीस्थानादिष्वपि । प्राग्वसन्ताद्वासन्तिके दाहे ग्रामार्थेनेति । ग्रामकार्यवशेन, ग्रामिकं ग्राममुख्यं, विशेषो न (2) लक्ष्यते। हेत्वभिधानाच्च । यस्मिन्देशे यदा व्रजन्तं देशान्तरं गच्छन्त, उपवासाः उपजीव्य ग्राम व्यज्यन्ते ततो मासात्कालहरणं कर्तुं न देयमन्यदा तु वसन्तः कर्षकाः, पर्यायेण धारव्यवस्थया, अनुगच्छेयुः। लिङ्गज्ञानार्थ कालापेक्षाऽपि भवतीत्येतावत्फलं ज्येष्ठअननुगच्छन्तः पणार्धपणिकं योजनं दद्युः एकैकस्य ग्रहणे ।
मेधा, गन्तव्याध्वयोजनस्यैतावदिति व्यवस्थया देयं द्रव्यमिह (२) द्वयो ममर्यादाविषयायां विप्रतिपत्तौ उत्पयोजनं तत सार्धपणात्मकं ग्रामिकाय दयः।
नायां ज्येष्ठे मासि ग्रीष्मे तापसंशुष्कतणत्वात्प्रकटीभूतेष ग्रामिकस्येति । ग्राममुख्यस्य, ग्रामाद, अस्तेनपार- सीमालिङ्गेषु राजा सीमां निश्चिनुयात्। गोरा. दारिकं स्तेयेन परदाररतत्वेन वा दोषेणायुक्तं, निरस्यतः (३) ग्रामग्रहणं क्षेत्रादेरुपलक्षणार्थम् । स्मृच.२३२ बहिष्कुर्वतः, चतुर्विंशतिपणो दण्डः । ग्रामस्य ।
प्रकाशाप्रकाशसीमाचिह्नविधि: ग्रामवासिसमुदायस्य बहिष्कुर्वतः, उत्तमः साहसदण्डः। 'सीमावृक्षांस्तु कुर्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान् ।
निरस्तस्येति । ग्रामानिष्कासितस्य । चोरपारदारि- शाल्मलीसालतालांश्च क्षीरिणश्चैव पादपान् ।। कादेः, प्रवेशः पुनामाभिगमनं, हिशब्दस्तुशब्दार्थे, (१) पादपा वृक्षाः । क्षीरिणोऽर्कोदुम्बरप्रभृतयः । अधिगमेन व्याख्यातः परगृहाभिगमनोक्तेन दण्डेन एते च चिरस्थायित्वात् सीमादेश एव रोपयितव्या न समानदण्ड इत्यर्थः।
ग्राममध्ये, सीमादेशादन्यत्र क्रियमाणा न निश्चायकाः मनुः स्युः। . . .
मेधा. सीमानिश्चयकाल:
। (२) न्यग्रोधो वटः, किंशुकः पलाशः । स्मृच.२२८ 'सीमां प्रति समुत्पन्ने विवादे ग्रामयोर्द्वयोः। गुल्मान्वेणूंश्च विविधान् शमीवल्लीस्थलानि च ।
ज्येष्ठे मासि नयेत्सीमां सुप्रकाशेषु सेतुषु ॥ । शरान कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति ।। . (१) सीमां प्रति विवादे सीमानिमित्ते लक्षणेत्थंभूतेति प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वात् द्वितीया, निमित्तमपि लक्षण
__ (१) मस्मृ.८॥२४६ स्तु (श्च) ली (लीन् ); मिता. मिति शक्यते वक्तुम् । सीमा मर्यादा ग्रामादीनां विभाग |
२११५९; व्यक.१७०; स्मृच.२२८ ली (लीन् ); विर.
२०२; पमा.३८७; रत्न.११२; विचि.९३; स्मृचि.२२% (१) मस्मृ.८।२४५ ख. पुस्तके सुप्र (संप्र); अप.२११५१ . नृप्र.३१, व्यप्र.३५४ स्मृचवत् ; व्यउ.१०४ विता.६८५%; येस्सीमां (येदेतां); ब्यक.१७० येत्सीमा (येदेना) सु (स); राकौ,४६३, सेतु.१८४; समु.११३; विव्य.४६ पू. स्मृच.२३२, विर.२०१ व्यकवतपमा.३९६ मासि (२) मस्मृ.८।२४७; मिता.२।१५१ कुब्ज (कुज) तथा (मासे) सु (स); रत्न.११५, विचि.९२.९३ व्यकवत् ; (यथा); व्यक.१७०, विर.२०२ न्वेणं (नन्यां); रत्न.११२; स्मृचि.२२ सु (स); सवि.३३७ ज्येष्ठे (ज्येष्ठ); व्यप्र.३६१- विचि.९३ तथा (यथा); स्मृचि.२२; व्यउ.१०४ शरान् 20: सेत.१८४ व्यकवत :सम.११५: विध्य ४६ व्यक- १ मासविशेषनिर्णये हेतुमाह. २ लादनत्थितेष. बत् भाच. व्यकवत्.
३ शायन्ते. ४ नादेय. ५ लिङ्गाशा.

Page #426

९३४
व्यवहारकाण्डम्
(१) संहतप्रकाण्डा वीरुधो गुल्मानि । वेणव | शतहस्ता तु वापिका । पुष्करिण्यस्तदर्धे तु यावद्धनु:आरग्वधादयः । बहुत्वाच्च विविधग्रहणम् । वल्यो शतद्वयम् ॥ तडागोऽष्टशतः प्रोक्तः सरस्तु चतुरस्रकम् ॥ व्रततयः दीर्घाङकुरास्तृणजातयः । स्थला कृत्रिमा इत्यधिकसंख्यावच्छेदार्थम् । ।
मच. सशाडवलादिपिण्डिका । कुब्जकस्य गुल्मत्वात्पृथगुप- उपच्छन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् । देश आदरार्थः । एवं सीमा न कदाचिन्नश्यति । सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्य नित्यं लोके विपर्ययम् ॥ अन्यथा तं प्रदेश कश्चित्कर्षणेन नाशयेत् । गुल्मादी- (१) अन्यानि प्रच्छन्नानि करीषादीनि भवन्ति । नामुपदेशः प्रदर्शनार्थो न परिसंख्यार्थः। मेधा. कारयेद्राजा नवग्रामसनिवेशे कृते निर्णयार्थम् । +मेधा.
(२) गुल्मान्प्रकाण्डरहितान्वेणूंश्च प्रचुरकण्टकत्वाल्प- । (२) सीमापरिज्ञाने सर्वदा लोके जनानां भ्रान्तिं कण्टकत्वादिभेदेन नानाप्रकारान्सीमावृक्षान्वल्लीलताः दृष्ट्वाऽदृष्टानि गुह्यानि वक्ष्यमाणानि सीमाचिह्नानि स्थानानि कृत्रिमोन्नतभूभागान् शरान् कुब्जकगुल्मांश्च कारयेत् ।
गोरा. प्रचुराल्पभोगत्वेनादरार्थ पृथनिर्दिष्टान्सीमालिङ्गभूता- .(३) उपच्छन्नानि मृन्मध्यनिहितानि । मवि. न्कुर्यात् । एवं कृते सीमा न नश्यति । ममु. अश्मनोऽस्थीनि गोवालांस्तषान्भस्मकपालिकाः । तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च । करीषमिष्टकाङ्गारांश्छर्करा वालुकास्तथा ॥ सीमासंधिषु कार्याणि देवतायतनानि च ॥ यानि चैवंप्रकाराणि कालाद्भमिन भक्षयेत् ।
(१) महाम्भांसि तडागानि । वाप्यः पुष्करिण्यः । तानि संधिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत ॥ उदपानानि कूपप्रभृतीनि । प्रस्रवणान्युदकस्यन्दा ईष- ---------
+ उपलब्धमुद्रितपुस्तकेषु अयं ग्रन्थः 'तडागान्युदपानानि' त्सवदुदका भूप्रदेशाः । देवतायतनानि यक्षगृहादीनि ।
- इति श्लोकव्याख्याने प्रमादात् संगृहीतः । एतानि प्रकाशकानि । न ह्येतानि स्वल्पेनायासेन नाश
(8) मस्मृ.८।२४९; मिता.२११५१; व्यक.१७० नित्यं यितुं शक्यन्ते । नाश्यमानेषु च महान्प्रत्यवायो भवति । लोके
वति । लोके (लोके नित्यं); स्मृच.२२८ नित्यं लोके (लोके नित्य); सर्वस्य चोदकार्थिनो देवतादर्शनार्थिनश्च तत्र संनिधा- विर.२०३ व्यकवत् विचि.९३ उप (भूमि) शेष व्यकवत् नात् सुज्ञातश्च साक्षिणां सीमासंधिर्भवति । मेधा. स्मृचि.२२, सवि.३३३ च्छन्ना (चिह्ना) शेष व्यकवत् ; : (२) तडागानि पुष्करिण्यः । उदपानानि कूपाः। व्यउ.१०५, राको.४६३; सेतु.१८५ विचिवत् ; समु. वाप्यः क्षुद्रपुष्करिण्यः । प्रस्रवणानि बृहत्खातानि । ११३ स्मृचवत् ...
मवि. (२) मस्मृ.८२५०; मिता.२२१५१ राश्छर्क (रशर्क); (३) एतेषु सीमानिर्णयाय विख्याप्य कृतेषूदकाद्य- व्यक.१७१ वाला...काः (बालीस्तथा भस्मकपालिकाम्) रां र्थजना अपि श्रुतिपरंपरया चिरकालेऽपि साक्षिणो ... स्तथा (रशर्कराश्मकपालिकाः) विर.२०३ कास्तथा (काश्च भवन्ति ।
ह); रन.११२, विचि.९३ स्तुषान् (स्तथा) शेषं विरवत् । (४) तत्र देशसीम्नि तडागः कार्यः । ग्रामसीनि स्मृचि.२२ वीमि.२।२५१ स्तुषान् (स्तथा); व्यप्र.३५४
मितावत् , बृहस्पतिः व्यउ.१०५, राको.४६३; सेतु. वापी । क्षेत्रसीम्नि कूपः । गृहसीमायां प्रस्रवणम् । जलसंचरणार्थमर्थतो व्यवस्था । तत्र 'पञ्चाशद्भिर्भवेत्कूपः
१८५ विचिवत् ; समु.११३.
(३) मस्मृ.८।२५१मिता.२।१५१, स्मृच.२२८ (सेतु); विता.६८५ पू. सेतु.१८४-१८५ विविधान् (बहुधा) संधि (सिद्धि) माया...नि (मायाः प्रकाशानि च); विर. तथा यथा) नश्यति (हन्यते); समु.११३ शरान् (काशान् ). २०३ याम (या अ); रत्न.११२, विचि.९३ विरवत् ;
(१)मस्मृ.८।२४८ मिता.२।१५१; व्यक.१७०;विर. स्मृचि.२२; वीमि.२।१५१ विरवत् ; ब्यप्र.३५४ उत्त., २०२, विचि.९३, स्मृचि.२२; व्यउ.१०४.१०५ | बृहस्पतिः; व्यउ.१०५ शानि (श्यानि); विता.६८७, विता.६८५ णानि च (णास्तथा); सेतु.१८५; समु.११३. राको.४६३ सेतु.१८५ विरवत् ; समु.११३ विरवत् . . १ (स्थला०)
१ यम्.

Page #427

सीमाविवादः
९३५
(१) करीषं शुष्कं गोमयम् । अङ्गारा अग्निदग्धाः | अथवा ययोामयोः प्रदेशान्तरे स एवोदकागमो काष्ठावयवाः । पाषाणाः कठिना मृदः शर्कराः। कपा- विभागहेतुः प्रदेशान्तरे च विप्रतिपत्तिस्तत्र लिका कलशैकदेशः । खदिरसारकालाजनाद्यानि | स एव प्रमाणम् । अथवा महाग्रामविषयमेतत् । शर्करादितुल्यानि । कैवंप्रकारता अत आह, कालाद् | नद्याः पार एकोऽवार एको ग्रामस्तत्र न पारावारिभिभूमिर्न भक्षयेत् । भूमेर्भक्षणमुपमया स्वरूपापादनम् । र्वक्तव्यं 'अस्मदीया भूमिरत्रापि विद्यत' इति । यदि यथा भक्षितं भेदेन नोपलभ्यते तद्वद्भुमिसादापन्नमिव नामान्यतरशून्यत्वादतिक्रम्य न दत्तमपि, तथापि न तादृशं कुर्यात् ।
मेधा. भोगः प्रमाणं विभागः हेतुः स्वल्पेऽपहारे (१)। (२) पाषाणास्थिगोवालतुषभस्मखर्परिकाशुष्कगो
मेधा. मयपक्केष्टकाङ्गारहपत्कणिकासिकता अन्यान्यप्येवंविधानि (२) विवदमानयोमियोः प्रागुक्तैरेतैरुक्तचिह्न खदिरसारिकाकालाजनादीनि तानि ग्रामसंधिषु प्रच्छ- राजा सीमामुन्नयेत् वसतोः पुनरविच्छिन्नया भुक्त्या नानि स्थापयेत् ।
Xगोरा. | सीमा निर्णयो न तु त्रिपुरुषादिकतया । तस्याधिः सीमेति 'विशेषेण प्रकाशे तु पलाशकिंशुको मतौ ।। पर्युदस्तत्वात् । ग्रामद्वयसंधिस्थनद्यादिप्रवाहेण च सीमाविवादे क्रियाविधिः। चिह्नसाक्षिसामन्तमौलवनचारिणां | पारावारग्रामयोः सीमां निश्चिनुयात् । ममु.
पूर्वपूर्वाभावे उत्तरोत्तरं प्रामाण्यम् । यदि संशय एव स्याल्लिङ्गानामपि दर्शने। ऐतैलि.नयेत्सीमां राजा विवदमानयोः । साक्षिप्रत्यय एव स्यात्सीमावादविनिर्णयः ।। पूर्वभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च। कथं पुनर्लिङ्गेषु सत्सु संशयः। यानि तावत्प्रच्छ
(१) उभयोामयोः शून्यत्वे लिङ्गैर्निर्णयः। वसतोः । न्नानि तानि यदि केनचित्कथंचिदागम्य प्रच्छन्नमन्यत्र पूर्वभुक्त्या सततमविच्छिन्नयाऽस्मर्यमाणावधिकया, | नीयेरन्नैव निश्चयः स्यात् । येऽपि प्रकाश्या न्यग्रोधादयन हि त्रिपुरुषभोगेन, स ह्यत्र प्रतिषिद्धप्रामाण्यः स्तेऽपि न सीमायामेव रोहन्त्यन्यत्रापि जायन्ते ततः 'आधिः सीमा' इत्यत्र, संभवति हि तत्रोपेक्षा बहु- संदेह आभासत्वात् । यत्र पुनरियं संभावना नास्ति. साधारण्यात्सीमायाः, ये तु तत्र सीमशब्दं पठन्ति तेषां तत्र प्रमाणमेव लिङ्गानि । साक्षिप्रत्ययः साक्षिहेतुकः । भुक्तेः सिद्धमेव प्रामाण्यम् । लिङ्गानां प्रामाण्य- साक्षिणः प्रत्ययो यत्रेति । विनिश्चयः तत्त्वाधिगमः संशस्योक्तत्वात्प्रमाणान्तर निवृत्तिराशंक्येतेति पुनरुच्यते । यितलिङ्गे अलिने वा सीमाविवादे साक्षिहेतुको निर्णय कोऽयमुदकागमः प्रामाण्येनोच्यते। यथाऽन्यानि लिङ्गानि | इति तात्पर्यम् ।
xमेधा. नवसंनिवेशे क्रियन्ते तद्वदेवोदकप्रवाहोऽपि कर्तव्यः ।
४ व्याख्यानान्तराणि मेधावत् । x ममु. गोरावत् ।
(१) मस्मृ.८।२५३ ख. निर्ण (निश्च); मिता.२०१५२ ** गोरा. अशुद्धिसंदेहान्नोद्धृतम् ।
उत्त.; अप.२।१५१ एव स्या (एवारमा) सीमावादवि (१) विर.२०३.
(द्विवादे सीम); व्यक.१७१ सीमा...र्णयः (द्विवादे सीम. (२) मस्मृ.८।२५२; मिता.२।१५१ पू. व्यक.१७१
निश्चयः); स्मृच.२२९ र्णयः (श्चये); विर.२०५ व्यकवत् । बदमानयोः (वदतां नृणाम् ) क्त्या च (क्त्याऽपि); स्मृच.२२९
पमा.३८८; रत्न.११३; विचि.९३ व्यकवत् , बृहस्पतिः पू. विर.२०४ वदमानयोः (वदतां नृणाम् ); पमा.३८८;
नृप्र.३१ र्णयः (र्णये); सवि.३३३ स्मृचवत् ; वीमिः२।१५२ रत्न.१११ पू.; विचि.९३ न च (न वा); स्मृचि.२२ पू.;
एव स्या (एवासी) र्णयः (र्णये) उत्त.; व्यप्र.३५५, विता. नृप्र.३१ पू., सवि.३३२पू.; व्यप्र.३५५; व्यउ.१०५ ६९०; बाल.२।१५२ पू.; सेतु.१८६ वादविनिर्णय : (वादे पू.: विता.६९० पू.; राको.४६३ पू. सेतु.१८६ विरवत् ; विनिश्चयः); समु.११४ स्मृचवत ; विव्य.४७ बृहस्पतिः. समु.११४.
१ नद्या अपर एको वा वार एकग्रामस्तत्र. २ पारवारिणो. १ स्वरूपोपादानम्.
३ दातुस्तमपि. न्य. का. ११८

Page #428

९३६
व्यवहारकाण्डम्
ग्रामेयककुलानां च समक्षं सीग्नि साक्षिणः । प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥ (१) संपात पुरुषको ग्रामस्तथापि द्वौ विवा दिनौ द्वयोग्रमयोभवतस्तयोः समक्षमन्येषां च प्रमेयककुलानां च ग्रामीणपुरुषसमूहानां समक्षं सीम्नि साक्षिणः प्रष्टव्याः । साक्षिप्रश्नकाले सर्वैर्ग्रामीणैर्दत्तव्यवहारकैरपि संनिहितैर्भवितव्यं नार्थिप्रत्यर्थिनोरन्यतरो वक्तुं लभते । एवं विवादे किमेते संनिधीयन्ते अथवा येऽन्ये सामन्तेभ्यो ग्रामेभ्यः केचिद्वृद्धतमाः साक्ष्ये समुद्दिष्टास्तदूग्रामीणैरन्यैः संनिहितैः भक्तिव्यम् । यतस्तै वृद्धेभ्यः श्रुतं भवति तत्समर्थ पृच्छपमाना न विपर्यन्ति वृद्धाः । सीमालिङ्गानि यत्र लिङ्गान्युभयथा, तत्र वृद्धेभ्यस्थानि निश्रित्य सीम्नि निश्रयः । असत्सु लिङ्गेषु सीमन्येव साक्ष्यं पृच्छयते काऽत्र सीमेति । X मेधा. (२) कुलानां विप्राणां चेति वा ।
मच.
।
ते पृष्टास्तु यथा श्रूयुः समस्ताः सीम्नि निश्चयम् निवीयात्तथा सीमां सर्वास्तांचैव नामतः ॥
ते साक्षिणो यथा वाहणं निश्चयं ब्रूयुः समस्ताः सर्व । 'द्वैधे एव न पुनर्वाक्यमेदोक्ती न्यायः 'ये च बहूना
X व्याख्यानान्तराणि मेधावत् ।
"
(१) मस्सु. ८1१५४ क. ग. प. पुस्तकेषु ग्रामे (मामी) मिला. २१५२ नां च (नां तु ) अप. २११५१ मेय (मीण) नां च (नां तु सीख (सीम); व्यक. १७१ नां च (नान्द्र) सीनि (सीम); स्व. २११ विर.२०५ सीनि (सीम); पमा ३९२ मस्मृवत्; रत्न. ११४; स्मृचि. २३; व्यप्र. ३५८ मितात्; व्यउ.१०६ यककुलानां च ( ष्वेककुलानां तु ); बिता ६९३ कांच (नान्द्र) सी (सीम) शकी. ४६२; समु. ११४ व्यकवत्.
(२) मस्सु. ८/२५५] मिला. २।१५२ निश्च (निर्ग): अप२०१५१] सम... निब (सामन्ताः सीमनिर्ण) उत्तरा (तथा तां च निवभीयात्समस्तां तांश्च साक्षिणः); व्यक. १७१ समस्ताः सीन सामन्ताः सीम) उत्तरार्धे ( तथा तं च निबभी
यातु सामन्तांस्तांश्च नामतः); विर. २०६ व्यकवत्; पमा. ३९२ रश्न. नृप्र. निश्च र. ११४१ स्मृचि २२ सीख (सीम) नृ. २१ नि (निर्ण) व्यप्र. ३५८ मितावत्; व्यउ. १०६ मितावत्; विता. ६९२ निश् (निर्ण) नि... मां (ताच निनीबाद) सेतु. १८७ पूर्वार्ध अपवत् समु. ११४ मितावत्.
मिति । निवनीयात् पत्रके लिखेत् । तत्र साक्षिणध नामविभागे ने साक्षिमात्रेण । *मेधा. साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सीमान्तवासिनः । सीमाविनिर्णयं कुर्युः प्रयता राजसंनिधौ ॥
(१) ग्रामसामन्ताः सीमान्तवासिनः प्रष्टव्याः । तेषां वचने निश्चयं कुर्यात् । प्रयता साक्षिधर्मेण नान्तरेण । राजसंनिधाविति श्लोकपूरणम् । न तु सामन्ताः स्वेच्छया राजयन्निश्चिन्वन्ति । मेघा. (२) तद्ग्रामद्वयस्य विवादीभूतस्य साक्षिणोऽभावे चतसृषु दिक्षु सीमान्तवासिनः चत्वारो ग्राम्याः साक्षिधर्मेण राजसमचं सीमानिर्णयं कुर्युः । गोरा.
(३) तत्र च साक्षिणां निर्णेतृत्वं मुख्यं तदभावे सामन्तानाम् तदुक्तं साध्येति । मिता. २११५२ सामन्तानामभावे तु मौलानां सीमसाक्षिणाम् । इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान्वनगोचरान् ॥
(१) सामन्तानां मौलानामिति विशेषणविशेष्यभावः स्तुत्यर्थः । प्रायप्रतिष्ठानकाले भवा उत्पत्तिसहभुवो मौला उच्यन्ते । ते च सामन्ता नित्याः । नित्यसंनिहितत्वात्तेषामध्यभावः कथंचित्सन्नत्यात्तदा का गतिः । तदेमानपि वक्ष्यमाणान् पृच्छेत् । अथवा
* व्याख्यानान्तराणि मेधावत् ।
X व्याख्यानान्तराणि मेधावत् गोरावच्च ।
(१) मस्सु. ८२५८ सीमान्त (सामन्त ) गोरा. तु (च) ग्रामाः (ग्राम्श ); मिता. २१५२ अप. ११५१३ व्य १७१; स्मृच.२२९ ग्रामाः (ग्राम) सीमावि (सीमाया); विर. विचि. ९४ २०६ तु (च); पभा. ३८८ मस्मृवत्; रत्न. ११३३ । तु (च) मामा (ग्राम) नृप्र २१ सीमावि (सीमाया) प्रयता (मजा वा सवि. २२४ (प) बृहस्पतिः यीमि २।१५२ विश्वद् व्यप्र. ३५५ मस्मृवत् ; व्यउ १०५ सीमावि (सीमाया ) कात्यायनः बिता. ६११६ को ४६२६ (च) शेषं व्यवत् समु. ११४ व्यउवत्.
१८६-१८७९
(२) म. ८।२५९ सीम (सीख) गोरा. इमानप्यनु ( इतरानपि ); व्यक. १७२; स्मृच. २३०; विर. २०९; पमा. २९० रन १२२ विचि. १४ . २१० सवि. २१४१ नृप्र. व्यप्र. ३५७ मस्मृवत्; विता. ६९१-६९२ मस्मृवत् ; बाल. २१५१ पू. सेतु. १८७) समु. ११४.
१ (न०), २ दुच्छन्न.

Page #429

__ मवि.
सीमाविवादः
९३७ मौला अनुभाविनः, सामन्ता व्याख्याताः, व्यवहर्तव्याः। कर्मोपयुज्यते । मूलखानकाः मूलं वृक्षादेः खनयन्ति मौलानां पूर्वोक्तानां अभावे सामन्ताः प्रमाणम् । तद- | स्थूलकाशादेः । व्यालग्राहाः सर्पग्राहिणः जीविकाथ भावे वनगोचरीननुयुञ्जीत निपुणतः पृच्छेत् । +मेधा. तेऽपि सास्तं तं प्रदेशमन्विच्छन्त्यतः तेषामपि पारि
(२) सामन्तानामभावे तथा मौलानां मूलभूतानां ग्रामिकैर्बहुभिः संबन्धः । उञ्छवृत्तयोऽपि दरिद्रा अनेकसाक्षिणामभावे । इमान् वक्ष्यमाणान् । एतच्च वन- | ग्रामपर्यटनेन यात्रामात्रं निर्वर्तयन्ति अन्यांश्च फलसमीपग्रामविषयम् । मवि. कुसुमेन्धनार्थिनः।
मेधा. (३) सामन्तादीनामनुग्राहकमौलादीनां सीमसाक्षिणां (२) उञ्छवृत्तीन् द्विजान्, अन्यांश्च शबरादीन् । चाभावे इमानसभ्यानपि वक्ष्यमाणान्पुरुषाननुयुञ्जीत सीमालिङ्गानि पृच्छेदित्यर्थः। स्मृच.२३० । 'ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासंधिषु लक्षणम् ।
(४) ग्राम निर्माणकालादारभ्य मौलानां पुरुषक्रमेण तत्तथा स्थापयेद्राजा धर्मेण ग्रामयोद्वयोः ॥ तद्ग्रामस्थानाम् । शानाम।
ममु. ते धर्मेण पृष्टा इति योजना । सीमाश्च ताः संध(५) वनगोचराणां ग्रहणं सीमासं निहितदेशकर्षका- | यश्च सीमासंधयः । ग्रामद्वयसंयोगः संधिः। स च णामसत्त्वे विज्ञेयम् ।
व्यप्र.३५७ सीमैव । लक्षणं ज्ञापकम् ।
मेधा. (६) सामन्तानां अभावे तु मौलाः मूले भवा मौलाः क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च । तेषां सीम्नि साक्षिणां अभावे इमान् वनगोचरान् अपि सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमासेतुविनिर्णयः॥ साक्ष्ये नियुञ्जीत पृच्छेत् ।
भाच. |
(१) आराम उद्यानभूमिः शाकवाटश्च सामन्तप्रमाणव्याधांश्छाकुनिकान्गोपान्कैवर्तान्मूलखानकान।।
कस्तत्त्वनिश्चयः। व्याधादिनिवृत्त्यर्थमिदमुच्यते । सीमाव्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनगोचरान् ॥
सेतुः सीमाबन्धः । सीमाविभावनार्थ य आबध्यते (१) एते हि अंग्रामवासिनस्तत्र वनानि च भ्राम्य
स्थाप्यते।
xमेधा. न्ति । ग्राममध्येन गच्छन्त: कदाचित्तवृत्तं विद्युस्ते हि तेन
(२) कूपस्य सीमा कूपस्य परितस्त्याज्यो यो देशपथा गच्छन्तो विवादास्पदं प्रदेशं पूर्व कांश्चित्पुरुषान्कृषतो
स्तस्य सीमा । एवं तडागादौ। सामन्तप्रत्ययः सामन्ताः दृष्ट्वा पृच्छेयुः । कोऽयं ग्रामो यो भवद्भिः कृष्यत इति ।
समन्तवासिनः तद्धेतुकः सीमानिर्णय इति शेषः । तथा एवमादिना संभवति पूर्वानुभवः । व्याधा मृगया
सीमासु ये सेतवस्तेषामपि सीमानिर्णये कर्तव्ये । मवि. जीविनः । तेषामपि वनाभ्रष्टमृगमनुधावतां भवति
साक्षिणां सीमानिर्णये धर्मविशेष: ग्रामसंबन्धः । एवं शाकुनिकाः शकुनिबन्धजीविनः ।
'शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वी स्वग्विणो रक्तवाससः । तदन्वेषणे ये सर्वान्यामानागोचरयन्ति । गोपा गवां सुकृतैः शापिताः स्वैः स्वैनेयेयुस्ते समञ्जसम् ।। तृणविशेषज्ञानाय तत्र तत्र परिभ्राम्यन्ति । कैवर्ता दाशास्तडागखननादिजीविनस्तत्र तत्र गच्छन्ति कास्माकीनं
* गोरा., ममु., मच. मेधावत् ।
xममु., मच., नन्द., भाच, मेधावत । + गोरा., ममु., मच., नन्द. मेधावत् ।
(१) मस्मृ.८।२६१; व्यक.१७२ स्तु (च); स्मृच. (१) मस्मृ.८।२६० गोचरान् (चारिणः); मिता.२।१५१ २३१; विर.२१०; विचि.९४ राको.४६४; सेतु.१८७ खान (खात); व्यक.१७२ अन्यांश्च (लभ्यांश्च); स्मृच.२३०; स्तु (श्च) संथिषु (संबन्धि); समु.११४.. . विर.२०९ अन्या (शून्यां); पमा.३९१ रत्न.११३, विचि. (२) मस्मृ.८।२६२; व्यक.९७ सेतु (संधि); विर.२१८ ९४ स्मृचि.२२-२३ मितावत् ; नृप्र.३१, सवि.३३४ व्यकवत् ; विचि.९७ व्यकवत् ; स्मृचि.२३ र्णयः (र्णये); खान (हीन); वीमि.२।१५१ मितावत् ; व्यप्र.३५७; व्यउ. सेतु.१९० व्यकवत् ; समु.११५. १०४ विता.६९२, सेतु.१८७ मितावत् (=)समु.११४, (३) मस्मृ.८।२५६ मिता.२।१५२, अप.२०१५२ १ रान्विनियु. २ ग्राम.
१(मूलखानकाः०).

Page #430

९३८
व्यवहारकाण्डम्
(१) मूनोंर्वी पृथ्वी मृल्लोष्टकान् गृहीत्वा साक्षिणः (१)प्रमाणान्तरलिङ्गेभ्योऽन्यथासंभवद्भयः प्रत्ययितस्रग्विणो यथासंभवं माल्यधरा रक्तवर्णकुसुमधरा रक्त- तरपुरुषेभ्यो मिथ्यात्वेऽवधारिते प्रत्येकं द्विशतो दण्डः। वाससो लोहिताच्छादनाः यद्यपि शुक्लस्य वर्णान्तरापाद- एकैकस्य साक्षित्वात्साक्षिणां च दण्ड्यत्वात् , न हि नेऽपि रञ्जिर्वर्तते भूयांस्तु लोहिते प्रयोगो रक्तो गौ- व्यासज्य वदन्ति साक्ष्यम् । सत्यप्रधानाः साक्षिणः सत्यलोहित इति । भयसञ्जननार्थ चैतत् , लोहितवाससश्च पाक्षिणः पूयन्ते अनृताभिधानेन पापेन न संबध्यन्त सशूका भवन्ति । 'यदस्माकं सुकृतं किंचिदर्जितमस्ति इति । यथोक्तेन याथातथ्येन । न हि शब्दात्मकस्य तनिष्फलमस्त्विति' वाच्यन्ते । स्वैः स्वैरिति वीप्सया
वचनस्यात्रावसरः। प्रमाणान्तरसंवादमात्रमनेन लक्ष्यते । विशेषनामभिः सुकृतं तं कथयेयुः । तत्कन्यादानं तीर्थ- अथवा यथाशास्त्रमुक्तेन सत्येनेति यावत् । शास्त्रे हि स्नानं चेत्यादि । समञ्जसं क्रियाविशेषणम् । सत्यादन-! सत्यं वक्तव्यमित्येवमुक्तमतो यथोक्तेन सत्येनेत्युक्तं पेतऋजुर्धार्मिको यो मार्गस्तेन नयेयुः । समंजसमृजु स्पष्ट- भवति ।
मेधा. मित्येकोऽर्थः। सत्यव्यवहारश्च स्पष्ट इत्युक्तं समंजस- (२) यथोक्तेन 'शिरोभिस्ते गहीत्वोवीम्' इत्यादिमिति ।
नोक्तमार्गानतिक्रमेण । नयन्तः सीमाचक्रमणं कुर्वाणाः। (२) नययुारात बहुवचन द्वयोनिरासाथ नकस्य । सत्यसाक्षिणः सत्यभूतसीमानुभवशालिनः । पूयन्ते पापेन 'एकश्चदिति नारदेनैकस्याभ्यनुज्ञानात् । मिता.२।१५२ न संबन्ध्यन्ते । विपरीतं नयन्तः पूर्वसीमातिक्रमण
(३) एतच्च वास्तुपुरुषरूपमिति तद्रूपधारिभिः सीमा- चक्रमणं कुर्वाणाः कार्षापणानां द्विशतं दाप्या इत्यर्थः । नयनमुक्तम् ।
मवि. विपरीतनयनं तु चक्रमणानन्तरक्षणमारभ्य सार्धमासा(४) समञ्जसं सम्यक् निर्णयेयुः। स्मृच.२३१ भ्यन्तरे देवराजकृतव्यसनदर्शने वेदितव्यम् । (५) सुकृतैः यदस्माकं सुकृतं तन्निष्फलं स्यादि.
स्मृच.२३३-२३४ त्येवंप्रकारैरिति केचित् । वस्तुतस्तु 'सत्येन शापयेद्विप्रं'
सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम् । इत्यत्रोक्तः, अन्यथा स्वैः स्वैः इत्यनुपपत्तिः । ४मच.
सर्वे पृथक्पृथक् दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम् ।। साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः
(१) पूर्वेभ्यः सामन्तानामधिको दण्डः । पृथक्पृथयथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः ।।
गित्यनुवादः। उक्तत्वान्न्यायस्य । क्षेत्रादिप्रातिवेश्या विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम् ॥ | अवश्यं ज्ञातारो भवन्ति । प्रेत्यासत्तितः एषां दण्ड
+गोरा., ममु. मेधावत् । " भाच. मचवत् । महत्त्वम् । सामन्तानां तु परकीयसीमावेदनं नावश्यमिति 'सु (स्व); व्यक.१७३ णो (नो); स्मृच. २३१ युस्ते (युस्ता); द्विशतो दमोऽनुवर्त्यः । तेन ग्रामसीमायां द्रष्टणां सामविर.२१० णो (नो); पमा.३९३ रन.११४ विचि.९४ न्तानां च द्विशतः । ये तु सामन्तशब्दमाश्रित्य ग्रामनयेयुस्ते (युस्ते तु); स्मृचि.२३ विरवत् ; नृप्र.३१; सवि.
क्षेत्रादिसीमयोः सामन्तत्वात्तुल्यदण्डत्वमाहुस्ते न्याय३३५ ते गृहीत्वोवी (स्वैगृहीताग्नि) युस्ते (युस्ता); वीमि.
विरोधादुपेक्षणीयाः।
+मेधा. २।१५२ विचिवत् ; व्यप्र.३५९; व्यउ.१०६; विता.६९५
(२) सीमाचिह्ननिमित्तं विवदमानानां मनुष्याणां युस्ते (युस्तां) सम् (साम्); राको.४६२; सेतु.१८७ नयेयुस्ते (युस्तेऽपि); समु.११५स्मृचवत् .
| यदि सामन्ता देशवासिनो मिथ्या युस्तदा ते सर्वे प्रत्येक (१) मस्मृ.८।२५७; मिता.२१५३; व्यक.१७३ स्युः (d); स्मृच.२३३; विर.२११पमा.३९८ व्यकवत् , कात्या
- * गोरा., मवि., ममु., मच., नन्द. मेधावद्भावः। । यनः; रत्न.११४; विचि.९५, स्मृचि.२३ द्विशतं (दशमं);
+ गोरा. मेधावत् । नृप्र.३२ यन्तस्तु (ये नैव); व्यप्र.३६०, व्यउ.१०६ यन्तस्ते (१) मस्मृ.८।२६३, व्यक.१७३, विर.२११; विचि. (येयुस्ते) पूय (स्तूय) दमम् (दम:); ब्यम.९७ व्यकवत् ; विता. | ९५; सेतु.३२२ तौ (तुं); समु.११५. १९६/ सेतु.३२२ व्यकवत् ; समु.११६ स्तु (स्ते). १ त्ययितर. २ प्रत्यासोत्तरतः (१).......

Page #431

सीमाविवादः
९३९ राशा मध्यमसाहसं दण्डनीयाः । एवं चासामन्तरूपाणां निमित्तोपलक्षणार्थम् । अस्यैवैतनिश्चितमित्येवं जानतो घूर्वोक्तद्विशतो दमो ज्ञेयः।
मम्. हरतः पञ्चशतो दण्डः । मध्यमसाहसे प्रकृते पञ्चशत.. प्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निर्णेता
ग्रहणं निमित्तभेदे न्यूनाधिकदण्डार्थम् । पूर्वे एनां 'सीमायामविषह्यायां स्वयं राजैव धर्मवित् । संख्यामविवक्षितां मन्यन्ते । तेन व्यवहारं लेखयामि
प्रदिशेद्भमिमेकेषामुपकारादिति स्थितिः ॥ राज्ञा दण्डयामि चौरैर्दोषयामीति भयप्रदर्शनेन हरति - (१) अविषह्या निश्चेतुमशक्या । लिङ्गसाक्ष्यभावात् । तस्य दण्डः, निमित्तान्तरे तु कल्प्यः। मेधा. राजैव स्वेच्छया भूमिं प्रदिशेद्दद्यात् । इयं वो भूमिरियं (२) भीषया भयोपदर्शनेन हरन् तत्सीमां लङ्घव इति । धर्मवित्पक्षपातो नैव कस्यचित्कर्तव्य इति । यन् । भीषयेति ज्ञानपूर्वकत्वोपलक्षणम् । मवि. एतदाह उपकाराद्धेतोः । यया सीमया द्वावपि ग्रामौ (३) अज्ञानाद् भ्रान्त्यादिना। विर.२२२ समोपकारौ भवतः तेन यदि न्यूनाऽपि कस्यचिद्भूमिः (४) स चेद्विप्रः स्याद्दण्डा) न वधाईः एतदर्थम् । स्यात्क्षेत्र चेत्सुगुणं बहूत्पत्तिकं तदपेक्षः प्रदेशः ।
मच, त्यब्लोपे पञ्चमी । उपकारमपेक्ष्य । अथवैकेषां प्रदिशे
- मार्गादिदूषणे दण्डविधिः . . . दपरेषामनिश्चितामपहरेत् । यदि विवादिग्रामस्तां सीमां जेद्राजमार्ग यस्त्वमेध्यमनापदि। यावद्वक्तुं न शक्नुयादितरे च शक्तास्तदन्येभ्यः प्रदि. | स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्यं चाशु शोधयेत् ।। शेत् । एवमात्मनो बहूनां च ग्रामीणानामुपकृतं भवति । राजमार्गे ग्रामनगरे रथ्यायाममेध्यं मूत्रपुरीषं समु.
मेधा. त्सृजेदन्यतो वाऽऽनीय चण्डालादिनिक्षिपेत् । अना(२) ग्रामद्वयस्य मध्यवर्तिनी भूमिं येषामेव ग्रामी- | पदि आपद्वेगेनात्यर्थमुक्तं भवति । चण्डालादेमल्यं णानां तया भम्या उपकारो भवति तेषामेव देयेति | दत्वाऽपासयेत्स्वयं वाऽन्यासंभवे। ..मेधा. मर्यादा ।
___ +गोरा. आपद्गतस्तथा वृद्धो गर्भिणी बाल एव वा। (३) यदा तस्यां भमावन्यतरस्योपकारातिशयो दृश्यते । परिभाषणमर्हन्ति तच्च शोध्यमिति स्थितिः ।। तदा तस्यैव ग्रामस्य सकला भः समर्पणीया । यथाह (१) आपद्गतः पूर्वोक्तः । वृद्धादयो ये बहिर्गामं मनुः-सीमायामिति । मिता.२।१५३ निर्गन्तुमशक्तास्ते गृह्यन्ते,शोणितमपि कर्तुमित्याशङ्कयन्ते(४) विवादसमातेस्तेषां महानुपकारः स्यात् । मच. ऽमेध्यमपि व्यपदेष्टं, न पुनरेवं कर्तव्यम् । पुनः करणे गृहाद्याहरणे दण्डः
राजतो महान्प्रत्यवायो भवति । क्रोधगर्भमीदृशवचनं गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन् । परिभाषणं तच्च शोध्यमिति राज्ञ उपदेशः । यद्युत्स्रष्टारो शतानि पञ्च दण्डयः स्यादज्ञानाद्विशतो दमः॥
(१) मस्मृ.९।२८२; अप.२।१५४; व्यक.९८ स्मृच. (१) क्षेत्रादिप्रसङ्गादिदमच्यते बिभीषाग्रहणं हरण
२३५ द्वौ (द्वि) णौ (ण); विर.२२१; पमा.४०१, रत्न.११७% + ममु. गोरावत् । ४ मवि., स्मृच., विर. मितावत् । विचि.९८-९९; दवि.२९७ नापदि (लादिकम्) दद्याद (१) मस्मृ.८।२६५ मेके (मेते); मिता.२११५३; अप. | (दण्डयोs); व्यप्र.३६५, व्यउ.१०९ पदि (गपि); व्यम.९७; २।१५३ प्रदि (प्रवि); स्मृच.२३२ अपवत् ; विर.२१६ ह्या विता.७०६-७०७ समु (मत्वो); सेतु.१९२; समु.११६. (घा); पमा-३९६, रत्न.११५, व्यप्र.३६१; व्यम.९७ (२) मस्मृ.९।२८३ तस्तथा वृद्धो (तोऽथवा वृद्धा); अप. जैव (जा च) प्रदि (प्रादि); विता.७००; समु.११५ अपवत् . २११५४ तच्च (न तु); ब्यक.९८ स्मृच.२३५, विर.
(२) मस्मृ.८।२६४; मिता.२।१५५; अप.२११५५; | २२२; पमा.४०२ तस्तथा (तोऽथवा) ध्य (भ्य); रत्न.११७; स्मृच.२३६ तो दमः (तं दमम् ); विर.२२२ हरन् (वहन्); विचि.९९, व्यप्र.३६५ द्धो (द्धा) वा (च); व्यउ.१०९ पमा.४०३, रत्न.११७ विचि.९९; व्यप्र.३६६; व्यउ. द्धो (द्धा); विता.७०७ वा (च); सेतु.१९२ गर्भि (गुर्वि) • १०७,११७; व्यम.९८; विता.७०९, सेतु.१९३ शतो । च्च (च्चा); समु.११६. (गुणो); समु.११७ स्मृचवत्.
१ तस्यां दण्डो निमित्तान्तरानुकल्पः.

Page #432

१४०
व्यवहारकाण्डम्
न ज्ञायन्ते तथा च रथ्या चण्डालादिभिरपासनीया। 'ग्रामः पलायित' इति यथा। सामन्तग्रहणं च तत्सं
मेधा. सक्ताद्यपलक्षणार्थम् । स्थविरा वृद्धाः। आदिग्रहणेन . (२) व्याधितवृद्धगार्भणीबाला न दण्डनीयाः किंतु मौलोद्धृतयोर्ग्रहणम् । गोपाः गोचारकाः। सीमाकृषाणाः ते पुनः किं कृतमिति परिभाषणीयाः। तच्चामेध्यं शोध- सीमासंनिहितक्षेत्रकर्षकाः। सर्वे च वनगोचराः वननीया इति शास्त्रमर्यादा। ममु. चारिणो व्याधादयः।
xमिता. याज्ञवल्क्यः (३) क्षेत्रस्य स्थावरस्य । ।
अप. क्षेत्रसीमाविवादे सामन्तगोपकर्षकवनचारिणः चिक्षप्रदर्शनद्वारा नयेयुरेते सीमानं स्थलाङ्गारतुषद्रुमैः । प्रत्यायकाः
सेतुवल्मीकनिम्नास्थिचैत्याद्यैरुपलक्षिताम् ।। सीम्नो विवादे क्षेत्रस्य सामन्ताः स्थविरादयः ।। (१) नृपब्राह्मणाधिष्ठिताश्च-नयेयुरित्यादि । तुपाङ्गागोपाः सीमाकृषाणाश्च सर्वे च वनगोचराः॥ रादीनि प्रच्छन्नचिह्नानि । निम्नस्थलद्रुमादीनि प्रका
(१) क्षेत्रादीनां पृथक्त्वेनावस्थितानां संदेहापाकरण- | शानि । एतैः सीमान्तं प्रणयेयुः प्रकर्षेणेदं सीमान्तं मुक्तम् । क्षेत्रादीनामेव तु सीमावादे कथं स्यादिति । चिह्नः संपादयेयुः । स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।१५५ उच्यते-सीम्न इति । सीम्नो मर्यादाया विवादे संशये। (२) स्थलमुन्नतो भूप्रदेशः । अङ्गारोऽनेरुच्छिष्टम् । विवादीभूतक्षेत्रस्य सामन्ताः सर्वतः समीपक्षेत्रिणः | तुषा धान्यत्वचः । द्रुमा न्यग्रोधादयः । सेतुर्जलप्रवाहस्थविरा गणाश्च समूहानि चातुर्वेद्यादीनि, तेषामपि हि बन्धः । चैत्यं पाषाणादिबन्धः। आदिशब्देन वेणुवालुसीमाज्ञातृत्वात् । यथाह बृहस्पतिः-'राजा क्षेत्र कादीनां ग्रहणम् । एतानि च प्रकाशाप्रकाशभेदेन द्विदत्वा चातुर्वैद्यवणिग्वारिकसर्वग्रामीणतन्महत्तरस्वामि- प्रकाराणि । एतैः प्रकाशाप्रकाशरूपैर्लिङ्गैः सामन्तादिप्रदपुरुषाधिष्ठितं परिच्छिन्द्यात् । शासनं वा कुर्यादिति । शितैः सीमां प्रति विवदमानयोः सीमानिर्णयं कुर्याअतो गणाः सीमाविवादे प्रमाणम् । किञ्च गोपाः
मिता. गोपग्रहणं सर्वपशुपालोपलक्षणार्थम् । तथान्ये सीम्नः | (३) चैत्यः संप्रतिपन्नक्षेत्रद्वयस्वामिकल्पितो लिङ्गकृषाणः वृद्धहालिकाः । सर्वे च वनगोचराः व्याध- विशेषः । ।
अप शाकुनिकादयः।
विश्व.२।१५४ (४) चैत्यो ग्रामोपलक्षकवृक्षः। वीमि. - (२) ग्रामद्वयसंबन्धिनः क्षेत्रस्य सीम्नो विवादे तथैक- सामन्तसाक्षिसंख्या, सीमाविवादे धर्मविशेषश्च ग्रामान्तर्वतिक्षेत्रमर्यादाविवादे च सामन्तादयः स्थला
सामन्ता वा समग्रामाश्चत्वारोऽष्टौ दशापि वा। नारादिभिः पूर्वकृतैः सीमालक्षणैरुपलक्षितां चिह्नितां
रक्तस्रग्वसनाः सीमां नयेयुः क्षितिधारिणः ।। सीमां नयेयुः निश्चिनुयुः । सीमा क्षेत्रादिमर्यादा । सा चतुर्विधा । जनपदसीमा ग्रामसीमा क्षेत्रसीमा गृहसीमा
x वीमि. मितावत् । चेति । सा च यथासंभवं पञ्चलक्षणा । समन्ताद्भवाः
* शेषं मितावत् । . सामन्ताः । चतसूषु दिश्वनन्तरग्रामादयस्ते च प्रतिसीमं |
(१) यास्मृ.२११५१, अपु.२५७।२ नये (प्रणे) स्थला
(स्थला); विश्व.२।१५५ ते (तै:) नं (न्त) ताम् (तम् ); मिता. व्यवस्थिताः । ग्रामादिशब्देन तत्स्थाः पुरुषा लक्ष्यन्ते ।
अप. पमा.३९१७ स्मृचि.२२, वीमि. स्थला (स्थूला) ताम् - (१) यास्मृ.२।१५०; अपु.२५७।१ कृषाणाश्च (कर्षिणो । (तम् ); व्यउ.१०४ ते (तैः) ताम् (तम्); विता.६८८% ये); विश्व.२।१५४ दयः (गणाः) सीमाकृषाणाश्च (सीनः | राकौ.४६१ पू. समु.११४. कृषाणोऽन्ये); मिता. णाश्च (णा ये); अप. सर्वे च (ये चान्ये); (२) यास्मृ.२।१५२ अपु.२५७.३ ष्टौ (8) धारि (चारि); पमा.३९१ मितावत् ; स्मृचि.२२ क्षेत्रस्य (क्षेत्रे स्यात्); विश्व.२०१५६ पि (थ); मिता; अप. सम (समा); ब्यक. नृप्र.३१, वीमि.; व्यउ.१०४, विता.६८७-६८८ राको.
| १७१७ स्मृच.२३१७ ममु.८।२५६ उत्त.; विर.२०६ टौ ४६१ समु.११४.
| (4); पमा.३९३, रत्न.११३ पू. नृप्र.३१७ मच.८।२५६
द्राजा।

Page #433

सीमाविवादः
९४१
(१) समा अपक्षपतिताः। समाश्च ते ग्रामाश्च सम- साक्षिणां मृषाकरणे दण्डः। प्रमाणान्तरेणानिश्चये राजा निणेता। ग्रामाः । वाशब्दश्चशब्दार्थे । पूर्वोक्ताःक्षेत्रसामन्तादयः अनृते तु पृथक् दण्डया राज्ञा मध्यमसाहसम् । समग्रामाः सामन्ताश्च । एषां मध्ये चत्वारोऽष्टौ, अथवा अभावे ज्ञातृचिह्नानां राजा सीम्नः प्रवर्तिता ।। दश । अथवेति स्मृत्यन्तरोक्तकल्पार्थः । त्रयो द्वावेको (१) एते च सीमाप्रणेतारः-अनृते तु पृथगिति । वेति । ते च रक्तस्रग्वसनाः क्षितिधारिणो भूत्वा नयेयुः। तुशब्दो निश्चयार्थः । उक्तचिह्नव्यभिचाराच्चिह्नान्तररक्तकरवीरादिपुष्पमालिनः रक्तवाससश्च । क्षितिं मृदं दर्शनाद्वा स्पष्टीकृतेऽनृतवादित्वे राज्ञा मध्यमसाहस मूर्ध्नि कुर्युः । अविशेषाभिधानेऽपि चैतद् द्विजातीनामेव। पञ्चकार्षापणशतान्येकैकशो दण्ड्याः । राजवचनं तत्समक्षं शूद्राणां तु यथाह बृहस्पतिः-'यदि शूद्रो नेता स्यात् सीमानयनं यथा स्यात् । यदा प्रच्छन्नप्रकाशानि तं क्लैब्येनालङ्कारेणालङ्कृत्य शवभस्मना मुखं विलिप्या- ज्ञानचिह्नानि न स्युः, तदा राजा प्रवर्तिता यदृच्छया ग्नेयस्य पशोः शोणितेनोरसि पञ्चाङ्गुलानि कृत्वा ग्रीवा- सीमाकारक इत्यर्थः।
विश्व.२।१५७ यामान्त्राणि प्रतिमुच्य सव्येन पाणिना सीमालोष्टं मूर्ध्नि (२) यदा त्वमीषामुक्तसाक्ष्यवचसां त्रिपक्षाभ्यन्तरे धारयेदिति । अत्र चामेयः पशुश्छागः। रक्तकर्पट- रोगादि दृश्यते अथवा प्रतिवादि निर्दिष्टाभ्यधिकसंख्यावसनादिः क्लैब्योऽलङ्कारः। स्पष्टमन्यत् । विश्व.२।१५६ गुणसाक्ष्यन्तरविरुद्धवचनता तदा ते मृषाभाषितया
(२) यदा पुनश्चिह्नानि न सन्ति विद्यमानानि वा दण्डनीयास्तदाह-अनृते विति । अनृते मिथ्यावा. लिङ्गालिङ्गतया संदिग्धानि तदा निर्णयोपायमाह दने निमित्तभते सति सर्वे सामन्ताः प्रत्येकं मध्यमसाह
-सामन्ता इति । सामन्ताः पूर्वोक्तलक्षणाः । सेन चत्वारिंशदधिकेन पणपञ्चशतेन दण्डनीयाः । समग्रामाश्चत्वारोऽष्टौ दशापि वेत्येवं समसंख्याः प्रत्या- सामन्तविषयता चास्य साक्षिमौलादीनां स्मृत्यन्तरे सन्नग्रामीणाः । रक्तस्रग्विणो रक्ताम्बरधरा मूर्त्यारोपित- | दण्डान्तरविधानादवगम्यते । 'अनृते तु पृथक् दण्ड्या' क्षितिखण्डाः सीमानं नयेयुः प्रदर्शयेयुः । सामन्ता. वेति । इत्येतद्दण्डविधानमज्ञानविषयम् । ज्ञानविषये साक्ष्या. विकल्पाभिधानं स्मृत्यन्तरोक्तसाक्ष्यभिप्रायम् । तत्र च दीनां कात्यायनेन दण्डान्तरविधानात् । एवमशानासाक्षिणां निर्णेतृत्वं मुख्यं, तदभावे सामन्तानाम् । तदभावे दिनाऽनृतवदने साक्ष्यादीन् दण्डयित्वा पुनः सीमातत्संसक्तादीनां निर्णेतृत्वम् । सामन्ताद्यभावे मौलादयो विचारः प्रवर्तयितव्यः । यदा पुनः सामन्तप्रभृतयो ग्राह्याः। तेषामभावे सामन्तमौलवृद्धोध्दतादयः । ज्ञातारश्चिह्नानि च न सन्ति तदा कथं निर्णय इत्यत
+मिता. आह–अभावे ज्ञातृचिह्नानामिति । ज्ञातणां सामन्ता. (३) यत्र न सन्ति सीमनिर्णयसमांः साक्षिणः, | दीनां लिङ्गादीनां च वृक्षादीनामभावे राजैव सीम्नः सामन्ताश्च नैव शक्नुवन्ति लिङ्गानि प्रदर्शयितुं, तत्र प्रवर्तिता प्रवर्तयिता । अन्तर्भावितोऽत्र ण्यर्थः । ग्रामकिं कार्यमित्यपेक्षित आह-सामन्ता वेति । विवाद- द्वयमध्यवर्तिनीं विवादास्पदीभतां भुवं समं प्रविभज्य विषयीभूतस्य प्रामादेः समन्तात्सर्वतो वर्तमाना ग्रामा- | अस्येयं भूरस्येयमित्युभयोः समर्प्य तन्मध्ये सीमालिदयो ग्रामादिस्थाः पुरुषाः सामन्तास्ते च समाः सम- | ङ्गानि कुर्यात् । संख्याकाः । चत्वारोऽष्टौ दशापि वा । अनेन द्वयोः
+ अप., वीमि. मितावत् । षण्णां च व्यावृत्तिः।
xअप.
(१) यास्मृ.२।१५३, अपु.२५७।४ वर्तिता (वर्तकः);
विश्व.२।१५७ शात (ज्ञान); मिता. अप. अपुवत् : पमा. + वीमि. मितावत् ।
३९५ उत्त:; रत्न.११५ उत्त.; नृप्र.३२ वर्तिता (यच्छति) x स्मृच. अपवत् ।
उत्त.; सवि.४९१ पू., वीमि.; व्यप्र.३६० पृ., ३६१ चतुर्थपादः, वीमि. व्यप्र.३५६, व्यउ.१०५, व्यम.९६, । उत्त.; व्यउ.१०६ पू., १०७ उत्त.; ब्यम.९७ उत्त.; विता. विता.६९१ पू., ६९५, सेतु.१८७( 3 )विरवत् समु.११५. | ६९९ उत्त. समु.११५; भाच.८।२६५ चतुर्थपादः,
+मिता.

Page #434

व्यवहारकाण्डम्
क्षेत्रसीमावादविधेरन्यत्र आरामादिश्वतिदेशः
(१) उक्तमयांदक्षेत्रादीनां चे-मर्यादाया इत्यादि । आरामायतनग्रामनिपानोद्यानवेश्मसु । साहसदण्डा इति शेषः । मर्यादामेदे प्रथमसाहसः सार्धएष एव विधिज्ञेयो वर्षाम्बुप्रवहादिषु ॥ द्विशतम् । क्षेत्रहरणे तूत्तमसाहसः साशीतिः पणसाहस्रः। (१) असत्यामप्यतद्भावाशङ्कायामस्याः स्मृतेाय. सीमातिक्रमणे मध्यमः ।
विश्व.२।१५९ मूलतां दर्शयितुमतिदेशमाह--आरामेति । आरामः पुष्प- (२) सीमानिर्णयमुक्त्वा तत्प्रसंगेन मर्यादाप्रभेदफलोपचयहेतुर्भूभागः। आयतनं निवेशनं पलालकूटाद्यर्थ नादौ दण्डमाह-मर्यादाया इति । अनेकक्षेत्रव्यवच्छेविभक्तो भप्रदेशः।ग्रामः प्रसिद्धः। ग्रामग्रहणं च नगराधे- | दिका साधारणा भूर्मर्यादा तस्याः प्रकर्षण भेदने, पलक्षणार्थम् । निपानं पानीयस्थानं वापीकूपप्रभृतिकम् ।। सीमातिक्रमणे सीमानमतिलध्य कर्षणे, क्षेत्रस्य च उद्यानं क्रीडावनम् । वेश्म गृहम् । एतेष्वारामादिष्व- | भयादिप्रदर्शनेन हरणे, यथाक्रमेण अधमोत्तममध्यमयमेव सामन्तसाक्ष्यादिलक्षणो विधिख़तव्यः । तथा प्रव- साहसा दण्डा वेदितव्याः। क्षेत्रग्रहणं चात्र गृहारामाषणोद्भतजलप्रवाहेषु अनयोर्गहयोर्मध्येन जलौघः प्रव- ग्रुपलक्षगार्थम् । यदा पुनः स्वीयभ्रान्त्या क्षेत्रादिकहति अनयोर्वेत्येवंप्रकारे विवादे आदिग्रहणात् प्रासादा- मपहरति तदा द्विशतो दमो वेदितव्यः। *मिता. दिष्वपि प्राचीन एव विधिर्वेदितव्यः। मिता.
परक्षेत्रानपहरणापवादः (२) आयतनं देवालयः।
xअप. ने निषेध्योऽल्पबाधस्तु सेतुः कल्याणकारकः । (३) निपानं कूपाकृष्टपानीयोपलक्षितनिम्नभूभागः । परभूमि हरन् कूपः स्वल्पक्षेत्रो बहूदकः॥
विर.२१८ (१) सर्वथा च परक्षेत्राद्यनपहरणप्राप्तावाह-न निषेसीमाभेदादौ दण्डविधिः
ध्य इति । खात उदकप्रवाहस्य प्रवृत्तस्य मार्गान्तरप्रवमर्यादायाः प्रभेदे तु सीमातिक्रमणे तथा। | र्तनं सेतुः । कुल्येत्यर्थः । क्षेत्रमध्येन क्षेत्रान्तरप्रसेचनाक्षेत्रस्य हरणे दण्डा अधमोत्तममध्यमाः ।। | यानीयमानो यद्यल्पोपधातः कृत्स्नस्य निष्पत्तिबाहुल्याच
कल्याणकारकः, 'ततः क्षेत्रस्वामिना न निवारणीयः। * वीमि. मितावत् । x शेषं मितावत् ।
तथा चैतदागोपालं प्रसिद्धमेव-'परभूमि हरेत् कूपः (१) यास्मृ.२।१५४; अपु.२५७।५ वहादिषु (वहेषु च);
स्वल्पक्षेत्रो बहुदकः' इति । स्वल्पक्षेत्रमध्येन क्षेत्रान्तरविश्व.२।१५८ अपुवत् ; मिता.; अप.; व्यक.९८ ; विर. | २१८ रत्न.११४; विचि.९७, नुप्र.३२, वीमि ; व्यप्र.
प्रसेचनार्थ नीयमानाभिः कुल्याभिः परकीयां भूमि ३५८; व्यउ.१०७ वेश्मसु (कर्मसु); विता.६९२ उत्तरार्धे तु
हरेत् कूप इति । अतः प्रवादादिदमवगच्छामः सेतुर्न कात्यायनः; सेतु.१९०; समु.११५, विव्य.४७. प्रतिषेध्य इति । यद्वास्यान्योऽर्थः। यस्य क्षेत्रे स्वल्प
(२) यास्मृ.२।१५५; अपु.२५७।६ दे तु (देषु) सीमाति- दोषो बहूदकः खन्यमानः कूपः स्यात् , तस्यासौ खन्यक्रमणे (क्षेत्रस्य हरणे) क्षेत्र ... दण्डा (मर्यादायाश्च दण्ड्याः स्युः); मानो राजोपकारकत्वेन क्षेत्रस्वामिनो भूमि हरेदिति । विश्व.२०१५९ तु सीमातिक्रमणे (च क्षेत्रस्य हरणे) उत्तरार्धे
विश्व.२।१६० (सीमातिक्रमणे दण्डो ह्यधमोत्तममध्यमाः); मिता. तु (च); * अप., वीमि. मितावत् । अपः; व्यक.९७; स्मृच.२३६; विर.२२३; पमा.४०२
(१) यास्मृ.२०१५६; अपु.२५७१७, विश्व.२११६० मितावत् ; रत्न.११७; विचि.१०० तिक्रमणे (याः कामणे) हरन् (हरेत् ); मिता.; अप.; व्यक.९९ स्मृच.२३७ हरन् (क्षेत्रस्य हरणे दण्ड्या मध्यमोत्तमसाहसम्); नृप्र.३२, सवि. | (परिहरन्); विर.२२४; पमा.४०५, रत्न.१९८; सवि. ४९१ (3) तु (च) दण्डा (दण्ड:); वीमि.; व्यप्र.३६५, ३३९-३४० षेध्यो (षिद्धो) स्तु (श्व) (परभूमौ हरेत्कूप व्यउ.१०७,१०९; ब्यम.९८; विता.७०८ तु (च) दण्डा स्वल्पक्षत्रे बहूदकम् ); चन्द्र.६४ स्तु (श्चेत् ); वीमि. (दण्डया); राकौ.४६४ बाल.२।२५ उत्त.:२।१५० प्रथम- घेध्यो (षेधो); व्यप्र.३६६; व्यउ.११० पू., १११ उत्त.; पादः सेतु.१९३ (क्षेत्रस्य हरणे दण्डो मध्यमोत्तमसाहसम्); व्यम.९८ त्रो (त्रे) शेषं विश्ववत् विता.७१०, राको. समु.११६.
| ४६४; समु.११७.

Page #435

सीमाविवादः
९४३
(२) यः पुनः परक्षेत्र सेतुकपादिकं प्रार्थनयाऽर्थ- । तात्पर्यम् । न पुनरनिवेदने सेत्वादिवशादुत्पन्नपरक्षेत्रदानेन वा लब्धानुज्ञो निर्मातुमिच्छति तन्निषेधतः क्षेत्र- फल निरूपणे वचनवैयर्थ्यप्रसङ्गात् । न हि सेवादिस्वामिन एव दण्ड इत्याह-न निषेध्य इति । परकीयां प्रवर्तनमात्रेण परः परक्षेत्रफलभोक्तृतां प्रतिपद्यते । भमिमपहरन् नाशयन्नपि सेतुर्जलप्रवाहबन्धःक्षेत्रस्वामिना येन तन्निवारणार्थ वचनमर्थवद्भवेत् । केचित्त सेत्वादिन प्रतिषेध्यः, स चेदीषत्पीडाकरो बहुपकारकश्च भवति। निर्माणोत्पन्नदृष्टादृष्टफलभोक्तृनिरूपणार्थ वचनमेतदिति कपश्चाल्पक्षेत्रव्यापित्वेनाल्पबाधो बहदकत्वेन कल्याण- | वदन्ति । यदत्र युक्तं तदग्राह्यम । एवमेवानिवेद्य जी कारकश्चातो बहूदको नैव निवारणीयः । कृपग्रहणं च द्वारे कृतेऽपि बोद्धव्यम् ।
स्मृच.२३७ वापीपुष्करिण्याद्युपलक्षणार्थम् । यदा पुनरसौ सर्वक्षेत्र, . कर्षकेणाङ्गीकृतक्षेत्रकरणत्यागे विधिः वर्तितया बहुबाधो नद्यादिसमीपक्षेत्रवर्तितया वाल्योप- फालाहतमपि क्षेत्रं यो न कुर्यान्न कारयेत् ।। कारकस्तदाऽसौ निषेध्य इत्यर्थादुक्तं भवति । +मिता. | स प्रदाप्यः कृष्टफलं क्षेत्रमन्येन कारयेत ।।... उक्तापहारः स्वामिनिवेदनपूर्वक एव युक्तः
(१) यत्तु स्वामिनार्पितं क्षेत्रं कर्षको हलाङ्कितं कृत्वा स्वामिने योऽनिवेद्यैव क्षेत्रे सेतुं प्रवर्तयेत् । क्रोधादिना न कुर्यात् । न कारयेद्वा । तत्र कथमित्यउत्पन्ने स्वामिनो भोगस्तदभावे महीपतेः ॥ पेक्षित आह-फालाहतमिति। विश्व.२११६२
(१) एवञ्च सति क्षेत्रस्वाम्यननुज्ञयापि सेतुप्रवृत्ति- | (२) क्षेत्रस्वामिना सेतुर्न प्रतिषेध्य इत्युक्तमिदानीं प्रसक्तावाह-स्वामिन इति । . विश्व.२।१६१ तस्यैव प्रसक्तानुप्रसक्त्या क्वचिद्विध्यन्तरमाह-फाला
(२)क्षेत्रस्वामिनं प्रत्युपदिष्टमिदानी सेतोः प्रवर्तयितारं हतमिति । यः पुनः क्षेत्रस्वामिपार्श्वे अहमिदं क्षेत्र प्रत्याह-स्वामिन इति । क्षेत्रस्वामिनमनभ्युपगम्य, तद- कृषामीति अङ्गीकृत्य पश्चादुत्सृजति न चान्येन कर्षभावे राजानं वा, यः परक्षेत्र सेतुं प्रवर्तयत्यसौ फलभाङ् यति तच्च क्षेत्रं यद्यपि फालाहतं ईषद्धलेन विदारितं न न भवत्यपि तु तदुत्पन्ने फले क्षेत्रस्वामिनो भोगस्तदभावे | सम्यग्बीजवापाई तथापि तस्य कृष्टस्य फलं यावत्तराज्ञः । तस्मात्प्रार्थनया अर्थदानेन वा क्षेत्रस्वामिनं त्रोत्पत्त्यहँ सामन्तादिकल्पितं तावदसौ कर्षको दाप तदभावे राजानं वाऽनुज्ञाप्यैव परक्षेत्र सेतुः प्रवर्तनीय नीयः। तच्च क्षेत्रं पूर्वकर्षकादाच्छिद्यान्येन कारयेत् । इति तात्पर्यार्थः। xमिता.
+मिता. (३) स तस्य फलोपभोगं दृष्टमदृष्टं वा न लभते ।। (३) शदः क्षेत्रस्य फलं, अकृष्टस्य क्षेत्रस्य शदो.
अप. | ऽकृष्टशदः । अकृष्टेऽपि क्षेत्रे तं प्रदाप्य क्षेत्रमन्यस्या(४) तस्य सति संभवे क्षेत्रस्वामिनं तदभावे राजानं | येदित्यर्थः ।
Xअप. वाऽनुज्ञाप्यैव परेण परक्षेत्रे सेवादिः प्रवर्तनीय इत्यत्र
___ + वीमि. मितावत् । - स्मृच., विर. अपवत् । + अप., वीमि. मितावत् । x वीमि. मितावत् । (१) यास्मृ.२।१५८, अपु.२५७।९ प्यः कृष्ट (प्योऽकृष्ट); (१) यास्मृ.२।१५७; अपु.२५७१८ वर्त (कल्प); विश्व. विश्व.२।१६२ स...फलं (तं प्रदाप्याकृष्टशदं); मिता. योन २११६१ अपुवत् ; भिता. अप. योऽनि (ऽविनि); व्यक. | कुर्यात्(न कुर्याद्यो); अप. विश्ववत् ; व्यक.९९ विश्ववत् ; स्मृच. ९९; स्मृच.२३७; विर.२२४ स्वामिने (स्वामिनो); पमा. २३८ विश्ववत् ; विर.२२८-२२९ प्यः कृष्टफलं (प्योऽकृष्टसदं); ४०६, रत्न.११८ विचि.१०० मिने योऽ (मिनो ह्य); नृप्र. पमा.४०७ मितावत् ; रत्न.११८, दीक.४७ विरवत् , ३२; सवि.३४० मिने (मिनो) वर्त (कल्प) उत्प...भोग | हलाहतमिति क्वचित्पाठः; नृप्र.३२; सवि.३ ४१; चन्द्र.६६ (तत्स्वामिनों भोगलाभ); चन्द्र.६.४ मिने (मिनो) येत् (ते); | स...फलं (तं प्रदाप्याकृष्टदर्म)वीमि. व्यप्र.३६८ स प्रदाप्यः वीमि.; व्यप्र.३६७; व्यउ.१०७ यो (वा): १११; व्यम. (तं प्रदाप्या); व्यउ.१०७ फालाहत (फलाहित) यो न कुर्यात् ९८विता.७१०, राको.४६५, सेतु.३२४ विरवत् (न कुर्यायो) स...कृष्ट (संप्रदाप्यः कृषि); विता.७१४; समु.११७.
| राको.४६५; समु.११७. न्य. का. ११९

Page #436

९४४
व्यवहारकाण्डम्
इति।
नारदः
प्रकाशाप्रकाशलिङ्गसाक्षिसामन्तकर्षकगोपादिभिः सीमानिर्णयः क्षेत्रजविवाद निरुक्तिः
प्रकाशैरप्रकाशैश्च लिङ्गैस्सीमां नयेन्नृपः । । 'सेतुकेदारमर्यादाविकृष्टाकृष्टनिश्चयः ।
अर्थिप्रत्यर्थिनोर्यत्र साक्ष्यादिप्रत्ययैनेयेत् ॥ क्षेत्राधिकारो यत्र स्याद्विवादः क्षेत्रजस्तु सः ॥ । प्रकाशैर्व्यग्रोधाश्वत्थर्किशुकादिवृक्षलतातृणगुल्मसेतु
(१) अस्यार्थः-सेतुकेदारादिमर्यादादरत्वसंनिहितत्व- वल्मीककुल्यादिभिर्लिङ्गैः अप्रकाशैः करीषास्थ्यङ्गारनिश्चये कर्तव्ये क्षेत्रविषयो विवादोऽसौ क्षेत्रज उच्यते शर्कराभिः भूमौ गूढं निक्षिप्तैर्लिङ्गैः। सवि.३३२
व्यक.१७० क्षेत्रसीमाविरोधे तु सामन्तेभ्यो विनिश्चयः । (२) सेतुः जलप्रवाहबन्धः । केदारः क्षुद्रसेतुभिः नगरपामगणिनो ये च वृद्धतमा नराः ॥ कल्पितो देशः क्षेत्रमानं वा। मर्यादा क्षेत्रादिसीमा । सीमालिङ्गता इति शेषः। स्मृच.२३० विकृष्टो लाङ्गलादिनोनेदितो देशः । अकृष्टः खिलो | ग्रामसीमासु च बहिर्ये स्यस्तकृषिजीविनः । देशः । तेषां निश्चयाः क्षेत्राधिकाराः क्षेत्रविषया यत्र गोपाः शाकुनिका व्याधा ये चान्ये वनगोचराः।। भवेयुः स क्षेत्रजो विवाद इत्यर्थः। स्मृच.५
एवं सामन्तायुद्धृतपर्यन्तेष्वप्युत्कृष्टानां अभावे (३) केदारमर्यादा केदारसीमा, विकृष्टं खिलं सदुत्कृष्टं,
निकृष्टानामनुयोजनमप्यूह्यम् । अनुयोजन सत्यानृतजन्यअकृष्टं प्रहतं सदकृष्टम्।
विर.२०१ पुण्यपापप्रतिपादकमन्वादिवचनैर्यथार्थकथनपरान् कृत्वा (४) तत्र मन्वाद्युक्तसीमाशब्दस्योपलक्षणत्वमभिप्रेत्य।
प्रस्तुतार्थप्रश्नकरणम् । तानि च वचनानि साक्ष्यनुयोजनक्षेत्रजो विवादपद इत्युदितश्च ।
विधिप्रकरणोक्तान्यनुसंधेयानि । साक्षिप्रश्नविधिपञ्चविधा सीमा
प्रकरणोक्तशपथैः शापिता एवं सामन्तादयो विनिर्णयं ध्वजिनी मत्स्यिनी चैव नैधानी भयवर्जिता। ब्रूयुः।
स्मृच.२३०-२३१ राजशासननीता च सीमा पञ्चविधा स्मृता ।। समुन्नयेयुस्ते सीमां लक्षणैरुपलक्षिताम् ।
ध्वजिनी वृक्षादिलक्षिता । वृक्षादीनां प्रकाशत्वेन तुषाङ्गारकपालैश्च कूपैरायतनैर्दुमैः ॥ ध्वजतुल्यत्वात् । मत्स्यिनी सलिलवती। मत्स्यशब्दस्य
तानि लक्षागान्युच्यन्ते--तुषाश्चाङ्गाराश्च कपालानि स्वाधारजललक्षकत्वात् । नैधानी निखाततुषाङ्गारादिमती। च । तेषां कुम्भास्तुषादिभिः पूर्णाः कुम्भाः संधिषु तेषां निखातत्वेन निधानतुल्यत्वात् । भयवर्जिता अर्थि- पूर्वनिहिताः तैरभिज्ञानैः, इह तुषाः, इहाङ्गाराः, अस्मिन् प्रत्यर्थिपरस्परसंप्रतिपत्तिनिर्मिता । राजशासननीता ज्ञातृ- प्रदेशे कपालानीत्येवं प्रतिज्ञाय पूर्वे तथा दर्शयन्तो चिह्नाभावे राजेच्छया निर्मिता। मिता.२।१५१ (१) सवि.३३२. ___* अप., स्मृच., विर., रत्न., व्यप्र., मितावत् ।
(२) नासं.१२।२; नास्मृ.१४२ रोधे तु (वादेषु); अप. (१) नासं.१२।१ यः (याः) रो (रा) स्यात् (स्युः) तु २।१५१ नास्मृवत् ; व्यक.१७२, स्मृच.२३० उत्त.; विर. सः (स तु); नास्मृ.१४।१ यः (ये) यत्र (यस्तु); अपु. २०८ सवि.३३४ द्धतमा (द्धोधता) राः (रः) उत्त. व्यप्र. २५३।२३ यः (याः) रो (रा) स्यात् (स्युः); व्यक.१७० यः ३५७ उत्त.; समु.११४ उत्त. (ये); स्मृच.५ तु सः (स्मृतः) शेषं नासंवत् ; विर.२०१। (३) नासं.१२।३ पाः (प) का (क); नास्मृ.१४।३गोचराः श्चयः (र्णये); रत्न.१११, ग्यप्र.३५३; व्यउ.१०३; विता. (जीविनः) शेषं नासंवत् ; अप.२।१५१ पृ.; व्यक.१७२, ६८३, समु.११३ स्मृचवत्.
स्मृच.२३०, विर.२०९; पमा.३९१ स्युस्तत् (च स्युः) रत्न. . (२) मस्मृ.८।२६५ इत्यत्र प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् ; मिता.२।। ११३, व्यप्र.३५८; विता.६९२ स्तत् (स्तु); समु.११४. १५१ अप.२।१५१ व्यक.९६ मत्स्यिनी (संधिनी); स्मृच. (४) नासं.१२।४ लैश्च (लानां) कूपै (कुम्भ); नास्मृ. ५, विर.२१४; पमा.३८५, रत्न.११२ पू.; स्मृचि.२२ | १४।४; व्यक. १७२ ते सीमां (सीमानं) लैश्च (लास्थि); विर. पञ्च (एवं); नृप्र.३१; ग्यप्र.३५४; व्यउ.१०३; पिता. | २१० व्यकवत् ; समु.११४ पूर्वार्षे (सीमाया निर्णय ६४४ राको.४६१; समु.११३.
कुर्युामयोरुभयोरपि).

Page #437

सीमाविवादः
९४५
नयेयुः । आयतनैर्दुमैश्च प्रतिज्ञातैः इह देवकुलमासीद् । विषय इत्यविरोधः ।
मिता.२०१५२ इह वृक्ष इति ।
नाभा.१२।४ (२) एको न सीमां नयेत्, प्रत्ययितोऽपि । यतो अभिज्ञानैश्च वल्मीकैः स्थलनिम्नोन्नतादिभिः। बहुष्वेषा सीमापरिच्छेदक्रिया स्मृता । सम्यक् क्रिया चैवं केदाराराममार्गश्च पुराणैः सेतुभिस्तथा ॥ भवति । दण्डवृद्धिस्त्वन्यथाकरणे । बहुभिः कर्तव्यत्वे
अभिज्ञानश्च यैरभिज्ञायते सीमा तैर्वल्मीकादिभिः, हेतुमाह-गुरुत्वादस्य धर्मस्येति । 'सर्वे भूम्यनृते हन्तीइह वल्मीक आसीत्, इह स्थलम् , इह निम्नम्, इह त्यादिना अन्यथा प्रमादात् करणे प्रत्यवायबहुत्वाद् गर्तम्, इहोन्नतः प्रदेशः, एते संधिष्वासन्नाः, तेषां चैतानि बहुभिः कृतायां सुकृतं भवतीति। नाभा.१२।९ लिङ्गानि इति । तथा केदारैश्च इह केदारा आसन् एकश्चेदुन्नयेत् सीमां सोपवासः समुन्नयेत् । अमुष्य प्रामस्य, तेषामेते आभासा इति । मार्गश्च अय- रक्तमाल्याम्बरधरः क्षितिमारोप्य मूर्धनि ॥ मत्र मार्ग आसीद् ग्रामकाल इति । पुराणैश्च सेतुभिः
मृषोक्तौ दण्डविधिः इह सेतुरासीदमुष्य ग्रामस्य, तस्यैतचिह्नमिति । एतै- अथ चेदनृतं ब्रूयुः सामन्ताः सीमनिर्णये । नयेयुः। तथा सुनीतं भवति । नाभा.१२।५ सर्वे पृथक पृथक् दण्डया राज्ञा मध्यमसाहसम्॥ 'निम्नगापहृतोत्सृष्टनष्टचिह्नासु भूमिषु । सामन्तात्परतो ये स्युस्तत्संसक्ता मृषोदितैः । तत्प्रदेशानुमानैश्च प्रमाणैर्भोगदर्शनैः ॥ संसक्तसक्तसक्तास्तु विनेयाः पूर्वसाहसम् ।।
निम्नगया नद्या अपहृतेनापहरणेनोत्सृष्टानि स्वस्था- शेषाश्चेदनृतं ब्रूयुर्नियुक्ता भूमिकर्मणि । नात्प्रच्युतानि नष्टानि वा लिङ्गानि यासु मर्यादाभमिषु प्रत्येकं तु जघन्यास्ते विनेयाः पूर्वसाहसम्॥ तत्र तत्प्रदेशानुमानादुत्सृष्टनष्टचिद्वानां प्राचीनप्रदेशानु- तसंसक्तादिवनगोचरान्तानां अनृतवादित्वे तु नारद मानात् प्रामादारभ्य सहस्रदण्डपरिमितं क्षेत्रमस्य ग्रामस्य आह-शेषाश्चेदिति । शेषाः सामन्तेभ्योऽवशिष्टास्तपश्चिमे भागे इत्येवंविधात्प्रमाणाद्वा प्रत्यर्थिसमक्षमवि- संसक्तास्तेभ्यो जघन्याः संसक्तसंसक्ताः। प्रतिपन्नाया अस्मार्तकालोपलक्षितभुक्तेर्वा निश्चिनुयुः ।
स्मृच.२३३ मिता.२।१५२
(१) नासं.१२।१०; नास्मृ.१४।१० स: समुन्नयेत् (साः • नैकः समुन्नयेत्सीमां नरः प्रत्ययवानपि ।
समाहितः); मिता.२।१५२ क्षितिमारोप्य (भूमिमादाय); गुरुत्वादस्य कार्यस्य क्रियैषा बहुषु स्थिता ॥
अप.२।१५२ पृ.; व्यक.१७३; विर.२२१; विचि.९४; (१) एकस्य निषेधः स उभयानुमतधर्मविद्यतिरिक्त- स्मृचि.२३ श्चेदुन्न (श्चैव न); रएन.११४; नृप्र.३१ मितावत्;
व्यप्र.३५९ मितावत् ; व्यउ.१०६ उत्त.; विता.६९६ (१) नासं.१२।५ कैः (क) राम (गार); नास्मृ.१४१५ मितावत् ; सेतु.१८८. नै (तै) कैः (क); व्यक.१७२ मार्ग (सा.); विर.२१०.
(२) नासं.१२१७ सीम (तदि); नास्मृ.१४१७ सीम. - (२) नासं.१२।६ नैश्च (नाच्च); नास्मृ.१४।६ नासंवत् । निर्णये (तद्विनिश्चये); मिता.२१५३; स्मृच.२३३; पमा, मिता.२।१५२ नैश्च (नाच्च) *भों (णागो) नैः (नात् ); अप.
३९७; रत्न.११४; नृप्र.३२; व्यप्र.३६०; ब्यउ.१०६; २११५१ त्सृ (न्म); व्यक.१७१; विर.२०५; पमा.३०४ व्यम.९५, विता.६९८, राको.४६४ (-) सम् (साः); मितावत: रत्न.११२; नृप्र.३१, व्यप्र.३५५; व्यउ.१.६, सम.११५. समु.११५ मितावत् , बृहस्पतिः.
(३) पमा.३९७; समु.११५. (३) नासं.१२।९ कार्य (धर्म) स्थि (स्मृ); नास्मृ.१४।९% (४) मिता.२।१५३; अप.१।१५३ उत्तरार्धे (जघन्यास्तेऽपि मिता.२।१५२, अप.२।१५२; ब्यक.१७३; स्मृच.२३१, प्रत्येकं विनेयाः पूर्वसाहसम्); व्यक.१७३ अपवत्; स्मृच. विर.२११; पमा.३९४ रन.११४; विचि.९४; स्मृचि. २३३; विर.२१२ अपवत् ; रत्न.११५, सवि.४९१ २३, नृप्र.३१, राकौ.४६३ मनुः सवि.३३५, व्यप्र.
याज्ञवल्क्यः; व्यप्र.३६०; व्यउ.१०६, विता.६९८; '३५५; व्यम.९६ विता.६९६; सेतु.१८८; समु.११५. समु.११५..

Page #438

९४६
व्यवहारकाण्डम्
मोबुद्धादयस्त्वन्ये दण्डनीयाः पृथक् पृथक्। विनेयाः प्रथमेनैव साहसेनानृते स्थिताः ॥ (१) आदिशब्देन गोपशाकुनिकव्याधवनगोचराणां ग्रहणम् । यद्यपि शाकुनिकादीनां पापरतत्वालिङ्गप्रदर्शन, एवोपयोगो न साक्षात्सीमानिर्णये तथापि लिङ्गदर्शन एवं मृषाभाषित्वसंवादण्ड विधानमुपपद्यत एव । मिता. २।१५३ (२) गणवृद्धादय इत्यत्रादिशब्देन ग्रामनगरमौलदोसीमाकर्षकवनगोचराः संगृहीताः । स्मृच. २३२ इतर प्रमाणाभावे राजा निर्णेता
यदा तु न स्युर्ज्ञातारः सीमाया न च लक्षणम् । तदा राजा द्वयोः सीमामुन्नवेदिष्टतः स्वयम् || इष्टतः इच्छातइत्यर्थः ।
स्मृच. २३२
क्षेत्रसीमावादस्य गृहोद्यानादावतिदेशः अनेनैव गृहोद्याननिपानावतनादिषु । विवादविधिराख्यातस्तथा ग्रामान्तरेषु च ॥ एतेनैव विधिनाख्यातो "देवकुलगृहोद्यान निपानमार्गगोप्रचाराद्यवचेः परिच्छेदो विवादे ।
नामा.१२।१२
(१) नावं. १२० मील (णि) माया (गया) नैव (न स्युः); नास्मृ. १४१८ मौल ( गण ) ण्डनीया: (ण्डं दाप्या:) नैव न स्युः) मिला. २१५२ नीया: अ. २०१५३ मौल ( गण ) स्थिता: (तथा); व्यक. १७३ मौल (गण) ण्डनीया: (ण्डं दद्युः); स्मृच. २३३ मौल (गण); विर. २१२ मौल ( गण ) न्ये (थें) ण्डनीया: (ण्डं दद्युः) ; पमा ३९७ ण्डनीयाः दाप्याः नानृते (नव्य) वि.४९२ मील (मीन) नीयाः : (गत्या) याज्ञवल्क्यः व्यप्र. ३६० स्त्व (श्वा; उपउ १०६ मिति १९८३ समु. ११५ मिताय.
"
(२) नासं. १९१११ (अ) (बरे) नास्मृ. २४/११ दातु (दि च) या न च (याश्च न ); अप. २।१५३ तु (च); स्मृच. २३२६ विर. २१६ या (यां); पमा. ३९५ या न च (पान). ११५० विचि. १५-९६ या (वा) स्मृचि. १३ नृ. २२ बीमि. २०१५१ या (व) मुनयेदितः (वे तत् ); व्यप्र. ३६१ तु (च); विता. ७०० ष्टतः (च्छया); सेतु. १८९ न स्यु: ( स्युर्न) टत: (च्छया); समु. ११५.
(३) नासं. १२।१२; नास्मृ. १४।१२ अने (एते).
सीमावृक्षजे स्वामित्वविधि:
सीमामध्ये तु जातानां वृक्षाणां क्षेत्रयोर्द्वयोः । फलपुष्पं च सामान्यं क्षेत्रस्वामिषु निर्दिशेत् ॥ अम्यक्षेत्रोपजातानां शाखास्वन्यत्र संस्थिताः । स्वास्ति विजानीयादन्यक्षेत्रविनिर्गताः ॥ मार्गरोधनिषेधः अवस्करस्थलश्वभ्रभ्रमस्यन्दनिकादिभिः । चतुष्पथरस्थानरच्या मार्गान्न रोपवेत् ॥ अवस्करो विष्ठागृहादिशोधनार्थे पांशुनिचय इति हरिहरादयः, स्थलं वेदिका, श्वभ्रो गर्त्तः, भ्रमो जलनिर्गममार्गः स्यन्दनिका पटलप्रान्तः । आदिशब्देनान्यदपि तादृशम् । रथ्यामार्गे राजमार्गः, रथ्या चत्वर इति कल्पतरुः । विर. २२० रोधयन्ति तु ये मोहाद्वलाद्वाऽपि कथंचन ।' दण्डवेतादृशान् राजा साहसेनोत्तमेन च ॥ सेतुतादिविधि
सेतुस्तु द्विविधो ज्ञेयः खेयो वन्ध्यस्तथैव च । तोयप्रवर्तनात्यो बन्ध्यः स्यात्तन्निवर्तनात् ॥
"
(२) नास्मृ. १४११४.
(२) ना. १४३२१ (२) नावं. १२१२ अम (मार्ग) रोष (वृष): नास्मृ१४/१५; व्यक. ९८ गन्न (गं न ); स्मृच. २३५ रथ्या (राज) उत्त.; विर. २२० र्गान्न (गंन); पमा. ४०१ स्मृचवत्; रत्न. ११७; सवि. ३३९ रथ्या (राज) गन्न (गं न) उत्त; व्यप्र. ३६४ स्मृचवत् व्यउ.१०८ स्मृचवत् ; व्यम. ९७ स्मृचवत्;
विता. ७०५ स्मृचवद; सेतु. १९१ सुर (थेष्वव ); समु. ११६. (४) नास्मृ. १४/१६.
(५) ना. १२१५ खेो वन्ध्य (सम्यो बच्च) (तोषप्र वर्तने सन्यवयः स्याद् विनिवर्तने नास्सु. १४१२८ (घः प्रोक्तः);मिता. २।१५६ स्तु (श्च ); अप. २।१५७ बन्ध्य (बध्य) तन्नि (द्विनि); व्यक. ९९ तन्नि (द्विनि); स्मृच. २३७ खेयो ( खन्यो) शेषं व्यकवत् विर. २२६ धो ज्ञेयः (धः प्रोक्तः ) तन्नि (द्विनि) परिवर्तनादित्यपि पाठ: पमा. ४०६; रत्न. १९८६ नृप्र. ३२ स्तु (श्च) बन्ध्य (बध्य); व्यउ. १०७; स्तु (श्च) नविन बिता. ७११ की. ४६४ स्तु (थ) वो बन्ध्यः (क्षेपो बन्धः) शेषं नास्मृवत् सेतु. ३२३ स्तु (श्च) घ) स्वान (सोया) समु. ११७ (सन्यो) बन्ध्य (कन्थ)

Page #439

सीमाविवादः
९४७ - क्षेत्रस्थिताधिकोदकनिर्गमनार्थ खात्वा यः क्रियते । मृते तु स्वामिनि पुनस्तद्वंश्ये वाऽपि मानवे । सेतुः स खन्यः । आगतोदकधारणार्थ मृदादिभिर्यत्र राजानमामन्त्र्य ततः कुर्यात्सेतुप्रवर्तनम् ।। जलप्रवाहो बध्यते स सेतुबन्ध्य इत्यर्थः ।
(१) यदा त्वन्यनिर्मितं सेतुं भेदनादिना नष्टं स्वयं
स्मृच.२३७ संस्करोति तदा पूर्वस्वामिनं तद्वंश्यं नृपं वा पृष्ट्वैव नान्तरेणोदकं सस्यं नाशश्चात्युदके सति । संस्कुर्यात् । यथाह-पूर्वेति। मिता.२।१५६ य एवानुदके दोषः स एवात्युदके भवेत् ।। (२) पुराणसेतुमुत्सृष्टं भिन्नं वा स्वामिनम (न)
उदकेन विना सस्यं नास्ति । अत्युदकेन च नाशः नुज्ञाप्य यः संस्कुर्यात्, न तस्य तत्फलं भवति । सस्यस्य । अतोऽनुदकात्युदकयोस्तुल्यो दोषः । अनुदके | पूर्वस्वामिन एव । यदि धर्मार्थ कुर्यात्, न तु फलार्थम् ।। ऽनारम्भादल्पः क्षयः। अत्युदके प्रयासभूयस्त्वम् ।। पूर्वसेतुमुत्सन्नं दृष्टार्थ यदि कश्चिच्चिकीर्षति, स स्वामिनं तस्मात् सेतुस्तथा. कार्यों यथोभयं न भवति । पृष्ट्वा, मृते वा तस्मिंस्तद्वंश्यं पुत्रादि, सदभावे राजा
नाभा.१२।१६ नमनुज्ञाप्य कुर्यात् । ततस्तत्फलभाक् स्यात् । परक्षेत्रस्य मध्ये तु सेतुर्न प्रतिषिध्यते ।
नाभा.१२।१७-१८ महागुणोऽल्पबाधश्चेद् वृद्धिरिष्टा क्षये सति ॥ अतोऽन्यथा क्लेशभाक् स्यान्मृगव्याधानुदर्शनात्। अस्यार्थः-अन्यक्षेत्रे अन्येन क्रियमाणः सेतुर्यदि
इषवस्तस्य नश्यन्ति यो विद्धमनुविध्यति ।। बहूपकारकरः क्षेत्रस्वामिनश्चाल्पबाधाकरस्तदा नासौ (१) अवमर्शनं निदर्शनम् । स्मृच.२३७ निवर्त्यः । यतोऽल्पोपक्षये सत्यपि वृद्धिः शस्याद्युपचय- (२) अतोऽन्यथाननुज्ञाप्य कुर्वतः क्लेशमात्र फलम् । लक्षणा सर्वस्येष्टा भवति ।
+व्यक.९८ मृगव्याधदृष्टान्तेन । यः पूर्वमन्येन विद्धं पश्चाद् पूर्वप्रवृत्तमुत्सन्नमपृथ्वा स्वामिनं तु यः। विध्यति, इषवस्तस्य नश्यन्ति श्रमश्च व्यर्थः, तथा सेतुं प्रवर्तयेत्कश्चिन्न स तत्फलभाग्भवेत् ॥ व्यर्थ बन्धनं श्रमश्वार्थहानिश्च । अतो नैवं कर्तव्यम् ।
अत एव गम्यते न दण्ड्य इति । नाभा.१२।१९ . + स्मृच., विर. व्यकवत् ।
धैर्मार्थ कारितो येन तडागः सीमयोर्द्वयोः। , (१).नासं.१२।१६ शश्चा (शोऽप्य) के सति (केन तु)
तन्मृत्तिकानुसारेण अंशो देयस्तयोद्वयोः ॥ (यावाननुदके दोषस्तावानत्युदके स्मृतः); नास्मृ.१४।१९ नाशश्वात्युदके सति (नश्येदभ्युदकेन तु) त्यु (भ्यु) भवेत् (स्मृतः);
ग्रामे ससीनि विक्रीते सजले सपथेऽपि वा। अप.२।१५७; व्यक.९९; स्मृच.२३७ नुद (त्युद) वात्यु
पौरोहित्यं ग्रामदेवो द्वयोर्नाशो न जायते ॥ (वानु); विर.२२६ सति (भवेत्); रत्न.११८; विता.७११ | (१) नासं.१२।१८ तु (वा) वा (चा) कु...नम् (प्रकुर्यात्सेतुविरवत् ; बाल.२।१५६; समु.११७.
कर्म तत्); नास्मृ.१४।२१ वंश्ये (दांश्ये) उत्तरार्धं नासंवत् ; (२) नासं.१२।१४ बाध (दोष); नास्मृ.१४।१७ श्चेद् | मिता.२।१५६; अप.२११५७ वा (चा); व्यक.९९; स्मृच. (श्च); व्यक.९८; स्मृच.२३७ नासंवत् ; विर.२२४; पमा. | २३७ वा (चा); विर.२२५; पमा.४०६ उत्तरार्ध नासंवत् ; ४०५ विध्य (बध्य); रत्न.११८; विचि.१००; सवि.३३९; | रत्न.११८, सवि.३४० तु (ऽपि) वा (चा) याज्ञवल्क्यः ; व्यप्र.३६७ नासंवत् ; व्यम.९८ नासंवत् ; विता.७१० | | व्यप्र.३६७; व्यउ.१०७ वा (चा) वे (वः) (राजानमथवा. सेतुः (कूपो) बाध (दोष); सेतु.३२३; समु.११७. मन्त्र्य कुर्यात्सेतुप्रवर्तनाम् ); विता.७११; समु.११७
(३) नासं.१२।१७; नास्मृ.१४।२० वृत्त (वर्त); मिता. | वा (चा). २११५६; अप.२।१५७ व्यक.९८; स्मृच.२३७; विर. (२) नासं.१२।१९ धानु (धनि); नास्मृ.१४।२२; २२५ त्स (च्छि) वर्त (कल्प); पमा.४०६, रत्न.११८; अप.२।१५७; व्यक.९९; स्मृच.२३७ नुद (वम); विर. सवि.३४० वर्त (कल्प); व्यप्र.३६७; व्यउ.१०७; व्यम. | २२५ नुद (र्थद); रत्न.११८; व्यप्र.३६७ धानु (धनि); ९८ कश्चित् (यस्तु); विता.७११ व्यमवत् ; राको.४६४ त्स | समु.११७ नुद (वद). (च्छि); समु.११७ त्स (त्प).
। (३) स्मृचि.२३. (४) स्मृचि.१६.

Page #440

९४८
व्यवहारकाण्डम्
वापीकूपतडागादौ साक्षिणी जलवाहिका। (१) खिलं दुष्कर्ष क्षेत्रम् । अप.२११५८ पूर्व ह्यधिकृता या च सैव प्रामाणिकी मता ॥ (२) खिलोपचारः खिलभञ्जनार्थो व्ययः । तस्य कृष्टाकृष्टविधिः
| इयत्तावधारणं खिलभूतक्षेत्रकाठिन्यतारतम्यायतमिति । खातखातस्य केदारमाहुः शल्यवतो मृगम् ।
स्मृच.२३८ इषवस्तस्य नश्यन्ति यो विद्धमनुविध्यति । (३) तदष्टभागोपचयादिः खिलभङ्गः।नाभा.१२।२१
खिलभङ्गस्य भूमिं प्रसाधितवत: केदारमाहुः । व्याख्यातमेतत् पूर्वम् । अयं तु विशेषः-तत्र योऽन्यस्तत्र कर्षति स तत्फलं न लभते। क्षयव्ययाभ्यां च |
खिलविषयं खिलभङ्ग निमित्तक्षयं दत्त्वेत्युक्तम् । इह कृष्ययुज्यते । यथा शल्यवतः प्रथमं व्यधुर्मगमाहुः, पश्चाद्
माणविषयं बीजाद्युपक्षयं दत्त्वेति । नाभा.१२।३८-३९ विध्यत इषुनाशः श्रमयोगश्च तथेति। नाभा.१२।३७ तैदष्टभागापचयाद्यावत्सप्त गताः समाः। अशक्तप्रेतनष्टेषु क्षेत्रिकेष्वनिवारितः।
समाप्ते त्वष्टमे वर्षे भुक्तं क्षेत्रं लभेत सः॥ क्षेत्रं चेद् विकृषेत् कश्चिदश्नुवीत स तत्फलम् ॥
(१) यदि क्षेत्रपतिळयं न ददाति तदा कर्षको- (१) अशक्ताः क्षेत्रकरणसामर्थ्य विकलाः, प्रेताः |
ऽष्टमं भागं तस्मै दद्यात् । यदि चाष्टवर्षपर्यन्तमपि वर्याताः, नष्टाः कुत्र गता इति चिरकालमविज्ञाताः।
क्षेत्रभोगं करोति, तदा व्ययादानेऽपि तत्सर्व क्षेत्रमुत्पत्तिक्षेत्रिकाः क्षेत्रस्वामिनः । एतदुक्तं भवति । परक्षेत्रत्वेऽपि सहित क्षेत्रपतेरेवेति हलायुधपारिजातौ । प्रकाश-' खिलभूतभूविषये कर्तुः फलभोगो न जातु फलदण्ड- कारेण तु ततोऽष्टमे वर्षे स्वामिन इत्येवं विवृतम् । दापन मिति प्रसङ्गात् । स्मृच.२३८
विर.२२७ (२) क्षेत्रिकेष्वशक्तेषु (मृतेषु) नष्टेषु वा राजकुला
(२) खिलभङ्गं कृत्वा कृषति, यदि स्वाम्यागच्छेत्, दिभयाद्, अवृत्त्या वा केन चिदप्यनिवारितः कृषि- तत्क्षत्रमष्टभागापचयादुपाचतस्य अष्टभागादा काले यः कृषेत् तस्य तत्फलं भवति । परक्षेत्रत्वेऽपि
। द्वितीये द्वावष्टभागौ एवमुपचितादष्टभागादारभ्य सप्त राज्ञश्चैवमर्थलाभः कुटुम्बवृद्धिश्च । अन्यथोभयं न
समाः संवत्सरास्तुल्यमतीताः सप्तमे वर्षेऽष्टभागेन स्यात् ।
नाभा.१२।२०
संप्राप्तेऽष्टमे वर्षे स्वं क्षेत्र लभेत स्वामी । नाभा.१२।२२ 'विकृष्यमाणे क्षेत्रे तु क्षेत्रिकः पुनराव्रजेत् ।।
'संवत्सरेणार्धखिलं खिलं स्यावत्सरैत्रिभिः । खिलोपचारं तत्सर्व दत्वा क्षेत्रमवाप्नुयात् ।।
पञ्चवर्षावसनं तु क्षेत्रं स्याटवीसमम् ॥ (१) स्मृचि.३२. (२) नासं.१२।३७.
सवि.३४० तु (च) खि (शि) कात्यायनः; चन्द्र.६५ विचि. (३) नासं.१२।२०:१२।३८पू.; नास्मृ.१४।२३, अप.
वत् ; व्यप्र.३६९; विता.७१४; सेतु.१९५ णे (ण:) तु (षु); २११५८ व (प); ब्यक.९९, स्मृच.२३८ दश्नवीत समु.११७क्षेत्रमवा (स्वं क्षेत्रमा); विव्य.४८ सेतवत् . (दाप्नुयात्तु); विर.२२६ ष्व (षु); पमा.४०८; रत्न.११९, (१) नासं.१२।२२ गा (गो) गताः समाः (समा गताः) विचि.१०१ सवि.३४० शक्त (शक्तः) त्रि (त्र) कात्यायनः; समा (संप्रा); नास्मृ.१४।२५ समा (संप्रा); अप.२।१५८ चन्द्र.६५ दनुवीत स तत्फलम् (स तु तत्फलमश्नुते); व्यप्र. सप्त (दष्ट); विर.२२७ गापचयाद् (गप्रचया); सवि.३४० ३६८ विता.७१४ दनुवीत स (त्स लभैतैव); सेतु.१९५; तं (क्त) कात्यायनः; चन्द्र.६६ याद् (य); सेतु.१९५ गापसमु.११७ स्मृचवत् .
चयाद् (गप्रभुता) त्व (चा) समा (संप्रा); समु.११८ क्त (क्त). (४) नासं.१२।२१ तु (चेत्) क्षेत्रमवा (स्वं क्षेत्रमा): (२) नासं.१२।२३ क्षेत्रं स्याद (स्यात्क्षेत्रम); नास्मृ.१४।२६ १२।३८-३९ तु (चेत्) खिलो (बीजा) क्षेत्रमवा (स्वं क्षेत्रमा); | स्याद् (तद् ) क्षेत्रं स्वाद (स्यात्क्षेत्रम); अप २।१५८; व्यक. नास्मृ.१४।२४ तु (चेत्) क्षेत्रमवा (स्वक्षेत्रमा); अप.२।१५८ | ९९, स्मृच.२३८, विर.२२८; पमा.४०९, रत्न.११९ व्यक.९९, स्मृच.२३८ क्षेत्रमवा (स्वं क्षेत्रमा); विर. विचि.१०१ तु (च); सवि.३४० विसन्नं तु (र्षोऽवसानं २२७ वि (नि); पमा.४०९ (कृष्यमाणेषु क्षेत्रेषु क्षेतिकः | तत्); चन्द्र.६६, व्यप्र.३६९; विता.७१५, सेतु.१९४ पुनराव्रजेत् ); रत्न.११९, विचि.१०१ णे (ण) तु (पु); | तु (च); समु.११८.

Page #441

९४९
सीमाविवादः (१) संवत्सरोपेक्षितं क्षेत्रमर्धखिलं ईषदुष्कर्ष भवति। स्वमाप्नुयात् । इतरस्यापि बीजाद्युपयुक्तं दद्यात् । त्रिवत्सरोपेक्षितं तु खिलं स्याददुष्कर्ष भवेत् । पञ्चवर्षो- एवमभयोरनग्रहाजनपदस्य वृद्धिर्भवति। नाभा.१२।३९ पेक्षितं पुनः अटवीसमं स्यात् । अत्यन्तदुष्कर्ष वृद्धे जनपदे राज्ञो धर्मः कोशश्च वर्धते । भवेदित्यर्थः।
स्मृच.२३८ हीयते हीयमाने तु वृद्धिहेतुमतः श्रयेत् । (२) अटवीसमेऽपि खिलोक्तत्यागकालभागग्रहण
बृहस्पतिः क्रमेण न्यूनाधिकत्यागकालभागग्रहणव्यवस्था ऊह्या ।
सीमावादप्रतिज्ञा अत्र च खिलेषु चतुर्थादिसप्तन्यूनसंख्यादिभागग्रह- क्रयविक्रयानुशये विधिरेष प्रदर्शितः । णस्य सर्वसिद्धतया अष्टमभागदानं प्राचीनमिति खिल.
ग्रामक्षेत्रगृहादीनां सीमावादं निबोधत ।। एवेत्याहुः।
विर.२२८
गृहादीनामित्यत्रादिशब्देन नगरदेशौ स्वीक्रियेते (३) तस्य (खिलोपचारस्य) इयत्तावधारणार्थ तत्रापि सीमावादसद्भावात् । - स्मृच.२३२ विचारमाह-संवत्सरेणेति ।
पमा.४०९
राज्ञा ससाक्षिकं सपत्रं वा क्षेत्रं देयम् (४) 'खिलोपचार'मित्युक्तं, तद् विशेष्यते ।
राजा क्षेत्रं दत्वा चातुर्वैद्यवणिग्वारिकसर्वसंवत्सरोत्सृष्टमकृष्टं कृष्यमाणमर्धखिलम् । तत्र चतु. | ग्रामीणतन्महत्तरस्वामिपुरुषाधिष्ठितं परिभांगोपचयादारभ्य , तृतीये पादोनं, चतुर्थे स्वं क्षेत्र
च्छिन्द्यात् । शासनं वा कुर्यात् । माप्नोति । खिलमित्युक्तं त्रिवर्षोत्सृष्टम् । तत्रोक्तो | ग्रामगृहक्षेत्रादिप्रवेशकाले प्रकाशाप्रकाशचिह्नानि ससाक्षिकाणि विधिः । पञ्चवर्षोत्सृष्टमटवीसम' राजाधीनं भवति ।
कार्याणि अटव्यां राजानमनुज्ञाप्य य आक्रामति तस्य तद् | *निवेशकाले कर्तव्यः सीमाबन्धविनिश्चयः । भवति ।
नाभा.१२।२३ | प्रकाशोपांशुचिरैश्च लक्षितः संशयापहः ।। "क्षेत्रं त्रिपुरुषं यस्य गृहं वा स्यात् क्रमागतम्। (१) निवेशो ग्रामादिप्रवेशारम्भः । सीमाबन्धः राजप्रसादादन्यत्र न तद्भोगः परं नयेत् ।। सीमाया निबन्धनं नियामकम् । उपांशु (श्व) प्रकाशम् । गृहं क्षेत्रं च दृष्टे द्वे वासहेतू कुटुम्बिनाम् ।
अप.२।१५१ • तस्मात्ते नोतिक्षपेद्राजा तद्धि मूलं कुटुम्बिनाम् ॥ (२) विनिश्चीयते सीमाबन्धो येन स विनिश्चयः
(१) गृहक्षेत्रयोः करादिना त्रैपुरुषिकसंभोगे सति पाषाणादिमयः स्थूलगुडकः। सीमाबन्धश्चासौ विनिश्चयश्च राजप्रसादाद्विना न तद्भोक्तृपुरुषसकाशात्तयो गच्छेदः सीमाबन्धविनिश्चयः । सीमानियामकः स्थूलगुडक इत्यर्थः। करणीय इत्यर्थः ।
विर.२२८ एतदुक्तं भवति । ग्रामादिप्रवेशकाले तत्सीमानियामक(२) क्षेत्रं गृहं वा त्रिपुरुषं भुज्यमानं राजा स्थूलगुडकः प्रकाशगुप्तलिङ्गोपेतः सीमासंधौ स्थापनीय प्रसन्नो यदि दद्यात्, न तत्र वक्तव्यम् , अन्यथा तस्य
इति ।
स्मृच.२२८ भोगः परस्य न दातव्यः । स एवोपचितदानेन भुञ्जीतेत्यर्थः।
नाभा.१२।२४
(१) नासं.१२।४०; जास्मृ.१४।४३ तु (च); व्यक. ___ बीजादि दत्त्वा स्वमाप्नुयादित्युक्तं, तत्र कारणमाह
९१, विर.२२८.
(२) ब्यक.१७० प्रदर्शितः (उदाहृतः); स्मृच.२३२ गृहं क्षेत्रं च कुटुम्बिनां वासहेतुर्यस्मात् , तस्मात् ।
उत्त.; विर.२०१; सेतु.१८४ प्रदर्शितः (प्रकीर्तितः); (१) नासं.१२।२४ यस्य (यत्र); नास्मृ.१४।२७ यस्य समु.११४ उत्त. (यत्स्यात); अप.२।१५८; व्यक.९९, विर.२२८ रं (रान्). (३) विश्व.२।१५४.
(२) नासं.१२।३९ दृष्टे द्वे (विशेयं) तू (तुः) पू.; नास्मृ. (४) अप.२।१५० (-); व्यक.१७० बन्ध (विधि); १४।४२ हं क्षेत्रं (हक्षेत्र); व्यक.९९ पू., विर,२२८ दृष्टे | स्मृच.२२७ विर.२०२ श्चयः (र्णयः); रत्न.११२, सवि. (वस्तू) नोरिक्ष (नाक्षि).
३३२ विरवत् ; समु.११३ भृगुः.

Page #442

९५०
व्यवहारकाण्डम्
(३) निवेशकाले ग्रामादिनिर्माणकाले। प्रकाश- | शान्तामयः। शर्कराः पाषाणवत्कठिना मृदः । कपाचिकैर्वृक्षादिभिः । उपांशुचिह्नः करीषेष्टकादिभिः। . लिकाः पवघटावयवानामवयवाः । कार्पासास्थीनि विर.२०२ कासिबीजानि।
स्मृच.२२८ वापीकूपतडागानि चैत्यारामसुरालयाः। . प्रैक्षिप्य कुम्भेष्वेतानि सीमान्तेषु निधापयेत् । स्थलनिम्ननदीस्रोतः शरगुल्मनगादयः ।। ततः पोगण्डबालानां प्रयत्नेन प्रदर्शयेत् ॥
वापी पुष्करिणी। चैत्यमिष्टकाद्यैर्विरचितं स्थण्डि. निधापयेत् गर्ताभ्यन्तरेषु कुम्भी निधाय मृद्भिः लम् । स्थलमुन्नतो देशः । निम्नं परिधा। शराः प्रच्छादयेत्।
स्मृच.२२८ तृणविशेषाः। गुल्माः कन्दशून्याः करवीरप्रकाराः। वार्धक्ये च शिशूनां ते दर्शयेयुस्तथैव च। नगाः वृक्षाः । नगादय इत्यत्रादिशब्देन वेणुवल्ली- एवं परम्पराज्ञाने सीमाभ्रान्तिन जायते ॥ . वल्मीकवर्मपुरातनसत्वादीनां स्मृत्यन्तरोक्तानां ग्रहणम्। | तेऽपि च पोगण्डबालाः कालेन वार्द्धक्यमापन्नाः
स्मृच.२२८ शिशूनां किंचित्प्रबुद्धानां स्वज्ञातिज्ञापितानि सीमाप्रकाशचिह्नान्येतानि सीमायां कारयेत्सदा।
लिङ्गानि यत्नेन प्रदर्शयेयुः । एवमविच्छिन्ना ज्ञातुनिहितानि तथान्यानि यानि भूमिर्न भक्षयेत॥ परम्परा बहुतरकालात्ययेऽपि सीमाभ्रान्त्यनुत्पत्त्यर्थ निहितानि सीमायां निहितानि कारयेत् यानि भूमिर्न | कार्येत्यर्थः।
- स्मृच.२२९ भक्षयेत् न नाशयेत् न मृत्तिकात्वं नयेदिति यावत् ।
सीमानिर्णये साक्षिणः के कीदृशाश्च
विर.२०३ आगमं च प्रमाणं च भोगकालं च नाम च । कैरीषास्थितुषाङ्गारशर्कराश्मकपालिकाः। भूभागलक्षणं चैव ये विदुस्तेऽत्र साक्षिणः ।। सिकतेष्टकगोवालकासास्थीनि भस्म च ॥ आगमः स्वत्वापादकः क्रयादिः । प्रमाणं दण्डा
करीषं शुष्कगोमयम् । अस्थीनि पश्वादीनाम् । दिना परिकल्पितं परिमाणं यदा तूक्तद्विविधसाक्ष्यभावतुषा व्रीह्यादित्वचः । अङ्गाराः दग्धकाष्ठावयवाः स्तदा सामन्तप्रदर्शितलिङ्गैर्निर्णयेत् । स्मृच.२२९ - (१) अप.२।१५० वापीकूप (कूपवापी) तडागा (तडाका) पू., व्यक.१७० गुल्मनगादयः (गुल्माश्मराजयः); स्मृच.
(१) अप.२।१५०; व्यक.१४२ कुम्भे (भाण्डे) प्रदर्श २२८ तडागा (तटाका); विर.२०३ वापीकूप (कूपवापी)
(प्रकाश) मनुः; स्मृच. २२८ पू., २२९ उत्त.; ममु.८।२५० गुस्मनगादयः (गुल्माश्मराशयः); पमा.३८७; रन.११२;
पू.; विर.२०४; पमा.३८७ पू., ३८८ उत्त.; रत्न.११२; विचि.९३ गानि (गादि) गुल्मनगादयः (गुल्माश्मराशयः);
सवि.३३३ पूर्वार्धे (एतानि कुम्भे निक्षिप्य सीमान्तेषु निखानृष.३१ गानि (गादि) स्थलनिम्न (स्थलं निम्नं); सवि.३३२
नयेत्); व्यप्र.३५५; व्यम.९६ पू.; विता.६८७ प्रक्षि नगा (लता) शेषं स्मृचवत् , स्मृतिः; व्यप्र.३५४ स्थलनिम्न |
(निक्षि) पू., मनुः; सेतु.१८६; समु.११३ पू., ११४ उत्त., (स्थलं निम्नं); समु.११३ स्मृचवत् , भृगुः.
बाला (पाला) पूर्वार्धस्तु भृगोरित्युक्तम्. (२) अप.२.१५० व्यक.१७०, स्मृच.२२८ पू.: विर. (२) अप.२।१५०क्ये(के); व्यक.१७१ मनुः स्मृच.२२९ २०३, पमा.३८७ पू.; रत्न.११२; नृप्र.३१ पृ.; सवि.
क्ये च (क्येन); विर.२०४; पमा.३८८ क्ये (के) ज्ञाने (शाते); ३३३ पू., स्मृतिः, व्यप्र.३५४; समु.११३ निहितानि
रत्न.११२; सवि.३३३ क्ये च (केन); व्यप्र.३५५ अपवत्; (निधेयानि) भृगुः.
सेतु.१८६ अपवत् ; समु.११४ स्मृचवत् . - (३) अप.२।१५० कार्पा (कर्पा); व्यक.१७१. षास्थितुषा (३) मिता.२०१५२; स्मृच.२२९ भोग (भोग); पमा. (षमिष्टका) मनुः; स्मृच.२२८; विर.२०४; पमा.३८७; | ३९२ भोगकालं (भोगं काम); रत्न.११३; नृप्र.३१भोग (भाग); रत्न.११२; सवि.३३३ राश्म (रास्थि) स्मृतिः; व्यप्र.३५५, सवि.३३३; व्यप्र.३५५; व्यउ.१०५ भोग (भाग); विता. व्यम.९६ विता.६८७ लिकाः (लिका) मनुः; सेतु.१८६ ६९०; प्रका.४९ भोग (भोगं) स्तेऽत्र (स्तेऽपि); समु.११४ कापी (कासी); समु.११३ भृगुः.
स्मृचवत्.

Page #443

सीमाविवाद:
गृहक्षेत्रविवादेषु सामन्तेभ्यो विनिर्णयः । नगर ग्रामगणिनो ये च वृद्धतमा नराः ॥ "कीनाशशिल्पिभृतका गोपव्याधोञ्छजीविनः । मूलखानककैवर्त्तकुल्या भेदकबाधकाः ॥ कीनाश: कृषीवलः, उञ्छजीविनः मूलशस्यावशिष्टमञ्जरीजीविनः । तेऽपि पर्यटनशीलत्वात्प्रायः सीमज्ञा इति । एवं शिल्पभृतकादिषु चोह्यम् । विर. २०९ तदुत्पन्नस्तु सामन्ता येऽन्ये देशान्तरस्थिताः । मौस्तु ते समुद्दिष्टाः प्रष्टव्याः कार्यनिर्णये ॥ अदुष्टास्ते तु यद्ब्रूयुः संदिग्धौ समवृत्तयः । तत्प्रमाणं तु कर्तव्यमेवं धर्मो न हीयते ॥ शपथैः शापिताः स्वैः स्वैर्ब्रयुः सीमाविनिर्णयम् दर्शयेयुश्च लिङ्गानि तत्प्रमाणमिति स्थितिः ॥ (१) निधानानि निहितानि तुषाङ्गारादीनि सीमलिङ्गानि । अप. २।१५१
|
(२) स्वैः ‘सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः' । इत्यादिना उक्तव्यवस्थानतिक्रमेणेत्यर्थः ।
X स्मृच. २३१
सीमाज्ञापनविधिः
चिर्विना साधुरेकोऽप्युभयसंमतः । रक्तमाल्याम्बरधरो मृदमादाय मूर्धनि । 'सत्यत्रतः सोपवासः सीमां संदर्शयेन्नरः ॥
।
x विर. अपवत् स्मृचवच्च ।
(१) विर. २०९ (२) विर. २०९.
(३) व्यक. १७४; विर. २१३.
(४) व्यक. १७४ ग्धौ समवृत्तयः (ग्ध समदृष्टयः); विर. २१३.
(५) अप. २।१५१ सीमाविनिर्णयम् (सीनि विनिश्चयम्) श्च लिङ्गानि (निधानानि ); व्यक. १७२ ब्रूयुः (कुर्युः) शेषं अपवत् ; स्मृच.२३.१ स्थितिः (स्मृतिः); विर. २१० व्यकवत् ; पमा. १९२ शपथैः शापिताः (शापिताः शपथैः); रत्न. ११४; सवि. ३३५ स्वैः स्वैः (चैव) स्थिति : (स्थितम् ); व्यप्र. ३५९; विता. ६९३ श्च (स्त्रि); समु. ११४.
(६) अप. २।१५२ सीमां सं ( सीमान्तं ); व्यक. १७३ शाचिह्नविना साधुः (ज्ञातिचिह्नविनाशे तु ); स्मृच. २३१. अपवत् ; विर. २११ ज्ञातृचिह्नविना सांधु: (ज्ञातृचिह्नाविनाशे नं) पमा. ३९३ सीमां सं (सीमानं ); रत्न. ११४; विचि.
ब्य. का. १२०
९५१
ज्ञातृचिह्नर्विना ज्ञातॄणां चिह्नानां चाभाव इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । साक्ष्यादिवनगोचरान्तानां सीमाज्ञातॄणां प्रकाशोपांशुलिङ्गानां चाभावे यः कश्चिदुक्तविशेषणविशिष्टो नरः सीमावित्सीमान्तमुक्तविधिना चङ्क्रममाणो दर्शयेदिति । स्मृच. २३१
यदि शूद्रो नेता स्यात् तं लैव्येनालङ्कारेणालङ्कृत्य शवभस्मना मुखं विलिप्याग्नेयस्य पशो: शोणितेनोरसि पञ्चाङ्गुलानि कृत्वा ग्रीषायामान्त्राणि प्रतिमुच्य सव्येन पाणिना सीमालोष्टं मूर्ध्नि धारयेत् ।
अत्र चाग्नेयः पशुश्छागः । रक्तकर्पटवसनादिः विश्व. २।१५६ क्लैब्योऽलङ्कारः । सर्वस्मिन्स्थावरे वादे विधिरेष प्रकीर्तितः ॥ क्षेत्रगृहग्रामादौ राजकृतः नदीकृतश्च स्वामिसंबन्धः अन्यग्रामात्समाहृत्य दत्ताsन्यस्य यदा मही । महानद्याऽथवा राज्ञा कथं तत्र विचारणा ॥ द्योत्सृष्टा राजदत्ता यस्य तस्यैव सा मही । अन्यथा न भवेल्लाभो नराणां राजदैविकः ॥
९४ शातृचिह्नविना साधुः (शातृविह्नविनाशे तु) प्रथमार्थ:; सवि. ३३५ अपवत्; व्यप्र. ३५९ संद (तां द); व्यम. ९६ पमावत्; विता. ६९६ अपवन्; बाल. २।१५२ विरवत्। सेतु. १८८ धातृचिहैर्विना साधुः (ज्ञातुचिह्नविनाशे च ) प्रथमार्थ: तृतीयार्धश्च; समु. ११५ मृद (भूमि) प्रथमार्धद्वयम् . (१) विश्व. २।१५६.
(२) अप. २।१५४; स्मृच. २३३; सवि. ३३८३ व्यप्र. ३५८ सर्वस्मिन् (सर्वत्र); विता. ६९३ व्यप्रवत्। समु. ११५.
(३) अप. २।१५० पू.; व्यक. ९७ त्समाहृत्य (त्समाश्रित्य); स्मृच.२३४; विर.२१६३ पमा. ३९८६ रत्न. ११६; विचि. (९६; नृप्र. ३२; सवि. ३३८; वीमि . २ १५३; व्यप्र. ३६२; विता. ७०० दत्तान्यस्य (दत्ता यस्य); सेतु. १८९६ समु. ११६; विव्य.४७.
व्यक. ९७
(४) अप. २।१५० न भवे ( तु भवे) उत्त; व्यासः; स्मृच.२३४; विर. २१७ दैवि (दैव); पमा. ३९८ विरवत् ; रत्न. ११५; विचि. ९६ नृप्र. ३२१ सवि. ३३८१ चन्द्र. ६२ दैविक: (दैवकम् ); वीमि. २ १५३ दैविकः (दैवतः); व्यप्र. ३६२; वित्ता. ७०० न्यथा + (तु); सेतु. १८९ नथो (यो) सा + (वा) दैवि (देव); समु. ११६.३

Page #444

९५२
व्यवहारकाण्डम्
क्षयोदयौ जीवनं च दैवराजवशान्नृणाम । । 'क्षेत्रं सशस्यमल्लङध्य भूमिश्छिन्ना यदा भवेत् । तस्मात्सर्वेषु कार्येषु तत्कृतं न विचालयेत् ॥ नदीस्रोतःप्रवाहेण पूर्वस्वामी लभेत ताम् ।।
तत्कृतं दैवराजकृतम् । यद्यपि दैवशब्दो भाग्यमा- (१) तां ससस्यां भूमि छेदनादूर्ध्वमपि पूर्वस्वामी चष्टे तथापि नदीकृतं दैवकृतमित्युच्यते । भाग्यस्यैव मूल- यावदुप्तसस्यफलप्राप्तिस्तावल्लभत इत्यर्थः । फललाभाकारणत्वात् ।
स्मृच.२३४ दूचे तु प्राचीनवचनतुल्यविषयतैव । स्मृच.२३४ ग्रामयोरुभयोर्यत्र मर्यादा कल्पिता नदी । (२) यत्र तु नदी क्षेत्रादिकं समुलध्य याति तत्र क्षयोदयेन चाल्पा सा चालयन्दण्डमहति ॥ पूर्वग्रामस्यैव सा भूमिरित्यर्थः। विर.२१७ कुरुते दानहरणं भाग्याभाग्यवशान्नृणाम् ।।
या राज्ञा क्रोधलोभेन छलन्यायेन वा हृता । एकत्र कूलपातं तु भूमेरन्यत्र संस्थितिम् ।। प्रदत्तान्यस्य तुष्टेन न सा सिद्धिमवाप्नुयात् ।। नदी तीरे प्रकुरुते तस्य तां न विचालयेत् ॥ प्रमाणरहितां भूमि भुञ्जतो यस्य या हता।
(१) तीरे नदी प्रकुरुत इत्यन्वयः तस्य नदीवशालब्ध- गुणाधिकाय वा दत्ता तस्य तां न विचालयेत ।। भूमिकस्य तां नदीकृतभूमिसंस्थितिं पूर्वस्वामी न विचाल- । प्रमाणरहितां भूमि भुञ्जतः स्वत्वे लिखितादिप्रमाणयेदित्यर्थः । एतदनुप्तसस्यत्तीरविषयम् । स्मृच.२३४ रहितां भूमि भुञ्जत इत्यर्थः । . स्मृच.२३४
(२) यत्र नदीकूलपातः क्रमेण ग्रामान्तरभूमि ग्रामा- निवेशकालादारभ्य गृहवार्यापणादिकम । .. न्वरे निवेशयति तत्र विचालनं न कार्यम् । । येन यावद्यथा भुक्तं तस्य तन्न विचालयेत् ।।
विर.२१७ (१) ग्रामादिप्रवेशकालादारभ्य गृहादिकं तत्स्वामिना
(१) अप,२।१५० कार्ये (काले); व्यक.९७ पू.; स्मृच, * प्रभा., रत्न., व्यप्र. स्टचक्र । २३४; विर.२१७ चाल (चार); पमा.३९८, रत्न.११५; (१) अप.२।१५० पूर्व (क्षेत्र); व्यक.९७ क्षेत्र सशस्य विचि.९६ देव (देव) तस्मा (यस्मा); नृप्र.३२, सवि.३१८; (क्षेत्रशस्यं स) व्यासः; स्मृच. २३४; विर.२१७; पमा. वीभि.२०१५३; व्यप्र.३६२; विता.७००; सेतु.१८९ ३९९ क्षेत्र सशस्य (क्षेत्र शस्यं स) भेत (भेच); रत्न.११६; देवराज (राजदेव) तस्मा (यस्मा) चाल (चार); समु.११६ विचि.९६ सशस्य (समस्त); नृप्र.३२; सवि.३३८ मनुः; विव्य.४७.
वीमि.२११५३ सशस्य (समस्त) छिन्ना (विस्था) नदी (तदा); (२) अप.२।१५०; व्यक.९७ उत्त.; स्मृच.२३४ पू.; व्यप्र.३६२; विता.७०१; सेतु.१९० विचिवत् ; समु. विर.२१७ चाला (तौल्या); पमा.३९८ प.; रन.११६ पू. ११६; विव्य.४७ विचिवत् . विचि.९६ सा (सी); नृप्र.३२; वीनि.२।१५३ विधिवत् ; (२) अप.२११५० छलन्या (बलान्या); व्यक.९७ क्रोध व्यप्र.३६२ पू., विता.७०० पृ., सेतु.१८९ ता (का) (काम) व्यासः; स्मृच,२३४ हृता. (कृता); विर. २१७; चाल्पा सा (चान्यासां); समु.११६ पू.
पमा.३९९ छल (छला); रत्न.११६; विचि.९६. नृप्र. (३) अप.२।१५०, स्मृच.२३४; पमा.३९८, रत्न. । ३२ छलन्यायेन (छलेनान्येन); सवि.३३९; चन्द्र.६२ न ११६, व्यप्र.३६२; विता.७००; समु.११६.
सा (सापि); व्यप्र.३६३ तुष्टे (दुष्टे); विता.७०१ व्यप्रवत् ; (४) अप.२।१५० तीरे (तीर) तस्य ता (तस्यता) स्थितिम् सेतु.१८९ स्मृचवत् ; समु.११६;व्य.४७ पमावत् . (स्थितिः); व्यक.९७ अपवत् ; स्मृच.२३४स्थितिम् (स्थितम् ); (३) अप.२।१५० काय वा दत्ता करय दत्ता वा) न वि विर.२१७ त्र कूलपातं तु (कूलनिपातस्तु) तीर प्र(तीरेषु) तां (नैव); व्यक.९७ व्यास:: स्मृच.२३४; पिर.२१७ दत्ता न (तन्न); पमा.३९९, रत्न.११६, विचि.९६ स्मृचबत्।। (देया, पमा.३९९, रत्न.११६, विचि.९६ ता भूमि (त नप्र.३२ कूलपातं (जलपात्र); सवि.३३८ अपवत् , नारदः; ह्यर्थे) या (वा); व्यप्र.३६३ भुजतो (भुआनो) या (वे); वीमि.२।१५३, व्यप्र.३६२ तीरे (तीरं); विता.७०० पातं विता.७० १; सेतु.१८९ या (4) शेष विचिवत् ; समु.११६ (पाते) स्थितिम् (स्थितौ); सेतु.१८९ नदी तीरे तीरे नदी); या (); विव्य.४७ विचिवत्. समु.११६, विव्य.४७ स्मृचवद ,
। (४) अप.२।१५४; व्यक.९७ तन्न विचालयेत् (तत्रैव
।

Page #445

सीमाविवादः
९५३
येन यावत्प्रचारभूम्याद्युपेतं तथा यस्यां दिशि द्वारादि- (२) एवं निवेशकाले कल्पितं गवाक्षादिकं प्रातिमदभुक्तं तस्य तन्न विचालयेत् । प्रातिवेश्यादिजन वेश्यानिष्टकार्यपि न केनचिच्चालनीयमित्याह स एवइत्यर्थः । निवेशकालादारभ्येति बदन् कालान्तरादारभ्य | वातायन मिति । निर्यहो गृघोणा, वेदिका दारुपरिष्कृता भुक्तं विप्रतिपन्नं चेद्विचालयेदिति दर्शयति । चतुरस्रा विश्रान्तिभूः। चतसृणां शालानां समाहारश्चतुः
___ +स्मृच.२३४ | शालम् । एतच्च तृणगृहोपलक्षगार्थमुक्तम् । तस्मादृष्टयु(२) सूरसेनसमयादारभ्य चिरं येन गृहादिकं भुक्तं | दकनिपातः स्यन्दनिकाः। अत्रापि मध्ये निविष्टानां तस्य तथा रक्षणीयम् ।
चन्द्र.६३ | विचालनं पूर्ववदर्थादुक्तम् । +स्मृच.२३५ वातायनं प्रणालीश्च तथा नियूहवेदिकाः। (३) प्रणाली जलनिर्गममार्गः, निहो नागदन्तकः, चतुःशालस्यन्दनिकाः प्राङ्निविष्टा न चालयेत्॥ वेदिका प्रतोल्यादिसंस्कृता उन्नता भूमिः । +विर.२१९
(१) वातायनं गन्नाक्षः । काष्ठादिमयो जलनिर्गमो. (४) वेदिका रथ्यादिप्रदेशे संस्कृतोन्नता भूमिः । पायः प्रणाली । निर्यहो द्वार निर्गमः काष्ठविशेषः ।
रत्न.११६ गृहयोणीति यावत् । वेदिका प्राङ्गना(णा)दिभूः । चतुः । (५) निव्यूहो वारनिर्गतकाष्ठविशेष इति कृत्यकल्प शालं चतुर्दारं गृहम् । स्यन्दनिका पटलप्रान्तः । तरौ । निर्व्यहो गृहकोण इति स्मृतिचन्द्रिकायाम् । अप.२।१५४
व्यप्र.३६३
परगृहपीडापरिहारः + रत्न., व्यप्र. स्मृचवत् ।
वर्चःस्थानं वह्निचयं गर्तोच्छिष्टाम्बुसेचनम् । * पमा., रत्न., व्यप्र. अपवत् स्मृचवच ।
अत्यारात्परकुडयस्य न कर्तव्यं कदाचन ॥ चालयेत् ); स्मृच.२३४; विर. २१९; पमा ३९९; रस्त.
(१) अत्यारादरनिद्वयमविहायेत्यर्थः । स्मृय.२३५ ११६, विचि.९७; मृप्र.३२; सवि.३३९; चन्द्र.६३ वेश
(२) वर्चःस्थानं मूत्रपुरीपोत्सर्गस्थानं, वह्निचयं (देश) वा (का) तन्न (तान्न); वीमि. २१५४; व्यप्र.३६३;
अग्निस्थानं, क्वचित् वह्निस्थानं वा । वह्निगृहमिति पाठः, व्यउ.१०७ मनु; व्यम.९७ वार्या (द्वारा) मनुः; विता.
स तु सुगम एव, अत्यारादतिसमीपे । विर.२१९-२२० ७.०२.७०३ व्यमवत् ; सेतु.१९० वार्याप (बाह्याङ्ग); समु.
____ लोकमार्गपीडापरिहारः ११६; विव्य.४७ द्यथा (त्तथा) चाल (चार).
योन्यायान्ति जना येन पशवश्चानिवारिताः । (१) अप.२१५४ यनं (यन) लीश्च (लीस्तु); व्यक.९७
तदुच्यते संसरणं न रोद्धव्यं तु केनचित् ॥ प्रणालीश्च (प्रणाल्यश्च); स्मृच.२३४ लीश्च (ली च) शाल | (शालं); विर.२१९ यनं (यनाः) शाल (शालं) निकाः (निकां)
+ शेष अपवत् । टा (ष्टां); पमा.४०० शाल (शाल) निका: (निकां) ष्टा (ष्टां);
(१) अप.२।१५४ चयं (मयं); व्यक.९८स्मृच २३५; रत्न.११६ विचि.९७ यनं (यन:) लीश्च (ल्यश्च) निवि
विर.२१९ (-) म्बु (दि); पमा.४०० कदा (कथं); रत्न, (निर्दि); नृप्र.३२ यनं (यनः) लीश्च (ली च); सवि.३३९
११६, विचि.९८ चयं (चर्य) म्बु (नु) न कर्तव्यं (कर्तव्यं न); लीश्च (ली च) चियू (नियूं) स्यन्द (स्य ध) कात्यायनः; चन्द्र.६३ चयं (गृह) सेच (सेव) कुड्य (कुण्ड्य); वीमि. चन्द्र.६३ लीश्च (ल्यश्च) उत्तरार्धः विरवत् ; वीमि.२११५४ २।१५४ वह्निचयं (ब्रह्मचर्य) च्छिष्टाम्बुसेच (विष्ठानुसेव); व्यप्र. यनं (यनाः) लीश्च (ल्यश्च) दिकाः (दिका) शाल (शाले, ३६४ पमावत् ; व्यउ.१०८ चयं (धेय) म्बुसेच (नुवेश) कदा व्यप्र.३६३ लीश्च (ली च) नियू (नियूं) दिकाः (दिका) | (कथं); व्यम.९७ पमावत् ; विता.७०४ चयं (गृह) राम्बु निकाः (निकां) ष्टा (ष्टा); व्यउ.१०८ न + (वि) शेषं व्यप्र- (ष्टक) कात्यायनः; सेतु.१९१ म्बु (नु) न कर्तव्यं (कर्तव्यं बत् ; विता.७०३ लीश्च (की च) शेषं पमावत् ; सेतु. १९०न); समु.११६. यम (यमाः) लीश्च (ल्यश्च) नियू (नियं) शाल (शाल्यं) निवि (२) अप.२।१५४; व्यक.९८; स्मृच.२३५ विर.२२०; (निर्दि); समु.११६ न + (वि) शेषं स्मृचवत् ; विव्य.४७ यनं | पमा. ४०१ रत्न.११६, विचि.९८ चित् (च); सवि.३३९) (यनाः) (चतुःशालः स्यन्दनिका प्राग्दिष्टान्न विचारयेत् ). | चन्द्र.६३ नि जना (न्त्यध्वना) श्वानिवारिताः (श्च निपा.

Page #446

९५४
व्यवहारकाण्डम् बृहस्पतिस्तु शकदादिकं संकटहेतुभूतं संसरणे चिरं | 'क्षेत्रं गृहीत्वा यः कश्चिन्न कुर्यान्न च कारयेत् । न धार्यमित्याह-यान्त्यायान्तीति। स्मृच.२३५ स्वामिने स शदं दाप्यो राज्ञे दण्डं च तत्समम्॥ यस्तत्र संकरं श्वभ्रं वृक्षारोपणमेव च। शदं क्षेत्रफलम् ।
स्मृच.२३८ कामात्परीषं कुर्याच्च तस्य दण्डस्त माषकः ॥ 'चिरावसन्ने दशमं कृष्यमाणे तथाऽष्टमम् । - संकरः संकीर्णता । अवरोध इति यावत् । वृक्षग्रहणं सुसंस्कृते तु षष्ठं स्यात्परिकल्प्य यथाविधि। सस्यादेरुपलक्षणार्थम् । यद्यपि पञ्चकृष्णलको माषोऽ- चिरावसन्ने चिरकालमकृष्टक्षेत्रे करिष्यामीति स्वीत्रापि ग्राह्यतया प्रतिभाति तथाप्यपराधानुरूपत्वाय कृत्योपेक्षिते यावत्फलमनुपेक्षिते लभ्यते तस्य दशमं भागं कार्षापणस्य विंशो भागो ग्राह्यः । तत्रापि माषव्यव- मूल्यद्वारेण दाप्यः । कृष्यमाणे अचिरावसन्ने क्षेत्रे हारात्।
स्मृच.२३५ स्वीकृत्योपेक्षिते त्वष्टम भागं दाप्यः । स्वसंस्कृते तु. कृष्टाकृष्टविधिः
क्षेत्रे स्वीकृत्योपेक्षिते षष्ठं भागं दाप्य इत्यर्थः । गृहीत्वा वाहयेकाले वापगोपनसंग्रहान् ।।
स्मृच.२३८ अकुर्वन्स्वामिने दाप्यो मध्यं कृष्टसदं तु सः ॥
कात्यायनः (१) क्षेत्रस्वामिपाचे अहमिदं क्षेत्रं करिष्यामीति
षड्भूवादनिमित्तानि कृषीवलः क्षेत्रं गृहीत्वा ग्रीष्मादिकाले लाङ्गलादिकं । आधिक्यं न्यूनता चांशे अस्तिनास्तित्वमेव च। बलीवर्दादिभिर्वाहयेदित्यर्थः । वाहनग्रहणं तदादिफल. अभोगभुक्तिः सीमा च षड्भूवादस्य हेतवः ।। संग्रहणान्तब्यापारस्योपलक्षणार्थम् । अत एव कृषिमात्रं (१) तथाहि । ममात्र पञ्चनिवर्तनाया भूमेरधिका कुर्वन् कृषीवलो व्यापारैकदेशकरतया दुष्टत्वात्क्षेत्रफल- भूरस्तीति केनचिदुक्ते पञ्चनिवर्तनैव नाधिकेत्याधिक्ये मूल्यतया कल्पितं क्षेत्रस्वामिने राज्ञा दाप्य इत्याह स विवादः । पञ्चनिवर्तना मदीया भूमिरित्युक्ते न, एव 'वापगोपनसंग्रहान'वन्स्वामिने दाप्य' इति । ततो न्यूनैवेति न्यूनतायाम् । पञ्च निवर्तनो ममांश वापो बीजान्तमावापः । गोपनसंग्रहः सस्यादिरक्षण- इत्युक्ते अंश एव नास्तीत्यस्तिनास्तित्वविवादः संग्रहः । यस्तु क्षेत्रं गृहीत्वा क्षेत्रकरणकालार्धे गते संभवति । मदीया भूः प्रागविद्यमानभोगैव भुज्यते कर्षणं कुरुते स कालात्ययापराधानुरूपं दमं दाप्य इत्युक्ते न संतता चिरन्तन्येव मे भुक्तिरित्यभोगभुक्तौ इत्याह बृहस्पतिः 'मध्ये कृष्टे दमं तु सः' इति ।। विवादः। इयं मर्यादेयं वेति सीमाविवाद इति षट्दाप्य इत्यनुषज्यते।
स्मृच.२३८ प्रकार एव विवादः संभवति । षट्प्रकारेऽपि (२) गृहीत्वा क्षेत्रं वाहयेत्, अकुर्वन्वापं वपनं | भविवादे श्रत्याभ्यां सीमाया अपि निर्णीयमानत्वात् गोपनं रक्षणं संग्रहं शस्यसंचयं दाप्यो मध्यमं कृष्टसदं सीमा निर्णयप्रकरणे तस्यान्तर्भावः ।, xमिता.२।१५१ नात्युत्कृष्टं नात्यपकृष्टमित्यर्थः । विर.२२९
४ व्यउ., विता. मितावत् । तिताः); वीमि.२।१५४ निवा (भिवा); व्यप्र.३६४; व्यउ.
(१) स्मृच.२३८पमा.४०८ रत्न.११९विता.७१४ १०८ व्यम.९७; विता.७०५, सेतु.१९१; समु.११६. शदं (शत) व्यासबृहस्पती; समु.११७.
(१) अप.२।१५४; स्मृच.२३५ च (वा); पमा. ४०१ । (२) स्मृच.२३८ सुमं (स्वसं) विधि (स्थितम् ); पमा. संकरं (संसरे) च (वा) च त (चेत्त); रत्न.११७, व्यप्र.३६५, ४०८, रत्न.११९, विता.७१४ कल्प्य यथाविधि (कल्प्या व्यउ.१०९ स्मृचवत् ; व्यम.९७ स्मृचवत् ; विता.७०६ यथास्थिति) व्यासवृहस्पती; समु.११७. च (वा) च (द्वा); समु.११६ स्मृचवत् ।
(३) मिता.२।१५१; अप.२।१५१ (=) भूवा (तु वा); (२) व्यक.९९; स्मृच.२३८ त्काले (काल:) मध्यं कृष्टसदं व्यक.१७०; स्मृच.५, २३२; विर.२०१ चांशे (चास्ते) गभु (मध्ये कृष्ट दर्म); विर.२२९, विचि.१०२, चन्द्र.६६ मध्यं (गे भ); रत्न.१११, नृप्र.३१ भूवादस्य (वादस्यह; व्यप्र. कृष्टसदं (मध्यकृष्टदम); सेतु.१९४ समु.११७ स्मृचवत् . ३५३; व्यउ.१०४ भूवा (विवा); विता.६८४; समु.११३.

Page #447

सीमाविवाद:
(२) अस्यां भुवि ममांशोऽस्तीत्युक्तेनेत्येवं विधोऽशोऽस्तित्व कारितः । अत्र तवांशो नास्तीत्युक्ते विद्यत इत्येवंविधोंऽशः नास्तित्व निमित्तकः । स्मृच. ५ (३) अभोगे भोगशून्ये भुक्तिरेव भोगहेतुः । विर. २०१
भूवादेषु भोगसामाण्यम् तस्मिम्भोगः प्रयोक्तव्यः स च साक्षिषु तिष्ठति लेख्यारूढश्वेतरश्च साक्षी मार्गद्वयान्वितः ॥ तस्मिन् सीमानिर्णये भोगः प्रयोक्तव्यः भोगः प्रमाणत्वेन शाय्यः साक्षि भोगशेध्यिति विवांतम् विर. २०५ 1 ये प्रामस्य गृह्णीयात्तस्मै द्रव्ये ससाक्षिकम् । लेखयेद्धस्ततस्तस्य सजलं सपथं तथा ॥ सतृणं च सकाष्ठं च ससीमं च समुहिखेत् । साक्षिणधर्वपुरुषाः कर्तव्या नैकवर्णिकाः ।। तेषामभावे सामन्ता मौलवृद्धोद्धृतादयः । स्थावरे पद्मकारेऽपि कार्या नात्र विचारणा ।। (१) सामन्तायभावे मीलादयः कमविधानात्। मिता. २११५९
अप. २।१५१
(२) तेषामिति साचिनिर्देशः । (३) विप्रतिपन्न सीमाकस्य ग्रामादेश्चतसृषु दिश्वनन्तरग्रामादिभोक्तारः संसक्तकाः त एव सामन्ता देवा इत्यर्थः । स्मृच.२२९
क्षेत्रादिवादे सांगावास तामीलादिप्रामाण्यम्
४
९५५
सामन्तः सीमान्तवासी । विर. २०७ समन्तभावात् सामन्तैः कुर्यात्क्षेत्रादिनिर्णयम् । ग्रामसीमासु च तथा तद्वन्नगर देशयोः ॥
क्षेत्रादिनिर्णयं क्षेत्र गृहयोः सीमानिर्णयमित्यर्थः । न चैवं ग्रामक्षेत्रगृहादिष्वन्योन्यसामन्तेः अन्योन्यसीमानिर्णयः कार्यः । ग्रामसामन्तानां ग्रामसामन्तानां क्षेत्रगृहसीमासु अपरिचितत्वात् एवं क्षेत्रसामन्तानां ग्रामगृहसीमामु अपरिचितत्वात् । स्वार्थसिद्धी प्रदुष्टेषु सामन्तेष्वर्थगौरवात् । तत्संसक्तैस्तु कर्तव्य उद्धारो नात्र संशयः ॥ संसक्तसक्तदोषे तु तत्संसक्ताः प्रकीर्तिताः । कर्तव्या न प्रदुष्टास्तु राज्ञा धर्म विजानता ॥
स्मृच. २३२
तत्संसक्तेषु सामन्तसक्तेषु । उद्धारः सीमाया उद्धारः श्रीमानिर्णय इति यावत् । एतदुक्तं भवति । तृषु विक्षु स्थितसामन्यामादिभ्योऽनन्तरत्वेन तचद्दिशि स्थितग्रामादिभोक्तारस्तत्संसक्तकास्तैः प्रदर्शितसीमालिङ्गमादेः सीमां निर्णयेदिति । यदा तु तेषामपि प्रकटदोषसद्भाव स्तदाप्याह स एव 'संसक्तासक्त दुष्टेषु तत्संसक्ताः प्रकीर्तिताः इति तत्संसक्ताः संसक्त
(१) अप. २।१५१ (=) सामन्तभावात् ( सामन्ताभावेऽ); व्यक. १७१-१७२; स्मृच. २३२ सामन्तभावात् सामन्तभावे); विर. २०७ सामन्त (सीमान्त) तद्वत् (तत्त्वं ); पमा. ३९७ सामन्तभावात् (सीमान्तवासि ); रत्न. ११४; नृप्र. ३२; व्यप्र. ३५८ क्षेत्रादिनि ३६२ सामन्तभावात् ( सामन्ताभावे) द्वयोर्विवादे सामन्त (त) प्रत्ययः सर्ववास्तुषु ॥ च (दिपु बिता.६९२ शेषादि (दवि समु ११५ सुच त्क्षेत्रादि
क्षेत्रवास्तुतडागेषु कूपोपवनसेतुषु ।
* शेषं मितावत्; रत्न, व्यंप्र. स्मृचवत् ।
(१) अप. २।१५१ स च (सर्व); व्यक. १७१; स्मृच.८० श्वेत (श्चोत्त) उत्त.; विर. २०५६ सेतु. १८६ क्षी मार्ग (क्ष्यमाहुः) तः (तम् ) ;प्रका. ५१ स्मृचवत्, उत्त; समु. ३० स्मृचवत्, उत्त. (२) स्मृचि. २३.
(३) मिता. २१५२ न्ता भी (मी); अप. २११५१ मी (मू) कार्या नात्र ( नात्र कार्या); व्यक. १७१ कार्या नात्र ( नात्र कार्या); स्मृच. २२९ प्रथमपादः विर. २०६ व्यकवत् पमा. ३९०६ रत्न. ११४; वीमि २।१५२ मितावत्, पू.; व्यप्र. ३५८; व्यउ . १०५३ विता. ६९२; समु. ११४. (४) व्यक. १७१ न्तः (न्तैः ); विर. २०७ वास्तु ( वस्तु); न.११४ पू.; व्यप्र. ३५८ पू.; विता. ६९२ पू.
,
स्मृचवत्.
(2) form. 31243; 99.31848 (=) the (y)+ व्यक. १७२; स्मृच. २२९ अपवत्; विर. २०७ अपवत्; पमा. ३८९ प्र (च) साम (सामा ); रत्न. ११३; नृप्र. ३१; वीमि २।१५२; व्या. ३५६; व्यउ. १०५ प्रदु (प्रवि); विद्या. ६९१६ समु. ११४.
(२) मिता. २१५२ अप. २११५१ ) दोगे तु (दुष्टेषु) शा (ज्ञां); व्यक. १७२ दोषे तु (दुष्टेषु) स्तु (श्च); स्मृच. २२९ दोषे तु (दुष्टेषु) पू; विर. २०७ स्मृचवत्; पमा. २८९ (रवि) न. ११३० विधि. ९५ उत्त बीमि २।१५२३ व्यप्र. ३५६३ व्यउ १०५ विता. ६९१; सेतु. १८८; समु. ११४.

Page #448

व्यवहारकाण्डम्
संसक्तसंसक्ताः। एतदुक्तं भवति । चतुसूषु दिक्षु स्थित- संसक्तसंसक्ताः। तेषामपि येऽनन्तरास्ते संसक्तसक्तसक्ताः। संसक्तसंसक्तग्रामादिभ्योऽनन्तरत्वेन तद्दिशि स्थित- एवं पद्माकाराः । षोडशसंख्याका भवन्ति । ग्रामादिभोक्तारः संसक्तसंसक्तसंसक्ताः । तैः प्रदर्शित
___ अप.२११५१ सीमालिङ्गैामादेः सीमा निर्णयेदिति । स्मृच.२२९ (२) पद्मवन्मण्डलाकाराः सीमाविवाद विषयं परित्यक्त्वा दुष्टांस्तु सामन्तानन्यान्मौलादिभिः सह। वेष्टय सर्वदिक्षु अवस्थिता इत्यर्थः। विर.२१३ संमिश्य कारयेत्सीमामेवं धर्मविदो विदुः॥ ग्रामो ग्रामस्य सामन्तः क्षेत्रं क्षेत्रस्य कीर्तितम् ।
(१) 'अज्ञानोक्तौ दण्डयित्वा पुनः सीमां विचारये- गृहं गृहस्य निर्दिष्टं समन्तात्परिरभ्य च ।। दि'त्युक्त्वा 'त्यक्त्वा दुष्टांस्तु' इति निर्णयप्रकार- (१) ग्रामादिशब्देन तत्स्थाः पुरुषा लक्ष्यन्ते । 'ग्रामः स्तेनैवोक्तः।
मिता.२११५३ पलायित' इति यथा। सामन्तग्रहणं च तत्संसक्ताद्यु(२) संसक्तसंसक्तसंसक्ता अपि सामन्तकोटिनिविष्टा- पलक्षणार्थम् ।।
मिता.१११५१ स्तेनैतेषां सामन्तशब्देन निर्देशो नानुपपन्नः । ततश्चाय- (२) तत्र ग्रामादिशब्देन प्रथमान्तेन लक्षणया मर्थः । दुष्टान्संसक्तसंसक्तसंसक्तांस्त्यक्त्वा साक्षिसामन्त- ग्रामादिभोक्ता कथितः । ततश्चायमर्थः । विवादविघतत्कोटिभ्योऽन्यान्सीमालिङ्गामिज्ञान्मौलवृद्धोद्धृतसहिता- यस्य ग्रामादेः समन्ततः पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरदिक्षु स्थितन्सीमां प्रति निर्णायकान् कारयेदिति । के पुनः साक्षि- ग्रामादिभोक्तृजनस्तस्य सामन्तस्ततः सकाशाविवादसामन्ततत्कोटिभ्योऽन्य इत्यपेक्षिते नारदः 'नगरपाम. विषयप्रामादिसीमालिङ्गानि परिभाषयेन्निश्चिनुयात् । गणिनो ये च वृद्धतमा नराः' इति । सीमालिङ्गशा निर्णेता राजादिरिति । एवं नगर देशयोरपि तत्तत्सामइति शेषः ।
स्मृच.२३० तात्परिभावयेदिति विधिरुदाहरणमुखेनास्मिन्वचने सामन्तमौलवृद्धोद्धतनिरुक्तिः
सूचित इत्यवगन्तव्यम् । एवमेव केदारारामोद्यानदेवा'संसक्तकास्तु सामन्तास्तत्संसक्तास्तथोत्तराः। लयकूपतटाकप्रवर्षणोद्भूतजलप्रवाहस्थानादिसीमाविवासंसक्तसक्तसंसक्ताः पद्माकाराः प्रकीर्तिताः॥ दे साक्षितत्तत्सामन्तादितो निर्गता निर्णयेत् । तथा च
(१) उद्धृतादय इत्यादिशब्देन येषां परिग्रहस्तेषां बृहस्पतिः 'सर्वस्मिन्स्थावरे वादे विधिरेषः प्रकीर्तितः' । निर्देश स्वयमेव करोति । क्षेत्रादेविप्रतिपन्नसीमकस्य
- स्मृच.२३२-२३३ सर्वासु दिक्षु येऽनन्तरं क्षेत्रादिभोक्तारस्ते संसक्ताः । (३) ग्रामस्य ग्रामान्तरेण सह सीमाविवादे तत्प्रत्या. ये तु तदनन्तरास्ते सामन्ताः। येऽपि तदनन्तरास्ते सन्नोऽन्यो ग्रामसमूहः सामन्त उच्यते । एवं गृहक्षेत्र. (१) मिता.२११५३; अप.२११५१ (= ) श्य (श्रां); योरपि समन्तात् परिरभ्य यः परितो वेष्टयित्वा स्थितः। व्यक.१७२ स्तु (श्च) मिश्च (श्रित्य); स्मृच.२२९; विर.२०८ :
विर.२१३ संमिश्य (समीक्ष्य); पमा.३९८ नन्या (नन्य) मिश्य (मील्य); 'ये तत्र पूर्वसामन्ताः पश्चादेशान्तरं गताः । रत्न.११३; विचि.९५ अन्यान् (गत्वा); नृप्र.३२ संमिश्य
तन्मूलत्वात्तु ते मौला ऋषिभिः परिकीर्तिताः ।। (संमील्य); सवि.३३४ ला (ल्या) बृहस्पतिः; व्यप्र.३५६; व्यउ.१०७ अपवत् , मनुः; विता.६९१,६९९ अपवत् । सेतु. (१) मिता.२।१५१ च (हि); अप.२।१५१ रभ्य च १८८ क्त्वा (क्त) स्तु (श्च) अन्यान् (गत्वा) य (अं; | (भावयेत्) नारदः; व्यक.१७३ भ्य (क्ष्य); स्मृच.२३२ समु.११४.
समन्तात् (सामन्तान् ) शेष अपवत् ; विर.२१३ रन.११३; (२) मिता.२।१५१; अप.२।१५१ क्तकास्तु (क्तास्त्वथ) विचि.९५, सवि.३३८ तम् (त:) निर्दि (विद्वि) समन्तात्पस्तथो (स्त्वथो) संसक्ताः (सक्तान्ताः); व्यक.१७३, विर.२१३ रिरभ्य च (सामन्तान् परिभावयेत्) मनुः; वीमि.२११५१ तकास्तु (क्तास्त्वथ) संसक्ताः (सक्तान्ताः); पमा.३८९; नृप्र. व्यप्र.३५६ मितावत् ; व्यउ.१०४ मितावत् ; विता.६८८ ३१; व्यउ.१०४; विता.६८८ संसक्ताः (सामन्ताः); समु. मितावत् ; राकौ.४६१; सेतु.१८८; समु.११५ मितावत् . ११४.
(२) मिता.२।१५१ पूर्व (पूर्व); अप.२।१५१ मितावत् ;

Page #449

सीमाविवादः
९५७ 'निष्पाद्यमानं यदृष्टं तत्कार्य तद्गुणान्वितैः । । सीमावादे एकसाक्षिणः उक्तिविधिः वृद्धा वा यदि वाऽवृद्धास्ते तु वृद्धाः प्रकीर्तिताः।।। एको यद्वन्नयेत्सीमामूभयोरीप्सितः कचित् ।
कार्य सीमानिर्णये हेतुभतं, त्रयो गुणाः सत्यव्रता- मस्तके क्षितिमारोप्य रक्तवासाः समाहितः । चाररूपाः।
विर.२१४ सामन्तादीनां पूर्वदोषे संख्यागुणातिरेकेण साक्षित्वम् उपश्रवणसंभोगकार्याख्यानोपचिह्निताः। सामन्ताः साधनं पूर्वमनिष्टोक्तौ गुणान्विताः । उद्धरन्ति पुनर्यस्मादुद्धृतास्ते ततः स्मृताः ॥ द्विगुणास्तूत्तरा ज्ञेयास्ततोऽन्ये त्रिगुणा मताः ।।
(१) उपश्रवणं परस्परप्रसिद्धिः, कार्य तत्करग्रहणं, (१) एते च सामन्तादयः संख्यागुणातिरेकेण संभआख्यानं वार्ता। अप.२१५१ वन्ति ।
मिता.२।१५२ (२) उपश्रवण परम्पराप्रसिद्धिः संभोगो भुक्तिः (२) प्रतिवादिना सामन्तान्प्रत्यनिष्टोक्तौ दोषोद्भावन कार्याख्यानं तत्फलकरग्रहणवार्ता। . +व्यक.९७ इत्यर्थः । उत्तराः संसक्तादयः । सामन्तादीनामसाक्षि
(३) कार्यज्ञातृत्वं येषां पारम्पर्यण ते उद्धता इति त्वेऽपि सीमालिङ्गानि वृक्षतुषादीनि प्रदर्शयतां सीमाततीयश्लोकस्य तात्पर्यार्थः । एवं च प्रकटदोषेण निर्णायकत्वमुपपद्यत एव । त एव हि तदभिज्ञाः। यद्यपि संसक्तसंसक्तससक्तेषु दृष्टेषु पूर्वसामन्ताद्यपेतनागरग्राम्य वृक्षादिस्वरूपमन्येऽपि जानीयुस्तथाऽप्ययं वृक्षः सीमजनश्रेणीवयोवृद्धदर्शितैः सीमालिः सीमानिर्णयः कार्य लिङ्गमयं नेति विवेकोऽन्येषां नास्ति । तथाऽत्र प्रदेशे इत्यवबोद्धव्यम् ।
स्मृच.२३० तुषाङ्गारकादि निखातं विद्यत इति सामन्तादीनामेव - + विर. व्यकवत् स्मृचवच्च । - रत्न., व्यप्र. स्मृचवत् । शक्यं ज्ञातुम् ।
अप.२११५१ व्यक.१७३ परि (संप्र); स्मृच.२३० व्यकवत् ; विर.२१३ । (३) अनिष्टोक्तौ प्रतिवादिना गुप्तदोषोद्भावने कृत पूर्व (सर्व) परि (संप्र); पमा.३९० मितावत् ; रत्न.११३, इत्यर्थः। उत्तरास्तत्संसक्तादयोऽन्तरगाः सामन्तकोटयो विचि.९५, नृप्र.३१, पवि.३३४ तु ते (ततो) परि द्विगुणा ज्ञेयाः। ततः सामन्तकोटिभ्योऽन्ये बहिरङ्गा (संप्र); वीनि.२११५१ मितावत् ; व्यप्र.३५७ मितावत् ; नागरादयो मौलवृद्धोद्धृतसहितास्त्रिगुणा मताः । एवं पउ.१०५; विता.६८८; सेतु.१८८ - १८९ तत्र (यत्र) तत्संसक्तादिष्वपि गुप्तदोषोद्भावने सत्युत्तरेषां द्वैगुण्यातन्मूलत्वात्तु (तत्तन्मूलात्तु); समु ११४ मितावत् .
. दिकमूह्यम् ।
स्मृच.२३० - (१) मिता.२१२५१; अप.२११५१ तद्गु (नृगु) ते तु
(४) अनिष्टोक्तौ तेषां दोषोक्तौ तेषां शङ्कामात्रे वृद्धाः प्र (वृद्धास्ते परि) नारदः; व्यक.१७४ तद्गु (त्रिगु) तु वृद्धाः प्र (वृद्धाः परि); स्मृच.२३० तद्गु (नृगु) तु वृद्धाः
तात्पर्य, तेन प्रथमसामन्तेषु दोषशङ्कायां तत्संसक्ता प्र (वृद्धाः परि); विर.२१४ व्यकवत् ; पमा.३९० ष्पाद्य
द्विगुणाः, तेषामपि दोषशङ्कायां तत्संसक्तास्त्रिगुणा ग्राह्या (बध्य) तद्गु (सुगु) तु (च) रत्न.११३; नृप्र.३१ निष्पाद्य इति सामन्ता इत्यादेरर्थः ।
विर.२० (निष्पद्य) तद्गु (तद्ग); सवि.३३४ ये तद् (र्यस्य) तु वृद्धाः प्र ___ साक्षिसामन्तादीनामनृतोक्तौ दण्डविधि: (वृद्धाः परि); वीमि.२।१५१व्यप्र.३५७ तद्गु (नृगु); व्यउ. बहनां तु गृहीतानां न सर्वे निर्णयं यदि । १०४; विता.६८८ तद्गु (तद्ग); समु.११४ तद्गु (सद्गु) कुर्युर्भयाद्वा लोभाद्वा दाप्यास्तूत्तमसाहसम् ॥ तु वृद्धाः प्र (वृद्धाः परि).
(२) मिता.२११५१; अप.२११५१ पुनः (ततो); व्यक. (१) अप.२।१५२. १७४ ख्यानोप (भ्यां लोप); स्मृच.२३० अपवत् ; विर. (२) मिता.२११५२ अनिष्टोक्ती (निर्दोषाः स्युः); अप.२॥ २१४ पुनः (ततो) ततः स्मृताः (प्रकीर्तिताः); पमा.३९० १५१; व्यक.१७२; स्मृच.२३०, विर.२०८; रत्न.११३; कार्याख्या (भयस्था); रत्न.११३; नृप्र.३१ चिह्निनाः (लक्षिताः) व्यप्र.३६७, व्यउ.१०५-१०६ साध (शास) अनिष्टोक्ती शेष अपवत् ; सवि.३३४ पुनः (ततो) धृ (थ); वीमि. (निर्दोषाः स्युः) मनुः; विता.६९१ मितावत् ; समु.११४. २।१५१; व्यउ.१०४, विता.६८८ ततः स्मृताः(प्रकीर्तिताः); (३) मिता.२।१५३ दाण्या (दण्ड्या ); अप.२।१५३; समु.११४.
व्यक.१७३; स्मृच.२२३; विर.२१२; पमा.३९७ सर्वे

Page #450

९५८
व्यवहारकाण्डम्
(१) 'अनृते तु पृथक् दण्डया' इत्येतद्दण्डविधान
प्रमाणान्तराभावे राजा निर्णेता मज्ञानविषयम् । 'बहूनां तु गृहीतानामिति ज्ञानविषये | भयवर्जितभूपेन सर्वाभावे स्वयंकृता । . साक्ष्यादीनां कात्यायनेन दण्डान्तरविधानात् ।
राजदेविकाभावे साक्ष्यप्रामाण्यम् मिता.२।१५३
सीमाचक्रमणे कोशे पादस्पर्श तथैव च । (२) सीमासाक्षित्वेन परिकीर्तितानामशेषाणां साक्ष्य त्रिपक्षपक्षसप्ताहं दैवराजिकमिष्यते ॥ वादार्थमेलने कृते ते सर्वे यदि भयादिना साक्ष्यवादं न
(१) एतेषां साक्षिसामन्तप्रभृतीनां सीमाचक्रमणअयुस्तदा ते प्रत्येकमुत्तमसाहसं दाप्या इत्यर्थः । प्रत्येक- दिनादारभ्य यावस्त्रिपक्षं राजदै विकं व्यसनं चेन्नोत्पद्यते मित्यनुक्तावप्येकैकस्य साक्षित्वात्तदत्र लभ्यते ।
तदा तत्प्रदर्शनात्सीमानिर्णयः । अयं च राजदैविकस्मृच.२३३
व्यसनावधिः कात्यायनेनोक्तः सीमेत्यादिना। . नाज्ञानेन हि मुच्यन्ते सामन्ता निर्णय प्रति ।।
मिता.२।१५२ अज्ञानेन ज्ञानेऽपि अज्ञानाभिधानेन । विर.२१२
(२) यद्यप्यत्र मन्वादिवचनाचक्रममाणानन्तरमेव
निर्णय: संपद्यत इति प्रतिभाति तथापि चङ्क्रमणदिनअज्ञानोक्तौ दण्डयित्वा पुनः सीमां विचारयेत् ।
मारभ्य सार्धमासान्ते निर्णयो न ततोऽर्वागित्यवगन्तकीर्तिते यदि भेदः स्याद्दण्डयास्तूत्तमसाहसम् ॥
व्यम् । यदाह-सीमेति । यथासंख्यमिति शेषः । यदा ' (१) यदा तु ते भयादिना सर्वे अनैकमत्येन | ब्रुवते तदाऽप्येवमेव दाप्या इत्याह स एव-कीर्तिते
तूक्तलक्षणस्य नरस्याभावस्तदापि न दिव्येन निर्णयः ।
'वाक्पारुष्ये महीवादे दिव्यानि परिवर्जयेत्' इत्याद्यने. यदीति । अज्ञानोक्ताविति निर्णयाभावोपलक्षणा
कवचनेन भूविवादे दिव्य निषेधात् । सीमा विवादश्च र्थम् । तेन भेदेनोक्तावपि निर्णयाभावात्पुनः सीमां
भूविवाद एव । विचारयेत् । कस्तत्र निर्णायक इत्यपेक्षिते शंखलिखितौ
स्मृच.२३१-२३२
क्षेत्रसीमावादस्यातिदेशः गृहादौ 'सामन्तविरोधे लेख्यप्रत्यय' इत्यादि । +स्मृच.२३३ /
क्षेत्रकूपतडागानां केदारारामयोरपि । (२) कीर्तिते संभूय साक्ष्ये उक्ते, पुनस्तेषां यदि भेदो वचनविरोधः स्यादित्यर्थः। विर.२१२ गृहप्रासादावसथनृपदेवगृहेषु च ॥
परस्परगृहादीनां संबाधपरिहारादि दशग्रामादिसीमाकरणम्
'मेखलाभ्रमनिष्काशगवाक्षान्नोपधारयेत् । दशग्रामशतग्रामसहस्रग्रामलक्षणाम् । विषमां नृपतिः कुर्याच्चिकैः सीमां विनिश्चिताम।।
प्रणालीं गृहवास्तुं च पीडयन्दण्डभाग्भवेत् ॥ ** अप. मितावत् । + रत्न., व्यप्र. स्मृचवत् ।
• अथातिदेशाः इत्युपक्रम्यं एतद्वचनमुद्धृतं कल्पतरौ। (सीमा), रत्न.११५, नृप्र.३२, सवि.४९१ दाप्या (दण्ड)
| सीमा वि (सीमावि); विर.२१८ (4). याज्ञवल्क्यः , व्यप्र.३६१ व्यउ.१०६ नारदः, व्यम.९७%
(१) व्यक.९७ (भयवर्जिता नृपेण सर्वाभावे स्वयंकृता);
विर.२१६. विता.६९८ मितावत् ; समु.११५.
(२) मिता.२०१५२; अप.२१५३; स्मृच.२३२ है (१) अप.२।१५३ नाज्ञा (न ज्ञा); व्यक.१७३; स्मृच.
| (हात्); पमा.३९५ पक्षस (पञ्चस) जि (ज); रत्न.११४, २३३ विर.२१२ ना (अ) प्रति (यदि); रत्न.११५; बाल.
नृप्र.३१, सवि.३३६ जि (ज); वीमि.२११५२ दैवराजिक २।१५३ (ना०) मु (विमु); समु.११५ हि (वि).
(राजदैविक); व्यप्र.३५९; व्यउ.१०६ सविवत् ; ब्यम. (२) मिता.२।१५३, अप.२।१५३ ण्ड्या (ण्ड); व्यक.
९६; विता.६९६ हं (ह); समु.११५. १७३; स्मृच.२३३; विर.२१२; पमा.३९७ उत्त.: ३९८
| (३) मिता.२।१५४; व्यक.९७ प्रासादावसयनृप (प्रासातौ (क्तान्) पू. रत्न.११५; सवि.४९१ क्तौ (क्तान् ); व्यप्र..
| दावसथेष्वेवं ); विर.२१८ नृप (क्षेत्र); रत्न.११४; व्यग्र, ३६१; व्यउ.१०७ मनुः; विता.६९८-६९९ क्तौ दण्डयित्वा
३५८ प्रा (प्र) धनृप (थेष्वेवं); व्यउ.१०७; विता.६९२ (क्ती तु तेषां वै) श्लोकाचौँ व्यत्यासेन पठितौ; समु.११५. | समु.११५ प्रा (प्र). (३) व्यक.९७ लक्षणाम् (लक्षणान् ) विषमाम् (विषयान्) (४) अप.२।१५४ श (स); व्यक.९७, विर.२१९

Page #451

सीमाविवादः
९५९ (१) मेखला कुड्यमूलबन्धः । भ्रमो जलनिगमः । अवेलायां यत्र मार्गे राजकीयैश्चक्रमणं निषिध्यते निष्कासो हादिभित्तिनिर्गतं काष्ठादिनिर्मितमस्पृष्टभूमि- स राजमार्ग इत्यर्थः ।
स्मृच.२३५ कमुपवेशनस्थानम् । नोपधारयेन्न निरुन्ध्यात् । गृह- | नै तत्र रोपयेत् किंचिन्नोपहन्यात्तु केनचित् । वास्तुवासभूमिः।
xअप.२।१५४ गुर्वाचार्यनृपादीनां मार्गादानात्तु दण्डभाक् ।। (२) मेखला गृहादिमूलबन्धः, भ्रमोऽत्र जल निर्गम- येस्तत्र संकरश्वभ्रान्वृक्षारोपणमेव च । प्रदेशः, निष्काशो निर्गमोचितदेशः । नोपधारयेन्न कामात्पुरीषं कुर्याच्च तस्य दण्डस्तु माषकः ।। निरन्ध्यात् ।
विर.२१९ तत्र मार्गे संकरोऽवकरः । हरिहरादिभिः संसरणानु'निवेशसमयादूर्ध्व नैते योज्याः कदाचन। वृत्तौ प्रजापतिरिति मस्तके दत्त्वा यस्तत्रेति वाक्यमवदृष्टिपातं प्रणाली च न कुर्यात्परवेश्मसु ।। तारितं इह न फलतो विशेष इति । विर.२२१
योज्याः परानिष्टकरतयेति शेषः। दृष्टिप्रासः गवाक्षः। तहागोद्यानतीर्थानि योऽमेध्येन विनाशयेत् । परवेश्मसु परवेश्माभिमुख्येनेत्यर्थः। स्मृच.२३५ अमेध्यं शोधयित्वा तु दण्डयेत्पूर्वसाहेसम् ।। 'विण्मत्रोदकचक्रं च वह्निश्वभ्रनिवेशनम् ।
(१) तडागादावमेध्यकर्तुरत्यन्तापराधित्वाद्दण्डेऽप्यअरनिद्वयमुत्सृज्य परकुड्यान्निवेशयेत् ॥ त्यन्ताधिक्यमाह-तडागोद्यानेति । स्मृच.२३५ मार्गतीर्थादिषु पीडापरिहारः
(२) अमेध्यं शोधयित्वा त्वमेध्यशोधनममेध्यकर्तसर्वे जनाः सदा येन प्रयान्ति स चतुष्पथः । द्वारा कारयित्वेत्यर्थः।
विर.२२२ अनिषिद्धा यथाकालं राजमार्गः स उच्यते ॥ दूंषयेत्सिद्ध तीर्थानि स्थापितानि महात्मभिः ।
पुण्यानि पावनीयानि प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम् ॥ x रत्न., व्यप्र. अपवत् ।
कश्मलचेलनिर्णेजनादिना तीर्थदूषकस्याप्ययमेव रत्न.११६: विचि.९७ श (स) धार (रोध); व्यप्र.३६३ धार:
दण्ड आह स एव-दूपयेत्सिद्धतीर्थानीति । (रोध); व्यउ.१०८ विचिवत् ; व्यम.९७ विचिवत् ; विता.
स्मृच.२३५ ७०३ व्यप्रवत् । सेतु.१९० व्यप्रवत् ; समु.११६ भ्रम (धूम)
मर्यादाभेदने चैव सीमालिङ्गविनाशने ॥ (स) नोपधार (दीन्न रोध).
(१) अप.२६१५४ पातं (पाते) ली (लं); व्यक.९७ योज्याः (पोभ्याः); स्मृच.२३५ पातं (प्रासं); विर.२१९ ली (लं)
सचतुष्पदाः) कालं (काम); रत्न.११७; व्यप्र.३६४, व्यउ. उत्त.; पमा.४०० रत्न.११६, विचि.९७ दा (थ) सु (नि); ! १०९; व्यम.९७; सेतु.१९२ विरवत् । समु.११६. नृप्र.३२ उत्त ; सवि.३३९ ज्याः (ग्याः) पू.; ब्यप्र.३६४; (१) व्यक.९८विर.२२१; सेतु.१९२ रोप (रोध) व्यउ.१०८ दा (थं); व्यम.९७; विता.७०४ वृ (वृ); सेतु. तु (च). - १९०-१९१ सु (नि); समु.११६ पातं (प्रासं).
(२) व्यक.९८ संकर (शीकर); विर.२२१; सेतु.१९२. (२) अप.२।१५४; व्यक.९८ कुड्या (कुप्या); स्मृच. । (३) अप.२०१५४ गो (को); व्यक.९८; स्मृच.२३५% २३५ चक्र (वर्ष); विर.२२०; पमा.४००, रत्म.११६; विर.२२२, पमा.४०२, रत्न.११७; विचि.९९दवि. विचि.९८, सवि.३३९ चक्रं च (वांश्च) ड्यात् (ड्यां) २९८ ; व्यप्र.३६५; व्यउ.१०९; व्यम.९८ विता.७०७ वहस्पतिः, चन्द्र.६३ उत्त.; वीमि.२।१५४ भ्र (भे) नम्। सेतु.१९३; समु.११६. (येत्) ड्यात् (ब्यां); व्यप्र.३६४ चक्र (सेक); व्यउ.१०८; (४) अप.२।१६४ सिद्ध (सर्व) प्राप्नुयात् (दण्डयेत्); ग्यम.९७; विता.७० ४ चक्रं च वह्नि (सेकं च वहिः); राको. स्मृच.२३५; विर.२२२ येत्सि (यन् सि) पुण्यानि पाव ४६५; सेतु.१९१; समु ११६ चक्र (वर्ष); विव्य.४७. (धान्यानि वाप); पमा.४०२ येत्सि (यन् सि); रत्न.११७;
(३) व्यक.९८ जनाः सदा (जनपदा) स चतुष्पथः, व्यप्र.३६५, व्यउ.१०९; विता.७०७ पाबनीया (यानि (सचतुष्पदाः); स्मृच.२३५, विर.२२१ षि (रु) लं (मं) तीर्था); समु.११६. शेष व्यकवत् ; दवि.२९७ (सवें जानपदा येन प्रयान्ति (५) विता.७०७.
भ्य. का. १२१

Page #452

९६०
व्यवहारकाण्डम्
सीमावृक्षफलस्वाम्यविधि:
सीमामध्ये तु जातानां वृक्षाणां क्षेत्रयोर्द्वयोः । फलं पुष्पं च सामान्यं क्षेत्रस्वामिषु निर्दिशेत् ॥
(१) आवेद्य नृपे तत्प्रयुक्तः संस्कर्ता संस्कारगतं व्ययं लभते । स्मृच. २३७ (२) अस्वाम्यनुमतेनैव नृपे चानिषेध यदि परगृहो तदा संस्कर्ता न किंचिअनिवेद्य राजनि च
त्फलं लभते । अथ स्वामिनि निवेद्य करोति, तदा आयाते स्वामिनि तस्मात्संस्कार स्वयं लभत इत्यर्थः । बिर. २२६
सीमोत्पन्नवृक्षादिफलपुष्पामहारदण्डप्राप्तिपरिहारोपयो- द्यानतडागानां संस्कारं कुरुते
।
गिनमर्थमाद सीमामध्य इति । सामान्यं साधारणम् क्षेत्रस्वामिषु सवृक्षसीमकक्षेत्रयोः स्वामिषु । यद्येक क्षेत्र स्वाम्येव सर्वफलमाहरेत्तदा तस्मिन्नर्धफलापहारदण्डप्राप्तिः । स्मृच. २३६
: अम्यक्षेत्रेषु जातानां शाखा यत्रान्यसंस्थिताः । स्वामिनं तं विजानीयाद्यस्य क्षेत्रे तु संस्थिताः ॥ खाम्यनुमतिमन्तरेण कृतिफलम क्षेत्रिकस्य तदज्ञानात्क्षेत्रे बीजं प्रकीर्यते । न तत्र वीजिनो भागः क्षेत्रिकस्यैव तद्भवेत् ॥ अस्वाम्यनुमतेनैव संस्कारं कुरुते तु यः । गृहोद्यानतडागानां संस्कर्ता लभते न तु ॥ " देयं स्वामिनि चायाते न निवेद्य नृपे यदि । अधावेय प्रयुक्तस्तु तद्गतं लभते व्यथम् ॥
(१) अप. २१५५३ व्यक ९८६ स्मृच. १२६ विर. २ २ ३ सामान्यं (संजातं); पमा. ४०४; रत्न. ११८; विचि. ९८ विश्वत् ; नृप्र. ३ २; वीमि. २ । १५४ क्षेत्रयो (सेवयो) सामान्यं ( संजातं); व्यप्र. ३६६; व्यउ. ११०६ व्यम ९८१ विता. १० फलं पुष्पं च सामान्यं विशेयं क्षेत्रिय सेतु १९३ विश्वत् समु. ११७ विव्य.४८ विरवत् ..
;
;
त्र
(२) अप. २१५५ तुसे (से) व्यक. १८३ स्मृच २३) तुम (तु संधि) विर.२२३ यान्य ( यान्यत्र ) स्थिता: (स्थिता) त्रे तु (त्रेषु); पमा ४०४ त्रेषु (तु) स्थिताः (स्थिता); रत्न. ११८: विचि.९८ यत्रान्य (श्वान्यत्र ) त्रे तु (त्रेषु); नृप्र. ३२ तु संस्थि ( पु संश्रि) शेषं विरवत् चन्द्र.६१ त्रे तु () यीमि. २०१५४ चन्द्र २६६षु तु तु संधि (संखि) व्य० ११० व्यप्रवत् व्यम.९८ त्रेषु (त्रे तु ) त्रे तु (त्रेषु); विता. ७१० त्रेषु (ख) संस्थि (तु] साभि सेतु १९३ विचिदसमु ११० विग्य.४८ विधिवत् (२) समु. ११७. (४) अप. २०१५ का ९५ २२७ बिर २२५; पमा. ४०७; रत्न. ११८; नृप्र. ३२ संस्कारं ( सत्कार्यं ); सवि. १४० गुह (पगार) चन्द्र ६४. १६७ विता. ७११ न तु ( न तत् ); समु. ११७डागा (टाका).
(५) अप. २।१५७ (६) वम् पे
व्यक. ९९
विचि अशक्तिसो न दद्यादेखिलार्थे यः कृतो व्ययः । तदष्टभागहीनं तु कर्षकः फलमाप्नुयात् । वर्षाण्यष्टौ सभोक्ता स्यात्परतः स्वामिने तु तत् ॥
(१) खिलार्थे यः कृतो व्ययः तत्प्रतिदानासमर्थः स्वामी कर्षकाय यदि खिलव्ययं न दद्यात् तदा कर्षक क्षेत्रफलस्याष्टमं भागं अष्टौ वर्षाणि यावत्खामिने दत्वाऽवशिष्टं गृह्णीयात् । तदृवं स्वामिने तत्क्षेत्रं सम पयेदित्यर्थः । यदेतत् 'विकृष्यमाणे क्षेत्र' इत्यादिना 'परतः स्वामिने तु तत्' इत्यन्तेनोक्तं तत्सर्व प्रेतक्षेत्रिक विषये तत्पुत्रायागमने कार्यम् अशक्तनक्षेत्रिकविषये तु तेषामागमने तत्पुत्रादीनामागमने वा कार्य 275059 मित्यवगन्तव्यम् । • स्मृच. २३९ (२) अनेनाष्टमे वर्षे कर्षकरूप भोगो विहितः । पूर्वेण 'तदष्ठभागप्रचयेति नारदवाक्येन तु निषिद्ध इति विरोये पूर्व काव्यकर्षण भूमिविषयमुत्तरचातिकष्टसाध्यकणभूमिविषयमिति व्यवस्था विर.२२७-२२८
।
स्मृच.२३ ७ देयं (व्ययं); विर. २२५ तद्ग (तत्कु); पमा ४०७ स्मृचवत् ; रत्न. ११८६ चन्द्र. ६४-६५ क्तस्तु तद्गतं (क्तं तुं दत्तं स ); व्यप्र. ३६७; विता. ७११ चायातेन (वा पाते त्व) व्ययं (फलम् ); समु. ११७ युक्त (वृत्त).
(१) अप. २।१५८ यः कृतो व्ययः ( च कृतं व्ययम्) कः (कात् ); व्यक. ९९ ने तु (नस्तु); स्मृच. २३९ तर (तदा); विर. २२७ फल (वर्ष) मा ४०९ नं. ११९ विचि १०१ ने तु (नो हि) वि. २४० खायें (); चन्द्र.६६ ने तु तत् (नो भवेत् ); व्यप्र. ३६९ च्चेत् (च) ; (दखल) विता ७१५७१६ तु (स्तु) सेतु.१९५ चित् समु. ११८ दविष्य ४८ फलमा (समवा) ने तु (नो हि ).M
१११

Page #453

व्यासः सीमाप्रकाराः
सीमाविवाद:
'निम्नोन्नता च ध्वजिनी नैधानी राजकारिता । स्थिता पञ्चविधा सीमा मत्स्यिनी तु चला स्मृता ॥ निम्ना च उन्नता च निम्नोन्नता । मत्स्यिनी तु चला जलस्यास्थिरत्वात् । विर. २१५ ग्रामयोरुभयोर्यत्र गर्तः सीमाप्रवर्तकः । निम्नोपलक्षिता सा तु शास्त्रविद्भिरुदाहृता ॥ आसां विभागमाह-ग्रामयोरिति । सा निम्नेति शेषः । विर.२१५
रकुब्जकवल्मीका यत्र देवगृहाणि च । अश्मकूटाश्च दृश्यन्ते ज्ञेया सा तु समुन्नता ॥ ग्रामयोरुभयोः सीम्नि वृक्षा यत्र समुन्नताः । समुद्रता ध्वजाकारा ध्वजिनी सा प्रकीर्तिता ॥ - इष्टकाङ्गारसिकताः शर्करास्थिकपालिकाः । निहिता यत्र दृश्यन्ते नैधानी सा प्रकीर्तिता ॥ • तुषाङ्गारकपालैस्तु कुम्भैरायतनैस्तथा । सीमा प्रचिह्निता कार्या नैधानी सा निगद्यते ॥ साक्ष्यभावे द्वयोर्यत्र प्रभुणा परिकल्पिता । सामन्तानुमता सीमा सा ज्ञेया राजकारिता ॥
(१) व्यक. ९७ स्थिता (स्थिरा); विर. २१५६ रत्न. ११२३ विता. ६८४ स्थिता (स्थिरा ) तु चला ( सजला ) ; बाल. २।१५१ व्यकवत्.
(२) व्यक. ९७; विर. २१५१ रत्न. ११२; विता. ६८४;
बाल. २।१५१.
(३) व्यक. ९७; विर. २१५ ज्ञेया सा तु (सीमा सोक्ता); रत्न. ११२; विता. ६८४-६८५ ब्ज (ड्य) शेषं विरवत् बाल. २।१५१ कुब्ज (कुञ्ज) का यत्र (कान्यत्र )
(४) व्यक. ९७; स्मृ. २२८; विर. २१५; पमा. ३८६; रत्न. ११२; नृप्र. ३१ समुन्नताः ( समन्ततः) सुबो. १५१६ व्यप्र. ३५४१ विता. ६८५; बाल. २।१५१; समु. ११४.
(५) व्यक. ९७; विर. २१५१ रत्न. ११२; विता. ६८५;
बाल. २।१५१.
(६) स्मृच. २२८६ पमा. ३८६ मा प्र ( मात्र ) ; नृप्र. ३१ प्रचिह्नि (प्रतिचि ) : सुबो. २।१५१ नी सा (नीति); व्यप्र. ३५४; बाल. २१५१ नृपवत् समु. ११४.
(७) व्यक. ९७ प्रभुणा (प्रभुता ); विर. २१५ वे (वाद्);
९६१
स्वेच्छन्दा बहुजला झषकूर्म समन्विता । नित्यप्रवाहिनी यत्र सीमा सा मत्स्यिनी मता ॥ कृष्टा कृष्ट विधि:
क्षेत्रं गृहीत्वा यः कश्चिन्न कुर्यान्न च कारयेत् । स्वामिने सशदं दाप्यो राज्ञे दण्डं च तत्समम् ॥ चिरावसन्ने दशमं कृष्यमाणे तथाष्टमम् । सुसंस्कृते तु षष्ठं स्यात्परिकल्प्य यथास्थिति ॥ तत्समं तस्य क्षेत्रशदस्यानुरूपमित्यर्थः । तदेव सारूप्यं दर्शयति । चिरावसन्न इति । चिरावसन्ने चिरकालमकृष्ठे क्षेत्रे पूर्वोक्ते निमित्ते स्रति क्षेत्रफलस्य दशमं भागं दण्डनीयः । कृष्यमाणे वर्तमान विलेखने तु क्षेत्रेऽष्टमं सुसंस्कृते तु पष्ठमिति ।
अप. २।१५८
प्रजापतिः सीमाक्षेत्र वृक्ष फलस्वाम्यविधिः
अन्यक्षेत्रे तु जातानामप्रशाखाः परत्र चेत् । स एव तासां स्वामी स्याद्यत्क्षेत्रोपरि ताः स्थिताः।। बीजने तु तृतीयांशं दद्याद्रक्षाकृते शदम् । द्वावंशौ क्षेत्रिणः स्यातां स्वामिभागः प्रशस्यते ॥
रत्न. ११२; विता. ६८५ सा शेया (ज्ञेया सा); बाल. २।१५१ कल्पि (कीर्ति).
(१) व्यक. ९७ कात्यायनः; स्मृच. २२८; विर.२१६ हिनी (हिणी); पमा. ३८६ झप (मत्स्य) नित्य (प्रत्यक् ) सीमा सा (सा सीमा); रत्न. ११२६ नृप्र. ३१ पमावत् सुत्रो. २१५१ हिनी (हिणी) सीमा सा ( सा सीमा); व्यप्र. ३५४ विरवत्; चिता. ६८५ यत्र ( या स्यात् ); बाल. २।१५१ सुबोवत्; समु. ११४ विरवत्.
विर. २२९ स शदं ( शतं ); व्यप्र. ३६८;
(२) अप. २।१५८ शे (ज्ञा); व्यक. ९९; शदं (तत्समं ) ज्ञे (ज्ञो); विचि. १०२; नृप्र. ३२ सवि. ३५१ शे (झा) ण्डं (ण्ड्यः ) नारदः; व्यम.९८६ विता. ७१४ शदं ( शतं); सेतु. १९४.
(३) अप. २।१५८ तु (sपि ) ल्प्य (प्यं); व्यक. ९९; विर. २२९ तथा (ततो) सु (अ) ति (ति); विचि १०२ तथा ( ततो ); सवि. ३४१ तथा (दशा) तुं (पु) ल्प्य ( ल्यं) याशवल्क्यः व्यप्र. ३६८ मम् (कम् ) तु (sपि) ल्प्य (लप्यं); विता. ७१४ रिकल्प्य (रीकल्प्या); सेतु. १९४ तु (पु) . (४) समु. ११७.

Page #454

९६२
व्यवहारकाण्डम्
यदि तेनोपरोधः स्यान्मूलेनारुह्य शाखिनाम्। अनिर्दिष्टकर्तृकवचनम् छत्तव्याः क्षेत्रिणा शाखा विख्याप्यैतत्स्वसीमनि।। कूपवापिपुष्करिणीतडागसरःसीमाः यत्र स्वल्पोपरोधःस्यात् शाखधान्यप्ररोहिणाम् । पञ्चाशद्भिर्भवेत्कूपः शतहस्ता तु वापिका । कदलीक्रमुकादीनां तत्र स्वाम्येव भोगभाक् ॥ पुष्करिण्यस्तदर्धे तु यावद्धनुःशतद्वयम् ।। परक्षेत्रे समुत्पन्नो ह्यन्यक्षेत्रे फलं ददत् । तडागोऽष्टशतः प्रोक्तः सरस्तु चतुरस्रकम् ।। शाखा छेद्या तु तत्रस्था फलं वा विभजेत्ततः॥
मार्कण्डेयपुराणम् वृद्धमनुः
ग्रामपुरखेटकवटलक्षणानि ग्रामसीमापालनम्
तेथा भद्रजनप्राया सुसमृद्धकृषीवला । स्थापितां चैव मर्यादामुभयोमियोस्तथा। क्षेनोपभोगभूमध्ये वसतिर्यामसंज्ञिता ।। अतिक्रामन्ति ये पापास्ते दण्ड्या द्विशवं दमम्॥ सोत्सेधनं सप्राकार सर्वतः परिखावृतम् । वृद्धहारीतः
योजना विष्कम्भमष्टभागोत्तरं पुरम् ॥ सीमाकरप्पस्
प्रामुदप्रवणं शस्तं झुद्धवंशबहिर्गमम् । सीम्नोऽपवादे क्षेत्रेषु सामन्ताः स्थविरादयः।। तदः तु तथा खेटं तस्मादूनं च कर्वटम् ॥ गोपाः सीमाकृषाणाश्च सर्वे च वनगोचराः ।। ___ एवं च यद्याद्वहुधा कीर्ग प्रामादि, तत्र ताक्दनुनयेयुरेते सीमानं स्थूलाङ्गारतुषतुमैः।। सारेण गोप्रचारोऽनुक्तोऽप्यूह्यः। . विर.२३० न तु वल्मीकनिम्नास्थिचैत्याद्यैरुपशोभिताम् ॥
(१) मच.८।२४८.
(२) विर.२३०, दवि.२७७ भद्र (शूद्र), सेतु.१९७ (१) समु.११७.
दविवत् . (२) अप.२।१५५; व्यक.९८ स्मृच.२३६: विर.२२३ । (३) विर.२३०, दवि.२७७ धनं स (धवप्र) परिखा रत्न.११७; विचि.१००, व्यप्र.३६६ तं दमम् (तो दमः); (खातका) गोत्तरं (गायत); सेतु.१९७ परिखा (खातका).. व्यउ.११०, विता.७०८ तां चै (ताश्चै) दामु (दा उ) तथा । (४) विर.२३०; दवि.२७७ (सदर्धेन तथा खेटं तत्पा(सदा); सेतु.१९३; समु.११६; विव्य.४८.
दोनं च कर्वटम् ) उत्त.; सेतु.१९७ बहि (विनि) था (दा) (३) वृहास्मृ.७।२६३-२६४.
कर्ष (खर्व).

Page #455

वेदाः गृहनेत्री स्त्री । पतिपत्नीसंबन्धः । आघा योषेव सूनर्युषा याति प्रभुञ्जती । उषा देवी प्रभुञ्जती प्रकर्षेण सर्वे पालयन्त्या याति घ। प्रतिदिन मागच्छति खलु । तत्र दृष्टान्तः । सूनरी गृहकृत्यस्य नेत्री योषेव गृहिणीव ।
ऋसा.
पति न पत्नी रुशतीरुशन्तं स्पृशन्ति त्वा शवसावन्मनीषाः । शवसावन् बलवन्निन्द्र तैः प्रयुक्ता मनीषाः स्तुतयस्त्वा त्वां स्पृशन्ति । प्राप्नुवन्ति । तत्र दृष्टान्तः । उशती दशत्यः कामयमानाः पत्नीः पत्न्य उशन्तं कामयमानं पर्ति नं । यथा पतिं संभजन्ते तद्वत् । भ्रातृभगिन्यौ
ऋसा.
स्त्रीपुंधर्माः
जामि: सिन्धूनां भ्रातेव स्वस्राम् । सिन्धूनां स्यन्दनशीलानामपामयमग्निजमिर्बन्धुः । तासामुत्पादकत्वात् । तथा चाम्नातम् । अग्नेराप इति । यद्वा । देवेभ्यः पलायितोऽप्सु वर्तमानः सन् सामपां बन्धुर्बभूवेत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । स्वस्रां स्वां भ्रातेव । यथा भ्रातातिशयेन हितकरो भवति तद्वत् ।
ऋसा.
गृहनेत्री स्त्री
रोकशोचिः क्रतुर्न नित्यो जायेव योनावरं विश्वस्मै । दुरोकशोचिर्दुष्प्रापतेजाः क्रतुर्न नित्यः । क्रतुः कर्मणां कर्ता । स इव ध्रुवः । यथा स कर्मसु ध्रुवोऽप्रमत्तः सन् जागर्ति तद्वदयमप्यनिः कर्मसु रक्षसां दहने ध्रुवो जागर्तीत्यर्थः । योनौ गृहे वर्तमाना जायेव योपिदिव अग्निहोत्रादिगृहे वर्तमानो वह्निर्विश्वस्मै सर्वस्मै यष्टृ जनायारमलं भूषणं भवति । यथा जायया गृहमलङ्कृतं
|
(१) ऋसं. ११४८/५. (३) ऋसं. १६५७.
(२) ऋसं. १६२।११. (४) ऋसं. १६६/५.
भवति तद्वदमिना यज्ञगृहमप्यलङ्कृतं सद्दृश्यत इत्यर्थः ।
ऋसा.
कन्याजारः । अनेकजायापतिरेकः ।
यमो ह जातो यमो जनित्वं जारः कनीनां पतिर्जनीनाम् ।
1
ऋसा.
यमो ह जात इन्द्रेण सद्द संगतः । यमाविहेह मातरेत्यपि निगमों भवतीति । यो जात उत्पन्नो भूतसंत्रो यच्च जनित्वं जनयितव्यमुत्पत्स्यमानं भूतजातं तदुभयमपि यमो ह अग्निरेव । सर्वेषां भावानामाहुतिद्वाराग्न्यधीनत्वात् । कनीनां कन्यकानां जारो जरयिता । यतो विवाहसमय अग्नौ लाजादिद्रव्यहोमे सति तासां कन्यात्वं निवर्तते । अत्तो जरयितेत्युच्यते । तथा जनीनां जायानां कृतविवाहानां पतिर्भर्ता । उप प्र जिन्वन्नुशतीरुशन्तं पतिं न नित्यं जनयः सनीळाः । स्वसारः श्यावीमरुषी मजुषञ्चित्रमुच्छन्तीमुषसं न गावः ॥ उशती रुशत्यः कामयमानाः सनीळा: । नीळो निवासस्थानम् । समान निवासस्थानाः । एकपाण्यवस्थानात् । स्वसार इत्यङ्गुलिनाम । एवंभूता अङ्गुलय उशन्तं कामयमानममं जनयो जाया नित्यमसाधारणं पतिं न
भर्तारमिवोप प्र जिन्वन् । उपेत्य हविष्प्रदानादिकर्मणा प्रीणयन्ति । प्रीणयित्वा च चित्रं चायनीयं पूजनीयं तमनिमञ्जलिबन्धनेनाजुषून् | असेवन्त । तत्र दृष्टान्तः । श्यावीं श्याववर्णो रात्रिसंबन्धात्कृष्णां तत उच्छन्तीं सूर्यकिरण संबन्धात्तमो वर्जयन्तीं अत एवारुत्रीमारोचमानां यद्वा शुभ्ररूपयुक्तामुषसं न उषोदेवतां गावो रश्मयो यथा सेवन्ते तद्वत् । यथा रश्मय उपसा नित्यसंबद्धा एवं सर्वेषु यज्ञेष्वग्निपरिचरणेनाङ्गुलयो
(१) ऋसं. १६६।८; नि. १०।२१. (२) ऋसं. १७१ । १ ; आश्रौ. ४ । १३ । ७.

Page #456

९६४
व्यवहारकाण्डम्
नित्यसंबद्धा इति तात्पर्यार्थः।
ऋसा.]
कन्यालाभार्थ धनदानम् शुद्धा नारी पतिप्रिया
अश्रवं हि भूरिदावत्तरा वां विजामातुरुत पुरःसदः शर्मसदो न वीरा अनवद्या पति
वा घा स्यालात् । - जुष्टेव नारी। । हे इन्द्राग्नी वां युवां भूरिदावत्तरातिशयेन बहुधनस्य यस्यामेः पुरःसदः पुरस्तात्सीदन्तः उपविशन्तः पुरुषाः दातारावित्यश्रयं हि । अौवं खलु । कस्मात्पुरुषात् । शर्मसदो न वीराः पितृगृहे वर्तमानाः पुत्रा इव वर्तन्ते। विजामातुः। श्रुताभिरूप्यादि भिर्गुणैर्विहीनो जामाता यथा पिता पुत्रानिवाग्निः स्वस्य परिचारकान् रक्षतीति भावः।। कन्यावते बहु धनं प्रयच्छति कन्यालाभार्थ ततोऽप्यसोऽयमग्निरतिशयेन शुद्धः कर्मयोग्यो भवति । तत्र तिशयेन दाताराविन्द्राग्नी इत्यर्थः । उत वापि च दृष्टान्तः । अनवद्यानिन्दिता पतिजुष्टेव नारी स्वपतिना स्यालात् । स्यं शूर्पम् । तस्माल्लाजानावपति विवाहकाल सेविता स्वीकृता योषिदिव । सा यथा पातिव्रत्येन इति स्यालः कन्याभ्राता । स यथा भगिनीप्रीत्यर्थ बहु शुद्धा सती सर्वकर्मयोग्या भवति एवमग्निरपि । धनं प्रयच्छति ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी । घेति ऋसा. पादपूरणः ।
ऋसा.. अनेकजायापतिरेकः
राक्षसविवाहः । वृद्धाविवाहः । स्त्रीपुरुषप्रेम ।। क्षीरेण स्नातः कुयवस्य योषे हते ते स्यातां योभिः पत्नीविमदाय न्यूहथुः ।।
प्रवणे शिफायाः। हे अश्विनौ विमदायैतन्नाम्न ऋषये याभिर्युष्मदीयाक्षीरेण क्षरणशीलेन तेनापहृतेनोदकेन कयवस्या- ! भिरूतिभिः पत्नी र्याः पुरुमित्रस्य दुहितरं न्यूहथुः सुरस्य योषे भार्ये स्नातः । स्नानं कुर्वाते । तादृश्यौ नितरां युवां प्रापितवन्तौ।
ऋसा. स्त्रियौ शिफायाः । शिफा नाम नदी । तस्याः प्रवणे
यो देवीमुषसं रोचमानां मर्यो न योषामनिम्ने प्रवेष्टमशक्येऽगाधप्रदेशे हते नष्टे स्याताम् ।
भ्येति पश्चात् । असा सूर्यो देवी दानादिगुणयुक्तां रोचमानां दीप्यपतिपत्नीसंबन्धः
मानामुषसं पश्चादभ्येति । उषसः प्रादुर्भावानन्तरं अर्थमिद्वा उ अर्थिन आ जाया युवते पतिम् । ताममिलक्ष्य गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । मर्यो न योषाम् । तुजाते वृष्ण्यं पयः परिदाय रसं दुहे वित्तं मे | यथा कश्चिन्मनुष्यः शोभनावयवां गच्छन्तीं युवतिं अस्य रोदसी। स्त्रियं सततमनुगच्छति तद्वत् ।
ऋसा. अर्थिनो धनमपेक्षमाणाः पुरुषा अर्थमिद्वै अपेक्षित यावर्भगाय विमदाय जायां सेनाजुवा न्यूहतू धनं प्राप्नुवन्त्येव । नाहं प्राप्नोमि । उ इत्येतत्पादपूर
रथेन । णम् । अपि च जायान्यदीया भार्या पतिं स्वपतिमा कीदृशावश्विनौ । अर्भगाय बालाय स्वयंवरलब्ध. युवते । आभिमुख्येन प्राप्नोति । मदीया तु मद्विरहाद्ध- भार्याय विमदायैतत्संज्ञाय राजर्षये मध्येमार्ग स्वयंवरार्थतासीत् । अपि च संयुक्तौ तौ जाथापती वृष्ण्यं वीर्य- मागतैस्तामलभमानैरन्यै पैः सह योद्धमशक्नुवतेऽपि रूपं पय उदकं तुझाते । प्रजननायान्योन्यसंघट्टनेन | तस्मै सेनाजुवा शत्रुसेनायाः प्रेरकेण शत्रुभिर्दुप्रापेण प्रेरयतः । तदनन्तरं रसं पुरुषस्य सारभूतं वीर्य परिदाय रथेन यावश्विनौ जायां भाया परैरनुक्रान्तां न्यूहतुः शत्रुन् गर्भाशयेनादाय गर्भरूपेण धृत्वा दुहे । दुग्धे । पुत्र- निहत्य तदीयं गृहं प्रापयामासतुः। ऋसा. रूपेण जनयति । मम तु पुत्रोऽपि नोत्पद्यते । अत इदं
(१) सं.१।१०९।२; तैसं.१।१।१४; कासं.४।१५.. मदीयं दुःखं हे द्यावापृथिव्यौ जानीतम् । उ। ऋसा. (२) सं.११११२।१९. (३) सं १११५।२; मैसं. (१) सं.१।७३।३, ३५५।२१. (२) सं.१।१०४।३. ४।१४।४; असं.२०।१०७।१५. तैबा.२।८७१.. (३) ऋसं.१।१०५।२.
(४) ऋसं.१।११६।१.
भवेताम् ।

Page #457

स्त्रीपुंधर्माः
९६५
'घोषायै चिपितृषदे दुरोणे पति जूर्यन्त्या | प्राप्नुवती । कन्येव कमनीया कन्यकेव । सा यथा
अश्विनावदत्तम् । | जनान्तिके विवसना संचरति तथा हे उषस्त्वं कन्या घोषा नाम ब्रह्मवादिनी कक्षीवतो दुहिता । सा कमनीयाप्रगल्भा सती तन्वा शरीरेण शाशदाना कुष्ठिनी सती कस्मैचिद्वरायादत्ता पितृगहे निषण्णा स्पष्टतां गच्छन्ती दृश्यसे । पश्चात्प्रगल्भा सती हे देवि जीर्णासीत् । साश्विनोरनुग्रहान्नष्टकुष्ठा सती पतिं लेभे । देवनशील इयक्षमाणं यष्टुमिच्छन्तमभिमतं दातुमिच्छन्तं तदेतदाह । हे अश्विनौ पित्रा संबद्धे दुरोणे स्वकीय- वा देवं द्योतनस्वभावं सूर्यरूपं प्रियमेषि । गच्छसि । जनकगृहे कुष्ठरोगेण भर्तारमप्राप्य पितृषदे पितृसमीपे ततः पश्चात् युवतियोवनोपेता सती पुरस्तात्पत्युः सूर्यस्य निषण्णायै जर्यन्त्यै जरां प्राप्नुवत्यै घोषायै चित् पुरतः संस्मयमाना समीषद्धसन्ती हास्यं कुर्वती विभाएतत्संज्ञायै ब्रह्मवादिन्या अपि रोगोपशमनेन पतिं त्यत्यन्तं भासमाना वक्षांसि वक्षसोपलक्षितानवयवानाविभर्तारमदत्तम् । युवां दत्तवन्तौ। , ऋसा. कृणुषे । प्रकटीकरोषि । यद्वा। युवतिरिति लुप्तोपमा । . युवं श्यावाय रुशसीमदत्तम् ।
यथा लोके प्रगल्भा योषित् पुरस्तात्प्रियतमस्य पुरतः : हे अश्विनौ युवं युवां श्यावाय कुष्ठरोगेण श्याम- संस्मयमाना दन्तप्रदर्शनायेषद्धसनं कुर्वती वक्षांसि वर्णायर्षये रुशतीं दीप्तत्वच स्त्रियमदत्तम् । प्रायच्छतम्। वक्षसोपलक्षितानि गोप्यानि बाहुमूलस्तनादीन्याविष्क
असा. रोति तथा त्वमपीत्यर्थः । यद्वा । पुरस्तात्पूर्वस्यां युवं शचीभिर्विमदाय जायां न्यूहथुः पुरुमित्रस्य दिशि संस्मयमाना स्मितोपमप्रकाशं कुर्वती युवतिः
योषाम् । सर्वेषु भावेषु मिश्रणशीला वक्षांसि । वक्ष इति रूपनाम । । पुरुमित्रो नाम कश्चिद्राजा। तस्य योषां कुमारी दन्तस्थानीयानि नीलपितादीनि रूपाण्याविष्करोषि । शचीभिरात्मीयैः कर्मभिर्विमदायैतत्संज्ञायर्षये शत्रुभिः
ऋसा. सह योद्धमशक्ताय युवां न्यूहथुः । विमदस्य. गृहं
मातृभगिन्यादिसंबन्धः प्रापितवन्तौ।
ऋसा. सुसंकाशा मातृमृष्टेव योषाविस्तन्वं कृणुषे दृशे पत्नीव पूर्वहूतिं वावृधध्या उपासानक्ता पुरुधा
- कम् । विदाने। हे उषोदेवि मातृमृष्टा मातृभिर्जननीभिः शुद्धीकृता पत्नीव पत्नी यथा पूर्वहूति पत्युः पूर्वाह्वानं योषेव सुसंकाशात्यथै प्रकाशमाना त्वं तन्वं स्वकीयां ववृधध्यै वर्धयितुं शीघ्रगतिर्भवति तद्वदुषासानक्ताहोरात्रे तनुं दृशे सर्वेषां दर्शनायाविः कृणुषे । प्रकटयसि । देवते अपि पुरुधा बहुप्रकारं बहुविधैः स्तोत्रैर्विदाने यथा लोके मात्रादिना खलङ्कृतात्यन्तं शोभना सती शायमाने सत्यौ पूर्वहूतिं ववृधध्या अस्मदीयं पूर्वाह्वानं स्वकीयं लावण्योपेतं सर्वशरीरं दर्शनायाविष्करोति तद्ववर्धयितुं शीघ्रमागच्छतमिति शेषः। यद्वा । ववृधध्या त्वमपीत्यर्थः । अत्र कमिति पादपूरणः। ऋसा. अस्मद्वर्धनाय पुरुधा बहुप्रकार विदाने वर्धनोपायान् . अद्मसन्न ससतो बोधयन्ती शश्वत्तमागात्पुनजानत्यौ भवतमिति शेषः । ऋसा.
रेयुषीणाम् । कन्येव तन्वा३ शाशदानाँ एषि देवि देवमिय- किंचा सन्न । अत्राप्युपमार्थीयो नकारः। अद्यत क्षमाणम् । संस्मयमाना युवतिः पुरस्तादाविर्व- इत्यान्नम् । तस्य पाकाय गृहे सीदतीत्यद्मसत् क्षांसि कृणुषे विभाती ॥
पाचिका योषित् ससतो बोधयन्ती । सा यथा स्वपत: तन्वा शरीरेण शाशदाना शाशाद्यमाना स्पष्टतां | पुत्रादीन्भोजनाय बोधयति तद्वत् । यद्वा । अमेति
गृहनाम वरूथमझेति तन्नामसु पाठात् । तत्र सीदती(१) ऋसं.१।११७७. (२) ऋसं.११११७८. (३) सं.१।११७।२०.
(१) ऋसं.१।१२३।११. (४) सं.१।१२२।२. (५) ऋसं.१।१२३।१०. (२) ऋसं.१।१२४।४; नि.४।१६.

Page #458

व्यवहारकाण्डम्
त्यनसजननी । सा यथा स्वपतः पुत्रादीनुषःकाले | यश इति प्रजनननाम । तत्संबन्धीनि कर्माणि यानि प्रबोधयति तथा भुवनाख्ये गृहे सीदन्ती तत्रत्यान्प्रा- भोगाः । तेषां शता शतान्यंसंख्यातानि मह्यं ददाति । णिनः प्रबोधयन्तीयमुषाः । एयुषीणामागमनशीलानां
ऋसा. स्त्रीणां मध्ये शश्वत्तमा पुनःपुनरागच्छति । प्रातर्नियत. उपोप मे परा मृश मा मे दभ्राणि मन्यथाः। मागच्छन्तीनां वारयोषितां मध्ये स्वयमेका सती नियत- सर्वाहमस्मि रोमशा गन्धारीणामिवाविका ।। मागच्छतीत्यभिप्रायः।
ऋसा. रोमशा नाम बृहस्पतेः पुत्री ब्रह्मवादिनी परिहसन्तं स्वसा स्वस्र ज्यायस्यै योनिमारैगपैत्यस्याः प्रति- . स्वपतिं प्रत्याह । भो पते मे माम् । द्वितीयार्थे चतुर्थी।
- चक्ष्येव। उपोप । द्वितीय उपशब्दः पादपूरणः। उपेत्य परा एकस्मादेवान्तरिक्षादुत्पन्नत्वात्परस्परं स्वसृभावः । मृश । सम्यक् स्पृश । भोगयोग्यामवगच्छेत्यर्थः । यद्वा । तथाप्यह्नः प्राथम्यात्तेजस्वित्वाच्च ज्यायस्त्वम् । स्क्यमेव मे मम गोपनीयमङ्गमुपोप परा मृश । अत्यन्तमान्तरं सरतीति वा स्वसा । रात्रिः स्वस्र ज्यायस्या उक्तरीत्या स्पृश । परामर्शाभावशंकां निवारयति । मे मदङ्गानि ज्येष्ठायै योनिमुत्पत्तिस्थानमपररात्ररूपमरैक । अरिचत्। रोमाणि दभ्राणि मा मन्यथाः । अल्पानि मा बुध्यस्व । प्रादात् । प्ररेचयतीत्यर्थः । तथा च पूर्वत्राम्नातम् । दभ्रमर्भकमित्यल्पस्येति दभ्रं दश्नोतेरिति यास्कः। अदरात्र्युषसे योनिमारैक । इति । दत्त्वा चास्या उत्पन्नाया भ्रत्वमेव विशदयति। अहं रोमशा बहुरोमयुक्तास्मि । उषस: प्रतिचक्ष्येव ज्ञापयित्वेव स्वयमपसृत्यैव गच्छति। यतोऽयमीदशी अतः सर्वा संपूर्णावयवास्मि । रोमशत्वे ज्यायस्यामागतायां तस्यै स्वस्थानं दत्त्वा स्वयं तत्संनिधौ दृष्टान्तः । गन्धारीणामविकेव। गन्धारा देशाः। तेषां स्थातुमनुचितमिति विज्ञायैवापगच्छतीति भावः । ऋसा. संबन्धिन्य विजातिरिव । तद्देशस्था अवयो मेषा यथा स्त्रीपुरुषभोगसंबन्धः
रोमशाः तथाहमस्मि । यद्वा । गन्धारीणां गर्भधारिणीनां आगधिता परिगधिता या कशीकेव जङ्गहे। स्त्रीणामविकात्यर्थ तर्पयन्ती योनिरिव । तासामा प्रसवं ददाति मह्यं यादुरी याशूनां भोज्या शता॥ रोमादिविकर्तनस्य नास्त्रे निषिद्धत्वाद्योनी रोमशा भवति । । संभोगाय प्रार्थितो भावयव्यः स्वभार्या रोमशामप्रौढेति अतः सोपमीयते । यतोऽहमीदशी अतो मामप्रौढां बुध्द्या परिहसन्नाह । भोज्या भोगयोग्यैषागधिता आसम- मावबुध्यस्वेत्यर्थः।
ऋसा. ताद्गृहीता स्वीकृता । तथा परिगधिता परितो गृहीता।
जारसंबन्धः । आदरातिशयाय पुनर्वचनम् । गध्यं गृह्णातेरिति यास्कः। प्रे बोधया परन्धि जार आ ससतीमिव । यद्वा । आगधिता आ समंतान्मिश्रयन्ती। आन्तरं जारः पारदारिक आ ससतीमुपपत्यागमनध्यानेनेषत्स्वप्रजननेन वाह्यं भुजादिभिरित्यर्थः । गध्यतिर्मिश्रीभाव- पन्ती पुरन्धिमिव प्रकृष्टशरीरधारिणीं योषितमिव । तां कर्मेति यास्कः । पूर्वस्मिन् पक्षे पुरुषस्य प्राधान्यं उत्त- यथा स्वसंकेतेन स प्रबोधयति तद्वत्त्वमपि कर्मव्यग्रेणेषरस्मिस्तु योषित इति भेदः । कीदृशी सा । यो जङ्गहे स्वपन्तं यजमानं प्रबोधय ।
ऋसा. अत्यर्थ गृह्णाति कदाचिदपि न मुञ्चति । अत्यागे
स्त्रीपुरुषभोगसंबन्धः . दृष्टान्तः । कशीकेव । कशीका नाम सूतवत्सा नकुली।। तैमावः केशिनीः सं हि रेभिर ऊर्खास्तस्थुर्मसा यथा पत्या सह चिरकालं क्रीडति न कदाचिदपि
मुषीः प्रायवे पुनः । विमुञ्चति तथैषापि । किञ्च भोज्यैषा यादुरी । यादुरी. तासां जरां प्रमुञ्चन्नेति नानददसुं परं जनयञ्जीत्युदकनाम । रेतोलक्षणमुदकं प्रभूतं ददातीति यादुरी।
बमस्तृतम् ॥ बहुरेतोयुक्तेत्यर्थः । तादृशी सती याशूनां संभोगानाम् ।
(१) सं.१।१२६।७; नि.३।२०. (१) सं.१।१२४८. (२) सं.१११२६।६नि .५।१५. (२) सं.११३४।३. (३) सं.१११४०1८..

Page #459

स्त्रीपुंधर्माः
९६७
- तमग्निमग्रुवोऽग्रतः स्थिताः। यद्वा । अगुलिनामैतत् ।
पतिपत्नीसंभोगः ब्रह्मचर्य च अगुलय इवाकुटिलाः । केशिनी: केशस्थानीयोल
हं शरदः शश्रमाणा दोषा वस्तोरुषसो विकाष्ण्योपेता ज्वालाः सं रेभिरे हि । परिरम्भं जरयन्तीः । मिनाति श्रियं जरिमा तनूनामप्यू कुर्वन्ति खलु । आलिङ्गन्ति । किञ्चैवं कुर्वत्यो मनुषी- नु पत्नीवृषणो जगम्युः ॥ मता अङ्गारभावमापन्ना अपि । म्रियतेः क्वसुप्रत्ययान्तात् हे अगस्त्य अहं लोपामुद्रा पूर्वीः शरदः पुरातनाडीपि रूपम् । आयव आगच्छतेऽग्नये भर्ने पुनः स्वोप- नसंख्यातान्संवत्सरान् दोषा रात्रीर्वस्तोरहानि तथा देहं द्रवमजानत्य ऊर्ध्वाः प्र तस्थुः । ऊर्ध्वमुखा उन्नताः जरयन्तीरुषस उषःकालांश्च । सर्वत्रात्यन्तकालसंयोगे प्रतस्थिरे । मृतप्राया अपि प्रत्युत्त्थानं कृतवत्य द्वितीया । अद्यतनकालपर्यन्तं बहुसंवत्सरं कात्स्न्येन इत्यर्थः । एवं कृतवतीषु सतीषु स भर्ताग्निस्तासां त्वच्छुश्रषया शश्रमाणा श्रान्ताभूवम् । इदानीं तु ज्वालानां जरां वयोहानि प्रमुञ्चन् प्रकर्षेण मोचयन् जरिमा जरा तनूनामङ्गानां श्रियं सौन्दर्य मिनाति । नानदअरापरिहाराय मन्त्रयन्निवात्यर्थ शब्दयन् । न हिनस्ति । एवमपि नानुगृह्णासीत्यर्थः । अप्यू नु । केवलं जराहानिरेव अपि तु परं निरतिशयमसु प्राण- अपिः संभावनायाम् । उ इत्यवधारणे। न्विति वितर्के । मस्तृतं काष्ठोदकादिप्रक्षेपेणाप्यहिं सितं जीवं प्राण- इदानीमपि किं संभावनीयम् । लोके हि पत्नीः स्त्रियो धारणसामर्थ्य जनयन्नुत्पादयन्नेति । गच्छति । तासां वृषणः सेक्तारः पुरुषा जगम्युः। गच्छेयुः संभोगं ज्वालानां संनिधिं प्राप्नोति । यथा लोके काश्चन कुर्युः। अतो मां किमित्यवमन्यसे । इदानीमपि वा रमण्यो रमणेन सह निर्भर क्रीडित्वा पश्चात्प्रोपिते संभावयेत्यर्थः।
ऋसा. तस्मिन्विरहेण जीर्णा म्रियमाणाः पश्चात्तस्मिन्नागते ये चिद्धि पूर्व ऋतसाप आसन्त्साकं देवेभिर
ते स्वदौर्बल्यमगणयित्वा संतोषेण परिष्वङ्गाय वदन्नृतानि । ते चिदवासुनेह्यन्तमापुः समू नु चेष्टन्ते स भर्ता मन्त्रोच्चारणेन जरामपनीयोचितप्रदानेन पत्नीवृषभिर्जगम्युः ।। प्राणयन् रक्षतीत्ययं भावोऽत्रानुसंधेयः। ऋसा, हे पतेऽगस्त्य ये चिद्धि येऽपि तु पूर्वे पुरातना - गृहस्थिता पत्नी
ऋतसापः सत्यस्यापयितारो व्याप्नवाना महर्षय आसन् ' गहा चरन्ती मनुषो न योषा सभावती विद- ते देवेभिर्देवैः साकं सहर्तानि सत्यवाक्यान्यवदन् ।
थ्येव सं वाक । वदन्ति । ये महत्तपो यज्ञं वानुतिष्ठन्ति ये च देवमेघपंक्तिर्विद्यच्चोभे दष्टान्तेन विशेष्येते । गुहा वाक्यानि वेदस्मृतिरूपाणि वदन्ति ते चित्। चिदप्यर्थे । निगूढा गुहायां वान्तरिक्षे चरन्ती । तत्र दृष्टान्तः। ते चिदवासुः । अवक्षिपन्ति रेतः । स्यतिरुपसृष्टो मनुषो न योषा मनुष्यस्य परिवढादेर्महिषीवत । सा विमोचने वर्तते । ते न ह्यन्तमापुः। न हि ब्रह्मचर्यादेरन्तं यथा सुवेषान्तःपुर एव मध्ये चरति तद्वत् । कि सर्व- प्राप्नुवन् । ब्रह्मचर्यमनिषिद्धतुकालगमनमपि कुर्वदेवमिति नेत्याह । सभावती । सभा जनसंघः। न्तीत्यर्थः । तथा पत्नीः पन्यश्च तपस्यमाना वृषभिर्भोगतद्वती। वर्षकाल आविर्भवन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः। वर्षकैः पतिभिः सह समू नु जगम्युः। उ न्विति पूरणौ। विदथ्या वागिव । विदथो यज्ञः । तदहतीति विदथ्या संगच्छेरन् । अतस्त्वं कथं मां नानुभवसीत्यर्थः । असा. प्रेषस्तोत्रादिरूपा वाक । सा यथा यज्ञसभां प्राप्या. न मृषा श्रान्तं यदवन्ति देवा विश्वा इस्पृधो विर्भवति तद्वत् । यद्वा । विदथ्या वेदनाही विवद. अभ्यश्नवाव । जयावेदत्र शतनीथमाजिं यत्समानयोर्वाक् । सा यथा सभावती तद्वत । सेवंरूपा म्यञ्चा मिथुनावभ्यजाव ।। येषु मिम्यक्ष ते मरुतो देवयजनमागच्छन्त्वित्यर्थः । ऋसा. (१) सं.१।१७९।१.
(२) ऋसं.१११७९।२. (१) ऋसं.१।१६७।३.
(३) सं.१।१७९।३, शबा.१०।४।४।५. व्य. का. १२२

Page #460

९६८
ब्यवहारकोण्डम्
अगस्त्यस्तामाह--भोः पत्नि त्वया मया म मृषा मानवाप्नोति पापेभ्यश्च प्रमुच्यते' ।। उपेत्य मनसा प्राप्य श्रान्तम् । व्यर्थ नैव खिन्नमावाभ्याम् । यद्यस्माद्देवा प्रार्थयते। किं ब्रवीति उच्यते । यदागो गुवोंः कामअवन्ति रक्षन्ति तपोभिः प्रीता देवाः । विश्वाः सर्वाः प्रलापश्रवणविषयं पापं चकृम कृतवन्तो वयं तत्तस्मासुधोऽभ्यश्नवाव । अभितो व्याप्नुयाव । अत्रास्मिन्सं- दामसः स सोमः सु सम्यग्मृळतु । सुखयतु । पापजनितसारे शतनीथमपरिमितभोगप्राप्तिसाधनमाजि प्राप्ति पर- दुःखं मा करोत्वित्यर्थः। महत्पापमनुभुज्यमानं प्रार्थनया स्परं जयाव । जयलक्षणं सुरतसंग्राम वा जयाव । यद्य- कथं लुप्यत इति अत आह। हि यस्मान्मयों मनुष्यः स्मात्सम्यञ्चा सम्बक्परस्परं गच्छन्तौ प्रजयन्तौ वा पुलुकामो बहुकामनावान् । अल्पेनैव कर्मणा बहुकामामिथुना मिथुनौ स्त्रीपुरुषरूपौ ‘सन्तावभ्यजाव । त्वं नाकालयति । यस्मादेवं तस्मात्परिहरेत्यर्थः । यद्वा । चाहमपि परस्परमभिजयावेत्येवं तयोक्तं संभोग संभा- अयमपवर्जनीयतया प्राप्यत इवेत्याह । पुलुकामो हि वयामास ।
ऋसा. खलु मर्त्यः कामहतः सन् कामेन निरुद्ध एव वर्तते । नदस्य मा रुधतः काम आगन्नित आजातो अतस्तयोरुत्सेकोऽयुक्तः । तच्छब्दश्रवणदोषोऽपि प्रामा
अमुतः कुतश्चित । दिकोऽस्माकं प्राप्तेन सोमेन परिहर्तव्य इत्यर्थः । यद्वा । लोपामुद्रा वृषणं नी रिणाति धीरमधीरा धयति अयं मन्त्रश्चन्द्रपरो व्याख्येयो मनसोऽभिमानित्वाच्च तस्य
. श्वसन्तम् ॥ पापस्यापि मनस्येव संभावितत्वात् । अस्मिन्पक्षे हृत्सु अथ चतुर्थ्याप्यगस्त्य आह-हे जाये नदस्य नद- पीत हृदयस्थितमित्यर्थः । शिष्ट स्पष्टम्। ऋसा. नस्य जपशब्दयितुर्जपाध्ययनकर्तृ रुधतो रेतो निरोद्धर्ब
गृहस्थधर्मः हाचर्यमास्थितस्य । उभे कर्मणि षष्ठयौ । उक्तलक्षणं अगस्त्यः खनमानः खनित्रैः प्रजामपत्यं बलमिमां काम आगन् । आगमत् । मदनस्य मा रुधतः च्छमानः । उभौ वर्णावृषिरुग्रः पुपोष सत्या काम आगमदिति निरुक्तम् । कस्य हेतोरिति उच्यते। देवेष्वाशियो जगाम ।। इतस्त्वत्संगम निमित्तात् तथामुतो बसन्तादिकालात् अथ विनियुक्तयोर्मध्ये द्वितीयया सूक्ते षष्ठयान्तेकुतश्चित्कारणादाजातः सर्वत उत्पन्नः । यद्वा । वास्याह-अवमगस्त्यो मद्गुरुः खनित्रैः फलस्योत्पाइत एतल्लोकजनितादमुतो लोकान्तरजनिताद्वा कुत- दनसाधनैर्यज्ञस्तोत्रादिभिः खनमानः फलमभिमतमुत्पाश्चिन्निमित्तात्कामात् । कथमिति उच्यते । इयं लोपा- दयन् प्रजां प्रकर्षेण पुनःपुनर्जायमाममपत्यं कुलस्यामुद्रा वृषणं रेतसः प्रवर्तकं मां नी रिणाति । नितरां पतनसाधनं पुत्रादि के बल चेच्छमानः सन् । यद्वा । गच्छतु । किञ्च धीरं धीमन्तं नियमादविचालिनं श्व उन्तं प्रजां भृत्यादिरूपां चेच्छन् । ऋषिरतीन्द्रियद्रष्टा महानुमहाप्राणं महाबलमधीरा कातरैषा योषिद्धयति । उप भाव उग्र उद्गुणः संसारे संचरन्नप्यपापः सन्नुभौ वर्णी भुक्ताम् ।
ऋसा. वर्णनीयावाकारौ कामं च तपश्च पुपोष । सत्या आशिषो गुरुसंभोगसंलापश्रवणदोषः
देवेषु देवेभ्यो जगाम । प्राप्तवान् । यतोऽयं महानुइमं नु सोममन्तितो हृत्सु पीतमुप ब्रुवे। भावस्तस्मादस्मान्पातीत्यर्थः।
ऋसा. यत्सीमागश्चकृमा तत्सु मृळतु पुलुकामो हि भूरि द्वे अचरन्ती चरन्तं पद्वन्तं गर्भमपदी दधाते।
मर्त्यः । नित्यं न सूनुं पित्रोरुपस्थे द्यावा रक्षतं पृथिवी . अथानयोर्दम्पत्योः संभोगसंलापं श्रुत्वा तत्प्रायश्चित्तं | नो अभ्वात् ॥ चिकीर्षुरुत्तराभ्यामाह । अनयोर्विनियोगः शौनकेनोक्तः। अचरन्ती अविचले द्वे एवैते द्यावापृथिव्यौ भरि 'इमं नु सोममित्येते द्वे ऋचौ प्रयतो जपन् । सन्किा
(१) ऋसं.१।१७९।६. . (१) ऋसं.११७९।४; नि.५।२; बृदे.१।५३.
(२) सं.११८५।२ मैसं.४।१४।७; तैना.२।८।४।८ (२) ऋसं.१।१७९।५, ऋवि.१।२६।५,
शाश्रौ.६।११।७.

Page #461

स्त्रीपुंधर्माः
९६९
बहुतरं चरन्तं पद्वन्तं पादयुक्तं गर्भ गर्भवदाश्रितं कृत्स्नं पुरा किल कन्यकाश्चक्षुहानं पादहीनं परावृज जिघृक्षुप्राणिजातमपदी स्वयं पादरहिते दधाते । धारयतः। मृर्षि दृष्ट्वाभिदुद्रुवुः । ततः स ऋषिरिन्द्रं स्तुत्वा चक्षुः पादं अनयोर्मध्ये खलु सर्व जगत्क्षेमेण वर्तते । धारणे च लेभे। तदेतदाह । कनीनां कन्यकानामपगोहमदृष्टान्तः । पियोर्मातापित्रोरुपस्थ उत्संगे वर्तमानं नित्यं पगोहनं तिरोभावं विद्वान् परावृगृषिराविर्भवन् सर्वेषां ध्रुवमात्मजं सर्नु न पुत्रमिव यथा स्नेहेन वर्धयन्तौ प्रत्यक्षो भवन उदतिष्ठत् । श्रोणः पूर्व पहागुरिदानीधारयन्तौ मातापितरौ तद्वत् । अथ प्रत्यक्षेणाह । हे मिन्द्रस्य प्रसादाद्विभग्नजानुस्ताः कन्याः प्रति स्थात् । द्यावा पथिवी द्यावापृथिव्यौ । इतरेतरापेक्षया द्वित्व- पूर्वमन्धोऽधुना चक्षुलाभायचष्ट। ताः कन्यका विशेषण मुभयोः । नोऽस्मानभ्वान्महतो भयहेतोः पापाद्रक्षतम् । पश्यति स्म ! तानीमानि कमाणि स इन्द्रश्चकार । सा. पालयतम् । यद्वा । अभ्वादभ्वं महत् । अत्यर्थमित्यर्थः ।
पतिपत्नीसंभोगः . ऋसा. संकृत्सु ते सुमतिभिः शतक्रतो सं पत्नीभिर्न 'संगच्छमाने युवती समन्ते स्वसारा जामी
__ वृषणो नसीमहि । पित्रोरुपस्थे। हे शतक्रतो वयं सुमति मिस्त्वद्विषयैः शोभनैः स्तोत्रः अभिजिघ्रन्ती भुवनस्य नाभिं द्यावा रक्षतं सकृत् सकृदपि सु नसीमहि । सुषु व्याप्येमहि । तत्र
.. पृथिवी नो अभ्वात् ॥ दृष्टान्तः । वृषणो न। सेक्तारो युवानो यथा पत्नी भिव्यासंगच्छमाने परस्परमुपकारित्वेन सह युज्य- प्यन्ते तद्वत् ।
ऋसा. • माने । वृष्टिहविषोश्च परस्परमुपकार्योपकारकभावः ।
व्यभिचारिणी पापं निगृहति यद्वा । पूर्व संसृष्टे एव सत्यौ पश्चाद्वियुज्य वृष्टिहविषी धृतव्रता आदित्या इषिरा आरे मत्कर्त रहसूरिअकुर्वन्त्यौ पश्चान्मनुष्यैः प्रार्थितैर्देवैर्विवाहिते सत्यौ
वागः । संगते अभूतामित्याहुः । अयमों द्यावापथिवी सहा- हे धृतव्रता धृतकर्माण आदित्या अदितेः पुत्रा स्ताम् (तैबा. १११।३।२) इत्यादिब्राह्मणे समाम्नातः। इषिरा गमनशीलाः सर्वैरभ्येषणीयाः प्रार्थनीया वा हे युवती भित्यतरुण्यौ मिश्रयन्त्यौ वा सर्वेषु भावेष समन्ते विश्वे देवा मदारे मत्तो दूरदेश आगो विहिताननुष्ठा'समानान्ति के समानपर्यन्ते वा स्वसारा परस्परं खस- नादिजनितं पापं कर्त । कुरुत । करोतेश्छान्दसो विकभूते जामी बन्धुभूते । प्रजापतेः सकाशात्सहोत्पन्नत्वा- रणस्य लुक् । तप्तनप्तनथनाश्चेति तबादेशः । तत्र त्परस्परं जामित्वम् । तथा च निगमौ 'दिवं च पृथिवीं दृष्टान्तः । रहसूरिख । रहस्यन्यैरज्ञाते प्रदेशे सूयत इति पान्तरिक्षमथो स्वः'। 'यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षः' रहसूय॑भिचारिणी । सा यथा गर्भ पातयित्वा दूरदेशे इति । पित्रोः सर्वस्य पितृस्थानीययोः पालकयोस्तयो- परित्यजति तद्वत् ।
___ऋसा. रुपस्थ उत्संगे स्थितं भुवनस्य भूतजातस्य नाभिं बन्ध- या सुबाहुः स्वंगुरिः सुषूमा बहुसूवरी। कमुदकम भिजिघन्ती अभिघ्राणं कुर्वन्त्यौ स्पृशन्त्यौ । तस्यै विश्पत्न्यै हविः सिनीवाल्यै जुहोतन ॥ 'समानमेतदुदकम्' इत्यादिमन्त्रवर्णादुभयोरुदकप्रदत्वं या सिनीवाली सुबाहुः शोभनबाहुः स्वंगुरिः शोभनाप्रसिद्धम् । ईदृश्यौ नो रक्षतम् ।
ऋसा. गुलिः सुषूमा सुत्रु प्रसवित्री । बहुसूवरी बबीनां ___ व्यङ्गः कन्याद्वेष्यः, साङ्गः कन्याप्रियः प्रजानां सवित्री । तस्यै सिनीवाल्यै विश्पत्न्यै विशां से विद्वाँ अपगोहं कनीनामाविर्भवन्नुवतिष्ठत्प- पालवित्र्यै । हविर्जुहोतन । जुहुत । ऋसा. रावृक् । प्रति श्रोणः स्थाड्यनगचष्ट सोमस्य ता
(१) सं.२।१६।८. मद इन्द्रश्वकार ।।
(२) सं.२।२९।१; बृदे. ४८४.
(३) सं.२।३२७, कासं.१३।१६; असं.७।४६।२; (१) सं.१।१८५५. (२) सं.२।१५।७. शाश्री.१।१५।४.

Page #462

९७०
व्यवहारकाण्डम् युवतीनां युवप्रेम
| अपाः सोममस्तमिन्द्र प्र याहि कल्याणीर्जाया तमस्मेरा युवतयो युवानं मम॒ज्यमानाः परि ।
सुरणं गृहे ते। यन्त्यापः। हे इन्द्र सोममपाः । अत्रैव स्थित्वा सोमं पिब । तमपां नपातमग्निमस्मेरा अस्मयमाना दर्परहिता पीत्वास्तं गृहं प्र याहि । प्रकर्षण गच्छ । ते तव गृहे युवतयो युवानं युवराजमिव मर्मज्यमाना अत्यर्थमलंकु- कल्याणीमङ्गलकारिणी जाया शची विद्यते। सुरणं वीणा आपः । मृज शौचालङ्कारयोः। परि यन्ति । शोभनगीतादिध्वनिश्चास्ति । यद्वा । सुरणं सुरमणीयं परितो गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति ।
असा. यथा भवति तथा गहे जाया तिष्ठति । ऋसा. पतिपत्नीसंभोगः.
। अयं योनिश्चकमा यं वयं ते जायेव पत्य 'मेने इव तन्वा शुम्भमाने दम्पतीव ऋतुविदा
उशती सुवासाः। जनेषु । हे अग्ने ते त्वदर्थ यमुत्तरवेदिलक्षणं प्रदेशं वयं मेने इव नार्याविव तन्वा शरीरेण शुम्भमाने चकम । कुर्मः । अयं योनिस्तव स्थानं भवति । तत्र शोभमानौ । दम्पतीव जायापती इव संगतौ जनेषु दृष्टान्तः । जायेव । यथा पत्य उशती पतिं कामयमाना विषयेषु ऋतुविदा कर्मविदौ।
ऋसा. सुवासाः शोभनवस्त्रोपेता जाया स्वात्मसमीपे तस्य स्थानं प्रजाकामना करोति तद्वत् ।
. ऋसा.. स्यान्नः सूनुस्तनयो विजावाग्ने सा ते सुमतिभू
दुराचाराः स्त्रियः .. - त्वस्मे । अभ्रातरो न योषणो व्यन्तः पतिरिपो न जनयो नोऽस्माकं सूनुः पुत्रस्तनयः संतानस्य विस्तारयिता
दुरेवाः । विजावा पुत्रपौत्रादिरूपेण स्वयं विजायत इति विजावा पापासः सन्तो अनृता असत्या इदं पदमजनता स्यात् ।
गभीरम् ॥ अपीव योषा जनिमानि वत्रे।
अभ्रातरो भ्रात्रादिबन्धुरहिता योषणो न गतभर्तृका : अपीव योषा जनिमानि । यथा योषा स्त्री जनि. योषित इव । वा पपूर्वस्य निगम इति विकल्पनाहीर्घामानि जातान्यपत्यानि वृणोति तद्वत् । ऋसा. भावः । ता यथा भर्तृगृहात्पितृगृहं प्रत्यायन्ति तद्.. गृहनेत्री पत्नी । पतिपत्नीप्रेम।
धन्तो गच्छन्तः । यज्ञादीनपहायामार्गे वर्तमाना जायेदस्तं मघवन्त्सेदु योनिस्तदित्त्वा युक्ता इत्यर्थः । तथा पतिरिपो न जनयः पतिद्वेषिण्यः स्त्रिय
हरयो वहन्तु। इव दुरेवा दुष्टगतयो दुराचारा अत एव पापासःहे मघवन्धनवन्निन्द्र अस्तम् । अस्यन्ते क्षिप्यन्ते
पापाः सन्तोऽनृता मानससत्यरहिता असत्या वाचिकसत्यपदार्था अत्रेत्यस्तं गृहम् । जायेजायैव गृहं भवति । 'न रहिता मनसा वाचाग्निमभजमाना इदं पापिभिरनुभूयगृहं गृहमित्याहुगंहिणी गृहमुच्यत' इति स्मृतेः । तथा मानतया प्रसिद्धं गभीरमगाधं पदं नरकस्थानमजनत । सेत् सा जायैव योनिः पुरुषस्य मिश्रणस्थानम् । उ अजनयन्त । उत्पादयन्ति ।
ऋसा. प्रसिध्द्यर्थः । तस्मात्तदित् तत्र गृह एवं युक्ता रथे अवद्यमिव मन्यमाना गुहाकरिन्द्रं माता वीर्येणा योजिता हरयोऽश्वास्त्वा त्वां वहन्तु । ऋसा.
न्यृष्टम् । (१) सं.२।३५।४; तैसं.२।५।१२।२; मैसं.४।१२।४.
अथोदस्थात्स्वयमत्कं वसान आ रोदसी अणा(२) सं.२०३९।२.
जायमानः । (३) सं.३.११२३, तैसं.४।२।४।३; कासं.१६।११ मैसं.२।७।११; शुमा.१२।५१; शबा.७।१।१।२७. (१)सं.३।५३।६; आश्री.६।११।९.(२) सं.४।३।२. (४) ऋसं.३।३८८. (५) ऋसं.३१५३।४.
(३) ऋसं.४।५।५. (४) सं.४।१८।५,
ऋसा.

Page #463

स्त्रीपुंधर्माः
९७१
। गुहा गुहायां गहररूपे सूतिकागृहे जातमिन्द्रमवद्य. .
विवाहकामाः कन्याः मिव गर्हमिव मन्यमाना जानती मातेन्द्रजनन्यदिति- कन्या इव वहतुमेतवा उ अंज्यंजाना अभि वीर्येण सामर्थ्येन न्युष्टं नितरां प्राप्तमकः । अकरोत् ।
चाकशीमि। अथानन्तरं जायमान उत्पद्यमान इन्द्रः स्वयमेवात्कं कन्या इवानूढा बालिका इव । ता यथा, वहतुतेजो वसान आच्छादकः सन् । दधान इत्यर्थः । उद- मुद्वाहं प्राप्तुमेतवा उ एतुं पतिं गन्तुमंज्यंजकमाभरणं स्थात् । उत्कर्षणातिष्ठत् । किञ्च रोदसी द्यावापृथिव्या- तेजो वाञ्जाना व्यञ्जयन्त्यः । एवं कुर्वत्यः कन्या इव वापृणात् । समन्तात्पूरयामास ।
ऋसा. स्वभर्तृभूतमाध्वरं वैद्युतं वानिमादित्यं वा वहतुमेतुमंत्रि ममच्चन त्वा युवतिः परास। . | व्यञ्जकं तदीयं रूपमंजाना व्यञ्जयन्तीश्रुतस्य धास अभि हे इन्द्र ममच्चन माद्यन्त्येव । प्रमत्तैवेत्यर्थः । युवति- चाकशीमि । अभिपश्यामि ।
ऋसा. स्त्वदीया मातादितिस्त्वा त्वां परास । पराचिक्षेप ।
प्रजाकामना... नार
ऋसा. प्रेजाभिरग्ने अमृतत्वमश्याम्। .. वम्रीभिः पुत्रमग्रुवो अदानं निवेशनाद्धरिव आ प्रजाभिस्त्वद्दत्ताभिहें अमेऽहममृतत्वं संतत्यविच्छे जभर्थ। दलक्षणमश्याम् । प्राप्नुयाम् ।
ऋसा.. व्यन्धो अख्यदहिमाददानो निर्भूदुखच्छित्स
प्रेमविवाहबद्धदम्पती . मरन्त पर्व ॥ वैरियं पतिमिच्छन्त्येति य ई वहाते महिषीहे हरिवो हरिसंज्ञकाश्वोपेतेन्द्र त्वं वनीभिरुपजिवि
. मिषिराम् । काभिरदानमद्यमानमवः । अग्र नाम काचित् । तस्याः आस्य श्रवस्याद्रथ आ च घोषात्पुरू सहला परि पुत्रं निवेशनाद्वल्मीकाख्यात्स्थानादा जभर्थ । आहत.
- वर्तयाते॥ वान सि । आददान इन्द्रेणाह्रियमाणोऽग्रुवः पुत्रोऽन्धः इयं वधूरिन्द्रस्य पत्नी पतिमिच्छन्ती स्वप्रियं यज्ञपूर्वमन्धः सन् अहिं सर्प व्यख्यत् । विशेषेणापश्यत् । गमनाय प्रवृत्तमिच्छन्त्येति । अनुगच्छति । य इन्द्रं ततो निर्भत् । वल्मीकान्निर्गतोऽभूत् । उखच्छिदूल्मी- ईमेनां महिषीं वहाते वहतीषिरां गमनवती अस्येन्द्रस्य, काख्याया उखायाश्छेदकानि पर्व पर्वाण्यस्य सर्वां- रथ आ अर्वागस्मदभिमुखं श्रवस्यात् । अन्नमिच्छति । ण्यङ्गानां शिथिलानि पर्वाणि समरन्त । समगच्छन्त । आ च घोषात् । आधुष्यति । शब्दयति । पुर्वत्यधिकं उपजिबिकाभिः शिथिलीकृतान्यग्रुवः पुत्रस्य पर्वाणीन्द्रेण सहस्रा सहस्राणि धनानि परि परितो वर्तयाते । वर्तयवि । समधीयन्तेत्यर्थः।
प्रापयति । श्रवस्यादा च घुष्यादिति वा। ऋसा. - पतिपत्नीप्रेम
अर्ध भार्या शरीरस्य । सुपत्नी। अभि प्रवन्त समनेव योषाः कल्याण्यः स्मय- उत त्वा स्त्री शशीयसी पुंसो भवति वस्यसी । मानासो अग्निम् ।
अदेवत्रादराधसः ॥ . घृतस्य धारा अमुमग्नि समनेव समानमनस्का योषा उतापि च त्वैका शशीयसी । शशीयसीत्येतन्महिष्या योषितः पतिमिवाभि प्रवन्त । अभिनमयन्ति । निमग्नं नाम । सैव स्त्री । यद्वा । उतेत्ययमेवकारार्थे । स्त्रीषु कुर्वन्ति । कीदृश्यस्ताः । कल्याण्यो भद्ररूपाः स्मयमा- सैव प्रशस्येत्यर्थः । त्वसमसिमनेमेत्यनुच्चानीति वचनात नासो हसन्त्यः ।
ऋसा.
(१) सं.४५८९; कासं.४०७, शुमा.१७१९,७; (१) ऋसं.४।१८।८. (२) ऋसं.४।१९।९; नि.३२०. आपश्री.१७।१८।१. (३) सं.४१५८१८ कासं.४०१७, शुमा.१७९६ नि. (२) सं.५।४।१०, तैसं.१।४।४६।१७ वस्मृ.१७१४, ७।१७,२०; आपश्री.१७।१८।१शाश्री.१०।१२।१५, बौध.२।६।११।३३. १४१५७।१,२.
(३) ऋसं.५।३७।३. (४) ऋसं.५।६१।६. ....:
ऋसा.

Page #464

व्यवहारकाण्डम्
त्वेति निघातः । सैव पुंसः पुरुषाद्वयसी वसीयसी सरस्वती धियमस्मदीयं कर्म यज्ञाख्यं धात् । दधातु । भवति । कस्मात्पुंस इत्युच्यते । अदेवत्रात् । देवा धारयतु । ददातु वा।
ऋसा. न येन त्रायन्ते स्तुत्यादिना सोऽदेवत्रः । तस्मादराधसः।
. स्वसुर्जारः राधो धनम् । दानाधिनरहितात् । लुब्धकादित्यर्थः। पूषण न्वजाश्वमुप स्तोषाम वाजिनम् ।
__ ऋसा. स्वसुर्यो जार उच्यते ।। 'वि या जानाति जसुरिं वि तृष्यन्तं वि कामिनम्।। अजाश्वं छागवाहनं वाजिनमन्नवन्तं बलवन्तं वा देवत्रा कृणुते मनः॥
पूषणं पोषकं देवं नु अद्योप स्तोषाम । उपस्तवाम । यः या शशीयसी जसुरिं व्यथितम् । जसिस्ताडनकर्मो- पूषा स्वसुरुषसो जार उपपतिरित्युच्यते तं पूषणमित्यपक्षेपणकर्मा वा । तं वि जानाति । तथा तृष्यन्तं वि न्वयः ।
ऋसा. जानाति । कामिनं धनाद्यभिलाषवन्तं वि जानाति । मातुर्दिधिषुमब्रवं स्वसुर्जारः शृणोतु नः । अनुकम्पयाभिमतं दत्तवतीत्यर्थः । देवत्रा देवेषु मनः भ्रातेन्द्रस्य सखा मम ॥ कृणुते कुरुते देवप्रीत्यर्थ प्रदानबुद्धि करोति या सैव मातुर्निर्माच्या रात्रेर्दिधिधू पतिं पूषणमब्रवम् । स्तौमि। स्त्रीति पूर्वत्र संबन्धः। . . ऋसा. स्वसुरुषसो जारश्च पूषा नोऽस्माकं स्तोत्राणि शणोतु । उत घा नेमो अस्तुतः पुमाँ इति ब्र पणिः। इन्द्रस्य भ्राता सहजातः पूषा मम स्तोतुः सखा मित्र. स वैरदेय इत्समः ॥ भूतोऽस्तु ।
ऋसा. उत घापि च । घेति पूरणः । नेमः । त्वो नेम
पतिः अन्यं भार्या गमयति इत्यर्धस्येति निरुक्तम् । नेमोऽर्धः। जायापत्योर्मिलि
ताभिर्यासि दूत्यां सूर्यस्य कामेन कृत श्रव इच्छ. त्वैककार्यकर्तृत्वादेक एव पदार्थः । अर्ध शरीरस्य भार्ये
मानः। त्यादि स्मृतेः । शशीयस्या अर्धभूतस्तरन्तः पुमानस्तुत
ताभिनौ मिः सूर्यस्य दूत्यां यासि । गच्छसि । कदाइति ब्रुवे । बहुधा स्तुतोऽपि गुणस्यातिबाहुल्यादस्तुत
चिद्देवैः साध सूर्येऽसुरवधार्थ प्रस्थिते सति तस्य भार्या एवेति ब्रुवे पणिः स्तोताहम् । स च तरन्तो वैरदेये ।।
स्वभर्तरि संजातौत्सुक्या बभव तां प्रति सूर्यः पृषणं वीरा धनानां प्रेरयितारो दानशीलाः । तैर्दातव्यं धनं '
बाब प्राहैषीत् तेन चात्र पूषा स्तूयते । अपि च त्वं श्रवो देयम् । तस्मिन्धने समः । सर्वेभ्यो दातेत्यर्थः । इदिति
हविर्लक्षणमन्नमिच्छमान इच्छन् कामेन पश्वादिविषयेण स्तोतृभिः कृतो वशीकृतोऽसि ।
ऋसा. पूरणः।
सूर्यायै पूष्णो दानम् सुपत्नी पावीरवी कन्या चित्रायः सरस्वती वीरपत्नी य देवासो अददुः सूर्यायै कामेन कृतं तवसं धियं धात् ।।
वश्चम्। 'पावीरवी शोधयित्री कन्या कमनीया चित्रायुश्चित्र
यं पूषणं देवासः सर्वे देवाः सूर्यायै सूर्यस्य पत्न्यै गमना चित्रान्ना वा वीरपत्नी । वीरः प्रजापतिः पति- ' पक्षा
। यद्वा सावित्र्यै सूर्याख्याया अश्विनोर्वरणायाददुः दत्तयस्यास्तादशी । यद्वा । वीराणां पालयित्री । एवंभूता
वन्तः । कीदृशं पूषणम् । कामेन पश्वादिविषयेण कृतं स्तोतृभिर्वशीकृतं तवसं बलवन्तं प्रवृद्धं वा स्वञ्च स्वञ्चनं सुष्छु गच्छन्तम् ।
ऋसाः (१) सं.५।६११७. (२) ऋसं.५।६१८.
(१) ऋसं.६।५५।४. (२) ऋसं.६।५५५. (३) ऋसं.६।४९७; तैसं.४।१।११।२; कासं.१७।१८ (३) सं.६।५८३; मैसं.४।१४।१६; तैबा.२।५।५।५ मैसं.४।१४।३; आश्रौ.२।८।३,३।७।६,५।२०।६; शाश्री. तामि (याभि). (४) सं.६।५८।४; मैसं.४।१४।१६; तैबा. ६।१०।२. ।
२।८।५।४ यं (तं).
ऋसा.

Page #465

स्त्रीपुंधर्माः
९७३
पतिपत्नीप्रेम
हे उषः यतो यैश्च तेजोभिः परि ददृक्षे दृश्यसे वक्ष्यन्तीवेदा गनीगन्ति कर्ण प्रियं सखायं त्वम् । जार इव पत्याविवाचरन्ती समीपे संचरन्ती परिषस्वजाना । योषेव शिंक्ते वितताधि साध्वी नारीव जारे रात्रे रयितरि सूर्ये संचरन्ती त्वं धन्वज्या इयं समने पारयन्ती॥
दृश्यसे । यथा लोके दुष्टं भ्रमणशीलमपि पतिमत्यज्यैव पूर्वत्र ऋग्द्येन कवचधनुषी स्तुते । अत्र ज्यास्तुतिः। साध्वी संचरति तद्वत् तमविमुञ्चती त्वमित्यर्थः । न इयं ज्या समने संग्रामे धन्वन् धन्वनि । अधीति पुनर्यतीव यती पतिं परित्यज्येतस्ततः संचरन्ती व्यभिसप्तम्यर्थानुवादः । वितता विस्तृता पारयन्ती पारं चारिणीव सूर्थमपरित्यजन्ती त्वम् । पुनरित्ययं वैलक्षण्यनयन्ती प्रिय प्रियकर वाक्यं वक्ष्यन्तीव कर्ण धन्विनो द्योतनार्थः ।
ऋसा. राज्ञः कर्णप्रदेशमा गनीगन्ति । आगच्छति । इदिति ।
अधनो जामाता पूरणः । योषा नारी सखायं पतिमिव परिषस्वजानेधुं मो ध्वद्य दुहणावान्त्सायं करदारे अस्मत् । परिष्वजमाना शिंक्ते । शब्दायते च । ऋसा. अश्रीर इव जामाता॥ अनेकजायापतिरेकः
दुर्हणावान् । परैर्दुःसहहननं दुर्हणम् । तद्वानिन्द्रोऽद्यरोजेव हि जनिभिः क्षेष्येव ।
- दानीमस्मदारेऽस्माकं समीप आगच्छतु । सु सुष्टुतिशयेन हे इन्द्र त्वं जनिभिजार्याभी राजेव द्युभिर्दीप्तिभिः सायं दिवसस्यावसानं सायंकालं मो करत् । मा कार्षीत् । सह क्षेष्येव । निवसस्येव । हीति पूरणः। असा. जामाता । जायत इति जा अपत्यम् । तस्य निर्माता जनीरिव पतिरेकः समानो नि मामृजे पुर दुहितुः पतिः । अश्रीर इव । न श्रीरश्रीः। तदस्यास्तीत्य
इन्द्रः सु सर्वाः। श्रीरः । गुणैर्विहीनः कुत्सितो जामाताऽसकदाहूय. अपि च स इन्द्रः सर्वाः पुरः शत्रुनगरीः समानः मानोऽप्यासायंकालं विलम्बते । तद्वत्त्वं कालविलम्ब मा समवृत्तिरेकोऽसहायः पतिर्जनीरिव जाया इव सु नि कृथा इत्यर्थः ।
ऋसा. मामृजे । सम्यक् शोधयेत् ।
ऋसा.
पतिपत्नीकर्तव्यं सौभाग्यं च ..... गृहे वर्तमानाः स्त्रियः
यो दम्पति समनसा सुनुत आ च धावतः । प्रोष्ठेशया वह्येशया नारीयास्तल्पशीवरीः ।
देवासो नित्ययाशिरा ॥ स्त्रियो याः पुण्यगन्धास्ताः संवाः स्वापयामसि॥ अत्र यजने दम्पत्योः स्तुतिः । हे देवासो देवाः या यादृश्यो नारी र्यः स्त्रियः प्रोष्टेशयाः प्राङ्कणे
समनसा समनसौ कर्मणि समानमनस्कौ या यौ दस्पती शयानाः। या वह्येशयाः। वयं वाहनम् । तस्मिन् यज्ञकारिणौ जायापती सुनुतः सोमाभिषवं कुरुतः । शयानाः। यास्तल्पशीवरीस्तल्पशयाः। याः स्त्रियः पुण्य- Ana
। या स्त्रिया पुण्य- ' यो दम्पती ततस्तमभिषुतं सोममा धावतश्च दशापविगन्धा मङ्गल्यगन्धाः । तास्तादशीः सर्वाः स्त्रीः स्वापया- त्रेण शोधयतः । तथा नित्यया । यत्र तृतीयसवने सोमोमसि । वयं निद्रां कारयामः ।
___ सा.
ऽस्ति तत्राश्रयणद्रव्यं गोक्षीरमस्त्येव । तस्मान्नित्यसंबन्धेजारसंबन्धः
नाशिराश्रयणेन गोक्षीरेण संयुतं सोमं यो प्रयच्छतः यतः परि जार इवाचरन्त्युषो ददृक्षे न पुनयेतीव। तावन्नादीन् प्राप्नत इत्युत्तरत्र संबन्धः। ऋसा.
(१) सं.६७५।३; तेसं.४।६।६।१; कासं.६।१: मैस. प्रति प्राशव्या इतः सम्यंचा बर्हिराशाते। ३।१६।३, शुमा.२९।४०; नि.९।१८ आपश्री.२०१६।६. न ता वाजेषु वायतः ॥ ...(२) सं.७।१८।२. (३) सं.७।२६।३. . (४) ऋसं.७५५।८; असं.४।५।३ पूर्वाधे (प्रोठेशयास्तल्पे. (१) सं.८।२।२०. शया नारीर्या वह्यशीवरी:).
(२) सं.८।३१।५. ' (५) ऋसं.७७६३, पबा.२५।८।४.
(३) ऋसं.८।३१।६.

Page #466

९७४
व्यवहारकाण्डम्
तौ देवेभ्यो हविषां दातारौ दम्पती प्राशव्यान् । तादृशौ । यद्वा । वीतिः कान्त्यर्थः । होत्रेति वाङ्नाम । अश भोजने । प्रपूर्वस्यास्यौणादिको भाव उणप्रत्ययः। अस्मद्विषयां स्तुति कुरुतमिति पृथक्पृथग्देवैः काम्यप्राशुभक्षणम् । तस्मै साधून हितान्वान्नादीन् प्रतीतः। मानस्तुती । अत एव कं सुखप्रदं हवीरूपमन्नं दशप्रतिगच्छतः । यद्वा । प्राशितव्यान् । अत्र वर्णलोपः । स्यन्ता देवेभ्यः प्रयच्छन्तौ कृतद्वसू । याचमानकृतधनौ । तावेव सम्यञ्चा सम्यञ्चौ समीचीनौ संगतौ बर्हिर्यज्ञमा- | पात्रेषूपयुक्तधनावित्यर्थः । एवंविधौ दम्पती अमृतायाशाते । आनशाते । तत्र द्रव्यैानतः । तस्मात्तौ यष्टारौ मरणाय संतानाभिवृद्धये रोमशं रोमवन्तं वृषणमूधो भार्यापप्ती वाजेषु देवैर्दत्तेषु अन्नेषु न वायतः । वयति- | योनिं च सं हतः । संयोजयत इति । मैथुनमनूद्यते । ततः र्गत्यर्थः । न गच्छतः । सर्वदान्नसहितौ तिष्ठातामित्यर्थः। सपुत्रादिकौ तौ देवेषु दुवः स्तुत्यन्नदानरूपां परिचर्या
ऋसा. कृणुतः । कुरुतः । पञ्चभिर्दम्पती अस्तूयेताम् । ऋसा. ने देवानामपि हुतः सुमतिं न जुगुक्षतः ।।
स्वाभाविकः स्त्रीदोषः श्रवो बृहद्विवासतः ॥
इन्द्रश्चिद्धा तदब्रवीखिया अशास्यं मनः । - एतौ दम्पती देवानामिन्द्रादीनां नापि हृतः । अप- उतो अह ऋतं रघुम् ॥ लापं न कुरुतः। अपिह्नवोऽपलापः । देवेभ्यो हविः यो मेध्यातिथर्धनप्रदाता प्लायोगिरासंगः स पुमान् प्रदास्याम इति प्रतिज्ञाय पुनरदानमपलापः । हुङ् भत्वा ज्यभवत् । तदा यदिन्द्र उवाच तदिदमाह । अपनये । कथं नापलपन्तीत्यवसीयते । तदाह । सुमतिं तथा चाहुः । प्लायोगिश्चासंगो यः स्त्री भूत्वा पुमानयुष्मदीयां शोभनां मतिं न जुगुक्षतः । जुघुक्षतः । न भूत स मेध्यातिथये दानं दत्वेति । इन्द्रश्चिद्वेन्द्रः खलु संवरीतुमिच्छतः। संवारणमाच्छादनम् । न च्छादयत तदब्रवीत् । स्त्रिया मनश्चित्तमशास्यं पुरुपेणाशिष्यं इत्यर्थः। किंतु स्तुतिं कुरुतः। किंच । बृहद्देवेभ्यो शासितुमशक्यं प्रबलत्वादिति । उतो अपि च स्त्रियाः दीयमानत्वान्महच्छवः । श्रव इत्यन्ननाम । महदन्न ऋतं प्रज्ञा रघु लघमाह । -
ऋसा. विवासतः। युष्मभ्यं प्रयच्छतः। विवासतिः परिचरणकर्मा।
. स्त्रीधर्मः दानमपि च परिचरणमेव । देवैर्दत्तमन्नं घृतादिभिर्मिश्री- अधः पश्यस्व मोपरि संतरां पादको हर। कृत्य पुनःपुनर्यजत इत्यर्थः।
ऋसा. मा ते कशप्तको दृशन् स्त्री हि ब्रह्मा बभूषिथ ।। पुत्रिणा ता कुमारिणा विश्वमायुर्व्यश्रुतः ।
एवमन्तरिक्षादागच्छन्नथस्थ इन्द्रः स्त्रियं सन्तं स्वस्मा• उभा हिरण्यपेशसा ।।
त्पुंस्त्वमिच्छन्तं प्लायोगि यदुवाच तदाह । हे प्लायोगे । पत्रिणा पुत्रवन्तौ तत्रापि कुमारिणा षोडशवर्षदेशीय- त्वं स्त्री सत्यधः पश्यस्व । एष स्त्रीणां धर्मः । उपरि पत्रवन्तौ हिरण्यपेशसा हिरण्मयेराभरणेरलंकृतरूपावु- मा पश्यस्व । उपरिदर्शनं स्त्रीणां धर्मो न भवति हि । भोभौ ता तौ दंपती विश्व सर्वमायुरायुष्यं व्यभुतः । पादकौ पादावपि संतरां संश्लिष्टौ यथा भवतस्तथा हर। व्यामतः। यज्ञेन तयोः पुत्रादिकं धनमायुश्च संभवतीत्यर्थः। यथा पुरुषो. विश्लिष्टपाद निधानो भवति तथा त्वया
स्त्रिया न कर्तव्यमित्यर्थः । अपि च ते कशप्लकौ। कशश्च वीतिहोत्रा कृतद्वसू दशस्यन्तामृताय कम्। कश्च कशष्ठको। कशतिराहननकर्मा । कशष्ठकावुभे समुधो रोमशं हतो देवेषु कृणुतो दुवः ॥
अङ्गे मा दृशन् । पुरुषा न पश्यन्तु । तयोरदर्शनं वीतिहोत्रा वीतिहोत्रौ । वीतिः प्रियकरो होत्रा यज्ञो
वाससः सुष्टु परिधानेन भवति । अतः सुष्ठ बाससा ययोस्तौ । अनेन यज्ञेन तयोः सुखादिकं संभवति ।
परिधानं कुरु । स्त्रियो ह्या गुल्फादभिसंवीता भवन्तीत्यर्थः । (१) सं.८।३१७.
हि यस्मात्कारणाद् ब्रह्मा सन् स्त्री बभूविथ। ऋसा. (२) ऋसं.८।३१।८आपगृ.३८।१०. (३) ऋसं.८।३१।९; आपगृ.३।८।१०.
(१) सं.८।३३।१७. (२) सं.८।३३।१९.

Page #467

स्त्रीपुंधर्माः
९७५
ऋसा.
स्त्रीपुरुषप्रेम
| सर्वे जानानः सोमः क्रन्दन् देवानाहूयन्नभ्येति । ग्रहास्तोमं जुषेथां युवशेव कन्यनां विश्वेह देवौ सव- | दीनि त्वरयाभिगच्छति । तत्र दृष्टान्तः । सख्युर्न सख्यु
| र्जामि जायां यथेतरो लम्पटो वेगेनाभिगच्छति तद्वत् । हे अश्विनौ देवौ युवामिहास्मिन् यज्ञे स्तोमं जुषेथाम् । सेवेथाम् । युवशेव यथा युवानौ कन्यनां कन्यानां | अपनन्नेषि पवमान शत्रून्प्रियां न जारो अभिआह्वान सेवेते । तद्वदित्यर्थः। ऋसा.
गीत इन्दुः। - जारसंबन्धः । अनेकजायापतिरेकः। । हे पवमान पूयमान सोम अभिगीतः स्तोतुभिरअभि गावो अनूषत योषा जारमिव प्रियम। | भिष्टुत इन्दुः पात्रेषु क्षरंस्त्वं शत्रुनपनन्नपहिंसन्नेषि ।
हे सोम त्वां गावः शब्दा अभ्यनषत । अभिष्टवन्ति। आगच्छसि । कथमिव । जारः प्रियां न प्रियतमामसती योषा प्रियं जारमिव । सा यथा तं स्तौति तद्वत् । स्त्रीमन्यान्बाधमानः सन्यथाभिगच्छति तद्वत् । ऋसा.
ऋसा.
भ्रातृभगिन्योविवाहः अभि त्वा योषणो दश जारं न कन्यानूषत। ओ चित्सखायं सख्या ववृत्यां तिरः पुरू चिदमृज्यसे सोम सातये ॥
र्णवं जगन्वान् । पितुर्नपातमा दधीत वेधा अधि हे सोम त्वा त्वां या दशसंख्याका योषणोऽगुलयः क्षमि प्रतरं दीध्यानः॥ कन्या पितृमती कन्यका जारं न यथा प्रियमभिशब्दा- । अत्रास्मिन्सूक्ते वैवस्वतयोर्यमयम्योः संवाद उच्यते। यते तद्वदभ्यनूषत अभिशब्दायन्ते ताभिः सातयेऽस्माकं अस्यामृचि यमं प्रति यमी प्रोवाच । तिरोऽन्तर्हितमप्रकाधनस्य लाभाय मृज्यसे । इन्द्रार्थ शोध्यसे । शमानम् । निर्जनप्रदेशमित्यर्थः । पुरु चिद्बह्वपि विस्तीर्ण
ऋसा. चार्णवं समुद्रैकदेशमवान्तरद्वीपं जगन्वान् गतवती यमी। मर्य इव युवतिभिः समर्षति सोमः कलशे शत- चिदिति पूजार्थे । पूजितमिष्टम् । श्रेष्ठमित्यर्थः । सखायं
याम्ना पथा। गर्भवासादारभ्य सखीभूतं यमं सख्या सख्याय स्त्रीपुरुषमर्थ इव युवतिभिर्मयों यथा युवतिभिः सह संगतो
संपर्कजनितमित्रत्वाय ओ ववृत्याम् । आवर्तयामि । भवति तद्वदयमपि सोमो युवति भिमिश्रणशीलाभिर्वसती- आभिमुख्येन स्थित्वा लजां परित्यज्य त्वत्संभोगं करोवरीभिरद्भिः सह समर्षति । संगच्छते अभिषवकाले । मीत्यर्थः। धर्मस्य त्वरिता गतिरिति न्यायेन कामस्य पश्चात्सोमः शतयाम्नानेकयानसाधनच्छिद्रोपेतेन पथा त्वरितत्वात् । अपि च पितुरावयोर्भविष्यतः पुत्रस्य मार्गेण दशापवित्रसंबन्धिनि कलशे द्रोणकलशे गच्छ. पितृभतस्य तवार्थायाधि क्षम्यधि पुथिव्याम् । पृथिवीतीति शेषः।
ऋसा. स्थानीये ममोदर इत्यर्थः। प्रतरं प्रकृष्टम् । सर्वगुणोपेतसाम कृण्वन्त्सामन्यो विपश्चित्क्रन्दन्नेत्यभि मित्यर्थः। नपातं गर्भलक्षणमपत्यं वेधा विधाता प्रजापति
सख्यन जामिम । दीध्यान आवयोरनुरूपस्य पुत्रस्य जननार्थमावां ध्यायन्ना साम सामानि कृण्वन् कुर्वन् सोमः सामन्यः साम- दधीत । प्रजापतिर्धाता गर्भ दधातु ते (ऋसं. १०॥ गानकुशलः । सुष्ठ शब्दायमान इत्यर्थः। विपश्चित् १८४।१) इत्युक्तत्वात् ।
ऋसा.
न ते सखा सख्यं वष्टयेतत्सलक्ष्मा यद्विषुरूपा (१) सं.८।३५५. . (२) ऋसं.९।३२।५, कौसू.४७।१६.
भवाति । महरपुत्रासो असुरस्य वीरा दिवो (३) सं.९।५६।३.
धार उर्विया परि ख्यन् ॥ (४) सं.९।८६।१६; असं.१८।४।६० युवतिभिः सम. (१) सं.९।९६।२३. पति (योषाः समर्षसे); सासं.१११५७:२।५०२.
(२) सं.१०।१०।१, असं.१८१०१. (५) सं.९।९६।२२.
(३) सं.१०।१०।२; असं.१८१२. न्य. का. १२३

Page #468

९७६
व्यवहारकाण्डम्
यम आत्मानं परोक्षीकृत्य यमी प्रत्युवाच । हे यमि | कद्ध कदा खलु निश्चितं रपेम । वदेम । न कदाचिदते तव सखा गर्भवासलक्षणेन सखीभूतो यम एतदीदृशं पीत्यर्थः । अगम्यागमनं न कुर्म इति यावत् । अपि त्वयोक्तं स्त्रीपुरुषलक्षणं सख्यं न वष्टि । न कामयते ।
चाप्सु । अन्तरिक्षनामैतत् । अन्तरिक्षे स्थितो गन्धर्वो यद्यस्मात्कारणाद्यमी सलक्ष्मा समानयोनित्वलक्षणा ।
गवां रश्मीनामुदकानां वा धारयितादित्योऽप्यान्तरिक्षस्था विषुरूपा भगिनीत्वाद्विषमरूपा भवाति भवति । तस्मान्न सा प्रसिद्धा योषादित्यस्य भार्या सरण्यश्च नो नावाववष्टीत्यर्थः । इदानी तिरः पुरू चिदर्णवं जगन्वानित्यस्य यो भिरुत्पत्तिस्थानम् । मातापितरावित्यर्थः । तत्तस्माप्रतिवचनमुच्यते । महो महतोऽसुरस्य प्राणवतः प्रज्ञा- कारणान्नावावयोर्जामि बान्धवमुत्कृष्टम् । एवं सत्याववतो वा प्रजापतेः पुत्रासः पुत्रभूता वीराः । शत्रूणां
योरगम्यागमनरूपत्वात्कर्तुमयुक्तं तस्मादेतन्न करोमीविविधमीरयितारो धारो धारयितारो दिवो द्युलोकस्य । त्यभिप्रायः।
ऋसा. प्रदर्शनमेतत् । थुप्रभृतीनां लोकानामित्यर्थः। ऋसा. गर्भ नु नौ जनिता दम्पती कर्देवस्त्वष्टा सविता
उशन्ति घा ते अमृतास एतदेकस्य चित्त्यजसं विश्वरूपः । नकिरस्य प्र मिनन्ति व्रतानि वेद मत्येस्य । नि ते मनो मनसि धाय्यस्मे जन्युः नावस्य पृथिवी उत द्यौः॥ पतिस्तन्वमा विविश्याः॥
त्वष्टा रूपाणां कर्ता सविता सर्वेषां शुभाशुभस्य पुनरपि यमी यमं प्रत्युवाच । घेति निपातोऽप्यर्थे । प्रेरको विश्वरूपः सर्वात्मको देवो दानादिगुणयुक्तो हे यम ते प्रसिद्धा अमृतासः प्रजापत्यादयोऽपि देवा जनिता जनयिता प्रजापतिर्गमें नु गर्भावस्थायामेव एतदीदृशं शास्त्रेणागम्यत्वेनोक्तं त्यजसम् । त्यज्यते नावावां दम्पती जायापती कः । कृतवान् एकोदरे परस्मै प्रदीयत इति त्यजसं दुहितृभगिन्यादिस्त्रीजातम् । सहवासित्वात् । अस्य प्रजापतेर्वतानि कर्माणि नकिः प्र उशन्ति । कामयन्ते । एकस्य चित्सर्वस्य जगतो मुख्य- मिनन्ति । न केनचित्प्रहिंसन्ति । न लोपयन्तीत्यर्थः । स्यापि प्रजापत्यादेः स्वदुहितृभगिन्यादीनां संबन्धोऽस्तीति अतः कारणाद्गर्भावस्थायामेवावयोः प्रजापतिकृते दम्पशेषः । अतः कारणात्ते तव मनश्चित्तमस्मे अस्माकम् । तित्वे सति संभोगं कुर्वित्यर्थः । अपि च नावावयोममेत्यर्थः । मन सि चित्ते नि धायि । निधीयताम् । रस्येदं मातुरुदरे. सहवासजनितं दम्पतित्वं पृथिवी भूमिअहं त्वां कामये त्वं मामपि कामयस्वेत्यर्थः । अपि च । वेद । जानाति । उतापि च द्यौर्युलोकोऽपि जानाति । जन्युरिति लुप्तोपममेतत् । जन्युरिव यथा जनयिता
ऋसा. प्रजापतिः पतिर्भर्ता भत्वा स्वदुहितुः शरीरं संभोगेना- को अस्य वेद प्रथमस्याह्नः क ई ददर्श क इह प्र विष्टवान् तथा त्वमपि मम पतिर्भूत्वा तन्वं मदीयं वोचत् । बृहन्मित्रस्य वरुणस्य धाम कद ब्रव शरीरमा विविश्याः । संभोगेनाविश योनौ प्रजननप्र
आहनो वीच्या नन् । क्षेपोपगृहनचुम्बनादिना मां संभुक्ष्वेत्यर्थः। ऋसा.
प्रथमस्याः संबन्ध्यस्येदमन्योन्यसंगमनं को वेद । ने यत्पुरा चकमा कद्ध नूनमृता वदन्तो अनृतं
जानाति । प्रथमेऽहनि यत्क्रियते तदनुमानमाश्रित्य न रपेम । गंधर्वो अप्स्वप्या च योषा सा नो नाभिः कश्चिदपि ज्ञातुं शक्नोतीत्यर्थः । इहास्मिन् प्रदेशे परमं जामि तन्नौ॥
प्रत्यक्षतः क ईमिदं संगमनं ददर्श । पश्यति । कः प्र यमो यमी पुनर्बते । पुरा पूर्व प्रजापतेर्यदगम्या
वोचत् । प्रख्यापयति । न कोऽपीत्यर्थः । मित्रस्य गमनमपरिमितसामर्थोपेतत्वात्कृतं तथा वयं न चकम ।
वरुणस्य मित्रावरुणयोवृहन्महद्धाम स्थानमहोरात्रं नाकुर्म । वयमृतानि सत्यानि वदन्तो ब्रुवन्तोऽनृतमसत्यं
नृतमसत्य | यदस्ति तत्र नन् मनुष्यान् वीच्या नरकेण हे आहन
(१) सं.१०।१०।३; असं.१८।१।३. (२) ऋसं.१०।१०।४; असं.१८।१।४.
(१) (२)
सं.१०।१०।५; असं.१८१११५. सं.१०।१०।६; असं.१८।१७.
।

Page #469

- स्त्रीपुंधर्माः
९७७ आहन्तर्मर्यादया हिंसितः । स्वकृतशुभाशुभकर्मापेक्षया | रात्रीभिरस्मा अहभिर्दशस्येत्सूर्यस्य चक्षुर्मुहुमनुष्यादिप्राणिनां नरकपातेन स्वर्गप्रापणेन निग्रहानु
रुन्मिमीयात् । प्रहयोः कर्तरित्यर्थः । एवंभूत हे यम त्वं कदु ब्रयः। दिवा पृथिव्या मिथुना सबन्धू यमीर्यमस्य बिभृकिं वा ब्रवीषि । ऋसा.
यादजामि ॥ यमस्य मा यम्यं काम आगन्त्समाने योनौ रात्रिभिरह भिरहोरात्रयोरस्मै यमाय कल्पितं भागं
सहशेय्याय । सर्वो यजमानो दशस्येत् । प्रयच्छतु । सूर्यस्य संबन्धि जायेव पत्ये तन्वं रिरिच्यां विचिवहेव रथ्येव चक्षुस्तेजो मुहुर्महुरस्मै यमायोन्मिमीयात्। उदेतु। दिवा
चक्रा॥ पृथिव्या द्यावापृथिवीभ्यां सह मिथुना मिथुनौ सबन्ध
समानबन्धू अहोरात्रे अस्मै यमाय । एतज्ज्ञात्वेयं यमीप्रत्यागन् । आगच्छतु । ममोपरि तव यमस्य संभोगेच्छा यमस्याजाम्यभ्रातरं बिभृयात् । धारयतु । यत्नेन परिजायतामित्यर्थः। किमर्थम् । समाने योनावकस्मिन् स्थाने | गृह्णात्वित्यर्थः।।
ऋसा. शय्याख्ये सहशेय्याय सहशयनार्थम् । तदनन्तरं पूर्ण
आ घा ता गच्छानुत्त युगानि यत्र जामयः मनोरथा सती जायेव पत्ये यथा भार्या पत्युरथाय
कृणवन्नजामि । परया प्रीत्या विश्वस्ता सती रप्तिकामा स्वशरीरं प्रकाशयति उप बङ्घहि वृषभाय बाहुमन्यमिच्छस्व सुभगे एवं तन्वमात्मीयं शरीरं रिरिच्याम् । विविच्याम् । त्वदर्थ
पतिं मत् ।। प्रकाशयेयमित्यर्थः। किंच । चिदिति पूरणः। वि वृहेव। यत्र येषु कालेषु जामयो भगिन्योऽजाम्यभ्रातरं पति वृहू उद्यमने । धर्मार्थकामान्विविधमुद्यच्छावः। तत्र कृणवन् करिष्यन्ति ता तान्युत्तराणि युगानि काल. दृष्टान्तः। रथ्येव चक्रा रथस्यावयवभूते चक्रे यथा विशेषा आ गच्छान् । आ गमिष्यन्ति । घेति पूरणः । रथमुद्यच्छतस्तद्वत् ।
सा. यस्मादेवं तस्माद्धे सुभगे त्वमिदानी मन्मत्तोऽन्यं पति
सा. पर ने तिष्ठन्ति न नि मिषन्त्येते देवानां स्पश इह ये भर्तारमिच्छस्व । कामयस्व । तदनन्तरं वृषभाय तव
चरन्ति । योनौ रेतः सेक्त्रे पुरुषायात्मीयं बाहुमुप बङ्घहि । शयन• अन्येन मदाहनो याहि तयं तेन वि वृह रथ्येव काल उपबईणं कुरु ।
ऋसा. चक्रा। किं भ्रातासद्यदनाथं भवाति किम स्वसा यन्नियम्या प्रख्यातो यमः पुनराह । इहास्मिन् लोके
ऋतिर्निगच्छात् । देवानां संबन्धिनो ये स्पशोऽहोरात्रादयश्चाराश्चरन्ति काममूता बढेतद्रपामि तन्वा मे तन्वं सं सर्वेषां शुभाशुभलक्षणकर्मप्रत्यवेक्षणार्थ परिभ्रमन्ति एते
पिपृग्धि । चाराः क्षणमात्रमपि चरणव्यापाररहिता न तिष्ठन्ति । यमी यमेन प्रत्याख्याता पुनराह । यद्यस्मिन् न नि मिषन्ति । मेषणं न कुर्वन्ति । शुभमशुभं वा भ्रातरि सति स्वसादिकमनाथं नाथरहितं भवति स यः करोति तं निरीक्षन्ते चेत्यर्थः । हे आहनो ममापहव्य- भ्राता किमसत् । किं भवति । न भवतीत्यर्थः । किं च सह्यभाषणेन दुःखयित्रि त्वं मन्मत्तोऽन्येन त्वत्सदृशेन यस्यां भगिन्यां सत्यां भ्रातरं नितिर्दु:खं निगच्छात् सह तूयं क्षिप्रं याहि । संगच्छ । गत्वा च तेन वि वृह । नियमेन गच्छति प्राप्नोति सा स्वसा किमु । किं वा धर्मार्थकामानुद्यच्छ। तत्र दृष्टान्तः । रथ्येव चक्रा भवति । भ्रातृभगिन्योश्च परस्परं प्रीतिर्येन केनचिदुपायेयथा रथावयवभूते चक्रे रथमुद्यच्छतस्तद्वत् । ऋसा.
नावश्यं कार्येत्यभिप्रायः। साहं काममूता कामेन
(१) सं.१०।१०।९; असं.१८१४१०. (१) सं.१०।१०७; असं.१८।१८.
(२) सं.१०।१०।१०, असं.१८।१।११; नि.४।२०, (२) ऋसं.१०।१०८; असं.१८।१९.
(३) ऋसं.१०।१०।११, असं.१८।१।१२.

Page #470

व्यवहारकाण्डम्
मूञ्छिता सती बहु नानाप्रकारमेतदीदृशमुक्तं वक्ष्यमाणं | अन्यमू षु त्वं यम्यन्य उ त्वां परि ध्वजाते च रपामि । प्रलपामि । एतज्ज्ञात्वा मे मम तन्वा
लिबुजेव वृक्षम्। शरीरेण तन्वं शरीरं सं पिपृग्धि । संपर्चय । संभोगेन | तस्य वा त्वं मन इच्छा स वा तवाधा कृणुष्व संश्लेषय । मां सम्यग्भुक्ष्वेत्यर्थः। ऋसा.
संविदं सुभद्राम् ।। ने वा उ ते तन्वा तन्वं सं पपृच्यां पापमाहुर्यः यमः पुनरप्याह । हे यमि त्वमन्यमु अन्यं पुरुष
स्वसारं निगच्छात्।। मेव सु सुष्ठु परिष्वज । अन्य उ अन्योऽपि पुरुषस्त्वां अन्येन मत्प्रमुदः कल्पयस्व न ते भ्राता सुभगे | परि वजाते । तत्र दृष्टान्तः । लिबुजेब वृशं यथा वल्ली
. वष्टयेतत् ॥ गाढं वृक्षं परिष्वजते तद्वत् । तथा सति । वाशब्दः यमो यमी प्रत्युक्तवान् । हे यमि ते तव तन्वा समुच्चये । त्वं तस्य च पुरुषस्य मन इच्छ । कामय । शरीरेण तन्वमात्मीयं शरीरं न वै सं पपृच्यां। नैव | तस्य त्वं वशवर्तिनी भवेत्यर्थः । स च पुरुषस्तव मन संपर्चयामि । नैवाहं त्वां संभोक्तुमिच्छामीत्यर्थः। यो भ्राता इच्छतु । अधाथ परस्परवशवर्तित्वानन्तरं त्वं तेन सह स्वसारं भगिनी निगच्छात् नियमेनोपगच्छति । संभुङ्क्त सुभद्रा सुकल्याणी संविदं परस्परसंभोगसुखसंवित्ति इत्यर्थः । तं पापकारिणमाहः । शिष्टा वदन्ति । एत- | कृणुष्व । कुरुष्व ।
ऋसा. ज्ज्ञात्वा हे सुभगे सुष्ठ भजनीये हे यमि त्वं मन्मत्तोऽन्येन
सुपत्न्यः त्वद्योग्येन पुरुषेण सह प्रमुदः संभोगलक्षणान्प्रहर्षान् | ईमा नारीरविधवाः सुपत्नीराञ्जनेन सर्पिषा सं कल्पयस्व । समर्थय । ते तव भ्राता यम एतदीदृशं
विशन्तु । त्वया सह मैथुनं कर्तुं न वष्टि । न कामयते। नेच्छति । अनश्रवोऽनमीवाः सुरत्ना आ रोहन्तु जनयो , ऋसा.
योनिमग्रे॥ येतो बतासि यम नैव ते मनो हृदयं चा- अविधवाः । धवः पतिः । अविगतपतिकाः । जीव
विदाम। द्भर्तका इत्यर्थः । सुपत्नीः शोभनपतिका इमा नारी र्य अन्या किल त्वां कक्ष्येव युक्तं परि प्वजाते आञ्जनेन सर्वतोऽञ्जनसाधनेन सर्पिषा घृतेनाक्तनेत्राः
लिबुजेव वृक्षम् ।। सत्यः सं विशन्तु । स्वगृहान्प्रविशन्तुं । तथानश्रवोऽश्रुयमी प्रत्युवाच । हे यम त्वं बतो दुर्बलोऽसि ।। वर्जिता अरुदत्योऽनमीवाः। अमीवा रोगः। तद्वर्जिताः। बतेति निपातः खेदानुकम्पयोः । अनुकम्प्यश्चासि । ते मानसदुःखवर्जिता इत्यर्थः । सुरत्नाः शोभनधनसहिता त्वदीयं मनो मनोगतं संकल्पं हृदयं च बुद्धिगतमध्य- जनयः । जनयन्त्यपत्यमिति जनयो भार्याः । ता अग्रे वसायं च नैवाविदाम । वयं न जानीम एव । मत्तोऽन्या । सर्वेषां प्रथमत एव योनि गृहमा रोहन्तु । आगच्छन्तु । काचित्स्त्री त्वां परि ध्वजाते किल । तत्र दृष्टान्तद्वयमुच्यते।
ऋसा. कक्ष्येव युक्तं यथा कक्ष्या रज्जुर्युक्तमात्मना संबद्धमश्वं
अनुगमननिषेधः परिष्वजते तद्वत् । लिबुजेव वृक्षं यथा लिबुजा व्रतति- उदील नार्यभि जीवलोकं र्गाढं वृक्षं परिष्वजते तद्वच्च । अन्यस्यां स्त्रियामासक्तस्त्वं । एहि । हस्तग्राभस्य दिधिषोस्तवेदं पत्युर्जनित्वमभि मां परिष्वङ्क्तुं नेच्छसीत्यर्थः। ऋसा.
सं बभूथ ॥
(१) सं.१०।१०।१४ असं.१८।१।१६ नि.११॥३४. (१) ऋसं.१०।१०।१२; असं.१८।१।१३ (वा उ०) तन्वा ___ (२) ऋसं.१०।१८७; असं.१२।२।३१:१८।३।५७; तन्वं (तनूं तन्वा) (पाप...गच्छात्०): १८।१।१४ तन्वा तन्वं तैआ.६।१०।२; आगृ.४६।१२; शाौ .४।१६।६; कोसू. (तनूं तन्वा) पू.
७२।११. (२) सं.१०।१०।१३; असं.१८।१।१५; नि.६।२८. (३) ऋसं.१०।१८१८; असं.१८।३।२; तैआ.६।१।३;

Page #471

स्त्रीपुंधर्माः
९७९
ऋसा.
देवरादिकः प्रेतपत्नीमुदील नारीत्यनया भर्तृसकाशा- |
स्त्रीपुरुषसंबन्धः दुत्थापयेत् । सूत्रितं च । तामुत्थापयेद्देवरः पति याभिः सोमो मोदते हर्षते च कल्याणीभिस्थानीयोऽन्तेवासी जरद्दासो वोदीव नार्यभि जीवलोकम् । युवतिभिन मर्यः। इति । हे नारि मृतस्य पनि जीवलोकं जीवानां पुत्र । अभिषुतः सोमो याभिर्वसतीवर्येकधनाख्याभिरद्भिः पौत्रादीनां लोकं स्थानं गृहमभिलक्ष्योदीव । अस्मात्स्था- सह मोदते मुदितो भवति हर्षते च । पुनरुक्तिरादरार्था । नादुत्तिष्ठ । गतासुमपक्रान्तप्राणमेतं पतिमुप शेषे । तस्य अत्यर्थ हृष्यतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । कल्याणीभिः समीपे स्वपिपि । तस्मात्त्वमेहि । आगच्छ । यस्मात्त्वं कमनीयाभियुवतिभिस्तरुणीभिः स्त्रीभिः सह मर्यो न हस्तग्राभस्य पाणिग्राहं कुर्वतो दिधिषोर्गर्भस्य निधातुः | यथा मनुष्यो मोदते तद्वत् ।
ऋसा. तवास्य पत्युः संबन्धादागतमिदं जनित्वं जायात्वम- एंवेयूने युवतयो नमन्त यदीमुशन्नुशतीरेत्यच्छ । भिलक्ष्य संबभूथ, संभूतासि अनुमरण निश्चयमकार्षीः | सं जानते मनसा सं चिकित्रेऽध्वर्यवो धिषणातस्मादागच्छ।
| पश्च देवीः॥ ___ भ्रातृभगिन्यौ
युवतयस्तरुण्यः स्त्रियो यूने तरुणाय नमन्त यथा जामिवदस्मे ते सन्तु सख्या शिवानि । प्रवीभवन्ति एवैवं वसतीवर्येकधनाख्या आपः सोमाय
जामिवद्यथा भ्राता स्वभगिन्यां स्नेहयुक्तां मतिं । प्रवीभवन्ति । यद्वा युवतयः सोमेन सह मिश्रयिन्य जानाति तद्वत् । तस्मात्कारणादस्मे अस्माकं ते तव च आपो यूनेऽभिषवादिकर्मणामात्मना सह मिश्रयित्रे सख्या सख्यानि शिवानि सन्तु । मङ्गलानि भवन्तु । कत्रेऽध्वर्यवे नमन्त । प्रह्वीभवन्त्येव । इदिति पूरणः । अनपायानीत्यर्थः।
ऋसा. कदा यद्यदोशन्न भिषवार्थ वसतीवरी: कामयमानः सोमः स्वयंवरः गांधर्व विवाहः
सोमा भिषवं कर्तुं कामयमानोऽध्वर्यवाशती: सोमेन सह 'कियती योषा मर्यतो वधूयोः परिप्रीता पन्यसा मिश्रीभावमभिषवादिकर्माङ्गभावं च कामयमाना वार्येण । भद्रा वधूभवति यत्सुपेशाः स्वयं सा ईमेना अपोऽच्छ प्राप्तुमेति गच्छति तदोपनमन्ते। ऋसा. मित्रं वनुते जने चित् ॥
गृहस्थधर्मः । वियती किंपरिमाणा योषा स्त्रीजातिर्मयतो मनुष्य- अक्षर्मा दीव्यः कृषिमित्कृषस्व वित्ते रमस्व बहु संबन्धिनो भोगानाचरतो वध्योः स्त्रीकामस्य सर्वात्म मन्यमानः । तत्र गावः कितव तत्र जाया तन्मे कस्यान्तर्यामिरूपेणावस्थितस्येन्द्रस्य परिप्रीता । अनु. वि चष्टे सवितायमर्यः ।। रक्ता । वशवर्तिनीत्यर्थः । कीदृशस्य । वार्येण वरणीयेन हे कितव बहु मन्यमानो मदचने विश्वासं कुर्वस्त्वपन्यसा स्तोत्रेण स्तुतस्य सत इति शेषः । अपि च मक्षा दीव्यः । द्यूतं मा कुरु । कृषिमित्कृषिमेव कृषस्त । यद्या वधूभद्रा कल्याणी सुपेशाः शोभनरूपा च भवति कुरु । वित्ते कृष्या संपादिते धने रमस्व । मतिं कुरु । तत्र सा द्रौपदीदमयन्त्यादिका वधूः स्वयमात्मनैव जने कृषौ गावो भवन्ति । तत्र जाया भवति । तदेव धर्मरहस्य चिजनमध्येऽवस्थितमिति मित्रं प्रियमर्जननला दिकं पतिं श्रुतिस्मृतिकर्ता सविता सर्वस्य प्रेरकोऽयं दृष्टिगोचरोय वनुते। याचते। स्वयंवरधर्मेण प्रार्थयते । स च प्रीयमाणो ईश्वरो वि चष्टे । विविधमाख्यातवान् । ऋसा. वरजनोऽहमेवेत्यभिप्रायः। रूपंरूपं प्रतिरूपो बभूव ।
वृद्धाविवाहः इति मन्त्रलिङ्गात्सर्वात्मकत्वादिति । ऋसा. अमाजुरश्चिद्भवथो युवं भगोऽनाशोश्चिदवितारा
पमस्य चित् । आगृ.४।२।१८; शाश्री.१६।१३।१३; वैसू.३८।३; कोसू. (१) ऋसं.१०।३०।५; वहास्मृ.८६५. ८०।४५; ऋग्वि.३।८।४.
(२) सं १०॥३०६; कासं.१३।१६. (8) ऋसं.१०।२३।७. (२) सं.१०।२७।१२. (३) ऋसं.१०।३४।१३. (४) सं.१०।३९।३.

Page #472

९८०
हे नासत्या नासत्यौ युवं युवाममाजुरश्चित्पितृगृहे - सूर्यन्त्या अपि दुर्भगाया घोषाया भगो भवथः । शोभनरूपेणात्मानं परिणमय्य पतिं दत्तवन्तौ स्थ इत्यर्थः । तथा च निगमान्तरम् । घोषायै चित्पितृपदे दुरोणे पतिं I सूर्यन्त्या अश्विनावदत्तम् (ऋ. १।११७।७) इति । ऋसा. राक्षस विवाहः
युवं रथेन विमदाय शुन्ध्युवं न्यूहथुः पुरुमित्रस्य योषणाम् | युवं हवं वमित्या अगच्छतं युवं सुषुतिं चक्रथुः पुरन्धये ॥
अश्विनौ युवं युवां पुरुमित्रस्य पुरुमित्रनामधेयस्य योषणां दुहितरं शुन्ध्युवं नाम जायां विमदाय विमदनामधेयायये रथेन स्वसेनापरिवृतेन रथेन न्यूहथुः । प्रापयतम् । विमदस्य गृहं नीतवन्तौ स्थ इत्यर्थः । तथा च निगमान्तरम् । 'यावर्भगाय विमदाय जायां सेनाजुवा न्यूहतूरथेन' (ऋ. १।११६ । १ ) इति । किञ्च युवं `युवां वमित्याः संग्रामे शत्रुभिरिछन्नहस्ताया हवमाह्वा नमगच्छतम् । आगत्य च तस्यै हिरण्मयं हस्तं प्रायच्छतम् । तथा च निगमान्तरम् । 'अजोहवीन्नासत्या करा वां महे यामन्पुरुभुजा पुरन्धिः श्रुतं तच्छासुरिव वमित्या हिरण्यहस्तमश्विनावदत्तम्' (ऋ. १।११६ | १३) इति । किञ्च युवं युवां पुरन्धये बहुप्रज्ञायै वत्रित्यै सुतिं सुप्रसवं शोभनमैश्वर्ये वा चक्रथुः । कृतवन्तौ
स्थः ।
ऋसा.
व्यवहारकाण्डम्
नियोगः Patai शत्रा विधवेव देवरं मर्यं न योषा कृणुते सधस्थ आ । व युवां को यजमानः सधस्थे सहस्थाने वेद्याख्य आ कृणुते । आकुरुते । परिचरणार्थमात्माभिमुखीकरोति । तत्र दृष्टान्तौ दर्शयति । शयुत्रा शयने विधवेव यथा मृतभर्तृका नारी देवरं भर्तृभ्रातरमभिमुखीकरोति । मन यथा च सर्वे मनुष्यं योषा सर्वा नारी संभोग कालेऽभिमुखीकरोति तद्वदित्यर्थः । पतिपत्नीप्रेम
ऋसा.
जैनिष्ट योषा पतयत्कनीनको वि चारुहन्वीरुधो (१) ऋसं.१०।३ ९।७. (२) ऋसं. १०।४०।२; नि. ३ । १५. (3) 4.30.18013.
दंसना अनु । आस्मै रीयन्ते निवनेव सिन्धaiser अहे भवति तत्पतित्वनम् ॥
हे अश्विनौ युवयोः प्रसादादियं घोषा योषा स्त्रीगुणोपेता सुभगा जनिष्ट । जाता । अस्याः समीपे कनी नकः कन्याकामः पतिः पतयत् । पततु । अस्मै कनी नकाय युवयोर्देसना अनु दृष्टिलक्षणानि कर्माणि लक्षीकृत्य वीरुध ओषधयो वि चारुहन् । विरोहन्तु । प्रादुर्भवन्तु । अस्मै कनीनकाय निवनेव प्रवणेनेव सिन्धव उदकान्या रीयन्ते । ता वीरुधोऽभिगच्छन्तु । किञ्चाह्ने केनाप्यहन्तव्यायास्मै कनीनकाय तत्संभोगसमर्थ पतित्वनं यौवनं भवति । भवतु । 'जीवं रुदन्ति वि मयन्ते अध्वरे दीर्घामनु प्रसितिं धर्नरः । वामं पितृभ्यो य इदं समेरिरे मयः पतिभ्यो जनयः परिष्वजे ॥
ऋसा.
अश्विनौ युवयोरनुग्रहाद्ये नरः पतयो जायानां जीवं जीवनमुद्दिश्य रुदन्ति । रोदनेनापि जायानां जीवनमेवाशासत इत्यर्थः । ता जाया अध्वरे यज्ञे वि मयन्ते निवेशयन्ति च किञ्च तासु दीर्घा महतीं प्रसितिं भुजयोः प्रबन्धनमनु दीधियुः अनुदधति इदं वामं वननीयमपत्यं पितृभ्यः समेरिरे संप्रेरयन्ति च तेभ्यः पतिभ्यो जनयो जायाः परिष्वजे परिष्वङ्गार्थं मयः सुखं कुर्वन्तीति शेषः ।
ऋसा.
न तस्य विद्म तदुषु प्र वोचत युवा ह यद्यवत्याः क्षेति योनिषु । प्रियोत्रियस्य वृषभस्य रेतिनो गृहं गमेमाश्विना तदुश्मसि ॥
हे अश्विनाश्विनौ तस्य तत्सुखं वयं न विद्म । न जानीमः । तत्सुखं यूयं सु सुष्ठु प्र वोचत । बहुवचनं पूजार्थम् । युवा ह तरुणः खलु मत्पतिर्युवत्या यौवनान्वितायां मम योनिषु गृहेषु यत्क्षेति निवसतीति । किञ्च प्रियोसियस्य प्रिययुवतेर्वृषभस्य सेक्तू रेतिनो रेतस्विनो मत्पतेर्गृहं गमेम | गच्छेम । वयं तद्गृहमुश्मसि । कामयामहे ।
ऋसा
(१) ऋसं. १०।४०।१०; असं. १४ । १।४६ मयन्ते (मयन्ति)
दीधियु ( दीध्यु) तमे (समी) जनयः (जनये); आगृ.११८१४; शागृ. १।१५।२; कौसू. ७९ ३ ०; आपगृ. २।४।६ जीवं (जीवां). (२) ऋसं. १०।४०।११.

Page #473

स्त्रीपुंधर्माः
९८१ आ वामगन्त्सुमतिर्वाजिनीवसू न्यश्विना हृत्सु | यथा स्वांशेन भगवान्रुद्रः प्रजापतिर्वास्तोष्पतिं रुद्रकामा अयंसत । अभूतं गोपा मिथुना शुभस्पती मसृजत् तदेतदादिभिस्तिसृभिर्वदति । यस्य प्रजापतेरि. प्रिया अर्यम्णो दुर्या अशीमहि ॥ ष्णदेषणवद्वीरकर्मम् । लिङ्गव्यत्ययः । वीरकर्म । रेत
हे वाजिनीवसू अन्नधनौ शुभस्पती उदकस्य इत्यर्थः । येन रेतसोत्पन्ना वीरा भवन्ति ताहनेतः प्रथिष्ट स्वामिनी हे अश्विनाश्विनौ मिथुना मिथुनौ परस्परं प्रथितमासीत् तद्रेतोऽनुष्ठितं प्रजापतिनापत्यार्थ निषिक्तं सहितौ वां युवां सुमतिरागन् आगच्छतु । हृत्स्वस्म- नयों नरेभ्यो हितो यद्वा नेतृभ्यो देवेभ्यो हितो रुद्रोऽदीयेषु हृदयेषु कामा अभिलाषा न्ययंसत । नियम्य- पौहत् । अपोहति । तदेवाह । पुनस्तद्रेत आ वृहति । न्ताम् । किञ्च युवां गोपा मम गोपयितारावभूतम् । सर्वत उत्खिदति । उद्गमयति पुरुषाकारेण स्वयमुत्पन्नः भवतम् । अपि च प्रियाः सत्यो वयमर्यम्णः पत्युदंर्या- सन् । कीदृशं रेतः । यद्रेतः कनायाः कान्ताया दुहितुः न्गृहानशीमहि । प्राप्नुयाम। . ऋसा. स्वपुत्र्याः। तस्यामित्यर्थः । तत्र प्रजापतिनानुभृतमाः
तो मन्दसाना मनुषो दुरोण आ धत्तं रयिं आसीत् । कीदृशो रुद्रः । अनर्वान्यस्मिन्नप्रत्य॒तः । सहवीरं वचस्यवे । कृतं 'सूप्रपाणं शुभस्पती प्रजापतिवं स्वां दुहितरमभ्यध्या
प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरमभ्यध्यायद्दिवमित्यन्य आहुस्थाणुं पथेष्ठामप दुर्मतिं हतम् ॥
रुषसमित्यन्ये । इति ब्राह्मणम् ।
ऋसा. हे अश्विनौ मन्दसाना मन्दसानौ ता तौ युवां मध्या यत्कर्वमभवदभीके कामं कृण्वाने पितरि मनुषो मनुष्यस्य मत्पतेर्दुरोणे गृहे वचस्यवे युष्मत्स्तुति- युवत्याम् । मनानप्रेतो जहतुर्वियन्ता सानौ निषिक्तं कामायै मह्यं सहवीरं पुत्रादिसहितं रयिं धनमा सुकृतस्य यौनौ॥ धत्तम् । स्थापयतम् । किञ्च हे अश्विनौ शुभस्पती कामं यथेच्छं कृण्वाने कृर्वाणे पितरि प्रजापतौ उदकस्य स्वामिनौ युवां पतिगृहं गच्छन्त्या मम तीर्थ युवत्यां दुहितर्युषसि. दिवि वा । दिवमित्यन्य इति हि पानाय सुप्रपाणं कृतम् । कुरुतम् । किञ्च युवां ब्राह्मणं प्रदर्शितम् । मध्या तयोर्मध्येऽन्तरिक्षमध्ये पथेष्ठां मार्गस्थं स्थाणं वृक्षं दुर्मतिं दुद्धिं परिपन्थिनं वाभीके समीपे यत्कत्वं कर्माभवत् मिथुनीभावाख्यं चाप हतम् । अपगमयतम् ।
ऋसा.
तदानीं मनानगल्पं रेतो जहतुः । त्यक्तवन्तौ। किं . अनेकजायापतिरेकः
कुर्वाणाविति तत्राह । वियन्तौ परस्परमभिगच्छन्तौ । परि ध्वजन्ते जनयो यथा पतिम् ।
प्रजापतिना सानो समुच्छिते स्थाने सुकृतस्य यज्ञस्य जनयो जाया यथा पतिं भर्तारं परि प्वजन्ते आलि- योनौ निषिक्तमासीदित्यर्थः । ततो रुद्र उत्पन्न इत्यर्थः। ङ्गन्ति ।
ऋसा.
. ..
ऋसा. पितृदुहित्रोविवाहः
*पिता यत्स्वां दुहितरमधिष्कन्क्ष्मया रेतः संप्रथिष्ट यस्य वीरकर्ममिष्णदनुष्ठितं नु नों
जग्मानो नि षिञ्चत् । स्वाध्योऽजनयन्ब्रह्म देवा अपौहत् । पुनस्तदा वृहति यत्कनाया दुहितुरा
वास्तोष्पतिं व्रतपां निरतक्षन् । अनुभृतमना ।।
पिता प्रजापतिर्यद्यदा स्वां दुहितरं दिवमुषसं बाधिष्कन्
अध्यस्कन्दत् तदानीमेव मया पृथिव्या सह संजग्मान:(१) ऋसं.१०।४०।१२; असं.१४।२।५; आपगृ.
| संगच्छमानः प्रजापतिरस्मिँल्लोके रोहितो भूत्वा रेतो नि २।६।५. (२) सं.८१८७१२:१०।४०।१३, असं.१४।२।६ (सा
षिञ्चत् । निषेकमकरोत् । तामृश्यो भूत्वा रोहितं भूतामभ्यैमन्दसाना मनसा शिवेन रयिं हि सर्ववीरं वचस्यम् ) कृतं | दिति ब्राह्मणम् (ऐना.३।३३)। तदानीं स्वाध्यः सु(सुगं) पथे (पथि); आपगृ.२।५।२५, कौसू.७७१८ ता (सा). ... (३) ऋसं.१०।४३१, असं.२०१७।१७ सासं.१।३५ (१) सं.१०।६१६.. 'न्ते (न्ता). (४) ऋसं.१०।६११५.
(२) ऋसं.१०।६१७.

Page #474

९८२
व्यवहारकाण्डम्
ध्यानाः सुकर्माणो वा देवा ब्रह्माजनयन् । उदपादयन् ।
पतिपत्नीसंबन्धः । गृहनेत्री स्त्री। किं तब्रह्मेति तदाह । वास्तोष्यति यज्ञवास्तुस्वामिनं व्रतपां उदीर्वातः पतिवती ह्येषा विश्वावसं नमसा व्रतस्य कर्मणो रक्षःप्रभृतिभ्यः पालकं निरतक्षन् । गीर्भिरी। अन्यामिच्छ पितृषदं व्यक्तांस ते समुदपादयन् । यज्ञवास्तुस्वामित्वं दत्त्वा कर्मरक्षकत्वेन भागो जनुषा तस्य विद्धि ॥ निर्मितवन्त इत्यर्थः।
ऋसा. आभिर्नृणां विवाहः स्तूयते । हे विश्वावसो अतः राक्षसविवाहः । अष्टपुत्रा सुभगा।
स्थानात्कन्यासमीपादुदीर्ध्व । उत्तिष्ठ । एषा कन्या पतिकैमधुवं विमदायोहथुर्युवम् ।
वती हि संजाता । अत उदीचेति वातःशब्दो कमधुवं कामस्य दीपनी वेनपुत्रीं जायां विमदाय- योज्यः। विश्वावसुमेतन्नामानं गन्धर्व नमसा नमस्कारेण प्रये युवमूहथुः । प्रापयथः।
ऋसा. गीर्भिः स्तुतिभिश्चेळे । स्तौमि । तये॒नां विहाय कां अष्टौ पुत्रासो अदितेर्ये जातास्तन्वस्परि। स्वीकरोमीति यदि षे तह्यन्यां पितृषदं पितृकुले स्थितां देवाँ उप प्रैत्सप्तभिः परा मार्ताण्डमास्यत् ॥ व्यक्तामनूढेति परिस्फुटां विगताञ्जनां वा । स्तनोद्गमा
अष्टौ पुत्रासः पुत्रा मित्रादयोऽदितेर्भवन्ति येऽदिते. दिराहित्येनाप्रौढामित्यर्थः । स तादृशः पदार्थस्ते तव स्तन्वः परि शरीराजाता उत्पन्नाः । अदितेरष्टौ पुत्रा भागः कल्पितः । तस्य तं भागं विद्धि जानीहि जनुषा अध्वर्युब्राह्मणे परिगणिताः । तथा हि । ताननुक्रमिष्यामो जन्मना । लभस्वेत्यर्थः।
ऋसा. मित्रश्च वरुणश्च धाता चार्यमा चांशश्च भगश्च विव- उदीवातो विश्वावसो नमसेळामहे त्वा । स्वानादित्यश्चेति । तथा तत्रैव प्रदेशान्तरेऽदितिं प्रस्तु । अन्यामिच्छ प्रफव्य सं जायां पत्या सृज ।। त्याम्नातम् । तस्या उच्छेषणमददुस्तत्प्राभात् सा रेतोऽ. । अतोऽस्माच्छयनाद्धे विश्वावसो कन्यास्वामिन्गन्धर्व धत्त तस्यै चत्वार आदित्या अजायन्त सा द्वितीय. उदीर्घ । उद्गच्छ । विश्वावसुर्नाम गन्धर्वः कन्यानाममपचदित्यष्टानामादित्यानामुत्पत्तिर्वर्णिता (सं.६५। धिपतिर्यतः । लभामि तेन कन्यामिति हि मन्त्रः। स ६।१)। सादितिः सप्तभिः पुत्रैर्देवानुप प्रेत् । उपागच्छन् । तादृश देव त्वां नमसा नमस्कारेणेळामहे । स्तुमः ।। अष्टमं पुत्रं मार्ताण्डं सूर्य परास्यत् । उपरि प्राक्षिप- स त्वमन्यां प्रफव्य बृहन्नितम्बां कन्यामिच्छ । जायां दित्यर्थः। ऋसा. मां पत्या सह पुनः सं सुज ।
ऋसा. कन्या याचनीया
अनृक्षरा ऋजवः सन्तु पन्था येभिः सखायो यदयातं शुभस्पती वरेयं सूर्यामुप। यन्ति नो वरेयम् । समयमा सं भगो नो कैकं चक्रं वामासीक देष्टाय तस्थथः ।। निनीयात्सं जास्पत्यं सुयममस्तु देवाः। - हे शुभस्पती उदकस्य स्वामिनौ यद्यावयातं अग- हे देवाः पन्थाः पन्थानो मार्गा अनृक्षराः । ऋक्षरः च्छतम् । के प्रति । वरेयं वरणीयायाः सूर्यायाः संब- कण्टक उच्यते । कण्टकरहिता ऋजवोऽकुटिलाश्च सन्तु धिन वाचितव्यं वा । सवितारमित्यर्थः । किमर्थम् । | येभिः पथिभिनॊऽस्माकं सखायो वरप्रेपिता वरेयं वरैसूर्यामुप गन्तुम् । वां भवतोः संप्रति दृश्यमानमिदमेकं | र्याचितव्यं पितरं प्रति यन्ति गच्छन्ति ते पन्था इति । चक्र कासीत्पुरा । क वां युवां देवाय दानाय प्रवृत्ती | किंचार्यमा देवो नोऽस्मान् सं निनीयात् । सम्यक् प्रापयेत् । तस्थथुरित्यश्विनोर्निवासं पृच्छति ।
ऋसा.
(१) सं.१०८५।२१ आपगृ.३।८।१०शागृ.१।१९।
१७ शाश्री.१६।१३।१३. (१) सं.१०।६५।१२.
(२) ऋसं.१०८५।२२; शाश्री.१६।१३।१३, आपगृ. (२) सं.१०७२।८; मैसं.४।६।९; शबा.३।१।३।२; | ३८१०. तामा.२४।१२।६तैआ.१।१३।२.
(३) ऋसं.१०४५।२३, असं.१४।१।३४, आपगृ. (३) ऋसं.१०।८५।१५; असं.१४।१।१५.
२।४।२; शागृ.१।६।१७ कोसू.७५।१२:७७१३.

Page #475

स्त्रीपुंधर्माः
तथा भगो देवः सं निनीयात् । हे देवाः आसं गतमस्तु पतिकुलमिति शेषः । तथेदं जास्पत्यं जायापत्योर्युगलं सुयममस्तु । सुमिथुनमस्तु | ऋसा. प्रेत्वा मुचामि वरुणस्य पाशाद्येन त्वाबध्नात्सविता सुशेवः । ऋतस्य योनौ सुकृतस्य लोके sरिष्टां त्वा सह पत्या दधामि ॥
पन्या योक्त्रविमोचने प्रत्वा मुञ्चामीत्येपा । सूत्रितं च । ‘अथास्या योक्त्रं विचृतेत्प्र त्वा मुञ्चामि वरुणस्य पाशात्' इति । जातं प्राणिनं सवित्रा प्रेरितो वरुण आत्मपाशैर्वभाति । तस्माद्वरुणस्य पाशात् हे वधु त्वा त्वां प्रमुञ्चामि येन त्वा त्वां सविता वरुणस्य प्रेरक : सुशेवः सुखोऽबनात् बन्धनं कृतवान् । यज्ञाङ्गपक्षे पत्नीं योक्त्रेण बध्नाति । बन्धनस्य वरुणोऽभिमानी । अतो वरुणपाशाद्योक्त्रात् मुञ्चामि येन योक्त्रेण सविता कर्मणामनुज्ञाता देवऋत्विक्पाशेनावनात् । तं मोचयित्वा चर्तस्य यज्ञस्य योनौ स्थाने यांगभूमौ सुकृतस्य लोके कर्मक्षेत्रे भूलोके चारिष्टामहिंसितां त्वां पुत्राद्यर्थे पत्या सह दधामि । स्थापयामि । * प्रेतो मुञ्चामि नामुतः सुबद्धाममुतस्करम् । यथेयमिन्द्र मीढ्वः सुपुत्रा सुभगासति ॥
ऋसा.
इतः पितृकुलात्प्र मुञ्चामि त्वां नामुतो भर्तृगृहात्प्र`मुञ्चामि । अमुतो भर्तृगृहे सुबद्धां करम् । यथेयं कन्या हे इन्द्र मीढ्वः सेक्तः सुपुत्रा सुभगा सुष्ठु भाग्या वासति भवति तथा कुरु ।
ऋसा.
पूँषा त्वेतो नयतु हस्तगृह्याश्विना त्वा प्र वहतां रथेन । गृहान्गच्छ गृहपत्नी यथासो वशिनी त्वं विदथमा वदासि |
(१) ऋसं. १०।८५।२४; असं. १४।१।१९,५८६ आश्रौ. १|११|३३ आगृ. १७/१७; आपगृ. २।५।१२; शाश्रौ. १|१५|९; शागृ. १।१५।१६ कौस. ७५।२३:७६।२८.
(२) ऋसं. १०।८५ । २५; असं. १४ । १ । १७, १८; सामना. १ २ ३, ४ मुञ्चामि ( मुचातु ); आगृ. १७ १३ मुञ्चामि (मुञ्चातु); शागृ. १।१८।३ आगृवत्; पागृ. ११६।२ आगृवत्; आपगृ. २/५/२ मागृ. १।११।१२ आगृवत् .
(३) ऋसं. १०।८५।२६; असं. १४।१।२० पूषा (भगः); आ.१।८।१६ आप. २/४ ९; कौसू. ७६ । १० असंवत्.
व्य. का. १२४
९८३
विवाहानन्तरभाविनि प्रयाणें पूषा त्वेतो नयत्वित्यनया रथादियानमारोहयेत् । सूत्रितं च । 'पूषा त्वेतो नयतु हस्तगृह्येति यानमारोहयेत् । हस्तगृह्य ग्राह्यहस्तः पूषा त्वा त्वामितो नयतु । प्रापयतु । अश्विनाश्विनौ त्वा त्वां रथेन प्र वहताम् । प्रगमयताम् । गृहान् भर्तृसंबन्धिनो गच्छ त्वं गृहपत्नी यथासः भवसि स्वगृहस्वामिनी भवसि । वशिनी सर्वेषां गृहगतानां वशं प्रापयित्री पत्युर्वशे वर्तमाना वा विदथं पतिगृहमा वदासि । आवदसि । गृहस्थितं भृत्यादिजनमावद ।
ऋसा.
हप्रियं प्रजया ते समृध्यतामस्मिन्गृहे गाईपत्याय जागृहि । एना पत्या तन्वं सं सृजस्वाधा जित्री विदथमा वदाथः ॥
इह प्रियमित्येषा वध्वा गृहप्रवेशनी । सूत्रितं च । प्रियं प्रजया ते समृध्यतामिति गृहं प्रवेशयेत् । इति । हे वधु ते तवेहास्मिन्पतिकुले प्रियं प्रजया सह समृध्यताम् । अस्मिन्गृहे गार्हपत्याय गृहपतित्वाय जागृहि । बुध्यस्व । एनानेन पत्या सह तन्वं स्वीयं शरीरं सं सृजस्व । संसृष्टा भव । अधाथ जिव्री जीर्णो जायापती युवां विदथं गृहमा वदाथ: । आभिमुख्येन वदतम् ।
ऋसा.
नीललोहितं भवति कृत्यासक्तिर्व्यज्यते । एधन्ते अस्या ज्ञातयः पतिर्बन्धेषु बध्यते ॥ कृत्याभिचाराभिमानिनी देवता नीललोहितं भवति । नीलं च लोहितं च तस्या रूपं भवतीत्यर्थः । सा कृत्यासक्तिरासक्तास्यां संबद्धा व्यज्यते । त्यज्यत इत्यर्थः । तस्यां कृत्यायामपगतायामस्या वध्वा ज्ञातय एधन्ते । वर्धन्ते । पतिर्वन्धेषु सांसारिकेषु बध्यते । ऋसा. पैरा देहि शामुल्यं ब्रह्मभ्यो वि भजा वसु । कृत्यैषा पद्वती भूव्या जाया विशते पतिम् ॥
(१) ऋसं. १०/८५।२७; असं. १४।१।२१ प्रजया (प्रजायै); आगृ.१।८।८; आपगृ. २।५।११६ शागृ. १।१५/२२६ कौसू.
७७/२०.
असं. १४११ । २६३ शागृ.
(२) ऋसं. १०।८५।२८६ १।१२।८; आपगृ. २/५/२३.
(३) ऋसं. १०।८५/२९३ असं. १४/१/२५१ भापगृ ३।९।११; कौसू.७९।२ ०.

Page #476

९८४
व्यवहारकाण्डम्
शामुल्यम् । शामल मित्यर्थः। शमलं शारीरं मलम्। मतीताम् । अतिगच्छताम् । अरातयोऽदातारः शत्रवोऽप शरीरावच्छन्नस्य मलस्य धारकं वस्त्रं परा देहि। द्रान्तु । अपगच्छन्तु ।। _ ऋसा. परात्यज । धृतप्रायश्चित्तार्थ ब्रह्मभ्यो ब्राह्मणेभ्यो सुमङ्गलीरियं वधूरिमा समेत पश्यत । वसु धनं वि भज। प्रयच्छेत्यर्थः । किमर्थ वधूवासः- सौभाग्यमस्यै दत्त्वायाथास्तं वि परेतन ॥ परित्याग इति चेत् उच्यते । एषा कृत्या इयं वधूः सुमङ्गली: शोभनमङ्गला । अत इमां पद्वती पादवती सती जाया भूत्वी भूत्वा सर्व आशीःकर्तारः समेत । संगच्छत । तां पश्यत च । पतिं विशते । कृत्यारूपवास:प्रवेशात् कृत्या जाया तां संगताश्च दष्ट्वास्या ऊढायै सौभाग्यं दत्त्वाय भूत्वा विशत इत्युपचर्यते । अतस्तत्परित्यागे कृत्यैव
दत्त्वाथास्तम् । गृहनामैतत् । स्वस्वसंबन्धिनं वि त्यक्ता भवतीत्यर्थः । यदि वधूवासः स्वयं निधत्ते तदैवं परेतन । विविधं परागच्छत ।
ऋसा. भवतीति वधूवासःसंस्पर्शनं निन्दायुक्तम् । ऋसा.
वधूवस्त्रदोषः अश्रीरा तनूभवति रुशती पापयामुया। तष्टमेतत्कटुकमेतदपाष्ठवद्विषवन्नैतदत्तवे । पतिर्यद्वध्वो वाससा स्वमङ्गमभिधित्सते ॥ सूर्या यो ब्रह्मा विद्यात्स इद्वाधूयमहति ।।
अत्रापि वधूवासःसंस्पर्श निन्दोच्यते । तनूर्वरस्य अनयापि वधूवस्त्रपरित्यागः प्रतिपाद्यते । एतद्वस्त्रं संबन्धिन्यश्रीराश्रीका भवति । कथं स्यादिति उच्यते। तृष्टं दाहजनकम् । तथैतत्कटुकम् । तथापाष्ठवत् ।' रुशती। रुशदिति वर्णनाम। दीप्तयामुयानया पापरूपया अपाष्ठमपस्थितमृजीषम् । तद्वत् । तथा विषवत् । कृत्यया युक्ता चेत्तनूः । तदेवाह । पतिर्यद्यदि वध्वो नैतद्वस्त्रमत्तवे । अत्तव्यम् । अनुपयोग्यम् । यो ब्रह्मा वाससा स्वमङ्गम भिधित्सते परिधातुमिच्छति । ऋसा. ब्राह्मणः सूर्यामिदानी प्रस्तुतां देवीं विद्यात् सम्यग्जा
ये वध्वश्चन्द्रं वहतुं यक्ष्मा यन्ति जनादनु । नीयात् स इत्स एव वाधूथं वधूवस्त्रमर्हति । ऋसा. पुनस्तान्यज्ञिया देवा नयन्तु यत आगताः॥ आशसनं विशसनमथो अधिविकर्तनम् । . वध्वश्चन्द्रं हिरण्यरूपं वहतुं ये यक्ष्मा व्याधयोऽनु सूर्यायाः पश्य रूपाणि तानि ब्रह्मा तु शुन्धति ।। यन्ति प्राप्नुवन्ति जनादस्मद्विरोधिनः सकाशात् । यद्वा। आशसनं तूषांधानम् । तच्चान्यवर्ण भवति । जनाद्यमाख्यात् । तान्पुनर्नयन्तु प्रापयन्तु यशिया यज्ञार्हा विशसनं शिरसि निधीयमानम् । तादृशं दशान्ते देवा इन्द्रादयः । यत आगता यस्मात्ते यक्ष्मा आगताः निधीयमानमधिविकर्तनं यत्रिधा वासो विकृन्तन्ति । तत्र तान्नयन्तु ।
___ऋसा. तान्याशसनादीनि वासांस्यवस्थितानि सूर्याया स्माणि मां विदन्परिपन्थिनो य आसीदन्ति दम्पती। भवन्ति । तानि पश्य। एवंभूतान्याशसनादीनि पुरा सुगेभिर्दुर्गमतीतामप द्रान्त्वरातयः ।। सूर्यास्वशरीरे स्थितान्यमङ्गलानि वासांसि विधत्ते ।
परिपन्थिनः पर्यवस्थातारः शत्रवो मा विदन् मा प्राप- तामि रूपाणि सूर्या विद्ब्रह्मा तु ब्राह्मण एव तस्माद्वाससः यन् ये परिपन्थिनो दम्पती आसीदन्ति अभिगच्छन्ति। सकाशाच्छुन्धति । अपनयति ।
ऋसा. सुगेमिः सुगैर्मागैर्दुर्ग दुःखेन गन्तुं शक्यं दुर्गमं देश
(१) असं.१०८५।३०; असं.१४।१।२७ अश्रीरा (१) ऋसं.१०।८५।३३; असं.१४।२।२८; सामना.१।२। (अश्लीला); आपगृ.३।९।११..
| १४; आगृ.१।८।७; गोगृ.२।२।१४; पागृ.१८९; आपगृ. (२) असं.१०।८५।३१ असं.१४।२।१०; आपगृ. २।६।११; हिगृ.१।१९।४ मागृ.१।१२।१; कोसू.७ ॥१०. २।५।२४; शागृ.१।१५।१५.
(२) सं.१०८ ५।३४; असं १४।१।२९; आपगृ. (३) सं.१०८५।३२; असं.१२।१।३२:१४।१।११, १।१७।९ तृष्ट (कर). सामना.१।३।१२, आगृ.१।८।६, शागृ.१।१५।१४; गोगृ. (३) ऋसं.१०८५।३५, असं.१४।१।२८ भापग. २।४।२; आपगृ.२।५।२४; कोसू.७७३.
। ३।९।११.

Page #477

स्त्रीपुंधर्माः
पाणिग्रहणम् । पतिपत्नीसंबन्धः ।
गृणामि ते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्यथासः । भगो अर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यं त्वादुर्गार्हपत्याय देवाः ॥
हे वधु ते तव हस्तमहं गृभ्णामि । गृह्णामि । किमर्थम् । सौभगत्वाय सौभाग्याय । मया पत्या त्वं यथा जरदष्टिः प्राप्तवार्धक्यासः भवसि । भगोऽर्यमा सविता पुरन्धिः पूषा एते देवास्त्वा त्वां मह्यमदुः । दत्तवन्तः । किमर्थम् । गार्हपत्याय । यथाहं गृहपतिः स्यामिति । तो पूषञ्छितमामेरयस्व यस्यां बीजं मनुष्या वपन्ति । या न ऊरू उशती विश्रयाते यस्यामुशन्तः प्रहराम शेपम् ॥
ऋडसा.
हे पोषनामक देव शिवतमामत्यन्तमङ्गलभूतां तामेरयस्व । आ ईरय । सर्वतः प्रेरय । यस्यामूरौ बीजं रेतोलक्षणं मनुष्या वपन्ति आदधते । या नो Sस्माकमूरू उशती कामयमाना विश्रयाते । यस्यामूरावुशन्तः कामयमाना वयं शेपं स्पर्शनयोग्यं पुंस्प्रजननं प्रहराम । ऊरौ व्यञ्जनसंबन्धं करवामेत्यर्थः ।
ऋसा.
सक्रम बहुपतिकत्व लिङ्गम् । पूर्व देवः अनन्तरं मनुष्यः पतिः । तुभ्यमग्रे पर्यवहत्सूर्या वहतुना सह । पुनः पतिभ्यो जायां दा अग्ने प्रजया सह ॥ गन्धर्वा हे अग्ने तुभ्यमग्रे पर्यवहन् । प्रायच्छन्नित्यर्थः । काम् । सूर्याम् । केन सह । वहतुना सह । त्वं च तां सूर्यो वहतुना सह सोमाय प्रायच्छः । तद्वदिदानीमपि अ पुनः पतिभ्योऽस्मभ्यं जायां प्रजया सह दा: । देहि ।
ऋसा.
९८५
३।८।१०.
(३) ऋसं. १०।८५ ३८६ असं. १४।२।१६ पागृ. १ ७ ३; आप गृ. २/५ ७,९,१०; मागू. १।११।१२ मधे (मने ); कौसू.७८।१०.
पुनः पत्नी मिरदादायुषा सह वर्चसा । दीर्घायुरस्य यः पतिर्जीवाति शरदः शतम् ॥ पुनः स्वगृहीतां पत्नी मनिरायुषा सह वर्चसा सहादात् । प्रायच्छत् । अस्या अग्निदत्ताया यः पतिः पुमान् स दीर्घायुः सन् शरदः शतं शतसंवत्सरं जीवाति । जीवतु । सोमः प्रथमो विविदे गन्धर्वो विविद उत्तरः । तृतीयो अनिष्ठे पतिस्तुरीयस्ते मनुष्यजाः ॥
ऋसा.
ऋसा.
जातां कन्यां सोमः प्रथमभावी सन् विविदे । लब्धवान् । गन्धर्ष उत्तरः सन् विविदे । लब्धवान् । अग्निस्तृतीयः पतिस्ते तव । पश्चान्मनुष्यजाः पतिस्तुरीयश्चतुर्थः । सोमो ददन्धर्वाय गन्धर्वो दददनये । रयिं च पुत्रांश्चादादग्निर्मह्यमथो इमाम् ॥ सोमो गन्धर्वाय प्रथमं ददत् । प्रादात् । गन्धर्वोऽनये प्रादात् । अथो अपि चाग्निरिमां कन्यां रयिं धनं पुत्रांश्च मह्यमदात् ।
ऋसा.
पतिपत्नीसंबन्धः । धनप्रजायूंषि गार्हस्थ्येष्टम् । इहैव स्तं मावि यौष्टं विश्वमायुर्व्यश्रुतम् । क्रीळन्ती पुत्रैर्नभिर्मोदमानौ स्वे गृहे ॥
इहैव स्तम् । इहैवास्मिँल्लोके स्तम् । भवतम् । मा वि यौष्टम् । मा पृथग्भूतम् । विश्वमायुर्व्यश्नुतम् । प्राप्नुतम् । किञ्च पुत्रैर्नप्तृभिः पौत्रैः सह स्वे गृहे मोदमानौ भवतमिति शेषः ।
ऋसा.
आ नः प्रजां जनयतु प्रजापतिराजरसाय समन
(१) ऋसं. १०।८५ ३९; असं. १४।२।२; आपगृ. २२५/७ ९,१०१ मागू. १।११।१२.
(१) ऋसं. २०१८ ५/३६६ सामबा. ११२ । १६; आग. ११७ ३; शागृ. १।१३।२३ पागृ. ११६।३६ आपगृ. २।४।१५६ मागू. १।१०।१५ गोगृ. २।२।१६६ खागृ. १।३।३१.
(२) ऋसं. १०/८५/४०; असं. १४ । २ । ३ पूर्वार्धे (सोमस्य जाया प्रथमं गन्धर्वस्तेऽपरः पतिः ); (पागृ. १।४।१६; हिगृ. १।२०१२; आपगृ. २२४११०.
(३) ऋसं. १०।८५/४१; असं. १४ । २ । ४ ; सामना. १ १ १७;
(२) ऋसं.१०।८५।३७; असं. १४ । २ । ३८६ आपगृ. गोगृ. २।१११९६ पागृ. १।४।१६६ आपगृ. २।४।१० ; हिगृ.
१ २० २; मागू. १।१०।१०३ खागृ.१1३1९.
(४) ऋसं. १०/८५/४२; असं. १४११।२२; आपगृ. २/६/१०६ शागृ. १ । १६ । १२.
(५) ऋसं. १०/८५/४३; कासं. १३१५, ४०।१; मैसं.

Page #478

९८६
व्यवहारकाण्डम् क्वर्यमा । अदुर्मङ्गलीः पतिलोकमा विश शं नो हे वधु श्वशुरादिषु त्वं सम्राज्ञी भव । देवृषु । भव द्विपदे शं चतुष्पदे ॥
देवरेष्वित्यर्थः।
ऋसा. प्रजापतिर्देवो नोऽस्माकं प्रजामा जनयतु । अर्यमा समंजन्तु विश्वे देवाः समापो हृदयानि नौ । चाजरसाय जरापर्यन्तं जीवनाय समनक्तु । संगमयतु। सं मातरिष्वा सं धाता समु देष्टी दधातु नौ ॥ सा त्वमदुर्मङ्गलीर्दुमङ्गलरहिता सुमङ्गली। यद्वा । या विश्वे देवाः सर्वे देवा नौ हृदयानि मानसानि सममङ्गलाचारान् दूषयति सा दुर्मङ्गली। ततोऽन्यादुर्मङ्गली। जन्तु । सम्यगञ्जन्तु । अपगतदुःखादिक्लेशानि कृत्वा तादृशी सती पतिलोकं पतिसमीपमा विश । प्राप्नुहि । लौकिकवैदिकविषयेषु प्रकाशयुक्तानि कुर्वन्त्वित्यर्थः । नोऽस्माकं द्विपदे शं भव । तथा च शं चतुष्पदे भव। आपश्च समंजन्तु । तथा मातरिष्वा नौ हृदयानि सं
ऋसा. दधातु । आवयोर्बुद्धी: परस्परानुकूलाः करोत्वित्यर्थः । अघोरचक्षुरपतिघ्न्येधि शिवा पशुभ्यः सुमनाः धाता च सं दधातु । देष्ट्री दात्री फलानाम् । सरस्वतीसुवर्चाः । वीरसूर्देवकामा स्योना शं नो भव त्यर्थः । सा च सं दधातु । संधानं करोतु। ऋसा. द्विपदे शं चतुष्पदे ॥
पतिपत्नीसंबन्धः । दम्पत्योः संभोगः। हे वधु त्वमघोरचक्षः क्रोधादभयंकरचक्षुरेधि । भव । ने मत्स्त्री सुभसत्तरा न सुयाश्रुतरा भुवत् ।। तथापतिघ्नी भव । तथा पशुभ्यः शिवा हितकरी न मत्प्रतिच्यवीयसी न सक्थ्युद्यमीयसी विश्वभव सुमनाः सुवर्चाश्च भव । वीरसूः पुत्राणामेव प्रस
स्मादिन्द्र उत्तरः॥ वित्री देवकामा स्योना सुखकरा च भव । ऋसा. मन्मत्तोऽन्या स्त्री नारी सुभसत्तरातिशयेन सुभगा ईमां त्वमिन्द्र मीढ़ः सुपुत्रां सुभगां कृणु। न भुवत् । न भवति। नास्तीत्यर्थः। किंच मत्तोऽन्या हामा पचानादि पतिमेकाहां कधि स्त्री सुयाश्रुतरातिशयेन सुसुखातिशयेन सुपुत्रा वा न
हे इन्द्र त्वमिमां वधं सुपुत्रां सुभगां च कृणु। कृधि। भवति । तथा च मन्त्रान्तरम् । ददाति मह्यं यादरी अस्यां वध्वां दश पुत्राना धेहि । पतिमेकादशं कृधि । दश याशूनां भोज्या शता । (ऋसं. १११२६।६) इति । किंच पुत्राः पतिरेकादशो यथा स्यात्तथा कृधि । कृणु । ऋसा. मन्मत्तोऽन्या प्रतिच्यवीयसी पुमांस प्रति शरीरस्यात्यन्तं पत्न्याः गृहे आधिपत्यम्
च्यावयित्री नास्ति। किंच मत्तोऽन्या स्त्री सक्थ्युद्यमीयसी सम्राज्ञी श्वशुरे भव सम्राज्ञी श्वश्वां भव।
संभोगेऽत्यन्तमुत्क्षेप्त्री नास्ति । न मत्तोऽन्या काचिदपि 'ननान्दरि सम्राज्ञी भव सम्राज्ञी अधि देवृष ।
नारी मैथुनेऽनुगुणं सक्थ्युद्यच्छतीत्यर्थः । मम पतिरिन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः । उत्कृष्टः।
ऋसा. २।१३।२३; असं.१४।२।४० आ नः (आवां); सामबा. १।२।१८; आपश्री.१४।२८।४; माश्री.१।६।४।२१; आश्रौ.
उँवे अम्ब सुलाभिके यथेवाङ्ग भविष्यति । । २।८९; आपगृ.३।८।१०; शागृ.१।६।६; वृहास्मृ.८1७०.
भसन्मे अम्ब सक्थि मे शिरो मे वीव हृष्यति (१) ऋसं.१०८५।४४; असं.१४।२।१७; सामना.
.. विश्वस्मादिन्द्र उत्तरः ।। १।२।१७; गोगृ.२।२।१६ पागृ.१।४।१६; आपगृ.२।४।४; । एवमिन्द्राण्या शप्तो वृषाकपिब्रवीति । उवे इति हिगृ.१।२०।२; मागृ.१।१०।६, शागृ.१।१६।५; कौसू. संबोधनार्थो निपातः । हे अम्ब मातः सुलाभिके शोभन७७।२२.
लाभे त्वया यथैव येन प्रकारेणैवोक्तं तथैव तदङ्ग क्षिप्रं (२) ऋसं.१०८५।४५, सामबा.१।२।१९; आपगृ. २१५।२; हिगृ.१।२०।२; ऋग्वि.३।२२।४.
(१) ऋसं.१०८५/४७; सामबा.१।२।१५, आगृ.१॥ (३) सं.१०८५।४६; असं.१४।१।४४ (सम्राश्येधि । ८९; शागृ.१।१२।५; पागृ.१।४।१४; आपगृ.३।८।१०; श्वशुरेषु सम्राझ्युत देवृषु । ननान्दुः सम्राइयेधि सम्राझ्युत गोगृ.२।२।१५) खागृ.१।३।३०. श्वश्वाः ॥); सामना.१।२।२०; शागृ.१।१३।१; आपगृ. (२) ऋसं.१०।८६।६; असं.२०।१२६।६. २५।२२ ऋग्वि .३।२३।१.
(३) सं.१०८६।७; असं.२०।१२६७.

Page #479

स्त्रीपुंधर्माः भविष्यति । भवतु । किमनेन त्वदनुप्रीतिकारिणा ग्रहेण इन्द्राणीमासु नारिषु सुभगामहमश्रवम्। । मम प्रयोजनम् । किंच मे मम पितुस्त्वदीयो भसद्भग न ह्यस्या अपरं चन जरसा मरते पतिर्विश्वउपयुज्यताम् । किंच मम पितुस्त्वदीयं सक्थि चोपयुज्य
स्मादिन्द्र उत्तरः॥ ताम् । किंच मे मम पितरमिन्द्रं त्वदीयं शिरश्च प्रियालापेन अथेन्द्राणीमिन्द्रः स्तौति । आसु सौभाग्यवत्तया वीव. यथा कोकिलादिः पक्षी तद्वद्धृष्यति । हर्षयतु। प्रसिद्धासु नारिषु स्त्रीषु स्त्रीणां मध्य इन्द्राणी सुभगां मम पितेन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः।
ऋसा. सौभाग्यवतीमहमिन्द्रोऽश्रवम् । अौषम् । किं चास्या 'कि सबाहो वंगरे प्रथष्टो पथजाघने। इन्द्राण्याः पतिः पालको विश्वस्मादुत्तर उत्कृष्टतर किं शूरपत्नि नस्त्वमभ्यमीषि वृषाकपि विश्व- इन्द्रोऽपरं चनान्यद्भुतजातमिव जरसा वयोहान्या न हि
स्मादिन्द्र उत्तरः ॥ मरते । न खलु म्रियते । यद्वा । इदं वृषाकपेर्वाक्यम् । क्रुद्धामिन्द्र उप्नशमयति । हे सुबाहो हे शोभनबाहो तस्मिन्पक्षे त्वहमिति शब्दो वृषाकपिपरतया योज्यः । खंगुरे शोभनाङ्गुलिके पृथुष्टो पृथुकेशसंघाते पृथुजघने अन्यत्समानम् ।
ऋसा. विस्तीर्गजघने शूरपत्नि वीरभायें हे इन्द्राणि त्वं नोऽस्म- नाहमिद्राणि रारण सख्युर्वृषाकपेऋते । । दीयं वृषाकर्षि किमर्थमभ्यमीषि । अभिक्रुध्य सि । यस्येदमप्यं हविः प्रियं देवेषु गच्छति विश्वएकः किंशब्दः1.यस्य पितेन्द्रोऽहं विश्वस्मादुत्तरः।
.. स्मादिन्द्र उत्तरः ।।
- ऋसा हे इन्द्राणि अहमिन्द्रः सख्युर्मम सखिभूताद्वृषाअवीरामिव मामयं शरारुरभि मन्यते । कपेक्र्ते प्रियं वृषाकपि विना न ररण । न स्मे । अप्यउताहमस्मि वीरिणीन्द्रपत्नी मरुत्सखा विश्वस्मा- मप्सु भवमद्भिर्वा सुसंस्कृतं प्रियं प्रीतिकरमिदमुपस्थित
दिन्द्र उत्तरः ॥ हविर्देवेषु देवानां मध्ये यस्य ममेन्द्रस्य सकाशं गच्छति । पुनरिन्द्रमिन्द्राणी ब्रवीति । शरारुर्घातुको मृगोऽयं यश्चाहमिन्द्रः सर्वस्मादुत्तरः । यद्वा । अयमर्थः । हे वृषाकपिर्मामिन्द्राणीमवीरामिवाभि मन्यते । विजानाति। इन्द्राणि वृषाकपेः सख्युरिन्द्रादृतेऽहं वृषाकपिः न उतापि चेन्द्रपत्नीन्द्रस्य भार्याहमिन्द्राणी वीरिणी | रारण । न रमे । अन्यत्समानम् । ऋसा. पुत्रवती मरुत्सखा मरुद्भिर्युक्ता चास्मि । भवामि । यस्या वृषभो न तिग्मशृङ्गोऽन्त!थेषु रोरुवत् । मम पतिरिन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः।
ऋसा. मन्थस्त इन्द्र शं हदे यं ते सुनोति भावयुर्विश्व"संहोत्रं स्म पुरा नारी समनं वाव गच्छति ।
स्मादिन्द्र उत्तरः॥ वेधा ऋतस्य वीरिणीन्द्रपत्नी महीयते विश्वस्मा
दिन्द्र उत्तरः ॥ । न यथा वृषभो यूथेषु गोसंघेष्वन्तर्मध्ये रोरुवच्छब्दं नारी स्त्री ऋतस्य सत्यस्य वेधा विधात्री वीरिणी कुर्वन् गा अभिरमयति तथा हे इन्द्र त्वं मामभिरमपुत्रवतीन्द्रपत्नीन्द्रस्य भार्येन्द्राणी संहोत्रं स्म समीचीनं येति शेषः । किंच हे इन्द्र ते तव हृदे हृदयाय मन्थो यशं खलु समनं वा संग्राम, समनमिति संग्रामनामसु दध्नो मथनवेलायां शब्दं कुर्वन् शं शंकरो भवत्विति पाठात् । अव प्रति पुरा गच्छति । महीयते । स्तोतृभिः शेषः । किंच ते तुभ्यं यं सोमं भावयुर्भावमिच्छन्तीस्तूयते च । तस्या मम पतिरिन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः ।
ऋसा. (१) सं.१०।८६।११; तैसं.१।७।१३।१; कासं.८।१७७
असं.२०।१२६।११, नि.१११३८. (१) सं.१०।८६८; असं.२०।१२६८.
(२) ऋसं.१०८६।१२; तैसं.१।७।१३।२कासं.८।१७; (२) ऋसं.१०१८६।९; असं.२०११२६।९; नि.६।३१. असं.२०११२६।१२; नि.११॥३९. (३) ऋसं.१०८६।१०.
(३) ऋसं.१०८६।१५, असं.२०१२६।१५...

Page #480

९८८
व्यवहारकाण्डम्
न्द्राणी सुनोति अभिषुणोति सोऽपि शङ्करोभवस्वित्यर्थः। पतिपत्नीसंबन्धः । गाईस्थ्यम् । संभोगः। .. मम पतिरिन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः। ऋसा. सा वसु दधती श्वशुराय वय उषो यदि वष्टयने सेशे यस्य रम्बतेऽन्तरा सक्थ्या कपत्। तिगृहात् । अस्तं ननक्षे यस्मिञ्चाकन्दिवा नक्तं सेदीशे यस्य रोमशं निषेदुषो विजृम्भते विश्व- श्रथिता वैतसेन ।।
स्मादिन्द्र उत्तरः ॥ इदमुत्तरं चोर्वशीवाक्यम् । आयेन पुरात्मना- कृतहे इन्द्र स जनो नेशे मैथुन कर्तुं नेष्टे न शक्नोति । मुषसे निवेदयति। हे उषः सेयमर्वशी यसु वासकं वयोयस्य जनस्य कपच्छेपः सक्थ्या सक्थिनो अन्तरा रम्बते। उन्नं श्वशुराय भर्तुः पुरूरवसः पित्रे दधती प्रयच्छन्ती लम्बते । सेत् स एव स्त्रीजन ईशे मैथुनं कर्तुं शक्नोति तत्र गृहे स्थिता यदि पति वष्टि कामयते तदान्तिगृहात् । यस्य जनस्य निषेदुषः शयानस्य रोमशमुपस्थं विजृम्भते स्वभर्तृभोगगृहान्तिके यच्छशुरस्य भोजनगृहं तदन्ति. विवृतं भवति। यस्य च पतिरिन्द्रो विश्वस्मादुत्तरः। ऋसा. गृहम् । तस्माद्ग्रहात्सोर्वश्यस्तं पतिगृहं ननक्षे। व्याप्नोति। ने सेशे यस्य रोमशं निषेदुषो विज़म्भते। यस्मिन् गृहे चाकन् कायमत उर्वशी । सा चोर्वशी सेदीशे यस्य रम्बतेऽन्तरा सक्थ्या कपृद्विश्वस्मा- दिवा नक्तमहनि रात्रौ च वैतसेन । शेपो वैतस इति
दिन्द्र उत्तरः॥ पुंस्प्रजननस्येति निरुक्तम् (३।२१) । पुस्प्रजननेन स ननो नेशे मैथुनं कर्तुं नेष्टे यस्य जनस्य निषेदुषः भथिता ताडिता च भवति । एवमुर्वश्यात्मानं परोः शयानस्य रोमशमुपस्थं विज़म्भते विवृतं भवति । सेत् क्षेण निर्दिदेश।
ऋसा. स एव जन ईशे मैथुनं कर्तुं शक्नोति यस्य जनस्य त्रिः स्म माह्नः श्रथयो बैतसेनोत स्म मेऽव्यत्यै कपृत् प्रजननं सक्थ्या सक्थिनी अन्तरा रम्बते लम्बते। पृणासि । पुरूरवोऽनु ते केतमायं राजा मे वीर सिद्धमन्यत् । पूर्वोक्तव्यतिरेकोऽत्र द्रष्टव्यः । पूर्वस्या- तन्वस्तदासीः ॥ मृचि यियप्सुरिन्द्राणीन्द्रं वदति अत्र त्वयियप्सुरिन्द्र अनेन पुरूरवसमेव संबोध्योक्तवती । हे पुरूरवः इन्द्राणी वदतीत्यविरोधः ।
ऋसा. त्वं मा मामलोऽहनि वैतसेन दण्डेन पुंव्यञ्जनेन त्रिस्त्रिबहुप्रजा एव भद्रम्
वारम् । द्वित्रिचतुर्व्यः सुच् (व्यासू. ५।४।१८)। पशुह नाम मानवी साकं ससूव विंशतिम् ।। भथयः म अनथयः । अताडयः । कृत्वोर्थप्रयोगे भद्रं भल त्यस्या अभूद्यस्या उदरमामयद्विश्व- (व्यासू. २।३।६४) इति । कालवाचिनोऽहःशब्दाद
स्मादिन्द्र उत्तरः ॥ धिकरणे षष्ठी। उतापि च । स्मेति पूरणः । अव्यत्यै । इन्द्रविसृज्यमानमनेन मन्त्रेण वृषाकपिराशास्ते । हे सपत्नीभिः सह पर्यायेण पतिमागच्छति सा व्यती। न भलेन्द्रेण विसृज्यमान शर । भलतिर्भेदनकर्मा । पशु- तादृश्यव्यती । तस्यै मे मह्यं पृणासि । पूरयसि । एवं
र्नाम मृगी । हेति पूरणः । मानवी मनोर्दुहितेयं बुद्धथा हे पुरूरवः ते तव केतं गृहमन्वायम् । अन्वगमं विंशतिं विंशतिसंख्याकान् पुत्रान् साकं सह ससूव । पूर्वम् । हे वीर राजा त्वं च मे मम तन्वः शरीरस्य अजीजनत् । त्यस्यै तस्यै भद्रं भजनीयं कल्याणमभूत् । तत्तदासीः । अभवः । सुखयितेति शेषः । परमप्येवं भवतु । लोडर्थ लुङ् । यस्या उदरमामयत् गर्भस्थेवि- मन्तव्यं किमिति कातरो भवसीत्युवाच । ऋसा. शतिभिः पुत्रैः पुष्टमासीत् । मम पितेन्द्रो विश्वस्मा- विद्युन्न या पतन्ती दविद्योद्भरन्ती मे अप्या दुत्तरः।
ऋसा. काम्यानि । जनिष्टो अपो नर्यः सुजातः प्रोर्वशी (१) सं.१०।८६।१६; असं.१०।१२६।१६, ऋग्वि. तिरत दीर्घमायुः ॥ ३२४।४.
(१) ऋसं.१०।९५।४. (२) ऋसं.१०८६।१७ असं.२०।१२६।१७; शाश्री. (२) सं.१०।१५।५; नि.३।२१. १६।१३।१०. (३) ऋसं.१०८६।२३.
(३) सं.१०।९५।१०; नि.११॥३६.

Page #481

स्त्रीपुंधर्माः
९८९
. अनयोर्वशी स्तौति । योर्वशी विद्युन्न विद्युदिव पतन्ती | क्रन्दमानो नाथ वर्तयत् । नेति चाथें । किंच कः गच्छन्ती दविद्योत् द्योतते । किं कुर्वती । अप्या। अप किंविधः सन् सूनुः समनसा समनसौ समनस्कौ दम्पती इत्यन्तरिक्षनाम । तत्संबन्धीनि व्याप्तानि वा काम्यान्य- जायापती त्वां मां च वि यूयोत् । विश्लेषयेत् । स्मद भिमतान्युदकानि वा मे मह्यं भरन्ती संपादयन्ती। यु मिश्रणामिश्रणयोः। यौतेश्छान्दसः शपः श्लुः । यदागतायास्तस्याः सकाशादपो व्याप्तः कर्मसु नर्यो नरेभ्यो तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घः । अधाधुना यद्यदाग्निस्तव हितः सुजातः सुजननः पुत्रो जनिष्टो अजनिष्ट उत्पद्यते। हृदयस्थितस्तेजोरूपो गर्भः श्वशुरेषु दीदयत् दीप्यते । तदानीं ममोर्वशी दीर्घमायुः प्र तिरत । प्रवर्धयति । दीदयतिर्दीप्तिकर्मेति नैरुक्तो धातुः। ऋसा. प्रजामनु प्रजायसे तदु ते मामृतम् (तैबा.१।५।५।६) पुरूरवो मा मृथा मा प्र पप्तो मा त्वा वृकासो इति हि मन्त्रः।
. ऋसा. अशिवास उ क्षन् । न वै बैणानि सख्यानि सन्ति जैज्ञिष इत्था गोपीभ्याय हि दद्याथ तत्पुरूरवो | सालावृकाणां हृदयान्येता ॥ म ओजः । अशासं त्वा विदुषी सस्मिन्नहन्न म तमितरा प्रत्युवाच । हे पुरूरकः त्वं मा मृथाः । आशृणोः किमभुग्वदासि ॥
| मृति मा प्राप्नुहि । तथा मा प्र पप्तः। अत्रैव पतनं मा इत्थेत्थं गोपीथ्याय । गौः पृथिवी । पीथं पालनम् । कार्षीः। तथा वा त्वामशिवासोऽशुभा वृकासो वृका मा स्वार्थिकस्तद्धितः । भूरक्षणाय जशिषे हि । जातोऽसि उ क्षन् । उ इत्येवकारार्थे । अक्षन् । माभ्यवहारयन्तु। खलु पुत्ररूपेण । आत्मा वै पुत्रनामेति श्रुतेः । पुन- किमित्येवमस्मदुपर्याग्रहं करोषि । मा, कार्षीरित्यर्थः । देव्याह । हे पुरूरवः मे ममोदरे मय्योजोऽपत्योत्पादन- अथ सस्नेहस्यासारतामाह । स्त्रैणानि स्त्रीणां कृतानि सामर्थ्य दधाथ । मयि निहितवानसि । तत्तथास्तु । सख्यानि न वै सन्ति । न सन्ति खलु । अभावे कारणअथापि स्थातव्यमिति चेत् तत्राह । अहं विदुषी माह । एतानि सख्यानि सालावृकाणां हृदयानि यथा भावि कार्य जानती सस्मिन्नहन् सर्वस्मिन्नहनि त्वया वत्सादीनां विश्वासापन्नानां घातुकानि तद्वत् । अत्र कर्तव्यं त्वा त्वामशासम् । शिक्षितवत्यस्मि । त्वं मे मम वाजसनेयकं-मैतदादृथा न वै स्त्रैण सख्यमस्ति पुनर्गहावचनं माशणोः । न शणोषि । किं त्वमभुगभोक्ता निहीति हेवैनं तदुवाच (शबा.११।५।११९) इति। ऋसा. पालयिता प्रतितार्थमपालयन्वदासि हये जाय इत्या- यद्विरूपाचरं मर्येष्ववसं रात्रीः शरदश्चतस्रः । दिकरूपं प्रलापम् । दिवसे त्रिवारं यभस्व एडकबालकम- घृतस्य स्तोकं सकृदह्न आश्नां तादेवेदं तास्माकं पुत्रत्वेन परिकल्पय अपत्योत्पादमपर्यन्तं बसामि
तृपाणा चरामि ॥ ननं त्यां यदाद्राक्षं तदा गच्छामीत्येवंरूपो मिथःसमय । यद्यदा विरूपा ममुष्यसंपर्काद्विगतसहजभूतदेवल्याउर्वशी हासाः पुरूरवसमैळं चकमे त ह विन्दमानो- | पत्यानुकूल्येन नानारूपा वा मर्येषु मनुष्येष्वचरं तदानीं वाच त्रिः स्म माह्नो वैतसेन दण्डेमेत्यादि वाजसनेय- रात्रीः पूरयित्रीश्चतस्रः शरदोऽवसम् । न्यवसम् । अत्यन्त. कमुदाहृतम् ।
ऋसा. संयोगे द्वितीया। तदानीं घृतस्य स्तोकं सकृदह आभाम् । कंदा सूनुः पितरं जात इच्छाच्चक्रन्नाश्रु वर्त- तादेव तेनैव स्तोकेनाहमिदं संप्रति तातृपाणा तृप्ता यद्विजानन् । को दम्पती समनसा वि यूयोदध सती चरामि । .
ऋसा. यदग्निः श्वशुरेषु दीदयत् ।।
अनेकजायापतिरेकः - इदं पुरूरवसो वाक्यम् । कदा कस्मिन्काले सूनुस्तवो
रौ वह्निरापिब्दमानोऽन्तर्योनेव चरति देरजातः सन् पितरं मामिच्छात् । इच्छेत् । इषु
द्विजानिः । इच्छायाम् । कदा वा विजानन्पितरं मामधिगच्छंश्चक्रन्
(१) सं.१०।९५२५; शबा.११।५।१।९. (१) ऋसं.१०।१५।११.
(२) सं.१०।९५।१६। शबा.११।५।१।१०. (२) ऋसं.१०।९५।१२.
(३) सं.१०१०११११.

Page #482

९९०
व्यवहारकाण्डम्
। हविर्धानशकटस्योभे धुरावापिब्दमान आपिशब्द-' हे उत्तानपणे उत्तानान्यूर्ध्वमुखानि पर्णानि पत्राणि मानो वह्निर्ह विर्वाहकोऽनड़वान् योनावन्तरिव द्विजानि- यस्याः तादृशि हे सुभगे सौभाग्यहेतुभते हे देवजूते र्द्विजायः । तयोरन्तश्चरति।
ऋसा. देवेन स्रष्ट्रा प्रेरिते हे सहस्वत्यभिभवनवति ईदृशे हे पत्नी युद्धे सारथिः । पतित्यक्ता स्त्री। पाठे मे मम सपत्नी स्त्रियं पराधम । परागमय। धमति. परिवृक्तेव पतिविद्यमानट् पीप्याना कूचक्रेणेव गतिकर्मा । पतिं च मे ममैव केवलमसाधारणं कुरु। ऋसा. सिञ्चन् । एषैष्या चिद्रथ्या जयेम सुमङ्गलं उत्तराहमुत्तर उत्तरेदुत्तराभ्यः । सिनवदस्तु सातम् ।।
'अथा सपत्नी या ममाधरा साधराभ्यः ।। -अत्र मुद्गलानी सारथिः स्तूयते । एषा मुद्गलानी हे उत्तर उत्कृष्टतरे पाठे अहमुत्तरोत्कृष्टतरा भूयासम् । परिवृक्तेव । वृजी वर्जने । परित्यक्ता पत्या पत्या वियुक्ता उत्तराभ्यो लोके या उत्कृष्टतराः सन्ति ताभ्योऽप्यहयोषिदिव । सा यथा पतिविद्यम् । विद्यो वेद्यो लम्भनीयः। मुत्तरोत्कृष्टतरैव त्वत्प्रसादाद्भवेयम् । अथानन्तरं मम या पतिश्चासौ विद्यश्च । पतिविद्यमानशे तद्वत् पतिविद्यमा- सपत्नी साधराभ्यो निकृष्टाभ्योऽप्यधरा निकृष्टतरा भवतु । नट् | आनड्व्यासिकर्मा । तथा पतिसमीपं सारथित्वे
- ऋसा. नागत्य पीप्याना वर्धमाना भवति । किमिव । कूचक्रे- ने ह्यस्या नाम गृभ्णामि नो अस्मित्रमते जने। पोय सिञ्चन् । कुः पृथिवी। तस्याश्चक्रो वलयः कूचक्रः। परामेव परावतं सपत्नीं गमयामसि । । तेन वर्षणीयत्वेन निमित्तेन सिंचञ्जलं वर्षन् मेघ इव । अस्याः सपल्या नाम संज्ञामपि नहि गृभ्णामि । स यथान्तरिक्षे स्वरूपमात्रोऽपि वर्षणसमये महान्भवति नैव गृह्णामि । उच्चारयामि । नो खलु काचिदस्मिञ्जने तद्वदियमपि शत्रुमध्ये शरधारा वर्षन्ती वर्धत इत्यर्थः । सपल्याख्ये रमते । क्रीडति । अपि च तां सपत्नी परां तथैषैष्या। एषितव्यो गोसंघ एषः । तमिच्छतीत्येषैषी। परावतमेवातिशयेन दूरदेशमेव गमयामसि । प्रापयामः । ईदृश्या तया रथ्या सारथिभूतया जयेम शत्रुभिरपहृतं अतिशयेन भ; वियोजयाम. इत्यर्थः। ऋसा. गोसंघम् । तस्याः सातं दत्तं संभजनं वा सुमङ्गलं शोभन- अहमस्मि सहमानाथ त्वमसि सासहिः। मङ्गलवत् सिनवत् । सिनमन्नम् । तद्वच्चास्तु । गोरूपान्नवच्च उभे सहस्वती भूत्वी सपत्नी मे सहावहै । भवतु।
सा. हे ओषधि अहं त्वप्रसादात् सह मानास्मि । सपत्न्या सपत्नीद्वेषः
अभिभवित्री भवामि । अथापि च त्वमपि सासहिरसि । ईमा खनाम्योषधि वीरुधं बलवत्तमाम् । तस्या अभिभवित्री भयसि । आवामुभे अपि सहस्वती यया सपत्नीं बाधते यया संविंदते पतिम् । अभिभविन्यौ भूत्वी भत्वा मे मम सपत्नीं सहावहै । इमामोषधि पाठाख्यां वीरुधं लतारूपां बलवत्तमां अभिभवाम ।
ऋसा. स्वकार्यकरणेऽतिशयेन बलवती खनामि । उन्मूल- उप तेऽधां सहमानाममि त्वाधां सहीयसा। यामि । ययौषध्या सपत्नीम् । समान एकः पतिर्यस्याः मामनु प्र ते मनो वत्सं गौरिव धावतु पथा सा सपत्नी । तामेषा वधूर्बाधते हिनस्ति । यया च पतिं
वारिव धावतु।। भर्तारं संविंदते । सम्यगसाधारण्येन लभते । ऋसा.
(१) ऋसं.१०११४५।३; असं.३११८१४, आपगृ. उत्तानपणे सुभगे देवजूते सहस्वति । सपत्नी में पराधम पतिं मे केवलं कुरु॥
(२) सं.१०।१४५:४; असं.३।१८।३ ह्यस्या (हि ते) (१) ऋसं.१०।१०२।११.
गृभ्णामि (जग्राह) जने (पतौ); आपगृ.३।९।६. (२) सं.१०११४५११; असं.३।१८115 आपगृ. (३) ऋसं.१०।१४५।५; असं.३।१८।५; आपगृ.३।९।६. ३।९।६; कोसू.३६।१९; ऋग्वि.४।१२।१।३.
(४) ऋसं.१०।१४५।६; असं.३.१८१६ उप (अभि) (३) सं.१०।१४५/२; असं.३।१२; आपगृ.३।९।६. त्वाधां (तेऽधां); आपगृ.३।९।६, कौसू.३६।२१.

Page #483

स्त्रीपुंधर्माः -
९९१
हे पते ते तव सहमानां सपल्या अभिभवित्रीमिमामो- | सुप्रजसस्त्वा बय५ सुपत्नीरुप सेदिम । षधिमुपाधाम् । शिरस उपाधानं करोमि। सहीयसाभि- अमे सपत्नदम्भनमदब्धासो अदाभ्यम् ।। भवितृतरेण तेनोपधानेन त्वामभ्यधाम् । अभितो __ हेऽने वयं त्वामुपसीदामः । कीदृश्यो वयं सुप्रजसः धारयामि । ते तव भर्तुर्मनो मामनुलक्ष्य प्रधावतु । प्रक- शोभनप्रजोपेताः। शोभनः प्रतिर्यासां ताः सुपल्यः। त्वर्षेण शीघ्र गच्छतु । तत्र निदर्शनद्वयमुच्यते। गौरिव यथा त्प्रसादाददब्धासः केनाप्यतिरस्कृताः। कीदृशं त्वां सपत्नगौर्वसं शीघं गच्छति यथा निम्नेन मार्गेण वारिव वारुदकं दम्भनं वैरिविनाशिनमदाभ्यं केनाप्यतिरस्कार्यम् । तैसा. यथा स्वभावतो गच्छति तद्वत । अनेन निदर्शनद्वयेनौ- इमं वि ष्यामि वरुणस्य पाशं यमबध्नीत सविता त्सुक्यातिशयः स्वाभाविकत्वं च प्रतिपाद्यते। ऋसा. सुकेतः। धातुश्च योनौ सुकृतस्य लोके स्योनं
भ्रातुः पतित्वं जारत्वं
वामे सह पत्या करोमि ॥ यस्त्वा भ्राता-पतिर्भूत्वा जारो भूत्वा निपद्यते। विष्यामि विमुञ्चामि । सुकेतः सुज्ञानः । सवित्रा प्रजां यस्ते जिघांसति तमितो नाशयामसि ॥ बद्धेऽस्मिन्योक्त्ररूपे वरुणपाशे विमुक्ते सति 'धातु
हे योषित यो राक्षसो भ्राता भ्रातरूपो भूत्वा पति- ब्रह्मणो योनौ स्थानेऽनुष्ठितस्य कर्मणः फलभूते लोके भर्तृरूपो वा भूत्वा त्वां निपद्यते अभिगच्छति । पत्या सह मे सुख करोमि।
तैसा. अथवा जार उपपतिरूपो वा भूत्वाभिगच्छति । एवंभूतो समायुषा सं प्रजया समग्ने वर्चसा पुनः । । यो राक्षसादिस्ते तव प्रजां जिघांसति हन्तुमिच्छति। सं पत्नी पत्याहं गच्छे समात्मा तनुवा मम ।। स्पष्टमन्यत् ।
ऋसा.
हेऽनेऽहमायुषा संगच्छे, प्रजया संगच्छे, पातिव्रत्यएकया द्वयोर्विवाह:
लक्षणेन वर्चसा संगच्छे । अनेन पत्या पुनः पुनः पत्नी . विभिा चरत एकया सह प्र प्रवासेव वसतः। भूत्वा संगच्छे वियोगः कदाचिदपि मा भूदित्यर्थः ।
: एकया सहेति लिङ्गादश्विनावभिधीयते। द्वाद्वौ द्वित्व- मम शरीरेण जीवात्मा चिरं संगच्छताम् । तैसा. संख्योपेतावश्विनौ विभिः । गमनसाधनैरश्वैश्चरतः।।
भ्रातृभगिनीविवाहलिङ्गम् संचरेते । किं चेमावश्विनावेकया सूर्याख्यया ताभ्यां एष ते रुद्र भागः सह स्वस्राऽम्बिकया तं जुषस्व । स्वयंवृतया स्त्रिया सह प्र वसतः । प्रवास सर्वत्र गमनं
___अम्बिकया पार्वत्या ।
तैसा. कुरुतः । प्रवासे दृष्टान्तः । प्रवासेव । यथा प्रवासिनौ
राशो भार्याद्वयम् द्वौ पुरुषावेकया स्त्रिया सह प्रवसतस्तद्वत् । ऋसा.
आदित्यं चरुं महिष्यै गृहे। सुपत्नी । पतिपत्नीसंबन्धः ।
नैर्ऋतं चरुं परिवृक्त्यै गृहे। . आशासाना सौमनसं प्रजा सौभाग्यं तनूम् ।
(१) तैसं.१।१।१०।१:३।३।६।१७ . तैवा.३३३३५ अग्नेरनुव्रता भूत्वा सं नह्ये सुकृताय कम् ॥
आपश्री. २।५।८:११।१६।१०. - या पत्नी वहेरनुसारिणी भूत्वा सौमनस्याद्याशासाना
(२) तैसं.१११११०२:३।५।६।१ तैबा.३।३।१०।१;
माश्री.११३।५।१७ आपगृ.२।५।१२, मागृ.१।११।२०, वर्तते तामेतां शोभनकर्मणे सुखं यथा भवति तथा
आपश्री.३।१०।६:८1८।१४:१३।२०।१३. बन्नामि । -
तैसा.
(३) तैसं.१।१।१०।२; तैबा.३।३।१०।२; आपश्री. (१) ऋसं.१०।१६२१५, असं.२०।९६।१५ माश्री. ३१०८; माश्री.१।३।५।१८. २।१८।२.
(४) तैसं.१।८।६।१, कासं.९७:३६।१४ कसं. (१) सं.८।२९।८.
८।१० मैसं.१।१०।४:१।१०।२०, शुमा.३१५७; तैबा. (३) तैसं.१।१।१०।१; कासं.१६१०, असं.१४।१।४२ | १२६।१०।४; शबा.२।६।२।९-१०; आपश्री.८।१८।१: सैबा.३।३।३।२; वैसू.२।६; आपश्री.२।५।२; मात्रौ. | १२।२३।११; बृपास्मृ.९।११८. १२।५।१२; आपगृ.२।४१८कौसू.७६।७. . (५) तैसं.१०८।९।१; कासं.१५।४; मैसं.२।६।५.,
व्य. का. १२५

Page #484

९९२
व्यवहारकाण्डम्
कृताभिषेका राज्ञः स्त्री महिषी, परिवृक्तिः प्रीतिरहिता राज्ञः स्त्री ।
तैसा.
बहुत्री कामना याः स्त्रियः समनसस्ता अहं कामये हृदा ता मां कामयन्ता ँ हृदा ताम आमनसः कृधि स्वाहा ।
स्त्रीणां यथाकामसंभोगाभ्यनुज्ञा । रजस्वलाधर्माः । से स्त्रीष सादमुपासीददस्यै ब्रह्महत्यायै तृतीयं प्रतिगृह्णीतेति ता अब्रुवन्वरं वृणामहा ऋत्विया त्प्रजां विन्दाम है काममा विजनितोः सं भवामेति तस्मादृत्वियात्त्रियः प्रजां विन्दन्ते काममा वि
तोः संभवन्ति वारेवृत ँ ह्यासां तृतीयं ब्रह्महत्यायै प्रत्यगृह्णन्त्सा मलवद्वासा अभवत्तस्मान्मलबद्वाससा न सं वदेत । न सहाऽऽसीत नास्या अन्नमद्याद्ब्रह्महत्यायै ह्येषा वर्ण प्रतिमुच्याऽऽस्तेऽथो खल्वाहुरभ्यञ्जनं वाव स्त्रिया अन्नमभ्यनमेव न प्रतिगृह्यं काममन्यदिति यां मलद्वासस संभवन्ति यस्ततो जायते सोऽभिशस्तो यामरण्ये तस्यै स्तनो यां पराचीं तस्यै ह्रीतमुख्यपगल्भो या स्नाति तस्या अप्सु मारुको या । अभ्यङ्क्ते तस्यै दुवर्मा या प्रलिखिते तस्यै खलतिरपमारी याऽऽङ्क्ते तस्यै काणो या दतो धावते तस्यै श्यावदन्या नखानि निकृन्तते तस्यै कुनखी या कृणत्ति तस्यै क्लीबो या रज्जु सृजति तस्या उद्बन्धुको या पर्णेन पिबति तस्या उन्मादुको या खर्वेण पिबति तस्यै खर्वस्तिस्रो रात्रीतं चरेदञ्जलिना वा पिबेदखर्वेण वा पात्रेण प्रजायै गोपीथाय ।
स्त्रियः सम्यक्सीदन्ति विश्रम्भेणोपविशन्ति यस्यां सभायामिति स्त्रीसभाविशेषः स्त्रीष सादः । ऋत्वियाहतुसंबन्धाद्वीर्यात्प्रथम संभोगादेव गर्भे जातेऽपि काम मुदिश्याऽऽविजनितोरा प्रसवात्पुरुषेण संगच्छेमहि । गर्भोपद्रवः प्रत्यवायश्च निषिद्धदिनकृतोऽस्माकं मा भूदिति वरः । अत एव याज्ञवल्क्यस्मृतिः - ' यथाकामी भवेद्वापि स्त्रीणां वरमनुस्मरन्' इति । यो ब्रह्महत्यायास्तृतीयो भागः सा मलवद्वासा रजस्वला योषिद
(१) तैसं. २३/९/२. (२) तैसं. २/५/१।५-७.
भवत् । यस्मादियं ब्रह्महत्याया रूपं शरीरे कञ्चुकवत्प्रतिमुच्याssस्ते तस्मात्तया सह संभाषणं न कुर्यात् । तया सद्दैकस्मिन्गृहे वासो न कर्तव्यः । तत्स्वामिकं तत्स्पृष्टं वाऽन्नं नाश्नीयात् । अपि चाभिज्ञा: केचिदेवमाहुःस्त्रियाः शृङ्गारोपयोगित्वेनाभ्यञ्जनमेवान्नस्थानीयं, तदीयं तैलादिकमेव न गृह्णीयात् । तया वा स्वशरीराभ्यञ्जनं न कारयेत् । अन्यदन्नं सत्यामिच्छायां भोक्तव्यमिति । अभिशस्तो मिथ्यापवादयुक्तः यामरण्ये, मलवद्वासस ँ संभवन्तीत्यनुवर्तते । पराचीमुच्चारणभीत्या लज्जया वा पराङ्मुखीम् । सभायामवाङ्मुखो वक्तुमशक्तो हीतमुख्यपगल्भ इत्युच्यते | मारुको मरणशीलः । दुश्चर्मा कुष्ठी । प्रलिखते भित्तौ चित्रादिकं करोति । खलतिः केशशून्यः । अपमारी दुर्मरणयुक्तः । काणः कुण्ठिताक्षः । श्यावदन्मलिनदन्तः । कृणत्ति तृणादि छिनत्ति । उद्व न्धुको रज्जुं बद्ध्वा मरणशीलः । खर्वेण वह्निपक्वेन शरावादिना । खर्वो वामनः । यस्मादुक्ता दोषा वर्तन्ते : तस्मात्तत्परिहाराय रजस्वलाव्रतं संभवादिवर्जनरूपं नियममाचरेत् । भोजनेऽञ्जलिरदग्धशरावादिर्वा साधनमस्तु । व्रताचरणमुत्पत्स्यमानायाः प्रजाया रक्षणार्थं भवति । अत्र मीमांसा । तृतीयाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम् । 'न संवदेत मलवद्वाससेत्यपि पूर्ववत् । पुमर्थः स्यात्क्रतौ क्वापि संवादस्याप्रसक्तितः ॥ दर्शपूर्णमासप्रकरणे श्रूयते ' मलवद्वाससा न संवदेत' इति । अस्य निषेधस्य प्रकरणात्क्रत्वङ्गत्वमिति चेन्न । अप्रसक्तप्रतिपेधप्रसङ्गात् । 'यस्य व्रत्येऽहन्पत्न्यनालम्भुका भवति । तामपरुध्य यजेत' इति रजस्वलाया निःसारणान्न ऋतौ संवादप्रसक्तिः । तस्मात्केवलपुरुषार्थस्यास्य प्रकरणादुत्कर्षः । तैसा.
अमावास्या पौर्णमास्योभोंगनिषेधः नामावास्यायां च पौर्णमास्यां च स्त्रियमुपेयाद्य-. दुपेयान्निरिन्द्रियः स्यात्सोमस्य वै राज्ञोऽर्धमासस्य रात्रयः पत्नय आसन् तासाममावास्यां च पौर्णमासीं च नोपैत् । ते एनमभि समनह्येतां तं यक्ष्म आछेद्राजानं यक्ष्म आरदिति तद्राजयक्ष्मस्य जन्म
(१) तैसं. २।५।६।४-५.

Page #485

श्रीधर्माः
९९३
.
तैसा.
यत्पापीयानभवत्तत्पापयक्ष्मस्य यज्जायाभ्याम- गन्नूतनविवाहवती वधूर्जनित्री, उत्तरोत्तरप्रजोत्पादिका विन्दत्तज्जायेन्यस्य य एवमेतेषां यक्ष्माणां जन्म यथा जजान जाता तद्वदियमपि व्युष्टिरुत्तरोत्तरप्रभातवेद नैनमेते यक्ष्मा विन्दन्ति । ,
निष्पादिकेत्यर्थः । त्रयस्त्रिसंख्याका महिमानो महिमोअर्धमासस्य शुक्लपक्षस्य रात्रय एको वर्गः, कृष्ण- पेता अग्निसूर्यचन्द्ररूपा देवा एनां व्युष्टिं सचन्ते समपक्षस्य रात्रयः परो वर्गस्ते अमावास्यापौर्णमास्यावेनं वयन्ति । देवतात्रयप्रकाशकानुग्रहादस्याः प्रभातरूपसोममभिसमन तामाभिमुख्येन संभोगाय गृहीतवत्यौ। त्वमित्यर्थः ।
तैसा. बलात्कारेण भुज्यमानं तं सोममतिव्यवायेन क्षयव्याधिः
अनेकजायापतिरेकः प्राप्तवान् ।
छन्दस्वती उषसा पेपिशाने समानं योनिमनुसंसुपत्नी
चरन्ती। सूर्यपत्नी वि चरतः प्रजानती केतुं या सुपाणिः स्वङ्गुरिः सुषमा बहुसूवरी। कृण्वाने अजरे भूरिरेतसा ।। तस्यै विश्पत्नियै हविः सिनीवाल्यै जुहोतन ॥ द्वे ह्यषसावेका सृष्टिकालीना प्रथमेति पूर्वमन्त्रोक्ता।
शोभनौ पाणी यस्याः सा सुपाणिः । शोभना अङ्गु- अपरा प्रतिदिनसंचारिणी । साऽप्यस्यां चरति प्रविष्टेति लयो यस्याः-सा खङ्गुरिः। सुषूमा सुत्रु प्रसवित्री। पूर्वमन्त्रोक्ता । एवं सत्युषसा विचरतो द्वे अप्युषसौ बहुसूवरी बहूनां यशानां सवित्री । ईदृशी या सिनी- | विविधं चरतः । कीदृश्यावुषसौ, छन्दस्वती छन्दोयुक्तवाली तस्यै विश्पत्नियै विशां पालयिन्यै सिनीवाल्यै | मन्त्रैः स्तूयमानतया छन्दस्वत्यौ, पेपिशाने भृशं प्रकाशहविजुहोतन हे ऋत्विग्यजमाना जुहुत। तैसा. यन्त्यौ, समानं योनिमनु संचरन्ती, उभयोः कालवि'सिनीवाली सुकपदों सुकुरीरा स्वौपशा। शेषत्वात् कालसामान्यमेव तयोयोंनिहेतुः। ते च सूर्यपत्नी सिनीवाली चन्द्रकलायुक्तामावास्याभिमानिनी देवता। सूर्यस्य जाये, प्रजानती वयं देवतारूपत्वेन प्रज्ञानवत्यौ, सुकपर्दा कपर्दोऽत्र स्त्रीणामुचितः केशबन्धविशेषः । केतुं कृण्वाने ज्ञानं कुर्वत्यौ प्रकाशप्रदानेन हि प्राणिनां शोभनः कपों यस्याः सा सुकपर्दा । सुकुरीरा स्त्रीभिः रूपज्ञानं जनयन्त्यौ, अजरे कदाचिदपि जरारहिते, शृङ्गारार्थ शिरसि धार्यमाणं कनकाभरणं कुरीरः भूरिरेतसा प्रभूतरेतस्के बहुव्यापारकारणभूते इत्यर्थः । 'शोभनः कुरीरो यस्याः सा सुकुरीरा सुमुकुटा । स्वौपशा
तैसा. सम्यक् उपशेते शयनं कुरुते यैरवयवविशेषैस्ते सर्वे. तं पत्नीभिरनु गच्छेम देवाः पुत्रातृभिरुत वा ऽप्युपशाः तेषां समूह औपशः शोभन: शयनविदग्धो
हिरण्यैः। विलासचतुर औपशोऽवयवसमूहो यस्याः सा । - हे देवा ऋत्विजः सर्वे वयं पत्न्यादिभिः सर्वैर्मनुष्यैरुत
शुम. वा हिरण्यैर्हिरण्यादिभिः सर्वैः साधनद्रव्यैश्च सहितास्तनवगजनित्री त्रय एनां महिमानः मग्निमनुगच्छेमानुगताः सन्तः फलं प्राप्स्याम इत्याशयः। सचन्ते ।
तैसा. वधूर्जजान नवगजनित्री, नवं वरं गच्छतीति नव
(१) तैसं.४३६११२१, कासं.३९।१० उषसा (उपसौं) (१) तैसं.३।१।११।४; मैसं.४।१२।६.
रन्ती (रेते) केतुं कृण्वाने (केतुमती); मैसं.२।१३।१० रेतसा (२) तैसं.४।१५/३; मैसं.२०७५, कासं.१६५; शुमा. (रेतसौ) शेष कासंवत् ; असं.८।९।१२ छन्दस्वती (छन्दः ११।५६; शबा.६।५।१।१०.
पक्षे) रन्ती (रेते) वि (सं) केतुं कृण्वाने (केतुमती); आपगृ. (३) तैसं.४।३।११।१ कासं.३९।१० वधूर्जजान (वधू- ८।२२।५. मिमाय); मैसं.२।१३।१० कासंवत् ; असं.३।१०।४,८।९।११ (२) तैसं.४।७।१३।३; कासं.१८१८) मैसं.२।१२।४; वधूर्जजान (वर्जिगाय); शागृ.३।१२।३.
। शुमा.१५।५० शबा.८।६।३।१९.

Page #486

९९४
व्यवहारकाण्डम्
जाया गृहपत्नी
पत्नी पुरुषार्धम् यथा जायामानीय गृहेषु निषादयति तागेव अ? वा एष आत्मनो यत्पत्नी।
तत् । पत्नी हि सर्वस्य मित्रम् । स्त्रीसंगनिषेधः
अनेकजायापतिरेकः नाग्निं चित्वा रामामुपेयादयोनौ रेतो धास्या- | एंको बहीर्जाया विन्दते । मीति न द्वितीयं चित्वाऽन्यस्य स्त्रियमुपेयान्न यदेकस्मिन्यूपे द्वे रशने परिव्ययति तस्मादेको तृतीयं चित्वा काश्चनोपेयाद्रेतो वा एतन्नि धत्ते द्वे जाये विन्दते यत्नैका रशनां द्वयो!पयोः यदानिं चिनते यदपेयादेतसा व्यध्येत। परिव्ययति तस्मान्नैका द्वौ पती विन्दते। रामां नोपेयात् । स्वकीयासु भार्यासु मध्ये रमणीये.
कन्यादानम् यमिति मत्वा कामुको न प्रवर्तेत । पुत्रार्थ तस्यामीप्सि- छन्दा स्येव तद्वि वाहयति प्र वस्यसो विवाहतानुशा । अयोनौ पुत्रोत्पत्त्यनुपयुक्तायां वृथैव रेतः स्थाप-माप्नोति य एवं वेदाथो देवताभ्य एव यज्ञे यिष्यामीति तन्मा भूदित्यनुपगमनम् । द्वितीयचयनानु- संविदं दधाति तस्मादिदमन्योऽन्यस्मै ददाति । ष्ठायी सार्ववर्णिकविवाहोपेतोऽन्यस्य वर्णान्तरस्य दुहितरं यः पुमानेवमैन्द्रवायवाग्रत्वादीनां विवाहं जानाति नोपेयात् । सवर्णायामीप्सितस्यानुशा । तृतीयचयनानु- स तेन वेदनेन छन्दोदेवतानामेव विवाहं कृतवान् ष्ठायी सवर्णामसवर्णा रमणीयां पुत्रार्थिनी वा कामपि भवति । खयं च धनिकतमात्कुलाद्विवाहं प्राप्नोति । नोपेयात् ।
तैसा. | अपि च यज्ञानुष्ठानकाले देवताविषयमभिज्ञानं दधाति अथो खल्वाहुरप्रजस्यं तद्यन्नोपेयादिति यद्रेत:- धारयति । यस्मादेवं छन्दसां विवाहः प्रवृत्तस्तमाल्लोकेऽसिचावुपदधाति ते एव यजमानस्य रेतो बिभृत- | पीदं कन्यकारूपमपत्यमन्यः पिताऽन्यस्मै जामात्रे स्तस्मादुपेयाद्रेतसोऽस्कन्दाय ।
ददाति।
तैसा. तमिममगमनपक्षं दूषयित्वा सर्वत्र गमनमभ्यनुजा
स्त्रीपुरुषसंयोगः नाति-अथो इति । अभिज्ञाः खल्वेवमाहुः-अनुपगम- माता च ते पिता च तेऽनं वृक्षस्य रोहतः । नमप्रजस्यं प्रजोत्पादनहेतुर्न भवति । न चोपगमने रेतो- वृक्षस्य पर्यङ्कस्य उपरितनं भागं रोहतः मैथुनार्थम् । हानिः शङ्कनीया । विराड्ज्योतिरित्यादिमन्त्राभ्यां रेत:
शुउ. सिचाविष्टके अनेनोपहिते। तस्मात्ते एवास्य यजमानस्य
सुपत्नी रेतः पालयतः । अतो रेतसो विनाशाभावाय प्रजो- अदितिरिव त्वा सुपुत्रोपनिषदेयमिन्द्राणीत्पत्त्यर्थमुपेयात्।
' वाऽविधवा। ___ हीनवयस्या विवाहः
स्त्रीणां सुरापानम् न्यूनाद्धि प्रजा असृजत ।
सुरा वाव सा ततो राजन्यमसृजत तस्मास्त्रियाः प्रियः
(१) तैसं.६।१०८१५. (२) तैसं.६।२।९।२. गोयन्त५ स्त्रियः कामयन्ते कामुका एन५ स्त्रियो (३) तैसं ६।५।१।४. (४) तैसं.६।६।४।३. भवन्ति य एवं वेदाथो य एवं विद्वानपि जन्येषु (५) तैसं.७।२।८।७. भवति तेभ्य एव ददति ।
(६) तैसं.७।४।१९।३, कासं.४८ मैसं.३।१२।१
शुमा.२३।२४, शबा.१३।२।९।७ तैबा.३।९।७४, (१) तैसं.५।३।७।२. (२) तैसं.५।६।८।३-४. आश्रौ.१०।६।१०: शाश्री.१६।४।१. (३) तैसं.५।६।८।४. (४) तैसं.६।१।२।७.
(७) कासं.१।१०. (५) तैसं.६।१।६।६.
(८) कासं.१२।१२, मैसं.२।४।२.
तैसा.

Page #487

पुमान् ।
स्त्रीपुंधर्माः ज्यायांश्च कनीयांश्च स्नुषा च श्वशुरश्च सुरां | तेनारैश्च स्त्रीभिश्च व्यावर्तते यां प्रथमा दीक्षितो पीत्वा सह लालपत आसते पाप्मा वै माल्व्यम् । रात्री जागर्ति तया स्वप्नेन व्यावर्तते । __ स्त्रीदोषाः
दुहितृगमनम् रुयखलतिर्भावुका । स्त्री निर्याऽनिर्वीर्यः प्रजापतिः स्वां दुहितरमध्यैदुषसं तस्य रेतः
परापतत् । अग्रेदीधिषुपरिविविदानदोषः
त्र्यसमर्था । स्त्री देया। ते देवा अतिमृजाना आयन्त्सूर्याभ्युदिते तेऽ- यत्स्थाली परास्यन्ति न दारुमयं तस्मात्वियं मृजत य सुप्त सूर्योऽभ्युदेति सूर्याभ्युदितः जातां परास्यन्ति न पुमा समथ स्त्रिय एवातिसूर्याभिनिढुक्ते सूर्याभिनिमुक्तः श्यावदति श्या
रिच्यन्ते । वदन् कुनखिनि कुनख्यप्रेदधुष्यगे दधुः परिवित्ते
*निरिन्द्रिया स्त्री पुमानिन्द्रियवा स्तस्मात्पुपरिवित्तः परिविविदाने परिविविदानो वीरहणि
| मासः सभा५ यन्ति न स्त्रियः । वीरहा भ्रूणहनि भ्रूणहनमेनो नात्येति।
__ तस्मात्स्त्रियः पुसोऽतिरिच्यन्तेऽथ द्वे एकस्य . अनेकजायापतिरेक: तिस्रो देवीहविषा वर्धमाना इन्द्रं जुषाणा
रशने द्वे एकस्य तस्मात्स्त्रियं आतां परास्यन्ति न
पुमा समथ स्त्रिय एवातिरिच्यन्ते । जनयो न पत्नीः ।
- अनेकजायापतिरेकः । स्त्रीपुरुषसंयोगः । - तिस्रो देवीः । यास्तिस्रो देव्यो हविषा आज्येन
देवीस्तिस्रस्तिस्रो देवीः पतिमिन्द्रमवर्धयन् । वर्धमानाः इन्द्रं जुषाणाः सेवमानाः । जनयो न पत्नीः जाया इव पत्न्यः आसते । की
माता च ते पिता च तेऽने वृक्षस्य क्रीडतः । शुउ.
होता यक्षपेशस्वतीस्तिस्रो देवीहिरण्ययीअनृतं स्त्री, अनृतमेषा करोति या ।
| औरतीबृहतीमहीः पतिमिन्द्रं वयोधसम् । क्रीता सत्यथान्यैश्चरति ।
__ पेशस्वतीः रूपसमृद्धाः हिरण्ययीः हिरण्यालंकृत. अनेकजायापतिरेकः मेनोवै दश जाया आसन् ।
शरीराः बृहतीः प्रभावतः महत्यः। यक्षत् यजतु । भारतीः . स्त्रीभोगनिषेधः
बहुवचनं इडासरस्वत्युपलक्षणार्थम् । शुउ. अमिचिता स्त्री नोपेत्येा हि सा।
“देवीस्तिस्रस्तिस्रो देवीर्वयोधसं पतिमिन्द्रयोऽग्निं चित्वान्यस्य स्त्रियमुपैति यथा हविः
मवर्धयन् । स्कन्नमेव स्याद्यथा हविषे स्कन्नाय प्रायश्चित्ति
वयोधसं आयुषो धारयितारम् । मिच्छन्त्येवमस्मै प्रायश्चित्तिमिच्छेयुर्यग्रुपेयान्
आनन्दाय स्त्रीषखम् । मैत्रावरुण्यामिक्षया यजेत ।
(१) मैसं.३६५. ____ स्त्री स्वभावतो दुष्टा
(२) मैसं.४।६।४. (३) मैसं.४।७।४. या वै नैऋता अक्षाः स्त्रियः स्वप्नो यद्दीक्षते | (४) मैसं.४७९.... (१) कासं.२८८ कसं.४४८.
(५) मैसं.३।११।५:४।१३१८कासं.१९।३, शुमा. (२) कासं.३११७; मैसं.४।१।९; कसं.४७।७; तैद्रा. २११५४:२८।१८; तैबा.२।६।१०।४:३।६।१३।१७ शोभो. २।३८.
३।१३।२७ आश्री; २।१६।१२. (३) कासं.३८१६; मैसं.३।११।१; तैबा.२।६।८।३.
(६) शुमा.२३।२५. (४) कासं.३६।५; मैसं.१।१०।११.
(७) शुमा.२८।३१. (५) मैसं.१५४८. (६) मैसं.३।३।१.
(८) शुमा.२८।४१, तैबा.२।६।२०४, . (७) मैसं.३।४।७. (८) मैसं.३।६।३.
(९) शुमा.३०६ तेव्रा.४१।२.
शुउ.

Page #488

९९६
पहारकाण्ड
स्त्रीपचं स्त्रियाः समानम् ।
अग्रे दीधियुपरिविविदानदोष: 'संघये जारं गेहायोपपतिमात्यै परिवित्तं निर्ऋत्यै परिविविदानमराभ्या एदिधिषुः पतिम् । संधये जारमुपपतिं गेहाय उपपतिं व्यभिचारिणं आयै परिवित्तं ऊढे कनिष्ठेऽनूढं नित्यै परिविविदानं अनूढे ज्येष्ठे ऊढवन्तं आराध्यै देव्यै एदिधिषुः पतिं ज्येष्ठायां पुत्र्यामनूढायामूढा एदिधिषुः तत्पतिम् ।
शुभ.
शुम.
दुर्भगा स्त्री
भेगमस्या वर्च आदिष्यधि वृक्षादिव स्रजम् । महाबुध्न इव पर्वतो ज्योक् पितृष्वास्ताम् ॥ एषा ते राजन् कन्या वधूर्ध्नि धूयतां यम । सा मातुर्बध्यतां गृहेो भ्रातुरथो पितुः ॥ एषा ते कुलपा राजन् तामु ते परि दद्मसि । ज्योक् पितृष्वसाता आ शीर्ष्णः समोप्यात् ॥ असितस्य ते ब्रह्मणा कश्यपस्य गयस्य च । अन्तःकोशमिव जामयोऽपि नह्यामि ते भगम् ॥
सूर्या यन्ति योषितो हिरा लोहितवाससः । अभ्रातर इव जामयस्तिष्ठन्तु हतवर्चसः ||
विवाहेच्छो: कन्यामनोग्रहणम् परि त्वा परितत्नुनेक्षुणागामविद्विषे । यथा मां कामिन्यसो यथा मन्नापगा असः ॥ येथे भूम्या अधि तृणं वातो मथायति । एवा मध्नामि ते मनो यथा मां कामिन्यसो यथा मन्नापगा असः ॥
सं चेन्नयाथो अश्विना कामिना सं च वक्षथः । सं वां भगासो अग्मत सं चित्तानि समुव्रता । यत् सुपर्णा विवक्षवो अनमीवा विवक्षवः । तत्र मे गच्छताद्धवं शल्य इव कुल्मलं यथा ॥
(१) शुमा. ३० १९; ता. ३।४१४१४ आयै (निर्ऋत्यै) निर्ऋत्यै (आ) ध्या एदिधिषुः पतिम् (अराध्यै दिधिषूपतिम् ). (२) असं. १११४११-४; कौसू. ३६ । १५. (३) असं. १ | १७|१; नि. ३।४ कौसू. ३६।९. (४) असं . १ । ३४ । ५. (५) असं. २।३०।१-५; कौसू. ३५/२१.
योषितो ( जामयो);
मदन्तरं तद् बाह्यं यद् षाशं तदन्तरम् । कन्यानां विश्वरूपाणां मनो गृभायौषधे ॥ एयमगन् पतिकामा जनिका मोहमागमम् । अश्वः कनिक्रदद् यथा भगेनाहं सहागमम् ॥ येथा वृक्ष लिबुजा समन्तं परिषस्वजे । एवा परि ध्वजख मां यथा मां कामिन्यसो यथा मन्नापगा असः ॥ यथा सुपर्णः प्रपतन् पक्षौ निहन्ति भूम्याम् । एवा निहन्मि ते मनो यथा मां कामिन्यसो यथा मन्नापगा असः ॥
यथे द्यावापृथिवी सद्यः पर्येति सूर्यः । एवा पर्येमि ते मनो यथा मां कामिन्यसो यथा मन्नापगा असः ॥
वाञ्छ मे तन्वं पादौ वाञ्छाक्ष्यौ वाञ्छं सक्थ्यौ । वृषण्यन्त्याः केशा मां ते कामेन शुष्यन्तु ।। मम त्वा दोषणिश्रिषं कृणोमि हृदयश्रिषम् । यथा मम ऋतावसो मम चित्तमुपायसि ॥ वासां नाभिरारेहणं हृदि संवननं कृतम् । गावो घृतस्य मातरो सं वानयन्तु मे ॥ कामिन्या: पुरुषस्य च संभोगकामना परस्परवशीकरणं च
वृषायस्व श्वसिहि वर्धस्व प्रथयस्व च । यथाङ्गं वर्धतां शेपस्तेन योषितमिज्जहि ॥ येन कृशं वाजयन्ति येन हिन्वन्त्यातुरम् । तेनास्य ब्रह्मणस्पते धनुरिवा तानया पसः ॥ आहं तनोमि ते पसो अधि ज्यामिव धन्वनि । क्रमस्वर्श इव रोहितमनवग्लायता सदा ॥ teri वाहो अश्विना समैति सं च वर्तते । एवामामभि ते मनः समैतु सं च वर्तताम् ॥ अहं खिदामि ते मनो राजाश्वः पृष्ट्यामिव । रेष्मच्छिन्नं यथा तृणं मयि ते वेष्टतां मनः ॥
(१) असं. ६।८।१ - ३; कौसू. ३५।२१. (२) असं. ६।९।१ - ३६ कौस. ३५/२१. (३) असं. ६।१०१।१-३; कीसू. ४०।१८. (४) असं. ६।१०२।१-१.

Page #489

स्त्रीमुंधर्माः
९९७
आञ्जनस्य मदुधस्य कुष्ठस्य नलदस्य च ।
अभि त्वा मनुजातेन दयामि मम वाससा। तुरो भगस्य हस्ताभ्यामनुरोधनमुद्भरे ॥ यथासो मम केवलो नान्यासां कीर्तयाश्चन ॥ रंथजितां राथजितेयीनामप्सरसामयं स्मरः ।। इंदं खनामि भेषजं मांपश्यमभिरोरुदम् । देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु शोचतु ॥ परायतो निवर्तनमावतः प्रतिनन्दनम् ।। असौ मे स्मरतादिति प्रियो मे स्मरतादिति । येना निचक्र आसुरीन्द्र देवेभ्यस्परि । देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु शोचतु ।। तेना नि कुर्वे त्वामहं यथा तेसानि सुप्रिया ।। यथा मम स्मरादसौ नामुष्या कदाचन । प्रतीची सोममसि प्रतीच्युत सूर्यम् । देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु शोचतु॥ प्रतीची विश्वान देवान तां त्वाच्छाबदामसि ।। 'नि शीर्षतो नि पत्तत आध्यो नि तिरामि ते । अहं वदामि नेत् त्वं सभायामह त्वं वद ।
देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु शोचतु ।। ममेदसस्त्वं केवलो नान्यासां कीर्तयाश्चन ।। अनुमतेन्विदं मन्यस्वाकूते समिदं नमः ।। यदि वासि तिरोजनं यदि वा नद्यस्तिरः । देवाः प्र हिणुत स्मरमसौ मामनु शोचतु ।। इयं ह मह्यं त्वामोषधिद्धेव न्यानयत् ।। यद् धावसि त्रियोजनं पञ्चयोजनमाश्विनम् ।
पतिपत्नीामन्युनाशयत्नः ततस्त्वं पुनरायसि पुत्राणां नो असः पिता ॥ त्वाष्ट्रेणाहं वयसा वि त ईर्ष्याममीमदम् । यं देवाः स्मरमसिञ्चन्नप्स्वन्तः शोशुचानं अथो ओ मन्युष्टे पते तमु ते शमयामसि । सहाध्या । सं ते तपामि वरुणस्य धर्मणा ।। ईाया ध्राजिं प्रथमां प्रथमस्या उतापराम् । यं विश्वे देवाः स्मर०॥
अग्निं हृदय्यं शोकं तं ते निर्वापयामसि ।। यमिन्द्राणी स्मर ०॥
यथा भूमिप॑तमना मृतान्मृतमनस्तरा । यमिन्द्रानी स्मर ॥
यथोत मम॒षो मन एवेर्योम॑तं मनः ।। यं मित्रावरुणौ स्मर ॥
अदो यत् ते हृदि श्रितं मनस्कं पतयिष्णुकम् । न्यस्तिका रुरोहिथ सुभगंकरणी मम ।
ततस्त ईर्ष्या मुञ्चामि निरूष्माणं दृतेरिव ।। .शतं तव प्रतानास्त्रयस्त्रिंशन्नितानाः ।
अग्नेरिवास्य दहतो दावस्य दहतः पृथक् । तया सहस्रपा हृदयं शोषयामि ते ॥
एतामेतस्येामुद्राग्निमिव शमय ॥ शुष्यतु मयि ते हृदयमथो शुष्यत्वास्यम् ।
नवपल्याः सुभगत्वं पत्यनुकूलत्वं च प्रायते अथो नि शुष्य मां कामेनाथो शुष्कास्या चर ॥ आ नो अग्ने सुमतिं संभलो गमेदिमा कुमारी संवननी समुष्पला बभ्रु कल्याणि सं नुद। सह नो भगेन । जुष्टा वरेषु समनेषु वल्गुरोषं अमं च मां च सं नुद समानं हृदयं कृधि ॥ पत्या सौभगमस्त्वस्यै ।। यथोदकमपपुषोपशुष्यत्यास्यम् ।
सोमजुष्टं ब्रह्मजुष्टमर्यम्णा संभृतं भगम् । एवा नि शुष्य मां कामेनाथो शुष्कास्या चर ।। धातुर्देवस्य सत्येन कृणोमि पतिवेदनम् ।। यथा नकुलो विच्छिद्य संदधात्यहिं पुनः ।
इयमग्ने नारी पतिं विदेष्ट सोमो हि राजा एवा कामस्य विच्छिन्नं सं धेहि विर्यावति ।। सुभगां कृणोति । सुवाना पुत्रान् महिषी भवाति अक्ष्यौ नी मधुसंकाशे अनीकं नौ समञ्जनम् । गत्वा पतिं सभगा वि राजत ॥ अन्तः कृणुष्व मां हृदि मन इन्नौ सहासति ॥
यथाखरो मघवंश्वारुरेष प्रियो मृगाणां सुषदा (१) असं.६।१३०१-३. (२) असं.६।१३११-३.
(१) असं.७।३८११. (२) असं.७३९।१-५. (३) असं.६।१३२।१-५. (४) असं.६।१३९।१-५. (३) असं.७।७८।३. (४) असं.६।१८।१-३ . (५) असं.७३ ७१.
(५) असं.७।४८1. (६) असं.२०३६।१-५.

Page #490

९९८
व्यवहारकाण्डम्
बभूव । एवा भगस्य जुष्टेयमस्तु नारी संप्रिया जाया पत्ये मधुमतीं वाचं वदतु शन्तिवाम् ।। पत्याविराधयन्ती ॥
मा भ्राता भ्रातरं द्विक्षन्मा स्वसारमुत स्वसा । भगस्य नावमा रोह पूर्णामतुपदस्वतीम् । सम्यञ्चः सव्रता भूत्वा वाचं वदत भद्रया। तयोपप्रतारय यो वरः प्रतिकाम्यः ।।
येन देवा न वियन्ति नो च विद्विषते मिथः । पत्युः पत्न्यनुकूलत्वं प्रार्थ्यते
तत् कृण्मो ब्रह्म वो गृहे संज्ञानं पुरुषेभ्यः ॥ आ क्रन्दय धनपते वरमामनसं कृणु। ज्यायस्वन्तश्चित्तिनो मा वि यौष्ट संराधयन्तः सर्व प्रदक्षिणं कृणु यो वरः प्रतिकाम्यः ॥ सराधुश्चरन्तः । अन्यो अन्यस्मै वल्गु वदन्त इदं हिरण्यं गुल्गुल्वयमौक्षो अथो भगः । एत सध्रीचीनान् वः संमनसस्कृणोमि ।। एते पतिभ्यस्त्वामदुः प्रतिकामाय वेत्तवे । समानी प्रपा सह वोन्नभागः समाने योक्त्रे आ ते नयतु सविता नयतु पतियः प्रतिकाम्यः। सहे वो यनज्मि । सम्यञ्चोग्निं सपर्यतारा नाभित्वमस्यै घेह्योषधे ॥
मिवाभितः॥ जायाः पुत्राः सुमनसो भवन्तु ।
सध्रीचीनान् वः संमनसस्कृणोम्येकष्टीन्त्संवजायानां पतिनिष्ठा
ननेन सर्वान् । देवा इवामृतं रक्षमाणाः सायंप्रातः इंहेदसाथ न परो गमाथेर्यो गोपाः पुष्टपतिर्व सौमनसो वो अस्तु । आजत् । अस्मै कामायोप कामिनीविश्वे वो देवा
संभोगकाले सर्वस्वापनम् उपसंयन्तु ।।
सहस्रशृङ्गो वृषभो यः समुद्रादुदाचरत् । । ___ स्त्रीवशीकरणम्
तेना सहस्येना वयं नि जनान्त्स्वापयामसि ॥ उत्तुदस्त्वोत् तुदतु मा धृथाः शयने स्वे। --
न भूमिं वातो अति वाति नाति पश्यति कश्चन । इषुः कामस्य या भीमा तया विध्यामि त्वा हृदि ।
स्त्रियश्च सर्वाः स्वापय शुनश्चेन्द्रसखा चरन् ।। आधीपर्णो कामशल्यामिधू संकल्पकुल्मलाम् । प्रोष्ठेशयास्तल्पेशया नार्या वह्यशीवरीः । ता सुसंनतां कृत्वा कामो विध्यतु त्वा हृदि । स्त्रियो याः पुण्यगन्धयस्ताः सर्वाः स्वापयामसि । या प्लीहानं शोषयति कामस्येषुः सुसंनता।
एजदेजदजग्रभं चक्षुः प्राणमंजग्रभम् । प्राचीनपक्षा व्योषा तया विध्यामित्वा हृदि ।
अङ्गान्यजग्रभं सर्वा रात्रीणामतिशवरे ॥ -- शुचा विद्धा व्योषया शुष्कास्याभि सर्प मा।
य आस्ते यश्चरति यश्च तिष्ठन् विपश्यति । मृदुर्निमन्युः केवली प्रियवादिन्यनुव्रता ॥ तेषां सं दध्मो अक्षीणि यथेदं हये तथा ।।। आजामि त्वाजन्या परि मातुरथो पितुः। .
स्वप्तु माता स्वप्तु पिता स्वप्तु'श्वा स्वप्तु विश्पतिः। यथा मम क्रतावसो मम चित्तमुपायसि ।।..
स्वपन्त्वस्यै ज्ञातयः स्वप्त्वयमभितो जनः ।। व्यस्यै मित्रावरुणौ हृदश्चित्तान्यस्यतम् ।
स्वप्न स्वप्नाभिकरणेन सर्व नि वापया जनम् । अथैनामक्रतुं कृत्वा ममैव कृणुतं वशे ।
ओत्सूर्यमन्यान्त्स्वापयाव्युषं जागृतादहमिन्द्र कुटुम्बसांमनस्यम्
इवारिष्टो अक्षितः॥ सेहृदयं सांमनस्यमविद्वेषं कृणोमि वः। .
___एकस्या अनेकपतयः । ब्रह्मपल्या एक एव पतिः । अन्यो अन्यमभि हर्यत वत्स जातमिवान्या ॥ उत यत् पतयो दश स्त्रियाः पूर्वे अब्राह्मणाः। अनुव्रतः पितुः पुत्रो मात्रा भवतु संमनाः। । ब्रह्मा चेद्धस्तमग्रहीत् स एव पतिरेकधा ।। (१) असं.२०३६।६.८. (२) असं.३।४।३. (१) असं.४/५/१-५; सं.७५५।७.. (३) असं.३।८।४:१४।१।३२. (४) असं.३।२५।१-६. (२) असं.४।५।६-७; सं.७।५५/५,. .. (५) असं.३।३०।१-७.. .
(३) असं.५।१७।८-९.

Page #491

स्त्रीपुंधर्माः
-९९९ ब्राह्मण एव पतिर्न राजन्यो न वैश्यः। पाह्येनम् । स ग्राह्याः पाशान् वि चुत प्रजानन् तत् सूर्यः प्रब्रुवन्नेति पञ्चभ्यो मानवेभ्यः॥ तुभ्यं देवा अनु जानन्तु विश्वे ॥ . पतिपत्नीसांमनस्यम् ।
उन्मुश्च पाशांस्त्वमग्न एषां त्रयस्त्रिभिरुत्सिता अव ज्यामिव धन्वनो मन्यु तनोमि ते हृदः। येभिरासन् । स ग्राह्याः पाशान् वि चूत प्रजानन् यथा संमनसौ भूत्वा सखायाविव सचावहै ॥ पितापुत्रौ मातरं मुश्च सर्वान् ॥ सखायाविव सचावहा अव मन्यु तनोमि ते। येभिः पाशैः परिवित्तो विबद्धोङ्गेअङ्ग आर्पित अधस्ते अश्मनो मन्युमुपास्यामसि यो गुरुः ॥ । उत्सितश्च । वि ते मुच्यन्तां विमुचो हि सन्ति अभि तिष्ठामि ते मन्युं पाया प्रपदेन च। भ्रूणन्नि पूषन् दुरितानि मृक्ष्व ।। यथावशो न वादिषो मम चित्तमुपायसि ॥ 'त्रिते देवा अमृजतैतदेनस्त्रित एनन्मनुष्येषु . पतिव्रता
ममृजे । ततो यदि त्वा ग्राहिरानशे तां ते देवा इतस्ताः सर्वा नश्यन्तु वाका अपचितामिव ॥ ब्रह्मणा नाशयन्तु ॥
इतः अस्मात् प्रयोगात् ताः गण्डमालाः। वाका मेरीची—मान् प्रविशानु पाप्मन्नुदारान् गच्छोत वचनीयदोषाः अपचितामिव पूजितां पतिव्रतां स्त्रियं वा नीहारान् । नदीनां फेनाँ अनु तान् वि नश्य प्राप्य यथा पराहता नश्यन्ति तथेत्यर्थः। असा. भ्रूणधिन पूषन् दुरितानि मृक्ष्व ॥ पतिपत्नीशुभकामना.
द्वादशधा निहितं त्रितस्यापमृष्ठं मनुष्यैनसानि । तेन भूतेन हविषायमा प्यायतां पुनः । ततो यदि त्वा ग्राहिरानशे तां ते देवा ब्रह्मणा १ जायां यामस्मा आवाक्षुस्तां रसेनाभि वर्धताम् ।।
नाशयन्तु ।। अभि वर्धतां पयसाभि राष्ट्रेण वर्धताम् ।
कुटुम्बसांमनस्यम् । । रय्या सहस्रवर्चसेमौ स्तामनुपक्षितौ ॥ .. मातुर्यदेन इषितं न आगन् यद् वा पितापराद्धो त्वष्टा जायामजनयत् त्वष्टास्यै त्वां पतिम् ।
- जिहीडे॥ । त्वष्टा सहस्रमायूंषि दीर्घमायुः कृणोतु वाम् ॥ यदीदं मातुर्यदि वा पितुर्नः परि भ्रातुः पुत्राच्चे. . . ! जानाकामस्य जायाप्रार्थना ... तस एन आगन् । यावन्तो अस्मान् पितरः सचन्ते
आगच्छत आगत्तस्य नाम गृहाम्यायतः। तषा सवषा शिवा अस्तु मन्युः॥ इन्द्रस्य वृत्रघ्नो वन्वे वासवस्य शतक्रतोः ॥
... दैवविवाह : -:येन सूर्या सावित्रीमश्विनोहतुः पथा। ..
शुद्धाः पूता योषितो यज्ञिया इमा ब्रह्मणां हस्तेषु तेन मामब्रवीद भगो जायामा वहतादिति ॥ प्रपृथक् सादयामि । यत्कॉम इदमभिषिञ्चामि यस्तेङ्कुशो वसुदानो बृहन्निन्द्र हिरण्यया। वोहमिन्द्रो मरुत्वान्त्स ददातु तन्मे ॥ तेना जनीयते जायां मह्यं धेहि शचीपते ॥ .
-: स्नुषाश्वशुरसंबन्धा
. ३.. .. परिवित्तिदोषः : ..
ये सूर्यात् परि सर्पन्ति लुषेष श्वशुरादधि ।।
. . . स्त्रीपुनर्विवाहलिङ्गम् मा ज्येष्ठं वधीदयमानः एषां मूलबईणात् परि
।
या पूर्व पति वित्त्वाथाम्यं विन्दतेपरम्। (१) असं. ६।४२११; आपगृ.८।२३।३; वैसू.१२॥१३ :
पञ्चोदनं च तावजं ददातो न वि योषतः।। कौसू.३६१२८हिगृ.१।१५३ ज्यामिव यामिव). ) (१) असं.६।११३१; तैबा.३७१२५: ।
(२) असं.६।४।२३ (१): असं.६।२५११५३३ (२) असं.६।११।२-३. (३) असं.६।११६२.३. ... (४) असं०६।०८१९-आपगृ.२।६।१०....:.: (४) अर्स:३।१२२१५:११११७,२७. . (५) असं.६।८ २११.३. (६) असं.१।११२११.३.1 (4) असं:८।६।२४. (६) असं.९५।२७.३०."
व्य. का. १२६

Page #492

व्यवहारकाण्डम्
१०००
समानलोको भवति पुनर्भुवापरः पतिः । योजं पचौदनं दक्षिणा ज्योतिषं ददाति ॥ अनुपूर्ववत्सां धेनुमनङ्ग्राहमुपबर्हणम् । वासो हिरण्यं दत्त्वा ते यन्ति दिवमुत्तमाम् ॥ आत्मानं पितरं पुत्रं पौत्रं पितामहम् । जायां जनित्रीं मातरं ये प्रियास्तानुप ह्वये । पत्युः पत्न्योश्च वयनरूपं एकं कर्म
तेन्त्रमेके युवती विरूपे अभ्याक्रामं वयतः मयूखम् । प्रान्या तन्तूंस्तिरते धत्ते अन्या नाप वृञ्जते न गमातो अन्तम् ॥
तयोरहं परिनृत्यन्त्योरिव न वि जानामि यतरा परस्तात्। पुमानेनद्वयत्युद्गृणत्ति पुमानेनद् वि जभाराधि नाके ||
इमे मयूखा उप तस्तभुर्दिवं सामानि चकुस्तसराणि वातवे ॥
ब्रह्मचारिण्या विवाह:
ब्रह्मचर्येण कन्या युवानं विन्दते पतिम् ।
वराः ज्येष्ठवरश्चेति वरप्रकारौ चैन्मन्युर्जयामावहत् संकल्पस्य गृहादधि । क आसं जन्याः के बराः क उ ज्येष्ठवरोऽभवत् ॥ तपश्चैवास्तां कर्म चान्तर्महत्यर्णवे । त आसं जन्यास्ते वरा ब्रह्म ज्येष्ठवरोऽभवत् ॥ वर्णभरणं वधूकर्म
सर्वे देवा उपाशिक्षम् तदजानाद् वधूः सती । ईशा वंशस्य या जाया सास्मिन् वर्णमाभरत् ॥ कन्यादानम् । वध्र्वः पतिगृहगमनम् । एकस्याः पतिद्वयम् । बध्वः वैवाहिकालङ्कारादीनि । "चित्तिरा उपबर्हणं चक्षुरा अभ्यञ्जनम् ।
६
• यौर्भूमिः कोश आसीद् यदयात् सूर्या पतिम् ॥ रैभ्यासीदनुदेयी नाराशंसी न्योचनी । सूर्याया भद्रमिदं वासो गाथयैति परिष्कृता ॥
(१) असं. १०।७१४२-४४. (२) असं. ११।७।१८० (३) असं. ११।१०।१, २. (४) असं. ११।१०।१७. (५) असं. १४।१।६; ऋसं. २०७५/७६ शा. १।१२/४. (६) असं. १४।१।७; ऋसं. २०१८५/६६ शागृ. १।१२।३.
स्तोमा आसन् प्रतिधयः कुरीरं छन्द ओपशः । सूर्याया अश्विना वराभिरासीत् पुरोगवः ॥ सोमो वधूयुरभवदश्विनास्तामुभा वरा । सूर्या यत् पत्ये शंसन्तीं मनसा सविताददात् ॥ मनो अस्या अन आसीद् द्यौरासीदुत च्छविः । शुक्रावनङ्ग्राहावास्तां यदयात् सूर्या पतिम् ॥ ऋक्सामाभ्यामभिहितौ गावौ ते सामनावैताम् । श्रोत्रे ते चक्रे आस्तां दिवि पन्थाश्चराचरः ॥ शुची ते चक्रे यात्या व्यानो अक्ष आहतः । अनो मनस्मयं सूर्यारोहत् प्रयती पतिम् ॥ सूर्याया वहतुः प्रागात् सविता यमवासृजत् । मघासु हन्यन्ते गावः फल्गुनीषु व्युह्यते ॥ यदश्विना पृच्छमानावयातं त्रिचक्रेण वहतुं सूर्यायाः । कैकं चक्रं वामासीत् क देष्ट्राय तस्थथुः ॥
पत्न्याः पतिनिष्ठा गृहे अन्यजनसंबन्धश्च युवं भगं सं भरतं समृद्धमृतं वदन्तावृतोद्येषु । ब्रह्मणस्पते पतिमस्यै रोचय चारु संभलो वदतु वाचमेताम् ॥ इदसाथ न परो गमाथेमं गावः प्रजया वर्धयाथ | शुभं यतीरुस्रियाः सोमबचसो विश्वे देवाः क्रन्निह वो मनांसि ॥ आशासाना सौमनसं प्रजां सौभाग्यं रयिम् । पत्युरनुव्रता भूत्वा सं नास्वामृताय कम् ॥ यथा सिन्धुर्नदीनां साम्राज्यं सुषुवे वृषा । एवा त्वं सम्राज्ञ्येधि पत्युरस्तं परेत्य ॥ सम्राज्ञयेधि श्वशुरेषु सम्राज्ञ्युत देवृषु । ननान्दुः सम्राज्ञ्येधि सम्राज्ञ्युत श्वश्वाः ॥
(१) असं. १४/१/८ - १४ ऋसं. १०।८५/८-१५ सूर्या पतिम् (सूर्या गृहम् ) वैताम् (वित :) मघासु (अधासु ) फल्गुनीषु न्युह्यते (अर्जुन्योः पर्युह्यते)...
(२) असं. १४।१।३१,३२.
(३) असं. १४ । १ । ४२; तैसं. १।१।१०।१ पत्युरनु (अझेरनु); कासं. १1१० तैसंवत्; तैब्रा. ३/३+३२; आपचौ. २ 1 ५२ पू. मात्रौ . १ २ ५ १२; आपगृ. २५/८; वैसू. २५६ पू. कौसू. ७६/७ पू. (४) असं. १४।१।४३ - ४९, ५१.

Page #493

श्रीपुंधर्माः
पत्न्यै वस्त्रदानम्
या अकृन्तन्नबयन् याश्च तत्निरे या देवीरन्ताँ अभितोददन्त । तास्त्वा जरसे सं व्ययन्त्वायुष्मतीदं परि धत्स्व वासः ॥
दीर्घायुष्यं वध्वः प्रायते
जीवं दन्ति नियन्त्यध्वरं दीर्घामनु प्रसितिं युर्नरः । वामं पितृभ्यो य इदं समीरिरे मयः पतिभ्यो जनये परिष्वजे ॥
स्योनं ध्रुवं प्रजायै धारयामि तेश्मानं देव्याः पृथिव्या उपस्थे । तमातिष्ठानुमाया सुवर्चा दीर्घ त आयुः सविता कृणोतु ॥
पाणिग्रहणम् । धर्मपत्नीत्वम् । प्रजार्थं विवादः । येनाग्निरस्यां भूम्या हस्तं जग्राह दक्षिणम् । तेन गृह्णामि ते हस्तं मा व्यथिष्ठा मया सह प्रजया च धनेन च ॥
देवस्ते सविता हस्तं गृह्णातु सोमो राजा सुप्रजसं कृणोतु । अग्निः सुभगां जातवेदाः पत्ये पत्नीं जरदष्टिं कृणोतु ॥
भगस्ते हस्तमग्रहीत् सविता हस्तमग्रहीत् । पत्नी त्वमसि धर्मणाहं गृहपतिस्तव ॥ वध्वः वस्त्रधारणम् । पतिपत्नीसंबन्धः । गृहजनाविरोधित्वं पत्न्या आशास्यते । दम्पत्यो भोग्यसंपत् । इष्टा देवरे प्रीतिः पत्न्याः ।
प्रजार्थं विवाहः । आशिषः । अनिष्टनिवारणम् । मेयमस्तु पोष्या मह्यं त्वादाद् बृहस्पतिः । मया पत्या प्रजावति सं जीव शरदः शतम् ॥ त्वष्टा वासो व्यदधाच्छुभे कं बृहस्पतेः प्रशिषा कवीनाम् । तेनेमां नारीं सविता भगश्च सूर्या -
मिव परिधत्तां प्रजया ॥ इन्द्राग्नी द्यावापृथिवी मातरिश्वा मित्रावरुणा भगो अश्विनोभा । बृहस्पतिर्मरुतो ब्रह्म सोम इमां नारीं प्रजया वर्धयन्तु ।।
।
बृहस्पतिः प्रथमः सूर्यायाः शीर्षे केशा अकल्पयत् -तेनेमामश्विना नारीं पत्ये सं शोभयामसि ॥ इदं तद्रूपं यदवस्त योषा जायां जिज्ञासे मनसा
(१) असं. १४/१/५२-६४.
१००१
चरन्तीम् । तामन्वर्तिष्ये सखिभिर्नवग्वैः क इमान् विद्वान् वि चचर्त पाशान् ।
अहं विव्यामि मयि रूपमस्या वेददित् पश्यन् मनसः कुलायम् । न स्तेयमद्मि मनसोदमुच्ये स्वयं श्रभानो वरुणस्य पात्रान् ॥
प्र त्वा मुखामि बरुणस्य पाशात् येन त्वाबध्नात् सविता सुशेवाः । उरुं लोकं सुगमत्र पन्थां कृणोमि तुभ्यं सहपत्न्यै वधु ॥
उद्यच्छध्वमप रक्षो नाथे मां नारीं सुकृते दधात । धाता विपश्चित् पतिमस्यै विवेद भगो राजा पुर एतु प्रजानन् ॥
भगस्ततक्ष चतुरः पादान् भगस्ततक्ष चत्वार्युष्पafra | त्वष्टा पिपेश मध्यतोनु वर्धन्त्सा नो अस्तु सुमङ्गली ॥
"सुकिंशुकं वहतुं विश्वरूपं हिरण्यवर्ण सुवृतं सुचक्रम् | आ रोह सूर्ये अमृतस्य लोकं स्योनं पतिभ्यो वहतुं कृणु त्वम् ॥
अभ्रातृघ्नीं वरुणा पशुघ्नीं बृहस्पते । इन्द्रापतिघ्नीं पुत्रिणीमास्मभ्यं सवितर्वह । माहिंसिष्टं कुमार्य स्थूणे देवकृते पथि । शालाया देव्या द्वारं स्योनं कृण्मो वधूपथम् ॥ ब्रह्मापरं युज्यतां ब्रह्मपूर्व ब्रह्मान्ततो मध्यतो ब्रह्म सर्वतः । अनाव्याधां देवपुरां प्रपद्य शिवा स्योना पतिलोके वि राज । तुभ्यम पर्यवहत्सूर्य वहतुना सह । स नः पतिभ्यो जायां दा अग्रे प्रजया सह ॥ दीर्घायुरस्या यः पतिर्जीवाति शरदः शतम् ॥ पुनः पत्नीममिरदादायुषा सह वर्चसा ।
सोमस्य जाया प्रथमं गन्धर्वस्तेपरः पतिः । तृतीय अनिष्टे पतिस्तुरीयस्ते मनुष्यजाः ॥ सोमो ददद् गन्धर्वाय गन्धर्वो दददद्मये । रयिं च पुत्रांश्चादादग्निर्मह्यमथो इमाम् ॥ आ वामगन्त्सुमतिर्वाजिनीवसू न्यश्विना हृत्सु कामा अरंसत । अभूतं गोपा मिथुना शुभस्पती प्रिया अर्यम्णो दुर्या‍ अशीमहि ॥
(१) असं. १४।२।१-७५.

Page #494

व्यवहारकाण्डम् सा मन्दसाना मनसा शिवेन रयिं धेहि सर्ववीरं स्वाद् गृहात् । शून्यैषी निर्ऋते याजगन्धोत्तिष्ठाराते वचस्यम् । सुगं तीर्थ सुप्रपाणं शुभस्पती स्थाणुं प्रपत मेह रंस्थाः।। :: . पथिष्ठामप दुर्मतिं हतम् ॥
यदा गार्हपत्यमसपर्यैत् पूर्वमग्निं वधूरियम् । या ओषधयो या नद्यो यानि क्षेत्राणि या वना । अधा सरस्वत्यै नारि पितृभ्यश्च नमस्कुरु ॥ तास्त्वा वधु प्रजावती पत्ये रक्षन्तु रक्षसः ।।
शर्म वर्मतदा हरास्यै नार्या उपस्तरे। एम पन्थामरुक्षाम सुंगं स्वस्तिवाहनम् ।
सिनीवालि म जायतां भगस्य सुमताक्मत् ।। यस्मिन् वीरो न रिष्यत्यन्येषां विन्दते वस ।। यं बल्बजं न्यस्यथ चर्म चोपस्तृणीथन । इदं सु मे नरः शृणुत ययाशिषा दम्पती वामम- तदा रोहतु सप्रजा या कन्या बिन्दते पतिम् ।। श्रुतः। ये गन्धर्वा अप्सरसश्च देवीरेषु वानस्पत्येषु 'उप स्तृणीहि बल्बजमधि चर्मणि रोहिते। येधि तस्थुः । स्योनास्ते अस्य वध भवन्तु मा तत्रोपविश्य सुप्रजा इममग्निं सपर्यतु ॥ हिंसिषुर्वहतुमुह्यमानम् ।।
आ रोह चर्मोप सीदाग्निमेष देवो हन्ति रक्षांक ये वध्वश्चन्द्रं वहतुं यक्ष्मा यन्ति जना५ अनु। सि सर्वा । इह प्रजां जनय पत्ये अस्मै सज्यैष्ठयो पुनस्तान् यज्ञिया देवा नयन्तु यत आगताः॥ भवत् पुत्रस्त एषः ॥ मा विदन परिपन्थिनो य आसीदन्ति दम्पती। वि तिष्ठन्ता मातुरस्या उपस्थान्न
| वि तिष्ठन्तां मातुरस्या उपस्थान्नानारूपाः पशवो सुगेन दुर्गमतीतामप द्रान्त्वरातयः ॥ जायमानाः । सुमङ्गल्युप सीदेममग्निं संपत्नी
सं काशयामि वहतं ब्रह्मणा गृहैरपोरेण चक्षषा प्रति भूषेह देवान् ॥ मित्रियेण । पर्याणद्धं विश्वरूपं यदस्ति स्योन सुमङ्गली प्रतरणी गृहाणां सुशेवा पत्ये श्वशुराय पतिभ्यः सविता तत् कृणोतु ॥
शम्भूः । स्योना श्वश्वै प्र गृहान विशेमान् ॥ शिवा नारीयमस्तमागनिमं धाता लोकमस्यै
स्योना भव श्वशरेभ्यः स्योना पत्ये गृहेभ्यः। दिदेश । तामर्यमा भगो अश्विनोभा प्रजापतिः
स्योनास्यै सर्वस्यै विशे स्योना पुष्ठायैषां भव ।। प्रजया वर्धयन्तु ।
समङ्गलीरियं वधूरिमा समेत पश्यत । आत्मन्वत्युवरा नारीयमागन् तस्यां नरो वपत
सौभाग्यमस्यै दत्त्वा दौर्भाग्यैविपरेतन । ।
या दर्हार्दो यवतयो याश्चेह जरतीरपि । बीजमस्याम् । सा वः प्रजां जनयद् वक्षणाभ्यो बिभ्रती दुग्धमृषभस्य रेतः ॥
वक़ न्वस्यै सं दत्ताथास्तं विपरेतन ।।
रुक्मप्रस्तरणं वयं विश्वा रूपाणि बिभ्रतम् । प्रति तिष्ठ विराडसि विष्णुरिवेह सरस्वति । सिनीवालि प्रजायतां भगस्य सुमतावसत् ॥
आरोहत् सूर्या सावित्री बृहतें सौभगाय कम् ॥
आ रोह तल्पं सुमनस्यमानेह प्रजां जनय पत्ये उद् व ऊर्मिः शम्या हन्त्वापो योक्त्राणि मुञ्चत ।
अस्मै। इन्द्राणीव सुबुधा बुध्यमाना ज्योतिरपा मादुष्कृतौ व्येनसावघ्न्यावशुनमारताम् ॥
उषसः प्रति जागरासि ॥ अघोरचक्षुरपतिघ्नी स्योना शग्मा सुशेवा सुयमा
देवा अग्रे न्यपद्यन्त पत्नीः समस्पृशन्त तस्वस्त गृहेभ्यः । वीरसूर्देवृकामा सं त्वयैधिषीमहि |
विषामहि नूभिः । सूर्येव नारि विश्वरूपा महित्वा प्रजावती सुमनस्यमाना ॥
पत्या सं भवेह ॥ अदेवृघ्न्यपतिनीहधि शिवा पशुभ्यः सुयमा उत्तिष्ठेतो विश्वावसो नमसेडामहे त्वा । जामिसुवर्चाः । प्रजावती वीरसूर्देवृकामा स्योनेममग्निं मिच्छ पितृषदं न्यक्तां स ते भागो जनुषा तस्य गार्हपत्यं सपर्य।
विद्धि ॥ उत्तिष्ठतः किमिच्छन्तीदमागा अहं त्वेडे अभिभूः अप्सरसः सधमादं मदन्ति हविर्धानमन्तरा
सततचा

Page #495

स्त्रीपुंधर्माः सूर्य च । तास्ते जनित्रमभि ताः परेहि नमस्ते ' यत्। निर्दहनी या पृषातक्यस्मिन् तां स्थाणावध्या गन्धर्वर्तुना कृणोमि ॥ .. सजामि ॥
नमो गन्धर्वस्व नमसे नमो भामाय चक्षुषे च यावतीः कृत्या उपवासने यावन्तो राज्ञो वरुणस्य कृण्मः। विश्वावसो ब्रह्मणा ते नमोभि जाया पाशाः । व्यूद्धयो या असमृद्धयो या अस्मिन् ता अप्सरसः परेहि ॥
स्थाणावधि सादयामि ॥ राया वयं सुमनसः स्यामोदितो गन्धर्वमावी. या मे प्रियतमा तनूः सा मे विभाय वाससः । वृताम | अगन्त्स देवः परमं सधस्थमगन्म यत्र तस्याग्रे त्वं वनस्पते नीविं कृणुष्व मा वयं प्रतिरन्त आयुः ।।
रिषाम ।। सं पितरावृत्विये सृजेथां माता पिता च रेतसो
ये अन्ता यावतीः सिचो य ओतवो ये च तन्तवः। भवाथः । मर्य: इव योषामधिरोहयैनां प्रजां
वासो यत् पत्नीभिरुतं तन्नः स्योनमुप स्पृशात् ॥ कृण्वाथामिह पुष्यतं रयिम् ॥ .
उशती: कन्यला इमाः पितृलोकात् पतिं यतीः । आ रोहोरुमुप धत्स्व हस्तं परि प्वजस्व जायां
अव दीक्षाममृक्षत स्वाहा ॥ सुमनस्यमानः । प्रजां कृण्वाथामिह मोदमानौ
बृहस्पतिनावसृष्टां विश्वे देवा अधारयन् । दीघ वामायुः सविता कृणोतु ॥
वर्ची गोषु प्रविष्ट यत् तेनेमां सं सृजामसि ।। आ वां प्रजां जनयतु प्रजापतिरहोरात्राभ्यां समन
बृहस्पतिना०। क्त्वर्यमा । अदुर्मङ्गली पतिलोकमा बिशेमं शं
तेजो गोषु प्रविष्टं यत् तेन ॥ नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे ॥ देवैर्दत्तं मनुना साकमेतद् वाधूयं वासो वध्वश्च
बृहस्पतिना०। वस्त्रम् । यो ब्रह्मणे चिकितुषे ददाति स इद्
भगो गोषु प्रविष्टो यस्तेन ॥ रक्षांसि तल्पानि हन्ति ।।
बृहस्पतिना। यं मे दत्तो ब्रह्मभागं वधूयोर्वाधूयं वासो वध्वश्च ।
यशो गोषु प्रविष्टं यत् तेन०॥ वस्त्रम् । युवं ब्रह्मणेनुमन्यमानौ बृहस्पते साकमि
बृहस्पतिना०। न्द्रश्च दत्तम् ॥
पयो गोषु प्रविष्टं यत् तेन०॥ स्योनाधोनेरधि बुध्यमानौ हसामुदौ महसा
बृहस्पतिनावसृष्टां विश्वे देवा अधारयन् । मोदमानौ । सुगू सुपुत्रौ सुगृही तराथो जीवावुः | रसो गोषु प्रविष्टो यस्तेनेमां सं सृजामसि ॥ षसो विभातीः ॥
यदीमे केशिनो जना गृहे ते समनतिषू रोदेन नवं वसानः सुरभिः सुवासा उदागां जीव उषसो कृण्वन्तोघम् । अग्निष्वा तस्मादेनसः सविता च प्र विभातीः । आण्डात् पतत्रीवामुक्षि विश्वस्मादेन- मनताम सस्परि॥
यदीयं दुहिता तव विकेश्यरुदद् गृहे रोदेन शुम्भनी द्यावापृथिवी अन्तिसुम्ने महिव्रते ।।
. कृण्वत्यघम् । अग्निष्वा०॥ आपः सप्त सुस्रुवुर्देवीस्ता नो मुञ्चन्त्वंहसः॥ सूर्यायै देवेभ्यो मित्राय वरुणाय च । । ।
यजामयो यावतयो गृहे ते समर्तिपू रोदेन ये भूतस्य प्रचेतसस्तेभ्य इदमकरं नमः ॥ कृण्वतीरघम् । अग्निष्ठा० ॥ य ऋते चिदभिश्रिष: पुरा जत्रुभ्य आतृदः। यत् ते प्रजायां पशुषु यद्वा गृहेषु निष्ठितमघकृद्भिसंधाता संधिं मघवा पुरूवसुनिष्कर्ता विद्युतं पुनः॥ रवं कृतम् । अग्निवा तस्मादेनसः सविता च प्र. अपास्मत् तम उच्छतु नीलं पिशङ्गमुत लोहितं मुञ्चताम् ॥ .. .

Page #496

१००४
व्यवहारकाण्डम् इयं नार्युप ब्रूते पूल्यान्यावपन्तिका। भवाति । यमस्य यो मनवते सुमन्त्वने तमध्य दीर्घायुरस्तु में पतिर्जीवाति शरदः शतम् ॥ पाह्यप्रयुच्छन् । इहेमाविन्द्र सं नुद चक्रवाकेव दम्पती।
कन्यादानम् । सवर्णाविवाहः। प्रजयैनौ स्वस्तको विश्वमायुर्व्यश्नुताम् ॥ स्रष्टा दुहित्रे वहतुं कृणोति तेनेदं विश्वं भुवनं यदासन्धामुपधाने यद् वोपवासने कृतम्। समेति । यमस्य माता पर्युह्यमाना महो जाया विवाहे कृत्यां यां चक्रुरामाने तां नि दध्मसि ॥ विवस्वतो ननाश ।। यद् दुष्कृतं यच्छमलं विवाहे वहतौ च यत् । अपागूहन्नमृतां मर्येभ्यः कृत्वा सवर्णामधुतत् संभलस्य कम्बले मृज्महे दुरितं वयम् ॥ विवस्वते। उताश्विनावभरद् यत् तदासीदजहादु संभले मलं सादयित्वा कम्बले दुरितं वयम् । द्वा मिथुना सरण्यूः ॥ अभूम यज्ञियाः शुद्धाः प्र ण आयूंषि तारिषत्॥
___ अनुगमनम् कृत्रिमः कण्टकः शतदन य एषः।
इयं नारी पतिलोकं वृणाना नि पद्यत उप स्वा अपास्याः केश्यं मलमप शीर्षण्यं लिखात् ॥ मर्त्य प्रेतम् । धर्म पुराणमनुपालयन्ती तस्यै प्रजां अङ्गादङ्गाद् वयमस्या अप यक्ष्म नि दध्मसि। द्रविणं चेह धेहि ॥ तन्मा प्रापत् पृथिवीं मोत देवान दिवं मा
अनुगमन निषेधः प्रापदुर्वन्तरिक्षम् । अपो मा प्रापन्मलमेत इग्ने यमं उदीर्ध्व नार्यभि जीवलोकं गतासुमेतमुप शेष मा प्रापत् पितूंश्च सर्वान् ॥
| एहि । हस्तग्राभस्य दधिषोस्तवेदं पत्युर्जनित्वमभि सं त्वा नह्यामि पयसा पृथिव्याः सं त्वा नह्यामि सं बभूथ ।। पयसौषधीनाम् । सं त्वा नह्यामि प्रजया धनेन
भाया वस्त्रसंपत् सा संनद्धा सनुहि वाजमेमम् ॥
अनग्नंभावुका ह होतुश्च यजमानस्य च भार्या अमोहमस्मि सा त्वं सामाहमस्म्यक्त्वं द्यौरहं भवन्ति यत्रैवं. विद्वानेतया हविर्धानयोः पृथिवी त्वम्। ताविह संभवाव प्रजामा जनया- संपरिश्रितयोः परिदधाति ।
वहै। अनमंभावुका आच्छादनबाहुल्यसंपत्त्या नमत्वजनियन्ति नावग्रवः पुत्रियन्ति सुदानवः । रहिताः।
. ऐब्रासा. अरिष्टासू सचेवहि बृहते वाजसातये ॥ रानः वावाता जाया। रात्रौ जायाः पत्युराकूतं जानन्ति। ये पितरो वधूदर्शा इमं वहतुमागमन् । 'ते देवा अब्रुवन्नियं वा इन्द्रस्य प्रिया जाया ते अस्यै वध्व संपत्ल्यै प्रजावच्छर्म यच्छन्तु ॥ वावाता प्रासहा नामास्यामेवेच्छामहा इति तथेति येदं पूर्वागन् रशनायमाना प्रजामस्यै द्रविणं तस्यामैच्छन्त सैनानब्रवीत्प्रातर्वः प्रतिवक्तास्मीति चेह दत्त्वा । तां वहन्त्वगतस्यानु पन्थां विराडियं सुप्रजा अत्यजैषीत् ॥
(१) असं.३।३१।५,१८।१।५३; सं.१०।११ ति
तेनेदं (तीतीदं); नि.१२।११. प्रबुध्यस्व सुबुधा बुध्यमाना दीर्घायुत्वाय शत
(२) असं.१८।२।३३; ऋसं.१०।१७।१ कृत्वा (कृत्वी) शारदाय । गृहान् गच्छ गृहपत्नी यथा सो दीर्घ
दधु (ददु); नि.१२।१०. त आयुः सविता कृणोतु ॥
(३) असं.१८।३।१; तैआ.६।१।३. सापिण्ड्यविवाहदोषः
(४) असं.१८।३।२; सं.१०।१८।८; तैआ.६।१।३; दुमन्त्वत्रामृतस्य नाम सलक्ष्मा यद् विषुरूपा आगृ.४।२।१८; शाश्रौ.१६।१३।१३; वैसू.३८।३; कौसू.
८०४५, ऋग्वि.३।८।४. (१) असं.१८।१।३४; ऋसं.१०।१२।६.
(५) ऐबा.५।३. (६) ऐबा.१२।११.
मम्॥

Page #497

स्त्रीपुंधर्माः
१००५ तस्मात्स्त्रियः पत्यापिच्छन्ते तस्मादु रुयनुरात्रं ।
जायानिरुक्तिः पत्याविच्छते।
___ अन्नं ह प्राणः शरणं ह वासो रूपं हिरण्यं इयं वै पुरतो दृश्यमानैवेन्द्रस्य प्रिया जाया सा पशवो विवाहाः । सखा ह जाया कृपणं ह दुहिता वावाता मध्यमजातीया । राज्ञां हि त्रिविधाः स्त्रियस्त- ज्योतिर्ह पुत्रः परमे व्योमन् । त्रोत्तमजातेर्महिषीति नाम । मध्यमजातेवातेति । पतिर्जायां प्रविशति गर्भो भूत्वा स मातरम् । अधमजातेः परिवृक्तिरिति । तस्याश्च वावातायाः प्रास- तस्यां पुनर्नवो भूत्वा दशमे मासि जायते । हेति नाम राजप्रियत्वात् । रात्री राजाभिप्रायं विचार- तज्जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः । यितुं शक्यत्वात्परेयुः प्रातःकाले वो युष्माकं प्रत्युत्तरं आभूतिरेषा भूति/जमेतन्निधीयते । वक्तास्मि वक्ष्यामीति । यस्मादेवं तस्माल्लोकेऽपि प्रियाः । देवाश्चैतामृषयश्च तेजः समभरन्महत् । स्त्रियः सर्वमवगन्तव्यं वृत्तान्तं पत्याववंगन्तुमिच्छन्ते। देवा मनुष्यानब्रुवन्नेषा वो जननी पुनः॥ यस्माद्विविक्तावसरे सर्वमवगन्तुं सुशकं तस्मादु तस्मा
सुपत्नी देव कारणात्प्रिया स्त्री, अनुरात्रं रात्रिसमये विविक्त- नितरां परिधानीयां शंसेत्तथा ह पत्न्यप्रच्यावेलायां पत्यौ सर्वमवगन्तुमिच्छते। ऐब्रासा. वुका भवत्यनुदायिततरां तथा ह पल्यनुद्धतमना 'सेना वा इन्द्रस्य प्रिया जाया वावाता प्रासहा इव भवति । बाम।
पत्नीभोजनकाल: ! यशानर्हाः पत्न्यः। अनेकजायापतिरेकः । स्नुषाश्वशुरसंबन्भः
अन्तभाजो वै पत्न्यः। 'स्नुषा श्वशुरालजमाना निलीयमानैति । अयज्ञिया वै पत्न्यो बहिर्वेदि हि ताः। अप्रतिवादिनी पत्नी
आपो वरुणस्य पत्नय आसन् । ता अग्निरभ्यअप्रतिवादिनी हास्य गृहेषु पत्नी भवति । ध्यायत् । ताः समभवन् । तस्य रेतः पराऽपतत्। पल्याः स्वस्रपेक्षया श्रेष्ठयम्
तद्धिरण्यमभवत्। 'देवानां पत्नीः शंसत्यनूचीरनिं गृहपति इन्द्रियं वै सोमपीथः । इन्द्रियमेव सोमपीथम• तस्मादनूची पत्नी गार्हपत्यमास्ते।
वरुन्धे । तेनेन्द्रियेण द्वितीयां जायामभ्यश्नुते । . तदाहू राका पूर्वा शंसेज्जाम्यै वै पूर्वपेयमिति। एतद्वै ब्राह्मणं पुरा वाजश्रवसा विदामक्रन् । तत्तन्नाऽऽदृत्यं देवानामेव पत्नीः पूर्वाः तस्मात्ते द्वे द्वे जाये अभ्याक्षत । य एवं वेद । शंसेदेष ह वा एतत्पत्नीषु रेतो दधाति | अभि द्वितीयां जायामश्नुते । यदग्निर्गार्हपत्योऽग्निनैवाऽऽसु तद्गार्हपत्येन पत्नीषु पूर्वी दुह्याज्ज्येष्ठस्य ज्यैष्ठिनेयस्य । यो वाऽऽगत: प्रत्यक्षाद्रेतो दधाति प्रजात्यै।
श्रीः स्यात् । अपरौ दुह्यात्कनिष्ठस्य कानिष्ठिनेयस्य । प्रजायते प्रजया पशुभिर्य एवं वेद । यो वा बुभूषेत् । तस्मात्समानोदर्या स्वसाऽन्योदर्यायै । जायाया इन्द्रं दुरः कवष्यो धावमानाः । वृषाणं यन्तु अनुजीविनी जीवति ।
जनयः सुपत्नीः । द्वारो देवीरभितो.विश्नयन्ताम। . अनेकजायापतिरेकः
सुवीरा वीरं प्रथमाना महोमिः । हरिश्चन्द्रो ह वैधस ऐक्ष्वाको राजाऽपुत्र आस
(१) ऐबा.३३३१. तस्य ह शतं जाया बभूवुः।
(२) शाबा.१५/४. (३) शाबा.१६।७.
(४) शाबा.२७४४. (५) तैना.१।१।३।८. - (१) ऐब्रा.१२।११. (२) ऐबा.१२।११. (३) ऐब्रा. (६) तैबा.१।३।१०।२,३. (७) तैबा.२।१८।१. · १२।१३, (४) ऐना.१३।१३. (५) ऐब्रा.३३१
(८) तैबा.२।६।८।२.

Page #498

१००६
व्यवहारकाण्डम् 'तिस्रो देवीर्हविषा वर्धमानाः। इन्द्रं जुषाणा वृषणं । दशहोतारं पुरस्ताब्याख्याय । चतुर्होतारं दक्षिन पत्नीः । अच्छिन्नं तन्तुं पयसा सरस्वती। णतः । पञ्चहोतारं पश्चात् । षड्ढोतारमुत्तरतः । इडा देवी भारती विश्वमूर्तिः ।
सप्तहोतारमुपरिष्टात् । संभारैश्च पत्निभिश्च मुखेभूरिति महिषी । भुव इति वावाता। सुवरिति ऽलंकृत्य। आऽस्या) वनाज। ता५ होदीक्ष्योवाच । परिवृक्ती । एषां लोकानामभिजित्यै । उप मा वर्तस्वेति । त होवाच । भोगं तु म पत्नयोऽभ्यञ्जन्ति । श्रिया वा एतद्रूपम् । यत्प
आचक्ष्व । एतन्म आचक्ष्व । यत्ते पाणाविति । त्नयः । श्रियमेवास्मिन्तद्दधति ।
तस्या उ ह त्रीन्वेदान्प्रददौ । तस्माद् ह स्त्रियो सुभगाः स्त्रियः ।
भोगमैव हारयन्ते ।। चतुः शिखण्डा युवतिः सुपेशाः । घृतप्रतीका
दैवविवाहः । स्त्रीसंभोगः अन्ये गुणाश्च काम्यन्ते। .. भुवनस्य मध्ये । मम॒न्यमाना महते सौभगाय । सकूतिमिन्द्र सच्युतिम् । सच्युतिं जघनच्युमह्यं धुक्ष्व यजमानाय कामान् ।
| तिम् । कनात्काभां न आभर । प्रयप्स्यन्निव पतिप्रीतिकामना
सक्थ्यौ । यों कामयेत दुहितरं प्रिया स्यादिति । तां निष्टया- __वि न इन्द्र मृधो जहि । कनीखुनदिव सापयन् । यां दद्यात् । प्रियैव भवति । नैव तु पुनरागच्छति। अभि नः सुष्टुतिं नय । प्रजापतिः स्त्रियां यशः। यज्ञे पत्न्या जारो निर्देष्टव्यः
मुष्कयोरदधात्सपम्। कामस्य तृप्तिमानन्दम् । पत्नी वाचयति । मेध्यामेवैनां करोति । अथो| तस्याग्ने भाजयेह मा । मोदः प्रमोद आनन्दः । तप एवैनामुप नयति । यज्जार सन्तं न प्रब्रूयात्। मुष्कयोर्निहितः सपः । मृत्वेव कामस्य तृप्याणि । प्रियं ज्ञाति५ रुन्ध्यात् । असौ मे जार इति दक्षिणानां प्रतिग्रहे। निर्दिशेत् । निर्दिश्यैवैनं वरुणपाशेन ग्राहयति । मनसश्चित्तमाकूतिम् । वाचः सत्यमशीमहि । अपत्नीको यज्ञानह:
पशूना रूपमन्नस्य । यशः श्रीः श्रयतां मयि । अयज्ञो वा एषः । योऽपत्नीकः । न प्रजाः यथाऽहमस्या अतृपय स्त्रियै पुमान् । यथा स्त्री - प्रजायेरन् ।
तृप्यति पु-सि प्रिये प्रिया । एवं भंगस्य तृप्याणि । पतिवशीकरणम् ।
यज्ञस्य काम्यः प्रियः । ददामीत्यग्निर्वदति । तथेति प्रजापतिः सोम राजानमसृजत । तं त्रयो वेदा वायुराह तत् । हन्तेति सत्यं चन्द्रमाः । आदित्यः अन्वमृज्यन्त । तान् हस्तेऽकुरुत । अथ ह सीता सत्यमोमिति । आपस्तत्सत्यमाभरन् । यशो यज्ञस्य सावित्री। सोम राजानं चकमे । श्रद्धामु स दक्षिणाम् । असौ मे कामः समृध्यताम् । चकमे। सा ह पितरं प्रजापतिमपससार । त प्रजापतिरित्यादिमन्त्रषट्कस्य कन्याप्रतिग्रहे. विनिहोवाच । नमस्ते अस्तु भगवः। उप त्वाऽयानि । प्र योगमाह बौधायन:- अर्थ यदि दक्षिणाभिः सह दत्ता । स्वा पद्ये। सोमं वै राजानं कामये। श्रद्धामु स काम- स्यान्नात्र वरान् प्रहिणुयात्ता प्रतिगृह्णीयात्प्रजापतिः स्त्रियां यत इति । तस्या उ ह स्थागरमलङ्कारं कल्पयित्वा। यश इत्येताभिः षड्भिरनुच्छन्दसम्” इति । आप
स्तम्बमतानुसारिणस्तु वध्वोः शिरसि तण्डुलप्रक्षेपे विनि(१) तैब्रा. २।६।८।३,४. (२) तैबा.३९।४।५.
योगमाहुः ।
।
तैब्रांसी. (३) तैब्रा.३।९।४१८. (४) तैबा.१।२।१।२७.:.
सुपत्नी (५) तैब्रा. ११५।२।३. (६) तैबा.१।६।५।२. ' अस्य स्नुषा श्वशुरस्य प्रशिष्टिम् । सपत्ना वाचं (७) तैना.२।२।२।६,३।३।३।१. ..... (८) बा.२।३।१०।१-३.
(१) तैबा.२।४।६।४-७. (२) तैना.४६।१२

Page #499

स्त्रीपुंधर्माः
१००७ मनसा उपासताम् । स्नुषा सपत्नाः श्वशुरो- कथं भगवति मम दुहितेति या अमूरप्स्वाहुतीरऽयमस्तु ।
हौषीघृतं दधि मस्त्वामिक्षां ततो मामजीजनथाः 'सं जास्पत्य सुयममाकृणुष्व ।
साशीरस्मि । तयाचंछाम्यंश्वचार प्रजाकामः । अ? वा एष आत्मनः यत् पत्नी।
तयेमां प्रजाति प्रजज्ञे येयं मनोःप्रजातिर्याम्वेनया यथा ह वै योषा सुवर्ण हिरण्यं पेशलं बिभ्रती कां चाशिषमाशास्त सास्मै सर्वा समायत। .. रूपाण्यास्ते।
सापिण्ड्ये विवाहः स्त्रियै चाभार५ समृध्यै ।
तद्वाऽएतत् । समान एव कर्मन्व्याक्रियते इन्द्राणीवाविधवा भूयासम् । अदितिरिव सुपुत्रा। तस्मादु समानादेव पुरुषादत्ता चाद्यश्च जायेतेऽ अस्थूरि त्वा गार्हपत्य । उपनिषदे सुप्रजास्त्वाय । इद् हि चतुर्थ पुरुषे तृतीये संगच्छामहऽइति
सं पत्नी पत्या सुकृतेन गच्छताम् । यज्ञस्य विदेवं दीव्यमाना जात्या आसतऽएतस्मादु तत्। युक्तौ धूयोवभूताम् । संजानानौ विजहतामरातीः। यस्मादेतत्समाने अभिन्ने व्यूहनकर्मणि विलक्षणदिवि ज्योतिरजरमारभेताम् ।
माक्रियतेऽभिव्यज्यते भोक्तृत्वं भोग्यत्वं च तस्माद्य___जायाया यज्ञाङ्गत्वम् । स्त्रीणामबलत्वम् ।
ज्ञानुकारेण भूतेष्वपि समानादभिन्नात्पुरुषात् भोक्ता तद्ध स्मैतत्पुरा जायैव हविष्कृदुपोत्तिष्ठति ।। पतिः भोग्यश्च भार्या जायते । यथा समाने कर्मणि यद्यपि बहव्य इव स्त्रियः सार्ध यन्ति य एव जहूपभृतौ । इदं हि अधुनापि जात्या (समा)न तास्वपि कुमारक इव पुमान् भवति स एव तत्र
जातीयाः दीव्यमाना रममाणाः परितुष्टान्तःकरणाः प्रथम एत्यनूच्य इतराः ।
नाकार्यकरिण इवा परिद्यना आसते कथं दीव्यमानाः । • जंघना? वाऽएष यज्ञस्य यत्पत्नी।।
विदेवम् । दिवेर्व्यववहारार्थस्य अन्योऽन्यं भोक्तारो अस्ति वै पल्या अमेध्यं यदबाचीनं नाभेः।
भोग्यैः सह भोग्या भोक्तभिः सह दीव्यामहे व्यवहृत्य - नान्तवेद्यासादयेदतो वै देवानां पत्नीः संया- व्यवहृत्य (2)। इदं प्रत्यक्षमेव विवाहेन वयं संगच्छाजयन्त्यवसभा अह देवानां पत्नीः करोति परः
महे, एकस्मादेव पुरुषान्मूलभूतादुत्पद्य पुनरेककुटुम्बापु सो हास्य पत्नी भवतीति तदु होबाच याज्ञ
रम्भेण समानापत्यारम्भेण च संयुज्यामहे इति भतणां वल्क्यो यथादिष्टं पत्ल्या अस्तु कस्तदाद्रियेत
योषितां चाभिमात्रवचनम् । एवं व्यवहारं दीव्यमाना यत्परः पुसा वा पत्नी स्वाद्यथा वा यज्ञो
आसतेऽथ के पुनः संगच्छामहऽइत्याहुः किमनन्तर वेदियज्ञ आज्यं यज्ञाद्यज्ञं निर्मिमाऽइति तस्माद
एव पुरुषे नेत्याह चतुर्थे तृतीये वा, वाशब्दोऽन तवेद्येवासादयेत् ।
लुप्त निर्दिष्टो द्रष्टव्यः । चतुर्थे संगच्छामहऽइति मनोः स्वदुहिता विवाहः ।
सौराष्ट्राणां व्यवहारः तृतीये संगच्छामहऽइति दाक्षिणा
त्यानां ते हि मातुलदुहितृषु पितृष्वसूपुत्रेषु संगच्छन्ते । ताह मनुरुवाच कासीति । तव दुहितेति
हरिवामिभाष्यम् (१) तैबा.२।४।१।१,२।५।२।४. .
पुरुषसंनिधौ न स्त्रीणां भोजनम्
से यत्र देवानां पत्नीर्यजति । तत्पुरस्तात्तिरः (२) तैबा.३।३।३।५. (३) तैबा.३।३।४।५. (४) तैबा.३।१२।२।९. (५) तैबा.३।७।५।१०,११.
* तस्मात्समानादेव पुरुषादत्ता चाद्यश्च जायत उत हि (३) शबा.१।१।४।१३. (७) शबा.१।३।१।९.
तृतीये(५) पुरुष संगच्छामहे चतुर्थे संगच्छामह इति विदेयं (८) शबा.११३।१।१२,२।५।२।२९,५।२।१८, दीव्यमाना आसते जातीया अस्य स्म इति । . .. (९) .३।१।१३,५।२।१।८.
काण्वंशतपथबाक्षणम् (१०) शबा.१।३।१।२१. (११) शबा.१८११।९,१०. (१) शबा.१२८।३।६, (२) शना.१६९।२।१२...
व्य. का. १२७

Page #500

१००८
व्यवहारकाण्डम्
करोत्युप ह वै तावदेवता आसते यावन्न समिष्ट- " कृत्यारूप मुपशेषऽआवामनुप्रेहीति सा होवाच यजुर्जुह्वतीदं नु नो जुह्वत्विति ताभ्य एवैतत्तिरः यस्मै मां पितादान्नैवाहं तं जीवन्त हास्यामीति करोति तस्मादिमा मानुष्य स्त्रियस्तिर इवैव तद्धायमृषिराजज्ञौ। पुरसो जिघत्मन्ति या इव तु ता इवेति है स्माह आत्मनोऽर्थ जाया । सुपत्नी । प्रजायै जाया । याज्ञवल्क्यः ।
से रोक्ष्यन् जायामामन्त्रयते । जायऽएहि स्वो दम्पतीसंबन्धः
रोहावेति रोहावेत्साह जाया तद्यज्जायामामन्त्र, पतिं वाऽअनु जाया।
यतेऽ? ह वाऽएष आत्मनो यज्जाया तस्माद्यावअथ यस्मान्न कृत्तिकास्वादधीत । ऽर्माणा५ ह जायां न विन्दते नैव तावत्प्रजायतेऽसर्वो हि बाऽएता अग्रे पत्न्य आसुः सप्तर्षीनु ह स्म वै तावद्भवत्यथ यदैव जायां विन्दतेऽथ प्रजायते पुरऽर्धा इत्याचक्षते ता मिथुनेन व्याय॑न्तामी तर्हि हि सर्वो भवति सर्व एतां गतिं गच्छानीति युत्तराहि सप्तऽर्षय उद्यन्ति पुर एता अशमिव वै तस्माजायामामन्त्रयते ।। सद्यो मिथुनेन व्युद्धः स नेन्मिथुनेन व्यध्याऽइति यो वा अपुत्रा पत्नी सा परिवृत्ती । तस्मान्न कृत्तिकास्वादधीत ।
या वाऽअपुत्रा पत्नी सा निऋतिगृहीता। - यशे पत्न्या जारो निर्देष्टव्यः
न वै योषा कंचन हिनस्ति ।। : अथ प्रतिप्रस्थाता प्रतिपरैति । स पत्नीमुदा- "सिनीवाली सुकपर्दा सुकुरीरा स्वौपशेति । नेष्यन्पृच्छति केन चरसीति वरुण्यं वाऽएतत्स्त्री योषा वै सिनीवाल्येतदु वै योषायै समृद्ध रूपं करोति यदन्यस्य सत्यन्येन चरत्यथो नेन्मेऽन्तः- यत्सुकपर्दा सुकुरीरा स्वौपशा।। शल्पा जुहवदिति तस्मात्पृच्छति निरुक्तं वाऽएनः "यैव प्रथमा वित्ता सा महिषी। कनीयो भवति सत्य हि भवति तस्माद्वेव पृच्छति गन्धर्वाप्सरोभ्यो जुहोति । गन्धर्वाप्सरसो हि सा यन्न प्रतिजानीत ज्ञातिभ्यो हास्यै तदहित भूत्वोदकामनथो गन्धेन च वै रूपेण च गन्धर्वास्यात् ।
प्सरसश्चरन्ति तस्माद्यः कश्च मिथुनमुपप्रैति गन्धं विवाहानन्तरं पतिगृहानिवृत्तिः काम्यते
चैव स रूपं च कामयते। मिथुनानि जुहोति । .. तेंदु हापि कुमार्यः परीयुः। भगस्य भजामहाऽ
महा मिथुनाद्वाऽअधि प्रजातियों वै प्रजायते स राष्ट्र इति या ह वै सा रुद्रस्य खसाम्बिका नाम सा
| भवत्यराष्ट्रं वै स भवति यो न प्रजायते तद्यन्मिथुह वै भगस्येष्टे तस्मादु हापि कुमार्यः परीयुभगस्य |
नानि राष्ट्रं बिभ्रति । भजामहाऽइति । तासामुतासां मन्त्रोऽस्ति । "
अनेकजायापतिरेकः' ध्यम्बकं यजामहे सुगन्धि पतिवेदनम् । उवा
पु’ से पूर्वस्मै जुहोति । अथ स्त्रीभ्यः पुमा सं रुकमिव बन्धनादितो मुक्षीय मामुत इति सा
तद्वीर्येणात्यादधात्येकस्माऽइव पुसे जुहोति बहीयदित इत्याह ज्ञातिभ्यस्तदाह मामुत इति पति
भ्य इव स्त्रीभ्यस्तस्मादप्येकस्य पुसो बह्वयो जाया भ्यस्तदाह पतयो ह्येव स्त्रिय प्रतिष्ठा तस्मादाह |
भवन्त्युभाभ्यां वषट्कारेण च स्वाहाकारेण च मामुत इति। यावज्जीवं पितृदत्तपतेरत्यागो धर्मः
पुसे जुहोति स्वाहाकारेणैव स्त्रीभ्यः पुमा५.
समेव तद्वीर्येणात्यादधाति । तौ (अश्विनौ) होचतुः । सुकन्ये कमिमं जीणि
(१) शबा.५।२।१।१०. (२) शबा.५।३।१।१३. (२) शबा.१।९।२।१४. (२) शबा.२।१।२।४. । (३) शबा.६।३१।३९. (४) शबा.६।५।१।१०. .. (३) शबा.२।५।२।२०. (४) शबा.२।६।२।१३,१४. । (५) शबा.६।५३।१. (६) शबा.९।४।१४,५.. . (५) शबा.४।१।५।९..
. (७) शबा.९।४।१।६.

Page #501

स्त्रीपुंधर्माः
१००९
स्त्रीपुरुषाणां विविधधर्माः
चतस्रश्च जायाः कुमारी पश्चमी चत्वारि च जायाया अन्ते नाश्रीयाद्वीर्यवान्हास्माज्जायते शतान्यनुचरीणाम्। निष्ठितेषु पान्नेजनेषु । महिषीवीर्यवन्तमु ह सा जनयति यस्या अन्ते नाश्नाति । मश्वायोपनिपादयन्त्यथैनावधिव संप्रोतदेतद्देवव्रतः । राजन्यबन्धबो मनुष्याणाममां गोपायन्ति तस्मादु तेषु वीर्यवान्जायते । उर्वशी हाप्सराः पुरूरवसमैडं चकमे त ह विन्दमानोवाच त्रिः स्मपाहो वैतसेन दण्डेन हतादकामा स्म मा निपद्यासै मो स्म त्वा न दर्शमेष वै न स्त्रीणामुपचार इति ।
र्णुवन्ति स्वर्गे लोके प्रोर्णुवाथामित्येष वै स्वर्गे : लोको यत्र पशु संज्ञपयन्ति निरायत्याश्वस्य : शिश्नं महिष्युपस्थे निधत्ते वृषा वाजी रेतोधा: रेतो दधात्विति मिथुनस्यैव सर्वत्वाय । तयोः - शयानयोः । अश्वं यजमानोऽभिमेथत्युत्सक्थ्याः अव गुदं धेहीति तं न कश्चन प्रत्यभिमेथति नेद्यजमानं प्रतिप्रतिः कश्चिदसदिति । अथा-ध्वर्युः कुमारमभिमेथति । कुमारि हये - हये कुमारि यकासको शकुन्तिकेति तं कुमारी प्रत्यभि मेथत्यध्वर्यो हये - हयेऽध्वर्यो यकोsसकौ शकु : न्तक इति । अथ ब्रह्मा महिषीमभिमेथति | महिषिः हुये हुये महिषि माता च ते पिता च तेऽयं वृक्षस्य: रोहत इति तस्यै शत ँ राजपुत्र्योऽनुचर्यो भवन्ति ता ब्रह्माणं प्रत्यभिमेथन्ति ब्रह्मन्हये- ये ब्रह्मन्माता : च ते पिता च तेऽग्रे वृक्षस्य क्रीडत इति । अथोद्गाता : वावातामभिमेथति। वावाते हये - हये वावात ऽऊर्ध्वामेनामुच्छ्रापयेति तस्यै शत राजन्या अनुचर्यो भवन्ति ता उद्गातारं प्रत्यभिमेथन्त्युद्गातर्हयेहयऽउद्गातरूर्ध्वमेनमुच्छ्रयतादिति । अथ होता परिवृक्तामभिमेथति । परिवृक्ते हये - हये परिवृक्ते यदस्या अ हुभेद्या इति तस्यै शत ँ सूतग्रामण्यां दुहितरोऽनुचर्यो भवन्ति ता होतारं प्रत्यभिमेथन्ति होतर्हये - हये होतर्यद्देवासो ललामगुमि । पालागलि अथ क्षत्ता पालागलीमभिमेथति । ये हये पालागलि यद्धरिणो यवमत्ति न पुष्टं पशु मन्यतऽइति तस्यै शतं क्षात्रसंग्रहीतॄणां दुहि
स्त्रीपुरुषाणां संभोगसंवादः
“संज्ञप्तेषुः पशुषु पत्न्यः पान्ने जनैरुदायन्ति तरोऽनुचर्यो भवन्ति ताः क्षत्तारं प्रत्यभिमेथन्ति क्षत्तर्हये - हयें क्षत्तर्यद्धरिणो यवमति न पुष्टं बहु मन्यतऽइति ।
वैणं सख्यमस्ति ।
द्वा एतत्स्त्रीणां कर्म यदूर्णासूत्रम् । तस्मादेतस्य यज्ञस्य । व्रतमेव दीक्षा वृषो वै व्रतं योषा दीक्षा वृषा सत्यं योषा श्रद्धा वृषा मनो योषा 'वाग्वृषा पत्न्यै यजमानस्तस्माद्यत्रैव पति स्तत्र जायाथो यज्ञमुख एव तन्मिथुनानि करोति प्रजात्यै ।
अनेकजायापतिरेकः
महिष्यभ्यनक्ति... ...वावाता... परिवृक्ता । पत्न्योऽभ्यञ्जन्ति । श्रियै वाऽएतद्रूपं यत्पत्न्यः ॥ चतस्रो जाया उपक्लृप्ता भवन्ति । महिषी वावाता परिवृक्ता पालागली सर्वा निष्किन्योऽलङ्कृता मिथुनस्यैव सर्वत्वाय ताभिः सहाग्न्यगारं प्रपद्यते पूर्वया द्वारा यजमानो दक्षिणया पत्न्यः । सायमाहुत्या ँ हुतायाम् । जघनेन गार्हपत्यमुदङ्वावातया सह संविशति तदेवापी - संविशन्ति सोऽन्तरोरूऽअसंवर्तमानः शेतेऽनेन तपसा स्वस्ति संवत्सरस्योदृचः समश्रवाऽइति ।
तराः
**
(१) शा. १०/५/२/९,१०. (२) शब्बा. १११५११११. (३) शा. ११।५।११९. (४) शा. १२/७/२।११. (५) शब्बा. १२।८।२२६. (६) शब्बा.१३।२।६।४-७.
(७) शत्रा. १३|४|११८, ९. (<) TETT.?3141218-6. * एतत्सदृशवचनानि यथा
तैसं. ७|४|१९|३; कार्स. ४१८१ मैसं. ३।१२।१६ शुमा. २३ । २४; तैब्रा. ३।९।७।४१ शब्बा. १३।२।९ १७; आश्रौ. १०१६ | १०१ शाश्रौ. १६४।१.

Page #502

व्यबहारकाण्डम् 2 भात्मनोऽर्थ भार्या । अनेकजायापतिरेकः। " स्वेति । सा ब्रवीन वैतं विन्दामि येन संभवेयम् , -से वै नैव रेमे । तस्मादेकाकी न रमते स त्वयैव संभवानीति । सा वै पुनीष्वेत्यब्रवीत् , द्वितीयमैच्छत्स हैतावानास यथा स्त्रीपुमा सौ अपूता वा असीति । साऽपुनीत यदिदं विप्रा संपरिष्वक्तौ । स इममेवात्मानं द्वेधा पातयत् । वदन्ति तेन । ततः पतिश्च पत्नी चाभवतां तस्मादिदमर्धवृगल- 'सेयं ऋगिदं सामाभ्यप्लवत । तामपृच्छत् का मिव स्व इति ह स्माह याज्ञवल्क्यस्तस्मादयमा- त्वमसीति । साहमस्मीत्यब्रवीत् । अथवाऽहममो. काश स्त्रिया पूर्यतऽएव ता समभवत्ततो मनुष्या स्मीति । तद् यत् साचामश्च तत् साम्नः सामत्वम्। अजायन्त ।
तौ वै संभवावेति । नेत्यब्रवीत् स्वसा वै मम त्व- आत्मैवेदमग्र आसीत् । एक एव सोऽकामयत मसि । अन्यत्र मिथुनमिच्छस्वेति । .. जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म सा पराप्लवत मिथुनमिच्छमाना सा समाः कुर्वीयेत्येतावान्वै कामो नेच्छंश्च नातो भयो विन्दे- सहनं सप्ततिः पर्यप्रवत । तदेष श्लोकः-स्त्री त्तस्मा दप्येतयंकाकी कामयते जाया मे स्यादथ स्मैवाग्रे संचरतीच्छन्ती सलिले पतिम् । समाः प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीयेति स सहस्रं सप्ततिस्ततोऽजायत पश्यत । इति । असौ यावदप्येतेषामेकैकं न प्राप्नोत्यकृत्स्न एव ताव- | वा आदित्यः पश्यतः एष एव तदजायत । एतेन न्मन्यते ।
हि पश्यति। सावित्वा न्यप्लवत । साब्रवीन्न वै • अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भायें बभूवतुः। तं विन्दामि येन संभवेयम् । त्वयैव संभवामैत्रेयी च कात्यायनी च तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्मवादिनी नीति। सा वै द्वितीयामिच्छस्वत्यब्रवीन वै मैकोऽबभूव स्त्रीप्रज्ञेव कात्यायनी।
द्यस्यसीति । सा द्वितीयां वित्वा न्यप्लवत, तृतीयास्त्रियमध उपसीत श्रीषा ।
मिच्छस्वेत्यब्रवीन्नो वाव मा द्वे उद्यस्यथ इति । सा . ज्येष्ठो ज्यैष्ठिनेयस्तुवीत ।
तृतीया वित्वा न्यप्लवत । सोऽब्रवीदत्र वै मोऽयं- एतावान् पुरुषो यदात्मा प्रजा जाया। स्यथेति । "तं पत्न्योऽपघाटिलाभिरुपगायन्त्यात्विज्यमेव अति तिस्रो ब्राह्मणायनीस्सहशी रिच्यते य तत्पन्यः कुर्वन्ति सह स्वर्ग लोकमयामेति । | एवं वेद । . अपघाटिलाभिर्वीणाविशेषैः।
तासा. सदृशात्सदृशी प्रजा । सपिण्डविवाहः । बालभार्या । : भ्रातृभगिन्योर्विवाहः । अनेकजायापतिरेकः।
अनेकजायापतिरेकः । पतिव्रता। सेयं ऋगस्मिन्सामन् मिथुनमैच्छत, तामपु
यादृशस्यो ह वै रेतो भवति तादृशं संभच्छत् का त्वमसीति । साहमस्मीत्यब्रवीत,अथवा- वति । यदि वै पुरुषस्य पुरुष एव यदि गोर्गौऽअहममोस्मीति । तद्यत् साचामश्च तत्सामाभवत् रेव, यद्यश्वस्याश्व एब, यदि मृगस्य मृग एव । तत् साम्नस्सामत्वम् । तौ वै संभवावेति, नेत्यब- यस्यैव रेतो भवति तदेव संभवति। वीत्, वसा वै मम त्वमस्यन्यत्र मिथुनमिच्छ- तदेतन्मिथुनं यद् वाक् च प्राणश्च । मिथुनं
ऋक्सामे । आचतुरं वाव मिथुनं प्रजननम् । - (१) शबा.१४।४।२।४,५; बृउ.१।४।३. (२) शबा.१४।४।२।३० बृउ.१।४।१७.
मॅटचीहतेषु कुरुष्वाटिक्या सह जाययोषस्तिह (३) शबा.१४।७।३।१; बृउ.४।५।१.
चाक्रायण इभ्यग्रामे प्रद्राणक उवाच । । (४) शबा.१४।९।४।२. (५) ताबा.२।१२. __ तद्यब्रवीदाभिर्वा अहमिदं सर्व जनयिष्यामि (६) ताबा.३।४।३:३।१३।३. (७) ताबा.५।६।८; (१)जैउबा.१।५६. (२) जैउबा.१।५७. (३) जैउबा.३३।४. (८) जैउबा.११५४.
(४) छाउ.१।१०।१.. (५) गोबा.१।१।२. .

Page #503

श्रीधर्माः यदिदं किञ्चेति, तस्माजाया अभवस्तज्जायानां (२) जात्या कुलेन च सदृशीम् । गौमि. जायात्र पच्चासु पुरुषो जायते। .
असमानप्रवरैर्विवाहः। ... 'तिसृभिहि साम संमितं भवति । तस्मादेकस्य (१) समान एकः प्रवरो येषां तैः सह न विवाहः । वहयो जाया भवन्ति, न हैकस्या बहवः सह- तद्यथा हरितकुत्सपिङ्गशङ्खदर्भहैमकभवानामाङ्गिरसापतयः।
म्बरीषयौवनाश्वेति । हारीतः कौत्सी नोद्वहेदित्यादिपत्नी वै धाय्या सा नीचैस्तरामिव शंस्तव्याऽ- प्रवरप्रपञ्च आपस्तम्बीये द्रष्टव्यः। -- गौमि. प्रतिवादिनी हैवास्य गृहेषु पत्नी भवति । (२) अस्यापवादः-समानप्रवरत्वं समानार्षेयंता, यत्कुमारी मन्द्रयते यद्योषित्पतिव्रता। तदभावः असमानप्रवरत्वं, तैरसमानप्रवरैर्विवाहः अरिष्टं यत्किंच क्रियते अग्निस्तदनु वेधति ।। कर्तव्यः। असमानप्रवरामिति वक्तव्ये एवमभिधानं - कुमारी विवाहरहिता । यत्पापं पुरुषसंभोगरूप- यदि मातृपक्षतः सगोत्रा भवंति तदानीमपि दोषामुद्दिश्य । मन्द्रयते हर्ष करोति । यत्पापं परपुरुषसंभोग- भावज्ञापनार्थम् । एवञ्च पितृपक्षत एव संगोत्राप्रति रूपमुद्दिश्य । पतिव्रतापि । यत्पापं भर्तृसंयोगाभावेन घेधः। तथा च मनु:-'असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा देहत्यागरूपमुद्दिश्य । ऐआसा. च या पितुः' इत्यादि ।
मभा. यङ्गे वामदेव्यव्रतम् . . ॐवं सप्तमात्पितबन्धुभ्यः । बीजिनश्च। मातृन कांचन परिहरेत्तद्बतम् ।
बन्धुभ्यः पञ्चमात् । गौतमः
- (१) पितरमारभ्य तद्वन्धुवर्गे गण्यमाने सप्तमाच्छि__ विवाहे कन्यायाः जातिप्रवरादिसापिण्ड्यादिविचारः । रस ऊर्व जातां कन्यकामुद्हेत् । मातरमारभ्य तद्वन्धुगृहस्थः सदृशीं भायां विन्देतानन्यपूर्वा यवीय- वर्गे गण्यमाने पञ्चमाच्छिरस ऊर्ध्व जातामुद्हेत् ।
- सीम। बीजिनश्च सप्तमादूर्ध्वमिति चकारासिध्यति । यथा (१) सांप्रतं गृहस्थस्य धर्मा वक्तब्या इत्यत आह- क्षेत्री वन्थ्यो रुग्णो वा देवरं प्रार्थयते मम क्षेत्रे पुत्रगृहस्थस्सदशीमिति । गृहस्थ इति भाविसंज्ञया व्यप- मुत्पादयेति । यद्वा संतानक्षये विधवां गुरवो नियुञ्जते. देशः, स्नातकस्य यावत्पाणिग्रहणं तावद विरुद्धस्य दृष्टं विचित्रवीर्यक्षेत्रे सत्यवतीवाक्याद्यासो धृतराष्टा. गृहस्थधर्मस्य प्रवेशार्थः । सदृशीं जात्या न कुलतः। दीनुत्पादितवानिति । यथाऽह याज्ञवल्क्यः -अपुत्रेण 'विद्या प्रणष्टा पुनरभ्युपैति जातिप्रणाशे त्विह सर्व- परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः। उभयोरप्यसौ रिक्थी नाशः। कुलापदेशेन यथाऽभिपूज्या तस्मात्कुलीनां । पिण्डदाता च धर्मतः॥ इति । तद्विषयमेतद्वीजिनश्चेति । स्त्रियमुद्वहेत' ॥ स्मृत्यन्तरे उत्कृष्टकुलाया एवाधिगम
गौमि. श्रवणात् । भार्या भरणीयां लक्षणयुक्तामित्यर्थः । | (२) बीजिनश्चेति । अनेनासमानप्रवरत्वेन प्राप्तौ विन्देत याचेतेत्यर्थः। अनन्यपूर्वामन्यस्य वाचाऽप्य- सत्यां प्रतिषेधः। . दत्तामित्यर्थः। यवीयसीमात्मनो द्दीनवयसीमित्यर्थः ।
कन्याविवाहकाल: मभा. प्रैदानं प्रागृतोः।
ऋतुदर्शनात् प्रागेव कन्या देया। गौमि. * वैदिको विवाहविधिस्तथा स्मृत्युक्तोऽष्टविवाहविषयकः भन्यश्च विवाहविधिः नात्र संगृहीतः । संस्कारकाण्डे ___x शेषं मभावत् । * शेषं गौमिवत् । संग्रहीष्यते ।
(१) गौथ.४।२; मभा. गौमि.४१२; समु.११८. (१) गोबा.२।३।२०. (२) गोबा.२।३।२२.
(२) गोध.४।३-५; मभा. गौमि.४।३; समु.११८. (३) ऐआ.१०२७।४. (४) छाउ.२।१३.
(३) मौध.१८।२२, गोरा.१।४; मभा; गौमि.१८॥ ' (५) गौध.४।१; मभा; गौमि.४।१; समु.११८. २१ ममु.९।४.
मभा.

Page #504

गौमि.
१०१२
व्यवहारकाण्डम् अप्रयच्छन् दोषी।
| शया' इत्यादि।
• +मभा. तस्मिन्काले प्रयच्छन् पित्रादिर्दोषवान् भवति । कॉपवान भवति। । नातिचरेद्धारम।
(१) एवं च धर्मादन्यत्र कामचारे प्राप्त आहप्राग्वाससः प्रतिपत्तेरित्येके।
नातिचरेदिति । भर्तुरनुशया विना तत्प्रतिषिद्धा वा दुर्विज्ञेयत्वाहतोः वाससः प्रतिपत्तेः प्राग्दद्यात्, यदैव न क्वचिदपि प्रवर्तेतेत्यर्थः । पतिमिति वक्तव्ये यो यो लज्जिता तदैव दद्यादित्यर्थः । एवमेके मन्यन्ते । भरणं करोति तं तं प्रत्येवमिति भर्तुग्रहणम् । मभा. वरसंभवतो विकल्पः।
मभा. (२) भर्तारं नातिकामेद्भर्तुरन्यं मनसाऽपि न चिन्तश्रीन्कुमायूतूनतीत्य स्वयं युज्येतानिन्दितेनोत्सृज्य येत् ।
गौमि. पित्र्यानलंकारान् ।
वाक्चक्षुःकर्मसंयता। - यदि कन्यां पित्रादिर्न दद्यात्ततस्त्रीनृतूनतीत्य स्वय- यावदर्थसंभाषिणी वारसंयता । प्रेक्षकादीनाममेवानिन्दितेन कुलविद्याशीलादियुक्तेन भर्ना युज्येत प्रेक्षिणी चक्षुःसंयता। स्वकुटुम्बार्थकर्मव्यतिरिक्तानां पित्र्यान्पितृकुलायातानलंकारानुत्सृज्य । गौमि. कर्मणामकी कर्मसंयता । एवंभूता स्यात् । *गौमि. स्त्रीधर्माः
मृते भर्तरि नियोगविधिः अस्वतन्त्रा धर्म स्त्री।
अपतिरपत्यलिप्सर्देवरात। सामान्या विशिष्टाश्चाश्रमधर्मा उक्ताः । स्त्रिय (१) अथ नातिचरेद्भर्तारमित्यस्यापवादः-अपतिइदानीं वक्तव्या इत्याह-अस्वतन्त्रेति । अस्वतन्त्रा रिति । अनपत्याया यस्याः पतिर्मतः साऽपत्यं लिप्समाना पराधीना धर्मे पारलौकिके भ; सहास्या धर्माधिकारः, सती देवराल्लिप्सेत् । पत्युभ्रांता देवरः कनिष्ठ इत्युन तु पुरुषवत् स्वातन्त्र्येण ।
पदेशः।
गौमि. ननु च श्रौतस्मार्तानां पुरुषोद्देशेन विहितत्वात् (२) अपतिरविद्यमानभर्तका अयोग्यपतिर्वा । स्वातन्त्र्येण स्त्रियाः प्राप्त्यभावात् प्रतिषेधानुपपत्तिः। तथा च बृहस्पतिः नष्टे मृते प्रव्रजिते कीबेऽथ पतिते अथोच्येत अस्वातन्त्र्यवचनं सहधर्मक्रियायां स्त्रिया पतौ। पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ इति । अपि फलमस्तीत्येवमर्थमिति, तदयुक्तम् , सहधर्म- | अपत्यलिप्सुः यद्यनपत्या सत्यपत्यमिच्छति पुनर्देवरादुचारिणीत्वादेवास्यार्थस्य लब्धत्वात् । तथा अस्व. त्पादयेदित्यर्थः । देवरो भर्तुज्येष्ठो यवीयान्वा। मभा. तन्त्रेति न ज्ञायते किंतन्त्रया अनया भवितव्य- गुरुप्रसूता नर्तुमतीयात् । मिति । भत्रधीनयेति चेत् न, उपरिष्टात् 'नाति (१) केन विधिनोत्यादयेदित्याह-गुरुप्रसूतेति । चरेद्भारम्' इत्यनेन भर्तपरतन्त्रत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्। गुरुभिरनुज्ञाता, भर्तपक्षः पितृपक्षैश्च नियुक्तेत्यर्थः । ऋतुं तेनाव्यभिचारो वक्ष्यत इति चेत् न, (च) अतिचा- नातीयात् ऋतुकालादन्यत्र न युज्यतेत्यर्थः । तत्राप्येकरस्य धर्मार्थकामविषयस्य प्रतिषिद्धत्वादिति। तत्रोच्यते स्मिन्दिने यदि गर्भोत्पत्तिर्भवति, तत्रैव भवति नो चेत्तउपवासदानादेर्धर्मसाधनस्य भर्तुरनुज्ञायां सत्यां स्त्रियाः स्मिन् ऋतौ न भवतीति । यथा तलवकाराणां ब्राह्मणंप्रापणार्थोऽयमारम्भः, आश्रमधर्मस्य भर्तृद्वारेण प्राप्त- 'यद्वा प्रथममहो रेतः सिच्यते स गर्भः संभवति, अतो त्वात् । तथा च शङ्खवचनं यद्दर्शित 'कामं तु भर्तुरनु- यत्ततः सिच्यते मुधैव तत्परासिच्यते' इति । तत्रापि
___ + गौमि. मभावद्भावः । * मभा. गौमिवत् । (१) गौध.१८।२३; मभा; गौमि.१८।२२.
(१) गौध.१८१२; मभा. गौमि.१८१२. (२) गौष.१८।२४ ममा. गौमि.१८।२३. (२) गौध.१८।३; मभा.; गोमि.१८।३. (३) गौच.१८१२१; मभा. गौमि.१८।२०.
(३) गौध.१८१४; मभाः; गौमि.१८॥४. (४) गौध.१८३१ ममा गौमि.१८१.
(४) गौध.१८१५; मभा. गौमि.१८१५.

Page #505

स्त्रीपुंधर्माः
१०१३
घृतेनाभ्यज्येति द्रष्टव्यम् । यथाहोशना---'नियुक्त नियोगं कारयित्वा अपत्यमुत्पादयेदित्यभिप्रायः । कुत: ? सर्वाङ्गघृताभ्यक्तां घृतेन सर्वाङ्गमात्मानमभ्यज्य गच्छेत्' 'अनियुक्तायामुत्पन्न उत्पादयितुः पुत्रो भवतीत्याहुः' इति।
इप्ति वसिष्ठस्मृतिदर्शनात् ।
मभा. (२) गुरुभिः पतिपक्षैः पितृपक्षैर्वा । xगौमि. श्रूयमाणेऽभिगमनम् । 'पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धेभ्यः।
(१) यदा तु भर्ता श्रूयते तस्मिन्देशे स्थित इति तदा (१) पिण्डसंबन्धः सपिण्डः । गोत्रसंबन्धः स- तमभिगच्छेत् ।
गौमि. गोत्रः । ऋषिसंबन्धः समानप्रबरा हरितकुत्सादयः। (२) षड्वर्षादूर्ध्वं यदि भी श्रयमाणो भवति एतेभ्यः क्रमेणापत्यं लिप्सेत ।
गौमि. तस्मिन् श्रूयमाणे तमेवाभिमुख्येन गच्छेत्, नान्यस्मा(२) उत्तरसूत्रे वाशब्दस्याभाववैकल्पिकार्थस्यानु- दपत्यमुत्पादयेदित्यभिप्रायः।
मभा. कर्षः । ततश्चाधिकारादेवराभावे सपिण्डमात्रादप्यपत्य- प्रेजिते तु निवृत्तिः प्रसङ्गात् । लिप्सुः स्यात् । तदभावे सगोत्रमात्रात् । अत्र सगोत्र- (१) यदि तु भर्ता प्रव्रजितो भवति मोक्षाश्रयं प्राप्तो शब्देन समानोदको द्रष्टव्यः, 'संनिकृष्ट संनिकृष्टं गृह्णी- भवति तदा सर्वस्मात्प्रसङ्गान्निवृत्तिः । स्वयमपि निवृत्तियात्' इति स्मृत्यन्तरदर्शनात् । ऋषिसंबन्धात् ऋषि- मुखी संयतैव स्यादिति ।
गौमि. संबन्धाः स्वकुल्याः। .
मभा. (२) यदि प्रबजितो भर्ता भवति तस्मिन् प्रसङ्गात्तं योनिमात्राद्वा।
प्रति गमनानिवृत्तिः तं प्रति न गच्छेदित्यर्थः । अथवा (१) अत्र स्मृत्यन्तरम्। सर्वोभावे योनिमात्राद् प्रसङ्गादपत्योत्पादनान्निवृत्तिः, अपत्यं नोत्पादयेत् । ब्राझणजातिमात्रादिति ।
गौमि. तुशब्दो विशेषार्थः। यदि भर्तुरपत्योत्पादनाभिलाषोऽस्ति (२) सर्वाभावे ब्राह्मणजातिमात्राद्वा । मात्रशब्दो तदानीमपत्यमुत्पादयेत् । अभिलाषाभावे नोत्पादयेत् धर्मवाची ततश्च गुणवदभावे निर्गुणादिति द्रव्यम् । संयतया भवितव्यमित्येके वर्णयन्ति । प्रत्रजिते अपत्यं पृथग्रहणं कृत्रीने सति परगामित्वप्रतिषेधार्थम् | नोत्पादयेत् । तुशब्दात् स्वयमपि प्रव्रजेत् , देशान्तरतथाच वसिष्ठः-'न खलु तत्कुलीने विद्यमाने पर- स्थस्याभिप्रायो ज्ञातुमशक्य इति ।
मभा. मामिनी स्यात्' इति ।
द्वादश वर्षाणि ब्राह्मणस्य विद्यासंबन्धे । नादेवरादित्येके।
विद्याधिगमार्थ प्रोषितस्य ब्राह्मणस्य भार्या द्वादश अदेवरात् सपिण्डादेः सकाशादपत्यं न जनयेदि- वर्षाणि क्षपयेत् अपत्योत्पत्तिं तदभिमुखगमनं च, प्रव. त्येके मन्यन्ते। देवराभावे अन्यतोऽपीयाचार्यः । मभा. जिते तु निवृत्तिं च कुर्यादिति द्रष्टव्यम् । अत्र ब्राह्मण
नष्टे प्रबजिते प्रोषिते वा भर्तरि कालप्रतीक्षावधि: ग्रहणात् पूर्व क्षत्रियादिविषयमिति गम्यते । अथवाऽत्र नष्टे भर्तरि षड्वार्षिकं क्षपणम् ।
विद्याग्रहणादर्थाथै गतस्य ब्राह्मणस्यैव। स्मृत्यन्तरसाममते भर्तरि विधिरुक्तः, इदानीं नष्टे आह-नष्टे | र्थ्यात् कामविषये क्षपणं नास्तीति । एवं च क्षत्रियाभर्तरीति । देशान्तरतिरस्कृते भर्तरि षड्वाण्यप- | देविद्यार्थ गतस्यापि ब्राह्मणादिभ्योऽर्धमध परिकल्प्यम् । त्योत्पत्तिरनया न कर्तव्या। ततः परमिच्छन्ती गुरु- अर्थार्थ गतस्य वसिष्ठोक्तं द्रष्टव्यम् । अनेनैव न्यायेन
विद्यासंबन्धेऽप्यप्रजाताया एकवर्षन्यूनभावो द्रष्टव्यः। x शेष मभावत्। * स्मृत्यम्तरवचनं गलितमिति भाति ।
xमभा. (१) गौध.१८६मभा.; गौमि.१८।६. (२) गौध.१८७; मभा; गौमि.१८।६.
X गौमि. मभावद्भावः। (३) गौध.१८८; मभा; गौमि.१८१७..... (१) गौध.१८।१६ ममा.; गौमि.१८१५. . (४) गौध.१८।१५; मभा. इदं वचनं हरदत्तकृत- (२) गौध.१८११७; मभा.; गौध.१८।१६. मिताक्षरायां (आनन्दाश्रममुद्रितपुस्तके) टिप्पण्यां संगृहीतम् । । .(३) गौध.१८।१८ मभा.; गौमि.१८१७.

Page #506

१०१४
व्यवहारकाण्डम् - अतविवाहे ज्येष्ठभ्रातरि कनीयसः कर्तव्यम् । कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः । तस्माद्रेतोपघाताभ्रातरि चैवं ज्यायसि यवीयाम्कन्याग्न्युप- जायां रक्षेत् , जायानाशे कुलनाशः, कुलनाशे
- यमेषु । | तन्तुनाशः, तन्तुनाशे देवपितृयज्ञनाशः, यज्ञनाशे भ्रातर्यकृतदारे अनाहितामौ च प्रोषिते ज्येष्ठे | धर्मनाशः, धर्मनाशे आत्मनाशः, आत्मनाशे कनीयानेवमेव कुर्यात् । एवंशब्दात् समस्तातिदेशः | सर्वनाशः । श्रयमाणे तदभिगमनं, प्रव्रजिते तु तदभिगमननिवृत्तिश्च एकव्रतस्कन्नभावादिति एक एव पतिरिति यदयं ततो द्रष्टव्या । एवं तर्हि प्रव्रजिते संयतत्वमपि प्राप्नो- व्रतनियमः तस्य स्कन्नभावात्प्रचलनात्, कुलं गृहं, तन्तु : तीति चेत् न, स्मृत्यन्तरदर्शनात् । यथाहोशना- पुत्रपौत्रादिसंततिः।
विर.४१०-४११ 'प्रव्रजति ज्येष्ठे क्षपणं नास्ति सद्य एव निविशेत्' ।
भार्यापरित्यागः .
. इत्यादि । एवमप्यर्थार्थ गतस्य षड्वार्षिकं प्राप्नोतीति गर्भघ्नीमधोवर्णगां शिष्यसुतगामिनी पान
चेत्, न तत्रापि स्मृत्यन्तरसामर्थ्यात् , यथाह वसिष्ठः- व्यसनासक्तां धनधान्यक्षयकरी च वर्जयेत् । 'द्वादशैव तु वर्षाणि ज्यायान् धर्मार्थयोर्गतः । न्याय्यः अत्रापि यत्राधोवर्णगमने पानव्यसने धनधान्यविक्रये प्रतीक्षितुं भ्रात्रा श्रूयमाणः पुनःपुनः' ॥ इति। चका- च प्रायश्चित्तेन शुद्धिर्नास्तीति शास्त्रादवगम्यते तत्रैव रात् स्मृत्यन्तरोक्तानामप्युपसंग्रहः, यथाह वसिष्ठः- विसर्जनविधानमिति मन्तव्यम् । विसर्जन संव्यवहारपरि 'अष्टौ दश द्वादश वर्षाणि ज्येष्ठं भ्रातरमनिविष्टमप्रतीक्ष- | त्यागः।
- स्मृचं.२४६ माणः प्रायश्चित्ती भवति' इति तत्र बहुशः श्रयमाणे
__ पत्नीधर्माः द्वादश, पुनःपुनरित्युक्तत्वात् । किंचिच्छ्रयमाणे अथ पत्न्याचारमनुक्रमिष्यामो गृहं पत्नी न दशवर्षाणि, सर्वथा अश्रयमाणे अष्टाविति द्रष्टव्यम् । ह्यपत्नीकं विद्यात , तस्मात्पत्नी गृहपरा स्यात्सुक्षत्रियादेः पूर्ववदर्धमधैं परिकल्प्यम्। अस्यापवादः- संमृष्टोत्पादितसंस्कारा सूपलिप्ताचितवेश्मानि 'उन्मत्तः किल्बिषी कुष्ठी पतितः क्लीब एव च । राज
नाशः, यज्ञनाशे (नाशो यन्ननाशो) विर.४१०; रत्न.१३३; यक्ष्मामयावी च न न्याय्यः स्यात्प्रतीक्षितुम् ॥ इत्यादि
व्यप्र.४०५ यानाशे (देवपितृयज्ञनाशे) सर्व (सर्वस्व); व्यउ. स्मृत्यन्तरोक्तो द्रष्टव्यः । ज्येष्ठग्रहणादेव कनीयसोऽर्थतः
१४० व्यप्रवत् ; विभ.२ एकवतस्कन्नभावात् (एकवते कर्मसिद्धेः संबन्धिशब्दत्वादेकमातृकस्यैव दोष इति
भावात्); समु.११९ (एकव्रत...रक्षेत्०). . ख्यापनार्थम् । स्मार्तस्याप्यनेरुपसंग्रहार्थ बहुवचनम् । (१) व्यक.१३२, स्मृच.२४६ गां शिष्यसुत (शिष्यगुरु)
| सना (सन) क्षय (विक्रय); विर.४२६ नी (नीं च) पान पंडित्येके।
(पाप); पमा.४७५ अधोवर्णगां (अधमवर्णा) क्षयकरी च (विक्र' एके मन्यन्ते षडेव वर्षाणि प्रतीक्षेतेति। प्रोषिते यकरी वि); नृप्र.३३ अधोवर्णगां (अधमवर्णा) क्षय (विक्रय); चात्यन्तवृद्ध स्थिते चात्यन्तधर्मपरे इदम् । xगौमि. | विभ.१६ वर्णगां शिष्यसुतगामिनी (वर्णकेऽप्यशुभगामिनी च) - हारीतः ।
सना (सन); समु.१२२ वर्णगां (वर्ग) सना (सन) क्षय (विक्रय).
(२) व्यक.१३४,१३५; विर.४३१.४३४; स्मृच.२५० ऐकव्रतस्कन्नभावात् परेन्द्रियोपहतत्वाच दुष्टाः
(परशयनासनवस्त्राभरणानि मनसापि नाध्यवस्येत् । आ पुनः
संरकारात् । तथैकपात्रे मद्यमांसादीनि उच्छिष्टनिर्माल्ये च अन्यत्र कुलसंकरकारिण्यो भवन्ति, जीवति जारजः
गुरुभर्तृसुतेभ्यः); विभ.१९-२० ह्यपत्नीक + (गृहम् ) वैश्व+ गौमि. मभावद्भावः । ४ मभा. गौमिवत् । देवकाल इति प्रचोदनं (वैश्वदेवकाले प्रतिचोदनम् ) यच्चा(२) गौध.१८१९ मभा. गौमि.१८१८. न्यदाह्निकं कुर्यात् दुते (यच्चान्यदाक्षिकं स्यात् कृते) उद्वाहानी (२) गौध.१८१२ मभा; गौमि.१८।१९... (उदहलमौ) अनुपस्थायोदकधाना (अनुपदस्थोदकधाना), (३) ब्यक.१२८; स्मृच.२३९ (एकवत...रक्षेत्०) यल- समु.१२३-१२४नाथ्यवस्येत् (न ध्यायेत्) शेष स्मृचवत्.
+मभा.

Page #507

स्त्रीपुंधर्माः
१०१५ पतितानि प्रतिकुर्यात् अगुप्तं गोपयेत् , अन्यपुरुषेण यित्वा उपासीत । व्यजनेनोष्णे वर्षे धर्माम्भांसि सहेक्षणाभिभाषणं दुष्टप्रव्रजितसंसर्गश्च वर्जयेत् , अस्य गात्रेभ्यः परिमृज्यात् । शिरसश्चावस्थितस्य परगृहरथ्याचत्वरवीथीप्रव्रजितालयांश्च नाभिग- | समाधानम् । ग्रामान्तराहृतभारातिक्रान्तमायान्तच्छेत् , कूपपथस्थानं संधिवेलासंचरणं च वर्ज- मुपगच्छेतादुष्टमना अर्येणार्चयेत् । व्रतधारणं येत्, परशयनासनवस्त्राभरणानि मनसापि नाध्य- देवकार्य स्नानमनुज्ञातया कार्यमिति । वस्येदापुनःसंस्कारात्, तथैकपाध्यं मद्यमांसानि (१)आ पुनः संस्कारादापुनर्निर्णेतृजनादिसंस्कारात् । उच्छिष्ट्रनिर्माल्यञ्चान्य सुतेभ्यः। अनन्य- एकपात्रग्रहणमन्येन सह भोजनोपलक्षणार्थम् । मद्यमांसपुरुषलोलुपानान्वर्जयेत् । तथा प्रत्युद्वदनं ग्रहणमपेयाभक्ष्याणामुपलक्षणार्थम् । अत एव सुराआलस्यवैकृव्यतौल्यादि, नोच्छिष्टा देवागारं प्यात्यर्थोपहतकायया संस्पृष्टं दुष्टं भवतीत्याह स एव प्रविशेत् । नाप्रोक्ष्याविमृष्यापर्यग्निकृत्य श्रापयेत् , 'दैवे वा यदि पित्र्ये वा सुराप्यायतनं स्पृशेत् । रजस्वला नाप्रक्षालितपाणिर्यावकोत्पवनगोरसदाधि गृही- पुंश्चली वा रक्षसां गच्छतीह तत् ॥अत एव मद्यमांसायात् स्थाल्यपिधानदीः प्रक्षाल्य उपकरणानि गुप्ते दीनीत्यादिग्रहणं कृतम् । उच्छिष्टं निर्माल्यं च उच्छिष्टनिधापयेत् । श्वो भूते प्रतिप्रक्षाल्य पचनार्थानुप- निर्माल्ये । गुरुः पिता । 'अन्यत्र गुरुभर्तसुतेभ्य' इति कुर्यात् । गोरसधान्यानि चास्य निर्देशे गृह्णीयात् । वदन् गुरुजनादीनामुच्छिष्ट निर्माल्यावर्जनेऽपि न दोष शते प्रक्षाल्योपलिप्य परिमृज्य तैजसानि वेश्मा- इति दर्शयति । अपेयादिवर्जनमवर्जनमवश्यं कार्यम् । वमार्जनं प्रत्युपलेपनानि कृत्वा वैश्वदेवकाल इति गर्भस्यापि दोषहेतुत्वात् । न हि दुष्टकारणजन्यमदुष्ट । प्रचोदनं स्नानहेतोः स्नात्वा शुक्ले वाससी परिधाय भवितुमर्हति ।
स्मृच.२५०६ पाणिपादं प्रक्षाल्योत्क्रम्याचम्य देवागारं प्रविश्य (२) सुसंमृष्टोत्पादितसंस्कारा प्रकृष्टमार्जनेन संपादितनमस्कृत्यायतनेऽग्निमुपसमाधाय समिद्दर्भपुष्प- संस्कारा, कूपपथस्थानं कूपानुयायिवावस्थानम् । बलिशान्तिपात्राण्याहृत्य भक्तमाज्येनाभिघार्य परेति, परशय्यासनान्नवस्त्रादि पुनःसंस्कारं प्रक्षालनादि यश्चान्यदाह्निकं कुर्यात् हु ते देवेभ्य उद्वाहाग्नौ देव- विना नाध्यवस्येत् सर्वथैव नोपभुञ्जीतेत्यर्थः। ऐकपाध्यं पत्नीभ्यो बलिं हरेत॑निर्देशे। कृते देवातिथ्ये सहभोजनम् । गुरवः श्वशुरादयः । लोलुपा सस्पृहा । यथास्वं गृहिणस्तर्पयित्वा शिष्यान् सुहृदः पतिं च अनर्थो निरर्थकधनव्ययः । प्रत्युद्वदनं प्रतिकूलवचनम् । तदनुज्ञाता शेष पत्नी गुप्ते भुक्त्वा प्रतिस्वाभिरुप- तौल्यं स्वकुलाद्यनुचितवेषभाषादीति प्रियस्वामी । अविस्पृश्य शेष भाण्डं निर्णिज्य प्रक्षाल्य च बहिरुत्तर- मृष्य अविचार्य । यावकं यज्ञोपयुक्तचमसादि, उत्पवनं पूर्वसमदिशि वास्तुभूतपशुपतये रुद्राय नम इति चालनीस्थालीत्यादि । स्थाल्यादीनि द्रव्याणि भाविदिननिर्णीय, एवं सायं शतादि । यथार्थमवशिष्टेषु नमो पाकार्थ प्रक्षाल्य गुप्ते निधापयेत् । तत्र दिने भूते प्रतिभगवते रुद्राय भस्मसदे भस्मना रक्षा करोमीति
प्रक्षाल्य पाकं कुर्यादित्यर्थः । अस्य निर्देशे भर्तुरनुज्ञाने, भस्मना द्वारमपिधाय स्वामिसुतादीनात्मानञ्चा- स्नानहेतोः पत्युरिति शेषः । तेन वैश्वदेवकालो वृत्त लभेत् । यच्चान्यद्रक्ष्यं स्यात् । नाप्रक्षालितपाणि- इति स्नानं विधीयतामिति पत्युः कृते प्रचोदनं कुर्यादिपादा संविशेत् , न नग्नोच्छिष्टा, नानमनीया, ! त्यर्थः । उत्क्रम्यान्तर्मुखस्थित श्लेष्मादिकमपास्य अन्नाद्यनानमस्यभत्तपादा, नाविरतोत्थाना, नानुसूर्यो- मभिधार्य भक्तमन्नाज्येनाभिघार्याभ्युश्य । यच्चान्यदिति स्थायिनी अनुपस्थायोदकधाना अनुसरणवेश्मा- | अन्यन्मण्डकादि आह्निकमहर्भोज्यं तच्चाभिघार्येत्यन्वयः । चिनी प्रदक्षिणा प्रशान्ता सौम्याहिता भर्तः प्रिय- भर्तनिर्देशे तिष्ठेदिति शेषः। तदनुज्ञाता च शेषं, च भिन्नवादिनी नोपरिष्टात् स्थिता आसीत । नोचैन | क्रमे तेन भत्रनुज्ञानेन, शेषं सशेषमपि भुक्त्वेत्यग्रेणावितर्कस्थाने नाभीक्ष्णमीक्षेत परिमृज्य संवाह- न्वयः। प्रतिस्वाभिः स्वार्थोपकल्पिताभिरद्भिः । निर्णिज्या
व्य. का. १२८

Page #508

१०१६
व्यवहारकाण्डम्
अमलापकर्षणं कृत्वा । एवं सायं शतादि, सायं संध्या- |
विधवाधर्मः .. समयेऽपि शतादि शते प्रक्षाल्येत्यादि बलिपर्यन्तं आल- __आहिताग्निश्चेत्प्रमीयेत, औपासनावक्षाणाग्निं भेत् भस्मलिप्तहस्तेन स्पृशेत् । यच्चान्यद्रक्ष्यं तदप्याल- परिमृज्य सर्पिराज्ञीभिः सूत्रसवनमिष्ट्वा नावसेत् । मेदित्यन्वयः। नानमनीया नाप्रहा, नानमस्यभर्तपादा।
अनाहिताग्निश्चेदन्यमादध्याजनाग्निं वा परिगृह्य
विर.४३४-४३५ भर्तुः पितुः स्वजनगृहवज जितजिह्वाहस्तपादेपतिप्रिया हिते युक्ता स्वाचारा विजितेन्द्रिया। न्द्रिया स्वाचारवती दिवारानं भर्तारमनुशोचती इह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमां गतिम॥ व्रतोपवासैः क्षान्तायुषोऽन्ते पतिलोकं जयति सा
भार्यायाः सुरापाननिषेधः । भार्या परित्यागः। भूयः पतिमालोकमाप्नोतीत्येवं ह्याह । 'देवे वा यदि पिच्ये वा सुराप्यायतनं स्पृशेत् । पतिव्रता तु या नारी निष्ठां याति पती मृते। . रजस्वला पुंश्चली वा रक्षसां गच्छतीह तत् ।। सा हित्वा सर्वपापानि पतिलोकमवाप्नुयात् ।। पतत्यधं शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिवेत् । (१) अर्धाधानपक्षे मृतस्य आहिताग्नेस्त्रेताग्मिना पतितार्धशरीरस्य निष्कृतिन विधीयते ॥ दहनम् । औपासनाग्निस्तु पत्न्यर्थमिन्धने ध्रियते । वारुणी यस्य विप्रस्य भार्या पिबति संनिधौ।। उल्कावस्थेन्धनान्यवक्षाणानीत्युच्यन्ते । एवं चायमर्थः। स शूद्रवदहिष्कार्यः सर्वस्माद्विजकर्मणः ॥ उल्कावस्थमोपासनाग्निं परिगृह्य भूमिर्भम्नेति चतसृमिः .
संनिधाविति वदन् संसर्गिण्येव भर्तरि बहिष्कार- रनुसवनमिन्धाना श्वशुरादिगृहे वसेत् इति । एवमनाविधिरिति दर्शयति । तेन सुरापीपरित्यागिनो नोक्तदोष हिताग्नेर्मतस्य भार्या वसेत् । इयांस्तु विशेषः । औपाइत्यवगन्तव्यम् ।
स्मृच.२५० सनानेः स्वगृह्योक्तविधिना पुनःसंघानं लौकिकाग्नेर्वा भार्याया व्यभिचारिण्याः परित्यागो न विद्यते। परिग्रहं कुर्यात् । तथा च स एव-अनाहिताग्निरिति । दद्यात्पिण्डं कुचेलं च अधःशय्यां च शाययेत् ॥ अनाहितामिश्चेत्प्रमीयेतेत्यनुपज्यते । परिगृह्य पूर्व
हारीतोऽप्यत्यर्थव्य भिचारिण्या भरणमावश्यकमि- वत्समिन्धनमाचरेदिति शेषः । अनाहिताग्नेर्दहनस्याह-भार्याया इति । पिण्डं क्षुन्निवृत्तिमात्रकृत्कदन्नमि- कर्मणि पूर्वस्थितस्यौपासनस्य प्रतिपत्तिर्जातेति पुनत्यर्थः । अधः शय्या यस्याः सा अधःशय्या ताम् ।। रुत्पत्त्यर्थमन्यमादध्यादित्युक्तम् । कथं पुनः सर्वा
स्मृच.२४२ धानपक्षे मृतभर्तृकाया अग्निपरिचर्या । न चानाअप्रजां नवमे वर्षे ।
हिताग्निभायामुक्तमात्राप्यूह्यम् । वचनबलेनैव मृतपत्यो प्रोषिते पत्नीधर्मः
भर्तृकाया अलौकिकामिनिष्पत्तेः । उच्यते । निर्मथिनं प्रोषितेऽलकुर्यान्न वेणी मुश्चेत् । ताग्निं परिगह्य पूर्ववत् समिन्धनमाचरेत् । 'निर्मन्थ्येन
अत्र च सभर्तृकास्त्रीमात्रमधिकृत्य निषिद्धानां पत्नी' इत्यापस्तम्बेन । एतस्मिन्पक्षे निर्मन्थ्येन यत्पुनः प्रोषितभर्तकामधिकृत्य निषेधवचनं तदत्यन्तनिषेधार्थम् ।
विर.४४० (१) व्यक.१३७; स्मृच.२५३-२५४ परिमृज्य (परि
गृह्य) सर्पि...वसेत् (सर्पराज्ञीभिरनुसवनमिन्धाना वसेत् ) गृह. (१) विर.४३६; विभ.२१.
वर्ज जित (स्य वा गृहमाश्रित्य संयत) रात्रं (रात्रौ) शोचती (२) स्मृच.२५०; समु.१२४.
(शोचन्ती) क्षान्ता (कृशा) सा भूयः...त्येवं ह्याह. (न भूयः (३) स्मृच.२५०.
पतिवियोगमाप्नोतीति); विर.४४३; विभ.२७-२८ औपा(४) स्मृच.२४२; समु.१२१अधः (ह्यधः) उत्त., नारदः. सनावक्षाणाग्निं (तदुपासनाग्नि); समु.१२५ स्मृचवत् .. (५) स्मृच.२४४; समु.१२१. ।
(२) व्यक.१३७; स्मृच.२५४ नारी (साध्वी) पती (प्रभौ) - (६) व्यक.१३६ स्मृच.२५३; विर.४४०%; विभ.२४ स्मृत्यन्तरम् । विर.४४३; वि.२८; समु.१२५ स्मृचवत् , ऽलकु (संस्कु); समु.१२५. .. ... ..... स्मृत्यन्तरम् . :
: . .

Page #509

स्त्रीधर्माः
९०१७ पल्याः पितृमेधविधानात् । एवं स्त्रीविशेषेऽग्निविशेष-1 अन्यतराभावे कार्या प्रागग्न्याधेयात् । । समिन्धनमुक्त्वा सर्वप्रमीतभर्तृकायाः साधारणधर्ममप्याह धर्मप्रजयोरन्यतरस्याभावे कार्या उद्वाह्या । तत्रापि स एव-भर्तुरिति ।
स्मृच.२५३-२५४ प्रागग्न्याधेयात् नोर्ध्वमाधानात् । एतदर्थमेवेदं वच- (२) आहिताग्निः श्रौताग्निः । अवक्षाणमर्द्धदग्धो-नम् । उभयसंपत्तो न कार्येत्युक्ते अन्यतराभावे कार्येहमूकमायं गौरिति तिस्र ऋचः सर्पिराज्यः। अनाहिताग्निः त्यस्यांशस्य प्राप्तत्वात् । यदा चाऽन्यतराभावे कार्या स्मार्त्ताग्निः अन्यं गृह्यमाधानविधिना गृह्णीयात् । जनामिः तदा का शङ्का उभयाभावे कार्येति।
उ.. लौकिकामिः स च विवक्षितः। विर.४४३ आधाने हि सती कर्मभिः संबध्यते येषामेतस्वैरिणीपुनभ्वादयः
दङ्गम् । असाध्वी या पतिं त्यक्त्वा वर्तते कामचारतः । प्रागग्न्याधेयादित्यत्र हेतु:--आधाने इति । हि न सा सुखसवाप्नोति कल्पते नरकाय च ॥ यस्मात् आधाने सती विद्यमाना सहान्विता कर्मभिः स्वैरिणी
रेतोधाः कामचारिणी।। संबध्यते अधिक्रियते। कैः? येषामग्निहोत्रादीनामेतसर्वभक्ष्या च विज्ञेयाः पञ्चैताः शूद्रयोनयः ॥ दाधानमङ्गभुपकारकम् । तैः। अत्र 'दारे सती'तिऍतासां यान्यपत्यानि उत्पद्यन्ते कदाचन। वचनात् मृते तस्मिन्प्रागृवं वाऽऽधानात् सत्यामपि न तान् पङ्क्तिषु युञ्जीत न ते पङ्क्त्यहकाः पुत्रसंपत्ती धर्मसंपत्त्यर्थं दारग्रहणं भवत्येव । तथा च
- स्मृताः॥ मनु:-भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्वाऽग्नीनन्त्यकर्मणि । ...रेतोधाः कुण्डमाता, कामचारिणी चतुःपुरुषगमना- पुनरक्रियां कुर्यात्पुनराधानमेव च ॥ इति । याज्ञनन्तरमपरपुरुषगामिनी, सर्वभक्ष्या सुरापी। विर.४९२ वल्क्योऽपि-'आहरेद्विधिवद्दारानमीश्चैवाऽविलम्बयन् । साध्वी
इति । न हि वाच निकेऽथे युक्तयः क्रमन्ते । तेनैतन्न शुच्याचारा भत्रधीना साध्वी भवत्येवं ह्याह- चोदनीयम्-यजमानः पूर्वमन्वारम्भणीयया संस्कृतो यस्य नारी वशा साध्वी सततं प्रियवादिनी।
साधी सतत प्रियवादिनी। न तस्यायं संस्कारः पुनरापादयितुं शक्यः । या च भार्या शुच्याचारा भर्तृमना सा देवी परिकीर्त्यते ॥ आधानात्परमूढा सा च पूर्वमसंस्कृता, न तस्या दर्श.. आपस्तम्बः
पूर्णमासादिध्वधिकारः। स कथं तया तैर्यष्टुमर्हतीति । पतिकर्तव्यम् । द्वितीयदारकर्तव्यता ।
अन्वारम्भणीयाजन्यश्च संस्कारो यदि संयोगवदुभयनिष्ठः धर्म चार्थे च कामे च नातिचरितव्या ।
तदा भार्यानाशे नश्यतीति तस्य पुनः संस्कारोऽपि ना. धर्मप्रजासंपन्ने दारे नाऽन्यां कुर्वीत ।
ऽनुपपन्नः । यानि च नाऽन्वारम्भणीयामपेक्ष्यन्ते स्मार्तानि श्रौतेषु गापु स्मार्तेषु च कर्मसु श्रद्धा शक्तिश्च |
गााणि च तैरधिकारस्तस्याऽप्यविरुद्धः। ननु च प्रागधर्मसंपत्तिः । प्रजासंपत्तिः पुत्रवत्त्वम् । एवंभूते दारे
ग्न्याधानात् कर्मभिः संबध्यते गाडैः स्मातॆश्च, तत्किसति नान्याम् । 'दारे' इति प्रकृते अन्यामिति स्त्री
मुच्यते आधाने हि सती कर्मभिः संबध्यत इति ? सत्यम् , लिङ्गनिर्देशादत्रार्थाद्भार्यामिति गम्यते । नान्यां भार्या
अस्मादेव च हेतु निर्देशादवसीयते प्रागाधानात् सत्यामपि कुर्वीत नोऽद्हेत् । ...
धर्मसंपत्ती प्रजासंपत्तौ च रागान्धस्य कदाचिद्दार(१) स्मृच.२५२; समु.१२५.
ग्रहणे नातीव दोष इति । अथ यस्याहिताग्नेर्भार्या (२) व्यक.१३९; विर.४५२; विभ.३३.
सत्येव कर्मण्यश्रद्दधाना अशक्ता वा भवति पुत्राश्च (३) व्यक.१३९, विर.४५२; विभ.३३ पङ्क्त्यर्हकाः (पङ्क्तिवहाः).
मृता अनुत्पन्ना वा तस्य कथम् ? यद्येषा युक्तिः 'धर्म(४) व्यक.१३५. : (५) मेधा.९।१०१. (६) आध.२।११।१२; हिध.२।१० ममु.९८१ (१) आध.२।११।१३, हिध.२।१० ममु.९८१. मच.९८१ सं (मुस).......
- (२) आध. २।११।१४हिध.२।१०.

Page #510

२०१८
व्यवहारकाण्डम्
प्रजासंपन्न, इति कर्मभिः संबध्यत इति च, तदा धमैरधिक्रियेत । अतः भर्तपक्ष्याणां सगोत्रस्थानीया कर्तव्यो विवाहः । न च 'प्रागग्न्याधेया'दित्यस्य भवति । भतां तु साक्षात्सगोत्रः । तां सगोत्रस्थानीयां न विरोधः। अन्यतराभावे कायेंत्यस्यैव स शेषः। न पुन- परेभ्योऽसगोत्रेभ्यः समाचक्षीत, इयमनपत्या, अस्यामरुभयाभाचे कार्येत्यस्य । भारद्वाजसूत्रे तु यद्यप्यविशेषेणा-पत्यमुत्पाद्यतामिति । सगोत्रायैव तु समाचक्षीत, तत्रापि हिताग्नेदारानुज्ञा प्रतीयते-'अथ यद्याहितानिः पुन- देवराय, तदभावे सपिण्डेभ्यः । दारक्रियां कुर्वीत यद्यमीन्नोत्सृजेत् लौकिकाः संपद्येरन् कुलाय हि स्त्री प्रदीयत इत्युपदिशन्ति । तस्य पुनरग्न्याधेयं कुवातेल्याश्मरथ्यः, पुनराधानमित्या- कः पुनः सगोत्रस्य विशेषः? तमाह-कुलायेति । लेखनः, पुनरग्न्याधेयमित्यौडुलोमिरि'ति । तथापि हि यस्मात् स्त्री कन्या प्रदीयमाना कुलायैव प्रदीयत तस्याप्ययमेव विषयः।
इत्युपदिशन्ति धर्मज्ञाः। तस्मात् सगोत्रायैव समा. विवाहे गोत्रसापिण्डय विचारः चक्षीतेति ।
उ. संगोत्राय दुहितरं न प्रयच्छेत् ।
तदिन्द्रियदौर्बल्याद्विप्रतिपन्नम् । - कन्यागोत्रमेव गोत्र यस्य तस्मै कन्या न देया। तमिमं नियोगं दूषयति-तदिन्द्रियेति । यद्ययथा हारीताय हारीती, वात्स्याय वात्सीमित्यादि । उ. प्येवं पूर्वे कृतवन्तः, तथाऽपि तदद्यत्वे विप्रतिपन्नं विमातुश्च योनिसंबन्धेभ्यः ।
प्रतिषिद्धम् । कुतः? इन्द्रियदौर्बल्यात् । दुर्बलेन्द्रिया । मातुर्यो निसंबन्धाः कन्याया मातुलादयः। चकारात् ह्यद्यत्वे मनुष्याः। ततश्च शास्त्रव्याजेनापि भतृव्यतिक्रमेपितुरप्येवम् । तेभ्यः असगोत्रेभ्योऽपि न देया कन्यका। ऽतिप्रसङ्गः स्यादिति ।
अविशिष्टं हि परत्वं पाणेः। दम्पत्योः शुद्धिविचारः
सगोत्रविषयेऽपि यो विशेषः सोऽपि नास्तीत्याहचरिते यथापरं धर्माद्धि संबन्धः ।
अविशिष्टमिति । येन पाणिना पूर्वमग्निसाक्षिकं पाणिचरिते तु निषे यथा पुरं यथापर्व धर्मात्, तृतीयाथै गहीतः कन्यायाः, तस्मात् पाणेरन्यो भवति सगोत्रस्यापि पञ्चमी । धर्मेण संबन्धो भवति । हिशब्दो हेतौ। यस्मा- पाणिः। यस्मादेवं पाणेः परत्वमविशिष्ट समानम् । देवं तस्मात् अवश्यं प्रायश्चित्तं कारयितव्ये । ततो यज्ञ- | तस्मादविशेष इति । अवशिष्टमित्यपपाठः। उ. विवाहादौ न कश्चिद्दोष इति ।
तद्ध्यतिक्रमे खलु पुनरुभयोनरकः। नियोगविधिनिषेधौ
पाणिरन्यो भवतु, को दोषः ? तस्य पाणेर्व्यतिक्रमे सगोत्रस्थानीयां न परेभ्यः समाचक्षीत । उभयोर्दम्पत्योः नरको भवति । खलुपुनरिति प्रसिद्धि- परदारप्रसङ्गादुच्यते----सगोत्रेति । योऽनपत्यः द्योतकौ निपातौ । अतः पत्याऽपि न स पाणिः त्याज्यः आत्मनः शक्त्यभावं निश्चित्य क्षेत्र पुत्रमिच्छन् यः पूर्व गृहीतः। भार्ययाऽपि न स पाणिस्त्याज्यो येन भाया परत्र नियुङ्क्ते, मृते वा तस्मिन् तत्पित्रादयः पूर्वमात्मनः पाणिर्गहीतः । सैतानकाक्षिणः, तद्विषयमेतत् । कुलान्तरप्रविष्टा स-नियमारम्भणो हि वर्षीयानभ्युदय एवमारम्भगोत्रस्थानीया । सा हि पूर्व पितृगोत्रा सती भर्तगोत्र
णादपत्यात् ।
4.
(१) आध.२।११०१५; हिध.२।१०.
(२) आध.२।११।१६; हिध.२।१०. - (३) आध.२१२७।१; हिध.२०१९ सद्धि संबन्धः (मबन्धः)
(४) आध.२।२७।२, हिध.२।१९ सगोत्रस्थानीयां न । (न सगोत्रस्थानीयां).
(१) आध.२२७।३ हिध.२।१९. (२) आध.२।२७।४; हिध.२।१९. (३) आध.२।२७।५; हिध.२।१९. (४) आध.२।२७।६, हिध.२।१९ (खलु०). (५) आध.२।२७।७; हिध.२।१९.

Page #511

स्त्रीपुंधर्माः
१०१९
आरभ्यतऽनेनेत्यारम्भणः योऽयं दम्पत्योः परस्पर- एवं स्वयंवरं परिसमाप्याऽधुना कन्यादानविषय नियमः, स आरम्भणो यस्य स नियमारम्भणः। एवं- एवाऽऽशङ्कानिवृत्त्यर्थमन्यदुच्यते-बलाचे दिति । प्रहभूतो योऽभ्युदयः स एवं वर्षीयान् । वृद्धतरः। कस्मात् रणं मैथुनार्थमाकर्षणम् । न तु क्षतयोनित्वापादनं, वर्षीयान् ? एवमुक्तप्रकारेण नियोगलक्षणेन यदपत्यमा- तथा च सति संस्कार एव नास्ति । बौवि. रभ्यते तस्मादेवमारम्भणादपत्यावर्षीयानिति। उ. ।
कन्यापुनर्विवाहः . .. विधवाधर्मः
'निसृष्टायां हते वाऽपि यस्यै भर्ता म्रियेत सः । 'निर्मन्थ्येन पत्नी।
सा चेदक्षतयोनिः स्याद्तप्रत्यागता सती ॥ बौधायनः
पौनर्भवेन विधिना पुनःसंस्कारमर्हति ।। कन्याविवाहकाल:
निसृष्टा उदकपूर्व प्रत्ता । हुते वाऽपि होमेऽपि निर्वृत्ते देद्याद्गुणवते कन्यां नग्निकां ब्रह्मचारिणे। भर्ता वोढा यदि नियते, सा चेद् भार्या अक्षतयोनिः अपि वा गुणहीनाय नोपरुन्ध्याद्रजस्वलाम् ॥ अस्पृष्टमैथुना स्यात् गतप्रत्यागता ।
बौवि. गुणवते विद्याचारित्रबन्धुशीलसंपन्नाय, नग्निका वस्त्र
भार्यागमनविधिः परिधानाभावेऽपि लजाशून्या, गुणहीनाय सर्वगुणा- त्रीणि वर्षाण्यतुमती यो भाया नाधिगच्छति । भावेऽपि कतिपयगुप्पसंपन्नाय, नोपरुन्ध्यादिति रजो. स तुल्यं भ्रूणहत्यायै दोषमृच्छत्यसंशयम् । दर्शनात्प्रागेव दद्यादित्यर्थः।
बौवि. भर्तविषय एव किञ्चिदुच्यते-त्रीणीति । यथा त्रीणि वर्षापयतुमतीं यः कन्यां न प्रयच्छति । गर्भप्रध्वंसने भ्रणहत्या भवति तथा तत्प्रागभावेऽपि, स तुल्यं भ्रूणहत्यायै दोषमृच्छत्यसंशयम् ॥ अविशेषादित्यभिप्रायः ।
बौवि. तदतिक्रमे दोषमाह- त्रीणीति । यतश्चैतदेवं तत ऋतुस्नातां तु यो भायाँ संनिधौ नोपगच्छति । ऋतुमत्तायाः प्रागेव दद्यादित्यभिप्रायः। बौवि. पितरस्तस्य तन्मासं तस्मिन् रजसि शेरते ॥ न याचते चेदेवं स्याद्याचते चेत्पथक्पृथक् । ऋतुगमनातिक्रमनिन्दैपा ।
एकैकस्मिन्नृतौ दोषं पातकं मनुरब्रवीत् ।। ऋतौ नोपैति यो भार्यामनृतौ यश्च गच्छति । • ' न याचते न प्रार्थयते चेत् कश्चिदपि। बौवि. तुल्यमाहुस्तयोर्दोषमयोनौ यश्च सिञ्चति ॥ _ स्वयंवरः
त्रयाणामपि भ्रणहत्यादोषस्तुल्यः सत्पुत्रोत्पत्तिनिरोत्रीणि वर्षाण्यतुमती कांक्षेत पितृशासनम् । धात् ।
बौवि. ततश्चतुर्थे वर्षे तु विन्देत सदृशं पतिम् ॥ भर्तुः प्रतिनिवेशेन या भार्या स्कन्दयेदृतुम् ।
तत्र प्रसङ्गादिदमन्यदुच्यते-त्रीणीति | सादृश्यं तां ग्राममध्ये विख्याप्य भ्रूणघ्नीं निर्धमेद्गृहात्॥ जातिगुणादिभिः ।
बावि. प्रतिनिवेशः प्रतिकूलता अनिच्छा वा। स्कन्दयेत् अविद्यमाने सदृशे गुणहीनमपि श्रयेत् । गमयेत शोषयेद्वा भर्तृद्वेषाद्रज औषधादिभिः शोषयन्ती
अत एवाऽऽह--अविद्यमान इति । गुणा अभि- मित्यर्थः । ग्राममध्ये जनसंनिधौ निर्धमेत् प्रस्थापयेत् जनादयो न जातिः।
बौवि. त्यजेत् । ऋत्वतिक्रमे भर्तुर्यथा भ्रूणहत्या तथाऽस्या बलाद्धृतकन्यापुनर्दानम् अपीति निन्दैषा।
बौवि. बैलाच्चेत्प्रहृता कन्या मन्त्रैर्यदिन संस्कृता। अन्यस्मै विधिवद्देया यथा कन्या तथैव सा॥
(१) बौध.४।१।१७,१८. (२) बौध.४।१।१९. (१)स्मृच.२५४. (२) बौध.४।१।१२. (३) बौध.४।१।१३. (३) बौध.४।१।२०. (४) बौध,४।१।२१. (४) बौध.४।१।१४. (५) बोध.४।१।१५.
(५) बौध.४।१।२२; स्मृच.२४७ निर्धमेद् (तु नयेद्); (६) बौध,४।१।१५. (७) बौध.४।१।१६.. . पमा.४७७; समु.१२२.
बौवि.
त्वतिक्रमे भर्तन धर्मत् प्रस्थापयेत
त्या मन्त्रैर्यदिन
अन्यस्मै

Page #512

९०२०
व्यवहारकाण्डम्
ऋतुस्नातां न चेद्गच्छेन्नियतां धर्मचारिणीम् ।। अयं परः स्त्रीधर्मः-संवत्सरमिति । मृतः पतिनियमातिक्रमे तस्य प्राणायामशतं स्मृतम् ॥ यस्याः तस्या अयं सांवत्सरिको नियमः। अत्यन्तं
ऋतुगमनातिक्रमे प्रायश्चित्तमाह-ऋतुस्नातामिति। ताम्बूलमपि । तद्ग्रहणमेव ब्रह्मचर्यस्याऽपि ग्रहणम् । नियमातिक्रमः ऋतुगमनातिक्रमः । ऋत्वतिक्रमो वा। तच्च यावजीविकम् ।
बौवि. ऋज्वन्यत्।
बौवि. षण्मासानिति मौद्गल्यः । स्त्रीरक्षा । भर्तृसेवाधर्मः।
अशक्तावनुग्रहोऽयम् । अन्यथा पितृमेधकल्योक्तेन अन स्त्री स्वातन्त्र्यं विन्दते ।
'यावजीवं प्रेतपत्नी' इत्यनेन विरोधः स्यात्। बौवि. अथाप्युदाहरन्ति-पिता रक्षति कौमारे भर्ता अंत ऊर्ध्व गुरुभिरनुमता देवराजनयेत्पुत्रमरक्षति यौवने । पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री
पुत्रा। खातन्त्र्यमर्हति ॥
अत ऊर्च संवत्सरात् षड्भ्यो मासेभ्यः गुरुभिः भर्तृहिते यतमानाः स्वर्ग लोकं जयेरन् । श्वशुरप्रभृतिभिः अनुमता, तत्सुतेषु । देवरो द्वितीयो
भर्तहिते स्नापनप्रसाधनमर्दनादिभिर्भर्तारं नातिक्रमे- वरः स पत्युमा॑ता । तस्मात्पुत्रमेकं जनयेत् । तावतैव दिति यावत्।
बौवि. सपुत्रत्व सिद्धः विवक्षितत्वाच्चैकवचनस्य । बौवि. भार्यापरित्यागः
अनियोज्या अगम्याश्च स्त्रियः ... अशुश्रूषाकरी नारी बन्धकी पतिहिंसकाम् । अथाप्युदाहरन्तित्यजन्ति परुषाः प्राज्ञाः क्षिप्रमप्रियवादिनीम ॥ वशा चोत्पन्नपुत्रा च नीरजस्का गतप्रजा। त्यागश्च वधप्रतिनिधित्वेन कार्यः। पमा.४७७ नाऽकामा संनियोज्या स्यात्फलं यस्यां न विद्यते।। अप्रजा दशमे वर्षे स्त्रीप्रजा द्वादशे त्यजेत् । सांप्रतं देवरनियोगे अनर्दा आह-वशा चोत्पन्नमृतप्रजां पञ्चदशे सद्यस्त्वप्रियवादिनीम् ।। पुत्रेति । या पुरुषसंबन्धं नेच्छति । यस्यामुपगमनफलं __ अधिवेदनमत्र विवक्षितं, न त्यागः। तदपि सति न विद्यते गर्भस्य स्रवणात् ।
बौवि. संभवे । धर्माधिकारः पुनरस्त्येव । अप्रियवादिन्यास्तु मातुलपितृष्वसा भगिनी भागिनेयी स्नुषा विपन्ने (?)। तस्या अपि ग्रासाच्छादनं देयम् । बौवि. मातुलानी सखिवधूरित्यगम्याः। नियोगः
___ अन्यत्रापि देवरनियोगादगम्या आह-मातुलपितृसंवत्सरं प्रेतपत्नी मधुमांसमद्यलवणानि वसेति । स्वसृशब्दो मातुलपितृशब्दाभ्यां प्रत्येक
वर्जयेदधःशयीत । संबध्यते । भगिनी सोदरी। स्नुषा पुत्रस्य भार्या ।
मातुलानी मातुलस्य पत्नी । सखिवधूः सख्युश्च भार्या । * स्थलादिनिर्देशः दायभागे द्रष्टव्यः । - (१) बौध.४।१।२३.
वसिष्ठः (२) बोध.२।२।५४.
विवाहे गोत्रप्रवरसापिण्ड्यादिविचारः (३) व्यक.१३२; स्मृच.२४७ बन्ध (वर्थ) पतिहिंसकाम् गृहस्थो विनीतक्रोधहर्षो गुरुणाऽनुज्ञातः (परहिंसिकाम् ); विर.४२५ नारी (बन्ध्यां) काम् (कीम् ); स्नात्वाऽसमानार्षामस्पृष्टमैथुनां यवीयसी सदृशीं फ्मा.४ ७७(=); नृप्र.३३; विभ.१४ नारी (वध्वां) पतिहिसकाम् (परगेहिनीम् ); समु.१२२ स्मृचवत् .
. भायो विन्देत। (४) बौध.२।२।६५; ब्यक.१३२; स्मृच.२४७ दश (१) बौध.२।२।६७. (नव); विर.४२५ मृत (प्रेत); पमा.४७६; नृप्र.३३ विभ. . (२) बौध.२।२।६८. (३) बौध.२।२।६९,७०. १४ विरवत् ; समु.१२२ दश (नव) मृत (प्रेत).
(४) बौध.२।२।७१. (५) बौध.२।२।६६.
(५) वस्मृ.८।१ समु.११८. .............:
बौवि.

Page #513

सीपुधर्माः
१०२१ पञ्चमी मातृबन्धुभ्यः सप्तमी पितृबन्धुभ्यः ।।
___ अक्षतयोनिपुनर्विवाहः कन्याविवाहकाल: । स्वयंवरः।
पाणिग्रहे मृते बाला केवलं मन्त्रसंस्कृता । कुमार्यतुमती त्रीणि वर्षाण्युपासीतोवं त्रिभ्यो सा चेदक्षतयोनिः स्यात्पुनः संस्कारमर्हति ॥ वर्षेभ्यः पतिं विन्देत्तुल्यम् । '
भार्यापरित्यागः अथाप्युदाहरन्ति।
व्यवाये तीर्थगमने धर्मेभ्यश्च निवर्तते ।। पितुः प्रमादात्तु यदीह कन्या वयःप्रमाणं चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गुरुगा च या ।
समतीय दीयते । पतिघ्नी तु विशेषेण जुङ्गितोपगता तथा ॥ साहन्ति दातारमुदीक्षमाणा कालातिरिक्ता व्यवायः संभोगः। तीर्थगमनशब्देनात्र स्मार्तकर्म
गुरुदक्षिणेव ॥ प्रदर्शितम् । धर्मशब्देन श्रौतम् । चशब्देन संस्पर्शादिप्रयच्छन्नग्निकां कम्यामृतुकालभयात्पिता। लौकिकम् । ततश्चायमर्थः। संभोगसहाधिकारसंस्पर्शनऋतमत्यां हि तिष्ठन्त्यां दोषः पितरमृच्छति ॥ संभाषणादिभ्यो वर्जिता स्त्री निवर्तत इति । अन
यावश्च कन्यामृतवः स्पृशन्ति तुल्यैः सकामा- यैव वचोभनया संभोगादेरात्यन्तिकवर्जनं विसर्जन मभियाच्यमानाम् । भ्रूणानि तावन्ति हतानि मित्युक्तम् । ताभ्यां मातापितृभ्यामिति धर्मवादः॥
शिष्यो भर्तृशिष्यो, गुरुः पिता, जुङ्गितः पतितः - वाग्दत्तायाः पुनरन्यत्र दानम्
प्रतिलोमजो वा । पतिघ्नी तु ज्ञातिभिः परिअद्भिर्वाचा च दत्तायां म्रियेतादौ वरो यदि। त्याज्या । शातिपरित्यक्तायाः कदन्नप्रदानादिकमपि न न च मन्त्रोपनीता स्यात्कुमारी पितुरेव सा॥ कार्यम् । विशेषेणेत्युक्तत्वात् । चतस्र इत्युक्तिन ततोबलाचेत्प्रहृता कन्या मन्त्रैयदि न संस्कृता। ऽधिकपरित्याज्ययोषिदभावबोधनार्था जुङ्गितोपगतअन्यस्मै विधिवद्देया यथा कन्या तथैव सा ॥ पदेन पतितोपगतप्रतिलोमजोपगतयोरभिधानात् पूर्वपरकन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः। विरोधापत्तेः । कथं तर्हि चतस्र इत्युक्तिः । उच्यते । देवराय प्रदातव्या यदि कन्यानुमन्यते ॥ पतितप्रतिलोमजोपगतयोर्जुङ्गितोपगतपदार्थतयैक्यमुपेत्य
चतस्र इति संकलना कृता । यत एव चतस्र इत्युक्तिः
परित्याज्यान्तराभावं न बोधयति । स्मृच.२४६ (१) वस्मृ.८।२; समु.११८.
व्यभिचाराहतौ शुद्धिगर्भ त्यागो विधीयते । (२) वस्मृ.१७।५९.
गर्भभर्तृवधे तासां तथा महति पातके ।। (३) वस्मृ.१७६०,६१ (ख) (पितुः प्रदानात तु यदा हि पूर्व कन्यावयो यः समतीत्य दीयते) मुदी (मपी).
या ब्राह्मणी स्यादिह वै सुरापी
न तां देवाः पतिलोकं नयन्ति । (४) वस्मृ.१७।६२.
(५) वस्मृ.१७।६३; दा.१७६ च्च (तु) मभि (मपि) (१) वस्भृ.१७।६६ (ख) चेद (च त्व). भ्रूणानि तावन्ति (तावन्ति भूतानि); मभा.१८।२३ वच्च (२) वस्मृ.२१।११,१२भ्यश्च (भ्यस्तु)तु वि (च वि) तथा (वन्त:); विभ.४.
(च या); व्यक.१३२; स्मृच.२४६, विर.४२५ भ्यश्च (या च) (६) वस्मृ.१७।६ ४ (ख) तादौ (ताथो); बाल.२।१२७ पगता (पहता) तथा (च या); पमा.४७५ च या (तथा); र्वाचा च (श्च वाचा) मन्त्रोपनीता स्यात् (तौ दम्पती स्थाता); नृप्र.३३ च या (तथा); विभ.१६; समु.१२२ तथा (च या). विभ.३४; समु.११९ तादौ (तोर्व).
। (३) व्यक.१३२; विर.४२५. (७) वस्मृ.१७।६५ (ख) बलाच्चेत् प्रहृता (यावच्चेदा- (४) वस्मृ.२१।१३ (स्यादिह वै०) तिष्ठति (चरति) मृता हृता); समु.११९ च्चेत्य (दप).
जलौका भवत्यथ (ऽप्सुलुग्भवति); व्यक:१३६, विभ.२३ (८) विभ.३४,
मृता (अप्सु) लौ (लू.) शुक्तिका (शूकरी).

Page #514

१०२२
व्यवहारकाण्डम् इहैव सा तिष्ठति क्षीणपुण्या
| 'प्रेतपत्नी षण्मासान् व्रतचारिण्यक्षारलवणं मृता जलौका भवत्यथ शुक्तिका वा ॥ भुञ्जानाधः शयीतोवं षड्भ्यो मासेभ्यः स्नात्वा ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः शूद्रेण संगताः। श्राद्धं च पत्ये दत्त्वा विद्याकर्मगुरुयोनिसंबन्धान अप्रजाता विशुध्यन्ति प्रायश्चित्तेन नेतराः। संनिपात्य पिता भ्राता वा नियोगं कारयेत्तपसे । प्रतिलोमं चरेयुस्ताः कृच्छं चान्द्रायणोत्तरम्॥ न सोन्मत्तामवशां व्याधितां वा नियुङ्ग्यात् । पतिव्रतानां गृहमेधिनीनां सत्यव्रतानां च शुचि- ज्यायसीमपि षोडश वर्षाणि न चेदामयावी स्यात् । प्रतानाम् । तासां तु लोकाः पतिभिः समाना प्राजापत्ये मुहूर्ते पाणिग्राहवदुपचरेत् । अन्यत्र गोमायुलोका व्यभिचारिणीनाम् ॥
संग्रहास्यवाक्पारुष्यदण्डपारुष्याच्च । प्रासाच्छापतत्यर्ध शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत् । दनस्नानानुलेपनेषु प्राग्गामिनी स्यात् ।। पतितार्धशरीरस्य निष्कृतिन विधीयते॥
अनियुक्तायामुत्पन्न उत्पादयितुः पुत्रो भवतीपत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्मः । नियोगः ।
त्याहुः । स्याञ्चेन्नियोगिनो रिक्थम् । लोभान्नास्ति प्रोषितपत्नी पश्च वर्षाण्युपासीतोवं पञ्चभ्यो नियोगः । प्रायश्चित्तं वाऽप्युपदिश्य नियुज्यावर्षेभ्यो भर्तृसकाशं गच्छेत् । यदि धर्मार्थाभ्यां दित्येके। प्रवासं प्रत्यनुकामा न स्याद्यथा प्रेत एवं वर्ति
प्रोषितज्येष्ठभ्रातृप्रतीक्षा तव्यं स्यात् ।
द्वादशैव तु वर्षाणि ज्यायान् धर्मार्थयोर्गतः। एवं ब्राह्मणी पञ्च प्रजाताऽप्रजाता चत्वारि,
। न्याय्यः प्रतीक्षितुं भ्रात्रा श्रूयमाणः पुनः पुनः॥ राजन्या प्रजाता पश्चाप्रजाता त्रीणि, वैश्या अष्टौ दश द्वादश वर्षाणि ज्येष्ठं भ्रातरमनिप्रजाता चत्वार्यप्रजाता द्वे, शूद्रा प्रजाता त्रीण्य विष्टमप्रतीक्षमाणः प्रायश्चित्ती भवति। . प्रजातकम्।
विष्णः अंत ऊर्ध्व समानोदकपिण्डजन्मर्षिगोत्राणां
विवाहे गोत्रप्रवरसापिण्ड्यादिविचारः पूर्वः पूर्वो गरीयान् ।
नै सगोत्रां न समानार्षप्रवरां भायां विन्देत । नं तु खलु कुलीने विद्यमाने परगामिनी स्यात्।
. मातृतस्त्वा पञ्चमात्पुरुषारिपतृतश्वासप्तमात् ।
नाकुलीनाम् । न च व्याधिताम् । नाधिकाङ्गीम् । (१) वस्मृ.२१।१४. (९) वस्मृ.२१।१५,१६; ब्यक.१३६ (पतत्यर्थ...यते०).
न हीनागीम् । नातिकपिलाम् । न वाचाटाम् ।
___ स्वयंवरः (३) वस्मृ.१७४६७,६८ (ख) (प्रोषितपत्नी पञ्चवर्षा
ऋतुत्रयमुपास्यैव कन्या कुर्यात्स्वयंवरम् । प्रवसेद्यद्ययथाकामा यथा प्रेतस्य एवञ्च वर्तितव्यं स्यात् ); मभा. १८।१८ वासं प्रत्यनु (वसेदथ तु) (न स्याद्); विभ.३० ऋतुत्रये व्यतीते तु प्रभवत्यात्मनः सदा ॥ पञ्च (अष्ट) (वर्षेभ्यो०) (यदि ध...व्यं स्यात्०).
(४) वस्मृ.१७।६९ (ख) (एवं पञ्च ब्राह्मणी प्रजाता, * स्थलादिनिर्देशः दायभागे द्रष्टव्यः। चत्वारि राजन्या प्रजाता, त्रीणि वैश्या प्रजाता, दे शूद्रा (१) वस्मृ.१७४९-५४ (ख) मासान् (मासं) सोन्मत्ता प्रजाता); मभा.१८।१८ (एवं ब्राह्मणी पश्चाप्रजाता षट् (वोन्मता) वर्षाणि (वर्षों) बी स्यात् (विनी स्यात् ) ग्राहवदुपचरेत् प्रजाता, चत्वारि राजकन्याऽपजाता पञ्च प्रजाता, त्रीणि वैश्या (ग्रहणवदुपचारः) संप्रहास्य (संस्थाप्य) व्यदण्ड (प्याद्दण्ड) अप्रजाता चत्वारि प्रजाता, देशूद्रा अप्रजाता त्रीणि प्रजाता). नानले (नले). (२) मभा.१८।१९. (५) वस्मृ.१७१७०.
(३) मभा.१८।१९; गौमि.१८।१८ विष्टम (विष्टं न) ती (६) वस्मृ.१७१७१ (ख) (तु०); मभा.१८१७ (तु०) भ (सीयो भ). कु (तत्कु).
। (४) विस्मृ.२४।९-१६. (५) विस्मृ.२४।४०,४१.

Page #515

स्त्रीपुंधर्माः
१०२३ पितृवेश्मनि या कन्या रजः पश्यत्यसंस्कृता ।।
पत्नीधर्माः सा कन्या वृषली ज्ञेया हरंस्तां न विदुष्यति ॥ अथ स्त्रीणां धर्माः । भर्तुः समानव्रतचारित्वम्। धर्मार्थ भार्या द्विजजातिजा
| श्वश्रूश्वशुरगुरुदेवतातिथिपूजनम् । सुसंस्कृतोप• संवर्णासु बहुभार्यासु विद्यमानासु ज्येष्ठया सह
स्करता। अमुक्तहस्तता । सुगुप्तभाण्डता । मूलधर्मकार्य कुर्यात् । मिश्रासु च कनिष्ठयापि समान
क्रियास्वनभिरतिः । मङ्गलाचारतत्परता। वर्णया । समानवाया अभावे त्वनन्तरयैवापदि
___ सुसंस्कृतोपस्करता प्रक्षालनादिभिः संस्कृतपीठपिठच । न त्वेव द्विजः शूद्रया।
रादिग्रहोपकरणता । अमुक्तहस्तता असायपराङ्मु'द्विजस्य भार्या शूद्रातु धर्मार्थं न भवेत्कचित्। खता। मूलक्रिया मूलकर्म । मन्त्रयन्त्रादिना वशीरत्यर्थमेव सा तस्य रागान्धस्य प्रकीर्तिता ।।
करणमिति यावत् । - स्मृच.२५१ 'हीनजातिस्वियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः ।
नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम् । कुलान्येव नयन्त्याशु ससंतानानि शूद्रताम् ॥
पतिं शुश्रूषते यत्तु तेन स्वर्गे महीयते ॥ 'देवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु।
पत्यौ जीवति या योषिदुपवासव्रतं चरेत् । नाश्रन्ति पितृदेवास्तु न च स्वर्ग स गच्छति ।। आयुः सा हरते भर्तुर्नरकं चैव गच्छति ।। ___ पूर्वदत्ता न पुनर्देया । भार्या न त्याज्या । स्त्रीरक्षा। पतिशुश्रूषणमकृत्वोपवासव्रतं न कार्यमिति प्रतिपादयः कन्यां पूर्वदत्तामन्यस्मै दद्यात्स चौरवच्छा- यितुमाह-पत्याविति ।
स्मृच.२५२ स्यः । वरदोषं विना।
___पत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्माः 'निर्दोषां परित्यजन् पत्नीं च।
भर्तरि प्रोषितेऽप्रतिकर्मक्रिया । परगृहेष्वनभिसर्वकर्मस्वस्वतन्त्रता।
गमनम् । द्वारदेशगवाक्षेष्वनवस्थानम् । बाल्ययौवनवार्धक्येष्वपि
नता। प्रतिकर्माक्रिया अलंकृतेरकरणम् । स्मृच.२५३
प्रतीक्षाकाल: । नियोगः । विधवाधर्माः । (१) विस्मृ.२६।१-४; दा.१६७ (सवर्णासु...वर्णया०) अष्टौ विप्रसुता षडराजन्या चतुरो वैश्या समानव (सव) (च०); व्यक.१३१; विर.४१९ बहु (बहीषु) छया (छयैव) सु च क (सु क) समानव (सव) (समानवाया०) (१) विस्मृ २५।१-८; व्यक.१३३, स्मृच.२५१ स्त्रीणां (आपदि च०).
(स्त्री) भर्तुः (क्वचित्) व्रत (वृत्त) (श्वश्रू...पूजनम्०) प्तभा(२) विस्मृ.२६।५.
ण्डता (प्तता); विर.२२८ (अथ ..र्माः०) (व्रत०) (श्वश्रू०) (३) विस्मृ.२६।६दा.१३५ मनुविष्ण; व्यप्र.४६४ थिपू (थीनां पू); विता.८२४ (अथ स्त्री...भिरति:०) तत्परता मनुविष्णू ; विभ.९७.
(तत्परा); सेतु.२८६ (अथ...र्माः०) व्रतचारित्वम् (चारित्र्यम् ) . (४) विस्मृ.२६।७; व्यक.१३१; विर.४२१ वास्तु (श्वश्रू०) थिपू (थीनां पू) (अमुक्तहस्तता०) (मूलक्रि...रतिः०); (वास्तत्) र्गस (गं च).
विभ.१७; समु.१२४. (५) विस्मृ.५।१५७.
(२) विस्मृ.२५।१५. (६) विस्मृ.५।१५८% व्यक.१३२, स्मृच.२४५ षां | (३)विस्मृ.२५।१६; व्यक.१३५, स्मृच.२५२ सा (पायां); विर.४२३, रत्न.१३४, व्यप्र.४१० व्यउ.१४२ | हरते (हरति सा); समु.१२४ स्मृचवत् . च + (चौरवद्दण्ड्यः ); विता.८२३ च + (चौरवद्दण्ड्यः ); विभ. (४) विस्मृ.२५।९-११ प्रोषि (प्रवसि) क्षे (क्षके); व्यक. १३; समु.१२२ च + (चौरवच्छास्यः).
१३६ स्मृच.२५३ ऽप्रतिकर्म (प्रतिकर्मा) क्षे (क्षके); विर.४२८ .. (७) विस्मृ.२५।१२; विर.४२८ मस्वस्व (स्वि; | प्रोषि (प्री) Sप्र (प्र): ४३९ (क्रिया०); विता.८२ ४ प्रोषितेsविता.८२४ (सर्वकर्मसु०); सेतु.२८६ विरवत . प्र (प्रीते प्र) देश (देशे) वनव (चानव); सेतु.२८६ प्रोषितेs
(८) विस्मृ.२५।१३, बिर.४२८ (अपि०) त्राधी (त्रप- प्र(प्रीतेप्र); विभ.१७ (दार...स्थानम्०) शेषं सेतुबत् ; समु. राधी); सेतु.२८६ विरवत् .
.. १२५ स्मृचवत्, (५) मेधा.९७६. . व्य. का. १२९

Page #516

१०२४
व्यवहारकाण्डम् द्विगुणं प्रसूतेति । न शूद्रायाः कालनियमः स्यात्। अतो मानसव्यभिचारादपि स्त्रियं रक्षेदिति शेषः। संवत्सरमित्येके।
स्मृच.२४२ मृते भर्तरि ब्रह्मचर्य तदन्वारोहणं वा।
भार्यापरित्यागः तदन्वारोहणं भर्तारमनु आरोहणं अग्न्यारोहणम् । कामचारिणी मलिनां कुचेला पिण्डमात्रोप
स्मृच.२५४ जीविनी निवृत्ताधिकारामधःशय्यां निरुद्धां मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता। निवासयेदत्यर्थव्यभिचारिणीम् । स्वर्ग गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः॥ ___ कामचारिणी परपुरुषकामनया चरन्तीमित्यर्थः । शङ्खः शङ्खलिखितौ च
स्वच्छन्दचारिण्यास्त्याज्यत्वादेवं व्याख्या कृता । स्वयंवरः । कन्यापुनर्दानम् ।
स्मृच.२४२ अनुज्ञातो गुरुणा मातापित्रोरनुमतो दाराना
अधिवेदनम् - हरेत। धूता वैनासिकी स्त्रीजननीं वन्ध्यामप्रियवरयित्वा वरः कश्चित् प्रणश्येत्पुरुषो यदा। वादिनीम् । अप्रियशीलां पुरुषद्वेषिणीमननुकूलां रक्तागमान त्रीनतीत्य कन्याऽन्यं वरयेद्वरम ॥ चाधिविन्देत् । प्रदाय शुल्कं गच्छेद्यः कन्यायाः स्त्रीधनं तथा। धूर्ता प्रतारिका । वैनासिकी विगतनासिका । स्त्रीधार्या सा वर्षमेकं तु देयान्यस्मै विधानतः ॥ जननी स्त्र्यपत्यमात्रजननी। एतदुक्तं भवति । धर्मकार्यअथ प्रवृत्तिरागच्छेत् प्रतीक्षेत समात्रयम। पुत्रलाभयोः सिद्धिर्यया सह न संभवति तमतिक्रम्य अत ऊर्ध्व प्रदातव्या कन्याऽन्यस्मै यथेच्छया| भार्यान्तरं विन्दे दिति । कामसिद्धेस्तु यया परिपूरणं न सवर्णासवर्णभार्याः
भवति तामर्थेस्तोषयित्वा भार्यान्तरमुबहेदित्याह देवल:भार्याः कार्याः सजातीयाः श्रेयस्यः सर्वेषां एकामिति ।
स्मृच.२४४ स्युरिति पूर्वः कल्पः, ततोऽनुकल्पः, चतस्रो
. पत्नीधर्माः ब्राह्मणस्यानुपूर्येण, तिस्रो राजन्यस्य द्वे वैश्यस्य,
__श्वः श्वः पचनभाण्डानामुपलेपनं, सुसंमृष्टगृहएका शदस्य। द्वारोपलेपनं कृतशौचानुकूल्यध्यक्षतर्वाप्रवालस्त्रीरक्षा
पुष्पकृतबलिकर्म, श्वश्रूश्वशुराद्यभिवादनानन्तरं यस्मिन् भावोऽर्पितः स्त्रीणामात वे तच्छीलं पुत्रं गृहावश्यकानि कुर्यात् । न देवभृत्यातिथिभ्योऽग्रेजनयन्ति, यथा नीलवृषेण नीलवृषवत्सप्रभवः, अश्नीयात् न भर्तुरन्यत्र प्रतिकारौषधात् । श्वेतेन श्वेत एव जायते, एवं योनिरेव बलवती यस्माद्वर्णाः संकीर्यन्ते।
(तादृशं) (यथा...र्यन्ते०) शंखः; विभ.५; समु.१२० (पुत्र०)
। (यथा...र्यन्ते०) शंखः. (१) विस्मृ.२५।१४; व्यक.१३७ स्मृच.२५४ विर. (१) स्मृचं.२४२; समु.१२१ निरुतां निवा (निरन्ध्या.४४३; सेतु.२८७; विभ.२७; समु.१२५.
निर्वा) शंखः. (२) विस्मृ.२५:१७.
(२) स्मृच.२४४; समु.१२१ शंखः. (३) समु.११८. (४) समु.११९.
(३) व्यक.१३३; स्मृच.२५१ श्व: श्वः (श्व:) कृत(५) दा.१३४; ब्यप्र.४६५ (कार्या:०) श्रेयस्यः सर्वेषां शौचानुकूल्य०) (दध्यक्षतपूर्व प्रमालपुण्यबलिकर्म श्वशुर(सर्वेमां श्रेयस्यः); विभ.९८ व्यप्रवत्.
योरभिवादनम् । महावश्यं कुर्यात् ) (न देव ...षधात्०) विर. (३) व्यक.१२९; स्मृच.२४१ (पुत्र) (यथा...र्यन्ते०); ४२९ भृत्यातिथि (भूतपति); सेतु.२८६ सुसंमृ (स्वम्) पकृत विर.४१४; व्यप्र,४०५ तच्छीलं पुत्रं (तादृशं तन्तुं) (यथा.... | (पाहृत) चभिवाद (भिवन्द); विभ.१८ रायमि (राभि); यन्ते०): ४०८ (यथा...र्यन्ते०), व्यउ.१४० तच्छीलं । समु.१२४ स्मृचवत , शंखः.

Page #517

बीपुंधर्माः
१०२५
* श्वः श्वः आगामिनि आगामिनि दिने। न भर्तुर (१) कुहकशीला शठस्वभावा । विप्लुता जारादिअश्नीयादित्यन्वयः। अन्यत्र प्रतिकारौषधात् रोगप्रती- भिनष्टा । एकतः स्थितिनिषेधोऽयं पुनःपुनः क्रिय कारकारणमौषधं तु भर्तुरग्रेऽप्यश्नीयादित्यर्थः। माणविषय इति हेत्वभिधानादवगम्यते । न हि सकृदे
विर.४२९ कत्र स्थित्या कुलवधूनां चारित्र्यं दुष्यति । एवं कायस्त्री पराननुव्यक्तवक्त्रा बहिनिष्कामेत् नानु- शुद्धयुपघातहेतुभूतपरशयनादिसंसर्ग वर्जयेत् । त्तरीया परिधावेत् , नानुत्सवे गन्धमाल्याभरणानि
स्मृच.२५० विकृतानि वासांसि बिभृयात, न परपुरुषमभि- (२) गणिका वेश्या, ईक्षणिका दैवज्ञा, सा चात्र भाषेत अन्यत्र बालकप्रव्रजितवृद्धेभ्यः, न नाभिं परचारित्र्यखण्डनानुकूलाभिसंधिरुक्ता, मायाविनी दर्शयेत्, कुलवधूरागुल्फें वासः परिदध्यात् , न संमोहिका, सापि तथा धूर्तचारिणीतोऽस्या भेदविवक्षया स्तनौ विवृतौ कुर्या हसेतानावृतं न महा- उपादानम् । कुहकशीला चारित्र्यखण्डनोच्छेदकारिणी जने।
सा चोक्ताभ्योऽन्या विवक्षिता, विप्लुता पातित्यादि. (१) विकृतानीति पुरस्तात्परस्ताच्च संबध्यते । दोषवती।
विर.४३१ प्रव्रजितश्चतुर्थाश्रमी । अनपावृत्तमसंवृत्तम् । क्रियाविशे- सुरालशुनपलाण्डुगृञ्जनकमांसादीन्यभक्ष्याणि षग चैतत् । महाजनसमीपे तु संवृत्तस्यापि हसनस्य च वर्जयेत् । आहारमयं शरीरं तन्मयत्वाद्ब्राह्मणः प्रतिषेधार्थ पुनर्निषेधः कृतः । वेश्यादिस्त्रीभिः सह संकीर्यते । मातुरशितपीताद्धि गर्भः संभवति । एकत्रावस्थानप्रतिषेधोऽपि ताभ्यां दर्शितः । | ने च व्रतोपवासनियमेज्यादानधर्मो वाऽनुग्रह
स्मृच.२५० करः स्त्रीणामन्यत्र पतिशुश्रूषायाः, कामं तु (२) अनावृतं मुखमनाच्छाद्य न महाजनव्यवहित- भर्तुरनुज्ञया व्रतोपवासनियमादीनामभ्यासः मपि हसेदित्यर्थः।
विर.४३० स्त्रीधर्मः। ने गणिकाधूर्तचारिणीक्षणिकामायाविनीकुहक- नै भर्तारं द्विष्याद्यद्यप्यष्टीवल: स्यात्पतितोऽशीलाविप्लुताभिः सहैकत्र तिष्ठेत्, संसर्गेण हि डहीनो व्याधितो वा पतिहि देवता स्त्रीणाम । चारित्र्यं दुष्येत्, न भर्तुः प्रतिकूलमाचरेत् , न | अष्टीवल: स्यात् अष्टीवलाख्यरोगी स्यादित्यर्थः । प्रकीर्णभाण्डभोजनीयोपस्करद्रव्या, नोत्तानखट्टा
स्मृच.२५१ सनपादुका स्यात् ।
न व्रतेनोपवासेन धर्मेण विविधेन च ।
नारी स्वर्गमवाप्नोति प्राप्नोति पतिपूजनात् ॥ (१) व्यक.१३३.१३४; स्मृच.२४९ पराननुव्यक्तवक्त्रा (नानुक्त्वा) (नानुत्तरीया परिधावेत्०) बालक (वणिक् ) (कुल- (१) व्यक.१३६; स्मृच. २५० (आहार ... कीर्यते.) वधू :०) ल्फ (ल्फाभ्यां) तानावृतं (दनपावृत्तं); विर.४३ ० (न तपीता (ता); विर.४३७ विभ.२३ गर्भः स (जननं); समु. महाजने०); सेतु.२८५ परा...वक्त्रा (नानुक्ता) नानुत्स (न | १२४ स्मृचवत् . चोत्स)ल्फ (ल्फाभ्यां) सेता(सेद)(न महाजने०) विभ.१८ परा... (२) व्यक.१३५; मभा.१८।१ शंखः, गामि.१८।१ वक्त्रा (नामुक्तवस्त्रा) बालक (वणिक् ) ल्फ (ल्फाभ्यां); समु. सनि (सैनि) करः (करण) कामं (कर्म) शंखः; स्मृच.२५२ (न च १२३ परान ... वक्त्रा (नानुक्ता) शषं स्मृचवत् .
व्र...याः कामं तु०) मभ्यासः (मारम्भः):२९१ (न च व... (२) ब्यक.१३४, स्मृच.२५० धूर्त (धूर्ता) (क्षणिका०) याः०) (तु०) मभ्यासः (मारम्भः); समु.१२४ (न च व... दुष्येत् (दुष्यति) (न भर्तुः...दुका स्यात्०); विर.४३१, कामं तु०) मभ्यासः (मारम्भः) शंखः. विभ.१८-१९; समु.१२३ (न भर्तुः...दुका स्यात्०) शेषं (३) व्यक.१३५, स्मृच.२५१; समु.१२४ शंखः, स्मृचवत.
(४) स्मृच.२५२ शंखः; समु.१२४ शंखः.

Page #518

१०२६
व्यवहारकाण्डम्
पत्यौ प्रोषिते पत्नीधर्माः
एक एव पति र्या यावजीवं परायणम् । सर्वासां प्रोषिते भर्तरि ब्राह्मणी चारित्र्यं __ मृते जीवति वा तस्मिन्नापरं प्राप्नुयान्नरम् ।। रक्षेत्, इतरासां मातापितरौ, अनन्तरं राजन्या अभिगम्य परं नारी पतिष्यति न संशयः। वा, प्रेङ्खाताण्डवविहारचित्रदर्शनाङ्गरागोद्यान- अपतीनां तु नारीणामद्यप्रभृति पातकम् ॥ यानविवृतशयनोत्कृष्टपानभोजनकन्दुकक्रीडाधूप- यद्यस्ति चेद्धनं सर्व वृथाभोगा भवन्तु ताः । गन्धमाल्यालङ्कारदन्तधावनाञ्जनादीनामस्वतन्त्रा- | अकीर्तिः परिवादाश्च नित्यं तासां भवन्तु वै ।। णां प्रोषितभतकाणां कुलस्त्रीणामनारम्भः ।
पत्नीधर्माः । जायामहिमा । पतिधर्मः । (१) प्रेङ्खा डोला । विहारो रथ्यादौ न पुनर्गृहेऽपि । पतिव्रतानां नारीणां विशिष्टमिति चोच्यते । विवृतशयनं निष्प्रावरणतया शयनम् । प्रेङ्खादिप्रसाधना- पतिशुश्रूषणं पूर्व मनोवाकायचेष्टितैः ।। न्तानामनारम्भोऽस्वतन्त्राणां प्रोषितभर्तुकाणां कुलस्त्रीणा- भायाँ पतिः संप्रविश्य स यस्माज्जायते पुनः । मित्यन्वयः। सर्वासां क्षत्रियादिस्त्रीणामितरासां विप्रस्त्रीणां जायायास्तद्धि जायात्वं पौराणाः कवयो विदुः।। अनन्तरप्रत्यासन्नबन्धुः।
स्मृच.२५३ सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती। (२) सर्वासामिति चतसृष्वपि ब्राह्मण्यायेकपत्नीष सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता।। मध्ये ब्राह्मणी स्वयमेव चारित्र्यं रक्षेत् , तदितरासां माता- अर्ध भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा । . ' पितरौ, अनन्तरञ्च तयोरसतोः राजन्या स्वस्येतरयोश्च भार्या मूलं त्रिवर्गस्य यः सभार्यः स बन्धुमान् ।। चारित्र्यं रक्षेत् ।
विर.४३९ भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः । ___ स्वैरिणीपुनदियः
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः।। 'तिस्रः पुनवश्चतस्रः स्वैरिण्यः तत्र पूर्वा पूर्वा
सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः । जघन्या तासामपत्यानामृक्थपिण्डोदकयज्ञेषु यो |
पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यार्तस्य मातरः ॥ विकल्पः स मातुरेव गुणवत्तया व्याख्यातः ।
कान्तारेष्वपि विश्रामो जनस्याध्वनिकस्य वै। महाभारतम
यः सदारः स विश्वास्यस्तस्माद्दाराः परा गतिः॥ प्रजार्थं विवाहः । स्त्रीरत्नं शुद्धम् । भर्तृपतिपदनिरुक्तिः ।
संसरन्तमपि प्रेतं विषमेष्वेकपातिनम् । 'वैवाहिकी क्रियां सन्तःप्रशंसन्ति प्रजाहिताम् ।।
भार्यवान्वेति भर्तारं सततं या पतिव्रता ॥ 'स्त्रीरत्नं दुष्कुलाचापि विषादप्यमृतं पिबेत् ।
प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते । अदृष्या हि स्त्रियो रत्नमाप इत्येव धर्मतः॥ पूर्व मृतं तु भारं पश्चात्साध्व्यनुगच्छति ।। भार्याया भरणाद्भर्ता पालनाच्च पतिः स्मृतः ।। एतस्मात्कारणाद्राजन्पाणिग्रहणमिष्यते।
स्त्रीणां पुनर्विवाहव्याभिचारधनस्वाम्यनिषेधः यदाप्नोति पतिर्भार्यामिह लोके परत्र च ।। दीर्घतमा उवाच
आत्मात्मनैव जनितः पुत्र इत्युच्यते बुधैः । अद्यप्रभृति मर्यादा मया लोके प्रतिष्ठिता ॥
तस्माद्भायां पतिः पश्येन्मातृवत्पुत्रमातरम् ॥
भार्यायां जनितं पुत्रमादर्शेष्विव चाननम् । (१) व्यक.१३६, स्मृच.२५३ रं राजन्या (रो वा
हादते जनिता प्रेक्ष्य स्वर्ग प्राप्येव पुण्यकृत् ॥ राजन्यो) अना + (दर्शनप्रसाधना); विर.४३९; विभ.२३,
दह्यमाना मनोदुखैर्व्याधिभिश्चातुरा नराः । समु.१२५ दीनाम (दीन्य) शेषं स्मृचवत् , शंखः. ह्रादन्ते स्वेषु दारेषु धर्माताः सलिलेष्विव ।। (२) व्यक.१३९; विर.४५२; विभ.३२. (३) भा.(कुं) ११९४।२५. (४) भा.१२।१६५।३२. | (१) भा. (कुं) ११९६।३. (२) भा.१७४।३७. । (५) भा.१११०४।३०. (६) भा.१११०४।३४.३७. (३) भा.११७४।४०-५२.

Page #519

स्त्रीपुंषर्माः:
१०२७
सुसंरब्धोऽपि रामाणां न कुर्यादप्रियं नरः। व्युच्चरन्त्याः पतिं नार्या अद्यप्रभृति पातकम् ॥ । रतिं प्रीतिं च धर्म च तास्वायत्तमवेक्ष्य हि॥ भ्रूणहत्यासमं घोरं भविष्यत्यसुखावहम् ।
आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्यं रामाः सनातनम्। भार्या तथा व्युच्चरतः कौमारब्रह्मचारिणीम् ।। ऋषीणामपि का शक्तिः स्रष्टुं रामामृते प्रजाम् ॥ पतिव्रतामेतदेव भविता पातकं भुवि। . स्त्रीणां स्वैरसंभोगः धर्म आसीत्
नियुक्ता पतिना भार्या यद्यपत्यस्य कारणात् । 'अथ त्विदं प्रवक्ष्यामि धर्मतत्त्वं निबोध मे। न कुर्यात्तत्तथा भीरु सैनः सुमहदाप्नुयात् ।। पुराणमृषिभिदृष्टं धर्मविद्भिर्महात्मभिः ॥ इति तेन पुरा भीरु मर्यादा स्थापिता बलात् ॥ अनावृताः किल पुरा स्त्रिय आसन्वरानने । उद्दालकस्य पुत्रेण धा वै श्वेतकेतुना ।। कामचारविहारिण्यः स्वतन्त्राश्चारुहासिनि ।
बहूनामेकपत्निता .. . तासां व्युच्चरमाणानां कौमारात्सुभगे पतीन् । युधिष्ठिर उवाचनाधर्मोऽभदरारोहे स हि धर्मः पराऽभवत ॥ सर्वेषां महिषी राजन्द्रौपदी नो भविष्यति । तं चैव धर्म पौराणं तिर्यग्योनिगताः प्रजाः । एवं प्रव्याहृतं पूर्व मम मात्रा विशांपते ।। अद्याप्यनुविधीयन्ते कामक्रोधविवर्जिताः॥ अहं चाप्यनिविष्टो वै भीमसेनश्च पाण्डवः । प्रमाणदृष्टो धर्मोऽयं पूज्यते च महर्षिभिः । पार्थेन विजिता चैषा रत्नभूता सुता तव ॥ उत्तरेषु च रम्भोरु कुरुष्वद्यापि पूज्यते । । एष नः समयो राजन् रत्नस्य सह भोजनम् । स्त्रीणामनुग्रहकरः स हि धर्मः सनातनः ॥ :- न च तं हातुमिच्छामः समयं राजसत्तम ।___ स्त्रीणां श्वेतकेतुकृतः पुनर्विवाहनियोगनिषेधः सर्वेषां धर्मतः कृष्णा महिषी नो भविष्यति । अस्मिस्तु लोके न चिरान्मर्यादेयं शुचिस्मिते ॥ आनुपूर्येण सर्वेषां गृह्णातु ज्वलने करान् ॥ .. स्थापिता येन यस्माच्च तन्मे विस्तरतः शणु । .. द्रुपद उवाचबभूवोद्दालको नाम महर्षिरिति नः श्रुतम् ॥ एकस्य बढयो विहिता महिष्यः कुरुनन्दन । श्वेतकेतुरिति ख्यातः पुत्रस्तस्याभवन्मुनिः। नैकस्या बहवः पुंसः श्रूयन्ते पतयः कचित् ॥ मर्यादेयं कृता तेन धा वै श्वेतकेतुना ॥ लोकवेदविरुद्धं त्वं नाधर्म धर्मविच्छुचिः। कोपात्कमलपत्राक्षि यदर्थं तन्निबोध मे।। कर्तुमर्हसि कौन्तेय कस्मात्ते बुद्धिरीदृशी ॥ : श्वेतकेतोः किल पुरा समक्षं मातरं पितुः ॥ . युधिष्ठिर उवाचजग्राह ब्राह्मणः पाणौ गच्छाव इति चाब्रवीत । सूक्ष्मो धर्मो महाराज नास्य विद्मो वयं गतिम ऋषिपुत्रस्तदा कोपं चकारामर्षितस्तदा ॥ पूर्वेषामानुपूर्येण यातं वानुयामहे ।। मातरं तां तथा दष्टा नीयमानां बलादिव । न मे वागनृतं प्राह नाधर्मे धीयते मतिः । क्रुद्धं तं तु पिता दृष्ट्वा श्वेतकेतुमुवाच ह॥ एवं चैव वदन्त्यम्बा मम चैतन्मनोगतम् ॥ मा तात कोपं कास्त्विमेष धर्मः सनातनः।
एष धर्मो ध्रुवो राजश्चरैनमविचारयन् ।। अनावृता हि सर्वेषां वर्णानामङ्गना भुवि ॥ मा च शङ्का तत्र त स्यात्कथंचिदपि पार्थिव ।। यथा गावः स्थिताः पुत्र स्वे स्वे वर्णे तथा प्रजाः। युधिष्ठिर उवाचऋषिपुत्रोऽथ तं धर्म श्वेतकेतुर्न चक्षमे ॥ न मे वागनृतं प्राह नाधर्मे धीयते मतिः । चकार चैव मर्यादामिमां स्त्रीपुंसयोर्भुवि ।। वर्तते हि मनो मेऽत्र नैषो धर्मः कथंचन ॥ मानुषेषु महाभागो न त्वेवान्येषु जन्तुषु । श्रूयते हि पुराणेऽपि जटिला नाम गौतमी। तदाप्रभृति मर्यादा स्थितेयमिति नः श्रुतम् । ... ऋषीनध्यासितवती सप्त धर्मभृतां वरा ॥ . (१) भा.१।१२२।३-८. (२) भा.१।१२२१८-२१. (१) भा.१.१९५।२३-३१. (२) भा.१।१९६।१३.१९.

Page #520

१०२८
व्यवहारकाण्डम्
तथैव मुनिजा बार्शी तपोभिर्भावितात्मनः। पैशून्ये न प्रवामि न ममैतन्मनोगतम्। .. संगताभूदश भ्रातृनेकनाम्नः प्रेचतसः ॥ अद्वारि न च तिष्ठामि चिरं न कथयामि च ॥ गुरोहिं वचनं प्राहुर्धम्यं धर्मज्ञसत्तम ।
असद्वा हसितं किश्चिदहितं वापि कर्मणा । गुरूणां चैव सर्वेषां माता परमको गुरुः ॥ रहस्यमरहस्यं वा न प्रवामि सर्वथा ॥ सा चाप्युक्तवती वाचं भैक्षवद्भज्यतामिति । कार्यार्थे निर्गतं चापि भर्तारं गृहमागतम् । तस्मादेतदहं मन्ये परं धर्म द्विजोत्तम । आसनेनोपसंयोज्य पूजयामि समाहिता। । कुन्त्युवाच
यदन्नं नाभिजानाति यद्भोज्यं नाभिनन्दति । एवमेतद्यथा प्राह धर्मचारी युधिष्ठिरः । भक्ष्यं वा यदि वा लेह्यं तत्सर्व वर्जयाम्यहम् ॥ अनृतान्मे भयं तीव्र मुच्येऽहमनृतात्कथम् ॥ कुटुम्बार्थे समानीतं यत्किश्चित्कार्यमेव तु। . व्यास उवाच
प्रातरुत्थाय तत्सर्व कारयामि करोमि च ॥ . अनृतान्मोक्ष्यसे भद्रे धर्मश्चैष सनातनः ॥ प्रवासं यदि मे याति भर्ता कार्येण केनचित । पत्नीधर्माः
मङ्गलैबहूभिर्युक्ता भवामि नियता तदा ॥ युधिष्ठिर उवाच
अञ्जनं रोचनां चैव स्नानं माल्यानुलेपनम् । सत्स्त्रीणां समुदाचारं सर्वधर्मविदां वर। प्रसाधनं च निष्क्रान्ते नाभिनन्दामि भर्तरि ।। श्रोतुमिच्छाम्यहं त्वत्तस्तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ नोत्थापयामि भर्तारं सुखसुप्तमहं सदा । भीष्म उवाच
आन्तरेष्वपि कार्येषु तेन तुष्यति मे मनः ।। सर्वज्ञां सर्वतत्त्वज्ञां देवलोके मनस्विनीम् । नायासयामि भर्तारं कुटुम्बार्थेऽपि सर्वदा । कैकेयी सुमना नाम शाण्डिली पर्यपृच्छत ॥ गुप्तगुह्या सदा चास्मि सुसंमृष्टनिवेशना ॥ केन वृत्तेन कल्याणि समाचारेण केन वा । इमं धर्मपथं नारी पालयन्ती समाहिता। विधूय सर्वपापानि देवलोकं त्वमागता ॥ अरुन्धतीव नारीणां स्वर्गलोके महीयते ॥ हुताशनशिखेव त्वं ज्वलमाना स्वतेजसा। भीष्म उवाचसुता ताराधिपस्येव प्रभया दिवमागता॥ एतदाख्याय सा देवी सुमनायै तपस्विनी । अरजांसि च वस्त्राणि धारयन्ती गतक्लमा । पतिधर्म महाभागा जगामादर्शनं तदा ॥ विमानस्था शुभा भासि सहस्रगुणमोजसा ।। यश्चेदं पाण्डवाख्यानं पठेत्पर्वणि पर्वणि । न त्वमल्पेन तपसा दानेन नियमेन वा। स देवलोकं संप्राप्य नन्दने स सुखी वसेत् ॥ इमं लोकमनुप्राप्ता त्वं हि तत्त्वं वदव मे ।।
ऋतुमत्या विवाहे दानम् ।' पत्नीधर्माः । इति पृष्टा सुमनया मधुरं चारुहासिनी।
उमोवाचशाण्डिली निभृतं वाक्यं सुमनामिदमब्रवीत् ॥
भगवन्सर्वभूतेश श्रूयतां वचनं मम । नाहं काषायवसना नापि वल्कलधारिणी ।
ऋतुप्राप्ता सुशुद्धा या कन्या सेत्यभिधीयते ॥ न च मुण्डा च जटिला भूत्वा देवत्वमागता ॥
तां तु कन्यां पिता माता भ्राता मातुल एव वा। अहितानि च वाक्यानि सर्वाणि परुषाणि च ।।
पितृव्यश्चैव पञ्चैते दातुं प्रभवतां गताः॥ अप्रमत्ता च भर्तारं कदाचिन्नाहमब्रुवम् ॥
विवाहाश्च तथा पश्च तासां धर्मार्थकारणात् । देवतानां पितृणां च ब्राह्मणानां च पूजने। कामतश्च मिथो दानमितरेतरकाम्यया॥ अप्रमत्ता सदा युक्ता श्वश्रूश्वशुरवर्तिनी ॥ दत्ता यस्य भवेद्भार्या एतेषां येन केन चित् ।
..(१) भा.१३।१२३।१-२२.
। (१) भा. (कुं) १३।२४९।५-१४,

Page #521

बापुंधर्माः
१०२९ दातारः सुविमृश्यैव दातुमर्हन्ति नान्यथा ॥ । अर्थकार्ये पुनर्भर्तुः प्रमादालस्यवर्जिता । उत्तमानां तु वर्णानां मन्त्रवत्पाणिसंग्रहः। सा यत्नं परमं कुर्यात्तस्य साहाय्यकारणात् ॥ विवाहकरणं चाहुः शूद्राणां संप्रयोगतः ॥ धुरंधरा भवेद्भर्तुः साध्वी धर्मार्थयोः सदा। यदा दत्ता भवेत्कन्या तस्माद्भार्यार्थिने स्वकैः। विहारकाले वै भर्तुर्ज्ञात्वा भावं हृदि स्थितम् ।। तदाप्रभृति सा नारी दशरात्रं विलज्जया । अलंकृत्य यथायोग मन्दहाससमन्वितम् । मनसा कर्मणा वाचा अनुकूला च सा भवेत् ॥ वाक्यैर्मधुरसंयुक्तैः स्मयन्ती तोषयेत्पतिम् ॥ इति भर्तृव्रतं कुर्यात्पतिमुद्दिश्य शोभना। कठोराणि न वाच्यानि अन्यथा प्रमदान्तरे । तदाप्रभृति सा नारी न कुर्यात्पत्युरप्रियम् ।। यस्यां कामी भवेद्भर्ता तस्याः प्रीतिकरी भवेत् ॥ यद्यदिच्छति वै भर्ता धर्मकामार्थकारणात् । अप्रमादं पुरस्कृत्य मनसा तोषयेत्पतिम् । तथैवानुप्रिया भूल्वा तथैबोपचरेत्पतिम् । अनन्तरमथान्येषां भोजनावेक्षणं चरेत् ।। पतिव्रतात्वं नारीणामेतदेव सनातनम् ।। दासीदासबलीवाश्चण्डालं च शुनस्तथा। तादृशी सा भवेन्नित्यं यादशस्तु भवेत्पतिः । अनाथान्कृपणांश्चैव भिक्षुकांश्च तथैव च । शुभाशुभसमाचार एतवृत्तं समासतः॥ पूजयेदलिभैक्षेण पत्युर्धर्म विवर्धयेत् ।। दैवतं सततं साध्वी भर्तारं या तु पश्यति। कुपितं वाऽर्थहीनं का श्रान्तं वोपचरेत्पतिम् । दैवमेव भवेत्तस्याः पतिरित्यवगम्यते ।।
यथा स तुष्टः स्वस्थश्च तथा संतोषयेत्पतिम । उमोवाच
यथा कुटुम्बचिन्तायां विवादे वाऽर्थसंचये । पतिमत्या दिवारानं वृत्तान्तं श्रूयतां शुभम् । आहूता तत्सहायार्थ तथा प्रियहितं वदेत् ।। पत्युः पूर्व समुत्थाय प्रातःकर्म समाचारेत् ॥ अप्रियं च हितं ब्रूयात्तस्य धर्मार्थकाङ्क्षया । पत्युर्भाव विदित्वा तु पश्चात्संबोधयेत्तु तम् । __एकान्तचर्याकथनं कलहं वर्जयेत्परैः॥ नित्यं पौर्वाहिक कार्य स्वयं कुर्याद्यथाविधि ॥ बहिरालोकनं चैव मोहं ब्रीडां च पैशुनम् । निवेद्य च तथाऽऽहारं यथा संपद्यतामिति । बह्वाशित्वं दिवास्वप्नमेवमादि विवर्जयेत् ॥
रहस्येकासनं साध्वी न कुयोदात्मजैरपि । यथा भर्ता तथा नारी गुरूणां प्रतिपद्यते ॥ यद्यद्दद्यान्नियत्स्वेति न्यासवत्परिपालयेत् ॥ शुश्रूषापोषणविधौ पतिप्रियचिकीर्षया।
विस्मृतं वाऽपि यद्व्यं प्रतिदद्यात्स्वशौचतः । भर्तुनिष्क्रमणे कार्य संस्मरेदप्रमादतः ।। यत्किञ्चित्पतिना दत्तं लब्ध्वा तत्सा सुखी भवेत्।। आगतं तु पतिं दृष्टा सहसा परिचारणम् ।
अतीवाज्ञामतीया च दूरतः परिवर्जयेत् ।
बालवयूद्धवद्भायो सदैवानुचरेत्पतिम् ।। स्वयं कुर्वीत संप्रीत्या कायश्रमहरं परम् ॥
भार्याया व्रतमित्येव कर्तव्यं सततं विभो । पाद्यासनाभ्यां शयनैर्वाक्यैश्च हृदयप्रियैः । अतिथीनामागमेन प्रीतियुक्ता सदा भवेत् ।।
एतत्पतिव्रतावृत्तमुक्तं देव समासतः ।। कर्मणा वचनेनापि तोषयेदतिथीन्सदा ।
न च भोगे न चैश्वर्ये न सुखे न धने सथा। मङ्गलं गृहशौचं च सर्वोपकरणानि च ।
स्पृहा यस्यास्तथा भर्तुः सा नारीणां पतिव्रता ।। सर्वकालमवेक्षेत कारयन्ती च कुर्वती।
पतिर्हि दैवतं स्त्रीणां पतिबन्धुः पतिर्गतिः ।
नान्यं गतिमहं पश्ये प्रमदाया यथा पतिः ।। धर्मकार्ये तु संप्राप्ते तद्वद्धर्मपरा भवेत्॥ .
जातिध्वपि च वै स्त्रीत्वं विशिष्टं मे मतिः प्रभो।
कायक्लेशेन महता पुरुषः प्राप्नुयात्फलम् । ' (१) भा. (कुं) १३।२५०।१-३२. :
तत्सर्व समते नारी सुखेन पतिबूजया ।।

Page #522

व्यवहारकाण्डम् यथासुखं पतिमती सर्व पत्यनुकूलतः। अथ विष्णुप्रसादेन भगो दत्तवरः किल । ईदृशं धर्मसाकल्यं पश्य त्वं प्रमदां प्रति । तेन चैव प्रसादेन सर्वाल्लोकानुपाश्नुते ॥ एतद्विसृज्य पच्यन्ते कुस्त्रियः पापमोहिताः ।।. तस्मात्तु पुरुषे दोषो ह्यधिको नात्र संशयः। . तपश्चर्या च दानं च पतौ तस्याः समर्पितम् । विना गर्भ सवर्णेषु न त्याज्या गमनास्त्रियः ।। रूपं कुलं यशस्तेजः सर्व तस्मिन्प्रतिष्ठितम् ॥ प्रायश्चित्तं यथान्यायं दण्डं कुर्यात्स पण्डितः । एवं व्रतसमाचाराः स्ववृत्तेनैव शोभनाः। श्वभिर्वा दंशनं स्नानं सवनत्रितयं निशि ॥ स्वभा घ समं गच्छेत्पुण्यलोकान्सुकर्मणा ।। भूमौ च भस्मशयनं दानं भोगविवर्जितम् । वृद्धो विरूपो बीभत्सो धनवान्निर्धनोऽपि वा। दोषगौरवतः कालो द्रव्यगौरवमेव च । एवंभूतोऽपि वै भर्ता स्त्रीणां भूषणमुत्तमम् ॥ . मर्यादा स्थापिता पूर्वमिति तीर्थान्तरं गते । आढयं वा रूपयुक्तं वा विरूपं धनबर्जितम् । तद्योषितां तु दीर्घायो नास्ति दोषो व्यतिक्रमे । या पति तोषयेत्साध्वी सा पत्नीनां विशिष्यते ॥ भगतीर्थान्तरे शुद्धो विष्णोस्तु वचनादिह ।। दरिद्रांश्च विरूपांश्च प्रमूढान्कृष्टसंयतान् ।। रक्ष्याश्चैबान्यसंवादैरन्यगेहाद्विचक्षणैः । पतीनुपचरेल्लोकानक्षयान्प्रतिपद्यते ।।
आसां शुद्धौ विशेषेण कर्मणां फलमश्नुते ।। पत्युरनुगमनम्। विधवाधर्माः ।
नैता वाच्या न वै वध्या न क्लेश्याः शुभमिच्छता। एवं प्रवर्तमानायाः पतिः पूर्व म्रियेत चेत् । विष्णुप्रसादादित्येव भगस्तीर्थान्तरं गतः । तदाऽनुमरणं गच्छेत्पुनर्धम चरेत वा ॥ मासिमासि ऋतुस्तासां दुष्कृतान्यपकर्षति ।। आदिप्रभृति या साध्वी पत्युः प्रियपरायणा । स्त्रियस्तोषकरा नृणां स्त्रियः पुष्टिप्रदाः सदा । ऊर्ध्वं गच्छति सा पूता भोऽनुमरणं गता ॥ पुत्रसेतुप्रतिष्ठाश्च स्त्रियो लोके महाद्युते ।। एवं मृताया वै लोकानहं पश्यामि चक्षुषा ।
बहुभार्यस्य संभोगविधिः स्पृहणीयान्सुरगणैर्यान्गच्छन्ति पतिव्रताः ।। नारद उवाचअथवा भर्तरि मृते वैधव्यं धर्ममाश्रिताः । बहुभार्यासु सक्तस्य नारीभोगेषु गेहिनः । सूष्णीं भौमं जले नित्यमञ्जलिस्नानमुत्तमम् । ऋतौ विमुश्चमानस्य सान्निध्ये भ्रूणहा स्मृतः ।। व्रतं च पतिमुद्दिश्य कुर्युश्चैव विधि ततः ।। वृद्धां वन्ध्यां सुव्रतां च मृतापत्यामपुष्पिणीम् । एवं गच्छति सा नारी पतिलोकमनुत्तमम् । कन्यां च बहुपुत्रां च वर्जयन्मुच्यते भयात् ।। रमणीयमनिर्देश्यं दुष्प्रापं देवमानुषैः ।। व्याधितो बन्धनस्थो वा प्रवासेष्वथ पर्वसु । प्राप्नुयात्तादृशं लोकं केवलं या पतिव्रता। ऋतुकाले तु नारीणां भ्रूणहत्यां प्रमुञ्चति ।। इति ते कथितं देव स्त्रीणां धर्ममनुत्तमम् ।।
पत्नीपरित्यागः . स्त्रीरक्षा । स्त्रीणां समानवणे व्यभिचारोऽदोषोऽल्पदोषो वा।
मार्कण्डेय उवाचनारद उवाच
नराणां त्यजतां भार्या कामक्रोधाद्गुणान्विताम् । एकवणे विदोषं तु गमनं पूर्वकालिकम् ।
अप्रसूतां प्रसूतां वा तेषां पृच्छामि निष्कृतिम् ।। धाता च समनुज्ञातो विष्णुना तत्तथाऽकरोत् ॥
नारद उवाचभगलिङ्गे महाप्राज्ञ पूर्वमेव प्रजापतिः। अपापां त्यजमानस्य साध्वीं मत्वा यमादितः । ससर्ज ताभ्यां संयोगमनुज्ञातश्चकार सः ॥ आत्मवंशस्वधर्मो वा त्यजतो निष्कृत (१) भा. (क) १३१२५०।३३. (२) भा. (क) १३०२५०६०-६४... '
(१) भा. (कुं) १३।५९।२-४. (३) भा. (क) २३१५८१२-१३. . ...
(२) भा. (कुं) १३१५९।९-२२. .

Page #523

सीपुंधर्माः
१०३१ यो नरस्त्यजते भार्या पुष्पिणीमप्रसूतिकाम्। न च त्वमभिजानीषे स्त्रीणां गुह्यमनुत्तमम् । स नष्टवंशः पितृभियुक्तस्त्यज्येत दैवतैः॥ पुत्रं वा किल पौत्रं वा भ्रातरं वा मनस्विनम् ।। भार्यामपत्यसंजातां प्रसूतां पुत्रपौत्रिणीम् । रहसीह नरं दृष्ट्वा नानागन्धविभूषितम्। पुत्रदारपरित्यागी न स प्राप्नोति निष्कृतिम् ॥ योनिरुत्स्विद्यते स्त्रीणां सतीनामपि च श्रुतम् ॥ एवं हि भार्या त्यजतां नराणां नास्ति निष्कृतिः। | समुद्रेषु पृथिव्यां च वनस्पतिषु स्त्रीषु च । नाहन्ति प्रमदास्यक्तं पुत्रपौत्रप्रतिष्ठिताः ॥ . विभज्य ब्रह्महत्यां च तान्वरैरप्ययोजयत । मार्कण्डेय उवाच
वरदस्तु वरं दत्त्वा पृथिव्यै सागराय च । कीदृशीं संत्यजन्भायां नरो दोषैर्न लिप्यते । वनस्पतिभ्यः स्त्रीभ्यश्च ब्रह्महत्यां नुनोद ताम् । एतदिच्छामि तत्वेन विज्ञातुमृषिसत्तम ॥
नै नर्मयुक्तमनृतं हिनस्ति नारद उवाच
। न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले । मोक्षधर्मस्थितानां तु अन्योन्यमनुजानताम् । प्राणात्यये सर्वधनापहारे भार्यापतीनां मुक्तानामधर्मो न विधीयते ॥
पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ॥ अन्यसङ्गां गतापत्यां शूद्रगां परगामिनीम् ।
मृदुत्वं च तनुत्वं च पराधीनत्वमेव च। परीक्ष्य त्यजमानानां नराणां नास्ति पातकम् ॥
स्त्रीगुणा ऋषिभिः प्रोक्ता धर्मतत्त्वार्थदर्शिभिः॥ पातकेऽपि तु भर्तव्यौ द्वौ तु माता पिता तथा ।। व्यायामः कर्कशत्वं च वीर्य च पुरुषे गुणाः ।। मार्कण्डेय उवाच
'स्त्रियाः पुरुषसंयोगे प्रीतिरभ्यधिका सदा। भार्यायां व्यभिचारिण्यां नरस्य त्यजतो रुषा ।
एतस्मात्कारणाच्छक स्त्रीत्वमेव वृणोम्यहम् ।। कथं धर्मोऽप्यधर्मो वा भवतीह महामते ।।
नानिलोऽग्निर्न वरुणो न चान्ये त्रिदशा द्विज । नारद उवाच
प्रियाः स्त्रीणां यथा कामोरतिशीला हि योषितः।। अनृतेऽपि हि सत्ये वा यो नारी दूषितां त्यजेत् ।
सहस्र किल नारीणां प्राप्येतैका कदाचन । अरक्षमाणः स्वां भार्या नरो भवति भ्रूणहा ।।
तथा शतसहस्रेषु यदि काचित्पतिव्रता । • अपत्यहेतोर्या नारी भर्तारमतिलङ्घयेत् ।।
नैता जानन्ति पितरं न कुलं न च मातरम् । लोलेन्द्रियेति सा रक्ष्या न संत्याज्या कथंचन ।
न भ्रातृन्न च भतारं न च पुत्रान्न देवरान् ।। नद्यश्च नार्यश्च समस्वभावा
लीलायन्त्यः कुलंघ्नन्ति कुलानीव सरिद्वराः। __ नैताः प्रमुञ्चन्ति नरावगाढाः । स्रोतांसि नद्यो बहते निपातं
दोषान्सर्वाश्च मत्वाऽऽशु प्रजापतिरभाषत ।।
अष्टावक्र उवाच। नारी रजोभिः पुनरेति शौचम् ।।
नास्ति स्वतन्त्रता स्त्रीणामस्वतन्त्रा हि योषितः । एवं नार्यो न दुष्यन्ति व्यभिचारेऽपि भर्तृणाम् ।
प्रजापतिमतं ह्येतन्न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥ मासिमासि भवेद्रागस्ततः शुद्धा भवन्त्युत ।। नास्ति त्रिलोके स्त्री काचिद्यावै स्वातन्त्र्यमर्हति॥
.. स्त्रोरक्षा । स्त्रीदोषाः । 'पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्यमर्हति ॥ (१) भा. (कुं) ४।१८।१८,१९. मेदं च व्यभजद्राजन्पाने स्त्रीषु च वीर्यवान् । (२) भा. (कुं) ५।९।५०,५१.. अक्षेषु मृगयायां च पूर्वसृष्टं पुनः पुनः ॥ (३) भा.१२।१६५।३०. (४) भा.१३।१२।१४,१५.
(५) भा.१३।१२।५२. (६) भा.१३।१९।९१.९४. (१) मा.१३।२०।२१. (२) भा.३।१२५८,९. (७) भा.१३।२०।१४. (८) भा.१३।२०।२०
न्य. का. १३०

Page #524

१०३२
व्यवहारकाण्डम् युधिष्ठिर उवाच
अलाभात्पुरुषाणां हि भयात्परिजनस्य च। ' स्त्रीणां स्वभावमिच्छामि श्रोतुं भरतसत्तम । वधबन्धभयाच्चापि स्वयं गुप्ता भवन्ति ताः ॥ स्त्रियो हि मूलं दोषाणां लघुचित्ता हिताः स्मृताः॥ चलस्वभावा दुःसेव्या दुर्लाह्या भावतस्तथा । भीष्म उवाच
प्राज्ञस्य पुरुषस्येह यथा वाचस्तथा स्त्रियः॥ अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नारदस्य च संवादं पुंश्चल्या पञ्चचूडया। नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः ॥ कुलीना रूपवत्यश्च नाथवत्यश्च योषितः। इदमन्यच्च देवर्षे रहस्यं सर्वयोषिताम् । मर्यादासु न तिष्ठन्ति स दोषः स्त्रीषु नारद ।। दृष्ट्वैव पुरुष हृद्यं योनिः प्रक्लिद्यते स्त्रियाः ।। न स्त्रीभ्यः किञ्चिदन्यद्वै पापीयस्तरमस्ति वै । कामानामपि दातारं कारं मनसां प्रियम्। '' स्त्रियो हि मूलं दोषाणां तथा त्वमपि वेत्थ ह ॥ रक्षितारं न मृष्यन्ति स्वभारमसत्स्त्रियः ।। समाज्ञातानृद्धिमतः प्रतिरूपान्वशे स्थितान् । न कामभोगान्विपुलान्नालंकारार्थसंचयान् । पतीनन्तरमासाद्य नालं नार्यः परीक्षितुम् ।। तथैव बहुमन्यन्ते यथा रत्यामनुग्रहम् ।। असद्धर्मस्त्वयं स्त्रीणामस्माकं भवति प्रभो। अन्तकः पवनो मृत्युः पातालं वडवामुखम् । पापीयसो नरान् यद्वै लज्जां त्यक्त्वा भजामहे ।। क्षुरधारा विषं सर्पो वह्रिरित्येकतः स्त्रियः ॥ स्त्रियं हि यः प्रार्थयते संनिकर्ष च गच्छति । यतश्च भूतानि महान्ति पञ्च यतश्च लोका ईषञ्च कुरुते सेवां तमेवेच्छन्ति योषितः॥ विहिता विधात्रा । यतः पमांसः प्रमदाश्च निर्मिअनर्थित्वान्मनुष्याणां भयात्परिजनस्य च । | ताः ततश्च दोषाः प्रमदासु नारद ॥ मर्यादायाममर्यादाः स्त्रियस्तिष्ठन्ति भर्तृषु ॥ भीष्म उवाचनासां कश्चिदगम्योऽस्ति नासां वयसि निश्चयः। एता हि स्वीयमायाभिर्वञ्चयन्तीह मानवान् । विरूपं रूपवन्तं वा पुमानित्येव भुञ्जते । न चासां मुच्यते, कश्चित्पुरुषो हस्तमागतः ॥ न भयान्नाप्यनुक्रोशान्नार्थहतोः कथंचन । गावो नवतृणानीव गृहन्त्येता नवंनवम् ।। न ज्ञातिकुलसंबन्धात्स्त्रियस्तिष्ठन्ति भर्तृषु ॥ शम्बरस्य च या माया माया या नमुचेरपि । यौवने वर्तमानानां मृष्टाभरणवाससाम्। । बलेः कुम्भीनसेश्चैव सर्वास्ता योषितो विदुः।। नारीणां स्वैरवृत्तीनां स्पृहयन्ति कुलस्त्रियः ॥ हसन्तं प्रहसन्त्येता रुदन्तं प्ररुदन्ति च । याश्च शश्वद्वहुमता रक्ष्यन्ते दयिताः स्त्रियः। अप्रियं प्रियवाक्यैश्च गृहते कालयोगतः॥ अपि ताः संप्रसज्जन्ते कुब्जान्धजडवामनैः॥ यदि जिह्वासहस्रं स्याज्जीवेच्च शरदां शतम | पङ्गवथ च देवर्षे ये चान्ये कुत्सिता नराः।। अनन्यको स्त्रीदोषाननुक्त्वा निधनं व्रजेत् ॥ स्त्रीणामगम्यो लोकेऽस्मिन्नास्ति कश्चिन्महाम उशना वेद यच्छास्त्रं यच्च वेद बृहस्पतिः । यदि पुंसां गतिर्ब्रह्मन्कथंचिन्नोपपद्यते ।
स्त्रीबुध्या न विशिष्येत तास्तु रक्ष्याः कथं अप्यन्योन्यं प्रवर्तन्ते न हि तिष्ठन्ति भर्तृषु ॥
नरैः॥ दुष्टाचाराः पापरता असत्या मायया वृताः । अनृतं सत्यमित्याहुः सत्यं चापि तथाऽनृतम् । अदृष्टबुद्धिबहुलाः प्रायेणेत्यवगम्यताम् ।। इति यास्ताः कथं वीर संरक्ष्याः पुरुषैरिह ।।
(१) भा.१३।३८।२३.३०. (१) भा.१३॥३८॥१,२.
(२) भा.१३३३९५-८: । (२) भा.१३।३८।११-२२.
(३) भा. (कुं) १३१७४।९. (३) भा. (कु) १३१७३।२३.
(४) भा.१३२३९८.१०.

Page #525

१०३३
स्त्रीपुंवाः दोषास्पदेऽशुचौ देहे ह्यासां सक्तास्त्वहो नराः॥ न च स्त्रीणां क्रियाः काश्चिदिति धर्मो व्यवस्त्रीणां बुद्धयर्थनिष्कर्षादर्थशास्त्राणि शत्रुहन् । स्थितः । निरिन्द्रिया ह्यशास्त्राश्च स्त्रियोऽनृतमिति बृहस्पतिप्रभृतिभिर्मन्ये सद्भिः कृतानि वै॥
श्रुतिः ॥ संपूज्यमानाः पुरुषैर्विकुर्वन्ति मनो नृषु । शय्यासनमलङ्कारमन्नपानमनार्यताम् । अपास्ताश्च तथा राजन्विकुर्वन्ति मनः स्त्रियः॥ दुर्वाग्भावं रतिं चैव ददौ स्त्रीभ्यः प्रजापतिः॥ इमाः प्रजा महाबाहो धार्मिक्य इति नः श्रुतम्। न तासां रक्षणं शक्यं कर्तुं पुंसा कथंचन । सत्कृतासत्कृताश्चापि विकुर्वन्ति मनः सदा ॥ - अपि विश्वकृता तात कुतस्तु पुरुषैरिह ॥ कस्ताःशक्तो रक्षतु स्यादिति मे संशयो महान् । -वाचा च वधबन्धवो क्लेशवा विविधस्तथा । तथा ब्रूहि महाभाग कुरूणां वंशवर्धन ॥ न शक्या रक्षितुं नार्यस्ता हि नित्यमसंयताः ॥ यदि शक्या कुरुश्रेष्ठ रक्षा तासां कदाचन । तस्माद्ब्रवीमि पार्थ त्वां स्त्रियो रक्ष्याः सदैव च । कर्तुं वा कृतपूर्व वा तन्मे व्याख्यातुमर्हसि ॥ उभयं दृश्यते तासु सततं साध्वसाधु च ॥ |मदाश्च यथा सृष्टा ब्रह्मणा भरतर्षभ । स्त्रियः साध्व्यो महाभागाः संमता लोकमातरः। यदर्थ तच्च ते तात प्रवक्ष्यामि नराधिप ॥ धारयन्ति महीं राजनिमां सवनकाननाम् ॥ ... न हि स्त्रीभ्यः परं पुत्र पापीयः किंचिदस्ति वै।। असाध्व्यश्चापि दुर्वृत्ताः कुलघ्नाः पापनिश्चयाः। अग्निहि प्रमदा दीप्तो मायाश्च मयजा विभो। विज्ञेया लक्षणैर्दुष्टैः स्वगात्रसहजैर्नृप ॥ , क्षुरधारा विषं सर्पो मृत्युरित्येकतः स्त्रियः॥ । एवमेतासु रक्षा वै शक्या कर्तुं महात्मभिः । प्रजा इमा महाबाहो धार्मिक्य इति नः श्रुतम् । अन्यथा राजशार्दूल न शक्या रक्षितुं स्त्रियः ॥ स्वयं गच्छन्ति देवत्वं ततो देवानियाद्भयम् ॥ एता हि मनुजव्याघ्र तीक्ष्णास्तीक्ष्णपराक्रमाः । अथाभ्यगच्छन् देवास्ते पितामहमरिन्दम । नासामस्ति प्रियो नाम मैथुने संगमेऽपि यः ।। निवेद्य मानसं चापि तूष्णीमासन्नधोमुखाः ॥ एताः कृत्याश्च कार्याश्च कृतघ्ना भरतर्षभ ।
तेषामन्तर्गतं ज्ञात्वा देवानां स पितामहः।। न चैकस्मिन्त्रमन्त्येताः पुरुषे पाण्डुनन्दन ॥ 'मानवानां प्रमोहार्थं कृत्या नार्योऽसृजत्प्रभुः ॥
नासु स्नेहो नरैः कार्यस्तथैवेा जनेश्वर । पूर्वसर्गे तु कौन्तेय साध्यो नाये इहाभवन् ।
खेदमास्थाय भु
आस्थाय चैव ह । "असाव्यस्तु समुत्पन्नाः कृत्याः सर्गात्प्रजापतेः॥ निहन्यादन्यथा कुवन्नरः कारवनन्दन । ताभ्यः कामान्यथाकामं प्रादाद्धि स पितामहः। | सर्वथा राजशार्दूल मुक्तिः सर्वत्र युज्यते ।। ताः कामलुब्धाः प्रमदाः प्रबाधन्ते नरान्सदा ॥ तेनैकेन तु रक्षा वै विपुलेन कृता स्त्रियाः । क्रोधं कामस्य देवेशः सहायं चासृजत्प्रभुः।
नान्यः शक्तस्त्रिलोकेऽस्मिनक्षितुं नृप योषितः।। असजन्त प्रजाः सर्वाः कामक्रोधवशं गताः ।
नियोग: पुनर्विवाहश्च "द्विजानां च गुरूणां च महागुरुनृपादिनाम् ।
पाणिग्राहस्य तनय इति वेदेषु निश्चितम् । -क्षणस्त्रीसङ्गकामोत्था यातनाहो निरन्तरा ॥
धर्म मनसि संस्थाप्य ब्राह्मणांस्ताः समभ्ययुः । अरक्तमनसां नित्यं ब्रह्मचर्यामलात्मनाम् । लोकेऽप्याचरितो दृष्टः क्षत्रियाणां पुनर्भवः ।। तपोदमार्चनाध्यानयुक्तानां शुद्धिरुत्तमा ॥
उत्तमादवराः पुंसः कान्तो पुत्रमापदि । (१) भा. (क) १३१७४।११. . .
अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठादिच्छन्ति साधवः ।। (२) भा.१३१३९।१०-१४. . . .
(१) भा. १३।४०।११-१५. . . 1. (३) भा.१३।४०।३-११.
(२) भा.१३।४३।१९-२८. (४) भा. (कु) १३७५।११,१२. ... ... (३) भा.११०४।६,७. (४) भा.१११२०३५,३६.

Page #526

१०३४
व्यवहारकाण्डम् कौटिलीयमर्थशास्त्रम् स प्राजापत्याख्यः। गोमिभुनादानादिति । वरसकाशाद् विवाहधर्मः
गोद्वयं गृहीत्वा यत् कन्या दीयते, स आर्षः। । " 'विवाहसंयुक्तम् । विवाह व्यवहारः।
___अन्तर्वेद्यामिति । यज्ञवेदिमध्ये स्थिताय ऋत्विज़े
अन्तवद्यामिति । कन्यादानं कन्यामलकुकृत्य ब्राह्मो विवाहः । यद् दीयते, स देवः । मिथस्समवायादिति । कन्यावरसहधर्मचर्या प्राजापत्यः। गोमिथनादानादार्षः। योनिजेच्छयान्योन्यसंयोगाद गान्धवों विवाहो भवति । अन्तर्वेद्यामृत्विजे दानाद दैवः। मिथस्समवायाद् शुल्कादानादिति । आत्मार्थे कन्यार्थे च वराच्छुल्क गान्धवः। शुल्कादानादासुरः। प्रसह्यादानाद गृहीत्वा यत् कन्यादानं, स आसुराख्यः । प्रसह्यादानाराक्षसः । सुप्तादानात पैशाचः। पितृप्रमाणा- दिति । बलात्कारेण कन्याहरणाद् राक्षसविवाहो भवति । श्वत्वारः पूर्वे धाः मातापितप्रमाणाः शेषाः। तौ सुप्तादानादिति । सुप्ताया हरणात् पैशाचाख्यो विवाहः। हि शुल्कहरौ दुहितुः। अन्यतराभावेऽन्यतरो वा। पितृप्रमाणा इति । एतेष्वष्टसु विवाहेषु पूर्वे ब्राह्मादय
विवाहसंयुक्तमिति सूत्रम् । विवाहा अष्टविधाःब्राह्म- श्चत्वारः, पितृप्रमाणाः धाः पितृप्रमाणत्वाद धर्मयुक्ताः। प्राजापत्यार्षदैवगान्धर्वासुरराक्षसपैशाचाख्याः तत्संयुक्तं अन्ये त्वधा इत्यर्थसिद्धम् । माता पितृप्रमाणा इति । तत्संबद्धं स्त्रीधनकल्पादि, तदिहाभिधीयत इति सूत्रार्थः। माता पिता चत्युभा प्रमाणभूता यषा त
माता पिता चेत्युभौ प्रमाणभूतौ येषां ते तथाभूताः, व्यावहारिकाणामर्थानामनुष्ठानप्रकार उक्तः, व्यव
शेषाः गान्धर्वादयः। कस्मान्मातापितृप्रमाणकत्वमित्याह . हाराणां प्रतिपादनमधुना प्रस्तूयते । तेषु च ऋणादाना
तो हीत्यादि । मातापितरौ हि, शुल्कहरौ दुहितुः कन्यादिषु कतमः पूर्वनिरूपणाई इति चिन्तायाम् , ऋणादान- शुल्कं गृह्णीतः। अन्यतराभावे अन्यतरो वा माता पिता पूर्वो व्यवहार इति मनुः। वास्तुक पूर्वो व्यवहार इति वा शुल्कं हरति । एवं विवाहधर्म उक्तः। श्रीमू. भार्गवः । निक्षेपपूर्वो व्यवहार इति बृहस्पतिः। कौट
आधिवेदनिकम् ल्यस्तु गृहस्थस्यैव व्यवहारेष्वधिकाराद् गार्हस्थ्यं वर्षाण्यष्टावप्रजायमानामपुत्रां वन्ध्यां चाकाप्रति च विवाहस्यैव हेतुत्वाद् विवाहसंयुक्तव्यवहार क्षेत, दश बिन्दु, द्वादश कन्याप्रसविनीम् । एव व्यवहारेषु मुख्य इति विवाहसंयुक्तप्रकरणमेवादी ततः पुत्रार्थी द्वितीयां विन्देत । तस्यातिक्रमे निरूपणीयं मन्यते । यदाहुः-'प्रणमादौ मनुव्रते शुल्कं स्त्रीधनमध चाधिवेदनिकं दद्यात् । चतुवास्तुक भार्गवो मुनिः। बृहस्पतिस्तु निक्षेपं विवाहं विंशतिपणपरं च दण्डम् । कुटलान्वयः ॥ इति । इदं प्रकरणं त्रिभिरध्यायैर्वि- शुल्कं स्त्रीधनमशुल्कस्त्रीधनायास्तत्प्रमाणमाधितन्यते । तत्रादिमे विवाहधर्मः स्त्रीधनकल्पः आधिवेदनि- वेदनिकमनुरूपां च वृत्तिं दत्त्वा बह्वीरपि विन्देत। कमिति त्रिकं प्रतिपाद्यते. द्वितीये शुश्रषाभर्मपारुष्य- पुत्रार्था हि स्त्रियः। द्वेषातिचारोपकारव्यवहारप्रतिषेधाः, तृतीये निष्पतनं । तीर्थसमवाये चासां यथाविवाहं पर्वोढां पथ्यनुसरणं ह्रस्वप्रवासो दीर्घप्रवासश्चेति । जीवत्पुत्रां वा पूर्व गच्छेत् ।
विवाहसंयुक्तस्य प्रथमं निरूपणे हेतुं निर्दिशति- तीर्थगृहनागमने षण्णवतिर्दण्डः । पुत्रवती विवाहपूर्वो व्यवहार इति । व्यवहार इति जातावेक- धर्मकामां वन्ध्यां बिन्दुं नीरजस्कां वा नाकामामुपेवचनं, सर्व व्यवहाराः विवाहमूलाः। विवाहपूर्वत्वं यात्, न चाकामः पुरुषः । कुष्टिनीमुन्मत्तां वा न चोपपादितम् । विवाहभेदांस्तल्लक्षणप्रदर्शनपूर्वमाह- गच्छेत् । स्त्री तु पुत्रार्थमेवंभूतं वोपगच्छेत । कन्यादान मिति । कन्यामलङ्कृत्य यत् तस्याः प्रदानं, नीचत्वं परदेशं वा प्रस्थितो राजकिल्बिषी। स विवाहो ब्राह्म इत्युच्यते । सहधर्मचर्येति । 'सहधर्म- प्राणाभिहन्ता पतितस्त्याज्यः कीबोऽपि वा श्वर्यतामि'त्येतावदुक्त्वा समन्त्रकं यत् कन्या दीयते.
पतिः ॥ (१) कौ.३२.
। (१) कौ.३२,

Page #527

स्त्रीपुंधर्माः
१०३५
:: अथाधिवेदनिकमाह-वर्षाणीति। अप्रजायमानां अध्यायप्रान्ते श्लोकमाह--नीचत्वमित्यादि । नीचत्वं सकृत् प्रसूय पुनर्गर्भमगृह्णतीम् , अपुत्रां व्याध्यादिवशात् परदेश वा प्रस्थितः नीचत्वं गतो वा विदेशं गतो वा, पुत्ररहितां, वन्ध्यां च गर्भधरणायोग्यां च, अष्टौ वर्षाणि, राजकिल्विषी राजदुष्पुरोहितो राजदुष्प्रतिग्रही राजयक्ष्मआकाङ्क्षत प्रतिपालयेत् पुत्रं प्रसूते नवेति परीक्षा- वांश्च इति त्रिरूपः, प्राणाभिहन्ता नरमारकः, पतितः र्थम् । दश बिन्दुं दश वर्णाणि नश्यत्प्रसूति, प्रति- महापातकदूषितः, क्लीबोऽपि वा षण्डो वा, पतिः, पालयेत् । द्वादश कन्याप्रसविनीं स्त्र्यपत्यप्रसवशीलां त्याज्यः ।
भीमू. द्वादश वर्षाणि आकाक्षेत । काङ्क्षतेरात्मनेपदमार्षम्। शुश्रूषाभर्मपारुष्यदेषातिचारोपकारव्यवहारप्रतिषेधाश्च ..तत इति । यथोक्तकालप्रतीक्षानन्तरं पुत्रप्रसवाभावे, द्वादशवर्षा स्त्री प्राप्तव्यवहारा भवति षोडशपुत्रार्थी पुत्रकामश्चेद्, द्वितीयां विन्देत अन्यामुद्हेत् । वर्षः पुमान् । अत ऊर्ध्वमशुश्रूषायां द्वादशपणः तस्येति । यथोक्तकालनियमस्य, अतिक्रमे अननुवर्तने, स्त्रिया दण्डः पुंसो द्विगुणः ।। शुल्कं, स्त्रीधनं, अर्धे चाधिवेदनिकं परिणीताया भर्मण्यायामनिर्दिष्टकालायां ग्रासाच्छादनं उपरि अन्यस्याः परिणयनमधिवेदनं तन्निमित्तं यद् वाधिकं यथापुरुषपरिवापं सविशेषं दद्यात् । द्रव्यं गतं तस्याधै च, दद्याद् अधिविनायै । चतु- निर्दिष्टकालायां तदेव सङ्कथाय । बन्धं च विंशतिषणपरं च दण्डमिति । चतुर्विंशतिपणोत्तमं निय- दद्यात् । शुल्कस्त्रीधनाधिवेदनिकानामनादाने च। मातिक्रमदण्डं च, राज्ञे दद्यात् । .
___ श्वशुरकुलप्रविष्टायां विभक्तायां वा नाभियोज्यः - नवं शुल्कं स्त्रीधनं आधिवेदनिकतुल्यमानं द्रव्यं पतिः । इति भर्म । .. तत्तद्विवाहोचितशरीरयात्रोपायं च प्रतिपाद्य बहीनामप्य- नग्ने, विनग्ने, न्यङ्गे, अपितृके, अमातृके, धिवेदनं न दुष्यतीत्याह- शुल्कमित्यादि । तत्र हेतु- इत्यनिर्देशेन विनयग्राहणम् । वेणुदलरज्जहस्तावचनं-पुत्रार्था हि स्त्रिय इति । अनेन पूर्वपरिणी- नामन्यतमेन वा पृष्ठे त्रिराघातः । तस्यातिक्रमे तानां अपुत्रवतीनां निष्फलजन्मत्वादुपेक्षणं न्याय्य- वाग्दण्डपारुष्यदण्डाभ्यामर्धदण्डाः । मिति दर्शयति ।
तदेव स्त्रिया भर्तरि प्रसिद्धमदोषाया ईर्ष्याया है. बहीनां ऋतुयोगपद्येऽभिगमन विधिमाह-- तीर्थ- बाह्यविहारेषु द्वारेषु । अत्ययो यथानिर्दिष्टः । समवाये चासामिति । तीर्थ स्त्रीपुष्पं तत्समवाये बहीनां इति पारुष्यम् । पत्नीनां युगपदृतुप्राप्तौ, यथाविवाहं ब्राह्मादिविवाहक्रम- भारं द्विषती स्त्री सप्तार्तवान्यमण्डयमाना मनपहाय, पूर्व गच्छेत् । विवाहतुल्यतायामाह--पूर्वोढां तदानीमेव स्थाप्याभरणं निधाय भर्तारं अन्यया पूर्वकालपरिणीतां, जीवत्पुत्रां वा अपूर्वोढामपि, पूर्व सह शयानमनुशयीत । गच्छेत् ।
___ पूर्वाध्याये विवाहधर्मादिकमुक्तम् । इह तु शुश्रूषादय - तीर्थत्यादि । तीर्थगृहनागमने तीर्थस्याप्रकाशने | उच्यन्ते । तत्र शुश्रूषा परिचरणं, भर्म कुटुम्बभरणभर्बन भिगमने च, षण्णव तिः षण्णव तिपणः, दण्डः। नियोगः, पारुष्यं वाक्पारुष्यं दण्डपारुष्यं च, द्वेषः पुत्रवतीमिति । पुत्रवती, धर्मकामां वन्ध्यां पुत्रार्थव्रतो- अप्रीतिः, अतिचारः प्रतिषिद्धाचरणम् , उपकारव्यवपवासिनीं वन्ध्यां, बिन्दु नश्यत्प्रसूति, नीरजस्कां वा हारप्रतिषेधः जनविशेषविषयोपकाराचरण निषेधः। निवृत्तार्तवां वा, अकामां अनिच्छन्ती, नोपेयात् न द्वादशवर्षेति । अतिक्रान्तद्वादशवयस्का स्त्री, प्राप्तगच्छेत् , अर्थात् पुरुषः सकामोऽपि । न चाकामः पुरुषः, व्यवहारा व्यवहारयोग्या परिचरणकर्मनियोजनार्दा उपेयात् , अर्थात् सकामामपि । कुष्ठिनीम्, उन्मत्तां भवति । षोडशवर्षः पुमान् , प्राप्तव्यवहारः भवति । अत वा, न गच्छेत् , पुरुषः । स्त्री तु, पुत्रार्थ पुत्रोत्पत्त्यर्थम् , एवंभूतं वा कुष्ठिनमुन्मत्तं वा उपगच्छेत् ।
१) को.३१३.

Page #528

१०३६
व्यवहारकाण्डम्
ऊर्ध्वम्, अशुश्रूषायां अपरिचर्यामां द्वादशपणः स्त्रियाः । विभ्यतिक्रमनिमित्तः स्त्रियाः दण्डः वाक्पारुष्यदण्डदण्डः, पुंसो द्विगुणः चतुर्विंशतिपणो दण्डः । पारुष्योक्त एव न त्वर्धदण्डः पुंस इव । इति पारुष्यं, व्याख्यातम् ।
भर्मण्यायामिति । गृहभरणनियुक्तायाम्, अनिर्दिष्टकालायां अद्वैतावद् गृहीतमेतावद् विनियुक्तमित्यकृतकालनिर्देशायां, ग्रासाच्छादनं वाधिकं ग्रासमाच्छादनं च पर्याप्तं किञ्चिदधिकं वा, यथापुरुषपरिवापं गृहभरणीयजनोपकरणानतिक्रमणेन, सविशेषं सातिशयं दद्याद् असंख्यायैव । निर्दिष्टकालायां तदेव ग्रासाच्छादनमेव न तु ततोऽधिकं, संख्याय एकस्याहोरात्रस्यैतावदितीयत्तामाकलय्य, दद्यादित्यनुषज्यते । बन्धं च दद्यात् विवदमानायां तस्यां साध्यद्रव्यस्य पञ्चभागं दशभागं च दद्यात् । शुल्कादीनामनादाने च शुल्कस्त्रीधने प्रतीते आधिवेदनिकं अधिवेदननिमित्तं पत्या दत्तं एते षामग्रहणेऽपि बन्धं दद्यात्, ग्रहणे तु का कथेत्यर्थः । ७. श्वशुरेत्यादि । श्वशुरकुलप्रविष्टायां विभक्तायां वा श्वशुरगृहप्राप्तायां वा भर्तृकृतविभागायां वा स्त्रियां, नाभियोज्यः पतिः भर्ता तया अभियोक्तुं न योग्यो ग्रासाच्छादनार्थे । इति भर्मेति । व्याख्यातमिति शेषः ।
द्वेषमाह भर्तारमिति । भर्तारं द्विषती अरोचयमाना, स्त्री, सप्तार्तवानि सप्त ऋतुकालान् अमण्डयमाना शयनार्थमनुपतिष्ठमाना प्रतीक्ष्येतेति शेषः । ततो मण्डयमाना किं कुर्यादित्याह तदानीमेव सद्य एव स्थाप्याभरणं निधाय स्थाप्यशब्दो न्यासवाची स्वीयं भूषणं अपुनद्वेषप्रत्ययार्थं भर्तुन्यसं कृत्वा, अन्यया सह शयानं भर्तारं अनुशयीत सपश्चात्तापमुपतिष्ठेत । स्त्रियाः स एप भर्तृपदण्डो बोद्धव्यः । श्रीमू. भिक्षुक्यन्वाधिज्ञातिकुलानामन्यतमे वा भर्ता द्विषन् स्त्रियमेकामनुशयीत ।
दृष्टलिङ्गे मैथुनापहारे सवर्णापसर्पोपगमे बा मिथ्यावादी द्वादशपणं दद्यात् ।
अमोक्ष्या भर्तुरकामस्य द्विषती भार्या भार्यायाश्च भर्ता । परस्परं द्वेषान्मोक्षः ।
।
- पारुष्यमाह - नग्ने इत्यादि । नग्ने असंस्कृतबुद्धिस्वात् कोट्टवीतुल्ये। विनग्ने विशेषेण नग्ने । नष्टे विनष्टे इति पाठे स्फुट एवार्थः । न्यङ्गे निन्द्ये, अङ्गहीने वा, अपितृके, अमातृके, कुत्सितपितृके, कुत्सितमातृके, इत्यनिर्देशेन एवंप्रकारेण साक्रोश संबोधनेन, विनयग्राहणं सदाचारस्योपदेशना कर्तव्या । अनिर्देशेन विनयासिद्धावाह - वेणुदलेत्यादि । वेणुदलादीनां त्रयाणां अन्यतमेन वा, पृष्ठे, त्रिराघातः श्रीणि ताडनानि, कर्तव्यानि । तस्यातिक्रमे उक्तस्य द्विविधस्य पारुष्यस्य अतिक्रमे विहितविजातीयारुन्तुदाक्रोशकरणे अवेण्वादिना अपृष्ठे सकृदपि वाघाते वेण्वाद्यन्यतमेन पृष्ठ एव चतुराघाते चेत्यर्थः, वाग्दण्डपारुष्यदण्डाभ्यामर्धदण्डाः वाक्पारुष्यदण्डाद् दण्डपारुष्यaust वक्ष्यमाणादर्धदण्डाः, भवन्ति ।
गणिकाद्यासक्तिनिमित्तकेर्ष्यावशाद् भर्तरि विषये स्त्रियाः पतिव्रतायाः पारुष्यस्य प्रसक्तस्य मात्रामाह - तदेवेत्यादि । तदेव भर्तुर्यादृशमुक्तं तादृशमेव । द्वारेषु पारुष्यप्रयोगस्थानेषु । अत्ययो यथानिर्दिष्ट इति उक्त
1
स्त्रीविप्रकाराद् वा पुरुषश्चेन्मोक्षमिच्छेद् यथागृहीतमस्यै दद्यात् । पुरुषविप्रकाराद् वा स्त्री चेन्मोक्षमिच्छेत्, नास्यै यथागृहीतं दद्यात् । अमोक्षो धर्मविवाहानाम् । इति द्वेषः ।
प्रतिषिद्धा स्त्री दर्पमद्यक्रीडायां त्रिपणं दण्डं दद्यात् । दिवा स्त्रीप्रेक्षाविहारगमने षट्पणो दण्डः । पुरुषप्रेक्षाविहारगमने द्वादशपणः । रात्रौ द्विगुणः ।
सुप्रमत्तप्रत्रजने भर्तुरदाने च द्वारस्य द्वादशपणः । रात्रौ निष्कासने द्विगुणः ।
स्त्रीपुंसयो मैथुनार्थेऽनङ्गविचेष्टायां रहोश्लीलसंभाषायां वा चतुर्विंशतिपणः स्त्रिया दण्डः, पुंसो द्विगुणः । केशनीवीदन्तनखावलम्बनेषु पूर्वः साहसदण्डः, पुंसो द्विगुणः ।
शङ्कितस्थाने संभाषायां च पणस्थाने शिफादण्डः । स्त्रीणां ग्राममध्ये चण्डालः पक्षान्तरे पश्चशिफा दद्यात् । पणिकं वा प्रहारं मोक्षयेत् 1 इत्यतिचारः ।
प्रतिषिद्धयोः स्त्रीपुंसयोरन्योन्योपकारे क्षुद्रक

Page #529

स्त्रीपुंधर्माः द्रव्याणां द्वादशपणो दण्डः, स्थूलकद्रव्याणां चतु- ' उद्यानक्रीडाथै छ गमने, षट्पणो दण्डः, अर्थात् विंशतिपणः, हिरण्यसुवर्णयोश्चतुष्पश्चाशत्पणः स्त्रियाः प्रतिषिद्धायाः । पुरुषप्रेक्षाविहारगमने पुरुषत्रियाः । दण्डः पुसो द्विगुणः। त एवागम्ययो- प्रयुज्यमानप्रेक्षाविहारगमने, द्वादशपणः । रात्रौ द्विगुणः रर्धदण्डाः । तथा प्रतिषिद्धपुरुषव्यवहारेषु च । स्त्रैणप्रेक्षाविषये द्वादशपणः पौंस्यप्रेक्षाविषये चतुर्विंशतिइति प्रतिषेधः।
पणः। राजद्विष्टातिचाराभ्यामात्मापक्रमणेन च। सुप्तेत्यादि । सुप्तमत्तप्रव्रजने सुप्ते मत्ते च भर्तरि स्त्रीधनानीतशुल्कानामस्वाम्यं जायते स्त्रियाः ॥ स्वगृहं विहाय गमने, भर्तुरदाने च द्वारस्य आगतस्य
स्त्रियं द्विषतो भर्तुर्विधिमाह-भिक्षुकीत्यादि । भर्ता, भर्तुर्गृहद्वारकवाटानुद्धाटने च, द्वादशपणः दण्डः । द्विषन् स्त्रिय, मिक्षुक्यादिकुलानां भिक्षुकी शान्तशुद्ध- रात्रौ निष्कासने गृहाद् बहिर्भर्तुर्निरसने, द्विगुणः चतुव्यवहारिणी श्रमणी अन्वाधिः स्त्रीधनाधिष्ठाता ज्ञाति- विंशतिपणः। बन्धुः एषां कुलानि गृहाणि तेषाम् , अन्यतमे न स्त्रीपुंसयोरिति । तयोः, मैथुनार्थे अनङ्गविचेष्टायां त्वन्यकुले वसन्तीमिति शेषः, एका पुरुषान्तरमस्पृशन्तीं मैथुनमावां गमिष्याव इत्याकूतसूचककामचेष्टितकरणे, ताम् , अनुशयीत अनुतपन् स्वयमुपतिष्ठेत । एका. रहोश्लीलसंभाषायां वा रहसि असभ्यवृत्तसंभाषणे च मित्युक्त्या पुरुषान्तरसहशयने स्त्रियास्त्यागः सूचितः। चतुर्विंशतिपणः स्त्रिया दण्डः, पुंसः द्विगुणः अष्टापुरुषस्य तु अन्यसहशयनेऽप्यदोषः प्रागुक्तः। चत्वारिंशत्पणः। ___ दृष्टेत्यादि । दृष्टलिङ्गे साक्षादुपलब्धेऽन्यस्त्रीमैथुन- केशेत्यादि । केशग्रहणे नीवीग्रहणे दन्तक्षतकरणे चिहे सति, मैथुनापहारे मैथुनस्यापलापे, द्वादशपर्ण नखक्षतकरणे च, पूर्वः प्रथमः, साहसदण्डः स्त्रियाः, दण्ड, दद्यात् , अपलपिता । सवर्णापसोपगमे वा पंसः द्विगुणः पञ्चशतपणात्मको मध्यमसाहसदण्डः । मिथ्यावादी सवर्णा सखी तद्रूपापसर्पसंगमे सति वा शङ्कितेत्यादि । शङ्कितस्थाने संभाषायां च शङ्कातदपल पकर्ता, द्वादशपणं दद्यात् ।
स्पदे प्रदेशे संभाषणमात्रेऽपि कृते, पणस्थाने शिफादम्पत्योरन्यतरद्वेषात् तदन्यमोक्षो न भवति, किन्तु दण्डः एकैकस्य पणस्य स्थाने एकैकशिफाताडनं दण्डः । परस्परं द्वेषान्मोक्ष इत्याह-अमोक्ष्येति । अकामस्य स्त्रीणामिति । तासां, ग्राममध्ये पश्यत्सु ग्रामजनेषु, मोक्षमनिच्छतः । भार्यायाच अकामाया इति लिङ्ग- चण्डालः वधताडन नियुक्तः पुरुषः, पक्षान्तरे एकैकविपरिणामेनात्र संबन्धः ।
पार्थावकाशे, पञ्चशिफाः पञ्च शिफाप्रहारान् , दद्यात् । स्त्रीविप्रकाराद्वेति । स्त्रिया अपराधात् , पुरुषश्चेद् , पणिकं वा पणोऽस्य शुल्को दीयते पणिकः तथाभूतं वा मोश्चमिच्छेद् , यथागृहीतं अस्यै दद्यात् स्त्रीसकाशाद प्रहारं मोक्षयेत् एकैकस्य प्रहारस्यैकैकं पणं निष्क्रयं दत्त्वा गृहीतं सर्वविधं द्रव्यं स्त्रियै दत्त्वा मुच्येत । पुरुषविप्रकारा- प्रहारदण्डं मोचयेदित्यर्थः । इत्यतिचारः, व्याख्यातः । द्वेति । पुरुषापराधात् , स्त्री चेन्मोक्षमिच्छेत् , नास्यै यथा- अथ प्रतिषेधमाह-प्रतिषिद्धयोरिति । वारितगृहीतं दद्यात् अदत्त्वैव स्त्रियै स्त्रीधनं तत्सकाशात् : परस्परव्यवहारयोः, स्त्रीपुंसयोः, अन्योन्योपकारे क्षुद्रकमुच्येत । स एष स्त्रीपुंसान्योन्यमोक्षविधिरधर्म्यविवाहा- द्रव्याणां स्रक्चन्दनाद्यल्पद्रव्याणां परस्परदानेनोपकारे, नामासुरादीनाम् । ब्राह्मादीनां तु मोक्षणं नास्तीत्याह- द्वादशपणो दण्डः, स्त्रियाः । स्थूलकद्रव्याणां वस्त्राअमोक्षो धर्मविवाहानामिति । इति द्वेषो व्याख्यातः । भरणादीनाम्, अन्योन्योपकारे चतुर्विंशतिपणः । ". अतिचारविधिमाह-प्रतिषिद्धेत्यादि । प्रतिषिद्धा हिरण्यसुवर्णयोः, अन्योन्योपकारे चतुष्पश्चाशत्पणः । 'भा वारिता, स्त्री; दर्पमद्यक्रीडायां दर्पक्रीडायां मद्यकी- पुंसो विशेषमाह-दण्ड इति । उक्तो द्वादशपणादिः डायां च प्रवर्तमानेति शेषः,त्रिपणं दण्डं दद्यात् । दिवेति।। सर्वो दण्डः, पुंसो द्विगणः । त एवेति । उक्ता एव अह्नि, स्त्रीप्रेक्षाविहारगमने स्त्रीप्रयुज्यमाननाट्यदर्शनार्थ | दण्डाः, अगम्ययोः अर्धदण्डाः भ्रातृभगिन्यादिरूपयोः

Page #530

१०३८
व्यवहारकाण्डम् स्त्रीपुंसयोर्विषये अर्धहीना भवन्ति । ननु च भ्रातृभगि- दण्डः स्थाप्याभरणलोपश्च । गम्येन वा पुंसा न्यादीनामन्योन्योपकारो निसर्गसिद्धवात्सल्यप्रयुक्तो न सहप्रस्थाने चतुर्विंशतिपणः, सर्वधर्मलोपश्चान्यत्र त्वन्येषां स्त्रीपुंसानामिव संभावितदुरभिसंधिप्रयुक्तः इति भर्मदानतीर्थगमनाभ्याम् । पुंसः पूर्वः साहसदण्डः कथमसौ दण्डाई इति चेत् , सत्यं, किन्तु ऋजुबुद्धया- तुल्यश्रेयसः, पापीयसो मध्यमः । बन्धुरदण्ड्यः । रब्धोऽसावनुष्ठानप्रबन्धवशात् क्रमेण दुरभिसंधिं जन- प्रतिषेधेऽर्धदण्डः। येदिति दण्डाह एवासौ।
__ पथि व्यन्तरे गूढदेशाभिगमने मैथुनार्थेन - य एते स्त्रीपुंसयोः प्रतिषिद्धव्यवहारयोः परस्परोपकारे शङ्कितप्रतिषिद्धाभ्यां वा पथ्यनुसारेण संग्रहणं दण्डास्त एव पुरुषयोरपि प्रतिषिद्धष्यवहारयोरित्याह-- विद्यात् । तथेत्यादि । इप्ति प्रतिषेध इति । एवं उपकारव्यव- तालावचरचारणमत्स्यबन्धकलुब्धकगोपालन हारप्रतिषेधो व्याख्यातः ।
कशौण्डिकानामन्येषां च प्रसृष्टस्त्रीकाणां पथ्यनुन - राजद्विष्टातिचाराभ्यामिति । राजद्विष्टकथनेन दर्प- सरणमदोषः । प्रतिषिद्धे वा नयत: पंसः स्त्रिया मद्यक्रिडादिगमनेन च, आत्मापक्रमणेन च स्वयं वा गच्छन्त्यास्त एवार्धदण्डाः । इति पथ्यनुन । भर्तसकाशान्निष्पतनेन च, स्त्रीधनानीतशुल्कानां अ- सरणम् । स्वाम्यं स्त्रिया जायते स्त्रीधने पितृगृहोपाहृते शुल्के च | पूर्वाध्यायशेषोक्तमपक्रमणं 'निवेशकालं हि दीर्घप्रवासे स्त्रियाः स्वामित्वं हीयते ।
व्याख्यास्यामः' इत्युक्तं निवेशकालं च वर्णयितुमयमनिष्पतनं, पथ्यनुसरणं, हस्वप्रवासः दीर्घप्रवासश्च ध्याय आरभ्यते । पैतिकुलान्निष्पतितायाः स्त्रियाः षट्पणो दण्डो- पतिकुलादिति । पतिगृहात्, निष्पतिताया निर्गतायाः, ऽन्यत्र विप्रकारात् । प्रतिषिद्धायां द्वादशपणः । स्त्रियाः प्राप्तव्यवहारायाः, षट्पणो दण्डः, अन्यत्र विप्रका. प्रतिवेशगृहातिगतायाः षट्पणः ।
राद् पुरुषकृतापराधाभावे । प्रतिषिद्धायां 'मा कुरु प्रातिवेशिकभिक्षुकवैदेहकानामवकाशभिक्षा- निष्पतनमिति वारितायां सत्यां तस्या निष्पतने, द्वादशपण्यादाने द्वादशपणो दण्डः, प्रतिषिद्धानां पूर्वः पणः। प्रतिवेशगृहातिगतायाः इतीदं वाक्यं वचिन्न साहसदण्डः । परगृहातिगतायाश्चतुर्विंशतिपणः । पठ्यते। - परभावकाशदाने शत्यो दण्डोऽन्यत्रापद्भयः। प्रातिवेशिकभिक्षुकवैदेहकानामिति । प्रातिवेशिकः वारणाज्ञानयोर्निर्दोषः। ..
प्रतिगृही भिक्षुको वृत्तच्युतः पाषण्डादिः वैदेहक: कुवपतिविप्रकारात् पतिज्ञातिसुखावस्थग्रामिका- णिक इत्येतेषाम् , अवकाशभिक्षापण्यादाने अवकाशन्वाधिभिक्षुकीज्ञातिकुलानामन्यतममपुरुषं गन्तु- भिक्षाशब्दौ तद्दानपरौ अवकाशदाने भिक्षादाने पण्यमदोष इत्याचार्याः।
ग्रहणे च, द्वादशपणो दण्डः । प्रतिषिद्धानां, पूर्वः प्रथमः, सपुरुषं वा ज्ञातिकुलम् । कुतो हि साध्वी- साहसदण्डः पञ्चाशदुत्तरद्विशतपणात्मकः । परगृहातिजनस्य छलं, सुखमेतदवबोद्धं इति कौटल्यः। गतायाः भर्तृगृहसमनन्तरगृहमतिक्रम्य व्यवहितं गृहं
प्रेतव्याधिव्यसनगर्भनिमित्तमप्रतिषिद्धमेव गतायाः, चतुर्विंशतिपणः दण्डः । ज्ञातिकुलगमनम् ।
. परेत्यादि । परभार्यावकाशदाने परभाया वास' तन्निमित्तं वारयतो द्वादशपणो दण्डः । तत्रापि भूमिदाने, शत्यो दण्डः पणशतपरिमाणो दण्डः। अपगृहमाना स्त्रीधनं जीयेत, ज्ञातयो वा छादयन्तः वादमाह'-अन्यत्रापद्भय इति । आपत्सु तु न दोषः। शुल्कशेषम् । इति निष्पतनम् ।
वारणाज्ञानयोर्निर्दोष इति, 'मा मम गृहं प्रविशे'ति पतिकलान्निष्पत्य ग्रामान्तरगमने द्वादशपणो , वार्यमाणापि वा अज्ञायमानैव वा यदि प्रविशेत् , तदा । (२) कौ.३४.
निरपराधः, कः, अर्थाद् गृहस्वामी।

Page #531

स्त्रीपुंधर्माः ।
१०३९
- पतिधिक्कारवशादन्यत्रापसरणस्यावश्यं प्राप्तौ साध्वी- । दण्डः पञ्चाशदधिकद्विशतपणात्मकः, कीदृशस्य, तुल्यजनः कमाश्रयं गच्छेदित्याकाङ्क्षायामाह-पतिविप्रकारा- | श्रेयसः स्त्रीसमानजातिश्रेष्ठयस्य । पापीयसो मध्यमः दिति । भर्तृकृतधिक्कारदोषात् , पतिज्ञात्यादिकुलानां पति- | स्त्रीनिहीनजातीयस्य, मध्यमः साहसदण्डः पञ्चशतशातिर्भर्तबान्धवः सुखावस्थः विवाहस्थेयः ग्रामिको ग्राम | पणात्मकः । बन्धुरदण्ड्यः बन्धुर्नेता दण्डा) न भवति । महत्तरः अन्वाधिः स्त्रीधनस्थेयः भिक्षुकी तपस्विनी भैक्ष- प्रतिषेधेऽर्धदण्ड इति । बन्धोरपि भर्ना प्रतिषिद्धस्य जीविनी ज्ञातिः स्वबान्धवः एतत्संबन्धिनां गृहाणां, | नेतुरुक्तसमांशो दण्डः। अन्यतमं, अपुरुषं अविद्यमानपुरुषं, गन्तुं गत्वाधिवस्तुं, । पथीति । मार्गेऽपि, व्यन्तरे मार्गविदूरावकाशे, अदोषः दोषाभावः स्त्रियाः । इत्याचार्याः मन्यन्त इति गूढदेशाभिगमने छन्नप्रदेशगमने च सति, मैथुनार्थेन शेषः।
विद्यात् मैथुनमभिसंधाय तद् गमनमिति जानीयात् । आचार्यमतमभ्युपगम्यैव ज्ञातिकुले विशेषं स्वमतेनाह शङ्कितप्रतिषिद्धाभ्यां वेति । मैथुनार्थित्वशङ्काविषयी-सपुरुषं वेति । विद्यमानपुरुषमपि वा, ज्ञातिकुलं पति- भतेन, भर्तप्रतिषिद्धेन चेत्याभ्यां सह, पथ्यनुसारेण बन्धुगृहं स्वबन्धुगृहं च, गन्तुमदोष इति वर्तते । तत्र पथ्यनगमनेन, संग्रहणं विद्यात् स्त्रीसंग्रहणोक्तो दण्डहेतुमाह-कुतो. हि साध्वीजनस्य, छलं व्यभिचरणं, विधिः स्त्रीपुंसयोर्वेदितव्य इत्यर्थः । स तत्तराधिकरणे निष्कल्मषहृदयतया न कुतोऽपि भवतीत्यर्थः । प्रकाश- कन्याप्रकर्मणि वक्ष्यते । भयाच्च छलं न जायत इत्याह-सुखमेतदवबो मिति। तालावचरेत्यादि । तालावचरो नटः चारण: छलं स्त्रीकृतं भर्तुरन्यस्य वा सद्यः सुज्ञानं न तु गोप- | कुशीलवः मत्स्यबन्धको बलिशजीवी लुब्धको व्याधः यितुं शक्यमित्यर्थः ।
गोपालक आभीरः शौण्डिकः सुरासंधानजीवी इत्येतेषां, पतिकुलादन्यत्रगमनं यत् सामान्यतः प्रतिषिद्धं अन्येषां च प्रसृष्टस्त्रीकाणां तदितरेषां चानुज्ञातस्त्रीकाणां तस्यापवादमाह--प्रेतव्याधीत्यादि । सुबोधम् । ताम्बलिकमालाकारादीनां, पथ्यनुसरणं प्रकरणात् स्त्रियाः
तन्निमित्तमिति । उक्त निमित्तकं ज्ञातिकुलगमनं, पथि पुरुषान्तरानुगमनं, अदोषः दोषो न भवति । वारयतः पुरुषस्य, द्वादशपणो दण्डः । तत्रापीति । ज्ञाति- तालावचरादिस्त्रियमपि भर्तप्रतिषिद्धां पथि नयतः कुलेऽपि, गृहमाना केनापि छलेन गूढं वसन्ती, पुरुषस्य नीयमानायाश्च पूर्वोक्तदण्डार्धदण्डा भवन्ती. स्त्रीधनं, जीयेत हाप्येत अर्थाद् भर्ना स्वयं हरता।
त्याह-प्रतिषिद्धे वेत्यादि । इति पथ्यनुसरणं व्याख्यातम् । ज्ञातयो वा छादयन्तः स्त्रियं छलेन गूढं स्वगृहे वास
श्रीमू, यन्तः, शुल्कशेषं, जीयेरन्निति विपरिणतानुषङ्गः । इति
हस्वप्रवासो दीर्घप्रवासश्च निष्पतनमिति । व्याख्यातमिति शेषः।
हस्वप्रवासिनां शूद्रवैश्यक्षत्रियब्राह्मणानां ___ अथ पथ्यनुसरणमाह-पतिकुलादिति । पतिगृहात्, भार्याः संवत्सरोत्तरं कालमाकाङ्क्षरन् अप्रजाताः निष्पत्य पत्यननुज्ञया निगम्य, ग्रामान्तरगमने, द्वादश- संवत्सराधिक प्रजाताः, प्रतिविहिताः द्विगुण पणो दण्डः, स्थाप्याभरणलोपश्च अपुनर्गमनप्रत्ययार्थ
कालम् । अप्रतिविहिताः सुखावस्था बिभृयुः, परं न्यस्तभूषणहानिश्च, भवति । गम्येन वा पुंसा, सह
चत्वारि वर्षाण्यष्टौ वा ज्ञातयः । ततो यथादत्तप्रस्थाने प्रस्थाय ग्रामान्तरगमने, चतुर्विंशतिपणो दण्डः,
मादाय प्रमुञ्चेयुः। सर्वधर्मलोपश्च भत्रनुष्ठीयमानयज्ञादिसर्वधर्मसहचरण
__ ब्राह्मणमधीयानं दश वर्षाण्यप्रजाता, द्वादश हानिश्च । तत्रापवादः-अन्यत्र भर्मदानतीर्थगमनाभ्या- प्रजाता। राजपुरुषं आ आयुःक्षयादाकाङ्क्षत। मिति । भर्मदानं गृहभरणं तदर्थ वा तीर्थगमनं ऋतुगमनं
सवर्णतश्च प्रजाता नापवादं लभेत । कुटुम्बर्द्धितदर्थ वा भत्रन्तिकगमने न दोष इत्यर्थः । पुंसो दण्डमाह -पुंस इति। स्त्रियं प्रामान्तरं नेतुः पुरुषस्य, पूर्वः साहस- (१) कौ.३।४. ध्य.का. १३१

Page #532

१०४०
व्यवहारकाण्डम् लोपे वा सुखावस्थैविमुक्ता यथेष्टं विन्देत जीवि- ब्राह्मणमिति । ब्राह्मणं, अधीयानं विद्याध्ययनायं सार्थमापद्ता वा।
| देशान्तरं गतं, दश वर्षाणि, अप्रजाता अप्रसूतिः स्त्री, - धर्मविवाहात् कुमारी परिग्रहीतारमनाख्याय आकाङ्क्षत । द्वादश वर्षाणि, प्रजाता प्रसूता, आकाप्रोषितमश्रूयमाणं सप्त तीर्थान्याकाङ्क्षत, संव- झेत । राजपुरुषं प्रोषितं, आ आयुःक्षयाद् आकात्सरं श्रूयमाणम्। आख्याय प्रोषितमश्रयमाणं क्षेत । सवर्णत इति । यथोक्तप्रतीक्षाकालादूर्ध्वं समानपञ्च तीर्थान्याकाङ्क्षत, दश श्रूयमाणम् । एक- वर्णात् , चकारात् स्वोत्कृष्टवर्णादपि प्रजाता प्राप्तदेशदत्तशुल्कं त्रीणि तीर्थान्यश्रूयमाणं, श्रूयमाणं गर्भा स्त्री, नापवादं लभेत दण्डनीया न भवेत् । कुटुम्बसप्त तीर्थान्याकाङ्क्षत । दत्तशुल्क पञ्च तीर्थान्य- | द्धिलोपे वेति । बन्धुकुटुम्बे दारिद्यादात्मभरणासमर्थे श्रूयमाणं,दश श्रूयमाणम् । ततः परं धर्मस्थैविसृष्टा | सति, सुखावस्थैर्विमुक्ता विवाहव्यवस्थास्थेयैर्यथोचित. यथेष्टं विन्देत । तीर्थोपरोधो हि धर्मवध इति कालं भृत्वा विसृष्टा स्त्री, यथेष्टं विन्देत ईप्सितमन्यं कौटल्यः।
पुरुषं वरयेत् , जीवितार्थ देहयात्रार्थम् । आपद्गता दीर्घप्रवासिनः प्रबजितस्य प्रेतस्य वा भार्या
| वा आपन्निवारणार्थ वा।
धर्मविवाहादिति । ब्राह्मादिं धर्मविवाहमधिगम्य सप्त तीर्थान्याकाङ्क्षत, संवत्सरं प्रजाता। ततः पतिसोदयं गच्छेत् । बहुषु प्रत्यासन्नं धार्मिक र
स्थिता, कुमारी अक्षतयोनिः, परिग्रहीतारं, अनाख्यान भर्मसमर्थ कनिष्ठमभार्य वा। तदभावेऽप्यसोदर्य
| प्रोषितं अनापृच्छय देशान्तरगतं, अश्रूयमाणं अ'सपिण्डं कुल्यं वा। आसन्नमेतेषाम् । एष एव
ज्ञायमानवृत्तान्तं, सप्त तीर्थानि, आर्तवानि, आका
क्षेत । श्रूयमाणं तं, संवत्सरं आकाङ्क्षत । आख्याय कमः।
प्रोषितमित्यादि । एकदेशदत्तशुल्कं सावशेषार्पित. एतानुत्क्रम्य दायादान वेदने जारकर्मणि।
शुल्कम् । दत्तशुल्कं निरवशेषार्पितशुल्कम् । शेष सुबोधम् । जारस्त्रीदातृवेत्तारः संप्राप्ताः संग्रहात्ययम् ॥
| ततः परमिति । यथोक्तकालादूर्व, धर्मस्थैः विसृष्टा - हस्वप्रवासमाह-हस्वप्रवासिनामिति । क्षिप्रं प्रत्या
पत्यन्तरवरणायाभ्यनुज्ञाता, यथेष्टं विन्देत यथाकामितं गमिष्यामीत्युक्त्वा देशान्तरं गतानां, शूद्रवैश्यक्षत्रिय
पतिं परिगृह्णीयात् । तत्र हेतुमाह-तीर्थोपरोधो हीति । ब्राह्मणानां, भार्याः, संवत्सरोत्तरं कालं आकाङ्क्षरन्
तीर्थस्य ऋतुकालस्य प्रजननयोग्यस्य उपरोधः पुरुषानएकं वत्सरं शूद्री द्वौ वैश्यी त्रीन् क्षत्रियी चतुरो ब्राह्मणी
भिगमनेन विफलीकरणं, धर्मवधः धर्मस्य पुत्रोत्पत्तित्येवं क्रमेण प्रत्यागमनकालं अतिक्रान्तावधेर्भर्तुः
तुः लभ्यस्य सुकृतस्य वधो घातः, भवति । इति कौटल्यः प्रतीक्षेरन् , कथम्भूताः, अप्रजाताः अनुपजातप्रसवाः। मन्यत इति शेषः । यत् स्मर्यते--'पुत्रेण लोकान् संवत्सराधिकं प्रजाताः उपजातप्रसवाः अधिकमेकं जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते । अथ पुत्रस्य पौत्रेण नाकसंवत्सरं, आकाक्षेरन् । प्रतिविहिताः भर्तसुविहित- पृष्ठे महीयते ॥ इति । . वृत्तिव्ययाः स्त्रियो, द्विगुणं कालं शूद्याद्युक्तक्रमेण द्वि- दीर्घप्रवासिन इति । महाप्रस्थानं गतस्य, प्रव्रजिवर्षचतुर्वर्षषड्वर्षाष्टवर्षात्मकं, आकाक्षेरन् । अप्रति- तस्य संन्यस्तस्य, प्रेतस्य वा, भार्या, सप्त तीर्थानि विहिताः स्त्रीः, सुखावस्था बिभृयुः । विवाहव्यवस्था- आकाङ्क्षत, अप्रजाता। संवत्सरं प्रजाता सा, आकास्थेयपुरुषाः पोषयेयुः । परं द्विगुणकालादूर्व, चत्वारि उक्षेत । ततः, पतिसोदर्य पत्युहॊतरं, गच्छेद् उपतिष्ठेत वर्षाणि, अष्टौ वा वर्षाणि, ज्ञातयः पतिबान्धवाः, पुत्रार्थम् । बहुषु अनेकेषु पतिसोदर्येषु सत्सु, प्रत्यासन्नं बिभृयुः । ततः तदूधै, भर्तुरनागमने, यथादत्तं समनन्तरं, गच्छेत् । स यद्यधार्मिकः तदा धार्मिक आदाय, प्रमुञ्चेयुः स्त्रीज्ञातिगृहं प्रति विसृजेयुः, तासा.
गच्छेत् । सर्वेषु धार्मिकेषु भर्मसमर्थ भरणशक्तं गच्छेत् । मिच्छा चेदित्यार्थम् ।
सर्वेषु भरणसमर्थेषु कनिष्ठं गच्छेत् , अभायं वा गच्छेत् ।

Page #533

स्त्रीपुंधर्माः
सदभावेऽपीति । पतिसोदयभावेऽपि, असोदर्य वैमात्रेयं । शास्त्रेण विधिरुक्तः 'अद्भिरेव द्विजाग्याणाम्' इति । स गच्छेत् । तदभावे सपिण्डं गच्छेत् । कुल्यं वा सपि-च कैश्चिदुदकाधिकारः कन्याविषये स्मयते । तेन प्रतिण्डाभावे पतिकुलोत्पन्नं, गच्छेत् । आसन्नमेतेषामिति । | गृह्यापि त्यजेत्कन्यां प्राग्विवाहाद्विगर्हितां दुर्लक्षणां विदुष्टां कुल्यानां बहूनां मध्ये पुरुषगणनायामासन्नं गच्छेत् । पूर्व प्रतिगृहीतां मनोज्ञामपि, तथा निर्लज्जा बहुपुरुषएष एव क्रमः यथोक्त एव पुरुषपरिग्रहविषयो न्यायः।। भाषिर्णी, व्याधितां क्षयव्याधिगृहीतां, विप्रदुष्टां रोगिण्या
एतानिति । एतान् दायादान् पतिसोदयादीन् , दिशब्दितामन्यगतभावां च त्यजेत् । अन्ये क्षतयोनि विप्र. उत्क्रम्य, वेदने पुरुषान्तरपरिणयने, जारकर्मणि जार. | दुष्टां व्याचक्षते । न ते सम्यङ्मन्यन्ते यदि तावत्पुरुषानुपपुरुषगमने वा, जारस्त्रीदातृवेत्तारः जारः स्त्रीभोक्ता । भुक्ता स्त्री कन्या अविकृता तदा नैव दुष्यति । अथ स्त्री व्यभिचारिणी दाता स्त्रीदायकः स्त्रीधनस्थेयश्च । पुरुषसंयुक्ता तदा कन्यैव न भवति । तत्र 'त्यजेत्कन्यावेत्ता स्त्रियं विन्दमानः इत्येते, संग्रहात्ययं संप्राप्ताः मिति सामानाधिकरण्यानुपपत्तिः । उक्तश्च तस्यास्त्रीसंग्रहणविहितेन दण्डेन दण्डनीयाः। श्रीमू. स्त्यागः । छद्मना चोपपादिता न्यूनाधिकाङ्गी या हेतु
नियुक्ता। अकथितेषु स्वल्पेष्वपि दोषेषु कृतवरणाऽपि कन्यायाः पुनर्दाननिषेधः त्याज्यैव ।
- मेधा. ने दत्वा कस्यचित्कन्यां पुनर्दद्याद्विचक्षणः । (२) विप्रदुष्टां पुरुषान्तरदूषिताम् । पूर्वाध्याये दोषदत्वा पुनः प्रयच्छन् हि प्राप्नोति पुरुषानृतम् ॥ | वत्कन्यादातुर्दोष उक्तोऽत्र तु त्यक्तुदोषाभावः । मवि. (१) 'तेषां निष्ठा तु विज्ञेयां विद्वद्भिः सप्तमे पदे'
(३) 'अद्भिरेव द्विजाग्याणामित्येवमादिविधिना इति प्राग्विवाहान्मृते वरे दत्तायामपि पुनर्दानाशङ्कायां प्रतिगह्यापि कन्यां वैधव्यलक्षणोपेतां रोगिणीं क्षतयोनिप्रतिषेधोऽयम् । विशिष्टे तु पुनर्वचनं, तथाविधा या त्वाद्यभिशापवतीमधिकाङ्गादिगोपनच्छद्मोपपादितां सप्तपुनर्भरुक्ता । नान्यस्मै दत्वा तस्मिन्मृतेऽन्यस्मै दद्यात्तथा । पदीकरणात्प्रागज्ञातां त्यजेत् । ततश्च तत्त्यागे दोषाभाव कर्वन्प्राप्नोति पुरुषानृतं मनुष्यहरणे यत्पापं तस्य तत् । इत्येतदर्थ न तु त्यागार्थम् ।
ममु. भवति ।
मेधा.
(४) सप्तपदीगमनात्प्राक् त्यजेत् , ऊर्ध्वं न त्यागः ' (२) नान्यस्मिन्नित्याद्युपसंहरन् विपक्षे दोषमाह-न किंतु वस्त्राच्छादनादिना भर्तव्या। +मच. दत्वेति । वाग्दाने दानं भाक्तं, दत्वा ददत् प्राप्नोति
यस्तु दोषवती कन्यामनाख्यायोपपादयेत् । पुरुषानृतं 'सहस्रं पुरुषानृत' इत्युक्तत्वात् । अत एव
तस्य तद्वितथं कुर्यात्कन्यादातुर्दुरात्मनः ।। 'दत्तामपि हरेकन्यां श्रेयांश्चेदर आव्रजेदि'त्यविधिना
| कन्यादोषा उक्तास्ताननाख्यायानुक्त्वा प्रयच्छति वाचा दत्ता दानाशंका (?)।
ददाति, तस्य तद्दानं वितथं निष्फलं कुर्यात्प्रत्यर्पणेन । (३) अस्य देवरस्यैव दातव्यत्वे कारणमाह- उक्त एवायमर्थः पूर्वश्लोकेनातिस्पष्टीकृतः। मेधा. न दत्वा कस्यचिदिति।
नन्द.
. कन्यादानकाल: प्रतिगृहीतकन्यात्यागः
उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सहशाय च। 'विधिवत्प्रतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम । अप्राप्तामपि तां तस्मै कन्यां दद्याद्यथाविधि । व्याधितां विप्रदुष्टां वा छद्मना चोपपादिताम् ॥ (१) उत्कृष्टायाभिरूपायेति विशेषणविशेष्यभावः । (१) विधिः शास्त्रं तदहतीति विधिवत् । यादृशः । उत्कृष्टायाभिरूपतराय इत्यर्थः । अथवोत्कृष्टाय जात्या* मवि., ममु. मेधावत् ।
दिभिः,अभिरूपायेति पृथग्विशेषणम् । रूपमाकृतिमाभि(१) मस्मृ.९/७१, बाल.२।१२७; विभ.३३.
+ शेष ममुवत् । (२) मस्मृ.९।७२; समु.११९ त्प्रति (संप्र).
(१) मस्मृ.९।७३. (२) मस्मृ.९।८८; समु.११८. १ तथाविधायाः पु.......... . .. । १ न्यादिविक.
मच.

Page #534

१०४२
व्यवहारकाण्डम्
मुख्येन प्राप्तोऽभिरूपः स्वभाववचनो वा सुस्वभावः | त्यर्थः । उपासीतेति क्वचित्पाठः। विन्देत स्वप्रयत्नेनैव । विद्वानप्यभिरूप उच्यते । सदृशाय जात्यादिभिर्वरो वोढा सदृशमित्यधमव्यवच्छेदार्थम् ।
मवि. जामाता । अप्रातामप्ययोग्यामपि कामावशत्वेन बालाम- (३) दातृणामेवाभावे तु स्वयंवरा स्यादित्याह प्राप्तां कौमारं वयः, स्मृत्यन्तरे ननिकेत्युच्यते । कामस्पृहा -त्रीणीति।
+मच. यस्या नोत्पन्ना सा चाष्टवर्षा षड्वर्षा वा न त्वत्यन्त- अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद्यदि स्वयम् । बालैव । तथाहि लिङ्गम् 'अष्टवर्षामिति । इदमेव नैनः किंचिदवाप्नोति न च यं साऽधिगच्छति ।। लिङ्गं धर्मप्रयुक्ततायामपि विवाहस्येति । अन्यथा रागस्यैव (१) वर्षत्रयादूर्ध्वमदीयमाना यं भर्तारं वृणुते तस्य प्रयोजकत्वे कुतोऽप्राप्ताया विवाह इत्याहुस्तदयुक्तम् । दोषो न, कन्यायाः पूर्वेणैव दोषाभाव उक्त त्रियमाणस्याधनार्थिनोऽपि बालां विवाहयन्ति । न शास्त्रीयैव सर्वा दोषार्थमिदं, ऋतुदर्शन च द्वादशवर्षाणामिति स्मर्यते । प्रथुक्तिस्तृतीये निरूपिता। मेधा.
मेधा. - (२) अप्राप्तामष्टवर्षन्यूनवयसमपि । xमवि. (२) नैनः पापं पित्रननुमतिकृतं यं साऽधिगच्छति प्रेयच्छन्नग्निकां कन्यामृतुकालभयान्वितः। सोऽपि नैनो रजस्वलापरिणयनादिकृतं प्राप्नोतीत्यनुऋतुमत्यां हि तिष्ठन्न्यामेनो दातारमृच्छति ॥ पङ्गः।
मवि. कोममा मरणात्तिष्ठेद्गृहे कन्यतुमत्यपि। (३) अदीयमाना बन्धुहीना।
भाचे. न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् ॥ अलङ्कारं नाददीत पित्र्यं कन्या स्वयंवरा ।
(१) प्रागृतोः कन्याया दानं, ऋतुदर्शनेऽपि न मातृकं भ्रातृदत्तं वा स्तेना स्याद्यदि तं हरेत् ॥ दद्याद्यावद्गुणवान्वरो न प्राप्तः। गुणो विद्याशौर्यातिशयः भ्रात्रादिभिर्यदादौ दत्तं स्वयंवरणाभिप्रायं तस्या शोभनाकृतिर्वयोमहत्वोपेतता लोकशास्त्रनिषिद्धपरिवर्जन अजानद्भिः , तदलङ्करणं तेषामेव प्रत्यर्पयेत् । यदि तु कन्यायामनुराग इत्यादिः।
मेधा. तथाविधाया एव ददाति तदा न त्यागः । तेनास्मै न . (२) उक्तचतुष्टयविशेषणान्यतरहीनाय न देये- वयमेनां दास्याम इत्येवमभिप्रायं यद्भूषणं न तस्मिन्नत्युत्कृष्टवरे तात्पर्यात् । अन्यथा 'अप्रयच्छन्समाप्नोति न्यथात्वमापन्ने युक्तम् । 'स्तेनः स्यादिति पुलिङ्गेन भ्रूणहत्यामृतावृताविति याज्ञवल्क्यवचनविरोधः। मच.| पाठान्तरं, वरस्य चौरत्वमाहुस्तस्मात्तेन पित्र्यानलङ्कारां__ कन्यास्वयंवरः स्त्याजयितव्या ।
मेधा. 'त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमायूतुमती सती।
ऋतुमत्याः शुल्कं न देयम् ऊध्र्व तु कालादेतस्माद्विन्देत सदृशं पतिम् ॥ पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यामृतुमती हरन् ।
(१) रेतः ऋतुकालः तद्वत्यपि त्रीणि वर्षाणि तद्गृहे स हि स्वाम्यादतिक्रामेहतूनों प्रतिरोधनात ॥ आसीत । अतः परमुत्कृष्टाभावे सदृशं समानजातीयं (१) शुल्क देयाया ऋतुमत्याः शुल्क निरोधोऽयं स च स्वयं वृणुयात् ।
स्वाम्यादतिक्रामेत् । 'बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत्' इत्युक्तम् । (२) उदीक्षेत प्रतीक्षेत न ततः प्राक्स्वयंवरणमस्ती- वयोन्तरप्राप्तौ चाददतः पितुः स्वाम्यं नास्ति । शुल्का
* ममु. मेधावत् । ४ मच., भाच. मविवत् ।
+ भाच. मचवत्। :मवि., ममु. मेधावत् ।
(१) मस्मृ.९।९१. (१) मस्मृ.९।८८ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् । (२)मस्मृ.९।९२; मेधा. 'स्तेनः' इति पाठान्तरम् ; मभा. (२) मस्मृ.९८९; समु.११८.
१८।२१ स्तना (स्तेयं); गौमि.१८०२० स्तेना (स्तेयं) तं हरेत् (३) मस्मृ.९९०% मवि. उपासीतेति कचित्पाठः, I (किंचन); समु.११९ मभावत्, समु.११६.
(३) मस्मृ.९।९३, समु.११९...

Page #535

स्त्रीपुंधर्माः
देयाया अपि हेतोः समानत्वात्पितुः स्वाम्यनिवृत्तिः। तीति । उद्वहेत्सदृशी भार्यामित्यस्य शेषोऽयं स्थानभ्रष्टः । अपक्रमणं निवृत्तिः । प्रतिरोधनं प्रतिरोधोऽपत्योत्पत्ति- 'जातपुत्रः कृष्ण केशोऽमीनादधीते'त्यादिश्रौताधानस्याकार्ये । केचिदाहुः अमानवोऽयं श्लोकः। मेधा. पत्योत्तरकालीनत्वादधर्मोऽत्रावसथ्याख्यामिसाध्यः। मच.
(२) आर्षे गोमिथुनं विहितमपि ऋतुमत्यां निषेधति- (५) व्यष्टवर्षश्चतुर्विंशतिवर्षः धर्मे सीदति सत्वरः पित्र इति । ऋतुपर्यन्त कन्यायाः कन्यात्वं पितुः स्वत्वं अन्यकन्यां वहेत् । ब्रह्मचर्यविप्लवसंभावनायां वयोवस्थाच। पित्राद्यनधीनत्वं 'बाल्ये पितुर्निदेशे तिष्ठेदि'त्युक्तेर्दश- नियमो नादरणीय इत्यस्यार्थः।
नन्द, वर्षादिकालस्य स्वत्वनिवर्तकत्ववदृतुकालस्यापि स्वत्व- (६) धर्मे सीदति सति रजोदर्शने समुपागते सति निवर्तकत्वात् । मच. सत्वरो भवेत् ।
भाच. वधूवरयोविवाहकाल:
कन्याया वैवाहिकशुल्कसंबन्धी विधिः 'त्रिंशद्वर्षोद्वहेत्कन्यां हृद्यां द्वादशवार्षिकीम्। | केन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः । त्र्यष्टवर्षोऽष्टवर्षा वा धर्मे सीदति सत्वरः॥ । देवराय प्रदातव्या यदि कन्याऽनुमन्यते ॥
(१) इयता कालेन यवीयसी कन्या वोढव्या न (१) यस्याः पित्रादिभिर्गहीतं शुल्क, न च दत्ता, पुनरेतावद्वयस एवं विवाह इत्युपदेशार्थः । अथापि न केवलवचनेन देयत्वेन व्यवस्थिता, अत्रान्तरेस चेन्नियेत यथाश्रुतवर्षसंख्यैव । किं तर्हि । बहुना कालेन यवीयसी
तदाऽन्यद्रव्यवद्देवरेषु प्राप्ता सर्वेषु वा युधिष्ठिरादिवत् , वोढव्या । न ह्येतद्विवाहप्रकरणे श्रुतम् । येन संस्कार्य- तदभावे सपिण्डेषु, अतो विशेषार्थमिदमुच्यते । देवराय विशेषणत्वेन तदङ्ग कालो दशादिवर्षी पञ्चविंशत्या दिवर्षे प्रदातव्येति, न सर्वेभ्यो भर्तभ्रातृभ्यो नापि सपिण्डेभ्यः । च निवर्तयेत् । ननु च वाक्यान्तरस्थस्याप्यङ्गविधि- किं तबैकस्मै देवरायैव । तत्रापि कन्याया अनुमतौ र्भवत्येव । सत्यं, इह प्रकरणोत्कर्षेण पाठादाचार्यस्याभि- सत्याम् । अथासत्यां कन्यायाः शुल्कस्य च का प्रतिपत्तिः । प्रायान्तरमनुमीयते । तथा शिष्टसमाचारः । सुतस्य च यदि कन्यायै रोचते ब्रह्मचर्य तदा शुल्कं कन्यापितृपुनरक्रियायां नैष कालः संभवतीति 'पुनरक्रियां पक्षाणामेव । अथ पत्यन्तरमर्थयते तदा प्राग्गृहीतं शुल्कं कुर्यात्' इति नोपपद्यते । - मेधा. त्यक्त्वाऽन्यस्मादादाय दीयते ।
मेधा. • ' (२) त्रिंशद्वर्ष इत्येतद्ग्रहणान्तिकवतचरणपक्षे । धर्मे (२) पुरुषार्थ यद्यनुमन्यते। अननुमते तु नान्यस्मै स्वकर्तव्ये गार्हस्थ्यधर्मे सीदति मन्दीभवतीति त्वरा- देथा किन्तु कन्यैव तिष्ठेदिति फलिष्यति । मवि. हेतुरुक्तः ।
मवि. । (३) 'यस्या म्रियेत' इति प्रागुक्तं नियोगरूपं, इदन्तु (३) त्रिंशद्वर्षः पुमान् द्वादशवर्षवयस्कां मनोहारिणी शुल्कग्रहण विषयम् ।
- ममु. कन्यामुद्हेत् । चतुर्विंशतिवर्षो वाऽष्टवर्षां, गार्हस्थ्यधर्म- | (४) 'यस्या म्रियेत कन्याया' इत्यस्माद्विशेषं वक्तुऽवसादं गच्छति त्वरावान् । एतच्च योग्यकालप्रदर्शनपरं| माह-कन्यायामिति । वाग्दानशुल्कग्रहणाभ्यां वा भेदः। न तु नियमार्थ, प्रायेणैतावता कालेन गहीतवेदो भवति तथा च तस्याः स्वत्व निवृत्तेरननुमतौ स्वयंवरा स्यान्न तु त्रिभागवयस्का च कन्या वोढर्यनो योग्येति गहीतवेद- बलाद्दातुं शक्येत्याह-यदीति ।
मच. श्वोपकुर्वाणको गृहस्थाश्रमं प्रति न विलम्बेतेति सत्वर (५) अनुमत्यभावेऽन्यस्मै देया 'सकृत्कन्या प्रदीयत' इत्यस्यार्थः। ममु. इत्यस्यायमपवादः।
नन्द. (४) ब्राह्मादिविवाहे वयःपरिमाणमनक्तं विकल्पे- आददीत न शूद्रोऽपि शुल्कं दुहितरं ददन् । नाह–त्रिंशदिति । वहेदुद्वहेत् त्र्यष्टवर्षः उत्कटरागा- शुल्कं हि गृह्णन्कुरुते छन्नं दुहितृविक्रयम् ॥ पेक्षया गार्हस्थ्यधर्मापेक्षया वा । अत एवाह धर्मे सीद- (१) मस्मृ.९।९७; बाल.२।१२७७ विभ.३४; समु. . (१) मस्मृ.९।९४; दा.२२ र्णोद्ध (ों व); व्यप्र.४३४ ११९. दावत्; समु.११९ दावत्.
(२) मस्मृ.९।९८ विभ.३४; समु.११९,...

Page #536

.१०४४
व्यवहारकाण्डम्
(१) इच्छातः शुल्कग्रहणे पूर्वेण विधिरुक्तः, कस्यचित्तत एवाशङ्का स्याददोषं शुल्कग्रहणं, शास्त्रे गृहीत - शुल्काया विशेष उक्तो यतः, अत इमामाशङ्कामपनेतुमाह । आददीत न शूद्रोऽपि शुल्कमिति । इच्छातः प्रवृत्तौ शास्त्रीयो नियमो न तु शास्त्रेण पदार्थस्यैव कर्तव्यतोक्ता । यथा मद्यपीतस्य प्रायश्चित्ते न मद्यपानं शास्त्रेणानुज्ञातं भवति । शुल्कसंज्ञेन यदेवोक्तं 'गृह्णन्हि शुल्कं लोभेन' इति । येन तु विशेषेण पुनः पाठोऽसौ प्रदर्शित एव । मेधा.
(२) अत्र प्रसंगादर्थान्तरमाह - आददीतेति । छन्नमपि शुल्कं प्रतिग्रहादिरूपेणापि छद्मना कन्याभिसंधिना शुल्कं गृह्णन्दुहितृविक्रयं कुरुते । वि.
(३) शास्त्रानभिज्ञः शूद्रोऽपि पुत्रीं ददच्छुल्कं न गृह्णीयाकिं पुनः शास्त्रविद्विजातिः । यस्माच्छुल्कं गृह्णन्गुप्तं दुहितृविक्रयं कुरुते । न कन्यायाः पितेत्येनेन निषिद्धमपि शुल्कग्रहणं कन्यायामपि गृहीतशुल्कायां शास्त्रीयनियमदर्शनाच्छुल्कग्रहणे शास्त्रीयत्वशङ्कायां पुनस्तन्निषिध्यते ।
ममु.
ऐतत्तु न परे चक्रुर्नापरे जातु साधवः । यदन्यस्य प्रतिज्ञाय पुनरन्यस्य दीयते ॥
(१) यदुक्तं गृहीते शुल्के कन्येच्छायां सत्यां मृते तु शुल्कदेऽस्या अन्यत्र दानमिति तन्निषेधति । यदन्यस्य शुल्कदस्य प्रतिज्ञाय पुनरन्यस्मै दीयते पुनः शुल्कं गृही त्वेति । परं स्वयंवरं तु कारयेत्कन्याम् । एष एवार्थः ।
X मेधा
I
(२) अतो देवरं प्रत्यननुमतायां कन्यायां नान्यस्मै सा देया । सोदरस्तु भ्रातात्मैवेति गृहीतस्य शुल्कस्य तद्धनत्वात्तस्मै दीयमानायां कन्यायां दोषाभाव इति तात्पर्यम् । अभ्यनुज्ञाय शुल्कग्रहणेनान्यस्मै प्रतिपद्य । +मवि.
नोनुशुश्रुम जात्वेतत्पूर्वेष्वपि हि जन्मसु । शुल्कसंज्ञेन मूल्येन छन्नं दुहितृविक्रयम् ॥
x ममु. मेधावत् । + मच. मविवत् । (१) स्मृ. ९ ९९ समु. ११९ मविवत् उत्त.
१ वरं..
चि. स्य प्रति (स्याभ्यनु) विभ. ३४; (२) मस्मृ. ९ | १००.
(१) न कुतश्चिदस्माभिः श्रुतं पूर्वेषु जन्मसु कल्पान्तरेध्वित्यर्थः । मेधा. (२) छन्नशुल्कग्रहेण दुहितृविक्रये प्रागुक्ते सदाचारविरोधं दर्शयति--नानुशुश्रुमेति । ÷मवि. स्त्रीपुंधर्मप्रतिज्ञा
पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्म्ये वर्त्मनि तिष्ठतोः । संयोगे विप्रयोगे च धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् ॥
(१) स्त्रीसंग्रहणानन्तरं विवादपद निर्देशः 'स्त्रीपुंधर्मो विभागचे 'ति तदिदानीमुच्यते । भर्त्रा कथंचिदपि बाध्यमानया तेन सह राजनि विवदितव्यमिति । पत्युरुपचर्योक्ता न भार्या प्रति प्रभुत्वं उपचारश्च भृत्यवच्छुश्रूषा पादसंवाहनादि । स्त्रीपुरुषशब्दौ च यद्यपि लिङ्गविशेषावच्छिन्नमनुष्यजातिवचनौ तथापीह संबन्धिनि जायापत्यौ 'अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशमिति (मस्मृ. ९।२ ) स्वग्रहणेन संबन्धितां लक्षयति । भर्तुः स्त्रियाश्च जायायाः संयोग एकत्र संबन्धिनिधाने तथा विप्रयोगे प्रवासप्रायणे । शाश्वतग्रहणं स्तुतिः । धर्म्ये वर्त्मनि तिष्ठतोरनुवादोऽयम् । न्याय्यः धर्मशास्त्राचारनिमेधा. रूढो मार्गः । (२) स्त्रीपुंसयोर्द्वम्पत्योरन्योन्याव्यभिचारलक्षणे मार्गे वर्तमानयोः संयुक्तयोर्वियुक्तयोश्च नित्यान् धर्मान्वक्ष्यामि । जायापत्योरितरेतरविप्रतिपत्तौ कथंचित् राजनिवेदने सत्यनया व्यवस्थया राज्ञा दण्डादिनापि मार्गस्थापनं करणीयम् । अकरणाद्राज्ञो दोषः । इत्येतदर्थे व्यवहार*गोरा. मध्ये राजधर्मेषु स्त्रीपुंसयोर्धर्मा उच्यन्ते । स्त्रीणामस्वातन्त्र्यविधिः, रक्षणविधिः, रक्षणप्रयोजनम् अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम् । विषयेषु च सज्जन्त्यः संस्थाप्या ह्यात्मनो वशे ॥ ÷ ममु. मविवत् ।
* मवि, ममु., मच, नन्द. गोरावत् ।
(१) मस्मृ. ९।१६ व्यक. १२८३ स्मृच. २३९६ विर. ४०९; रत्न. १३३; स्मृचि. २७ धर्म्ये (स्वे स्वे); व्यप्र. ४०४; व्य. १३९; विता. ८२० धन्यै (धर्मे); बाल. २।२९५; सेतु. २८० धर्म्ये (धर्मे) संयो (संभो); विभ. २१ वितायत्; समु. ११९.
(२) मस्मृ. ९/२ ह्या ( आ ); मिता. २।२९५; व्यक. १२८; स्मृच.२३९ षु च सज्जन्त्य : (सज्जमानाश्च ); विर.

Page #537

स्त्रीपुंधर्माः
१०४५ (१) स्वेच्छया स्त्रीणां धर्मार्थकामेषु व्यवहर्तुं न (१) रक्षा नामानर्थप्रतीघातः। अनर्थस्त्वनाचारवृत्तादेयम् । यत्किंचन धनं धर्मादौ विनियुज्यते तत्र तिक्रमेणाप्रवृत्तिपरेण चान्यायतो धनहरणादिना परिभवयथावयः स्वपुरुषाः पत्यादयोऽनुज्ञापनीयाः । स्वपुरुषा स्तस्य प्रतीघातो निवारणं, तत्पित्रादिभिः कर्तव्यम् । रक्षाधिकृताः 'पिता रक्षती'त्यादिनिर्दिष्टाः । विषयेष हि रक्षतीति भवन्तिर्लिङर्थे छान्दसत्वात्ततो रक्षेदिति विधेयगीतादिषु सजन्त्यः प्रसङ्गं कुर्वन्त्य आत्मनो वशे प्रत्ययः। वयोविभागश्रवणं चाऽधिकतरदोषार्थ, सर्व एव स्थाप्यास्ततो निवारणीयाः । यद्यप्यस्वतन्त्रा इत्यनेनैव तु सर्वदा रक्षार्थमधिक्रियन्ते। कौमारग्रहणं दानात्पूर्वसर्वक्रियाविषया स्वातन्त्र्यनिवृत्तिरुपदिष्टा भवति तथापि कालोपलक्षणार्थम् । एवं यौवनं जीवद्भर्तकायाः प्रदर्शनं, पुनर्विषयव्यावृत्तिवचनं यत्नतः परिहारार्थ, मा विज्ञायि अतश्च नित्यानुवाद एवायम् । यदा यदा यदधीना तदा यत्नेभ्य एव परपुरुषसंपर्कादिभ्यो निवारणीयाः, गृहा. तदा तेनावश्यं रक्षितव्या। तथा च जीवत्यपि भर्तरि पितुः वस्थितास्तु मद्यपानादिसक्ता न दुष्यन्ति । चशब्देन पुत्रस्य चाधिकारस्तथा दर्शितं मानवे । सर्व एते सर्वदा तावदयं धर्मः पुरुषाणामुक्तः । स्वातन्त्र्यं स्त्रीणां तावन्न तत्संरक्षणं कुर्युः । कथ्यमानं तु ग्रन्थगौरवं करोति । देयम् । अर्थात्तु ताभिरपि स्वतन्त्राभिर्न भवितव्य- ननु च 'बालया वा युवत्या वे'त्यनेनोक्तमेवैतत् । मित्युक्तं भवति । एवं च 'पुरुषस्य स्त्रियाश्चैवेति चशब्देन । मैवम् । अन्यदेवास्वातन्त्र्यमन्या च रक्षा । तत्र चाइतरेतरविषययोर्ये स्त्रीपुंसयोर्धर्मास्त एवोच्यन्ते । न तु स्वातन्त्र्यमुपदिष्टम् । इह तु रक्षोच्यते । तेन सर्वयागादय इति समन्वयो भवति। . मेधा. क्रियाविषये अन्यतन्त्राया अपि शक्योऽनर्थः प्रतिहन्तुम् । . (२) भादिभिः स्त्रियः सर्वदा परतन्त्राः कार्याः। ननु चेहापि पठ्यते 'न स्त्री स्वातन्त्र्यमहतीति । अनिषिद्धेष्वपि च शब्दादिषु विषयेष्वतिसातं भज- उच्यते । नानेन सर्वक्रियाविषयमस्वातन्त्र्यं विधीयते । मानास्ततोऽपास्यात्मवर्तिन्यः कार्याः। *गोरा. किन्तर्हि, नास्वतन्त्रान्यमनस्का स्वात्मसंरक्षणाय प्रभ.
(३) तत्रादौ स्त्रियाः स्वातन्त्र्यं निषेधति-अस्वतन्त्रा वति शक्तिविकलत्वात्स्वतः । पञ्चमे तु वचनमस्वातन्त्र्याइति पञ्चभिः। दिवा गृह्यकृत्येषु रात्रौ तु स्वनिकटे थैमर्थान्तरस्य तत्रोक्तत्वात् ।
मेधा. शयनादौ।
मच. (२) प्राग्विवाहात् पिता स्त्रियं रक्षति । तदनु भर्ता 'पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। तदभावे पुत्राः। अत एभिर्न कदाचित्स्वतन्त्राः कार्याः । रक्षन्ति स्थविरे पुत्रा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥ भर्तृपुत्रयौवनवार्धक्यग्रहणं न व्यवस्थार्थ अपि त्वौचि* ममु. गोरावत् । . त्यात्प्राप्तानुवादोऽयम् ।
+गोरा. ४०९ मस्मृवत् पमा.४७३, स्मृचि.२७ स्वैदि (च दि) शेष कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्यश्चानुपयन्पतिः । स्मृचवत् ; रत्न.१३३ स्मृचवत् ; नृप्र.३२ स्मृचवत् । सवि. मृते भतेरि पुत्रस्तु वाच्यो मातुररक्षिता ।। ३४२ स्वै (त) पू. व्यप्र.४०५, व्यउ.१३९स्मृचवत् ; विता. (१) दानकाले प्राप्ते यदि पिता न ददाति, यः कः पुनः ८२० स्मृचवत् ; सेतु.२८०; विभ.२ ह्या (स्वा) शेष कन्याया दानकाल: . 'अष्टमाद्वर्षात्प्रभृति प्रागृतोरि'ति स्मृचवत् ; समु.११९ स्मृचवत् .
_ मर्यते । इहापि लिङ्गमस्ति । अनुपगच्छन्नरमयन्भार्याभि(१) मस्मृ.९।३; व्यक.१२८, गौमि.२८।१ रक्षन्ति निघ्नः, उपगमने कालश्चरितुं सद्व्रतस्य पर्ववर्यस्थविरे पुत्रा (पुत्रास्तु स्थविरीभावे); उ.२।१४।२ रक्ष...त्रा
मित्युक्तः (मस्मृ.३।४५)।
मेथा. (पुत्रस्तु स्थाविरीभावे); स्मृच.२४०%; विर.४१० रक्ष...त्रा (पुत्रास्तु स्थाविरे भावे); स्मृचि.२७ व्यप्र.४०६ रक्ष......
___ +ममु., मच., नन्द. गोरावत् । त्रा (पुत्रस्तु स्थविरे भावे); बाल.२।१३५(पृ.१९५), २।२९५ (१) मस्मृ.९।४; मवि. उच्य इति पाठः; विर.४१२७ सेतु.२८१ रक्ष ......त्रा (पुत्रस्तु स्थाविरे भावे); विभ. रत्न.१३३, स्मृचि.२७, व्यप्र.४०५, सेतु.२८२ विभ. २,५३ विरवत् ; समु.१२०.
४; समु.१२०. १ गताः. २ वृत्ति + (रुपदिष्टा भवति).३ शब्द.
१ क्षणमकुर्वतः. २ च. ३ षयं.

Page #538

१०४६
व्यवहारकाण्डम्
... (२) 'प्रदानं प्रागृतोरिति गौतमस्मरणात् अस्मिन्काले । (१) चातुर्वर्ण्यस्य एष उत्तमो धर्मः । पश्यन्तो पिता कन्यामददन् गमुः। ऋतुकालेऽगच्छन् भर्ता जानानाः दुर्बला अपि भर्तारो भार्या रक्षितुं यतेरन् प्रयत्न निन्द्यः । पत्यौ पुनर्मूते मातरमरक्षन् पुत्रो गर्हणीयः । कुर्युः ।
मेधा. *गोरा. (२) यस्मात्सर्वेषां ब्राह्मणादिवर्णानां भार्यारक्षणं वक्ष्य. (३) अदाता योग्याय । अनुपयन् वाग्दत्तामपि माणश्लोकनीत्या सर्वधर्मेभ्य उत्कृष्टं, अतो भर्तारो दुर्बला परिणयनेनासंस्तुवन् । वाच्यो गर्हया । उच्य इति पाठे अपि भार्या रक्षितुं यत्नं कुर्यः । यतः स्त्रियो रक्ष्या इति देहीत्यादि राज्ञा नियोज्यः। मवि. पूर्वमेव ।
*गोरा. सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः। स्वां प्रसूतिं चरित्रं च कुलमात्मानमेव च । द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहे युररक्षिताः ॥ स्वं च धर्म प्रयत्नेन जायां रक्षन् हि रक्षति ॥ .
(१) प्रसङ्गः कुसंपर्को यया कदाचिदविज्ञानशीलया। (१) न केवलं शास्त्रोपदेशादेव स्त्रीरक्षा कर्तव्या । यावगृहद्वारावस्थानादिनोज्वलवेषपुरुषदर्शनशीलयेत्येवमादय दिमानि बहूनि प्रयोजनानि । प्रसूतिरपत्यं पुत्रदुहितृलक्षणं उच्यन्ते । नैते किल साक्षाद्दोषरूपाः । न हि साक्षात्स्त्री- संकरो न भवतीत्यर्थः । चरित्रं शिष्टसमाचारः । कुलं संपर्कः। स्त्रियो दोषरूपाः । सूक्ष्मादित्युच्यते ततो रक्ष्याः | पूर्वोक्तं, कस्यापि सत्कुलस्य भ्रष्टशीलायां भार्यायां सर्व निवारणीयाः । विशेषतः प्रयत्नेन । ततश्च तत्कुलीन- कुलमुपतिष्ठतीति न साध्व्यः स्त्रिय एतेषामिति । अथवा
तृपितृव्यदेवरायै रक्षितव्या इति सिद्धं भवति । मेधा. पितपितामहादीनां संततिशुद्धयभावादोर्ध्वदैहिकस्या. । (२) अल्पेभ्योऽपि दुःसंपर्केभ्यो दुःशीलत्वसंपादकेभ्यो- 'निर्वृत्तेर्न रक्षा स्यात् । आत्मानम् । प्रसिद्धमात्मोपऽतिशयेन रक्षणीयाः किमुत महद्भयः। यस्मादरक्षिता पतिनाऽवश्यं हन्यते भार्ययैव वा विषादिना, स्वं च धर्म, सद्योऽभिचारोत्पत्त्या
व्यभिचारिण्या धर्मानधिकारात् । अतो जायां रक्षिता कुर्युः। *गोरा. सर्वमेतद्रक्षति ।
मेधा. (३) प्रसंगेभ्यः परपुरुषभाषणादिभ्यः। मवि. । (२) भार्या यत्नतो रक्षन् स्वां संततिं संकरानुत्पाद
(४) अरक्षिताः स्त्रियो दुश्चरितेन द्वयोः कुलयोः नेन रक्षति । भार्यासंरक्षणे च तिष्ठन् समाचारं च रक्षति। भर्तृपितृकुलयोः शोकमावहेयुः कुर्युरित्यर्थः । अनेन पितृपितामहाद्यन्वयमात्मानं चासेकीर्णापत्यौव॑दैहिककलद्वयवद्धैरपि रक्ष्या इति तत्क्लेशप्रदर्शनमुखेन दार्शतम्। करणेषु रक्षति । स्वं धर्म विशुद्धभार्यस्याधानाद्यधिकास्मृच.२३९ राद्रक्षति ।
*गोरा. भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता। (३) स्वधर्म गार्हस्थ्यनियतम् । मवि. प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः ॥ इमं हि सर्ववर्णानां पश्यन्तो धर्ममुत्तमम् ।
___ * ममु. गोरावत् । यतन्ते रक्षितुं भार्या भर्तारो दुर्बला अपि ॥
३३, व्यप्र.४०५ वर्णानां (धर्माणां); सेतु.२८१ विभ.३ * ममु. गोरावत् ।
पश्यन्तो (वंशतः); समु.१२०. (१) मस्मृ.९।५, व्यक.१२९) स्मृच.२३९; विर. (१) मस्मृ.९७ व्यक.१२९, मवि. स्वधर्म इति पाठः, ४११ झ्या विशेष (क्ष्याः प्रयत्न); पमा.४७३, रत्न.१३३, स्मृच.२३९, विर.४११ स्वं च धर्म (स्वधर्म हि);पमा.४७३, स्मृचि.२७; व्यप्र.४०५, व्यउ.१४० युर (युने) उत्त. स्मृचि.२७ स्वां (स्व) शेषं विरवत् ; नृप्र.३३ प्रयत्नेन (प्रजासेतु.२८१ विरवत् ; विभ.३ विरवत् ; समु.११९,१२०. श्चैव); व्यप्र.४०५; व्यउ.१४० स्वां (स्त्री) स्वं च धर्म प्रयत्नेन
(२) मस्मृ. ९।५ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम्। (स्वधर्म हि प्रयत्नाच्च); सेतु.२८ १ चरित्रं (च वित्तं) शेषं
(३) मस्मृ.९।६; व्यक.१२९; स्मृच.२३९र्बला (र्लभा); विरवत् ; विभ.३ विरवत् ; समु.१२०. विर.४११; पमा.४७३, रत्न.१३३; स्मृचि.२७; नृप्र. १ निवृत्ते रक्षा. २ द्वात्मनोप..

Page #539

स्त्रीपुंधर्माः
जायापदनिरुक्तिः
पतिर्भार्यां संप्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते । जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः ॥
(१) अर्थवादोऽयम् । न च पत्युः पत्न्या उदरे प्रवेशदर्शनं, अतः शरीरसारभूतशुक्रद्वारेण गुणवादतः प्रवेशोऽयमुच्यते । 'आत्मा वै पुत्रनामासी'ति । एतदेव जायाशब्दस्य भार्यावचनत्वे प्रवृत्तिनिमित्तम् । यतोऽस्यां पतिर्जायते । अपत्यजन्मनिमित्ते जायाशब्दे जारस्यापि जायोच्येत । मेधा. (२) एवं चासौ रक्षणीयेत्येतदर्थं नामनिर्वचनम् । गोरा. (३) जायापदं व्युत्पादयंस्तद्रक्षणेऽतीव यत्नमावि - ष्करोति-- पतिरिति द्वाभ्याम् । यो भजते हि स्त्री सुतं सूते तथाविधम् । तस्मात्प्रजाविशुद्धयर्थं स्त्रियं रक्षेत्प्रयत्नतः ॥
मच.
(१) ‘स्वां प्रसूतिमि’ति (मस्मृ. ९।७) यदुक्तं तद्दर्शयति । न चैवं मन्तव्यं यादृशं द्वितीयं पुरुषं सेवेत सुतं सूते पुत्रं जनयति तथाविधजातीयं, नापि गुणसादृश्यमभि - प्रेतं यतः शूद्रादिजातस्य चण्डालादिजातित्वं समानजातीयजातस्यापि नैव जातीयत्वं 'पत्नीध्वक्षतयोनि - वि'ति वचनात्, गुणसाहश्येऽपि विशीलदरिद्रपतिकाया उत्कृष्ट पुरुषगमनमनुज्ञातं स्यात् । यदा त्वयमर्थवादस्तदा यादृशं तथाविधमित्यकुलानुरूपमिति नीयते ।
मेधा.
(२) यस्माद्यथाविधं पुरुषं यथाचोदितं भर्तारं शास्त्रनिषिद्धं वा स्त्री सेवते तादृशं शास्त्रोक्तमेव तथोत्कृष्टं निषिद्धसेवनेन च निकृष्टं पुत्रं जनयति । तस्मादपत्यशुद्धयर्थं भार्या यत्नतो रक्षेत् । Xगोरा.
x ममु. गोविदः ।
(१) मस्मृ. ९।८; व्यक. १३०१ विर ४१७; स्मृचि. २७ र्भार्यां (जयां) तद्धि (स्याद्धि ); विभ. ४; समु. १२० संप्रविश्य (प्रविश्य स्वां) त्वेह (त्वाभि).
(२) मस्मृ.९।९; व्यक. १२९; स्मृच. २४१; विर. ४१४ स्त्रियं (स्त्रियो); स्मृचि.२७ व्यप्र. ४०८ द्दि स्त्री (स्त्री हि ); बिभ.४; समु.१२०.
व्य. का. १३२
१०४७
(३) यादृशं पुरुषमार्तवकाले स्त्री मनसा भजते तत्समानशीलं पुत्रं जनयतीति पूर्वार्धस्यार्थः । Xस्मृच. २४१
जायारक्षणोपायाः
ने कश्चिद्योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् । एतैरुपायोगैस्तु शक्यास्ताः परिरक्षितुम् ॥
वक्ष्यमाणोपायप्रशंसार्थः श्लोकः । प्रसह्य बलेनावष्टभ्य शुद्धान्तावरोधादिना परपुरुषाधिध्यानादितो न शक्या रक्षितुम् । किंत्वेतैरुपाययोगैः शक्याः । योगाः प्रयोगाः । उपायैः प्रयुज्यमानैरित्यर्थः । ÷मेघा. अर्थस्य संग्रहे चैनां व्यये चैव नियोजयेत् । शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च पारिणाह्यस्य चेक्षणे ॥
(१) अर्थो धनम् । तस्य संग्रहः संख्यादिना परिच्छिद्य रक्षार्थ वेश्मनि निधानं रज्ज्वाय सबन्धादिना संयम्य स्थापनं मुद्राङ्कमित्येवमादि । व्ययो विसर्गस्तस्यैव इदमेतावद्भक्तार्थमिदं च सूपार्थमेतावच्छाकार्थमिति । शौचं दर्विपिठरादिशुद्धिर्भूमिलेपनादिश्च । धर्म आचमनोदकतर्पणादि दानं स्त्रीवासगृहका दौं बलिकुसुमविकारैर्देवाचनम् । अन्नपक्तिः प्रसिद्धा । पारिणाह्यं यत्स्यादासंदीखयादि तत्प्रत्यवेक्षणे नियोक्तव्या । मेधा. (२) एवं च तद्व्यापृतमना श्रान्ता स्वपिति, संयोगं न स्मरति । गोरा.
x व्यप्र., भाच. स्मृचवत् ।
: गोरा, मवि., ममु., मच., भाच, मेधावत् ।
(१) मस्मृ. ९ | १०६ व्यक. १३०; स्मृच. २४० क्या (क्त); विर. ४१६; पमा. ४७३३ रत्न. १३४पू. नृप्र. ३३; व्यप्र.४०८; व्यउ.१४१; विता. ८२१ पू. सेतु. २८२ स्तु (च); विभ.८० समु. १२०. (२) मस्मृ. ९।११ घ. पुस्तके चेक्ष (वेक्ष); व्यक. १३०१ स्मृच. २४१ णा (णा); विर. ४१६. शौचे धर्मेन (शौचधर्मे च); पमा. ४७३; रत्न. १३४; व्यप्र.४०८ में न (च); व्यउ. १४१ चैनां (वैतां) मेंन्न ( में च); विता. ८२१ मेंsन्न (च) चेक्ष (रक्ष); बाल. २/१४५ (२६२) (शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च परिणाह्यस्य वीक्षणम् ) उत्त; सेतु. २८२ विरवत्; विभ८ चेक्ष (रक्ष) शौचे (शौच ) ह्यस्य (स्यस्य); समु. १२० स्मृचवत् . १ नादिना.

Page #540

१०४८
व्यवहारकाण्डम्
स्त्रीणां स्वभावदोषाः दूषणानि च
(२) दृषणानि साधुप्रकृतेरपि नार्या व्यभिचाराख्यअरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः। दोषजननानि ।
गोरा. आत्मानमात्मना यास्तु रक्षेयुस्ताः सुरक्षिताः ।। (३) पानं मद्यादीनाम् । पत्या विरहो देशान्तरे
(१) आप्तं प्रात, काले तं कुर्वन्त्याप्तकारिणोऽवधान- पतिमृत्सृज्यावस्थानम् । अटनं विना पत्या तीर्थयात्रादिवन्त उच्यन्ते । शुद्धान्ताधिकारिणः कञ्चुकिनः, तैः स्वे करणम् । स्वप्नो यत्र कुत्रापि शयनम् । अन्यगृहे वासः गृहे रुद्धाश्चास्वतन्त्रीकृता यथेष्टविहारनिषेधेन रक्ष्यमाणा परगृहे वसनम् ।
। स्मृच.२४१ न रक्षिता भवन्ति । किंत्वात्मनाऽऽत्मानं रक्षन्ति । ताः कथं
'नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः । रक्षन्ति । यद्येतेषु कार्येषु नियुज्यन्ते। उक्तोपायप्रशंसा, सुरूपं वा विरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते ॥ नोपायान्तरनिषेधः।
मेधा. नायमभिमानो वोढव्यः, सुभगः स्वाकृतिस्तरुणोऽहं (२) ता अपि अरक्षिता एव मनोव्यभिचार- मां हित्वा कथमन्यं कामयिष्यते । यतो नेता दर्शनीयोसंभवात् , याः पुनरात्मनैवात्मानं संयमाश्रयेण रक्षन्त्येव
ऽयं शूराकृतिरयमित्येवं विचारयन्ति । पुमानयमित्येता. सुठुमनाचारेण संयमाधान आसां यत्नः कार्यः। इति | वतैव भुञ्जते संयुज्यन्ते तेन ।
मेधा. प्रधानसंरक्षणोपायोपदेशः।
गोरा पोश्चल्याच्चलचित्ताच्च नैस्नेह्याच स्वभावतः। (३) आप्तकारिभिः यथार्थकारिभिः। मवि. रक्षिता यत्नतोऽ पीह भर्तृष्वेता विकुर्वते ॥ .. (४) आप्ताश्च ते आज्ञाकारिणश्च तैः पुरुषैर्गुहे |
(१) यस्मिन्कस्मिंश्च पुंसि दृष्टे धैर्याच्चलनं कथमनेन रुद्धाऽप्यरक्षिता भवन्ति याः दुःशीलतया नात्मानं
संप्रयुज्येयेति चेतसो विकारः स्त्रीणां तत्पौंश्चल्यं, अन्यरक्षन्ति । यास्तु धर्मज्ञतयाऽऽत्मानमात्मना रक्षन्ति ता एव
त्रापि धर्मादौ कार्येऽस्थिरता चलचित्तत्वात् । य एव सुरक्षिता भवन्ति । अतो धर्माधर्मफलस्वर्गनरकप्राप्त्याद्यप
द्वेष् यः स एव स्पृह्यत इति भ्रातृपुत्रादियों दृष्टस्तस्मा देशेनासां संयमः कार्य इति मुख्यरक्षणोपायकथनपर
एव कामुकत्वेन स्पृहयन्ति । स्नेहो रागस्तृष्णा च भर्तरि मिदम् ।
पुत्रादौ मानविबद्धहृदया भवन्ति । एतैर्दोषैर्योगाद्वि
ममु. पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् ।
कुर्वते विक्रियां भर्तृषु गच्छन्ति, तस्मात् । +मेधा. स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च नारीसंदूषणानि षट् ॥
(२) पुरुषान्तराभिलाषितया विकुर्वते मारणादि(१) अटनमापणभूमिषु शस्त्रशाकादिक्रयाथै देवता। क्रियां कुर्वते।
मच.
(३) पंसश्चलन्तीति पश्चल्यः तद्भावः पौश्चल्यं परि. यतनेषु च, ज्ञातिकुले बहूनि दिनान्यप्यवस्थानं, अन्यगेहवासः। नारीसंदूषणानि स्त्रीणामेते चित्तसंक्षोभहेतवः।
| चितपुंसः परित्यज्य नूतनान् भजन्त इति यावत् । नन्द. एते हि श्वशुरादिभयं जनापवादभयं च त्यजन्ति ।
___+ गोरा., ममु. मेधावत् ।
(१) मस्मृ.९।१४; व्यक.१२९ संस्थितिः (निश्चयः); मेधा.
स्मृच.२४० सुरू (सरू); विर.४१२ सुरूपं वा विरूपं
(विरूपं रूपवन्तं); विचि.१९० परी (प्रती) सु (अ) वा विरूपं (१) मस्मृ.९।१२, व्यक.१३०; स्मृव.२४१:३२१ । (रूपवन्तं); स्मृचि.२ ७ परी (प्रती); व्यप्र.४०७ स्मृचिवत् ; राप्त (रात्म); विर.४१६ रन.१३४, व्यप्र.४०९, व्यउ.१४० स्मृचिवत्: विभ.५ परी (प्रती) शेषं विरवत् ; सेत.२८२ स्ताः सु (स्तासु); विभ.८; समु.१२० लोका! सम.१२. विरवत् ; विव्य.५६ परी (प्रती) विरू (कुरू). व्यत्यासेन पठितो.
(२) मस्मृ.९।१५) व्यक.१२९; स्मृच,२४० साच्च .. (२) मस्मृ.९।१३; व्यक.१३४; स्मृच.२४१गेह (गेहे); (तत्त्वात); विर.४१२ त्ताच्च (त्याच्च); स्मृचि.२८ च्चलविर.४३० गे (ग) संदू (णां दू); स्मृचि.२७ गेह (गेहे) संदू चित्ता (दालचित्त्या). ह्या (हा); व्यप्र.४.०६, व्यउ.१४१ (णां दू), सेतु.२८७ संदू (णां दू); विभ.१८ विरवत् ; स्मृचिवत् । विभ.५.विरवत् ; समु.१२९ च्चलचित्ता (च्चालसमु.१२०,१२१ स्मृचवत्.
चित्त्या).

Page #541

स्त्रीपुंधर्माः
(१) मस्मृ.९।१६; व्यक.१२९१ स्मृच. २४०१ विर. ४१३; विचि. १९०; स्मृचि. २८; व्यप्र. ४०७६ समु.१२०१ विव्य. ५६ उत्त.
एवं स्वभावं ज्ञात्वाssसां प्रजापतिनिसर्गजम् । परमं यत्नमातिष्ठेत्पुरुषो रक्षणं प्रति ।। प्रजापतिर्हिरण्यगर्भस्तदीये निसर्ग उत्पत्तिकाले जातम् | शिष्टं स्पष्टम् | मेधा शय्यासनमलङ्कारं कामं क्रोधमनार्जवम् । द्रोह भावं कुचर्या च स्त्रीभ्यो मनुरकल्पयत् ॥ (१) शय्या शयनं स्वप्नशीलत्वम् । आसनमनभ्युत्थानशीलता । अलङ्कारः शेरीरमण्डनम् । कामं पुरुषोपभोगस्पृहा । क्रोधो द्वेषः । अनार्यता स्निग्धेऽपि द्वेषो द्विष्टे st स्नेहः आकारसंवरणं निर्धर्मता । द्रोग्धृभावो द्रोग्धृत्वं भर्तृपित्रादेः । पुरुषव्यसनीयतयाऽधर्मात्मकत्वं भर्त्रा -
दीनाम् । द्रुहे: कर्तरि तृचा भावशब्देन समासः । कुचर्या विहितप्रतिषेधमन्त्रसंबन्धमन्त्रचूडासंस्कारापेक्षं व्याख्येय
नीच पुरुषसेवनम् । एष स्वभावः स्त्रीणां मनुना सर्गादौ कल्पितः । शय्यासनालङ्कारा द्रोहकुचर्ययोर्दृष्टान्तत्वेनोपा दीयन्ते । यथैते पदार्थाः स्वभावभूता अविचालिता एवं कुर्यादयोऽपि । मेधा (२) तत आसां रक्षाकरणे यत्न आस्थेयः । गोरा. (३) कुचर्यामसदाचारम् । वि. नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैरिति धर्मे व्यवस्थितिः । निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च स्त्रियोऽनृतमिति स्थितिः ॥
(२) मस्मृ.९।१७; मेघा. जंवम् (ताम् ) द्रोह (द्रोग्धृ); गोरा. कामं (काम) जैवम् (र्यताम् ); व्यक. १२९; मवि. र्जवम् (र्यताम् ); स्मृच. २४० कुचर्या (अकार्य) शेषं गोरावत्; विर.४१२१ विचि. १९०१ स्मृचि. २८ जैवम् (र्यंताम्) कुचर्यां च (च कुलयोः); व्यप्र. ४०७; सेतु. २८२; विभ. ५६ समु. १२० गोरावत्.
१०४९
(३) मस्मृ. ९।१८ ग. पुस्तके, धर्मे व्यवस्थितिः (धर्मों व्यवस्थितः ); गौमि. २८ । १९ (निरिन्द्रिया अदायादाः स्त्रियो नित्यमिति स्थितिः) उत्त; उ. २।१४ २ ( अनिन्द्रिया अदायादाः स्त्रियो नित्यमिति श्रुतिः) उत्त.; व्यक. १२९ मस्मृवत्; विर. ४१२ मस्मृवत् ; व्यप्र.४०७,५१६ ( निरिन्द्रिया ह्यदायादाः स्त्रियो नित्यमिति स्थितिः) उत्त: ५५४ ( अनिन्द्रिया हृदायाश्च स्त्रियोऽनृतमिति स्थितिः) उत्त; विभ.५. १ शीलम.
(१) केचिदेवं मन्यन्ते । सत्यपि प्रमदाव्यभिचारे वैदिकेन जपेन रहस्यप्रायश्चित्तादिना शुद्धिमाप्स्यन्ति ततो नास्ति दोष इति । तन्न । न हि स्त्रीणां मन्त्रैः क्रिया जपोऽप्यस्ति । येन वृत्तव्यतिक्रमेऽप्रख्यातौ स्वत एवं वैदुष्याच्छुद्धिमाप्नुवन्ति । तस्माद्यत्नतो रक्ष्या इत्येतच्छेषमेवैतत् । अतो ये केचिदविहितमन्त्रे मन्त्रप्रतिषेधो. ऽयमिति वर्णयन्ति ततश्च यत्र स्त्रियः कर्तृतया संबध्यन्ते, सायं बलिहरणादौ, तथा संस्कार्यतया चूडादिषु, संप्रदानतया श्राद्धादौ तत्र सर्वत्र मन्त्रप्रतिषेधादमन्त्रकं स्त्रीणां श्राद्धादि कार्यमिति तेऽयुक्तवादिनोऽन्यपरत्वादस्यार्थवादतया यदस्ति तदालम्बनन्यायेन
मेतत् ।
अध्ययनाभावाच्च प्रायश्चित्तमन्त्रजपाभावः प्रेक्षया । निरिन्द्रिया इन्द्रियं वीर्य धैर्यप्रज्ञाबलादि तासां नास्त्यतोऽच्छिन् कदाचित्पापाचारैर्बलेनाक्रम्यन्ते । ततो रक्षितुं युक्ताः । स्त्रियोऽनृतमिति शील स्नेहमेघा. योरस्थिरत्वादनृतवचनेन निन्द्यते । (२) मन्त्रैर्जातकर्मादिसंस्कारक्रिया स्त्रीणां नास्तीति शास्त्रमर्यादा । एवं मन्त्रवजातकर्मादिसंस्काराभावात् स्वभावतश्च स्त्रियो निर्वीर्या अध्ययनाभावाच्चा मन्त्राश्चामन्त्रत्वे सति धर्मज्ञत्वाभावादशौचेऽपि प्रवृत्तेरन् । तत्प्रवृत्तौ च भयाद्यभावत्वादशुभाः स्त्रिय इति शास्त्र - मर्यादा । गोरा. (३) क्रिया परिणयनप्राक्कालीनः संस्कारो गर्भा धानादिः । मन्त्रवत्संस्कारयोग्यतानिमित्तमन्त्रप्रकाश्यपुल्लिङ्गरहिताः । अत एवामन्त्राः । स्थितिर्मर्यादा । मवि.
(४) जातकर्मादिक्रिया स्त्रीणां मन्त्रैर्नास्तीत्येषा शास्त्रमर्यादा व्यवस्थिताः । ततश्च मन्त्रवत्संस्कारगणाभावान्न निष्पापान्तःकरणाः। इन्द्रियं प्रमाणं, धर्मप्रमाणश्रुतिस्मृतिरहितत्वान्न धर्मज्ञाः । अमन्त्राः पापापनोदनमन्त्रजपरहितत्वात् जातेsपि पापे तन्निर्णेजनाक्षमाः । अनृतवदशुभाः farst शास्त्रमर्यादा । तस्माद्यत्नतो रक्षणीया इत्यत्र तात्पर्यम् । ममु. (५) अनृतवदशुभाः नित्यमनृतवादिन्यो वा सूनृत - वैदिकशब्दप्रयोक्तृत्वाभावात् ।
*मच.
* शेषं ममुवत् ।

Page #542

१०५०
व्यवहारकाण्डम्
नन्द,
तथा च श्रुतयो बह्वथो निगीता निगमेष्वपि । । तस्य तर्हि कथं निष्कृतिरत आह । तासां स्त्रीणां खालक्षण्यपरीक्षार्थ तासां शणत निष्कृतीः॥ निष्कृति तद्दोषशान्त्युपायं शणुत ।
मवि, (१) स्वभावतोऽशुद्धहृदयाः स्त्रिय इत्यस्मिन्नथें (४) यथैतदुक्तं तथा च निगमेषु वेदेषु गदिताः वैदिकानि मन्त्रार्थवादरूपाणि वाक्यानि साक्षित्वेनोपन्य- श्रुतयो वाक्यानि खालक्षण्यपरीक्षार्थ, सुशब्दोऽत्रबहलस्यति । तथा च यथा मयोक्तं स्त्रियोऽनृतम्' इति वचनः अलक्षणमलक्षणत्वं दुःस्वभावत्वं दोषबाहुल्यतथैव निगमेषु वेदेषु श्रतयः सन्ति । निगमशब्दो वेद | मिति यावत्, परीक्षार्थ परीक्षां कर्तु तासां श्रुतीनामापयायः दृष्टप्रयोगश्च 'बभूथाततन्थ' इत्यादिनिगमे ।। कृति संनिवेशम् । शृणुत। वेदार्थव्याख्यानाङ्गवचनोऽप्यस्ति । निगमनिरुक्तव्याक
यन्मे माता प्रलुलभे विचरन्त्यपतिव्रता।.. रणान्यङ्गानीति । निरुक्ते हि प्रयोगो निगमा इमे भव
तन्मे रेतः पिता वृत्तामित्यस्यैतन्निदर्शनम् ॥ न्तीति । तस्येह श्रुतिग्रहणाद्वा वक्ष्यमाणोदाहरणाच्चा
(१) इतिकरणान्तेन पादत्रयेण मन्त्रैकदेशोऽनुकृतः। संभवोऽतो वेदवचनो निगमशब्द इह गृह्यते । समु
यन्मे माता अपतिव्रता पत्युरन्यपुरुषे न कामश्चेतसापीति दायावयवभेदाचाधाराधेयभावः । तेषु निगमेषु श्रुतय
यस्या व्रतं नियमः सा पतिव्रता । तद्विपरीताऽपतिव्रता एकदेशभूता वाक्यानि निगीता अधीताः संशब्दिताः
विचरन्ती परगृहान्गच्छन्ती तत्रोज्वलवेषं दृष्ट्वा प्रलुलुभे। पठ्यन्त इति यावत् । नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागादि
लोभं स्पृहामन्यपुरुषं प्रति कृतवती, तत्पापं, ममोत्पत्या. निरुक्तम् । पाठान्तरं निगदा इति । निगदा मन्त्रविशेषाः।
मपितु: संबन्धि यद्रेतः शक्रं तद्बक्तामपनुदतु । तद्रेतसा श्रुतयो ब्राह्मणवाक्यानि । मन्त्रेषु ब्राह्मणेषु चायमों
स दोषोऽपमृज्यताम् । पितेति षष्ठीस्थाने प्रथमा व्यत्यदार्शतो यदनृताः स्त्रिय इति । बयस्ताः सन्तीत्यस्मिन्पक्षे
येन । अथवा रेत एव पितृत्वेन परिकल्प्यते । अपरिऽध्याहारस्तासां श्रुतीनां या या निष्कृतिरूपा व्यभिचार
त्यक्तस्वलिङ्ग एव रेतसा सामानाधिकरण्यमनुभवति । प्रायश्चित्तभूतास्ताः शणुत । किमर्थमुदाहियन्त इति
'द्यौर्मे पितेति' (ऋसं. २।३।२०) यथा । अथवा चेत्स्वालक्षण्यपरीक्षार्थम् । स्वलक्षणं नित्यसं निहित
मातृबीजमप्युच्यते । तद्रेतः पिता जनको वृतां शोधस्वभावस्तत्प्रतिपादनार्थम् । अङ्गदकुण्डलादि यत् लक्षणं यताम् । पितृजबीजप्रभावन मातृदोषोऽपनुद्यतामित्यर्थः। तत्परिभूतमिदं स्वलक्षणं स्वभाव इत्यर्थः । एतदासां
अस्य व्यभिचारात्मकस्यैतन्निदर्शनं दृष्टान्तः । सर्वे जपस्वलक्षणं यद्यभिचारात्मकम् ।
मेधा.
माना एतं मन्त्रमुच्चारयन्ति । यदि च सर्वाः स्त्रियो (२) निश्चितमेव व्यभिचारात्मकत्वे ज्ञापिका 'न
दुष्टस्वभावास्ततो मन्त्रस्य नित्यवत्प्रयोगोपपत्तिरितरथा चैतद्वियो ब्राह्मणाः स्मोऽब्राह्मणा वा' इत्येवमाद्या
पाक्षिकः स्यात् चातुर्मास्येष्वयं मन्त्रो विनियुक्तः पाद्यानबह्वयः श्रुतयो वेदेष्वपि पठिताः। तासां च श्रुतीनां
मन्त्रणे च श्राद्धे ।
. मेधा. मध्यात्प्रायश्चित्तरूपां श्रुतिं शृणुत। xगोरा.
(२) पतिमननुव्रताचरन्ती मे माता अन्यस्मात्पुंसो (३) श्रुतयः श्रुतिभागाः। निगमेषु वेदेषु। स्वालक्ष
यद्रेतः प्रलुलुभे आदृता दधार तद्रेतो मे पिता वृक्तां ण्यस्य स्त्रीणां पौंश्चल्यादिस्वभावस्य परीक्षार्थे निश्चया
मातुः पाणिग्राहकः स्वीकरोतु मम पित्रैव तद्रेत आहितमस्त्वित्यर्थः।
नन्द, र्थम् । तथाहि । इन्द्राद्वरं प्रार्थयमाना अपि 'काममा
ध्यायत्यनिष्ठं यत्किंचित्पाणिग्राहस्य चेतसा । विजनितोः संभवामे त्याप्रसवं पुरुषसंसर्गमेव वृतवत्य इति
तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते॥ श्रुतिः। यद्येवं यत्नतो रक्षणेऽपि मनोव्यभिचारसंभवः
* गोरा., मवि., ममु., मच. मेधावत् । x ममु., मच., भाच, गोरावत् ।
(१) मस्मृ.९।२० ख.,ग.पुस्तकयोः वृक्ता (वृक्ता); मेधा. रामस्म.९४१९, मेधा. 'निगदा' इति पाठान्तरम् | वक्ता (वक्ता): व्यक.१२९, विर.४१३, व्यप्र.४०७. व्यक.१२९ विर.४१२ च (हि) तीः (तिम् ); व्यप्र.४०७ स्वा |
(२) मस्मृ.९।२१ व्यक.१२९, विर.४१३ मिचा (स्त्री); विभ.६, नन्द. निगीता (गदिता) निष्कृतीः (आकृतिम् ). | (वहा); व्यप्र.४०५.

Page #543

श्रीपुंधर्माः
१०५१
- (१) पाणिग्राहो भर्ता, तस्य चेतसा यदनिष्टमप्रियं एताश्चान्याश्च लोकेऽस्मिन्नपकृष्टप्रसूतयः । परपुरुषसंपर्कादिकं स्त्री चिन्तयति तस्य मानसस्य व्यभि- उत्कर्ष योषितः प्राप्ताः स्वैः स्वैर्भर्तगुणैः शुभैः ।। चारस्य निवः शुद्धिरनेन मन्त्रेण कर्मणि नियुक्ते. (१) अवकृष्टा निकृष्टा प्रसूतिरुत्पत्तिर्यासांता अवकृष्टनोच्यते । प्रसङ्गान्मन्त्रप्रयोजनं दार्शतम् । यद्यपि कर्म• प्रसूतयः । अन्याश्च गङ्गाकालीप्रभृतयः । द्वयोः प्रकृतगुणतैव कर्माङ्गमन्त्रप्रयोजनं तथापि जपादौ विनियोगा. त्वादेता इति बहुवचनं चशब्देन तृतीयामाक्षिप्य, न्मानसव्यभिचारनिवृत्त्यर्थताऽप्युच्यते। मेधा. द्विवचनं वा एते च।
मेधा. । (२) मातेति श्रवणात् पुत्रस्यैवेदं प्रायश्चित्तं न (२) एता इति पूज्यताभिप्रायेण बहुवचनम् । मातुः।
xगोरा. अन्याः सत्यवत्याद्याः । अत्र च पञ्चमाध्यायस्त्रीधर्मो___उत्कृष्टभर्ता स्त्रीरक्षणयोग्यः
क्तस्य शब्दतोऽर्थतश्च पुनरुक्तिः पुरुषकार्यतया तत्रात्र यादृग्गुणेन भर्ना स्त्री संयुज्येत यथाविधि । तु स्त्रीकार्य तत्परिग्राह्यम् ।
मवि. - तादृग्गुणा सा भवति समुद्रेणेव निम्नगा।
___ स्त्रीरक्षणविद्धथुपसंहारः (१) भार्यासंरक्षणकामेन दौःशील्यादात्मा रक्षितव्यो, एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा। नाप्येतयैव केवलया, पापतो दुःशीलस्य भार्याऽपि तथा- प्रेत्येह च सुखोदर्कान्प्रजाधर्मान्निबोधत ॥ विधैव भवति, गुणवतः शीलवती, यथा समुद्रेण निम्नगा (१) लोकयात्रा लोकवृत्तं लोकाचारो लोकसिद्धमेतत् । नदी संयुज्यमाना क्षारोदका भवति मधुररसापि सती। नायं विधिलक्षणोऽर्थों यदेवं शक्यते रक्षितुं नान्यथेति ।
मेधा. | अपरिरक्षिताभिश्च तामिः प्रसूत्यादिदोषो भवतीति । (२) इत्यात्मसंयमाख्यं स्त्रीरक्षणोपायान्तरोप- इदानीं प्रजाधर्मान्निबोधत । कस्य प्रजा बीजिनो वा देशार्थमिदम् ।
. +गोरा. क्षेत्रिणो वेति । उदर्क आगामी कालः स सुखो येषां, (३) दुःशीलाय सुशीला न देया, सुशीलाय तु सर्वे हि वस्त्ववसाने विरमन्ते । ते तु नैवमिति प्रशंसा । दुःशीलाऽपि देयेत्यत्र दृष्टार्थ सदृष्टान्तमाह --यादगिति
मेधा.. द्वाभ्याम् ।
मच. (२) एष लोकाचारः सर्वो वः शुभो दम्पतीनिर्णय अक्षमाला वसिष्ठेन संयुक्ताऽधमयोनिजा। उक्तः । इदानीं सुखहेतून् किं क्षेत्रिणोऽपत्यमुत बीजिन शारङ्गी मन्दपालेन जगामाभ्यहणीयताम् ।। उभयोर्वा इत्येवंविधान् प्रजाधर्मान् शृणुत। 'गोरा.
हीनजातीयाऽप्यक्षमाला वसिष्ठभार्या तत्संयोगाद- (३) प्रजाधर्मान् प्रजोत्पादनार्थ धर्मान् । मवि. भ्यहणीयतां प्राप्ता । शाी तिर्यग्जातिः चटका मन्दपालेन
दारमाहात्म्यम् । स्त्रीलालनम् । . मुनिना संयुक्ता तथैव पूज्या । अतो हीनजातीयाः प्रैजनार्था महाभागाः पूजाहाँ गृहदीप्तयः। कनीयस्योऽपि भयो भर्तृवत्पूज्याः। तथा चोक्तं 'वयसि स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु न विशेषोऽस्ति कश्चन ।।. स्त्रिय' इति ।
मेधा. (१) ननु च का सुखोदर्कता प्रजाधर्मस्य, या च x शेष मेधावत् । ममु., मच, गोरावत् । + स्मृच., ममु., व्यप्र. गोरावत् ।
(१) मस्मृ.९।२४ ख. पुस्तके, नप (नव); मेधा. 'एते च' (१) मस्मृ.९।२२; व्यक.१३०; स्मृच.२४१; विर.
इत्यन्यः पाठः; गोरा.स्वैः स्वै (तैस्तै); ब्यक.१३० मस्मृवत् ; ४१६; रत्न.१३४; व्यप्र.४०९; व्यउ.१४१संयु (संपू);
विर.४१६ गोरावत् ; विभ.९. विभ.८; समु.१२१.
(२) मस्मृ.९।२५; विभ.९ सुखो (शुभो). (२) मस्मृ.९।२३, मेधा. शारङ्गी (शार्की); गोरा. शारङ्गी (३) मस्मृ.९।२६ ां (); व्यक.१३०, स्मृच.२४३ (शाम च); व्यक.१३०, मवि. शार (सार) शार्जीति कचित् पू (प्र) न वि (वि) श्चन (थंचन); विर.४१७, स्मृचि. पाठः, विर.४१६; रत्न.१३४; मच. शार (सार); व्यप्र. २८ प्रज (जन); विभ.९, समु.१२१ न वि (वि) ४०९ गोरावत् ; व्यउ.१४१ शारङ्गी (शार्गी च); विभ.९. स्ति+(न).

Page #544

१०५२
व्यवहारकाण्डम्
प्रजाऽस्याधीना। स्त्रियश्च बहुभिर्दोषैरावृतत्वात्यागार्हाः।। न केवलं वरादादातव्यं कन्याबन्धुभिरपि तु तैरपि को हि 'गृहे सर्वान्विभयात्' इत्येतन्निवृत्त्यर्थमाह-प्रज- दातव्यम् । पितृभिः साहचर्यात्पितृशब्दः पितामहनार्थमिति । शक्यप्रतिविधानत्वाद्दोषाणां पूजार्हाः। यदेत पितृव्यादिषु वर्तते । ततो बहुवचनं व्यक्त्यपेक्षं वा बहुहोषप्रपञ्चनं तन्नावज्ञानार्थ परिवर्जनार्थ वाऽभिशस्तपति
वचनम् । एवं पतिभिः श्वशुरादिभिर्व्यक्त्यपेक्षं वा । तादिवत् । किं तर्हि ? रक्षार्थ दोषेभ्यः। न हि भिक्षुकाः देवराः पत्युतरः। पूज्याः पुत्रजन्मायुत्सवेषु निमन्त्रणसन्तीति स्थाली नाधिश्रियते । न च मृगाः सन्तीति
पूर्वकमानाय्य सबहुमानमादरेण भोजनादिना पूज्याः । यवा नोप्यन्त इति । प्रजनं, गर्भग्रहणात्प्रभृत्यपत्यपरि | भूषयितव्या वस्त्राद्यलङ्कारेणाङ्गलेपनादिभिर्मण्डयितव्याः। पोषणपर्यन्तो व्यापारोऽभिप्रेतः । तथा च वक्ष्यति। अत्र फलं बहुकल्याणमीप्सुभिः कल्याणं कमनीयं 'उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम्' इति । गृहे पुत्रधनादिसंपदरोगताऽपरिभव इत्यादिबहुशब्दात्सर्वमीदीप्तय इव । न हि गृहे शोभा स्त्रीभिर्विना काचिदस्तीति प्सुभिराप्तुमिच्छभिः प्राप्तकामैः । फलार्थो विधिरयम् । सुप्रसिद्धमेतत् । सत्यपि श्रीविभवे भार्यायामसत्यां सुहृ.
मेधा. स्वजनादिष्वागतेषु न गृहस्थाः प्रतिपुरुषं भोजनादि- यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । भिरावर्जयितुं समर्थाः । यथा दरिद्रे न भवति शक्तिरतः यत्रतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः।। स्त्रियाः श्रियश्च न विशेषो गृहेष्विति ।
मेधा.
देवता रमन्ते तुष्यन्ति प्रसीदन्ति । प्रसन्नाश्च . (२) इयं श्लोकत्रयेऽपि स्तुतिः। गोरा. स्वामिन एवाभिप्रेतेन फलेन योजयन्ति । यत्र तु न उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम् । पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः यागहोमदानाद्या देवताप्रत्यहं लोकयात्रायाः प्रत्यक्षं स्त्रीनिबन्धनम् ॥ राधनबुद्धया चोपहारादयो याः क्रियन्तेऽफलास्ता स्त्रीनिबन्धननिमित्तमपत्योत्पादनादि प्रत्यक्षमेतत् ।। इत्यर्थवादः।
मेधा. लोकयात्रा गृहागतानामन्नादिदानेनावर्जनमामन्त्रण- । शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम् । निमन्त्रणादि। अस्य प्रत्यर्थ सर्वस्मिन्नथे, स्त्रीनिवन्धनम् । न शोचन्ति तु यत्रता वर्धते तद्धि सर्वदा ॥ प्रत्यहमिति पाठः । प्रत्यक्षशब्दोऽन्तरङ्गवचनः । अन्त- (१) यस्मिन्कुले नवोढादुहितृस्नुषाद्याः सशोका रङ्गमित्यर्थः।
भवन्ति तत्कुलं क्षिप्रमेव विनश्यति । यत्र पुनअपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा । । रेताः शोकार्ता न भवन्ति तत्सर्वकालं वृद्धिमेति । दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितृणामात्मनश्च ह ॥
गोरा. (१) प्रारदर्शितार्थोऽयं श्लोकः । मेधा.
(२) 'जामिः स्वसूकुलस्त्रियोः' इत्याभिधानिकाः । (२) प्रजोत्पादनमग्निहोत्रसाधनं, शरीरशुश्रूषा, रतिः यस्मिन्कुले भगिनी गृहपतिसंवर्धनीयसंनिहितसपिण्डक्रीडा, पितृणामात्मनश्चापत्यजननादिना स्वर्ग इत्येतत् स्त्रियश्च पत्नीदुहितृस्नुषाद्याः परितापादिना दुःखिन्यो सदा भार्यायत्तम् ।
गोरा. भवन्ति तत्कुलं शीघ्र निर्धनीभवति दैवराजादिना च श्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा । पीडयते। यत्रता न शोचन्ति तद्धनादिना नित्यं वृद्धि
व्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः॥ मेति । मेधातिथिगोविन्दराजौ तु 'नवोढादुहितृस्नुषाद्या (१) मस्मृ.९।२७ मेधा. प्रत्यहं (प्रत्यर्थ); गोरा, प्रत्यहं
जामयः' इत्याहतुः। (प्रीत्यर्थ) क्षं (हं); व्यक. १३०, विर.४१७; विभ.९.
(२) मस्मृ.९।२८; गोरा. च ह (सदा); व्यक.१३०; | (१) मस्मृ.३।५६; व्यक.१३० विर.४१७ तु न विर.४१७; स्मृचि.२८ विभ.४३.
(न प्र); विभ.१० विरवत् . (३) मस्मृ.३१५५, स्मृच.२४३; समु.१२१.
(२) मस्मृ.३।५७; व्यक.१३०, विर.४१७ जा (या) १च, २ सेवा.
| विन (प्रण); विभ.१०,
ममु.

Page #545

स्त्रीपुंधर्माः
जामयो यानि गेहानि शपन्त्य प्रतिपूजिताः । तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः ।। (१) यानि गृहाणि नवोढादुहित्राद्याश्वापूजिताः सद्योऽभिशपन्ति तान्यभिचारविशेषहतानीव सर्वनाशं नश्यन्ति । गोरा.
(२) यामयः कुलस्त्रियः भगिनीस्नुषाद्याः । व्यक. १३१
तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सवेषु च ॥ यस्मादेवं तस्मादेताः सदाभ्यर्च्य इति । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सवेषु च । तस्मात्कारणादेताः सत्कारेषु कौमुदीमहानवम्यादिषु उपनयनादिषु च सर्व कामैर्मनुष्यैराभरणवस्त्रभोजनैर्नित्यं अभिपूजनीयाः । गोरा.
संतुष्ट भार्यया भर्ता भर्त्रा भार्या तथैव च । यस्मिन्नेतत्कुले नित्यं कल्याणं तंत्र वै ध्रुवम् ।।
यस्मिन्कुले स्वभार्यया हेतुभूतया नित्यं भर्ता निवृत्ताभिलाषो भार्याऽपि च यत्र नित्यं स्वभर्त्रा हेतुभूतेनानुपजातनरान्तराभिलाषा तत्राविचलं मङ्गलं भवति । गोरा.
यदि हि स्त्री न रोचेत पुमांसं न प्रमोदयेत् । अप्रमोदात्पुनः पुंसः प्रजनं न प्रवर्तते ॥
यदि स्त्री सुगन्धलेपनादिना कान्तिमती न भवेत्तदा भर्तारं न प्रहर्षयेत् । भर्तुरप्रहर्षाच्च गर्भग्रहणं न भवति ।
गोरा.
१०५३
'स्त्रियां तु रोचमानायां सर्व तद्रोचते कुलम् | तस्यामरोचमानायां सर्वमेव न रोचते ॥
(१) मस्मृ. ३।५८; व्यक. १३०,१३१ जा (या); विर. ४१७ जा (या) शपन्त्यप्रति (संशपन्त्यप्र); विभ. १० विरवत् .
(२) मस्मृ. ३ । ५९, गोरा. सदा पूज्या (सदाभ्यर्च्या); व्यक. १३१ गोरावत् ; विर. ४१८ सदा पूज्या (समभ्यर्च्या) षूत्सवेषु (णोत्सवेन); विभ.१० सदा पूज्या ( सर्वभावात् ) शेषं विरवत् .
(३) मस्मृ. ३।६० न्नेतत् (शेव); व्यक. १३११ स्मृच. २४७; विर.४२१ मस्मृवत्; रत्न. १३५; विता. ८२५ वै ध्रुवम् (वर्धते); सेतु.२८३ भर्त्रा (तेन); विभ. १०; समु. १२३.
: (४) मस्मृ. ३।६१; व्यक. १३१; स्मृच. २४७; विर. ४२९; सेतु. २८३; समु. १२३.
स्त्रियां वेषादिना कान्तिमत्यां भर्तृमनोहरतया परपुरुषसंपर्काभावात्तत्कुलमुज्वलं भवति । तस्यां पुनररोचमानायां भर्तृद्विष्टतया नरान्तरसंकल्पतः सकलमेव कुलं मलिनीभवति । गोरा.
पतिव्रतास्तुतिः । व्यभिचारनिन्दा | पतिं या नाभिचरति मनोवाक्कायसंयता । सा भर्तृलोकानाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते॥
या मनोवाग्देहसंयता सती मनोवाग्देहैः पतिं न व्यभिचरति सा भर्त्रार्जितान् स्वर्गलोकान् प्राप्नोति । सा साध्वीति चोच्यते । गोरा. व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम् । सृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ।। (१) पञ्चमे श्लोकाविमौ व्याख्यातौ (मस्मृ. ५। १६४,१६५) । मेधा. (२) दुर्जनसंसर्गाल्लोके स्त्री गर्ह्यतां जन्मान्तरे सृगालयोनिं चाप्नोति । अन्तः क्रूरैश्च कुठारै रोगादिभिः पीड्यते । महाप्रयोजनतया स्त्रीणामुत्सेकोत्पत्याशङ्कायां तन्निवारणार्थमिह पुनरुक्तम् ।
गोरा. (३) पञ्चमाध्याये स्त्रीधर्मे उक्तमप्येतत् श्लोकद्वयं सदपत्यसंपत्त्यर्थत्वेन महाप्रयोजनतया पुनः पठितम् । ममु.
अनेकभार्याभिर्वर्तनप्रकार:
यदि स्वाश्चापराचैव विन्देरन्योषितो द्विजाः । तासां वर्णक्रमेण स्याज्ज्यैष्ठयं पूजा च वेश्म च ॥
(१) मस्मृ. ३ ६२ स्यामरो (स्यां त्वरो); व्यक. १३१६ स्मृच. २४७, विर. ४२१; सेतु. २८३; समु.१२३.
(२) मस्मृ.९।२९ - काय (ग्देह); व्यक. १३६; स्मृच. २४१ भि (ति); विर.४३६ काना (कमा); स्मृचि. २८ नानो (न्प्रामो); विभ. २१ विरवत् ; समु.१२० स्मृचवत्.
(३) मस्मृ. ९।३० निंप्रा (निं चा); व्यक. १३६; स्मृच. २४२; विर.४३७ निंप्रा (निमा); स्मृचि. २८ के (कं) न्द्यताम् (न्दितम् ); विभ. २१ विरवत्; समु. १२१.
:
(४) मस्मृ.९।८५; दा.१६७ श्वा (श्च) ण स्याज् (गैव);

Page #546

१०५४
व्यवहारकाण्डम्
(१)कामतः प्रवृत्ता यदि समानजातीयाश्चासमान- 'दैव पिच्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु । जातीयाश्च विन्देरन्विवाहयेयुस्तासां वर्णक्रमेण जात्यनु- नानन्ति पितृदेवास्तन्न च स्वर्ग स गच्छति ।। रूपं ज्यैष्ठ्यं, न वयस्तो, न च विवाहकमतः। फलादि- सार्वकालिकोऽयं निषेधः । यदि कथंचिच्छद्राऽपि दाननिमित्ते पूजा प्रथमं ब्राह्मण्यास्ततः क्षत्रियावैश्य- व्युह्यते तदैतानि कर्माणि तत्प्रधानानि न कर्तव्यानि । योरित्येष वर्णक्रमः। वेश्म प्रधानं गृहं तद्ब्राह्मण्याः। न च तया सह त्रैवर्णिकस्त्रीवद्धर्मेऽधिकारोऽस्तीत्यर्थः । सवर्णानां विवाहक्रमो निश्चायकः स्मृतः। मेधा. भार्यात्वादधिकार प्राप्ते निषेधोऽयम् । अतः स्वधर्म
(२) यदि द्विजातयः स्वजातीया विजातीयाश्चोद्वहेयु- धनं विनियुञ्जानस्य न तदीयानुज्ञोपयुज्यते यथा द्विजास्तदा तासां द्विजातिक्रमेण वाक्समानदाय विभागोत्कर्षार्थ तिस्त्रीणाम् । अन्यत्र त्वर्थकामयोः साऽप्यनतिचरणीयैव ज्येष्ठत्वं पूजा च वस्त्रालङ्कारादिदानेन गृहं च प्रधानं | प्रेष्यावत्तत्कर्मोपयोगो न निषिध्यते श्राद्धादाववहननादिस्यात् ।
ममु, कार्ये तत्र न दोषः स्यात् । परिवेषणादि न कारयितव्या। भर्तुः शरीरशुश्रूषां धर्मकार्य च नैत्यकम् । तत्र दैवं कर्म दर्शपूर्णमासादि देवतोद्देशेन च ब्राह्मणस्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथंचन ॥ भोजनं व्रतवदित्यत्र यथा व्याख्यातम् । पित्र्यं श्राद्धो। शरीरशुश्रुषा भर्तुरुपयोगिपाकादिलक्षणा दानभोजन- दकतर्पणादि । आतिथेयमतिथेराराधनं भोजनपाद्यादि । प्रतिजागरणं स्वा चैव कुर्यात् । पृष्ठपादसंवाहननिणे- ननु च सजात्या स्थितयाऽत्यये नास्त्येव प्रतिषेधः । नैव जनादौ त्वनियमः। युगपत्संनिधौ तु शरीरावयवक्रमो स्थितयेति तत्र श्रूयते । ऋतुमत्यां सवर्णायां कथंचिद्वाऽवर्णक्रमेण । नैत्यकं धर्मकार्य 'सायं त्वन्नस्येत्यादि' | संनिहितायां प्राप्नोति क्षत्रियावैश्यावत् । अपि च नासा. अग्निशरणोपलेपनाचमनोदकतर्पणदानादि । अस्या | वधिकारे प्रतिषेधः । किं तर्हि आज्यावेक्षणादौ । पत्न्यानिन्दार्थवादः।
मेधा. वेक्षितमाज्यं भवतीत्यङ्गत्वेनोपादीयते । पत्नीत्यत्र यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयाऽन्यया । ऋत्वर्थेषु यया कयाचिदुपात्तया सिद्धिरनियमेन प्राप्ता । यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः । यथा बहीषु सवर्णासु यया कयाचित्सवर्णया क्रियते
(१) यस्त्वेतत्कर्माऽन्ययाऽसमानजातीयया कारयेत्स- एवमसवर्णयाऽपि मा कारीत्येवमर्थोऽसौ प्रतिषेधः । जातीयायां स्थितायां, ब्राह्मण एव स चण्डालः प्राधान्यमधिकारित्वात् । नानन्ति पितृदेवास्तदिति पूर्वमादृष्टः ।
मेधा. कर्मनैष्फल्यमाह । न च स्वर्ग स गच्छति यद्यप्यतिथि(२) दृष्टपूर्वः पुराणे श्रुतः।
मवि. रभाति तत्फलं स्वर्गादि न भवतीति स्वर्गग्रहणमतिथि(३) पूर्वैर्ऋषिभिर्दृष्ट इति पूर्वानुवादः। ममु. पूजाफलोपलक्षणार्थम् । अनुवादश्च धन्यं यशस्यमित्यादि।
मेधा. व्यक.१३१, विर.४१९ स्वाश्चाप (स्वाः स्वाव) ण स्याज(णैव);
दम्पत्योः परस्पराव्यभिचारविधिः दात.१९१ दावत् ; व्यप्र.५०२ दावत् ; विभ.१०:३८ दावत् ; समु.१२२ श्म च (श्मनि); विच.१२३ दावत्..
अन्योन्यस्याव्यभीचारो भवेदामरणान्तिकः । (१) मस्मृ.९।८६ ग.पुस्तके, त्य (त्यि); दा.१६७ चै एष धर्मः समासेन ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोः परः॥ (स्वै) स्व (न्य); व्यक.१३१ दावत् ; विर.४१९ त्य (ष्टि) शेष
अविशेषेण वचनवित्या सर्वक्रियास्वव्यभिचारः । दावत् ; व्यप्र.५०२ नास्व (नास); विभ.११ स्व (न्य); समु. तथा चापस्तम्बः 'धर्मे चार्थे च कामे च नाभिचरि१२२ त्य (त्यि) चै (स्वै) स्वजातिः (सवर्णा).
तव्या' इति । एतावच्च श्रेयो धर्मोऽर्थः कामः । तथा (२) मस्मृ.९।८७ ग. पुस्तक, सजा (स्वजा) दा.१६७ (१) मस्मृ.३।१८ व्यक.१३१, विर.४२१ व्या (त्र); मस्मृवत् ; व्यक.१३१ मस्मृवत् ; मवि. पूर्वदृष्ट (दृष्टपूर्व); | विभ.१२ विरवत्. विर.४१९ मस्मृवत् ; व्यप्र.५०३, समु.१२२.
(२) मस्मृ.९।१०१, व्यक.१३१ स्मृच.२४८ पू.; विर.४२१, रत्न.१३५, समु.१२३. .... .

Page #547

स्त्रीपुंधर्माः
१०५५
चोक्तम् । 'त्रिवर्ग इति तु स्थितिः' इति । यच्चाहुर- पत्युरिच्छा सा । अनिच्छायां तु त्याग एव । यच्चेदं परित्यागोऽत्राव्यभिचार इतरथा स्त्रीवत्पुरुषस्यानेकभार्या पतितास्वपि वस्त्रान्नदानं देयं चेत्यादि वक्ष्यति, तद्ब्रह्मपरिणयनं न स्यात्तदयुक्तम् । अस्ति पुरुषे वचनं हत्यादिषु प्रायश्चित्तेषु भैक्ष्यभोजनारम्भे निर्वासप्राप्तौ प्रति'कामतस्तु प्रवृत्तानां' तथा 'वन्ध्याऽष्टमेऽधिवेत्तव्या' | षेधवचन मिति वक्ष्यामः। सर्वथा तु पुनर्व्यभिचारिण्या इति । न तु स्त्रियाः । तथा च लिङ्गान्तरं स्यात् 'एकस्य भरणं नास्ति । न चात्र त्यागः श्रुतो येन संभोगविषयतया बह्वयो जाया भवन्ति नैकस्यै बहवः सह पतय' इति कल्प्येत । 'सोमोऽददत्' इत्यादिमन्त्रार्थवादेभ्यो देवतानां (ऐना.३।३)। आमरणान्ते भव आमरणान्तिकः। दातृत्वं प्रतीयते। अथवा विवाहे देवताया भार्या भवत्यत अन्यतरमरणेऽपि तस्यान्तोऽस्तीत्यर्थः । एष संक्षेपेण उच्यते। देवदत्तामिति । विन्देत नात्मन इच्छया, यथास्त्रीपुंसयोः प्रकृष्टो धर्मो वेदितव्यः। मेधा. ऽन्यद्गोहिरण्याद्यापणभूमौ लभ्यते, तथा नेयं भार्या । अत तथा नित्यं यतेयातां स्त्रीपुंसौ तु कृतक्रियौ। उच्यते नेच्छयात्मन इति । देवेभ्यो हितं, त्यक्तायां यथा नातिचरेतां तौ वियुक्तावितरेतरम् ॥ भार्यायां वैश्वदेवादिक्रियानिमित्ते नास्ति देवहितम् ।
(१) यतेयातां प्रयत्नवन्तौ तथा स्यातां यथेतरेतरं पर- अतस्तां द्विषन्तीमपि बिभृयात् । पातित्ये तामधिकाराप्राप्तां स्परं नातिचरेताम् । अतिचारोऽतिक्रम: धर्मार्थकामेष्व- पतिरधिविन्देत।
मेधा. सहभावः। कृतक्रिया कृतविवाहादिसंस्कारौ। अवियुक्तौ (२) 'भगो अर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यं त्वादुर्गार्हततः परम् । उपसंहार श्लोकोऽयं नामुक्तार्थोपदेशकः। पत्याय देवाः' इत्यादिमन्त्रलिङ्गात् या देवैर्दत्ता भार्या तां
मेधा. पतिर्लभते न तु स्वेच्छया । तां सती देवानां प्रियं कुर्व(२) यतक्रियौ यतचित्तौ।
मच.
न्यासाच्छादनादिना सदा द्वेषाद्युत्पन्नामपि पोषयेत् । ममु. (३) नियुक्तौ धर्मार्थकामनियुक्तौ। भाच.
सहधर्मचरणविधिः भार्याभरणं नित्यधर्मः
प्रेजनार्थ स्त्रियः सृष्टाः संतानार्थं च मानवाः। 'देवदत्तां पतिर्भार्या विन्दते नेच्छयात्मनः ।
तस्मात्साधारणो धर्मः श्रुतौ पन्या सहोदितः।। तां साध्वीं बिभृयान्नित्यं देवानां प्रियमाचरन् । प्रजनं गर्भग्रहणम् । संतानो गर्भाधानम् । तस्मा. (१) साध्वी भार्या प्रातिकूल्याप्रियवादादिदोषयुक्ता- छतोरपत्योत्पत्तेरुभयाधीनत्वाद्वेदे स्त्रीपुंसयोः साधारणो ऽपि भ; न त्याज्येति श्लोकार्थः । अवशिष्टा प्रशंसा । धर्मः पत्न्या सह पुंस उक्तः । अतः केवलस्याधिकारायत्त 'निरन्ध्यादेकवेश्मनी त्यसाच्या अपि विहितं तत्स- भावात् , स्त्रियो द्वेष्या अपि न त्याज्याः। मेधा. कृद्यभिचारे।अभ्यासे तु त्याग एव । नान्यथा तां साध्वीं
स्त्रीत्यागविचारः अधिवेदनविचारश्च बिभ्यादित्यनेन किंचित्कृतं स्यात् । यदपि 'हृताधिकारां संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः । मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् । परिभूतामधःशय्यां वास- ऊर्ध्व संवत्सरात्त्वेनां दायं हृत्वा न संवसेत् ॥ येद्यभिचारिणीम् ॥' (यास्मृ.११७०)। तच्च सत्यां शक्ती, (१) द्वेष्यः पतिर्यस्यास्तां द्विषाणाम् । एतेन तु न
निष्कासनं कुर्यात् । संपूर्वस्य वसेरेनामिति च द्वितीयानुप(१) मस्मृ.९।१०२ क., ग., घ. पुस्तकेषु, नाति (नाभि); मेधा. वियु (नियु); व्यक.१३१; स्मृच.२४८ तु (च);
पत्तेर्वासयेदिति निर्भसयेत् । पातकेऽपि तस्या निष्कासनं विर.४२१ तु (च) नाति (नाभि) यु (मु); मच. कृत (यत); (१) मस्मृ.९।९६; व्यक.१३१; विर.४१८; सेतु.२८३. समु.१२२ स्मृचवत्; भाच. वियु (नियु).
(२) मस्मृ.९।७७ ख. पुस्तके, षन्ती (षाणां); मेधा. पन्ती (२) मस्मृ.९९५, मेधा. देवानां प्रियमा (देवेभ्यो | (षाणां)?; व्यक.१३२ प्रती (उदी); स्मृच.२४३ व्यकवत् , हितमा); व्यक.१३१; स्मृच.२४२, विर.४१८, रत्न. बृहस्पतिः विर.४२३ प्रती (उदी) त्वेनां (देना) दायं ह (दया १३४ व्यप्र.४०९; व्यउ.१४१ समु.१२१.
कृ); सेतु.२८४ प्रती (उदी) दायं हृ (दयां कृ); विभ.१३ १ नियुक्तौ । ततः पर.
वेना (च्चैनां); समु.१२१ व्यकवत्. व्य. का. १३३

Page #548

१०५६
व्यवहारकाण्डम्
नास्ति 'निरन्ध्यादेकवेश्मनि' इति वचनात् । प्राय- रानष्टबीजं, पापरोगा अपस्माराद्यास्तदाक्रान्तं पति श्चित्तेऽप्यस्मिन्निमित्ते, विनयाधानार्थोपहार इष्यते । न द्विषन्त्या नार्या न त्यागोऽत्यन्तत्यागः न च दायापवर्तनं सर्वेण सर्व आत्यन्तिक आच्छेदः। मेधा. दायस्य स्त्रीधनस्यापहरणं नास्ति । तत्कालद्वेषिण्यपि
(२) उदीक्षेत प्रतीक्षेत । द्विषन्तीं संभोगाद्यर्थमनुप- सुस्थेन परिग्राह्येत्यर्थः। द्विषाणाया इति क्वचित्पाठः।मवि. स्थायिनीम् । दायं स्त्रीधनं स्वयं दत्तं संगह्य गृहीत्वा न । (३) क्लीबं निरुत्साहम् । अबीजं निर्वीर्यम् । एतदुक्तं संवसेत् त्यजेत् । जीवनं तु देयमेव । मवि. भवति । दृष्टादृष्टवैकल्यनिबन्धनद्वेषानुवृत्तावप्ययुक्त
(३) द्वेषानुवृत्तिमत्यास्तु भार्याया द्वेषानुवृत्तेः | कारित्वाभावाद्तुगमनत्यागादिरत्र नास्तीति । प्राक् पूजनाय दत्तं वस्त्राभरणादिकं वत्सरादूर्ध्वं हृत्वा
स्मृच.२४३ तां ऋतुकालेऽपि न सेवेतेत्याह स एव 'संवत्सरमिति । | मद्यपाऽसाधुवृत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् । उदीक्षेत द्वेषानुवृत्तिं प्रतीक्षेत । ऊर्व संवत्सराद्वेषानु- | व्याधिता वाऽधिवेत्तव्या हिंसाऽर्थनी च वृत्तौ सत्यामिति शेषः । दायं पूजनाय दत्तम् । वृत्त्यर्थ
___ सर्वदा ॥ तु कल्पितमनाहार्यम् । भार्याया द्वेषानुवृत्तिशालिन्या (१) मद्यपाऽसौ मद्यपानरता । पक्तिसंस्कारगृहकार्याअपि भरणस्यावश्यकत्वात् । xस्मृच.२४३ नुष्ठानासमर्था तत्परिजागरया, सा परिवेदनायामर्हति । अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा। या तु गुरुभिः प्रतिषिद्धमद्यपाना तस्या दण्डं वक्ष्यति सा त्रीन्मासान्परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा। 'प्रतिषिद्धा पिबेदि'ति । स्वयं नियमस्य त्वन्यनियम
(१) अतिक्रमस्तदुपचर्याऽवज्ञानं पथ्यौषधादिष्वतत्प- व्यतिक्रमवत्प्रायश्चित्तेन प्रत्यापत्तियुक्ता पुनरधिवेदनं च । रता न पुरुषान्तरसंचारः । मासत्रयं परित्यागश्च संभोग- तथा च धर्मानुष्ठानप्रजोत्पत्तिगृहकार्योपघातनिमित्तान्यधिस्यैव, पूर्वस्मादेव हेतोः, हारकटकादिविभूषणैर्वियुक्ता वेदननिमित्तानि पठयन्ते 'प्रतिकूला व्याधितार्थप्नी'ति । कर्तव्या । परिच्छदा परिग्रहेण भाण्डकुण्डादिना ब्राह्मण्यास्तु शास्त्रेण प्रतिषिद्धमद्यायास्तत्पानप्रायश्चित्तदासीदासेन वा।
मेधा. मेव भूयः अप्रवृत्तौ, पातित्यं तु 'भ्रूणहनि हीनसेवायां स्त्री (२) प्रमत्तं यताधाकृष्टमनस, मद्येन मत्तम् । मवि. पततीति (गौध.२१४९) परिसंख्यानान्न मद्यपाने पातित्य उन्मत्तं पतितं क्लीबमबीजं पापरोगिणम् । मिति । तदेकादशे वक्ष्यामः। उक्तं च पञ्चमे। असत्यवृत्ता न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च न च दायापवर्तनम् ॥ असाध्वाचारा भृत्येष्वसत्परुषवाक्, बलिकर्मणां प्रागेव
(१) क्लीबाबीजशब्दौ नपुंसकमाहतुः। भेदस्तु एको भुङ्क्ते, दैवपित्र्ययोर्ब्राह्मणभोजनादौ न श्रद्धावती । वातरेता अप्रवृत्तेन्द्रियोऽपरः, तादृशं या द्वेष्टि तस्या | अर्थनी अतिव्ययशीला, भाण्डोपस्करणं न परिरक्षति, नास्ति निग्रहः, पूर्वोक्तं अपवर्तनमपहारः, प्रोषितप्रति- अनल्पमूल्येन क्रीणाति । हिंस्रा. नाकुलशङ्कया (?' षिद्धान्नादयः स्मृत्यन्तरनिषिद्धाः।
भृत्याद्यतिताडनशीला। अन्वाहिकस्य व्ययस्यापहन्त्री। (२) उन्मत्तं वातादिना, क्लीबं जन्मना, अबीजमन्त- अधिवेदनं तस्या उपर्यन्याविवाहः। मेधा.
(२) अधिवेदनमात्रयोग्या पातिव्रत्यरहिता मद्यपाऽत्र - x ममु., मच., नन्द, स्मृचवत् । (१) मस्मृ.९७८; ब्यक.१३२; विर.४२३ या (वा);
विवक्षिता । न पुनर्महापातकवशा। त्यागेऽपि योग्या विभ.१३; समु.१२१.
सुरापी असभ्यवृत्ता व्यभिचाररता दुराचारा वा । प्रति(२) मस्मृ.९७९; ग्यक.१३२, मवि. द्विषाणाया | | कूला नित्यमिष्ट विपरीतकारिणी । व्याधिता दीर्घरोगा। इति क्वचित्पाठः स्मृच.२४३ त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च (विप्र
(१) मस्मृ.९८०; मेधा. साधु (सत्य); स्मृच.२४४ द्विषन्त्यास्त्यागो) बृहस्पतिः, विर.४२० त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च
साधु (सभ्य) (वा) चा; विभ.१५ स्मृचवत्; समु.१२१ (तं द्विषन्त्यास्त्यागोऽस्ति) विभ.१३ द्विषन्त्याश्च (विषण्णाया); | स्मृचवत्. समु.१२१ स्मृचवत् .
१ स्यादेवाति.

Page #549

स्त्रीपुंधर्माः
१०५७
हिंसा अतिक्ररा। अर्थनी स्वातन्त्र्येणार्थव्ययशीला । | वन्ध्यास्त्रीजनन्यावपि लक्षपति, प्रकृतत्वाविशेषादवमानअधिवेत्तव्येति पञ्चस्वप्यनुषज्यते । अधिवेदनं पूर्वस्थित- निमित्ताभावाच्च, कर्हि चित्कदाचिदवमाननं शिष्टयर्थ भार्योपरि परिणयनम् । 'अर्थघ्नी चेति चशब्दो- परिभाषणादि।
मेधा. ऽनुक्तसमुच्चयार्थः।
स्मृच.२४४ (२) हिता भर्तृहिता । अनुज्ञाप्य यद्यप्यनुमन्यते वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याऽब्दे दशमे तु मृतप्रजा। अननुमतौ त्वननुज्ञाप्यैव ।
मवि. एकादशे स्त्रीजननी सद्यस्त्वप्रियवादिनी ॥ (३) या पुनर्व्याधिता सती पत्युरनुकूला भवति (१) अन्यासामप्यघिवेदनमाह । तत्र वन्ध्याऽष्टमेऽब्दे- शीलवती च स्यात्तामनुज्ञाप्यान्यो विवाहः कार्यः । कदा. ऽधिवेद्या दशमे तु मृतप्रजा । नाघिवेदनेऽपत्योत्पत्यभा- चिच्चासौ नावमाननीया । वाद्धि वन्ध्याया अनुष्ठानपरिपातनं स्यात् । अपत्योत्पत्ति- | (४) या रोहिणी स्यात् 'अष्टवर्षा च रोहिणी' सा विधिराधानविधिश्च । मापुत्रे ह्याधानं श्रूयते । एवं मृत- अनुज्ञाप्य अधिवेत्तव्या न अवमान्या। भाच. प्रजायाः स्त्रीजनन्याः । अप्रियवादिन्यास्तु दोषाभावेन अधिविन्ना तु या नारी निर्गच्छेदूषिता गृहात् । नाधिवेदनं, न सत्यां क्षमायां अयं नियमः। मेधा. सा सद्यः संनिरोद्धव्या त्याज्या वा कुलसंनिधौ॥
(२) वन्ध्याष्टम इत्यादि। योग्यतायामष्टवर्षोपरि गर्भ- (१) क्रोधेनाधिवेदनहेतुना निर्गतायास्त्यागसंनिरोधौ ग्रहणाभावे प्रायशो गर्भग्रहणं नास्तीत्यादिशास्त्रान्तर- विकल्पतो विधीयते । न तु यथोपपन्नहेतुना भोजनाच्छा.. सिद्धस्वभाव नियमापेक्षयोक्तम् । एवं द्वादशाब्दानन्तर- दनादिना तत्र प्रीत्या क्रोधावमार्जनं, श्वश्रभिः मपि मृतप्रजात्वानुवृत्तौ । एकादशोधं च स्त्रीजन्मानु- श्वशुरादिभिर्वा परिभाषणम् । संनिरोधो रक्षिपुरुषाधिष्ठावृत्तौ। मृतप्रजात्वं स्त्रीप्रसूतिश्च न निवर्तेत इति शास्त्रा- नम् । त्यागो व्याख्यातः, असंभोगः सहशय्यावर्जनम् । न्तरादेव सिद्धम् । सद्य इति तया गृहिण्या सद्य एव कुलं ज्ञातयः तत्पितृपक्षाः स्वपक्षाश्च । मेधा. गृहकार्या सिद्धेः।
मवि. (२) निर्गच्छेत् गृहान्तरं गच्छेत् । संनिरोद्धव्या (३) अष्टमेऽन्दे गते इति शेषः । 'अप्रजां नवमे बन्धनेन । कुलस्य तत्पितृकुलस्य संनिधा। मवि. वर्ष' इति हारीतस्मरणात् । एवमेकादश इत्यत्रापि (३) तत्कुलसंनिधौ त्यक्ताया अपि भरणं पतिरेव शेषोऽवगन्तव्यः ।
स्मृच.२४४ संविधानकरणे न कुर्यात् ।। स्मृच.२४४ (४) प्रथमर्तुमारभ्याविद्यमानप्रसूताऽष्टमे वर्षेऽधि- (४) जनसमूहः कुलं ज्ञातिर्वा देशकालापेक्षया वेदनीया, मृतापत्या दशमे वर्षे, स्त्रीजनन्येकादशे, विकल्पः । अप्रियवादिनी सद्य एव यद्यपुत्रा भवति । पुत्रवत्यां तु ऋतुस्नाता तु या नारी भर्तारं नोपगच्छति । ' तस्यां 'धर्मप्रजासंपन्ने दारे नान्यां कुर्वातान्यतरापाये तु
तां ग्राममध्ये विख्याप्य भ्रूणघ्नीं तु विवासयेत्॥ कुर्वीते'त्यापस्तम्ब निषेधादधिवेदनं न कार्यम् । ममु. भर्तुः प्रतिनिवेशेन या वृथा गमयेद्तून् । या रोगिणी स्यात्तु हिता संपन्ना चैव शीलतः । तां तु विख्याप्य बन्धूनां भ्रूणघ्नीं विनिवासयेत्।। साऽनुज्ञाप्याऽधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हि चित्।। प्रतिनिवेशेन द्वेषेण । एवञ्चैतत्पूर्ववाक्ये द्वेषातिरिक्त
(१) भर्चे हिता परिचर्यापरा । अनुज्ञापनानवमानयोरिह विधानं, पूर्वासामेतद्भावात् । रोगिणीग्रहणं
(१) मस्मृ.९।८३, मेधा.८।१६३ त्याज्या वा (त्यजेद्वा)
उत्त.; स्मृच.२४४; विभ.१६; समु.१२२. (१) मस्मृ.९।८१ स्मृच.२ ४४ ; विभ.१५; समु.१२१. (२) व्यक.१३२ नोप (नाप) यमः; विर.४२५; सेतु.
(२) मस्मृ. ९८२; स्मृच.२४४; विभ.१५; समु. २८५ तु वि (च वि); विभ.१४ तु वि (उप). १२१; भाच. रोगि (रोहि).
__ (३) ब्यक.१३२ विनि (तु वि) यमः; विर.४२५; १ दनेन स. २ पनाव.
विभ.१४.
मच.

Page #550

व्यवहारकाण्डम्
ममु.
मसमजसकारणं विवक्षितमित्यर्थभेदः। उत्तरवाक्यं बहु-1 (४) प्रतिषिद्धति विशेषणादप्रतिषिद्धायां मद्यपानेऋतुपरं वा।
विर.४२५ ऽल्पदोषः । अपिशब्दग्रहणादभ्युदयेऽल्पतरः, अभ्युदय स्वच्छन्दगा च या नारी तस्यारत्यागो विधीयते।। उत्सवः । अनभ्युदये प्रतिषिद्धायां भूयस्तरः। नन्द. न चैवं स्त्रीवधं कुर्यान्न चैवाङ्गविकर्तनम् ॥ (५) कृष्णलानि गुञ्जाषट्परिमितं रजतम् । भाच. स्वेच्छन्दव्यभिचारिण्या विवस्वांस्त्यागमब्रवीत्। 'विप्रदुष्टां स्त्रियं भतो निरन्ध्यादेकवेश्मनि । न वधं न च वैरूप्यं बन्धं स्त्रीणां विवर्जयेत् ॥ यत्पुंसः परदारेषु तच्चैनां चारयेद्वतम्।। न वधं न च वैरूप्यमित्यत्राबधीदित्यनुषज्यते । विशेषेण प्रदुष्टाम् । इच्छया व्यभिचारिणीमित्यर्थः।
विर.२४६ भर्ता निरन्ध्यात्पत्नी कार्येभ्यो निवर्त्य निगडबद्धामिवैकदुष्टस्त्रीणां दण्डः प्रायश्चित्तं च
गृहे धारयेत् । यच्च पुरुषस्य सजातीयपरदारगमने प्राय- . प्रतिषिद्धा पिवेद्या तु मद्यमभ्युदयेष्वपि ।
श्चित्तं तदेवैनां कारयेत् । ततश्च 'स्त्रीणाम प्रदातव्यम्' प्रक्षासमाज गच्छेद्वा सा दण्डया कृष्णलानि षट॥ इति यद्वसिष्ठाादाभरुक्त तदानच्छया व्यभिचार कते (१) प्रतिषेधे गुरुसंबन्धिभिः। अयं दण्डः क्षत्रियादि
व्यम् । स्त्रीणाम् । न शास्त्रीयो ब्राह्मणीनाम् । न हि तत्र दण्डमात्रया
सा चेत्पुनः प्रदुष्येत्तु सदशेनोपयन्त्रिता। मोक्षः। किं तर्हि, महता। न च तत्राभ्युदयेषु पानाशङ्का।
कृच्छं चान्द्रायणं चैव तदस्याः पावनं स्मृतम्।। अप्रतिषिद्धमद्यानां तु नियमेनोत्सवसमागतानामादरवती
__सा स्त्री सजातीयगमने सकृदुष्टा कृतप्रायश्चित्ता प्रवृत्तिदृश्यते । यां सम्यनिषेधत्यभ्युदयेष्वपीति । दण्ड
यदि पुनः सजातीयेनाभ्यर्थिता सती तद्गमनं कुर्यात्तवायं भर्चा दीयते । सत्यपि राजवृत्तित्वे 'स्त्रीणां भर्ता
दास्याः प्रायश्चितं प्राजापत्यं कृच्छचान्द्रायणं च मन्वाप्रभुः' इति विज्ञायते । अन्येषामपि परिग्रहवतां भृत्यादि
दिभिः स्मृतम् ।
ममु. विषये कियति दण्डे स्वातन्त्र्यं, अभ्युदयः पुत्रजन्म
स्त्रीधर्माः पतिव्रतावृत्तं च
बालया वा युवत्या वा वृद्धया वाऽपि योषिता। विवाहादय उत्सवाः। प्रेक्षा नटादिदर्शनम् । समाजो नितान्तमभिजनसमूहः। तत्र कुतूहलिन्या अयं दण्डः।
न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यं किंचित्कार्य गृहेष्वपि ।। मेधा.
स्वातन्त्र्यं स्त्रीषु कस्यांचिदवस्थायां नास्तीत्युप
देशार्थः। वयोविभागवचनं तु यत्रास्याः पारतन्त्र्यं तत्प्र(२) मद्यं सुराव्यतिरिक्तम् । अभ्युदयेषूत्सवेषु क्षत्रिया- | दयो मद्यं पिबन्ति । प्रेक्षा नृत्यादिदर्शनस्थानं, समाजः
दर्शनार्थमविवक्षितस्वरूपम् । तथा चोक्तं 'तत्सपिण्डेषु
वा सत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियाः। पक्षद्वयावसाने तु राजा
मवि. सभा।
भर्ता स्त्रिया मतः ॥
मेधा. (३) या पुनः क्षत्रियादिका स्त्री भादिनिवारिता विवाहाद्युत्सवेष्वपि निषिद्धमद्यं पिबेत् नृत्यादिस्थानजन
___ * अस्य श्लोकस्य व्याख्यानान्तराणि प्रायश्चित्तकाण्डे संग्रही
ध्यन्ते । समूहौ वा गच्छेत् सा सुवर्णकृष्णलानि षट् व्यवहार
(१) मस्मृ.११११७६; उ.२।२७।१३ उत्त., स्मरणम् ; प्रकरणाद्राज्ञा दण्डनीया।
स्मृच.२४२ पू., ३२३ उत्त.; विता.८०७ (=) उत्त.; (१) व्यक.१३२ च या (तु या) यमः; विर.४२६ समु.१२१ पू. सेतु.२८५, विभ.१६. (२) व्यक.१३३ यमः; विर. (२) मस्मृ.११।१७७. ४२६; सेतु.२८५; विभ.१६.
(३) मस्मृ.५।१४७; मेधा.८।१६४ (न स्वतन्त्रण कर्तव्यं .. (३) मस्मृ.९।८४ पिवेद्या (पि चेद्या); व्यक.१३६; कार्य किंचिदिति स्थितिः); व्यक.१३३; मभा.१८१ वृद्धया विर.४३७ माज (माजे); मच. माजं (माजौ); विभ.२३ | (स्थविर्या) किंचित्कार्य (कार्य किंचित्); गौमि.१८।१ समु.१२३, भाच. विरवत्.
किंचित्कार्य (कार्य किंचित् ); स्मृच.२४९ त्कार्य (त्कायें); विर. १ मात्रेण.
४२७; सेतु.२८५; विभ.१७; समु.१२३.
ममु.

Page #551

स्त्रीपुंधर्माः ।
१०५६ बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत्पाणिग्राहस्य यौवने । - भ्राता वाऽनुमते पितुः यथैव पित्राऽनुज्ञातस्य भ्रातुपुत्राणां भर्तरि प्रेते न भजेत्स्त्री स्वतन्त्रताम् ॥ तृत्वमेवं पितुर्निरपेक्षस्यापि दातृत्वश्रुतौ भार्याया अनु. 'पित्रा भर्ना सुतैर्वाऽपि नेच्छेद्रिरहमात्मनः । मते सति दानं बोद्धव्यम् । सर्वत्र सहाधिकारादुमयोश्च एषां हि विरहेण स्त्री गर्ये कुर्यादुभे कुले॥ दुहितरि स्वाम्यात् । असति पितरि मात्राऽपि देयेति
'तत्सपिण्डेष्वि'त्यादिना चासति स्वामिनि कर्तव्यम् । नवमे (अध्याये) दर्शितम् । मातापित्रोरपत्यं तन्नि मिसं च अव्यवस्थानं वचनीयताहेतुः, कथितो गये कुर्यादिति । स्वाम्यमिति युक्ता इतरेतरापेक्षा । शुश्रूषेत आराधयेत्। एषां हि विरहेण निवसन्ती गच्छन्ती वा ग्रामान्तरमि- संस्थितं च मृतं च न लङ्घयेत् लङ्घनमतिक्रमणं नत्यध्याहार्यम् ।
मेधा. | स्वातन्त्र्येणासीतेत्यर्थः । यथा जीवति भर्तरि तत्परवती सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया। एवं मृतेऽपि सदैव तत्परतन्त्रया भवितव्यम् । यत आह
सुसंस्कृतोपस्करग्ना व्यये चामुक्तहस्तया ॥ 'प्रदानं स्वाम्बकारकम्'। यदैव पित्रा दत्ता तदैव पितुः ... अभीक्ष्णवचनः सदाशब्दो नित्यशब्दवत् । नित्य- स्वाम्यं निवर्तते । यस्मै दीयते तस्योत्पद्यते । अतश्च न प्रहसितयेति सत्यप्यन्यत्र क्रोधशोकवेगे भर्तुर्दर्शने मुख- विवाहकाल एव दानं प्रागपि विवाहावरणकाले अस्ति प्रसादस्मितनर्मक्चनादिना प्रहर्षों दर्शनीयः। कुमार्या दानं किमर्थस्तर्हि विवाहः ।
मेधा. भर्तृमत्याश्चायमुपदेशः । गृहकार्ये च दक्षया । अर्थसंग्रह- मङ्गलार्थ स्वस्त्ययनं यज्ञश्वासां प्रजापतेः। व्यययोः धर्मकार्ये स्नानादौ च 'अर्थस्य संग्रहे चैनाम्' प्रयुज्यते विवाहे तु प्रदानं स्वाम्यकारणम् ।। इत्यादिना गृहकार्यमुक्तम्। तत्र दक्षया चतुरया भवि- अभिलषितार्थनिष्पत्तिर्मङ्गलं तत्साधनं तदर्थ प्र.. तव्यम् । अन्नसंस्कारादि शीघ्रं निष्पाद्यम् । सुसंस्कृतोप- युज्यते । तत्र 'प्रजापतेर्यज्ञ' इति क्रियाविशेषणत्वान्न- . स्करया उपस्करं गृहोपयोगि भाण्डं कुण्डघटिकादि तत्सु- पुंसकम् । स्वस्ति ईयते प्राप्यते येन तत्स्वस्त्ययनम् । संस्कृतं सुसंमृष्टं शोभावत्कर्तव्यम् । व्यये च मित्रज्ञात्या- यदस्य प्रियं वस्तु विद्यते तन्न नश्यतीत्यर्थः। आसां तिथ्यभोजनार्थे धने अमुक्तहस्तया उदारया न भवि- स्त्रीणाम् । तेषु विवाहेषु । यज्ञः प्रजापतेर्देवतायाः तव्यं, न बहुव्ययितव्यमित्यर्थः । सुसंस्कृतान्युपस्कराणि | क्रियते । 'प्रजापते न त्वदेतान्य' इति विवाहे आज्यइति बहुव्रीहिः। एवं मुक्तो हस्तो यस्या इति विग्रहः।। होमाः केषांचिदाम्नाताः । उपलक्षणं चैतदन्यासामपि पश्चान्नसमासः। रूढ्या उदारवचनो मुक्तहस्तशब्दः।। देवतानां पूषवरुणार्यम्णाम् । तथाहि । तत्र मन्त्रवर्णाः।
मेधा.
'पूषणं नु देवं वरुणं नु देवम्' इत्यादयो देवतान्तरयस्मै दद्यात्पिता त्वेनां भ्राता वाऽनुमते पितुः ।
प्रकाशनपराः । प्रदानादेवासत्यपि विवाहे स्याम्यमत्पद्यत तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितं च न लङ्घयेत् ॥
इत्येतदत्र ज्ञाप्यते । विवाहयज्ञस्तु मङ्गलार्थ इत्याद्यवि(१) मस्मृ.५।१४८; व्यक.१३३; मभा.१८।१ उत्तरार्थे वक्षितम् । दारकरणं विवाह इति स्मर्यते । सत्यपि (पुत्रस्य स्थविरीभावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमई ति); गौमि.१८१ स्वाम्ये नैवान्तरेण विवाहं भार्या भवतीति। मेधा. मभावत् ; स्मृच.२४९ त्राणां (त्रस्य) स्त्री (त); विर.४२७;
अनृतावृतुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत्पतिः। सेतु.२८६; विभ.१७ तुर्व (तृव); समु.१२३ स्मृचवत्.
सुखस्य नित्यं दातेह परलोके च योषितः ।। (२) मस्मृ.५।१४९; व्यक.१३३; स्मृच.२४९ मा
'सर्वत्र वा प्रतिषिद्धवर्जमिति अमृतावपि सुखस्य (भ्रात्रा); विर.४२७ दु (च्छु); सेतु.२८६ गये (गी) दु (च्छु); विभ.१७ स्मृचवत् ; समु.१२३ स्मृचवत्.
| दाता । मन्त्रसंस्कारो विवाहविधिस्तस्य कर्ता मन्त्रसंस्कार. (३) मस्मृ.५।१५० ख. पुस्तके, पु (च); मेधा. षु (च); (१) मस्मृ.५:१५२; मेधा. हे तु (हेषु)....... व्यक.१३३ संस्कृतो (संस्थितो); विर.४२७ विभ.१७... (२) मस्मृ.५।१५३; व्यक.१३५ ले च (ले तु); स्मृचा,
(४) मस्मृ.५।१५१ स्मृव.२५१ सं (दु:); रत्न.१३५; | २५२, रत्न.१३५, विता.८२४ त्यं (त्य); विभ,२१ समु.१२४ सं (दु:). .
वितावत् ; समु.१२४.

Page #552

१०६०
व्यवहारकाण्डम्
कृत् । परलोके च पत्या सह धर्मेऽधिकाराच्च तत्फलावाप्तेः । यत्प्रियं तदेव मृतस्य । भवान्तरोपपन्नानां तु प्रीतिभेदात् । परलोकसुखस्य दातेत्युच्यते ।
मेधा. | तस्माद्यत्प्रतिषिद्धं स्वातन्त्र्यं तदेवाप्रियं तन्नाचरेत् । मेधा. 'विशील: कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः। दानात्प्रभृति या तु स्याद्यावदायुः पतिव्रता । उपचर्यः स्त्रिया साध्व्या सततं देववत्पतिः॥ सा भर्तृलोकमाप्नोति यथैवारुन्धती तथा ।। यतातिसक्तो विशीलः । कामप्रधानं वृत्तमस्येति
प्रोषितभर्तृकाविचारः कामवृत्तः । गुणैर्वा परिवर्जितः । श्रुतधनादिगुणविहीनः। विधाय वृत्तिं भार्यायाः प्रवसेत्कार्यवान्नरः । उपचार्यः आराधनीयः।
अवृत्तिकर्शिता हि स्त्री प्रदुष्येत्स्थितिमत्यपि । नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम् । । (१) यदा प्रवसेत्तदा भार्याया वृत्तिं विधाय प्रवसेदिति प िशुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते ॥ विधि विधायेत्येवमर्थ द्रष्टव्यम् । 'प्रवसन्भाया वृत्ति
भ; विना कृतानां यज्ञाधिकारो नास्तीत्येतदसकृ- विदधीते'ति तथा कुर्याद्यथाऽस्या यावत्प्रवासं वृत्तिप्रतिपादितं तेन व्रतोपवासावपि कुर्वती तदनुज्ञां गृह्णी- भवति । शरीरस्थितिहेतुभोजनाच्छादनगृह्योपकरणादि । यात् । व्रतं मद्यमांसादि निवृत्तिसंकल्पः न तु कृच्छाणि । तां विधाय प्रवसेत्स्वदेशाद्देशान्तरं गच्छेत् । कार्यवान्कार्य तत्र जपहोमयोरङ्गत्वात्तदभावाच्च स्त्रियाः । न च वक्तुं पुरुषार्थो दृष्टोऽदृष्टश्च । अदृष्टो धर्मो दृष्टावर्थकामौ । युक्तं जपहोमविकलं कृच्छानुष्ठानमस्या भविष्यति न हि तथा वक्ष्यति 'प्रोषितो धर्मकार्यार्थ' इत्यादिना । अन्तस्वेच्छयाऽङ्गत्यागो युक्तः सर्वाङ्गकल्पयुक्तस्य कर्मणो- रेणैतानि निमित्तानि भार्या हित्वा प्रवासो निषिध्यते। ऽभ्युदयसाधनत्वेनावगतत्वात् । न हि पुरुषशक्तिभेदा- अवृत्तिकर्शिता हि, दृष्टदोषप्रदर्शनमर्थवादः । अवृत्त्या पेक्षयाऽङ्गानामुपचयापचयौ भवतः । सन्ति च सबाङ्गो- दरिद्रेण कर्शिता पीडिता प्रदुष्येत् पुरुषान्तरसंपर्कादिना । पसंहारेण सवर्णास्त्रैवर्णिकाः प्रयोगमनुष्ठातुम् । अतो स्थितिमत्यपि, स्थितिः कुलाचारस्तत्संपन्ना क्षुधावसरे न स्त्रीशूद्रस्याभ्युदयकामस्य कृछेष्वधिकारः । प्राय- दीना दोषमवाप्नुयादन्यं भर्तारमाश्रित्य जीवतीति श्चित्तेषु विशेषं वक्ष्यामः । उपोषितं उपवासः आहार- संभाव्यत एतत् । संभावनायां लिङ्। मेधा. विच्छेद एकरात्रद्विरात्रादिषु । शुश्रूषते परिचरति । मेधा. (२) कायें सति मनुष्यः पत्न्या ग्रासाच्छादनादि पाणिग्राहस्य साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्य वा। प्रकल्प्य देशान्तरं गच्छेत् । यस्मात् ग्रासाद्यभावपीडिता पतिलोकमभीप्सन्ती नाचरेकिंचिदप्रियम् ।। स्त्री शीलवत्यपि पुरुषान्तरसंपर्क भजेत् । ममु.
पत्युलोकः पत्या सह धर्मानुष्ठानेन योऽर्जितः | (३) 'अस्य दग्धोदरस्यार्थे को न कुर्यादसांप्रतमिति स्वर्गादिः स पतिलोकस्तमभीप्सन्ती प्राप्तुकामा नाचरे- न्यायात् स्थितिमती स्थिरा साऽपि प्रदुष्यतीति कैमुतित्किंचिदप्रियं परपुरुषसंसगोदिशास्त्रप्रतिषिद्धम् । न हि | कम् ।
मच. मृतस्य किं प्रियमप्रियं चाशक्यमवसातुम् । न च जीवतो | विधाय प्रोषिते वृत्तिं जीवेनियममास्थिता। (१) मस्मृ.५।१५४ ख पुस्तके, चर्यः (चार्यः); मेधा. |
| प्रोषिते त्वविधायैव जीवेच्छिल्पैरगर्हितैः ।। चर्यः (चार्यः); मिता.२।२९० वि (दुः) उप (परि); व्यक.
(१) नियमो यथा संनिहिते भर्तरि परगृहप्रयाणादि१३५ स्मृच.२५२, रत्न.१३५; विता.८२४; विभ.२१ | निषेध एवं प्रोषितेऽपि आस्थिता आश्रिता गृहीतवती । वि (दुः); समु.१२४.
(१) मस्मृ.५।१५४ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् , (२) मस्मृ.५।१५५ घ. पुस्तके, षितम् (षणम् ); व्यक. | दानात् (दान); व्यक.१३६, विर.४३६, विभ.२१. १३५ ग्यशो (ग्याजो) मनुविष्णू ; स्मृच.२५२ तिं (तिः) षते । (२) मस्मृ.९।७४; विर.४१८, रत्न.१३४, विता. (प्यते); विभ.२१, समु.१२४ स्मृचवत् .
८२१ पू.; सेतु.२८३ विभ.१०. (३) मस्मृ.५।१५६ व्यक.१३६, रत्न.१३५, विभ. । (३) मम्म.९७५: व्यक
(३) मस्मृ.९।७५व्यक.१३६, स्मृच.२५३, विर. २१.
४३८ विभ.२३ समु.१२५,

Page #553

स्त्रीपुंधर्माः
२०६१
अकृत्वा तु वृत्तिं प्रोषिते शिल्पैर्जीवेतेति कर्तनजालिका- | ऽभ्यागतो न किंचिढ्यात्पुनर्भवस्येयं भार्येति। तदकरणादिना। अगर्हितानि वस्तूनि व्यजनादीनि । एष | युक्तम् । 'न निष्क्रयविसर्गाभ्यामिति। तस्य श्लोकस्यार्थविधवादीनां निजश्रमजन्यो वृत्त्युपायः। मेधा. वत्वं दर्शयिष्यामः।
(२) नियमं मनोवाकाय नियमम् । शिल्पैः सूत्रकर्त. धर्मश्च तत्कार्य च धर्मकार्यम् । सोऽर्थः प्रयोजनं नाद्यैः । अगर्हितैर्देशान्तरभ्रमणाद्यसाध्यैः। मवि. प्रवासस्येति धर्मकार्यार्थम् । कुतः? न गृहस्थस्य धर्मार्थों 'प्रोषितो धर्मकार्यार्थ प्रतीक्ष्योऽष्टा नरः समाः । |
दीर्घकालः प्रवासः । अवश्यं ह्यग्नयस्तेन परिचरणीयाः। विद्यार्थ षड्यशोऽर्थे वा कामार्थ त्रीस्तु वत्सरान् ।।
पाञ्चयशिकमनुष्ठेयम् । कुतो गन्तव्यं 'वसन्ते वसन्ते ज्यो(१) यदुक्त कार्यवान्प्रवसेदिति तानि कार्याणि | तिषा यष्टव्यमिति, तीर्थस्नानादीन्यपि स्मातानि च श्रोतादर्शयति । तद्विशेषेण प्रतीक्षाकालभेदः । परतस्त्विदं तया | विरोधीन्यनुष्ठयानि, न च संविधाय प्रोषितस्य वा भवकर्तव्यमिति नोक्तम्। तत्र केचिदाहुः। प्रकरणादगार्हते- | न्ताति यनाच्यत, 'सावधायापि प्रवास आपवणः 'रु जीवेदिति । तदयुक्तम् । प्रागस्मात्कालादगर्हितैरिति,
पर्वणि जुयादृत्विजामेकतरकालं' इति ह्युक्तम् । अनाइयं किं म्रियतां न ह्यस्या आत्मत्याग इष्यते। पुंस इव
हिताग्नेस्तीर्थयात्रायां पाञ्चयेशिकस्य तुल्यत्वेऽपि स्मार्तत्वे प्रतिषिद्धत्वात् । तस्मात्प्रागप्यस्मात्प्रतीक्षणविधेरगर्हितः |
भार्यासहितस्योपपत्तेः न तत्त्यागे तीर्थगमनं युक्तम् । शिल्पैरजीवन्ती गर्हितैर्जीवेत् । अन्ये व्यभिचारमिच्छन्ति।
उच्यते । गुरुवचनेन यं गुरवो धर्मार्जने राजोपसेवायां वा तथा च स्मृत्यन्तरे 'नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते स्वकार्याय प्रेषयन्ति स धर्मार्थ प्रवासः। प्रायश्चित्तं वा पतौ। पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ तपोवनदेशभ्रमणेन । अथवाऽर्थार्जनार्थमेव धर्मकार्यार्थ(नास्मृ.१५।९७) अन्येऽप्याहुः । नास्या जातु मभिप्रेतं, दरिद्रोऽहं कुतश्विद्धनमर्जयिष्ये । विद्यार्थम् । ननु ब्रह्मचर्यमपनेतुं शक्यते। स्त्रीधर्मेषु हि तदस्या विहितं
स्नातस्य च भार्याधिगमः । कृतविद्यस्य च स्नानम् । तत्र मनुनाऽपि 'न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य | कुतः कृतविवाहस्य विद्यार्थिता । दर्शितमेतत् । ईषदवगततु' इति । मृते भर्तरि नास्ति व्यभिचारः। किमङ्ग
वेदार्थो विवाहेऽधिक्रियते। निश्चिते स्नानादौ नैतद्युक्तम् । प्रोषिते । पतिशब्दो हि पालन क्रियानिमित्तको ग्रामपतिः कृतायां धर्मजिज्ञासायां स्नानं, जिज्ञासा च विचारपूर्वकसेनायाः पतिरिति । अतश्चास्मादँवधेर्नैषा भर्तृपरतन्त्रा संशयच्छेदननिश्चितार्था । सत्यम् । नायं विधिविद्यार्थिस्यात् । अपि त्वात्मनो जीवनार्थ सैरन्ध्रीकरणादिकर्मभिः तायाः। तथा च सति धर्मकार्यार्थमित्यनेनैवावगता स्यात् । पिण्डदमन्यमाश्रयेत । तच्च यदा षण्मासभृत्या संवत्सर-।
उत्पन्नेऽप्यधिकारोपयोगिन्यवगमेऽभ्यासातिशयाथै, विशेभृत्या वा कस्मिंश्चिदाश्रिते भर्ता यद्यागच्छेत्तदानीं तां
षार्थ चान्यासु विद्यासु, क्षिप्रं शौर्ययशःख्यापनार्थ, बहिः चेद्वशीकुर्याद्वशीकर्तुं शक्नुयात्त्यज त्वं भार्यामिति, याव
सविशेषविद्वत्वख्यापनार्थम् । देशान्तरप्रवसने यशोहेतुः •द्भवति कालो न पूर्णः, प्राक् पत्युरेव सा, पञ्चमे
प्रवासः । कामार्थ रूपाजीवानुगमोऽभिप्रेततरां भार्यामु(अध्याये) चर्वितमन्यत्।
द्वोढुम् । स्मृत्यन्तरे प्रसूताभेदेन च कालभेदः स्मर्यते ।
तथा च विष्णुः 'अष्टौ विप्रसुता षट राजन्या चतुरो अन्येऽप्यर्थमिममाहुः। पूर्णे तु पुनर्भूवृत्तमिच्छन्ति । या पत्या वा परित्यक्ता भवति यस्याः किल पतिरियन्तं
वैश्या द्विगुण प्रसूतेति । न शूद्रायाः कालनियमः स्यात्संवत्सरमित्येके' इति ।
मेधा. कालं 'विहितवृत्तिको नागच्छति सा तेन त्यक्तैव भवति ।
(२) धर्मकार्यार्थ तीर्थयात्रादिधर्मप्रतिग्रहादिकार्याततश्च यदि सा पुनर्भधर्मेणान्येनोढा भवेत्तदा भर्ता
र्थम् । प्रतीक्ष्यस्तद्ग्रहावस्थानादिना । तदृ तु पत्युः (१) मस्मृ.९।७६; विभ.३०.
संनिकर्षमेव गच्छेत् 'ऊ भर्तुः सकाशं गच्छेदिति १ गहितानि वस्तूनि विज. २ स्याशाने ब्र. ३ दबाधनेपा. | वसिष्ठस्मरणात् । यशोर्थमुद्ग्राहादिना दिग्विजयाद्यर्थ ४ पुर्वे तु. ५ निहि.
१ वतीति. २ याशि. ३ सूताः षट् राजन्याः च.

Page #554

व्यवहारकाण्डम्
मेधा.
गतः । कामार्थ स्त्र्यन्तरप्राप्त्यर्थम् । मवि. विधिः । कामशब्दप्रयोगोऽरुचिसंसूचनार्थम् । देहक्षपण
(३) प्रतीक्ष्यो भार्ययेति शेषः। ऊर्ध्वं भत्रन्तरपरि- | मप्यकार्यमिदं त्वन्यदकार्यतरं यदन्येन पुरुषेण संप्रयोगः। ग्रहे न दोषोऽस्तीत्यभिप्रायः। यत्तु मृतभर्तृकाणां ब्रह्मचर्यवचनं तत्फलातिशयकामानां नान्यासामित्यविरोधः। (२) पुष्पमूलफलैः पवित्रैर्वरं देहं क्षपयेत् , न वृत्यर्थ
नन्द. | व्यभिचारबुद्ध्या परस्य नामापि उच्चरेत् । गोरा. विधवाधर्माः नियोगनिषेधश्च
आसीतामरणातक्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी । कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पमूलफलैः शुभैः । यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् ।। न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य तु ।। (१) एष एवार्थो विस्पष्टीक्रियते। आ मरणाद्ब्रह्म
(१) तदेव सविशेषं दर्शयति । पुंवत्स्त्रीणामपि प्रति- चारिण्यासीत अस्यामापदि न व्यभिचारेणात्मानं जीवषिद्ध आत्मत्यागो, यदप्याङ्गिरसे 'पतिमनुम्रियेरन्' इत्युक्तं | येत् । क्षान्ता क्षुत्कृतं दुःखमवधीरयन्ती न ब्रह्मचर्य तदपि न नित्यवदवश्यं कर्तव्यम् । फलस्तुतिस्तत्रास्ति । क्षुदुपमृष्टं येन चित्तं कल्लोलेन खण्डयेत् । एकः पतिर्यासां फलकामायाश्चाधिकारे श्येनतुल्यता। यथैव श्येनेन | ता एकस्य वा पत्न्य एकपत्न्यस्तासां सावित्रीप्रभृतीनां हिंस्याद्भूतानि' इत्यधिकारस्यातिप्रवृद्धतरद्वेषान्धतया यो धर्मो यस्य फलं वरदानाभिशापादिषु शक्तता तं सत्यामपि प्रवृत्तौ न धर्मत्वं, एवमिहाप्यतिप्रवृद्धफलाभि- | काङ्क्षन्ती कामयमाना ब्रह्मचय न जह्यात् । अस्योमलाषायाः सत्यपि प्रतिषेधे तदतिक्रमेण मरणे प्रवृत्त्युप- वस्थायां मलफलाशिन्या यदि भवति मरणं ततो न पत्तेर्न शास्त्रीयत्वमतोऽस्त्येव पतिमनुमरणेऽपि स्त्रियाः दोषः।
मेधा. प्रतिषेधः । किंच 'तस्मादु ह न पुरायुषः प्रेयादिति | (२) एकभर्तृकाणां यो धर्मस्तं सर्वधर्मोत्कृष्टमभिप्रत्यक्षश्रुतिविरोधोऽयं, स्मृतिरप्येषा शक्यते कल्पयितुम् । | लषन्ती आमरणात्क्षुद्दुःखं सहमानाऽनन्यमनस्का पुंसः यथा 'वेदमधीत्य स्नायात्' इत्यध्ययनानन्तरमकृता. प्रयोगं वर्जयेत् । न चापत्यार्थमपि प्रीतिमयेनान्तरेण र्थावबोधस्य स्नानस्मरणं अतो मृतपतिकाया अनपत्याया
तिष्ठेत् ।
गोरा. असति भर्तृधनादौ दायिके च कर्तनादिना च केन चि
अनेकानि सहस्राणि कौमारब्रह्मचारिणाम । दुपायेन जीवन्त्या जीवितस्यातिप्रियत्वात्तदुपेक्षणस्या- | दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् ।। शास्त्रत्वात्प्रतिषिद्धत्वादापदि सर्वव्यभिचाराणां 'विश्वा- (१) पूर्वेणापदि जीविकार्थः परपुरुषसंसर्गो निषिद्धोमित्रः श्वजाघनीम्' इत्यादिनाऽनुज्ञातत्वाद्वयभिचारोप- ऽनेन पुत्रार्थी प्रवृत्तिर्निषिध्यते । एवं किल श्रयते जीविताप्राप्ताविदमुच्यते। काममस्यामवस्थायां शरीरं | 'नापुत्रस्य लोकोऽस्ति' इति । लिङ्गं च तत्राविवक्षितमतः क्षपयेत् क्षयं नयेत्पुष्पमूलफलैर्यथोपपादं वृत्तिं विदधीत । पुत्रार्थ प्रसङ्ग इदमुच्यते ।'बहूनि सहस्राणि कुमारा न तु नामापि गृह्णीयात्पतिमें त्वमेवाद्येत्यन्यस्य । एव ब्रह्मचारिणोऽकृतदारा नैष्ठिकास्तेषामनेकानि सह
यत्तु 'नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबेऽथ पतिते पतौ। पञ्चस्वा- स्राणि दिवं गतानि स्वर्ग प्राप्नुवन्ति । नियोगस्तु नवमे पत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ इति । तत्र पालना- (मस्मृ.९/५९ इ.) च गुविच्छया विहितो नात्मतन्त्रतया त्पतिमन्यमाश्रयेत सैरन्ध्रकर्मादिनाऽऽत्मवृत्त्यर्थे, नवमे पुत्रार्थिन्याः। अकृत्वा कुलसंततिं कुलवृध्द्यर्थी (अध्याये) च निपुर्ण निर्णेष्यते । प्रोषितभर्तकायाश्च स संततिस्तामकृत्वा पुत्रानजनयित्वेत्यर्थः। अनेकानीति : ममु., मच. मविवत् ।
(१) मस्मृ.५।१५८; मिता.२।१२७; व्यक.१३८ विर. (१) मस्मृ.५।१५७; मिता.२।१२७,२।२९०, व्यक. | ४४४; व्यप्र.४७२; सेतु.२८८; विभ.२८; समु.१३८. १३८; विर.४४४; सवि.३८८ लैः शुभैः (लाशनैः); व्यप्र. (२) मस्मृ.५।१५९ को (कु); मिता.२।१२७; व्यक. ४७३, सेतु.२८८ त्पत्यौ प्रेते (न्मृते पत्यौ); विभ.३८ १३८; स्मृच.२५४; विर.४४४; व्यप्र.४७२; विभ.२८% समु.१३०.
समु.१२५ मस्मृवत.

Page #555

स्त्रीपुंधर्माः
नसमासस्योत्तरपदार्थप्राधान्येन बहुवचनं चिन्त्यम् ।। (३) अत्रापि नियोगो वाग्दत्ताविषय एव । इतरस्य सत्यप्येकत्वप्रतिषेधे ब्यादिसंख्यावचनं दुर्लभम् । तथा | नियोगस्य मनुना निषिद्धत्वात् । 'देवराद्वा सपिण्डाद्वा' ह्ययं स्वधर्मावेशेन परित्यक्तस्वगतिकत्वेनाच्छादित- (मस्मृ.९।५९,६०) इत्येवं नियोगमुघन्यस्य मनुः स्वयमेव तद्रूपोऽप्यतिदीर्घसंख्याविशेषानाचष्टे यथा मोदो ग्राम | निषेधति 'नान्यस्मिन्विधवा' (९६४-६८) इत्यादि । नच इति । उक्तं च चूर्णिकाकारेण 'अनेकस्मादिति सिध्य- | विहितप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प इति मन्तव्यम् । नियोक्तृणां तीति । एकवचनप्रयोगशिष्टि सिद्धिं दर्शितवान् , अ- निन्दाश्रवणात् । स्त्रीधर्मेषु व्यभिचारस्य बहुदोषश्रवणात् , सहायवचनो वाऽयमनेकशब्दः। असहायानि गतानि, | संयमस्य प्रशस्तत्वाच्च । यथाह मनुरेव 'कामं तु भार्या सहायभूता एषां नासीदित्यर्थः। मेधा. क्षपयेदिति (५।१५७) जीवनाथै पुरुषान्तराश्रयणं प्रति
(२) बाल्यत एव ब्रह्मचारिणामकृतदाराणां वाल- षिध्य 'आसीतामरणादित्यादि (मस्मृ.५।१५८-१६१) खिल्यानां ब्राह्मणानां पुराणोपवर्णितानां बहुसहस्राण्यष्टा- | पुत्रार्थमपि पुरुषान्तराश्रयणं निषेधति । तस्माद्विहितशीति कुलवृद्धयर्थमपत्यान्यनुत्पाद्यैव स्वगे गतानि । गोरा. प्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प इति न युक्तम् । एवं विवाहमृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता। संस्कृतानियोगे प्रतिषिद्धे कस्तर्हि धो नियोग इत्यत
गच्छत्यपुत्राऽपि यथा ते ब्रह्मचारिणः ।। आह 'यस्या म्रियेत कन्याया' (मस्मृ. ९।६९-७०) (१) एष एवार्थो भूय उच्यते प्रतिपत्तिदाार्थम् । इत्यादि । यस्मै वाग्दत्ता कन्या स प्रतिग्रहमन्तरेणैव
मेधा. | तस्याः पतिरित्यस्मादेव वचनादवगम्यते । तस्मि(२) साध्वी स्त्री मृते भर्तरि अकृतपंसप्रयोगा अपु- न्प्रेते देवरस्तस्य ज्येष्ठः कनिष्ठो वा निजः सोदरो विन्देत त्रापि सती स्वर्ग प्राप्नोति । यथा ते वालखिल्याद्या ब्रह्म-परिणयेत् । यथाविधि यथाशास्त्रमधिगम्य परिणीय अनेन चारिणः प्राप्ताः दृष्टोपकारापेक्षया। गोरा. विधानेन घृताभ्यङ्गवानियमादिना शुक्लवस्त्रां शुचित्रता अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते । मनोवाक्कायसंयतां मिथो रहस्यागर्भग्रहणात्प्रत्युत्वेकसेह निन्दामवाप्नोति पतिलोकाच हीयते ॥ वारं गच्छेत् । अयं च विवाहो वाचनिको घृताभ्यङ्गादि
(१) पुत्रो मे जायतामित्य भिलाषः सोऽपत्यलोभस्ततो | नियमवनियुक्ताभिगमनाङ्गमिति न देवरस्य भार्या. हेतोर्या भर्तारमतिक्रम्य वर्ततेऽन्येन संप्रयुज्येत सा इह | त्वमापादयति । अतस्तदुत्पन्नमपत्यं क्षेत्रस्वामिन एव लोके निन्दा गहीं प्राप्नोति स्वर्ग न प्राप्नोति । मेधा. भवति न देवरस्य । संविदा तूभयोरपि । (२) या स्त्री अपत्यलोभातिशया भर्तारमतिक्रम्य
मिता.२।१२७ वर्तते व्यभिचरति सा इह लोके गहों प्राप्नोति भ; सहा
नान्योत्पन्ना प्रजाऽस्तीह न चान्यस्य परिग्रहे । र्जितं स्वर्गादिलोकं न प्राप्नोति। किं चापत्यमपि तत्तस्या ।
न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचिद्भर्तोपदिश्यते ॥ न भवति ।
(१) अन्येन भ; या उत्पादिता प्रजा सा नैव
तस्याः प्रजा। अन्यदारेषु च या पुंसोत्पादिता साऽपि (१) मस्मृ.५।१६०; मिता.२२१२७; व्यक.१३८ चयें |
तस्य न भवति।
मेधा. (चर्य); स्मृच.२५४; विर.४४४; नृप्र.३९; व्यप्र.४७२; (२) भर्तृव्यतिरिक्तेन या उत्पादिता प्रजा सेद विभ.२८; समु.१२५.
शास्त्रीया न, तस्मात्पौनर्भवसंस्कारादियोगेनापि न (२) मस्मृ.५।१६१ ख. पुस्तके, पति (पर); मेधा. भञन्तरमाश्रयणीयम् । .. गोरा. पति (पर); मिता.२।१२७ मेधावत् ; व्यक.१३८ पति... | (१) मस्मृ.५।१६२ क., म., घ. पुस्तकेषु, न्यस्य (प्यन्य); हीयते (लोकाच्च परिहीयते); स्मृच.२५४, विर.४४४, | मिता.२।५१ उत्त.; व्यक.१३८ न द्वितीयश्च (द्वितीयस्तु न); नृप्र.३९ मेधावत्। सवि.३८९ मेधावत् ; व्यप्र.४७२ | विर.४४४ व्यकवत् ; पमा.२७२ उत्त. विभ.२८ व्यकवत् । विभ.२८ समु.१२५.
समु.१३८ उत्त.
गोरा.
म्य. का.१३४

Page #556

१०६४
व्यवहारकाण्डम्
पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते। | मयाऽत्र व्याख्यानादरः कृतः, एतावत्तत्रोपदेशार्थः। यथा निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते॥ पुंसोऽन्यया सह पुनःप्रवृत्तिकर्म, नेह 'संस्थितं च न व्यभिचारेतु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम्। लङ्घयेत्' इत्यनेन न्यायेन पुनः सहप्रवृत्तिरिति । तथा शगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीडयते ।। 'स्वर्ग गच्छत्यपुत्राऽपि' इत्यनेनापत्यजननमापदि प्रति
(१) न केवलं निन्दामेव येन 'व्यभिचारात्त' इत्यादि। बिध्यते । नियोगस्मृत्या तु तत्पुनरभ्यनुज्ञास्यते । तदेअतो नातिचरेद्भर्तारं दृष्टादृष्टफललोभेन । मेधा. तदपत्योत्पादनमुक्तप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प्यते । अनयोस्तु
(२) पतिमिति । या क्षत्रियादिका स्वं पतिं परित्यज्य स्मृत्योः कतमा स्मृतिया॑यसीति न शक्यं कर्तुमतिशयाउत्कृष्टं ब्राह्मणादिकमाश्रयति सा उत्कृष्टसेवनेनापि वधारणं येनैकत्रापत्यमन्यत्रास्याः संयमः । उभयोरपि गर्हणीयैव लोके भवति । परोऽन्यो भर्ता पूर्वो यस्याः वस्तु निर्वहति ।
मेधा. सा परपूर्वेत्येवं च लोके उच्यते । व्यभिचार इति। (२) मनोवाक्कायसंयता नार्यनेन पूर्वोक्तेनाचारेणेह नरान्तरसंपर्कात्त स्त्री इह लोके गीतां जन्मान्तरे च लोके श्रेष्ठां कीर्तिं पतिलोकं च परलोके प्राप्नोतीत्युपशगालयोनिं प्राप्नोति । अत्यन्तकरैश्च कुष्ठादिरोगैः । संहारार्थम् ।
गोरा. संपीड्यते ।
गोरा.
नियोगविधिः पैतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता। अतः परं प्रवक्ष्यामि योषितां धर्ममापदि ॥ .. सा भर्तृलोकमाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते॥ आपजीवनस्थितिहेतुभूतभोजनाच्छादनाभावः सं__ या मनोवाग्देहसंयता सती तैर्वाङ्मनो देहैः पति तानविच्छेदश्च ।
मेधा. न व्यभिचरति सा भर्ना सह अर्जितान् स्वादि- भ्रातुर्येष्ठस्य भार्या या गुरुपल्यनुजस्य सा। लोकान् प्राप्नोति । इह शिष्टैः साध्वीत्युच्यते । इति वाङ्- यवीयसस्तु या भार्या स्नुषा ज्येष्ठस्य सा स्मृता ।। मनस निरासार्थमुक्तं पुनर्वचनम् ।
गोरा.
(१) श्लोकद्वयेन प्राकृतव्यवस्थामनुवदत्यापदि नियोगं अनेन नारीवृत्तेन मनोवाग्देहसंयता। विधातुं, ज्येष्ठोऽग्रे जातः, अनुजः पश्चाजातः कनीयान्यइहारां कीर्तिमाप्नोति पतिलोकं परत्र च ॥ वीयाननुज एव।
मेधा. (१) स्त्रीधर्मोपसंहार श्लोका ऋजवश्च स्त्रीधर्मा इत्यतो (२) ज्येष्ठभ्रातपत्नी अनुजस्य गुरुभार्यया तुल्या। __* इदं श्लोकद्वयं (५।१६४,१६५) नवमे अध्याये पुनरुक्तम्। कनीयसः पत्नी पुनज्येष्ठस्य स्नुषा प्रचक्षते। गोरा. तत्र मेधातिथिना 'पञ्चमे श्लोकाविमौ व्याख्यातौं' इत्युक्तम् । (३) स्नुषा स्नुषावयवहर्तव्या। मवि. म. म. गंगानाथ झा महोदयस्तु प्रकृतश्लोकद्वयं पञ्चमेऽपि न
(४) वक्ष्यमाण आपद्धर्मोऽनापदि न कर्तव्य इति व्याख्यातमिति प्रदर्शितम् । वस्तुतस्तु लेखकप्रमादात पति
श्लोकद्वयेनाह-भ्रातुज्येष्ठस्येति। ' नन्द. हित्व'त्यत्रैव श्लोकत्रयव्याख्यानं लिखितमिति भाति । तच्च
ज्येष्ठो यवीयसो भाया यवीयान्वाऽग्रजस्त्रियम् । पूर्वश्लोकोद्धतव्याख्यानं अस्माभिः अर्थानुसंधानेन विभज्य तत्र तत्र श्लोके पृथक्कृत्य दत्तम् ।
पतितौ भवतो गत्वा नियुक्तावप्यनापदि ॥ . (१) मस्मृ.५।१६३ ख. पुस्तके, पक (वकृ); विर.४५२ (१) इतरेतरभार्यागमने ज्येष्ठानुजयोः पातित्य. सा भवेलोके (लोके भवति); विभ.३३ पक (व) शेषं विरवत्. मनापदि सत्यपि नियोगे।
मेधा. (२) मस्मृ.५।१६४ मेधा. चारे तु (चारात्तु); स्मृच. (२) ज्येष्ठः कनीयस: पत्नी कनीयान् ज्येष्ठभार्यायां २४२; विर.४३७ प्राप्नो (आप्नो); स्मृचि.२८ लोके
वक्ष्यमाणनीत्या गुरुनियुक्तावपि सामान्यं गत्वा पतितौ (लोक) निन्द्यताम् (निन्दितम् ); समु.१२१.
भवतः। (३) मस्मृ.५।१६५, स्मृच.२४१ नाभि (नाति) वाग्देह
४३६ इहाग्यां कीर्तिमा (इह कीर्तिमवा); विभ.२१ इहाग्यां (वाकाय) लोकमा (लोकाना); विर.४३६ वाग्देह (वाकाय); स्मृचि.२८; समु.१२०.
कीर्तिमा (इहलोकमवा); समु.१२४. (१) मस्मृ.९।५६. (४) मस्मृ.५।१६६; व्यक.१३६ स्मृच.२५२; विर. । (२) मस्मृ.९।५७. (३) मस्पृ.९।५८; बाल.२।१२७.
गोरा.

Page #557

स्त्रीपुंधर्माः 'देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यनियुक्तया। स्मृत्यन्तरे जातिमात्राच्चेत्युक्तं भवति । सम्यगिति घृताप्रजेप्सिताऽधिगन्तव्या संतानस्य परिक्षये ॥ तादिनियमं वक्ष्यमाणमनुवदति। प्रजेप्सिताऽधिगन्तव्या
(१) सर्वविशेषेण विशिष्टोऽनेन नियोगो विधीयते । विधौ कृत्यः, ईप्सित शब्देन कार्यक्षमतामाह । ततो संतानस्य परिक्षये नियुक्तया देवरादिभ्यः सम्यक् प्रजो- दुहितर्यन्धबधिरादौ च जाते पुनर्नियोगोऽनुष्ठेयः । मेधा. त्पादयितव्येति । यदुक्तं 'योषितां धर्ममापदि' इति (२) स्त्रिया भर्तुरभावे श्वशुरादिभिर्भ; वा व्याधितेन सेयमापत् संतानस्य परिक्षयः । संतानशब्देन पुत्र वा पुत्रोत्पादनविधियुक्तत्वात् नियुक्ततया भर्तृभ्रातुउच्यते दुहिता च पुत्रिका । सा हि पितृवंशं संतनोति स्तदभावे तत्सपिण्डस्य वा सकाशादभीष्टाः पुत्रलक्षणनान्या । तस्य परिक्षयोऽनुत्पत्तिरुत्पन्ननाशो वा पुत्रि- प्रजाः पुत्राभावात्संपादनीयाः।
गोरा. कायाश्चाकरणम् । न हि स्त्रियाः केवलायाः पुत्रिकाया- 'विधवायां नियुक्तस्तु घृतातो वाग्यतो निशि। मन्यस्मिन्वा पुत्रप्रतिनिधावधिकार इति वक्ष्यामः । एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथंचन ॥ नियुक्तोत्पादयेदनुज्ञाता गुरुभिः। कुतः पुनः गुरुमि- (१) विधवाग्रहणमतन्त्रम् । क्लीबादिरूपे पत्यौ जीवरिति। स्मृत्यन्तरनिदर्शनात् । अथवा नियोगशब्दादेव । त्यप्येष एव विधिः घताक्त इति। यतो वक्ष्यति 'नियुक्ती नियोगो हि गुरुसंबन्धी लोकेऽप्युच्यते । न हि शिष्येण यौ विधिं हित्वे'ति । एतदेव तस्य प्रयोजनं, नियमोऽत्र नियुक्तोऽध्यापयतीत्युच्यते । आचार्येण नियुक्तः करो- विषयाणाम् । न नियमानाम् । अन्यथा विज्ञायेत अप्रकृतत्यनुवदति । गुरवश्च श्वश्रूश्वशुरदेवरादयो भर्तृसगोत्रा त्वाद्विधवाया एव स्युः । निशि, प्रदीपाद्यालोकनिवृत्यद्रष्टव्याः । न पित्रादयः । एतेनापत्येनापत्यवन्तस्ते र्थमेतत् । वचनान्तरेण दिवोपगमनप्रतिषेधात् । अन्ये उच्यन्ते । येषां चोपकारस्तत्कृत और्वदेहिको भवति । त्वाहुः पुरुषार्थोऽसौ प्रतिषेधः, कर्मार्थस्त्वयं, तेनाह्नि यद्येवं, मातामहस्यापि दौहित्रोपकारोऽस्ति । ततः पित्रा गमनं न, क्षेत्रजमेकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयम् । मेधा. दुहिता नियोक्तव्येत्यापन्नम् । उक्तम् । येनापत्यवन्त (२) विधवायां प्रजोत्पादनसमर्थधवहीनायां प्रमी. उच्यन्ते । देवरसपिण्डग्रहणेन तद्गोत्रा एव हृदयमा- तस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वेति स्मृतेः। न द्वितीयमिति गच्छन्ति । महाभारते च तत्र तत्र नियोक्तभावो भर्तृ- |
केषांचिन्मतम् ।
मवि. 'पक्षिणामेव दर्शितः। अत एव भ्रातृपुत्रे सति न नियोगः द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः । कर्तव्यः । ये हि नियुक्तास्तेषामेव संतानोपकारः, पुत्र- अनिवृतं नियोगार्थ पश्यन्तो धर्मतस्तयोः ।। जनितस्नेहप्रीत्योपकारमर्थयमाना अधिक्रियन्ते । न मृत- (१) अस्य (पूर्वश्लोकस्य) प्रतिप्रसवः। द्वितीयः पुत्र स्याधिकारोऽस्ति, कथं तर्हि तस्यापत्यमिति व्यपदिश्यते। इत्येकेषां मतम् । तद्विदःक्षेत्रजोत्पत्तिविधिज्ञाः। अनिवृत्तं कथंचित्पिण्डदाने स उपकरोति । वचनादिति च ब्रूमः । नियोगार्थ पश्यन्तो नियुक्तया प्रजोत्पादयितव्येत्यस्य न ह्यपत्यमुत्पादयितव्यमित्येष विधिस्तेनानुष्ठित इति, विधेरेकस्योत्पादनेनासंपत्तिं मन्यन्ते । कस्तेषामभिप्रायः। तथापि तदीये क्षेत्रे नियोगविधिजातेन पिण्डदानादि | एकवचनमविवक्षितं मन्यन्ते। द्रव्यप्रधानत्वात् कर्मणो कर्तव्यमिति शास्त्रार्थः । ततश्च तस्योपकारकत्वमवगतम् । गुणभावादविवक्षा ग्रहैकत्ववत् । ननु चानुपात्तोपदेशे, यथा चैतत्तथा पुरस्तानिपुणं वक्ष्यामः।
(१) मस्मृ.९।६०; मिता.२।१२७; पमा.५१९; नृप्र.. देवरः पतिभ्राता । सपिण्डः पत्यन्वयः। स एव स्त्रियोः।
३९; सवि.३८८; व्यप्र.४७१; बाल.२।१३५(पृ.२४१); (१) मस्मृ.९।५९; मिता.२।१२७; व्यक.१३८ प्सिता | समु.१३८. (प्सया); विर.४४५; पमा.५१९सुबो.२।१२७ पू.; नृप्र. । (२) मस्मृ.९।६१ ख. पुस्तके, वृतं (वृत्त); मेधा.मस्मृवत्; ३९, सवि.३८८ धि (मि): ३९० उत्त.; व्यप्र.४७१; बाल मवि.वृतं (वृत्त); मच. मविवत्, बाल.२।१३५ (पृ. २४१) २।१३५(पृ.२४१); विभ.२९; समु.१३८.
मविवत् ; समु.१३८ मविवत् नन्द. मविवत्. - १ याश्चक. २ यां.
| १ (घृताक्त इति०) २ न सं. ३ गुणाभा.

Page #558

व्यवहारकाण्डम्
सत्यपि द्वितीयया द्रव्यप्राधान्यावगमे, संख्यादिविशेषेण | व्यतापेक्षा तथाप्यत्र सैव विधेया तदकरणे रोधः पातिविवक्षा स्थितैव । 'उद्वहेत द्विजो भार्याम्' इति । त्यहेतुः पुत्रोत्पादनस्य रागावरोधात् । अत एव देवरपदं लिङ्गादपत्यविधावेकत्वसंख्यातिक्रमो ‘दशास्यां पुत्रा- भ्रातृमात्रोपलक्षकं , तथा च ज्येष्ठस्यापि व्यासस्य विचित्रना धेही'ति (ऋसं. १०८५।४५)। यदेवं न द्वित्व एवा- वीर्यभार्यागमनं निदर्शनं संगच्छते। सपिण्डपदं तूत्कृष्ट . वस्थानं, अस्यामेवाशङ्कायां द्वितीयमिति वचनं अन्य- जातिपरं तेनेन्द्रादिभ्यः पाण्डवाद्युत्पत्तिः । 'अपुत्रां गुर्वनिवृत्त्यर्थमर्थवत् । मन्त्रस्याप्ययमभिप्रायः ? नै । औरसे | नुज्ञातो देवरः पुत्रकाम्यया। सपिण्डो वा सगोत्रो वा घृतालिङ्ग विवाहप्रकरणे तु मन्त्रपाठात् । इह त्वेकत्वातिक्रमः।। भ्यक्त ऋतावियात् ।। आगर्भसंभवाद्गच्छेदन्यथा पतितो अपुत्र एकपुत्र इति शिष्टप्रवादात् । अथवाऽस्या एव |
भवेदिति संकलितो याज्ञवल्क्येन पञ्चश्लोकार्थः। मच. स्मृतोद्वतीयपुत्रस्तुतिकल्पनात् । धर्मतः शिष्टाचारतः।
नियोगनिषेधविचारः
स | नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । - (२) केचित्पुनराचार्याः पुत्रविधिज्ञा एक पुत्रोऽपुत्र- अन्यस्मिन्हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः सनातनम् ।। तुल्य इत्येवमेकपुत्रोत्पादने सति धर्मेण तयोरनिष्पन्न
(१) पूर्वेण विहितस्य नियोगस्य प्रतिषेधोऽयम् । तत्र नियोगप्रयोजनं मन्यमानाः स्त्रीषु द्वितीयपुत्रोत्पादनं |
केचिद्विधवाग्रहणान्मृतभर्तृकायाः प्रतिषेधः क्लीबेन तु मन्यन्ते।
गोरा.
पत्या नियोक्तव्येति विधिप्रतिषेधौ विभक्तविषयाविति..
प्रतिपन्नाः । अन्ये तु विधिवाक्ये संतानविच्छेदस्य 'विधवायां नियोगार्थे निर्वते तु यथाविधि ।।
निमित्तश्रवणात्तस्य च क्ली बव्याधितयोरिव मृतस्याप्युपगुरुवच्च स्नुषावच्च वर्तेयातां परस्परम् ॥ (१) इह तु नियोगविषयो यत्र नियुज्यते, स च
पत्त्यभेदेन विधिवत्प्रतिषेधोऽप्यविशिष्ट एव। अपेतसंप्रयोगाभिमर्दपर्यवसान उपगमनलक्षणस्तस्मिन्निवृत्ते
धवसंबन्धा विधवेत्युच्यते । तत्तल्यमुभयत्रापि । अवश्यं पूर्वैव वृत्तिगुरुवत्स्नुषावज्ज्येष्ठस्य भार्यायां गुरुवद्यवीयसः
चैतदेवं विज्ञेयं, इतरथा घताभ्यक्तादिनियमोऽपि क्लीबेन स्नुषावत्वरस्परग्रहणात् स्नुषावद्वर्तेत स्त्रीपुरुषे ज्येष्ठे देवरे
नियुज्यमानाया न स्यात् । तत्रापि ह्यामनन्ति 'विधवायां
नियुक्तश्च घृताक्त'. इति । तस्माद्विहितस्याविशेषेण गुरुवत् ।
मेधा. (२) विधवादिकायां नियोगप्रयोजने गर्भधारणे यथा
प्रतिषेधोऽप्यविशिष्टः। अतश्च विषयसमत्वे विधिनिषेधयोशास्त्रं संपन्ने सति ज्येष्ठो भ्राता कनिष्ठभ्रातृभार्या च पर
विकल्पः। अयं च नित्योऽपत्योत्पादनविधिः विकल्प एव स्परं गुरुवत्स्नुषावच्च व्यवहरेताम् ।
कल्पते ग्रहणाग्रहणवत् । यदा तु 'पुत्रेण लोकान् जयति'
ममु. 'नियुक्तौ यो विधिं हित्वा वर्तेयातां तु कामतः।
इत्येवमादिफलोत्पादनविधिस्तदाऽसत्यपत्ये तत्कार्यस्यौ
देहिकस्योपकारस्याभावाद्भिन्नफलयोः कुतो विकल्पः । तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ ।।
समानविषयौ विधिनिषेधावेकार्थे विकल्पते । षोडशी(१) विधिं, 'घृताक्त' इत्यादिस्तदतिक्रमे पातित्यम् । नियुक्तो ज्येष्ठः स्नुषागः पुमान्गुरुतल्पगः कनीयान् । मेधा.
ग्रहणाग्रहणयोरिति केचित् । उक्तमङ्गभूयस्त्वे फलभूय(२) पूर्व नियुक्तयोविधिमुक्त्वा कामतो गमनं निषे
स्त्वम् । प्रधानकार्यसिद्धौत्वविशेषः तस्मादस्मिन्पक्षे पत्रोधति-नियुक्ताविति । गुरुतल्पगाविति अनियुक्तदशायां
पकाराभावमाह । उपकारविशेषार्थेनास्य प्रवृत्ती प्रतिज्येष्ठकनिष्ठयोः अतिपातकित्वमहापातकित्वख्यापनं तदु
(१) मस्मृ.९।६४; गोरा. द्विजातिभिः (कदाचन); मिता. चितप्रायश्चित्तप्रदर्शनार्थम् । यद्यप्यावश्यकत्वेनेतिकर्त
| २।१२७,२।१३६; विर.४४८ द्विजातिभिः (स्वबन्धुभिः) हि
(च); पमा.५१९, सुबो.२।१२७; नृप्र.३९, सवि. (१) मस्मृ.९।६२ ख. पुस्तके, वृते (वृत्ते), घ. पुस्तके, वृते ३८८ हि (वि); व्यप्र.४७१, व्यउ.१५२,१५३ हि (वृत्ते); मेधा.वृते (वृत्ते); विभ.३० वृते (वृत्ते); समु.१३८ । (वि);बाल.२११३५ (पृ.१९३)(-) उत्त. विभ.३१ विरवत् । विभवत्. (२) मस्मृ.९।६३, बाल.२।१२७; समु.१३८. समु.१३८ ना ध (नो ध) न्युः (न्यात्). १ वता, २ तस्याप्य, ३ औरसे न लि.
१ तयोर्मृत. २ त्तिभेदः । न च विध्यभावप्रति.

Page #559

स्त्रीपुंधर्माः
१०६७
षेधातिक्रमेण श्येनतुल्यता । इदं त्वत्र निरूप्यम् । योऽसौ त्वात् तत्राह-नेति पञ्चभिः। नान्यस्मिनुक्तातिरिक्ते न नियुज्यते स किमिति प्रवर्तते । न हि तस्य विधिरस्ति नियोक्तव्या । कुतस्तत्राह अन्यस्मिन्निति । नियुञ्जानाः 'नियुक्तेन गन्तव्यम्' इति । स्त्रियाः पुनर्विद्यते 'सम्यक् | यथावत् पाणिग्रहमन्त्रविधिना तज्ज्ञेयं अन्यथा विधिस्त्रिया नियुक्तये'ति । न च देवरादिषु प्रवर्तमानेषु स्त्रिया | निषेधयोः परस्परविरोधः । धर्ममेकपतित्वम् (द्रौपदी नियोगसिद्धिरित्यर्थः । तेषामपि प्रवृत्तिस्तद्विधिना क्षेत्रज त्वर्जुनस्यैव सती कायव्यूहेनान्यान्भोजयतीति भट्टोक्तम्।) ईप्सित इति वाच्यम् । यतो रागतः प्रवृत्तिरुपपद्यते । सनातनं वेदोक्त्यादौ।
मच. घृताक्तादि नियमविधानमनर्थक मिति चेन्नानर्थकम् । तथा- (५) योऽयं नियोग उक्तः सोऽर्वाचीनैर्दुरनुष्ठानस्तनियमैरुत्पन्ने क्षेत्रजव्यपदेशो नान्य इति । यदपि गुरु- स्मात्स नानुष्ठेय इति श्लोकपञ्चकेनाह-नान्यस्मिन्विध. वचनं कर्तव्यमिति केचित्प्रवृत्तिनिबन्धनमाहुः । एवं | वेति । अन्यस्मिन् भर्तुरन्यस्मिन् , नियुञ्जाना द्विजातयः, सति सुरापानादिष्वपि गुर्विच्छया प्रवृत्तिः प्राप्नोति । न सनातनं वेदविहितं अनन्यनियोगरूपं धर्म हन्युः। नन्द. चासौ गुरुरकायें यः प्रवर्तयति । .
(६) द्विजातिभिः विधवा नारी अन्यस्मिन्नियोगान_ 'गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः । उत्पथ- धिकारिणि (अ)सपिण्डादौ न नियोक्तव्या। भाच. प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥ इति स्मरणात् । नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीत्यते क्वचित् । परित्यागश्च गुरुकार्यानिवृत्तिः। एतेनैतदपि प्रत्युक्तं. न विवाहविधायुक्तं विधवावेदनं पुनः॥ यन्नियमातिक्रमपातित्यवचनं नियमपूर्विकां प्रवृत्तिमनु- (१) उद्वाहः कर्म तत्र ये मन्त्राः प्रयुज्यन्ते 'अर्यजानाति 'तावुभौ पतितौ स्याताम्' इति, इतरथा सर्व- मणं नु देवं कन्या अग्निमयक्षत' इत्यादयस्तथान्येऽपि प्रकारं गच्छतः पातित्यमिति विशेषपातित्यमनुपपन्नम् । तत्संबन्धाः 'मया पत्या जरदष्टिः' इति, 'मया पत्या यतस्तन्न केवलस्य पुंसः श्रूयते किं तर्हि, स्त्रिया इति, प्रजावती'ति, तत्र सर्वत्र वोढुर्वरयितुः स्वापत्यं भवतीतस्याश्च पुत्रार्थिन्या नियोगो विहितस्तदपेक्ष्यं हि व्यति- त्याहुः । न तत्र श्रूयतं मया यत्र नियुज्यस तता जनक्रमे पतितवचनं 'तावुभौ पतितौ स्यातामिति । असति येति, मन्त्रग्रहणेनैतद्दर्शयति । मन्त्रार्थवादा अपि नैवंव्यतिक्रम एकः पतितः पुमानेवातिक्रमे तु द्वावपीत्येवमपि विधाः सन्ति । दूरत एव तद्दर्शयति । 'न विवाहविधा- लिङ्गान्निर्गच्छत्येव । तस्माद्देवरादेविधिलक्षणा प्रवृत्तिः । वुक्तं विधवावेदनं पुनः'। आवेदनं गमनमभिप्रेतमत्र । कथमिति वक्तव्यम् । उच्यते । व्यासादिदर्शनेनापत्य- अथ विवाह एवेयं वा संयुज्यते, विवाहयिष्यति देवरो पिण्डदान इव क्षेत्रजोत्पत्त्यर्थ सपिण्डानां गुरुनियोगा- भ्रातृजायां, ततोऽयं नियोगो विवाह विहित एव । न पेक्षा तदा नापगमेन स्तुतिरस्तीत्यनुमन्तव्यम्। न हि | त्वत्र विवाहविधिरिति । पूर्वशेषोऽयमर्थवादः। मेधा.
महात्मनां रागलक्षणा प्रवृत्तिरभ्युपगन्तुं न्याय्या। यच्चोक्तं | (२) एवमेतत्सर्वमृष्यन्तरमतमुक्त्वा स्वमतमाह - - नियमातिक्रमे पतितत्ववचनं लिङ्गमिति तदयुक्तम् । नेति । न कीर्त्यते न मन्त्रलिङ्गाद्गम्यते । विवाहविधौ यतः पुंसः पतितत्वे पतितोत्पन्नस्याधिकाराभावादुत्पादन- ब्राह्मणभागे।
मवि. मनर्थकं तस्मादस्ति देवरादिविधेराभासोऽयम् । मेधा. | (३) 'अर्यमणं नु देव मि'त्येवमादिषु विवाहप्रयोजन
(२) विधवा नारी अन्यस्मिन्देवरादौ न नियो- | केषु मन्त्रेषु क्वचिदपि शाखायां न नियोगः कथ्यते न जनीया । यस्मात्ते देवरादौ नियोजयन्तोऽनादिधर्ममेक- च विवाहविधायकशास्त्रेऽन्येन पुरुषेण सह पुनर्विवाह पत्नीव्रतं सपरिषेधं नाशयेयुः। गोरा. उक्तः ।
___+ममु. (३) नान्यस्मिन् पतिसोदरसपिण्डभ्रातृभ्याम्। मवि.
+ गोरा. ममुवत् । अशुद्धिग्रस्तत्वात् गोरा. नोद्धृता । (४) ननु विधवायां नियुक्त इति लिङ्गाद्विधवायाः (१) मस्मृ.९।६५; मिता.२।१२७; विर.४४८ नो पुनर्विवाहोऽपि स्यात् भोग्यतासंपादकत्वस्य तुल्यन्याय- (नौ); पमा.५१९; नृप्र.३९ पू. सवि.३८८; व्यप्र.४७१ - * ममु. गोरावत् ।
| विरवत् ; विभ.३१ समु.१३८ विरवत्,

Page #560

१०६८
व्यवहारकाण्डम्
(४) विवाहविधौ ब्राह्मो दैव इत्यादौ। मच. से महीमखिलां भुञ्जन राजर्षिप्रवरः पुरा । (५) विवाहविधौ विवाहप्रतिपादकब्राह्मणभागे। वर्णानां संकरं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥
भाच. (१) भुञ्जन्पालयन् । कथं पुनर्वर्णसंकरं प्रवर्तयन् अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः । राजर्षीणां प्रवरः १ उक्तं महीमखिलां भुनक्ति यः महामनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ॥ राजत्वात् । कामेन रागादिलक्षणेनोपहता नाशिता - (१) अयमप्यर्थवाद एव नियोगप्रतिषेधशेषः । चेतना चित्तस्थैर्य यस्य सः।
मेधा. येऽविद्वांसः सम्यक् शास्त्रं न जानते, तत्र व्यवहारिणो । (२) स वेनः पूर्व समग्रां पृथिवीं पालयन्नत एव लिङ्गाद्यन्यपरत्वं च न जानते, तैरयं पशुधर्मः स चात्यन्त- राजर्षिश्रेष्ठो न तु धार्मिकः ततो ब्राह्मणानुज्ञयैतद्भातृगर्हितो मनुष्याणामपि प्रोक्तः प्रवर्तितः । स चेदानीन्तनो | भार्यागमनलक्षणं वर्णसंकरं प्रवर्तितवान् । गोरा. नानादिः, वेने राशि प्रशासति राष्ट्रं पालयति। ततःप्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिकां स्त्रियम् ।
ननु च लिङ्गानि नैव सन्तीत्युक्तम् । नैवमुदाहिकेषु नियोजयत्यपत्यार्थ तं विगर्हन्ति साधवः॥ मन्त्रेषु न सन्तीत्युक्तम् । अन्यत्र तु दृश्यते । 'को वां (१) स्पष्टार्थोऽर्थवादः।।
मेधा. शयुत्रा विधवेव देवरं मर्य न योषा कृणुते सधस्थ आ' (२) एवं चेदानींतनत्वादमुष्याचारस्य, तस्माद्वेनइत्यादि (ऋसं.१०।४०१२) । यथा विधवा स्त्री देवर- | कालात्प्रभृति यो मृतभर्तृकां स्त्रियं नियोजयति स सम्यक्पतिं मनुष्यं कुरुते समान शयन एव, को वां मनस्विनौ । शास्त्रविगर्हितः एवं च विहितप्रतिषेधत्वान्नियोगस्य कालकुरुते, येन नागच्छतः, को विशेषो विवाहमन्त्रेषु, स किं, सूत्र(?)नियोक्तृणां निन्दाश्रवणं स्त्रीधर्मेषु । गोरा. अपत्योत्पत्तिविध्यनुक्रमरूप इत्यभिप्रायः। अन्यैर्विद्व
। (३) वेनकालात्प्रभृति यो मृतभर्तकादिस्त्रियं शास्त्रार्थाद्विरिति पठितं, गर्हितो मनुष्याणां प्रोक्तः पशूनामेष धर्मो ज्ञानादपत्यनिमित्तं देवरादौ नियोजयति तं साधवो भ्रातृस्त्रीगमनं नाम । स च प्रवृत्तो वेनस्य राज्ये । मेधा. नियतं गर्हयन्ते । अयं च स्वोक्तनियोगनिषेधः कलि(२) अपि न विधवाया वेदनं भर्तृलाभः पुनरि
युगविषयः। तदाह बृहस्पतिः–'उक्तो नियोगो मुनिना त्युक्तं तर्हि कथं देवरोपगमाचारस्मृती इत्यत आह अय
निषिद्धः स्वयमेव तु । युगक्रमादशक्योऽयं कर्तुमन्यैर्विमिति । द्विजैर्बहुभिः गर्हितः पशुधर्मः पशूनामेव धर्मों धानतः ॥ तपोज्ञानसमायुक्ताः कृतत्रेतायुगे नराः । द्वापरे गुरुस्त्रीस्नुषागमनं मनुष्याणामपि धर्मेण कैश्चिन्मुनिभिः च कलौ नणां शक्तिहानिर्हि निर्मिता ॥ अनेकधा कृताः प्रोक्तो, वेने पृथोः पितरि पापकर्मप्रवर्तके राजनि । पुत्रा ऋषिभिश्च पुरातनैः । न शक्यन्तेऽधुना कर्तु
मवि.
शक्तिहीनैरिदंतनैः ॥' अतो यद्गोविन्दराजेन युगविशेष(३) यस्मादयं पशुसंबन्धी मनुष्याणामपि व्यवहारो
व्यवस्थामज्ञात्वा सर्वदैव संतानाभावे नियोगादनियोगविद्वद्भिर्निन्दितः। योऽयमधार्मिके वेने राशि राज्यं पक्षः श्रेयानिति स्वमनीषया कल्पितं तन्मुनिव्याख्याकुर्वाणे तेन कर्तव्यतया प्रोक्तः। अतो वेनादारभ्य |
विरोधान्नाद्रियामहे । प्रायशो मनुवाक्येषु मुनिव्याख्यानप्रवृत्तोऽयमादिमा निति निन्द्यते।
+ममु. (४) वेने राज्यं प्रशासतीत्यर्थवादमात्रं 'एकमुत्पा
(१) मस्मृ.९।६७; मिता.२।१२७; विर.४४९; पमा. दयेत्पुत्रमिति विधिविरोधात् ।
मच.
५२०; सवि.३८८, व्यप्र.४७१; विभ.३१; समु.१३८. + गोरा. ममुवत् । अशुद्धिग्रस्तत्वात् गोरा. नोद्धता । (२) मस्मृ.९।६८; गोरा. ततः (तदा); मिता.२।१२७ (१) मस्मृ.९।६६ मिता.२।१२७; विर.४४८; पमा. थें तं विगर्हन्ति (फै गर्हन्ते तं हि); विर. गोरावत् ; पमा, ५१९, नृप्र.३९ पू. सवि.३८८ वेने (वैने); व्यप्र.४७१, ५२०, सवि.३८८ मितावत् ; मच. गोरावत् ; ब्यप्र.४७१ विभ.३१ अयं (स्वयं); समु.१३८ प्रोक्तो (प्राप्तो). मितावत् ; विभ. गोरावत् ; समु.१३८; नन्द. गोरावत् ; १ आदि वे.
भाच. गोरावत.

Page #561

स्त्रीपुंधर्माः
१०६९ मेव हि । नापराध्योऽस्मि विदुषां वाहं सर्वविदः | विषयतयैतदभ्रान्तर्गहीतमित्यर्थः । वाचा सत्यवचनेन कुधीः॥
+ममु. | सत्यं मया दातव्येयमिति सत्याङ्गीकार इत्यर्थः। अनेन (४) ततः किं तत्राह तदेति । प्रमीतपतिका प्रमीतो विधानेन विवाहविधिना निजः पतिसोदरो देवरो विन्देत। हिं सितः पतिर्यस्यास्तां पुत्रवतीमिति शेषः । यो नियोजय
मवि. त्यपत्यार्थेऽपत्योत्पादनाय तं विगर्हयन्तीत्यन्वयः । अप- यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्रवस्त्रां शुचिव्रताम् । त्यार्थे विद्यमानपुत्रे सतीति । एषु वेदनश्रुत्यनुरोधेन मिथो भजेताप्रसवात्सकृत्सकहतावृतौ ॥ 'यस्या नियेत' इत्युत्तरस्वरसात् 'सकृत्प्रदीयते कन्या' । (१) यथाविधि यथाशास्त्रम् । अधिगम्यैनां, यथा इत्यादिवचनबलात्पुनर्विवाहो निषिद्धो न त्वपत्यार्थे | वैवाह्यो विधिस्तथा विवाह्य, वाचनिकोऽयं विवाहः । नियोग इति । यत्तु बृहस्पति:-'उक्तो नियोगो | पुनर्भश्च तथोच्यते । न वा व्यूढाऽपि सती भार्या भवति । मनुना' इत्यादि । तदन्यथा सिद्धं, निषेधस्य पुनर्विवाह- केवलं परार्थोऽस्या वाचनिको विवाहः। तथा च दर्शयति विषयत्वात् । पुत्रप्रयोजना भार्येति तात्पर्यम् । शास्त्रतात्प- 'न दत्वा कस्यचित्कन्यां पुनरन्यस्य दीयत' (मस्मृ. दिग्नीषोमीयपशोरिव कचिदननुष्ठानस्य शास्त्रासंको- ९७१) इति । नासौ देवराय दीयत इत्यर्थः । अदत्ता चकत्वाद्धोलाकाद्यननुष्ठानवत् 'एकमुत्पादयेत् पुत्रमिति चास्वभूता कथमिव भार्या भवेत् , शुक्लवस्त्रां, नियमो नियोगविधेः प्राधान्मेनार्थवादस्य 'न हिंस्यात्सर्वभूतानी'- | गमने, अन्यस्मिन्नपि नियोगे धर्मोऽयमिष्यते । +मेधा. तिवत् स्तनाद्युपमदेरागनिवतेनेनान्यथासिद्धेगोवि- (२)स देवरो विवाह विधिना एतां स्वीकृत्य शुक्लन्दराजव्याख्या गरीयसी। अन्यथा संतानकृतेर्दोषापत्तिः। वस्त्रां वाकायसंयतां रहस्यागर्भग्रहणात्प्रत्युतु, वाचयत्त 'अग्निहोत्रं गवालम्भं संन्यास पलपैतकम् । देवरेण निकत्वात् च संस्कारस्य नासौ देवरस्य भार्या भवतीति सुतोत्पत्तिः कलौ पञ्च विवर्जयेदिति । तदमूलम् । समलत्वे क्षेत्रस्वामिन एव तदपत्यं भवतीति । गोरा. वा लाभाख्यात्यादिरागिनां निवृत्तितात्पर्यकम् । अन्यथा
बीजक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः 'यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्। 'यावजीवमग्निहोत्रं पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः ।
जुहोती'त्यादि अतिविरोधश्चेति.दिक् । अत एव मेधातिथि- विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत ।। • देवराद्वेत्यादि साधव इत्यन्ते ग्रन्थे षोड शिग्रहणादिव- (१) उपन्यासो विचार्यवस्तुप्रक्षेपः विचारो वा। तं द्विकल्पः नियोगतदभावयोः, पित्राद्युद्धरणं फलं, गन्तुश्च निबोधत । पुत्रं प्रति पुत्रमधिकृत्योदितमुक्तं सद्भिर्विद्वद्भिपरमोपकारः, तदाप्रभृत्ययं श्लोकोऽर्थवाद एवेति। मच. महर्षि भिश्च । विश्वजन्यं सर्वेभ्यो जनेभ्यो हितम् । यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः। पुण्यं कल्याणकरम्। स्त्रीस्तुत्या व्यवधानात् 'प्रजाधर्म
तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ।। निबोधत' इत्यस्यार्थस्यापि पुनरादरार्थमुपन्यासः । उप... (१) नियोगरूपत्वात्कन्यागतोऽयं धर्म उच्यते । न्यासं निबोधतेति।
मेधा. वाचा सत्ये कृते वाग्दाने निवृत्त एकेन दत्ताऽपरेण प्रति- (२) पुनरधिकृत्य शिष्टमन्वादिभिः पूर्वजातैश्चान्यैगहीता । तामनेन वक्ष्यमाणेन विधानेन निजः सोदरो महर्षिभिः संवक्ष्यमाणं सर्वजनहितं कल्याणकरं परं देवरो विन्देत विवाहयेत् ।
मेधा. शणुत। .
गोरा. (२) सर्वदैव कथं पुनर्देवरोपगमस्मृतीनां व्यवस्थेत्यत आह-यस्या इति । वाग्दत्ताविषयमेव । परिणीत
___ + मवि., ममु., मच. मेधावत् ।
(१) मस्मृ.९/७०, मिता.२।१२७; दा.१४२ ध्यधि .. + नन्द. ममुवत् ।
(ध्युप) ताप (दाप्र); पमा.५२१; सवि.३९० म्ये (त्यै) व्रता (१) मस्मृ.९।६९; मिता.२।१२७; पमा.५२१ सुबो. (स्मिता) याज्ञवल्क्यः ; व्यप्र.४७२; विभ.३३; समु.१३८. २।१२७(=) उत्त.; नृप्र.३९, सवि.३९० याज्ञवल्क्यः; व्यप्र.
(२) मस्मृ.९:३१. '४७१, समु.१३८.
। १ (अधिगम्यनां, यथा०).

Page #562

१०
व्यवहारकाण्डम्
मेधा.
भर्तुः पुत्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधं तु भर्तरि। तथावयपदिश्यते। समायोगः संबन्ध आधाराधेयलक्षणः । ' आहुरुत्पादक केचिदपरे क्षेत्रिणं विदुः॥ ततः संभव उत्पत्तिः सर्वदेहिनां शरीरिणां चतुर्विधस्य
, (१) भोंद्वोढा । विवाहसंस्कारेण संस्कृता येन या भूतग्रामस्य, स्वेदजानामप्याकाशः क्षेत्रं बीजं स्वेदोऽतो नारी तस्यां यस्तस्मादेव जातस्तं पुत्रं तस्य विजानन्त्य- युक्तः संशयः। उभयमन्तरेण संभवानुपपत्तेः। अपत्योभ्युपगच्छन्ति सर्व एव विद्वांसो नात्र विप्रतिपत्तिः। त्पत्ती उभयोर्व्यापारः। विनिगमनायां हेत्वभावात्कस्य सिद्धान्तोऽयम् । श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि। यः कतैव केवलमुत्पा- तदुभयोः अथान्यतरस्येति संदेहः । सर्वस्य च प्रकरणदयिताऽन्यदीयक्षेत्रे, न तूद्वोढा, तत्र श्रतिद्वैधं मतभेदस्तं | स्यायमों, नानुमानपरिच्छेद्योऽपत्यापत्यवद्भावः । तथा दर्शयति । आहुरुत्पादकमपत्यवन्तं केचित् । अपरे च विभागश्लोके वक्ष्यामः।
*मेधा. क्षेत्रिणं यस्य सा भार्या तस्यामनुत्पादकमपि । एवमा- 'विशिष्टं कुत्रचिदीजं स्त्रीयोनिस्त्वेव कुत्रचित् ।। चार्यविप्रतिपत्तेः संशयमुपन्यस्य कारणकथनेन तमेव । उभयं तु समं यत्र सा प्रसूतिः प्रशस्यते ॥ समर्थयते ।
+मेधा. बीजस्य वैशिष्टय व्यासऋष्यशङ्गादीनां महर्षीणां (२) भर्तुर्भार्यावतः पाणिग्राहस्य पुत्रं सर्वे विजानन्ति। दृष्टम् । स्त्रीयोनिस्त्वेव क्षेत्रजादिपुत्रेषु धृतराष्ट्रादिषु, केचित्त बीजिनः । श्रुतेव॒धं श्रुतौ बीजिनः पुत्र इति ब्राह्मणाज्जाता अपि मातृजातयः क्षत्रियास्ते । उभयं तु दर्शनात् श्रुतिकृतं द्वैधं संदेहः । तथाहि । 'न. शेषोऽग्ने समं एकस्वामिकमेकजातीयं समं, सा प्रसूतिः प्रशस्यते अन्यजातमस्ती'त्यादि श्रुतेः। शेषः पुत्रः अन्येन जनितः विप्रतिपत्त्यभावात् । तदुक्तमेव 'भर्तुः पुत्रं विजानपत्रो नास्तीत्यस्या अर्थः । एतेन न क्षेत्रिणः किन्तु न्ती'ति । जनकस्यैवेति गम्यते । अत एव दर्शनात्केचिदुत्पादक- बीजस्य चैव योन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यते। माहरन्ये तु न्यायबलात्क्षेत्रिणमिति । मवि. सर्वभूतप्रसूतिर्हि बीजलक्षणलक्षिता ।। (३) भर्तुः पुत्रो भवतीति मुनयो मन्यन्ते । भर्तरि
एवमुपपादिते संशये बीजप्राधान्यपक्षं पूर्व परिगृ. द्विप्रकारा श्रुतिर्वर्तते, केचिदुत्पादकमवोढारमपि भर्तारं
हाति । तत्प्राधान्यायस्य बीजं तस्यापत्यं तस्य च प्राधान्यं, तेन पुत्रेण पुत्रिणमाहुः, अन्ये तु वोढारं भर्तारमनुत्या
व्रीह्यादेव्यस्य क्षित्याद्यनेककारणत्वेऽपि तद्धर्मानुविधानदकमप्यन्यजनितेन पुत्रेण पुत्रिणमाहुः। ममु.
दर्शनात् । अतश्च स्फुटमदृष्टवीजानु विधानस्यापत्यस्य (४) तत्र भर्तृत्वं द्विविधं श्रुतिद्वैविध्याद्वोढ़त्वाऽवो
कार्यत्वाद्वीह्यादीनामिव तद्धर्मानुविधायित्वं युक्तमभ्युदृत्वभेदात् ।
मच.
पगन्तुम् । तथाहि सर्वत्र कार्य ऐकरूप्यं न त्यक्तं भवति । (५) भर्तृशब्दः स्वामिवचनः भर्तरि श्रुतिद्वैविध्य,
तथा च बीजे प्राधान्यं तद्दर्शयति । सर्वभूतप्रसूतिर्हि कर्तरीति पाठेऽप्ययमेवार्थः ।
सर्वेषां भूतानां प्रसूतिरुत्पत्ति/जलक्षणलक्षिता बीजस्य क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान् ।
यल्लक्षणं रूपवर्णसंस्थानादि तेन लक्षिता चिह्निता क्षेत्रबीजसमायोगात्संभवः सर्वदेहिनाम् ।
तद्रूपानुविधायिनीति यावत् ।
मेधा. क्षेत्रमिव क्षेत्रभूता नारी, व्रीह्यादेरुत्पत्तिस्थानं
यादृशं तूप्यते बीजं क्षेत्रे कालोपपादिते। भमिभागः क्षेत्र, तत्तुल्या नारी । यथा क्षेत्रे बीजमुतं
ताग्रोहति तत्तस्मिन्बीजं स्वैञ्जितं गणैः ।। तत्र विध्रियमाणं जायते एवं नार्यामपि निषिक्तं रेतो बीजभूत एव पुमान् । अत्रापि भूतशब्द उपमायाम् ।
*गोरा., मवि., ममु., मच. मेधावत् । तदीयं रेतो बीजं, न साश्चात्पुमान् , तदधिकरणत्त्वात्तु (१) नस्मृ.९।३४. +गोरा. मेधावत्।
(२) मस्मृ.९।३५, दा.१८६ उत्त.; विता.४०३ जस्य (१) मस्मृ.९।३२ ख. पुस्तके, भर्त (क); नन्द. 'कर्त- चैव (जाच्चैव हि); बाल.२०१३५ (पृ.२२८) स्य चैव (स्यैव रीति पाठान्तरम्. (२) मस्मृ.९।३३,
| च); विच.१२६(=) उत्त. (३) मस्मृ९३६. .
नन्द.

Page #563

स्त्रीपुंधर्माः
१०७१
अनन्तरस्यैवार्थविस्तरत्वेन श्लोकोऽयं वक्रान्वयप्रद. तानि नानारूपत्वेन बीजानि दर्शयति । यथाबीजं र्शनेन । यादृशशब्दस्याथै व्याख्यास्यति 'व्रीहयः शालय' | बीजस्वभावाभिपत्त्या । सर्वत्र जात्याख्यायां बहुवचनम्। इत्यादिना । कालोपपादिते, काले वर्षादौ वपनकाल
_ मेधा. उपपादिते कृष्टसमीकरणादिना संस्कृते, तादृयोहति अन्यदुप्तं जातमन्यदित्येतन्नोपपद्यते। ... जायते। स्वैर्गुणैर्वर्णसंस्थानरसवीर्यादिभिर्गणैव्य॑ञ्जितं परि- उप्यते यद्धि यद्वीजं तत्तदेव प्ररोहति ॥ दृश्यरूपम् ।
- मेधा. एष एवार्थः शब्दान्तरेण निगम्यते । मुद्रेषूतेषु 'इयं भूमिर्हि भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते। व्रीहयो जायन्त इत्येतन्नास्ति । प्रतिषेधमुखेनोक्तस्य न च योनिगुणान्कांश्चिद्वीजं पुष्यति पुष्टिषु ॥ विधिमुखेन पुनः प्रतिपादनमुच्यते । यद्धि यद्बीजम् । बीजगुणानुवृत्तिः पूर्वेणोक्ता । अनेन क्षेत्रगुणानाम
मेधा. भावमाह । एषा भूमिभूतानां स्थावराणामोषधीतृणगुल्म- तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना। लतानां योनिः क्षेत्रमुच्यते। न च तद्गुणास्तेषु भूतेषु केचन आयुष्कामेन वप्तव्यं न जातु परयोषिति ॥ दृश्यन्ते । न मृदः पांसवो वा तत्रोपलभ्यन्ते । बीजं ___ एवं पूर्वपक्षे सिद्धान्तमाह । क्षेत्रप्राधान्यमनेनोपुष्यति पुष्टिषु । बीजशब्दोऽत्राङ्कुर निर्गतव्रीह्यादिवचनो च्यते । ननु च नात्र क्षेत्रप्राधान्या भिधायकं किञ्चित्पदन मूलवचनस्तदपि “हि पुनरुपभुक्तशेषमुप्यमानमपर- मस्ति, केवलं परक्षेत्रोपगमन निषेधः श्रूयते । 'वप्तव्यं न स्मिन् वत्सरे भवत्येव । बीजं तन्न,पुष्यंति नानुवर्तते ।
जातु परयोषितीति परदारेषु बीजनिषेको न कर्तव्य इत्यपुष्टयङ्गभूतायामनुवृत्तौ पुष्यतिवर्तमानः, सकर्मकत्वं
स्यार्थः। न पुनर्यस्य क्षेत्रं तस्यापत्यमित्यनेनोक्तं भवति । द्वितीयानिमित्तम् । योनिगुणान्प्राप्नोति वा भजते। पुष्टिषु सत्यम् । 'तथा नश्यति वै क्षिप्तं बीजं परपरिग्रहे' इत्यनेतदवयवेषु निमित्तं न पुष्यति नानुवर्तते । यदि पुष्टयङ्गा- नैकवाक्यत्वात् दृष्टापत्यापहारलक्षणदोषनिमित्तोऽयं नुवृत्तिराख्यातेनोच्यते पुष्टिष्वित्यनर्थकं, तस्मादनेकार्थ
प्रतिषेधो नादृष्टार्थ उपगमनप्रतिषेधः। स हि चतुर्थ विहत त्वाद्धातूनामन्यवचनमात्र एवाख्यातेनानुव्याख्येयः। एव। न हीदृशमनायुष्यम्' इत्यादिना । तस्मादन्यशेषश्लोक पूरणार्थ वा पुष्टिष्विति कथंचित्पौनरुक्त्यं परिहार्य, |
पुष्टिावात कथाचित्पनिरुक्त्य परिहार्य, | तया प्रतिषेधश्रतेरनन्तरेणैकवाक्यत्वादसति स्वातन्त्र्ये सामान्यविशेषभावेन वाऽन्वयो वक्तव्यः, स्वपोषं पुष्ट युक्ता क्षेत्रप्राधान्यप्रतिपादनपरता । प्राज्ञेन सहजया इति यथा।
मेधा.
प्रज्ञया। विनीतेन पित्रादिभिरनुशिष्टेन । ज्ञान विज्ञानभेमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीवलैः।
वेदिना करणसाधनौ ज्ञानविज्ञानशब्दौ। ज्ञानं वेदाङ्गनानारूपाणि जायन्ते बीजानीह स्वभावतः॥ शास्त्राणि । विज्ञानं तर्ककलादिविषयम् । एतदुक्तं भवति ।
अनन्तरोक्तोऽर्थ उदाहरणाद्याक्रियते । एककेदारे यस्य काचिदबुद्धिर्विद्यते तेनैवं न कर्तव्यं यतः सर्वअपिरत्र योजनीयः। एकस्मिन्नपि क्षेत्रे भूमेः, काले शास्त्रेष्वेषा स्थितिः। यस्तु मूर्खस्तिर्यक्प्रख्यः सोऽत्र यस्य बीजस्य यो वैकः कालस्तस्मिन्नुप्तानि कर्षकैभिन्न- नाधिकृत एवेत्यनुवादोऽयम् । आयुष्कामेनेति चातुर्थरूपाणि जायन्ते बीजानि स्वभावानुविधानादित्यर्थः।।
भावानुावधानादित्यर्थः। कस्य (मस्मृ.४।१३४) प्रतिषेधस्य प्रत्यभिज्ञानार्थमेतयदि च क्षेत्रे प्राधान्यं स्यात्क्षेत्रस्यैकत्वात्सर्वाण्येकरूपाणि त्ततश्च पृथक्प्रतिषेधशङ्का निरस्ता भवति । मेधा. स्युः।
मेधा. मेधा.
अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। व्रीहयः शालयो मुद्रास्तिला माषास्तथा यवाः। यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे। यथाबीजं प्ररोहन्ति लशुनानीक्षवस्तथा ॥ .
(१) मस्मृ.९।४०........ (१) मस्मृ.९।३५; मच. इयं भूमि (सर्वभूति).. (२) मस्मृ.।४१; व्यक.१५८ (२) मस्मृ.॥३८, (३) मस्मृ.९।३९.
(३) मस्मृ.९।४२, विर.५७८ बीज न. (न.बीज)। व्य. का. १३५

Page #564

व्यवहारकाण्डम्
१०७२
(१) गाथाशब्दो वृत्तविशेषवचनः । यथोक्तं पिङ्गलेन ' अत्रासिद्धं गाथेति । अविगीताः परम्परागताः श्लोका अप्युच्यन्ते । तदेषापि विज्ञगाथा गीयत इत्युक्त्वा गाथाश्लोका उत्तरत्र वेदे पठ्यन्ते । 'यदस्य पूर्वमपरं तदस्येति वायुना गीताः पठिता वायुप्रोक्ताः, पुराविदः पुराणकल्पान्तरवेदिनः, परपरिग्रहे परक्षेत्रे ।
मेधा. (२) अस्मिन्नर्थे वायुप्रोक्ता गाथाश्छन्दोविशेषयुक्तानि वाक्यानि नीतिकालज्ञाः कथयन्ति । यथा पर भार्यायां बीजं मनुष्येण न वप्तव्यं इति । गोरा. नैश्यतीषुर्यथा विद्धः खे विद्धमनुविध्यतः । तथा नश्यति वै क्षिप्रं बीजं परपरिग्रहे ॥
ता इदानीं गाथा दर्शयति । इषुः शरः । स नश्यति खे छिद्रे अन्येनेष्वासेन विद्धं मृगमनुविध्यतः, पूर्वस्य वेधकस्यात्र स्वाम्यम् । अथवा आकाशे व शरः क्षिप्तो लक्ष्यमन्तरेण नश्यति निष्फलो भवति विद्धं चानुविध्यतः । एवं परस्त्रियं तेजो निक्षिप्तं तस्य बीजिनः क्षेत्रस्वामिनोऽपत्यं भवति । मेधा. पृथोरपीमां पृथिवीं भार्या पूर्वविदो विदुः । स्थाणुच्छेदस्य केदारमाहुः शल्यवतो मृगम् ॥
शोऽयं पुराणकृतो जायापतिलक्षणसंबन्धो यद्भिन्नावपि तावेकीकृताविव दर्शयति । तथाहि अनेकवर्षसहस्रातीत पृथुसंबन्धा मही तेनैव व्यपदिश्यते पृथिवीति । तस्मादन्याऽपि स्त्री यस्य भार्या तस्य पुत्रोऽन्येनापि जातः, स्थाणुच्छेदस्य केदारं स्वमाहुः संबन्धान्तरस्याभावात् । स्वस्वामिसंबन्धं षष्ठी प्रतिपादयति । खाणुर्गुच्छगुल्मलतादिप्ररूढो यत्र भवति तच्छिनत्ति यः स स्थाणुच्छेदः तस्य तत्क्षेत्रं येन प्ररूढगुल्मलतावीरुधः छित्त्वा भूमिः क्षेत्रीकृता न कर्षवपनजातं फलं तस्यैव । शल्यवतो मृगमाहुरित्यनुषज्यते। बहूनां मृगमनुधावतामाखेटकार्य यस्यैव संबन्धि शरशल्यं मृगे दृश्यते तस्य तमाहुर्यत् प्रथमवेद्धुश्च स भवतीत्युक्तं ' नश्यतीषुः' इत्यत्र ।
मेधा.
(१) मस्मृ. ९।४३; विर. ५७८ विद्ध: (क्षिप्तः) क्षिप्रं (क्षिप्तं). (२) मस्मृ. ९।४४.
ऐतावानेव पुरुषो यज्जायात्मा प्रजेति ह । विप्राः प्राहुस्तथा चैतद्यो भर्ता सा स्मृताङ्गना ॥ युक्तं च यस्य भार्या तस्यापत्यं यस्माद्भार्याया भर्तुश्चैकत्वमेव प्रजाऽप्यात्मभूतैव कथं वाऽन्यस्यात्मा सोऽन्यस्य भवेत् । एवं तावद्द्दष्टमेत लोके, शास्त्रज्ञा अप्येवमेव विप्राः प्राहुरिति । मेधा. ने निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते । एवं धर्मं विजानीमः प्राक्प्रजापतिनिर्मितम् ॥
अथ मन्येत धनादिदानेन क्रीत्वा स्वीयाः करिष्यन्ते परभार्याः, ततो विनिवृत्ते परस्वाम्ये तजातो जनयितुः पुत्रो भवतीत्येतन्न, यतो न शक्या भार्यात्वेन निष्कसहस्रैरप्यन्यदीयाः स्वत्वमानेतुम् । नापि भर्त्रा त्यक्ता प्रहीणद्रव्यतया प्रतिग्रहीतुः स्वत्वमापद्यते । यत 'उद्वहे - तेति कर्त्रभिप्रायक्रियाफलविषयादात्मनेपदाल्लिङ्गान्नान्येन संस्कृताऽन्यस्य भार्या भवति । यथा नाहवनीयादय आधातुरन्यस्य क्रयादिनाऽऽहवनीयादिव्यपदेश्याः, निष्क्रयो विक्रयो विनिमयश्च विसर्गस्त्यागस्ताभ्यां न मुच्यते न भार्यात्वमस्या अपैति । मेघा. सकृदशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते । सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सतां सकृत् ॥ (१) अयमनुशय विधावष्टमे व्याख्यातः । विभागकाले हि सभविषमांशभाग्भिः समविषमांशभागेषु परिकल्प्य विभागः कर्तव्यः । तत्र कृते यो विप्रतिपद्येत तस्य प्रतिषेधार्थमिदम् । तत्रापि यद्ययमादावयथार्थतां कस्यचिदंशस्य प्रज्ञापयेत्तदा स्यादेव पुनर्विभागः । अथ बहुना कालेनायथाकृततां ब्रूयाद्यावदितरैः स्वेषु स्वेषु भागे
(१) मस्मृ. ९।४५ व्यक. १५८; विर. ५७८ ६ (च). (२) मस्मृ. ९।४६; गोरा. नीम: (नीत); व्यक. १५८; विर. ५७८ पू.
(३) मस्मृ.९।४७ख. पुस्तके नी (मी); मेधा. नी (मी); गोरा. मेधावत्; स्मृच. ३११ सतां (सकृत् ); पमा. ५७१ नी (मी) सतां (सकृत् ); दात. १८२ मनुनारदकात्यायन बृहस्पतयः; चन्द्र.९० स्मृचवत्, मनुनारदकात्यायनाः दानि.६ दाह (द्दानं) नी (ती) सतां (सकृत् ); व्यप्र. ५६४ स्मृचवत्; विता. ३३१ पू. : ४७५ दाह ददानीति (देव सतां नीतिः); बाल. २१४९; सेतु. ८३ स्मृचवत्; समु. १४६ स्मृचवत्; विच. ९५ दाह (देव) सतां (सकृत् ) मनुनारद कात्यायनबृहस्पतयः.

Page #565
स्त्रीपुंधर्माः ध्वन्यनिवेशशीर्णप्रतिसंस्कारादि कृतं भवेद्वस्त्रहिरण्यादि / त्याह न पुनस्तदन्यस्मै दीयत इति, त्रीण्येतानि साधूनां चोपभुक्तं स्यात्तदा समतामात्रकरणे प्रभवति न पुनः सकृद्भवन्ति / यद्यपि कन्यादानस्य सकृत्करणं प्रकृतोपसर्व समवाप(य)विभागम् / अन्ये तु क्लीबादीनामनहितवि- युक्तं तथापि प्रसङ्गादंशदानयोरपि सकृत्ताभिधानं भागकानां पश्चादभागहरत्व निमित्तक्लीबत्वादिपरिज्ञाना- सकृदाह ददानीत्यनेनैव कन्यादानस्यापि सकृत्करण सिद्धौ नास्ति भागापहार इति सकृन्निपातप्रयोजनं वदन्ति / एवं प्रकृतोपयोगित्वादेव पृथगभिधानम् / ममु. द्वित्रिचतुर्भागहराणां यदृच्छया ये समतां प्रकल्पयेयुः (4) अत आह सकृदिति / अंशो विभागः स च पश्चादनुशयनात्प्राक्तनं व्यवस्थानमतिक्रम्यापहर्तुं न लभे- भ्रातृणामेकवारमात्र विभागाद्यनुष्ठानं न पुनरनुष्ठानं रन् / पतितस्य तु लब्धभागस्याप्यपहारं वक्ष्यामि / शास्त्रप्रमाणकमेवं कन्यादानं प्रतिश्रुतं चोत्सर्गतः / ___ सकृत्कन्या प्रदीयते / यद्यपि चानेन वाग्दानोत्तरकालं अन्यथा संसृष्टविभागे वाग्दत्ताया देवरपरिग्रहे दानोप्रागपि विवाहाद्भर्तुः स्वतोच्यते / तथापि 'दत्तामपि द्देश्यमृतावतिप्रसङ्गः। मच. हरेत्कन्यां' 'तेषां तु निष्ठा विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे यथा गोऽश्वोदासीषु महिष्यजाविक सु च / पदे' इत्यादिपर्यालोचनया विशिष्टविषयतैव / सा च नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनास्वपि / / व्याख्याता / सकृदाह ददामीति, गवादयो हि येनैव यथा गवादिषु परकीयेष्वात्मवृषभादिकं नियुज्य रूपेणात्मनः स्वं तेनैवान्यस्मा आपद्यन्ते / कन्या तु वत्सोत्पादको न तद्भागी तथा परकीयभार्यास्वपि नोत्यादुहितृत्वेन स्वं सती भार्यात्वेनानिवृत्तस्वसंबन्धा दीयत | दकः प्रजाभागी भवति / ममु. इति पृथगुपन्यासः / येऽक्षेत्रिणो बोजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः / ननु चानिवर्तमाने पितुः स्वसंबन्धे कथं कन्यादानं ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं कचित् / / निर्वर्तते / एतद्धि दानस्य रूपं यदेकस्य संबन्धो प्रसिद्धमेवैतत् / अक्षेत्रिणो बीजवन्तो व्रीह्यादिनिवर्ततेऽन्यस्योपजायत इति / नैष दोषः। द्वावत्र संबन्धा- बीजस्वामिनः सस्यस्य मुद्गमाषादेर्जातस्य न लभन्ते वपत्यापत्यवद्भावः स्वस्वामिसंबन्धश्च / तत्रापत्यापत्य- फलं परक्षेत्रे चेदुत्पत्तिः / मेधा. वद्भावो न निवर्तते / इतरस्तु निवर्तते / तथा च 'बाल्ये यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् / पितुर्वशे तिष्ठेत्' इति पितुश्चात्र स्वाम्यनिवृत्तिमाह | गोमिनामेव ते वत्सा मोघं स्कन्दितमार्षभम् // 'पाणिग्राहस्य'ति भर्तुस्तदुत्पत्तिम् / मेधा. | पूर्वेण स्थावरेषु धर्म: प्रसिद्धवदुदितो ज्ञापितो (2) अंशो दायादानां विभक्तोऽर्थः सकृत्पतति सकृ. वा / अनेन तिर्यक्षु परिगहीतेषु गवादिषु निदर्श्यते / देव नियम्यते, य एकदा नियतः स एवेति यथा, तथा अन्यदीयो वृषभो यद्यप्यन्यगवीषु वत्सान्बहूनपि जनयेन्न सकृदेव कन्या प्रदीयते प्रकर्षेण हस्तोदकेन दीयते। वृषभस्वाम्येकमपि वृषभं लभेत / सर्व एव ते वत्सा गोमिनां किम्बहुना कन्यां ददानीति वाङ्मात्रेणापि सकृदेवाह / वाग्दानमपि यत्रादौ कृतं तस्यैव भार्या न तु दोषाभावे (1) मस्मृ.९।४८; ब्यक.१५८ महि.......च (त्वजास्वेच्छयाऽनन्तरं पित्राऽन्यस्मै प्रदाने तस्य भवतीत्यर्थः। विमहिषीषु च); विर.५७८ पूर्वार्धे (यथा गवोष्टदासीषु केचित् 'सकृदाह ददानी ति द्रव्यान्तरविषयमाहुः / मवि. अजाविमाहिषीषु च); बाल.२।१३४ (गोऽश्वोष्टदासदासीषु (3) पित्रादिधन विभागोभ्रातणां धर्मतः कृतः सकृदेव महिष्याजाविकासु च) स्वपि (सु च); समु.१०१ ध्य (षा) क्रमेण कात्यायनः. भवति न पुनरन्यथा क्रियत इति / तथा कन्या पित्रा (2) मस्मृ.९।४९; विर.५७९; विचि.१०२; दिना सकृदेकस्मै दत्ता न पुनरन्यस्मै दीयते / एवं चान्येन सेत.१९६ सम.११७ वै सस्यस्य (तु वै सस्य); पूर्वमन्यस्मै दत्तायां पश्चापित्रादि मिः प्राप्तायामपि विव्य.४८ त्रिणो (त्रिका). जनितमपत्यं न बीजिनो भवतीत्येतदर्थमस्योपन्यासः / (3) मस्मृ.९।५०% गोरा. गोमि (स्वामि); मवि. स्कन्दि तथा कन्यातोऽन्यस्मिन्नपि गवादिद्रव्ये सकृदेव ददानी- (स्पन्दि); ब्यक.१६८ स्कन्दि (स्यन्दि); विर.५७९ व्यकवत.

Page #566
1074 व्यवहारकाण्डम् गोस्वामिनां, आर्षभमृषभसंबन्धि स्कन्दितं बीजनिषेको, लक्षणो यो निश्चयः सा क्रियाऽभिप्रेता, तामभ्युपगमय्य मोघं वृथा निष्फलम् / मेधा. बीजार्थ बीजकार्यफलनिष्पत्त्यर्थ यत्प्रदीयते सामर्थ्यातथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः। द्वीजमिति गम्यते / तस्येह द्वावपि भागिनौ। मेधा. कुर्वन्ति क्षेत्रिणामर्थ न बीजी लभते फलम् // ओघवाताहृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति / . पूर्वस्य निर्देशोऽयम् / यथा गवादिषु स्थावरेषु क्षेत्रिकस्यैव तद्वी न वप्ता लभते फलम् // चैवं मनुष्येष्वपि कुर्वन्ति / क्षेत्रस्वामिनामर्थ प्रयोजनं | परक्षेत्रे वस्तु/जनाश उक्तस्तत्र मन्येत पुरुषापबीजकार्य संपादयन्ति। मेधा. राधात्तस्य युक्तोऽपहारो नूनमसौ क्षेत्र जिहीर्षति / नो फेलं त्वनभिसंधाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा। चेत्किमिति परक्षेत्रे वपतीति, येन तु स्वक्षेत्रे व्युतमोघप्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो बीजाद्योनिर्बलीयसी // वाताभ्यामन्यत्रानीतं तस्य कोऽपराधो यदि स्वं द्रव्यं - . अविशेषेणोक्तं क्षेत्रिणां फलं न बीजिनस्तस्यावशिष्ट- हारयति तदर्थमाह-ओघवाताहृतं बीजम् / ओघो जलविषयत्वमाह / अन भिसंधायेति / अभिसंधानं बीजिक्षेत्रि- निषेकः, तेन वायुना चाहृतं नीतं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति जोरितरेतरसंविद्यवस्थापनं नष्टाश्वदग्धरथवत् / उभयो- तस्यैव तद्भवति / एतेनैव सिद्धे विस्पष्टार्थ न बीजी रावयोः फलमस्त्विति यत्र वचनव्यवस्था न भवति तत्र लभते फलमिति सर्वत्र क्षेत्रप्राधान्य मित्यर्थः। मेधा. क्षेत्रिण एव प्रत्यक्षोऽर्थो निश्चितं फलम् / प्रत्यक्षशब्देन | एष धर्मो गवाश्वस्य दास्युष्टाजाविकस्य च / , . निःसंदिग्धतामाह / यतो बीजाद्योनिर्बलीयसी क्षेत्रमधिक. | विहङ्गमहिषीणां च विज्ञेयः प्रसवं प्रति // बलम् / सत्यां तु संविदि-क्रियेति / मेधा. अपत्याधिकारात्तद्विषयतैव मा विज्ञायीति गवा'क्रियाभ्युपगमारक्षेत्रं बीजाथे यत्प्रदीयते। श्वादिग्रहणम् / यदि वा बीजफलव्यवहारः सस्यादितस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी क्षेत्रिक एव च // / विषयतया प्रसिद्धतरस्तन्निवृत्त्यर्थमाह / द्विपदां चतुष्पदा : अनभिसंधाय क्षेत्रिणः फलमुक्तं, अभिसंधाने पक्षिणां स्थावराणां च सर्वत्रैष धर्मः / एष इति द्वयं किं बीजिन उतोभयोरिति संशयः, उभयोरित्याह / प्रत्यवमृश्यते / अनभिसंधाने यस्य क्षेत्रं तस्य फलमक्रियाया. अभ्युपगमोऽङ्गीकरणं, एवमेवैतदिति संवि- भिसंधाने चोभयोः, उदाहरणार्थत्वाच्च गवाश्वादिग्रहणस्य श्वमार्जारादिष्वप्ययमेव न्यायः / ता किमर्थं 'यद्य(१) मस्सृ.९।५१; व्यक.१५८ कुर्वन्ति (करोति) न बीजी (बीजी न); विर.५७९ कुर्वन्ति (करोति); बाल.२।१२७ न्यगोषु' इति / प्रायेण गावः पुरुषाणां भवन्ति / न (-); समु.१०१ उत्त., क्रमेण कात्यायनः. तथा विहङ्गमादय इति प्रसिद्धरनुवादोऽसौ / दास्यः (2) मस्मृ.९।५२ क.,ग.,घ. पुस्तकेषु, बली (गैरी); मिता. सप्तभिर्दासयोनिभिरुपगताः / प्रसवः कायजन्म / तं. 21127; ब्यक.१५८.क्षेत्रिणां बीजिनां (बीजिनां क्षेत्रिणां) प्रति तत्रेत्यर्थः / मेधा. उत्तराधे (प्रत्यक्षक्षेत्रिगामर्थात् वीर्याद्योनिगरीयसी); मवि. (1) मस्मृ.९५४ ख.पुस्तके, वप्ता (बीजी); मेधा. मस्मृवत्; विर.५७९ Y (2) बली (गरी); पमा.५१८ मस्मृवत्; व्यक.१५८ न वप्ता (बीजी न); विर.५७९ णां (णा) नां (ना); मच. मस्मृवत्; व्यप्र.४७० क्षेत्रिणां| उत्तरार्थे (तज्ज्ञेयं क्षेत्रिकस्यैव न बी जी लभते फलम्); विचि. बीजिनां (बीजिनां क्षेत्रिणां); विता.३५९ क्षेत्रियां बीजिनां 102 ह (ह) वप्ता (बीजी); बाल.२११२७ सेतु.१९६ ओघ तथा (बीजिने यत्प्रदीयते); बाल,२।१३५ (पृ.२१७); समु. (अम्बु) वप्ता (बीजी): 321 हृ (ह) रोहति (जायते) लभते 138 क्षं (क्षः); भाच. मस्मृवत्. फलम् (फलमर्हति); समु.११७ उत्तरार्धे (फलभ नियत (3) मस्मृ.९५३. क्षेत्र (वेतत्); मिता.२।१२७; क्षेत्री न बीजी लभते फलम् ); विच.१४८ रोहति (वर्तते) विर.५५७ क्षेत्र (थेन); पमा.५१८ नृप्र.३९ क्षेत्रं (देव); लभते फलम् (फलमर्हति); विव्य.४८ विचिवत्. वीमि.२११३४ विरवत; व्यप्र.४६९; विता.३५९ जार्थ / (2) मस्मृ.९।५५; व्यक.१५८; विर.५८०; बाल.२। (जिन); राको.४५३ क्षेत्र (च्चैव) बाल.२११३५ (पृ.२१७); 127 षी (पा); सेतु.३२१ षीणां च (षादीनां); समु.११७ / विच.१४८ ज्ञेयः (ज्ञेयं)..

Page #567
स्त्रीपुंधर्माः ऐतद्वः सारफल्गुत्वं बीजयोन्योः प्रकीर्तितम् // एष स्त्रीपुंसयोरुक्तो धर्मो वो रतिसंहितः / सारं प्रधानं फल्ल्वसारम् / उपसंहारः पूर्वप्रकर. आपद्यपत्यप्राप्तिश्च // णस्य / उत्तरार्धेन वक्ष्यमाणसूचनम् / मेधा. वाल्मीकिरामायणम् .. पुनारक्रिया __ पतिव्रतावृत्तम् एवं वृत्तां सवर्णा स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम् / भतुः किल परित्यागो नृशंसः केवलं स्त्रियाः / दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित // स भवत्या न कर्तव्यो मनसाऽपि विगर्हितः / / / (1) न्यायप्राप्तानुवादः श्लोकः। एवं तस्याः साध्वी. यावज्जीवति काकुत्स्थः पिता मे जगतीपतिः / त्वाद्युक्त एवाग्निहोत्रिणः संस्कारः 'न वाऽनयो ह वा शुश्रषा क्रियतां तावत्स हि धर्मः सनातनः / / एते पल्ल्यां प्रमीतायां धार्यन्ते' इति। मेधा. जीवन्त्या हि स्त्रिया भर्ता दैवतं प्रभुरेव च // (2) धर्मज्ञो द्विजातिरुक्ताचारां समानजातीयां पूर्व व्रतोपवासनिरता या नारी परमोत्तमा / मृतां स्त्रियं श्रौतस्मार्ताग्निभिः यज्ञपात्रैश्च सुनुवादिभि भर्तारं नानुवर्तेत सा तु पापगतिर्भवेत् / / र्दाहयेत्। गोरा. भर्तुः शुश्रूषया नारी लभते स्वर्गमुत्तमम् / / भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्वाऽग्नीनन्त्यकर्मणि। अपि या निर्नमस्कारा निवृत्ता देवपूजनात् / / पुनरक्रियां कुर्यात्पुनराधानमेव च // शुश्रूषामेव कुर्वीत भर्तुः प्रियहिते रता। (1) तदेतत्पुनरधिकारार्थमुदाहियते / इदमप्यनया एष धर्मः पुरा दृष्टो लोके वेदे श्रतः स्मृतः // सहाधिकारप्रतिप्रसवः / यदा त्वर्थे प्रयोजने धर्मकर्मा एवमुक्ता तु वैदेही प्रियारे प्रियवादिनी / नुष्ठाने वा तदाऽप्यसहायभावाद्वानप्रस्थे पारिवाज्ये वा प्रणयादेव संक्रद्धा भारमिदमब्रवीत् // अधिकारस्यापि प्रतिषेधः / तथा च श्रुतिः 'जरसा हवा किमिदं भाषसे राम वाक्यं लघुतया ध्रुवम् / एतस्माद्विमुच्यत' इति / अर्थलोपेन वा / अपरे त्वाहुः त्वया यदपहास्यं मे श्रुत्वा नरवरात्मज // अत्र यदेति कल्पयिष्यते / एतेन यावजीवहोमीयश्रुतेर- वीराणां राजपुत्राणां शस्त्रास्त्रविदुषां नृप। विरोधः सिद्धो भविष्यति। मेधा. अनर्हमयशस्यं च न श्रोतव्यं त्वयेरित // (2) पूर्वमृतायै भार्यायै अन्त्येष्टिदाहे अग्नीन् दत्वा __ आर्यपुत्र पिता माता भ्राता पुत्रस्तथा स्नुषा / गार्हस्थैकाश्रमनिर्वाहेच्छया पुत्रभावाद्वा प्राप्तपर्यन्तत्वा- स्वानि पुण्यानि भुञ्जानाः स्वं स्वं भाग्यमुपासते॥ दिना वा केनचित्कारणेन वानप्रस्थाद्याश्रमान्तरानाश्रयेण भर्तुर्भाग्यं तु भार्यका प्राप्नोति पुरुषर्षभ। ... पुनर्विवाहाग्निपरिग्रहौ कुर्यात् / गोरा. अतश्चवाहमादिष्टा वने वस्तव्यमित्यपि // (3) अन्त्यकर्मणि और्वदेहिके कर्मणि। मवि. न पिता नात्मजो नात्मा न माता न सखीजनः / अनेन विधिना नित्यं पञ्चयज्ञान् म हापयेत् / इह प्रेत्य च नारीणां पतिरेको गतिः सदा // द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् // यदि त्वं प्रस्थितो दुर्ग वनमद्यैव राघव। . (1) उपसंहारश्लोकः / पञ्चयज्ञग्रहणं सर्वसिद्धय- अग्रतस्ते गमिष्यामि मृदन्ती कुशकण्टकान् / र्थमिति / . . मेधा. ईर्ष्यारोषौ बहिष्कृत्य भुक्तशेषमिवोदकम् / (2) तृतीयाद्यध्यायोक्तविधानेन पञ्चयज्ञाद्यजहन् नय मां वीर विस्रब्धः पापं मयि न विद्यते // द्वितीयमायुर्भागं कृतभार्यो गृहस्थाश्रममनुतिष्ठेत् / गोरा. (1) मस्मृ.९।१०३; दा.४; स्मृच.२५५, विर.४५५ (3) गृहस्थधर्मत्वेऽपि पञ्चयज्ञानां प्रकृष्टधर्मज्ञापनार्थ सवि.३४८ एष (एवं) वो (यो) हितः (शितः); व्यप्र.४११; पृथनिर्देशः। सेतु.४० हितः (शितः); समु.१२६. (1) मस्मृ.९।५६. (2) मस्मृ.५।१६७. (2) वारा.२।२४।१२,१३. (3) वारा.२।२४।२१. ' (3) मस्मृ.५।१६८. (4) मस्मृ.५५१६९. (4) वारा.२।२४।२५-२७. (57 वारा,२।२७१-२४.

Page #568
1076 व्यवहारकाण्डम् प्रासादापैर्विमानैर्वा वैहायसगतेन वा। तथा ब्रुवाणामपि धर्मवत्सलो सर्वावस्थागता भर्तुः पादच्छाया विशिष्यते // न च स्म सीतां नृवरो निनीषति / अनुशिष्टाऽस्मि मात्रा च पित्रा च विविधा- उवाच चैनां बह संनिवर्तने श्रयम् / वने निवासस्य च दुःखितां प्रति / / नास्मि संप्रति वक्तव्या वर्तितव्यं यथा मया // पतिहीना तु या नारी न सा शक्ष्यति जीवितुम्। अहं दुर्ग गमिष्यामि वनं पुरुषवर्जितम् / काममेवंविधं राम त्वया मम विदर्शितम् // नानामृगगणाकीर्ण शार्दूलवृकसेवितम् / / शुद्धात्मन् प्रेमभावाद्धि भविष्यामि विकल्मषा / सुखं वने निवत्स्यामि यथैव भवने पितुः / भर्तारमनुगच्छन्ती भर्ता हि मम दैवतम् // अचिन्तयन्ती त्रील्लोकान् चिन्तयन्ती पतिव्रतम् / / प्रेत्यभावेऽपि कल्याणः सगमो मे सह त्वया / / शुश्रूषमाणा ते नित्यं नियता ब्रह्मचारिणी। पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने / सह रंस्ये त्वया वीर वनेषु मधुगन्धिषु // पुत्रा रक्षन्ति वार्धक्ये न स्त्री स्वातन्त्र्यमहति / / त्वं हि कतु वने शक्तो राम संपरिपालनम् / / श्रुतिर्हि श्रृंयते पुण्या ब्राह्मणानां यशस्विनाम् / अन्यस्यापि जनस्येह किं पुनर्मम मानद / / इह लोके च पितृभिर्या स्त्री यस्य महामते / सह त्वया गमिष्यामि वनमद्य न संशयः / / अद्भिर्दत्ता स्वधर्मेण प्रेत्यभावेऽपि तस्य सा // .. नाहं शक्या महाभाग निवर्तयितुमुद्यता // एवमस्मात्स्वकां नारी सुवृत्तां हि पतिव्रताम् / फलमूलाशना नित्यं भविष्यामि न संशयः। / नाभिरोचयसे नेतुं त्वं मां केनेह हेतुना / / न ते दुःखं करिष्यामि निवसन्ती सह त्वया // भक्तां पतिव्रतां दीनां मां समां सुखदुःखयोः / अग्रतस्ते गमिष्यामि भोक्ष्ये भुक्तवति त्वयि // नेतुमर्हसि काकुत्स्थ समानसुखदुःखिनीम् // इच्छामि सरितः शैलान्पल्वलानि वनानि च / यदि मां दुःखितामेवं वनं नेतुं न चेच्छसि / द्रष्टुं सर्वत्र निर्मीता त्वया नाथेन धीमता॥ विषमग्निं जलं वाहमास्थास्ये मृत्युकारणात् // हंसकारण्डवाकीर्णाः पद्मिनीः साधुपुष्पिताः / / पतिव्रतावृत्तम्-स्त्रीदोषा: पतिनिष्ठा च इच्छेयं सुखिनी द्रष्टुं त्वया वीरेण सङ्गता // तां भुजाभ्यां परिष्वज्य श्वश्रूवचनमब्रवीत् / अभिषेकं करिष्यामि तासु नित्यं यतव्रता। अनाचरन्तीं कृपणं मूर्युपाघ्राय मैथिलीम् / सह त्वया विशालाक्ष रंस्ये परमनन्दिनी / / असत्यः सर्वलोकेऽस्मिन्सततं सत्कृताः प्रियैः। एवं वर्षसहस्राणां शतं वाऽहं त्वया सह / भर्तारं नानुमन्यन्ते विनिपातगतं स्त्रियः / / व्यतिक्रमं न वेत्स्यामि स्वर्गोऽपि न हि मे मतः / / एष स्वभावो नारीणामनुभूय पुरा सुखम् / स्वर्गेऽपि च विना वासो भविता यदि राघव। अल्पामप्यापदं प्राप्य दुष्यन्ति प्रजहत्यपि // त्वया मम नरव्याघ्र नाहं तमपि रोचये // असत्यशीला विकृता. दुर्ग्राह्यहृदयाः सदा / अहं गमिष्यामि वनं सुदुर्गमं युवत्यः पापसंकल्पाः क्षणमात्राद्विरागिणः॥ मृगायुतं वानरवारणैर्युतम् / न कुलं न कृतं विद्यां न दत्तं नापि संग्रहम् / वने निवत्स्यामि यथा पितुर्गुहे स्त्रीणां गृह्णाति हृदयमनित्यहृदया हि ताः // तवैव पादावुपगृह्य संयता / / साध्वीनां हि स्थितानां तु शीले सत्ये श्रुते शमे। अनन्यभावामनुरक्तचेतसं स्त्रीणां पवित्रं परमं पतिरेको विशिष्यते // त्वया वियुक्तां मरणाय निश्चिताम् / स त्वया नावमन्तव्यः पुत्रः प्रत्राजितो मम / नयस्व मां साधु कुरुष्व याचनां (1) वारा. 2 / 297. (2) वारा.।२९।१६-२२, न ते मयाऽतो गुरुता भविष्यति // (3) वारा.२१३९।१९-३१.

Page #569
सीपुंधर्माः 100 तव दैवतमस्त्वेष निर्धनः सधनोऽपि वा // सा त्वेवमुक्ता वैदेही त्वनसूयाऽनसूयया। विज्ञाय वचनं सीता तस्या धर्मार्थसहितम् / प्रतिपूज्य वचो मन्दं प्रवक्तुमुपचक्रमे // कृताञ्जलिरुवाचेदं श्वश्रूमभिमुखे स्थिताम् / तदाश्चयेमायोया यन्मां त्वमनुभाषसे / करिष्ये सर्वमेवाहमार्या यदनुशास्ति माम् / / विदितं तु ममाप्येतद्यथा नार्याः पतिर्गुरुः / / अभिज्ञाऽस्मि यथा भर्तुर्वर्तितव्यं श्रुतं च मे // यद्यप्येष भवेद्भर्ता ममार्ये वृत्तवर्जितः / न मामसज्जनेनार्या समानयितुमर्हति / अद्वैधमुपचर्तव्यस्तथाप्येष मया भवेत् / / धर्माद्विचलितुं नाहमलं चन्द्रादिव प्रभा // किं पुनर्यो गुणलाध्यः सानुक्रोशो जितेन्द्रियः / नातन्त्री वाद्यते वीणा नाचको वर्तते रथः। स्थिरानुरागो धर्मात्मा मातृवपितृवत्प्रियः / / नापतिः सुखमेधेत या स्यादपि शतात्मजा / / यां वृत्तिं वर्तते रामः कौसल्यायां महाबलः / मितं ददाति हि पिता मितं माता मितं सुतः। तामेव नृपनारीणामन्यासामपि वतेते // अमितस्य हि दातारं भर्तारं का न पूजयेत् / / सकृद् दृष्टास्वपि स्त्रीषु नृपेण नृपवत्सलः / साऽहमेवंगता श्रेष्ठा श्रुतधर्मपरावरा। मातृवद्वर्तते वीरो मानमुसृज्य धर्मवित् / / आर्ये किमवमन्येऽहं स्त्रीणां भर्ता हि दैवतम् // आगच्छन्त्याश्च विजनं वनमेवं भयावहम् / (अनसूया उवाच-) समाहितं मे श्वश्वा च हृदये तद्धतं महत् / / ततः सीतां महाभागां दृष्ट्वा.तां धर्मचारिणी। पाणिप्रदानकाले च यत्पुरा त्वग्निसंनिधौ / सान्त्वयन्त्यब्रवीद्धष्टा दिष्टया धर्ममवेक्षसे // अनुशिष्टा जनन्याऽस्मि वाक्यं तदपि मे धृतम् / / त्यक्त्वा ज्ञातिजनं सीते मानमृद्धिं च भामिनि / / नवीकृतं च तत्सर्व वाक्यैस्ते धर्मचारिणि / अवरुद्धं वने रामं दिष्टया त्वमनुगच्छसि // / पतिशुश्रूषणान्नार्यास्तषो नान्यद्विथीयते / / नगरस्थो वनस्थो वा पापो वा यदि वा शुभः / / सावित्री पतिशुश्रूषां कृत्वा स्वर्गे महीयते / यासां स्त्रीणां प्रियो भर्ता तासां लोका महोदयाः॥ तथावृत्तिश्च याता त्वं पतिशुश्रूषया दिवम् / / दुःशीलः कामवृत्तो वा धनैर्वा परिवर्जितः / वरिष्ठा सर्वनारीणामेषा च दिवि देवता / स्त्रीणामार्यस्वभावानां परमं दैवतं पतिः // रोहिणी न विना चन्द्रं मुहूर्तमपि दृश्यते // नातो विशिष्टं पश्यामि बान्धवं विमृशन्त्यहम्। एवं विधाश्च प्रवराः स्त्रि दृढव्रताः। सर्वत्र योग्यं वैदेहि तपःकृतमिवाव्ययम् // देवलोके महीयन्ते पुण्येन स्वेन कर्मणा // न त्वेनमवगच्छन्ति गुणदोषमसस्त्रियः। याज्ञवल्क्यः कामवक्तव्यहृदया भर्तृनाथाश्चरन्ति याः // कन्यादातृक्रमः / कन्यास्वयंवरविधिः / प्राप्नुवन्त्ययशश्चैव धर्मभ्रंशं च मैथिलि। / 'पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा / अकार्यवशमापन्नाः स्त्रियो याः खलु तद्विधाः॥ कन्याप्रदः पूर्वनाशे प्रकृतिस्थः परः परः / / त्वद्विधास्तु गुणैर्युक्ता दृष्टलोकपरावराः / (1) कस्य पुनरयं कन्याप्रदानोपदेशः। यदि तावत् स्त्रियः स्वर्गे चरिष्यन्ति यथा धर्मकृतस्तथा / पितुः, तदभावे दुश्लिष्टतैव / अथ तदभावेऽप्यन्यस्य / तदेवमेनं त्वमनुव्रता सती स किमिति परकीयां दद्यात् / तेन कः कन्यां दद्यादिति / पतिव्रतानां समयानुवर्तिनी। भव स्वभर्तुः सहधर्मचारिणी (1) वारा.२।११८।१-१२. यशश्च धर्म च ततः समाप्स्यसि // (2) यास्मृ.१।६३; विश्व.१।६३ पितामहो (मातामहो) सकु (स्वकु); मिता.; अप.; गौमि.१८।२२; वीमि.: व्यप्र. (1) वारा.२२१११२०-२८. [ 457-458, विभ.९२.

Page #570
1008 व्यवहारकाण्डम् उच्यते--पितेति / स्वकुल्य इति भ्रातृविशेषणं पितृव्य- सदृशे गुणहीनं समाश्रयेत् // ' इति / गुणवचनाच्च पुत्रादिव्यावृत्त्यर्थम् / पूर्वस्य पूर्वस्याभावे परः परः जातिनियमः / सर्वथा भार्यायाः भर्तृप्राप्तिः, भर्तुश्च भार्याकन्याप्रदः / प्रकृतिस्थश्च स्वभावस्थः / उन्मादाद्यनभि- प्राप्तिः, इत्यनवद्यो गृहस्थाश्रमः / तथा च आम्नायःभूत इत्यर्थः / कन्याप्रद इति वचनादक्षताया एव | 'उत वै याचन्दातारं लभत एव / अतो भर्ता भार्यानैयमिकं दानम् / पिता त्वकन्यामपि दद्यादिति केचित्। मित्यादि / विश्व.श६४ छन्दोनुरोधाच्च मातामहस्य पूर्वपाठः / अर्थतस्तु भ्रातैव (2) अतो यस्याधिकारः सोऽप्रयच्छन् भ्रूणहत्यापूर्वः / सर्वेषां च स्वत्वसंबन्धाच्चोदनातो वा प्रवृत्तेर- मृतावृतावाप्नोति / एतच्चोक्तलक्षणवरसंभवे वेदितव्यम् / विरोधः / पाठान्तरं वा --'पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो | यदा पुन तृणामभावस्तदा कन्यैव गम्यं गमनाई. जननी तथेति / तत्र पाठक्रमेणैव नियमः / सकुल्य मुक्तलक्षणं वरं स्वयमेव वरयेत् / मिता. इति च मातुलादिपरिग्रहार्थः / तथाऽन्येऽपि योनि- (3) कन्यायाः प्रदाता अधिकारी तामददद्गर्भहत्यां संबद्धा इत्यध्याहारः / समानमन्यत् / विश्व.५।६३ प्रत्युत समाप्नोति संपूर्णा प्राप्नोति / दातृणां पित्रादीनाम (2) कन्यादातृक्रममाह-पितेति / एतेषां पित्रा- भावे स्वयमेव कन्या गम्यं गमनाह सवर्णमुत्कृष्टवर्ण वा दीनां पूर्वस्य पूर्वस्याभावे परः परः कन्याप्रदः, प्रकृति- | पातित्यादिदोषरहितं वरं भर्तारं कुर्यात् / एतच्च प्राग्रजोस्थश्चेत् यद्युन्मादादिदोषवान् न भवति / मिता. | दर्शनात् / दृष्टे तु तस्मिन्पित्रादिषु सत्स्वपि स्वयमेव (3) अविप्लुतबुद्धिः प्रकृतिस्थः / अप्रकृतिस्थेन कन्या वरं कुर्यात् / न पित्रादिशासनं अपेक्षेत / अप, पित्रापि कृतं कन्याप्रदानमकृतमेव / अप. दत्तकन्याहरणविचारः अप्रयच्छन् समाप्नोति भ्रूणहत्यामृतावृतौ। संकृत्प्रदीयते कन्या हरस्तां चोरदण्डभाक् / गम्यं त्वभावे दातृणां कन्या कुर्यात्स्वयंवरम् / / दत्तामपि हरेत्पूर्वात् श्रेयांश्चेद्वर आव्रजेत् // (1) यत्तु परकीयां किमिति दद्यादिति तत्राह / (1) कस्मात् पुनरद्भिर्वाचा कन्यां दत्वा पूर्वदातरि यस्मात्-अप्रयच्छन्निति / निन्दार्थवादोऽयं प्रवृत्त्यर्थः। प्रेते परः स्वातन्त्र्यादन्यस्मै न दद्यात् / यस्मात्प्रत्यवायविधिर्वा / नन्वेतदप्युक्तम् / दात्रभावे गृहस्था- सकृदिति / तस्मादन्यस्मै न दद्यात् / तेनैव विवाहं श्रमो दुश्लिष्ट एव / तत्र पुमांस आश्रमान्तराश्रयणेनापि कारयेत् / किमेष एवोत्सर्गः। नेत्याह-दत्तामपीति / कृतिनः स्युः / स्त्रीणां तु का गतिरिति / उच्यते / पूर्ववचनादद्भिर्वाचा च दत्तामपि हरेत् / न तु श्रेयांस्यादयं दोषः, यदि पराधीनतैव स्त्रीणामात्यन्तिकी समपि वरं प्राप्य मन्त्रोपनीतामित्यभिप्रायः। विश्व.११६५ स्यात् / दातृसद्भाव एव तु तासां पराधीनता / तदभावे (2) 'सकृदेव कन्या प्रदीयत' इति शास्त्रनियमः / तु किम् / उच्यते-गम्यमिति / गम्यं गमनाह उक्तलक्ष- अतस्तां दत्वा अपहरन् चोरवद्दण्ड्यः / एवं सर्वत्र णम् / स्वयमेवर्तुमती वर्षत्रयादू वरं कुर्यात् दात्र- प्रतिषेधे प्राप्ते अपवादमाह-दत्तामिति / यदि पूर्वस्माभावे / विद्यमानोऽपि च दाता यदि न दद्यात् ततः द्वरात् श्रेयान् विद्याभिजनाद्यतिशययुक्तो वर आगच्छति अस्यामवस्थायां तदीयमलङ्कारमुत्सृज्य स्वयमेव वरं पूर्वस्य च पातकयोगो दुर्वत्तत्वं वा तदा दत्तामपि हरेत् / वरयेत्, स्मृत्यन्तरात् / यदाऽप्युक्तलक्षणस्तां नेच्छेत् एतच्च सप्तमपदात् प्राक् द्रष्टव्यम् / मिता. तदाऽपि सवर्णमात्राभयणमविरुद्धम् / यथाह बौधायन: ___ * अप. मितावद्भावः। 'त्रीणि वर्षाण्यतुमती काङ्केत पितृशासनम् / ततश्च (1) यास्मृ.११६५, विश्व.१६५ र्वात (व); मेधा. तथे वर्षे तु विन्देत सदृशं पतिम् // अलभ्यमाने | 227 त्पूर्वात् (त्कन्यां) श्रे (ज्या) उत्त.; मिता.१६५ः (1) यास्मृ.११६४; विश्व.१।६४; मिता.; अप.; गौमि. 2 / 146 त्पूर्वात् (त्कन्या) उत्त.; अप.; विर.५२१ मितावत् , 18 / 22 पू; मच.९८९ 5 वीमि.; व्यप्र.४५८ पू. उत्त.; दवि.१८६ मितावत्, उत्त,; वीमि. राको.४५९ विभ.४ उत्त. मितावत्, उत्त. समु.११९ मितावत्, उत्त.

Page #571
स्त्रीपुंधर्माः 2071 सदोषकन्यादाननिर्दोषकन्यात्यागदूषणविचारः अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम् // ' इति / लोकः अनाख्याय ददद्दोषं दण्ड्य उत्तमसाहसम् / / पृथिवी। आनन्त्यं अन्तरिक्षम् / दिवः स्वर्गः / पाठाअदुष्टां तु त्यजन्दण्डयो दूषयंस्तु मृषा शतम् // न्तरं 'लोकानन्त्यं दिवप्राप्तिरिति / तस्यार्थ:-दिवप्राप्ति' (1) यः पुनर्दुष्टां कन्यामदुष्टेयमिति प्रयच्छेत् , तस्य स्त्वग्निहोत्राद्यनुष्ठानात् / लोकानन्त्यं च तदभ्यासात् / का कथेति / उच्यते / स तादृशः-अनाख्यायेति / यद्वैवं तथाच चरका:-न स तस्माल्लोकात् प्रच्यवते, य. योजना, पूर्ववरे स्पष्टं दोषमनाख्याय न्यायतोऽनुद्भाव्या. स्त्रिरीजानः' इति / किञ्च पुत्रपौत्रप्रपौत्रिका च संततिरत म्यस्मै श्रेयानिति मत्वा यः प्रयच्छति, स दण्ड्यः / एव / यस्माच्चैवं तस्मात् स्त्रियः सेव्या इत्यादि . न केवलं दाता, वरोऽपि च-अदुष्टामिति / यस्तु समानम्। - विश्व.११७७ दोषरहितां त्यजेत् कन्यां, सोऽप्येवं दण्ड्यः / मृषैव तु (2) शास्त्रीयदारसंग्रहस्य फलमाह-लोकानन्त्यमिति / दूषयन् कार्षापणशतं दण्ड्यः / वाग्दूषणे च शतं दण्ड्यः , लोकानन्त्यं वंशस्याविच्छेदः दिवः प्राप्तिश्च दारसंग्रहस्य मृषेत्यभिधानात् / अदुष्टवचनाच्च दुष्टां त्यजतो न दोषः। प्रयोजनम् / कथमित्याह / पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः लोकानन्त्य, विश्व.२६६ अग्निहोत्रादिभिश्च स्वर्गप्राप्तिरित्यन्वयः / यस्मात्स्त्रीभ्य (2) यः पुनश्चक्षुह्यं दोषमनाख्याय कन्यां प्रयच्छति एतव्यं भवति तस्मात् स्त्रियः सेव्या उपभोग्याः असावुत्तमसाहसं दण्ड्यः / उत्तमसाहसं च वक्ष्यते / अ- प्रजार्थम् / रक्षितव्याश्च धर्मार्थम् / तथा चापस्तम्बेन दुष्टां तु प्रतिगृह्य त्यजन्नुत्तमसाहसमेव दण्ड्यः / यः पुन- धर्मप्रजासंपत्तिः प्रयोजनं दारसंग्रहस्योक्तम् 'धर्मप्रजाविवाहात्प्रागेव द्वेषादिना असद्भिर्दोषैर्दीर्घरोगादिभिः | संपन्नेषु दारेषु नान्यां कुर्वीतेति वदता। रतिफलं तु कन्यां दूषयति स पणानां वक्ष्यमाणलक्षणानां शतं | लौकिकमेव / . मिता. दण्ड्यः / मिता. (3) लोकाश्चाऽऽनन्त्यं च द्यौश्चेति समाहारे द्वन्द्वः / दारसंग्रहफलम् / स्त्रीरक्षणविधिः। ततः षष्ठयेकवचनम् / तच्च लोकप्राप्त्यानन्त्यप्राप्तिाप्रालोकानन्त्यं दिवः प्राप्तिः पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः / प्सयो यथासंख्यं पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैर्भवन्ति / यस्मादेवं यस्मात्तस्मात्रियःसेव्याः कर्तव्याश्च सुरक्षिताः। तस्मात्पुत्रादिहेतवः स्त्रियः सेव्या ऋतुकाले कर्तव्याश्च . . (1) याश्चैवं भर्तारमनन्यपरतयैवोपचरन्ति, ताः सुरक्षिताः / व्यभिचारपरिहाराय रक्षाविधानाच्च गमप्रयत्नतो भर्तृभिरपि-लोकानन्त्यदिवप्राप्तिरिति / स्त्रीतः। यति व्यभिचारोत्पन्न तत्फलं जन्यत इति / तथा च किञ्च, भर्तव्याश्चेति / लोकप्राप्तिरानन्त्यप्राप्तिर्दिवप्राप्तिश्च श्रुतिः-'अप्रमत्ता रक्षथ तन्तुमेतमा वः क्षेत्रे परे बीजाक्रमेण पुत्रपौत्रप्रपौत्रिका यस्मात् , तस्मात् स्त्रियः सेव्याः। न्यवाप्सुः / जनयितुः पुत्रो भवति सांपराये मोघं वेत्ता तथाचाहुः--'पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते / कुरुते तन्तुमेतम् // इति / द्युशब्दश्चात्र सूर्यलोके ___ * अप. मितावद्भावः / वर्तते / तथा च मनुः–'पुत्रेण लोकान् जयति (1) यास्मृ.१६६; विश्व.१।६६ तु त्यजन्दण्ड्यो पौत्रेणानन्त्यमश्नुते / अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रनस्याप्नोति (यस्त्यजेत्कन्या); मिता.; अप. ष्टां तु (ष्टां च); वीमि.; बाल. विष्टपम् // ' बध्नः सूर्यः / पितरं प्रति विवाहितायाः 2 / 289 दण्ड्य उ (दण्ड उ) शेष अपवत्. पुत्रोत्पत्तेस्तत्पितृपितामहगामि फलमिदं श्राद्धस्येव. पुत्र (2) यास्मृ.११७८; विश्व.११७७ नन्त्यं (नन्त्य) दिवः | प्रति विहितस्य पित्रादितृप्तिः। - अप. (दिव) कैः (त्रिका) कर्त (भर्त); मिता. दा.१६१ पू.; अप. रक्षणविधौ स्त्रीगमनविधिः . .. . नन्त्य (नन्त्य); विर.५८५ उत्तरार्धे (तस्मात्पूज्याः स्त्रियः सेव्या पोडशर्तुनिशाः स्त्रीणां तस्मिन्युग्मासु संविशेत् / भर्तव्यास्तु सुरक्षिताः); वीमि.; व्यप्र.५०६, विता.३ 84(-) ब्रह्मचार्येव पर्वाण्याद्याश्चतस्रस्तु वर्जयेत् / / पू., 454(1) पू.; बाल.२।१३७ पू.; सेतु.४१ पू.; विभ. 10 उत्तरार्थे (तस्मात्पूज्याः स्त्रियः सेव्या भर्तव्याश्च सुरक्षिताः): | (1) यास्मृ.११७९; विश्व.१।७८ स्रस्तु (स्रश्च); मिता. तुनि (तुनि); अप.पर्वा (पर्व); वीमि. ... . भ्य. का.१३६

Page #572
1080 व्यवहारकाण्डम् : (1) स्त्रियः सेव्या इत्युक्तम् / तत्रानियमप्राप्तावाह- | -'प्रसवस्तु निषेकात् दशमे योषितामुडौ। यस्मात् षोडशर्तुर्निशा इति / रजोदर्शनादिः षोडश रात्रय ऋतु-तं वर्जयेत् तस्माद् रेवतीषु मघासु च // ' इति / तत् संज्ञकः कालः। तत्र नार्यों गर्भग्रहणसमर्था भवन्तीति पुनश्चशब्दादेव रेवत्यवाप्तेरकिञ्चित् / मूलमप्यश्विन्यादेतासु युग्मासु रात्रिष्पगच्छेत् / किमेवं स्याद् , ब्रह्मचार्येव, गण्डान्तत्वाद् वजनीयमेव / उपलक्षणार्थत्वाच्च मूलश्रुतेरएवं गच्छन्नित्यनेनोपरितनश्लोकेनास्य संबन्धः / ब्रह्मचर्यः | न्यदपीदृक् परिहरणीयं, प्रमाणान्तरमूलत्वाच्चास्य पुनशब्दश्चायं विरोधात् तत्फले वर्तते / ब्रह्मचर्यफलं ब्रह्म- वर्जनवचनस्य / किंच, सुस्थ इन्दौ सकृत् पुत्रं लक्षण्यं लोकप्राप्तिरस्येत्यर्थः / तथाच वसिष्ठः--'ऋतौ च | जनयेत् पुमान् / सकृदित्यस्य पूर्वश्लोकगतेन संबन्धः गच्छन् विधिवच्च जुन्न ब्राह्मणश्च्यवते ब्रह्मलोकाद्' | संविशेदित्यनेन / तथा चाह मनु:-'निन्द्यास्वष्टासु चाइति / यद्वा कारणान्तराद् ब्रह्मचर्ये स्थितोऽपि गच्छेत्। न्यासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयेत् / ब्रह्मचार्येव भवति यत्र यतो गच्छन्नपि ब्रह्मचार्येव, व्रतान्न हीयत इत्यर्थः / एवं तत्राश्रमे वसन्।' इति / षड् निन्द्याः आद्याश्चतस्रः एकाचातिप्रसक्तावाह--पर्वाण्यमावास्यादीनि / आद्याश्चौं दशी त्रयोदशी च / अष्टावन्या अनिन्द्याः। एवं चतुर्दश चतस्रो रात्रीवर्जयेदिति / विश्व.११७८ वर्ष्याः / शिष्टं रात्रिद्वयम् / तत्रैका स्त्यर्थेति मन्वभि। (2) पुत्रोत्पत्त्यर्थे स्त्रियः सेव्या इत्युक्तं तत्र विशेष- प्रायः। आचार्यस्तु पुत्रोत्पादनमेव नैयोगिकं मन्यमानः माह-प्रोडशर्तुनिशा इति / स्त्रीणां गर्भधारणयोग्या- सकृदित्याह / अत एव चतस्रश्चेत्ययमपि चकारो वस्थोपलक्षितः काल ऋतुः। स च रजोदर्शन दिवसा- न राज्यन्तरार्थः / चतस्र इति प्रतिषेधोऽन्यदावर्जदारभ्य षोडशाहोरात्रस्तस्मिन् ऋतौ युग्मासु समासु नार्थः / अस्तु वैवं राज्यन्तरग्रहणार्थश्चकारोऽपि, अर्थारात्रिषु / रात्रिग्रहणादिवसप्रतिषेधः। संविशेत् गच्छे. तिरेकात् / एवं गच्छन् लक्षण्यं जनयेत् पुमान् स्त्रीतोत्पुत्रार्थम् / युग्मासु इति बहुवचनं समुच्चयार्थम् / अतः | ऽतिरिक्तशुक्लः। तथा चाह मनु:-'पुमान् पुंसोऽधिके शुक्ल' कस्मिन्नपि ऋतौ अप्रतिषिद्धासु युग्मासु सासु इति / सर्वथा शास्त्राबाधेन भिषग्दैवज्ञाद्युपदेशानुसारात् रात्रिषु गच्छेत् / एवं गच्छन्ब्रह्मचार्येव भवति / अतो तथाभिगमन क्रिया, यथा च लक्षण्यपुत्रोत्पादः स्यादिति यत्र ब्रह्मचर्य श्राद्धादौ चोदितं तत्र गच्छतोऽपि न | श्लोकद्वयस्यार्थः। पुत्रमिति चोद्देश्यत्वादतन्त्रं संख्या। ब्रह्मचर्यस्खलनदोषोऽस्ति / किं च पर्वाण्याद्याश्चतस्रस्तु | तथाच शङ्खः-'पुत्रपौत्रप्रतिष्ठस्य बह्वपत्यस्य जीवतः' वर्जयेत् / पवाणीति बहुवचनादाद्यार्थावगमादष्टमीचतु- | इति / मन्त्रवर्णश्च 'अशून्योपस्था जीवतामस्तु मातेति र्दश्योर्ग्रहणम्। यथाह मनु:-'अमावास्यामष्टमी च पौर्ण- | बहुपुत्रतां दर्शयति, 'दशास्यां पुत्रानाधेहि पतिमेकादशं मासी चतुर्दशीम् / ब्रह्मचारी भवेन्नित्यमप्यतौ स्नातको | कृधी'ति च / युग्मराज्यादिवचनं तु लिङ्गविवक्षयेत्यदोषः। द्विजः // (अ. 4 श्लो. 128) इति / अतोऽमावास्या- | पूर्वश्लोकादेव च पुत्रार्थ स्त्रियः सेव्या इत्यतावेव गमनदीनि रजोदर्शनादारभ्य चतस्रो रात्रीश्च वर्जयेत् / मिता. प्राप्तेः सकृद्गमन नियमपरतयैतत् श्लोकद्वयं ऋतुगतरात्र्यएवं गच्छन् त्रियं क्षामां मघां मूलं च वर्जयेत्। न्तरनिवृत्तिफलं द्रष्टव्यम् / मानवं तु 'ऋतुकालाभिगामी सुस्थ इन्दौ सकृत्पुत्रं लक्षण्यं जनयेत्पुमान् // स्यादिति व्रतेऽर्थे स्मर्यमाणणिनिप्रत्ययान्तत्वान्नियमपरत (1) किंचान्यत्-एव मिति / क्षामा दुर्बला रोगिणी वा। यैव व्याख्येयम् / श्लोकान्तरानुसारात्तु पुत्रार्थिनः सकृद् वन्ध्येत्यन्ये, यथाह भूगु:--'अधिविन्नां तु यो भार्यामु- गमन नियम इति व्याख्यातम् / एतेनैव वासिष्ठं व्याख्यापेयादप्तौ द्विजः / रक्षणार्थमकामश्चेत् प्राजापत्येन तम् / 'ऋतुकालाभिगामी स्यादिति फलश्रुतेश्च 'ऋतौ शुध्यति // इति / तत्पुनः पुत्रार्थत्वादधिगमनस्यात्राप्र- गच्छन्निति स्मृत्यन्तरानुसाराच्च युग्मायां रात्रौ सकृदिति सक्तमेव / मघापौष्णं चेत्यन्ते पठन्ति / तथा च गणितज्ञाः व्याख्येयम् / गौतमीयं त्वनृतुपरिसंख्यार्थम् 'ऋताबुपे• * अप. मितागतम् / यादिति केचित् / ऋतावनृतौ वार्थादेव गमनप्रासेः, (1) यास्मृ.१८० विश्व.१७९; मिता.; अप.; वीमि. | सूत्रान्तरारम्भाच्च-सर्वत्र वा प्रतिषिद्धवर्जमिति /

Page #573

स्त्रीपुंधर्माः
. १०८१
तथा सूत्रद्वयमप्यनर्थकं स्याद् , अर्थादेव विकल्पप्राप्तेः। युग्मायामपि रात्रौ शोणिताधिक्यं तदा स्त्र्येव भवति तस्मात् तदपि नियमार्थमेव व्याख्येयम् । उत्तरसूत्रं त्वर्थ- पुरुषाकृतिः । अयुग्मायामपि शुक्राधिक्ये पुमानेव प्राप्तमेवानृतौ गमनविकल्पमनूद्य प्रतिषिद्धवर्जमित्येवम- भवति स्न्याकृतिः। कालस्य निमित्तत्वात् । शुक्रर्थम् । अयं त्वत्र संप्रदायः-ऋतावजातपुत्रः सकृदग- | शोणितयोश्चोपादानकारणत्वेन प्राबल्यात् । तस्मात्क्षामा च्छन् प्रत्यवैति । जातपुत्रस्य त्वगमनेऽप्यदोषः । तथा कर्तव्या । मघामूलनक्षत्र वर्जयेत् । चन्द्रे चैकादशादिचाहुः-'ज्येष्ठ एव तु पुत्रः स्यात् कामजानितरान् विदुः शुभस्थानगते चकारात्पुनक्षत्रशुभयोगलग्रादिसंपत्तौ इति । यावद्भाय चैकैकपुत्रानुत्पादने प्रत्यवायः। तदपे- सकृदेकस्यां रात्रौ न द्विस्त्रिा । ततो लक्षणैर्युक्तं पुत्रं क्षयैव पुत्रोत्पादन विधानात् । असवर्णासु तु जातपुत्रस्य | जनयति । पुमानप्रतिहतपुंस्त्वः।
मिता. याथाकाम्यं, स्मृत्यन्तरात्-'कृतदारोऽवरान् दारान् यथाकामी भवेद्वाऽपि स्त्रीणां वरमनुस्मरन् । भिक्षित्वा योऽधिगच्छति।रतिमात्रं फलं तस्य द्रव्यदातुस्तु स्वदारनिरतश्चैव स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृताः।। संततिः॥' इति । अवरशब्दोऽयमसवर्णाभिप्रायः, सवर्ण- (१) एवं तावहतौ गमनविधिमुक्त्वाऽथेदानीमर्थप्राप्तयैव कृतदारत्वात् । यथा चैतदेवं तथोक्तं प्राक्। जातकर्ण- त्वाद् गमनस्यानियमे प्राप्त आह -याथाकामीति । श्वाह-'सवर्णया कृतदारो नान्यामिच्छेत् संतान- अपिशब्दस्य क्रमभेदेन योजना-याथाकाम्यपि वा स्यान्यगामित्वादिति । नार्युत्पादने तु विकल्पः, रात्रि- भवेत् । स्त्रीवत् कामो यस्य स याथाकामी, वचनाभावेऽपि द्वयस्य मनुनोक्तत्वात् । अत्र च सकृत् श्रुतेः। अनृतौ यदृच्छया गमनस्य प्राप्तत्वात् । यद्वा याथाकाम्यपि वा तु स्त्रीकामादेव गमनं, 'सर्वत्र वे'ति सूत्रारम्भात् । ऋता- याथाकाम्येव स्यादित्यवधारणार्थो वाशब्दः । कस्मात् । वयुक्तकालातिरेकेणानतुतुल्यत्वात् रूपनुरोधेनैव गमन- | स्त्रीणां वरमनुस्मरन् । 'अपि नः श्वो विजनिष्यमाणाः मिति स्थितिः । नन्वृतावपि स्त्रीकामादेव गमनं युक्तं, पतिभिः, सह शयीरन्नित्यादिवाक्यं सूचयति । स्त्रीकामाकामात्मतानिषेधात् । मन्त्रवर्णाच्च--'उतो तस्मै तन्वं दनृतावपि गच्छेदिति श्लोकार्थः। किञ्च स्वदारनिर विसले जायेव पत्य उशती सुवासाः' इति । अप्येकस्मै | स्यात् । कुतः । स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृताः । उक्तमेतत्वाग्विसन्धमात्मानमर्पयति जायेव पत्ये उशती कामय- भर्तव्याश्च सुरक्षिता इति । रक्षा च स्त्रीणां स्वदारमाना सुवासाः ऋतुकालेष्विति स्त्रीकामादेव गमनप्रवृत्ति निरतत्वमेव परमार्थत्वेन । न तु ताडनादिका । तया दर्शयति । नैवम् । उभयनियमद्योतनार्थोऽयं मन्त्रवर्ण तासामनर्थोऽपि संभाव्येत । तथाच लौकिकाः 'पाञ्चालइति । विशेषेण पुत्रोत्पादनचोदना स्त्रीपुंसयोर्यतः, स्त्रीषु मार्दवमिति पठन्ति । चकार एवकारश्च पादपूरतथाच द्वयोरप्यगमने प्रत्यवायाम्नानम् । तथा चाह णार्थो । यद्वोत्कृष्य स्त्रियो रक्ष्या एव यतः स्मृता इति बौधायन:-'ऋतुमती तु यो भार्या संनिधौ नोपगच्छति। योज्यम् । रक्षणविधिनैव स्वदारनिरतत्व नियमान्न विध्यतस्या रजसि तं मासं पितरस्तस्य शेरते।' स्त्रियोऽपि, न्तरापेक्षेत्यभिप्रायः। तथा च वसिष्ठः-'या स्यादनति'भर्तुः प्रतिनिवेशेन या भार्या स्कन्दयेदृतुम् । तां | चारेण रतिः सा धर्मसंश्रिता' इति । मनुरप्याह-स्वां ग्राममध्ये विख्याप्य भूणघ्नीं निर्धमेद् गृहात् ॥' इति । प्रसूतिं चरित्रं च कुलमात्मानमेव च। स्वं च धर्म प्रयत्नेन तस्मादृतौ न स्त्रीकामादेव गमनं युक्तम् इत्येषा दिक। जायां रक्षन् हि रक्षति ॥' इति । 'प्रसूतिरक्षणमसंकरो
विश्व.११७९ । धर्मः' इति च गौतमः। तेन रक्षणार्थ वरश्रतेरनृतावपि (२) एवमुक्तेन प्रकारेण स्त्रियं गच्छन् क्षामां स्त्रीकामादगच्छतो दोष इत्यनवद्यम्। विश्व.१६८० गच्छेत् । क्षामता च तस्मिन्काले रजस्वलाव्रतेनैव (२) एवमृतौ नियममुक्त्वा इदानीमनृतौ नियममाहभवति । अथ चेन्न भवति तदा कर्तव्या क्षामता
* अप. मितावद्भावः । पुत्रोत्पत्त्यर्थ अल्पास्निधभोजनादिना । 'पुमान्पुंसोऽधिके
(१) यास्मृ.१८१; विश्व.१८० यथा (याथा); मिता.; शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियः' इति वचनात् । यदा | अप.; वीमि.

Page #574

व्यवहारकाण्डम्
यथाकामीति । भाया इच्छानतिक्रमेण प्रवृत्ति- इत्यत्र हि यदृच्छया श्वादिषु शशादिषु च भक्षणं प्राप्त : रस्यास्तीति यथाकामी भवेत् । वाशब्दो नियमान्तर- पुनः शशादिषु श्रयमाणं श्वादिभ्यो निवर्तत इति। . परिग्रहार्थः । न पूर्वनि मनिवृत्यर्थः । स्त्रीणां वरमिन्द्र- किं पुनरत्र युक्तं, परिसंख्येत्याह । तथाहि कृतदारदत्तमनुस्मरन् 'भवतीनां कामविहन्ता पातकी स्यादि'ति । संग्रहस्य स्वेच्छयैवर्ती गमनं प्राप्तमिति न विधेरयं विषयः यथा 'ता अब्रुवन् वरं वृणीमहै, ऋत्वियात् प्रजां विन्दा- नापि नियमस्य । गृह्यस्मृतिविरोधात् । एवं हि स्मरन्ति महै, काममा विजनितोः संभवामेति । तस्मादृत्वियात् गृह्यकाराः। 'दारसंग्रहानन्तरं त्रिरात्रं द्वादशरात्र संव. स्त्रियः प्रजा विन्दन्ते काममाविजनितोः संभवन्ति वारे- त्सरं वा ब्रह्मचारी स्यादिति । तत्र द्वादशरात्रात्संववृतं तासामिति ।
त्सराद्वा पूर्वमेव ऋतुसंभवे ऋतौ गच्छेदेवेति नियमाद् ___ अपि च स्वदारेष्वेव निरतः नितरां रतस्तन्मनस्को ब्रह्मचर्यस्मरणं बाध्येत । अपि च प्राप्ते भावार्थे वचनं भवेदित्यनुषजते । एवकारेण स्यन्तरगमनं निवर्तयति, विशेषणपरं युक्त, प्राप्तं चतौं भार्यागमनमिच्छयैवातो प्रायश्चित्तस्मरणात् । उभयत्रापि दृष्टप्रयोजनमाह- यदि गच्छेदृतावेवेति वचनव्यक्तियुक्ता। किं च नैय'स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृता' इति । यस्मास्त्रियो रक्ष्याः मिकात्पुत्रोत्पत्तिविधेरेव ऋतौ गमनं नित्यप्राप्तमेवेति स्मृता उक्ताः। 'कर्तव्याश्च सुरक्षिता' इति । तत्र सुरक्षितत्वं ऋतौ गच्छेदेवेति नियमोऽनर्थकः स्यात् । .. यथाकामित्वेन स्यन्तरागमनेन च भवतीति, अत्राह नियमे चादृष्टं कल्पनीयम् । किं च । ऋतौ गन्तव्यतस्मिन्युग्मासु संविशेदिति । किमयं विधिनियमः परि- मेवेति नियमे असंनिहितस्य व्याध्यादिना असमर्थ. संख्या वा । उच्यते । न तावद्विधिः प्राप्तार्थत्वात् । नापि | स्यानिच्छोश्चाशक्योऽर्थ उपदिष्टः स्यात् । विध्यनुवादपरिसंख्या दोषत्रयसमासक्तेः। अतो नियम प्रतिपेदिरे विरोधश्च नियमे । तथा 'हि एकः शब्दः सकृदुचरित'न्यायविदः। कः पुनरेषां भेदः? अत्यन्ताप्राप्तप्रापणं | स्तमेवार्थ पक्षे अनुवदति पक्षेऽनुविधत्ते चे'ति । तस्माविधिः। यथा 'अग्निहोत्रं जुहुयात्' 'अष्टकाः कर्तव्या' इति। दृतावेव गच्छेन्नान्यत्रेति परिसंख्यैव युक्ता । तदिदं पक्षे प्राप्तस्याप्राप्तपक्षान्तरप्रापणं नियमः। यथा 'समे देशे भारुचिविश्वरूपादयो नानुमन्यन्ते । अतो नियम एव यजेते'ति । 'दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेते'ति यागः कर्तव्य- युक्तः। पक्षे स्वार्थविधिसंभवात् अगमने दोषश्रवतया विहितः। स च देशमन्तरेण कर्तुमशक्य इत्यर्थाद्देशः णाच्च । 'ऋतुस्नातां तु यो भार्या संनिधौ नोपगच्छति । प्राप्तः । स च समो विषमश्चेति द्विविधः । यदा यजमानः घोरायां भ्रणहत्यायां युज्यते नात्र संशयः॥ इति । ‘समे यियक्ष्यते तदा समे यजेतेति वचनमुदास्ते, स्वार्थस्य । | न च विध्यनुवादविरोधः अनुवादाभावाद्विध्यर्थप्राप्तत्वात् । यदा तु विषमे देशे यियश्यते तदा समे त्वाच्च वचनस्य । तत्र हि विध्यनुवादविरोधः यत्र विधेयजेतेति स्वार्थ विधत्ते, स्वार्थस्य तदानीमप्राप्तत्वात् । यावधितया तदेवानुवदितव्यम् , अप्राप्ततयाऽन्योद्देशेन विषमदेश निवृत्तिस्त्वार्थिकी चोदितदेशेनैव यागनिष्पत्तेः, विधातव्यं च । यथा वाजपेयाधिकरणपूर्वपक्षे 'वाजअचोदितदेशोपादानेन यथाशास्त्रं यागो नानुष्ठितः | पेयेन स्वाराज्यकामो यजेते'ति वाजपेयलक्षणगुणस्यादिति । तथा 'प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीते'ति । इदमपि विधानावधित्वेन यागोऽनुवदितव्यः। स एव स्वाराज्यस्मार्तमुदाहरणं पूर्वेण व्याख्यातम् ।
लक्षणफलोद्देशेन विधातव्यश्चेति । : एकस्यानेकत्र प्राप्तस्यान्यतो निवृत्त्यर्थमेकत्र पुनर्वचनं न चानुवादेनेह कृत्यमस्ति । यत्त नियमे दृष्ट कल्प्यपरिसंख्या । तद्यथा । 'इमामगृभ्णबशनामृतस्येत्यश्वा- | मित्युक्तं तत्परिसंख्यायामपि समानम् । अनृतौ गच्छतो भिधानीमादत्ते' इत्ययं मन्त्रः स्वसामर्थ्यादश्वाभिधान्या | दोषकल्पनात् । गर्दभाभिधान्याश्च रशनाया ग्रहणे विनियुक्तः 'पुन- यत्तु नैयमिक पुत्रोत्पादन विध्याक्षेपेणैव ऋतौ नित्यरश्वाभिधानीमादत्त' इत्यनेनाश्वाभिधान्यां विनियुज्यमानो | गमनप्राप्तेन नियम इति तदसत् । स एवायं नैयमिकगर्दभाभिधान्या निवर्तते । यथा 'पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या'. पुत्रोत्पादनविधिः । स्यान्मतम् । 'एवं गच्छन्
पश्चात।

Page #575

स्त्रीपुंधर्माः
१०८३
स्त्रियं क्षामां लक्षण्यं पुत्रं जनयेदिति स्त्र्यभि- स्त्रीतः, स्त्रियः सेव्या इति च स्थितम् । तस्मादेव गमनातिरिक्तः पुत्रोत्पादनविधिरिति । तन्न । गमनकरणि- । कारणात्-भर्तभ्राविति । सर्वोपकारकत्वात् संतानस्य काया भावनाया एव पुत्रोत्पत्तिकर्मता प्रदृश्यते । एवं स्त्रीणां च तत्कारणत्वात् सर्वेः पूज्या इति । न गच्छन् लक्षण्यं पुत्रं जनयेदित्यनेन यथा 'अग्निहोत्रं मूलान्तरापेक्षा । ज्ञातिशब्दो मातुलाद्यर्थः । चशब्दः जुह्वन् स्वर्ग भावयेदिति । न चासंनिहितादेरशक्यार्थ- संख्याद्यर्थः।
विश्व.१४८१ विधिप्रसङ्गः । संनिहितशक्तयोरेवोपदेशात 'ऋतुस्नातां (२) किं च । भर्तृप्रभृतिमिः पूर्वोक्ताः साध्व्यः तु यो भार्या संनिधौ नोपगच्छती'ति । 'यः स्वदारा
स्त्रियो यथाशक्त्यलङ्कारवसनभोजनपुष्पादिभिः संमाननृतुस्नातान्स्वस्थः सन्नोषगच्छतीति विशेषोपादानात् ।
नीयाः । यस्मात्ताः पूजिताः धर्मार्थकामान्संवर्धयन्ति । अनिच्छनिवृत्तिस्तु नियमविधानादेव । न च विशेषण
मिता. परताऽपि । पक्षे भावार्थ विधिसंभवात् । नापि गृह्यस्मृति.
(३) अत्र भर्तृव्यतिरिक्तैः पूजनं तूत्सवविषये द्रष्टव्यम् ।
स्मृच.२४३ विरोधः । संवत्सरात्पूर्वमेव ऋतुदर्शने संविशतो न ब्रह्म. चर्यस्खलनदोषो यथा श्राद्धादिषु।
'दोहदस्याप्रदानेन गर्भो दोषमवाप्नुयात् । ...
वैरूप्यं मरणं वापि तस्मात्कार्य प्रियं स्त्रियाः || - तस्मात्स्वार्थहानिपरार्थकल्पनाप्राप्तबाधलक्षणदोषत्रय
रक्षणविधौ स्त्रीणां गुर्वधीनत्वविधिः वती परिसंख्या न युक्ता । एवं 'पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या'
रक्षेत्कन्यां पिता विन्नां पतिः पुत्रास्तु वार्धके। इत्यत्र यद्यपि शशादिषु भक्षणस्य पक्षे प्राप्तर्नियमः
अभावे ज्ञातयस्तेषां न स्वातन्त्र्यं कचित्स्त्रियाः ।। शशादिषु, श्वादिषु च प्राप्तेः परिसंख्येत्युभयसंभवः ।
(१) यदा पुनरेतान्यनियमात् स्त्रीस्वाभाव्यात् सर्वतथाऽपि नियमपक्षे शशाद्यभक्षणे दोषप्रसंगः, श्वादि
ज्ञातिपूज्यत्वाद् वा स्वयं नानुतिष्ठेत् , तदा क एनामनुभक्षणे चादोषप्रसंगेन प्रायश्चित्तस्मृतिविरोध इति परि
| ष्ठापयेत् । यदा वा प्रोषितो भर्ता विपन्नोऽनुत्पन्नो वा, संख्यैवाश्रिता । एतेन 'सायंप्रातर्द्विजातीनामशनं स्मृति
तदा कोऽस्याः पालक इत्यत आह-रक्षेदिति। काले नोदितमि'त्यत्रापि नियमो व्याख्यातः । 'नान्तरा भोजनं
कर्मणि वा। तथाचाह मनु:-'नास्ति स्त्रीणां पृथकुर्यादिति च पुनरुक्तं स्यात्परिसंख्यायाम् । एवं च
ग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम् । पतिं शुश्रूषते येन तेन नियमे सति ऋतावृताविति वीप्सा लभ्यते, 'निमित्तावृतौ
स्वर्गे महीयते ॥ इति कर्मण्यपि पारतन्त्र्यं दर्शयति । नैमित्तिकमप्यावर्तते' इति न्यायात् । 'यथाकामी भवेदि'
विश्व.११८४ त्ययमपि नियम एव । अमृतावपि स्त्रीकामनायां सत्यां
(२) किं च । पाणिग्रहणात्प्राक् पिता कन्यामकार्यस्त्रियमाभरमयदवात । 'ऋतावुपयात्सवत्र वा प्रातषिद्ध करणाद्रक्षेत् । तत ऊर्ध्व भर्ता । तदभावे पुत्राः वृद्धवर्जमि'त्येतदपि गौतमीयं सूत्रद्वयं नियमपरमेव । ऋता
भावे । तेषामुक्तानामभावे ज्ञातयः। ज्ञातीनामभावे राजा। चुपेयादनतावपि स्त्रीकामनायां सत्यां प्रतिषिद्धवर्जभुपेया
'पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता प्रभुः स्त्रियाः' इति वचदेवेत्यलमतिप्रसंगेन ।
*मिता.
४ व्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे संग्रहीष्यते ।। रक्षणविधौ स्त्रीलाल नविधिः
(१) यास्मृ ३७९; विश्व.१।६९ दोह (दोह); मिता.; भर्तृभ्रातृपितृज्ञातिश्वश्रूश्वशुरदेवरैः ।
अप.३।७८; व्यक.१३१ विर.४१८; रत्न.१३४; वीमि. बन्धुभिश्च स्त्रियः पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः । सेतु.२८३ प्यं मर (प्यकर) वापि (चापि); विभ.१०. (१) यस्माच्च लोकानन्त्यदिवप्राप्तिः पुत्रपौत्रप्रपौत्रिका (२) यास्मृ.१८५, विश्व. त्रा (त्र) स्ते (स्त्वे) न
स्वातन्त्र्यं (स्वातन्त्र्यं न)मिता. अप. त्रा (त्र); व्यक.१२८ * अप. मितागतम् ।
न स्वातन्त्र्यं (स्वातन्त्र्यं न); विर.४१०; विचि.१८९ स्तु (१) यास्मृ.११८२; विश्व.१४८१; मिता.; अप.; व्यक.
(श्च); वीमि. व्यकवत् ; ब्यप्र.४०६ अपवत् ; व्यउ.१४०% १३१; स्मृच.२४३; विर.४१८; वीमि. विभ.१० महा
व्यम.५०; सेतु.२८१ अपवत्, विभ.२ अपवत् ; समु.१२० भारते इत्युक्तम् ; समु.१२१.
अपवत् ; विव्य.५६.

Page #576

१०८४
व्यवहारकाण्डम
नात् । अतः क्वचिदपि स्त्रीणां नैव स्वातन्त्र्यम् । मिता. | 'विशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः । उपचर्यः
(३) विनां विवाहिताम् । व्यक.१२८ | स्त्रिया साध्या सततं देववत् पतिः ॥' इति । यदा 'पितृमातृसुतभ्रातृश्वश्रूश्वशुरमातुलैः ।
पुनर्महापातकदोषाद्यवहारायोग्यो भर्ता स्यात् , तदा हीना न स्याद्विना भर्ना गर्हणीयाऽन्यथा भवेत्॥ किम् । तदाप्या शुद्धः संप्रतीक्ष्यः। अभिविधावाङ् द्रष्टव्यः।
(१) नन्वेवं सति स्त्रीणामदोषः, पित्रादीनां रक्षणो- अपेश्वोत्कृष्य योजना । महापातकदूषितोऽपीत्यर्थः । पदेशात् । यद्वाऽन्यरक्षकासंनिधाने यद्युत्पन्नरक्षक विपत्तिः, ततश्च तत्समादौ प्रागपि शुद्धेर्न त्याज्यः । संशब्दाच्च तदा कामचारितापि स्त्रीणां प्रसज्येत । मन्द ! मैवं-पितृ- ब्रह्मचारिण्या तत्परया च प्रतीक्षितव्यः । सर्वथा स्त्रीभिमात्रिति । भर्तृशब्दोऽयं रक्षकमात्र वर्तते। मात्रादिवचना- भर्ता जीवन् मृतो वा न त्याज्य इति प्रकरणार्थः । दन्यामपि स्त्रियं वृद्धां काञ्चिदुपासीत । न तु स्वतन्त्रा तथाच व्यासः-'भत्रेकदेवता नार्यः' इति। विश्व.११७६ स्यात् । यत्र वा कश्चित् पालयिता, तत्र यायात् । (२) स्त्रीधर्मानाह-स्त्रीभिरिति । स्त्रीभिः सदा गहणीयान्यथा भवेत् । अस्मिन् लोके । प्रेत्य च नरक- भर्तृवचनं कार्यम् । यस्मादयमेव पर उत्कृष्टो धर्मः पातः । अस्मादेव गर्वानुमानात् । विश्व.१४८५ स्त्रीणां स्वर्गहेतुत्वात् । यदा तु महापातकदूषितस्तदा
(२) किं च । भर्ना विना भर्तृरहिता पित्रादिरहिता आशुद्धेः संप्रतीक्ष्यः । न तत्पारतन्त्र्यम् । उत्तरकालं तु वा न स्यात् । यस्मात्तद्रहिता गहणीया निन्द्या भवेत् । पूर्ववदेव तत्पारतन्त्र्यम् ।
मिता. एतच्च ब्रह्मचर्यपक्षे । 'भर्तरि प्रेते ब्रह्मचर्य तदन्वारोहणं (३) भार्याभिर्भवचसोऽर्थः कार्यः। तत्करणं दृष्ट. वेति विष्णुस्मरणात् । अन्वारोहणे महानभ्युदयः । मिता. प्रयोजनायोपयोगतां साधयति, स्वयं धर्मश्च भवति । न
(३) भर्तारं विना वर्तमाना पित्रादीनामन्यतमेन चान्यैः स्त्रीधमैस्तुल्योऽयम् । येन तैर्विकल्पेत । किं तु रहिता न स्यात् । यदि स्याच्छिष्टगहणीया भवेत् । तत उत्कृष्टस्तेनैतदनुरोधेनैवान्यधर्मकरणम् । अत एव पूर्वेण वाक्येन पित्रादिभिः स्त्रीरक्षा कार्येत्युक्तम् । अनेन तद्विरोधिनोऽधर्मानिषेधति मनु:-'नास्ति स्त्रीणां पृथभर्तुरसंनिधौ पित्रादिरहिता स्त्री न भवेदिति विधीयते। ग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम् । पतिं शुश्रषते यत्तु तेन
अप. स्वर्गे महीयते.॥' इति । भर्तृशुश्रूषणेनाविरुद्धं व्रतादि स्त्रीधर्माः । पतिव्रतावृत्तम् ।
पत्यनुज्ञया कार्यम् । यदाह शङ्ख-'कामं भर्तुरनुज्ञया स्त्रीभिर्भर्तृवचः कार्यमेष धर्मः परः स्त्रियाः । व्रतोपवासादीनामारम्भः' इति । एतदप्रोषितभर्तृकाआशुद्धेः संप्रतीक्ष्यो हि महापातकदूषितः ।। विषयम् । यतः प्रोषितभर्तकां विष्णुधर्मेषु स्त्रियमधिकृत्य
(१) भर्ता तु दोषवान्मध्ये त्याज्यः, तादृशस्यैव ___—'भर्तर्येवं प्रवसिते त्यक्तव्या पतिना शुभा । कुर्वीताचाज्ञाऽनन्यपराभिरनुष्ठेया, यस्मात्--स्त्रीभिरिति । अराधनं नारी उपवासादिना होता इति श्रतादिदृश्यते। दोषवतोऽपि भतुःस्त्राभिवचनमविकल्पमानाभिः कार्यम् । शुभाऽस्खलितचरित्रा। आ शुद्धेरिति । पतिश्चेन्महाएष स्त्रीणां परो धर्मः। अवधारणार्थो वा परशब्दः। पातकी तदा प्रायश्चित्तापवर्ग यावत्प्रतीक्ष्यः । महापातकएप एव धर्मः । नान्यो धर्म इत्यर्थः । तथाच मनुः-- युक्तो न शुश्रष्य इत्यर्थः । एतच्च विवाहोत्तरकाल * अप, मितावद्भावः।
भर्तुः पातित्ये सति द्रष्टव्यम् । विवाहात्पूर्व पतितेनोढा- (१) यास्मृ.११८६, विश्व.१८५। मिता, अप. स्मृच. ऽपि न भार्या शास्त्रीयोद्वाहाभावात् ।
अप. २४९; ब्यक.१३३; विर.४२७; वीमि. विभ.२४;
(४) पतितस्य तु पातित्यापगमपर्यन्तं भार्ययाऽसौ समु.१२३. । (२) यास्मृ.१७७, विश्व.११७६ हि (ऽपि); मिता.: पतिः शुश्रूषणार्थे प्रतीक्ष्यः इत्याह याज्ञवल्क्यः -आ शु. अप.; ब्यक.१३५ पर: (परं); स्मृच.२५१ उत्त.:२५२ र्तृव । हेरिति । पतितावस्थायां पतिर्न शुश्रूष्य इत्यार्थिकोऽर्थः (तुर्व) पू.; रत्न.१३५; वीमिः; व्यम.१०८ विता.८२३ प्रत्येतव्यः। दुःशीलादिस्तु पतिर्न दौशील्याद्यपगमउत्त.; समु.१२४ कोकाओं व्यत्यासेन पहितो.
पर्यन्तं प्रतीक्ष्यः।
स्मृच.२५१

Page #577

खीपुंधाः
'संयतोपस्करा दक्षा हृष्टा व्ययपराङ्मुखी। प्रियहितम् । पत्युः प्रियहितं पतिप्रियहितं तस्मिन् युक्ता कुर्याच्छुशुरयोः पादवन्दनं भर्तृतत्परा ॥ निरता । स्वाचारा शोभन आचारो यस्याः सा तथोक्ता।
(१) एवं सर्वैः परिपूज्यमाना न गर्विता व्ययशीला | शोभनश्वाचारो दार्शतः शक्रेन--नानुक्त्वेत्यादीना। च स्यात् । किं तर्हि-संयतोपस्करेति । च स्यादिति
विजितेन्द्रिया विजितानि संयमितानि इन्द्रियाणि श्रोत्राशेषः ।
विश्व.११८२
दीनि वागादीनि च मनःसहितानि यया सा। इह लोके (२) तया पुनः समर्पितगृहव्यापारया किंभूतया भवि- कीर्ति प्रख्याति परलोके चोत्तमां गतिं प्राप्नोति । अयं च तव्यमित्याह-संयतोपस्करेति । संयतः स्वस्थान
सकल एव स्त्रीधर्मो विवाहादूर्ध्व वेदितव्यः । 'प्रागुपननिवेशितः उपस्करो गृहोपकरणवर्गो यया सा तथोक्ता ।
यनात्कामचारकामवादकामभक्षाः' इति स्मरणात् । यथोलूखलमुसलशूर्पादेः कण्डनस्थाने, दृषदुपलयोर
'वैवाहिको विधिः स्त्रीणामौपनायनिकः स्मृतः' इति च । वियोगेन पेषणस्थान इत्यादि । दक्षा गृहव्यापारकुशला।
मिता. हृष्टा सदैव प्रहसितानना। व्ययपराङ्मुखी न व्यय
(३) प्रियं च हितं च प्रियहिते। या पत्युः प्रियशीला। स्यादिति सर्वत्र शेषः। किं च । श्वश्रूश्च
हितयोरुद्यक्तोक्तस्त्रीधर्मचारिणी संयतेन्द्रिया च साऽत्र श्वशुरश्च श्वशुरौ। श्वशुरः श्वश्वा' इत्येकशेषः । तयोः पाद
लोके कीर्तिमती भवति । प्रेत्य च सर्वोत्कृष्टां लोकगतिवन्दनं नित्यं कुर्यात् । श्वशुरग्रहणं मान्यान्तरोपलक्षणा
मवाप्नोति । समनन्तरसुखदं कर्म प्रियम् । परिणतिर्थम् । भर्तृतत्परा भर्तृवशवर्तिनी सती पूर्वोक्तं कुर्यात् ।
सुखदं हितम् ।
अप. मिता. पतिलोकं न सा याति ब्राह्मणी या सुरां पिबेत् । पतिप्रियहिते युक्ता स्वाचारा वाजत स्वाचारा विजितेन्द्रिया।
इहैव सा शुनी गृध्री सूकरी चोपजायते।। सेह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमां गतिम् ॥
प्रोषितभर्तृकावृत्तम् . (१) वृत्तवत्या अग्निहोत्रेण दाह इत्युक्तम् । किं
क्रीडां शरीरसंस्कारं समाजोत्सवदर्शनम पुनस्तल्लक्षणामित्यत आह-पतिप्रियहित इति । एतद् हास्यं परगृहे यानं त्यजेत् प्रोषितभ वृत्तवत्या लक्षणम् । प्रियहिते युक्ता न रामणीयक- (१) इदं चान्यत्--क्रीडाशरीरेति । तथा चाह प्रधाना। साध्वाचारा कामाद्यनभिभूता च या, सैवेहास्म- मनु:-'पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । स्वप्नोदर्शने कीर्ति यज्ञाधिकार प्राप्नोति प्राकाश्यात् कीर्तनाद ऽन्यगेहवासश्च नारीसंदूषणानि षट् ॥ इति । विश्व.१८३ वा । प्रकरणानुग्रहाच्च कीर्तिरधिकारः, यज्ञो वा । प्रेत्य (२) भर्तृसंनिधावुक्तम् । प्रोषिते भर्तरि तया किं कर्तचानुत्तमां गतिमिति । नास्या उत्तमा अन्या गति- व्यमित्यत आह-क्रीडामिति । देशान्तरगतभर्तका, क्रीडां रस्तीत्यनुत्तमा ज्ञानकर्मसमुच्चयगम्या भर्तसायुज्य- कन्दुकादिभिः, शरीरसंस्कारमुद्वर्तनादिभिः, समाजो जनलक्षणा, तां प्राप्नोतीति व्याख्येयम्। विश्व.११८८ समूहः उत्सवो विवाहादिः तयोर्दर्शनं, हास्यं विजम्भणं
(२) किं च। प्रियमनवद्यत्वेन मनसोऽनकलम... परगृहे गमनम् । त्यजेदिति प्रत्येकं संबध्यते । +मिता. आयत्यां यच्छेयस्करं तद्धितम् । प्रियं च तद्धितं च
___* व्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे संग्रहीष्यते ।
+ अप. मितावद्भावः। - (१) यास्मृ.१८३; विश्व.११८२; मिता.; अप.;
(१) यास्मृ.३।२५६, विश्व.३।२५० चोप (वोप);मिता. व्यक.१३३; विर.४२७, वीमि.; सेतु.२८६ पराङ्मुखी |
अप.; व्यक.१३६; स्मृच.२५०; विर.४३८ चोप (चैव); (विवर्जिता); विभ.१७.
वीमि.; विभ.२३; समु.१२४. (३) यास्मृ.१८७; विश्व.१।८८ विजि (संय); मिता. (२) यास्मृ.१८४; विश्व.१८३ डॉ (डा) स्कारं (स्कार) अप, विजि (संय) से (इ); विर. ४३६ प्रियहि (प्रिया हि) हास्यं (हासं) गृहे (गृह); मिता. अप.डां (डा); व्यक.१३६ . से (इ3 वीमि.अपवत; विभ.१७; समु. १२४ से (इ). पूर्वार्धः विश्ववत् विर.४३८ वीमि. विभ.२३.

Page #578

१०८६
व्यबहारकाण्डम्
स्त्रीत्यागविचारः, अधिवेदनविचारश्च ताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् । परिभूतामधःशय्यां वासयेद्व्यभिचारिणीम् ॥
(१) यदा पुनर्ब्राह्मण्यप्येवं कुर्यात् तदा तां तद्रक्षणाधिकृतः - हृताधिकारामिति । एवं तावत् संतानपरि aast नियोगानधिकारात् प्रवर्तमाना व्यभिचारिण्येव । तामेवमपनीतगृहाधिपत्यां कुचेलां वरोपनीतसंस्काररहितां प्रासमात्रभक्तां सर्वथा परिभूतां स्थण्डिलशायिनीं वासयेत् । एतदेव प्रायश्चित्तं न वक्ष्यमाणं, शास्त्रव्यामोहात् प्रवृत्तेरल्पदोषता यतः । स्मृत्यन्तराच्चैतत् संवत्सरप्रायश्चित्तम् । विश्व. १७०
(२) व्यभिचारिणीं प्रत्याह - हृताधिकारामिति । या व्यभिचरति तां हृताधिकारां भृत्यभरणाद्यधिकाररहिताम् । मलिनां अञ्जनाभ्यञ्जन शुभ्रवस्त्राभरणशून्याम् । पिण्ड मात्रोपजीविनीं प्राणयात्रामात्र भोजनाम् । धिक्कारादिभिः परिभूतां भूतलशायिनीं स्ववेश्मन्येव वासयेत् । वैराग्यजननार्थे न पुनः शुद्धयर्थम् । 'यत्पुंसः परदारेषु तच्चैनां चारयेद्व्रतमिति पृथक्प्रायश्चित्तोपदेशात् । मिता. (३) हृताधिकारां श्रौतस्मार्तादिकर्मणि निवृसाधि स्मृच. २४२ सोमः शौचं ददावासां गन्धर्वश्व शुभां गिरम् । पावकः सर्वमेध्यत्वं मेध्या वै योषितो ह्यतः ॥
काराम् ।
|
(१) अथवा, यदि स्त्रियः स्वातन्त्र्यादन्यमाश्रयेयुस्ततो दोषभागिन्यः स्युः । यदा पुनर्धन लोभायामोहाद् वा बन्धुभिर्नियुज्यन्ते, तदा तेषामेव दोषः प्रायश्चित्तं च । न तु स्त्रीणाम् । अतः स्त्रियो निर्दोषाः । किन्तु — सोम इति । वैशब्दोऽवधारणार्थः । यस्मात् सोमादिभिरासां शौचं मनोवाक्काय लक्षणं दत्तं तस्मान्निर्दोषा एवैताः ।
(१) यास्मृ. १।७०; विश्व. १ ७०; मेघा. ९१९५ ( = );
मिता; अप. १७० : २ १३६ (=) प्रथमपादः ; व्यक. १३३; स्मृच. २४२ रिभू (तिन); विर. ४२६; वीमि ; व्यप्र. ५०३; विभ. १६; समु. १२१ नां (नीं).
(२) यास्मृ. १।७१; विश्व. १ ७१ दावासां (दौ स्त्रीणां ) यतः (मता:); मिता.; अप. दावासां (दौ स्त्रीणां ); स्मृच. २४३ अपवत्; वीभि. दावासां (दौ तासां ) वैश्च (र्वाश्च); विभ.१७ दावासां (दौ तासां); समु. १२१ अपवत्.
पुंसामेव नियोगकर्तॄणां दोष इत्यभिप्रायः । अनेन नियोगकर्तॄणामपि प्रायश्चित्तमस्तीत्युक्तं, न तु स्त्रीणां निषिद्धं, पूर्व श्लोकानर्थक्यप्रसङ्गात् । स्वातन्त्र्याद् व्यभि चारे वा तद् द्रष्टव्यम् । नियोगे तु पारतन्त्र्यात् स्त्रियो निर्दोषाः । विश्व. १७१
(२) तस्या अल्पप्रायश्चित्तार्थवादमाह - सोम इति । परिणयनात्पूर्व सोमगन्धर्ववह्नयः स्त्रीर्भुक्त्वा यथाक्रमं तासां शौच मधुरवचनसर्वमेध्यत्वानि दत्तवन्तः । तस्मास्त्रियः सर्वत्र स्पर्शनालिङ्गनादिषु मेध्याः शुद्धाः स्मृताः । मिता. अप.
(३) स्त्रीप्रशंसामाह – सोम इति । (४) सर्वमेध्यत्वं सर्वयज्ञार्हत्वमित्यर्थः । तदेतत्प्रशंसामात्रम् । । तेन विप्रदुष्टत्वं हृताधिकारत्वं च व्यभिचारिण्या उक्तमविरुद्धम् । स्मृच. २४३ व्यभिचारादृतौ शुद्धिर्गर्भे त्यागो विधीयते । गर्भभर्तृवथादौ च तथा महति पातकै ।
(१) क्क पुनः स्त्रीणां दोषः । क्व वा त्यागः । उच्यतेव्यभिचारइति । स्त्रीणां दोषो व्यभिचाराद् भर्तुः । तत्र चोक्तं प्रायश्चित्तं हृताधिकारामित्यादि । एवमृतावपि व्यभिचारे न चेद् गर्भसंभवः शुद्धिरस्त्येवेत्यभिप्रायः । गर्भोत्पत्तौ त्याग एव । विधीयत इति विचिकित्सानिवृत्यर्थम् । तथा गर्भवधे भर्तृवर्धे महापातकसंबद्धे च ब्रह्महत्यादौ । त्याग इत्यनुषङ्गः । गर्भववश्व सौभाग्यदर्पादिना ऋतुस्कन्दनम् । तथाच बौधायनः - - ' भर्तुः प्रतिनिवेशेन या भार्या स्कन्दयेडतुम् । तां ग्राममध्ये विख्याप्य भ्रूणघ्नीं निर्धमेद गृहात् ॥' इति । भर्तृवश्व वाचनिकः । अन्यत्र महापातकवचनादेव सिद्धत्वात् । तथा चाह गार्ग्य: -- 'पतिताः स्त्रियस्त्याज्याः भर्तवधप्रतिज्ञायां चे'ति । क्षत्रियादिविषयो वाऽयं गर्भभर्तृवधो योज्यः । अतोऽन्यत्र महत्यपि दोषे न त्याज्याः ।
विश्व. १।७२
(१) यास्मृ. १।७२; विश्व. १।७२ रादृतौ (र ऋतौ वधादौ च (वधे चासां); मिता.; अप. विश्ववत्; व्यक. १३२ वधादौ च (वधे तासां); स्मृच.२४६ गर्भ... ...च (गर्भे भर्तृव तासां) प्रथमपादं विना वीमि ; विभ. १६३ समु. १२२ व्यकवत् प्रथमपादं विना.

Page #579

(२) न च तस्यास्तर्हि दोषो नास्तीत्याशङ्कनीयमित्याह व्यभिचारादृताविति । अप्रकाशितान्मनोव्यभिचारात् पुरुषान्तरसंभोगसंकल्पात् यदपुण्यं तस्य ऋतौ रजोदर्शने शुद्धिः । शूद्रकृते तु गर्भे त्यागः । 'ब्राह्मणक्षत्रियविशां भार्याः शूद्रेण संगताः । अप्रजाता विशुद्धयन्ति प्राय श्चित्तेन नेतराः॥' इति स्मरणात् । तथा गर्भवधे भर्तृवधे महापातके च ब्रह्महत्यादौ, आदिग्रहणाच्छिष्यादिगमने च त्यागः । ' चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गुरुगा च या । पतिघ्नी च विशेषेण जुङ्गितोपगता च या ॥' इति व्यासस्मरणात् । जुङ्गितः प्रतिलोमजश्चर्मकारादिः । त्यागश्वोपभोगधर्मकार्ययोः न तु निष्कासनं गृहात्तस्याः । 'निरुन्ध्यादेकवेश्मनी'ति नियमात् । मिता. (३) व्यभिचारे सत्यासां रजोदर्शने शुद्धिर्भवति । एतच्च मानसे व्यभिचारे । यदाह मनुः – 'रजसा स्त्री मनोदुष्टा' इति । ततश्च रजोदर्शनात्प्रागसंव्यवहार्या । संव्यवहाराय प्रायश्चित्तं कारयितव्या । तस्यास्त्यागकारणेषु महापातकेषु स्त्रीपुरुष साधारणेषु (?), प्रातिस्विकेषु तु स्त्रियास्त्यागहेतुषु शिष्यगमनादिषु सर्वात्मना त्याग इति । अथवाऽयमर्थः-व्यभिचारे सति यदि रजोदर्शनात्मकमृतुप्रवृत्त्या गर्भाभावनिश्वये शुद्धिः, शुद्धिहेतुः प्रायश्चित्तक्रिया कार्या । गर्भे तु व्यभिचारनिमित्ते व्यभिचारिण्यास्त्याग एव न प्रायश्चित्तम् । न केवलं तस्मिन् गर्भे किं तु स्वकीयस्य यथाकथंचिदुपात्तस्य गर्भस्य स्वभर्तुश्च वधे त्यागोऽभिहितो न प्रायश्चित्तम् । महापातके तु त्यागोऽभिहितो विशेष इति । महापातकेषु स्त्रीपुरुषसाधारणेषु सत्सु संभोगसंस्पर्शसंभाषण- |वेदनाद्यनुष्ठानम् | सहाधिकारविषयस्त्यागः कार्यः, न पुनर्गृद्दान्निर्वासनरूपः ।
अप.
सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्याऽर्थघ्न्यप्रियंवदा । स्त्रीप्रश्वाधिवेत्तव्या पुरुषद्वेषिणी तथा ॥ (१) किं तर्हि - सुरापीति । एवमादिभिर्दोषैरधिवेत्तव्या । न त्याज्येत्यर्थः । सुराशब्देन चात्र गौलीमाध्ध्योर्ग्रहणं, महापातके त्यागोपदेशात् । क्षत्रियादिभिरपि निषिद्धां
धर्माः
- १०८७
पिवन्त्यस्त्याज्याः । व्याधिता असमाधेयकुष्ठादिरोगग्रस्ता । धूर्त्ती वञ्चनशीला । वन्ध्या प्रसिद्धा । अर्थशब्दस्तु धर्मकामयोरपि ग्राहकः । पुरुषार्थघ्नीत्यर्थः । अप्रियंवदा प्रसिद्धैव । स्त्रीप्रसूः केवलस्त्रीप्रजननी । पुरुषद्वेषिणी रतिपराङ्मुखी । अधिवेदनमुपरिपरिणयनम् । तदासामनुभाष्य दोषं कर्तव्यं, स्मृत्यन्तरात् । 'दुष्टां भार्यो जायां परिभाष्याधिवेदयेदिति । विश्व. १७३
(१) यास्मृ. १ ७३; विश्व. १।७३ र्ता (त); मिता.; अप. वीमि.; विभ. १५.
भ्य. का. १३७
(२) द्वितीयपरिणयने तूनाह - सुरापीति । सुरां पिबतीति सुरापी शूद्राऽपि । 'पतत्यर्ध शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेदिति सामान्येन प्रतिषेधात् । व्याधिता दीर्घरोगः ग्रस्ता । धूर्ता विसंवादिनी । वन्ध्या निष्फला । अर्थनी अर्थनाशिनी । अप्रियंवदा निष्ठुरभाषिणी । स्त्रीप्रसूः स्त्रीजननी । पुरुषद्वेषिणी सर्वत्राहितकारिणी । अधिवेत्तव्येति प्रत्येकमभिसंबध्यते । अधिवेदनं भार्यान्तरपरि - मिता.
ग्रहः ।
अधिविन्ना तु भर्तव्या महदेनोऽन्यथा भवेत् । यत्रानुकूल्यं दम्पत्योस्त्रिवर्गस्तत्र वर्धते ॥
(१) नन्वधिवेदनमपि त्याग एव । अन्योपादाने तया कार्याभावात् । मैवम् अधिविन्नेति । तुशब्दोऽपि - शब्दार्थः । अधिविन्नापीत्यर्थः । यद्वोत्कृष्यावधारणार्थः । भर्तव्यैव नोपगन्तव्येत्यर्थः । दोषापरित्यागे च तत् । अन्यथा महदेनः स्यात् । महापातकमित्यर्थः । कस्मात् पुनरेवमधिवेदनाद्युपदेशः । यस्मात्——यत्रानुकूल्यमैकमत्थं जायापत्योः । त्रिवर्गो धर्मार्थकामलक्षणस्तत्र वृद्धिमुपैति । अन्यथा तु विपर्ययः स्यात् । तस्मात् सूक्तमधिविश्व. १७४
(२) किं च । साऽधिविन्ना पूर्ववदेव दानमानसत्कारैर्भर्तव्या । अन्यथाऽभरणे महदपुण्यं वक्ष्यमाणों दण्डश्च । न च भरणे सति केवलमपुण्यपरिहारः यतः यत्र दम्पत्योरानुकूल्यं चित्तैक्यं तत्र धर्मार्थकामानां प्रतिदिनमभिवृद्धिश्वः । मिता. (३) स्वगृहे पितृगृहे वा वसन्तीति शेषः । धर्मार्थ
(१) यास्मृ. १७४ विश्व. १।७४; मिता; अप; स्मृच २४४ : २४८ उत्त; विर.४२२ उत्त; वीमि; विता.) ८२३ उत्त.; विभ.१५ पू. समु. १२१ पू. ३१२३ उक्त...

Page #580

व्यवहारकाण्डम्
१०८८
कामास्त्रिवर्गः । स दम्पत्योरानुकूल्ये संप्रतिपत्तौ वर्धते, अतस्तदर्थ यतितव्यमिति तात्पर्यार्थः । मोक्षो ब्रह्मज्ञस्यैव गृहस्थस्य न सर्वस्येत्यभिप्रायेणोक्तं- त्रिवर्ग इति ।
अप.
स्त्रीणामनन्यपरत्वविधि:
मृते जीवति वा पत्यौ या नान्यमुपगच्छति । सेह कीर्तिमवाप्नोति मोदते चोमया सह ।
(१) कस्मात्पुनरधिविन्ना भर्तारं परित्यज्यान्यं न समाश्रयेत् । यस्मात्-मृत इति । सहेत्युपमार्थे । अनुपगमे च स्तुतिदर्शनादुपगमे दोषानुमानम् । ऐहिकफलं च कीर्तिः, आमुष्मिकं स्वर्गावाप्तिः । अन्यथा तु द्वयविपयः । तस्मादधिविन्नयापि न भर्ता त्याज्यः ।
विश्व.१।७५
(२) स्त्रियं प्रत्याह-मृते जीवतीति । भर्तरि जीवति मृते वा या चापल्यादन्यं पुरुषं नैवोपगच्छति सेह लोके विपुलां कीर्तिमवाप्नोति । उमया च सह क्रीडति पुण्यमिता. प्रभावात् । (३) वाशब्दः समुच्चये । अतिरोहितमन्यत् । नित्यस्यापि पत्यव्यभिचारस्याऽऽनुषङ्गिकं फलमेतदुच्यते । पतिरिति भार्या न व्यभिचरेदिति मनुराह - 'अन्योन्यस्याव्यभीचारो भवेदामरणान्तिकः । एष धर्मः समासेन ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोः परः ॥' इति । उभयोरव्यभिचारविधिर्नित्यः । तदतिक्रमे प्रायश्चित्तस्मरणात् । अधिवेदनकारणाभावे अधिवेदने विधिः आज्ञासंपादिनीं दक्षां वीरसूं प्रियवादिनीम् । त्यजन्दाप्यस्तृतीयांशमद्रव्यो भरणं स्त्रियाः ॥
अधिवेदनकारणाभावे अधिवेत्तारं प्रत्याह - आज्ञासंपादिनीमिति । आज्ञासंपादिनीमादेशकारिणीम् । दक्षां शीघ्रकारिणीम् । वीरसूं पुत्रवतीम् । प्रियवादिनीं मधुरभाषिणीं, यस्त्यजति अधिविन्दति स राज्ञा स्वधनस्य (१) स्मृ. १७५; विश्व . १ । ७५; मिता.; अप; व्यक १३६; वीमि.
(२) यास्मृ. १।७६ मिता. अप; व्यक. १३२; स्मृच. २४५ मा ४७४; रत्न. १३४; नृप्र. ३३ अद्रव्यो... स्त्रियाः (दव्यैराभरणैः स्त्रियाः); वीमि व्यप्र. ४१०६ व्यउ. १४२; यम. १०८३ वित. ८२३ विभ. १५; समु. १२२.
अप.
तृतीयांशं दाप्यः । निर्धनस्तु भरणं ग्रासाच्छादनादि मिता. दाप्यः ।
पुनर्भूस्वैरिणीस्वरूपम्, नियोगविधिश्च अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता पुनः । स्वैरिणी या पतिं हित्वा सवर्ण कामतः श्रयेत् ॥ (१) कस्मात् पुनर्मृते भर्तरि न पाणिमात्रदूषितान्यस्मै पुनर्दीयते । यस्मात्-अक्षतेति । यथैव क्षतयोनिः पुनर्भर्तृसंयोगात् पुनर्भूर्भवति । एवमक्षतयोनिरपि, अविशेषात् । कस्मात् पुनर्दानम् । स्मृत्यन्तरात् । यथाह मनुः – 'सा चेदक्षतयोनिः स्यात्... पुनः संस्कारमर्हति' इति । तत् कामतः प्रवृत्तौ विशेषविधानं, न कर्तव्यतयोपदेशः । तथा चाह मनुः — 'न विवाहविधावुक्तं विधवावेदनं क्वचित्' इति । 'न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचिद् भर्ती - दिश्यते' इति च । तस्मान्न पुनःसंस्कार इत्याचार्याभि-. प्रायः ।
यदा पुनः स्वयमेवान्यं सवर्णमुत्कृष्टं वा समाश्रयेत्, तदा को दोष इति । उच्यते - स्वैरिणीति । पुनर्भूः स्वैरिणीति च संज्ञा दौष्टयज्ञापनार्था । जीवन्तं मृतं वा या भर्तारं त्यक्त्वा स्वातन्त्र्यात् सवर्णमुत्कृष्टवर्ण वा समाश्रयेत् सापि स्वैरिणी । अतः स्वयमपि नान्य आश्रयितव्यः । यत् पुनः शङ्खनोक्तं – 'तिस्रः पुनर्श्वश्चतस्रः स्वैरिण्यः' इति । तदनयोर्दोंष्टयप्रपञ्चनार्थं प्रायश्चित्तविवेकार्थं वेत्येतन्ना तीवोपयुज्यते । एवं वासिष्ठ - मपि पुनर्भूलक्षणं द्रष्टव्यम् । सर्वथा भोग्ये अप्येते निर्णीतत्वादुपेक्षणीये इति श्लोकार्थः । तथा च वक्ष्यति -- 'मृते जीवति वा पत्याविति । विश्व. १६७ (२) 'अनन्य पूर्विकामि'त्यत्रानन्यपूर्वा परिणेयोक्ता तत्रान्यपूर्वा कीदृशीत्याह - अक्षतेति । अन्यपूर्वा द्विविधा पुनर्भूः स्वैरिणी चेति । पुनर्भूरपि द्विविधाता च । तत्र क्षता संस्कारात्प्रागेव पुरुषसंबन्धदूषिता । अक्षता पुनः संस्कारदूषिता । या पुनः कौमारे पतिं त्यक्त्वा कामतः सवर्णमाश्रयति सा स्वैरिणीति । मिता.
(१) यास्मृ. १।६७; विश्व. १।६७ च (वा) चैव ( वापि ); मिता; अप; व्यक. १३९; विर. ४५२; मच.९।१७६; वीमि ; विता. ८०८ ( =).

Page #581

स्त्रीपुंधर्माः
१०८९
किं सकृदेव गमनम् । न, अदृष्टार्थत्वप्रसङ्गात् । अपत्यार्थ ह्येतद्गमनम् । अतस्तु — आ गर्भसंभवादिति । प्राग् गर्भसंभूतेः परित्यागात् । तुशब्दश्चैवकारार्थः । यद्वैवं योजना । नन्वयं नियोगपक्षो दुश्लिष्टः, पातकप्रसङ्गात् । न । अनेनेति । अनेन नियोगविधिना जातः क्षेत्रिणो भ्रात्रादेरौरसवत् पुत्रो भवतीत्ययं विधिः । नात्र विचिकित्सा कार्येत्यर्थः । न चैवंवृत्तः पतितो भवति । कथं तर्हि 'पतितस्त्वन्यथा भवेदिति । तदनियुक्तेर्विकाराद्वा गच्छन्नित्यभिप्रायः । अयं पुनः परोपकाराय प्रवृत्तेरभ्युदयभागित्यनवद्यो नियोगः । अत्र चोदयन्ति-नायं नियोगपक्षः श्रेयान् स्मृत्याचारविरोधात् । तथा चाह मनुः - 'नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या
(३) या कृतविवाहा सती क्षतयोनिरक्षतयोनिर्वा कौमारेण भर्त्रा भर्त्रन्तरेण वा यथाविधि पुनरुह्यते सा पुनर्भूः । यथाऽऽह मनुः - 'सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागताऽपि वा । पौनर्भवेन भर्त्राऽसौ पुनः संस्कारमर्हति ॥ अस्यार्थः—क्लीत्रपतितोन्मत्तादिपरिणीतेषु जीवत्स्वदुष्टे वा भर्तरि मृते यमन्यं पतिं विन्दते स पौनर्भवो भर्ता । तेन पुनर्वैवाहिक विधिसंस्कृता पुनर्भूः । यद्वा क्लैव्यादि दोषरहितं पोषणादिसमर्थ कौमारं पतिमुत्सृज्यान्यैः सह सुरतमाचर्य पुनः पूर्वमेव पतिं परिगृह्णाति सा गतप्रत्यागता क्षतयोनिश्च । स च भर्ता पौनर्भवः । पुनर्भूद्वयस्य चास्य स्वरूपं वसिष्ठ आह- पुनर्भूर्या कौमारं भर्तारमुत्सृज्यान्यैः सह चरित्वा पुनस्तस्यैव कुटुम्बमाविशति सा पूनर्भूर्भवति । या वाक्लीबं पतितमुन्मत्तं भर्तारमुत्सृ-द्विजातिभिः । अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः सनातनम् ||' इति । पुराकलं चोपन्यस्योपसंहृतं'तदाप्रभृति यो मोहात् प्रमीतपतिकां स्त्रियम् । नियोजयत्यपत्यार्थे तं विगर्हन्ति साधवः।।' इति । अतो नास्ति नियोगः । तथा च शिष्टसमाचारः । नन्वयमपि स्मृतिरेव ' अपुत्रां गुर्वनुज्ञानादित्यादि । मानवेऽपि — 'देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यनियुक्तया इत्यादि । न चेयं लोभादिमूलेति शक्यं वक्तुम् । सर्वथा विकारप्रतिषेधात् । तदुक्तं — घृताभ्यक्त इति । मनुनापि च'विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि' इति । अतो नेयमपस्मृतिः । अथ श्वशुरधनादीच्छया लोभ आशङ्कयेत, तदपि 'प्रजेप्सिताऽधिगन्तव्या संत परिक्षये' इत्यनेनैव निरस्तम् । तथा चोक्तं- 'पतितौ
=
ज्यान्यं पतिं विन्दते । मृते वा सा पुनर्भूर्भवति ।' इति । तस्मात्पुनः संस्कृतत्वं पुनर्भूलक्षणम् । या पतिं परित्यज्य सवर्णमन्यं रागतो विवाहं विनैवोपभोगाया श्रयेत्सा स्वैरिणी । स्वैरिणीग्रहणं तद्वैलक्षण्येन पुनर्भूज्ञानाय । तज्ज्ञापनं च पौनर्भवस्य भर्तुः पुत्रस्य च ज्ञापनार्थम् ।
अप.
अपुत्रां गुर्वनुज्ञातो देवरः पुत्रकाम्यया । सपिण्डो वा सगोत्रो वा घृताभ्यक्त ऋतावियात् ॥ 'आ गर्भसंभवाद्गच्छेत्पतितस्त्वन्यथा भवेत् । अनेन विधिना जातः क्षेत्रजोऽस्य भवेत्सुतः ॥
(१) नन्वेवं सत्यपुत्रस्य मरणात् संतत्युच्छेदप्रसङ्गः । अस्तु । का नः पीडा । अथवा - अपुत्रामिति । घृता
भ्यञ्जनवचनं कामप्रवृत्तिनिरोधार्थम् । ततश्चालिङ्गनादि । भवतो गत्वा नियुक्तावप्यनापदि' इति । वसिष्ठेनापि - वैकारिकत्वाद्दूरापेतम् । ऋतुग्रहणं त्वन्यदा दर्शनाद्यपि कथं न स्यादित्येवमर्थम् ।
' धनलोभान्नास्ति नियोगः' इति । अतो निर्दोषः । शास्त्राविशेषात्तु प्रतिषेधो विकल्पाय भवति । अतो न विरोधः । अन्ये तु प्राग्विवाहादुपरते भर्तरि नियोगाधिकारं वर्णयन्ति । सामान्यविशेषोपसंहृतिन्यायात् । यथाहः मनुः - 'यस्था म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवर: ||' इति । तत्तु • विधवायां नियुक्तस्त्वित्यनेनैत्र निरस्तम् । ननु च सापि विधवेति शक्यं वक्तुम् । न । स्मृत्यन्तरविरोधात् । यथाह वसिष्ठः -- ' प्रेत पत्नी षण्मासं व्रतचारिणीत्युपक्रम्य 'पित्रा भ्रात्रा वा नियोगं कारयेदित्यादि । नन्वनू
(१) यास्मृ. ११६८६ विश्व . १ ६८ तो (नाद्); मिता. अप.; व्यक. १३८६ विर. ४४७; मच. ९५९; व्यप्र. ४७०; बाल.२।१२७; विभ.२९.
(२) यास्मृ.१।६९; विश्व. १।६९ त्रजोऽस्य (त्रिणः स ); मित्ता.; अप.जोऽस्य (जः स); व्यक. १३८ जोऽस्य (जस्तु ); विर.४४७ स्त्व (श्वा) जोऽस्य (जस्तु); मच. ९/५९ पू. वीमि जोsस्य (कस्य); व्यप्र. ४७०; बाल . २।१२७; विभ. २९.

Page #582

. व्यवहारकाण्डम्
हापि प्रेते पत्यो प्रेतपल्येव । मैवम् । न हि प्राग्विवाहात् भवन्तीति ज्ञायते । तथा 'यस्मै मां पिता दद्याद् नैवाहं पत्नीशब्दप्रवृत्तिरिति । एवं हि भगवतः पाणिनेः स्मरणं तं जीवन्तं हास्यामीति जीवन्नहानवचनाच्च मृते भर्तरि --'पत्युनों यज्ञसंयोगे' इति । अतोऽसत्कल्पनं, उप-नियोगोऽस्तीति ज्ञायते । 'को वां शयुत्रा विधवेव देवरं कमोपसंहारात् । कथं तर्हि 'यस्या म्रियेते'त्ययं श्लोकः।। मयं न योषा कृणुते सधस्थ आ' इत्यस्मात् पुनमन्त्रआसुरविवाहविषयतया व्याख्येयः। यस्याः कन्यायाः वर्णात् स्पष्टतरो नियोगः । एवं हीन्द्रेण चिराद् दृष्टावशुल्कं दत्वा शुल्कदो म्रियेत, सा यदीच्छेत् , ततो देव- श्विनावुक्तौ दुर्दशौं युवां क्व पुनर्विधवेव योषा देवरं राय पूर्ववत् प्रदातव्या । न चेद्, नियोगं देवरेणैव मर्य मनुष्यभावं शयने हर्षस्थाने आपादयन्ती कच्चिदा कारयेत् [यद्वा 'निजो विन्देते'ति निजग्रहणात् सोदों कुरुते वामुपचरतीत्यर्थः । अनेन नियोगं स्पष्टीकरोति देवरः अनेन विधिना नैयोगिकेन वैवाहिकेन वा विन्दे- तथाच वसिष्ठः –'प्राजापत्ये मुहूर्ते पाणिग्राहवदुपचरेद्' । तैष । सापत्नस्तु कन्यानुमतः । तथा चाह-कन्यायां इति। अतोऽनवद्यो नियोगः । अत्रोच्यते । नैवं नियोगदत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः । देवराय प्रदातव्या स्मृतियाख्येया, समाचारविरोधात् । विकल्पस्य चान्यायदि कन्यानुमन्यते ।। इति । यदा त्वदत्तशुल्क एव य्यत्वात् । कथं तर्हि । शूद्राविषया नियोगस्मृतिः । नियेत, तदा तस्मिन् प्रेते कुमार्येव सतीच्छयान्यस्मै कुत एतद् , मनुवचनात् । 'नान्यस्मिन् विधवा नारी पित्रा विधिवद्देया । यथाह वसिष्ठः--'अद्भिर्वाचा च नियोक्तव्या द्विजातिभिः' इति द्विजातिसंबद्धः प्रतिषेधः। दत्ता या म्रियेतादौ वरो यदि । न च मन्त्रोपनीता सामान्यतः शूद्रसंबन्धितया विधिः । तस्मादविकल्पः । स्यात् कुमारी पितुरेव सा ॥ इति । आदाविति वच- तथाचोक्तं--'अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः। नाद्विवाहसंनिधौ वाग्दत्ताप्यकन्यकेति ज्ञायते । 'बला- मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ।।' इति चेत् प्रहृता कन्ये त्यस्य पुनरयमर्थः-प्रहृता दषिता. | मनुष्याणामपि शूद्राणामपीत्यर्थः। तथाच समाचारः प्रशब्दसामर्थ्यात् । क्षात्राच्च विधेरन्यत्रैव द्रष्टव्यं, तत्र यत्पुनर्व्यासेन विचित्रवीर्यभार्यास्वपत्योत्पादनं, तद दूषणासंभवात् । यदि मन्त्रैर्न संस्कृता ततोऽन्यस्मै विधि- द्रौपदीविवाहवदनादृत्यम् । अथवा क्षत्रियाणामप्यवत् प्रायश्चित्तं कारयित्वा देया। कृतप्रायश्चित्ता च यथा
न्वयक्षये राज्यपरिपालनाय नियोगोऽभ्यनुज्ञायते । स च कन्या तथैव सेति मन्तव्यम् । इदं तु कल्पान्तर-- राज्ञामेव कार्यानुरोधाद् , व्यासवचनाच । राज्ञां ब्राह्मणेनैव 'पाणिग्राहे मृते कन्या केवलं मन्त्रसंस्कृता' इति । कारयितव्यम् । एवं च सत्याम्नाया अपि क्षत्रियविषया एव अस्यार्थ:--ग्रामधर्मेण पूर्वमपि विवाहात् पाणिग्रहणम् ।। 'नैवाहं तं जीवन्तं हास्यामी'त्यादि । जीवन् समर्थो न तस्मिन् पाणिग्राहे । मृते कन्याहुतेर्वा प्राक् पाणिग्रहणाद् , हातव्य इत्याम्नायार्थः । 'नैकस्यै बहवः सहपतयः' इति यद्यक्षतयोनिः । तथाप्यन्येन भी पुनर्विवाहसंस्कारम- | तु पुनःसंस्कारविषयम् । तत्र मुख्यः' पतिशब्दः । मन्त्रहतीति । सर्वथा परिणीतायाः पुनः परिणयनाभावः। वर्णस्तु शूद्रविषय एव व्याख्येयः । एवं देवरादिवाक्यातदुक्तं--'न विवाहविधावुक्तं विधवावेदनं क्वचिद' | न्यन्यान्यपि व्याख्येयानि । तथाच वृद्धमनु:--'शूद्राइति । तथाच बौधायन:--'निसष्टायां हते वापि यस्यै। णामेव धर्मोऽयं पत्यो प्रेतेऽन्यसंश्रयः । लोभान्मूढेरभर्ता म्रियेत सः' इति । अपि निसृष्टायां, अपि हुते, विद्वद्भिः क्षत्रियैरपि चर्यते ॥' इत्युक्त्वाह---'वायुप्रोक्तां न परिणीतायामित्यर्थः । 'सा चेदक्षतयोनिः स्यादि'त्ये- तथा गाथां पठन्त्यत्र मनीषिणः। विप्राणां न नियोगोतदेव स्पष्टीकरोति, यदुपवर्णितमस्माभिः । अतो न | ऽस्ति प्रेते पत्यौ न वेदनम् । इयं सा गाथा-'अकार्यकन्याविषया नियोगस्मृतिः। कस्तर्हि विषयः । प्रेते | मेतद् विप्राणां विधवा यन्नियुज्यते । उह्यते वा मते पत्यौ संतानपरिक्षये च । प्रतिषेधसामर्थ्याच्च विकल्पः। पत्यो देवरेण विशेषतः ॥ इति । कथमिदानीमेतद तथा चाम्नायः--'तस्मादेकस्य बबयो जाया भवन्ति, वसिष्ठवचनं-'भ्रातर्यव्यपदेशेन नाध्येतव्यं कदानैकस्यै बहवः सहपतयः' इति । सहप्रतिषेधाच्च क्रमेण | चन' इति । अनेन ह्यध्यापनसंबन्धाद् ब्राह्मणानामपि

Page #583

स्त्रीपुंधर्माः
१०९१
(३) पूनर्भूप्रसङ्गात् क्षेत्रजपुत्रोत्पत्तिविधानमाह— अपुत्रामित्यादि । मृते जीवति पत्यौ वा गर्भाधानाक्षमे स्त्रियमनपत्यां पुत्रकामां तदुत्पत्तियोग्यां गुरुभिः प्रजोसत्त्यर्थमनुज्ञातो भर्तुर्ज्येष्ठः कनिष्ठो वा भ्राता वा तदलाभे तत्सपिण्डः सगोत्रो वा तामभ्यक्तसर्वाङ्ग ऋतुकाले गच्छेत् । गर्भे जाते निवर्तेत । उक्तप्रकारातिक्रमेण गच्छन् पतितो भवेत् । इत्थमुत्पन्नः पुत्रः क्षेत्रजसंशो भवति ।
।
अप.
नियोगाधिकारोऽस्तीति गम्यते । उच्यते । नैतद् युक्तं, | पतिः । तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवर' इति उक्तत्वान्न्यायस्य । भूयसामनन्यपराणां चानर्थक्याद् मनुस्मरणात् । मिता. वरमेकस्यान्यपरस्य च बाधकल्पना । क्षत्रियविषयं चैतद् वाक्यम् । तेषां ह्यापदि नियोगाधिकारात् । स च ब्राह्मणे नैवेत्युक्तम् । तेनैवं योजना – भ्रातर्यध्यापयत्यपि नाध्येतव्यम् । केन | अव्यपदेशेन । न व्यपदिश्यतेऽनेनेत्यव्यपदेशः । अन्यजातीय इत्यर्थः । किमर्थम् । बोद्धव्यं गुरुतल्पस्य निमित्तं भ्रातुः शिष्य भार्यागमनात् । भर्ता ह्यापत्सु देवरः । भर्तेति भरणयोगाच्छ्रुष्ठयाच्च ब्राह्मणः स यस्मादापत्सु देवरो भवति, नियोज्यत इत्यर्थः । तस्मात् ततो नाध्येतव्यम् । आपत्स्विति चैकस्यामेवापदि । बहुवचनं गौरवार्थम् । संतानपरिक्षयलक्षणैवापद् यथा स्यात् । नाध्यापयितव्य इति च वक्तव्ये नाध्येतव्यमि - त्युक्तं क्षेत्रिणः पुत्र इति ज्ञापनार्थम् । कथं वास्य ब्राह्मणविषयत्वोपपत्तिः । न हि सोदर्ययोर्निर्योगसंभवः । कथं कृत्वा । यदि तावन्नियोज्योऽप्यपुत्रः, तदात्मन एवोला दयेत् । अथ तस्य पुत्रोऽस्ति, तदा 'भ्रातृणामेकजातानां यद्येकः पुत्रवान् भवेत् । सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥' इति वचनादक्षीणत्वात् संतानस्य कुतो नियोगः । क्षत्रियविषयत्वे तु नैष विरोधः । अथ सापत्नविषय तोच्येत । तत् क्षत्रियेऽपि समानम् । यदा त्वेक• जातानामित्यस्यैकवर्णजातानामित्यर्थः, तदा स्पष्टैव क्षत्रियविषयता । यत्तु ब्राह्मण्याः प्रोषिते भर्तरि कालप्रतीक्षणवचनं, तद् भर्तुरन्तिकगमनार्थे न नियोगार्थमिति विविच्य वचनीयम् । तस्मात् सूक्ता नियोगवाक्यानां विषयकल्पना । एवं तावच्छूद्राणां नियोगाधिकार उक्तः । विश्व. १ ६८,६९ (२) एवं सर्वप्रकारेणान्यपूर्वापर्युदासे प्राप्ते विशेषमाहअपुत्रामित्यादि । अपुत्रामलब्धपुत्रां पित्रादिभिः पुत्रार्थमनुज्ञातो देवरो भर्तुः कनीयान् भ्राता, सपिण्डो वा उक्तलक्षणः सगोत्रो वा । एतेषां पूर्वस्य पूर्वस्याभावे परः परः घृताभ्यक्तसर्वाङ्गः ऋतावेव वक्ष्यमाणलक्षणे इयाद्गच्छेत् आगर्भोत्पत्तेः। ऊर्ध्वं पुनर्गच्छन् अन्येन वा प्रकारेण पतितो भवति । अनेन विधिनोत्पन्नः पूर्वपरिणेतुः क्षेत्रजः पुत्रो भवेत् । एतच्च वाग्दत्ताविषयमित्याचार्याः । ‘यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते | मिता.; अप; वीमि
(२) यास्मृ. १।८९;
अनेक भार्यकर्तव्यम् सत्यामन्यां सवर्णायां धर्मकार्य न कारयेत् । सवर्णासु विधौ धर्म्ये ज्येष्ठया न विनेतरा ।। (१) नन्वेवं सति भर्तृन्त्रत्वात् स्त्रीणां तस्य च स्वतन्त्रत्वाद् यावत्यो जायास्ताः सर्वास्तुल्यवत् कर्मणि विनियुञ्जीत । नैवं - सत्यामन्यामिति । सत्यां सवर्णायामन्यां धर्मकार्य न कारयेदिति संबन्धः । सवर्णास्वपि ज्येष्ठया विना नेतरां कनिष्ठाम् । तासामपि यथाज्यैष्ठयम् । विधौ अग्निहोत्रादिकर्मणि । धर्म्ये आज्यावेक्षणादौ, क्रत्वर्थ इति यावत् । कनीयसीमपि तु सवर्णामेव कारयेत् । असवर्णास्वप्येकान्तरत्व ज्यैष्ठयादिक्रमेण व्याख्येयम् । विश्व. १८६
(२) अनेकभार्थी प्रत्याह - सत्यामन्यामिति । सवर्णायां सत्यां अन्यामसवर्णो नैव धर्मकार्य कारयेत् । सवर्णास्वपि बह्वीषु धर्म्ये विधौ धर्मानुष्ठाने ज्येष्ठया विना ज्येष्ठां मुक्त्वा इतरा मध्यमा कनिष्ठा वा न नियोक्तव्या । मिता.
पुनदर क्रिया
दोहयित्वाऽग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीं पतिः । आहरेद्विधिवद्दारानमीश्चैवाविलम्बयन् ॥
(१) नन्वेवं सति ज्येष्ठायां त्रियमाणायां यदि कनिष्ठा प्रमीयेत, तस्या अग्निहोत्राद्यर्थेनाग्निना दाहो
(१) यास्मृ. १८८; विश्व. ११८६६ मिता अप; व्यक. १३१; विर. ४१९; वीमि ; विभ.११.
विश्व. ११८७ लम्बयन् ( लम्बित :);

Page #584

१०९२
व्यवहारकाण्डम्
न प्राप्नोति । उच्यते-दाहयित्वाग्निहोत्रेणेति । क्रत्व- | सवर्णाग्रहणमधिकारोपलक्षणार्थम् । यज्ञप्राप्त्या हि र्थेषु हि ज्येष्ठाया नियमो न पुरुषार्थेषु । पुरुषार्थश्च सर्वस्य ब्राह्मणत्वात् सावर्ण्य यतः । तथा चाम्नायःदाहः, शरीरसंस्कारत्वात् । अतश्च वृत्तवती चेत्संस्कर्त- 'ब्राह्मणो हि जायते यो यज्ञाज्जायत' इति । अपि च व्यैव । वृत्तवत्यधिकारिणीति यावत् । ननु पुरुषार्थेष्वपि दाहयेदग्निहोत्रेण सवर्णां चेति वाक्यभेदः स्यात् । तस्मादवरकर्तकेषु ज्येष्ठेवाग्रे संस्कर्तव्या। तथा नामास्तु । को विशेषेणैव दाहः । आहरेद् विधिवद् दारानग्मींश्चैवादोषः । द्वयोर्युगपन्मरणे कनिष्ठायाः संस्कारलोपः स्यात् । विलम्बितः । शीघ्रम् । यद्वाऽविलम्बितशब्दः स्वहेतावपात्राणामनीनां च ज्येष्ठायामुपक्षीणत्वात् । प्रतिपाद्य- पराभङ्गे विज्ञेयः। न चेत् पराभङ्गो गार्हस्थ्याद त्वाच्च न पात्रान्तरोत्पत्तिः। अमीनां त्वशक्यतैव । एक- दारानाहरेत् । भङ्गश्चेदाश्रमान्तरं प्रतिपद्येत । अविद्यचितिकरणेऽपि यथोक्ताया दाहावृतोऽनुपपत्तिरेव । मानदारस्य च दारक्रिया दृष्टार्थत्वात् । विधिवदित्य. उच्यते । अयाज्ञिकचोद्यमेतत् । संतापजत्वादमीनां स्याप्ययमेवार्थः । न चेद्योग्या पल्ल्यस्ति, अन्यामुद्यच्छे. अनेकस्मिन्नप्याहवनीयसंतापजे तच्छब्दलाभात् । नन्वे- दिति । आहरणाधिकारश्चेदाहरेत् । धर्मप्रजासंपन्नेऽन्यानकस्मिन् संतापेन रूढे शिष्टोऽग्निरनाहवनीय एव, धिकारात् । यत्तु 'अन्यतरापाये दारान् कुर्वीते'ति । लौकिकत्वात् । केनाख्यातमायुष्मतः । अपवृक्तकर्मा हि तस्याप्ययमेवावसरः समर्थः, कृताधानस्योद्वाहासंभवात् । लौकिको भवति । दाहार्थे चोद्धृतो दाह्यानुसारेणैवाप- | तथाच स्मरन्ति-'याद्वहेत् प्रागग्न्याधेयाद' इति ।'' वृज्येतेति. विशेषाग्रहणाचोद्धरणस्य सर्वदाह्यार्थत्वमवि- न्यायविदश्च याज्ञिकाः 'सर्वार्थत्वात् पुत्रार्थे न प्रयोरुद्धम् । पात्रचयस्तु ज्येष्ठाया एव, मुख्यत्वात् । शरीर- जयेदि'त्याहुः । यत् पुनः 'आहृतोढायां भार्यायां पुनसंस्कारत्वेऽपि च पात्राणामप्रयोज्यत्वं स्विष्टकृत्युत्तरा- रादधीते ति, तदावसथ्यविषयमित्यलं प्रसङ्गेन विस्तरेण । र्धस्येव । तेनैव च कनीयसी निन्द्यते । यद्वा, अग्नीना
विश्व.१४८७ मेव संस्कारकत्वम् । पात्रचयस्तु तत्प्रतिपत्तिः । तथाच
(२) प्रमीतपतिकाया विधिमुक्त्वा इदानीं प्रमीतभार्य पात्रेषु द्वितीयैव दृश्यते –'जुहं घृतेन पूर्णो दक्षिणे प्रत्याह-दाहयित्वेति । पूर्वोक्तवृत्तवतीं आचारवती पाणी सादयतीति । 'अग्निभिरादीपयन्ती'त्यग्निषु
विपन्नां स्त्रियमग्निहोत्रेण श्रौतेनाग्निना तदभावे स्मार्तेन तृतीयाप्रतिपाद्यत्वं तु कर्मान्तरानुसारात् । 'या त्वग्निभि
| दाहयित्वा, पतिः भर्ता अनुत्पादितपुत्रोऽनिष्टयज्ञो वा दहन्ती यज्ञपात्रैश्चे' ति तृतीया अर्थप्राप्तत्वादनुवादः ।
आश्रमान्तरेष्वनधिकृतो वा यन्तराभावे पुनरान् यज्ञायुधिवाक्यं त्वर्थवादत्वादकिञ्चित् । तस्माद् यावत्यः
अग्नीश्च विधिवदाहरेत् । अविलम्बयन् शीघ्रमेव । पत्न्यः सर्वा एवाग्निहोत्राद्यर्थेनाग्निना दग्धव्या इति
'अनाश्रमी न तिष्ठेत दिनमेकमपि द्विजः' इति दक्षस्मरस्थितम् । केचित्त्वदाहमेव पल्या इच्छन्ति । तत्पुनः
णात्। एतच्चाधानेन उहाधिकृताया एंव नान्यस्याः। यत्तु 'आहितामिममिभिर्दहन्तीति लिङ्गस्याविवक्षितत्वात्
'द्वितीयां चैव यो भार्या दहेद्वैतानिकामिभिः। जीवन्त्यां प्रातिपदिकार्थसंभवाच्च श्रुतिविरुद्धम् । तथाच काठ के
प्रथमायां तु सुरापानसमं हि तत् ॥ इति । तथा 'मृतायां तु श्रुतौ 'शवाग्नयो वा एते भवन्ति, ये पत्न्यां प्रमीतायां
द्वितीयायां योऽमिहोत्रं समुत्सृजेत् । ब्रह्मघ्नं तं विजानीधार्यन्त' इत्युपक्रम्य तस्मात् पत्नीमग्निभिर्दहेदिति याद्यश्च कामात्समुत्सृजेत् ॥' इत्येवमादि, तदाधानेन विस्पष्टो विशेषविधिः। सूत्रकारादिवचनानि श्रतिविरुद्ध- सहानधिकृताया अमिदाने वेदितव्यम् । मिता. त्वादनादृत्यानि । एवमर्थवादाधुन्नेया विधयः प्रत्या
नारदः । ख्येया इत्यलं प्रसङ्गेन । नन्वसवर्णाग्निहोत्रेण न
स्त्रीपुंधर्मविवादपदनिरुक्तिः दग्धव्या। यथाह मनुः --'एवंवृत्तां सवर्णा स्त्री द्विजातिः | 'विवाहादिविधिः स्त्रीणां यत्र पंसां च कीर्त्यते।' पर्वमारिणीम् । दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित स्त्रीपुंसयोगसंज्ञं तत् विवादपदमुच्यते ॥ इति । मैवम् । आहिताग्नित्वाविशेषात् । मानवं तु (१) नासं.१३।१ तत् (तु); नास्मृ.१५।१ संज्ञ (नाम);

Page #585

स्त्रीपुंधर्माः
१०९३
नाभा.
- (१) यद्यपि स्त्रीपुंसयोः परस्परमार्थप्रत्यर्थितया नृप- (१) 'पाणिग्राहणिका मन्त्रा नियता' इत्यन्यः पाठः। समक्षं व्यवहारो निषिद्धस्तथापि प्रत्यक्षेण कर्णपरम्परया तयोर्लक्षणयोर्वरणमनियतं दारलक्षणं, न नियोगतस्तस्यैव वा विदिते तयोः परस्परातिचारे दण्डादिना दम्पती दारा भवन्ति । दोषदर्शनाद, अन्योन्यानिच्छया च निजधर्ममार्गे राज्ञा स्थापनीयौ। इतरथा दोषभाग निवर्तते । पाणिग्रहणेन च मन्त्रेण च यः संस्कारः, भवति ।
तन्नियतं दारलक्षणम् । न तस्य (नि)वृत्तिरस्ति । (२) विवाह विधिरस्माभिराचारविवेकोद्योते प्रप
पूर्वस्मिन्निच्छातो दोषेण वा निवृत्तौ नास्ति दण्डः । ञ्चितः । आदिशब्देनात्र स्त्रीपुंधर्मा गृह्यन्ते । अत एव
उत्तरस्मिन् आमरणान्नास्ति त्यागः । अकारणेन त्यजन् व्यवहारपदोद्देशकाले 'स्त्रीपुंधर्मो विभागश्चे'त्युद्दिश्य
दण्ड्यः । प्रतिज्ञापूर्वकं तन्निरूपितं मनुना-'पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव'
(२) दोषेति । अस्यार्थः-वरणस्यानियामकत्वमपि इत्यादि।
. रत्न.१३३ पूर्ववरस्य दोषे सत्येवेति ।
बाल.२।१२७ (३) विवाहसंस्कारविवाह्याविवाह्यविवाहस्वरूपपरि.
विवाह्यजातिः गणनशुल्कादिविभागाः स्त्रीपुंसां यस्मिन् कीर्त्यन्ते
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परिग्रहे। स्त्रीपुंसयोग इत्येवंसंज्ञकं तद् विवादपदं द्वादशं, वर्त
स्वजात्या श्रेयसी भार्या स्वजात्यश्च पतिः स्त्रियाः।। यिष्याम इति शेषः।
नाभा.
ब्राह्मणादीनां चतुर्णा दारपरिग्रहे स्वजातीया वरणपाणिग्रहणस्वरूपम्
ब्राह्मणस्य ब्राह्मणी, क्षत्रियस्य क्षत्रियेत्यादि । प्रशस्यतरा। 'स्त्रीपुंसयोस्तु संबन्धाद् वरणं प्राग् विधीयते ।
एष प्रथमः कल्प इति प्रकर्षप्रत्ययाद गम्यते । अस्मावरणाद् ग्रहणं पाणेः संस्कारोऽथ द्विलक्षणः ॥
देवेतरा अपि भवन्तीति गम्यते। स्वजातीयश्च पतिः (१) 'संयोगाद् वरणं प्रागिति वा पाठः। परस्पर- स्त्रियाः श्रेयानिति, स्वजात्यालाभे अन्यस्मै देयेति । संबन्धात् पूर्व वरणं, तदनन्तरं पाणिग्रहणम् । एष एव
नाभा. संस्कारो द्विविधो वरणपाणिग्रहणलक्षणः। नाभा.
ब्राह्मणस्यानुलोम्येन स्त्रियोऽन्यास्तिस्र एव तु । (२) स्त्रीपुंसयोः संसर्गात् प्राक् त्रितयं क्रियते, वरणं
शूद्रायाः प्रातिलोम्येन तथान्ये पतयस्त्रयः ।। पाणिग्रहणं सप्तपदीप्रक्रमश्चेति । तत्र वरणं नाम वरस्य
ब्राह्मणस्यानुलोम्येनानुक्रमेणान्याः ब्राह्मणी(मन्तरा) संप्रदानत्वाय कन्यादात्रा प्रार्थनम् । तदेव च वाग्दा- ।
क्षत्रिया वैश्या शूद्रा चेति तिस्रः स्त्रियः। अनुकल्पोऽयं नम् । एवं स्थिते तयोः पाणिग्रहणसप्तपदीप्रक्रमयोः पूर्व
प्रकर्षप्रत्ययात् पूर्वश्लोके, 'कामतस्तु प्रवृत्तानामिति भावि यदरणं तदनियतमनियामकमित्यर्थः। तयोरेव
संहितान्तरे वचनाच्च । तथा शूद्रायाः प्रातिलोम्येनानुभार्यात्वोत्पादकत्वादिति भावः। बाल.२।१२७
क्रमेण शूद्राभावे वैश्यः, ततः क्षत्रियः, ततो ब्राह्मणो तेयोरनियतं प्रोक्तं वरणं दोषदर्शनाद् ।
भवति । एवं शूद्रादन्ये त्रयः पतयः संभवन्ति । शूद्रा पाणिग्रहणमन्त्राभ्यां नियतं दारलक्षणम् ॥
ब्राह्मणश्च पतिदाराभ्यां तु(ल्यौ) ब्राह्मणस्य चतस्रः अपु.२५३१२४ विवाहादि (वैवाहिको) तत्...च्यते (तु तद्वि. शूद्रायाश्चत्वार इति ।
नाभा. वादपदं स्मृतम्); मिता.२।२९५; व्यक.१२८संशं तत् तु भार्ये क्षत्रियस्यान्ये वैश्यस्यैका प्रकीर्तिता। (इत्येतत्); स्मृच.५, पमा.४७२, रत्न.१३३, नृप्र.३२ यत्र
पतीनेगातेकोरच्या श्रनियापतिः॥ (यच्च); सवि.३४२ हादिवि (दादेर्वि); वीमि.२।२९५ यत्र । पुंसां (पुंसां यत्र); व्यप्र.४०४; व्यउ.१३९, सम.११८ (१) नासं.१३१४, नास्थ.१५।४ स्वजात्या (सजातिः) ... (१) नासं.१३।२; नास्मृ.१५।२ धाद् (न्धे); अप. स्वजात्यश्च (सजातिश्च); नृप्र.३३ परिग्रहे (विशेषतः) त्या (तिः)
दिल नि त्य श्च पतिः (तौ च वरः); समु.११८ नास्मृवत्, स्मृत्यन्तरम्. (२) नासं.१३१३नास्मृ.१५/३न्त्राभ्यां (न्त्रश्च): अप (२) नास.१३१५, नास्मृ.१५५. - १६५, बाल.२।१२७ पू.
। (३) नासं.१३।६ शेयावे (अन्या ए); नास्मृ.१५/६.
नाना

Page #586

१०९४
व्यवहारकाण्डम्
- द्वे क्षत्रियस्यान्ये क्षत्रियायाः, वैश्या शूद्रा च । दृढानि । अंसौ बाहू ग्रीवा च । तथा विस्तीर्णा घाटा वैश्यस्यैकान्या वैश्यायाः, शूद्रा । क्षत्रियाया वक्तव्ये ललाटस्योपर्युभयतो रोमाणि, त्वक् च स्थूला । अविवैश्योक्ता चतुष्कादिक्रमादैक्यानुग्रहार्थम् । वैश्याया। लमगतिस्वरः अविच्छिन्नाविलम्बितगतिस्वरः। पुरीषं द्वावन्यौ वैश्यात्, क्षत्रियो ब्राह्मणश्च । क्षत्रियाया अन्यः चाप्सु न प्लवते । शब्दवत् फेनवच्च मूत्रम् । एतैर्लक्षणैक्षत्रियादेको ब्राह्मणः । क्षत्रियो वैश्या च तुल्यौ तिस्र- र्युक्तः पुमान् । अतो विपरीतैनपुंसकः । नपुंसकाय दत्तास्त्रयश्च । वैश्यः क्षत्रिया च तुल्यौ पतिदाराभ्यां द्वे मप्यददतो नास्ति दोषः ।
नाभा. द्वाविति ।
नाभा.
चतुर्दशनपुंसकादिविचारः विवाहे सापिण्ड्यगोत्रादिविचारः
चतुर्दशविधः शास्त्रे षण्ढो दृष्टो मनीषिभिः । आ सप्तमात् पश्चमाञ्च बन्धुभ्यः पितृमातृतः।।
चिकित्स्यश्चाचिकित्स्यश्च तेषामुक्तो विधिः अविवाह्याः सगोत्राः स्युः समानप्रवरास्तथा।।
क्रमात् ।। आङ् मर्यादायामिति केचित् । अभिविधावित्यन्ये,
___ स तु पण्डकश्चतुर्दशप्रकार उक्तः शास्त्रे मेधाविभि'ऊर्ध्वं सप्तमात् पितृबन्धुभ्य' इत्यन्यत्र दर्शनात् । 'प्राक्
दत्तात्रेयप्रभृतिभिः । इह चिकित्साहा॑श्चेत(राश्च ?रे च) सप्तमादित्यप्रत्यक्षत्वात् । आ पञ्चमान्मातृबन्धुभ्य इति
तेषामुक्तो विधिः क्रमात्, तं वक्ष्यामीति शेषः। वैद्यके चाभिविधिरेव, न विवाहमर्हन्ति पितृष्वस्रादिसंबद्धाः |
चायं चिकित्स्योऽयमचिकित्स्य इत्युक्तम् । नाभा. मातामहमातुलादिसंबद्धाश्च । सगो(त्रात्रि)तुल्यास्ते निसर्गपण्डो वध्रश्च पक्षपण्डस्तथैव च। समानप्रवराश्चेत्यन्ये । सगोत्रा असमानप्रवरा द्रष्टव्या | अभिशापाद् गुरोरोगाद् देवक्रोधात तथैव च ।। अस्मिन् व्याख्याने।
नाभा. ईर्ष्यापण्डश्च सेव्यश्च वातरेता मुखेभगः। विवाह्यपुरुषलक्षणविचारः
आक्षिप्तो मोघबीजश्च शालीनोऽन्यापतिस्तथा ॥ परीक्ष्य पुरुषं पुंस्त्वे निजैरेवाङ्गलक्षणैः ।। उत्पत्तित एव पण्डो निसर्गपण्डः। वध्रःशयितमुष्कः। पुमांश्चेदविकल्पेन स कन्यां लब्धमहति ॥ पक्षपण्डः पक्षे समागमसमर्थः । गुरुशापादुपहतपुंस्त्वः ।
विचार्य पुरुषं पुंस्त्वे, दुर्ज्ञानत्वात् पुंस्त्वस्य । निजै- | तथा रोगाद् देवतापराधाच्च । ईर्ष्यापण्डः, परपुरुषेण रेवाङ्गलक्षणैर्वक्ष्यमाणैः। कुलाद्यभिमतश्चेत् पुंस्त्वलक्षण- संबध्यमानां दृष्ट्वा पुंस्त्वमुपजायते । सेव्यः; पुरुषेण युक्तः कन्यां लभेत।
नाभा. सेव्यमानस्योपजायते । वातरेताः, वातेनोह्यते योनौ न सैंबद्धजत्रुजान्वस्थिसुबद्धांसशिरोधरः। सिच्यते शुक्लम् । मुखेभगः, मुखग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । स्थूलघाटातनूजत्वगविलग्नगतिस्वरः ॥
भगादन्यत्र भगकार्य भवति । पुंस्त्वं न भग इति 'विट् चास्य पवते नाप्सु रावि मूत्रं च फेनिलम् । केचित् । केचिदन्यत्र क्षतयोन्या अपीति दुर्गम् । अन्ये पुमान् स्याल्लक्षणैरेतैर्विपरीतस्तु पण्डकः ॥ परेण स्वमुखे क्रियमाणे पुंस्त्वमुपजायते स मुखेभग
सुबद्धं सुदृढं जत्रु जान्वस्थि च । सुबद्धांस शिरोधरः। इति । आक्षिप्तबीजः, रतिर्भवति संयोगाद्, रतिकाले अधस्तादस्थि जानु जङ्केति । अन्येषां सर्वास्थीनि च शुक्लं, नास्ति । मोघबीजः, भवति तु शुक्लं, न भवत्य
पत्यम् । चतुर्वप्येतेष्वीापण्डाडिषु क्षतयोनित्वं यथा (१) नासं.१३१७; नास्मृ.१५७ च्च (द्वा).
(१) नासं.१३।११ षण्डो (स तु); नास्मृ.१५।११) (२) नासं.१३८ नास्मृ.१५८ क्ष्य पुरुषं (क्ष्यः पुरुषः).
____बाल.२।१४०. (३) नासं.१३।९, नास्मृ.१५।९ स्थि (स्थिः) सशिरो- (२) मासं.१३।१२, नास्मृ.१५:१२ वध्र (वधि); बाल. धरः (शशिरोरुहः) टातनूजत्व (टस्तनूरुत्व).
२।१४० वध (बन्ध); समु.११८ वध्र (वन्ध्य) पृ., पुराणम् . (४) नासं.१३।१०, नास्मृ.१५।१० विट् चास्य प्ल (रेतो. (३) नासं.१३।१३ प्तो (प्त) न्या (न्य); नास्मृ.१५।१३, इस्योत्प्ल) रावि (हादि) पण्ड (पण्ड); बाल.२११४० पूर्वार्धे बाल.२११४० बीजश्च (बीजी च); समु.११८ तो (त) (यस्याप्स प्लवते वीर्य हादि मूत्रं च फेनिलम् ) पण्ड (पण्ड). बीजश्च (बीजौ च) पुराणम्.

Page #587

स्त्रीपुंधर्माः
"संभवति तथा व्याख्येयं, 'क्षतयोन्या अपीति वचनात् । शालीनस्यापि धृष्टस्त्रीसंयोगाद् भज्यते ध्वजः। शालीनोऽधृष्टः, स्त्रियं दृष्ट्वा लज्जया न प्रहृष्यति । तं हीनवेषमत्तस्त्रीबालान्धाभिरुपक्रमेत् ।। अन्यपतिः, अन्यस्यां भवति पुंस्त्वं, न स्वभार्यायाम् । शालीनस्यापि प्रगल्भस्त्रीसंनिधौ नोत्तिष्ठति ध्वजः ।
नाभा. उत्थितोऽपि भज्यते । तं हीनवेषाभिरनुज्वलाभिः । तंत्राद्यावप्रतीकारी पक्षाख्यं मासमाचरेत् । तत्र परिभवान्न लज्जा भवति । तथा मत्ताभिर्बालाभिअनुक्रमत्रयस्यास्य कालः संवत्सरः स्मृतः ॥ रन्धाभिरपि अन्धकारादावुपक्रमः । तथापगतशालीन
तत्रेति निर्धारणसप्तमी । आद्यौ निसर्गपण्डवधौ भावः स्वभार्यायां रसज्ञः संप्रवर्तिष्यते। नाभा. अप्रतीकारौ त्यक्तव्यावेव निर्वृत्तेऽपि पाणिग्रहणे । अन्यस्यां यो मनुष्यः स्यादमनुष्यः स्वयोषिति । 'पाणिग्रहणमन्त्राभ्यां नियतं दारलक्षणमित्यस्यापवादो- लभेत सान्यं भर्तारमेतत् कार्य प्रजापतेः ।। ऽयम् । य एवंविधोऽनाख्याय वरयति, पाणिं वा अन्यस्यां स्त्रियां मनुष्यः स्वभार्यायां पण्डः अन्यपतिगृह्णाति, यश्च ज्ञात्वा ददाति स राज्ञा दण्ड्यः। रित्युक्तः, तं परित्यज्य ततोऽन्यं भर्तारं लभेत सा । पक्षपण्डस्तु मासमाचरेत्। ततो ज्ञात्वा पक्षादूर्ध्वमपुंस्त्वे | राज्ञ एतत् कार्यम् । एष वादः सर्वशेषः। नाभा. त्याज्यः । दण्ड्यस्त्वनाख्यानात् । अनुक्रमादनन्तरस्य
कन्यादातृक्रमः । कन्यास्वयंवरविधिः। त्रयस्य गुरुरोगदेवतानिमित्तपण्डस्य संवत्सर उदीक्ष्यः, पिता दद्यात् स्वयं कन्यां भ्राता वाऽनुमते पितुः । ऊर्ध्वं तु त्यागः, नात्र दण्डः । एतावता कालेनाप्रति
मातामहो मातुलश्च सकुल्या बान्धवास्तथा ॥ विहितमप्रतिविधेयमेतद् भवति ।
नाभा. पिता दद्यात् कन्यां स्वयम् । स्वयंग्रहणमन्यनिरपेक्ष'ईर्ष्यापण्डादयो येऽन्ये चत्वारः समुदाहृताः। प्रामाण्यार्थम् । पित्रा अनुज्ञातो भ्राता वा, पितुरभावे संत्यक्तव्याः पतितवत् क्षतयोन्या अपि स्त्रियाः॥
मात्रा वा । तदभावे मातामहः, ततो मातुलः, ततः 'स्त्रियेति वा पाठः। ईर्ष्यापण्डसेव्यवातरेतोमुखे
सकुल्याः सपिण्डाः, ततो बान्धवाः संबन्धिनः । नाभा. भगाश्चत्वारः सम्यगनवे(क्ष्याः ? क्ष्य) त्याज्या एव माताभावे तु सर्वेषां प्रकृतौ यदि वर्तते । पतितवत् । अकार्यकारित्वात् पतिता एव ते । क्षतयोन्या तस्यामप्रकृतिस्थायां दद्युः कन्यां सजातयः ॥ . अपि, किमुताक्षतयोन्या वरणपाणिग्रहणमात्रेण । यथोक्तसर्वाभावे माता दद्याद् यदि प्रकृतिस्था
नाभा. वृत्तस्था पतितल्पमुपास्ते चेत् । तस्यां चासत्यामवृत्तआक्षिप्तमोघबीजौ च पत्यावप्रतिकर्मणि। स्थायां च समानजातीयां ब्राह्मणकन्यां ब्राह्मणः । एवपतिरन्यः स्मृतो नार्या वत्सरं संप्रतीक्ष्य तु॥ मितरा अपीतरे।
नाभा. 'वत्सरार्ध परीक्ष्य तु' इत्यन्यः पाठः। आक्षिप्तबीजो | नैव कश्चित्स्यात् कन्या राजानमाब्रजेत् । मोघबीजश्च यौ, तौ संवत्सरं परीक्ष्य सर्वथा तथाभावे
अनुज्ञया वरं तस्य प्रतीत्य वरयेत् स्वयम् ॥ पत्यौ प्रतिक्रियामकुर्वति पतिरन्यो ग्राह्यः। प्रतिकर्मकरणे यावदेकान्तज्ञानं तावत् प्रतीक्ष्यः।
नाभा. (१) नासं.१३।१७; नास्मृ.१५।१७ धृष्ट (दृष्ट) भज्य
(भ्रश्य) (तं हीनवेगमन्यस्त्रीबालाघाभिरुपाचरेत्). (१) नासं.१३॥१४; नास्मृ.१५।१४ ख्यं (ख्यो) क्रमत्र (२) नासं.१३।१८ नास्मृ.१५।१८. (क्रमात्तु).
(३) नासं.१३२२०; नास्मृ.१५/२० माता (पिता). (२) नासं.१३।१५, नास्मृ.१५१५ पण्डा (पण्डा) संत्य- (४) नासं.१३३२१७ नास्मृ.१५/२१ भावे तु (वभावे) क्तव्याः (त्यक्तव्यास्ते) स्त्रियाः (स्त्रिया).
जातयः (नामयः). (३) नासं.१३।१६; नास्मृ.१५।१६ जौ च पत्यावप्रति |
। (५) नासं.१३।२२; नास्मृ.१५।२२ व्रजेत् (श्रयेत्) वरं (जाभ्यां कृतेऽपि पति) वत्सरं सं (वत्सरार्ध)..
म्य. का. १३८
..
तस्य (तस्य वरं).

Page #588

१०९६
व्यवहारकाण्डम् । यदा तु नैव कश्चित् स्याद् दातोक्तानां मध्ये, सा| कन्यायां प्राप्तवरायामदीयमानायां न केवलं भ्रूणराजानमात्रजेद् देहि मां कस्मैचिदिति । तदनुज्ञया | हभिः समाः, यावन्तश्चर्तवस्तस्या विना भाति(क्र ? अभीष्टमनुरूपमावेद्य राज्ञे स्वयं प्रतीत्य वरं वरयेत् । क्रा)मेयुस्तावत्यो भ्रूणहत्या भवेयुः, यस्तां योग्याय न
नाभा. | ददाति । तस्मादवश्यं देयेत्येतत् प्रतिपाद्यतेऽदानस्य सवर्णमनुरूपं च कुलरूपवयःश्रुतैः । निन्दया।
नाभा. सह धर्म चरेत्तेन पुत्रांश्चोत्पादयेत् ततः ॥ अतोऽप्रवृत्ते रजसि कन्यां दद्यात् पिता सकृत् । . सवर्ण समानजातीयम् । कुलादिभिर्युक्तम् । सवर्ण- महदेनः स्पृशेदेनमन्यथैष विधिः सताम् ॥ मित्येवं गते सवर्ण स्वयं वरयन्ती रूपादियुक्तमेव वरयति ___ अत एवाप्रवृत्त रजसि ऋतावप्रवृत्ते एव प्रसङ्गावस्थान विरूपादिकमित्येतत् प्रयोजनं, सवर्णमपि कुलादि- यामेव नग्निकां पिता सकृदेव दद्यात् । वाचा दाने युक्तम् । सर्वे कुलयुक्ता एव, प्रकर्षार्थमुक्तमिमे कुलजा | प्रवृत्ते पुनरप्रसङ्गार्थ सकृदित्युक्तम् । अदाने प्रागृतोइति । तेन सह धर्म गृहस्थानां चरेत् । धर्मे चार्थे च । महानधर्मः पितुर्भवेत् । अत एनो मा स्पाक्षीदिति कामे च नातिचरेत् । तत एव पुत्रानुत्पादयेत् । तत नमिकामेव दद्यादित्येष विधिः साधूनाम् । एष साध्वा इत्यवक्तव्ये वचनप्रयोजनं तस्यासामर्थ्य तदनुज्ञया क्षेत्र- चार इति प्ररोचना।
. नाभा. जोत्पादनार्थम् । तद्धि तत एवोत्पन्नमपत्यं भवति । नाभा. सकृदशो निपतति सकृत् कन्या प्रदीयते। . . .
प्रेतिगृह्य च यः कन्यां वरो देशान्तरं व्रजेत् । सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सकृत् सकृत् ॥ 'त्रीनृतून समतिक्रम्य कन्यान्यं वरयेद् वरम् ॥ सकृतिक्रयैवैतेषां, अन्यथा दण्ड इत्येवमर्थ उप- (१) कन्याग्रहणं प्राप्तवराथै, न बालां प्रतिगृह्येति देशः । प्रसंगेनान्यदाह । यथांशदाने सकृद् एवं कन्यावरणमात्राथें, न पाणिगृहीताम् । तथाभूतां प्रतिगृह्यापरि- | दानमपीति विभागः । सकृत् , (न) पुनः पुनः। कन्याणीय देशान्तरं गच्छेत् , सा त्रीनृतूनतिक्रम्य देया। दातुर
दानस्य पृथगुक्तत्वात् नान्यविषयं दानम् । सकृदेव भावेऽदाने वा स्वयं वरयेत् । न तत्र वाग्दोषः। नाभा.
स्वत्वस्य निवृत्तत्वात् पुनः किं दास्यति । स्वत्व निवृत्ति(२) प्रतिगृह्य वाचा दत्तां स्वीकृत्य । बाल.२।१२७ / परस्वत्वापादने हि दानम् । एवं कन्यायाः। नाभा. - कन्या नर्तुमुपेक्षेत बान्धवेभ्यो निवेदयेत् । ब्राह्मादिषु विवाहेषु पञ्चस्वेष विधिः स्मृतः ।
ते चेन्न दास्तां भत्रे ते स्युभ्रूणहभिः समाः॥ गुणापेक्षं भवेद् दानमासुरादिषु च त्रिषु । - ऋतुं कन्या नोपेक्षेत न गूहेत् , स्वजनेभ्य आख्या- ब्राह्मप्राजापत्यार्षदैवगान्धर्वेषु पञ्चस्वेष विधिरनुक्रान्तः षयेत्ः। उपेक्षायां तस्या एव दोषः। ते तु श्रुत्वा भत्रे 'सकृत् कन्या प्रदीयत' इत्यादि, 'कन्यां दद्यात् पिता न चे दगभ्रूणहभिस्तुल्याः, याप्या दण्ड्याश्च । नाभा. | सकदिति । आसुरराक्षसपैशाचेषु' त्रिषु गुणापेक्षम् ।
यावन्तश्वतेवस्तस्याः समतीता विना पतिम् । सकृदु दास्यामीत्युक्त्वापि गुणवत्तराय दाने न दोषः · तावत्यो भ्रूणहत्याः स्युस्तस्य यो न ददाति ताम्॥ शुल्कमयस्त्वे वा प्रमथ्य हृते वा, पैशाचेऽपि तथेति । (१) नासं.१३२३, नास्मृ.१५२३ रूप (शील) पुत्रांश्चो
'पञ्चस्वपि विधिः स्मृतः', 'आसुरादिषु न 'त्रिष्वि'ति (प्रजां चो).
पाठे पञ्चस्वपि गुणापेक्षं दानं, नेतरेषु त्रिषु, तत्र (२) नासं.१३।३४ वरी (नरो); नास्मृ.१५।२४; अप. १६५; बाल.२१२७ च (तु) 'संवत्सरमती'ति पाठान्तरम् । (१) नासं.१३।२७, नास्मृ.१५।२७ अतोऽ' (अतः) समु.११८ च यः (तु यां) मनुः
| थैष (3) . (३) नासं.१३।२५; नास्मृ.१५।२५..
(२) नासं.१३।२८ मास्मृ.१५।२८ सकृत् सकृत् (सता (४) नासं.१३।२६, नास्मृ.१५।२६ समतीता विना सकृत् ).. पतिम् (समतीयुः पति विना). .
(३) नासं.१३।२९; नास्मृ.१५।२९..

Page #589

बीपुंधर्माः धनाद्यपेक्षम् । गान्धर्वेऽपि अन्योन्येच्छामात्रेण यथोक्त- अकन्येति तु यः कन्यां ब्रूयाद् द्वेषेण मानवः । गुणापेक्षमेव। .....
नाभा. | स शतं प्राप्नुयादु दण्डं तस्या दोषमदशेयन् ॥ दत्तकन्यापुनर्हरणसदोषकन्यादानसदोषप्रतिग्रहीत्रादिविचारः | पुरुषेण संबद्धेयं, न कन्येति प्रतिगृह्य कन्याद्वेषेण कन्यायां प्राप्तशुल्कायां ज्यायांश्चेद वर आव्रजेत।। यो ब्रवीति स शतं दण्ड्यः, यदि कन्यादोष न दयति। धर्मार्थकामसंयक्तं वाच्यं तत्रानतं भवेत ॥ | अथ विभावयति, न दण्ड्यस्त्यजन्नपि । नाभा,
कन्यायां प्राप्तशुल्कायां शुल्कग्रहणकाले प्रशस्यतरः | प्रेतिगृह्य तु यः कन्यामष्टामत्सृजेद् वरः। प्रार्थनीयो यद्यागच्छेत् , तत्र धर्मादियुक्तं शीलवती | विनेयः सोऽप्यकामोऽपि कन्यां तामेव चावहत्॥ कुलरूपवती चेत्याद्यनृतमपि प्रयोजनार्थ वक्तव्यम् । अदुष्टामविभावितदोषां प्रतिगह्य य उत्सूजेद्बरः, नात्रानृतवचने दोषः । अन्य आह-गृहीतशुल्कायां सोऽपि विनेयः । विनयस्यावचनात् सोऽपीत्यपिशब्दात् प्रशस्यतरो यद्यन्य आगच्छेत् तत्र धर्मादियुक्तमविधेया | पूर्वोक्तशतमेवेति गम्यते । अनिच्छन्नपि तामेव कन्यामुः अविनेया अतिविरूपा च तस्मात् तव न ददामीति
दुहेत तामद्वहेदेवेत्यर्थः अनियतदेशत्वाच्चादीयमानां, शुल्कप्रदाने नास्त्यनृतदोष इति । नाभा. | नान्योद्वाहप्रतिषेधः, तामुत्स्रष्टुं न लभत इति ।: नादुष्टां दूषयेत् कन्यां नादुष्टं दूषयेद् वरम् । ।
नाभा. दोषे तु सति नागः स्यादन्योन्यं त्यजतोस्तयोः।।
दीर्घकुत्सितरोगार्ता व्यङ्गा संसृष्टमैथुना। - दत्तां प्रतिगृहीतां वादुष्टां वरो न दूषयेद् न त्यजेद्
दुष्टाऽन्यगतभावा च कन्यादोषाः प्रकीर्तिताः। दोषवतीति । न चादुष्टं पुरुषं दोषरहितं वरं दोषवानिति
'यस्तु दोषवती कन्याम्' 'अदर्शयन्निति चोक्तम् । त्यजेत् । दोषे सति त्यजतोरन्योन्यं नापराधः दृष्टे राज
ते दोषा उच्यन्ते । दीर्घरोगाः शूलार्शआदियुक्ताः। कुलादावदृष्टे च।
नाभा.
कुत्सितरोगाः कुष्ठादियुक्ताः । आर्ता राजग्राहादिदारिदैत्वा न्यायेन यः कन्यां वराय न ददाति ताम् । |
धादियुक्ताः, एताभ्यां वाऽऽर्ताः । व्यङ्गा विकलाङ्गाः ।
संस्पृष्टमैथुना भुक्तपूर्वाः । धृष्टाश्चान्यगतभावाश्च धृष्टाअदुष्टश्चेद् वरो राज्ञा स दण्ड्यस्तत्र चोरवत् ।।
न्यगतभावाः । धृष्टा निर्लजाः कार्याकार्येषु प्रसह्य दत्त्वा शुल्कादिना न्यायेन साक्षिमध्ये यो न ददाति
वर्तन्ते । अन्यगतभावा अन्यकामाः । यथा कन्यादोषाः, अदुष्टाय, स दण्ड्यश्चोरवद्राज्ञा ।
नाभा.
एते प्रदर्शनमात्रम् । अन्येऽपि प्रसिद्धा द्रष्टव्याः। यस्तु दोषवती कन्यामनाख्याय प्रयच्छति।
दोषवतीरुक्त्वा एते दोषा इति ब्रवीति, तत्रार्थाद् तस्य कुर्योन्नपो दण्डं पूर्वसाहसचोदितम् ॥
यत्संबन्धाद् दोषवत्यस्तास्ते दोषा इत्युक्तं भवति । यो दोषवतीं, दोषा वक्ष्यमाणा 'दीर्घकुत्सितरोगार्ता'
धर्मिणा धर्माख्यानं दृष्टम् । तद् यथा-गोत्वे किं इत्याद्याः, ताननाख्याय ददाति, आख्याय दाने न
लक्षणमिति पृष्टे विषाणी ककुद्मान् प्रान्तेवालधिः दोषः, तस्य पूर्वसाहसो दण्डः।
नाभा.
सास्नावानिति गोत्वे लिङ्गमिति, एवमिहापि दीर्घरोगादयो दोषा इत्युक्तं भवति ।
नाभा. (१) नासं.१३॥३०, नास्मृ.१५।३० क्तं वाच्यं (क्तो
(१) नासं.१३।३४; नास्मृ.१५/३४; बाल.२।२८९ वाक्य); समु.११९ ज्या (श्रे) वाच्यं (वाक्य) भवेत् (व्रजेत् )
। द्वेषे (दोषे) स शतं (सततं).
(२) नासं.१३।३५, नास्मृ.१५।३५वरः (नरः) विनेयः (२) नासं.१३१३१७ नास्मृ.१५।३१ नागः (गाग:). मोप्य (स विनेयस्त्व: अप.१०६६ सोऽप्य (सोऽन्य). (३) नासं.१३१३२; नास्मृ.१५।३२, बाल.२।१२७ । (३) नासं.१३॥३६ ङ्गा (झाः) ना (नाः) संस्. (संस्पृ) दत्वा (दत्तां).
| दु (धु) वा च (वाश्च); नास्मृ.१५:३६; अप.११६६ संसू " (४) नासं.१३।३३; नास्मृ.१५।३३, अप.१।६६, । (संस्पृ) दू (ध): २।२८९ दु (घ)..

Page #590

नाभा.
१०९८
व्यवहारकाण्डम् उन्मत्तपतितक्लीबदुर्भगत्यक्तबान्धवाः। वस्त्रयुगं च गोयुगं च दत्त्वा विवाहः। विवाहकन्यादोषौ च यौ पूर्वावेष दोषगणो वरे ॥ । येदिति त्वाप्रत्ययोपपत्तिः । एष आर्षः । अन्तर्वेद्यां तु 'नादुष्टं दूषयेद् वरम्' 'दुष्टश्चेन्न वर' इति चोक्तम् । | यज्ञमध्ये ऋत्विजे कर्म कर्वते. अलङ्कृत्येत्यादि सर्वत्र का उच्यन्त उन्मत्तः 'पश्चान्मादाः समाख्याता वात- तुल्यं, दद्यात् स देवः।
नाभा. पित्तकफोद्भवाः। चतुर्थो धननाशेन संनिपातेन पञ्चमः॥ इच्छन्तीमिच्छते प्राहुर्गान्धर्वो नाम पञ्चमः । इति । पतितः सुवर्णस्तेयादिमहापातकोपपातककृत् । विवाहस्त्वासुरो ज्ञेयः शुल्कसंव्यवहारतः ।। क्लीबः उपहतपुंस्त्वः । दुर्भगः सर्वद्वेष्यः । त्यक्तबान्धवो | कामयमानां कामयमानाय दद्याद , गान्धवो नाम सः। बान्धवैस्त्यक्तः । पूर्वी च कन्यादोषौ दीर्घरोगः कुत्सित- | आसुरः शुल्कपणापणपरिच्छेदेन द्रव्यं गृहीत्वा दानरोगश्च । एष दोषगणो वरविषयः । धर्मिणा धर्मनिर्देशः | मासुरः। दैवे तु गृहीत्वा द्रव्यं पिता तस्या एव दद्यात् , पूर्ववत् ।
अपत्यविक्रयप्रतिषेधात् । इह तु विक्रय एव । नाभा. ___ अष्टौ विवाहाः
प्रेसह्य हरणादुक्तो विवाहो राक्षसः स्मृतः । *अष्टौ विवाहा वर्णानां संस्काराख्याः प्रकीर्तिताः।
सुप्तमत्तोपगमनात् पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ।। ब्राह्मस्तु प्रथमस्तेषां प्राजापत्यस्तथैव च ॥
प्रसह्य प्रमथ्य हरणाद् राक्षसः। सुप्तां मत्तां वोपआर्षश्चैवाथ दैवश्व गान्धर्वोऽथासुरस्तथा। गच्छति, स पैशाचः । अधमः पापः सर्वेभ्यः । नाभा. राक्षसोऽनन्तरस्तस्मात् पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ॥ एषां तु धाश्चत्वारो ब्राह्माद्याः समुदाहृताः ।
संख्याग्रहणं परिगणनार्थ वर्णानां संभवतः । साधारणः स्याद् गान्धर्वस्त्रयोऽधास्त्वतः परे॥ संस्काराख्याः उपनयनस्थानीयाः। शेषो गतार्थः । नाभा. | एषामष्टानां मध्ये चत्वारो धाः ब्राह्मप्राजापत्या. सत्कृत्याहूय कन्यां तु ब्राह्मो दद्यात् स्वलकृताम् । पंदैवाः। साधारणो गान्धर्वः न धयों नाप्यधर्म्यः । सह धर्म चरेत्युक्त्वा प्राजापत्यो विधीयते ॥ अतःपरे त्रयोऽप्यधाः , क्रयादपहरणादज्ञातसंगमाच्च । ___ अष्टानां लक्षणमुच्यते । सत्कृत्य पूजयित्वा आहूय एषां विस्तरो दानापट्यफलं च भृगुसंहितायां व्याख्यावरं तस्मै कन्यां दद्यात्, एष ब्राह्मः। आहूय कन्या- तम् । विस्तरेण तत एवोपलब्धव्यम् । नाभा. दानमात्रम् । यथाविभवमलङ्कृता । सह पत्या धर्म
स्त्रीरक्षा चरेत्युक्त्वा दद्यादित्येवमेष प्राजापत्यः। नाभा. स्वातन्त्र्याद्विप्रणश्यन्ति कुले जाता अपि स्त्रियः। वस्त्रगोमिथुने दत्त्वा विवाहस्त्वार्ष उच्यते।
अस्वातन्त्र्यमतस्तासां प्रजापतिरकल्पयत् ।। अन्तर्वद्यां तु दैवः स्याहत्विजे कर्म कुर्वते ॥
(१) अतोऽन्यैरपि स्वस्त्रीणां यथा भवत्यस्वातन्त्र्यं • अन्यस्मृतिगतोऽयं विचारः संस्कारकाण्डे संग्रहीष्यते। तथैव कल्पयितव्यमिति शेषः । दुष्प्रसंगादपि रक्षणं अत्र तु नारदन विवादपदे संगृहीतत्वात् संगृहीतः ।
कर्तव्यम् ।
स्मृच.२३९ (१) नासं.१३।३७ नास्मृ.१५।३७ पूर्वाधं (उन्मत्तः ।
(२) कुले जाताः सत्कुले जाताः। विर.४१० पतितः क्वीबो दुर्भगस्त्यक्तबान्धवः). (२) नासं १३१३८, नास्मृ.१५/३८ ख्याः (थ) थैव च
(१) नासं.१३।४२; नास्मृ.१५।४२ च्छते (च्छतः) वो
(4) मः (मम् ). (थाऽपरः); दा.९० ख्याः (थ); बाल.२।१४५ (पृ. २६४) दावत.
(२) नासं.१३१४३; नास्मृ.१५।४३ स्मृतः (तथा) मत्तो. (३) नासं.१३।३९; नास्मृ.१५:३९ श्चैवाथ (श्चैव हि) पगमनात् (प्रमत्तोपगमात् ) श्चाष्ट (स्त्वष्ट). र्वोऽथा (र्वश्चा) (राक्षसोऽनवरस्तस्मात्पैशाचस्त्वष्टमः स्मृतः). । (३) नासं.१३।४४; नास्मृ.१५।४४ स्त्वतः (स्ततः).
(४) नासं.१३।४०; नास्मृ.१५।४० ब्राह्मो दद्यात् स्व | (४) नासं.१४।३०, नास्मृ.१६॥३०; व्यक.१२८ (दद्यात् ब्राह्मे त्व) विधीयते (विधिः स्मृतः).
द्वि (द्धि); स्मृच.१३९; विर.४१० व्यकवत् ; रत्न.१३३ (५) नासं.१३।४१; नास्मृ.१५।४१ मिथुने दत्वा (मिथु- | व्यकवत् ; व्यप्र ४०५, व्यउ.१३९; सेतु,२८० विभ.२७. नाभ्यां तु).
समु.११९.

Page #591

स्त्रीपुंधर्माः
१०९९ 'पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पवादः-व्यभिचारे सापि त्याज्यैव । नाभा. रक्षन्ति वार्धके पुत्रा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥ व्यभिचारे स्त्रिया मौण्डयमधःशयनमेव च । वार्धकग्रहणं विधवावस्थोपलक्षणार्थम् । शेषं ऋज्वेव।। कदन्नं च कुवासश्च कर्म चावस्करोज्झनम् ॥
नाभा. (१) स्त्रिया अत्यन्तव्यभिचारे जाते मौण्डयमधःस्त्रीत्यागविचारः
शयनं च साधयेत् । कदन्नं कुवासश्च भरणार्थ दद्यात् । अनुकूलामवाग्दुष्टां दक्षां साध्वी प्रजावतीम् । | अमेध्यशोधनरूपं च कर्म कारयेदित्यर्थः । स्मृच.२४२ त्यजन् भार्यामवस्थाप्यो राज्ञा दण्डेन भूयसा ॥ | (२) अत्र च स्त्रीव्यभिचार एव त्यागादिकं गुरु
वश्यां प्रियंवदां, दक्षां कुशलां, अव्यभिचारिणी, लघूक्तं व्यभिचाराणामेव तत्तद्विशेषमाश्रित्य व्यवस्थापपुत्रवतीं त्यजन्नन्यत्र सक्तो, राज्ञा बहूतरेणानुरूपेण | नीयम् ।
विर.४२६ दण्डेनानुशिष्य तस्यामेव व्यवस्थाप्यः। नाभा. (३) व्यभिचारे मौण्ड्यं,भूमौ शयनं, कदन्नं सक्त्वादि, अन्योन्यं त्यजतोरागः स्यादन्योन्यविरुद्धयोः। कुवासो जीर्णवसनं, अवस्करोञ्छनं मूत्रपुरीषस्थानस्त्रीपुंसयोर्निगूढाया व्यभिचाराहते स्त्रियाः॥ शोधनं कर्म च ।
नाभा. (१) आगः पापं, निगूढा रक्षिता। व्यक. १३२ | स्त्रीधनभ्रष्टसर्वस्वां गर्भविस्रंसिनी तथा।
(२) विवाहसंस्कारविहीनयोहीनजातीयस्त्रीपंसयो- भर्तुश्च वधमिच्छन्ती स्त्रियं निर्वासयेद् गृहात् ।। रन्योन्यविरोधेनान्योन्यं त्यजतोधर्मः स्याद्दोषो न स्यादि- (१) स्त्रीधनभ्रष्टसर्वस्वा स्त्रीधनत्वेन भ्रंशितं सर्वस्वं त्यर्थः । ऊढा विवाहसंस्कृता । तस्यास्तु व्यभिचार- यया सा तथोक्ता, भ्रष्टमत्र न भ; इत्यर्थः। व्यक.१३२ रूपनिमित्तमन्तरेण नास्ति त्यागः । अनेन व्यभिचारे । (२) स्त्रीधनेन सह भ्रष्ट सर्वस्व यस्याः सा तथोक्ता । सत्यूढाया अप्यत्येव त्याग इत्यर्थादुक्तम् । तच्च गर्भविस्रंसिनी औषधादिसेवया संपादितगर्भस्रावा, भर्तुस्वच्छन्दव्यभिचारिणीविषयम् । 'स्वच्छन्दगा च या वधमिच्छन्ती विषप्रदानादिनेति शेषः । +स्मृच.२४७ नारी तस्यात्यागो विधीयत' इति यमस्मरणात् । अनर्थशीलां सततं तथैवाप्रियवादिनीम् ।
स्मृच.२४५-२४६ | पूर्वाशिनी च या भर्तुः तां स्त्री निर्वासयेद् गृहात्॥ । (३) अन्योन्यविरुद्धयोः परस्परत्यागे न दोषः। पानप्रेक्षणबाह्यस्त्रीसंसर्गशीलां, तथाऽप्रियवादिनी, न तूढाया इति वचनाद् अविवाहिताविषयमेतत् । ऊढा प्रथमभोजनशीलां, भर्तुरित्युभयोः शेषः, निर्वासयेद् विवाहपरिगृहीता, तस्या नास्ति त्यागः । अस्या- ग्रामात् ।
नाभा. (१) नासं.१४।३१; नास्मृ.१६।३१ रक्षन्ति वार्धके पुत्रा
+ विर., नाभा. स्मृचवत् । (पुत्रास्तु स्थविरे भावे).
(१) नासं.१३३९३ ज्झ (ग्छ); नास्मृ.१५।९१ नं च (नं ' (२) ना सं.१३।९७ कूला (रूपा); नास्मृ.१५।९५;
१. वा); स्मृच.२४२; विर.४२६, रत्न.१३४, व्यप्र.४१० व्यक.१३२, स्मृच.२४५, विर.४२३, पना.४७४,
स्क (क); व्यउ १४१; विता.८१४ कर्म (काम) रोज्झनम् नृप्र.३३ जन् भार्या (जेन्नारी); व्यप्र.४१०; व्यउ.१४१;
(रादनम्); विभ.१६; समु.१२१ पू. व्यम.१०८ (-) प्रजावतीम् (पतिव्रताम् ) भूयसा (वै पति:);
(२) नास.१३३९४ स्रंसिनी (स्राविणीं); नास्मृ.१५।९२ विता.८२३ भूयसा (तां प्रति); सेतु.२८४, विभ.१३ गृहात् (पुरात् ); ब्यक.१३२; स्मृच.२४७, विर.४२४ राशा द (राजद); समु.१२२.
स्रंसि (भ्रंशि); पमा.४७६ स्रंसि (ध्वंसि) शेषं नास्मृवत् ; (३) नासं.१३।९२ तोरागः (तो गः) निगू (नेतू); सेतु.२८४ विरवत् ; विभ.१४ विरवत ; समु.१२२. नास्मृ.१५।९०; व्यक.१३२; स्मृच.२४५ रागः (धर्मः) (३) नासं.१३।९५ तां स्त्री (स्त्रियम् ) गृहात् (बुध:); निंगू (र्न चो); विर.४२४ न्य (न्यं); पमा.४ ७४ निगू (न नास्मृ.१५४९३ शिनी (शिनी) तो स्त्री (क्षिप्र); ब्यक.१३२% चो); सेतु.२८४ न्यवि (न्यं नि); विभ.१४ रागः (दण्डः) | स्मृच.२४७ शीलां (शीला) दिनीम् (दिनी); विर.४२४; भ्य (न्य); समु.१२२ स्मृचवत् .
पमा.४७६ नास्मृवत् ; नृप्र.३३; सेतु.२८४ शीलां सतत

Page #592

११००
व्यवहारकाण्डम्
वन्ध्यां स्त्रीजननीं निन्द्यां प्रतिकूलां च सर्वदा। 'नष्टेऽन्यो विधीयत' इत्युक्तम् । अप्रतिविधायानाकामतो नाभिनन्देत कुर्वन्नेवं न दोषभाक् ॥ । ख्याय प्रोषितो नष्टः । स द्विविधः मृतोऽमृतश्च । मृत
निन्द्यां मरणशीलापत्यां, सार्वकालं विपरीतकारि- इति ज्ञाते उदीक्षणप्रयोजनं नास्ति । तत्र पूर्वोक्त णी, सर्वदेति कदाचित् प्रमादकृतनिवृत्त्यर्थम् । एव विधिः। अमृतोऽपि द्विविधः अमुत्रेति श्रूयतादृशीं यदि नेच्छति नाभिनन्देत न रमेत तया सह । माणोऽश्रयमाणश्च । अश्रूयमाणेऽयं विधिः । प्रतिविधा'कामतो नाभिनन्देतेंत्यपरः पाठः। स एवार्थः। यैकमत्येन प्रोषिते अन्याय्यमन्याश्रयणम् । गतार्थः एवं कुर्वन् न प्रत्यवैति, न च दण्ड्यः। नाभा. श्लोकः । प्रसूतायाः सापत्याया निवृत्तप्रयोजनत्वाद् अज्ञानदोषादूढा या निर्गता नान्यमाश्रिता। | रतिहरणार्थत्वान्महान् कालः । इतरस्या अनिर्वृत्तबन्धुभिःसा नियोक्तव्या निबन्धुः स्वयमाश्रयेत् ॥ प्रयोजनत्वात् प्रथमवयोवस्थत्वाद् दुर्धरत्वाच्च विषयअज्ञातदोषा पत्युरपचारादल्पदोषाद् रोषान्निर्गता | स्याल्पः कालः।
नाभा. गृहाद्, निर्दोषा अन्यमनपाश्रिता बन्धुगृहे स्थिता, क्षत्रिया षट् समास्तिष्ठेदप्रसूता समात्रयम् । तस्मिन्नेव पत्यौ स्वजनैनियोज्या। निस्स्वजना स्वयमेव तं वैश्या प्रसता चत्वारि द्वे वर्षे वितरा वसेत् ।। प्रत्याश्रयेत् । 'अज्ञातदोषादूढा या निर्दोषे'त्यस्मिन्
.... नाभा. पाठे त्यक्ता 'नष्टे मृत' इत्यादौ वा बन्धुभिरन्यस्मै न शूद्रायाः स्मृतः कालो न च धर्मव्यतिक्रमः । देया। निबन्धुः स्वयमेवान्यमाश्रयेत् । नाभा. विशेषतोऽप्रसूतायाः संवत्सरंपरा स्थितिः ॥
प्रोषितभर्तृकावृत्तम् , तदङ्गोऽन्यपतिविधिश्च' शूद्रायाः प्रोषिते पत्यौ न कालनियमः। न चान्य. नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतौ। गमनेऽस्यामवस्थायां धर्मलोपः। सर्वस्या अविशेषेण । पश्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ प्रसूताया उदीक्षणप्रसङ्गे संवत्सरपरा स्थितिः। संवत्स
एतास्वापत्सु यद्यक्षतयोनिः नियोगतोऽन्यतरस्या: रादूर्वं नास्ति दोषः । उदीक्षणे पतिलोको धर्मवृद्धिश्च पुत्रेच्छायाः पत्यनि(च्छ ? च्छा)या वा। पतिलोके- | सर्वासां, नोदीक्षणप्रतिषेधः । एतावतोऽनुदीक्षणे दण्डः . च्छायां न नियमः ।
नाभा. अधमधा उदाक्षणमामा
अधर्मश्च । उदीक्षणं तु न्याय्यमेव । नाभा. अष्टौ वर्षाण्युदीक्षेत ब्राह्मणी प्रोषितं पतिम् । - अप्रवृत्तौ स्मृतो धर्म एष प्रोषितयोषिताम् । अप्रसूता तु चत्वारि परतोऽन्यं समाश्रयेत् ॥ जीवति श्रयमाणे तु स्यादेष द्विगुणो विधिः॥ (जननी नित्यं) दिनीम् (दिनी) शिनी (शनी); विभ.१४ शील प्रोषितस्य योषितां भर्तर्यश्रयमाणे प्रोषिते एष कालसततं (जननीं नित्यं); समु.१२२ स्मृचवत् . . विधिः। जीवति तु श्रयमाणे जीवत्यमुत्रेति श्रयमाणे .. (१) नासं.१३।९६ कामतो (कामं तां); नास्मृ.१५।९४ द्विगुणः कालो यथोक्तः।
नाभा. न दो (स दो); व्यक.१३२, स्मृच.२४७ त कुर्वन्नेवं (तु प्रजाप्रवृत्तौ भूतानां सृष्टिरेषा प्रजापतेः। कुर्वन्नेव); विर.४२४ निन्द्यां (नित्य); पमा.४७६; सेतु. | अतोऽन्यथागमे स्त्रीणामेवं दोषो न विद्यते ।। २८४ निन्यां (नित्यं) नेवं न (न्नेव स); विभ.१४ निन्द्यां (नित्यं); समु.१२२.
(१) नासं.१३३१०१ वर्षे त्वितरा (समे अप्रजा); नास्मृ. - (२) नासं.१३३९८ नदोषादूढा (तदोषादृष्टा); नास्मृ. | १५।९९; व्यक.१३९. १५९६ नदोषाढा (तदोषेणोढा) र्गता (>षा) सा नि (२) नासं.१३।१०२, नास्मृ.१५।१०० न च धर्मव्यति(साऽभि); स्मृच.२४५; समु.१२२.
क्रमः (एष प्रोषितयोषिताम् ) पू.; व्यक.१३९. (३) नासं.१३३९९ पूर्वार्धे (पत्यौ प्रव्रजिते नष्टे क्लीबेऽथ (३) नासं.१३।१०३, नास्मृ.१५.१०० उत्त.; व्यक. पतिते मृते); नास्मृ.१५९७; मेधा.९७६ स्मृत्यन्तरम् . | १३९.. । (४) नासं.१३।१०. णी (ण); नास्मृ.१५।९८; व्यक. (४) नासं.१३।१०४नास्मृ.१५।१०१ प्रजाप्रवृत्तौ (अ
| प्रवृत्ती तु) सृष्टि (दृष्टि) थागमे (गमने) मेवं (मेष); व्यक.१३९०

Page #593

यति ।
स्त्रीपुंधर्माः
११०१ " प्रजाप्रवृत्ताविति निमित्तसप्तमी । अपत्यार्थे यतः | 'नीरजस्कामनिच्छन्तीं वन्ध्यां पुत्रवती स्त्रियम्। प्रजापतेः सृष्टिः सर्वभूतानां, अतोऽन्यगमने, यथोक्तं न गच्छेदु गर्भिणी निन्द्यामनियुक्तां च बन्धुभिः।। न दोषः । दोषो न विद्यत इति ब्रुवन् नायं धर्मः, | ___ 'निन्दन्नियुक्तामपि बन्धुभिरित्यपरः पाठः । ऋतुधर्मस्तु पतिव्रतात्वमेव, एवमपि दोषो नास्तीति ज्ञाप- र्यस्या नास्ति सा नीरजस्का तामनिच्छन्तीं चेत्यादि ।
नाभा. निन्द्या कुत्सिता त्वग्दोषादिना । निन्द्या, अपत्यं म्रियते __ स्त्रीपुनर्विवाह:
यस्याः । बन्धुभिश्वानियुक्तामिति अनियुक्तायां यदि उद्वाहिताऽपि या कन्या न चेत्संप्राप्तमैथुना। गमने प्रसङ्गोऽस्ति देवरादेः, गतम् । अथवा यथोक्तां पुनः संस्कारमहन्ती यथा कन्या तथैव सा ॥ देवरादिनियुक्तामपि न गच्छेद इति स च तां प्रति. .: नियोगविधिः पद्यते'त्यस्यापवादः ।
नाभा. अनुत्पन्नप्रजायास्तु पतिः प्रेयाद् यदि स्त्रियाः। अनियुक्ता तु या नारी देवराज्जनयेत् सुतम् । . नियुक्ता गुरुभिर्गच्छेद् देवरं पुत्रकाम्यया ॥ जारजातमरिक्थीयं तमाहुर्धर्मवादिनः॥ ___ अनुत्पन्नप्रजा अप्रजा । उत्पन्नविनष्टप्रजाऽप्यप्रजैव । तथानियक्तो योभार्या यवीयान ज्यायसो व्रजेत । मृते भर्तरि 'पुत्रेण लोकान् जयती'त्यादिना पुत्र
यवीयसो वा यो ज्यायानुभौ तौ गुरुतल्पगौ ।। लोककामा, न पतिलोककामा, यदि स्याद् गुरुभिः |
___ तथा तेनैव प्रकारेणानियुक्तः कनीयान् ज्येष्ठभार्या श्वशुरादाभानयुक्ता देवर गच्छत् पुत्रच्छया, न रन्तु गच्छेद गमनमात्रेण, कनीयसो वा भार्या ज्येष्ठो व्रजेद् , मिच्छया । तत्र व्यभिचारे न दोषो न दण्डः । नाभा. |
एतावुभौ गुरुतल्पगौ। गुरुतल्पगमनप्रायश्चित्तमत्रापीति । सच तां प्रतिपद्येत तथैवा पुत्रजन्मनः ।
नाभा. पुत्रे जाते निवर्तेत विप्लवः स्यादतोऽन्यथा ॥ स च देवरस्तां तथैव धर्मार्थमेव, न रत्यर्थ, आ
कुले तदवशेषे तु संतानार्थ न कामतः । पुत्रोत्पत्तेः । उत्पन्ने पुत्रे निवर्तेत । गुरुवदेव पश्येत् ।
नियुक्तो गुरुभिर्गच्छेद् भ्रातृभायां यवीयसः । अन्यथा पुनरपि परिग्रहे विप्लवः संकरः स्यात् । तथा
ज्येष्ठभार्या कनिष्ठो वा गच्छेद् गुरुनियोगतः । सति अधर्मों दण्डश्च स्यात् ।
नाभा.
कुलसंतानरक्षा तु फलं समधिगच्छत्तः ॥ घतेनाभ्यज्य गात्राणि तैलेनाविकृतेन वा।
कुले तदवशेषेऽन्यमनुष्याभावे संतानार्थमेव, न
कामतः, नियुक्तो ज्येष्ठो वा कनीयसः, कनीयान् वा मुखान्मुखं परिहरन् गात्रैर्गात्राण्यसंस्पृशन् ।
ज्येष्ठस्य भार्या गच्छेत् । ततः कुलरक्षणात् तन्निमित्तं घृतेनापक्केन वा तैलेन गात्राण्यभ्यज्य सुखार्थ भूयःप्रवृत्तिं परिहरन् । परस्परगावस्पर्शनं च प्रयोज
फलमश्नुवाते ।
नाभा. नार्थमेव ।
नाभा.
* व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च दायभागे द्रष्टव्यः। (१) बाल.२११२७. .
(१) नासं.१३१८३; नास्मृ.१५।८३,८४ पूर्वाधे (स्त्रियं (२) नासं.१३४८० नास्मृ.१५/८०; व्यक.१३८
पुत्रवती वन्द्यां नीरजस्कामनिच्छन्तीम् ); नृप्र.३४ नास्मृवत्. उत्त.; विर.४४५ उत्त; नृप्र.३४ उत्त. (३) नासं.१३।८१, नास्मृ.१५।८१ नः (तः) विप्लवः
(२) नासं.१३६८५ यो भार्या (भार्यायां); नास्मृ.१५॥ (संकरः); ब्यक.१३८, विर.४४५, नृप्र.३४ प्रतिपद्येत
८५,८६; नृप्र.३४ वा यो ज्यायानु (ऽथवा जायामु). (अभिगच्छेत्तु); विभ.२९. .
(३) नासं.१३२८६, नास्मृ.१५।८३ पू.; व्यक.१३८ (४) मासं.१३॥८२; नास्मृ.१५१८२; ब्यक.१३८ भ्यज्य तु (च); ममु.९।१४७ तु (च) पू., विर.४४६ तु (च) (भ्युक्ष्य) ण्यसं (णि चा); ममु.९।१४७ उत्त.; विर.४४५- भ्रातृ (भ्रातुः); नृप्र.३४ मच.९।१४७ तु (च) पू.; विभ. ४४६ म्यकवत् ; नृप्र.३४ भ्यज्य (भ्युक्ष्य) मुखान्मुखं | २९ विरवत् .... (आस्येनास्य); मच.९।१४७ उत्त.; विभ.२९. । (४) नासं.१३८७; नारदस्मृतौ नास्त्ययं श्लोकः।। ।

Page #594

११०२
व्यवहारकाण्डम्
अविद्यमाने तु गुरौ राज्ञो वाच्यः कुलक्षयः । ततस्तद्वचनाद् गच्छेदनुशिष्य स्त्रियं च सः ॥ गुरौ नियोक्तर्यविद्यमाने राज्ञस्तत्कुलक्षयमुक्त्वा तेनानुज्ञातो देवरस्तदभावेऽन्यो वा गच्छेद् अनुशिष्य वक्ष्यमाणेन विधिना घृताभ्यक्तेन तया सह गात्रस्पर्श- वर्ज ऋतौ गन्तव्यं प्रजार्थमेवेति ।
नाभा.
पूर्वोक्तेन विधानेन स्नातां पुंसवने शुचिः । • सकृदा गर्भाधानाद्वा वृत्ते गर्भे तथैव सा ।।
दम्पत्योर्वादस्य विषयः
* ईर्ष्यासूयासमुत्थे तु संरम्भे रागहेतुके । दम्पती विवदेयातां न ज्ञातिषु न राजनि ॥ ईर्ष्यासमुत्थेऽन्यशङ्कानिमित्ते परस्परतः अमुका अशो भंना असावशोभन इत्यादि, ( ईर्ष्या ?) असूयासंभवे च सङ्गानुमिते संरम्भे चित्तवैषम्ये दम्पती परस्परत
(१) नासं. १३।८८; नास्मृ. १५१८६ ( नियुक्तो गुरुभिर्गच्छदेनुशिष्यात् स्त्रियं च सः) उत्त; व्यक. १३८ शिष्य (शिष्यात्); विर.४४६ शो (शे) शिष्य (शिष्यात् ); नृप्र. ३४; विभ. २९ विरवत् .
.
पूर्वोक्तेनैव विधिना घृताभ्यक्तो गात्रस्पर्शवर्ज व्रजेत्, ऋतुस्नातां पुमान् जायते यस्मिन् दिवसे तस्मिन्, 'युग्मासु पुत्रा जायन्त' इति वचनात् । ऋतावृतावसकृत् सकृद्वा यावद् वा गर्भो भवति तावद् युग्मास्वेकस्मिन्नप्यृतौ । कृत उत्पन्ने गर्भे स्नुषैव सा कनीयसोऽपि गुरुरेव सा । अतोऽन्यथा वर्तमानः पुमान् स्त्री वाऽपि कामतः विनेय सुभृशं राज्ञा विप्लवः स्यादतोऽन्यथा ॥ कामाद् वर्तमानावुत्तरकालं च सुष्ठु दण्डयौ राज्ञा । अदण्डने राजा प्रत्यवेयात् ।
नाभा.
।
नाभा.
(२) नासं. १३।८९ न विधानेन (नैव विधिना) वृत्ते (कृते) तथैव (स्नुषैव); नास्मृ. १५/८७ स्नातां (स्नुषां वृत्ते (कृते); उसक. १३८ द्वा (तु); विर. ४४६ व्यकवत्; विभ. २९ स्नातां (स्नुषां द्वा (तु).
(३) नासं. १३।९० विल... न्यथा (किल्बिषी स्यादनिग्रहे); नास्मृ. १५/८८ विने (निने); व्यक. १३८३ विर. ४४६ सुभृशं (स्वभगं); विभ.२९ सुभृशं ( तावुभौ ).
एव चित्तविशुद्धिं कुर्यातां, न स्वजने न राजनि वा विवादः कर्तव्यः ।
नाभा.
(४) नासं. १३ । ९१; नास्मृ. १३।८९ सूया (सूर्य) संरम्भे (संबन्धे).
बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः अपत्यार्थं स्त्रियः सृष्टाः स्त्री क्षेत्रं बीजिनः प्रजाः । क्षेत्रं बीजवते देयं नाबीजी क्षेत्रमर्हति ॥
अपत्यार्थं स्त्रिय उत्पादिताः । तदुभयोरपतनं करोति । बीजिनः क्षेत्र स्थानीया स्त्री । तत उभयसंपत्तौ प्रजाः सस्यवदेव । तस्मात् क्षेत्रं बीजवते देयं, ततश्च सस्यनिर्वृत्ति: । अबीजी क्षेत्रेण किं करिष्यति । तत्र क्षेत्रस्य समर्थस्यापि नागः । तस्मात् परीक्ष्य पुरुषाय देया ।
नाभा.
नाभा.
अपत्यमुत्पादयितुस्तासां या शुल्कतो हृता । अशुल्कोपनतायां तु क्षेत्रिकस्यैव तत् फलम् ॥ तासां सप्तानां या शुल्केन हृता तस्यामपत्यमुत्पाद: • यितुरेव भवति, क्रीतत्वात् तस्याः । पुनर्भूष्वेव तत् संभवति, न स्वैरिणीषु । अथ तत्रापि संभवति, तथा नामास्तु । (अ) शुल्कोपनतायां यदपत्यं क्षेत्रिण एव । क्षेत्रस्य तेन तत्संबद्धैर्वानुत्सृष्टत्वात् । क्षेत्रिकस्य यदज्ञानात् क्षेत्रे बीजं प्रकीर्यते । न तत्र बीजिनो भागः क्षेत्रिकस्यैव तद् भवेत् ॥ 'अशुल्कोपनतायां क्षेत्रिकस्येत्युक्तस्य दृष्टान्तास्त्रय उत्तर श्लोका इति केचित् । अन्ये सामान्येन प्रकृतानामेवेति । परक्षेत्रे बीज उसे तेनाज्ञातं, पत्युरेवापत्यं न जारस्य भागः पिण्डदानाशौचादिषु । यथा परक्षेत्रे बीजेऽन्येनाविदिते प्र ( की ? का) रिते क्षेत्रिकस्यैव सस्यं, न बीजिन इति । ओघवाताहृतं बीजं क्षेत्रे यस्य प्ररोहति । फलभाग् यस्य तत् क्षेत्रं न बीजी फलभाग्भवेत् ।
नाभा.
(१) नासं. १३।१९; नास्मृ. १५/१९ नः प्रजाः (नो नराः). (२) नासं.१३।५४ फलम् (भवेत् ) ; नास्मृ. १५/५४ नता (हृता); विर. ५८८ या (याः) हृता (हृताः) समु. १०१ हृता (भृताः) क्रमेण कात्यायनः .
(३) नासं.१३।५५; नास्मृ. १५/५५ ज्ञानात् (ज्ञातं ) कीर्यते (दीयते) भवेत् (फलम् )•
(४) नासं. १३/५६; नास्मृ. १५/५६ फलभाग् यस्य यत् क्षेत्रं (फलभुक्तस्य तत् क्षेत्री).

Page #595

स्त्रीपुंधर्माः
११०३ पूर्वश्लोके स्त्रीच्छापूर्वकत्वमुक्तम् । अस्मिस्तूभयोर- |
पुनर्भूस्वैरिणीप्रकाराः प्यनिच्छतोरन्येन दैवात् कथञ्चिद् योजिते उच्यते । परपूर्वाः स्त्रियस्त्वन्याः सप्त प्रोक्ता यथाक्रमम् । उत्तरस्मिन् पुरुषेच्छापूर्वके यथैव क्षेत्रिबीजिनोरविदिते पुनर्भूत्रिविधा तासां स्वैरिणी तु चतुर्विधा ॥ ओघवाताहते बीजे क्षेत्रिणः सस्यं, एवं क्षेत्रपतेरेवा- कन्यैवाक्षतयोनिर्या पाणिग्रहणदूषिता । पत्यं न बीजिन इति।
नाभा. | पूनर्भूः प्रथमा प्रोक्ता पुनः संस्कारकर्मणा ॥ महोक्षो जनयेद् वत्सान् यस्य गोषु बजे चरन् । देशधर्मानवेक्ष्य स्त्री गुरुभिर्या प्रदीयते।
तस्य ते यस्य ता गावो मोघं स्पन्दितमार्षभम् ।। उत्पन्नसाहसाऽन्यस्मै सा द्वितीया प्रकीर्तिता ।। __ महोक्ष ऋषभः, 'आर्षभमि'त्यन्ते वचनात् । कामाद् असत्सु देवरेषु स्त्री बान्धवैर्या प्रदीयते । यस्य स्वभूतासु गोषु व्रजे चरन् , कस्येत्यविशेषितत्वाद् सवर्णोय सपिण्डाय सा तृतीया प्रकीर्तिता ।। यस्यकस्यचिद् व्रजे चरन , यासु गोषु कस्यचिद वत्सा- स्त्री प्रसूताऽप्रसूता वा पत्यावेव तु जीवति । नुत्पादयेत् , यस्य ता गावः तस्य वत्साः । व्यर्थ ऋषभ- कामात् समाश्रयेदन्यं प्रथमा स्वैरिणी तु सा ।। व्यापारः, नर्षभस्वामिनो वत्सा इत्यर्थः । एवमपत्यमपीति । कौमारं पतिमुत्सृज्य या त्वन्यं पुरुषं श्रिता।
नाभा. पुनः पत्युगेहं यायात् सा द्वितीया प्रकीर्तिता ।। क्षेत्रिकानुमते बीजं यस्य क्षेत्रे प्रमुच्यते। मृते भर्तरि तु प्राप्तान् देवरादीनपास्य या।। तदपत्यं द्वयोरेव बीजिक्षेत्रिकयोर्मतम् ॥ उपगच्छेत् परं कामात सा तृतीया प्रकीर्तिता।
परस्त्रियां पत्यनुमते जातमपत्यं द्वयोर्भवति । ततश्च प्राप्ता देशाद् धनक्रीता क्षुत्पिपासातुरा च या । द्वयोर्धनपिण्डादिना संबध्यते।
नाभा. तवाहमित्युपगता सा चतुर्थी प्रकीर्तिता। नै स्यात्क्षेत्रं विना सस्यं न वा बीजं विनास्ति तत। (१) उत्पन्नसाहसा उत्पन्नव्यभिचारा । मिता.२।५१ अतोऽपत्यं द्वयोरिष्टं पितुर्मातुश्च धर्मतः ।। (२) उत्पन्नसाहसाऽक्षतयोनिः प्रौढेति यावत् । बीजक्षेत्राभावे सस्याभाववत् पित्रोरन्यतराभावे
अन्यस्मै देवरायेत्यर्थः । देवराभिप्रायेणात्रान्यशब्दऽपत्याभावात् , तुष्टेः कारणत्वाच्च धर्मत उभयोरपत्यम् ।
प्रयोगात्स चाभिप्रायोऽसत्सु देवरेष्विति उत्तरत्रोक्तेपित्रोरन्यतरानिच्छायां दानविक्रयातिसर्गाभावः ।
गम्यते । समाश्रयेत्सुतार्थमिति शेषः । एवं श्रितेत्यत्रापि उभयाधीनत्वादिति प्रयोजनम् ।
नाभा.
शेषोऽध्यवसेयः । पुनः पत्युर्गहं यायान्निवासाद्यर्थमिति
शेषः। एवं च यःप्रथमेतरपुनर्भुवमुपगच्छति स नियुक्त(१) नासं.१३१५७ नास्मृ.१५।५७ स्पन्दित (स्कन्दित); मात्रो न योषिग्राह इति पुन भर्तकतर्णदानानधिकासमु.१०१.
रीति मन्तव्यम् । एवं यः स्वैरिणी चतुर्थीव्यतिरिक्तामुप(२) नासं.१३।५८ मते (मतं); नास्मृ.१५।५८ प्रमुच्यते
गच्छति सोऽपि जारमात्रो न योषिग्राह इति स्वैरिणी(समप्यते); दा.४८ बीजं...च्यते (क्षेत्रे बीजं यस्य प्रकीर्यते); अप.२।१२७ मुच्यते (सिध्यति) बीजि...मतम् (क्षेत्रिबीजि. * एषां अष्टश्लोकानां अवशिष्टस्थलादिनिर्देशः ऋणादानकयोः समम् ); विर.५५७ मुच्य (जाय) द् (त); दीक.४४ | प्रकरणे (पृ. ७०२-७०३) द्रष्टव्यः । दावत् ; व्यप्र.४७३ मुच्य (सिच्य); विभ.६४ दावत् ; (१) व्यक.१३९ उत्पन्न...र्तिता (उत्पन्नसाहसान्यस्मै सा विच.६७ दावत्.
अन्त्या स्वैरिणी स्मृता) पत्यावेव तु (पत्यौ चैव च) प्रथमा स्वैरिणी (३) नासं.१३।५९ न स्या...न वा (नतें क्षेत्रं भवेत् (स्वैरिणी प्रथमा) हं यायात् (हमियात्) तु प्राप्तान्...पास्य सस्यं न च); नास्मृ.१५।५९; विर.५८१ वा बीज या (या तु स्त्री देवरादीनपास्य तु) उपगच्छे...तृतीया (काम(बीजं च) रिष्टं (दृष्टं); सवि.२९५ उत्त.; समु.१०१ पूर्वाधे | तस्तु भजेदन्यं द्वितीया सा) प्राप्ता ...च या (देशापहृतविक्रीता (नते क्षेत्राद् भवेत् सस्यं न च बीजाद्विनास्ति तत्) क्रमेण क्षुत्तृष्णाव्यसनार्दिता) सा चतुर्थी (तृतीया सा) 'असत्सु देवरेषु' कात्यायनः,
| इत्यादिश्वोको नास्ति। .......... म्य. का. १३९

Page #596

११०४
व्यवहारकाण्डम्
पतिकृतर्णानधिकारीति मन्तव्यम् । आद्यपुनर्वास्तु यः पाणिं गृह्णाति स योषिद्ग्राहो भवत्येव भार्यात्वेनैव स्वीकारात् । चतुर्थ्या अपि स्वैरिण्या भार्यात्वेनैव स्वीकार इति स्वीकर्ता योषिद्ग्राह एव । तेन ताभ्यां पुन: प्रथमायाः पत्या कृतमृणं स्वैरिण्याश्चतुर्थ्याः पत्या कृतं च ऋणं देयम् ।
स्मृच. १७३
(३) परपूर्वाः सप्त । पुनर्भूस्त्रिप्रकारा । स्वैरिणी चतुप्रकारा । ताः क्रमेणोच्यन्ते – कन्यैवेति । कन्यैवासंबद्धा पुरुषेण पाणिग्रहणमात्रेण परभार्याव्यपदेशेन दूषिता पुनर्भूः प्रथमा सोक्का पुनः संस्कारकर्मणा, पुनर्यस्मात् संस्क्रियते तस्मात् पुनर्भूरित्युच्यते । पुनर्विवाह्याऽन्येन सा । देशसंव्यवहारानवेक्ष्य, येषु देशेष्वयं व्यवहारो दृश्यते, गुरुभिर्या प्रदीयतेऽन्यस्मै स्त्री भुक्ता, न कन्या, सा द्वितीया पुनर्भूः पत्यावसत्युत्पन्नसाहसा व्यभिचारिणी । पत्या त्यक्तेत्यन्ये । असत्सु देवरेषु, एतस्मादेव गम्यते द्वितीया गुरुभिर्देवराय दत्तेति, स्त्री मृतपतिका सवर्णायासपिण्डाय बान्धवैर्या प्रदीयते सा तृतीया स्त्री । स्त्री भुक्ता सापत्या नपत्या वा पत्यौ जीवत्येव कामादन्यं पतिं समाश्रयेत् तमुत्सृज्य, सा प्रथमा स्वैरिणी । कौमारं पतिमतिक्रम्यान्येन सह पुरुषेणोषित्वा तमप्युत्सृज्य प्रथमपतिगृहमेव यायात् सा द्वितीया स्वैरिणी । भर्तरि मृते योग्यानपि देवरानपास्योपगच्छेद् ऊनमन्यं, सा तृतीया स्वैरिणी । देशान्तरादागता धनेन क्रीता क्षुत्पिपासातुरा च तवाहमित्युपगता सा चतुर्थी प्रकीर्तिता । - पुनर्भुवां विधिस्त्वेष स्वैरिणीनां प्रकीर्तितः । पूर्वा पूर्वा जघन्यासां श्रेयसी तूत्तरोत्तरा ॥
नाभा.
एके यथापठमेवेच्छन्ति । न तदुपपन्नम् । कथमक्षतयोनिरितराभ्यां जघन्या स्यात् । तस्मात् क्रमेण पुनर्भुवां पूर्वा पूर्वा अजघन्या । आसामक्षतयोनिर्देवराय दत्ता ( या सा ? याः) प्रशस्या । सापि सवर्णाय सपिण्डाय दत्तायाः प्रशस्या द्वितीया। स्वैरिणीनां तूत्तरोत्तरा पूर्वस्याः
(१) नासं. १३।५३ विधिस्त्वेष (एष विधिः) प्र (च); नास्मृ. १५/५१; व्यक. १३९ पुनर्भुवां (पुनव च); विर. ४५१ तू (चो) शेषं व्यकवत् विभ. ३२ विरवत्.
1
पूर्वस्याः श्रेयसी । जीवति पत्यावन्यं समाश्रितायाः पुनः पतिगृहं गता पश्चात्तापात् श्रेयसी । मृते भर्तर्यन्यं समाश्रिता भर्तुरनतिक्रमाद् द्वितीयायाः श्रेयसी । देशान्तरादागता क्रीता प्राणसंशये चान्यमुपगता पूर्वस्याः श्रेयसी, अत्यन्तविरोधानाचरणात् । वर्णसंकरासंकरौ
नाभा.
आनुलोम्येन वर्णानां यज्जन्म स विधिः स्मृतः । प्रातिलोम्येन यज्जन्म स ज्ञेयो वर्णसंकरः ॥
आनुलोम्येन ब्राह्मणस्य चतसृषु यदपत्यजन्म, क्षत्रियस्य तिसृषु, वैश्यस्य द्वयोः, शूद्रस्यैकस्यां स विधिः विधीयते शास्त्रे धर्मः । प्रातिलोम्येन शूद्रस्य तिसृषु वैश्यादिस्त्रीषु, वैश्यस्य द्वयोः, क्षत्रियस्यैकस्यां एवं वर्णसंकरः प्रतिषिद्धः अधर्मः राज्ञः प्रमादादित्यर्थः । नाभा. संकरजातिविचारः
अनन्तरः स्मृतः पुत्रः पुत्र एकान्तरस्तथा । द्वन्तरश्चानुलोम्येन तथैव प्रतिलोमतः || आनुलोम्येन सवर्णानन्तरैकान्तरद्वयन्तराश्चत्वारो ब्राह्मणस्य पुत्राः, एवं त्रयः क्षत्रियस्य सवर्णानन्तरैकातराः, तथा वैश्यस्य सवर्णानन्तरौ द्वौ, शूद्रस्य सवर्ण एव । प्रतिलोमतोऽपि शूद्रस्य त्रयो वैश्यादिपुत्राः, वैश्यस्य द्वौ क्षत्रियाब्राह्मणीपुत्रौ, क्षत्रियस्यैको ब्राह्मणीपुत्रः । नामत एषां विशेषं वक्ष्यति । रिक्थविभागविवक्षयोपन्यासः, स्त्रीपुंससंयोगफलत्वात् तासां च विवाहस्योक्तत्वात् । उम्र: पारशवश्चैव निषादश्चानुलोमतः । उत्तमेभ्यस्त्रयस्त्रिभ्यः शूद्रापुत्राः प्रकीर्तिताः ॥
नाभा.
ब्राह्मणादिभ्यः क्रमेणोग्रपारशव निषादास्त्रयस्त्रिभ्योनुलोमत इति केचित् अन्येनान्यत्र यथासंख्यमुक्तम् । 'उत्तमेभ्यस्त्रिभ्यस्त्रयं' इत्येतावदुक्तम् । अतो ब्राह्मणात् पारशवः, निषादः क्षत्रियात्, उग्रो वैश्यादिति ।
नाभा.
* अन्यस्मृतिगतोऽयं संकरजातिविचारः संस्कारकाण्डे संयते । अत्र तु नारदेन विवादपदे संगृहीतत्वात् संगृहीतः । (१) नासं. १३।१०५; नास्मृ. १५/१०२. (२) नासं. १३।१०६; नास्मृ. १५/१०३. (३) नासं. १३ । १०७; मास्मृ. १५/१०४ पू.

Page #597

स्त्रीपुंधर्माः
११०५ ब्राह्मण्यामपि चण्डालसूतवैदेहका अपि। सवर्णो ब्राह्मणीपुत्रः क्षत्रियायामनन्तरः। " अपरेभ्यस्त्रयस्त्रिभ्यो विज्ञेयाः प्रतिलोमतः ॥ अम्बष्ठोग्रौ तथा पुत्रावेवं क्षत्रियवैश्ययोः ॥ ..
प्रतिलोमतोऽपि ब्राह्मण्यां शूद्राच्चण्डालः, क्षत्रियात् . ब्राह्मणाद ब्राह्मण्यां सवर्णः । क्षत्रियायां ब्राह्मणादसूतः, वैदेहको वैश्यात् । अपरेभ्य एवैते त्रयस्त्रिभ्यः। नन्तरो मूर्धाभिषिक्तः। क्षत्रियेण वैश्यायामनन्तरोऽम्बष्ठः। . नाभा. वैश्येन शूद्रायामनन्तर उग्रः। .
नाभा. अम्बष्ठो मागधश्चैव क्षत्ता च क्षत्रियासुताः।। एकान्तरस्तु दोषन्तो वैश्यायां ब्राह्मणात् सुतः । आनुलोम्येन तनैको द्वौ ज्ञेयौ प्रतिलोमतः ॥ | शूद्रायां क्षत्रियात्तद्वन्निषादो नाम जायते ॥ ...
अम्बष्ठ आनुलोम्येन क्षत्रियस्य वैश्यायां (?) जातः। अनन्तरानुक्त्वा पूर्वमविभागेनोक्तानेकान्तरान् मागधो वैश्यात् क्षत्रियायां जातः । क्षत्ता शूद्रात् प्रतिपादयति । ब्राह्मणेन वैश्यायां दौष्यन्तः। क्षत्रियेण क्षत्रियायां जातः । एते क्षत्रियासुताः। नाभा. शूद्रायां निषादः । वैश्यस्यैकान्तरो नास्ति । एवमित्यनेन वैश्यापुत्रास्तु दौष्षन्तयवनायोगवा अपि। सवर्णासुतः सर्वेषां सवर्ण इत्येतत् प्रतिपाद्यते । नाभा. प्रातिलोम्येन तत्रैको द्वौ ज्ञेयावनुलोमजौ ॥ . शूद्रा पारशवं सूते ब्राह्मणाद् ब्यन्तरं सुतम् ।
शूद्राब्राह्मणीक्षत्रियापुत्रा उक्ताः प्रतिलोमानुलोमतः। आनुलोम्येन वर्णानां पुत्रा एते प्रकीर्तिताः ॥ वैश्यापुत्रा अपि ब्राह्मणाद् दौष्षन्तः, क्षत्रियाद् यवनः यन्तरो ब्राह्मणस्यैव नान्यस्य । शूद्रायां ब्राह्मणात् अनुलोमौ । शूद्रात् प्रतिलोम आयोगव इति । नाभा. | पारशवः। वर्णानामानुलोम्येन पुत्राः प्रकीर्तिताः। नाभा. सुताद्याः प्रतिलोमास्तु ज्ञेयावप्रतिलोमजा। सूतश्च मागधश्चोभी पुत्रावायोगवस्तथा।... ससंकराः श्वपाकाद्यास्तेषां त्रिसप्तको गणः ॥ प्रातिलोम्येन वर्णानां तद्वदेतेऽप्यनन्तराः ।। . सूतवैदेहकचण्डालाः प्रतिलोमजा ज्ञेयाः। अप्रति- प्रतिलोमानन्तराः क्षत्रियाद् ब्राह्मण्यां सूतः । मागधो लोमजौ सूताद् वैदेहकायां, वैदेहकाच्चण्डाल्याम् । एवं वैश्यात् क्षत्रियायाम् । आयोगवः शूद्राद् वैश्यायाम् । प्रतिलोमजेषु अप्रतिलोमजा द्रष्टव्याः । तेषां ससंकराः
- नाभा. श्वपाकाद्याः त्रिःसप्त एकविंशतिर्गणो ज्ञेयः । चण्डाल- अनन्तरः
ण्यां क्षत्रियात्सुतः। श्वण्डालीवैदेहकसूतब्राह्मणादिकन्यासु सप्त बाह्यान् जन- मागधायोगवौ तद्वौ पुत्रौ वैश्यशूद्रयोः ।। यति । तथा वैदेह कस्तथा सूतः । अतः संकराः ब्राह्मण्येकान्तरं वैश्यात् सूते वैदेहकं सुतम् । श्वपाकाद्याः। 'उग्रात्तु जातः क्षत्तायां श्वपाक इति क्षत्तारं क्षत्रिया शूद्रात् पुत्रमेकान्तरं तथा ।। कीर्त्यते। वैदेहकेन त्वम्बष्ठयामुत्पन्नो वेन उच्यते॥' |
। प्रतिलोमा एकान्तरा उच्यन्ते। ब्राह्मणी वैश्याद वैदे-, इति भार्गव्यां संहितायां विस्तर उक्तस्तत एव द्रष्टव्यः। हकं सूते । क्षत्रिया शूद्रात् क्षत्तारम् । ... नाभा. संज्ञास्त तत्रान्यथैव । शूद्रप्रतिलोमस्य सप्त चतर्षु चत्वारः।
यन्तरः प्रातिलोम्येन पापिष्ठः संकरे सति । क्षत्रियावैश्याशूद्रापुत्रैः सप्त एवं वैश्यक्षत्रियप्रतिलोमयो- चण्डालो जायते शूद्राद ब्राह्मणी यत्र मुह्यति ।। रपीति त्रिस्सप्तको बाह्यो गणः । तद्भेदाः श्वपाकादयो- (१) नासं.१३।११२; नास्मृ.१५।१०६,१०७. ऽनन्ताः ।
नाभा.
। (२) नासं १३१११३; नास्मृ.१५।१०७,१०८ दौष्षन्तो (१) नासं.१३।१०८.
(चाम्बष्ठो). (३) नासं.१३।११४; नास्मृ.१५।१०८, (२) नासं.१३।१०९, नास्मृ.१५।१०४,१०५ सुताः १०९ घन्त (उत्त) एते (यते). (त्मजः).
(४) नासं.१३।११५; नास्मृ.१५।१०९,११० श्चोभौ • (३) नासं.१३।११...
(श्चैव) तद्वदे...राः (क्षत्तृवैदेहकावपि). (४) नासं.१३।१११ नास्मृ.१५।१०५,१०६ (क्षत्राद्याः । (५) नास्मृ.१५।११०,१११. प्रतिलोमाः स्युरनुलोमास्त्विमे स्मृताः। संस्काराश्वरुपाकाद्याः तेषां | (६) नासं.१३।११६; नास्मृ.१५।१११,११२. त्रिः सप्त नै मताः i)...
. . (७) नासं.१३।११७ नास्मृ.१५।११२,११३,

Page #598

व्यवहारकाण्डम्
द्यन्तरं शूद्रस्यैव, नान्यस्य । स उच्यते-घन्तर । इयमुक्तोपायप्रभवा स्त्रीणां शुद्धिः साध्वीत्यर्थः । इति। प्रातिलोम्येन घन्तरः शद्राद् ब्राह्मण्यां जातश्च
स्मृच.२४१ ण्डालः। ब्राह्मणी तत्राकुलीभवति। नाभा. बालसंवर्धनं त्यक्त्वा बालापत्या न गच्छति । राज्ञा परीक्ष्यं न यथा जायते वर्णसंकरः । रजस्वलां सूतिकां च रक्षेद्भर्ता च गर्भिणीम् ।। तस्माद राज्ञा विशेषेण त्रयी रक्ष्या तु संकरात्॥ भा पत्नी समभ्या वस्त्रालङ्कारभोजनैः।
राशा यथा वर्णसंकरो न भवति तथा परीक्ष्य व्यव- उत्सवे तु पितृभ्रातृश्वशुराद्यैश्च बन्धुभिः ।। स्थाप्यम् । तस्माद् राशा विशेषेण सर्वे रक्ष्याः। विशे- यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । षेण तु त्रयी विद्या । सा संकरे सति विप्लवेत् , त्रयीजातः यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः ।। तत्र ब्राह्मणावस्थितत्वादिति (१) । नाभा. शोचन्ति योषितो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम् । बृहस्पतिः
न शोचन्ति तु यता वर्धते तद्धि सर्वदा ॥ ___ स्त्रीपुंधर्मप्रतिशा
शोचन्ति भरणपूजनयोरभावेनेति शेषः । यत्र कुल ऐतत्संग्रहणस्योक्तं विधानं संग्रहस्तथा। इत्यर्थः।
स्मृच.२४३ स्त्रीपुंसवर्तनोपायः श्रूयतां गदतो मम ॥
स्त्रीधर्माः स्त्रीरक्षा
भैा पित्रा सुतैर्न स्त्री वियुक्ताऽन्यगृहे वसेत् । . सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यो निवार्या स्त्री स्वबन्धुभिः ।
असत्सङ्गे विशेषेण गीतामेति सा ध्रुवम् ।। श्वश्वादिभिर्गुरुस्त्रीभिः पालनीया दिवानिशम् ॥
पूर्वोत्थानं गुरुष्वर्चा भोजनव्यञ्जनक्रिया। अप्रयच्छन् पिता काले पतिश्चानुपयन्नृतौ ।
जघन्यासनशायित्वं कर्म स्त्रीणामुदाहृतम् ।। पुत्रश्चाभक्तदो मातुर्गा दण्डयाश्च धर्मतः ॥
___ पूर्वोत्थानं भर्तुरुत्थानापेक्षया । एवं जघन्यासनादिस्त्रीरक्षणोपायाः
विधावपि भासनाद्यपेक्षया । जघन्यत्वं मान्येषु आदौ आयव्ययेऽन्नसंस्कारे गृहोपस्कररक्षणे।।
भोजनप्रदादिव्यापारः।
स्मृच.२५१ शौचाग्निकार्ये संयोज्या स्त्रीणां शुद्धिरियं स्मृता ।।
. स्वीदोषाः (१) नासं.१३।११८, नास्मृ.१५।११३ त्रयी रक्ष्या तु पानाटनदिवास्वप्नमक्रिया दूषण स्त्रियाः ॥ (स्त्रियो रक्ष्यास्तु) उत्त.
(१) अक्रिया गृहकृत्याननुष्ठानम्। व्यक.१३४ (२) व्यक.१२८ एत (यत्त); विर.४०९; सेतु.२८०; (२) अक्रिया अकरणं निर्व्यापारतयाऽवस्थानम् । विभ.२१ गद (गाय).
स्मृच.२४९ (३) ब्यक.१२९; स्मृच.२३९ श्वश्वा (स्वस्रा); विर. ४११७ पमा.४७४ रत्न.१३३; व्यप्र.४०५गुरुस्त्रीभिः पाल- (१) विभ.२६. नीया (पालनीया गुरुस्त्रीभिः); व्यउ.१४० व्यप्रवत् ; विता. (२) अ.१६८२ भोजनैः (भूषणैः) उत्तरार्धे (उत्सवे ८२० व्यप्रवत् ; विभ.३ स्वबन्धुभिः (प्रयत्नतः); समु.१२०. पितृमातृभ्यां श्वश्रूश्वशूरबन्धुभिः); स्मृच.२४३, रत्न.१३४;
(४) व्यक.१२९; विर.४१२, विचि.१८९ ह्या दण्ड्या विता.८२२ पू. समु.१२१. (धो दण्ड्य); सेतु.२८२ गा दण्ड्याश्च (कुर्याद्दण्डं च); विभ. (३) स्मृच.२४३, समु.१२१. - ४३, विव्य.५६ नृतौ (नयन्).
(४) व्यक.१३३; स्मृच.२४९, विर.४२७ भर्ना पित्रा (५) व्यक.१३० स्त्रीणां शुद्धिरि (रक्षा स्त्रीणामि); स्मृच. (पित्रा भर्ता); समु.१२३. २४१ आय (आये) शौचा (शौचेs); विर.४१६व्यकवत्; व्यप्र. (५) व्यक.१३३; स्मृच.२५१ वर्चा (वर्वाक्); विर. ४०९ ऽन्न (अर्थ); व्यउ.१४१ व्यप्रवत् ; सेतु.२८२ व्यक- ४२८; विभ.१७; समु.१२४ स्मृचवत्. वत् ; विभ.८ ज्या (ज्ये) शेष व्यकवत् ; समु.१२.० शौचा (६) व्यक.१३४; स्मृच.२४९ स्वप्न (स्वाप); विर.४३१;
| सेतु.२८७ याः (याम् ); विभ.१८ समु.१२३ स्मृचवत्..
(शौचेs)..
.

Page #599

स्त्रीपुंधर्माः
११०७
पतिव्रतावृत्तम्
। तयोरवियोगं दर्शयतः। 'व्यालग्राही यथा सर्प बलादुद्धरते आर्ते मुदिता हृष्टे प्रोषिते मलिना कृशा। बिलात् । तद्वदुद्धत्य सा नारी सह तेनैव मोदते । तत्र मते म्रियेत या पत्यौ सा ज्ञेया स्त्री पतिव्रता ॥ सा भर्तृपरमा स्तूयमानाऽप्सरोगणैः । क्रीडते पतिना साधे
(१) अयं सर्वासां स्त्रीणामगर्भिणीनामबालापत्यानां यावदिन्द्राश्चतुर्दश॥' इति । तथा 'ब्रह्मनो वाऽथ मित्रघ्नः आचाण्डालानां साधारणो धर्मः। मिता.१।८६ कृतघ्नो वा भवेत्पतिः । पुनात्यविधवा नारी तमादाय (२) मृते मरणं तेन सह अग्निप्रवेशनेनैव । मृता तु या ॥ मृते भर्तरि या नारी समारोहेडुताशनम् ।
अप.१४८७ साऽरुन्धतीसमाचारा स्वर्गलोके महीयते ॥ यावच्चाग्नौ प्रोषितभर्तृकावृत्तं, तदङ्गोऽन्यपतिविधिश्च मृते पत्यौ स्त्री नात्मानं प्रदाहयेत् । तावन्न मुच्यते सा नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबेऽथ पतिते पतौ ।
हि स्त्रीशरीरात्कथंचन।।' इति । हारीतोऽपि 'मातृकं पैतृकं पश्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ।। चापि यत्र चैव प्रदीयते। कुलत्रयं पुनात्येषा भर्तारं यानुगविधाय वृत्ति भायोयाः प्रवसेत्कायवान्नरः। च्छति।।' इति । तथा 'आर्ते मुदिते दृष्टा प्रोषिते मलिना अवृत्तिकर्शिता हि स्त्री प्रदुष्यस्थितिमत्यपि ॥
कृशा। मृते म्रियेत या पत्या सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता।' प्रवत्स्यता तु प्रत्यागमनपर्यन्तं भरणार्थसंविधानं
इति । अयं सर्वासां स्त्रीणामगर्भिणीनामबालापत्यानां आविधातव्यम् । अन्यथा सन्मार्गस्थिताऽपि वर्धनराहित्या
चाण्डालानां साधारणो धर्मः। 'भर्तारं याऽनुगच्छती'त्यबैर्यच्युता वृत्यर्थ व्यभिचरेदित्याह स एव-विधायेति ।
विशेषोपादानात् । यानि च ब्राह्मण्यनुगमन निषेधपराणि स्मृच.२४३
वाक्यानि-'मृतानुगमनं नास्ति ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् । प्रसाधनं नृत्यगीतसमाजोत्सवदर्शनम् । इतरेषु तु वर्णेषु तपः परममुच्यते || जीवन्ती तद्धितं मांसमद्यादिभोगं च न कुर्यात्प्रोषिते प्रभौ ॥ कुर्यान्मरणादात्मघातिनी ॥ या स्त्री ब्राह्मणजातीया ' विधवाधर्माः अन्वारोहणविचारश्च
मृतं पतिमनुव्रजेत् । सा स्वर्गमात्मघातेन नात्मानं न शरीराधे स्मृता जाया पुण्यापुण्यफले समा। पतिं नयेत् ॥ अन्वारूढा जीववती साध्वी भतेहिताय सा॥ इत्येवमादीनि तानि पृथकचित्यधिरोहण विषयाणि ।
(१) अन्वारोहणे महानभ्युदयः। तथा च व्यासः कपो- पृथकचितिं समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हतीति विशेषतिकाख्यानव्याजेन दर्शितवान् 'पतिव्रता संप्रदीप्तं प्रवि
स्मरणात् । अनेन क्षत्रियादिस्त्रीणां पृथकचित्यभ्यनुज्ञा वेश हुताशनम् । तत्र चित्राङ्गदधरं भर्तारं साऽन्वपद्यत ॥ गम्यते । ततः स्वर्ग गतः पक्षी भार्यया सह संगतः। कर्मणा यत्तु कैश्चिदुक्तं पुरुषाणामिव स्त्रीणामप्यात्महननस्य पूजितस्तत्र रेमे च सह भार्यया।।' इति । तथा च शङ्खाङ्गि- प्रतिषिद्धत्वादतिप्रवृद्धस्वर्गाभिलाषायाः प्रतिषेधशास्त्रमरसौ-'तिस्रः कोटयोऽर्धकोटी च यानि लोमानि मानुषे । तिक्रामन्त्या अयमनुगमनोपदेशः श्येनवत् । यथा 'श्येनेतावत्कालं वसेत्स्वर्गे भर्तारं याऽनुगच्छति॥' इति प्रतिपाद्य नाभिचरन् यजेते'ति तीव्रक्रोधाक्रान्तस्वान्तस्य प्रतिषेध. (१) मिता.१८६ दिता (दिते) शेया स्त्री (स्त्री शेया); शास्त्रमतिकामतः श्येनोपदेश इति। तदयुक्तम् । ये तावत् अप.११८७ मितावत् ; व्यक.१३६: विर.४३६ विभ.२१. श्येनकरणिकायां भावनायां भाव्यभूतहिंसायां विधि(२) मभा.१८१४.
संस्पर्शाभावेन प्रतिषेधसंस्पर्शात् फलद्वारेण श्येन(३) स्मृच.२४३, समु.१२१.
स्यानर्थतां वर्णयन्ति तेषां मते हिंसाया एव स्वर्गार्थतया " (४) व्यक.१३६, स्मृच.२५३, विर.४३९ मांस
अनुगमनशास्त्रेण विधीयमानत्वात्प्रतिषेधसंस्पर्शाभावामयादिभोगं (मांसं मद्याभियोग) प्रभौ (पतौ); विभ.२३;
दग्नीषोमीयवत्स्पष्टमेवानुगमनस्य श्येनवैषम्यम् । समु.१२१.
(५) अप.१४८७ जीववती (जीवन्ती च); व्यक.१३७, यत्तु मतं हिंसा नाम मरणानुकूलो व्यापारः । श्येनश्च 'बिर.४४२; विभ.२७.
परमरणानुकूलव्यापाररूपत्वाद्धिसैव । कामाधिकारे च,
पता

Page #600

११०८
व्यवहारकाण्डम्
करणांशे रागतः प्रवृत्तिसंभवेन विधेरप्रवर्तकत्वात् । राग- हिंसा प्रतिषिध्यते, न तु स्ववधरूपा । सा तु 'तस्मादु प्रयुक्तहिंसारूपत्वात् श्येनः प्रतिषिद्धः स्वरूपेणैवानर्थकर ह न पुरायुषः' इत्यनेन निषिध्यते। इदं च सामान्यइति । तत्राप्यनुगमनशास्त्रेण मरणस्यैव स्वर्गसाधनतया विषयत्वाद्विशेषविषययाऽन्वारोहणस्मृत्या तयतिरिक्तस्वविधानान्मरणे यद्यपि रागतः प्रवृत्तिस्तथापि मरणानुकूले | वधनिषेधकत्वेन संकोच्यत इत्युक्तम् । न च सामान्य. व्यापारे अग्निप्रवेशादावितिकर्तव्यतारूपं विधित एव विषयश्रतिविरुद्धा स्मृतिरप्रमाणमिति वाच्यम् । सामान्यप्रवृत्तिरिति न निषेधस्यावकाशः । 'वायव्यं श्वेतमा- विशेषरूपविषयभेदेन विरोधाभावात् । विषयाभेद. एव लभेत भूतिकामः' इतिवत् । तस्मात्स्यष्टमेवानुगमनस्य हि विरोधो न तु विशेषविषयभेदे। ततश्च विशेष. श्येनवैषम्यम् ।
विषयया स्मृत्या स्वमूलभूता अतिर्विशेषविषयैवानुमीयते। __यत्तु तस्मादुह न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयादि'ति श्रुति- । सा च सामान्यविषयश्रतेर्बलीयसी सती तस्याः संकोचविरोधादनुगमनमयुक्तमिति । तच्च न, स्वःकाम्या- हेतुर्भवति । ननु च ब्राह्मण्या अन्वारोहणप्रतिषेधं युषः प्राक न प्रेयादिति स्वर्गफलोद्देशेनायुषः प्रागायु- स्मरन्ति
स्मरन्ति, यथा तावत्पैठीनसिः-'मृतानुगमनं नास्ति य॑यो न कर्तव्यो मोक्षार्थिना, यस्मादायुषः शेषे सति नित्य
ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् । इतरेषां तु वर्णानां स्त्रीधर्मोऽयं नैमित्तिककर्मानुष्ठानक्षपितान्तःकरणकलङ्कस्य श्रवण
परः स्मृतः॥ उपकारं यथा भर्तुर्जीवन्ती न तथा मृता। मनननिदिध्यासनसंपत्तौ सत्यामात्मज्ञानेन नित्यनिरति- करोति ब्राह्मणी श्रेयो भर्तुः शोकवती सती ॥' विराटशयानन्दब्रह्मप्राप्तिलक्षणमोक्षसंभवः । तस्मादनित्याल्प- 'अनुवर्तेत जीवन्तं न तु यायान्मतं पतिम् । जीव (वे)सुखरूपस्वर्गार्थमायुर्थयो न कतव्य इत्यर्थः। अतश्च द्भर्तर्हितं कुर्यान्मरणादात्मघातिनी ॥' अङ्गिराः-'या स्त्री मोक्षमनिच्छन्त्या अनित्याल्पसुखरूपस्वर्गार्थिन्या अनु- ब्राह्मणजातीया मतं पतिमनुव्रजेत् । सा स्वर्गमात्मघातेन गमन युक्त इतरकाम्यानुष्ठानव दिति सबैमनवद्यम् । नात्मानं न पतिं नयेत ॥' व्याघ्रपात-न नियेत समं
मिता.१८६ भर्ता ब्राह्मणी शोकमोहिता। प्रव्रज्यागतिमाप्नोति मरणा(२) अन्वारोहणं च काम्यत्वाद नित्यम् । अत एव दात्मघातिनी ॥' प्रव्रज्या मैथुनादिभोगत्यागः । सत्यविष्णुः-'मृते भर्तरि ब्रह्मचर्य तदन्वारोहणं वा' इति । मेवं स्मरन्ति किंतु स्मरणान्तरेणैतेषां विषयो व्यवस्थान चान्वारोहणस्मृतीनां 'तस्माद(दु)ह न पुरायुषः प्यते । यथाहोशना-पृथकृचितिं समारुह्य न विप्रा स्वःकामी प्रेयात्' इति श्रुतिविरोधो वाच्यः । भिन्न- गन्तमर्हति । अन्यासां चैव नारीणां स्त्रीधर्मोऽयं परः विषयत्वात् । सामान्येन श्रुतिः स्वेच्छया मरणं निषेधति। स्मतः॥ इति। ततश्च ब्राह्मण्यनुगमन निषेधः पृथक्चितिस्मृतिस्तु मृते भर्तरि वहिप्रवेशमरणविशेषं विधत्ते । समारोहणविषयः । अत एव रामायणादौ ब्राह्मण्यादीनां अतो भिन्न विषयत्वादविरोधः । 'स्वर्गकामो यजेत' 'याव- स्वभर्तृशरीरालिङ्गनपूर्वक स्वशरीरदहनमुपाख्यायते । जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्' इत्येवमादिकया श्रुत्या सामान्य
अत एव कल्पसूत्रकारः प्रेतस्योत्तरतः पत्न्याः संवेशनविषयया न विरोधः । तथाच ब्रह्मपुराणं-'मृते भर्तरि
मविशेषेण नित्यवद्विदधाति देवरादिना तूत्पादनं तस्याः सत्स्त्रीणां न चान्या विद्यते गतिः । नान्यद्भर्तृवियोगार्ति
पुत्रकामनायां वा जीवलोककामनायां वा सत्यामाहुः । दाहप्रशमनं भवेत् ॥ देशान्तरमृते तस्मिन्साध्वी तत्पा- किंच न ब्राह्मणीत्वेन निमित्तेनानुगमन निषेधो भवति । दुकाद्वयम् । निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेजातवेदसम् ॥ किं त्वसौ ब्राह्मण्याः शोकनिमित्तकः। यत्तु वैराजमाङ्गिऋग्वेदवादात्साध्वी स्त्री न भवेदात्मघातिनी । त्यहा- रसं च वचनं 'ब्राह्मण्या अनुगमनमात्रप्रतिषेधकमिव च्छौचे दु निर्वत्ते श्राद्धं प्राप्नोति शाश्वतम् ॥' 'इमा प्रतिभाति । तद्विशेषविषयैः प्रतिषेधैरूपसंहियते । नारीरविधवाः' इत्यादयो वेदश्रुतयः । तस्मादेताः स्मृतयः तस्माद्विधितः प्रवर्तमानाया ब्राह्मण्या अनुगमनाहोषो प्रमाणम् । न च 'न हिंस्यात्' इत्यनेनान्वारोहणं शक्यं न विद्यते, शोकादिप्रवृत्तायास्तु भवत्येवेति । . निषेध्दुम् । अनेन हि हन्तुः सकाशादन्यस्य हन्तव्यस्य ।
. अप.११८७

Page #601

स्त्रीपुंधर्माः
व्रतोपवासनिरता ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता । दमदानरता नित्यमपुत्राऽपि दिवं व्रजेत् ॥ अदृष्टार्थदाने तदुपयोगिनोराधीकरणविक्रययोश्च तेनैवाधिकाराभिधानात् — व्रतोपवासनिरतेति । दिवं व्रजे दित्यनेन कायेsपि दानादौ तस्या अधिकारः प्रतीयते किमुत नित्ये नैमित्तिके च ।
व्यप्र.४९०
नियोगविधिनिषेधः
उक्त नियोगो मनुना निषिद्धः स्वयमेव तु । युगह्रासादशक्योऽयं कर्तुमन्यैर्विधानतः ॥ तैपोज्ञानसमायुक्ताः कृते त्रेतायुगे नराः । द्वापरे च कलौ नृणां शक्तिहानिर्हि निर्मिता ॥ अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिर्ये पुरातनैः । • तच्छक्यं नाधुना कर्तुं शक्तिहीनैरिदंतनैः।। कात्यायनः
कन्यायाः पुनर्दानादानपुनर्विवाहविचारः रयित्वा तु यः कश्चित् प्रणश्येत्पुरुषो यदा । रक्तमांस्त्रीनीत्य कन्यान्यं वरयेत्पतिम् ॥ ' वाग्दत्ताविषयमेतद्वाक्यम् । रक्तागमो रजोदर्शनम् । अप. ११६५
प्रदाय शुल्कं गच्छेद्यः कन्यायाः स्त्रीधनं तथा । धार्या सा वर्षमेकं तु देयाऽन्यस्मै विधानतः ॥ अथ प्रवृत्तिरागच्छेत् प्रतीक्षेत समात्रयम् । अत ऊर्ध्वं प्रदातव्या कन्याऽन्यस्मै यथेच्छतः ॥ * व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च दायभागे द्रष्टव्यः । (१) व्यक. १३७; स्मृच. २५४:२९२ दम (धर्म); विर. ४४३; व्यप्र.४९० कात्यायनः; व्यम. ६१ कात्यायनः; सेतु. २८८ निर (निय) यें (यं) नरता (नवती); विभ. २८ यें (र्यं) दम (धर्म); समु.१४१ कात्यायनः.
(२) अप. १।६९ उक्तो (उक्त्वा) अन्यै (सर्वै); व्यक.१३९; मु९।६८ मनु ( मुनि) हासा (क्रमा); विर. ४४९ अन्यै (म); मच. ९।६८; विभ. ३२; नन्द. ९।६८ उक्तो नियोगो ( नियोगमुक्त्वा ).
(३) अप. १।६९ निर्हि (निर्वि); व्यक. १३९; ममु. ९/६८ तेत्रे (तत्रे); विर. ४५० अपवत् मच ९।६८ ममुवत् ; विभ. ३२ निर्मिता (जायते); नन्द. ९/६८.
(४)
अप. ११६५; बाल. २।१२७.
(५) अप.१।६५ शुल्कं गच्छेद्यः (गच्छेच्छुल्कं यः); बाल. ११२७. (६) बाल. २११२७०
११०९
(१) एतदपि प्राग्विवाहाद् द्रष्टव्यम् । अप. ११६५ (२) शुल्कदातुर्देशान्तरगतौ तु कात्यायनः-प्रदायेति । अत्र धार्येत्यनेन धार्यत्वेन ततः पूर्वमपि देयेति सूचितम् ।
बाल. २।१२७
अनेकेभ्योऽपि दत्तायामनूढायां तु यत्र वै । पुरागतश्च सर्वेषां लभेताद्यो वरस्तु ताम् ॥ पश्चाद्वरेण यद्दत्तं तस्याः प्रतिलभेत सः । अथागच्छेत्समूढायां दत्तं पूर्ववरो हरेत् ॥ वरो विवाहार्थोपस्थितस्तेन यच्छुल्कं दत्तं तदेव लभेतेत्यर्थः । तत्र वै पुरागतश्च सर्वेषां लभते, तदिमां सुतामिति पाठान्तरम् । अन्यस्मै दत्तायां कन्यायां पूर्ववरोऽप्यायाति तदाऽनूढां तां लभते, ऊढायां तु स्वदत्तं द्रव्यमेव लभते, न तु कन्यामित्यपि सिद्धम् ।
बाल. २।१२७
पूर्वदत्ता तु या कन्या अन्येनोढा यदा भवेत् । संस्कृताऽपि प्रदेया स्याद् यस्मै पूर्व प्रतिश्रुता । चेद्गुणवत्तर इति शेषः ।
अप. ११६५
अनेकभार्यस्य कर्तव्यं, स्त्रीधर्मांश्च अभिशिष्टादिशुश्रूषां बहुभार्यः सवर्णया | कारयेत्तद्बहुत्वं चेज्ज्येष्ठया गर्हिता न चेत् ॥ या वा स्याद्वीरसूरासामाज्ञासंपादिनी च या । दक्षा प्रियंवदा शुद्धा तामत्र विनियोजयेत् ॥ " दिनक्रमेण वा कर्म यथाज्यैष्ठयं स्वशक्तितः । विभज्य सह वा कुर्युर्यथाज्ञानमशाठ्यवत् ॥ स्त्रीणां सौभाग्यतो ज्यैष्ठयं विद्ययेव द्विजन्मनाम् । न हि स्वल्पेन तपसा भर्ता तुष्यति योषिताम् ।। भर्तुरादेशवर्तिन्या योषया बहुभिर्व्रतैः ।
ः शुश्रूषितो यत्र सा स्त्री सौभाग्यमाप्नुयात् ॥ (१) बाल. २।१२७. (२) अप. ११६५. (३) व्यक. १३१; विर. ४२०; विभ. ११.
(४) व्यक.१३१; विर.४२० रासा (रेषा) च या (प्रिया); विभ. ११.
(५) व्यक. १३१; विर. ४२०; विभ. ११ स्वशक्तित: ( प्रयत्नतः).
(६) व्यक. १३१; (७) व्यक. १३१३
( यामया).
विर. ४२०; विभ. ११.
विर. ४२०; विभ. ११ योषया

Page #602

व्यवहारकाण्डम
तद्वहुत्वं चेदगर्हिता यदि ज्येष्ठा, तदा तया धर्मकार्य |
नियोगविधिः, परपूर्वाविचारश्च कारयेत् । यदि तु ज्येष्ठा गर्हिता, तदाऽनेकासु सवर्णासु | 'नियोगात्पावनं कुर्याद्यथोक्तं तद्विशुद्धये । अनध्यवसाये या स्याद्वीरसूरित्यादिनाध्यवसायः कार्य द्विजस्य स्त्रीषु धर्मोऽयं शूद्रस्यैके तदाश्रयः ॥ इत्यर्थः। विर.४२० सुखार्थ या प्रवृत्ता स्त्री
काम्यया। पत्या चाप्यवियोगिन्या शुश्रूष्योऽग्निर्विनीतया। पुत्रं तु जनयेदेव निन्द्या पापा च सा स्मृता ।। सौभाग्यवदवैधव्य काम्यया
भैर्तृगोत्रं समुत्सृज्य नारी यद्यन्यमाश्रिता।। (१) पत्युरप्य भियोगिन्या पत्युरप्याधिक्येन सतत- निन्द्यैव सा स्मृता लोके परपूर्वेति चोच्यते । मग्निना अभियुक्तया।
व्यक.१३५ । परपूर्वाश्रिता यत्र तत्र स्यान्नाशितः प्रभुः। (२) अग्निहपत्यादिरौपासनाख्यो वा सौभाग्यवद. क्रमाहते तु धर्मोऽयं लब्धा वा स्वामिनो भवेत्।। वैधव्यकाम्यया सौभाग्योपेतमवैधव्यं कामयमानया । | 'निरोद्धव्या च ताडया च परपूर्वापराधतः । अनेन सौभाग्यवैधव्यं चामिपरिचर्याफलमित्युक्तम् ।। अक्षमां चानवेक्षन्तीं ताडयन्दण्डमहति ।। श्लोकादावन्ते चोक्तलक्षणविशेषणवशाद्विनीतया पतिरपि चौरहस्तान्नदीवेगादुर्भिक्षाद्देशविप्लवात् । सततं शुश्रूष्य इति गम्यते । स्मृच.२५१ | निस्तार्य वाऽपि कान्तारात् लब्धा त्यक्ता क्रमापतिशश्रषयैव स्त्री सर्वान् कामान् समनुते ।
गता।। दिवः पुनरिहायाता सुखानां सा निधिर्भवेत॥
आसां भोगे न दोषः स्यादिति शास्त्रविनिश्चयः। दिवः सकाशादिह पुनरागता सुखानां निधिर्भवे
स्वामिदत्तां तु गृहीयादेषा चेन्न ततोऽन्यथा ॥ दित्यर्थः। स्मृच.२५२ न दोषो दण्डप्रयोजकः ।
विर.४५३ पतिमुल्लध्य मोहात्स्त्री के कं न नरकं व्रजेत् ।
। दीयमानमथात्मानं या नारी नानुमोदते । कृच्छ्रान्मानुषतां प्राप्य किं किं दुःखं न विन्दति ॥
न सा देया न च ग्राह्या विधिरेष स्मृतो गुरुः।। विधवाधर्माः
ने चोत्तमा न चाकामां तथा पुत्रवतीं न च । अनेकदोषदृष्टेऽपि मृते भर्तरि वा सदा ।
ईदृशीं त्वनुरूपेण निष्क्रयेण प्रमीलयेत् ।। साध्वाचारेऽवतिष्ठेत गुरुशुश्रूषणे रता ॥ मृते भर्तरि या साध्वी ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता ।
(१) व्यक,१३९ स्य स्त्रीषु (स्त्रीषु च) के तदाश्रयः (क साऽरुन्धतीसमाचारा ब्रह्मलोके महीयते ॥
सदाश्रयेत् ?); विर.४४९. (१) व्यक.१३५ पत्या ...न्या (पत्युरप्यभियोगिन्या); | (२) व्यक.१३९ च (तु); विर.४५३; विभ.३३ तु (च). स्मृच.२५१, रत्न.१३५ पूर्वार्धे (पत्यावप्यभियोगिन्या शुश्रू- | (३) व्यक.१४०, विर.४५३; विभ.३३ समुत्सृज्य ध्योऽग्निविधीयते); विता.८२४ पत्या चा (पत्याव) नीतया | (परित्यज्य). (धीयते); समु.१२४.
(४) व्यक.१४० न्नाशितः (नानृतः); विर.४५३; विभ. (२) व्यक.१३६ सा निधि (सावधि); स्मृच.२५२ सा
३३ वा (या). निधि (शेवधि) याज्ञवल्क्यः ; विर.४३६; विभ.२१; समु.
(५) व्यक.१४०, विर.४५३; विभ.३३. १२४ स्मृचवत्. (३) व्यक.१३६, विर.४३७ विभ.२३ मोहात्
(६) व्यक.१४०; विर.४५३; विभ.३३ वाऽपि (वास). (दोषात्).
(७) व्यक.१४०; विर.४५३ विभ.३३ देषा (द्दद्यात् ). (४) व्यक.१३८ चारेऽव (चाराच्च); विर.४४५ (); (८) व्यक.१४० गुरुः (भृगुः); विर.४५४; विभ.३३ विभ.२८. .
गुरुः (गुण:).
.. - ... (५) व्यक.१३८, स्मृच.२५४, विर.४४५(-) या | (९) ब्यक.१४०, विर.४५४विभ.३३ ती न च साध्वी (साध्वी स्त्री); समु.१२५.
| (तीमपि) निष्क्रयेण (विक्रमेण). .

Page #603

११११
स्त्रीपुंधर्माः बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचारः
व्यालग्राही यथा व्यालं बलाद्गृह्णात्यशङ्कितः । उप्ते बीजे परक्षेत्रे बीजी न लभते फलम् ॥ तद्वद्भर्तारमादाय दिवं याति तपोबलात्॥ . व्यासः
तेत्र सा भर्तृपरमा स्तूयमानाप्सरोगणैः । पतिव्रतावृत्तम्
क्रीडते पतिना सार्द्ध यावदिन्द्राश्चतुर्दश । पूर्वोत्थानपरा दक्षा जघन्यासनशायिनी । मोदते पतिना सार्धमिति वचनात्सह पत्या स्वर्गोअवाग्दुष्टानुकला स्त्री भवेद्वै पुण्यकर्मणः ॥ पभोगः पत्नीगाम्येव फलमिति तत्कृतस्याग्निप्रवेशस्य स्त्रीदोषाः
| फलमकता भतो भुङ्क्त इति विरोधः सुपरिहा(ह)रः । द्वारोपवेशनं नित्यं गवाक्षेण निरीक्षणम् । यस्तु भर्तरि सुखसमवायः, स भर्तृगतादेव धर्मात् । तत्प्रअसत्प्रलापो हास्यं च दषणं कुलयोषिताम् ॥ तिबन्धकं पापं पत्नीकृतो धर्म उद्धरति । न च प्रतिबन्ध. त्याज्यस्त्रीविचारः
कोद्धारकः कार्यपरः । यस्तु पत्युः पापक्षयः पत्नीकृतस्य चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गुरुगा च या। धर्मस्य फलमिति श्रयते तस्यापि न मुख्योऽर्थः, किंतु पतिघ्नी च विशेषेण जुङ्गितोपगता च या॥ गौणः, क्षय इव क्षयः पत्नीधर्मेण पतिपापस्यानन्तरं , जुङ्गितः प्रतिलोमजश्चर्मकारादिः। मिता.११७२ फलदानप्रतिबन्धरूपः। - अप.१४८७ . अन्वारोहिणीप्रशंसा
*दिनैकागमदेशस्था साध्वी चेत्कृतनिश्चया। पूर्व मृता हरेदग्निमन्वारूढा हरेदघम् । न हि तृमिनं (?) तस्य यावदागमनं भवेत्।। भर्तुर्धनमभावे तु जीवन्ती सत्सु बन्धुषु ॥
विधवाधर्माः ब्रह्मघ्ने वा कृतघ्ने वा मित्रन्ने यच्च दुष्कृतम्। मते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्यव्रते स्थिता । भर्तुः पुनाति सा नारी तमादाय मृता तु या ॥ स्नाता प्रतिदिनं दद्यात्स्वभर्ने सलिलाञ्जलीन् ।
आदाय आलिङ्ग्येत्यर्थः । अप.११८७ विष्णोराराधनं चैव कुर्यान्नित्यमुपोषिता। दयितं याऽन्यदेशस्थं मृतं श्रुत्वा पतिव्रता। दानानि विप्रमुख्येभ्यो दद्यात्पुण्यविवृद्धये ॥
समारोहति शीर्षेऽग्नौ तस्याः शक्ति निबोधत ।। उपवासांश्च विविधान्कुर्याच्छास्त्रोदितान् शुभान् । ' वृत्तं मृतमित्यर्थः।
अप.११८७ लोकान्तरस्थं भर्तारमात्मानं च वरानने । यदि प्रविष्टो नरकं बद्धः पाशैः सुदारुणैः। तारयत्युभयं नारी नित्यं धर्मपरायणा ॥ संप्राप्तो यातनास्थानं गृहीतो यमकिङ्करैः।
देवलः तिष्ठते विवशो दीनो वेष्टयमानः स्वकर्मभिः ॥
स्त्रीत्यागविचारः
स्वंदारांस्त्यजतो मोहान्नरस्यान्यायमोचिनः । (१) समु.१०१.
धर्मवंशपरित्यक्तुनिष्कृतिर्न विधीयते ॥ (२)व्यक.१३२; स्मृच.२४९; विर.४२२ मणः (र्मिणः); सेतु.२८४; विभ.१३; समु.१२३.
(१) अप.११८७ व्यालं (सर्प) बला...तः (बिलाद् गृह्मात्य. (३) अप.११८३ गवा...क्षणम् (गवांक्षावेक्षणं तथा); व्यक. शङ्कितम् ); व्यक.१३७ विर.४४२; विभ.२६, १३४ वेशनं (सेवन); विर.४३०.
(२) अप.१८७ क्रीडते (मोदते); व्यक.१३७, विर. (४) मिता.१।७२. (५) अप.१८७.
४४२; विभ.२६ . (६) अप.११८७ मृतं (वृत्तं) शीर्षे (दीप्ते); व्यक.१३७ (३) विभ.२७.. (४) विता.३९३. . शीर्षेऽमी (शीघेऽनौ); विर.४४१; विभ.२५ शी (शीघ्रा). (५) व्यक.१३२, स्मृच.२४५, विर.४२३, रत्न.
(७) अप.१८७ बद्धः (बद्ध); व्यक.१३७; विर.४४१ १३४ मोचिनः (पालिनः); विता.८२२ मोचिनः (शालिनः); बद्धः (बहु); विभ.२६ वेष्टय (बध्य).
विभ.१३ पू., १४ उत्त, समु.१२२. म्य.का.१४०

Page #604

१११२
व्यवहारकाण्डम्
(१) शास्त्रोक्तत्यागहेतून् विनैव यो मोहादिना स्वयं | यित्वा भार्यान्तरमुद्रहेदित्याह देवल:-एकामिति । त्यजति तस्यान्यायेन स्वदारमोचिनस्तन्मोचनद्वारेण तया
स्मृच.२४४ सह विहितश्रौतस्मादिधर्मस्य तस्यामुत्पाद्यमानसंता- आकाङ्क्षताष्टवर्षाणि भर्ताऽतिप्रसवां स्त्रियम् । नस्य च त्यक्तुर्दुष्कृतनिष्कृतिर्नास्तीत्यर्थः । इह लोकेऽपि | दश वन्ध्यां च निन्द्यां च द्वादश स्त्रीप्रसाविनीम् ।। तस्य राज्ञा चोरवद्दण्डनं कार्यम् । स्मृच.२४५ अतिप्रसवा अतिक्रान्तप्रसवा । प्रतिगर्भ गर्भस्राव
(२) अन्यायमोचिनोऽन्यायेन मोक्तुः। विर-४२४ वतीति यावत् । बन्ध्याऽनपत्या । निन्द्या मद्यपाऽसभ्य
(३) अदुष्टभार्यायाः परित्यागो न कर्तव्य इत्यभि- वृत्तादिका। दश वन्ध्येति प्रियतमवन्ध्याविषयम् । प्रेत्याह देवलः-स्वदारानिति । रत्न.१३४
स्मृच.२४४ व्याधितां स्त्रीप्रजां वन्ध्यां उन्मत्तां विगतार्तवाम् । - स्त्रीपुनर्विवाहः, पतित्यागविचारश्च अदुष्टां लभते त्यक्तुं तीर्थान्न त्वेव कर्मणः ।। नेष्टः प्रव्रजितः क्लीबः पतितो राजकिल्बिषी ।
(१) व्याध्यादिना त्याज्यासु संभोगमात्रस्य त्यागो लोकान्तरगतो वाऽपि परित्याज्यः पतिः स्त्रियाः।। न सहाधिकारादीनामित्याह-व्याधितामिति । तीर्थात् नष्टोऽशास्त्रीयव्यापारेण त्यक्तपरिकरसङ्गः। प्रव्रजितः संभोगत इत्यर्थः।
अशास्त्रविषयप्रव्रज्याशाली वृथामौण्ड्यादिः । राज(२) तीर्थाद्योनितः । कर्मणः तदुचितनीचव्यापा- किल्बिषी राजरोगाक्रान्तः। विर.४४७. रात् ।
विर.४२४ मृते भर्तरि जीवे वा स्त्री विन्देतापरं पतिम् । स्त्रीधर्माः
संतत्यनाशार्थतया न स्वातन्त्र्यं तु योषितः ।। अस्वातन्त्र्य, पतिशुश्रूषा, सहधर्मचर्या, त
प्रोषितभर्तृकाधर्मः त्पूज्यपूजनम् , परवेश्यागमनं, तवेष्यमाणद्वेषणं, अष्टौ वर्षाण्युदीक्षेत ब्राह्मणी प्रोषितं पतिम् । अदुष्टा भावना, नित्यानुकूल्यं, तत्कार्यपरत्वमिति अप्रसूता च चत्वारि परतोऽन्यं समाश्रयेत् ।। स्त्रीधर्मः।
अष्टौ वर्षाण्युदीक्षेत ब्राह्मणी तु पतिं तथा । अधिवेदनविचारः
क्षत्रिया षट्समास्तिष्ठेदप्रसूता समात्रयम् ।। ऎकामुत्क्रम्य कामार्थमन्यां लब्धं यदीच्छति । क्षत्रिया षट्समा इत्यत्राप्यप्रसूतेति बोद्धव्यम् । समर्थस्तोषयित्वाऽर्थैः पूर्वोढामपरां वहेत् ॥
. विर.४४८ कामसिद्धेस्तु यया परिपूरणं न भवति ताम\स्तोष- वैश्या प्रसूता चत्वारि द्वे समे त्वप्रसूतिका ।
न शूद्रायाः स्मृतः कालो न च धर्मव्यतिक्रमः ।। * पमा. स्मृचवत् ।
विशेषतोऽप्रसूतायाः संवत्सरपरा स्थितिः ॥ (१) अप.१७३ तीर्था...मणः (तीर्थतो न तु धर्मतः);
अप्रवृत्तौ स्मृतः काल एष प्रोषितयोषिताम् । ध्यक.१३२ व्याधितां स्त्रीप्रजां (कुष्ठिनी पतितां) अदु (अनि);
जीवति श्रूयमाणे च स्यादेष द्विगुणो विधिः । स्मृच.२४६; विर.४२३ (कुष्ठिनी पतितां वन्ध्यामन्मत्तां पतितातुराम् । अनिष्ठा न लभेद्भार्या तीर्थात्तन्नीचकर्मणः ॥); |
(१) स्मृच.२४४; समु.१२१-१२२. पमा.४७५; विभ.१४ विरवत् ; समु.१२२.
(२) व्यक.१३८, विर.४४७; विभ.३०. (२) व्यक.१३३ (परवेश्यागमनं०) माणद्वे (माणे द्वे) (३) व्यक. १३८; विर.४४७; विभ.३० उत्तराधे अदुष्टा भावना (अदुष्टभावता); स्मृच.२५१ (पतिशुश्रषा (अपत्यलाभार्थतया न स्वातन्त्र्येण योषितः). सहधर्मचर्या । तत्पूज्यमानपूजनम् । तद्वेषणम् ); विर.४२८, (४) विर.४४७-४४८; विभ.३० श्रयेत् (चरेत्).. विभ.१७ (परवेश्यागमनं०); समु.१२४ (पतिशुश्रूषा सह- (५) विर.४४८ विभ.३०. धर्मचर्या । तत्पूज्यमानपूजनम् । तद्वेष्यद्वेषम् ).
(६) विर.४४८; विभ.३०. (३) स्मृच.२४४ समु.१२१.
(७) विर.४४८; विभ.३० षतोऽअसू (षतः प्रसू).

Page #605

· त्रीपुंधर्माः
प्रजाप्रवृत्तौ नारीणां वृत्तिरेषा प्रजापतेः। स्त्रीणां महापराचे वधं कुर्वन् विसर्जनमेव तासां अतोऽन्यगमने स्त्रीणामेष दोषो न विद्यते ॥ कुर्यादित्यर्थः । बैरूप्यं कर्णनासाद्यङ्गविकर्तनं तदपि भर्ना उशना
न कदाचित् कार्यमित्यर्थः । न चैव स्त्रीवधं कुर्यात् न ब्राह्मण्या अन्वारोहणनिषेधः
चैवानविकर्तनम्' इति तेनैवोक्तत्वात्। स्मृच.२४६ पृथक् चिति समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हति ।
विधवाधर्माः अन्यासां चैव नारीणां स्त्रीधर्मोऽयं परः स्मृतः॥
यावज्जीवं सदासीत नियता ब्रह्मचारिणी। नियोगविधिः
यो धर्म एकपत्नीनां तं धर्ममनुकाङ्क्षती ।। 'नियुक्तां सर्वाङ्गघृताभ्यक्तां घृतेन सर्वाङ्गमात्मा- 'स्त्रियाः श्रुतौ वा शास्त्रे वा प्रव्रज्या न विधीयते ।
. नमभ्यज्य गच्छेत् । प्रजा हि तस्याः स्वो धर्मः सवर्णादिति धारणा। • यमः .
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनामूर्ध्वरेतसाम् । पतित्वं सप्तमे पदे
दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् ।। नोदकेन न वाचा वा कन्यायाः पतिरिष्यते । तथैव कन्या व्यावृत्ता ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता । पाणिग्रहणसंस्कारात् पतित्वं सप्तमे पदे ॥ अपुत्रा प्राप्नुयात्स्वर्ग यथा ते ब्रह्मचारिणः ।। ब्राह्मण्याः सुरापाननिषेधः
अपुत्रा जातपुत्रा वा कन्या पतिमनुव्रता। या ब्राह्मणी स्यादिह वै सुरापी न तां देवाः पति- प्राप्नुयात्स्वर्गमेवेति मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ।।
- लोकं नयन्ति । एकपत्नीनां एकपतिकानां, कन्यात्र ऊढा । इहैव सा तिष्ठति हीनपुण्या शुनी भूत्वा गर्दभी
व्यक.१३८ सूकरी च ॥
नियोगविधिः स्त्रीत्यागविचारः
ऋतौ स्नातायां तस्यां तु वाग्यतस्तामसे निशि । स्वच्छन्दगा तु या नारी तस्यास्त्यागो विधीयते॥ सुश्मश्रुनखलोमानां गन्धस्पर्शाववेदयन् ।।
संव्यवहार्यत्वापादकप्रायश्चित्ताभावो यद्गमने भवति एकवासा घृताक्ताङ्गो दुर्गन्धः शोकदुर्मनाः। तमपि या गच्छति सा स्वच्छन्दगा।
। स्मृच.२४२ मुखान्मुखं परिहरन् गात्रैर्गात्राणि चास्पृशन् ।।
स्मृच.२४२ स्वच्छन्दव्यभिचारिण्याः विवस्वांस्त्यागमब्रवीत् ।
यतात्मा गर्भमादध्यात् हृते गर्भ त्वपव्रजेत् । न वधं न च वैरूप्यं वधं स्त्रीणां विवर्जयेत् ॥ जातापत्यां नाधिगच्छेत्पुत्रे जाते तथैव च ।। न चैव स्त्रीवधं कुर्यान्न चैवाङ्गविकर्तनम् ॥
(१) विर ४४८; विभ.३० नारीणां (यावच्च) प्रजापते: (१) व्यक.१३८ मनु (मभि); विर.४४१; विभ.२८. (प्रजायते).
(२) व्यक.१३८, विर.४४४. (२) मिता.१४८६ पू., अप.१४८७समु.१२५ स्मृत्य.
(३) व्यक.१३८, विर.४४४; विभ.२८ संततिम्
(संततिः ). (३) मभा.१८५; गौमि.१८१५ नियु...घृतेन (नियुक्ता
(४) व्यक.१३८, विर.४४४; विभ.२८. सर्वाङ्गं घृताभ्यक्तम् । तेन).
(५) व्यक.१३८; विर.४४४; विभ.२८. (४) विभ.३४.
(६) व्यक.१३८ स्नातायां तस्यां तु (तु तस्यां स्नातायां) (५) व्यक.१३६ हीन (क्षीण); विर.४३८, विभ.२३. लो (रो); विर.४४६, विभ.२९ ऋतौ स्नातायां तस्यां तु (६) स्मृच.२४२,२४६ तु (च); पमा.४७५; समु.
(ऋतुस्नातां भ्रातृभार्या). १२२ स्मृचवत्.
(७) व्यक.१३८; विर.४४६ विभ.२९ णि चा (ण्यसं). (७) स्मृच.२४६ वस्वां (वस्या) वर्जयेत् (सर्जनम् ); पमा. (८) व्यक.१३८ पुत्रे जाते (जाते पुत्र); विर.४४६॥ ४७७; समु.१२२ वर्जयेत् (सर्जनम् ) नारदः.
| विभ.२९ यतात्मा गर्भ (यथात्मा गति).

Page #606

१११४
व्यवहारकाण्डम् सीमन्तोन्नयनादीनि सर्वकार्याणि कारयेत्।। (२) स्वकाम्ये स्वेच्छायाम् । अपथ्या अत्यन्ताहिभ्रातुः संतानमिच्छद्भिः पितॄणामौर्ध्वदेहिकम् ॥ तहेतुः ।
... विर.४१४ .. ..... दक्षः
(३) सुहिता तृप्ता कृता इत्यन्वयः। रत्न.१३४ ..... .. स्त्रीरक्षा
. अधिवेदनविचारः जलौकावत् स्त्रियः सर्वा भूषणाच्छादनाशनैः ।
प्रथमा धर्मपत्नी तु द्वितीया रतिवर्धिनी। सुहिताऽपि कृता नित्यं पुरुषं ह्यपकर्षति ॥
दृष्टमेव फलं तत्र नादृष्टमुपपद्यते ॥ जलौका रक्तमादत्ते केवलं सा तपस्विनी ।
धर्मपत्नी समाख्याता निर्दोषा यदि सा भवेत् । इतरा तु धनं चित्तं मांसं वीर्य बलं सुखम् ॥
दोषे सति न दोषः स्यादन्या कार्या गुणान्विता॥ साशङ्का बालभावे तु यौवनेऽभिमुखी भवेत् ।
.. दम्पत्योधर्माः द्विदारदोषश्च तृणवन्मन्यते नारी वृद्धभावे स्वकं पतिम् ॥
स्वर्गेऽपि दुर्लभं ह्येतदनुरागः परस्परम् । स्वकाम्ये वर्तमाना सा स्नेहान्न च निवारिता।
रक्तमेकं विरक्तं वा ततः कष्टतरं नु किम् ।। अपथ्या तु भवेत्पश्चाद्यथा व्याधिरुपेक्षितः ।।
दम्पत्योः परस्परमनुराग इत्येतत्स्वर्गेऽपि दुर्लभम् । (१) भूषणादिभिः सुभृता कृताऽपि स्त्री पुरुषं नित्य
तथा तयोरेकतरस्वरूपमनुरक्तं विरक्तं वा स्यात् ततः मपकर्षति । सततमवज्ञापात्रं करोतीत्यर्थः । 'धन' इत्यादौ
कष्टतरं किं नु ? न किमपि । तदेव परमं कष्टतरमित्यर्थः। प्रतिपदं 'आदत्त' इत्यनुपज्यते । एवं द्रोहभावमतिशयेन
तेन मिथोऽनुरागो यथा भवति तथा स्त्रीपुंसौ यतेयातामिति शेषः ।
स्मृच.२४८ वदतो दक्षस्यायमभिप्रायः । भार्यायां बहुधा बहुविध
ग्रहाश्रमात्परं नास्ति यदि भार्या वशानुगा। दौष्टयदर्शनेऽपि जातिस्वभाव निबन्धने किमत्र चित्रमिति उद्वेगमुत्सृज्य पालने यत्नानुवृत्तिः कार्येति भार्याया
तया धर्मार्थकामात्मत्रिवर्गफलमश्नुते ।। भरणेऽपि पुरुषेण यौवने यतितव्यम् ।
तया वशवर्तिन्या धर्मार्थकामात्मकं त्रिवर्गाख्यफलस्मृच.२४०
मनते । गृहीत्यर्थः । वशानुगेति गुणान्तराणामुप(१) व्यक.१३८ कार्या (कर्मा); विर.४४६; विभ.२९
लक्षणार्थम् । .
स्मृच.२४८ म्यकवत्.
गृहवासः सुखार्थो हि पत्नीमूलं च तत्सुखम् । (२) व्यक.१२९ सुहिता (समता); स्मृच.२४० जलो (जल) सुहिता (सुभृता); घिर.४१३ कावत् (केव) उत्तरार्धे
सा पत्नी या विनीता तु चित्तज्ञा वशवर्तिनी॥ (संभताश्चादृता नित्यमाकर्षन्ति हितं नरम् ); रत्न.१३३; व्यप्र.
अनुकूला त्ववाग्दुष्टा दक्षा साध्वी प्रजावती। ४.६ व्यउ.१४०; विभ.६ जलौकावत् (जलूकेव) सुहिता
एभिरेव गुणैयुक्ता श्रीरेव स्त्री न संशयः ॥ (स्वभूता); समु.१२० स्मृचवत्.
पत्नी यशाधिकारसंपयुक्ता भार्या तद्विकला तु ख्यैव, न (३) व्यक.१२९ चित्तं (वित्त); स्मृच.२४० जलौ (जलू); पत्नी, साऽपि भार्या प्रागुक्तविनीतत्वादिगुणान्वितेत्याह विर.४१३ व्यकवत् ; रत्न.१३३; व्यप्र.४०६; व्यउ.१४० व्यकवत् ; विभ.६ स्मृचवत् ; समु.१२० स्मृचवत्.
(१) अप.११७३ तु (स्यात् ); व्यक.१३१, विर.४२०, (४) व्यक:१२९: स्मृच.२४० ऽभि (वि) स्वकं (पुनः); | ४२१ विभ.१२ अपवत्. विर.४१४ भिमुखी (तिसुखी); रत्न.१३३, विचि.१९०=); (२) अप.१८८ व्यक.१३१, विर.४२१; विभ.१२. व्यप्र.४०६, व्यउ.१४० खी (खा); विभ.६ विरवत् ; (३) स्मृच.२४८; समु.१२३. समु.१२० स्मृचवत् ; विव्य.५६ (=).
(४) स्मृच.२४८; समु.१२३ मात्म (माख्य). (५) व्यक.१२९ स्व (स्वा); विर.४१४ तु (ऽभि); रत्न. (५) व्यक.१३२ विनीता तु (विजानाति); स्मृच. १३४ विचि.१९. स्नेहान्न च (स्नेहेन न); व्यप्र.४०६, २४८ र्थो हि (थं च); विर.४२२; विभ.१३; समु.१२३. क्षितः (क्षिता); ज्यउ.१४०, विता.८२१ काम्ये (कामे) (६) व्यक.१३२, स्मृच.२४८ श्रीरेव (भाव); विर, विभ.६ स्व (स्वा); समु.१२०, विव्य.५६(-). ४२२सेतु.२८३, विभ.१३ समु.१२३. .

Page #607

स्त्रीपुंधर्माः
१११५
स एव-एमिरिति । एभिरेवेत्येवकारोऽत्रायोगव्यवच्छे
स्त्रीरक्षा. दार्थो न पुनरन्ययोगव्यवच्छेदार्थो गुणान्तरयोगस्या- | तस्माद्रक्षेत् भार्या सर्वतः । मा स्म संकरो भवपीष्टत्वात् ।
। स्मृच.२४८ त्वित्याह । अप्रमत्तो रक्ष तन्तुमेनं मा वः क्षेत्रे प्रहृष्टमानसा नित्यं स्थानमानविचक्षणा। परवीजान्यवाप्सुः। भार्या रक्षत कौमारी बिभ्यन्तः भर्तुः प्रीतिकरी या तु सा भार्या इतरा जरा॥ पररेतसः। • इतरा गुणरहिता। जरा क्लेशकारिणीत्यर्थः । पल्या.
स्त्रीधर्माः दावेव पल्यादिशब्दप्रयोगविनीतत्वादिगुणान्वितायामेव | 'त्रियो गृहदेवतास्तासां न शौचं न व्रतं नोपसमग्रमपि पल्यादिनिर्वत्यै कार्य भवति । नान्यस्या
वासः। पतिशुश्रषयैव स्त्रियो गच्छन्ति परमां मिति प्रशंसार्थः। यथा 'पशवो गो अश्वा' इत्यादि- | गतिम् । . श्रुतौ गोऽश्वपशुष्वेव पशुशब्दप्रयोगो गोऽश्वेष्वेव समग्रं
ब्राह्मण्या अन्वारोहणनिषेधः पशुनिर्वयं कार्यम् । न पुनरजादिष्विति, प्रशंसार्थस्त
मृतानुगमनं नास्ति ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् । द्वदत्रापि इति सर्वमनवद्यम् ।
स्मृच.२४८
इतरेषां तु वर्णानां स्त्रीधर्मोऽयं परः स्मृतः ॥ शिष्टभार्या शुचिता मित्रदासः समाः स्मृताः। उपकारं यथा भतुर्जीवन्ती न तथा मृता। यस्यैतानि विनीतानि तस्य लोकेऽपि गौरवम् ।। करोति ब्राह्मणी श्रयो भतुः शाकव
करोति ब्राह्मणी श्रेयो भर्तुः शोकवती सती ॥ मित्रदासः अनुकूलदासः। स्मृच.२४८
अङ्गिराः अनुकूलकलत्रस्य स्वर्गस्तेन न संशयः ।
अन्वारोहणविचारः प्रतिकूलकलत्रस्य नरको नात्र संशयः ।। मृते भर्तरि या नारी समारोहेडुताशनम् । देःखासिका कलिर्भेदश्छिद्रं पीडा परस्परम् ।
साऽरुन्धतीसमाचारा स्वर्गलोके महीयते ॥ प्रतिकूलकलत्रस्य द्विदारस्य न संशयः॥
तदेतद्धर्मान्तरमपि ब्रह्मचर्यधर्माज्जघन्यम् । निकृष्टदुःखासिका दुःखेन वसनम् । कलिः कलहः । भेदो फलत्वात् ।
स्मच.२५४ विमतिः ! छिद्रपीडा छिद्रान्वेषण निबन्धनपीडा । परस्परं
'तिस्रः कोटयोऽर्धकोटीच यानि लोमानि मानवे। कलत्रयोमिथः इत्यर्थः। कथं तर्हि प्रतिकूल द्विकलत्रस्य तावन्त्यब्दानि सा स्वर्गे भर्तारं याऽनुगच्छति ॥ कलहादिजन्यदुःखविशेषकथनं, उच्यते । मिथः कल- (१) व्यक.१२९; विर.४११ (तस्माद्रक्षेत् भार्या मा स्म त्रयोरुत्पन्नः कलहादिः तद्भर्तृपर्यन्ततामायातीत्यभिसंधा- | वर्णसंकराभिभवोऽस्त्वित्याह । अप्रमत्तो रक्ष तन्तुमेनं न वादधे योक्तं प्रतिकूलकलत्रस्य द्विदारस्येति । स्मच.२४९ ।
क्षेत्रे परबीजानवाप्सुः भार्या रक्षन्ति कौमारी परचेतसः); विभ. पैठीनसिः
३ संकरो (वर्णसंकरो). विवाहे सापिण्ड्यविचारः
(२) व्यक.१३५, स्मृच.२५२, समु.१२४. मातृतस्तृतीयां पितृतः पञ्चमीम् ।
(३) मित्ता.१८६(= ) उत्तरार्धे (इतरेषु तु वर्णेषु तपः
परममुच्यते); अप.११८७. (१) व्यक.१३२; स्मृच.२४८ प्रहृष्ट (अदुष्ट) करी (करा); (४) अप.१।८७. विर.४२२, विभ.१३; समु.१२३ इतरा (हीतरा) शेष (५) मिता.१।८६ शङ्खाङ्गिरसौ; ब्यक.१३७ स्वर्ग (स्वर्ग); स्मृचवत्.
स्मृच.२५४ ; विर.४४०; सेतु.२८७ नारदः; विभ.२४; (२) स्मृच.२४८; सभ.१२३ शिष्ट (शिष्टा) ऽपि (ऽति). समु.१२५. (३) स्मृच.२४९; समु.१२३.
(६) मिता.११८६ मानवे (मानुषे) तावन्त्यब्दानि सा (४) व्यक.१३२; स्मृच.२४९ श्छिद्रं (श्छिद्र); विर. (तावत्कालं वसेत् ) शङ्खाङ्गिरसौ; व्यक.१३७ तिस्रः (त्रिंशत्) ४२२ भेद (र्दोष); विभ.१३ भेंद (द्देष); समु.१२३ स्मृचवत् . वन्त्यब्दानि (ववर्षाणि); विर.४४०; सेतु.२८७ लोमानि (५) समु.११८.
(रोमाणि) नारदः, विभ.२४.

Page #608

१११६
व्यवहारकाण्डम्
व्यालग्राही यथा व्यालं बिलादुद्धरते बलात् ।। तासां प्रभावस्तमिते गते के तद्वद्भर्तारमादाय तेनैव सह मोदते ॥
नाग्निप्रवेशादपरोऽस्ति धर्मः ॥ मातृकं पैतृकं चैव यत्र कन्या प्रदीयते ।
(१) अस्तमिते प्रभौ भतरि, कं गते स्वर्ग गते मते पुनाति त्रिकुलं नारी भर्तारं याऽनुगच्छति ॥ भर्तरि ।
अप.११८७ तत्र सा भर्तृपरमा परा परमलालसा ।
(२) सद्वृत्तभावार्पितभर्तृकाणां, वृत्तमाचारः, भावोक्रीडते पतिना साध यावदिन्द्राश्चतुर्दश ॥ ऽभिप्रायः, तौ शोभनार्पितौ याभिस्तास्तथा। वियोगक्षतब्रह्महा वा कृतघ्नो वा मित्रन्नो वाऽपि मानवः। कातरणां वियोग एव क्षतं प्ररोही व्रणः तेन कातराणाम् । तं वै पुनाति सा नारी इत्याङ्गिरसभाषितम् ॥
व्यक.१३७ साध्वीनामेव नारीणामग्निप्रपतनाहते ।। या स्त्री ब्राह्मणजातीया मृतं पतिमनुव्रजेत् । । नान्यो धर्मोऽस्ति विज्ञेयो मृते भर्तरि कहिचित्॥ सा स्वर्गमात्मघातेन आत्मानं न पतिं नयेत् ।। यावन्नाग्नौ दहेदेहं मृते पत्यौ पतिव्रता ।
शातातपः तावन्न मुच्यते नारी स्त्रीशरीरात्कथंचन ॥
स्त्रीपुनर्विवाहविचार: __ सद्वृत्तभावार्पितभर्तृकाणां
उद्वाहिता तु या कन्या संप्राप्ता न च मैथुनम् । स्त्रीणां वियोगक्षतकातराणाम् ।
भर्तारं पुनरभ्येति यथा कन्या तथैव सा ॥ (१) मिता.१८६ व्यालं...... बलात् (सर्प बलादुद्धरते । स च यद्यन्यजातीयः पतितः क्लीब एव वा। बिलात् ) उत्तरार्धे (तद्वदुध्दृत्य सा नारी सह तेनैव मोदते )
विकर्मस्थः सगोत्रो वा दीर्घतीत्रामयोऽपि वा । शङ्खाङ्गिरसौ; व्यक.१३७ मोदते (गच्छति); विर.४४०;
क्षीबोऽन्यो यदि वा भर्ता विसृष्टः पुंस्त्वकारणैः । सेतु.२८७ बिला (बला) बलात् (बिलात्) नारदः, विभ.२४.
ऊढाऽपि देया साऽन्यस्मै सप्रावरणभूषणा ।। (२) मिता.१४८६, चैव (चापि) कन्या (चैव) पुना... नारी (कुलत्रयं पुनात्येषा) हारीतः; अप.१।८७ पुना...नारी (कुलत्रयं
कन्यां चेद्दर्शयित्वाऽन्यामन्या वोढ़े प्रदीयते । पुनात्येषा) क्रमेण हारीतः; व्यक.१३७; विर.४४०; विभ.
स उभे एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ।। २४ चैव (चापि).
गृहयित्वात्मनो दोषान् विन्दते कन्यकां यदि । (३) मिता.११८६ परा...लसा (स्तूयमानाप्सरोगणैः) वरस्य दत्तनाशः स्यात् कन्या चापि निवर्तते ॥ शङ्खाङ्गिरसौ; व्यक.१३७, विर.४४०, सेतु.२८७ उत्त.
वृद्धमनुः विभ.२५.
नियोगविचारः . (४) मिता.१८६ (ब्रह्मनो वाऽथ मित्रघ्नः कृतघ्नो वा वायुप्रोक्तां तथा गाथां पठन्त्यत्र मनीषिणः । भवेत्पतिः। पुना अविधवा नारी तमादाय मृता तु या।।) शङ्खा
विप्राणां न नियोगोऽस्ति प्रेते पत्यौ न वेदनम् ॥ ङ्गिरसौ; व्यक.१३७ हा (नो) मानवः (यो नरः); विर.
अकार्यमेतद्विप्राणां विधवा यन्नियुज्यते । ४४०-४४१; सेतु.२८७ हा (घ्नो); विभ.२५ सेतुवत्.
उह्यते वा मृते पत्त्यौ देवरेण विशेषतः ।। (५) अप.१९८७ साध्वीना (सर्वासा) ऽस्ति (हि); व्यक. १३७ ऽस्ति (त्र); विर.४४१ अग्नि (नाग्नि) नान्यो (अन्यो);
__ शूद्राणामेव धर्मोऽयं पत्यौ प्रेतेऽन्यसंश्रयः । सेतु.२८७ प्रप (संप); विभ.२५; समु.१२५ ऽस्ति (हि).
लोभान्मूढेरविद्वद्भिः क्षत्रियैरपि चर्यते ।। (६) मिता.१८६ पुर्वाधं (यावच्चाग्नौ मृते पत्यौ स्त्री नात्मानं प्रदाहयेत् ) शङ्खाङ्गिरसौ; अप.१८७; व्यक.१३७, * विर. व्यकवत् । विर.४४१; सेतु.२८७ विभ.२५; समु.१२५ देहं (दग) । (१) मिता.११८६ आत्मानं (नात्मानं); अप.११८७; नारी (सा तु).
समु.१२५ स्त्री (वै) आत्मानं ... येत् (स्वपतिं न नयेदपि). (७) अप.१८७ र्पित (श्रित) धर्मः (मार्गः); व्यक.१३७ (२) समु.११९. धर्मः (मार्गः); विर.४४१.
! (३) विश्व.११६९.

Page #609

स्त्रीपुधर्माः
१११७ ऋष्यशृङ्गः
दरिद्रं व्याधितं मूर्ख भर्तारं या न मन्यते । स्त्रीधाः
सा मृता जायते व्याली वैधव्यं च पुनः पुनः॥ गृहमेधा भवेन्नित्यं भूषणानि च पूजयेत् । नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतौ ॥ नित्यं स्नानकृतां वेणीमर्चयेत्पुष्पमालया ॥ पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ पूर्वमेव रहो गच्छेद्यावन्नान्यः प्रबुध्यते । वाग्दानानन्तरं पाणिग्रहणात् प्राक् पतौ संभावितोदेवताराधनं कुर्याधूपपुष्पाक्षतादिभिः ।। पत्तिकपतित्वे पूर्वस्मिन् वरे नष्टे सति लक्षणया दूर
(१) गृहमेधी गृहदेवः । पूजा जपः । स्नानकृता देशगमनेनापरिज्ञातवृत्तान्ते सतीत्यर्थः । एवं दुष्टे पूर्ववरे स्नानेन संस्कृता । रहो गच्छेद्रहसि सकाशाद्गच्छेत् । । वाग्दत्ताऽपि वरान्तराय देयेत्यपि सिद्धम् । बाल.२।१२७
स्मृच.२५१
विधवाधर्माः । अन्वारोहणविचारः । (२) गृहमेधा गृहकृत्यपरा । भूषणानि पूजयेत् मार्ज
मृते भर्तरि या नारी ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता । नादिभिः संस्कुर्यात् । नित्यस्नानकृतां नित्यस्नानानन्तर.
सा मृता लभते स्वर्ग यथा ते ब्रह्मचारिणः ।। कृताम् ।
विर.४३० तिस्रः कोट्यर्धकोटी च यानि रोमाणि मानवे । (३) अन्यः पर्तिरित्यर्थः । देवताराधनं द्वारदेवता- तावत्कालं वसेत्स्वर्ग भर्तारं याऽनुगच्छति ॥ राधनम्।
रत्न.१३५
व्यालग्राही यथा व्यालं बिलादुद्धरते बलात् । सुमन्तुः .
एवमुद्धृत्य भर्तारं तेनैव सह मोदते ॥ स्त्रीत्यागविचारः
बीजिक्षेत्रिणोरपत्यस्वाम्यविचार:: कन्या कुत्सिताऽन्यजातिकर्मशीला व्याध्युप
ओघवाताहृतं बीजं यथा क्षेत्रे प्ररोहति । हता परिणीता यद्यक्षतयोनिस्स्यात्परित्यक्तव्या।
क्षेत्री तल्लभते बीजं न बीजी भागमर्हति ।। प्रचेताः विधवाधर्माः
अन्वारोहणविचारः ताम्बूलाभ्यञ्जने चैव कांस्यपात्रे च भोजनम् ।
अनुवर्तेत जीवन्तं न तु यायान्मृतं पतिम् । यतिश्च ब्रह्मचारी च विधवा च विवर्जयेत् ॥
ान्मरणादात्मघातिनी ।।
व्याघ्रपात् पराशरः स्त्रीत्यागपतित्यागस्त्रीपुनर्विवाहविचारः
अन्वारोहणविचारः अदुष्टापतितां भार्या यौवने यः परित्यजेत् ।
ने म्रियेत समं भ; ब्राह्मणी शोकमोहिता । सप्तजन्म भवेत्स्त्रीत्वं वैधव्यं च पुनः पुनः॥
प्रव्रज्यागतिमाप्नोति मरणादात्मघातिनी ।।
प्रव्रज्या मैथुनादिभोगत्यागः । अप.१४८७ (१) व्यक.१३३ नित्यं स्ना (नित्यस्ना) पुष्पमालया (पुण्यवाससा); स्मृच.२५१ धा (धी); विर.४२९ नित्यं स्ना
गार्ग्यः (नित्यस्ना); रत्न.१३५ स्मृचवत् ; विता.८२५ स्मृचवत् ;
स्त्रीत्यागविचारः विभ.१८ धा (धी) स्नान (स्नात्वा); समु.१२४ स्मृ ववत्. पंतिताः स्त्रियस्त्याज्याः भर्तृवधप्रतिज्ञायां च ।
(२) ब्यक.१३३ पुष्पाक्षतादिभिः (पुष्पबलिं हरेत्); स्मृच, २५१ न्यः (यः); विर.४३० रहो (बहिः) पुष्पाक्षतादिभिः (१) पस्मृ.४।२६; बाल.२।१२७. (पुष्पबलिं हरेत् ); रत्न.१३५, विता.८२५ धूपपुष्पा (पुष्प- (२) पस्मृ.४।२७-२९. (३) पस्मृ.४।१७. धूपा); विभ.१८; समु.१२४ स्मृचवत्. .
(४) मिता.११८६ (3) जीवेद्भर्तृहितं (जीवन्ती तद्धितं) (३) अप.१६६६. (४) विभ.२७.
उत्त.; अप.१४८७. (५) पस्मृ.४।१५,१६.
.. (५) अपः१।८७. (६) विश्व.१।७२, . .
विराट

Page #610

१११८
स्मृत्यन्तरम् विवाहे गोत्रसपिण्ड्यविचारः
अन्यगोत्राय यो दत्तः स एव जनकस्य तु । गोत्रेण विवहेत्कन्यां तत्पुत्रादेर्न दोषभाक् ॥ दातृगोत्रसमुद्भूतां दत्तगोत्रसमुद्भवः । उद्वहेत्पञ्चमीं षष्ठीमित्युवाच बृहस्पतिः ॥ स्त्रीरक्षा जायायां रक्षमाणायामात्मा भवति रक्षितः ।। पति: सुतः पिता भ्राता पितृव्यो मातुलस्तथा । मातामहस्तथा स्त्रीणां सप्तैते प्रभवः स्मृताः ॥ यथेष्टं प्रभवः प्रोक्ताः स्त्रीणां बन्धुकुले सति । स्त्रीवन्मूर्खजडोन्मत्तबालवृद्धादिषु स्मृताः ॥
व्यवहारकाण्डम्
पत्नी न क्रेतव्या
क्रयक्रीता तु या नारी न सा पत्नी विधीयते । नसा दैवेन सा पित्र्ये दासीं तां कवयो विदुः ॥
पत्नीत्वाभावे केवलं दृष्टोपकारकत्वमेव नादृष्टोपकारकत्वं स्त्रिया इति दर्शयितुं दासीं विदुरित्युक्तम् । स्मृच. २९०
स्त्रीप्रशंसा
गृहं गृहमित्याहुः गृहिणी गृहमुच्यते । तया हि सहितः सर्वान् पुरुषार्थान् समश्रुते ||
अधिवेदनविचारः
र्दुष्टां जायां परिभाष्याधिवेदयेत् । प्रोषितभर्तृका विधिः
उन्मत्तः किल्बिषी कुष्ठी पतितः क्लीब एव च । राजयक्ष्मामयावी च न न्याय्यः स्यात्प्रतीक्षितुम् ।। विधवाधर्माः
गन्धद्रव्यस्य संयोगो नैव कार्यस्तया पुनः । तर्पणं प्रत्यहं कार्यं भर्तुः कुशतिलोदकैः ॥ अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि
स्त्रीणां एकानेकपतिवरणविचारः । नियोगविधिः । धर्म एकः पतिः स्त्रीणां पूर्वमेव तु कल्पितः । बहुपत्नीकृतः पुंसो धर्मश्च बहुभिः कृतः ॥
(१) समु. ११८. (३) समु.१२०. (५) विभ.९. (७) मभा. १८ १९
(२) नृप्र. ३३.
(४) स्मृच. २९०; दमी. ७१. (६) विश्व. १।७३.
स्त्रीधर्मः पूर्वमेवायं निर्मितो मुनिभिः पुरा । सहधर्मचरी भर्तुरेका चैकस्य चोच्यते ॥ एको भर्ता हि नारीणां कौमार इति लौकिकः । आपत्सु च नियोगेन संतानार्थे परः स्मृतः ॥ गच्छेत या तृतीयं तु यास्यानि ( तु तस्या नि ) ष्कृतिरुच्यते । चतुर्थे पतिता धर्मात् पञ्चमे वर्धकी भवेत् ॥ ऐवं गते धर्मपथे न वृणेद्बहुसंस्कृताम् । अलोकाचरितादस्मात्कथं मुच्येद्धि संकरात् ॥ ईश्वर उवाच -
अनावृताः पुरा नार्यो मासाच्छ्रुध्यन्ति चार्तवे । सकृदुक्तं तु या नैव नाधर्मस्ते भविष्यति ।।
गुस्तथा च देवर्षे ये चान्ये कुत्सिता नराः । . स्त्रीणामगम्यो लोकों हि नास्ति कश्चिन्महामुने || मत्स्यपुराणम् स्त्रीरक्षा
तस्मात्साध्व्यः स्त्रियः पूज्याः सततं देववज्जनैः । तासां राज्ञा प्रसादेन धार्यतेऽपि वशे स्त्रियम् ? | ब्रह्मपुराणम्
विधवाधर्माः । स्त्रीपुनर्विवाहनियोगान्वारोहणविचारः । मृते भर्तरि या नारी त्यक्तवत्यथ तं स्वयम् । सवर्णाज्जनयेद्गर्भ भर्तुः पौनर्भवं सुतम् ॥ यदि सा बालविधवा बलात्त्यक्ताऽथवा क्वचित् । तदा भूयस्तु संस्कार्या गृहीता येनकेनचित् ॥ त्यक्ता भर्तृगृहं गच्छेद्यदि दोषं विना पुनः । भत्री सा संस्कर्तव्या च प्रायश्चित्तादिभिः क्रमात् ॥
स्त्रीणां पुनर्विवाहस्तु देवरात्पुत्रसंततिः । स्वातन्त्र्यं च कलियुगे कर्तव्यं न कदाचन ॥ यतः पातकिनो लोके नराः सन्ति कलौ युगे ॥ मृते भर्तरि सत्स्त्रीणां न चान्या विद्यते गतिः । नान्यद्भर्तृवियोगाग्निदाहस्य शमनं भवेत् ॥
(१) सवि. ३४३. (२) विभ. ७. (३) विभ. २७.
(४) अप. १।६९.
(५) अप. १।८७; व्यक. १३७; विर. ४४२; विभ. २६ (८) विभ. २७. (९) सवि. ३४२. नान्यद्भर्तृ ( नास्या भर्तृ).

Page #611

स्त्रीपुंधर्माः
" देशान्तरमृते तस्मिन् साध्वी तत्पादुकाद्वयम् । निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेज्जातवेदसम् ॥ ऋग्वेदवादात्साध्वी स्त्री न भवेदात्मघातिनी । त्र्यहाशौचे तु निवृत्ते श्राद्धं प्राप्नोति शास्त्रवत् ॥ विष्णुधर्मे
भेर्तर्येवं प्रवसिते त्यक्तव्या (क्ता वा ) पतिनाऽशुभा । कुर्वीताराधनं नारी उपवासादिना हरेः ॥ शुक्रनीति:
पतिव्रतावृत्तम्
जपं तपस्तीर्थसेवां प्रव्रज्यां मन्त्रसाधनम् । देवपूजां नैव कुर्यात् स्त्री शूद्रस्तु पतिं विना । न विद्यते पृथक् स्त्रीणां त्रिवर्गविधिसाधनम् ॥ पत्युः पूर्वं समुत्थाय देहशुद्धं विधाय च । उत्थाप्य शयनीयानि कृत्वा वेश्मविशोधनम् ॥ मार्जनैर्लेपनैः प्राप्य सानलं यवसाङ्गणम् । शोधयेद् यज्ञपात्राणि स्निग्धान्युष्णेन वारिणा ॥ प्रोक्षणीयानि तान्येव यथास्थाने प्रकल्पयेत् । शोषयित्वा तु पात्राणि पूरयित्वा तु धारयेत् ॥ महान सस्थपात्राणि बहिः प्रक्षाल्य सर्वशः । मृद्भिस्तु शोधयेच्चुल्लीं तत्राग्निं सेन्धनं न्यसेत् ॥ स्मृत्वा नियोगपात्राणि रसान्नद्रविणानि च । कृतपूर्वाहकृत्येयं श्वशुरावभिवादयेत् ॥ ताभ्यां भर्त्रा पितृभ्यां वा भ्रातृमातुलबान्धवैः । वस्त्रालङ्काररत्नानि प्रदत्तान्येव धारयेत् ॥ मनोवाक्कर्मभिः शुद्धा पतिदेशानुवर्तिनी । छायेवानुगता स्वच्छा सखीव हितकर्मसु ॥ दासीव दिष्टकार्येषु भार्या भर्तुः सदा भवेत् । ततोऽन्नसाधनं कृत्वा पतये विनिवेद्य सा । वैश्वदेवोद्धृतैरन्नैर्भोजनीयांश्च भोजयेत् ॥ पतिं च तदनुज्ञाता शिष्टमन्नाद्यमात्मना । भुक्त्वा नयेदहः शेषं सदायव्ययचिन्तया ||
(१) अप. ११८७; व्यक. १३७५ विर.४४२ तु निवृत्ते (निवृत्ते तु ); विभ. २६. (२) अप. १७७. (३) शुनी. ४।४।५- ३१ जीवानन्द भट्टैर्मुद्रितपुस्तकादिमे लोका गृहीताः, अस्माभिर्गृहीतादर्श पुस्तके 'जपं तप' इत्यारभ्य 'कृतशौचा' इत्यन्ताः श्लोका गलिताः ।
व्य. का. १४१
१११९
पुनः सायं पुनः प्रातर्गृहशुद्धं विधाय च । कृतान्नसाधना साध्वी सभृत्यं भोजयेत् पतिम् ॥ नातितृप्ता स्वयं भुक्त्वा गृहनीतिं विधाय च । आस्तृत् साधु शयनं ततः परिचरेत् पतिम् ॥ सुप्ते पत्यौ तदध्यास्य स्वयं तद्गतमानसा । अनग्न चाप्रमत्ता च निष्कामा च जितेन्द्रिया || नोच्चैर्वदेन्न परुषं न बह्वाहुतिमप्रियम् । न केनचिच्च विवदेदप्रलापविवादिनी || न चास्य व्ययशीला स्यान्न धर्मार्थविरोधिनी । प्रमादोन्मादरोषेयवचनान्यतिनिन्दिताम् ॥ पैशुन्य हिंसाविषयमोहाहङ्कारदर्पताम् । नास्तिक्य साहसस्ते यदम्भान् साध्वी विवर्जयेत्। एवं परिचरन्ती सा पतिं परमदैवतम् । यशस्यमिह यात्येव परत्रैषा सलोकताम् ॥ योषितो नित्यकर्मोक्तं नैमित्तिकमथोच्यते । रजसो दर्शनादेषा सर्वमेव परित्यजेत् ॥ सर्वैरलक्षिता शीघ्रं लज्जितान्तर्गृहे वसेत् । एकाम्बरा कृशा दीना स्नानालङ्कारवर्जिता || स्वपेद्भूमावप्रमत्ता क्षपेदेवमहस्त्रयम् । स्नायीत सा त्रिरात्र्यन्ते सचेलाभ्युदिते रवैौ ॥ विलोक्य भर्तृवदनं शुद्धा भवति धर्मतः । कृतशौचा पुनः कर्म पूर्ववच्च समाचरेत् ॥ द्विजस्त्रीणामयं धर्मः प्रायोऽन्यासामपीष्यते । कृषिपण्यादिपुंकृत्ये भवेयुस्ताः प्रसाधिकाः ॥ सङ्गीतैर्मधुरालापैः स्वायत्तस्तु पतिर्यथा । भवेत्तथाऽऽचरेयुर्वै मायाभिः कामकेलिभिः ॥
विधवावृत्तम् । प्रोषितभर्तृकावृत्तम् ।
मृते भर्तरि संगच्छेद् भर्तुर्वा पालयेद् व्रतम् । परवेश्मरुचिर्न स्याद् ब्रह्मचर्ये स्थिता सती ॥ मण्डनं वर्जयेन्नित्यं तथा प्रोषितभर्तृका । देवताराधनपरा तिष्ठेद् भर्तृहिते रता । धारयेन्मङ्गलार्थानि किञ्चिदाभरणानि च ॥ नास्ति भर्तृसमो नाथो नास्ति भर्तृसमं सुखम् । विसृज्य धनसर्वस्वं भर्ता वै शरणं स्त्रियाः ॥ मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः । अमितस्य प्रदातारं भर्तारं का न पूजयेत् ॥ .

Page #612

दायभागः
-००,०९००
दायभागपदार्थः
अर्थागमः सर्ववर्णसाधारणो वर्णविशेषनियतश्च । स्वाम्यस्वत्वविचारः । दायपदार्थः । विभागपदार्थः । विभागप्राशस्त्यम् ।
प्रभवन्तं बहुभरणसमर्थं रथिं धनं यथा विभज्य प्रयच्छन्ति तद्वत् । असिन्वन् सेतुबन्धादिकं कर्म कुर्वन् लोकः पितुः 'ईशानास : पितृवित्तस्य रायो वि सूरयः शत- पालयित्र्या दिवः सकाशादागतं भोजनमुदकं तत्कार्या ओषधीर्दष्ट्रैर्दन्तैरत्ति। भक्षयति । यद्वा असिन्वन् अब्याप्रियमाणोऽग्निः पितुः पालकस्य यजमानस्य संबन्धि भोजनं हविर्लक्षणमन्नं दंष्ट्रैर्दन्तरूपैर्वालैरत्ति । यस्ताकृणोरित्यादि सिद्धम् ।
ऋसा.
*वेदाः
रिक्थम्
हिमा नो अश्युः ।
पितृवित्तस्य पित्रादिपरंपरया लब्धस्य रायो धनस्ये शानासः स्वामिनः सूरयो विद्वांसो नोऽस्माकं पुत्राः शतहिमाः शतं संवत्सरान् जीवन्तः सन्तो व्यश्युः । विशेपेण भुञ्जताम् । अस्मदीयानां पुत्राणामारोग्यं दीर्घमायुश्च भवत्वित्यर्थः ।
ऋसा.
क्रयः
'इमं दशभिर्ममेन्द्रं क्रीणाति धेनुभिः । यदा वृत्राणि जङ्घनदथैनं मे पुनर्ददत् ॥ मम मदीयमिमं स्वभूतमिन्द्रं धेनुभिः प्रीणयित्रीभि र्दशभिर्दशसंख्याकाभिः स्तुतिभिः कः क्रीणाति । क्रयं करोति । तदानीं हे क्रेतारो युष्माकं मध्य एवमपि समयः क्रियते । यदायमिन्द्रो वृत्राणि त्वदीयान् शत्रून् जङ्घनत् हन्यात् अथानन्तरमेवैनमिन्द्रं मे मह्यं पुनर्ददत् । पुनर्दद्यात् ।
ऋसा.
संविभागः
अँजाभ्यः पुष्टिं विभजन्त आसते रयिमिव पृष्ठं प्रभवन्तमायते । असिन्वन्दंष्ट्रैः पितुरत्ति भोजनं यस्ताकृणोः प्रथमं सास्युक्थ्यः ॥
हे इन्द्र पुष्टिं त्वया दत्तं पोषकं धनं स्वकीयाभ्यः प्रजाभ्यो विभजन्तोऽस्यैतावदस्यैतावदिति विभागं कुर्वन्तो गृहमेधिन आसते । स्वस्वगृहेषु निवसन्ति । तत्र दृष्टान्तः । आयते गृहं प्रत्यागच्छतेऽतिथये पृष्ठं धारकं
* वेदेषु धनागमलिङ्गानि वचनानि परः सहस्राणि वर्तन्ते दिग्दर्शनार्थमेवोद्धृतानि एतावन्ति ।
(१) ऋसं. १७३९. (२) ऋसं. ४।२४।१०. (३) ऋसं. २।१३।४.
कर्मयोगः अगस्त्यः खनमानः खनित्रैः प्रजामपत्यं बलमिच्छमानः । उभौ वर्णावृषिरुमः पुपोष सत्या देवेष्वाशिषो जगाम ॥ अगस्त्यो 'मद्गुरुः खनित्रैः फलस्योत्पादनसाधनैर्यज्ञस्तोत्रादिभिः खनमानः फलमभिमतमुत्पादयन् प्रजां प्रकर्षेण पुनः पुनर्जायमानमपत्यं कुलस्यापतनसाधनं पुत्रादिकं बलं चेच्छमानः सन् । यद्वा । प्रजां भृत्यादिरूपां चेच्छन् । ऋषिरतीन्द्रियद्रष्टा महानुभाव उग्र उद्गूर्णः संसारे संचरन्नप्यपापः सन्नुभौ वर्णौ वर्णनीयावाकारौ कामं च तपश्च पुपोष । सत्या आशिषो देवेषु देवेभ्यो जगाम । प्राप्तवान् । यतोऽयं महानुभावस्तस्मादस्मान्पातीत्यर्थः । नानानं वा उ नो धियो वि व्रतानि जनानाम् । तक्षा रिष्टं रुतं भिषग्ब्रह्मा सुन्वन्तमिच्छतीन्द्रायेन्दो परिस्रव ॥ ऋषिरेतदादिभिस्त्रिभिः सूक्तैरपरिस्रवतः सोमस्यामित्वाय मनसो विनोदनं कुर्वन्नाह । हे सोम नोऽस्माकं धियः कर्माणि नानानं नानाजातीयकानि बहूनि भवन्ति । वैशब्दः प्रसिद्धयर्थद्योतनार्थः । उ इति पूरणः । तथाऽन्येषामपि जनानां व्रतानि कर्माणि विविधानि भवन्ति । तक्षा त्वष्टा रिष्टं दारुतक्षणमिच्छति । तथा भिषग्वैद्यश्चि
ऋसा.
(१) ऋसं. १।१७९।६. (२) ऋसं.९।११२।१.

Page #613

दायभागः-दायभागपदार्थः
११२१ कित्सको रुतं रोगमिच्छति। ब्रह्मा ब्राह्मणः सुन्वन्तं सोमा- इमे ये नार्वाङ्न परश्चरन्ति न ब्राह्मणासो न भिषवं कुर्वन्तं यजमानमिच्छति । तथाहं त्वत्परिस्रवण- सुतेकरासः । त एते वाचमभिपद्य पापया मिच्छामि। तस्माद्धे इन्दो सोमेन्द्रायेन्द्राथै परि स्रव ।। सिरीस्तन्त्रं तन्वते अप्रजज्ञयः॥ परितः क्षर।
ऋसा. - अनया वेदार्थानभिज्ञा निन्द्यन्ते। इमे येऽविद्वांसोऽ. जरतीभिरोषधीभिः पर्णेभिः शकुनानाम । गाचीनमधोभाविन्यस्मॅिल्लोके ब्राह्मणैः सह न चरन्ति कार्मारो अश्मभिर्युभिर्हिरण्यवन्तमिच्छतीन्द्राये- परः परस्ताद्देवैः सह न चरन्ति ते ब्राह्मणासो ब्राह्मणा
न्दो परि स्रव ॥ वेदार्थतत्परा न भवन्ति । तथा सुतेकरासः। सोमं : जरतीभिर्जीर्णाभिरोषधीभिरिषवः क्रियन्ते तथा शकु- सुतमभिषुतं कुर्वन्तीति सुतेकरा ऋत्विजः। तेऽपि न नानां पर्णेभिरिपूणां पक्षभूतैः पर्णैश्च क्रियन्ते तथा द्युभि- भवन्ति । अप्रजज्ञयः । अविद्वांसस्त एते मनुष्या वाचं दर्दीप्ताभिरिपूणां तेजनार्थाभिरश्मभिः शिलाभिश्च क्रियन्ते। लौकिकीमभिपद्य प्राप्य तया पापया पापकारिण्या एतैः कार्मारोऽयस्कारो हिरण्यवन्तमाढथं पुरुषमिच्छति । वाचा युक्तास्ते सिरीः। सीरिणो भूत्वा तन्त्रं कृषिलक्षणं तथाहं त्वत्परिस्रवणमिच्छामि। तस्मादिन्दो इन्द्राय परि तन्वते । विस्तारयन्ति । कुर्वन्तीत्यर्थः। ऋसा. स्रव ।
ऋसा.
प्रतिग्रहः कारुरहं ततो भिषगुपलप्रक्षिणी नना।
शेतं राज्ञो नाधमानस्य निष्काञ्छतमश्वान्प्रयनानाधियो वसूयवोऽनु गा इव तस्थिमेन्द्रायेन्दो तान्त्सद्य आदम् । शतं कक्षीवाँ असुरस्य गोनां
परि स्त्रव॥ दिवि श्रवोऽजरमा ततान ॥ - ऋषिः प्रवृत्तसोमयागः सन् दशापवित्रात्सोमे क्षरति नाधमानस्य स्वीकर्तव्यमित्युच्चैर्याचमानस्यासुरस्य प्रतिबन्धकपापापनुत्तये पुरश्चरितानुकीर्तनपुरःसरमध्ये- धनानां निरसितुर्दानशीलस्य राज्ञः स्वतेजसा दीप्य. षणां चकार । तावदहं कारुः स्तोमानां कर्ताऽस्मि । तत मानस्य स्वनयस्य निष्कानाभरणविशेषान् इयत्ताविशेषइति संताननाम । तन्यतेऽस्मादिति ततः पिता । तन्यते- विशिष्टानि वा सुवर्णानि शतसंख्याकानि । शतं ऽसाविति वा ततः पुत्रः । भिषग्भेषजकृत् । यज्ञस्य ब्रह्मे- सहस्रमित्यपरिमितवचनः। अपरिमितान् सद्यः प्रार्थनात्यर्थः । सर्व त्रय्या विद्यया भिषज्यतीति श्रुतेः । तथो- नन्तरमेव कक्षीवानहमादम् । आत्तवानस्मि। स्वीकृतपलप्रक्षिणी । उपलेषु वालुकासु प्रक्षिणोति यवान्दिनस्ति वानस्मीत्यर्थः। तथा प्रयतान् शुद्धान् लक्षणोपेतानभृज्जतीति । यद्वा । दृषदादिषूपलेषु भृष्टान्यवान्हिनस्ति श्वानध्वगमनसमर्थान् । हयानादम् । आत्तवान् । ऋसा. चूर्णयतीति । अथवा धानासक्तुकरम्भादीनां कारिका
परिग्रहः वा । असौ नना माता दुहिता वा । नमनक्रियायोग्य- | दिवस्पुत्रा अंगिरसो भवेमाद्रिं रुजेम धनिनं त्वात् । माता खल्वपत्त्यं प्रति स्तनपानादिना नमनशीला
शुचन्तः। भवति। दुहिता वा शुश्रूषार्थम् । एवं सर्वेषां परिचरणेन दिवो द्योतमानस्यादित्यस्य पुत्रा वयमंगिरसो भवेम। नानाधियो नानाकमाणो वसूयवो धनकामा वयमनु भूतिमन्तः स्याम । शुचन्तो दीप्यमाना वयं धनिनमुदकतस्थिम । लोकमन्वास्थिताः स्मः। तत्र दृष्टान्तः। गा इव। वन्तमद्रिं मेघ रुजेम । वर्षार्थ भिन्द्याम । यद्वा । धनिनं गावो यथा गोष्ठमनुतिष्ठन्ति स्वपयःप्रदानेन परिचरन्ति पणिनामकासुरापहृतगोधनयुक्तमद्रिं पर्वतं रुजेम । वा एवं वयमपि परिचरामः । एतज्ज्ञात्वा हे इन्दो सोम
. . ऋसा. इन्द्राय परि स्रव । दशापवित्रात्क्षर। ऋसा.
(१) सं.१०/७१।९; बौध.२।६।११।३२. (१) सं.९।११२।२.
(२) ऋसं.१।१२६।२. ... (२) सं.९।११२।३.
(३) ऋसं.४।२।१५.

Page #614

११२१
व्यवहारकाण्डम्
विजितम्
(१) ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादय उपायाः, क्षत्रियस्य सनेम वाजं समिथेष्वर्यो भागं देवेषु श्रवसे विजितादयः, वैश्यस्य कृष्यादयः, शूद्रस्य शुश्रूषादयः
दधानाः। इत्यदृष्टार्था नियमाः। रिक्थादयस्तु सर्वसाधारणाःवयं च समिथेषु संग्रामेष्वर्योऽरेः शत्रोः संबन्धिनं स्वामीत्यायुक्ताः। तत्राप्रतिबन्धो दायो रिक्थम् । क्रयः वाजमन्नं सनेम । त्वदनुग्रहात्संभजेमहि । तदनन्तरं
| प्रसिद्धः। संविभागः सप्रतिबन्धो दायः । परिग्रहोऽनन्यदवषु त्वत्प्रमुखावन्द्रादिषु श्रवस यशस तदथ भाग | पूर्वस्य जलतृणकाष्ठादेः स्वीकारः। अधिगमो निध्यादेः हविर्भागं दधानाः स्थापयन्तो भूयास्मेति शेषः। ऋसा. | प्राप्तिः। एतेषु निमित्तेषु सत्सु स्वामी भवति । धेन्वना गा धन्वनाजिं जयेम धन्वना तीव्राः
+मिता.२।११४ समदो जयेम । धनुः शत्रोरपकामं कृणोति धन्वना (२) तत्संविभागस्य व्यवस्थितस्य स्वामिभावजनकसर्वाः प्रदिशो जयेम ॥
| त्वपरम् ।
अप.२।१२१ धन्वना चापेन गाः शत्रणां जयेम । वयं वशीकर- (३) रिक्थं पित्रादीनामभावे प्राप्तम् । यो मूल्येन वाम | धन्वनाजि संग्रामं च जयेम । धन्वना तीव्रा स्वीकारः । संविभागो भ्रात्रादीनां साधारणस्य परस्परउद्धताः समदोऽत्यन्तं मदवतीः शत्रुसेनाश्च जयेम । तथा विभागः। परिग्रहो वन्येष्वस्वामिकेषु वृक्षादिषु पूर्वच यास्कः। समदः समदो वात्तेः संमदो वा मदतेः । स्वीकारः । अधिगमः प्रनष्टस्याज्ञातस्वामिकस्य निध्यादेः (नि.९।१७) इति । धनुः शत्रोरपकामं कामस्यापायं स्वीकारः । एतेषु कारणेषु द्रव्यस्वीकर्ता स्वामी भवति । कृणोति । करोतु । किं च धन्वना वयं सर्वाः प्रदिशः तेन प्रनष्टेऽधिगते राज्ञोऽधिगन्तुश्च स्वाम्यमुपपन्नमिति सर्वासु दिक्षु वर्तमानान् शत्रून् जयेम । प्रदिक्शब्दो प्रकरणसंगतिः । क्षेत्रेषूत्पन्नानि सस्यादीनि क्षेत्रवदेव क्षेत्रलक्षणया तत्स्थेषु पुरुषेषु वर्तते मञ्चाः क्रोशन्तीतिवत् । वतः स्वानि । एतेनाऽऽकरेषूत्पन्नं लवणादि व्याख्यातम् । धन्वशब्दस्य जयतेश्वावृत्तिरादरार्था । ऋसा. एतानि सर्ववर्णसाधारणानि स्वाम्यकारणानि । गौमि. राजा संग्राम जित्वोदाजमुदजयते।
(४) एतेषु कारणेषु प्रतिपादितेषु ज्ञायमानेषु स राज्ञः प्रजायाश्च संभूय भूमिस्वाम्यं नैकस्य पुरुषस्य कस्यचित् स्वामी भवेदिति । 'रिक्थं पितुः सकाशात्प्राप्तं, क्रयो
अदाद्यमोऽवसानं पृथिव्या इति । यमो ह वा मूल्येन विक्रीतं (2), संविभाग उत्सन्न(?) यदायादि अस्या अवसानस्येष्टे स एवात्माऽअस्यामवसानं | स्वरूपेण प्राप्तं । परिग्रहः स्त्रीधनम् । अनन्यपूर्वस्य ददाति । अक्रन्निमं पितरो लोकमस्माऽइति । क्षत्रं स्वीकरणं, यथा नद्यादिषु वृक्षादिरित्येके । तत्राधिगमेन वै यमो विशः पितरो यस्माऽउ वै क्षत्रियो विशा पुनरुक्तमस्ति उत नास्तीति विचारणीयम् । अधिगमः संविदानोऽस्यामवसानं ददाति तत्सुदत्तं तथो आकरादिभ्यो लब्धं रत्नादि । एतानि तावत्सर्ववर्णानां हास्मै क्षत्रं यमो विशा पितृभिः संविदानोऽस्याम- साधारणानि ।
मभा. वसानं ददाति।
(५) अनिदंप्रथमलोकधीगोचरतया व्यवस्थिताजगौतमः
नानां स्वग्रन्थे निबन्धनार्था स्मृतिः । 'स्वामी'त्याअर्थागमः सर्ववर्णसाधारण: । स्वत्वोसत्तिनिमित्तम् । दिका गौतमादिप्रणीता धर्मस्मृतिः साधुशब्दनिबन्धस्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेषु । नार्थव्याकरणस्मृतिवत् कृतेत्यर्थः । ऋक्थं ऋक्था(१) ऋसं.१७३।५; मैसं.४।१४।१५.
___ + पमा. मितागतम् । सवि. मितागतं स्मृचगतं च । (२) सं.६।७५।२, शुमा.२९।३९; तैसं.४।६।६।१ | अप.२।१२१ मभा. गौमि.१०।३९, स्मृच.२५८; पमा. मैसं.३।१६।३; कासं.६।१; नि.९।१७.
४८०,४८२;सुबो.२।२२, दवि.२९० (सं०); सवि.२४३, (३) मैसं.१।१०।१६. (४) शबा.७।१।१।३,४. ४०२, व्यप्र.४१५, व्यउ.१४२, व्यम.३९, विता.१४४% (५) गोध.१०॥३८, मिता.२।२४,२।११४, २।१६६, राको.४४२ बाल.२।१४३ समु.१२६, कृभ.९०१.

Page #615

दायभागः —–— दायभागपदार्थः
जैनं, पित्रादिधने स्वामित्वापादकं पुत्रादिजन्मेति यावत् । तथा च पैतृकधनलाभहेतुत्वेनोक्तं गौतमेन 'उत्पत्त्यैवार्थ स्वामित्वात् लभत इत्याचार्याः' इति । उत्पस्यैव मातृगर्भशरीरोत्पत्त्यैवेत्यर्थः । क्रयः प्रसिद्धः । संविभागः पित्रादिधने विशेषनिष्ठस्वामित्व संपादको विभागः । परिग्रहः काननाधिगतजलतृणकाष्ठादेरन्येनास्वीकृतस्य स्वीकारः । अधिगमो निध्यादेरुपलब्धिः । एतेषु निमित्तेषु सत्सु पुत्रादिः क्रेता संविभक्ता परिग्रहीता अधिगन्ता च यथाक्रमेण पित्रादिधनस्य क्रीतस्य संविभक्तांशस्य परिगृहीतस्य अधिगतस्य च स्वामी भवति ।
११२३
(३) लब्धं प्रतिग्रहोपात्तं, तद्धर्मत्वात् । एतदुक्तं भवति — याजनाध्यापनोपात्तमपि द्रष्टव्यमिति । +मभा
(४) प्रकृतमुच्यते। ब्राह्मणस्याधिकं लब्धमिति । प्रतिग्रहलब्धं विप्रस्याधिकं फलजनकमिति केचित् । रिक्थाद्यपेक्षया विप्रस्यैवायमधिक उपायः । एवं क्षत्रियादेर्जयादिरिति तु युक्तम् । जयेऽपि जितस्य यत्र गृहक्षेत्रद्रव्यादौ स्वत्वमासीत् तत्रैव जेतुरप्युत्पद्यते जितस्य करग्राहितायां तु जेतुरपि सैव न स्वत्वम् । अत एव सार्वभौमेन संपूर्णा पृथ्वी माण्डलिकेन च मण्डलं न देयमित्युक्तं षष्ठे । संपूर्ण पृथिवीमण्डलस्य तत्तद्ग्रामक्षेत्रादौ स्वत्वं तु तत्तस्मृच. २५७-२५८ | द्रौमिकादीनामेव । राज्ञा तु करग्रहणमात्रम् । अत (६) रिक्थं दायः । एव इदानींतनपारिभाषिक क्षेत्रदानादौ न भूदान सिद्धिः । वर्णविशेषेणार्थागमविशेषः । स्वत्वोत्पत्तिनिमित्तम् । किं तु वृत्तिकल्पनमात्रमेव । भौमिकेभ्यः क्रीते तु ब्राह्मणस्याधिकं लब्धम् | क्षत्रियस्य विजितम् । गृहक्षेत्रादौ स्वत्वमप्यस्त्येव । तेन तत्र भूदानस्यापि निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोः । फलं भवति ।
+ व्यप्र.४१५
(१) ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादिना यल्लब्धं तदधिकमसाधारणम् । 'क्षत्रियस्य विजितम्' इत्यात्राधिकमित्यनुवर्तते । क्षत्रियस्य विजयदण्डादिलब्धमसाधारणम् । 'निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोः' इत्यात्राप्यधिकमित्यनुवर्तते । वैश्यस्य कृषिगोरक्षा दिलब्धं निर्विष्टं तदसाधारणम् । शूद्रस्य द्विजशुश्रूषादिना भृतिरूपेण यल्लब्धं तदसाधा. रणम् । एवमनुलोमजानां प्रतिलोमजानां च लोकप्रसिद्धेषु स्वत्वं हेतुषु यद्यदसाधारणमुक्तं 'सूतानामश्वसारथ्यम्' इत्यादि तत्तत्सर्वे निर्विष्टशब्देनोच्यते । सर्वस्यापि भृतिरूपत्वात् । 'निर्वेशो भृतिभोगयोः' इति त्रिकाण्डीस्मरणात् । तत्तदसाधारणं वेदितव्यम् । मिता.२।११४ (२) निर्विष्टं कर्मणोपात्तम् । कृष्यादिना वैश्यस्य शुश्रूषादिना शूद्रस्य तदधिकमनयोः । Xगौमि.
+ शेषपदार्थ: स्मृचगतः ।
* स्मृच. मितागतम् । शेषं मितागतम् । (१) गौध.१०।३९-४१; मिता.२ । २४ विजि (विनिर्जि): २।११४; मभा गौमि. १०४०-४२१ स्मृच. २५६, २५८; पमा.४८०; सवि ४०२; व्यप्र. ४१५; व्यम. ३९; राकौ.४४२; बाल.२।१४३; समु. १२६; कुभ. ९०१ क्षत्रि बस्य विजितं (विजितं क्षत्रियस्य).
निर्विष्टं कुसीदकृषिवाणिज्यपशुपालनलब्धं सेवालब्धं च 'निर्देशो भृतिभोगयोः' इत्यभिधानात् । भृतिः सेवा । भोगः कुसीदादिः । तत्राद्यं वैश्यस्य द्वितीयं शूद्रस्य । अतो लोकसिद्धैव क्रयादीनां कारणता । एवं च स्वीयगवादिजातवत्सादौ स्वत्वव्यवहारः संगच्छते । उपायानां शास्त्रगम्यत्वे तु न स्यात् । स्वीयगवादिजननरूपोपायस्य शास्त्रेणाबोधनात् ।
ननु स्वीयगवादिजननेनेव स्वभार्यायामुत्पत्त्या कन्यापुत्रादावपि स्वत्वं स्यात् । इष्टापत्तौ विश्वजित सर्वस्वं ददातीति विहिते सर्वस्वदाने कन्यापुत्रादिदाना
त्या कन्यापुत्रादि न देयमिति पाठसिद्धान्तविरोध इति चेन्न । गवादाविव भार्यायां स्वत्वाभावेन तस्यामुत्पन्नेऽपत्येऽपि तदभावात् । लोके च स्वत्वास्पदी भूतोत्पत्तेरेव स्वत्वकारणत्वं क्लृप्तम् । भार्यायामपि प्रतिग्रहेण स्वत्वं स्यादेवेति चेन्न । क्षत्रियादीनां प्रतिग्रहाभावेन तद्भार्यासु स्वत्वाभावात्तदपत्येष्वपि तदभावः । तेन 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' इति (यास्मृ. २।१३२) सजातीयस्यैव दत्तकस्य ग्राह्यत्वात् । क्षत्रियादीन्प्रति तावद्दत्तकप्रतिग्रहो गौण एव । न च विप्रान्प्रति स
+ शेषं मितागतम् ।

Page #616

११२४
1
मुख्यः संभवति तद्विधौ युगपद्वृत्तिद्वयविरोधात् । न च पुत्रप्रतिग्रहविधिर्विप्राधिकारिक एव न क्षत्रियाद्य धिकारिक इति वाच्यम् । 'दौहित्रो भागिनेयश्च शूद्रस्यापि च दीयते' इत्यादिशौनकादिवचोभिस्तदधिकारिकत्वस्यापि अवगमात् । एवं ब्राह्मविधिना क्षत्रियादिकन्यया सह विप्रस्योद्वाहे दानप्रतिग्रहयोगौणत्वमङ्गीकार्यम् । अन्यत्र मुख्यत्वमिति वृत्तिद्वयविरोधः । क्षत्रियाम्प्रति ब्राह्मादिविवाहप्रवृत्तिस्तु सर्वेषामविप्रति पन्नैव । अत एव पुत्रादीनां दानं गौणमिति तन्त्ररत्ने 1 मिश्राः । न च स्वा भार्यापुत्रकन्या इति शाब्दव्यवहारात्स्वत्वकल्पना । तस्य स्वः पिता स्वा मातेत्यादाविव ज्ञातिवाचकत्वेनाप्युपपत्तेः । अस्ति च ज्ञातावपि स्वशब्दस्य शक्तिः । 'स्वो ज्ञातावात्मनि स्वं त्रिष्वात्मीये स्वोऽस्त्रियां धने' इति कोशात् । यत्तु षष्ठे गर्भदासदानमुक्तं तच्चिन्त्यम् । तन्मातरि मुख्यदानप्रतिग्रहक्रयविक्रयाद्यभावेन स्वत्वाभावे तदुत्पन्ने गर्भदासे सुतरां तदयोगात् । इत्यस्तु प्रासंगिकम् । व्यम. ४०-४१ 'वैश्यस्याधिकं कृषिवणिक्पाशुपाल्यकुसीदम् । एवं राज्ञोऽधिकं स्वत्त्वमूलमुक्तम् । सांप्रतं वैश्य स्याह—वैश्यस्याधिकमिति । कृषिः प्रसिद्धा । वणिगिति वाणिज्यम् । पशुपालस्य कर्म पाशुपाल्यम् । कुसीदं वृद्धयर्थो धनप्रयोगः । कृष्यादिभिर्यल्लब्धं तदधिकं स्वं वैश्यस्य । + गौमि. पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः उत्पत्त्यैवार्थस्वामित्वं लभत इत्याचार्याः । (१) उत्पत्त्यैव मातृगर्भशरीरोत्पत्त्यैवेत्यर्थः ।
*स्मृच. २५८ (२) पितृस्वत्वोपरमेऽङ्गजत्व हेतुनोत्पत्तिमात्रसंबन्धे
+ मभा. गौमिगतम् । * सवि स्मृचगतम् । - (१) गौध. १०/४८; मभा.; गौमि. १०।५०.
व्यवहारकाण्डम्
(२) मिता. २।११४ भत (भेत); स्मृच. २५८ थे (थं) त्वं (त्वात् ); पमा. ४८४ थे (र्थ) त्वं लभ (त्वालभे); दात. र्थ १६२ पमावत् ; सवि . ४०२ र्थ (यं); व्यप्र. ४१४ मितावत्; व्यम. ३९; विता. २७८; विभ.४४ मितावत् समु. १२६ मितावत्; विच.२५ त्वं (त्वात्) भत (भेत).
नान्यसंबन्धाधिकेन जनकधने पुत्राणां स्वामित्वाद्धनं पुत्रो लभेत नान्यसंबन्धीत्याचार्या मन्यन्ते । न च पितृस्वत्वे विद्यमानेऽपि जन्मना तद्धने पुत्रस्वत्वमिति वाच्यम् । देवलवचनविरोधात् । तस्मात् देवलवचने पितरि विद्यमाने तद्धने पुत्राणामस्वाम्यश्रुतेः 'उत्पत्त्यैवार्थ स्वामित्वाल्लभेत इत्याचार्याः' इति गौतमवचनं पितृस्वत्वोपरमानन्तरमेव जन्मना पुत्रस्वत्वसंपादनात् स्वामित्वेन तद्धने पुत्रो लभेतेत्येतत्परम् । न तु पितृस्वत्वकाले जन्मानन्तरम् ।
दात. १६२ (३) वस्तुतस्तु लौकिकमेव स्वत्वं, लोके च जातमात्राणामेव पुत्रादीनां पित्रादिधने स्वाम्यव्यवहारोऽन्येषामपीति (१) साधयिष्यामः ।
यच्च पित्रादीनामनुमत्ययोग्यपुत्रादिसाधारणस्वत्वे कथमनुमतिमन्तरेणाधानादिकं स्यादित्युक्तम्, तंत् अनुमतियोग्येष्वपि पुत्रादिषु स्वातन्त्र्यात्पित्रादीनां न तदनुमत्यपेक्षा किमुतानुमत्ययोग्येष्विति परिहृतप्रायमेव । तद्विधिवलादेवाधिकारोऽवगम्यत इति तु विज्ञानेश्वराचार्य: । अतश्च 'उत्पत्यैवार्थस्वामित्वम्' इति गौतमवचनस्य यज्जीमूतवाहनरघुनन्दनाभ्यां पारम्परिकोत्पत्तिस्वत्वहेतुत्वेन व्याख्यानं कृतं तदपि व्यर्थमेव ।
व्यप्र.४१८
विभागप्राशस्त्यंम्
'विभागे तु धर्मवृद्धिः ।
दा. ६२
(१) तन्मातुरुपरमे वेदितव्यम् | (२) तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति, नैतदेवं ज्येष्ठ एव बिभृयादिति । यदुक्तं, विभाग एव ज्यायान् यतस्तत्र धर्मवृद्धिः । गौमि.
(३) तुशब्द हेत्वर्थः । यस्मात्प्रत्येकमतिथिदानादिकर्मानुष्ठानेन धर्मवृद्धिस्तस्माद्विभाग एव युक्ततर इति । अर्भकावस्थायामपि भिन्नबुद्धित्वे सति विभागः कर्तव्य इत्येवमर्थ उपदेशः । वृद्धिवचनाच्चांशप्रदातुरपि धर्मोऽस्त्येवेति ज्ञापयति ।
मभा.
(४) केषांचिदत्यन्तनिस्स्वानां द्रव्याभावात् धर्म
(१) गौध. २८|४; दा. ६२; मभा.; गौमि. २८|४; . स्मृच. २५९; सवि. ३४७, ३५१ ( तु० ); समु. १२६.

Page #617

दायभागः -- दायभागपदार्थः
११२५
विभागः कर्तव्यः 'विभागे धर्मवृद्धिः स्यादिति । उक्तः । तच्चाग्निहोत्रादि पैतृकमेवाङ्गीकर्तव्यम् । गौतमस्मृतेः । सवि. ३४७ अन्यथा 'कर्म स्मार्त विवाहान्नाविति व्याहन्येतेति । अत्राह काकः — अभ्रातृकस्य वैवाहिको भ्रातृणां दायकालात एवेति व्यवस्थेति । अतश्च दायकाले दायविभागकाले दायत्वेनाहृते स्वीकृत इति । भारुचिः - अजीवद्विभागे श्रोत्रियागारात् ज्येष्ठेनानीत| मग्निं भ्रातरो विभजेयुः । अत्र पैतृकत्वममेरुपचरितम् । जीवद्विभागे पित्रानीतममिं विभजेयुः । पित्रानीतः पैतृक इति मुख्यं पैतृकत्वमग्नेः । अस्मिन्पक्षे तथाविधस्यैवाऽग्नेः पित्रा स्वभ्रातृभ्य आनीतत्वादिति । अत्र केचिदाहुः -दायकालाहृत इत्यस्य अग्निहोत्रस्वीकरणस्य कालान्तरमुक्तमिति । तन्न सहन्ते भारुचिप्रभृतयः । तथा सत्यसंस्कृत्यास्वीकारप्रसंगादिति । केचित्तु —— दायाद्यकाल एकेषाम् इति स्मृतेः अग्न्याहरणस्य कालान्तरमुक्तमिति । अत्रेदं तत्वम् । वैवाहिकोऽग्निर्लोकिकोऽकौकिकश्चेति मतद्वयम् । लौकिकत्वपक्षे प्राकरणिकस्य मन्त्राम्नानस्य वैधदान सिद्ध्यर्थत्वात् कर्तृसंस्कारकत्वमेव । नाग्निसंस्कारकत्वम् । आहरणमात्रस्य मथनमात्रस्य वा संस्कारकत्वं वक्तुमयुक्तं 'मथितेनाग्निना श्रोत्रियागारादाहृतेन वा स्फटिकोत्पन्नेन वा दावानलेन वा विवाहः कार्यः' इति कर्कभाष्ये आहृतत्वमथितत्वयोः स्फटिकोत्पन्नत्वदावानलत्वाभ्यां तुल्ययोगक्षेमतया प्रतिपादनात् । न च स्फटिकोत्पन्नस्य स्फटिकोत्पत्तिरेव दावानलस्य वा दावानलत्वमेव संस्कार इति वक्तुं युक्तं, अतोलौकिक एव वैवाहिकाग्निरिति । अत एवापस्तम्बेन -- 'अग्निनाशे श्रोत्रियागारान्मथनाद्वाऽग्निमाहृत्य उपोध्यायाश्चेति प्रायश्चित्तं कृत्वा पूर्ववज्जुहुयात्' इत्युक्तम् । अनुगतो मन्थ्यः श्रोत्रियागारादाहृतो वायाश्चेति हुवा जुहुयादिति । अग्निनाशेऽप्ययमेव विधिरिति वृत्तिकारः । अत एवं संसृष्टानां पृथगग्निहोत्रकरणं च निषिद्धमिति यद्वचनं जातं तदुपपन्नं भवति । अयमर्थः - विभागकाले आहृतस्याः पुत्राणां परस्परविभागः । वैवाहि--- काझेरलौकिकत्वपक्षे 'भूर्भुवस्स्वरोमि त्यग्निं प्रतिष्ठापयेदिति विधेः श्रौतातिदेशेन अलौकिकत्वमग्नेः अत एवाविभागदशायामपि पृथगग्निहोत्रकरणपृथग्वै: श्वदेवादिकरणविधय उपपन्ना भवन्तीति । पक्षद्वय प्रति
विष्णुः
पैतृके स्वत्वोत्पत्तिः
जन्मना स्वत्वमापद्यते ।
पुत्रस्यैव न तु पुत्रिकाया इति भारुचिः ।
पैतृकधनस्वरूपं तद्विभागस्वरूपं चं
पैतृकधनं द्विविधं भोक्तव्यमनुष्ठातव्यं च । द्विविधो विभागः कर्ममूलो दायमूलश्च । धर्ममात्रं वा विभजेत् ।
(१) सवि. ४०२ | सबि. ३४८.
सवि.४०२
॥
(१) दायो नाम पितापुत्रसमुदायद्रव्यम् । 'पितृद्रव्यं विभक्तव्यं दायमाहुर्मनीषिणः' इति स्मृतेः । विभक्तव्यं विभागार्हम् । बृहस्पतिरपि – ' ददाति दीयते पित्रा पुत्रेभ्यः स्वस्य यद्धनम् । तद्दायं इति । पिता पुत्रेभ्यो यद्धनं ददातीति कर्त्रन्तपितृशब्दोऽध्याहर्तव्यः । एवं दायशब्दः कर्मण्येव व्युत्पन्न इति । अनेन पितापुत्रसमुदायविषयकं द्रव्यं दायमिति सामान्यलक्षणम् । संग्रहकारोऽपि – पितृद्वाराऽऽ गतं द्रव्यं मातृद्वाराऽऽगतं च यत् । कथितं दायशब्देन तद्विभागोऽधुनोच्यते ॥' इति । भारुच्य परार्कादीनां लक्षणं- विभागार्ह पितृद्रव्यं दायमिति । तदेव सम्यक् । धर्मविभागो द्रव्यविभागेऽप्यनुगुतः । न च वाच्यं, धर्माणामग्निहोत्रवैश्वदेवादीनां पितृद्रव्यत्वाभावाद्विभक्तव्यं पितृद्रव्यमिति लक्षणस्य तत्रानुगतिर्नास्तीति । ‘पैतुकधनं द्विविधं भोक्तव्यमनुष्ठातव्यं च' इति विष्णुवचनेन भोक्तव्यं क्षेत्रगवाद्विकं अनुष्ठातव्यमग्निहोत्रादिकमिति अनुष्ठातव्यस्याग्निहोत्रादेः पैतुकत्वस्य प्रतिपादनात् । अत याज्ञवल्क्यः –‘कर्म स्मार्त विवाहानौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही। दायकालाहृते वाऽपि श्रौतं वैतानिकानिषु ||' विवाहसंबन्धादूर्ध्वमप्ययमग्निर्वैवाहिको भवत्येवेत्याह कंर्किः। दायकालाहृते वाऽपीत्यनेन अग्निहोत्रादेर्विभाग
एव
(२) सवि. ३४५. (४) सवि. ३४७.

Page #618

११२६
न च
पादको वाशब्द इत्याहुः । अत एवाश्वलायनेन अग्निनाशे युगलोजान्तसंस्कारकलापं कृत्वा पुनर्जुहुयादिमुक्तम् । 'श्रौतं वैतानिकामिषु' इति पृथगुक्तिः सर्वथा वैतानिकान्नीनां विभागो नास्तीति ज्ञापनार्था । अत्राहुः - बैवाहिकामेरलौकिकत्वपक्षे परस्परं पृथगनुष्ठानमेव विभागः । लौकिकत्वपक्षे परस्परमभिस्वीकरणमेव विभाग इति लक्ष्मीधरप्रभृतयः । एतच्च विभागसंदेह निर्णये प्रपञ्च्यते । असहायविज्ञान योगिप्रभृतीनां तु यत् स्वामिसंबन्धादेव निमित्तादन्यस्य स्वं भवति तद्दायशब्देनोच्यते इति; तन्न सहन्ते भारुच्यपरार्कप्रभृतयः - स्वत्वहेतूनां क्रयादीनां तल्लक्षणसंभवात् । वाच्यमेवकारेण क्रयादयो व्युदस्यन्ते, क्रेतरि दायादो दायं गृह्णातीति लौकिकप्रयोगाभावादिति । तर्हि स्त्रीणां दायानर्हत्वात् . ‘तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादाः' इति श्रुतेः स्त्रीधनं दायशब्दवाच्यं न भवतीति तदुत्तरत्र स्फोर्यते । विभागो नाम द्रव्यधर्मयोरन्यतरस्य पृथक्करणमित्याह भारुचिः । विज्ञानयोगी तु विभागो नाम द्रव्यसमुदायविषयाणामनेकस्वाम्यानां तदेकदेशेषु व्यवस्थानमित्याह । तन्न सहते भारुचिः - धर्मविभागे तदभावात् । धर्मविभागो नाम धर्ममात्रविभागः पृथग्वैश्वदेवपञ्चमहायज्ञानुष्ठानपैतृकादिकरणम् । तच्च केषांचिदत्यन्तनिस्स्वानां द्रव्याभावात् धर्मविभागः कर्तव्यः ‘विभागे धर्मवृद्धिः स्यादिति गौतमस्मृतेः । धर्मवृद्धिकामानां धर्ममात्रविभागो वा कर्तव्यः । अत एव विष्णुः'धर्ममात्रं वा विभजेत्' इति । अत्यन्तनिस्स्वानामिति शेषः । अनेन ज्ञायते परिभाषां विना संकल्पमात्रेणापि विभागसिद्धिः । यथा, पुत्रिकाकरणं परिंभाषां विना संकल्पमात्रात्सिध्यतीति । द्रव्यवतां तु धनविभागानन्तरमेव धर्मविभागः । 'विभक्ता भ्रातरः कुर्युर्नाविभक्ताः कथंचन' इति । विभक्तकर्तव्यतया धर्मान् वैश्वदेवादिकानधिकृत्योक्तत्वात् । अतश्च निस्स्वानामितरानुमत्या तदन्तरेणापि धर्मानुष्ठानमेव धर्मविभागः । धनिकानां धनविभागः । एवं विभा गस्य द्वैविध्यम् । अत एवोक्तं विष्णुना - द्विविधो विभागः कर्ममूलो दायमूलश्चेति । अत्र दाय शब्दस्य सामान्यवाचित्वेऽपि विशेषपर्यवसानाद्द्रव्य
1
व्यवहारकाण्डम्
वाचित्वम् । अत्र धर्मशब्देन तत्साधनभूतमग्निहोत्रादिकमुच्यते । धर्मविभागो मनुयाज्ञवल्क्यादिस्मृतिकाराणां तत्स्मृति व्याख्यातृणामसहाय मेधातिथिविज्ञानयोगीश्वरा-परार्काणां निबन्धूणां चन्द्रिकाकारादीनां च संमत एव । सवि. ३४४-३४८
वसिष्ठः
सर्ववर्णसाधारणोऽसाधारणश्चार्थागमः
पैतृकं क्रीत माधेयमन्वाधेयं प्रतिग्रहम् । यज्ञादुपगमो वेणिस्तथा धूमशिखाष्टमी ॥ तत्र भुक्तानुभुक्तदशवर्षम् ।
मनुः सर्वसाधारणोऽसाधारणश्चार्थागमः
सप्त वित्तागमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ॥
(१) दायोऽन्वयागतं धनम् । लाभो निध्यादेः पित्रा - द्यर्जिताद्वा निबन्धात्संविभागः । यद्यपि तत्यित्रादिक्रमायातं तथापि न तद्दायशब्देन शक्यमभिधातुं बहुसाधारण्यात् । तथा च 'निबन्धो द्रव्यमिति स्मृत्यन्तरे पठितम् । अथवा मित्राच्छ्शुरगृहाद्वा यल्लब्धं प्रीत्या लाभः । क्रयः प्रसिद्ध: । जयः संग्रामे । प्रयोगकर्मयोगौ कुसीदकृषिवाणिज्यान्यतश्च वर्णभेद्रेनैतेषां धर्म्यत्वम् । तत्राद्यास्त्रयः सर्वसाधारणाः । जयः क्षत्रियस्य । प्रयोगकर्मयोगौ वैश्यस्य । सत्प्रतिग्रहो ब्राह्मणस्य । विशेषाश्रवणेऽपि प्राग्दर्शनन्यायो विभागः । केचित्क्रये विवदन्ते तन्न युक्तं सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । जयं यानबन्धेनापि केचिदिच्छन्ति सर्वविषयं तदयुक्तम् । द्यूतधनस्य स्मृत्यन्तरे स्वशुद्धित्ववचनात् पार्श्वकद्यूतेत्यत्र (?)। तथापरे प्रयोगमव्यापारमाहुः । तथा हि प्रयोगो दृश्यते 'ज्ञानपूर्वप्रयोग' इति । तत्र शब्दस्य प्रयोग इति गम्यते ।
* स्थलादिनिर्देशः व्यवहारमातृकायां भुक्तिप्रकरणे (पृ. ३८२)
द्रष्टव्यः ।
(१) मस्मृ. १०।११५३ मिता. २।११४; व्यक. १४५; विर. १३०१ पमा. ४८३६ रत्न. १३८६ विचि. ५८; सवि. ४०४ स्मरणम् ; चन्द्र. ४३; व्यप्र.४२३; विता. २८२; सेतु. १५०; समु. १२६; विच.१८१ विव्य. ३७.

Page #619

दायभाग:-दायभागपदार्थः
११२७
तथा कर्मप्रयोगः कर्मप्रचार आवर्जनः (१)। मेधा. (२) आपत्प्रकरणाज्जीवनहेतव इति च निर्देशात्तेषां
(२) सप्त धनागमा दायादयो धर्मादनपेतास्तत्र | मध्ये येन यस्यानापदि जीवनं निषिद्धं तेन तस्यापद्यदायोऽन्वयागतं धनम् । लाभो निध्यादेः प्रीतितो वा | भ्यनुज्ञायते। यथा ब्राह्मणस्य भृतकाध्यापकत्वेन तदने कुतश्चित् । क्रयः प्रसिद्धः । एते त्रयश्चतुर्णामपि वर्णानां नापद्यभ्यनुज्ञायते । एवं शिल्पादिष्वपि विज्ञेयम् । शिल्पं धाः। जयो युद्धन क्षत्रियस्य, धर्यो वृद्धयर्थ धन-गन्धयुक्त्यादिकर्मकरणं, भृतिः प्रेष्यत्वं, सेवा चित्तानुप्रयोगः, कर्मयोगश्च कृषिवाणिज्ये इत्येतौ वैश्यस्य वर्तनं, गोरक्षा पाशुपाल्यं, विपणिर्वणिज्या, कृषिः स्वयंधौं । सत्प्रतिग्रहो ब्राह्मणस्य धर्म्यः। इत्येवं च कृता, धृतिः संतोषः तस्मिन् हि सति स्वल्पकेनापि सति एषु धर्म्यत्ववचनादेतदभावेऽन्येष्वनापच्चोदितेषु जीव्यते, भैक्ष्यं स्वातकस्यापि, कुसीदं वृध्द्या धनप्रयोगः वृत्तिकर्मसु प्रवर्तितव्यं, तदभावे चापद्युदितेषु प्रकृतेष्वि- स्वयंकृतोऽपीत्येभिर्दशभिरापदि जीवनम् । +गोरा. त्येतदर्थमिहोच्यते।
+गोरा. (३) विद्यादयो दश जीवनहेतवः प्राणधारणहेतवः (३) धा धर्मादनपेताः । दायः पित्रादिधनस्य धर्माधर्मसाधारणाः। विद्या विद्यातिशयस्तेन प्रसादादिना विभागादिना लभ्यस्य प्राप्तिः । लाभो निध्यादेरकमा- धनलाभः। शिल्पं चित्रादिकौशलम् । भृतिः परप्रेषणं लाभः। क्रयो धनेन प्राक्स्थितेन भूम्यादेः परिग्रहः । जयो कृत्वा मासादिनियतभृतिः। सेवा चाटुकारेण नियतं युद्धोद्योगात्प्राप्तिः। प्रयोगः कलावाणिज्यादिना वर्धनम्। धनप्राप्तिः। गोरक्षं पशुपालनं कृत्वा यथोक्तपशुभागकर्मयोगः शिल्यादिकर्म कृत्वा भतिग्रहः । सत्प्रतिग्रहः ग्रहणम् । वाणिज्यं कृषिः कर्षणम् । धुतिः प्राप्तेनाल्पेनापि शुद्धाच्छुद्धस्य द्रव्यस्य तिलादिव्यतिरिक्तस्य प्रतिग्रहः। संतोषः । भैश्यं याञ्चालब्धम् । कुसीदं वृद्धया धान्याअत्राद्यास्त्रयः सर्वेषां वर्णानां ततः परे त्रयः क्षत्रविट- दिदानम् । सर्वमेतदापदि यथायोगं वर्णानां, तत्र विप्रस्य शूद्राणामेवं क्रमादन्त्यो विप्रस्यैवेति । *मवि. सेवा श्ववृत्तिरि'त्यादिना सेवा निन्दिता। मवि.
(४) अथ ब्राह्मणस्यानापद्विषयांस्तावदाह-सप्त (४) गिरिः पर्वतप्ररूढफलमूलविक्रयः। नन्द. वित्तागमा इति । धा धर्मयुक्ता अनापद्विषया (५) भृतिः भृतकाध्यापनम् ।
भाच. इत्यर्थः । दायः प्रसिद्धः। लाभो निध्यागमादिः । क्रयः स्थाणुच्छेदस्य केदारमाहः शल्यवतो मृगम्।। क्षेत्रादिक्रयः । जयो वादिषु प्रतिवादि निग्रहः । प्रयोगः ___ दायभागप्रतिज्ञा । व्याख्यासु दायभागपदार्थः । अध्यापनं कर्मयोगो याजनं सत्प्रतिग्रहो विशुद्धद्विजाति- ऐष स्त्रीपुंसयोरुक्तो धर्मो वो रतिसंहितः । प्रतिग्रहः।
नन्द. आपद्यपत्यप्राप्तिश्च दायभागं निबोधत ।। 'विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यं विपणिः कृषिः। (१) पूर्वोत्तरप्रकरणयोः संबन्धश्लोकोऽयं, उक्तेषु धृतिर्भेक्ष्यं कुसीदं च दश जीवनहेतवः ॥ स्त्रीपुंसयोर्धर्मेषु अपत्योत्पत्तौ च दायधर्मस्य विभागस्या(१) सर्वपुरुषाणामापदि वृत्तिरियमनुज्ञायते । तत्र
वसरः।
मेधा. विद्या वेदविद्याव्यतिरेकेण वैद्यकतर्कभूतविषाशनविद्या सर्वेषां जीवनार्था न दुष्यति । शिल्पं व्याख्यातम् । भृतिः
+ ममु., मच. गोरावत् । प्रेष्यकत्वम् । सेवा परवृत्तानुवृत्तित्वम् । धृतिः संतोषः।
*व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च स्त्रीधुंधमें (पृ. १०७२) स्टान्तार्थ चैतत् । अतो यथाविहितवृत्त्यभावेनैते जीवनो.
द्रष्टव्यः। पायाः संकीर्यन्ते। पुरुषमात्रविषयत्वात्। मेधा. |
(१) मस्मृ.९।१०३दा.३;मवि.भाग (धर्मान् ) स्मृच. + ममु., मच. गोरावत् । * भाच. मविवत् । २५५ भाग (धर्म); विर.४५४; सवि.३४८ एष (एवं) वो
चातुर्वर्ण्यस्यानापदापवृत्युपायविचारोऽत्र न संगृहीतः, (यो) हितः (शितः) भार्ग (धर्म); व्यप्र.४११ स्मृचवत् सेतु. वर्णाश्रमधर्मकाण्डे संग्रहीष्यते।
४० हितः (शित:); समु.१२६ स्मृचवत् ; नन्द.स्मृचवत्; (३) मस्मृ.१०।११६ नन्द. धृतिः (गिरिः).. भाच. स्पचवत, म्य, का.१४१

Page #620

११२८
, व्यवहारकाण्डम् ।
(२) 'एष' इत्युपक्रम्य यावत् सबंन्धिधनविभाग- (१) स्वेच्छाविनियोज्यत्वाभावानिरपेक्ष्यस्वद्रव्यमुक्तवान्।
+दा.३ / साध्येषु ज्योतिष्टोमादिष्वसंभवात्तत्सिद्धयर्थोऽयं न्याय- (३) रतिसंहितः रतिसंबन्धी रतेरपि न विरोधी। प्राप्तो विभाग उच्यते। पृथग्वा धर्मकाम्ययेति । न पुनरदायधर्मान् दायमधिकृत्य विभागादिधर्मान् । मवि. विभागादधर्मों, विभाग एव वाग्निहोत्रादिवद्धर्मः। ननु
(४) दायाख्यद्रव्यविभागविषयं धर्म मयोच्यमानं च धर्मानुष्ठानप्रतिबन्धहेतुत्वादधर्मतैवाविभागस्य । नैष यूयं निबोधतेत्यर्थः। किं पुनयाख्यं द्रव्यमित्यपेक्षिते दोषः । अधिकृतस्याननुष्ठाने प्रत्यवायः। न चाविभक्तनिघण्टुकारेणोक्तम्, 'विभक्तव्यं पितृद्रव्यं दायमाहुर्मनी- धनस्याधिकारोऽग्निमत्वाभावात्। विभागकाल एवाग्निपरिषिणः' इति । विभागाहें पित्रादिद्वारागते द्रव्ये वृद्धा ग्रहस्य विहितत्वात् । यस्तु जीवत्येव पितरि कृतविवाहस्तदायशब्दमाहुरित्यर्थः। अत एव धारेश्वरेणोक्तं 'दाय- दैव च परिगृहीतामिस्तस्याधिकृतत्वान्नवाविभागः। सोऽपि शब्देन पितृद्वारागतं मातृद्वारागतं च द्रव्यमेवोंच्यते' यदि विच्युतः परिग्रहादन्यतो वा विहितानुष्ठानपर्याप्तधइति । चशब्दः संबन्ध्यन्तरद्वारागतमपि द्रव्यं दाय- नस्तदा नैव सह वसन्प्रत्यवेयात् । न हि विभागाविभागशब्देनोच्यते इति सूचनार्थः । एवशब्दश्वापन्नस्व- योर्धर्माधर्मत्वं स्वरूपेणास्तीत्युक्तम् । ननु च 'भ्रातृणात्वरूपमिति ज्ञापनार्थः । स चायुक्तः । आपन्नस्वत्वरूप- मविभक्तधनानामेको धर्मः प्रवर्तते' इति वचनाद्दम्पत्योस्यैव द्रव्यस्य पितृद्वारा पुत्रपौत्रेष्वागतत्वात् । एवं रिव सहानुष्ठाने प्राग्विभागादस्त्येव धर्मव्यक्तिः, साधाचान्यसंबन्धिनि धने विभागार्हे दायशब्दो वर्तत इति रण्याद्रव्यस्य, सर्वैः संभूय कर्तव्यमिति । नैतदग्निहोत्रानिघण्टुकारेणोक्तमिति मन्तव्यम्। स्मृच.२५५ दौ । आहवनीयादिषु ह्यग्निहोत्रादयः, संस्कारनिमित्ता
(५) एष भार्यापत्योरन्योन्यानुरागयुक्तो धर्मो युष्मा- वाहवनीयादय आत्मनेपददर्शनादन्यतरस्य संबन्धितांन कमुक्तः । संतानाभावे चापत्यप्राप्तिरुक्ता । इदानीं प्रतिपद्यन्ते । परकीये चाऽग्नौ जुह्वतः प्रतिषेधदर्शनमस्ति । दीयत इति दायः पित्रादिधनं तस्य विभागव्यवस्थां नान्यस्याग्निषु यजेतेति । न स्मार्ते ह्यपि गृह्येऽयौ विधाशृणुत।
+मम, नम् । गृह्यशब्दस्य विशिष्टोपादानादमिवचनत्वात् , एष (६) अत्र भारुचिः-दायधर्मशब्देन दायविभागो एव न्यायः अतिथ्यादिभोजनदाने, महायज्ञमध्यपाठात्। धर्मविभागो लक्ष्यत इत्याह । दायविभागं धर्मविभागं 'वैवाहिकेऽयौ कुर्वीत गृह्य कर्म यथाविधि । पञ्चयज्ञमयोच्यमानं निबोधतेति वचनार्थः । यद्यपि दायशब्देन विधानं च' इति गृह्यत एवाधिकारः । तेनेतद्वचनमेको विभागार्हद्रव्यवाचिना धर्मस्याप्युपसंग्रहः, तथापि धर्म इति श्राद्धपूर्तान्नादिमानं विज्ञेयम् । मेधा. विस्वष्टार्थमुक्तं दायधर्ममिति । सवि.३४८ (२) सह पृथग्वेति पदाभ्यां काम्ययेति चेच्छाया -, विभागप्राशस्त्यम्
विकल्पकत्वं दर्शयति । ' दा.२१ एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वा धर्मकाम्यया। (३) अधीतवेदेष्वधिगतवेदार्थेषु चाग्निहोत्राद्यनुष्ठानपृथग्विवर्धते धर्मस्तस्माद्धा पृथक्क्रिया समर्थेषु च विभाग एव श्रेयान् । यदाह मनु:-एवं
सहेति ।
*अप२।११४ + सेतु. दागतम् । : मच. ममुगतम् ।
(४) एवमविभक्ता भ्रातरः सह संवसेयुः। यदि वा x 'ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्' इत्यादिश्लोकरस्य संगति-धर्मकामनया कृतविभागाः पृथग्वसेयुः यस्मापृत्थगवईष्टव्या।
+ चन्द्र. दागतम् । (१) मस्मृ.९।१११७ दा.१६ पू.,२१ अप.२।११४ काम्य | *मवि. अपगतम् । मच. अपगतं ममुगर्न च । (काङ्क्ष).ा (याः) क्रिया (क्रियाः):२।११७ काम्य(काङ्क्ष); | २१ ा (म:) बृहस्पतिः, नृप्र.३४, चन्द्र.६९(-) वि व्यक.१४० विर.४५९, स्मृसा.५४पमा.४८८ प्रजा- (वा); व्यप्र.४१७ पू.: ४३७ मनुप्रजापती; विता.२९९ मनुपतिः, रत्न.१३९; विचि.१९५; व्यनि.प्रजापतिः, स्मृचि. | प्रजापतिविष्णवः विभ.७८, समु.१२६ काम्य (काङ्क्ष).

Page #621

दायभागः-दायभागपदार्थः
११२९ स्थाने सति पृथक् पृथक् पञ्चमहायशाद्यनुष्ठानधर्मस्तेषां (१) धर्मार्थकामक्रियाः सर्वा अपि धनमूलाः । वर्धते, तस्माद्विभागक्रिया धर्मार्था । तथा च बृहस्पतिः- | यतस्तत्साधन उद्यमः कर्तव्यः । तत्साधनोपायश्च 'एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम् । एकं भवेद्वि- त्रिविध उक्तः। प्रथमं रक्षणं द्विपदचतुष्पदादिभ्यः । भक्तानां तदेव स्याद् गृहे गृहे ॥'..
ममु. ततश्च वर्धन कृषिकलान्तरवाणिज्यादिभिः। तदनन्तरं (५) मध्यगधनस्य स्वेच्छया अविनियोज्यत्वात् भोगः । ऐहिकामुष्मिकसुखार्थेनेति । धनभेदाधिकारः निरपेक्षस्वत्वास्पदद्रव्यसाध्ययागाद्यनुष्ठानाभावात्तत्सिध्य- श्लोकसंबन्धः।।
- अभा.४३ र्थोऽयं न्यायप्राप्तो विभाग उच्यते । पृथग्वा धर्मकाम्य- (२) धनाश्रयत्वाद् विवादस्य धनार्जनविधिमेव तावत् येति न पुनरविभागादधर्मः कलञ्जभक्षणादिवत् , विभा- प्रस्तौति, धनगुणं धनगति च, धनमूलाः धनाश्रयाः गाच्च धर्मो ज्योतिष्टोमादिवदिति । . . +विर.४५९ | सर्वाः क्रियाः दृष्टादृष्टसुखदुःखोपभोगादिक्रियाः । (६) धर्मश्च देवाधर्चनरूपस्तस्यैव सहवासेऽपृथक्त्व
तस्मात् पुरुषस्य यत्नः सर्वा प्रवृत्तिः तस्य धनस्य साधने। श्रवणात् । तथा च बृहस्पतिः-'एकपाकेन वसतां पितृ- निमित्तसप्तमी। तत्सिद्धि निमित्ता। 'केशेषु चमरी हन्तीति देवद्विजार्चनम् । एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद् गृहे यथा। तस्य च त्रिविधा गतिः, वर्धनमुपचयः। रक्षणं गृहे ।।' इति । यत्तु संग्रहकारेणाग्निहोत्रादिधर्मवृद्धिरपि
पालनम् । भोग उपभोगः । इतिशब्दः परिच्छेदार्थः । धर्मवृद्धिशब्देन गृह्यत इत्युक्तम् । यदाह 'क्रियते स्वं विधिविधीयत इति । त्रिप्रकारं कर्तव्यम् । क्रमात् विभागेन पुत्राणां पैतृकं धनम् । स्वत्वे सति प्रवर्तन्ते । पूर्व वर्धनं, वृद्धस्य नाशो मा भूदिति रक्षणं, रक्षितस्य तस्माद्धाः पृथकक्रियाः॥ इति । प्रवर्तन्ते स्वत्वायत्ता | फलमुपभोग इति ।
नाभा.२०३९ अमिहोत्रादि क्रिया इति शेष इति । तत्तु जन्मनैव | त्रिविधं धनं शुक्लशबलकृष्णरूपम् . . पुत्राणां पितृधने स्वत्वाद्विभागात्प्रागपि श्रौतस्मात- | तेत् पुनस्त्रिविधं ज्ञेयं शुक्लं शबलमेव च । कर्माधिकारं प्रतिपादयद्भिरस्माभिः प्रागेव प्रत्यासि । कृष्णं च तस्य विज्ञेयः प्रभेदः सप्तधा पुनः ।। तस्मात्पञ्चमहायज्ञादिधर्म एव धर्मशब्देनात्र ग्राह्यः । (१) तच्च धनमेकं शुक्लमुच्यते। द्वितीयं शबलं तृतीयं
- व्यप्र.४३७-४३८ कृष्णमित्येवं तावत्त्रिविधमिदम् । पुनश्च पृथगिति । ' (७) पितुर्मरणोत्तरं विभागो मुख्यः पक्षः। अविभागे एकैकं सप्तसप्तभेद भिन्नं भवतीति । अभा.४३ तु विकल्पः।
विता.२९९ (२) तत् पुनर्धनं त्रिविधं शुक्ल शबलं कृष्णमिति । . नारदः
तस्य त्रिविधस्यैकैकस्य प्रभेदः सप्तधा। नाभा.२।४० __ षड्विधोऽर्थागमः
यतपःकन्याशिष्ययाज्यान्वयागतम् ।। लब्धं दानक्रयप्राप्तं शौर्य वैवाहिकं तथा। धनं सप्तविधं शुक्लमुदयोऽप्यस्य तद्विधः॥ बान्धवादप्रजाज्जातं षड्विधस्तु धनागमः ॥ (१) तत्र श्रुतागतं विद्वत्ताप्राप्तम् । शौर्यागतं पुरुष
लब्धं जन्मना लब्धं पैतृकादि । अथवा दर्शनेन कारप्राप्तम् । तपसागतं यमनियमकाम्याकाम्यकर्मयथोलब्धं निध्यादि ।
स्मृच.७० क्तविध्यनुष्ठानपात्रताप्राप्तम् । कन्यागतं कन्याविवाह. अर्थार्जनविधिः
निमित्तप्राप्तम् । तथा याज्यप्राप्तम् । तथान्वयागतं पूर्वधनमूलाः क्रियाः सर्वा यत्नस्तत्साधने मतः। जकुलक्रमप्राप्तम् । एवं सप्तस्थानागतं धनं शुक्लमित्युवर्धनं रक्षणं भोग इति तस्य विधिः क्रमात् ॥ च्यते। उदयोऽप्यस्य तद्विध इति । विनियोगफलप्राप्ति+ मेधावदेव भावः, सरलत्वादुध्दृतम् ।
रपि तस्य श्रेयस्कारिणी शुद्धव द्रष्टव्या। अभा.४४ (१) स्मृच.७०,२१४; नृप्र.२८.
(१) नासं२०४०; नास्मृ.४१४४ पुनः (पृथक्); अभा. । (२) नास.२।३९; नास्मृ.४१४३ वर्धन रक्षण (रक्षणं ४३ नारमृवत्. (२) नासं.२०४१; नास्मृ.४।४५ मुदयोड़वर्धन); अभा.४३ नास्मृवत्. ........... | प्यस्य (मुद्योमस्तस्य); अभा.४३. - - - - - - -

Page #622

११३०
व्यवहारकाण्डम्
अभा. ४४
(२) शुक्लादिप्रभेदांश्च विशिनष्टि - श्रुतशौर्यतप इति । | यदुपार्जितं भवति तत्कृष्णमित्युच्यते । अधममित्यर्थः । शुक्लं तद्भेदाश्चोच्यन्ते । श्रुतेमोपात्तमध्ययनादिना । एवं शुक्लशबल कृष्ण संज्ञाभिस्त्रिविधं धनमेकैकशश्च सप्तशौर्येण युद्धादिना । तपसा जपहोमदेवताराधनादिना । | प्रकारमप्यभिहितम् । कन्यया शुल्क निमित्तम् । शिष्येभ्य आगतं गुरुदक्षिणा । याज्यादुपागतमार्त्विज्येन । अन्वयागतं क्रमागतं यस्य यद् विहितं तस्य तथा प्राप्तमेव । तच्छुक्लमित्युक्तं सप्तप्रकारम् । उदयः फलं तस्य धनस्य, तथाविधं शुक्लमेव, शुद्धं धर्मत एवेत्यर्थः । कुसीदकृषिवाणिज्यशुल्कशिल्पानुवृत्तिभिः । कृतोपकारादाप्तं च शबलं समुदाहृतम् ॥
(२) संप्रत्यशुद्धमुच्यते – पार्श्वकद्यूतमिति । पार्श्वकमुत्कोचादिनोपात्तम् । द्यूतेनोपात्तं सत्यानृताभ्याम् | दूतं दौत्येनोपात्तम् । आर्तादागतम् । प्रतिरूपकं कूटादि • नोपात्तम् । सहसोपात्तं चौर्यादिना । व्याजेन चानृतेन सत्याभासेनात्र सर्वत्र प्रतिषिद्धत्वादसत्यातिसंधानसंबन्धाच्च कृष्णमेव ।
नाभा. २।४१
(१) तत्र कुसीदं वृद्धिप्रायः । कृषिः कर्षणम् । वाणिज्यं भाण्डक विक्रयः । शुल्कं कन्यासंप्रदाने धर्म्य चाधर्म्य । शिल्पमा लेख्यादिविज्ञानम् । अनुवृत्तिः सेवाराधनम् । कृतोपकारः प्रत्युपकारः । तैः सप्तभिः प्रकारैर्ब्राह्मणस्य धनं यद्भवति तच्छबलमित्युच्यते । मध्यममित्यर्थः ।
अभा. ४४
।
(२) संप्रति शबलं तद्भेदाश्चोच्यन्ते । कुसीदमन्यायोद्द्वृत्तमर्थप्रयोगः, अल्पं दत्त्वा भूयसो ग्रहणादधर्मानु षक्तम् । कृषिरपि 'भूमिं भूमिशयांश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम् ।' इत्यधर्मानुषक्तत्वात्, 'ऋतामृताभ्यां जीवेत ' इत्यादिना विहितत्वाच्च शबलम् । वाणिज्यमप्यतिसंधानपरत्वात् ‘सत्यानृताभ्यामि'ति विधानाच्च शबलम् शुल्कमारभटगुल्मादिषु भूताभूतग्रहणाच्छबलम् । शिल्पं कारुकवृत्तिः स्वश्रमफलत्वाद् अतिसंधानसंबन्धपरत्वाच्च शबलम् | अनुवृत्तिः सेवा, सापि शिल्पवत् । कृत उपकारो यस्य तत एव चोपकारकरणात् तस्य च विक्रयत्वाच्छबलम् । नाभा. २।४२ पार्श्वद्यूत दूतार्तप्रतिरूपक साहसैः । व्याजेनोपार्जितं यच्च तत् कृष्णं समुदाहृतम् ॥
(१) तत्रोत्कोचो लञ्चोपचारः । द्यूतमक्षादिक्रीडा । दौत्यं दूतकर्म । आर्तः कश्चिद्भोगात व्यसनी । तथा प्रतिरूपकं सुवर्णरजतादीनां कूटप्रतिकृतिकरणम् । साहसं चौर्यादि । व्याजं छलम्। एतैः सप्तभिः प्रकारैर्धनं
(१) नासं. २।४२; नास्मृ. ४/४६; अभा. ४४. (२) नासं. २०४३; नास्मृ. ४/४७ पार्श्वक (उत्कोच) दूता (दौत्या) तत् कृष्णं समु (कृष्णं हि तदु); अभा.४४ नास्मृवत्
नाभा. २।४३
धनसाध्यानि " तेन क्रय विक्रयश्च दानं ग्रहणमेव च । aar प्रयुज्यन्ते क्रियाः संभोग एव च ॥ (१) अत्र जगत्यपि कचित्कीदृशेनापि तेन त्रिवि - धेन एकविंशतिभेदभिन्नेन ऋयो विक्रयश्च दानं ग्रहणं च विविधाश्च कर्मक्रियाः प्रवर्तन्ते । विविधसंभोगाश्चेति ।
अभा. ४४
(२) त्रिप्रकारेणैव धनेन क्रयविक्रयदानग्रहणोपभोगा धनानुरूपाः क्रियन्ते, विविधाश्च क्रियाः । नाभा. २।४४ येथाविधेन द्रव्येण यत्किञ्चित् कुरुते नरः । तथाविधमवाप्नोति स फलं प्रेत्य चेह च ॥ (१) एते शुक्लशचलकृष्णा भेदा धनस्यैतदर्थे दर्शिताः । येनैतेषां विनियोग इहलोकपरलोकफलानां त्रयाणामपि वर्णानां यच्छुभं तत्सर्ववर्णसाधारणं त्रिविधं भवति ।
अभा.४४
(२) यथाविधेन द्रव्येण शुक्लेन शबलेन कृष्णेन वा यत्किञ्चित् कुरुते यजनयाजनादि, तथाविधं तत्प्रकारं धनानुरूपमित्यर्थः । शुक्लेन शुद्धमेव दुःखरहितम् । शबलेन मिश्रं, कृष्णेन दुःखोदयं, इहापि तथैव । नाभा. २।४५ सर्ववर्णसाधारणो वर्णविशेष नियतश्चार्थागमः
तँत् पुनर्द्वादशविधं प्रतिवर्णाश्रयं स्मृतम् । साधारणं स्यात् त्रिविधं शेषं नवविधं स्मृतम् ॥
(१) नासं २:४४; नास्मृ. ४।४८ प्रयुज्यन्ते (प्रवर्तन्ते); अभा. ४४ नास्मृवत्.
(२) नासं. २।४५; नास्मृ. ४।४९; अभा.४४. (३) नासं. २।४६; नास्मृ. ४/५० श्रयं (श्रयात्) धं स्मृतम् (धं विदुः ).

Page #623

दायभागः--दायभागपदार्य:
(१) वर्णे वर्णे विशेषशुभत्रिविधधनत्वाच्चाशेषं 'वैशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि त्रिलक्षणम् । नवविधं भवति । एवमेव द्वादशविधमपि शुद्धधनं कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं शूद्रस्यैभ्यस्त्वनुग्रहात । निगमव्याख्यातः श्लोकैरिदानीमुच्यते । अभा.४४ (१) एवं ब्राह्मणादीनां त्रयाणामपि वर्णानां त्रिविधं
(२) एष धर्म्य इष्यते वचनात् । तत् पुनर्धय॑ धनं दर्शितम् । शूद्रस्तु सर्वाशी सर्वविक्रयी। तस्यापि धनं द्वादशविधम् । वर्ण प्रत्याश्रयात् सर्वेषामेव वर्णानां | शुभप्रकारमेकप्रकारमेव दर्शितम् । एषां ब्राह्मणादीनां साधारणवैशेषिकभावेन स्मृतम् । तत्र साधारणं स्यात् प्रेषणपरितोषणसंप्राप्तानुग्रहादिभिः। अभा.४४-४५ त्रिविधं चतुर्णामपि वर्णानाम् । शेषं नवविधं प्रतिवर्ण । (२) वैश्यस्यापि तथैव कृषिगोरक्षवाणिज्यसमुत्थम् । विभज्यते।
नाभा.२।४६ एवमेतस्यापि साधारणेन सह षड्विधम् । शूद्रस्यैश्यक्रमागतं प्रीतिदायं प्राप्तं च सह भार्यया । स्त्रिभ्यस्त्वनुग्रहात् । अनुग्रहलब्धं प्रीतिदाय एवेति अविशेषेण सर्वेषां वर्णानां त्रिविधं धनम् ॥ नास्य वैशेषिकं धनमस्ति । तस्माद् द्वादशविधमित्युक्तम् । (१) एतत्सर्ववर्णसामान्यं त्रिविधं शुद्धधनम् ।
नाभा.२।५० अभा.४४ सर्वेषामेव वर्णानामेष धो धनागमः । (२) तत्र साधारणं विशेष्यते - क्रमागतमिति । | विपर्ययादधर्म्यः स्यान्न चेदाप गरीयसी+। क्रमागतं पितृपितामहप्राप्तं ग्रामक्षेत्रगृहादि । प्रीतिदायं (१) निजनिजवर्णवृत्तिविहितो धनागमो धर्यो प्रीतिपूर्वकमागतम् । भार्यया च सह लब्धं अविशेषेण भवति । विपर्ययात्वन्योन्यवर्णवत्तिसमाचरणादधर्म्यः साधारणं सर्वेषां वर्णानां त्रिविधमित्युक्तम् । नाभा.२१४७ स्यात् । इति ऋणादाने बहुप्रकारधनभेदस्तृतीयः । वैशेषिकं धनं ज्ञेयं ब्राह्मणस्य त्रिलक्षणम् । इदानीमापब्राह्मणवृत्तिरुच्यते । अभा.४५ प्रतिग्रहेण लब्धं च याज्यतः शिष्यतस्तथा ॥ (२) सर्वग्रहणं शूद्रोपसंग्रहार्थम् । सर्ववर्णानां धर्मादन
यत् प्रतिवर्ण त्रिधा विभक्तं नवविधं, तदुच्यते क्रमेण पेतो यथोक्तो धनागमः। विपर्ययादतोऽन्यः। एतेषां संक-वैशेषिकमिति । ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहाध्यापनयाजनलब्धं रेग सेवाचौर्यबलादिना अप्रतिग्राह्यायाज्यशिष्येभ्यश्च, वैशेषिकं त्रिविधं प्रत्यात्मिकं धनं साधारणेन सह षड्- कूटयुद्धानिबद्धकरदुर्दष्टव्यवहारादिना, अयथोक्तकृषिविधम् ।
नाभा.२।४८ सम्यग्ग्रहणानुचितभागहरणाविक्रेयविक्रयादिना, शूद्र'त्रिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशेषिकं धनम् । स्यैषां व्याजपरिचरणाननुज्ञातग्रहणादिना अधयों धनायुद्धोपलब्धं कारश्च दण्डश्व व्यवहारतः ॥ गम इत्यपेक्ष्यते । यद्यापद् गरीयसी न स्यात् । आपदि
क्षत्रियस्यापि त्रिविधं वैशेषिकं धनं युद्ध जितं जन- तु यथाकथञ्चिजीवितव्यम् । आपदित्येव वक्तव्ये पदनिबद्धः कारः व्यवहारतो दण्डः पूर्वेण सह तथैव गरीयोग्रहणान्नात्ममात्रे अजीवनावस्थायामिति । षड्विधम् । नाभा.२०४९
नाभा.२५१
खातखातस्य केदारमाहुः शल्यवतो मृगम् । (१) नासं.२।४७; नास्मृ.४।५१ दायं (दायः) सर्वेषां इषवस्तस्य नश्यन्ति यो विद्धमनुविध्यति ।। वर्णानां (वर्णानां सर्वेषां) धनम् (शुभम् ); अभा.४४ त्रिविधं
+ एतत् श्लोकानन्तरं 'आपत्स्वनन्तरा वृत्तिरि'त्याद्यादेय(त्रिर्धनं) शेषं नास्मृवत्.
श्लोका वर्तन्ते ते प्रकीर्णके द्रष्टव्याः । (२) नासं.२।४८; नास्मृ.४।५२ त्रिलक्षणम् (शुभं त्रिधा)
* व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च सीमाविवादे (पृ. ९४८) लब्धं च (यलब्ध); अभा.४४ नास्मृवत्.
द्रष्टव्यः । (३) नासं.२।४९, नास्मृ.४।५३ प्राहुः (शुद्ध) उत्त- (१) नासं.२०५०, नास्मृ.४१५४त्रिलक्षणम् (विधा शुभम्) राधे (करायुद्धोपलम्धं च दण्डाच्च व्यवहारतः); अभा.४४ णिज्यं (णिज्यः) भ्यस्त्वनु (षामनु); अभा.४४ नास्मृवत्. नास्मृवत.
(२) नासं.२०५१, नास्मृ.४।५५ अभा.४५.

Page #624

११३२
व्यवहारकाण्डम् ..
दायभागप्रतिक्षा, व्याख्यासु दायभागपदार्थः, स्वत्त्वोत्पसि. | वैश्यशद्रयोः॥ इति । प्रमाणान्तरगम्ये स्वत्वे नेदं वचननिरूपण, विभागस्वत्वयोः संबन्धः, स्वत्वकालविभागकाल.
मर्थवत्स्यात् । तथा स्तेनातिदेशे मनु:-'योऽदत्तादा- बिचारश्च ।
यिनो हस्ताल्लिप्सेत ब्राह्मणो धनम् । याजनाध्यापनेनापि 'विभागोऽर्थस्य पित्र्यस्य पुत्रैयत्र प्रकल्प्यते। यथा स्तेनस्तथैव सः॥' इति । अदत्तादायिनः दायभाग इति प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधैः ।। . सकाशाद्याजनादिद्वारेणापि द्रव्यमर्जयतां दण्डविधानम(१) तत्र दायशब्देन यद्धनं स्वामिसंबन्धादेव
नुपपन्नं स्यात्स्वत्वस्य लौकिकत्वे । अपिच । लौकिक' निमित्तादन्यस्य स्वं भवति तदुच्यते । स च द्विविधः
चेत्स्वत्वं मम स्वमनेनापहृतमिति न यादपहर्तुरेव स्वअप्रतिबन्धः सप्रतिबन्धश्च । तत्र पुत्राणां पौत्राणां च
त्वात् । अन्यथान्यस्य स्वं तेनापहृतमिति नापहर्तुः पुत्रत्वेन पौत्रत्वेन च पितृधनं पितामधनं च स्वं भव
स्वम् । एवं तर्हि सुवर्णरजतादिस्वरूपवदस्य वा स्व. तीत्यप्रतिबन्धो दायः। पितृव्यभ्रात्रादीनां तु पुत्राभावे
मन्यस्य वा स्वमिति संशयो न स्यात् । तस्माच्छास्त्रैकस्वाम्यभावे च स्वं भवतीति सप्रतिबन्धो दायः । एवं
समधिगम्यं स्वत्वमिति । अत्रोच्यते-लौकिकमेव स्वत्वं तत्पुत्रादिष्वप्यूहनीयः। विभागो नाम द्रव्यसमुदाय
लौकिकार्थक्रियासाधनत्वात् ब्रीह्यादिवत् । आहवनीयाविषयाणामनेकस्वाम्यानां तदेकदेशेषु व्यवस्थापनम् । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं नारदेन--विभागोऽर्थस्येति । पित्र्य
दीनां हि शास्त्रगम्यानां न लौकिकक्रियासाधनत्वमस्ति ।
नन्वाहवनीयादीनामपि पाकादिसाधनत्वमस्त्येव। नैतत् । स्येति स्वत्व निमित्तसंबन्धोपलक्षणम् । तनयरित्यपि प्रत्यासन्नोपलक्षणम् । इदमिह निरूपणीयम् । कस्मिन्काले
न हि तत्राहवनीयादिरूपेण पाकादिसाधनत्वम् । किं तर्हि कस्य कथं कैश्च विभागः कर्तव्य इति । तत्र कस्मिन्
प्रत्यक्षादिपरिदृश्यमानाग्न्यादिरूपेण । इह तु सुवर्णादिरू
पेण न क्रयादिसाधनत्वमपि तु स्वत्वेनैव। न हि यस्य यत्स्वं काले कथं कैश्चेति तत्र तत्र श्लोकव्याख्याने एव वक्ष्यते।
न भवति तत्तस्य क्रयाद्यर्थक्रियां साधयति । अपिच । कस्य विभाग इत्येतावदिह चिन्त्यते। किं विभागात्स्वत्वमुत स्वस्य सतो विभाग इति । तत्र स्वत्वमेव ताव
प्रत्यन्तवासिनामप्यदृष्टशास्त्रव्यवहाराणां स्वत्वव्यवहारो निरूप्यते । किं शास्त्रैकसमधिगम्यं स्वत्वमुत प्रमाणान्तर
दृश्यते । क्रयविक्रयादिदर्शनात् । किंच। नियतोपायकं समधिगम्यमिति । तत्र शास्त्रैकसमधिगम्यमिति तावद्युक्तं,
स्वत्वं लोक सिद्धमेवेति न्यायविदो मन्यन्ते । तथाहिगौतमवचनात् 'स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधि- लिप्सासूत्रे तृतीये वर्णके द्रव्याजन नियमानां ऋत्वर्थत्वे गमेष, ब्राह्मणस्याधिकं लब्धं क्षत्रियस्य विजितं निर्विष्टं स्वत्वमेव न स्यात् स्वत्वस्यालौकिकत्वादिति पूर्वपक्षा(१) नासं.१४११; नास्मृ.१६१ व्यवहार (तद्विवाद);
संभवमाशंक्य द्रव्यार्जनस्य प्रतिग्रहादिना स्वत्वसाधनत्वं अपु.२५३।२५ पि (पै) यंत्र (र्यस्तु); मिता.२।११४ पुत्रै लोकसिद्धमिति पूर्वपक्षः समर्थितो गुरुणा-'ननु च यंत्र प्र (तनयैर्यत्र); दा.२ ना मृवत् ; अप.२।११४ नास्मृवत्; द्रव्यार्जनस्य क्रत्वर्थत्वे स्वत्वमेव न भवतीति याग एव व्यक.१४० नास्मृवत् स्मृच.५ व्यस्य (व्यादेः); विर.४५४
न संवर्तेत, प्रलपितमिदं केनापि 'अर्जनं स्वत्वं नापादनास्मृवत् ; पमा.४७७ पि (पै); रत्न.१३५; मपा.६४५
यतीति विप्रतिषिद्धम्' इति वदता । तथा सिद्धान्तेऽपि प्रकल्प्य (निरूप्य) क्तं (क्त:) शेषं नास्मृवत् ; व्यनि.र्यत्र प्र
स्वत्वस्य लौकिकत्वमङ्गीकृत्यैव विचारप्रयोजनमुक्तं (यत् परिः) स्मृचि.२८ पि (4) पुत्रैर्यत्र (तनयैर्यत् ) दाय...क्तं
'अतो नियमातिक्रमः पुरुषस्य न तोः' इति । अस्य (तद्विभाग इति प्रोक्तो); दात.१६१ नास्मृवत् ; दानि.१ नास्मृवत् ; वीमि.२।११४ पि (१) पुत्रै (तन2) प्रकल्प्य
चार्थ एवं विवृतः-यदा द्रव्याजन नियमानां ऋत्वर्थत्वं (कल्प्य) ग इति (गमिति); व्यप्र.४११ नास्मृवत् ; व्यउ. तदा नियमार्जितेनैव द्रव्येण ऋतुसिद्धिर्न नियमातिक्रमा१४२ पि (पै) शेषं नास्मृवत् ; व्यम.४१ नास्मृवत् ; विता. जितेन द्रव्येणेति न पुरुषस्य नियमातिक्रमदोषः पूर्व. २७७, राकौ.४४२ पि (१) शेषं मितावत् ; सेतु.४० नास्मृ. | पक्षे । राद्धान्ते त्वर्जन नियमस्य पुरुषार्थत्वात्तदतिक्रमेणावत्; समु.१२५-१२६ स्मृचवत् विच,२४ नास्मृवत्. जितेनापि द्रव्येण ऋतुसिद्धिर्भवति, पुरुषस्यैव नियमाति

Page #625

दायभागः-दायभागपदार्थः
११३३
क्रमदोष इति नियमातिक्रमार्जितस्यापि स्वत्वमङ्गीकृतम्। | तेषां दोषसंबन्धः। 'सप्त वित्तागमा धा दायो लाभः अन्यथा ऋतुसिद्धयभावात् । न चैतावता चौर्यादिप्राप्त- | क्रयो जयः। प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च।' इति स्यापि स्वत्वं स्यादिति मन्तव्यम् । लोके तत्र स्वत्वप्रसि. | (१०१११५) मनुस्मरणात् । इदानीमिदं संदिह्यते--किं द्धयभावात् व्यवहारविसंवादाच्च । एवं प्रतिग्रहाद्युपायके | विभागात्स्वत्वमुत स्वस्य सतो विभाग इति । तत्र विभास्वत्वे लौकिके स्थिते-'ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादय उपायाः, | गात्स्वत्वमिति तावद्युक्तम् । जातपुत्रस्याधानविधानात् । क्षत्रियस्य विजितादयः, वैश्यस्य कृष्यादयः, शूद्रस्य | यदि जन्मनैव स्वत्वं स्यात्तदोत्पन्नस्य पुत्रस्यापि तत्स्वं शुश्रूषादयः' इत्यदृष्टार्था नियमाः । रिक्थादयस्तु सर्व साधारणमिति द्रव्यसाध्येष्वाधानादिषु पितुरनधिकारः साधारणाः- स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेषु' | स्यात् । तथा विभागात् प्राक् पितृप्रसादलब्धस्य विभागइत्युक्ताः। तत्राप्रतिबन्धो दायो रिक्थम् । क्रयः प्रसिद्धः। प्रतिषेधो नोपपद्यते । सर्वानुमत्या दत्तत्वाद्विभागप्राप्त्यसंविभागः सप्रतिबन्धो दायः । परिग्रहोऽनन्यपूर्वस्य भावात् । यथाह-'शौर्यभार्याधने चोभे यच्च विद्याधनं भजलतृणकाष्ठादेः स्वीकारः। अधिगमो निध्यादेः प्राप्तिः।। वेत्। त्रीण्येतान्यविभाज्यानि प्रसादो यश्च पैतृकः। इति। एतेषु निमित्तेषु सत्सु स्वामी भवति । ज्ञातेष ज्ञायते तथा--'भा प्रीतेन यद्दत्तं स्त्रियै तस्मिन्मृतेऽपि तत् ।सा स्वामी । 'ब्राह्मणस्याधिकं लब्धम्' इति ब्राह्मणस्य प्रति- | यथाकाममश्नीयाद्दद्याद्वा स्थावराटते॥' इति प्रीतिदानग्रहादिना यल्लब्धं तदधिकमसाधारणम् । 'क्षत्रियस्य वचनं च नोपपद्यते जन्मनैव स्वत्वे । न च स्थावराहते विजितम्' इत्यत्राधिकमित्यनुवर्तते । क्षत्रियस्य विजय- यद्दत्तमिति संबन्धो युक्तो व्यवहितयोजनाप्रसङ्गात् । दण्डादिलब्धमसाधारणम् । निर्विष्टं वैश्यशद्रयोः' इत्य- यदपि-'मणिमुक्ताप्रवालानां सर्वस्यैव पिता प्रभः । स्थावत्राप्यधिकमित्यनुवर्तते । वैश्यस्य कृषिगोरक्षा दिलब्धं रस्य तु सर्वस्य न पिता न पितामहः ॥ तथा-'पितृप्रसानिर्विष्ट तदसाधारणम् । शुद्रस्य द्विजशुश्रषादिना भृति- दाद्भज्यन्ते वस्त्राण्याभरणानि च । स्थावरं तु न भुज्येत रूपेण यल्लब्धं तदसाधारणम् । एवमनुलोमजानां प्रति- प्रसादे सति पैतृके ॥ इति स्थावरस्य प्रसाददाने प्रतिलोमजानां च लोकप्रसिद्धेषु स्वत्वहेतुषु यद्यदसाधारण- | षेधवचनं तत्पितामहोपात्तस्थावरविषयम् । अतीते पितामुक्तं 'सूतानामश्वसारथ्यम्' इत्यादि तत्तत्सर्व निर्विष्ट. महे तद्धनं पितापुत्रयोः साधारणमपि मणिमुक्तादि पितुशब्देनोच्यते । सर्वस्यापि भृतिरूपत्वात् । निर्वेशोभृतिभो- रेव । स्थावरं तु साधारणमित्यस्मादेव वचनादवगम्यते । गयोः' इति त्रिकाण्डीस्मरणात् । तत्तदसाधारण वेदित- तस्मान्न जन्मना खत्वं किंतु स्वामिनाशाद्विभागाद्वा व्यम्। यदपि 'पत्नी दुहितरश्चैव' इत्यादि स्मरणं तत्रापि । स्वत्वम् । अत एव पितुरूर्व विभागात्प्राग्द्रव्यस्वस्वामिसंबन्धितया बहुषु दायविभागितया प्राप्तेषु लोक
त्वस्य प्रहीणत्वादन्येन गृह्यमाणं न निवार्यत इति प्रसिद्धेऽपि स्वत्वे व्यामोह निवृत्त्यर्थ स्मरणमिति सर्वमन
चोद्यस्यानवकाशः। तथैकपुत्रस्यापि पितृप्रयाणादेव बद्यम् । यदपि मम स्वमनेनापहृतमिति न यात्स्वत्वस्य
पुत्रस्य स्वमिति न विभागमपेक्षत इति । अत्रोच्यते-- लौकिकत्व इति तदप्यसत्-स्वत्वहेतुभूतक्रयादिसंदेहा
लोकप्रसिद्धमेव स्वत्वमित्युक्तम् । लोके च पुत्रादीनां स्वत्वसंदेहोपपत्तेः । विचारप्रयोजनं तु--'यद्गर्हितेनार्ज
जन्मनैव स्वत्वं प्रसिद्धतरं नापह्नवमर्हति । विभागशब्दश्च यन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम् । तस्योत्सर्गेण शुद्धयन्ति
बहुस्वामिकधनविषयो लोकप्रसिद्धो नान्यदीयविषयो जप्येन तपसैव च ॥ इति। शास्त्रैकसमधिगम्ये स्वत्वे
| न प्रहीणविषयः। तथा 'उत्पत्त्यैवार्थस्वामित्वं लभेतेत्यागर्हितेनासत्प्रतिग्रहवाणिज्यादिना लब्धस्य स्वत्वमेव चार्याः' इति गौतमवचनाच्च । 'मणिमुक्ताप्रवालानां' नास्तीति तत्पुत्राणां तदविभाज्यमेव । यदा तु लौकिकं इत्यादि वचनं च जन्मना स्वत्वपक्ष एवोपपद्यते । न स्वत्वं तदाऽसत्प्रतिग्रहादिलब्धस्यापि स्वत्वात्तत्पुत्राणां च पितामहोपात्तस्थावरविषयमिति युक्तम्। 'न पिता तद्विभाज्यमेव । तस्योत्सर्गेण शुद्धयन्ति' इति प्रायश्चि- न पितामहः' इति वचनात् । पितामहस्य हि स्वार्जितत्तमर्जयितुरेव, तत्पुत्रादीनां तु दायत्वेन स्वत्वमिति न । मपि पुत्रे पौत्रे च सत्यदेयमिति वचनं जन्मना स्वत्वं

Page #626

११३४
व्यवहारकाण्डम्
गमयति । यथा परमते मणिमुक्ताप्रवालवस्त्राभरणादीनां | निरासाय । ज्ञातिदायादानुमतेस्तु प्रयोजनमुक्तमेव । पैतामहानामपि पितुरेव स्वत्वं वचनात्,एवमस्मन्मतेऽपि । 'हिरण्योदकदानेन' इति । 'स्थावरे विक्रयो नास्ति पित्रार्जितानामप्येतेषां पितुर्दानाधिकारो वचनादित्य- कुर्यादाधिमनुज्ञया' इति स्थावरस्य विक्रयप्रतिषेधात् । विशेषः । यत्तु 'भर्ना प्रीतेन' इत्यादि विष्णुवचनं 'भूमिं यः प्रतिगृह्णाति यश्र भूमिं प्रयच्छति । उभौ स्थावरस्य प्रीतिदानज्ञापनं तत्स्वोपार्जितस्यापि पुत्राद्य- तौ पुण्यकाणी नियतौ स्वर्गगामिनौ ॥ इति दानभ्यनुज्ञयैवेति व्याख्येयम् । पूर्वोक्तैर्मणिमुक्ता दिवचनैः प्रशंसादर्शनाच्च । विक्रयेऽपि कर्तव्ये सहिरण्यमुदकं स्थावरव्यतिरिक्तस्यैव प्रीतिदानयोग्यत्व निश्चयात् । यद- दत्त्वा दानरूपेण स्थावरविक्रयं कुर्यादित्यर्थः । पैतृके प्यर्थसाध्येषु वैदिकेषु कर्मस्वनधिकार इति, तत्र पैतामहे च धने जन्मनैव स्वत्वेऽपि विशेषं 'भूर्या तद्विधानबलादेवाधिकारो गम्यते । तस्मात्पैतृके पैतामहे पितामहोपात्ता' इत्यत्र वक्ष्यामः। +मिता.२।११४ च द्रव्ये जन्मनैव स्वत्वम् , तथापि पितुरावश्यकेषु । (२) पितृत आगतं पित्र्यं तच्च पितृमरणोपजातस्वत्वधर्मकृत्येषु वाचनिकेषु प्रसाददानकुटुम्बभरणापद्वि- मुच्यते । पित्र्यस्येति पुत्रैरिति च द्वयमपि संबन्धिमात्रोमोक्षादिषु च स्थावरव्यतिरिक्तद्रव्यविनियोगे स्वातन्त्र्य- पलक्षणम् । संबन्धिमात्रेण संबन्धिमात्रधनविभागेऽपि मिति स्थितम् । स्थावरे तु स्वार्जिते पित्रादिप्राप्ते च दायभागपदप्रयोगात् । अत एव दायभागं विवादपदमुपपुत्रादिपारतन्त्र्यमेव । 'स्थावरं द्विपदं चैव यद्यपि स्वयः | क्रम्य नारदोऽपि मात्रादिधनविभागमप्युपदर्शितवान् । मर्जितम् । असंभूय सुतान्सर्वान्न दानं न च विक्रयः ।। दीयत इति व्युत्पत्त्या दायशब्दो ददातिप्रयोगश्च गौणः ये जाता येऽप्यजाताश्च ये च गर्ने व्यवस्थिताः । वृत्ति | मृतप्रव्रजितादिस्वत्वनिवृत्तिपूर्वकपरस्वत्वोत्पत्तिफलसाच तेऽभिकाङ्क्षन्ति न दानं न च विक्रयः ॥' इत्यादि- म्यात् , न तु मृतादीनां तत्र त्यागोऽस्ति । ततश्च स्मरणात् । अस्यापवादः-'एकोऽपि स्थावरे कुर्याद्दा- पूर्वस्वामिसंबन्धाधीनं तत्स्वाम्योपरमे यत्र द्रव्ये स्वत्वं नाधमनविक्रयम् । आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्मार्थे च तत्र निरूढो दायशब्दः । ननु किं दायस्य विभागो विशेषतः ॥ इति । अस्यार्थः-अप्राप्तव्यवहारेषु पुत्रेषु | विभक्तावयवत्वं, यद्वा दायेन सह विभागोऽसंयुक्तत्वं, पौत्रेषु वाऽनुज्ञानादावसमर्थेषु भ्रातृषु वा तथाविधेष्व- न तावत् पूर्वः, दायविनाशापत्तेः । नापि द्वितीयः, विभक्तेष्वपि सकलकुटुम्बव्यापिन्यामापदि तत्पोषणे संयुक्तेऽपि न ममेदं विभक्तं स्वं भ्रातुरिदमिति प्रयोगात। वावश्यकर्तव्येषु च पितृश्राद्धादिषु स्थावरस्य दानाध- न च संबन्धाविशेषात् सर्वेषां सर्वधनोत्पन्नस्य स्वत्वस्य मनविक्रयमेकोऽपि समर्थः कुर्यादिति । यत्तु वचनम्
द्रव्यविशेष व्यवस्थापन विभाग इति वाच्यं संबन्ध्यन्तर'अविभक्ता विभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः । एको सद्भावप्रतिपक्षस्य संबन्धस्यावयवेष्वेव विभागव्यङ्गयह्यनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रये॥' इति, तदप्यविभक्तेषु स्वत्वापादकत्वात् कृत्स्नपितृधनगतस्वत्वोत्पादविनाशद्रव्यस्य मध्यस्थत्वादेकस्यानीश्वरत्वात् सर्वाभ्यनुज्ञावश्यं कल्पनागौरवात् यथेष्टविनियोगफलाभावेनानुपयोगाच्च । कार्या । विभक्तेषु तूत्तरकालं विभक्ताविभक्तसंशयव्यु- उच्यते, एकदेशोपात्तस्यैव भूहिरण्यादावुत्पन्नस्य स्वत्वस्य दासेन व्यवहारसौकर्याय सर्वाभ्यनुज्ञा न पुनरेकस्यानी- विनिगमनाप्रमाणाभावेन वैशेषिकव्यवहारानईतया श्वरत्वेन । अतो विभक्तानुमतिव्यतिरेकेणापि व्यवहारः अव्यवस्थितस्य गुटिकापातादिना व्यञ्जनं विभागः । सिद्धयत्येवेति व्याख्येयम् । यदपि- स्वग्रामज्ञाति- विशेषेण भजनं स्वत्वज्ञापनं वा विभागः । यत्रापि चैकं सामन्तदायादानुमतेन च । हिरण्योदकदानेन षडभिर्ग- दासीगवादिकं बहुसाधारणं तत्रापि तत्तत्कालविशेषच्छति मेदिनी ॥ इति । तत्रापि ग्रामानुमतिः। 'प्रतिग्रहः | वहनदोहनफलेन स्वत्वं व्यज्यते । तदाह बृहस्पतिःप्रकाशः स्यात्स्थावरस्य विशेषतः' इति स्मरणात् व्यव- 'एकां स्त्री कारयेत् कर्म यथांशेन गृहे गृहे । उद्धत्य हारप्रकाशनार्थमेवापेक्षते न पुन मानुमत्या विना व्यवहारासिद्धिः । सामन्तानुमतिस्तु सीमाविप्रतिपत्ति- + अप. पित्र्यपुत्रपदार्थों मितागतौ । पमा. मितागतम्

Page #627

दायभागः-दायभागपदार्थः
११३५ कूपवाप्यम्भस्त्वनुसारेण गृह्यते ॥ युक्त्या विभजनीयं | न होता, किन्तु तस्यैव त्यागस्य होमाभिधाननिमित्तं तदन्यथानर्थकं भवेत् ॥ इदं श्लोकार्द्धत्रयं नानास्थानस्थं | प्रक्षेपं कुर्वन् ऋत्विगेव होतेत्युच्यते, तद्वदत्रापि स्यात् । न तु ऋमिकम् । ननु 'पितर्युर्व गते पुत्रा विभजेयुर्धनं | किंच मनसा पात्रमुद्दिश्येत्यादिशास्त्रे स्वीकारात् प्रागेव पितुरिति नारदवचनात् पितुर्धनं विभजेयुरित्यन्वयात् | दानपदं दृष्टम् । विभागात् पूर्व न तत्र पुत्राणां स्वत्वं न च विभागस्य । ननु ग्रहणं स्वीकारः, अभूततद्भावे विप्रयोगात्, स्वत्वकारणता असंबन्धिधनेऽप्यतिप्रसंगात् ।
अस्वं स्वं कुर्वन् व्यापारः स्वीकारो भवति, कथं तत् उच्यते. पित्रादिनिधनानन्तरमेवास्मदीयं धनमिति | प्रागेव स्वत्वम् । प्रयोगात् एकपुत्रे च विभागं विनैव स्वत्वस्वीकाराच उच्यते, उत्पन्नमपि स्वत्वं संप्रदानव्यापारेण ममेसंबन्धिनिधनमेव स्वत्वकारणमतो नातिप्रसंगः। दमिति ज्ञानेन यथेष्टव्यवहाराह क्रियत इति स्वीकार
नन्वर्जयितुर्व्यापारोऽजनं, अर्जनाधीनस्वामिभाव- | शब्दार्थः । याजनाध्यापनसाहचर्याच्च प्रतिग्रहस्य चार्जयिता, तेन पुत्रव्यापारो जन्मैवार्जनं युक्तं, अतो स्वत्वमजनयतोऽपि अर्जनरूपता न विरुद्धा, याजनादौ जीवत्येव पितरि पुत्राणां तत्र स्वत्वं, न तु तन्निधनात् , | दक्षिणादानादेव च स्वत्वात् । अत एवोक्तं क्वचिजन्मनैव, यथा पित्र्ये धने । नैतत्, पितनिधनकालीनं वा जीवनमेव पुत्रस्यार्जनं भविमन्वादिविरोधात् । यथा मनु: 'ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च | ष्यति । किंच भ्रात्रादिधने तन्मरणात् तन्मरणकालीनसमेत्य भ्रातरः समम् । भजेरन् पैतृकं रिक्थमनीशास्ते जीवनाद्वा भ्रात्रन्तरादेः स्वत्वमकामेनापि वाच्यम् । हि जीवतोः ॥' जीवतोरपि पित्रोंः पुत्राणां कुतो न अत 'ऊर्ध्वं पितु'श्वेत्यादि (मस्मृ.९।१०४) तत्काविभाग इत्याशङ्कायामिदमुत्तरं, तदानीमस्वामित्वा- लीनस्वत्वज्ञापनार्थ तदानीमेव चेच्छाप्राप्तं विभागदिति । न च भार्या पुत्रश्चेत्यादिवत् अस्वातन्त्र्याभि- मनुवदति प्राप्तत्वात् विधानानुपपत्तेः। प्रायमिति वाच्यं; तदानीं स्वत्वे प्रमाणाभावात्, भार्या- न च नियमः संभवति, 'एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वा दिषु तु यत्ते समधिगच्छन्ति अर्जयन्तीति स्वत्वे सिद्ध धर्मकाम्ययेति (मस्मृ. ९।१११) मनुविरोधात् , दृष्टार्थयुक्तमस्वातन्त्र्यवर्णनम् । किं च स्वोपात्तेऽपि तेषामस्वा-त्वाच्च विभागस्य, न तन्नियमः कालनियमो वा मित्वे स्वधनसाध्यवैदिककर्मोच्छेदात् श्रुतिविरोधः स्यात्। संभवति । देवलश्च पितृधने अस्वाम्यमेव स्पष्टयति । तथा 'पितर्य- किंच पितुर्युपरत इत्यनन्तरकाल एव विभागः स्यात्, परते पुत्रा विभजेयुर्धनं पितुः । अस्वाम्यं हि भवेदेषां न तु परस्तादपि, जातेष्टिवत् जातप्राणवियोगापत्तिनिर्दोषे पितरि स्थिते ॥' किंच जीवत्यपि पितरि पितु- समानस्यात्र विरोधस्याभावात् , पित्रुपरमानन्तरस्य च धने पुत्राणां स्वामित्वे पितुरनिच्छयापि विभागः स्यात् , यावज्जीवपर्यन्तस्य स्वेच्छात एव प्राप्तत्वात् । जन्मनैव स्वत्वमित्यत्र प्रमाणाभावाच्च, अर्जनरूपतया अतो जीवति पितरि सत्यपि पुत्राणां खाम्ये विभाजन्मनः स्मृतावनधिगमात् । कचिजन्मैवेति च | गनिषेधार्थ मनुवचनं वाच्यं तच्चान्याय्यं अस्वार्थपरजन्मनिबन्धनत्वात् पितापुत्रसंबन्धस्य पितमरणस्य च | त्वापत्तः ।
त्वापत्तेः । . . . . स्वत्वकारणत्वात् परम्परया वर्णनम् । अन्यव्यापारेणा- |
वर्णनम । अन्यव्यापारणा अतो जीवतोः पित्रोर्धने पुत्राणां स्वाम्यं नास्ति किन्तूव्यस्य स्वत्वमविरुद्धं शास्त्रमूलत्वादस्य । दृष्टं च लोकेऽपि | परतयोरिति ज्ञापनार्थ मन्वादिवचनं एकः शाब्दो. दाने हि चेतनोद्देशविशिष्टत्यागादेव दातृव्यापारात्,
ऽपरश्वार्थः। . ... संप्रदानस्य द्रव्ये स्वामित्वम् ।
न चोपरममात्रमेव विवक्षितं किन्तु पतितप्रव्रजितन च स्वीकरणात् स्वत्वं, स्वीकर्तुरेव दातृत्वापत्तेः, त्वाद्युपलक्षयति स्वत्वविनाशहेतुतासाम्यात् । परस्वत्वापत्तिफलेन हि दानरूपता, तच्च फलं संप्रदाना
....दा. ३-१८ धीनं, यथा देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागं कुर्वन्नपि यजमानो
* सेतु. दागतम् । म्य. का. १४३

Page #628

११३६
व्यवहारकाण्डम्
(३) न च दायशब्देन 'यद्धनं स्वामिसंबन्धादेव पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाथवा निमित्तादन्यस्य स्वं भवति तदुच्यत' इति दायादि- प्रीत्या स तु संसृष्ट उच्यते॥' इति बृहस्पतिवचने येषाशब्दनिरूपणार्थ मिताक्षरायामुक्तं युक्तम् । एवं हि मेव हि पितृभ्रातृपितृव्यादीनां पितृपितामहोपार्जितद्रव्येण पत्युः स्वं पतिसंबन्धादेव निमित्तात्पत्नीस्वं भवतीति अविभक्तत्वमुत्पत्तितः संभवति, त एव विभक्ताः तस्यापि दायत्वापत्तिः । ततश्च 'अदायाः स्त्रियः' इति सन्तः परस्परप्रीत्या पूर्वकृतविभागध्वंसेन यत्तव धनं श्रुतिविरोधो दुर्वारः स्यात् ।।
तन्मम यन्मम धनं तत्तवापि इत्येकस्मिन् कार्ये एकगृहि__अस्मन्मते तु विभागार्ह स्वं स्वामिसंबन्धादेव रूपतया स्थिताः संसृष्टाः। न तु अनैवंरूपाणां धनसंसर्गनिमित्तादन्यस्य स्वं भूतं दायशब्दार्थ इति, विभागान मात्रेण संभूयकारिणां वणिजामपि संसर्गित्वं नापि पत्नीस्वं, न दायः । तथाहि पतिद्वारागतं स्त्रीधनं नित्यं विभक्तानां धनसंसर्गमात्रेण प्रीतिपूर्वकाभिसंधानं विना विभागानहमेव । लोके दम्पत्योर्धने विभागादर्शनात् इत्यभिदधता दायभागकृतापि स्वहस्तितम् । साधारण'जायापत्योर्न विभागो विद्यते' इति हारीतस्मरणात् । स्वत्वादेव हि 'बन्धूनामविभक्तानां भागं नैव प्रदापतेनात्र न मातुः स्वत्वव्यवस्थापको दायविभागः। येत्' इति कात्यायनवचनं यथाश्रुतं संगच्छते, द्रव्यमाने किंतु यावदर्थमेवार्थहरण मिति मन्तव्यम् । अत एव | स्वत्वस्यापि संभवात्, अत एव अत्र चौर्य न भवतीति स्मृत्यन्तरे निर्धनमातृविषयमेवांशहरणं न मातृमात्र- वक्ष्यते । एवं च 'साक्षित्वं प्रातिभाव्यं च दानग्रहणमेव विषयमिदमिति ज्ञायते । 'जनन्यस्वधना पुत्रैविभागें- च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य विभक्ताः परस्परम् ॥ इति ऽशं समं हरेत्' इति स्मरणात् । +स्मृच.२६७-२६८ नारदवचनेन अविभक्तपरस्परदानादि निषेधोऽपि न्याया(४) यत्र यस्मिन्व्यवहारपदे, प्रकल्प्यते क्रियते ।
देव संगच्छते । दानात् पूर्वमपि तद्धने प्रतिग्रहीत.
विर.४५४ | स्वत्वसंभवात् दानग्रहणयोरसंभवः । एवं साक्षित्वप्राति. (५)[जीमूतवाहनोक्तं 'विभाग'व्याख्यानं खण्डयति]
भाव्ययोज्ञेयम् । स्वत्वाविशेषादेवाविभक्तद्रव्येण यत् कृतं यत्र यस्य स्वत्वं तत्रैव गुटिकापात इति कथं तत्र दृष्टादृष्टे कर्मणि सर्वेषां फलभागित्वम् । तथाच वचनाभावान्निश्चेतव्यम् । यत्र वा पितुर्निधनानन्तरं नारदः 'भ्रातृणामविभक्तानामेको धर्मः प्रवर्तते । तदीयाश्वयोरेकतरमादाय भ्रात्रा यदर्जितं तत्रार्जकस्य विभागे सति धर्मोऽपि भवेत्तेषां पृथक पृथक् ।।' व्यास:द्वावंशावपरस्यैकः सर्वसंमतः तत्र यदि प्राचीनधन.
'स्थावरस्य समस्तस्य गोत्रसाधारणस्य च । नैकः कुर्यात् विभागे गुटिकापातादर्जकेन स एवाश्वः पश्चालब्धः क्रयं दान परस्परमतं विना॥' अतः समस्तस्येतिविशेषेण तदा प्रादेशिकस्वत्ववादिमते प्रागर्जकस्यैव सोऽश्व इति
कृत्स्नधनविषयकमेव प्रत्येकखत्वं प्रतीयते । तस्मात्तुल्यतेनार्जितधने कथं भ्रात्रन्तरस्य भागः। यदि चार्जकेतरेण संबन्ध्यन्तरस्वत्वे संबन्धिसकाशात् संक्रान्तधनं तस्यापि मोऽश्वो लब्धः तदा तेनार्जितधनस्य समभागो युक्तः। ममापीति संबन्धिना प्रतीयते । तद्विमतौ स्वार्थ दानाएकस्य स्वायासेन अपरस्य अश्वायासेनार्जितत्वात् । दिकं प्रतिषिद्धम् । अतो न त्वेकदेशगतस्वत्वमिति वस्तुतस्तु पूर्वस्वामिस्वत्वोपरमे संबन्धाविशेषात् संब- सिद्धम।।
*दात.१६३-१६४ न्धिनां सर्वधनप्रसूतस्वत्वस्य गुटिकापातादिना प्रादेशिक- (६) पैश्यतनयपदाभ्यां स्वबीजेन संबद्धस्य प्रत्यासन्नस्वत्वव्यवस्थापन विभागः। एवं कृत्स्नधनगतस्वत्वो- मात्रस्योपलक्षणम् । विभागः साधारणस्वत्वाश्रयस्य त्पादविनाशावपि कल्प्येते, संसृष्टतायां प्रादेशिकस्वत्व
व्यवस्थाविशेषादिभिः तदपगमे प्रति नियतस्वत्वाधानम् । नाशकृत्स्नधनगतस्वत्वोत्पादाविव । एतच्च 'विभक्तो यः
दायो धनं स्वामिसंबन्धवशालब्धधनं तस्य भागो विभागः।
xवीमि.२।११४ + शेषं व्याख्यानं 'एष स्त्रीपुंसयोरुक्तो' इति मनुवचने 'पितयुपरते' इति देवलवचने च द्रष्टव्यम् ।
____ * शेषं दागतम् । - मितावद्भावः।

Page #629

दायभागः-दायभागपदार्थः
११३७
(७) [ जीमूतवाहनोक्तदायपद निरुक्ति खण्डयति' वस्तुतस्तु लौकिकमेव स्वत्वं, लोके च जातमात्रातन्न सुन्दरम् । निरूढत्वाङ्गीकारे दायददातिशब्दयोगौण- णामेव पुत्रादीनां पित्रादिधने स्वाम्यव्यवहारोऽन्येषामत्योपन्यासानर्थक्यात् । सर्वथाऽवयवार्थराहित्ये हि पीति (2) साधयिष्यामः । व्यप्र.४१७-४१८. निरूढत्वम् । न च योगरूढत्वम् । अवयवार्थबाधस्य यदप्युक्तं प्रीतिदत्तस्याविभाज्यत्ववचनानि जन्मना स्वयमेवोपन्यासात् । गौणमवयवार्थ परिकल्प्य तदङ्गी- स्वत्वाभ्युपगमेऽनुपपन्नानीति । तदपि न । अनुमत्यकारस्य निष्प्रयोजनत्वमन्योन्याश्रयत्वमनुभवविरोधो भिप्रायेण स्थावरप्रीतिदानाभावस्थिरीकरणार्थतयोपपत्तेः। व्याघातश्च । तत्स्वाम्योपरम इति च जन्मनापि स्वत्व- स्वातन्त्र्यादा पितुरनुमतिमन्तरेणापि तेन दत्ते स्थावरस्योपपादयिष्यमाणत्वादव्यापकम् । व्यप्र.४१२ व्यतिरिक्ते पुत्राणामविभाज्यत्वमुच्यते । अत एव
जीमूतवाहनोक्तं 'पितृस्वत्वापगमनिमित्तं स्वत्वं' इति स्थावरे विशेषवचनम्-'स्थावरं द्विपदं चैव यद्यपि स्वयपक्षं खण्डयति] अत्रोच्यते । यदि पित्रादिस्वत्वापगम | मर्जितम्। असंभूय सुतान् सर्वान्न दानं न च विक्रयः॥' एव पुत्रादीनां तद्धने स्वत्वं, तर्हि निर्दोषे पित्रादौ इति । 'मणिमुक्ताप्रवालानाम्' इत्यादिवचनं तु जन्पना जीवति तेषां धनसाध्यवैदिककर्मस्वनधिकारप्रसङ्गे स्वत्वपक्ष एवोपपन्नतरम् । न च पितामहोपात्तस्थावर'जातपुत्रः कृष्णकेशोऽमीनादधीत' इत्यादिश्रुतिविरो. मात्रविषयत्वमुक्तं युक्तम् । 'न पिता न पितामह' इति धस्तुल्यः । न च स्वकपोलकल्पितहेत्वाभाससमर्थितस्मृ- द्वयग्रहणात् । पितामहस्य हि स्वार्जितमपि पुत्रे पौत्रे त्यर्थानुरोधेन श्रुतिसंकोचो युक्तः। आहितानाविष्टप्रथः | च सत्यपि न देयमिति वचनं जन्मना स्वत्वं गमयति । मयज्ञे पित्रादौ जीवत्यपि पुत्रादीन् प्रति तत्प्रवृत्यविशे- यथा परमते मणिमुक्ताप्रवालादीनां पैतामहानामपि पात् । सकलयाज्ञिकशिष्टानां तदनुष्ठानदर्शनाच्च ।। पितुरेव स्वत्वं, तत्स्मरणात् । तथास्मन्मतेऽपि पुत्रादीनां जातपुत्रकृष्णकेशपदाभ्यां वयोऽर्धानतिक्रमस्यैव विवक्षा, तत्र जन्मना स्वत्वे साधारणेऽपि पितुर्दानाधिकार न तु तयोरव्यवस्थितयोः स्वरूपेणेति, विरोधाधिकरणे इत्यविशेषः । तस्मात्पैतृके पैतामहे च द्रव्ये पुत्रादीनां भाष्यवार्तिकादौ स्थितत्वात् । न च यथा पुत्रानुमत्या | यद्यपि जन्मनैव स्वत्वं तथापि पितुरावश्यकेषु धर्मपितुर्भवन्मते तदधिकारस्तथा मन्मतेऽपि पुत्रादीनामपि कृत्येषु वाचनिकेषु च प्रसाददानकुटुम्बभरणापद्विमोक्षा• पित्राद्यनुमत्येति वाच्यम् । यतो द्वयोरपि मते पितुः | दिषु च स्थावरव्यतिरिक्तद्रव्यविनियोगे स्वातन्त्र्यमिति स्वत्वस्य धने विद्यमानत्वात् स्वत्यागरूपप्रधाननिष्पत्ति- ध्येयम् । स्थावरादौ तु स्वार्जिते पित्रादिपरम्पराप्राप्ते रविहता । भवन्मते तु पुत्रादीनां स्वत्वस्यैवाभावादनुम- च पुत्रादिपारतन्व्यं तुल्यमेव । व्यप्र.४१८-४१९. तेश्च स्वत्वाजनकत्वाद्यागादिप्रधाननिष्पत्तिरेव कथम् । स्वत्वमपि सर्वानुगतं लौकिकमेव । न ह्यस्वेन क्रयवस्तुतस्तु पितुः पुत्रानुमतिरपि नापेक्षिता, स्वातन्त्र्यात् । निर्वाहो लोके । न चैवं स्वामी रिक्थ' इत्यादि. पित्राद्यनुमतिस्तु पुत्रादेरपेक्षिता पारतन्त्र्यादित्येतावान् स्मृतीनां लोकसिद्धार्थानुवादकत्वेनानर्थक्यापत्तिरिति विशेषः । यथा स्त्रियाः स्वधनेनापीष्टापूर्त्तादिव्रतादौ वाच्यम् । धर्माधर्मोपयोगितया व्याकरणस्मृतावनादिभाद्यनुमतिस्तत्पारतन्त्र्यवचनात् । अननुमतौ तु वाचकत्वतदभावरूपसाधुत्वासाधुत्वविवेकस्येव तस्योपस्वतन्त्रः प्रत्यवायो वैगुण्यं वा कर्मणि, न तु प्रधान- पत्तेः । साधुशब्दाधिकरणे (पूमी. १।३९) ह्येतस्वरूपानिष्पत्तिः । पित्राद्यनुमतेः स्वत्वोत्पादकत्वं दवस्थितम् –यत्संकीर्णव्यवहारिणां लोकानामविविक्तं चैतदनुरोधात्कल्प्यमानमलौकिकमशास्त्रीयं च । तस्मा- लौकिकमेव साधुत्वं शास्त्रेण विविच्यते । न त्वलौकिकच्छास्त्रैकसमधिगम्येऽपि स्वत्वे कथंचिज्जन्मनोऽपि साधुत्वं, साधुभिर्भाषेतेत्यादिविधावन्योन्याश्रयप्रसंगा. रिक्थादिवचनादावधिगमादिपदेन संग्रहः आवश्यकः। दित्यादि । एवमत्रापि । तथा च नयविवेके भवनाथः श्रुतिस्मृतिपुराणशिष्टाचारसिद्धस्य निर्दोषे जीवत्यपि 'लोकसिद्धं चार्जन जन्मादि अत एवानिदंप्रथमलोकपित्रादौ पुत्रादियज्ञाद्यनुष्ठानाधिकारस्यानुरोधात् । धीविषयव्यवस्थितम् । तन्निबन्धनार्था स्मृतिर्व्याकरणादि

Page #630

११३८
- व्यवहारकाण्डम्
स्मृतिवत्' इति । जन्मादीत्यादिपदेन क्रयादिग्रहणम् ।। अत्र वदामः । शास्त्रैकसमधिगम्यस्वत्ववादिनो मते व्याकरणादीत्यादिपदेन संगीतरत्नपरीक्षासामुद्रिकाणां यथा चौर्यादि निषेधस्य स्वत्वानुत्पादकत्वदण्डप्रयोजकत्वग्रहणम् । रागादीनामपि हि लोकसिद्धानामेवानभिः प्रायश्चित्तार्हताप्रयोजकत्वपरता तथाऽसत्प्रतिग्रहादिनिषेयुक्तान् प्रति विवेकार्थमेव तल्लक्षणकथनमित्युक्तं स्मृत्य- धस्याप्यस्ति । यथा चापदुपाधिना-'तथैव सप्तमे धिकरणे आचार्यचरणैः (पूमी.१।३।१)। 'स्वामी रिक्थ' भक्ते भक्तानि षडनश्नता । अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं इत्यादिवचनं तु प्रागेव व्याख्यातम् । रिक्थशब्दस्तु हीनकर्मणः ॥ खलात्क्षेत्रादगाराद्वा यतो वाप्युपलभ्यते । विष्प्रतिबन्धदायपरः संविभागशब्दश्च सप्रतिबन्धदायपर | आख्यातव्यं च तत्तस्मै पृच्छते यदि पृच्छति ॥ (मस्मृ. इति मिताक्षराकृता व्याख्यातम् । स्मृतिचन्द्रिकाकृता ११।१६-१७) इत्यादिप्रतिप्रसवबलाच्चौर्ये तत्त्रितयाभावतु रिक्थं पित्रादिधने पुत्रादीनां स्वामित्वापादकं स्तथाऽसत्प्रतिग्रहादेरप्यस्तु । अन्यथोभयत्रापि ततः पञ्चजन्मनैवेति व्याख्याय संविभागः पित्रादिधने विशेष- | महायज्ञाद्यनिष्पत्तिप्रसंगः। शास्त्रीयत्वे स्वत्वस्याप्रसक्तनिष्ठस्वामित्वसंपादको विभाग इति संविभागशब्दो चौर्योपायकत्वनिषेधः कथमिति चेत्, न । अधिव्याख्यातः । तन्न । स्वस्य सतो विभागात्स्वत्वहेतुत्वेन
गमान्तर्भावेन कथंचित्तत्प्रसक्तस्तेनावश्यवक्तव्यत्वात् । तत्प्रतिपादनानौचित्यात् । एकदेशव्यवस्थापनमात्र हि अपरथा प्रतिषेधानुपपत्तेः । शास्त्रप्राप्तप्रतिषेधे च विकस्वत्वस्य विभागेन क्रियते । मुख्यामुख्यहेतुत्वग्रहणे | ल्यापत्तिभिया 'दीक्षितो न जुहोति' इत्यादिवद्भाष्यस्वामिपदे वैरूप्यापत्तेः।
व्यप्र.४२० कारमतेन पर्युदासत्वं, सामान्यविशेषभावेन विशेषनिषेधकुमारिलस्वामिनोऽप्यत्रभवतः स्वत्वं लौकिकमित्ये
सामान्यविध्योर्बाध्यबाधकभावोऽपि वा मतान्तरेणेत्यपि वाभिमतमिति तत्रत्यवार्तिकतन्त्ररत्नाभियोगभाजां सुल- ।
स्वीकार्यमेवागत्या प्रतिग्रहादेस्तु प्रसक्तिर्ब्राह्मणादेरस्त्येभमेव ।
व्यप्र.४२१
वेत्यापत्तदभावोपाधिको प्रतिप्रसवप्रतिषेधावप्युपपन्नतरौ अत्र मिताक्षरायां स्वत्वलौकिकालौकिकत्वविचार
तर्खसत्प्रतिग्रहस्वयंकृतवाणिज्यादावनापदि ब्राह्मणस्य प्रयोजनमुक्तम्।
व्यप्र.४२२
राजदण्डोऽपि स्यादिति चेत्, न । इष्टापत्तेः। न हि
स्वधर्मत्यागिनो राजदण्डाभावः कस्यापि संमतः। स च अत्र मदनरत्नकारो दूषणमाह-स्वत्वस्य शास्त्रैक
क्वचित् सामान्यरूपेणोक्त एव गृह्यते क्वचिद्विशेषाम्नात समधिगम्यत्वेऽप्यसत्प्रतिग्रहादिनिधो न स्वत्वानुत्पाद
इत्यन्यदेतत् । अत एवालौकिकस्वत्ववादिन इदमप्यकतां तेषां वदति। किंतु प्रत्यवायमात्रहेतुताम् । इतरथा- परं दषणम् । चौर्यादि निषेधस्य त्रितयप्रयोजकतागौरवं 'आपद्गतः संप्रगृह्णन् भुञ्जानो वा यतस्ततः । न लिप्ये
पर्युदासत्वादिस्वीकारगौरवं च। लौकिकस्वत्ववादिनस्तु तैनसा विप्रो ज्वलनार्कसमो हि सः ॥ कुसीदं कृषि- दण्डप्रत्यवायमात्रपरत्वम् । तेषां स्वत्वानुपायत्वस्य लोकवाणिज्यं प्रकुर्वीतास्वयंकृतम् । आपत्काले स्वयं कुर्यान्नै- सिद्धत्वादिति रागप्राप्त निषेधे पर्यदासादिस्वीकारानापत्ति. नसा युज्यते द्विजः ॥ इति वचनैरेनसा न युज्यत श्चेति लाघवमिति । इत्यभिधानेनापदि प्रत्यवायाभावावगमेऽनापदि प्रत्य- तस्माच्छास्त्रकसमधिगम्ये स्वत्वेऽसत्प्रतिग्रहादेस्तदनुवायस्यैवावगमात् । प्रतिषेधप्रतिप्रसवयोः समानविषय- पायत्वात्तदर्जिते पितुः स्वत्वाभावः स्यादेवेत्यापाद्य त्वौचित्यात् । अत एवानापदि तद्रव्यपरित्यागपूर्वकं चौर्याद्यर्जितपितृधनाविभागवदसत्प्रतिग्रहाद्यर्जितस्याप्यजपतपोरूपं प्रायश्चित्तमेव विदधाति न चौर्यादिवद्राज- विभाज्यत्वम् । लौकिके तु तस्मिन् लोके तेषामपि दण्डमपि किंचिद्वचनमसत्प्रतिग्रहादौ । तेनासत्प्रति- | तदुपायत्व सिद्धं तद्विभाज्यत्वमिति मिताक्षरोक्तं साध्वेव ग्रहादेः पूर्वपक्षसिद्धान्तयोयोरपि तेषां स्वत्वोत्पादक- प्रयोजनम् । इदं चोपलक्षणम् । पूर्वपक्षे चौर्याद्यर्जितत्वाविशेषात्तदर्जितस्य पुत्रादिविभाज्यत्वमपि तुल्यमिति पितृधनस्वीकारे यथा पुत्रादीनामपि दण्डः प्रायश्चितं नैतत्प्रयोजनं विचारस्यास्य युक्तमिति ।
भवत्येव तथाऽसत्प्रतिग्रहाद्यर्जिततद्ग्रहणेऽपीत्यपि प्रयो

Page #631

दायभागः-दायभागपदार्थः
११३९
जनमवसेयम् । पितुरेव प्रायश्चित्तमित्यभिधानेन सूचित- किञ्च । प्रतिग्रहस्य ममेदमिति ज्ञानरूपस्य दातृव्या. त्वात् ।
व्यप्र.४२३-४२४ पारमात्रोत्पन्नवत्वव्यवहारार्थतामात्रसंपादकतायामर्जन[जीमूतवाहनं पुनर्निराकरोति ] यदपि दृष्टश्च शब्दस्य तत्र गौणता स्यात् । अन्यस्मै तत्प्रतिपादनालोकेऽपीत्यादि तदप्यापातसुन्दरम् । न हि प्रतिग्र- नुपपत्तिश्च पूर्वमुक्ता । तदस्वीकारे प्रागुत्पन्नतत्स्वत्वनाहीतर्यस्वीकुर्वत्यपि तस्य स्वत्वमुत्पद्यते । पात्रविशेषो- शश्च कल्प्यः स्यात् । न च दातृव्यापारात् तत्स्वत्वनादेशेन त्यागे तेनास्वीकृतेऽपि तत्स्वत्वोत्पत्ती परस्मै तस्य शात्साधारणसंप्रदानस्वत्वोत्पत्तिरवश्याभ्युपेया त्वयापि, प्रतिपादनासंभवप्रसङ्गात् ।
अपरथैतत्स्वत्वनाशेऽन्यस्य च स्वत्वानुत्पत्तेमध्यकस्य यदपि स्वीकतरेव दातृत्वापत्तेरिति तदप्ययुक्तम् । तस्य परिग्रहादिनाऽन्यस्य यस्य कस्यापि वनगतास्वापरस्वत्वापत्तिफलकव्यापारस्य दानत्वात्संप्रदानस्वीका- मिकतृणकाष्ठादाविव तत्र स्वत्वं स्यात्परिपालनाप्रसरानुकूलानुमानादिव्यापारस्य दानपदार्थत्वात्तत्फलोपहि- क्तिश्च । तथा मन्मतेऽपि पात्रविशेषोद्देश्यकत्यागे पात्रतता तु तस्य संप्रदानस्वीकारमन्तरेण न संभवतीति विशेषस्योत्पन्नमपि स्वत्वं तदस्वीकारे नश्यत्यन्यस्य संप्रदानव्यापारस्तद्धटकः । न तु स एव दानशब्दार्थः। स्वीकारात्तस्योत्पद्यत इति न कोऽपि विरोधः साधारणयदपि यथा हीत्यादि, तदपि न । यज
स्वत्वविनाशात् साधारणास्वत्वोत्पत्तिवदिति वाच्यम् । ग्निहोत्रहोमादौ तदविरोधात् । यत्रापि दर्शपूर्णमासादौ यतस्तत्र साधारणस्वत्वव्यवहाराभावेन तदुत्पत्तिरप्रामात्यागमात्रं यजमानेन क्रियते चतुरवत्तस्य प्रक्षेपोऽध्व- णिकी नैव स्वीक्रियते। गौरवाच्च । किन्तु दातुरेव
निवामि विनिकला तटावद्वारा वि. यथेष्टविनियोगार्हस्वत्वापगमेऽपि परस्वत्त्वापत्तिफलाभावे रोधात् । अत्यक्तस्य प्रक्षेपे परं होमशब्दवाच्यता दानशब्दार्थानिष्पत्तेर्विधिशिरस्कफलार्थिनः प्रतिपादनानास्ति । स तु त्यागः स्वकर्तृकोऽन्यकर्त्तको वाऽवच्छे- वधिपरिपालनीयत्वरूपं स्वत्वमस्त्येव । यथा हुते दकोऽस्तु । न तावता कश्चिद्दोषः । अत एव यागस्य हविषि भस्मसाद्भावावधि अस्पृश्यस्पर्शादिनिषेधाश्रयण न प्रक्षेपापेक्ष आत्मलाभो होमस्य तु तदपेक्ष एव । निमित्तदोषश्रवणानुरोधेन । तथा चान्यस्वत्वानुत्पत्तादानस्य न प्रतिग्रहीतृव्यापारसापेक्षतैव । तदभावे दान- । वपि न मध्यकत्वपरिग्रहाद्यनिवारणादिदोषः । शिष्टापदार्थानिष्पत्तेः।
चारोऽप्युभयत्र परिपालनरूपस्तन्मूलक एव । न यच्च किञ्चेत्यादि, तदपि यत्किञ्चित् । उत्सर्गस्यैव चोत्सर्गमात्रस्य तत्र त्वया विध्यभ्युपगमात्परस्वत्वातत्र विधानात् न तु दानस्य । अत एव 'दाता तत्फल- पाद एव न स्यादिति वाच्यम् । तादृशोत्सर्गस्यैव माप्नोति' इत्युक्तम् । अन्यथा तस्यानुवादत्वापत्तेः। विधितात्पर्यविषयत्वात् । होमस्थलेऽप्यन्यथा भस्मसाद्भादानत्वे हि तस्य तत्फलाभावाप्रसक्तेस्तत्फलमाप्नोतीति वानादरापत्तेः। व्यर्थमेव स्यात् । अतस्तत्र जलप्रक्षेपरूपः पात्रोद्देश्यक यच्च याजनाध्यापनसाहचर्यात्प्रतिग्रहस्यापि स्वत्वाउत्सर्ग एव ददातिना विवक्षितो दानत्वनिष्पत्तिस्तु जनकत्वेऽपि गौणमेवार्जनत्वमिति । तदप्यबोधात् । तस्य संप्रदानकर्त्तकस्वीकारे सत्येवेति परमार्थः। अत तत्र हि ये ये द्विजप्रभृतीनां भागास्तेषां तेषां तेभ्यो एवोत्स्रक्ष्ये इत्येव तत्र संकल्पवाक्यं शिष्टानां न तु भृतिरूपेणैव दक्षिणाकाले प्रतिपादनम् । परिक्रयव्यवदास्ये इति संप्रदद इति वा । अतः प्रतिग्रहादेव हारोऽप्यत एवं 'स्वामी कर्मपरिक्रय' इति जैमिनिदानस्थलेऽपि संप्रदानस्य स्वत्वमिति प्रतिग्रहस्यार्जन- सूत्रादौ विस्तरेण निर्णीत एव । विस्तरस्तु तत्रैव रूपत्वमविरुद्धम् । स्वत्वजनको हि व्यापारोऽर्जन- द्रष्टव्यः। कर्मकरानतिजनिका भतिरेव हि परिक्रयः। शब्दार्थः । अत एवाह प्रभाकरः-'प्रलपितमिदं केनापि एवमध्यापनेऽपि शिष्योऽध्यापकायाध्यापनभृतिमेव तत्सं. अर्जनं स्वत्वं नापादयति इति विप्रतिषिद्धम्' इति । तोषजननीमध्ययनान्तेऽर्पयति । नियतभृतिकरणे तु 'अयं ग्रन्थः प्रागेव विवृतः।
भृतकाध्यापनमुपपातकम् । अत एव याजनाध्यापनयोः

Page #632

व्यवहारकाण्डम् ।
प्रतिग्रहादभृतिशब्दवाच्यनिवेशाच्च पृथगभिधानमुभय- | सति स्वत्वे तदिच्छात इति कालद्वयमेव युक्तमित्युपसमिश्रत्वात् । तेन तयोरपि मुख्यमेवार्जनत्वम् । दक्षिणा- हरता जीमूतवाहनेनैव पितृस्वत्वानपगमेऽपि पुत्राणां त्वव्यवहारोऽप्यत एव ऋत्विगध्यापकदेये। विभागोऽङ्गीकृतस्तत्र पुत्राणां पितृधने स्वत्वोत्पादः कथम्। .. यदपि 'भ्रात्रादिधने भ्रात्रन्तरादिस्वत्वोत्पादकत्वं | कथञ्च जीवतोः पित्रोरस्वाम्यप्रतिपादकवचनैः सह न तन्निधनस्य तत्कालीनभ्रात्रन्तरादिजीवनस्य वा क्लुप्त- विरोधः। अस्वस्य विभागासंभवात्कथं तर्हि विभागः। मिति पुत्रादावपि पित्रादि निधनं तत्कालीनं जीवनं वा पितस्वत्वापगम एवोज़ पितुश्चेत्यनेन विवक्षितोऽत एव स्वत्वोत्पादकमस्तु न त्वक्लतं पुत्रादि जन्मनैवेत्युक्तम् । मृतपदं परित्यज्योर्वमित्युक्तम् । पितृस्वत्वापगमोर्ध्वतदपि जन्मनोऽपि स्वत्वोत्पादकत्वस्यावश्यकत्वोपपादना. मित्यर्थः। पितृस्वत्वापगमश्च तन्निधनादिवत्तस्य पतिदेव परिहृतम् ।
तत्वनिस्पहत्वाभ्यामपीत्यादि स्वग्रन्थे पूर्वापरविरोधश्च न - यच्चोक्तम्-'ऊर्व पितुश्च' इत्यादिमनुवचनमपि कथम् । अत्राप्युपरतस्पृहत्वादिना पुत्राणां स्वत्वं पितृधने जन्मनः स्वत्वापादकत्वे न घटते । प्राविभागनिषेधा- भवतीति ज्ञापनादयमेकः काल इति च यदुक्तम् । तत्रार्थत्वे तस्यास्वार्थपरत्वापत्तेः । विभागस्य दृष्टार्थत्वेन प्युपरतस्पृहत्वादि नेत्यनेन पितृस्वत्वापगम एव यदि तद्विधानकालविधानयोरसंभवात् । विभागस्य पक्ष- विवक्षितस्तीनपगते पितृवत्वे तदिच्छाऽपरः काल प्राप्तस्य नियमार्थत्वसहवासविधिविरोधाद्यापत्तेः । तस्मा- | इत्यभिधान विरुद्धम् । पितृस्वत्वापगमकालीनपुत्रादिपितरि सति मातरि च सत्यां तद्धनस्वाम्याभावः। जीवनस्यैवार्जनस्य तदीयस्य स्वीकारात्पितृस्वत्वे सति उपरतयोरेव तयोः पुत्रादेस्तद्धनस्वाम्यमिति प्रतिपाद- पुत्राणां तद्धने स्वत्वस्वीकारः कथम् । न ह्यनाश्रमित्वनार्थमेव तद्वाच्यमिति।
मातृरजोनिवृत्तिमात्रेण पितुः स्वत्वापगमः। पूर्वद्रव्यस्वामि- तदत्युत्तानाभिधानम् । अस्वार्थविधानापत्तेस्तुल्य- संबन्धाधीनं तत्स्वाम्योपरमे यत्र द्रव्ये स्वत्वं तत्र निरूढो त्वात् । प्रागस्वातन्त्र्येण कालविधिपरत्वे बाधकाभावात् । दायशब्द इति स्वोक्तदायशब्दार्थाभावात्पितृस्वत्वानपइच्छाप्राप्तकालानुवादेऽपि व्यवहारशास्त्रत्वेनाविरोधात् । गमे यत्र विभागस्तत्र दायशब्दप्रयोगोऽपि दुःस्थ इत्यादि एतेन जातेष्टिवच्छेषिविरोधादि निमित्तानन्तर्यबाधका- बहव्याकुली स्यात् । जन्मना स्वत्वस्वीकारे तु सर्वमनाभावात्पित्रुपरमानन्तरक्षण एव विभागः प्रसज्येतेत्यप्य- कुलमित्यादि सुधीभिरुन्नेयम् । अत एव मिताक्षरादौ पूर्वपास्तम् । कालविधानेन पित्रुपरमस्य निमित्तत्वाबोध- स्वामिसंबन्धाधीनं यद्धने स्वत्वमन्यस्य तदेव दाय. नाच्च । अन्यथा निमित्ते सति नैमित्तिकस्यावश्यकत्वा- शब्दवाच्यमित्युक्तं न तु पूर्वस्वामिस्वाम्योपरमोऽपि तत्र पित्रोधं विभागकरणे प्रत्यवायोऽपि प्रसज्येत । प्रवेशितः । तत्सिद्ध द्विविधो दाय इति । पतितत्वपारिव्राज्ययोः पितृस्वत्वनाशोऽप्यधिकः । जन्मना
*व्यप्र.४२६-४२९ खत्वं तुल्यमेव । पातित्ये तु प्रायश्चित्तानाचरण एव (८) तत्र स्वस्य पृथक्करणं विभागः न च पुत्रस्य खत्वनाशो विभागानहता च । अन्यथा द्रव्यसाध्य पितुर्द्रव्ये स्वत्वाभावात् पुत्रविभागे अव्यातिः पुत्रपौत्राप्रायश्चित्तमपि पित्रोः स्वद्रव्येण न स्यात् । अत एव दीनामुत्पत्यैव पित्रादिद्रव्ये स्वत्वोत्पत्या तत्सत्वात् लोके 'मातुर्निवृत्ते रजसि' इत्याद्यपि कालविधिपरमेव । तथैव व्यवहारात् । एवं च स्थावरस्यैव सर्वस्य न पिता न तु पातित्यादिवत्तत्र स्वत्वाभावः । स तु लोकत एव न पितामह इति पौत्रसत्वेऽपि पितृपितामहयोः स्वातन्त्र्यविभागनिषेधाच्च भ्रात्रादाविवेत्यादि वक्ष्यते । किञ्च । निषेध उपपद्यत इति मिताक्षराकारः । अन्ये तु स्वत्वो. तदेवं पितृस्वत्वापगम एकः कालः अपरश्वानपगत एव त्पत्तिजनकपृथक्करणं विभागः। पित्रादिद्रव्ये पुत्रस्य पितस्वाम्ये पितुरिच्छयेति कालद्वयमित्युक्त्वा मध्ये विभागात्पूर्व स्वत्वाभावेन विभागादेव तदुत्पत्तेः स्वत्वो. मिताक्षरोक्तं विभागकालत्रयं दूषयित्वा तस्मात्पतितत्वनिस्पृहत्वोपरमैः पितृस्वत्वापगम एकः कालः अपरश्च । * मितावद्भावः ।

Page #633

दीयभागः-दायभागपदार्थः
११४१
त्पत्तिजनकत्वेन 'स्वामी रिक्थक्रयसैविभागपरिग्रहाधि- अनेन पितापुत्रसमुदायविषयकं द्रव्यं दायमिति गमेष्वि'त्यादिस्मृतिषु स्वत्वजनकत्वेनाश्रवणात् । सामान्यलक्षणम् ।
सवि.३४४ व्यउ.१४२
विभागप्राशस्त्यम् (९) अथ दायः। असंसृष्टं विभजनीयं धनं दायः । एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम् । लाभाद्यर्थसंसृष्टधनव्यावृत्तयेऽसंसृष्टमिति, वणिग्भिरेकी- एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद्गृहे गृहे ॥ कृत्य विभज्यमाने दायभागशब्दाप्रयोगात् । एवं वक्ष्य- (१) यदा त्वप्रगल्भतया ज्येष्ठेन सहाविभक्तधनाः माणपारिभाषिकसंसर्गवतोऽपि निवृत्तिः । अयं दायो
कनीयांसो भवन्ति, तदा तेषामावश्यकं वैश्वदेवाद्यपि न द्वधा । सप्रतिबन्धोऽप्रतिबन्धश्च । यत्र धनस्वामिनस्त
विभज्यते।
अप.२।११४ त्पुत्रादेश्च जीवनं प्रतिबन्धकं स सप्रतिबन्धः। यथा (२) नन्वग्निहोत्रादिजन्योऽपि धर्मों विभक्तानां पितव्यादिधनम् । यत्र स्वामिसंबन्धादेव पत्रादेर्धनार्जनो- वर्धते, नाविभक्तानां स्वत्वाभावेन, विभक्तानां पायान्तरनिरपेक्षत्वात्स्वत्वं भवति सोऽप्रतिबन्धो यथा स्वसाध्याग्निहोत्रादिधर्मोऽपि विभागपक्षोत्कृष्टत्वे हेतुतया पितृधनम् । मदनस्तु पित्र्यादेरित्येव पपाठ । इदं च । वक्तव्यः। उक्तं च तथैव संग्रहकारेण 'क्रियते स्वं दायभागस्वरूपमुक्तम् । द्रव्यसामान्याभावेऽपि त्वत्तोऽहं
विभागेन पुत्राणां पैतृकं धनम् । स्वत्वे सति प्रवर्तन्ते विभक्त' इति व्यवस्थामात्रेणापि भवत्येव विभागः। तस्माद्धाः पृथक् क्रियाः ॥' प्रवर्तन्ते स्वसाध्याग्निबुद्धि विशेषमात्रमेव हि विभागः । तस्यैवाभिव्यक्षिकेयं होत्रादय इति शेषः। अत्रोच्यते । पैतृकं धनं विभागेन व्यवस्था ।
xव्यम.४१ पुत्राणां स्वं क्रियत इत्येतदनुपपन्नं, जननेनैव स्वं (१०) पित्रोरिदं पित्र्यम् । इदं स्वत्वनिमित्तसंबन्धि- क्रियत इति प्रागेव प्रतिपादितत्वात् । ततश्चाविभक्तानां परम् । पुत्रपदं पौत्रभ्रातृतत्पुत्रादिपरम् । दायो विभा- स्वत्वमस्तीति स्वसाध्यामिहोत्रादिजन्यो धर्मः संपद्यत गार्हद्रव्यम् । अन्यदीयं द्रव्यं स्वामिसंबन्धिगामीत्यर्थः।
एवेति न कश्चिद्विभागपक्षस्याविभागपक्षाद्विशेष इति विता.२७७ ।
पूर्वोक्तप्रकारेणैव विभागपक्षे धर्मवृद्धिौतमादिभिरुक्तेति बृहस्पतिः दिक् ।
*स्मृच.२५९ ... स्थावररूपार्थागमः
(३) एकपाकेनेत्यत्राविभागे सतीति विवक्षितम् । विद्यया क्रयबन्धेन शौर्यभार्यान्वयान्वितम् ।।
विर.४५९ सपिण्डस्याप्रजस्यांशः स्थावरं सप्तधाऽऽप्यते॥ (४) स्वासाधारणीभूतेन विभक्तधनेन भाग्यन्तरनैबन्धः आधिः । सोऽपि कचित्स्वत्व निमित्तं भवतीति
रपेक्ष्यस्वमात्रेच्छया इज्याऽनुष्ठान विभागे धर्मवृद्धिः । वक्ष्यामः ।
[एवं सह वसेयुरिति मनुवचनस्य मेधातिथिर्द्रष्टव्यः ।
स्मृच.७० ‘दायपदार्थः पृ. ११२८]
विचि.१९५ देदाति दीयते पित्रा पुत्रेभ्यः स्वस्य यद्धनम् । सवि. स्मृचगतम् । शेषं (सवि. ४४२) 'विभागनिहवे तद्दायं............॥
ज्ञातिबन्धुसाक्ष्यभिलेखितः।' इत्यादियाशवल्क्यवचने द्रष्टव्यम्। पिता पुत्रेभ्यो यद्धनं ददातीति कन्तपितृशब्दोऽध्या- ब्यप्र. स्मृचगतम् । हर्तव्यः । एवं दायशब्दः कर्मण्येव व्युत्पन्न इति । (१) अप.२।११४; व्यक.१४०, गौमि.२८४ स्मृच.
। २५९ : ३१०; ममु.९।१११, विर.४५९, रत्न.१३९; x मितावद्भावः।
स्मृसा.५४पमा.४४८; विचि.१९५, व्यनि. स्मृचि. * व्याख्यानान्तराणि स्थलादिनिर्देशश्च व्यवहारमातृकायां २९ नृप्र.३४, सवि.३५२,४४२; मच.१।१११, चन्द्र. भुक्तिप्रकरणे (पृ.४११) द्रष्टव्यः ।
६९(=); व्यप्र.४३७,५६१ विता.३११ पाकेन (पाके नि); ' (8) सवि.३४४.
समु.१२७ विच.२८,३२. . . . . . . .

Page #634

११४२
- व्यवहारकाण्डम्
... व्यासः
कथितं दायशब्देन तद्विभागोऽधुनोच्यते॥ विभागप्राशस्त्यम्
यस्मिन्काले यया भङ्गया यैरेव क्रियतेऽपि च । भ्रातृणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते । यादृशस्य च दायस्य यथाशास्त्रं प्रदर्यते ।। तदभावे विभक्तानां धर्मस्तेषां विवर्धते ।। वर्तते यस्य यद्धस्ते तस्य स्वामी स एव न । देवल: .
अन्यस्वमन्यहस्तेषु चौर्यायैः किं न दृश्यते । विभागप्राशस्त्यम्
तस्माच्छास्त्रत एव स्यात्स्वाम्यं नानुभवादपि+। एकपाकेन वसतामेकं देवार्चनं गृहे ।
अस्यापहृतमेतेन न युक्तं वक्तुमन्यथा ।। वैश्वदेवं तथैवैकं विभक्तानां गृहे गृहे ॥ 'विहितोऽर्थागमः शास्त्रे यथावर्ण पृथक् पृथक् । निघण्टुकारः
प्रतिग्रहाजिवाणिज्यशुश्रूषाख्या यथाक्रमम् ।। दायपदार्थः
न च स्वमुच्यते तद् यत् स्वेच्छया विनियुज्यते । 'विभक्तव्यं पितृद्रव्यं दायमाहुर्मनीषिणः॥ विनियोगोऽत्र सर्वस्य शास्त्रेणैव नियम्यते ||
(१) विभागाहें पित्रादिद्वारागते द्रव्ये वृद्धा दाय- क्रियते स्वं विभागेन पुत्राणां पैतृकं धनम् । शब्दमाहुरित्यर्थः।
स्मृच.२५५ खत्वे सति प्रवर्तन्ते तस्माद्धम्याः पृथक् क्रियाः ।। (२) अत्रापि पितृपदं संबन्धिमात्रोपलक्षणमन्य
स्मृच.व्याख्यानं 'एष स्त्रीपुंसयोरुक्तः' इति मनवचने त्रापि दायशब्दप्रयोगात् । विभक्तव्यं विभागार्हमि- |
(पृ.११२८) द्रष्टव्यम् । सवि.व्याख्यानं 'स्त्रीधनं दुहितॄणां' इति त्यर्थः। अन्यथैकपुत्रादिस्वामिके विभागाभावाद्दाय- गौतमवचने द्रष्टव्यम् । शब्दवाच्यता न स्यात् ।
व्यप्र.४११
x स्मृच. व्याख्यानं 'ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च' इति मनुवचने
द्रष्टव्यम् । सवि. स्मृचगतम् । स्मृत्यन्तरम्
+ स्मृच. व्याख्यानं 'पितर्युपरते पुत्रा' इति देवलवचने भूमिरूपार्थागमः
द्रष्टव्यम् । पमा., सवि., व्यप्र. स्मृचवद्भावः । स्वग्रामज्ञातिसामन्तदायादानुमतेन च ।
- स्मृच. व्याख्यानं 'पितर्यपरते पुत्रा' इति देवलवचने हिरण्योदकदानेन षड्भिर्गच्छति मेदिनीx॥ द्रष्टव्यम् । . संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः).
* स्मृच. व्याख्यानं 'एकपाकेन वसंता' इति बृहस्पतिवचने
। (पृ.११४१) द्रष्टव्यम् । व्यप्र. स्मृचवद्भावः । दायपदार्थः । वर्णविशेषानुसारेण अर्थागमः । स्वाम्यस्वत्वनिरू
(१) स्मृच.२५५, सवि.३४९ =) च दाय (यदा य) पणम् । विभागस्वत्वयोः संबन्धः । विभागप्राशस्त्यम् ।
प्रदश्य (प्रदृश्य); समु.१२६. 'पितृद्वारागतं द्रव्यं मातृद्वारागतं च यत् । ।
(२) स्मृच.२५६ स्तेषु (स्ते तु); पमा.४८१ एव न
(एव तु) दृश्य (वर्त); रत्न.१३६, सवि.४०४ चैः (देः) * व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च अस्मिन्नेव प्रकरणे भ्रातृणां सहवासविधिविषयेऽने द्रष्टव्यः। ।
दृश्य (वर्त); व्यप्र.४१६, समु.१२६ दृश्य (वर्त). x व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च क्रयविक्रयानुशये
(३) स्मृच.२५६ सवि.४०४, व्यप्र.४१६;
समु.१२६. (पृ.९०१) द्रष्टव्यः।
(४) स्मृच.२५७, रत्न.१३६, व्यप्र.४१६, समु. (१) समु.१४५ मयूखे शाकल:.
१२६ प्रथमपादः. (२) स्मृच.२५५, सवि.३४४ विभक्तव्यं पितृद्रव्यं (पितृ
(५) स्मृच.२५७, रत्न.१३६ हितो (दितो) पू.; व्यप्र. द्रव्यं विभक्तव्यं) स्मृतिः; दानि.१ स्मृत्यन्तरम् ; व्यप्र.४११ ४१६ हितो (दितो) यथावणे (तथाऽवर्णी) पू. चिता.२७७ विभक्तव्यं (विभागार्ह).
... (६) स्मृच.२५७; रत्न.१३६ ऽत्र (ऽस्य); व्यप्र.४१६ (३) स्मृच.२५५; पमा.४७८, रत्न.१३५, सवि.
रत्नवत् ; समु.१२६ इत्र (पि) प्रथमपादं विना. ३४४,३६३,३८७, दानि.१ व्यम.४१; विता.२७७
(७) स्मृच.२५९; ब्यप्र.४३७; समु.१२७ ाः (या) मदनरत्ने, स्मृतिसंग्रहेऽपि; समु.१२६ मनु:.
याः (या),

Page #635

दायभागः-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
११४३
शास्त्रे 'स्वामी रिक्थक्रयेत्यादौ साधारणासाधा- इत्यर्थः। अन्यत् स्पष्टम् । यथावर्णमिति स्मृतिचन्द्रिरणरूपोऽर्थागमः स्वत्वोपायः पृथक् पृथग्वर्णितस्तथा कायां पाठः । पूर्वपाठस्तु मदनरत्नलिखितः। विदितो, लौकिकत्वे तच्छास्त्रानर्थक्यं स्यादिति विदित |
व्यप्र.४१६
पैतृकद्रव्यविभागस्तकालश्च
पुत्रकर्तृकपैतृकद्रव्यविभागकालाः । जीवति पितरि पुत्राणां स्वाम्यास्वाम्यस्वातन्त्र्यास्वातन्त्र्यविचारः।
वेदाः
इति भ्रातरित्युक्तम् । हे तादृशाने चमसं न निन्दिम | भ्रातरो भागहराः ।
अधिकः समागत इति पानमकृत्वा चमसं न दूषयामः। 'किमु श्रेष्ठः किं यविष्ठो न आजगन्किमीयते अदूष्यत्वे कारणमाह । यः चमसः महाकुलः महाकुलोदूत्यं कद्यदूचिम । न निन्दिम चमसं यो महा- त्पन्नः त्वष्ट्रा निर्मितत्वात् । वक्ष्यति च 'त्वष्टा मास्वन्ताकुलोऽग्ने भ्रातर्द्रण इद् भूतिमूदिम ॥
नजे (ऋसं.१।१६११४) इति । अतः कारणात् द्रुणः। (१) भ्राता भरतेहरतिकर्मणो, हरते भागं, भर्तव्यो दारुविकारचमसस्य भूतिं प्रातिं ऊदिम । ब्रूमः । ऋसा. भवतीति वा।
नि.४।२६
दायादा अनेके भवन्ति (२) ऋभवो नाम सुधन्वनस्त्रमः पुत्रा ऋभुर्विभ्वा वाज वरुणं देवा अब्रुवन् त्वयाऽशभुवा सोम इति। ते च मनुष्याः सन्तः सुकर्मगा देवत्वं प्राप्य कदा- राजान हनामेति । राज्ञा राजानम शभुवा चित् कर्मकाले सोमपानाय प्रवृत्ताः । तान् प्रति देवैः । नन्ति वैश्येन वैश्य शूद्रेण शूद्रम् ॥ प्रेरितोऽग्निः परस्परसमानरूपान् दृष्ट्वा स्वयमपि तदाकारं
अंशं द्रव्यभागं भजते प्राप्नोति इति अंशभूर्दायादः। धृत्वा तेषु मध्ये स्वयं चतुर्थः सन् पातुं प्रवृत्तः । ते च तद्यथा रामो बिभीषणेनांशभुवा (रावणदायादेन) सहितो ऋभवः आगतं तं समानरूपमवलोक्य विवेक्तुमसमर्थाः रावणं जघान ।
तैसा. परस्परमेवं संदिहते । अयं किमु श्रेष्ठः किं नु खलु
ने ब्राह्मणो हिंसितव्योऽग्निः प्रियतनोरिव । अस्मत्तोऽयं प्रशस्यतमो वयसा श्रेष्ठः सोऽस्मान् आज- सोमो ह्यस्य दायाद इन्द्रो अस्याभिशस्तिपाः ।। गन् । आगमत् प्राप्तः। किं यविष्ठः किं वा अस्माकं अग्निवै नः पदवायः सोमो दायाद उच्यते । युवतमोऽस्मत्तः कनीयान् आजगन् प्राप्तः । किं वा हन्ताभिशस्तेन्द्रस्तथा तद् वेधसो विदुः ॥ दूत्यं दूतकर्म देवसंबन्धि ईयते गच्छति । देवैः प्रेरितः अनागसस्त्वा वयम् । इन्द्रेण प्रेषिता उप । दूतोऽस्मानागतो वा । 'दूतस्य भागकर्मणी' इति यत् । वायुष्टे अस्त्व५शभूः। मित्रस्ते अस्त्व शभूः । यदूचिम यदेतत् ब्रूमः तत् कत्। कथं निश्चेतव्य- वरुणस्ते अस्त्वं शभूः । मित्यर्थः । वयं तावत् त्रय एव इदानीं चत्वारः समान
भ्रातृणां भूमिविभागः रूपा वर्तामहे तस्मादयमधिकः किमु श्रेष्ठ इति विचि- | देवाश्च वाऽअसुराश्च । उभये प्राजापत्याः कित्सा । एवं संदिह्य कथंचित् स्वतोऽन्यं निश्चित्य तं पस्पृधिरे ततो देवा अनुव्यमिवासुरथहासुरा प्रति आपरोक्ष्येण ब्रुवते । हे अग्ने भ्रातः भ्रातृवद्भा- मेनिरेऽस्माकमेवेदं खलु भुवनमिति। ते होचः गार्ह । भ्राता यथा बलात् स्वकीयभागं स्वीकरोति । हन्तेमां पृथिवीं विभजामहै तां विभज्योपजीवातद्वत् समानरूपमाश्रित्य बलात् चमसपानाय प्रवृत्त
(१) तैसं.६।४।८।२,३. (२) असं.५।१८।६,१४. (१) सं.१।१६१११; ऐबा.५।१३।११; कौबा.१९।९, (३) तैबा.३७।९।१; आपश्री.१२।१०।२. २१४,२३१८,२५।९; शाश्री.१८।२२।६, आधौ.८।८८. (४) शबा.१२।३।१.४. . म्य, का. १४४

Page #636

११४४
व्यवहारकाण्डम्
मेति तामौक्ष्णैश्चर्मभिः पश्चात्प्राञ्चो विभजमाना फलीकरणैर्ह विर्यज्ञात्सुनिर्भक्ता असन्नित्येष वै अभीयुः । तद्वै देवाः शुश्रुवुः । विभजन्ते ह वाऽ सुनिर्भक्तो यं भागिनं निर्भजन्त्यथ यमभागं इमामसुराः पृथिवीं प्रेत तदेष्यामो यत्रेमामसुरा निर्भजन्त्यैव स तावच्छंसतऽउत हि वशे लब्ध्वाह विभजन्ते के ततः स्याम यदस्यै न भजेमहीति किं मा बभक्थेति । ते यज्ञमेव विष्णुं पुरस्कृत्येयुः। ते होचुः । अनु | यावद्वै भागिनं स्वेन भागधेयेन न निर्भजनोऽस्यां पृथिव्यामा भजता स्त्वेव नोऽप्यस्यां भाग त्यनिर्भक्तो वै स तावन्मन्यतेऽथ यदैव तं स्वेन इति ते हासुरा असूयन्त इवोचुर्यावदेवैष भागधेयेन निर्भजन्त्यथैव स निर्भक्तो मन्यते । विष्णुरभिशेते तावद्वो दद्म इति ।
___ जीवति पितरि पुत्राणां रिक्थविभागकाल: 'तं छन्दोभिरभितः परिगृह्य । अग्नि पुरस्तात् तेद होवाचाभिप्रतारणो जीर्णः शयानः । पुत्रा समाधाय तेनार्चन्तः श्राम्यन्तश्चेरुस्तेनेमा सर्वां हास्य दायं विभेजिरे। स ह घोष आस । को पृथिवी५ समविन्दन्त तद्यदेनेनेमा सर्वा घोष इति । तस्मै होवाच । पुत्रास्ते भगवो दाय समविन्दन्त तस्माद्वेदिर्नाम तस्मादाहुर्यावती विभजन्त इति । स होवाच । शुश्राव वा अहं वेदिस्तावती पृथिवीत्येतया हीमा सर्वा५ सम- तत् पृष्ठानां ब्राह्मणे जीवतोऽस्य पुत्रा दायमुपयविन्दन्तैव५ ह वाऽइमा सर्वाः सपत्नाना न्तीति । शुश्राव वा अहं तदिति । संवृक्ते निर्भजत्यस्यै सपत्नान्य एवमेतद्वेद ।।
गौतमः भ्रातृगां पैतृकदायहरत्वम्
पितुरूवं रिक्थविभागकाल: देवाश्च वाऽअसुराश्च । उभये प्राजापत्याः ऊँवं पितुः पुत्रा रिक्थं विभजेरन् । प्रजापतेः पितुर्दायमुपेयुरेतावेवार्धमासौ य एवा- (१) अथ दायविभागः-ऊर्ध्वमिति । ऊ पितुः पूर्यते तं देवा उपायन्योऽपक्षीयते तमसुराः।
पितरि मृते तदीयं रिक्थं स्वगृहक्षेत्रदासगवाश्वस्वर्णा"देवाश्च वाऽअसुराश्चोभये प्राजापत्याः प्रजापतेः दिकं पुत्रा भजेरन्पुत्रास्तत्र भागिनः । पुत्राणां तत्स्वापितुर्दायमुपेयुर्मन एव देवा उपायन्वाचमसुरा । मित्वमित्युक्तं भवति । ऊर्ध्व पितुरिति वचनाजीवति यज्ञमेव तदेवा उपायन्वाचमसुरा अमूमेव देवा तस्मिन्न तत्र पुत्राणां स्वाम्यम् । तथा च मनु: 'ऊर्ध्व उपायन्निमामसुराः।
पितुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः सह । भजेरन्पैतृकं रिक्थ"देवाश्चासुराश्चोभये प्राजापत्याः प्रजापतेः मनीशास्ते हि जीवतोः॥' इति । पितृशब्दस्य संबन्धिपितुर्दायमुपेयुर्वाचमेव सत्यानृते सत्यं चैवानृतं शब्दत्वादेव सिद्धे पुत्रग्रहण नियमार्थम् । तेन पितुरूज़ च तऽउभय एव सत्यमवदन्नुभयेऽनृतं ते ह सदृशं । विभजतां माताऽप्यंश समं हरेदित्यादिवचनजातमावदन्तः सदृशा एवासुः।
चार्यस्याभिमतं न भवति । पुत्रा एवं सर्व धनादिकं 'देवाश्च च वाऽअसुराश्च । उभये प्राजापत्याः गृहीत्वा मातरं यथावद्रक्षेयुरिति मन्यते । श्रयते च पस्पृधिरऽएतस्मिन्यज्ञे प्रजापतौ पितरि संवत्सरे- तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादा इति। मनुरप्याह ऽस्माकमयं भविष्यत्यस्माकमयं भविष्यतीति । 'पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने । पुत्रास्तु ततो देवाः। सर्व यज्ञ संवृज्याथ यत्पापिष्ठ (१) शबा.११७।४।२. (२) जैब्रा.३१५६. यज्ञस्य भागधेयमासीत्तेनैनान्निरभजन्नस्ना पशोः (३) गौध.२८१; मिता.२।११४; दा.२६ रन् (युः);
मभा.(वि०); गोमि.२८।१ मभावत् ; विर.४६३; व्यनि. (१)शना.११२।३।७. (२) शबा.११७।२।२२. स्मृचि.२८, दात.१६८ दावत् ; व्यप्र.४३३,४३५ दावत् ; (३) शबा.३।२।११८. (४) शबा.९।५।१।१२. व्यम.४२, विता.२९२, सेतु.७३ मभावत् ; विभ.६५, (५) शबा.१।९।२।३४,३५.
६६; समु.१२६ मभावत् ; विच.३६.

Page #637

नाता
दायभागः-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
११४५ स्थविरीभावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥' इति । गौमि. (१) 'निवृत्ते चापि रजसि' इति द्वितीयः कालो
(२) ननु कस्मादितरवत् प्रायश्चित्तात् प्रागन भि- दर्शितः । जीवति चेच्छतीति तृतीयः कालः । तथा धानं ? तत्रैक आहुः-यदि पुत्राः पितरं बलाद्वि- सरजस्कायामपि मातर्यनिच्छत्यपि पितर्यधर्मवर्ति नि भागाय प्रवर्तयन्ति, पिता वा पुत्राणां कर्माधिकारे सति | दीर्घरोगग्रस्ते च पुत्राणामिच्छया भवति विभागः। यथाप्राप्त विभागं न करोति, ततोऽनयोः प्रायश्चित्तं
मिता.२।११४ नास्तीत्येवमर्थमिति । न पुनरेतद्विचारणीयं येन न । (२) पितामहादिधनस्यापि पित्रोरभाव इत्येको क्वचिदपि व्यतिक्रमे प्रायश्चित्ताभाव इष्यते । अतः विभागकालः तथा मातुर्निवृत्ते रजसि पितुरिच्छात प्रायश्चित्तगौरवार्थमेवमभिधानम् । सूत्रमिदानीं वित्रियते- इत्यपरः । न तु पितुरिच्छामन्तरेण तस्य विभागः । ऊर्ध्व जीवनात् पितुः प्रेते तस्मिन्नित्यर्थः । एकशेषश्च
*दा. २८ द्रष्टव्यः, 'पिता मात्रा' इति । तथाऽऽह मनु:-'ऊर्ध्व (३) अथ वा जीवत्यपि पितरि पुत्रा रिक्थं भजेरनिति । पितुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः सह । भजेरन् पैतृकं रिक्थ- इच्छति सति तदनुज्ञयेत्यर्थः। तस्य काल:- निवृत्ते मनीशास्ते हि जीवतोः ॥' इति । पितशब्दस्य संबन्धि- रजसि मातुः । उपरतरजस्कायां निवृत्तप्रसवायामित्युक्तं शब्दत्वात् पुत्रग्रहणं गम्यमानमपि क्रियते पुरुषाणामेव भवति ।
गौमि. विभाग इत्येवमर्थम् । तथा च स्त्रीणां तावत्तैत्तिरीयक- (४) इच्छा च पितुःन पुत्राणां, जीवतीति सामानाश्रुतौ श्रूयते 'तस्मात् स्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादी' धिकरण्यात् । सोऽयं विभागः पुत्राणां कर्माधिकाराइति । तथा नपुंसकानां वसिष्ठ आह—'अनंशास्त्वा- पेक्षया द्रष्टव्यः ।
Xमभा. श्रमान्तरगताः क्लीबोन्मत्तपतिताश्च' इति । 'जीवति (५) [जीमूतवाहनमतं खण्डयति तदप्यन भियुक्त. वेच्छति' इति वचनादृर्ध्वमिति प्रतिपादनार्थम् । रिक्थं प्रमोदनम् । वृत्तिलोपापत्तेः पितृधनेऽपि तुल्यत्वात् ऊर्व पैतृकं द्रव्यं कृष्यादिलब्धं रूढ्या। विभजेरन् । अत्र
विभागादित्यस्य निर्विषयत्वापत्तेरपि पितामहादिधनेऽपि विचार्यते स्वत्वे सति विभागः? उत विभागे सति तुल्यत्वात् । सस्पृहे पितरि पातित्यादिदुष्टे पितामहस्वत्वम् ? अत्र केचिदाहः विभागे सतीति । तदयुक्तं, धनेऽपि पुत्रेच्छया विभागस्य सकलसंमतत्वादवश्यसर्वेषां विभागप्राप्तेः। वचनात् पुत्राणामेव नियम्यत
वाच्यत्वाच्च । वस्तुतस्तु पितामहधने 'भूर्या पितामहोइति चेत् -'अनीशास्ते हि जीवतोः' इति लिङ्गात् ।
पात्ता' इत्यादिना सदृशस्य पितापुत्रस्वाम्यस्य वक्ष्यकुतः ? ऊर्ध्व पितुश्च मातुश्चेति नियमादेव प्रागविभागे
माणत्वात् पुत्रेच्छयापि तस्य विभाग उचित एव । सिद्धे पुनरीशत्वमात्रप्रतिषेधात् स्वत्वास्तित्वं ज्ञाप- यत्त्वत्र व्याख्यानान्तरमनीशत्वस्य तद्धनगोचरत्वादियति । इतरथा अनर्थकः प्रतिषेधः प्राप्त्यभावात् । ।
कल्पनं तत्सर्व तद्वचन विवेचने निराकरिष्यामः । तस्मात् स्वत्वे सत्येव विभागः। एवं तर्हि जातपुत्रस्य
व्यप्र.४३५ पुत्रसंक्रमितत्वात् परस्वादानं प्राप्नोतीति चेत् जातिव
| (६) तत्र जीवति पितरि पुत्राणां विभागो मृते वेति दुभयत्र वर्तत इत्यदोषः। ईशत्वप्रतिषेधात्त पुत्राणां
द्वौ कालौ। आद्यो द्वधा । पितुरिच्छयाऽनिच्छया च । दानाभावोऽर्थसिद्धः।
मभा.
इच्छयापि द्वेधा विषमः समश्च । पितुरनिच्छायां च यः जीवति पितरि रिक्थविभागकाल:
कालो मातू रजोनाशे पितरि सुरताक्षमे धननिस्पृहे सदोषे 'निवृत्ते रजसि मातुर्जीवति चेच्छति ।
वेति, तदाह गौतमः-ऊर्ध्वमिति। विता.२९२ (१) गौध.२८१२; मिता.२।११४दा.२६ । मभा. चे
* दात. दावद्भावः। - शेषं गौमिगतम्। (वे); गौमि.२८१२; विर.४६३ वति (पितरि); व्यनि. (मातुः०); सेतु.७३ नि...तुः (मातुर्निवृत्ते रजसि); विभ. स्मृचि.२८ दात.१६८; व्यप्र.४३३ ते+(चापि):४३५, ६५, समु.१२६ मातुः (मातरि) वति+(पितरि) चे (वे); व्यम.४२ वति+(पितरि) चे (वे); विता.२९२ ते+(चापि) विच.३६.

Page #638

११४६
व्यवहारकाण्डम्
धन्तयत्।
(७) इच्छतीत्यनेन रजोनिवृत्तिं विनाऽपि पितुरि. दातरि । प्रकाशकारेण तु 'कामं दीने इति पठित्वा च्छया विभाग उक्तः।
व्यम.४२ काममिति संनिहितवित्रनुज्ञामाहेति, दीने विचित्ते इति । हारीतः विवृतम् ।
विर.४५९-४६० अनापदि जीवति पितरि अर्थास्वातन्त्र्यं पुत्राणाम् । पित्रो- (३) आक्षेपोऽपराधेषु दास्यादीनां भर्त्सनादिकम् । रापदि ज्येष्ठः प्रभवति।
रत्न.१३६ जीवति पितरि पुत्राणामादानविसर्गाक्षेपेष्व- (४) अग्निहोत्रादिक्रियास्वननुज्ञातस्यापि पुत्रस्यास्वातन्त्र्यम् । कामं दीने प्रोषिते आति गते वा | धिकारोऽस्तीति अपरार्कः। आचाराद्यवस्था। व्यवस्थिता. ज्येष्ठ एव अर्थाश्चिन्तयेत्।
चारद्वयस्य पूर्वमेवोक्तत्वान्नोक्तम्। सवि.३५० (१) अर्थादानमर्थोपभोगः । विसगों व्ययः । | (५) आदान विसर्गपदेन व्यवसायो लक्ष्यते । आक्षेपो दासादिपरिजनस्यापराधेषु शिक्षार्थमाक्षेपः ।
व्यम.३९ अस्वातन्त्र्यं पितुरनुज्ञामन्तरेण स्वेच्छयाऽथोंदानादाव- पितर्यसमर्थे ज्येष्ठ पत्रानमत्या विभागमाह हारीत:प्रवृत्तिः। धर्मास्वातन्त्र्यमप्येवं पृथगिष्टापूर्तादावप्रवृत्तिः। काममिति ।
व्यम,४२ एवं च पित्रानुज्ञातेन पुत्रेण धर्मकर्माग्निहोत्रादि कार्य
बौधायनः नाननुज्ञातेनेति मन्तव्यम् । स्मृच.२५६
जीवति पितरि रिक्थविभागकाल: ___ 'दीने' इत्यादौ जीवति पितरीति पदद्वयमनुषज्यते।
'पितुरनुमत्या दायविभागः सति पितरि। तस्य पूर्ववाक्ये श्रवणादिहाकाक्षितत्वाच्च । काम
(१) पितुरपि कर्तृत्वमनुमतिद्वारेणाह-पितुरिति । मिति वदन् पितृपरतन्त्रत्वं तदानीमपगतमिति दर्शयति ।
स्मृच.२५९ गते च पितृपरतन्त्रत्वे पुत्राणां पितृधनविभागकर्तुत्वार्हता
(२) तदनिच्छया विभागे दोषो भवति । बौवि. जातेति पितृधन विभागोऽपि तदानीं पुत्राणामेवेच्छया मनः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजदिति श्रुतिः । भवितुमर्हति ।
+स्मृच.२५८ समोऽशः सर्वेषामविशेषात् । (२) अर्थादानं पितृनैरपेक्षेण साधारणधनग्रहणं, वरं वा रूपमुद्धरेंज्ज्येष्ठः। तस्माज्ज्येष्ठं पुत्रं धनेन अर्थार्जनमिति पारिजातः । विसों दानं, आक्षेपः निरवसायन्तीति श्रुतिः।। ऋणिक हस्तात्तद्धनग्रहणम् । कामदाने काममात्रादेवार्थ- देशानां वैकमुद्धरेज्येष्ठः । सममितरे विभजेरन् ।
* दा. व्याख्यानं 'पितर्यशक्ते' इति शङ्खलिखितवचने (१) ज्येष्ठभ्रातुर्भागाधिक्येन विभागान्तरतो धर्म्य द्रष्टव्यम् । दात, दावत् । + पमा, स्मृचवत् ।
___ * स्मृतिचन्द्रिकैव समुद्धृता। , (१) दा.२३ श्व (षु न) (एव०); व्यक.१४० श्व (षु न) । (१) बौध.२।२।८; दा.२८ (सति पितरि०); स्मृच. कामं दीने (कामदाने) आति (आर्ति) ज्येष्ठ...येत् (जेष्ठोंऽशान्। २५९ दावत् ; विर.४६३ दावत् । चन्द्र.७० दावत् ; समु. नयेत्); स्मृच.२५६ (काम...न्तयेत्०) : २५८ (जीवति... | १२६ दावत् ; विच.३३. तन्यम्) (एव०); विर.४५९ ष्व (षु न) कामं दीने (काम- (२) बौध.२।२।२,३ समोऽशः (समशः); स्मृच.२६० दाने) आति (चार्ति); पमा.४८० (काम...येत्०); रत्न. (इति श्रुतिः०); विर.४६७ (मनु:०) न्यभज (विभजे) मोऽशः १३६ पमावत् ; व्यनि. पमावत् ; दात.१७८ दावत्, सवि. (मः); रत्न.१३९ (श्रुतिः०); व्यप्र.४३९ रत्नवत् ; विभ. ३४९ पमावत् ; दानि.२ वसिष्ठः, व्यप्र.४३५-४३६ व ४४ (मनुः...श्रुतिः०) मोऽशः (म:). (षु न) कामं दीने (कामे दाने) वा ज्येष्ठ एव (ज्येष्ठो वा); (३) बौध.२।२।४,५, स्मृच.२६० वरं...मुख (धनमेकव्यम.३९ सर्गा (सर्गविभागा) (कामं...येत्०):४२ (एव०); मेकमुद्ध०); विर.४६७; रत्न.१३९ वरं...मुद्र (धनमेकं वा विता.२८४ ष्व (तु न) कामं दीने (कामदाने) (एव०) समु. उद्ध०). (४) बौध.२।२।६,७; व्यक.१४१; विर.४६७; १२६ (एव०) विच.२७ व (पुन) (कामं...येत्०). स्मृसा.५५, विचि.२०० वै (चे).

Page #639

दायभागः-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
११४७ विभागं वक्तुं बौधायनेनोक्तं-पुत्रेभ्य इति । जीवद्विभागा- दनन्तरो वा कार्यज्ञस्तदनुमतः, न त्वकामे पितरि भिधायके ब्राह्मणे भागविशेषानभिधानात् 'समं स्याद- रिक्थविभागः, वृद्धे विपरीतचेतसि दीर्घरोगिणि श्रुतत्वादिति न्यायबलेनास्मादेव शास्त्रात् सर्वेषां पिता- वा ज्येष्ठ एव पितृवदर्थान्पालयेदितरेषाम । पुत्राणां समत्वांशोऽवगम्यत इत्यर्थः । ज्येष्ठत्वादाधिक्ये रिक्थमूलं हि कुटुम्बं, अस्वतन्त्राः पितृमन्तः, श्रुत्यन्तरमित्याह स एव-धनमिति । धनमेकमेकमिति मातरि अप्येवमवस्थितायाम्। .. वदन् धनेनेत्येकवचनं श्रतिवाक्यगतं विवक्षितमिति (१) यच्च कार्याक्षमे पितरि पुत्राणां विभागे स्वातन्त्र्यदर्शयति । निरवसायन्ति तोषयतीत्यर्थः । Xस्मृच.२६० मुक्तं तद्वचनानभिज्ञत्वेन । सुव्यक्तमाहतुः शंखलिखितौ
(२) प्रजानां जीवनं कथं भवतीति दायविभाग- पितर्यशक्त इति । कार्याक्षमे दीर्घरोगिणि च पितरि विभागं प्रकरणमारभ्यते । तत्र परकृतिरूपां श्रुतिमुदाहरति-मनु- निषिध्य ज्येष्ठ एव गृहं चिन्तयेत् तदनुजो वा कार्यज्ञ रिति । पुत्रग्रहणात् पुंस एव विभजेत् , न दुहितुः। तथा| इत्याह । अतो न त्वकामे पितरीत्येतदेव । कार्याक्षमे च श्रुतिः 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादीः' इति। पितरि रिक्थविभाग इति भ्रान्तलिखितम् । दा.२३ स्मृतिरपि--'विभागं चेत्पिता कुर्यादिच्छया विभजे- मातुरपि सकाशादस्वतन्त्रा विभागानधिकारिणः । त्सुतान्।' इति। तत्र दायो दातव्यं द्रव्यं, तस्य विभागो
दा.६० दायविभागः, इदानी कर्तव्य इति विधिकल्पना। (२) मातरि त्वम्रियमाणायामस्वतन्त्रा एव पुत्राः। तत्रायं प्रकारः-समश इति। न विशेषः कश्चित् श्रूयते- यदाह शङ्खः-ज्येष्ठ इति । मातुः कुटुम्बभरणसामर्थ्य सत्येविषमो विभाग इति । अयं तु समो विभागः सवर्णा- तत् । ज्येष्ठस्य यदनुजैः सहाविभक्तधनत्वमुच्यते, तत्तेषां पुत्राणामौरसानां समानगुणानां च । न त्वसवर्णापुत्रा- मध्ये कैश्चिदध्येतव्ये वेदे सति द्रष्टव्यम् । अप.२।११४ णामनौरसानामसमानगुणानाम् । अस्मिन्नेव विषये (३) तदनुमतेन तदानीं तस्यैव स्वातन्त्र्यात् । तदउद्धारयुक्तं विभागमाह-वरमिति । वरमुत्कृष्टरूपं नन्तरग्रहणमनुजोपलक्षणाथै कार्यज्ञस्यैवात्र विवक्षितद्रव्यमुद्धरेत् गृह्णीयात् । किं तत्र प्रमाणं-तस्माज्ज्येष्ठ- त्वात् । अशक्तग्रहणं च दीनादेरुपलक्षणार्थम् ।। मिति । निरवसायनं पृथक्करणम् । धनेनोपतोष्य पृथक्कु
स्मृच.२५८ र्वन्तीत्यर्थः । अनया श्रुत्याऽविशेषादिति हेतुरपसारितो
। (४) अनन्तरोऽनुजः, तदनुमतेन ज्येष्ठानुज्ञया । भवति । सर्व धनजातं दशधा विभज्य ज्येष्ठस्यैको भाग (पितय...रेषाम्०) मातरि (मातुः) याम् (याः); अप.२।११४ उद्धारः कार्यः। दशसंख्याधिकेषु सत्स्वेष विभागो (पितर्य...रोगिणि वा०) रेषाम् (तु) हि (एव) (अपि०) शंखः लाभाय भवति, न तु दशसंख्यान्यूनेषु । एतावुद्धारौ
व्यक.१४० रान् (रं) मतः (मते); स्मृच.२५८ म्बव्य (म्बस्य गणवज्ज्येष्ठविषयौ वेदितव्यौ । सर्व धनजातं दशधा |
| व्य) मतः (मतेन) (न त्वकामे......तायाम्०); विर.४६०
| म्बव्य (म्बस्य व्य) रान् (२)(प्रति०) मतः (मतेन); रन.१३८ विभज्य ज्येष्ठस्यैको भाग उद्धारः कार्यः। अवशिष्ट
स्मृचवत् ; विचि.१९३ (पितर्य ... कुटुम्ब०) शंखः; दात. नवभागानितरे पुत्राः समं विभजेरन् । बौवि.
१७० दा (पृ.५९) वत् : १७८ मातरि (मातुः) याम् (याः); . पितृषु मृतेषु विभागकाल:
सवि.३५० शक्ते+(तु) म्बव्य (म्बस्य व्य) (प्रति०) मतः (मत्या) 'रिक्थं दिवं गतेषु सुतगामि ।
(न त्वकामे...तायाम्०); व्यप्र.४३६ न त्व (न वि) मातरि शंखः शंखलिखितौ च
(मातुः) याम् (याः); व्यम.४२ दनन्त (तदनन्त) (न त्वकामें अनापदि जीवति पितरि जीवन्त्यां मातरि वा अर्थास्वातन्य
... तायाम्०) शेषं विरवत् ; विता.३१० म्बव्य (म्बस्य व्य) पुत्राणाम् । पित्रोरापदि ज्येष्ठः प्रभवति ।
रान् (रं) (प्रति०) (तदनुमतः...तायाम्०); बाल.२।११७ 'पितर्यशक्ते कुटुम्बव्यवहारान् ज्येष्ठः प्रतिकुर्या
(अस्वतन्त्राः पितृमन्तो मातर्यप्येवमेव) शंखः, विभ.७९ दा ४ व्यप्र. स्मृचगतम् ।
(पृ.५९) वत्, शंखः; समु.१२६ म्बव्य (म्बस्य व्य) (प्रति०) (१) बाल.२११४५ (पृ.२६२).
मतः (मतेन) (न त्वकामे...तायाम्०) शंखः, विच.३५,६७. . (२) दा.२३ (कुटुम्ब०) मातरि (मातुः) याम् (याः):५९. विचिवत् , शंख..

Page #640

११४८
व्यवहारकाण्डम्
विपरीतचेतसि वातादिदोषेण भ्रान्तचेतसि, ऋक्थमूलं (४) विपरीतचेतसि निर्विण्णान्तःकरणे। क्षमे तु धनमूलं कुटुम्बं कुटुम्बभरणम् । अस्वतन्त्रा दानाद्यन- तस्मिन् जीवति तदिच्छयैव विभजनीयमिति वक्ष्यते । धिकारिणः। मातर्येवं गुणवत्यां जीवन्त्यामस्वतन्त्राः
विचि.१९४ पुत्रा इत्यन्वयः।
विर.४६० जीवति पितरि तदनुमत्या रिक्थविभागकाल: (५) मातरि जीवन्त्यां सोदराणां विभागो न धर्म्यः। 'जीवति पितरि रिक्थविभागोऽनुमतः, प्रकाशं अनुमतिस्त्वप्रतिषेधादपि भवति । 'स्वं द्रव्यं दीयमानं वा मिथो वा धर्मतः। च यः स्वामी न निवारयेत् । ऋत्विग्भिर्वा परैर्वापि (१) तदेवमादिमनुनारदगौतमबौधायनशंखलिखि दत्तं तेनैव तभृगुः ॥ इति प्रायश्चित्तविवेकधृतकात्या- तादिभिरविशेषेण जीवति पितरि पुत्राणां यावद्धन यनवचनात् । अत एव परमतमप्रतिषिद्धमनुमतं भवतीति गोचरास्वामित्वस्य पितुरिच्छाधीन विभागस्य च प्रतिन्यायविदः एवं दत्तानिवारणत्वात् सिद्धिरिति ।
पादनात् पैतामहधन विभागकालस्य च पृथगेभिरनदात.१७०,१७८
भिधानात् पैतामहधनगोचरत्वमप्यनीशत्वपित्रनुमति(६) अनेनाशक्तग्रहणेन वार्धकादिना पितर्यस्वत
वचनानाम् ।
दा.२९ न्त्रतामापन्ने तदनिच्छया तद्धनविभागः पुत्राणामिच्छयैव
(२) यो जीवद्विभागपक्षोऽनुमतः स तावत्प्रकाश भवतीति ज्ञायते ।
*सवि.३५०
बन्ध्वादिसमक्षं यथा भवति तथा मिथो वा रहसि वा (७) कुटुम्बभरणादिच्छया समर्थे विभागः । सर्वेषां धमतो धमादनतेन प्रकारेण कार्य इत्यर्थः । स्मृच.२६० तथात्वे त्वनियम इति निष्कर्षः। व्यम.४२
(३) अनुमतः पित्रनुमतः, प्रकाशं मध्यस्थसमक्षं, अकामे पितरि रिक्थविभागो वृद्धे विपरीत.
मिथस्तदसमक्षम् ।
विर.४६३
पितुरूज़ रिक्थविभागकाल: चेतसि रोगिणि च।
उद्धे रिक्थविभागो, न जीवति पितरि (१) तथा सरजस्कायामपि मातर्य निच्छत्यपि पितर्यधर्मवर्तिनि दीर्घरोगग्रस्ते च पुत्राणामिच्छया भवति पुत्रा रिक्थं विभजेरन् । यद्यपि स्यात्पश्चादधिगतं
तैरनहीं एव पुत्राः अर्थधर्मयोरस्वातन्त्र्यात् ।
+मिता.२११४ विभागः। (२) पित्रर्जितेऽपि धने पुत्राणां विभागे स्वातन्त्र्यं
(१) यद्यपि तैः पुत्रैः स्वकीयजन्मनः पश्चादनन्तरमेव पितुरकामत्वादौ निमित्ते भवति। अप.२।१९४
पितधने स्वाम्यमधिगतं प्राप्तं तथापि जीवति पितरि (३) दीर्घरोगग्रहणं दीर्घकोपादेरप्युपलक्षणार्थम् ।
पितृधनं न विभजेरन् । यतोऽर्थधर्मयोरस्वातन्त्र्याद्विxस्मृच.२५८
भागकर्तृतायामनर्हाः पुत्रा इत्यर्थः । अर्थास्वातन्त्र्यं
अर्थादानप्रदानयोरस्वातन्त्र्यम् । , *स्मृच.२५६ * शेषं स्मृचगतम् ।
* पमा., व्यम. स्मृचगतम् ।। + मपा., व्यप्र., विता. मितागतम् । पमा. मितागतं
___ (१) दा.२९ तः (तेः) (प्रका...र्मतः०); व्यक.१४१ स्मृचगतं च। x शेषं मितागतम् ।
वति + (वा); स्मृच.२६०, विर.४६३ वति + (वा) विभा (१) मिता.२।११४; अप.२।११४ सि + (दीर्घ) च (वा); | (भा); विता.२९२ वति+(वा) (प्रका...मतः०) शंखः समु. स्मृच.२५८ सि+(दीर्घ); पमा.४८७ स्मृचवत् ; रत्न.१३८ १२७ शंखः, विच.३३ (प्रका...मत:०). स्मृचवत्म पा.६४७, विचि.१९४ च (वा); व्यनि.अपवत् । (२) अप.२।११४ ते (एतै); व्यक.१४०; स्मृच.२५६ स्मृचि.२८; दानि.२ विपरीतचेतसि रो (विपरीते दीर्घरो); (अत...भागो.) विभ (भ) स्यात् (स्वाम्यं) शंखः; विर.४५६ व्यप्र.४३३; व्यउ.१४३ स्मृचवत् ; व्यम.४२ विभागो
विभा (भा); पमा.४७९ (अत...भागो०) विभ (भ) शंखः; (भागो) सि+(दीर्घ) हारीतः; विता.२९९, राकौ.४४६ व्यप्र.४१४ स्मृचवत् ; व्यम.३९ (अत...भागो०) योर (रोगिणि च०); विभ.७९ हारीतः; समु.१२६ स्मृचवत् ; (परेऽ) शंखः; विता.२८४ विभ (भ) ते (एतै); समु.१२६ सर्वग्रन्थेषु शंखस्येदं वचनम् ।
पमावत् , शंखः.

Page #641

दायभाग:-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
११४९ (२) पितरि निर्दोषे पश्चादधिगतं पितृनिरपेक्षैः | दायविभागः, पितृद्रव्याणां पित्रुपार्जितद्रव्याणां, कर्तव्यः । पुत्रैः समथै विद्यादिभिर्मिलित्वा अर्जितम् ।
श्रीमू. विर.४५६-४५७ पितरि तत्पुत्रेषु च सहजीविषु पुत्रान्यतमो बहुपुत्रः (३) तदपि न। मन्वादिवचनानां बहूनामस्वाम्य- कुटुम्बार्थे यदि ऋणं कृत्वा म्रियेत तदा ऋणदातृणां प्रतिपादकानामनुरोधेनास्यान्यथावर्णनीयत्वात् । वर्णितं | प्रतिपत्तिमाह-पितृभ्रातृपुत्राणामित्यादि । अयमर्थःच कल्पतरौ-यद्यपि पश्चादधिगतं पितृधनं व्यापारनिर- अर्थग्राहिणः ऋणकर्तुः पितृभ्रातपुत्राणां मध्ये पितरि पेक्षैः पुत्रैर्विद्यादि भिरुपात्ते धने स्वाम्यं तथापि तत्रा- विद्यमाने भ्रात्रादीन् ऋणदातारो नाभियुञ्जीरन् , किन्तु प्यस्वाम्यं जीवति पितरि किमुत पितृधने, अर्थधर्मयो- पितरमेवाभियुञ्जीरन् , पित्रभावे भ्रातन् । भ्रातृषु विद्यस्तेषां पितरि जीवत्यस्वातन्त्र्यादिति । व्यप्र.४१५ मानेषु पुत्रं नाभियुञ्जीरन् किन्तु भ्रातनेवाभियुञ्जीरन्
यत्तु शंखवचनं तस्यापि स्मृतिचन्द्रिकोक्तव्याख्यैव भ्रात्रभावे पुत्रम् । पुत्रे च ज्येष्ठे विद्यमाने न कनिष्ठसाधीयसी । कल्पतरूक्तव्याख्यायां तु विद्याद्युपात्ताध्या- मभियुञ्जीरन् किन्तु ज्येष्ठमिति । इहार्थग्राहिणमित्यपपाठः हारेऽनुपस्थितभूयःपदाध्याहारः प्रसज्येत। जन्मपदाध्या- प्रतिभाति । 'तेषामूर्ध्व पितृतो दाय विभाग' इत्युक्तम् । हारस्तु पुत्रत्वाद्याक्षेपोपस्थितेरल्पाध्याहाराच्च नायुक्तः । जीवति पितरि दायविभागमाह जीवद्विभाग इति । तेन श्रत्युपष्टब्धस्मृत्यनुरोधान्मनुनारददेवलादिवचना- जीव द्विभागविषये, पिता, नैकं विशेषयेत् पुत्रेष्वेकतममनामेवास्वातन्त्र्यपरत्ववर्णनमुचिततरम् । व्यप्र.४१८ धिकांशेन वा न्यूनांशेन वा न योजयेत् , किन्तु समेनैवांकौटिलीयमर्थशास्त्रम्
शेन सर्वान् योजयेत् । एकं पुत्रं, अकारणात् विना जीवतोः पित्रोरननुमतौ न रिक्थविभागः । पित्रोरूज़ निमित्तं, न निर्विभजेत निरंशं न कुर्यात् । श्रीम. रिक्थविभागकालः।
मनुः दायविभागः। अनीश्वराः पितृमन्तः स्थितपितृ
तुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः समम् । मातृकाः पुत्राः। तेषां ऊर्ध्व पितृतो दायविभागः भजेरन्पैतृकं रिक्थमनीशास्ते हि जीवतोः।। पितृद्रव्याणाम् ।
(१) भजेरन्निति प्राप्तकालतायां लिङ् । तथा पञ्चमे • पितृभ्रातृपुत्राणां पूर्व विद्यमाने नापरमवलम्बन्ते, प्रपञ्चितम् । अथवा यस्मिन् समये संक्रामितमिति । ज्येष्ठे च कनिष्ठमर्थग्राहिणः ।
मेधा.९।१०४ जीवद्विभागे पिता नैकं विशेषयेत् । न चैकम- 'ननु तत्स्मृतावपि विधिः श्रूयते। 'दायादा एवं कारणानिर्विभजेत ।
* बालम्भट्टीव्याख्यानं 'विभजेरन् सुता' इति याज्ञवल्क्यदायविभाग इति सूत्रम् । दायः कुलसाधारणं द्रव्यं ।
वचनव्याख्याने द्रष्टव्यम् । - तस्य विभाग उच्यत इति सूत्रार्थः। पूर्वाध्यायान्ते
(१) मस्मृ.९।१०४, दा.११:१६ प्रथमपाद: अप. 'एतानुत्क्रम्य दायादान्' इत्यासूत्रितो दायः कैः कथं
२।११४; व्यक.१४०; मभा.२८।१ समम् (सह); गौमि. विभाज्य इत्येतदस्मिन् प्रकरणेऽभिधीयते । त्रिभिश्चा
भिश्चा- २८१ मभावत् ; स्मृच.२५५; विर.४५५ हलायुधपारिध्यायैरिदं वितन्यते । तत्र प्रथमे दायक्रमः। द्वितीयेंs- जाताभ्यां त सममिति स्थाने 'सहे'ति पठितम् ; पमा.४७८; शविभागः । तृतीये पुत्रविभाग इति । अनीश्वरा इति। रत्न.१३६; विचि.१९३; व्यनि.मभावत् ; स्मृचि.२८ हि पितमन्तः प्रशस्तमातापितृकाः स्थितपितृमातृकाः जीव- (ऽपि); सवि.३४९ मभावत् ; चन्द्र.६८; दानि.१,२; न्मातापितृकाः, पुत्राः, अनीश्वराः कुलधने स्वामिनो न ग्यप्र.४१४,४३२; ब्यम.४१, विता.२८४, बाल.२।११४; भवन्ति । तेषां पुत्राणां, ऊर्ध्व पितृतः पित्रोरनन्तरं, विभ.५४ प्रथमपादः; समु.१२६; विच.२६ चतुर्थपादः:
३३:७२ पू. • (१) कौ.३५.
१शयने संक्रामति ।

Page #642

११५०
व्यवहारकाण्डम्
विभजेरन् 'चतुरोंऽशान् हरेज्ज्येष्ठः' (मस्मृ.९।१५३), अन्यथा साहित्यवत् बहुत्वस्याप्यवगतेयोर्विभागो न 'ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयादिति (मस्मृ.९।१०५)। किं विध्यर्थ स्यादेव द्वयोर्विभागप्रतिपादकशास्त्राभावात् । *दा.१९ एव लिङन्तरे प्रैषादौ स्मर्यते । पदार्था विधिरूपाः, (३) पिता माता च पितरौ तयोः रिक्थं पैतृकम् । विधिशेषाः प्रैषादयः सर्वत्र प्रवर्तनाप्रतिपत्तेरिति चेत् । ऊर्ध्व मरणात् । पितुर्मरणादूर्व पितुर्धनं विभजनीयं हेतुहेतुमतोराशिषि प्राप्तकालादिषु का प्रवर्तना। न मातुरूवं मातृकमिति विभज्य योज्यं स्मृत्यन्तरदर्शच ग्रहणं विधेयं, आर्थितया प्राप्तत्वात्। 'स्वपरांशयोरवि-नात् । तत्र च मातृधनं दुहित्रभाव एव पुत्राह्यम् । शिष्टायामर्थितायां नियमार्थो विधिरिति'चेत् । अदृष्ट. समेत्यैकत्र स्थित्वा । समं न तु मातृपितृधनयोर्विभागे कल्पेन विहितांशातिरेकेण विधिनियमानुपपत्तेः । 'प्रति- अन्योन्यं विशेषः । अनीशाः विभागेऽस्वतन्त्राः तेन षेधाख्या परिसंख्येति चेत् । युक्तमेतत् । किन्तु विभाग- पित्रोरनुमत्या जीवतोरपि तयोविभाग इति लभ्यते । . काल एव यः कश्चिदधिकमशं भ्रातृभिरनुज्ञातमाददीत
+मवि. स प्रत्यवेयात्सत्यामप्यनुज्ञायां न चैकवस्त्वंशे स्वत्वं (४) अस्यापि तात्पर्यमाह संग्रहकार:-'यस्मिन् काले ज्ञाप्येत । ग्रहणविधौ हि स्वत्वापत्तिरुपात्ता । तस्य यदन्य- यया भङ्गया यैरेव क्रियतेऽपि च । यादृशस्य च दायस्य त्तदस्वमिति विज्ञायते प्रतिषधः। पुनस्तदतिक्रमेणापि यथाशास्त्रं प्रदर्श्यते॥ इति । अस्यार्थः-यादृशस्य परिग्रहे स्यादेव स्वाम्यम् । अतश्च चौर्यादिनाऽपीष्यते। दायस्य पैतृकमातृकादेर्यस्मिन्काले यया समविषमादिन तदा इदमस्य स्वमिदं नेति परिग्रहाहते निश्चीयते । भङ्गया प्रकारेण, यः पितृभ्रातृभगिन्यादिकर्तृभिर्विभागो तस्माद्विधिनियमपरिसंख्यानामसंभवादियत्यंशेऽयं स्वामी- वक्तव्यस्तदेतत्सर्व वृद्धमन्वा दिशास्त्रानतिक्रमेण ऊर्ध्व यत्यंशेऽयमिति एतावान्विभागार्थः। अतोऽयमर्थान्तरे पितुश्च इत्यादिना प्रदर्यत इति । अत्र ऊर्ध्व पितुश्चेति लिङ् विभजेरन्निति प्राप्तकालतायाम् । हरेयुरित्यादिषु पितृधनविभागकाल उक्तः । मातुश्चेति मातृधनविभागलौकिकप्रवृत्यनुवादः, यथा 'क्षुधितो भुञ्जीत' 'योग- कालः । तेन मातरि जीवन्त्यामपि पितृधन विभागः क्षेमार्थमीश्वरमभिगच्छेदिति । गौतमश्च स्पष्टमेवाह कार्यः । तथा मातुरूज़ पितरि जीवत्यपि मातृधनवि'रिक्थक्रय' इत्यादि ।
मेधा.५।११० भागः कार्य एव'। अन्यतरधन विभागे उभयोरूर्ध्व(२) जीवतोरपि पित्रोः पुत्राणां कुतो न विभाग
कालप्रतीक्षणानुपयोगात् । तथा च संग्रहकारः 'पितृ. इत्याशङ्कायामिदमुत्तरं तदानीमस्वामित्वादिति । दा.१२
द्रव्यविभागः स्याजीवन्त्यामपि मातरि । न स्वतन्त्रतया 'ऊर्ध्व पितुश्चेत्यादि (मस्मृ.९।१०४) तत्कालीनस्वत्व- स्वाम्यं यस्मान्मातुः पति विना ॥ मातृद्रव्यविभागोऽपि ज्ञापनार्थ तदानीमेव चेच्छाप्राप्तं विभागमनुवदति,
तथा पितरि जीवति । सत्स्वपत्येषु यस्मान्न स्त्रीधनस्य पतिः प्राप्तत्वात् विधानानुपपत्तेः। न च नियमः संभवति एवं
पतिः।।' इति । पितृभार्यायाः पतिं विना पतिमरणेऽपि सह वसेयुर्वा पृथग्वा धर्मकाम्ययेति (मस्मृ.९।१११)
यस्मात्पत्युर्धने न स्वतन्त्रत्वं न स्वामित्वम् । यस्माद
पत्येषु विद्यमानेषु स्त्रीधनस्य भार्याधनस्य भार्यामरणेऽपि मनुविरोधात् दृष्टार्थत्वाच्च विभागस्य न तन्नियमः
पतिर्भर्ता न पतिर्न स्वामी, तस्मात्तयोर्मध्ये जीवत्यन्यतरकालनियमो वा संभवति ।
दा.१६
स्मिन्नन्यतरधनविभागो युक्त इत्यर्थः । अनेन पितरि जीवतोः पित्रोधने पुत्राणां स्वाम्यं नास्ति किन्तू.
जीवति तद्रव्यविभागो मातरि जीवन्त्यां तद्रव्य विभागः परतयोरिति ज्ञापनार्थ मन्वादिवचनं एकः शाब्दोऽपर
पुत्रैर्न कार्य इत्यर्थादुक्तं भवति । उक्तश्चान्त्यपादेन श्वार्थः। न चोपरममात्रमेव विवक्षितं किन्तु पतितप्रव्र
मानवे (९।१०४) 'अनीशास्ते हि जीवतोः' इति । जितत्वाद्यपलक्षयति स्वत्वविनाशहेतुतासाम्यात् । दा.१८ ।
एकस्यापि स्वधने स्वाम्यादेकेच्छयापि विभागप्राप्तेः * गौमि. अनीशपदं दागतम् । विच. दागतम् । समेत्येति (मस्मृ.९।१०४) सहितत्वं पक्षप्रासमनूद्यते। + नन्द. वाक्यार्थो मविवत् । . .

Page #643

दायभागः - पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
अनीशा अस्वतन्त्रा इत्यर्थः ।
स्मृच. २५५-२५६
(५) समभागोऽयं ज्येष्ठभ्रातर्बुद्वारमनिच्छति बोद्ध
व्यम् ।
=ममु.
,
(६) समं तुल्यं नात्र विंशोद्धारादीति यावत् । ननु प्रमीतपितृवभाग एव मनुना विशोद्वारादीनां कथनात्कथं सममिति, न तस्य गुणवज्ज्येष्ठादिविषयत्वात् । उदयकरस्तु सममितिकृतोद्धारधनाभिप्रायमिति व्याख्यातवान् । हलायुधपारिजाताभ्यां तु सममिति स्थाने सदेति पठितं व्याख्यातं च पारिजातेन सह परस्परम् पैतृकमित्यत्रैकशेषं कृत्वा तद्वितप्रत्ययः तेन मातृधन स्वापि ग्रहणमिति हलायुधः पेतुकमित्युपादानेऽपि पैतामहादिधनमपि विवक्षितम् । द्रव्ये पितामहोपात्ते इत्यादिवाक्येन तत्रापि भागस्य बोधनादित्यपरे। द्वयमपि चेदं विवक्षितं परन्तु भूतपूर्वगत्या, मातृधने तु दुहितृतदन्वयाभावे पुत्रभागान्वय इति बोद्धव्यम् । *विर.४५५ (७) एवं च पितुः स्वातन्यविषय धनं पितरि प्रमीते विभजनीयं सति तु तस्मिमे । विचि. १९४ (८) तयोर्मरणं स्वत्वस्पोत्पादकं व्यञ्जकं चोभयथापि पदमुपलक्षणं पातित्यप्रक्रव्यादेः । सत्यभ्यंसक साम्यात् । समं समभागं कुर्युरित्यपि पितुरिच्छापक्षे । "विभाग बेलिता कुर्यादिच्छ्या विभजेत्सुतान् । ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन सर्वे वा स्युः समाशिनः॥' इति याज्ञवल्क्यो तेतदिच्छेव कारणं न ज्यैष्ठयादिकम् ।
११५१
(१०) शब्दोपादानेऽपि मरणसमुच्चयो न विव
क्षितः ।
व्यम.४१
याज्ञवल्क्यः
पत्र गरिविभागकालः पुत्राणाम् 'विभजेरन् सुताः पित्रोरूर्ध्वं रिक्थमृणं समम् ।।
1
(१) स्वातन्त्र्येण तु - विभजेयुरित्यादि । ऋणमपनीयावशिष्टं विभजेयुः पुत्राः पित्रोरूर्ध्वं रिक्थम् । सुतग्रहणमौरसप्रतिपत्यर्थम् । माता च पिता च पितरौ । तयोः पित्रोरूये मृतयोरित्यर्थः पितुरूच पैतुकं मातुरू व मातृकम् रिक्थाभावेऽष्णमंशांशतो दद्युः । ऋग दाने च साम्यवचनाद् विभागेऽपि साम्यमित्यवगम्यते 1 + विश्व. २१२१
। ।
दाने च साम्यवचनाद् ।
+मच..
(९) अनीशास्ते हि जीवतो:' इत्यपि तद्धने व्यव स्वयाऽस्वातन्यप्रतिपादकं न स्वत्वप्रतिपादकं जन्मना स्वत्वस्य पुत्राणां पितृचने व्यवस्थापनात् ।
(२) इदानीं विभागस्य कालान्तरं कर्त्रन्तरं प्रकार - नियमं चाह - विभजेरन्निति । पित्रोर्मातापित्रो प्रायणादिति कालो दर्शितः । सुताः कर्तारो दर्शिताः । सममिति प्रकारनियमः सममेवेति रिक्थमृणं च विभजेरन् । ●मिता (३) पूर्वार्धं पित्रोरिति पितृधनविषयमेव अन्यथा पुनरुक्तत्वापत्तेः । मातापिषोरुपरमे भ्रातरो विभजेरचिति वदता याज्ञवल्क्येन उभयोरुपरमानन्तरकालस्य विभा गार्थतया विधानात् साहित्यं विवक्षितम् । दा. ५९ अतः सोद्धारानुद्धारभागयोर्विकल्पः न च केवलसम विभागस्यापि शास्त्रीयत्वान्नित्यव त्तस्यैवानुष्ठानं स्यादिति वाच्यं भक्त्यतिशयेन भ्रातृणामुद्धारानुमतेरपि संभवाद्विभागाविभागवद्विकल्पः । अत एवाद्यतनानां भक्त्यति + विषमविभागव्यवस्था 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धार' इति मनुव्याख्याने द्रष्टव्या ।
व्यप्र. ४३२ xपमा, संवि. स्मृचगतम् । व्यनि, विता, अनीशपदं स्मृचगतम् ।
* विषमविभागव्यवस्था 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धार' इति मनुव्याख्याने द्रष्टव्या । पमा, मपा., वीमि मितागतम् । (१) वा. २११७ अपु. २५६४ रन् (तु) विश्व. २।१२१ रन् (यु); मिता. दा. ५८,६५५ अप. व्यक. १४३ च २६४,२८६ वि.४८१ स्सा. ५६० पमा. ४८९ विश्ववत् : ५५१; रत्न. १४० विश्ववत् मपा. ६४७; स्मृचि २९ म ३४ विश्ववत् सवि. २५६ मच. ९/२१८६.
= शेषवाक्यार्थो मविवत् । अनीशपदं दागतम् । ÷ चन्द्र विरगतं विचिगतं च ।
• शेषं मचिगतं मनुगतं विरगतं विवादरत्नाकरोद्धृत- चन्द्र. ५०६ बीमि. व्यप्र.४४२,४५२६ ब्य.१४३३
तगतं च ।
यम. ४४७१: विता ३०० १३९१ की. ४४६६
सेतु ७७ विभ.०९.१२८ विच.०१.
+ अनीशपदं दागतम् [] सर्व स्वगतम् ।
।
।
म्य. का. १४५

Page #644

११५२
व्यवहारकाण्डम्
शयाभावात् समभाग एव लोके दृश्यते, उद्धारार्ह- | पित!वं गते पुत्रा विभजेयुर्धनं पितुः || ज्येष्ठाभावाच्च। दा.६५६६
(इति विवादरत्नाकरपाठः) (४) ततश्च यो यावन्तं धनस्य विभागं भजते | पितवं गत इत्येतावतैव विभागे सिद्धे पुत्रग्रहणं तावन्तमृणस्यापि भजते । एवं च सति 'यश्चतुस्त्रिोक- क्षेत्रजादीनामप्यवबोधार्थ, ततश्च द्वादशपुत्राणामन्यतरभागाः स्युरिति तथा येन चैषां स्वयमुत्पादितं स्यादित्या- | स्मिन्नपि विद्यमाने नान्यस्य धनभाक्त्वं, पितुरिति दिषु विषमविभागविधिषु ऋणस्यापि धनानुसारेण | वचनं भ्रातृणां मध्ये यद्यकस्य विद्याधनादि भवेत् , विभागविधिरवसेयः। 'विभजेरन्सुताः पित्रोरूर्ध्वमि'त्यः । तदा तस्य विभागो नास्तीति बोधनार्थम् । विर.४५६ स्यायमर्थः-यदि पित्रोर्मरणार्ध्व विभजेरंस्तदा रिक्थादि
जीवति पितरि रिक्थविभागः । व्याख्यासु विभागकालाः । समं विभजेरन्निति । एतद्भातृकर्तृकविभागपरं, तेन जीव
मातुर्निवृत्ते रजसि प्रत्तासु भगिनीषु च। । त्यपि पितरि भ्रातरः सममेव विभजेरन् । पितुस्तु विभज.
निवृत्ते वाऽपि रमणे पितर्युपरतस्पृहे ।। मानस्य नायं नियम इत्यर्थाद्गम्यते । न च पित्रोरूर्व (१) 'विभागं चेत्पिता कुर्यादिति यदा पितुर्विविभजेरन्नेवेति व्याख्येयम् ।
अप,
भागेच्छा स तावदेकः कालः। अपरोऽपि कालो जीवत्यपि (५) ऋणमत्र पैतृकमेव विवक्षितम् । अपैतृकस्य
___x अयं 'अन ऊवं' इत्यस्यैव पाठभेद इत्यनुमीयते । तदैवापाकरण नियमात् ।
+स्मृच.२६४ * वीमि.व्याख्यानं 'विभक्तेषु सुतो जातः' इति याज्ञवल्क्यदौहित्राणामप्यभावे तु 'विभजेरन् सुताः' इत्यादि | वचने द्रष्टव्यम् । याज्ञवल्क्यस्मरणात् मातुरूवं मातृरिक्थं मातृकृतं नास्मृ.१६।२ (पितयूंर्व गते पुत्रा विभजेरन् धनं क्रमात); चर्ण समं सुता विभजेरन्नित्यवगमात् सुतानां मातृः |
मिता.२।११४; दा.११ (पित!ध्वं गते पुत्रा विभजेयुर्धनं ऋणधनविभक्तृत्वम् । अन्यथा 'विभजेरन् सुताः पितु:); अप.२।११४ युः (रन् ); स्मृच.२५९ अपवत् ; विर. पित्रोः' इत्येकशेषोक्तिरपार्थिका स्यात् । सुतानामप्य
४५६ दावत् ; पमा.४८६ रत्न.१३८ विचि १९४ दावत् ; भावे पौत्राणां पितामहीऋणधनविभक्तत्वम् । 'पुत्र
स्मृचि.२८; सवि.३५१ युर्धनं समम् (रन् समं धनम् ); पौत्रैर्ऋणं देयमिति पौत्राणामपि पितामहीकृता
ज्यप्र.४१४दावत्., पू.:४३३; व्यउ.१४३:१४५ याज्ञवल्क्यः
व्यम.४२ विता.२९७,३००;राको.४४६, बाल.२।११४ पाकरणाधिकारात् 'ऋक्थभाज ऋणमपाकुर्युरिति
दावत् ; समु.१२६ अपवत् . स्मरणाच्च । भिन्नपितृकाणां तु विषमसंख्यानां पौत्राणां
। (१) नासं.१४।३ उत्तराधे (निरिष्टे वाप्यमरणे पितर्युसमवाये पितामहीपितामहर्णधनविभागेऽपि मातामह- | परतेऽस्पृहे); नास्मृ.१६।३; मिता.२।११४ वा (चा); दा.१८ धन विभागवत् पितृतो भागकल्पना । एवमेव भिन्न- प्र (द) निवृत्ते वापि रमणे (विनष्टे वाप्यशरणे) 'निवृत्ते वापि मातृकाणां दौहित्राणां च विषमसंख्यानां मातृतो भाग- मरणात्' इति पाठः, अप.२।११४ 'मितावत् ; उ.२०१४।१ कल्पना । 'प्रतिमातृ वा स्वे वर्गे भागविशेष' इति वाऽपि रमणे (चाऽपि मरणात् ); व्यक.१४१ मितावत् ; स्मृच. गौतमस्मरणात् ।
स्मृच.२८६
२५९ मितावत् ; विर.४६२; पमा.४८६; मपा.६४७ णे
(णात); दीक.४२ प्र (द) वाऽपि रमणे (चाऽपि रमणात्); रत्न. नारदः
१३८ मितावत् ; विचि.१९५ वाऽपि रमणे (रमणे वाऽपि); पित्रोरूर्ध्व पैतृकरिक्थविभागः
व्यनि. वाऽपि रमणे (चाऽपि रमणात्); स्मृचि.२८; अत ऊर्ध्व पितुः पुत्रा विभजेयुर्धनं समम्।।
दात.१६२ निवृत्ते वापि रमणे (विनष्टे वाप्यशरणे) उत्त.; (इति मिताक्षरापाठः)
सवि.३४९ प्रथमपादः:३५१ मितावत् ; चन्द्र.७० मितावत् ; __ + सवि., विता. स्मृचगतम् ।
वीमि.२।१२२ पू., व्यप्र.४३३ व्यनिवत् ; म्यउ.१४३ दा. व्याख्यानं 'विभागोऽर्थस्य पित्र्यस्य' इति नारदवचने मितावत् ; व्यन.४२ मितावत् ; विता.२९७, सेतु.३१८ (पृ. ११३५) द्रष्टव्यम् ।
(-) हे (हा) शेषं दातवत् , उत्त.; विभ.६६ समु.१२६ (१) नासं.१४।२ (पितर्युपरते पुत्रा विभजेयुर्धनं पितुः); । मितावत् ; विच.२८,३३ दावत्,

Page #645

दायभाग:-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
पितरि द्रव्यनिस्पृहे निवृत्तरमणे मातरि च । निवृत्त- | कालोऽपरश्च सति स्वत्वे तदिच्छात इति कालद्वयमेव रजस्कायां पितुरनिच्छयापि पुत्रेच्छयैव विभागो भवति । युक्तम् । 'मातुर्निवृत्ते रजसी'ति तु पितामहादिधनायथोक्तं नारदेन 'अत ऊर्ध्वं पितुः पुत्रा विभजेयुर्धनं | भिप्राय, निवृत्ते रजसि पुत्रान्तरसंभावनाभावात् , सममिति पित्रोरूर्व विभागं प्रतिपाद्य-'मातुर्निवृत्ते' | तदानीमपि पितुरिच्छयैव पुत्राणां विभागः, अनिवृत्ते इति दर्शितः। अत्र पुत्रा धनं समं विभजेयुरित्यनुष- | रजसि क्रमागतधनविभागे पश्चाजातानां वृत्तिलोपापत्तेः ज्यते । गौतमेनापि-'ऊर्ध्व पितुः पुत्रा रिक्थं न चासौ युक्तः । 'ये जाता येऽप्यजाता वा ये च विभजेरनि'त्युक्त्वा 'निवृत्ते चापि रजसी ति द्वितीयः । गर्भे व्यवस्थिताः । वृत्ति तेऽपि हि काङ्क्षन्ति कालो दर्शितः। 'जीवति चेच्छती'ति तृतीयः कालो | वृत्तिलोपो विगर्हितः ॥' इति मनुवचनात् । यत एव दर्शितः । तथा सरजस्कायामपि मातर्य निच्छत्यपि पितृधने कालद्वयं अत एव मनुगौतमादिभिर्मतपदं पितर्यधर्मवर्तिनि दीज़रोगग्रस्ते च पुत्राणामिच्छया भवति | परित्यज्य ऊर्ध्वमित्युक्तं 'ऊर्च पितुरिति (मस्मृ.९।१०४, विभागः। यथाह शङ्खः-'अकामे पितरि रिक्थविभागो गौध.२८११) पितुस्तदा स्वत्वापगमात् तदर्थमेवोधवृद्ध विपरीतचेतसि रोगिणि चेति । मिता.२।११४ | मित्युक्तं , अतोऽयमेको विभागकालः । 'ऊर्व विभागा(२) विनष्टे पतिते, अशरणे गृहस्थाश्रमरहिते । यदा | ज्जातस्त्वि'त्यनेन (मस्मृ.९।२१६, नास्मृ.१६।४४) च
वापि मरणाादात पाठः तदा मरणानिवृत्ते | सस्पृहे पितरि तदिच्छया विभागकालोऽपरो दर्शितः । जीवति निस्पृह इति । पाठान्तरमनाकरम् । अत्राप्यु- 'दत्तासु भगिनीषु चेति न कालाथै किन्तु तासामवश्यं परतस्पृहत्वादिना पुत्राणां स्वत्वं पितृधने भवतीति | दानार्थम् । तथा 'यच्छिष्टं पितृदायेभ्यो दत्त्वर्ण पैतृकं ज्ञापनादयमेकः कालो विभागस्येच्छाप्राप्तोऽनूद्यते प्राप्त्य ततः। भ्रातृभिस्तद्विभक्तव्यमृणी न स्याद्यथा पिता ॥' नुसारित्वाच्चानुवादस्य स्वामित्वाच्च प्राप्तेः । इदं नारदवचनं पित्रर्णशोधनावश्यम्भावार्थ न विभाग
दा.१८-१९ कालार्थम् । अस्माच्च नारदवचनादयमर्थः सिध्यति तदेवं पितृस्वत्वापगम एकः कालोऽपरश्चानपगत एव यद्विभागकर्तभिरुत्तमर्णानुमत्यैव पित्रादि ऋणं विभजनीयं पितुः स्वाम्ये पितुरिच्छयेति कालद्वयम् । न पुनः पित- | परिशोध्यं वा शोधनावशिष्टधनविभागप्रतिपादनस्यैतत्प्रर्थपरत इत्येकः कालः पितर्यपरतस्पृहे मातुश्च निवृत्ते
:कालः पितयुपरतस्पृह मातुश्च निवृत्ते | योजनत्वात् । अत एव मातृधनस्यापि ऋणावशिष्टस्य रजसीत्यपरः, अनिवृत्तेऽपि मातृरजसि पितरि सस्पृहे विभागमाह याज्ञवल्क्यः -'मातुर्दुहितरः शेषमृणात् तदिच्छयेति कालत्रयमादरणीयम् । मातृरजोनिवृत्तेः ताभ्य ऋतेऽन्वयः' (यास्मृ.२।११७) एतच्च विस्तरेण पित्रुपरतस्पृहत्व विशेषणत्वे, 'त्रिंशद्वर्षो वहेत् कन्यां हृद्यां ऋणादाने वक्ष्यते । यद्वा दत्तासु भगिनीषु मातृधनं द्वादशवार्षिकीम् । व्यष्टवर्षोऽष्टवर्षा वा धर्म सीदति । पुत्रैरेव विभजनीयं अदत्तासु ताभिः सह साधारणं, सत्वरः ।।' इति मनुना (९।९४) विवाहकालविधानात् , एतच्चावसरे वाच्यम् । एवं तावत् पितृधनविभागस्य वनं पञ्चाशतो व्रजेदित्याश्रमान्तरगमनकालविधानात् कालद्वयमप्युक्तम् ।
दा.२४-२५ तदा च रजोनिवृत्तेर्मातुरसंभवे पितरि चोपरतस्पृहे
तार चापरतस्पृह एवं च पितामहधनस्यापि पितुरिच्छयैव विभागः वानप्रस्थे तत्पुत्राणामिच्छतामप्यविभागप्रसंगात् । नि- कार्यः किंतु मातुर्निवृत्ते रजसीति विशेषः, स्वोपात्ते तु विशेषणमुपरतस्पृहत्वमेव पितृधनविभागकाल इति चेन्न, रजोनिवृत्तिमन्तरेणापि, पितुरूर्वमिति तु उभयत्राप्यअनुपरतस्पृहे पितरि पतितेऽप्यविभागप्रसंगात् । अय विशिष्टम् । तेन पैतामहधनेऽपि कालद्वयम् । +दा.३६ मप्यपरः काल इत्यभिधाने कालचतुष्टयापत्तिः पितुरु. (३) निर्दोषे पितरि स्थितेऽपि क्वचिद्विषये पुत्रकपरमः, पतितत्वं, निस्पृहत्वं, इच्छा चेति।
| कविभागमाह स एव-अत ऊर्ध्वमिति । यद्यपि अत
दा.२१-२२ तस्मात् पतितत्वनिस्पृहत्वोपरमैः स्वत्वापगम इत्येकः । + चन्द्र. दावद्भावः ।

Page #646

११५४
....... .... व्यवहारकाण्डम् . .
ऊर्वमित्यादि सममित्यन्तमाय वाक्यमजीवद्विभाग- तन्मिताक्षराकृदाशयापरिज्ञानात् । न हि तेन कालत्रयकालादिबोधनार्थ तथाऽप्युत्तरवाक्यपूरणोपयोगार्थ पठि- नियमोऽभिहितः। तथेत्यादिग्रन्थेन कालान्तरस्यानुपदमेव तम् । पित्रोरपत्योत्पत्तिसामग्यभावनिश्चये स्त्र्यपत्य- प्रतिपादनात् । नियमस्य निर्बीजत्वात् । पितृस्वत्वापगम विवाहकृत्ये च कृते पितुर्धनास्पृहायां पुत्रा एव एकः कालोऽपरश्वानपगत एवं पितृस्वाम्ये तदिच्छात विभजेरन्निति । .....स्मृच.२५९ इति कालद्वयमित्यप्यशुद्धम् । निवृत्तरजस्कायां मादरि
(४) अथ पुत्रा विभजेरन्नित्यधिकारे नारदः | त्वनन्वयापत्तेः। न हि मातृनिवृत्तरजस्कतामात्रेण पितृख-मातुरिति । प्रत्तासु विवाहितासु, निवृत्ते रमणे त्वापगमः । जन्मना स्वत्वावस्थापनात्पितृस्वत्वापगमस्य रतिसामध्ये निवृत्ते, उपरतस्पृहे विषयस्पहाविच्छेदवति, | कालोपलक्षणत्वासंभवाच । एवं दीर्घरोगग्रस्तत्वेऽपि न प्रकाशे तु निरपेक्षे च रमणे, 'निरस्ते चापि रमणे इति स्वत्वापगम इति कालद्वयनियमस्तवापि दुःसमाधः । पाठद्वयं वाक्यभेदपुरस्कारेण लिखितं, तदपि तदीयार्थ- इष्टापत्तौ तद्वचनविरोधः।
व्यप्र.४३४ व्याख्यानेन फलतोऽविरुद्धम् । हलायुधस्तु रमणादिति । तदप्यन भियुक्तप्रमोदनम् । वृत्तिलोपापत्तेः पितृधनेपठितवान् तत्रापि फलाविशेष एव । विर.४६२ ऽपि तुल्यत्वात् ऊर्व विभागादित्यस्य निर्विषयत्वापत्तेरपि - (५) रमणं स्त्रीसंभोगः । तदिच्छानिवृत्तौ सत्यामि पितामहादिधनेऽपि तुल्यत्वात् । सस्पृहे पितरि पातित्यात्यर्थः, स्पृहा द्रव्यविषया।
मपा.६४७ दिदुष्टे पितामहधनेऽपि पुत्रेच्छया विभागस्य सकल-, . . चत्वारः काला विभागस्य जीवत्येव पितरि पितुर्यदा संमतत्वादवश्यवाच्यत्वाच्च । वस्तुतस्तु . पितामहधने विभागेच्छा स तावदेकः। निवृत्तरजस्कायां मातरि 'भूर्या पितामहोपात्ता' इत्यादिना सदृशस्य पितापुत्रस्वास्त्रीसुखान भिलाषिणि द्रव्य निस्पृहे च पितरि पित्रनिच्छा- म्पस्य वश्यमागत्वात् पुत्रेच्छयापि तस्य विभाग उचित यामपि यदा पुत्रेच्छा सोऽन्यः। सरजस्कायामपि मातरि एव । यत्वत्र व्याख्यानान्तरमनी शत्वस्य तद्धनगोचर. अनिच्छत्यपि पितरि तस्मिन् वृद्ध अधर्मवर्तिनि त्वादिकल्पनं तत्सर्वे तद्वचनविवेचने निराकरिष्यामः । अचिकित्सितरोगग्रस्ते सति यदि पुत्रेच्छा सोऽन्यतरः। वयं तु स्वातन्त्र्याहे पितरि जीवति तदिच्छैव विभागपितृमरणानन्तरमपर इति ।
मपा.६४५ निमित्तम् । पातित्यपारिव्रज्यादि भिस्तदनहें पुत्रेच्छापि । (६) उपरतस्पृह इत्यनेन मातुर्निवृत्ते रजसीत्यनेन तदुपरमे तु स्वेच्छाया निमित्तत्वमर्थ सिद्धमिति कालत्रयच पितुः पल्यन्तरस्वीकारेच्छायां विभागो नास्तीति मेवानेन प्रकारेण । अन्यथा बहूनामुपरतस्पृहत्वादीनां गम्यते । अतश्च 'ऊर्ध्वं पितुरि'त्यनेन एको विभागकालः। विकल्पसमुच्चयादिकल्पनानुपपत्तौ विशेष गविशेष्यभावास चाजीवद्विभागः । 'मातुर्निवृत्ते रजसि' इत्यनेन जीव- द्यव्यवस्थापत्तौ बहुव्याकुलीभावः । अत एव क्वचिद्वचने द्विभागकालः । एवं विभागस्य कालद्वयमुक्तम् । पितुरि- केषांचिदेवोपादानमनुपादानं च केषाँचित् संगच्छते । च्छायास्तु जीवद्विभागानतिरेकान्न पृथक्कालभेदः। एकमूलकल्पनालाघवेनोपरतस्पृहत्वादिभिः पितुः स्वात
- सवि.३५१ व्याभावस्यैकस्य सर्वैरुपलक्षणात् । 'अनीशास्ते हि (७) जीमूतवाहनेन तु 'विनष्टे चाप्यशरण' इति पाठो जीवतोः' 'निर्दोषे पितरि स्थिते जीवतोरपि शस्थत' लिखितः । विनष्टे पतिते, अशरणे गृहस्थाश्रमरहित इत्यादिवचनस्वरसोऽप्येवमेव । व्यप्र.४३५ इति व्याख्यातं च । निवृत्ते चापि रमणादिति पाठा. | (८) 'प्रत्तासु भगिनीषु चेति काकाक्षिवद्रजोरमणन्तरमनाकरमित्यप्युक्तम् । तदयुक्तम् । मिताक्षरादिबहु- निवृत्योर्विशेषणम् ।
व्यम.४२ निबन्धलिखितत्वात् । पुत्रा धनं समं विभजेयुरित्य
(९) तेन 'मातुर्निवृत्ते रजसी'ति पैतामहादिधनपर नुषङ्गः।
व्यप्र. ४३३ पश्चाजातस्य वृनिलोपांपत्तेरिति प्राच्यमतमपास्तम् । [जीमूतवाहनकृतं मिताक्षराया दूषणं निरासयति]
विता.२९६

Page #647

दायभागः-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च
११५५
बृहस्पतिः
विभागानधिकारी पिता... च्छात इति निर्णीयते। अतः पित्रोरभाव इत्येकः व्याधितः कुपितश्चैव विषयासक्तमानसः। कालः । पित्रोरिति द्विवचन निर्देशात् सोदरभ्रातणां अन्यथाशास्त्रकारी च न विभागे पिता प्रभुः॥ पितृधनविभागोऽपि मातुरभाव एव कार्यः । न तु
(१) अपि तु तत्पुत्र एव प्रभवतीति शेषः । मातृधनविभागार्थ मातुरभावस्योपादानं जीवतोरपीत्यस्य अन्यथाशास्त्रकारी स्मृत्याचारव्यपेतमार्गवर्ती । मातृधनगोचरत्वानुपपत्तेः अन्यधनगोचरत्वमवश्यं वाच्यं
स्मृच.२५८ तेन यत्रैव विभागे पित्रोरभावो निमितं तत्रैव (२) अधर्मस्थे पितरि सर्वापवादेन पुत्रेच्छया जीवतोरपी.यपिशब्देन जीवनस्यापि शस्तत्वकीर्तनात् न विभागमाह ।
विता.२९९
मातुरभावो मातृधने व्याख्येयः । एतच्च-विस्तरेण
वाच्यम् । तस्मात् पितामहादिधनस्यापि पित्रोरभाव पित्रोरूज़ रिक्थविभागकालः । जीवति पितरि इत्येको विभागकालः तथा मातुर्निवृत्ते रजसि पितुरिरिक्थविभागकालः ।
च्छात इत्यपरः । न तु पितुरिच्छामन्तरेण तस्य 'पित्रोरभावे भ्रातृणां विभागः संप्रदर्शितः।
विभागः ।
दा.२६-२८ मातुर्निवृत्ते रजसि जीवतोरपि शस्यते ॥
निवृत्तरजस्कायां मातरि जीवन्त्यां विभागस्य मातृ(१) नास्य वचनस्य पितृधन गोचरत्वं, 'ऊर्व
धनगोचरत्वानुपपत्तेः उभयाभावोक्तविभागस्यैव जीवतोविभागाजातस्तु'इत्यस्य (मस्मृ.९।२१६,नास्मृ.१६।४४) रपीत्यपिकारेण शस्तत्वकीर्तनात् उभयोरभावे भ्रातृविनिर्विषयत्वापत्तेः निवृत्ते रजसि पुत्रोत्पत्तेरभावात्, मातृ- भागः पितृधनगोचर एवावधार्यते। .. दा.६० धन विषयत्वं चास्य नाशंकनीयम् । एवं मातुरेव निर्ध
(२) अत्रापि निवृत्ते चापीति विवक्षितम् । । नत्वापत्तेः। अतो निवृत्ते रजसीति पितामहादिधन
.. . विर.४६२ विषयम् । न चेच्छामन पेश्य रजोनिवृत्तेर्विभागनिमित्तत्वं (३) अत्र मातृपदं विमातृपरमपि पुत्रान्तरोत्पत्तिसंभवति अनिच्छया विभागाभावात् ।
संभावनातौल्यात् ।।
*दात १६७ सत्यामिच्छायां कस्येच्छयेत्यपेक्षायां 'ऊर्ध्व पितुः
(४) [जीमूतवाहनमतमुपन्यस्य खण्डयति] तद.पुत्रा रिक्थं विभजेयुः निवृत्ते रजसि मातुर्जीवति संबद्धम् । 'पितुश्च मातुश्च' इति मनुवचने पृथनिर्देचेच्छती'ति (गौध.२८।१,२) गौतमवचनात् पितुरेवे. शादन्यथापि द्विवचनस्य विभागसंबन्धविवक्षामात्रेण
(१) नास्मृ.१६:१६; मिता.२।११६ दा.५६ मानसः व्याख्यानं युक्तम् । इतरथैकतरधनेऽन्यतराभावस्याः (चेतनः) न्य (य); अप.२।११४स्मृच.२५८; पमा.४८७; दृष्टार्थत्वापत्तेः। यच्चोक्तं जीवतोरित्यादेर्मातृधनगोचररत्न.१३८, मपा.६४७ उत्त.; व्यनि.न्य (य) न विभागे त्वानुपपत्तेरित्यादि तस्यापि कोऽभिप्रायः । मातुः पितरि (विभागे न); स्मृचि.२९; नृप्र.३४; दात.१६५ दावत् ;
जीवत्यस्वातन्त्र्यान तद्धनगोचरत्वमिति यदि तर्हि सवि.३५१; दानि.२; व्यप्र.४३३ न्य (य):४३९(-) पू.;
सत्स्वपत्येषु भार्याधनेऽपि पितुः स्वाम्यं तदभावस्यापि व्यउ.१४३; व्यम.४२; विता.२९६ न्य (य) उत्त., याज्ञ
तत्रानुपयोगादन्यविषयत्वापत्तिः । अभिप्रायान्तरं त्वसंभवल्क्यः : २९९ पूर्वार्धे (व्याधितः कुपितो वापि व्यसनाभिप्लुतोऽपि वा) न्य (य) : ४३२ पूर्वाधे (व्यसनासक्तचित्तो वा
वदुक्तिकमेवेति वक्ष्यामः । तस्मादृष्टार्थत्वात्तत्तद्धनव्याधितः कुपि तस्तथा) न्य (य); सेतु.७२ च न (तु न); विभ. विषयक एव तदभावः संग्रहकारायुक्तो युक्तः । ४४ प्रथमपादः; समु. १२६; विच.५५ दावत्. .
+व्यप्र.४३६. (२) दा.२६:६० भ्रातृ (पुत्रा); व्यक.१४१; विर.४६२, रत्न.१३८, व्यनि. दात.१६७; ब्यप्र.४३३: व्यम.४२ * दावद्भावः । विता.२९२, विभ.६६ शस्य (कथ्य):७९ पू. समु.१२६ + व्यम. व्यप्रवद्भावः । विता, व्यप्रवद्भाव:, विशेष: विच.३५.. .. ..
. 'ऊव पितुः' इति गौतमवचने (पृ.११४५) द्रष्टव्यः ।

Page #648

११५६
व्यवहारकाण्डम्
देवलः
निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोरिति (गौध.१०॥३९-४१) गौतमपितुरूवं रिक्थविभागकालः। जीवति पितरि सदोषे प्रणीते धर्मशास्त्रे यथाक्रमं वर्णानतिक्रमणे पृथक् पृथक्
विभागकालः, जीवति पितरि स्वाम्यविचारश्च । विभिन्नप्रकारेण विहितोऽर्थागमो व्यर्थः स्यात् । 'पित£परते पुत्रा विभजेयुर्धनं पितुः । मानान्तरस्यैव नियामकत्वात् । अस्वाम्यं हि भवेदेषां निर्दोषे पितरि स्थिते ॥ एतद्बाधकद्वयमेवाह स एव–'अस्यापहृतमेतेन न
(१) देवलश्च पितृधने अस्वाम्यमेव स्पष्टयति- युक्तं वक्तुमन्यथा । विहितोऽर्थागमः शास्त्रे यथावर्ण पित£परत इति ।
Xदा.१३ पृथक् पृथक् ॥ प्रतिग्रहाजिवाणिज्यशुश्रूषाख्या यथा(२) अस्वाम्यमस्वातन्त्र्यम् । . अप.२।११४ क्रमम् ॥' इति । अस्येत्यादिना वक्तुमित्यन्तेनात्र (३) अत्रास्वाम्यवचनमस्वातन्त्र्यप्रतिपादनार्थमिति प्रथमं बाधकमुक्तम् । अवशिष्टेन व्यर्थः स्यादित्यध्यामन्तव्यम् । निर्दोषे पितरि स्थिते पितृधने पुत्राणां जन्मना हारसापेक्षेग द्वितीयमिति मन्तव्यम् । एवं च स्वत्वमपि स्वाम्यस्य लोक सिद्धत्वात् । नन्वलौकिकं स्वाम्यं न | स्वाम्यवदेव शास्त्रकसमधिगम्यं विज्ञेयम् । यस्मात् पुत्राणां लोक सिद्धमिति वृथैव 'अस्वाम्यं हि भवेदिति स्वाम्यस्वत्वयोस्तुल्ययोगक्षेमयोरेकतरमधिकृत्य साधितेवचनान्तरस्य भङ्गः क्रियते । न च वाच्यं प्रतिज्ञामात्रं ऽपि शास्त्रैकसमधिगम्यत्वे द्वयोरेव साधितत्वं भवति । लौकिकस्वाम्यमिति, यतो न्यायमाह संग्रहकारः-'वर्तते अत एव संप्रति स्वत्वमधिकृत्यापि शास्त्रैकसमधियस्य यद्धस्ते तस्य स्वामी स एव न । अन्यस्वमन्यहस्ते गम्यत्वं द्वयोरेव साधयितुमाह स एव 'न च स्वमुच्यते तु चौर्यायैः किं न दृश्यते ॥ तस्माच्छास्त्रत एव तद् यत् स्वेच्छया विनियुज्यते । विनियोगोऽत्र सर्वस्य स्यात्स्वाम्यं नानुभवादपि ॥' इति । यस्माद्यस्यान्तिके शास्त्रेणैव नियम्यते ।।' इति । अस्यायमर्थः । न च यद्धनं वर्तमानं दृष्टं तस्य स एव स्वामीत्यवधारयितुं न बमोऽन्तिके वर्तमानतया परिदृष्टं स्वमिति । किन्तु यद्वस्तु शक्यते, परकीयस्यापि चौर्यादिना अन्यान्तिकस्थस्य येन यथेष्टं विनियुज्यते तत्तस्य स्वमित्युचितम् । दर्शनेन तस्यैव स्वामित्वापत्तेः । तस्मात् शास्त्रैकसमधि- ततश्च नातिप्रसंगादिदूषणम् । अपहृतादेरयथेष्टांवनिगम्यं स्वाम्यं न प्रमाणान्तरसमधिगम्यमपीत्यर्थः । किं योज्यस्य स्वव्यवहाराप्रसंगादिति न च वाच्यम् । यतः च यदि यस्यान्तिके यदृष्टं तस्य स एव स्वामी, तस्य सर्वस्य स्वव्यवहारविषयस्यापि धनस्य विनियोगः शास्त्रे स्वमन्येनापहृतमिति न ब्रूयात् । यस्यैवान्तिके दृष्टं। णैव गुरुभृत्यादेर्मरणादौ नियम्यत इति । यथेष्टविनियोज्यं तस्य च स्वामित्वात् । अपि च प्रमाणान्तरगम्ये किमपि नास्ति । प्रपञ्चितं चैतद्धारेश्वरसूरिणा । तस्मात् स्वाम्ये 'ब्राह्मणस्याधिकं लब्धम् । क्षत्रियस्य विजितम् । 'अस्वाम्यं हि भवेदेषां निर्दोषे पितरि स्थित' इति धर्म
- दात. दावत् , विरवच्च । चन्द्र. दावत् । | शास्त्रादस्वाम्ये सिद्धे यद्यपि 'पश्चादधिगतं तैः' इति (१) दा.१३:२८ उत्त.; अप.२।११४ युर्धनं पितुः (रन् शंखवचनस्यैवान्यथा व्याख्या न्याय्या । अत्रोच्यते । न पितुर्धनम् ); व्यक.१५२ (Wai, Ms.), १४० अपवत्; ब्रमो यथेष्टविनियोज्यं स्वमिति । किन्तु यथेष्टविनियोगाई स्मृच.२५६ अपवत् ; विर.१५० हि (तु):४५६, पमा.४८० खत्वमिति ब्रूमहे । देषां(त्तेषां) शेषं अपवत्; दीक,४२ युध (रन् थ); रत्न.१३६ ननु शास्त्रेण गुरुभृत्यादेर्भरणादौ विनियोगनियमात् अपवतः विचि.७०%, व्यनि.पमावत् ; दात.१६२:१६८ यथा यथेष्टविनियोज्यत्वं दर्निरूपं तथा यथेष्टविनियोगाउत्त.:१६९ पू.; सवि. ३५० हि (तु) शेषं पमावत् ; चन्द्र.
हत्वमपि यथेष्टविनियोगाभावादेव दुर्निरूपम् । मैवम् । ५० युर्धनं पितुः (युः पितुर्धनम् ) देषां (त्तेषां); व्यप्र.४१४:
यथेष्टविनियोगाभावेऽपि यद्येनार्जितं तत्तस्य यथेष्ट४३३(-) उत्त.; व्यम.३९; विता.२७८ अपवत् :२८५
विनियोगाईमित्येवं निरूप्यते । तथा च नयविवेके उत्त., नारदः, बाल.२१११३:२।११७ अपवत् ; विभ.४६
भवनाथेनैवं निरूपितं तच्च तस्य तद यद्येनार्जितमिति अस्वा (न स्वा) उत्त. समु.१२६ अपवत् । विच.२५,३३:
ग्रन्थेन, तस्यायमर्थः । यद्वस्तु येन पुरुषेणार्जितं तद्वस्तु

Page #649

दायभागः-पैतृकद्रव्यविभागस्तत्कालश्च तस्य पुरुषस्य तदर्ह यथेष्टविनियोगार्ह मिति स्वत्व निरू- (४) निर्दोषे पातित्यादिदोषरहिते। विर.४५६ पणवद्यथेष्टविनियोगाईत्वनिरूपणं च अस्मन्मते सुशक्य
। (५) एवामादीन्यस्वातन्त्र्यपराणि न स्वत्वाभावमिति शब्दार्थः।
पराणीति । पूर्वमेव स्वत्वपक्षे सर्वासु स्मृतिषु विभजेयुरिति नन्वेवं चोरस्य चौफर्जितं यथेष्टविनियोगार्ह स्यादि- युज्यते। अन्यथा विभागात्पूर्व स्वत्वाभावे पुत्रेभ्यो त्याशङ्क्याह स एव । लौकिकमिदं चार्जन जन्मादीति । दद्यादिति वक्तव्यम् ।
व्यनि. जन्मक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमायेव अनिदंप्रथमलोक. (६) तत्पित्रर्जिते स्वातन्त्र्यप्रतिषेधार्थ न पैतामहे । सिद्धमर्जनमेव स्वत्वापादकं न पुनः चौयादिकमित्यर्थः। पूर्वत्रापि द्यूतादि निषेधार्थमेव न तु धर्मव्यय इति अतिप्रसंगपरिहारोऽपि सुशक्य इति चशब्दार्थः। । वक्ष्यामः । पितृव्यभ्रात्रादिधने तु स्वामितत्पुत्राभावे
नन्विदमर्जनमनिदंप्रथमलोक सिद्धमिदं नेत्यत्र किं स्वत्वं न तत्सत्त्वे इति सप्रतिबन्धो दायः । तत्र स्वत्वं नियामकमित्याशंक्याह स एव । अत एवानिदंप्रथम- पदार्थान्तरमेवेति शिरोमणिभट्टाचार्याः । स्वमिति व्यवलोकविषय इत्यवस्थित निबन्धनार्था स्मृतिः। व्याकरणा हारविषयत्वं शक्तिविशेषो वेत्यन्ये । विता.२७८-२७९ दिस्मृतिवदिति । यत एवानिदंप्रथमलोक सिद्धार्जनमेव (७) इदं चास्वातन्त्र्यं विभागकाम्यधर्मव्यवसायास्वत्वापादकं ततश्च तदेव लौकिकवैदिकस्वव्यवहारसि- दिविषयम् ।
xव्यम.३९ द्वयर्थमवश्यं ज्ञेयम् । अत एवानिदंप्रथमलोकधीगोचर- संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः) तया व्यवस्थितार्जनानां स्वग्रन्थे निबन्धनार्थी स्मृतिः पितृद्रव्यमातूद्रव्यविभागकालः । पितुरूर्व विभागकालः । 'स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेषु । ब्राह्मण- 'पितृद्रव्यविभागः स्याज्जीवन्त्यामपि मातरि । स्याधिकं लब्धम् । क्षत्रियस्य विजितम् । निर्विष्टं वैश्य- न स्वतन्त्रतया स्वाम्यं यस्मान्मातुः पतिं विना ।। शूद्रयोः' इत्यादिका गौतमादिप्रणीता धर्मस्मृतिः मातृद्रव्यविभागोऽपि तथा पितरि जीवति । (१०।३९-४२) साधुशब्दनिबन्धनार्थव्याकरणस्मृतिवत् | सत्स्वपत्येषु यस्मान्न स्त्रीधनस्य पतिः पतिः ।। कृतेत्यर्थः।
स्मृच.२५६-२५८ 'पितुरूर्व विभागो य एकोद्दिष्टादनन्तरम् ॥ __ एवं च यत्संग्रहकारेणोक्तं 'वर्तते यस्य यद्धस्ते' इत्यादिना यच्च धारेश्वरसूरिणा प्रपञ्चितं तत्सर्वमपास्तं वद्भावः, विशेषः 'विभागोऽर्थस्य पित्र्यस्य' इति नारदवचने वेदितव्यम् । ततश्च 'अस्वाम्यं हि भवेदेषां निर्दोषे (पृ.११३७) द्रष्टव्यः । पितरि स्थित' इति वचनस्येव शंखवचनविरोधपरिहारो
x स्मृचवद्भावः । युक्त एवेत्यलमतिबहुना।
* स्मृच. व्याख्यानं 'ऊर्ध्व पितुश्च' इति मनुवचने प्रकृतमुच्यते । निर्दोषग्रहणात्पितरि सदोषे स्थितेऽपि
जो (पृ. ११५०) द्रष्टव्यम् । पमा., सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
५ सति पुत्राणां न तत्पारतन्त्र्यमिति दर्शयति । तेन पितरि
(१) स्मृच.२५५; पमा.४७९ गः स्याजी (गस्य जी)
न स्व (अ स्ख) स्वा (sस्वा); रत्न.१३६ यस्मा (तस्मा); सवि. स्थिते व्यासक्तत्वादिदोषे सत्यर्थादानविसर्गादौ ज्येष्ठस्य |
३४९ रत्नवत्; व्यप्र.४३२; ब्यम.४१; समु.१२६. स्वातन्त्र्यादनुजानां च ज्येष्ठाधीनस्वत्वमवगन्तव्यम् ।
(२) स्मृच.२५६ पमा.४७९; रन.१३६, सवि.३४९; *स्मृच.२५८
ज्यप्र.४३२, व्यम.४१७ समु.१२६. *पमा., सवि., बाल. स्मृचवद्भावः । व्यप्र. स्मृच- । (३) स्मृच.२६४; समु.१२६ रम् (र:).
गा

Page #650

पितृकर्तृको विभागः जीवति पितरि पुत्राणां स्वाम्योस्वाम्यस्वातन्त्र्यास्वातन्त्र्यविचारः । पितुर्थशित्वादिविचारः पुत्राणां चांशाः। वेदाः
पितृधने पुत्रस्वाम्यम् पिता प्रजाभ्यो धनं विभजति
रयिन यः पितृवित्तो वयोधाः सुप्रणीतिश्चिकि'विभक्तारं हवामहे वसोश्चित्रस्य राधसः। तुषो न शासुः । सवितारं नृचक्षसम् ॥
पितृवित्तः पितुः सकाशाल्लब्धः रयिः धनमिव यः वसोः निवासहेतोः चित्रस्य सुवर्णरजतादिरूपेण अग्निः वयोधाः अन्नस्य दाता । यथा पैतृकं धनं विश्रबहुविधस्य राधसः धनस्य विभक्तारं अस्य यजमानस्य म्भेण व्यवह्रियमाणं सत् अन्नप्रदं भवति तद्वदग्निरपि एतावद्धनदानं उचितमिति विभागकारिणं तृचक्षसं सर्वेषु यज्ञेषु विश्रम्भेण व्यवहृतः सन् अन्नप्रदो मनुष्याणां प्रकाशकारिणं सवितारं हवामहे । कौषीतकिन भवतीत्यर्थः । चिकितुषो न विदुषो धर्मशास्त्राभिज्ञस्य एतस्या ऋचो व्याख्यानरूपे ब्राह्मणे सवितुर्विभागहेतुत्वं शासुः शासनमिव सुप्रणीति: सुखेन प्रणेतव्यः । यथा एव समामनन्ति–'यदेतद्वसोश्चित्रं राधस्तदेष सविता विद्वच्छासनं सर्वेष्वनुष्ठेयेषु तत्तत्संशय निर्णयाय नीयते विभक्ताभ्यः प्रजाभ्यो विभजति' इति । ऋसा. तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु प्रणीयते। . ऋसा. आ हि ष्मा सूनवे पितापिर्यजत्यापये।
अर्वद्भिरग्ने अर्वतो नभिनन्वीरैर्ती रान्वनुयामा सखा सख्ये वरेण्यः ।।
त्वोताः। ईशानासः पितृवित्तस्य रायो वि सूरयः हे अग्ने वरेण्यः वरणीयः पितापिः पितृस्थानीयः त्वं शतहिमा नो अश्यः।। सूनवे पुत्रस्थानीयाय मह्यं अभीष्टं देहीति शेषः। हि ष्मा
हे अग्ने त्वोताः त्वया रक्षिताः सन्तो वयं अर्वद्भिः इति निपातद्वयं सर्वथेत्यमुमर्थमाचष्टे । अभीष्टदाने
- अस्मदीयैरश्वैः अर्वतः शत्रुसंबन्धिनः अश्वान् नृभिः दृष्टान्तद्वयमुच्यते । यथा आपिः बन्धुः आपये बन्धवे ।
अस्मदीयैर्भटैः नन् शत्रोभेटान् । वीर्याजायन्ते इति आ यजति हि स्म । सर्वथा ददातीति शेषः । सखा वीराः पुत्राः । तैः वीरान् शत्रुपुत्रांश्च वनुयाम प्रियः सख्ये प्रियाय अभीष्टं सर्वथा ददाति तथा
हन्याम । 'वनुष्यतिर्हन्तिकर्मानवगतसंस्कारो भवति' त्वमपि देहि । ......... ऋसा. (नि.५।२) इति यास्कः।
ऋसा. - वृद्धपितुः सकाशात् पुत्रा धनं हरन्ति ।
पुत्राः पित्रे धनं ददति अवि त्वा नरः पुरुत्रा सपर्यन्पितुर्न जिब्रेवि वेदो
हवामहे त्वा वयं प्रयस्वन्तः सुते सचा । भरन्त ।
पुत्रासो न पितरं वाजसातये ।। हे अमे त्वा त्वां नरः मनुष्याः पुरुत्रा बहुषु
किंच प्रयस्वन्तो हविलक्षणान्नवन्तो वयं यजमानास्त्वा देवयजनदेशेषु वि सपर्यन् । विविधं पूजयन्ति । पूजयित्वा
त्वां हवामहे । आह्वयामः । किमर्थ. सुतेऽभिषुते. च वेदः धनं वि भरन्त । त्वत्तो विशेषेण हरन्ति । गृह्णन्ती
सोमे निमित्तभूते सति । कीदृशा वयम् । सचा ऋत्विग्भिः त्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । जित्रेः जीर्णात् वृद्धात् पितुर्न
सहिताः । आह्वाने दृष्टान्तः । पुत्रासः पुत्राः पितरं न पितुरिव । यथा पुत्रा वृद्धात् पितुः सकाशाद्धनं हरन्ति । ___* 'ईशानासः पितृवित्तस्य' इत्यस्य व्याख्यानं (पृ. ११२०) तद्वत् ।
ऋसा.
इत्यत्र द्रष्टव्यम् ।
(१) सं.११७३।१. (२) ऋसं.११७३।९. (१) ऋसं.१।२२।७; शुमा.३०।४; शबा.१०।२।६।६.. (३) सं.११३०१; सासं.१।४५९ (हवामहे स्वा (२) ऋसं.१।२६।३. (३) ऋसं.१७०।१०. प्रयस्वन्तः सुतेम्वापुत्रास्ते न पितरं वाजसातये).

Page #651

दायभाग:-पितृकर्तृको विभागः
११५९
ऋसा.
पालकं जनकमिव तं यथा वाजसातयेऽन्नस्य संभजना-1 शिक्षा णो अस्मिन्पुरुहूत यामनि जीवा ज्योतियाह्वयन्ति तथा वयमपि त्वां तदर्थमाह्वयामः। ऋसा.
रशीमहि ॥ पितृधने पुत्रस्वाम्यम्
हे इन्द्र नोऽस्मभ्यं क्रतुं कर्म प्रज्ञानं वा भर । प्रजाभ्यः पुष्टिं विभजन्त आसते रयिमिव पृष्ठं | आहर । अपि च यथा पिता पुत्रेभ्यो धनं प्रयच्छति प्रभवन्तमायते । असिन्वन्दंदैः पितरत्ति भोजनं तथा नोऽस्मभ्यं शिक्ष । धनं देहि । हे पुरुहूत बहुभिरायस्ताकृणोः प्रथमं सास्युक्थ्यः।।
हूत यामनि यज्ञे जीवा वयं ज्योतिः सूर्यमशीमहि । ___ माता पुत्रं प्रति भागदायिनी. प्रतिदिनं प्राप्नुयाम ।
ऋसा. ज्येष्ठं माता सूनवे भागमाधादन्वस्य केतमिषितं यथा भवेम मीळ्हुषे अनागा यो नो दाता परासवित्रा।
वतः पितेव । मातोपाः मवित्राविषितं प्रेषितमस्य केतं प्रजापकमग्ने यो बृहस्पतिः परावतो दूरदेशाद्धनान्याहृत्य ज्येष्ठं प्रथममग्निहोत्राख्यं भागं सूनवेऽनय आधात । पुत्रेभ्यः पितेव नोऽस्मभ्यं दाता भवति तस्मै मीळ्हुषे आदधाति ।
सेक्त्रे बृहस्पतयेऽनागा अनागस अनपराधा यथा बयं पिता प्राप्तव्यवहाराय पुत्राय भागं ददाति भवेम हे सखायः तथा यूयं परिचरतेति शेषः। ऋसा. आ नस्तुजं रयिं भरांशं न प्रतिजानते। इषिरेण ते मनसा सुतस्य भक्षीमहि पित्र्यस्येव
हे इन्द्र नोऽस्माकं तुजं शत्रूणां बाधकं रयिं धनेनोपलक्षितं पुत्रमा भर । संपादय । तत्र दृष्टान्तः । अंशं इषिरेणेच्छावता. मनसा .सुतस्प ते.. सुतमभिषुतं न। यथा पिता प्रतिजानते व्यवहारज्ञाय पत्राय स्ख- त्वां भक्षीमहि । पित्र्यस्य पितृसंबन्धिनो धनस्येव धनकीयस्य धनस्य भागं ददाति तद्वत् । ऋसा. |
मिव । पित्र्यं धनं यथैषणेन मनसोपभुञ्जते तद्वत् । ऋसा. ___ज्यायान् कनीयसे भागं ददाति
पुत्रः पितृभ्यां धनं ददाति :: यदिन्द्र पूर्वो अपराय शिक्षन्नयज्ज्यायान् कनी
आ हि द्यावापृथिवी अग्न उभे सदा. पुत्रो न यसो देष्णम् । अमृत इत्पर्यासीत दरमा चित्र मातरा ततन्थ । चित्र्यं भरा रयिं नः॥
हे अग्ने त्वमुभे द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ सदा हे चित्र चायनीयेन्द्र यद्धनं पूर्वः पिता ज्येष्ठो भ्राता सर्वदा ततन्थ। आतेनिथ। स्वतेजोभिर्विस्तारयसि खलु। वापराय पुत्राय कनीयसे वा शिक्षन् प्रयच्छन् । शिक्षति- बभूथा ततन्थेति थलि निपातितः। तत्र दृष्टान्तः । पुत्रो र्दानकर्मा प्रीणाति शिक्षतीति दानकर्मसु पाठात् । भव- न यथा पुत्रो मातरा मातापितरौ क्षीणौ. धनैस्तनोति तीति शेषः । यच्च देणं देयं धनं ज्यायान् ज्येष्ठ: कनी
. ऋसा.. यसोऽयत् प्राप्नुयात् यच्चापि धनं पितृतो लब्ध्वा पुत्रो
पितरः पुत्रेभ्यो भागं ददति ऽमृत इत् अमृत एव सन् पितृगृहं विहाय दूरं पर्यासीत
पुत्रेभ्यः पितरस्त्रस्य वस्वः प्र यच्छत त इहोर्ज आस्ते तत् त्रिविधं चित्र्यं चायनीयं रयिं धनं नोऽस्म
दधात । भ्यमा भर । आहर ।
ऋसा. असं.१८।३।६७,२०१७९।१, सासं.१।२५९,२१८०६, ... पिता पुत्रेभ्यो धनं ददाति
ऐबा.४.१०।२; ताबा.४।७।२।८; आश्रौ.६।५।१८,७।४।३; इन्द्र क्रतुं न आ भर पिता पुत्रेभ्यो यथा ।
वैसू.२७।१२:३३।६,१०:३९:१४:४०।१३; शाश्री.९/ २०।२४,१२।९।१६; कोस.८६।१७.
. * व्याख्यानं (पृ.११२०) इत्यत्र द्रष्टव्यम् ।
(१) ऋसं.१९७।२. (१) ऋसं.२॥३८१५. (२) सं.३।४५।४.
(२) सं.८।४८७; कासं.१७७१९नि.४।७. (३) ऋसं.७।२०।७.
(३) सं.१०।१७. *(४) सं.७।३२।२६; तैसं.७।५।७।४; कासं.३३७ (४) ऋसं.१०।१५।७, शुमा.१९६६३; असं.१८।३।४३. भ्य.का.१४६

Page #652

११६०
व्यवहारकाण्डम्
ऋसा.
(१) पुत्रेभ्यश्च हे पितरः, यजमानार्थ पुत्रवचनम् । | लम्भकं वादित्यं तृतीयेन कर्मणा प्रजोत्पत्त्याख्येन । सर्वे हि पितृणां पुत्रा यजमानाः। तस्य यजमानस्य वस्वः | ब्रह्मचर्येणर्षिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः। (तैसं. प्रयच्छत दत्त । यदभिप्रेतं वसुनो धनस्य च इह अस्म- ६।३।१०।५) इति श्रुतेः प्रजोत्पादनस्य तृतीयकर्मत्वं दीये ऊर्ज दधात स्थापयत । शुउ.१९/६३ तेनादित्यं द्विधास्थापयन्त । द्विप्रकारमास्थापयन्ति ।
(२) हे पितरः, पुत्रेभ्यो यजमानेभ्यः तस्य वस्वः वसुनो उदितं चास्तमितं च कुर्वन्ति । किंच पितरो मदीया धनस्य प्रयच्छत दत्त । कर्मणि षष्ठी । यदभीष्टं धनं तद् अंगिरसः स्वां प्रजाम् । उत्पाद्येति शेषः। पित्र्यं सहः दत्त । पितृणां पुत्रा एव यजमानाः । ते यूयमिहास्मदीये पितुरादित्यस्य संबन्धिनमपराभिभवक्षमं बलमवरेष्वायज्ञे ऊर्ज रस दधात स्थापयत । . शुम.१९।६३ दधुः । निकृष्टेषु स्वप्रजाभूतेषु मनुष्येषु स्थापितवन्तः ।
(३) हे पितरः यूयं तस्य यजमानस्य पुत्रेभ्यो वस्खो । यथा पित्र्यं धनं सम्यक् परिरक्ष्य स्वपुत्रेभ्यः प्रयच्छन्ति. वसु धनं प्रयच्छत । ते तादृशा यूयमिहास्मिन्नस्मदीये तद्वपितुरादित्यस्य प्रकाशादिबलं मनुष्येषु न्यदधुरिकर्मण्यूर्ज धनं दधात । निधत्त ।
ऋसा. त्यर्थः। किंच तन्तुं प्रजामाततं विततं कृतवन्त इति शेषः । तदिन्मे छत्सद्वपुषो वपुष्टरं पुत्रो यजानं पित्रो- पुत्रपौत्रादिरूपेणानवच्छिन्नां प्रजामित्यर्थः । अयं ह्याततरधीयति ।
तन्तुर्यत्प्रजेति ब्राह्मणम् । प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः । वपुषः। वपू रूपम् । तद्वाल्लँक्ष्यते । वपुष्मतो- (तैआ.७।११।१) इति च । तन्तुं तन्वन् । (ऋसं.१०॥ ऽपि वपुष्टरं रूपवत्तरमत्यन्तं सुरूपं तद्यज्ञकर्म मे मा ५३।६) इत्यस्य ब्राह्मणं प्रजा वै तन्तुः। (ऐब्रा. ३।३८) छत्सत् । इन्द्रः कामयताम् । यद्यदा पुत्रो जानं जन्मा- | इति । मन उत्पत्तिं पित्रोर्मातापित्रोः सकाशादधीयति संकीर्तन
सर्वेषां भ्रातृणां भागार्हत्वम् द्वारेणाधिगच्छति । सुब्रह्मण्याह्वानकालेऽमुकशर्मणः गा यदस्य पितरा मंहनेष्ठाः पर्षत्पक्थे अहन्ना पुत्रो यजत इत्यात्मनो जन्म संकीर्तयति । यद्वा । सप्त होतॄन् । यजननादागतं धनं पित्रोः सकाशात्पुत्रोऽधिगच्छति यत्स्तोत्रं काणा भागं कुर्वाणा भागं कुर्वाणावस्य तदेव मह्यमिच्छतु ।
ऋसा. | पितरा पितरावन्ये च मंहनेष्ठा भागप्रदाने वर्तमाना अहं पितेव वेतसूरमिष्टये तुग्रं कुत्साय स्मदिभं भ्रातरश्च गोलाभसाधनत्वेनाकल्पयन्निति शेषः । तेन च रन्धयम् ।
नाभानेदिष्ठः पक्थे पक्तव्येऽहन्नहनि । षष्ठेऽहनीत्यर्थः । अहमिन्द्रः पितेव पिता पुत्रायेव स यथा तस्मै | सप्तहोतन् होतृप्रशास्तृब्राह्मणाच्छंस्यादिकाना पर्षत् निर्वाहार्थमभिमतं प्रदेशं प्रसाधयति तद्वद्वेतसूनेतन्नाम- सर्वतोऽपूरयत् । इदमित्थेति सूक्ताभ्यां यज्ञपारं प्रापयामास कान् जनपदान मिष्टयेऽभीच्छते कुत्साय महर्षये तुग्रं इत्यर्थः ।
ऋसा. स्मदिभं च रन्धयम् । वशमनयम् । ऋसा. पित्रर्जितं धनं पितापुत्रसाधारणम्
द्विधा सूनवोऽसुरं स्वर्विदमास्थापयन्त तृतीयेन 'पिता वै प्रयाजाः प्रजाऽनूयाजा यत्प्रयाजानिष्ठा कर्मणा । स्वां प्रजां पितरः पित्र्यं सह आवरेष्व- हवी व्यभिघारयति पितैव तत्पुत्रेण साधारणं दधुस्तन्तुमाततम् ॥
सूनव आदित्यस्य पुत्रा देवा अंगिरसः । देवानां तस्मादाय नेट H = तत्परमं जनित्रं यत्सूर्य इति प्रदर्शितत्वादादित्यस्य केवलं कथा साधारणं पितुरिति । सूनव इति गम्यते । असुरं बलवन्तं स्वर्विदं सर्वशं स्वर्गस्य
प्रथमभावित्वात्प्रयाजानां पितृत्वं, पश्चाद्भावित्वादनू
कुरुते।
सं.१०४९।४.
(१) सं.१०॥३२॥३. (२) (३) सं.२०५६।६.
(१) ऋसं.१०।६१११, कौबा.२३१८. (२) तेसं.२।६:१।६.

Page #653

दायभागः-पितृकर्तृको विभागः
११६१
तैसा.
याजानां पुत्रत्वम् । अनूयाजाथै च हविरुपभृति गृहीत. हेतुना मां भागरहितमकार्षीरिति पितरमब्रवीत् । स च मस्ति । पुरोडाशादिहविरभिधारणवेलायामौपभृतमपि पिता त्वां भागरहितं न कृतवानस्मीत्यब्रवीदुक्त्वा च हविः प्रयाजशेषेणाभिघारयति । तथा सति पितृस्थानीयं तत्प्राप्त्युपायं पुत्रायोपदिदेश।
तैसा. प्रयाजानां संबन्धि यदवशिष्टमाज्यद्रव्यं तत्पुत्रस्थानी- अङ्गिरस इमे सत्रमासते ते सुवर्ग लोकं न प्र यानामनूयाजानामपि साधारणं कृतं भवति । इममे- जानन्ति तेभ्य इदं ब्राह्मणं ब्र वाथै लौकिकोदाहरणेन विस्पष्टयति-तस्मादाहुरिति । यन्तो य एषां पशवस्तारस्ते दास्यन्तीति तदेभ्योलोके हि बालेन यदुपार्जितं तद्रव्यं स पुत्र उत्तर- | ऽब्रवीत्ते सुवर्ग लोकं यन्तो य एषां पशव आसन् काले स्वजीवनार्थमसाधारणत्वेन संगृह्य गुप्तं करोति न तानस्मा अददुः । तु पित्रे प्रयच्छति न तु भ्रातृभ्यः। पित्रा तु यदुपाय॑ते । अनन्तरं च पुत्रस्तेनोपायेन भागं प्राप्तवानित्येततत्पितुर्बालपुत्रस्य तद्भ्रातृणां च साधारणं भवति। तेन दर्शयति-अङ्गिरोनामका इमे महर्षयः सत्रमनुतिष्ठन्ति । हि द्रव्येण सर्वेऽपि जीवन्ति । तथा सति लौकिकः ते तु स्वर्गप्राप्तिसाधनानां नाभानेदिष्ठनामकशस्त्रादी. कश्चित्पुरुषो वेदमधीत्य प्रयाजानूयाजवृत्तान्तं जानाति। नामपरिज्ञानात्स्वर्ग न जानन्त्यतस्तेभ्य इदं त्वयाऽधीतं अन्यस्त्वध्ययनरहितो न जानाति । तादृशानामुभय- शस्त्रादिप्रतिपादकं ब्राह्मणं ब्रूहि । तेऽपि सत्रं परिसमाप्य विधानां सभायामुपविष्टा अनभिज्ञाः पप्रच्छुः केन। स्वर्ग गच्छन्तो यागोपयुक्तेभ्योऽवशिष्टान्स्वकीयान्पशून् हेतुना पुत्रस्य द्रव्यं केवलमसाधारणं संपन्नम् । पितृ- सर्वांस्तुभ्यं दास्यन्ति । सोऽयं भागप्राप्त्युपायः । इत्येवं द्रव्यं तु केन हेतुना साधारणं संपन्नमिति । तस्य च प्रोक्तः पुत्र इदं ब्राह्मणं तेभ्योऽभिदधे । ततस्तदीयानप्रश्नस्याभिज्ञाः प्रयाजानूयाजवृत्तान्तेनोत्तरं ददुरिति | वशिष्टान्सर्वान्पशूलँब्धवान् । शेषः।
तैसा. तं पशुभिश्चरन्तं यज्ञवास्तौ रुद्र आऽगच्छत्सोपितृधनं पुत्रधनं च उभयसाधारणम् ऽब्रवीन्मम वा इमे पशव इत्यदुर्वै मह्यमिमानि'पिता वा एष यदाग्रयणः पुत्रः कलशो यदा- त्यब्रवीन्न वै तस्य त ईशत इत्यब्रवीद्यद्यज्ञवास्तौ प्रयण उपदस्येत्कलशाद्गृह्णीयाद्यथा पिता पुत्रं हीयते मम वै तदिति तस्माद्यज्ञवास्तु नाभ्यवेत्य क्षिप्त उपधावति ताहगेव तद्यत्कलश उपदस्ये- सोऽब्रवीद्यज्ञे माऽऽभजाथ ते पशनाभि म स्य दाग्रयणाद्गृलीयाद्यथा पुत्रः पितरं क्षित उप- इति तस्मा एतं मन्थिनः स सावमजहोत्ततो वे धावति ताहगेव तदात्मा वा एष यज्ञस्य यदाग्रयणो
तस्य रुद्रः पशून्नाभ्यमन्यत । यद ग्रहो वा कलशो वोपदस्येदाग्रयणाद्गृहीयात्। अथ नाभानेदिष्ठस्य रुद्रेण सह संवादं दर्शयतिपिता पुत्रेभ्यो दायं विभजति
अङ्गिरोभिर्दत्तान्पशून्स्वगृहे नेतुं तदीये (यायां) यज्ञभुवि . मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजत्स नाभानेदिष्ठं
यज्ञशेषैः पशुभिः संचरन्तं नाभानेदिष्ठं रुद्र आगत्य ब्रह्मचर्य वसन्तं निरभजत्स आगच्छत्सोऽब्रवी
मदीया एते पशव इत्यब्रवीत् । ततः स नाभानेदिष्ठो कथा मा निरभागिति न त्वा निरभाक्षमित्य
मह्यमङ्गिरस इमान्पशून्दत्तवन्त इत्यब्रवीत् । ततः स ब्रवीत् ।
रुद्रस्तस्य यज्ञशेषस्य द्रव्यस्य तेऽङ्गिरसो न स्वामिनस्तमनोर्बहवः पुत्रास्तेषु कनिष्ठो नाभानेदिष्ठनामको
स्मात्तैर्दत्तं पशुद्रव्यमस्वामिदत्तत्वात्तव न योग्यमित्यबालो वेदाध्ययनं करोति। तदानीं पिता प्रबुद्धेभ्यः ।
ब्रवीत् । कस्तार्ह स्वामीति चेच्छृणु यद्रव्यं यज्ञभूमी पुत्रेभ्यः स्वकीयं धनं विभज्य दत्तवान् । अध्ययनपरं
हीयते राजसमाप्तेलमवशिष्यते तत्सर्वं ममैव स्वम् । बालं भागरहितमकरोत् । स च बाल आगत्य केन
तस्मान्ममानुज्ञामन्तरेण यज्ञभूमिः केनापि न प्रवेष्टव्या । .. (१) तैसं.६.५।१०।१,२. (२) तैसं.३।१।९।४. (१) तैसं.३।१।९।४,५. (२) तैसं.३।१।९।५,६,
अजस आऽमित्य- मह्यमङ्गिरस
व्यस्य तेज

Page #654

११६२
यदि तव शिष्टपश्वपेक्षाऽस्ति तर्हि मां यज्ञे भागिनं कुरु ततस्तुभ्यं दत्तानेतान्पशून्न मारयिष्यामीति रुद्रोऽब्रवीत् । ततो नाभानेदिष्ठस्तस्मै रुद्रायैतं मन्थिनः संस्रावमजु होत् । मन्थिग्रहं हुत्वा तत्पात्रस्थं द्रव्यशेषं परिधेहि स्थापितेऽङ्गारे हुतवान् । ततस्तुष्टो रुद्रस्तस्य नाभा नेदिष्ठस्य पशून्नैव हिंसितवान् । तैसा. तमेवं विद्वान्मन्थिनः सस्रावं जुहोति न तत्र रुद्रः पशूनभि मन्यते ।
आख्यानं परिसमाप्य विधत्ते - ऐन्द्रवायवादिक्यान्तेषु ग्रहेषु गृहीतेषु ऋतुपात्रयोः सोमग्रहणात्प्रागे वैन्द्रवायवमन्थिग्रहप्रचारस्य काल (र्य) त्वान्मधुश्च माधवश्चेत्येतस्मादनुवाकात्प्रागेवाध्वरो यज्ञ इत्याघारमन्त्र एष ते रुद्र भाग इति संस्रावमन्त्रश्च द्रष्टव्यः । तैसा.
*येत आसन् दश जाता देवा देवेभ्यः पुरा । पुत्रेभ्यो लोकं दत्वा कस्मिंस्ते लोक आसते ॥
देवेभ्यः अधिष्ठातृभ्यः अग्न्यादिदेवताभ्यः पुरा पूर्व ये ते देवाः प्रागुक्ताः प्राणापानाद्या दशसंख्याका जाता आसन् ते पुत्रेभ्यः आत्मजेभ्यो लोकं स्वकीयं स्थानं दत्वा कस्मिन् लोके स्थाने आसते उपविशन्ति । यथा लौकिका जनाः पुत्रान् उत्पाद्य तेषां स्वकीयं स्थानं दत्वा स्थानान्तरं स्वनिवासाथै आश्रयन्ति एवं एषां सृष्टानां इन्द्रियाणां तदधिष्ठातृणां च देवानां निवासाश्रयः क इति प्रश्नार्थः । अस्य प्रश्नस्य 'देवाः पुरुषं आविशन्' इति प्रतिवचनं अग्रे भविष्यति ।
असा.
व्यवहारकाण्डम्
ज्येष्ठपुत्रः द्विभागघनभागी पिता वा द्विभागघनमादाय प्रक्षिणात्य । . अग्निः पुत्रस्य ज्येष्ठस्य यः क्रव्यादनिराहितः ।। जीवति पितरि पुत्रकृतपैतृकधनविभागः
. नाभानेदिष्टं वै मानवं ब्रह्मचर्यं वसन्तं भ्रातरो निरभजन्सोऽब्रवीदेत्य किं मामभाक्तेत्येतमेव निष्ठावमववदितारमित्यब्रुवंस्तस्माद्धाप्येतर्हि पितरं पुत्रा निष्ठावोऽववदितेत्येवाऽऽचक्षते ।
(१) तैसं. ३।१।९।६. (२) असं. ११।१०।१०. (३) असं.१२।२।३५. (४) ऐबा. २२/९.
स पितरमेत्याब्रवीत्त्वां ह वाव मह्यं त ( ता) ताभाक्षुरिति तं पिताऽब्रवीन्मा पुत्रक तदाहथा अङ्गिरसो वा इमे स्वर्गीय लोकाय सत्रमासते ते षष्ठं षष्ठमेवा हरागत्य मुह्यन्ति तानेते सूक्ते षष्ठेऽहनि शंसय, तेषां यत्सहस्रं सत्रपरिवेषणं तत्ते स्वर्यन्तो दास्यन्तीति तथेति ।
मनोः पुत्रो नाभानेदिष्ठो नाम बालको गुरुगृहे ब्रह्मचर्ये वसत्युपनीतः सन्वेदमध्येतुं तत्र तिष्ठति । तदानीं तस्य ज्येष्ठभ्रातरो मनोः पितुर्धनं स्वार्थं विभजन्तस्तं बालकं निरभजन्भागरहितमकुर्वन् । बालोऽयं ब्रह्मचारी वेदमेवाभ्यस्यतु किं तस्य धनेनेति मत्वा भागं न दत्तवन्तः । तदानीं स नाभानेदिष्ठ एत्य वेदाभ्यासं कृत्वा समागत्य भ्रातृनिदमब्रवीत् । हे भ्रातरो मह्यं किमभाक्त, किं नाम वस्तुभागत्वेन यूयं पृथक्त्वेन कृतवन्त इति । ते च भ्रातर एतमेव मनुं पितरं हस्तेन प्रदर्य हे नाभानेदिष्ट वयं नो जानीमस्तमेव पृच्छेत्यब्रुवन् । कीदृशं मनुम् । निष्ठावम् । धनविभागादेर्धर्मरहस्यं (स्वस्य ) निःशेषेण स्थितिर्निर्णयो निष्ठा सा यस्मिन्नस्ति स निष्ठावः । तादृशं धर्मरहस्यनिर्णेतारमित्यर्थः । अववदितारम् | ज्येष्ठपुत्रस्यैतावत् द्वितीयस्यैतावत् अन्यस्यैतावत्, इत्यवच्छिद्य वे (वं) दितुं समर्थोऽववदिता तादृशम् | अयमर्थः। अयं मनुर्धर्मशास्त्रक्रर्तृत्वाद्धर्मरहस्यनिर्णयवान्पितृत्वेन तवैतावदित्यवच्छिद्य वक्तुं समर्थश्च । तस्मान्मदीयो भागः क इति मनुमेव पृच्छेत्यब्रुवन् । यस्मादस्य भ्रातर एवमुक्तवन्तस्तस्मादिदानीमपि पितरं पुत्रा इत्यनेन प्रकारेणाऽऽचक्षते । केन प्रकारेणेति सोऽभिधीयते । अयं पिता निष्ठावो निर्णयवानस्यैतावदित्यवच्छिद्य वदिता चेति । तत ऊर्ध्वं नाभानेदिष्ठस्य कृत्यं दर्शयति स पितरमेति इति । स नाभानेदिष्ठो भ्रातृभिस्तथोक्तः सन्पितरं प्रत्यागत्येदमब्रवीत् । हे पितर्मह्यं वा (त्व) हवाव त्वामेव भ्रातरः सर्वेऽप्यभाक्षुर्भागमकार्षुरतो मदीयो भागस्त्वय्यस्ति तं मे देहीत्यभिप्रायः । ततस्तं नाभानेदिष्टं पिता मनुरेवमब्रवीत् । हे पुत्रक बालक भ्रातॄणां वचनं माऽऽदृथास्तस्मिन्वचन आदरं मा काषीः । नास्येव पद्धस्ते त्वदीयो भागः सर्वमपि धनं | त्वद्भ्रातृभिर्गृहीतम् । तव तु धनप्राप्त्यर्थमेकमुपायं

Page #655

दायभागः-पितृकतको विभागः
११६३
कथयिष्यामि । अङ्गिरोनामका महर्षय इमे समीपदेश. ' अथाप्यत्र ग्रहोपादानोपाधिकश्रुतिमुदाहरन्ति । वर्तिनः स्वर्गार्थ सत्रमनुतिष्ठन्ति, ते पुनः पुनः सत्रमुप- पिताणः पुत्रा इतरे ग्रहाः यद्याग्रेणः स्कन्धाक्रम्य तदा तदा प्राप्तं तत्तत्पष्ठमेवाहरागत्य तत्र तत्र दुपवादश्येत् इतरेभ्यो गृह्णीयात् । यदीतरे मन्त्रबाहुल्ये मुह्यन्ति भ्रान्ताः सन्तः सत्रसमाप्तिमप्राप्य ग्रहाः स्कन्देयुरुपदश्येयुर्वा इति व्याख्यातम् । सर्वदा क्लिश्यन्ति । तान्महर्षीन् षष्ठेऽहनि त्वं गत्वेदमि- (१) अनेन स्वल्पस्य विभागो भूयिष्ठद्रव्यस्य ग्रहत्थेति ये यज्ञेनेति चैते उभे सूक्ते शंसय । ततस्तेषा- णं च पितुरभिहितम् । वृद्धाश्रमः प्रव्रज्या । दा.४७ मृषीणां यत्सहस्रसंख्याकं धनं सत्रपरिवेषणं सत्रार्थ (२) स्वल्पेन भागेनात्मीयभागार्थप्रमाणकेन पिता परितः संपादितमस्ति तत्सर्वमनुष्ठानादूर्ध्वमवशिष्टं धनं पुत्रान्विभज्य द्वैगुण्येन भूयिष्ठभागं स्वयमादाय गृह एव ते तुभ्यमङ्गिरसो महर्षयः स्वर्ग प्राप्नुवन्तो दास्यन्तीति । वसेत् । एवं वसन् यदि कथञ्चिदुपदश्येत् अशनाद्यतथाऽस्त्विति तत्पितृवचनं नाभानेदिष्ठोऽङ्गीचकार । भावेन क्षीणः स्यात् पिता तदा तेभ्यः पुत्रेभ्यः स्वदत्त
ऐब्रासा. भागवशात् उपचितद्रव्येभ्यः सकाशात् स्वकुटुम्बभरणपिता धनं पुत्रेभ्यो विभजति
पर्याप्तं धनं पुनर्गृह्णीयात् । अथ पुत्रा एव अशनाद्यउद्यन्नद्य वि नो भज । पिता पुत्रेभ्यो यथा। भावेन क्षीणास्तदा तान्पुनः पूर्ववद् विभजेदित्यर्थः। - हे सूर्याद्यास्मिन्नेवाइन्युद्यस्त्वं नोऽस्मभ्यं विभज धना- वनमाश्रयेत् वानप्रस्थः स्यात् । वृद्धाश्रमः चतुर्थादिकं पृथक्पृथग् देहि । तत्र दृष्टान्त:-यथा लोके पिता श्रमः । वृद्धाश्रममिति वदन् गलितवयस्कविषयपुत्रेभ्यो विभज्य ददाति तद्वत् । - तैबासा. मिति दर्शयति। एवं चापरवयसि पुत्राश्रयार्थित्वात् पितापुत्रयोद्रव्यं साधारणम्
। यथा 'पिता पुत्रं क्षित उपधावति तादृगेव तत्' इति येत्र ह क च पुत्रस्य तत्पितुर्यत्र वा पितुस्तद्वा श्रुतिविषयत्वं पितुर्युक्तं स्वल्पभागग्रहणात् । यथा 'पुत्रः पुत्रस्येत्येतत्तदुक्तं भवति।
। २६१ (पुत्रान् प्र०) विभज्य (संविभज्य); विर.४६३ स्मृच. .. लोके पुत्रस्य वस्तु यत्र ह क च यस्मिन्कस्मिन्नपि ,
___वत् ; स्मृसा.५४ (जीवन्नेव...गच्छेत् ०) विभज्य (संविभज्य) ग्रामान्तरे विद्यमानं तत्सर्व पितुः स्वं भवति । पिता हि शेषं दावत् ; विचि.१९८ (जीवन्नेव...गच्छेत्०) वसेत तदानीयानुभवति । अथवा पितुः संबन्धि यद्वस्तु ग्रामा- (तिष्ठत् शेषं दावत् ; व्यनि.(पुत्रान्.) प्रविभज्य+(एव विभज्य न्तरे विद्यते तद्वा तदपि पुत्रस्य स्वं भवत्येव । पुत्रोऽपि (संविभज्य); दात.१६५ (पुत्रान्०) विभज्य (संविभज्य) तदानीयानुभवति । परस्परद्रव्यानुभवेन यदैक्यमस्ति । शेषं दावत् ; वीमि.२।११६ (जीवन्नेव...गच्छेत्०) विभज्य
- ऐआसा. (संविभज्य) शेषं दावत् ; ब्यप्र.४३८ (पुत्रान् प्र०) स्वल्पेन तस्मात्पूर्वे वयसि पुत्राः पितरमुपजीवन्ति । (स्वल्पं) विभज्य (संविभज्य) शेषं दावत् : ५४० स्मृचवत् , तस्मादुत्तमे वयसि पुत्रान् पितोपजीवति। आपस्तम्बहारीती; विता.२९३ (जीवतैव वा प्रविभज्य वनमा
तिष्ठभूयिष्ठमादाय वापधुपशमे पुनस्तेभ्योऽपि गृह्णीयात् ):४२३ हारीतः पितृकृतविभागविधिः
। (पुत्रान् प्र०) स्वल्पेन (स्वल्पं) ययुपदश्येत् पुन (यद्यापदस्थो
न्यून); सेतु.७१ (पुत्रान्०) विभज्य (संविभज्य) शेषं दावत् ; जीवन्नेव वा पुत्रान् प्रविभज्य वनमाश्रयेत्।
विभ.४४,६५ (जीवन्नेव...गच्छेत्०) विभज्य (संविभज्य) वृद्धाश्रमं वा गच्छेत् । स्वल्पेन वा विभज्य
शेषं दावत् ; समु.१२७ स्मृचवत् ; विच.५४ न्नेव + (अर्थ) भूयिष्ठमादाय वसेत् । यद्यपदश्येत् पुनस्तेभ्यो (वा पत्रान् प्र०) विभज्य (संविभज्य) शेषं दावत्:६५ विभवत्. गृहीयान् । क्षीणांश्च विभजेत् ।
(१) स्मृच.२६२. (१) तैबा.३।७।६।२२. (२) ऐआ.२।१।८. (२) उ.२।१४।१ ग्रेणः (ह्याग्रयणः) ग्रेणः...श्येत् . (३) गोब्रा.४।१७.
(ग्रयणः स्कन्देदुपदस्येद्वा) (यदीतरे...तम्०); स्मृच.२६२, • (४) दा. ४७ (क्षीणांश्च विभजेत्०); व्यक.१४१, स्मृच. | व्यनि. समु.१२७. .

Page #656

११६४
व्यवहारकाण्डम्
पितरं क्षित उपधावति ताहगेव तत्' इति श्रतिविषयत्वं (१) 'जीवन्पुत्रेभ्यो दायं विभजेत्समम्' इति समता. पुत्रस्य युक्तमित्यभिसंधायैव यद्यपदश्येदित्यादिना यथा । मुक्त्वा-'ज्येष्ठो दायाद इत्येके' इति कृत्स्नधनग्रहणं पिता पुत्रं तथा पुत्रः पितरमित्यादिश्रुतिद्वयार्थ उक्त ज्येष्ठस्यैकीयमतेनोपन्यस्य 'देशविशेषेण सुवर्ण कृष्णा इति मन्तव्यम् । अत एव पुनः 'तेभ्यो गृह्णीयात् गावः कृष्णभौमः ज्येष्ठस्य रथः पितुः परीभाण्डं च गृहेऽ. क्षीणांश्च विभजेत्' इति स्वकीयस्मृत्योरेवंविधश्रुतिमूलत्वं लङ्कारो भाया ज्ञातिधनं चेत्येके' इत्येकीयमतेनैवोद्धारदर्शयितुं एतत्समानार्थ श्रुतिद्वयं प्रतीकेन तेनैव दर्शि- विभागं दर्शयित्वा 'तच्छास्त्रविप्रतिषिद्धमिति निराकृततम् । 'अथाप्यत्र ग्रहोपादानोपाधिकश्रुतिमुदाहरन्ति, वान् । तं च शास्त्रविप्रतिषेधं स्वयमेव दर्शयतिस्म 'मनुः पिताओणः पुत्रा इतरे ग्रहाः, यद्याग्रेणः स्कन्धादुपवाद- पुत्रेभ्यो दायं विभजेदित्यविशेषेण श्रूयते' इति । तस्माश्येत् इतरेभ्यो गृह्णीयात् यदीतरे ग्रहाः स्कन्देयुरुपदश्य- द्विषमो विभागः शास्त्रदृष्टोऽपि लोकविरोधात् अतियुर्वा इति व्याख्यातमि'ति । ग्रहोपादानोपाधिकी सोम- विरोधाच्च नानुष्ठेय इति सममेव विभजेरनिति नियम्यते। ग्रहविशेषसमाधाक्रियां, आग्रेणः सोमग्रह विशेषः, इतरे
xमिता.२।११७ त्वाग्रेणव्यतिरिक्ता ग्रहा ऐन्द्रवायव्यादयः। उपवादश्येत् (२) एकेन प्रधानेन केन चिद्धनेन गवादिना ज्येष्ठ उपदश्येद्वा । शुष्येतेति यावत् । स्कन्देयुरिति । इति- पुत्रं तोषयित्वा तृप्तं कृत्वा जीवन्नेव पुत्रेभ्यो दायं विभकारोऽत्रावशिष्टश्रुतिभागप्रतीकार्थः । 'व्याख्यातमिति । जेत् । सममात्मना परस्परं च तेषाम् । सामान्याभिप्रतीकेन प्रदर्शितश्रतिभागस्य व्याख्या कृताऽस्माभिः। धानात् क्रमागतं स्वयमार्जितं च क्लीबादीन् वर्जयित्वा । 'यद्यपदश्येत् पुनस्तेभ्यो गृह्णीयात् , क्षीणांश्च विभजेत्' क्लीबा दिग्रहणं जात्यन्धादीनामप्युपलक्षणम् । यथाह इति वाक्यद्वयेन कृतेत्यर्थः। स्मृच.२६२ मनुः-'अनशौ क्लीबपतितौ जात्यन्वबधिरौतथा । उन्मत्त
(३) वनमाश्रयेदाश्रमान्तरं परिगृह्णीयात् । वेद- जडमूकाश्च ये च केचिन्निरिन्द्रियाः॥ तथा। अन्धादीनां संन्यासित्वेन पुत्रैष्वर्ये वासो वृद्धाश्रम इति प्रकाशकारः। पुत्रसद्भावे तेऽप्यंशहराः । एवमुन्मत्तपतितौ निवृत्ते वृद्धाश्रमश्चतुर्थाश्रमः इति हलायुधपारिजातो, तन्मते निमित्ते क्लीबादयस्तु न भर्तव्याः । अत्र विभागकाल: वनमाश्रयेदित्यनेन वानप्रस्थाश्रममाश्रयेदिति विवक्षि- स्मृत्यन्तरवशाग्राह्यः। तत्र नारदः-.'मातुर्निवृत्ते रजसि तम् । वस्तुतस्तु वाकारोऽनास्थायां , तेन वनगमन- प्रत्तासु भगिनीषु च । निवृत्ते चापि मरणात्पितर्यपरतवृद्धाश्रमगमनत्वाभिमतादन्योऽपि स्थितिप्रकारो लभ्यते। स्पृहे ॥' इति । यदा पुत्राणां पृथक्पृथक् धर्मानुष्ठाने तत्र वा वसेद्वस्तुतो वेदसंन्यासी गृहस्थाश्रममेव स्वात. शक्ति.श्रद्धे भवतः सोऽपि कालः। तस्माद्धा पथक त्र्येण वाञ्छति, तं प्रति स्वल्पेनेत्यादि बोद्धव्यम् । उप- क्रियेति दर्शनादिति । 'जीवन्नि'ति वचनं जीवदश्येदुपक्षीयेत ।
विर.४६३ x पमा.,सवि., विता. मितावत् । व्या. मितागतं स्मृचगतं च । (४) उपदश्येत् निर्धनो भवेदित्यर्थः। स्मृसा.५५ २०११७ (जीवन् पुत्रेभ्यो दायं विभजेत्समम् ) एतावदेव; (५) इदमपि स्वार्जितपरम् । विचि.१९८ व्यक.१४१; स्मृच.२६० (क्लीब...हाप्य०):२७० (एक... (६) इति हारीतोक्तेर्विभक्तस्यापि ग्राहित्वमविरुद्धम्। त्वा०) हाप्य (हरेत् ):३०० (एक...त्वा०) (सम...हाप्य०);
विता.४२३ विर.४६७ (दायं०) (च०); स्मृसा.५५ वन् (वत् ) (दायं०) आपस्तम्बः
(क्लब...हाप्य०); पमा.४९३ मितावत् ; रत्न.१३९ (कीब... पितृकृतविभागविधि:
हाप्य०); विचि.१९९ स्मृसावत् ; नृप्र.३५ मितावत् ; सवि. एकधनेन ज्येष्ठं तोषयित्वा ।
३५५मितावत् : ३६५ (एक...त्वा०); चन्द्र.७० स्मृसावत् ;
वीमि.२।११६ स्मृसावत् ; व्यप्र.४४३ मितावत् : ५२९ जीवन पुत्रेभ्यो दायं विभजेत् समं क्लीब
(जीवन् पुत्रेभ्यः पिता दायं विभजेत् ) एतावदेव; विता.३०१ मुन्मत्तं पतितं च परिहाप्य ।
(एक ... स्वा०) वन् (वत् ) विभ (भ) (क्लीब...हाप्य०) समु. (१) आध.२।१३।१२,२।१४।१; हिध.२।७, मिता. १२० (क्लीव...हाप्य०):१३० (एक...त्वा०).

Page #657

दायभागः-पितृकतको विभाग:
११६५ न्नेवाऽवश्यं पुत्रान् विभजेत् एष धर्म इति प्रतिपादनाय । (६) जीवन्निति तु रत्नाकरे पाठः। स न युक्तो विभाग.
अन्यथा तदनर्थकम् । अजीवतोऽप्रसंगात् । स्मृत्यन्तरेषु कर्ततयैव जीवनस्य प्राप्तत्वे निरर्थकत्वात्। +विचि.१९९ स्वयमार्जिते पितुरिच्छया विषमविभागो दर्शितः। न स ज्येष्ठस्य दायहरत्वं ज्येष्ठपुत्रपितृभार्याणामुद्धारश्च साध्यते धर्म्य इत्याचार्यस्य पक्षः। भार्याया अप्यंशो न दर्शितः।
बाध्यते च आत्मन एवांशस्तस्या अपीति मन्यते । वक्ष्यति च 'जाया
M. ज्येष्ठो दायाद इत्येके। पत्योर्न विभागो विद्यते' इति। केचित्त पितुवंशावित्या. एके मन्यन्ते ज्येष्ठ एव पुत्रो दायहरः । इतरे हः। 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत विभजन्नात्मनः पितेति दर्शनात। तु तमुपजीवेयुः। सोऽपि तान् पितेव परिपालयेदिति । अयमप्याचार्यस्य पक्षो न भवति । यथा पुत्राणामेकैक तथा च गौतमः-'सर्व वा पूर्वजस्येतरान् बिभृयाएवांशः सभार्याणां तथा पितुरपीति । यद्वा पुत्राणामेवांश- पितृवदिति ।।
Xउ. साम्यं आत्मनस्त्वाधिक्येऽपि न दोषः। तत्र हारीत:- देशविशेषे सुवर्ण कृष्णा गावः कृष्णं भौम 'पिता ह्याग्रयणः पुत्रा इतरे ग्रहाः यद्याग्रयणः स्कन्दे- ज्येष्ठस्य । रथः पितुः परिभाण्डं च गृहे । दुपदस्यद्वा इतरेभ्यो गृह्णीयादिति विभागादूर्ध्व पित्रो- (१) क्वचिद्देशे सुवर्णादि ज्येष्ठस्य भाग इत्याहुः । जीवनाभावे पुत्रभागेभ्यो ग्राह्यमित्युक्तं भवति । इति भूमौ जातं भौमं धान्यं कृष्णं माषादि कृष्णायजीवद्विभागः। .
उ. समित्यन्ये । रथः पितुरंशः गृहे च यत् परिभाण्ड(३) जीवन्पिता ज्येष्ठेनैकेन धनेन मध्यगद्रव्या- मुपकरणं पीठादि तदपि। दुत्कृष्टतरेण ज्येष्ठं प्रथमपुत्रं तोषयित्वाऽवशिष्टमात्म- (२) अस्यार्थः । वचन देशे सुवर्ण कृष्णाः गावः सहितज्येष्ठा दिपुत्रेभ्यः समत्वेनैव विभजेदित्यर्थः। एवं कृष्णं भौम, भूमौ जातं, माषादि धान्यम् । कृष्णं भौम च प्रथमोत्पन्नतया तदर्थमेवोद्धारः। स चैकस्यैव सर्व- कृष्णायसं इत्येके। एतज्ज्येष्ठस्य पुत्रस्य, पितू रथः परीधर्मज्येष्ठस्य उद्धृतावशिष्टस्य समत्वेनैव विभाग इति भाण्डं च गृहे । यद्गृहे परीभाण्डमुपकरणं पीठादिकं विधानान्तरमुक्तमित्यवगन्तव्यम् । स्मृच.२६० भार्याया धृतोऽलङ्कारः तथा ज्ञातिभ्यः पित्रादिभ्यश्च
इत्यापस्तम्बसूत्रव्याचक्षाणेन तद्भाष्यकारेण पुत्रेभ्य यल्लब्धं धनं तत् ज्येष्ठ पुत्रपितृभार्याणां यथाक्रमेणांशो एव दायं विभजन् न स्त्रीभ्यो दुहितृभ्य इत्युक्तम् । भवति इति स्वयमेव दर्शयति स्मेति स्वयमापस्तम्ब यद्यपि 'भ्रातृपुत्रौ स्वसूदुहितृभ्याम्' (व्यासू.१।२।६८) इत्यर्थः ।
सुबो.२।११७ इति शाब्दस्मृत्या पुत्रेभ्य इत्यत्र विरूपैकशेषं कृत्वा - दुहितृणामनुप्रवेशोऽत्र कतुं शक्यते तथापि पुमांसो + शेषं स्मृसावत् । दायादान स्त्रियः तस्मात् स्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादी- * मिता.व्याख्यानं 'जीवन्पुत्रेभ्यो' इति पूर्ववचने द्रष्टव्यम् । रिति श्रुतेरिति एतेनेदं निरस्तम्। स्मृच.३०० सवि., व्यप्र., विता. मितागतम् ।
(४) जीवन्नेवेति, जीवन्नेव यः प्रजोत्पत्तावसमर्थ इत्यर्थः । एकधनेन उत्कृष्टाश्वादिना । क्लीबमित्यादिना
(१) आध.२।१४।६; हिध.२७ मिता.२।११७; विभागानधिकारिणः सर्व एवाभिमताः। ज्येष्ठे वित्ताल्पत्व
स्मृच.२६४; पमा.४९३ सवि.३५५, व्यप्र.४४३; विता.
३०१७ समु.१२९. भूयस्त्वापेक्षया गुणाधिक्ये सति मन्तव्यमिति व्यवस्था ।
(२) आध.२।१४।७,८; हिध.२७ मिता.२।११५ (परि
विर.४६७ भाण्डं च गृहे)एतावदेव :२।११७ षे (षेण); व्यक.१४२; विर. (५) जीवत्पदान्मृतस्य पन्या भागो नास्ति । पुत्रस्य
४७२ रथः (मिथः)(गृहे०); पमा.४९३; मपा.६६३ (परिस एव । 'आत्मा वै जायते पुत्र' इत्यभिधानात् । भाण्डं च गृहे) एतावदेव सवि.३५५, व्यप्र.४४० मपावत् ; वाक्यान्तरात्पल्या अप्यस्तु मा वाऽस्तु । पुत्रोऽत्र ज्येष्ठो- व्यउ.१४४ च गृहे (वा):१४५ मपावत् ; विता.३.१ ष्णा ऽर्जनयोग्यः । अन्यथा तु सममेव गृह्णीयात्। स्मृसा.५५ (ण) ष्ण (ण) गृहे (गृहम्); विभ.५१ मपावत् ; समु.१२९.

Page #658

११६६
व्यवहारकाण्डम्
तच्छाविप्रतिषिद्धमा
शंखः शंखलिखितौ च ज्येष्ठो दायाद इति यदुक्तं तच्छास्त्रविरुद्धम् । उ.
पितृकृतसमविषमविभागविधिः मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजदित्यविशेषेण स यद्येकपुत्रः स्यात् द्वौ भागौ आत्मनः कुर्यात् श्रूयते ।
द्विपदचतुष्पदेषु रूपमधिकम् । वृषभो ज्येष्ठाय पुत्रेभ्य इति बहुवचन निर्देशादविशेषेण श्रवणम्। गृहं यवीयसे अन्यत्र पितुरवस्थानात् ।
उ. (१) अस्यायमर्थः-एकस्य पुत्रः एकपुत्रः न पुनरेक अथापि तस्माज्ज्येष्ठं पुत्रं धनेन निरवसायय- एव पुत्रो यस्येति बहब्रीहिः तस्यान्यपदार्थप्रधानत्वेन न्तीत्येकवत् श्रूयते ।
षष्ठीतत्पुरुषाद्दुर्बलत्वात् एकपुत्रश्चौरसः तथाविधस्य अथापि ननु चेत्यर्थः । ज्येष्ठं पुत्रं धनेन निर- पितुर्भागद्वयं न तु क्षेत्रजस्य पितृत्वेऽपि । 'तत्र स्यात् वसाययन्ति पृथक्कुर्वन्तीत्येकवदपि श्रूयते । यथा सदशं स्वाम्यमिति वचनं क्षेत्रजपित्रभिप्रायमेव वर्णनीएक एव ज्येष्ठो दायादः तदनुरूपमपि श्रूयते इति । यम् । क्षेत्रजो हि द्विपितृकः । तदाह बौधायन:-'मृतस्य
उ. च प्रसूतो यः क्लीबस्य व्याधितस्य वा । अन्येनानुमतो अथापि नित्यानुवादमविधिमाहुयायविदो वा स्यात् स्वे क्षेत्रे क्षेत्रजः स्मृतः ॥' स एव द्विपितृको यथा तस्मादजावयः पशूनां सहचरन्तीति । तस्मात् द्विगोत्रश्च द्वयोरपि स्वधाकरो रिक्थभाम् भवति । स्नातकस्य मुखं रेफायतीव । तस्मात् वस्तश्च अस्यार्थः - क्लीबादेः स्वे क्षेत्रे तदनुमतोऽन्येन प्रसूतः श्रोत्रियश्च स्त्रीकामतमाविति ।
क्षेत्रजः। तथा नारदः.--'क्षेत्रिकानुमते क्षेत्रे बीजं यस्य अथापीति परिहारोपक्रमे । पशूनां मध्ये अजाश्च प्रकीर्यते । तदपत्यं द्वयोरेव बीजक्षेत्रिकयोर्मतम् ।।' अतअवयश्च जातिभेदेऽपि सहचरन्ति । रेफा शोभा । इह चैकपुत्र आत्मनो भागद्वयं कुर्यादिति विधौ एकपुत्रत्वस्य तु तद्वत्यभेदोपचारः । ततः क्यम् । स्नातकस्य मुखं
कर्त्तविशेषणतया विवक्षाहत्वात् उद्देश्यविशेषणत्वेनाविकुण्डलादिना शोभते । इवशब्दो वाक्यालङ्कारे । श्रोत्रि- वक्षितत्वमित्यपि परास्तं भवति । किं च परमप्रेक्षावन्मनुयस्य स्त्रीकामतमत्वमाचार्यकुले चिरकाल ब्रह्मचारि- गौतमदक्षादिप्रयुक्तपदानां प्रतिक्षणमविवक्षामाचक्षाणः वासात् । यथैतानि वाक्यानि दृष्टान्तमात्रमनुवदन्ति न स्वस्यैव साक्षादविवक्षितत्वं ख्यापयति । तथा पुत्रार्जिकिंचिद्विदधति तस्मात् 'ज्येष्ठं पुत्रमित्यादिकमप्यविधि. तेऽपि धने पितुरंशद्वयं द्वावंशाविति गृहीतांशद्वयमिति रिति न्यायविद आहुः । न केवलमयमेवानुवादः, किं चाविशेषश्रतः।
दा.४८-४९ तर्हि 'मनुः पुत्रेभ्य' इत्ययमप्यनुवाद एव । उ. (२) स इति प्रकृतः पिता प्रत्यवमृश्यते । 'एकपुत्रः
__* मिता.व्याख्यानं 'जीवन्पुत्रेभ्यो' इति पूर्ववचने द्रष्टव्यम् । (१) दा.४७-४८ (द्विपद ...स्थानात्०); अप.२।११४ पमा., सवि., व्यप्र , विता. मितागतम् ।
(स.) स्यात् + (तदा) गौ+ (वा) (द्विप...स्थानात्०) शंखः; (१) आध.२।१४।१०, हिध.२१७ स्त्रैः (स्त्रे); मिता. व्यक.१४१, स्मृच.२६१ दावत् ; विर.४६५-४६६:४७५ २।११७ (तत्०) स्त्रैः (स्त्र); स्मृच.२६४ स्त्रैः (स्त्र); पमा. | (स...अधिकम् ०) वृषभः।(अधिकः) (अन्यत्र...स्थानात्०); ४९३ स्मृचवत् ; सवि.३५५; व्यउ.१४४ हिधवत् ; व्यप्र. स्मृसा.५५ भागौ (अंशौ) यवी (कनी); दीक.४३ भागो ४४३ मितावत; विता.३०१ हिधवत् ; समु.१२९. (अंशौ) शेषं दावत् ; रत्न.१३९ (द्विपद ... स्थानात्०); विचि. - (२) आध.२।१४।११; हिध.२।७, मिता.२।११७; १९८ भागौ (अंशौ); सवि.३५५ कुर्यात् (गृह्णीयात् ) स्मृच.२६४, पमा.४९३, राको.४४७; व्यप्र.४४३; । (द्विपद....स्थानात्०); चन्द्र.७१ भागो (अंशी) शेषं दावत् ; समु.१२९.
व्यप्र.४४४ दावत् ; व्यम.४३ दावत् ; विता.३१३ दावत् ; (३) आध.२।१४।१२; हिध.२१७. ..
विभ.३७,६०; समु.१२७ (वृषभो...स्थानात्०) शंखः; (४) आध.२।१४।१३हिध.२१७ अथा (तथा). विच.६५ (स०) भागौ (अंशौ).

Page #659

दायभाग:-पितृकर्तृको विभागः
११६७
स्यादिति अतिक्रान्तपुत्रलाभकालः स्याद् गलितवयस्कः पदं चेह श्रेष्ठवाचि न तु संख्यावाचि । अन्यथा 'ज्येष्ठाय स्यादिति यावत् । अत एव बहुपुत्रसद्भावविषयेऽपि यवीयसे' इति विरुध्येत । तस्मात्सगुणौ ज्येष्ठकनिष्ठौ गलितवयस्कस्य इष्टभागग्रहणेन पितापुत्राणां भागवैष- उक्तोद्धारभाजौ कार्यावन्ये तु पुत्रा धने समांशाः। पिता म्यमाह हारीत:-जीवन्नेवेति । स्मृच.२६१ तु सोद्धारांशभागिति संक्षेपः। विचि.१९८-१९९
(३) रूपमधिकमिति वस्तुस्वरूपमधिकं गृहीत्वांश- (७) एतच्च धनविभाग एव न धर्मविभागे। धर्मद्वयं गृह्णीयादित्यर्थः । नानापुत्रवत्त्वे ज्येष्ठाय वृषभो विभागे अंशद्वयस्य प्रयोजनाभावात्। सवि.३५५ दातव्यः, गृहं कनिष्ठाय, पितुरनिच्छयापि, अन्यथा (८) व्यवहारपारिजातकार इदं वचनमेवं व्याचष्टे । नियमानर्थक्यापत्तेः । यत्तु याज्ञवल्क्येन 'सर्वे वा स्युः एकशब्दोऽत्र श्रेष्ठवाची । तथा च यदि पुत्रो गुणवत्तया समांशिन' इत्युक्तं तत्सर्वेषां तुल्यरूपत्वे पितुरिच्छया धनार्जनशक्तस्तदा तेन सह विभागे पित्रांशद्वयं ग्राह्यसमांशित्वं न्यूनाधिकाशित्वं चेत्यविरोधः। पारिजातस्तु मिति । जीमूतवाहनं खण्डयति तदसत् । तथा एकपुत्रः ज्येष्ठपुत्र इत्याह । भाष्यकारस्तु पुत्रशब्दं न सति पितामहधनगोचरताऽस्य स्यात्तत्र च सदृशं पठितवान् , यद्येकाकी स्यादिति पठितवान्, यद्येकाकी स्वाम्यं पितापुत्रयोरित्यौरसस्याऽपि पितुः पुत्रसमांशताया पत्नीविरहितोऽपि स्यात्तदाप्यंशद्वयं गृह्णीयात्, सपत्नी- व्यवस्थापयिष्यमाणत्वात् । तथा चागत्या बहुव्रीहिकश्वेत्तामप्यपरेणांशेन, तोषयेत् । रूपमधिकं द्विपद- रेवास्थेयः। मिताक्षराकृता त्विदं वचनमनादृतमेव । चतुष्पदमध्ये एकमंशद्वयाधिकं गृह्णीयात् , ज्येष्ठयवी
व्यप्र.४४४ यसोर्गुणवत्त्वे चासावधिकविधिः पितुरनिच्छयापि, (९) एकः श्रेष्ठोऽर्जनशक्तः पुत्रश्चेत्तदा पितांशद्वयअन्यथा नियमानर्थक्यापत्तेः, याज्ञवल्क्योक्तसमांशित्वं भागीति पारिजाते मदनरत्ने च । एकपुत्र इत्येकं पदम् । च सर्वेषां गुणवत्त्वेन । उत्कर्षाभावे पितुरिच्छया एकस्य पितुः पुत्रो न द्यामुष्यायणः । स तु द्वयोः पितासमांशित्वं न्यूनाधिकाशित्वं चेत्यविरोध इत्याह । अन्य- महयोरेकैकमंशं लभते । सर्वथा पितु-वंशौ सर्वत्रेति त्रेति पितृवासगहवर्जमित्यर्थः। विर.४६६ जीमूतवाहनः । तच्चांशद्वयं पित्रर्जित एव न पैतामहे __अत्रापि ज्येष्ठो मन्वनुसारात्कनीयसीपुत्र एव द्रष्टव्यः। इति विज्ञानेश्वरः । पैतामहेऽपि धने पितृत्वादेवांशद्वयं
विर.४७५ ग्राह्यमिति जीमूतवाहनः । अत एव पुत्रार्जितेऽपि धने (४) स्वार्जितद्रव्ये शंखलिखितौ-स यद्येकपुत्र पितुरंशद्वयम् । 'यंशहरोऽर्धहरो वा पुत्रवित्तार्जनाइति।
स्मृसा.५५ त्पिता।' 'मातापि पितरि प्रेते पुत्रतुल्यांशभागिनी ॥' इति (५) पितुरंशद्वयग्रहणं एकपुत्रविषयमाहतुः शंख- कात्यायनोक्तेः । द्यंशस्यार्धमेकोंऽशो वित्तस्य चार्धम्। इदं लिखितौ-स योकपुत्र इति । एकशब्दोऽत्र श्रेष्ठवाचीति हीनजातिपुत्रपरम् । तेन नेदं युक्तमिति वश्यामः। वसिष्ठपारिजातकारः । पुत्रो यदि गुणवत्तया धनार्जनसमर्थः स्त्वर्जकमात्रस्य द्वावंशावाह येन चेयान्स्वयमर्जितं स्यात्स तदाऽनेन सह विभागे पितांशद्वयं गृह्णीयादिति तन्मतेऽस्य द्वावंशौ लभेते'ति । तेन भ्रातृष्वप्यर्जकस्य द्वावंशावि. वाक्यस्यार्थः। कात्यायनस्तु पित्रा सर्वेभ्योऽपि पुत्रेभ्यः त्येके । तातचरणास्त्वर्जकत्वादेव पितुरप्यंशद्वयसिद्धेसम एवांशो देयो न तु ज्येष्ठायैकमुत्कृष्टं वस्तु, विशेषतः पितुरर्जकस्यांशद्वयविधिवैयर्थ्यात्सामान्यस्य स्वेनापि सम एवांशो ग्राह्यो न त्वंशद्वयमिति अभि. चतुर्धाकरणस्येवाग्रे पितर्युपसंहारान्न भ्रात्रादेरर्जकस्य प्रेत्याह-'सकलं द्रव्यजातं यद्भागैर्गृह्णन्ति तत्समैः। पितरौ पैत्रादौ भागद्वयमित्याहुः । मदनरत्नेऽपरा कल्पतरौ भ्रातरश्चैव विभागो धर्म्य उच्यते ॥ इति । रत्न.१३९ च कात्यायनस्तु पितुर्भ्रातृणां च समांशमेव धर्म्यमाह
(६) इदं च पितुरंशद्वयमेकपुत्रत्वे वचनयोरेकमूल- 'सकलं द्रव्यजातं यद्भागैर्गह्वन्ति तत्समैः। पितरौ भ्रातरकल्पनालाघवात् । पितुरस्वार्जितधनविषयमेतत् । स्वार्जिते श्चैव विभागो धर्म्य उच्यते ॥' विता.३१३-३१४ तु स्वेच्छाविभजनीये एकपुत्रस्याप्रयोजकत्वात् । एक- * चन्द्र. विचिगतम् । व्यम. विचिगतं व्यप्रगतं च ।

Page #660

११६८
व्यवहारकाण्डम्
इति । वाशब्दो यक्ष्यमाणपक्षापेक्षः । 'सर्वे वा
समशिन' इति । सर्वे वा ज्येष्ठादयः समाशभाव: कर्तव्याः अयं च विषमो विभागः स्वार्जितद्रव्यविषयः । पितृक्रमायाते तु समस्वाम्यस्य वक्ष्यमाणत्वान्नेच्छया विषमो विभागो युक्तः । + मिता. (२) अस्मन्मते तु इच्छ्या विभजेदिति स्वोपासधनविषयं श्रेष्ठांशतासमानांशतयोस्तु पैतामहधन गोचरत्वमिति न किमप्यनर्थकम् । *दा. ५४ (४) पित्रादिनस्य पुत्रादीनुद्दिश्य विविच्य भागकरणं विभागः । तत्र पितृधनं पिता विभजेदित्युत्सर्गः । हेतुविशेषे तु पुत्रा अपि विभजन्ते तदुपरिष्टाद्वक्ष्यते । तत्र यदि पिता विभजेत्तदिच्छया न्यूनाधिकविभाग-' विषयान्सुतानुद्दिश्य धनं विभजेत् । अस्मद्धनस्यायमंशस्तवायमंशस्तवेति व्यवस्थापयेदिति यावत् । शंख ' यद्येकपुत्रः स्यात्तदा द्वौ भागौ वाऽऽत्मनः कुर्यात् ' । नन्विच्छ्येति न वक्तव्यं, विभागकर्तृत्वादेव तत्प्राप्तेः । न हि चेतनोऽनिच्छक्रियासु स्वतन्त्र भवति, स्वतन्त्र एव कर्तोच्यते । सत्यम् । विभागकर्तृत्वादेव विभागविपवेच्छा प्राप्ता । अत एवासाचिच्छ्या विभजेदित्यनेन (न) विधीयते किं त्वन्यैव । तस्याश्च कस्यचित्पुत्रस्य न्यूनो धनाशः कस्यचिदधिक इत्येवं विषमो भागो विषयः । ततश्चेच्छया न्यूनाधिकविभागैः सुतान्विभजेदित्यर्थः । यद्यपि विभजेदित्यस्माद्विभाग एव प्रतीयते, न वैषम्यविशिष्टस्तथाऽपि व्येवस्य विंश उद्वारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् । ततोऽधे मध्यमस्य स्यात्तुरीयं तु यवीयसः ||' इत्यादिभिरुद्धारशास्वत उद्धारप्रकारा विहितास्ते सर्वेऽप्रोपलक्षिता भवन्ति । ततश्च पारिशे (प्याद्विभागकर्तुरिच्छ्या विभागवैषम्यं 'इच्छा विभ जेत्सुतान्' इत्यत्र विधीयत इति सिद्धम् । अत्र नारद:- पित्रेव तु विभक्ता ये समन्यूनाधिकेनेः । तेषां स एव धर्मः स्यात्सर्वस्य हि पिता प्रभुः ।।' इति । न चैतदुद्धारवाक्यार्थविषयमिति वाच्यं पिता प्रभुरिति वचनात् । न ह्युद्धारे पितुः प्रभुत्वं किंतु शास्त्रस्य । बृह
1
*याज्ञवल्क्यः पितृकृतसमविषमविभागविधिः
'विभागं चेत्पिता कुर्यादिच्छ्या विभजेत्सुतान् । ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन सर्वे वा स्युः समांशिनः ॥ (१) एवं प्रागुक्तानेकप्रकारार्जितस्य द्रव्यस्य -- विभागं चलिता कुर्यात् इच्छ्या विभजेदित्यादि । यदा ह्याश्रमान्तरं प्रपित्सुः पुत्राणां वा गुणवतां धर्मप्रवृत्तिसिद्धयर्थ, कौतूहलाद्वा स्वद्रव्येण पुत्रान् विभजेत् संयोजयेदित्यर्थः । तदेच्छया यावद् यस्मै रोचते । दातुं तावदेव तस्मै दद्यात् न पुत्रेच्छया । न पुत्रैः पिता विभाग विशेषनियमं वा कारवितथ्य इत्यर्थः अत एव च ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेनौचित्याद् योजयेद् ऊनं वाभ्यधिकं वा । अथवा सर्वान् समाशिनः कुर्यात् । तत्र तथैव स्याद्, । , यथैव पितुरिच्छेति पुत्राश्रयो विधिरनवयः
।
विश्व. २।११८ (२) इदानीं यत्र काले येन च यथा विभागः कर्तव्यस्तद्दर्शयन्नाह — विभागमिति । यदा विभागं पिता चिकीर्षति, तदा इच्छया विभजेत् पुत्रानात्मनः सकाशात् पुत्रं पुत्रौ पुत्रान् । इच्छावा निरङ्कुशत्वादनियमप्राप्तौ नियमार्थमाह-- ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेनेति । ज्येष्ठं श्रेष्ठभागेन, मध्यम मध्यभागेन कनिष्ठं कनिष्ठ भागेन, विभजेदित्यनुवर्तते । श्रेष्ठादिविभागश्च मनुनोक्तः 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् । ततोऽर्व मध्यमस्य स्यातुरीयं तु यवीयसः ॥ ( ९।११२ )
कोविच (१.११४९) म् (१) यास्मृ. २।११४, अपु. २५६/१६ विश्व. २।११८६ मिता; . दा. ५४; अप. २।११४:२।१२१ पू.; व्यक. १४१; स्मृच.२६०६ ममु.९।१०४ पू. वि२.४६४ इच्छ :४८५ उत्त.; स्मृसा.५४(-) (पिता चेद्विभजन् स्वं स्वं इच्छ्या विभजेत्सुतान् ); पमा. ४८५; रत्न. १३९६ मपा. ६४५६ विचि. १९६-१९७ विरवत्; व्यनि; स्मृचि. २९ हा श्रेष्ठ (च ज्येष्ठ); मृप्र. ३४ उत्त; दात. १६८१ सवि. १७३० मच. ९१०४९२०९ पू. दानि १६ बीमि
प्र. ४.३२-४३३:४३८ उत्त; व्यठ. १४३ उत्त; व्यम. ४२; चित्रा, २९४; राकौ. ४४५; बाल. २।११६ पू.; विभ. ४४.५२ पादः ७४.११० विच.५९,६२.
:
+ विश्वरूपमतमत्र व्याख्यातम् । मपा. व्याख्यानं मितागतं 'एकाधिकं हरेज्ज्येष्ठ' इति मनुवचनस्थमितागतं च विर., पमा, व्यनि. मितागतम् । * दात दागतम् ।

Page #661

दायभागः-पितृकर्तृको विभागः
१९६९
स्पतिः-'समन्यूनाधिका भागाः पित्रा येषां प्रकल्पिताः । (१) पितृद्रव्यानपेक्षस्यैव स्वकुटुम्बभरणादो धर्मतथैव ते पालनीया विनेयास्ते स्युरन्यथा ॥' अथ कार्ये च-शक्तस्येति । अनीहमानस्यापि कालान्तराचेच्छया विभजेत्सुतानित्यनेन विभागकर्ततयैव पितुरि- विरोधाय यत्किंचित् संमानमात्रं कृत्वा पृथक्करणं च्छया विभागप्रयोजकत्वं प्राप्तमुच्यत इति वाक्यार्था- कार्यम् । नन्वेवमपि यद्यसौ ब्रूयाद्-न मया कृत्स्नो नर्थक्यप्रसंगपरिहारार्थ पुत्रेच्छा विभागं न प्रयुक्त | भागः समालब्धः, स मे दीयतामिति । अतोऽस्त्येव इति परिसंख्यायत इत्याश्रीयते ।
अप. विरोधः । नास्तीति ब्रूमः। कस्माद् , यस्माद् ऊनाधिक(५) कात्यायनबौधायनोक्तपक्षयोर्मध्ये यं पक्षं विभक्तानां पित्रा पुत्राणामिति शेषः। धर्मः पितकृतः पिता कर्तमिच्छति तमेव पक्षं कुर्यात् । पितकर्तकविभागे स्मृत इति । विभागधर्मः पित्रा यः कृतः, स एव स्मृतो तस्यैव प्रभुत्वेन तदिच्छाया एव पक्षविशेषपरिग्रहकारण- विहित इत्यर्थः । तस्मादविरोधः। विश्व.२१२० त्वात् । तदेतत्सर्व संक्षिप्य याज्ञवल्क्येनोक्तं-विभागं (२) 'ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन सर्वे वा स्युः समांशिनः' चेदित्यादिना।
स्मृच.२६० इति पक्षद्वयेऽप्यपवादमाह-शक्तस्येति । स्वयमेव (६) 'विभागं चेत्पिता कर्यादि'त्यनेन जीवत्येव द्रव्यार्जनसमर्थस्य पितुद्रव्यमनीहमानस्यानिच्छतोऽपि पितरि पितुरिच्छया विभाग इति. यस्मिन्काले विभाग यत्किचिदसारमपि दत्वा पृथक क्रिया विभागः कार्यः इत्यस्योपसंग्रहः । पितेत्यनेन येन इत्यस्योपसंग्रहः। पित्रा । तत्पुत्रादीनां दायजिघृक्षा माभूदिति । xमिता. 'ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेनेत्यादिना यथा विभाग इत्यस्योप- (३) विभागवैषम्ये कारणान्तरमाह--शक्तस्येति । संग्रह इति द्रष्टव्यम् ।
सुबो. यः पुत्रो धनार्जनसमर्थतया पितृधनं नेच्छति, यो (७) पिता चेद्विभागं स्वार्जितस्वाभ्यदधतस्वत्वधनस्य वा धनार्जनसमर्थाऽपि शठतया धनस्यार्जनरक्षणानुकलां कुयात्तदा इच्छया स्वेच्छानुसारेण न्यनाधिकमपि द्रव्यं चेष्टां न कुरुते, तस्मै किंचिदसारमल्पकं धनं दत्त्वा पित्रा दत्वा सुतान् विभजेत् । तदाह विष्णः-पिता यत्पुत्रा- पृथक् क्रिया कार्या । अन्यथा तेन तत्संतत्या वा विवादः विभजेत्तस्य स्वेच्छा स्वयमुपात्तेऽथें । मनुश्च-पतृकं , स्यात् । पुत्रैः संभूयाजिते धन एतत् । पित्रादिधने तु तु पिता द्रव्यमनवाप्यं यदाप्नुयात् । न तत्पत्रैर्भजेत्सार्द्ध- सममंशं लभत एव ।
अप. मकामः स्वयमर्जितम् ॥' पित्राऽर्जितं तदुद्धतं च विहाय न्यूनाधिकविभक्तानां धयः पितृकृतः स्मृतः द्रव्यान्तरे पित्रा विभज्यमाने सर्वे सुताः समांशभागिनः । (१) तत्पैतामहेऽपि स्वल्पया मात्रयेच्छन्ति, यत्र न स्युः। ज्येष्ठस्य ज्येष्ठभागेन दशांशविंशांशादिसहितेनांशेन परिपूर्ण भागद्वयं गृहीतम् । स्वयमर्जितविषये पवाद विभजेत् । पुत्राणां च स्वस्य समांशकरणम् । वीमि. एव स्यात् ।
मेधा.९/२०९ (८) ऐच्छिकविभाग एव विवृत उत्तरार्धेन । ४ विर., पमा., मपा., सवि., वोमि., म्यउ., न्यम., इच्छायाः संभवति उक्तपक्षद्वयावलम्बनत्वे स्वातन्त्र्या. विता. मितागतम् । योगात्। वाक्यभेदापत्तेः । एकस्मै लक्षं कस्मैचित्कपर्दिक-
+ अत्रत्यं विश्व व्याख्यानं पूर्वार्धे द्रष्टव्यम् । वीमि विश्वगतम् । मन्यस्मै न किमपीत्यव्यवस्थापत्तेश्च ।
(१) यास्मृ.२०११६; अपु.२५६।३ पितृकृतः स्मृतः (च व्यम.४३
पितृतः कृतः); विश्व.२।१२० न्यू (ऊ) धर्म्यः (धर्मः); मेधा. शक्तस्यानीहमानस्य किंचिदत्त्वा पृथक् क्रिया ॥
९२०९,९।२१५; मिता. दा.५३; अप.धर्म्यः (धर्म:);
स्मृच. २६०; रत्न १३९: मपा.६ ४६; व्यनि. अपवत् ; (१) यास्मृ.२।११६, अपु.२५६।३; विश्व.२।१२०; स्मृचि.२९ धर्म्यः...स्मृतः (धर्म: पित्रा प्रकल्पितः); नृप्र. मिता. दा.६६; अप.; स्मृच.२६२, विर.४८५, पमा.
३४; मच.९।१७९ विभक्ता (विभागा):९.२१५, वीमि. ४९४; रत्न.१४०; मपा.६५५; व्यनि.; स्मृचि.२९; नृप्र. अपवत् ; व्यप्र.४३९; व्यउ.१४४ कृतः कृते); न्यम.४३; ३४; सवि.३५५; वीमे.; व्यप्र.४४८ ; व्यउ.१ ४५; व्यम. | विता.२९६ ; राका.४४६; विभ.४६,६४; समु.१२७; ४४ विता.३०४; राको.४४६; विभ.७४; समु.१२७. विच.५७.

Page #662

११७०
व्यवहारकाण्डम्
(२) ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेनेति न्यूनाधिको विभागो । एतदितरपदत्रयेणैव वक्तव्यस्याभिहितत्वात् । अस्मदर्शितः । तत्र शास्त्रोक्तोद्धारादिविषमविभागव्यति-न्मते तु इच्छया विभजेदिति स्वोपात्तधनविषयं, रेकेणान्यथाविषमविभागनिषेधार्थमाह-न्यूनाधिकेति । श्रेष्ठांशतासमानांशतयोस्तु पैतामहधनगोचरत्वमिति न न्यूनाधिकविभागेन विभक्तानां पुत्राणामसौ न्यूनाधिक- | किमप्यनर्थकम् ।
दा.५२-५४ विभागो यदि धर्म्यः शास्त्रोक्तो भवति तदासौ पितृ- (४) उक्तो विषमविभागः स धर्मत्वादनतिक्रमणीय कृतः कृत एव न निवर्तत इति मन्वादिभिः स्मृतः। इत्याह--न्यूनाधिकेति । पुत्रैर्वाऽर्जितधनस्य न्यूनाधिका. अन्यथा तु पितृकृतोऽपि निवर्तत इत्यभिप्रायः। यथाह | शदानेन पुत्राणां विभक्तधनानां स एव धर्मो यः पित्रा नारद:-'व्याधितः कुपितश्चैव विषयासक्तमानसः । कृतोऽतोऽसौ नातिक्रमणीयः।
अप. अन्यथाशास्त्रकारी च न विभागे पिता प्रभुः ॥' इति । (५) एवं चात्मेच्छया यः पक्षः पित्रा परिगृहीतः स
*मिता. | सुतैरनपेक्षितोऽप्यनुमन्तव्य एव । तथा च स एव(३) पुत्राणां तु पितामहधनात् विंशोद्धारं दत्वा- 'न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः' इति । ऽदत्वैव वा विभजेत् , स्वोपार्जितधनात् पुनर्गुणवत्वेन न्यूनतया ये विभक्ता अज्येष्ठास्तेषां श्रेष्ठभागाभावादसंमानार्थ, बहुकुटुम्बेन वा भरणार्थ, अयोग्यत्वेन वा धिकतया विभक्तो ज्येष्ठस्तेषां पितुरिच्छया स्वीकृतो कृपया, भक्तत्वेन वा प्रसन्नतया, अधिकदानेच्छुयूंना. यद्यद्धारपूर्वको विभागस्तदा सोऽपि शास्त्रमूलत्वेन तद्धधिक विभागं कुर्वन् धर्मकारी पिता । तदाह याज्ञवल्क्य:- Hतया प्राक स्मृत इति तैरप्यनुमन्तव्य इत्यर्थः । 'न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः ।' तथा
स्मृच.२६० बृहस्पतिः-'समन्यूनाधिका भागाः पित्रा येषां प्रकल्पिताः।
नारदः तथैव ते पालनीया विनेयास्ते स्युरन्यथा ॥ नारदश्च
पितृकृतसमविषमविभागविधिः 'पित्रैव तु विभक्ता ये समन्यूनाधिकैर्धनैः । तेषां स एव | 'पितैव वा स्वयं पुत्रान्विभजेद्वयसि स्थितः । धर्म्यः स्यात् सर्वस्य हि पिता प्रभुः ॥' सर्वधनप्रभुत्वस्य | ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन यथा वास्य मतिर्भवेत् ॥ : हेतुत्वात् पैतामहे च तदसंभवात् न्यूनाधिकविभागः (१) ज्येष्ठस्य श्रेष्ठभागमभिधाय पुनर्यथा वास्य मतिपितृकृतः पितृधनविषय एवायं धर्म्यः। तथाच विष्णुः- | र्भवेदित्यनेन यादृशे न्यूनाधिकविभागे पितुः पूर्वोक्त'पिता चेत् पुत्रान् विभजेत् तस्य स्वेच्छा स्वयमुपात्तेऽथें कारणात् कर्तव्यतामतिर्भवेदिति पृथग भिधानात् श्रेष्ठपैतामहे तु पितापुत्रयोस्तुल्यं स्वामित्वम् ।' ननु 'विभागं भागादन्य एवायं न्यूनाधिकविभागः प्रतीयते । दा.५६ चेत् पिता कुर्यादिच्छया विभजेत् सुतान् । ज्येष्ठं वा (२) कथं तर्हि पितृकतको विभाग इत्यपेक्षिते श्रेष्ठभागेन सर्वे वा स्युः समांशिनः॥' इति (यास्मृ. | नारदः-पितैवेति । वयसि 'स्थित इति वदन्न२।११४) याज्ञवल्क्यवचनात् उद्धाररूपश्रेष्ठभागावगतेः । प्रतिहतस्वातन्त्र्ययुक्तपितविषय एवायं नियम इति कथं ततो न्यूनाधिकत्वमभिधीयते । उच्यते । उपरते दर्शयति । एवकारेण पितृकर्तृकत्वनियमलाभेऽपि स्वयं पितरि भ्रातृभिरपि विभागे क्रियमाणे विंशोद्धाररूपश्रेष्ठां- ग्रहणादस्मिन्विषये पुत्राणामनुमतिकर्तत्वमपि निरस्तम् । शस्य सिद्धत्वाद्वचनानर्थक्यात् न तदर्थत्वम् । अथ , वाशब्दः सहवासेन विकल्पार्थो न पुनः पुत्रादिकत्रन्तविनाप्युद्धारं समांशतायाः पितृकृताया धर्म्यत्वार्थ वचन
(१) नासं.१४।४ वा श्रेष्ठ (श्रेष्ठवि) वास्य (वा स्व); नास्मृ. मुच्यते, तन्न, न्यूनत्वमेव तर्हि पितृकृतं धर्म्य स्यादि.
१६।४; दा.५५, स्मृच.२५९ पू.; विर.४६४ ते (ते); त्यधिकपदमनर्थकं स्यात् । किंच उद्धाराभिप्रायेण सम | पमा.४९१ वा श्रेष्ठ (श्रेष्ठवि); व्यनि.पू.; नृप्र.३४ नासं. न्यूनाधिकत्ववर्णने इच्छया विभजेदित्यनर्थकं पदं, | वत् ; सवि.३५१ पृ.; व्यप्र.४३८; बाल.२।११६ तैव वा
(ता चैव) उत्तरार्धे (ज्येष्ठं श्रेष्ठविभागेन यथा वा स्वमतेन * मपा., व्यप्र., व्यम., विता, मितागतम् ।
तु); समु.१२७ पमावत्,

Page #663

दायभाग:-पितृकर्तृको विभागः रेण । सहवासस्यैवात्र पक्षान्तरत्वात्। तथा च व्यासः । वसिष्ठेन ज्येष्ठस्यांशद्वयमभिधाय उपार्जकस्याप्यंश'भ्रातृणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते !' इति । द्वयं पृथगभिहितम् ।
दा.४२ स्मृच.२५९ तदेवमुक्तप्रबन्धेन यत्र ज्येष्ठभ्रातुरेव पितृधने भाग(३) वाशब्दो विकल्पार्थः। पिता वा पुत्रा वा द्वयं कथं तत्र जनकस्य दानविक्रयपरित्यागक्षमस्य विभजेयुः । वयसि स्थित: पूर्वविशेषेण हीनतया | पितामहधनसंबन्धमूलस्यातिगुरोः पितुरेव स्वपितअसमर्थ इत्यर्थः । अत एव गौतमः--'विभक्तजः | धने भागद्वयं न संभवति ? जन्मविद्यागुणज्येष्ठ इति पित्र्यमेवेति विभागोत्तरकालं पुत्रोत्पत्तौ विभागमाह । वाक्येन च पितृसमत्वेन भागद्वयं ज्येष्ठस्याति दिशन् श्रेष्ठः प्रशस्ततमोऽधिक इत्यर्थः । यथा वाऽस्य पितुर्मति- पितुर्भागद्वयं ज्ञापयति बृहस्पतिः-'जीवद्विभागे तु र्भवति समाधिकभागेष तथा विभजेत् । विर.४६४ पिता गृह्णीतांशद्वयं स्वयमिति सामान्येनांशद्वयाभिधानो
(४) पितैव वेत्येवकारवाशब्दाभ्यां व्याधितत्वादि- | पदेशो बृहस्पतिना दर्शितः। तथा नारद:-'द्वावंशी दोषराहित्ये पितरेव विभागकरणेऽधिकारः। अन्यथा प्रतिपद्येत' इति । द्रव्यं विभजन् पिता द्वावंशावात्मनो पुत्राणामित्यर्थः।
सवि.३५१ गृह्णीयात् न पुनरात्मनो द्रव्यं विभजनिति संबन्धः, (५) स्वयमेव स्खयमिच्छति चेत्, न बलादित्येवमर्थ पूर्वोक्तविरोधात् । किंच पैतामहधने पितापुत्रयोः समस्वयंग्रहणम् । यथा वेच्छेत् तथा, ज्येष्ठविभागविषयमिति
भागित्वे यावद्धनं पितुस्तावदेव पुत्रस्यापीति वाच्यं न तु केचित् । अन्ये सर्व विषयमूनं वाधिकं वात्मेच्छानुरूपं यावदेव यदेव धनं तावदेव तदेव पुत्रस्यापीति, मध्यविभजेदिति ।
नाभा.१४।४।
गत्वापत्तेः, जायापत्योरिव विभागाभावप्रसंगात् । एवं च द्वावंशौ प्रतिपद्येत विभजनात्मनः पिता।
सति भ्रातृणां विभागे यदा ज्येष्ठस्य ज्येष्ठतया भागद्य(१) इत्येतदपि स्वार्जितविषयम् । मिता.२।१२१ । कल्पनं तदा तत्पुत्रस्यापि भागद्वयकल्पने पुत्रेण सह (२) तत्र यदा पितेवेच्छातः पुत्रान् विभजति तदा
ज्येष्ठस्य चत्वारोऽशाः भ्रात्रन्तरस्यैकोऽशः स्यात् बहुपैतामहधनात् भागद्वयं स्वयं गलीयात् । 'जीवद्विभागे तु | पुत्रत्वे च ज्येष्ठस्य तत्पुत्राणां पितृसमभागकल्पने कनिष्ठपिता गृह्णीतांशद्वयं स्वयमिति बृहस्पतिना'द्वावंशौ प्रति- भ्रातुयत्किचिदेव स्यादिति महाजनविरोधः। यच्च बृहपद्येत विभजन्नात्मनः पितेति नारदेन चाविशेषेण
स्पतिवचनं-'द्रव्ये पितामहोपात्ते स्थावरे जंगमे तथा। प्रतिपादनात् । किंच इतोऽपि पितमहाधनात् पितु
सममंशित्वमाख्यातं पितुः पुत्रस्य चैव हि ।।' अंशित्वं समं र्भागद्वयम् ।
दा.३६-३७
समानं न च स्वेच्छया स्वोपात्तधनवत् न्यूनाधिक
विभागं दातुमर्हति न पुनरंशः सम इति तस्यार्थः । द्वि___+ विता. व्याख्यानं स यथेकपुत्रः' इति शंखलिखित- पितृकपित्रभिप्रायं वा समभागवचनम्। 'तत्र स्यात् सदृशं वचने (पृ. ११६७) द्रष्टव्यम् ।
स्वाम्यमिति वचनं तु प्रागेव व्याख्यातम् । किंच यद्यसौ x स्मृसा., मपा., व्यनि., नाभा., व्यप्र., व्यउ. पिता स्वपितुः पुन्नामनरक निवतको ज्येष्ठस्तदा तस्य स्वमितावद्भावः ।
भ्रातृनेवापेक्ष्य यत्र पितृसमत्वेन भागद्वयं सुतरां तस्य (१) नासं.१४।१२; नास्मृ.१६।१२; मिता.२।१२१
पुत्रापेक्षया भागद्वयं युक्तं पुत्राणां क्रमागतधनसंबन्धस्य (D); दा.३६:४४, उ.२।१४।१; व्यक.१४१, स्मृच.
पित्रधीनत्वात् । अथ यः पितुर्न ज्येष्ठः पुत्रस्तस्य २६१; विर.४६५; स्मृसा.५५; पमा.४९१:४९७; रस्न,
खपुत्रैः सह समांशतोच्यते । तन्न, मध्यमादिपुत्राणाम१३९ मपा.६४७; सुबो.२।१२१(-); दीक.४३ प्रतिपद्येत (आत्मनः कुर्यात् ); व्यनि.; नृप्र.३४; दात.१६७;
प्यध्यर्धादिविधानात् पितृतया भागद्वयस्यैव सुतरां युक्तसवि.३५५:३७३=); वीमि.२०११६;व्यप्र.४४४; व्यउ.
त्वात् । सामान्येन च पितापुत्रयोः समांशाभिधानस्य १४४; ब्यम.४३; विता.३१३, राकौ.४५१ विभ.६०
भवतो मुनीनां चानुचितत्वात् । किंच पितुरंशद्वयाभिधानं ६३ समु.१२७ विच.५५,६५.
स्वोपात्तद्रव्यगोचरमित्यप्यनुपपन्नं, तदिच्छानुरोधित्वात

Page #664

११७२
.
व्यवहारकाण्डम् ...)
विभागस्य, इच्छातश्च भागद्वयत्रयन्यूनाधिकानामपि (२) समधनैः कृतो यो विभागप्रकारस्तत्र पित्रा प्राप्तेर्विफलो विधिः, नियमार्थत्वं च वचनस्य न वर्णनीयं, मह्यमेकमधिकं श्रेष्ठं धनं न दत्तमिति ज्येष्ठेनानुशयो न विष्णुविरोधात् । .
दा.४४.४७ कार्यः । तथा यः पित्रा कृतो न्यूनाधिकधनैर्विभागस्तत्र • तथा पुत्रार्जितेऽपि धने पितुरंशद्वयं द्वावंशाविति पित्राऽस्मभ्यं न्यूनं दत्तं ज्येष्ठायाधिकमिति अनुजैरनुशयो गृहीतांशद्वयमिति चाविशेषश्रुतेः। दा.४९ न कार्यः । पितुरिच्छया प्राप्तस्यैवात्र धर्म्यत्वात् ।
(३) विभजन्निति वदन्पितृकर्तृके जीवद्विभागे भाग- कुतस्तस्यैव धर्म्यत्वमित्यपेक्षिते इत्युक्तं 'सर्वस्य हि पिता द्वयमात्मनो न पुनः पुत्रकर्तृके जीवद्विभाग इति दर्श- प्रभुः' इति । सर्वविधस्य पितृकर्तृकविभागस्य यतः यति । पितृकर्तके विभागेऽप्यात्मनो भागद्वयग्रहणे विशे- पितैव प्रभुरित्यर्थः।
स्मृच २६१ . षमाहतुः शंखलिखितौ 'स यद्येकपुत्रः स्यात् द्वौ भागा- (३) पूर्व (भ्रातृणामविभक्तानां' इति मनुश्लोके) संभूवात्मनः कुर्यात् 'इति।
स्मृच.२६१ योत्थाने भ्रातणां मिलित्वा धनार्जने विषमभागनिषेधन(४) एतच्च शंखपालोचनया एक पुत्रत्वे द्रष्टव्यम् । मिदं तु पितुरर्जिते विषमविभागविधानमित्यविरोधः । विर.४६५
विर.४६८ (५) एवमादिकं युगान्तरे विषमविभागप्रतिपादन- (४) तस्माद्विषमविभागः शास्त्रसिद्धोऽपि लोकविरो. तया स्थापितम् । स्वार्जितद्रव्यविषयं वा । पैतामहधन. धाच्छतिविरोधाच्च नानुष्ठेयः । इति सममेव विभजेरविषये तु न क्वापि विषमविभागः । इति । +पमा.४९७ निति नियमो घटते ।
पमा.४९४ (६) इदं त्वेकपुत्रपरम् ।
+व्यम.४३ (५) इति तद्युगान्तरपरम् । व्यम.४४ 'पित्रैव तु विभक्ता ये समन्यूनाधिकैर्धनैः।
बृहस्पतिः तेषां स एव धर्मः स्यात्सर्वस्य हि पिता प्रभुः॥
. पितृकृतसमविषमविभागविधि: ... (१) सर्वधनप्रभुत्वस्य हेतुत्वात् पैतामहे च तदसंभ- जीवद्विभागे तु पिता गृहीतांशद्वयं स्वयम् ।। वात् न्यूनाधिकविभागः पितृकृतः पितृधनविषय एवायं (१) तत्र यदा पितैवेच्छातः पुत्रान् विभजाते तदा धर्म्यः ।
___दा.५३ पैतामहधनात् भागद्वयं स्वयं गृह्णीयात् । दा.३६
। सामान्येनांशद्वयाभिधानोपदेशों बृहस्पतिना दर्शितः। ___x दात. दावद्भावः । वीमि. दावद्भावः, तच्च 'यदि कुर्या.
दा.४४ समानशान्' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् । ___+ मितावद्भावः ।
स्वार्जितधनात्तु यावदेव ग्रहीतुमिच्छति तावदेव - ** प.व्याख्यानं 'विभागं चेत्पिता' इति याज्ञवल्क्यवचने गृह्णीयात् ।
___Xदा.५२ (पृ. १.६८) द्रष्टव्यम् । बाल. 'शक्तस्यानीहमानस्य' इति। (२) एतच्च शंखपर्यालोचनया एकपुत्रत्वे द्रष्टव्यम्। याज्ञवल्क्यवचनस्य मितावद्भावः (पृ.११६९)।
+विर.४६५ (१) नासं.१४।१५ समन्यूनाधिकै (हीनाधिकसमै) धर्मः शेषं शक्तस्यानीहमानस्य' इति याज्ञवल्क्यवचने (भागः): नास्मृ.१६१५ समन्यूनाधिके (हीनाधिकसमें); दा. (पृ.११६९) द्रष्टव्यम्। व्यप्र. स्मृचगतम्, 'शक्तस्यानीहमानस्य' ५३ धर्मः (धर्म्यः); अप.२१११४; व्यक.१४१; स्मृच.२६१ इति याज्ञवल्क्यवचनस्य मितावद्भावश्च । x सेतु. दागतम् । दावत् ; विर.४६८ धर्मः (भागः) स्य हि (स्यैव); पमा. + चन्द्र., ब्यप्र., विता. विरगतम्। . ४९१, रत्न.१३९, दीक.४२ दावत् ; व्यनि.; नृप्र.३४
| (१) दा.३६,४४; स्मृच.२६१ वृद्धबृहस्पतिः; विर. दावत् ; ग्यप्र.४३९ दावत् ; व्यम.४४; विता.२९५ दावत् ;
| ४६५ स्वयम् (स्वकम् ); रत्न.१३९; व्यनि.; चन्द्र.१ बाल.२।११६ कैर्धनैः (कन च) धर्मः (धर्म्यः); सेतु.७१% भागे (भागस्य) तां ... स्व (यादंशकद); व्यप्र.४४४; विता. विभ.६४, समु.१२७ दावत; विच.२७-) त्रेव तु (त्रा | ३१३; सेतु.७३ विभ.६०,६३ ता....स्व (यादंशकर); सह): ५७ तु (च).
समु.१२७; विच.५५.

Page #665

दायभागः — पितृकर्तृको विभागः
सेमन्यूनाधिका भागाः पित्रा वेषां प्रकल्पिताः । तथैव ते पालनीया विनेयास्ते स्युरन्यथा || (१) पित्रा शास्त्रावगतप्रकारेणेति शेषः प्रकारान्तरेण कल्पितानां अधर्म्यत्वेनापालनीयत्वात् । न हि स्वेच्छयेव स्वार्जितधनेऽपि कस्यचित्पुत्रस्य निष्कसहसेग कस्यचित्पुत्रस्य कपर्दिकामात्रेण विभागः कृतो धम्यों भवितुमर्हति । अनिदंप्रथमविभागस्यैव स्वस् व्यवस्थापकत्वात् । न च इच्छया विषमविभागोऽनिदं प्रथम एव 'इच्छया विभजेत् सुतानिति निवद्धत्वा दिति वाच्यम् । अस्याः स्मृतेस्तथाविधविभागानिबन्ध कलात् । तथा हि स्वतस्तावदयुतत्वेऽपि यदपरा पास्याः स्मृतेः परिशेषात् तथैव विभागप्रतिपादनपरत्वमापादितं तत्प्राक्प्रतिपादितसम्यगर्थसद्भावे सति अपास्तमिति स्वेच्छामात्रेण पित्रा स्वार्जितधनेऽपि कृतो विषमविभागः पुत्रैरनुशये सत्यपालनीय इति सिद्धम्
।
स्मृच. २६१ (२) तुरर्जिते विषमविभागविधानम् ।
*विर.४६८
(२) तस्माजीवद्विभागे अजीवद्विभागे च विषमविभागोऽस्तीति कथं सुताः सममेव विभजेरन्निति नियम्यते । मैवम् सत्यं शास्त्रतो विषमविभागोऽस्ति तथापि -लोकविद्विष्टत्वादनुबन्ध्यादिवत् नानुष्ठीयते ।
+पमा.४९२
११७३
(१) दा.५३ अप. २ ११४, २।११६६ व्यक. १४१; स्मृ. २६१; विर.४६८ स्तं स्युर ( स्स्युरतोऽ) नारदबृहस्पतियाज्ञवल्क्याः; स्मृसा.५५; पमा. ४९२; विचि. २०१ विज्ञेयाः ( पतिताः); व्यनि. भागाः (भावात् ); नृप्र. ३४ येषां प्र (ये ये वि) शेषं विरवत् क्रमेण नारदः; चन्द्र. ७१ विरवत् व्यप्र. ४३९; बाल. २।११६ ते पा (तै: पा); विभ. ६४; समु. १२७; विच. ५७; विव्य. २८ (=).
कात्यायनः मातृपितृपुत्राणां समविभागविधिः सेकलं द्रव्यजातं यद्भागृहन्ति तत्समैः । पितरौ भ्रातरश्चैव विभागो धर्म्य उच्यते ॥
(१) यन्मध्यगं द्रव्यजातं तत्सकलं पित्रादयो यत्र विभाग समैरेव भागेहन्ति स विभागः शास्त्रावगतत्वात् धर्मादनपेत इत्युच्यत इत्यर्थः । स्मृच.२६०
(२) धयों धर्मादनपेतः । 'मनुः पुत्रेभ्यो दा व्यभजत्' इत्यविशेषेण समविभागश्रुतेः। विषमविभाग शास्त्रदृष्टोऽपि खोकविरोधात् श्रुत्यन्तरविरोधाच नानुप्रेय इति समेर्भागैर्मध्यकद्रव्यं गृहन्तीति नियम्यते । अतवास्मिन् कलियुगे अननुष्ठेयस्वात् ज्येष्ठायुद्धारपक्षा न प्रतिपादिताः । सवि. २५४ (३) मदनरनतकात्यायनवचनात्तु सर्वेषां भ्रातृणां पितापुत्राणां च समांशग्रहणमेव मुख्यमिति प्रतीयते ।
व्यप्र. ४४८
*वैतामहं समानं स्वात्पितुः पुत्रस्य चोभयोः । स्वयं तूपार्जिते पित्रा न पुत्रः स्वाम्यमर्हति ॥ एतत्पितामहचनानुपजीवनेन पितर्युपार्जिते द्रष्ठअप. २।१२१
3
व्यम् । जीवद्विभागे तु पिता नैकं पुत्रं विशेषयेत् । निर्भाजयेन्न चैवैकमकस्मात्कारणं विना ||
(१) नैकमधिकदानेन विशेषयेत् न च निर्भाजयेत् विभागशून्यं न कुर्यात् । कारणं विना, उद्धारादिविशेषो × दा.व्याख्यानं ‘न्यूनाधिकविभक्ताना' इति याज्ञवल्क्य- हि बहूनामेव नैकस्य एकस्यापि च पुत्रस्य कारणं विना २१ते (दू. १९६९) इष्टयम् । अपायानं यूनाधिकविशेषो न कार्यः कारणवशा कार्य एवं एकस्थाविभक्तानां' इति याज्ञवल्क्यवचने गतम् । व्यप्र., बाल. 'न्यूना - धिकविभक्तानां' इति याज्ञवल्क्यवचनस्य मितावद्भावः ।
। अपव्याख्यानं
।
पीत्यवगतेर्नोद्धारापेक्षो विशेषः किन्तु पितुरिच्छ एवेति यथोक्त एवार्थः ।
+वा.५६-५७
* विचि विरगतम् ।
+ व्यनि पमागतम् ।
÷ सेतु. दागतम् ।
(१) स्मृच. २६०; रत्न. १३९; सवि. ३५४ तरौ (तरो); व्यप्र.४४८; ब्यम.४३ सविवत् बिता. ३१४ धर्म्य (धर्म); समु. १२७ सविवत् .
(२) अप. २।१२१ स्मृच. २७९ पू. २८० तू (चो) उत्त; व्यनि ; समु. १३४ स्मृचवत्.
(३) दा. ५६; दात. १६५; व्यप्र. ४३९; बाल. २१११६, २११० भांज (भांग) सेतु.७२ विभ.४४६ विध.५५.

Page #666

११७४
व्यवहारकाण्डम्
विशेषवन्तं न कुर्यात् । कारणं च शास्त्रोक्तं पातित्यादिकं विनाऽकस्मात् क्रोधात् सुभगापुत्रस्नेहादिना वा न निर्मा जयेत् भागरहितं न कुर्यादित्यर्थः ।
(२) न विशेषयेत् शास्त्रीयज्येष्ठभागाद्यतिरिक्तैच्छिक द्वंशस्य चैकदेशत्वेन एकदेशिन आकाङ्क्षितत्वात् पुरुषविशेषणतया हरणकर्मत्वेन च द्वयोः समत्वात् परस्परसंबन्धानुपपत्तेः । वित्तार्जनादिति पञ्चम्यन्तेन द्व्यंशरूपैकदेशान्वयार्थोपादानस्याविवादात् अर्धपदेनापि
व्यप्र.४३९
स्वार्जिते पितुरधिकांशहरत्वम् 'व्यंशहरोऽर्धहरो वा पुत्रवित्तार्जनात्पिता + ॥ (१) पुत्रस्य वित्तार्जनात् पितुशहरत्वं अर्धहरत्वं वेत्यस्यार्थः । न च पुत्रश्च वित्तं चेति पुत्रवित्ते तयोरर्जनात् पिता द्यंशहरः पुत्रानर्जनात्तु सर्वहर इति वाच्यं अनर्जितपुत्रस्यापि भ्रातृभिर्विभागे वित्तार्जकतया अंश द्वयस्येष्टत्वात् कथं सर्वहरत्वं अतो विभागार्हसंबन्धिनि विद्यमाने अर्जकस्य द्यंशित्वं असति तु सर्वहरत्वं वाच्यं तथात्र पितापुत्रयोः प्रमत्तगीतता स्यात् । किंचाजैनं स्वत्वहेतुभूतव्यापारः अर्जनं स्वत्वं नापादयति इति विप्रतिषिद्धमित्यभिधानात् न च पुत्रेषु स्वत्वमस्तीति सर्वस्वदाने प्रदर्शितं अतस्तत्र गौणमर्जनपदं वित्ते च मुख्यं न चैतत् सकृत् श्रुतस्य संभवति । न च पुत्रेणार्जितत्वात् पुत्रस्य यंशप्राप्तेः पितुश्च भागद्वयस्यास्माद्वचनादृतेऽपि प्राप्तेः समभागत्वापातात् विधानमनर्थकमिति वाच्यं एतद्वचनमन्तरेण पुत्रधने पितुर्भागद्वयस्याप्राप्तेर्बचनस्यार्थवत्वात् । किंच पुत्रवित्तार्जनादि त्यस्य पितृधनविषयत्वे पितुरिच्छातो शहरत्वं अर्धहरत्वं वेत्यनुपपन्नं इच्छानुरोधित्वात् ग्रहणस्य इच्छायाश्चानियतत्वात् सार्द्धसपादपादोनांशग्रहणस्यापि संभवात् कथं पक्षद्वय मात्रकीर्तनं नियमार्थत्वं च पितृधनगोचरं न संभवतीत्युक्तं प्राक् । अत्र च पुत्रार्जितवित्तस्य यथा यशहरत्वं तथा तस्यैव वित्तस्यार्धहरत्वमिति युक्तम् । न पुनद्यंशस्यार्ध मे कोंऽशस्तद्ग्रहणार्थं वचनं अर्धस्य
+ विता. व्याख्यानं स यथेकपुत्रः स्यात्' इति शङ्खवचने (पृ. ११६७) द्रष्टव्यम् ।
(१) दा.४९; दात. १७४; व्यप्र. ४४४; विता. ३१३; सेतु. ६८; विभ.६५,६७; विच.८६.
तस्यान्वयो युक्तः वित्तार्जनार्धपदयोश्वाव्यवधानात्
।
वित्तस्यैवार्ध प्रतीयते न पुनर्द्यशस्यार्धमेकोंऽशः प्रतीयते स्वायत्ते चैकांशपदे प्रयोक्तव्येऽवाचकपदप्रयोगस्यान्याय्यत्वात् वित्तस्यैवार्धं युक्तम् । तत्र पितृद्रव्योपघातेन पुत्रार्जितवित्तस्यार्धं पितुः अर्जकस्य पुत्रस्यांशद्वयं इतरेषां एकैकांशिता अनुपघाते तु पितुरंशद्वयं अर्जकस्यापि तावदेव इतरेषामनंशित्वम् । यद्वा विद्यादिगुणसंपन्नस्य पितुरर्धहरत्वं विद्यादिनाऽपि ज्येष्ठस्यैवाधिकांशदर्शनात् विद्यादिशून्यस्य जनकतामात्रेण व्यंशित्वम् । तेन क्रमागतधनाद्वा पुत्रार्जितधनाद्वा भागद्वयं पिता स्वयं गृह्णीयात्, अतोऽधिक मिच्छन्नपि नार्हतीति वचनार्थः । स्वार्जितधनात्तु यावदेव ग्रहीतुमिच्छति तावदेव गृह्णीयात् ।
1
+दा.४९-५२
(२) [ जीमूतवाहनं खण्डयति ] तन्न । द्वन्द्वापेक्षया पठ्यर्थलक्षणावतो भवदुक्तसमासस्यायुक्तत्वात् । यच्चानर्जितपुत्रस्येत्यादिद्वन्द्वदूषणं तदत्यसंबन्धम् । भ्रातृभागाद्यविषयकत्वादस्य । पितृधनप्रस्तावात् । न चैवं पुत्रपदं व्यर्थ वित्तार्जनस्यैव यंशहरत्वे हेतुत्वोपपत्तेरिति वाच्यम् । अस्वातन्त्र्यार्थत्वात् । यतः पुत्रोऽपि वित्तवत्तेनैवार्जितस्तेन परतन्त्रः । स्वार्जितधने पितुरंशद्वयग्रहणावग्रहो न भवतीत्यत्र तात्पर्यम् । यच्चार्जनपदवैरूप्यं तदप्यसत् । पुत्रेऽपि पितृस्वत्वस्येष्टत्वात् । न च सर्वस्वदाननयविरोधः । पित्राद्यस्वत्वे तस्य तात्पर्यात् । पुत्राद्यदानस्य तन्नयसिद्धान्तस्य भाष्यप्रदर्शितचोदकविरोधयुक्तिसिद्धत्वात् । अत एव पुत्रकन्यादानादिविधयो मुख्यार्था एव न पुत्रादिपरतन्त्रीकरणरूप गौणदानाद्यर्थाः । इदं च पितुरंशद्वयोपादानं स्वार्जितविषयं न पित्रर्जितविषयम् ।
व्यप्र. ४४५
+ दात दावद्भावः । सेतु. दागतम् ।

Page #667

पैतामहद्रव्यस्वाम्यविचारः पैतामहे द्रव्ये पितापुत्रयोः स्वाम्यं तद्विभागश्च
विष्णुः
याज्ञवल्क्यः 'पिता चेत् पुत्रान् विभजेत् तस्य स्वेच्छा स्वय- भूर्या पितामहोपात्ता निबन्धो द्रव्यमेव वा । मुपात्तेऽर्थे ।
तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य चोभयोः+।। 'पैतामहे त्वर्थे पितापुत्रयोस्तुल्यं स्वामित्वम् । (१) अथ किं विभागात् स्वत्वं, उत स्वत्वे सति
(१) इदं सुव्यक्तं यदि पिता पुत्रान् विभजति तदा विभाग इति । विभागात् स्वत्वमित्याहुः । अन्यथा स्वोपात्तेऽर्थे न्यूनाधिकविभागं स्वेच्छया पुत्रेभ्यो दद्यात् जातपुत्रस्याधानादिश्रुतिद्रव्यसाधारण्यात् स्वत्यागासंभपैतामहे तु नैतत् यस्मात् तत्र तुल्यं स्वामित्वं न पुनः | वाद् विरुध्यते, इच्छया वा विभागस्मृतिर्न स्यात् । न पितुः स्वच्छन्दवृत्तिता।
दा.३१ च तदनुज्ञानादनुष्ठानमिति युक्तं, जातमात्रस्यानुज्ञाना. पितामहधनात् पितुर्भागद्वयम् । दा.३७ शक्तेः। इत्याद्याशंकामपाकर्तुमाह-भूर्या पितामहो
अस्यार्थः । स्वोपत्तेि यावदेव ग्रहीतुमिच्छति अर्ध पासेति । भूर्या पितामहोपात्ता निबन्धो वा अक्षयनिधिः भागद्वयं त्रयं वा तत् सर्व तस्य शास्त्रानुमतं न तु पैता- अन्यदेव वा द्रव्यं, तत्र पितापुत्रयोस्तुल्यं प्रभुत्वं स्यात् महेऽपि ।
| प्रत्येतव्यं निर्विचिकित्समेवेत्यर्थः। उभयोरित्यविभक्तस्यैव (२) पितृद्रव्यानुपश्लेषार्जितधनविषयमेतत् । स्वत्वज्ञापनार्थम् । भूम्यादेः पृथगुपादानमविभाज्यत्वात्
विर.४६४ स्थायित्वाद्वा द्रष्टव्यम् । यत्त्वनुष्ठानविरोधादि चोद्य, तत् (३) स्वार्जितेऽपि स्वेच्छया न्यूनाधिकविभागो।
स्वयमार्जितेनापि तत्सिद्धेर्न किंचित् । तदानीमेव वा भक्तत्वबहुपोष्यत्वाक्षमत्वादिसत्वासत्वकारणात् ।
विभज्यानुष्ठानमस्तु । या त्विच्छया विभागस्मृतिः सा दात.१६५
स्वयमुपात्तद्रव्यवतो द्रष्टव्या । अतः स्वत्वे सति विभाग इति सिद्धम् ।
विश्व.२।१२४ (१) विस्मृ.१७।१; दा.३१,४७,५३, अप.२।११४ (२) अधुना विभक्ते पितर्यविद्यमानभ्रातृके वा पात्ते (पार्जिते); विर.४६४; दीक.४२ स्य स्वेच्छा (दा पौत्रस्य पैतामहे द्रव्ये विभागो नास्ति । अध्रियमाणे स्वेच्छया); स्मृसा.५४ (=) तस्य स्वेच्छा (स्वेच्छया); विचि.
+ भेधा,व्याख्यानं 'पैतृकं तु पिता' इति मनुवचने १९६; व्यनि. स्वेच्छा (स्वेच्छातः); दात.१६५:१६७
द्रष्टव्यम् । (पिता...जेत्०); वीमि.२।११६ घेत् (यत्) स्वेच्छा
(१) यास्मृ.२१२१; अपु.२५६७, विश्व.२।१२४ (स्वेच्छया); ब्यप्र.४४६; विता.२९३; बाल.२।११६ मेधा.९।२०९; मिता. चोभयोः (चैव हि); दा.२९, अप.; अपवत् ; सेतु.७१; विभ.४४; समु.१२७; विच.३९,६३.
व्यक.१४०; स्मृच.२७९:२९५ उत्त., स्मृत्यन्तरम् । विर. (२) विस्मृ.१७।२ पिता (पितृ); दा.३१,५३ त्वर्थे (तु): ४६१, पमा.४९६, रत्न.१४१; मपा.६६०; सुबो.(3)२ ४७ त्वर्थे (तु) मित्वम् (म्यम् ); स्मृच.२७९ (अर्थे पैतामहेऽपि ३२ वा (च) शषं मितावत् ; व्यनि.; स्मृचि.२८ वा (च); पितापुत्रयोस्तुल्यं स्वाम्यम् ); दीक.४२ त्वथें (तु); व्यनि. नृप्र.३५, दात.१६६, सवि.३७३मितावत् : ४१३ उत्त., (अर्थे पैतामहे पितृपुत्रयोः स्वाम्यं तुल्यम् ) दात.१६५-१६६ स्मृत्यन्तरम्; वीमि.; व्यप्र.४४५ मितावत् : ५१८ उत्त.; दीकवत् ; व्यप्र.४४६ दा. (पृ.४७)वत्; सेतु.७१ (स्व३०) व्यउ.२१, व्यम.३९ वा (च):४३, विता.३१८ मितावत् । मित्वम् (म्यम्); विभ.६० दीकवत् ; समु.१३४ (अर्थे राको.४५. सुबोवत् ; बाल.२२३२,२११३५ (पृ.२१८) पैतामहे पितापुत्रयोस्तुल्यं स्वाम्यम् ); विच.२७,३८,३९,६३ मितावत् ; सेतु.७४ वा (च); विभ.५९:६४ उत्त.; समु. दीकवत.
१३४, विच.२७,३९.

Page #668

११७६
व्यवहारकाण्डम्
पितरि 'पितृतो भागकल्पना' इत्युक्तत्वात् । भवतु वा एव तद्धनं प्राप्नोत्वतिसंनिकर्षात् , तदर्थ सदृशं स्वाम्यवार्जितवत्पितुरिच्छयैवेत्याशङ्कित आह-भूर्या पिता- मिति वचनम् । यथा पैतामहधने पितुः स्वाम्यं तथैव महोपात्तेति। भूः शालिक्षेत्रादिका । निबन्ध एकस्य पर्ण- तस्मिन्मृते तत्पुत्राणामपि, न तत्र संनिकर्षविप्रकर्षाभरकस्येयन्ति पर्णानि, तथा एकस्य क्रमुकफलभरस्येयन्ति भ्यां कोऽपि विशेषः पार्वणविधिना पिण्डदानेन द्वयोरपि क्रमुकफलानीत्याद्युक्तलक्षणः । द्रव्यं सुवर्णरजतादि यत्पि- तदुपकारकत्वाविशेषादित्यभिप्रायः। अत एव मृतपितृतामहेन प्रतिग्रहविजयादिना लब्धं तत्र पितुः पुत्रस्य पितामहकः प्रपौत्रोऽपि पुत्रपौत्राभ्यां सह तुल्याधिकारी च स्वाम्यं लोकप्रसिद्धमिति कृत्वा विभागोऽस्ति । हि
भवति पिण्डदत्वाविशेषात् ।। यस्मात्तत्सदृशं समानं तस्मान्न पितुरिच्छयैव विभागो
जीवति तु पितरि पुत्राणां पितामहधनस्वामित्वे नापि पितुर्भागद्वयम् । अतश्च पितृतो भागकल्पनेत्येत
सपुत्रापुत्रभ्रातृदयविभागे तत्पुत्राणामपि भागः स्यात् स्वाम्ये समेऽपि वाचनिकम् । 'विभागं चेत्पिता कुर्यात्' स्वामित्वाविशेषात् । तथा चाप्रक्रान्तत्वेनातदर्थत्वं वचइत्येतत्स्वार्जित विषयम् । तथा 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत विभ- नस्य अनेकपितृकाणामेव प्रक्रमात् । निबन्धः कार्तिजन्नात्मनः पिता' इत्येतदपि स्वार्जितविषयम् । 'जीव- क्यामिदं दास्यामीति यन्निबद्धम् । द्रव्यं भूसाहचयोत् तोरस्वतन्त्रः स्याजरयापि समन्वितः' इत्येतदपि पार- द्विपदमभिहितम् । तन्व्यं मातापित्रर्जितद्रव्यविषयम् । तथा-'अनीशास्ते अयं वा धारेश्वरपुरस्कृतो वचनार्थः । इच्छया हि जीवतोः' इत्येतदपि । तथा सरजस्कायां मातरि सस्पृहे विभागदानप्रवृत्तस्य पितुः पैतामहधने सदृशं स्वाम्य च पितरि विभागमनिच्छत्यपि पुत्रेच्छया पैतामह- पुत्रैः सह न तत्र स्वोपार्जितधन इव न्यूनाधिकविभागद्रव्यविभागो भवति । तथाऽविभक्तेन पित्रा पैतामहे द्रव्ये
मिच्छातः कर्तुमर्हतीति । यथा विष्णुः--'पिता चेत् दीयमाने विक्रीयमाणे वा पौत्रस्य निषेधेऽप्यधिकारः।
पुत्रान् विभजेत्तस्य स्वेच्छा स्वयमुपात्तेऽर्थे पैतामहे तु पित्रर्जिते न तु निषेधाधिकारः। तत्परतन्त्रत्वात् । अनु- पितापुत्रयोस्तुल्यं स्वामित्वम् । इदं सुव्यक्तं यदि पिता मतिस्तु कर्तव्या । तथाहि-पैतृके पैतामहे च स्वाम्यं
पुत्रान् विभजति तदा स्वोपात्तेऽर्थे न्यूनाधिकविभागं यद्यपि जन्मनैव, तथापि पैतृके पितृपरतन्त्रत्वात् पितु
स्वेच्छया पुत्रेभ्यो दद्यात् पैतामहे तु नैतत् यस्मात् श्चार्जकत्वेन प्राधान्यात् पित्रा विनियुज्यमाने स्वार्जिते
तत्र तुल्यं स्वामित्वं न पुनः पितुः स्वच्छन्दवृत्तिता । द्रव्ये पुत्रेणानुमतिः कर्तव्या । पैतामहे तु द्वयोः स्वाम्य- अतः पितापुत्रयोः पैतामहधने समविभागाथै सदृशं मविशिष्टमिति निषेधाधिकारोऽस्तीति विशेषः । मनु- स्वाम्यमिति वचनं, पुत्राणां वा विभागस्वातन्त्र्यार्थमिति रपि.-'पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् । न मतद्वयमपि हेयम् । एवमेवापरमपि वचनं व्याख्येयम् । तत्पुत्रभजेत्साधेमकामः स्वयमार्जतम् ॥' इति (मस्मृ. अतः पैतामहादिधने पितुर्भागद्वयं, पितुरिच्छात एव ९२०९) । यत्पितामहार्जितं केनाप्यपहृतं पितामहेना- विभागो न पुत्रेच्छयेति सिद्धम् । दा.२९-३२ नुद्धतं यदि पितोद्धरति तत्स्वार्जितमिव पुत्रैः सार्धम
(४) समश्च विभागो न स्वार्जितधनवद्विषमः कार्यः। कामः स्वयं न विभजेदिति बदन् पितामहार्जितमकामो
निबन्धो नामास्मिन्भागे प्रतिक्षेत्र प्रतिगृहं चैतावद्धनऽपि पुत्रेच्छया पुत्रैः सह विभजेदिति दर्शयति ।
ममुष्मै देयमिति ।
+अप. +मिता.
+मिता. (५) निबन्धः क्लप्ततया याचकादिभिः पण्यादिषु (३) तस्य मिरवद्यविद्योद्योतेन द्योतितस्तत्वतोऽयमर्थः। गह्यमाणोंऽशः। सदृशं स्वाम्यं स्यादित्यनया वचोभङ्गया यत्र द्वयोर्धात्रोर्जीवपितृकयोरप्राप्तभागयोरेकः पुत्रमुत्पाद्य
समानांशित्वमेवोक्तमिति मन्तव्यम् । अन्यथा पूर्वोक्तविनष्टोऽन्यो जीवति, अनन्तरं पिता मृतः, तत्र पुत्र वचनसमानार्थता स्वरसतो युक्ता न स्यात् । एवं च
+ पमा., व्यनि., व्यम., विता. मितावद्भावः ।
+ मितावद्भावः । अग्न्याधानश्रुतिविरोधपरिहारो विश्ववत् ।

Page #669

दायभागः-पैतामहद्रव्यखाम्यविचारः
जीवद्विभागेऽपि पितामहादिधनविषये विषमविभागोन वा वचन पुत्रेच्छया वा विभागो भवति इति विभागकदाचिदपीति मन्तव्यम् । स्वार्जितधनविषये तु विषम- कालकथनप्रस्तावेऽभिहितत्वात् । मपा.६६०-६६२ विभागोऽपि युगान्तरे कदाचिदस्तीति जीवद्विभाग- (८) निबन्धः नैगमादिपण्यस्थले एकैकस्मिन्पण्ये प्रकरणेऽभिहितम् । .
+स्मृच.२७९ प्रतिदिनं प्रतिमासं वा इयत्पण्यमेतस्य जीवनार्थ (६) निबद्धयते इति निबन्धः आकरादौ नियतं | दातव्यमिति राजामात्यप्रधानपुरुषाधिकृतो निबन्ध लभ्यम् । विर.४६१ इत्युच्यते ।
*सवि.३७३ (७) ननु 'अनेक पितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना (९) पतामहे धने पित्रा सह विभागे पितारच्छया इत्यनेन पैतामहधनस्य पितृद्वारा भागक्लप्तिन स्वरूपत | नांशकल्पना किन्तु पितुर्द्विगुणः पुत्राणां च समोंऽशः इत्युक्तं 'भूर्या पितामहोपात्ता' इत्यनेन तु पितापुत्रयोः स्यादित्याह-भूर्या पितामहोपात्तेति । भूर्हिरण्यादिपैतामहधने सममेव स्वाम्यमित्युच्यते अतः पूर्वापर- | द्रव्यं वा निबन्धो राजव्यवस्थापितं तरिकग्राह्यादिविरोध इति चेन्मैवं 'अनेकपितृकाणामि'त्येतत्पितरि मते पणादिकं यत्पितामहेनार्जितं तत्र पितुः पुत्रस्य चोभयोः पुत्राणां पैतामहधनविभागविषयम् । एतच्च 'पिततो सदृशं स्वाम्यं स्यान्न पितुरिच्छयैव विभाग इत्यर्थः । न भागकल्पनेत्यनेन पदेन द्योत्यते. पितद्वारा पौत्राणामेवां- तु 'द्रव्ये पितामहोपात्ते स्थावरे जंगमे तथा । सममंशं शसंबन्धोऽवगम्यते । एतत्त पितरि विद्यमाने न घटत
समाख्यातं पितुः पुत्रस्य चैव हि ॥' इति बृहस्पतिइति तस्यापि जन्मनैव स्वत्वात् पितरि मृते तु मरणा
वचनात्सम एवांशः पूर्वोक्तनारदवचनविरोधात् । देव तस्य तु स्वत्व निवृत्तेः पौत्राणामेवांशसंबन्धो घटत
बृहस्पतिवचने त्वंशभागित्वं तुल्यमित्येवार्थः, न त्वंशस्य इति पितृमरणानन्तरं पौत्रादीनां पैतामहधनविभाग
तुल्यत्वमपि । एवकारः सदृशमित्यत्रान्वेति । चकारात् प्रकार: 'अनेकपितृकाणामित्यनेन वचनेन नियम्यते ।
प्रपितामहोपार्जिते प्रपौत्रस्यापि स्वं भवतीति समुच्चि'भूर्या पितामहोपात्तेत्येतत्तु पितापुत्रयोः विद्यमानयोः
नोति ।
वीमि. पौत्रापेक्षया पैतामहधनविषयम् । एतच्च 'पितुः पुत्रस्य
(१०)[जीमूतवाहनं खण्डयति] तदनादेयम् । संदर्भचैव ही त्यनेनांशेन द्योत्यते। मृतस्य स्वाम्याभावा
विरोधात् । तथाहि अनेक पितृकाणां पितृद्वारकभागदन्यतरमृतावपि 'तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य
कल्पनामभिधायानन्तरं 'भूर्या पितामहोपात्ता' इत्युक्तं चैव ही'त्यनुपपन्नं स्यात् । यदा त्रयो भ्रातरस्तत्रैकस्यैकः
तत्रास्वाम्यमेव पौत्राणां पैतामहे धने, पितरि जीवति पुत्रः अन्यस्य द्वौ अपरस्य त्रय: तथा च सर्वेषु 'पिता
विभागाभावो वा, तदिच्छयैव वा स्वार्जितवद्विभाग इति पुत्रेषु विद्यमानेषु पूर्वोक्तैव व्यवस्था, यदा त्वेकपुत्र
शङ्कात्रयमेवोत्तिष्ठति । यन्मिताक्षरायामुक्तं, तन्निराकरसंततौ पुत्राः पौत्राश्च जीवन्ति पुत्रान्तरसंततौ तु न पुत्रः
णार्थमेवेदं वचनं तयाख्यानरीत्या संगच्छते । प्रमीतकिन्तु पौत्रा एव तदा जीवतः पितुः पत्राः 'भयां पितृकपौत्रविषयकत्वेन संकोचोऽस्य कुतः । न च धारे. पितामहोपात्ते'त्यनेन न्यायेन पैतामहधनं लभन्ते । यदने
श्वरावधारितरीत्या पौत्रमात्रविषयकतायामपि न्यूनाधिकपुत्रा मृताः पौत्रा एव वर्तन्ते तदा अग्रे पौत्रा एव
भागमात्रस्य पित्रिच्छाकृतनिरासायेदं न पित्रिच्छाकालस्वांशान् लभन्ते । 'अनेकपितृकाणां तु पितृतो भाग
तदीयभागद्वयस्याविशेषप्रवृत्तस्येति वाच्यम् । विनिकल्पनेत्यनेन न्यायेन 'भूर्या पितामहोपात्ते'त्यनेन न्यायेन
गमनाविरहात् । किंच । पित्रिच्छाया हेतुत्वं 'इच्छया तेषां प्रमीतपितृकत्वादयं च विभागक्रमः । पितामहे मृत
विभजेत्' इति तृतीयानिर्देशाच्छाब्दमार्थकं तु तस्या एवास्मिन्विद्यमाने पितामहेच्छया पुत्रेच्छया विभागो
विभागकालोपलक्षणत्वम् । तत्र शाब्दं हेतुं बाधमानेभवति न पौत्रेच्छया। पितरि विद्यमाने पित्रिच्छया ।
नानेनार्थिक कालोपलक्षणत्वं न बाध्यत इति चित्रम् ।
+ शेषं मितागतम् । * मितावद्भावः ।
* मित्लवद्भावः।

Page #670

११७८
व्यवहारकाण्डम्
सति च स्वाम्यसाम्ये पुत्रेच्छाया निमित्तत्वं तत्कृतं च । 'ऽप्यस्ति तदनुद्धते पित्रोद्धते तु तदिच्छावशवर्तितैव पैता. तस्याः कालोपलक्षणत्वं गलेपातिकमापतद् दुर्वारम् । महेऽपीति । मणिमुक्तादौ तु पैतामहेऽपि पितुरेव स्वातन्त्र्यं ननु पितुरंशद्वयं पितृत्वप्रयुक्तं न स्वाम्याधिक्यप्रयुक्तं 'मणिमुक्ताप्रवालानां' इत्यादिप्राग्लिखितवचनेभ्यः । नाप्यर्जकत्वप्रयुक्तम् । तस्य 'येन चैषां स्वयमुपार्जितं अत्र पित्रुपरमानन्तरं यो भ्रातृणां विभागः स पित्रोरिति स्यात्स द्यशमेव लभेत' इति वासिष्ठसाधारणवचनादेव द्विवचनादुभयोपरम एव पितृधनेऽपि न तु मातुरुसिद्धेः 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत' इति विशेषवचनानर्थक्य- परमो मातृधनगोचर इति संग्रहकाराद्युक्तमादतव्यम् । प्रसंगात् । तस्मात्पित्रर्जितेऽपि ज्येष्ठपुत्रत्वप्रयुक्तं यथा पैतृकमित्यत्र पित्रोरिदमित्येकशेषकल्पनायां प्रमाणातस्यांशद्वयं विशेषवचनात्तथा पैतामहे पितुरपि । भावात्, 'जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः।' अत एवास्मन्मते पुत्रार्जितेऽपि पितुरंशद्वयमिति चेत्, इत्यादिना मातृधन विभागस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वाच्च अत्र सत्यम् । परं तु निःसंकोचप्रवृत्तस्वाम्यसाम्यवचनेन मातृधनविभागविधौ पौनरुक्त्यापत्तेश्च । याज्ञवल्क्येनापि तद्बाध्यते । पुत्रार्जिते तु पितुरंशद्वयाभावो भवदुदाहृतः- 'मातुर्दुहितर' इत्यादिना मातृधन विभागस्य 'विभजेरन् 'पुत्रवित्तार्जनात्' इति वचनस्य भवदुक्तार्थदूषणात्प्रागेव सुताः पित्रो रिक्थे' इति संबन्धो नाभिमतः किन्तु व्यवस्थापितः। न च तद्वचनादंशद्वयाभावेऽपि सामान्य- पित्रोरूर्ध्वमित्येव । पितुऋक्थमृणमिति तु संबन्धोऽर्थात् वचनादेव पुत्रार्जितेऽपि पितुरंशद्वयमायात्विति वाच्यम् । मातृऋक्थऋणविभागस्योत्तरार्धेनोक्तेः । अत एव वित्तार्जनस्य तत्र हेतुत्वोपन्यासवैयर्थ्यप्रसंगात् । न प्रागुक्तशंखलिखितवचने 'रिक्थमूलं हि कुटुम्बम्' च तदर्थवादमात्रमन्यथार्जकत्वप्रयुक्तभागद्वयस्य वसिष्ठ- इत्यादौ 'मातुरप्येवमवस्थिताया' इत्यनेन मातुरपेक्षयावचनादेव सिद्धर्विशेषवचनानर्थक्यापत्तिरिति वाच्यम्। प्यस्वातन्त्र्यं विभागानधिकारः सोदराणां तस्यामपि यतस्तथार्जकत्वप्रयुक्तपुत्रांशद्वयस्यावारणात् पितृत्व- जीवन्त्यामित्येतदर्थमेवोक्तम् । अतश्च-'भ्रातृणां जीवतोः प्रयुक्तपित्रंशद्वयेऽपि भागसाम्य एव पर्यवसानं भवेन्न तु पित्रोः सहवासो विधीयते । तदभावे विभक्तानां धर्मस्तेषां भवदभिमतपुत्रापेक्षया पितुरंशाधिक्यं तथाहत्यवचना- विवर्धते ॥ इति, व्यासवचने सहवासविधानमुखेन भावात् । यच्च किंचेत्यादिनानौचित्यमुक्तं तन्न किंचित् । पृथग्भाव निषेधाज्जीवतोरिति साहित्यमविवक्षितम् । अत वाचनिकसाम्येऽनौचित्याप्रसक्तेः। ज्येष्ठस्य ज्येष्ठत्वप्रयुक्त- एव एकस्मिन्नपि जीवति विभागो न धर्म्यः किन्तुभ मंशद्वयं पितृत्वप्रयुक्तं च पितुरिति ज्येष्ठपुत्रसाम्यापत्ते- परमे । 'पित्रोरभाव' इत्यादिबहस्पतिवचनेऽपि निवृत्त. स्त्वयाप्यनौचित्यस्य दुरत्वात् । मदनरत्नधृतकात्या- रजस्कायां मातरि जीवन्त्यां विभागस्य मातृधनगोचरयनवचनात्तु सर्वेषां भ्रातृणां पितापुत्राणां च समांश- त्वानुपपत्तेरुभयादुभयाभावोक्तविभागस्यैव जीवतोरपीत्यग्रहणमेव मुख्यमिति प्रतीयते । 'सकलं द्रव्यजातं यद्भा- पिशब्देन निर्दिष्टस्य शस्तत्वकीर्तनादुभयाभावे भ्रातृगैह्णन्ति तत्समैः । पितरौ भ्रातरश्चैव विभागो धर्म्य विभागः पितृधनगोचर एवेत्यवधार्यते । अत एव उच्यते ॥ इति । अत एव योगीश्वरोऽपि- 'सर्वे वा व्यासो मातरि जीवन्त्यां यो विभागस्तस्य मातृप्रधानस्युः समांशिनः' इति सर्वपदं प्रायुङ्क्त। अन्यथा समां- कत्वं दर्शयति । यथाह-'समानजातिसंख्या ये जाताशिनो वा कुर्वीत सुतानिति वदेत् । व्यप्र.४४७-४४८ स्त्वेकेन सूनवः । विभिन्नमातृकास्तेषां मातृभागः प्रश__ अयमत्र निर्गलितोऽर्थः। यद्यपि जन्मनैव पैतृके स्यते ॥' बृहस्पतिरपि-'यद्येकजाता बहवः समाना पैतामहे च धने पुत्रपौत्राणां स्वाम्यं तथापि पूर्वोक्त- जातिसंख्यया ।सापत्नास्तैर्विभक्तव्यं मातृभागेन धर्मतः।।' वचनैः पैतृके पुत्राणां पितृपरतन्त्रतया पितुश्चार्जकतया इति । अत्र जातिसंख्यया साम्ये सापत्नानामपि भागप्राधान्यात्पित्रा वार्जिते विनियुज्यमाने 'स्थावरं विशेषः स्वरूपकृतो नास्तीति मातृभागत्वविधानं मातृद्विपदं चैव' इत्यादिप्राक्प्रदार्शतवचनात्तव्यतिरिक्ते प्राधान्यपरमेवेति नायं पुत्राणां विभागः किन्तु तन्मातृपुत्रैरनुमतिरवश्यं कार्या । पैतामहे तु निषेधाधिकारो- णामित्युद्दिश्य विभागः कर्तव्य इत्यत्र तात्पर्यम् । तेनै

Page #671

दायभागः-पैतामहद्रव्यस्खाम्यविचारः
११७९
तन्मातृधन इवात्रापि मातृजीवने पुत्राणां न परस्परं नाभिहिते मातर्यनिवृत्तरजस्कायां संतानसंभवात् तद्विभागो धर्म्यः । अतो गौतमायुक्तविभागे धर्मवृद्धिरपि वृत्तिलोपस्य च 'ये जाता येऽप्यजाताश्च' इत्यादिवचनेन मात्रुपरम एव वेदितव्येति जीमूतवाहन आह । तत् गर्हितत्वान्निवृत्तरजस्कायां तु तस्यां तदप्रसक्तेरुपरतस्पृहे पितृधने मात्रभावापेक्षया अदृष्टार्थत्वापत्तेः प्रागेव निर- पितरीव विभागः प्रशस्त इति तस्यार्थः । तथा सति स्तम् । यच्च पैतृकमित्येकशेषस्याप्रमाणकत्वात् पौनरु- निवृत्तरजस्कायां तस्यां तदीयऋक्थाधिकारिकन्यासंतानक्त्यापत्तेश्च नास्य मातृधनपरत्वमित्युक्तम् । तदप्यदृष्टार्थ- स्यासंभवात्सुतरां तदिच्छया तद्धनविभागोऽपि पुत्राणातापत्तिभयादेकशेषस्य स्वीकर्तव्यत्वादयुक्तम् । पौनरुक्त्यं मुचित इति मातृधनगोचरताऽप्यस्य वचसः संभवतीति त्वयुक्तम् । पूर्वोक्तस्यापि मातृधनविभागस्य विशेषविधा- न किंचिदेतत् । यदपि व्यासबृहस्पतिवचसोर्मातृप्राधान्य नायानुवादोपपत्तेः। याज्ञवल्क्यवाक्ये तु मिताक्षराकृता च सापत्नविभागस्योक्तं तन्ममाप्यविरुद्धम् । यथा हि - 'मातापित्रोधन सुता विभजेरन्नित्युक्तम् । तत्र मातृधने- 'जीवतोरस्वतन्त्रः स्याजरयापि समन्वितः' इत्यादिवचनऽपवादमाह' इत्युत्तरार्धमवतारयता पौनरुक्त्यं परिहृतम्। वशाद्विभागोत्तरमपि पुत्रस्य पितृमातृपारतन्त्र्यं तथै'ताभ्य ऋतेऽन्वय' इति च दुहित्रभावेऽन्वयः पुत्रादि- तद्वचनवशान्मातृभाग एवायमिति बुद्धया तदाज्ञावशर्मातृधनमृणाव शिष्टं गृह्णीयात् इति व्याख्याय इदं वदतया तजीवनावधि स्थेयमित्येतावता पितृधनविभागेच- 'विभजेरन् सुताः पित्रोरूर्ध्वमक्थमणं समम्' | ऽपि तस्यां जीवन्त्यामनधिकारः कुतस्त्य इत्यलमधिकेन । इत्यनेनैव सिद्धमपि स्पष्टार्थमुक्तं इत्युक्तम् । न
व्यप्र.४५०-४५३ चात्र पित्रोरूर्वमित्येवास्तु संबन्धः। मातृधनविभाग
बृहस्पतिः स्योत्तरार्धेऽभिधानापितुक्थमृणमिति पर्यवस्यति । तथा
द्रव्ये पितामहोपात्ते स्थावरे जङ्गमे तथा । च 'ताभ्य' इत्यादेर्निरर्थकानुवादत्वमपि न प्रसज्यतीति
सममंशित्वमाख्यातं पितुः पुत्रस्य चैव हि। वाच्यम् । ऋक्थऋणपदयोः ससंबन्धिकार्थत्वात्तदा
(१) अंशित्वं समं समानं न च स्वेच्छया स्वोपात्तकाङ्क्षायां खवास्योपात्तपित्रोरितिपदानुषङ्गस्यैव परि
धनवत् न्यूनाधिकविभाग दातुमर्हति न पुनरंशः सम शेषावगतार्थिकपितुः पदान्वयापेक्षयाभ्यर्हितत्वात् ।
इति तस्यार्थः । द्विपितृकपित्रभिप्रायं वा समभागतदशेन तु ताभ्य इत्यस्यानुवादत्वस्याप्यभ्युपगमौ
वचनम् ।
दा.४६ चित्यात् । ये त्वन्वयपदं दुहित्रन्वयदौहित्रादिपरत्वेन व्याच.
___* वीमि.व्याख्यानं, व्यवहारप्रकाशकारेण कृतं जीमूतवाहनक्षते । तन्मते तु वैयर्थ्यशंकैव नास्ति । तदेतद्विस्तरेण
खण्डनं च 'भो पितामहोपात्ता' इति याज्ञवल्क्यवचने स्त्रीधन विभागप्रस्ताव प्रपञ्चयिष्यामः । शंखलिखितोक्तं
द्रष्टव्यम्। मातरि जीवन्त्यामस्वातन्त्र्यं तु मानववत्तद्धनगोचर- (१) दा.४५-४६; अप.२।१२१ तथा (ऽपि वा); व्यक. मपि संगच्छत एव । 'भ्रातृणामि'त्या दिव्यासवचनमपि १४१; स्मृच.२७९ स्था...था (जङ्गमे स्थावरेऽपि वा) व्यासः सहवासप्राशस्त्यमात्रमुभयजीवन आहेति जीवतोरिति
विर.४६१; पमा.४९६ स्मृचवत् ; रत्न.१४१, दीक.४३ साहित्यविवक्षायामपि न दोषः। वस्तुतस्तु पित्रोरूर्ध्व
अपवत् ; व्यनि.स्थावरे जङ्गमे (जङ्गमे स्थावरे) सममंशि (समं
स्वामि) चैव हि (चोभयोः); स्मृचि.२८ सममं (ससमां) चैव मपि 'ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्' इति सहवासस्य मुख्य
हि (चोभयोः); नृप्र.३५ स्मृचवत् ; सवि.३७४ स्मृचवत् ; त्वाद्विभागस्य च धर्मवृद्धयर्थत्वान्मातरि जीवन्त्यामपि
चन्द्र.६९(-) पुत्रस्य चैव हि (पौत्रस्य चोभयोः); वीमि.२। धर्मस्य पञ्चमहायज्ञादेरावश्यकत्वात्तवृद्धयर्थ विभाग
१२१ शित्वमा (शं समा); व्यप्र.४४६; व्यम.४३; विता. उचित एव । यत्त पित्रोरभाव इति बृहस्पतिवचने निवृत्त- ३१८ शि (श) चैव हि (चेच्छया); वाल.२।११७ तथा रजस्कायां मातरि जीवन्त्यामित्याद्युक्तं, तत्रोच्यते । उभय- (ऽपि वा) मंशि (मीश): २।१२१ स्मृचवत् ; विभ.५९ द्रव्ये जीवने सहवासः प्रशस्तस्तदभावे विभाग इति पूर्वार्धे| (द्रव्यं); सवि.१३४ स्मृचवत् ; विच.६६.

Page #672

११८०
व्यवहारकाण्डम्
है धने पुत्रजीमूतवाहवरोधात् ।
(२) जीवपितृकस्य पुनः पित्रा सह कथं पैतामह- | रूपेण जाता अनुशयतस्तत्पक्षपुरुषसंबन्धाः पितृस्था धनविभाग इत्याकाङ्क्षायामाह बृहस्पतिः-द्रव्य इति। | इत्युच्यन्ते । किंचित्कालं श्लेष्मरूपेण रेतोरूपेण परिण
पमा.४९६ | तानां स्त्रीसंबन्धेन तस्यां प्रविष्टा गर्भस्था इत्युच्यन्ते । तस्मान्न पितुरिच्छयैव विभागो नापि पितुर्भाग- | एवं पितृमातृसंबन्धप्रभृति तद्धनेषु तथा स्वामित्वमस्तीति द्वयम् ।
पमा.४९७ | ततः स्वत्वं ततो विभागोऽपि । न विभागात्स्वत्वमिति । (३) पौत्रस्य पैतामहधने पित्रा सह कथं विभाग
व्यनि. इत्यपेक्षायामाह बृहस्पतिः--द्रव्य इति । पित्रा सम
व्यासः एवांशो ग्राह्यो न तु स्वार्जितवदत्र विषमविभागपक्षा
क्रमागते गृहे क्षेत्रे पितापुत्राः समांशिनः । श्रयणेनार्थद्वयमित्यर्थः ।
रत्न.१४१ / पैतृके न विभागार्हाः सुताः पितुरनिच्छतः ।। (४) पैतामहे धने पुत्रपौत्रयोः समांश पौत्रेच्छया च
| (१) पितर्यनिच्छत्यपि पैतामहधनविभागो भवतीविभागमाह-द्रव्य इति । यत्तु [जीमूतवाहनव्याख्यानं] | त्याह व्यासः-क्रमागत इति । रत्न.१४१ तन्मिताक्षराप्रद्वेषजान्ध्यकृतम् । पूर्ववचोविरोधात् (२) अर्थापितामहाद्यर्जिते तदनिच्छयाऽपि विभा. 'अनेकपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पनेत्यनेन सर्वसिद्धेश्च गाहा इत्यर्थः ।
. व्यम.४२ तेन तत्र पितुरपि सम एव । विता.३१७-३१८
(१) अप.२।१२१ पिता (पितृ) के न (केण) सुताः (पुत्राः); (५) पितामहार्जिते त्वेकपुत्रेणापि सह समांशित्व
स्मृच.२८० सुताः (पुत्राः) च्छतः (च्छवः) उत्त.; विर. माह बृहस्पतिः-द्रव्य इति ।
व्यम.४३ ४६१ गृहे (गृह); रत्न.१४१ विरवत् ; व्यनि.गृहे (गृह) जाता जनिष्या गर्भस्थाः पितृस्था ये च मानवाः। पिता (पितृ); सवि.३७५ (क्रमायाते गृहक्षेत्रे पुत्रपौत्राः समांसर्वे काङ्क्षन्ति तां वत्तिमनाच्छेद्या ततस्तु सा॥ शिनः) पू.; ब्यम.४२ गृहे (गृह) च्छतः (च्छया) बृहस्पतिः जनिष्यमाणानां विशेषणं गर्भस्था इति । तिलमाष- विता.३१८; बाल.२।११७ गौतमः :२।११९ पितापुत्राः
(पितृपौत्राः): २।१२१, च्छतः (च्छया); विभ.५९ च्छतः (१) व्यक.१५२; व्यनि. सर्वे (सर्वेऽपि) अना (न वि); | (च्छया); समु.१३४ गते गृहे (याते गृहे) पिता (पित्रा) समु.९४.
सुताः (पुत्राः).
पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः वेदाः
नजैष्टम् । न परा जयेथे । एनोरेनयोर्यवयोर्मध्ये कतरश्चज्येष्ठो भ्राता द्विभागहारी
नैकतरोऽपि न परा जिग्ये । न पराजैष्ट । हे विष्णो उभा जिग्यथुर्न परा जयेथे न परा जिग्ये कत- | इन्द्रश्च त्वं च युवां यद्यद्वस्तु प्रत्यपस्पृधेयां असुरैः रश्चनैनोः। इन्द्रश्च विष्णो यदपस्पृधेथां त्रेधा सहस्रं सहास्पृधेयां त्रेधा लोकवेदवागात्मना त्रिधा स्थितं वि तदैरयेथाम् ॥
सहस्रममितं च वि तदैरयेथां व्यक्रमेथामित्यर्थः । (१) हे इन्द्राविष्णू उभोभौ युवां जिग्यथुः। शत्रू.
| (२) हे विष्णो त्वमिन्द्रश्चोभौ यदपस्पृधेयां यदा (१) ऋसं.६।६९।८; तैसं.३।२।११।२, ७।१।६।७; कासं. | परस्परं स्पर्धितवन्तौ तत्तदा गोसहस्रं त्रेधा विभज्यै१२।१४; मैसं.२।४।४; असं.७।४४।१; बा.६।१५।६; रयेथामिन्द्रस्य द्वौ भागौ विष्णोरेको भाग इत्येवं शबा.३।३।१।१३, गोबा.२।४।१५.
प्राप्तवन्तौ।
तैसा.
ऋसा.

Page #673

दायभागः-पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११८१ तस्यामकल्पेतां द्विभाग इन्द्रस्तृतीये विष्णुस्तद्वा यस्मात्पितुः प्रजापतेः सकाशात् स्रजोलामेन श्रेष्ठोएषाऽभ्यनूच्यत उभा जिग्यथुरिति ।
ऽभूत् तस्माल्लोके पुत्राणां मध्ये यः पुत्रो धनतममिव ततस्तावुभौ तस्यां गव्यकल्पेतां व्यवस्थां कृतवन्तौ। अतिशयितमेव धनदायमुपैति पितुः सकाशात् दायत्वे. इन्द्रो द्विभागे व्यवस्थितः। विष्णुस्तृतीये भागे व्यव- नोपगच्छति तं पुत्रं मन्यन्ते । लौकिका जानन्ति अयस्थितः । तदेनमर्थममिलक्ष्य काचिदृग्वेदेऽप्यगनूच्यते । मेव पुत्र इदं सर्वे पुत्रसंबन्धि प्रामादिकं भविष्यति सा च भागत्रयप्रतिपादिका । तस्याश्च प्रतीकम् 'उभा सर्वस्याधिपतिः भविष्यति ।
ताब्रासा. जिग्यथुः' इत्येतत् ।
. तैसा. पुत्राणां ज्येष्ठादितारतम्यानुसारेण विषमविभागः । विभागो गुणवान् भ्राता उद्धारभाक्
जीवति पितरि पित्रधीनः । इन्द्रो वै वृत्रमहन्त्सोऽन्यान्देवानत्यमन्यत । स तैदिमं साम सृष्टमद उत्क्रम्य लेलायदतिष्ठत् , महेन्द्रोऽभवत् स एतमुद्धारमुदहरद्वत्र हत्वा । तस्य सर्वे देवा ममत्विन् आसन् मम ममेति, तदुद्धार एवास्यैष भाग एव ।
तेऽब्रुवन् विदं भजामहा इति । तस्य विभागे न सोमो ओषधीनामधिराजस्तस्य वा एष भागो समपादयन् , तान् प्रजापतिरब्रवीदपेत मम वा यदकृष्टपच्यं तदुद्धार एवास्यैष भाग एव। एतत्, अहमेव वो विभक्ष्यामीति । सोऽग्निम__ अतिथेरातिथ्यमसि विष्णवे त्वेति । सोऽ ब्रवीत् , त्वं वै मे ज्येष्ठः पुत्राणामसि, त्वं, प्रथमो स्योद्धारो यथा श्रेष्ठस्योद्धार एवमस्यैषऽऋते वृणीष्वेति...अथेन्द्रमब्रवीत् त्वमनुवृणीष्वेति । छन्दोभ्यः।
अथ सोममब्रवीत् त्वमनुवृणीष्वेति । तेदिन्द्रमेवान्वादित्यानाभजतीन्द्राय स्वाभिमा
गौतमः तिनऽइति सपत्नो वाऽअभिमातिरिन्द्राय त्वा
____ पुत्राणामुद्धारविचारः सपत्नघ्नऽइत्येवैतदाह सोस्योद्धारो यथा श्रेष्ठस्यो
विंशतिभागो ज्येष्ठस्य मिथुनमुभयतोदयुक्तो द्धारः एवमस्यैषऽऋते देवेभ्यः।
रथो गोवृषः । पितुरिष्टो भ्राता उद्धारभाक्
(१) मिथुनमजादीनां उभयतोदत् अश्वादि तयुक्तो सोऽकामयतेन्द्रो मे प्रजायां श्रेष्ठः स्यादिति तामस्मै स्रजं प्रत्यमुश्चत्ततो वा इन्द्राय प्रजाः
दा.३८ रथः गोयुक्तो वृषः।
(२) अधुना पितुरूवं जीवति च तस्मिन्विभागश्रेष्ठथायातिष्ठन्त तच्छिल्पं पश्यन्त्यो यत्पितर्य
प्रकारमाह-विंशतिभाग इति । सर्वस्मात्पितृधनाविंशपश्यन् । तस्माद्यः पुत्राणां दायं धनतममिवोपैति
तितमो भागः, मिथुनं गवादिषु स्त्रीपुंसयोर्युग्मम् । उभतं मन्यन्तेऽयमेवेदं भविष्यतीति ।
यतोदन्ता अश्वाश्वतरगर्दभास्तेषामन्यतमाभ्यां युक्तो रथः, प्रजायामिति जातावेकवचनं मे मदीयासु प्रजासु मध्ये
गोवृषः पुंगवः । अयमुद्धारो ज्येष्ठस्य । गौमि. इन्द्रः श्रेष्ठ: प्रशस्यतमः अधिकः स्यादिति सः प्रजापतिः कामितवान् कामयित्वा च तामात्मीयां सजे अस्ये
(३) अयमुद्धारः सति संभवे ज्येष्ठस्य । +मभा. न्द्रस्य प्रत्यमुञ्चत । गले बद्धवान् ततोऽस्येन्द्रस्य श्रेष्ठयार्थ
काणखोरकूटवण्डा मध्यमस्यानेकाश्चेत् । प्रजा अन्वजानन् यत्पितरि श्रेष्ठयकारणं शिल्पमपश्यत् तच्छिल्पमाश्चर्य सुरूपमिन्द्रे पश्यन्त्यः विलोकयन्त्यः
* विर., पमा. गौमिगतम्। + शेषं गौमिगतम् । लक्षणहेत्वोः क्रियाया इति दृशेहतौ शतृप्रत्ययः ।
(१) जैउबा.११५१.
(२) गौध.२८।५; दा.३८; ग्यक.१४१ मभा. गौमि. (१) तैसं.७।१५।४. (२) मैसं.४।३।१.
२८१५; विर.४७० पमा.४८९; समु.१२८. (३) मैसं.४।३।२. (४) शबा.३।४।१।११.
(३) गौध.२८६, दा.३८, व्यक.१४१; मभा.ण्डा (५) शबा.३।९।४।९. (६) ताबा.१६।४।४।३,४. । (ण्टा); गौमि.२८६ वण्डा (वणेटा); विर.४७०; पमा.

Page #674

११८२
.
व्यवहारकाण्डम्
(१) खोरो वृद्धः, कूटो वामनाकृतिः, वण्डो विकृत- उद्धतावशिष्टस्य समविभाग इति प्रथमः कल्पः लागूल:, एते मध्यमस्य यदि बहवो भवन्ति पशवः।। समधेतरत्सर्वम् ।
दा.३८ (१) इतरदुद्धतशिष्टं सर्वे समधा गृह्णीयुः सममित्यर्थः। (२) काण एकनेत्रो विकलाङ्ग इति यावत् । खोरो | द्विधा बहुधेत्यादौ दृष्टो धाप्रत्ययः प्रयुक्तः। गौमि. वृद्धः। खोट इति पाठे विकलपादः। कूटः शङ्गहीनः । (२) एवमुद्धृतोद्धारशिष्टं समं विभक्तव्यम् । ननु च वणेटो विकलवालधिः। गवाश्वादिषु य एवंरूपः स | विभागे समधैव सर्वस्मिन् प्राप्ते वचनादुद्धार उक्ते शेष मध्यमस्योद्धारः स च काणादियद्यनेको भवति । इतरेषा- समधैव प्राप्नोतीति नार्थोऽनेन सूत्रेण । नैष दोषः, यदि मप्यस्ति चेदिति ।
हि पिता विभागं करोति तदोद्धारप्रतिषेधार्थमिदमिति । अविर्धान्यायसी गृहमनोयुक्तं चतुष्पदा चैकैकं अन्ये तु पितुरुद्धारप्रतिषेधार्थमिदमिति ब्रुवते । अयं च यवीयसः ।
प्रकारो ज्येष्ठे कनिष्ठे च गुणवति द्रष्टव्यः। मभा. (१) अविरूर्णायुः । जातावेकवचनं यावन्तोऽवयः।। __ज्येष्ठस्य यशित्वं इतरेषां समांश इति द्वितीय: कल्प: एकस्य चतुष्पदां चैकैकमित्येव सिद्धत्वात् । अपर
। व्यंशी वा पूर्वजः स्यात् । आह-यद्यपि पितुरेक एवाविस्तथाऽपि स यवीयसः । (१) द्वावंशी द्यशं, तदस्य विद्यत इति घशी, भागचतुष्पदां चैकैकमिति तु बहुविषयमिति। धान्यं व्रीह्यादि। द्वयं ज्येष्ठस्योद्धार इत्यर्थः।
मभा. अय आयसं दात्रादि । धान्यमयश्चेति धान्यायसी। (२) पूर्वजो विद्यादिना ज्येष्ठ इत्यर्थः। स्मृच.२६६ एतदुभयं यावत्किंचिद्गृहे । गृहं यत्र आस्यते । अनः
(३) इदं च ज्येष्ठस्यैव गुणातिशययुक्तत्वे अन्येषां शकटं युक्तं बाह्याभ्याम् । चतुष्पदां च गवादीनामेक- | निगुणत्वे ।।
विर.४७८ मिष्टं गृह्णीयात् । अयं कनीयसः उद्धारः । अयं च
। ऎकैकमितरेषाम् । सर्वकनीयसः । इतरेषामुद्धारो यो मध्यमस्य । गौमि. अयं विभागो यदि ज्येष्ठ एव गुणवान् अन्ये
(२) अविः प्रसिद्धः । एकवचनादेकं, धान्यं । निर्गुणाः तदा द्रष्टव्यः।। व्रीह्यादि । अयो लोहं आनुरूप्येण धान्यायसोः कल्प
ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यं इति तृतीयः कल्पः नार्थ द्विवचनम् । एवं च न सर्व गृह्णीयात् । गृहमेकं एकैकं वा धनरूपं काम्यं पूर्वः पूर्वो लभेत । शकटं युक्तं चतुष्पदां च गवादीनामेकैकं पृथक्पृथगा- (१) कल्पान्तरेषु बहुषु क्षेत्रादिष्वैकैकं धनरूपं ज्येष्ठानुरूप्येण यवीयसः कनीष्ठा गृह्णीयुः। अयं कनिष्ठोद्धारः। नुपूर्ताद् गृह्णीयुः । काम्यं यस्य यदिष्ट स तद्गृह्वीयादिति
+मभा. (३) एवमन्यत्रापि यत्र उद्धारे गुरुलधुभावस्तत्र
(१) गौध.२८।८; दा.३८ मथे (ममि); व्यक.१४१;
मभा. गौमि.२८८ घेत (था चेत); विर ४७० घेत (मेवेत); भ्रातृणां ज्येष्ठमध्यमकनिष्ठानां गुणवत्त्वाद्यपेक्षया व्यवस्था
पमा.४९० मधे (म चे); समु.१२८. द्रष्टव्या । लोके तु ज्येष्ठमात्रपुरस्कारेण च मध्यम
(२) गौध.२८९; दा.३८; व्यक.१४२; मभा.जः कनिष्ठोद्धारं चानादायैव ज्येष्ठस्य विशोद्धारो दृश्यते ।
स्यात् (जस्य); स्मृच.२६६ शी (शं); विर.४७८; व्यप्र.
xविर.४७१ ४४०; विभ.४०,४२ (स्यात्०); समु.१२८ विच.७३ मभा., विर. गौमिगतम् ।
गोभिल:. +पमा. मभागतम् । ४ शेष मभागतम् ।
(३) गौध.२८।१०; दा.३८; ब्यक.१४२; मभा.; ४९० (काणः खोडः कूट: वण्डो मध्यमस्यानेकश्चेत् ); समु. | व्यप्र.४४०. १२८.
(४) गौध.२८।११; व्यक.१४२; मभा. गौमि.२८९ (१) गौध.२८७, दा.३८; व्यक.१४१; मभा.; | भेत (भते); विर.४७९ धन-(धन) पं (पवत् ) वः (वतः); गौमि.२८१७; विर.४७०; पमा.४९० समु.१२८. | विभ.४० का (यत्का).. ...
मभा.

Page #675

दायभागः - पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
सर्वेष्वष्टं ज्येष्ठस्तद्रहितेष्विष्टमनन्तर इति । अयमुद्धारः सर्वेषाम् ।
गौमि. (२) एकैकं वाऽर्थजातमभिप्रेतं ज्येष्ठानुक्रमेण गृह्णीयुः । तत्राभिप्रेतार्थविशेषग्रहणमेवोद्धारः । अयमि सर्वे गुणवन्तश्चेद्द्रष्टव्यः । देशकं पशूनाम् ।
सभा.
(१) अत्रैव पशुषु विशेषः - दशकमिति । दशावयवा अस्य दशकः । पशूनां गवादीनां मध्ये दशकं दशकं पूर्वो लभते न त्वेकमिति ।
गौमि.
(२) धनरूपमित्यनेन काम्यस्यैकस्य पशोर्ग्रहणे प्राप्ते संख्यानियमेन ग्रहणार्थमिदं पशूनां दश ग्राह्या इति ।
मभा.
(३) समानजातीयान्दशतो दश दश पशून् पूर्वः पूर्वो लभेतेत्यर्थः । • विर. ४७९ नैकशफद्विपदानाम् ।
उक्तः ।
(१) अस्यापवादः - नैकेति । एकशफानामश्वादीनां द्विपदां दास्यादीनां च दशकं न गृह्णीयुः । किंतु पूर्वोक्तमेकैकमेवेति । द्विपदानामिति पाठे पादशब्देन समानार्थः पदशब्दः। एवमेकमातृकाणां सोद्धारो विभाग गौमि. (२) यदि सर्वे निर्गुणास्तदानीं सममेव विभागो द्रष्टव्यः । अत्र विशेषानुपादानात् स्मृत्यन्तरे च द्विरुक्तेः पूर्वस्य तत्प्रयोजनत्वात् । यथाऽऽह वसिष्ठः 'अथ भ्रातॄणां दायविभागः' इति । यदा केचित् गुणवन्तः केचिन्निर्गुणास्तदा ज्येष्ठो दशममुद्धारं गृहीत्वा अन्यत्समं विभजेत् । यथाऽऽहोशना - ' ज्येष्ठस्य दशमो - द्धारः कनिष्ठस्याभिप्रेतो भागः' इति । अस्मिन्देशे अयमेव विभागो द्रष्टव्यः, समाचारात् । समानजातीयानामेकमातृकाणां विभाग उक्तः ।
मभा.
(१) गौध. २८।१२ कं (तं); मेघा. ९ | ११४ कं (तः ); व्यक. १४२; मभा.; गौमि. २८।१०६ मवि. ९।११४ कं (तश्च); ममु. ९।११४ मेघावत्; विर. ४७९ मेघावत् ; मच. ९।११४ मेधावत्; विभ. ४० मेघावत्.
११८३
(३) एतच्च सर्वेषां समत्वे धनबहुत्वे च मन्तव्यम् । विर. ४७९
(२) गौध. २८।१३; मेघा. ९।११४ नै (ए); मभा. गौमि. २८।११ दानाम् (दाम् ); विर. ४७९; विभ. ४१.
म्य. का. १४९
हारीतः पुत्राणामुद्धारविचार:
'विभजिष्यमाणे गवां समूहे वृषभमेकधनं वरिष्ठं वा ज्येष्ठाय दद्युर्देवतागृहं च, इतरे निष्क्रम्य कुर्युः एकस्मिन्नेव दक्षिणं ज्येष्ठायानुपूर्व्यमित रेषाम् ।
एकधनमुत्कृष्टधनम् । देवता विष्ण्वादिप्रतिमा गृहं पैतृकम् । निष्क्रम्य कुर्युर्गृहान्तराणीति शेषः । यदा गृहान्निष्क्रम्य गृहान्तरकरणासंभवः, तदा दक्षिण श्रेष्ठं ज्येष्ठाय भवेदिति शेषः । आनुपूर्व्यमनुपूर्वता, तेन मध्यमाय मध्यमं, कनिष्ठाय ततोऽपि हीनमित्यर्थः । हरिहरस्तु देवतागृहपदेन दुर्गादिपूजामण्डपं व्याख्याय तज्ज्येष्ठाय दत्त्वा अन्ये मण्डपान्तरं कुर्युरित्याह । विर. ४७१
7
सेमानो मृते रिक्थविभागः । (१) उद्धारमन्तरेणापि समविभागमाह पितरीत्यनुवृत्तौ हारीत: - समानत इति । दा. ६५ (२) मृते पितरि भ्रातृभिः क्रियमाणऋक्थविभागः समभागेनैव कार्य इत्यर्थः । स्मृच. २६३ *बौधायनः ज्येष्ठोद्धारः
वर्णानां गोवाजावयो ज्येष्ठांशः । अंशनियमेनोद्धारः । मृते जीवति वा पितरि सत्सु गोश्वाजाविष्वेतत् । इतरे समं विभजेरन् । गवा
* आपस्तम्बमतं पितृकर्तृकविभागे (पृ. ११६४ ) द्रष्टव्यम् । (१) व्यक. १४१; विर. ४७१.
(२) दा. ६५ नो (नतो); स्मृच.२६३; रत्न. १४० मृते + (पितरि ); सवि. ३५६ रिक्थ ( पितरि ); व्यप्र. ४४२ रत्नवत्; व्यम.४४ रत्नवत् ; सेतु. ७७ दाबत् ; समु. १२७ (समेनैव मृते पितरि रिक्थविभागः); विच. ७१ नो (नतो) विभागः (भागिनः ).
(३) बौध २२ ९; व्यक. १४२ चतुर्णां (असति पितरि चतुर्णा) विर.४७२ शः+(यथासंख्येन) शेषं व्यकवत्, -)

Page #676

११८४
व्यवहारकाण्डम्
दीनां ज्येष्ठभागद्वयावशिष्टस्याऽप्याधिक्ये सति विज्ञेयम् । अत्रापि नष्टानामपि पुत्राः पित्र्यानेवांशान् लभन्त
बौवि. इति वाचनिकी व्यवस्थेति विज्ञानेशः। अपरार्कवसिष्ठः
| भारुच्यादयस्तु प्रमीतपितृकाणां पितृद्वारागतद्रव्यदायस्य ज्येष्ठस्य व्यंशित्वम् । पुत्राणामुद्धारविचारः। यथेष्टविनियोगार्हस्वत्वसंभवात् पितृस्वत्वस्यैव विभाम अथ भ्रातृणां दायविभागः। ड्यंशं ज्येष्ठो | इति पितृतो भागकल्पनेति न्याय सिद्धार्थानुवादः । अत हरेत , गवाश्वस्य चानुदशमम । अजावयो गृहं एवाह कात्यायनः-'स एवांशस्तु सर्वेषां भ्रातृणां न्यायतो च कनिष्ठस्य । कार्णायसं गृहोपकरणानि च भवेत्' इत्याहुः ।
सवि.३७३ मध्यमस्य ।
महाभारतम् द्यशमिति, द्वावंशी ज्येष्ठो हरेद्वाश्वस्येति दशसु गोषु .. पुत्राणां स पविभागः । ज्येष्ठस्याधिकभाक्त्वम् । अश्वेषु चैकैकं श्रेष्ठं गृह्णीयात् । इदं च वसिष्ठवचनं ज्येष्ठस्य जातानां समवर्णायाः पुत्राणामविशेषतः । सातिशयगुणवत्त्वे इतरयोश्च गुणवत्त्वे। विर.४७९ सर्वेषामेव वर्णानां समभागो धनात्स्मृतः ।। विष्णुः
ज्येष्ठस्य भागो ज्येष्ठः स्यादेकांशो यः प्रधानतः। पुत्राणां समाविभागः ज्येष्ठोद्धारश्च
एष दायविधिः पार्थ पूर्वमुक्तः स्वयंभुवा ।। सेवणोंः पुत्राः समानंशानादधुः । ज्येष्ठाय
सवर्णनेकभार्यापुत्राणां विषमविभागः । श्रेष्ठमुद्धारं दद्युः।
समवर्णासु जातानां विशेषोऽस्त्यपरो नृप । (१) एतच्च पुत्राणां भिन्नसंख्यकत्वे । विर.४७६
विवाहवैशिष्टयकृतः पूर्वपूर्वो विशिष्यते ॥ (२) एवं विजातीयपुत्रसमवायेऽपि विभागमुक्त्वा
हरेज्येष्ठः प्रधानांशमेकं तुल्यासु तेष्वपि । इदानीं सजातीयसमवाये तमाह-समानवर्णा इति ।
मध्यमो मध्यमं चैव कनीयांस्तु कनीयसम् ।। यदि चतुर्णामपि वर्णानां सजातीया एव पुत्रा भवेयुस्तदा
एवं जातिषु सर्वासु सवर्णः श्रेष्ठतां गतः । ते समानेवांशानादधुः । इदं चैकमातृकाणां, भिन्न
महर्षिरपि चैतद्वै मारीचः काश्यपोऽब्रवीत् ॥ मातृकाणां तु समसंख्यानां मातृत एव विभागः । सैवर्णासु तु जातांनां समान् भागान् प्रकल्पयेत्॥ समांशत्वस्य ज्येष्ठेऽपवादमाह-ज्येष्ठायेति । सर्वस्मिन्
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् पितृधने यत् श्रेष्ठं गोमिथुनााद्धारं विंशादिवज्ज्येष्ठाय
पुत्राणामुद्धारविचार: सर्वापेक्षया कनीयांसो दद्युः।
। एकस्त्रीपुत्राणां ज्येष्ठांशः ब्राह्मणानामजाः क्षत्रियद्येकः प्रमीतः द्वौ वा प्रमीतौ एको वा स्थितो याणामश्वाः, वैश्थानां गावः, शूद्राणामवयः । द्वौ वा स्थितौ तत्पुत्रा विषमसमाः तत्रापि पितृतो काणलिङ्गास्तेषां मध्यमांशः, भिन्नवर्णाः कनिभागकल्पना।
ष्ठांशः । चतुष्पदाभावे रत्नवर्जानां दशानां भागं
द्रव्याणामेकं ज्येष्ठो हरेत् । प्रतिमुक्तस्वधापाशो हि (१) वस्मृ.१७।३९-४२ (ख) दशमम् (सदृशम्) काष्र्णायसं (काष्ठं गां यवस); दा.४२ (गवा...मध्यमस्य०); व्यक. भवति इत्योशनसो विभागः । पितुः परिवापाद् १४२-१४३; मभा.२८।१३ (चंशं....मस्य०); विर.४७९ यानमाभरणं च ज्येष्ठांशः, शयनासनं भुक्तकांस्यं दाय...वयो (दायभागो वंशं हरेज्ज्येष्ठो गवाश्वस्य चैक दशम- च मध्यमांशः, कृष्णधान्यायसं गृहपरिवापो मजादयो) नि च (नि); व्यप्र.४४० दाय...चानु (दायभागो गोशकटं च कनिष्ठांशः शेषद्रव्याणामेकद्रव्यस्य बंशं हरेज्ज्येष्ठो गवाश्वस्य चात्र).
वा समो विभागः । (२) विस्मृ.१८।३६-३७ सव (समव); विर.४७६ नं (नानं) रं+(च); विभ.३९,९४,
(१) भा.१३।४७१५७,५८. (२) भा.१३१४७१५९-६१. (३) सवि.३७३.
(३) भा.१३१४७।१६. (४) कौ.३१६,

Page #677

दायभागः-पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११८५ मानुषहीनो ज्येष्ठस्तृतीयमंशं ज्येष्ठांशाल्लभेत। लमेत यथाप्राप्तस्वांशानपहानेन । इत्थमेकस्त्रीपुत्रविभाचतुर्थमन्यायवृत्तिनिवृत्तधर्मकार्यो वा। कामाचारः गोऽभिहितः ।
श्रीमू. सर्व जीयेत । तेन मध्यमकनिष्ठौ व्याख्यातौ। अन्तरालवर्णानां समो विभागः तयोर्मानुषोपेतो ज्येष्ठांशादधं लभेत ।
शूद्रादायोगवक्षत्तचण्डालाः। वैश्यान्मागध___ ज्येष्ठांशमाह । एकस्त्रीपुत्राणामिति–एकस्याः स्त्रियाः वैदेहको । क्षत्रियात्सूतः । पौराणिकस्त्वन्यः सूतो पुत्राणां बहूनां मध्ये, बाह्मणानां, अजाः ज्येष्ठांशः ज्येष्ठांश- मागधश्च ब्रह्मक्षत्राद्विशेषतः । त एते प्रतित्वेन कल्पनीया भवन्ति, यज्ञार्थत्वेनोत्कृष्टत्वात् । क्षत्रि- लोमाः स्वधर्मातिक्रमाद् राज्ञः संभवन्ति । उग्रा. याणां अश्वाः ज्येष्ठांशः युद्धार्थत्वेन तथात्वात् । वैश्यानां नैषाद्यां कुक्कुटकः, विपर्यये पुल्कसः । वैदेहिगावः ज्येष्ठांशः वाणिज्यार्थत्वेन तत्त्वात् । शूद्राणां अवयो कायामम्बष्ठाद् वैणः, विपर्यये कुशीलवः । मेषाः ज्येष्ठांशः कृष्याद्यर्थत्वेन तथात्वात् । काणलिङ्गा क्षत्तायामुग्राच्छुपाकः । इत्येतेऽन्ये चान्तरालाः । इति । काण एकदृक् तल्लिङ्गास्तजातीयाः पङ्ग्वादयः कर्मणा वैण्यो रथकारः । तेषां स्वयोनौ विवाहः । अजा अश्वा गावोऽवयश्च, तेषां ब्राह्मणादीनां चतुर्णा पूर्वावरगामित्वं वृत्तानुवृत्तं च स्वधर्मान् स्थापयेत्। यथाक्रम, मध्यमांशः। भिन्नवर्णा अनेकवर्णा अजा- शूद्रसधाणो वा अन्यत्र चण्डालेभ्यः । केवलदयः, तेषां कनिष्ठांशः। चतुष्पदेत्यादि। चतुष्पदाभावे, मेवं वर्तमानः स्वर्गमाप्नोति राजा नरकमन्यथा । रत्नवर्जानां, द्रव्याणां, एकं दशानां भागं दशभागमेकं, सर्वेषामन्तरालानां समो विभागः। ज्येष्ठो हरेत् । कुतो ज्येष्ठोऽधिकमंश हरेदित्याह-प्रति- देशस्य जात्याः संघस्य धर्मो ग्रामस्य वापि यः । मुक्तस्वधापाशो हि भवतीति । यस्माद् ज्येष्ठः कण्ठ- उचितस्तस्य तेनैव दायधम प्रकल्पयेत् ।। निवेशितपितृकर्मपाशो भवति तस्मादित्यर्थः। इति औश.
प्रतिलोमानाह-शूद्रादित्यादि । शूद्राद्वैश्यायामुत्पन्न नसो विभाग इति । यथोक्तप्रकारो विभाग उशनसा आयोगवो नाम, क्षत्रियायां क्षत्तः, ब्राह्मण्यां चण्डालः । विहितः। अप्रतिषेधाच्चायं कौटल्यस्या भिमतो द्रष्टव्यः ।
क्षत्तशब्द इहाकारान्तः प्रयुक्तः, अत एव स्त्रियां आकाप्रकारान्तरमाह-पितुरिति । पितुः परिवापात् परिच्छ.
रान्तोऽनुपदं प्रयोक्ष्यते । वैश्यान् मागधवैदेहकाविति । • दात् , यानं आभरणं च ज्येष्ठांश:। शयनासनं, भुक्त
वैश्यात् क्षत्रियायां जातो मागधः, ब्राह्मण्यां वैदेहकः । कांस्यं भोजनस्थालं च, मध्यमांशः । कृष्णधान्यायसं
क्षत्रियात्सूत इति । क्षत्रियाद् ब्राह्मण्यां जातः सूतः। कृष्णधान्यं तिलवरकादि आयसं अयोविकारश्च, गृह
पृथुचक्रवर्तियज्ञभूम्युत्पन्नस्य पौराणिकस्य सूताख्यस्य परिवापो मुसलादिर्गहपरिच्छदः, गोशकटं च गोयुक्तं
मागधाख्यस्य च पृथुस्तोत्रविधायिनः प्रतिलोमजत्वशङ्काशकटं च, कनिष्ठांशः । शेषद्रव्याणां उक्तातिरिक्त
प्राप्ति मनसि कुर्वस्तां परिहरति-पौराणिकस्त्वन्यः सतो द्रव्याणां, एकद्रव्यस्य वा द्रव्यस्यैकस्यापि वा, समः
मागधश्च ब्रह्मक्षत्राद् विशेषतः इति । अस्यार्थः-पुराणसर्वपुत्रसाधारणो विभागः।
प्रवक्ता रोमहर्षणापरनामा यः सूतः सः, अन्यः उक्तात् मानुषहीन इति । मानुषशब्देन मनुष्यसामान्यस्यापेक्षितः पुरुषकारगुणो गृह्यते तद्रहितो, ज्येष्ठः ज्येष्ठांशात्
प्रतिलोमजसूताद्भिन्नः, यस्तत्सह पठितः पुराणेषु मागधो
नाम स च प्रतिलोमजमागधाद्भिन्नः। ब्रह्मक्षत्राद् तृतीयमंश लभेत, न तु कृत्स्नं ज्येष्ठांशम् । अन्यायवृत्तिः,
विशेषतः विशेषेण युक्तः सूतो ब्राह्मणाद् विशिष्ट उत्कृष्टः निवृत्तधर्मकार्यो वा, चतुर्थ ज्येष्ठांशचतुर्भागं लभेत ।
मागधः क्षत्रियाद् विशिष्ट इति । एतच्च तथ्यम् । यतः कामाचारः इत्वरः, सर्व जीयेत ज्येष्ठांशमखिलं हाप्येत ।
'हस्ते तु दक्षिणे तस्य दृष्ट्वा चक्रं पितामहः । विष्णोरंश तेन मध्यमकनिष्ठौ व्याख्याताविति । तयोरप्येष न्यायः
पृथं मत्वा परितोषं परं ययौ ॥ तस्यैव जातमात्रस्य यज्ञे संचारयितव्य इत्यर्थः । तयोः मध्यमकनिष्ठयोः, मानुषोपेतः पुरुषकारयुक्तो मध्यमः कनिष्ठो वा, ज्येष्ठांशादधैं (१) कौ.३।७.

Page #678

श्रीमू.
११८६
व्यवहारकाण्डम् पैतामहे शुभे । सूतः सूत्यां (यज्ञाभिषवभूमौ) समुत्पन्नः अन्यत्र चण्डालेभ्य इति । केवलमिति । केवलमेवं सौत्येऽहनि महामतिः ॥ तस्मिन्नेव महायज्ञे जज्ञे वर्तमानः उक्तप्रकाराव्यभिचारेण व्याप्रियमाणः, राजा प्राज्ञोऽथ मागधः ॥' इति विष्णुपुराणप्रथमांशतृतीया- स्वर्ग आप्नोति । अन्यथा उक्तप्रकारव्यभिचारेण ध्याये । 'ब्रह्मणः पौष्करे यज्ञे सुत्याहे वितते सति । पृष- वर्तमानः, नरकं आप्नोति। सर्वेषामिति । अन्तरालानां, दाज्यात् समुत्पन्नः सूतः पौराणिको द्विजः ॥ वक्ता | समो ज्येष्ठांशरहितः विभागः। स च सर्वेषां स्त्रीणां वेदादिशास्त्राणां त्रिकालामलधर्मवित् ॥' इत्यग्निपुराण- पुरुषाणां चाविशेषेण भवति । प्रथमाध्याये, 'त्वया सूत महाबुद्धे भगवान् ब्रह्मवि- प्रान्ते श्लोकमाह-देशस्येति । देशस्य जनपदादेः, त्तमः । इतिहासपुराणार्थ व्यासः सम्यगुपासितः ॥ त्वं जात्याः ब्राह्मणादेः, संघस्य समुदायस्य, ग्रामस्यापि वा, हि स्वायम्भुवे यज्ञे सुत्याहे वितते सति । संभूतः संहितां यो धर्मः उचितः पारम्पर्यसिद्धः, तस्य ग्रामादेः तेनैव वक्तुं स्वांशेन पुरुषोत्तमः॥' इति कौर्मपुराणप्रथमाध्याये तद्धर्मानुसारेणैव, दायधर्म दायभाग, प्रकल्पयेत् । च व्यासशिष्यपौराणिकसूतस्यायोनित एवोत्पत्तिः प्रतिलोमसूतविलक्षणा कथ्यते, तथा द्विजत्वं विष्ण्वंशसंभूतत्वं
मनुः च। तथैव मागधस्यापि तत्सहपठितस्यायोनिजत्वम् ।
पुत्राणामुद्धारविचारः त एते इति । त एते पूर्वोक्ता आयोगवादयः, प्रति
___ ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् । लोमाः, राज्ञः स्वधर्मातिक्रमात् संभवन्ति स्वधर्मो वर्णा- |
ततोऽध मध्यमस्य स्यात्तुरीयं तु यवीयसः॥ श्रमरक्षा तस्यातिक्रमाद् यथावदकरणदोषात् जायन्ते ।
(१) यत्तु स्मृत्यन्तरे 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वअथान्तरालानाह-उग्रादिति । उग्रात् क्षत्रियशूद्रा
द्रव्याच्च यद् वरम्' इत्यादिविभागवैषम्यमवगम्यते । पुत्रात् , नैषाद्यां ब्राह्मणशूद्रापुत्र्यां, जातः, कुक्कुटकः त
तद् भ्रातृणां परस्परानुमत्या विज्ञेयम् । अन्ये तु गुणापेक्ष दाख्यः। विपर्यये पुल्कस इति । निषादादुग्रकन्यायां जातः विभागवैषम्यवाक्यानां विषयं वर्णयन्ति कर्मार्थता च पुल्कसाख्यः। वैदेहिकायां वैदेहकन्यायां, अम्बष्ठात् ,
तस्य मन्यमानाः । तत्तु पुरुषार्थत्वाद् द्रव्यस्यायुक्तमेवेति जातः, वैणः तदाख्यः । विपर्यये कुशीलवः अम्बष्ठयां वैदे
गम्यते । यामि त्वग्निहोत्राद्यकरणे द्रव्यापहरणादिहकाज्जातः कुशीलवाख्यः। क्षत्तायां उग्राद् जातः श्वपाक:
वचनानि, तान्यन्यायवर्तिपुरुषप्रशासनार्थानि । न तु तदाख्यः। इति एते उक्ताः, अन्ये च एवंजातीयाः
द्रव्यस्य क्रत्वर्थताप्रतिपादकानि । अतो भ्रातृणामेवेच्छया संकरजाश्च, अन्तरालाः वर्णजात्यन्तरालभवाः विज्ञेयाः ।
विभागवैषम्यम् । यत्त्वन्यायवर्तिनां निरंशत्वं गौतमेकर्मणेति । वैण्यः वेणजातिरेव, कर्मणा लङ्घनप्लवनादिस्ववृत्तित्यागपूर्वकवास्तुवृत्तिस्वीकारेण, रथकारः तदा- (१) मस्मृ.९।११२, विश्व.२०१२१ पू., स्मृत्यन्तरम् । ख्ययोच्यते, न तु रथकारो नामान्तरालोऽन्य इत्यर्थः। मेधा.ततोऽध (तदर्ध) द्रव्येष्वपि परं वरम् इति पाठः, मिता. तेषामिति । तेषां अन्तरालानां, स्वयोनौ विवाहः अम्ब- २।११४,११७; दा.३७; अप.२।११४(=); व्यक.१४१; ष्ठस्याम्बष्ठीविवाहो निषादस्य निषादीविवाह इत्येवं समा- स्मृच.२६५;विर.४६८पमा.४८६,४८९ रत्न.१४०;मपा. नजातीयविवाहः कार्यः । पूर्वावरगामित्वं पूर्वस्याम्बष्ठा
६४५:६७८ पू.; सुबो.२ १३२ (=) पू.; विचि.२०० सर्व देरुत्कृष्टस्य अवरगामित्वं अपकृष्टनिषाद्यादिगामित्वं न
(पितृ); व्यनि.; स्मृचि.२९ मस्य...यसः (मस्यैव स्यात्त
रीयं कनीयसः) नारदः; नृप्र.३४.३५, दात.१९३; चन्द्र. तु निषादादेरम्बष्ठयादिगामित्वं, वृत्तानुवृत्तं च पूर्वाचा
७१ विचिवत् ; दानि.१ स्मृत्यन्तरम् ; व्यप्र.४३९; व्यउ. रानुवृत्तिं च, स्वधर्मान् स्थापयेत् स्वधर्मतया कल्पयेत् ।
१४३(=) ततो...मस्य (मध्यमे तु तदर्ध) यवी (कनी); व्यम. शद्रसधर्माणो वेति । तेषामित्यनुवर्त्य प्रथमान्ततया
४३ (तदर्ध मध्यमस्य स्यात्तदर्ध तु कनीयसः); विता.२९५, विपरिणमयितव्यं, अन्तरालाः शूद्रधर्मेण वा धर्मवन्तः | तो तटतयं च सम., कर्तव्याः । ते च न सर्वे किन्तु चण्डालवर्जा इत्याह- | भाच.यद्वरम् (यत्परम् ).

Page #679

दायभागः-पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११८७
नोक्तं, तदप्येकेषामिति वचनात परमतत्वेनैवानुशासन- | (३) सर्वस्माद्व्यसमुदायाविंशतितमो भागः सर्वमात्रप्रयोजनतया व्याख्येयमित्येषा दिक् । विश्व.२।१२१ | द्रव्येभ्यश्च यच्छेष्ठं तज्ज्येष्ठाय दातव्यम् । तदर्ध चत्वा
(२) इयमुद्धारनियोगस्मृतिरतिक्रान्तकालविषया न रिंशत्तमो भागो मध्यमं च द्रव्यं मध्यमाय दातव्यम् । त्वद्यत्वेऽनुष्ठेया नियतकालत्वात्स्मृतीनामिति केचित् । तुरीयमशीतितमो भागो हीनं द्रव्यं च कनिष्ठाय दातव्यअनुष्ठेयत्वव्यपदेशो दीर्घसत्रवज्ज्ञानादभ्युदयो यथा स्या- मिति। सर्वस्मिन्नपि काले विषमो विभागोऽस्तीति कथं दिति । न हि दीर्घसत्रमद्यत्वे केचिदाहरमाणा दृशन्ते । सममेव विभजेरनिति नियम्यते । अत्रोच्यते । सत्यम् । अधीयते तु तदुपदेशं ब्राह्मणाः। तथाच 'अन्ये कृतयुगे अयं विषमो विभागः शास्त्रदृष्टस्तथापि लोकविद्विष्टत्वान्नाधर्मा' इत्युक्तं, तेन देशनियमवत्कालनियमोऽपि धर्माणां नुष्ठेयः। 'अस्वयं लोकविद्विष्टं धर्म्यमप्याचरेन तु' इति द्रष्टव्यः। न ह्यपदिष्टो धर्मः सर्वत्र देशेऽनुष्ठीयते । निषेधात् । यथा 'महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपतथाहि देशधर्मा नियतदेशव्यवस्थिता उच्यन्ते । | कल्पयेत्' इति विधानेऽपि लोकविद्विष्टत्वादननुष्ठानम् । अन्यथा सर्वानुष्ठाने न देशव्यपदेश्यता धर्माणाम् । तथाच यथा वा 'मैत्रावरुणीं गां वशामनुबन्ध्यामालभेत' इति पठति 'अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः' (मस्मृ.९/६६) इत्यादि ।
गवालम्भन विधानेऽपि लोक विद्विष्टत्वादननुष्ठानम् । तस्मादुद्धारनियोगगोवधस्मृतय उपदिष्टा नानुष्ठेयास्त
उक्तं च 'यथा नियोगधों नो नानुबन्ध्यावधोऽपि देतदपेशलम् । न ह्येवंविधः कालनियमः क्वचिदपि
वा । तथोद्धारविभागोऽपि नैव संप्रति वर्तते ॥' श्रयते सायंप्रातः पर्वादि नियमादन्यत्र । यच्च 'अन्ये कृत- इति । (नियोगमनतिक्रम्य यथानियोग, नियोगा. युगे धर्मा' इति तत्प्रथम एव व्याख्यातम् । न हीदं युग
| धीनो यो धर्मो 'देवराच सुतोत्पत्तिरित्यादिः स भेदेन धर्मव्यवस्थाहेतः देश नियमोऽपि प्राचीनप्रवणादि- नो भवति) आपस्तम्बोऽपि 'जीवन्पुत्रेभ्यो दायं विभजेव्यतिरेकेण मध्यदेशपूर्वदेशकृतो नैवास्तीत्युक्तं 'जाति- त्समम्' इति समतामुक्त्वा 'ज्येष्ठो दायाद इत्येके' इति जानपदान् धर्मान्' 'सद्भिराचरितम्' (मस्मृ.८।४१,४६)
कृत्स्नधनग्रहणं ज्येष्ठस्यैकीयमतेनोपन्यस्य 'देशविशेषेण इत्यत्र । दीर्घसत्रेष्वद्यत्वेऽप्यनुष्ठानसंभवः । संवत्सरशब्द- सुवर्ण कृष्णा गावः कृष्णभौमः ज्येष्ठस्य रथः पितुः स्त्वहःसु प्रथम एव दर्शितः। यत्त नाद्यत्वे केचिदन- परीभाण्डं च गृहेऽलङ्कारो भार्या या ज्ञातिधनं चेत्येके' तिष्ठन्तो दृश्यन्त इति उपदिष्टार्थस्य नित्यवदाम्नातस्यापि इत्यकायमतनवाद्धाराविभाग दश
इत्येकीयमतेनैवोद्धारविभागं दर्शयित्वा तच्छास्त्रविप्रतिबहभिः प्रकारैरनष्ठानसाधनाशक्त्या फलानिच्छया वा । षिद्ध मिति निराकृतवान् । तं च शास्त्रविप्रतिषेध नास्तिकतया वा। यत्त 'वेने राज्यं प्रशासति' तदाप्रभृतिक स्वयमेव दर्शयतिम । 'मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजेमहापौर्वकालिकमनुष्ठानं दर्शयतीत्यर्थवादोऽसौन कालो- दित्यविशेषेण श्रूयते इति' । तस्माद्विषमो विभागः पदेशः । ज्येष्ठस्य विंशः ज्येष्ठस्य सर्वद्रव्यात विंशतितमो शास्त्रदृष्टोऽपि लोकविरोधाच्छ्रतिविरोधाच नानुष्ठेय इति भाग उद्धत्य दातव्य एव । मध्यमस्य तदर्ध चत्वारिं- । सममेव विभजेरनिति नियम्यते । +मिता.२।११७ शत्तमो भागः। एवं कनिष्ठस्य तुरीयो ज्येष्ठापेक्षयाऽशीति- (४) सोदरासोदरविभागगोचरश्च ज्येष्ठस्य विंश तमो भागः। एवमुद्धते परिशिष्टं त्रिधा कर्तव्यम् । उद्धारः।
*दा.४२ तत्र सर्वेभ्यो द्रव्येभ्यो यद्वरं श्रेष्ठं तज्ज्येष्ठस्यैव । अथवा। (५) विभागकर्तुरिच्छया विभागवैषम्यम् । 'द्रव्येष्वपि परं वरम्' इति पाठः । उत्तमाधममध्य
अप.२।११४ मानि यानि द्रव्यादीनि सन्ति ततस्तस्माद्यदेकं श्रेष्ठं ।
(६) ज्येष्ठस्येति मध्यकाद्धनाविंशतितमं भागं कृत्वोतत्तस्यैव तदुक्तं भवति । यत्र गावोऽश्वा वा सन्ति । एकः श्रेष्ठो ज्येष्ठस्य दातव्यो न द्रव्यान्तरेण मूल्येन वा | + पमा., मपा. मितागतम् । स्वीकर्तव्यः। त्रयाणां सर्वेषां गुणिनामयमुद्धारविधिः ।। * विषमविभागशास्त्रचर्चा 'एकाधिक हरेज्ज्येष्ठः' इति मनुगुणवतामुद्धारदर्शनात् ।
मेधा. वचने द्रष्टव्या।

Page #680

११८८
व्यवहारकाण्डम्
द्धृत्योद्धारावशिष्टमध्योत्तमं किंचिदेव द्रव्यसहितं ज्येष्ठा - यामुद्धारमन्यौ तु द्वौ तदनन्तरजाभ्यां क्रमाद्दत्वा शेषं समं कृत्वा विभाज्यमित्यर्थः । एतत्समगुणत्वे सर्वेषां भातॄणां च त्रित्वे । मवि
(७) ज्येष्ठस्याग्रजस्य विद्यादिवशादुत्तमस्य विभाज्यद्रव्यराशेर्विंशतितमो भागः तस्मिन्नेव राशौ श्रेष्ठमेकं च द्रव्यं उद्धारः । ततोऽर्थं तस्मिन्नेव राशौ चत्वारिंशत्तमो भागो मध्यममेकं द्रव्यं जन्मतो मध्यमस्य विद्यादिवशतश्च मध्यमस्य उद्धारः । तुरीयस्तस्मिन्नेव राशौ अशीतितमो भागः कनिष्ठमेकं द्रव्यं जन्मना विद्यादिवशाच्च यवीयस उद्धारः स्यादित्यर्थः । स्मृच.२६५
T
अयं चासमविभागप्रकारः कलियुगे तु न वर्तत इत्याह संग्रहकारः ‘यथा नियोगधर्मोऽद्य नानुबन्ध्यावधीऽपि वा । तथोद्धारविभागोऽपि नैव संप्रति वर्तते ॥' अद्यसंप्रतिशब्दौ कलियुगमभिसंधायोक्तौ । अत एव पुराणम् -'ऊढायाः पुनरुद्वाहं ज्येष्ठांश गोवधं तथा। कलौ पञ्च न कुर्वीत भ्रातृजायां कमण्डलुम् ||' इति । ज्येष्ठांश जन्मविद्यादिश्रेष्ठ निबन्धनाश गोवधं अनुबन्ध्यादिकर्माङ्ग, कमण्डलुं गृहिणः कमण्डलुधारणम् । एतदेव धारेश्वरेणोक्तम् 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः' इत्येवमादीनि वाक्यानि न विचार्यन्ते । लोकेनात्यन्तपरित्यक्तत्वात् । कलाविति शेषः । द्वापरादावनुष्ठेय त्वेनात्यन्तपरित्यागा. भावात् । यत्तु पुनर्विश्वरूपेणोक्तं यथा, 'महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपकल्पयेत्' इत्यस्य शिष्टाचारेण बाधितत्वात् अकरणं एवमुद्धारस्यापीति तदयुक्तं स्मृतिशिष्टाचारयोर्विरोधे शिष्टाचारस्यैव दुर्बलस्य बाध्यत्वात् । दुर्बलत्वं च ‘श्रुतिस्मृतिविहितो धर्मस्तदलाभे शिष्टाचारः प्रमाणम्' इति (२।४ - ५ ) वसिष्ठस्मरणादवगम्यते । किच महोक्षादेरनुपकल्पनं शिष्टाचाराभाव एव न पुनः शिष्टाचार इति शिष्टाचारेण बाधितत्वादित्ययुक्तमुक्तं 'शिष्टाचाराभावादकरणम्' इति श्रीकरोक्तिवद्वक्तव्यम् | न च तथोक्तम् । यत्तु पुनर्विज्ञानेश्वरेणोक्तं 'सत्यं अयं विषमो विभागः शास्त्रदृष्टस्तथापि लोकविद्विष्टत्वान्नानुष्ठेयः' इति । एतदपि वाङ्मात्रेणैतदुद्धारविषमविभागादौ लोक विद्वेषोऽस्ति प्रत्युत विद्यागुण
पुण्यकर्म संपन्न ज्येष्ठादौ भागाधिक्ये लोकानुरागो दृश्यत इति यत्किञ्चिदेतत् । ये पुनः स्मृतिसमुच्चयकाराः शम्भुश्रीकरदेवस्वाम्यादयः संप्रत्युद्धारविषमविभागयोः शिष्टाचारं कापि मन्यमाना उद्धारादिविषयाणि स्मृतिवाक्यानि विचारयितुं ग्रन्थविस्तारं चक्रिरे तेषां धर्मज्ञसमय पुराणवचनाभ्यां कलौ सर्वत्र शिष्टाचारा भावस्य निश्चितत्वात् वृथैव प्रयासो ग्रन्थविस्तारश्च जायत इत्यस्माभिरुद्धारादिविषये दिङ्मात्रमेव प्रदशितम् । स्मृच. २६६ (८) उध्रियत इत्युद्धारः ज्येष्ठस्याविभक्तसाधारणधनादुद्धृत्य विंशतितमो भागः सर्वद्रव्येभ्यश्च यच्छ्रेष्ठं तद्दातव्यम् । मध्यमस्य चत्वारिंशत्तमो भागो देयः । कनिष्ठस्य पुनरशीतितमो भागो दातव्यः । अवशिष्टं धनं समं कृत्वा विभजनीयम् ।
Xममु. (९) यदा बहवः पुत्रा एकमातृका गुणवन्तः किंतु यथाक्रमं गुणहासः । *विर.४६९ (१०) अयं च ज्येष्ठस्य गुणवत्तरत्वे । विंशांशस्तु गुणवत्त्वे । समगुणत्त्वे तु किंचित्पारितोषिक मानतिकरविचि. २०० मिति वर्तुलार्थः । (११) 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः' इत्यादिना विषमविभागोऽप्युक्तस्तत्कथं समनियम इति चेत् उच्यते । यद्यप्ययं विषमविभागो जीवत्यजीवति च पितरि शास्त्र - दृष्टस्तथापि वचनान्तरानुरोधात्कलौ सम एवेति नियमः । 'अस्वर्ग्य लोकविद्विष्टं धर्म्यमप्याचरेन्न तु ।' (यास्मृ. १११५६ ) इति योगीश्वरवचनात् । अत्र लोकपदेन युगमुच्यते । युगान्तरे धर्म्यमपि युगान्तरे यद्विद्विष्टं प्रतिषिद्धं तन्नाचरेदित्यर्थः । अन्यथा धर्म्यत्वास्वर्ग्यत्वयोर्व्याघातः । शास्त्रविहिते तदभिज्ञविद्वेषो बाधित एव । तदनभिज्ञपामरजन विद्वेषस्तु नास्वर्ग्यत्वापादकोऽमीषोमीयादिहिंसादावतिप्रसङ्गादित्यादिदूषणं स्यात् । अत एव मिताक्षरायां मधुपर्कपशुवधगवालम्भादि कलिवर्ज्यमेव लोकविद्विष्टत्वेनोदाहृतम् । कलिवर्ज्येषु च पुनरुद्वाहादिकमक्षतादीनां यत्रोक्तं तत्र ज्येष्ठांशाद्युद्धारादि
X मच., नन्द, भाच. ममुगतम् । * शेषं स्मृचगतम् ।

Page #681

दायभागः--पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११८९
कमपि । तथा च आदिपुराणे-'ऊढायाः पुनरुद्वाहो | पित्रिच्छायाः स्वतन्त्रपक्षान्तरपरत्वं तु प्रागेव निरासि । ज्येष्ठांशो गोवधस्तथा । कलौ पञ्च न कुर्वीत भ्रातृ
*व्यप्र.४४२-४४४ जाया कमण्डलुः ॥' स्मृतिसंग्रहेऽपि-'यथा नियोगधर्मो (१२) पैतामहे तु समस्वाम्यात्सम एव भागः । नो नानूबन्ध्यावधोऽपि वा। तथोद्धारविभागोऽपि नैव अयं च विषमो भागः पित्रर्जितधनपरः । xविता.२९५ संप्रति वर्तते ॥' नियोगधर्मो भ्रातृभार्यायां वाग्दत्तायां मृत- ज्येष्ठश्चैव कनिष्ठश्च संहरेतां यथोदितम् । पतिकायां गुर्वादिनियोगेन विधिना गमनम्। 'मैत्रावरुणीं येऽन्ये ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां तेषां स्यान्मध्यमं धनम् ।। गामनूबन्ध्यां वशामालभेत' इति विहितो गोवधः । त्रिभ्योऽधिकपुत्रस्य ज्येष्ठक निष्ठयोर्गणवतोर्यथोक्त. संप्रति कलौ । अत एवापस्तम्बः-'जीवन पुत्रेभ्यो मुद्धृत्य बहूनामपि मध्यमानां गुणवतो मध्यमस्य दायं विभजेत्समम्' इति स्वमतमुक्त्वा 'ज्येष्ठो दायाद
यश्चत्वारिंशत्तमो भाग उक्तोऽनन्तर श्लोके बहुभिरपि इत्येके इति कृत्स्नधनग्रहणं ज्येष्ठस्येत्येकीयमतमुपन्यस्य
मध्यमैः संविभजनीयः । समगुणानां तु मध्यमानां सर्वे'देशविशेषे सुवर्ण कृष्णा गावः कृष्णं भौमं ज्येष्ठस्य रथः
षामेकैकस्य पूर्ववचनाचत्वारिंशत्तमो भाग उक्त पितुः परीभाण्डं गृहालङ्कारो भाया ज्ञातिधनं चेत्येके'
उद्धार्यः । तेषां स्यान्मध्यमं धन मिति उभयथा वचनं इत्येकीयमतत्वेनैवोद्धारविभागं दर्शयित्वा 'तं शास्त्रविप्र
व्यज्यते । मध्यमधनं यदनन्तर श्लोके निर्दिष्टं तत्सर्वेषां तिषिद्धमिति निराकृतवान् । शास्त्रविप्रतिषेधं च स्वय
समवायेन दातव्यम् । यदि वा प्रत्येकमेव ज्येष्ठक निष्ठमेव विवृतवान् 'मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजत् इत्यवि
तामपेक्ष्य तत्र प्रथमपक्षो निर्गुणेषु युक्तस्तेन बहुधना) द्वितीयो गुणवत्स्वेव ।
+मेधा. शेषण श्रयते' इति, तस्मान्न विषमविभागः शास्त्रदृष्टोऽपि
सर्वेषां धनजातानामाददीताग्यमग्रजः। कलावनुष्ठेयः । यत्तु मिताक्षराकृता श्रुतिविरोधादित्युक्तं
यच्च सातिशयं किंचिद्दशतश्चाप्नुयाद्वरम् ॥ तद्विचार्यम् । श्रुतिविरोधे हि सति युगान्तरेऽपि तस्यान
(१) आद्येनार्धश्लोकेन 'सर्वद्रव्याच्च यद्वरम्' इत्युक्तनुष्ठाने तद्बोधकवचनानां सर्वथाऽप्रामाण्यमेव स्यादिति
मनुवदति । जातशब्दो जातिपर्यायः प्रकारवचनो वा । कलिवय॑तयोपन्यासो विरुद्धः। न चात्यन्तं श्रुतिविरो
अग्रजो ज्येष्ठः । अग्यं श्रेष्ठम् । यच्च सातिशयमेकमपि धोऽपि अविशेषश्रवणे सति 'समं स्यादश्रुतत्वात्' (पूमी.
वस्त्रमलङ्कारं वा दशतो दशावयवाद्वा वरमेकमाददीत । १०।३।१३।५३) इति न्यायलभ्यत्वात्समत्वस्य । स्मृति
यदि दशगावोऽश्वा वा सन्ति तदा एकं श्रेष्ठमाददीत । चन्द्रिकायां तु बौधायनोदाहृतं विषमविभागप्रतिपादक
अर्वाग्दशावयवाद्वा न लभते । वर्गे दशशब्दः । अन्ये मपि श्रुत्यन्तरं लिखितम् । ज्येष्ठत्वादाधिक्येऽपि श्रुत्यन्तर
___ * प्रायः मितागतम् । व्यवहारोद्योते अस्य वचनस्य युगामित्याह स एव --'धनमेकमेकमुद्धरेज्ज्येष्ठः तस्मात्
न्तरत्वादिपरत्वं व्यप्रवत् । व्यम. कलिवयंता व्यप्रवत् । ज्येष्ठं पुत्रं धनेन निरवसाययतीति श्रुते रिति । धनमेक
____x (पृ.३०१)मितागतम् । (पृ.३०४) कलिवयंता मेकमिति वदन् श्रुतिवाक्यगतं धनेनेत्येकवचनं विव
व्यप्रवत् । क्षितमिति सूचयति, निरवसाययति तोषयतीत्यर्थ इति
+ मवि., ममु., मच., नन्द. मेधातिथेर्द्वितीयपक्षवत् । विर. ग्रन्थेन ।
मेधातिथेरुभयपक्षवत्। __ जीमूतवाहनादयस्तु यदा भक्त्यतिशयादिना भ्रातणा
(१) मस्मृ.९।११३; व्यक.१४१; विर.४६९; समु. मनुमतिस्तदोद्धारादिविषमभागोऽत एवाद्यतनानां
१२८. भक्त्याद्यभावादुद्धाराद्यर्हज्येष्ठाभावाच्च समभाग एव
__ (२) मस्मृ.९।११४; मेधा.'वरान्' इति पठन्ति; व्यक,
१४१; ममु.९।११५ चाप्नु (प्राप्नु); विर.४६९ ममुवत् ; लोके दृश्यते इत्यादिना ग्रन्थेनानुमत्यननुमतिभ्यां
स्मृसा.५५, विचि.२००; स्मृचि.२९ धन (अर्थ) विषमसमभागयोर्व्यवस्थामाहुः । तत्तु तथा सति पुत्रे.
नारदः, चन्द्र.७१ धन (अर्थ) दशतः (दंशस्य) वर (धनम् ); च्छाया एव प्रयोजकत्वापत्तेः पूर्वार्धविरोधादनादेयम् ।।
समु.१२८.

Page #682

११९०
व्यवहारकाण्डम्
तु स्वार्थे तसिं चाचक्षते, दशैव दशतो 'वरान्' इति । (४) एवं च समगुणेषूद्धारप्रतिषेधदर्शनात्पूर्वत्र बहुवचनं पठन्ति । दश वरानाददीत, अन्यस्तद्वि शिष्टान् | गुणोत्कर्षविशेषापेक्षयोद्धारवैषम्यं बोधव्यम् । +ममु. स्मरति 'दशतः पशूनामेकशफद्विपदानाम्' इति । मेधा. (५) ज्येष्ठादेरर्पणार्थ विभाज्यद्रव्यराशेः सकाशाद्
(२) विभक्तेषु भागेषु मध्ये यः श्रेष्ठतमः सर्वेषा- | योऽर्थ उद्भियते स उद्धारः। दशसु कतिपयेषु जीवनमग्योऽभिरुचितो भागस्तं ज्येष्ठो गृह्णीयात् । तथा सर्वेषु- मात्रपर्याप्तधनेष्विति यावत् । स्वकर्मसु स्वस्खाधिकारतो. विभागेषु यत्किंचिदेकं सातिशयं तद्गृह्णीयात् । तथा ऽनुष्ठेयकर्मसु संपन्नानां कर्तृत्वमापन्नानामशेषभ्रातृणां दशसु पशुषु विभजनीयेषु मध्ये य एक उत्कृष्टः पशुः । द्रव्यबाहुल्ये सत्यपि कर्मनिष्ठत्वसाम्यादुद्धारो मानवर्धस्वभागाद्वहिाह्यः 'दशतश्च पशूनामिति गौतमस्मृतेः। नार्थदानं च नास्ति । किन्तु स्वल्पधनशालिषु विद्यादिएतच्चातिबहुगुणज्येष्ठातिहीनगुणकनिष्ठविषयम् । मवि. | तोऽपि सदृशेषु जीवनमात्रपर्याप्तधनत्वेनानुद्धारेऽपि
(३) इदं च यदि ज्येष्ठो गुणवान् , इतरे निर्गुणा- समानार्थ ज्यायसे किंचिद्वस्तुमात्रं देयमित्यर्थः । एवं स्तद्विषयम् ।
+ममु. च येषां भ्रातृणां प्रभूतधनं विद्यते, विद्यादौ च तार(४) दशतो दशसु दशसु एकम् । विर.४६९ तम्यमस्ति, तेषामेव विभागे उद्धार इति मन्तव्यम् । (५) सातिशयमुत्कर्षयुक्तं यत्किञ्चिद्विभागानह देव
xस्मृच.२६५ तादीनां प्रतिमादि।
नन्द. (६) अस्यार्थः अध्ययनादितुल्येषु 'दशतश्चाप्नुयावर' समगुणपुत्राणां उद्धारनिषेधः
इत्युद्धारो न कर्तव्यः। एतच्चोपलक्षणं, सर्वेषामेवोद्धाराउद्धारो न दशस्वस्ति संपन्नानां स्वकर्मसु। णामिह प्रतिषेधः, यत्किंचिदेवेति वचनात् , किन्तु जन्मयत्किचिदेव देयं स्यात् ज्यायसे मानवर्धनम् ॥ मात्रनिबन्धनज्येष्ठनिमित्तकं किंचिन्मानवर्धनं दातव्यम् । (१) दशसु पशुषु यः पूर्वत्रोद्धार उक्तः स नास्ति
विर.४७६ ये भ्रातरः स्वकर्मसु श्रुताध्ययनादिषु संपन्ना विशेषवन्तो (७) ज्यायसे अतिगुणज्येष्ठे भ्रातरि। भाच. दशस्विति चोपलक्षणं व्याख्यानयन्ति । दशसु योऽत्र
उद्धारव्यतिरेकेण समांशाः श्लोक उद्धार उक्तः स सर्व एव नास्ति । कर्मसंबन्धात् । एवं समुद्धृतोद्धारे समानंशान्प्रकल्पयेत् । किंतु तैरपि यत्किंचिदेवाधिकं उपायनविधं मानवर्धनं
वेषामियं स्यादंशकल्पना । पूजाकरं ज्येष्ठाय देयम् ।
xमेधा.
(१) समुद्धृते पृथक्कृत उद्धारेऽधिके भागेऽवशिष्टे (२) उद्धारोऽपि दशसु गवादिषु न कार्यः। दा. | धने समानंशान्प्रकल्पयेत् । अनुद्धृते वक्ष्यमाणा भाग(३) अल्पगुणत्वे ज्येष्ठस्य कनिष्ठानां च स्वस्वाचारा- | कल्पना ।
मेधा. दिकर्मसंपत्त्या समगुणत्वे आह-उद्धार इति । पूर्व
(२) उद्धारेऽनुद्धृते कथंचित् पित्रादेरनिच्छया भोकोक्तं दशवरोद्धारसहितं उद्धारत्रयं दशस्वित्यने- | अनपेक्षया वक्ष्यमाणा ।
+मवि. नोपलक्षयति । स्वकर्मसंपन्नानां मध्यमानां दायविभागे यत्किंचिद्देयं किंचिदधिकं वस्त्वाकृष्य देयं संमानाये- + शेषं मेधागतम् । ४ चन्द्र. स्मृचवद्भावः । त्यर्थः।
मवि. * ममु., स्मृच., मच. मेधागतम् । + वाक्याथों मेधावत् । मच. ममुगतम् ।
(१) मस्मृ.९।११६ मिता.२।११७ उत्त.; दा.३७; * शेष मेधागतं, ममुगतं च ।
व्यक.१४२, स्मृच.२६५ मानं (मानां); विर.४७८; पमा. x मच. मेधागतं ममुगतं च।
४८९ त्वे (ते) उत्त.; रत्न.१४० उत्त, नृप्र.३५ उत्त.; (१) मस्मृ.९।११५ स्यात् (तु); दा.४३; व्यक.१४२, व्यप्र.४४०; व्यउ.१४३(-) उत्त.; ब्यम.४३ उच.; स्मृच.२६५, विर.४७६; चन्द्र.७३(-) संपन्ना (समाना); | विता.३०१ उत्त.; राको.४४७ उत्त.; समु.१२८ भाच विभ.३९, समु.१२८.
। त्वे (ते).

Page #683

दायभागः-पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११९१
रेऽनुद्धत इति वचनादुद्धारस्यानित्यता न पुनः पित्रादिपदवतीति । तदयुक्तम् । तत्र प्राच्यकर्तृसूचिता।
नन्द.. कहोलाकानुष्ठानस्यावश्यकल्पनीयसामान्यश्रुत्यैवोपपत्तेः ___ ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् न चाप्राच्यानामननुष्ठानार्थ प्राच्यपदवती कल्प्यऐकाधिकं हरेज्ज्येष्ठः पुत्रोऽध्यर्धं ततोऽनुजः। तामिति वाच्यं, तेषामननुष्ठानस्यानाचाररूपस्य अंशमंशं यवीयांस इति धर्मो व्यवस्थितः ॥ श्रुतिकल्पनानिमित्तत्वानुपपत्तेः। इह तु मन्वादीनां
(१) एकनांशेनाधिकं स्वांशं हरेत्स्वीकर्यात् द्वावंशौ ज्येष्ठपदप्रयोगात् तदुपपत्तये ज्येष्ठपदवत्या एव श्रुतेः प्रतिपद्यतेत्यर्थः । ततोऽनुजस्तदनन्तरमध्यर्धमर्धद्वितीयं कल्पनार्हत्वात् अर्जकपदवत्या एव अवश्यकल्पनीयत्वायवीयांसस्तस्मादर्वाग्जाताः सर्वे . सममंशं नाधिकं | भावात् ज्येष्ठपदवत्या अर्जकपदवत्याश्च कल्पनायां किंचिन्नाल्पमित्यर्थः।
+मेधा. विशेषप्रमाणाभावात् , न चान्यत्रार्जकस्य भागद्यार्थ (२) इत्युद्धारव्यतिरेकेणापि विषमो विभागो दर्शितः श्रतेरवश्यं कल्पनीयत्वादत्रापि सैव मूलमस्तु लाघपित्रोरूर्व विभजताम् ।
xमिता.२२११७
वात् ज्येष्ठपदं चार्जकपरमस्त्विति वाच्यं वैपरीत्यस्यापि (३) एकांशाधिका(शाधिकचतुर्थभागाधिकभागाः संभवात् अत्रैव ज्येष्ठपदयुक्तश्रुतिकल्पनायामर्जकपदप्रतिपादिताः।
दा.३८ स्यापि ज्येष्ठपरत्वकल्पनासंभवात् विनिगमनाप्रमाणान चोपार्जकत्वेन ज्येष्ठस्यांशद्वयमिति वाच्यं, उद्धा
भावात् । किञ्चैवं लाघवादिना यत् किंचित् त्रिचतुरादिरेऽनुद्धते भागद्वयस्य विधानात अर्जकत्वे चोद्धारस्या- पदवतीमेकां श्रुतिमनुमाय सकलस्मृतिपादानां गौण्या संभवात् मध्यमकनीयसोश्वोपार्जकतया ज्येष्ठेनाप्यविशे- लक्षणया वा वृत्त्या तत्परत्वमपि वाच्यमित्यतीवात्मनः षात् तयोरध्यर्धादिविधानानुपपत्तेः ज्येष्ठादिपदानर्थ- स्मृतिनिपुणता निरूपिता। तस्माद् यस्मादेवाचारात् क्याच्च । अत एव पुत्रिकौरसयोः पितृधनविभागे | स्मृतिवाक्याद्वा या श्रुतिरवश्यं कल्पनीया तयैव तद्गतस्यामनुरपि-पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते। चारांशस्य स्मृतिपदस्य च उपपत्तेर्न तत्राधिककल्पनेति समस्तत्र विभागः स्याज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः ॥' होलाकाधिकरणस्यार्थः। अत एव वसिष्ठेन ज्येष्ठस्यां(मस्मृ.९।१३४) इति स्त्रीत्वेन ज्येष्ठत्वाभावात् समभागतां शद्वयमभिधाय उपार्जकस्याप्यंशद्वयं पृथगभिहितम् । प्रतिपादयन् पुरुषस्य भागद्वयं प्रतिपादयति।
यथा-'अथ भ्रातृणां दायविभागः। द्यशं ज्येष्ठो हरेत् ।' ___ यदुक्तं होलाकाधिकरणे प्राच्यकर्तृकहोलाकानुष्ठानो- (वस्मृ. १७३९,४०) ततोऽनतिरे पुनराह—येन पपत्तये होलाका कर्तव्येति श्रतिः कल्पिता तावतैव । चैषां समुत्पादितं स्यात् सोऽपि द्यशमेव हरेत् ।' (वस्मृ. तदुपपत्तेः न तु प्राच्यादिपदवती कल्पनागौरवात्
१७/४५) अनेनार्जकतया भागद्वये दर्शिते ज्येष्ठस्यांशतद्वदत्राप्यजकोंऽशद्वयं गृह्णीयादिति श्रुतिः कल्पनीया
द्वयाभिधानमनर्थकं स्यात् । मंशहरत्वमपि न ज्येष्ठता
मात्रेण । यदाह बृहस्पतिः-'जन्मविद्यागुणज्येष्ठो __ + मच. मेधागतम् ।
यशं दायादवाप्नुयात् । समांशभागिनस्त्वन्ये तेषां x समविषमविभागचर्चा 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धार' इति श्लोके
पितृसमस्तु सः ॥' उपार्जकत्वेन भागद्वये जन्मविद्या(पृ.११८७) द्रष्टव्या। शेषं मेधागतम् । विवादताण्डवे 'ज्येष्ठस्य विंश उद्धार' इति श्लोकोद्धृतमितावद्भावः ।
4 | दिकीर्तनमनुपयोगि । एतच्च भागद्वयं सोदरमात्रभ्रातृ(१) मस्मृ.९।११७; मिता.२।११७, दा.३७-३८; ।
विभागविषयम् ।
दा.३९-४२ व्यक.१४२, स्मृच.२६५, विर.४७८, पमा.४८९; (४) इतर समाशा हात गुणसाम्य शषाणाम् । रत्न.१४०; स्मृचि.२९, नृप्र.३५, व्यप्र.४४०, व्यउ, गुणाधिक्ये त्वेतदपेक्षयोन्नेयम् ।
+मवि. १४४(-) ध्यध (ध्य); व्यम.४३ नुजः (परः); विता. (५) एकाधिकमंशं मंशमिति यावत् 'यशं वा ३०१ यांस (यांसं); राको.४४७; समु.१२८, विच. ७३ प्रथमपादः.
+ शेष मेधागतम् ।
-

Page #684

११९२
व्यवहारकाण्डम्
पूर्वजः स्याद्' इति गौतमस्मरणात् । पूर्वजो विद्यादिना | भ्रातॄणां सामान्यस्यार्थस्य कृषिवाणिज्यादिना संभूय ज्येष्ठ इत्यर्थः । अत एव बृहस्पतिः - ' जन्मविद्यागुण- समुत्थाने सम्यग्वर्धने केनचित्कृते सम एव विभागो ज्येष्ठो ड्यंशं दायादवाप्नुयात्' इति । एवं च न जन्मतः नार्जयितुरंशद्वयम् । *मिता. प्राथम्यादिमात्रमुद्धारे विषमविभागे वा कारणं किन्तु (३) अर्थसमुत्थानमर्थार्जनम् । सर्वेषां परस्परसापेविद्यादिनिबन्धनश्रेष्ठत्वाद्युपेतं प्राथम्यादिकमिति मन्त- क्षाणामर्थार्जने सति समो विभागः कार्यः । एतस्मिन्वि - ये पिताऽपि सममेव विभजेत् । स्मृच.२६६
अप.
(४) इदं त्वन्येषामप्येवंरूपत्वेऽन्यथा वसिष्ठविरोधः स्यादिति द्रष्टव्यम् । विचि. २०२ (५) सर्वेषां भ्रातॄणां साधारणेऽर्थार्जन व्यापारे कृषिवाणिज्यादिरूपे तु समः सर्वेषां विभागः । तुशब्देन पितृद्रव्यानुपश्लेषार्जितत्वनिबन्धनमविभाज्यत्वमुक्तं
व्यम् ।
(६) इदं तु ज्येष्ठतदनुजयोर्विद्यादिगुणवत्वापेक्षया कनिष्ठानां च निर्गुणत्वे बोद्धव्यं ज्येष्ठतदनुजयोरधिकदानदर्शनात् ।
*ममु.
(७) एतच्च यदा ज्येष्ठतदनुजौ गुणविद्यातिशयसंपन्नौ अन्ये तु निर्गुणास्तदा मन्तव्यम् । 'जन्मविद्यागुणज्येष्ठो यंशं दायादवाप्नुयादि' ति ज्येष्ठमधिकृत्य बृहस्पतिवचनात्, तदनुजे च न्यायसाम्यात् । विंशोद्धारादि च, यंदा सर्वे गुणाचारादियुक्ताः, परस्परं गुणाचारादौ च किंचिद्वेषम्यं तदा बोद्धव्यम् । ÷विर. ४७८
(८) ज्येष्ठस्य द्यंशित्वमुक्तं तत् सोदरमात्र भ्रातृवि - भाग एव पर्यवस्यति । सामान्यविशेषन्यायात् ।
विच. ७३
C
याज्ञवल्क्यः संभूयार्जितस्य समो विभाग: सामान्यार्थसमुत्थाने विभागस्तु समः स्मृतः ॥ (१) मैत्रादिव्यतिरेकेण तु - सामान्येति । सामान्येनार्थेन समुत्थानमार्जनं प्राप्तिर्यस्य द्रव्यस्य तत् तथोक्तं तस्मिन् सामान्यार्थसमुत्थाने द्रव्ये । विभागस्त्विति । अवधारणार्थस्तुशब्दः । अस्त्येव विभाग इत्यर्थः । स चैकस्य शरीरादिक्लेशातिशये सत्यपि सम एव स्मृतः विहित इत्यर्थः । विश्व. २।१२३ (२) अस्यापवादमाह – सामान्येति । अविभक्तानां
F
* शेषं मेधागतम् । नन्द ममुगतम् । - वाक्यार्थों मेधावत् ।
च्छिनत्ति ।
(६) अस्य वसिष्ठोक्तभागद्वयस्य । नारदः
व्यव
वीमि.
बाल.
ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् ज्येष्ठांशोऽधिको ज्ञेयः कनिष्ठायावरः स्मृतः । समांशभाजः शेषाः स्युरप्रत्ता भगिनी तथा । क्षेत्र जेष्वपि पुत्रेषु तद्वज्जातेषु धर्मतः ॥
(१) प्रकाशकारेण तु वाक्यमिदं कनिष्ठायावर इति स्थाने 'श्रेष्ठाय तु वर' इति पठितं व्याख्यातं चाग्रे प्रथमोत्पन्नस्यांशद्वयम् । श्रेष्ठः कुटुम्बकर्मण्युपयुक्तः, तस्य वरं श्रेष्ठं किंचिद्देयमिति । अप्रत्ता कुमारी भगिनी, तथा अंशभागिनीत्यर्थः । भागश्चेत्थमौरसे क्षेत्रजे च इत्यग्रे व्यक्तीभविष्यति । औरसेषु पुत्रेषु तदुक्तं, क्षेत्र जेष्वाह क्षेत्रजेषु पुत्रेषु तद्वजातेषु धर्मतः तद्वद्विभागो यथौरसेषूक्तः, किम्भूतेषु जातेषु धर्मतः, स्वं क्षेत्रं क्लीवादिभिर्यदान्यस्मै सकुल्याय सवर्णाय वा दीयते, तदा च ततो जातो धर्मतो जात इत्युच्यते, तेषु अप्यधिको ज्येष्ठांशो देय इति । कथं पुनरेकस्य
।
1
* विर, मपा. मितागतम् ।
|
(१) यास्मृ. २।१२०; अपु. २५६ ६; विश्व. २।१२३; मिता. अप; विर. ४८१३ स्मृसा. ५६ स्मृतः (मतः ); प्रमा. ५६० (); सपा.६८८ तु समः स्मृतः (विषमः स्मृतः ); विचि.२०२; नृप्र.३५; दानि . २ ( - ) गस्तु (गोऽपि ); वीमि ; व्यप्र. ४४१; विभ.४२; समु. १३३.
(१) नासं. १४।१३, १४ ज्ञेयः कनिष्ठाया (देयो ज्येष्ठाय तु); नास्मृ. १६ । १३, १४; व्यक. १४२ ज्ञेयः (देयः) भाज: (भागाः ) ष्वपि (पुच); विर. ४७९ व्यकवत् ; व्यप्र. ४४० प्रथमार्थे ( ज्येष्ठस्यांशोऽधिको देयः कनिष्ठस्य वरः स्मृतः) तृतीया विना; विभ.४१ व्यकवत्.

Page #685

दायभागः-पुत्राणां सोद्धारसमविषमविभागाः
११९३
क्षेत्रजातानामनेकेषां संभवः, उच्यते यमजोत्पन्न- पुत्राणां समांशित्वम् । गुणिने उद्धारः। । विषयमेतत् ।
विर.४८० 'पितृरिक्थहराः पुत्राः सर्व एव समांशिनः ।। (२) ज्येष्ठाय भागोऽधिको देयः। वरश्च सर्वार्थेषु विद्याकर्मयतस्तेषामधिकं लब्धमहति ॥ पूर्वोक्त एव । वरं दत्त्वा शेषस्य भागोऽधिको देयः। ऋक्थे ऋणे च समांशिन इत्यर्थः। स्मृच.२६४ अन्ये आहुः-ज्येष्ठायाधिको भागो देयः। ततः समभागेषु ये पतितादिव्यतिरिक्ताः पितृरिक्थहरा विद्यादेरश्रेष्ठ इष्टः तस्य पूर्व (वरं) दत्वा शेषाः समभागा इति। सत्तया सत्तया वा सदृशास्ते समांशिन एव स्युः । भगिन्या अपि ऊढाया नास्त्यंश इत्यस्मादेव गम्यते। ये पुनर्विद्यादेरसत्तया च विसदृशास्तेषां मध्ये यो क्षेत्रजेष्वपि तथैव समांशता । धर्मेण यथोक्तजातास्ते । विद्याद्यपेतः स एवोद्धारेण वा विषमविभागेनाधिकं अयथोक्तजा अभागार्हा इत्यस्मादेव गम्यते । धनं लब्धुमर्हतीत्यर्थः।
स्मृच.२६५ नाभा.१४।१३,१४ विद्याविज्ञानशौर्यार्थ ज्ञानदानक्रियासु च ।। बृहस्पतिः
यस्येह प्रथिता कीर्तिः पितरस्तेन पुत्रिणः ।। ज्येष्ठस्य द्वयंशित्वम्
संभूयार्जितस्य समो विभागः जन्मविद्यागुणज्येष्ठो ड्यंशं दायादवाप्नुयात् ।
समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समांशिनः । समांशभागिनस्त्वन्ये तेषां पितृसमस्तु सः+।
तत्पुत्रा विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः। (१) वंशहरत्वमपि न ज्येष्ठतामात्रेण । यदाह
देवलः बृहस्पतिः-जन्मविद्येति । उपार्जकत्वेन भागद्वये
पुत्राणामुद्धारविचारः जन्मविद्यादिकीर्तनमनुपयोगि । एतच्च भागद्वयं सोदरमात्रभ्रातृविभागविषयम् ।
पुत्राणां मध्यमो दायः समानानामपीष्यते ।
Xदा.४२ (२) ज्येष्ठता च यस्य पिता प्रथमं मुखं पश्यति
ज्येष्ठस्य दशमं भागं न्यायवृत्तस्य निर्दिशेत् ॥ तस्यैव ग्राह्या । वर्णभेदे तु वर्णक्रमेण पितुरूर्व जन्म
मध्यमो दायो मध्यमं धनं विंशोंऽशः; एतच्च ज्यैष्ठथं विद्याज्यैष्ठयं वा पुरस्कृत्य स्थितं वंशमेवाह
ज्येष्ठे वेदसमन्विते, अन्येषु निर्गुणेषु मन्तव्यमिति हलाबृहस्पतिः-जन्मविद्येति ।
स्ममा ५५ युधपारिजाती। अन्ये तु यदा ज्येष्ठोऽनिवेदसंपन्नोऽन्येऽपि (३) इदं गुणवत्तमपितृवत्परिपालकज्येष्ठविषयम् ।
गुणवन्तस्तदा ज्येष्ठस्य दशमो भागः, अन्येषां पुत्राणां विचि.२०१
मध्यमो भागो मध्यमं धनं विंशो भागः प्रत्येक+ ममु.व्याख्यानं 'सदृशस्त्रीषु जातानां' इति मनुवचने
मिति प्रथमखण्डार्थः । यदाग्निवेदवान् ज्येष्ठोऽन्येऽपि द्रष्टव्यम्। विता.व्याख्यानस्य 'समन्यूनाधिका भागाः' इति बृहस्पतिवचनस्थपमावद्भावः (पृ. ११७३)।
+ व्याख्यासंग्रह : 'पुरुषपरंपरायां विभागविधि'विषये
द्रष्टव्यः । x स्मृच. दागतम् । विशेषः 'एकाधिक हरेज्ज्येष्ठः' इति मनुवचने (पृ. ११९१) द्रष्टव्यः ।
(१) व्यक.१४३; स्मृच.२६४ पू.:२६५,३०८; विर. (१) दा.४२, व्यक.१४२, स्मृच.२६६ पू.; ममु.
४८४समांशिनः (यथांशत:); स्मृसा.५५:५६ शिनः (शतः); ९।१२५ यं (व्यं) पू.; विर.४८०; स्मृसा.५६ याद (यम)
विचि.२०० शिनः (शतः): २०१ विरवत् ; स्मृचि.२९ मस्तु (मो हि); पमा.४९० गुण (गुणैः) दवा (दमा)पू.;
कर्म (धर्म):३१ विरवत् ; दात.१६४ शिनः (शतः) कर्म विचि.२०१; स्मृचि.२९(=) याद (यम) गिनस्त्वन्ये
(धर्म) स्तेषां (स्त्वेषां); चन्द्र.७३ स्तेषां (स्त्वेषां); विभ.४०, (जस्त्वन्ये च); नृप्र.३५ याद (यम) पू., कात्यायनः; चन्द्र. | ८० विरवत् ; समु.१२८. ७४ मस्तु (मो हि) शेषं स्मृचिवत् ; दानि.२ दवा (दमा) प्र., (२) व्यक.१४३, विर.४८४; दात.१६४ यार्थ (ोर्थ) स्मृत्यन्तरम् । व्यप्र.४४६-४४७ दानिवत् ; विता.३०१ याद | क्रियासु (क्रयेषु); विभ.८०. (यम); विभ.३६ पू.: ४२,६५, समु.१२८ ज्ये (थे) पू. | (३) व्यक.१४२, विर.४७२; विचि.२०० उत्त.

Page #686

११९४
व्यवहारकाण्डम् निर्गुणाः, तदा जेष्ठस्य दशमो भागो निर्गुणभ्रातृणां तु |
पैठीनसिः पूर्ववच्चत्वारिंशत्तमो भाग एव विभज्य दातव्य इति
पुत्राणां समो विभागः द्वितीयखण्डार्थः।
xविर.४७२ | 'पैतृके विभज्यमाने दायाचे भ्रातॄणां समो ज्येष्ठलक्षणम्
विभागः। बहिर्वर्णेषु चारित्र्याद्यमयोः पूर्वजन्मनः। दायाचे दायधने इत्यर्थः । स्मृच.२६३ यस्य जातस्य यमयोः पश्यन्ति प्रथमं मुखम् । ___ अनिर्दिष्टकर्तृकवचने संतानः पितरश्चैव तस्मिन् ज्यैष्ठथं प्रतिष्ठितम्।।
ज्येष्ठादितारतम्येन विभागतारतम्यम् यस्य सवर्णाजातस्य मुखं प्रथमं पश्यति तस्मिन् ऐकस्यां बहवः पुत्रा एकस्यामेक एव वा । संतानः प्रतिष्ठितः पितरः प्रतिष्ठिताः ज्यैष्ठथं च ।
द्रव्यस्य कल्पना कार्या पश्चभागमिता नृभिः ।। प्रतिष्ठतमित्यर्थः। तेन पितुःप्रथमापत्यं पुमान् ज्येष्ठः पति- एकस्य चैव भागौ द्वौ अन्येषां च त्रिभागकम् । सवर्णायां तु पश्चात्तदुत्पन्नोऽपि ज्येष्ठः । तदुक्तं मनुना- तथैव ते पालनीया विनश्येयरतोऽन्यथा ॥ 'सदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणामविशेषतः। न मातृतो
संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः) ज्यैष्ठयमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठयमुच्यते॥' विचि.१९९
__उद्धारनिषेधः . . उशना
यथा नियोगधर्मो नो नानुबन्ध्यावधोऽपि वा । ज्येष्ठोद्धारः
तथोद्धारविभागोऽपि नैव संप्रति वर्तते ॥ ज्येष्ठस्य दशमोद्धारः कनिष्ठस्याभिप्रेतो भागः।
(१) दा.६५ (भ्रातृणां०); स्मृच.२६३, रस्न.१४०;
सवि.३५६, व्यप्र.४४२; समु.१२७. x विचि. विरगतम् ।
(२) स्मृचि.२९ क्रमेण याज्ञवल्क्यः, * व्याख्यानं 'नैकशफद्विपदानाम्' इति गौतमवचने । (३) मिता.२।११७( =); स्मृच.२६६ नो (घ);पमा. (पृ. ११८३) द्रष्टव्यम् ।
४९२ नो (ऽयं); रत्न.१४० नो (वा); मपा.६४६(-) मो नो (१) विर.४७७-४७८ मनः (न्मतः); विचि.१९९। (मिण्यो)न्ध्या (न्धा) ऽपि नैव (हि नैवं); व्यनि.यथा (यदा) नो यमयोः प (समये प); ब्यम.४३ (बहि...न्मनः०) मनुः विभ. | (ऽपि) वधोऽपि वा (गवादिका) प्रजापतिः; स्मृचि.२९ (-); ४०; समु.१२८-१२९ (बहि...न्मनः०) तानः (जाताः) नृप्र.३५ नो (ऽयं) गोऽपि (गो हि); सवि.३५५(=) नो (ऽपि); स्मृत्यन्तरम्.
व्यप्र.४४३, व्यउ.१४४ नो (वा); विता.३०१(-) वा (२) मभा.२८।१३.
(च); राकौ.४४७( =); समु.१२९ नो नानु (ऽद्य नात्म).

Page #687

भ्रातॄणां सहवासविधिः
वेदाः
हारीतः ज्येष्ठ एव पुत्रो दायादः
सर्वेषामध्ययनसमाप्तिपूर्व सहवासविधिः ग्रह्मवादिनो वदन्ति किंदेवत्यं पौर्णमासमिति यद्यसमाप्तवेदाः कनीयांसस्तदा सह वसेयुः । प्राजापत्यमिति ब्रूयात्तेनेन्द्रं ज्येष्ठं पुत्रं निरवासा- अनेडमूका जात्यन्धा विकलाङ्गाश्च कन्यकाः । ययदिति तस्माज्जेष्ठं पुत्रं धनेन निरवसाययन्ति। संस्कार्याः पैतृकाद्रिक्थाद्भ्रातृभिर्मनुरब्रवीत् ।।
नात्र प्रजापतेर्हविर्भोक्तृत्वेन पौर्णमासदेवतात्वं किं अनेडमूकाः वक्तुं श्रोतुमसमर्थाः । विकलाङ्गाः तु तत्कर्मस्रष्टुत्वेन । तच्च पूर्वकाण्ड उदाहृतम्-'प्रजा
न्यूनाङ्गा अधिकाङ्गाश्च। पैतृकाद्रिस्थादिति सामान्यपतिर्यज्ञानसृजताग्निहोत्रं चाग्निष्टोमं च पौर्णमासी चोक्थ्यं निर्देशात्सर्व वा रिक्थं भ्रातृभिः वराय दत्वा संस्कर्तव्या च' इत्यादि । स च प्रजापतिस्तेन पौर्णमासकर्मणा स्व- इति वचनार्थः। केचिदनेडमूकत्वादिदोषदुष्टानां विवाहकीयं ज्येष्ठ पुत्रमिन्द्रं निरवासाययन्निःशेषवित्तदानेन संस्कारो नेति वदन्ति, तदपास्तमिति वेदितव्यम् । स्थिरनिवासमकरोत् । एतदपि पूर्वकाण्ड एव स्पष्टमुदा
सवि.३६४ हृतम्-'तेनेन्द्रं निरवासाययत्तेनेन्द्रः परमां काष्ठा
शंखः शंखलिखितौ च मगच्छत्' इति । यथा प्रजापतिर्यज्ञान् ससर्ज तथेन्द्रो- जीवति पितरि सहवासविधिः । वृद्ध्यर्थं सहवासविधिः । ऽप्यग्नीषोमौ वृत्रान्निःसार्य ताभ्यामिमं पुरोडाशं दत्तवा- भ्रातणां जीवतोः पित्रोः सह भावो विधीयते । निति अस्ति प्रजापतेरिवेन्द्रस्यापि संबन्धः। यस्मा
तदूर्ध्वमपि तेषां च वृद्धयर्थ च सह त्रिभिः । प्रजापतिरिन्द्र निरवासाययत्तस्माल्लोकेऽपि ज्येष्ठं पुत्रं
कामं सह वसेयुरेकमताः संहता वृद्धिमापोरन् । धनेन निरवसाययन्ति निःशेषमायुषोऽवसानं धनेन
(१) पृथक् पृथक् व्ययाभावादिति भावः । युक्तो यथा प्राप्नोति तथा कुर्वन्तीत्यर्थः। तैसा.
स्मृच.२५९ - गौतमः
(२) संहता अन्योन्यालम्बनतया वृद्धिमाचक्षीरन् विकल्पेन ज्येष्ठ एव दायादः, इतरेषां भरणमात्रम् वृद्धिं स्फुटां कुरिन् , वृद्धियुक्ता भवन्तीति यावत् । सर्व वा पूर्वजस्येतरान बिभृयात्पितृवत् ।
विर.४५९ (१) वाशब्दात् पृथग्वा भवेयुः सह वा वसेयुः ।
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् सहवासश्च सर्वेषामिच्छात एव ।
दा.६२
सहवासविधिः (२) ज्येष्ठ एव सर्वे धनं स्वीकृत्य गृहीत्वेतरान्कनि
पितरसत्यर्थे ज्येष्ठाः कनिष्ठाननुगृहीयः, धान्बिभृयात् । तेऽपि तस्मिन्पुत्रवद्भजेरन् । गौमि.
अन्यत्र मिथ्यावृत्तेभ्यः। (३) अयमपि यवीयसां कर्मानुष्ठानसामर्थ्याभावे ज्येष्ठवृत्तित्वे सति द्रष्टव्यः।
मभा.
(१) अप.२।११७. (१) तैसं.२।५।२।७.
(२) सवि.३६३-३६४. (३) सवि.३५१. (२) गौध.२८।३।दा.६२ सर्व (सर्वस्वं) जस्ये (जस्य स इ); (४) व्यक.१४०; स्मृच.२५९; विर.४५८ (सह०) मभा. गौमि.२८१३, उ.२।१४।६, स्मृच.२६३ जस्ये मताः (तः) पद्ये (चक्षी); रत्न.१३९ मताः (तः); सवि.३५१ (जस्य स इ); बाल.२।११७ (सर्व वा पूर्वस्य स चेतरान् | (सह०) मताः (त्र); व्यप्र.४३६ रत्नवत् ; समु.१२६ बिभृयात्); समु.१२८.
| रत्नवत् , शंखः. (५) कौ.३५.

Page #688

११९६
व्यवहारकाण्डम्
पितुरसत्यर्थे पितृधनाभावे, ज्येष्ठाः पुत्राः, कनिष्ठान् , (५) यदा पुनज्येष्ठो धार्मिको भवति तदा-ज्येष्ठ अनुगृह्णीयुः बिभ्युः, अन्यत्र मिथ्यावृत्तेभ्यः कनिष्ठाश्चे- इति ।
+ममु. न्मिथ्यावृत्ता न भवन्ति ।
श्रीमू. (६) ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयादिति । सकलज्येष्ठगुणवान् मनुः
ज्येष्ठो विभाज्यधने पितृवत्स्वतन्त्रः स्यादित्यर्थः। तमुपजीविकल्पेन ज्येष्ठ एव दायादः, इतरेषां भरणमात्रम् वेयुस्तत्कृतवृत्त्या वर्तेरन् ।
विर.४५७ ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात् पित्र्यं धनमशेषतः। (७) मृते पितरि ज्येष्ठं पुरस्कृत्य बसेयुः । यो वा शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरं तथा । शक्तस्तं पुरस्कुर्युः । धर्मार्थ वा विभजेरन् । (१) ननु उपरते पितरि ज्येष्ठ एव धनाधिकारी
विचि.१९४-१९५ नेतरे । ज्येष्ठोऽत्र पुन्नामनरकव्यावर्तकोऽभिप्रेतो न तु
___ ज्येष्ठप्रशंसा जीवदपेक्षः । नैतत् सर्वेच्छाधीनज्येष्ठाधिकारश्रुतेः । ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति मानवः । यथा नारदः-'बिभृयाद्वेच्छतः सर्वान्' इत्यादि। पितृणामनृणश्चैव स तस्मात्सर्वमर्हति ।।
xदा.२०
(१) तस्मादिति हेतूपन्यासात् दायभागप्रकरणे च (२) ज्येष्ठ एव स्विति । एतज्ज्येष्ठस्य गुणवत्वे अन्येषां पुत्रादीनां नानाविधपित्राद्युपकारकत्वकीर्तनस्य अनन्यच हीनवत्त्वे।
मवि. प्रयोजनकत्वात् उपकारकत्वादेव धनसंबन्धो मनोरनुमत (३) इति, तदसमाप्तवेदाध्ययनेषु कनिष्ठेषून्मत्तत्वा
इति गम्यते। अत एव पुत्रपदं प्रपौत्रपर्यन्तपरं तत्पर्यन्तादिना निरंशेष्वप्राप्तव्यवहारेषु वा वेदितव्यम् ।
नामेव पार्वणविधिना पिण्डदानोपकारकत्वस्याविशेषात् ।
अप.२१११७ | अन्यथा पुत्रपदस्य स्वार्थत्यागानुपपत्तेः पौत्राधिकार(४) नन्वधिकारिसवर्णानेकभ्रातृविषयेऽपि दायो न ज्ञापकं वचनं कथञ्चित् यदि लभ्येतापि. प्रपौत्रस्य तन विभज्यते । यदाह मनु:-ज्येष्ठ इति । न चैतद्वचनं पृथक् वचनमस्ति । तस्मादुपकारकत्वादेव प्रपौत्रस्या. सहवासपक्षशिक्षार्थमिति वाच्यम् । यतस्तदर्थमन्यदेव प्यधिकार इति पुत्रपदमुपलक्षणम्। दा.१६२ वचनं 'सह वसेयुर्वेति तेनैव प्रणीतमास्ते । सत्यमास्ते। ___स चायमर्थः दायभागप्रकरणे पुत्रादीनामुपकारकतथापि प्रगल्भभ्रातृषु सहवासपक्षशिक्षार्थमेव 'सह त्वातिशयाभिधानस्य अनन्यप्रयोजनकत्वात् 'पितणामवसेयुर्वे'त्यादेशः। अप्रगल्भानुजेषु तु तत्प्रागल्भ्यपर्यन्त- | नृणश्चैव स तस्माल्लब्धुमर्हती'त्यानृण्यकरणस्य धनलाभसहवास एव कार्योऽनेन प्रकारेणेति दर्शयितुं 'ज्येष्ठ | हेतुत्वेन कीर्तनात् 'दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रएव तु गृह्णीयात्' इत्याद्युपदेश इति नानेन वचनेन वत्' (मस्मृ.९।१३९) इत्यनेनापि संतारणस्य धनसंबन्धवचोभङ्गया सवर्णानेकभ्रातृषु दायविभागः प्रतिषिध्यत | हेतुत्वेन निर्देशात् पुत्रादीनां च त्रयाणां संतारणादन्यस्य इति न कश्चिद्विरोधः।
स्मच.२६३ | तुल्यवद्धनसंबन्धकारणस्याभावात् त्रयाणामुदकमित्या.
देश्वानर्थक्यापत्तेः क्लीबपतितजात्यन्धादीनाञ्चानुपकारक
त्वादेवानंशित्वाभिधानस्योपपत्तेः प्रतिसंबन्धिनां चाधिx विच. दागतम् । (१) मस्मृ.९।१०५; मिता.२।११७; दा.२०,६२, | + मच. ममुगतम् । * चन्द्र. विचिगतम् । अप.२१११७, व्यक.१४०% स्मृच.२६३, विर.४५७; पमा, (१) मस्मृ.९।१०६; मिता.२।१२८ पू. दा.२०,१६२ ४८९; विचि.१९४-१९५; स्मृचि.२८; नृप्र.३५ धन | सर्व (लब्धु) : २१५ त्सर्व (लब्धु) उत्त.; ब्यक.१४०; (अंश); दात.१७०%, चन्द्र.६९(%) तरं (तर:); दानि.२ विर,४५७; स्मृचि.२८; सवि.३९१(-) प. व्यप्र.४३ : याज्ञवल्क्यः ; व्यप्र.४३७,४४२; व्यउ.१४३( =); विता. ४७८(=) प.:५०५ दावत् ; व्यम.४८; विता.३०१(-) ३००-३०१ (=):३१०, राको.४४८ तु गृह्णीयात् (प्रति- स तस्मात् (तस्मात्तत् ); बाल.२।१३५ (पृ.२१९); सेत.४१ गृहीत); विभ.८० ज्ये (श्रे); समु.१२७ विच.६९. । दावत् ; समु.९५, कृभ.८६७; दच.३ त्सर्व (लन्धु).

Page #689

दायभागः-भातॄणां सहवासविधिः कारार्थ वचनकल्पनागौरवात् तदर्जितधनस्य च तदुप- । (४) संनयति संगमयति । आनन्त्यं सुखानां कारतारतम्येन तादर्थ्यसंपादनस्य न्याय्यत्वात् उपकारक- तेनानन्तं सुखमित्यर्थः, अभुते प्राप्नोति ऋणमुक्तः त्वेनैव धनसंबन्धो न्यायप्राप्तो मन्वादीनामभिमत इति सन्नित्यर्थः । कामजानित्यर्थवादमात्रम् । कनीयसां मन्यते । इति निरवद्यविद्याद्योतेन द्योतितोऽयमों भागबोधनेन भागाभावाबोधकत्वात् । विर.४५८ विद्वद्भिरादरणीयः । अथात्रापरितोषो विदुषां वाचनिक (५) यस्मिन् प्रथमजे। धर्मजो धर्मार्थ जात इति । एवायमर्थः तथापि यथोक्त एव वचनयोरों ग्राह्य
*मच. इत्यस्तु किं विस्तरेण । दा.२१५-२१६ (६) कचित्कुले ज्येष्ठो गुणहीनः कनिष्ठो गुणवांश्च
(२) पितृणामनणस्तेनैव तदृणापगमात् । अयं पूर्व- दृश्यते तत्र किं प्रवर्तितव्यमित्यपेक्षायामाह-यस्मिन्नृणस्यार्थवादः।
मवि. मिति । ऋण पितृभ्यः प्रदेयं पिण्डादिकं संनयति निक्षिपति (३) उत्पन्नमात्रेण ज्येष्ठेन संस्काररहितेनापि मनुष्यः येन यशस्विना संतानकरेणानन्त्यं मरणराहित्यमश्नुते स पुत्रवान्भवति । ततश्च 'नापुत्रस्य लोकोऽस्ति' इति । एव पुत्रो धर्मजः धर्मार्थ जातः ज्येष्ठ इत्यर्थः । इतराश्रुतेः पुण्यलोकाभावपरिहारो भवति । तथा 'प्रजया निर्गुणान् ।
- नन्द. पितृभ्य' इति श्रुतेः । 'पुत्रेण जातमात्रेण
(७) संनयति समाप्तिं नयति ।
भाच. श्व सः' इति । अतो ज्येष्ठ एव सर्वधनमर्हति पूर्वस्य । 'पितेव पालयेत्पुत्रान् ज्येष्ठो भ्रातृन्यवीयसः । अनुजास्तेन साम्ना वर्तेरन्।
*ममु. पुत्रवच्चापि वर्तेरन् ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः ।। (४) पुत्रीभवति कृतापत्योत्पत्तिशास्त्रार्थो भवतीत्यर्थः।। (१) पुत्रवत्पालनीया न तु बाला इति धनादिना मात्रग्रहणान्न संस्कारापेक्षा । अनृणः त्रिभिर्ऋणैर्ऋणवान् | गर्हणीयाः । तैरप्ययं पितेति भावनीयं तदाह पुत्रवच्चापि जायते इति श्रुत्या यदृणत्रयं बोधितं तत्रैकस्मादुत्तीणों | वर्तेरनिति ।
मेधा. भवतीत्यर्थः।
विर.४५७-४५८ (२) धर्मतो धर्मापेक्षया। यस्मिन्नृणं संनयति येन चानन्त्यमश्नुते । (३) पुत्रा इव ज्येष्ठे भ्रातरि धर्माय वर्तेरन् । ममु. स एव धर्मजः पुत्रः कामजानितरान्विदुः ॥ (४) पालयेत् धर्मतो ज्येष्ठो ज्येष्ठधर्मेण । कनिष्ठधर्मेण
(१) इतरानित्यर्थवादोऽयम् , यथाश्रततात्पर्यग्रहणाद्धि च ते ज्येष्ठे वर्तेरन् यवीयांस इति शेषः। मच. कनीयसां अभागार्हतैव स्यात् । ततश्च वक्ष्यमाणविरोधः। ज्येष्ठः कुलं वर्धयति विनाशयति वा पुनः ।
मेधा. ज्येष्ठः पूज्यतमो लोके ज्येष्ठः सद्भिरगर्हितः ।। (२) आनन्त्यममृतत्वं उत्पादितपुत्रस्यैव मोक्षाश्रमा- (१) अपरा प्रशंसा । य एवंगुणो ज्येष्ठः स वर्धयति धिकारात्। धर्मजो धर्मार्थमुत्पादितः। कामजान् एकेनैव कुलम् । अयमेव निर्गुणस्तत्कुलं विनाशयति । शीलधर्मस्य सिद्धेः।
मवि. वति ज्येष्ठे कनीयांसोऽपि तथा वर्तन्ते । तेऽपि गुणहीना (३) यस्मिन् जाते ऋणं शोधयति स एव पितुर्धर्मेण विवदन्ति ।
मेधा. हेतुना जातः पुत्रो भवति तेनैकेनैव ऋणापनयनाद्युपका
___ * शेषं मेधागतम् । रस्य कृतत्वात् । इतरांस्तु कामजान्मुनयो जानन्ति ।।
(१) मस्मृ.९।१०८; दा.१२१ चापि (च्चानु); व्यक.
+ममु. १४०; विर.४५७ ज्येष्ठे (ज्येष्ठ); स्मृचि.२९ येत्पु (यन्मु) xव्यप्र., सेतु. दागतम् ।
तन्य (ता य); व्यप्र.४३७ ज्येष्ठो (ज्येष्ठ) तृन्य (ता य); * मच. ममुगतम् । + शेष मेधागतम् ।
विता.३५० चापि (तेऽपि); बाल २।१२६,२।१३५ (१) मस्मृ.९।१०७; दा.२०; व्यक.१४०; विर, (पृ.२१९,२३६). ४५७; स्मृचि.२८, व्यप्र.४३७; बाल.२।१३५ (पू. २१९) (२) मस्मृ.९१०९; व्यक.१४०% विर.४५७ स्मृचि. येन (तेन); समु.९५ नन्त्य (मृत)....
२९; ब्यप्र.४३७, बाल.२।१३५(पृ.२१९). ...........
मवि.

Page #690

११९८
(२) ज्येष्ठ इति तस्मिन् सम्यग्वृत्तावितरेषामन्यथात्वेऽपि कुलं वर्धत एवेत्यर्थः । पूज्यतमः कनिष्ठैः । सद्भिः शिष्टैः कनिष्ठैरगर्हितो न गर्हणीयः । मवि.
I
(३) अकृतविभागो ज्येष्ठो यदि धार्मिको भवति तदाऽनुजानामपि तदनुयायित्वेन धार्मिकत्वाज्ज्येष्ठः कुलं वृद्धिं नयति । यद्यधार्मिको भवति तदानुजानामपि तदनुयायित्वाज्ज्येष्ठः कुलं नाशयति । तथा गुणवान् ज्येष्ठो लोके पूज्यतमः साधुमिश्वागर्हितो भवति ।
+ममु.
व्यवहारकाण्डम्
(४) कुलं वर्धयति सम्यग्व्यापारेण कनिष्ठपरिपालनेन कुलवृद्धिः । विनाशयतीति योग्यतामात्रम् । विर.४५८
ज्येष्ठे इतरेषां वृत्तिः 'यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः । अज्येष्ठवृत्तिर्यस्तु स्यात्स संपूज्यस्तु बन्धुवत् ॥ ज्येष्ठस्य वृत्तिः पुत्र इव स्नेहः । पालनं, शरीरधनेषु तदीयेषु स्ववदनुपेक्षाऽकार्येभ्यो निवर्तनम् । यस्त्वन्यथा वर्तते तत्र बन्धुवत्प्रत्युत्थानाभिवादनैः मातुलपितृव्यवत्संपूजा कर्तव्या अन्यकरण विधेयतानिवृत्तिः । *मेधा.
नारदः सर्वानुमत्या सहवासविधिः बिभृयाद्वेच्छतः सर्वान् ज्येष्ठो भ्राता यथा पिता । भ्राता शक्तः कनिष्ठो वा शक्त्यपेक्षा कुले स्थितिः ॥
+ मच. ममुगतम् ।
* मवि., ममु., मच., नन्द. मेधागतम् ।
(१) मस्मृ. ९।११०; व्यक. १४० स पि (च पि); विर. ४५७ स्तु स्यात् (स्तत्र ); स्मृचि. २९ पू.; व्यप्र. ४३७ व्यकवत् ; बाल.२।१२६:२।१३५ (पृ. २३६ पू.).
(२) नासं. १४/५ क्षा (क्षं) स्थितिः (क्रिया); नास्मृ. १६/५ क्षा (क्षाः) स्थिति: ( श्रियः); दा. २०:६२; अप. २।११७; व्यक. १४०; स्मृच. २७३ ले (ल); विर. ४५८; रत्न.१३९; स्मृसा.५४ उत्त; विचि. १९५६ दात. १७०; व्यप्र.४३७ वेच्छ (वैक) ले (ल); विता. ३११ दूवेच्छ (त्वेक) पू.; बाल. २।११७ स्मृचवत्; विभ.८०; समु. १२७-१२८; विश्व. ६९ स्मृचवत्.
(१) सर्वेच्छया कनिष्ठोऽपि शक्तः सन् बिभृयादिति । दा. २१
शक्तः सन् कनिष्ठोऽपि सर्वान् विभृयात्, मध्यमोऽत्र दण्डापूपन्यायात् सिद्धः । दा. ६२ तदशक्तखिलानुजविषयम् । स्मृच. २६३ (३) सामर्थ्यमेव कारणं भरणस्येति दर्शयति-शक्त्यपेक्षः कुले व्यापारः, न ज्येष्ठापेक्षः, दृष्टार्थत्वात् । अशक्तः किं करिष्यति, नाशयेदेव । नाभा. १४ १५ सर्वेच्छया कनिष्ठोऽपि शक्तः सन् बिभृयात् परान्+ कुटुम्बार्थेषु चोद्युक्तस्तत्कार्यं कुरुते तु यः । स भ्रातृभिर्बृहणीयो ग्रासाच्छादनवाहनैः*।।
(१) भ्रातृविशेषस्य कर्मभूयस्त्वात्फलभूयस्त्वमिति न्यायेन समभागादभ्यधिकेन धान्यादिना विवर्धनमितरैर्भ्रातृभिः कार्यमित्याह नारदः - कुटुम्बेति । X स्मृच. २६४ (२) अत्र हलायुधेन तु यः स्वयोग्यतया भागं न गृह्णाति, तस्यापि किंचिद्दत्वा तत्पुत्राणां विवादनिवृत्त्यर्थ विभागः कर्तव्य इत्यस्यार्थ व्याख्याय तदेतदाहेति कृत्वा, ‘भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा । निर्भाज्यः स्वकादंशात्किंचिद्दत्वोपजीवनम् ॥' इति मनुविर.४८४-४८५ वाक्यमवतारितम् ।
(३) अविभक्तावस्थायां विभक्तानां वा साधारणप्रयोजनतत्परः साधारणकार्ये चेत् कुरुते, स इतरैभ्रतृभिर्वर्धनीयो प्रासादिभिः, येन निराकुलः सर्वैः कर्तव्यं करोति ।
नाभा. १४/३५
+ इदं न वचनं, परन्तु बालम्भट्टीकारेण भ्रान्त्या 'दायभाग 'व्याख्यानं वचनत्वेनोल्लिखितम् ।
* व्यप्र.व्याख्यानं 'अनन्तरः सपिण्डाद्यः' इति मनुवचने द्रष्टव्यम् । x विचि. स्मृचगतम् ।
(१) बाल. २।११७.
(२) नासं. १४।३५ तु (च) वाह (भोज); नास्मृ. १६।३५ चोषु (यश्चो) तु (च) स भ्रातृभिबृंहणीयो (भ्रातृभिर्भरणीयो सौ); अप. २।११६ चो (चे) तु (च); व्यक. १४३; स्मृच. २६४; विर.४८४; स्मृसा. ५६ षु चोयु (चोपयु); विचि. २०२ चो (य); दात. १७०; व्यप्र. ४४८; विभ. ७५१ समु. १२८; विश्व. ६९-७०.

Page #691

दायभागः-पुरुषपरम्परायां विभागविधिः
११९९
व्यास: त्रत्वेन तद्वद्धिरित्यर्थः।
दात.१७० जीवति पितरि सहवासविधिरितरथा विभागः (३) पित्रोर्जीवतोमा॑तॄणां सहवासो मुख्यस्तदनुमत्याभ्रातृणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते। दिना ज्येष्ठस्य कार्यक्षमस्यान्यस्य वा पुत्रस्य स्वातन्त्र्यतदभावे विभक्तानां धर्मस्तेषां विवर्धते ।।
मन्येषां तदनुरोधवृत्तित्वमिति च पक्षद्वयमुक्तवन्तो (१) सहवासविधानमुखेन पृथग्भाव निषेधात् पितृ
व्यासादयः।
व्यप्र.४३५ मातृजीवनवतश्च विभागनिषेधात् जीवतोरिति साहित्य
संग्रहकारः (स्मृ मविवक्षितम् । अत एकस्मिन्नपि जीवति विभागो न इतरेषामनधिकारनिमित्तं अन्यतरस्यैव दायहरत्वम् । धर्म्यः किन्तु उभयोरभावे । । दा.६० सर्वमेव हरेज्ज्येष्ठोऽनुजेष्वनधिकारिषु ।
(२) विभक्तानां स्वमात्रधने वैदिककर्मकरणात्तन्मा- । मध्यमो वा कनिष्ठो वा ज्यायस्यनधिकारिणि ।। (१) दा.६०; अप.२।११४; स्मृच.२५९ पू., रत्न. । * शेषं 'भूर्या पितामहोपात्ता' इति याज्ञवल्क्यवचने १३९ पू.; व्यनि.; दात.१७०; ब्यप्र.४३५ पू.:४५१; (पृ.११७८) द्रष्टव्यम्। विता.३११ पू.; विभ.७८; समु.१२६; विच.६७. । (१) स्मृच.२६३, समु.१२७.
पुरुषपरम्परायां विभागविधिः कौटिलीयमर्थशास्त्रम् म्भूताः, पितुरेकमंशं हरेयुः । अयमर्थः--त्रयो भ्रातरः आ चतुर्थात् पितृतो भागकल्पना अग्रे समभागः . प्रमीता अविभक्ताः । तेषु ज्येष्ठस्य त्रयः पुत्राः मध्यमस्य 'पितद्रव्यादविभक्तोपगतानां पुत्राः पौत्रा वा द्वौ पुत्रौ कनिष्ठस्यैकः पुत्रः इत्याहत्य षण्णां सोदर्या. आ चतुर्थादित्यंशभाजः । तावदविच्छिन्नः पिण्डो | सोदर्यभ्रातृणां विभागे करणीये पिण्डधनस्य न षोढा भवति । विच्छिन्नपिण्डाः सर्वे समं विभजेरन् । विभागः किन्तु तत्तत्पितृतस्त्रेधा विभागं कृत्वा एक
पितृद्रव्यादविभक्तोपगतानामिति । अविभज्य पित- त्रिभागं ज्येष्ठस्य पुत्रास्त्रयो गृह्णीयुः, द्वितीयं त्रिभागं द्रव्यमुपरतानां, पुत्राः पौत्रा वा, आ चतुर्थादिति अनेन मध्यमस्य द्वौ पुत्रौ गृह्णीयातां, तृतीयं त्रिभागं कनिप्रकारेण आ चतुर्थपुरुषावधेः, अंशभाजः पितृक्रमप्रकृत- ष्ठस्य य एकः पुत्रः स गृह्णीयादिति । अथवा भ्रातर विषमांशभाजो भवन्ति । तत्र हेतुः-तावत् चतुर्थ- इत्येतदन्तस्यैव खण्डस्य यथोक्तोऽर्थ उदाहरणं च । पुरुषान्तरं यावत्, अविच्छिन्नः पिण्डो भवति । भ्रातृपुत्राश्चेति त्वन्यविषयं-: भ्रातृपुत्राश्च पितुरेक. विच्छिन्न पिण्डाः सर्वे चतुर्थ पुरुषात् परतो ये तत्काल- मंश हरेयुरिति । तद्यथा-द्वयोधात्रोरविभक्तयोरन्यतरस्य जीविनस्ते सर्वे, समं विभजेरन् ।
श्रीमू.
मृतस्य पुत्रास्त्रयोऽवशिष्टश्चैको भ्रातेति चतुर्णा विभाग- अपितृका बहवोऽपि च भ्रातरो भ्रातपुत्राश्च | प्रसंगे पिण्डधनं बंशीकृत्यैकं द्यशं भ्राता गृहीयादपरं पितुरेकमंशं हरेयुः।
यशं भ्रातृपुत्रा विभज्य गृह्णीयुरिति । श्रीम. __ अपितृका इति । अपितृकाः प्रमीतपितृकाः, ते
प्राप्तव्यवहाराप्राप्तव्यवहारादिविभागविचारः च बहवः, तेऽपि च भ्रातरः सोदर्यभ्रातरोऽसोदर्य- | प्राप्तव्यवहाराणां विभागः । अप्राप्तव्यवहाराणां भ्रातरश्च, सर्वे ते भ्रातृपुत्राश्च भ्रातृणां पुत्राश्च, एव- देवविशुद्धं मातृबन्धुषु प्रामवृद्धेषु वा स्थापयेयुर्व्य. (१) कौ.३।५.
(१) कौ.३५. व्य. का. १५१

Page #692

१२००
व्यवहारकाण्डम्
वहारप्रापणात् । प्रोषितस्य वा। संनिविष्टसमम-1 (२) पित्र्ये द्रव्ये पुत्राणां विभागो दर्शितः । इदानीं संनिविष्टेभ्यो नैवेशनिकं दद्यः । कन्याभ्यश्च पैतामहे पौत्राणां विभागे विशेषमाह-अनेक पितृका. प्रादानिकम् ।
___णामिति । यद्यपि पैतामहे द्रव्ये पौत्राणां जन्मना स्वत्वं , प्राप्तव्यवहाराणां विभाग इति । अतीतषोडशवर्षाः पुत्रैरवि शिष्टं तथापि तेषां पितृद्वारेणैव पैतामहद्रव्यस्वयं विभागं भजन्ते । अप्राप्तव्यवहाराणां देयविशुद्धं । विभागकल्पना न स्वरूपापेक्षया । एतदुक्तं भवति । ऋणादिदेयव्ययविशोधितं भागं, मातृबन्धुषु मातुलादिषु, यदाऽविभक्ता भातरः पुत्रानुत्पाद्य दिष्टं गतास्तदैकस्य ग्रामवृद्धेषु वा, स्थापयेयुः न्यसेयुः। आ कुतः, व्यवहार- द्वौ पुत्रावन्यस्य त्रयोऽपरस्य चत्वार इति पुत्राणां वैषम्ये प्रापणात् व्यवहारप्रापकं षोडशे वयोऽभिव्याप्य । प्रोषि- तत्र द्वावेक स्वपित्र्यमंशं लभेते, अन्ये त्रयोऽप्येकमंश तस्य वेति । देशान्तरगतस्य च भागं मातृबन्धुषु ग्राम- पित्र्यं चत्वारोऽप्येकमेवांशं पित्र्यं लभन्त इति । तथा वृद्धेषु वा स्थापयेयुरिति वर्तते । संनिविष्टेत्यादि । असं- केषुचित्पुत्रेषु ध्रियमाणेषु केषुचित्पुत्रानुत्पाद्य विनष्टेनिविष्टेभ्यः अनुरूपस्त्रीपरिणयेन प्राप्तगार्हस्थ्याः संनिविष्टाः ध्वप्ययमेव न्यायो ध्रियमाणाः स्वानंशानेव लभन्ते, अतथाभूता असंनिविष्टा अविवाहिताः तेभ्यः, नैवेश- नष्टानामपि पुत्राः पित्र्यानेवांशान् लभन्त इति वाचनिकी निकं निवेशनं परिणयनं तत्प्रयोजनकं द्रव्यं, संनिविष्टसमं व्यवस्था ।
+मिता. संनिविष्टभ्रात्रर्थे यावद व्ययितं विवाहार्थ तत्तल्यप्रमाणं, (३) अनेकपितृकाणामेकस्यां योषिति बहुभिः संजादद्युः । कन्याभ्यश्च, प्रादानिकं प्रदानं विवाहः तत्पर्याप्तं तानाम् ।
विर. ५४३ द्रव्यं दद्युः।
श्रीम. (४) तुशब्देन पौत्रसंख्याया भागसंख्यां व्यवच्छियाज्ञवल्क्यः नत्ति ।
*वीमि. पितृतो भागकल्पना
बृहस्पतिः अनेकपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना ॥ . वार्जिते समभागः, रिक्थे तु पितृतो भागकल्पना
(१) किं सर्वदायादानां सम एव विभागः। न । समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समांशिनः । भ्रातृणामेव समः स्यात् । अनेकपितृकाणां तु पितृव्य- तत्पुत्रा विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः॥ पुत्रादीनां पितृतः पितृविभागाद् भागकल्पना । (१) पितृतो भागकल्पनायां को विशेष इत्यपेक्षिते अथात् भ्रातृणां पूर्व समो विभागः । कृते विभागेऽन्य- बृहस्पतिः-तत्पुत्रा इति । तत्पुत्राः प्रमीतपितृकाणां तमस्य पुत्रास्तद्भागमंशांशतो विभजेयुरित्यर्थः । पितृ- एकैकस्य पुत्रा विषमसमाः न्यूनाधिकसंख्याकाः स्वं द्वारं हि पौत्राणां पैतामहद्रव्यभाक्त्वं न पितृवत् स्वत स्वं पैतृकं भागमेव लभन्त इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । एवेत्यभिप्रायः ।
विश्व.२।१२३ कस्यचित्प्रमीतस्थ एक एवं पुत्रः, कस्यचिद्वौ, कस्य
चिद्बहवः । तत्र यथैकः पितृभागहरस्तथैव द्वावपि (१) यास्मृ.२।१२०; अपु.२५६।६ काणां तु (कार्याणां); विश्व.२०१२३ मिता.दा.६४; अप.२।५१ अनेक (प्रमीत):
स्वपितृभागहरौ। तथैव बहवोऽपि स्वपितृभागमात्रहराः २।१२०; स्मृच.२७८ अनेक (प्रमीत); विर.४८१,५४३
स्मृता एवेति । यद्यपि पितृभागमात्रहरत्वेन 'अनेक(-); स्मृसा.५६; पमा.४९५, मपा.६५९; रत्न.१४२ + विश्ववद्भावः । दा., अप., स्मृच., विर., पमा., सुबो.२२१२०, विचि.२०२; व्यनि.भाग (दाय); नृप्र. मपा., व्यनि., विता. मितावद्भावः । ३५, दात.१९६ सवि.३७२ स्मृचवत् ; चन्द्र.७२:९१ * मितावद्भावः । विष्णुः; वीमि. व्यप्र.४४९,५३३ स्मृचवत ; व्यउ.१५१ (१) मिता.२।११९(=)पू.; अप.२।१२० व्यक.१४३; व्यम.४४,६३,७१; विता.३१६, राको.४५०; बाल. । स्मृच.२७८ उत्त.; विर.४८१.४८२, पमा.४९५ उत्त.; २।१३५(पृ.२१८); विभ.४६,८१ व्यनिवत् ; समु.१३४ व्यनि. नृप्र.३५ षम (पमाः) उत्तः; सवि.३७०(-) पू.; स्मृचवत्.
। दानि.३(%) पू. विता.३३९ पू., मनुः; समु.१३४.

Page #693

दायभागः-पुरुषपरम्परायां विभागविधिः
१२०१
पितृकाणां पितृतो भागकल्पना' स्वस्याननुरूपा तथापि । बालपुत्रे बालः पुत्रो यस्य तस्मिन् , पौगण्डोऽतिबालो वाचनिकत्वादनुमन्तव्या । +स्मृच.२७८ व्यवहारानभिज्ञः।
xविर.५९९ (२) अविभक्तपितृकाः विषमसमाः पुत्राः ।
वास्तुक्षेत्रादिविभागः । पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात् ।'
विर.४८२ 'क्षेत्रारामगृहादीनां विभागे समुपस्थिते। . (३) समवेतैरविभक्तैर्यल्लब्धं कृष्यादिना तदेकेन ज्येष्ठस्य दक्षिणो भागः प्रतीची वा तथा भवेत् ।। लब्धमपि सर्वेषां समानम् । तत्पुत्रास्तेषां पुत्राः विषम- अविभक्ते निजे प्रेते तत्सुतं रिक्थभागिनम् । . समाः पितुरेव भागहराः।
व्यनि.
कुर्वीत जीवनं येन लब्धं नैव पितामहात् ।। कात्यायनः
लभेतांशं स पित्र्यं तु पितृव्यात्तस्य वा सुतात्। प्राप्तव्यवहाराप्राप्तव्यवहारादिविभागविचारः स एवांशस्तु सर्वेषां भ्रातृणां न्यायतो भवेत् । 'संप्राप्तव्यवहाराणां विभागश्च विधीयते ।
लभेत तत्सुतो वाऽपि निवृत्तिः परतो भवेत् ।। पुंसां च षोडशे वर्षे जायते व्यवहारिता ।।
(१) अविभक्तधने भ्रातरि मृते तत्पुत्रः पितामहाअप्राप्तव्यवहारत्वं च प्रदर्शनार्थम् । अगृहीतवेद- दनवाप्तविभागः पितृव्यात्तत्पुत्राद्वा निजपितृभागं गृह्णीत्वमपि ह्यविभागे कारणम् ।
अप.२।११७ यात् । एवं च तत्पुत्रस्तत्पौत्रस्तु न लभेतेत्यर्थः। . अप्राप्तव्यवहाराणां धनं व्ययविवर्जितम् ।
__ अप.२।१२० न्यसेयुर्वन्धुमित्रेषु प्रोषितानां तथैव च ॥ (२) यदा सुतयोरविभक्तयोभ्रीत्रोर्मध्ये कश्चिद्माता
(१) विभागस्त्वेकस्यापीच्छया भवतीत्युक्तं प्राक् । अत एव विभागं प्रक्रम्याह कात्यायन:-अप्राप्तेति ।।
x स्मृसा. विरगतम् । दा.६२
(१) समु.१३२. (२) अत्र च पुत्रेच्छया यो जीवद्विभागो यश्चाजी
(२) अप.२।१२० लब्धं नैव (न लब्धं वै); व्यक.१४३; वद्विभागः स एकेच्छयापि भवत्यविशेषात् । अत एव
स्मृच.२७८ निजे (ऽनुजे); विर.४८२ निजे प्रेते (मृते पुत्र); विभागं प्रक्रम्य यत्कात्यायनेनोक्तं-अप्राप्तव्यवहारा
स्मृसा.५६; पमा.४९५ स्मृचवत् ; विचि.२०३; व्यनिः;
नृप्र.३५ स्मृचवत् ; दात.१६७,१९० विरवत् सवि.३७३ णामिति । तदपि संगतम् । अन्यथा तदनुमतिमन्तरेण
स्मृचवत् ; चन्द्र.७१ विरवत् ; व्यप्र.४४९:५०५ विरवत् । विभागाभावे तद्धनस्य बन्धुमित्रेषु न्यासविधानमनुपपन्नं
व्यम.४४ स्मृचवत् ; विता.३१६ स्मृचवत् ; बाल.२।१२० स्यात् ।
व्यप्र.४६०
निजे (सुते); विभ.४६,८१ विरवत् ; समु.१३४ स्मृचवत् ; प्रोषितस्य तु यो भागो रक्षेयुः सर्व एव तम् ।। विच.७०. बालपुत्रे मृते रिक्थं रक्षणीयं तु बन्धुभिः । (३) अप.२।१२० लभेतांशं स (लभतेऽशं हि) लभेत त पोगण्डाः परतस्तं तु विभजेरन् यथांशतः ।।
(लभते त); व्यक.१४३; स्मृच.२७८; विर.४८२, रत्न.
१४१; स्मृसा.५६ त्तस्य वा (द्वापि तत्); पमा.४९६, + पमा. स्मृचगतम् । (१) अप.२।११७; चन्द्र.७३ श्च (स्तु).
विचि.२०३ शं स (शं च); व्यनि. शं स (शं तु) त्तस्य (२)दा.६२, दात.१७१, व्यप्र.४६० विच.७०
(स्तस्य); नृप्र.३५ लभे...व्यं तु (लभेत स पित्र्यमंशं तु); नारदः.
दात.१६७ पित्र्यं तु (पिव्यं च) प्रथमाधः : १९. व्यं तु (३) व्यक.१६१ तु यो (हि यो) रिक्थं रक्षणीयं तु (रक्ष्य- (त्र तु); साव.३७२,३७३ वि
शि . (नं तु); सवि.३७२,३७३ द्वितीयार्धम् ; चन्द्र.७२ स्मृसावत् ; मृतथं तत्तन्तु); विर.५९९ रक्षणीयं तु (रक्ष्यं तत्तन्तु); स्मृसा.
व्यप्र.४४९ त्तस्य वा (दापि तत् ) लभेत त (लभते त):५०५ ७४ (-) ण्डाः (ण्डात्) जेरन् (जेत) अन्त्यार्धद्वयम् :१३७ सर्वे (पूर्व); व्यम.४४ लभेत त (लभते त); विता.३१६ तु यो (हि यो) रिक्थ रक्षणीयं तु (रक्ष्यमृक्थं तत्स्वैश्च) प्रथमार्ध- स पित्र्यं (स्वपित्र्यं); बाल.२।१२० स पित्र्यं (स्वपित्र्यं) द्वयम्:१३८ ण्डाः (ण्डात् ) तृतीयार्धम् : १४४ तु यो (हि यो; तो वा (ताद्वा); विभ.४६,८१ प्रथमार्धद्वयम् ; समु.१३४; रक्षणीयं तु (रक्ष्यं तत्तैश्च) ण्डाः (ण्डात् ).
विच.७० व्या (का).

Page #694

१२०२
मृतः । तत्सुतस्तु पितामहादप्राप्तांशकः पितामहोऽपि नासीत्तदा कात्यायन आह--अविभक्तेऽनुजे प्रेते इत्यादि । जीवनं दायधनम् । अनुजग्रहणं भ्रातुरुपलक्षणार्थम् । अस्मिन्नेव विषये यदा प्रमीतस्य सुता बहवस्तदाप्याह स एव स एवांश स्त्विति । समं स्यादश्रुतत्वादिति न्यायेन मिथः समभागतया भवेदित्यर्थः । यदपरं स एवाह--' लभेत तत्सुतो वाऽपि निवृत्तिः परतो भवेत्' इति तस्यायमर्थः । तस्य विभाज्यधनस्वामिपौत्रस्य सुतोऽपि वा स्वपितुरभावे तद्भागं लभेत । अथ तस्याप्यभावः किंतु तत्सुतादेरेव विद्यमानता तदा तु मृतभ्रातृसंततौ वृद्धप्रपितामहधनभागग्रहणनिवृत्तिरिति । ननु प्रपौत्रस्यापि प्रपितामहधनभागग्रहणमपि कथं संघटते । जन्मनाऽपि पितृपितामहयोरेव धने पुत्रपौत्रयोरेव स्वत्वसिद्धिनियमात् । सत्यम् । तथापि यथा पुत्रादेर्मातृधने पिण्डं दत्त्वैव मातुरूर्ध्वं स्वत्वसिद्धिर्भवतीति वक्ष्यते तथा प्रपितामहधने प्रपौत्रस्यापि स्वत्वसिद्धिरिति युक्तमुक्तं 'लभेत तत्सुतो वाऽपी'ति । एवं च यो यस्य धनस्वामिनः प्रमीतस्य पितृत्वेन पितामहत्वेन प्रपितामहत्वेन वा पिण्डदाता तस्य तद्धनभागित्वं धनस्वामिनः संतत्यन्तशालित्वेऽपि विद्यत इत्यवगन्तव्यम् ।
X स्मृच. २७८- २७९
(३) एतद्बलेन मृतस्य पुत्रे भागो न पत्न्या एतद्वलादपि जीवत्पितृकस्य विभागे तस्याभागः । स्मृसा. ५६
(४) सति तु पितरि पार्वणानधिकारात् पुत्राणां नांशिता । एवं धनिनः पौत्रस्वत्वोपरमे तदंशमात्रे प्रपौत्राणामंशिता । सति पौत्रे तु नांशिता इति पुत्रेभ्यः स्वधनविभागदाने स्वाच्छन्द्यात् यथा न्यूनाधिकदानं तथात्र नास्तीत्येतत्परं न तु पितापुत्रयोस्तुल्यांशित्वम् ।
व्यवहारकाण्डम्
दात. १६७
(५) पितृव्यसुताद्विभागेऽपि स एवांशो भवेद्यो भ्रातॄणां न्यायतो भवेत् । एतदुक्तं भवति विषमसमाः भ्रातृपुत्राः स्वपितृविभागहरा इति । + व्यनि. X पमा. स्मृचगतम् । विचि. स्मृचवत् स्मृसावच्च भावः । सवि. स्मृचगतम् ।
* दात. (पृ.१९०) स्मृचगतम् ।
+ शेषं स्मृचगतम् ।
(६) निजे भ्रातरि । तत्सुतं भ्रातृपुत्रम् । जीवनं भागः । स कीदृशं भागं लभत इत्यपेक्षिते आह-पित्र्यमंशमिति । तत्सुतो यस्य धनं विभज्यते तस्य प्रपौत्रः । पौत्रस्य प्रस्तुतत्वात् । परतः तत्सुतात् निवृत्तिर्भाग निवृत्तिर्भवेत्प्रपौत्रपुत्रो भागं न लभेतेत्यर्थः । व्यप्र. ४४९
प्रपौत्रानन्तरमुक्तो यः प्रणतृप्रभृत्यनधिकारः स सपिण्डत्वेन ध्येयः । सकुल्यत्वेन त्वस्त्येव यथा प्रत्यासत्तिः ।
व्यप्र. ५०५
(७) चतुर्थस्यांशनिषेधो वृद्धप्रपितामहधनवृत्त्यभावे एकदेशे च ज्ञेयः । विता. ३१६
(८) प्रपौत्र पुत्रादिः पितृपितामहप्रपितामहेषु मृतेषु अनन्तरं वृद्धप्रपितामहे मृतेऽन्यस्मिंश्च तत्पुत्रादिके जीवति तद्धनं न लभते । पुत्रपौत्रप्रपौत्रसामान्याभावे सोऽपि लभत एवेत्यर्थः । इदं च नाविभक्तपरं किन्तु संसृष्टपरम् । ऋणं प्रीतिप्रदानं तु दत्त्वा शेषं विभाजयेत् । आ चतुर्थात् तद्ग्राह्यं क्रमेणैव तु तत्सुतैः ॥
व्यम.४४
(१) यच्चान्यदिति चकारः स्वयमित्यनेन संबध्यते स्वयं चार्जितमिति चकारादन्यस्यापि तदर्जनं साधारणधनद्वारेणेत्यर्थः । Xदा. १०५
(२) स्वयमर्जितं पित्राद्यविभक्तद्रव्योपयोगेन । तदनुपयोगेन स्वयमर्जितस्याविभाज्यत्वात् । एतत् त्रिविधं धनं सर्वे विभज्यते । यदि नास्ति पितामहादि - कृतमृणादिकमिति शेषः । अस्ति चेन्न सर्वमपि तु ऋणादिकं दत्वाऽवशिष्टं विभज्यते । तथा च स एव 'ऋणं प्रीतिप्रदानं तु दत्त्वा शेषं विभाजयेत्' इति । प्रीतिप्रदानं प्रीत्या दत्तं शेषं विभाजयेदिति वदन् विभाज्यबाहुल्यविषयमेतदिति दर्शयति । तदबाहुल्यविषये तु ऋक्थवणमपि विभाज्यमित्यजीवद्विभागप्रकरणे दर्शितम् । स्मृच. २७३
x पमा, सवि दावद्भावः । सेतु. दागतम् । (१) व्यक. १४५ दानं (दत्तं ); स्मृच. २७३ पू.; विर. ४९६ ऋणं (ऋक्थं) दानं (दत्त); पमा. ५५७ तु (च) पू.; रत्न. १४५; ज्यनि. ऋणं प्रीति ( रिक्थं प्रति ) भाज (भाव); व्यम.५४ व्यकवत्, पू.; विता. ३३८ व्यकवत् पू.; समु. १२८ व्यकवत् .

Page #695

दायभागः पुरुषपरम्परायां विभागविधिः
१२०३
"
(३) ऋक्थं प्रीतिप्रदत्तं चेति, पित्रा यदृक्थं कस्मै । च मन्वादय इच्छन्तीत्यर्थः । तथा च स एव — अविचित् प्रीत्या दातुं प्रतित, तथ्यीतिप्रदत्तं तद्दत्वाऽवशिष्टं भक्तेति अविभक्तविभक्तानां अविभक्तधनानां विभिन्न विभजनीयम् आ चतुर्थादिति 'प्रयाणामुदकं कार्ये संतति जातानां कूटस्थस्यानां भूरिं सहवसतां आ त्रिपु पिण्डः प्रवर्तते इति वचनायो यस्य पिण्डदाने चतुर्थात् कूटस्थप्रपौत्रपर्यन्तं दायधनविभागः स्वादित्यनोपकरोति स तस्य विभज्य धनं गृह्णीयादित्यर्थः । नेकसंततिकदायविभागमर्यादेयमित्यर्थः । स्मृच.२७९ हलायुधस्तु यस्मै प्रतिश्रुतं तमारभ्य चतुर्थत्वं विवक्षितमिरवाद | *विर.४९६ ४) आ चतुर्थात्परतो दायनिवृत्तिमाद 'रिवधं प्रति प्रदानं तु दत्त्वा शेषं विभाजयेत् । आ चतुर्थात्तु तद्ग्राह्यं क्रमेणैव तु तत्सुतैः ॥' प्रतिप्रदानशब्देन ऋणमुच्यते । पूर्वोक्तचतुर्थपुरुषपर्यन्तं सपिण्डयं पितृपितामहप्रपितामहेषु मृतेषु द्रष्टव्यम् । तेषु जीवत्सु पूर्वेषां त्रयाणां सापिण्डात् सप्तपुरुषावधि सापिण्ड्यं भवति । एतदभिप्रायेण 'तृतीयः पञ्चमो वाऽपि सप्तमो वाऽपि यो भवेत्। तदन्वयस्यागतस्य दातव्या गोत्रजैर्मही ॥' कम्यनि व्यम. ५४
(२) अयमर्थः । अविभक्तानामेव वा विभक्तानां सहवसतां संसृष्टानां वा पुनर्विभागो भ्रातृतत्सुततत्सुतपर्यन्तमेव, तत्सुताच्चतुर्थाभिवर्तते इति । एतच यदा स्वविषयो विभागार्थिना अभुज्यमानोऽपरेण तु तद्देशस्थितेन भुज्यमानस्तदा । + विर. ४८२-४८३ (३) बीजिचतुर्थमभिव्याप्य दायविभागः । X विचि. २०४ (४) असकुल्या असपिण्डाः, सापिण्डये सत्येव दायविभागः । तेन पञ्चमस्य सापिण्डयाभावादायविभागो नास्ति ।
व्यनि. (५) 'पित्र्यमंशमिति कात्यायनोक्तेः पितृद्वारको भाग इति सूचितम् | व्यप्र. ०४९
(६) अविभक्तविभक्तानां वृद्धप्रपितामहतत्पुत्राणां चसंसृष्टानामित्यर्थः । इदं च समदेशस्थितपरम् । देशान्तरस्थस्तु पञ्चमादिरपि लभत एव । व्यम. ४५ सवर्णपुत्राणां समो विभागः 'विधिरेष सवर्णानां बहूनां समुदाहृतः । एक एव सवर्णः स्यात् दायोऽत्र न विभज्यते ॥ (१) मध्यगद्रव्यस्वामिनः एकस्यैव दायविभागो देवलेन प्रतिषिध्यते एक एवेति । सवर्णासवर्णभ्रातृविषये कचिदेशे दावो न विभव्यते इति दर्शयितुं सवर्णः स्यादित्युक्तम् ।
* शेषं दागतम् ।
।
|
स्मृच. २६३
(१) अप. २०१२० व्यक. १४२२७९३ विर. ४८२; स्मृसा.५६; पमा.४९६६ रत्न. १४१६ विचि. २०४६ व्यनि. क्तवि (क्तं वि); दात. १९०; चन्द्र. ७४; व्यप्र. ४४९; व्यम. ४५; विता. ३१६; बाल. २/१३५ (पू. १८७) सेतु. ८२ विभ.४८ सहसदा) ८१६ समु. १३४ विच.९४ स्थिति (स्मृतिः).
(२) उक्त विधिः सवर्णासु जातानामेव न मित्रजातीय स्त्रीजातानां भ्रातॄणां सवर्णामु जातानामेकजातीवानां न तत्र दायवैषम्यमिति । व्यनि.
(२) अप. २ १२० व्यक. १४३; स्मृच. २७९ ; विर. ४८२ स्ततः परम् (स्त्वनन्तरम् ); पमा. ४९६ पू.; व्यनि तावत्कु (नासकु) स्ततः (स्वत:) यार्थ (यादार्थ); विभ. ४८ विरवत् ; समु. १२४.
(५) प्रदत्तं प्रतिश्रुतम् ।
देवलः
अविभक्तानां पितृतो भागकल्पना आ चतुर्थात्, अग्रे समभागः अविभक्तविभक्तानां कुल्यानां वसतां सह । भूयो दायविभागः स्यादा चतुर्थादिति स्थितिः ।। ताकुल्याः सपिण्डाः स्युः पिण्डभेदस्ततः परम् । सममिच्छन्ति पिण्डानां दायार्थस्य विभाजनम् ॥ (१) आ चतुर्थाद्दायादार्थस्य विभागः पिण्डदातृत्वं
+ स्मृसा. पारिजातमते प्रथमार्थव्याख्यानं विरगतम्। विद्या विरगतम् । x शेषं विरगतम् । बाल विचिगतम् ! (१) अप. २।१२०; व्यक. १४३; स्मृच. २६३ उत्त.; व्यनि; समु. १२७.
.

Page #696

विभाज्याविभाज्यविवेकः
गौतमः
|र्जितं न विद्यया लब्धं यदि पितृद्रव्याविरोधि तत्र विद्याधनविभागविचारः
साम्यमेव । तत्र सूत्रद्वयमपि चैतद्भातविषयमेव । पितरि स्वयमर्जितं अवेद्यभ्यो वैद्यः कामं न दद्यात । तु जीवति विदुषाऽविदुषा वाऽविभक्तेनार्जितं पितुरेव ।
(१) असाधारणधनशरीरव्यापारार्जितं स्वयमर्जित । 'भायों पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः । यत्ते अविद्वद्भयो दातुमनिच्छन् न दद्यात् विद्वद्भयः समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ॥' इति मनः । पुनर्दद्यादेव । एतच्च विद्याधनमात्रविषयम् ।
गौमि. xदा.१०८ (२) अर्थसिद्धमपि चैतदुच्यते नियमार्थम् | Xमभा. (२) विद्यामधीत इति वैद्यः, स्वयमर्जितं विद्या- (३) अविद्यास्तद्धनासाधारण्यप्रयोजकविद्याशून्याः। रहितेभ्यो भ्रातृभ्यः कामं न दद्यात् । अदानेऽपि न
.. विर.५०८ प्रत्यवायो दाने त्वभ्युदय इति ।
गौमि.
अविभाज्यद्रव्यविशेषाः (३) यत्तु पितुर्द्रव्यमनुपघ्नता स्वयमुपात्तं भवति, उदकयोगक्षेमकृतान्नेष्वविभागः । वैद्यग्रहणाद्वा प्रतिग्रहादिना, तदितरेभ्यः काममिच्छातो (१) उदकं कूपादि । योगक्षेमाविष्टापूर्ते । तथा च न दद्यात् ।
मभा. लौगाक्षिः 'योगः पूर्त क्षेम इष्टा इत्याहस्तत्वदर्शिनः । (४) गौतमस्त्वविभाज्यविद्याधनेष्वंशदानमर्जके- अविभाज्ये तु ते प्रोक्ते शयनं चान्नमेव च ॥' इति । च्छया क्वचिदाह-स्वयमार्जनमिति। *स्मृच.२७५ कृतान्ने तूत्सवादिषु कल्पिते प्रभूतेऽपि । एतेषु विभागो
(५) विद्याशब्देन विद्यास्थानं गृह्यते। विद्यां वेत्तीति न कर्तव्यः । यथावस्थितेष्वेव सोदर्यानुरूपेण भोगः । वैद्यः। रत्न.१४७
गौमि. अविद्यार्जितधनविभागविचारः
(२) कृतग्रहणात्तण्डुलादौ न दोषः । एतेषु विभागो अवैद्याः समं विभजेरन् ।
नास्ति । तत्र शयनवत् तण्डुलादीन्येकस्यैव दातव्यानीति (१) यदा तु सर्वे भ्रातरो मूर्खाः कृष्यादिनोपार्ज- केचित् । जेष्ठस्य कनिष्ठस्य वेच्छन्ति । अन्यानि समुयेयुस्तदा समं विभजेरन् । वैद्यनापि कृष्यादिना यद- दाय एव स्थाप्यानीति द्रष्टव्यम् ।
xमभा.
स्त्रियोऽविभाज्या: x विता. दागतम् । * पमा. स्मृचगतम् ।
स्त्रीषु च संयुक्तासु। (१) गौध.२८।३ १; विश्व.२।१४४ म (मा); दा.१०८; व्यक.१४५;मभा.विश्ववत् ; गौमि.२८।२८; स्मृच.२७५
x शेषं गौमिगतम् (स्वयमार्जनं वैद्यो वैयेभ्यः कामं दद्यात् ); विर.५०० येभ्यो (१) गांध.२८।४७; अप.२।११९; मभा.; गौमि. (द्याय) कामं न (नाकामो); पमा.५६० अवै (चैव वै) (न०); | २८।४४. रत्न.१४७ अवैधेभ्यो वैद्यः (वैद्यो वैधेभ्यः) (न०); दानि. (२) गौध.२८।४८; मिता.२।११९ सु + (अविभागः); ३ रत्नवत् ; व्यम.५६ रत्नवत् ; विता.३४१, बाल. अप.२।११९; मभा.; गौमि.२८।४५; विर.५०४ (अवि२१११९; समु.१३२ म (मा) अवै (वै) (न०). भागः स्त्रीषु संयुक्तासु); पमा.५६३ (च०) शेष मितावत् ;
(२) गौध.२८।३२; विश्व.२।१४४; मभा.; गौमि. मपा.६८७ पमावत् ; ब्यप्र.५५७ (स्त्रीष्ववरुद्धासु न विभागः); २८।२९; विर.५०८ वै (वि); विचि.२१४ वै (वि) विभ ब्यम.५७ संयुक्तासु (संसक्तास्वविभागः); विता.३५२ (भ); विभ.९३ (अविभाव्य समं भजेयुः).
मितावत् ; समु.१३३ मितावत,

Page #697

दायभागः - विभाज्याविभाज्यविवेकः
(१) अवरुद्धास्तु पित्रा स्वैरिण्याद्याः समा अपि | मेकैकः । पुत्रैर्न विभाज्याः । * मिता. २।११९ (२) याश्च स्त्रियो दास्यो भ्रात्रादिषु केनचित्संयुक्ता उपभोगपरिगृहीतास्तास्तस्यैव । यद्यन्याः सन्त्यन्यत्रान्येषां भागः । यदि न सन्ति तदा द्रव्येण साम्यमापादनीयम् । यदा पुनरेकैव दास्यसंयुक्ता च तदा पर्यायेण कर्म करोतु | गौमि. (३) ननु च दोषाभावः कस्मान्न गृह्यत इति चेत्- 'प्रतिलोमे वधः पुंसाम्' इत्यनेन प्रायश्चित्तश्रवणात् । तासु च पुत्रैर्न विभागः । तासां वृद्धानाम शनाच्छादनं दातव्यं, अन्याभिर्गन्तव्यमित्यभिप्रायः ।
मभा.
वसिष्ठः स्वार्जिते द्व्यंशित्वम् 'येन चैषां स्वयमुत्पादितं स्यात् स व्यंशमेव हरेत् ।
(१) पितृद्रव्यविरोधेन यदर्जितं तद्विभजनीयमिति स्थितं तत्रार्जकस्य भागद्वयम् । + मिता. २।११९ (२) विभाज्यविद्याधनेऽपि भागाधिक्य मर्जकस्यास्ति – येनेति । स्मृच. २७५
(३) यदा बहूनां मध्ये साधारणधनमाश्रित्य एक एव कृष्यादिनार्जयति, तदा तस्य द्वावंशौ, शेषाणा -
* पमा., मपा., व्यम., विता. मितागतम् ।
÷ दा. यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
१२०५
+ विर. ५०८
(४) एषां दायार्हपितृभ्रात्रादीनाम् । मपा. ६४७ (५) इति वसिष्ठवचनात्पिता भजते । इदं च विद्यादिष्वपि योज्यम् ।
व्यप्र.४५०
+ पमा, व्यम. मितागतम् ।
(१) वस्मृ. १७/४५ (स० ); मिता. २।११९ त्पादि (पार्जि) हरेत् ( लभेत); दा. ४२ स्वय ( स ) स ( सोऽपि ); स्मृच. २७५ त्पादि (पार्जि); व्यक. १४७; विर. ५०८: स्मृसा. ५६ (येन चैषां यत्स्वयमर्जितं तद् द्व्यंशमाहरेत् ): ६२ स्मृचवत् ; पमा.५६० स्वयमुत्पादि (यदुपार्जि) (स० ) इरेत् ( लभेत ); मपा. ६४७ मितावत्; विचि. २०२ ( येन तेषां यत्स्वयमुपार्जितं स तद् द्व्वँशमाहरेत् ) : २१४ यंशमेव (तद् द्यंशमा); दानि. ३, ४ चैषां येषां ) शेषं स्मृचवत् ; व्यप्र. ४५० मितावत् ; व्यउ. १४४ चे (वै) शेषं मितावत्; व्यम. ५६ स्मृचवत्; विभ.४२:९३ त्यादि (पार्जि) बंशमेव (तद् शमा); समु. १२२ मुत्पादि (मार्जि ).
विष्णुः पितृदत्तमविभाज्यम्
मातापितृभ्यां यद्दत्तं तत्तस्यैव धनम् ।
न विभक्तजस्तत्रेष्ठ इति विभक्तजस्य स्वं न भवतीत्यर्थः । पित्रा यद्दत्तं तत्तस्यैवेति न्यायप्रतिपादनात् विभागात्प्राक् यद्दत्तं तत्तस्यैवेति सिद्धम् । सवि. ३७७ पैतामहं नष्टमुद्धृतं स्वार्जितं च पिता न विभजेत् अनुपन्नन् पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जयेत् । स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमर्हति ॥ पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् । न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम् ॥ भ्रातृविभागशेषमाह - अनुपन्नन्निति । पितृद्रव्यं अनुपन्नन् पितृधनमनुपयुज्य यच्छ्रमेण कृषिसेवादिक्लेशेनार्जयेत्, यच्च स्वयमीहितं वाञ्छितं सन्मित्रादिभ्यो लब्धं तदकामोऽनिच्छन् भ्रात्रादिभ्यो दातुं नार्हति । तदाह योगीश्वरः – पितृद्रव्याविरोधेनेत्यादि । व्यासोऽपि - 'विद्याप्रातं शौर्यधनं यच्च सौदायिकं भवेत् । विभागकाले तत्तस्य नान्वेष्टव्यं सनाभिभिः ||' इति । अनुपन्नन्निति शत्रा यदुपार्जने पितृद्रव्यानुपयोगस्तस्याविभाज्यत्वमुक्तं, न तु द्रव्यापरिपुष्टेनार्जितस्य इति व्याख्यानमयुक्तम् । 'परभक्तोपयोगेने 'ति वक्ष्यमाण
+ विचि विरगतम् । (१) सवि. ३७७.
(२) विस्मृ. १८/४२: दा. १०५,११३ मनुविष्णू ; विर. ५०१-५० २ र्जयेत् (र्जितम् ) मनुविष्णू ; विचि. २१९ तन्ना (च ना) शेषं विरवत्, मनुविष्णू ; व्यनि. तन्ना ( तु ना ) मनुविष्णू ; विता. ३४१ यदु ( य उ ) मनुविष्णुनारदाः.
(३) विस्मृ. १८।४३ पिता (यदा); दा. ३२ मनुविष्णू; विर. ४६ १ वाप्तं (वाप्यं) मनुविष्णू; दात. १६५ मनुविष्णू; रत्न. १४१ वाप्तं (वाप्यं) त्पुत्रै (त्सुतै); व्यम. ४२ मनुविष्णू; विता. ३२० विश्वत्, मनुविष्णू; सेतु. ७२ मनुविष्णू; विच. ३९ मनुविष्णू.

Page #698

१२०६
।।
व्यवहारकाण्डम् ।।
विद्याप्राप्तलक्षण विरोधात्तस्य चाविभाज्यमात्रोपलक्षण- | स्वरूपतो विभाज्यम् । कूपादिः समश्चेत् स्वरूपेण त्वात् अन्यथैकस्मिन् व्यासवाक्ये समभिव्याहारानुप-विभाज्यो विषमस्तु पर्यायेण जलोद्धारणादिनोपभोक्तव्यः। पत्तेः। स्वस्मात् पितृद्रव्यापरिपुष्टेनार्जितस्यैवाविभाज्यत्वं स्त्रियोऽपि समाश्चेद्विभाज्याः, विषमाः पर्यायेण कर्म युक्तम् । पितृद्रव्यं च साधारणधनमात्रोपलक्षणं, तेन कारयितव्याः । अवरुद्धास्तु समा अपि न विभाज्याः । भ्रातृणामपि तथाविधेनार्जितस्यैवाविभाज्यत्वमित्यलम् । 'स्त्रीषु च संयुक्तास्विति गौतमस्मरणात् । संयुक्तानां
पितृविभागशेषमाह - पैतृकमिति । यत्पैतृकं विभागनिषेधाद्विवाहितानामर्थसिद्ध एवासौ। इष्टापूर्ते पितृधनसंबन्धि धनं नष्टं प्रयुक्तं वा पित्रा चासामर्थ्य- अविभक्तदशायां येन कृते तस्यैव नान्येन तन्मूल्यं नानुद्धतं पुत्रः स्वसामर्थ्यात् उद्धरेत् । यच्च स्वयं पाव (दाप) नीयम् । यथाह लौगाक्षिः- 'क्षेमं पूर्त विद्याशौर्यादिनार्जितं तदकामः स्वपुत्रैः सह न विभ- योगमिष्टमित्याहस्तत्वदर्शिनः । अविभाज्ये च ते प्रोक्ते जेत् । अकाम इति वचनात् कामनया तु दद्यादेव । शयनासनमेव च ॥ राजादयस्तस्य रूपेणाविभाज्याः । अत एवोक्तं 'तस्य स्वेच्छा स्वयमुपार्जितेऽथे' इति । एवं किं तु तदुत्पन्नो लाभ एव विभाज्यः सोऽपि भ्रातृविभागेष्वविभाज्यमुक्तम् ।
वै. विषमश्चेत् 'योगक्षेमवतो लाभः समत्वेन विभज्यते' ___ अविभाज्यद्रव्यविशेषाः ।
इति बृहस्पतिस्मरणात् । प्रचारोऽपि सति संभवेऽन्य वस्त्रं पत्रमलङ्कारः कृतान्नमुदकं स्त्रियः ।
एव कार्यो, न तु स एव भित्यादिना छेत्तव्यः किं तु योगक्षेमप्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते ॥
सर्वैस्तूपभोग्यः। पुस्तकमपि समं विभाज्यम् । विषम इदानीं सर्वविभागेष्वविभाज्यमाह-- वस्त्रमिति । पर्यायेणाध्येतव्यम् । न तु द्वेधा कार्य स्वरूपनाशापत्तेः । वस्त्रं यद्येन परिहितं, पत्रं वाहनं यद्येनारूढं ऋणादिपत्रं वा, अलङ्कारः कुण्डलमुद्रिकादियों येन धृतः,
स्यलङ्कारोऽविभाज्य: कृतान्नं मोदकापूपादि, उदकं तदाधारः कूपादिः, स्त्रियो
पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् । दास्योऽवरुद्धाश्च, योगक्षेमं इष्टापूर्ते राजादयो वा, प्रचारो
| न तं भजेरम् दायादा भजमानाः पतन्ति ते ।। गृहप्रवेशादिमार्गः, पुस्तकं प्रसिद्ध एतत्सर्वमविभाज्यम् ।
| गृहपतिना स्वपत्न्यै स्नुषाभ्यो वा विवाहकाले योऽल. चकारात् धर्मार्थ उद्धतं च धनं 'धनं पत्रनिविष्टं तु
कारो दत्तः ताभिर्धतः परिहितो भवेन्न तथैव स्थापितः धर्मार्थं यन्निरूपितम् । उदकं चैव दाराश्च निबन्धो
तं विभागकाले दायादाः पुत्रभ्रात्रादयो जीवति पत्यौ यः क्रमागतः ॥' इति कात्यायनीयात् । पत्रनिविष्टं
न भजेरन् किंतु यस्याः सोऽलङ्कारः तत्पतिभाग एव तं धर्मार्थत्वेन लिखितम् । अयमभिसंधिः । वस्त्रं समान
दद्युः । यथा सैव तं परिदध्यात् । न तु पत्यौ जीवति जातीयं सर्वेषां चेद्यथावस्थमेव स्थाप्यान्यतरनिबन्धेन विपरिवर्तनीयम् । विषमधृतं बहुमूल्यादिकल्पन या
यो धृतः स मृतेऽप्यविभाज्य इत्यदृष्टार्थतापत्तेः । एतेन विभाज्यम् । एवं वाहनालङ्कारावपि द्रष्टव्यौ। ऋणा
सर्वथाऽसावविभाज्य इत्यपि निरस्तम् । अथालङ्कारं दिपत्रं तु समं चेत् द्रव्यसाम्येन विभाज्यम् ।
सौन्दर्यलोभेन भजन्ते तदा पतिता भवन्ति । जीवतीति विषमं तु द्रव्यद्वारैव विभाज्यं न स्वरूपतः कार्याक्षम.
विशेषणात् मृते तस्मिन्नन्येनापि ग्रहणे न दोषः । त्वात् । कृतान्नं तु यावदुपयोगं भोक्तव्यमेव न सममपि
(१) विस्मृ.१८१४४ उत्तरार्धे (योगक्षेमं प्रचारश्च न (१) विस्मृ.१७।२२; विर.५०९ मनुविष्ण; स्मृसा. विभाज्यं च पुस्तकम् );. दा.१२६ कारः (कार) मनुविष्णः ६२ मनुविष्ण; विचि.२१७ स्त्रीभिर (कश्चिद) मनुविष्ण; विर.५०४ दावत, मनुविष्णु; व्यनि.पत्र (छत्र) कारः (कार विता.४४६ न्ति ते (न्त्यधः) मनुविष्ण; विच.१०८ विचि. मनुविष्ण; विच.८९ प्रचारं (प्रचारः) मनुविष्णू,
वत् , मनुविष्णू.

Page #699

दायभाग:-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२०७
मागाणाम्।
शंखः शंखलिखितौ च । (१) तत्र क्षेत्रे तुरीयांशमुद्धा लभते शेषं तु सर्वेषां अविभाज्यद्रव्यविशेषाः | सममेव ।
मिता.२।११९ न वास्तुविभागो नोदकपात्रालङ्कारोपयुक्तस्त्री
(२) यद्यपि असाधारणधनशरीरव्यापारमेवकारेण वाससाम् ।
दर्शयति तथापि उद्धर्त साधारण्यं किंतु प्रतिकृतभूमे- अपां प्रचाररथ्यानां विभागश्चेति प्रजापतिः।
श्चतुर्थाशोऽधिकस्तस्मै दातव्यः भूमिपदसामर्थ्यात् तद(१) पितरि जीवति यस्मिन् वास्तौ येन गृहोद्या- |
विवक्षाकारणाभावात् ।
दा.१२९ नादिकं कृतं तत्तस्याविभाज्यं पितुरप्रतिषेधेनानुमतत्वात् ।
(३) क्रमादभ्यागतानां पुत्रपौत्रादीनां मध्ये यः पूर्वनष्टां *दा.१२८
परापहृतां भूमिं स्वशक्त्याऽभ्युद्धरेत्तस्मै तच्चतुर्थाशं दत्वा (२) वास्तु गृहं, उदपात्रं लौहवारिभाजनं, अलङ्का
शेषमुद्धारकेण सहान्ये विभजेरन्नित्यर्थः । केचिदभ्युद्धतं रोऽङ्गन्यस्त एव, अनुयुक्तमुपभुक्तं, तेनैकोपभोगविषय
त्वमेव गृहाणेत्यन्यानुमतिमन्तरेणाभ्युद्धतभूम्यादिसर्वस्त्रीवाससां न विभाग इति प्राप्यते । अपां प्रचारवर्मनां
द्रव्यविषयमेतद्वचनं, याज्ञवल्क्यवचनं ('क्रमादभ्यागतजलप्रचरणमार्गाणाम् ।
विर.५०४ मिति) तु अन्यानुमत्याऽभ्युद्धतभूम्यादिसर्वविषयमिति (३) वास्तु गृहम् । अत्र क्षेत्रगृहयोरविभाज्यत्वाभि- वदन्ति । यदत्र युक्तं तद्ग्राह्यम् । स्मृच.२७६ धानमत्यल्पे बहुभिर्विभज्य ग्रहीतुमयोग्ये एकस्मिन् गृह. (४) एतद्वचनं स्मृतिमहार्णवकामधेनुपारिजातप्रभृक्षेत्रादौ वेदितव्यम् । तत्तु परिवर्तनादिद्वारा एकस्मै तिषु अलिखनादयुक्तमेवेति रत्नाकरः । तन्न दायभागसर्वैर्दातव्यम् । अथवा प्रतिग्रहलब्धक्षेत्रादिकं ब्राह्मणीप्रतियडलधानिक बाहाणी. मिताक्षराप्रभृतिधृतत्वात् ।
xदात.१७७ पुत्रेण क्षत्रियापुत्रादिभिः सह न विभाज्यं इत्येवम्प
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् रोऽयं क्षेत्रादेर्विभाज्यत्व निषधः । 'न प्रतिग्रहभर्देया' साधारणद्रव्यानधीनस्वार्जितमविभाज्यम् । अविभाज्यद्रव्यइत्यादिवचनात् ।
रत्न.१४९
विशेषाः । ऋणरिक्थविभागः समः । - पूर्वनष्टभूम्युद्धारकर्तश्चतुर्थभागोऽधिकः
स्वयमार्जितमविभाज्यं अन्यत्र पितृद्रव्यादुपूर्वनष्टां तु यो भूमिमेकश्चेदुद्धरेच्छमात् । त्थितेभ्यः । यथाभागं भजन्त्यन्ये दत्त्वांशं तु तुरीयकम् ॥
उदपात्राण्यपि निष्किश्चना विभजेरन् इत्या
चार्याः । छलमेतदिति कौटल्यः । सतोऽर्थस्य * दात, दागतम् ।
विभागो नासतः । (१) दा.१२७ रोप (रानुप); अप.२।११९ वास्तु (चास्ति) ऋणरिक्थयोः समो विभागः । नोदक (अन्नद)रोप (रसं) अपांप्रचाररथ्यानां (उपचारार्थ्यानां);
स्वयमार्जितं, अविभाज्यं भ्रातृविभागानहं भवति । व्यक.१४६; विर.५०३ नोदक (नोद) रोप (रानु) रथ्या (वर्म); रत्न.१४८ नोदक (नोद) (स्त्री०); दात.१७५; * पमा., मपा., व्यप्र., व्यम. मितागतम् । व्यम.५७ नोदक (नोद) (स्त्री०) (अपां...पतिः०); विता. x शेषं मितागतम्। ३५३ नोदक (नोद) स्त्रीवाससाम् (वाससी) (अपां...पतिः०) रत्न.१४६ च्छू (क) भजन्त्यन्ये (लभन्तेऽन्ये); नृप्र.३७ शंखः, विच.९१ रथ्या (वर्म) (प्रजापतिः०).
मितावत् ; दात.१६६. तु (च):१७७ कश्चेदु (क एवो); (२) मिता.२।११९ पूर्व (पूर्व) (क) भजन्त्यन्ये सवि.३६७ रत्नवत् ; व्यप्र.५५७ रत्नवत् ; व्यम.५५ नष्टां (लभन्तेऽन्ये); दा.१२९ कश्चेदु (क एवो) दत्वांशं तु (दत्वा भागं); (निष्ठां) च्छ् (क) भज (लभ); विता.३४१ भज (लभ); अप.२।११९ श्चेदुद्धरेच्छू (श्चाभ्युद्धरेत्क) थाभागं (थांशं तु) राकौ.४४९ च्छ्र (क); सेतु.७१ तु यो (च यो) श्चेदु (दा भजन्त्यन्ये (लभन्तेऽन्ये) ऋष्यशृङ्गः, स्मृच.२७६ श्चेदुद्धरेच्छ वो); समु.१३३ रत्नवत् ; विच.५९,८९ नु यो (च यो). (श्वाभ्युद्धरेत्क) भजन्त्यन्ये (लभन्तेऽन्ये); पमा.५५८ मिमेकश्चे । सर्वग्रन्थेषु शंखस्येदं वचनम्. (मि यः कश्चि) भज (लभ); मपा.६.८४ भजन्त्यन्ये (लभन्तेऽन्ये); (१) को.३।५.
व्य.का.१५२

Page #700

१२०८
व्यवहारकाण्डम्
तत्रापवाद:--अन्यत्र पितृद्रव्यादुत्थितेभ्य इति । पितृ । (२) विधमं भ्रातृसंख्यापेक्षयाऽन्यसंख्यम् । द्रव्योपाश्रयार्जितद्रव्यव्यतिरेकेण । पितृद्रव्योत्थितानि तु
अप.२।११७ पितृद्रव्यवद् विभाज्यान्येव ।
। (३) पशुषु गुणवज्ज्येष्ठस्यैव विषम भागं विदधत्तद उदपात्राण्यपीति । जलाहरणार्थानि पात्राण्यापि, ! न्येषां तदभावमाह-अजाविकमिति ।
मच. निष्किञ्चनाः अर्थहीनाः विभजेरन् । इत्याचार्या आहु । (४) अल्पमूल्यं विषमं ज्येष्ठस्य । विता.३५२ रिति शेषः । इदमाचार्यवचनं छलदुष्टमित्याह-छलमे | (५) 'एकाधिकं हरेज्येष्ठ' इत्यादिनोक्तस्य विषम तदिति कौटल्य इति । तदुपपादयति-सतोऽर्थस्य विभागो | विभागस्य क्वचिद्विषयेऽपवादं श्लोकद्वयेनाह-अजाविनासत इति । यद्यदपात्ररूपैरथैर्विभागयोग्यैरुपेताः न कमिति । एकशफमभिन्नखुरमश्वादिकं न विषमं भजेत् तर्हि ते निष्किञ्चनव्यपदेशमर्हन्ति, यदि निष्किञ्चनास्तदा | विभजेत्किन्तु सममेव विभजेत् , विषमसंख्यया विभक्तुमन सोदपात्रा भवितुमर्हन्ति । निष्किञ्चनाश्च सोदपात्राश्चेति शक्यं, यथा त्रयाणां भ्रातृणामेकं द्वे चत्वारीत्यादि व्याहतमित्यर्थः । एवं च वदतः आचार्यकौटल्यस्याय- संख्या या ज्येष्ठस्यैव विधीयते । कालतो विभज्य भोगेन मभिप्रायः—सारस्य फल्गुनो वार्थमात्रस्य विभागे वा विक्रीय मूल्यं विभज्य वांशं स्वीकुर्यादित्यर्थः । नन्द. न्यायप्राप्ते उदपात्राणामविभाज्यत्वशकैव कुतस्येति । पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् । व्यर्थस्तद्विभागोपदेशः, प्रत्युत महाधनान् प्रति तद्विभा- न तं भजेरन् दायादा भजमानाः पतन्ति ते॥ गस्य तदिच्छया प्राप्नवतोऽशक्यप्रतिषेधस्थ प्रतिषधोऽपि (१) अलङ्कारो धृतो भवेदिति विशेषणोपादानाततः प्रतीयत इत्यनिष्टं चेति ।
दधृतानां विभाज्यत्वं गम्यते । मिता.२।११९ ऋणरिक्थयोः समो विभाग इति । ऋणं 'सवृद्धिक (२) सततधृतालङ्कारविषयमेतत् । अप. २।१४३ प्रत्यर्पयामीति परिभाष्योत्तमर्णाद् गृहीतं रिक्थं अध- । (३) धृतः स्वातन्त्र्येणेति शेषः । स्वातन्त्र्येण धृतो मर्णाय वृद्धयर्थं प्रयुक्तं तयोरुभयोः पितृकृतयोस्तुल्यो योगोपधिराहित्येन स्त्रीधनत्व निश्चयो भवति । पूर्वार्धस्य विभागः कार्यः।
श्रीमू. च निश्चितामिश्रितस्त्रीधनकथनार्थत्वात् स्वातन्त्र्येणेति
विशेषेण भाव्यमिति गम्यते । दायादा दौहित्रादयः । अविभाज्यद्रव्यविशेषाः । ख्यलङ्कारश्चाविभाज्यः ।।
स्मृच, २८४ अंजाविकं सैकशर्फ न जातु विषमं भजेत् । (४) पत्यौ जीवति धृतः पत्या तासां भूषणमात्रार्थ अजाविकं तु विषम ज्येष्ठस्यैव विधीयते ।। दत्तो वाऽदत्तस्तमपि तस्यां जीवन्त्यां न पुत्रा भजेरन्
(१) एकशफमश्वाश्वतरगर्दभादयः। विभागकाले मृतायां तु भजेरन्नेव । समसंख्यया यद्विभक्तुमजाविकं न शक्यते ज्येष्ठस्यैव स्यान्न तदन्यद्रव्यांशपातेन समतां नयेद्विक्रीतं वा
x सवि. मितागतम् ।
(१) मस्मृ.९।२०० मिता.२।११९,१४७, अप. ततस्तन्मल्यं दापयेत् । अजाविकमिति। पशुद्धन्द्वविभा
२११४३; उ.२०१४।२ याज्ञवल्क्यः ; व्यक.१४७ मनुविष्णः बैकवद्भावः।
*मेधा.
स्मृच.२८४; विर.४०९ मनुविष्ण; स्मृसा.६२ मनुविष्णू; ____ * मवि., ममु., विर. मेधागतम् ।
पमा.५६२(-) यः (यत्); मपा.६८६; रत्न.१६२; विचि. (१) मस्मृ.९।११९; मिता.२।११९ तु विषमं (सैक- : २१७ स्त्रीभिर (कश्चिद) मनुविष्ण; व्यनि.पमावत् ; स्मृचि. शफं); अप.२।११७ सैक (त्वेक); व्यक.१४५, विर.४९८ ३० बृहस्पतिः; नृप्र.३७; दात.१८४ विचिवत्, मनुविष्ण; सैंक (चैक) अजाविकं तु (अजाविकं च); मपा.६८६ मितावत् सवि.३७२ स्मृतिः; चन्द्र.८०; दानि.४ भजे (विभजे); रत्न.१४८ मितावत् , उत्त.; दानि.४ मितावत् ; व्यम.५७ | ब्यप्र.५९८; ब्यम.७०, विता.४४६ तन्ति ते (तन्त्यधः) मितावत् ; विता.३५२ मितावत् ; राको.४५० मितावत् ; मनुविष्ण; राको.४५० तं (तद्); विभ.६० पृ. समु.१३६ विभ.४१ भजे (चरे) शेषं विरवत् ; समु.१३३ मितावत्, पमावत् ; विच.१०८ विचिवत् , मनुविष्ण.
मवि.

Page #701

दायभाग:-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२०९
(५) भर्तरि जीवति तत्संमताभिर्योऽलङ्कारः स्त्रीमि- स्ततो रक्षा भवति । स्मृत्यन्तरे च पठ्यते 'वास्तुनि घृतस्तस्मिन्मृते विभागकाले तं पुत्रादयो न भजेरन् विभागो न विद्यते'। प्रचारं यत्र गावश्चरन्ति । प्रचक्षत भजमानाः पापिनो भवन्ति ।
ममु. इत्याह तेन यत्पैतृकेनोक्तं न ह्यत्र धर्मातिक्रमः कश्चि(६) पत्युरनुज्ञातेनाप्यदत्तोऽप्यलङ्कारो यो मण्डनार्थ दस्तीति तदनुपपन्नं दर्शयति, अदृष्टासु हि ते प्रतिषेधाधृतः, सोऽपि दायादैर्न हर्तव्यः इति मेधातिथिरिति स्तदतिक्रमादधर्मो न स्यात् (2)। +मेधा. प्रकाशः।
+विर.५०९ (२) धृतानामेव वस्त्राणामविभाज्यत्वं, यद्येन धृतं (७) अत्र धृतत्वं नाम प्रीतिदानादिना प्रातिस्विक- तत्तस्यैव । पितृधृतवस्त्राणि तु पितुरूर्व विभजतां स्वत्वोत्पन्नत्वम् ।
मपा.६८६ श्राद्धभोक्त्रे दातव्यानि । अभिनवानि तु वस्त्राणि (८) धृतः उत्सवादावेव धार्य इत्याद्युपधिमन्तरेण विभाज्यान्येव । पत्रं वाहनमश्वशिबिकादि, तदपि दायादवञ्चनादिहेतुं विना धृत इत्यर्थः। रत्न.१६२ यद्येनारूढं तत्तस्यैव । पित्र्यं तु वस्त्रवदेव । अश्वादीनां
(९) अलङ्कारस्यादत्तत्वेन अस्त्रीधनत्वाद्भ धनत्वेन | बहत्वे तु तद्विक्रयोपजीविनां विभाज्यत्वमेव । अलङ्कामृते भर्तरि पुत्राणां विभागे प्राप्ते तदपवादोऽनेन | रोऽपि यो येन धृतः स तस्यैव । अधृतः साधारणो क्रियते।
xव्य नि. विभाज्य एव । कृतान्नं तण्डुलमोदकादि तदप्यविभाज्यं (१०) धृत इत्यनेनाधतस्य विभाज्यत्वमेव । पत्यौ यथासंभवं भोक्तव्यम् । उदकं उदकाधारः कूपादिः, जीवतीत्यनेन पतिजीवनचिह्नतया यत्र देशे यो धार्यते तच्च विषमं मूल्यद्वारेण न विभाज्यं, पर्यायेणोपभोक्तस न विभाज्य इति सूचितम् । . व्यप्र. ५५८ व्यम् । स्त्रियश्च दास्यो विषमाः न मूल्यद्वारेण विभाज्याः
(११) धृतो भत्रादीना तस्यै दत्तः स तया धृत पर्यायेण कर्म कारयितव्याः । अवरुद्धास्तु पित्रा इत्यर्थः ।
व्यम.७० स्वैरिण्याद्याः समा अपि पुत्रै विभाज्याः। योगश्च वस्त्रं पत्रमलङ्कारं कृतान्नमुदकं स्त्रियः। क्षेमं च योगक्षेमम् । योगशब्देनालब्धलाभकारणं योगक्षेमं प्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते ॥ श्रौतस्मार्तामिसाध्यं इष्टं कर्म लक्ष्यते । क्षेमशब्देन
(१) वस्त्रपत्रालङ्कारकृतान्नोदकानामेकत्वं विव- लब्धपरिरक्षणहेतुभूतं बहिर्वेदिदानतडागाराम निर्माक्षितम् । पत्रं वाहनं गन्त्रीशकटादि । अलङ्कारोऽगुली- णादि पूर्त कर्म लक्ष्यते । तदुभयं पैतृकमपि पितृद्रव्ययकादि । वस्त्रं सममूल्यं न तु महाघम् । उदकं कूप- विरोधार्जितमप्यविभाज्यम् । योगक्षेमशब्देन योगक्षेमवाप्यादि। स्त्रियो दास्यः। योगक्षेमं यतो योगे क्षेमो कारिणो राजमन्त्रिपुरोहितादय उच्यन्ते इति केचित् । भवति, मन्त्रिपुरोहितामात्यवृद्धाः वास्तु च चोरादिभ्य- छत्रचामरशस्त्रोपानत्प्रभृतय इत्यन्ये । प्रचारो गृहा___ * मच. ममुगतम् ।
रामादिषु प्रवेशनिर्गममार्गः सोऽप्यविभाज्यः । विचि., दात. विरगतम् । x नन्द, व्यनिगतम् ।
*मिता.२।११९ (१) मस्मृ.९।२१९; मिता.२१११९, दा.१२६ क्षेमं (३) वस्त्रमङ्गयोजितं पङ्क्तिपरिच्छदार्थ च । स्त्रियो (क्षम); अप.२।११९ न विभाज्य (विभाज्यं न); व्यक.१४६ दासीव्यतिरिक्ताः। योगक्षेमप्रचारं शय्यासनभोजनाचमदावत , मनुविष्ण; मभा.२८१४८; स्मृच.२७७ दावत् ;
नाद्युपयुक्तभाजनादीनि ।
दा.१२७ विर.५०४ दावत् ; पमा.५६२; मपा.६८५ दावत् ; रत्न.
(४) अत्र पत्रशब्देन यानमुच्यत इति केषाञ्चिद्या१४८ दावत् ; व्यनि.पत्र (छत्र) क्षेमं (क्षेम); स्मृचि.३० मं
ख्यानं तत्कात्यायनवचनविरुद्धम् । यच्च वस्त्रादीनामविप्रवा (मप्रका); नृप्र.३७, सवि.३७१ पत्र (पुष्प) क्षेमं (क्षेम); दानि.४ पत्र (पात्र) क्षेमं (क्षेम); व्यप्र.५५७; व्यम.५७;
भाज्यत्वमुक्तं तत्स्वरूपतः , मूल्यतस्तु विभजनीयमेव । विता.३५१-३५२ दावत् ; राकौ.४४९ कारं (कारः); सेतु.
अप.२।११९ ६९ २ (रः) क्षेमं (क्षेम); समु.१४३; विच.८९ सेतुवत् : + ममु., मच. मेधागतं मितागतं च । नन्द.पत्र (पात्र).
* पमा., मपा., सवि., व्यप्र., व्यम., विता. मितागतम् ।

Page #702

१२१०
1
(५) स्त्रियो भार्या एकस्यैका अन्यस्य द्वे एवं वैष म्येऽपि । योगक्षेमं योगो राजादिलभ्यो निबन्धादिः स्वयमुपात्तः, क्षेमः रक्षोपायः प्राकारेष्टकादिः । प्रचारो वर्त्म । यत्तु 'कृतान्नं चाकृतान्नेन परिवर्त्य विभज्यत' इत्याद्युक्तं बृहस्पतिना तदतिप्रचुरकृतान्नादेरपि तन्मात्रधनैर्विभागः कार्यइत्येतत् । वि.
व्यवहारकाण्डम्
(६) वस्त्रमविभक्तप्रावृतम् । 'वस्त्रं यच्चाङ्गयोजितं ' इति कात्यायनस्मरणात् । पत्रं पत्रारूढमृणं 'धनं पत्रनिविटम्' इति तेनैव व्यक्तमुक्तत्वात् । स्त्रियो दास्यः । उदकं स्वनिवेशस्थकूपवाप्याद्यम्भः । योगक्षेमशब्दौ लौगाक्षिणा व्याख्यातौ । 'क्षेमं पूर्त योगमिष्टमित्याहुस्तत्त्व दर्शिनः । अविभाज्ये च ते प्रोक्ते ॥' इति ।
अथवा योगक्षेमार्थमुपासितेश्वरसकाशात् यो रिक्थानां लाभः स एवात्र योगक्षेमशब्देनोच्यते । प्रचारशब्देन गोप्रचार उच्यते । कात्यायनेन 'गोप्रचारश्चेति' विशेषित त्वात् । अथवा प्रचारशब्देनाङ्गनादिकमुच्यते । अविभाज्यं प्रचक्षते । विचारहीनाः केचनस्मृतिकारा इति शेषः । स्मृच. २७७ (७) हलायुधस्तु योगो योगहेतुर्नीकादिः, क्षेमः क्षेमहेतुर्दुर्गादत्याह । + विर.५०४ (८) पात्रं उदपात्रम् । योगक्षेम इति अप्राप्तप्रापणं योगः प्राप्तस्य रक्षणं क्षेमः, अत्र योगक्षेमशब्देन योगक्षेमहेतवो विवक्षिताः, योगहेतवो याज्याः शिष्यादयः, क्षेमहेतवो द्वारग्रामपालादयः, उभयहेतवो ग्रामपत्तनाधिपादयस्तेऽपि पूर्ववदेव । स्थापनीया न विभाज्याः । प्रचारः क्षेत्रारामादिप्रवेशयोग्यो मार्गः सोऽपि सर्वैः प्रच रितव्योऽनुभावयितव्यो न विभाज्यः । नन्द
विद्याधनविभागविचारः यत्किंचित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति । भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः ||
+ शेषं मितागतम् । ÷ शेषं मेधागतम् । x मिता. व्याख्यानं 'पितृद्रन्याविरोधेन' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) मस्मृ.९।२०४ क., ख., घ. पुस्तकेषु, लिन: (लित:); मिता. २।१९१९; दा. १२१ अप. २।११९ नारदः; व्यक.
(१)
|
पितृक्रमागतान्मित्राद्राजामात्यपुरोहितादेव क्षेत्राद्वा कयाचिद्युक्त्याऽधिकोत्पत्तिं जनयेत्तत्सर्वेषां साधारणम् । नैव मन्तव्यं ममैतद्बुद्धया पित्रा प्रागनुपार्जितं मयैतल्लब्धं ममैवैतदिति । विद्यानुपालिन इति वचनात् विद्याजीविनां शिल्पिकारुकप्रभृतीनामेव विधिवैद्यनट गायनादीनाम् । मेघा.
(२) तस्यायमर्थः - 'पितेव पालयेत् पुत्रान् ज्येष्ठो भ्रातृन् यवीयसः । पुत्रवच्चानुवर्त्तेरन् ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः ॥' एतस्माद्वचनात् पितापुत्रवदवस्थानात् पित्रर्जित इवानुपघातार्जितेऽपि ज्येष्ठधने कनिष्ठानामधिकारः, एतावान् परं विशेषः, पित्रर्जितेऽविदुषामप्यधिकारो, ज्येष्ठार्जिते पुनर्विदुषामेव । एतच्च पितरि प्रेत इति ज्येष्ठ इति यवीयसामिति विद्यानुपालिन इति पदप्रयोगस्यानर्थक्यात् सिध्यति । तस्मादविभक्तार्जितत्वमात्रेणाविभक्तभ्रात्रन्तरस्य भवतीत्यसंगतं वचनम् | दा. १२१-१२२
(३) ज्येष्ठोऽविभक्तः, स्वयं विद्याप्रकर्षेणापि लब्धे धने ज्येष्ठो भागं दद्यात् । विद्यानुपालिनस्तद्विद्यानुकूलकुटुम्बवच्चर्याकारिणः (?) । ज्येष्ठ इतिवचनात् कनिष्ठार्जितेष्वेवंभूतेषु न ज्येष्ठस्याधिकार इति दर्शितम् । ÷मवि. (४) पितरि मृते सति भ्रातृभिः सहाविभक्तो ज्येष्ठः किंचित्स्वेन पौरुषेण धनं लभते ततो धनाद्विद्याभ्यासSari कष्ठभ्रातॄणां भागो भवति नेतरेषाम् । Xममु.
(५) यत्किंचित्पितरि प्रेते असाधारणविद्यादिना ज्येष्ठो धनमर्जयति, तत्र ज्येष्ठार्जिते ज्येष्ठस्यांशद्वयं एकैकस्तु भागः कनिष्ठानां, यदि ते विद्याभ्यासरता इत्यर्थः । विर. ५०७ (६) साधारणधनानुप श्लेषविषयमिदम् । स्मृसा. ६२. (७) यया विद्यया ज्येष्ठः पितृपरोक्षे धनमर्जयति,
÷ नन्द मविगतम् । x मच., विता. ममुगतम् । १४७; विर.५०७; स्मृसा. ६२; सुबो. २।११८ (=) पू.; रत्न. १४८; व्यनि; नृप्र. ३७; चन्द्र.८१ यवी (कनी) लिनः (लकाः); मच. 'विद्यानुपालिनां' इति क्वचित्पाठः; दानि. ३ लिन: (लितः) कात्यायनः ; विता. ३५० लिनः (लितम् ); समु. १३२; भाच. मस्मृवत्.

Page #703

दायभागः - विभाज्याविभाज्यविवेकः
तां विद्यां चेत् कनीयांमोऽप्यनुपालयन्ति, तदा ज्येष्ठस्य त्पूर्वस्मिन् श्लोके यवीयसां विद्याधनेषु समन्वयमात्रमभागद्वयमपरत्र कनीयसामपि तत्र भागः । चन्द्र.८१ भिहितं न स्वाम्यमित्यवगन्तव्यम् । (८) [ उक्त जीमूतवाहनमतं खण्डयति - ] प्राच्योक्तपास्तम् । यत्किंचिदित्यस्य वैयर्थ्यापत्तेः ।
नन्द.
बाल. २/११९
अविद्यार्जितधनविभागविचारः
अविद्यानां तु सर्वेषामीहातचेद्धनं भवेत् । समस्तत्र विभागः स्यादपित्र्य इति धारणा ॥ (१) अविद्या कृषिवाणिज्याराजोपसेवादि । तत्र न्यूनाधिकभावो न गणयितव्यः । तत्रापि यदि केनचिदपि बह्वर्जितं तदाऽस्त्येवाविभागता । ज्येष्ठस्य तु ज्येष्ठांश निषेधार्थं वचनम् । ईषदाधिक्ये तु सर्वेषां समांशकल्पना । अपित्र्य ं इंति हेतुवचनादनपत्यधनस्याप्येष I एव विधिः ।
(२) यदि सर्व एव निर्विद्याः ईहात गमनेन पितृधनक्षतिं विना धनमर्जितवन्तः नामिति ।
*मेघा.
इतस्ततो अविद्या
Xमवि.
(३) सर्वेषां भ्रातॄणां कृषिवाणिज्यादिचेष्टया यदि धनं स्यात्तदा पित्र्यवर्जिते तस्मिन्धने स्वार्जिते समो विभागः स्यान्न तद्धारः अपित्र्य इति निश्चयः । +ममु. (४) अपित्र्येऽपि धने इत्यर्थः । स्मृसा. ६२ (५) ईहातः सर्वेऽपि भ्रातरः कृष्यादिना यदि धनमर्जयन्ति तत्र सर्वेषां समो भागः । बह्वल्पधना यदि धनमर्जयन्ति तत्र सर्वेषामर्जनपर्यालोचनया विषमो भागः कल्प्यते । अपित्र्ये पितृद्रव्याश्रयणाभावेऽपि । रत्न. १४८
(६) तेन विद्याभ्या सिनामनीहमानानां च न ताहग्धने भाग इति भावः । (७) अत्र ईहार्जितस्य धनस्य समविभागवचना
Xमच.
* विर, विचि मेधावद्भावः । चन्द्र मेधागतम् । x मेधावद्भावः । + शेषं मेधागतम् ।
(१) मस्मृ. ९/२०५१ अप. २।१२०; व्यक. १४७; मभा.
२८।३२ अवि (अवै); विर. ५०७ तश्चे (तो य); स्मृसा. ६२; दीक. ४३ तु (च); रत्न. १४८; विचि. २१४; व्यनि. पू.; चन्द्र.८०६ दानि. ३-४; व्यम. ५७; विता. ३५०; विभ. ४२, ९३; समु. १३३.
१२११
विद्याधनमैत्रौद्वाहिकमाधुपर्किकान्यविभाज्यानि 'विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् । मैत्रौद्वाहिकं चैव माधुपर्किकमेव च ॥
(१) विद्यया अध्यापनादिना शिल्पकौशलेन वा, तथा मित्रादर्जितमौद्वाहिकं सांतानिकतया लब्धं चैव, माधुपर्किक मार्त्विज्येन । यद्यप्येतदपि विद्याधनं भवति तथापि याजनेन निमित्तेनोपादीयमानत्वाद्भेदेन व्यपदिश्यते । श्वशुरगृहलब्धमौद्वाहिकमपरे, उद्वाहनिमित्तेन यतस्तल्लभ्यते । मेधा.
(२) किंचाविभक्तार्जितं सर्वे विभजेयुरिति न तावत् सामान्येन वचनं कल्पनीयं, शौर्यादिधने पर्युदासदर्शनात् । तथा मनुः -- विद्याधनमिति ।
दा. ११२ (३) विद्याधनं विद्यया धनं, एतच्च भ्रातॄणां विद्यानुपालिनः तद्विद्यानुकूलपालित्वेऽपि ज्येष्ठस्य कनिष्ठेन विद्यया लब्धे । मैत्रं मित्रात्प्राप्तम् । औद्वाहिकं भार्या - बन्धुभ्यो लब्धम् । माधुपर्किकं स्नातकत्वादिनार्हणार्थं दत्तान्मधुपर्का लब्धम् ।
मवि.
(४) विद्यामैत्रीविवाहार्जितं माधुपर्किकं मधुपर्कदानकाले पूज्यतया यल्लब्धं तस्यैव तत्स्यात् । यत्किंचि - त्पितरि इत्युक्त्वाऽयमपवादः । विद्याधनं च व्याहृतं कात्यायनेन – 'परभक्तप्रदानेन प्राप्ता विद्या यदाऽन्यतः । तया प्राप्तं च विधिना विद्याप्राप्तं तदुच्यते ॥ उपन्यस्ते च यल्लब्धं विद्यया पणपूर्वकम् । विद्याधनं तु तद्विद्याद्विभागे न विभज्यते ॥ शिष्यादार्त्विज्यतः प्रश्नात्संदिग्धप्रश्ननिर्णयात् । स्वज्ञानशंसनाद्वादाल्लब्धं प्राध्ययनाच्च यत् ॥ विद्याधनं तु तत्प्राहुर्विभागे न विभज्यते ॥' अतो यन्मेधातिथि गोविन्दराजाभ्यां माधुपर्किकमार्त्विज्यधनं व्याख्यातं तदयुक्तं, विद्याधनत्वात् ।
+ममु.
+ मच ममुगतम् ।
(१) मस्मृ. ९ । २०६ मैत्र ( मैध्य ); दा. १०६,११२; अप. २ ।११९; व्यक. १४५; मभा. २८ ३१ पू.; स्मृच. २७६ उत्त.; विर. ४९९; स्मृसा. ६१ उत्त.; रत्न. १४६ ; विचि. २१०; व्यनि.; स्मृचि. ३० माधु (मधु ); दानि. २; व्यम. ५५ पर्कि ( पार्कि ); विता. ३४३; बाल. २।११९ (=); समु. १३३० विच.८८.

Page #704

१२१२
व्यवहारकाण्डम्
अनीहमानस्य न विभागः
दायजिघृक्षानिवृत्यर्थ चेदम् । हलायुधस्तु 'कुटुम्बार्थेषु भ्रातृणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा।। चोद्युक्तस्तत्कार्यं कुरुते तु यः । स भ्रातृभिबृंहणीयो स निर्भाज्यः स्वकादंशास्किंचिहत्वोपजीवनम् ॥ ग्रासाच्छादनवाहनैः॥' इति नारदवचनैकवाक्यता.
(१) ये भ्रातरः सह वसन्ति विद्यमानपितृधनाश्च लाभेन मनुवचने स निर्वाह्य इति पाटं प्रकल्प्य स भ्रातृकृष्यादिना व्यवहरन्ति तेषां यद्यको न व्यवहरेत्तस्येयं भिगृहीतभागैः स्वस्वभागाद्धनमाकृष्य पूरणीय इत्यर्थ निभाज्यता पठ्यते । स निभाज्य: स्वकादंशादिति ।। इति व्याख्यातवान् । तत्तु नेहेतेत्यादिपदवैयापत्तरुपेभागान्नेतव्योऽपसारयितव्यः । स्वकादंशाद्यावदधिकं क्ष्यम् । मेधातिथिप्रमुखाचार्यानादृततया पाठकल्पनातदीयाद्धनाद्वयवहारेणोत्पन्नं तत्तस्य न दातव्यं न तु नौचित्याच्च । पृथक्रियेति स्पष्टवचनसंवादाच्च । मूलस्य पैतृकस्य निषेधः । तत्रापि न सर्वेण सर्व निर्भाज्यं, प्रकाशकारस्तु यो भागिषु धनार्थ व्यापृतेषु प्रमादा. किंचिद्दत्त्वोपजीवनं क्लेशफलमात्मनो गृहीत्वा शिष्टमस्मै लस्यादिना नेहेत न व्याप्रियेत साहाय्यं न कुर्यात् । दातव्यम् । अथवा निर्भाज्यः पृथक्कार्थः सह वस्तुं न | स्वकर्मणा स्वव्यापारेण शक्तः साहाय्यकर्मणि क्षमोऽपि देयम् । कदाचिदुत्तरकालशक्तिसाधारण्येन धनेनार्जित- | सन् स स्वकादंशात् स्वव्यापारजनिताद्धना(हिः कार्यः त्वात्समांशता (?) । तत्र भागकल्पना नारदेन दर्शिता।। किंचिदुपजीवनं दत्त्वा मूलधनमात्रभागी करणीय तत्र वचनेनोद्गतस्य निर्गतस्य भूयान्भागो गृह्यतेऽनुक्तस्य | इतीदं मनुवचनं निर्वास्य इत्याकरपाठं अङ्गीकृत्यैव स्वल्प इति (?)।
मेधा. | व्याचष्टे । तदपि न युक्तम् । अपिशब्दाद्यध्याहारप्रसं. (२) यस्तु स्वयोग्यतामात्रपरामर्षात् पितृपितामहा- गात् । योगीश्वरवचनसंवादिनोऽर्थस्य स्पष्टतरप्रतीतिकदिधनविभागे निस्पृहः, स किंचिदेव तण्डुलप्रस्थमपि त्वाच्च । भवदुक्तार्थस्य वचनान्तरवशत्वाच्च । दत्त्वा तत्पुत्रादेः कालान्तरीयदुरन्ततानिरासार्थ विभज
व्यप्र.४४८-४४९ नीयः।
xदा.६६
स्वार्जितमविभाज्यम् (३) स्वकादंशाद् भ्रातृभिः स्वयमर्जितादित्यर्थः । । अनुपनन्पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जयेत् ।
अप. २।११६ स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमर्हति ।। (४) यः कर्मणा स्वव्यवसायेन जीवितु शक्तः (१) विद्यानिमित्तस्य स्वयमर्जितस्यादानमुक्तम् । साधारणं धनं न विभज्य गृह्णीयात् किंतु स भ्रातृभि- अनेन व्यतिरिक्तस्य कृष्यादिलब्धस्यादातव्यतोच्यते । गृहीतभागैः स्वस्वभागाद्धनमाकृष्य पूरणीय इत्यर्थः। (१) मस्मृ.९।२०८ क.,ख., घ.पुस्तकेषु जयेत् (र्जितम् ); पूर्वनारदवाक्यस्याप्ययमेवार्थ इति हलायुधः। मिता.२२११९ उत्तरार्धे (दायादेभ्यो न तद्दद्याद्विद्यया लब्ध
+विचि.२०३ | मेव च); दा.१०६,११३ मनुविष्ण; अप.२।११८ तन्ना (च (५) निर्वास्यो निःसंबन्धीकरणीयः । किंचिद्दत्त्वेति
ना); व्यक.१४६ जयेत् (श्रयेत्) तन्ना (च ना) मनुविष्णू; विभागचिह्नत्वेन किंचिदसारमपि दत्त्वेत्यर्थः। तत्पुत्राणां
मभा.२८॥३१ तृद्र (तुर्द्र); उ.२।१४।२ मीहित (मर्हति);
स्मृचः२७६ पू.; विर.५०१.५०२ र्जयेत् (र्जितम् ) मनुx मवि., स्मृच., ममु , दात., मच., भाच. दावद्भावः।। विष्णू; स्मृसा.६० तन्ना (च ना) शेषं विरवत् ; पमा.५५८; विवादरत्नाकरे हलायुधमतं दावत् , प्रकाशमतं मेधावत् । मपा.६८५ पूर्वार्धं विरवत् , उत्तरार्धं मितावत् ; रत्न.१४६ + प्रकाशमतं मेधावत् ।।
मितावत् ; विचि.२११ स्मृसावत् , मनुविष्णू; व्यनि.तन्ना (१) मस्मृ.९।२०७; दा.६६; अप.२।११५ निर्भा । (तु ना); स्मृचि.३० तृद्र (तुर्द्र) शेषं विरवत् ; नृप्र.३० (विभा); व्यक.१४३; स्मृच.२६४ यस्तु (यस्य); विर. मितावत् ; सवि.३४९ प्रथमपादः :३६८ पू.; व्यप्र.५५७ ४८५; विचि.२०३; व्यनि.वनम् (विनाम् ); दात.१७१; मितावत् ; व्यम.५५ मितावत् ; विता.३४१ यदु (य उ) व्यप्र.४४८ भाज्यः (वास्यः), 'निर्वाह्यः' इति हला- मनुविष्णुनारदाः; सेतु.६९ विरवत् ; समु.१३३; विच.८८ युधधृतताठः; सेतु.७७; विभ.७४; समु.१२८; विच.७६. स्मृसावत्.

Page #705

दायभागः-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२१३
ननु चायमेव श्लोको बक्तव्यः । स्वयमीहितेन स्वयं | व्याकोपापत्तेः। 'लब्धं तन्न' इति अर्वाचीनपाठस्त्वयुक्त. चेष्टया यल्लब्धं तन्नाकामो दातुमर्हतीति । किं विद्या- तर एव । यद्वा । तदा तत् पैतामहविषयकमस्तु । एवं धनादि श्लोकेन । उच्यते, मित्रविवाहादौ न सर्वस्य च भ्रातृभागशेषमाह अनुपघ्नन्नितीत्यपि तदुक्तं तथेति स्वयमीहोपपत्तिरिति मेदेन व्यपदेशः। xमेधा. ज्ञेयम् ।
बाल.२।११९ (२) श्रमेण सेवायुद्धादिना। मिता. २।११८ __ पैतामहं नष्टमुद्धृतं स्वाजितं च पिताऽकामो न विभजेत्
(३) पितृद्रव्योपघाताभावेन द्रव्यद्वारेण नेतरेषां । 'पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् । व्यापारः, स्वचेष्टालब्धत्वेन शारीरोऽपि व्यापारो न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम् ।। नेतरेषामिति अर्जकस्यैव तदसाधारणं, स्वयमीहितलब्धं (१) 'चेत् स्वयं विद्याशौर्यादिना स्वयमर्जितं तदिति हेतुत्वेनोपन्यासात् ।
दा.१०५ | तेदकामो न विभजनीयोऽधिकारप्राप्तैरपि पुत्रः। कः अनुपनन्निति विद्यादिधनेऽपि संबध्यते, सत्युपधाते पुनर्जीवति पितरि पुत्राणां विभागकालः । उच्यतेविभागवचनदर्शनात् ।
दा.११३ यदा तावत्स्वयं पिता पुत्रान्विभजते तदोक्तं-मातु(४) श्रमो युद्धकृष्यादिः, ईहाऽत्र श्रमरहिता चेष्टा। निवृत्ते रजसि इति, जीवति वेच्छतीति, तथा, पितर्य
अप.२।११८ | पगतस्पृहे, निवृत्ते वापि रमणे, इति । अन्यथा तु (५) श्रमेणातिश्रमजन्यकर्मणा स्वयमीहितेन यदैव प्राप्ताः पुत्रा भवन्ति, यदैव ते पितामहधनस्येस्वमात्रोद्यमेन लब्धं नाकामो दातुमर्हति, याव- शते । तथा चोक्तं 'भूर्या पितामहोपात्ता निबन्धो दिच्छति तावत्किचिद्दद्यान्न तु समभागनियमः, द्रव्यमेव वा । तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य अमेणेत्युक्तत्वात् । अश्रमार्जिते प्रागुक्तः समभागः। चोभयोः ॥' इति ।
मवि. सत्यपि च पुत्रस्य स्वाम्ये, यावदप्राप्तास्तावत् नास्ति । (६) पितृग्रहणं अविभक्तोपलक्षणार्थम् । अनुपन- सर्वथा विशेषाभावात्सर्वे पितामहधनभाजः । स्वत्वपूर्वनपीडयन् ।
+स्मृच.२७६
कत्वाद्विभागस्य । बन्धक्रयादिक्रियासु पितृधनं जात(७) साधारणानुपश्लेषेणार्जितमर्जकस्यासाधारण ! पुत्रेण न नियोक्तव्यम् । योगकुटुम्बभरणादौ तु विनिभवतीत्यर्थः।
विचि.२११ । योगो दर्शितः । आचारे चास्यामवस्थायां पुत्राणां (८) अनुपघ्नन्निति । अनुपयुञ्जन्नित्यर्थः । अत्र पूर्वा- स्वाम्ये पित्रा चाऽकामेन विभक्तानिति निन्दादर्शनार्धार्थः स्पष्टः । अनुपनन्नित्यत्र विभक्तिविपरिणामेन तद- - नुपन्नता यत् विद्यया लब्धं तत् पूर्व चोभयमपि दाया- (१) मस्मृ.९।२०९; मेधा. (I. O.) मनवाप्तं (मनुपघ्नन्) देभ्यो न देयमित्यर्थेन पितृद्रव्यविनाशरूपविरोधाभावेन सार्धमकामः (त्सार्धं कामतः); मिता.२।१२१ दा.३२ मनुयद्विद्यालब्धं श्रमलब्धं च तदविभाज्यमिति सिद्धया विष्णू : १२८ अनवाप्यमिति अनवाप्येति पाठावनाकरौ; मैत्रादिगणान्तर्गतविद्याधनस्य तथात्वात्तस्योपलक्षणत्वेन
ज्यक.१४० वाप्तं (वाप्य) मनुविष्णू; विर.४६१ वाप्तं (वाप्यं) मैत्रादीनामपि तथात्वमाविष्कृतमिति भावः । मानवे--
मनुविष्ण; स्मृसा.५४ विरवत् ; पमा.४९८विचि.१९६
व्यकवत् ; स्मृचि.३० तत्पुत्रैर्भ (पुत्रैविभ); नृप्र.३६; दात. 'स्वयमीहितलब्धं च नाकामो दातुमर्हति' इत्युत्तरार्ध- ।
१६५ मनुविष्णू ; सवि.३७४ पैतृकं तु (स पैतृक) मर्जि पाठः , यच्च स्वयमीहितं वाञ्छितं सत् मित्रादिभ्यो
(माजि); वीमि.२११४ विरवत् ; व्यप्र.४५०, व्यम.४२; लब्धं तदकामोऽनिच्छन् भ्रात्रादिभ्यो न दातुमहेतीत्यर्थको विता.३२० विरवत् मनुविष्णः बाल.२१११७ उत्त..गीतमः: मेधातिथिकल्पतर्वादिधृतो न युक्तः । अनेकस्मृति- २११३५(पृ.२१८); सेतु.७०,७२ मनुविष्ण; विभ.६४ मर्जि x ममु. मेधागतम् ।
(माजि) उत्त.; समु.१३४ मुयात् (प्तवान्); विच.३९ मनु+ पमा., सवि, स्मृचगतम् । भाच, स्मृचगतं विचिगतं च।। विष्ण, ६३. * मच. विचिगतम् ।
१ ग्रहणादन्यदर्थयन्पित्रा स्व. २ तदाका.
वाया सट.
अनुपमानपनापमातापिपरिणामनत५
-.....
..............
.........
.
.
...
.........

Page #706

-१२१४
व्यवहारकाण्डम्
द्वाद्विभाजयन्तः पापा इत्यनुमीयते । यथाऽसत्प्रति । त्वादनवासं पुत्रः स्वशक्त्या प्राप्नुयात्तत्स्वयमर्जितमग्रहेण भवति स्वाम्यं दोषस्तु पुरुषस्य, तेनान्वयागत निच्छन्पुत्रैः सह न विभजेत् । मितीदृशमशुद्धमेव । अतः संभवत्युपायान्तरे न पिता अर्थनीयः । अधर्मो हि तथा स्यात् । स्वयमर्जितमपि धनमधिकारप्राप्तान्गुणवतः पुत्रान् ज्ञात्वा विभक्तव्यमेव । उक्तं च- 'वयसि स्थितः पिता पुत्रान्विभजेत् । ज्येष्ठं श्रेष्ठांशेनेतरान्समैरंशैः' इति । न चैतत्पितामहधनविषयम् । न हि तत्र पिता ज्येष्ठस्याधिकांशदानाय प्रभवति । तुल्यत्वादुभयोः स्वाम्यस्य । यत्त्विदं 'न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः' (यास्मृ. २।११६) इति तत्पितामहेऽपि स्वल्पया मात्रयेच्छन्ति । यत्र न परिपूर्ण भागद्वयं गृहीतम् । स्वयमर्जितविषये ह्यपवाद एव स्यात् । मेघा.
(२) यत्पितामहार्जितं केनाप्यपहृतं पितामहेनानुद्धृतं यदि पितोद्धरति तत्स्वार्जितमिव पुत्रैः सार्धमकामः स्वयं न विभजेदिति वदन् पितामहार्जितमकामोऽपि पुत्रेच्छया पुत्रैः सह विभजेदिति दर्शयति । * मिता. २।१२१
(३) (मनुविष्णू) स्वार्जितत्वेन हेतुना नाकामो विभजेदिति वदन्तौ स्वयमनर्जिते पैतामहधने पितुरनिच्छयापि पुत्राणां विभागं दर्शयतस्तत्रापि विभागदानप्रवृत्तः पिता पितामहधनं स्वार्जितं नाकामो विभ - जेत् अन्यत् पुनरकामोऽपि विभजेदित्यस्वेच्छात एवे - त्यर्थः । न पुनः पुत्रेच्छया विभागं ज्ञापयतः । दा. ३२
पैतामहमपि द्रव्यं यच्चिरं नष्टं अक्षमत्वात् अथवा प्रतीकारपराङ्मुखतया इतरैरप्रतिकृतं पित्रा स्वधनव्यय - शरीरायासाभ्यां प्रतिकृतं तत् पितुरेव न साधारणम् ।
+दा. १२८
(४) पैतृकं स्वपितृसंबन्धि, अनवाप्तं स्वोद्यमेनापि स्वपित्रा, प्राप्नुयात् महता यत्नेन, अकामो न विभजेन्न विभजेत । एवं च स्वयमतिप्रयत्नाऽनुपार्जितं पितृद्रव्यं पुत्राणामिच्छयापि विभजेदित्युक्तम् । ततः परं च ' तत्र स्यात् सदृशं स्वाम्यमिति याज्ञवल्क्य - वचनम् | वि. (५) यत्पुनः पितृसंबन्धि धनं तेनासामर्थ्येनोपेक्षित
* पमा. मितागतम् । + विर, दात दागतम् ।
1
समु.
(६) पितृद्रव्यमपि परग्रस्तं यत्पित्राऽभ्युद्धृतं यच्च स्वयमर्जितं तत्रोभयत्रापि पितुरिच्छ्यैव विभागो न त्वनिच्छयेत्यर्थः । विचि. १९६
(७) एतत्पुत्राणां समुत्थानकृतविभागे । स्वयंकृतविभागे तु 'विभागं चेत्पिता कुर्यादिच्छ्या विभजे - त्सुतानिति ।
+मच.
(८) स्वयमर्जितमिवेतीवशब्दाध्याहारेण योज्यम् | यद्वा तत् पितामहागतमनेनैवोद्धृतमतः स्वार्जितमेव जातं यत इति हेतुतया योज्यम् ।
व्यप्र. ४५०
(९) स्वयमर्जितमित्यस्यान्वयासंभवात्, यथाश्रुते चशब्दाभावेन वाक्यभेदासंभवाच्च दृष्टान्तवेत्याह । स्वार्जितमिवेति । अकामः विभागानिच्छुः । एतेन 'चेत्स्वयं विद्याशौर्यादिना स्वयमर्जितम्' इति व्याख्यानं मेधातिथ्यादेरपास्तम् । बाल. २।१२१ संभूयार्जितं पित्रा समं विभाज्यम् भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत् । न तत्र भागं विषमं पिता दद्यात्कथंचन । (१) यदुक्तं, 'न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः' इति, तस्यास्मिन् विषये प्रतिषेधः । सहोत्थानं, सर्व एव धनमर्जयन्तीत्यर्थः । कश्चित् कृष्यादिना कश्चित्प्रतिग्रहेण कश्चित्सेवया कश्चिद्यथाहृतं परिरक्षति यथोपयोगमसंनिहितेषु विनियुङ्क्ते, तत्सर्वमेकीकृत्य समं विभजनीयम् । न स्नेहादिना कस्मैचित्पित्राऽधिकं देयम् । X मेधा. (२) यदि पुनः पितरि जीवति पुत्रा एव विभागमर्थयन्ते तदा विषमविभागः पित्रा न दातव्यः । तदाह मनुः -- भ्रातॄणामिति उद्धारस्तु तदा पित्रा दातव्य
x ममु. मेधागतम् ।
+
शेषं ममुगतम् । (१) मस्मृ. ९।२१५ तत्र (पुत्र); दा. ५७; अप. २।११४, १२० व्यक. १४१ भागं विषमं (विषमं भागं ); विर. ४६८ व्यकवत् ; स्मृसा. ५५ व्यकवत् ; विचि. २०१ दद्या (कुर्या ) शेषं व्यकवत् ; दात. १६५; चन्द्र. ७० भवेत्सह ( समं भवेत् ); व्यप्र. ४४१ व्यकवत् ; सेतु. ७२; विभ.४६ पू. : ८१; समु. १२७; विच.५५.

Page #707

दायभागः-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२१५
एव तस्य विषमविभागरूपत्वाभावात् न्यूनाधिकविभा- (१) सहस्थितानां चैकेन-पितृद्रव्येति । पितृगस्यैव निषेधात् ।
दा.५७ । धनानुपघातेन यदन्यदार्जितं, तथा मैत्रमौद्वाहिकं च, (३) पितृकर्तके विभागे पुत्राणां विषमोऽपि विभागो तदार्जयितुरेव, न दायादान्तराणामपि स्यात् । मित्रादभवतीति तस्य विशेषापवादमाह मनुः--भ्रातृणामिति । वाप्तं मैत्रम् । विवाहे लब्धमौद्वाहिकम् । पितृद्रव्योपघाते
अप.२।११४ नापि मैत्राद्यविभाज्यमेव, आरम्भसामर्थ्यात् । अन्ये तु (४) पिता अधिकायासादिकं कस्यचिदेकस्य दृष्ट्वा- मैत्रादिकमेव पितृधनानुपघातार्जितमविभाज्यमिच्छन्ति, ऽधिकं न दद्यात् ।
मवि. सामान्यविशेषोपसंहृतिन्यायात् । तत्तु सामान्यद्रव्यसाध्य(५) इति मनुना सर्वेषां भ्रातृणां द्रव्यार्जने यदि सह त्वाद् विवाहस्यायुक्तमेव । विश्व.२।१२२ समानमेव उत्थानमुद्योगो भवेत्तदा पितुर्विषमविभाग- पित्रादिक्रमागतं द्रव्यं विभागकाले विच्छिन्नभोगं दानप्रतिषेधः कृतः । 'भ्रातृणामविभक्तानाम्' इत्यादि विभक्तः सन्नितरदायादानुमतः स्वशक्त्या यदभ्युद्धरेत् मनुवाक्यं सहोत्थानं सर्वेषां विभागप्रार्थना यदि भव- स्वीकुर्यात्, स तद् विभक्तजदायादेभ्यः पुनर्विभागकाले तीति जीमतवाहनेन तदनुयायिना दायतत्त्वकृता च न दद्यात् । विद्यया च यल्लब्धम् । चशब्दान्मैत्रादिकं व्याख्यातम् , 'यदि पुनः पितरि जीवति पुत्रा एव च। आयव्ययविशोषितादिति चोक्तमेव । विश्व.२।१२६ विभागमर्थयन्ते तदा विषमविभागः पित्रा न दातव्य' | (२) अविभाज्यमाह-पितद्रव्येति । मातापित्रोद्रव्याइति वदता । तत्र सहशब्दवैयर्थ्य, उत्थानशब्दस्य विनाशेन यत्स्वयमर्जितं, मैत्रं मित्रसकाशाद्यल्लब्धं, चोद्योगवाचिनोऽपि भागप्रार्थनापरत्वमन्याय्यमित्यस्म- औद्वाहिकं विवाहाद्यलब्धं, दायादानां भ्रातृणां तन्न द्याख्यानमेवादतव्यम् ।
व्यप्र.४४१ भवेत् । क्रमात्पितक्रमादायातं यत्किं चिद्रव्यं अन्यैर्हयाज्ञवल्क्यः
तमसामर्थ्यादिना पित्रादिभिरनुद्धतं यः पुत्राणां मध्ये अविभाज्यविचारः
इतराभ्यनुज्ञयोद्धरति तद्दायादेभ्यो भ्रात्रादिभ्यो न दद्या'पितृद्रव्याविरोधेन यदन्यत्स्वयमर्जितम्। दुद्धतॆव गह्नीयात् । तत्र क्षेत्रे तुरीयांशमुद्धा लभते शेष मैत्रमौद्वाहिकं चैव दायादानां न तद्भवेत् ॥ तु सर्वेषां सममेव । यथाह शंख:-'पूर्व नष्टां तु यो क्रमादभ्यागतं द्रव्यं हृतमभ्युद्धरेत्तु यः। भूमिमेकश्चेदुद्धरेत्क्रमात् । यथाभागं लभन्तेऽन्ये दत्त्वांश दायादेभ्यो न तहद्याद्विद्यया लब्धमेव च ॥ तु तुरीयकम् ॥ इति । क्रमादभ्यागतमिति शेषः । तथा
विद्यया वेदाध्ययनेनाध्यापनेन वेदार्थव्याख्यानेन वा (१) यास्मृ.२।११८अपु.२५६।५ रोधे (नाशे) र्जितम्
गतम् यल्लब्धं तदपि दायादेभ्यो न दद्यात् । अर्जक एव (जयेत्); विश्व.२।१२२ रोधे (नाशे); मिता. दा.१०६,
गृह्णीयात् । अत्र च 'पितद्रव्याविरोधेन यत्किचित्स्वय११३; अप.; व्यक.१४६ विश्ववत् ; स्मृच.२७६; विर. ५०१ विश्ववत् ; स्मृसा.६१ विश्ववत् ; पमा.५५७; मपा.
मर्जितम्' इति सर्वशेषः। अतश्च पितद्रव्याविरोधेन ६८३, रत्न.१४६; व्यनि.; स्मृचि.३१ तृद्र (तुर्द्र)
यन्मैत्रमर्जितं, पितृद्रव्याविरोधेन यदौद्वाहिकं, पितृद्रव्याजितम् (जयेत् ); नृप्र.३७, सवि.३४८(=),३६७ मजि विरोधेन यत्क्रमायातमुद्धतं, पितृद्रव्याविरोधेन विद्यया (मार्जि); मच.९।२०६ चैव (चापि); दानि.३ दानां (दीनां): यल्लब्धमिति प्रत्येकमभिसंबध्यते । तथा च पितद्रव्याविवीमि.; व्यप्र.५५६; व्यम.५५, विता.३४०-३४१, ५५७:५५८ उत्त.; मपा.६८४, रत्न.१४६, व्यनि.लब्ध राको.४४८; समु.१३३.
(लभ्य); स्मृचि.३० मभ्युद्धरेत्तु यः (मुद्धरते तु यत्) बृह(२) यास्मृ.२।११९; अपु.२५६।९ त्तु (च्च); विश्व.. स्पतिः; नृप्र.३७; दात.१७७; सवि.३६७मच.९।२०६ २।१२६ त्तु (त); मिता.भ्यु (प्यु); दा.११३,११५, अप.; द्रव्यं (वित्त); दानि.३ कात्यायनः; वीमिः, व्यप्र.५५६, उ.२।१४।२ भ्युद्धरेत्तु (प्युद्धरेत); ब्यक.१४५, स्मृच.२७६ व्यम.५५, विता.३४१, राको,४४९ उवत् ; सेतु.७१ चतुर्थपादं विना; विर.४९९; स्मृसा.६१ हृत (कृत); पमा. मितावत् ; समु.१३३; विच.८९ अपुवत् .
व्य. का.१५३

Page #708

१२१६
व्यवहारकाण्डम् रोधेन प्रत्युपकारेण यन्मैत्रं, आसुरादिविवाहेषु यल्लब्धं, सगोत्राणामासहस्रकुलादपि । याज्यं क्षेत्रं च पत्रं च तथा पितद्रव्यव्ययेन यत्क्रमायातमुद्धतं, तथा पितृद्रव्य- कृतान्नमुदकं स्त्रियः॥ इति, तद्ब्राह्मणोत्पन्नक्षत्रियादिव्ययेन लब्धया विद्यया यल्लब्धं, तत्सर्व सर्वैतभिः पुत्रविषयम् । 'न प्रतिग्रहभूया क्षत्रियादिसुताय वै । पित्रा च विभजनीयम् । तथा पितृद्रव्याविरोधेनेत्यस्य यद्यप्येषां पिता दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् ॥' इति सर्वशेषत्वादेव पितद्रव्यविरोधेन प्रतिग्रहलब्धमपि विभ- स्मरणात् । याज्यं याजनकर्मलब्धम् । पितृप्रसादलब्धजनीयम् । अस्य च सर्वशेषत्वाभावे मैत्रमौद्वाहिकमि- स्याविभाज्यत्वं वक्ष्यते । नियमातिक्रमस्याविभाज्यत्वमत्यादि नारब्धव्यम् । अथ पितद्रव्यविरोधेनापि यन्मैत्रादि- नन्तरमेव निरासि । पितृद्रव्यविरोधेन यदर्जितं तद्विभजलब्धं तस्याविभाज्यत्वाय मैत्रादिवचनमर्थवदित्युच्यते। नीयमिति स्थितं तत्रार्जकस्य भागद्वयं, वसिष्ठवचनात् तथा सति समाचारविरोधः। विद्यालब्धे नारदवचन- 'येन चैषां स्वयमुपार्जितं स्यात्स द्यशमेव लभेते'ति । विरोधश्च । 'कुटुम्बं बिभृयाद् भ्रातुर्यो विद्यामधि- ।
मिता. गच्छतः । भागं विद्याधनात्तस्मात्स लभेताश्रुतोऽपि (३) तदेवमादिवचनैर्विद्याशौर्यादिधनेष्वपि साधासन् ॥' इति । तथा विद्याधनस्याविभाज्यस्य लक्षणमुक्तं ! रणधनोपघातानुपघाताभ्यां विभागाविभागयोरवगमात् कात्यायनेन–'परभक्तोपयोगेन विद्या प्राप्तान्यतस्तु या। तस्यैव प्रयोजकत्वात् तत्पदवत्येव श्रुतिः कल्पनीया, तया लब्धं धनं यत्तु विद्याप्राप्तं तदुच्यते ॥ इति । तथा उपघातार्जितं विभजेदिति, न पुनः शौर्यादिपदवत्यपि, पितृद्रव्याविरोधेनेत्यस्य भिन्नवाक्यत्वे प्रतिग्रहलब्धस्या- अवश्यकल्पनीयसामान्यश्रुतिकल्पनयैवोपपत्तेः। होलाकाविभाज्यत्वमाचारविरुद्धमापद्येत । एतदेव स्पष्टीकृतं धिकरणन्यायस्यायमेव विषयः । यद्वा न्यायप्राप्त मनुना-'अनुपनन्पितद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम्। दाया- एवायमर्थः, यद् येनार्जितं तत्तस्मिन् जीवति तस्यैव, देभ्यो न तद्दद्याद्विद्यया लब्धमेव च ॥' (मस्मृ.९।२०८) असति विशेषवचने, यत्र पुनः साधारणधनमात्रेणेकस्य इति श्रमेण सेवायुद्धादिना । ननु पितृद्रव्याविरोधेन । व्यापारोऽपरस्य धनशरीराभ्यां तत्रैकस्यैको भागोऽपरस्य यन्मैत्रादिलब्धं द्रव्यं तदविभाज्यमिति न वक्तव्यम्। भागद्वयं न्यायावगतमेव निबद्धम् । एतेन चैतदपि विभागप्राप्त्यभावात् । यद्येन लब्धं तत्तस्यैव नान्यस्येति सिध्यति, यत् साधारणधनोपघाते सति यस्य यावतोऽप्रसिद्धतरम् । प्राप्तिपूर्वकश्च प्रतिषेधः । अत्र कश्चिदित्थं । शस्य स्वल्पस्य महतो वोपघातः, तस्य तदनुसारेण प्राप्तिमाह-'यत्किचित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति। भागकल्पना कार्या । किंच कात्यायनवचनं 'विभक्ताः भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः ॥' इति । पितृवित्ताचेदेकत्र प्रतिवासिनः । विभजेयुः पुनर्वेश स ज्येष्ठो वा कनिष्ठो वा मध्यमो वा पितरि प्रेते अप्रेते वा लभेतोदयो यतः ॥ इदं संसृष्टस्य साधारणधनोपधातेयवीयसां वर्षीयसां चेति व्याख्यानेन पितरि सत्यसति च नार्जकस्य भागद्वयं इतरेषामेकैको भाग इति श्रीकरण मैत्रादीनां विभाज्यत्वं प्राप्त प्रतिषिध्यत इति । तदसत्। व्याख्यातम् । तेनानुपघातार्जितमर्जकस्यैव धनं न पत्र प्राप्तस्य प्रतिषेधः किंतु सिद्धस्यैवानुवादोऽयम् । संसृष्टत्वेऽपि न पुनस्तद्धनं साधारणमित्यभिप्रायो मुनेलोक सिद्धस्यैवानुवादकान्येव प्रायेणास्मिन्प्रकरणे वच- ाख्यातुश्च लक्ष्यते, अनुपघातार्जिते भागविशेषाननानि । अथवा 'समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समां- भिधानात् । एवं चेत् संसृष्टवदविभक्तस्यापि तथात्वमेव शिनः' इति प्राप्तस्यापवाद इति संतुष्यतु भवान्। युक्तं, विभागप्रागभावे तत्प्रध्वंसेऽपि, एकत्र प्रतिवासस्य अतश्च 'यत्किंचित्पितरि प्रेत' इत्यस्मिन्वचने ज्येष्ठादि- हेतोरविशेषात् साधारणधनोपघातार्जितेऽर्जकस्य भागद्यपदाविवक्षया प्राप्तिरिति व्यामोहमात्रम् । अतो मैत्रादि- मिति ज्ञापनार्थत्वेन वचनस्याप्युपपत्तेः, न केवलं संसृष्टबचनैः पितः प्राग वाऽविभाज्यत्वेनोक्तस्य 'यत्किंचि- एमा.. मपा., स्मृसा., सवि., व्यप्र., व्यम., विता. त्पितरि प्रेते इत्यपवाद इति व्याख्येयम्।
मितावद्भावः। स्मृतिचन्द्रिकायां 'क्रमादभ्यागत' इति कियत्तशनसा क्षेत्रस्याविभाज्यत्वमुक्तम्-'अविभाज्य वाक्यार्थी मितावत् अपवच्च व्याख्यातः।

Page #709

दायभाग:-विभाज्याविभाज्यविवेकः
विषयत्वं युक्तं, होलाकाधिकरणस्यात्रैव जागरूकत्वात् । तोऽपि संमतं, तेन पूर्वसंबन्धलेशे सत्यपि, अविभक्ता. ___किंचोपघातार्जिते अर्जकस्य भागद्वयमिति तावन्निर्वि- नामप्यभ्युद्धारकत्वेन, तत्र संबन्धं निराकुर्वन् अपूर्व वादं, 'साधारणं समाश्रित्य यत्किचिद्वाहनायुधम् । त्वेन स्वार्जिते सुदूरमेवान्येषां संबन्धं निरस्यति ।... शौर्यादिनाप्नोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः॥ तस्य भाग- यच्चोक्तं श्रीकरण, यदि पितृद्रव्यानुपघातार्जितमर्जद्वयं देयं शेषास्तु समभागिनः॥' इत्यनेनोपघात एव कस्यैव तदा प्रतिग्रहोपात्तं धनं न कदाचित् भ्रात्रन्तरस्य भागद्यस्य विधानात्, असाधारणधनशरीरव्यापारार्जिते भवेत् । न हि प्रतिग्रहः पितृद्रव्यविनाशेन संभवति, द्रव्यं तु न भागद्वयं न्याय्यं, किन्त्वधिकं, सर्वमेव वा किंचिदूनं हि दातुरानमनमुखेन प्रतिग्रहे उपयुज्यते एकहायन्यादिवा, तत्र किंचिदूनस्य मुनिभिर्निबन्धृभिश्चानुक्तत्वात् । कमिव सोमक्रये, कर्तृशरीरधारणेन वा पयोव्रतादिकमिव साधारणधनव्यापारेण भ्रात्रन्तरस्य भागदर्शनात् तदभावे ज्योतिष्टोमे, तत्र तावददृष्टार्थे दाने द्रव्यान्तरयहणेन न भागाभाव एव युक्तः । द्विरजयितुरित्येतस्य च न्याय- दातुरानतिरपेक्षितेति न दात्रानत्या द्रव्यमुपयुज्यते प्रतिमूलत्वमेव युक्तं, अन्यथा श्रुतिकल्पने अर्जकत्वानुप्रवेशो ग्रहस्य चाल्पकालीनत्वात् न तत्कर्तुर्भोजनमपेक्षित वा पृथग्वाधिकारी कल्पनीयः स्यात् । तस्मादनुपधा- | दीर्घकालीनज्योतिष्टोमेनेव स्वर्गकर्तरिति । तन्मन्दं दापतार्जितमर्जकस्यैव नेतरेषामिति सिद्धम् ।
कानत्यर्थमुपहारप्रदानादिना धनोपघातस्य लोके बहुल
दा.१०९-११२ मुपलम्भात्, कलौ च प्रतिग्रहधनस्य सेवाधनसमानत्वात् तदेवमादिवचनैर्यावद्वर्णवर्णान्तरालानां, संकीर्ण- अत एव कलौ त्वनुगमान्वित इति स्मरन्ति । . जातानां, सकलविद्यानिमित्तस्य, सौदायिकस्य च स्वजन- | यच्च चिरावस्थितेर्व्यभिचारात् न प्रतिग्रहकारणत्वदत्तस्य च, तथा मित्रविवाहमधुपर्कप्राप्तस्य, शौर्येण च मानतेरत आनतिद्वारा न प्रतिग्रहार्थत्वं द्रव्यस्येत्युक्तं युद्धादिना प्राप्तस्य, कृषिसेवावाणिज्यादिना च श्रमेणो- तन्मन्दतरं, आनतिद्वारेण चिराश्रयणादीनां प्रतिग्रहपार्जितस्य, अनुपघातेन च स्वशक्तिमात्रार्जितस्य, पर्यु- | कारणत्वात् पुरुषस्याशयवैचित्र्येण कस्यचिद्धनदानेन दासात् , सर्वमेव पर्यदस्तमिति तदितराभावात् निर्विषयो। कस्यचिच्चिराश्रयणादिना कस्यचित्तत्तद्गुणानुसंधानविधिः। अथ यथाकथंचिदेको द्विको वा विषयो लभ्यते, | | मात्रेण दर्शनात् , सहकार्यभावेन कार्यानुत्पत्ते कारतदा तदेव स्वपदेन निर्देष्टुमुचितं मुनीनां, अविभक्तार्जि- णता। अत एवोक्तं आनतेरनियतोपायपरिणामत्वादिति । तममुकधनं विभजेदिति, लाघवात् स्वपदात् शीघ्रप्रती- यदप्युक्तं अथ तत्संनिधिमन्तरेण प्रतिग्रहस्यासंभतेश्च, न तु शौर्या दिधनेतरतया, बहुतरपदप्रयोगापत्त्या | वात् भोजनमन्तरेण च तदयोगात् तस्यां स्थितो व्याप्रिं. गौरवात् , पर्युदासत्वे च सर्वमुनिभिरेव सकलपर्युदसनीय- यमाणं धनं प्रणाल्या प्रतिग्रहं निष्पादयतीति, तदा पदानुकीर्तनं कर्तव्यं, तद्विना तदितरज्ञानानुपपत्तेः, । ज्योतिष्टोमादिकर्मणः प्राचीनमपि भोजनं शरीरस्थिती मुनीनां पर्युदासवचनं बालप्रल पितमिव स्यात् , प्रदर्श- व्याप्रियमाणं प्राचीनशरीरस्थितिमन्तरेण ज्योतिष्टोमाद्यनार्थत्वे तु अनास्थया केनचित् किंचित् कीर्तितं, केन चिच्च | निष्पत्तेः प्रणाल्या ज्योतिष्टोमार्थमिति सर्वमेव भोजनं किंचिदिति, युक्तं सर्वस्याकीर्तनम् ।
क्रत्वथै स्यात् न पुरुषार्थ, तथा च तत्साधनमपि तस्मात् साधारणधनोपघातार्जितं धनं विभजेदिति द्रव्यं क्रत्वर्थ स्यात् तदर्जनोपायोऽपि क्रत्वर्थः । स्याविधिः, शौर्यादिपदं च वाक्येषु प्रदर्शनार्थम् । अतोऽवि- दिति पुरुषार्थत्वं द्रव्यार्जनस्य द्रव्यस्य भोजनस्य च भक्तार्जितत्वमात्रेण धनस्य साधारणत्वाभिधानमप्रामा- | हीयेतेति । णिकम् । किंच 'क्रमादभ्यागतं द्रव्यं हृतमभ्युद्धरेत्तु तन्मन्दतमं, प्रणाल्या ज्योतिष्टोमोपकारकत्वेऽपि भोजयः । दायादेभ्यो न तद्दद्यात् विद्यया लब्धमेव च ॥' । नस्य साक्षात् तृप्त्यर्थत्वात् पुरुषार्थस्यैव सतः क्रतूपअत्र याज्ञवल्क्यवचनेऽपि, पितृपितामहादिधनमपि कारकत्वात् तत्रेदमर्थे प्रमाणाभावात् उपकारकत्वस्य केनचिदपहृतं योऽभ्युद्धरेत् तस्यैव तन्नान्येषामिति भव- तादर्थ्यव्यभिचारात् , अतः कथं द्रव्यार्जनस्य द्रव्यस्य

Page #710

व्यवहारकाण्डम्
. १२१८
तन्मूलश्चापरापरव्यवहार इति न किंचिदनुचितम् ।
+दा. ११४- १२१
भोजनस्य च ऋत्वर्थत्वमापद्यत इति । अत एवास्यापि पर्यनुयोगस्यानवकाशः, यदि द्रव्यस्य प्राचीनभोजनद्वारा प्रतिग्रहोपकारकत्वमिष्यते तदा जन्मत आरभ्य भोजनं (४) यत्पूर्व पुरुषक्रमायातं क्षेत्रारामादिकं द्रव्यं कथविना शरीरावस्थितेरभावात् नार्जनं संभवतीति सर्व मपि परेणापहृतं, यो दायादानुमत्याऽभ्युद्धरेत्तदसौ एव धनोपायः पितृद्रव्यविनाशेन स्यात्, अतोऽनुपन्नन् दायादेभ्यो न दद्यात् । यत्पुनर्दायादानुमतिमन्तरेणोद्धृतं पितृद्रव्यमिति विशेषणं न स्यादिति । यतो विशेषणान- तस्य चतुर्थमंशमुद्धर्ता गृह्णीयात् । शेषमुद्धारकेण सह सर्वे र्थक्यादेव भक्षणाद्युपभोगोपयुक्तधनोपघातादन्यस्यैवोप- विभजेरन् । यदाह ऋष्यशृङ्गः – 'पूर्वनष्टां तु यो भूमिघातादिरूपस्य वचनार्थत्वात् । मेकश्चाभ्युद्धरेत्क्रमात् । यथांश तु लभन्तेऽन्ये दत्वांश तु तुरीयकम् ॥'
|
किंच भक्षणाद्युपभोगार्थधनोपघातस्य गृहगतेनाप्यवश्यं कर्तव्यत्वात् न धनार्जनार्थत्वमुपघातस्य तादर्थमेव च तत्प्रयोजकमिति नातिप्रसक्तिः । अत एवोक्तं विश्वरूपेण, पितृद्रव्यं दत्त्वा यदि नोपार्जितं धनं तदा तस्यैवासाधारणं वैवाहिकवदेवोक्तं न तु भक्षणाद्युपभोगमात्रेण तस्य स्तन्यपानादितुल्यत्वादित्यन्तेन ।
अत एव पुत्रोपनयनविवाहयोः सोत्सुकसव्ययपितृकृतबहुतरधनव्ययेऽपि न व्रतभिक्षादिलब्धस्य वैवाहि कस्य वा साधारण्यं धनप्रेप्सया धनव्ययस्याकृतत्वात् । तस्माद्धनोद्देशेनैव साधारणधनोपघातेनार्जितं साधारणं नान्यदिति सिद्धम् ।
जितेन्द्रियेणापि बहुप्रकारं विमृष्योक्तं तदस्य यावदुक्तप्रपञ्चस्य संक्षेपेणायमर्थः प्रत्येतव्यः, यत्किंचिद्धनमसाधारणोपायार्जितं तदसाधारणं विस्पष्टार्थे तु 'विद्याधनं तु यद्यस्येत्यादिना (स्मृ. ९/२०६) उदाहरणप्रपञ्चेनोपन्यस्तं असाधारणत्वादेवाविभाज्यमेवंविधमेव धनं साधारणमपि साधारणहेतुसमुत्थमेवंविधमेव तदपि सुखावबोधार्थे क्वचिदर्थसाधारण्येन कचिच्च व्यापारतथात्वेन संबन्धसाधारण्येन च प्रदर्शितमित्यन्तेन ।
बालकेनाप्युक्तं, न ह्येकेन भ्रात्रा विद्यादिना लब्धेऽपरेषामधिकारसंभवः प्रमाणाभावादित्यन्तेन ।
यश्चानुपघातप्रतिग्रहार्जितधनस्य विभागः शिष्टानां दृश्यते स भ्रातृस्नेहेन पौरुषबुध्या वा नानुपपन्नः । यद्वा प्रतिग्रहधनस्य विद्याधनत्वात्, विद्याधने च साधारणः धनानुपघातार्जितेऽपि समविद्याधिकविद्यानां विभागस्य वाचनिकत्वात्, तद्विभागं पश्यन्तो विद्याधनस्य विद्या - विशेषकृतोऽयं विभाग इत्यजानन्तोऽविभक्तार्जितत्वेनायं विभाग इति भ्रान्ताः स्वयमपि तथैव व्यवहृतवन्तः,
Xअप. विर. ५०१
(५) अन्यन्मैत्रादिव्यतिरिक्तमपि । यच्च संहितायां हारीतः— 'पूर्वनष्टां तु यो भूमिमेक एवोद्धरेच्छ्रमात् । यथाभागं लभन्तेऽन्ये दत्वांशं तु तुरीयकमिति वाक्यं लिखति स्म, तच्च स्मृतिमहार्णवकामधेनुकल्पतरुपारिजातप्रभृत्यलिखनादयुक्तमेव । -
विर. ४९९
६) तथा सतीति । नन्वेतदनुपपन्नं वचनापेक्षया आचारस्य दुर्बलत्वात् । अथ मतम् । आचारोऽपि वचनं कल्पयन्नेव प्रमाणं न स्वत एवेति । अस्मिन् मतेऽपि वचनमेवेति । एवमप्याचारपरिकल्पिततया स्मृत्या यावता स्वार्थः प्रत्येष्यते तावता मैत्रमौद्वाहिकमित्यादिस्मृत्या तदर्थप्रतीतेः विलम्बितत्वाविलम्बितत्वप्रतीतिभ्यामाचार एव दुर्बल इति चेत् । मैवम् । अगतिका हीयं गतिः योऽयं बाधः न हि दुर्बलं दुर्बलं इत्येवं बाध्यते अपि तु विरोधे । विरोधश्चैकस्मिन् विषये परस्परविपरीताभिधानेन । तथा सत्यबाधेनोपपत्तौ बाधो न न्याय्य:, इति न्यायेन ‘मैत्रमौद्वाहिकमित्यस्य वचनस्यास्मदुक्तरीत्या शिष्टाचाराविरोधेनैव वाक्यार्थप्रमित्युपपत्तेरर्थान्तरकल्पनया विरोधोऽनुपपन्न इति सूक्तम् । सुबो. २।११८ (७) अत्रापि लाभे पितृद्रव्यानुपश्लेषोऽविभाज्यत्वे बीजमिति प्रकाशः, तदयुक्तं, पृथगुपादाने वैयर्थ्यापत्तेः । इदं तु विद्यार्जनकाले कुटुम्बस्य दायादैर्भरणाभावेऽविभाज्यं नो चेद्विभाज्यमेव । 'कुटुम्बं विभृयाद् भ्रातुर्यो विद्यामधिगच्छतः । भागं विद्याधनात्तस्मात्स लभेता
+ मितावद्भावः ।
x पितृद्रव्याविरोधविषये मितावद्भावः

Page #711

दायभाग:-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२१९
ऽश्रुतोऽपि सन् ॥' इति कात्यायनवचनात् । आद्येन !
नारद: चकारेण मधुपर्ककाले पूज्यतया लब्धस्य मनूक्तस्य, मणिमुक्तादयोऽविभाज्याः, स्थावरं विभाज्यम् द्वितीयेन तु–'पितामहेन यद्दत्तं पित्रा वा प्रीतिपूर्वकम्। मणिमुक्ताप्रवालानां सर्वस्यैव पिता प्रभुः । तस्य तन्नापहर्तव्यं मात्रा दत्तं च यद्भवेत् ॥' इति स्थावरस्य तु सर्वस्य न पिता न पितामहः ।। ध्यासोक्तस्य स्वयमग्रे वक्ष्यमाणस्य च समुच्चयः । एव- 'पितप्रसादाद् भुज्यन्ते वस्त्राण्याभरणानि च । काराभ्यामुभयत्र पितृद्रव्यानुपश्लेषापेक्षया व्यवच्छेदः। स्थावरं तु न भज्येत प्रसादे सति पैतृके+। तुशब्देनान्यदायादसाहित्यमुद्धरणे व्यवच्छिन्नम् । ___ मणिमुक्तादौ तु पुनः पैतामहे पित्रनर्जितेऽपि
वीमि. स्वार्जित इव पितुरेव स्वाम्यं न्यूनाधिकविभागदानाहपितृप्रसादलब्धमविभाज्यम् त्वम् ।
दा.३२ 'पितृभ्यां यस्य यहत्तं तत्तस्यैव धनं भवेत् ॥ पितामह श्रुतेस्तद्धनविषयकं वचनम् । मणिमुक्तायुपा
(१) जीवतां विभक्तानां विभक्तजविभागे तावदयं दाय पुनः सर्वस्येत्युपादानात् सर्वेषां भूम्यादिव्यतिविधिः।
विश्व.२११२७ रिक्तानां दानादिषु पितुः प्रभुत्वं न स्थावरनिबन्धद्रव्या(२) विभक्तजः पित्र्यं मातृकं च सर्व धनं गृह्णाती- णाम् । तत्रापि सर्वस्येत्युपादानात् सर्वस्य कटम्बवर्तनत्युक्तं तत्र यदि विभक्तः पिता माता वा विभक्ताय पुत्राय हेतोर्दानादि निषेधः कुटुम्बस्यावश्यंभरणीयत्वात् । यथा स्नेहवशादाभरणादिकं प्रयच्छति तदा विभक्तजेन दान- मनु:--'भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं स्वर्गसाधनम् । नरकं प्रतिषेधो न कर्तव्यो नापि दत्तं प्रत्याहर्तव्यमित्याह- पीडने चास्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत् ॥' अल्पस्य तु पितृभ्यामिति । मातापितभ्यां विभक्ताभ्यां पूर्व विभक्तस्य कुटुम्बवर्तनाविरोधिनो न दानादि निषेधः सर्वस्येत्यानपुत्रस्य यद्दत्तमलङ्कारादि तत्तस्यैव न विभक्तजस्य र्थक्यापत्तेः। स्थावरग्रहणात् निबन्धद्विपदयोर्दण्डापपस्वं भवति । न्यायसाम्याद्विभागात्प्रागपि यस्य यद्दत्तं न्यायात् दानादि निषेधसिद्धिः। तत्तस्यैव । तथा. असति विभक्तजे विभक्तयोः पित्रोरंशं यदि पुनः सर्वस्थावरादिविक्रयमन्तरेण कुटुम्बवर्तनतदूर्ध्व विभजतां यस्य यद्दत्तं तत्तस्यैव नान्यस्येति वेदि- मेव न भवति तदा सर्वस्यापि विक्रयणादिकमर्थात् तव्यम् ।
मिता. सिध्यति । सर्वत एवात्मानं गोपायीतेति वचनात् । (३) 'विद्यया लब्धमेव चेति प्रागुक्तचकारसमुच्चयं
दा.३३ दर्शयन्नेव विभक्तस्य सौदायिकभ्रातृधनाप्राप्तिमाह
___+ मिता.व्याख्यानं 'विभागोऽर्थस्य पित्र्यस्य' इति नारदपितृभ्यामिति । पितृभ्यामिति पितामहादेरप्युपलक्षणम् ।।
वचने (पृ.११३२) द्रष्टव्यम् । व्यप्र. मितागतम् ।
(१) मिता.२।११४ (=); दा.३३ याज्ञवल्क्यः , अप, वीमि.
२।१२३ स्यैव (स्य हि); पमा.४८४(=);व्यनि.मनुः; स्मृचि. (४) पितृप्रसाददानप्रीतिदाने अर्थौचित्यानुरोधेनैव
५९ तु (च) शेषं अपवत् , कात्यायनः; दात.१६६ याज्ञवल्क्यः ज्ञेये । न तु यथाकामम् । महाजनाचारविरोधात् । व्यप्र.४१३( =); व्यउ.१४२( = ) स्य तु (स्यैव); व्यम.
व्यप्र.५५८ । ३९(=); विता.२८८ विष्णुः; राको.४४४(=); सेतु.७४
याज्ञवल्क्यः ; विभ.४४(=)पू. : ५९(=); समु.१३३ (१) यास्मृ.२।१२३, अपु.२५६।१०विश्व.२११२७ ।
प्रजापतिः; विच, ४० याज्ञवल्क्यः . मिता.; अप.; पमा.५०१मपा.६५७; रत्न.१४०,१४५;
(२) मिता.२।११४( =); अप.२।१२३ सति पैतृके व्यनि.; नृप्र.३६, दात.१७५ यस्य (चैव); वीमि. व्यप्र. (पैतृके सति); पमा.४८४( =); स्मृचि.५९ तु (च) कात्या५५८ स्मरणात् ; व्यउ.१५१; विता.३२६, राकौ.४५२; यनः; दात.१६७(-) पितृ (पितुः); व्यप्र.४१३(-): बाल.२११४४; समु.१३२ कात्यायनः :१४४; विच.९२ ५५८(=) पू.; विता.२८८ विष्णुः; राको.४४४ (-); दातवत
विभ.५९(= ) दातवत् ; विच.५६() दातवत्.

Page #712

१२२०
व्यवहारकाण्डम्
शौर्यभार्याविद्याधनपैतृकप्रसादानां विभाज्याविभाज्यविचारः (१) पित्र्यपदं साधारणधनपरं तदनाश्रित्यार्जितं शौर्यभार्याधने चोभे यच्च विद्याधनं भवेत् । । वैद्योऽविद्याय अनिच्छन्न दद्यात् , वैद्याय विदुषे पुनः त्रीण्येतान्यविभाज्यानि प्रसादो यश्च पैतृकः ॥ साधारणमन्तरेणाप्यर्जितं दद्यादेव। दा.१०८
(१) भार्याप्राप्तिकाले लब्धं भार्याधनं औद्वाहिक- (२) पर्वार्ध स्वकाद्धनादिति मामान्येनोक्तं , मित्यर्थः । एतानि वर्जयित्वा अन्यद्विभजेदित्यनुवर्तते विद्याधनविषयमिति उत्तरार्धनावगन्तव्यम् । अवैद्याय वाक्यान्तरीयम् । दा.१०७ सकामिकोऽपि न दद्यात् ।
स्मृच.२७५ (२) भार्याधनं सौदायिकम् । स्मृसा.६० (३) अत्र चेदमभिप्रेतं, यदा साधारणधनेनैव ग्रासा
(३) युद्धादौ जित्वा लब्धं, विद्यया (लब्धं), भार्या- च्छादनायुपयोगं कृत्वा समधिगतविद्यः साधारणधनाधनं स्त्रीधनं, त्रीण्यविभाज्यानि अनिच्छतां तेषाम् । नाश्रयेण विद्यया धनं प्राप्नोति, तदाऽविद्याय न देयं, अथेच्छेयुः, विभज्यत एव । पित्रा तुष्टेन यददत्तमन्यत- साधारणधनाश्रयेण तु विद्ययार्जितमविद्यायापि देयम् । मस्य, तदप्यविभाज्यम् ।
नाभा.१४।६ - यदा तु विद्यार्जनकाले साधारणधनोपयोगो नास्ति मात्रा च स्वधनं दत्तं यस्मै स्यात्प्रीतिपूर्वकम् । तदा अर्जनकाले साधारणधनोपयोगेऽपि विदुषा न तस्याप्येष विधिदृष्टो माताऽपीष्टे यथा पिता ॥ कस्यचिद्देयं, किन्तु विदुष एव तद्धनं, पितृद्रव्यानु
(१) स्वधन इति शेषः । एष विधिः पितृदत्तोक्त- पश्लेषार्जितस्याविभाज्यत्वमुक्त्वा पृथग्विद्यालब्धस्यापि विषयो विधिः।
xस्मृच.२७६ व्यासेनाविभाज्यत्वप्रतिपादनात् । अत एव पुनरग्रे (२) स्वधनपदोपादानात्स्त्रीधनविषयमिदम् । विद्याधनस्य यदविभाज्यत्वं वश्यते, तदसाधारण
*विर.५०१ धनोपश्लेषेणैव उपात्तविद्यया धनार्जनकालेऽपि साधारणवैद्योऽवैद्याय नाकामो दद्यादशं स्वतो धनात् । धनोपयोगे द्रष्टव्यमिति । हलायुधनिबन्धोऽप्येवमेव । पितृद्रव्यं तदाश्रित्य न चेत् तेन तदाहृतम् । प्रकाशकारादयस्तु विद्याधनादीनां बोधकवचनानि पितृx सवि. स्मृचगतम् । * स्मृसा. विरगतम् ।
धनोपश्लेषविरहपराण्येवेत्याहुः, तच्च न उभयोपादाना(१) नासं.१४।६ चोभे (हित्वा); नास्मृ.१६।६; मिता. नुपपत्तेः ।
xविर.५००-५०१ २।११४(-); दा.१०७,११३ नासंवत् ; अप २।१२३; (४) अवैद्यायेति पदाद्यदा अपरोऽपि वैद्यः तेनापि व्यक.१४६: विर.५०१ ने चोभे (नं हित्वा) त्रीण्येतान्य- विद्ययोपात्तं तच्चैकत्र प्रविष्टं तदा दद्यादेव । एवं दृष्टार्थता विभाज्यानि (न विभाज्यानि तान्याहुः); स्मृसा.६० नासंवत् भवति । वैद्येनापि यदा किञ्चिन्नार्जितं तदा तस्यापि न रत्न.१४७; व्यनि.नासंवत् ; स्मृचि.३० नासंवत् ; दात. देयम् ।
स्मृसा.६० १७५, चन्द्र.७८ नासंवत् ; दानि.३ पैतृकः (वै पितः):
(५) अयं च निषेधो विद्यारहितानां धनसद्भावे व्यम.५६ दानिवत् ; विता.२८७:३४२ नासंवत् ; राको.
ज्ञातव्यः। धनराहित्ये तु तेभ्योऽपीच्छया विद्यावता ४४३; सेतु.६९; समु.१३२-१३३, विच.८६ नासंवत्.
दातव्यम् । (२) नासं.१४।७; नास्मृ.१६१७ पीष्टे (पि हि); अप.
रत्न.१४७ २११२३; व्यक.१४६; स्मृच.२७६ ; विर.५०१; स्मृता. ____विचि. विरगतम् । ६१ रत्न.१४७; व्यनि.; स्मृचि.३१ दत्तं (यत्र); सवि. पितृ (पैव्यं) तदाश्रि (समाश्रि); स्मृसा.६० हृ (कृ) शेष ३७० स्यात् (तु) यथा पिता (पिता यथा); समु.१३३. नास्मृवत् ; पमा.५६०-५६१ ऽवैद्या (वैद्या) तदाश्रि (समाश्रि);
(३) नासं.१४।११; नास्मृ.१६:११ पितृ (पित्र्यं) तदाश्रि रत्न.१४७; विचि.२११ वैया (विद्या) हृ (कृ) शेषं नास्मृवत् ; (समाश्रि); दा.१०८ वैद्या (विद्या) दाह (दार्जि) शेषं नास्मृ. व्यनि.ऽवैद्या (वैद्या) तदाह (समाहृ); चन्द्र.८१ ऽवैयाय ना वत् ; अप.२१११९ ऽवैद्या (वैद्या) शेषं नास्मृवत् ; व्यक. (न विद्यया) पू.; व्यम.५६ पमावत् ; विता.३४१) sवैद्याय १४६ः स्मृच.२७५ स्वतो (स्वकात् ) तदाश्रि (समाश्रि); ना (विद्याधनात्) तदाश्रि (समाश्रि); बाल.२।११९ स्वतो विर.५०० पूर्वार्थे (वैद्योऽविद्याय नांशं तु प्रदद्याद्वै स्वतो धनात्) (ततो) शेषं नास्मृवत् ; समु.१३२ व्यमवत् .

Page #713

दायभागः विभाव्याविभाज्यविवेकः
hi बिभृयाद् भ्रातुर्यो विद्यामधिगच्छतः । मार्ग विद्याधनात्तस्मात्स लभेताश्रुतोऽपि सन् । (१) विभृयादित्येकवचन निर्देशात् यदि विद्यामभ्यस्यतो भ्रातुः कुटुम्बमपरो भ्राता स्वधनव्ययशरीरायासाभ्यां संवर्धयति तदा तद्वियोपार्जितधने तस्याप्य चिकारः । वत्पदोपात्तस्य कुम्भः कर्त्तृत्वात् तद्विशेपणस्य एकत्वस्य विवक्षितत्वेन वित्तार्जकधनव्यावृत्त्या | स्वीयासाधारणधनलाभः साधारणधनेन न लाभः साधारणधनेन भवने तु वित्तार्जकधनस्यैव तदुपयोगे स्वधनस्यैव विद्यार्जनोपयोग इति भावः । ÷दा. १०८ (२) अविभक्तधनोपयोगेन प्राप्तविद्याधनस्य विभाजयत्वदर्शनार्थमेतत् । अश्रुतोऽप्यविद्योऽपीत्यर्थः । * स्मृच. २७४ (३) तदयं संक्षेपः। परपिण्डोपजीवनेन परतोऽभीतेन शस्त्रेण शास्त्रेण वा विद्योपार्जनकाले दायादैरपुष्यमाणकुटुम्बकेन साधारणधनमाश्रित्यापि यदर्जितं तद्विद्यार्जितमविभाज्यम् । विवि. २१३ (४) विद्याधनमविभाज्यमित्युक्तं तस्यायमपवादः ।
नाभा. १४।१०.
'भागं व्यम. ५६
(५) 'अश्रुतो अविद्य' इति मदनरत्ने दास्यामीत्यप्रतिभुत' इति तु युक्तम् । गापाकरणावशिष्टमेव रिक्थं विभाज्यम येच्छिष्टं पितृदायेभ्यो दस्वर्ण पैतृकं च यत् । भ्रातृभिस्तद्विभक्तव्यमृणी न स्याद्यथा पिता ।।
+ मिता. व्याख्यानं ' क्रमादभ्यागतं' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ. १२१५) द्रष्टव्यम् । सवि., व्यप्र. मितागतम् ।
÷ दात दागतम् ।
* विर स्मृचगतम् । पमा. स्मृचवद्भावः ।
(१) नासं. १४।१० च्छतः (च्छति); नास्मृ. १६ । १०; मिता. २।११९६ दा. १०८६ अप. २।११९; व्यक. १४७; स्मृच.२७४; विर. ५० ७; स्मृसा.६१; पमा. ५६०; मपा. ६८५; रत्न. १४७; विचि. २१३ कात्यायनः; व्यनि. क्रमेण मनुविष्णू ; नृप्र. ३७; दात. १७४; सवि. ३६९; चन्द्र. ७९; दानि. ३; वीमि . २ ११९ कात्यायनः; व्यप्र. ५५६; व्यम. ५६विता. २४४ सेतु. ६७६ समु. ११५६ विच.८२.
(२) नासं. १४२२ था पिता (पिता बया) नास्मृ
१२२१
(१) इदं च नारदवचनं पित्रर्णशोधनावश्यम्भावार्थं न विभागकालार्थम् । अस्माच नारदवचनादयमर्थः सिध्यति यद्विभागकर्तृभिरुत्तमर्णानुमत्यैव पित्रादि ऋणं विभजनीयं परिशोध्यं वा शोधनावशिष्टधनविभागप्रतिपादनस्यैतत् प्रयोजनत्वात् ।
+दा. २५
(२) एवं च पैतृकधनं नवश्राद्धपैतृकर्णापाकरणार्थधनादभ्यधिकं चेन्नारदेनोक्तमेव कार्यम् | नो चेद्याज्ञवल्क्यो कमेवेत्यवगन्तव्यम् ।
स्मृच. २६४
(३) पितृदायोsx पित्रान्यस्मै प्रतिश्रुतं धनम् । प्रकाशकारस्तु पितृदानेभ्य इति पाठे पुरस्कृतवान् अर्थोऽत्रापि स एव । ०.४९६ (४) पितृदायः पितृणं दत्तं पित्रा दातुमङ्गीकृतम् । एवं च पितृणं परिशोध्य पश्चाच्छेषं वण्टनीयमित्यर्थः । विचि. २१०
(५) ऋणी न स्यादित्यनेनाशक्ती शोधनीयमित्युक्तमर्णस्थाने स्वीकर्त्तव्यम् ।
दात. १६९
बृहस्पतिः
पैतामहं न स्यार्जितं नाकाम पिता दयात् । पितुरूर्ध्व समो विभागः |
'पैतामहं हुतं पित्रा खशक्त्या यदुपार्जितम् । विद्याशौर्यादिना प्राप्तं तत्र स्वाम्यं पितुः स्मृतम् ॥
+ व्यप्र दायभागस्य प्रथमकल्पवत् । * व्यम. विरगतम् ।
१६।३२; दा. २५ च यत् ( ततः ); अप. २ ११७ न स्याद्य (स्यादन्य); उ. २।१४ २ पितृ (प्रीति) शेषं अपवत्; व्यक. १४५; स्मृच. २६४; विर.४९६ च (तु); रत्न. १४५; विचि. २१० दत्वर्ण (यद्दत्तं ) शेषं अपवत्; व्यनि; दात. १६९ विरवत् व्यप्र. ४३८ दावत्; व्यम. ५४ अपवत्; विता. ३३९ अपवत्; सेतु. ७७-७८ दावत्; विभ. ७६,८४ दावत् समु. १२८ अपवत्; विच. ७१ दावत्.
(१) दा. १२८; अप. २।१२१ प्रा (वा); व्यक. १४१ ; स्मृ. २८० ( S) विर.४६१ प्राप्त (मंच); स्सा. ५४ ( - ) ; पमा. ४९८; रत्न. १४१; विचि. १९६ (=); व्यनि. पैतामहं हृतं पित्रा ( पितामहे स्मृतं पित्र्यं); नृप्र. ३६; चन्द्र. ६९ पूर्वार्धे (पैतामहमनासाद्य स्वशक्त्या च यदर्जितम् ) : ७० हृतं (कृतं): ७१ हृतं पित्रा (अनासाद्य); व्यप्र. ४५० स्मृत्यन्तरम् ; व्यम. ४२ प्राप्तं ( वाऽऽसं); विता. ३२० अपवत् ;

Page #714

१२२२
व्यवहारकाण्डम्
प्रदानं स्वेच्छया कुर्याद् भोगं चैव ततो धनात् ।' विभाज्यद्रव्यविशेषाः । मनुकृताविभाज्यविचारपरीक्षा । तदभावे तु तनाः समांशाः परिकीर्तिताः॥ । गृहोपस्करवाह्यादिदोह्यालङ्कारकर्मिणः ।
(१) स्वशक्त्येत्यसाधारणधनशरीरव्यापारं दर्शयति। दृश्यमाना विभज्यन्ते गूढे कोशो विधीयते ।। वचनद्वयेऽपि पितृपदमुपलक्षणं स्वयमर्जितमिति हेतोरभि. न च कोशग्रहणं यथाप्राप्तदिव्योपलक्षणार्थमिति धानात्। एवं च स्वार्जिताक्रमागतद्रव्यवदेव क्रमागते- ' वाच्यं 'शङ्काविश्वाससंधाने विभागे ऋक्थिनां यदा । ऽप्येवंरूपे भूमिव्यतिरिक्त व्यवस्था बोद्धव्या । क्रियासमूहकर्तुत्वे कोशमेवं प्रदापयेत् ॥ इति कात्या
दा.१२९ यनीये विभागविषये विहितेऽपि कोशे पुनरिह कोशाभि(२) सुतानुमतिमन्तरेणापि पितुः स्वातन्त्र्यबलाद्दा- धानस्य नियमार्थत्वात् । तेन बार्हस्पत्येऽपि कोशग्रहणं नादिकं जीवद्विभागोक्तविषयविशेषे विषमविभागकल्पनं नियमार्थमेव ।
स्मृच.२७३ च युज्यत इति तात्पर्यार्थः। स्मृच.२८० वखादयोऽविभाज्या यैरुक्तं तैनं विचारितम् ।
(३) हृतं परैरपहृतं यदशक्त्या पितामहेन नोद्धतं धनं भवेत्समृद्धानां वस्त्रालङ्कारसंश्रितम् ।। स्वशक्त्या च पित्रोद्भुतं तद्विद्याशौर्यादिनाप्तं च कुर्या- मध्यस्थितमनाजीव्यं दातुं नैकस्य शक्यते । दित्यर्थः ।
विर.४६२ युक्त्या विभजनीयं तदन्यथानर्थकं भवेत् ॥ (४) एवंविध एव धने ज्येष्ठस्याधिकदाने स्वभाग- "विक्रीय वस्त्राभरणमृणमुद्राह्य लेखितम् । द्वयकरणे च पितुरिच्छा।
स्मृसा.५४ . कृतान्नं चाकृतान्नेन परिवये विभज्यते ॥ (५) तथा च प्राचीनधनाऽनुपश्लेषेण शौर्येण प्रका
उद्धृत्य कूपवाप्यम्भस्त्वनुसारेण गृह्यते । रान्तरेण वार्जिते तथा तदनुपश्लेषेणाभ्युद्धते च धने ।
यथाभागानुसारेण सेतुः क्षेत्रं विभज्यते ॥ पितुरिच्छयैव दानविभागादि । +विचि.१९७ ___संभूयार्जितं समं विभाज्यम्
(१) स्मृच.२७३, समु.१३३ लकार (भरण). समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समांशिनः ।
(२) अप.२१११९; व्यक.१४६; स्मृच.२७७ यैरु तत्पुत्रा विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः। (यरप्यु); विर.५०५ वस्त्राल (पत्राल); पमा.५६४ रत्न.
१४९; व्यम.५७; विता.३५३; समु.१३३. + शेषं विरगतं स्मृसागतं च ।
(३) दा.९ उत्त.; अप.२।११९; ब्यक.१४६, स्मृच. x व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च पुरुषपरम्पराविभाग- २७७ उत्त.; विर.५०५, पमा.५६४; मपा.६८६ उत्त.; विधौ (पृ.१२००) द्रष्टव्यः ।
रत्न.१४९; व्यप्र.४१२ उत्त.; व्यम.५८, विता.३५३; बाल.२।११७ दिना प्राप्तं (यवाप्तं च): २।१२१; विभ.५८ समु.१३३ जीव्यं (याच्य). , विरवत् ; समु.१३४ हृतं (भृतं) प्रा (वा); विच.६३ (४) अप.२।११९ णमृण (णं धन); मवि.९।२१९ उत्त. हृतं (कृतं).
व्यक.१४६; स्मृच.२७७; ममु.९।२१९ द्वितीयपादं विना; (१) दा.१२९; अप.२।१२१; व्यक.१४१, स्मृच. विर.५०५, पमा.५६४ चा (वा); मपा.६८६ ग्राह्य (वाह्य) २८० चैव (कुर्यात् ); विर.४६१ भो (भा) परि (संप्र); विभ (विभा); रत्न.१४९; मच.९।२१९ प्रथमपादः; व्यम. स्मृसा.५४ भो (मा) पू.; रत्न.१४१; विचि.१९७(=) ५८: विता.३५३ चा (वा); बाल.२०११९ मज्यते स्मृसावत् ; ब्यनि.स्वे (चे) भो (भा) तनयाः (ये पुत्राः); चन्द्र. (वर्तयेत् ); समु.१३३. ७१ प्रदानं (दानं वा भो (भा) चैव (वापि) पू.; व्यप्र.४५० (५) दा.९ पू.; अप.२।११९ यथा (कथा); व्यक १४७; स्मृसावत् , स्मृत्यन्तरम् ; व्यम.४२ पू.; विता.३२० स्मृसा- स्मृच.२ ७७ अनुसारेण (पर्याप्तेनैव) पू.; विर.५०६; पमा. वत् ; बाल.२।११६ स्मृसावत् , पू.:२।११७; विभ.५८ भो , ५६४ पू. रत्न.१४९; ब्यप्र.४१२ पू.; व्यम.५८ स्त्वनु (भा) समांशाः परि (समानांशाः प्र); समु.१३४ स्मृचवत्; (रस्वानु) गृह्य (भुज्य); विता.३५३ व्यमवत् ; सेतु.७० पू., विच.६४ स्मृसावत्
मनुः; समु.१३३ क्षेत्रं (एवं); विच.९० पू.

Page #715

दायभागः-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२२३ एका स्त्री कारयेत्कर्म यथांशेन गृहे गृहे। नैकस्य शक्यते, एकस्मै दातुमशक्यं, योगक्षेमवतो बह्वयः समांशतो देया दासानामप्ययं विधिः ॥ विभागयोगक्षेमवतो मन्त्रिपुरोहितादेः। अत्र वस्त्रादीनां योगक्षेमवतो लाभः समत्वेन विभज्यते। बहुमूल्यानां स्वरूपतो विभाज्यत्वमुक्तं , अतो मन्वादीप्रचारश्च यथांशेन कर्तव्य ऋक्थिभिः सदा ॥ नामविभाज्यत्ववचनमल्पमूल्यवस्त्रादौ स्वरूपत एव
(१) यच्च वस्त्रादीनामविभाज्यत्वमुक्तं तत्स्वरूपतः, निषेधक, बहुमल्येषु उक्तैतद्विभागप्रकारव्यतिरिक्तप्रकामूल्यतस्तु विभजनीयमेव । यदाह बृहस्पतिः-वस्त्रा- | रेण विभागनिषेधकं द्रष्टव्यमित्यविरोधः । प्रकाशकारदयोऽविभाज्या इति । एका स्त्रीमित्यनुपभुक्तदासीविष- स्त्वल्पमूल्यमङ्गसंयुक्तं यत् , तन्न विभजनीयं, समृद्धं तु यम् । उपभुक्तायां गौतम आह-'उदकयोगक्षेमकृता- धनं पत्रालङ्कारहस्त्यादिसंश्रितं यत्तद्विभजनीयमेव, तस्य नेष्वविभागः, स्त्रीषु च संयुक्तासु' इति । योगक्षेमवतो विभागप्रकार उक्तो 'मध्यस्थितमनाजीव्यमित्यादिनेलाभमिति योगक्षेमवानाजादिरीश्वरो यः पित्रादिभिः त्याह ।
विर.५०६ स्वकुटुम्बनिर्वाहकत्वेनोपार्जितस्ततो यो लाभो लब्धं धनं (५) तेन वस्त्रादीनामविभाज्यत्वप्रतिपादकं मनुतत्समं विभाज्यमित्यर्थः । प्रचारः प्रवेशनिर्गमभूः। वचनमुशनोवचनं चानादरणीयम् । तदनुपपन्नम्। विरोधे
___ अप.२।११९ हि वचनानां विषयव्यवस्थाश्रयणं युक्तं न चान्यथा(२) यत्रापि चैकं दासीगवादिकं बहुसाधारणं तत्रापि करणम् । बृहस्पतिवचनानां तु अधृतवस्त्रादिविषयत्वम् । तत्तत्कालविशेषवहनदोहनफलेन स्वत्वं व्यज्यते । तदाह मन्वादिवचनस्य तु धृतवस्त्रादिविषयत्वं पूर्वमेवोक्तमिति बृहपतिः-एका स्त्री कारयेदिति । दा.९ विषयव्यवस्था घटते।
पमा.५६५ (३) यद्यपि वस्त्रादावेकस्मिन् विदारणेन विभागे वस्त्रालङ्कारशय्यादि पितुर्यद्वाहनादिकम् । क्रियमाणे वस्तुनाशः । ऋणलेख्ये तु तत्प्रामाण्यनाशः, गन्धमाल्यैः समभ्यर्च्य श्राद्धभोक्त्रे तदर्पयेत्।। कृतान्ने प्रभूते विभज्यमाने स्वल्पाशनभोक्तृभागे तन्नाशः, पितृधृतवस्त्राणि तु पितुरूज़ विभजतां श्राद्धभोक्त्रे पादौ तु दुष्करी विभाग इति अविभाज्यत्वमेव प्रति- दातव्यानि ।
मिता.२।११९ भाति, तथापि यथा वस्तुनाशाद्यनवतारः तथैव युक्त्या पितदत्तविद्याशौर्यभार्याधनान्यविभाज्यानि विभजनीयम् । अन्यथा साधारणतया अवस्थिते सति । पितामहपितृभ्यां च दत्तं मात्राऽपि यद्भवेत् । असूयया परस्परोपयोगप्रतिबन्धे कस्यचिदप्युपकारा- तस्य तन्नापहर्तव्यं शौर्यभार्याधने यथा ॥ भावात् अनर्थकं भवेदित्यर्थः। युक्त्या विभजनप्रकारोऽपि विद्याप्रतिज्ञया लब्धं शिष्यादाप्तं च यद्भवेत् । तेनैव प्रपञ्चितः-विक्रीयेति। ऋणमुद्ग्राह्य अधमर्ण- ऋत्विङ्न्यायेन यल्लब्धं एतद्विद्याधनं भृगुः ।। सकाशादादाय तदनुसारेण स्वभागानुसारेणेत्यर्थः। ।
(१) मिता.२।११९ तद (सम); पमा.५६२, रत्न.१४८; स्मृच.२७७
स्मृचि.३०; नृप्र.३७, सवि.३७१;दानि.४; व्यप्र.५५४, (४) मध्यस्थितमनाजीव्यं मध्यगं सदनुपयुक्तं दातुं
व्यम.५७; विता.३५२, राको.४४९ पितुर्य (यदन्य); (१) दा. पू., अप.२।११९ व्यक.१४७; स्मृच. समु.१३३. २७७ वलयः (वाब:); विर.५०६; पमा.५६३,५६५, रत्न. । (२) स्मृच.२७६ च (तु) ऽपि (च) ने (नं); स्मृसा.६१ १४९, नृप्र.३८ दात.१६४ पू., ग्यप्र.४१२ पू. व्यम. च (तु) ऽपि (च) ने य (नं त); पमा.५६१ ऽपि (च) ने ५८; सेतु.३१८(=) पू. समु.१३३.
य (नं त); रस्न.१४७ यथा (तथा); व्यनि.पमावत् ; स्मृचि. (२) अप.२।११९; ब्यक.१४७, स्मृच.२७७; विर. ३० शौर्य (शौर्य) यथा (तथा) शेषं स्मृचवत् ; ब्यम.५६ ५०६, पमा.५६५ सदा (सह); रत्न.१४९ उत्त.; ब्यम. रत्नवत् ; विता.३४९ रत्नवत् ; समु.१३२ ऽपि (च) ५८ उत्त.; विवा.३५३ उत्त. बाल.९।११९ पू., समु. यथा (तथा). १३३.
(३) स्मृचि.३१ ऋत्विा (ऋस्थ) भृगुः (विदुः) दानि.३.

Page #716

१२२४
व्यवहारकाण्डम
स्थावरादि धनं स्त्रीभ्यो यद्दत्तं श्वशुरेण तु । (१) यत्परैरपहृतं क्रमायातं स्वशक्त्या उद्धृतं यच्च न तच्छक्यमपाहत दायादैरिह कार्ह चित् ॥ नष्टं वा क्रमायातं स्वेनैव लब्धं यच्च शौर्यादिना स्वय
श्वशुरग्रहणं भरणकारिण उपलक्षगार्थम् । स्थावर. मर्जितं एतत्सर्वं पिता विभागे पुत्रैन दाप्य इत्यन्वयः। ग्रहणं धनस्योपलक्षणार्थम् । तेन धनादपि जीवनाद्यर्थ
xस्मृच.२८० स्त्रीभ्यो दत्तमपाकर्तुमशक्यमित्यवगन्तव्यम् । स्मृच.२९३ (२) इदं भूमिन्नविषयमिति प्रागुक्तमेवेति बोध्यम् । मदूर्द्धमिति यहत्तं न तत्स्वत्वावहं भवेत् ।
बाल.२।१२१ तेनेदानीमदत्तत्वान्मृते रिक्थिनमापयेत् ।।
विद्याशौयादिधनानां विभाज्याविभाज्यत्वविचारः समविषमविभागविकल्पः
तलक्षणानि च "द्विप्रकारो विभागस्तु दायादानां प्रकीर्तितः ।
परभक्तोपयोगेन विद्या प्राप्ताऽन्यतस्तु या । वयोज्येष्ठक्रमेणैकः समा परांशकल्पना ।। तया लब्धं धनं यत्तु विद्याप्राप्तं तदुच्यते+।।
(१) पितर्युपरतेऽपि द्विप्रकारी विभागो बृहस्पतिनो- (१) भक्तमन्नम् । अन्यतः पितुरन्यत इत्यर्थः । तः। यथा-द्विप्रकार इति । ज्येष्ठक्रमेणेत्युद्धारं दर्श
अप.२।११९ यति तथा समांशता परेति भ्रातणामपि परस्परविभागस्य
(२) परशब्दोऽविभक्तापेक्षया यद्भक्त्यन्तरं तत्र प्रयु. द्विप्रकारत्वात् पितृकृतस्य विशेषो न स्यात् । दा.५५ ।
ज्यते । भक्तशब्दोऽत्र द्रव्यमात्रोपलक्षणतया प्रयुक्तः । - (२) सोद्धारानुद्धाराभ्यां द्विप्रकारविभागमाह बृहस्प- उक्तलक्षणया विद्यया धनप्रा
उक्तलक्षणया विद्यया धनप्राप्तिनिमित्तत्वमनेकविधतिः --द्विप्रकार इति । वयोज्येष्ठक्रमेणेत्युद्धाराभिप्रायेण । - शूद्रे तु उद्धाराभावो वक्ष्यते। समभागस्य शास्त्रीयत्वेऽपि ।
x पमा. स्मृचगतम् ।
___ + वीमि. व्याख्यानं 'क्रमादभ्यागतं' इति याज्ञवल्क्यद्वारपक्षो भक्त्यतिशयादविरुद्धः । विभागाविभाग करने वाटव्यम। विकल्पवत् ।
दात.१७०
(१) मिता.२।११९; अप.२।११९ लब्धं (प्राप्त); उ. कात्यायनः
२।१४।२ पर..:यत्तु (परभक्तप्रदानेन प्राप्तविद्यो यदाऽन्यतः । पैतामहं नष्टमुद्धृतं स्वाजितं च पिता नाकामो विभजेत् तया प्राप्तं तु विधिना); व्यक.१४६ पूर्वार्धे (परभक्तप्रदानेन स्वशक्त्यापहृतं नष्टं स्वयमाप्तं च यद्भवेत् । प्राप्तविद्यो यदन्यतः); स्मृच.२७४ लब्धं....यत्तु (प्राप्तं तु एतत्सर्वे पिता पुत्रैर्विभागे नैव दाप्यते ॥ यद्वित्तं); ममु.९।२०६ पर...यत्त (परभक्तप्रदानेन प्राप्ता विद्या
यदान्यतः । तया प्राप्तं च विधिना); विर.५०२ पूर्वार्ध * सेतु. दागतम् ।
(परभक्तप्रदानेन प्राप्तविद्यो यदन्यतः) शेष स्मृचवत् ; स्मृसा. (१) स्मृच.२९३ दि धनं (ज्जीवन) (न तच्छक्यमपाकर्तुः ६१ पूर्वार्ध विरवत् , उत्तरार्ध ममुवत् ; पमा.५५९ विद्या मितरैः श्वशुरे मृते); सवि.४१० स्मृचवत् , कात्यायनः प्राप्ता (प्राप्ता विद्या) लब्धं (प्राप्त); मपा.६८५, दीक.४३ व्यप्र.५१६; बाल.२१११३,२११४४ दायादैरिह (पुत्रैरपि पर...यत्तु (परभक्तप्रदानेन प्राप्तवियो यदा भवेत् । तदा प्राप्तं च हि); समु.१४१ दि धनं (जोवन) दाया...चित् (इतरैः श्वशुरे विधिना); रत्न.१४६; विचि. २१२ विरवत् ; व्यनि.उवत् ; मृते).
स्मृचि.३१ पर...यत्तु (प्रतिभक्ताप्रदानेन प्राप्तविद्यो यदान्यतः। (२) समु.९७.
तया प्राप्तं तु विधिना); नृप्र.३७; दात.१७४ प्राप्तं (लब्ध); (३) दा.५५; दात.१७०:१९३ कीर्तितः (दर्शितः) समा सवि.३६९; चन्द्र.७८ पर... यत्तु (परभक्तप्रदानेन प्राप्त विद्यो परां (परा समां); सेतु.७९ समा परां (परा समां); विभ. यदन्यतः । तया प्राप्तं च यद् द्रव्यं); वीमि.२।११९ पर...यत्तु ८. सेतुवत् ; विच.७१ मनुः.
(परभक्तप्रदानेन प्राप्ता विद्या यदन्यतः । तया प्राप्तं तु यद् द्रव्य); (४) अप.२।१२१ स्मृच.२८०%पमा.४९८ नष्टं (दव्यं) व्यप्र.५५६ योगे (भोगे) शेषं अपवत्; ब्यम.५५, विता. भागे (भाग); नृप्र.३६, दानि.३ नष्टं (द्रव्यं) पू., बाल, ३४३, सेतु.६८ दातवत् ; समु.१३२ अपवत् ; विच.८५ २११२१ पहृतं (युद्धृतं); समु.१३४. .
दातवत् .

Page #717

दायभागः-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२२५
मिति निमित्तभावभेदेन तत्प्राप्तं धनमप्यनेकविधं तत्स- 'विद्याधनं तु तत्प्राहुविभागे न विभज्यते । र्वमविभाज्यमिति संक्षेपतो विद्याप्राप्तशब्देनैव व्यासेना- शिल्पेष्वपि हि धर्मोऽयं मूल्याद्यच्चाधिकं भवेत्।। भिहितम् ।
स्मृच.२७४ परं निरस्य यल्लब्धं विद्यया पणपूर्वकम् । (३) परभक्तप्रदानेऽपि यदा पित्रादिभ्य एव प्राप्त- विद्याधनं तु तद्विद्यान्न विभाज्यं बृहस्पतिः ।। विद्यस्तदपि विभाज्यमेव । अन्यत इति पदाद्विद्या- विद्याप्रतिज्ञया लब्धं शिष्यादाप्तं च यद्भवेत् । प्रदानद्वारा पितुस्तत्र व्यापारात् । स्मृसा.६१, ऋत्विन्यायेन यल्लब्धमेतद्विद्याधनं भगुः ।। (४) अत्र परान्यशब्दावविभक्तापेक्षया प्रयुक्तौ ।। 'विद्याबलकृतं चैव याज्यतः शिष्यतस्तथा ।
रत्न.१४६ / एतद्विद्याधनं प्राहुः सामान्यं यदतोऽन्यथा ॥ (५) विद्या शस्त्रशास्त्रयोः । तेन पित्रादितः स्वदायाच्छस्त्रं शास्त्रं वाऽधीत्य. तेन यदर्जयति तत्र भ्रात्रन्त
५५९ शंस (शास) ध्यय (ध्याप); रत्न.१४६; विचि.२१२ राणामपि भाग इत्यर्थः।
+विचि.२१२ श्च (त्तु); व्यनि.स्व (प्र); स्मृचि.३१, नृप्र.३७ प्रश्न (प्रति) (६) अन्यतः पितृमातृकुलव्यतिरिक्तात् । शंस (शास); दात.१७३ विचिवत् ; सवि.३६८ स्व (सु);
. दात.१७४-1
1 मच.९।२०६ स्वशान (अज्ञात); चन्द्र.७८ स्मृतावत् ; दानि. (७) पितृद्रव्याविरोधेनेति सर्वशेषः । कात्यायनस्त्व
३ विज्यतः (चार्यतः); व्यम.५५ दानिवत् ; विता.३४३; विभाज्यविद्याधनलक्षणमुखेनैतदेव द्रढयति यथाह
सेतु.६७ लब्धं प्रा (लब्धम); समु.१३२; विच.८४. परभक्तोपयोगेनेति ।
. व्यप्र.५५६
(१) दा.१२३ विभ (नियु); अप.२।११९: स्मृच. (८) परः पित्रसंबन्धी।
विता.३४३
२७४ दावत् ; विर.५०२; स्मृसा.६१ पू.; पमा.५५९
शिल्पे (शिल्पि) मूल्या (स्वस्था) उत्त.; रत्न.१४६; विचेि. उपन्यस्ते तु यल्लब्धं विद्यया पणपूर्वकम् ।
२१२; व्यनि.भज्यते (भाव्यते); नृप्र.३७ भज्य (भाज्य) शिल्पे विद्याधनं तु तद्विद्यात् विभागे न विभज्यते ।। । (शिल्पि); दात.१७३ विभज्यते (प्रयोजयेत्); सवि.३६८ 'शिष्यादात्विज्यतःप्रश्नात् संदिग्धप्रश्ननिर्णयात्।
दावत् , पू.; चन्द्र.८० च्चाधि (दधि) उत्त.; दानि.३; स्वज्ञानशंसनाद्वादालब्धं प्राध्ययनाच्च यत् ॥ व्यम.५५ शिल्पे (शिल्लि); विता.३४३ ल्या (ला) शेष
व्यमवत् , उत्त.; सेतु.६७ न विभ तन्न यु) हि (च); समु. * पमा., चन्द्र. स्मृचवद्भावः । सवि. स्मृचगतम् । १३२ व्यमवत् ; विच.८४ विभ (प्रयु) हि (च). + शेषं स्मृचगतम् ।
(२) दा.१२३ पण (धून); अप.२।११९ द्यया पण (थातो (१) दा.१२२ विभज्यते (नियोजयेत्); अप.२।११९ घ्त); व्यक.१४६; स्मृव.२७४; विर.५०२; रन.१४६
( यल्लब्ध (न्यस्तेन लब्ध यत्) विभ (नियु); व्यक.१४६ | उत्त.: पमा.५५९ द्यया पण (द्यातोऽद्भुत); नृप्र.३७ अपवत् ; (उपन्यस्ते च यल्लब्धं लब्ध प्राध्ययनाच्च यत् । विद्याधनं तु दात.१७३ दावत् ; सवि.३६८ अपवत् ; व्यम.५५, विता. तत्प्राहुः सामान्यं यदतोऽन्यथा); स्मृच.२७४ विभ (नियु); ३४४ यतपूर्वकमिति गौडपाठः सेतु.६७; समु.१३२ ममु.९।२०६ स्ते तु (स्ते च); विर.५०२ ममुवत् ; स्मृसा. | अपवत् ; विच.८४ दावत. ६१ स्ते तु (स्तेष) विभ (नियो); पमा.५५९ स्मृसावत् (३) अप.२१११९, व्यक.१४६: स्मृच.२७४; विर. विचि.२१२; व्यनि.द्विद्या...ते (द्विद्यादविभागो नियोज्यते);
५०२ रन.१४६; विचि.२१२ (विद्याप्रतिज्ञया लब्धमेतस्मृचि.३१ तु (च); नृप्र.३७ स्मृसावत् ; दात.१७३ दावत् ; द्विद्याधनं भृगुः) एतावदेव; सवि.३६८ स्विङ्न्यायन (विजा सवि.३६८ न्यस्ते (न्यस्य) विभ (नियु); चन्द्र.७८ स्ते तु येन); व्यम.५५विता.३४४; समु.१३२. (स्तेषु); व्यम.५५; विता.३४३, सेतु.६७ विभागे...ते
(४) अप.२।११९ बलकृतं चैव (पणकृतावेव); स्मृच. (तद्विभागेन युज्यते); समु.१३२; विच.८४ विभ (प्रयु) उत्त. २७४; विर.५०२ बल (पण); पमा.५५९; व्यनि.विरवत् ।
(२)दा.१२२-१२३; अप.२।११९; स्मृच.२७४;ममु. नृप्र.३७; व्यम.५५ बल (लब्ध); विता.३४३-३४४% ९।२१६, विर.५०२, स्मृसा.६१ प्रश्न (स्य च); पमा. समु.१३२.

Page #718

१२२६
व्यवहारकाण्डम्
(१) यदि भवान् भद्रकमुपन्यस्यति तदा भवते धनत्वं स्मरन् मुनिर्याजनाध्यापनयोः संकरात् कथं न मया एतावद्देयमिति पणितं तत्रोपन्यासं निस्तीर्य लभते बिभेति । अतः पक्षग्रहणमात्रेण तदभिधानमिति हेयम् । तन्न विभाज्यम् । शिष्यादध्यापितात् । आत्विज्यतः
*दा.१२३.१२५ यजमानात् दक्षिणादिना लब्धम् । दक्षिणा च न प्रति- (२) उपन्यस्ते वर्णत्यागादिवैचित्र्येणोपन्यस्ते । ग्रहो वेतनरूपत्वात् तस्याः । तथा यत्किंचित् विद्यायां शिष्यादध्यापनादौ। आविज्यत आत्विज्यकरणात् । प्रश्ने निस्तीर्ण अपणितमपि यदि कश्चित्परितोषात् प्रश्नात् उपपातक्यादिकृतप्रायश्चितार्थप्रश्नात् । संदिग्ध ददाति । तथा यो ह्यस्मिन् शास्त्रार्थ मम संशयमपन- प्रश्ननिर्णयात् अर्थ्यादिकृतप्रश्नप्रतिप्रश्नयोर्निर्णयात् । यति तस्मै सुवर्णमिदं ददानीत्युपस्थितस्य संशयमपनीय स्वज्ञानशंसनादग्रपूजादौ स्वज्ञानख्यापनात् । वादात् यल्लब्ध, वादिनोर्वा संदेहे न्यायकरणार्थमागतयोः जल्पवितण्डादिभेदात् । प्राध्ययनात् घटिकाध्ययनात् । सम्यनिरूपणेन यल्लब्धं षष्ठांशादिकम् । तथा शास्त्रा- विद्यातोऽक्षहृदयज्ञानादिना विद्याप्रतिज्ञया बहुविद्याढ्य दिषु स्वप्रकृष्टज्ञानं विभाव्य यत् प्रतिग्रहादिना लब्धम् । त्वप्रतिजया । शिष्यादाप्तं गुरुपूजार्थ, ऋत्विन्यायेन तथा द्वयोः शास्त्रविज्ञान विवादेऽन्यत्रापि यत्र कुत्रचिद- लब्धं उपदेष्टत्वादिना लब्धम् । शिल्पेष्वपि हि शिल्प न्योन्यज्ञानविवादे निर्जित्य यल्लब्धम् । तथैकस्मिन् देये विद्योपार्जनविषयेष्वपि अयं विद्याधन विभागरूपो बहूनामुपप्लवे येन प्रकृष्टमधीत्य यल्लब्धम् । तथा धर्मोऽस्ति । मूल्याद्भतेर्यद्धनमधिकं भृतकाध्ययनादौ शिल्पादिविद्यया चित्रकरसुवर्णकारादिभिर्लब्धम् । द्यूते- भवेत् । तथा विद्याबलकृतविद्याधिक्यकृतं यद्विशिष्ट. नापि परं निर्जित्य यल्लब्धं तत् सर्वमविभाज्यमितरैः । पूजादौ भवेत् । तथा यद् याज्यतः शिष्यतः संस्कारादौ तदयमों यया कयाचिद्विद्यया यल्लब्धमर्जकस्यैव तत् भवेत् । तदेतद्विद्याधनं प्रातिस्विकं प्राहुः । अतो विद्या नेतरेषां, प्रदर्शनार्थ तु कात्यायनेन विस्तरेणोक्तं धनादन्यथाभूतं अविभक्तपित्रादिद्रव्योपयोगेन प्राप्त श्रीकरादिभ्रमनिरासार्थम् । अतः स्वज्ञानख्यापनादिना तदविभक्तानां सामान्यं साधारणं विभाज्यमिति यावत् । यत् प्रतिग्रहलब्धं तदपि विद्याधनमेव विद्ययैव विदुषे शेष व्यक्तार्थम् । .
+स्मृच.२७४ प्रतिग्रहदानात् । तथा यमः --'विद्याशीलो धर्मयुक्तः (३) प्राध्ययनात्प्रकृष्टाध्ययनात् । मूल्याद्यच्चाधिकं प्रशान्तः क्षान्तो दान्तः सत्यवादी कृतज्ञः । वृत्तिग्लानो भवेदिति उचितमूल्यात्पुरुषवृद्ध्या यदधिकं लभ्यते, गोहितो गोशरण्यो दाता यज्वा ब्राह्मणः पात्रमाहुः ॥ तदपि तस्यासाधारणमेवेत्यर्थः । विद्यापणकृतमिति, अत्राअवतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् । नैषां प्रति- ध्याये अत्र वादस्थाने वाऽप्रमादिना इदं वक्तव्यमित्यग्रहो देयो न शिला तारयेच्छिलाम् ॥' विद्वत्तयैव नेन रूपेण यल्लब्धं, तदप्यसाधारणमित्यर्थः । विद्यापात्रत्वात्। अविदुषां चापात्रत्वात् । अतो यत् केनचिदुक्तं प्रतिज्ञयेति अहमेवेमां विद्यामधीये इति प्रतिज्ञा तया विद्याधनं तु विद्याध्यापन निमित्तं यत् तदुच्यते इति
विर.५०३ तदुक्तवचनादर्शनेनेति हेयमेव, विद्याशब्दस्य विद् ज्ञाने (४) उपन्यस्ते क्रमजटादिरूपेण संकल्प्य पठिते, इत्यस्माद्धातोर्नेष्यत्तेख़नवचनात् ।
पणपूर्वकमुपन्यस्ते इत्यन्वयः। शिष्यात् शिष्याध्यापनात् , - यच्च प्रतिग्रहधनस्यापि विद्याधनत्वेन याजना
वन याजना | आर्विज्यतः हौत्रादिकरणात् , प्रभात् दुर्बोधार्थप्रश्नात्, ध्यापनप्रतिग्रहाणां संकीर्णत्वमापादितं श्रीकरेण तद
संदिग्धप्रश्ननिर्णयात् कठिनप्रश्नोत्तराभिधानात् , स्वज्ञानतिमन्दं, विद्याधनत्वसामान्यस्य याजनाध्यापनप्रति
शंसनात् सभायां स्वज्ञानप्रख्यापनात्, वादात् ग्रहादिनानाव्यक्तिसंबन्धेऽपि व्यक्तीनामसंकीर्णत्वात्
जल्पवितण्डादिरूपात्, प्राध्ययनात् प्रकृष्टाध्ययनात्, तदापि याजनाध्यापनस्याप्रतिग्रहत्वात् गोत्वसमवाये
शिल्पिष्वपीति शिल्पविद्योपजीविष्वपि अयं विद्याधनाऽपि नीलकपिलकापोतिकादिव्यक्तीनामसंकीर्णत्वस्याविवादात् । अत एव शिष्यादार्विज्यतः प्राप्तयोर्विद्या- दात, दावत् । + पमा. स्मृचवद्भावः ।

Page #719

दायभागः-विभाज्याविभाज्यविवेकः
१२२७ विभजनरूपो धर्मोऽस्ति । उचितमूल्याद्यधिकं पुरुष- 'संग्रामादाहृतं यत्तु विद्राव्य द्विषतां बलम् । प्रतिष्ठया लभ्यते। विद्याबलकृतं सभापूजादो यद्विद्या- स्वाम्यर्थे जीवितं त्यक्त्वा तवजाहृतमुच्यते॥ धिकवशाल्लब्धं, याज्यतः दक्षिणाव्यतिरेकेण(करण) अत्रापि विद्याप्राप्तवदविभाज्यत्वे पित्राद्यविभक्तधनासत्काररूपेण लब्धम् । विद्याप्रतिज्ञया लब्धं बहुविद्योऽह- नुपयोगेनार्जनं प्रयोजकमित्यबगन्तव्यम् । स्मृच.२७५ मस्मीति प्रतिज्ञया लब्धम् । शिष्यादाप्तं गुरुदक्षिणारूपेण । शौर्यप्राप्तं विद्यया च स्त्रीधनं चैव यत्स्मृतम् । ऋत्विङ्न्यायेन उपद्रष्तृत्वादिना। रत्न.१४६-१४७ एतत्सर्व विभागे तु विभाज्यं नैव रिक्थिभिः॥
(५) अल्पमूल्येनैव यद्रव्यं विक्रेत्रा केतरि पुरुषे कुले विनीतविद्यानां भ्रातृणां पितृतोऽपि वा । दत्तं तत्राधिकभागः केतुरसाधारणः ।
शौर्यप्राप्तं तु यद्वित्तं विभाज्यं तद् बृहस्पतिः ॥ विनि २१२-२१३ अविभक्तस्वकुले पितृव्यादेः पितृतोऽपि वा शिक्षित
विद्यानां यद्वित्तं शौर्यप्राप्त विद्ययैव प्राप्तं तद्विद्याधनं (६) प्राध्ययनं घटिकाशतकादि निर्माणम् । धनं .
विभाज्यं बृहस्पतिरब्रवीदित्यर्थः। स्मृच.२७५ विनाध्ययनं (अन्नदानाध्ययनं) वा। अत्र च पितृ
नाविद्यानां तु वैद्येन देयं विद्याधनात्वचित । द्रव्याविरोधेन यत्किंचित्स्वयं आर्जितमिति सर्वशेषः। ।
समविद्याधिकानां तु देयं वैद्येन तद्धनम् ।।
सवि.३६८-३६९ । (७) उपन्यासः क्रमजटादीनां संकलितानां पाठः
_* विर., पमा., दात. स्मृचवत् ।
(१) दा.१२६ द्राव्य (जित्य); अप.२।११९; ब्यक. इति मदनरत्ने । सभायां गूढप्रमेयविवतिरिति केचित् ।
१४६; स्मृच.२७५, विर.५०३, स्मृसा.६२; पमा.५६१; पणपूर्वकमुपन्यस्त इत्यन्वयः। अत्र सर्वत्रापि विद्याधिगमे ।
रत्न.१४७; विचि.२१३; स्मृचि.३१ बृहस्पतिः; चन्द्र. तया द्रव्यार्जने च पितृद्रव्याविरोधे सत्येवाविभाज्यत्वं
७९, दानि.३ त्तु (च) बलम् (बले); ग्यम.५६ त्तु (च); विरोधे तु विभाज्यमेव ।
*व्यम.५५.५६ विता.३४५ तां (तो) जाहृत (जाहत); समु.१३२; विच. आरुह्य संशयं यत्र प्रसभं कर्म कुर्वते ।
। तस्मिन्कर्मणि तुष्टेन प्रसादः स्वामिना कृतः ।।
(२) स्मृच.२७६ विभाज्यं नैव (न विभाज्यं तु); पमा, तेत्र लब्धं तु यत्किंचित् धनं शौर्येण तद्भवेत् ।।
५६१, रत्न.१४७, नृप्र.३७, विता.३४४; समु.१३२
विभाज्यं नैव (न च वै भाज्यं). ध्वजाहृतं भवेद्यत्त विभाज्यं नैव तत्स्मृतम् ॥
(३) ब्यक.१४७; स्मृच.२७५ तद् (तु); विर.५०७
पमा.५६०; स्मृसा.६२ कुले (काले) तृणां (तृतः) तु (च); x शेषं पूर्वव्याख्यासु गतम्। * शेष रत्नगतम् ।
रत्न.१४७विचि.२१२ तृणां (तृतः) तोऽपि वा (तस्तथा) (१) दा.१२६, अप.२।११९; व्यक.१४६, स्मृच. विभाज्यं तद् (तद्विभाज्यं ); व्यनि. शौर्य (विद्या) बृहस्पतिः; २७५ तु (ह); विर.५०३, स्मृसा.६१ पमा.५६१ रत्न. दात.१७४; चन्द्र.७९ तृणां (तृतः); ब्यम.५६, विता. १४७ विचि.२१३; स्मृचि.३१ बृहस्पतिः नृप्र.३८; ३४४; सेतु.६६ उत्तरार्धे (शौर्यप्राप्तं च तद्वित्तं तद्विभाज्यं चन्द्र.७९, व्यम.५६, विता.३४४; समु.१३२; विच,
बृहस्पतिः); समु.१३२ र्यप्रा (र्याद्या); विच.८३ तु (च) ८६ यत्र (जेतुः).
विभाज्यं तद् (तद्विभाज्यं). (२) दा.१२६; अप.२।११९ तद्भ (यद्भ) स्मृतम् (४) दा.१०८ नात्क (नं क); अप.२।११९ दावत् ; उ. (द्ववेत् ); व्यक.१४६ स्मृच.२७५, विर.५०३, स्मृसा. २।१४२ समविद्याधिका (समं विद्याधना); व्यक.१४६, स्मृच. ६१ लब्धं (प्राप्तं); पमा.५६१, रत्न.१४७, विचि.२१३ तु २७५ दावत् ; विर.५००; पमा.५६१ दावत् ; रत्न.१४७; य (च य) भाज्यं (भज्य); स्मृचि.३१ तु य (च य) तद्भ (यद्भ) व्यनि. स्मृचि.३१ दावत् ; दात.१७४; दानि.३ तद्धनम् बृहस्पतिः, नृप्र.३८ पू.; चन्द्र.७९ विभा...तम् (न विभाज्यं (तद्भवेत्) शेषं दावत् ; ध्यम.५६ नावि (नावै) शेषं दानि. कदाचन); दानि.३ उत्त.; ब्यम.५६, विता.३४४-३४५ वत्; विता.३४१, बाल.२।११९ सेतु.६६ दावत् ; समु. समु.१३२; विच.८६ तु य (च य).
१३२ विच,८३ दावत,

Page #720

१२२८
- व्यवहारकाण्डम्
(१) तन्त्रोच्चरितविद्यापदं उभाभ्यां समाधिकपदाभ्यां (४) औद्वाहिकवत् कन्यागतस्यापि अविभाज्यत्वसंबध्यते तेन समविद्याधिकविद्यानां दातव्यं न्यूनविद्या- मभिसंधाय तयोः स्वरूपमाह कात्यायनः-यल्लब्धमिविद्ययोः पुनरनधिकारः।
दा.१०९ त्यादि । अनयोरपि साधारणद्रव्याश्रयणेनार्जने पूर्वोदा(२) अवैद्यानां न कचित् देयम् । सकामेनापि न हृतवचनाद्विभाज्यत्वम् । अर्जकस्य चांशद्वयं ज्ञातव्यम् । देयमित्यर्थ । स्मृच.२७५
रत्न.१४७-१४८ (३) अयं च निषेधो विद्यारहितानां धनसद्भावे
(५) अत्रापि विद्याधनवदेव पितृद्रव्याविरोधश्चेत् ज्ञातव्यः । धनराहित्ये तु तेभ्योऽपीच्छया विद्यावता
अविभाज्यत्वम् । विद्यादिव्यतिरिक्तप्रकारेण तु लब्धं दातव्यम्।
रत्न.१४७ विभाज्यमेव ।
व्यम.५७ (४) तदपीच्छया न तु नियमः। विता.३४१ (५) वैद्यो विद्यावान् । अयं च सिद्धान्तेऽविभाज्यत्वेन
मनुकृतविभाज्यविचारपरीक्षा प्राप्तस्यापवादः । एतेन नारदीयं कातीयापवाद इति
धनं पत्रनिविष्टं तु धर्मार्थ च निरूपितम् । मन्दोक्तमपास्तम् । कातीयेन अविभाज्यस्यैव तस्य
उदकं चैव दाराश्च निबन्धो यः क्रमागतः।। लक्षणकरणात् । प्रकरणात् । तथैव च व्याख्यात्रो
धृतं वस्त्रमलकारो नानुरूपं तु यद्भवेत् । क्तम् । अन्यथा तद्विशेषणासंगतिरेव स्यात् । एवं च
यथाकालोपयोग्यानि तथा योज्यानि बन्धुभिः ।। विद्याधनमन्यदपीति नारदादिविरोधो व्याख्यातुरिति |
गोप्रचारश्च रक्षा च वस्त्रं यच्चाङ्गयोजितम् । बोध्यम् । बाल.२।११९ (पृ.१४५)
प्रयोज्यं न विभज्येत धर्मार्थ च बृहस्पतिः ।। यल्लब्धं दानकाले तु स्वजात्या कन्यया सह । (१) प्रायोज्यं यद् यस्य प्रयोजनार्ह यथा श्रुतादौ कन्यागतं तु तद्वित्तं शुद्धं वृद्धिकरं स्मृतम् ।। वैवाहिकं तु तद्विद्याद्भार्यया यत्सहागतम् ।
+ स्मृच.न्याख्यानं 'वस्त्रं पत्रमलङ्कार' इति मनुवचने धनमेवंविधं सर्व विज्ञेयं धर्मसाधकम् ॥ (पृ.१२१०) द्रष्टव्यम् । (१) भार्याप्राप्तिकाले लब्धमित्यर्थः। दा.१२६ (१) अप.२१११९व्यक.१४६ स्मृच.२७७ (धनं पत्र
(२) कन्यागतवैवाहिकयोः स्वरूपमाह कात्या- निविष्टम् ) एतावदेव; विर.५०४ च नि (यन्नि); मपा.६८५ यनः-यलब्धं दानकाले त्वित्यादि । कन्यागतं
स्मृचवत् ; रत्न.१४९ विरवत् ; चन्द्र.८० चनुर्थपादः; दानि. कन्यया सहागतम् ।
स्मृच.२७५
५ च नि (यन्नि) दारा (दास); व्यम.५८ दानिवत् ; विता. (३) अथ यादृशमौद्वाहिकं साधारणं तदाह
३५४ पत्र (यत्र) शेषं दानिवत् ; बाल.२१११९ विरवत् ।
समु.१३३ दानिवत्. .
विर.५०३ यल्लब्धमिति ।
(२) अप.२।१११ धृ (घ); व्यक.१४६; विर.५०५ तु x दात., सेतु. दावत् । पमा. स्मृचवत् ! (१) अप.२०११८ दान (लाभ) स्व (स) वृद्धि (वृत्ति);
(च) योग्या (युक्ता); रत्न.१४९; चन्द्र.८० नानु (नार्थ) व्यक.१४६ दान (लाभ); स्मृच.२७५ स्व (स) शुद्धं (एतत्); ।
यद्भ (तद्भ) पू.; दानि.५ तथा (यथा) योग्या (युक्ता); व्यम.
५८ योग्या (युक्ता); विता.३५४ धृ (घ) योग्या (युक्ता) विर.५०३ दान (लाभ) स्व (स) शुद्धं (शुल्क); रत्न.१४८ व्यकवत् ; विचि.२१३ दान (लाभ) वृद्धि (वृत्ति); चन्द्र. ।
योज्या (योग्या); समु.१३३. ७९ (-) व्यकवत; ब्यम.५७ दान (लग्न); विता.३५० .
(३) दा.१२७ रक्षा (रथ्या) उत्तरार्धे (प्रायोज्यं न विभाज्य व्यकवत् ; समु.१३२ स्व (स); विच.८६ विचिवत्. तु शिल्पार्थ तु बृहस्पतिः); अप.२।११९; व्यक.१४६, स्मृच.
(२) दा.१२६ पृ., अप.२१११८ व्यक.१४६, स्मृच, २७७ पू., विर.५०५ रक्षा (रध्या) धर्मा (शिल्पा) रन. २७५ त्सहा (समा); विर.५०३ धर्म (कर्म); रत्न.१४८ यत् १४९ विरवत् ; दात.१७४ रक्षा (रथ्या) प्रयो (प्रायो) धर्मार्थ (तत्); विचि.२१३ रत्नवत् ; व्यनि.लहाग (समाहृ); च (शिल्पार्थ तु); विता.३५४ रक्षा (रथ्या) उत्तराधे (प्रामोद्य चन्द्र.८०(-) स्मृचवत् , पू.; व्यम.५७; विता.३५० पू.;, न विभज्येत शिल्पार्थ शास्त्रमेव च); सेतु.६९ प्रयो (प्रायो) समु.१३२; विच.८७.
- शेषं विरवत्; विच.९० सेतवत्,

Page #721

दायभागः-विभाज्याविमाज्यविवेकः
१२२९
पुस्तकादि तत् मूर्खन विभजनीयं, शिल्पोपयुक्तं च तहणं धनिने देयं नान्यथैव प्रदापयेत् । शिल्पिनामेव नातद्विदाम् ।
दा.१२७ । भावितं चेत्प्रमाणेन विरोधात्परतो यदा ।। (२) नानुरूपं विभागाननुरूपं विभक्तभिः सह (१) विरोधात् विवादात् परत ऊर्ध्वम् । विषमसंख्याकं तद्यथाकालं विभक्तृसंख्यानुरूपेण कालोप
अप.२।११७ युक्तं कार्यम् ।
अप.२।११९ - (२) तदृणमित्यादि । यहणं भ्रात्रादिमिः कृतं (३) धर्मार्थ यन्निरूपितं सर्वसाधारणधर्मार्थ यद्यवस्था- विरोधाद्विवादात्संदिग्धीभूतं तदेव धनिने देयं यदि पितं देवाराधनाय घण्टादि । निबन्धः पूर्व व्याख्यातः । विवादात्परतो धनिना प्रमाणेन साधितं भवेन्नान्यथेधृतं वस्त्रं बहुमूल्यं, अङ्गयोजितमबहुमूल्यं विवक्षितम् । त्यर्थः।
विर.४९७ नानुरूपं च यद्भवेद्यत्र साक्षाद्विभागो न संभवी । प्रयोज्यं पित्र्यं पियर्णसंबद्धमात्मीयं चात्मना कृतम् । प्रयुक्तमृणमिति हलायुधः । प्रयोज्यं प्रयोगार्ह पुस्तकादि, ऋणमेवंविधं शोध्यं विभागे बन्धुभिः सह ।। तन्न विभज्येत मूर्खादिभिरिति पारिजातः । शिल्पार्थ । धर्मार्थ प्रीतिदत्तं च यहणं स्वनियोजितम् । तूलिकादि ।
_ विर.५०५ तद् दृश्यमानं विभजेन्न दानं पैतृकाद्धनात् ॥ (४) अत्रायमभिप्रायः यावत्पत्रनिविष्टं ऋणं नोज्रियते (१) अस्यार्थः- धर्मार्थ यत्संकल्पितं यच्च प्रीतेन तावदविभाज्यमिति। .
मपा.६८५ । बाचा दत्तं च यदृणं तदा स्वस्मिन्पुत्रे त्वयैतदपाकरणी(५) निबन्धः अत्रैतावदस्मै देयमित्यादिरूपेण राजा- यमृणमिति पित्रा नियोजितं, तदृश्यमानमुपलभ्यमानं दिभिर्व्यवस्थापितं द्रव्यम् ।
रत्न.१४९ विभजेत् , न तु पैतृकाद्धनात्तदपाकृत्य धनविभागः (६) धनमिति । धर्मोद्देशेनोत्सृज्य पत्रे लिखित. कार्य इति ।
*अप.२।११७ मित्यर्थः । उदकं कुपादिगतम् । निबन्धो वृत्तिः । नानु- (२) विभागकाले यहणं प्रतिदेयं तस्याकूटत्वनिश्च. रूपं विभागायोग्यम् ।
. व्यम.५८ . यार्थ बन्धुभिः सह ऋक्थग्राहि भिस्तद्विशोध्यमित्याह स (७) प्रामोद्य हर्षहेतु पुस्तकादि । अल्पमूल्यं तु एव-ऋणमेवंविधमिति ।
+स्मृच.२७३ मूखैन ग्राह्यम् । बहुमूल्यं तु मूल्यद्वारा विभाज्यम् । (३) पित्र्यं पित्रा कृतं, पितॄणसंबद्धं पितृऋणं
विता.३५४ दातुमात्मना कृतं, आत्मीयं कुटुम्बार्थ पूर्ववाक्योक्तदशजातिसंघग्रामाणां भिन्नो दायभागधर्मो भवति भ्रात्रा दिव्यतिरिक्तविषयं, आत्मनाकृतं कुटुम्बार्थमेव । 'देशस्य जातेः संघस्य धर्मो ग्रामस्य यो भृगुः। । तथा धर्मार्थ प्रीतिदत्तं चेति । यतः स्वयमसाधारण्येन उदितः स्यात् स तेनैव दायभागं प्रकल्पयेत् ॥
(१) विभागो देशधर्माद्यनुसारेण कर्तव्य इत्याह स * सवि. अपवत् । एव-देशस्येति।
रत्न.१४९ ___+ 'धर्मार्थ' इत्यादिवचनव्याख्यानं अपवत् । (२) भृगुराहेति शेषः ।
दात.१६५ (१) अप.२।११७; व्यक.१४५; विर.४९७. पैतृकधनेन ऋणशुद्धयत्तरं दायविभागः
(२) अप.२।११७ बद्ध (शुद्ध); ब्यक.१४५; स्मृच. भ्रात्रा पितृव्यमातृभ्यां कुटुम्बार्थमृणं कृतम् ।
२७३ उत्त.; विर.४९७ व्यर्ण (तृण); स्मृसा.६३ व्यर्ण विभागकाले देयं तद्रिक्थिथिः सर्वमेव तु ।।
(व्यं तु); पमा.५५७ उत्त.; रत्न.१४५ विधं (कृतं); ब्यम.
५४ चा (वा) विधं (कृत); विता.३३९( =) पित्र्य (पित्र) x दात. दावत् ।
विधं (कृतं); समु.१२८ पित्र्य (पित्र). (१) व्यक.१४६; विर.५०५; रत्न.१४९; दात.१६५;
- (३) अप.२।११७; व्यक.१४५; स्मृच.२६४; विर. सेतु.८६.
४९७ स्मृसा.६३, रत्न.१४५ स्वनियो (स्वेन यो) सवि. । (२) रत्न.१४५; न्यनि.मात्रा (भ्रात) देयं (भाग) द्रिक्थि
३५६; ब्यम.५४ रत्नवत् ; बिता.३३९ रत्नवत् । (दक्षि); ग्यम.५४; बिता.३३८; समु.१२८..
| समु.१२८ नारदः,

Page #722

१२३०
व्यवहारकाण्टम्
साधारणधनं धर्मार्थ दत्तं प्रीत्या च यद्दत्तमृणं च गृहोपस्करवाद्याश्च दोह्याभरणकर्मिणः । यत्स्वयमुत्तमर्णत्वेनान्यस्मै दत्तं तज्ज्ञायमानं विभक्तव्यं दृश्यमाना विभज्यन्ते कोशं गूढेऽब्रवीद्भगुः ।। यतः पैतृकाद्धनादसाधारण्येन दानं नोचितमिति कल्प- (१) प्रत्ययो दिव्यम् । कोशग्रहणं दिव्यमात्रोपलक्षतरुः । प्रकाशपारिजातौ तु यहणमेकेन साधारणमसा- णार्थम् ।
अप.२।११७ धारणधर्मार्थ कृतं यहणं कृत्वाऽन्यस्मै प्रीत्या दत्तं यच्च (२) अवञ्चनार्थ ऋक्थमपि विशोध्यमित्याह स स्वनियोजितं स्वभोगार्थ कृतं तत्त्रयमपि तथा निश्चीय- एव-दृश्यमानमिति । कर्मिणः कर्मकरा दासादयः। गूढमानमपि विभजेत्पृथक्कुर्याद्येन कृतं तेनैव तद्देयं न द्रव्यवञ्चनाशङ्कायां कोशाख्यं दिव्यं भृगुरब्रवीदित्यर्थः। पैतृकाद्धनात् सर्वैयमित्यर्थ इत्याहतुः । वस्तुतस्तु तथा च स एव 'गूढद्रव्येति । प्रत्ययो दिव्यम् । तदपि सर्वमेतद्विवक्षितमिति सर्वार्थपरतयैव वाक्यमिदं कोशाख्यमेवेत्युक्तं प्राक् ।
+स्मृच.२७३ ब्याख्यातुमुचितमिति । विर.४९७-४९८ (३) गृहोपस्करः उलूखलादिः। विर.४९८ (४) पित्र्यसंबद्ध पित्र्यपाकरणाथै कृतम् ।
व्यासः आत्मीयं स्वकुटुम्बपोषणाद्यावश्यककार्यार्थ परेण कृतम्। स्वाजितविद्याशौर्यसमुदायपितृप्रसादलब्धवैवाहिकादिधनमआत्मना कृतं स्वकुटुम्बपोषणाद्यर्थमेवेति शेषः ।
विभाज्यम् अविभक्तेऽपि केनचित्सर्वानुमतिन्तरेण साधारणात्पैतृका- अनाश्रित्य पितद्रव्यं स्वशक्त्याप्नोति यद्धनम् । दनाद्धर्मार्थ प्रीत्या वा ऋणत्वेन वा दत्तं तत्सर्वैतिं दायोदेभ्यो न तहद्याद्विद्यालब्धं च यद्भवेत् ।। दातुः सकाशाद्विभज्य ग्राह्यम् । न हि तस्य साधारणे (१) स्वशक्तिमात्रेण यत् प्राप्तमिति सामान्येनामिधापित्र्यधने असाधारण्येन दानं युक्तमित्याह-धर्मार्थमिति। नात् सर्वमेवंविधं स्वीयमसाधारणं द्रव्यम् । स्वीयं
रत्न.१४५ स्वधनश्रममात्रार्जितं असाधारणं भ्रात्रन्तरैरविभाज्यम् । (५) धर्मार्थ प्रीत्या च यद्दत्तं दातुं प्रतिश्रुतं पित्रा स्वशक्तिप्राप्तस्यापि विद्याधनस्य समाधिकविद्यैः स्वेन योजितं स्वयंकृतम् । तहणं दृश्यमान च द्रव्य + पमा., व्यम, दिव्यविषये स्मृचवत् । विभजेत् । एतहणातिरिक्तस्य पैतृकाद्धनादान नास्ती- विर.४९८, रत्न.१४६; व्यनि.प्रचेताः दात.१७१ गृह त्यर्थः।
व्यम.५४ क्षेत्र (गृहक्षेत्र) व्यामि (ब्यादि); ब्यम.५५ गृहं (गृह); बाल. विभाज्यो दायः
२२११९ पू. सेतु.८५, विभ.८५; समु.१३१ व्यमवत् ; 'पैतामहं च पित्र्यं च यच्चान्यत्स्वयमर्जितम् ।।
विच.७६ व्यमवत्.
(१) अप.२।११७ कर्मि (कर्म) दृश्य...न्ते (दृश्यमानं दायादानां विभागे तु सर्वमेतद्विभज्यते ।।
विभाज्यं तु); व्यक.१४५, स्मृच.२७३, विर.४९८ श्च (स्तु); दृश्यमानं विभज्येत गृहं क्षेत्रं चतुष्पदम् ।
पमा.५५७ गूढेऽ (गूढम); रत्न.१४६; व्यनि.याश्च (यादि) गूढद्रव्याभिशक्वायां प्रत्ययस्तत्र कीर्तितः ।।
कर्मि (कर्म) कोशं गूढे (गूढं कोशो) बृहस्पतिः; दात.१७१
विरवत् ; ब्यम.५५ भृगुः (न्मनुः); सेतु.८५ ह्याश्च (थानां) x स्मृसा. विवादरत्नाकरोद्धतप्रकाशपारिजातमतवत् ।
मिणः (र्मिणाम् ) ना विभज्यन्ते (नं विभज्येत) शेषं ब्यमवत् ; (१) दा.१०५, व्यक.१४५, स्मृच.२७३ चान्य विभ.८५ बृहस्पतिः; समु.१३२; विच.७६ व्यमवत. (त्किन्चि); विर.४९६ स्मृचवत् ; पमा.५५६ मेतद्वि (मेव वि); (२) दा.१०६ च (तु):११३ ब्यक.१४६, स्मृच. रत्न.१४५; विचि.२१० स्मृचवत् ; व्यनि.मर्जि (मार्जि); २७६ चतुर्थपादं विना; विर.५०२, स्मृसा.६१ तद्र सवि.३६७ तु (ऽपि) शेषं व्यनिवत् ; विता.३३८ तु (पु); (तुर्द्र); रस्न.१४६ भवेत् (द्धनम् ); विचि.२११ द्विथा सेतु.६५ स्मृचवत् ; समु.१३१ न्यनिवत् ; विच.८१. ...... (द्विद्यया लब्धमेव च); दात.१७३, सवि.३६८
(२) अप.२१११७ विभज्येत गृहं (विभाज्यं तु गृह); स्मृचवत् म्यम.५५ रत्नवत; विता.३४२; समु.१३॥ व्यक१४५: स्मृच.२७३ व्यामि (न्यवि) उत्त.:२७७ पू. रत्नवत् ; विच.८८ मनुः

Page #723

दायभागः - विभाव्याविभाज्यविवेकः
१२३१ साधारणत्वात् न्यूनविद्याविद्यनिराकरणार्थं विद्यालब्ध- 'विवाहकाले यत्किञ्चित् वरायोद्दिश्य दीयते । पदम् । कन्यायास्तद्धनं सर्वमविभाज्यं च बन्धुभिः ॥
+दा.१०६ (२) अनाश्रित्य अर्जन सिद्धयर्थमिति शेषः । पितृग्रहणमविभक्तोपलक्षणार्थमत्रापि । स्मृच. २७६ | (३) अनुप श्लेषार्जितं च विद्यालब्धं च द्वयमविभाज्यमित्यर्थः । विद्ययापि साधारणधनानुपश्लेषेण यदर्जितं तदेवाविभाज्यमिति तु प्रकाशः । तन्न । उभयोपादानानर्थक्यापत्तेः । रत्नाकरादयोऽप्येवम् । विचि. २११ 'विद्याप्राप्तं शौर्यधनं यच्च सौदायिकं भवेत् । विभागकाले तत्तस्य नान्वेष्टव्यं स्वरिक्थिभिः ॥ (१) पितृपितृव्यादिभ्यः सुदायसंबन्धिभ्यः प्रसादादिना लब्धं सौदायिकम् । दा. १०६ (२) विद्याप्राप्तशब्देनात्र न विद्यामात्रप्राप्तमुच्यते, किन्तु विशेषेण प्राप्तम् । तथा च कात्यायनः — 'परभक्तोपयोगेन विद्या प्राप्ताऽन्यतस्तु या । तया प्राप्तं तु यद्वत्तं विद्याप्राप्तं तदुच्यते ॥' स्मृच. २७४
(१) उद्दिश्येति कन्याया इदं भवत्वित्युद्दिश्य वराय यद्दानं न पुनरेतदभिसंधिं विनापीत्यर्थः । अत एव विवाहकाल इति प्रदर्शनार्थे न पुनरेतदेव प्रयोजकं दात्रभिसंधिनिमित्तत्वात् स्वत्वस्य । तथा च प्रामाणिकं वचनम् —' यद्दत्तं दुहितुः पत्ये स्त्रियमेव तदन्वियात् । मृते जीवति वा पत्यौ तदपत्यमृते स्त्रियाः ॥' विवाहकाल इति न विशिनष्टि । अभिसंधिस्तु दुहित्रन्वयाभिधानादेव लब्धत्वानोक्तः ।
(३) शौर्यधनं युद्धादिब्धं, सौदायिकं 'ऊढया कन्यया वे 'त्यादिना कात्यायनेनाग्रे वक्ष्यते । विर. ५००
(४) एतच्च पितृद्रव्याविरोधेनार्जितं ज्ञेयम् । व्यम. ५५ पितामहेन यद्दत्तं पित्रा वा प्रीतिपूर्वकम् । तस्य तन्नापहर्तव्यं मात्रा दत्तं च यद्भवेत् ॥ पितामहपितृभ्यां च दत्तं मात्रा च यद्भवेत् । तस्य तन्त्रापहर्तव्यं शौर्यहार्यं तथैव च ॥
+ व्यम. दावद्भावः ।
* शेषं 'वैद्योऽविद्याय' इति नारदवचनोद्धृत- विरवत् (पृ. १२२०) ।
(१) दा. १०६, ११३; अप. २।११९; व्यक. १४५६ स्मृच. २७४; विर. ४९९; स्मृसा. ६० स्वरि (तदृ); पमा. ५५९ स्व (च); रत्न. १४६; स्मृचि. ३० स्व (तु); नृप्र. ३७ काले तत्तस्य (लेख्यत्वमस्य); दानि. २ ( =); व्यम. ५५; विता. ३४२; समु. १३२.
(२) दा. ११३; अप. २।१२३; व्यक. १४६; विर. ५०१; विचि.२११६ स्मृचि. ३१; वीमि २।११९; विता. ३४२ तस्य तन्ना (तत्तस्य ना) मात्रा (मातृ); बाल. २।१२२ (); विश्व. ५७,९२.
(३) उ. २।१४।२.
व्य. का. १५५
1
दा. ७६
(२) स्त्रीधनस्य सर्वधनस्याप्यविभाज्यत्वमाह स एव – विवाहकाल इति । स्मृच. २७६ अविभाज्यद्रव्यविशेषाः अविभाज्यं सगोत्राणामा सहस्रकुलादपि । याज्यं क्षेत्रं च पत्रं च कृतान्नमुदकं स्त्रियः ।। (१) याज्यं यागस्थानं देवता वा न तु याजन लब्धं धनं, तस्य विद्याधनत्वेनैव गतार्थत्वात् । दा. १२७ (२) क्षेत्रं वास्तुक्षेत्रं, पत्रं वाहनमिति प्रकाशकारः । विर. ५०४ (३) इति तद्ब्राह्मणजातेः क्षत्रियादिपुत्रविषयम् ।
मपा.६८७
साधारणं समाश्रित्य यत्किञ्चिद्वाहनायुधम् । शौर्यादिनाप्नोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः । तस्य भागद्वयं देयं शेषास्तु समभागिनः ॥
* व्यम, विता. व्याख्यानं 'न वास्तुविभागो' इति शंखवचनोद्धृत-रत्नगतम् (पृ. १२०७) ।
(१) दा. ७५; अप. २।१४३ (= ); स्मृच. २७६ कात्यायनः ; विता. ४४१ चं (तु); सेतु. ५२; विच.१०५-१०६.
(२) दा. १२७; व्यक. १४६; विर. ५०४; मपा. ६८७ ( = ); रत्न. १४८ व्यासोशनसौ; व्यम. ५७ भाज्यं ( भाग :); विता.३५२ कुला (कृता) व्यासोशनसौ; सेतु. ७० स्र (नं); विच. ९० सहस्र (सप्तम).
(३) दा. १०७,१११; अप. २।११९६ उ. २।१४ २ व्यक. १४७; स्मृच. २७५; विर. ५०८ देयं (कार्य); स्मृसा. ५६ युधम् (दिकम् ) शौर्या ... धनं ( धनं शौर्यादिना प्राप्तं ): ६२; पमा. ५६२; मपा. ६८८ युधम् (दिकम् ) प्रथमार्धदयम्

Page #724

१२३२
व्यवहारकाण्डम्
यानि
.
(१) इत्यनेनोपघात एव भागद्वयस्य विधानात् , ' याजनकर्मलब्धम् ।
*मिता.२।११९ असाधारणधनशरीरव्यापारार्जिते तु न भागद्वयं न्याय्यं, (२) एतदप्यनादृत्य युक्त्या याज्यं क्षेत्रं च विभजनीकिन्त्वधिकं, सर्वमेव वा किञ्चिदूनं वा, तत्र किंचिदूनस्य यम्। तथा हि याज्यसकाशादुत्पन्नलाभो विभजनीयः । मुनिभिर्निबन्धुभिश्चानुक्तत्वात् । साधारणधनव्यापारेण क्षेत्र चाखिलदायादानुमत्या विभजनीयम् । 'दायादै. भ्रात्रन्तरस्य भागदर्शनात् तदभावे भागाभाव एव नाभ्यनुज्ञातं यत्किञ्चित्स्थावरे कृतम् । तत्सर्वमकृतं ज्ञेयं युक्तः ।
xदा.१११ यद्येकोऽपि न मन्यते ॥ इति प्रजापतिस्मरणात् । । (२) साधारणमविभक्तानां धनम् । भ्रातृग्रहणम
+स्मृच.२७७ विभक्तोपलक्षणार्थम् । तस्य साधारणधनाश्रयणादर्जक
प्रजापतिः स्येत्यर्थः। शौर्यादिनेति वदन्नन्यत्रापि धने कन्यागत.
विद्याशौर्यादिधनान्यविभाज्यानि वैवाहिकादौ साधारणं समाश्रित्य विवाहेन प्राप्ते 'विद्याशौर्यश्रमैलब्धं स्त्रीधनं माधपर्किकम । विभाज्यत्वं दर्शयति ।
स्मृच.२७५ मैत्रमौद्वाहिक भ्रातुर्धातृभिन विभाज्यते ।। (३) एतत् परिभाषितविद्याशौर्यादिधनव्यतिरिक्त- (१) श्रमः कृष्यादिः।
स्मृच.२७६ विद्याशौर्यादिधनाभिप्रायेण द्रष्टव्यमिति ।
(२) विद्यया वेदाध्ययनेन अध्यापनेन वा वेदार्थ
विर.५०८ व्याख्यानेन वा यल्लब्धं तदपि दायादेभ्यो न दद्यात् । (४) शौर्य विद्याधनयोरेवार्जकस्य भ्रातुवंशौ न आर्जक एव गृह्णीयात् । . सवि.३६८ मैश्यादौ विशेषवचनात् ।
विता.३४३ गृहक्षेत्राणि याज्याश्च प्रसादो यश्च पैतृकः। उशना
मातृकश्च प्रसादो यस्तद्विभागो न विद्यते ।। अविभाज्यद्रव्यविशेषाः ।।
तत्र तद्विभागनिषेधमनादृत्यैव युक्त्या पूर्वोक्तप्रकारेण अविभाज्यं सगोत्राणामासहस्रकुलादपि । गृहादिकं विभजनीयम् । तथा च कात्यायन:- . याज्यं क्षेत्रं च पत्रं च कृतान्नमुदकं स्त्रियः ॥ 'दृश्यमानं विभज्येत गृहं क्षेत्रं चतुष्पदम्' इति गृहादे. ..(१) यत्तशनसा क्षेत्रस्याविभाज्यत्वमुक्तम्-अवि. रपि विभागमाह ।
स्मृच.२७७ भाज्यमिति । तद्ब्राह्मणोत्पन्नक्षत्रियादिपुत्रविषयम् । 'न :
__स्थावरविभागविचारः प्रतिग्रहभूर्देया क्षत्रियादिसुताय वै । यद्यप्येषां पिता दायादैनोभ्यनुज्ञातं यत्किश्चित्स्थावरे कृतम् । दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् ॥ इति स्मरणात् । याज्यं ।
तत्सर्वमकृतं ज्ञेयं यद्येकोऽपि न मन्यते ।।
क्षेत्रं चाखिलं दायादानुमत्या विभजनीयम् । x अप. दावद्भावः ।
स्मृच.२७७ * पमा., मपा. स्मृचवद्भावः रत्न.१४७ युधम् (दिकम् ); विचि.२०१ युधम् (दिकम् ) *पमा., मपा., व्यप्र. मितागतम् । सरस्वतीविलासे शौयों...धनं (धनं शौर्यादिनाऽवाप्त) देयं (कार्य):२१४ तु "विज्ञानेश्वरासहायमेधातिथीनामियं ब्याख्या' इत्युक्तम् विरवत् ; नृप्र.३८; दात.१७६; चन्द्र.७४ युधम् (दिकम्) (पृ. ३७१)। देयं (दत्वा); दानि.२(1) मपावत् , प्रथमार्धद्वयम् ; व्यन.५६ + सरस्वतीविलासे तु 'भारुच्यपराकचन्द्रिकाकारादीनां मपावत् ; विता.३४२; सेतु.६५ देयं (प्रोक्तं); विभ.७० मतम्' इत्युक्तम् (पृ.३७१)। विता.व्याख्यानं 'न वास्तु७६,९३ प्रथमार्धद्वयम् ; समु.१३३; विच.८२. ' विभागो' इति शंखवचनोद्धृत-रत्नगतम् (पृ.१२०७)।
(१) मिता.२।११९; स्मृच.२७७; पमा.५६४; मपा. (१) स्मृच.२७६; सवि.३६८ भ्रातुः (चैव) विभा ६८७(D); रश्न.१४८ व्यासोशनसौ; नृप्र.३८, सवि. (विभ); समु.१३३ विभा (विभ). ३००विता.३५२ कुला (कृता) व्यासोशनसौराको.४५० (२) स्मृच.२७७; समु.१३३.
(३) स्मृच.२७७; सवि.३७१, समु.९४. .

Page #725

दायभाग:--संवर्णसापलभ्रातृविभागः
१२३३ नं वास्तुनि विभागो विद्यते।
(३) तदयमर्थः-योगशब्देन अलब्धलाभकारणं लौगाक्षिः
श्रौतस्मार्ताग्न्यादिसाध्यमिष्टं कर्म लक्ष्यते । क्षेमशब्देन योगक्षेमावविभाज्यौ
लब्धपरिपालनहेतुभूतं तटाकारामनिर्माणादि पूर्त कर्म 'क्षेमं पूर्त योगमिष्टमित्याहुस्तत्वदर्शिनः । लक्ष्यते । तदुभयं पैतृकमपि पितृद्रव्यविरोधार्जितमप्यअविभाज्ये च ते प्रोक्ते शयनासनमेव च ॥ । विभाज्यमिति ।
सवि.३७० (१) योगक्षेमशब्देन योगक्षेमकारिणो राजमन्त्रि- (४) तत्र पूर्त तडागारामादि, इष्टं यागविप्रभोज. पुरोहितादय उच्यन्ते इति केचित् । छत्रचामरशस्त्रोपा- नादि, तदर्थमविभागदशायां सर्वानुमत्या यद्रव्यं नत्प्रभृतय इत्यन्ये।
येनोत्सृज्य पृथक् स्थापितं तेन द्रव्येण स धर्मस्तेनैव (२) अथवा योगक्षेमार्थमुपासितेश्वरसकाशात् यो कार्यों नान्येन न वा संभूय सर्वैरित्यर्थः। व्यम.५७ रिक्थानां लाभः स एकात्र योगक्षेमशब्देनोच्यते ।
वृद्धयाज्ञवल्क्यः स्मृच.२७७
स्थावरातिरिक्तं पितृप्रसादलब्धमविभाज्यम् * पमा., मपा., व्यप्र. मितावत् ।
'पितृप्रसादासिध्यन्ति वस्त्राण्याभरणानि च । (१) मेधा.९।२१९ न वास्तुनि विभागो (वास्तुनि विभागो न) स्मृत्यन्तरम् ; बाल.२.११९ (पृ.१४९).
स्थावराणि न सिध्यन्ति प्रसादे पैतृके सति ॥ (२) मिता.२।११९; मभा.२८।४७. च ते (तु ते)
स्मृत्यन्तरम् नासन (नं त्वन्न); गौमि.२८१४४ क्षेमं (योगः) योगमिष्टमि
गृहविभागः (क्षेम इष्टा इ) च ते (तु ते) नासन (नं चान्न); स्मृच.२७७ गृहविभागे दक्षिणतो ज्येष्ठस्य । तदनन्तरचतुर्थपादं विना; पमा.५६३ योग (याग); मपा.६८७; रत्न. | मनन्तरजस्य । तथेतरेषाम् । १४८ च ते (तु ते); स्मृचि.३०(= ) रत्नवत् ; सवि.३७०; दानि.४ क्षेमं पूर्त (क्षेमपूर्त) शेष रत्नवत् ; व्यप्र.५५७; व्यम. (१) स्मृच.२७८, समु.१५४, ५७ रत्नवत् ; विता.३५२, राकौ.४४९; समु.१३३. । (२) व्यनि.
सवर्णसापत्नभातृविभागः गौतमः | जातोऽपेक्षितः।
विर.४७५ ज्येष्ठस्योद्धारः ज्येष्ठिने यस्य च
ऋषभषोडशा ज्यैष्ठिनेयस्य । ऋषभोऽधिको ज्येष्ठस्य ।
ज्येष्ठस्येति वर्तते ज्येष्ठायाः पुत्रश्च भवति यो . (१) अथानेकमातृकाणामाह- ऋषभ इति । ज्येष्ठश्च भवति तस्य पञ्चदश गाव ऋषभश्चैक उद्धारः। उत्तरसूत्रे ज्यैष्ठिनेयस्येति वचनादयं ज्येष्ठः कानिष्ठिनेयः। सममन्यत् ।
+गौमि. यदि कनीयस्याः पुत्रो भवति तदा तस्य ऋषभ उद्धारः ।
___ जन्मज्येष्ठमातृज्येष्ठानां समो विभागः सममन्यत् ।
गौमि. समधा वाऽज्यैष्ठिनेयेन यवीयसः । (२) अधुना समानजातीयत्वेऽप्यनेकमातृकाणां
(१) अथ ऋषभोऽधिको ज्येष्ठस्येत्यस्यापवाद:
समधा वेति । ज्येष्ठस्येति वर्तते । तच्चाज्यैष्ठिनेयेनेत्यनेन वक्तुमाह - ऋषभ इति ।
+मभा. (३) ज्येष्ठः मन्वनुसारात्कनीयकसीपुत्रः प्रथम
+ मभा. गौमिगतम् ।
(१) गौध.२८।१५, मभा.; गौमि.२८।१३; विर. + शेषं गौमिगतम् ।
४७४ ऋषभ (वृष). (१) गौध.२८।१४; मभा.; गौमि.२८।१२; ब्यक. | (२) गौध.२८।१६मभा. गोमि.२८।१४ सः (साम् ); १४२; विर.४७४ ऋ (वृ).
ग्यक,१४२; विर.४७४ सः (सा).

Page #726

१२३४
व्यवहारकाण्डम्
सामानाधिकरण्यात्ततीयान्तं संपद्यते । अज्यैष्ठिनेयेन
महाभारतम् कनिष्ठायां जातेन ज्येष्ठेन सह यवीयसां ज्यैष्ठिनेयानां मातृतो ज्येष्ठत्वादितारतम्येन विभागः समो वा विभागः । एकस्य जन्मतो ज्यैष्ठयमन्येषां मातृत
समवर्णासु जातानां विशेषोऽस्त्यपरो नृप । इति ।
गौमि. विवाहवैशिष्टयकृतः पूर्वपूर्वो विशिष्यते ।। (२) अयमपि गुणवद्विषयो द्रष्टव्यः। +मभा. हरेज्ज्येप्रः प्रधानांडामेकभार्यामतेष्वपि । (३) सर्वेषां तुल्यरूपत्वे द्रष्टव्यम् । विर.४७५ मध्यमो मध्यमं चैव कनीयांस्तु कनीयसम् ।। पुत्राणां दौहित्रीणां वा मातृतो भागकल्पना .
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् प्रेतिमातृ वा स्ववर्गे भागविशेषः ।
नानास्त्रीपुत्राणां ज्येष्ठत्वनिमित्तानि, ज्येष्ठत्वाधीनो विभागः । । (१) तासां (दौहित्रीणां) मिन्नमातृकाणां विषमाणां
सूतमागधादीनां विशेषः। समवाये मातृद्वारेण भागकल्पना ।
नानास्त्रीपुत्राणां तु संस्कृतासंस्कृतयोः कन्या
xमिता.२।१४५ / कृतक्रिययोरभावे च, एकस्याः पुत्रयोर्यमयोर्वा (२) विंशतिभागो ज्येष्ठस्येत्या दिर्य उक्तो भागविशेषः पूर्वजन्मना ज्येष्ठभावः । स प्रतिमातृ वा स्वे स्वे वर्गे विशेषः कर्तव्यः । एतदुक्तं । सूतमागधनात्यरथकाराणामैश्वर्यतो विभागः भवति-यावत्यो मातरः पुत्रवत्यस्तावता विभक्ते धने | शेषास्तमुपजीवेयुः । अनीश्वराः समविभागा एकस्या यावन्तः पुत्रास्तेषां भागानेकीकृत्य तत्र तत्र इति। वर्गे यो यो ज्येष्ठस्तस्य विशतिभागो ज्येष्ठस्येत्यादिर्भाग- नानास्त्रीपुत्राणामिति । एकस्य पुरुषस्य बह्वयो याः विशेष इति । एवं पुत्रवतो विभाग उक्तः ।
स्त्रियः तासां पुत्राणां, पूर्वजन्मना ज्येष्ठभावः, व्यव.
स्थाप्य इति शेषः, कदा, संस्कृतासंस्कृतयोरभावे (३) यदा तु बह्वयः समानजातीयाः असमाना- संस्कृता ब्राह्मादिविधिपरिगृहीता असंस्कृता गान्धर्वादि. पत्याश्च जाया भवन्ति, तदा पुत्राश्रयस्य विभागस्य विवाहपरिगृहीता. तयोरभावे तथाभूतमातृभेदाभावे, दुष्करत्वान्मातृत एव विभज्यते । स्वे स्वे वर्गे भाग- कन्याकृतक्रिययोरभावे च कन्या विवाहात् पूर्व अक्षतविशेषोऽपि द्रष्टव्यः। स उक्तो 'विंशतिभागो ज्येष्ठस्य' योनिः कृतक्रिया विवाहात् पूर्व क्षतयोनिः तयोरभावे च इत्यादिना।
*मभा. तथाभूतमातृभेदाभावे च । उक्तविधयोर्मातृभेदयोः (४) भिन्नमातृकाणां दौहित्राणां विषमसंख्यानां ।
सत्वे पूर्वजन्मना न ज्येष्ठभावः किन्तु मातृवशादेव मातृद्वारेण भागकल्पना।
स्मृच.२८६
व्यवस्थाप्यः। तद्यथा--संस्कृतापुत्र उत्तरकालजातो.
ऽप्यसंस्कृतपुत्रापेक्षया ज्येष्ठः, कन्यापुत्रश्च तथाविधः ) स्वभावः स्वत्वम् । प्रतिमातृ मातरं मातरं
क्षतयोनिपुत्रापेक्षया ज्येष्ठ इति । एकस्याः पुत्रयोर्यममातृवत्वानुसारि तासां स्वत्वमित्यर्थः। सवि.३८३
योर्वा युग्मजातयोर्वा पूर्वजन्मना ज्येष्ठभावः।
सूतमागधव्रात्यरथकाराणामिति । सूतो ब्राह्मण्यां + शेषं गौमिगतम् । ४ व्यप्र., विता. मितागतम् ।
क्षत्रियादुत्पन्नः, मागधः क्षत्रियायां वैश्यादुत्पन्नः, व्रात्यो* विर. मभागतम् ।
ऽनुपनीतविवाहिताद् ब्राह्मणात् सवर्णायां जातः, रथकारो 2. (१) गौध.२८।१७; मिता.२।१४५ तृ+(तो) गें+(ण);
वास्तुवृत्तिरिज्याधानोपनीतिमान् वैण्यभेदः एतेषां, म्यक.१४२ वा स्व (बान्धव); गौमि.२८।१५ वा+(प्र); स्मृच.२८६ स्व (स्वे); विर.४७५ व्यकवत् ; पमा.५५०
नानास्त्रीपुत्राणामिति वर्तते, नानास्त्रीषु जातानां (पितृमातृष्वसवर्गे भागविशेष:); मपा.६६६ पमावत् ; सवि.
पुत्राणां, ऐश्वर्यतो विभागः प्रभविष्णुत्वानुसारेण विभाग: ३.८३ (प्रतिमातृ स्वभावः); ब्यप्र.५५२ गविशेषः (गः); (१) भा. १३१४७५९,६०. विता.४५३ विभ.३७,९४ न्यकवत् ; समु.१३६. (२) कौ.३।६,
गौमि.

Page #727

मनुः
दायभागः-सवर्णसापत्नभातृविभागः
१२३५ तेष्वेक एव चेदैश्वर्यवान् स एव कृत्स्नं पितृधनं हरेत् ।। (१) पूर्वस्यां जातः पूर्वजः कनीयान् वृषभस्योक्तो शेषाः पुत्राः, तं ईश्वरं उपजीवेयुः । अनीश्वराः सम- भागवान् । ततो वृषादन्ये ये वृषभा अज्येष्ठास्ते बहूनाविभागाः तेष्वेकश्चेदीश्वरो न भवेत् सर्वे समं विभजे- | मेकशः कृत्वा देयाः। अतश्च ज्यैष्ठिनेयस्यैतावदुक्तमरन् । इतिशब्दः प्रकारार्थः । अनेन प्रकारेण संकर- धिकं यच्छेष्ठो वृषो गुणमात्रेणाधिक्यं, न संख्यया । जातीयस्यान्यस्यापि नानास्त्रीपुत्राणां यथोचितं विभाग | तदूनानां तस्मात्पूर्वजादूनानाम् । कियतामित्याहउन्नेय इत्यर्थः।
श्रीमू. स्वमातृतः, पुनर्मुख्यत्वोढत्वात्तेनात्र मातृज्यैष्ठयमाश्रितं भवति न जन्मतः ।
मेधा. मातृज्येष्ठजन्मज्येष्ठादीनां विभागव्यवस्था
(२) एकं श्रेष्ठं उद्धारमधिकं स पूर्वजः कनिष्ठः पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायां कनिष्ठायां च पूर्वजः। | पुत्रः । ततोऽन्ये ये ज्येष्ठवृषा ज्येष्ठग्राह्यवृषास्ते तदूनानां कथं तत्र विभागः स्यादिति चेत्संशयो भवेत ॥ कानिष्ठिनेयाद्धीनवयसाम् । स्वमातृतः स्वमातृज्येष्ठत्वा
(१) ज्येष्ठा प्रथमोढा । पश्चादढा कनिष्ठा । तयो- नुरूपेण । यस्य माता ज्येष्ठा तस्याप्येको वृष उद्धारः किं र्जातानां किं मातुरुद्वाहक्रमेण ज्यैष्ठयं स्यात्स्वजन्मक्रमेणेति तु पूर्ववृषाधीनः । एवं तद्धीनोऽन्येषां तन्मातृकनिष्ठासंशयमुपन्यस्योत्तरत्र निर्णेष्यते संप्रतिपत्तम् । मेधा. सुतानामिति क्रमेणोद्धत्य शेष समांशं विभाज्यमित्यर्थः । (२) कनिष्ठोऽल्पवयाः। मवि.
मवि. (३) यदि प्रथमोढायां कनीयान्पुत्रो जातः पश्चाद
(३) पूर्वस्यां जातः पूर्वजः 'ङथापो: संज्ञाछन्दसोर्बहुढायां च ज्येष्ठस्तदा तत्र कथं विभागो भवेदिति, संशयो
लमि'ति ह्रस्वत्वम् । स कनिष्ठोऽप्येकं वृषभमुद्धारं गृह्णीयदि स्यात्किं मातुरुद्वाहक्रमेण पुत्रस्य ज्येष्ठत्वमत यात् , ततः श्रेष्ठवृषभादन्ये ये सन्त्यग्यः श्रेष्ठवृषभास्ते खजन्मक्रमेणेति तदाह-पुत्र इति । +ममु.
तस्माज्ज्यैष्ठिनेयान्मातृत ऊनानां कनिष्ठेयानां प्रत्येक(४) पूर्वजसजातीयमातृप्रभवनानापुत्रविषय एवायं
मेकैकशो भवन्तीति मात्रुवाहक्रमेण ज्यैष्ठयम्। ममु. संशयः। नानावर्णानां दायविभागस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वात् ,
(४) ततो ज्येष्ठवृषादपरे अज्येष्ठवृषाः अश्रेष्ठवृषापूर्वजशब्देन पूर्वोढायां जातः कनीयानेवोच्यते. स्तदूनानां ज्येष्ठपुत्रात्कनीयसः ऊनानां तन्मातृक निष्ठ'ततोऽपरेऽज्येष्ठवृषास्तद्नानां स्वमातृत' इत्यग्रिम- मातृकाणामित्य ।
विर.४७३ खण्डात् ।
विर.४७३ हलायुधस्तु अस्यार्थः, यदा ज्येष्ठायां कनिष्ठः, (५) ज्येष्ठाया स्त्रियां कनिष्ठः पुत्रः च पुनः कनि- कनिष्ठायां च ज्येष्ठो भवति, तदा योऽसौ कनिष्ठायां ठायां स्त्रियां पूर्वजः ज्येष्ठः पुत्रो भवेत् । यद्वा ब्राह्मणस्य
पूर्वजातः, स एकं श्रेष्ठवृषमुद्धारं गृह्णीयात् । तस्माद्वे भायें ब्राह्मणी क्षत्रिया चेति । ज्येष्ठायां ब्राह्मण्यां पाय
द्वषाद्येऽन्येऽश्रेष्ठवृषाः, ते तदनानां पूर्वजातकनिष्ठानां कनिष्ठः पुत्रः कनिष्ठायां क्षत्रियायां च पूर्वजः ज्येष्ठो ख
स्वमातृतः स्वमातृक्रमेण यथापकर्ष प्रत्येकमेकैकशो भवेत् । ततो वैश्यायां क्षत्रियादिपुत्राणां स्वजातितः
दातव्याः, परिशिष्टं समं विभजनीयम् । विर.४७४ त्रिोकभागाः स्युः इति योगीश्वरः ।
(५) अपरे ये पुत्रास्ते ज्येष्ठवृषान्न्यूना ये वृषास्ते भाच.
भागत्वेन येषां सन्ति तेऽज्येष्ठवृषाः एकैकशः। तत्र हेतु: ऐकं वृषभमुद्धारं संहरेत स पूर्वजः । ततोऽपरेऽज्येष्ठवृषास्तदूनानां स्वमातृतः ॥
तदुत्पन्नानां स्वस्वमातुरुत्तरकालोद्वाहेन तेषां न्यूनत्वाकनिष्ठत्वमिति ।
मच. ... + मेधागतम् ।
(६) पूर्वजः कनिष्ठायां प्रथमं जातः, स हरेल्लमेत न (१) मस्मृ.९।१२२; व्यक.१४२; विर.४७३; ब्यम. परे तस्माद्वृषभादन्ये ये ज्येष्ठवृषास्ते ज्येष्ठस्य ज्यैष्ठिनेयस्य ४३; बाल.२।११७, समु.१२८.
(रेत् स तु); मवि.ऽपरेऽज्ये (ऽन्ये ये ज्ये); बाल.२।११७; (२) मस्मृ.९।१२३, व्यक.१४२, विर.४७३ रेत स | समु.१२८, नन्द.ऽपरेइज्ये (परे ज्ये).

Page #728

१२३६
व्यवहारकाण्डम्
वृषस्य बहुवचनात्त्र्यवरास्तदूनानां ज्येष्ठात् मातृभ्यो | (१) सिद्धान्तस्त्वयमुच्यते---सदृशेति । सदृशाः न्यूनानां स्वमातृतोऽशंकल्पना न्यूनान्यूनतरा चेत्यर्थः। समानजातीयाः।
मेधा. नन्द. (२) अभिवादनादिक्रियां प्रति विशेषमाह-सदशेति । (७) सपूर्वजः पूर्वस्यां जातः कनिष्ठापुत्रो वा । भाच. वयोज्येष्ठ एवाभिवादनादिविषय इत्यर्थः । मवि. ज्येष्ठस्तु जातोऽज्येष्ठायां हरेदवृषभषोडशाः । (३) समानजातीयस्त्रीषु जातानां पुत्राणां जातिगतततः स्वमातृतः शेषा भजेरनिति धारणा ॥ विशेषाभावे सति न मातृक्रमेण ज्यैष्ठयमृषिभिरुच्यते।
(१) उद्धारान्तरं वैकल्पिकमेषामुच्यते । अज्येष्ठायां जन्मज्येष्ठानां तु पूर्वोक्त एव विंशतिभागादिरुद्धारो ज्येष्ठो जातः पञ्चदश गा हरेत् । षोडशो वृषभो वृषभ- बोद्धव्यः । एवं च मातृज्यैष्ठयस्य विहितप्रतिषिद्धत्वात् संबन्धाद्गावो लभ्यन्ते । यथास्य गोर्द्वितीये नार्थ इति षोडशीग्रहणाग्रहणवद्विकल्पः। स च गुणवन्निगुणतया अन्ये शेषा गा हरेरन् स्वमातृतः यथैवैषां माता गरीयसी स भ्रातणां गुरुलधुत्वावगमाद् व्यवस्थितः । अत एव गरीयसीं यस्य कनीयसी स कनीयसीमाहरेत् । अथवा 'जन्मविद्यागुणज्येष्ठो त्र्यंशं दायादवाप्नुयादिति बृहस्पज्यैष्ठिनेयस्यायमुद्धारोऽधिक उच्यते । पूर्वस्तु स्थित । त्यादि मिर्जन्मज्येष्ठस्य विद्याद्यत्कर्षणोद्धारोत्कर्ष उक्तः । एव । नात्राकारप्रश्लेषः । शेषाः कनीयांसः स्वमातृतो निर्गुणस्यैकवृषभमिति, मन्दगुणस्य वृषभषोडशा इति हरेरन् । स्वमातृत इति विविच्यते। श्लोकद्वयस्यार्थ- मातृज्यैष्ठयाश्रयणेनोद्धारो बोद्धव्यः। मातृज्यैष्ठ्यविधि वादत्वान्न विवेके यत्नः । उपक्रममात्रमेतत् । मेधा. त्वनुवादं मेधातिथिरवदत् । गोविन्दराजस्त्वन्यमतं जगौ।
(२) ज्येष्ठायां प्रथमोढायाम् । षोडशो वृषभो यासां न केवलं विभागे जन्मज्यैष्ठयं किन्तु-जन्मेति । ममु. पञ्चदशानां गवां तासां संघ वृषभषोडशम् । तत इति । (४) एतच्च परमतमुक्तं मनुना। स्वमतं तु 'सदृशततोऽन्ये स्वमातृज्यैष्ठयक्रमेणैकैकं वृषभमुत्तममहीन- स्त्रीषु' इत्यादिना जन्मतो ज्यैष्ठयमस्तीति दर्शितमिति क्रमेण गृहीयुः । मवि. प्रकाशकारः।
*विर.४७४ (३) प्रथमोढायां पुनयों जातो जन्मना च भ्रातृभ्यो । (५) तेन नानावर्णासु भार्यासु पतिसवर्णायां पश्चाजा. ज्येष्ठः स वृषभः षोडशो यासां गवां ता गृह्णीयात् । तोऽपि ज्येष्ठ इत्यर्थः ।
विचि.२०० पञ्चदश गा एकं वृषभमित्यर्थः । ततोऽनन्तरं येऽन्ये इटं मानतो ज्यैप्रय विभागविधावेव नान्य बह्वीभ्यो जातास्ते स्वमातृभागत ऊढज्येष्ठापेक्षया शेषा श्लोकाभ्यामाह-सदशस्त्रीविति। नन्द. भागादि विभजेरन्निति निश्चयः।
xममु. जन्मज्येष्ठेन चाहानं सुब्रह्मण्यास्वपि स्मृतम् । (४) यदा तु ज्येष्ठायामेव ज्येष्ठो भवति तदा विशेष- । यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता ।। माह-ज्येष्ठस्त्वित्यादिना । वृषभः षोडशो यासां गवां तास्तथा । अन्ये पुनः स्वमातृक्रमेण पूर्वोक्तमेकैकं
* मच. विवादरत्नाकरोद्धृतप्रकाशकारमतवत् । वृषभमुद्धारं गृह्णीयुः ।
विर.४७४।
१९९-२००० व्यम.४३ स्त्रीषु (स्त्री प्र); बाल.२।११७ जन्मत एव ज्येष्ठयमिति सिद्धान्त:
विभ.३६, समु.१२८ विच.७२ न मातृतो ज्येष्ठवमस्ति संदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणामविशेषतः।
(न तेषां मातृतो ज्यैष्ठ्यं). न मातृतो ज्यैष्ठयमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठयमुच्यते ॥
(१) मस्मृ.९।१२६; ब्यक.१४२; विर.४७७ ज्येष्ठेन
(ज्यैष्ठयस्य) सुब्र (स्वबा) स्मृता (मता); व्यम.४३ गर्भेषु x मच. ममुगतम् ।
(संज्ञासु) स्मृता (मता); बाल.२।११७,२।१३५ (पृ.२४२); (१) मस्मृ.९।१२४; व्यक.१४२; विर.४७३, बाल. विभ.४० ज्येष्ठेन (ज्येष्ठस्य) मुब (सुब्रा) स्मृता (मता); समु. २।११७ समु.१२८.
१२८ ज्येष्ठे (ज्येष्ठये) षु (ऽपि) स्मृता (मता); नन्द.स्वपि (मपि) (२) मस्मृ.९।१२५, व्यक.१४२, विर.४७४, विचि. श्चैव गर्भेषु (श्चैकगर्भेऽपि). १ नात्रानइत्प्र.
१ शः. २ यः.

Page #729

दायभागः-सवर्णसापत्ननाविभागः
१२३७
(१) अर्थवादोऽयं जन्मज्येष्ठतामभ्युपगमयति । सु- । शर्मणः पौत्रो यजति । च पुनः अमुकशर्मणः पुत्रः ब्रह्मण्या नाम मन्त्री ज्योतिष्टोमे छन्दोगैः प्रयुज्यते। यजति । च पुनः अभुकशर्मा यजति । च पुनः एवंविध'इन्द्राह्यनाय सुब्रह्मण्यो इन्द्र आगच्छेत्यादि (ऐब्रा.६।३) | क्रियासु जन्मज्येष्ठेन आह्वानं स्मृतं, यतः सुब्रह्मण्यप्रयोगे बहुत्वाद्बहुवचनं तत्रेदमुच्यते । प्रथमपुत्रेण | वेदाध्यायिनां घोषा एवं भवन्ति । +भाच. पितरं व्यपदिश्य हूयते। देवदत्तस्य पिता यजते । जन्मनो
बृहस्पतिः ज्यैष्ठयं मुख्यम् । अन्यत् तु मातृविवाहसंबन्धाद्गौणम् । सापत्नभ्रातृविभागः समः ज्येष्ठस्योद्धारश्च यमयोर्गर्भ एककालनिषिक्तयोरपि जन्मतो ज्यैष्ठयम् । समवर्णासु ये जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् ।
उद्धारं ज्यायसे दत्त्वा भजेरन्नितरे समम् ॥ (२) जन्मतो ज्येष्ठतेति युक्तिप्राप्तस्यैवानुवादः ।। सोदरासोदरविभागगोचरश्च ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः ।
. *मवि. ) यदाह बृहस्पतिः-समवर्णासु इति। सवर्णासु बढीषु (३) गर्भेष्विति बहुवचनं स्त्रीबहुत्वापेक्षया । *ममु. स्त्रीषु जातानां उद्धारपूर्वक विभागश्रुतेर्भागद्वयं सोदर
(४) प्रथमपुत्रेण पितरं व्यपदिश्याहूयते । अमुकस्य मात्रगोचरमेव सिद्धयति । युक्तं चैतत् सोदरतयाधिकपिता अमुकस्य पितामहो यजत इति, तच्च जन्मज्येष्ठ. गौरवात् ।
दा.४२-४३ तया विहितं नाटसूत्रे, यथा ज्येष्ठं स्त्रीपुंसां ये जीवेयुरिति
सापत्नभ्रातृणां मातृतो विभागः वचनात् ।
विर.४७७ । योकजाता बहवः समाना जातिसंख्यया । (५) अत एव यमयोरपि प्रथमसेकजस्यैव ज्येष्ठता- सापत्नास्तैर्विभक्तव्यं मातभागेन धर्मतः। माह-यमयोरिति । गर्भेषु जन्यत इति वचनान्निषेक- सवर्णा भिन्नसंख्या ये पुंभागस्तेषु विद्यते ॥ काले प्रथमनिषिक्तस्यैव ज्येष्ठत्वं योनि निःसरणापेक्षया | (१) पुत्राणां जातिसंख्यासाम्येन विभागे विशेषातु कनिष्ठत्वेऽपि । अन्यथा गर्भेष्विति व्यर्थ बहुवचनं | भावात् मातुरेवायं विभागो न पुत्राणामित्युद्दिश्य स्त्रीषु व्यक्त्यपेक्षया तेन मातृद्वयं गर्भद्वयं यदा धत्ते विभागः कर्तव्यः । तेनेतरमातृधनमिवात्रापि पुत्राणां तत्रापि पूर्वनिषिक्तस्यैव ज्येष्ठता न तु दैवादष्टमासादि- मातरि जीवन्त्यां न परस्परविभागे स्वातन्त्र्यं किन्तु जातस्येति भावः।
*मच. | मातुरनुमत्यैव परं विभागो धर्म्यः। दा.६१ (६) यत्त पिण्ड सिध्यादिवैद्यकग्रन्थेषु अनन्तरप्रसू- | (२) भिन्नमातृकाणां सवर्णानां समसंख्यानां विभागतस्य ज्यैष्ठयमुक्तं तदनेन कार्याशे बाध्यते तस्याश्रुति- प्रकारमाह बृहस्पतिः-योकजाता इति । भिन्नसंख्यामूलत्वात् । मासेन शूद्रो भवतीतिवत् । यत्त 'द्वौ तदा | कानां सवर्णानां विभागप्रकारमाह बृहस्पतिः-सवर्णा भवतो गर्भी सूतिवेशविपर्ययात्' इत्यादिना भागवते | इति ।
रत्न.१४० पश्चाजातस्य ज्यैष्ठयमुक्तं तदप्यनेन बाध्यते । पुराणेषु
___+ इदं व्याख्यानं न युक्तमिति प्रतिभाति । स्मृतिविरुद्धाचाराणां बहुशो दर्शनात् । देशाचारतो
(१) दा.४२; विच.७३ उद्धारं (ज्येष्ठांशं). व्यवस्था ज्ञेयेति केचित् । युक्तं तु पर्वोक्तमेव ।
(२) दा.६० प्रथमार्धद्वयम् ; ब्यक.१४२; विर.४७५
व्यम.४३ स्ना (न्या); पमा.५०३ सापत्ना (स्वधन) तृतीयाधं (सवर्ण - (७) सुब्रह्मण्यां सुब्रह्मण्याहाने। *नन्द. लिङ्गसंख्या ये विभागस्तेषु शस्यते); रत्न.१४० विद्यते (शस्यते); (८) सुब्रह्मण्यासु क्रियासु सोमयागादौ को यजति | नृप्र.३६ यद्ये (यथै) सापत्ना (सधन) विद्यते (शस्यते);व्यप्र. अमुकशर्मणः प्रपौत्रो यजति । च पुनः कः अमुक
| ४५१ प्रथमार्धद्वयम् ; ब्यम.४५ त्नास्तै (ल्यात्तै) विधत्ते
(शस्यते); विता.३१० रत्नवत् ; बाल.२०११७ पुंभागस्तेषु * शेषं मेधागतम् ।
विद्यते (स्वभागस्तेषु शस्यते); विभ.३९ प्रथमार्धद्वयम् , ९४; : अत्र मेधावद्भावः । शेषं मेधागतम् ।
समु.१३४ रत्नवत्.

Page #730

१२३८
व्यवहारकाण्डम्
(३) [ जीमूतवाहनं खण्डयति ] तत् पितृधने | मित्युद्दिश्य विभागः कर्त्तव्य इत्यत्र तात्पर्यम् । मात्रभावापेक्षया अदृष्टार्थत्वापत्तेः प्रागेव निरस्तम् ।
+व्यप्र. ४५२
व्यप्र. ४५२ (४) सवर्णानां सापत्नपुत्राणां संख्यासाम्ये मातृसंख्यया भागो न पुत्रसंख्ययेत्याह मदनरत्ने बृहस्पतिः । विता. ३१०
व्यासः सापत्नभ्रातॄणां मातृतो विभागः समानजातिसंख्या ये जातास्त्वेकेन सूनवः । विभिन्न मातृकास्तेषां मातृभागः प्रशस्यते ॥ (१) अत एव जीवन्त्यां मातरि मातृप्रधानकं विभागं निर्दिशति व्यासः - समानेति । दा. ६० (२) अत्र जातिसंख्यया साम्ये सापत्नानामपि भागविशेषः स्वरूपकृतो नास्तीति मातृभागत्वविधानं मातृप्राधान्यपरमेवेति नायं पुत्राणां विभागः किन्तु तन्मातॄणा
(१) दा. ६०; पमा. ५०३; रत्न. १४०; नृप्र. ३६; | व्यप्र.४५१; व्यम.४५; विता. ३१०; बाल. २।११७ भागः प्रशस्यते (तो भागकल्पना ); समु. १३४.
जातिज्येष्ठ गुणवयोज्येष्ठयोः समभागविधिः उद्धारव्यतिरिक्तविभाग विधिश्व
ब्राह्मणस्य राजन्यापुत्रो ज्येष्ठो गुणसंपन्नस्तुल्यभाक् ।
उक्तः सवर्णपुत्राणां विभागः । अथ क्रमविवाहेष्वसवर्णापुत्रेषु विशेषमाह— ब्राह्मणस्येति । ब्राह्मणस्य राजन्यायां जातः पुत्रो यदि गुणसंपन्नो ज्येष्ठश्च भवति तदा ब्राह्मणीपुत्रेण यवीयसा तुल्यभाक् । एकस्य वयसा ज्यैष्ठयमपरस्य जात्येति । *गौमि
उशना सोदरसापत्नभ्रातॄणां समो विभागः वर्णानामनुलोमानां विभागोऽयं प्रदर्शितः । समत्वेनैकजातानां विभागस्तु विधीयते ॥ (१) इदानीं सवर्णभ्रातॄणां विभागो विंशोद्धारादिः पूर्वको वा सम एव वेति विकल्पः । उद्धारमन्तरेणापि समविभागमाह पितरीत्यनुवृत्तौ हारीतः - समानतो मृते रिक्थविभागः । तथोशना- वर्णानामिति । दा. ६५ (२) सर्वेषां पुत्राणां निर्गुणत्वेन तुल्यानां तथा कस्यचिद्गुणवत्त्वेऽपि सर्वे चेन्नानाविधधनार्जकाः, तदा विर. ४८१ सम एव भाग इत्यर्थः ।
असवर्णभ्रातृविभागः
नानावर्णबहुपुत्रविभागविचारः, असवर्णैकपुत्रानेकपुत्रविभागविचारः, हीनवर्णज्येष्ठांशविचारश्च
गौतमः
* मभा. गौमिगतम् ।
(१) गौध. २८१३६; व्यक. १५१; गौमि. २८ । ३ ३ ; विर. ५३३ ज्येष्ठो गुणसंपन्न (गुणसंपन्नो ज्येष्ठ).
+ शेषं 'भूर्या पितामहोपात्ता' इति याज्ञवल्क्यवचने ( पू. ११७७) द्रष्टव्यम् । विता व्यप्रगतम् ।
(१) दा. ६५ मनुलोमा (मानुलोम्या); व्यक. १४२; विर. ४८१; विभ.४२ दर्शि (कीर्ति).
ज्येष्ठांशहीनमन्यत् ।
(१) विंशतिभागों ज्येष्ठस्येत्यादिर्य उद्धारः पूर्वमुक्त. स्तद्व्यतिरिक्तमन्यद्विभजेतेति प्रकरणाद्गम्यते । गुणहीने ज्येष्ठे च राजन्यापुत्रे च मानवम् । *गौमि. (२) गुणहीनः नासौ तुल्यभाक् । तत्र मनूक्तं द्रष्टव्यं – चतुरोंऽशान् हरेद्विप्रस्त्रीनंशान् क्षत्रियासुतः । वैश्यापुत्रो हरेद्व्यंशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥' इति । शूद्रापुत्रस्य प्रतिषेध उक्त इति चेत् उच्यते, क्षतयोन्यामुत्पन्नस्य प्रतिषेधः । अक्षतयोन्यामुत्पन्नस्य अंशभाक्त्वमिति । पौनर्भवादिद्वारेण क्षतयोन्यामपि संभवत्येवेति । येषामौरसाद्यभाव इति शेषः, ते औरसाद्यविर. गौमिगतम् ।
(१) गौध. २८।३७; मभा.; गोमि. २८ ३४; बिर, ५३३.
*

Page #731

दायभागः - असवर्णभ्रातृविभागः
१२३९
भावे 'तुल्यभाक्त्वमस्य व्याचक्षते । तेषु सत्सु स्मृत्यन्त- (१) अनेनैव शूद्रस्याप्येवंविधस्य वैश्येन सह समांरोक्तं द्रष्टव्यम् । तथाऽऽह वसिष्ठः - त्र्यंशं ब्राह्मण्याः शिता दर्शिता । दा. १३८ पुत्रो हरेत् द्यंशं राजन्यायाः पुत्रः सममितरे भजेरन् ' (२) एतद्वचनेऽनन्तरोत्पन्नमात्रस्य गुणवत्त्वज्येष्ठता - इति । वृत्तापेक्षया विषयविकल्पो द्रष्टव्यः । + मभा | प्रयुक्तोत्कृष्टपुत्रसमांशभाक्त्वोक्ते वैश्यशूद्रापुत्रस्याप्येवंविधस्य वैश्यापुत्रसमांशिता द्रष्टव्या बृहस्पत्यनुक्तापि । ज्येष्ठांशं हरेदित्यस्योत्कृष्ट समांशहरणमेवार्थो बृहस्पतिसंवादात् उत्तम जाती यापेक्षयाधिकांशानौचित्याच्च ।
राजन्यावैश्यापुत्रसमवाये यथा स ब्राह्मणीपुत्रेण ।
(१) यदा ब्राह्मणीपुत्रस्तु न आस्ते तदा राजन्यापुत्रो ब्राह्मणीपुत्रेण समवाये यथा तुल्यभाक्, एवं क्षत्रियापुत्रेण वैश्यापुत्रस्तुल्यभाक् ।
*गौमि. (२) एवं च क्षत्रियापुत्रस्य ज्येष्ठस्य अस्मिन्विषये ज्येष्ठांशोऽस्तीति ज्ञापितं भवति । Xमभा.
क्षत्रियाच्चेत् ।
(१) चेच्छब्दचशब्दस्यार्थे । क्षत्रियाच्चोत्पन्नयोः पुत्रयोः समवाये वैश्यापुत्रो ज्येष्ठो गुणसंपन्नः क्षत्रियापुत्रेण यवीयसा तुल्यभाक् । एवं वैश्यादुत्पन्नस्य शूद्रा पुत्रस्याप्येके मन्यन्ते द्रष्टव्यमिति । नेत्यन्येऽनुक्तत्वात् । गौ. (२) एवं वैश्याच्छूद्रापुत्रस्य द्रष्टव्यमित्येके, तदयुक्तं मनुनोक्तत्वात् ।
Xमभा.
(३) तथा वैश्यस्याऽपि वैश्याशूद्रापुत्रयोरेवमेव । एवं बौधायनस्यैवंविधे विषये ज्येष्ठांशहारित्वाभिधानं सवर्णपुत्रे निर्गुणे कनीयसि । सगुणे तु कनीयसि तुल्यांशत्वमित्यविरोधः । विर. ५३३
|
बौधायनः
जातिज्येष्ठ गुणवयोज्येष्ठयोः समभागविधिः
संवर्णापुत्रानन्तरापुत्रयोरनन्तरापुत्रश्चेद् गुणवान् स ज्येष्ठांशं हरेत् । गुणवान् हि शेषाणां भर्ता भवति ।
+ वाक्यार्थी गौमिवत् ।
* विर. गौभिगतम् । X वाक्याथ गमिवत् । (१) गौध. २८।३८१ मभा. गोमि. २८।३५६ विर. ५३३ यथा स (यथांश).
(२) गौध. २८/३९; मभा गौमि. २८/३६६ विर. ५३३ च्चे (चे).
(३) बौध. २।२।१२,१३३ दा. १३८ स ज्येष्ठांशं हरेत् (ज्येष्ठभागं गृह्णीयात् ); व्यक. १५१ शंह (शमाह) भवति (भविष्यति); विर. ५३२ हि शे (अशे); व्यप्र. ४६५.
व्य. का. १५६
व्यप्र. ४६५ (३) गुणवत्ता हि श्रुतशीलादिः । गुणवत्पुत्रस्य ज्येष्ठांशहरणे कारणमाह – गुणवानिति । आहारदानादिगुणवत्वे समर्थ एव । अतो ज्यैष्ठयं गुणवयःकृतम् । बौवि. नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः नानावर्णपुत्रसमवाये दायं दशांशान् कृत्वा चतुरस्त्रीन् द्वावेकमिति यथाक्रमं विभजेरन् ।
नानावर्णस्त्रियो ब्राह्मणादिस्त्रियः । तत्पुत्रसमवायें सति सर्वे दशधा विभज्य चतुरोंऽशान् ब्राह्मणीं पुत्रो हरेत् । इतरेषु पट्सु त्रीनंशान् क्षत्रियासुतः । तत्परिशिष्टेषु त्रिषु द्वौ वैश्यासुतः । तस्यैतदवशिष्ठांशं शूद्रासुतः । एवं क्षत्रियोऽपि सुतस्य वर्णक्रमात् षोढा कृतानां त्रीन् द्वावेकमिति यथाक्रमं प्रकल्पयेत् । तथा वैश्योऽपि स्वपुत्रयो: द्वावेकमिति विभजेत् । बौवि. औरसे तूत्पन्नेऽसवर्णास्तृतीयांशहराः । अयमौरसविषयविभागः - औरस इति । औरसं सवर्णीपुत्रं वक्ष्यति — ' सवर्णायां संस्कृतायाम्' इति । तस्मिन्नुत्पन्नेऽसवर्णास्तृतीयांशहरा भवेयुः । सर्वे धनजातं त्रेधा विभज्य तेषामेकं प्रोढा संपाद्य त्रीन् द्वावेकमिति कल्पयेत् । बौवि.
वसिष्ठः
ब्राह्मणस्य त्रैवर्णिकपुत्रविभागविधिः यदि ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियावैश्यासु पुत्राः त्र्यंशं ब्राह्मण्याः पुत्रो हरेद्व्यंशं राजन्यायाः पुत्रः सममितरे विभजेरन् ।
(१) बौध. २।२।१०. (२) बौध. २।२।११. (३) वस्मृ. १७/४४; व्यक. १५१ स्युः (तदा); मभा २८।३७ (यदि...पुत्राः स्युः ० ) विभजे (भजे ); विर. ५३२ ब्राह्मणी...इयासु (ब्राह्मणक्षत्रियवैश्याः ).

Page #732

१२४०
व्यवहारकाण्डम्
इतरे वैश्यापुत्राः । अत्र च विष्णुवसिष्ठौ विषम- राजन्यः। अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणवैश्यौ तदा षड्धा विभागवादिनौ भागिगुणोत्कर्षापकर्षाभ्यामविरोधितया विभक्तस्य चतुरोंऽशान् ब्राह्मण आदद्यात् । द्वावंशी व्यवस्थाप्यौ।
विर.५३२ वैश्यः । अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणशूद्रौ पुत्रौ स्यातां विष्णुः
तद्धनं पञ्चधा विभजेयाताम् । चतुरोंऽशान् नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, असवणकपुत्रानेकपुत्रविभाग- | ब्राह्मणस्त्वादद्यात् । एकं शूद्रः। अथ ब्राह्मणस्य विधिः, शूद्रापुत्रस्यैकस्यैवार्धाश: इतरेषामभावे शेषांशविनियोगश्च | क्षत्रियस्य वा क्षत्रियवैश्यो स्यातां तदा तद्धनं
ब्राह्मणस्य चतुर्पु वर्णेषु चेत् पुत्रा भवेयुस्ते | पञ्चधा विभोयाताम् । त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वापैतृकमृक्थं दशधा विभजेयुः। तत्र ब्राह्मणीपुत्रश्च- दद्यात् । द्वादशौ वैश्यः। अथ ब्राह्मणस्य क्षत्रितुरोंऽशानादद्यात् । क्षत्रियापुत्रस्त्रीन् । द्वावंशौ यस्य वा क्षत्रियशूद्रौ पुत्रौ स्यातां तदा तद्धनं वैश्यापुत्रः । शूद्रापुत्रस्त्वेकम् । अथ चेच्छूद्रापुत्र- चतुर्धा विभजेयाताम् । त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वावर्ज ब्राह्मणस्य पुत्रत्रयं भवेत् तदा तद्धनं नवधा दद्यात् । एकं शूद्रः । अथ ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य विभजेयुः । वर्णानुक्रमेण चतुनिद्विभागीकृतानं- वैश्यस्य वा वैश्यशूद्रौ पुत्रौ स्यातां तदा तद्धनं शानादधुः । वैश्यवर्जमष्टधाकृतं चतुरस्त्रीनेकं त्रिधा विभजेयाताम् । द्वावंशौ वैश्यस्त्वादद्यात् । चादयः क्षत्रियवजे सप्तधाकृतं चतुरो द्वावेकं च। एक शूद्रः । अथकपुत्रा ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रिय ब्राह्मणवर्ज षड्धाकृतं त्रीन् द्वावेकं च । क्षत्रियस्य वैश्याः सर्वहराः । क्षत्रियस्य राजन्यवैश्यौ । क्षत्रियावैश्याशूद्रापुढेष्वयमेव विभागः । अथ वैश्यस्य वैश्यः । शूद्रः शूद्रस्य । ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियौ पुत्रौ स्यातां तदा सप्तधा 'द्विजातीनां शूद्रस्त्वेकः पुत्रोऽर्धहरः । अपुत्रकृताद्धनाद् ब्राह्मणश्चतुरोंऽशानादद्यात् । त्रीन् र्थस्य या गतिः सात्रार्धस्य द्वितीयस्य । (१) विस्मृ.१८।१-३१; दा.१३७; व्यक.१५०-१५१
विभजेयातां द्वादशी वैश्य आदद्यात् एकं शद्रः । अथैकपुत्रा ( ब्राह्मणस्य च चतुर्पु वर्णेषु पुत्रा भवेयुस्ते पैतृकं रिक्थं दशधा ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियवैश्याः सर्वहराः। क्षत्रियवैश्यौ राजविभजेयुः। तत्र ब्राह्मणीसुतश्चतुरोंऽशानादद्यात् क्षत्रियापुत्रस्त्रीन् न्यस्य । वैश्यस्य वैश्यः । शूद्रस्य शूद्रः ।); विर.५३०. द्वावंशौ वैश्यासुतः शूद्रापुत्रस्त्वेकम् । अथ चेच्छूद्रापत्रवर्ज ५३१ तुर्पु व (तुर्व) चेत् (ये) तद्धनं नवधा (नवधा धनं) ब्राह्मणस्य पुत्रत्रयं भवेत्तदा नवधा धनं विभजेयुः वर्णक्रमेण वर्णानु (वर्ण) मेण+(च) ष्टधाकृतं (टधा कृत्वा) कं चा (कं च चतुनिद्विभागकृतानादधुः, वैश्यावर्जमष्टधा कृत्वा चतुरस्त्रीनेकं | समा) प्तधाकृतं (प्रधा कृत्वा) तं त्री (त्वा त्री) क्षत्रिय...भागः च समादधुः । क्षत्रियवर्ज सप्तधा कृत्वा चतुरो द्वावेकं च, (क्षत्रियवैश्यशूदेष्वप्येवमेव विभागः) न्यः । अथ (न्यः ।) तदा ब्राह्मणवर्ज षड्धा कृत्वा त्रीन्दावेकं च, क्षत्रियस्य क्षत्रियवैश्य- पड्धा विभक्तस्य (चेत्पुत्रौ तदा तद्धनात् षड्या विभक्तात् ) शद्रपुत्रेष्वयमेव विभागः । अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियो द्वावंशी वैश्यः (दो वैश्यासुतः) तां त (तां तदा त) श्यौ स्या स्यातां पुत्रौ तदा सप्तधा कृत्वा तस्माद्ब्राह्मणः चतरोंऽशाना- (श्यों पुत्रो स्या) क्षत्रियस्य वैश्यस्य वा (क्षत्रियवैश्ययो) दद्यात् त्रीराजन्यः । ब्राह्मणस्य ब्राह्मणवैश्यौ चेत्पुत्रौ स्यातां इयस्त्वा (श्य आ) क्षत्रियस्य राजन्यवैश्यौ (क्षत्रियवैश्यो वा तदा तद्धनात् षड्धा विभक्तात् चतुरोंऽशान् ब्राह्मणस्त्वादद्यात् राजन्यस्य); स्मृसा.६५ (अथ चेच्छूद्रापुत्रवज्यं ब्राह्मणस्य द्वौ वैश्यापुत्रः। अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणशद्रौ पुत्रौ स्यातां तदा पुत्रत्रयं भवेत् तदा नवधा धनं विभजेयुः वर्णक्रमेण चतुस्त्रितद्धनं पञ्चधा विभजेयातां, चतुरोंऽशान् ब्राह्मणस्त्वादद्यात् एकं द्विभागिनः) एतावदेव; विचि.२२५ (अथ चेच्छद्रापुत्रवर्ज शूदः । अथवा ब्राह्मणस्य क्षत्रियवैश्यौ पुत्रौ स्यातां तदा तद्धनं ब्राह्मणस्य पुत्रास्तदा नवधा धनं विभजेयुः क्षत्रियादावयवम् ।) पञ्चधा विभजेयातां त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वादद्यात् द्वावंशौ वैश्यः। एतावदेव; स्मृचि.३४; विभ.९८. अथ श्रामणस्य क्षत्रियस्य वा क्षत्रियशद्रौ पुत्रौ स्यातां तदा चतुर्धा (१) विस्मृ.१८।३२,३३, दा.१४१ कः पु (कपु) सात्रार्थ विभजेयातां त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वादद्यात् स्वांशं शदः। अथ (सार्ध); व्यक.१५२ कः पु(कपु); विर.५३५ कः पु (कपु) बर्थ ब्राह्मणस्य क्षत्रियवैश्ययोर्वा वैश्यशद्रो स्यातां तदा तद्धनं त्रिधा (त्रस्य ऋक्थ); पमा.५०८ शू (शौ) त्रक्र्थ(त्रस्य सक्थ)सात्रार्थस्य

Page #733

दायभागः-असवर्णभ्रातृविभागः
१२४१ यदि द्वौ ब्राह्मणीपुत्रौ स्यातामेकः शूद्रापुत्रस्तदा द्विजातिभिर्जातो न भूमे गमर्हती'ति सरणात् । भूमिः नवधा विभक्तस्यार्थस्य ब्राह्मणीपुत्रावष्टौ भागाना- स्वयमर्जितं क्षेत्रं न क्रमागतं गृहं वा, 'ब्रह्मदायागतां दद्यातामेकं शूद्रापुत्रः। अथ शुद्रापुत्रावुभौ स्याता- भमिमित्यादि बृहन्मनुस्मरणात् । ब्रह्मदायः प्रतिग्रहः । मेको ब्राह्मणीपुत्रस्तदा षड्धा विभक्तस्यार्थस्य दशानां विनियोगमाह-तत्रेति । तत्र चातुर्वर्णिकेषु चतुरोंऽशान् ब्राह्मणस्त्वादद्याद् द्वावंशौ शूद्रापुत्रौ। पुत्रेषु दशसु भागेषु विप्रस्य विप्रापुत्रः चतुरोंऽशान् प्रतिअनेन क्रमेणान्यत्राप्यंशकल्पना भवति। गृहीयात् । किंच क्षत्रियेति । विप्रात् क्षत्रियोत्पन्नस्त्री
(१) अथैकपुत्रा इति । यदा ब्राह्मणस्य ब्राह्मण्यादि. नंशानादद्यात् । किंच द्वावंशाविति । विप्राद्वैश्योत्पन्नो भार्यासु तिसृषु मध्ये एक एव पुत्रो ब्राह्मणः क्षत्रियो | द्वावंशी गृह्णीयात् । अंशानुवृत्तावपि अंशोपादानं विकृवैश्यो वा, तदा सर्वहरः स एव । एवं यदि क्षत्रियस्याऽपि तस्यानुषङ्गाभावबोधनाय । 'सं ते वायुर्वातेन गच्छतां भार्याद्वये क्षत्रिय एव वैश्य एव वा, तदा स एव सर्व- सं यजत्रैरङ्गानी तिवत् (मैसं.१।२।१५) तेनोत्तरत्रैकहरः। एवं वैश्यस्याप्येको वैश्यः सर्वहरः, शूद्रस्यैकः वचनान्तस्याध्याहारः । मनुस्तु वैश्यातोऽध्यर्धमेवांशशूद्रः सर्वहरः । क्षत्रियवैश्ययोस्तृतीया द्वितीया भार्या मित्याह-किंच शूद्रेति । विप्रात् शूद्रोत्पन्नस्त्वेकमंश अवैदिकतया नात्रोक्ताः, अवैधयोस्तु क्षत्रियवैश्यतृतीय- गृह्णीयात् । यत्त 'ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न द्वितीयपरिणययोरेवमेव नेयम् । विर.५३१-५३२ रिक्थभाग । यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं
(२) पूर्वाध्यायान्ते पितृतोऽशक्लप्तिरुक्ता तत्र यजाती- भवेत् ॥ इति मानवं तदनूढशूद्रापुत्रविषयं, यस्य यावानंशस्तं अष्टादशेनाभिधातुं प्रक्रमते । तत्र 'ब्राह्मणस्यानुपूर्वेण चतस्रस्तु यदा स्त्रियः' इत्युपक्रम्य ब्राह्मणपुत्राणां तावदाह--ब्राह्मणस्येति । यदि विप्रस्य 'अंशं शूद्रास्तो हरेत्' इति तेनैव अभिधानात् । अत्र चातुर्वर्णिकस्त्रीषु उक्तसंज्ञाः पुत्रा भवेयुः तदा ते पितृ- शंखलिखितौ विशेषमाहतुः-'असवर्णास्त्रीजातानां धनस्य दशभागान् कुर्यः। चेदित्यनेनासवर्णपुत्राणां दायादर्धाधहानिर्वर्णक्रमेण' इति । अयमर्थः ब्राह्मणीअनित्यतोक्ता । ते इत्यनेन पुत्रकर्तकविभागे एवांश- पुत्रात् क्षत्रियादिपुत्राणां अर्धाधहान्यांशो देय इति । कल्पना नियता न पितृकर्तके, तत्र पित्रिच्छाया एव यथा अष्टावंशा ब्राह्मणीपुत्रस्य चत्वारः क्षत्रियापुत्रस्य नियामकत्वात्, पैतृकमिति पैतामहमपि तस्यापि पितृतो द्वौ वैश्यापुत्रस्य एकः शूद्रापुत्रस्य इति सोऽयं अंशभागकल्पनात्, पैतृकमिति सामान्योपादानेऽपि प्रतिग्रह- भेदो गुणागुणाभ्यां व्यवस्थाप्यः। अनयैव रीत्या क्षत्रियालब्धभूम्यतिरिक्तं ज्ञेयम् । यथाह बृहस्पतिः- 'न दिष्वपि कल्प्यः, एवं चातुर्वर्णिकपुत्रचतुष्टयसमवायेंऽशप्रतिग्रहभूर्दे या क्षत्रियादिसुताय वै। यद्यप्येषां पिता भागमुक्त्वेदानीं त्रित्रिसमवाये तमाह - अथ चेत् शूद्रादद्यान्मृते विप्रासतो हरेत् ॥' इति । प्रतिग्रहशब्दात् पुत्रवर्जमिति । यदा पुनर्विप्रस्य शूद्रापुत्रवजे विप्रक्रयादिलब्धा देयैव । साऽपि न शूद्राय । 'शूद्रयां क्षत्रियवैश्याः त्रय एव पुत्रा भवेयुस्तदा पितृधनं नवधा द्वितीयस्य (सा भागार्धस्य); व्यनि. व्यकवत् ; नृप्र.३६ (क्षत्रि- कुर्युः । तद्विनियोगमाह--वर्णानुक्रमेणेति । विप्रक्षत्रिययेण वैश्येन वा शूद्यामुत्पादित एकः पुत्रोऽर्धमेव हरेत् ); व्यप्र. वैश्याः क्रमेण चतुरस्त्रीन्द्वौ च भागान् गृह्णीयुः । किंच ४४६ दावत् ; विता.३७६ सात्रार्ध (सार्थ); समु.१३० वैश्यवर्जमिति । यदा विप्रस्य वैश्यापुत्रवर्ज विप्रक्षत्रियदावत्, बृह द्विष्णुः; विच.९९ हर:+(भवेत् ) बर्थ (त्रस्य
शूद्रा एव पुत्रा भवेयुस्तदा ते पितृधनमष्टधा कृत्वा ऋक्थ) शेष मितावत्.
क्रमेण चतुरस्त्रीन् एकं गृह्णीयुः । किंच-.-क्षत्रियवर्ज(१) विस्मृ.१८।३८-४०; दा.१३७; व्यक.१५१ णान्य...ना (णांशकल्पनान्यत्रापि); विर.५३१ द्वौ ब्राह्मणीपुत्री
मिति । यदा विप्रस्य क्षत्रियवर्ज विप्रवैश्यशूद्रा एव पुत्रा (ब्राह्मणीपुत्रौ द्वौ) (नवधा विभक्तस्यार्थस्य०) विभक्तस्यार्थस्य
भवेयुस्तदा ते पितृधनं सप्तधा विभज्य क्रमेण चतुरो (विभज्य) णस्त्वा (ण आ) णान्यत्राप्यंशकल्पना (णांशकल्पना द्वावेकं चांशं गृह्णीयः । चि ब्राह्मणवर्जमिति । यदा अन्यत्रापि); स्मृसा.६५.
विप्रस्य क्षत्रियवैश्यशूद्रा एव पुत्रा भवेयुस्तदा ते पितृ

Page #734

१२४२
व्यवहारकाण्डम्
धनं षोढा विभज्य क्रमेण त्रीन् द्वावेकं अशं गृह्णीयः । विप्रक्षत्रियविशां द्विद्विसमवाये तमाह-अथ ब्राह्मणउक्तमर्थ क्षत्रियस्य त्रैवर्णिकपुत्रसमवायेऽप्यतिदिशति- स्येति । यदा विप्रक्षत्रियविशां वैश्यशद्रावेव पुत्रौ क्षत्रियस्येति । विप्रस्य विप्रपुत्रवर्ज त्रैवर्णिकपुत्रेषु यो स्यातां तदा तौ पितृधनं त्रिधा विभजेयाताम् । तद्विविभागः स एव क्षत्रियस्याऽपि त्रैवर्णिकपुत्रेषु तस्याऽपि नियोगमाह-द्वावंशाविति । त्रिष्वंशेषु द्वावंशी वैश्यः विप्रपुत्राभावात् । अयमर्थः-तेऽपि. षोढा पितृधनं प्रथममादद्यात् । किंच-एक शूद्र इति । त्रिवंशविभज्य त्रीन् द्वावेकं चांशमादयः। अत्र विशेषो भारते। शिष्टमेकमंशं शूद्रो गृह्णीयात् । अत्रांऽपि वैश्यविषये भीष्म उवाच-'क्षत्रियस्याऽपि भायें द्वे विहिते कुरु- विशेषो महाभारते- 'एकैव हि भवेद्भार्या वैश्यस्य नन्दन । तृतीया च भवेत् शूद्रा न तु दृष्टान्ततः कुरुनन्दन । द्वितीयाऽपि भवेत् शूद्रा न तु दृष्टान्ततः क्वचित् ॥ अष्टधा तु भवेत्कार्य क्षत्रियस्वं युधिष्ठिर । कचित् ।। पञ्चधा तु भवेत्कार्य वैश्यस्वं भरतर्षभ । वैश्या- ' क्षत्रियाया हरेत्पुत्रश्चतुरोंऽशान्पितु धनात् ॥ युद्धोप- पुत्रस्तु गृह्णीयात् चतुरोंऽशान्पितुर्धनात् ॥ पञ्चमस्तु चारिकं यच्च पितुरासीत् हरेच्च तत् । वैश्यापुत्रस्तु भागां- भवेद्भागः शूद्रापुत्राय भारत । सोऽपि दत्तं हरेत्पित्रा स्त्रीन् शूद्रापुत्रस्तथाऽष्टमम् ॥सोऽपि दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं नादत्तं हर्तुमर्हति ॥' इति । एवं चातुर्णिकपुत्राणां हर्तुमर्हति ॥ इति । एवं त्रित्रिसमवाये विभागमुक्त्वेदानी द्वित्रिचतुस्समवायेंऽशकल्पनामुक्त्वेदानीं एकाकिनां तदद्विद्विसमवाये तमाह -अथ ब्राह्मणस्येति । यदा विप्रस्य | पवादमाह- अथैकपुत्रा इति । यदा विप्रस्य विप्रक्षत्रियविप्रक्षत्रियावेव पुत्रौ स्यातां तदा पितृधनं सप्तधा कृत्वा विश एकपुत्राः एकश्चासौ पुत्रश्च एकपुत्रः, एकपुत्रश्चैतेषु विप्रश्चतुरोंऽशानादद्यात्। किंच-त्रीन्राजन्य इति। कपुत्रश्चैकपुत्रश्च इत्येक पुत्राः, विप्रक्षत्रियविशां अन्यतम सप्तस्ववशिष्टान् क्षत्रिय आदद्यात् । किंच-अथ ब्राह्म- एकाक्येव पुत्र इति यावत् तदा ते सर्वहराः। यदा एक णस्येति । यदा विप्रस्य विप्रवैश्यावेव पुत्रौ स्यातां तदा एव पुत्रः तदा स एव सर्व पैतृकधनं गहीयादित्यर्थः । पितृधनं षोढा विभज्य तत्र चतुरोंऽशान् विप्रः प्रथमं यद्यप्येतत् स्वामिनाशादेव तत्स्वत्वोत्पत्तेर्न वक्तव्यं आदद्यात् । किंच-द्वावंशाविति । षड्धावशिष्टौ द्वावंशौ तथापि मातृस्वत्वाविशेषात्तद्विभागापवादायेति नानर्थक्यं वैश्यो गृह्णीयात् । किंच-अथ ब्राह्मणस्येति । यदा तेन चैकपुत्राया मातुर्यावजीवं भरणमेव नांशभाक्त्वमिति विप्रशूद्रावेव पुत्रौ स्यातां तदा पितृधन पञ्चधा विभजे- वक्ष्यते। किंच-क्षत्रियस्येति । यदा क्षत्रियस्य क्षत्रियवैश्यौ याताम् । तद्विनियोगमाह-चतुरोंऽशानिति । पञ्चसु | वा एक एव पुत्रस्तदासौ सर्वमेव हरेत् । किंच-- चतुरोंऽशान् विप्रो गृह्णीयात् । किंच--एक शूद्र इति। वैश्यस्य वैश्येति । वैश्यस्य वैश्य एव एकपुत्रश्चेत्तदासौ पञ्चस्ववशिष्टमंशमेकं शूद्रो गृह्णीयात् । एवं विप्रविषये सर्वमेव हरेत् । किंच-शूद्रः शूद्रस्येति । शुद्रस्यैवैकविभागमुक्त्वेदानीं विप्रक्षत्रिययोर्द्विद्विसमवाये तमाह पुत्रश्चेत्तदाऽसौ सर्वमेव हरेत् । द्विजपुत्रा द्विजा एव
-अथ ब्राह्मणस्येति । यदा विप्रक्षत्रिययोः क्षत्रिय- सर्वहराश्चेत् शूद्रस्य का गतिरित्यत आह-द्विजातीनावैश्यावेव पुत्रौ स्यातां तदा पितृधनं पञ्चधा विभजेया- मिति । द्विजातीनां विप्रक्षत्रियविशां शूद्र एव चेदेकः ताम् । तद्विनियोगमाह-त्रीनंशानिति । पञ्चसु त्रीनंशान् | पुत्रस्तदाऽसौ न सर्वहरः । किंवर्धमेव हरेत् । इदं च क्षत्रियो गृह्णीयात् । किंच--द्वावंशाविति । पञ्चस्वव- गुणवत् शुद्रपरम् । निर्गुणे तु 'निषाद एकपुत्रस्तु विप्रस्य शिष्टौ द्वावंशी वैश्यो गृह्णीयात् । किंच-अथ ब्राह्मणस्येति। स तृतीयभाग। द्वौ सपिण्डः सकुल्यो वा स्वधादाताऽथवा यदा विप्रक्षत्रिययोः क्षत्रियशद्रावेव पुत्रौ स्यातां तदा हरेत् ॥' इति देवलोक्तस्तृतीयांशो ज्ञेयः। अत्यन्तनिर्गुणे तौ पितृधनं चतुर्धा विभजेयाताम् । तद्विनियोगानाह- तु 'यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽपुत्रोऽथवा भवेत् । नाधिक त्रीनंशानिति । चतुर्वशेषु त्रीनंशान् क्षत्रियः प्रथममाद- दशमाद्दद्याच्छूदापुत्राय धर्मवित् ॥' इति मानवं द्रष्टद्यात् । किंच-एक मिति । चतुर्थाव शिष्टमेकमंशं शूद्रो व्यम् । यद्वा दद्यादित्यन्यकर्तृक निर्देशात् पित्रादिकर्तु केगृह्णीयात् । एवं विप्रक्षत्रियविषये विभागमुक्त्वेदानी | ऽपि भागेऽस्य दशमांशभागित्वं स्वकर्तृके त्वर्धादिहरत्व

Page #735

दायभाग:-असवणेभ्रातृविभाग:
१२४३ मिति विवेकः । यत्तु 'ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न जातेऽस्मिन्संशये राजन्नान्यं पृच्छेम कञ्चन ।। रिक्थभाक् । यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् ॥' यथा नरेण कर्तव्यं धर्ममार्गानुवर्तिना । इति मानवं तदनूढशूद्रापुत्रविषयं इत्युक्तम् । पितृप्रसाद- एतत्सर्वं महाबाहो भवान् व्याख्यातुमर्हति ।। लब्धविषयं वा ज्ञेयम् । शुद्रस्य दासीपुत्रे विशेषमाह चतस्रो विहिता भार्या ब्राह्मणस्य पितामह । योगीश्वरः- 'जातोऽपि दास्यां शद्रेण कामतोऽशहरो ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च रतिमिच्छतः ।। भवेत् । मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम् ॥ तत्र जातेषु पुत्रेषु सर्वासां कुरुसत्तम । अभ्रातृको हरेत्सर्व दुहितॄणां सुताहते ॥ इति । अर्धा- __ आनुपूर्येण कस्तेषां पित्र्यं दायादमर्हति ॥ न्तरस्य विनियोगमाह--अपुत्ररिक्थस्य या गतिरिति ।। केन वा किं ततो हार्य पितृवित्तापितामह । 'अपुत्रधनं पन्य भिगामि' इत्यादिना ये पुत्रधर्माधिका- एतदिच्छामि कथितं विभागस्तेषु यः स्मृतः ।। रिणोऽभिहितास्ते तेनैव क्रमेण इदमध गृह्णीयुः । भीष्म उवाचइदानीं विषमसंख्यतत्समवाये तमाह-यदीति । यदा
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः । विप्रस्य द्वौ विप्रो एकश्च शूद्र इत्येवं त्रयः पुत्राः
एतेषु विहितो धर्मो ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर ।। स्युस्तदा ते पितृधनं नवधा विभज्य चतुरो भागान्
वैषम्यादथवा लोभात्कामाद्वाऽपि परंतप । एकैको विप्रः शद्रश्चैक भागं गृह्णीयात् । किंच-अथ
ब्राह्मणस्य भवेच्छूद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता ।। शूदेति । यदा द्वौ शद्रौ एको विप्रश्चेत्येवं त्रयः पुत्राः ।
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम् । स्युस्तदा ते षोढाऽथै विभज्य चतुरोंऽशान् विप्रो गृह्णी
प्रायश्चित्तीयते चापि विधिदृष्टेन कर्मणा ।।। यात् एकैकं शूद्रौ गृह्णीयाताम् । एवं प्रतिवर्ण पुत्र
तत्र जातेष्वपत्येषु द्विगुणं स्याद्युधिष्ठिर । संख्याभेदेन समवायानन्त्याद्वक्तुमशक्तेरूहप्रकारमाह- अतस्ते नियमं वित्ते संप्रवक्ष्यामि भारत ।। अनेनेति । योऽयं विप्रस्य विषमसंख्यविप्रशद्रसमवाये
लक्षण्यं गोवृषो यानं यत्प्रधानतमं भवेत् । विप्रविट्समवाये चांशकल्पना भवतीति ज्ञेयम् । वै.
ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्पुत्र एकांशं वै पितुर्धनात् ।। एका माता द्वयोर्यत्र पितरौ द्वौ च कुत्रचित् ।
शेषं तु दशधा कार्य ब्राह्मणस्वं युधिष्ठिर । तयोर्यद्यस्य पैत्र्यं स्यात्स तद्गृहीत नेतरः ॥
तत्र तेनैव हर्तव्याश्चत्वारोंऽशाः पितुर्धनात् ।। शंखः शंखलिखितौ च
क्षत्रियायास्तु यः पुत्रो ब्राह्मणः सोऽप्यसंशयः । नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधि:
स तु मातुर्विशेषेण त्रीनंशान हर्तुमर्हति ।। अन्यवर्णस्त्रीषु जातानां दायादर्धाधहानिर्वर्ण
वर्णे तृतीये जातस्तु वैश्यायां ब्राह्मणादपि । क्रमेण ।
द्विरंशस्तेन हर्तव्यो ब्राह्मणस्वायुधिष्ठिर ।। महाभारतम्
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो नित्यादेयधनः स्मृतः । नानावर्णस्त्रीपत्राणां विभागविधिः, शूद्रापुत्रविभागविचारः, अल्पं चापि प्रदातव्यं शूद्रापुत्राय भारत ।। असवर्णपुत्रविभागे वैषम्यनिमित्तविनारश्च
दशधा प्रविभक्तस्य धनस्यैष भवेत्क्रमः । युधिष्ठिर उवाच
सवर्णासु तु जातानां समान्भागान्प्रकल्पयेत् ।। सर्वशास्त्रविधानज्ञ राजधर्मविदुत्तम ।
अब्राह्मणं तु मन्यन्ते शूद्रापुत्रमनैपुणात्। अतीवसंशयच्छेत्ता भवान्वै प्रथितः क्षितौ ॥ त्रिषु वर्णेषु जातो हि ब्राह्मणाद् ब्राह्मणो भवेत् ।। कश्चित्तु संशयो मेऽस्ति तन्मे ब्रूहि पितामह । स्मृताश्च वर्णाश्चत्वारः पञ्चमो नाधिगम्यते । (१) सेतु.८२.
हरेच्च दशमं भागं शूद्रापुत्रः पितुर्धनात् ।। ... (२) व्यक.१५१ स्त्रीषु (स्त्री); विर.५३१.
तत्तु दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं हर्तुमर्हति । (३) भा. १३१४७।१-२२.
| अवश्यं हि धनं देयं शूद्रापुत्राय भारत ।।

Page #736

१२४४
व्यवहारकाण्डम्
आनृशंस्यं परो धर्म इति तस्मै प्रदीयते । श्रीश्च राज्यं च कोशश्च क्षत्रियाणां युधिष्ठिर ।। यत्रतत्र समुत्पन्नं गुणायैवोपपद्यते ॥
विहितं दृश्यते खजन्सागरान्तां च मेदिनीम् । यद्यप्येष सपुत्रः स्यादपुत्रो यदि वा भवेत्। क्षत्रियो हि स्वधर्मेण श्रियं प्राप्नोति भूयसीम् । नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय भारत ।। राजा दण्डधरो राजन् रक्षा नान्यत्र क्षत्रियात् ।। त्रैवार्षिकाद्यदा भक्तादधिकं स्याद् द्विजस्य तु । ब्राह्मणा हि महाभागा देवानामपि देवताः। यजेत तेन द्रव्येण न वृथा साधयेद्धनम् ।। तेषु राजा प्रवर्तेत पूजया विधिपूर्वकम् ।। युधिष्ठिर उवाच
प्रणीतमृषिभित्विा धर्म शाश्वतमव्ययम् । शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो यद्यदेयधनः स्मृतः । लुप्यमानं स्वधर्मेण क्षत्रियो रक्षति प्रजाः ।। केन प्रतिविशेषेण दशमोऽप्यस्य दीयते ॥ दस्युभिढियमाणं च धनं दारांश्च सर्वशः । ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातो ब्राह्मणः स्यान्न संशयः ।।
सर्वेषामेव वर्णानां त्राता भवति पार्थिवः ।। क्षत्रियायां तथैव स्याद्वैश्यायामपि चैव हि ॥ भूयान्स्यात्क्षत्रियापुत्रो वैश्यापुत्रान्न संशयः । कस्मात्त विषमं भागं भजेरन्नृपसत्तम ।
भूयस्तेनापि हर्तव्यं पितृवित्ताधिष्ठिर ॥ यदा सर्वे त्रयो वर्णास्त्वयोक्ता ब्राह्मणा इति ॥ युधिष्ठिर उवाचभीष्म उवाच
उक्तं ते विधिवद्राजन्ब्राह्मणस्य पितामह । दारा इत्युच्यते लोके नाम्नैकेन परंतप । इतरेषां तु वर्णानां कथं वै नियमो भवेत् ॥ प्रोक्तेन चैव नाम्नाऽयं विशेषः सुमहान्भवेत् ।। भीष्म उवाचतिस्रः कृत्वा पुरोभार्याः पश्चाद्विन्देत ब्राह्मणीम्। क्षत्रियस्यापि भार्ये द्वे विहिते कुरुनन्दन । सा ज्येष्ठा सा च पूज्या स्यात्सा च ताभ्यो गरीयसी।। तृतीया च भवेच्छद्रा न
तृतीया च भवेच्छूद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता ।। स्नानं प्रसाधनं भर्तुर्दन्तधावनमञ्जनम्। एष एव क्रमो हि स्यात्क्षत्रियाणां युधिष्ठिर । हव्यं कव्यं च यच्चान्यद्धर्मयुक्तं गृहे भवेत् ॥ अष्टधा तु भवेत्कार्य क्षत्रियस्वं जनाधिप । न तस्यां जातु तिष्ठन्त्यामन्या तत्कर्तुमर्हति । क्षत्रियाया हरेत्पुत्रश्चतुरोंऽशान पितुर्धनात् । ब्राह्मणी त्वेव कुर्याद्वा ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर ॥ युद्धावहारिकं यच्च पितुः स्यात्स हरेत्तु तत् ।। अन्नं पानं च माल्यं च वासांस्याभरणानि च। वैश्यापुत्रस्तु भागांस्त्रीन् शूद्रापुत्रस्तथाऽष्टमम् । ब्राह्मण्यैतानि देयानि भर्तुः सा हि गरीयसी॥ सोऽपि दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं हर्तुमर्हति ।। मनुनाऽभिहितं शास्त्रं यच्चापि कुरुनन्दन । एकैव हि भवेद्भार्या वैश्यस्य कुरुनन्दन । तत्राप्येष महाराज दृष्टो धर्मः सनातनः ।।
द्वितीया तु भवेच्छद्रा न तु दृष्टान्ततः स्मृता ।। अथ चेदन्यथा कुर्याद्यदि कामायुधिष्ठिर । वैश्यस्य वर्तमानस्य वैश्यायां भरतर्षभ । यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः ॥ शूद्रायां चापि कौन्तेय तयोविनियमः स्मृतः ॥ ब्राह्मण्याः सदृशः पुत्रः क्षत्रियायाश्च यो भवेत् । पञ्चधा तु भवेत्कार्य वैश्यस्वं भरतर्षभ । राजन्विशेषो यस्त्वत्र वर्णयोरुभयोरपि ॥ तयोरपत्ये वक्ष्यामि विभागं च जनाधिप । न तु जात्या समा लोके ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत्। वैश्यापुत्रेण हर्तव्याश्चत्वारोंऽशाः पितुर्धनात् । ब्राह्मण्याः प्रथमः पुत्रो भूयान्स्याद्राजसत्तम ॥ पञ्चमस्तु स्मृतो भागः शूद्रापुत्राय भारत ।। भूयो भूयोऽपि संहार्यः पितृवित्तायुधिष्ठिर। सोऽपि दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं हतुमहति । यथा न सदृशी जातु ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत् ॥ त्रिभिर्वणः सदा जातः शूद्रोऽदेयधनो भवेत् ॥ क्षत्रियायास्तथा वैश्या न जातु सहशी भवेत् । शद्रस्य स्यात्सवणैव भार्या नान्या कथञ्चन । . (१) भा.१३।४७।२७.५६.
समभागाश्च पुत्राः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत् ।।

Page #737

दायभागः-असवर्णभ्रातृविभाग:
१२४५ एवं जातिषु सर्वासु सवर्णः श्रेष्ठतां गतः। । वैश्यापुत्रो ज्येष्ठांशवर्ज क्षत्रियापुत्रभागस्यार्ध भजेत । महर्षिरपि चैतद्वै मारीच: काश्यपोऽब्रवीत् ।। तथा वैश्यस्य सवर्णायामेकः पुत्रः शूद्रायामेकः पुत्रः
तदा शूद्रापुत्रो ज्येष्ठांशवर्ज वैश्यापुत्रभागस्याधै भजेत । कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
यदुक्तं क्षत्रियवैश्ययोरोश इति, तस्यापवादमाहनानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः, सवर्णासवर्णैकपुत्र
तुल्यांशो वा मानुषोपेत इति । वैश्यापुत्रः पुरुषगुणोपेतः विभागविधिः, शूद्रापुत्रस्यैकस्यैव सत्वे तृतीयांश:
क्षत्रियापुत्रतुल्यभागः स्यात् । शूद्रापुत्रः पुरुषगुणोपेतो शेषांशविनियोगश्च
वैश्यापुत्रतुल्यभागः स्यादित्यर्थः । तुल्यातुल्ययोरिति । चातुर्वर्ण्यपुत्राणां ब्राह्मणीपुत्रश्चतुरोंऽशान्
सवर्णासवर्णयोः स्त्रियोः, एकपुत्रः एक एव अद्वितीय हरेत् , क्षत्रियापुत्रस्त्रीनंशान, वैश्यापुत्रो द्वावंशी,
एव यः पुत्रः सः, सर्व पितृधनं हरेत् । बन्धुंश्च पितृएक शूद्रापुत्रः । तेन त्रिवर्णद्विवर्णपत्रवि
भरणीयान् , बिभृयात् । क्षत्रियवैश्ययोयाख्यातः । ब्राह्मणस्यानन्तरापुत्रः ।
पानन्तरापुत्र असवर्णापुत्रस्यैकाकिनो यत् सर्वधनभाक्त्वमुक्तं, स्तुल्यांशः । क्षत्रियवैश्ययोर(शः । तुल्यांशो वा
तस्यापवादमाह-ब्राह्मणानां त्विति । विप्राणां, पारशवः मानुषोपेतः । तुल्यातुल्ययोरेकपुत्रः सर्व हरेद् |
शूद्रायामुत्पन्नः पुत्रस्तु, तृतीयमंशं लभेत एकाकी सन्नपि, बन्धूंश्च बिभृयात् । ब्राह्मणानां तु पारशवस्तृती
न तु सर्व पितृधनम् । अवशिष्टयोस्तृतीयांशयोः क विनियमंशं लभेत । द्वावंशौं सपिण्डः कुल्यो वासन्न
योगस्तत्राह-द्वावंशाविति । अवशिष्टौ व्यंशी, सपिण्डः स्वधादानहेतोः । तदभावे पितुराचार्योऽन्तेवासी
पितृसपिण्डः, तदभावे कुल्यो वा पितृकुलोत्पन्न: समावा।
नोदको वा, आसन्नः अन्तरङ्गः, लभेत । कुतः, स्वधाचातुर्वर्ण्यपुत्राणामित्यादि । अयमर्थः-ब्राहाणस्य
दानहेतोः सपिण्डकुल्यौ हि पितृनिवापकरणसमौँ, न चतुर्व पि वणेषु यदि पुत्राः स्युः, तदा पितृधनं ज्येष्ठांश
तु शुद्रापुत्र इति कृत्वा । तदभाव इति । सपिण्डवर्ज शिष्टं दशधा विभज्य तेषां मध्ये ब्राह्मणीपुत्रः
कुल्ययोरभावे, पितुराचार्यः, लभेत, तौ द्वावशौ। पितुः, चतुरोंऽशान् हरेत् , क्षत्रियापुत्रः त्रीन् अंशान्, वैश्या
अन्तेवासी वा शिष्यो वा लभेत । पुत्रो द्वावंशी, शूद्रापुत्र एकमंशमिति । तेनेति । तेन
. मनुः ब्राह्मणविषयोक्तचतुर्वर्णपुत्रविभागविधिना, त्रिवर्णद्वि
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः । शूद्रापुत्रस्य दशमांशः । वर्णपुत्रविभागः क्षत्रियवैश्ययोः, व्याख्यातः उक्तप्रायः।
एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु । तद् यथा---क्षत्रियस्य क्षत्रियावैश्याशूद्रापुत्रेषु त्रिषु
बहीषु चैकजातानां नानास्त्रीषु निबोधता विद्यमानेषु ज्येष्ठांशवज पितृधनं षोढा विभज्य त्रीनं
(१) एकयोनिषु एकजातीयजानां सर्वहरत्वमेव । शान् क्षत्रियापुत्रो हरेत्, द्वावपरौ वैश्यापुत्रः, एकमशं
नानास्त्रीषु नानाजातीयास्विदानी व्याचक्षते । बहीष्विशूद्रापुत्रः । तथा वैश्यस्य वैश्याशूद्रापुत्रयोर्विद्यमानयो
त्यनुवादः। अन्ये तु विवक्षितं मन्यन्तेऽनेन नानाजातीज्येष्ठांशवर्ज पितृधनं त्रेधा विभज्य द्वादशौ वैश्यापुत्रो
! यायां जातानां वक्ष्यमाणा 'चतुरंशान् हरेदि'त्यादि भागहरेद्, एकमशं शूद्रापुत्र इति ।
व्यवस्था । एकस्यां तु विजातीयायां जातानां सर्वहरत्व___ ब्राह्मणस्यानन्तरापुत्रस्तुल्यांश इत्यादि । अय
: मेव ।
मेधा. मर्थः-ब्राह्मणस्य सवर्णायां क्षत्रियायां चैकैकः पुत्रोऽस्ति
(२) एकयोनिषु सवर्णस्त्रीमात्रजनितेषु, एकजाताना वैश्याशूद्रयोस्तु पुत्राभावः, तदा क्षत्रियापुत्रो ज्येष्ठांशवजे ।
एकेन जनितानां, नानास्त्रीषु भर्तृभिन्नवर्णस्त्रीषु जाताब्राह्मणीपुत्रतुल्यं भागं भजेत । क्षत्रियस्य सवर्णायां । वैश्यायां चैकैकः पुत्रः शूद्रायां पुत्राभावः, तदा यां चैकैकः पत्र: शदायां पत्राभावः तदा
*
ममु. यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
(१) मस्मृ.९।१४८; व्यक.१५०; विर.५२७; स्मृचि. (१) भा.१३।४७।६१. (२) को. ३६. | ३३ विभ.९४.
श्रीमू.

Page #738

१२४६
व्यवहारकाण्डम् नाम् । बह्वीष्वित्युपलक्षणं द्वयोरपि, यथा ब्राह्मणस्य । भागः । प्रधानतो मुख्यधनादुत्कृष्टादित्यर्थः। +मवि. ब्राह्मणीक्षत्रिययोः पुत्रेष्विति ।
xमवि. (३) तदंशत्रये एकः प्रधानतः सारतश्च कर्तव्य (३) एकयोनिष सवर्णेष, एकजातानामेकेनोत्पादि- इत्यर्थःगोवषादीनि च सति संभवे । *विर.५२८ तानाम् । बह्वीषु नानास्त्रीषु अनेकवर्णजातासु भार्यासु (४) प्रधानतस्तस्यैव सर्वधर्मेषु प्राधान्यात् । मच. एकजातानामित्यन्वयः।
विर.५२८ । (५) एकांशश्च प्रधानद्रव्याणां संख्या समं विभज्य ब्राह्मणस्यानुपूर्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः। तेष्वेकांशश्च ।
नन्द. तासां पुत्रेषु जातेषु विभागेऽयं विधिः स्मृतः ॥ यंशं दायाद्धरेद्विप्रो द्वावंशी क्षत्रियासुतः ।
(१) अनुपूर्वग्रहणं तृतीये दार्शतस्य क्रमस्यानु- वैश्याजः सार्धमेवांशमशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ वादः । अयमपि वक्ष्यमाणसंक्षेपप्रतिज्ञानार्थः । मेधा. (१) सत्यप्येकत्वश्रवणे द्विबहु ष्वपि समांशेष्वेषैव (२) आनुपूर्येण वर्णक्रमेण ।
मवि. कल्पना दर्शिता । विषमसंख्ये तु कल्पना। मेधा. (३) शूद्रायामननुमतिं सूचयति-- यदीति। मच. (२) किंचिद्गुणवत्त्वेन विभागप्रकारद्वयम्। दा.१३७ कीनाशो गोवृषो यानमलङ्कारश्च वेश्म च । (३) इतरत्सर्व सार्धसप्तभागान्कृत्वाऽनया व्यवस्थया. विप्रस्यौद्धारिकं देयमेकांशश्च प्रधानतः ॥ विभाज्यमित्यर्थः । अध्यर्धमेकमर्धाधिकम् । एतच्च यद्य.
(१)कीनाशः कर्षकः। कदर्येऽपि प्रयुज्यते । तस्येहा- कैक एव ब्राह्मण्यादिषु पुत्रस्तदा। . मवि. संभवादग्रहणम् । तथा च मन्त्रः 'इन्द्र आसीत्सीरपतिः (४) त्रीनंशान्ब्राह्मणो धनाद्गहीयात्,द्वौ क्षत्रियापुत्रः, कीनाशा आसन्मरुतः' (असं.६।३०।१)। गोवृषो वाहः, साध वैश्यापुत्रः, अंशं शूद्रासुतः । एवं च यत्र ब्राह्मणीयथा 'शनं कीनाशा अभियन्तु वाहैरिति (ऋसं.४१५७। क्षत्रियापुत्री द्वावेव विद्येते तत्र पञ्चधा कृते धने त्रयो ८)। यानं गन्न्यादिः। अलङ्कारः पितृधृताङ्गुलीय. भागा ब्राह्मणस्य द्वौ क्षत्रियापुत्रस्य । अनयैव दिशा कादिः। वेश्म प्रधानम् । एकांशश्च यावन्तोंऽशास्तत ब्राह्मणीवैश्यापुत्रादौ द्विबहुपुत्रादौ च कल्पना कार्या । . एक: प्रधानभूतस्तस्य दातव्यः । एतन्मध्यकादुदत्य
ममु. ज्येष्ठस्य शिष्टं वक्ष्यमाणकल्पनया विभजनीयम् ।+मेधा. (५) एतच्च प्रतिग्रहप्राप्तभूम्यतिरिक्तविषयम् । (२) कीनाशः कर्षकः। गोवृषो गोषु रेतःसेक
पमा.५०५ योग्य उक्तः । यानमेकं किंचिद्रथादि । अलङ्कारः पितु... (६) दायाद्विभजनीयद्रव्यात् ।
मच, स्तस्यैव । वेश्म च । विप्रस्य विप्रपुत्रस्य । औद्धारिक- (७) यत्तु मनुना चातुर्वर्ण्यपुत्रविभागे प्रकारद्वयमुक्तं मुद्धारः। तथा एकांशो यावानस्य विभज्यभागस्य व्यंश व्यंशं इत्यादिना । तत्रोत्तरप्रकारो योगीश्वरसंवादी । इत्यादिना वक्ष्यमाणस्य तृतीयांशस्तावानेक उद्धार- तद्गुणवदगुणवत्क्षत्रियादिमुत्रविषयतया व्यवस्थापनी
यम् ।
व्यप्र.४६५ x मच., नन्द., भाच, मविगतम् । * ममु. मेधागतं मविगतं च ।
सर्व वा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च । ममु. वाक्याथों मेधावत् , पदार्थों मविवत् ।
धम्य विभागं कुर्वीत विधिनाऽनेन धर्मवित् ।। (१) मस्मृ.९.१४९, व्यक.१५०; विर.५२७ दि (दा) + भाच. पदार्थों मविवत्। * शेषं मविगतम् । गेऽयं विधिः स्मृतः (गोऽयं प्रकीर्तितः); स्मृसा.६४ दि (दा); (१) मस्मृ.९।१५१, दा.१३६ जः सार्धमेवां (जोऽध्यधपमा.५०४, स्मृचि.३३, नृप्र.३६, विभ.३८,९४ । मेकां); व्यक.१५० सार्ध (अध्यर्ध); मवि. व्यकवत् ; विर. समु.१२९.
। ५२८ व्यकवत् ; स्मृसा.६४ याद्ध (यं ह) शेषं व्यकवत् ; पमा. (२) मस्मृ.९।१५०; व्यक.१५१ रश्च (राश्च); विर. ५०५, स्मृचि.३४ ध्यं (अं) शेषं व्यकवत् ; मच.व्यकवत् ; ५२७ विप्रस्यौ (प्रविश्यौ); स्मृसा.६४ स्मृचि.३३; विभ, व्यप्र.४६५ दावत् ; विभ.३८,९५ व्यकवत् ; समु.१२९ * ३८,९४; समु.१२९ धान (यत्न).
दावत् ; विच.९७ दावत्. १ (कीनाशः कर्षक:०). २ (गोवृषो वाहः०) (२) मस्मृ.९।१५२ ग.पुस्तके तद्द (तु द); दा. १३६

Page #739

दायभागः-असवर्णभातृविभागः
१२४७ (१) ऋक्थजातं धनरूपं धर्मप्रवचनाद्धर्म्य पूर्वोक्तं । अन्यत्र पठ्यते। 'शूद्रायां तु द्विजाजातो न भमे गमर्हति' नानुमन्यते । वक्ष्यमाणप्रतिज्ञाश्लोकात् । मेधा. इति भूमिमात्रस्य शूद्रापुत्रे निषेधः। एतच्च यत्रान्य
(२) गुणहीने ज्येष्ठे च राजन्यापुत्रे मानवं-सर्व | द्धनमस्ति तद्विषयं द्रष्टव्यम् । अन्यथा दशमांशवचनवेति ।
गौमि.२८।३४
मुपतिष्ठेत । धनान्तराभावे च जीविकैव न स्यात् ।
अहं तु वे भागदानं तु निषिध्यते । प्रजीवनार्थत्वं (३) यदा तु सर्वासामनेके सुतास्तदाह-सर्व वेति। अत्र पक्षे नोद्धारः। एतच्च समानेकपुत्रतायाम् । मवि.
चोपकल्पनमनिवारितमेव । को विशेष इति चेत्, भाग
पक्षे सर्वेण सर्वत्र स्वरिक्थोत्पत्तौ दानविक्रयादिष्वपि (४) यद्वा सर्व रिक्थप्रकारमनुद्धृतोद्धारं दशधा
युज्यते । इतरत्र तूपजीवनं तदुत्पन्नस्य व्रीह्योदनं च, कृत्वा, विभागधर्मज्ञो धर्मादनपेतं विभागमनेन वक्ष्य
प्रजीवनं ब्राह्मणीपुत्रादेव शूद्रो लभते। किं भूमिभागमाणविधिना कुर्वीत ।
. +ममु.
कल्पनया। तथा चोक्तं 'लभते तद्वृत्तिमूलमन्तेवासि(५) धर्मविदिति विशेषणेनास्य पक्षस्य मुख्यता
विधिनेति । सत्यम् । पितृधन निमित्तं तु तस्य प्रजीवनं सूचिता।
नन्द.
कल्पयितव्यम् । भागकाले च यदि न कल्पेत तदा शान् हरेद्विप्रस्त्रीनंशान क्षत्रियासुतः । द्विजातयो भ्रातरः कदाचिदसवृत्तयो निमित्तान्तरतो वा वैश्यापुत्रो हरेद् ड्यंशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ दानविक्रयादिनाऽपहरेयुः। उच्छिद्येत तदाऽस्य जीवनम् ।
(१) इहाविशेषेणापि क्षत्रियादिपुत्राणां भागश्रवणे विकल्पिते तु तदीयामनुज्ञामन्तरेण न लभतेऽन्यत्र नियोस्मृत्यन्तरे विशिष्टयोरागमयोरन्यो मागविशेषः श्रूयते- क्तुम् ।
मेधा. 'न प्रतिग्रहभूर्दे या क्षत्रियायाः सुताय वै। यद्यप्येषां | (२) यस्य तु ब्राह्मणी वन्ध्या मृता वा तत्र क्षत्रियापिता दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् ॥' इति । प्रतिग्रहोपात्ता दिसुतास्त्रिोकभागाः । यस्य त्वेकस्यामेव पुत्रः स सर्व प्रतिग्रहभूः । क्रयाद्युपात्ताया न निषेधः । तथा हरेत् शूद्रापुत्रवर्जम् ।
उ.२।१४।२ __+ विर. ममुगतम् ।
(३) चतसृणां विषमानेकपुत्रत्वे विप्रापुत्रलभ्यभागातह (तु द) च(तत्); व्यक.१५० परिकल्प्य च(प्रविभज्य तु);
त्पादहीनः प्रत्येकः क्षत्रियासुतानामेवं वैश्यासुतानामध गौमि.२८१३४ परिकल्प्य च (ऽत्र विभज्य तु) धिनाऽनेन । शूद्रासुतानां पाद इति यथाविधि भागः पतति तथा (धानेन तु); उ.२।१४।२ व्यकवत् ; विर.५२८ तद्द (तु द) विभजनीयमित्यर्थाल्लभ्यते। यदा तु ब्राह्मणीक्षत्रिययोरेपरिकल्प्य च (प्रविभज्यते); स्मृसा.६४ पूर्वार्धे (तथा सर्व । वापत्यानि तदा सप्तांशतां कृत्वा चतुरोंऽशानित्यादि । ऋक्थजातं दशधांशं विभज्य च); पमा.५०५ व्यकवत् ; व्यनि. यदा तु ब्रह्मविजातीयभार्यात्रयपुत्रास्तदा नवांशान्कल्पतद्द (तु द) परिकल्प्य च (प्रविभज्य तत्) नानेन (ना तेन); यित्वा । एवं ब्राह्मणीवैश्याशूद्रापुत्रेषु सत्सु सप्तांशान् । स्मृचि.३४ तद्दशधा (तु दशाध) शेष व्यकवत् ; नृप्र.३६ तह
विप्राशूद्रापुत्रेषु सत्सु पञ्चेत्यायूह्यम् । एवं क्षत्रियस्य (तु द) शेष व्यकवत् ; मच.वा (च); ब्यप्र. ४६५ दावत; विभ.
क्षत्रविट्शूद्रजातिभात्रियपुत्रेषु सत्सु त्रयो द्वावेकांश ९५ विरवत् ; समु.१३० व्यकवत् ; विच.९७ तद्द (तु द).
इति षडंशा इत्यादिव्यवस्थोहनीया। मवि. (१) मस्मृ.९।१५३, दा.१३६; व्यक.१५०, मभा. २८१३७, गौमि.२८।३४ मंशं (मेक); उ.२।१४।२; विर.
(४) विप्र इत्येकत्वस्याविवक्षितत्वादनेकेषु विप्रे५२८; स्मृसा.६४ पुत्रो हरेद् वंश (जो बंशमेवांश); पमा. वियमेव व्यवस्थेति ।
विर.५२८ ५०५ गौमिवत् ; विचि.२२४ पुत्रो हरेद् धेश (सुतो यंश- (५)एवं चतुर्णा विभागे जाते तत्र यस्य सजातीया मेक); व्यनि.स्मृचि,३४, नृप्र.३६, सवि.३६१(=) रोंs(रं)
बहवो द्वित्रा वा भ्रातरः स तेभ्यः समतया विभजेदिति प्रथमपादः; व्यप्र.४६५, विभ.९५; समु.१३० गौभिवत् ;
भावः।
मच. विच.७३ (चतुरंशान् ब्राह्मणेषु तव्यंशं क्षत्रियासुतः) पुत्रो (जातो): ९७.
* ममु. मविगतम् । व्य. का. १५७

Page #740

१२४८
व्यवहारकाण्डम् यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रो यद्यपुत्रोऽपि वा भवेत् । । दशमांशहरत्वं चतुर्वेव। द्वयोस्त्रिषु चतु—भयोर्भागाधिनाधिकं दशमाद्याच्छद्रापुत्राय धर्मतः॥ | क्यम् ।
मेधा. (१) सत्पुत्रो विद्यमानपुत्रः ब्राह्मणीपुत्र एव वा। (२) शूद्रापुत्रस्त्वौरसोऽपि कृत्स्नं भागमन्याभावेऽपि विद्यमानो विवक्षितो न द्विजातिपत्रमात्रमतश्वासति | न लभते । यथाह मनु:- यद्यपीति । यदि सत्पुत्रो ब्राह्मणपुत्रे क्षत्रियवैश्ययोः सतोरप्यष्टमांशं लभते । विद्यमानद्विजातिपुत्रो यद्यपुत्रोऽविद्यमानद्विजातिपुत्रो वा केवले च वैश्यपत्रे तृतीयम् । अन्ये त्वविशेषेण स्यात्तस्मिन्मृते क्षेत्रजादिन्यो वा सपिण्डः शूद्रापुत्राय द्विजातिपुत्राभावो पुत्रपदेनोक्त इत्याहुः । अस्मिन्पक्षे तद्धनाद्दशमांशादधिकं न दद्यादित्यस्मादेव क्षत्रियासपिण्डगामि दशमांशशेषधनम्। इयं त्वदुष्या व्यवस्था वैश्यापुत्रयोः सवर्णापुत्राभावे सकलधनग्रहणं गम्यते । यदा बहुधनं योगक्षेमे तदा दशमांशं हरेच्छौद्रः । अथ
*मिता.२।१३३ कतिपयजनजीवनपर्याप्त तदा शूद्रापुत्रस्यैव । क्षत्रिया- (३) अपुत्रस्य दशमादंशादधिकं पल्ल्यादयो गृह्णन्तीदीनां समानासमानजातीयस्त्रीजातानां स्मृत्यन्तरे विधि- त्यर्थसिद्धम् ।
- अप.२।१३३ दाशतः । 'क्षत्रजास्त्रियकभागा विड्जाः स्युद्यकभा- (४) तदशुश्रुषुशूद्रापुत्रविषयम् । पमा.५०७ गिनः । क्षत्रियजाताश्च वजातीयविजातीयाः शूद्र (५) मिताटीका-नन्वेतदनुपपन्नं 'चतुस्त्रिोकभागाः पर्यन्ताः वर्णक्रमेण ब्यादिभागहराः। तदा तेन स्वधनं स्युवर्णश' इति । शूद्रापुत्रस्यैकांशहरत्वाभिधानादत्र च क्षत्रियस्य, शूद्राः षष्ठमंशं लभन्ते । विशश्च तृतीयम् । दशांशहरत्वाभिधानात् । मैवम् । ब्राह्मणीपुत्रस्य चत्वाअन्ये त्वस्य श्लोकस्य सामर्थ्यमाहुः। शूद्रापुत्राय रोंऽशाः क्षत्रियापुत्रस्य त्रय इति सप्त, वैश्यापुत्रस्य यदा ददाति तदाऽनेन धनं संकलय्य दशमोऽशो द्वाविति नव, शूद्रापुत्रस्यैक इति मिलित्वा दश। एवं च दातव्यो न तदधिकः । सत्यपि स्वातन्त्र्ये । यथा 'चतुस्त्रिोक' इत्यत्रापि दशमांशहारित्वस्योक्तत्वान्न वक्ष्यति 'यदेवास्य पिता दद्यात्' इति । अस्मिन्पक्षे विरोध इति सर्वमनवद्यम् । +सुबो.२।१३३ सत्पुत्रो दद्यादिति समानाधिकरणे पदे उपपन्नतरे।
(६) पितुरिच्छया विभागेऽपि शूद्रापत्याय दशमो इतरथा यस्य सदसत्पुत्रः पिता स दद्यादिति संबन्धो भागो देय इति नियमयति- यद्यपीति । सत्पुत्रः दुश्लिष्टः स्यात् । सत्पुत्रपदेनास्य पुत्रादेरमिधानम् । दद्या- विद्यमानपुत्रः ब्राह्मण्यादिचतसृष्वपि यस्य स सत्पुत्रः। दिति जीवतः पुत्रसपिण्डादेः। ततश्च यदि क्षत्रियावैश्या
तास्वेवाविद्यमानः पुत्रो यस्य सोऽपुत्र इति ।। पुत्रौ न स्तः केवलो ब्राह्मणशूद्रौ तदा न शूद्रस्य दशम धर्ममनुरुध्य दशमांशादधिकं न दद्यादिति नियमः । एवांशः किं तीत्यल्पं नाधिकतरं धनं लभते । यत्र दश गावः सन्ति तत्र चतस्रो ब्राह्मणस्यैका शद्रस्य पञ्च
(७) यदि सत्पुत्रो विद्यमानसवर्णापुत्रो यदि क्षत्रियवैश्ययोः । यदा तौ न स्तः तदा पञ्चगावस्तयैव
वाऽपुत्रोऽविद्यमानसवर्णापुत्रो भवेत् । यत्तु प्राक् चतुकल्पनया ब्राह्मणशूद्राभ्यां विभजनीयाः। यदि सर्वा
स्त्रिोकभागभागित्वं योगीश्वरादिभिरुक्तम् । तदतिसद्ब्राह्मण आदद्यान्न चांशहरः स्यान्न चतुरंशहरस्तस्माच्चतु
वृत्तशूद्रापुत्रविषयं वेदितव्यमन्यथा मानवविरोधात् । रोंऽशान् हरेदिति चतुर्षु भ्रातृषु सत्सु कल्पना। शुद्रस्यापि
xव्यप्र.४८७ . (१) मस्मृ.९।१५४ यद्यपु (ऽप्यसत्पु); मिता.२११३३; (८) दुर्वृत्ते तु दशमांश एव। xविता.३७६ दा.१४१; अप.२।१३१,१३२; व्यक.१५२; विर.५३५ (९) सत्पुत्रः विद्यमानपुत्रः।
नन्द, त्तु सत्पु...त्रोऽपि (सपुत्रो वा यद्यपुत्रोऽथ); स्मृसा.६४ तु (न); पमा.५०७; विचि.२२६; ज्यनिः; नृप्र.३६, सवि. * मवि. मितागतं, अपगतं च । ममु., विर., विचि., ३९५, व्यप्र.४८७; विता.३७६ त्तु सत्पुत्रो (त्समुत्पन्नो); | सवि. मितागतम् । बाल.२११३५ (पृ. २३५) ऽपि वा (ऽथ वा); समु.१३०; __ + बाल, सुबोगतम् । विच.९९ बालवत् ; नन्द.सपुत्रस्त्विति सम्यक् पाठः.
x शेषं मितागतम् ।
मच.

Page #741

दायभागः-असवर्णभ्रातृविभागः
१२४९
(१०) सत्पुत्रः विद्यमानब्राह्मणपुत्रः। भाच.] भ्रातरः समं भजेरन् ।
भाच. असवर्णसमानां शुद्रेतराणां समसर्वांशहरत्वम्
शूद्रपुत्राणां समांशहरत्वम् संमवर्णासु ये जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् । शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते । उद्धारं ज्यायसे दत्वा भजेरन्नितरे समम ॥ तस्यां जाताः समांशाः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत् ॥
(१) वाशब्दो द्वितीयं विकल्पमन्तरेणानुपपद्यमानः (१) प्रतिलोमविवाहः शद्रस्य नेष्यते । उक्तानुप्रकृतमपेक्ष्य निराकाङ्क्षो भवति । समवर्णास्वसमवर्णासु | वादोऽयम् । तस्यां जाताः समांशाः स्युरिति । पञ्चमस्य बा । शद्रस्यैव सर्वधनहरत्व निषेधाद्विजातिविषयमेव जात्यन्तरस्याभावादेवमुक्तं सवर्णव तस्य भार्या नान्या विज्ञायते । तेन ब्राह्मणस्यासति ब्राह्मणीपुत्रे क्षत्रियादि- | अस्तीति ।
मेधा. जाताः सर्वधनहरा भवन्तीत्युक्तं भवति । एवं क्षत्रियस्य (२) समांशाः स्युनतूद्धार इत्यर्थः। मवि. वैश्यापुत्रः । न त्वयमर्थः उद्धारं ज्यायसे दत्वा । (३) समानजातीयैव भार्योपदिश्यते नोत्कृष्टाऽवकृष्टा सर्वेऽसवर्णाजाताः समं सवर्णापुत्रैर्भजेरन् प्रागुक्तैकांशा | वा ।
*ममु. पचयविरोधात् । यद्यप्युक्तं निर्गुणेषु सवर्णापुत्रेषु गुण
याज्ञवल्क्यः वत्स्वितरेषु युक्तमेव साम्यम् । तथा चोक्तं 'सवर्णापुत्रो
नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः अन्यायवृत्तो न लभेतैकेषामिति तदेतदसत् । जातेर- चेतुस्त्रिद्ध्येकभागाः स्युर्वर्णशो ब्राह्मणात्मजाः । त्यन्तमान्यत्वात् 'उत्पत्त्यैवाऽर्थस्वाम्यमित्याचार्या' इति। क्षत्रजास्त्रिद्ध्येकभागाः विड्जास्तु ब्येकभागिनः॥ तेनेयमत्र व्याख्या। असत्सु सवर्णेष्वसवर्णास्वपि जाता- | (१) एवं सवर्णानां समो विभागः। नानावर्णास्तुस्तेऽपि ज्यायोंऽशसमुद्धारेण सवर्णवद्विभजेरन् । मेधा. चतुस्त्रिोकभागीना इति । ब्राह्मणस्य चतसृषु ब्राह्मण्या
(२) समेति समवर्णमात्रपुत्रत्वे उद्धारोद्धरणं 'ज्येष्ठस्य दिषु यदा पुत्राः स्युः, तदा द्रव्यं दशधा षोढा त्रेधा च विंश उद्धार' इत्यादि नान्यथेत्यर्थः। मवि. | विभज्य ब्राह्मणादिक्रमेण चतुस्त्रिोकभाक्त्वं स्यात् ।
(३) द्विजातीनां समानजातिभार्यासु ये पुत्रा | चत्वारो ब्राह्मणस्यांशाः, क्षत्रियस्य त्रयः, वैश्यस्य द्वौ, जातास्ते सर्वे ज्येष्ठायोद्धारं दत्वाऽवशिष्टं समभागं कृत्वा | एकः शूद्रापुत्रस्य । एवं क्षत्रियजातानाम् । त्रयः क्षत्रिज्येष्ठेन सहान्ये विभजेरन् ।
ममु.| यस्य, वैश्यस्य द्वौ, एकः शूद्रस्य । एवं वैश्यजातस्य । (४) यत्र द्विजन्मनां समवर्णासु नानास्त्रीषु बहवः
* शेषं मविगतम् । पुत्राः, तथा वाशब्दादसवर्णास्वपि नानास्त्रीषु बहवः
(१) मस्मृ.९।१५७; व्यक.१५१ तस्यां (तत्र); विर.५३२ पुत्रास्तदा ज्यायसे किंचिदुद्धारं दत्त्वा सममितरे विभ
र्या विधीय (योपदिश्य); व्यनि.; दात.१९३ विरवत् ; विभ. जेरन् ।
विर.५३२
४० मांशाः (मानाः): ८१ विरवत् ; समु.१३०, विच. . (५) अयं त्वगुणवद्विषय इत्याह- समेति । उद्धारं | ७४ विरवत् ; दच.३७ विरवत्. किंचिच्छेष्ठद्रव्यम् ।
मच. | (२) यास्मृ.२।१२५; अपु.२५६।१२; विश्व.२।१२९ ... (६) अथ पितृतोऽसवर्णानां मातृसवर्णानां विभाग- गाः स्युः (गीना) (क्षत्रजास्त्रिव्येकभागीना वैश्यजौ चेकमागिनौ); माह - समवर्णास्विति ।
नन्द. मेधा.९।१५४ स्तु (स्स्युः) उत्त.; मिता.; अप.ड्जास्तु (ड्जो . (७) द्विजन्मनां ब्राह्मणक्षत्रियविशां सर्वद्रव्यात् वरं
तु) गिनः (गिनौ); विर.५२९ (क्षत्रजातास्त्रिद्विकैकान् विशस्तु ज्यायसे वर्णश्रेष्ठाय उद्धारमुदत्य दत्वा पश्चादितरे
व्येकभागिन:); पमा.५०३; मपा.६५७ विड्जा (स्युर्विड्जा);
रत्न.१४१; नृप्र.३८; सवि.३६६:४१७ प्रथमपादः; मच, (१) मस्मृ.९।१५६ मेधा.ये (वा); व्यक.१५१; विर. ९।१५४ मेधावत् ; वीमि.; व्यप्र.४६३; व्यउ.१४५; ५३२ मेधावत् ; दात.१९३; विभ.९३, समु.१२८ व्यम.४५ स्युर्वर्ण (स्युः क्रम); विता.३२६ गाः विड्जा (जों विच.७३ मेधावत्..
विड्जा); राकौ.४५३; बाल.२।१३५ (पृ. २३५); विभ, - १ वर्णाद्वि.
९६ विरवत् ; समु.१३०.

Page #742

१२५०
व्यवहारकाण्डम्
गित्यविरुद्धम् ।
वैश्यस्य द्वौ, एकः शूद्रापुत्रस्येति व्यवस्था । ननु च | स्यात्तद्विषयम् । यदा तु प्रसाददानं नास्ति तदैकांशभाद्विजातीनां शूद्रापुत्रो नास्त्येव तद्विवाहप्रतिषेधात् । *मिता. सत्यम् । स्मृत्यर्थभ्रान्त्या तु प्रवृत्तावयं विभागधर्म (३) अत्र च यत्र क्षत्रियवैश्यावधिकगुणौ, तत्र इत्यभिप्रायः । Xविश्व.२।१२९ महाभारतोक्ता विभागव्यवस्था । मन्दगुणयोस्तु याज्ञ(२) एवं 'विभागं चेत्पिता कुर्यादि त्यादिना प्रबन्धेन वल्क्योक्ता व्यवस्थेत्यविरोधः । विर. ५२९ समानजातीयानां भ्रातॄणां परस्परं पित्रा सह विभागक्लृप्तिरुक्ता । अधुना भिन्नजातीयानां विभागमाह – चतुस्त्रिभागा इति । 'तिस्रो वर्णानुपूर्व्येण' इति ब्राह्मणस्य चतस्रः क्षत्रियस्य तिस्रो वैश्यस्य द्वे शूद्रस्यैकेति भार्या दर्शिताः । तत्र ब्राह्मणात्मजा ब्राह्मणोत्पन्ना वर्णशः, वर्णशब्देन ब्राह्मणादिवर्णाः स्त्रिय उच्यन्ते । 'संख्यैकवचनाच्च वीप्सायाम्' इत्यधिकरणकारकादेकवचनाद्वीप्सायां शस् । अतश्च वर्णे वर्णे ब्राह्मणोत्पन्नाः यथाक्रमं चतुस्त्रिद्येकभागाः स्युर्भवेयुः । एतदुक्तं भवति । ब्राह्मणेन ब्राह्मण्यामुत्पन्ना एकैकशश्चतुरश्चतुरो भागान् लभन्ते । तेनैव क्षत्रियायामुत्पन्नाः प्रत्येकं त्रींस्त्रीन् वैश्यायां द्वौ द्वौ शूद्रायामेकमेकमिति । क्षत्रजाः क्षत्रियेणोत्पन्नाः, वर्णशः इत्यनुवर्तते, यथाक्रमं त्रिभागाः । क्षत्रियेण क्षत्रियायामुत्पन्नाः प्रत्येकं त्रींस्त्रीन्, वैश्यायां द्वौ द्वौ शूद्रायामेकमेकम् । विड्जाः वैश्येनोत्पन्नाः । अत्रापि वर्णश इत्यनुवर्तते, यथाक्रमं येकभागिनः । वैश्येन वैश्याया मुत्पन्नाः प्रत्येकं द्वौ द्वौ भागौ लभन्ते । शूद्रायामेकमेकम्। शूद्रस्यैकैव भार्येति भिन्नजातीयपुत्राभावात्तत्पुत्राणां पूर्वा एव विभाग: । यद्यपि चतुस्त्रिद्येकभागा इत्यविशेषेणोक्तं तथापि प्रतिग्रहप्राप्तभूव्यतिरिक्तविषयमिदं द्रष्टव्यम् । यतः स्मरन्ति - - ' न प्रतिग्रहभूर्देया क्षत्रियादिसुताय वै । यद्यप्येषां पिता दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् ॥' इति । प्रतिग्रहग्रहणात्क्रयादिना लब्धा भूः क्षत्रियादिसुतानामपि भवत्येव । शूद्रापुत्रस्य विशेषप्रतिषेधाच्च । 'शूद्र्यां द्विजातिभिर्जातो न भूमेर्भागमर्हति' इति । यदि क्रयादिप्राप्ता भूः क्षत्रियादिसुतानां न भवेत्तदा शूद्रापुत्रस्य विशेषप्रतिषेधो नोपपद्यते । यत्पुनः ‘ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् । यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् ॥' (मस्मृ. ९ । १५५ ) इति, तदपि जीवता पित्रा यदि शूद्रापुत्राय किमपि प्रदत्तं
X अप, सवि विश्वगतं मितागतं च ।
(४) अत्र बहुवचनं पुत्रबहुत्वापेक्षया न तु भार्यागतपतिबहुत्वापेक्षया ब्राह्मणस्य ब्राह्मण्यां स्वभार्यायामुत्पन्नपुत्रापेक्षयांशद्वयस्य न्यूनत्वाद्वैश्यायामुत्पन्नस्य द्वावंशौ शूद्रायामुत्पन्नस्यैकोंऽशः । अनेनैव प्रकारेण पुत्रगतसंख्यासाम्ये वैषम्ये च योजनीयम् ।
+मपा. ६५८
(५) मिताटीका - शुद्यां द्विजातिभिर्जात इति । अत्र शूद्यामिति न शूद्रभार्यायां अपि तु स्वस्त्रियां शूद्रायामित्यर्थः । शूद्रभार्यात्वे तस्यां जातस्य कुण्डगोलक योरन्यतरत्वेन भागानर्हत्वात् । अतः 'शूद्यामि'ति छान्दसः । सुवो.
(६) यद्यपि शूद्रापरिणयने द्विजातेर्भूयान् दोष:, पुत्रार्थ विवाहस्तु सर्वथा शूद्रायां निषिद्ध एव । तथापि रतिधर्मार्थविवाहयोरनुकल्पत्वेन परिणीतायां शूद्रायामनुपङ्गाजातस्य विभागाभिधानमुपपन्नमेव । शूद्यां जातो निषादः पारशवो वेति जातिकथनमिव । आचारमिताक्षरायामेवमेव व्यवस्थापितम् ।
+व्यप्र.४६४
नारदः नानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः वर्णावरेष्वंशहानिरूढाजातेष्वनुक्रमात् ॥
(१) वर्णावरा विप्रस्य क्षत्रियादयः । ऊढा परिणीता, अंशहानिः क्षत्रियाया जातस्य त्रयोंऽशा इत्यादि । वर्णान्तरेष्विति क्वापि पाठः । तत्राप्ययमेवार्थः । विर. ५२८ (२) वर्णावरेषु क्षत्रियावैश्याशूद्रापुत्रेष्वंशहानिः सर्व दशधा कृत्वा चतुरो भागान् ब्राह्मणीपुत्रो हरेत्, त्रीन् क्षत्रियासुतः, द्वौ वैश्यासुतः, एकं शूद्रासुतः । केचिदाहुः
पुत्रबहुत्वेऽप्येवमेवेति । अन्ये यथा ब्राह्मणीपुत्रांशा
* पमा, वीमि व्यम, विता. मितागतम् । + शेषं मितागतम् ।
(१) नासं. १४।१४ रूढा (गूढ ); नास्मृ. १६ । १४; व्यक. १५०; विर. ५२८ वर्णान्तरेषु इति क्वापि पाठ:; विभ. ९५.

Page #743

दायभागः-असवर्णभ्रातृविभागः
१२५१ चतुर्भागोनः क्षत्रियासुतस्य, ततस्त्रिभागोनो वैश्या- प्रतिग्रहग्रहणादुपायान्तरप्राप्ता तु देयैव साऽपि न सुतस्य, तदर्ध शूद्रासुतस्य तथा विभागः । क्षत्रियस्य शूद्रापुत्राय ।
xअप.२।१२५ (सप्त ? षड्) भागान् कृत्वा त्रीन् क्षत्रियः, द्वौ वैश्या- शंद्यां द्विजातिभिर्जा मेर्भागमहति । सुतः, एकं शूद्रासुतः। वैश्यस्यापि त्रीन् कृत्वा द्वौ वैश्यः, सजातावाप्नुयात् सर्वमिति धर्मो व्यवस्थितः। एकमितरः । एकपुत्रास्वेवम् । यदा ब्राह्मण्या एकः, भूमिमात्रोपादानात् क्रयप्रसादादिनापि द्विजातिक्षत्रियाया बहवः, वैश्याया वा, तदापि मातृत एव लब्धभूमौ शद्रस्यानधिकारः सिद्धयति । दा.१४० यथोक्तः । इतरोक्तः क्षेत्रज उत्पन्ने यद्यौरसः स्यात् ,
'निषाद एकपुत्रस्तु विप्रस्य स तृतीयभाक् । समांश इत्युक्तः। पुत्रिकासुतस्तत्पितुरेव भवति औरस
द्वौ सकुल्याः सपिण्डा वा स्वधादाताऽथ संहरेत् ।। उत्पन्ने । एवमवाप्य दत्ता (?) । स च मातामहस्य
कुल्याभावे स्वधादाता आचार्यः शिष्य एव वा। समांश एव । गूढ जाताः कानीनसहोढगूढोत्पन्नाः ।
सवावापत्सु.तान्वणान्तथैव प्रतिपादयेत् ॥ तेष्वंशहानिः औरसस्याध कानीनस्य, तदर्ध सहोढस्य तदर्धे गूढोत्पन्नस्य । बन्धुदायादा हि ते । तेषां भाग
निषादः शुद्यां ब्राह्मणाजातः । तेन तृतीयो भागः हरत्वं वक्ष्यति । तेषामयं विभागः औरसे सति ।
शूद्रस्य, द्वौ सपिण्डस्य, तदभावे सकुल्यस्य भवेत् । नाभा.१४।१४
सकुल्याभावे तु आचार्यः शिष्यो वा हरेत् । सर्वास्वाबृहस्पतिः
पत्सु सर्वेषां सपिण्डसकुल्यादीनामभावे सगोत्रान्तान्वर्णानानावर्णस्त्रीपुत्राणां विभागविधिः । जातिज्येष्ठगुणवयो
निषादपितृगोत्रान् प्रतिपादयेदित्यर्थः । सगुण निषादज्येष्ठयोः समांशविधिः । क्षत्रिया पुत्रस्य प्रतिग्रहभूनिषेधः, विषयमेतदिति पारिजातः।
विर.५३५ शद्रापुत्रस्य भूनिषेधश्च । शूद्रापुत्रस्य चैकस्य तृतीयांशहरस्वम् ,
पितुः पिण्डोदकक्रियाधिकारक्रमः - शेषविनियोगश्च ।
'पितुः पुत्रेण कर्तव्या पिण्डदानोदकक्रिया। ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रा विप्रोत्पन्नास्त्वनुक्रमात् । पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्तदभावे सहोदरः ।। चतुस्त्रिद्ध्येकभागेन भजेयुस्ते यथाक्रमम् ।
___xपमा., मपा., व्यप्र., व्यम., विता. अपगतं मितागतं क्षत्रजास्त्रियेकभागा विड्जौ तु येकभागिनौ ।।
च । ब्राह्मणीपुत्रश्चतुरोंऽशानानुलोम्येन जातः क्षत्रियापुत्र- दा.१३९ प्येषां (प्यस्य); अप.२।१२५; व्यक.१५१ दावत् ; स्त्रीनंशानानुलोम्येन जातो वैश्यापुत्रो द्वावंशौ शूद्रस्य उ.२।१४।२ दावत् ; विर.५३४ दावत् स्मृसा.६५ दावत् एकमंश, क्षत्रियस्य ...तथा वैश्यस्य वैश्यापुत्रो द्वावंशौ पमा.५०५:५६४ वै (च) पू., स्मरणम् ; मपा.६५८:६८७ वैश्यस्य शूद्रापुत्र एकमंशम्।
व्यनि. | पू.; रत्न.१४ १; विचि.२२५ दावत् ; व्यनि.यादि (याय) 'विप्रेण क्षत्रियाजातो जन्मज्येष्ठो गुणान्वितः।
प्येषां (स्य स्व); स्मृचि.३४ दावत् ; नृप्र.३६,३९, सवि. भवेत्समांशो विप्रेण वैश्याजातस्तथैव च ।।
३७१ स्मरणम् ; वीमि.२।१२५ यादि (यस्य) स्मरणम् ;
व्यप्र.४६६ व्यउ.१४६ स्मृतिः; व्यम.४५ यादि (यायाः); नै प्रतिग्रहभूर्दया क्षत्रियादिसुताय वै ।
विता.३२६, राको.४५० स्मरणम् ; समु.१३०; विच. यद्यप्येषां पिता दद्यात् मृते विप्रासुतो हरेत् ।।
९८ दावत्. x मेधा.व्याख्यानं 'चतुरोंऽशान् हरेत्' इति मनुवचने (१) दा.१४०; व्यक.१५१ स्मृतिः; उ.२।१४।२ विर. (पृ.१२४७)द्रष्टव्यम् । मिता.व्याख्यानं 'चतुस्त्रियकभागाः स्युः'
५३४; पमा.५०६ =) पू.; मपा.६५८ पू.; व्यनि.सजा इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१२५०) द्रष्टव्यम् ।
(स्वजा); नृप्र.३६,३९ पू.; समु.१३० शूद्यां (गूढां) देवल: (१) उ.२।१४।२; व्यनि.मजे (भवे) क्रमम् (क्रमात्)
विच.९९ पू. विड्जो तु (विड्जाता); समु.१३० भजे (भवे). (२) दा.१३८ शो विप्रे (शः क्षत्रे); व्यक.१५१ दावत ;
(२) विर.५३५; नृप्र.३६. विर.५३३; व्यप्र.४६५, विच.९८.
(३) व्यक.१५१ तथैव (सगोत्रान् ); विर.५३५. (३) मेधा.९६१५३, मिता.२।११९,२।१२५ स्मरणम् ; (४) अप.२।१३५.

Page #744

१२५२
प्रेमीतस्य पितुः पुत्रैः श्राद्धं देयं प्रयत्नतः । ज्ञातिबन्धुसुहृच्छिष्यैर्ऋत्विग्भृत्यपुरोहितैः ॥ देवलः
व्यवहारकाण्डम्
असवर्णैकपुत्रः सर्वांशहरः, एकः शूद्रापुत्रस्तृतीयांशहरः इतरेषामभावे । शूद्रापुत्रस्य भूमिनिषेधः ।
आनुलोम्येपुत्रस्तु पितुः सर्वस्वभाग्भवेत् ॥ निषाद एक पुत्रस्तु विप्रस्वस्य तृतीयभाक् । द्वौ सपिण्डः सकुल्यो वा स्वधादाताथवा हरेत् ॥ (१) ब्राह्मणेन शूद्रायां जातो निषाद उच्यते ।
दा. १४०
(२) आनुलोम्येन जातस्यैकपुत्रस्य ऋक्थग्रहणप्रकारमाह देवल:- आनुलोम्येकपुत्रस्तु इति । एतच्च निषादव्यतिरिक्तविषयम् । पमा. ५०७ (३) अर्थग्रहणं चात्यन्तशुश्रूषुशूद्रस्येति द्रष्टव्यम् । व्यनि. (४) यदा तु शूद्राज एवैकः पुत्रो ब्राह्मणस्य तदा स तद्धनतृतीयांशहारी, भागद्वयं सपिण्डानां तदभावे सकु ल्यानां तेषामप्यभावे श्राद्धकर्त्तुः । यदाह देवल:- निषाद एकपुत्रस्त्विति । ब्राह्मणाच्छूद्रायां विन्नायां जातो निषादः स एवासौ पुत्रश्चेदित्यर्थः । क्षत्रियवैश्ययोस्तु स धनार्द्धहरोऽपरमर्द्धमपुत्रधनग्रहणाधिकारिणरतदुक्तक्रमेण गृह्णीयुः । तथा च विष्णुः - 'द्विजातीनां शूद्रस्त्वेकपुत्रोऽर्धहरोऽपुत्रऋक्थस्य या गतिः साऽर्धस्य द्वितीयस्येति । द्विजातिपदेनात्र क्षत्रियवैश्य मात्रग्रहणम् । देवलेन ब्राह्मणे विशेषाभिधानात् । एकपुत्र इति कर्म
धारयः । इदमपि सद्वृत्तातिगुणवच्छूद्रापुत्रविषयम् । 'यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्र' इत्यादिना 'ब्राह्मणक्षत्रियविश' इत्यादिना च वक्ष्यमाणमनुवचनेन विरोधापत्तेः । Xव्यप्र. ४६५-४६६
शूद्र्यां द्विजातिभिर्जातो न भूमेर्भागमर्हति । सजातावाप्नुयात्सर्वमिति धर्मे व्यवस्थितः ॥ (१) भूमेः क्रयादिप्राप्ताया अपि । द्रव्यस्य तु लभत
एव ।
व्यम. ४५
(२) भूमेरित्युक्तेरन्यधने पितुरिच्छ्या तुर्याशं तदभावे जीवनं लभेतेत्यर्थः । विता. ३२७
बृहन्मनुः
प्रतिग्रहभूर्ब्राह्मगीसुतानामेव । स्थावरं त्रैवर्णिकासुतानाम् । ब्रह्मदायागतां भूमिं हरेयुर्ब्राह्मणी सुताः । गृहं द्विजातयः सर्वे तथा क्षेत्रं क्रमागतम् ॥
(१) या तु प्रतिग्रहेण पित्रार्जिता भूमिः सा ब्राह्मणीपुत्रस्यैव, न क्षत्रियादेः, गृहं क्रमागतं क्षेत्रं च द्विजातिपुत्राणामेव, न शूद्रस्य । तदाह बृहन्मनुः ब्रह्मदायागतामिति । क्रमादागतयोः पितामहप्रपितामहादि - गृहीतयोः सकलद्विजातिसंबन्धः, क्रमागतमित्यविशेषेणाभिधानात् । प्रतिग्रहभूमौ च क्षत्रियादिसुतानामेवाधिकारनिषेधेन तन्नप्त्रादीनामप्यननुज्ञानम् । दा. १३८
(२) ब्रह्मदायागतां प्रतिग्रहयाजनादिलब्धां द्विजातयस्त्रैवर्णिकाः । प्रतिग्रहलब्धामित्यत्र पारिजातः। विर. ५३४
x विता, विन. व्यप्रवत् ।
(१) बाल. २।१३५ ( पृ. २४३).
(१) मेघा. ९।१५३ शूद्र्यां द्विजातिभिर्जा (शूद्रायां तु द्विजा(२) उ. २।१४ २; पमा. ५०७ व्यमि. म्येक (म्येन); ज्जा) पू.; मिता. २।१२५ ( = ) पू.; अप. २११२५ द्यां (द्रो) समु.१३०.
(३) दा. १४० एकपु (एक: पु) स्वस्य (स्य स ) ; व्यक. १५१ थवा (थ सं); उ. २।१४।२ स्वस्य (स्वस्य) थवा (तु तं ); पमा. ५०७ थवा (तु स्वं); व्यनि थवा (नुसं); व्यप्र.४६६ स्वस्य (कथेस्य); विता. ३७६ स्वस्य (स्य स्यात् ) सकु (स्वकु) ताथ (तापि); समु.१३० स्वस्य (स्य स ) थवा ( तु सं); विच. ९९ भाक् (कम्).
पू., स्मृत्यन्तरम् ; पमा. ५०६ (=) पू.; रत्न. १४१; व्यप्र. ४६६; व्यम.४५; विता.३ २७ र्मो (मं.) त: (तिः).
(२) दा. १३८; व्यक. १५१; विर. ५३४ युर्ब्रा (द्यो ब्रा ) पता: (त:); विचि. २२५; व्यनि तथा क्षेत्रं क्रमागतम् (तथैव क्षेत्रकर्दमम्); बाल.२।११९ (पृ. १४९) दाया (दायं शेषं विश्वत्, बृहस्पतिः; समु.१३० मनुः विच. ९८.

Page #745

पुत्रप्रकाराः तेषां दायहरत्वविचारश्च
मुख्यगौणपुत्रविचारः, पुत्रप्रतिनिधिविधिः, पुत्राणां दायहरत्वविचारश्च
*वेदाः
पुत्रमहिमा
प्रजाभिरग्ने अमृतत्वमश्याम् ।
प्रजाभिस्त्वद्दत्ताभिर्हे अग्नेऽमृतत्वं संतत्यविच्छेदलक्षणमश्याम् । प्राप्नुयाम् । ऋसं. औरस एव पुत्रो युक्तः । जनकस्यैव प्रजा । औरसपुत्र एव दायहरः न दुहिता । दुहिता संस्काराह । परिषद्यं रणस्य रेक्णो नित्यस्य रायः पतयः स्याम । न शेषो अग्ने अन्यजातमस्त्यचेतानस्य माथो विदुक्षः ॥
(१) अपत्यं कस्मात् ? अपततं भवति । नानेन पततीति वा । तद्यथा जनयितुः प्रजैवमर्थये ऋचा उदाहरिष्यामः-परिषद्यमिति । परिहर्तव्यं हि नोपसर्तव्यम् । ' अरणस्य रेक्णः' अरणोपाणों भवति । रेक्ण इति धननाम । रिच्यते प्रयतः । 'नित्यस्य रायः पतयः स्याम' । पित्र्यस्येव धनस्य । ‘न शेषो अग्ने अन्यजातमस्ति' - शेष इत्यपत्यनाम । शिष्यते प्रयतः । अचेतयमानस्य तत्प्रमत्तस्य भवति । मा नः पथो विदूदुष इति । नि. ३ । २
।
[दुर्गाचार्य भाष्यम् – वसिष्ठाग्निसंवादे वसिष्ठेन हतपुत्रेण अग्निरभ्यर्थितः – पुत्रं मे देहीति । तेन किलासौ प्रत्युक्तः क्रीतककृत्रिमदत्तकादीनां पुत्राणामन्यतमं कुरुष्व पुत्रमिति । स एवमुक्त एताभ्यामृग्भ्यामन्यजान् पुत्रान् निन्दन्नौरसं पुत्रं ययाचे । 'परिषद्यं... वि दुक्षः ।' 'परिषद्यं' 'परिहर्तव्यं' परिहरणीयं परित्याज्यमित्यर्थः । किं पुनस्तत् ? ‘अरणस्य रेक्णः' अरणस्य अपगतार्णस्य अपगतोदकसंबन्धस्य परकुलजातस्य रेक्णः यदपत्याख्यं धनं, तत् परिहर्तव्यं, न पुत्रत्वेन परिकल्पयितव्यमित्यर्थः । न हि तत् पुत्रत्वेन कल्प्यमानमपि पुत्रकार्येष्ववतिष्ठते, परकीयत्वात् । यतएवमतो ब्रूमः 'नित्यस्य रायः पतयः * वेदेषु पुत्रप्रशंसावचनानि परः शतानि समुपलभ्यन्ते, विस्तरभयात् कतिचिदेवोध्दतानि ।
(१) ऋसं. ५|४|१०; तैसं. ११४१४६ ११. (२) ऋसं. ७ ४ ७; नि. ३ । २.
स्याम' पित्र्यस्येव धनस्य । यथा हि यदेव पित्र्यं धनं पुत्रत्वे भवति । तस्यैव ह्युपरि अगौणं स्वामित्वं भवति । एवं यदेव स्वयं जातमपत्यं भवति, तदेव मुख्यं भवति, नेतरत् क्षेत्रजं वा क्रीतकं वा । यत एवमतो ब्रूमः, यदेव नित्यमात्मीयमगौणं स्वयमुत्पादितं पुत्राख्यं रायो धनं, तस्यैव वयं पतयः पालयितारः स्याम, मा परकीयस्येत्यभिप्रायः । कस्मात्पुनरेवं ब्रूमहे ? यतः, -यस्मात् 'न शेषो अग्ने अन्यजातमस्ति' न अस्ति शेषः, नास्त्यपत्यमन्येन जातं हे अग्ने ! य एव जनयति तस्यैव हि तत् भवति, नेतरस्येत्यभिप्रायः । ' अचेतानस्य' य एव हि अचेतयमानो भवति, अविद्वान् प्रमादी, तस्यैव ' अचेतनस्य' ' प्रमत्तस्य' अश्रुतवतो धर्मात् परितोषमात्रं 'भवति' ममेदमपत्यमिति, न अपत्यकार्येऽवतिष्ठते । यत एवमतो ब्रूमः – 'मा पथो वि दुक्ष:' मास्मानेतस्मात् पितृपितामहप्रपितामहानुसंततात् पथः मार्गात् येन केनचित् प्रत्याख्यानद्वारेण 'विदूदुषः । त्वं देहि नः पुत्रमौरसमित्यभिप्रायः । ' रेक्ण इति धननाम' तद्धि 'रिच्यते' अतिरिच्यते इतो लोकादमुं लोकं 'प्रयतः ' म्रियमाणस्येत्यर्थः । 'शेष इत्यपत्यनाम' तद्धि 'शिष्यते' इहैव लोकेऽवतिष्ठते पितुरमुं लोकं 'प्रयतः ' गच्छत इत्यर्थः । एवमस्यामृचि 'न शेषो अग्ने अन्यजातमस्ति' इत्यनेन विशेषलिङ्गेन उपपन्नमेतद् भवति, जनयितुरेव प्रजा भवति, न क्षेत्रिणो, नापि क्रेतुरन्यस्य वा कस्यचिदिति । एवं चैष शब्दार्थ उपपद्यते, यस्मादेवापेत्य ततं भवति, तस्यैवापत्यमिति । ]
5
(२) अरणस्यानृणस्य रेक्णो धनं परिषद्यं पर्याप्तं भवति हि । अतो नित्यस्यापुनर्देयस्य रायो धनस्य पतयः स्याम ।
ऋसा.
न हि प्रभायारणः सुशेवोऽन्योदर्यो मनसा मन्तवा उ । अधा चिदोकः पुनरित्स एत्या नो वाज्यभीषाळेतु नव्यः ॥
(१) ऋसं. ७।४।८; नि.३ ३.

Page #746

१२५४
(१) तस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय - ' न हि प्रभायारणः ' इति । न हि ग्रहीतव्यो अरणः सुसुखतमोऽप्यन्योदय मनसापि न मन्तव्यो 'ममायं पुत्र' इति । अथ स ओक : पुनरेव तदेति यत आगतो भवति । ओक इति निवास नामोच्यते । ऐतु नो वाजी वेजनवान् । अभिषहमाणः सपत्नान् । नवजातः स एव पुत्र इति । नि. ३ | ३
[दुर्गाचार्य भाष्यम्- 'ज्येष्ठं पुत्रिकाया इत्येके' । ज्येष्ठमपत्यं यत्पुत्रिकायास्तदेव मातामहस्य नेतराणि । इतराणि जनयितुरेवेत्येवमेके मन्यन्ते । अथवा ज्येष्ठं पुत्रिकाया इत्येक इति । यदा उत्सृष्टायां पुत्रिकायां पुत्रिकापितुरन्ये पुत्रा जायेरन्, तदा विभागकाले ज्येष्ठ धनभागं पुत्रिकायै एव दद्यात् यथाभागमितरान् पुत्रान् विभजेत्, अभागा एवं त्वितरा दुहितर इति । एवमस्यामृचि 'न जामये तान्वो रिक्थमारैक्' इति न दुहितरो रिक्थभागिन्यो भवन्ति, नैताः संतानकर्मणि पितुरुपतिष्ठन्ते, वर्धयित्वा ह्येताः परस्मै दीयन्ते, तस्मादभागा एता इति । ]
|
[दुर्गाचार्य भाष्यम् - स 'मनसापि न मन्तव्यो ममायमिति किं पुनः पुत्रत्वेन परिकल्पयितव्य इति । किं कारणं मनसापि न मन्तव्य इति ? ' अधा चिदोकः पुनरित्स एति' । अधशब्दोऽथशब्दस्यार्थे वर्तते, स च हेत्वर्थः । यस्मात् ओकः स्वं निवासस्थानं स्वं वंश बहुनापि कालेन स एति तद्वंश्य एव भवति, तस्मादपुत्र एवासौ। यत एवमतो ब्रवीमि - ' आ नो वाज्य भीषाळेतु नव्यः’ ‘ऐतु’ आगच्छतु, 'नो वाजी वेजनवान्' परेभ्यो भयदाता | अभीषाट् 'अभिषहमाणः' अभिभवन् 'सपत्नान्‘नव्यः' नवजातः शिशुरित्यर्थः । स एव पुत्रः आगच्छतु, किं नः परकीयैः पुत्रैः संकल्पितैरित्यभिप्रायः । ]
|
(२) अरणोऽरममाणोऽन्योदर्यः सुशेवः सुखतमः सन् प्रभाय पुत्रत्वेन ग्रहणाय मनसा मन्तवा उ मनसापि मन्तव्यो न भवति हि । अध चिदपि च सोऽन्योदर्य ओक इत् संस्थानमेव पुनरेति । प्राप्नोति । अतो वाज्यन्नवानभीषाट् शत्रूणामभिभविता नव्यो नवजातः पुत्रो नोऽस्मानैतु । आगच्छतु ।
(२) भ्रातृमत्यास्तस्या रिक्थभाक्त्वं नास्तीति ब्रूते । तान्वस्तनूज औरसः पुत्रो जामये भगिन्यै रिक्थं पित्र्यं धनं नारैक् । न प्ररेचयति । न प्रददाति । किं तर्हि । सनितुरेनां संभजमानस्य भर्तुर्गर्भम् । षष्ठयर्थे द्वितीया । गर्भस्य निधानं रेतः सेकनिधानीमेनां चकार । पाणिग्रहणेन संस्कृतामेनां करोति । न तु तस्यै रिक्थं ददातीत्यभिप्रायः । 'असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः । भगिन्यश्च निजादंशाद्दत्त्वांशं तु तुरीयकम् ॥' इति याज्ञवल्क्यस्मरणात् ( २।१२४) । स्त्रीपुंसलक्षणस्यापत्यस्यैकोत्पाद्यत्वाविशेषात् मत्स्य को विशेष इत्याशङ्कय विशेषं दर्शयति । यदि यद्यपि मातरो मातापितरौ वह्निम् । अवह्निः स्त्री वह्निः पुमान् स्वभा र्याया वोढत्वात् । अवह्निश्च वह्निः । तादृशं स्त्रीपुंस - लक्षणमपत्यं जनयन्त । तथापि तयोर्मध्येऽन्यः पुंलक्षण: सुकृतो: शोभनस्य पिण्डदानादेः कर्मणः कर्ता भवति । अन्यः स्त्रीलक्षण ऋन्धन् वस्त्रालङ्कारादिना ऋध्यमान एव भवति । पिण्डदानादिकर्तृत्वात्पुत्रो दायार्हः दुहिता तथा नेति न दाया सा तु केवलं परस्मै दीयते ।
ऋसा.
ने जामये तान्वो रिक्थमारैक्चकार गर्भ सनितुर्निधानम् । यदी मातरो जनयन्त वह्निमन्यः कर्ता सुकृतोरन्य ऋन्धन् ॥
(१) अथैतां जाम्या रिक्थप्रतिषेध उदाहरन्ति । ज्येष्ठं पुत्रिकाया इत्येके । न जामये भगिन्यै । जामिरन्येऽस्यां जनयन्ति जामपत्यम् । जमतेर्वा स्याद्गतिकर्मणो निर्गमनप्राया भवति । तान्व आत्मज: पुत्रो रिक्थं प्रारिचत् प्रादात् । चकारैनां गर्भनिधानीं सनितुर्हस्तग्राहस्य । 'यदी मातरोऽजनयन्त वह्निम् ।' पुत्रम् | अवह्नि च स्त्रियम् । अन्यतरः संतानकर्ता भवति पुमान् दायादः । अन्यतरोऽर्द्धयित्वा जामिः प्रदीयते परस्मै । नि. ३।६ (१) ऋसं. ३ | ३१ २; नि. ३।६; बृदे. २।११३,४।१११.
I
व्यवहारकाण्डम्
ऋसा.
दुहिता पुत्रिका संतानपिण्डदानार्था । दुहितुर्दायाद्यत्वविचारः ।
अभ्रातेव पुंस एति प्रतीची गर्तारुगिव सनये धनानाम् । जायेव पत्य उशती सुवासा उषा हस्रेव निरिणीते अप्सः ।।
* सायणाचार्य भाष्यं सभाप्रकरणे (पृ. २०) द्रष्टव्यम् । (१) ऋसं. १।१२४ । ७; नि.३ ५.

Page #747

पितवंशंपले
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२५५ अभ्रातृकेव पुंसः पितृनेत्यभिमुखी संतानकर्मणे । अथैतां दुहितृदायाद्य उदाहरन्ति । पुत्रदायाद्य पिण्डदानाय न पतिम् । गारोहिणीव धनलाभाय दाक्षि- इत्येके। प्रशास्ति वोढा संतानकर्मणे दुहितुः पुत्रभावम् । णाजी । गतः सभास्थाणुर्गुणातेः। सत्यसंगरो भवति ।। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता। दोग्धेर्वा । नप्तारमुपागमद् तं तत्र यापुत्रा यापतिका सारोहति । तां तत्रा:राघ्नन्ति | दौहित्रं पौत्रमिति । विद्वान् प्रजननयज्ञस्य, रेतसो वा सा रिक्थं लभते। .
अङ्गादङ्गात् संभूतस्य हृदयादधिजातस्य मातरि प्रत्युत'नाभ्रात्रीमुपयच्छेत तोकं ह्यस्य तद्भवति' इत्य- | स्य । विधानं पूजयन्नविशेषेण मिथुनाः पुत्रा दायादा भ्रातृकाया उपयमनप्रतिषेधः प्रत्यक्षः पितुश्च पुत्रभावः। इति । तदेतदृक्श्लोकाभ्यामभ्युक्तम्-'अङ्गादङ्गासंभवसि
नि.३।५ हृदयादधिजायसे । आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः [दुर्गाचार्यभाष्यम्-'अभ्रातेव पुंसः' 'यथा अभ्रातृ
शतम् ॥' इति । 'अविशेषेण पुत्राणां दायो भवति धर्मतः। का कन्या दत्तापि सती पित्रा, ऊढापि भ; पुनः 'प्रतीची'।
मिथुनानां विसर्गादौ मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥' न पुंसः 'पितन्' एव पितृवंशमेव 'अभिमुखी एति' 'संतान- दुहितर इत्येके । तस्मात् पुमान् दायादोऽदायादा स्त्रीति कर्मणे पिण्डदानाय न पति' पतिवंशमित्यर्थः । सा हि | विज्ञायते । तस्मात् स्त्रियं जातां परास्यन्ति न पुमांसमिति
: पौत्रैश्च वर्धयति, न भर्तवंशमिति । तस्मा- च। स्त्रीणां दानविक्रयातिसर्गा विद्यन्ते न पुंसः। दभ्रातृका पैतुकं दायाद्यमहतीत्युपपद्यते । 'गारुगिव पुंसोऽपीत्येके, शौनःशेपे दर्शनात् । अभ्रातृमतीवाद सनये धनानाम्' 'गर्तारोहिणी इव' काचित् 'दाक्षिणाजी' इत्यपरम् ।।
नि.३।४ दाक्षिणात्या स्त्री, सा यथा 'गर्तः सभास्थाणुः तमारोहति। पिता यत्र दुहितुरप्रत्ताया रेतःसेकं प्रार्जयति संदअक्षनिवपनपीठं निविशतीत्यर्थः । तत्र गता सती धात्यात्मानं संगमेन मनसेति ।
नि.३१५ अपुत्रा रिक्थं लभते । कितवा दापयन्ति रिक्थमिति | [दुर्गाचार्यभाष्यम्-एनामृचं 'शासद्वह्निः' इत्यादि दाक्षिणात्येषु देशरीतिः। 'सनये' लब्धये 'धनानाम्'। या वक्ष्यमाणा तां दुहितुदायाद्य अर्थे उदाहरन्ति धर्मएवं 'उषाः' अपरकाले राज्यां नम आरोहति । किञ्च, | विदः । अस्यामृचि वक्ष्यमाणायां दुहितुरपि दायाद्यत्वम'जायेव पत्य उशती सुवासाः' यथा जाया पत्ये भत्रे | स्तीति दृश्यते । सुवासा भूत्वा ऋतुकालेषु आत्मानं दर्शयति एवमुषा 'शासद् वह्निः' 'प्रशास्ति' प्रख्यापयति । प्रज्ञापयतीआत्मानं दर्शयति जनानाम् । किंच, 'उषा हस्रव निरि- त्यर्थः। कः पुनरसौ प्रशास्ति ? किं वा प्रशास्ति ? इति । णीते अप्सः'। यथा हसनस्वभावा स्त्री हसनस्वभावाद्द- 'वोढा' य उद्बोढा स्त्रिया भवति सः, तस्यां वा जायते न्तान् आत्मनो दर्शयति, एवमुषा अपि आत्मनोऽन्त - दुहिता, तस्याः पुत्रभावं प्रशास्ति, 'संतानकर्मणे' तानि सर्वद्रव्याणां रूपाणि विवृणुते,शार्वरेण तमसा दि- अर्थाय । 'दुहिता, दुर्हिता' सा हि यत्रैव दीयते, तत्रैव ग्धानि सर्वद्रव्याणि स्वेन प्रकाशोदकेन धौतानीव करोति। दुहिता भवति, 'रे' सती सा पितुः 'हिता' पथ्या भवतीति तस्मादवर्धयितृत्वाद् भर्तृवंशस्य,वर्धयितृत्वाच्च पितृवंशस्य दुहितेत्युच्यते । 'दोग्धेर्वा सा हि नित्यमेव पितुः सकाअभ्रातृका पितृदायाद्यमहतीत्युपपद्यते । स हि सत्यसंगरो शात् द्रव्यं दोग्धि प्रार्थनापरत्वात् । आह-कथं पुनर्गभवति' संगीर्यते हि तत्र सत्यमिदमत्र पतितमिदमत्रं न म्यते प्रशास्ति वोढा संतानकर्मणे दुहितुः पुत्रभावम् ? पतितमित्येवम् । प्रायेण कितवास्तत्रानृतं ब्रुवते । तं एवं- इति। उच्यते. इतः यस्मात 'नप्त्यात नप्तारमुपागम लक्षणं गर्तमारोहति या स्त्री, सा 'गर्तारुक्' इत्युच्यते।] उपागच्छति चेतसा । 'दौहित्रम्' दुहितृपुत्रम्। पौत्रमिति'
शासद्वह्रिर्दुहितुर्नप्त्यं गाद्विद्वाँ ऋतस्य दीधिति पौत्रो ममायमिति एवमुपागच्छति । न चापुत्रस्य पौत्रः सपर्यन् । पिता यत्र दुहितः सेकमृञ्जन्त्सं
स्यात्, उपागच्छति च दुहितुः पिता पौत्रो ममायमिति शग्म्येन मनसा दधन्वे ॥
२।५।१५; नि.३।४; आनौ.७।४।८; शानौ.१२।५।१६ (१) सं.३३३१११, ऐबा.६।१८।२,६।१९।४; गोब्रा. बृदे.४।१११.
व्य. का. १५८

Page #748

१२५६
व्यवहारकाण्डम् । दौहित्रम् । तस्माद् दुहितापि पुत्र एव, यस्याः पुत्रः पौत्रो । तथा च 'शौनःशेपे दर्शनात्। शौनःशेपआख्याने ममायमित्येवं चेतसा उपगम्यते। 'विद्वाँ ऋतस्य दीधितिं बढ़चानाम्, भारते च शुनःशेपस्य विक्रयो दृष्टः सपर्यन्। 'विद्वान् । कस्य ? 'ऋतस्य 'प्रजननयज्ञस्य'। 'विक्रीतं मध्यगं मन्ये इत्येवमादि । तथा च परित्याऋत इत्येतदपठितं यज्ञनाम । दीधिति' विधानमित्यर्थः। प्र- गोऽपि दृष्टः-यथा विश्वामित्रेण मधुच्छन्दआदीनाम् । जननयज्ञविधानमविशेषेण 'सपर्यन्' पूजयन्नित्यर्थः । यथैव (ऐब्रा.३३१६) तस्मादनैकान्तिकत्वादेतेषां हेतूनामुभयोहि पुत्रजनने प्रजननयज्ञस्तन्यते तथैव हि दुहितृजनने- रपि दायाद्यत्वमित्येके मन्यन्ते । ऽपि। यैरेव हि मन्त्रैर्येनैव च विधानेन पुत्रगर्भ आधीयते, | 'अभ्रातृमतीवाद इत्यपरम्' 'आचार्यमतम्' इति तैरेव मन्त्रैस्तेनैव च विधानेन दुहितृगर्भोऽपि । अथ वाक्यशेषः। यैवाभ्रातृका भवति कन्या, सैव पित्र्यं वा ऋतशब्देन रेत उच्यते । तत् 'अङ्गादङ्गाद्' यत् धनमर्हति, नेतरा सभ्रातृका । पुरुषेषु हि पितुः पिण्डसंभूतं तत् सर्वगात्रेभ्यः हृदयानुस्मरणनिमित्तेन गर्भ- | दातृषु तिष्ठत्सु न स्त्री धनमर्हति । सा हि परकीयं वंशं जनने 'मातरि प्रत्युतं' प्रवृत्तं भवति रेतः, तस्य 'रेतसः' वर्धयति, न स्वम् । तस्मादसौ नार्थभागिनी। 'विधानं अविशेषेण पूजयन्' स वोढा दौहित्रं पौत्रो ममा- पिता यत्र' यस्मिन् काले 'दुहितुः अप्रत्तायाः' प्राक् यमित्येवमुपागच्छति चेतसा । येनैव हि विधानेन पुत्र- प्रदानादित्यर्थः । रेतःसेकं रेतसः सेक्तारं यो दुहितरि जनने रेत उत्सृज्यते, तेनैव हि दुहितृजननेऽपि, तत्रैवं रेतः सिञ्चति तं जामातरं 'प्रार्जयति' प्रसाधयति, प्रकल्पसति रेतउत्सर्गविध्यविशेषात् प्रजननयज्ञाविशेषाद्वा यति । उपावर्तयतीत्यर्थः। तदा तस्मै तो दुहितरं ददत् किं 'अविशेषेण"मिथुनाः' पुरुषाः स्त्रियश्च उभयेऽपि दायादा करोति ? संशग्म्येन मनसा दधन्वे 'संदधाति' अभिसंइत्येवमेके धर्मविदो मन्यन्ते। एवमेताभ्यामप्यश्लोका दधाति 'आत्मानं' यदत्रापत्यमुत्पत्स्यते तन्ममेति । कथं भ्यामुक्तमविशेषेण पुत्रस्य दुहितुश्च दायादत्वम् । पुनरभिसंदधात्यात्मानमिति 'संशग्म्येन मनसा' संग. 'परास्यन्ति परस्मै प्रयच्छन्ति न पुमांसम्'। तस्मात् मेन मनसा विगतापुत्रत्वसंतापेन चेतसा, नाहमपुत्रः पुमानेव पैतृकस्य वित्तस्येष्टे, न दुहिता । किंच । स्त्रीणां इयमेव पुत्रिका मम पुत्रः, यो ह्यस्यामुत्पत्स्यते, स पौत्रो दानविक्रयातिसर्गा विद्यन्ते न पुंसः। प्रदीयते हि परस्मै मम भविष्यति, इत्येवं सुखेन मनसा संदधात्यात्मानं स्त्री, विक्रीयते च वैवाहिकेन शुल्केन। 'विक्रयं चाप्य- तस्यां पुत्रिकायाम् ।] पत्यस्य मतिमान् कोऽनुमंस्यते । स्वल्पो वाथ बहुपि
यामुष्यायणपुत्रलिङ्गानि विक्रयस्तावदेव सः॥ इति भगवता वासुदेवेनोक्तं सुभद्रा
'तिस्रो मातृस्त्रीन्पितृन्बिभ्रदेक ऊर्ध्वस्तस्थौ हरणे। तथा च ब्राह्मणमपि दर्शयति चातुर्मास्येषु 'अनृतं
नेमव ग्लापयन्ति । वा एषा करोति, या पत्युः क्रीता सती अन्यथान्यैश्चरति' इति, तस्माच्छुल्केन प्रदानं विक्रयः कन्याया इत्युपपद्यते।
___एकः प्रधानभूतः असहायो वा पुत्रस्थानीयः अतिसर्गः परित्यागः । परित्यज्यते हि कन्या स्वबन्धुभिः
आदित्यः संवत्सराख्यः कालो वा तिस्रो मातृः सस्यस्वयंवरे, यो बलिष्ठः स गृह्णातु यो वा तुभ्यं रोचते तं
| वृष्टयाद्युत्पादयित्रीः । क्षित्यादिलोकत्रयमित्यर्थः । तथा वृणीष्वेति । स एष क्षत्रियाणामेव स्वयंवरधर्मो नेतरेषां
त्रीन् पितॄन् जगतां पालयितॄन् लोकत्रयाभिमानिनः
अग्निवायुसूर्याख्यान् बिभ्रत् सन् ऊर्ध्वस्तस्थौ । उन्नतः वर्णानामिति । स पुनरयमितरेषामपि वर्णानामदाया
अत्यन्तदीर्घस्तिष्ठति भूतभविष्यदाद्यात्मना । सूर्यपक्षे हत्वे कन्याया लिङ्गं भवति । तस्मान्न दायाद्यमर्हति
सर्वेभ्य उन्नतः । ईम् एनं न अव ग्लपयन्ति । ग्लानिं कन्येति । यदुक्तं दानविक्रयातिसगैर्हेतुभिरदायादत्वं
नैव कुर्वन्ति । न हि काल आदित्यो वा अन्येन परास्त्रिया इति, अनैकान्त एषः । पुंसोऽपि दानविक्रयाति
भूयते । सा विद्यन्त एव । पुरुषोऽपि हि परस्मै दीयते । एवं ह्यक्तम्-'दत्तक्रीतककृत्रिमक्षेत्रजौरसाः पुत्राः इति ।। (१) ऋसं.१।१६४।१० असं.९।९.१०.
ऋसा.

Page #749

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२५७ अन्यस्या गर्भमन्य ऊ जनन्त सो अन्येभिः । (१) देवरादिकः प्रेतपत्नीमुदीर्घ नारीत्यनया भर्तृससचते जेन्यो वृषा।
काशादुत्थापयेत् । सूत्रितं च । 'तामुत्थापयेद्देवरः पतिस्थाअन्ये ऋत्विजोऽन्यस्याः पृथिव्या वेदात्मि- | नीयोऽन्तेवासी जरद्दासो वोदीज़ नार्यमि जीवलोकम् । काया वाचो वा गर्भ सन्तं सोमं यज्ञं वा जनन्त । (आगृ. ४।२।१८) इति । हे नारि मृतस्य पत्नी अजनयन्त । उ प्रसिध्द्यर्थः । वृषाभिमतफलवर्षको जीवलोकं जीवानां पुत्रपौत्रादीनां लोकं स्थानं गहम भिजेन्यो जयसमर्थः स यशः सोमो वान्येभिरन्यैरिन्द्रादि- लक्ष्योदी@ । अस्मात्स्थानादुत्तिष्ठ । ईर गतौ आदाभिर्देवैः सचते । संगच्छते। सच समवाये। ऋसा. दिकः । गतासुमपक्रान्तप्राणमेतं पतिमुप शेषे । तस्य 'पितुश्च गर्भ जनितश्च बभ्रे पूर्वीरेको अधयत्पी- | समीपे स्वपिषि । तस्मात्त्वमेहि । आगच्छ । यस्मात्त्वं प्यानाः ।
हस्तग्राभस्य पाणिग्राहं कुर्वतो दिधिषोर्गर्भस्य निधातुस्तपितुश्चान्तरिक्षस्य गर्भ वृष्टिद्वारा वास्य पत्युः संबन्धादागतमिदं जनित्वं जायात्वमभिगर्भभूतं जनितुः सर्वस्य लोकस्य जनयितुश्च ब्रह्मणश्च लक्ष्य सं बभूथ संभूतासि अनुमरणनिश्चयमकार्षीः लोकमोषध्यादिकं बभ्रे । बिभर्ति । एक एवाग्निः पूर्वी- | तस्मादागच्छ ।
ऋसा. बह्वीः पीप्यानाः प्यायमाना वृद्धि प्राप्ता ओषधीरधयत्। (२) कल्पः-'तां प्रति गतः सव्ये पाणाव भिपाद्योधयति । भक्षयति । .
ऋसा.
स्थापयति' । हे नारि त्वमितातुं गतप्राणमेतं पतिमुपशेष कियस्विदिन्द्रो अध्येति मातुः कियत्पितुजनितु- | उपेत्य शयनं करोषि । उदीॉस्मात्पतिसमीपादुचिष्ठ । यो जजान ।
जीवलोकमभि जीवन्तं प्राणिसमूहमभिलक्ष्य एहि आगय इन्द्रो मातुर्जनन्याः सकाशात्कियस्विद्याव- | च्छ । त्वं हस्तग्राभस्य पाणिग्राहवतो दिधिषो: पुनर्विवादूलमध्येति । अधिगच्छति । पितुः सकाशाकियद्याव- | हेच्छोः पत्युरेतज्जनित्वं जायात्वमभिसंबभूवाऽऽभिमुख्येन दूलमधिगच्छति । य इन्द्रो जनितुर्जनयितुर्यस्मात्प्रजा- सम्यक्प्राप्नुहि ।
तैआसा.६१॥३ पतेः सकाशादिदं दृश्यमानं जगज्जजान । अजनयत् । स्विद्दोषा कुह वस्तोरश्विना कुहाभिपित्वं
ऋसा. | करतः कुहोषतुः । को वां शयुत्रा विधवेव देवरं *ते हिन्विरे अरुणं जेन्यं वस्वेकं पुत्रं तिसृणाम् । मयं न योषा कृणुते सधस्थ आ॥ ते धामान्यमृता मानामदब्धा अभि चक्षते ॥ (१) व स्विद्रात्रौ भवथः, व दिवा, वाभिप्राप्ति - अरुणमरुणवर्ण जेन्यं जयसाधनं वसु वासकं कुरुथः, क वसथः, को वां शयने 'विधवेव देवरं' । तिसणां पृथिव्यादीनामेकं पुत्रं ते देवा हिन्विरे । प्रेर- देवरः कस्माद् द्वितीयो वर उच्यते । विधवा विधातृका यन्ति त्रैलोक्यस्य तमोनिवारणाय । किंचादब्धाः केना- भवति । विधवनाद्वा । विधावनाद्वेति चर्मशिराः । अपि प्यहिं सिता अमृता मरणरहितास्ते देवा मानां मनु- वा धव इति मनुष्यनाम, तद्वियोगाद्विधवा । देवरो ष्याणां धामानि स्थानान्यभि चक्षते । अभिपश्यन्ति । दीव्यतिकर्मा । मर्यो मनुष्यो मरणधर्मा । योषा यौतेः।
ऋसा. आकुरुते सहस्थाने। . नि.३।१५ क्षेत्रजपुत्रलिङ्ग नियोगविधिलिङ्ग च
[दुर्गाचार्यभाष्यम्-हे अश्विनौ। 'कुह स्वित् दोषा' उदीख़ नार्यभि जीवलोकं गतासुमेतमुप शेष 'क' नु युवा रात्रौ भवथः' ? 'कुह वस्तोः' 'क्व' वा 'दिवा' एहि । हस्तग्राभस्य दिधिषोस्तवेदं पत्युर्जनित्वमभि भवथः युवाम् ? येन नापि रात्रौ अस्माकं दर्शनमुपगच्छथः सं बभूथ ॥
नापि दिवा। स्विदिति परिदेवनायां, ईर्ष्यायां वा । 'कुह', (१) सं.२।१८।२. (२) ऋसं.३।१।१०.. आगृ.४।२।१८; शाश्री.१६।१३।१३; वैसू.३८।३; कोस. (३) ऋसं.४।१७।१२. (४) ऋसं.८।१०१।६. ८०।४५; ऋग्वि .३।८।४. (५) असं.१०।१८।८; असं.१८।३।२; तैआ.६।१।३ । (१) सं.१०।४०।२; नि.३।१५.

Page #750

१२५८
व्यवहारकाण्डम्
'क्व' च 'अभिपित्वम्' 'अभिप्राप्ति' स्नानभोजनाद्यर्थ ।
गूढजपुत्रलिङ्गम् 'कुरुथ' ? 'कुह' क्व वा 'ऊषतुः' 'वसथः' ? सर्वथा
। आदित्या इषिरा आरे न विज्ञायते वामागमनप्रवृत्तिः । किंच, 'को वां | रिवागः । शयुत्रा' कतमो युवां यजमानः शयुत्रा 'शयने ? किं हे धृतव्रता धृतकर्माण आदित्या अदितेः पुत्रा 'विधवा' इव 'देवरम्' यथा विधवा मृतभर्तका काचित् इषिरा गमनशीलाः सर्वैरभ्येषणीयाः प्रार्थनीया वा हे स्त्री शयने रहस्यतितरां यत्नवती देवरमुपचरति । स हि विश्वे देवा मदारे मत्तो दूरदेशे आगो विहिताननुष्ठानादिपरकीयत्वात् नार्या दुराराध्यतरो भवतीति यत्नेनोपचर्यते । जनितं पापं कर्त । कुरुत । तत्र दृष्टान्तः । रहसूरिव । न तथा निजो भर्ता । तस्मात् तेनोपमीयेते अश्विनौ। रहस्यन्यैरज्ञाते प्रदेशे सूयत इति रहसूर्यभिचारिणी। तथा 'मर्य' मनुष्यं देवरं, सैव मृतभर्तका 'योषा'
ऋसा. 'आ' 'कृणुत' आभिमुख्येन कुरुते । को वां एवं
पुत्रप्रयोजनम् आभिमुख्येन 'सधस्थे 'सहस्थाने' समाने सहयोगिना- जीयमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिऋणवा जायते ब्रह्मवात्मना कृत्वा परिचचार ? येनेह नोपगतवन्तौ स्थो- चर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्य ऽस्मद्दर्शनमिति । एवमस्यामृचि देवरेण कनीयसा | एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारिवासी । ज्यायांसावश्विनावुपमीयेते, विधवया च यजमानः |
नः सूनुस्तनयो विजावाऽग्ने सा ते समति- (२) वां युवां को यजमानः सधस्थे सहस्थाने वेद्याख्य |
भत्वस्मे । आ कृणुते । आ कुरुते । परिचरणार्थमात्माभिमुखी ____ त्वत्प्रसादान्नोऽस्माकं सूनुः स्यात्पुत्रोऽस्तु । कीदृशः, करोति । तत्र दृष्टान्तौ दर्शयति । शयुत्रा शयने विधवेव तनयः, आरस इत्यथः । पुत्रसामान्यस्य सूनुशब्दनायथा मृतभर्तृका नारी देवरं भर्तभ्रातरमभिमुखी करोति।
क्त्तत्वाद्दत्तपुत्रादिव्यावृत्तये विशेषविवक्षया तनयशब्दः मयं न यथा च सर्वे मनुष्यं योषा सर्वा नारी संभोग
प्रयुज्यते । विजावा विविधानां जनयिता। हेऽने ते तव काले अभिमुखीकरोति तद्वदित्यर्थः।
सा सुमतिस्तथाविधानुग्रहबुद्धिरस्मे भूत्वस्मासु भवतु । . दत्तपुत्रलिङ्गम् इयमददाद्रभसमृणच्युतं दिवोदासं वध्व्यश्वाय
पुत्रमहिमा । दुहितुर्देयता।
परा स्थालीरस्यन्त्युद्वायव्यानि हरन्ति तस्मात्रियं दाशुषे । या शश्वन्तमाचखादावसं पणिं ता ते
जातां परास्यन्त्युत्पुमा सहरन्ति । दात्राणि तविषा सरस्वति ।। इयं सरस्वती रभसं वेगवन्तमृणच्युतं वैदिकस्य
पुत्रदानम् । दत्तकलिङ्गम् ।।
__ अनिरददादौर्वाय प्रजां पुत्रकामाय, स रिरिदेवर्षिपितृसंबन्धिनो लौकिकस्य च ऋणस्य च्यावयितारं
चानोऽमन्यत निर्वीर्यः शिथिलो यातयामा स एतं दिवोदासमेतत्संशं पुत्रं दाशुषे हवींषि दत्तवते वयश्वायैतत्संज्ञाय ऋषयेऽददात् । दत्तवती । या सरस्वती श
चतूरात्रमपश्यत्तमाऽहरत्तेनायजत ततो वै तस्य श्वन्तं बहुलं पणि पणनशीलं वणिजमदातृजनमवसं केवलं
चत्वारो वीरा आऽजायन्त सुहोता सूद्गाता स्वध्वर्युः स्वात्मन एव तर्पकमाचखाद आजघान सेयमददादि।
सुसभेयो य एवं विद्वाश्वतूरात्रेण यजत आऽस्य
चत्वारो वीरा जायन्ते सुहोता सूद्गाता स्वध्वर्युः त्यन्वयः । अथ प्रत्यक्षीकृत्य स्तौति । हे सरस्वति देवि ता तानि पुत्रदानादीनि ते त्वदीयानि दात्राणि दानानि
सुसभेयः। तविषा तविषाणि महान्ति भवन्ति ।
(१) ऋसं.२।२९।१; बृदे.४८८४. ऋसा.
(२) तैसं.६।३।१०।५. (३) तैसं.४।२।४।३; सं. (१) सं.६।६१११, कासं.४।१६, ऐबा.५।१२।५ ३१।२३, कासं.१६।११, मैसं.२।७।११७ शुमा.१२।५१७ आश्रौ.८।१।१२; शाश्री.१०।५।४; ऋग्वि.२।२३।३, बृदे. सासं.११७६; शबा.७।१।१।२७. ५.११९.
___(४) तैसं.६।५।१०।३. (५) तैसं.७।१।८।१.
सा.
नामापवाउमाक्षर
तैसा.

Page #751

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२५९ . उर्वस्य पुत्रः और्वः । स च पुत्रकामोऽत्रिं याचित- | पिण्डदानाय हतवान इत्यभ्रातृकाया अनिर्वाह औप. वान् । तस्मै सोऽत्रिः स्वकीयां प्रजां ददौ । ततः प्रजा- | मिकः ।
नि.३४ राहित्येन रिक्तः सन्मनस्येवममन्यत--अहं निर्वीर्यः | [दुर्गाचार्यभाष्यम्-'अभ्रातृका इव योषास्तिष्ठन्ति प्रजोत्पादनसामर्थ्यरहितः, शिथिलः कार्येष्वक्षमः, यात- संतानकर्मणे पिण्डदानाय हतवान इति' । अस्यामृचि यामा गतसारश्चास्मीति विचार्य प्रजोत्पादनसाधनं चतू- | 'अभ्रातृकायाः' कन्यायाः 'अनिर्वाहः' अनिर्वहणं रात्रं निश्चित्य तत्सामग्रीमाहृत्य तेनायजत । तस्य सुहो- विवाह निषेध इत्यर्थः। 'औपमिकः' उपमया दर्शितःप्रादयश्चत्वारः पुत्रा उत्पन्नाः । ते च हौत्र औद्रात्र | 'अभ्रातर इव' इति ।। आध्वर्यवे यज्ञप्रयोगोपदेशे च कुशलाः । अतोऽन्येऽपि (२) योषितः स्त्रियाः संबन्धिन्यः अमूः एताः पुरतो चतूरात्रेणेष्ट्वा तादृशान्पुत्राँल्लभन्ते । तैसा. दृश्यमानाः लोहितवाससः लोहितवर्णवस्त्राः । लोहित. पुत्रमहिमा
वर्णा इत्यर्थः । यद्वा लोहितस्य रुधिरस्य निवासभूताः । . 'वीरं विदेय तव देवि संदृशि ।
वस आच्छादने । वस निवासे । ईदृश्यो या हिराः हे देवि गौः तव संदृशि संदर्शने सति वीरं पुत्रं | सिराः रजीवहननाडयः यन्ति गच्छन्ति । व्याधिवशात् विदेय लभेय। .
शुम. सर्वदा प्रवहन्तीत्यर्थः । ताः सिराः क्रियमाणेन अनेन आधत्त पितरो गर्भ कुमारं पुष्करस्रजम् । भैषज्यकर्मणा हतवर्चसः हततेजस्काः प्रनष्टरोगवीर्याः यथेह पुरुषोऽसत् ।
सत्यः तिष्ठन्तु स्थेयासुः। मा प्रवाक्षुरित्यर्थः। तत्र .. हे पितरः, आधत्त गर्भम् । कुमारं पुष्करस्रजम् । दृष्टान्तः । अभ्रातर इव । न विद्यन्ते भ्रातरो यासां ता स्रक्शब्देन मुण्डमालोच्यते । पुष्करशब्देन पद्मानि । अभ्रातरः। यथा अभ्रातृका जामयः भगिन्यः । आह आश्विनौ पुष्करस्रजौ अश्विभ्यां पुत्रोपमानं क्रियते।। च यास्कः। न जामये भगिन्यै जामिरन्येऽस्यां जनयन्ति किंच यथा येन प्रकारेण इह अस्मिन्नेव ऋतौ पुरुषः जाम् अपत्यं इति [नि.३।६] । ता यत उत्पन्नास्तत्रैव पूरयिता देवपितृमनुष्याणाम् । असत् भूयात् तथा | पितृकुले संतानकर्मणे पिण्डदानाय च तिष्ठन्ति तद्वद आधत्तेति संबन्धः। शुउ. इत्यर्थः।
असा. . · पुमान् पुत्रो जायते विन्दते वसु ।
पुनर्विवाहलिङ्गम् - पुमान् पुत्रो जायते । दुहितापि पुत्रशब्देनोच्यते । ग्राह्या गृहाः सं सृज्यन्ते खिया यन्म्रियते पतिः। इत्यतः पुमानिति विशेष्यते । किंच विन्दते वसु लभते ब्रह्मैव विद्वानेष्यो यः क्रव्यादं निरादधत् ।। धनम् ।
- पुत्रमहिमा पुत्रिकालिङ्गम्
ऋणमस्मिन्संनयत्यमृतत्वं च गच्छति । अमूर्या यन्ति योषितो हिरा लोहितवाससः।। पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ।। अभ्रातर इव जामयस्तिष्ठन्तु हतवर्चसः॥ स्वकीयमृणं लौकिकं वैदिकं च संनयति । सम्यगव(१) अभ्रातृका इव योषास्तिष्ठन्ति संतानकर्मणे स्थापयति । लौकिकस्यावस्थापनात्पुत्रपौत्रादिभिर्ऋणं (१) शुमा.४।२३; तैसं.१२।५।२ (देवि०); कासं.२०५
प्रत्यर्पणीयमिति स्मृतिकारा आहुः । वैदिकं तु 'त्रिमित्रतैसंवत् शबा.३।३।१।१२; तैआ.४७६ तैसंवत्. णवा जायत' इत्यादिश्रुत्युक्तं पूर्वमेवोदाहृतम् । ऐब्रासा.
(२) शुमा.२॥३३; आश्रौ.२।७।१४; शाश्रौ.४।५।८ यावन्तः पृथिव्यां भोगा यावन्तो जातवेदसि । आपश्री.१।१०।११; माधौ.१।१।२।३१; कौसू.८९।६ यावन्तो अप्सु प्राणिनां भूयान्पुत्रे पितुस्ततः ॥ सामबा.२।३।१६; गोगृ.४३।२७. (३) शुमा.८।५; तैसं.३।२।८।४.
(१) असं.१२।२।३९. .. (४) असं.१।१७।१; नि.३।४ योषितो (जामयो); कौसू.
(२) ऐब्रा.३३।१; शाश्री.१५।१७. २६।९.
(३) ऐबा.३३।१७ शाश्री.१५।१७.
शुउ.
इल
शुउ,

Page #752

१२६०
.. व्यवहारकाण्डम् ..
.
शश्वत्पुत्रेण पितरोऽत्यायन्बहुलं तमः। । हद्भिः शास्त्रज्ञै राजामात्यादि भिश्च गीयते । तथा सुशेवः .आत्मा हि जज्ञ आत्मनः स इरावत्यतितारिणी।। | सुष्टु सेवितुं योग्यः ।
ऐब्रासा. । तस्मात्स पुत्र इरावत्यन्नयुक्ताऽतितारिणी नदीसमु- औरसस्वयंदत्तव्यामुष्यायणक्रीतपुत्रलिङ्गानि । ज्येष्ठत्वं पुत्रत्वं . द्रादेरतितरणहेतुनौरिति शेषः । ऐब्रासा. च पितुरिच्छाधीनम् । पुत्राणां विक्रेयता । पितुरधीनं 'किं नु मलं किमजिनं किमु श्मश्रूणि किं तपः !
दायादत्वम् । पुत्रं ब्रह्माण इच्छध्वं स वै लोकोऽवदावदः ॥ ।
सोऽजीगत सौयवसिमृषिमशनया परीतमरण्य अत्र मलाजिनश्मश्रुतपःशब्दैराश्रमचतुष्टयं विवक्षि
उपेयाय । तस्य ह त्रयः पुत्रा आसुः, शुनःपुच्छ: तम् । मलरूपाभ्यां शुक्ल(क)शोणिताभ्यां संयोगान्मल- | शुनःशेपः शुनोलाङ्गुल इति, तं होवाच ऋषेऽहं ते शब्देन गार्हस्थ्यं विवक्षितम् । कृष्णाजिनसंयोगादजिन
शतं ददाम्यहमेपामेकेनाऽऽत्मानं निष्क्रीणा इति, शब्देन ब्रह्मचर्य विवक्षितम् । क्षौरकर्मराहित्यात् श्मश्र
स ज्येष्ठं पुत्रं निगृह्मान उवाच, न त्विममिति, नो शब्देन वानप्रस्थ्यं विवक्षितम्। इन्द्रिय नियमसद्भावात्तपः
| एवेमभिति कनिष्ठं, माता तौ ह मध्यमे संपादशब्देन पारिव्राज्यं विवक्षितम् । मलं गार्हस्थ्यं किं नु किं
| यांचक्रतुः शुनःशेपे तस्य ह शतं दत्वा स तमानाम सुखं करिष्यति न किञ्चिदित्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि | दाय सोऽरण्याद् ग्राममेयाय । योज्यम् । हे ब्रह्माणो विप्रा विप्रक्षत्रियाद्याः सर्वे यूयं
१ स ह रोहितः कंचिदृषि तस्मिन्नरण्य उपेयाय प्राप्तवान् । सुखहेतुत्वात्पुत्रमिच्छध्वम् । स वै स एव पुत्रोऽवदावदो
कीदृशमृषिमजीगर्तनामकं सूयवसस्य पुत्रमशनया परीतलोकः । वदितुमयोग्यानि निन्दावाक्यान्यवदास्तैर्वाक्यै- |
मन्नालाभेन क्षुत्पीडितम् । अथाजीगर्तरोहितयोः संवाद नोंद्यते न कथ्यत इत्यवदावदः । (एवं प्रपदेन तेन कथ्यत
.दर्शयति । तस्य ह त्रय इति । तस्याजीगर्तस्य शुनःपुच्छाइति ।) अवदावदो दोषराहित्यान्निन्दानह इत्यर्थः । दिनामकास्त्रयः पुत्रा आसुः। पुत्रवन्तमृषि रोहित उवाच ।
ऐब्रासा.
हे ऋषे ते तुभ्यमहं गवां शतं ददामि । ज्येष्ठपुत्र शुन:अन्नं ह प्राणः शरणं ह वासो रूपं हिरण्यं पुच्छनामकं हस्तेन निगृह्वानः खसमीपे समाकर्षत्रोहित पशवो विवाहाः । सखा ह जाया कृपणं ह दुहिता।
प्रत्येवमुवाच । तुभ्यमेकः पुत्रो दीयत इमं तु शुनःपुच्छं तु ज्योतिर्ह पुत्रः परमे व्योमन् ।।
न ददामि मम प्रियत्वादिति । ततो माता कनिष्ठं हस्तेन दुहिता ह पुत्रीति कृपणं केवलदुःखकारित्वादैन्य- |
गृहीत्वैवमुवाच । इमं शुनोलाङ्गलं तु मम प्रिय नो एव हेतुः । पुत्रो ह पुत्रस्तु ज्योतिःस्वरूपं तमोनिवारकत्वेन स सवथा न दादामाति । ततस्त
सर्वथा न दादामीति । ततस्तावुभौ मातापितरौ मध्यमे हो औ
र पुत्रे शुनःशेपे दानं संपादयांचक्रतुरङ्गीकृतवन्तौ । ततस्थापयति ।
ऐनासा.
स्तस्याजीगर्तस्य स रोहितो गवां शतं दत्वा तं शुनःशेपनापुत्रस्य लोकोऽस्तीति तत्सर्वे पशवो विदः । मादायावस्थितः। ततः स रोहितस्तेन शुनःशेपेन सहातस्मात्तु पुत्रो मातरं स्वसारं चाधिरोहति ॥ | रण्यात्स्वकीयं ग्राम प्रत्याजगाम ।
ऐब्रासा. , एष पन्था उरुगायः सुशेवो यं पुत्रिण आक्र
___ अथ ह शुनःशेपो विश्वामित्रस्याङ्कमाससाद मन्ते विशोकाः । तं पश्यन्ति पशवो वयांसि च |
स होवाचाजीगतः सौयवसिषे पुनर्मे पुत्रं तस्मात्ते मात्रापि मिथनीभवन्ति ॥.. देहीति नेति होवाच विश्वामित्रो देवा वा इम
पन्थाः पुत्रसुखानुभवरूपो मार्ग उरुगाय उरु भिर्म- मह्यमरासतेति स ह देवरातो वैश्वामित्र आस (१) ऐब्रा.३३।१; शाश्री.१५।१७.
तस्यैते कापिलेयबाभ्रवाः । (२) ऐबा.३३।१; शाश्री.१५।१७.
___ यथैवाङ्गिरस: सन्नपेयां तव पुत्रतामिति स (३) ऐब्रा.३३११; शाश्री.१५।१७.
होवाच विश्वामित्रो,ज्येष्ठो मे त्वं पुत्राणां स्यास्तव (४) ऐबा.३३१२; शाश्री.१५।१७.
(१) ऐबा.३३॥३. (२) ऐबा.३३५. (५) ऐबा.३३।२; शाश्री.१५:१७.
(३) ऐबा.३३५.

Page #753

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्व
१२६१ श्रेष्ठा प्रजा स्यात् । उपेया दैवं मे दायं तेन वै । गाथिपौत्रास्ते यूयं सर्वेऽपि सम्यश्चः समीचीनबुद्धयो ये त्वोपमन्त्रय इति ।
साकं देवरातेन साधं सरातयो रातिर्धनसंपत्तिस्तया युक्ताः ___ से होवाच मधुच्छन्दाः पञ्चाशता साधं यन्नः सन्तो देवराताय मदीयश्रेष्ठपुत्रस्य देवरातस्य धृत्यै धारणं पिता संजानीते तस्मिंस्तिष्ठामहे वयम् । पुरस्त्वा युष्मत्पोषणं श्रेष्ठयाय युष्माकं मध्ये श्रेष्ठत्वं च तस्थिरेसर्वे कुर्महे त्वामन्वञ्चो वयं स्मसीति । ऽङ्गीकृतवन्तः।
ऐलासा. __ कनिष्ठपुत्राणां पञ्चाशता सह मधुच्छन्दो नामकः स अधीयत देवरातो रिक्थयोरुभयोषिः। मध्यमः पुत्रः शुनःशेपं प्रत्येवमुवाच । हे शुनःशेप जहनां चाऽऽधिपत्ये दैवे वेदे च गाथिनाम् ॥ नोऽस्माकं पिता विश्वामित्रो यत्कार्य त्वदीयज्येष्ठपुत्रत्व
इक् स्मरण इति धातुः। अधीयत स्मृतिकारैर्महर्षिभिः रूपं संजानीते सम्यग्जानात्यङ्गीकरोति तस्मिन्कार्ये वयं
स्मर्यते । कथमिति तदुच्यते । अयं देवरातो यामुष्यातिष्ठामहे तत्कार्यमङ्गीकुर्मः। सर्वे वयं त्वा शुनःशेपनामानं
यणत्वादुभयोरजीगर्तविश्वामित्रयोः संबन्धिनी ये रिक्थे त्वां पुरस्कुर्महे, पुरस्कृत्य ज्येष्ठं कृत्वा वर्तामहे । त्वाम
धने तयोर्कषिर्द्रष्टा तदुभयमहतीत्यर्थः । अजीगर्तस्य न्वञ्चः शुनःशेपमनुगच्छन्तः स्मसि भवाम इत्युक्तवान्।
कूटस्थ ऋषिर्जहुसंज्ञकस्तस्य वंशे जाताः सर्वे जह्नव- ऐब्रासा.
स्तेषां चाऽऽधिपत्ये स्वामित्वे देवरातो योग्यः । तथा दैवे अथ ह विश्वामित्रः प्रतीतः पुत्रांस्तुष्टाव। देवसंबन्धिनि यागादिकर्मणि वेदे च मन्त्ररूपे समर्थः। प्रतीतस्तेषु प्रत्ययं मदनुकूला इति विश्वास प्राप्तः।
। गाथिनामस्मत्पितृवंशोत्पन्नानां च सर्वेषामाधिपत्ये योग्यः।
र ऐब्रासा.
ऐब्रासा. ते वै पुत्राः पशुमन्तो वीरन्वतो भविष्यथ ।
पुत्रमहिमा ये मान मेऽनुग्रहन्तो वीरवन्तमकते मा । पत्रः पित्रे लोककृज्जातवेदः ।
मे मान मदीय मतमनुगृह्णन्त आनुकूल्यन स्वीकु हे जातवेदः सर्वत्र पुत्रः पित्रे लोककृत्स्थानसंपादको र्वन्तो मां विश्वामित्रं वीरवन्तं स्वधर्मशूरपुत्रयुक्तमकर्त
भवति, अतो यथा मया तव स्थानं संपादितं तथा कृतवन्तः।
ऐब्रासा.
त्वयाऽपि मम पुण्यलोकः संपादनीयः। तैबासा. एष वः कुशिका वीरो देवरातस्तमन्वित ।
यस्य हि प्रजा भवत्येक आत्मना भवत्यथोत युष्मांश्च दायं म उपेता विद्यां यामु च
दशधा, प्रजया हविष्क्रियते, तस्मात्प्रजा भूयो विद्मसि ॥
हविष्करणम् । ___ तं देवरातं यूयमन्वितानुगता भवत । मे मदीयं दायं
शौचेयो ज्ञप्तः । प्रक्ष्यामि त्वेव भगवन्तमिति धनं युष्मांश्थोपेता प्राप्स्यति । चकाराद्देवरातं च । यामु
पृच्छैव प्राचीनयोग्येति सहोवाच यत्र तऽएतस्मिच यामपि कांचिद्वेदशास्त्रादिरूपां विद्यां विद्मसि वयं
नेव काले सर्वेऽग्नयोऽनुगच्छेयुर्वेत्थ तद्भयं यदत्र जानीमः साऽपि युष्मानुपेता प्रात्स्यति । ऐब्रासा.
जुह्वतो भवतीति वेदेति होवाच पुरा चिरा"ते सम्यञ्चो वैश्वामित्राः सर्वे साकं सरातयः ।
दस्यादायादं कुलं स्याद्यस्यैतदविदितं स्याद्विद्याभिदेवराताय तस्थिरे धृत्यै श्रेष्ठयाय गाथिनाः ॥ स्त्वेवाहमतारिषमिति । हे वैश्वामित्रा विश्वामित्रस्य मम पुत्रा ये गाथिना
ऋणं ह वै जायते योऽस्ति । स जायमान एव (१) ऐबा.३३।६.
(१) ऐब्रा.३३।६; शाश्री.१५।२७ धीयत (धीते). (२) ऐबा.३३६.
(२) तैबा.३१७।७।१०. (३) ऐबा.३३।६शाश्री.१५।२७.
(३) शबा.१८१।३४. (४) ऐबा.३३६; शाश्री.१५।२७.
(४) शबा.११।५।३।११. (५) ऐबा.३३६शाश्री.१५।२७...... । (५) शबा.१।७।२।१.

Page #754

१२६२
व्यवहारकाण्डम् देवेभ्य ऋषिभ्यः पितृभ्यो मनुष्येभ्यः ।
गौतमः अथ यदेव प्रजामिच्छेत । तेन पितृभ्य ऋणं
पुत्रिका जायते । तद्धि एभ्य एतत्करोति यदेषां संतताव्य
जेत् पुत्रिकामनपत्योऽग्निं प्रजापति वच्छिन्ना प्रजा भवति ।
। चेष्वाऽस्मदर्थमपत्यमिति संवाद्य । अथ त्रयो वाव लोकाः। मनुष्यलोकः (१) पिता नाम तामुत्सृजेद्दद्यात् । भाविसंज्ञापितृलोको देवलोक इति सोऽयं मनुष्यलोकः निर्देशोऽयम् । यथा यूपं छिनत्तीति । पुत्रिकां भविष्यन्ती पुत्रेणैव जय्यो नान्येन कर्मणा, कर्मणा पितृलोको दुहितरमनपत्योऽपुत्रोऽग्निं प्रजापतिं चेष्ट्वाऽनये स्वाहा विद्यया देवलोको देवलोको वै लोकानां श्रेष्ठस्तस्मा- प्रजापतये स्वाहेत्याज्यभागानन्तरमौपासन आज्येन द्विद्यां प्रशंसन्ति । अथातः संप्रत्तिः । यदा प्रैष्य- हुत्वाऽस्मदर्थमपत्यमिति संवाद्य यस्मै ददाति तेन संवाद न्मन्यतेऽथ पुत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोक इति कारयित्वा । एवं दत्ता सा पुत्रिका तस्यां जातो मातास पुत्रः प्रत्याहाहं ब्रह्माऽहं यज्ञोऽहं लोक इति । महस्यैव पुत्रो नोत्पादयितुः । एवं सर्वे गर्भाः, पुत्रिका यद्वै किं चानूक्तम् । तस्य सर्वस्य ब्रह्मेत्येकता ये वै अप्येषां पितः पुत्रप्रतिनिधिः । इवे प्रतिकृतौ संज्ञायां के च यज्ञास्तेषां सर्वेषां यज्ञ इत्येकता ये वै के च कन्निति । सैव च रिक्थग्राहिणी । गोत्रमपि तस्याः पितुलोकास्तेषां सर्वेषां लोक इत्येकतैतावद्वाऽइदं सर्व- रेव गोत्रम् । भर्तस्तु केवलं धर्मेषु सहचारिणी रतिमेतन्मा सर्वे संनयमिता भुनजदिति तस्मात्पुत्र- फला च । पुत्रार्थ त विवाहानन्तरं कर्तव्यं स्वकुलमनुशिष्टं लोक्यमाहुस्तस्मादेनमनुशासति स यदैव- संतानार्थमन्यथा दोषः।।
गौमि. विदस्माल्लोकात्त्यथैभिरेव प्राणैः सह पुत्रमावि- (२) पिता न तु माताऽपि । उत्सृजेत् अर्पयेत् न शति स यद्यनेन किंचिदक्ष्णया कृतं भवति तस्मा- तु दद्यात् शास्त्रेण पुत्रत्वात् , 'पाणिग्रहणिका मन्त्राः देनं सर्वस्मात्पुत्रो मुश्चति तस्मात्पुत्रो नाम स कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः' इति चोक्तत्वात् । पुत्रिकां दुहिपुत्रेणैवास्मिल्लोके प्रतितिष्ठत्यथैनमेते दैवाः प्राणा तरम् । अनपत्य अविद्यमानपुत्रः । आमेयी प्राजापत्यां अमृता आविशन्ति ।
चेष्टिं कृत्वा अनाहिताग्निश्चेत् स्थालीपाकविधानेन अङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधि जायसे स आहुतिद्वयं हुत्वेति द्रष्टव्यम् ।
मभा. त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धामिव मादयेति । (३) अग्नि प्रजापतिं चेष्टुति, आग्नेयी प्राजापत्यां चेष्टिं
यज्ञ पुत्रः पन्नामनरक्रमनेकशततारं तस्मान कृत्वा एकामिमपि स्मार्त यागमावसथ्ये, तदभावे पूजात्राति पुत्रस्तत् पुत्रस्य पुत्रत्वम् ।
मात्रमपीति हरिहरः । संवाद्य परिभाष्य ।
विर.५६२ दुहिता पुत्रकल्पा च पौत्रा दौहित्रकाः स्मृताः ।। न चैषा पुत्रिकाकरणविषयेति शङ्कनीयम् । कल्पप्रत्य
____ अभिसंधिमात्रात्पुत्रिकेत्येकेषाम् ।
(१) एके मन्यन्ते प्रदानसमये पितुर्योऽभिसंधिरियं यानन्वयात् । पुत्रिकाकरणे पुत्रिकैव पुत्र इति न पुत्र
मे पुत्रिकाऽस्त्विति तावन्मात्रकादेव दुहिता पुत्रिका कल्पता पुत्रिकायाः । अत एवेषत्कल्पपुत्रः पुमिका
भवति न होमसंवादनाद्यपेक्षेति ।
गौमि. ईषत्कल्पपौत्रो दौहित्र एवेति सिद्धम् । सवि.४३० ।
(१) गौध.२८११८; मेधा.९।१२७; अप.२।१३१; (१) शबा.११७।२।४
व्यक.१५५; मभा.; गौमि.२८।१६, ८.२०१४।२; विर. (२) शबा.१४।४।३।२४-२६.
५६२; व्यप्र.४६९ (अग्नि प्रजापतिं चेष्ट्वा०)ऽस्मद (मद). (३) शबा.१४।९।४।८.
(२) गौध.२८।१९, मेधा.९।१२७, अप.२।१२८; (४) गोबा.१।१२.
मभा. गौमि.२८।१७; ममु.९।१३६ केत्ये (कामे); विर. (५) सवि.४३०.
५६२, व्यप्र.४६९; समु.१३८ (पाम्०) स्मृत्यन्तरम्,

Page #755

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
(२) यदा तु पूर्वस्य विधेः करणासंभवः दानात्पूर्व वरणादिना संकल्पमेवं करोति — यदस्यामपत्यं भवि - ष्यति तन्ममेति । अनेनैव पुत्रत्वं भवतीत्येके मन्यन्ते । संभवापेक्षो विकल्पो द्रष्टव्यः । मा. (३) अभिसंधिमात्रात् - एतच्च पूर्वविध्यनुवादता । विर. ५६२
प्रसंगाद भ्रातृकोपयमनिषेधः तत्संशयान्नोपयच्छेदभ्रातृकाम् |
(१) तत्संशयादभिसंधिसंशयात्पुत्रिकासंशयाद्वा । गौमि
(२) तदाशङ्कया न गृह्णीयात् कस्यचिदपि अनपत्यस्य सर्वा दुहितरः । कुतः ? तामिति वक्तव्ये अभ्रातृकामित्यारम्भात् ।
सभा.
क्षेत्रज:
नातिद्वितीयं जनयितुरपत्यम् । समयादन्यस्य । जीवतश्च क्षेत्रे | परस्मात्तस्य । द्वयोर्वा । रक्षणात्तु भर्तुरेव ।
(१) प्रथममपत्यमतीत्य द्वितीयं न जनयेदिति । अथैवमुत्पादितमपत्यं क्षेत्रिणो बीजिनो वेति विषये निर्णयमाह —— जनयितुरिति । जनयितुस्तदपत्यं भवति न क्षेत्रिणः । आपस्तम्बोऽपि - 'उत्पादयितुः पुत्र इति हि ब्राह्मणमित्यादि । यदि ज्ञातयः समयं कृत्वा नियुअते क्षेत्रिणोऽपत्यमस्त्विति, यथा विचित्रवीर्यस्य क्षेत्रं सत्यवती तस्यां व्यासेनोत्पादितमपत्यमिति । यदा च जीवन्नेव क्षेत्री वन्ध्यो रुग्णो वा प्रार्थयते मम क्षेत्रे पुत्रमुत्पादयेति । तदा क्षेत्रिण एवापत्यं न वीजिनः । परस्माद्देवरादिव्यतिरिक्तात्तदनियुक्तायामप्यपत्यवत्यामन - पत्यायां चोत्पन्नः पुनस्तस्यैव वीजिनो भवति न क्षेत्रिणः । एवमुत्पादितमपत्यं द्वयोर्वा भवति बीजिक्षेत्रिणोः । इदं नियुक्ताविषयम् । तथा च याज्ञवल्क्यः - - ' अपुत्रेण पर क्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः । उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ॥' इति । यदि भर्ता क्षेत्र्येव रक्षणं
(१) गौध. २८/२०; अप. २। १२८ दभ्रा (ताभ्रा); मभा.; गौमि . २८/१८.
१२६३
भरण पोषणं संस्कारादि करोति न बीजी तदा भर्तुरेव तदपत्यमिति । एवं मृते । गौमि.
(२) गौध. १८१९ - १४; व्यक. १५८ द्वयो... रेव (रक्षणात् भर्तुरेव द्वयोर्वा); मभा गौमि. १८१८ - १४; विर. ५८० न्यस्य (न्यत्र) शेषं व्यकवत्..
व्य. का. १५९
(२) द्वितीयमतीत्य तृतीयं नोत्पादयेत् । एवं च द्वितीयमनुज्ञातं भवति, यदि तृतीयमुत्पादयति जनयितुदेवरादेर्भवति न क्षेत्रिणः, ततश्च तदयोग्यं भवतीत्येतावदत्र विवक्षितम् । समयः तव रतिर्ममापत्यमित्येवंरूपः समयः कृतश्चेदन्यस्य क्षेत्रिणो भवति तृतीयमपि । अतस्तददुष्टमित्यभिप्रायः । अन्यस्येत्यनुकर्षणार्थश्चकारः । जीवतः प्रजननासमर्थस्य पत्युः क्षेत्रे भार्यायां यदपत्यमुत्पद्यते तत् क्षेत्रिण एव भवति विनाऽपि समयेन द्वितीयादधिकमपीत्यभिप्रायः । परस्मात् देवरादिव्यतिरिक्तात् व्यतिक्रमाद्वा यदि जीवतोऽप्यपत्यमुत्पद्यते तत् द्वितीयाददधिकमपि तस्यैव जनयितुरेव भवति न क्षेत्रिणः । एवमुत्पन्नमपत्यं बीजिक्षेत्रिणोर्वा भवति । यामुष्यायणो भवतीत्यर्थः । रक्षणे भरणपोषणसंस्कारादौ क्रियमाणे भर्तुः, परस्मात् छिद्रेण यदपत्यमुत्पद्यते तद्भर्तुरेव भवति । तुशब्दो विशेषार्थः । प्रव्रजितनष्टपतितादेः अरक्षितोऽपि भवति । य एव रक्षणसमर्थः तस्य विशेषेण भवतीति ।
मभा.
रिक्थभाजः षड्विधपुत्राः
पुत्रा औरसक्षेत्रजदत्तकृत्रिम गूढोत्पन्नापविद्धा रिक्थभाजः ।
आचार्येण पुत्रा रिक्थं भजेरन्नित्युक्तं तत्र औरसा एव पुत्रा इति संप्रत्ययो मा भूदित्याह - पुत्रा इति । + गौमि. गोत्रमात्रभाजः षड्विधपुत्राः hraहो पौनर्भवपुत्रिकापुत्रस्वयं दत्तक्रीताः गोत्रभाजः ।
(१) एते तु गोत्रभाजो, गोत्रमेव केवलं भजन्ते न रिक्थम् । पूर्वे तु रिक्थभाजो गोत्रभाजश्चौरसेन सहाभिधानात् । सर्वे चैते सजातीयाः । गौमि.
+ मभा. गौमिगतम् ।
(१) गौध. २८|३३; व्यक. १५३; मभा गौमि. २८ । ३०; विर.५४८ कृत्रि...द्धा (अपविद्धकृत्रिम गूढोत्पन्ना); बाल. २।१३२ (पृ. १७५ ).
(२) गौध. २८|३४; मभा.; गौमि. २८/३१६ विर. ५४८; बाल. २।१३२ (पृ. १७५ ).

Page #756

१२६४
व्यवहारकाण्डम् । (२) पुत्रत्वादेव गोत्रभाक्त्वे प्राप्ते तद्वचनमिह | लिखितयोरपि अपविद्धे दत्ते चादायादत्त्वामिधानं रिक्थभाक्त्वप्रतिषेधार्थम् । औरसादिसद्भावे च तेषां गौतमस्य तत्रैव दायादत्वाभिधानमप्येवं विषयव्यवस्थयैव रिक्थभाक्त्वप्रतिषेधादौरसादिसद्भावे चैते ग्रासाच्छा- विबोधनीयम् ।
विर.५४८-५४९ दनमात्रमर्हन्ति पुत्रत्वादेतेषाम् । तदभावे तु भवत्येव | (४) तत्र गुणवदगुणवदित्युक्तरीत्याऽऽद्यवर्गोक्ताः रिक्थभाक्त्वं, पुत्रप्रतिनिधित्वात् । प्रतिनिधिश्च मुख्य- क्रमेण तद्धराः, द्वितीयवर्गमध्ये आद्यत्रयाणां तुर्याशद्रव्याभावे समग्रफल एव भवति, सोमाभावे पूतिकावत्। भागित्वोक्तिरौरसाभावे पुत्रिकादिसत्त्वे च ज्ञेया । अन्यपुत्रिकापुत्रस्येहाभिधानं गोत्रभाक्त्वप्रापणार्थम् । रिक्थ- थोक्तस्मृतिविरोधो दुष्परिहर एव । पुत्रिकापुत्रस्य विषयो भाक्त्वं त्वौरससद्भावेऽपि भवत्येव । शूद्रापुत्रस्येहान- व्याख्यात्रैव वक्ष्यते । स्वयंदत्तक्रीतयोस्तत्वं तु औरसे भिधानमनौरसत्वादरिक्थभाक्त्वाद्वा । मभा. | सति उक्तरीत्या वासिष्ठायेकवाक्यतयैव । एवं गूढोत्य
पुत्राणां गोत्रभाजां रिक्थभाक्त्वं कदाचित् नस्य रिक्थभाक्त्वोक्तिरपि औरसाद्यभावे ज्ञेयेति न चतुर्थाशिनो वौरसाद्यभावे ।
कश्चिद्विरोधः।
बाल.२।१३२ (१) अथ वा नैते कानीनादयो न रिक्थभाजः
___ हारीतः किन्तु चतुर्थीशिनः, पितृधनस्य चतुर्थमंशं भजेरन् ।।
पुत्रमहिमा । बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण चरितार्थता। पूर्वोक्तानां षण्णामौरसादीनामभावे । भावे तु त एव । पुन्नामा निरयः प्रोक्तश्छिन्नतन्तुश्च नैरयः । भजेरन् । चतुर्थांशव्यतिरिक्तं च सपिण्डा गृह्णीयुः ।
तत्र वै त्रायते यस्मात्तस्मात्पुत्र इति स्मृतः ।। यदत्र पुत्रिकापुत्रस्यौरसाद्यभावेऽपि चतुर्थांशभाक्त्व
पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते । मुक्तं तदपकृष्टपुत्रिकापुत्रविषयम् । यो हीनवर्णाया
अथ पुत्रस्य पौत्रेण बध्नस्याप्नोति पिष्टपम् ।। भार्याया दुहितरं पुत्रिकां करोति तत्राप्य भिसंधिमात्रेण
बहूनामेकजातानां यद्येकः पुत्रवान् भवेत् । तत्पुत्रविषयमित्यर्थः।
गौमि.
सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रवन्तो न संशयः ॥ (२) षण्णामौरसाद्यानाममावे कानीनादयश्चतुर्थांश
बहीनामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् । भाजः समस्तभाजो वा, वाशब्दात् । तथाऽऽह शंखः
सर्वास्तास्तेन पुत्रेण लभन्ते पुत्रिणां गतिम् ।। 'उपार्जितं ज्येष्ठाय तदभावे क्षेत्रजपुत्रिकापुत्रयोस्तयो.
यस्य पुत्रः शुचिर्दक्षः पूर्वे वयसि धार्मिकः । रप्यभावे त्रयाणामितरेषां तेषामप्यभावे षड्भ्यः' इति ।
नियन्ता चात्मदोषाणां स तारयति पूर्वजान् ॥ गुणापेक्षश्चायं विकल्पः, शेषं सपिण्डादिसंबन्धिभ्य
क्षेत्रजः इति । अन्ये तु 'औरसाद्यभावे इत्येतदुत्तरसूत्रार्थ
जीवति क्षेत्रजमाहरस्वातन्त्र्यात् मृते ब्यामुष्यामाहुः ततश्च कानीनादयश्चतुर्भागार्हा जीवनमात्रसंब
यणमनुप्तबीजत्वात् नाबीजं क्षेत्रं फलति नाक्षेत्रं न्धिनो वेति ।
मभा.
बीजं प्ररोहति इत्युभयदर्शनादुभयोरपत्यं इत्येके । (३) चतुर्थी शिन औरसाद्यभावे पितरि सति, असति तु पितरि औरसाद्यभावक्रमेण सर्वऋक्थग्राहका एव ।
(१) दा.१६१; व्यक.१५९; विर.५८३; बाल.२०१३५
(पृ.२२०) तन्तुश्च नैरयः (तन्तोश्च तत्र वै) तत्र वै (पितरं): एतच्चतुर्थाशभागित्वमेषां गुणवत्त्वे ब्रह्मपुराणञ्चामीषां
। (पृ.२४३) तत्र वै (तत्रैव). मन्दगुणत्वे इत्यविरोधः। शंखलिखितवाक्ये पौनर्भवका
। (२) दा.१६१; विर.५८५, व्यप्र.५०६ पिष्ट (विष्ट); नीनयोरंशहारित्वाभिधानं गौतमीयं च तन्निषेधनं सवर्णा- विता.३८४ ब्रन (वृद्ध) पिष्ट (विष्ट); बाल.२।१३७ उत्तरार्धे सवर्णविषयत्वेन व्यवस्थाप्यम् । असवर्णास्तु ग्रासाच्छा- (अथ पौत्रस्य पुत्रेण अध्नस्याप्नोति विष्टपम्). दनभागिन इति कात्यायनवाक्यात् । एवं शंख. (३) समु.९५.
(१) गौध.२८।३५; मभा. गौमि.२८६३२ नो वौ (न (४) व्यक.१५९; विर.५८४; बाल.२११३५ (पृ. औ); विर.५४८ गौमिवत् बालं.२।१३२ (पृ.१७५) शिनः | २२०) स ता (संता). (शभागिनः) (वौर...वे०).
(५) अप.२।१२७ मृते (ऋते) प्ररोहति इत्युभय (रोहति

Page #757

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२६५ तेषामुत्पादयितुः प्रथमपिण्डो भवति, द्वौ पिण्डौ । बन्धुदायादाः षट्, अबन्धुदायादाश्च षट् पुत्राः निर्वपेन्निापेऽथवैकपिण्डे द्वावनुकीर्तयेत्। द्वितीये षड्बन्धुदायादाः षडबन्धुदायादाः साध्व्यां पुत्रं तृतीये पौत्रं लेपिनश्च त्रीन्वाचक्षाण आस- स्वयमुत्पादितः क्षेत्रजः पौनर्भवः कानीनः पुत्रिकाप्तमादित्येके ।
पुत्रो गूढोत्पन्नश्चेति बन्धुदायादाः । दत्तः क्रीतो(१) अनुप्तबीजत्वादिति क्षेत्रिकानुप्तबीजवादित्यर्थः।। ऽपविद्धः सहोढः स्वयमुपागतः सहसादृष्टश्चेत्य
अप.२।१२७ बन्धुदायादाः ।.
(१) साध्व्यां स्वयमुत्पादित औरस इत्यर्थः । सहसा(२) जीवति क्षेत्रजमन्यजमपि भर्तुरेव, कुतः
दृष्टो यो मातापित्रादिहीनोऽकस्मादृष्टः केनचित् परिअस्वातन्त्र्यास्त्रिया इति शेषः । मृते च भर्तरि 'अपुत्रा
तोषेण मम त्वं पुत्र इत्युक्तं तथेति प्रतिपद्यते । बन्धुशयनं भर्तुरि'त्यादिदर्शनाद्यद्यप्यस्वातन्त्र्यं स्त्रिया अवि
दायानाददते इति बन्धुदायादाः। व्यक.१५४ शिष्टं, तथापि द्यामुष्याय द्वयोरपत्यमित्याहुः, कुतः अनुप्तबीजत्वात् (अनुप्तबीजत्वात्क्षेत्रिणा स्वस्यैव प्रयोज
(२) गोत्रभाक्त्वेन बन्धुत्वं दायादत्वं च । लक्ष्मीनार्थ अनु पश्चाद्वीजवपने अनुमतत्वादिति भावः।)
धरस्तु बन्धुदायानाददते इति बन्धुदायादा इत्याह । क्षेत्रस्येति शेषः । जीवति हि बीजवप्तास्तीति न परस्पर
तात्पर्य च पूर्वषटकोत्तरषट्कयोः प्राधान्याप्राधान्ययोः समानम् ।
विर.५४९ फलयोगोऽपत्यस्य कारपमित्याह (जीवत्यपि भर्तरि . उभयोः पुत्राभिसंधाने द्यामुष्यायणत्वमिति भावः।)
(३) तत्र मनुविरोधः स्पष्टः। तेन कानीनपौनर्भवनाबीजमिति उभयो/जिक्षेत्रिणोः । निरूप्यते अस्मि
| योरबन्धुदायादमध्ये परिगणनात् । हारीतेन बन्धुदायादनिति निर्वापः पितृयज्ञः । एकपिण्डे द्वाविति
मध्ये । दत्तकृत्रिमापविद्धेषु च व्यत्ययात् । तस्मादेवं एकैकस्मिन् पिण्डे द्वाविति वीप्सा मन्तव्या । यदि
सवर्णादिभेदेन देशाचारभेदेन वा विरोधः परिहरणीयः। द्विपिता स्योदकस्मिन् पिण्डे द्वौ द्वावुपलक्षयेदित्यापस्त
व्यप्र.४८५ म्बानुसारात् । द्वितीये पुत्रमित्यादि, द्वितीये (द्वितीये
षड्विधपुत्राणां दायपरिमाणम्
विभजिष्यमाण एकविंशं कानीनाय दद्यात्, पितामहपिण्डे पुत्रं पितामहस्येति भावः, तेन पितरमित्यर्थः । एवं तृतीये प्रपितामह पिण्डे पौत्रं तस्येति
विंशं पौनर्भवाय, एकोनविंशं ड्यामुष्यायणाय,
अष्टादशं क्षेत्रजाय, सप्तदशं पुत्रिकापुत्राय, इतभावः, तेन पितरमारभ्येत्यर्थ इति निष्कर्षः।) पुत्रमारभ्येत्यर्थः । लेपिनश्च त्रीनाचक्षाणो द्वौ द्वावनुकीतयेत् ।
रानौरसाय दद्युः। xविर.५५८
(१) व्यक.१५४ पुत्रो+(गृहे); विर.५४९ (षडबन्धुदा
यादाः०); व्यप्र.४८५ (षड्बन्धुदायादाः षडबन्धुदायादा:०) .x व्यप्र. विरवत् । () एतच्चिद्वान्तर्गतोऽशो विवादरत्नाकरे
नश्चेति (न: गृह इति) मुपागतः (मुपगतः); व्यउ.१४८ पादटिप्पण्यां लिखितोऽत्र संगृहीतः।
(षड्...श्चेति बन्धुदायादाः०); बाल.२।१३५ (पृ.२३४) उभय) (इत्येके...मादित्येके०); व्यक.१५९ बीजं प्ररो (वीर्य । स्वयमुत्पादितः+ (औरसः) गूढोत्पन्नश्चेति (गृहे गूढोत्पन्न इति) रो) इत्येके (इत्यपरे) द्वितीये.. मादित्येके (द्वितीये पुत्रस्तृतीये | क्रीतो (क्रीतको); दच.३० (षड्बन्धुदायादा षडबन्धुदायादाः पौत्रः लेपिनश्च त्रीनन्वाचक्षाण आसप्तमादित्यपरे); विर.५५७; | साव्यां०). व्यप्र.४७३ प्ररोहति इत्युभय (रोहत्युभय) पत्यमित्येके (पत्य- | (२) ब्यक.१५३ नौरसाय + (पुत्राय); गौमि.२८।३२ मित्यपरे) प्रथमपिण्डो (प्रथमः प्रवरो) द्वौ पिण्डौ...मादि- (दधुः०); उ.२०१४।२ गौमिवत्; विर.५४५व्यामु (आमु); त्येके (दौ पिण्डौ नि पे दद्युरेकपिण्डे वा द्वावनुकीर्तयेत् । पमा.५१७ अष्टादशं (अष्टादशांशं च) सप्तदशं (सप्तदशांशं) द्वितीये पुत्रस्तृतीये पौत्रो लेपिनश्च श्रीनन्वाचक्षाण आसप्तमादि- | इतरानौरसाय दद्युः (इतरदौरसाय पुत्राय दद्यात्); नृप्र.४० त्येके); दच.१९ (जीवति क्षेत्रजमाहुरस्वातन्त्र्यान्मृते ब्यामुष्या- सप्त ... दद्युः (सप्तदशांशं पुत्रिकापुत्राय, इतरत् पारशवाय यणमगुप्तबीजत्वात्) एतावदेव.
| पुत्राय दद्याव); व्यप्र.४४८ व्यकवत् ; व्यउ.१४८ व्यकवत;

Page #758

उ.
१२६६
व्यवहारकाण्डम् .......... (१) आमुष्यायणो गूढोत्पन्नः । इतरान् षोडश- (२) अपूर्वा न पूर्वः पतिर्यस्याः, वाग्दत्तापि या भागान् ।
विर.५४५ | न भवतीत्यर्थ इति प्रकाशकारः। शास्त्रविहितां शास्त्रेण (२) एतदसवर्णनिर्गुणपुत्रविषयम् । पमा.५१७ । पाणिग्रहणकर्मणा विहितां. संस्कृतां, कर्मभिरग्रिहोत्रा.. काण्डपृष्ठसंज्ञकाः पुत्राः .. दिभिः।
xविर. ५५४ शूद्रापुत्राः स्वयंदत्ता ये चैते क्रोतकास्तथा। दायेन चाऽव्यतिक्रमश्चोभयोः।। सर्वे ते गोत्रिणः प्रोक्ताः काण्डपृष्ठा न संशयः॥ (१) उभयोर्माता पित्रोर्दायेन च तेषां संबन्धो आपद्गतोऽभ्युपगतो यश्च स्याद्वैष्णवीसुतः। भवति अव्यतिक्रमश्च । च इति चेदर्थे । अव्यतिक्रमसर्वे ते मनुना प्रोक्ताः काण्डपृष्ठास्त्रयः सुताः॥ श्चेत्, यदि ते मातरं पितरं च न व्यतिक्रमेयुः। व्यतिकलं काण्डमिति ख्यातं यस्मात्पूर्वेऽपि ते विदुः। क्रमे तु दायहानिरिति । अपर आह --'उभयोरपि तत्र ज्येष्ठतरो यः स्यात्तं वै काण्डेति निर्दिशेत् ॥ दायेन तेषां व्यतिक्रमो न कर्तव्यः । अवश्यं देयो स्वकुलं पृष्ठतः कृत्वा यो वै परकुलं व्रजेत्। दायस्तेभ्य इति'। तेन दुश्चरितेनासा काण्डपृष्ठो न संशयः ॥ (२) दायेनाव्यतिक्रमः संपूर्णदायेनाव्यतिक्रमस्तेषा. वैष्णवी अत्र शूद्रा । ........... विर.५५३ मेव कर्तव्य इत्यर्थः ।
विर.५५४ .... आपस्तम्ब:
अनौरसपुत्रोत्पादनदोषः .... औरसपुत्रः
पूर्ववत्यामसंस्कृतायां वर्णान्तरे च मैथुने दोषः । संवर्णापूर्वशास्त्रविहितायां यथतु गच्छतः | अन्येन पाणिग्रहणेन तद्वती पूर्ववती। असंस्कृता पुत्रास्तेषां कर्मभिः संबन्धः ।
| विवाहसंस्काररहिता । वर्णान्तरं ब्राह्मणादेः क्षत्रियादिः । . (१) सवर्णा चासावपूर्वा च शास्त्रविहिता चेति तेषु पूर्ववत्यादिषु मैथुने सति दोषो भवति । कस्य ? कर्मधारयः। सवर्णा सजातीया, ब्राह्मणस्य ब्राह्मणी- तयोरेव मिथुनीभवतोः। त्यादि । अपूर्वा । अनन्यपूर्वा अन्यस्मा अदत्ता, न तंत्राऽपि दोषवान पुत्र एव । विद्यते पूर्वः पतिरस्या इति । शास्त्रविहिता शास्त्रोक्तेन तत्रेति सप्तम्यास्त्रल 'इतराभ्योऽपि दृश्यन्त' इति । विवाहसंस्कारेण संस्कृता 'सगोत्राय दुहितरं न प्रयच्छे- ताभ्यामुभाभ्यामपि पुत्र एवातिशयेन दोषवान्। तत्र दि'त्यादिशास्त्रानुगुणा वा । एवंभूतायां भार्यायां यथतु पर्ववत्त्यामत्पन्नौ कण्डगोलको 'पत्यौ जीवति कुण्डः स्या गृह्योक्तेन ऋतुगमनकल्पेन गच्छतो ये पुत्रा जायन्ते मते भर्तरि गोलक' इति । असंस्कृतायामुत्पन्नस्य नामातेषां 'स्वकर्म ब्राह्मणस्ये'त्यादिना पूर्वमुक्तैः कर्मभिः न्तरं नास्ति । किंतु दुष्टत्वमेव । वर्णान्तरे तु जात्यन्तरम् । संबन्धो भवति । (गच्छथ इति थकारोऽपपाठः)। उ. तत्र गौतमः 'अनुलोमाः पुनरनन्तरैकान्तरद्वन्तरासु जासमु.१३९ अष्टादशं (अष्टादशांश) सप्तदश (संप्तदशांशं) इतरा- ताः सवर्णाम्बष्ठोग्रनिषाददौष्यन्तपारशवाः । प्रतिलोमास्तु नौरसाय दद्युः (इतरदौरसाय दद्यात्).
। सूतमागधायोगवक्षत्तवैदेहकचण्डालाः'। इति । एवकारो (१) व्यक.१५५ चैते (च ते); विर.५५२ गोत्रिणः
दुहितृनिवृत्त्यर्थः । तथा च वसिष्ठः-'पतितेनोत्पादितः प्रोक्ताः (शौद्रिकाः पुत्राः); व्यप्र.४८६ स्तथा (स्सुताः).
पतितो भवत्यन्यत्र स्त्रियाः सा हि परगामिनी तामरि(२) ब्यक.१५५ यश्च (यस्तु) सुताः (तथा); विर.५५३. : (३) व्यक.१५५..
x व्यप्र. विरगतम् । - (४) ब्यक.१५५ न संशयः (इति स्मृति:); विर.५५२: (१) आध.२।१३।२; हिध.२१७; उ.२।१४।१ न चा व्यप्र.४८६.
| (ना); विर.५५४ न चा (ना) (उभयो:०); व्यप्र.४६८ (५) आध.२।१३।१; हिध.२७; व्यक.१५५; उ.२।। न चा (ना) यो:+(मातापित्रोः); बाल.२।१३५ (पृ.२३५) १४।२ (सव...तः०); विर.५५४ र्णापूर्व (मपूर्वां) तायां न चा (ना.). (ता); व्यप्र.४६८ पूर्व (९) तायां (तां) कर्म (धर्म); बाल. (२) आध.२११३१३, हिध.२१७.. २।१३५ (पृ.२३५) र्णा (ो) तायां (तां).
(३) आध.२।१३।४; हिध.२१७. .

Page #759

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२६७ क्थामुपेयादिति । 'स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपीति मनुः। उ. । लोके जनयितुरेव पुत्रफलं भवति, वेत्ता परिणेता क्षेत्री क्षेत्रजः, तत्करणनिषेधश्च
तु एतं तन्तुं मोघं निष्प्रयोजनं कुरुते आत्मसात्करोति । उत्पादयितुः पुत्र इति हि ब्राह्मणम् ।... इतिशब्दो गाथासमाप्तौ। एतच्च क्षेत्रिणोऽनुज्ञामन्तरेण . पुत्रेभ्यो दायभागं वक्ष्यन् अन्यस्य भार्यायामन्येनो- |
पुत्रोत्पादनविषयम् । यदा तु क्षेत्री वन्थ्यो रुग्णो वा त्पादितः किमुत्पादयितु:? आहोस्वित् क्षेत्रिण इति विचारे । प्रार्थयते मम क्षेत्रे पुत्रमुत्पादयेति, यदा वा संतानक्षये निर्णयमाह-उत्पादयितुरिति । ... . उ. विधवां नियुञ्जते यथा विचित्रवीर्यस्य क्षेत्रे · सत्यवतीं अथाप्युदाहरन्ति
व्यासेन । तदुत्पन्नः पुत्र उभयोरपि पुत्रो भवतिइदानीमेवाहं जनकः स्त्रीणामीष्योमि नो पुरा। वीजिनः क्षेत्रिणश्च । द्यामुष्यायणश्च स भवति । तथा यदा यमस्य सादने जनयितुः पुत्रमब्रुवन् । चाचार्य एवाह--'यदि द्विपिता स्यादेकैकस्मिन् पिण्डे रेतोधाः पुत्रं नयति परेत्य यमसादने । द्वौ द्वावुपलक्षयेदि' ति। याज्ञवल्क्योऽप्याह-- 'अपुत्रेण तस्माद्भायों रक्षन्ति बिभ्यन्तः पररेतसः ।
परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः। उभयोरप्यसौ रिक्थी अप्रमत्ता रक्षथ तन्तुमेतं मा वः क्षेत्रे परबीजानि
पिण्डदाता च धर्मतः ॥ इति । नारदोऽपि-'यामुष्यायणवाप्सुः । जनयितुः पुत्रो भवति साम्पराये। मोघं
को दद्यावाभ्यां पिण्डोदके पृथक् । रिक्थादधै समादद्याद् वेत्ता कुरुते तन्तुमेतमिति ।
बीजक्षेत्रवतोस्तथा ॥ इति ।. . . उ. - (१) न केवलं ब्राह्मणमेव । वैदिकगाथा अप्यत्रो
(२) तन्तुं पुत्रपौत्रादिपरम्पराम् । . . विर.५७७ दाहरन्तीत्याह-अथाप्युदाहरन्तीति । जनयितुः पुत्रः
'दृष्टो धर्मव्यतिक्रमःसाहसं च पूर्वेषाम् । । क्षेत्रिणो वेति विवादे पराजितस्य क्षेत्रिणो वचनं
- यदि पूर्ववत्यादिषु मैथुने दोषः कथं तर्हि एतावन्तं कालमहं जनको मन्यमानः इदानीमेव
उतथ्यभारद्वाजौ व्यत्यस्य भार्ये जग्मतुः वसिष्ठश्चण्डाली. स्त्रीणामीर्ष्यामि परपुरुषसंसर्ग न सहे। कदा इदानीम् ।
मक्षमालाम् । प्रजापतिश्च स्वां दुहितरम् । तत्राह यदा यमस्य सादने पितृलोके जनयितुः पुत्रो भवति
- दृष्ट इति । सत्यं दृष्टोऽयमाचारः पूर्वेषाम् । स तु पुत्रकृत्यं परलोकगतस्य जनयितुरेव न क्षेत्रिण इत्यब्रवन्
धर्मव्यतिक्रमः, न धर्मः, गृह्यमाणकारणत्वात् । न धर्मज्ञाः। उक्त एवार्थः किंचिद्विशेषेणोच्यते-रेतोधाः
चैतावदेव, साहसं च पूर्वेषां दृष्टम् । यथा जामदग्न्येन बीजप्रदः पुत्रं नयति पुत्रदत्तं पिण्डादिकमात्मानं नयति
रामेण पितृवचनादविचारेण मातुः शिरश्छिन्नम् । उ. प्रापयति । परेत्य मृत्वा । यमसादने यमलोके । तस्मा
तेषां तेजोविशेषेण प्रत्यवायो न विद्यते । कारणात् भार्या रक्षन्ति पररेतसो बिभ्यन्तः । बिभ्यतः
- किमिदानीं तेषामपि दोषः ? नेत्याह-तेषाछान्दसो नुम् । अतो यूयमप्यप्रमत्ता अवहिता भूत्वा
मिति । तादृशं हि तेषां तेजः यदेवंविधैरपि पाप्मभिर्न एतं तन्तुं प्रजासंतानं रक्षथ । लोडर्थे लट् । रक्षते
प्रत्यवयन्ति । तद्यथैषीकातूलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेत एवेहाऽस्य त्यर्थः । किमर्थम् ? वः युष्माकं क्षेत्रे परबीजानि पर
पाप्मानः प्रदूयन्ते' इति श्रुतेः (छाउ.५।२४)। उ. रेतांसि मा वाप्सुः । व्यत्ययेनाऽयं कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ।
तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानः सीदत्यवरः। .. मा वाप्सत उत्तानि मा भूवन् । मोप्येरन् । कथमिति ?
न चैतावताऽर्वाचीनानामपि तथा प्रसंग (अपर आह–परशब्दाज्जसो लुक । परे पुरुषाः वः
इत्याह—तदन्वीक्ष्येति । तदिति नपुंसकमनपुंसकेनेक्षेत्रे बीजानि मा वाप्सुरिति ।) यस्मात् साम्पराये पर
त्येक शेष एकवद्भावश्च । तं व्यतिक्रमं तच्च साहसम..(१) आध.२।१३।५; हिध.२१७, गौमि.१८९.
न्वीक्ष्य दृष्ट्वा स्वयमपि तथा प्रयुञ्जानोऽवर इदानीन्तनः - (२) आध.२।१३।६; हिध.२१७ जनकः स्त्रीणामीामि (ईर्ष्यामि स्त्रीणां जनकः) वेत्ता (वप्ता); व्यक.१५७-१५८ (१) आध.२।१३.७, हिध.२१७. (अथा...रेतस:०) रक्षथ (रक्ष) तन्तुमेतं (तन्तुं); विर.५७७ । (२) आध.२।१३२८; हिध,२१७. (अथा...रेतसः०) रक्षथ (रक्ष) वः (च) वेत्ता (वप्ता).. (३) आध.२।१३।९; हिध.२१७.

Page #760

१२६८
व्यवहारकाण्डम्
सीदति प्रत्यवैति । न ह्यग्निः सर्वे दहतीत्यस्माकमपि । ब्राह्मणस्य ब्राह्मणी क्षत्रियस्य क्षत्रिया, अन्यथा ब्राह्मणतथा शक्तिरिति । उ. परिणीत क्षत्रियापुत्रादेर्द्वादशपुत्रान्तर्भावो न स्यादिति पारिजातः । xविर. ५५४ (२) 'औरसे तूत्पन्ने' इत्युक्तम्, तत्र सर्वस्यौरसनिमित्तग्रहणे प्राप्ते परिभाषते - सवर्णायामिति । पाणिग्रहणेन शास्त्रलक्षणेन तस्यां स्वयमुत्पादित औरसो न क्षेत्रजादिः । बौवि.
अथाप्युदाहरन्ति
अङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादभिजायसे | आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतमिति । दौहित्रः अभ्युपगम्य दुहितरि जातं पुत्रिकापुत्रमन्यं दौहित्रम् | (१) स्मृतिषु दौहित्रपदं अपुत्रिकाजातपरं नियतम् । यथा बौधायनः - अभ्युपगम्येति । अन्यं दौहित्रम् | दा. १८१
(२) विद्यादित्यनुवृत्तौ बौधायनः - अभ्युपगम्येति । अभ्युपगम्य संविदमस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्र इत्याकारां कृत्वा, दौहित्रं दुहितुरपत्यं पुत्रिकापुत्रसंज्ञकं पुत्रं विद्यात् । अन्यमिति औरसापेक्षया । विर. ५६०
(३) एतत्प्रसंगात् पुत्रप्रतिनिधीनाह - अभ्युपगम्येति । अन्यत्वमौरसापेक्षया । तस्यास्य गौणत्वप्रदर्शनार्थम् | अन्यं दौहित्रमित्यस्यापरा व्याख्या - अन्यः असंवादपूर्वकं दत्तायां जातः तं दौहित्रमेव विद्यात् । *चौवि.
अपत्यानऋयनिषेधः
|
" दानं क्रयधर्मश्वापत्यस्य न विद्यते । पुत्रप्रसंगेनाह—दानमिति 1 दानग्रहणेन विक्रयोऽपि गृह्यते, त्यागसामान्यात् । क्रयधर्म इति च प्रतिग्रहस्याऽपि ग्रहणम् । धर्मग्रहणात् स्वीकारसामा न्याच्च । अपत्यस्य दानप्रतिग्रहक्रयविक्रया न कर्तव्याः । द्वादशविधेषु पुत्रेषु दत्तक्रीतयोरपि पुत्रयोर्मन्वादिभिः पठितत्वान्नाऽयं सामान्येन प्रतिषेधः । किं तर्हि ? ज्येष्ठपुत्रविषयः, एकपुत्रविषयः, स्त्रीविषयो वा । तथा च वसिष्ठः - 'न ज्येष्ठं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा । न त्वेकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा स हि संतानाय पूर्वेषाम् । न स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्राऽनुज्ञानाद्भर्तुः । पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन् बन्धूनाहूय राज्ञे निवेद्य निवेशनस्य मध्ये अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य व्याहृतिभिर्हुत्वा अदूरबान्धवं संनिकृष्टमेव प्रतिगृह्णीयादिति । विश्वजिति च सर्वस्वदाने गवादिवदपत्यं न देयमिति । विक्रयस्तु सर्वत्र निषिद्धः । तत्र उपपातकेषु याज्ञवल्क्य आह— 'नास्तिक्यं व्रतलोपश्च सुतानां चैव विक्रयः' । इति । बहूवृचब्राह्मणेऽपि शुनःशेपाख्याने दृश्यते— ‘स ज्येष्ठं पुत्रं निगृह्वान उवाचेत्यादि । पुत्र - प्रकरणे अपत्यशब्दोपादानमपि ज्येष्ठपुत्रविषयत्वस्य लिङ्गम् । न पतन्त्यनेनेत्यपत्यमिति । ' ऋणमस्मिन् संनयत्यमृतत्वं च गच्छति । पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ॥' इति ।
1
उ.
बौधायनः
और सादित्रयोदशपुत्रविधिः तलक्षणानि च तत्र औरस : सेवर्णायां संस्कृतायां स्वयमुत्पादितमौरसं पुत्रं विद्यात् । (१) सवर्णा द्विजस्य द्विजा, शूद्रस्य शूद्रा, न तु (१) आध. २।१३।१०; हिघ. २ ७. (२) बौध. २।२।१४; ममु. ९।१६६ (स्वयं०) रसं (रस); व्यक. १५५; विर. ५५४ ( पुत्रं ० ); दीक. ४४ विरवत्; स्मृसा.६८ विद्यात् (जानीयात्); मच. ९/१६६ ( पुत्रं ० ) शेषं स्मृसावत्; चन्द्र. १७४ स्मृसावत्; व्यप्र. ४६८; बाल. २।१२८, २।१३५ ( पू. २३५).
—
अथाप्युदाहरन्ति - आदिशेत्प्रथमे पिण्डे ' मातरं पुत्रिकासुतः । द्वितीये पितरं तस्यास्तृतीये च पितामहमिति ॥ पुत्रिकापुत्रेत्येवंलक्षणः पुत्रो मातामहस्यैवेत्येतत्प्रकटयति-- अथाप्युदाहरन्तीति । पिण्डपितृयज्ञे क्रियमाणे प्रथमं पिण्डं मातरमुद्दिश्य दद्यात् । स्त्रियाः
x व्यप्र विरगतम् । * शेषं विरवत् ।
(१) बौध. २।२।१५,१६ दभि (दधि); व्यक. १५५ स (सं); विर.५५४ वसि (वति) स (सं); व्यप्र. ४६८ जीव ( जीवेत ). (२) बौध. २।२।१७; दा. १८१६ व्यक. १५६ मन्यं (मस्यां); विर.५६०.
(३) बौध.२।२।१८,१९.

Page #761

१२६९
बौवि.
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च पिण्डदानं वचनप्रामाण्याद्भवति । पितृस्थानीया हि | एष क्षेत्रजः द्विपिता द्वौ पितरौ यो जनकः क्षेत्रवांश्च । सा । द्वितीये मातुः पितरमात्मनो मातामहम् । तृतीये द्विगोत्रत्वमप्यस्य तद्गोत्राभ्यामेव । गोत्रमेदे सत्यस्य तस्याः पितामहमात्मनो मातामह पितरम् । यद्वा मातरं प्रयोजनम्--स्वधा पिण्डोदकादि । रिक्थं मृतस्य यदपरिहाप्यैव पिण्डदानम् । कुत एतत् ? कर्मान्ते प्रदर्श- तिरिच्यते द्रव्यम् । नात् । तत्र ह्युक्तम्--कथं खलु पुत्रिकापुत्रस्य पिण्ड- । अथाप्युदाहरन्तिदानं भवतीति पृष्ट्वा एतत्तेऽमुष्य तत मम पितामह, ये द्विपितुः पिण्डदानं स्यात्पिण्डे पिण्डे च नामनी। च त्वामनु एतत्तेऽमुष्यै पितामह मम प्रपितामह, ये च त्रयश्च पिण्डाष्षण्णां स्युरेवं कुर्वन्न मुह्यतीति ।। स्वामनु एतत्तेऽमुष्यै प्रपितामह मम प्रप्रपितामह ये च (१) न मुह्यति न दुष्यतीत्यर्थः। विर.५५९ त्वामन्विति अमुष्यै अमुष्या इति स्वमातरं निर्दिशति । (२) शुश्रूषाविवाह पिण्डदानदायग्रहणस्योपयोग
बौवि. माह-अथाप्युदाहरन्तीति । नामनी उत्पादयितुः क्षेत्रजः
क्षेत्रिणश्च । तयोः सह पिण्डदाने सति त्रय एव पिण्डाः मृतस्य प्रसूतो यः क्लीबव्याधितयोर्वाऽन्येनानु- षण्णां दद्युः । 'पित्रे पितामहाय' इति च वचनात् । मते स्वे क्षेत्रे स क्षेत्रजः। स एष द्विपिता द्विगोत्रश्च
बौवि. द्वयोरपि स्वधारिक्थभाग्भवति ।
(१) अस्यार्थः । क्लीबादेः स्वे क्षेत्रे तदनुमतोऽन्येन मातापितृभ्यां दत्तोऽन्यतरेण वा योऽपत्यार्थे प्रसूतः क्षेत्रजः।
दा.४८ परिगृह्यते स दत्तः । (२) अन्येनापुत्रेण देवरादिना प्रसूतो य इत्यन्वयः ।
यो मातापितृभ्यां मात्रा पित्रा वा दत्तः। बौवि. द्विपितेति कपोऽभावः समासान्तविधेरनित्यत्वात् स द्वि
कृत्रिमः गोत्रो द्वयोरपि गोत्रभाक् । स्वधा पितृकर्म । विर.५५६
सदृशं यं सकामं स्वयं कुर्यात्स कृत्रिमः । (३) एतच्चापुत्रबीजिविषयम् । स्मृसा. ६८
सादृश्यं जात्यादिना । सकामं अस्याहं पुत्रो भवि(४) मृतस्य स्वे क्षेत्रे प्रसूत इति संबन्धः । स्वक्षेत्रे ष्यामि यदि मां ग्रहीष्यतीति यो मन्यते, पुत्रार्थी च स्वपाणिग्रहणादिना संस्कृते । कार्यानभिज्ञः क्लीबः
स्वयमेव पूजापूर्वकं यदि गृह्णाति । एवं गृहीतः कृत्रिम तृतीया प्रकृतिः । व्याधितस्तीव्ररोगेण प्रजोत्पादना
उच्यते । समर्थो गृह्यते । एषां त्रयाणां भार्यायामन्येन भ्रात्रा पित्रा वाऽनुमतेन देवरेणोत्पादितः क्षेत्रजो भवति । स गृहे गूढोत्पन्नोऽन्ते ज्ञातो गूढजः।
। गृहे अतिगुप्तायामपि स्त्रियाममुनोत्पादितोऽय(१) बौध.२।२।२०,२१, दा.४८ (मृतस्य च प्रसूतो यः मिति पर्वमज्ञातः । पश्चात्कालान्तरे येन केनचित् कीबस्य व्याधितस्य वा । अन्येनानुमतो वा स्यात् स्खे क्षेत्रे क्षे-'
। व्यभिचारादिना कारणेनास्यामुत्पादितोऽयं पुत्र इति वजः स्मृतः ॥ स एव द्विपितृको द्विगोत्रश्च द्वयोरपि स्वधाकरो ।
विज्ञायते तथापि गूढजः इत्यभिप्रायः। अत्र गृहग्रहणं रिक्थभाग्भवति।); व्यक.१५५ (मृतस्य प्रसूतो यः क्लीबस्य व्याधितस्य च अन्येनानुमतस्य क्षेत्रे स क्षेत्रजः स एव द्विपिता
प्रव्रजितायां गूढोत्पन्नस्य गूढ इति संज्ञा मा भूदित्येद्विगोत्रश्च द्वयोः ऋक्थभाग् भवति ।); विर.५५६ मृत...योर्वा
तदर्थम् । (मृतस्य च प्रसूतो यः क्लीबस्य व्याधितस्य वा) स्वे (स्व) एष (१) बौध.२।२।२२, २३, व्यक.१५६; विर.५५९; (एव); स्मृसा.६८(अमृतस्य...क्षेत्रजः०) एष (एव); चन्द्र. व्यप्र.४७४ च ना (स्वना) मुह्य (दुष्य). १७४ (मृतस्य...त्रजः०) एष (एव) पिता (पितृको) (रिक्थ०); (२) बौध.२।२।२४. ग्यप्र.४७४ मृतस्य...क्षेत्रजः (मृतस्य प्रसूतो यः क्वीबस्य (३) बौध.२।२।२५, विर.५७२ यं सकामं (सकामं यं) व्याधितस्य वा तेनानुमतस्य क्षेत्रजः) एष (च); विच.६६ । (स्वयं०).
। (४) बोध.२।२।२६.
बौवि.
गढजः
बौवि.
दावत.

Page #762

१२७०
अपविद्धः
मातापितृभ्यामुत्सृष्टोऽन्यतरेण वा योऽपत्यार्थे
परिगृह्यते सोऽपविद्धः ।
अत्राऽपि सदृश इत्यनुवर्तते । उत्सृष्टस्त्यक्तः ।
व्यवहारकाण्डम्
कानीनः
बौवि.
निषादपारशव
द्विजातिप्रवराच्छूद्रायां जातो निषादः । कामापारशव इति पुत्राः ।
द्विजातिप्रवरो ब्राह्मणः । द्विजातिप्रवरादेव पूर्वः |क्रमोढायाः पुत्रः । अयं तु कामादूढायाः । अनन्तरप्रभवप्रकरणे तयोरपि पुनर्ग्रहणमनयोः पुत्रकार्येष्वपि प्रापणार्थम् । बौवि.
सप्त रिक्थभाजः षड्गोत्रमात्र भाजश्च पुत्राः अथाऽप्युदाहरन्ति–
या गर्भिणी संस्क्रियते विज्ञाता वाऽविज्ञाता वा तस्यां यो जातः स सहोढः ।
औरसं पुत्रिकापुत्रं क्षेत्रजं दत्तकृत्रिमौ । गूढजं चापविद्धं च रिक्थभाजः प्रचक्षते ||
या गूढगर्भिणी सती परिणीयते तस्यां यो जातः स सहोढो नाम । वोदुश्चायं पुत्रः । विज्ञातायां तु संस्कार एनोऽस्ति । बौवि. मातापित्रोर्हस्तात्क्रीतोऽन्यतरस्य वा योऽप- वोढव्या । अन्यथा सगोत्रागमनप्रसंगादिति । एते त्यार्थे परिगृह्यते स क्रीतः ।
अथैतान् पुत्रान्विविधान्विविनक्ति - अथाप्युदाहरन्ति - और समिति । औरसादयः गोत्रभाजश्च रिक्थभाजश्च । रिक्थं द्रव्यम् । कानीनादयश्च तद्गोत्रभाजः । पारशवः अभाग एव विष्ठावत् । अस्मात्सूत्रादिदमप्यवगम्यते — निषाद कन्याऽपि सुसमीक्ष्याऽसगोत्रादेव
क्रीतः
बौवि.
स्वद्रव्यं प्रदायेति शेषः । पौनर्भवः
पुत्रिकापुत्रादयः काशकुशस्थानीयाः पुत्रप्रतिनिधयो मन्तव्याः । अवश्यकरणीयत्वात् पुत्रोत्पत्तेः । उक्तं च भवितव्यं 'अवीरायाश्च योषितः' इत्यभोज्यान्नप्रकरणे 'पुत्रांश्चोत्पाद्य धर्मतः' इति । योषिताऽपि पुत्रवत्या दर्शनात् । बौवि. कानीनं च सहोढं च क्रीतं पौनर्भवं तथा । (१) बौध. २।२।३२.
(२) बौध. २२।३३, ३४३ व्यक. १५८ कामा (लाभा); विर. ५७४ (निषाद : ० ) (पुत्रा : ० ); स्मृसा. ७० विरवत्; चन्द्र. १७६ विरवत्; व्यप्र. ४८० विरवत्; बाल. २।१३५ (१.२३५) विरवत्.
असंस्कृतामनतिसृष्टां यामुपयच्छेत्तस्यां यो जातः स कानीनः ।
विर. ५६५
।
(१) अनतिसृष्टा अदत्ता । (२) अनेन ज्ञायते गूढजः संस्कृतायां जात इति अनूढामसंस्कृतामाहुः । अनतिसृष्टां अनभ्युपगतां गुरुभिः अतिसृष्टायामप्यसंस्कृतायां संस्कृतायामप्यनतिसृष्टायां स एव । सोऽयं सदृश्यामुत्पादितो मातामहस्य पुत्रः । बौवि. सहोद :
(५) बौध. २।२।३१.
'क्लीबं त्यक्त्वा पतितं वा याऽन्यं पतिं विन्देतस्यां पुन यो जातः स पौनर्भवः । मृतोऽप्यत्राऽभ्यनुज्ञातः । तथा च वसिष्ठः - 'मृते वासा पुनर्भूर्भवति' इति । बौवि.
* व्यप्र. व्याख्यानं 'पितृवेश्मनि कन्या' इति मनुवचने
द्रष्टव्यम् ।
(१) बोध. २/२/२७.
(२) बौध. २२२८; विर.५६५ यच्छे (गच्छे); व्यप्र. ४७५ विरवत्. (३) बौध . २।२।२९.
(४) बौध. २।२ ३० रस्य ( रेण); व्यक. १५७ (परि०) क्रीतः (क्रीतकः); विर. त्क्रीतोऽन्य ( दन्य) थें परिगृ (र्थं गृ);
व्यप्र. ४७८ व्यकवत्.
स्वयंदत्तः
मातापितृविहीनो यः स्वयमात्मानं दद्यात्
स्वयंदत्तः ।
स्वस्वत्वनिवृत्तिः परस्वत्वापादनं च दानम् । अत्रापि शरीरेन्द्रियाणामात्मीयत्वाद्दानव्यवहारः । बौवि.'
(३) बोध. २।२ ३५, ३६; व्यक. १५४ (अथा... ति० ); विर. ५५० ( अथा... ति०) ढजं चा (ढं चैवा); विचि. २३१ विरवत्; व्यनि. व्यकवत् व्यप्र. ४८५ चाप (बाप) शेषं व्यकवत् ; दच. ३१ विरवत्.
(४) बौध. २।२।३७; व्यक. १५४१ मसु. ९।१५८;

Page #763

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२७१ स्वयंदत्तं निषादं च गोत्रभाजः प्रचक्षते ॥ | जनयितुः पुत्रो भवति साम्पराये परलोकेऽपि यदनेन औपजङ्घनिमते औरसेतरपुत्रनिषेधः
पिण्डोदकदानादि जनयितुरेव भवेत्, न क्षेत्रिण इति । 'तेषां प्रथम एवेत्याहौपजङ्घनिः ।
ननु भार्यायाः पुत्रस्य च रक्षणपोषणचिकित्सादि सर्व तदेतत्परमतेनोपन्यस्यति स्म तेषामिति । औपजङ्घ- क्षेत्रिणैव क्रियते, तत्कथमस्मिन् पक्षे इति ? उच्यतेनिराचार्यों मन्यते स्म । प्रथमः औरस एव पुत्रो न | मोघं वेत्ता कुरुते तन्तुमेतमिति । वेत्ता लब्धा क्षेत्रस्य पुत्रिकापुत्रादय इति ।
कुरुते एतं तन्तुं मोघं कुरुते निष्फलोऽस्य प्रयासः इदानीमहमीर्ष्यामि स्त्रीणां जनक नो पुरा। इत्यभिप्रायः । इतिशब्द औपजङ्घनेर्मतोपसंहारार्थः । यतो यमस्य सदने जनयितुः पुत्रमब्रुवन् ।
बौवि. स हि जनक राजानं प्रकृत्यैवमुवाच-यमः कृत
वसिष्ठः युगे मन्दिरे ऋषीनाहृय पप्रच्छ-परदारेषूत्पादितः पुत्रमहिमा । बहुभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण चरितार्थता । पुत्रः किं जनयितुरिति ? उताहो क्षेत्रिण इति । एवं | ऋणमस्मिन्संनयति अमृतत्वं च गच्छति । पृष्टे ते प्रजा जनयितुरेवेति निश्चित्य अब्रुवन् । तदिद- पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ॥ माह-पुरा यमस्य सदने जनयितुः पुत्रमब्रुवन् । इदानी
अनन्ताः पुत्रिणो लोकाः, नापुत्रस्य लोकोऽस्तीति महमित्यादि । संप्रति अहमीामीति न सहे ।
श्रूयते। स्त्रीणामिति द्वितीयार्थे षष्ठी । अथवा स्वार्थ एव । प्रजाः सन्त्वपुत्रिण इत्यभिशापः । स्त्रीणां चरन्तं पुरुषं नेष्यामीत्यर्थः । हे जनक पुरा अप्रजाः सन्त्वदनाः। यस्माद्यमस्य धर्मराजस्य सदने स्थाने वेश्मनि जनयितु- | __ अप्रजा अपुत्राः सन्तु भवन्तु अदनाः अदनरेव पुत्रमब्रुवन्नृषयो, न क्षेत्रिण इति । न हि यमराज- शीलाः राक्षसाः । नूनमयं महानपकारो येन राक्षसो सकाशे निश्चितोऽर्थो मिथ्या भवितुमर्हतीत्यौपजङ्घने:
नाम गम्यत इति तात्पर्यम् । शत्रणामपुत्रत्वं हि महान् बौवि.
विनाश:, तेनासाविष्यते ।। विर.५८५ 'रेतोधाः पुत्रं नयति परेत्य यमसादने।
प्रेजाभिरग्ने अमृतत्वमश्यामित्यपि निगमो तस्माद्भायों रक्षन्ति बिभ्यन्तः पररेतसः॥
| भवति । रेतो दधातीति रेतोधाः बीजं पुत्रं प्रकृतं नयति
पूर्वोऽभिशापः शत्रुविषयः, उत्तरस्त्वाशीःस्वरूपः, भुङक्ते पुत्रफलं लभते । परेत्य मृत्वा यमसादने पुण्य- आत्मविषय इति प्रकाशकारः। विर.५८५-५८६ पापफलोपभोगस्थाने । नैवं क्षेत्री । यस्मादेवं तस्मात्पर
पुत्रेण लोकान् जयति पौत्रेणाऽऽनन्त्यमभते । रेतसो बिभ्यन्तो भार्यां रक्षन्ति ।
बौवि. (१) वस्मृ.१७१ (ख) च्चेज्जी (च जी); ब्यक.१५९ ... अप्रमत्ता रक्षथ तन्तुमेतं मा वः क्षेत्रे पर- गच्छ (विन्द); विर.५८४ व्यकवत्, मनुवसिष्ठौ व्यप्र.५०६ बीजानि वाप्सुः । जनयितुः पुत्रो भवति साम्पराये | (-) च (स); बाल.२।१३५ (पृ.२१९). मोघं वेत्ता कुरुते तन्तुमेतमिति ।।
(२) वस्मृ.१७१२ णो (गां); व्यक.१५९; विर.५८५; एवं जनकादिः अन्य शिष्यान्प्रत्याह-अप्रमत्तेति । बाल.२११३५ (पृ.२२०). अन्ये बीजवपनं मा कार्युः । तत्र को दोषः ?
___ (३) वस्मृ.१७७३ (ख) त्यभि (त्यपि); बाल.२११३५
(पृ.२२०) (अप्रजाः सन्तु पुत्रिण इत्यभिप्रायः). * व्याख्यानं पूर्वस्मिन्नेव श्लोके द्रष्टव्यम् ।
(४) विर.५८५. विर.५५० निषादं च (च शौद्रं च); विचि.२३१; व्यनि. (५) वस्मृ.१७।४ (ख) ने+(तु); ब्यक.१५९; विर, मच.९।१५९; ब्यप्र.४८५, दच.३१.
५८५, बाल.२।१३५ (पृ.२२०). (१) बौध.२।२।३८. (२) बौध.२।२।३९.
(६) वस्मृ.१७५ (ख) विष्ट (पिष्ट); दा.१६१ विष्ट (पिष्ट); (३) बौध.२।२।४०. (४) बौध.२।२।४१. | विर.५८५ दावत् व्यप्र.५०६, विता.३८४ बाल.२।१३७
भ्य. का. १६०
मुनेर्मतम् ।

Page #764

१२७२
व्यवहारकाण्डम् .
अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याऽऽप्नोति विष्टपम् ।। । तीत्याहुः ।
इति । स्याच्चेन्नियोगिनो रिक्थम् । रिक्थलोभान्नास्ति बहूनामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्नरः। नियोग:* । प्रायश्चित्तं वाऽप्यपदिश्य नियुञ्जयासर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रवन्त इति श्रुतिः ॥ दित्येके। बह्वीनामेकपत्नीनामेका पुत्रवती यदि।
पुत्रिका सर्वास्तास्तेन पुत्रेण पुत्रवत्य इति श्रुतिः ।। तृतीयः पुत्रिका विज्ञायते । अभ्रातृका पुंसः औरसादिमुख्यगाणपुत्राणां विधिः, तलक्षणानि च । औरसादि- पितनभ्येति प्रतीचीनं गच्छति पुत्रत्वम् + _ षड्दायादपुत्रविचारः । औरसः।।
(१) द्वितीयः पुत्रः पुत्रिकैवेत्यर्थः । मिता.२।१२८ द्वादश त्वेव पुत्राः पुराणदृष्टाः । स्वयमुत्पा
(२) तृतीयः पुत्रः पुत्रिका औरसपुत्रतुल्या तत्कार्यदितः स्वक्षेत्रे संस्कृतायां प्रथमः ।
कारित्वात्प्रतीचीनं गच्छति प्रत्यावृत्तं पुत्रत्वं पितृवंशाप्रथमो मुख्यः । तेन स एव पुत्रशब्दस्य
भिमुखं गच्छतीत्यर्थः।
विर.५५९ मुख्योऽर्थः । क्षेत्रजादिस्तु गौणः। अप.२।१२८
(३) मिताटीका वसिष्ठेन तृतीयत्वेन पुत्रिका क्षेत्रजः । गणिता न याज्ञवल्क्येन।
सुबो.२।१३२ तंदलाभे नियुक्तायां क्षेत्रजो द्वितीयः।
तंत्र श्लोकः। नियुक्तायां पत्या वा गुरुभिर्वा, द्वितीयः औरसा. दीषन्न्यूनः।
विर.५५५ * मिता.व्याख्यानं पत्नी दुहितरश्चैव' इति याशवल्क्यक्षेत्रिणः पुत्रो जनयितुः पत्र इति विवदन्ते। . वचने द्रष्टव्यम् । अप., व्यप्र., न्यउ. मितागतम् । तंत्रोभयथाऽप्युदाहरन्ति । यद्यन्यो गोष वृषभो + विश्वव्याख्यानं 'पठं तु क्षेत्रजस्यांश' इति मनुवचने वत्सानां जनयेच्छतम् । गोमिनामेव ते वत्सा
द्रष्टव्यम् । मोघं स्यन्दितमार्षभम् ।।
x सवि., वीमि., व्यप्र. मितागतम् ।
(१) वस्मृ.१७१५६-५८ (रिक्थ०): (ख) रिक्थम् अनियुक्तायामुत्पन्न उत्पादयितुः पुत्रो भव- |
(दृष्ट्वा) (रिक्थ०); मिता.२।१३६ (स्याच्चे ...क्थम्) पुत्रस्य पौत्रेण (पौत्रस्य पुत्रेण); सेतु.४१; विभ.७२ (=). (प्राय...त्येके०); अप.२।१३६ मितावत् ; विर.४४९ (१) वस्मृ.१७।१०,११.
स्याच्चे...क्थम् (सा चेन्नियोगमिच्छेद् वृत्त) (रिक्थ०) लोभा (२) वस्मृ.१७।१२,१३ त्वेव (इत्येव) (ख) द्वादश त्वेव (लामा) वाऽप्यु (चाऽप्यु); व्यप्र.४९६ मितावत् ; व्यउ.१५२ (बहीनां द्वादश घेव); अप.२।१३१ (द्वाद...दृष्टा:०); व्यक. मितावत् ; समु.१३८ मितावत्. १५५ त्वेव (एव) प्रथमः (औरसः); विर.५५३ स्व (स्वे) (२) वस्मृ.१७।१५,१६;, विश्व.२।१३६ पुत्रिका + तायां (ते औरसः); स्मृसा.६८ (द्वाद ... दृष्टाः०) स्व...मः (पुत्रः) (विशा...त्वम् ०); मिता.२।१२८ (द्वितीयः पुत्रि(संस्कृतायां स्वे क्षेत्रे चौरसः) गौतमः चन्द्र.१७८ (द्वाद... कैव) एतावदेव; अप.२।१३६ (अभ्रा...त्वम्०); व्यक.१५६; दृष्टाः०) स्व...मः (सुसंस्कृतायां स्वक्षेत्र औरस:) गौतमः, स्मृच.२९५ सृतीयः + (पुत्रः) शेषं अपवत्; विर.५५९ सृका व्यप्र.४६७ श त्वे (शै) सः (ताः) यां + (औरसः); बाल. + (हि); सुबो.२।१२८ (तृतीयः पुत्रिकैव) एतावदेव : २।१३५ (पृ.२३४) श त्वे (शै) यां+ (औरसः). २११३२ (तृतीयः पुत्रः पुत्रिकैव) एतावदेवः सवि.३९१ सुबो.
(३) वस्मृ.१७।१४; व्यक.१५५; विर.५५५ लाभे (२।१२८) वत्, गौतमः, वीमि.२।१३६ (तृतीया पुत्रिका) (भावे); स्मृसा.६८ विरवत् , बृहस्पतिः; बाल.२।१३२:२।। एतावदेव; व्यप्र.४६९ (द्वितीयः पुत्रः पुत्रिवि) एतावदेव : १३५ (पृ.२३४). ..
५१९ स्मृचवत् ; व्यम.४७ सविवत् विता.३५९ (तृतीयः (४) वस्मृ.१७।६; व्यक.१५८; विर.५७७. पुत्रिकैव वा पुत्रः) एतावदेव; बाल.२।१३२, २।१३५ (पृ.
(५) वस्मृ.१७१७,८ (ख) वत्सा...तम् (वरसान् जनयते | २३४) अपवत् : २११३५ (पृ.२२३) सविवत समु.१३८ सुतान्) स्यन्दि...म् (स्यन्दनमोक्षणम् ).
स्मृचवत् . (६) वस्मृ.१७५५, मभा.१८।१५.'
(३) वस्मृ.१७।१७ (ख) (तत्र०).

Page #765

.
दा.१४५
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च । १२७३ अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलङ्कृताम् ।। पुत्री मातामहस्तेन दद्यापिण्डं हरेद्धनम् ।। इति । अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति ।। | अभिसंधिमात्रात् --एतच्च पूर्वविध्यनुवादता।. पुत्रिकापुत्रस्यैव पुत्रत्वं वदति तेन पुत्रिकाया
विर.५६२ स्तत्पुत्रस्य च पुत्रत्वं तन्न मनुविरोधात् पिण्डदान
गूढजः मात्रयोगात् पुत्रत्वमस्य गौणं तद्द्वारेणैव पुत्रिकायाः गृहे च गूढोत्पन्नः षष्ठः । इत्येते दायादा पिण्डदातृत्वात् एकस्य स्वतोऽन्यस्य तद्योगात् । बान्धवास्त्रातारो महतो भयादित्याहुः।
सहोढादयः षडदायादाः । सहोढः । पौनर्भवः . .
अथादायादबन्धूनां सहोढ एव प्रथमो, या पौन वश्चतुर्थः।
गर्भिणी संस्क्रियते तस्यां जातः सहोढः पुत्रो भवति । या कौमारं भर्तारमुत्सृज्यान्यैः सह चरित्वा तस्यैव कुटुम्बमाश्रयति सा पुनर्भूर्भवति । या च
दैत्तको द्वितीयो, यं मातापितरौ दद्याताम् । क्लीबं पतितमुन्मत्तं वा भर्तारमुत्सृज्यान्यं पतिं विन्दते मृते वा सा पुनर्भूर्भवति ।
शोणितशुक्रसंभवः पुरुषो मातापितृनिमित्तकानीनः
कः । तस्य प्रदानविक्रयत्यागेषु मातापितरौ प्रभकानीनः पञ्चमः। या पितृगृहेऽसंस्कृता कामा- | वतः । न त्वेकं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा । स दुत्पादयेत् , मातामहस्य पुत्रो भवतीत्याहुः । अथा
हि संतानाय पूर्वेषाम् । न स्त्री पुत्रं दद्यात्पतिप्युदाहरन्ति ।
गृह्णीयाद्वाऽन्यत्रानुज्ञानाद्भर्तुः। पुत्रं प्रतिग्रहीअप्रत्ता दुहिता यस्य पुत्रं विन्देत तुल्यतः ।
ष्यन्बन्धूनाहूय राजनि चाऽऽवेद्य निवेशनस्य म
ध्ये व्याहृतिभिर्हत्वाऽदूरेबान्धवं बन्धुसंनिकृष्टमेव __* गौमि.व्याख्यानं 'समधा चेतरदि'त्यादि गौतमवचने.
प्रतिगृह्णीयात् । संदेहे चोत्पन्ने दूरेबान्धवं शूद्रमिव द्रष्टव्यम्।
स्थापयेत् । विज्ञायते ह्येकेन बहूंखायत इति । (१) वस्मृ.१७।१८; मस्मृ.९१२७ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तलोकोऽयम् मिता.२।१२८, दा.१४५; अप.२।१३१, २८३१ पुत्री (पौत्री); उ.२।१४।२ गौमिवत् ; विर.५६५ गौमि.२८।१६ यो जायते (जनिष्यते); विर.५६२, रत्न. ता दुहिता (दत्ता सुता); स्मृसा.६८ प्रत्ता (पुत्रा) पुत्री १४२ भवेदिति (भविष्यति); व्यनि.; स्मृचि.३१; सवि. (पौत्री) विष्णुः; वीमि.२।१३४ उत्त., विष्णुः; ब्यप्र.४७५%, ३९१:४२७( =) भवेदिति (भविष्यति) उत्त.; वीमि.२।१३४ | बाल.२।१२९ तुल्यतः (तल्पजा). भवेदिति (भविष्यति)उत्त.; व्यप्र.४६८: ४८१ उत्त.; ब्यम. । (१) वस्मृ.१७/२६,२७; अप.२।५१. (दायादबान्धवाः) ४७ वीभिवत् ; विता.३५९, राको.४५४ भवेदिति (भवि- एतावदेव. ध्यति) उत्त.; बाल.२।१३५ (पृ.२२२); समु.१३७. (२) वस्मृ.१७।२८,२९ (ख) दबन्धूनां (दास्तत्र); व्यउ. - (२) वस्मृ.१७।१९; व्यक.१५७; व्यप्र.४७६; बाल. | १४८ (अथादायादबन्धूनां सहोढः प्रथमः) एतावदेव. २।१३२,२।१३५ (पृ.२३४).
(३) वस्मृ.१७।२९. (३) वस्मृ.१७४२०,२१ (ख) या कौमारं (पुन : कौमारं). (४) वस्मृ.१५।१-८ (ख) ब्याहृतिभि (व्याहृती) बन्धु(४) वस्मृ.१७।२२-२४; व्यक.१५७विर.५६४- संनिकृष्ट (संनिकृष्ट) (प्रतिगृह्णीयात्०) बहूंखायत (बहु जायत); ५६५ या (यं) गृहे + (स्वयं) मातामहस्य पुत्रो (स कानीनो विश्व.२६१३४ (न तु स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रतिगलीयाद्वाऽन्यत्रानु. मातामहसुतो) अथा (अत्रा); व्यप्र.४७५ या (य) माता...हुः ज्ञानाद्भर्तुः) एतावदेव मेधा.९।१६८ (न स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रति(स कानीनो मातामहस्य पुत्रो भवतीत्याह); बाल.२।१२९ गृह्णीयाच) एतावदेव; मिता,२।१३० (शोणित....प्रभवतः०) (आहुः०) शेष व्यप्रवत् : २।१३५ (पृ.२३४).
(स हि...भर्तुः०) शनस्य (शन)ऽदूरे (ऽदूर) मेव (एव) (५) वस्मृ.१७।२५ (ख) न्देत (न्दति); अप.२।१३१; (संदेहे...इति०); अप.२।१३१ त्यागेषु (परित्यागेषु) न वेकं व्यक.१५७ पुत्रं (सुत) तुल्यतः (तल्पतः) पुत्री (पौत्री); गौमि. | पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयादा (न त्वेकं पुत्रं दद्यात् ) न स्त्री (न तु

Page #766

१२७४
व्यवहारकाण्डम्
(१) 'अदूरबान्धवमित्यत्यन्तदेशभाषाविप्रकृष्टस्य । (२) न त्वेकं पुत्रं दद्यादिति ददातिः प्रदर्शनार्थः । प्रतिषेधः । एवं फीतस्वयंदत्तकृत्रिमेष्वपि योजनीयम् । तेन विक्रि(क)यादावप्ययं निषेधो भवति । तथा पुत्र समानन्यायत्वात् ।
मिता.२।१३० प्रतिग्रहीष्यन्नित्यस्यापि प्रदर्शनार्थत्वाद्बन्धूनाहूयेत्यादि
धर्मजातं ज्यादावपि कार्य न्यायसाम्यात् । अदूरेबान्धवा ___* मपा. मितागतम् । स्त्री) बन्धुसंनिकृष्ट (असंनिकृष्ट); ब्यक.१४४-१४५ (Wai)
यस्य सोऽदूरेबान्धवः । बान्धवानामदूरदेशत्वेन तस्य त्यागेषु (परित्यागेषु) (पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन्...इति०) : १५७
कुलीनता शक्या ज्ञातुम् । तेनादूरेबान्धवं विदिताभिजनं (Bikaner) त्यागेषु (परित्यागेषु) त्वेकं (स्वकं) न स्त्री (न तु
पुत्र प्रतिगृह्णीयादित्यर्थः। न पुनर्बन्धुसंनिधौ गृह्णीयादिति, स्त्री) चावेष (वेय) व्याहृतिभि (न्याती)ऽदूरे (ऽदूर); गौमि. बन्धूनाहूयेत्यनेनैव तत्सिद्धेः । असंनिकृष्टमसंबन्धिनमेव २८.३० (शोणित...प्रभवतः०) त्वेकं (ज्येष्ठ) बान्धवं बन्धु प्रतिगृह्णीयात् । जातिसंदेहे चोत्पन्ने दूरेबान्धवं व्यवहित(बान्धव) (संदेहे...इति०); उ.२।१३।१० (शोणित... देशवर्तिबान्धवं शूद्रमिव स्थापयेदा निश्चयात् । महता प्रभवतः०) न त्वेकं (न ज्येष्ठं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा । न यत्नेन निश्चयं कुर्यादिति तात्पर्यार्थः । अत्र हेतुत्वेन त्वेक) राजनि चाऽs (राशे नि) मध्ये + (अग्निमुपसमाधाय
श्रतिमुपन्यस्यति-विज्ञायते टेकेन बहंस्त्रायत इति । संपरिस्तीर्य) ऽदूरे (ऽदूर) (बन्धु०) (संदेहे...इति०); स्मृच.
एकेन पुत्रेण बहून्पूर्वजांस्त्रायत इति । तस्माज्जाताभि१९१,१९२ शोणितशुक्र (शुक्रशोणित) त्यागेषु (परित्यागेषु)
| जनमेव गृह्णीयान्नेतरमिति तात्पर्यार्थः। अप.२।१३० बन्धुसंनिकृष्टमेव प्रति (असंनिकृष्टमेव) (संदेहे...इति०) ममु. ८।१६८ शोणितशुक्र (शुक्रशोणित) त्यागेषु (परित्यागेषु) (न (न स्त्री पुत्रं...स्त्रायत इति०): ५६-५७ शोणितशुक्र (शुक्रत्वेकं...इति०); विर.१२९ शोणितशुक्र (शुक्रशोणित) पुरुषो शोणित) पुरुषो (पुत्रो) (न त्वेकं...स्त्रायत इति०):७६ शोणित. (पुत्रो) तस्य प्रदान (तस्य दान) न स्त्री (न तु स्त्री) (पुत्रं शुक्र (शुक्रशोणित) पुरुषो (पुत्रो) त्वेकं (वेवैक) ऽदूरे (अदूर) प्रतिग्रहीष्यन् ...इति०) : ५६८.५६९ शोणितशुक्र (शुक्र- दूरे (दर); संप्र.२०६ (न स्त्री पुत्रं...द्भर्तुः) एतावदेवः२०९ शोणित) पुरुषो (पुत्रो) प्रदान (दान) न स्त्री पुत्रं (न तु स्त्री) (अदरबान्धवं बन्धु...स्त्रायत इति) एतावदेव:२११ (शोणित. ऽदूरेबान्धवं बन्धु (ऽदूरबान्धवम) दूरेबान्धवं (दूरबान्धवं); शुक्र....प्रभवतः०) त्वेकं (वेवैक) (न स्त्री पुत्र...स्त्रायत इति०). स्मृसा.६९ (शोणित...प्रभवतः०) चाऽऽवेद्य (निवेद्य) बान्धवं :२२४ प्रदान (दान) (न वेकं पुत्रं...स्त्रायत इति०):२३०, बन्धु (बान्धव) (विज्ञायते....इति०); पमा.३१५,३१६ २३१ शोणित....पुरुषो (शुक्रशोणितसंभवः पुत्रो) तस्य प्रदान (शोणित...प्रभवतः०)(न स्त्री...भर्तुः०) चाऽऽवेद्य (च निवेद्य) (ततस्तस्य दान) न स्त्री (न तु स्त्री); व्यप्र.३०६,३०७, ऽदरे...यात् (दूरवान्धवमसंनिकृष्टमेव गृह्णीयात्) (संदेहे... ३०९,४७७,४७८ शोणितशक (शुक्रशोणित) त्यागेषु (परि. इति०); मपा.६५२ (शोणित ...प्रभवतः०) त्वेकं (त्वेवैक) त्यागेषु) न स्त्री (न तु स्त्री) ऽदूरे (दर) कृष्टमेव (कृष्ट एव) (स हि... भर्तुः०) ऽदूरे (ऽदूर) (संदेहे...इति०); दीक.४८ दूरेबान्धवं (दूरे) वहूंस्त्रा (च वहूंस्ततस्त्रा) केपुचित् पृष्ठेषु विष्णुः; (न त्वेकं पुत्रं दद्यात्) एतावदेव; विचि.५६ शोणितशुक्र (शुक्र- | व्यउ.८४ (न स्त्री...इति०) शेषं व्यप्रवत् , विष्णुः; व्यम. शोणित) प्रदानविक्रय (दानविक्रयपरि) (पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन्... | ५० शोणितशुक्र (शुक्रशोणित) त्यागेषु (परित्यागेषु) संतानाय इति०) स्मृचि.१९ (शोणित...प्रभवतः०)(न स्त्री...इति०); पूर्वेषाम् (त्रायते पुरुषं) न स्त्री (न तु स्त्री)ऽदूरेबान्धवं बन्धु नृप्र.२७ (न त्वेकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा) एतावदेवः सवि. (दूरेबान्धव) स्नायत (स्तारयेत् ); विता.३६२,६०० शोणित ३९१,३९२ (शोणित...प्रभवतः०) (स हि...भर्तुः०) निवेश- ...त्यागेषु (शुक्रशोणितसंभवो मातृपितृनिमित्तकः पुरुषस्तस्य नस्य (निवेशन)ऽदूरे ... यात (ऽदूरबान्धवमसंनिकृष्टं गृह्णीयात् ) प्रदानप्रतिग्रहक्रयेषु) न त्वेकं (न त्वेवैक) ज्ञानाद्भर्तुः + (न ज्येष्ठ (संदेहे...इति०); चन्द्र.१७५,१७६ (शोणित...प्रभवतः०) न पुत्रं दद्यात् ) चाऽऽवेद्य (निवेद्य) ऽदूरेबान्धवं (दूरबान्धवं) त्वेकं (नैक) पूर्वे (सर्वे) (पुत्र प्रतिग्रहीष्यन्...इति०) वीमि. (बन्धुसंनिकृष्टमेव०) (संदेहे ...इति०); सिन्धु.८६८ (शोणि२।१७६ (शोणित...प्रभवतः०) (पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन्...इति०); तशुक्र.....प्रभवतः०) त्वेकं (त्वेवैकं) (स हि...पूर्वेषाम्०) (पुत्रं दमी.७,१० (न स्त्री पुत्रं...द्भर्तुः) एतावदेव : २८ (अदूर- प्रति ... स्नायत इति०); बाल.२।१३०,२।१३५ (पृ.१७१, बान्धवं बन्धु...स्थापयेत् ) एतावदेव : ३६ (पुत्र प्रतिग्रही... १७२,२३८); सेतु.१४९ शोणितशुक्र (शुक्रशोणित) प्रदानगलीयात्) एतावदेव : ५४ (शोणित...प्रभवतः०) त्वेकं (वेवैक) । विक्रय (दानविक्रयपरि) (पुत्रं प्रति...इति०) : ३०० (-)

Page #767

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२७५ (३) इति उत्पादनमात्रेण पितृभ्यामार्जितत्वाद्यथेष्ट-। यात् । असंनिकृष्टमेवेत्येवकारोऽप्यर्थः। संदेहे चोत्पन्ने विनियोगार्हत्वं पुत्रस्याप्यस्तीति मत्वा प्रभवत इत्युक्तम्। इति, अथ कथंचिदूरस्थबान्धवं गृहीतवतो ब्राह्मण्यादौ तेन पुत्रोऽपि देयभूतो भवतीत्यभिप्रायः। यत्तु स्मृत्य- संशयः स्यात्, तदा शौद्रपुत्रमिव भरणमात्रोपयुक्तं न्तरम् - 'सुतस्य सुतदाराणां वशित्वं त्वनुशासने । कृत्वा स्थापयेत् । एकेन बहूंस्त्रायते, यतः कथंचिदेकेन विक्रये चैब दाने च वशित्वं न सुते पितुः ॥ इति । यच्च | पुत्रेण बहून् पूर्वजांस्त्रायते । तस्मादसंदिग्धजात्यादिकयाज्ञवल्क्येनोक्तम् (२।१७५) 'स्वं कुटुम्बाविरोधेन | मेव परिगृह्णीयादित्यर्थः।
विर.५६९ देयं दारसुतादृते इति तद्वचोद्वयमनेकसुतशून्यविषयम्। (५) शूद्रमिवेति । शूद्रोऽपि हि पुत्रो भवतीत्यभितत्र हि पुत्रदाने कृते संतानविच्छेदापत्तेः । अत आह | प्रायः ।
+स्मृसा.६९ वसिष्ठः-न त्वेकमिति । अनेकपत्रेष्वपि मातापितृवि- | (६) असंनिकृष्टमित्यनेन ज्ञातिनिषेधः। Xसवि.३९२ योगसहनक्षम एव देयः 'विक्रयं चैव दानं च न नेयाः । (७) अयं च दत्तकादिर्न शूद्रस्य, 'महाव्याहृतिभिस्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राश्च' इति कात्यायनस्मरणात्।। र्गत्वा' इति वचनात् ।
चन्द्र.१७६ ननु मातुः प्रभुत्वेऽपि पुत्रदानमयुक्तं अस्वतन्त्रत्वात्। (८) अत एव वसिष्ठः- न स्त्री पुत्रमिति । अनेन सत्यम् । स्वतन्त्रपुरुषानुज्ञया तु युक्तमेव । अत एव विधवायाः, भत्रनुज्ञानासंभवात् , अनधिकारो गम्यते । वसिष्ठः-न स्त्री पुत्रमिति। स्मृच.१९१ न च सधवाया एव भत्रनुज्ञानापेक्षा पारतन्त्र्यात्, न
अदूरेबान्धवं संनिहितमातुलादिबान्धवमसंनिकृष्टं विधवायाः इति वाच्यम् : स्त्रीसामान्योपादानेन पारतन्त्र्यसंनिकृष्टभ्रातृपुत्रादिव्यतिरिक्तमेव गृह्णीयादित्यर्थः । स्याप्रयोजकत्वात्, 'अभावे ज्ञातयस्तेषाम्' इति ज्ञाति
स्मृच.१९२ पारतन्त्र्यस्य सद्भावाच्च । तर्हि ज्ञात्यनुज्ञयैव तस्याः (४) दानवद्विक्रयपरित्यागावपि न कायौँ । विक्रय पुत्रीकरणमस्तु, इति चेन्न । भर्तृपदस्योपलक्षणतापत्तेः, आपदि भरणासामर्थ्य त्यागः। संतानोच्छेदे हि पिण्डो- प्रयोजनासिद्धेश्च । प्रयोजनं तु भत्रनुज्ञानस्य स्वीकृतदकक्रियानिवृत्तिर्महान्दोष इति प्रकाशः । पितुर्मातुश्च परिग्रहेणापि भर्तपुत्रत्वसिद्धिः। अत एव 'अथोढक्षेत्रजद्वयोरपि प्रत्येकमपि दानेऽधिकारः । इयांस्तु विशेषः, कृत्रिमपुत्रिकापुत्रस्त्रीद्वारजअसरायढ जदक्षिणाजानां पियत्सति पितरि, तदनुज्ञानान्मातुर्दातृत्वमसति तदभा- त्रोच' इति सत्याषाढसूत्रे स्त्रीद्वारजस्य गोत्रद्वयसंबन्धोवेऽपि । बन्धनाहय दत्तकस्यांशप्राप्त्यर्थ स्वदायादान् ऽभिहितः, 'मातुरुत्तरं पितुः प्रथमम्-इति सत्रेणापि । संनिधाप्य । अदूरबान्धवं संनिहितात्मीयमातुलादिकं, पितृगोत्रसंबन्धश्च पितुः पुत्रत्वेन । पुत्रत्वं च पित्रनुज्ञाएतन्नामजात्यादिज्ञापनार्थ तस्य बान्धवस्याभावे तदसंनि- नेनैव, न परिग्रहेण, तस्य तत्र स्त्रीकर्तृकत्वात् । 'ऊढः कृष्टमपि प्रमाणान्तरेण दृढेन नामगोत्रज्ञापनात्प्रतिगृह्णी- सहोढः, स्त्रीद्वारजः स्त्रीयाचितः, यज्ञेन दक्षिणात्वेन ____* पमा. 'अदूर' इत्यादेाख्यानं स्मृचगतम् ।
प्राप्तायां कन्यायां जातः दक्षिणाजः, अन्ये प्रसिद्धाः' शोणितशुक्र (शक्रशोणित) पुरुषो (पुत्रो) प्रदान (दान) चा- इति शबरस्वामिनः । अत्र च स्त्रिया द्वारताभिधानेन ऽऽवेद्य (निवेद्य) (ऽदरे...कृष्टमेव०) (संदेहे...इति०); समु. द्वारी पुरुषो लभ्यते । अन्यथा स्त्रीपरिगृहीतस्य तन्मात्र९४,९५, विच,१४,१५ (पुत्रं प्रति...इति०); विव्य.३६ पुत्रत्वेन तद्भर्तगोत्रसंबन्धाभावात् तद्भर्तक्रियायामन(नैकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा स हि संतानहेतुः) एतावदेव, धिकारापातात् , तद्विवाहादौ च पित्रभावेन पितगोत्राविष्णुः दच.३,१० (न स्त्री पुत्रं...द्भर्तुः) एतावदेव : ९ (न त्वेकं
द्यनुल्लेखप्रसंगाच्च । यद्येवं, तर्हि भर्तुरपि स्यनुज्ञा...पूर्वेषाम् ) एतावदेव : १२ (शोणितशुक्र...भर्तुः०) चाऽऽवेद्य
पेक्षा स्यात्, प्रयोजनतौल्यात्, इति चेत्, न । भर्तृ(निवेद्य) ऽदूरे (अदूर) प्रतिगृह्णी (गृह्णी) दूरेबा (दरबा); कृभ.
प्राधान्यात् तत्परिग्रहेणैव स्त्रिया अपि तस्मिन् पुत्रत्व८६३ (पुत्रं प्रतिग्रही...निवेद्य) एतावदेव : ८६८ शोणित... पुरुषो (शुक्रशोणितसंभवः पुत्रो) (न त्वेकं...स्त्रायते इति०): सिद्धेः, भर्तृपरिगृहीतवस्त्वन्तरस्वत्ववत् । किंच 'व्याहृ८७८ (शोणितशुक्र,..भर्तुः०) ऽदूरे (अदूर) दूरेबान्धवं (दूरे). I + शेषं विरगतम् । x शेषं मितागतम् ।

Page #768

१२७६
व्यवहारकाण्डम्
तिभिर्हत्वा अदूरबान्धवं बन्धुसंनिकृष्टमेव प्रतिंगलीयात्' पर्यवस्यति । तत्रापि संनिकर्षों द्विविधः, सगोत्रतया इति समानकर्तकताबोधकक्त्वाप्रत्ययश्रवणात्, होम- स्वल्पपुरुषान्तरेण च । स्वस्यासपिण्डोऽपि स्वसमानकर्तुरेव प्रतिग्रह सिद्धेः, स्त्रीणां होमानधिकारित्वात्, गोत्रः स्वल्पपुरुषान्तरः सपिण्डानां सपिण्डो मुख्यः । तदपरिग्रहानधिकारः इति वाचस्पतिः । न च शौनकीये भावे बहुपुरुषान्तरोऽपि सगोत्रः सपिण्डसपिण्डः सोदक आचारवरणाम्नानात् तद्द्वारा होम सिद्धिरिति वाच्यम् । इति यावत्। 'सपिण्डसोदकासंभवे समानगोत्रः एक होमसिद्धावपि प्रतिग्रहमन्त्रानधिकारेण प्रतिग्रहासिद्धेः। विशाद् ग्राह्यः । तदभावेऽसमानगोत्रोऽस पिण्डोऽपि तदाह शौनकः-'देवस्य त्वेति मन्त्रेण हस्ताभ्यां परिगृह्य ग्राह्यः । तदभावेऽसपिण्डोऽपि' इति शौनकीयात् । च । अङ्गादगेत्यूचं जप्त्वा, आघ्राय शिशुमूर्धनि ॥ संदेहे चोत्पन्ने दूरबान्धवं शूद्रमिव स्थापयेत्' इति इति । न चैवं शूद्राणामनधिकारप्रसङ्गः, 'शूद्राणां शूद्र- वसिष्ठलिङ्गाच्च । दूरे बान्धवा यस्य असौ दरवान्धवः । जातिष' इति व्यवस्थापकलिङ्गेन तदधिकारकंल्पनात् । गोत्रसापिण्ड्याभ्यामसंनिहितमित्यर्थः । संदेहोऽत्र कुल. एतेन 'शूद्राणां होमप्रतिग्रहमन्त्रानधिकारेण पुत्रप्रति- शीलादिविषयः। स च असपिण्डेऽसगोत्रे च भवति इति ग्रहानधिकारः' इति वदन् वाचस्पति: परास्तः। विध- सोऽप्यनुज्ञायते, 'अन्यत्र तु न कारयेत्' इति । यद्यपि वानां स्त्रीणान्तु यथाविनियोगमधिकारसमर्थनान्न पुत्र. | सपिण्डासपिण्डेभ्योऽन्यो न संभवति, तथापि 'सर्वेषामपि प्रतिग्रहाधिकारः इति सिद्धम् । न चैवं सधवानामप्य वर्णानां जातिध्वेव न चान्यतः' इति वाक्यशेपेण सपिनधिकारापत्तिः, होममन्त्राद्यनधिकारात्, इति वाच्यम्। ण्डासपिण्डानां सजातीयत्वेन विशेषणात्, असमान'अन्यत्रानुज्ञानाद्भः' इति प्रतिप्रसवेन प्रधानाधिकार- | जातीयाः सपिण्डा असपिण्डाश्च व्यावर्त्यन्ते, अप्रतिपिद्धसिद्धी, अधिकृताधिकाराद्धोममन्त्रादिप्राप्तौ 'स्त्रीशूद्रा- मनुमतं भवति इति न्यायेन, अनुकल्पतया तत्प्राप्तिसंणाममन्त्रकम्' इति मन्त्रपर्युदाससिद्धेः, अमन्त्रकप्रति- भवात् । अत एव वृद्धगौतमः 'यदि स्यादन्यजातीयो ग्रहसिद्धिः, वस्त्वन्तरप्रतिग्रहवत् । किंच 'न स्त्री पुत्रं गृहीतो वा सुतः कचित् । अंशभाजन तं कुर्याच्छौनदद्यात्प्रतिगलीयाद वा' इति औत्सर्गिकनिषेधस्य कस्य मतं हि नत् ।।' इति असमानजातीयस्य अंश'अन्यत्रानुज्ञानाद्भर्तुरि'त्यपवादकः प्रसवः । तत्र च भाक्त्वं निधति, तस्मादसमानजातीयो न पुत्रीकार्य निमित्तं भत्रनुज्ञानम् । ततश्च विधवाया भत्रभावेनानु- इति सिद्धम् ।
दमी.२७-२९ ज्ञानासंभवात्, निर्निमिसकप्रतिप्रसवाप्रवृत्त्या प्राप
बन्धूनात्मपितृमातृबन्धून् , राजनि ग्रामाधीशे, निवेकान्तराभावाच्च, अनधिकार इति सर्ववादिसंप्रतिपन्न
शनं गृहं, व्याहृतिभिर्व्यस्ताभिः समस्ताभिश्चाज्यभागान्त मेव । न चैवमलोकतापरिहारोऽस्या न स्यादिति
आहुतिचतुष्टयं हुत्वा, इत्यर्थः । अदूरबान्धवमिति वाच्यम् । 'मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्यव्रते स्थिता।
व्याख्यातम् । संदेहे चोत्पन्ने इति, दूरे बान्धवा यस्यासौ स्वर्ग गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥' इति
दूरबान्धवोऽत्यन्तदेशभाषाविप्रकृष्टः, तादृशस्य परिग्रहे मनुना ब्रह्मचर्येणैव तत्परिहाराभिधानादिति सकलम
कुलशीलादिविषये संदेहो भवत्येव, तस्मिन् सति, तं कलङ्कम् ।
दमी.७-११
शूद्रमिव स्थापयेत्, यावन्निर्णयं न व्यवहरेदित्यर्थः। तत्र तदेवाह वसिष्ठः-अदूरबान्धवमिति । अस्यार्थः- हेतुतया श्रुतिमाह- 'विज्ञायते' इति । एकेन पुत्रेण वह्वः अदूरश्चासौ बान्धवश्चेत्यदूरबान्धवः, संनिहितः सपिण्डः, | पित्रादयस्त्रातव्या इत्येतदर्थ पुत्रपरिग्रहो, न त्वेकेन इत्यर्थः । सानिध्यं च द्विधा, सगोत्रतया, स्वल्पपुरुषा- बहवः पातनीयाः, संदेहे च पक्षे पातनस्यापि संभन्तरेण च, भवति । तत्र सगोत्रः स्वल्पपुरुषान्तरः वात् । तस्मात्तं न व्यवहरेत्याक्षिकस्यापि दोषस्य परिहार्यसपिण्डो मुख्यः । तदभावे बहुपुरुषान्तरोऽपि सगोत्रः त्वात् । कल्पतरुस्तु 'असंनिकृष्टमेव प्रतिगृह्णीयात्' सपिण्डः । तदभावेऽसमानगोत्रः सपिण्डः, तस्याप्यभावे| इति पाठमभिप्रेत्याह--असंनिकृष्टमेवाज्ञातगुणदोषमपि, बन्धुसंनिकृष्टः सपिण्डः, स्वस्यासपिण्डः सोदक इत्यर्थः | अप्यर्थ एवकारः। संदेह इति, बान्धवानामसंनिधाना।

Page #769

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२७७ जातिसंदेहे शूद्रत्त्वेनाध्यवस्य, संस्कारहीनमेव स्थापयेत्।। स्यति । 'विज्ञायते टेकेन बहूंस्त्रायत'इति । एकेन कुलशूद्रोऽपि हि किल' पुत्रो भवतीत्यभिप्राय इति, तदेतद- वृत्तादिसंपन्नेन पुत्रीकृतेन बहून्पित्रादींस्त्रायते तत्कृतभिप्रायविवरणमसंगतं, विजातीयपरिग्रह निषेधात् । पिण्डदानादिना तर्पयति । तद्वैपरीत्ये बहून्पातयतीत्यर्थातस्माद्यथाश्रुतमेव साधु । दत्तपरिग्रहानन्तरमौरसोत्पत्तौ सिध्यति । अस्मादेव वचनात्कुलवृत्तादिसंदेहाभावेऽत्यविभागे विशेषमाह-तस्मिन्निति। तस्मिन् दत्तके प्रति- न्तविप्रकृष्टोऽपि पुत्रीकार्य इति गम्यते। संप्र.२०९-२१० गृहीते यद्यौरस उत्पद्येत, तदा दत्तकश्चतुर्थाशं लभते, न | (१२) भत्रनुज्ञा तु सधवाया एव दृष्टार्थत्वात् । समांशमित्यर्थः । अयमेव विधिः क्रीतादिष्वनुसंधेयः। विधवायास्तु तं विनाऽपि पितुः। तदभावे ज्ञातीनामाज्ञया तस्य प्रदानविक्रयपरित्यागेष्वित्युपक्रमभेदेन वा व्यव- भवति । अत एव 'रक्षेत्कन्यां पिता विनां पतिः स्थेति ध्येयम् ।
दमी.७६-७७ पुत्रास्तु वार्धके । अभावे ज्ञातयस्तेषां न स्वातन्त्र्यं क्वचि(९) अन्यत्राऽनुज्ञानादिति दानमात्रेऽन्वितं, प्रति- स्त्रियाः।।' इति (यास्मृ.११८५) याज्ञवल्क्येनावस्थाविशेष ग्रहे विद्यमानत्वेनाऽननुज्ञाने सत्यप्यभ्यधिकारात्। एव भर्तुः पारतन्त्र्यमुक्तम् । तदभावे वार्धकादिना तस्या
वीमि.२।१७५ क्षमतायां वा पुत्रादीनामपि कात्यायनेनापि 'नारी (१०) कल्पतरौ त्वदूरबान्धवमसंनिकृष्टमेवेति पाठं खल्वननुज्ञाता पित्रा भर्ना सुतेन वा । विफलं तद्भवेलिखित्वाऽदूरबान्धवं संनिहितमातुलादिकम् । असंनि- त्तस्या यत्करोत्यौलदेहिकम् ॥' इति अवस्थाविशेष एव कृष्टमेव अविज्ञातगुणदोषमपि । अप्यर्थ एवकार इति पितृभर्नाद्यनुज्ञोक्ता । और्वदेहिकं पारलौकिकम् । अतो व्याख्यातम् । 'संदेहे चोत्पन्ने दूरे शूद्रमिव स्थापयेद्वि- यस्यामवस्थायां भर्तुरनुज्ञा प्राप्ता सैवात्रानूद्यते । न ज्ञायते टेकेन च बहूस्ततस्त्रायते इति' इति च त्वपूर्वा विधीयते । अतो विधवाया भर्तुराज्ञां विनाऽप्यवसिष्ठवचनमधिकं लिखित्वैवं विवृतम् । संदेहे धिकारः। अदूरे बान्धवो यथायथं संनिहितः सपिण्डः। बान्धवानामसंनिधानाज्ज्ञातिसंदेह उत्पन्ने शूद्रमिव संनिहितेष्वपि भ्रातृपुत्रो मुख्यः। 'भ्रातृणामेकजातानासंस्कारहीनमेव दरे स्थापयेत् । शूद्रोऽपि हि कृतपुत्रो मेकश्चेत्पुत्रवान् भवेत् । सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो भवतीत्यभिप्राय इति ।
*व्यप्र.४७८ | मनुरब्रवीत् ॥' इति । मनूक्तेरिति (मस्मृ.९।१८२) (११) अस्यार्थः । अदूरे चासौ बान्धवश्चेत्यदर- मिताक्षरायाम् (यास्मृ.२।१३२)। इदमेव चैतद्वचसः बान्धवः, संनिहितः सपिण्ड इत्यर्थः । अनेनात्यन्तदेश- प्रयोजनं युक्तमन्यासंभवात् । दरे बान्धवं विजातीयम् । भाषाविप्रकृष्टस्य प्रतिषेधो गम्यते । सांनिध्यं च सगोत्र
व्यम.५०-५१ तयाऽल्पपुरुपान्तरेण च भवति । तत्र सगोत्रः स्वल्प
तस्मिंश्चेत्प्रतिगृहीत औरसः पुत्र उत्पद्येत, पुरुषान्तरः सपिण्डो मुख्यस्तदभावे बहपुरुषान्तरोऽपि चतुर्थभागभागी स्याद्त्तकः । सगोत्रः सपिण्डः । तदभावेऽन्योऽसमानगोत्रः सपिण्डः। * अप.व्याख्यानं 'उत्सृष्टो गृह्यते' इति याज्ञवल्क्यवचने तस्याप्यभावे बन्धुसंनिकृष्टः । बन्धूनां सपिण्डानां संनि- (२।१३२) द्रष्टव्यम् । कृष्टः सपिण्डः स्वस्यासपिण्ड इत्यर्थात्पर्यवस्यति । संनि- (१) वस्मृ.१५।९ (ख) (दत्तक:०); मिता.२११३२ कर्षश्च पूर्ववदेवात्रापि वेदितव्यः। अत्यन्तदेशभाषावि
(पुत्र०); अप.२।१३२ घेत (यते) (दत्तकः०); व्यक.१५३ प्रकृष्टस्य प्रतिषेधे कारणमाह स एव–'संदेहे चोत्पन्ने
अपवत् ; गौमि २८।३२ तस्मि (यस्मि) शेषं अपवत् ; उ.२।
१४।२ (पुत्र०) घेत (द्यते) भागी (भाग्) (स्याइत्तकः०); स्मृच. दूरेबान्धवं शूद्रमिव स्थापयेदिति । संदेहोऽत्र कुलवृत्ता
२८९ (तस्मिन् प्रतिगृहीते चेदौरसो जायते सुतः। ऋक्थे चतुर्थदिविषयः । शूद्रमिवाव्यवहार्यमित्यर्थः । तत्र श्रुतिमुपन्य
भागी स्यात् ।); विर.५४४ येत (यते स) (दत्तक:०); पमा. * व्यवहारकल्पतरौ अशुद्धिबाहुल्यात् व्यवहारप्रकाश एवात्र ५१५ मितावत् ; रत्न.१४२ घेत+(स); विचि.२३४ (पुत्र०) संगृहीतः। स्वव्याख्यानं मितागतम् । 'अदूरबान्धवं' इत्यादि भागी+(यदि) शेषं विरवत् ; व्यनि. उवत् ; नृप्र.३९ (पुत्र०) (पृ.३०९) स्मृचवत् व्याख्यातम् । .... .. | थेभाग (शि); सवि.३९३ तस्मिश्चे (कस्मिंश्चि)(पुत्र०)र्थभाग

Page #770

१२७८
व्यवहारकाण्डम् (१) तथा अन्येषामपि पूर्वस्मिन् सत्यप्युत्तरेषां , अन्यशाखोद्भवो दत्तः पुत्रश्चैवोपनायितः । पुत्राणां चतुर्थांशभागित्वमुक्तं वसिष्ठेन । दत्तकग्रहणं खगोत्रेण स्वशाखोक्तविधिना स्वस्वशाखभाक् ॥ क्रीतकृत्रिमादीनां प्रदर्शनार्थम् । पुत्रीकरणाविशेषात् ।
क्रीतः +मिता.।१३२ क्रीतस्तृतीयस्तच्छनःशेपेन व्याख्यातम् । (२) यदि नाभ्युदयिकेषु प्रयुक्तं स्यात्' इति वचनं हरिश्चन्द्रो ह वै राजा सोऽजीगर्तस्य सौयवसेः वसिष्ठस्मृतौ दत्तकवचनाव्यवहितपतितघटस्फोटप्रकरणै- पत्रं चिक्राय । कदेशभूतं विवादरत्नाकरकृता प्रकृतवचनशेषतया
स्वयमुपागतः व्याख्यातम् ]-तस्मिन्ननौरसे पुत्रे स प्रतिगृहीतः पुत्रः। स्वयमुपागतश्चतुर्थः, तच्छुनःशेपेन व्याख्या. यदि स्यात्प्रभूतं धनमिति शेषः। यदि नाभ्युदयिकेषु तम् । शुनःशेपो वै यूपेन नियुक्तो देवतास्तुष्टाव, प्रयुक्तं स्याद्यदि धनं नाभ्युदयिकेषु यज्ञादिषु प्रयुक्तं तस्येह देवताः पाशं विमुमुचुः, तमृत्विज ऊचुर्मविनियुक्तं स्यादित्यर्थः ।
xविर.५४४ मैवायं पुत्रोऽस्त्विति, तान् ह न संपेदे, ते संपाद(३) अत्र मन्वादिभिः सर्वैरेव पुत्रान्तरसत्वेऽप्यौर- | यामासुरेष एव यं कामयेत तस्य पुत्रोऽस्त्विति, सस्यैव सकलपितृधनग्राहित्वमुक्तम् । तैरेव तेषामपि | तस्य ह विश्वामित्रो होताऽऽसीत्तस्य पुत्रत्वमियाय । ततोऽशभागित्वमुक्तम् । अयं च विरोध औरसस्य सगुण
अपविद्धः
. त्वे । तेनैव सकलमृक्थं ग्राह्यम् । तस्य निगुर्णत्वेऽन्येषां अपविद्धः पञ्चमोऽयं मातापितृभ्यामपास्तं सगुणत्वे यथोक्तभागेन तद्ग्राह्यमिति समाधेयः । एवं प्रतिगृहीयात् । दत्तकस्य क्षेत्रजस्य वा न्यूनाधिकांशग्रहणमपि नाना- शूद्रापुत्रः । एतेषामदायादानां कदाचिद्दायादत्वम् । मुन्युक्तं तस्यैवैकस्य सगुणत्व निर्गुणत्वाभ्यां समाधेयम् । शूद्रापुत्र एव षष्ठो भवतीत्याहुः । इत्येतेऽदायादा यस्तु श्राद्धेऽपि क्रमेणाधिकारविधायकयोर्विष्णुयाज्ञव- बान्धवाः । अथाप्युदाहरन्ति । ल्क्ययोर्विरोधः सोऽपि सगुणत्व निर्गुणत्वाभ्यां विकल्पेन यस्य पूर्वेषां षण्णां न कश्चिद्दायादः स्यादेते वा समाधेय इति ।
विचि.२३४-२३५ तस्य दायं हरेरन्निति । (४) अत्र प्रतिगृहीत इति पुत्रिकापुत्रसत्वस्याप्युप- (१) दमी.५९,१०२; संप्र.२२५, समु.९६; कृभ. लक्षणम् । तेन पुत्रिकापुत्रादिसत्वे यद्यौरस उत्पद्यते , । ८९२:८९६ शाखोक्त (गृह्योक्त): दच.१५,१७. तदा पुत्रिकापुत्रादीनामपि चतुर्थांशभागित्व, वसिष्ठेन तु (२) वस्मृ.१७।३०,३१ (ख) सौयवसेः (सोपवत्सः) कलौ दत्तकस्यैव सत्वात्तमादायैव प्रदर्शितम् ।
| चिक्राय (विक्राय्य स्वयं क्रीतवान्).
(३) वस्मृ.१७।३२,३३ वै यूपेन (ह वै यूपे) तान् ह व्यउ.१४९ ।
(तानाह) तस्य ह (तस्येह). दत्तस्य जनकापत्तौ मृतेऽथ जनकेऽपि च ।
(४) वस्मृ.१७॥३४; व्यक.१५७ विर.५७२ मपास्तं... संस्काराद्यखिलं कृत्वा दत्तो रिक्थमवाप्नुयात्॥
यात् (न्तु त्यक्तं गृह्णीयात्पुत्रत्वेन); स्मृसा.६९ (यं मातापितृ+ सवि., व्यप्र., विता. मितागतम् ।
भ्यामपास्तं गृह्णीयात्सोऽपविद्धः); व्यप्र.४७९ (प्रति०). x चन्द्र. विरगतम् । * शेषं विरगतम् ।
(५) वस्मृ.१७।३५-३७, विर.५७४ (इत्येते...न्ति०); (थाश); चन्द्र.९१ प्रत्ति (परि) (पुत्र०) शेष विरवत् ; दमी. बाल.२।१३५ (पृ.२३५) विरवत्. ७६,१२४ मितावत् ; व्यप्र.४८२,४८३ मितावत् ; संप्र. (६) वस्मृ.१७।३८ (ख) षण्णां (वर्णानां) तस्य...ति २३०.२३१ मितावत् ; व्यउ.१४९ मितावत् ; ब्यम.५० | (तस्यापहरान्ति); अप.२१५१ यादः (यहरः) हरेरन्निति (पुत्र०) (दत्तक:०); विता.३६६ मितावत् ; समु.१४० (हरन्तु); व्यक.१५४ षण्णां (वर्णानां) रेरनिति (रेयुः); (पुत्र०) घेत + (स) (दत्तकः०); दच.३१ (पुत्र०) (स्याह- गौमि.२८६३ २ पूर्वेषां षण्णां (तु पूर्वेषां च) रन्निति (युरिति); त्तक:०).
विर.५४९ यस्य+(तु) षण्णां (वर्गाणां) दायं -हरेरन्निति (१) समु.१४०.
(भाग हरेयुः).

Page #771

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२७९ (१) (ऋणं) रिक्थग्राहः पुत्रादिर्दाप्यस्तदभावे योषिद् । यस्तस्याः पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति या पित्रा ग्राहस्तस्याप्यभावे दायानर्हः पुत्र इति । अप.२।५१ दत्ता सा पुत्रिका ।
(२) सहोढदत्तकक्रीतस्वयमुपागतापविद्धशूद्रापुत्रान- पुत्रिकाविधिनाऽप्रतिवादितापि भ्रातृविहीना भिधाय औरसादीन् परामृष्य पुनर्वसिष्ठः--यस्येति। पुत्रिकैव ।
विर.५४९ पौनर्भवश्चतुर्थः। विष्णुः
अक्षता भूयः संस्कृता पुनर्भूः । भूयस्त्वसंस्कृपुत्रमहिमा। सर्वभ्रातृणां तत्पत्नीनां च भ्रातृपुत्रेण पुत्रवत्वम् । ताऽपि परपूर्वा ।
पुन्नाम्नो नरकाद् यस्मात् पितरं त्रायते सुतः। कानीनः पञ्चमः । पितृगृहेऽसंस्कृतयैवोत्पातस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा॥ दितः । स च पाणिग्राहस्य ।। ऋणमस्मिन् संनयति अमृतत्वं च गच्छति । गृहे च गूढोत्पन्नः षष्ठः । यस्य तल्पजस्तस्यासौ। पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ॥ संहोढः सप्तमः । गर्भिणी या संस्क्रियते तस्याः पत्रेण लोकान् जयति पौत्रेणानन्त्यमश्रुते । पुत्रः । स च पाणिग्राहस्य । अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याप्नोति पिष्टपम् ॥
दत्तकश्चाष्टमः। स च मातापितृभ्यां यस्य दत्तः । पौत्रदौहित्रयोलोके विशेषो नोपपद्यते।
क्रीतश्च नवमः । दौहित्रोऽपि ह्यपुत्रं तं संतारयति पौत्रवत् ॥
से च येन क्रीतः । एकोढानामप्येकस्याः पुत्रः सर्वासां पुत्र एव ।
स्वयमुपगतो दशमः । स च यस्योपगतः । भ्रातृणामेकजातानां च ।
अपविद्धस्त्वेकादशः । पित्रा मात्रा च परिऔरसादिद्वादशपुत्राणां विधिः तलक्षणानि च । औरसः ।।
। त्यक्तः । स च येन गृहीतः। क्षेत्रजः। पुत्रिकापत्रः । पौनर्भवः। कानीनः । गढजः । सहोढः।
यत्र वचनोत्पादितश्च द्वादशः । दत्तकः । क्रीतः । स्वयमुपागतः । अपविद्धः । कृत्रिमः ।
अथ द्वादश पुत्रा भवन्ति । स्वे क्षेत्रे संस्कृ- (१) विस्मृ.१५।५; विर.५६२ स्त (स्त्व) (सा पुत्रिका०). तायां उत्पादितः स्वयमौरसः प्रथमः।
(२) विस्मृ.१५।६; विर.५६२ प्रति...हीना (प्रतिपानियुक्तायां सपिण्डेनोत्तमवर्णेन वोत्पादितः दिता पितृभ्रातृहीना). क्षेत्रजो द्वितीयः।
(३) विस्मृ.१५।७; विर.५६३ (चतुर्थः पौनर्भवः); पुत्रिकापुत्रस्तृतीयः।
व्यप्र.४७६.
(४) विस्मृ.१५।८,९. (५) विस्मृ.१५।१०-१२. (१) विस्मृ.१५।४३; दा.१६१; विर..५८३; व्यप्र.
। (६) विस्मृ.१५।१३,१४; विर.५६६ (गृहे च०). ५०६, बाल.२११३५(पृ.२२०) पितरं त्रायते (त्रायते पितर): (७) विस्मृ.१५:१५-१७; विर.५६६ च (तु); स्मृसा. २।१३७. (२) विस्मृ.१५।४४, बाल.२।१३५ (पृ.२१९). ६९ विरवत् व्यप्र.४७९ विरवत्. (३) विस्मृ.१५।४५; दा.१६१; विर.५८५.
(८) विस्मृ.१५।१८,१९, विर.५६७ दत्तक (दत्त) (४) विस्मृ.१५/४६. (५) विस्मृ.१५/४०,४१. मातापितृभ्यां (मात्रा पित्रा वा).
(६) विस्मृ.१५।१,२; व्यक.१५५; विर.५५३ संस्कृ (९) विस्मृ.१५।२०; विर.५७०. ...रसः (स्वयं उत्पादितः); व्यप्र.४६७ स्वे (स्व); बाल. (१०) विस्मृ.१५।२१. २।१२८ (अथ...भवन्ति०) स्वे (स्व) तायां + (स्वयं) (११) विस्मृ.१५।२२,२३, विर.५७० मुप (ब्योपा). (स्वयमौरसः०) : २।१३५ (पृ.२३५) स्वे (स्व).
(१२) विस्मृ.१५।२४-२६; ब्यक.१५७; विर.५७१ (७)विस्मृ.१५।३; व्यक.१५५ (सपिण्डे...दित:०); विर. पित्रा मात्रा च (स मात्रा पित्रा वा) (स च०); व्यप्र.४७९ ५५५, स्मृसा.६८ पिण्डे (वणे) वोत्पा (चोत्पा) (द्वितीयः०).! स च (स). (८) विस्मृ.१५।४.
(१३) विस्मृ.१५/२७, व्यक.१५७, उ.२।१४ार न्य. का. १६१

Page #772

१२८०
व्यवहारकाण्डम् सदृशं यं प्रकुर्यातां गुणदोषविचक्षणम् । । कल्पना भवति न स्वसंख्यया, प्रशब्दाच्च समुच्चयार्थः । पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयस्तु कृत्रिमः ॥ यदैकत्र ये पुत्रास्तेषां कस्यचिदेकः कस्यचिवौ
(१) सहोद इति । तत्र प्रकाशकृता गर्भिण्याः । कस्यचित् त्रयः तदा ते त्रीनेव समान् 'भागान् कुर्यः, कन्यात्वं पुरस्कृत्य 'पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव न तु षट् , समानजातीयाश्चेत् पितरः। विजातीयानां तु प्रतिष्ठिता' इति संस्कार आक्षिप्तः । आथर्वणीयकेन ! पितृणां यस्य यावानंशोऽग्रे वक्ष्यते तमेवांशं तत्पुत्रो विधिना पुनः संस्कारविधिः श्रुतावस्तीत्यन्ये इति लभते न न्यूनाधिकमधमोत्तमसाम्येन । यथा बृहस्पतिः सिद्धान्तहशा लिखितम् । वस्तुतस्तु पाणिग्रहणिकमन्त्रज- 'समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समांशिनः । तत्पुत्रा संस्कृतातिरिक्तहोमादिकर्मसंस्काराभिप्रायं संस्क्रियते पद- विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः ॥' इति । यद्यप्यस्य मिति ।
विर.५६६-५६७ पैतामहद्रव्यविषयत्वमाहत्य न प्रतीयते तथापि पितृतों - यत्र वचनेति । यत्र वचन ऊढायामनूढायां वा । ऽशकल्पनानुपपत्या यस्मिन् द्रव्ये पौत्राणां पितृद्वारक शूद्रायाम् ।
विर.५७३ | स्वत्वं तद्विषयत्वं पर्यवस्यति । अत्रैव पुत्रपौत्रसमवाये (२) स्वक्षेत्र इति । स्वक्षेत्रे संस्कृतायामिति व्याख्यान- विशेषमाह कात्यायनः --'अविभक्ते सुते प्रेते तत्सुतं व्याख्येयभावोऽन्यथा पौनरुक्त्यापत्तेः। व्यप्र.४६७ रिक्थभागिनम् । कुर्वीत जीवनं येन लब्धं नैव पिता____ द्वादशपुत्राणां क्रमेण दायहरत्वम्
महात् ॥ लभेतांश तु पित्र्यं तु पितृव्यात्तस्य वा ऐतेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान् । स एव दायहरः । सुतात् । स एवांशस्तु सर्वेषां भ्रातृणां न्यायतो भवेत् ॥ स चान्यान्बिभृयात्।
लभेत तत्सुताद्वापि निवृत्तिः परितो भवेत् ॥' इति । अविअनेकपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना। भक्ते पितरि प्रेते पुत्रः पितामहादप्राप्तांशः पितृव्यात्तयस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद्गृहीत नेतरः ।। त्पुत्रात्तत्पौत्राद्वा स्वपित्रंशं गृह्णीयात्तमेवांशं भ्रातृभ्यो
(१) अनेक पितृकाणां एकस्यां योषिति बहुभिः विभजेदेवं पुत्रस्तत्पौत्रोऽपि पञ्चमः पञ्चममात्रं लभत संगतायां जातानाम् ।
+व्यक.१५३ इत्युक्तं प्राक् । यदा त्वविभक्तेषु भ्रातृषु केन चिदपुत्र(२) पैतामहद्रव्य विभागशेषमाह-अनेक पितृकाणा- मातामहाद्यष्टक्थं लब्धं तदा तदपि सर्वैर्विभाज्यमिति मिति । अनेके पितरो येषां पौत्राणां ते समा विषमा प्राप्तावाह-यस्य पित्रा यन्मातामहाद्यदृक्थं लब्धं स एव यदा पैतामहं धनं विभजेयुस्तदा तेषां पितृसंख्ययैवांश- तद्गृह्णीयान्नेतरभ्रातृपुत्र इति । अनेनाविभक्ताऽर्जित
स्यापि तादृशस्याविभाज्यत्वमुक्तं, ऋक्थपदग्रहणात्प्रति. * वस्तुतस्तु अयं श्लोकः 'पुरुषपरम्परायां विभागविधि'प्रकरणे संगच्छते, परन्तु कल्पतरुकृतव्याख्यानानुसारेणात्र संगृहीतः।
ग्रहाद्यर्जितं विभाज्यमेव परन्त्वर्जकस्य भागद्वयं कल्प्यं __+ स्मृसा., विचि. व्यकगतम् ।
'येन चैषां स्वयमुपार्जितं स्यात् स यंशमेव लभेते'ति तश्च (तस्तु); विर.५७३ उवत् ; स्मृसा.७० उवत्; चन्द्र.
स्मरणात् , संभूयोत्थाने तु समांशतव । एवं प्रपितामहीय१७६ उवत्; बाल.२।१३५ (पृ.२३५).
धन विभागोऽपि पितामहसंख्यया द्रष्टव्यः । यद्वा एक..(१) व्यप्र.४७९ मनु विष्णू,
स्यामेव योषिति यदा बहुभिः पुत्रा जन्यन्ते तदा तेषां (२) विस्मृ.१५।२८-३०; व्यक.१५४ पूर्वः पूर्वः (यः । कथं विभाग इत्यत आह-अनेकपितृकाणामिति । यो येन पूर्वः): ममु.९।१८४ एते (ते); विर.५५१; विचि.२३१;
जनितः स तस्यैव ऋक्थभागित्यर्थः । यथाह बृहस्पतिःदमी.१११ (स एव...बिभृयात्०); व्यउ.१४८ (एते ... | 'यद्येकरिस्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ । यस्य यत्पैतृकं
एल.रार३२ ममुवत् : २।१३५ (पृ.२३४) पूः | रिक्थं स तद्गृह्णाति नेतरः॥ इति । नान्यः पारिभाषिकः पूर्वः (यः पूर्वः स); दच.३० ममुवत्.
क्षेत्रजः तस्य पूर्व विभागान्तरामानात् । किन्तु क्षेत्र... (३) विस्मृ.१७।२३ तु (च); व्यक.१५३ तो भाग (तोऽशवि); स्मृसा.६६-६७; विचि.२३५, बाल.२।१२०
| मात्रोत्पन्न इति ध्येयम् । 'द्वौ तु यौ विवदेयाता द्वाभ्यां व्यकवत् ; समु.१४० तो भाग (तोऽशप्र) यस्य यत् (यद्यस्य). | जातौ स्त्रिया धने। तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात्तत्संगृह्णीत

Page #773

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८१ नेतरत् ॥ इति मानवात् ।।
वै. | देत्रिमोऽपि स्वजनयितुः स्वधां कुर्यात् ।। दायहरणपिण्डदानसंबन्धः
तत्तु दत्रिमजनकस्य संतत्यभावे वेदितव्यम्।' यश्चार्थहरः स पिण्डदायी स्मृतः ।
. सवि.३९४ यो यत आददीत स तस्मै श्राद्धं कुर्यात् , पिण्डं एकच्छायाश्रितानां तु यः शिष्येत् स दद्यात् । च त्रिपुरुषं दद्यात् ।
शंखः शंखलिखितौ च पत्रः पितृवित्तालाभेऽपि पिण्डं दद्यात् ।
__ औरसः । पुत्रमहिमा । दौहित्रस्य मातामहश्राद्धं निष्कारणम् । ब्राह्मणस्तु सवर्णायाः पाणिं गृह्णीयात् , तस्यां
संति कर्तर्यन्यस्य कर्तृत्वं समनन्तरकर्तर्यन- | पितामहानां तनवोऽनुसूयन्ते, पुत्रोपचारेणात्मानं न्तरकर्तृत्वं न स्मृतम् ।
संमन्त्रयेत् । एवं ह्याह-अङ्गादङ्गादित्यादि । उद्धृतद्रव्यादेकेनैव शक्तेन . श्राद्धषोडशकं
आधत्त पितरो गर्भ कुमारं पुष्करस्रजम् । कार्यम |
यथेह पुरुषस्यात्मा तथा त्वमभिजायसे ।। (१) अत्र श्राद्धशब्देन प्रोषितैकोद्दिष्टान्युच्यन्ते इति
आत्मा पुत्र इति प्रोक्तः पितुर्मातुरनुग्रहात् । प्रकाशकारः।
विर.६००
पुन्नाम्नस्त्रायते यस्मात्पुत्रस्तेनासि संज्ञितः ॥ (२) श्राद्धं सपिण्डीकरणान्तम् । स्मृसा.७४
अग्निहोत्रं त्रयो वेदा यज्ञाश्च शतदक्षिणाः । (३) मृतस्य रिक्थग्राहिणा येन केनापि राजपर्यन्तेनौ
ज्येष्ठपुत्रप्रसूतस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ।। देहिकं दशाहान्तं कार्यम् । तथा च विष्णुः- यश्चा
पुत्रपौत्रप्रतिष्ठस्य बहुपुत्रस्य जीवतः । र्थहर इति । निरूपितं चेदं श्राद्धमयूखेऽधिकारिनिर्णये
अक्षुण्णवेदयज्ञस्य हस्तप्राप्तं त्रिविष्टपम् ।।
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । मया।
व्यम.६५
जातं पुत्रं प्रशंसन्ति पिप्पलं शकुना इव ।। * सवि.व्याख्यानं 'अकृता वा कृता वापि' इति मनुवचने
मधुमांसेन खण्डेन पयसा पायसेन वा । द्रष्टव्यम् ।
एष दास्यति नस्तृप्तिं वर्षासु च मघासु च ।। . . (१) विस्मृ.१५।३९ (स्मृतः०); व्यक.१६१; विर.
*पितृणामनृणो जीवन दृष्ट्वा पुत्रमुख पिता। ५९९ श्चार्थ (श्चांश) (स्मृतः०); स्मृसा.७४,१३८, १४४; व्यनि. दायी (दः); स्मृचि.३३ विस्मृवत्; चन्द्र.९३;
स्वर्गी स तेन जातेन तस्मिन् संन्यस्य तहणम् ।। व्यम.६५, विता.४११ विस्मृवत; बाल.२११३५ (पृ.२१७, (१) सवि.३९४. (२) विव्य.२९. २२४, २२९) विस्मृवत्; समु.१४३; कृभ.८८१.
(३) व्यक.१५५; विर.५५४; ब्यप्र.४६८ गर्भ (गर्भ) (२) अप.२।१३६ स्मृतिः; व्यक.१६१ यत (धन) मभि (मिह) यते (यसे) बौधायनः; बाल.२।१३५ (पृ.२३५(कुर्यात्०); विर.५९९ यत (धनं) स्मृतिः; स्मृसा.७४ यत २३६) (ब्राह्मण...दित्यादि०) तथा त्वमभिजा (तस्मात्त्वमिह (धनं) स्मै (स्य) : १३८ यत (यस्य) तस्मै (तत्): १४४ (यो | जा) पुन्नाम्न (सर्वान्न) यते (यसे.. यस्यार्थमाददीत स तस्य श्राद्धं कुर्वीत); व्यनि.; सवि.४२८ (४) दा.१६१; व्यक.१५९, विर.५८४; व्यप्र.५.६ (पिण्डं...यात्०); चन्द्र.९३ यत (यस्यार्थ) तस्मै (तस्य) (पिण्डं श्च शत (श्चैव स); बाल.२११३५ (पृ.२२०) शत (सह) प्रसू...यात्०); बाल.२।१३५ (पृ.२०६) यत (धन) वृद्ध- | तस्य (स्य पौत्रस्य). शातातपः.
(५) व्यक.१५९ क्षुण्ण (स्कन्न); विर.५८५; बाल.२। (३) विस्मृ.१५।४२; अप.२।१३६ पुत्र: (अतः); विर.
१३५ (पृ.२२०) क्षुण्ण (स्कन्न) प्राप्तं (मात्र). ६०. बसिष्ठः स्मृसा.७४ वित्ता (द्रव्या): १३८ वित्ता (६) दा.६३ शंखलिखितयमाः; व्यप्र.४६१ खण्डे (खड्गे) (धना): १४४ ऽपि+(तत्); बाल.२११३५ (पृ.२१७) लाभे | वा (च) शंखलिखितगीतमाः. ऽपि (भावे).
(७) दा.१६१; व्यप्र.५०६, बाल.२।१३७ जीवन् (४) सवि,४२७. (५) सवि.४२९. (६) सवि.४२८. । (जायेत् ) तदृ (ते ). .

Page #774

१२८२
. व्यवहारकाण्डम् पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते। । नाम् । एवं तयोर्द्विधा संतानः । यस्मात्कुलधर्मअथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रनस्याप्नोति विष्टपम् ॥ परिग्रहरिक्थपिण्डोदकानि चैकतः कृत्वा परयेत्र कचन जातेन पिता पुत्रेण नन्दति । | क्षेत्रोत्पन्ना अपि प्रयच्छन्ति । तेन चानृणतां याति पितणां पिण्डदेन वै॥ द्यामुष्यायणो द्विपितृकमपत्यं अनुमन्त्रयते द्वावपि
[पिता पितामहश्चेति प्रपितामहग्रहणात् पुत्रपदं पितरौ एकत्र पिण्डे अनुकीर्तयति । उदवासाज्जलप्रपौत्रपर्यन्तपरम् । तदनेन प्रपौत्रपर्यन्तस्य श्राद्धदानेन वासादेकः अन्यतरः अन्यतरस्य क्षेत्रे उत्पादयति। यतः प्रपितामह्पर्यन्तोपकारकत्वात् तुल्यो दायाधिकारः। | कुलधर्माणां परिग्रहो ग्रहणमनुष्ठानमृक्थस्य ग्रहणम् ।
दा.६३ पिण्डोदकानि च एकत एकस्मै क्षेत्रिकाय दत्त्वा परक्षेत्रेतदेवं पुत्रादिभिर्जन्मतः प्रभृति पितुः परलोकोचित- ऽपि उत्पन्ना बीजिनेऽपि पिण्डोदकं प्रयच्छन्ति । . महोपकारनिष्पादनात् मृतस्य तस्य च पार्वणविधिना
विर.५८१-५८२ पिण्डदानात् पुत्राद्यर्थ तद्धनं मृतमेवोपकरोतीति न्यायप्राप्त
पुत्रिका पुत्रिकापुत्रश्च पुत्रादीनां स्वामित्वं श्रुतम् ।
दा.१६२
। पुत्रवदिति प्रचेतसः । तस्यापत्यं क्षेत्रजः
| पुत्रिकासुतो मातामहपितामहाभ्यां पिण्डदः । मन्त्रसंस्कारकर्तुरपत्यमित्याङ्गिरसो बीजिक्षेत्रि- पुत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्त्यनुग्रहे । . कयोरनुमते यदुबीजं प्रकीर्यते तत् द्विधा शस्यं तस्मात्तु संशयान्नहोपेयादभ्रातृकां स्त्रियम् ।। इत्युशना ।
(१) अनुग्रहे पुन्नामनरकोद्धारे। संशयादियं पुत्रत्वेन __ मन्त्रसंस्कारकर्तुः पाणिग्राहकस्य । तद्विधा द्वयोरपि, परिगृहीता न वेत्याकारात् ।
विर.५६० शस्यं क्षेत्रफलम् ।
विर.५५७ | (२) अभ्रातृकाऽपि या पुत्रिकात्वेन दीयते,नान्या । क्षेत्रिकस्याविज्ञानेन यद्वीजं प्रकीर्यते तत्क्षेत्रिक
स्मृसा.६८ स्यैव ।
औरसादयः षड् दायादाः पुत्रास्तेषां दायहरत्वतारतम्यम् । "नियतं क्षेत्रिणामपत्यमिति च वेदवादो मातु
___पूर्वेषामभावे अदायादधण्णां दायादत्वक्रमः । रपत्यमित्येके ऋषयो वदन्ति ड्यामुष्यायणमनु
षेट्सु दायादेषु विकस्पः । औरसः क्षेत्रजः मन्त्रगत इति । वसिष्ठकश्यपयोर्जलगतयोरुदवा- पुत्रिकापुत्रः पौनर्भवः कानीनो गूढोत्पन्नश्चेति सादुत्तीय एकः प्रजामुत्पादयत्यविज्ञातो लोका- षट्पुत्रा बन्धुदायादाः पितृपितामहानामेकगोत्राः
- रिक्थपिण्डौ सापिण्डयं च । तेषामर्थ दशधा (१) दा.१६१ विष्ट (पिष्ट) मनुशंखलिखितविष्णुवसिष्ठ
कुर्यात् द्वौ भागौ पितुर्दाबौरसस्य त्रीन् क्षेत्रजहारीताः; व्यक.१५९ शंखलिखितविष्णुवसिष्ठहारीताः; विर. ५८५ दावत्, शंखलिखितविष्णुवसिष्ठहारीताः; व्यप्र.५०६
पुत्रिकापुत्रयोरेकैकमितरेषाम् । मनुलिखितवसिष्ठहारीताः; विता.३८४ प्रभ(वृद्ध) शंख
विकल्पोंऽशव्यवस्था । बन्धुदायादा: गोत्रपिण्डोलिखितविष्णुवसिष्ठहारीताः; बाल.२।१३७ पुत्रस्य पौत्रेण (१) व्यक.१५६; विर.५५९-५६०; स्मृसा.६८ (पौत्रस्य पुत्रेण) मनुशंखलिखितवसिष्ठहारीताः.
पुत्रिका + (हि) प्रचे (प्राचे) तस्या (अस्याम) हाभ्यां (हानां) (२) व्यक.१५९ शंखलिखितपैठीनसयः; विर.५८४ चानृ (लोके०) त्तु सं (सं) न्नेहो (न्नो) कां (का) (स्त्रियम्०). (चाक) शंखलिखितपैठीनसयः; बाल.२११३५ (पृ.२२०) (२) विश्व.२।१३६ (षट्सु...कुर्यात्०) वौ (वेवी) शंखलिखितपैठीनसयश्च.
त्रीन् (त्रयः) शंखः; व्यक.१५३ पुत्रिका पुत्रः (पुत्रिकासुतः) (३) विर.५५७; व्यप्र.४७३ शस्यं (स्वं स्यात् ). (बन्धु०) पिण्डौ...ण्ड्यं च (पिण्डोदकसामान्याः) तेषामर्थ (४) व्यक.१५८ (क्षेत्रियस्यावि...न यद्वीजं प्रकीर्यते । (अथ तेषामर्थ) दशधा (दशभागान्) चौरसस्य (वौरसमपत्यं); न तत्र बीजी भागमहति); विर.५८०.
विर.५४७; व्यउ.१४८ (पटस...विकल्पः०) (पितृपिता... (५) व्यक.१५९; विर.५८१-५८२.
रेषाम् ..

Page #775

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८३ दकभाज ऋक्थभाजश्च । एतदेव धिवृतं पितृमातामहा- 1 एकं चक्षुर्यथा चक्षुर्नाशे तस्यान्ध्यमेव हि ॥ नामित्यादिना । अनेन दशधा कृते साधारणेऽर्थे द्वौ अनपत्यतैकपुत्रत्वमित्याहुर्धर्मवादिनः ।। भागी पितुः द्वावौरसस्य, सार्धः साधों भागः क्षेत्रजस्य चक्षुरेकं च पुत्रश्च अस्ति नास्ति च भारत । पुत्रिकापुत्रस्य चोक्तः । एक एको भागः पौनर्भवकानीन- चक्षुर्नाशे तनो शः पुत्रनाशे कुलक्षयः ।। गूढजेभ्यो देयः । एतेभ्यः प्रजीवनमेतच्च दायादेषु अग्निहोत्रं त्रयी विद्या यज्ञाश्च सहदक्षिणाः । पुत्रेषु षट्सु सत्सु। - विर.५४७-५४८ सर्वाण्येतान्यपत्यस्य कलां नाहन्ति षोडशीम् ।।
रासभोऽधिको ज्येष्ठस्य तस्याभावे क्षेत्रजपुत्रि- एवमेतन्मनुष्येषु तच्च सर्व प्रजास्विति । कासुतयोस्तयोरप्यभावे त्रयाणामितरेषां, तेषाम- यदपत्यं महाप्राज्ञ तत्र मे नास्ति संशयः ।। भावे सवर्णानामदायादानां सर्वऋक्थग्रहणम् ।
अपत्येनानृणो लोके पितृणां नास्ति संशयः॥ अत्र अदायादानामपि पूर्वपूर्वाभावे ऋक्थग्रहण एंषा त्रयी पुराणानां देवतानां च शाश्वती ।। बोद्धव्यम्।
विर.५४७ अपत्यं कर्म विद्या च त्रीणि ज्योतींषि भारत॥ ___ अपविद्धः सहोढो दत्तः क्रीतः शूद्रापुत्र उप- मॅमेयं परमा तुष्टिदुहिता मे भवेद्यदि ॥ नतश्च स्वयमित्यदायादाः षड़ेव पुत्राः। तेषां सारा- एका शताधिका बाला भविष्यति कनीयसी। नुसारतः अर्थमपेक्ष्य देयमेतेभ्यः प्रजीवनमिति । ततो दौहित्रजाल्लोकादबाह्योऽसौ पतिर्मम ।।
अत्र महर्षीणां परस्परविरुद्धभागग्रहणवादो निर्गुण- अंधिका किल नारीणां प्रीतिर्जामातृजा भवेत् । त्वगुणवत्वतदधिकगुणवत्त्वैरविरोधनीय इति । विर.५४७ यदि नाम ममापि स्याद्दुहितैका शताधिका ।।
श्रेयसः श्रेयसोऽभावे पापीयान् रिक्थमर्हति । कृतकृत्या भवेयं वै पुत्रदौहित्रसंवृता । बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः॥
यदि सत्यं तपस्तप्तं दत्तं वाऽप्यथवा हुतम् ।। (१) श्रेयसः श्रेयसः औरसादेरभावे पापीयान्न्यूनः गुरवस्तोषिता वापि तथाऽस्तु दुहिता मम || क्षेत्रजादिरिति तात्पर्यार्थः।
विर.५५२
पुत्रमहिमा, पुत्रप्रकाराः, क्षेत्रजपुत्रविधिविशेषतश्च (२) तदयं निर्गलितोऽर्थः । तत्रादौ दायग्रहणक्रमः। पाण्डुरुवाचऔरसंपुत्रस्तत्पुत्रस्तत्पुत्रः। तत एकादश पुत्रिकापुत्राद
अप्रजस्य महाभागा न द्वारं परिचक्षते । यः पूर्वपूर्वाभावे क्रमेण । एवं तत्पुत्रादयोऽपि । अत स्वर्गे तेनाभितप्तोऽहमप्रजस्तु ब्रबीमि वः ॥ एव-श्रेयस इति। बाल.२११३५ (प.२३६) पित्र्याणादनिमुक्तस्तेन तप्ये तपोधनाः । महाभारतम्
देहनाशे ध्रुवो नाशः पितृणामेष निश्चयः ।। पुत्रमहिमा
ऋणैश्चतुर्भिः संयुक्ता जायन्ते मानवा भुवि । ऎकपुत्रो ह्यपुत्रो मे मतः कौरवनन्दन। पितृदेवर्षिमनुजैर्देयं तेभ्यश्च धर्मतः॥ (१) व्यक.१५३ रासभो (ऋषभो) (त्रयाणाम्०) तेषामभा
एतानि तु यथाकालं यो न बुध्यति मानवः । ....नाम (तेषामप्यभावे षण्णाम) (सर्वऋक्थग्रहणम्०); मभा.
न तस्य लोकाः सन्तीति धर्मविद्भिः प्रतिष्ठितम ।। २८।३५ रासभोऽधिको (उपार्जित) ठस्य (छाय) तस्या (तद) (१) भा.१।१००।६७. (२) भा. (कुम्भ.) १।१०७।६९. सुत (पुत्र) मभावे (मप्यभावे षड्भ्यः ) (सवर्णा ... णम्०) शंखः; (३) भा.२१००।६७-६९. विर.५४७.
(४) भा. (कुम्भ.)१।१०७१७२, (२) व्यक.१५३ दत्तः क्रोतः (दत्तकः क्रीतक:) नतश्च (५) भा.१।१००।६९. (६) भा.(कुम्भ) १२१०७१७३. (नतः); विर.५४७ (अर्थ...नमिति०).
(७) भा.११११६।१०. (३) व्यक.१५५ भावे(लाभे)पू.: विर.५५२ पू.; व्यनि (८) भा.११११६।११, दमी.१०९. बाल.२।१३५ (पृ.२३६) भावे (लाभे) मनुशंखलिखिताः. (९) भा.११११६।१२-१४. (४) दमी.५५.
(१०) भा.१।१२०१५-४१,

Page #776

१२८४
यज्ञैस्तु देवान् प्रीणाति स्वाध्यायतपसा मुनीन् । पुत्रैः श्राद्धैः पितॄंचापि आनृशंस्येन मानवान् । ऋषिदेवमनुष्याणां परिमुक्तोऽस्मि धर्मतः ॥ त्रयाणामितरेषां तु नाश आत्मनि नश्यति । पित्र्यहणादनिर्मुक्त इदानीमस्मि तापसाः || इह तस्मात्प्रजाहेतोः प्रजायन्ते नरोत्तमाः । यथैवाहं पितुः क्षेत्रे जातस्तेन महर्षिणा ।। तथैवास्मिन् मम क्षेत्रे कथं वै संभवेत्प्रजा । ऋषय ऊचु:अस्ति वै तव धर्मात्मन् विद्म देवोपमं शुभम् || अपत्यमनघं राजन् वयं दिव्येन चक्षुषा । दैवोद्दिष्टं नरव्याघ्र कर्मणेोपपादय ॥ अक्लिष्टं फलमव्यग्रो विन्दते बुद्धिमान्नरः । तस्मिन् दृष्टे फले राजन् प्रयत्नं कर्तुमर्हसि ॥ अपत्यं गुणसंपन्नं लब्ध्वा प्रीतिमवाप्स्यसि । वैशंपायन उवाच - तछ्रुत्वा तापसवचः पाण्डुश्चिन्तापरोऽभवत् ॥ आत्मनो मृगशापेन जानन्नुपहतां क्रियाम् । सोऽब्रवीद्विजने कुन्तीं धर्मपत्नीं यशस्विनीम् । अपत्योत्पादने यत्नमापदि त्वं समर्थय ॥ अपत्यं नाम लोकेषु प्रतिष्ठा धर्मसंहिता । इति कुन्ति विदुर्धीराः शाश्वतं धर्मवादिनः || इष्टं दत्तं तपस्तप्तं नियमश्च स्वनुष्ठितः । सर्वमेवानपत्यस्य न पावन मिहोच्यते ॥ सोऽहमेवं विदित्वैतत्प्रपश्यामि शुचिस्मिते। अनपत्यः शुभान् लोकान्न प्राप्स्यामीति चिन्तयन् ।। मृगाभिशापान्नष्टं मे जननं कृतात्मनः । नृशंसकारिणो भीरु यथैवोपहतं पुरा ॥ इमे वै बन्धुदायादाः षट् पुत्रा धर्मदर्शने । षडेवाबन्धुदायादाः पुत्रास्ताञ्छृणु मे 11 स्वयंजातः प्रणीतश्च परिक्रीतश्च यः सुतः । पौनर्भवश्च कानीनः स्वैरिण्यां यश्च जायते ॥ दत्तः क्रीतः कृत्रिमश्च उपगच्छेत् स्वयं च यः । सहोढो ज्ञातिरेताश्च हीनयोनिधृतश्च यः ॥ पूर्वपूर्वतमाभावं मत्वा लिप्सेत वै सुतम् । उत्तमादवरः पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्रमापदि ॥
व्यवहारकाण्डम्
अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठां विन्दन्ति मानवाः । आत्मशुक्रादपि पृथे मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥ तस्मात्प्रष्याम्यद्य त्वां हीनः प्रजननात् स्वयम् । सदृशाछ्रेयसो वा त्वं विद्धयपत्यं यशस्विनि ॥ शृणु कुन्ति कथामेतां शारदण्डायिनीं प्रति । सा वीरपत्नी गुरुणा नियुक्ता पुत्रजन्मनि || पुष्पेण प्रयता स्नाता निशि कुन्ति चतुष्पथे । वरयित्वा द्विजं सिद्धं हुत्वा पुंसवनेऽनलम् ॥ कर्मण्यवसिते तस्मिन् सा तेनैव सहावसत् । तत्र त्रीञ्जनयामास दुर्जयादीन् महारथान् ॥ तथा त्वमपि कल्याणि ब्राह्मणात्तपसाधिकात् । मन्नियोगाद्यत क्षिप्रमपत्योत्पादनं प्रति ॥ श्वेतकेतुपूर्वः श्वेतकेतूत्तरश्च क्षेत्रजविधिः
. पाण्डुरुवाच --
अथ त्विदं प्रवक्ष्यामि धर्मतत्वं निबोध मे । पुराणमृषिभिर्दृष्टं धर्मविद्भिर्महात्मभिः ॥ अनावृताः किल पुरा स्त्रिय आसन्वरानने । कामचारविहारिण्यः स्वतन्त्राश्चारुहासिनि || तासां व्युच्चरमाणानां कौमारात्सुभगे पतीन् । नाधर्मोऽभूद्वरारोहे स हि धर्मः पुराऽभवत् ॥ तं चैव धर्म पौराणं तिर्यग्योनिगताः प्रजाः । अद्याप्यनुविधीयन्ते कामक्रोधविवर्जिताः ।। प्रमाणदृष्टो धर्मोऽयं पूज्यते च महर्षिभिः । उत्तरेषु च रम्भोरु कुरुष्वद्यापि पूज्यते ॥ स्त्रीणामनुग्रहकरः स हि धर्मः सनातनः । अस्मिंस्तु लोके न चिरान्मर्यादेयं शुचिस्मिते । स्थापिता येन यस्माच्च तन्मे विस्तरतः शृणु ॥ बभूवोद्दाको नाम महर्षिरिति नः श्रुतम् । श्वेतकेतुरिति ख्यातः पुत्रस्तस्याभवन्मुनिः । मर्यादेयं कृता तेन धर्म्या वै श्वेतकेतुना ॥ कोपात्कमलपत्राक्ष यदर्थं तन्निबोध मे । श्वेतकेतोः पिता देवि तप उग्रं समास्थितः ॥ अभ्यागच्छद्विजः कश्चिद्वलीपलित संततः ।।
(१) भा. १।१२२/३ - ११. (२) भा. (कुम्भ) १।१२८। १५. (३) भा. (कुम्भ) १।१२८ १७.

Page #777

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८५ ब्राह्मण उवाच
भार्या तथा व्युच्चरतः कौमारब्रह्मचारिणीम् । अपुत्री भार्यया चार्थी वृद्धोऽहं मन्दचाक्षुषः ।। पतिव्रतामेतदेव भविता पातकं भुवि ।। पित्र्याहणादनिर्मुक्तः पूर्वमेवाकृतस्त्रियः ।। पत्या नियुक्ता या चैव पत्नी पुत्रार्थमेव च ॥ प्रजारणिस्तु पत्नी ते कुलशीलसमन्विता । न करिष्यति तस्याश्च भविष्यति तदेव हि । सहशी मम गोत्रेण वहाम्येनां क्षमस्व मे ।। इति तेन पुरा भीरु मर्यादा स्थापिता बलात् । पाण्डुरुवाच
उद्दालकस्य पुत्रेण धा वै श्वेतुकेतुना । श्वेतकेतोः किल पुरा समक्षं मातरं पितुः । सौदासेन च रम्भोरु नियक्ता पत्रजन्मनि ।। जग्राह ब्राह्मणः पाणौ गच्छाव इति चाब्रवीत्।। मदयन्ती जगामर्षि वसिष्ठमिति नः श्रुतम् । ऋषिपुत्रस्ततः कोपं चकारामर्षचोदितः । तस्माल्लेभे च सा पुत्रमश्मकं नाम भामिनी ।। मातरं तां तथा दृष्ट्वा नीयमानां बलादिव ।। एवं कृतवती साऽपि भर्तुः प्रियचिकीर्षया । दुब्राह्मण विमुञ्च त्वं मातरं मे पतिव्रताम् ।। अस्माकमपि ते जन्म विदितं कमलेक्षणे ।। ब्राह्मण उवाच
कृष्णद्वैपायनाद्भीरु कुरूणां वंशवृद्धये । अपत्यार्थी श्वेतकेतो वृद्धोऽहं मन्दचाक्षुषः ।
अत एतानि सर्वाणि कारणानि समीक्ष्य वै ।। पिता ते ऋणनिर्मुक्तस्त्वया पुत्रेण काश्यप । ममैतद्वचनं धर्म्य कर्तुमर्हस्यनिन्दिते । ऋणादहमनिर्मुक्तो वृद्धोऽहं विगतस्पृहः ।। ऋतावृतौ राजपुत्रि स्त्रिया भर्ता पतिव्रते ।। मम को दास्यति सुतां कन्यां संप्राप्तयौवनाम ।। नातिवर्तव्य इत्येवं धर्म धर्मविदो विदुः ।। प्रजारणिमिमां पत्नी विमुञ्च त्वं महातपः ।
शेषेष्वन्येषु कालेषु स्वातन्त्र्यं स्त्री किलाहति ।। एकया प्रजया प्रीतो मातरं ते ददाम्यहम् ।।
धर्ममेवं जनाः सन्तः पुराणं परिचक्षते । एवमुक्तः श्वेतकेतुर्लज्जया क्रोधमेयिवान् ॥ भर्ता भायां राजपुत्रि धर्म्य वाऽधर्म्यमेव वा । क्रुद्धं तं तु पिता दृष्ट्वा श्वेतकेतुमुवाच ह ॥
यद्व्यात्तत्तथा कार्यमिति वेदविदो विदुः । मा तात कोपं कास्त्विमेष धर्मः सनातनः । विशेषतः पुत्रगृद्धी हीनः प्रजननात्स्वयम् ।। अनावृता हि सर्वेषां वर्णानामङ्गना भुवि ।। यथाहमनवद्याङ्गि पुत्रदर्शनलालसः । यथा गावः स्थितास्तात स्वे स्वे वर्णे तथा प्रजाः। तथा रक्ताङ्गुलिनिभः पद्मपत्रनिभः शुभे ।। ऋषिपुत्रोऽथ तं धर्म श्वेतकेतुर्न चक्षमे ॥ प्रसादार्थ मया तेऽयं शिरस्यभ्युद्यतोऽञ्जलिः । चकार चैव मर्यादामिमां स्त्रीपुंसयोर्भुवि । मन्नियोगात्सुकेशान्ते द्विजातेस्तपसाधिकात् ।। मानुषेषु महाभागे न त्वेवाऽन्येषु जन्तुषु ॥ पुत्रान्गुणसमायुक्तानुत्पादयितुमर्हसि । तदाप्रभृति मर्यादा स्थितेयमिति नः श्रुतम् ।
त्वत्कृतेऽहं पृथुश्रोणि गच्छेयं पुत्रिणां गतिम् ।। व्युच्चरन्त्याः पतिं नार्या अद्यप्रभृति पातकम्॥ वैशंपायन उवाच-- भ्रूणहत्यासमं घोरं भविष्यत्यसुखावहम् ॥ . एवमुक्ता ततः कुन्ती पाण्डुं परपुरंजयम् । अद्याप्यनुविधीयन्ते कामक्रोधविवर्जिताः। प्रत्युवाच वरारोहा भर्तुः प्रियहिते रता ।। उत्तरेषु महाभागे कुरुष्वेवं यशस्विनि ।। पितृवेश्मन्यहं बाला नियुक्ताऽतिथिपूजने । पुराणदृष्टो धर्मोऽयं पूज्यते च महर्षिभिः ।।
उग्रं पर्यचरं तत्र ब्राह्मणं संशितव्रतम् ।। (१) भा. (कुम्भ.)१११२८१२५,२६.
निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः । (२) भा.१।१२२१११,१३.
तमहं संशितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयम् ।। (३) भा. (कुम्भ.) १११२८३१,३६-३९. (४) भा.१॥ समेऽभिचारसंयुक्तमाचष्ट भगवान्वरम् । १२२।१३.१८. (५) भा. (कुम्भ.) १।१२८।४५,४६. (१) भा.११२२।१८-४४.

Page #778

१२८६
व्यवहारकाण्डम् मन्त्रं त्विमं च मे प्रादाब्रवीच्चैव मामिदम् ।।, पुत्रदौहित्रयोरेव विशेषो नास्ति धर्मतः ।। यं यं देवं त्वमेतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि। दौहित्रकेण धर्मेण तत्र पश्यामि कारणम् ।। अकामो वा सकामो वा वशं ते समुपैष्यति ।। विक्रीतकन्यापुत्रः कन्यापितुरेव । कन्यापुत्रविक्रयनिषेधः । तस्य तस्य प्रसादात्ते राज्ञि पुत्रो भविष्यति ।
आर्षविवाहनिषेधः ।। इत्युक्ताहं तदानेन पितृवेश्मनि भारत ॥ 'विक्रीतासु हि ये पुत्रा भवन्ति पितुरेव ते ।। ब्राह्मणस्य वचस्तथ्यं तस्य कालोऽयमागतः । असूयवस्त्वधर्मिष्ठाः परस्वादायिनः शठाः । अनुज्ञाता त्वया देवमाह्वयेयमहं नृप ।।
आसुरादधिसंभूता धर्माद्विषमवृत्तयः ॥ तेन मन्त्रेण राजर्षे यथा स्यान्नौ प्रजा हिता ।
अत्र गाथा यमोद्गीताः कीर्तयन्ति पुराविदः । आवाहयामि कं देवं ब्रूहि सत्यवतां वर ।
धर्मज्ञा धर्मशास्त्रेषु निबद्धा धर्मसेतुषु । त्वत्तोऽनुज्ञाप्रतीक्षां मां विद्धयस्मिन्कर्मणि
यो मनुष्यः स्वकं पुत्रं विक्रीय धनमिच्छति। स्थिताम् ।।
कन्यां वा जीवितार्थाय यः शुल्केन प्रयच्छति ।। पाण्डुरुवाच--
सप्तावरे महाघोरे निरये कालसाहये । अद्यैव त्वं वरारोहे प्रयतस्व यथाविधि ।
स्वेदं मूत्रं पुरीषं च तस्मिन्मूढः समश्नुते ।। धर्ममावाहय शुभे स हि लोकेषु पुण्यभाक् ।।
आर्षे गोमिथुनं शुल्कं केचिदाहुम॒षैव तत् । अधर्मेण न नो धर्म : संयुज्यति कथंचन ।
अल्पो वा बहु वा राजन् विक्रयस्तावदेव सः॥ लोकश्चायं वरारोहे धर्मोऽयमिति मन्यते ॥
यद्यप्याचरितः कैश्चिन्नैष धर्मः सनातनः । धार्मिकश्च कुरूणां स भविष्यति न संशयः ।
अन्येषामपि दृश्यन्ते लोभतः संप्रवृत्तयः ।। धर्मेण चाऽपि दत्तस्य नाधर्मे रंस्यते मनः ॥
वश्यां कुमारी बलतो ये तां समुपभुञ्जते । तस्माद्धर्म पुरस्कृत्य नियता त्वं शुचिस्मिते ।
एते पापस्य कर्तारस्तमस्यन्धे च शेरते ॥ उपचाराभिचाराभ्यां धमेमावाहयस्व वै ।।
| अन्योऽप्यथ न विक्रयो मनुष्यः किं पुनः प्रजाः। वैशंपायन उवाच--
अधर्ममूलैहि धनैस्तैन धर्मोऽथ कश्चन । सा तथोक्ता तथेत्युक्त्वा तेन भ; वराङ्गना।
औरसानन्तरजनिरुक्तजपतितजदत्तकृताध्यूढापध्वंसजापअभिवाद्याऽभ्यनुज्ञाता प्रदक्षिणमवर्तत ॥
. सदाख्याः पुत्राः दुहिता दौहित्रश्च दायहरः। पुत्रदौहित्रसाम्यम् ।
युधिष्ठिर उवाचयुधिष्ठिर उवाच
। ब्रूहि तात कुरुश्रेष्ठ वर्णानां त्वं पृथक् पुथक् । अथ केन प्रमाणेन पुंसामादीयते धनम् ।
कीदृश्यां कीदृशाश्चापि पुत्राः कस्य च के च ते॥ पुत्रवद्धि पितुस्तस्य कन्या भवितुमर्हति ॥ विप्रवादाः सुबहवः श्रूयन्ते पुत्रकारिणाम् । भीष्म उवाच
__ अत्र नो मुह्यतां राजन् संशयं छेत्तुमर्हसि ॥ यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा।
भीष्म उवाचतस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत ॥ आत्मा पुत्रश्च विज्ञेयस्तस्यानन्तरजश्च यः । अन्यत्र जामया साध प्रजानां पत्र ईहते ।
निरुक्तजश्च विज्ञेयः सुतः प्रसृतजस्तथा ।। दुहिताऽन्यत्र जातेन पुत्रेणापि विशिष्यते ॥
पतितस्य तु भार्याया भ; सुसमवेतया । दौहित्र एव तद्रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत् ।।
तथा दत्तकृतौ पुत्रावध्यूढश्च तथाऽपरः ।। ददाति हि स पिण्डान्वै पितुर्मातामहस्य च ।
षडपध्वंसजाश्चापि कानीनापसदास्तथा । (१) भा.१३।४५।१०,११,१४.
(१) भा.१३।४५।१५-२३. (२) भा.१३१४५।१२,१३,१५.
(२) भा.१३४९।१-२८.

Page #779

___ दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८५ इत्येते वै समाख्यातास्तान्विजानीहि भारत ॥ कृत्रिमकानीनाध्यूढक्षेत्रजापसदानां संस्काराः युधिष्ठिर उवाच
युधिष्ठिर उवाचषडपध्वंसजाः के स्यः के वाऽप्यपसदास्तथा।
। कीदृशः कृतकः पुत्रः संग्रहादेव लक्ष्यते। , एतत्सर्वे यथातत्त्वं व्याख्यातूं मे त्वमर्हसि ।।
शुक्र क्षेत्रं प्रमाणं वा यत्र लक्ष्यं न भारत ।।
भीष्म उवाचभीष्म उवाच
मातापितृभ्यां यस्त्यक्तः पथि यस्तं प्रकल्पयेत् । त्रिषु वर्णेषु ये पुत्रा ब्राह्मणस्यं युधिष्ठिर।।
न चास्य मातापितरौ ज्ञायेतां स हि कृत्रिमः ।। वर्णयोश्च द्वयोः स्यातां यौ राजन्यस्य भारत ॥
अस्वामिकस्य स्वामित्वं यस्मिन्संप्रति लक्ष्यते । एको विड्वर्ण एवाथ तथाऽत्रैवोपलक्षितः ।
यो वर्णः पोषयेत्तं च तद्वर्णस्तस्य जायते ॥ षडपध्वंसजास्ते हि तथैवापसदान् शृणु ॥ चाण्डालो ब्रात्यवैद्यौ च ब्राह्मण्यां क्षत्रियासु च।।
युधिष्ठिर उवाच
कथमस्य प्रयोक्तव्यः संस्कारः कस्य वा कथम् । वैश्यायां चैव शूद्रस्य लक्ष्यन्तेऽपसदास्त्रयः ।।
। देया कन्या कथं चेति तन्मे ब्रूहि पितामह ।। मागधो वामकश्चैव द्वौ वैश्यस्योपलक्षितौ।।
भीष्म उवाचब्राह्मण्यां क्षत्रियायां च क्षत्रियस्यैक एव तु ॥
आत्मवत्तस्य कुर्वीत संस्कारं स्वामिवत्सथा। ब्राह्मण्यां लक्ष्यते सूंत इत्येतेऽपसदाः स्मृताः ।
त्यक्तो मातापितृभ्यां यः सवर्ण प्रतिपद्यते ।। पुत्रा ह्येते न शक्यन्ते मिथ्या कर्तुं नराधिप ।
तद्गोत्रबन्धुजं तस्य कुर्यात्संस्कारमच्युत । । रेतज: क्षेत्रजः कृतकश्च
अथ देया तु कन्या स्यात्तद्वर्णस्य युधिष्ठिर ।। युधिष्ठिर उवाच
संस्कर्तुं वर्णगोत्रं च मातृवर्णविनिश्चये। क्षेत्र केचिदेवाहः सुतं केचित्त शुक्रजम ।
कानीनाध्यूढजो वाऽपि विज्ञेयौ पुत्रकिल्बिषौ ।। तुल्यावेतौ सुतौ कस्य तन्मे ब्रूहि पितामह ।।
तावपि स्वाविव सुतौ संस्कार्याविति निश्चयः । भीष्म उवाच
क्षेत्रजो वाऽप्यपसदो येऽध्यूढास्तेषु चाप्युत । रेतजो वा भवेत्पुत्रः पुत्रो वा क्षेत्रजो भवेत् ।
आत्मवद्वै प्रयुञ्जीरन् संस्कारान्ब्राह्मणादयः।
धर्मशास्त्रेषु वर्णानां निश्चयोऽयं प्रहश्यते । अध्यूढः समयं भित्त्वेत्येतदेव निबोध मे ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं किं भयः श्रोतमिच्छसि ॥ युधिष्ठिर उवाच
कृत्रिमा दुहिता . . . रेत विद्म वै पुत्रं क्षेत्रजस्यागमः कथम।
जनयामास स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् ।। अध्यूढं विद्म वै पुत्रं भित्वा तु समयं कथम् ॥ प्रस्थे हिमवतो रम्ये मालिनीमभितो नदीम् ॥ भीष्म उवाच
जातमुत्सृज्य तं गर्भ मेनका मालिनीमनु । . आत्मजं पुत्रमुत्पाद्य यत्यजेत्कारणान्तरे। कृतकार्या ततस्तूर्णमगच्छच्छक्रसंसदम् ॥ न तत्र कारणं रेतः स क्षेत्रस्वामिनो भवेत् ॥ तं वने विजने गर्भ सिंहव्याघ्रसमाकुले। पुत्रकामो हि पुत्रार्थे यां वृणीते विशांपते । दृष्ट्वा शयानं शकुनाः समन्तात्पर्यवारयन् ।। तत्र क्षेत्रं प्रमाणं स्यान्न वै तत्रात्मजः सुतः ।। नेमां हिंस्युर्वने बालां क्रव्यादा मांसगृद्धिनः । अन्यत्र क्षेत्रजः पुत्रो लक्ष्यते भरतर्षभ । पर्यरक्षन्त तां तत्र शकुन्ता मेनकात्मजाम् ।। न ह्यात्मा शक्यते हन्तुं दृष्टान्तोपगतो ह्यसौ॥ उपस्प्रष्टुं गतश्चाहमपश्यं शयितामिमाम् । क्वचिच्च कृतकः पुत्रः संग्रहादेव लक्ष्यते।
निर्जने विपिने रम्ये शकुन्तैः परिवारिताम् ।। न तत्र रेतः क्षेत्रं वा प्रमाणं स्याधुधिष्ठिर ॥ (१) भा.१।७२।९-१९; दमी.११६-११७. ..
व्य. का. १६२

Page #780

१२८८
.
व्यवहारकाण्डम्
।
आनयित्वा ततश्चैनां दुहितृत्वे म्यवेशयम् ॥ । रसत्यन्यस्मिन् पुत्रे स एव द्विपितृको द्विगोत्रो शरीरकृत्प्राणदाता यस्य चान्नानि भुञ्जते ।। वा द्वयोरपि स्वधारिक्थभाग् भवति । तत्सधर्मा क्रमेणैते त्रयोऽप्युक्ताः पितरो धर्मशासने ॥ बन्धूनां गृहे गूढजातस्तु गूढजः । बन्धुनोत्सृष्टोनिर्जने तु वने यस्माच्छकुन्तैः परिवारिता । ऽपविद्धः संस्कर्तुः पुत्रः। कम्यागर्भः कानीनः । शकुन्तलेति नामास्याः कृतं चापि ततो मया ॥ सगर्भोढायाः सहोढः । पुनर्भूतायाः पौनर्भवः । एवं दुहितरं विद्धि मम विप्र शकुन्तलाम् । स्वयंजातः पितृबन्धूनां च दायादः । परजातः शकुन्तला च पितरं मन्यते मामनिन्दिता ॥ संस्कर्तुरेव न बन्धूनाम् । तत्सधा मातापितृभ्याशकुन्तलोवाच ---
मद्भिर्दत्तो दत्तः । स्वयं बन्धुभिवा पुत्रभावोएतदाचष्ट पृष्ठः सन् मम जन्म महर्षये । पगत उपगतः । पुत्रत्वेऽधिकृतः कृतकः । परिक्रीतः सुतां कण्वस्य मामेवं विद्धि त्वं मनुजाधिप ।। क्रीत इति । औरसे तूत्पन्ने सवर्णास्तृतीयांशहराः । कण्वं हि पितरं मन्ये पितरं स्वमजानती। असवर्णा ग्रासाच्छादनभागिनः । ब्राह्मणक्षत्रियजनयितुः पुत्रः
योरनन्तरापुत्राः सवर्णाः, एकान्तरा असवर्णाः । तत्रेमौ श्लोकौ भवतः
ब्राह्मणस्य वैश्यायामम्बष्ठः, शूद्रायां निपादः पारभंसा माता पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः। शवो वा। क्षत्रियस्य शूद्रायामुग्रः। शूद्र एव भरस्व पुत्रं दुष्यन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ।। वैश्यस्य । सवर्णासु चैषामचरितव्रतेभ्यो जाता रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात् ।। व्रात्याः। इत्यनुलोमाः । त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ।।
___ दायस्यांशक्रम उक्तः । दायादविशेषपरिज्ञानार्थ ____ कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
पुत्रभेदोऽभिधीयते । अथवा पूर्वाध्यायान्ते क्षेत्रे वा औरसादिमुख्यगोणपुत्राणां विधि: तलक्षणानि च । तेषां जनयेदस्य नियुक्तः क्षेत्रजं सुतमिति क्षेत्रजः पुत्रः ' सवर्णानामनुलोमानामनेकपितृकाणां च दायहरत्वम्। प्रस्तुतः । तत्प्रसङ्गात् पुत्राणां भेदास्तेषु मुख्यामुख्यभाव
क्षेत्र वा जनयेदस्य नियुक्तः क्षेत्र सुतम । श्चास्मिन्नध्याये प्रतिपाद्यन्ते । परपरिग्रह इति । अन्यस्य मातृबन्धुः सगोत्रो वा तस्मै तत्प्रदिशेद् धनम्॥ स्त्रियां, बीजमुत्सृष्टं अन्थेन रेत उत्सृज्योत्पादितः पुत्रः,
सर्वस्याप्यभावे आह-क्षेत्रे वेति । अस्य क्षेत्रे वा क्षेत्रिणः तस्या भर्तुरेव पुत्रः न तु बीजोत्स्रष्टुः । इत्याचार्या पितुः सवर्णक्षेत्रे वा, नियुक्तः नियोगविधिना प्रयुक्तः, आहुः । माता चर्मप्रसेविकावद् बीआधारमात्रमप्रधानमातृबन्धुः सगोत्रो वा, क्षेत्र सुतं जनयेत् । तस्मै क्षेत्र- मिति तत्संबन्धस्याकिञ्चित्करत्वाद् कीजोत्पन्नो न तत्परिजाय, तद् धनं, प्रदिशेत् ।
श्रीम. णेतुरपत्यं भवितुमर्हति, किन्तु बीजिन एवेत्यन्येषां मत'पैरपरिग्रहे बीजमुत्सृष्टं क्षेत्रिण इत्याचार्याः। मित्याह- माता भस्त्रेत्यादि । बीजं क्षेत्रं चोभयं सममाता भत्रा यस्य रेतस्तस्यापत्यं इत्यपरे। विद्यमा- वेतं विद्यमान कार्यायेति क्षेत्रजो बीजिक्षेत्रिणोरुभयोरपि नमुभयं इति कौटल्यः । स्वयंजातः कृतक्रियायामौ- पुत्र इत्यात्मनो मतमित्याह-विद्यमान मित्यादि । पुत्ररसः । तेन तुल्यः पुत्रिकापुत्रः । सगोत्रेणान्यगोत्रेण भेदानाह-स्वयंजातः कृतक्रियायामित्यादि । परिणीताबा नियुक्तेन क्षेत्रजातः क्षेत्रजः पुत्रः । जनयितु- यां स्वयमुत्पादितः पुत्रः औरसाख्यः । तेन औरसेन (१) भा.१९५।३०, दमी.५६ भला माता (माता भस्त्रा)
तुल्यः पुत्रिकापुत्रः 'अस्यां यो जायते गर्भः स मे पुत्रो
भविष्यति' इति परिभाष्य वराय दत्ता कन्या पुत्रिका सः (हि) पू. बाल.२।१३५ (पृ.२२८) भला माता (माता भवा) भरख पुत्रं (तस्माद्भरस्व).
तस्याः पुकासगोत्रेणेत्यादि । सुबोधम् । जनयितुरिति । (२) भा.१९५।३१.
| रेतस्सेक्तुः, असत्यन्यस्मिन्पुत्रे, अविद्यमाने औरसपुत्रे, (३) कौ.३६. (४) को.३७.
स एव क्षेत्रज एव, द्विपितृकः बीजिक्षेब्युभयपितृकः,

Page #781

दायभागः – पुत्र प्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८९
द्विगोत्रो वा बीजिक्षेत्रयुभयगोत्रकश्च भवन्, द्वयोरपि । एकान्तरा असवर्णा इति । ब्राह्मणस्य वैश्यापुत्रा असस्वधारिक्थभाक् स्वधादायी दायहरश्च भवति । वर्णाः, क्षत्रियस्य शूद्रापुत्रा असवर्णाः । अनुलोमानाह-तथा चाहु: - ' क्षेत्रीयानुमतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति । ब्राह्मणस्य वैश्यायामित्यादि । सुबोधम् । शूद्र एव वैश्यतदपत्यं तयोरेव बीजिक्षेत्रीययोर्मतम् ॥' इति । स्येति । वैश्यस्य शूद्रायामुत्पन्नः शूद्र एव, न जात्यन्तरम् । तत्सधर्मेति । बन्धूनां गृहे, गूढजातस्तु भर्तृनियोगं सवर्णासु चेति । एषां ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां, अचरितविनैव गूढमन्यस्योत्पन्नः, गूढजः । सः, तत्स- व्रतेभ्यः अनुपनीय कृतविवाहेभ्यः सवर्णासु जाताः, धर्मा क्षेत्रजतुल्यः । बन्धुनेति । बन्धुनोत्सृष्टः माता- व्रात्याः व्रात्यसंज्ञाः । इत्यनुलोमाः जातयो व्याख्याता पितृभ्यां परित्यक्तः, अपविद्धः तदाख्यः, संस्कर्तुः पुत्रः इति शेषः । श्रीमू. येन स संस्कृतस्तस्य पुत्रः । कन्यागर्भ इति । कन्याभावे 'सोदर्याणामने कपितृकाणां पितृतो दायविभागः । प्रसूतः, कानीनः । सगर्भोढाया इति । गर्भेण सहितैव यदि समानोदरा भ्रातरो बहवः तेषां पितरस्तु भिन्नाः, या व्यूढा सा सगर्भोढा तस्याः पुत्रः, सहोढः तदा- तदा कीदृशी दायव्यवस्था इत्यपेक्षायामाह — सोदर्यागाख्यः । पुनर्भूतायाः पौनर्भव इति । पुनर्विवाहिताया मित्यादि । पितृतो दायविभागः तत्तत्पुत्राः स्वस्वपितृधनं दिधिषूशब्दितायाः पुत्रः पौनर्भवाख्यः । स च त्रिविधो गृह्णीयुः । श्रीमू. मातृत्रैविध्याद्या ह्यक्षतयोनिरेव सती भर्तमरणादन्यस्मै ससंस्कारं दत्ता सैका पुनर्भूः, स्वभर्तारमुपेक्ष्यैवान्यमाश्रिता द्वितीया, मृते भर्तरि भर्तृबन्ध्वभावात् सपिण्डाय सवर्णाय वा दत्ता तृतीयेति । स्वयञ्जातः पितृबन्धूनामि ति । स्वयञ्जात औरसः पुत्रः, स पितृबन्धूनां च दायादः पितुः संस्कर्तुस्तद्वन्धूनां च दायहारी भवेत् । परजातः क्षेत्रजातादिः परोत्पन्नः, संस्कर्तुरेव दायादः, न बन्धूनां न पितृबन्धूनां दायादः । तत्सधर्मेति । स्वयञ्जाततुल्यः, मातापितृभ्यां अद्भिर्दत्तः समन्त्र कोदक पूर्व दत्तः, दत्तः तत्संज्ञः । 'अयमहं युवयोः पुत्र' इति यः स्वयमात्मानं पुत्रत्वेनार्पयति स एक उपगत्ताख्यः । बन्धुभिवी 'युवयोरयं पुत्र' इति दत्तोऽपर उपगताख्य इत्याह – स्वयं बन्धुभिर्वेत्यादि । पुत्रत्वेऽधिकृतः कृतकः परिक्रीतः क्रीत इति । त्वमावयोः पुत्र इति पुत्रत्वे कल्पितः कृतकाख्यः । मूल्यं दत्वा मातापितृनकाशात् पुत्रत्वेन गृहीतः क्रीताख्यः । इतिशब्दः पुत्रविभागसमाप्तौ । उक्त विधेषु पुत्रेषु विद्यमानेषु पश्चादौर सस्योत्पत्तौ तेषां का प्रतिपत्तिरित्याकाङ्क्षायां पितृधनं त्रेधा विभज्य तत एकं त्रिभागं सवर्णाः गृह्णीयुः अन्यौ द्वौ त्रिभागावौरसो गृह्णीयात्, असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनमात्रं लभेरन्नित्याह - औरसे 'तूत्पन्न इत्यादि । सवर्णासवर्ण विषयमाह - ब्राह्मणक्षत्रिययोरनन्तरापुत्राः सवर्णा इति । ब्राह्मणस्य क्षत्रियापुत्राः सवर्णाः, क्षत्रियस्य वैश्यापुत्राः सवर्णाः ।
--
I
मनुः पुत्रमहिमा
पुत्रेण लोकान् जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते । अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रनस्याप्नोति विष्टपम्+ ॥ (१) पुत्रेण जातेन तत्कृतेनोपकारेण लोकान्स्वर्गादीन् दश विशोकान् जयति प्राप्नोति । तत्रोत्पद्यत इति यावत् । एवं पौत्रेणानन्त्यं तेष्वेव चिरन्तनकालमवस्थानं लभते । पौत्रस्य पुत्रेण ब्रघ्नस्य विष्टपमादित्यलोकं प्राप्नोति । प्राकाश्यमश्रुते न केनचित्तमसा व्रियते । मेधा: (२) तदेवं पुत्रादिभिर्जन्मतः प्रभृति पितुः परलोको - चितमहोपकारनिष्पादनात् मृतस्य तस्य च पार्वणविधिना पिण्डदानात् पुत्राद्यर्थं तद्धनं मृतमेवोपकरोतीति न्यायप्रातं पुत्रादीनां स्वामित्वं श्रुतम् । दा. १६२ इत्यत्रिवचने
+ दमी . व्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' द्रष्टव्यम् ।
X मवि. मेधागतम् । (१) कौ. ३।५.
(२) मस्मृ. ९।१३७; दा. १६१ विष्ट (पिष्ट) मनुशंखलिखितविष्णुवसिष्ठहारीताः; नाभा. २।१९० पुत्रस्य पौत्रेण (पौत्रस्य पुत्रेण) स्मृति:; दमी. ६; व्यप्र.५०६ मनुलिखितवसिष्ठद्दारीताः; संप्र. २०७१ बाल. २ १३५ (पृ.२१९ ) : २।१३७ नाभावत्, मनुशंख लिखितवसिष्ठहारीताः; समु. ९५ नाभावत्.

Page #782

व्यवहारकाण्डम्
१२९०
(३) अस्य च दायभागप्रकरणेऽभिधानं पितुर्धने प्रत्न्यादिसद्भावेऽपि पुत्रस्य तदभावे पौत्रस्येत्येवं पुत्रसंतानाधिकारबोधनार्थम् । *ममु. । ( ४ ) पुत्रादीनां त्रयाणां जन्ममात्रतः फलभेदमाह - पुत्रेणेति । *मच. • नाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः । तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥ ..(१) अपत्योत्पादन विधिशेषोऽयमर्थवादः । पुन्नामनरकं चतुर्विधभूतोत्पत्तिः पृथिव्यां व्यपदिश्यते । ततस्त्रा यते पुत्रो जातः देवयोनौ जायत इत्यर्थः । तस्माद्धेतोः पुत्र इति व्यपदिश्यते । मेधा. (२) युक्तं तदीयपुंसंतानस्य दायभागित्वमिति पूर्व दाढर्यार्थमिदम् ।
÷ममु.
( ३ ) स च कार्यविशेषः पुत्रस्यैव प्रोक्तः स्वयम्भुवेति तद्वचनमेवात्र प्रमाणमिति भावः ।
मच.
(१) तदपि भातृपुत्रस्य पुत्रीकरणसंभवेऽन्येषां पुत्रीकरण निषेधार्थ, न पुनः पुत्रत्वप्रतिपादनाय । 'तत्सुता गोत्रजा बन्धुः' इत्यनेन विरोधात् । मिता. २।१३२
(२) एकजातानामिति एकेन जनितानां सापत्नानामपि । एवं च यदि भ्रातुरपत्योत्पादनशक्तिरस्ति तदा तत्पुत्रेणैवेतरस्य पुत्रवत्वादेवरगमनेन क्षेत्रजपुत्रकरणम युक्तमनापदीति निषेधाद्युक्तं भवति । मवि.
(३) तत्र परमार्थतो भ्रात्रन्तरस्यापि तेनैव पुत्रवत्वमाचष्टे । भ्रातृपुत्रसद्भावेऽपि भ्रात्रन्तरस्यापुत्रत्वावगमात् । अत एव याज्ञवल्क्येन 'पत्नी दुहितर' इत्यादिना भ्रातृपुत्रसद्भावेऽपि 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य' इत्युक्तम् । भ्रातृपुत्रस्य च पत्नीदुहितृपितृभ्रात्रभावे सति अपुत्रधनभागित्वं च अत एव तत्रोक्तम् ।
एवं तर्हि मनुवचनस्य का गतिः ? उक्त अस्माभिः श्राद्धाधिकारनिरूपणप्रकरणे । भ्रात्रन्तराणां पुत्रवत्त्वोक्तिः ग्रामस्य तात इतिवत् औरसप्रशंसार्थेति । यत्तु संग्रहकारेणोक्तम् -' यद्येकजाता बहवो भ्रातरस्तु सहोदराः । एकस्यापि सुते जाते सर्वे ते पुत्रिणः स्मृताः ॥ बह्वीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः । एका चेत्पुत्रिणी तासां पिण्डदस्तु स इष्यते ।।' इति । तस्य पूर्वोक्तेन सहा
शेषं मेधागतम् । ÷ शेषं यथाश्रुतम् ।
*
. xदमी. व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने विरोधाय देवस्वामिना तात्पर्यार्थ उक्तः । ' उभयत्रापि
द्रष्टव्यम् |
(१) मस्मृ. ९।१३८६ दा. १०१ ( ) पू. : १६१ त्रायते पितरं ( पितरं त्रायते ) मनुविष्णू; व्यक. १५९ दावत्, मनुविष्णू; विर. ५८३ दावंत, मनुविष्णू; व्यप्र. ५०६ दावत, मनुविष्णू : ५६ १ दावत्, स्मृति:; बाल. २।१३५ ( पृ. २२० ) मनुविष्णू : २।१३७ दावत्, मनुविष्णुः सेतु. ४१; समु. ९५दावत्.
नान्यः प्रतिनिधिः कार्य' इति ग्रन्थेन । उभयत्रापि 'यद्येकजाता' इत्यादिवचनद्वयेऽपि भ्रातृसुते सपत्नी सुते च पुत्रप्रतिनिधितया कथंचित्कर्तुं शक्ये सति तदन्यः प्रतिनिधिर्न कार्य इति तात्पर्यार्थी बोद्धव्य इत्यर्थः । स्मृच.२८९
(४) नरको दुःखं तस्य पुदिति नाम्नस्तस्मात्पितरं त्रायत इति पुत्र इति ।
बहुभ्रातॄणां तत्पत्नीनां च एकेन भ्रातृपुत्रे पुत्रवत्वम् श्रीतृणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान् भवेत् । सर्वास्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ||
नन्द.
(२) मस्मृ. ९।१८२; मिता. २।१३२ सर्वास्तांस्ते (सर्वे ते ते); व्यक. १५९ मितावत्; उ. २।१४ २ मितावत्; स्मृच. २८९ एकश्चेत् (यथेकः ) ; विर. ५८२ मितावत्; दीक. ४५ मितावत्; रत्न. १४२ मितावत् व्यनि. मितावत्; सवि. ३९४ ३९५ ( - ); दमी ३० मितावत् व्यप्र. २७१, ४७७ संप्र. २११ मितावत् व्यम. ५० मितावत्; विता. ३७०; राकौ. ४५५६ बाल. २।१३५ [ २२५,२२६ सर्वोस्तांस्तेन (सर्वे तेनैव); समु.९५ मितावत्; कृभ.८७९ भातृणामेकजाताना (बहूनामेकपुत्राणा) : ८८१ प्रथमपाद: दच.६ भ्रातृणा (सर्वेषा) शेषं मितावत्.
(४) भ्रातृणामेकमातापितृकाणां मध्ये यद्येकः पुत्रवान्स्यादन्ये च पुत्ररहितास्तदा तेनैकपुत्रेण सर्वान्भ्रातॄन् सपुत्रान्मनुराह । ततश्च तस्मिन्सत्यन्ये पुत्रप्रतिनिधयो न कर्तव्याः । स एव पिण्डदोंऽशहरश्च भवतीत्यनेनोक्तम् । एतच्च 'पत्नी दुहितरचैव पितरौ भ्रातरस्तथा । तत्सुता' इति याज्ञवल्क्यवचनाद्भातृपर्यन्ताभावे बोद्धव्यम् । +ममु.
(५) अत्रासहायेनोक्तं पुंसां सति भ्रातृजे, स्त्रीणां सपत्नीपुत्रे क्षेत्रजादयः प्रतिनिधयो न कर्तव्या इति ।
+ मच. ममुगतम् ।

Page #783

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
-१२९१
पारिजातोऽप्येवमाह । मनुटीकायामुदयकरोऽप्येवम् । इति बृहस्पत्यैकवाक्यत्वात् । अत एव एक मातापितृका*विर.५८३ | णामिति व्याख्यातं मेधातिथिना । अनेन तेषामेवं तथा (६) इति मनुवचनं तद्भ्रातुः पुत्रेषु सत्सुः श्राद्धा- नियमो न भिन्नपितृकाणां भिन्नमातृकाणां चेति सूचिदिकरणे नान्यः प्रतिनिधिः कार्य इत्येतदर्थम् । तम् । अत एवाभियुक्ताः 'अत्रैकजातग्रहणं भिन्नोदरत्न. १४३-१४४ |राणामेकपितृकाणामपि सपिण्डान्तरलाभदशायां भ्रातृ सुतनियमो नेति ज्ञापनार्थे न तु भ्रातृसुतस्याग्राह्यत्वज्ञापनार्थम् । 'ब्राह्मणादित्रये नास्ति भागिनेयः सुतः कचित्' इति वृद्धगौतमवदत्र निषेधस्मृतेरनुपलम्भात् ' पुत्रवानिति मतुपा न त्वेवैकमिति निषेधस्याप्यत्रानवकाश इति । अत एव च सपत्नीविषये वचनान्तरारम्भः । भ्रातॄणामिति निर्धारणे षष्ठी । अत एव मध्ये इति तेन व्याख्यातम् । तेन ह्येकीयावयवान्वयेनैक मातापितृकत्वेनैकत्वं यथा तेषां तथैकावयबान्वयेन सर्वावयवान्वय सत्त्वेनैकपुत्रत्वं सर्वेषामिति सूचितं द्रौपदीवत् द्वयामुष्यायणवच्च । अत एव तेनैकपुत्रेण सर्वान् भ्रातॄन् सपुत्रान्मनुराहेति तेन व्याख्यातम् । एतेन प्रागुक्तं पाठान्तरं निरस्तम् । अत एव च सर्वे ते इत्युक्तिसंगतिः । अन्यथाऽन्ये ते इत्यादि ब्रूयात् । भ्रातृपदं स्फुटतया भगिनी निराससूचनद्वारा विषयप्रदर्शनार्थम् । यद्यपि भ्रातृपुत्रावित्येकशेषस्यापि संभवस्तथापि – ' ब्राह्मणादित्रये नास्ति भागिनेयः सुतः क्वचित् ।' इति वृद्धगौतमोक्तेर्नेति पुमपत्यानामेव ग्रहणम् । एकः एकोऽपि । एकस्यापि सुते जाते इति तदेकवाक्यत्वात् । अनेन द्वयादेस्तत्त्वे सुतरां तथेति सूचितम् । पुत्रवान
|
(७) पुत्रातिदेशवाक्यानां 'एभिरेवौर्ध्वदेहिकं कर्तव्यमित्यर्थ' इति वृद्धाः । व्यनि. (८) धारेश्वरदेवस्वामिनौ तु विज्ञानयोगिमतानुवर्तनावेव । यथोक्तं देवस्वामिना - 'उभयत्रापि नान्यः प्रनिनिधिः कार्य' इति । अस्यार्थः – उभयत्रापि ' यद्येक पुत्रा बहव:' ‘भ्रातॄणामेकजातानामिति वचनद्वये भ्रातृसुते पुत्रप्रतिनिधितया कथंचित्कर्तुं शक्ये सति तदन्यो न प्रतिनिधिः । अनुलोमजानां तु मूर्धावसिक्तादीनां औरसेऽप्यन्तर्भावात्तेषामप्यभावे क्षेत्रजादीनां दायहरत्वं बोद्धव्यम् । शूद्रापुत्रस्त्वौरसोऽपि कृत्स्नं भागमन्याभावेऽपि न लभते । सवि.३९५
(९) (पुत्रप्रतिग्रहविषये) संनिहितेष्वपि भ्रातृपुत्रो मुख्यः । भ्रातृणामिति मनूक्तेरिति मिताक्षरायाम् । इदमेव चैतद्वचसः प्रयोजनं युक्तमन्यासंभवात् । व्यम. ५०-५१ (१०) तदपुत्रपितृव्य श्राद्धावश्यकत्वार्थे न पुत्रत्वपरम्। ‘स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्ये’ति अपुत्रत्वविरोधापत्तेः । भ्रातृपुत्रस्य दत्तकत्वस्तुत्यर्थमिति विज्ञानेश्वरः । विता. ३७०
(११) मिताटीका - एतेषां यथाश्रुतार्थत्वे त्रयोदशपुत्रत्वापत्त्या 'पुत्रान् द्वादश यानाहेति मन्वायुक्त द्वादशसंख्याविरोधापत्तिः । अपुत्रदायाधिकारिक्रमबोधकोक्त मूलवाक्ये भ्रातृसुतानां नवमस्थानस्थितिविरोधापत्तिः । पिण्डाद्यधिकारक्रमबोधकवाक्येऽपि पत्नी भ्राता च तज्जश्वेत्यादौ तृतीय स्थान स्थितिविरोधापत्तिश्च । तेषां तद्वत्पुत्रत्वे पत्न्याः पूर्वमेव निवेशौचित्यादिति चेन्न । तेषां किंचित्कार्यवत्त्वातिदेशपरत्वेन तेन तेषां वंशाविच्छित्तेः परलोकस्य पितृऋणदोषापाकरणस्य च करणेन तदर्थं सर्वपुत्राभावे पत्न्यादिसत्त्वे दत्तकपरिग्रहो नेति तात्पर्यात् । अत एवैकजातानामिति हेतुगर्भ विशेषणमप्यर्थवत् । तत्र च पुमान् स्त्रियेत्येकशेषः । सहोदरा * विर, ममुवद्भावः ।
पुत्रपौरपरम् । तत्रैव तस्य मुख्यत्वात् । जाते इति तदेकवाक्यत्वाच्च । अनेनान्यत्रायं नियमो नेति सूचितम् । अत्र पुत्रत्वेनैकानेकपुत्रप्रतीत्या सर्वविषयमिदम् । अग्रे तेनेत्याद्युक्तिस्तु एकत्र तथात्वेऽनेकत्र तथात्वं निर्विवाद मित्येवंपरा । चेदित्यनेन जनकस्यैवातत्त्वे सर्वेषां तत्वं दुरापास्तमिति सूचितम् । अत एव भवेदिति संभावने लिङ् । अत्र सर्वे वाक्यमिति न्यायेनैकस्यैव द्वयोरेव त्रयाणामेव वेत्यादिक्रमेण बोध्यम् । अत एवान्ये च पुत्ररहिता इति तेन व्याख्यातम् ।
किं च भ्रातॄणामित्यनेन तत्र पुत्रत्वातिदेशः । तथा हि सति पुत्रिण इति पुत्रवतीरिति च पदद्वयमधिकं स्यात् । तेन पुत्रेणेत्येकेनैव पुत्रत्वातिदेशसिद्धेः ।

Page #784

१२९२
व्यवहारकाण्डम्
पुत्रित्वातिदेशस्तेनेति चेत्, लाघवात्तदेवास्तु, कृतं पुत्र- ! रामस्य धर्मार्थ दारान्तरसद्भावे-'यज्ञे यज्ञे प्रकुरुते सीता त्वातिदेशेन । सोऽपि परिशेषात्कार्यातिदेशः। 'पुत्रिणः पत्नीं हिरण्मयीम् ।' इति हिरण्मयीसीताकरणमपार्थक पुत्रवतीरि ति श्रवणात् तत्र तद्धर्मातिदेशः। तत्फलं तूक्तं स्यादित्याशंक्याह हिरण्मयीति । अपवादभीत्या त्यक्ता वक्ष्यमाणं चेति दिक् । उक्तं चैतत्स्मृतिपादे शिष्टाचार- या सीता तद्गतं तद्विषयं यदानशंस्यमनैछु तदभावाशंकाप्रामाण्यप्रतिपादके 'अपि वा कारणाग्रहणे प्रयुक्तानि निवृत्यर्थम् । रावणापहारदुषितां सीतां रामो भजते इति प्रतीयेरन्' (जैसू.१।३।७) इति सूत्रे भट्टाचार्यैः, 'राम- लोकापवादभयमात्रेणासौ त्यक्ता, न सीताया दुष्टत्वात्, भीष्मयोस्तु स्नेह पितृभक्तिवशाद्विद्यमानधर्ममात्रार्थदार- नापि रामस्य सीतायां नैष्ठुर्यमिति द्योतयितुम् । लोकापवादयोरेव साक्षाद्यवहितापत्यकृतपित्रानृण्ययोर्यागसिद्धिः। भीति प्रति त्यागस्य नित्यसापेक्षत्वात्तत्प्रदर्शनाय त्यक्ताहिरण्मयीसीताकरण च लोकापवादभीत्या त्यक्तसीता- शब्दस्य सीतापदेन सह सापेक्षसमासः कृतः। कथं व्यवहिगतानृशंस्याभावाशंकानिवृत्त्यर्थम् । भीष्मश्च -'भ्रातृणा- तापत्यकृतपित्रानुण्यता भीष्मस्येत्यपेक्षायामाह । भीष्मश्चेमेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्भवेत् । सर्वे तेनैव पुत्रेण ति। ननु तयोर्धर्ममात्रार्थ दारसद्भावः क्वचिदपि पुराणेतिपुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥' इत्येवं विचित्रवीर्यक्षेत्रजपुत्रलब्ध- हासयोरनुक्तः केन प्रमाणेनावगम्यते इत्वाशक्याह । केवपित्रनृणत्वः । केवलं यज्ञार्थपत्नीसंबन्ध आसीदित्यर्थाप- लमिति । अपिशब्देनापत्यहेतोः अद्यप्रभृतीति च विशेत्याऽनुक्तमपि गम्यते । 'यो वा पिण्डं पितृपाणौ विज्ञा- षणसामर्थ्यादेवमवगम्यते इति सचितम् । ननु मोहादः तेऽपि न दत्तवान् । शास्त्रार्थातिक्रमाद्भीतो यजेतैकाक्यसौ प्यनुष्ठानोपपत्तेः नैकान्ततोऽर्थापत्तिः संभवतीत्याशङ्क्यकथम् ।।' इति । व्याख्यातं च न्यायसुधायां भट्टसोमेश्वर- 'श्राद्धकाले मम पितुर्मया पिण्डः समुद्यतः । तं पिता शर्मभिः,-'रामभीष्मयोर्यथा न विरुद्धाचरणकर्तुत्वं तथा मम हस्तेन भित्त्वा भूमिमयाचत ॥ नैष कल्पे वि. विवृणोति रामेति । रतिपुत्रार्थत्व निरासाय मात्रशब्दः । धिर्दष्ट इति निश्चित्य चाप्यहम् । कुशेष्वेव तदा नन्वेवं सति'ऋतुस्नातां तु यो भार्यां संनिधौ नोपगच्छ- पिण्डं दत्तवानविचारयन् ॥' इति भीष्मस्यात्यन्तनैपुति । तस्या रजसि तं मासं पितरस्तस्य शेरते ॥' इति ण्यान्मोहासंभवं दर्शयितुमाह-'यो वेति' इति । अत्र विहितातिकमात्प्रत्यवायः स्यादित्याशङ्क्य स्नेहपितृभक्ति. नैमित्तिकेन नित्यस्य बाध इत्यशो धर्मार्थ दारान्तरसद्भाव वशादित्युक्तम् । रामेण सीतास्नेहाद्भार्यान्तरागमनव्रतग्रह- इत्यंशश्च न युक्त इति प्रतिपादितं गुरुचरणैर्मजषायां णात् भीष्मेण च शन्तनवे सत्यवती तत्पितरं याचिता त्वयि तत् तत एव बोध्यम् ।
सानिति तस्याः पत्राणां राज्या- न चैवं द्वादशविधपुत्रप्रतिपादनानन्तरं 'यत्तु भ्रातलाभान्नेमां ददामीति तत्पित्रा प्रत्याख्याते तेन राज्यं णामेकजातानामित्यादि, तदपि भ्रातुःपत्रस्य पत्रीकरण नाहं करिष्यामीति प्रतिज्ञाते त्वय्यनिच्छत्यपि त्वत्संतति- |
बिसंतति संभवे अन्येषां पुत्रीकरण निषेधार्थ न पुनः पुत्रत्वप्रतिभयान्नैतस्याः संतती राज्यभागिनी स्यादिति तत्पित्रा पादनाय 'तत्सुता गोत्रजा बन्धुरि'त्यनेन विरोधात्' इति पुन: प्रत्याख्याते- 'नापत्यहेतोरपि च करिष्ये तद्विनि- व्याख्याकृदुक्तं विरुध्येतेति वाच्यम् । आशयानवश्चयम् । अद्यप्रभृति मे दाश ब्रह्मचर्य भविष्यति ॥' बोधात् । तथा हि । किं तन्निषेधः शाब्दोऽर्थ उत तात्पइति पितृभक्त्या ब्रह्मचर्यव्रतग्रहणात् नैमित्तिकेन च र्यार्थः । नाद्यः । अक्षरमर्यादया तदप्रतीतेः । नान्त्यः । व्रतेन नित्यस्य ऋतुकालगमनस्य बाधात् धर्ममात्रार्थमहं संभावितशाब्दत्यागेन तदङ्गीकारे निर्वाजत्वात् । भायी परिणेष्यामीति उक्त्या परिणीताया अगमनेऽप्य- तस्मान्नेदं युक्तम् । दोष इत्याशयः। एवमप्यनपत्यत्वेन पित्रर्णानपाकरणात्प्र- नन्वस्तु यथाश्रुतसंभवोऽत आह। न पुनरिति । पश्चात्यवायः स्यादित्याशंक्य साक्षादित्युक्तम् । साक्षादपत्याभ्यां दित्यर्थः । द्वादश विधपुत्राभावे पल्यादिसत्त्वे इत्यर्थः । कुशलवाभ्यां कृतपित्रानृण्यो रामः, व्यवहितैर्विचित्र- अत एवाह । तत्सुता इति । तथा सति इतरपुत्रवत्पल्याः वीर्यस्यापत्यैर्धतराष्टादिभिः कृतपित्रानण्यो भीष्मः । ननु । पूर्वमेव निवेशौचित्येन तथोक्तिविरोधः स्पष्ट एव ।

Page #785

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२९६ तथा सति त्रयोदशपुत्रत्वापत्या 'पत्रान् द्वादश यानाह' वार्तिकोक्तिरपि तदंशे योजनीयेत्याग्रहस्तर्हि इत्थं योज्या। इति द्वादशसंख्याविरोधापत्तिश्चेत्यपि बोध्यम् । तथा च एकजातानामित्यत्रैकशब्दःप्रधामपरः। 'माता भस्त्रा पितुः न तस्य तदर्थप्रतिपादने तात्पर्य किं त्वेतदर्थखण्डने पुत्रो येन जातः स एव सः । तस्माद्भरस्व दुष्यन्त माऽवइति बोध्यम् । अत एव वा तत्रैव हेतूपन्यासो न तु मंस्थाः शकुन्तलाम् ॥ इति भारतोक्तेः (भा.१।९५।३०)। तत्रेति भावः।
'बीजस्यैव च योन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यते । सर्वभूतप्रसू__नन्वेवं कस्तर्हि वचनार्थ इति चेत् प्रागुक्त एव तिर्हि बीजलक्षणलक्षिता॥' इति मनूक्तेश्च(मस्मृ.९।३५)। वार्तिकसमत इति बोध्यम् । तदनुक्तिस्तु अन्यत्र तस्योक्त. क्षेत्रजे तु वैपरीत्यं वाचनिकम् । तथा चैकपितृकत्वमात्रं वन स्पष्टत्वात् । एतदुक्तिस्तु एकदेश्युक्तार्थान्तरनिरास- विवक्षितम् । बृहस्पतिवाक्ये सहोदरत्वमपि पित्रदरमासूचनपूर्वकविरोधखण्डनमात्रतात्पर्थेणेति । तथा च तत्र दायैव । अत एव सोदरा इत्यनुक्तिः । बहव इति तु नाग्रहोऽपि त्वत्रेति बोध्यम् ।
। तत्र स्पष्टार्थम् । बहवोऽपीति तदर्थः । यद्वा भूयांसोऽपीएतेन आशौचनिर्णयस्था गुरुचरणोक्तिरपि ' त्यर्थः। कपिञ्जलाधिकरणन्यायेन बहुत्वस्य बहुवचनव्याख्याता । तथा च वार्त्तिकैकवाक्यता सिद्धा । बोधितस्य त्रित्वे पर्यवसान मिति व्यवच्छेदाय हि बहव तथा च द्वादशपुत्र भिन्नेन भ्रातृसुतेन तादृशपितृव्यस्य इत्युक्तम् । अथवा तुशब्दस्य चार्थत्वेन व्युत्क्रमेण च प्रागुक्तकार्य सिद्धया तदर्थ पल्ल्यादिसत्त्वे पुत्रान्तरपरिग्रहो सहोदराश्चेति वाक्यान्तरम् । तथा चोभयोरपि तत्प्रतिन कर्तव्य इति तत्त्वम् ।
पादनम् । तदेकवाक्यतया मनुवाक्यस्यापि प्रागुक्त. एतेन 'भ्रातृणामिति सोदरभ्रात्रभावविषयमविभक्त- रीत्या अर्थद्वयं बोध्यम् । अत एवैकयोनिप्रसूतानामिति विषयं चेति न पुत्रत्वातिदेशोऽयम् । अतस्तत्र सति एका- स्मृतिसारसमुच्चयोक्तपाठः संगच्छते । अत एव पुत्रवादशपुत्राः प्रतिनिधयो न कार्याः स एव भ्रातृणां पिण्ड- नित्यत्र पुत्रपदं मातापित्रन्यतरजन्यपरम् । तत्र जाते दोऽशहरश्च' इति वाचस्पतिमेधातिथिकल्पतरुरत्नाक- इत्युक्तिस्वारस्याच्च । एवं च तद्विषयता तत्र स्पष्टैवेति । रायुक्तं परास्तम् । उक्तयुक्तेः द्वादशपुत्राभावे पत्नीत्या
बाल.२।१३५ (पृ.२२५-२२९) दिमूलोक्तेश्च । अत एव 'तस्माद्दत्तकपुत्रप्रशंसेयमिति सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् । विज्ञानेश्वर इति' इति निर्णय सिन्धूक्तं दिनकरोद्योतोक्तं, सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः ।। 'भ्रातृणामित्यादि पुत्रित्वातिदेशपरं तत्फलं तु पुन्नाम-: (१) एवमेकस्यां सपन्यां पुत्रवत्यामन्यस्यामनपत्यानरकाप्राप्तिः पुंसः स्त्रियाः सपिण्डानाइत्वमुभयोः कृत्रि- यामपि नियोगो न कार्य इत्याह-सर्वासामिति । मवि. माद्यकरणं च' इति मिश्रादि भिरुक्तं चापास्तम्। । (२) एकपतिकानां सर्वासां स्त्रीणां मध्ये यद्येका
नन्वेवमपि मन्वादिवाक्यस्योक्तार्थकत्वे न भीष्मविषये पुत्रवती स्यात्तदा तेन पुत्रेण सर्वास्ताः पुत्रयुक्ता मनुप्रवृत्तिः, भीष्मविचित्रवीयौं भिन्नमातृकावेकपितृको, राह । ततश्च सपत्नीपुत्रे सति स्त्रिया न दत्तकादिपुत्राः व्यासविचित्रवीर्यावेकमातृकौ भिन्नपितृको यथा । किं च। क
कर्तव्या इत्येतदर्थमिदम् ।
ममु. तस्य धृतराष्ट्रादिः क्षेत्रजो नौरसः । एवं च कथं वार्ति- * विर., बाल.व्याख्यानं 'भ्रातृणामेकजातानाम्' इति मनुकादिसंगतिरिति चेन्न । तत्र तदविषयत्वेन तदंशेऽपि वचने (पृ.१२९०,१२९१) द्रष्टव्यम् । दी.व्याख्यान 'ब्राह्मतस्यायुक्तत्वेऽपि मनुवाक्यस्य तदर्थकत्वे दोषाभावेन
णानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) मस्मृ.९।१८३; दा.९६; व्यक.१५९; विर. प्रकृतेष्टार्थसिद्धेरप्रत्यूहत्वात् । अत एव पितृभक्त्यैव तस्य
५८२, दीक.४५, व्यनि. प्राह पुत्रवतीर्मनुः (लभन्ते पुत्रिणां पित्रर्णापाकरणम् । अग्निहोत्रादिना देवर्णमुक्तिः। किंच
गतिम्); दात.१८७, दमी.४१ प्राह...मनुः (पुत्रिण्यो 'त्रिभित्रणवान्' इत्यादिश्रुतिन नैष्ठिकब्रह्मचारिविषया,
विषया, मनुरब्रवीत्); व्यप्र.४७७,५५४, संप्र.२१४; विता.४६५%, तदणापाकरणस्य ब्रह्मचर्येणामिकार्यादिना च सिद्धेः बाल.२.१३५ सर्वासा (बहूना) (पृ.२२५,२२६पू.); समु. स्मृतिषूक्तत्वात्, इति गुरुचरणैरुक्तं तत्र । यदि तु । ९५, दच.८.

Page #786

२२९४ । (३) पुत्रवती पत्रकार्यवती ।
xमच., अपुत्रोऽनेनेति । पुत्रिकापुत्रस्य त्वष्टकाश्राद्धे विशेषो ... (४) पुत्रिणी औरसपुत्रिणी पुत्रत्वातिदेशस्य प्रयो- | यतो मातामहस्य मातामहादिश्राद्धं नास्ति दौहित्रस्याजनं सत्स्वपि सोदरादिषु पूर्वोपदिष्टेरेव पुत्रैः सकलपुत्र-स्तीति ।
मच, कार्यलाभः।
: नन्द. (६) अत्र परिभाष्य दत्तायामुत्पन्नः पुत्रिकापुत्रो पुत्रिका, पुत्रिकापुत्रः, दौहित्रश्च । तेषां श्राद्धकर्तृत्वदाय- मातामहस्येत्युक्तम् । अपरिभाषितदत्तायामपि संभवहरत्वविचारः।
तीति भ्रातृमतीमिति विशेषणं पुत्रिकाकरणशङ्कानिवृत्त्यअपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम् । र्थम् । अनेन चापरिभाषितापि पुत्रिका भवतीत्याचारयदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरम् । मिताक्षरायां निरूपितम् । - व्यप्र.४६९ अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलंकृताम । (७) पुत्रिकामिवार्थे कन्प्रत्ययः पुत्रानुकारिणीमिअस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति ॥ त्यर्थः ।
नन्द. (१) यदपत्यमस्यां जायेत तन्मे मह्यं स्वधाकरमौर्ध्वः अनेन तु विधानेन पुरा चक्रेऽथ पुत्रिकाः। देहिकस्य श्राद्धादिपुत्रकार्यस्योपलक्षणार्थः स्वधाशब्दः। विवृद्धयर्थ स्ववंशस्य स्वयं दक्षः प्रजापतिः॥ न त्वयमेवोच्चार्यः। तथा च गौतमः-'वितोत्सृजेत् पुत्रिका- (१) प्रजोत्पादनविधिज्ञः प्रजापतिर्दक्षः स एवोदामनपत्योऽग्निं प्रजापतिं चेष्ट्राऽस्मदर्थमपत्यमिति संवाद्य ह्रियते । अर्थवादोऽयं परकृति म। मेधा. अभिसंधिमात्रात्पुत्रिकेत्येकेषाम्' इति यागेन विनाऽपि (२) स्ववंशस्य स्वसपिण्डधारायाः। मवि. भवति पुत्रिका। न तु संवादाभावेन । यद्यप्य भिसंधिः (३) कृत्स्ना दुहितरः पूर्व पुत्रिकाः स्वयं कृतवान् । हृदयात्कृतमुच्यते स तु वचनेन यावन्न ज्ञापितस्तावजा
कात्स्न्येऽथशब्दः।
ममु. माता विप्रतिपद्येत । कुर्वीत पुत्रिकामेष तस्या व्यपदेशः। देदौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश।
मेधा.
। सोमाय राक्षे सत्कृत्य प्रीतात्मा सप्तविंशतिम् ।। (२) अनेन वक्ष्यमाणेन । यदपत्यमित्यादि अभि- (१) सत्कृत्येति । एतदत्र विधीयते । दशेत्यादिधाय दद्यादिति शेषः।
मवि. लिङ्गादनेकपुत्रिकाकरणमपीच्छन्ति । मेधा. (३) अविद्यमानपुत्रो यदस्यामपत्यं जायेत तम्मम (२) दश पुत्रिकाः। प्रीतात्मा पुत्रजन्मतुष्टिमान् । श्राद्धाद्यौर्वदेहिककर स्यादिति कन्यादानकाले जामात्रा
मवि. सह संप्रतिपत्तिरूपेण विधानेन दुहितरं पुत्रिकां कुर्यात् ।। (३) सत्कारवचनमन्येषामपि पुत्रिकाकरणे लिङ्गम् ।
ममु. (४) अत्रापि पुत्रद्वयं पुत्रिकैव पुत्र इत्येकः पुत्रि- यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा। कायामपरः पुत्रः।
व्यनि.
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥ (५) पुत्रिकापुत्रस्य भागं विधास्यन् तत्प्रकारमाह
* शेष मेधागतं मविगतं च । ४ममुवद्भावः।
(१) मस्मृ.९:१२८; ब्यक.१५६; व्यनि. पुरा (सुतं) * दमी.च्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इति अत्रिवचने । काः (काम्) विवृद्धधर्थ (स्थित्यर्थ तु); व्यप्र.४६८ काः (काम); द्रष्टव्यम् ।
बाल.२।१३५ (पृ.२१८)ऽथ (स्व) काः (काम्) दक्षः (दक्ष); .. (१) मस्मृ.९।१२७; दा.१४४; व्यक.१५६; विर. | समु.१३७ऽथ (हि) काः (काम् ) विवृद्धयर्थं (वृध्यर्थं तु). ५६१ दीक.४४ स्मृसा.६८; व्यनि.; नृप्र.३९; चन्द्र. । (२) मस्मृ.९।१२९; व्यक.१५६, व्यप्र.४६८ बाल. १७५ दस्यां (त्तस्यां); दमी.५ पू.; ब्यप्र.४६८ बाल.२।२।१३५ (पृ.२१८). १३५ (पृ.२१७, २२३); समु.१३७ विच.७२; दच.५पू. (३) मस्मृ.९।१३०; विश्व.२।१४०; दा.१७५. तिष्ठ
(२) मस्मृ.९।१२७ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम्। । (जीव) धनं हरेत् (हरेखनम् ); स्मृच.२९५, विर.५९१
ममु.

Page #787

१२९५
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च (१) स्वायम्भुवं पुत्रिकाभिप्रायेणैवाह-यथैवात्मेति ।। औरसपुत्रवत् सत्यामपि पल्यां पितृरिक्थहरत्वम् ।
विश्व.२११४० पल्यभावे रिक्थग्राहिताबोधकेषु 'पत्नी दुहितरश्च'त्यादि(२) 'यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्' इत्युक्तम् । वचनेषु दुहितृशब्देन ग्रहीतुमुपयुक्तत्वात् । रत्न.१५४ अपत्यं च ऋक्थभाक् । अतः पितरि मृते पुत्रिकाया (८) पत्न्यभावे दुहितरोऽपुत्राविभक्तासंसृष्टिधनअनुत्पन्नपुत्राया धनहरत्वमप्राप्त विधीयतेऽर्थवादेन । भाजः। तथा च मनु:-यथैवात्मेति । तिष्ठन्त्यामित्यतस्यामात्मनि पुत्रनिमित्तं तिष्ठन्त्यामेव धनं, न पुत्रो- नादरे सप्तमी, तामनादृत्येत्यर्थः। =व्यप्र.५१७ त्पत्तिस्तदीयात्र युज्यते । अथवा तस्यामात्मभूतायां 'दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम् ।। पितृरूपायामिति । 'पुत्रेण दुहिता समेति सामान्यवचनो (१) दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्यानौरसपुत्रस्याखिलं दुहितृशब्दः प्रकरणात्पुत्रिकाविषयो विज्ञेयः। मेधा. धनं हरेत् । सति त्वौरसे यावानंशस्तं वक्ष्यति। अत्रापि
(३) पल्यभावे दुहितुरधिकारः । तत्र मनुनारदो पुत्रिकापुत्र एव दौहित्रो न सर्वत्र, पूर्ववत्प्रकरण- यथैवात्मेति ।
+दा.१७५ त्यागस्य यौतकविषयत्व एवं प्रमाणसंभवात् । मेधा. (४) आत्मनि आत्मतुल्यपुत्रसमायामित्यर्थः। (२) पुत्रिकायां त्वकृतायामपुत्रस्य धनं पल्यभाव स्मृच.२९५ एव दुहितृदौहित्रगामि ।
मवि. (५) आत्मस्थानीयः पुत्रः ‘आत्मा वै पुत्रनामासी'ति । दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थमपुत्रस्य पितुहरेत् । मन्त्रलिङ्गात्तत्समा च दुहिता तस्या अण्यङ्गेभ्य उत्पाद- स एव दद्याद्वौ पिण्डौ पित्रे मातामहाय च ।। नात् । अतस्तस्यां पुत्रिकायां पितुरात्मस्वरूपायां विद्य- (१) अपुत्रमातामहप्रमातामहाय, पूर्वेणैव पौत्रिकेयमानायामपुत्रस्य मृतस्य पितुर्धनं पुत्रिकाव्यतिरिक्तः दौहित्रस्याखिलं रिक्थहरत्वमुक्तमतोऽयं श्लोकस्तदनुवादेकथमन्यो हरेत् ।
ममु. न पिण्डदान विधानार्थ इति कैश्चिद्याख्यातम् । हरेद्यदीति (६) [हलायुधमते ] इदं पत्न्यभावे वेदितव्यम् । च ते पठन्ति । यस्मिन्पक्षे सर्व हरेत्तस्मिन्नेव पक्षे दद्यात् ।
स्मृसा.१४१ यदा तु 'समस्तत्र विभागः स्यात्' इति पक्षस्तदा न (७) पुत्रग्रहणं पल्या अप्युपलक्षणम् । केचिदाहुः दद्यात् , अन्यथा यो यत आददीत स तस्मै दद्यात्' इत्यदुहितृरिक्थभाक्त्वबोधकानि एतानि वचनानि पुत्रिका- नेनैव पिण्डदाने सिद्धे पुनर्वचनमनर्थकम् । अखिलरिक्थविषयाणीति, तदसत् । 'तृतीयः पुत्रः पुत्रिका विज्ञायते' ग्रहणानुवादश्वानर्थक एव । तदयुक्तम् । 'अपुत्रस्य पितुइति वसिष्ठवचनात् पुत्रकोटिनिविष्टायाः पुत्रिकाया
हरेत्' इत्ययमेवार्थोऽविगीतश्चिरन्तनपाठः । पितृशब्दश्च
जनके प्रसिद्धतरोन मातामहे । अतश्च पुत्रिकाया भर्ता * मवि. मेधावत् ।
यादे तदन्यभार्यायामपुत्रः पुत्रिका च पुत्रवती तदाऽ. + विचि., व्यनि., सवि., व्यप्र., व्यम., विता., बाल.,
नेनैव पुत्रेण जातेन पिता मातामह श्चोभावपि पुत्रवन्तौ सेतु. दावत् ।
वेदितव्यो। यदा तु बीजीतरासु जातपुत्रस्तदा पुत्रिका. + शेषं ‘भर्तुर्धनहरी' इति बृहस्पतिवचनव्याख्याने द्रष्टव्यम् ।
= शेष व्याख्यानं भर्तुर्धनहरी' इति बृहस्पतिवचनोद्धतदावत्; स्मृसा. ७२, १२९,१३४.१३५, १४१; रत्न. स्मृति चन्द्रिकावत् । १५४, विचि.२३८ निछ (जीव); व्यनि., स्मृचि.३२ (१) मस्मृ.९।१३१ विर.५६० च (तु); व्यनि. यथै ... पुत्रः (यथा पुत्रः स्मृतो ह्यात्मा) नारदः; सवि.४१३
स्मृचि.२९ (%) च (तु); बाल.२।१३५ (पृ.२०७). (D) त्रेण (त्रवत): ४१४ उत्त., क्रमेण विष्णुः; नाभा.१४॥ (२) मस्मृ.९।१३२, मेधा. पितुहरेत् (हरेद्यदि): ९।१४० ४७ (8) उत्त.; व्यप्र.५१७; ब्यम.६२, विता.४००;
द्वौ पिण्डौ (पिण्डं च); दा.१८०, विर.५६० पू.; स्मृसा. बाल.२।१३५ (पृ.२०४,२२३,२३६पू.); सेतु.४३ विचि
१३० द्वौ पिण्डौ (तत्पिण्ड); विचि.२३९; व्यप्र.५२१७ वत् समु.१४१.
विता.४०२ पितुर्ह (धनं ह); बाल.२।१३५ (पृ.२०७, १ याय यु.
२२३); विच.१२५. व्य. का. १६३

Page #788

१२९६
व्यवहारकाण्डम्
पुत्रः समानजातीयायामूढायां जातोऽपि नैव बीजिनो | तात्पर्य, किं तु स्वपुत्रतायाम् । यदासावृक्थहरस्तदा स रिक्थं हरेनापि पिण्डं दद्यात् । अन्यो हि जन्यजनक- एव मातामहाय यथैकोद्दिष्टं तपितृपितामही चादाय भावोऽन्यश्चापत्यापत्यवत्संबन्धः । अजनका अपि क्षेत्र- पार्वणं यथा करोति तथा स्वबीजिनेऽपि कुर्यात् । जादिभिरपत्यवन्तो, जनकाश्च विक्रीतापविद्धादिपितरो पिण्डद्वयदान विधिः श्राद्धद्वयविधिपरः । द्यामुष्यायणस्य नैवाजीगर्तादयः पुत्रवन्तस्तथा चौरसलक्षणे 'स्वक्षेत्र' इति श्राद्धविधानं श्रुतौ श्रुतम् ।
xमवि. स्वग्रहणं, क्षेत्रं च पुत्रिका पितुरेव, भर्ता हि तस्य (४) पौत्रिकेयत्वेन जनकधनग्रहण पिण्डदानव्यामोहचानुविधेयवर इति मातृकुलेऽस्वामी । तस्मादेवं निरासार्थ वचनम् ।
+ममु. तद्वक्तव्यम् । यस्मिन्पक्षेऽविद्यमानान्यपुत्रः पुत्रिकाभर्ता (५) (बालरूपमते) इदं पि(प)त्राद्यभावे एव, 'पत्नी पुत्रिकापुत्रश्चाखिलद्रव्यहारी तस्मिन्पक्षे । येन कार्यमतः दुहितर' इति क्रमाविरोधात् , दुहित्रभावे च पितुः । पिण्डदानं, यदा तु बीजी सपुत्रः संपद्यते तदा स
स्मृसा.१३० पुत्रिकापुत्रो नैव बीजिने पिण्डं दद्यात् । ननु दौहित्र । (६) एतत्तु द्वयं पुत्राद्यभावे, 'पत्नी दुहितर' इत्यादिइत्युच्यते । पौत्रिकेय इत्यर्थः । यथा मातामहपक्षे क्रमानुरोधात्।
विचि.२३९ पितुरपि यो हरेत्तत्रापि स दद्यादिति श्रूयते । न पुनः (७) पुत्राभावे पौत्रैरेव कार्य,तदभावे दौहित्रैः कर्तपक्षान्तरेऽपि निषेधमनुमापयति । पित्रे मातामहाय | व्यम् ।
... व्यनि. चेत्युभयोरप्राप्तत्वात् द्योतनं परिसंख्येति अनूद्यमाने (८) तत्रैव कैमुतिकन्यायमाह-दौहित्र इति । अपुद्योतनमन्यस्मा एव दद्यात्तद्युगपदुभाभ्यामनेनायमनु- त्रस्य पुत्रान्तररहितस्य स्वपितुर्मातामहस्य वा । अत वादः। तथैव पित्रे मातामहाय च एवं पितामहाय | आह-स इति । नास्य पितृमातामहपक्षे पिण्डदातृत्वं प्रपितामहाय च । तथैव च ततः पराभ्यां द्वाभ्याम् । मातामहमातृपक्षे तु पिण्डदातृत्वमिति भावः । पितुः पुत्रा
मेधा. न्तरासत्वे स्वपितुर्धनस्य न्यायसिद्धत्वात्पिण्डदातृत्वं (२) मातामहदेहात् दुहितुः संभवं दौहित्रस्य धना. विधेयम् । पिण्डदानं श्राद्धाद्युपलक्षणार्थम् । मच, धिकारे हेतुत्वेन निर्दिशति न तु पुत्रिकाकरणं इतरथा (९) दौहित्रमात्रस्यैव मातामहधनाधिकारं दर्शयतितदेव निर्दिशेत् । तथा व्यक्तमाह स एव-'अकृतेति ।। दौहित्रो ह्यखिलमिति । पितुरिति मातुः पितुरिति अकृताजातस्यापि दौहित्रस्याधिकारमभिदधाति । किञ्च व्याख्येयम् । अत एवाग्रे मातामहाय चेत्याह । अथवा स्मृतिषु दौहित्रपदमपुत्रिकाजातपरं नियतम् । यथा यथा स स्वपितुरखिलं रिक्थं गृह्णाति तथाऽपुत्रस्य बौधायन:-'अभ्युपगम्य दुहितरि जातं पुत्रिकापत्रम्'। मातामहस्यापि । स्वयमेव तत्पुत्रकार्यकारित्वात् । तदेवाह अन्यं दौहित्रम् । विद्यादित्यनुवर्तते। अत एव भोजदेवे -स एवेति । स्वपित्रे मातामहाय चेत्यर्थः। केचित् नापि कृताकृतदुहिनाधिकारे बृहस्पतिरित्यभिधाय 'यथा | 'अपुत्रपौत्र' इति यथाश्रुतविष्णुवचनात्पत्नीदुहितृतः पितृधने स्वाम्यम्' इति वचनं लिखितम् ।
प्रागदौहित्रस्य धनाधिकारमाहुः। तत् योगीश्वरविरोधात्
दा.१८०-१८१ / 'तथैव तत्सुतोऽपि' इति बृहस्पतिवचनेऽपि दुहितृतस्तस्य (३) न केवलं मातामहस्य धनं हरेदपि तु पितः| जघन्यभावावगतेयम् । व्यप्र.५२१-५२२ बीजिनः स्वमातृभर्तुरप्यपुत्रस्य पुत्रान्तरशून्यस्य दौहित्र: (१०) दुहित्रभावे दौहित्रो धनहारी। विता.४०१ पुत्रिकापुत्रो धनं हरेत् , तद्बीजप्रभवत्वादस्य ज्ञात्यन्तरा- | (११) मिताटीका- यद्यपीदं सर्वं ('मातुस्तु यौतकं' इ.. पेक्षयाऽन्तरङ्गत्वात्। पुत्रिकापुत्रनियमे च स मे पुत्र | त्यादिश्लोकचतुष्टयं, (मस्मृ.९।१३१,१३२,१३३,१३९) इत्यभिधानस्य न ममैव पुत्र इतीतरपुत्रत्वव्यवच्छेदने | पुत्रिकापुत्रविषयं प्रकरणात् , व्याख्यातं च मेधातिथिना
तथैव, तथापि न्यायसाम्यादत्र संमतित्वेन लिखितम् । * शेषं 'यथा पितृधने स्वाम्यं' इति बृहस्पतिवचनव्याख्याने द्रष्टव्यम् ।
x नन्द. मविगतम् । + शेष मेधागतं मविगतं च।

Page #789

ममु.
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२९७ अत एव विज्ञानेश्वर एतत्सर्व विहार्यतत्प्रकरणस्थमपि । तयोहि मातापितरौ संभतौ तस्य देहत:। 'अकृता वे'त्युक्त्या साधारण मनुवाक्यमात्रं संमतित्वेनाह। (१) पूर्वशेषोऽयमर्थवादः । कथमविशेषस्तयोहि यद्यपि मानवे पुंस्त्वैकवचनाभ्यां दौहित्रस्यैव धनभाक्त्व- मातापितराविति ।
मेधा. मायातीति तावदेव विज्ञानेश्वरेण चशब्दसमुच्चेयमुक्तं | (२) यदि पुत्रिकायां कृतायां पत्रो जायते मातातथापि दौहित्राभावे दोहित्र्यास्तत्वमपि च समुच्चेयम् । | महस्य तदा दुहित्रपेक्षया पुत्रस्याभ्यर्हित्तत्वादधिकभागता'अप्रजःस्त्रीधनं भर्तुरि'ति वक्ष्यमाणेनाप्रजःस्त्रीधनोद्देशेन स्थित्याशङ्कां निवारयति-पौत्रेति । मातापितरौ पिता च भर्तुदुहितृदौहित्र्यादेश्च संबन्धविधानेनोद्देश्यविशेषणत्वेन | माता चेत्यर्थः। अत्र च दुहितुः पुत्रस्थानीयत्वात्तस्याश्च स्त्रीत्वादेरविवक्षितत्वेन 'दुहितणां प्रसूता चेदि'त्यस्य स्त्रीत्वेन बहिरङ्गत्वात्साम्योक्त्यसंभवात्पौत्रदौहित्रोपादानपितृधनेऽपि तुल्यत्वात् । एवंरीत्या 'मातुहितर म्। तेन पुत्रतुल्यत्वात्पौत्रस्य तुल्यत्वाच्च दौहित्रस्य इति मारदस्याप्यत्रानुकूलत्वात् । युक्तं चैतत् । यथा पुत्रेण साम्यमित्युक्तम् ।
मवि. मातृधनग्रहणे दुहितृदौहित्रपुत्रपौत्रादिक्रमस्तथा पितधने (३) पौत्रपौत्रिकेययोलोके धर्मकृत्ये न कश्चिदिशेपुत्रपौत्रप्रपौत्रपत्नीदुहितृदौहित्र्यादिक्रमस्य प्रत्यासत्ति- | षोऽस्ति । तारतम्येन न्यायप्राप्तत्वात् । 'स्त्रीधनं दुहितणामप्रत्तानाम- (४) पौत्रतुल्यत्वाभिधानेन यथा पुत्राभावे पौत्रः प्रतिष्ठितानां चेति गौतमवचनस्य (गोध.२८।२२) तथा दुहित्रभावे दौहित्रः।
दात.१९१ पितृधनेऽपि समानत्वादित्यनुपरमेवोक्तवता विज्ञानेश्वरेण | (५) समाधिकारितेति भावः।
मच. सूचितत्वात्तसंमतमपीदम् । अन्यथा दौहिन्याः पूर्वत्र (६) मातापितराविति च न यथाक्रममन्वयः । किन्तु वक्ष्यमाणेषु च स्वतो नोक्तत्वादनन्तर्भावाच्च पितृधन- पौत्रस्य पिता दौहित्रस्य माता तस्य धनस्वामिनो देहतः विषये तस्या अनधिकारस्यैवापत्तिरिति महान् दोषः। संभूतौ इति यथायोग्यम् ।
व्यप्र.५२२ अग्रे यथाकथंचिदन्तर्भावे तु प्रथमं धनग्रहणे प्रत्यासत्ते- पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते। । नियामकत्वबोधकमन्वादिविरोधः स्पष्ट एव । अत | समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः॥ एवाग्रे भ्रात्रनन्तरमेव तत्सुतोक्तिरितीति ।
(१) समस्तत्र तुल्यो विभागो जातेन पुत्रेण । ज्येष्ठां. बाल.२।१३५(पृ.२०७)
शनिषेधः ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः, रिक्थभाग एव (१२) दुहितृपर्यन्ताभावोपलक्षणम् । अन्यथा पत्नी ज्येष्ठता निषिध्यते न त्वस्यां गुरुवृत्तौ। +मेधा. दुहितरश्चैवे'त्यादियाज्ञवल्क्यप्रभृतिविरोधः स्यात् । एतेन * बाल.व्याख्यानं 'दोहित्रो ह्यखिलं रिक्थं' इति मनुवचने उक्तवचनात् पुत्राभाव एव दुहितृसत्वेऽपि दौहित्राधि. (पृ.१२९६) द्रष्टव्यम् । कार इति गोविंदराजमतं निरस्तम् । मैथिलास्तु 'पत्नी
x विच. दातवत् ।
___ + विच., भाच. मेधागतं, मविगतं च ।। दुहितरश्चेति वचनबोध्याधिकारिणां सर्वेषां पश्चात्
| नास्ति); व्यनि. पौत्र (पुत्र); दात.१९१ दावत्; व्यप्र. दौहित्राधिकारमाहुस्तदतीव मन्दम्। 'पौत्रदौहित्रयोर्लोके
५२१; विता.४०२ दावत् बाल.२०१३५ (पृ.२०७ दावत्, इत्यादि पूर्वोक्तमनुवचने दौहित्रस्य पौत्रतुल्यत्वाभि
२२३): २११४५ (पृ.२६२); समु.१४१ लोके (कार्य) शेषं धानेन यथा पुत्राभावे पौत्रस्य, तथा दुहित्रभावे दौहित्रस्य
पापुनामावपात्रस्य, तथा दुाहत्रभाव दाहित्रस्य दावत् ; विच.१२४... युक्तत्वात् पुरुषत्रयपिण्डदातृत्वेन तस्याधिकोपकारत्वाच्च (१) मस्मृ.९।१३४; मिता.२।१३२; दा.३९,१४४, 'यथा पितृधने स्वाम्यं तस्याः सत्स्वपि बन्धुषु । तेनैव अप.२।१३२; व्यक.१५२; मभा.२८॥३४, गौमि.२८१ तत्सुतोऽपीष्टे मातृमातामहे धने ॥ इति वचनाच्च ।। १६,३२, उ.२।१४।२; विर.५४१; पमा.५१४, मपा.
विच.१२५ ६५४, स्मृसा.६६, रत्न.१४२, विचि.२३४, व्यनि. 'पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः। ।
उज्येष्ठ (च्छष्ठ); स्मृचि.३३, नृप्र.३९, सवि.३९२, चन्द्र.
९०, व्यप्र.४८१; ध्यउ.१४८; विता.३६५, बाल.२। (१) मस्मृ.९४१३३; दा.१८० न विशेषोऽस्ति (विशेषो । १३५ (पृ.२१६); समु.१३८, विच.७२.
-
-

Page #790

१२९८
व्यवहारकाण्डम्
(२) औरसपौत्रिकेयसमवाये औरसस्यैव धनग्रहणे | उद्धारविषये ज्येष्ठता नादरणीया । +ममु. प्राप्ते मनुरपवादमाह-पुत्रिकायामिति । मिता.२।१३२ (६) अनु पत्रिकाकरणात् । स्त्रियाः पुत्रिकात्मिका(३) तत्र पुत्रिकौरसयोस्तुल्यांशित्वं न पुनः पुत्रिकाया
याः।
विर.५४१ ज्येष्ठत्वेन विंशोद्धारार्हता, तदाह मनुः-पुत्रिकायामिति ।
(७) मिताटीका- औरसपौत्रिकेयसमवाय इति । स्वतो ज्येष्ठपुत्रकार्याकरणात् स्वपुत्रद्वारेण पुत्रिकायाः
औरसपुत्रस्य पुत्रिकायाश्च सद्भाव इत्यर्थः । पिण्डदातृत्वात् । न च पुत्रिकायामेव प्रथम पुत्रे जाते
*सुयो.२।१३२ तदनन्तरमौरसपुत्रोत्पत्तौ पुत्रिकापुत्रस्य ज्येष्ठांशता भवेदिति वाच्यं तस्य पौत्रत्वात् । तदाह मनु:-'अकृता
(८) अनुजायते पुत्रिकाकरणात्पश्चाज्जायते स्त्रीग्रहवा कृता वापि यं विन्देत् सदृशात् सुतम् । पौत्री
णात्तदपत्यस्याप्युपलक्षणम् ।
नन्द, मातामहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम् ॥ पुत्रिका हि पुत्र
अपुत्रायां मृतायां तु पत्रिकायां कथंचन । स्तस्याः पुत्रः पौत्र एव भवति तद्वांश्च पौत्री भवति न धनं तत्पुत्रिकामा हरेतैवाविचारयन् ।। च ज्येष्ठत्वेन पौत्रस्यांशातिरेकः श्रुतोऽस्ति । यत्तु वसिष्ठ- (१) अस्वामित्वात्तु पुत्रिकाया भर्तुरप्राप्तधनसंबन्ध वचनं 'अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलङ्कृताम् । उच्यते। अथ किं पुत्रिका विवाहेन संस्क्रियते उताहो न, अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति ॥' किंचन यदि संस्क्रियते भावासौ भवति । भार्याकरणो (वस्मृ.१७/१८) पुत्रिकापुत्रस्यैव पुत्रत्वं वदति तेन | हि विवाहः। ततश्च तद्धनं ....(पुत्रिकाभता हरतवा. पुत्रिकायास्तत्पुत्रस्य च पुत्रत्वं, तन्न, मनुविरोधात् पिण्ड- | विचारयन् । यदि) न संस्क्रियते कन्यागमनं प्राप्नोति दानमात्रयोगात् पुत्रत्वमस्य गौणं तद्वारेणैव पुत्रिकायाः स्वदारनिरतः सदा' इति नियमातिक्रमश्च, यथेच्छसि पिण्डदातृत्वादेकस्य स्वतोऽन्यस्य तद्योगात् । पुत्रिकी- तथास्तु । ...... ननु चास्मिन्पक्षे श्लोकोऽयमनर्थकः। रसयोस्तु सवर्णत्वे सति पूर्वोक्त विभागों बोद्धव्यः, अस- नैष दोषः। परिपूर्णत्वायार्थवादस्य यथैतदीयमपत्यं न वर्णत्वे तु तयोरसवर्णोरसपुत्रवदेव विभागः पुत्रिकौर- भर्तस्तथा धनं न वेत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थों युक्त एव सयोः समानत्वात् । यदि च कृतापि पुत्रिका पुत्रमनुत्पाद्यैव | श्लोकारम्भः । बहवश्वार्थवादिनो मानवाः श्लोकाः । विधवा भूता वन्ध्यात्वेन हि वावधुता तदा तस्याः अथवा पुनरस्तु न संस्क्रियत इति । ननु चास्मिन्पक्षे पितृधनेऽनधिकारः, स्वधाकरपुत्रार्थ पुत्रिकायाः कृतत्वात् कन्यागमनं प्राप्नोति । किं कृतं तथाविधायां जातो तदभावे दुहित्रन्तरतुल्यत्वात् । *दा.१४४-१४६ मातामहस्य पुत्र इति सिद्धे गन्तुर्विध्यतिक्रमनिरूपणेन
(४) यद्येवं ज्येष्ठत्वात्पुत्रिकापुत्रस्य ज्येष्ठस्य ज्येष्ठभागो प्राकरणिकम् (१) । न च तानीमानि न पतनीयानि । देय इत्यत आह-पुत्रिकायामिति । पुत्रो जायते माता- | ...... किं पुनर्भवान् कन्याशब्दार्थ मत्वा चोदयति महस्य । ज्येष्ठता गुणविशेषकृता विद्या दिगुणाभावान्नास्ति कन्याग्रहणं प्राप्नोतीति । त्रिधा हि कन्या एका तावदतद्वारा तु पुत्रिकापुत्रस्यापि न ज्येष्ठताऽस्तीत्यर्थः। प्रवृत्तपंप्रयोगा । तथा ...... संस्कारहीना, प्रथमे
+मवि. वयसि वर्तमाना च, तत्र यदि तावत्पुंसाऽसंप्रयुक्ता (५) कृतायां पुत्रिकायां यदि तत्कर्तुः पुत्रोऽनन्तरं 'अञ्जसा अयं प्रयुङ्क्ते इति ऊढाया अपि प्राथमिकासंजायते तदा तयोविभागकाले समो विभागो भवेत् ।
+ मेधागतं, दायभागस्यावतरणिकागतं च । नोद्धारः पुत्रिकायै देयः । यस्माज्ज्येष्ठाया अपि तस्या
* शेषं दायभागस्यावतरणिकावत् । x पमा., विचि., सवि., विता. मितागतम् ।
(१) मस्मृ.९:१३५; दा.१७९, अप.२।१४५ अपुत्रा * मभा. दागतम् । चन्द्र, दायभागोद्धृतावतरणवत् । । (अप्रजा) ते (दे); व्यक.१४९; विर.५२०; पमा.५५५ ते ज्यवहारप्रकाशे सर्व दायभागव्याख्यानं शब्दभेदेनोवृतम् ।। (च्चे); स्मृपा.६४ रत्न.१६४; चन्द्र.८८ धनं तत् (तद्धनं); + मच, मविगतम् ।
बाल.२।१४५ (पृ.२५६,२६७); समु.१३८.

Page #791

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२९९
प्रयोगादनपगतमेवानुषज्येत । प्रायेण ह्यत्र शास्त्रे । तस्मिन्नोदाहशङ्का। उच्यते। अस्य प्रतिषेधस्य वाक्यशेषः कन्याशब्दः पंसाऽसंप्रयोगमाचष्टे । अथ संस्कारहीनेति। श्रयतेऽपत्यं ह्यस्य तद्भवतीति अनेन ततश्चापत्योत्पत्तावेव तदपि न । यतः प्रथममेव वचनमेवं स्मरणाभिप्रायेण पुत्रिका न भार्या धर्मार्थम् । अर्थकामयोस्त्वस्त्वेव सहातत्र संभविप्रमाणान्तरवशालक्षणया हिता इत्यत्र प्रती | धिकार इति भवति । परिहारस्तु संस्काराभावादविवाहः। यते (?) । यथोक्तं
ननु तस्मिन्पक्षे कानीन एव पुत्रिकापुत्रः स्यात् । म ___ 'पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः । नाक- | ह्यसौ पितुः स्वः स्यादसंस्कृतयोश्चापत्यमिति । संस्कारपक्षे न्यासु कचिन्नणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः ॥ इति । अत्र
तु पितृस्वता संस्कारभावेन धर्मलक्षणप्रत्ययान्यतरधर्माधर्मलोपवचन लिङ्गात्परुषोपभुक्ताऽकन्येत्युच्यते । तद्वि. भावे कानीनाद्भिद्यत इति युक्तम् । अत्रोच्यते । न । पर्ययेणानुपभुक्ता कन्येति सर्वत्रैव मुख्यार्थमनुरुध्य वयं पुत्रिकापुत्रस्य कानीनस्य लक्षणं तदस्य नास्तीति क्रियमाणा धर्मा लक्ष्यन्ते । ते च न सर्वे किं तर्हि। ब्रूमः । इदं हि तस्य लक्षणं- 'पितृवेश्मनि कन्या यावतां प्रमाणमस्ति । तथा हि कानीन इति पितुः तु यं पुत्रं जनयेद्रहः । तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः स्वता संस्काराभावश्च प्रतीयते। केवले हि संस्काराभावे कन्यासमुद्भवम् ॥ इति । अस्य चार्थः । य एवंलक्षणः अनूढास्वैरिणीपुत्राः कानीनाः, केवलायां च पितृस्वता- |
स इह शास्त्रे कानीनग्रहणेषु ग्रहीतव्यः। स च लक्षणायां पुत्रिकापुत्रोऽपि कानीन इति व्यपदिश्यते ।
कस्यापत्यमित्यपेक्षायां 'वोदुः कन्यासमुद्भवम्' इति तथोक्ते स्वदारतस्तु नियमातिक्रमः प्राप्नोतीति । न
द्वितीयं वाक्यम् । अथवा नेह पदार्थों लक्ष्यते । किं ह्यस्यायमर्थः स्वदारेभ्योऽन्या गन्तव्येति । परस्त्रियं च ताह ? संबन्धिता नियम्यते । य एवंविधः कानीनस्तं कामयते न चापरान् दारांस्तथा सत्यनेनैव गतत्वात्पर
वोढः संबन्धिनं वदेदित्येकवाक्यतैव । संबन्धिता च दारप्रतिषेधोऽनर्थकः स्याम्कितर्हि स्वदारेषु रतिधारयि.
पदार्थाभेदेऽप्युपाधिभेदाद्भिद्यत एव रहःप्रकाशभेदेन । तव्या रतिभावनयाऽभ्यासात्प्रीत्यशयोत्पत्तेः। स्त्रियं च
एवंच मातामहस्य । अन्ये चाहर्यदि पदार्थः स एव न कामयते न चापरान् दारांस्तथा सति धर्मेम्यो न हीयत
तदा कानीनशब्दस्य शब्दार्थसंबंधोऽबाधित एवावइत्यनुवादोऽयम् । अथवा स्वदारनिरतोऽपि पर्ववर्जमेनां
गन्तव्यः। ते चेदपत्यमात्रे कानीनं स्मरन्ति, भवतु व्रजेत् असौ सुषुप्त्यैवमन्यशेष एव परदाराप्रतिषेधोऽपि पैतृके कानीने व्यवहारः । अन्ये तु स्मृतिमेव विशेषनास्ति (?)। अनूढत्वात्केनचिद्दारव्यपदेशाभावात् । किं
निष्ठामाहुः । न हि कन्यापत्यमात्रे सर्वत्र कानीनशब्दः पुनरत्र युक्तमविवाह्येति अष्टौ हि विवाहास्ते च स्वीकार
प्रयुज्यते । किं तर्हि, मानवस्मृतेर्लक्ष्यते, एतदप्यनुभेदेन ब्राह्मादिव्यपदेशभेदं प्रतिपद्यन्ते । न चास्याः
मन्यामहे निश्चिते प्रयोगाभावेऽवशेषस्मरणेऽपि पुत्रस्वकरणं भर्तुरस्ति । पितुरेव स्वत्वानतिवृत्तेः । अभ्रातृ
सिद्धथादितद्विशेषावगतिः प्रयोगतो न्याय्यैव (2)। मेधा. कायां च विवाहप्रतिषेधे पुत्रिकामविवाह्यां दर्शयति ।
लिवाहां दर्शयति । (२) तदविपर्यस्तपुत्राया उत्पन्नमृतपुत्रायाः पुत्रियथा, 'नाभ्रातृकामुपयच्छेत तोकं ह्यस्य तद्भवतीति, काया मरणे वेदितव्यम् ।
दा.१७९ प्राकरणिकश्चायं प्रतिषेधस्तत्प्रतिषेधोपलभ्यमानमूलत्वा- (३) 'अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पत्र' इत्येवं त्प्रकरणाधीनोऽपि न संस्कारत्वमपनुदति। तथा च शिष्टा कृतायां पुत्रिकायामेतत् । या पुनरियं मे पुत्र इति क्रियते दर्शनीयकन्याभावे कपिलादिरूपामुपयच्छन्ति । तया | तद्विषयमाहतुः शङ्खलिखितौ - 'प्रेतायाः पुत्रिकाया न च स्वधर्मानुष्ठानमाचरन्ति । क्षतयोन्यन्यपूर्वाभावोऽत्र, भर्ता धनमर्हत्यपुत्रायाः।
अप.२।१४५ समानप्रवरादिकयोढयापि कथंचिन्न पत्नीकार्य कुर्वन्ति । (४) धनं तया जीवतो मृतस्य वा स्वपितुः प्राप्तम् । एतदर्थमेव कैश्चिन्नोद्वहेत्कपिलामित्यत्र दृष्टदोषोपवर्णन
मवि. प्राकरणिकत्वेऽपि सपिण्डादिप्रतिषेधस्य चैकरूप्यं मा | (५) अपुत्रायां पुत्रिकायां कथंचन मृतायां तदीयधनं विज्ञायीति । कथं पुनः स्पष्टप्रतिषेधो 'नाभ्रातृकामुपयच्छेत' । तद्भवाविचारयन्गृह्णीयात् , पुत्रिकायाः पुत्रसमत्वेनान

Page #792

.१३००
व्यवहारकाण्डम्
पत्यस्य पत्नीरहितस्य मृतपुत्रस्य पितुर्धनग्रहणप्रसक्तौ । दद्यात्' इति । अथापि पितुरन्यस्य सपिण्डीकरणमेव नतन्निवारणार्थमिदं वचनम् ।
करिष्यत इत्युच्यते तदपि न निषेधाभावात् लक्षणायाः (६) एतच्च यदा अपुत्रायास्तस्याः कुमारी न भवति संनिकर्षो विशेषाभावालक्षणविशेषापरिज्ञानेऽनवगम भगिनी वा, तदा बोद्धव्यम् । विर.५२० त्वमेव स्मृत्यादिबलेन च प्रकरणत्यागस्येति विरोधप्रसंग(७) इति, तत्पश्चादुत्पन्नभ्रात्रभावे वेदितव्यम् । स्तद्विशेषो हि पदार्थः प्रकरणादुत्कृष्यते द्वादशोपसदो
पमा.५५५ । हीनस्येतिवत् । अकृता वेत्यस्य चान्यपरत्वमुक्तम् । (८) अजातपुत्रा पुत्रिका म्रियेत चेद्धनं तद्भर्तुरेवे
मेधा. त्याह --अपुत्रायामिति । अविचारयन् पत्रिकापुत्रस्य (२) अकृताजातस्यापि दौहित्रस्याधिकारमभिदमातामहसंबन्धित्ववत्तद्धनं तस्येत्यन भिशङ्कः । पुत्रस्यैवा- धाति ।
दा.१८१ न्यार्थत्वं न तु पत्न्याः अतोऽस्य तद्धनस्वत्वमिति भावः। (३) अकृता पुत्रिकात्वेनापरिभाषिता । सदृशात्
मच..
नोत्तमादधमाद्वा । कृतापुत्रो दद्यात्प्रथमं पिण्डं सर्वदा, (९) अपुत्रिकं भर्तेवाहरेन्न पुत्रिकापितव्यादयः। स एव धनं हरेत्सदैव । अकृतापुत्रस्तु पुत्रपत्नीदुहित्रभाव
नन्द. एव ।
मवि. अकृता वा कृता वाऽपि यं विन्देत्सदृशात्सुतम् ।
(४) अकृता वा कृता वेति पुत्रिकाया एव द्वैविध्य, पौत्री मातामहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम् ।
तत्र 'यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरमि'त्यभि(१) अधस्तनोपरितनवाक्यपर्यालोचनया पुत्रिकापुत्र
धाय कन्यादानकाले वरानुमत्या या क्रियते सा कृताविषय एवायमतिशयोक्त्या प्रतीयते । अकृताया अपि
| ऽभिसंधिमात्रकृता वाग्व्यवहारेण न कृता। तथा गौतमः
'अभिसंधिमात्रात्पुत्रिकामेकेषामिति । अत एव 'पुत्रिदुहितुः पुत्रो मातामहधनभागित्युक्तं किं पुनः कृताया
काधर्मशङ्कयेति प्रागविवाह्यत्वमुक्तम् । पुत्रिकैव कृताइत्येवमन्यशेषत्वात्पुत्रिकाया विधिष्वानर्थक्यप्रसङ्गान्न
ऽकृता वा पुत्र समानजातीयाद्वोदरुत्पादयेत्तेन दोहित्रेण दौहित्रस्य रिक्थप्राप्त्यर्थः। ननु च स्मृत्यन्तरे दौहित्रमा
पौत्रकार्यकारणात्पौत्रिकेयवान्मातामहः पौत्री। तथा चासौ त्रस्य पिण्डदानाधिकारः श्रूयते 'मातामहानामप्येवमि'ति।
तस्मै पिण्डं दद्यात् । गोविन्दराजस्त्वकृता वेत्यपुत्रिकैव इहापि प्रकरणं हित्वा श्रुतिवाक्यसामर्थेन दौहित्रमात्रविषयतैव प्रतिपत्त न्याय्या। 'दद्यापिण्डं हरेद्धनं' इति ।
दुहिता तत्पुत्रोऽपि मातामहधने पौत्रिकेय इव माता
मह्या दिसत्त्वेऽप्यधिकारीत्याह । तन्न, पुत्रिकायाः पुत्रतथापरमुक्तं 'दोहित्रो ह्यखिलं रिक्थम्' इत्यादि। अत्रोच्यते
तुल्यत्वादपुत्रिकातत्पुत्रयोरतुल्यत्वेन तत्पुत्रयोस्तुल्यत्वायोयदुक्तं मातामहानामिति तद्बहुवचनं किं व्यक्त्यपेक्ष्यमुत्त
ग्यत्वादिति ।
ममु. लक्षणया प्रमातामहाद्यभिप्रायेण, व्यक्तिपक्षे एकस्यैव
(५) अत्राकृता वेति दृष्टान्तार्थम् । कृतायाः पुत्रिमातामहस्य पिण्डदानं प्राप्नोति श्राद्धादिवत् । तच्च सपि
कायाः सुतस्य पुत्रत्वेन अर्धाशभागित्वादप्रतिबन्धदायाण्डीकरणे कृते विरुद्धम् । एवं ह्याहुः 'अत ऊर्व त्रिभ्यो
हत्वस्योक्तेः। यथा कृतायाः पुत्रेण मातामहः पौत्री तथा* मिता., पमा., व्यनि., व्यप्र., विता. एषु ग्रन्थेषु इदं
ऽकृताया अपि पुत्रेणेति । अनेन 'कुर्यान्मातामह श्राद्धं वचनं दौहित्रसामान्यपरतया संगृहीतं, न पौत्रिकेयपरतया ।
नियमात्पुत्रिकासुतः' इत्यपि परास्तम् । पुत्रिकासुतस्य (१) मस्मृ.९।१३६; मिता.२।१३५, दा.१४४-१४५,
पुत्रमध्ये पाठा(पत्नी)त्पौत्र एव पुत्रिकासुतशब्दवाच्य १८०पमा.५२५; व्यनि.शात्सु (शं सु); सवि.४१५.४१६,
इति । अनयोर्मानववैष्णवयोः वचनयोः तात्पर्यवर्णने ४२५ शात्सु (शं सु) हरेद्धनम् (धनं हरेत्): ४२७ शात्सु (शं सु); व्यप्र.४८१,५२१ व्यउ.१५४ अकृ...कृता (अक्षता वा
विवदन्ते वृद्धाः । दौहित्रस्य मातामह श्राद्धं सकारणमेव क्षता); विता.४०२ (अकृतो वा कृतो वापि यो विन्देत् सदृशं पितृश्राद्धवन्निष्कारणं न भवतीति । तथाहि- 'यो यत सुतम्।) पौ (पु); बाल.२।१३५ (पृ.२२३); समु.१४१ हरे- आददीत स तस्मै श्राद्धं कुर्यादिति विष्णस्मरणात् । 'श्राद्धं द्धनम् (धनं हरेत); दच.७ (-).
मातामहानां तु अवश्यं धनहारिणा । दौहित्रेणार्थ

Page #793

दायभागः - पुत्रप्रकारा:, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३०१
।
धनग्रहणनिबन्धनं दौहित्रस्य मातामह श्राद्धकरणमिति । यत्तु पुलस्त्येनोक्तं- 'मातुः पितरमारभ्य त्रयो मातामहाः स्मृताः । तेषां तु पितृवच्छ्राद्धं कुर्युर्दुहितृसूनवः ॥' इति, तत्तु पितृश्राद्धेनानुशिष्टमातामह श्राद्धविषयमित्यवगवन्तव्यम् । यथोक्तं पितामहेन – 'पितरो यत्र पूज्यन्ते तत्र मातामहा अपि । अविशेषेण कर्तव्यं विशेषान्नरकं व्रजेत् ॥' इति । व्यांसोऽपि 'पितुर्मातामहांश्चैव द्विजः श्राद्धेन तर्पयेत् । अनृणः स्यात्पितॄणां तु यज्वनां लोकमृच्छति ॥' इति । स्कान्दे पुराणेऽपि-‘कृत्वा तु पैतृकं श्राद्धं पितृप्रभृतिषु त्रिषु । कुर्यान्मातामहानां च तथैवानृण्यकारणात् ॥ इति । यत्तूक्तं — 'कुर्यान्मातामहानां तु नियमात्पुत्रिकासुतः । उभयोरथ संबन्धात्कुर्यात्स उभयोः क्रियाः ॥' अत्र केचित्-द्विविधो हि पुत्रिकापुत्रः एको मातामहसंबन्धः अपरः पितृमातामहसंबन्धः । मातामहसंबन्धेन मातामह श्राद्धं कर्तव्यम् । उभयसंबन्धेनोभयोः क्रियाः कार्या इति । अयमाशयः पुत्रिकायाः सुत इति षष्ठीसमासाश्रयणात् तस्य मातामहशब्दवाच्यत्वात् । ... पुत्रिकासुत इति कर्मधारय समासाश्रयणे तु 'अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भविष्यति' । इति परि भाषावशात् पुत्रिकापुत्रस्य (?) मातामहसंबन्धः । इतरस्य तूभय संबन्धित्वमिति । अत्रोच्यते — दौहित्रस्य मातामहश्राद्धे पुत्रवदधिकार इत्याह विष्णुः - 'दौहित्रस्य मातामहश्राद्धं निष्कारणमिति । कारणं रिक्थग्रहणात्मकम् । दौहित्रस्य मातामह श्राद्धे नित्यवदधिकार इत्यर्थः । अत्र भारुचिः—निष्कारणमिति वदता विष्णुना भङ्गयन्तरेण समनन्तरकर्तॄणां पुत्रादीनां विद्यमानत्वे दौहित्रस्य कर्तृत्वसंक्रान्तिः । अत्रादिशब्देन पत्नी विवक्षिता, यद्यग्निविद्यासाध्यकर्मसु स्त्रीणामधिकारस्तत्रापि, पत्न्येव दद्यातत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत च' । इत्येवमादिवच तबलातत्र तासामधिकारः । तथा च गौतम:-'नित्यवदधिकारो दौहित्राणां मातामह श्राद्धे' इति । नित्यवदिति स्वार्थे वतिः । अतश्च — 'अकृता वा कृता वाऽपि यं विन्दे त्सदृशं सुतम् । पौत्री मातामहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम् ॥' इति पत्नीशब्दवाच्य भार्यापुत्रिकासुतविषयं
निष्कृत्यै कर्तव्यं विधिवत्सदा ॥' इति व्यासस्मरणात् । पुत्रिकाकरण पुत्रिकासुतविषयं च वेदितव्यम् । नन्वेवं 'अकृता वा कृता वेत्यादि वचनं पुत्रिकाकरणविषयं कृतेतिपदेन; अकृतेति पदेन तु गान्धर्वादिविवाहोढापुत्रिकाविषयम् । 'पौत्री मातामहस्तेने 'ति वचनसामर्थ्यात् पौत्रत्वमुभयोरेव पुत्रिकायाः पुत्रत्वात् तत्पुत्रस्य दौहित्रत्वात् । गान्धर्वविवाहे मातामहसा पिण्डयसगोत्रत्वयोरनिवृत्तेः तत्र पौत्रत्वमिति तयोरेव मातामह श्राद्धे नित्यवदधिकारः न दौहित्रमात्रस्येति चेन्मैवम् । 'दद्यात्पिण्डं हरेद्धनमिति धनहरणस्य पत्नीमूलकत्वात्पत्नीपदेन यज्ञसंयोगप्रतिपादकेन गान्धर्वादिविवाहोढापर्युदासात् तत्पौत्राणां दूरत एव पत्नीमूलकधनग्रहणमिति । किं च पौत्रीति सामर्थ्यात् गान्धर्वादिविवाहोढापुत्रिकापुत्रेऽपि नास्ति दौहित्रत्वात्तस्य किन्तूपचार एव । अतः पूर्वोतमेव सम्यक् । नन्वेवं 'यो यत आददीत स तस्मै श्राद्धं कुर्यादिति वैष्णववचनं 'दौहित्रस्य मातामह श्राद्धं निष्कारणमिति च वैष्णवमेव, उभयोर्विरोध इति चेन्मैवम् । अत्र भगवतो भारुचेर्मतमवतिष्ठते यः श्राद्धाधिकारी यतो यस्मात्सकाशाद्धनमादद्यात्तेन मिलितेन द्रव्येण तस्मै तदर्थं तत्प्रतिनिधिर्भूत्वा कुर्यादिति । अयमाशयःबहुपुत्रस्थले बहुदौहित्रस्थले पितुर्मातामहस्य वा और्ध्वदेहिकक्रियाणां मध्ये नवश्राद्धषोडशश्राद्धानां निष्पादने न बहूनामधिकारः किन्त्वेकस्यैवेति प्रकरणसामर्थ्यादुक्तं भारुचिनेति ध्येयम् । सोमेश्वरस्तु —— वचनस्याभिधानशक्त्या प्रकरणं बाधित्वा 'यो यत आददीत स तस्मै श्राद्धं कुर्यादिति वचनं पुत्रदौहित्रव्यतिरिक्तरिक्थग्राहविषयमित्याह । एतच्च समनन्तरमेवोक्तं विष्णुना -- 'उद्धृतद्रव्यादेकेनैव शक्तेन श्राद्धषोडशकं कार्यमिति । षोडशश्राद्धग्रहणं नवश्राद्धानामुपलक्षकम् । तथा च गौतम : - - ' समुदितद्रव्येण नवश्राद्धं षोडशश्राद्धं च कुर्यादिति । चकारः पन्थापरिव्ययणं समुच्चिनोति । समुदितशब्देन ज्ञायते - एकस्यैवाधिकारो नान्येषामिति । विष्णुवचने शक्तपदं सामर्थ्यमधिकारं च गमयति । तथा चायमर्थ:- एकशब्दो मुख्यवाची मुख्यो ज्येष्ठोऽधिकृतश्चेत्स एव अधिकारी । अन्यथा समनन्तरन्यायसिद्धार्थः । शक्तो दृढाङ्गः । एकः दौहित्राणां मध्ये स एवाधिकारीति । अस्मिन् प्रकरणे पठितत्वात् 'यो यत
|

Page #794

१३०३
आददीतेति वचनमेतदनुरोधेन व्याख्यातं भारुचिना । न्यायनिष्ठेन भगवता सोमेश्वरेण न्यायतः प्रकरणमुल्लङ्घि तमिति ध्येयम् | अतश्च यानि रिक्थग्राहकर्तृकपराणि'श्राद्धं मातामहानां तु अवश्यं धनहारिणा ।' इत्यादीनि तानि षोडशश्राद्ध विषयाणीति ध्येयम् ।
व्यवहारकाण्डम्
सवि.४२५-४२९ (६) दौहित्रस्य धनहरणादौ पुत्रिकाकरणमुपलक्षणमित्याह-- अकृतेति ।
(७) मिता टीका - मनुरपीति । पुत्रिकात्वेनाऽकृता वा कृता दुहिता सदृशात्सवर्णात् यं सुतं पुत्रं विन्देत लभेत तेन तत्सुतेन मातामहः पौत्री पुत्रवानेव । अत एव स सुतः उक्तहेतोः पाठक्रमादार्थक्रमस्य बलीयस्त्वात्तस्य धनं हरेत् गृह्णीयात्पिण्डं दद्याच्चेत्यर्थः । मेधातिथिना त्वमपि श्लोकः कैमुतिकन्यायेन पौत्रिकेयपरतयैव सिद्धान्तितः । बाल. २।१३५ (पृ.२०७ ) पौत्र दौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते । दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत् || (१) अत्रापि दौहित्र : पुत्रिकापुत्र एव विज्ञेयः 'दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत्' । अयमप्यर्थवाद एव विहितत्वादर्थस्य एतयोर्विशेषो नास्ति । एकस्य माताऽन्यकुलीनाऽपरस्य पिता तस्माद्दौहित्रोऽप्यमुत्र लोक एनं प्रतं सन्तं सततं संतारयति नरकात्पूर्वस्मात् ।
मेधा. (२) एतच्च पौत्रिकेयस्य पौत्रेण साम्यप्रतिपादनार्थं पुत्रिकाकरणानन्तरजातपुत्रेण सह धने तुल्यभागबोधनार्थम् |
*ममु.
X दमी. व्याख्यानं ' क्षेत्रजादीन् सुतानेतान्' इति मनुवचने द्रष्टव्यम् । बाल. व्याख्यानं 'दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थं' इति मनुवचने (१.१२९६) द्रष्टव्यम् ।
* शेषं मेधागतम् ।
(१) मस्मृ. ९ | १३९; गोरा. पौत्रवत् ( पूर्वजान् ); दा. ८१,२०९,२१५ उत्त; व्यनि.; दात. १८५ उत्त; नाभा. १४।४७ (=) दौहित्रोऽपि ह्य ( [स] दौहित्रोऽप्य) उत्त; दमी. १०९; विता. ४५४ उत्त; बाल. २।१३५ [पृ.२०२ (=) पू., २०७,२३३]; सेतु. ५७ उत्त; समु. १४१ स्मृत्यन्तरम् ; विच.११६ उत्त; नन्द. पौत्रवत् (पुत्रवत्).
मच.
।
(३) पौत्रेण पितामहान्तेभ्यो दीयते पिण्डादि तथाऽयमपि ददातीति भावः ।
मच.
( ४ ) यत एवमतोऽस्य मातामहरिक्थहारित्वमुपपन्नमिति प्रासंगिकम् ।
नन्द.
मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत्पुत्रिकासुतः । द्वितीयं तु पितुस्तस्यास्तृतीयं तु पितुः पितुः ॥ (१) स एव दद्यात्पिण्डं च पित्रे मातामहाय च ' इत्यत्र पुत्रिकापुत्र पिण्डदानं मातामहप्रक्रममुक्तम् । तस्मादयमपरः क्रमः पुत्रिकापुत्रपिण्डदानस्य, मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेदित्येवमादि । द्वितीयं तु पुनः पितुः । तस्या एव पितुरित्यनुमन्तव्यम् । ये तु पठन्ति 'पितुस्तस्ये' ति तत्प्रथमं पुत्रिकायै निरुप्य जनकाय निर्वपन्ति । तत्पितुः पितुरिति च जनकस्यैव पित्रे तृतीयम् । अस्मिंस्तु पक्षे +मेघा. मातामहाय पिण्डदानं नोक्तं स्यात् ।
|
(२) तत्र श्राद्धक्रममाह - मातुरिति । मातुः प्रथमपिण्डस्ततो मातुः पितुस्ततो मातुः पितामहस्येति । एवं ! कृते यदि पितुरपि पुत्रान्तरं नास्ति तदा पितृपितामह - तत्पितॄणां दद्यादिति प्रागेवोक्तम् । *मवि. (३) पुत्रिकाकरणपक्षे मातामहस्य मातामहादि • त्रिभ्यो दद्यादन्वष्टकायामपि तथैवेति विशेषः । मच. (४) पुत्रिका चासौ सुतश्च पुत्रिकासुत इति पुत्रकैव पुत्रस्थानीयेत्यर्थः । व्यप्र. ४६९ औरसादिद्वादशगणमुख्यपुत्रविधि : तलक्षणानि च । औरसः । स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् । तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम् ||
+ ममु. मेधागतं मविगतं च । * नन्द मविगतम् । x शेषं मविगतम् ।
÷ दी. ज्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इति अत्रिवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) मस्मृ. ९।१४० क., ग, घ. पुस्तकेषु तृतीयं तु (तृतीयं तत् ) इति पाठ:; मेधा. पितुस्तस्य इति पाठः; व्यक. १५७ स्तस्या (स्तस्य); गौमि. २८।१६६ विर. ५६३, वीमि. २ | १२८ व्यप्र. ४६९.
(२) मस्मृ. ९।१६६; मेधा. प्रथमकल्पितम् (प्राथमकल्पिकम्); व्यक. १५५ प्रथम (प्राथम्य); मभा. २८ । ३ ३ द्धि (तु); मवि.मेधावत्; विर.५५३ स्वक्षे... तु (संस्कृतायां तु भार्यायां ) द्धि (तु); सुबो. २।१३२ दयेद्धि यम् (दितश्च यः); व्यनि.

Page #795

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्व
१३०३
ज्ञापयति । उपकारापचयाभिप्रायाच्च प्रतिनिधिव्यवहारः । न ह्येषां प्रतिनिधिता संभवति । प्रारब्धस्य कर्मणोऽङ्गापचारे प्रतिनिधिर्न च पुत्रकर्माङ्गमपत्योत्पादनकर्मणोऽगुणकर्मत्वात् । तेन सत्येव क्षेत्रजादीनां पुत्रत्वे प्रतिनिधित्ववचनमौरसप्रशंसार्थम् । यथाऽपशवो वाऽन्ये गोऽश्वेभ्यः पशवो गोऽश्वा इति पशूनामपशुत्ववचनं गवाश्वान् प्रशंसितुम् । यथा च यो यदीयाद्वीजाज्जातः
तस्य न पुत्र इति तथा च दर्शितं महाभारते - द्वैपायनाज्जाताः पाण्डुधृतराष्ट्रविदुरादयो नैते व्यासपुत्रा इति व्यपदिश्यन्ते । यथा च सप्रयोजनं क्षत्रियादिपुत्राणामौरसत्वं तथोपपादितम् । अथ क्षेत्रजादिषु पुत्रिकापुत्रेण द्वादशसंख्यातिरेक आप्नोति । भवतु को दोषः । त्रयोदशोऽयं पुत्रोऽस्तु । औरसेन तुल्यफलत्वात् तदग्रहणमिति । तत्साम्याच्च । तथा च स्मृत्यन्तरं ' तत्समः पुत्रिकासुतः' (यास्मृ. २।१२८) इति ।
(१) आत्मीयवचनः स्वशब्दो न समानजातीयता- दृष्टं यथौरसो भूयसा शक्नोत्युपकर्तुं न तथेतरे इति माह । एतेन स्वयं संस्कृतायां जात औरस इतरथाSसंस्कृताया निवृत्तिपरः संस्कृतशब्दः संभाव्यते । ततश्चान्येन संस्कृतायामपि औरसः स्यात् । उक्तार्थे च स्वशब्दे क्षत्रियादिपुत्रा अप्यौरसा भवन्ति । न हि तेषामन्यत्पुत्रलक्षणमस्ति । अन्ये तु प्राथमकल्पिकमौरसविशेषणं मन्वानाः क्षत्रियापुत्रानौरसान संपूर्णलक्षणान्मन्यन्ते । एवं तु व्याख्याने यथा स्वक्षेत्रे संस्कृतायामसंपूर्ण लक्षण औरसस्तथा स्वेऽसंस्कृतायां प्राप्नोति, किं पुनः क्षत्रियादीनामौरसत्वेन पुत्रास्तावद्भवन्ति परिमितांशभाजश्व । अथोच्यते । असत्यौरस क्षेत्र जादिलक्षणे द्वादशसंख्यानियमात्कथं पुत्रत्वमिति । अत्रोच्यते । किमु लक्षणेन, लोकतो व्यवहारप्रसिद्धेः । तथाहि यो यतो जातः स तस्य पुत्र इति, लौकिका व्यवहरन्ति । तथा चाजन के कश्चित्पितृव्यवहारं कुर्वन्नन्येनेति बोध्यते - नैष ते पिता न हि त्वमनेन जात इति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जनकः पिता जन्यश्च पुत्र इत्येतदवगम्यते । विशेष व्यपदेशार्थस्तु लक्षणारम्भः । यत्तु क्षेत्रजादेरजनके वा पुत्रत्वमिति तत्कार्यनिबन्धनमपुत्रस्यापि कार्यविधा - नात्पुत्रत्वं पुत्रत्वस्य तन्निषेधार्थे जातत्वमिति । तथा चैते प्रतिनिधय उच्यन्ते तैः । अत्रायं जन्मनिबन्धे हि पुत्रत्वे औरसपुनर्भवनियुक्तासुतानां विशेषो न स्याजन्मनस्तुल्यत्वात् । किंच पुत्रकार्यकारणान्नैव कश्चिदपुत्रः स्यात् । यस्तु लौकिको व्यवहारः असौ जनकेऽपि पितृव्यवहारदर्शनाद्व्यभिचारी । तेन सत्यपि प्रयोग इन्द्रादिशब्दवल्लोकतोऽर्थातिशयाच्छास्त्रे चोत्पत्तिविधानाद्भार्यादिव्यवहारवत् पुत्रव्यवहारोऽवगन्तव्यः । तत्र च यदौरसस्य प्राथमकल्पिकत्ववचनं तत्र व्यवहारोऽवग `न्तव्यः । न व्यवहारे, किं तर्ह्यपकारेऽपि पितुरुपकारेण मभावत्; स्मृचि. ३१ (स्वे क्षेत्रे च कृतायां तु स्वयमुत्पादयेत्सुतम्); नृप्र.३९ द्धि यम् (त्सुतान् ) कल्पितम् (कल्पजम् ); मच.मेधावत् ; 'चन्द्र. १७७ स्वक्षे... तु (सुसंस्कृतायां भार्यायां ) द्धि (तु); दमी. २४ कल्पितम् (कल्पिकम् ) ; व्यप्र. ४६७ स्वक्षे.......तु (संस्कृतायां स्वभार्यायां ) द्धि (तु) तमौरसं (और सं तं शेषं मेधावत्; बाल. २।१२८ तु (हि) द्धि (तु): २।१३२ (पृ.१७८) इथेद्धि यम् (दितश्च यः) शेषं मेधावत् : २ १३५ (पृ. २३६) मेघावत्; समु. १३७ द्धि (तु) प्रथ (प्राथ).
व्य. का. १६४
मेधा.
(२) उक्तपुत्राणां लक्षणान्याह – स्वक्षेत्र इति । स्वक्षेत्रे स्वरवर्णक्षेत्रे संस्कृतायां स्वयं परिणीतायाम् । प्राथमकल्पिकं मुख्यम् । मवि. (३) स्वभार्यायां कन्यावस्थायामेव कृतविवाह - संस्कारायां यं स्वयमुत्पादयेत्तं पुत्रमौरसं मुख्यं विद्यात् । 'सवर्णायां संस्कृतायामुत्पादितमौरस पुत्रं विद्यादि ति बौधायनदर्शनात्सजातीयायामेव स्वयमुत्पादित औरसो ज्ञेयः ।
ममु.
(४) स्वयमुद्वाहितायामुरः संश्लेषण जातत्वादौरसः । क्षेत्रजे तदभावो नारदेनोक्ती ' गात्रैर्गात्राण्यसंस्पृशन्नि' त्यादिना । 'सवर्णायां संस्कृतायां स्वयमुत्पादितमौरसं जानीयादि ति बौधायनदर्शनात् सजातीयोत्पन्नः औरसः । अत्र सवर्णापदं द्विजत्वादिजातिपरं अन्यथा क्षत्रियावैश्याशूद्रासु जातानां विप्रादित्रयपितृकाणामौरसत्वाभावेनापुत्रत्वापत्तिरिति । तत्र परं सजातीये मुख्यमौरसत्वमन्येषां गौणमिति भावः । स्वक्षेत्र इति क्षेत्रशब्दस्याजहल्लिङ्गता । प्राथमकल्पिकं उत्सर्गतः सर्वत्राधिकारिणम् । +मच.. (५) प्रथमकल्पितं प्रधानत्वेन कल्पितम् । नन्द.
+ भाच, मचवद्भावः ।

Page #796

१३०४
व्यवहारकाण्डम् क्षेत्रजः
(१) चशब्दः पठितुं युक्तो 'माता पिता चेति न यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा। वाशब्दः। न ह्यभयोरपत्यमन्यतरानिच्छायां दातुं युक्तम् । स्वधर्मेण नियुक्तायां स पुत्रः क्षेत्रजः स्मृतः ॥ अथापि वाशब्दः पठ्यते । तथा चोक्तम्-'माता पिता वा
(१) व्याधितस्याप्रतीकारराजयक्ष्मादिव्याधितस्य । दद्यातां', 'तयोरपि पिता श्रेयान्' इति कार्यान्तरविनियोगअवशिष्टं स्पष्टम् ।
मेधा. विषयमेतत् । ननु स्वत्त्वापत्तौ मातुः स्वमिति पितरि पुत्रं (२) तरूपं भार्या तस्यां सवर्णाद्वा देवराद्वा सपि- प्रति दातृत्वं नास्ति । सत्यं, पितृत इति वचने 'अभावे ण्डाद्वा जातः । स्वधर्मेण क्षेत्रजोत्पत्तिधर्मेण घृताभ्यङ्गा- बीजिनो मातेति विनियोगविशेषविषयत्वात् । आह च दिना स्वपुत्रः क्षेत्रजः।
मवि. वसिष्ठः (वस्मृ.१५१५) 'न स्त्री पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाच्च' - (३) यो मतस्य नपुंसकस्य प्रसवविरोधिध्याध्युपेसस्य इति । सदृशमित्युक्तं, सदृशं न जातितः । किं तर्हि, वा भार्यायां घृताक्तत्वादि नियोगधर्मेण गुरुनियुक्तायां कुलानुरूपैर्गुणैः । क्षत्रियादिरपि ब्राह्मणस्य दत्तको युज्यते। जातः स क्षेत्रजः पुत्रो मन्वादिभिः स्मृतः। ममु. प्रीतिग्रहणं लोभादिना प्रतिषेधार्थम् । मेधा. . (४) क्षेत्र लक्षयति-य इति । प्रमीतस्येति (२) आपद्ग्रहणादनापदि न देयः । दातुरयं प्रतिपतिताद्युपलक्षणम् । क्लीबस्येत्यपत्यजनकत्वाभावपरं तेन षेधः ।
_ *मिता.२।१३० पाण्डवाः संगताः । अत्र तु प्रयाजादिवत्पाठक्रमो (३) तत्र यो मातापितृभ्यां पित्रा वा मात्रा. वा विवक्षितस्तेन पूर्वपूर्वाभावे उत्तरोत्तरस्यैवाधिकारिता। भत्रनुमत्या यस्मै दत्त: स तस्य दत्तको नाम पुत्रो क्षेत्रजः क्षेत्रमत्र पत्नी तत्र जातः ।
मच. भवति । 'माता पिता वेति । अद्भिरिति सकलदान. (५) अत्र सर्वत्र जीवति क्षेत्रिणि व्याध्यादिप्रतिरुद्ध धर्मोपलक्षणार्थम् । आपदि दुर्भिक्षादौ । अथवा ग्रहीतु. पत्रोत्पादने, यथायोग गरूणां भर्तरपि नियोगः संविच्च । रापदि सुताभावे । सदृशं दातुर्ग्रहीतुश्च सवर्णम् । प्रीतिमृते तु गुरूणामेव । तथा च क्षेत्रजो द्विविधो द्विपितृक: संयुक्तौ न भयादिसंयुक्तावित्यर्थः । +अप.१९२८ क्षेत्रिकपितृकश्च ।
व्यप्र.४७४ (४) माता पितर्यसति । आपदि स्वतः तस्य रक्षणादत्तकः शक्तौ । .
मवि. माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि। (५) द्भिरिति पुत्रदान विधानस्योपलक्षणार्थम् । सहशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः * प्रीतिसंयुक्तं न तु लोभादिसंयुक्तम् । स्मृच.२८८ * दमी.व्याख्यानं 'नैकपुत्रेण कर्तव्यं' इति शौनकवचने
(६) माता पिता वा परस्परानुज्ञया यं पुत्रं परिग्रहीतु: द्रष्टव्यम् ।
| समानजातीयं तस्यैव पुत्राभावनिमित्तायामापदि प्रीति' (१) मस्मृ.९।१६७; व्यक.१५५, मभा.२८३३; युक्तं न तु भयादिना उदकपूर्व दद्यात सदस्त्रिमाख्यः स्मृच.२८८; विर.५५५ पुत्रः (शेयः) स्मृतः (सुतः); पुत्रो विज्ञेयः ।
ममु. सुयो.२२१३२ स्तल्पजः (स्त्वप्रज) व्याधि (पति) वा (च); (७) सदृशं सवर्ण भर्तरि प्रोषिते मृते वा आपदि व्यनि.; स्मृचि.३१ वा (च); नृप्र.३९ स्वधर्मेण (धर्मेण वि); केवलं मातुरधिकारो दाने तथा मातरि मृतायामुन्मादाव्यप्र.४७४ ; बाल.२।१२९ वा (च) शेषं विरवत् : २।१३२; दियुक्तायां वा आपदि केवलं पितुरधिकारः । अन्यथो. समु.१३७ व्याधि(पति).
भयोरपि सहैव । आपदीत्यापच्छब्दोपादानादनापदिन (२) मस्मृ.९।१६८; मेथा. पिता वा (पिता च); मिता. २।१२८; अप.२।१२८ क्तं (क्तौ); व्यक.१५७ दत्रिमः सवि. मितागतम् । + विर. अपगतम् । शेपं अपगतम् । (दत्तकः); मभा. २८१३३; स्मृच.२८८; विर.५६७ अप- चन्द्र.१७५ पिता वा (पितरौ) तं (क्तौ); दमी.४ पू., वत् ; स्मृसा.६९ पिता वा (पितरौ) दत्त्रिमः (दत्तकः); २९उत्त.:५७; व्यप्र.४७६; संप्र.२११ उत्त.: २२४ पू.; मपा.६५२; सुबो.२।१३२; दीक. ४४ अपवत्; व्यनि.; नृप्र. व्यम.४७; सिन्धु.८६५, बाल.२।१.३ २,२।१३५(पृ.२३.७); ३९; सवि.३९१ (=) संयुक्त (युक्तं च) दत्त्रिमः (दत्तकः); समु.९४,१३७; दच.५.

Page #797

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३०५ देय इति गम्यते । अनापदि दत्ते दातुदोषो न प्रति- सजातीयपुंस एव 'अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयीते'ग्रहीतुः ।
मपा.६५२ ति तच्छब्देनाष्टवर्षब्राह्मण्यपुंस्त्वोपयनादिसंस्कृतस्यैव परा(८) प्रीतिसंयुक्तं न बलोपधिकृतम्। मच. मर्शात् । एतेन 'स्त्रेर्मम् नित्यम्' इति मबन्तो दत्त्रिमशब्दो
(९) मातापितरौ प्रत्येक मिलितौ वा। अद्भिरिति दान निवृत्तकर्मत्वाविशेषाद्वरायान्यस्मै वा दत्ता कन्यादानप्रतिग्रहप्रकारोपलक्षणम् । सदृशं सवर्णम् । प्रीति- मप्यभिधत्त इति केषांचिदुक्तिः परास्ता । व्यम.४७-४८ संयुक्तमिति क्रियाविशेषणम् ।
व्यप्र.४७७ (११) सदृशं सवर्ण आपदीति विशेषणादनापदि (१०) वाशब्दान्मात्रभावे पितैव दद्यात् । पित्रभावे मा- दत्तस्य न्यूनत्वं, प्रीतिसंयुक्तमिति विशेषणाद्भयादिना तैवोभयसत्वे तु उभावपीति मदनः। आपद्ग्रहणादनापदि दत्तस्य न्यूनता ग्राह्या आपदत्र संतानपरिक्षयः प्रतिन देयः । अयं निषेधो दातुरेव पुरुषार्थो न क्रत्वर्थ इति ग्रहीतुः ।
नन्द. विज्ञानेश्वरः (यास्मृ.११३०) तन्न । अस्य वाक्याददृष्टार्थ- (१२) मिताटीका-अत एव कात्यायन:-'आपतया क्रत्वर्थत्वावगमात्कथंचिदृष्टार्थत्वेऽपि वा नियमा- काले तु कर्तव्यं दानं विक्रय एव वा । अन्यथा न दृष्टस्य आवश्यकत्वान्न तदतिक्रमे कार्यविशेषप्रयोजका- प्रकर्तव्यमिति शास्त्रविनिश्चयः ॥ इति । दृष्टसिद्धिः। केचित्त्वापच्छब्दस्य स्वार्थत्यागादापत्तेरनाप
___वाल.२।१३५(पृ.२३८) त्परिसंख्यापकत्वाभावेन न निषेधार्थकत्वम् । किं त्वापदो अपुत्रो ब्राह्मणः कुर्यात् पुमान् पुत्रप्रतिग्रहम् । निमित्तमात्रबोधकत्वमेव । न च नैमित्तिकत्वे आपदि सपत्नीकः क्रियार्थे च न कान्ता केवला क्वचित् ।। पुत्रादाने प्रत्यवायापत्तिः । एतद्वाक्यस्य संज्ञासंशिसंबन्ध
कृत्रिमः मात्रबोधकत्वात् । आपदि निमित्ते दानविधायकत्वा- संदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् । भावात् । यदपि विवाहप्रकरणे तेनैवोक्तं रोगिण्यादि- पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं स विज्ञेयस्तु कृत्रिमः ॥ निषेधातिक्रमे दृष्टविरोध एव भार्यात्वं तत्पद्यत एवेति तद- (१) अत्रापि सदृशो गुणत एव विज्ञेयः। ये तु प्यनेनैवापास्तम् । सदृशं कुलगुणादिभिर्न जात्या । अतः सदृशं सवर्ण व्याचक्षते, तेषां सजातीयमिति एष पाठो क्षत्रियादिरपि विप्रादेर्दत्तको भवतीति मेधातिथिः। युक्तो यद्ययमोंऽभिप्रेतः । न तु जात्या सादृश्यमिति सदृशं जात्येति कुल्लूकभट्टः । युक्तं चेदम् । याज्ञवल्क्येन युक्तमेव । गुणदोषविचक्षणम्। केचिदाहुस्तावन्न क्रियते 'औरसो धर्मपत्नीज' इति द्वादशान पि पत्राननुक्रम्य यावन्न प्राप्तव्यवहारः । न ह्यसौ गुणदोषान् जानाति । 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिरि'त्युपसंहारात् ।
* सदृशपदार्थो व्यमवत् । स्पष्टीकरिष्यते घेदं वक्ष्यमाणशौनकवचोभ्याम् । विज्ञा- (१) कभ,८७६. नेश्वरोऽप्येवम् । 'ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति मानवः ।
(२) मस्मृ.९।१६९ स्तु (श्च); मेधा.'सजातीयं' इति इति ज्येष्ठस्यैव पुत्रकार्यकरणे मुख्यत्वात्स न देय इत्ययः । एष पाठः; अप.२।१२८; व्यक.१५७ तु प्र (यं प्र); मभा. मपि निषेधो दातुरेव न प्रतिग्रहीतुरित्यपि सः। स्यादयं प्रति. २८३३ चक्षणम् (वर्जितम्); गौमि.२८।३१ मभावत्; उ. पेधो दातुरेव यद्येतस्य ज्येष्ठदान निषेधकता स्यान्न तु साऽ- २।१४।२ छ (ता) शेष मभावत् ; मवि. 'विचक्षण' इति स्ति । मानाभावात् । 'पुत्रीभवती' त्यनेन पत्रित्वमात्रोक्त्या कचित्पाठः; स्मृच.२८८; विर.५७२ तु प्रकुर्याचं (यं प्रकुऋणापाकरणोक्तिमात्रपरत्वाच्च । अत एव 'पितृणामनण
वीत); स्मृला.६९ तु (य) यं (तi) स विशेयस्तु कृत्रिमः (तमाहुः चैव स तस्मात्सर्वमहतीत्युत्तरार्ध संगच्छते । सर्वे द्रव्यम् ।
कृत्रिम सुतम् ); सुबो.२।१३२ धिं (वणिं); दीक.४४,
व्यनि.तु प्र (पति) णक्षम् (क्षणः); नृप्र.३९; चन्द्र.१७६ तु दत्तकश्च पुमानेव भवति न कन्या । स शेयो दत्रिमः सुत'
प्रकुर्याय (यं प्रकुर्वीत) विशेयस्तु कृत्रिमः (ज्ञेयः कृत्रिमः सुतः); इति संज्ञासंज्ञिसंबन्धबोधकवाक्यगतेन स इति सर्वनाम्ना
व्यप्र.४७९ तु प्रकुर्याय (यं प्रकुर्यातां); बाल.२।१३१ विरमातापितृकर्तुकप्रीतिजलकगुणकापन्निमित्तकदानकर्मीभून
वत् : २।१३२ मस्मृवत् ; समु.१३७ धं (घो) क्षणम् (क्षण:); शेष अपगतम् ।
कृभ.८९१ दोष (दोषे) विज्ञेयस्तु कृत्रिमः (शेयः कृत्रिमः सुतः).

Page #798

१३०६
व्यवहारकाण्डम्
तदा त्वेवं जानाति येनाहं जातो येन च संप्रति पुत्र- प्रतिलोमत्वान्न क्वचित्पुत्रकार्याधिकारी सः। मेधा. तया भरणं मे क्रियते तस्याप्यहं पुत्र इति अभ्युपगत- (२) गृहे पाणिग्राहस्य सवर्णैरनेकैर्ऋतुकाले संसर्गो नि. पुत्रभावात् तथैव ग्रहीतव्यः । अपि त्वन्यतरत्वे विशेषो श्चितोऽपि व्यक्तिविशेषानिश्चयात्कस्यायं गर्भ इत्यनिश्चयः। नास्ति ।
मेधा. न त्वधमवर्णगमनसंदेहेऽपि । यस्य तल्पजो भार्यायां जातः। - (२) अत्र सदृशग्रहणं जात्यपेक्षम् । अप.२।१३१
*मवि. (३) सर्व एते समानजातीयाः 'सजातीयेष्वयं प्रोक्त- (३) गृहे भार्यायाम् ।
स्मृच.२८८ स्तनयेषु मया विधिः।' इति याज्ञवल्क्यवचनात् ।
अप विद्धः - उ.११४४२ मातापितभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा। . (४) सदृशं सवर्ण गुणदोषविचक्षणं न तु बालं कुर्यात् यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते ॥ . त्वं मम पुत्र इति नियम्य । पुत्रगुणैर्वयोल्पत्वादिभिः । (१) बहुप्रजतया भरणासमर्थनात्यन्तदुर्गत्या, केनगुणदोषविचक्षण इति क्वचित्पाठः तत्र कर्तुर्गुणदोष- चिद्वा दोषयोगेन मातापितृभक्तिहीनत्वादिना, न पुनः ज्ञानोक्त्या पतितादित्वेन ज्ञात्वा यदि पुत्रं कुरुते तदा पातित्येन । तस्य न केचिदपि पुत्रकार्येऽधिकार इति नासौ पुत्र इति विवक्षितम् ।
+सवि. दर्शितम् । अयमप्यन्यतरेणोत्सर्गः, परिग्रहः पुत्रबुध्या न (५) यं पुनः समानजातीयं पित्रोः पारलौकिकश्राद्धा. तु तजीवितेच्छया।
- +मेधा. दिकरणाकरणाभ्यां गुणदोषौ भवत इत्येवमादिशं पत्र. (२) उत्सृष्टः दुष्टमुहूर्तादिहेतुतः न पातित्यतः । गुणैश्च मातापित्रोराराधनादियुक्तं पुत्रं कुर्यात्स कृत्रिमा
स्मृच.२८८ ख्यः पुत्रो वाच्यः।
ममु. (३) उत्सृष्टमन्यस्मा अदत्वा त्वरादिना परित्यक्तं (६) प्रकुर्यातां मातापितरौ मिलितौ प्रत्येकं वा । तत्काले च तस्यापरिग्रहे रक्षणं न संभवत्येवेति निश्चित्य व्यप्र.४७९ गृह्णीयात् । अयमपि सवर्ण एव।
मवि.
कानीन: गूढजः उत्पद्यते गृहे यस्य न च ज्ञायेत कस्य सः ।
'पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः । स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः॥
तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवम् ।। (१) न च ज्ञायेत माता याद्भ्रान्ता बहुशो गता
x विर. मेधावत् , मविवच्च भावः । वा तदा न ज्ञायते का पुनस्तस्य जातियतः पूर्वरुक्तं
* ममु., बाल, मविवद्भावः । व्या. मविवत् । 'अविज्ञातबीजिनो मातृतः' । एतच्च यत्र हीनजातीय
+ अप., विर., चन्द्र., बाल. मेधागतम् ।
अस्य श्लोकस्य मेधा.व्याख्यानं 'अपुत्रायां मृतायां' पुरुषशंका नास्ति । तदाशंकायां हि प्रतिलोमसंभवः ।
इति मनुवचने (पृ.१२९९) द्रष्टव्यम् ।। .. + चन्द्र. मविगतम् । * विर. ममुगतम् ।
(१) मस्मृ.९।१७१; अप.२०१२८ परि (प्रति); मभा. (१) मस्मृ.९।१७०; मभा.२८।३३ च (वि); गौमि. २८.३३ अपवत; गौमि.२८।३० परि (प्रति) स उच्यते (तु २८।३० स्य सः (स्यचित्); उ.२०१४।२ गौमिवत् ; स्मृच. स स्मृतः); उ.२।१४।२ अपवत् ; स्मृच.२८८ स उच्यते (तु २८८ यस्य...सः (यस्तु न विज्ञायेत कस्य वा); विर.५६६; स स्मृतः); विर.५७१ स्मृचवत् ; सुबो.२।१३२; व्यनि. स्मृसा.६९; सुबो.२।१३२ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य (मुत्पन्नो नृप्र.३९; चन्द्र.१७६ष्टं (ष्टः) शेषं स्मृचवत् ; बाल.२।१३२ यस्य स्यात्तस्य); व्यनि. (उत्पद्यते गृहे यस्तु ज्ञायते न च कस्य (पृ.१७३ गौमिवत्,१७८); समु.१३७ स्मृचवत् । दच.१.पू. च) स गृहे गूढ उ (स्वगृहे गूढमु); नृप्र.३९ च (वि); चन्द्र. । (२) मस्मृ.९।१७२; मिता.२।१२९; अप.२।१२९; १७५, वीमि.२।१२८ गौमिवत्, व्यप्र.४७४, बाल. मभा.२८१३४ तं कानीनं (कानीनं तं); गौमि.२८।३१ द्रहः २।१२९,२।१३२; समु.१३७ यस्य न च (यस्तु न वि) (दिह); उ.२।१४।२ द्भवम् (द्भवः); स्मृच.२८८; मपा. शेषं गौमिवत् ; नन्द. गौमिवत्.
६५२ मभावत्; सुबो.२।१३२; दीक.४४ वदेन्नाम्ना (विजा. १ पुत्राभा.
१त्पुरुषकार्याधिकारिणः, २ प्रत्यक्षत्वेन. ३ कचिदेव पु.

Page #799

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३०७
(१) अयं श्लोकः प्राग् व्याख्यातः । स्वयंदत्तकृत्रि- | द्यवस्थान भिधानाद्विरोध एव न प्रतिसंहितः । तेन हि मापविद्धेषु अस्य च भागकल्पना प्राङ् निरूपिता। मातामहसुतत्वं कानीनस्य बोधयन्ति बहूनि वचनान्युप(प्रतिग्रहभूमिनिषेधश्च सत्यन्यस्मिन् धने तावत् )। मेधा. न्यस्य तद्विरुद्धे ब्रह्मपुराणनारदवचने तदनुपदमेव
(२) वोढः विवाहयितुः पुत्रं, तथा मातामहस्याप्यसौ लिखिते । तत्र वसिष्ठस्य वचः- 'कानीनः पञ्चमो यं सुतान्तराभावे ऋक्थहरः 'मातामहसुतो मत' इति पितृगहेऽसंस्कृता कामादुत्पादयेत्स कानीनो मातामहस्य याज्ञवल्क्यवचनात् । एतदपि सवर्णोत्तमवर्णजनितस्य पुत्रो भवतीत्याह । अथाप्युदाहरन्ति-अप्रत्ता दुहिता ज्ञाने।
मवि. यस्य पुत्रं विन्देत तुल्यतः । पुत्री मातामहस्तेन दद्यात्पि(३) तत्र वोदरित्युपादानाद्विवाहिता चेत्तदा वोटु- ण्डं हरेद्धनम् ॥' इति । नारदस्यैवम्- (नास्मृ.१६।१८) नों चेन्मातामहस्येत्येतदवगम्यते। मपा.६५२ 'अज्ञात पितृको यस्तु कानीनोऽनूढमातृकः । मातामहस्य
(४) एतैर्वाक्यैरपरिणीतायां पितृगृहावस्थितायां दद्यात्स पिण्डं रिक्थं हरेत्ततः॥ बौधायनस्यापि—'असंसवर्णजारजः कानीनः । स च मातामहसुत स्कृतामनतिसष्टां यामुपगच्छत्तस्यां यो जातः स कानीन इत्युक्तं, तद्विरुद्धं ब्रह्मपुराणीयं कल्पतरुलिखितं इति । अत्र प्रतिविदध्मः । मातामहसुतत्वं कानीनस्य प्रतिवाक्यम् --'अदत्तायां तु यो जातः सवर्णेन पितुर्गहे । पादयतां वचनानां सर्वथा या न दत्ता तस्यां सवर्णजातस कानीनः सुतस्तस्य ,यस्मै सा दीयते पुनः ॥ नारद- विषयत्वम् । वोढः सुतत्वं प्रतिपादयतां तु संकल्पितायां वाक्यमपि तत्रैव-(नास्म. १६।१७.) 'कानीनश्च सप्तपदीपर्यन्तं विवाहभावनाभाव्यभार्यात्वमप्राप्तायां यः सहोढश्च गूढायां यश्च जायते । तेषां वोढा पिता ज्ञेय- सवर्णादुत्पन्नस्तद्विषयत्वम् । अदत्तायामिति ब्रह्मपुराणस्ते च भागहराः स्मृताः ॥' इति । अत्रादत्तायां सव- वचने बौधायनवचने चानतिसृष्टामिति पदाभ्यामसमाप्त
त् पितर्गहे जातस्य कानीनत्वमविरुद्धम् । यस्मै सा | विवाहभावनोच्यते । न तु सर्वथाऽदत्ता । युक्तं चैतत् । पुनर्दीयते तस्यासौ सुत इति तु विरुद्धम् । नारदवचने- संकल्पेन पितृस्वत्वापगमपरिणेतृस्वत्वोत्पत्त्योरुपक्रमात् । ऽपि गूढोत्पन्नसहोढकानीनानामपि वोढैव पितेति प्रति- पितुः सर्वथा स्वत्वापगमाभावाच्च कानीनत्वव्यपदेशस्य पादितम् । मनुनापि वोदुरित्युक्तं न मातामहस्येति । परिणेतृस्वत्वोपक्रमेण तदीयत्वस्य च संभवात् । पूर्णपितया तु मिताक्षराकृता यद्यनूढायामुत्पन्नस्तर्हि मातामह- स्वत्वे तु तदुत्पन्नस्य मातामह्सुतत्वोपपत्तेः । मनुवचनसुतोऽथोढायां तदा वोटुरेवेति व्यवस्था कृता । सापि स्याप्ययमर्थः । या संकल्पिताऽसमाप्तविवाहभावना अत मनसि न चमत्कारमादधाति । तथा सति हि कन्या- एव कन्या। परिणेतभार्यात्वस्या निष्पत्तेः । तादृशकन्याशब्दवाच्यायामपरिणीतायामजातत्वात् तस्य कानीनत्वं समुद्भवं कानीननामानं वोढुर्येन विवाह्यते तस्य वदेटुर्वचम् । न च कन्याशब्दः स्त्र्यपत्यमात्रपरो विशेषण- दिति । अत एव 'पितवेश्मनी'त्यपि संगतमनुवादतया। वैयर्थ्यात् । गूढजादीनामपि तत्रोत्पन्नत्वेनाव्याव- विवाहानन्तरमेव भर्तगृहप्रवेशात् । मिताक्षराग्रन्थस्याप्यतकत्वात् । सर्वा हि कस्यचित्कन्यैव । ब्रह्मपुराणवचन- यमर्थः । अनढायां वोढुमनुपक्रान्तायाम् । ऊढायां वोढुविरोधश्च दुष्परिहरस्तत्रादत्तायामित्युक्तत्वात् । अत मपक्रान्तायामिति । आदिकर्मणि क्तो न तु भूते । समाप्तएव मानवविरोधोऽपि दु:समाध एव । कल्पतरुकारे- विवाहभावनायां तु सवर्णजारजातो गूढजः । अत णापि परस्परविरुद्धवचनानि लिखितवता हृदय शून्यव- एव गृहे प्रच्छन्न उत्पन्नो भर्तृगृहे तेनाज्ञातो जात इत्यु
क्तम् ।
____ व्यप्र.४७५-४७६ ( ) एतच्चिदाङ्कितं वाक्यं अत्र न संगच्छते । किन्नु
(५) वोढुस्तं पुत्रं विदुः न कन्यापितुः। नन्द. 'चतुरोंऽशान्' इति ( मस्मृ.९।१५३) श्लोकव्याख्याने संगच्छते ।
सहोढः नीयात् ); व्यनि.; नृप्र.३९; व्यप्र.४७५; विता.३६०;
या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताऽज्ञातापि वा सती। बाल.२।१३२ (पृ.१७८): समु.१३७ कन्या...द्रहः (यं पुत्रं जनयेत्कन्यका रह:).
(१) मस्मृ.९:१७३, अप.२।१२८, मभा.२८।३४

Page #800

१३०८
वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते ।। (१) ज्ञाता गर्भिणीत्वेन । इदमपि पूर्ववत् । मवि. (२) या गर्भवती अशातगर्भा शातगर्भा या परिणी यते, स गर्भस्तस्यां जातः परिणेतुः पुत्रो भवति, सहोढ इति व्यपदिश्यते ।
ममु.
व्यवहारकाण्डम्
(३) ज्ञाताऽज्ञाता वा गर्मिणीत्वेन संस्क्रियते पाणिग्रहणमन्त्रैः | अतः संस्क्रियमाणया कन्यया सहोट: प्राप्त इति सहोढः ।
मच.
(४) मिताटीका - पुरुष संबन्धमात्रान्न कन्यात्वहानि: किं तु मन्त्रवत्संस्कारपूर्वकक्षतयोनित्वे एव तदभाव एव हि कन्याशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति स्पष्टं 'कन्यायाः कनीन चे' ति सूत्रे (४।१।११६) महाभाष्ये । एवं च तस्या अपि विवाहसंभव इति न दोषः । अत एव प्रागुक्तद्विविधकानीनसंगतिरिति बोध्यम् ।
बाल. २।१३१
क्रीतकः
कीणीयायस्वपत्यार्थ मातापित्रोर्यमन्तिकात्। स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोऽपि वा Xll (१) इति तत् गुणैः सहयोऽसरो वेति व्याख्येयं न जात्या | 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' इत्युपसंहारात् । + मिता. २।१३१
3
• उ. व्याख्यानं 'सदृशं तु प्रकुपथ' इति मनुवचने (पृ. १३०६) द्रष्टव्यम् ।
x दमी स्याण्यानं 'माह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनक वचने द्रष्टव्यम् ।
+ अप., गौमि., उ., स्मृच., सवि., मच., व्यप्र., विता. मितावद्भावः । सहोद इति यो ( स सोट रहो। गीमि. २८/३१६ उ. २०१४२२८८३ विर.५६७६ सु. २।१२२ सहोद इति चो (सहोढज इहो); दीक. ४५; व्यनि गर्भि (पुत्र) वसिष्ठ: ; नृप्र. ३९; वीमि . २।१२८ पि वा (थवा ); व्यप्र. ४७९; बाल. २०१३१,२।१३२ (४.१०८) समु. १३७.
(१) मस्मृ. ९ १७४६ मिता. २।१३१; अप. २।१२९ थं (र्थे); व्यक. १५७ अपवत्; मभा. २८|३४; गौमि. २८ । ३११ उ.२।१४।२ अपवत्; स्मृच. २८८; विर. ५७० स्त्व (त्व)
(थें) ); कः (स्तु) (३) कीलक (तुकीत): मपा.६५३ (ख) पिया उत्त. बी. २०१३२ कः (ख) पनि सु. ३९ व्यनि;
1
२) सदृशोऽदृशः सवर्णोऽथमवर्णो वेत्यर्थः सवि (३) यः पुत्रा मातापित्रोः सकाशायं क्रीणीयात्स क्रीतकरतस्थ पुत्रो भवति तुल्यहीनो भवेन्न । क्रेतुर्गुणैस्तुल्यो तत्र जातितः सादृश्यवैसादृश्ये 'सजातीयेष्ययं प्रोकस्तनयेषु मया विधिरिति याज्ञवल्क्येन सर्वेषामेव पुत्राणां सजातीयत्वाभिधानत्वेन मानवेऽपि क्रीतव्यतिरिक्ताः सर्वे पुत्राः सजातीया बोद्धव्याः । ममु.
1
(४) सदृशः सवर्णः, तदभावे असदृशः असवर्ण इति पारिजातः । प्रकाशकारस्तु सत्यामप्यसदृशस्मृतौ न हीन जातीयेनोत्सम जातीयः पुत्रत्वेन प्रायः उत्तमेन न हीनोऽपि पुत्रत्वेन प्रायः सदृशासदृशोतिस्तु गुणापे।
क्षया सजातीयेष्वेवेति मेधातिथिरित्याह । विर. ५७० पौनर्भवः या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया । उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते ॥ (१) पौनर्भवो व्यभिचारिणीपुत्रः । वस्तां पुनः सं स्कृत्य तस्यां पुत्रमुत्पादयति, तस्यासौ भवति ।
मभा. २८|३४ मबि
(२) पुनर्भवा अन्यस्य भार्या भूल्ला । (३) या मुर्ती परित्यक्ता मृतभर्तृका वा स्वेच्छवा अन्यस्य पुनर्भार्या भूत्वा यमुत्पादयेत्स उत्पादकस्य पौनभवः पुत्र उच्यते ।
ममु.
(४) स्वेच्छया पुनरन्यस्य भार्या भूल्य पुनर्मुल्या विधवा भूला यं पुत्रमुत्पादयेत्स पौनर्भवः उत्पादकत्वेति शेषः ।
मच.
(५) पुनर्भूत्वा अन्यस्य सवर्णस्य भार्या भूत्वा । भाच. ३९२ दमी. २९ अपवत्; व्यप्र.४७८; विता. ३६३; बाल. २।१३२ (पृ. १७८) पि वा (थवा ); समु. १३७.
(१) मस्मृ. ९ १७५; व्यक. १५७ पत्या वा ( तु पत्या ) स्वयेच्छया (स्वेच्छया पुनः) उच्यते (शस्यते); मभा. २८|३४ वा परि परि वा स्ववेच्छया (स्वेच्छापि वा गांमि. २८/३१६ स्मृ. २८८ वा खवेच्छया खेच्छ्वात्मनः विर. ५६३ पत्या वा (तु पत्या); सुबो. २।१३२ वा स्वयेच्छया (चेच्छयाSsस्मन:); व्यनि. सुबोवत्, वसिष्ठः; व्यप्र. ४७६ विरवत्; २२३०वा तु पत्या) वा खयेच्या स्वेच्छ
(वा) वा विणुः २.१३२१. १७८) पत्वा वा (तु पत्या स्व ) (पृ. ) सवि.स. १२७ स्वच्छया (इच्छवारमनः).

Page #801

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३०९
महति ।
प्रसंगात् पुनर्भूसंस्कारः
। (१) त्यागकारणं पातित्यम् । स्पर्शयेत् दद्यात् । सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागताऽपि वा।
__ अप.२।१३२ पौनर्भवेन भत्रा सा पुनः संस्कारमहति ॥ (२) अकारणात्पातित्यादित्यागकारणेषु असत्सु ।
(१) पुन संस्कारमाह - सा चेदिति । अक्षतयोनिः स्पर्शयेद्दद्यात् तच्चोदकपूर्वमत्र । कृत्रिमे तु तेन परिग्रहपत्या संस्कारमात्रं कृत्वा परित्यक्ता प्राप्तवैधव्या वा।' मात्रमस्य सांतत्येनेति विशेषः ।
मवि. गतप्रत्यागता तु पित्राऽन्यस्मा अङ्गीकृता स्वेच्छया (३) यो मृतमातापितृकस्त्यागोचितकारणं विना परिणयार्थमन्यं प्रति गत्वा तेन परिणीता पुनः पित्रभि- द्वेषादिना ताभ्यां त्यक्तो वात्मानं यस्मै ददाति स स्वयंमतं वरं प्रत्यागता अक्षतयोनिरेव । पौनर्भवेन यं गत्वा दत्ताख्यस्तस्य पुत्रो मन्वादिभिः स्मृतः। ममु. विश्रान्ता तेन पुनर्विवाहहोमादिसंस्कारं सार्हति । एतेन ।
पारशवः या क्षतयोनिः पुनर्भून संस्काराहेत्युक्तम् । पुनर्भत्वं तु 'यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् । उभयथापि । एतासूत्पन्नः पौनर्भवो बीजिनः सुतः । मवि. स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः ।।
(२) सा स्त्री यद्यक्षतयोनिः सत्यन्यमाश्रयेत्तदा तेन (१) कामादित्यनुवादः 'कामतस्तु प्रवृत्तानां' इत्य पौनर्भवेन भर्चा पुनर्विवाहाख्यं संस्कारमर्हति । यद्वा स्य । पारयन् पिण्डदानादिना उपकुर्वन्नपि शवतुल्यः । कौमारं पतिमुत्सज्यान्यमाश्रित्य पुनस्तमेच प्रत्यागता अनुपकारकः । असंपूर्णोपकारकत्वात् । मेधा. भवति तदा तेन कौमारेण भर्ना पुनर्विवाहाख्यं संस्कार- (२) तदपरिणीतशूद्रासुताभिप्रायम् , परिणीतायाः
ममु. सकृढताबुपगमनस्य वैधत्वात् । तत्रैव च गर्भस्थितेः, (३) वाशब्दात्क्षतयोनिरपि क्षता क्षतजयुक्ता योनि- न च द्वितीयादिसंपर्केष्वपि । यथा याज्ञवल्क्यः -'अपुत्रे यस्याः । ऋतुमती । 'अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता भ्रातरि मृते तान्तु गच्छेदृतौ सकृत् । तथा मनुः –'यथा. पुनः । स्वैरिणी या पतिं हित्वा सवर्ण कामतः विध्युपगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथो भजेदाप्रसश्रयेत् ॥ इति याज्ञवल्क्योक्तेः । ज्ञातिधनगर्वात्स्वपतित्यागे वात् सकृत् सकृदृतावृतौ ॥ (मस्म.९।१७०)। प्रथमोश्वभक्षणं न तु कामतस्त्यागे, कामस्य स्वाभाविकत्वादनेन पगमनमात्रस्त गर्भहेतुत्वे सकृद्वचनं दृष्टार्थ स्यात्, पूर्वापराविरोधः।
*मच. अन्यथाऽदृष्टार्थत्वमस्य कल्पनीयं, अत एव लोकेऽपि (४) पौनर्भवेन पुनर्भपुत्रेण केन चिद्वरेण । नन्द. प्रथमसंपर्कदिवसमादाय मङ्गलाचारार्थ नियतमासविस्वयंदत्तः
हितपुसंवनसीमन्तोन्नयनाद्यथ मासगणना दृश्यते । अतः मातापितृविहीनो यस्स्यक्तो वा स्यादकारणात्। 'कामादुत्पादयेत् सुतमि'त्यनूढाशूद्राभिप्रायमेव । आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः ॥
दा.१४२ • * शेषं ममुगतम्।
(३)कामादिति शूद्राभिगमस्य काममात्रपरत्वादुक्तम् । __x उ.व्याख्यानं 'सदृशं तु प्रकुर्याय' इति मनुवचने । ब्राह्मण इति क्षत्रियस्याप्युपलक्षणम् । वैश्यस्य शूद्रापुत्रोऽपि (पृ. १३०६) द्रष्टव्यम् ।
ब्राह्मणस्येव क्षत्रियापुत्रः स्ववर्णसदृश एव । पारयन्नेव (१) मस्मृ.९।१७६; मभा.२८॥३४ नृप्र.३९. कर्मणे शक्त एव सन् शवोऽनधिकारी। एतेन ज्ञात्यन्तरा(२) मस्मृ.९।१७७; अप.२।१३०; व्यक.१५७;मभा. २८१३४, गौमि.२८।३१, उ.२।१४।२ स्मै (स्य); स्मृच. xविर. मेधागतम् । २८८; विर.५७१ स्मै (स्तु); स्मृसा.६९ स्पर्श (दर्श) स्तु
(१) मस्मृ.९।१७८) दा.१४१; व्यक.१५७; स्मृच. स स्मृतः (स्मृतस्तु सः); सुबो.२।१३२ णात् (णे) स्मै (स्तु); २८८ विर.५७४ स्तस्मात्पा (स्तेन पा)सुबो.२।१३२; व्यनि. दीक.४४ विरवत् ; व्यनि. त्तस्तु स (त्त इति); नृप्र.३९ स कामादु (काममु ) वसिष्ठः, नृप्र.३९, व्यप्र.४८०: विता. स्मृतः (तस्य सः); चन्द्र.१७६ स्पर्श (दर्श) यस्मै (त्तस्मै); व्यप्र. ३७८; • बाल.२।१३२ (पृ.१७६, १७८), २११३५ ४७९, बाल.२।१३१,२११३२(पृ.१७८); समु.१३७. (पृ.२३५); विभ.९९; समु.१३७.

Page #802

१३१०
व्यवहारकाण्डम्
सत्वेऽपि तस्य न पिव्यधनहारित्वं किंतु संबन्धिनोऽपि । इति स्थितिः ।
*मेधा ब्राह्मणस्यैवेत्युक्तम् ।
मवि. (२) दासदासी परिचारकदासी। व्यक.१५२ (४)पारयन्नेव शवः जीवन्नेव शवः। स्मृच.२८८ (३) अननुज्ञातस्तु जीवनमात्रं हरेत् । मवि.
(५) 'विन्नास्वेष विधिः स्मृत' इति याज्ञवल्क्यदर्श- (४) ध्वजाहृतायुक्तलक्षणायां दास्याम् । +ममु. नात्परिणीतायामेव शूद्रायां ब्राह्मणः कामार्थ पुत्रं
पुत्रप्रतिनिधिविधिः जनयेत्स जीवन्नेव शवतुल्य इति पारशवः स्मृतः ।।
'क्षेत्रजादीन्सुतानेतानेकादश यथोदितान् । +ममु.
पत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः४॥ (६) मिताटीका-यद्यप्यस्य शूद्रापुत्रस्य विवाहिता- (१) मुख्याभावे प्रतिनिधिः । अतोऽसत्यौरस एते जन्यत्वेनानुलोमजत्वेन च मूर्द्धावसिक्तादिवदौरसत्वम- कर्तव्या इत्युक्तं भवति । एतेषां स्मृत्यन्तरेऽन्यादृशः क्रम विशिष्टं तथाप्युक्तरीत्या अप्रशस्तत्वेन ततो भेदेन तत्रा- उक्तः । यथा गूढोत्पन्नः कैश्चित्पञ्चमोऽपरैः षष्ठ इति । गणनं, एतेषु सत्सु तस्य सकलधनहरत्वाभावादत्र तत्र पाठक्रमो नात्राङ्गमत एवानियमपाठात् । प्रयोजनं प्रकरणेऽन्ते परिगणनं इति बोध्यम् ।
चोत्तरत्रानङ्गत्वे दर्शयिष्यामः । क्रियालोपाध्देतोः, क्रियते +बाल.२।१३२ (पृ.१७९) इति क्रिया अपत्यमुत्पादयितव्यमिति विधिस्तस्य लोपो __ यः शूद्रस्य दासीसुतः तस्यांशः
मा भूदिति । नित्यो ह्ययं विधिः। स यथाकथंचिद् गृह. दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत्। स्थेन सपाद्यः। तत्र मुख्यः कल्प औरसः तदसंपत्तावेते सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मो व्यवस्थितः ॥
मेधा. (१) शूद्रस्यानूढायामनियुक्तायामपि जातः सुत एव। (२)यद्यपि शौद्रेयः प्रतिनिधिस्तथाऽप्यौरसेषु सत्स्वपि एवं यद्यपि दासस्य दासीत्यर्थस्तथापि वचनात्तस्यां जातो तस्य दायभागोऽस्तीति पूर्वमेव तद्विभाग उक्तम् । अत न दासस्य अपि तु दासस्वामिनः । सोऽनुज्ञातः पित्रा एव यांगीश्वरः प्रतिनिधिषु तं नोक्तवान् । न च वक्तव्यं सममंशमौरसेन हरेज्जीवितभागे क्रियमाणे, अन्यथा कथं तहर्थदायादः.शूद्रापुत्र इति, पित्रा प्रसाददत्तेऽस्य वा, यदि ब्रूयादेष वः समांश इति। यदा तु पिता धने सति दायविभागरहितत्वमुक्तं मनुनैव 'ब्राहाणक्षत्रियनानुजानाति, तत्स्मृत्यन्तरे पठितं- (यास्म. २११३३) विशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् इति । अथवा पितृ'जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतोंऽशहरो भवेत् । का- धनस्य दशमादशादधिकं दाय न लभत इत्येवंपरं तस्यामतो यावन्तमंशं पिताऽनजानाति । 'मृते पितरि कुर्यस्त दायादत्ववचनम् ।
अप.२।१२८ भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्'। तं कुर्युः । स्वांशापेक्षया आत्मना * दा., विचि., मच, मेधावद्भावः । द्वौ द्वौ परिगृह्णीयुर्भागौ तस्यैकं दद्युः । 'अभ्रातृको हरे- + मेधावद्भावः । त्सर्वे' । असत्स्वौरसेषु सर्वे रिक्थं स एव हरेद्यदि दौहित्रो - दमी.व्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इत्यत्रिवचने, न स्यात् । सति तस्मिन्नौरसवत्कल्पना । दौहित्रो- 'अविधाय विधानं' इति वृद्धगौतमवचने तथा 'ब्राह्मणानां सपिन्यस्याश्रतत्वात्तस्य च प्रकृतत्वेन बुद्धौ संनिवेशात् । ब्राह्म- ण्डेषु' इति शौनकवचने च दष्टव्यम् । णादीनां तु दासीसुताः प्रजीवनमात्रभाजो न रिक्थभाज ।
मन्वर्थमुक्तावल्यां 'क्रिया पदं मेधावत् मविवच्च । चन्द्र,
मेभागतम् । + शेषं मेधागतम् ।
(१) मस्मृ.९।१८०; अप.२।१२८ दीन् (दि); व्यक. (१) मस्मृ.९।१७९; दा.१४३; व्यक.१५२, विर.५३७;
१५८, मभा.२८।३४ स्मृच.२८८; विर.५७४; स्मृसा. स्मृसा.६५, विचि.२२६-२२७ व्यनि. स्मृचि.३४-३५, ७० अपवत् ; व्यनि. दितान् (चितान् ) वसिष्ठः, चन्द्र.१७६ नृप्र.३९ वा (च) धर्मो (पत्र) स्थितः (रितिः); विता.३७९;
|-१७७ दसी.११: २० उत्त.: ८१,९४ व्यप्र.४८०% बाल.२।१३४; विभ.९९; समु.१३०; दच.३५. संप्र.२०७; बाल.२।१३२ (पृ.१७६): २।१३५ (पृ.२१७,
१त्यर्थेऽपि वच. २ (अपि तु.). ३ त्रस्यान्य. । २३२) नाहुः (प्राहुः); समु.१३७, कृभ.८६६; दच.४.

Page #803

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३११
(३) पुत्रप्रतिनिधीन्गौणपुत्रान् । क्रियालोपादौरसा- श्रुतिसिद्धायाः प्रजाया एव भाव्यत्वमवगम्यते । प्रजनभावे तत्कर्तकक्रियालोपाद्विभ्यतो मनीषिण आहुरिति संब- यति इति प्रजा, इति व्युत्पत्त्या प्रजननशक्तिमतः न्धः। एवं निरूपितगौणपुत्राणां सर्वेषां युगान्तरे पुत्रत्वेन स्त्रीपुंस एव प्रजाशब्दवाच्यत्वात् न नपुंसकस्य तस्य शुक्रपरिग्रहः। कलौ तु दत्तकस्यैकस्य 'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन शोणितसाम्यजन्यत्वेन नान्तरीयकत्वात् । अत एव 'अनपरिग्रह' इति । कलेगदौ धर्मगुप्त्यर्थं महात्मभिर्दत्तकौ- धीत्य द्विजो वेदमनुत्पाद्य च संततिम् । अनिष्ट्वा विवि. रसेतरेषां पुत्रत्वेन परिग्रह निवारणात् । पुत्रिकाकरणमप्य- धैर्यज्ञैर्मोक्षमिच्छन् पतत्यधः ॥ इति तादृश्या एव स्मादेव वाक्यात्कलौ निवारितम् । दत्तौरसेतरत्वात्पुत्रि- संततेरनुत्पादे अधःपातः स्मर्यते । संतनोत्यन्वयमिति कायाः। एवं च कलावौरसपत्रपौत्रयोरभावे दत्तक एव संततिः प्रजापर्याय एव । 'प्रजा स्यात् संततौ जने' इति गौणपुत्रो भवति नान्य इत्यनुसंधेयम् । मुख्योऽपि पत्रः कोशात् । एवं 'अपत्यार्थ स्त्रियः सृष्टाः स्त्री क्षेत्रं बीजिनो कलावसवर्णभार्याभवो नास्ति असवर्णकन्यकाविवाह- नराः। क्षेत्रं बीजवते देयं नाबीजी क्षेत्रमर्हति ॥' इति निषेधात्। तथा च धर्मवाक्यम् 'कन्यानामसवर्णानां वि. अत्र अपत्यशब्दो व्याख्यातः। 'अपत्यं कस्माद्, अपततं वाहश्च द्विजन्मभिः' इति । अत्रापि कलेरादौ धर्मगुप्त्य- भवति नानेन पततीति वेति यास्कस्मरणात् । 'आत्मजथे महात्मभिर्निवारित इति वाक्यशेषो द्रष्टव्यः । अत स्तनयः सूनुः सुतः पुत्रः स्त्रियस्त्वमी। आहुर्दुहितरं सर्वेएवास्माभिरसवर्णपुत्राणां दत्तकेतरेषां गौणपुत्राणां पत्रि- ऽपत्यं तोकं तयोः समे ॥' इति कोशाच्च । यद्यत्र पुमान् कायास्तत्सुतस्य च भागविधयो न निबध्यन्ते संप्रत्यन- पुरुमना भवति पुंसतेति यास्कोक्त्या पुंपदं बहुज्ञपरं तदा नुष्ठीयमानत्वात् वृथा च ग्रन्थविस्तारापत्तेः । एवं च पुंसतेर्वेति तदुक्त्यैव प्रसवकर्तमिथुनपरमेव व्याख्यायगौण पितृद्वारा धनागमनं कलौ दत्ताख्यं पुत्रं प्रत्येव । ताम् । अत एव यास्क:-"मिथुनाः पुत्रदायादा इति।
स्मृच.२८८-२८९ तदेतदृक्श्लोकाभ्यामभ्युक्तम् । 'अङ्गादङ्गात्संभ(४) क्षेत्रजादीन्न तु पुत्रिकापत्रमपि । क्रियालोपादौ- वसि हृदयादधिजायसे । आत्मा वै पुत्रनामासि स लदेहिकक्रियालोपो मा भूदिति बुद्धथेत्यर्थः। मवि. जीव शरदः शतम् ॥' इति । 'अविशेषेण पुत्राणां दायो
(५) पुत्रप्रतिनिधीनौरसपुत्रिकापुत्रप्रतिनिधीनेतद- भवति धर्मतः । मिथुनानां विसर्गादौ मनुः स्वायम्भुवोभावे तल्कार्यकारिण आहुः । _ + विर.५७४ ऽब्रवीत् ॥” इत्यत्र पुत्रपदं मिथुनपरं दर्शितवान् । न
(६) खलेवालीन्यायेनौरसातिरिक्तपुत्राणां प्रतिनिधि- चात्र मिथुनपदं पुत्रस्नुषापरमिति वाच्यम् । 'अङ्गादत्वमाह -क्षेत्रजादीनिति । 'पुंसि मेढिः खलेवाली न्यस्तं ङ्गात् संभवसि' इत्यस्यासंगतेः । 'न दुहितर इत्येके, यत्पशुबन्धन' इति, स यथा अष्टाश्रीकरणरहितः पशुबन्धने पुमान् दायादोऽदायादा स्त्रीति विज्ञायते' इत्येकीयमते नियुज्यते एवं पारशवादीनां पुत्रकार्यनियोगेऽपि नोपन- दुहितृनिराकरणासंगतेश्च । यच्च नापुत्रस्य लोकोयनादिरिति न्यायार्थः।
मच. ऽस्तीत्यादौ पुत्रपदं तदप्युभयपरमेव । 'भ्रातृपुत्रौ स्वसू(७) औरसपुत्रस्येवौरसपुच्या अपचारे क्षेत्रजाद्याः दुहितृभ्यामि'ति पाणिनिना पुत्रदुहितृपदयोरेकशेषस्मरपुत्र्यः प्रतिनिधयो भवन्ति । 'मुख्यापचारे प्रतिनिधिरिति णात् । एतेन 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिः सदा' न्यायात् । मुख्यत्वं चास्या दानादिविधौ साधनत्वेन, इत्यादावपि पुत्रपदं व्याख्यातं तत्साधनञ्च पुत्रिकाकरणसाधनत्वं च ऋतुगमनविधिना साधितायाः, द्रव्यार्जन- लिङ्गमग्रे वक्ष्यते । अत एवोक्तं 'तत्समः पुत्रिकासुतः' विधिनार्जितस्य ब्रीह्यादेः ऋतुसाधनत्त्ववत् । तथाहि इति, 'अङ्गादगासंभवति पुत्रवदुहिता नृणाम्' इति रात्रिसत्रन्यायेन 'ऋत्वियात् प्रजां विन्दामहे; ऋत्विया- च । यदि चादृष्टवैकल्येन कन्यानुत्पादः तदा कृष्णप्रतिप्रजां विन्दते; इत्याद्यर्थवादोन्नीते, ऋतावुपेयात्तस्मिन् पच्छाद्धादिना तत्संपादनं कार्य, कृष्णचतुर्थीश्राद्धादिना संविशेदित्यादौ, नित्ये ऋतुगमनविधी, स्त्रीपुंससाधारण्याः पुत्रादृष्टस्येव । यत्तु गमनकरणिकायामेव भावनायां 'एवं + शेषं मेधागतम् ।
। गच्छन् पुत्रं जनयेदिति पुत्रस्यैव भाव्यत्वं प्रतीयते म्य. का. १६५

Page #804

१३१२
व्यवहारकाण्डम्
तत्प्रजापदोपात्तयोः स्त्रीपुंसयोर्मध्ये पुत्रस्य तद्वाक्य विहितगुणफलतया अवधृत्यानुवादः पुत्रार्थिप्रवृत्त्यर्थः । गुणाश्च युग्मनिशाशुक्राधिक्यस्त्रीक्षामतेन्दु सौकथ्य पुंसवनापूर्वादयो योगिमन्वादिभिरेव 'एवमित्यादिना स्पष्टीकृताः । आश्वलायनेनापि पाणिग्रहणे पुत्रपुत्रयोर्गुणफलत्वं प्रकटितम् । " गृभ्णामिते सौभगत्वाय हस्तमि त्यङ्गुष्ठमेव गृह्णीयात्, यदि कामयेत ‘पुमांस एव मे पुत्रा जायेरन्नित्यङ्गुलीरेव, स्त्रीकामो रोमान्ते, हस्तं साङ्गुष्ठमुभयकाम इति” । एतेन 'स्त्रियो युग्मासु रात्रिषु' इत्यपि व्याख्यातम् । तस्मात्पुत्रस्यैव श्राद्धकर्तृत्वेन परलोकसाधनतया पुत्र्या अपि दानश्राद्धादिविधिसाधनत्वेन सिद्धे मुख्यत्वे तदपचारे प्रतिनिधिर्युक्त एव । ‘दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेवी' इति निरुक्त्या दुहितुर्दोहित्रद्वारापि पिचुपकारकत्वं दर्श यति यास्क: । मनुरपि — 'पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते । दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत् ॥' इति । महाभारते गान्धार्युक्तिश्च 'एका शताधिका बाला भविष्यति गरीयसी । तेन दौहित्रजांलोकान् प्राप्नुयामिति मे मतिः ||' अन्यत्रापि 'दुहितर एव मातापित्रोः किमौ रसाः पुत्राः । निपतन् दिवो ययातिदहित्रैरुद्धृतः पूर्वम् ।।' इति । दौहित्रैरष्टकादिभिः कानीनैर्मागधीपुत्रैः । एवञ्चौरसदुद्दित्रभावे दौहित्रकृतलोकप्रात्यर्थ क्षेत्रजादि दुहितृणामपि प्रतिनिधित्वेनोपादानं सिद्धमेव । न च व्रीहिप्रतिनिधित्वे इव वचनमस्ति । यद्येवं तर्हि भर्त्रपचारे देवरस्येव भार्यापचारे श्यालिकायाः प्रतिनिधित्वं स्यात् । श्वशुरशरीरावयवान्वयेन सौसादृश्यादिति चेत्, मैवम् । न हि श्वशुरशरीरावयवान्वयेन भार्योपादानं किन्तु तस्याः संस्कृतस्त्रीत्वेनं, न च तत् श्यालिकायामस्ति, यत्र च कनिष्ठादौ तदस्ति तत्र भवत्येव तस्याः ज्येष्ठा प्रतिनिधित्वम् । यथाह व्यतिरेकमुखेन योगीश्वरः - 'सत्यामन्यां सवर्णायां धर्मकार्य न कारयेत् । सवर्णासु विधौ धर्म्ये ज्येष्ठा न विनेतरा ॥' इति । तस्मात् सिद्ध मासां न्यायत एव प्रतिनिधित्वम् । तत्र क्षेत्रजगूढजकानी सोढपौनर्भवानां पञ्चानां मध्ये क्षेत्रजोत्पादनं मनुरेवाह · -- ' देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ्नियुक्तया । प्रजेप्सिताधिन्तव्या संतानस्य परिक्षये ॥' इत्यनेन संतानस्योभयविधस्य परिक्षये उभयविधायाः
प्रजाया इष्टत्वेन यथायथं प्रतिनिधित्वमित्यर्थः । इतरासु चतसृषु नोत्पादनविध्यपेक्षा लोकस्वभावसिद्धत्वात्, तासां च नामानि पुत्रवत् तान्येव, प्रवृत्तिनिमित्तस्योभयत्रापि तुल्यत्वात्, तासां चौरसप्रतिनिधित्वं विकलावय वारब्धत्वेन न्यायतएव सिद्धं, व्रीह्मपचारे नीवाराणामिव । अवयववैकल्यं च व्यवयवमात्रान्वयेन भत्र - वयवान्वयाभावात् । अस्त्वेवं क्षेत्रजादीनां दुहितॄणां औरस दुहितृप्रतिनिधित्वं न्यायवलात्, दत्तककीतकृत्रिमदत्तात्मापविद्धानां सौसादृश्यन्यायाभावे कथमस्तु प्रतिनिधित्वम् । मैवम् । तत्रापि 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधि:' इति योगिप्रतिपादितसजातीयत्वादिसौसादृश्यसद्भावात् अस्त्येव न्यायप्रसरः । उपपादितं . चैतदधस्तात् पुत्रप्रतिनिधिविचारे ।
ननु क्षेत्रजादीनां पञ्चानां मात्रवयवान्वयेन दत्तकादीनां पञ्चानां सजातीयत्वेनास्तु प्रतिनिधित्वं 'पूर्वाभावेपरः पर' इति क्रमविधानं तु कथं सादृश्याविशेपादिति चेत्, मैवम् । पूर्वपूर्वश्रेयस्त्वेनेति ब्रूमः । तदाह विष्णुः -- 'एतेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान्' इति । श्रेयो दृष्टादृष्टविशेषः, दृष्टं अवयवप्रत्यासत्यादि अदृष्टं शुद्धयादि, वचनं तु नियमार्थे, यदि सोमं न विन्देत् पूतिकामभिषुणुयादित्यादिवत् विशेषान्तरं अस्मत्कृतायां विष्णुस्मृतिटीकायां केशव वैजयन्त्यामव चेयम् ।
दुहितृप्रतिनिधौ पुराणेषु लिङ्गदर्शनानि उपलभ्यन्ते । तत्र दत्तकाया रामायणे बालकाण्डे दशरथं प्रति सुमन्त्रस्य सनत्कुमारोक्तभविष्यानुवादो लिङ्गम् - 'इक्ष्वाकूणां कुले जातो भविष्यति सुधार्मिकः । नाम्ना दशरथो वीरः श्रीमान् सत्यपराक्रमः ॥ सख्यं तस्याङ्गराजेन भविष्यति महात्मना । कन्या चास्य महाभागा शान्ता नाम भविष्यति ।। अपुत्रस्त्वङ्गराजो वै लोमपाद इति श्रुतः । स राजानं दशरथं प्रार्थयिष्यति भूमिपः ॥ अनपत्योऽस्मि धर्मज्ञ कन्येयं मम दीयताम् । शान्ता शान्तेन मनसा पुत्रार्थ वरवर्णिनी । ततो राजा दशरथो मनसाऽभिविचिन्त्य च । दास्यते तां तदा कन्यां शान्तामङ्गाधिपाय सः ॥ प्रतिगृह्य तु तां कन्यां स राजा विगतज्वरः । नगरं यास्यति क्षिप्रं प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥ कन्यां तां ऋष्यशृङ्गाय प्रदास्यति स वीर्यवान् ॥'

Page #805

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३१३
इत्यादि । तत्रैव लोमपादं प्रति दशरथवाक्यम् --'शान्ता । पोषिता स्वयम् । तां च पुत्रीं गृहे तस्य ब्राह्मणी सा तव सुता वीर सह भर्ना विशाम्पते । मदीयं नगरं यातु ह्यपालयत् ॥ विवाहार्थ तु विप्रस्य दत्ता सोमेश्वरस्य कार्य हि महदुद्यतम् ।। इति । तत्रैव ऋष्यशङ्गं प्रति लोम- च । वेदोक्तविधिना तत्र विवाहमकरोत्तदा ॥' इत्यादि । पादवाक्यम्-'अयं राजा दशरथः सखा मे दयितः सु- अत्रापि स्वयंगहीत्वेति श्रवणं कृत्रिमत्त्वे लिङ्गम् । न च हृत् । अपत्यार्थ ममानेन दत्तेयं वरवर्णिनी ॥ याचमा स्वयंपोषिता इत्यन्वयः साधुः। ग्रहणपोषणयोः क्त्वाप्रनस्य मे ब्रह्मन् शान्ता प्रियतरा मम । सोऽयं ते | त्ययाभिहितसमानकर्तृकत्त्वेनैव स्वयंपोषणस्य सिद्धत्त्वात् । श्वशुरो धीर यथैवाह तथा नृप ।।' इत्यादि । अत्र दीयतां- दत्तात्मिकायाः पुराणान्तरेषु मृग्यम् । दास्यते- प्रतिगृह्य- दत्ताशब्दैर्दानविधिः स्पष्ट एव । अपविद्धायां महाभारते आदिपर्वणि शाकुन्तले तथा अपुत्रः इत्युपक्रम्य पुत्रार्थ इत्युपसंहारात् औरस- । दुष्यन्तशकुन्तलासंवादानुवादकमेव वाक्यम् - 'जनपुत्रीवहत्तपुच्यपि पुत्रप्रतिनिधिर्भवतीति गम्यते । यामास स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् । प्रस्थे हिमवतो
क्रीतायां हेमाद्रौस्कन्दपुराणे-'आत्मीकृत्य सुवर्णेन | रम्ये मालिनीमभितो नदीम् ॥ जातमुत्सृज्य तं गर्भ परकीयां तु कन्यकाम् । धर्येण विधिना दातुमसगोत्रापि मेनका मालिनीमनु । कृतकार्या ततस्तर्णमगच्छच्छकयुज्यते ॥ लैङ्गेऽपि--'कन्यां लक्षणसंपन्नां सर्वदोषविव- | संसदम् ॥ तं वने विजने गर्भ सिंहव्याघ्रसमाकुले । र्जिताम् । मातापित्रोस्तु संवादं कृत्वा दत्वा धनं महत् ।। दृष्ट्वा शयानं शकुनाः समन्तात्पर्यवारयन् ॥ नेमां हिंस्युआत्मीकृत्य तु संस्थाप्य वस्त्रं दत्वा शुभं नवम् । भूषणैर्भूष- वने बालां क्रव्यादा मांसगुद्धिनः । पर्यरक्षस्तदा तत्र यित्वा तु गन्धमाल्यैरथार्चयेत् ॥ निमित्तानि समीक्ष्याथ शकुन्ता मेनकात्मजाम् ॥ उपस्प्रष्टुं गतश्वाहमपश्यं गोत्रनक्षत्रकादिकम् । उभयोश्चित्तमालोड्य उभौ संपूज्य शयितामिमाम् । निर्जनेऽपि वने रम्ये शकुन्तैः परिवायत्नतः ।। दातव्या श्रोत्रियायैव ब्राह्मणाय तपस्विने । रिताम् ।। आनयित्वा ततश्चैनां दुहितृत्वे न्यवेशयम् । साक्षादधीतवेदाय विधिना ब्रह्मचारिणे ॥ इति । अत्र | शरीरकृत्प्राणदाता यस्य चान्नानि भुञ्जते । क्रमेण ते सुवर्णनात्मीकृत्य- धनं दत्वा- इत्यादिशब्दैः क्रयविधिः त्रयोऽप्युक्ताः पितरो धर्मशासने ॥ निर्जने तु वने स्पष्ट एव ।
यस्माच्छकुन्तैः परिपालिता । शकुन्तलेति नामास्याः __ कृत्रिमायाः हरिवंशे शूरापत्यगणनायां -'महिष्यां कृतं चापि ततो मया ॥ एवं दुहितरं विद्धि मम विप्र जज्ञिरे शूरागोजायां पुरुषा दश । वसुदेवो महाबाहुः शकुन्तलाम् ॥' शकुन्तलोवाच- 'एतदाचष्ट पृष्टः सन् पूर्वमानकदुन्दुभिः ॥' इत्युपक्रम्य, 'देवभागस्ततो जज्ञे मम जन्म महर्षये। सुतां कण्वस्य मामेवं विद्धि त्वं तथा देवश्रवाः पुनः। अनावृष्टिः कनवको वत्सवानथ मनुजाधिप ॥ कण्वं हि पितरं मन्ये पितरं स्वमजानती॥' गृञ्जिमः ॥ श्यामः शमीको गण्डूषः पञ्च चास्य वराङ्- इति । अत्रोत्सृष्टग्रहणादपविद्धाविधिः स्पष्ट एव । तदेवं गनाः।।' इति मध्येऽभिधाय 'पृथुकीर्तिः पृथा चैव श्रुत तत्तद्विध्यविनाभूतलिङ्गदर्शनैस्तत्तद्विधिसिद्धिः सुकरैव, देवा श्रुतश्रवाः । राजाधिदेवो च तथा पञ्चैता वीरमात- इत्यलं पल्लवितेन । . दमी.१०४-११७ रः ॥ इति पञ्चापि विगणय्य, 'पृथां दुहितरं चक्रे कु- (८) क्रियालोपात् परिणयादिक्रियालोपादित्यर्थः । न्तिस्तां पाण्डुरावहत् । यस्यां स धर्मविद्राजा धर्माज्जज्ञे क्रियालोपादिति प्रतिनिधित्वे हेतुः। स्मृतिचन्द्रिकायां तु युधिष्ठिरः ॥ इत्यादि । अत्र चक्रे इति कर्तुरेव व्यापा- औरसाभावे तत्कर्तृकश्राद्धादिक्रियालोपादिभ्यतो मनीरश्रवणात्, अस्याः कृत्रिमत्त्वम् । पाझे भौमवते च- पिण ऋषय एकादश पुत्रप्रतिनिधीन् कर्तव्यत्वेनाहुरिति 'आसीत् सुनन्दिकः पूर्व ब्राह्मणो वेदपारगः । तस्य व्याख्यातम् ।
व्यप्र.४८० सुनन्दिका भार्या वन्ध्या तु बहलोभिनी ॥ तस्थापत्यं न (९) अथौरसस्य श्रेष्ठयं श्लोकद्वयेनाह-क्षेत्रजादीन्सुतासंजातं वृद्धत्वं वन्ध्यभावतः। तेनान्यस्य सुता जाता निति । पुत्रप्रतिनिधीनाहुन मुख्यान् , क्रियालोपादुत्पादकसुशीला रूपसंयुता ॥ ब्राह्मणस्य कुले जाता गृहीत्वा । क्रियाया अभावात् ।
नन्द.

Page #806

१३१४
व्यवहारकाण्डम्
(१०) मिताटीका--क्रिया पिण्डादिकरणं तल्लोपो । पुत्रप्रसंगेनोक्तास्ते यदीजोत्पन्नास्तस्यैव पत्रा भवन्ति न व्यतिरेके हेतुः। तल्लोपं वीक्ष्येत्यर्थो वा । अकारप्रश्लेषो क्षेत्रिकादेरिति । सत्यौरसे पुत्र पत्रिकायां च सत्यां न ते वा । प्रतिनिधित्वं चावयवान्वयेन न्यायसिद्धं वाचनिकं कर्तव्या दत्येवंपरमिदम् । अन्यबीजजा इत्येकादशपुत्रो. यथायथं बोध्यम् । अत एव तेन यथाक्रममेव पिण्डदः पलक्षणार्थम् । स्वबीजजातावपि पौनर्भवशौद्रौ न कर्तव्यो। श्राद्धदः अंशहरः धनहरो वेदितव्य इति व्याख्यातम् । अत एव वृद्धबृहस्पति :-- 'आज्यं विना यथा तैलं
*बाल.॥१३५ (पृ.२१७) सद्भिः प्रतिनिधिः स्मृतः। तथैकादशपुत्रास्तु पुत्रिकौरसपुत्रप्रतिनिधीन् औरसपुत्रिकाप्रतिनिधीन् । योर्विना॥'
'बाल.२।१३५ (पृ.२३२) (४) ननु तेऽपि पुत्रा इति कथं प्रतिनिधित्वं तत्राह-- पुत्रप्रतिनिधिनिषेधः
य इति । अशास्त्रीयस्य प्रतिनिधित्वाभावं द्योतयितं तेषां य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसंगादन्यबीजजाः। पुत्रोक्तिन तु ते वस्तुतः पुत्रा भवन्ति । कार्यातिदेशं वियस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु x॥ नाऽन्यस्यान्यभावानुपपत्तेरिति भावः । अत एवाह यस्य
(१) पूर्वोक्तस्याभावे विधिप्रतिषेधोऽयमिति व्याच- त इत्यनेन जनकानां पुत्राभावे त एव श्राद्धादिकर्तारः। क्षते । य एते औरसाभावे प्रतिनिधयः कर्तव्यतया पौनर्भवशुद्रापत्ययोः स्वजातत्वेऽपि न मुख्यत्वम् । मच, उक्तास्ते न कर्तव्याः । यतस्तेऽन्यबीजजातास्तस्यैव ते
सर्वेषां पुत्रप्रतिनिधीनां दायहरत्वम् । पुत्रा नेतरस्य । येन क्रियन्ते तस्य ते न भवन्तीत्यर्थः। न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः ॥ अतश्च पूर्वेण विधिरनेन प्रतिषेध इति विकल्पः । स च (१) इति सर्वपुत्राणां रिक्थहरत्वं उक्तम् । व्यवस्थितो रिक्थग्रहणे । कानीनसहोढपुनर्भवगूढोत्पन्ना
मेधा.९।१४१ न रिक्थभाजः । दत्तकादयस्तु रिक्थभाजः असत्यौरसे । । (२) इति औरसव्यतिरिक्तानां पुत्रप्रतिनिधीनां सर्वेषां कानीनादयश्च असत्यप्यौरसे न पितृधनहराः। ग्रासा- रिक्थहारित्वप्रतिपादनपरत्वम् । +मिता.२।१३२ च्छादनभाजः केवलं सत्यसति चौरसे । यत उक्तं (मस्म.
(३) पत्रा औरसादयो द्विजातिजनितशबापत्रादन्ये। ९।२०२) 'सर्वेषामपि च न्याय्यं दातं शक्त्या मनीषिणा। प्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् ॥' मेधा. (४) ननु ‘एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभः'
(२) एते क्षेत्रजादयः प्रसंगादौरसपुत्रप्रसंगादुक्ताः इति तेनैवोक्तत्वात् (मस्म.९।१६३) पितृरिक्थे भ्रात्रादीयस्य बीजतो जातास्तस्य ते न भवन्ति । किंत्वितरस्य, नामसक्तिरिति कथं तत्प्रतिषेधोऽवकल्प्यते। न च प्रनष्टयस्य क्षेत्रं येन वा क्रयणादिकृतं तस्यैव भवन्तीत्यर्थः । पुत्रविषयेऽवकल्प्यत इति वाच्यम् । 'पुत्रा ऋक्थहरा' इति केचित्तु य एते दत्त्रिमादय उक्तास्ते यदि दात्रादीनां क्षेत्रे विधानानवकल्पनात् । उच्यते । 'पुत्रा ऋक्थहराः पितुः' तेभ्योऽन्यस्माज्जातास्तदा दात्रादिभिर्दत्ता अपि न प्रति- । इत्यत्र पुत्रपितृशब्दौ गौणौ । एवं चायमर्थः । क्षेत्रजादिग्रहीत्रादीनां पुत्राः, किंतु बीजिन एवेत्यस्यार्थ इत्याहुः। पुत्राः क्षेत्रस्वाम्यादिपितृरिक्थहरा न तद्भात्रादय इति । मवि.
*स्मृच.२८८ (३) य एते क्षेत्रजादयोऽन्यबीजोत्पन्नाः पुत्रा औरस- + पराशरमाधवे मिताक्षरैवोद्धता ।
* बाल. [२।१३२ (पृ. १७६) मेधागतम् , २।१३५ (पृ. २१७) मविगतम् ।।
(१) मस्मृ.९।१८५ पू. मेधा.९।१४ १; मिता.२।५१, ४ दमी. व्याख्यानं 'दत्तक्रीतादिपुत्राणां' इति बृहन्मनुवचने । २।१३२; दा. १६४; अप.२।५१ त्रा (त्रः) राः (र:); व्यक. द्रष्टव्यम्
१५५ पू. स्मृच.२८८,२९५, विर.५५२ पितु: (स्मृताः); (१) मस्मृ.९।१८१; व्यक.१५८ ऽभिहि (विहि); विर. पमा.२७२, ५१८; व्यनि. नृप्र.४०; व्यप्र.२६७,४८५, ५७४य एते (यत्र ते) यस्य ते (यस्यैते); स्मृसा.७० जाः (काः) ५११,५१९; विता.४२३ पितरः (सुहृदः) नारद:;- बाल. स्तस्य ते (स्तस्यैते) शेषं विरवत् । दमी.८५-८६ समु.१३७. । २।१३५ (पृ.२१६); समु.१३७; दच.३०.
मवि.

Page #807

दायभागः - पुत्र प्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३१५
(५) मिताटीका - अत्र दायहरणं सर्वेषामविशेषेण | त्रैपुरुषिकपिण्डदातृतया एकपिण्डसंबन्धेन सपिण्डः प्रतिपादितं, प्रतिनिधीनां क्रमेण तत्तदभावे । तस्य तस्याप्यधिकारार्थं त्रयाणामिति वचनं आनन्तर्येण बाल. २ । १३५(पृ.२१६) च विशेषार्थ अनन्तर इति वचनं वर्णनीयम् । तेन मृतउदकपिण्डदान संबन्ध: भोग्यमृतदेयपित्रादित्रयपिण्डदातुः पितृदौहित्रादेरभावे मृतदेयमातामहादिपिण्डदातृणां मातुलादीनामानन्तर्यक्रमेणाधिकारो बोद्धव्यः । एतत्पर्यन्ताभावे तु सकुल्यः । दा. २११-२१३ (२) तत्र प्रत्यासन्नः पूर्व धनभाक् । यदाह मनुः'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत्' इति । अनन्तरता च तेनैवोक्ता -- त्रयाणामिति । संप्रदानकारकीभूतानां पित्रादीनां त्रयाणां चोदकादिदाता, यश्च त त्संततिजोऽन्योऽपि तेषामेवोदकादिदाता स तस्य प्रत्यासन्नः सपिण्डः । तदत्र तु सोदरो भ्राताऽतिशयेन प्रत्यासन्नः, समानसंप्रदानोदका दिदातृत्वात् । तत्पुत्रः पुनरीपद्यवहितः पितृपिण्डे संप्रदानत्वात् । तत्पौत्रस्तु ततोऽपि व्यवहितः पितृपितामहपिण्डयोर्भिन्नसंप्रदानकत्वात् । तत्पौत्रस्त्वत्यन्तव्यवहितः पिण्डत्रयेऽपि संप्रदानभेदात् । एवं भ्राता तत्पुत्रस्तत्पौत्र इति पितृसंततौ त्रयः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः । एवं पितामहसंततौ प्रपितामहसंततौ च । एषाभावे पित्रादित्रयस्य ये प्रपौत्रास्तेषां पुत्रादित्रयं सापि - ण्डयाद्धनग्राहकम् । अप. २।१३५
(३) त्रयाणामिति पितृतत्पितृतत्पितॄणां उदकं कार्य नियमेन तथा पिण्डः पिण्डदानम् । पञ्चमो नोपपद्यत इत्यवश्यमुदकं पिण्डं च दाप्यम् । मवि.
(४) इदानीं क्षेत्रजानामप्यपुत्रपितामहादिधनेऽप्यधिकारं दर्शयितुमाह- त्रयाणामिति । त्रयाणां पित्रादीनामुदकदानं कार्य, त्रिभ्य एव च तेभ्यः पिण्डो देयः । चतुर्थश्च पिण्डोदकयोर्दाता पञ्चमस्यात्र संबन्धो नास्ति । तस्माद्युक्तोऽपुत्रपितामहादिधने गौणपौत्राणामधिकारः । औरसपुत्रपौत्रयोश्च 'पुत्रेण लोकान् जयतीत्यनेनैवात्र पितामहादिधनभागित्वमुक्तम् । ममु. (५) श्रीकर निबन्धे तु पिता हरेदिति । त्रयाणामिति । तत्रायं नियमः । त्रयाणां पिण्डोदकदानप्रतियोगित्वेन तदूर्ध्वत्रयाणां लेपभागित्वेन पिण्डदातृत्वेन सपिण्डत्वम् । ससानां सपिण्डत्वेनासपिण्डव्यावृत्तत्वेनोपस्थितौ नियमे सत्यपि तद्रूपापन्नानामतद्रूपापन्नानामपि एतत्त्वात्कस्येत्य
याणामुदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते । चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ।। (१) 'पुत्रा रिक्थहराः पितुः' इत्यभिधाय कुत इत्यपेक्षायां त्रयाणामुदकं कार्यमिति ।
दा. १६४ दा. २०८
अनेन पञ्चमो निषिद्धः । दायभागप्रकरणे 'त्र्याणामुदकं कार्ये त्रिषु पिण्डः प्रवर्त्तते । चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ॥ इत्युक्त्वा 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेदिति (मस्मृ. ९।१८७) लिखितं, पञ्चमस्यैकपिण्ड संबन्धहीनस्य पितृमातृकुलजातैकपिण्डुसंबन्धिसद्भावे अनधिकारार्थम् । अन्यथा 'सपिण्डतातु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते' (मस्म. ५।६०)इति सपिण्डत्वस्योक्तत्वात् 'अनन्तरः सपिण्डाद्यः' इत्यनेन चानन्तर्यस्य धनग्रहणकारणत्वेनाभिहितत्वात् त्रयाणामिति अनर्थकं स्यात् । न च त्रेपुरुषिकश्राद्धविधा नार्थमिदमिति वाच्यं दायभागसंदंशमध्यपाठात् श्राद्धस्य च वचनान्तरविहितत्वात् । तथा च मनुः - 'स्वाध्यायेनार्चयेदृषीन् होमैर्देवान् यथाविधि । पितॄन् श्राद्धेन नूनन्नैर्भूतानि बलिकर्मणा ॥ ’(मस्मृ. ३।८१)
नच जननक्रमेणानन्तर्यग्रहणार्थे वचनं न तु प्रदातृत्वेनानन्तर्यार्थमिति वाच्यं जननक्रमस्य वचनादनवगतेः । किन्तु उदकवत् त्रिभ्यः पिण्डदानं चतुर्थोऽधस्तनः पिण्डदाता पञ्चमस्तु पूर्वतनो न संप्रदानं नाप्यधस्तनः पञ्चमः पिण्डदातेत्यभिधाय आनन्तर्यमभिदधानो मनुः प्रदातृत्वातिशयेनैवानन्तर्य ज्ञापयति । तस्मात् यो यस्त कुलोत्पन्नोऽतद्गोत्रोऽपि स्वदौहित्र पितृदौहित्रादिरतत्कुलोत्पन्नो वा मातुलादिर्धनिनो मृतस्य पितृमातृकुलगत
इति
* व्यप्र. व्याख्यानं ' प्रपितामहः पितामहः बौधायनवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) मस्मृ. ९।१८६६ दा. ९७ पू, १६४, २०८, २११ अप. २।१३५ दाते (दस्ते); व्यक. १६०; विर. ५९२; स्मृसा. १३५, १४१, १४७; स्मृचि. ३२६ दात. १८७,१९५६ व्यप्र. ५०४; विता. ३८४५. ४६८पू. बाल. २।१३५ (पृ. २१९); सेनु. ४८पू.; विच. ११८पू., १३२.

Page #808

१३१६
व्यवहारकाण्डम्
तम् ।
ममु.
नियमप्रसक्तौ तत्राप्यानन्तर्येण नियमं विदधाति । तत्राय- । न्मन्यन्ते । एतदुक्तं भवति । नैतेषु सत्सु पुत्रवानहमिति मानन्तर्यक्रमः । मृतसंतानाभावे तत्पितसंततेस्तद्धनम् । कृतिनमात्मानं मन्येत । किं तह्यौरसोत्पादने पुनरपि यत्नतदभावे च तत्पितामहसंततेः । तदभावे तत्प्रपितामहसं- वता भवितव्यम् । तमः पारलौकिकं दुष्कृतकर्मजं दुःख. ततेः, इति 'त्रयाणामुदकं कार्ये' इत्यादिना दर्शितम् । मृणानपाकरण निमित्तं 'प्रेजया पितृभ्य' इति । मेधा. एतदूर्ध्व त्रयाणामपि जन्यजनकक्रमेणैव पूर्ववत्संनिधा- (२) कुप्लवैर्दूरप्लवनासमथैः प्लवैः, गुणं पारगमनरूपं नादर्थग्राहिता इति सपिण्डाभावे सकुल्यानां धनभागि- क्लेशेनाप्नोति । कुपुत्रैरमुख्यपुत्रैः तमो नरकं संतरन् । तेति । 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेदि- एतेन नात्यन्तफला एवेत्युक्तम् ।
मवि. त्यादिना दर्शितम् ।
स्मृसा.१४७ (३) तृणादिनिर्मितकुत्सितोडुपादिभिरुदकं तरन्यथा(६) इति दायभागप्रकरणीयमनुस्मृतेः 'पिण्डदों विधं फलं प्राप्नोति तथाविधमेव कुपुत्रैः क्षेत्रजादिभिः ऽशहरः' इति याज्ञवल्कीयात् 'मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः' इ. पारलौकिक दुःखं दुरुत्तरं प्राप्नोति । अनेन क्षेत्रजादीनां त्यनेन स्वस्रीयादीनां पुत्रत्वज्ञापनेन पिण्डदत्वसूचनस्य मुख्यौरसपुत्रवत्संपूर्णकार्यकरणक्षमत्वं न भवतीति दर्शिदायभागप्रकरणे उपकारतारतम्येन धनाधिकारक्रमज्ञापनेनैकप्रयोजनकत्वात् । दात.१८७-१८८ | (४) सत्पुत्रेष्वेव यतितव्यमित्यर्थवादेन द्रढयति
(७) अनेन पितामहप्रपितामहयोरपि धनहारित्वं । -यादृशमिति । तमः पिण्डोदकायदानकृतनरकम् । 'कु. गौणपुत्राणामभावे इत्यसूचि।
मच. | पुत्रैर्दत्तं मुख्यं न भवतीति भावः। मच. (८) न केवलमसति पुत्रे भ्रात्रादीनां रिक्थहरत्वं, (५) कुपुत्रनिगुणैर नियुक्तापुत्रादिभिश्च, तमो नरकिन्तु असतोश्च पौत्रप्रपौत्रयोः पुत्रतुल्यकर्मकर्तव्यत्वात्तयो कम् ।
नन्द. रित्यभिप्रायेणाह-त्रयाणामुदकमिति । प्रेतस्य धनिनः (६) कुप्लवैः कुत्सितप्लवैर्जलं संतरन्यादृशं गुणं पुत्रः पौत्रप्रपौत्रज्ञात्यन्तरेष्वप्युपकारकतमः तेन तेष्वस- दुःखमाप्नोति । कुपुत्रैः तमः नरकं संतरन् तादृशं गुणं स्वेव भ्रात्रादयो रिक्थहरा न तु सत्सु। नन्द. दुःखं आप्नोति । .
भाच. ___ आपदि पुत्रकरणविधिः
क्षेत्रजस्य दायहरत्वविचारः अपुत्रेण सुतः कार्यो यादृक् तादृक् प्रयत्नतः ।। यवीयान् ज्येष्ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि । पिण्डोदकक्रियाहेतोनोमसंकीतेनाय च * ॥ समस्तत्र विभागः स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः ।। कुपुत्राणां निन्दा
(१)ज्येष्ठस्य नियोगधर्मेण पितृवत्सोद्धाराऽतिदेशे प्राप्ते यादृशं फलमाप्नोति कुप्लवैः संतरञ्जलम् । तन्निवृत्त्य थेमुच्यते । समस्तत्र विभागः स्यात् । 'न चोतादृशं फलमाप्नोति कुपुत्रैः संतरंस्तमः ॥ द्वारं', 'न चैकाधिकं हरेज्येष्ठ" इति । नापि 'यत्किचि.
(१) क्षेत्रजादीनामौरसेन सहोपदेशात्तुल्यत्वाशंका। देव देय मि'ति । समः स्यात्केनोत्पादकेन पितृव्यकेण तनिषेधार्थमिदम् । न तुल्यमौरसेनोपकारं कर्तुं शक्ताः कनीयसा । अनियुक्तासुतस्य त्वभागार्हतैव वक्ष्यते । कुपुत्राःक्षेत्रजादयः। असत्यपि विशेषश्रवणे प्रकृतत्वा- इदं च लिङ्गं, 'भ्रातरः समेत्य' इति सत्यपि भ्रातृशब्दे देवं व्याख्यानयन्ति । अन्ये तु कुपुत्राननियुक्तासुता- भ्रातृपुत्रेणाप्यसति भ्रातरि सह विभाग: कर्तव्यः। मेधा. ४ शेष ममुगतम् ।
* शेषं मेधागतम् । + चन्द्र. मेधागतम् । - * दमी. व्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इत्यत्रिवचने (१) मस्मृ.९।१२०,मिता.२।१३५ यवी (कनी); व्यक. द्रष्टव्यम् ।
१५३; विर.५४२; स्मृसा.६६, पमा.५३२ मितावत् ; (१) दमी.५, बाल.२।१३५ (पृ.२१९) मनुयमव्यासाः; स्मृचि.३३ यवी (जवी); नृप्र.४१; चन्द्र.९० (= ) मितादच.२; कृभ.८७४ उत्त.
वत् ; व्यप्र. ४८३, ४९५ मितावत् ; विभ.४३; समु.१२८ (२) मस्मृ.९।१६१, मवि. फल (गुण); बाल.२११३५ ज्येष्ठ (श्रेष्ठ); नन्द. पुत्राविति पाठः. (पृ.२४१); भाच. मविवत् .
१ मन्यन्ते. २ सप्रज. ३ दरेऽति. ४ भ्रातरि सहिते सत्य,

Page #809

दायभागः – पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
(२) समस्तत्र पितृद्वारा । तस्मान्नापि देवरजाय । निषेधस्यार्थवादत्वाच्च प्रधानोपसर्जनशब्दयोर्यत्किंचिसमो भागो देयो न तु पितृव्यैः सह तस्य विभागे तस्य दालम्बनमाश्रित्य व्याख्या कर्तव्या । अन्ये पठन्ति पितृज्यैष्ठयात् ज्येष्ठोद्धारः । एतेन यवीयसो भार्यायां ' तस्माद्धर्मेण तं त्यजेत्' इति, तदयुक्तं सर्वत्र समभागज्येष्ठेनापत्योत्पादने भागान्यूनतेत्यर्थादुक्तम् । वि. स्योक्तत्वात् । अर्थवादत्वाच्चास्य न विकल्पाशंका (३) यद्यपि ' समेत्य भ्रातरः सममित्युक्तं तथाप्यस्माकार्या । मेधा. देव लिङ्गात्रस्यापि मृतपितृकस्य पैतामहे धने पितृव्यद्विभागोऽस्तीति गम्यते ।
*ममु.
(४) ज्येष्ठस्याविभक्तस्यापुत्रस्य भार्यायाम् । *विर. ५४२ (५) यद्यप्यरसप्रक्रमात्समभागभागित्वं क्षेत्रजस्य तन्निरूपितमेवोक्तमित्याभाति । तथापि वाक्यविरोधे प्रक्रमस्य बाध्यत्वाद्वीजिसमभागित्वपरं तदिति बोध्यम् । अत एवोत्तरवचने पितुर्बीजिनः प्राधान्यमुपन्यस्यति । 'सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य' इत्यनेनापि यस्य क्षेत्रजस्तदीयधनं तस्मै दद्यादिति भ्रातृस्थानीयत्वात्तस्य स्वसम - भागितां प्रतिपादयति । एवमन्यान्यभ्युच्चावचभागान् क्षेत्रजादीनां प्रतिपादयन्ति बृहस्पत्यादिवचनानि कथञ्चि व्यवस्थापनीयानि । व्यप्र.४८३-४८४ (६) पुत्रमिति जातावेकवचनं, पुत्राविति पाठः । गुरुनियोगादुत्पादयेदिति व्याख्येयम् । इतरोऽनंश इति
नन्द.
वक्ष्यमाणत्वात् । उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते । पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्मेण तं भजेत् ॥
(१) उपसर्जनमप्रधानं क्षेत्रजः स प्रधानस्यौ रसस्य तुल्य इत्येतदध्याहृत्य तद्धर्मतः शास्त्रतो न युज्यते । औरसः किल पितृवज्ज्येष्ठांशं कृत्स्नं लभते । अयं तु क्षेत्रजोऽप्रधानं तस्माद्धर्मेण तं भजेत् । धर्मः पूर्वोक्ता भागकल्पना । ननु चायमपि ज्येष्ठः पुत्रो भवति किमि त्यौरसवन्न लभतेऽत आह पिता प्रधानं प्रजने । पिता जनकोऽत्राभिप्रेतः । स प्रधानमपत्योत्पादने । अयं चाप्रधानः कनीयसा जनितः । उपसर्जनं प्रधानस्य सममित्ये वाध्याहृत्य श्लोको गम्यते । अर्थवादोऽयं, पूर्वस्य ज्येष्ठांश
* शेषं मेघग्गतम् ।
(१) मस्मृ. ९ | १२१; मेधा. 'तं त्यजेत्' इति पाठान्तरम् ; व्यक. १५३; विर ५४२ प्रजने (जनने); व्यप्र. ४८३; विभ. ४३.
१३१७
(२) प्रधानस्य भ्रातृमध्ये ज्येष्ठस्य पितुः स्थाने उपसर्ज नममुख्यः पुत्रो नोपपद्यते न युज्यते, अतो न ज्येष्ठोध्दारः । न चैवं भागो न देयो यस्मात् प्रजने संताने तत्र तत्पितैव ज्येष्ठतया प्रधानम् । तथा च तस्यानुकल्पिकः पुत्रः संततिमध्ये साम्यसहायेऽतस्तमपि धर्मेण युक्तेन क्रमेण समभागेन भजेन्न न्यूनेन । तेन यत्र पितुरप्राधान्यं तत्र न्यूनतापीति पूर्वोक्तशेषः । मवि.
(३) ज्येष्ठ भ्रातुः क्षेत्रजः पुत्रोऽपि पितेव सोद्धारविभागी युक्त इतीमां शङ्कां निराकृत्य पूर्वोक्तमेव द्रढयति - - उपसर्जनमिति । अप्रधानं क्षेत्रजः पुत्रः प्रधानस्य क्षेत्रिणः पितृधर्मेण सोद्धारविभागग्रहणरूपेण न संबध्यते । क्षेत्र्यपि पिता तद्द्वारेणापत्योत्पादने प्रधानम् । तस्मात्पूर्वोक्तेनैव धर्मेण विभागव्यवस्थारूपेण पितृव्येन सह तं क्षेत्रजं विभजेदिति पूर्वस्यैव शेषः ।
ममु.
(४) पिता (?) उपसर्जनमप्रधानं क्षेत्रजः स प्रधानस्यौरसस्य तुल्य इति धर्मतो नोपपद्यते, यतस्तत्र पिता जनकः पितृव्य एव प्रधानमिति प्रकाशकारः । लक्ष्मीधरस्तु उपसर्जनत्वमत्रोपसर्जन मित्याह, फलतश्चात्र न विशेषः । धर्मेण शास्त्रोदितेन । विर. ५४२
२) तत्र हेतुरुपेत्यादि । अयमर्थः । प्रधानस्य ज्येष्ठभ्रातुः । यद्यप्युद्धारे नोपसर्जनता तस्मा अवश्यमुद्धारो देयस्तथापि तस्य मरणादौ तत्क्षेत्रे कनिष्ठस्य यस्मादुपसर्जनत्वमेव पितुरेव जनने प्राधान्यात् तस्य चात्र कनि
त्वात् अत एव नोद्धारभागः पितुः, समभागः पितृव्यैः सहेति । तं क्षेत्रजं धर्मणोत्पादक पित्रनुरूपेणं न तु मात्रनुरूपेण, 'ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रिया' इति वक्ष्यमाणो हेतुरिति भावः ।
मच.
(६) अत्र कारणमाह-- उपसर्जनमिति । कनिष्ठप्रभवत्वादुपसर्जनं अप्रधानं, स पुत्रः ! प्रधानधर्मभाजनं न भवतीत्यर्थः । पिता प्रधानं प्रजने न माता तेन मातुः ज्येष्ठतया तस्य ज्यैष्ठयं नायाति । तस्मात्पितुः प्राधान्यात्

Page #810

१३१८
व्यवहारकाण्डम्
धर्मेण पूर्वश्लोकोक्तेन विधिना समं विभागं कनिष्ठप्रभवो (२) अनेनैतद्दर्शयति विभक्तधनेऽपि भ्रातर्यपरतेऽपत्य. भजेन्न ज्येष्ठथेन मातुरधिकम् ।
नन्द. द्वारेणैव पत्न्या धनसंबन्धो नान्यथेति । यथाऽविभक्त. हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पुत्रो यथौरसः । । धनेऽपि 'कनीयान् ज्येष्ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि । क्षेत्रिकस्य तु तद्वीजं धर्मतः प्रसवश्व सः॥ समस्तत्र विभागः स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः ॥' (१) यथौरस इत्येतदत्र विधीयते ज्येष्ठांशप्राप्त्यर्थम- (मस्मृ.९।१२०) इति ।
मिता.२।१३५ न्यदा'नोच्येत । अनेन विधानेन ज्येष्ठांश उद्धारः क्षेत्र. (३) दद्यात्तस्यैव न तु स्वयमप्यंशहरः। मवि.
त ज्यष्ठभायाजातस्य । अतश्च यत्पुत्रसमाश. (४) यो मृतस्य भ्रातुः स्थावरजङ्गमं धनं पत्न्या भाक्त्वं 'उपसर्जन प्रधानस्ये'त्यनेन, तस्यायमपवादः। रक्षणाक्षमया समर्पितं रक्षेत्तां च पुष्णीयात् स नियोगउभयस्य च प्रामाण्यात् । विकल्पितस्य च गुणापेक्षया धर्मेण तस्यामुत्पादितस्य भ्रातुरपत्यस्य दद्यात् । -ममु. व्यवस्थानं, न ह्यन्यदस्य श्लोकस्य प्रयोजनमस्ति । प्रागुक्त
(५) धारेश्वरस्तु अनपत्यधनं पत्नी गृह्णातीत्येवमादित्वात् । सर्वस्य क्षेत्रिकस्य क्षेत्रवामिनस्तद्वीज, तत्कार्य- वचनजातस्य प्रकारान्तरेण विषयव्यवस्थामाह । नियोगाकरत्वात् प्रशंसयैवमुच्यते । अत एवाह धर्मतः धर्मेण, |
र्थिनी पत्नी अनपत्यस्य विभक्तस्य पत्युर्धनं गृह्णाति । शास्त्रीयया व्यवस्थया। तत्र प्रमाणान्तरं दृश्येत रूपेण(?)। तथा च मनुः- धन मिति । विभक्तधने भ्रातरि मृते प्रसवः अपत्यम् । अर्थवादः श्लोकः। मेधा.
अपत्यद्वारेणैव पन्या धनसंबन्धः, नान्यथा । अविभक्त(२) यदा तु यथोक्तविधिना जनितः क्षेत्रजस्तदाह ।
धनेऽपि तथेत्यभिप्रायः।
+पमा. हरेद्धनम् । यथौरस इति समभागसिद्धयर्थम् । तच्च क्षेत्रि
(६) मिताटीका--विभक्तेऽपि भ्रातरि नियोगकस्यैव यतो भ्रातृबीजमपि तस्यैव तद्बीजं विनियोगा
द्वारैव तत्पल्या धनग्रहणप्रतिपादकं पूर्वपक्षदशायामुक्तं दत एव तस्यैव प्रसवोऽपीत्यर्थः। मवि.
तत्र मनुनैव नियोगस्य निन्दितत्वात्तत्परिहारः सुकर इति धेनं यो बिभृयाद्भातुर्मतस्य स्त्रियमेव च ।
व्याख्यातृबुद्धिपरीक्षार्थ च सिद्धान्तार्थमदर्शयित्वैव वचसोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव तद्धनम् ॥
नान्तराणि स्वाभिप्रेतार्थपरत्वेन दर्शितानि इति मन्तव्यम् । (१) विभक्तधनस्य भ्रातुरभावे विधिरयमुच्यते ।
परिहारस्त्वेवम् । 'अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः पूर्वस्तु सह वसतः। एतावान्पूर्वोत्तरयोर्विध्योर्विशेषः ।
सनातनमित्यादिभिर्विधवाया नियोगस्य निन्दितत्वादसोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य नियोगधर्मेणेति व्याख्येयम्। दद्या.
वश्यं नियोगेन विभक्तधनविधवायां भातृजायायां पुत्रमुतस्यैव न पुनस्तदीयायै च मात्रे । अनेनैव च दर्शनेन
त्पाद्य तद्धनं तस्यैव दातव्यमिति न नियम्यते तेन वचनेन, स्त्रियो भरणाः । न तु पतिधनेश्वर्य इति । अन्यथैव
अपि तु 'न स्त्री स्वातन्त्र्यमहती'ति स्त्रीणामेकाकितयावक्ष्यमाणत्वात् । तस्य तद्धनम् । तस्य विभक्तधनस्य धनं
ऽवस्थानं निषिद्धमिति । देवरगृहेऽवस्थाने कृते स्त्रीणामप्रदद्यादिति ।
xमेधा.
गल्भत्वेन तद्धनरक्षणे देवरेण च क्रियमाणे संततिलोभात् * ममु. मेधावद्भावः ।
सा स्त्री शास्त्रसिद्धत्वाद्गर्हितमपि नियोगं यद्यनुमनुते तदाx अप., मच. मेधागतम् । विवादरत्नाकरे विभक्तविषयता ऽपत्य उत्पन्ने देवरेण धनलोभो न कर्तव्यस्तस्यैव तद्धनं मेधावत् मंविवच्च ।
समर्पयेदित्येवमर्थपरं व्याख्येयं अनेकवचनविरोधा(१) मस्मृ.९।१४५; मवि. कस्य तु (कस्यैव); समु.१३१.
३१. दिति । अत एव 'धनं यो बिभृयादिति धारणपोषण(२) मस्मृ.९।१४६; मिता.२।१३५ च (वा); अप.२। १३५ मितावत; व्यक.१५३; विर.५४२; स्मृसा.६६; पमा. * एष न सिद्धान्तः, मतान्तरमिदम् । व्यप्र. (पू.४९५) ५३२ मितावत् ; सुबो.२।१३६ च (वा) सोऽ (अ); स्मृचि. | मितागतम् । ३३ यो (तु); नृप्र.४१ मितावत् ; व्यप्र.४८३,४९५ मिता- विभक्तविषयता मेधावत् ।। वत् ; व्यउ.१५२ मितावत् ; समु.१३८ मितावत्.
+ स्वमतं 'पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा' इति गौतमवचनव्याख्याने १ नोच्यते. २ स्थाने ह्य.
। द्रष्टव्यम् ।

Page #811

दायभागः - पुत्रप्रकाराः तेषां दावहरत्वविचारच
वाचिनो भूम उपादानं मनुना कृतम् ।
बो. २।१३५ (५.६४)
'संस्थितस्थानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रमाहरेत् । तत्र यदृक्थजातं स्यात्तत्तस्मिन्प्रतिपादयेत् ॥ (१) तस्मै सन्तवेऽपत्यायेत्यर्थः । तच्च नियोगार्थित्वं रिक्थग्राहित्ये विरुद्धत्वात् कथमिव हेतुः । अप. २।१३५ (२) तन्तुमाहरेत् । सगोत्रात्पुरुषात् संतानमुत्पादयेत् इत्यर्थः ।
व्यक. १५९
(३) सगोत्राद्यदि तन्तुं संतान माहरेद नियुक्तापि स्त्री तदा गोलकत्वेऽपि तस्यात्यन्तराभावे क्षेत्रपतिधनहारि स्वमित्यर्थः । एतच्च शूद्रां प्रत्येवोच्यत इति केचित् । अत एव तन्मते गूढजकानीनसहोढना अपि शूद्रस्यैव पुत्रा भवन्ति न तु विप्रादीनामिति । मवि
(४) अनपत्यस्य मृतस्य भार्या समान गोत्रात्पुंसो गुरुनियुक्ता सती नियोगधर्मेण पुत्रमुत्पादयेत् तस्मिन्मृतविषये यद्धनजातं भवेत्तत्तस्मिन्पुत्रे समर्पयेत्। 'देवराद्वा सपिण्डाद्वा' इत्युक्तत्वात् । सगोत्रान्नियोगप्राप्त्यर्थं तज्जस्व च ऋक्थभागित्वार्थमिदम् । +ममु. (५) अस्मै मृतस्वामिस्वत्वोपलक्षितमृक्थजातं दद्यान्न स्वयमाददीतेति पारिजातः । प्रकाशकारस्तु राजैव सगोत्रद्वारा तस्मै दद्याच्चेत्याह । फलतोड न तमाहूय कश्चिद्विशेषः । विर. ५८९ विर.५८९ (६) (लायुधमते) एतेन नियुक्तायाः पुत्रमुत्पाद यितुमिच्छन्त्याः पत्न्याः न भर्तृधनभागितेति प्रतिपादितम् । (७) तत्र अनपत्ये पती 'चनं यो विभृयादि'त्वस्यैवा
|
X स्मृसा. १४०
1
+ नन्द ममुगतम् । * शेषं ममुगतम् । x स्सा. (१.७० ) ननुगतम् (पृ.१३४) विरगतम् । (१) मस्मृ ९।१९०६ अप. २।१३५ सयोजात्पुष (गोशाखगोत्रात्ततुं स ) यदृक्थजातं ( यो रिक्थभागः ) तत्तस्मिन् (त्तं तस्मै ); व्यक. १५९ पुत्र (तन्तु) तत्र ( यत्र ) तस्मिन् (तस्मै ); मवि. पुष (विर. ५८१ (सन्तु) तस्मिन् (चर) सा ७० पुत्र (चन्तु तद्यस्मिन् (स्त) २३४ चिरवत् १४० पाद (दाप) शेषं विरवत् स्मृचि. ३२ पुत्रमा (त्तं समा ) तत्त... येत् (त्स तद्गृजीत नेतरः); बाल. २।१४५ (पृ. २६४) त्पुत्र (त्सुत); समु. १३८ तत्र ( तस्य ) शेषं मविवत् ; भाच. रिमन् (तमे).
;
व्य. का. १६६
१३१९
नुवादोऽयं न्यायस्य तुल्यत्वात् । तत्र जनको दद्यादत्र जननी दद्यादिति वा मेदः ।
Xमच.
(८) मिताटीका - इति तन्मरणोत्तरमपिं वाग्दत्तादिविषये नियोगविधिना सगोषात् सुतस्य उत्पादितस्य धनाधिकारित्वमनेन विधीयते ।
"
बा. २१४५ (१.२६४) बन्धुदायादा अबन्धुदायादाश्च
पुत्रान्द्वादश यानाह नृणां स्वायम्भुवो मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ॥
(१) वक्ष्यमाणसूत्रस्थानमेतत् । बन्धुशब्द बान्धवपर्यायः । गोत्रहरा दायहराश्च षडितरे विपरीताः । यदत्र तत्वं तदुपरिष्टान्निदर्शयिष्यते । मेधा. (२) बन्धुदायादाः बन्धूनां पितृव्यादीनां पुत्रपत्नीदुहित्रायभावे दावस्य तद्धनस्य आदातारः । उत्तरे तु न दायादा दायग्राहकाः पितृव्यादीनां, किंतु पुत्रपत्न्यादिविरहेऽपि तेषां गोत्रजादय एवं धनहराः, अमी बन्धव स्तूदकदानाद्यधिकारिणो भवन्ति । अदायादा अबान्धवा एवेत्यस्यार्थः । मवि. (३) यान्द्रादश पुत्रान् हैरण्यगर्भो मनुराह तेषां मध्यादाद्याः षड् बान्धवाः गोत्रदायादाश्च तस्माद्वान्धवत्वेन सपिण्डसमानोदकानां पिण्डोदकदानादि कुर्वन्त्यनन्तराभावे च गोप्रदायं गृह्णन्ति पितृरिक्थभावत्वस्य 'पुत्ररिक्थहराः पितुः' इति द्वादशविधपुत्राणामेव वश्यमाणत्वात् । उत्तरे पट् न गोत्रधनहरा भवन्ति । बान्धवास्तु भवन्ति । ततश्च बन्धुकार्यमुदकक्रियादि कुर्वन्ति । मेधातिथिस्तु पडदायादबान्धवाः इत्यायुत्तरपट्कस्यादायत्वमबान्धवत्वं चाह । तन्न । बौधायनेन बन्धुत्वस्याभिहितत्वात् । तदाह कानीनं च सोढंच फी पौनर्भवं तथा स्वयंदत्तं निपादं च गोत्रभाजः प्रचक्षते ॥
।
*ममु.
-
x शेषं ममुगतम् ।
* मच., बाल. २।१३५ ( पृ. २२४ ) ममुवद्भावः ।
(१) मस्मृ. ९ १५८; अप. २।१२८; व्यक. १५४ नृणां ... मनु (मनुः स्वायम्भुवो नृपा) विर. ५४९ विधि, २०६ व्यनि. वसिष्ठः ; दमी. ३६; बाल. २।१३२ (५.१७५), २ १३५ [ पृ. २२४ याना (धाना), पृ. २३४ ]; समु. १३९; कृभ.८८२ याना (धाना); दच. ३०.

Page #812

१३२०
व्यवहारकाण्डम्
ध्यते ।
मच.
(४) एवमौरसानां सवर्णानां समवाये विभाग उक्तः, (६) पुत्राणां द्वादशत्वं विभजन्दायादानाह- औरस इदानीमौरसानां क्षेत्रजादीनां च समवाये विभागं विव- इति द्वाभ्याम् । एषां लक्षणानि वक्ष्यमाणानि । अत्रापि क्षन्पुत्राणां द्वैविध्यं तावदाह-पुत्रान् द्वादश यानिति। पूर्वषट्काभावे उत्तरोत्तरो गोत्ररिक्थभाक् । तथा च अदायादबान्धवा इत्यत्र दायादत्वं बन्धुत्वं च निषि- बौधायन:- 'कानीनं च सहोढंच क्रीतं पौनर्भवं तथा ।
नन्द.' स्वयंदत्तं निषादं च गोत्रभाजः प्रचक्षते ॥' इति । अत्र औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च। गोत्रपदं रिक्थायुपलक्षणं गोत्ररिक्थहराः पितुरित्येकगूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ वाक्यनिर्दिष्टत्वात् । कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । (७) पितृऋक्थहरत्वं तु सर्वेषामपि पूर्वपूर्वाभावे स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥ समानमेवेति तद्दायादादायादत्वविभागो नोपपद्यते ।
(१) अस्य कोऽर्थः । क्षेत्रजादयः पञ्च सत्यौरसेऽप्यं- 'पूर्वाभावे परः पर' इति वचनात् । 'एक एवौरसः पुत्रः शभाजः । कानीनादयस्तु पूर्वाभाव एव । एतेन वासिष्ठं पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः ।' (मस्मृ.९।१६३) इत्युक्त्वाव्याख्यातम् ।
विश्व. २११३६ 'न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः। (मस्मृ. (२) श्लोकद्वयेन संख्या निर्देशो वर्गद्वयप्रदर्शनार्थः। ९।१८५) इति वचनस्य गौणपुत्राणामेव सर्वेषां पितृ
मेधा. रिक्थहारित्वप्रतिपादनपरत्वाच्च । दायादशब्दस्य 'दाया: ' (३) तदपि स्वपितृसपिण्डसमानोदकानां संनिहित- दानपि दापयेत्' इत्यादौ पुत्रव्यतिरिक्तहारिष्वेव प्रचुररिक्थहरान्तराभावे पूर्वषट्कस्य तद्रिक्थहरत्वमुत्तरषट्- प्रयोगाच्च ।
+व्यप्र.४८५ कस्य तु तन्नास्ति । बान्धवत्वं पुनः समानगोत्रत्वेन सपिण्ड- (८) मिताटीका- अत्र कैश्चित्पुत्रिकापुत्रं विहाय त्वेन चोदकप्रदानादिकार्यकरत्वं वर्गद्वयस्यापि सममेवेति शौद्रमूरीकृत्य द्वादशत्वमुक्तं कैश्चिद्विपरीतमुक्तं, कैश्चित् व्याख्येयम् । पितृधनहारित्वं तु पूर्वस्य पूर्वस्याभावे कृत्रिमं विहाय तमङ्गीकृत्य तदुक्तम् । न च शौद्रस्यौरसर्वेषामविशिष्टम् ।
+मिता.२११३२ सत्वेनैव संग्रहात्पृथगुक्तिय॑र्था। अत एव कैश्चित्तस्य , (४) बान्धवा गोत्रभाज इत्यर्थः ।
गणनं न कृतम् । अत एव- 'चतुस्त्रिोकभागाः स्युर्व
मभा.२८/३४ र्णशो ब्राह्मणात्मजाः । क्षत्रजास्त्रिोकभागा विड्जास्तु (५) अत्र पुत्रिकापुत्रस्यौरसतुल्यतयाऽपृथगभिधा- येकभागिनः॥' (यास्मृ.२।१२५) इति भिन्नजातीयानां नम् ।
विभाग उक्तः। अत एव च सजातीयेष्वयमित्यत्र कानी
नाद्यनुरोधेन सजातीयत्वमूरीकृत्य मूर्धावसिक्तादीनामो* शेषं ममुगतम् । + पमा., सवि., विता. मितावद्भावः ।
रसेऽन्तर्भावं स्वीकृत्य 'शूद्रापुत्रस्त्वौरसोऽपि कृत्स्नभाग(१) मस्मृ.९।१५९; विश्व.२।१३६, मिता.२११३२;
मन्याभावेऽपि न लभते' इति विज्ञानेश्वरेण व्याख्यातअप.२।१२८; व्यक.१५४, मभा.२८१३४; विर.५४९ मिति वाच्यम् । तस्य तल्लक्षणानाक्रान्तत्वात् । तथाहि । वाश्च (वास्तु); पमा.५१७; सुबो.२।१३२; विचि.२३०, द्विविधस्तावत् शूद्रापुत्रः । तत्र- 'विप्रान्मूर्धावसिक्तो नृप्र.४०, सवि.३९४ दत्तः कृत्रिम (पुत्री दत्तिम); व्यप्र. | हि क्षत्रियायां विशः स्त्रियाम् । अम्बष्ठः शूद्यां निषादो ४८४, विता.३४७; बाल.२।१३५ (पृ.२२४,२३५); जातः पारशवोऽपि वा ॥ वैश्याशूद्योस्तु राजन्यान्माहिसमु.१३९; दच.३० विरवत् ..
ष्योग्रौ सुतौ स्मृतौ। वैश्यात्तु करणः शूद्यां विन्नास्वेष (२) मस्मृ.९।१६० विश्व.२।१३६, मिता.२।१३२;
विधिः स्मृतः ॥' (यास्मृ.१९१,९२) इति मूलेन प्रतिअप.२।१२८व्यक.१५४, विर.५५०; पमा.५१७ सुबो. २११३२विचि.२३०; नृप्र.४०, सवि.३९४; दमी.३०
पादित एकः। विष्णुनाऽपि, 'यत्र वचनोत्पादितश्चे उत्त.; संप्र.२११ उत्त.; व्यप्र.४८४; विता.३७४; बाल.
द्वादश' इति । वासिष्ठेनापि, 'शूद्रापुत्र एव षष्ठो भवती२११३५ (पृ.२२४,२३५); समु.१३९दच.३०.
+ शेषं मितागतम् ।
मवि.

Page #813

तेषां दायहरत्वविचारश्व
१३२१ कथनात्तत्रानुक्तिरिति न न्यूनता । सर्वथा ततः पुत्रा - धिक्यलाभान्न द्वादशत्वं नियतम् । अत एव 'ननु क्षेत्रजाद्यपेक्षया पुत्रिकापुत्रस्य पुत्रत्वेनाधिक्ये द्वादशसंख्यातिरेक आप्नोति । भवतु को दोषः त्रयोदशोऽयं पुत्रोऽस्तु' इति मेधातिथिना व्याख्यातम् । अत एव विज्ञानेश्वरेण 'भ्रातॄणामित्यस्य तथा व्याख्याने संख्याविरोधरूपदोषोद्भावनं न कृतम् । अत एव च बृहस्पतिः - 'पुत्रास्त्रयोदश प्रोक्ता मनुना येऽनुपूर्वशः । संतानकारणात्तेषामौरसः पुत्रिका तथा ॥ आज्यं विना यथा तैलं सद्भिः प्रतिनिधिः स्मृतम् । तथैकादश पुत्रास्तु पुत्रिकौरसयोर्विना ।' इति । एवं च तत्र तत्र द्वादशोक्तिः । तत्र तत्र परिगणितानां स्फुटतया संख्याबोधनद्वारा न्यूनत्वव्यवच्छेदनार्थी, नाधिक्यव्यवच्छेदार्था । तत्रान्येषां यथासंभवमन्तर्भावमभिप्रेत्य वेति न दोषः । अन्यथा तेन तत्र तस्य गणनात्तस्यान्यत्र गणनान्मिथो विरोधः स्पष्ट एव । एवमेवकारोऽपि वासिष्ठो योज्यः । तस्मात्तदाधिक्ये न दोषः । बाल.२।१३५ (पृ.२३५-२३६) (९) पुत्रिकापुत्रस्य पौत्रतुल्यतया पुत्रेष्वनुपादानं क्षेत्रजशब्देन संगृहीतत्वाच्चेति ।
नन्द.
मुख्यगौणपुत्राणां दायहरत्वक्रमः 'श्रेयसः श्रेयसोऽलाभे पापीयान् रिक्थमर्हति । बहवचेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः ॥
(१) श्रेयानुत्तमः । पापीयानपकृत्तमः । तन्निषेधश्व औरसपुत्रिकाजक्षेत्रजगूढज कानीन पौनर्भवदत्तकक्रीतकत्रिमस्वयं दत्तसहोढ जापविद्धानुक्रमेण परिगणय्य याज्ञवल्क्येन 'पिण्डदोंऽशहरचैषां पूर्वाभावे परः पर' इति विशेषतो विधानात्तद्वचनानुसारेण कर्तव्यः । अत्र तु क्रमपाठो न पूर्वपूर्वोत्कर्ष इति आपादनार्थः । क्रमपाठोऽत्र स्वबन्धुदायादबान्धवविवेकपरत्वादिति । सदृशा औरसा एव दत्त्रिम एव त्वित्यादि ( ? ) । मवि.
दायभागः - पुत्रप्रकाराः,
त्याहुरिति।' (वस्मृ.१७।३५) बौधायनेनापि, 'द्विजातिप्रवरात् शूद्रायां जातः कामात्पारशव' इति । (बौध . २ । २।३३-३४) मनुनाऽपि, 'यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् । स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः ॥' (मस्मृ. ९ | १७८) इति । द्वितीयस्तु द्विजातेर्दा स्यामुत्पन्नः । तत्राद्यस्य न तदभावे कृत्स्नधनहारित्वम् । 'यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रो पुत्रोऽथवा भवेत् । नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रा पुत्रा धर्मतः ॥ इति मनूक्ते: (मस्मृ. ९।१५४) । अत एव क्षत्रियावैश्यापुत्रयोः सवर्णापुत्राभावे सर्वधनग्रहणं सि द्धम् । द्वितीयस्तु 'जातोऽपि दास्यां शूद्रेणेत्यत्र शूद्रग्रहणात्पितुरिच्छ्याऽपि नांशं भजते नाप्यर्द्ध दूरत एव कृत्स्नम् । किं तु 'अनुकूलश्वेज्जीवन मात्रं लभते' इति । औरसलक्षणं तु मूले 'औरसो धर्मपत्नीज' इति वसिष्ठो ऽप्युक्तः । विष्णुरपि, 'अन्य द्वादश पुत्रा भवन्ति । स्वक्षेत्रे संस्कृतायामुत्पादितः स्वयमौरसः प्रथम' इति । देव लोsपि 'संस्कृतायां च भार्यायां स्वयंमुत्पादितो हि यः । औरसो नाम पुत्रः स' इति । आपस्तम्बोऽपि 'सवर्णा पूर्वशास्त्रविहितां यथर्तु गच्छतः पुत्रास्तेषां कर्मभिः संबन्धः । दायेनाव्यतिक्रमश्वोभयोरिति । ' ( आध. २।१३।१) बौधायनोsपि, 'सवर्णायां संस्कृतायां स्वयमुत्पादितमौरसं पुत्रं विद्यादिति । (बौध. २।२।१४ ) श्रुतिश्च 'अङ्गादङ्गादिति' ‘आधत्त पितरो गर्भ कुमारं पुष्करस्रजम् । यथेह पुरुषस्यात्मा तस्मात्त्वमिह जायसे ||' 'आत्मा पुत्र इति प्रोक्तः पितुर्मातुरनुग्रहात् । सर्वान् नस्त्रायसे यस्मात्पुत्रस्तेनासि संज्ञितः ||' इति च । 'सवर्णा धर्मविवावोढा धर्मपत्नी तस्यां जात औरसः पुत्रो मुख्यः' इत्यत एव विज्ञानेश्वरेण व्याख्यातम् । मनुनाऽपि -- 'स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् । तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्राथमकल्पिकम् |' (मस्मृ. ९ । १६६ ) इति ।
एवं च शूद्रापुत्रस्य द्विविधस्यापि तल्लक्षणानाक्रान्तत्वात्पृथगुक्तिः । अत एव मूर्धावसिक्तादीनामौरसेष्वन्तर्भाव इति विज्ञानेश्वरेणोक्तम् । शूद्रापुत्रस्त्वौरसोऽपीत्यत्र तुः स यौगिको न तु रूढः, केषांचित् गणनाकरणे बीजं तु कृत्स्नधन हारित्वाभावादेव । मूलेन तु चतुरित्यादिना क्षत्रियापुत्रादिवत्तस्य कथनं प्राक् कृतमेव । मनुनाऽपि
पू.; व्यप्र.४८६ उवत् ; व्यउ. १४८ पू. बाल. २।१३२,
(पृ. १७७), २।१३५ (१.२३६, मनुशंखलिखिताः, २४०);
पूर्व पुत्रिकापुत्रस्य ' दौहित्र एव च हरेदि त्यादिना | समु. १२८ उत्त., १३७ उवत्, पू.; दच.३० गौमिवत्.
(१) मस्मृ. ९।१९८४ ग. पुस्तके, लाभे (भावे); व्यक. १५५; गौमि. २८/३२ लाभे पापी ( भावे यवी) पू.; उ. २।१४ २ लाभे ( भावे) पू. विर. ५५२ उवत्; स्मृला.६७ उवत्,

Page #814

१३२२
व्यवहारकाण्डम् (२)औरसादीनां सर्वेषां पुत्राणां प्रकृतत्वादौरसादीनु- पत्तिः । नियोगनिषेधेनैव तन्निषेधात् । तत्र क्षेत्रज इति पक्रम्य 'तेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान्स एव दायहरः स चान्या- तु औरसविशेषणम् । यदि तु तत्र क्षेत्रजवत् कृत्रिमक बिभृयादि'ति विष्णुवचनात् । औरसादीनां पुत्राणां पूर्व- इति दत्तस्य विशेषणममुख्यद्वारा प्रतिनिधित्वसूचकं तदा पर्वाभावे परः परः रिक्थमर्हति । पर्वसद्भावे परसंवर्धनं माऽस्तु सः, दत्तकांशे तु न विवाद इति दिक् । स एव कुर्यात् । एवं च सिद्धे, शूद्रापुत्रस्य द्वादशपुत्र
बाल.२।१३५(पृ.२४०) मध्ये पाठः क्षेत्रजादिसद्भावे धनानहत्वज्ञापनार्थत्वेन सा
अनेकविधपुत्राणां औरसक्षेत्रजादीनां समवाये र्थकः। अन्यथा तु क्षत्रियावैश्यापुत्रवदौरसत्वात्क्षेत्रजादि
दायहरत्वविचारः सद्भावेऽपि धनं लभेत् , पूर्वस्य परसंवर्धनमात्रं चापवादे
यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजी सुतौ । तरविषये द्रष्टव्यम् । क्षेत्रजगुणवद्दत्तकपुत्रयोः पञ्चमं षष्ठं वा भागमौरसो दद्यादिति विहितत्वात् । यदि तु समान
__ यद्यस्य पैतृकं रिक्थं स तद्गृहीत नेतरः || रूपाः पौनर्भवादयो बह्वः पुत्रास्तदा सर्व एव विभज्य (१) क्लीबस्य प्रागुपाते क्षेत्रजे 'यस्तल्पजः प्रमीतस्य रिक्थं गृह्णीयुः।
क्लीबस्य व्याधितस्य वे'ति, पश्चादौषधेन कथंचित् क्लीब(३) सदृशा गुणवत्तया तदुपाधिना वा । विर.५५२ वनिवृत्ती, संभवति क्षेत्रजौरसयोर्यगपद्भावः। किन्तु ... (४) औरसमारभ्य सहोढान्तानां अवयवानुवृत्या | 'तयोर्यद्यस्य पित्र्यमिति नोपपद्यते क्षेत्रिक एव तस्य पिता, श्रेयस्त्वम् । तत्राप्यौरसपुत्रिकापुत्रयोः स्वात्मरूपपल्युभ- तदीयमेवासौ रिक्थं लभेतेति । जनयितुर्यदि नाम पितृयानुवृत्त्याऽतिश्रेयस्त्वम्। क्षेत्रजादिपञ्चानां तु स्वावयवा- व्यपदेशः स्यादपि जननहेतुकः, तस्मादपि पुत्रः सुतोऽयनुवृत्यभावेन तदपेक्षया जघन्यत्वम् । दत्तकादिपञ्चानां मुपचारात्क्षेत्रज इत्युक्तः। तत्रौरसे बाले मात्रा धने गृहीते तु अवयवसंबन्धाभावेनातिजघन्यत्वम् । श्रेयानौरसादिः कथंचिदपचारिणा पुमपत्यमुत्पादितं भवतीति । तेन च सप्तविधः । पापीयान् दत्तकादिः। व्यउ.१४७-१४८ तदायत्तमेव प्रीत्यादिना धनं कृतं, न चास्य सपिण्डाः
(५) मिताटीका-दायग्रहणक्रमः । औरसपुत्रस्तत्पु- सन्ति । अस्यामवस्थायां यद्यस्य पित्र्यमुपपद्यते। एतदेव त्रस्तत्पुत्रः। तत एकादश पुत्रिकापुत्रादयः पूर्वपूर्वाभावे लिङ्गमनियुक्तासुतादयोऽसत्सु सपिण्डेषु जनयित् रिक्थक्रमेण । एवं तत्पुत्रादयोऽपि ।
हरा भवन्तीति । अन्ये तु व्याचक्षते । सति दायादे बाल.२।१३५ (१ ६) समत्पन्नः क्षेत्रजः स जनयितुर्लभते रिक्थं न क्षेत्रिकात तदभावे पत्नी । ततो दुहिता । ततो दौहित्रः। ततो सत्यौरसे, उक्तश्च तस्य सत्यौरसे भागः 'औरसक्षेत्रजी दौहित्री । ततः पिता । ततो माता । ततो भ्राता । ततो पुत्रौ पितू रिक्थस्य भागिनौ' इति । तथा 'षष्ठं तु क्षेत्रभगिनी। ततस्तयोः क्रमेण सुतः सुता च । ततो गोत्र- जस्यांशम्' इति । एकरिक्थिनौ एकहस्तस्थधनौ यथा च जादय इति। बाल.२।१३५ (पृ.२३७)
__- व्यप्र. व्याख्यानं ' यवीयान् ज्येष्ठभार्यायां ' इति मनु. इदं च नौरसपरम् । 'एक एवौरसः पुत्रः' 'ऊर्ध्व
वचने (पृ.१३१७) द्रष्टव्यम् । पितुश्च मातुश्च' इत्यादिनैव तद्विभागोक्तेः। किं तु गौणा
(१) मस्मृ.९।१६२ यद्यस्य (यस्य यत्); दा.१४८; अप. नेकपरम् । अनेन च दत्तकवत् कृत्रिमस्यापि सिद्धिरर्थ-२०१३२ स तद् (तत्स); ब्यक.१५३, विर.५४३; स्मृसा. भेदेन । न च-'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः।' ६६; स्मृचि.३३; दात.१६९; चन्द्र.९० तरः (तरत्) इति शौनकेन पुत्रान्तरस्य कलौ निषेधात् कथं कृत्रिम- :९१ तरः (तरत् ) उत्त., विष्णुः; व्यप्र.४८३ मस्मृवत् । सिद्धिरिति वाच्यम् । दत्तपदेन तस्याप्युपलश्यत्वात् ।
व्यउ.१४९; विता.३८० अपवत् ; बाल. २०१२० मस्मृ. 'औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिमकः सुतः।' इति कलि
वत् , बृहस्पतिः : २।१४५ (पृ.२६४) प्रथमः पादः; समु. धर्मप्रस्ताव पराशरस्मरणात्। न चैवं क्षेत्रजस्यापि तदा
१३८; विच.६२.
१ पधे क. २ (क्षेत्र...तस्य पिता०). ३ तृथ. * स्मृसा. ममुगतम् । मच, ममुवद्भावः ।
४ चारिणः, ५न च,

Page #815

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३२३
तौ भवतस्तथा दर्शितम् ।।
मेधा. । यो यस्य पिता, तद्धनं स गृह्णीयादिति ऋज्वेव वदन्ति । (२) अनियोगोत्पन्नक्षेत्रजस्य औरसेन सह विभागमाह
xविर.५४३ मनु:-योकेति । यस्य बीजाद् यो जातः स तस्य धनं (७) एकत्रस्थितभ्रातृद्वयविषयमेतत् । गह्णीयात् इतरोऽन्यबीजजो न गृह्णीयादित्यर्थः । अत एव
स्मृसा. ६६ नारदः-'द्वौ सुतौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने। (८) एकऋक्थिनी एकस्यां जातौ ऋक्थिनौ। तयोर्यद् यस्य पित्र्यं स्यात् स तद् गृह्णीत नेतरः॥'
+दात.१६९ (मस्मृ.९।१९१)। यत्पितृदत्तं यद्धनं स्त्रियास्तत्पुत्र- (९) उत्पादककनिष्ठस्य तु परोक्षे तदौरसेन ज्येष्ठस्तद्वीजजस्तद्धनं गृह्णीयात् नान्य इत्यस्तु किं विस्तरेण । क्षेत्रजस्य विभागेष्वपि स्वपितृभागमाहिता द्वयोरपि । Xदा.१४८-१४९
चन्द्र.९० (३) एतत्क्षेत्रजस्य द्यामुष्यायणस्य बीजिधनेऽधिका- । (१०) द्वयामुष्यायणसत्वे औरसोत्पत्तौ मनु:--योरित्वं विधत्ते।
अप.।१३२ केति । अस्य क्षेत्रजस्य, सः औरसः । तेन क्षेत्रजदत्त(४) अविभक्ते भ्रातरि मृते तद्धनं गृहीत्वा तत्पत्न्यां कादिसत्वे औरसोत्पत्तौ क्षेत्रजदत्तकादीनां विभाग एव देवरेण पुत्र उत्पादित तस्यापि सपुत्रत्वे पश्चात्तस्मि- नास्तीति केचित् । वस्तुतस्तु याज्ञवल्कीयं गुणिपरं मानन्मृते विभागे क्रियमाणे क्षेत्रजस्य क्षेत्राधिपस्य पितुर्भाग- वीयं त्वगुणिपरमिति ।
व्यउ.१४९ मात्रं न तु बीजिधनादपि भागोऽस्तीत्यर्थः। मवि. | (११) जारजस्यौरसेन सह विभागे मनुराह-यद्ये
(५) अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः। उभयोर- | केति । स्वस्वबीजिनोधनं गृह्णीत नान्यस्येत्यर्थः । प्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः।। इति याज्ञवल्क्यो
विता.३८० क्तविषये, यदा क्षेत्रिकस्य पितुः क्षेत्रजानन्तरमौरसः पुत्रो (१२) एकरिक्थिनावविभक्तधनौ यत्र कुले भ्रात्रोभवति तदा तावौरसक्षेत्रजावेकरिक्थिनौ एकस्य पितुर्य- रेकस्यौरसः पुत्रोऽपरस्य क्षेत्रजस्तौ च भ्रातरौ विभक्तद्यपि रिक्थाहौं भवतस्तथापि यद्यस्य जनकसंबन्धि तदेव धनौ मतौ विभक्तधनयोरपि मृतयोः पश्चात्पितामहो स गृह्णीयान्न क्षेत्रजः क्षेत्रिक पितुः। यत्तु वक्ष्यति । 'षष्ठं तु । मृतस्तद्विषयमेतद्वचनम् ।
नन्द. क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् । औरसो विभजन्दायं' 'द्वौ तु यौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ त्रिया धने। इति तत्पुत्रबहुलस्य । यत्तु याज्ञवल्क्येनोभयसंबन्धि | तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात् स तद् गृहीत नेतरः ।। रिक्थहरत्वमुक्तं तत्क्षेत्रिकपितुरौरसपुत्राभावे बोद्धव्यम् ।
(१) एकः स्वभर्तजोऽन्यो गोलकः पौनर्भवो वा, मेधातिथिगोविन्दराजौ तु औरसमनियुक्तापुत्रं च विष
उभयोश्च पत्योधनं मातरि स्थितं तदा स्वबीजिधनव्यवयीकृत्येमं श्लोकं व्याचक्षाते । तन्न । अनियुक्तापुत्रस्याक्षेत्र. स्थया ग्राह्यमित्यर्थः । स्त्रिया जातौ धने पित्र्ये विवदेजत्वात् । 'अनियुक्तासुतश्च' इत्यनेन तस्य रिक्थग्रहण- यातामित्यर्थः । नेतरत् स्वमातृपत्यन्तरधनम् । मवि. निषेधात् 'यद्येकरिक्थिनावित्यनन्वयाच्च । +ममु. (२) 'यद्यकरिक्थिनौ स्यातामि'त्यौरसक्षेत्रजयोरुक्तं,
(६) क्षेत्रजोऽत्रानियुक्तादुत्पन्नः । पैतृकमृक्थं पित्रा तन्मात्रे पुत्रप्रतिसंधानार्थ समर्पितम् । अन्ये तु
x दावद्भावः। + शेषं दागतम् ।
बाल, व्याख्यानं 'अप्रजस्त्रीधनं' इति याज्ञवल्क्यवचनो* अत्र भाष्ये 'यद्येकरिक्थिनौ स्यातां' 'द्वौ तु यो विवदे- द्भुतमन्वर्थमुक्तावल्यां गतम् । याता' इति श्लोकद्वयव्याख्यानसंकरः प्रतीयते ।
(१) मस्मृ.९।१९१ स्यात् स तद् (स्यात्तत्स); व्यक.१५९ x विच. दावद्भावः ।
स्यात्स तद् गृ (स्यात्तत्संगृ); मवि. नेतरः (नेतरत् ); विर. +मच. ममुवद्भावः, मतान्तरपरामर्शस्तु अशद्धिसंदे- ५८८, स्मृसा.७०; व्यनि. भरद्वाजः; बाल.२।१२० हान्नोद्धृतः।
स्त्रिया (स्त्रियां): २।१४५ (१.२६४) मस्मृवत् ; समु.१३६ १दर्शयति.
भरद्वाजः.

Page #816

व्यवहारकाण्डम्
१३२४
इदं त्वौरसपौनर्भवविषयम् । यदोत्पन्नौरसभर्तुर्मृतत्वात् (५) व्याध्यादिना प्रथमौरसपुत्राभावे क्षेत्रजादिषु कृतेषु पश्चादौषधादिना विगतव्याधेरौरसे उत्पन्ने सतीदमुच्यते ।
बालापत्यतया स्वामिधनं स्वीकृत्य पौनर्भवभर्तुः सकाशा | त्पुत्रान्तरं जनयेत् तस्यापि च पौनर्भवस्य भर्तुर्मृतत्वाद्रिक्थहरान्तराभावाद्धनं गृहीतवती, पश्चात्तौ द्वाभ्यां जातौ यदि विवदेयातां स्त्रीहस्तगतधने तदा तयोर्यस्य यजनकस्य धनं स तदेव गृह्णीयान्न त्वन्यपितृजोऽन्यजनकस्य ।
*ममु.
1
(३) अत्र स्त्री वेश्यापुनर्भूस्वैरिणीतरेति पारिजातः । विर. ५८८ (४) द्वावौरसपौनर्भवौ विवदेयातां धनमावाभ्यां ग्राह्यं पोषण ते कार्यमिति । नेतरः अन्यपैतृकमन्यो न गृह्णीयादिति भावः । अथवा अध्यावाहनिकादिस्त्रीधनमात्रविषयं, अत एव स्त्रिया धनमिति समाख्या संगच्छते । " एक एवैौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः । शेषाणामानृशंस्यार्थ प्रदद्यात्तु प्रजीवनम् ॥
मच.
ममु.
(६) शेषाणां, ये तत्र तत्रांशभागित्वेन निषिद्धास्तेषामानृशंस्यं दया, प्रजीवनं भरणम् । विर. ५४२ (७) तदौरसप्रशंसापरमेव न चतुर्थांशभागनिषेधपरम् । अन्यथा चतुर्थांशभाक्त्वप्रतिपादकवसिष्ठकात्यायनवचनयोरानर्थक्यप्रसङ्गात् ।
पमा. ५१६
(८) तदपि दत्तकादीनां औरसप्रतिकूलत्वे निर्गुणत्वे च वेदितव्यमिति विज्ञानेशः । सोमेश्वरस्तु - दत्तादिव्यतिरिक्तानां कानीनगूढोत्पन्नसहोढपौनर्भवानामेव जीवनदानमिति शेषशब्दार्थ इत्याह । भारुचिस्तु 'एक एवौरसः पुत्रः' इत्यादिवचनात् एकपुत्रविषये दत्तादिस्वीकारोऽस्ति, तथा च दत्तपुत्रादिस्वीकारात्पूर्व स्थितस्य पुत्रस्य दत्तादीनां प्रजीवनप्रदानं नान्येषामित्याह । अयमेव पक्षः श्रेयान् । सवि. ३९३-३९४
(९) तदपि दत्तकादीनामौरसप्रतिकूलत्वेऽत्यन्तनिर्गुणत्वे च चतुर्थांशादिनिषेधपरं कानीनादिपरं च ।
(१) औरसवचनं सर्वक्षेत्रजाद्युपलक्षणार्थम् । य एवैकः पुत्रत्वाद् रिक्थभाक् स एव कृत्स्नं पितृधनं गृह्णीयात् । इतरेषामानृशंस्यार्थ प्रजीवनमात्रं कु र्यादित्यर्थः । विश्व. २।१३६
+व्यप्र.४८२
(१०) तत्र, सवर्णोत्तम जारजा औरसे सति क्षेत्रजसमत्वाच्चतुर्थांशहराः । असवर्णास्तु जीवनोपयुक्तभाजः ।
Xविता. ३७५ षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्यैतृकाद्वनात् । औरसो विभजन्दायं पित्र्यं पञ्चममेव वा ॥
(२) सत्यौरसे क्षेत्रजादन्ये सर्वेऽदायादाः प्रजीवनमौरसालभेरन् । आनृशंस्यमपापं, अददत्पापमाप्नोति । मेधा. (३) तदपि दत्तकादीनामौरसप्रतिकूलत्वे निर्गुणत्वे च वेदितव्यम् । Xमिता. २।१३२ (४) ये तु पितुरौरसाच्च भ्रातुर्हीनवर्णास्ते ग्रासाच्छादन मात्राधिकारिणः । तदाह मनुः - एक एवेति । दा.१४८
(१) अत्र ('औरस क्षेत्र जौं' इत्यत्र च ) क्षेत्रजः पुत्रिकापुत्र एवाभिप्रेतः । नन्वसावौरसतुल्य एव । सत्यम् । तेनैव चोक्तं 'पितृरिक्थस्य भागिनाविति । कथं तर्हि “षष्ठं पञ्चममेव वेति । जनकपितृधनाभिप्रायमेवैतत् ।
|
x वीमि मितावद्भावः ।
* नन्द ममुगतम् । (१) मस्मृ. ९ | १६३; विश्व. २।१३६६ मेघा. ९ | १४१३ मिता. २।१३२६ दा. १४८; व्यक. १५३३ स्मृच.२८८ पू.; विर. ५४२; स्मृसा. ६७ पू.; पमा. ५१५३ रत्न. १४२; विचि. २३३-२३४; व्यनि. ( - ); नृप्र. ४०; सवि. ३९३ (तु); चन्द्र. ९१ सुन: (स्तुनः) पू.; वीमि. २।१२८६ व्यप्र. ४८२:४८५ पू.; विता. ३७० सुन: (स्तुनः) तु प्र (तूप) : ३७५; राकौ . ४५४ पू. बाल. २।१३५ (५.२१६); समु.१३९; दच.२९ बृहस्पतिः.
+ मितावद्भावः । X (पृ. ३७०) मितावद्भावः । (१) स्मृ. ९ | १६४; विश्व. २।१३६; मिता. २ । १३२१ दा. १४७; अप. २।१२७; व्यक. १५३ पैतृका (त्पैत्रिका); गौमि. २८।३२; उ.२।१४ २१ विर. ५४३६ स्मृसा. ६७ तु (च) प्रदद्यात् ( दद्याद्वै) वा (च); पमा. ५१६; व्यनि.जन् (जेव); नृप्र. ४० वा (च); सवि. ३९४६ चन्द्र.९१६ व्यप्र. ४८२ ; उ. १४८ वा (च); विता. ३७३ वा (च); राकौ . ४५४ जन् ( जेत् ) वा (च); बाल. २।१३५ (पृ. २३९) प्रथमपादः; समु. १३९.

Page #817

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३२५ मातामहस्य ह्यसावौरसतुल्यत्वात् कृत्स्नांशाहः। पितुः (९) एतदनियुक्तायां सवर्णजातविषयम् । स्मृसा.६७ पुनः परार्थनोत्पादितत्वान्नष्टः (षष्ठांशः)। तदभिप्रायमेव (१०) एतत्तु बीजिधनाप्राप्तौ, तत्प्राप्तौ तु नांशभागिच वासिष्ठं 'तृतीयः पुत्रिकापुत्र' इति । पित्रा क्षेत्रत्वे- त्युक्तं 'यद्यस्य पैतृकमित्यत्र।
=मच. नैवापत्योत्पादनायान्यस्मै दीयते, ततस्तस्यासौ क्षेत्रज (११) यदि प्रथममौरस एवानन्तरमनियुक्तायां सव. इति शक्यते वक्तुम् । जनयितुरपि परार्थमुत्पादकत्वात् तः क्षेत्रजः तदा गुणवतः क्षेत्रजस्य पञ्चमो भागः निर्गुणसंस्कृतत्वेन क्षेत्रमात्रतया स्त्रीसंबन्ध इति क्षेत्रजव्यपदेशः। स्य षष्ठः। यत्तु 'एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वस्तुनःप्रभु'रितत्रौरसाविशिष्टं पितृरिक्थभाक्त्वं मातामहाभिप्रायम् । ति तत् प्रथमजातौरसविषयम् । अन्यथा 'षष्ठं त्वि'त्यादिभागवैषम्यं तु जनकाभिप्रायमित्यविरोधः । पञ्चमषष्ठांश- वचनविरोधात् । नियुक्तायामौरसे तु क्षेत्रियः तृतीयं भागयोस्त्वौरसस्येच्छया विकल्पः। अन्यत्राप्येवमेव भाग- माप्नोति । 'उत्पन्ने त्वौरसे पुत्रे तृतीयांशहराः स्मृताः। सवैषम्यकल्पना ।
विश्व.२।१३६ । वर्णा असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनभागिनः।।' इति वचनात्। (२) कीतादिपुत्रवत्प्रजीवनमात्रे प्राप्ते क्षेत्रजस्य भाग- औरसे जाते सवर्णा दत्तकाद्यास्तृतीयांशं लभन्ते। विकल्पोऽयमुच्यते । स च गुणापेक्षः। मेधा.
चन्द्र.९१ (३) प्रतिकूलत्वनिर्गुणत्वसमुच्चये षष्ठमंश, एकतर- (१२) क्षेत्रजो जारजः उत्तमः पञ्चमं, असवर्णः षष्ठसद्भावे पञ्चममिति विवेक्तव्यम् । मिता.२।१३२ मिति जीमूतवाहनः।
विता.३७४ (४) ये तु पितुहीनवर्णा औरसपुत्राच्चोत्तमवर्णास्ते 'औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ । औरसस्य पञ्चमं षष्ठं वांशं गुणवदगुणतया गृह्णीयुः। दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः ।। देवलवचनेन सर्वेषां क्षेत्रजतुल्यत्वाभिधानात् मनुवचने (१) आद्योऽर्धश्लोकः पूर्वोक्तविध्यनुवाद एव, क्षेत्रजपदमुपलक्षणम् ।
दा.१४७ न पुनर्विध्यन्तरम्, औरसेन साम्यं क्षेत्रजस्य नेष्यते । (५) यदा त्वेकस्यां भार्यायामज्ञातगर्भायां भर्ता मृतः गोत्रभागिनो रिक्थांशभागिनश्च । रिक्थांशः प्रजीवनसंमित अन्या च पत्नी पुत्रार्थ देवरे नियुक्ता पत्रमलभत पूर्व- इत्युक्तः । दत्तके च क्षेत्रजवत् स्मृत्यन्तरमुदाहरन्ति । स्यां चौरसः पुत्रो जातस्तदा विभागमाह- षष्ठं त्विति। क्रमशः औरसक्षेत्रजौ युगपद्भागहरावन्येषां तु पूर्वाषष्ठमनिर्गुणवत्वे गुणवत्वे तु पञ्चममिति । मवि. भाव उत्तरस्य भागहरत्वम् । यद्येषां षट् दायादा षडदा
(६) औरसः पुत्रः पितृसंबन्धि दायं विभजन, क्षेत्रजस्य यादा इति, वर्गद्वयप्रतिभामेन दायादादायादयोरनयोः षष्ठमंशं पञ्चमं वा दद्यात् । निर्गणसगणापेक्षश्चायं विक- रिक्थवचनमनुपपन्नम् । सत्यौरसेऽदायादा इति । आद्याः ल्पः।
xमम. षट् महोपकारा इतरे षट् न्यूना इति । आद्या औरसा(७) यदा व्याधिपरिचर्यया व्याधिचिकित्सापरिचया- दन्ये समानफला एवमुत्तरे षट् ततो न्यूना, अवान्तराद्वा विधिना क्षेत्रज उत्पादिते औषधादिसेवया व्याध्य- पेक्षया तुल्या एव । न पूर्वोत्तरपठितानां भेदोऽस्ति । पगमे औरस उत्पन्नः, तदा कि क्षेत्रजस्य प्रतिसंधानमात्र
xमेधा. वा भागो वा, विभागपक्षे कीदृशस्तस्य भाग इत्यत्र मनु:- = शेषं ममुवत्। षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशमिति ।
+विर.५४३ * विश्व व्याख्यानं 'षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांश' इति पूर्वश्लोके (८) तत्रेयं व्यवस्था। अत्यन्तगणवत्वे चतुर्थाशभागि- द्रष्टव्यम् । ४ व्यनि., नन्द. रिक्थांशपदार्थो मेधावत् । त्वं प्रतिकूलत्व निर्गणत्वयोः षष्ठांशभागित्वं प्रतिकूलत्वमात्रे (१) मस्मृ.९।१६५; विश्व.२।१३६; अप.२।१२७; निर्गुणत्वमात्रे च पञ्चमांशभागित्वमिति। 'पमा.५१६
व्यक.१५३; गौमि.२८।३२; विर.५४४ स्मृसा.६७ पू.,
सुबो.२।१३२; व्यनि. परे (वरे); दात.१६९ तु (च); दमी. * अप. मितावद्भावः । व्यप्र. मितागतम् ।
३९; बाल.२.१३२ (पृ.१७६,१७८),२।१३५ (पृ.२१७); x मेधावद्भावः। +शेष मेधागतम् ।
समु.१३९; विच.६१ तु (च); दच.३० पितृरि (पितुर्क) +मितावद्भावः ।
। गोत्र (पितृ).

Page #818

१३२६
व्यवहारकाण्डम्
(२) तदौरसस्य निर्गुणत्वे क्षेत्रजस्य साद्गुण्ये वेदि- (१) 'न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः' तव्यम् । समं विभागाभिधानात् । औरसक्षेत्रजपुत्रि- इति सर्वपुत्राणां रिक्थहरत्वमुक्तम् । सति त्वौरसे प्रजीकापुत्रव्यतिरिक्तेषु दशसु पुत्रेषु जातेष्वौरसोत्पत्तिर्यदि वनमात्रभाक्त्वं क्षेत्रजादीनाम् । 'एक एवौरसः पुत्रः स्यात्तदौरसस्यैव सकलं रिक्थमितरेषां तदंशहरत्वमेव । पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः। शेषाणामानृशंस्यार्थ प्रदद्यात्तु गोत्रं तु तेषामौरसस्य च समानम् । अप.२११२७ । प्रजीवनम् ॥' इति (मस्मृ.९।१६३)। अतोऽस्य सिद्ध
(३) पितृऋक्थस्य पित्रार्जितधनस्य । अत्रौरसत्वेन मेव दत्त्रिमस्य रिक्थहरत्वम् । इदं तु वचनं सत्येवौरसे पुत्रिकापुत्रोऽपि गृहीतः । दशापर इति गोत्ररिक्थं पिता- प्राप्त्यर्थमन्यथा न किंचिदनेन क्रियते। कियोस्तु तस्य महाद्युपात्तं ततोऽशभागिनः, न तु पित्रा स्वयमर्जितादंशा- भाग इति विशेष निर्देशाभावात्सम औरसेनेति केचित् । दंशहारिणः। केचित्तु पितृऋक्थस्य कृत्स्नस्य, गोत्रभागिनः तदयुक्तम् । साम्ये ह्यभिधीयमाने यथैव पुत्रिकाप्रकरणे पितृगोत्रऋक्थांशभागिनः स्वजीवमात्रोचितपितृऋक्थांश- पठितमेवमत्राप्यपठिष्यत् 'समस्तत्र विभागः स्यात्'इति । भागिन इत्यर्थमाहुः।
मवि. तस्मात्क्षेत्रजवषष्ठाष्टमादिभागकल्पना कार्येत्युच्यते । (४) औरसक्षेत्रजौ पुत्रावृक्तप्रकारेण पितृधनहरौ अत्राप्यस्ति वक्तव्यम् । यथैव भागविशेष उक्तः क्षेत्रजस्य स्याताम् । अन्ये पुनर्दश दत्तकादयः पुत्रा गोत्रभाजो 'षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम्' इति तथैव दैत्रिमेऽवश्यत् । भवन्ति, 'पूर्वाभावे परः पर' इत्येवंक्रमेण धनांशहराश्च । तस्मात्पुनर्वचने प्रयोजनं चिन्त्यम् । उपाध्यायस्त्वाह
+मम. पुनर्वचनाद्विशेषनिर्देशाभावाच्च क्षेत्रजान्न्यूना कल्पना (५) अत्राद्यमध पूर्वोक्तविध्यनुवादः । दश दत्तका- युक्ता, न त्वभागता नापि समभागता न क्षेत्रजतुल्यदयः क्रमशः पूर्वपूर्वाभावे गोत्रभागिनो ज्ञातिकार्य:
मेधा. कारिण इत्यसहायाचार्यः । ऋक्थांशभागिनः पितृ- । (२) दत्त्रिमो मातापितृदत्तः यदि सर्वपुत्रगुणयुक्तऋक्थांशभागिनः । एतच्चौरसपुत्रिकाक्षेत्रजानामभावे। स्तदा गोत्रान्तरे तहक्थं पितृधनभागमन्यथा सर्वमृक्थं
विर.५४४ गृह्णीयात् । तेनामुख्यपुत्रोऽप्यतिशयितगुणवत्तायां मुख्य(६) पुत्रिकामप्यौरससमत्वेनौरस एवान्तर्भावयित्वा पुत्रवत् भागहर इत्युक्तम् ।
मवि. इतरे दश पुत्रा दर्शिताः।
सुबो.२।१३२ (३) अपिशब्दादसगोतः संप्राप्तोऽपि । अत्र तृती(७) संततिकारकत्वेन धनिदेयपिण्डदातृत्वेन च यपादार्थो देवस्वामिना विवृतः 'तदीयं सर्वऋक्थं गोत्रं प्रथमं पुत्रिकापुत्रस्य तदनन्तरं दत्तकस्य गोत्ररिक्थयो- चैव हरेत वा' इति । एवं च पुत्रत्वापादनक्रिययैव ांगित्वम् ।
दात.१६९ दत्त्रिमस्य पुत्रस्य ग्रहीतुर्धने स्वामित्वं तत्सगोत्रत्वं च (C) मिताटीका- इत्यत्र पत्रिकामप्यौरससमत्वेनौरसे भवतीति मन्तव्यम्।
स्मृच.२८९ एवान्तर्भावयित्वा, तस्याः पूर्व स्वातन्त्र्येणोक्तत्वात्तद्भिन्ना ___(४) 'पुत्रा रिक्थहराः पितुरे वेति द्वादशपुत्राणामेव एवात्र विवक्षिता वेत्याशयेन एतावक्त्वा इतरे दशे- ऋक्थहरत्वं वक्ष्यति ‘दशापरे तु क्रमश' इति औरसक्षेत्रत्युक्त्वा तथैव क्रमेणोक्तानि तल्लक्षणानि ।
। जाभावे दत्तस्य पितू रिक्थहरत्वं प्राप्तमेव । अतः सत्यप्योxबाल.२११३२(पृ.१७८) रसपुत्रे दत्तकस्य सर्वगुणोपपन्नस्य पितृरिक्थभागप्राप्त्यर्थउपपन्नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्त्रिमः। मिदं वचनम् । यस्य दत्तकः पुत्रोऽध्ययनादिसर्वगुणोपपन्नो स हरेतैव तद्रिक्थं संप्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः ।।
भवति सोऽन्यगोत्रादागतोऽपि सत्यप्यौरसे पितृरिक्थभार्ग
+ मच., भाच. ममुगतम् ।
संप्र.७६९; विता.३६७ दत्त्रि (कृत्रि) तैव (च्चैव); समु. * विच. दातगतम् । - बाल. (पृ.१७६) मेधागतम् ।। १३९ त्रतः (त्रजः); नन्द.प्यन्यगोत्रत: (स्य न पुत्रकः);
(१)मस्मृ.९।१४१ व्यक.१५७; स्मृच.२७९ स (आ); दच.३२ तु (हि). विर.५६८ तेव (च्चैव) रत्न.१४२,दमी.७९ व्यप्र.४८३, । १ऽस्ति सि. २ विंशदंशाभा. ३ कृत्रि. ४ हापु.

Page #819

१३२७
(६) 'पुत्रा रिक्थहराः पितुरिति द्वादशसुतानां वक्ष्यमाणानामेव रिक्थहरत्वमनुवदन् दत्त्रिमस्य तदाह-उपपन्न इति । अध्यन्यगोत्रत इत्यत्रापिशब्दात्स्वगोत्रतश्च । गुणैः विद्याविनयपितृश्रद्धादिपुत्रगुणैः वक्ष्यमाणो दत्त्रिमश्चौरस क्षेत्रजाभावे रिक्थं संहरेत् ।
(१) इतश्च भागहरत्वं दत्त्रिमस्य तूक्तम् । यतो जनयितुः सकाशाद्गोत्रं धनं च न हरति । वंशादपेतत्वात् । गोत्र रिक्थग्रहणाभावे च पिण्डमपि जनयित्रे न ददाति । गोत्ररिक्थानुगो हि पिण्डो गोत्ररिक्थेऽनुगच्छति । यदीये गोत्ररिक्थे गृह्येते तस्मै पिण्डोदकदानाद्यौर्ध्वदेहिकं क्रियते । व्यपैति तस्मान्निवर्तते स्वधा स्वधाकारसाधनं पिण्डश्राद्धादि लक्ष्यते । तदेतद् दद॑तः योऽन्यस्मै स्वपुत्रं ददाति तस्मान्निवर्तते । न तस्य कर्तव्यमित्यर्थः । एष एव न्यायः कृत्रिमादीनां सहोढापविद्धानाम् । यामुष्यायणानामुभयोपकारकत्वम् । अन्ये तु न हरेन्न हारयेदित्यन्तर्भावितण्यर्थं व्याचक्षते । तेनोभयस्यापि द्यामुष्यायणवदुपकर्तव्यमित्याहुः । उत्तरस्तूपकारोपक्रमः, तमेवं गमयन्ति, यदि गोत्ररिक्थे न हरेत्पुत्रस्तदा तु इति व्याख्येयं, न चैत, ह्यर्थान्तरभावे प्रमाणं वक्तव्यम् । मेधा. (२) इत्यत्र दत्त्रिमग्रहणस्य पुत्रप्रतिनिधिप्रदर्शनार्थत्वम् । मिता. २१३२ (३) अत्र दत्त्रिमस्य बीजिधनसंबन्धो न कथंचिदि(७) स्वगोत्रतः संप्राप्तः किमुतेति कैमुत्याथोऽपि - त्याह- गोत्रेति । अत एव नासौ द्यामुष्यायणः ! प्रतिग्रहीतृगोत्रत्वात् । किं तु देवरजपुत्रिकासुतावेव द्विपितृकत्वात् । मवि. (४) दातुर्धने तु दानादेव पुत्रत्वनिवृत्तिद्वारा दत्त्रिमस्य स्वत्वनिवृत्तिः दातृगोत्रनिवृत्तिश्च भवतीति मन्तव्यम् । अनेनाभिप्रायेणोक्तं – गोत्ररिक्थ इति । स्मृच. २८९
मच.
E
दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारा
गृह्णीयात् । अत्र 'एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुरित्यौरसस्य सर्वोत्कर्षाभिधानात्तेन नास्य समभागित्वं किन्तु क्षेत्रजोक्तषष्ठभागित्वमेवास्य न्याय्यम् । गोविन्दराजस्त्वौरसक्षेत्र जाभावे सर्वगुणोपपन्नस्यैव दत्तकस्य पितृरिक्थभागित्वार्थमिदं वचनमित्यवोचत् । तन्न । कृत्रिमादीनां निर्गुणानां पितृरिक्थभागित्वं दत्तकस्य तत्पूर्वपठितस्यापि सर्वगुणोपपन्नस्यैवेत्यन्याय्यत्वात् ।
ममु.
(५) गुणैर्जातिविद्याचारैः । पुत्रत्वादेव ऋक्थहरत्वे प्राप्ते उपपन्नो गुणैरिति वच्चनं पश्चाज्जाते चौरसे सगुणस्य दत्त्रिमस्यांशप्राप्त्यर्थ, निर्गुणस्य भरणमात्रप्राप्त्यर्थं च । विर. ५६८
शब्दः । Xव्यप्र. ४८३. (८) उपपन्न इति लोकद्वयस्य तात्पर्यम् । यस्मै दत्तो येन दत्तस्तयोरपि गोत्ररिक्थे हरेत्पुत्रोऽन्यगोत्रजोऽपि, जनयितुः गोत्ररिक्थानपहारित्वे अन्यगोत्रऋक्थानुगः पिण्डो जनयितुर्ददतः स्वधा व्यपैति उभयपितुः श्राद्धं दूरीकरोति । उभावेकस्मिन्पित्रभेद इति सांख्यायनसूत्रेण प्रतिग्रहीतृजनयित्रोः पिण्डयोर्विधानात् ततश्चो भयोग रिक्थहरणपूर्वकं पिण्डद्वयं देयमित्यर्थः । भाच. दत्तकस्य न जनकगोत्ररिक्थभाक्त्वम् 'गोत्ररिक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः सुतः । गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा ।।
|
xशेषं मचगतम् । *माच. व्याख्यानं पूर्वश्लोके द्रष्टव्यम् । (१) मस्मृ. ९।१४२ सुत: ( क्वचित् ); मिता. २।१३२ हरे (भजे); अप. २।१२८; व्यक. १५७; स्मृच. २८९ पू. विर. ५६८३ स्मृसा. ६९ गोत्ररिक्थे (ऋक्थ गोत्रे ) शेषं मस्मृवत्, पू.; पमा. ५२२ मितावत् ; रत्न. १४२; व्यनि. उत्त; सवि. ३९४ धा (घा) शेषं मितावत् चन्द्र. १७६ गोत्ररिक्थे (ऋक्थ गोत्रे) पू.; दमी. २६ मितावत्, पू. : ८४:११७ मितावत्; व्य. का. १६७
(५) ददतः जनकस्य स्वधा पिण्डश्राद्धादि तत्पुत्रकर्तृकं निवर्त्तते ।
+ममु. (६) दत्त्रिमग्रहणं क्रीतोपलक्षणार्थम् । दत्तव्यतिरिक्ता
x अप, स्मृच., विर., चन्द्र, दमी. मेधावद्भावः । वीमि . २।१२८ गोत्ररिक्था (रिक्थगोत्रा) धा (घ) शेषं चन्द्रवत् व्यप्र. ४८३ मितावत् संप्र. २०८ मितावत् पू.; व्यम. ५१ मितावत् ; विता. ३६७ हरेद्द (भजेत्कृ) व्यपै (v); राकौ . ४५४ मितावत् समु. १३९ मितावत् ; कृभ. ८८६ मितावत् पू. ८९३ मितावत् ; दच. १३, २६. २ ( ददत: ० ) ३ या ४ ( इति० ). ६ ना.
१ ( स्वधा० ).
५ दुक्तं.

Page #820

१३२८
व्यवहारकाण्डम्
नां गौणपुत्राणां ऋक्थभाक्त्वप्रतिपादकानि वाक्यानि | श्राद्धमिति यावत् गोत्ररिक्थेऽनुगच्छति सः, यदीयगोत्रयुगान्तरविषयाणि । कलौ युगे तेषां पुत्रत्वेन परिग्रह- रिक्थे गृह्यते तस्मै एव पिण्डोदकदानाद्यौर्ध्वदेहिकक्रिया, णस्य स्मृत्यन्तरे निषिद्धत्वात्-'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन | अतो ददतस्तद्दातुर्जनकस्य दत्तपुत्रकर्तकस्वधा श्राद्धं परिग्रहः । देवरेण सुतोत्पत्तिः वानप्रस्थाश्रमग्रहः ।। कलौ व्यति । अर्थात्ततो निवर्तते । दत्तकस्य जनकश्राद्धे युगे विमान् धर्मान् वानार्मनीषिणः॥ इति। नाधिकारः। तस्य तत् तेन न कर्तव्यमिति यावत् ।
पमा.५२२ | ददत इति पञ्चमी व्यपैतीत्यत्रान्वय इति वा । वस्तुतः (७) इति, मनुवचनाद्दत्त्रिमस्य स्वजनकगोत्रसापि- पिण्डशब्दः सापिण्डथपरः । श्राद्धपरत्वे ददतः स्वधेत्यण्डययोः निवृत्तौ कथं 'दत्रिमोऽपि स्वजनयितः स्वधां नेन पौनरुक्त्यापत्तेः । अत एव शिष्टाः प्रतिग्रहीतृगोत्रे. कुर्यादि'ति विष्णुवचनमिति चेदुच्यते, तत्तु दत्त्रिमजन- णैव तस्य सर्वक्रियानुष्ठानं कुर्वन्ति । प्रतिग्रहीतसपिण्डा कस्य संतत्यभावे वेदितव्यम् । +सवि.३९४ एव च तन्मरणादौ दशाहाशौचमनुतिष्ठन्ति । प्रति.
(८) ददतः स्वसंबन्धी पिण्डस्ततो व्यपैति । स्वधा ग्रहीतकुले एव तत्स पिण्डीकरणाद्याचरन्ति । अत एवापितृतृप्तिहेतुरिति पिण्डविशेषणम् । गोत्ररिक्थानुग इति स्मादेव वचनाद्दत्तकस्य जनकसापिण्ड्यनिवृत्तिरित्य भिहेतुगर्भम् ।
*व्यप्र.४८३ युक्तैव्याख्यातमिति बोध्यम् । एतच्च दातुः पुत्रान्तरादि(९) गोत्ररिक्थे अनुगच्छतीति गोत्ररिक्थानुगः। प्रा- सद्भावे । तदभावे तु तस्याप्यसावेव रिक्थश्राद्धाद्ययस्तत्समनियत इति यावत् । दत्रिमः केवलः, यामु- धिकारी। 'अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः। ध्यायणे गोत्राद्यनुवृत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात् । पिण्डः श्राद्ध- उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ॥' इति मौर्वदेहिकादीति मेधातिथिकुलकभट्टादयः । पिण्डः (यास्मृ. २।१२७) न्यायसाम्यात्, ‘दत्तः पुत्रः पितुः सापिण्डयम् । स्वधौलदेहिकश्राद्धादीत्यपरे । वस्तुतस्तु कर्याजनकस्य मृतेऽहनि । गयायां च ततोऽन्यत्र न यथा 'जातपुत्रः कृष्णकेशोऽमिमादधीत' इत्यत्र वयोव- पुत्रान्तरसंनिधौ ॥' इति शातातपस्मरणाच्च । इदस्थाविशेषो यथा वा 'अर्धमन्तर्वेदि मिनोत्य) बहिर्वेदि' मपि दानानन्तरं जनकस्यापुत्रत्वे । दानकाले त्वेकस्य इत्यनेन देशविशेषो लक्ष्यते तथात्र गोत्ररिक्थपिण्ड- दाननिषेधात् । एवमेव द्वयामुष्यायगदत्तकस्यापि उभस्वधापदैर्जनकादीनां पिण्डसंबन्धप्रयुक्त कार्यमानं लक्षयि- योपकारकत्वं बोध्यम् । अत एव दत्रिमः कचिदिति त्वा तन्निवृत्तिरुच्यते। तेन सोदरपितृव्यादिसंबन्धनिवृत्ति- पाठेन सहैकवाक्यताऽपि । अस्य सा पिण्डयं परिवेदनदो. रपि सिद्धा भवति । अत एव केवलदत्तकजन्यः पुत्रोऽपि षाभावश्चान्यत्र सष्टः । एष एव न्यायः प्राग्वत् पत्री. पितः सपिण्डीकरणपार्वणश्राद्धादि प्रतिग्रहीत्रैव सह करणाविशेषात् कृत्रिमादीनामपि बोध्यः । कुर्यात् । एवं तत्पुत्रोऽपि ।
व्यम.५१
बाल.२१३२ (पृ.१७६-१७७) (१०) मिताटीका- गोत्रेति । दत्रिमः दत्तकः स्वगोत्रे दत्तगोत्रेऽपि श्रौतस्मार्तक्रिये यदि । सुतः पुत्रः जनयितुनिषेक्तुर्जनकस्य गोत्ररिक्थे गोत्र- दत्तस्य तूभयत्रापि संबन्धं मनुरब्रवीत् ।। धने न भजेत् न प्राप्नुयात् । जनयितुरिति पञ्चमीति
वाल्मीकिरामायणम् मेधातिथिः। तथा च तन्मरणनिमित्ताशौचादिकमपि पुत्रमहिमा ! औरसपुत्रप्रतिनिधितारतम्यम् । ज्येष्ठवि. न प्राप्नोति विवाहं विना । तत्र तद्गोत्रस्यापि परिहार्य
चारः । औरसक्षेत्रजक्रीतदत्तपुत्रविचारः । त्वात् । अनेनान्यगोत्रस्यापि पुत्रीकरणमनुज्ञातं भवति । | पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः। अपि तु यस्मै दत्तस्तस्य गोत्रं धनमाशौचादिकं च तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः पितृन्यः पाति सर्वतः ॥ दत्तकः प्राप्नोति । तथा यतो गोत्ररिक्थानुगः 'सगोत्रेण' ऍष्टव्या बहवः पुत्रा गुणवन्तो बहुश्रुताः । इति 'यो रिक्थहर' इति च स्मृतेः पिण्डः तद्दानं
(१) समु.१४०. (२) वारा.२।१०७।१२. * मेधावद्भावः। + विता. सविवद्भावः ।
(३) वारा.२।१०७।१३, बाल.२।१३५ (पृ.२४०)..

Page #821

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
तेषां वै समवेतानामपि कश्चिद् गयां व्रजेत् ॥ 'औरसानपि पुत्रान् हि त्यजन्त्यहितकारिणः । समर्थान् संप्रगृह्णन्ति जनानपि नराधिपाः ॥ तेवैव वंशे सगरो ज्येष्ठपुत्रमुपारुधत् । असमञ्ज इति ख्यातं तथाऽयं गन्तुमर्हति ॥ उवाच नरशार्दूलमम्बरीषमिदं वचः । अविक्रेयं सुतं ज्येष्ठं भगवानाह भार्गवः ॥ • ममापि दयितं विद्धि कनिष्ठं शुनकं प्रभो । तस्मात्कनीयसं पुत्रं न दास्ये तव पार्थिव ।। प्रायेण हि नरश्रेष्ठ ज्येष्ठाः पितृषु वल्लभाः । मातॄणां च कनीयांसः तस्माद्रक्ष्ये कनीयसम् ॥ उक्तवाक्ये मुनौ तस्मिन् मुनिपत्न्यां तथैव च । शुनःशेपः स्वयं राम मध्यमो वाक्यमब्रवीत् ॥ पिता ज्येष्ठं अविक्रेयं माता चाह कनीयसम् । विक्रेयं मध्यमं मन्ये राजपुत्र नयस्व मामू* ॥ से त्वं केसरिणः पुत्रः क्षेत्र जो भीमविक्रमः । मारुतस्यैौरसः पुत्रस्तेजसा चापि तत्समः ॥ तस्याहं हरिणः क्षेत्रे जातो वातेन मैथिलि । हनूमानिति विख्यातो लोके स्वेनैव कर्मणा ॥
दत्तकसुता
इक्ष्वाकूणां कुले जातो भविष्यति सुधार्मिकः । नाम्ना दशरथो वीरः श्रीमान् सत्यपराक्रमः ॥ सख्यं तस्याङ्गराजेन भविष्यति महात्मना । कन्या चास्य महाभागा शान्ता नाम भविष्यति ॥ अपुत्रस्त्वङ्गराजो वै लोमपाद इति श्रुतः । स राजानं दशरथं प्रार्थयिष्यति भूमिपः ॥ अनपत्योऽस्मि धर्मज्ञ कन्येयं मम दीयताम् ।
*ऐतरेयब्राह्मणस्य शुनःशेषकथायाः रूपान्तरेणानुवादरूपाणि इमानि वचनानि । इयमेव कथा महाभारते १३ | ३ | ६६ भागबते ९१६; हरिवंशे १।२७६ देवीभागवते ७।१६ च समुपलभ्यते ।
(१) वारा. २ २६ ३६६ बाल. २।१३५ (पृ. २४०) जना (परा).
(२) वारा. २।३६।१६; बाल. २।१३५ (पृ. २४० ). (३) वारा. १।६१।१७-२१.
(४) वारा. ४।६६ । २९, ३०. (५) वारा. ५।३५।८२.
(६) दमी. ११२-११३.
१३२९
शान्ता शान्तेन मनसा पुत्रार्थ वरवर्णिनी ॥ ततो राजा दशरथो मनसाऽभिविचिन्त्य च । दास्यते तां तदा कन्यां शान्तामङ्गाधिपाय सः । प्रतिगृह्य तु तां कन्यां स राजा विगतज्वरः । नगरं यास्यति क्षिप्रं प्रहृष्टेनान्तरात्मना || कन्यां तां ऋष्यशृंगाय प्रदास्यति स वीर्यवान् ॥ इत्यादि । तत्रैव लोमपादं प्रति दशरथवाक्यम् — शान्ता तव सुता वीर सह भर्त्रा विशांपते । मदीयं नगरं यातु कार्य हि महदुद्यतम् ॥ इति । तत्रैव ऋष्यशृङ्गं प्रति लोमपादवाक्यम् —
अयं राजा दशरथः सखा मे दयितः सुहृत् । अपत्यार्थ ममानेन दत्तेयं वरवर्णिनी । याचमानस्य मे ब्रह्मन् शान्ता प्रियतरा मम । सोऽयं ते शुधीर यथैवाहं तथा नृपः + ॥
दुहितृप्रतिनिधौ पुराणेषु लिङ्गदर्शनानि उपलभ्यन्ते। तत्र दत्तकाया रामायणे बालकाण्डे दशरथं प्रति सुमन्त्रस्य सनत्कुमारोक्तभविष्यानुवादो लिङ्गम् — इक्ष्वाकॄणामित्यादि । अत्र दीयतां दास्यते - प्रतिगृह्य - दत्ताशब्दैर्दानविधिः स्पष्ट एव । तथा अपुत्रः इत्युपक्रम्य पुत्रार्थ इत्युपसंहारात्, औरसपुत्रीवद्दत्तपुत्र्यपि पुत्रप्रतिनिधिर्भवतीति गम्यते । दमी. ११२-११३
+ अस्माभिः संप्रत्युपलभ्यमानमुद्रितवाल्मीकि रामायणपुस्तकद्वयेऽयं श्लोक संग्रहोऽन्विष्टोऽपि नोपलब्धः । तत्रोपलभ्यमानश्लोकास्तु एतादृशाः समुपलभ्यन्ते -
इक्ष्वाकूणां कुले जातो भविष्यति सुधार्मिकः । राजा दशरथो नाम श्रीमान् सत्यप्रतिश्रवः ॥ अङ्गराजेन सख्यं च तस्य राज्ञो भविष्यति । कन्या चास्य महाभागा शान्ता नाम भविष्यति ॥ पुत्रस्त्वङ्गस्य राशस्तु रोमपाद इति श्रुतः । अङ्गराजं दशरथो गमिष्यति महायशाः । अनपत्योऽस्मि धर्मात्मन् शान्ताभर्ता मम क्रतुम् । आहरेत त्वयाशप्तः संतानार्थं कुलस्य च ॥ श्रुत्वा राज्ञोऽथ तद्वाक्यं मनसा स विचिन्त्य च । प्रदास्यते पुत्रवन्तं शान्ताभर्तारमात्मवान् ॥ प्रतिगृह्य च तं विप्रं स राजा विगतज्वरः । आहरिष्यति तं यज्ञं प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥ राजा दशरथो यष्टुकामः कृताञ्जलिः । ऋष्यशृङ्गं द्विजश्रेष्ठं वरयिष्यति धर्मवित् ॥ ( वारा. १।११।२-८)
1
च
(वाल्मीकि रामायणीय शिरोमणिटीकायां तु पौराणिकी गाथेयमुद्धृता — अनेन मेऽनपत्याय दत्तेयं वरवर्णिनी । याचते

Page #822

१३३०
व्यवहारकाण्डम्
याज्ञवल्क्यः
औरसपुत्रिकासुतक्षेत्र जगूढजकानीन पौनर्भवदत्तकक्रीतकृत्रिम - - स्वयं दत्तसहोढजापविद्धाः, तेषां विधिः लक्षणानि च 'औरसो धर्मपत्नीजस्तत्समः पुत्रिकासुतः । क्षेत्रजः क्षेत्र जातस्तु सगोत्रेणेतरेण वा । ३ (१) किंलक्षण औरसः पुत्रः । उच्यते -- औरस इति । सवर्णा ब्राह्मादिविवाहसंस्कृता धर्मपत्नी । तस्यां स्वयमु त्पादितः पुत्र औरसः । तत्समत्ववचनं क्षेत्रजादिभ्योऽधि कत्वज्ञापनार्थम् । पुत्रिकास्वरूपं स्मृत्यन्तरादवगन्तव्यम् । क्षेत्रजस्तु क्षेत्रपल्यां सगोत्रेणान्येन वा नियोगोत्पादितः । विश्व.२।१३२
(२) समानासमानजातीयानां पुत्राणां विभागक्लतिरुक्ता । अधुना मुख्यगौणपुत्राणां दायग्रहणव्यवस्थां दर्शयिष्यस्तेषां स्वरूपं तावदाह — औरस इति । उरसो जात औरसः पुत्रः स च धर्मपत्नीजः, सवर्णा धर्मविवाहो
धर्मपत्नी तस्यां जातः औरसः पुत्रो मुख्यः । तत्सम औरससमः पुत्रिकायाः सुतः पुत्रिकासुतः । अत एवौरससमः । यथाह वसिष्ठः - ' अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलङ्कृताम् । अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति ॥' इति । अथवा पुत्रिकैव सुतः पुत्रिकासुतः सोऽप्यौरससम एव पित्रवयवानामल्पत्वात् मात्रवयवानां बाहुल्याच्च । यथाह वसिष्ठः – 'द्वितीयः पुत्रिकैव' || द्वितीयः पुत्रः पुत्रिकैवेत्यर्थः । यामुष्यायणस्तु जनकस्यौरसादपकृष्टोऽन्यक्षेत्रोत्पन्नत्वात् । क्षेत्रजः क्षेत्रजातस्तु सगोत्रेणेतरेण वा । इतरेण सपिण्डेन देवरेण वोत्पन्नः | मिता. पुत्रः क्षेत्रजः । (३) यो धर्मपत्नीजः स औरसो ज्ञेयः । यया सह * विचि, विता. मितागतम् । पुत्रतुल्यैषा शान्ता प्रियतरात्मजा । सोऽयं ते श्वशुरो ब्रह्मन् यथैवाहं तथा नृपः ॥ ).
|
(१) यास्मृ.२।१२८; अपु.२५६ । १५; विश्व. २।१३२ मिता.; अप.; व्यक. १५५ प्रथमः पादः, १५६ पू.; विर. ५५४: प्रथमः पादः३५५६ उत्त. : ५६० द्वितीयः पादः पमा. ५१२;मपा.६५०; विचि.२३२; स्मृचि. ३१ सगो (स्वगो) वा (च) : ३३; नृप्र. ३९; सवि. ३९०; वीमि ; व्यप्र. ४६७ : ४७० उत्त.:५१९ पू.; व्यम. ४७; विता. ३५८; राकौ. ४५३६ बाल. २।१३५ (१.२१६); समु. १३७.
|
धर्मश्वर्यते सा धर्मपत्नी । यद्यपि पत्नीशब्देनैव सहधर्मचारिणी कथ्यते, तथाऽपि धर्मशब्दोपादानादत्र पत्नीशब्दो भार्यामात्रपरः । धर्मपत्नीशब्देन च शूद्रा व्याव र्त्यते, तस्याः सहधर्मचारित्वाभावात् । यदाह वसिष्ठः'कृष्णवर्णा वै रामा रमणायैव न धर्माय' इति । एवं च तत्पुत्रो नौरसः । अत एव पुत्रप्रतिनिधिषु च तमाह मनुः पुत्रान् द्वादश याना हेत्यादिना । यथाशास्त्रं परिणीतायां द्विजातिस्त्रियामुत्पन्न औरस: पुत्रः । अन्वर्थसंज्ञा चैषा, तेनोरसि भव औरसः । तेन स्वोत्पादितत्वमौरसस्य लक्षणम् । अत एवाह वसिष्ठः - 'स्वयमुत्पादितः स्वक्षेत्रे संस्कृतायां प्रथमः प्रथमो मुख्यः । तेन स एव पुत्रशब्दस्य मुख्योऽर्थः । क्षेत्रजादिस्तु गौणः । ततः परिपूर्णमिदमौरसस्य लक्षणम् | 'औरसो धर्मपत्नीज' इति पदद्वयेनोक्तम् |
अप.
(४) सगोत्रेण स्वकुलोद्भवेन, इतरेण उत्कृष्टवर्णेन । + विर. ५५६
(५) सवर्णा धर्मविवाहोढा धर्मपत्नी तस्यां जातः पुत्रः औरसः स च मुख्यः, तथा आसुरादिविवाहोढासवर्णापुत्रेऽपि तथा अनुलोम विवाहितक्षत्रियादिस्त्रीषु ब्राह्मणादुत्पन्नो मूर्धावसिक्तोऽम्बष्ठो निषादापरपर्यायपारशवश्च वैश्यादिस्त्रियां राजत उत्पन्नौ माहिष्योग्रौ च शूद्रायां वैश्यादुत्पन्नः करणश्चेत्येते औरसा एव ।
मपा.६५१
(६) अत्र सावर्ण्य द्विजातित्वेन ब्राह्मण्यादित्रयस्य विवक्षितम् । अन्यथा ब्राह्मणविवाहितयोः क्षत्रियावैश्ययोः तेनोत्पन्नः पुत्रो न द्वादशविधपुत्रान्तर्भूतः स्यादिति पारिजातः । वीमि. (७) सवर्णा धर्मविवाहोढा धर्मपत्नी तस्यां जात औरसः पुत्र इति मिताक्षरा । वस्तुतस्तु नेदमेवं बोद्धव्यम् । अनुलोमजानां मूर्धावसिक्तादीनां औरसेष्वन्तर्भावादिति स्ववचनविरोधात् । न हि ते सवर्णायामुत्पन्नाः । ब्राह्मणादिषु येषां येन धर्मविवाहस्तदू ढोत्पन्नानामनौरस -- त्वप्रसङ्गे तेषु सत्स्वप्यन्येषां दायग्रहणप्रसङ्गाच्च । तस्मादुत्कर्षाभिप्रायं सवर्णाग्रहणम् । धर्मपत्नीजत्वमात्रं वाक्योपात्तं क्षेत्रजादिव्यावर्तकं लक्षणम् । व्यप्र.४६७ सगोत्रेण देवरसपिण्डादिना । इतरेण असगो + औरसपदं अपवत् ।

Page #823

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च त्रणेत्यनुकल्पः । व्यप्र.४७० । नसादृश्यात्तदनन्तरमुक्तः ।
अप. । (८) मिताटीका-धर्मेति । धर्मेत्यनेन यस्य योन (४) यद्बलाद्रह सि पुरुषान्तरसंभोगात् सापि वर्णवि. धर्मविवाहस्तदूढानिरासः। तथा च धर्मपत्नी द्विजानां शेषं न जानाति । तत्र गूढजनाममात्रधारी न पूर्वोक्तद्विजैव, शूद्रस्य तु मुख्यपन्यभावेऽपि तत्तुल्या परिणीता। गूढजवत् प्रशस्तः ।
+मपा.६५१ बाल. (५) कानीनः पञ्चमः । स च मातामहस्याऽपुत्रत्वे गृहे प्रच्छन्न उत्पन्नो गूढजस्तु सुतः स्मृतः । . मातामहस्य, मातृवोढुरपुत्रत्वे तस्य सुतः।। कानीनः कन्यकाजातो मातामहसुतो मतः ।।
xविचि.२३३ - (१) नियोगाभावेऽपि-गृह इति । इमौ तु मातृ- अक्षतायां क्षतायां वा जातः पौनर्भवः सुतः ॥ जातीयौ जनकापरिज्ञानाद् विज्ञेयौ। विश्व.२।१३३ (१) मृते भर्तयक्षतयोन्यामन्यसंस्कृतायां जातः पौन- (२) गूढजः पुत्रो भर्तृगहे प्रच्छन्न उत्पन्नो हीनाधिक- भवः क्षतयोन्यां वा । यथोक्तं- 'अन्यैश्चरित्वा तस्यैव जातीयपुरुषजत्वपरिहारेण पुरुषविशेषजत्वनिश्चयाभावे. कुटुम्बमाविशती'ति ।
विश्व.२।१३४ ऽपि सवर्णजत्वनिश्चये सति बोद्धव्यः। कानीनस्तु कन्य- (२) पौनर्भवस्तु पुत्रोऽक्षतायां क्षतायां या पुनवा कायामुत्पन्नः पूर्ववत्सवर्णासु मातामहस्य पुत्रः। यद्यनूढा सवर्णादुत्पन्नः ।
*मिता. सा भवेत्तथा पितृगृह एव संस्थिता । अथोढा तदा (३) अक्षतायां क्लीबा दिभार्यायां विधवायामविधवावोढुरेव पुत्रः । यथाह मनुः-'पितृवेश्मनि कन्या तु यं यां वा भार्यायां तु क्षतायां परैरुपभुक्तायां पुनः परिगृह्य पुत्रं जनयेद्रहः । तं कानीनं वदेनीम्ना वोढुः कन्या- संस्कृतायां यो जातः स पौनर्भवसंज्ञकः । पुनर्भः प्रथमेसमद्भवम् ॥' इति (मस्मृ.९।१७२)। मिता. ऽध्याये कथिता । एते च स्वसंबन्धिक्षेत्रोत्पन्नत्वात्प्र
(३) यस्य गृहे भार्यायां प्रच्छन्नोऽप्रज्ञायमानजनकवि- त्यासन्नतया पूर्वमुक्ताः । क्षेत्रतोऽपि नास्ति येषां संबन्धशेष उत्पन्नः स तज्जननीस्वामिनो गृढोत्पन्ननामा पत्रो स्ते जघन्या इति पश्चादुच्यन्ते।
=अप. भवति । अयं च स्वभार्यायामन्योत्पादितत्वेन क्षेत्रजतल्य (४) अक्षतायां पूर्ववोदाऽभक्तायाम् । क्षसायां तेन इति तदनन्तरमुक्तः । यस्तु कन्यायामनूढायां जातः स भुक्तायां वा वोदन्तरेणोत्पन्नः पौनर्भवः । अत्र दत्तकभिकानीनसंज्ञको मातामहपुत्रो मन्वादिसमतः । अयमपि ना गौणाः पुत्राः कली वयाः । 'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेकथंचित्स्वसंबन्धिनि दुहितृरूपे क्षेत्रे जात इति गूढोत्प-
न परिग्रहः' इति तन्निषेधेषु पाठात् । "
व्यम.४७ शेष मपागतम् ।
(५) मिताटीका-अक्षतायामिति । पत्या अभुक्तायां, * दमी.व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने द्रष्टव्यम् । व्यप्र.व्याख्यानं 'पितृवेश्मनि' इति मनुवचने (पृ.
____ + शेषं मितागतम् । x वीमि. विचिगतम्। १३०७) द्रष्टव्यम् ।
दमी.व्याख्यानं 'दत्ताद्या अपि तनया' इति कालिका... * सवि., विता. मितागतम् ।
पुराणवचने द्रष्टव्यम् । (१) यास्मृ.२।१२९; अपु.२५६।१६, विश्व.२११३३
* मपा. मितागतम् । = वीमि., व्यप्र. अपगतम् । सुतः स्मृतः (सुतो मतः); मिता.; अप. सुतः स्मृतः (ततः (१) यास्मृ.२।१३०; अपु.२५६।१७ विश्व.२।१३४, स्मृतः); गौमि.२८।३१ उत्त.; मवि.९।१७२ चतुर्थः पादः; मिता. अप. सुतः (स्मृतः); विर.५६४ स्मृसा.६८ अक्षतायां पमा.५१२;मपा.६५०,विचि.२३२ मतः (स्मृतः); व्यनि. (क्षतायाम); पमा.५१३ अपवत् ; मपा.६५० अपवत् ; उत्त.; स्मृचि.३१:३३ ढजस्तु (ढो यस्तु); नृप्र.३९, सवि. विचि.२३२, स्मृचि.३१,३३, नृप्र.३९; सवि.३६१; ३९० जस्तु (ज: स); मच.९।१७२ उत्त.; दमी.३६;वीमि. दमी.६६ वीमि. जातः (ज्ञातः) शेषं अपवत् ; व्यप्र.४६७, विश्ववत् ; व्यप्र.४६७ ; व्यम.४७; विता.३५८; राको. व्यम.४७ अपवत् ; विता.३५८ सुतः (तथा); राको.४५४ ४५३; बाल.२।१३५ (पृ.२१६); समु.१३७; भाच. अपवत् ; बाल.२।१३५ (पृ.२१६); समु.१३७, भाच, ९।१७२ तृतीयः पादः.
। ९.१७५.

Page #824

१३३२
व्यवहारकाण्डम्
भुक्तायां वा, जीवता पत्या त्यक्तायां, विधवायां वेत्यर्थः। । दत्त्रिमः सुतः ॥' (मस्म.९।१६८) आपदीत्युक्तेरनापदि
बाल. दातुः प्रत्यवायः । मातापितरौ प्रत्येकं मिलितो वा । दद्यान्माता पिता वा यं स पुत्रो दत्तको भवेत्॥ अद्भिरिति दानप्रतिग्रहप्रकारोपलक्षणम् । सदृशं सवर्ण
(१) पितृभ्यां पित्रा मात्रा वा तदनुज्ञया दत्तो दत्त- म् । प्रीतिसंयुक्तमिति क्रियाविशेषणम् । एकः पत्रश्च न कः । तथा च वसिष्ठः-'न तु स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रति- देयो न प्रतिग्राह्यः। तथा च वसिष्ठः-'शुक्रशोणितसंभव' गृह्णीयाद् वा, अन्यत्रानुज्ञानाद् भर्तरि'ति । धर्मग मा. इत्यादि । अत्र भत्रनुज्ञां विना स्त्रियाः पत्रप्रतिग्रह निषेधातापितृभ्यां दत्तो दत्तकः । +विश्व.२११३४ ' ददत्तानुज्ञे भर्तरि मते विधवया कृतः पुत्रो दत्तको न
(२) मात्रा भत्रनुज्ञया प्रोषिते प्रेते वा भर्तरि, पित्रा भवतीत्याहुः । तन्न । अपुत्रस्य गत्यभावात्पुत्रीकरणस्यावोभाभ्यां वा सवर्णाय यस्मै दीयते स तस्य दत्तकः वश्यकत्वश्रवणाच्छास्त्रम्लकतदनुज्ञायास्तत्राप्यक्षतः । न पुत्रः । यथाह मनुः-'माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः चैवमनुज्ञानादन्यत्रेति व्यर्थम् । व्यावाभावाच्छास्त्रीपुत्रमापदि । सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः ॥' यानुमतेः सर्वत्रावश्यकत्वादिति वाच्यम् । मुमुक्षोः पत्न्यइति (मस्मृ.९।१६८)। आपद्ग्रहणादनापदि न देयः। न्तरे पुत्रवतो वाऽनुज्ञाया असंभवाद्भार्या यदि स्वपत्रादातुरयं प्रतिषेधः । तथा एकपुत्रो न देयः। 'न त्वेवै- थमेव तं प्रतिगृह्णीयात्तदर्थत्वात् प्रतिषेधस्य । 'सर्वासाकं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा' इति वसिष्ठस्मरणात् । . मेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् । सर्वास्तास्तेन तथाऽनेकपुत्रसद्भावेऽपि ज्येष्ठो न देयः-- 'ज्येष्ठेन जा-पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः ॥' इति (मस्मृ.९।१८३)। तमात्रेण पुत्रीभवति मानवः' (मस्मृ. ९।१०६) इति। इति पुत्रकार्यश्राद्धादेः सपत्नीपुत्रेण सिद्धे नज्ञां तस्यैव पुत्रकार्यकरणे मुख्यत्वात् । पुत्रप्रतिग्रहप्रकारश्च विना तादृश्या पुत्रो न कार्यः । उभयोरपि तत्र 'पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन्बन्धूनाहूय राजनि चावेद्य निवेशन- कार्यस्य तेन निष्पत्तेः। भर्तुर्हि स औरस एव मख्यः, मध्ये व्याहृतिभिर्हत्वा अदूरबान्धवं बन्धुसनिकृष्ट एव तस्या अपि दत्तकवद्गीण इति तादृश्या भत्रनमतिमप्रतिगृह्णीयात्' इति वसिष्ठेनोक्तः । अदूरबान्धव मिति न्तरेणेतरो न प्रतिग्राह्य इति तात्पर्यार्थः । वस्तुतस्तअत्यन्तदेशभाषाविप्रकृष्टस्य प्रतिषेधः। एवं क्रीतस्वयंदत्त- 'भ्रातृणामेकजातानामेकश्वेत् पुत्रवान् भवेत् । सर्वांस्तांकृत्रिमेष्वपि योजनीयम् । समानन्यायत्वात् । *मिता. स्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनरब्रवीत् ॥' (मस्म.९।१८२)
(३) पिता तदभावे तदनुज्ञायां वा माता यं पुत्र इति वचनवदेतस्यापि भ्रातृपुत्रस्य गौणदत्तकपुत्रत्वाप्रीत्याऽद्भिरन्यस्मै दद्यात् स प्रतिग्रहीतुर्दत्तकः पुत्रो दिसंभवेऽन्यः पुत्रप्रतिनिधिर्न कार्य इत्यर्थकतया भवति।
वीमि. मिताक्षरास्मृतिचन्द्रिकादौ व्याख्यातत्वाद्भर्तरि जीवति (४) माता भत्रनुज्ञया, पिता वा यमन्यस्मै दद्यात्स भार्यया स्वातन्त्र्येण तदननुमतौ न पुत्रीकरणीय इति तस्य दत्तकः पुत्रः । तथा च मनुः- 'माता पिता वा भर्तुरनुज्ञानादन्यत्रेत्यस्यार्थः। मते तु तस्मिन् यत्पारदद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि । सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो | तन्त्र्यं तदनुमतिरेवापेक्षिता । एवं सति दृष्टार्थता भवति
प्रतिषेधस्य । तस्माददत्तानुशे मृतेऽपि भर्तरि भार्याया + अप. विश्वगतम् । * सवि. मितागतम् ।
दत्तकादिकरणमविरुद्धम् । मनुवचनद्वयस्य पूर्वोक्तार्थ(१) यास्मृ.२।१३०; अपु.२५६।१७; विश्व.२।१३४;
कत्वे उपपत्तिरपि मिताक्षरादावेवोक्ता । यदपत्ररिक्थग्रहमिता. अप.भवेत् (स्मृतः); स्मृसा.६९ वा यं (वापि) शेषं अप
णाधिकारिक्रमपरे 'पत्नी दुहितर' इत्यत्र 'अप्रजःवत् , उत्त., गौतमः; पमा.५१३; मपा.६५०; विचि.२३२; स्मृचि.३३; नृप्र.३९, सवि.३६१ वीमि. व्यप्र.४६७
स्त्रीधनं' इत्यत्र च भ्रातृपुत्रसपत्नीपुत्रयोः पन्यादिभाअपवत् ; व्यम.४७; विता.३५९, सिन्धु.८६८ दत्तको द्यभावेऽधिकारप्रतिपादनविरोधापत्तिरिति । तच्च तत्रैव भवेत् (दत्रिमः स्मृतः) वत्सल्यासः, राकौ.४५४ बाल.२ प्रपञ्चयिष्यते ।
व्यप्र.४७६-४७७ १३५(पृ.२१६) वा यं (यं वा); समु.१३७ दच.१०. (५) मिताटीका-मौलक्रमेणैवाह । मात्रेति। अस्याः

Page #825

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
I
१३३३ पत्यसानिध्ये दानेऽधिकारः । तच्च द्विविधम् । तत्राद्ये । लोभभयद्वेषादिनिरासार्थम् । इदं च देयपुत्रविशेषणम् । आह । भर्त्रनुज्ञया प्रोषिते इति । तयैवेत्यर्थः । संनिहितेऽ- 'विक्रयं चैव दानं च न नेयाः स्युरनिच्छवः ।' नधिकारिणि वेत्यपि बोध्यम् । द्वितीये आह । प्रेते वा भर्त इत्युक्तेः । दत्त्रिम इति । 'त्रेर्मम् नित्यम्' (व्यासू.४।४।२० ) रीति । तथा चात्र स्वातन्त्र्यम् । तथा च वसिष्ठः (वस्मृ. इति साधुः । आपदीत्यस्य दुर्भिक्षादावित्यर्थः । यत्तु तस्य १५।१,२) 'शुक्रशोणितसंभवः पुत्रो मातापितृनिमित्त- प्रतिग्रहीतुरपुत्रत्वे इत्यर्थः । तथा च सपुत्रत्वे तस्यैव कस्तस्य प्रदानविक्रयत्यागेषु मातापितरौ प्रभवतः' इति । दोषः । 'अपुत्रेणैव कर्त्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिः सदा । पिण्डोमौ पक्षान्तरमाह । पित्रा वेति । अनयोश्चायं विशेषः । दकक्रियाहेतोर्यस्मात्तस्मात्प्रयत्नतः ।।' इत्यत्र्यादिस्मरणाउभयोर्जीवने अस्यापि पत्न्यनुमत्यैव दातृत्वम् । अत्यन्ता - दिति । तन्न । तथा सत्त्वेऽपि तदापत्तेर्ग्रहणस्यात्रोपस्थापकापदि तु कथंचिदपि तदनुमत्यलाभे स्वातन्त्र्यमपि । भावात् । तदेतत् ध्वनयन् तल्लब्धमर्थमाह । आपदिति । यद्यपि मूले एतावदेवोक्तं तथापि दद्यातामिति मन्वनु- न देय इति । इति गम्यते इति शेषः । तत एवाह । रोधेन कैमुतिकन्यायेन च लब्धमर्थमाह । उभाभ्यां वेति । दातुरिति । अनापदीत्यादिः । न प्रतिग्रहीतुरित्यर्थः । तथा पुत्रस्य सवर्णत्वे प्रतिग्रहीतुरपि तत्त्वमर्थसिद्धमेवेत्याह । च तत्र दाने तस्यैव दोषो न त्वस्येति भावः । इत एव सवर्णायेति । सवर्णो य इति पाठान्तरम् । यस्मा इति । संगतेर्विशेषमाह । तथेति । न देय इति । नापि प्रतियोऽत्यन्तदुर्गत्या भरणासामर्थ्येन । विधिपूर्वक इति शेषः । ग्राह्य इति शेषः । तथाच तथाकरणे उभयोर्दोष इति सः, प्रतिग्रहीतृसवर्णः । तस्येति । प्रतिग्रहीतुरेवेत्यर्थः । भावः । वाशब्दः चार्थे । स हि संतानाय पूर्वेषामिति अयमद्यामुष्यायणः । यामुष्यायणोऽप्ययमस्तीत्यन्यत्र तच्छेषः शौनकोऽपि, 'नैकपुत्रेण कर्तव्यं पुत्रदानं स्पष्टम् । तत्र मानं मनुमाह । यथाहेति । अत्र वाशब्द- कदाचन । बहुपुत्रेण कर्तव्यं पुत्रदानं प्रयत्नतः ॥ ' द्विवचनयोः स्वारस्यादध्याहारेणार्थत्रयलाभः । तथा च इति । अत्र नैकेति निषेधविधिः । ततोऽर्थलब्धार्थानुवादभर्तरि प्रोषितादौ तदनुमत्यैव मृते वाऽऽपदि केवल- कमुत्तरार्धे, न तु सोऽपि विधिः । तथा सति आपद्यपि मातुरधिकारो दाने, तथा मातरि मृतायामुन्मादादि- यथाकथञ्चित्स्ववन्निर्ब्राहेण तददाने दोषापत्तेः । प्रयत्नत दोषयुक्तायां वा तदननुमत्या, पितृगृहस्थितायां वा इत्युक्त्याऽस्यावश्यकत्वलाभेन नित्यविधित्वे निमित्ततदनुमत्यैवापदि केवलं पितुरधिकारस्तत्र । अन्यथोभ- फलयोरनपेक्षया आपदाद्यनपेक्षत्वेन तत्रापि पदकरणे योरपि सहैवेति बोध्यम् । तथा च वसिष्ठः (वस्मृ. १५ । दोषापत्तेश्च । एतेन नैकेत्येव सिद्धे बहुपुत्रेणेत्याद्युक्त्या ५) 'न स्त्री पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वाऽन्यत्र भर्तुर- द्विपुत्रस्य तद्दाने नाधिकार इति लब्धमित्यपास्तम् । उक्तनुज्ञानादिति' । स्त्रीग्रहणात्पत्युः पूर्वोक्ते एव विषये युक्तेः । एकपुत्रस्य तददाने वसिष्ठोक्तस्य हेतोः स स्वातन्त्र्यं द्योत्यते, न तु सर्वदा । उपक्रमविरोधात् । हीत्यादेस्तत्राभावाच्च । तस्मात्तदेकवाक्यतयाऽपि तथैव । विशेषणे निषेधसंक्रमाद्दाने इव प्रतिग्रहेऽपि स्त्रिया अत एव बहुशब्दोऽनेकपर एव । प्रयत्नत इत्यपि अधिकारः । होमस्तु न भवति । शौनकोऽपि, 'वन्ध्या वसिष्ठोक्त विधिपरमेवेति बोध्यम् । तदेतत् ध्वनयन् वा मृतपुत्रा वा पुत्रार्थं समुपोष्य च । इति । इदं च विशेषान्तरमाह । तथाऽनेकपुत्रेति । अन्यथा बहुपुत्रेसघवाविधवोभयसाधारणं इति स्पष्टमेव । एतेनात्र त्युक्तं स्यात् । तथा च वासिष्ठे एकं पुत्रमित्युपलचशब्दः पठितुं युक्तो न वाशब्द इत्यादि मेधातिथ्युक्तक्षणम् । मपास्तम् । 'अद्भिरिति वसिष्ठोक्तविध्युपलक्षणम् । सदृशं प्रतिग्रहीतृसवर्णम् । एतेन तत्त्वं 'न जातितः, किं तु कुलानुरूपैर्गुणैः। तथा च क्षत्रियादिरपि ब्राह्मणस्य दत्तको युज्यते इति मेधातिथ्युक्तमपास्तम् । सवर्णसदृशपठितस्यापि तत्त्वस्यैवौचित्यात् । 'सजातीयेष्वि 'ति मूलोक्तेश्च । प्रीतीति,
मनुमाह । ज्येष्ठेनेति । अस्य यथाश्रुतार्थो न विवक्षितोऽन्यविरोधापत्तेः, अत आह । इति तस्यैवेति । अनेनेत्यर्थः । मुख्यत्वात्, मुख्यत्वप्रतिपादनात् । तथा च परलोकहानिरेवेति भावः । अत एव स्मृत्यन्तरमपि, 'न ज्येष्ठं पुत्रं दद्यादिति । अद्भिरित्यनेन सूचितमाह ।

Page #826

१३३४
व्यवहारकाण्डम्
पुत्रप्रतीति । निवेशनस्य , गृहस्य । 'संदेहे चोत्पन्ने दूरे । तव्यः। .
विश्व.२।१३५ शूद्रमिव स्थापयेत् । विज्ञायते टेकेन बहून् । (२) क्रीतस्तु पुत्रस्ताभ्यां मातापितृभ्यां मात्रा पित्रा ततस्त्रायते' इति तच्छेषः । (वस्मृ. १५१७-८)। सति । वा विक्रीतः पूर्ववत् तथैकं पुत्रं ज्येष्ठं च वर्जयित्वा संभवे बन्धुसंनिकृष्टं, भ्रातृपुत्रादिकम् । तदभावे अद्- आपदि सवर्ण इत्येव । यत्त मनुनोक्तं-'क्रीणीयाद्यस्त्वरबान्धवं, संनिहितदेशवृत्तिपित्रादिकं ज्ञातकुलशीलं | पत्यार्थ मातापित्रोर्यमन्तिकात् । स क्रीतकः सुतस्तस्य अन्यमपि । परीक्षितस्यापि कथञ्चित् ब्राह्मण्यादिसंदेहे सदृशोऽसदृशोऽपि वा॥' (मस्मृ.९।१७४) इति, तद्गुणैः सउत्पन्ने यावत्तन्निवृत्तिं दूरे स्थापयेत् तेन न व्यवहरेत्। दृशोऽसदृशो वेति व्याख्येयं न जात्या। 'सजातीयेष्वयं प्रोअपुत्रस्य पुत्रीकरणावश्यकत्वद्योतनाय श्रुत्याकर्षः । क्तस्तनयेषु' इत्युपसंहारात् । कृत्रिमः स्यात्स्वयंकृतः। कृत्रिविज्ञायते इति । श्रयते इत्यर्थः । हि यत एकेनानौरसेनापि मस्तु पुत्रः स्वयं पुत्रार्थिना धनक्षेत्रप्रदर्शनादिप्रलोभेनैव पुत्रेण बहून् पित्रादीन् ततः नरकात् त्रायते इत्यर्थः। पुत्रीकृतो माता पितृविहीनः तत्सद्भावे तत्परतन्त्रत्वात् । किञ्चिद्दरस्थसंग्रहायाह । अदरमिति । अनेनेत्यर्थः । दत्तात्मा तु पुत्रो यो माता पितृविहीनस्ताभ्यां त्यक्तो वा दत्तके उक्तपुत्रीकरण विधिं क्रीतादिष्वप्यतिदिशति । तवाहं पुत्रो भवामीति स्वयंदत्तत्वमुपगतः। सहोढजस्तु एवं क्रीतेति । प्रागुक्तं होमभिन्न सर्वमपि ग्रहणापादान- गर्भे स्थितो गर्भिण्यां परिणीतायां यः परिणीतः स ग्रहीतविषयक नियमनमित्यर्थः । यथायोग्यं दृष्टार्थत्वात् | वोढुः पुत्रः ।
xमिता. वसिष्ठेन विक्रयत्यागोपादानाच्च । स्वयंदत्ते तु होमोऽपि। (३) कृत्रिमसंज्ञकस्तु पुत्रो भवति, यः स्वयमेव त्वं तत्रापि प्रतिग्रहमत्त्वात् । एवमपविद्धेऽपि यथासंभवं मे पुत्रो भवेति पुत्रः क्रियते ।
अप. बोध्यमिति भावः । अतिदेशवचनाभावेऽपि युक्तिरेव | (४) मिताटीका- अन्ये तु गर्भे स्थितः गर्भिण्यां परिनिवामिकेत्याह । समानेति ।
बाल. णीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह योढा पश्चात्तस्यां जात क्रीतश्च ताभ्यां विक्रीतः कृत्रिमः स्यात्स्वयंकृतः । इत्यर्थः ।।
बाल. दत्तात्मा तु स्वयंदत्तो गर्भे विन्नः सहोढजः ॥ उत्सृष्टो गृह्यते यस्तु सोऽपविद्धो भवेत्सुतः ॥
(१) क्रीतस्तु ताभ्यामधिकृताभ्यां मातापितृभ्यां मू- (१) मातापितृभ्यामेव कथञ्चित्-उत्सृष्ट इति । ल्येन विक्रीतः केतुः क्रीताख्यः पुत्रः । तुशब्दो दत्तक- | अपविद्धसंज्ञक इत्यर्थः।
विश्व.२।१३६ न्यायानुकर्षणेन मातुरस्वातन्त्र्यप्रतिपत्त्यर्थः । स्वयमेव तु । (२) अपविद्धो मातापितृभ्यामुत्सृष्टो यो गृह्यते स मातापितृविहीनः पुत्रत्वेनाङ्गीकृतः कृत्रिमः। दत्तात्मा | ग्रहीतुः पुत्रः सर्वत्र सवर्ण इत्येव । मिता. त्वेवंलक्षण एव स्वयंदत्तः। स्वयमेव दत्त आत्मा । (३) माता पितृभ्यामुत्सृष्टः पातित्यादिकारणमन्तरेण येन स तथोक्तः। एते च दत्तकादयः स्मृत्यन्तरानुसारात् त्यक्तो येन गृह्यते, स तस्यापविद्धसंज्ञकः पुत्रो भवति । सदृशा विज्ञेयाः। सहो ढजस्तु गर्भे विन्नः, गर्भस्थे यस्मिन्
अप. मातुरुद्वाहः । स च वोढः पुत्रो मातृजातीयः प्रत्ये- (४) अपविद्धो द्वादशः । स च मातापितृभ्यां तयो
रेकतरेण वा दारिद्यादिना त्यक्तो येन पुत्रत्वे वृतस्तस्य (१) यास्मृ.२११३१; अपु.२५६।१८; विश्व.२।१३५ श्च (स्तु); मिता.; अप. स्यात् (च); विर.५७३ द्वितीयपादः -४ मपा., वीमि., व्यप्र. मितागतम् । . पमा.५१३; मपा.६५० स्यात्स्वयंकृतः ( च कृतः स्वयम् ); * शेषं मितागतम् । विचि.२३२; स्मृचि.३१ उत्त.:३३, नृप्र.३९; सवि.३९१ (१) यास्मृ.२।१३२; अपु.२५६।१९; विश्व.२।१३६ वीमि.; व्यप्र.४६७; व्यम.४७; विता.३५९, सिन्धु. मिता. अप. भवेत्सुतः ( सुतो भवेत् ); पमा.५१३; मपा. ९०१ प्रथमपादः तृतीयपादश्च; राकौ.४५४ दत्ता (दत्वा); ६५० विचि.२३ २; स्मृचि.३१,३३; नृप्र.३९; सवि.३९१; बाल.२।१३५(पृ.२१६); समु.१३७, भाच.९।१७० । वीमिः व्यप्र.४६७, व्यम.४७; विता.३५९, राको,४५४, द्वितीयपादः :९।१७३ चतुर्थपादः :९।१७४ प्रथमपाद:: बाल.२११३५ (पृ.२१६); समु.१३७; भाच.९।१७१.

Page #827

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३३५
पुत्रः।
विचि.२३३ । शहराः । असवर्णाः कानीनगूढोत्पन्नसहोढजपौनर्भवास्ते औरसादीनां द्वादशविधपुत्राणां पिण्डदत्वदायादत्वविचारः त्वौरसे सति न चतुर्थाशहराः किन्तु ग्रासाच्छादनभा: 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषां पूर्वाभावे परः परः ।। जनाः । यदपि विष्णुवचनं-'अप्रशस्तास्तु कानीनगूढो
(१) एतेषां क्रमोपदिष्टानामौरसादीनां पुत्राणां त्पन्नसहोढजाः । पौनर्भवश्च नैवैते पिण्डरिक्थांशपूर्वाभावे परः परः पिण्डदोंऽशहरश्च प्रत्येतव्यः। पूर्वसद्भा- भागिनः ॥ इति । तदप्यौरसे सति चतुर्थाशवे तु परस्यानृशंस्याथै वृत्तिमात्रकल्पनम् । तथाच स्वाय- निषेधपरमेव । औरसाद्यभावे तु कानीनादीनामपि. म्भुवं--एक एवौरस इत्यादि (प.१३२४)। तथा च सकलपित्र्यधनग्रहणमस्त्येव । 'पूर्वाभावे परः परः' इति शंखः द्वौभागौ पितुरित्यादि (प.१२८२)। त्रयः क्षेत्रज वचनात् । यदपि मनुवचनं-'एक एवौरसः पुत्रः पुत्रिकापुत्रयोरित्येकैकस्याध्यर्धभाक्त्वम् । पितुविभागवः | पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः । शेषाणामानृशंस्यार्थ प्रदद्यात्तु चनाच्च जीवत्येव पितर्येते सत्यौरसेंऽशभाजः । ऊर्ध्व प्रजीवनम् ॥' (मस्मृ. ९।१६३) इति, तदपि दत्तत्वाचार्यवचनात् पूर्वाभाव एवोत्तराधिकार इति व्यव- कादीनामौरसप्रतिकूलत्वे निर्गणत्वे च वेदितव्यम् । स्था। यत्त क्रमान्यत्ववचनं तत् पितुरेवेच्छाविकल्पतया तत्र क्षेत्रजस्य विशेषो दर्शितस्तेनैव-'षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांश द्रष्टव्यम् । तदभावे त्वाचार्योक्त एव क्रम इति । अनया प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् । औरसो विभजन्दायं पित्र्यं पञ्चदिशान्यान्यप्येवञ्जातीयकानि विभागवाक्यानि व्याख्ये- ममेव वा ॥' (मस्मृ. ९।१६४ ) इति । प्रतिकूलत्वयानि ।
विश्व.२।१३६ निर्गुणत्वसमुच्चये षष्ठमंशं, एकतरसद्भावे पञ्चममिति . (२) एवं मुख्यामुख्यपुत्राननुक्रम्यतेषां दायग्रहणे | विवेक्तव्यम् । यदपि मनुना पुत्राणां षटकद्वयमुपन्यस्य क्रममाह--पिण्डदोंऽशहरश्चैषामिति । एतेषां पूर्वोक्तानां पूर्वषट्कस्य दायादबान्धवत्वं, उत्तरषटकस्यादायादपूर्वस्य पूर्वस्याभावे उत्तर उत्तरः श्राद्धदोंऽशहरो धनहरो बान्धवत्वमुक्तं - 'औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव वेदितव्यः। औरसपौत्रिकेयसमवाये औरसस्यैव धन- च । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ ग्रहणे प्राप्ते मनुरपवादमाह-'पुत्रिकायां कृतायां तु यदि कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च पुत्रोऽनुजायते । समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठता नास्ति शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥ (मस्मृ.९।१५९,१६०) हि स्त्रियाः ॥' (मस्मृ.९।१३४) इति । तथा अन्येषामपि इति, तदपि स्वपितृसपिण्डसमानोदकानां संनिहितरिक्थपूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन्सत्यप्युत्तरेषां पुत्राणां चतुर्थाशभागि- हरान्तराभावे पूर्वषट्कस्य तद्रिक्थहरत्वमुत्तरषटकस्य तु त्वमुक्तं वसिष्ठेन--- 'तस्मिश्चेत्प्रतिगहीते औरस उत्पद्येत तन्नास्ति । बान्धवत्वं पुन: समानगोत्रत्वेन सपिण्डचतुर्थभागभागी स्याद्दत्तक' इति । दत्तकग्रहणं क्रीत- त्वेन चोदकप्रदानादिकार्यकरत्वं वर्गद्वयस्यापि सममेवेति कृत्रिमादीनां प्रदर्शनार्थम् । पुत्रीकरणाविशेषात् । तथा व्याख्येयम् । 'गोत्ररिक्थे जनयितुर्न भजेद्दत्त्रिमः सुतः । च कात्यायन:- 'उत्पन्ने त्वौरसे पुत्रे चतुर्थाशहराः गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधाम् ॥' सुताः। सवर्णा असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनभाजनाः ॥' (मस्मृ. ९।१४२) इत्यत्र दत्त्रिमग्रहणस्य पुत्रप्रतिनिधिइति । सवर्णा दत्तकक्षेत्रजादयस्ते सत्यौरसे चतुर्थी. प्रदर्शनार्थत्वात् । पितृधनहारित्वं तु पूर्वस्य पूर्वस्याभावे * वीमि. विचिगतम्।
सर्वेषामविशिष्टम् । 'न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थ(१) यास्मृ.२१३२; अपु.२५६।१९; विश्व.२।१३६; हराः पितुः।' (मस्मृ.९।१८५) इत्यौरसव्यतिरिक्तानां मिता.; अप.; व्यक.१५४; गोमि.२८।३२; उ.२।१४।२; पुत्रप्रतिनिधीनां सर्वेषां रिक्थहारित्वप्रतिपादनपरत्वात् । विर.५५१; स्मृसा.६७, पना.५१३; मपा.६५१; विचि.
औरसस्य तु 'एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः।' २३२; दात. १८७ प्रथमपादः; स्मृचि.३३; नृप्र.३९; सवि.
(मस्मृ. ९।१६३) इत्यनेनैव रिक्थभाक्त्वस्योक्तत्वात् । ३९२,४०८(=); मच.९।१८१; वीमि.; व्यप्र.४८१; विता.३६४;राको.४५४; बाल.२।१३५ (पृ.२१६); समु.
दायादशब्दस्य दायादानपि दापयेत्' इत्यादौ पुत्र१३७, कृभ.८८२, दच.३०.
व्यतिरिक्तरिक्थभाग्विषयत्वेन प्रसिद्धत्वाच्च । वासिष्ठा. व्य. का. १६८

Page #828

व्यवहारकाण्डम्
दिषु वर्गद्वयेऽपि कस्यचिद्यत्ययेन पाठो गुणवदगुण- पत्नीज' इत्यादिना द्वादशविधपुत्राः प्रदर्शिताः। 'पूर्वावद्विषयो वेदितव्यः । गौतमीये तु पौत्रिकेयस्य दशम भावे परः पर' इति रिक्थग्रहणक्रमोऽपि दर्शितो वाक्यत्वेन पाठो विजातीयविषयः । तस्मास्थितमेतत्पूर्वपूर्वा शेषे स्मृत्यन्तरेष्वन्यथा दर्शितः । भावे परः परोंऽशभागिति। यत्त 'भ्रातृणामेकजातानामेक- अतः कथं 'पूर्वाभावे परः पर' इत्युक्तिरित्याशश्चेत्पुत्रवान्भवेत् । सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत्॥' ब्याह । वासिष्ठादिषु वर्गद्वयेऽपीति । अयमत्र परिहारा(मस्मृ.९।१८२) इति । तदपि भ्रातृपुत्रस्य पुत्रीकरण- भिप्रायः । मनुना तु 'औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम संभवेऽन्येषां पुत्रीकरण निषेधार्थ, न पुनः पुत्रत्वप्रति- एव च । गढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ पादनाय । 'तत्सुता गोत्रजा बन्धुः' इत्यनेन विरोधात् । कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च
*मिता. शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥' इति (मस्मृ.९।१५९, (३) पुत्रप्रतिनिधीनां मध्ये दत्तक एव कलियुगे १६०) स्वसपिण्डसमानोदकानां संनिहितरिक्थहरान्तग्राह्यः । अत एव कलौ निवर्तन्त इत्यनुवृतौ शौनके राभावे प्रथमषट्कस्य तद्रिक्थहरत्वं द्वितीयषट्कस्य नोक्तम्- 'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः' इति । तदभावं च प्रतिपाद्य तत्प्रसंगादेव पश्चादौरसादिपुत्रयदा तु पुत्रिकायां कृतायामौरसो जायते तदाऽऽह स्वरूपप्रतिपादनात् । उपक्रमानुसारेण तत्वतः 'एष एव मनु:-'पत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते । क्रम' इति ज्ञायते । अत एव तत्र क्रमश इत्युक्तिरपि समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः ॥' सर्वात्मनाऽमुमेव क्रमं न नियच्छति । अपि तु कस्मिक्षेत्र प्रति विशेषमाह मनुरेव--'यद्यकरिक्थिनौ स्याता- चिद्विशेषे इत्येव । स च विशेषो गुणवदगुणवद्रूप एवेति । मौरसक्षेत्रजौ सुतौ। यद्यस्य पैतृकं रिक्थं तत्स गृह्णीत एवं स्मृयन्तरपाठस्यापि गतिरिति युक्तियुक्तं चैतत् नेतरः ॥ एतत्क्षेत्रजस्य द्यामुष्यायणस्य बीजिधनेऽधि- याज्ञवल्क्योक्तम् । तथाहि औरसपुत्रिकयोस्त्वौरसत्वाकारित्वं विधत्ते । वसिष्ठस्तु दत्तके पुत्रे सत्यौरसोत्पत्तौ समत्वादेव, क्षेत्रजगूढजकानीनपौनर्भवानां तु स्वबीजस्वविशेषमाह-'तस्मिंश्चेत्प्रतिगृहीत औरसः पुत्र उत्पद्येत क्षेत्रोत्पन्नत्वादेव दत्ताद्यपेक्षया प्राबल्यम् । सहोढजस्य ख. चतुर्थभागभागी स्यात्' इति । सर्वे च न्यूनाधिकभाग- कीयत्वेन परिगृहीतक्षेत्रोत्पन्नत्वेऽप्युत्तरे षट्के पाठो वाचविकल्याः सगुणनिर्गुणापेक्षया व्यवस्थापनीयाः । सर्वेषां निक एवेति सर्वमनबद्यम् । एतच्च सर्व युगान्तरविषयम् | च पुत्रप्रतिनिधीनां पूर्वाभावे परेषां दायहरत्वे सत्यपि कलौ त्वौरसदत्तकावेव औरससमत्वात्पुत्रिका च। 'दत्तौ केचिद्दायादाः केचिच्च नेति यदुच्यते मन्वादि भिस्त- रसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रह' इति स्मरणात् । अत्र प्रायमभिप्रायः-पितृसपिण्डस्यापुत्रदायहारिणस्त एव वाक्यशेषे 'कलौ युगे विमान्धर्मान् वानाहुपुत्रप्रतिनिधयो भवन्ति, ये दायादत्वेन निर्दिष्टा नेतर मनीषिण' इति वाक्यशेषः। शिष्टाचारोऽपि तथैव दृश्यते इति । +अप. कलौ।
सुबो. (४) अत्र चैकस्यैव केनचिद्वन्धुदायादत्वमुक्तं केन- (६) अंशपदं पुत्रिकाक्षेत्रजस्थले समग्रांशपरं, लिचिदबन्धुदायादत्वं यदुक्तं तत्सगुण निर्गुणत्वे अपेक्ष्या- खितब्रह्मपुराणवचनाच्च । 'उत्पन्ने त्वौरसे पुत्रे तृतीयांशविरोधनीयम्। यापि यथा पूर्वश्रेष्ठत्वज्ञापनार्थ द्वादशाना- हराः सुताः। सवर्णा असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनभाजनाः ॥' मुपक्रमणे पौर्वापर्यवैकल्पिकोक्तिः सा पूर्वोक्तस्य सगुणत्वे इति कात्यायनवचनाच । सवर्णदत्तकृत्रिमगूढोत्पन्नापश्चादुक्तस्य निर्गुणत्वे ज्ञेया। एवमन्यत्राप्यनयैव दिशा ऽपविद्धपुत्रानुरोधेनापि समग्रांशपरमंशपदम् । 'एक एवौअविरोध ऊहनीयः।
विर.५५१-५५२
रसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः। शेषाणामानृशंस्यार्थ (५) मिताटीका- ननु याज्ञवल्क्येन 'औरसो धर्म- प्रदद्यात्त प्रजीवनम् ॥' इति मनुवचनं त्वौरसस्य ' * पमा., सवि. मितागतम् ।
सगुणत्वेऽन्येषां निर्गुणत्वे चेत्यवधेयम् । सोऽयं चकारः _ + विचि. अपगतम् ।
समुच्चयार्थः ।
वीमि.

Page #829

दायभागः - पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३३७
(७) अन्येषामपि गुणतारतम्येन देशाचारानुसारेण | मन्वादिकं युगान्तरपरतयाऽपि सुयोजं तथापि अन्त्यम वा यथायथं व्यवस्था द्रष्टव्या । न्यथा दुर्योजमेवेत्याहुः | वस्तुतो नियोगनिषेधेनैव क्षेत्रसवर्णादिभेदेन देशाचारभेदेन वा विरोधः परिहर जनिषेधे तत्र क्षेत्रज इत्यौरसविशेषणमावश्यकं यथा तथा कृत्रिम इत्यपि दत्तस्यैव विशेषणमिति बोध्यम् ।
व्यप्र. ४८४
णीयः ।
व्यप्र.४८५
(८) मिताटीका -- [ कलौ पुत्रत्वं केषां इत्यत्र केचि न्मतम् ] - यद्यप्यत्र प्रकरणादंशहर इत्येवोचितमिति पिण्डद इत्यसंबद्धं, अथ श्राद्धप्रकरणेऽनुक्तत्वात्प्रकरणान्तरे संगत्यभावादत्रैव पुत्रप्रसंगेन तदप्युक्तं लाघवादिति चेत्, एवमपि अन्ते वाच्यमागन्तूनामिति न्यायात् नादाविति तथोक्ता संगतिरेव, तथापि पुत्राणां पिण्डदत्वमावश्यक मदाने प्रत्यवायश्रवणात् धनहरत्वं तु आनुषङ्गिकमन्वाचयशिष्टं न तु मुख्यमिति, नापि तेषामंशहरत्वप्रयुक्तं पिण्डदत्वमिति अंशहरत्वप्रयुक्त पिण्डदत्वस्यान्यत्रयेति । कचित्समनियतस्य शास्त्रीयत्वेऽपि पिण्डदत्वप्रयुक्तांशहरत्वस्य तथा न शास्त्रीयत्वमिति अनयोर्मिथो न व्याप्यव्यापकभावो नापि सार्वत्रिकं समनैयत्यं इति च सूच नार्थे भगवता योगीश्वरेण 'पिण्डदोंऽशहरचे' त्युक्तम् । अनेनैवाशयेनावतरणे प्रकरणसंगतये तथोक्तमप्यत्र व्याख्याने मौलक्रमेणैव व्याख्यातं व्याख्यात्रेति बोध्यम् । बाल.२।१३२(पृ.१७४)
केचित्तु औरसेन पुत्रिकासंग्रहवत् दत्तपदेन तत्समकक्षक्रीतस्वयं दत्तकृत्रिमाणामपि ग्रहणम् । अत एव 'श्रेयसः श्रेयस' इति मनूक्तिः, 'स्वगोत्रेण कृता ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः । विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्ड्यं विधी यते ||' इति वृद्धगौतमोक्तिः । 'दत्तक्रीतादिपुत्राणां बीजवप्तुः सपिण्डता । सप्तमीं पञ्चमीं चैव गोत्रं तत्पालकस्य च ||' इति बृहन्मनुः । ' औरसः क्षेत्रज - श्चैव दत्तः कृत्रिमकः सुतः ।' इति कलिधर्म प्रस्तावे पराशरश्च संगच्छते । औरसादीनां सर्वेषां पुत्राणां प्रकृतत्वादौरसादीनुपक्रम्य 'तेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान्स एव दायहरः स चान्यान्विभृयादिति' वैष्णवम् । औरसा
पुत्राणां पूर्वपूर्वभावे परः परो रिक्थमर्हति पूर्वसद्भावे परसंवर्धनं स एव कुर्यादिति, तदप्यपवादेतरविषयम् । यदि तु समानरूपा बहवः पुत्रास्तदा सर्वे एव विभज्य धनं गृह्णीयुरिति मनुव्याख्यातारः । यद्यपि * शेषं मितागतम् ।
बाल.२।१३२(पृ.१८० ) अत्र द्वादशविधाः पुत्राः सजातीया एव ग्राह्याः संजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः ॥ (१) सर्वे चैते दत्तकादयः सजातीया इत्येतत् प्रदर्शयितुमाह-सजातीयेष्वयमिति । अयं मया विधिरुक्त इति वदन् स्मृत्यन्तरोक्तानां विषयान्तरेऽर्थवत्तां दर्शयति । तच्च व्याख्यातमेव पितर्युपरत एवेयं द्रव्यसंबन्धपौर्वापर्यकल्पनेति, जीवति तु स्मृत्यन्तरोक्तया विभागव्यवस्थविश्व. २।१३७
(२) इदानीमुक्तोपसंहारव्याजेन तत्रैव नियममाहसजातीयेष्त्रयमिति । समानजातीयेष्वेव पुत्रेषु अयं 'पूर्वाभावे परः पर' इत्युक्तो विधिः न भिन्नजातीयेषु । तत्र च कानीनगूढोत्लन्नसहोढ जपौनर्भवाणां सवर्णत्वं जनकद्वारेण न स्वरूपेण । तेषां वर्णजातिलक्षणाभावस्योक्तत्वात् । तथाऽनुलोमजानां मूर्धावसिक्तादीनामौरसेष्वन्तर्भावात्तेपामप्यभावे क्षेत्रजादीनां दायहरत्वं बोद्धव्यम् । शूद्रापुत्रस्त्वोरसोऽपि कृत्स्नं भागमन्याभावेऽपि न लभते । मिता.
(३) गूढोत्पन्नादय आत्मनः सजातीया एव सवर्णा एव पुत्रत्वेन ग्राह्या नेतर इति तात्पर्यार्थः । शूद्रापुत्रः स्वे क्षेत्रे स्वयमुत्पादितश्चेति न प्रतिनिधिः किं त्वौरसः, तथाऽपि प्रतिनिधिषु मनुना पठितः । तत्रायमभिप्रायःअन्येष्वनुलोमजे०पौरसेषु सत्सु न प्रतिनिधिरस्ति, शूद्रापुत्रस्यौरसत्वे सत्यपि पुत्रप्रतिनिधिः कार्य एवेति ।
अप.
(४) मिताटीका - तेषां वर्णजातिलक्षणाभावस्योक्त* विवादरत्नाकरस्थं प्रकाशमतं मितागतम् । (१) यास्मृ. २।१३३; अपु. २५६।२०; विश्व. २।१३७; मिता.; अप; गौमि. २८ । ३११ उ. २।१४ २३ ममु. ९।१७४; विर. ५७३; स्मृपा.६७, मपा. ६५१ मया विधि : (यथाविधि); मच.९।१७४ मया विधि: (विधिर्मया); दमी. २९, ५४; वीमि व्यप्र. ४७४,४८०, ४८७६ संप्र. २११; व्यम. ४०, ४७; विता. ३६४; बाल. २।१३५ (१.२१६ ); समु. १३७; कृभ. ८६५.

Page #830

१३३८
.
. व्यवहारकाण्डम् -
त्वादिति । कुण्डगोलकयोरन्यतरत्वेन वर्णाद्यभाव आचा-, तीनामपि पुत्राभावे दौहित्रा धनभाज इति । अत एव च राध्यायेऽभिहित इत्यर्थः ।
. सुबो. | मातामहश्राद्ध नियमोपपत्तिः। विश्व.२।१३७,१३८ - (५) अयं विधिः पूर्वाभावे पर इत्येवंरूपः सजाती- (२) अधुना शूद्रधनविभागे विशेषमाह-जातोऽपीति । येषु सवर्णेषु त्रैवर्णिकेषु पुत्रेषु मयोक्तः। असवर्णेषु पुत्रि- | शूद्रेण दास्यामुत्पन्नः पुत्रः कामतः पितुरिच्छया भागं कापुत्रे सत्यपि. क्षेत्रजः सवर्णोऽशभागित्यादिव्यवस्था लभते । पितुरूच तु यदि परिणीतापुत्राः सन्ति तदा ते दाव्या.
वीमि. भातरस्तं दासीपत्रं अर्धभागिनं कर्यः । स्वभागादधे (६) सजातीयेषूत्पादकसजातीयेष्वेव क्षेत्रजादिषु ज्ञेयो दद्युरित्यर्थः । अथ परिणीतापुत्रा न सन्ति तदा कृत्स्नं धनं न विजातीयेषु ।
व्यप्र.४८७ दासीपुत्रो गृह्णीयात् यदि परिणीतादुहितरस्तत्पुत्रा वा शूददासीपुत्रस्यांशहरत्वविचारः
न सन्ति । तत्सद्भावे त्वर्धभागिक एव दासीपुत्रः । अत्र जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतोंऽशहरो भवेत् । च शूद्रग्रहणाद्विजातिना दास्यामुत्पन्नः पितुरिच्छयामृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिनम् ।। प्यंशं न लभते नाप्यध, दरत एव कृत्स्नम् । किंत्वनुकूलअभ्रातृको हरेत्सर्व दुहितॄणां सुताहते ॥ श्वेज्जीवनमात्रं लभते ।
*मिता. (१) एतदेव स्पष्टयति ~मृते पितरि विभागव्यव
| (३) पितुः अनुमतिमन्तरेण त्वर्धाशहरः। तदाह स्थेयमस्माभिर्दुर्निरूपत्वान्निरूपिता। जीवति तु जातोऽपि
याज्ञवल्क्यःजातोऽपीति । सति तु दौहित्रे समं विभज्य दास्यां शूद्रेण पितुरिच्छयांशहरो भवेदित्यनादरं विशेष- गृह्णीयात् विशेषाश्रवणात् । तथाह्यपरिणीताजातत्वेऽप्यनिरूपणस्य दर्शयति । इच्छयैव च-मृते इत्यादि । अ-स्य पुत्रत्वात् , अपरस्य तु परिणीतासंतानत्वेऽपि दौहित्रर्थवचनं च न्यूनांशप्रतिपत्यर्थम् । तथा च बृहस्पतिः 'काम- त्यात तुल्यांशस्यैव युक्तत्वात् । दा.१४३-१४४ तश्च शूद्रावरोधजस्य भ्रातुरंशं संमानमात्रं प्रेते पितरि । (४) एकस्य यावान्भागो भवति तदर्ध तस्मै दयः । दद्यः शुश्रषुश्चेदिति । अत्रापि च शास्त्रातिलङ्घनेन
xअप. प्रवृत्तस्यायं विधिः द्विजातीनामिव शूद्रापुत्रः, न तु दा
(५) मिताटीका- स्वभागादधै दारिति । स्वांशास्यामवरोधविध्यनुमानमित्यनवद्यम् । अभ्रातृकस्तु दुहि- पेक्षया अंध समुदितद्रव्याहृयादित्यर्थः । सुबो. तृतत्सुताभावे सर्वभाक् स्याद् राजानुज्ञया बृहस्पतिवचना- (६) अत एव शूद्रस्य द्वे भायें ऊढाऽनूढा चेति देव अनन्वयिनःसर्व राजाहरेत् तदनुज्ञया वावरोधज इ. चोच्यते ।
- +स्मृसा.६६ त्येके इति । अस्मादेव च दौहित्राभाववचनाद् द्विजा- (७) अंशहरः पुत्रान्तरतुल्यांशहरः। दात.१६९ * शेषं मितागतम् ।
(८) मिताटीका-अत एव वक्ष्यमाणसङ्गतिमेवाह (१) यास्मृ.२११३३,१३४; अपु.२५६।२०,२१ द्रेण अधुनेति । पूर्वोक्तोपसंहारस्य सविशेषस्य कथनानन्तर(द्रस्य) गिनम् (गिकम्); विश्व.२।१३७,१३८ मेधा.९।१७९; मित्यर्थः। तत्प्रसङ्गेन, तत्प्रकरणेन । तद्वक्तव्यत्वस्याप्यामिता.गिनम् ( गिकम् ); दा.१४३, अप. मितावत् ; व्यक.
वश्यकत्वात् । उत्पन्नः, सोऽपि । कामत इत्यस्य व्याख्या १५२ उ.२।१४।२ तोऽपि (तो हि) प्रथमार्धद्वयम् । विर. पितरिति । एवं पर्वाईन जीवत्पितकविभाग उक्तः। मन ५३७ स्मृसा.६५,१५०; पमा.५२२ मितावत्मपा.६५९
.६५९ रपि 'दास्यां वा दासदास्यां वा यः शुद्रस्य सुतो भवेत् । मितावत् ; रत्न.१४३ प्रथमार्धद्वयम्; विचि.२२७; व्यनि. तृतीयाः; स्मृचि.३५ पितरि (भर्तरि) शेषं मितावत् । नृप * मेधा. व्याख्यानं 'दास्यां वा दासदास्याम् ' इति मनु. ४०% दात.१६९, सवि.३९५, दमी.३०, वीमि.; व्यप्र. वचने (पृ.१३१०) द्रष्टव्यम् । तत्र च मितावद्भावः । विर., ४८७मितावत् ; व्यम.४६ मितावत् , प्रथमाद्वयम् । विता. पमा., मपा., रत्न., विचि., सवि., व्यम., विता. मितागतम् । ३२८ प्रथमार्धद्वयम् : ३७९ काम (दास); बाल.२११३३. बीमि. मितागतं, दातगतं च । व्यप्र. मितागतं अपगतं च । १३४ स्तं (स्ते) शेषं मितावत् ; विभ.९८-९९; समु.१३०; x शेषं मितागतम् । विच.६१-६२ ; दच.३५-३६ .
____ + स्मृसा. (पृ.१५०) पारिजातव्याख्यानं मितागतम् ।

Page #831

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३३९ सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मों व्यवस्थितः ॥' (मस्म. | तापुत्रैः समांशभागो भवान्भवतु' इत्यनुज्ञातः सममंश९।१७९) इति । उत्तरार्द्ध द्वितीयविभागपरं स्पष्टमेवे- मौरसेन हरेदिति शास्त्रव्यवस्था नियतेत्याद्यर्थ इति त्याह । पितुरूप्रमिति । मरणादिति शेषः । परिणी- कुल्लूकभट्टः । शूद्रस्यानूढायामनियुक्तायामपि जातः तापुत्राः विवाहितापुत्राः । तदा ते भ्रातर इति पाठः। सुत एव । एवं यद्यपि दासस्य दासी तथापि वचनाअर्धभागिकं, कर्मधारयान्मत्वर्थीयष्ठन् । अर्धभागिन- त्तस्यां जातो न दासस्य दासः सुतो वाऽपि तु स्वामिन मिति पाठे इनिर्बोध्यः । अर्द्धत्वस्य सापेक्षत्वादाह । एव सुतोऽनुज्ञातस्तेन सममंशमौरसेन हरेदिति मेधास्वभागादिति । तेषां प्रत्येकं यो भागोंऽशस्तत्रैकांशा- तिथिः । जीवत्पितकविभागेऽयं द्वितीयार्थी मिताक्षरायां पेक्षयाऽर्द्ध समुदितद्रव्यात् दद्युरित्यर्थः । तृतीयार्द्धार्थ- स्पष्टः । तत्र द्वितीयेऽपिना क्रीतादयोऽपि समुच्चीयन्ते । माह । अथेति । हरेदित्यनेन जन्मना पुत्रवत्तस्यापि | यथा पाणिनीये ( ३।३।२ ) 'भूतेऽपी'त्यपिनाऽन्यकालस्वत्वं सूचितम् । दुहितृणामित्याद्यर्थमाह । यदीति । समुच्चयः । यथा वा, 'बलाद्दासीकृतश्चौरैर्विक्रीदुहितृसुतापेक्षया दुहितुः प्राथम्यस्य मूले वक्ष्यमाणत्वेन तश्चापि मुच्यते ।' इत्यत्रापिनाऽऽहितदत्तयोरन्यपठितत्सुतसत्त्वेऽपि कृत्स्नग्रहणे किमु वक्तव्यं साक्षाद्दुहितसत्त्वे तयोः समुच्चयो विज्ञानेश्वरकृतः । न च अपिः पूर्वइति कैमुतिकन्यायसिद्धमर्थमाह । परिणीतादुहितर समच्चायक एवेति वाच्यम् । तं विनाऽपि मनुवत्तत्समुइति । एवमेवाह । तत्पुत्रा इति । केचित्त-दुहितृणा- च्चयसंभवात् । औरसान्यसमुच्चयस्यौरसेन सममिति मित्यत्राभावे इति शेषः । सुतादित्यत्रापि । प्रत्यासत्त्या वदतो मेधातिथ्यादेः परिणीतापुत्राः सन्तीत्यादि वदतो तत्संबन्धः । 'गामश्व' इतिवत्समुच्चय इत्याशयोऽस्ये- | विज्ञानेश्वरस्य चानभिमतत्वात् । दत्तान्येषां कलिवर्यव्याहुः । प्रत्यासत्तरेवैतत्तात्पर्यार्थमाकाशितमाह । तत्स- | त्वेन शूद्राणामविद्यत्वेन होमादिकरणासंभवान्न पुत्रस्य द्भावे इति । अन्यतरसद्भावे इत्यर्थः । युक्त्यन्तरस्य दाने प्रतिग्रहे वाऽधिकार इति तदसंभव इति तत्तात्यवक्ष्यमाणत्वेनैतद्युक्तमिति तत्त्वम् । अन्यस्याश्रुतत्वा- र्यात् । अत एव-तस्माच्छूद्रं समासाद्य सदा धर्मपथे त्तस्य च प्रकृतत्वेन बुद्धिस्थत्व मित्यत्रापि तथैवेति भावः। स्थितम् । प्रायश्चित्तं प्रदातव्यं जपहोमविवर्जितम् ॥' . अत्र गृहजातप्रसङ्गात् दासविषये किञ्चिदनुक्तमु. इत्याङ्गिरसं, 'तूष्णीमेताः क्रियाः स्त्रीणां विवाच्यते । तत्र तावद्दासाः पञ्चदश । 'गृह जातस्तथा क्रीतो | हस्तु समन्त्रकः ।' इति मूलं च सफलं अन्यथा लब्धो दायादुपागतः । अनाकालभृतस्तद्वदाहितः स्वा- तयोस्तत्रानाधिकाराद्भवदुक्तरीत्यैव वचनान्तरविहितकमिना च यः ॥ मोक्षितो महतश्चर्गाद्युद्धप्राप्तः पणे मणां तयोरपि तदर्जनेन सिद्धौ तदानर्थक्यं स्पष्टमेव । जितः । तवाहमित्युपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥ भक्त- तस्माद्यत्र तद्रहितं कार्यमिति वचनमस्ति तदेव तद्रहितं दासश्च विज्ञेयस्तथैव वडवाहृतः। विक्रेता चात्मनः । तत्र भवति नान्यत् । न चेह तथा वचनमस्ति । न चशास्त्रे दासाः पञ्चदश स्मृताः ॥' इति-नारदः (८1 | 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु शूद्राणां शूद्रजातिषु । सर्वेषां चैव २६-२८) । तत्र गृह जातादौ विशेषमाहतु:-मनुयाज्ञ- | वर्णानां ज्ञातिष्वेव न चान्यतः॥ दौहित्रं भागिनेयं वा वल्क्यो, 'दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो | शूद्राणां चापि दीयते । शूद्रः सर्वस्वमेवापि अशक्तभवेत् । सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मों व्यवस्थितः ।। श्चेद्यथाबलम् ॥' इति शौनकीयमस्त्येवेति वाच्यम् । इति (मस्मृ.९।१७९)। 'जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतों- तस्य कालिकापुराणैकवाक्यतया दत्ताख्यदासप्रतिपाऽशहरो भवेत् । मृते पितरि कुर्यस्ते भ्रातरस्त्वर्द्धभागि- | दने एव तात्पर्यात् । अत एव-'ध्वजाहृतो भक्तकम् ॥ अभ्रातृको हरेत्सर्वे दुहितृणां सुताहते ॥ इति च दासो गृहजः क्रीतकृत्रिमौ । पैतृको दण्डदासश्च सप्तैते (यास्म.२।१३३,१३४)। तत्र दास्यां कस्यांचित् ध्वजा- दासयोनयः ॥' (मस्म.८।४१५) इति मन्वाद्युक्तदत्रिहृताद्यक्तलक्षणायां तादृशस्य दासस्य कस्यचित्संब- मस्य सावकाशत्वम् । अन्यथा दत्त्रिमयोः पुत्रदासधिन्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् स पित्रा 'परिणी. योर्विविक्तत्वं न स्यात् ।

Page #832

१३४०
व्यवहारकाण्डम्
मन्त्रादिरहितविधिना पुत्रत्वमन्यथा दासत्वमिति तु न । पूर्वोक्तहेतोः । अत एव कालिकापुराणे अदासतेति छेद इति केषाञ्चित्कल्पनाऽपि निरस्ता । अत एव तेषां दासत्वप्रतिपादनार्थे न तु परिसंख्यार्थमित्येवं मानवं व्याख्यातं व्याख्यात्रा | स्पष्टं चेदं वाचस्पति गोविन्दार्णवादिनिबन्धेषु । 'ब्राह्मणादित्रये नास्तीत्यादि तु दत्ताख्यदासत्वस्यैव बोधकम् । न च तत्र सुतपदान्न तथेति वाच्यम् । मानवेऽप्यत्र सुतपदमत्त्वात् । किं च मनूक्तद्वितीयसमुच्चयानापत्तेः । एतेनोक्तसमुच्चा यकत्वं तस्य नानुक्तसमुच्चायकत्वमित्यप्यपास्तम् । प्रागुक्तसमुच्चायकत्वे मनूक्तद्वितीय समुच्चयानापत्तेः । ब लाद्दासीत्यत्रापि तेन तयोः समुच्चयानापत्तेश्च । स्मृत्य न्तरीयेषु मानवस्यैव समुच्चयो न नारदीयस्येत्यत्रात एव मानाभावाच्च । एतेन जात इत्यनेनैव मनूक्तोभयसंग्रह इति स व्यर्थ एवेत्यप्यपास्तम् । फले संभवति तत्त्वकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । एतदर्थमपि नारदीयं परिगणनम् । अन्यथा अपिवैयर्थ्य स्पष्टमेव । पादपूरकत्वकल्पनापेक्षयोक्तमेवोचितम् । अत एव मनु ना दासदास्यां वेत्यप्युक्तम् । विज्ञानेश्वरस्त्वत्राप्यंशे उदासीनः । एवं चान्येषामपि दासानां शूद्रस्वामिकधनांशहरणमुक्तरीत्या सिद्धम् । एवं सति 'शूद्राणां तु सधर्माण: सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः ।' (मस्मृ. १०१४१) इति मनोरन्यत्राप्यवर्णेषु तादृशेषु तथा बोध्यम् । न च मनुविष्ण्वादिभिः 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं हरेत्' । (मस्मृ. ९ । १८७ ) इत्यादिना प्रत्यासत्ते रेवांशहरत्वे नियामकत्वस्योक्तत्वेन गृहजातस्य तत्सत्त्वेऽपि क्रीतादिदासेषु तदभावात्कथं तेषां तद्धरत्वमिति वाच्यम् । दत्तक्रीतादिपुत्रवदत्रापि उपाधिना तत्संभवात् । 'भ्रात रस्त्वर्धभागिनमि'ति, 'अभ्रातृको हरेदिति च तस्य भ्रातृत्वातिदेशाच्च । मानवेन सुतत्वातिदेशाच्च । अन्यथा 'मृते स्वामिन्यात्मीयमिति विष्णूक्तं दासानां स्वामिमरणे सजातीयाशौचमपि न स्यात् । अत एव दासीगमनेऽन्यस्य दण्डोऽप्युक्तः, 'अवरुद्धासु दासीषु भुजिष्यासु तथैव च । गम्यास्वपि पुमान्दाप्यः पञ्चाशत्पणिकं दमम् ॥ प्रसह्य दास्यभिगमे दण्डो दशपणः स्मृतः ॥' (यास्मृ. २।२९०,२९१) इत्यादि । अत एव च
I
भक्तदासस्य स्वामिना सह विवाद उक्तः । अत एव च तेषां प्रव्रज्यावसितभिन्नानां दासत्वान्मुक्तौ कारणानि, मोक्षक्रमश्वोक्तः -- 'बलाद्दासीकृतश्चौरैर्विक्रीतश्चापि मुच्यते । स्वामिप्राणप्रदो भक्तत्यागात्तन्निष्कयादपि ॥ इति मूले (यास्मृ. २।१८२ ) ( यो वैषां स्वामिनं कश्चिन्मोक्षयेत्प्राणसंशयात् । दासत्वात्स विमुच्येत पुत्रभागं लभेत च || अनाकालभृतो दास्यान्मुच्यते गोयुगं ददत् । संभक्षितं यदुर्भिक्षे न तच्छुध्येत कर्मणा || भक्तस्योत्क्षेपणात्सयो भक्तदासः प्रमुच्यते । आहितोऽपि धनं दत्वा स्वामी यद्येनमुद्धरेत् ॥ ऋणं तु सोदयं दत्त्वा ऋणी दास्यात्प्रमुच्यते । कृतकालव्यपगमात्कृतकोऽपि विमुच्यते || तवाहमित्युपगतो युद्धप्राप्तः पणे जितः । प्रतिशी प्रदानेन मुच्येरंस्तुल्यकर्मणा ॥ निग्रहाद्वडवायास्तु मुच्यते वडवाहृतः ॥' इति नारदश्च । ( नास्मृ. ८ । ३० - ३६ ) । विनतायाः कद्रदास्यान्मुक्तिरपि वैनतेयकृता महाभारते स्रष्टा । 'स्वं दासमिच्छेद्यः कर्तुमदासं प्रीतमानसः । स्कन्धादादाय तस्यासौ भिन्द्यात्कुम्भं सहाम्भसा || साक्षताभिः सपुष्पाभिर्मूर्द्धन्यद्भिवाकिरेत् | अदास इति चोक्त्वा त्रिः प्राङ्मुखं तमथो - त्सृजेत् ॥' ( नास्मृ ८१४२, ४३ ) इत्यन्तेऽन्यः । तस्मात्प्रत्यासत्तेः सत्त्वात् युक्तं तस्यापि तद्धरत्वम् । किं च पुत्रत्वादिप्रत्यासत्यपेक्षया दासत्वप्रत्यासत्तिरुत्तमोत्तमा । अत एवोक्तं 'तेषां दासस्य दासोऽहमिति । अत एव च दास्यं नवविधभक्तिमध्ये गणितं, 'श्रवणं कीर्तनं' इत्यादि । तत्र तत्र मुख्याधिकारिणश्वोक्ताः, श्रीविष्णोः स्मरणे परीक्षिदित्यादि । दासविषये आशौचमपि ऋषिभिः प्रतिपादितम् । अत एव - ' छाया स्वो दास - वर्गस्तु दुहिता कृपणं परम् ।' इति मनूक्ति: (मस्मृ. ४ १८५) । सा चाचारे प्रपञ्चिता । अत एव श्राद्धे दासानां तृप्त्यर्थे भूमावुच्छिष्टान्नदानमुक्तम् । अत एव दासीनां 'वस्त्रं पत्रमि' त्यादिना मनुना विभाज्यत्वनिषेधः कृतः । न चैवं - ' भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः । यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ॥' (मस्म. ८ ४१६ ) इति मनुविरोध इति वाच्यम् । एते त्रयोऽर्जितधना अपि अधना धनास्वामिनः भर्त्रादेरेव हि तत्र स्वामित्वं, ते यद्धनं अधिगच्छन्ति अर्जयन्ति

Page #833

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३४१ तत्र स्वस्वामिस्वामिकत्वात् इत्यर्थेनांशग्रहणे भार्या दिव- | सुत इत्यस्य व्याख्याद्वयाभिप्रायेण तथोक्तिरित्याशयात् । दविरोधात् । पारतन्त्र्यप्रतिपादनपरतया मेधातिथि- तेन प्रागुक्तप्रतिनिधिमध्येऽत्र युगेऽयमेव पुत्रिकापुत्रः विज्ञानेश्वरादिभिर्व्याख्यातत्वेन स्वस्वकर्मणस्तदनुज्ञया | शूद्रादौ प्रतिनिधिन दत्तक इति सूचितम् । 'दत्तौरसेततत्सत्वे करणेऽपि तद्वत्तस्यापि तदनन्तरं स्वातन्त्र्यस्य | रेषां त्वि'ति तु त्रैवर्णिकपरम् । परिग्रहपदस्वारस्यात् । निर्विघ्नत्वाच्च । नञोऽल्पार्थत्वेनास्योपपत्तिर्बोध्या । अत्र अत एव तत्समः पुत्रिकासुतः' इत्युक्तम् । 'पत्नी दु. भार्यादिसाहचर्यमपि तेषां तत्वे लिङ्गम्। 'पुत्रः शिष्यस्तथा हितर' इति वक्ष्यमाणाशयेन तु नात्र तद्ग्रहणम् । प्रथभार्या दासी दासस्तु पञ्चमः । प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू मोपात्तपत्नीत्यागस्य निर्मूलत्वापत्तेः । दौहित्रस्य साक्षारज्ज्वा वेणुदलेन वा ।। अधस्तात्तु प्रहर्तव्यं नोत्तमाङ्गे कदा- त्तत्रानुपादानाच्च । अत एवात्र दौहित्र्या न ग्रहणम् । चन । अतोऽन्यथा तु प्रहरन् चौरस्याप्नोति किल्बिषम् ॥' तथा च यथौरसो मुख्योऽन्ये प्रतिनिधयः एवमत्र गृह - (मस्मृ.८।२९९,३००)। इति मानवोक्तसाहचर्यमप्ये- जातो मुख्योऽन्ये प्रतिनिधय इति सिद्धम् । एतदर्थमेव वम् । यथा शिष्यस्य सर्वाभावे तद्धारित्वमेवं वर्णत्रये । तदनन्तरमेतदुक्तिः । तथा चात्र दत्तको नैवेति साम्प्रदासस्यापीत्यपि मनुतो लब्धम् । अत एव 'शुश्रूषकः तम् । तथा सन्नपि दास एव । अत एव व्याख्यात्रापञ्चविधः शास्त्रे दृष्टो मनीषिभिः । चतुर्विधः कर्मकरस्तेषां दिना 'परिणीतापुत्राः सन्तीत्याद्युक्तमि'त्युक्तम् । अत दासास्त्रिपञ्चकाः॥ शिष्यान्तेवासिभतकाश्चतर्थस्त्वधिकर्म- | एव--'दत्ताद्या अपि तनया निजगोत्रेण संस्कृताः। कृत् । एते कर्मकरा ज्ञेया दासास्तु गृहजादयः।। सामान्य- आयान्ति पुत्रतां सम्यगन्यबीजसमुद्भवाः ॥ पितुर्गोत्रेण मस्वतन्त्रत्वमेषामाहुर्मनीषिणः ॥' (नास्मृ.८।२-४) यः पुत्रः संस्कृतः पृथिवीपते । आचूडान्तं न पुत्रः स इति नारदः संगच्छते। अत एव तुल्यदण्डोक्तिरपि पुत्रतां याति चान्यतः ॥ चूडाद्या यदि संस्कारा निजसङ्गता । 'दासत्वात्स विमुच्येत पुत्रभागं लभेत च । गोत्रेण वै कृताः । दत्ताद्यास्तनयास्ते स्युरन्यथा दासतो(नास्मृ.८।३०) इति प्रागुक्तनारदीयमप्यत्र लिङ्गम् । च्यते ॥' इति कालिकापुराणं सङ्गच्छते । ब्राह्मणादित्रयेदायादुपागत इति पैतृक इति च तत्र गणनमपि गृह- ऽप्यङ्गवैकल्ये दासत्वं प्रतिपादयता तेन कैमुतिकन्यायेजाताभिन्नानां तत्त्वे साधकम् । संबन्धसत्त्वे एव हि नान्यत्र तथा सति सुतरां तथेति सूचितमिति दिक। तथा । अन्यथाऽसंबद्धत्वं स्पष्टमेव । मनुनाऽपि गृह. एवं च ब्राह्मणादिस्थलेऽपि शिष्याद्यभावे दासः जस्य मध्यपाठेन सर्वेषां समत्वं बोधितम् । अत एव सर्वापहारी । तदभावे श्रोत्रियादिः । अत एव 'सर्वानारदीये पञ्चदशत्वमपि तथैव बोध्यम् । किं चौरससत्त्वे भावे' इति तत्रोक्तम् । मानवं नारदीयं च साहचर्यदासस्य तत्र सति समांशभागित्वं तदिच्छया तदभावेऽपि मप्यत्र गमकमिति बोध्यम् । न चैवमपि यथा--'गोऽश्वोचार्धभागित्वं, दत्तकस्य तु औरससत्वे चतुर्थाशभागि- ष्टदासदासीषु महिष्याजाविकासु च । नोत्पादकः त्वमिति ततस्तस्य दुर्बलत्वमेव । किं च पत्न्यादिभ्यो- प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनासु च ॥ इति । 'एष धर्मो ऽप्ययं प्रबलः । पत्नीत्यादितः प्राक् पुत्रानन्तरं तद्विषये गवाश्वस्य दास्युष्टाजाविकस्य च । विहङ्गमहिषीणां चजातोऽपीति योगिनोक्तत्वात् । पुत्रकरणे एव 'औरसः विज्ञेयः प्रसवं प्रति ॥' (मस्मृ.९।४८,५५) क्षेत्रजश्चैवेत्यादिना 'पारशवः स्मृत' इत्यन्तेन प्रागुक्त- इति च मनुविरोध इति वाच्यं, तत्रोत्पादकस्य स्वाक्रमेणोक्त्वा 'दास्यां वे'त्युक्त्वा 'क्षेत्रजादीनि'ति 'य म्याद भिन्नस्यैव स्पष्टत्वात् । अत एव दासदास्यामित्यत्र एतेऽभिहिता' इति च 'भ्रातणामित्यतः प्राक मनक्ते. वचनात्तथेति मेधातिथिनोक्तम् । किं च द्विजात्युत्पन्नस्यैव श्व । अत एवाधना शूद्रधनविभागे विशेषमाहेति व्या- निरंशस्य भरणमुक्तं व्याख्यात्रा । याज्ञवल्क्यादिनाऽपि ख्यात्राऽवतारितम् । विशेषपदेन पूर्वस्य त्रैवर्णिकमात्र- 'भर्तव्याः स्युनिरंशकाः' इत्यादिना तेषां भरणमुक्तम् । विषयत्वमिति अत्र तन्निरासः सूचितः । न चैवं दुहित- स्त्रीस्थलेऽपि प्रतिबन्धकवशान्निरंशत्वे भरणमुक्तं 'भरणदौहित्रयोरत्र ग्रहणं कथमिति वाच्यम् । प्रागुक्त पुत्रिका- | चास्येति नारदेन 'अपुत्रा योषित'इति मूलेन च ।

Page #834

१३४२
व्यवहारकाण्डम् तदृष्टान्तेनैव 'अनुकूलश्चेदिति वक्ष्यति व्याख्याकृत् ।' अपुत्रेणेति । ननु च ब्राह्मणस्य नियोगप्रतिषेधादनारभ्योतथा च यत्र कथमपि निरंशत्वप्राप्तिः तत्रैव भरणं, ऽयम् । क्षत्रियाद्यर्थस्तर्हि भविष्यति । न च ब्राझणस्य अन्यत्रांशहरत्वमेव यथासंभवम् । अत एव--'सर्वेषा- नियोगप्रतिषेधः, किं तर्हि, ब्राह्मण्याः । तेनान्योत्पादितो मपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा । ग्रासाच्छादन- ब्राह्मणस्य न स्यात् । न तु क्षत्रियादिकायां ब्राह्मणस्यामत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत्।। (मस्मृ.९।२०२)इति मनुना नुत्पादकत्वम् । अतोऽविरुद्ध एवायमौरसाभावे कल्पः । 'अनंशौ क्लीबपतितौं' इत्यग्रिमेणाभरणे पातित्यमुक्तम् ।।
विश्व.२।१३१ 'अत्यन्तमित्यस्य' यावजीवमित्यर्थः । तथा च शूद्रादि- (२) द्यामुष्यायणस्य भागविशेषं दर्शयस्तस्य स्वरूपस्थले परिणीतापुत्रपुत्रीदौहित्रसत्त्वे मृत पितृक विभागेऽर्ध- माह-अपुत्रेणेति । 'अपुत्रां गुर्वनुज्ञात' इत्याद्यक्तविधिना भागित्वं दासस्य, असत्त्वे तु सर्वहारित्वम् । अत एव अपुत्रेण देवरादिना परक्षेत्रे परभार्यायां गुरुनियोगेनो'दुहितणां सुताहते' इति दौहित्रमात्रपरतया मेधातिथि- त्पादितः पुत्र उभयो/जिक्षेत्रिणोरसौ रिक्थी रिक्थहारी ना व्याख्यातमपि व्याख्यात्रोपेक्ष्य भेदेन व्याख्यातम् । पिण्डदाता च धर्मत इति । अस्यार्थः । यदासौ नियु. दुहितृसत्त्वेऽपि सर्वहारित्वम् । 'यावद्वचनं वाचनिकमिति तो देवरादिः स्वयमप्यपुत्रोऽपुत्रस्य क्षेत्रे स्वपरपुत्रार्थ सिद्धान्तात् ।
प्रवृत्तो यं जनयति स द्विपितृको द्यामुष्यायणो द्वयोरपि . : तदयं निर्गलितोऽर्थः । आद्यदासस्यौरसकल्पत्वं रिक्थहारी पिण्डदाता च । यदा तु नियुक्तः पुत्रवान् परिणयनाभावात् । अन्येषां दत्तककल्पत्वं, तत्र मन्त्र- केवलं क्षेत्रिणः पुत्रार्थ प्रयतते तदा तदुत्पन्नः क्षेत्रिण एव होमयोरभावात् । तथा च तेषामन्यतमसत्त्वे मुख्यपुत्रा
पुत्रो भवति न बीजिनः । स च न नियमेन बीजिनो दिसत्त्वे जीवपितृक विभागे तदिच्छया तत्समांशभागि
रिक्थहारी पिण्डदो वेति । यथोक्तं मनुना-'क्रियाभ्युपगत्वम् । मृतपितृकविभागे तूक्तमेव । एवं दुहितृदौहित्रसत्त्वे
मात्क्षेत्रं बीजाथै यत्प्रदीयते । तस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी ऽपि । एवं पत्नीसत्त्वेऽपि पुत्रपौत्रदुहितुदौहित्राणामभावे
क्षेत्रिक एव च ॥' (मस्मृ.९।५३) इति । क्रियाभ्युपसर्वग्राहित्वं, तदभावे तु पत्नीसत्त्वेऽपि संसृष्टिनोऽवि
गमादिति अन्नोत्पन्नमपत्यमावयोरुभयोरपि भवत्विति सं. भक्तस्य भ्रातुः सर्वहारित्वं, तदभावे तु पत्न्याः सर्वांश
विदङ्गीकरणाद्यत्क्षेत्र क्षेत्रस्वामिना बीजावपनार्थ बीजिने भागित्वमित्यादीति दिगिति । तदेतत्सर्वे हृदि निधा
दीयते तत्र तस्मिन्क्षेत्रे उत्पन्नस्यापत्यस्य बीजिक्षेत्रिणी योक्तं ध्वनयन्नेव व्यङ्गयार्थमाह । अत्र चेति । मूले भागिनो स्वामिनी दृष्टौ महर्षिभिः । तथा-'फलं त्वनइत्यर्थः । लभते इत्यस्य इति गम्यते इति शेषः । 'ब्राह्म
भिसंधाय क्षेत्रिणा बीजिना तथा। प्रत्यक्ष क्षेत्रिणामों णादीनां तु दासीसुताः प्रजीवनभाजो न रिक्थहरा' इति
बीजाद्योनिर्बलीयसी ॥' (मस्म.९।५२) इति । फलं त्वनभिमेधातिथिरपि ।
बाल,२।१३३-१३४ संधायेति अत्रोत्पन्नमपत्यमवियोरुभयोरस्त्वित्येवमनभिसंक्षेत्रजो यामुष्यायणः, तस्य पिण्डदत्वदायहरत्वविशेषश्च
धाय परक्षेत्रे यदपत्यमुत्पाद्यते तदपत्यं क्षेत्रिण एव । अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः।
यतो 'बीजाद्योनिबलीयसी'। गवाश्वादिषु तथा दर्शनात् । उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः ।।
अत्रापि नियोगो वाग्दत्ताविषय एव । इतरस्य नियोग(१) औरसानामयं विभागधर्मः। तदभावे तु
स्य मनुना निषिद्धत्वात् - 'देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया 1) यास्मृ.२११२७; अy.२५,१४; वि.२०१३;/सयडानियक्तया(प्रजोप्सिताऽधिगन्तव्या संतानस्य पार मिता.; अप.; व्यक.१५५, गौमि.१८।१३:२८।३१; उ..
क्षये। विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि। एक२।१३।६,२।१४।२; ममु.९।१६२; विर.५५६ च धर्मतः
मुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथंचन ॥' (मस्मृ.९।५९,६०) (प्रकीर्तितः); स्मृसा.६८ प्यसौ (प्ययं); पमा.५१८, मपा. ६५५; व्यनिः ; नृप्र.३९, सवि.३८७; मच.९।१६२; ।
इत्येवं नियोगमुपन्यस्य मनुः स्वयमेव निषेधतिवीमि. व्यप्र.४६९; व्यउ.१४९, शकी.४५३, बाल.। 'नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । १३२(पृ.१७७),२।१३५ (पृ.२१७); समु.१३८; दच.२०. । अन्यस्मिन्हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः सनातनम् । नोद्वा

Page #835

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३४३
हिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते क्वचित् । न विवाह- भवति न देवरस्य । संविदा तूभयोरपि । +मिता. विधायुक्तं विधावावेदनं पुनः ॥ अयं द्विजाह विद्वद्भिः (३) प्रथमेऽध्याये प्रतिपादितो नियोगोत्पादितः सुतो पशुधर्मो विगर्हितः । मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं गुर्वनुज्ञात इत्यत्रत्येन नियोगविधिना योऽपुत्रेण देवराप्रशासति ॥ स महीमखिलां भुञ्जन् राजर्षिप्रवरः पुरा। दिना परस्यापुत्रस्य क्षेत्रे भार्यायामुत्पादितः स्वार्थ परार्थ वर्णानां संकरं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥ ततः प्रभृति यो च द्यामुष्यायणसंज्ञकः स उभयो/जिक्षेत्रिणोः पित्रोमोहात्प्रमीतपतिकां स्त्रियम् । नियोजयत्यपत्यार्थे गर्हन्ते दायहरः पिण्डदश्च धर्मशास्त्रतो वेदितव्यः। अप. त हि साधवः ॥ इति (मस्मृ.९६४-६८)। न च (४) यदा तु स्वयं पुत्रवान् देवरादिः क्षेत्रिपुत्रार्थ विहितप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प इति मन्तव्यम् । नियोक्तणां प्रवृत्तः तदा क्षेत्रिगः पुत्रो न बीजिनः। यत्र तु सपुत्रोऽपि निन्दाश्रवणात् । स्त्रीधर्मेषु व्यभिचारस्य बहुदोषश्रव- आवयोरपत्यमिह समानं भविष्यतीति संविद्रूपं क्रियाभ्युणात् , संयमस्य प्रशस्तत्वाच्च । यथाह मनुरेव-'कामं पगममाश्रित्योत्पादयति तत्र द्वयोरप्यसौ पुत्रो भवतीति । तु क्षपयेद्देहं पुष्पमूलफलैः शुभैः। न तु नामापि गृही
विर.५५६ यात्पत्यो प्रेते परस्य तु ॥' (मस्मृ.५।१५७) इति जीवनार्थ (५) मिताटीका -(अयं च विवाहो वाचनिक इत्यापुरुषान्तराश्रयणं प्रतिषिध्य - 'आसीतामरणात्क्षान्ता दि)। अयमभिसंधिः । नियुक्ताभिगमने यथा घृतानियता ब्रह्मचारिणी। यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती भ्यङ्गादिकमङ्गत्वेन विधीयते तथाऽयं विवाहोऽपि नियुतमनुत्तमम् ॥ अनेकानि सहस्राणि कौमारब्रह्मचारिणाम्। क्ताभिगमनेऽङ्गं न स्वतन्त्रतया प्रधानकर्म येन दाम्पत्यदिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् ।। मृते भर्तरि प्रसंगः । अत एव नोभयोरौरसः पुत्रः अपि तु क्षेत्रज साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता । स्वर्ग गच्छत्यपुत्रापि एव क्षेत्रस्वामिनः 'अत्रोत्पन्नमपत्यमावयोरिति प्रतिज्ञाया यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥ अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तार- अभावे । सत्यां तु प्रतिज्ञायामुभयोरपि पुत्र इति । सुबो. मतिवर्तते । सेह निन्दामवाप्नोति परलोकाच्च हीयते ॥' (६) [विज्ञानेश्वरमतमुपन्यस्योच्यते-भारुच्यादयस्तु (मस्मृ.५।१५८-१६१) इति पुत्रार्थमपि पुरुषान्तरा- न सहन्ते 'अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते' इति श्रयणं निषेधति । तस्माद्विहितप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प इति वचनं जीवद्भर्तकाविषयं-.'नान्यस्मिन्विधवा नारी निन युक्तम् । एवं विवाहसंस्कृतानियोगे प्रतिषिद्धे कस्तर्हि . योक्तव्या द्विजातिभिः।' इति सार्थवादकवचनं देवरादिधर्यो नियोग इत्यत आह- 'यस्या म्रियेत कन्याया व्यतिरिक्तान्यपरम् । नियोक्तुनिन्दाश्रवणं देवरा दिव्यतिवाचा सत्ये कृते पतिः। तामनेन विधानेन निजो विन्देत रिक्तेषु ये नियोक्तारस्तद्विषयम् । स्त्रीणां व्यभिचारस्य बहुदेवरः ॥ यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । दोषश्रवणं नियोगव्यतिरिक्तव्यभिचारविषयम् । अतश्चमिथो भजेताप्रसवात्सकृत्सकृदुतावृतौ॥' (मस्मृ.९।६९, 'अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः' इति पशु७०) इति । यस्मै वाग्दत्ता कन्या स प्रतिग्रहमन्तरेणैव धर्मदृष्टान्तोक्रैच्छिको व्यभिचारो देवरादिव्यतिरिक्ततस्याः पतिरित्यस्मादेव वचनादवगम्यते । तस्मिन्प्रेते नियोगश्च निषिध्यते । देवरा दिव्यतिरिक्तनियोगः पशुधर्मदेवरस्तस्य ज्येष्ठः कनिष्ठो वा निजः सोदरो विन्देत परि- तुल्यः । अतश्च न शय्यापरिपालनपुत्रोत्पादनयोर्विकल्पः ।
किंतु पुत्रवत्या शय्यापरिपालनं दुहितृमत्या वा । तद. णयेत् । यथाविधि यथाशास्त्रमधिगम्य परिणीय अनेन
भावे नियोगादण्यपत्योत्पादनमावश्यकम् । 'प्रजेप्सिताविधानेन घृताभ्यङ्गवानियमादिना शुक्लवस्त्रां शुचि
ऽधिगन्तव्या संतानस्य परिक्षये।' इति वचनात् । शय्याव्रतां मनोवाकायसंयतां मिथो रहस्यागर्भग्रहणात्प्रत्युत्वेक
परिपालनात्संतान निर्वाह एव श्रेयानित्यपरार्कभारुचिवारं गच्छेत् । अयं च विवाहो वाचनिको घृताभ्यङ्गा- सोमेश्वरादीनां मतम् । एतन्नियोजनं कलियुगे निषिद्धमपि दि नियमवनियुक्ता भिगमनाङ्गमिति न देवरस्य भार्या
+ पमा., मपा. मितागतम् । त्वमापादयति । अतस्तदुत्पन्नमपत्यं क्षेत्रस्वामिन एव *उ., स्मृसा., व्यनि. अपगतम् ।
व्य. का. १६९

Page #836

१३४४
व्यवहारकाण्डम्
युगान्तराभिप्रायेणोक्तम् ।
संयमस्यातिप्रशंसनाच्च तुल्यबलत्वस्यापि विधिप्रतिषेधयो. एतद्वाग्दत्ताविषयकनियोजनं विज्ञानयोगिमतानुसारे रभावात् । तथा च मनुरेव-'कामं त शपयेद्देहं पुष्पमूलणोक्तम् । भारुच्यादीनां तु मते विधवानियोजनमप्यस्ति फलैः शुभैः। न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य त॥' वाग्दत्तानियोजनमप्यस्तीति ध्येयम् । सवि.३८९-३९० । (मस्मृ.५।१५७) इति जीवनार्थ पुरुषान्तराश्रयणं निषि.
(७) अपुत्रेण देवरादिना विगोत्रेण वा। *वीमि. ध्य, 'आसीतामरणात् क्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी । यो (८) नियोगश्च वाग्दत्ताविषय एवेत्याचार्याः। धर्म एकपत्नीनां कान्तिी तमनुत्तमम् ।। अनेकानि सह.
व्यप्र.४७० स्राणि कौमारब्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणाम. अत्र वाग्दत्ताशब्देन 'तुभ्यमहं संप्रदद' इत्यादि । कृत्वा कुलसंततिम् ।। मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये संकल्पवाक्येन कन्यादात्रा दत्ता गृह्यते। विधवाशब्देन व्यवस्थिता। स्वर्ग गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः॥ तु सप्तपदीपर्यन्तं विवाहोढा पश्चान्मृतपतिका । न तु अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भरिमतिवर्तते। सेह निन्दामविवाहात्प्रागनियतकालप्रतिश्रवणरूपवागदानदत्ता। या वाप्नोति पतिलोकाच्च हीयते ।।' (मस्मृ.५।१५८-१६१) --'अव्यङ्गेऽपतितेऽक्लीबे दशदोषविवर्जिते । इमां इति पत्रार्थमपि परुषान्तराश्रयणं निन्दातिशयपुरःसरं कन्यां प्रदास्यामि देवामिगुरुसंनिधौ ॥ इति वाक्येन | प्रतिषिद्धवान् । पश्चात् स्वयमेव 'यस्या म्रियेत' इत्यनेन प्रतिज्ञायते । अत एव पतिरिति मनुनोक्तम् । प्राग्भा- वाग्दत्ताविषयनियोगस्य च धर्मत्वमक्तवान् । 'अनेन विप्रतिश्रवणस्य विवाहप्रयोगबहिर्भावेन प्रतिश्राव्यस्य विधानेन' इत्युक्त्वा- 'यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां पतित्वं अनिगरुसंनिधाविति वाक्येन प्रतिज्ञायते । यद्यपि शचिव्रताम् । मिथो भजेताप्रसवात्सकृत्सकहतावृतो ॥ संकल्पिताया अपि न स पतिर्जातः । भायात्ववत्पति
(मस्मृ.९७०) इति विधानमपि दर्शितवान् । घृताभ्यत्वस्याप्यलौकिकसंस्कारात्मकत्वेन विवाहभावनाभाव्यस्य
ङ्गगुर्वनुज्ञादिः पूर्वोक्तः स्मृत्यन्तरोक्तश्च यो विधिः सो. ततः प्रागनुत्पत्तेः । तथापि प्रयोगोपक्रमे तत्फलीभूततयव- ऽप्यनेनेति सर्वनाम्ना परामृश्यते । देवरग्रहणं सपिण्डा. हारसंभवः । यजमानेष्टितः प्रागप्याहवनीयव्यवहारवत् । देरुपलक्षणम् । वचनान्तरानुसारात् । पतिपदं 'वाचा प्रतिश्रवणमात्रे तु न तदुपक्रमोऽपीति सर्वथा पतित्वव्यप- सत्ये' इति च व्याख्यातमेव । 'यस्मै वाग्दत्ता कन्या स देशोऽनुपपन्नः । अत एव प्रतीच्योदीच्यादीनां विवाहा- प्रतिग्रहमन्तरेणैव तस्याः पतिरित्यस्मादेवावगम्यते' इति ददवीयः प्राक्काले वाग्दत्तायास्तदुद्देश्ये मृतेऽपि पुनर- मिताक्षराग्रन्थोऽप्यस्मदुक्तार्थाभिप्रायकतयैव नेयः। यथाविगीतशिष्टैरन्येन सह विवाहः क्रियते । अन्यथा कलौ ते दोषस्योक्तत्वात् ।
व्यप्र.४७१-४७३ नियोगविधेरपि निषिद्धतया पुनरक्षताविवाहस्य दुरा
(९) मिताटीका - इत्थमाचार्यमतं प्रतिपादितं, पास्ततया स दुराचार एव स्यात् । तथा चायमर्थः । | 'अत्रापीत्यादिनोभयोरपि इत्यन्तेन'। यद्यप्यत्र तत्वेन वाचा सत्ये कृते संकल्पवाक्येन दाने कृते सति यस्याः नोक्तं किंतु सामान्येन तथाप्याचाराध्याये स्वयं स्पष्टं पतिः पतित्वभाव्यकविवाहभावनाविषयीभूतः पुरुषो
तथैवोक्तमिति तथैव बोध्यम् । वस्तुतस्तु नेदं युक्तम् । नियेतेति । न च विहितप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्प एव विध- अद्भिश्च वाचा दत्तायां म्रियेतादौ वरो यदि । न च वानियोगस्यास्त्विति वाच्यम् । वस्तुनि विकल्पासंभ- तौ दम्पती स्यातां कुमारी पितुरेव सा ॥ इति वसिष्ठवात् । न हि विधवायां नियोगात्प्रवृत्तस्य प्रत्यवायो विरोधापत्तेः । न च मन्त्रोपनीता स्यात्' इति तृतीयभवति न भवति वेति संभवति । नियोगविधेः 'यस्या
पादे पाठान्तरं, 'कुमारी पुनरेव सा' इति चतुर्थपादे । नियेत' इत्यादिवचनेन वाग्दत्ताविषयत्वे नियन्त्रिते
किं च वाग्दानोत्तरं वरे देशान्तरं गतेऽपि हि विशेषो विधवाविषये प्रवृत्त्यभावाच्च । नियोजयितृणां निन्दा
नारदेनोक्तः स विरुध्येत । 'प्रतिगृह्य तु यः कन्यां वरो श्रवणात् स्त्रीधर्मेषु व्यभिचारस्य बहुदोषजनकत्वश्रवणात्
देशान्तरं व्रजेत् । त्रीन् ऋतन् समतिक्रम्य कन्याऽन्यं * शेषं मितागतम् ।
| वरयेदरम् ॥ स्त्रीपुंसयोस्तु संबन्धाद्वरणं प्राग्विधीयते ।

Page #837

दायभागः - पुत्रप्रकाराः तेषां दायहरत्वविचारश्व
वरणाग्रहणं पाणेः संस्कारोऽपि विचक्षणैः । तयोरनि यतं प्रोक्तं वरणं दोषदर्शनात् ॥' इति ( नास्मृ. १५/२४, २-३ ) । प्रतिगृह्य वाचा दत्तां स्वीकृत्य । संवत्सरमतिकम्येति पाठान्तरम् । स्त्रीपुंसयोः संसर्गात् प्राक् त्रितयं क्रियते, वरणं पाणिग्रहणं सप्तपदीप्रक्रमश्चेति । तत्र वरणं नाम वरस्य संप्रदानत्वाय कन्यादात्रा प्रार्थनम् । तदेव च वाग्दानम् । एवंस्थिते तयोः पाणिग्रहणसत पदप्रक्रमयोः पूर्वभावि यद्वरणं तदनियतमनियामकमित्यर्थः । तयोरेव भार्यात्वोत्पादकत्वादिति भावः । अत्र मनुरनुपदमेव स्फुटीभविष्यति । दोषेति । अस्यार्थः वरणस्यानियामकत्वमपि पूर्ववरस्य दोषे सत्येवेतीति । इदं च माधवीये स्पष्टम् । एतदेकवाक्यतयैव माधवेन
- 'वरयित्वा तु यः कश्चित्प्रगश्येत्पुरुषो यदा । रक्तागमांस्त्रीनीत्य कन्याऽन्यं वरयेत् पतिम् ॥' इति कात्यायनोक्तम् । प्रणश्येद्देशान्तरं गच्छेत् अन्यथा प्रतीक्षा वैयर्थ्यापत्तेरित्येवं व्याख्यातम् । वरमिति पाठान्तरम् । मन्त्रोपनीता पाणिग्रहण मन्त्रजन्यसंस्कारवती । इत्थं एत देकवाक्यतयोक्तनारदीये ऋतुपदेन रजोदर्शनमेव न तु कालः। एवं च संवत्सरमतिक्रम्येति पाठान्तरमयुक्तमेवेति बोध्यम् । तथा च पाणिग्रहणादिकं विना वाचा दानमिवाद्भिरपि दानं न भार्यात्वोत्पादकमित्यर्थः । कुमारी पितुः अन्यस्मै यादृशसंबन्धेन पित्रा विवाह्यते तादृक् पितृसंबन्धवती । तथा च न तस्या वैधव्यम् । एतपरमेव यमवाक्यं पूर्वाध्याये उक्तं तादृशम् । तथा च पराशरोऽपि - ' नष्टे मृते प्रत्रजिते क्लीवे च पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ।।' इति । वाग्दानानन्तरं पाणिग्रहणात्प्राक् पतौ संभावितोत्पत्तिकपतित्वे पूर्वस्मिन्वरे नष्टे सति लक्षणया दूरदेशगमनेना परिज्ञातवृत्तान्ते सतीत्यर्थः । एवं दुष्टे पूर्ववरे वाग्द
१३४५
| चोरवत् ॥' (नास्मृ. १५ । ३२ ) इति तत्रैव दण्डं विधत्ते । प्रदानं स्वामित्व हेतुर्न तु वाग्दानम् । तथा च मनुः - 'मङ्गलार्थ स्वस्त्ययनं यज्ञश्वासां प्रजापतेः । प्रयुज्यते विवाहेषु प्रदानं स्वाम्यकारकम् || पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् । तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥' (मस्मृ. ५। १५२,८।२२७ ) इति स्वस्त्ययनं कुशलेन कालातिवाहनहेतुः करणसाधनत्वात् कनकधारणादि स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्त्वित्यादि च यत्, यश्च प्रजापतिदेवताको वैवाहिको होमस्तत्सर्वं मङ्गलार्थम् । अभिमतार्थसिद्धिर्मङ्गलं तदर्थम् । निष्ठा भार्यात्वसमाप्तिरूपा । प्रतिगृह्य वाग्दानेन गते वरे ऋतुत्रयप्रतीक्षणादिकं मुख्यप्रागुक्तकालादूर्ध्वमपि दात्रा अदीयमानत्वविषयमेव। 'गम्यं त्वभावे दातृणामित्याद्येकवाक्यत्वात् । तस्माद्वाग्दानस्थले उक्त एवं प्रकारभेदः । 'अपुत्रां गुर्वनुज्ञात' इति 'अपुत्रेण परक्षेत्रे' इति च मूलं विवाहिताविषयमेव । तथैव च व्याख्यातं व्याख्यात्रा | मनूक्त नियोगोऽप्येतद्विषय एव । अत एव तत्र विधवापदोक्तिस्वारस्यम् | 'नान्यस्मिन्निति निषेधस्तु देवरसपिण्डसगोत्रान्यविषयकः । क्रमोक्त्या स्वरसतस्तथैव प्रतीतेः । एतस्यैव पोषकं 'नोद्वाहिकेष्विति प्रागुक्तनियोगान्यसामान्यनियोगाद्यभावबोधकम् । एकं पुत्रम - त्याद्युक्तपोषकमेव । अयमिति । अत एव पशुधर्म इत्युक्तम् । स च वारंवारं नियोजनादिरूपः । तदेव द्रढयति । तत इति । सामान्येनोक्त नियमानादरेण पुनः पुनस्तदर्थं नियोजयतीत्यर्थः । अत एव व्यभिचारदोषश्रवणस्य संयमप्राशस्त्यस्य चोपपत्तिरिति न तद्विरोधः । 'यस्था म्रियेते 'ति तु देवरसत्वेऽन्यस्मै न देया किंतु तस्मा एव देयेत्येवंपरम् । अत एव 'यथाविधी 'ति पद्यं सर्वे सफलम् । पुनरुपनयने विशेषवदत्र पुनर्विवाहे न विशेष इति यथाविधीत्युक्तम् । अधिगम्येत्यनेन दाम्पत्यमुक्तम् । शुक्लेत्यादिनां तस्यामदुष्टात्वं, भजेतेत्यनेन यावज्जीवं रमणाद्युक्तम् । अत एव आप्रसवादित्युक्तिवीप्साद्वयं च । अन्यथा तस्य सामान्य सिद्धत्वादेव वीसानर्थक्यं स्पष्टमेव । एवं च प्रधान एवायं विवाहो नाङ्गम् । अत एवानेन विधानेन विन्देतेत्युक्तम् । देवर इति पतिरिति च सूत्रशाटकवत् भाविसंज्ञया ।
पवन्तराय देयेत्यपि सिद्धम् । एवं च 'वाग्दत्ता, मनोदत्ता, अग्निं परिगता, सप्तमं पदं नीता, भुक्ता, गृही तगर्भा, प्रसूता चेति सप्तविधा पुनर्भूः तां गृहीत्वा न प्रजां न धर्म विन्देदिति बोधायनोक्तो वाग्दत्तामनोदत्त योर्निषेधः पूर्ववरस्य निर्दोषत्वे सति बोध्यः । अत एव नारदः - 'दत्तां न्यायेन यः कन्यां वराय न ददाति ताम् । अदुष्टश्वेद्वरो राज्ञा स दण्ड्यस्तत्र

Page #838

१३४६
व्यवहारकाण्डम् प्रागुक्तकात्यायनीये पतिमितिवत् । एवं च कुल्लूकभट्टो-। पौनर्भवोऽपविद्धश्च दत्तः क्रीतः कृतस्तथा । क्तमेव युक्तम् । एवं शुल्कदमरणे मनु:-'कन्यायां दत्तशु- स्वयं चोपगतः पुत्रा द्वादशैते प्रकीर्तिताः॥ ल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः । देवराय प्रदातव्या यदि ऐषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः । कन्याऽनुमन्यते।। (मस्म.९।९७) इति । अनेन च तस्मै पूर्वः पूर्वः स्मृतः श्रेष्ठो जघन्यो यो य उत्तरः। दानं स्पष्टमेवोक्तम् । यदि कन्येत्यनेन तथा तदनुमतौ मादेते प्रवर्तन्ते मृते पितरि तद्धने । देवराय देया, तदन्यानुमतौ तदन्यस्मै देया, विवाहमात्रा- ज्यायसोज्यायसोऽभावे जघन्यस्तदवाप्नुयात्। ननुमतौ तु कस्मा अपि न देयेति, तया नैष्ठिकव्रतमेव
पूर्वाभावे उत्तरोत्तरेषां द्रविणाहत्वमित्यर्थः । कर्तव्यमिति सूचितम् । शुल्कदातुर्देशान्तरगतौ तु कात्या
विचि.२३० यनः–'प्रदाय शुल्कं गच्छेद्यः कन्यायाः स्त्रीधनं तथा। (२) तेषामयं विशेषः- ये आद्या षडौरसादयो धार्या सा वर्षमेकं तु देयाऽन्यस्मै विधानतः॥ अथ प्रवृ- गूढोत्पन्नान्ता: संततिश्च दायादाश्चेति केचित् । बन्धूनां त्तिरागच्छेत् प्रतीक्षेत समात्रयम् । अत ऊर्व प्रदातव्या च दायं पितृस्वमपि लभन्त इत्यर्थः । इतरे षट् पितुरेव कन्याऽन्यस्मै यथेच्छतः ॥' इति । अत्र धार्येत्यनेन धा- दायं लभन्ते न सपिण्डानाम् । पूर्वः पूर्वः श्रेयान् उत्तर यत्वेन ततः पूर्वमपि देयेति सचितम् । बहुभिर्निदोषैर्व- उत्तर ऊनः रिक्थभागादौ । पूर्व उत्तरं बिभृयात् 'अं. रणे कृते विशेषमाह स एव-'अनेकेभ्योऽपि दत्तायामनू- शानां चौदनं दद्यात् तदंशा इतरे' इति । नाभा.१४।४५ ढायां तु यत्र वै । पुराऽऽगतश्च सर्वेषां लभेताद्यो वरस्तु | ड्यामुष्यायणका दद्याभ्यां पिण्डोदके पृथक् । ताम् ॥ पश्चाद्वरेण यद्दत्तं तस्याः प्रतिलभेत सः । अथा- |
अविर,व्याख्यानं 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषां' इति याज्ञवल्क्यवचने गच्छेत्समूढायां दत्तं पूर्ववरो हरेत् ॥' इति । वरो वि.
। (पृ.१३३६) द्रष्टव्यम् । वाहार्थोपस्थितस्तेन यच्छुल्कं दत्तं तदेव लभेतेत्यर्थः। तत्र (१) नासं.१४।४४ दत्तः (लब्धः) कृतस्तथा (तथा कृतः) वै 'पुरागतश्च सर्वेषां लभते तदिमां सुतामिति पाठान्तरम्। पुत्रा (पुत्रो) प्रकीर्ति (उदाह); नास्मृ.१६।४६ दत्तः (लब्धः) अन्यस्मै दत्तायां कन्यायां पूर्ववरोऽप्यायाति तदाऽनूढां तां प्रकीर्ति (उदाह); व्यक.१५४; विर.५५१ चोप (चोपा); लभते, ऊढायां तु स्वदत्तं द्रव्यमेव लभते, न तु
विचि.२३०, व्यप्र.४८६; बाल.२।१३२ (पृ.१७९), कन्यामित्यपि सिद्धम् । अत एव तस्माद्विज्ञानेश्व- १९९१
२।१३५ (पृ.२३४); दच.२९ विरवत् . रीयमूलार्थप्रतिपादनमेव युक्तम् । अत एव न स्वपूर्ववि.
(२) नासं.१४।४५ एषां (तेषु); नास्मृ.१६।४७ ठो रोधः । अत्रापि प्राग्वत्तथावाच्ये तदनुक्तिः प्राक् तथोक्त (ज्ये); विचि.२३० श्रे (ज्ये); व्यप्र.४८६, बाल.२।१३५(पृ.
! (यान्); व्यक.१५४ श्रे (ज्ये); विर.५५१ एषां (तेषां) श्रे त्वात् । उक्तनिष्कर्षाकथनबीजं त्वस्य 'देवराच्च सुतोत्प
चि सुतात्प । २३४); दच.२९ विरवत्. त्तिरिति कलिवज्र्येषु गणनात् अनास्थारूपमेव । (३) नासं.१४१४६ वर्तन्ते (पोरन् ) द्धने (द्धनम्); बाल.२।१२७(पृ.१६६-१६८) नास्मृ.१६।४९ (क्रमाद्धयेते प्रपद्येरन् मृते पितरि वा धनम् ।
ज्यायसो ज्यायसोऽलाभे कनीयान् रिक्थमर्हति ॥); व्यक.१५५)
गौमि.२८।३२; उ.२।१४।२; विर.५५१ न्यस्तदवा (न्यो यो - औरसक्षेत्रजादयो द्वादश पुत्राः, तेषां दायपिण्डदातृत्व
य आ); विचि.२३० विरवत् ; व्यप्र.४८६ देते (ते ते); - विचारः । द्वयामुष्यायण-शुल्कदत्तापुत्र.अनियुक्तापुत्र- धर्मपुत्राणां दायपिण्डदत्वविचारश्च ।
। बाल.२।१३५ (पृ.२३४) ज्यायसो ज्या (श्रेयसः श्रे); दच.
२९-३० विरवत्. औरसः क्षेत्रजश्चैव पुत्रिकापुत्र एव च ।
(४) नासं.१४।२२ यामुष्यायणका (द्विरामुष्यायणा) 4 "कानीनश्च सहोढश्च गूढोत्पन्नस्तथैव च ॥
स (शि); नास्मृ.१६।२३ पूर्वार्ध नासंवत्; अप.२।१२७ (१) नासं.१४।४३; नास्मृ.१६।४५; व्यक.१५४, का दद्युा (को दद्याद्वा) उत्तरार्धे (रिक्थाद(शग्राही विर.५५१; विचि.२३०, व्यप्र.४८६, बाल.२।१३२ स्थाद्वीजिक्षेत्रिकयोरपि); व्यक.१५६, उ.२।१३।६ का दर्दा (पृ.१७९),२।१३५ (पृ.२३४); दच.२९.
(को दद्यावा) (रिक्थादर्ध समादद्यात् बीजक्षत्रवतोस्तथा); विर.
. नारद

Page #839

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३४७ ऋक्थादधं समादा/जिक्षेत्रिकयोस्तथा ।। . । अरिक्थभाजस्ते सर्वे बीजिनामेव ते सुताः ।। । (१) इति, तत्क्षेत्रजे जाते पश्चाच्चौरसोत्पत्तौ सत्यां
दास्ते बीजिने पिण्डं माता चेच्छल्कतो हृता । वेदितव्यम् ।
अप.११२७
अशुल्कोपनतायां च पिण्डदा वोढुरेव ते* ।। (२) यत्र बीजिन औरसोऽस्ति क्षेत्रिणोऽपि कथंचि
(१) अनियुक्तायां स्वैरिण्याम् । अरिक्थभाजः त्पश्चादौरसो जातस्तद्विषयमिदम् । अपुत्रयोस्तु द्वयोरपि
क्षेत्रिऋक्थं न लभन्ते, मातृक्षेत्रिकमातामहानां न कृत्स्नमर्थ गृह्णीयात् ।
विर.५५९ |
ऋक्थं भजन्ते इति तु प्रकाशकारः। किमविशेषेण (३) तव च मम चेत्युत्पादिताः क्षेत्रजाः पुत्रिका
पिण्डदानमित्याह- 'दास्ते बीजिने पिण्डं माता चेच्छसुताश्च, ते दूयोर्वी जिक्षेत्रिकयोः पिण्डोदके दाः, उभ
ल्कतो हृता' इति। यदि क्षेत्रिणः शुल्कं मूल्यं दत्त्वा योरनपत्यत्वे सर्व हरेयुः, सापत्यत्वे उभयतोऽधी शम् ।
बीजिना माता हृता । अशुल्कोपनतायामित्यादि युक्तम् । एवमौरसैस्तुल्यांशा भवन्ति । नाभा.१४।२२
विर.५८७-५८८ (४) अर्धाशमिति यथोचितभागोपलक्षणम् ।
(२) यदि माता शुल्केन नीता स्याद, बीजिनः
व्यप्र.४७४ | पिण्डदाः । विना शुल्केन स्वयमागतायां जातो वोढुकानीनश्च सहोढश्च गूढायां यश्च जायते।
रेव क्षेत्रिण एवेत्यस्मिन् नियोगवचनमनर्थकं स्यात् । तेषां वोढा पिता ज्ञेयस्ते च भागहराः स्मृताः।
अन्य आह-अशुल्कोपनतायां वोढुः पिण्डदा इति ... सहोढो गर्भजातः । अत्रापुत्रो यदि मातामह
वचनान्न रिक्थभाज इति। अत्रापि यतो रिक्थं ततः स्तदा तस्य पुत्रः कानीनः सहोढश्च । सपुत्रश्चेत्तदा
पिण्डमिति दुरुपपादम् । तस्मात् पणेन विना नियुक्तावोढः, उभयोरपुत्रत्वे चोभयोरिति पारिजातः। विर.५६५
नियुक्ता वा पत्युरेवापत्यार्थ न्यायेनोपनता चेद् वोढुरेअज्ञातपितृको यस्तु कानीनोऽनूढमातृकः।
वेति समांश इत्युक्त एव विशेषित इति । नाभा.१४।१९ -मातामहाय दद्यात्स पिण्डं रिक्थं हरेत च ॥ .
द्वौ सुतौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने । कानीनो वोदुः पुत्र इत्युक्तं अतिप्रसंगाद् विशे. ष्यते । कन्यायामदत्तायां यो जातश्चौर्येण, सोऽज्ञात
तयोर्यद् यस्य पित्र्यं स्यात् स तद्गृह्णीत नेतरः+।। पितृकः । दत्तायामनूढायां चौर्यग, क्षेत्रिणो नितित्वात्
धर्मार्थ वर्धिताः पुत्रास्तत्तद्गोत्रेण पुत्रवत् । ज्ञातपितक एव सः। उभयत्र गूढायां जातत्वेऽपि स
अंशपिण्ड विभागित्वं तेषु केवलमिष्यते ।। वोढुरित्युक्तः । क्षेत्रजादावपि वैलक्षण्यान्न क्षेत्रजः । इत- (वृद्धगौतमः --- 'स्वगोत्रेण कृता' इत्यादि, यच्च रस्तु मातामहाय पिण्डं दद्यात्, पुत्र इत्यर्थः। रिक्थं बृहन्मनु:-'दत्तकीतादिपुत्राणां' इत्यादि, यदपि नारदः च तस्य लभते स देवरजादिष्वनुरूपम् । नाभा.१४।१७
'धर्मार्थ वर्धिताः' इत्यादि) तान्यनाकराणि । व्यम.५३ जाता ये त्वनियुक्तायामेकेन बहुभिस्तथा।
. * मेधा.व्याख्यानं 'अनियुक्तासुतश्चैव' इति मनुवचने ५५८, व्यप्र. ४७४ 4 स ((श); दच. ३८. व्यप्रवत्. द्रष्टव्यम् । - (१) नासं.१४।१६; नास्मृ.१६।१७; व्यक.१५७;
+व्याख्यासंग्रह : 'दो तु यो विवदेयाता' इति मनुबचने (पृ. उ.२।१४।२ स्मृताः (पितुः); विर.५६५, व्यनि. उवत् १३२३) द्रष्टव्यः । व्यप्र.४७५; समु.१३७ उवत्.
(१) नासं.१४।१९ जिने (जिन:) च (तु); नास्मृ.१६। (२) नासं.१४।१७ऽनूढ (गूढ) त्स (च्च); नास्मृ.१६१८- २० नतायां च (गतायां तु) मेधा.९।१४३ च (तु); व्यक. स्तु (श्च); व्यनित व (त्ततः); व्यप्र.४७५ हाय (हस्य) त च । १५९ नासंवत् ; विर.५८७:५८८ पू. स्मृसा.७० नासंवत्. (त्ततः); समु.१३७ऽनढमातृक: (गूढमातृजः) त च (त्ततः): | (२) दा.१४८.१४९; व्यनि. सुतौ (तु यौ) र्यद् । (३) नासं.१४।१८ सुता: (स्मृताः); नास्मृ.१६।१९ स्ते | यस्य (यद्यपि) भरद्वाजः; दात.१६९; विता.३८० स तद् सवें (सर्वे स्युः); मेधा.९।१४३; व्यक.१५९; विर.५८७ | (तत् स) देवल: सेतु.८२ पि (पै); विच.६२. स्मृसा.७०, चन्द्र.१७७ जाता ये त्व (ये जातास्तु) अरि (अनृ). (३) व्यम.५३.

Page #840

१३४८
व्यवहारकाण्डम् बृहस्पतिः
ऐक एवौरसः पित्र्ये धने स्वामी प्रकीर्तितः । पुत्रमहिमा । भ्रातृणां एकपत्नीनां वा एकस्य एकस्या वा पुत्रेण तत्तुल्या पुत्रिका प्रोक्ता भत्तव्यास्त्वपरे स्मृताः॥ पुत्रवत्वम् ।
यानि पुत्रिकापुत्रस्य न्यूनभागप्रतिपादकानि 'समग्रपुन्नाम्नो नरकात्पुत्रः पितरं त्रायते यतः ।
धनभोक्ता स्यादौरसोऽपि जघन्यजः। त्रिभागं क्षेत्रजो मुखसंदर्शनेनापि तदुत्पत्तौ यतेत सः ॥
भुङ्क्ते चतुर्थ पुत्रिकासुतः ।।' इत्यादीनि ब्रह्मपुराणादियद्येकजाता बहवो भ्रातरस्तु सहोदराः।
वचनानि तानि औरसस्यात्यन्तसगुणत्वे पुत्रिकापुत्रस्याएकस्यापि सुते जाते सर्वे ते पुत्रिणः स्मृताः ॥ सवर्णत्वेऽत्यन्तनिर्गुणत्वे वा द्रष्टव्यानि । बह्वीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः ।।
रत्न.१४२ एका चेत्पुत्रिणी तासां सर्वासां पिण्डदस्तु सः ॥
'पौत्रोऽथ पुत्रिकापुत्रः स्वर्गप्राप्तिकरावभौ । औरसपुत्रिकयोस्त्रयोदशेषु सुतेषु वरिष्ठत्वं, सर्वेषां
ऋक्थपिण्डप्रदानेन समौ संपरिकीर्तितौ ।। दायहरत्वपिण्डदत्वादिविचारश्च
क्षेत्रजाद्याः सुताश्चान्ये पञ्चषट्सप्तभागिनः ।। पुत्रास्त्रयोदश प्रोक्ता मनुना येऽनुपूर्वशः ।
क्षेत्रजाद्याः क्षेत्रजकानीनपौनर्भवाः यथासंख्यं पञ्चसंतानकारणं तेषामौरसः पुत्रिका तथा ॥
षट्सप्तभागिन इत्यर्थः ।
विर.५४५ आज्यं विना यथा तैलं सद्भिः प्रतिनिधीकृतम् ।
दत्तोऽपविद्धः क्रीतश्च कृतः शौद्रस्तथैव च । तथैकादश पुत्रास्तु पुत्रिकौरसयोविना ।। जातिशुद्धाः कर्मशुद्धा मध्यमास्ते सुताः स्मृताः॥ अग्निं प्रजापतिं चेष्टवा क्रियते गौतमोऽवदत् । पुत्रकरणविधिः तत्पयोजनं च । इदानीमकर्तव्यपुत्रप्रकाराः। अन्ये त्वाहुरपुत्रस्य चिन्तिता पुत्रिका भवेत् ।।
अपुत्रेण सुतः कार्यो यादृक् ताहक प्रयत्नतः ।
पिण्डोदकक्रियाहेतोर्नामसंकीर्तनाय च ॥ ४ दमी.व्याख्यानं 'ब्राह्मगानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) व्यक,१५३; गौमि.२८।३२ ल्या (ल्यः) प्रोक्ता (१) व्यक.१५९; विर.५८४, बाल.२।१३५ (पृ.२२०). | (पुत्रो); उ:२।१४।२; विर.५४१ स्मृताः (सुताः); स्मृसा.
(२) व्यक.१५९ रस्तु (रस्ते); विर.५८३; व्यनि. ६६ पित्र्ये (पुत्रो); रत्न.१४२ विरवत् ; विचि.२३३ पित्र्ये तासां (त्वासां); दमी.४२ रस्तु (रश्च); संप्र.२१४बाल.२। (पुत्रो); व्यनि.; स्मृचि.३३ पिव्ये धने (पुत्रो धन) १३५ (पृ. २२५); समु.९५; कृभ.८७९ यथे (येऽप्ये) स्मृताः | चन्द्र.९० पित्र्ये (पुत्रो); व्यप्र.४८१, व्यउ.१४८ . (मताः); दच. ७ प्रथमश्लोकः, ८ द्वितीयश्लोकः.
१४९ तत्तु (यत्त) भर्तव्यास्त्वपरे (द्वावेतावुत्तमा); समु.१३९. (३) अप.२।१२८ येऽनु (येन); व्यक.१५८; विर. (२) व्यक.१५९; उ.२।१४।२ पौ (पु) ऋथपिण्डप्रदा५७५; स्मृसा.७०; व्यनि. अपवत्; चन्द्र.१७७ अपवत् नेन (रिक्थे पिण्डाम्बुदाने च); चिर.५८४:५८६ (=) स्वर्ग दमी.३९; व्यप्र.४८०; बाल.२।१३५ [पृ.२३२ उत्त.: | (श्रेयः) पिण्डप्रदानेन (पिण्डाम्बुदाने च) कीर्ति (कल्पि); स्मृसा. पृ.२३६ रणं (रणात् )]; समु.१३९; दच.४.
६४ ण्डप्र (ण्डाघ); चन्द्र.८८त्रोऽथ (त्रश्च) नेन (नेषु); बाल. (४) अप.२।१२८ धीकृतम् (धिः स्मृतम् ); व्यक.१५८ । २।१३५(पृ. २२०) उत्तरार्धे (रिक्थे पिण्डाम्बुदाने च सुतौ धी कृतम् (धिः स्मृतः); ममु.९.१८१ वृद्धबृहस्पतिः, विर. सुपरिकल्पितौ). ५७५, स्मृसा.७० व्यकवत् ; व्यनि. द्भिः (द्यः) शेषं व्यक- (३) गौमि.२८।३२ श्चा (स्त्व); उ.२।१४।२ गौमिवत्। वत्; मच.९।१८१ पुत्रास्तु (पुत्राः स्युः); चन्द्र.१७७; विर.५४५; व्यप्र.४८४ प्त (म); व्यउ.१४८(=). व्यप्र.४८० व्यकवत् ; बाल.२।१३५ [ पृ.२३२ पुत्रास्तु (४) व्यक.१५५, विर.५५२ स्मृताः (मताः); व्यप्र. (पुत्राः स्युः) शेषं व्यकवत् : पृ.२३६ अपवत् ]; समु.१३९ ४८६ विता.३६५. विना (स्मृताः) शेष व्यकवत् ; दच.४.
(५) व्यक.१५९; विर.५८६(=); बाल.२।१३५ (५) विर.५६२, व्यनि.चेष्ट्वा (दृष्ट्वा); समु.१३८ऽवदत् [पृ.२१९ नामसंकीर्तनाय च (धर्मसंकीर्तनस्य च) मनुयमव्यास(क्तवत्).
बृहस्पतयः].

Page #841

दायभागः पुत्रप्रकाराः,
काङ्क्षन्ति पितरः पुत्रान् नरकापातभीरवः । गयां यास्यति यः कश्चित्सोऽस्मान्संतारयिष्यति ॥ करिष्यति वृषोत्सर्ग इष्टापूर्त तथैव च । पालयिष्यति वार्धक्ये श्राद्धं दास्यति चान्वहम् ॥ अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिर्ये पुरातनैः । तच्छक्यं नाधुना कर्त्तुं शक्तिहीनैरिदन्तनैः ॥ 'क्षेत्रजो गर्हितः सद्भिस्तथा पौनर्भवः सुतः । कानीनश्च सहोढश्च गूढोत्पन्नस्तथैव च ॥
कात्यायनः
औरसक्षेत्रजादीनां सवर्णासवर्णानां दायहरत्वपिण्डदत्वादिविचारः
उत्पन्ने त्वौरसे पुत्रे चतुर्थांशहराः सुताः । सवर्णा असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनभाजनाः *||
* दा. व्याख्यानं 'तेषां सवणी ये पुत्राः' इत्यादिदेवलवचने द्रष्टव्यम् । व्यनि दावद्भावः । सेतु दागतम् ।
(१) व्यक. १५९ पू. विर. ५८६ (=); बाल, २।१३५ (पृ.२१९).
(२) बाल. २।१३५ ( पृ. २१९ ).
(३) अप. १।६९ उत्तरार्धे ( न शक्यास्तेऽधुना कर्तुं शक्तिहीतनया नरैः); ममु ९।६८ यें (श्च तच्छक्यं ना ( न शक्यन्तेS); विर. ४५०; मच, ९।६८ रिद (श्चिर) शेषं ममुबत्; दमी. २३ अपवत्; विता. ३६५ उत्तरार्धे ( न शक्यन्तेऽधुना कर्तुं शक्तिहीनैर्न तत्क्षमम् ); विभ.३२; समु. १३९ अपवत् ; नन्द. ९।६८ ममुवत्; दच.४ तच्छक्यं ना ( न शक्यन्तेऽ).
(४) व्यक. १५५; विर. ५५२; व्यप्र. ४८६६ व्यउ १४९; विता. ३६५.
तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३४९
(१) सवर्णा दत्तक क्षेत्रजादयस्ते सत्यौरसे चतुर्थांशहराः । असवर्णाः कानी नगूढोत्पन्नसहोढ जपौनर्भवास्ते त्वौरसे सति न चतुर्थांशहराः किंतु ग्रासाच्छादनभाजनाः । xमिता.२।१३२
(२) औरसे पुत्रे जाते दत्तकादयस्तृतीयांशभागिनः सवर्णा इत्यर्थः । अत्र पूर्व परिगृहीतपुत्रे चतुर्थाश उक्तः अनेन तु तृतीयांशभागित्वम् । तदिदमगुणवत्त्वगुणवत्त्वाभ्यां व्यवस्थाप्यम् । एतद्वाक्याच्च 'शेषाणामानृस्यार्थ प्रदद्यात्तु प्रजीवनमिति मनुवाक्येऽपि असवर्णानामेव पुत्राणां भरणमात्रविधानम् । + विर. ५४५ (३) इदं तु तृतीयांशहरत्वं क्षेत्रजस्य । समग्रधनभोक्तेत्यादिब्रह्मपुराणैकमूलकत्वात् । अत्युत्कृष्टगुणवत्तरविषयमित्यन्ये । विचि. २३४
(४) चतुर्थांशो नाम चतुर्थस्य योंऽशः समत्वेन परिकल्प्यते तत्तुल्योंऽशः - पञ्चमांश इत्यर्थः । ' पञ्चमांशहरा दत्तकृत्रिमादिसुताः पुनः । इति स्मृतेः । पुनरिति पश्चादुत्पन्ने औरस इत्यर्थः । असवर्णाः कानीनगूढोत्पन्नसहोढपौनर्भवाः । तेषां यद्यपि सवर्णत्वादि निश्चये कानीनत्वादिव्यपदेशः, तथाऽपि संदिग्धेऽपि सवर्णत्वेऽसवर्णत्वव्यपदेशः । सवि. ३९३ (५) तत्र तृतीयांशहरा इति कल्पतरुलिखितः पाठो यदि साकरस्तर्हि दत्तकादीनामौरसापेक्षया सगुणत्वं तृतीयांशहरत्वमिति व्याख्येयः । 'क्षेत्रिकस्य मतेनापि फलमुत्पादयेत्तु यः ।
+व्यप्र.४८३
X पमा, मपा., विता. (पृ. ३६७) मितावत् । व्यम. मितागतम् । विता. (पृ. ३७५) व्याख्यानं 'एक एवौरसः' इति मनुवचने ( १.१३२४) द्रष्टव्यम् ।
÷ चद्र. विरगतम् ।
+ मुख्यार्थों मितावत् ।
व्यप्र.४८ २; व्यउ.१४९: यम ५२; विता. ३६७,३७५३७६६ राकौ . ४५४ नृप्रवत्; सेतु. ८४ दावत्; समु. १३८१३९; कुभ. ८८४; दच. ३१ दावत्.
(५) मिता. २।१३२ दा. १४८ चतुर्थांशहराः सुताः (तृतीयांशहराः स्मृताः) जनाः (गिनः); अप. २।१२७ त्वौ (चौ); व्यक. १५६ चतुर्थांश (तृतीयांश) र्णा अस (र्णास्त्वस); गौमि. २८ । ३२ चतुर्थांश (तृतीयांश) जनाः (गिनः ); विर. ५४४ र्णा अस (र्णास्त्वस) शेषं दावत्; स्मृसा. ६६ र्णा अस (र्णास्त्वस) जनाः (गिनः ) उत्त, मनुः : ६७ चतुर्थांश (तृतीयांश) पू.; पमा. ५१५ र्णास्तु (र्णा वा ); मपा. ६५४ त्वौ (चौ) र्णास्तु . (र्णास्ते); रत्न. १४२; विचि. २३४ (र्णास्त्वस) शेषं दावत्; व्यनि. गौमिवत्; नृम. ३९ जनाः (गिनः); सवि. ३९३ सवर्णा... स्तु (असवर्णाः सवर्णासु); चन्द्र.९१ ( = ) दावत्; वीमि २।१३४ चतुर्थांश (तृतीयांश); | द्वयोरेव बीजिक्षेत्रिकयोर्मतम् ॥ ).
(१) व्यक. १५५ कस्य (यस्य ) यमः ; विर.५५७ (क्षेत्रिकानुमते बीजं यस्य क्षेत्रे प्रजायते । तदपत्यं तयोरेव बीजिक्षेत्रिकयोर्मतम् ॥) नारदकात्यायनी ; व्यप्र. ४७३; समु. १०१ (क्षेत्रिकानुमतं बीजं यस्य क्षेत्रे समुप्यते । तदपत्यं

Page #842

१३५०
व्यवहारकाण्डम्
तस्येह भागिनौ तौ तु न फलं हि विनैकतः॥ गयायां पिण्डदानाच्च त्रिभिः पुत्रस्य पुत्रता ॥ क्लीबं विहाय पतितं या पुनर्लभते पतिम् । 'पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । तस्यां पौनर्भवो जातो व्यक्तमुत्पादकस्य सः ।। उपासते सुतं जातं शकुन्ता इव पिप्पलम् ॥. ने मूत्रं फेनिलं यस्य विष्ठा चाप्सु निमज्जति । मधुमांसैश्च शाकैश्च पयसा पायसेन च । मेश्वोन्मादशुक्राभ्यां हीनः क्लीबः स उच्यते ।। एष नो दास्यति श्राद्धं वर्षासु च मघासु च ॥ दैत्तानूढा च कन्या च पतित्वं सप्तमे पदे । संस्कृतायां तु भार्यायां स्वयमुत्पादितो हि यः । तथैव दत्तपुत्रस्य पुत्रत्वं जातकादिभिः ॥ औरसो नाम पुत्रः स प्रधानं पितृवंशधृक् ।। अक्रमोढासुतस्त्वृक्थी सवर्णश्च यदा पितुः । तत्तुल्यः पुत्रिकापुत्रो दायादः सोऽथवा भवेत् । असवर्णप्रसूतश्च क्रमोढायां च यो भवेत् ॥ पितुर्मातामहस्यापि निरपत्यस्य पुत्रवत् । .. ___ अक्रमोढायामपि सवर्णेन परिणेत्रा उत्पादितः स एव दद्यात्पिण्डं तु पित्रे मातामहाय च ।। पुत्रो धनाधिकारी क्रमोढायामसवर्णजातोऽपि । पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः ।
*दा.१०३ तयोहि मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः ॥ 'विदध्यादौरसः पुत्रो जनन्या और्वदेहिकम् । अकृता वा कृता वापि यं विन्देत्सहशात्सुतम्। तदभावे सपत्नीजः क्षेत्रजाद्यास्तथा सुताः ।। पुत्री मातामहस्तेन दद्यापिण्डं हरेद्धनम् ।। प्रजापतिः
दौहित्रोऽत्र कृताकृतपुत्रिकासुतः। विर.५६१ विधवायाः पुत्रदानप्रतिग्रहाधिकारः
ऐते द्वादश पुत्रास्तु संतत्यर्थमुदाहृताः। अप्रजा विधवा नारी पितृभ्रात्राद्यनुज्ञया । आत्मजाः परजाश्चैव लब्धा यादृच्छिकास्तथा। दद्याद्वा प्रतिगृह्णीयादन्यथा नरकं व्रजेत् ।। 'तेषां षड्बन्धुदायादाः पूर्वेऽन्ये पितुरेव षट् ।' देवलः
विशेषश्चापि पुत्राणामानुपूाद्विशिष्यते ।। पुत्रमहिमा । औरसक्षेत्रजादयो द्वादश पुत्राः, तेषां सवर्णा
(१) दा.६३, व्यप्र.४६०-४६१; विभ.४७. सवर्णानां दायहरत्वपिण्डदत्वविचारश्च ।।
(२) व्यक.१५२ नं (न:); विर.५५४; स्मृचि.३१ तु जीवतो वाक्यकरणात्प्रत्यब्दं भूरिभोजनात्।। (च) दितो हि (दयेत्तु) नं (नः); व्यप्र.४६७-४६८ तु (ख) नं * विर., व्यप्र., व्यम., विता., सेतु. दावत् । (नः); बाल.२।१३५ (पृ.२३५) तु (च) (प्रधा...धृक्०).
(१) व्यक.१५७; उ.१।१४।२; विर.५६४; दीक. ४४; (३) ब्यक.१५६ द्वितीयाध विना; विर.५६० (तत्तुल्यः स्मृसा.६८ वीमि. २।१३४ उत्त.; व्यप्र.४७६. पुत्रिकापुत्रो दायादः सोऽथवा भवेत् । पितुर्मातामहस्यापि
(२) दा.१०२, बाल.२११४० मेढश्चो (मेढश्चो) हीनः निरपत्यस्य पुत्रवत् ।): ५६१ (तत्तल्यः पुत्रिकापुत्रो दायादः (हीन); सेतु.६४ बालवत्; विच.७८. (३) समु.९६. सोऽथवा भवेत् । स एव दद्यापिण्डं तु पित्रे मातामहाय च ।।).
(४) दा.१०३; व्यक.१४४ च यो भ (न यद्भ); विर. (४) व्यक.१५६ शात्सु (शं सु); विर.५६१ पुत्री (पौत्री). ४९१; विचि.२०९ पू.; व्यप्र.५६० सूतश्च (सूतस्तु); व्यम. (५) दा.१४७; व्यक.१५४; गौमि.२८।३२, विर. ७३ तस्त्वृक्थी (तो रिक्थी) असवर्ण (असवर्णा); विता.३२७- ५५०; विचि.२३ १; व्यप्र.४८५; विता.३७६ लब्धा ३२८ तस्त्वृक्थी (तो रिक्थी) पितुः (शुभः) च यो (तु यो): ४३२ यादृच्छि (नवका ऐच्छि); बाल.२।१३२(पृ.१७७), २।१३५ तरत्वृक्थी (तो रिक्थी) क्रमोढायां च (सवर्णायाश्च); सेतु.६४ । (पृ.२ ३ ४); दच.३१. असवर्ण (असवर्णः) यां च (यास्तु); समु.१३० तस्त्वृक्थी (तो (६) दा.१४७ याद्वि (या वि); व्यक.१५४; गौमि.२८॥ रिक्थी) वर्णश्च यदा (वर्णः स्याद्यथा) वर्णप्र (वर्णात्प्र) यां च । ३२ वेंऽन्ये ( ये); विर.५५०, विचि.२३१; चन्द्र.९२ (यां तु); विच.८० पू.
श्चापि (श्चैव) द्विशिष्यते (विधीयते) उत्त.; व्यप्र.४८५; व्यउ. (५) विता.४६७; कृभ.८८० था सु (या वृ). १४९ (= ) उत्त.; विता.३७६ श्चापि (श्चैव); बाल.२।१३२ (६) समु.९५. (७) बाल.२।१३५ (पृ.२१८). [पृ.१७७तेषां(एषां):२।१३५(पृ.२३४ पृ.)] दच.३१.दावत,

Page #843

दायभागः - पुत्र प्रकाराः,
सर्वे ह्यनौरसस्यैते पुत्रा दायहराः स्मृताः । और से पुनरुत्पन्ने तेषु ज्यैष्ठयं न विद्यते ॥ तेषां सवर्णा ये पुत्रास्ते तृतीयांशभागिनः । हीनास्तमुपजीवेयुर्मासाच्छादनसंभृताः ॥
औरसेन तु क्षेत्रजादीनां विभागे ये पितृसवर्णा औरसपुत्राच्चोत्तमसमवर्णाः पुत्रिकापुत्रक्षेत्रजकानीनगूढजापविद्धसहोढ जपौनर्भवदत्तकस्वयमुपागतकृतकक्रीताः पुत्राः ते औरसपुत्रभागस्य तृतीयांशभागिनः । तदाह द्वादशपुत्रानभिधाय देवलः --- एते द्वादशपुत्रास्त्वित्यादि । औरसादयः षट् न केवलं पितृदायहराः किन्तु बन्धूनामपि सपिण्डादीनां दायहराः, अन्ये परभूताः पितुरेव परं दायहराः न सपिण्डादीनाम् । औरस पुत्रशून्यस्य पितुः सर्वहराः, औरसे सति ये पितृसवर्णास्ते तृतीयांशहराः । पुत्रिकाया अपि औरसतुल्यत्वादयमेव भागक्रमः । ये तु पितुर्हीनवर्णा औरस पुत्राच्चोत्तमवर्णास्ते औरसस्य पञ्चमं षष्ठं वांशं गुणवदगुणतया गृह्णीयुः । यथा मनुः - “षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशमि'ति । देवलवचनेन सर्वेषां क्षेत्रजतुल्यत्वाभिधानात् मनुवचने क्षेत्रजपदमुपलक्षणम् । ये
* विर. व्याख्यानं 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषां' इति याज्ञवल्क्य - वचने (पृ. १३३६) द्रष्टव्यम् । चन्द्र. विरवद्भावः ।
(१) दा. १४७; व्यक. १५४ विद्यते ( तिष्ठति ); गौमि. २८।३२ ह्य (ऽप्य) विद्यते ( गच्छति); उ. २।१४ २ व्यकवत् ; विर.५५०ह्य (चा) ठयं (४); स्मृसा. ६७ पू.; विचि. २३१ सस्यै (साश्चै) तेषु... विद्यते ( ज्यैष्ठयं तेषां निवर्तते ); व्यनि. ( = ) ज्यैष्ठयं न विद्यते (ज्येष्ठं न तिष्ठति); दात. १६८ ठयं (छं); चन्द्र . ९२ ह्य (चा) तेषु... यते ( ज्यैष्ठयं तेषु निवर्तते); व्यप्र. ४८५-४८६ ह्य (चा); विता. ३७६; बाल. २।१३२ (पृ. १७७) व्यकवत् ; सेतु. ८४; समु.१३८ व्यकवत्, बृहस्पतिः; विच.६१ः ७५ सस्यै (साचै ) पु (षां) ठयं (छं); दच.२२ उत्त: ३१.
)
तेषां (येषां )
(२) दा. १४७; व्यक. १५४; गौमि. २८ । ३२ (समु); उ. २।१४ २ हीना (शेष]); विर. ५५०; २३१ स्ते तृतीयांश (स्तृतीयांशस्य); व्यनि. ( = (सर्वे च); दात. १६८ संमृ (संवृ); चन्द्र . ९२ स्ते तृतीयांश (स्तृतीयांशस्य ) स्तमु (स्समु); व्यप्र. ४८६६ व्यंउ. १४९ ( - ) संभृता: (भाजनाः); विता. ३७६; बाल. २११३२ (पृ. १७७); सेतु. ८४; समु. १३८ बृहस्पतिः; विच. ६१ पू. ७५ संभू (बृंहि); दच. ३१.
व्य. का. १७०
स्तमु विचि.
सवर्णा
तेषां दायहरत्वविचारश्च
तु पितुरौरसाच्च भ्रातुर्हीनवर्णास्ते ग्रासाच्छादनमात्राधिकारिण: । तदाह मनुः- 'एक एवौरस' इत्यादि । तथा कात्यायनः - ' उत्पन्ने त्वौरसे' इति । मनुवचने शेषपदं कात्यायनवचने चासवर्णपदं हीनवर्णपरं देवलेनैकवाक्यत्वात् ।
दा. १४६-१४८
१३५१
यमः पुत्रमहिमा । औरसादिद्वादशपुत्राणां द्वयामुष्यायणत्वदायहरत्वपिण्डदत्वविचारः । 'पिता पितामहचैव तथैव प्रपितामहः । जातं पुत्रं प्रशंसन्ति पिप्पलं शकुना इव ॥ मधुमांसेन खण्डेन पयसा पायसेन वा । एष दास्यति नस्तृप्ति वर्षासु च मघासु च || पुत्रास्तु द्वादश प्रोक्ता मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ॥ स्वयमुत्पादितस्त्वेको द्वितीयः क्षेत्रजः स्मृतः । तृतीयः पुत्रिकापुत्र इति धर्मविदो विदुः ॥ पौनर्भवश्चतुर्थस्तु कानीनश्चैव पञ्चमः । गृहे च गूढ उत्पन्नः षडेते पिण्डदाः स्मृताः ।। अपविद्धः सहोदश्च दत्तः कृत्रिम एव च । पञ्चमः क्रीतकः पुत्रो यश्चोपनयते स्वयम् । इत्येते संकरोत्पन्नाः षडदायादबान्धवाः ।। कुर्यान्मातामह श्राद्धं नियमात्पुत्रिकासुतः ।
* गौमि. दागतम् । दात. सवर्णपदं दावत् ।
X दा.व्याख्यानं शंखलिखितवचनयोरुपरि (पृ. १२८२ ) द्रष्टव्यम्
(१) दा. ६३ शंखलिखितयमाः.
(२) व्यक. १५४ स्त्वेको (चैको) च गूढ (तु गूढ) स्मृता: (सुताः); स्मृसा. ६७; विचि. २२९;.बाल. २।१३५(१.२३४) च गूढ (तु गूढ); दच. २९ पुत्र इति (पुत्रो जाति) नश्चैव पञ्चमः (नः पञ्चमः स्मृतः ) पिण्डदाः स्मृताः (पिण्डदायिनः).
(३) व्यक. १५४ क्रीतकः ( पुत्रिका); स्मृसा. ६७ एवं च (एव वा) क्रीतकः (पुत्रिका); विचि. २३०; बाल. २।१३५ (पृ. २३४) पन (पान) संकरोत्पन्नाः (मुनिभिः प्रोक्ताः); दच. २९ पञ्चमः क्रीतकः ( क्रीतश्च पञ्चमः ) .
F
(४) संवि. ४२५, ४३० ( ) पू. : ४२६ ( - ) हश्राद्धं ( हानी तु) उत्तरार्धे (उभयोरथ संबन्धात्कुर्यात्स उभयोः क्रियाः);
बाल. २।१२८.

Page #844

१३५२
व्यवहारकाण्डम्
उभयोरर्थसंबद्धः स कुर्यादुभयोरपि*।। तथा चायमपि यामुष्यायणः । संविदंशे तत्त्वं तु अरोगिणीं भ्रातृमतीमित्यत्रोक्तम् ।
बाल. २।१२८
पुत्रीकरणविधिः
• अपुत्रेण सुतः कार्यो यादृक् तादृक् प्रयत्नतः । पिण्डोदकक्रिया हे तोर्नामसंकीर्तनाय च ॥ काण्डपृष्ठसंज्ञाः पुत्राः
।
आपद्दत्तो ह्युपगतो यच स्याद्वैष्णवीसुतः । सर्वे ते मनुना प्रोक्ताः काण्डपृष्ठास्त्रयस्तथा । कुलं काण्डमिति ख्यातं यस्मात् पूर्वाणि ते जहुः तत्र ज्येष्ठतरो यः स्यात्तं वै काण्डं विनिर्दिशेत् ॥ स्वकुलं पृष्ठतः कृत्वा यो वै परकुलं व्रजेत् । तेन दुश्चरितेनासौ काण्डपृष्ठ इति स्मृतः ॥ मरीचिः
गोत्रान्तरगतानां दायाशौचज्ञातिविचारः गोत्रान्तरप्रविष्टानां दायमाशौचमेव च । ज्ञातित्वं च निवर्त्तन्ते तत्कुले सर्वमिष्यते || दक्षः अग्रजदाननिषेधः
आपद्यपि च कष्टायां न दद्यादग्रजं सुतम् । भर्तृहीना च पत्नी च दद्याच्चेन्नरकं व्रजेत् ॥ शातातपः दत्तपुत्रस्यौर्ध्वदेहिकाधिकारः
दत्तः पुत्रः पितुः कुर्याज्जनकस्य मृतेऽहनि । गयायां च ततोऽन्यत्र न पुत्रान्तरसंनिधौ || पराशरः
कलौ चत्वारः पुत्राः औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिमकः सुतः+।
दद्यान्मातापिता वाऽपि स पुत्रो दत्तको भवेत् ॥ अत्रिः
(१) बाल. २।१३५ ( पृ. २१९) मनुयमव्यासाः.
(२) व्यप्र. ४८६-४८७ व्यवहारकल्पतरौ क्रमेण बृहस्पतिः, विवादरत्नाकरें तु हारीत: । (३) समु. १३९. (४) समु. ९५. (५) बाल. २।१३२ (पृ. १७७). (६) पस्मृ. ४।१९; दमी. २३ पू.; बाल. २।१३५
पुत्रमहिमा पुत्रीकरण विधिश्च जातमात्रेण पुत्रेण पितॄणामनृणी पिता ॥ ऐटव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ अपुत्रेणैव कर्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिः सदा । पिण्डोदकक्रियाहेतोर्यस्मात्तस्मात्प्रयत्नतः ॥
(१) अपुत्रोऽजातपुत्रो मृतपुत्रो वा । 'अपुत्रो मृतपुत्रो वा पुत्रार्थं समुपोष्य च' इति शौनकीयात् । 'वन्ध्यो मृतप्रजो वापि' इति पाठान्तरम् । अपुत्रेण इति अपुत्रताया निमित्तताश्रवणात् पुत्राकरणे प्रत्यवायोऽवगम्यते । पुत्रोत्पादनविधेर्नित्यतया तल्लोपस्य प्रत्यवायनिमित्ततात्पर्यावसानात् । 'नापुत्रस्य लोकोऽस्ती 'ति पुत्रसामान्याभाव एवालोकताश्रवणात् । 'जायमानो ह वै ब्राह्मणस्त्रिभिणवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यः, यज्ञेन देवेभ्यः, प्रजया पितृभ्यः, एप वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारिवासी' इत्यत्रापि पुत्रसामान्यस्यानुण्यहेतुताश्रवणाच्च । अपुत्रेणैव इति एवकारेण पुत्रवतो नाधिकारो बोधितः । अनेन 'माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि' इति आपत्पदमपि मानवीयं व्याख्यातम् । व्याख्यातं च अपरार्केणापि तथा 'आपदि प्रतिग्रहीतुरपुत्रत्वे' इति । यद्वा, 'आपदि दुर्भिक्षादौ, आपद्ग्रहणादनापदि न देयः, दातुरथं प्रतिपेधः' इति मिताक्षरा । तथा च कात्यायनः 'आपकाले तु कर्तव्यं दानं विक्रय एव वा । अन्यथा न प्रकर्तव्यमिति शास्त्रविनिश्चयः ।।' इति । मनुरपि - 'अपुत्रेण सुतः कार्यों यादृक् तादृक् प्रयत्नतः । पिण्डोदकक्रियाहेतोर्नामसंकीर्तनाय च ॥ अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम् ||' इति । यत्तु विश्वामित्रादीनां
* सवि.व्याख्यानं ‘अकृता वा कृता वापि' इति मनुवचने
(पृ. १३००) द्रष्टव्यम् ।
+ दमी.व्याख्यानं ‘अपुत्रेणैव कर्तव्य:' इत्यत्रिवचने द्रष्टव्यम् । (पृ. २४० ) पू.; समु. १३९ पू.
(१) बाल. २।१३५ (पृ. २१९).
२४० ).
(२) बाल. २1१३५ (पृ. (३) दमी. ३:३६ पू., १४०; संप्र. २०५६ बाल. २ । १३१, २ १३५ ( पृ. २१९); समु.९५ व्य: (व्यं) तो (तु); कृभ.८७९ पू., बौधायनः; दच. २.

Page #845

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३५३
पुत्रवतामपि देवरातादिपुत्रपरिग्रह लिङ्गदर्शनं, तत् | क्वचिन्मातमात्रसंबन्धात्, क्वचिच्च विकलोभयसंबन्धाद्वि'अपुत्रेणैव' इत्यादिश्रुतिविरोधात् श्वजाघनीभक्षणादि- कलावयवत्वेन मुख्य प्रतिनिधित्वं, दत्तकक्रीतकृत्रिमवत् न श्रुत्यनुमापकमिति ध्येयम् । न च स्मार्ता श्रुतिः दत्तात्मापविद्धानां वाचनिकं प्रतिनिधित्वं इति प्रतिश्रौतस्य लिङ्गस्य न बाधिका इति वाच्यम् । 'नापु- निधिशब्दश्च उभयत्रापि भूम्ना सृष्टीरुपदधातीतिवत् । त्रस्य लोकोऽस्ति' इत्यादिप्रत्यक्षश्रुत्युपष्टम्भेन तस्या एव | यत्तु मेधातिथिना 'न ह्येषां प्रतिनिधिता संभवति, प्राबलवत्त्वात् । अथापि स्मार्तश्रुतितः श्रीतलिङ्गबलवत्त्व | रब्धस्य कर्मणोऽङ्गापचारे प्रतिनिधिः। न च पुत्रकर्माङ्गएव श्रीमतामाग्रहातिशयश्चेत्, तर्हि पुत्रानुज्ञया पुत्रव- मपत्योत्पादनकर्मणोऽगुणकर्मत्वात्तेन सत्येव क्षेत्रजावतोऽप्यस्तु पुत्रान्तरपरिग्रहाधिकारः । 'यन्नः पिता संजा- दीनां पुत्रशब्दे प्रतिनिधित्ववचनमौरसप्रशंसार्थम् । उपनीते तस्मिस्तिष्ठामहे वयम् । पुरस्तात् सर्वे कुर्महे त्वाम- कारापचयाभिप्रायत्वात् प्रतिनिधिव्यवहारस्य, यथा औन्वञ्चो वयं स्म हि ।। इति श्रीतलिङ्गात् । न च इदं ज्येष्ठी- रसो भूयांसमुपकारं कर्तुं शक्नोति, न तथेतरः' इत्युक्तं करणे लिङ्गं न पुत्रीकरणे इति. वाच्यम् । तस्य तद- तच्चिन्त्यम् । दत्तकादीनां प्रतिनिधित्वाभावे साध्ये पुत्रो. भावेनैवासिद्धेः, इत्यलं पल्लवितेन ।
त्पादनकर्मणोऽनङ्गत्वस्य हेतोरपक्षधर्मत्वात्, तेषां सिद्ध___ अपुत्रेण इति पुत्रपदं पौत्रप्रपौत्रयोरप्युपलक्षकम् । त्वेनोत्पादनायोग्यत्वात् । अथ पुत्रोत्पादनविधौ पुत्रस्य 'पुत्रेण लोकान् जयति. पौत्रेणानन्त्यमभुते । अथ भाव्यत्वेनानङ्गत्वम् । सत्यमनङ्गत्वं, किन्तु उत्पादन पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम् ॥ इति पौत्रादिना विधावेव न तु विध्यन्तरे । 'एष वाऽनगो यः पुत्री' विशिष्टलोकप्रतिपादनेन 'नापुत्रस्य लोकोऽस्ति' इत्याद्य- | इत्या दिवाक्येषु पुत्रेणानृण्यं भावयेदिति विधिपर्यवसा. लोकतापरिहारात् । न च पिण्डोदकदानार्थ तत्करण- नेन पुत्रस्यानृण्यकरणतया अङ्गता सिद्धेः। उक्तं च साक्षामिति वाच्यम् । 'पुत्रः पौत्रः प्रपौत्रश्च तद्वद्वा भ्रातृसंततिः' देव मनुना पुत्रस्य करणत्वं- 'पुत्रेण लोकान् जयति' इत्यनेन तयोरेव तदधिकारावगमात् । अपुत्रेण इति इत्यादिना । यदि एवं तर्हि पौत्रप्रपौत्रयोरपि आनन्त्यपुंस्त्वश्रवणात् न स्त्रिया अधिकार इति गम्यते। अत बनविष्टपप्राप्त्यर्थ पुत्रप्रतिनिधिः स्यात्, आस्तां नाम, एव वसिष्ठः-'न स्त्री पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रा- किं नश्छिन्नम् । न च उभयैकवाक्यतया एकविधित्वसंनुज्ञानाद्भर्तुः' इति ।
दमी.३-७ भवः। ऋतुगमनपुत्रयोः करणयोः पुत्रानृण्ययोर्भाव्य__ अपुत्रेणेति एकत्वश्रवणाच्च न द्वाभ्यां त्रिभिर्वा योश्चैकविधौ अनन्वयात्, अन्वये च विरुद्धत्रिकद्वया. एकः पुत्रः कर्तव्य इति गम्यते । नन्वेवं दत्तकादीनां पत्तेः । तस्मादानृण्यभाव्यिकायां भावनायां पुत्रस्य करयामुष्यायणत्वस्मरणं विरुध्येत । तथा च प्रयोगपारि- | णतया तदपचारे दत्तकादीनां प्रतिनिधित्वमविरुद्धं, जाते स्मृत्यन्तरम्-'यामुष्यायणका ये स्युर्दत्तकक्रीत- सोमापचारे पूतिकानामिव । एतदेव स्पष्टीकृतं मनुना कादयः। गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाहः शौङ्गशैशिरयोर्यथा ॥' | 'क्रियालोपान्मनीषिणः' इति । क्रिया पिण्डोदकादिक्रिया, इति । मैवम् । द्यामुष्यायणत्वस्य जनकपरिग्रहीतृदया- औरसाभावे प्रतिनिध्यकरणे तल्लोपापत्तेः । तथा अत्रिभिप्रायकत्वात् । निषेधश्च परिग्रहीतद्वयमभिप्रेत्य इति णापि 'पिण्डोदकक्रियाहेतोः' इति सर्वमनवद्यम् । न विरोधः । प्रतिनिधिश्च क्षेत्रजादिरेकादशविधः। पि-'न स्वामित्वस्य भार्यायाः पुत्रस्य देशस्य कालस्या'क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकादश यथोदितान् । पुत्रप्रतिनि- मेर्देवतायाः कर्मणः शब्दस्य च प्रतिनिधिः' इति सत्याधीनाहुः क्रियालोपान् मनीषिणः ॥ इति मानवात् । षाढवचनेन पुत्रप्रतिनिधि निराकरणं तत् 'तन्तवे ज्योतितत्र च येषु दम्पत्योरन्यतरावयवसंबन्धस्तेषां न्याया- | ष्मती तामाशिषमाशासते' इत्यादौ अपुत्रस्य पुत्रप्रतिदेव प्रतिनिधित्वम् । वचनं तु नियमाथै, येषु पुनरवयव- निधिं कृत्वा, आशीराशंसन निवृत्त्यर्थम् । अत एव श्रुतिः संबन्धाभावस्तेषां वाचनिकं प्रतिनिधित्वम् । यथा 'यस्य पुत्रोऽजातः स्यात् तन्तवे ज्योतिष्मतीमिति यात्' क्षेत्रजपौत्रिकेयपुत्रिकाकानीनपौनर्भवसहोढजगूढजानां । इति । तथा पिता पुत्रीये सामनि अमुकस्य पिता यजते,

Page #846

१३५४
व्यवहारकाण्डम्
इत्यादावपुत्रस्य पुत्रप्रतिनिधिं कृत्वा तत्प्रवचन निराक- मिलितानामेषां निमित्तत्वं न प्रत्येकमिति गमयति । तेन रणार्थ, न पुनः सर्वथैव पुत्रप्रतिनिधिनिराकरणार्थ, च एकैकार्थ न पृथक्युत्रीकरणं, किन्तु सर्वार्थमेकमेव 'पुत्रप्रतिनिधिः कर्तव्यः' 'पुत्रप्रतिनिधीनाः' इत्यादि- पुत्रीकरणमित्यर्थः, पुत्राभावे पिण्डादिलोपप्रसङ्गात् । स्मृतिविरोधात् ।
अत एव मनः- 'पुत्रप्रतिनिधीनाहः क्रियालोपान्मनी. अथेदं चिन्त्यते । योऽयं प्रतिनिधिर्विधीयते, स षिणः' इति । क्रियालोपादिति व्यतिरेके हेतुः। पुत्रप्रतिकिं पुत्रोत्पादनविधौ उत पिण्डोदकादिविधौ इति। निध्यभावे क्रियालोपादित्यर्थः । यद्वा अलोपादिति पदउभयथा श्रवणात् । यथा, 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इत्यनेन च्छेदः । अलोपादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी, अलोपार्थपुत्रोत्पादनविधौ ‘पिण्डोदकक्रियाहेतोः' इत्यनेन च मित्यर्थः । यद्यपि 'पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्' इत्यादिना पिण्डोदकादिविधौ इति । तत्र नाद्यः, पुत्रोत्पादनविधौ पुत्राभावे पन्यादीनामपि क्रियाधिकारः श्रयते, तथापि पुत्रस्य भाव्यत्वेन अनङ्गतया प्रतिनिध्ययोग्यत्वात् । न 'नापुत्रस्य लोकोऽस्ति' इत्यादिश्रवणात् पुत्रकृतक्रियाद्वितीयः, विरोधात् । अपुत्रं प्रति पुत्रप्रतिनिधिः श्रूयते, जन्या लोकाः न स्यादिकृतक्रियया जन्यन्त इत्यवश्य न तत्कृता पिण्डोदकक्रिया, पुत्रकर्तृका च पिण्डोदका- वाच्यम् । अन्यथा पुत्रपल्यादीनां तुल्यफलकक्रियाधिदिक्रिया, न तं प्रति प्रतिनिधिविधिरिति । किञ्च पिण्डो- कारे तुल्यतया विकल्पापत्त्या अभावविधानानुपपत्तेः । दकादिविधिः पुत्रकर्तृको न च कर्तुः प्रतिनिधिः । अ- तस्मात् पत्रकृतक्रियाजन्यलोकविशेष सिध्यै पुत्रप्रतिनिधिथापि क्रियाकर्तत्वांशे प्रतिनिधिः, न फलभोगांशे । यथा रावश्यक इति । उक्तं च मेधातिथिना 'यदौरसस्य सत्रे सप्तदशानामन्यतमस्य मृतस्य क्रियाकर्तृत्वांशे प्रति- प्रथमकल्पिकत्ववचनं तन्न व्यवहारोपयोगि, किन्तु उपनिधिः तथात्रापीति वाच्यम् । तदपि न, वैषम्यात् । सत्रे | कारातिशयाय । यथौरसो भूयांसं शक्नोत्युपकारं कर्तु, न ह्यारब्धक्रियस्य प्रतिनिधिः, प्रकृते तु अत्यन्ताऽसतः तथेतरः इति । उपकारापचयाभिप्रायश्च प्रतिनिधिव्यव. क्रियारम्भस्यैवासंभवात् कथं प्रतिनिधिसंभवः । न च | हार' इति । यत्तु तेनैव 'क्रियालोपादित्यत्र क्रियते इति प्रतिनिधिना क्रियारम्भो न्यायविसंमतः। अथापुत्रस्य क्रिया, अपत्यमुत्पादयितव्यमिति विधिः, तस्य लोपो जीवच्छाद्धे स्वकर्तृक एव पिण्डादि विधिरिति तत्रैव मा भूदिति नित्यो ह्ययं विधिः, स यथाकथंचिद् गृहस्थेन प्रतिनिधिरिति वाच्यम् । तदपि न । पुत्रप्रतिनिधिसं- संपाद्यः, तत्र मुख्यः कल्प औरसः, तदसंपत्तौ एते भवे जीवच्छाद्धविधेरेव अप्रवृत्तेः । किञ्च, जीवच्छ्राद्धस्य कल्पा आश्रयितव्याः' इति व्याख्यातं तच्चिन्त्यम् । स्वकर्तकत्वेन स्वस्यैव प्रतिनिधिः स्यात् न पुत्रस्य, किं पत्रोत्पादनविधेर्दत्तकादिविधिः प्रतिनिधिरित्युच्यते, पुत्रकर्तृत्वाभावात् । तस्मान्नोक्तविधिद्वयेऽपि पुत्रप्रति- आहोस्विदौरसस्य दत्तकादिरिति । नाद्यः। 'न देवताग्निनिधिसंभवः । किञ्च 'पिण्डोदकक्रियाहेतोरिति हेतुवचन- शब्दक्रियमित्यस्मिन्नधिकरणे क्रियायाः प्रतिनिधि निरामप्ययुक्तमेव, अपक्षधर्मत्वात् । न हि अपुत्रस्य पिण्डो- करणात् । न द्वितीयः 'न ह्येषां प्रतिनिधिता संभवति' दकक्रियाप्राप्तिरस्ति इत्युक्तमेव । अत्रोच्यते। 'नापुत्रस्य इत्यादिपूर्वग्रन्थविरोधात् । तत्र पुत्रोत्पादनविधी लोकोऽस्ति' इत्याद्यर्थवादानुगृहीते 'पुत्रेण लोकान् जयति' पत्रस्य भाव्यत्वेन अनङ्गतया प्रतिनिध्यसंभवाभिधाइत्यादिविधौ पुत्रापचारे क्षेत्रजाघेकादशविधः प्रतिनिधि- नात् । तस्मान्न क्रियाशब्देन पुत्रोत्पादनविधिः, किन्तु विधीयते । तत्र च लोकपुत्रयोः साध्यसाधनभावनिर्वाह- पिण्डोदकक्रियैव वाच्या, 'पिण्डोदकक्रियाहेतोः' इति कावान्तरव्यापारभूतक्रियापेक्षायां पिण्डोदकक्रियाहेतो- अत्रिवाक्यैकवाक्यत्वात्, इत्यलम् । रिति उच्यते सदा इति । 'वन्ध्याष्टमेऽधिवेत्तव्या' इत्यादि प्रयत्नत इति पञ्चम्यास्तसिल, यस्मात्तस्मादिति बदत्रापि अवधिप्रतीक्षाभावं बोधयति । पिण्डः श्राद्धं, सामानाधिकरण्यात् । ततश्च येन केनापि प्रयत्नेन पुत्रउदकमञ्जलिदानादि, क्रियौवंदेहिकदाहादि, अत एव प्रतिनिधिः कार्य इत्यर्थः । तत्र च प्रयत्नसामान्यश्रुतावहेतुः पुत्रीकरणे निमित्तम् । हेतुरिति एकत्व निर्देशात् पि एकादशपत्रश्रवणादेकादशैव प्रयत्ना अभ्यनुज्ञायन्ते।

Page #847

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३५५ तत्रापि कलौ, 'अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिर्ये पुरात- औरसेन समा ज्ञेया वचसोद्दालकस्य च । नैः। न शक्यास्तेऽधुना कर्तु शक्तिहीनतया नरैः।। इति इदानीं भागनिर्णयमृषिः शातातपोऽब्रवीत् ॥ बृहस्पतिस्मरणात्, 'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः' . ज्येष्ठेन वा कनिष्ठेन विभागस्य विनिर्णयः । इति च शौनकेन पुत्रान्तरनिषेधाद दत्तौरसावेव अभ्य- समभागप्रदाता च अपुत्रेभ्यो न संशयः ॥ नुज्ञायते । दत्तपदं कृत्रिमस्याप्युपलक्षणम् । 'औरसः
वृद्धहारीतः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिमकः सुतः' इति कलिधर्मप्रस्तावे
सप्त पुत्राः । पिण्डदाः । पराशरस्मरणात् । न चैवं क्षेत्रजोऽपि पुत्रः कलौ स्या- औरसो दत्तकश्चैव क्रीतः कृत्रिम एव च । दिति वाच्यम्, तत्र नियोगनिषेधेनैव तन्निषेधात् । क्षेत्रजः कानिकश्चैव दौहित्रः सप्तमः स्मृतः । अस्तु तर्हि विहितप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्य इति चेत् न, पिण्डज(द)श्च परश्चैषां पूर्वाभावे परः परः ॥ दोषाष्टकापत्तेः । कथं तर्खत्र क्षेत्रजग्रहणमिति चेत् , । पुत्रः पौत्रश्च तत्पुत्रः पुत्रिकापुत्र एव च ।
औरसविशेषणत्वेनेति ब्रूमः । तथा च मनुः 'स्वक्षेत्रे पुत्री च भ्रातरश्चैव पिण्डदाः स्युर्यथाक्रमात् ॥ संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् । तमौरस विजानी
लघुहारीतः यात्पुत्रं प्रथमकल्पिकम् ॥ इति। दमी.११-२४
पुत्रिका (२) एवं च विधेयक्शेिषणमप्येकत्वं पुत्रप्रतिनिधि- पुत्रिका तु हरेद्वित्तमपुत्रा सर्वमर्हति ॥ रित्यत्राविवक्षितम् । श्रेयांस न प्रबोधयेदि'त्यादौ तन्मर्या
सुमन्तुः दाया उल्लवितत्वाच्च । एतेन 'पुरोहितं वृणीतेऽध्वर्यु
पुत्रमहिमा वृणीत' इत्यादाविव पुत्रप्रतिग्रहविधावपि प्रतिगृहीतस्य
पुत्रश्चोत्पत्तिमात्रेण संस्कुर्यादृणमोचनात् । पुत्रकार्ये उपादेयतया तद्गतपुंस्त्वेकत्वयोर्विवक्षा तेनैक
पितरं नाब्दिकाच्चौलात्पैतृमेधेन कर्मणा । एव पुमानेव च ग्राह्यः' इति मतमपास्तम् ।
शाकल: बाल.२।१३५(पृ.२४०)
दत्तकपुत्रः कीदृशो ग्राह्यः वृद्धयाज्ञवल्क्यः
सपिण्डापत्यकं चैव सगोत्रजमथापि वा। • सजातीयविजातीयदत्तकरिक्थहरत्वपिण्डदत्वविचारः अपुत्रको द्विजो यस्मात्पुत्रत्वे परिकल्पयेत् ।। सजातीयः सतो ग्राधः पिण्डदातास रिक्थभाक् ।। समानगोत्रजाभावे पालयेदन्यगोत्रजम् । तदभावे विजातीयो वंशमात्रकरः स्मृतः ।। हित्रं भागिनेयं च मातृष्वमृसुतं विना ।। प्रासाच्छादनमात्रं तु स लभेत तदृक्थिनः ॥ दौहित्रं भागिनेयं च शूद्राणां च पतियदि । बृहद्यमः
अत्र च पूर्वपूर्वस्य प्रत्यासत्यतिशयेन निर्देश इति । पुत्रीकरणविधिः । नव पुत्रत्वार्हाः, तेषां दायहरत्वविचारः ।
संप्र.२०९ अपुत्रस्य च पुत्राः स्युः कर्तारः सांपरायणाः । (१) वृहास्मृ.७।२६५-२६६. (२) लहास्मृ.६४. सफलं जायते सर्वमिति शातातपोऽब्रवीत् ॥ (३) बाल.२।१३५ (पृ.२१९). न च दत्तोऽप्यहीनोऽतिस्नेहेन च तथापरः ।
(४) दमी.२७, ५३; संप्र.२०९, २१९, समु.९५ बलाद्गृहीतो बद्धश्च बन्धुभिर्दत्त एव च ॥
स्मात्पुत्रत्वे (त्नात्पुत्रं सं); दच.५. भ्रातुः पुत्रो मित्रपुत्रः शिष्यश्चैव तथौरसः ।
(५) दमी.२७ पू.: ५३; संप्र.२०९ पू.: २१९; समु. अपुत्रस्य च विज्ञेया दायादा नात्र संशयः ।
९५ पू.; कृभ.८८१ पूर्वार्थे (स्वगोत्रजसुतालाभे कारयेदन्य
गोत्रजम् ) पू.: ८८८ पूर्वार्धः (पृ.८८१)वत्, च (वा); नवैते पुत्रवत्पाल्याः परलोकप्रदा ह्यमी ॥ . (१) दच.५-६. (२) व्यस्मृ.५।१६-२१. (६) कृभ.८८८. इदं वचनं शाकलस्यास्ति न वेति संदेहः,

Page #848

१३५६
व्यवहारकाण्डम्
जाबालिः
। क्थं हरेयुः पिण्डं चैभ्यस्त्रिपुरुषं दाः अथ याभपुत्रिका दत्तकश्च
योर्न स्यादुभाभ्यां दारेकस्मिन् श्राद्धे पृथगुद्दिश्य पुत्रिकायाः प्रदाने तु स्थालीपाकेन धर्मवित् । द्वावनुकीर्तयेत् । प्रतिग्रहीतारं चोत्पादयितारं चा. अग्निं प्रजापतिं चेष्ट्वा पुत्रदाने तथैव च ॥ तृतीयात्पुरुषात् ।। पत्रस्वीकारमात्रेण पितरं त्रायते सुतः ।
(१) तत् द्यामुष्यायणपरम् । द्यामुष्यायणा भवन्तीदत्तः पुत्रत्वमाप्नोति ग्रहीता मुच्यते ऋणात् ॥ त्युपक्रमात् । तेन यामुष्यायणो जनकस्य प्रतिग्रहीतुर्वा पारस्करः
पुत्रान्तरासत्वे तस्मै पिण्डं दद्यात् रिक्थं च गृह्णीयात् । दत्तस्य यामुष्यायणत्वम्
न तत्सत्वे । यदा तूभयोरप्यौरसाः पुत्राः सन्ति तदा दैत्तोऽपि न त्यजेत्पिश्यं धनं गोत्रं च सर्वदा॥ कस्मा अपि न दद्यात् । प्रतिग्रहीत्रारसांशस्य चतुर्थ पैठीनसिः | भागं च हरेत् ।
व्यम.५१ पुत्रमहिमा । द्वयामुष्यायणाः ।
(२) यत्तु आवयोरयमिति परिभाषया दत्तः स एवं यत्र कचन जातेन पिता पुत्रेण नन्दति । यामुष्यायणः न तु संविदं विना दत्तोऽपीति मूर्खवचनं तेन चाऋणतां याति पितॄणां पिण्डदेन वै॥
तत्पुत्रान्तरसत्त्वे संविद्वयात् । असत्वे च 'न त्वेवैक अथ दत्तक्रीतकृत्रिम पुत्रिकापुत्राः परपरिग्रहेण पुत्रं दद्यादिति निषेधाच्च । परिभाषायोगान्मनुविरोब्यारेयेण जातास्ते असंगतकुलीना यामुष्यायणा ध
धस्य च 'यद्येषां स्वासु भार्या स्त्रि'ति वचनेन निरासाभवन्ति ।
दुपेक्ष्यम् । गोत्रनिवृत्तिश्च 'व्यपैति ददतः स्वधेति विशे. कातीयलौगाक्षिसूत्रम्
षोक्तेः श्राद्धे एव । न तु विवाह इति । 'स्वगोत्रे तु कृता द्वयामुष्यायणानां दायहरत्वपिण्डदत्वविचारः
ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः । गोत्रदा येऽप्यनुद्वाह्याः शौङ्ग. अथ ये दत्तक्रीतकृत्रिमपत्राः परपरिग्रहेणानार्षेया शेशिरयोXथा।।' इति वचनात् । अत एव शौङ्गशै शिरग्रहजातास्ते ब्यामुष्यायणा भवन्ति । यथैते शौङी. णस्य प्रदर्शनत्वात्सर्वत्र दत्तकादौ द्विगोत्रत्वमुक्तं नाराशिराणाम् । यानि चान्यान्येवं समुत्पत्तीनि
यणवृत्तिकृत्प्रवरमञ्जरीकाराद्यैः । क्षेत्रजे च श्रुता संवि. कुलानि भवन्ति तेषामेकमितरतो द्वावितरतो द्वौ इत
इते योज्यते इति महान् बुद्धिगर्वः। विता.३६९ वैकतस्त्रीनितरतः।
- काष्णाजिनिः अथ यद्येषां स्वासु भार्यासु अपत्यं न स्याद्रि
द्वयामुष्यायणानां दत्तका दीनां पैतृककर्मस्वरूपम्
यावन्तः पितृवर्गाः स्युस्तावद्भिर्दत्तकादयः । (१) अप.२११३१. (२) समु.९५. (३) समु.१४०.
प्रेतानां योजनं कुर्युः स्वकीयैः पितृभिः सह ॥ (४) विर.५८४ शंखलिखितपैठीनसयः, बाल.२।१३५ द्वाभ्यां सहाथ तत्पुत्राः पौत्रास्त्वेकेन तत्समम् । (पृ.२२०) * (नृ) शंखलिखितपैठीनसयः,
चतुर्थपुरुषे छन्दस्तस्मादेषा त्रिपौरुषी । (५) उ.२।१४।२; दमी ८२ व्यायेण (आर्षेण येऽत्र); साधारणेषु कालेषु विशेषो नास्ति वर्गिणाम् । दच.२१ दत्त (दत्तक) शेषं दमीवत्.
मृताहे त्वेकमुद्दिश्य कुर्यः श्राद्धं यथाविधि ॥ (६) ब्यम.५१ ये दत्तक्रीतकृत्रिम (चेद्दत्तककीतपुत्रिका) (१) दमी.९५, संप्र.५९३, ग्यम.५२; विता.३७२ (जाता:०) (यथते शौ...नितरतः०) कात्यायनः; विता.३६९ वर्गाः (वा:) प्रेता (पिण्डा); सिन्धु.१३९६ वर्गाः (वाः); चैभ्यस्त्रि (चैतत्त्रि) (अथ यद्यु....षात् ०) कातीयलौगाक्षिसूत्रे;
दच.२५. सिन्धु.१३९५-१३९६ कृत्रिम+ पुत्रिका) यथते (यथा) (तेषामे (२) दमी.९५ छन्द (छेद); संप्र.६९३ छन्दस्त (छेदं त); ....नितरत:०) दाः अथ (दद्यः) भाभ्यां+(एव) विश्य + (एक-व्यम.५२ देश देश विता.२०२ विौ (निए सिन्धुः पिण्डे) प्रति (परि); समु.१४० नाया (येण) जातास्ते + १३९६ वितावत् ; दच, २५ संप्रवत्. (संगतगोत्रा) (यथैते शौ...नितरतः०) कात्यायनः,
(३) व्यम.५२; विता.३७२ पू.; सिन्धु.१३९६ पू.

Page #849

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३५७ (१) अस्यार्थः । दत्तकादयः पुत्राः प्रेतानां प्रतिग्रही- । न्वयरूपमेवेति अलं प्रपञ्चेन । दमी.९५-९९ त्रादीनां पितृणां औरसत्वे शुद्धदत्तकत्वे द्यामुष्यायणत्वे वा (२) तदपि कात्यायनीयसमानार्थमेव । अयमर्थः । यावन्तः पितृवर्गाःत्रयः षड्वा तत्राद्ये पितपितामहप्रपिता- द्वयामुष्यायणदत्तकादयो जनकप्रतिग्रहीत्रोः कुले महास्त्रयः, द्वितीये प्रतिग्रहीतृपितामहप्रपितामहास्त्रयः, मृतानां स्ववर्गस्तत्पित्रादिभिः सह सपिण्डीकरणं कुर्युः । तृतीये प्रतिग्रहीत्रादयस्त्रयः जनकादयश्च त्रय इति षट् । दत्तकादिपुत्रास्तु तेषां जनकप्रतिग्रहीतृभ्यां सह कुर्युः । तावद्भिस्त्रिभिस्त्रिभिः षड्भिर्वा सह प्रतिग्रहीत्रादीनां योजनं तत्पौत्रा अपि स्वपितरं दत्तकेन पितामहेन तजनकेन कुर्यः, प्रतिग्रहीतुः पितुर्ये यावन्तः पितवर्गाः त्रयः षड्वा प्रपितामहेन, चतुर्थे पुरुषे तत्प्रपौत्रे छन्दः इच्छा । प्रतितेषां सर्वेषां स्वपुत्रकर्तके दत्तकसपिण्डीकरणे देवतात्व- ग्रहीतारमुच्चारयेन्न वेति । जनकं तच्चारयेदेव । साधारणेबोधनाय स्वकीयत्व विशेषणोपादानम् । ततश्च प्रतिग्रहीत.
ध्वमावास्यादिकालेषु जनकप्रतिग्रहीतृवर्गिणां श्राद्धं कार्यपितृणां मध्ये त्रयाणां षण्णां बा दत्तकसपिण्डीकरणे देव- म् । मृताहे त्वेकमेवोद्दिश्यैकोद्दिष्टं श्राद्धं कुर्यादिति । के. तात्वप्राप्तौ विशेषमाह द्वाभ्यामिति । त्रिषु पितषु द्वाभ्यां चित्तु केवलदत्तकस्याविधानात्स नास्त्येव । 'आवयोरसौं' षटसु चतुर्भिः। एवं दत्तकपौत्राः स्वपितसपिण्डीकरणं स्व- इति संविदश्च विधानाभावात्तां विना गृहीतोऽपि द्वयापितामहप्रतिग्रहीतुः त्रयाणां पितृणां मध्ये एकेन प्रति- भुष्यायण एव तेनैव च जनकप्रतिग्रहीत्रोरुद्देशेनामावा. ग्रहीतुः पित्रा द्यामुष्यायणत्वे द्वाभ्यां पितामहप्रपितामहा- स्यादिषु श्राद्धद्वयमेकं वा श्राद्धं कार्यम् । तत्पुत्रेण तु भ्यां च सह कुर्यः । अमुमेव न्यायं दत्तकतत्पुत्रयोरप्य- दत्तकस्य तज्जनकप्रतिग्रहीतृभ्यां द्वाभ्यामपि सह सपिण्डीतिदिशति तत् सममिति । तत्सपिण्डीकरणं दत्तकतत्पुत्र- । पार्वणकरणश्राद्धादि कार्यम् । एवं तत्पुत्रादि भिरपीत्याहुः। योरपि द्यामष्यायणत्वे समं पितवर्गद्वयेन कार्यम् । नन्वे- तच्चिन्त्यम् । यद्यपि केवल दत्तकः कापि शब्दतो नोवं दत्तकप्रपौत्रेण स्वपितुः दत्तकपौत्रस्य सपिण्डीकरणे क्तस्तथापि पूर्वोक्तमनुवचनेन जनकादीनां संबन्धमात्रदत्तकपुत्रदत्तकतत्प्रतिग्रहीतभिः त्रिभिः सह क्रियमाणे निवृत्तेरुक्तत्वात् द्वयामुष्यायणे तदभावादासिध्यप्रतिग्रहीतपितृणां त्रयाणामन्यतमस्याप्यनुप्रवेशाभावेन त्येव । किंच। 'ऊर्ध्व सप्तमात्पितबन्धुभ्यो बीजिनश्च सापिण्डयं न स्यादित्यत आह चतुर्थपुरुषे छेद इति । मातबन्धुभ्यः पञ्चमात्' इति (गौध.४।३-५) गौतमीयेन यो यदा स्वपितुः सपिण्डीकरणं करोति स तत्पित्रादिभिस्त्रि- बीजिकुले सप्तपुरुषं यावद्विवाहो निषिद्धः स द्वयामुष्याभिरेव कुर्यात् न चतुर्थेनेत्यर्थः । नन्वेवं औरसस्थलेऽपि यणे व्यर्थः स्यात् । तस्मिन् सापिण्डयसत्वात् । अतोसपिण्डीकरणं त्रिभिरेव शास्त्रे सिद्धं तेनैव सिद्धौ वचना- ऽवश्यमेतत्सार्थक्याथै केवलदत्तको वाच्यः । तत्र सापिन्तरारम्भक्लेशः किमर्थ इत्यत आह तस्मादिति । दत्त- ण्डयनिवृत्तेरुक्तत्वात् । अपि च प्रवराध्याये-'द्वयामुकानामेषा पिण्डान्वयरूपा आशौचाविवाह्यत्वादिप्रयो- घ्यायणका ये स्युर्दत्तकक्रीतकादयः। गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाहः जिका त्रिपुरुष्येव सपिण्डता न लेपभाजश्चतुर्थाद्याः । शौङ्गशैशिरयोर्यथा ॥ इति । एतेन गोत्रद्वयमपि द्वथापित्राद्याः पिण्डभागिनः । पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं मुष्यायणस्योक्तम् । मानवीयेन च जनकगोत्र निवृत्तिरुसाप्तषौरुषम् ॥ इति मात्स्या भिहिता साप्तपौरुषी तस्याः क्तेति विरोधः केवलद्वयामुष्यायणभेदेनैव परिहरणीयसामान्यरूपतया विशेषेणापवादात् । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं स्तेन सिध्यत्येव केवलोऽपि दत्तकः। अत एव शूरेण संग्रहकारेण - 'दत्तकानां तु पुत्राणां सापिण्डथं स्यात् कुन्तिभोजाय दत्त्रिमत्वेन दत्तायाः कुन्त्याः सुतस्यार्जुनस्य त्रिपौरुषम् । जनकस्य कुले तद्वत् ग्रहीतुरिति धारणा ॥ शूरपुत्रवसुदेवदुहितुः सुभद्रायाः सापिण्ड्य निवृत्तिं मनुइति । यदिदमुभयत्र त्रिपुरुषसापिण्ड्याभिधानं तत् द्या. वचनेनोक्त्वाऽस्य गौतमीयस्य बीजसंतानजाया अपि मुष्यायणाभिप्रायेण तस्य त्रिकद्वयेन सह सपिण्डीकरणा- निषेधमात्रपरत्वमेव चोक्त्वा अर्जुनेन सुभद्रा परिणेयेत्याभिधानात्, शुद्धदत्तकस्य तु प्रतिग्रहीतकुले त्रिपुरुषं शक्य वार्तिकोक्तं संबन्धव्यवधानकल्पनाख्यं समाधानपिण्डान्वयरूपं सापिण्डथं जनककुले साप्तपौरुषमवयवा- | माह भट्टसोमेश्वरः । यत्त कश्चित्सोमेश्वरेण गौतमवचना

Page #850

१३५८
व्यवहारकाण्डम्
त्कुन्त्याः शूरकुलेऽपि साप्तपौरुषं सापिण्ड यमुक्तमित्याह गोत्रनिवृत्तावपि प्रतिग्रहीतृगोत्रप्राप्तौ किं मानमित्यत आह तद्ग्रन्थानध्ययननिबन्धनम् । तेन हि सापिण्डयनिवृत्ति बृहन्मनुः-- 'दत्तक्रीतादिपुत्राणां बीजवस्तुः सपिण्डता। पूर्वमुक्त्वा गौतमीयस्य जनककुले निषेधपरत्वमुक्तं न पञ्चमी सप्तमी तद्वद्गोत्रं तत्पालकस्य च ॥ इति । दत्तक्रीतु सापिण्डयबोधकत्वम् । एवं सिद्धे केवले द्वयामुष्यायणे तादिपुत्राणां बीजवप्तुर्जनकस्य सपिण्डताऽस्त्येव, दानाच 'आवयोरसौं इति संविदपि सिध्यति । प्रतिग्रहीतु- दिनापि सा न निवर्तते, तस्या अवयवान्वयरूपतया यावामुष्यायणज्ञानार्थत्वेन दृष्टार्थत्वात् । अत्र च केवल- च्छरीरं दुरपनेयत्त्वात् । अनेन अवयवान्वय एव सापिदत्तकस्य पालकपितृकुले साप्तपौरुषं मातृकुले च पाञ्च- ण्डयं, न पिण्डान्वय इत्युक्तं भवति, पिण्डान्वयस्य 'व्यपौरुषं सापिण्डयम् ।
व्यम.५२-५३ पैति ददतः स्वधा' इत्यपगमावगमात् । सा च सपिण्डता (३) अस्यार्थमाह हेमाद्रिः-दत्तकादयः जनक- कियतीत्यपेक्षायामाह, 'पञ्चमी सप्तमी ति। पञ्चानां पूरणी पालकयोः कुले प्रेतानां स्वस्ववर्गीयैः सपिण्डनं कुर्युः । पञ्चमी पञ्चपुरुषव्याप्ता इत्यर्थः, एवं सप्तमी। गौत. दत्तकानां पुत्रास्तु पितुर्दत्तकस्य पितृभ्यां जनकपाल. मोऽपि 'ऊर्ध्व सप्तमात् पितृबन्धुभ्यो बीजिनश्च मातृकाभ्यां स्वपितामहाभ्यां सपिण्डनं कुर्यः । तेषां पौत्राः बन्धुभ्यः पञ्चमात्' इति । अत्र बीजिग्रहणं दत्तकास्वपितरं दत्तकेन पितामहेन तज्जनकेन च सपिण्डयेयुः। द्युत्पादकानां सर्वेषामपि संग्रहार्थ, न केवलं क्षेत्रजोत्पाचतुर्थोऽपि तत्कुलस्थ एव । तेषां प्रपौत्रस्तु दत्तकस्य दकस्यैव, 'य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः। प्रपितामहस्य पालककुलस्थं चतुर्थ योजयेन्न वा । छन्द यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु ॥' इच्छा । दर्शमहालयादो तु द्वयोः पित्रोः पितामहयोः इति मनुस्मरणात् । तस्य ते पुत्रा इति पुत्रत्त्वप्रतिपादन प्रपितामहयोर्वा श्राद्धं देयम् । तत्र द्वयोः पित्राद्योः सापिण्ड्यप्रतिपादनार्थ न तु पुत्रत्वोत्पादनार्थ, 'पुत्रान् पृथक् पिण्डदानं द्वयोरुद्देशेनैको वेति । अत्र केचित् आव- द्वादश यानाह' इत्यादिप्रतिगृहीतृपुत्रत्व प्रतिपादनविरोयोरयमिति परिभाष्य यो दत्तस्तस्येदं द्वयोः पित्रोः धात्, नेतरस्य प्रतिग्रहीतुरित्यर्थः। नन्वेवं कन्यावदुभय- . श्राद्धम् । यस्त्वपरिभाष्य दत्तः स ग्रहीतुरेव सपालका- त्रापि सापिण्ड्यमास्तां, प्रतिग्रहेण गोत्रवत्सापिण्ड्यस्यायैव दद्यादित्याहुः । अत्र मूलं त एव प्रष्टव्याः । वस्तुतस्तु प्युत्पत्तेरिति चेत्, मैवम् । 'स्वगोत्रेषु कृता येस्युर्दत्तजनकस्य पुत्रपत्न्याद्यभावे दत्तको द्वयोर्दद्यादन्यथा क्रीतादयः सुताः । विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्डयं पालकायैव प्रागुक्तकात्यायनवचनात् । मानवीयमप्येतद्वि- विधीयते ॥ इति वृद्धगौतमस्मरण विरोधात् । ये दत्ताषयमेव । गोत्रं तु श्राद्धे पालकस्यैव विवाहादौ तूभयो- दयः सुताः सगोत्रेषु सगोत्रमध्ये कृतास्ते विधिना गोत्रता रित्यादि मत्कृतप्रवरदर्पणे ज्ञेयम् ।
संततित्वं यान्ति परन्तु तैः सह विधिना सापिण्डयं न सिन्ध.१३९७-१३९८ विधीयते, नोत्पद्यत इत्यर्थः । सगोत्रेष्वपि सापिण्ड्यानुबृहन्मनुः
त्पत्ती परगोत्रे सुतरां सापिण्डयानुत्पत्तिरुक्ता । युक्तं चै. दत्तक्रीतादीनां सपिण्डत्वगोत्रवत्वादिविचारः
तत् । पित्रारब्धत्वेन भ; सहैकशरीरारम्भकत्वेन च दत्तक्रीतादिपुत्राणां बीजवस्तुः सपिण्डता।
यथोभयत्रापि सापिण्डथं सिध्यति, न तथा दत्तके पित्रापञ्चमी सप्तमी चैव गोत्रित्वं पालकस्य च ॥ रब्धत्वेऽपि प्रतिग्रहीत्रा सहेकशरीरारम्भकत्वाभावात् । : (१) ननु मनु('गोत्ररिक्थ'इत्यादि)वचनाज्जनक
अत एव देवल:-'धर्मार्थ वर्धिताः पुत्रास्तत्तद्गोत्रेण पुत्र
वत् । अंशपिण्डविभागित्वं तेषु केवलमीरितम् ॥ इति *दमी. व्याख्यानं ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनक
केवलशब्देन सापिण्ड्यमेव निरस्तवान् गोत्रांशपिण्डानवचनेऽपि द्रष्टव्यम् । (१) दमी.२६,८५ चैव (तद्वत् )त्रित्वं (नं तत्); व्यम.
विधानात् । नन्वेतत्प्रकृतार्थानुपयोगि, धर्मपुत्रविषयः, ५३; बाल.२११३२ (पृ.१८०)पञ्चमी सप्तमी (सप्तमी पञ्चमी) त्वात् । तथाहि, तत्तद्गोत्रेण तस्य तस्यैव गोत्रेण ये पत्रवत्। त्रित्वं (नं तत्).
धर्मार्थ वर्धितास्तेषु पुत्रेषु केवलमंशपिण्डविभागित्व:
धमार्थ वर्धितास्तर

Page #851

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३५९
मेव, नं वर्धकसापिण्ड्यमित्यर्थः । तेनैतत्पुत्रस्यैव वर्धक- विवाहो न स्यादिति चेत् सत्यं, सगोत्रत्वादिति बमः। तर्हि सापिण्डयाभावं बोधयति न दत्तकस्येति चेन्मैवं 'पत्रान् तद्भगिन्यादिसंततौ विवाहोऽस्तु सगोत्रत्वसपिण्डत्वयोरद्वादश यानाह नृणां स्वायम्भुवो मनुरिति परिसंख्या- भावात्, न त्वाहत्य निषेधकं वचनमुपलभामहे, प्रत्युत विरोधेन धर्मपुत्रानभ्युपगमात् । अभ्युपगमेऽपि वा पत्न्या- 'सावित्री यस्य यो दद्यात् तत्कन्यां न विवाहयेत् । दिष्वगणनेनांशभागित्त्वासंभवादप्रसक्त्या सापिण्डयनिषे- तद्गोत्रे तत्कुले वापि विवाहो नैव दोषकृत् ॥ इत्याद्यधासङ्गतेश्च । तस्माद्दत्तपुत्रविषयमेवैतत् , अंशभागित्व-नुकूलमेव वचनमस्ति । न चेष्टापत्तिः । अविच्छिन्नाप्रदर्शनात् । तत्र चायमर्थः, धर्मार्थ स्वस्यालोकता- विगीतसकल देशीय शिष्टाचारविरोधात् । तस्मात् किं परिहारकधर्मसंपत्यर्थ तत्तद्गोत्रेण जनकापेक्षया भिन्न- तत्राविवाहनिमित्तमिति ? अत्र कैश्चिदुच्यतेगोत्रेणापि परिग्रहीत्रा पुत्रवत् पत्रप्रतिनिधितया परिगृह्य 'असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः। सा ये पुत्रा वर्धितास्तेषु केवलं परिग्रहीत्रंश पिण्डविभागित्व- प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने ॥' इत्यत्र मनुमेव न सापिण्डयमिति । तस्मादत्र दत्तके न परिग्रहीतृ- । वाक्ये स्वस्यासपिण्डेऽपि वक्तव्ये यत्पितुरसपिण्डावचनं सापिण्डथं, किन्तु जनककुले एव साप्तपौरुषिकं सापिण्ड्य- तद्दत्तकस्य प्रतिग्रहीतृसपिण्डाया विवाहो मा प्रसाङ्क्षीदिमिति सिद्धम् । ननु तच्छब्देन संनिधानाद वीप्सापेक्षित- त्येवमर्थ, अन्यथा पितृद्वारके सापिण्डये मूल पुरुषादश्रुतबहुत्वानां पुत्राणामेव परामर्शो गम्यते, न वर्धकानां ष्टमस्य वरस्य, मातृद्वारके सापिण्डये मूलपुरुषात् षष्ठयाः पुत्रिणां, व्यवहितत्वात् संदिग्धबहुत्वानां वीप्सान्वयायो- कन्याया विवाहो न स्यात्, पितुः सपिण्डत्वेनासपिण्डताग्यत्वात्, आत्मनि परोक्षवन्निर्देशकतच्छब्दान्वयानुपप- भावात् । न चेष्टापत्तिः । 'पञ्चमात् सप्तमादूर्व मातृतः तेरपरोक्षनिर्देशकस्खशब्दस्यैवौचित्याच्च इति चेत्, मैवं पितृतस्तथा' इत्यादिसकलस्मृतिनिबन्धशिष्टाचारविरो. वादीः । 'सर्वनाम्नां बुद्धिस्थे शक्तिरिति न्यायेन, बुद्धि- धात् । न चेदं दूषणं दत्तकेऽपि समानं अष्टमस्य तस्य स्थितायाः प्राधान्यायत्तत्त्वात्, प्राधान्यस्य च संस्का- षष्ठयाः कन्यायाः पितुः सपिण्डत्वेनाविवाह्यत्वप्रसङ्गार्यत्त्वेन फलान्वयेन वा संभवात् । 'पितुः पुत्रेण कर्तव्या दिति वाच्यम् । 'सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते' पिण्डदानोदकक्रिया' इत्यादिवचनपर्यालोचनया पुत्र- इति वक्ष्यमाणवाक्येन सप्तमस्य दत्तकपितुर्मूलपुरुषाकर्तकपिण्डदानादिक्रियया पितुः संस्कार्यत्वावगमात् । सपिण्डत्वेन षष्ठयाः कन्यायास्तदसापिण्डयेन षष्ठयाः 'पुत्रेण लोकान् जयति' इत्यादिवचनबलात् पितुरेव सप्तमस्य च पितुः सपिण्डत्वाभावादित्युक्तमेव । तस्मापुत्रकरणकभावनाभाव्यलोकरूपफलयोगितया प्राधान्या- दत्तकसापिण्डयनिर्णायकमिदमेव वचनमिति काऽनुपत्तच्छब्देन परामर्शो युज्यते । यथा 'तप्ते पयसि दध्यान- पत्तिः। यति सा वैश्वदेव्यामिक्षे'त्यत्रामिक्षायाः संसृष्टदधिपयोरूप- तदतिभ्रान्तप्रलपितं विकल्पासहत्वात् । तथाहित्वेन, सान्नाय्यविकारत्वे स्थिते पूर्वपक्षिणा सप्तमीनिर्दि. किमिदं दत्तकस्यैव सापिण्डयनिर्णायकं, उत दत्तटस्य पयसो गुणत्वेन, द्वितीयानिर्दिष्टस्य दध्नः प्रधान- कौरसयोरुभयोरिति ? नाद्यः । द्वेधा ह्यस्य वचनस्य दत्तकत्वात्तस्यैव तच्छब्देन परामृष्टस्य देवतासंबन्धात् सायदोह- विषयता संभवेत् । दत्तकप्रक्रमाद्वा दत्तकसापिण्डयनिर्णाविकारत्वमित्युक्ते सिद्धान्तिना कर्मीभूतेनापि दना पयसो यकविशेषवचनैकवाक्यत्वाद्वा । न चेह उभयमप्यस्ति व्याप्यमानत्वेन दना पयः संस्कुर्यादिति वाक्यार्थस्य पर्य- अनुपलम्भात् । किं चास्य दत्तकपरत्वेऽत्रत्यं पितृपदं गौवसानत्वेन पयस एव प्रधानत्वं तस्यैव तच्छब्देन परामृ- ण्या प्रतिग्रहीतृपितृपरं स्यात् तच्चान्निष्टं, 'न विधौ परः टस्य देवतासंबन्ध इति प्रातर्दोह विकारत्वं साधितं, तद्वत् शब्दार्थः' इति न्यायविरोधात् । नाप्यन्त्यः, पितुपदे युप्रकृतेऽपि पितुः संस्कार्यत्वेन प्रधानत्वात् तच्छब्दादेव | गपद् वृत्तिद्वय निषेधात् । न च गङ्गायां मीनघोषावित्यतस्यैव परामर्श इति युक्तम्।
त्रेव वृत्त्यन्तरतात्पर्यग्राहकं प्रमाणमस्ति । तस्मादौरसनन्वेवं दत्तकस्य प्रतिग्रहीतुकुले सापिण्ड्याभावे कथं विषयमेव इदं वचनं गर्भाधानादिप्रक्रमात्, 'पञ्चमात्सप्त
व्य. का. १७१

Page #852

१३६०
व्यवहारकाण्डम्
मादूर्ध्वम्' इति वचनान्तरैकवाक्यत्वाच्च । न चास्यौर- | मुष्यायणा अनित्यवद्द्यामुष्यायणाश्चेति । तत्र नित्यवद्सपरत्वे कूटस्थादष्टमस्य वरस्य षष्ठयाः कन्यायाश्चानुद्वा. यामुष्यायणा नाम ये जनकप्रतिग्रहीतृभ्यामावयोरयं ह्यत्वप्रसंगः, पितुरसपिण्डत्वाभावादित्युक्तमेव दूषण मिति | पुत्र इति संप्रतिपन्नाः, अनित्यवद्द्यामुष्यायणास्तु ये चू. वाच्यं, तस्य पितुरिति पञ्चम्यां षष्ठीभ्रमनिबन्धनत्वेना- डान्तैः संस्कारैर्जनकेन संस्कृताः उपनयनादिभिश्च प्रतिदूषणत्त्वात् । अत एव योगीश्वरेण 'मातृतः पिततस्तथा' | ग्रहीत्रा, तेषां गोत्रद्वयेनापि संस्कृतत्वात्, यामुष्यायणत्त्वं इत्यत्र पञ्चमीत्व निर्णायकस्तसिलप्रयोगः आदत्तः तस्यापि | परन्त्वनित्यम् । जातमात्रस्यैव परिग्रहे गोत्रद्वये नसंस्कारासार्वविभक्तिकत्वशङ्कायां, 'ऊर्ध्व सप्तमात् पितबन्धुभ्यो | भावात् तस्य प्रतिग्रहीतृगोत्रमेव । तदिदं सर्वमभिप्रेत्याह बीजिनश्च मातुबन्धुभ्यः पञ्चमात्' इति गौतमवाक्ये | सत्याषाढः 'नित्यानां द्यामुष्यायणानां द्वयोः' इति सूत्रेण पञ्चम्या निर्णय इति न किंचित्समाधान मिति समा- नित्यद्यामुष्यायणानां गोत्रद्वये प्रवरसंबन्धमुक्त्वा तमेवाधानान्तरं वक्तव्यम् । तदपरे आहुः। 'क्षेत्रजादीन् नित्येष्वप्यतिदिशति 'दत्तकादीनां तु यामुष्यायणवसुतानेतानेकादश यथोदितान् । पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रि- दिति सूत्रेण । व्याख्यातं चैतत् शबरस्वामिभिः । द्यामुयालोपान्मनीषिणः॥' इत्यत्र वाक्ये क्षेत्रजादीनां पुत्र- घ्यायणप्रसंगेनानित्यानाह-दत्तक इति । तावदेव नोत्तर-. प्रतिनिधित्वाभिधानात् 'प्रतिनिधिस्तद्धर्मा स्यात्' इति ततौ,प्रथमेनैव संस्काराः, परिग्रहीत्रा चेत् तदा उत्तरस्य, न्यायेन सकलौरसधर्मप्राप्त्या प्रतिग्रहीत्रादिपितृसापिण्डय- पूर्वत्वात्तेनैव उत्तरत्र । तथा पितृव्येण भ्रातृव्येण चैकाःवर्जन सेत्स्यतीति, तन्न, 'न सापिण्डयं विधीयत' इत्यनेन ण ये जातास्ते परिग्रहीतुरेवेति । अस्य भाष्यस्यायमर्थः। निषिद्धस्य सापिण्डयस्यातिदेशासंभवेनाप्राप्त्या तद्वर्जना- यो गोत्रद्वयेन संस्कृतस्तस्यैव गोत्रद्वयसंबन्धः, नोत्तरसंसंभवात् । एतेन पुत्रनाम्ना औरसधर्मातिदेशात् प्रतिग्र- ततेः । जनकगोत्रसंबन्धे किं कारणमित्यत आह–प्रथहीत्रादिपितृसपिण्डावर्जनसिद्धिरित्यपास्तं, 'न तौ पशौ क- मेनेति । प्रथमो जनकस्तेनैव संस्कृतत्त्वात्, संस्कारारोती'तिवन्निषिद्धस्य सापिण्डयस्यातिदेशासंभवेन वर्जना- श्च चौलान्ताः। 'पितुर्गोत्रेण यः पुत्रः संस्कृतः पृथिवीसंभवात् तस्मादनन्यगत्या वाचनिकमेव प्रतिग्रहीतकुले | पते । आचूडान्तं न पुत्रः स पुत्रतां याति चान्यतः॥' सापिण्डयमभ्युपगन्तव्यमिति । तदुच्यते। द्विविधं हि सापि- इति कालिकापुराणात् । व्याख्यातं चैतत्प्रागेवान्यस्यासा. ण्डयमवयवान्वयेन पिण्डान्वयेन चेति । तत्रावयवान्वय- धारणी पुत्रतां न याति, किन्तु द्यामुष्यायणो भवतीति । सापिण्डयस्य दत्तके प्रत्यक्षबाधितत्त्वेन हेमाद्रिः पिण्डा- प्रथमेनासंस्कारे कथमित्यत आह–परिग्रहीत्रा चेदिति । न्वयमेवोपादाय दत्तकादीनां प्रतिगृहीतकुले त्रिपुरुषमेव परिग्रहीत्रैव जातकर्मादिसर्वसंस्कारकरणे चौलादिसंस्कारसापिण्डयं व्यवातिष्ठिपत् । तथा च कार्णाजिनिः-'याव- करणेऽपि वा, उत्तरस्य परिग्रहीतुरेव गोत्रम् । तत्र हेतुः न्तः पितृवर्गाः स्युस्तावद्भिर्दत्तकादयः । प्रेतानां योजनं पूर्वत्वात् संस्कारकरणे प्रथमत्त्वात् । यामुष्यायणसंततौ कुर्यः स्वकीयैः पितृभिः सह ॥ द्वाभ्यां सहाथ तत्पुत्राः दत्तकसंततौ चापेक्षितं गोत्रमाह-तेनैवेति। परिग्रहीतगोत्रे. पौत्रास्त्वेकेन तत्समम् । चतुर्थपुरुषे छेदस्तस्मादेषा त्रिपौ- णैवोत्तरसंततेोत्रमुभयत्रापि । सगोत्रपरिग्रहमाह-तथेति । रुषी ॥ इति ।
दमी.८५-९५ | जनकपरिग्रहीत्रोरेकगोत्रत्वेऽपि परिग्रहीत्रैव व्यपदेशः,परि तद्वद्गोत्रमिति । तद्वत् सपिण्डतावत् , गोत्रमपि बीज- ग्रहसंस्कारकरणादिति । यत्त 'गोत्ररिक्थे जनयितुर्न भजे वस्तुर्जनकस्य, न केवलं जनकस्य अपि तु तत्पालकस्य द्दत्रिमः सुतः' इति तत्परिग्रहीत्रैव जातकर्मादिसर्वसंस्कारच, दत्तकादेर्यः पालकः तस्य च गोत्रं दत्तकादीनां भ- करणपक्षे वेदितव्यम् । ये तु नित्यवद्द्यामुष्यायणा दत्तका. बतीति । अनेन सपिण्डतावैलक्षण्यं गोत्रेऽभिहितम् । यथा दयस्तेषां गोत्रद्वयं 'द्यामुष्यायणका ये स्युर्दत्तकक्रीतकासपिण्डता जनकस्यैव न तथा गोत्रं, किन्तूभयोरपि । दयः। गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाह्याः शौङ्गशैशिरयोर्यथा ॥ इति नदिति । न चेदमपि दत्तकमात्रे किन्तु द्यामुष्यायणे | पारिजातस्मरणात् । गोत्रद्वये जनकगोत्रे परिग्रहीतृगोत्रे 'दत्तकविशेषे । तथाहि द्विविधा दत्तकादयो नित्यवद्द्या- च दत्तकादीनां च द्यामष्यायणस्वे इदं वचनं 'नित्यानां

Page #853

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३६१ यामुष्यायणानामिति सत्याषाढवचनं च प्रमाणम् । प्रव- परिवित्तित्वमित्येतदर्थम् । पितृव्यतनय इति । देवरेणोत्पारमञ्जर्यामपि अनेनैवाभिप्रायेणोक्तं, 'दत्तकक्रीतकृत्रिम- दितस्य भ्रातुः क्षेत्रजपुत्रस्य विवाहादौ, देवरपुत्रस्य न परिपुत्रिकापत्रादीनां यथासंभवं गोत्रद्वयं सप्रवरमस्तीत्येता- वित्तिपरिवेतृत्त्वादिदोषो, देवरपुत्रविवाहादौ वा क्षेत्रजस्य वता द्विगोत्राणां गोत्रद्वयं सप्रवरं विवाहे वय॑मिति । इत्येतदर्थम् । न यथाश्रुतपितृव्यपुत्राभिप्रायं, परिगृहीतस्य
शाखाऽपि प्रतिग्रहितुरेव इत्याह वसिष्ठः 'अन्यशाखोदत्तपदेनैवोपादानादपरिगहीतस्य च प्रसक्त्यभावेन निषेद्भवो दत्तः पुत्रश्चैवोपनायितः । स्वगोत्रेण स्वशाखोक्त-धाप्रवृत्त्या प्रतिप्रसवासंभवात् । न चैतस्मादेव ज्ञाप. विधिना स स्वशाखभाक् ॥' इति । स्वस्य प्रतिग्रहीतुः कादपरिगृहीतस्यापि भ्रातृपुत्रस्य पुत्रत्वमिति शङ्कनीयं, शाखा यस्मिन् कर्मणि तत् स्वशाखं कर्म, तद्भजतीति स्व. दशानां भ्रातृणां मध्ये पञ्चानामपुत्रत्वे, पञ्चानां च प्रत्येकं शाखभाक् इति प्रतिग्रहितशाखीयमेव कर्म तेन कर्तव्यमि- दशपुत्रत्वे, भ्रातृणां प्रत्येकं पञ्चाशत्पुत्रतापत्तेः, पञ्चात्यर्थः। दत्तकादीनां मातामहा अपि प्रतिग्रहीत्री या माता | शतां च भ्रातृपुत्राणां प्रत्येकं दशपितृकतापत्तश्च तत्पितर एव, पितृन्यायस्य मातामहेष्वपि समानत्वात्। इत्याद्युक्तदूषणगणग्रासात् , तस्माद्यथाव्याहृतमेव साधु । यत्त मातामहश्राद्धविधेर्मुख्यमातामह विषयत्वमेव, इति
एवं प्रतिग्रहीतृकुलश्राद्धीयद्रव्यं दत्तकाय प्रतिहेमाद्य भिहितं, तन्न 'व्यपैति ददतः स्वधा' इति वचन- ग्रहीतृजनककुलश्राद्धीयद्रव्यं च द्यामुष्यायणाय न दातविरोधात् । न च मातामहानां दातृत्वाभावः, 'बन्धूनाहूय' व्यं 'सपिण्डाय सगोत्राय श्राद्धीयं नैव दापयेत् । न इत्यनेन दानसंमतिकरणेन तेषामपि दातृत्वात् । किं च भोजयेत् पितृश्राद्धे समानप्रवरं तथा ॥' इति हेमाद्रिश्राद्धे गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति' इत्यनेन गोत्ररिक्थ- पारिजातधृतवचनात् । श्राद्धीयं श्राद्धे दत्तद्रव्यम् । योनिमित्तताप्रतिपादनाद्दत्तकस्य च पितृरिक्थस्येव माता
दमी.९९-१०४ महरिक्थस्याप्यपेतत्वात् न पूर्वमातामहश्राद्धाधिकार इति
(२)अत्र च केवलदत्तकस्य पालकपितकुले साप्तपौरुषं युक्तम् । अत एवास्वरसात् गौणमातामहादीनामपि गौण
मातृकुले च पाञ्चपौरुषं सापिण्डयम् । यत्तु वृद्धगौतमः पितृवत् श्राद्धं कर्तव्यमिति हेमाद्रिरेव पक्षान्तरमुपन्यस्त- 'स्वगोत्रेण कृता ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः । विधिना वान् । युक्तं चतदेव, दत्तकस्योरसप्रतिनिधितया औरस- गोत्रमायान्ति न सापिण्डय विधीयते ॥' यच्च बृहन्मनः कार्यकर्तुत्वेन औरसकर्तृकश्राद्धदेवतोद्देश्यकश्राद्ध कर्तृत्व- | 'दत्तक्रीतादि' इत्यादि । यदपि नारदः-'धर्मार्थ वमेव सिद्धयति, प्रतिगृहीतृपितृगोत्रशाखाकुलदेवताकुल- र्धिताः पुत्रास्तत्तद्गोत्रेण पुत्रवत् । अंशपिण्डविभागित्वं धर्मान्वयवत्, प्रतिग्रहीतृपित्राद्यन्वयाविशेषात् । 'वाञ्छ- तेषु केवलमिष्यते ॥ इति, तान्यनाकराणि । साकरत्वेऽपि न्ति पितरः पुत्रान्' 'गयां यास्यति यः पुत्रः' इत्यादौ
द्वयामुष्यायणस्य प्रतिग्रहीतृकुले साप्तपौरुषसापिण्डयापुत्रपदाविशेषात् । किं च प्रतिग्रहीन्या मातुः आसुरादि- भावप्रदर्शनार्थम् । केवलदत्तके पूर्वोक्तगौतमीयेन पालकविवाहोढात्त्वे 'पिता पितामहे योज्या संपूर्ण वत्सरे सुतैः। | कुले साप्तपौरुषसापिण्डयस्योक्तत्वात् । मानवीयेन माता मातामहे योज्या इत्याह भगवान् यमः ॥' इ. च जनककुले सापिण्डय निवृत्तरुक्तत्वात् । यस्तु त्यादिविहितसपिण्डीकरणे पालकमातुपितुरेव मातामह- सापिण्डय निर्णये केषांचिन्मान्यानां लेखः-जनकगोत्रेत्वेन अन्यत्रापि श्राद्धे तद्देवतात्वौचित्यात् । तथा णोपनयनादिसंस्कृतस्य तु जनककुले पिततो मातृतश्च दत्तकादीनां परिवेत्रादिदोषोऽपि न, 'भिन्नोदरे च दत्ते पाञ्चपौरुषं साप्तपौरुषं च सापिण्डयम् । प्रतिग्रहीच पितव्यतनये तथा । दाराग्निहोत्रसंयोगे न दोषः | तुः कुले तु त्रिपुरुषं प्रतिग्रहीतरि मुख्यपितृत्वप्रयोजकपरिवेदने ॥' इति गौतमस्मरणात् । भिन्नोदर इति । साप- स्योत्पादकस्योपनेतृत्वस्य चाभावात् प्रतिग्रहीतृगोत्रेण संन्यभ्रात्रोरन्यतरस्य विवाहादौ न परिवेत्रादिदोष इत्येतद- स्कृतस्य तु प्रतिग्रहीत्रादिभिरेव साप्तपौरुषं पाञ्चपौरुषं थेम्। दत्ते चेति । जनककुले ज्येष्ठभ्रातृसत्त्वऽपि न दत्तस्य चेति, तस्य मूलं न विद्मः । किं च । यदि प्रतिग्रहीतर्यविवाहादौ परिवेत्तत्वं नापि कनिष्ठविवाहादौ ज्येष्ठस्य । त्पादकत्वोपनेतृत्वाद्यभावान्न पितृत्वं कथं तर्हि त्रिपुरुष

Page #854

१३६२
व्यवहारकाण्डम्
सुतानां बहनजादिव्यवच्छेदः ।
अपुत्रस्य पितरत्या वा पुत्रेण पर
सापिण्डयं प्रतिग्रहीत्रादिश्राद्धादिकर्तत्वं वा दत्तकस्य ? | क्तरूपं पुत्रकार्यकारित्वं विधीयते । तेन तदेकवाक्यता न च पितृत्वं व्याप्यं सापिण्डयं समनियतं येन तदभावा- इष्टसिद्धिर्दोषाभावश्चेति सिद्धम् । नन्वेवमप्युत्तरार्धस्य त्सापिण्डयाभावः स्यात् । वस्तुतस्तु 'ऊर्व सप्तमात्पितृ का गतिरिति चेत्, अत्रोच्यते । पूर्वार्धेन केषाञ्चित् बन्धुभ्य' इति गौतमादिवचनैः प्रतिग्रहीत्रादिभिः सह । पुत्रकार्याणां सिद्धया तदर्थ तत्परिग्रहं प्रतिपाद्य प्रसंगासापिण्डयं पूर्वमुक्तमेवेति दिक् । व्यम.५३ | द्विषयविशेषे पिण्डादिरूपकार्यसिद्धिरपि अत एवेत्याह । परिग्रहविधिरहितस्यानधिकार :
स एवेति । बुद्धिस्थो विलक्षणभ्रातृपुत्र एवेत्यर्थः ।
तस्य, तस्यापि पितृव्यत्वावच्छिन्नस्यापि । कुर्वीतेत्यनेन अविधाय विधानं यः परिगृह्णाति पुत्रकम् ।
खफलार्थ तस्यावश्यकत्वेन तस्य स्वधर्मत्वं सूचितम् । विवाहविधिभागं तं न कुयोद्धनभाजनम् ॥
श्राद्धमेकोद्दिष्टादि । पिण्डपदेन दशसु दिनेषु दीयमानाः। परिग्रहविधिं विना परिगृहीतस्य विवाहमात्र कार्य
उदकमञ्जलिदानादि । क्रियापदेनाग्निसंस्कारादि । यद्वा न धनदानं, किन्तु तत्र पत्न्यादय एव धनभाजः पिण्ड
क्रियापदेन कर्मधारयः । अत एव 'क्रियालोपादि'त्येव दाश्च । विधिं विना तस्य पुत्रत्वानुत्पादात् ।
मनुनोक्तम् । तथा चोत्तरार्ध प्रागुक्तक्रमेणौरसादिभ्रात्रबाल.२।१३५ (पृ.२३७)
न्तराभावविषयम् । एवेन गोत्रजादिव्यवच्छेदः। यद्वा बृहत्पराशरः
भ्रातुः सुतानां बहूनां सत्वेऽपुत्रपितृव्येण कनिष्ठस्य
तस्यैव दत्तकत्वेन पुत्रीकरणे तद्विषयम् । एवेन पल्याभ्रातृणां एकपत्नीनां एकस्य एकस्या वा पुत्रेण पुत्रवत्वम्
दिव्यवच्छेदः । यद्वा अविभक्तभ्रातृसुतविषयम् । यद्वा अपुत्रस्य पितृव्यस्य तत्पुत्रो भ्रातृजो भवेत् ।।
विभक्तसंसृष्टभ्रातृसुतविषयम् । अत्र पक्षद्वये यथा पत्नी. स एव तस्य कुर्वीत श्राद्धपिण्डोदकक्रियाम् ।।
सत्वेऽपि दायहरत्वं भ्रातुस्तथा पत्न्यादिसत्त्वे भ्रात्रभावे बह्वीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः ।
तस्य धनहारित्वम् । भ्रातृसत्त्वे तस्य धनहारित्वेऽपि एका चेत्पुत्रिणी तासां सर्वासां पिण्डदस्तु सः।।
पिण्डदानादौ तस्यैवाधिकारो नांशहरणप्रयुक्तोऽन्यस्य । अपुत्रस्य पितृव्यस्य भ्रातृजस्तत्पुत्रो भवेदित्यन्वयः।
तत्र भ्रातृसत्वे जीवपितृक निषेधबाधकमिदं, विशेषअपुत्रपितव्यत्वावच्छिन्नस्य भ्रातुः सुतः तस्यापि पितु
विहितत्वात् । अत्र पक्षे यथा तस्य भ्रातृसुतश्चक्रे इत्याव्यत्वावच्छिन्नस्यापि पुत्रो भवेदित्यर्थः। तदेकवाक्य
दिना न विरोधस्तथोक्तं प्राक् । यद्वा । इदं तादृशगतत्वात् । 'सर्व वाक्य मिति न्यायेन व्याख्याने तूक्तविरोधः पितकविषयकमेवास्तु । सर्वथा पत्न्यादिः एव व्यवच्छेद्यः। शास्त्रान्तरविरोधश्च स्पष्ट एव । भ्रातृज एकोऽपि । अत
वस्तुतस्तु द्वादशविधपुत्राभावे पत्न्यादिसत्त्वे तेषां एव तदेकवाक्यता। अपुत्रस्येत्यनेन पुत्रसत्वे न तथेति
यथाक्रममुक्तरीत्या दायहरत्वेऽपि श्राद्धादिकमपि वंशासूचितम् । अत एव पूर्व तथा व्याख्यातम् । तद्याख्या
विच्छित्त्यादिवत् भ्रातृसुतेनैव कार्यमिति तदर्थमपि दत्तनानुरोधेन पितपत्न्यः सर्वा मातरः स्मृता इतिवत् प्रागु- कपरिग्रहो नेत्यनेन प्रतिपाद्यते इति न पूर्वतो वैरूप्यम्।
न च 'यश्चार्थहरः स पिण्डदायी' इति विष्णुस्मृति
विरोधः। तद्बाधनार्थमेवास्य प्रवृत्तेः। तथा च तत्र 'पुत्र: x व्याख्यानान्तरं स्थलादिनिर्देशश्च अस्मिन्नेव वृद्धगौतमवचने द्रष्टव्यः ।
पितृवित्ताभावेऽपि' इत्यत्र पुत्रपदेनैकादशप्रतिनिधिवदे*दमी.व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने
तस्यापि ग्रहणेनोक्त नियमस्य तदन्यविषयत्ववदेतदन्यद्रष्टव्यम् ।
विषयत्वमपीति न तद्विरोधः । तत्र पितृवित्ताभावेऽपी(१) दमी.३६; संप्र.२१३; बाल.२।१३५ (पृ.२२९) त्यस्य तस्य निर्धनत्वेन तदसत्त्वेऽपीतिवदुक्तक्रमेण स्वस्याद्ध (द्धं); समु.९५ याम् (याः) कृभ.८७९ समुवत् दच.७. | धिकारेऽपि तत्सत्त्वेऽनधिकारेण तदप्राप्तावपीत्यर्थः। (२) बाल.२।१३५ (पृ.२२९).
बाल.२।१३५(पृ.२२९)

Page #855

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, वेषां दायहरत्वविचारश्च
१३६३ शौनकः
वाससी कुण्डले दत्त्वा उष्णीषं चाङ्गुलीयकम् । पुत्रसंग्रहप्रयोगविधिः । तत्प्रसंगात् टीकायां पुत्रग्रहणे आचार्य धर्मसंयुक्तं वैष्णवं वेदपारगम् ।
सापिण्डयदौहित्रभागिनेयत्वादे विचारः। मधुपर्केण संपूज्य राजानं च द्विजान शुचीन् । शौनकोऽहं प्रवक्ष्यामि पुत्रसंग्रहमुत्तमम् ।
(१) राजाऽत्र ग्रामवासी। 'बन्धूनाहूय सर्वोस्तु ग्रामअपुत्रो मृतपुत्रो वा पुत्रार्थ समुपोष्य च। स्वामिनमेव चेति बृहद्गौतमस्मरणात् । यदपि तत्रैवाने वन्ध्या वा मृतपुत्रा वा पुत्रार्थ समुपोष्य च ॥ । 'मधुपर्क ततो दद्यात् पृथिवीशाय शासिने' इति पृथिवीश
(१) संग्रहं संग्रहणविधि, उपोष्य संग्रहदिनात् पदं तदपि ग्रामस्वामिपरमेव तस्योपक्रमस्थत्वेन बलवपूर्वेयुः।
. दमी.७१ / त्वात् । द्विजान् त्रीन् याचनार्थतया मधुपर्कादिना संपू (२) 'न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा, न स्त्री ज्येत्यर्थः।
दमी.७२ पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयावा, अन्यत्रानुज्ञानाद्भर्तः' (२) राजाऽत्र ग्रामस्वामी संनिहितत्वात्। संप्र.२२९ इति । इदं च भर्तृसत्वे । अन्यथा-'दद्यान्माता बेर्हिः कुशमयं चैव पालाशं चेध्ममेव च। . पिता वा यं स पुत्रो दत्त्रिमः स्मृतः' इति वत्सव्यास- एतानाहृत्य बन्धूंश्च ज्ञातीनाहूय यत्नतः ।। वचोविरोधः स्यात् । दानं प्रतिग्रहोपलक्षणम् । यत्तु ___ 'बन्धून्' आत्मपितृमातृबन्धून् । 'ज्ञातीन्' सपिसमन्त्रकहोमस्य पुत्रप्रतिग्रहाङ्गत्वात् व्याहृत्यादिमन्त्र- ण्डान् । बान्धवाद्याहानं दृष्टार्थ राजाहानवत् । बध्नन्ति पाठे च स्त्रीशूद्रयोरनधिकारात् तयोर्दत्तकः पुत्रो न स्नेहेनेति बन्धवः । जानन्त्यात्मीयतया परिगृहीतं नरमिति भवत्येवेति शुद्धिविवेके रुद्रधरेणोक्तम् । वाचस्पतिश्चैव- ज्ञातय इत्यर्थः शब्दद्वयसामर्थ्यात् । दमी.७२ मेवाह । तन्न । भर्तुरनुज्ञया स्त्रिया अपि प्रतिग्रहोक्तेः ।। बन्धूनन्नेन संभोज्य ब्राह्मणांश्च विशेषतः । यद्यपि मेधातिथिना भार्यात्ववददृष्टरूपं दत्तकत्वं होम- अग्न्याधानादिकं तन्त्रं कृत्वाऽऽज्योत्पवनान्तसाध्यमुक्तम् । स्त्रियाश्च होमासंभवस्तथापि व्रतादि
कम् ॥ वद्विप्रद्वारा होमादि कारयेदिति हरिनाथादयः। संबन्ध- बन्धूनाहूतान् ब्राह्मणान् पूर्ववृतान् , चकारादाहूतान् तत्त्वेऽप्येवम् । एवं शूद्रस्यापि । 'स्त्रीशूद्राश्च सधर्माणः' ज्ञातींश्च संभोज्येत्यर्थः ।
दमी.७३ इति ‘स्मृतेः। अत एव शूद्रकर्तृकहोमो विप्रद्वारैव दातुः समक्षं गत्वा तु पुत्रं देहीति याचयेत् । पराशरेणोक्तः । 'दक्षिणार्थ तु यो विप्रः शूद्रस्य जुह- दाने समर्थो दातास्मै ये यज्ञेनेति पञ्चभिः ।। याद्धविः । ब्राह्मणस्तु भवेच्छूद्रः शूद्रस्तु ब्राह्मणो भवेत्।।'
याचनं कारयेत् पूर्ववृतैाहाणैरित्यर्थः । दानसामर्थ्य अत्र माधवाचार्यः-'यो विप्रः शद्रदक्षिणामादाय तदीयं बहुपुत्रत्वं पल्यनुमतिश्चेत्यादि पञ्चभिर्दद्यादितिशेषः, हविः शान्तिपुष्टयादिसिद्धये वैदिकर्मन्त्रैर्जुहोति तस्य
'प्रतिगहीत मानवं सुमेधसः' (ऋसं.१०६२।१) इति विप्रस्यैव दोषः शद्रस्तु होमफलं लभेतैव' इति व्याच- मन्त्रलिङ्गात् ।
दमी.७३ चक्षे ।
सिन्धु.८६७-८७२
(१) दमी.७२ वृद्धगौतम इति कचित्पुस्तके; संप्र.२२९; (३) इदं च सधवाविधवोभयसाधारण मिति स्पष्ट
सिन्धु.८६३ प्रथमार्धम् ; व्यम.४८ प्रथमार्धद्वयम्: दच.१० मेव ।
बाल.२।१३०
वृद्धगौतमः.
(२)दमी.७२, संप्र.२२९ पाला (पला); व्यम.४८ (१) दमी.३ द्वितीयार्धम् , 'वन्ध्यो मृतप्रजो वाऽपी'ति यत्नतः (सत्तमः); दच.११. पाठान्तरम् : ७१ प्रथमार्धद्वयम् ; संप्र.२०६ द्वितीयार्थम् :२२९ (३)दमी.७२पू.,७३ तन्त्रं (तत्र) उत्त.; संप्र.२२९; व्यम. प्रथमार्थम् ; व्यम.४८ प्रथमार्धद्वयम्; सिन्धु.८६२ द्वितीयार्धम् । ४८ अग्न्या (अन्वा) कं तन्त्रं (यत्तन्त्र) नान्त (नादि); सिन्धु. बाल.२।१३० तृतीयार्धम् :२।१३५ (पृ.२३७,२३८) तृती. | ८६३ अग्न्या (अन्वा) कं तन्त्रं (यत्तन्त्र); दच.११ दमीवत्. यार्धम् कृभ.८७५ (-) अपुत्रो...वा (अपुत्रा मृतपुत्रा वा) (४) दमी.३६ पू.: ७३ ये (यो); संप्र.२०६ पृ.: द्वितीयार्धम् ; दच.२ द्वितीयाधम्: १० प्रथमार्धद्वयम्. । २२९; व्यम.४८; सिन्धु.८६३; दच.११ ये (यो),

Page #856

व्यवहारकाण्डम्
'देवस्य त्वेति मन्त्रेण हस्ताभ्यां परिगृह्य च। न्वाहेति प्रैषानुवचनकर्तृत्वेन भाव्युपयोगिनो मैत्रावरुणअङ्गादनेत्यच जप्त्वा आघ्राय शिशुमूर्धनि+॥ स्यैव भाव्यत्वमुक्तम् । तथेहाप्यनपाकृतर्णत्वेन चतुर्थ्य वस्त्रादिभिरलङ्कृत्य पुत्रच्छायावहं सुतम् । षष्ठथा शूद्रस्यैव दौहित्रभागिनेयावपि प्रति शेषितया नृत्यगीतैश्च वाद्यैश्च स्वस्तिशब्दैश्च संयुतम्। भाव्यत्वम् । अतस्तयोरेव विधेयत्वेन दौहित्रभागिनेयावेव
(१) पुत्रच्छाया पुत्रसादृश्यं, तच्च नियोगादिना शूद्रस्येति नियमविधिविषयताऽप्युक्ता । शूद्रस्य त्वविधे. स्वयमुत्पादनयोग्यत्वम् । यथा भ्रातृसपिण्डसगोत्रादि- यत्वेन तद्विषयत्वायोगात्तौ शूद्रस्यैवेति वचनव्यक्तौ विपुत्रस्य । न चासंबन्धिनि नियोगासंभवः । 'बीजार्थ प्रादिशेष्यन्तरपरिसंख्यापत्तेः । तस्माद्दौहित्रभागिनेयाब्राह्मणः कश्चिद्धनेनोपनिमन्व्यताम्' इति स्मरणेन नि- वेव शूद्रस्य मुख्यौ । तदभावे त्वन्योऽपि सजातीयः । मन्त्रणसंभवात् । ततश्च भ्रातृपितृव्यमातुलदौहित्र- 'शूद्राणां शूद्रजातिषु' इति तेनैवोक्तेः । न चेदं जातिभागिनेयादीनां निरासः पुत्रसादृश्याभावात् । एतदेवाभि- पदं दौहित्रभागिनेययोरेवोपसंहियते । यथा 'पुरोडाशं प्रेत्योक्तमग्रे तेनैव –'दौहिलो भागिनेयश्च शूद्राणां चतुर्धा करोति' इदं सामान्यवाक्यं 'आग्नेयं चतुर्धा करो. विहितः सुतः । ब्राह्मणादित्रये नास्ति भागिनेयः सुतः ति' इदं प्रधानवाक्यं, अग्निदेवताकत्वात् । अत क्वचित् ॥ इति । अत्रापि भागिनेयपदं पुत्रासदशानां एतस्य चतुर्धाकरणे पुरोडाशमिति सामान्यवाक्यस्योपसर्वेषामुपलक्षणं, विरुद्धसंबन्धस्य समानत्वात् । विरुद्ध- संहारो जायते, तथेति । दौहित्रत्वभागिनेयत्वयोः सजासंबन्धश्च नियोगादिना स्वयमुत्पादनायोग्यत्त्वम् । तीयत्वस्य च परस्परव्यभिचारित्वात् एकस्मृतौ सामायथा विरुद्धसंबन्धो विवाहगृह्यपरिशिष्टे च वर्जितः। न्यवाक्यवैयापत्तेश्च । वित्तं चैतदद्वैतनिर्णये तातदम्पत्त्योमिथः पितमातुसाम्ये विवाहो विरुद्धसंबन्धो, चरणैः।।
व्यम.४८-४९ यथा भार्यास्वसुर्दुहिता पितृव्यपत्नीस्वसा चेति ।
| गृहमध्ये तमादाय चरुं हुत्वा विधानतः । अस्यार्थः-यत्र दम्पत्योर्वधूवरयोः पितृमातृसाम्यं, वध्वा
__ यस्त्वा हृदेत्यूचा चैव तुभ्यमग्र ऋचैकया ॥ वरः पितृस्थानीयो भवति, वरस्य वा वधूमातृस्थानीया सोमो दददित्येताभिः प्रत्यच पञ्चभिस्तथा। भवति, तादृशो विवाहो विरुद्धसंबन्धः । तत्र यथाक्रम- स्विष्टकृदादिहोमं च कृत्वा शेष समापयेत॥ मुदाहरणद्वयम् । 'भार्यास्वसुर्दुहिता' श्यालिकापुत्री,
एवं सप्तभिर्मन्त्रैः सप्त चर्वाहुतीर्हत्वेत्यर्थः । दमी.७५ 'पितव्यपत्नीस्वसा' पितुव्यपल्याः भगिनी चेति । तथा दक्षिणां गुरवे दद्यात् यथाशक्ति द्विजोत्तमः । प्रकृते विरूद्धसंबन्धपुत्रो वर्जनीय इति, यतो रतियोगः नृपो राज्यार्धमेवापि वैश्यो वित्तशतत्रयम् । संभवति तादृशः कार्य इति यावत् । Xदमी.७३-७५ शूद्रः सर्वस्वमेवापि अशक्तश्चेद्यथाबलम् ।। . (२) छायावहं सदशम्। 'दौहित्रो भागिनेयश्चेति 'राज्याध' अर्धराज्योत्पन्नमेकवर्षीयं द्रव्यं, 'प्रदद्या. यथाभूतभाव्युपयोगित्वेन, दण्डस्य 'मैत्रावरुणाय दण्डं दर्धराज्योत्थमेकवर्षाहृतं धनमिति वृद्धगौतमस्मरणात् । प्रयच्छती'त्यत्र संभवत्यपि भाव्यत्वे चतुर्थ्या 'दण्डी प्रैषान- - - + दमी.व्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः' इत्यत्रिवचने
(१) दमी.७५ दाय (धाय) चा चैव (चेनैव) य क (ग्रेत्य); (पृ.१३५२) द्रष्टव्यम् ।
संप्र.२३० दाय (धाय); व्यम.४८, सिन्धु.८६४; दच. * बाल. व्याख्यानं 'जातोऽपि दास्यां शद्रेण' इति याज्ञ- ११ हुत्वा (कृत्वा) म भ (ग्रेत्य). वल्क्यवचने (पृ.१३३८) द्रष्टव्यम् । x संप्र. दमीवत् । (२) दमी.७५ पृ.; संप्र.२३० पू.; व्यम.४८, सिन्धु.
(१) दमी.१०,७३, संप्र.२३०; व्यम.४८ परि (प्रति) ८६४ ; दच.११ पू. आमा (चांघ्रा); सिन्ध.८६४ कृभ.८७४ आघ्राय (३) दमी.७५ वापि (वाथ) प्रथमार्धद्वयम् , वृद्धगौतमः, (आजिघ्रत्) 'प्रगृह्य' इत्यपि पाठान्तरम् दच.११.
७६ तृतीयार्धम् , वृद्धगौतमः; संप्र.२४० वृद्धगौतमः; व्यम. : (२) दमी.७३ पू., ७५ उत्त.; संप्र.२३०; ब्यम.४८; ४८ दद्यात् (दत्वा) राज्या (राष्ट्रा); कृभ.८८५ राज्या कृभ.८८३; दच.११.
! (राष्टा); दच.१२ वापि (वाथ).

Page #857

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
इदं च महाराजाभिप्रायेण । वित्तानां नाणकानां शतत्रयम्। सपिण्डेष सप्तमपुरुषावधिकेषु, सपिण्डेषु इति सामातच्च सौवर्णराजतताम्राणामुत्तममध्यमाधमकल्पनया ज्ञेयं, न्यश्रवणात् समानासमानगोत्रेष्विति गम्यते । तत्र समान'शतत्रयं नाणकानां सौवर्णमथ राजतम् । प्रदद्यात् ताम्रम. गोत्रतायाम । स्वगोत्रेषु कृता ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः। थवा उत्तमादिव्यवस्थया ॥ इति वृद्धगौतमस्मरणात्। विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्डयं विधीयते ॥' इति 'शूद्रः सर्वस्वमेवापि अशक्तश्चेद्यथाबलम् ।' सर्वस्वमेक- वृद्धगौतमीयं वचनं प्रमाणम् । गोत्रतां संततित्वम् । वर्षीयभृतिलब्धं द्रव्यम् । एकवर्षाहृतमिति स्मरणस्याविशे- 'दत्ताद्या अपि तनया निजगोत्रेण संस्कृताः । आयान्ति षात् 'सर्वस्वं चान्वये सतीति निषेधाच्च । दमी.७५-७६ पुत्रतां सम्यगन्यबीजसमुद्भवाः ॥' इति कालिकापुराणा
पुत्रग्रहणे सापिण्ड्यगोत्रजातिदौहित्रभागिनेयत्वादेविचारः त् । 'संततिर्गोत्रजननकुलान्यभिजनान्वयाविति त्रिका*ब्राह्मणानां सपिण्डेषु कर्तव्यः पुत्रसंग्रहः । ण्डीस्मरणाच्च । न तु गोत्रतापदेन गोत्रसंबन्धी विधीतदभावेऽसपिण्डे वा अन्यत्र तु न कारयेत् ॥ यते सगोत्रेष्वेव पुत्रीकरणेन तस्य साहजिकतया विधानाक्षेत्रियाणां स्वजातौ वा गुरुगोत्रसमेऽपि वा। योगात् । 'न सापिण्डयं विधीयते' इति असपिण्डस्य पुवैश्यानां वैश्यजातेषु शूद्राणां शूद्रजातिषु ॥ सर्वेषां चैव वर्णानां जातिष्वेव न चान्यतः ॥ च निषिध्यते, असमानगोत्रस्य पुत्रीकरणे 'गोत्ररिक्थे यदि स्यादन्यजातीयो.गृहीतो वा सुतः क्वचित्। जनयितुर्न भजेद् दत्रिमः सुतः' इति मानवम् । 'दत्तक्रीताअंशभाजं न तं कुर्याच्छौनकस्य मतं हि तत् ।। दिपुत्राणां बीजवस्तुः सपिण्डता । पञ्चमी सप्तमी तद्वद् गोत्रं दौहित्रो भागिनेयश्च शूद्रैस्तु क्रियते सुतः। तत्पालकस्य च ॥ इति बृहन्मानवं वचःप्रमाणम् । सोऽयं ब्राह्मणादित्रये नास्ति भागिनेयः सुतः कचित् ॥ मुख्यः कल्पः । तदसंभवेऽनुकल्पमाह-'तदभावेऽसपि
ण्डेषु' इति । तेषां सपिण्डानामभावेऽसपिण्डोऽपि पुत्री. * बाल. व्याख्यानं 'जातोऽपि दास्यां शूद्रेण' इति याज्ञव
कार्यः। असपिण्डाः सप्तमपुरुषबहिर्भताः असंबन्धिनश्च । ल्क्य वचने (पृ.१३३८) द्रष्टव्यम् ।
तेऽपि द्विविधाः समानगोत्राः असमानगोत्राश्चेति । तत्रा(१) दमी.२४; संप्र.२०८ पिण्डे वा (पिण्डो वा); व्यम.
पि पूर्वोदाहृतमेव वचनं प्रमाणम् । तदयं निर्गलितोऽर्थः । ४८ संप्रवत् ; सिन्धु.८६५ संप्रवत्; बाल.२।१३५ (पृ.२३९) पिण्डे वा (पिण्डेषु); समु.९५; कृभ.८८५ संप्रवत् दच.४.
समानगोत्रः सपिण्डो मुख्यः, तदभावेऽसमानगोत्रः सपि
ण्डः। यद्यपि असमानगोत्रः सपिण्डः, समानगोत्रोऽसव्यम.४८ समे (समो); बाल.२।१३४ (ब्राह्मणानां सपिण्डेषु पिण्डश्च इत्युभौ अपि तुल्यकक्षौ एकैक विशेषणराहित्याशूद्राणां शूद्रजातिषु) इति पाठो लिखितः; समु.९५ व्यमवत्; दुभयोः, तथापि गोत्रप्रवर्तकपुरुषात् सापिण्ड्यप्रवर्तककृभ.८७० स्वजातौ वा (क्षत्रजातौ) पूर्वार्ध::८८५ समे (समो) पुरुषस्य संनिहितत्वेन अभ्यर्हितत्वम् । तेन च असमानजातेषु (जातौ वा); दच.६ स्वजातौ वा (सजातौ च). गोत्रोऽपि सपिण्ड एव ग्राह्यः मातामहकुलीनः सर्वथा
(३) दमी.२८ षां चैव (षामपि) : ४३ न चा (च ना); सपिण्डाभावेऽसपिण्डः तत्रापि सोदकः आचतुर्दशात् । संप्र.२१० दमी.(पृ.२८)वत् : २१५, व्यम.४८ जाति मसातगोब पयागत.
जाति समानगोत्रः प्रत्यासन्नः, तस्याभावेऽसमानोदकः सगोत्र (ज्ञाति) न चा (च ना); बाल.२०१३४ जाति (शाति); समु. ९५; कृभ.८८५; दच.६ षां चैव (पामेव).
संप्र.२१५; ब्यम.४०, ४८ शूद्र....तः (शूद्रस्यापि च - (४) दमी.२९ वृद्धगौतमः : ४३ वा (ऽपि); संप्र.२१० दीयते) पू.; बाल.२।१३४ पूर्वार्धे (दौहित्रं भागिनेयं वा वृद्धगौतमः; समु.९६ वा (वै) वृद्धगौतमः; कृभ.८७१ वा शूद्राणां चापि दीयते) पृ. : २११३५ (पृ.२२६) उत्त, वृद्ध. सुतः कचित् (ऽपि च नन्दनः) तं...कस्य (कुर्वीत मन्वादीनां); गौतमः : (पृ.२ ३९) शूद्वैस्तु क्रियते सुतः (शूद्राणां वाऽपि दादच.५, ४० वा (ऽपि).
। प्यते); समु.९५ वृद्धगौतमः; कृभ.८८५, ८८७ शूदै...तः (५) दमी.३१ उत्त, वृद्धगौतमः : ४३:५१ (शूद्रस्यापि च दीयते) पू.: ८८७ शूद्वैस्तु क्रियते (शूद्राणां नेयश्च (नेयो वा) द्वैस्तु क्रियते (द्राणां विहितः) पू., । विहितः): ८८८ वृद्धगौतमः, दच.६.

Page #858

१३६६
व्यवहारकाण्डम्
एकविंशात् । तस्याप्यभावेऽसमानगोत्रोऽसपिण्डश्चेति । मनु:-'भ्रातृणामेकजातानामेकश्चेत् पुत्रवान् भवेत् । तदाह शाकल: 'सपिण्डापत्यकं चैव सगोत्रजमथापि वा। सर्वे ते तेन पत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥' इति । अत्र भ्रा. अपुत्रको द्विजो यस्मात्पुत्रत्वे परिकल्पयेत् ॥ समानगोत्र- तृणां प्रतिग्रहीतृत्वप्रतिपादनात् ग्राह्यत्वाभावोऽवगम्यते। जाभावे पालयेदन्यगोत्रजम् ॥' इति । सगोत्र इत्यनेन एकजातानामित्यनेन एकेन पित्रा एकस्यां मातरि जासोदकसगोत्रौ गोते । अत्र च पूर्वपूर्वस्य प्रत्यासत्यतिश- तानामेव ग्रहीतत्वं न भिन्नोदराणां भिन्नपितकाणां वा इति येन निर्देश इति । तदेवाह वसिष्ठोऽपि- 'अदूरबान्ध- गम्यते। भ्रातृणामिति पुंस्त्व निर्देशात् पदद्वयोपादानमामवं बन्धुसंनिकृष्टमेव प्रतिगृह्णीयात्' इति ।
र्थ्याच्च सोदराणां भ्रातृभगिनीनामपि परस्परपुत्रग्रहीतृत्वा___ अत एव वृद्धगौतमः-'यदि स्यादन्यजातीयो भावोऽवगम्यते । तदाह वृद्धगौतमः- 'ब्राह्मणादित्रये गृहीतो वा सुतः क्वचित् । अंशभाजं न तं कुर्या- नास्ति भागिनेयः सुतः क्वचित्' इति भागिनेयपदं भ्रा. च्छौनकस्य मतं हि तत् ॥' इति असमानजातीयस्य | तृपुत्रस्याप्युपलक्षणम् । तेन भगिन्या भ्रातपुत्रो न ग्राह्य अंशभाक्त्वं निषेधति, तस्मादसमानजातीयो न इत्यर्थः सिध्यति, भ्रातृणामेव ग्रहीतृत्वप्रतिपादनात् । पुत्रीकार्यः इति सिद्धम् । अत एव मनु:--'सदृशं यद्यपि 'भ्रातृपुत्रौ स्वसदुहितृभ्यामि'त्यनेन एकशेषोऽवप्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः' इति । सदृशं गम्यते ततश्च भ्रातृभगिनीपुत्रयोः भ्रातृभगिनीभ्यां परस्पर सजातीयम् । 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' पुत्रीकरणमवगम्यते, तथापि एकजातानामिति भ्रातृविशेइति योगीश्वरस्मरणात् । यत्तु मनुनैव- 'क्रीणीयाद्यस्त्वप- षणेन एकं जातं जातिर्येषां ते एकजाताः, 'जातिर्जातं तु त्यार्थे मातापित्रोर्यमन्तिकात् । स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशो- ' सामान्यम्' इति कोशात् तेषां समानजातीयत्वप्रतिपादऽसदृशोऽपि वा । इत्युक्तं तत्र गुणैः सदृशोऽसदृशो वेति नात् भ्रातृणां पुंसां भ्रातपुत्रस्य भगिनीनां च स्त्रीणां व्याख्येयं न जात्येति । यत्तु 'सदृशं न जातितः किन्तर्हि भगिनीपुत्रस्य पुत्रीकरणं सिध्यति । न भ्रातपुत्रस्य कुलानुरूपैर्गुणैः, तेन क्षत्रियादिरपि ब्राह्मणस्य पुत्रो युज्यते' भगिन्या भगिनीपुत्रस्य भ्रात्रा वा पुत्रीकरणं संभवति । इति मेधातिथिना व्याख्यातं, यच्च 'शूद्रोऽपि किल पु- स्त्रीपुंस्त्वजातिभेदात् । ननु सकृदुच्चरितस्य एकजातानात्रो भवतीत्यभिप्रायः' इति कल्पतरुव्याख्यानं, तदुभ- मित्येकस्थ पदस्य सोदरत्वं समानजातीयत्वं च इत्यर्थयमपि 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' इत्यु- द्वयं न संभवति 'सकृदुच्चरितः शब्दः सकृदेवार्थ गमदाहृतयोगीश्वरवचनविरोधात् 'जातिष्वेव न चान्यतः' यति' इति न्यायविरोधात् इति चेत्, न । 'असंसृष्टयपि इति शौनकवचन विरोधाच्च उपेक्ष्यम् । यत्तु मनुना 'स्व- चादद्यात् संसृष्टो नान्यमातृजः' इत्यत्र संसृष्टंपदस्य यंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः' इत्यत्र शौद्रस्य पुत्र- | सोदरपरत्वेन संसृष्टपरत्वेन च विज्ञानेश्वराचार्यैाख्याप्रतिनिधित्वेन परिगणनं कृतं तच्छद्रेण दास्यामुत्पादितस्य तत्वादिहापि तथैव इति न दोष इत्यलम् । अनूढोत्पन्नस्य मुख्यपुत्रत्त्वाभावात् पुत्रप्रतिनिधित्वमभि- बहुवचनं द्वित्त्वस्याप्युपलक्षणं, बहुषु द्वयोः संभप्रेत्य इति व्याख्येयम्। 'जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतों- वात् । यदि हि द्विपिता स्यादेकैकस्मिन् पिण्डे द्वौ ऽशहरो भवेत् । मृते पितरि कर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिनम्। द्वावुपलक्षयेत् इति द्विपितृकत्त्वसंभवाच्च । एक एकोऽपि अभ्रातृको हरेत्सर्व दुहितृणां सुताहते ॥ इति योगीश्वर- चेत् इत्यनेन द्वयोर्बहूनां वा पुत्रवत्त्वे सुतरां सुकरं पुत्र. स्मरणात् । तस्मात् सदृशं दातुः प्रतिग्रहीतुश्च सवर्णमि- ग्रहणमन्येषामपुत्राणां गमयति, न एकीयैकपुत्रग्रहणं त्यपरार्कव्याख्यैव अत्र साधीयसी । याज्ञवल्क्योऽपि व्यावर्त्तयति एकपदोपादानसामर्थ्यात् तेन इत्येकत्वनि'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' इति । संनि- देशाच्च । पुत्रः पत्रौ पुत्रा वा विद्यन्ते यस्य इति मतुप् । हितसगोत्रसपिण्डेषु च भ्रातृपुत्र एव पुत्रीकार्य इति। तेन चैकस्यापि पुत्रस्य दानाभ्यनुज्ञाने 'न त्वेवैकं पुत्रं द. अभ्युपगतं चैतद्विज्ञानेश्वराचार्यैरपि 'भ्रातृपुत्र एव पुत्री- द्यात्' इति निषेधस्यात्रानवकाशः। स हि संतानाय कार्यः' इति । अत्र सोदरभ्रातपुत्र एव पुत्रीकार्यः इत्याह | पूर्वेषाम्' इति हेतुवचनप्रतिपादितपित्रादिपूर्वसंतानस्य

Page #859

दायभागः – पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३६७
पुत्रिण इत्यत्र, पुत्र एषामस्तीति भवनार्थकेन अस्तिना पुत्रभवनप्रतिपादनादभावितस्य च भवनायोगात् प्रतिग्रहीतुव्यापार आक्षिप्यते । तथा च अत्रिः 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिः सदा' इति । वसिष्ठोऽपि पुत्रं प्रतिग्रहीष्यन् बन्धूनाहूय राजनि चावेद्य निवेशनस्य मध्ये व्याहृतिभिर्हुत्वा अदूरबान्धवं बन्धुसंनिकृष्टमेव प्रतिगृह्णीयात्' इति । शौनकोऽपि 'दातुः समक्षं गत्वा तु पुत्रं देहीति याचयेत् |' याचयेदिति प्रयोजके णिच्, तेन याचनार्थवृत ब्राह्मणद्वारा याचयेदिति । एतेन अकृतस्यैव भ्रातृपुत्रस्य पितृव्यपुत्रत्वं, 'अपुत्रस्य पितृव्यस्य तत्पुत्रो भ्रातृजो भवेत् । स एव तस्य कुर्वीत श्राद्धपिण्डोदकक्रियाम् ॥' इति बृहत्पराशरस्मरणादिति चोद्यं निरस्तम् । प्रतिग्रहीतृव्यापारं विना तत्पुत्रत्वानुपपत्तेः । न च गूढोत्पन्नदत्तात्मनोः कर्तृव्यापाराभावः, 'गृहे प्रच्छन्न उत्पन्नो गूढजस्तुः सुतः स्मृतः । दत्तात्मा तु स्वयंदत्त' इति कर्तृव्यापाराश्रवणात् इति वाच्यम् । तत्रापि फलस्य क्रियासामानाधिकरण्यान्यथानुपपत्त्या तत्कल्पनात् । तस्माद् 'भ्रातृणामेकजातानामि'ति 'अपुत्रस्य पितृव्यस्येति वचनं न यथाश्रुतमेवार्थवत् त्रयोदशपुत्रापत्तेः । न चेष्टापत्तिः । पुत्रान्द्वादश यानाह नृणां स्वायंभुवो मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः पडदायादबान्धवाः ||' इति द्वादशसंख्याविरोधात् । नन्वस्त्येव संख्याविरोधः । 'औरसः पुत्रिका बीजक्षेत्रजौ पुत्रिकासुतः । पौनर्भवश्च कानीनः सहोढो गूढसंभवः ।। दत्तः क्रीतः स्वयंदत्तः कृत्रिमश्चापविद्धकः । यत्र क्व चोत्पादितश्च स्वपुत्रा दश पञ्च च ॥' इति स्मृत्यन्तरस्मरणात् । ' पुत्रास्त्रयोदश प्रोक्ता मनुना येऽनुपूर्वशः । संतानकारणं तेषामौरसः पुत्रिका तथा ॥' इति बृहस्पतिस्मरणात् । ' क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकादश यथोदितान् । पुत्रप्रतिनिधीनाहु: क्रियालोपान्मनीषिणः ॥ इति स्मरणात् । ‘औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ । दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः ॥' इति मनुस्मरणाच्चेति चेत् । सत्यम् । केषाञ्चित् क्वचि - दन्तर्भावात् क्वचिद्वहिर्भावाच्च तत्तत्सङ्ख्योपपत्तेर्न द्वादशसङ्ख्याविरोध इति स्थितम् ।
किं च अपुत्रदायाधिकारे, 'पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ
पितृद्वयसाधारण्येनापि पुत्रेण निर्वाहात् उक्तनिषेधस्य भ्रात्रतिरिक्तविषयतासिद्धेः। किं च दानस्य स्वस्वत्त्वनिवृत्तिपूर्वकपरस्वत्वापादनरूपत्वात् तस्य चानेन निषेधात्, प्रकृते चैकस्योभयसाधारणीकरणेन स्वत्त्व निवृत्त्यभावात् कन्यादान इव दानपदार्थस्य गौणत्वात् पुत्रपदस्य औरसे मुख्यत्वात् औरसत्त्वमेव पुत्राणां सिद्धयति । तेन च भ्रातृकृतपुत्रप्रतिनिधीनां परिग्रहणाभावोऽवगम्यते । 'भवेद्' इत्यनेन पुत्रवत्तायाः सत्ताप्रतिपादनात् भूतपुत्रत्वं भवि व्यत्पुत्त्रत्त्वं च व्यावर्तयति । तेन चातीतेन भ्रातृपुत्रेणा न्यस्य भ्रातुर्न 'पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखमि'त्यादि फलसंबन्धः, न च अनागतपुत्रप्रतीक्षायां पुत्रान्तरपरिग्रह इति । 'तत्' शब्देन अपुत्राणामेव भ्रातॄणां परामर्शाजनकस्य स्वपुत्रसंबन्धाभावव्यावर्तनाय सर्व इति । 'ते' इत्यत्र स च, तौ च ते च इत्येकशेषादेकस्य द्वयोर्बहूनां वा पुत्रेच्छया तत्पुत्रीकरणं भवति । 'तेन' इति येन जनकस्य पुत्रत्वं तेनैव सर्वेषामपीति । पुत्रेण इति एकत्वनिर्देशादेकस्याप्यनेकपुत्रत्वाभिधानेन 'न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा' इत्येतन्निषेधस्यात्रानवकाश इत्युक्तमेव ।
तथा च कालिकापुराणे वेतालभैरवयोः शंकरात्मज थोरेकेन पुत्रेणोभयोः पुत्रवत्त्वं लिङ्गं दृश्यते । ऋषय ऊचुः 'अपुत्रस्य गतिर्नास्तीत्यादि । ननु इदमेकस्यानेकपुत्रत्वं किं युगपदुत्पत्स्यतेऽथवा क्रमेण ? नाद्यः, युगपत्प्रतिगृह्णीयुरिति विध्यभावात्। नापरः, पूर्वसंस्कारविरुद्धे तत्सजातीयसंस्कारान्तरानुपपत्तेः इति चेत् । न । 'सप्तदशावराश्वतुर्विंशतिपरमाः सत्रमासीरन्' इतिवत्, तत्सर्वशब्दयो र्द्वन्द्वैकशेषेण प्रतिग्रहीतृभ्रातृसाहित्यस्यात्र विवक्षितत्वात् । तेन दानमपि सहितेभ्य एव सिध्यति, यथा तुलापुरुषे सहितानामेव ऋत्विजां संप्रदानत्वं प्रतिग्रहीतृत्वं चेति । तदाहु: ' इत्यावाह्य सुरान् दद्यादृत्विग्भ्यो हेमभूषणम् ।' इत्यत्र ऋत्विग्भ्य इति बहुवचनान्मिलितानामेव संप्रदानत्वम् । तेन च ' सर्वेषामुपरि गुरुहस्तं कृत्वा तदधःक्रमेण ऋग्वेद्यादीनामृत्विजां हस्तानाधाय भूषणानि देयानि ' इति वाचस्पतिमिश्राः । न च युगपदनेकपुत्रत्वामुपपत्तिरपि युगपत्प्रतिग्रहेण द्रौपदी भार्यात्ववदस्य विलक्षस्यैवाने पुत्रत्वस्य प्रसिद्धयामुष्यायणत्ववत्स्वीकारात् ।
व्य. का. १७२

Page #860

व्यवहारकाण्डम्
भ्रातरस्तथा । तत्सुताः। इति पञ्चमस्थानस्थितिविरो- | 'सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् । सर्वास्ताधश्च । अयमभिसंधिः। भ्रातृव्यस्याकृतस्यापि पुत्रत्वे. स्तेन पुत्रेण पुत्रिण्यो मनुरब्रवीत् ॥' इत्यत्रापि अकृतस्य ऽपुत्रत्त्वाभावादपुत्रधनाधिकारे पञ्चमस्थाने भ्रातृव्यपरि- पुत्रत्त्वं न स्यात् । न चेष्टापत्तिः, आचारविरोधात्। 'पितृगणनं विरुद्धम् । एवं 'पुत्रः पौत्रः प्रपौत्रश्च तद्वद्वा पल्यः सर्वा मातरः' इति पितृपत्नीत्वमात्रनिमित्तकमातृत्वभ्रातृसंततिः । सपिण्डसंततिर्वापि क्रियाहा॑ नृप जायते॥' व्यपदेशविरोधाच्च इति चेत्, मैवम् । सपत्नीपुत्रस्य इत्यादि पिण्डाधिकारे ज्ञेयम् । नन्विदमप्रयोजकं साक्षाद्भवयवारब्धतया अकृतस्यापि पुत्रत्त्वसंभवात् । यत्पिण्डरिक्थाभावादपुत्रत्त्वमिति, 'अप्रशस्तास्तु कानी- वचनं तु नियमार्थमित्युक्तमेव । भ्रातृव्ये तु दम्पत्योरनगूढोत्पन्नसहोढजाः। पौनर्भवश्व नैवैते पिण्डरिक्था- न्यतरस्याप्यवयवसंबन्धाभावान्नाकृतस्य पुत्रत्त्वमिति । शभागिनः॥' इति विष्णुना कानीनादीनां पत्रत्वेऽपि यत्तु बृहस्पतिना 'यद्येकजाता बहवो भ्रातरस्तु सहोदपिण्डरिक्थाभावदर्शनात् । तथा पिण्डरिक्थाभावेऽप्यकृ. राः । एकस्यापि सुते जाते सर्वे ते पुत्रिणः स्मृताः॥ तस्यैव भ्रातव्यस्य अस्तु पुत्रत्वं, का क्षतिः, इति चेत्, बहीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः । एका चेत्पुमैवम् । 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषाम्' इत्यनेन पिण्डरिक्थ- त्रिणी तासां सर्वासां पिण्डदस्तु सः ॥ इति भ्रातृव्यभागित्वं हि पुत्रत्वस्य प्रयोजकमुक्तम् । तदभावे क्लीबादे- धर्मातिदेशः सापल्येऽभिहितः, सोऽपि प्रतिनिधित्वाभिप्रारिव पुत्रत्त्वस्वरूपसत्तामात्रस्याप्रयोजकत्वात् । 'अपुत्रे- | येण न पुत्रीकरणाभिप्रायेण, भञवयवारब्धत्वेन पुत्रणैव कर्तव्यः पत्रप्रतिनिधिः सदा' इति विधिप्रत्ययश्रव- त्त्वस्य सिद्धत्त्वात् । विकलावयवारब्धत्वेन प्रतिनिधित्वेऽणेनाकृतस्य पुत्रत्त्वायोगाच्च । न च भ्रातृव्येतरविषयोऽयं | पि सिद्धे वचनं नियमार्थमित्युक्तमेव । तदेतत्स्पष्टीकृतं देव. विधिरिति वाच्यं, संकोचे प्रमाणाभावात् । प्रत्युत स्वामिना। 'उभयत्रापि नान्यः प्रतिनिधिः कार्यः' इत्यनेन 'एकमेव करिष्याव:' इत्युपक्रम्य 'तमेव चके तनयं | ग्रन्थेन। विवृतं चैतच्चन्द्रिकायाम् । उभयत्रापि यद्येकजावेतालोऽपि स्वकं सुतम्' इति वैतालीयभैरवपत्रपुत्रीकर- ता' इत्येव वचनद्वयेऽपि भ्रातसुते सपत्नीसुते च पुत्रप्रतिणलिङ्गविरोधाच्च । किं च यत्र दशानां सोदराणां मध्ये, | निधितया कथंचित्संभवत्यन्यो न प्रतिनिधिः कार्य इति । पञ्च प्रत्येकं दशपुत्राः, पञ्च चात्यन्तमपुत्राः, तत्र पञ्चा विज्ञानेश्वरोऽषि मानवं वचो व्याचष्टे भ्रातृपुत्रस्य पुत्रीनामपुत्राणां प्रत्येकं पञ्चाशत्पुत्रत्वापत्तिः, पञ्चाशतश्च | करणसंभवेऽन्येषां पुत्रीकरण निषेधार्थ, न पुनः पुत्रत्त्वपुत्राणां प्रत्येकं दशपितृकतापत्तिरित्याद्यनेकोपप्लवः ।
प्रतिपादनाय, 'तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः' इत्यनेन विरोधान चेष्टापत्तिः। 'पुत्रप्रतिनिधिः कार्यः' इत्युपादेयगतैक- दिति । भ्रातव्याभावेऽन्योप्युक्तरीत्या प्रत्यासन्नः । त्वविवक्षणात् । 'एकश्चेत्पुत्रवान् भवेत् , सर्वे ते तेन तथा च शौनकः 'क्षत्रियाणां सजातौ वै गुरुगोत्रसमेऽपि पुत्रेण' इत्यत्र पुत्रपुत्रवतोरुभयोरपि प्रत्येकं श्रुतैकत्ववि- वा । वैश्यानां वैश्यजातेषु शूद्राणां शूद्रजातिषु ॥ स. रोधाच । न च 'स्वपुत्रैतृपुत्रैश्च पुत्रवन्तो हि स्वर्गताः' | र्वेषां चैव वर्णानां जातिष्वेव च नान्यतः ॥ दौहित्रो इत्यत्र भ्रातृपुत्राणां बहुत्वश्रवणात् बहवोऽपि | भागिनेयश्च शूद्रैस्तु क्रियते सुतः । ब्राह्मणादित्रये नास्ति भ्रातपुत्रा अकृता एवैकस्य पुत्रा भवेयुरिति वाच्यम् । भागिनेयः सुतः क्वचित् ॥' इति । सजातौ क्षत्रियजातौ। तस्य लौकिकसिद्धबहुत्वानुवादकार्थवादगतत्त्वेनाविव- जातिसामान्योपादानेऽपि प्रत्यासत्तिः पूर्ववदत्रापि नियाक्षितत्त्वात् । अस्मत्सखे तु एकेनैव प्रकृतनित्य-मिका, 'अदूरबान्धवमित्यादिवसिष्ठस्मरणात् । सपिण्डाविधिसिद्धौ अनेकोपादानस्य वैयर्थ्यांदशास्त्रीयत्त्वाच्च । | भावे 'गुरुगोत्रसमेऽपि वा' क्षत्रियाणां प्रातिस्विकगोत्रा. तस्मात् संनिहितसगोत्रसपिण्डेषु भ्रातृपुत्र एव पुत्रीकार्य भावाद् गुरुगोत्र निर्देशः। अत एव व्यवधानात् सपिण्डाइति स्थितम् । ततश्च 'कृतत्त्वेन प्रथमं धनपिण्डभागित्त्वम- | भावे सगोत्रविधानम् । तत्रापि जातावित्येव 'सर्वेषां चैव कृतत्वेन च स्वस्वस्थान' इति विष्णुवचनं तु पूर्वपूर्वपरि- | वर्णानां जातिष्वेव च नान्यतः' इति वाक्यशेषात् तेन च गणितपुत्रसद्भावविषयमिति न कोऽपि विरोधः । नन्वेवं, । भिन्नजातीयसपिण्डसगोत्रव्यावृत्तिः। वैश्यजातेषु वैश्यजा

Page #861

दायभागः - पुत्रप्रकाराः,
तिष्वित्यर्थः ' जातिर्जातं तु सामान्यम्' इति त्रिकाण्डी यस्मरणात् । अत्रापि सामान्योपादानेऽपि प्रत्यासत्तिः पूर्ववन्नियामिका | 'गुरुगोत्रसमेऽपि वा' इत्यत्रापि प्रव र्तते, पौरोहित्याद् राजन्यविशामिति स्मरणात् । 'स्वगोत्रेषु कृता ये स्युः' इत्युपक्रमस्य त्रैवर्णिकसाधारण्याच्च । सपि Postभावे गुरुगोत्रसम इत्यत्रापि तुल्यं प्रत्यासत्तेर्निया - मकत्वात् । शूद्रजातिष्विति । अत्रापि प्रत्यासत्तिः पूर्वव देव । गुरुगोत्राश्रवणाच्च 'गुरुगोत्रसमेऽपि वा' इत्य. स्यात्राप्रवृत्तिः । तेन शूद्रजातिमात्र इति सिद्धयति ।
तदाह ब्रह्मपुराणं 'शूद्राणां दासवृत्तीनां परपिण्डोपजीविनाम् । परायत्तशरीराणां न क्वचित्पुत्र इत्यपि ॥ तस्माद्दासस्य दास्याश्च जायते दास एव हि ।' इति । त्रैवर्णिकानां त्रैवर्णिकानुलोमजानां चोत्कृष्टत्त्वात् प्रतिलोमजानां चापकृष्टत्त्वात् न क्वचित्पुत्रः कर्तुं शक्यते, इति शूद्र एव पुत्रीकार्यो दासदास्युत्पन्नत्वादिति । ३ ननु क्षत्रियादिवाक्यत्रयं नारम्भणीयं, न्यायसाम्येन पूर्ववाक्यादेव तदर्थसिद्धेः, आरम्भे वापि 'सर्वेषां चैत्र वर्णानाम्' इत्यनेन पौनरुक्त्याच्चेति चेत्, मैवम् । क्षत्रियादिपदैः क्षत्रियादिसमानधर्मकमूर्धावसिक्तादीना - मपि प्राप्त्यर्थत्वात् । ' ब्राह्मणेन क्षत्रियायामुत्पादितः क्षत्रिय एव भवति, क्षत्रियेण वैश्यायां वैश्य एव, वैश्येन शूद्रायां शूद्र एव भवति' इति शङ्खस्मरणात् । 'सजातो' इति क्षत्रियादिसमानधर्मत्वेऽपि मूर्धावसिक्तादीनां क्षत्रियादिपु त्रत्त्वाभावबोधनायेति । 'तिस्रो वर्णानुपूर्व्येण' इत्यानुपूर्व्यलिङ्गात् । न च 'सर्वेषां' इत्यनेन पौनरुक्त्यं तस्य वर्णानामनुलोमानां च स्वजातिनियमानुवादेन प्रतिलोमानां तदभावबोधनार्थत्वात् । तदेवाह – सर्वेषा मिति । वर्णपदोपादानसामर्थ्याद्वर्णानामेव सजातिनियमः स्यात् नानुलोमजानामिति तत्प्राप्त्यर्थं सर्वपदोपा दानं, प्राप्तिश्च वर्णसमानधर्मत्वात् । न च वर्णविशेषणं तत्, चकारानुपपत्तेः । ततश्च वर्णानामनुलोमजानां च 'जातिष्वेव ' इति नियमः, नान्यतो, नान्येषु प्रतिलोमेष्वित्यर्थः ।
तेषां दायहरत्वविचारश्च
| संहारादिति चेत्, मैवम् । अपवादलौकिकवैदिकप्रत्यासत्तिनियामकवृद्धव्यवहाररूपन्यायविरोधात् प्रयोजनाभावादतिप्रसंगात् । अनेनैव प्रत्यासत्तिसामान्याप| वादे ' दौहित्रो भागिनेयश्च' इति प्रत्यासत्तिविशेषापवादासङ्गतेश्च । तस्माद्यथोक्तव्याख्येव प्रयोजनवतीति । प्रत्यासत्तिसामान्यात् प्राप्तयोर्दोहित्र भागिनेययोस्त्रैवर्णिकेष्वपवादमाह - दौहित्र इति । तुशब्दस्य चावधारणार्थतया शूद्रैरेवेति नियमात् त्रैवर्णिकव्यावृत्तिः । तत्र हेतुमाह'ब्राह्मणादित्रय' इति । क्वचिदपि शास्त्रे भागिनेयस्य त्रैवर्णिक सुतत्वादर्शनाच्छूद्रविषयत्वमेवेति समुदायार्थः, भागिनेय इत्यविवक्षितं, हेतौ व्यर्थविशेषणतापत्तेः, विवक्षायां भागासिद्धेश्व । दौहित्र भागिनेयौ शूद्रविषयी शास्त्रान्तरे त्रैवर्णिकविषयत्त्वाभावात्, यथा सुरापानादाविति प्रयोगात्, तेनोभययोस्त्रैवर्णिकविषयत्वासिद्धिः ।
ननु इदं पूर्ववाक्यप्राप्तप्रत्यासत्यपवादकतयैव कुतो नेष्यते ' अदूरबान्धवं' इति वसिष्ठवाक्य विरोधादिति चेत्, न, तस्य ब्राह्मणवाक्यैकवाक्यतयोप
१३६९
अथेदं वाक्यद्वयं शब्दविधयैव स्वस्वविषये प्रमाणं नानुमानविधया, तेन भागिनेयमात्रस्यैव त्रैवर्णिकविषयत्वाभावो न दौहित्रस्येति वाच्यं तदपि न, वाक्यभेदापत्तेः, दौहित्रस्य त्रैवर्णिकेषु विकल्पापत्तेश्च । अदूरबान्धवत्त्वेन प्राप्तत्त्वाच्छूद्राणामेवेति नियमेन निषिद्वत्त्वात् । यद्वा शूद्राणामेवेति नियमेन दौहित्रस्य त्रैवर्णिकेषु निषेधः सिद्धयति । त्रैवर्णिकानां भागिनेय एव न भवति इति नियमेन दौहित्रस्य प्राप्तिश्व सिद्धयतीति विकल्पः । किं च शब्दविधया प्रामाण्ये पूर्ववाक्ये किं नियमः परिसंख्या वा स्यात् । कथं नियमः कथं च परिसंख्या । दौहित्रभागिनेयावेव शूद्राणामिति नियमः । पक्षे दौहित्रादेः पक्षे च भ्रातृव्यादेः प्राप्तत्त्वात् । शूद्राणामेव दौहित्र भागिनेयौ इति च परिसंख्या दौहित्रादेश्चतुर्ष्वपि वर्णेषु युगपत्प्राप्तत्त्वात् । तत्राद्ये भ्रातृव्यादिविधायकसामान्यशास्त्रस्य बाधः, 'सर्वेषामेव वर्णानां जातिष्वेव न चान्यतः' इत्यत्र जातिपदस्य दौहित्रादिपरतया संकोचः, दौहित्र भागिनेययोरभावे पुत्रीकरणाभावप्रसंगचेति । परिसंख्यापक्षे तु शूद्राणामेवेत्यनेनैव त्रैवर्णिकेषु तन्निषेधसिद्धौ ' ब्राह्मणादित्रये नास्ति' इत्यादि पुनस्तन्निषेधक वाक्य वैय्यर्थ्यापत्तिरिति । तस्मादनुमानविधैव वाक्यद्वयव्याख्या साधीयसीति । किं च न्यायमूलिकाया अनुमान विधायाः श्रुतिमूलिकायाः

Page #862

१३७०
शब्दविधाया गुरुत्वात्, श्रुतिकल्पने श्रुतिद्वयकल्पनाच्च । न्यायमूलकत्वे च नास्तीति वर्तमानोपदेशो लिङ्गम् ।
यदा तु ' दौहित्रो भागिनेयो वा शूद्राणां विहितः सुतः' इति पाठस्तदापि शूद्राणामेव शूद्राणामपीति वा इत्यन्वयसंशयव्युदासाय नियमपरतामेव स्पष्टीकर्तु 'ब्राह्मणादित्रय' इत्यस्य प्रवृत्तेरेकवाक्यतैव नियमपरता चेयम् । दौहित्रभागिनेयकर्मक पुत्रीकरणभावनायामनियमेन चतुर्णामपि वर्णानां कर्तृत्त्वेन प्राप्तौ शूद्रनियमेन शूद्राणामेवेत्यन्वयः सिद्धयति, तथा च भागिनेयपदं दौहित्रस्याप्युपलक्षणमेव, अन्यथा दौहित्रभागिनेययोः शूद्रविषयत्वनियमासिद्धेः । सिद्धौ वा दौहित्रस्य त्रैवर्णिकविषये विकल्पापत्तिरित्युक्तमेव । यद्येवं तर्हि भागिनेयस्य त्रैवर्णिकविषयत्वाभाव एव दौहित्रभागिनेययोः शूद्रविषयत्वेन साध्यतामिति चेत्, न । शूद्रविषयत्वादित्यनेनैव सिद्धौ दौहित्रभागिनेयपदोपादानवैयर्थ्यात् । अविवक्षायामुभयाविवक्षातो भागिनेयमात्राविवक्षाया लघुत्वात् । तस्माद्यथोक्तमेव साधीय इति । तदेतत्स्पष्टमाचष्टे शाकल:-'सपिण्डापत्यकं चैव सगोत्रजमथापि वा । अपुत्रको द्विजो यस्मात्पुत्रत्वे परिकल्पयेत् ॥ समानगोत्रजाभावे पालयेदन्यगोत्रजम् । दौहित्रं भागिनेयं च मातृध्वसृसुतं विना ॥' इति । एतेन भागिनेयपदं दौहित्र - मातृष्वस्रेययोरुपलक्षणमिति स्पष्टमेव सिद्धम् । युक्तं चैतत् विरुद्ध संबन्धस्य त्रिष्वपि समानत्वादित्यलं बहुना । नान्यजातीयः पुत्रीकार्य इत्युक्तं तदतिक्रमे कथमित्यत आह शौनकः – 'यदि स्यादन्यजातीयो गृहीतोऽपि सुतः क्वचि त् । अंशभाजं न तं कुर्याच्छौनकस्य मतं हि तत् ॥ ' इति । अन्या ग्रहीत्रपेक्षयोत्कृष्टापकृष्टा वा जातिर्यस्यासौ गृहीतो विधिनापीत्यर्थः । अंशो धनस्य । अंशपदसामर्थ्यात्कृत्स्नधनव्युदासोऽर्थसिद्ध एव, 'असवर्णास्तु ग्रासाच्छादनभाजनाः' इति कात्यायनस्मरणात् । 'पिण्डदोंऽ शहरश्चैषाम्' इत्युपक्रम्य, 'सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः' इति योगीश्वरस्मरणाच्च । दमी. २४-५४ पुत्रदातुरेका नेकपुत्रत्वादिविचारः 'नैकपुत्रेण कर्तव्यं पुत्रदानं कदाचन । बहुपुत्रेण कर्तव्यं पुत्रदानं प्रयत्नतः ॥ (१) दमी. ५४; संप्र. २१९; व्यम. ४८; बाल. २।१३०,
व्यवहारकाण्डम्
इदानीं कीदृशः पुत्रीकार्यः इत्यत आह शौनकः - नैकपुत्रेण इति । एक एव पुत्रो यस्येति एकपुत्रः, तेन तत्पुत्रदानं न कार्ये 'न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयादिति वसिष्ठस्मरणात् । अत्र स्वस्वत्व निवृत्तिपूर्वक - परस्वत्वापादनस्य दानपदार्थत्वात् परस्वत्त्वापादनस्य च परप्रतिग्रहं विनानुपपत्तेस्तमप्याक्षिपति, तेन प्रतिग्रहनिषेधोऽप्यनेनैव सिद्धयति । अत एव वसिष्ठः न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाद्वा' इति । तत्र हेतुमाह'सहि संतानाय पूर्वेषाम्' इति । संतानार्थत्वाभिधानेनैकस्य दाने संतान विच्छित्तिप्रत्यवायो बोधितः । च दातृप्रतिग्रहीत्रोरुभयोरप्युभयशेषत्वात् । यत्तु स्मृत्य - ' न्तरं, 'सुतस्यापि च दाराणां वशित्वमनुशासने । विक्र चैव दाने च वशित्वं न सुते पितुः ॥' यच्च योगीश्वरस्मरणं, 'देयं दारसुतादृते' इति, तदेकपुत्रविषयम् । 'कदाचन' आपदि । तथा च नारदः - 'निक्षेपः पुत्रदारं च सर्वस्वं चान्वये सति । आपत्स्वपि हि कष्टासु वर्तमानेन देहिना || अदेयान्याहुराचार्या यद्यत्साधारणं धनम् । इति । इदमप्येकपुत्रविषयमेव वसिष्ठशौनकैकवाक्यत्वात् । तर्हि केन पुत्रो देय इत्यत आहबहुपुत्रेणेति । बहवः पुत्रा यस्येति बहुपुत्रः । नैकपुत्रेणेति : निषेधात् द्विपुत्रस्यैव दानप्राप्तौ यद्बहुपुत्रेणेत्युच्यते तद्विपुत्रस्यापि तत्प्रतिषेधाय ‘एकपुत्रो ह्यपुत्रो मे मतः कौरवनन्दन । एकं चक्षुर्यथाऽचक्षुर्नाशे तस्यान्ध एव हि ||' इत्यादि भीष्मं प्रति शन्तनूक्तेः । बहुपुत्रेण इति पुंस्त्वश्रवणात्, स्त्रियाः पुत्रदानप्रतिषेधः । 'न स्त्री पुत्रं दद्यादिति नैरपेक्ष्यश्रवणाच्चेति भावः । भर्त्रनुज्ञाने तस्या अप्यधिकारः । तथा च वसिष्ठः 'अन्यत्रानुज्ञानाद्भर्तुः' इति । यत्तु 'दद्यान्माता पिता यं वे 'ति यश्च्च 'माता पिता वा . दद्यतामिति मातुः पितृसमकक्षतयाऽभिधानं तदपि भर्त्रनुज्ञानविषयमेव । न चैवं विधवाया आपद्यपि पुत्रदानं न स्यात् भर्त्रनुज्ञानासंभवात् परिग्रहवदिति वाच्यम् । मानवीयलिङ्गदर्शनेन तथाकल्पनात्, नैरपेक्ष्यैकत्त्व श्रव णाच्च । स्त्रीनिरपेक्षस्यैकस्यापि भर्तुर्दानाधिकारः । 'दद्या-माता पिता यं वा' 'माता पिता वा दद्याताम्' इति मातृनिरपेक्षैकपितृनिर्देशाद्वीजस्य प्राधान्यात्, 'अयो-२।१३५ (पृ.२३९); समु. ९४; कूभ. ८८५; दूच.९

Page #863

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३५१
निजा अपि पुत्रा दृश्यन्ते' इति बौधायनीयहेतुदर्श- अत एव 'कलौ निवर्तन्ते' इत्यनुवृत्तौ शौनकेनोक्तंनाच्च । भारतेऽपि 'माता भस्रा पितुः पुत्रो येन जातः 'दत्तेत्यादि ।
अप.२०१३२ स एव हि' इति । श्रुतिरपि 'आत्मा वै जायते पुत्रः'
वृद्धगौतमः इति । मानवे दद्यातामित्युभयकर्तृकताश्रवणाचोभयाधि- संस्काररूपः परिग्रहविधिः पुत्रत्वोत्पादका कारो मुख्यः । अत एव वसिष्ठ:--'शुक्रशोणित- अविधाय विधानं यः परिगृह्णाति पुत्रकम् । संभवः पुत्रो मातापितृनिमित्तकस्तस्य प्रदानविक्रय- विवाहविधिभाजं तं न कुर्याद्धनभाजनम x॥ RAI, नौधायनोति परिग्रह विधिं विना परिगहीतस्य विवाहमात्र कार्य
न धनदानमित्यर्थः। किन्तु तत्र पल्यादय एव धनभाज:, 'माता पित्रोरेव संसर्गसाम्यात्' इति । अत एव
विधि विना तस्य पुत्रत्वानुत्पादात् । अत एव वृद्ध'माता पिता वा दद्याताम्' इति मनुना. मातुर्भत्रनु.
गौतमः- 'स्वगोत्रेषु कृता ये स्यदत्तक्रीतादयः सुताः। ज्ञानसापेक्षत्वाजघन्यत्वं, स्यनज्ञाननैरपेक्ष्यात् 'पितुर्मध्यः
विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्डयं विधीयते ॥' इति मत्वं, जनकतासाम्यादुभयोर्मुख्यत्वमभिप्रेत्य, पूर्वपूर्वा
विधिनैव गोत्रता यान्ति इति नियमः दानादिविधीनां स्वरसादुत्तरोत्तरमभिहितम् । न चेदमेकमेव वाक्यं
दत्तकादिलक्षणान्तर्गतत्वेन स्वरूपनिर्वाहकत्त्वात् यथोक्तं द्विवचनान्तैकक्रियाश्रवणादिति वाच्यं, मध्ये विक
'यमद्भिः पुत्रमापदि' । अप्पूर्वग्रहणं सकलदानविधेरुपल्पासंगतेः, तस्माद्विकल्पत्रयमेव । अत एव योगीश्वरो
लक्षणं, तेन च प्रतिग्रह विधिरप्याक्षिप्तो भवति । 'संप्रा'दद्यान्माता पिता यं वा,' इति प्रत्येकमेकवचनान्तमेव
तोऽप्यन्यगोत्रत' इति मानवात् सम्यग्विधिना प्राप्त क्रियापदमुदाजहार । तत्रापि निमित्तमाह-प्रयत्नत
इत्यर्थः । 'क्रीतादयः' इति आदिशब्देन कृत्रिमापइति । प्रकृष्टो यत्नो यस्मिन्कालेऽसौ प्रयत्नः आपत्का.
विद्धस्वयंदत्तानां ग्रहणम् । 'क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकालस्तेन चापत्काल एव पुत्रदानं, नान्यथेत्यर्थः । यथाह
दश यथोदितान् । पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीकात्यायनः-'आपत्काले तु कर्तव्यं दानं विक्रय एव
षिणः ।। इति मनुना यथोदितानित्यनेन तत्तलक्षणसूचित वा । अन्यथा न प्रवर्तेत इति शास्त्रविनिश्चयः ॥'
विधिविशिष्टानामेव पुत्रप्रतिनिधित्त्वाभिधानात् । अत एवं इति । प्रक्रमात्पुत्रदाराणाम् । मनुरपि 'माता पिता वा
कृत्रिमलक्षणे 'सदृशं तु प्रकुर्याद्यम्' इति प्रशब्देन दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि' इति । आपदि दुर्भि
अपविद्धलक्षणे 'यं पुत्रं परिगह्णीयात्' इति परिशब्देन क्षादौ। अनापदि दाने दातुर्दोषः, 'अन्यथा न प्रव
स्वयंदत्तलक्षणे च 'आत्मानं स्पर्शयेद्यः' इति दानापरतेत' इति निषेधात् । यद्वा, प्रयत्नत इति प्रति.
पर्यायस्पर्शशब्देन च विधिपरिग्रह एव कृतस्तदभिप्रेत्यैव, ग्रहीतुः प्रयत्नादापद्यपुत्रत्त्व इति, 'अपुत्रेणैव कर्तव्यः
वसिष्ठेनापि तस्य प्रदानविक्रयपरित्यागेषु मातापितरौ पुवप्रतिनिधिः सदा' इत्यत्रिस्मरणात् । व्याख्यातं
प्रभवतः' इत्युपक्रम्य परिग्रहविधिरभिहितः । 'पुत्रं परि. चैवमेवापरार्कचन्द्रिकाभ्यामापदि ग्रहीतुरपुत्रत्व इति । .
ग्रहीष्यन्' इति परिग्रहवचनेन च कृत्रिमस्वयंदत्त
दमी.५४-५८ . कलौ दत्तौरसावेव पुत्रौ
परिग्रहेऽप्येष विधिरनुसंधेयः। मनुना तत्तदुपसर्गेण सूचदत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः ॥
नात् । तस्मादेषां पञ्चानां पुत्राणां शौनकवसिष्ठान्यतम
विधिपरिग्रहेणैव पुत्रत्वं नान्यथा । यथा क्षेत्रले उपपुत्रप्रतिनिधीनां मध्ये दत्तक एव कलौ युगे ग्राह्यः । * दमी. व्याख्यानं 'अपुत्रेणैव कर्तव्य' इत्यत्रिवचन
x बाल. वाक्यार्थो दमीवत् । व्याख्याने (पृ.१३५२) द्रष्टव्यम् ।
(१) दमी.८० न कुर्याद्ध (कुर्यान्न ध) क्रमेण मनुः; बाल. (१) अप.२।१३२, स्मृच.२८८(-); पमा.५२२; सुबो.
| २११३५ (पृ.२३७) भाज (भाग) बृहन्मनुः; समु.९६ परि २११३२, दमी२३, संप्र.२०७(=); ब्यम,४७(-); विता. (प्रति); कृभ.८७१ यः परिगृह्णाति (यं परिपुष्णाति): ८८४ ३.६४ हेमाद्रावादिपुराणे; सिन्ध.९०१: बाल.२१३२ पूर्वाध (अविधानं विधानं वा यदि प्रामोति नन्दनः) तं (तु); (पृ.१७९) माधवः, २।१३५ (पृ.२४०); दच.४(=). । दच.४० मनुः; संर.७६९ दमीवत्.
पिन पुत्री

Page #864

१३७२
व्यवहारकाण्डम्
पादितं मयाज्ञवल्क्याभ्याम्- 'नियुक्तायामपुत्रायां ' औरसादिपुत्रान्तरसद्भावे दत्तस्य दायहरत्वविचारः ।
। जातेष्वन्येषु पत्रेषु दत्तपत्रपरिग्रहात । त्पादितो हि सः॥ नियुक्तौ यो विधिं हित्वा वर्तेयातां पिता चेद्विभजेद्वित्तं नैव ज्येष्ठांशभाग्भवेत ।। तु कामतः । तावुभौ पतितौ' इत्यादिविध्यन्वय- दत्तपरिग्रहानन्तरमौरसोत्पत्तावपि न दत्तो ज्येष्ठांशभाव्यतिरेकानुसरणात् । यत्तु मिताक्षराटीकायां सुबोधिन्यां गित्यर्थः ।
दमी.८४ तच्च स्वत्त्वं पुत्रत्वादिवल्लौकिकं मन्यन्ते वृद्धाः इत्यभिहितं । दत्तपुत्रे यथाजाते कदाचित्त्वौरसो भवेत् । तदुक्तवचनविरोधात् , 'अथ दत्त-क्रीत-कृत्रिम-पुत्रि- पितुर्वित्तस्य सर्वस्य भवेतां समभागिनौ ॥ . कापत्राः परपरिग्रहेणारेण येऽत्र जातास्तेऽसंगतकुलीनाऽ. तदस्य गुणसत्वे औरसस्य च निर्गुणत्वे वेदितव्यम् । धामण्यायणा भवन्ति',इति पैठीन सिना आर्षेण ऋष्युक्ते- यथाजात इति विशेषणात् । यथा गुणानां जातं समूहो नैव परपरिग्रहेण पुत्रत्त्वाभिधानाच्च विरुद्धमित्युपेक्षणीयम्। यस्मिन्निति यथाजातो गुणसमूहवा नित्यर्थः यथाशब्दस्य न सङ्गताः कुलिना जनककुलीना येषां ते, ते च ते अद्या- गुणयोगे सादृश्ये च शक्तत्वात् । अत एव मनु:-'उपपमष्यायणाश्चेति ये आपेण विधिना परिगृहीतास्ते जनक- नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्रिमः । स हरेतैव तद्रिकलीनासंबद्धाः, अत एव अद्यामष्यायणा भवन्तीत्यर्थः। क्थं संप्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः॥ इति औरसाभावे सर्वरिक्थयद्वा जनकपरिग्रहीत्रोर्द्वयोरपि संस्कारकत्त्वे यामुष्या- ग्रहणमुक्तवान् तद्युक्तमेवौरसे सत्य(शहरत्वम् । यणत्त्वमित्यग्रे वक्ष्यमाणत्त्वात् 'यामुष्यायणा' इत्येव
- दमी.७९ पाठोऽस्तु । मेधातिथिरपि दत्तकादिषु संस्कारनिमित्तमेव
संस्काराकरणे दत्तस्यादायाहत्वम् पत्रत्त्वमाह 'सत्यपि प्रयोगे इन्द्रादिशब्दवल्लोकतोऽर्था- तस्मिन् जाते सते दत्ते न कृते च विधानके । तिशयात् , शास्त्रे चोत्पत्तिविधानात्, भार्या दिव्यवहारवत् तत्स्वं तस्यैव वित्तस्य यः स्वामी पितुरञ्जसा ।। पुत्रत्वव्यवहारोऽवगन्तव्यः' इत्यादिग्रन्थसंदर्भेण । तस्मा- इदानीमौरसदत्तकयोर्दत्तकाकृतविद्धयोश्च समवाये इत्तकादिषु संस्कारनिमित्तमेव पुत्रत्त्वमिति सिद्धम् । दान- धनग्रहणमाह स एव तस्मिन् जात इति । तस्मिन्नौप्रतिग्रहहोमाद्यन्यतमाभावे तु पुत्रत्त्वाभाव एव इति। रसे सति यः सुतो जायते परिग्रहादिना, तयोर्मध्ये तस्यैव
दमी.८०-८३ तत् स्वं पितुर्वित्तस्याञ्जसा स्वभावेन यः स्वामी भवति संगोत्रेषु कृता ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः। नान्यस्य सत्यौरसे परिगृहीतस्य न धनभाक्त्वमित्यर्थः। विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्डयं विधीयते । पुत्रोत्पत्तावौरसाभावस्यापि विशेषणत्वात् । तथा दत्ते गोत्रता संततित्वम् ।
दमी.२५
यथाविधि परिगृहीते सति योऽकृतविधानकः पुत्रस्तयोश्च .
दत्त एव धनभाक् नाकृतविधानक इत्यर्थः, विधानस्यैव * व्यम., व्याख्यानं 'दत्तक्रीतादिपुत्राणां' इति बृहन्मनुवचने
पुत्रोत्पादकत्वात् ।
दमी.८३-८४ (पृ.१३६१) द्रष्टव्यम् । दमी. व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु'
. संस्काररूपः प्रतिग्रह विधिः इति शौनकवचने (पृ.१३६५), 'अविधाय विधानं' इति वृद्धगौतमवचने, 'दत्तक्रीतादिपुत्राणां' इति बृहन्मनुवचने च ।
बन्धूनाहूय सर्वांस्तु ग्रामवासिनमेव च । (पृ.१३५८) द्रष्टव्यम् ।
। (१) दमी.८४; समु.१४० मनुरित्याह; कृभ.८८४ (१) दमी.२४-२५, ८०-८१,८६; संप्र.२०८ सगो का (स्वगो व्यम.५३ सगोत्रेषु (स्वगोत्रेण) तां यान्ति (मायान्ति); (२) दमी.७९; समु.१४० यथा (यदा); कृभ.८८४, बाल.२।१३२ (पृ.१८०) संप्रवत् : २।१३५ (पृ.२३७). ८९५ समवत : दच.३७: संर.७६. संप्रवत सम.१४० च्यमवत् ; कृभ.८७१ सगोत्रषु (स्वगा- (३)दमी.८४ कौस्तुभे इत्युक्तम् । समु.१४० मनुरित्याह श्रेण) क्रीतादयः सुताः (कक्रीतकादयः): ८८५ संप्रवत् । कभर तत्स्वं...यः (तस्मर्वस्यैव वि दच,२४-२५.
(४) दमी.७२.

Page #865

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च मधुपर्क ततो दद्यात् पृथिवीशाय शासिने ॥ पश्चमांशहरा दत्तकृत्रिमादिसुताः पुनः ॥ पायसं तत्र साज्यं च शतसंख्यं तु हावयेत् । स्त्री प्रसूताऽप्रसूता वा मृतप्रोषितभर्तृका । प्रजापते न त्वदेता इत्युद्दिश्य प्रजापतिम् ।। आनृण्यार्थ हि भर्तुस्तु पुत्रमुत्पादयेत्समात् ॥ प्रेदद्यादर्धराज्योत्थमेकवर्षाहृतं धनम् ॥
कलौ क्षेत्रजोत्पादननिषेधः शैतत्रयं नाणकानां सौवर्णमथ राजतम् । देवरेण सुतोत्पत्तिः वानप्रस्थाश्रमग्रहः । प्रदद्यात्ताम्रमथवा उत्तमादिव्यवस्थया ।। - कलौ युगे विमान धर्मान् वानाहुर्मनीषिणः।। स्मृत्यन्तरम्
तत्र यद्यपि—'दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिऔरसादीनां पञ्चदशपुत्राणां दायहरत्वपिण्डदत्वविचारः
ग्रह' इति हेमाद्रावादिपुराणे कलावन्ये पुत्रा निषिद्धास्त. औरसः पुत्रिका बीजक्षेत्रजौ पुत्रिकासुतः ।
थापि तत्समः पुत्रिकासुत' इत्युक्तेः क्रीतस्वयंदत्तकृत्रि
माणां दत्तकत्वसाम्याच्च कलौ ते भवन्त्येव । विता.३६४ पौनर्भवश्व कानीनः सहोढो गूढसंभवः ll दत्तक्रीतस्वयंदत्ताः कृत्रिमश्चापविद्धकः ।
पुत्रग्रहणे अवस्थानियमः यत्र क चोत्पादितश्च पुत्राख्या दश पञ्च च xi
"त्रिवर्षात्प्रागुत्तमः स्यादुपनीतश्च मध्यमः । अनेनैव क्रमेणैषां पूर्वाभावे परः परः ।
स्वीकारे कृतभार्यस्तु ग्रहीतुन कदाचन ।। पिण्डदोंऽशहरश्चेति युक्ता गुणवशा स्थितिः ॥ दत्तकः कदा, कः, कीदृशः, कथं च ग्राह्यः . अत्र संख्याव्यत्ययः सुपरिहरः। पुत्रिकापुत्रिकासुतौ
उत्तमं द्वादशाहेषु दत्तस्य ग्रहणं शिशोः । द्वावप्येका कोटिः। तथा बीजक्षेत्रजौ यत्र क चोत्पादितो
आचौलान्मध्यमं हीनमूर्ध्वमामौञ्जिबन्धनात् । ऽप्येष्वेवान्यतम इति पुत्रिकात्रयाणामन्तर्भावे द्वादशै
कृतोद्वाहस्य पुत्रत्वं कुलक्षयकरं भवेत् ।। ___+सुबो.२।१३२
किंचापद्यनुजं दद्याद् ब्रह्मचर्याश्रमं सुतम् ।
द्वादशाब्दं धर्मपत्नी शुनश्शेपं यथा तथा ।। * दमी. व्याख्यानं 'वाससी कुण्डले' इति शौनकवचने । भ्रातृपुत्रश्च दौहित्रः सपत्नीसुत एव वा । (पृ.१३६३) द्रष्टव्यम् ।
पुत्रप्रतिनिधिः कार्यस्तदभावे तु बन्धुजः ।। xदमी. व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचन- ज्ञातयः कुलजाताश्च ह्युत्तमाः परिकीर्तिताः । व्याख्याने (पृ.१३६५) द्रष्टव्यम् । + बाल. सुबोवत् । मध्यमा मातृकुलजा अधमाः परगोत्रजाः ।।
(१) दमी.७५; संप्र.२३०, दच.१२ हाव (होम). . दद्यातां पितरौ पुत्रं दारापत्यसुतादिषु । (२) दमी.७५, कृभ.८८६; दच.१२.
। तद्विधानविधिं कृत्वा गृहीयातां च बन्धुभिः ।। (३) दमी.७६; कृभ.८८६; दच.१२. . (४) उ.२।१४।२ (-) पौ (पु); गौमि.२८३३ (=); सवि. व्याख्यानं 'उत्पन्ने त्वौरसे' इति कात्यायनवचने जक्षेत्रजौ (जिक्षेत्रिणी); सुबो.२।१३२ आपस्तम्बधर्मवृत्तौ स्मृत्य. (पृ.१३४९) द्रष्टव्यम् । न्तरसंग्रहः, दमी.३७-३९; बाल.२।१३२ (पृ.१७८) आप- * अप., सुबो. व्याख्यानं 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषां' इति याशस्तम्बधर्मसूत्रविवृत्तौ स्मृत्यन्तरसंग्रहः.
वल्क्यवचने (पृ.१३३६) द्रष्टव्यम् । पमा.व्याख्यानं 'गोत्ररिक्थे (५) उ.२।१४।२(=) दत्त ...त्ताः (दत्तः क्रीतः स्वयंदत्तः) जनयितुः' इति मनुवचने (पृ.१३२७) द्रष्टव्यम् । व्यम. गौमि.२८।३३ (=); सुबो.२।१३२ पुत्राख्या (स्वपुत्रा) शेषं व्याख्यानं 'अक्षतायां क्षतायां वा' इति याज्ञवल्क्यवचने उवत्, आपस्तम्बधर्मवृत्तौ स्मृत्यन्तरसंग्रहः; दमी.३९ सुबोवत् ; (पृ.१३३१) द्रष्टव्यम् । बाल. व्याख्यानं 'श्रेयसः श्रेयसोइलाभे' बाल.२।१३२ (पृ.१७८) सुबोवत् , आपस्तम्बधर्मसूत्रविवृत्तौ इति मनुवचने (१३२२) द्रष्टव्यम् । स्मृत्यन्तरसंग्रहः.
(१) सवि.३९३. (२) समु.१३८. (६) उ.२।१४।२ (-) युक्ता गुणवशा स्थितिः (प्रायेण (३) पमा.५२२; सुबो.२।१३ २ पू. (४) समु.९६. स्मृतिषु स्थिताः); गौमि.२८१३३ ().
(५) समु.९६. (६) समु.९५.
वेति ।
सका

Page #866

११३७४
व्यवहारकाण्डम् दद्यातां पितरौ पुत्रं गृह्णीयातां च दम्पती ॥ दत्तकश्च स्वयंदत्तः कृत्रिमः क्रीत एव च । . भेतुरूवं तु या नारी पुत्रं दातुं न सार्हति । अपविद्धश्च ये पुत्रा भरणीयाः सदैव हि ॥ . ग्रहीतुंबा न पत्नी स्यात् बौधायनवचो यथा॥ भिन्नगोत्राः पृथक्पिण्डाः पृथग्वंशकरास्तथा। यः प्रदत्तोऽपि पुत्रार्थ जातकर्मादिवर्जितः। सूतके मृतके चापि त्र्यहाशौचस्य भागिनः॥ नासौ गच्छति पुत्रत्वं कथं वा रिक्थभाग्भवेत्।। अपि वस्नान्नदातॄणां क्षेत्रबीजवतां तथा। ! अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि
शूद्रो दासः पारशवो विप्राणां विद्यते कचित् ॥ कलौ क्षेत्रजवर्जनम्
राज्ञां तु शापदग्धानां नित्यं क्षयवतां तथा । अग्निहोत्रं गवालम्भं संन्यासं पलपैतृकम्। अथ संग्रामशीलानां कदाचिद्वा भवन्ति ते ॥ देवरेण सुतोत्पत्तिः कलौ पश्च विवर्जयेत् ॥ औरसो यदि वा पुत्रस्त्वथवा पुत्रिकासुतः । पुत्रपरिग्रहः । दुहितृमहिमा ।
विद्यते न हि तेषां तु विज्ञेयाः क्षेत्रजादयः ।। अंपुत्रो ब्राह्मणः कुर्यात् पुमान् पुत्रप्रतिग्रहम् ।। एकादश पृथग्गोत्रा वंशमात्रकरास्तु ते । सपत्नीकक्रियार्थे च न कान्ता केवला क्वचित् ॥ श्राद्धादि दासवत्सर्वे तेषां कुर्वन्ति नित्यशः ।। गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं पुत्रेष्टिं प्रथमं चरेत् ॥ गूंढोत्पन्नश्च कानीनः सहोढः क्षेत्रजस्तथा । "शिखा अपि च कर्तव्याः कुमारस्यर्षिसंख्यया ।। पौनर्भवश्च वैश्यानां राजदण्डभयादपि।। दुहितर एव मातापित्रोः किमौरसाः पुत्राः । वर्जिताः पञ्च धनिनां शेषाः सर्वे भवन्त्यपि ॥ निपतन दिवो ययातिौहित्रः स धृतः पूर्वम् ॥ शूद्राणां दासवृत्तीनां परपिण्डोपजीविनाम् । - ब्रह्मपुराणम्
परायत्तशरीराणां न कचित्पुत्र इत्यपि । औरसादयो द्वादश पुत्राः, तेषां गोत्रपिण्डदत्वदायहरत्वा
१७५, वीमि.२।१२८ अदत्ता (आदृता); व्यप्र.४७५. शौचादिविचारः । वर्णभेदेन पुत्रीकरणविचारः ।
(१) अप.२।१३१, ब्यक.१५८ क्रीत (कृत); विर. अपुत्रेण तु या कन्या मनसा पुत्रवत्कृता। ५७५, स्मृसा.७० पद्मपुराणम् ; व्यप्र.४८० व्यकवतः दच राजाग्निबान्धवेभ्यश्च समक्षं वाऽथ कुत्रचित् ॥ २७ हि (ते). प्रोग्गभेमथवा शुल्कमुक्त्वा दत्ता वराय या। (२) अप.२।१३१६ व्यक.१५८ चा (वा); विर.५७५ मृते पितरि वा दत्ता सा विज्ञेया तु पुत्रिका।।
का पृथग्वं (भिन्नवं) स्तथा (स्स्मृताः) चा (वा); स्मृसा.७० पृथग्वंश
(भिन्नगोत्र) चापि (चैव) पद्मपुराणम् ; व्यप्र.४८० व्यकवत् । पित्र्यादंशात्सम भागं लभते तादृशी सुता ।।
• दच.२७ तथा (स्मृताः) सूतके...चापि (जनने मरणे अदत्तायां तु यो जातः सवर्णेन पितुर्ग्रहे।
' चैव). स कानीनः सुतस्तस्य यस्मै सा दीयते पुनः ।।
. (३) अप.२।१३१ अपि (अथ) क्षेत्रबीज (बीजक्षेत्र); व्यप्र व्याख्यानं 'पितृवेश्मनि कन्या तु' इति मनु- व्यक.१५८ विर.५७५, व्यप्र.४८०. वचने (पृ.१३०७) द्रष्टव्यम् ।
(४) अप.२।१३१ कदाचिद्वा (न कदाचित् ); व्यक.१५८) ... (१) समु.९४. (२) समु.९५. (३) समु.९६. । विर.५७५ अथ (अर्थ); व्यप्र.४८१. (४) मच.९/६८.
(५) अप.२।१३१; व्यक.१५८ न हि तेषां तु (तत्र तेषां (५) कृभ.८७६ मानवे इत्युक्तम्. (६) संप्र.२२८. ते); विर.५७६ न हि (तत्र); व्यप्र.४८१ विद्यते न हि तेषां (७) दमी.६०%; संप्र.२२६. (८) दमी.१०९. तु (न विद्यते तत्र तेषां). (९) व्यक.१५७ विर.५६३, व्यप्र.४६९.
(६) अप.२६१३१व्यक.१५८ त्सर्वे (त्सव); बिर.५७६) (१०) व्यक.१५७ मुक्त्वा ... य या (युक्ता पित्रा वराय वै); व्यप्र.४८१ ग्गोत्रा (ग्भावा). विर.५६३, व्यप्र.४६९ मुक्त्वा...य या (युक्ता पित्रा वराय (७) अप.२।१३१ धनिनां (बलिनः)न्त्यपि (न्ति हि), वा) दंशा (दृक्था) भते (भेत).
! व्यक.१५८; विर.५७६; व्यप्र.४८१. (११) ब्यक.१५७; विर.५६५, स्मृसा.६९; चन्द्र. (८) अप.२०१३१ त्यपि (व्यते ) : व्यक.१५८;

Page #867

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३७५ तस्मादासस्य दास्याश्च जायते दास एव हि ॥ तद्गोत्रजो वा धर्मिष्ठो ब्रह्मचार्यथवा पुनः ॥ । एतेनैषां प्रसंगाल्यहाशौचभागित्वमुक्तम् । तथा (१) बृहस्पतेः कानीने षडंशवादो, हारितस्य तत्रैव 'अपि वस्त्रान्नदातृणामित्यादि । एतेनैषां पुत्राणामसंभव- विंशभागवादः, ब्रह्मपुराणस्य तत्रैवाष्टमभागवादः, अतिशङ्का निराक्रियते । तथा 'औरसो यदि वा' इत्यादि । गुणवत्त्वनिर्गणत्वमध्यमगुणवत्त्वेनैवाविरोधनीयः। पौनपुत्रिका चासौ सुतश्चेति पुत्रिकासुतः । क्षेत्रजादय इत्य- भवे बृहस्पतेः सप्तमांशवादः, ब्रह्मपुराणीयः पौन वे नेन औरसपुत्रिकाभ्यामन्ये पुत्रा उच्यन्ते । औरसो एकादशभागवादः, तत्रैव हारीतोक्तविंशभागवादः यदि पुत्रो यदि वा पुत्रिका, तदा क्षेत्रजादयो वंश- अतिगुणवत्त्वगुणवत्त्वनिर्गुगत्वैरविरोधनीयः । तथा क्षेत्र. मात्रकरा इत्यन्वयः । दासवदासेतिकर्त्तव्यतया । तथा जोऽपि न गूढोत्पन्नानामित्युक्तम् । अत्र च त्रयोदशसु 'गूढोत्पन्नश्च कानीन' इत्यादि । अनेनाप्यमुख्यसुतानां पुत्रेवन्यतम उत्पन्नः पितुः किं लभते इत्याकाङ्क्षायां वैश्यसंभव उक्तः। तदेवं ब्राह्मणे राजनि वैश्ये चामुख्य. ब्रह्मपुराणम् । 'विभजिष्यमाण' इत्यादि हारीतवाक्यं, पुत्रत्वं संभवत उक्तम् । अथ शूद्रे प्रभुपरतन्त्रे 'घटसु दायादेषु विकल्पः' इत्यादि शंखलिखितवचनं च, स्वयं पुत्रोत्पादनं दुर्लभमित्याह---'शूद्राणां दासवृत्तीना- मृते पितरि षण्णां सवर्णानां दायादानां विभागबोधकम् । मिति । तत्किं दासात्पुत्र एव नोत्पद्यते तत्राह-'तस्मा- तत्र प्रथममौरसापेक्षया पञ्चानां मन्दगुणत्वे, द्वितीयं तु हासाच्च' इति । दास एव प्रभुपरतन्त्रपुत्रो जायते, न औरसेन सह समानगुणवत्त्वे ।
विर.५४६ तु पुत्रार्थक्रियायां कचित्स्वतन्त्र इत्यर्थः।
(२) पश्चात्कृतपुत्रिकाविषयमिदम्। स्मृसा.६७
विर.५७५-५७७ । (३) इत्यादिब्रह्मपुराणादिवचनैः समभागार्हतया औरसे सति इतरेषां पुत्राणां अंशभाक्त्वविचारः । मन्वादिभिरुक्तस्य पुत्रिकापुत्रस्य चतुर्थाश उक्तः, समग्रधनभोक्ता स्यादौरसोऽपि जघन्यजः । पञ्चमषष्ठांशाहतयोक्तस्य क्षेत्रजस्य तृतीयांशश्चोक्तः, स त्रिभाग क्षेत्रजो भुङ्क्ते चतुर्थ पुत्रिकासुतः ॥ ' पुत्रिकापुत्रस्यात्यन्तनिर्गुणत्वेऽसवर्णत्वे च क्षेत्रजस्य कृत्रिमः पञ्चभागं तु षड्भागं गूढसंभवः।
गढसंभवः। चात्यन्तसगुणत्वानुकूल्ययोर्व्यवस्थापनीयः। पृ.४८३ सप्तांशकश्चापविद्ध: कानीनश्चाष्टमांशकम् ।। . __ अत्रौरसे सतीति सर्वत्र शेयम् । 'पूर्वाभावे परः पर' नवभागं सहोढस्तु क्रीतो दशममश्नुते । इति वचनात् । ब्रह्मपुराणीयस्य समग्रेत्यादिप्रथम - पौनर्भवस्तु परतो द्वादशं स्वयमागतः । श्लोकस्य पूर्वमेव विषयव्यवस्थोक्ता । अन्येषामपि गुणतारत्रयोदशं स्वभागं तु शूद्रो भुङ्क्ते पितुर्धनात् ॥ तम्येन देशाचारानुसारेण वा यथायथं व्यवस्था द्रष्टव्या ।
*दमी. व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचन- षड्भागं षष्ठं भागम् । नवभागं नवमं भागमित्यर्थः । व्याख्याने (पृ.१३६५) द्रष्टव्यम् ।
अन्यथार्थासंगतेः प्रक्रमभङ्गप्रसंगाच्च । परतो दशमात्परविर.५७६-५७७ सस्य (साच्च); दमी.४४; व्यप्र.४८१, मेकादशम्। त्रयोदशममित्यार्षम् । शौद्रः शूद्रापुत्रः । संप्र.२१५.२१६.
व्यप्र.४८४ (१) व्यक.१५३; विर.५४५; स्मृसा.६७, रत्न.१४२; विचि.२३४; स्मृचि.३३; वीमि.२।१२७ उत्त.; व्यप्र.
स्कन्दपुराणम् ४८२-४८३,४८४; व्यउ.१४८; दच.३२.
____ क्रीतदुहिता (२) व्यक.१५३; विर.५४५; स्मृचि.३३ शकञ्चाप
आत्मीकृत्य सुवर्णेन परकीयां तु कन्यकाम् । विद्धः (शं चापविद्धश्च) मांशकम् (मांशभाक्); व्यप्र.४८४ भागं
धर्येण विधिना दातुमसगोत्राऽपि युज्यते ॥ तु (मं भाग) कञ्चापविद्धः (श्चापविद्धस्तु) मांशकम् (मांशकः); (शमभा); व्यप्र.४८४ ढस्तु (ढश्च) शं स्वभा (शमभा) शू व्यउ.१४८ मांशकम् (मांशभाक् ) शेषं व्यप्रवत्. (शौ); व्यउ.१४८ भागं सहोढस्तु (मांशं सहोढश्च) स्तु परतो .. (३) व्यक.१५३ ढस्तु (ढश्च); विर.५४६;स्मृचि.३३ (स्त्वेकदशं) शं स्वभा (शमभा). पूर्वा (नवभागं सहोढश्च क्रीतको दशमांशभाक्) शं स्वभा (१) व्यप्र.४८४. (२) दमी.११४.
म्य. का. १७३

Page #868

१३७६
व्यवहारकाण्डम् अत्र 'सुवर्णेनात्मीकृत्य' इति शब्देन क्रयविधिः ।' अद्भिर्ददौ सुतं वीरं शौरिः कौशिकमौरसम् । स्पष्ट एव।
दमी.११४ कण्डूषाय त्वपुत्राय विष्वक्सेनो ददौ सुताम् । पद्मपुराणम्
कुत्रिमदुहिता कृत्रिमदुहिता
महिष्यां जज्ञिरे शूरागोजायां पुरुषा दश । आसीत् सुनन्दिकः पूर्व ब्राह्मणो वेदपारगः । वसुदेवो महाबाहुः पूर्वमानकदुन्दुभिः ॥ तस्य सुनन्दिका भार्या वन्ध्या तु बहुलोभिनी॥ देवभागस्ततो जज्ञे तथा देवश्रवाः पुनः । तस्यापत्यं न संजातं वृद्धत्ववन्ध्यभावतः । अनावृष्टिः कनवको वत्सवानथ गृञ्जिमः॥ तेनान्यस्य सुता जाता सुशीला रूपसंयुता ।। श्यामः शमीको गण्डूषः पञ्च चास्य वराङ्गनाः । ब्राह्मणस्य कुले जाता गृहीत्वा पोषिता स्वयम् । पृथुकीर्तिः पृथा चैव श्रुतदेवाः श्रुतश्रवाः। तां च पुत्रीं गृहे तस्य ब्राह्मणी सा ह्यपालयत् ॥ राजाधिदेवी च तथा पञ्चैता वीरमातरः ।। विवाहाथे तु विप्रस्य दत्ता सोमेश्वरस्य च । पृथां दुहितरं चक्रे कुन्तिस्तां पाण्डुरावहत् । वेदोक्तविधिना तत्र विवाहमकरोत्तदा ॥ यस्यां स धर्मविद्राजा धर्मात् जज्ञे युधिष्ठिरः ।। अत्रापि स्वयंगृहीत्वेति श्रवणं कृत्रिमत्वे लिङ्गम् ।।
अत्र 'चक्रे' इति कर्तुरेव व्यापारश्रवणादस्याः न च स्वयंपोषितेत्यन्वयः साधुः । ग्रहणपोषणयोः
कृत्रिमत्वम् ।
दमी.११५ क्त्वाप्रत्ययाभिहितसमानकर्तकत्वेनैव स्वयंपोषणस्य सिद्ध
गरुडपुराणम् त्वात्। दमी.११५-११६
पुत्रप्रतिनिधिविधिः लिङ्गपुराणम्
अपुत्रस्य गतिर्नास्ति स्वर्गे नैव च नैव च । क्रीतदुहिता कन्यां लक्षणसंपन्नां सर्वदोषविवर्जिताम् ।
येन केनाप्युपायेन पुत्रं संपादयेत् खग ।। मातापित्रोस्तु संवादं कृत्वा दत्वा धनं महत् ।।
। कालिकापुराणम् आत्मीकृत्य तु संस्थाप्य वस्त्रं दत्वा शुभं नवम् । औरसादयो द्वादश पुत्राः, तेषां राज्याभिषेकदायहरत्वादिभूषणैर्भूषयित्वा तु गन्धमाल्यैरथार्चयेत् ॥ विचारः । दत्तादीनां संस्कारपुत्रीकरणश्राद्धकृत्त्वादिविवेकः । निमित्तानि समीक्ष्याथ गोत्रनक्षत्रकादिकम् ।
यामुष्यायणः। उभयोश्चित्तमालोडय उभौ संपूज्य यत्नतः ।। नै क्षेत्रजादितनयं राजा राज्येऽभिषेचयेत् । दातव्या श्रोत्रियायैव ब्राह्मणाय तपस्विने। पित्रर्णशोधने नित्यमौरसे तनये सति ॥
साक्षादधीतवेदाय विधिना ब्रह्मचारिणे ॥ औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । :- अत्र 'धनं दत्वा' इति शब्देन क्रयविधिः स्पष्ट एव । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च भागास्तिनया इमे ।।
दमी.११४ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । हरिवंशः
स्वयंदत्तश्च दासश्च षडिमे पुत्रपांसनाः ।। दत्तकपुत्रः दत्तकदुहिता च
(१) दमी.११४-११५. (२) बाल.२।१३५ (पृ.२२०). 'विश्वामित्रं तु दायादं गाधिः कुशिकनन्दनः ।
(३) दमी.५९ दितनयं (दींस्तनयान् ) वर्णशोधने (तृणां जनयामास पुत्रं तु तपोविद्याशमात्मकम् ।।
साधयेत्); समु.१३९ वर्णशोधने (तृणां शोधयेत्) शेषं दमीवत्सावते त्वपुत्राय वसुदेवः प्रतापवान् । वत् ; कृभ.८८९. (१) दमी.११५. (२) दमी.११४.
(४) दमी.५९; समु.१३९; कृभ.८८९; दच.३३. (३) बाल.२।१३५ (पृ.२२४).
(५) दमी.५९; समु.१३९; कृभ.८८९ .डिमे (डेते); (४) बाल.२।१३५ (पृ.२४०).
दच.३३ पांसनाः (पांशुलाः).

Page #869

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३७७ अलाभे पर्वपर्वेषां परान समभियोजयेत । न राज्ञो राज्यभाक स स्याद्विप्राणां श्राद्धकन्न च । पौनर्भवं स्वयंदत्तं दासं राज्ये न योजयेत् ॥ अधमः सर्वपुत्रेभ्यस्तं तस्मात्परिवर्जयेत् ॥ देत्ताद्या अपि तनया निजगोत्रेण संस्कृताः । - अपुत्रस्य गतिर्नास्ति श्रूयते लोकवेदयोः । आयान्ति पुत्रतां सम्यगन्यबीजसमुद्भवाः॥ वेतालभैरवौ यातौ पुरा वै तपसे गिरिम् ॥ पितुर्गोत्रेण यः पुत्रः संस्कृतः पृथिवीपते ।। पूर्व त्वकृतदारौ तौ तयोः पुत्रा न च श्रुताः । आचूडान्तं न पुत्रः स पुत्रतां याति चान्यतः॥ तेषां तु सम्यगिच्छामः श्रोतुं संस्थानमुत्तमम् ।। चुडाद्या यदि संस्कारा निजगोत्रेण वै कृताः। मार्कण्डेय उवाच-- दत्ताद्यास्तनयास्ते स्युरन्यथा दास उच्यते ॥ अपुत्रस्य गतिर्नास्ति प्रेत्य चेह च सत्तमाः । ऊर्ध्व तु पञ्चमाद्वर्षान्न दत्ताद्याः सुता नृप। स्वपुत्रैतृपुत्रैश्च पुत्रवन्तो हि स्वर्गताः ॥ गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं पुत्रेष्टिं प्रथमं चरेत् ॥ सम्यक् सिद्धिमवाप्येह यदा वेतालभैरवौ । पौनर्भवं तु तनयं जातमात्रं समानयेत् । हरस्य मन्दिरं यातौ कैलासं प्रति हर्षितौ ॥ कृत्वा पौनर्भवस्तोमं जातमात्रं तु तस्य वै ।। तदा हरस्य वचनानन्दी तो रहसि द्विजाः। सर्वास्तु कुर्यात्संस्कारान् जातकर्मादिकान्नरः।।
प्राहेदं वचनं तथ्यं सान्त्वयन्नैव बोधकृत् ॥ कृते पौनर्भवस्तोमे सुतः पौन वस्ततः ॥
नन्युवाचएकोद्दिष्टं पितुः कुर्यान्न श्राद्धं पार्वणादिकम् ॥ अपुत्रौ पुत्रजनने भवन्तौ शङ्करात्मजी । क्रीता या रमिता मूल्यैः सा दासीति निगद्यते । |
यतेतां जातपुत्रस्य सर्वत्र सुलभा गतिः । तस्यां यो जायते पुत्रो दासपुत्रस्तु स स्मृतः ।।
मार्कण्डेय उवाच
तस्येदं वचनं श्रुत्वा नन्दिनः प्रीतमानसौ । (१) दमी.५९ लाभे (भावे) मभियोजयेत् (मभिषेचयेत्);
एकमेव करिष्यामो नन्दिनं चेत्यभाषताम् ॥ समु.१३९ दमीवत्; कृभ.८९०.
ततः कदाचिदुर्वश्यां भैरवो मैथुनं गतः । (२) दमी.२५,५८, संप्र.२२५, बाल.२।१३४,
तस्यां स जनयामास सुवेशं नाम पुत्रकम् ॥ समु.९६ शौनकः; कृभ.८८६, ८९०. (३) दमी.५८, १००; संप्र.२२५; व्यम.५१; वित्ता.
तमेव चक्रे तनयं वेतालोऽपि स्वकं सुतम् । ३७३सिन्धु.८८९; बाल.२।१३४; समु.९६ शौनकः;
ततस्तौ तेन पुत्रेण स्वा गतिमवापतुः ॥ कृभ.८९०; दच.१५.
(१) दत्तेति । अन्यबीजसमुद्भवा अपि दत्ताद्यास्तनया (४) दमी.५८; संप्र.२२५ स उ (सतो); व्यम.५१ । निजगोत्रेण प्रतिग्रहीत्रा स्वगोत्रेण सम्यक् स्वसूत्रोक्तचूडाचा यदि (चूडोपनयन); विता.३७३ चूडाया यदि विधिना जातकर्मादिभिः संस्कृताश्चेत् तदैव प्रतिग्रहीतुः (चूडोपायन); सिन्धु.८८९ वितावत्; बाल.२॥१३४
पुत्रतां प्राप्नुवन्ति, नान्यथा इत्यर्थः । तदाह वसिष्ठःसंप्रवत् ; सेतु.३०० (=); समु.९६ व्यमवत् , शौनकः;
'अन्यशाखोद्भवो दत्तः पुत्रश्चैवोपनायितः । स्वगोत्रेण कृभ.८९० संप्रवत् ; दच.१५-१६.
(१) दमी.५८: ६६ पू.; संप्र.२२५; व्यम ५१ (१) दमी.७१; समु.१३९. विता.३७३ पू., सिन्धु.८८९; सेतु.३०० (=) तु (च); (२) दमी.३४; संप्र.२१२; कृभ.८८० प्रथमाईम्. समु.९६ शौनकः; कृभ.८९०.
(३) दमी.३४ : ४०-४१ उत्त.; संप्र.२१२ माः (मा) (६) दमी.५८; संप्र.२२५, समु.९६, कृभ.८९०. स्वर्गताः (संगताः); कृभ.८८० स्वर्गताः (संमताः). (७) दमी.५८ सुतः (ततः) स्ततः (स्सुतः): ६५ पू.;संप्र. । (४) दमी.३४; संप्र.२१२-२१३. २२५, समु.९६ स्ततः (स्मृतः); कृभ.८९० न्नरः (नथ). । (५) दमी.३४; संप्र.२ १३, कृभ.८८३ स जन (संजन); (८) दमी.७० द्धं (द्धे); समु.९६ दमीवत; कृभ.८९०. दच.९. (९) दमी.७१ समु.१३९; कृभ.८९० मू (मौ) पू. । (६) दमी.३४ संप्र.२१३; कृभ.८८३ पू. दच.९.

Page #870

१३७८
व्यवहारकाण्डम्
स्वशाखोक्तविधिना स स्वशाखभाक् ॥ इति । दत्ताद्या इ. तेषामपि संस्कारैरेव पुत्रत्वं, न परिग्रहमात्रेण, 'अन्यत्यादिपदेन कृत्रिमादीनां ग्रहणम् । 'औरसः क्षेत्रज' इत्या- था दास उच्यते' इति विपक्षबाधकात् । अन्यथा चूडादिपूर्वोपक्रमात् , योऽयं पौनर्भवादीनां राज्यनियोजना- द्यकरणे कृतचूडादिपरिग्रहे वा दासता भवति, न तु भावः स औरसव्यतिरिक्ताभाव एव, 'अभावे पूर्वपूर्वेषां पुत्रत्वमित्यर्थः । अस्य पुत्रत्वस्य यूपत्त्वादिवत्संस्कारजइत्यस्यैवानेनापवादात् । सत्यौरसे तु राज्याभावस्य । न्यत्वात्, असंस्कृतः पुत्रीकार्य इति स्थितम् । तत्रावध्य'न क्षेत्रजादींस्तनयान्' इत्यनेन प्रागेवाभिधानात् । सत्यौ- पेक्षायामाह- ऊर्ध्वमिति । असंस्कृतोऽपि पञ्चमादू न रसे क्षेत्रजादीन् राज्ये नैवाभिषेचयेत्, पितणां नित्यं ' ग्राह्यः कालाभावेन पुत्रत्वानुपपत्तेः । अनेन पञ्चैव श्राद्धादि चैव न साधयेन्न कारयेदित्यर्थः । गोत्रेण इति । वर्षाणि पुत्रपरिग्रहकाल इत्युक्तं भवति । तद्यतियद्यपि जातकर्मादीनां साक्षाद् गोत्रस्य करणता न श्रयते । रेकेणाभिधानं तु पञ्चमानन्तरं गौणोऽपि कालो नास्तीति तथापि तदङ्गभूते वृद्धिश्राद्धे तत्संबन्धावश्यम्भावात् प्र- प्रतिपादनाय, अन्यथा 'स्वकालादुत्तरः कालो गौणः सर्वः धानेऽपि तत्संबन्ध इति । चूडादिषु साक्षादेव तत्संब- प्रकीर्तितः' इति न्यायेन पञ्चमानन्तरस्य गौणकालत्वापन्धः, 'शिखा अपि च कर्तव्याः कुमारस्यार्षसंख्यया' इति त्तिः । ततश्च जननमारभ्यातृतीयवर्षे, तत्रापि तृतीयवर्षस्य स्मरणात् । संस्कारैः पुत्रत्वमित्युक्तं तानेवान्वयव्यतिरे- | मुख्यकालतया 'ऊर्च तु पञ्चमाद्वर्षात्' इत्युपसंहारे काभ्यामाह-पितुगोंत्रेण इति । यः पुत्र आचूडान्तं वर्षश्रवणाच्च, अत्रापि चडाशब्दस्य तृतीयवर्षपरतैवाभिचूडान्तैः संस्कारैः पितुर्जनकस्य गोत्रेण संस्कृतः, सो- प्रेतेति गम्यते । अन्यथा उपनीतसहभावपक्षेऽष्टमवर्षमऽन्यतोऽन्यस्य पुत्रतां न याति । अयमत्राभिसंधिः। कृतचडस्य परिग्रहापत्तिः । न चेष्टापत्तिः, ऊर्ध्वं तु पञ्चकृतचूडस्य परिग्रहीतृपुत्रताभावप्रतिपादनमसाधारण- माद्वर्षात्' इत्यनेन विरोधात् । तस्मादाचडान्तमित्यत्र पुत्रतां विषयीकरोति इत्यवश्यं वाच्यम् । अन्यथा चूडाशब्दस्तृतीयवर्षपर एव युक्तः, तृतीयानन्तरमापञ्चम 'गृहीत्वा पञ्चवर्षीयमि'त्यनेन कृतचूडस्यापि परि- गौणः, ऊर्ध्वं तु गौणोऽपि नेति स्थितम् । सुता इत्यग्रहीतृपुत्रताप्रतिपादनविरोधात्, गृहीत्वेत्यस्य च कृत- नेन पुत्रत्वानुत्पत्तावपि चूडादिसंस्कारा उत्पद्यन्त एव चूडविषयत्वावश्यंभावः स्पष्टमिष्यते । ततश्च चूडान्त- तत्तत्कालसद्भावादित्युक्तं, तथापि दासतैव पुत्रत्वाभासंस्कारसंस्कृतस्य परिग्रहे द्यामुध्यायणता भवति, गोत्र- वात् । इदं च तृतीयं दासतानिमित्तम् । द्वयेन संस्कृतत्वात् । तस्य च फलं गोत्रद्वयसंबन्ध यत्तु कात्यायनस्मरणं 'विक्रयं चैव दानं च न नेयाः इत्यग्रे वक्ष्यते । अनेन जातकर्मादीनां चूडान्तानां स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राच', इत्य निच्छनां दानादिसंस्काराणां पुत्रताहेतुत्वमुक्तम् । आचडमिति वक्तव्ये, निषेधः, सोऽपि पञ्चवार्षिकस्यैव नाधिकस्येति व्याख्येयदन्तग्रहणं तदकृतार्षसमसंख्य शिखस्य पुत्रीकरणा- यम् । यच्च 'सदृशं तु प्रकुर्याद्य' इति वाक्ये गुणदोषभ्यनुज्ञानाथै, प्रधानानिष्पत्या पुत्रताहत्वात्, चूडाद्याः विचक्षणमिति पाठमभिप्रेत्य, विचक्षणं न तु बालमिति इति वक्ष्यमाणत्वाच्च । अकृतजातकर्माद्यसंभवे कथमि- सर्वज्ञेन व्याख्यातं, तदपि पञ्चवार्षिकमेव । विचक्षणं त्यत आह-'चूडाद्या यदि' इति । यदि चूडाद्याः संस्कारा चातुर्यविशेषेण, न तु बालं, 'बाल आषोडशाद्वर्षादि'निजगोत्रेण प्रतिग्रहीतृगोत्रेण कृताः, वैशब्दोऽवधारणे, | ति लक्षणविशिष्टं न कुर्यादित्यर्थ इति व्याख्येयम् । तwतदैव दत्ताद्यास्तनयाः स्युरन्यथा ते दासा उच्यन्ते । संस्कृताभावे कथमित्यत आह - गृहीत्वा इति । पञ्चवर्षीयं इति । चडा आद्या येषां ते तथेति न तु चडाया आद्या | चूडान्तसंस्कारसंस्कृतमित्यर्थः । ननु कथं तस्य ग्रहणं इति, पूर्वेण पौनरुक्त्यापातात् । अनेन जातकर्माद्यन्नप्रा- | दासताभिधानात्, इत्यत आह-पुत्रेष्टिमिति। अयमत्राभिशनान्तानां जनकगोत्रेणानुष्ठानेऽपि न विरोधः। तथा संधिः। 'अग्नये पुत्रवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेदिन्द्राचाकृतजातकर्मादिमुख्योऽकृतचडोऽनुकल्प इति सिध्य- य पुत्रिणे पुरोडाशमेकादशकपालं प्रजाकामः, अग्निरेति। दत्ताद्या इत्यादिपदेन कृत्रिमादिग्रहणमित्युक्तमेव । वास्मै प्रजां प्रजनयति वृद्धामिन्द्रः प्रयच्छतीति वाक्ये

Page #871

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३७९ प्रजाफलकलमिष्टेः श्रूयते तद्यत्रानुत्पन्ना प्रजा तत्र । दित्यर्थः । नन्विदमनुपपन्नं जातेष्टिन्यायविरोधात् । तदुत्पत्तिरेव भाव्या, यत्र तत्पन्ना परिगृह्यते तत्रोत्यत्तरभा- तथाहि यथा जातेष्टिविधीयते तथात्र पौनर्भवष्टोमो वात्तस्याः प्रजात्वमेव भाव्यमिति कल्प्यते, प्रकृतविधाना- विहितः । स च जातकर्मणः प्राक् क्रियमाणः प्रधान न्यथानुपपत्तेः । तच्च दासत्वापनोदनमृते न संभवतीति : विरुणद्धयेव, पञ्चाहसाध्यत्वात्तस्य इति चेत् , उच्यते। तदपनोदोऽप्यवश्यमभ्युपेयः । अन्यथा प्रजात्वमात्रसं. नात्र पौनर्भवष्टोमो जातेष्टिवदपूर्वो विधीयते, किंतु पादकत्वे पुत्रपरिग्रहमात्रे स्यात् । यदि च संस्कारैरेव अन्यत्रोत्पन्नस्य तस्य जातकर्मादीनां च क्रममात्रं, यथा तत्र पुत्रत्वोत्पत्तेर्न तदपेक्षेति, तर्हि प्रकृतेऽपि तुल्यं, प्रथम- 'दर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा सोमेन यजेत' इति, तेन न पदेनात्र तत्सूचनात्, 'सर्वास्तु कुर्यात् संस्काराम् जात- कोऽपि विरोधः । वैशब्दोऽवधारणे, जातमात्रस्यैव न कर्मादिकान्नरः' इत्यन्तेऽभिधानाच्च । तस्मात्पुढेष्टया पूर्व कालान्तर इत्यर्थः । तेनास्य जातेष्टिवदेव पूर्वकालतादिसंस्कारप्रयुक्तदासत्वापनोदपूर्वकप्रजात्वसंपादनात् संस्कृ- नियमोऽपि न सिध्यतीति । सर्वपदेनैव सिद्धौ, जातकर्मादीतोऽपि परिग्राह्य इति स्थितम् । यद्येवं तर्हि संस्कृतमित्येव नामुपादानं तत्पूर्वभाविनां गर्भसंस्काराणां निवृत्यर्थम् । वाच्यं, किं पञ्चवर्षीयपदोपादानेनेति चेत्, मैवम् । पञ्च- जातकर्माद्यपादानेऽपि यत् सर्वपदोपादानं तद्यस्य वर्षीयस्यैवेति नियमार्थत्वात् । नियमश्च अक्षरग्रहणपूर्वक-यावन्तः संस्कारास्तस्य तावत्प्राप्त्यर्थम् । ततश्च शूद्राब्रह्मवर्चसफलकोपनयनप्राप्त्यर्थः । न चायं नियमः पूर्व- दीनामुपनयनाद्यभावेऽपि चौडादि भिरेव पुत्रत्वं भववाक्येनैव सिद्ध इति वाच्यं, तस्याकृतसंस्कारावधिसम- तीति कल्प्यम् । नर इति सामान्योपादानेऽपि पौनर्भवर्पकत्वेन प्रकृतत्वाभावे परिगृहीतत्वात् । प्रथममिति । टोमे त्रैवर्णिकस्यैवाधिकारादन्येषां तु संस्कारमात्रेणैव संस्कारेभ्यः प्रागित्यर्थः । ननु परिग्रहहोमादेव प्रागिति पुत्रत्वमिति । पौनर्भवष्टोमसंस्कारयोर्मिलितयोः पुत्रत्वहेतुकुतो नेष्यते, गृहीत्वा इति साङ्गाया ग्रहणभावनायाः तामुपसंहरति, कृते इति । पौनर्भवष्टोमे कृते ततस्तैः क्त्वाप्रत्ययेन पूर्वकालतावगमात् । पुत्रेष्टया पूर्वसंस्कारा- संस्कारैः पौनर्भवः सुतो भवतीत्यर्थः। पनोदेन संस्कारान्तरावश्यापेक्षणाच्चेति । यदुक्तं 'ऊर्व प्रासंगिकान् पौनवधर्मानाह-‘एकोद्दिष्ट पितुः तु पञ्चमाद्वर्षान्न दत्ताद्याः सुता:' इति तस्यापवादमाह- कुर्यान्न श्राद्धे पार्वणादिकम् ।' पौनर्भवः पुत्रः पितुः क्षयाहे पौनर्भवं तु इति । 'अक्षतायां क्षतायां वा जातः पौन- एकोद्दिष्टमेव कुर्यान्न पार्वणादिकम् । 'आदि'शब्दात्पार्भवः सुतः' इति, अनेन सप्तविधायामपि पुनभ्वी र्वणविकृतीनामपि निषेधः। 'प्रत्यब्दं पार्वणेनैव विधिना जातः संगृहीतः । 'जातमात्र उत्पन्नमात्रं, तेनोत्पत्ति क्षेत्रजौरसौ। कुर्यातामितरे कुर्युरेकोद्दिष्टं सुता दश ॥' काल एव न कालान्तर इत्यर्थः । 'समानयेत्' परि- इति जातूकर्ण्यस्मरणात् । 'पितुर्गतस्य देवत्वमौरसस्य ग्रहविधिना परिगृह्णीयात् । ननु जातमात्रस्य जात- त्रिपौरुषम् । सर्वत्रानेकगोत्राणामेकोद्दिष्ट क्षयेऽहनि ।' कर्मैवोचितं, 'कुमारं जातं पुरान्यैरालम्भ्यात्' इति इति पराशरस्मरणाच्च । पुत्रोद्देशे 'स्वयंदत्तश्च दासश्च' सूत्रात् , तत्कथमुच्यते जातमात्रं समानयेदिति । सत्यम्। इत्युक्तं, तत्र दासलक्षणमाह-'क्रीता या रमिता अपरिगहीतस्य स्वसुतत्वाभावे संस्कारानुपपत्तेः 'संस्कु. । मूल्यैः सा दासीति निगद्यते। तस्यां यो जायते पुत्रो दासर्यात् स्वसुतान् पिता' इति स्मरणात् । न च बीजसंब- पुत्रस्तु स स्मृतः ॥' या सवर्णापि मूल्यैः क्रीता सती न्धादेव स्वत्वं, 'बीजाद्योनिर्बलीयसी' इत्यपवादात् , रमितोपभुक्ता सा दासीत्युच्यते पूर्वैः । 'क्रयक्रीता तु या 'समयादन्यस्य' इति गौतमस्मरणाच्च । अन्यस्य जन- नारी न सा पत्न्य भिधीयते । न सा दैवे न सा पैव्ये यितुः पुत्रः समयादेव इत्यर्थः। तस्मादत्र जातकर्मणः दासी तां कवयो विदुः ॥' इति स्मरणात् । तस्यां जातो प्राक् परिग्रह इति । परिग्रहानन्तरं संस्कारप्राप्ती अपवाद- दासपुत्रः, दास्याः पुत्रः दासपुत्रः, छान्दसः पुंवद्भावः । माह-कृत्वा इति । जातमात्रस्य परिग्रहानन्तरं पौन- यद्वा दासश्चासौ पुत्रश्चेति, यद्वा दासाभिधः पुत्र इति । भवष्टोमं विधाय पश्चाज्जातकर्मादिसंस्कारान् कुर्या- तद्धर्मानाह'न राज्ञो राज्यभाक् स स्याद्विप्राणां श्राद्ध

Page #872

१३८०
व्यवहारकाण्डम्
कृन्न च । अधमः सर्वपुत्रेभ्यस्तं तस्मात्परिवर्जयेत् ॥', जुहोति' इतिवत्तद्धर्मातिदेशार्थत्वात् । एवमेव 'दासं स राज्ञो राज्यभाङ् न विप्राणां श्राद्धकृच्च न स्याव- राज्ये न योजयेत्' इत्यभिधाय दत्तकराज्याधिकार स्मात् सर्वपुत्रेभ्योऽधम इत्यर्थः। *दमी.५८-७१ ।
प्रकृत्य 'अन्यथा दासतोच्यते' इत्येतस्य संगतेरिति । (२) दत्तकस्तु परिणीत उत्पन्नपुत्रोऽपि च भवतीति
पौनर्भवस्तोमः सोमयागप्रभेदः, तस्य सुतसंस्कारार्थत्वम् । तातचरणाः। युक्तं चेदं बाधकाभावात् । यत्तु कालिका
अनाहितानीनां तु तादृशयागासंभवेऽपि तद्देवताकचरु. पुराणे- 'पितुर्गोत्रेणे ति, 'चूडोपनयनेति, 'ऊर्ध्वं तु पञ्च.
द्रष्टव्यः । ब्राह्मगादेस्तु न जन्मतः प्रतिग्रहेऽधिकारः, मादिति श्लोकत्रयं तदसगोत्रपरम् । आचूडान्तमिति
'सदृशं तु प्रकुर्याद्य गुणदोषविचक्षणम् । पुत्रं आङभिव्याप्त्यर्थः, मर्यादार्थत्वे चूडोपनयनसंस्कारा
पुत्रगुणैर्युक्तं स शेयः कृत्रिमः सुतः ॥' इति मनूक्तइत्यनेन विरोधापत्तेः । इदं तु वचो न तथा विश्रम्भणीयम्।
कृत्रिमपुत्रलक्षणे गुणदोषविचक्षणं प्राप्तव्यवहारं न द्वित्रिकालिकापुराणपुस्तकेष्वदर्शनात् । व्यम.५१
तु बालमिति मेधातिथि विरोधात् , श्राद्धाकरणे दोषः, (३) तस्य जनकपालकयोः कुले पाञ्चपौरुषं पित्रोः |
तत्करणे गुण इति गुणदोषावधारणकुशलमिति सर्वज्ञ. कुले साप्तपौरुषमेव सापिण्डयम् । 'ऊर्च सप्तमात्पित
नारायणविरोधात् । सदृशं तुल्यं, 'इमं पुत्रं करोमि' बन्धुभ्यो बीजिनश्चेति गौतमोक्तेरिति भट्टसोमेश्वरः ।
इति एकस्य पुत्र चिकीर्षावदन्यस्य 'अहमस्य पुत्रो अत एव कुन्त्याः कुन्तिभोजस्य दत्त्रिमकन्यात्वेऽपि
भवामि' इति तदुभूषया प्रतिग्रहीतृसादृश्यवन्तम् । बीजिनः शूरसेनस्यापि कुले साप्तपौरुषसापिण्डयाद्वसु.
'सकामं यं कुर्यात्' इति बौधायनसंवादात् , 'अहमस्य देवसुतासुभद्रापरिणयनमर्जनस्यानाचार उक्तो वार्तिके शौनके च।
पुत्रो भवामि' इति मतिश्च न जातमात्रादाविति रत्नाविता.३७३
करविरोधाच । तस्मात्पञ्चाधिकवर्ष एवं प्रतिग्रहाई (४) पितुर्गोत्रेणेति । आचडान्तं संस्कृत इत्यन्वयः। अभिविधावाङ् । स पुत्रोऽन्यतोऽन्यस्य ब्राह्मणादेः
इत्येके । अन्ये तु एतत्सर्वमसगोत्रदत्तकपरमित्याहुः । पुत्रतां न यातीति निषिध्यते । अत्र प्रतिग्रहीतुरेव जात
| परे तु असगोत्रोऽपि उपनयनान्तसंस्कारोत्तरमपि परिकर्मादिविधानाजातमात्रप्रतिग्रहो मुख्यः, इहाऽपि 'आ
णीतोऽपि उत्पन्नपुत्रोऽपि च दत्तको भवति बाधकाचूडान्तं' इत्युक्तेश्च । पञ्चवर्षान्तं गौणः 'ऊ तु
भावात् , 'शुनःशेपो विश्वामित्रपुत्रः स्वयमेवाभवत्'
इति बह्वृचब्राह्मणसंवादाच्च । शुनःशेपश्चोपनीतः । अनुपञ्चमाद्वर्षात्' इत्युक्तेः । गृहीत्वेति । पुत्रेष्टिस्तस्य दास.
पनीतस्य वेदाध्ययनासंभवेन वैदिकमन्त्रैः प्रजापत्यादिभावापनायिका । एतच्च विप्रादेरपि, 'ऊर्ध्वन्तु पञ्चमा. द्वर्षान्न दत्ताद्याः सुता नृप।' इति सामान्यतो निषेधादिति
स्तुतौ इन्द्रदत्तहिरण्मयरथप्रतिग्रहे च प्रवृत्यनुपपत्तेः । यथाश्रुतानुरोधिनः । तदसत् । उक्तकालिकापुराणस्य
न च स स्वयंदत्त इति वाच्यं 'दत्ताद्यास्तन याः' राज्यार्हपुत्रपरत्वात् । तस्यैव च प्रतिग्रहीतकर्तुकसंस्कार
इत्यत्राद्यपदेन कृत्रिमादीनामपि ग्रहणेन भवन्मते आवश्यकः।
तस्यापि निषेधात् । न च श्रुतिवशाजातोपनयनः स्वयंएवं हि कालिकापुराणं- ('न क्षेत्रजादितनयमि'- दत्त एव स्वीकार्य इति वाच्यं, तर्हि जातोपनयनस्य त्यादयः एकादश श्लोकाः)। अस्यार्थः-दत्ताद्या इति। दत्तकस्यापि दुर्वारत्वात् , श्रुत्या दत्ताद्या इत्यस्याप्रामापुत्राः प्रतिग्रहीतकर्तृकजातकर्मादिसकलसंस्कारसंस्कृता | ण्योन्नयनात् , 'पितुर्गोत्रेण' इत्यादेश्च प्रायशः कालिकाएव राज्यार्हाः, नाऽन्ये, सम्यक् पुत्रतां राज्यार्हता- पुराणादावदर्शनाच्च । अथवाऽस्तु 'दत्ताद्याः' इत्यस्य मित्यर्थात् । अन्यथा 'पुत्रमायान्ति' इत्येव ब्रूयात्, न तु | प्रामाण्यं, परन्तु 'अन्यबीजसमुद्भवाः' इति यथाश्रुतं सम्यगित्यपि। 'अन्यथा दास उच्यते' इत्यत्रापि अन्यथा व्यथे, दत्तादेरन्योत्पन्नत्वनैयत्यात् । अतस्तेनान्यकृत(प्रति)ग्रहीतृकर्तृकचूडान्तसंस्काराभावे दासः तद्वद्रा- | गर्भाधानादिउपनयनान्तसंस्कारयुक्तत्वं बोध्यते, बीजिनः ज्यभागानहः अन्यत्रान्यशब्दप्रयोगस्य 'मासमग्निहोत्रं पितुरुपनयनेऽधिकारात् । अन्यकृतोपनयनान्तसंस्कारा * संप्र. दमीवत् ।
अपि दत्ताद्यास्तनयाः संस्कृताः कृतदत्त्रिमादिविधानाः

Page #873

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरस्वविचारश्च
१३८१ निजगोत्रेणैव पुत्रता सम्यक् यान्ति प्राप्नुवन्ति, दत्रिम- | केवलदत्तके विरोध इति शिवम् । संस्कारवशेन पितृगोत्रत्यागस्य मनुनोक्तेः । एवं 'पितु- वस्तुतस्तु दत्तको द्विविधः केवलो द्वयामुष्यायणश्च । गोत्रेण' इत्याद्यप्यस्तु, परन्तु 'न पुत्रः स पुत्रतां याति तत्र संविदं विना दत्त आद्यः। आवयोरसाविति संविदा चान्यत' इत्यस्य अन्यस्य पितृभिन्नस्य प्रतिग्रहीतुः दत्तोऽन्त्यः । तत्र दत्तकत्वस्य होमसाध्यादृष्टविशेषरूपपितृगोत्रेण पुत्रतां न याति किंतु पितृगोत्रं विहायैव ताया उपपादितत्वात् तादृशादृष्टवशादेव प्रतिग्रहीतृकुले पुत्रतां यातीयर्थः। चूडेति । 'अन्यथा दास उच्यते' पुत्रपित्रादिसंबन्धविशेषप्रयुक्तानि कार्याणि भवन्ति । इति चतुर्थपादवशात् निजगोत्रेण प्रतिग्रहीतगोत्रेण 'गोत्ररिक्थे जनयितुन भजेद्दत्रिमः सुतः। गोरिक्थानुगः अन्यथा दातगोत्रेण वा चडादिसंस्काराः कृताश्चेत्तदा पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा ।।' इति मनुना दत्तकस्य ते तनया दत्ताद्या भवन्ति, तेषामदासता दासभिन्नता जनकगोत्ररिक्थे निराकृत्य पुत्रं ददतो जनकस्य गोत्ररिक्थे उच्यते इत्यर्थः । ऊर्व विति । एतच्च यथाश्रुतमलग्न- अनुगच्छतीति गोत्ररिक्थानुगः पिण्डः सापिण्डयं स्वधा कं 'गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं' इत्यनेन विरोधात् , किन्तु श्राद्धौर्वदेहिकादि च व्यपैतीति गोत्रादिसत्वे श्राद्धादिन हि निन्दान्यायेन पञ्चवर्षप्रतिग्रहस्तावकं, तत्र सत्वं तदसत्वे च श्राद्धाद्यभाव इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रथमं पुत्रेष्टिः कार्या । तत्र दातृगोत्रेणोपनयनपरिणयान्त- जनकश्राद्धादावधिकारनिराकरणात् । वस्तुतस्तु यथा संस्काराणां संजातत्वात् पुत्रपूतत्वार्था पुत्रेष्टिः पालकेन 'जातपुत्रः कृष्णकेशोऽग्रीनादधीत' इत्यादौ वयोऽवस्थाविहितकर्मान्तरानुष्ठानात्प्रथम कार्या इत्यर्थः । यच्च- विशेषः, यथा वा 'अर्धमन्तर्वेदि मिनोति, अर्ध 'अन्यशाखोद्भवो दत्तः पुत्रश्चैवोपनायितः। स्वगोत्रेण बहिर्वेदि मिनोति' इत्यादौ संघिदेशो लक्ष्यते, तद्वत् स्वशाखोक्तविधिना स स्वशाखभाक् ॥ इति वाक्यं गोत्ररिक्थपिण्डस्वधाशब्दैः जनकादिसंबन्धप्रयुक्त कार्य तत्प्रतिवेदमुपनयनपरमिति । केचित्तु 'दत्ताद्याः' इत्यादि- लक्ष्यते । व्यतीत्यनेन च तन्निवृत्तेरभिधानात्सोदरपितृपञ्चवचनानि द्वयामुष्यायणपराणि । तथाहि-दत्ताद्या व्यादिसंबन्ध निवृत्तिरपि सिध्यति । तथा च केवलदत्तकस्य इति। अन्यबीजसमुद्भवा अपि दत्ताद्यास्तनयाः प्रतिग्रहीत्रा प्रतिग्रहीतुरेवौर्ध्वदेहिकश्राद्धादावधिकारः । तत्पुत्रस्य स्वगोत्रेण संस्कृता एव कृतजातकर्मादिसंस्कारा एव पितुः सपिण्डीकरणपार्वणश्राद्धादि प्रतिग्रहीत्रैव सह प्रतिग्रहीतुः सम्यक् पुत्रतां प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । द्वथामुध्यायण कुर्यात्, एवं तत्पुत्रोऽपि । उभयोः पुत्राभावे त्वनायएकगोत्रः स इति भावः। पितुर्गोत्रेणेति । आचूडान्तं त्या सपिण्डान्तरवत् पूर्वपितुरपि और्वदेहिकादि का. जनकगोत्रेण य: संस्कृतः सोऽन्यस्यैव पुत्रतां न याति, यम् । यत्त केवलदत्तके मानाभावः तदविधानादिति, तन्न, किन्तु द्वयामुष्यायणो द्विगोत्र इत्यर्थः। चूडेति । चडान्ताः केवलदत्तकस्य कस्यचिदपि क्वचिदपि व्यवहाराभावेऽपि प्राक्तनाः संस्काराश्चेत् पितृगोत्रेण जातास्तदा चूडाप्रभृति प्रोक्तमनुना जनकादिसंबन्धनिवृत्तरभिधानात् , द्वथामुनिजगोत्रेण कृता एव चेत्तदा दत्ताद्यास्तनया भवन्ति व्यायणे च तदबाधादेव दुर्वारत्वात् 'ऊर्ध्वं सप्तमात् पितद्वयामुष्यायणा अप्येकगोत्रा इति भावः, चडायां निज- बन्धुभ्यो बीजिनश्च मातृबन्धुभ्यः पञ्चमात्' इति गौतमगोत्रानुष्ठानस्यैकगोत्रत्वप्रापकत्वात् । चडायां तत्तद्गोत्रिणां कृतो बीजिकले सप्तपुरुषं विवाह निषेधो द्वयामुष्यायणे प्रत्यायशिखाकरणोक्तेः। अन्यथाऽदासता दासवैलक्षण्य- सापिण्डयसद्भावेन व्यर्थ इति तत्सिद्धेश्च, तस्य जनकमात्रमुच्यते, एतस्य रिक्थग्राहित्वात्, न तु पुत्रत्वमि- सापिण्डयासत्वेन विवाहप्राप्तेस्तत्सार्थक्यात् । किञ्चत्यर्थः । ऊर्ध्व विति स्तावकं, संस्कारेभ्यः प्रथमं पुत्रेष्टिः 'द्वयामुष्यायणका ये स्युर्दत्तक्रीतादयः सुताः । गोत्रद्वयेकार्येत्यर्थः । यथा च प्रतिग्रहीतृगोत्रेण चूडाकर्म समान- ऽप्यनुद्वाहः शौङ्गशैशिरयोर्यथा॥' इति वचनेन द्वयामुगोत्रत्वप्रापकं, तथा तद्गोत्रे एतच्छाखोक्तविधिनोपनयनं घ्यायणस्य गोत्रद्वयं मनुना च पितगोत्रनिवृत्तिरिति विरोतत्समानशाखीयत्वप्रापकमित्याह 'अन्यशाखोद्भवो दत्त' धस्य परिहारार्थ सोऽपि स्वीकार्यः। एवमेव शूरेण कुन्तिइतीत्याहुः। परन्तु एतेषां यामुष्यायणपरत्वेऽपि न | भोजाय केवलदत्रिमत्वेन दत्तायाः कुन्त्याः पुत्रस्यार्जुनस्य

Page #874

१३८२
व्यवहारकाण्डम् शूरपुत्रवसुदेवदुहित्रा सुभद्रया सापिण्डयनिवृत्तिरुक्ता दत्तकानन्तरमौरसे जाते तु समरिक्थं गृह्णीयात्, भट्टसोमेश्वरेण, सापि च केवलदत्तकास्वीकारे कथं 'दत्तपुत्रे यदा जाते कदाचित्त्वौरसो भवेत् । पितु. संगच्छेदिति । अस्य च केवलदत्तकस्य पालक- वित्तस्य सर्वस्य भवेतां समभागिनौ॥ इति वचनात् । पितृकुले एव साप्तपौरुषं, पालयितृमातृकुले एवं च आवयोरयमिति संविदा दत्तस्तु द्वयामुष्यायणः, पाञ्चपौरुषं सापिण्डयं दर्शितगौतमवचनात्, मनुना 'एकपिण्डे द्वावनुकीर्तयेत् प्रतिग्रहीतारं चोत्पादयितारं जनककुले तन्निवृत्तेरुक्तत्वाच्च । यत्त जनकगोत्रेणोपनय. च' इति वचनात्। न च संविदि मानाभावः, 'तथैवा नादिसंस्कृतस्य जनककुले पितृतः साप्तपौरुषं मातृतश्च क्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रे प्रवापिणः । कुर्वन्ति क्षेत्रिणामथ न पाञ्चपौरुषं सापिण्डयं, प्रतिग्रहीतृकुले तु त्रिपुरुषं प्रति- बीजी लभते फलम् ।। क्रियाभ्युपगमात्वेतद् बीजाथै यत्प्र. ग्रहीतरि गौण पितृत्वप्रयोजकस्योत्पादकत्वस्योपनेतृत्वस्य दीयते। तस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी क्षेत्री तथैव च ॥ इति चाभावात् , जनकगोत्रेणासंकृतस्य तु प्रतिग्रहीत्रादि भि- मनुवाक्यस्यैव संविदि प्रमाणत्वात् । यदत्रापत्यं भावि रेव साप्तपौरुषं पाञ्चपौरुषं च सापिण्ड्यमिति सापिण्ड्य- तदावयोरिति संविदा यत्क्षेत्र क्षेत्रस्वा मिना बीजवापार्थ मीमांसामतं, तद्ग्रन्थकार एवाग्रे दूषयिष्यति । द्वथामु. दीयते तत्रोत्पन्नस्यापत्यस्य द्वावपि पितरौ भागिनाविघ्यायणस्य श्राद्धेऽधिकारो ग्रन्थ एव व्यक्तीभविष्यति । त्यर्थात् । न चास्त्वयं क्षेत्रजादौ द्यामुष्यायणत्वप्रयोजको
अन्ये तु दत्तको द्विविधः केवलो द्वयामुष्यायणश्च । ऽभिसंधिः, दत्तके तु तत्सत्वे मानाभाव इति वाच्यं, तत्र केवलः प्रतिग्रहीतुरेव पुत्रः संपादितप्रतिग्रहीतृगोत्र- एकवस्तुनि लोके एवाभिसंधिनोभयस्वामिकत्व सिद्धेः। सापिण्ड्यादिः संनिवृत्तजनकगोत्रसापिण्डयादिः । व्याप्य- । न च दातुः पुत्रान्तरसत्वे संवादो व्यर्थः, एकपुत्रस्य तु, पुत्रत्वविधायकवचनैरेव व्यापकगोत्रसापिण्डयादि सिद्धेः | 'न त्वेवैकं पुत्रं दद्यात्' इति वसिष्ठेन निषेध एवेति 'गोत्ररिक्थे जनयितुः' इति वाक्याच्च । अत्र पिण्ड: | वाच्यं, प्रीत्यतिशयेनानेकपुत्रस्यैव संवादसंभवात् । एवं सापिण्डयं न तु श्राद्धं 'ददतः स्वधा' इत्यनेन पौन- | यः कृतोपनयनो दत्तः प्रतिग्रहीत्रा कृतविवाहादिः तत्र रुक्त्यापत्तेः । न च प्रतिग्रहीतृसंस्कारेण तद्गोत्रादिसंबन्ध- प्रतिग्रहीतृगोत्रसंबन्धे जातेऽपि न जनकगोत्रसंबन्धसिद्धावपि जनकगोत्रस्य तज्जन्यसंस्कारस्य च सत्वात्कथं निवृत्तिः, 'अन्यशाखोद्भवो दत्तः पुत्रश्चैवोपनायितः । तन्निवृत्तिरिति वाच्यं, निरुपाधिकदानादेव तन्निवृत्तेर्मनो स्वगोत्रेण स्वगृह्योक्तविधिना स स्वशाखभाक् ॥ इति रभिप्रेतत्वात् । अत एव तस्य प्रतिग्रहीतृगोत्रेणैव सर्व- वसिष्ठेनोपनयनोत्तरगृहीतस्य शाखाद्वयभागित्वोक्तेगोत्रक्रियानुष्ठानं, प्रतिग्रहीतृस पिण्डा एव तज्जननादौ दशाहा- द्वयभागित्वस्याप्यौचित्यात्, स्वगोत्रेणेति सहार्थतृतीया. द्याशौचं प्रतिग्रहीतृकुल एव च तत्सपिण्डीकरणादि कुर्व- सत्वाच्च। अयमपि द्यामुष्यायणः । द्वयामुष्यायणत्वं न्ति । न चास्य जनकगोत्रसापिण्डयाद्यभावे जनकसगो- हि तत्तच्छाखाद्वयगोत्रभागित्वम् । एतेन चडाप्राक्तनत्रास पिण्डाविवाहप्रसङ्ग इति वाच्यं, 'असगोत्रा च या संस्कारानन्तरं दत्ते प्रतिग्रहीत्रा चूडायां कृतायां द्वयापितुः' इति निषेधात् । चकारेणासपिण्डा गृह्यते । 'ये मुष्यायणत्वं प्रत्युक्तं वसिष्ठेन शाखाद्वयभागित्वोक्तेयामुष्यायणा ये च दत्तकक्रीतकादयः । गोत्रद्वयेऽप्य- स्तस्य जनककृतोपनयन एव भावात् । यत्तु 'दत्ताद्या नुद्वाह्याः शौङ्गशैशिरयोर्यथा ॥ इति संग्रहाच्च । न चैवं अपि तनयाः' इति कालिकापुराणं, तत् 'अभावे पूर्वतत्पुत्रस्य दत्तककन्यया विवाहः स्यादिति वाच्यं, पूर्वेषां परान् समभिषेचयेत्' इति पूर्वोपक्रमादनेकतस्याः पितृष्वसृत्वात्, 'पितुः स्वसारं मातुश्च मातुलानी दत्तकसमवाये राज्याधिकारयोग्यतातारतम्यबोधकम् । स्नुषामपि । मातुः सपत्नी भगिनीमाचार्यतनयां तथा ॥ अन्यथा 'गृहीत्वा पञ्चवर्षीय' इति कृतचूडस्यापि परिआचार्यपत्नी स्वसुतां गच्छंस्तु गुरुतल्पगः ॥' इति ग्रहार्थकवाक्यविरोधात् । एवं यः सोपाधिकदानेन दत्तः याज्ञवल्क्योक्तेः। तत्पौत्रस्य च जनकपौत्र्या विवाहो प्रतिग्रहीत्रा जातकर्मादिभिः संस्कृतः सोऽपि यामुष्याभवत्येव बाधकाभावात् ।
यणः, निरुपाधिकदानाभावेन स्वगोत्रनिवृत्यभावात् ।

Page #875

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३८३
एवञ्च केवलदत्तकस्य जनककुले सापिण्ड्याभावेऽपि अपत्यार्थे ममानेन दत्तेयं वरवर्णिनी ॥ याचमानस्य द्वयामुष्यायगस्य सर्वस्यापि तत्संततेश्च गोत्रद्वये- मे ब्रह्मन् शान्ता प्रियतरा मम । सोऽयं ते श्वशुरो वीर ऽप्यविवाहः, गोत्रद्वयसंबन्धात् , कुलद्वयेऽपि त्रिपुरुष- यथैवाहं तथा नपः॥ इत्यादि रामायणे ऋष्यशङ्गं प्रति सापिण्ड्याच्च । द्वे श्राद्धे कुर्यात् , एकश्राद्धं वा, लोमपादवाक्यात् । क्रीता च स्कान्दे-'आत्मीकृत्य सुव'पितृनुद्दिश्य एकपिण्डे द्वावनुकीर्तयेत् प्रतिग्रहीतारं ऐन परकीयां तु कन्यकाम् । धर्येण विधिना दानमसगोत्रचोत्पादयितारं चातृतीयात्' इति वचनात् , 'दत्तकानां ऽपि युज्यते ॥' कृत्रिमा च हरिवंशे-'पृथां दुहितरं चक्रे तु पुत्राणां सापिण्डयं स्यात्रिपूरुषम् । जनकस्य कुले कुन्तिस्तां पाण्डुरावहत्।' इति । अत्र वसुदेवभगिनी पृथां तद्वद् ग्रहीतुरिति धारणा ॥' इति एतद्विषयकसंग्रहो- कुन्तिर्दुहितरं चक्रे इति चक्रेपदोक्तेः तस्याः कृत्रिमत्वम् । क्तेश्च । एतन्मते शुद्धदत्तपुत्रस्य जनकगोत्रे विवाहो अपविद्धा चादिपर्वणि शकुन्तलोपाख्याने–'जनयामास न कार्यः । न च 'गोत्ररिक्थे जनयितुन भजेद्दत्रिमः स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् । प्रस्थे हिमवतो रम्ये सुतः । इत्यनेन जनकगोत्रनिवृत्तिरुक्तैवेति वाच्यं, मालिनीमभितो नदीम् ॥ जातमुत्सृज्य तं गर्भ मेनका 'असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः ।' इति मालिनीमनु । कृतकार्या ततस्तूर्णमगच्छच्छक्रसंसदम् ॥' तदुद्वाह निषेधादिति, स्मृतिचन्द्रिकाप्यनुकूलैव, यत्तु इत्याद्युक्त्वा--'उपस्प्रष्टुं गतश्चाहमपश्यं शयितामिमाम्। इदमपेशलमेव । 'संविदा तूभयोः' इति द्वयामुष्यायण- निर्जने विपिने रम्ये शकुन्तैः परिवारिताम् । आनयित्वा दत्तकोऽपि गौतमादिसंमतः तत्र जनकगोत्रानिवृत्तेगोत्र. ततश्चैनां दुहितृत्वे न्यवेशयम् ॥' इत्यभिधानादित्याहुः । द्वयेऽप्यविवाहः, न च केवलदत्तकपुत्रस्य, 'असपिण्डा ग्रन्थकृतोऽप्येतत्सर्वे संमतमेव । अत्र ‘स ज्ञेयो दत्त्रिमः च या मातुरसगोत्रा च या पितुः ।' इति मनूक्तेः । सुतः' इत्यत्र सुतपदोपादानात्कन्या न दत्त्रिमा भवितुमतथा वरस्य पितुर्मातुर्वाऽसपिण्डा असगोत्रा चेति न हति । न च तत्र सुतशब्दस्य नपुंसकेतरापत्यमर्थः लक्षतदर्थः, मातृपितृद्वारकसापिण्ड्यशून्या वरस्यासगोत्रा णापत्तेः । नापि कन्यायास्तथात्वं वदतां मतेऽपि पत्नीतः चेति 'असमानार्षगोत्रजाम्' इति याज्ञवल्क्यैकवाक्य- प्राक् पिण्डदानरिक्थादानयोरधिकारः । तस्मादौपाख्यात्वात् एकमूलकल्पनालाघवात् । तथा च केवलदत्त- निकरीत्यनुरोधेन कन्यासु विधिप्रवृत्यङ्गीकारे मानाभावः। कस्य जनकगोत्रेण विवाहे बाधकाभाव इति, तदशुद्ध- उपाख्यानोक्तास्वेव कन्यासु शौनकवसिष्ठाद्यन्यतरोक्त - तरं, मनुना 'असगोत्रा च याऽऽत्मनः' इति विहाय विधिर्जात इत्यत्रापि मानाभावादिति भट्टानामभि'असगोत्रा च या पितुः' इत्यभिधानविरोधात् , अस- प्रायः ।
कृभ.८८९-८९९ पिण्डा च या मातुः पितुश्च वरस्यासगोत्रेत्यन्वयासंभ
मत्स्यपुराणम् वाच्च । 'अभोज्या च महाश्वस्य अभेद्या च द्विपस्य
सापिण्डयम् च।' इत्यादौ अश्वगजयोरभोज्या बालस्याभेद्या चेत्यन्वये 'लेपभाजश्चतर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः । सिद्धान्तविरोधादित्याहुः ।
पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्डथं साप्तपौरुषम् ।। ___ अयं तु विशेषः, एतन्मते पूर्व सिद्धान्तसंवादः प्रायशो
आदिपुराणम् ऽस्त्येव । परन्तु शुद्धदत्तकस्योभयकले साप्तपौरुषं सापि
(कलिवयंप्रकरणम्) ण्डयमिति कौस्तुभकृतां ग्रन्थकृतां च स्वरसः । शङ्करभट्ट
कलौ दत्तौरसेतरपुत्रनिषेधः प्रभृतीनां तु ग्रहीतुः कुले साप्तपौरुषं सापिण्डयं जनककले
दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः ।। च तदभावेऽपि साप्तपौरुषं अविवाह इति विशेषः। प्राञ्चस्तु भट्टसोमेश्वरादिभिरनेकैत्रिमा पुत्री मन्यते ।
___x व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च अस्मिन्नेव वचने शौनके
पत (पृ.१३७१) द्रष्टव्यः । अङ्गराजाय लोमपादाय दशरथेन शान्ता नाम्नी कन्या (१) उ.२।१४।२ पिण्डदः सप्तमस्ते (सप्तमः पिण्डदस्त) दत्ता । 'अयं राजा दशरथः सखा मे दयितः सुहृत् । पौरु (पुरु); दमी.९८ दच.२६.
व्य. का. १७४

Page #876

१३८४
व्यवहारकाण्डम् कन्यानामसवर्णानां विवाहश्च द्विजन्मभिः ॥ बह्वीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः । 'विधवायां प्रजोत्पत्तौ देवरस्य नियोजनम् । एका चेत्पुत्रिणी तासां पिण्डदस्तु स इष्यते ॥ बालिकाक्षतयोन्याश्च वरेणान्येन संस्कृतिः ॥ वंशजानामभावे तु प्रशस्ता मातृवंशजाः । एतानि लोकगुप्त्यर्थ कलेरादौ महात्मभिः । तदभावे सुतो दत्तो विहितो विधिनेतरः ।। निवर्तितानि कर्माणि व्यवस्थापूर्वकं बुधैः ॥ साश्रमं नैव दद्यात्तु दद्यादापद्यनाश्रमम् ।। ऊँढायाः पुनरुद्वाहो ज्येष्ठांशो गोवधस्तथा । आपद्यपि च दद्यात्तं द्वितीयं ब्रह्मचारिणम् ॥ कलौ पञ्च न कुर्वीत भ्रातृजायां कमण्डलुम् ।। गोत्रान्तरप्रविष्टास्तु संस्कार्यास्तत्कुलेन तु । प्रवराध्यायः
जननेनैव पितरो दानेनैव निवर्तिताः ॥ व्यामुष्यायणः
पुत्रं संस्कृत्य...वयोवस्थान्वितं पिता। व्यामुष्यायणका ये स्युर्दत्तकक्रीतकादयः । नामगोत्रादि तत्सर्वं कुर्यादौरसवत्तदा ।। गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाहः शौङ्गशैशिरयोर्यथा ।। । स्वकुलं पृष्ठतः कृत्वा यो वै परकुलं व्रजेत् । 'पितृव्येण चैककार्यजातास्ते परिग्रहीतुरेव भव- तेन दुश्चरितेनासौ काण्डपृष्ठ इति स्मृतः ।। न्ति । अथ यद्येषां भार्यास्वपत्यं न स्यात् तदा दैत्तकानां तु पुत्राणां सापिण्डयं स्यात्त्रिपौरुषम् । रिक्थं हरेयुः । पिण्डं तेभ्यः त्रैपुरुषिकं दद्युः, यद्यपि जनकस्य कुले तद्वत् ग्रहीतुरिति धारणा ।। स्यादुभाभ्यामेव दद्युः ।
__ बौधायनगृह्यशेषसूत्रम् संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)
पुत्रप्रतिग्रहकल्पः सोदरभ्रातृणां सपत्नीनां च एकस्य एकस्या वा पुत्रेण पुत्रवत्वम् । अथातः पुत्रप्रतिग्रहकल्पं व्याख्यास्यामः--
दत्तकः । काण्डपृष्ठः । दत्तकसापिण्डयविचारः। शोणितशक्लसंभवो मातृपितृनिमित्तकस्तस्य प्रदानयद्येकजाता बहवो भ्रातरस्तु सहोदराः।
परित्यागविक्रयेषु मातापितरौ कर्तारौ भवतः । एकस्यापि सुते जाते सर्वे ते पुत्रिणः स्मृताः।।
- । न त्वेकं पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा स हि * स्मृच.व्याख्यानं 'भ्रातृगामेकजातानां' इति मनुवचने
संतानायं पूर्वेषाम् । न तु स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रति
तो (पृ.१२९०) द्रष्टव्यम् । (१) स्मृच.२८९; विता.३५५ (द्विजानामसवर्णासु
गृह्णीयाद्वाऽन्यत्रानुज्ञानाद्भर्तुः । पुत्रं प्रतिग्रहीष्यकन्यामृपयमस्तथा); समु.१३९ संग्रहकारः.
न्नुपकल्पयते-द्वे वाससी द्वे कुण्डले अङ्गुली.
। यकं चाचायं च वेदपारगं कुशमयं बर्हिः पर्ण(२) समु.१३९. (३) बाल.२।१३२ (पृ.१८०); समु.१३९ कर्माणि मयमिध्ममिति । (सर्वाणि) संग्रहकारः.
अथ बन्धूनां मध्ये राजनि चावेद्य (४) स्मृच.२६६ हो (ह) शो (शं) धस्त (धं त); रत्न. परिषदि वाऽगारमध्ये ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य १४० शो (शं); व्यप्र.४४२ जायां (जाया) लुम् (लुः); 'पण्याहं स्वस्त्यद्धिम' इति वाचयित्वाऽथ देवयव्यउ.१४४, विता.३०३ स्मृचवत् राको.४४७ स्मृचवत; जनोल्लेखनप्रभृत्या प्रणीताभ्यः कृत्वा दातुः समीप बाल.२.११७ स्मृचवत्, माधवीये ब्रह्म पुराणम्। समु.१२९
गत्वा 'पुत्रं मे देहि' इति भिक्षेत । 'ददामि' स्मृचवत्, पुराणम्, (५) दमी.११ शौ (शु); संप्र.२०६ शौ (शु) प्रयोगपारि- ।
इतीतर आह । तं पुत्रं प्रतिगृह्णाति-धर्माय त्वा
गृह्णामि संतत्यै त्वा गृहामि' इति । जाते स्मृत्यन्तरम् ; व्यम.५२; कृभ.८९४ दत्तकक्रीतकादयः (दत्तक्रीतादयः सुताः) प्रयोगपारिजाते स्मृत्यन्तरम् ; दच.२१ (१) समु.९५. (२) समु.९६. शौ (श).
(३) दमी.९८; कृभ.८९७ पौ (१); दच.२६. - (६) स्मृ च.२८९.
(४) बौगृ.२६।१-१० (पृ.२२७-२२८); दमी. (७) दच.२३ : ३८ (यथेषां भार्या...हरेयुः) एतावदेव. । ७८-७९, कृम.८६४; दच.१३; संर.७६८.

Page #877

दायभागः-दायानर्हाः
१३८५ अथैनं वस्त्रकुण्डलाभ्यामङ्गलीयकेन चाल- हुत्वा स्विष्टकृत्प्रभृति सिद्धमाधेनुवरप्रदानात् । कृत्य परिधानप्रभृत्या अग्निमुखात्कृत्वा पक्का- अथ दक्षिणां ददात्येते एव वाससी एते एव उजुहोति- 'यस्त्वा हृदा कीरिणा मन्यमानः' कुण्डले एतच्चाङ्गलीयकम् । यद्येवं कृते और इति पुरोनुवाक्यामनूच्य ' यस्मै त्वं सुकृते जात. | पुत्र उत्पद्यते तुरीयभागेष भवतीति ह स्माह वेदः' इति याज्यया जुहोति । अथ व्याहृतिमि- । भगवान् बौधायनः ।
*दायानहीं
वेदाः .
प्रजायां अंशानिईभेदः स्त्रियो दायानर्हाः
भगिनी; अन्याः प्रजा अभागा अन्याः । पालीवतो गाते सवर्गस्य लोकस्य प्रज्ञात्यै येत्स्थाली रिश्बन्ति न दारुमयं तस्मात्पुमास सोमो नातिष्ठत स्त्रीभ्यो गृह्यमाणस्तं घृतं वज्रं न्दायादः स्घ्यदायादथ यत्स्थाली परास्यन्ति न कृत्वाऽनन्तं निरिन्द्रियं भूतमगलन्तस्मात्स्त्रियो दारुमयं तस्मास्त्रियं जातां परास्यन्ति न पुमा. निरिन्द्रिया अदायादीरपि पापात्पुंस उपस्ति- समथ स्त्रिय एवातिरिच्यन्ते। तरं वदन्ति ।
पत्नी दायानीं नातिष्ठत स्त्रीदेवताकत्वमसहमानः स्वात्मानं न प्रका
ऐतेन वै देवा वज्रेणाज्येनाघ्नन्नेव पत्नीनिराशितवान् । अनन्नताडयन् । निरिन्द्रियं भूतं निर्वीर्य जा
क्ष्णुवंस्ता हता निरष्टा नात्मनश्चनैशत न दायस्य तम् । यस्मात्स्त्रीदेवताभ्यो गृह्यमाणः सोमो निःसामर्थ्य
चनैशत तथोऽएवैष एतेन वज्रेणाज्येन हन्त्येव स्तस्माल्लोके स्त्रियः सामर्थ्यरहिता अपत्येषु दायभाजो न
पत्नीनिरक्ष्णोति ता हता निरष्टा नात्मनश्वनेशते भवन्ति । पापात्पतितादपि पुंसोऽप्युपस्तितरं क्षीणतरं
न दायस्य चनेशते । स्त्रीस्वरूपं वदन्ति ।
तैसा.१।४।२७।१
दुहितृणां स्त्रीणां च दायानहत्वम् ।
अविशेषेण पुत्राणां दायो भवति धर्मतः । शूद्रा आर्यदासी धनानीं शंद्रा यदर्यजारा न पोषाय धनायति ।
मिथुनानां विसर्गादौ मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ।। यद्यदा शूद्रा कदाचिद्दासी कदाचिदर्यः स्वकीयः
न दुहितर इत्येके । तस्मात् पुमान् दायादोऽदास्वामी जारो यस्याः सेयमर्यजारा भवति, तदानीं सा दासी
यादा स्त्रीति विज्ञायते । तस्मात् स्त्रियं जातां परास्वामिस्वीकारमात्रेणात्यन्तं हृष्यति, न तु स्वकीयकुटुम्ब
स्यन्ति न पुमांसमिति च स्त्रीणां दानविक्रया. पोषाय धनायति धनमात्मन इच्छति । न हि स्वामि
तिसर्गा विद्यन्ते न पुंसः *। स्वीकाराद्धनमधिकं मन्यते ।
तैसा.
गौतमः
शूद्रापुत्रः प्रतिलोमश्च जीवनमात्रं लभते न पूर्णदायम् * शुद्रापुत्रस्य दायानर्हत्वविचारः असवर्णपुत्रविभागे
शूद्रापुत्रोऽप्यनपत्यस्य शुश्रूषुश्चेत् लभेत वृत्तिपुत्रप्रकारप्रकरणे च द्रष्टव्यः । (१) तैसं.६।५।८।२.
*पूर्वोत्तरसंदर्भ: व्याख्यानं च (पृ.१२५५) इत्यत्र द्रष्टव्यम् । (२) तैसं.७।४।१९।३, कासं.४८, मैसं.३।१३।१; (१) मैसं.२।५।१. (२) मैसं.४।६।४. शुमा.२३।३० तैबा.३।९७।३, शबा.१३।२।९।८; (३) शबा.४।४।२।१३. (४) नि.३।४. शाश्री.१६।४।४.
(५) गौध.२८।४० मेधा.९।१५३ (शूद्रा...चेत् ०) भेत

Page #878

गौमि.
१३८६
व्यवहारकाण्डम् मूलमन्तेवासिविधिना।
___अन्यायवृत्तः सवर्णापुत्रोऽपि दायानहः (१) ब्राह्मणस्येति वर्तते । अनपत्यस्याविद्यमान- संवर्णापुत्रोऽप्यन्यायवृत्तो न लभेत एकेषाम् । . द्विजातिपुत्रस्य ब्राह्मणस्य शूद्रापुत्रोऽपि वृत्तिमूलं लभेत। (१) यस्त्वन्याय्यवृत्तोऽधर्मेण द्रव्याणि प्रतिपादयति यावता कृष्यादिकर्मसमर्थो भवति तावल्लभेत स यद्यन्ते- वेश्यादिभ्यः प्रयच्छति, सवर्णापुत्रोऽप्यपिशब्दाज्ज्येष्ठोऽपि वासिविधिना शुश्रषुर्भवति यथा शिष्य आचार्य शुश्रषते दायं न लभेतेत्येकेषां मतम् । तथा चाऽऽपस्तम्बःतथा शुश्रूषुश्चेदिति । एवं क्षत्रियवैश्ययोरपि शूद्रापुत्रो 'यस्त्वधर्मेण द्रव्याणि प्रतिपादयति ज्येष्ठोऽपि तमभाग वृत्तिमूलं लभेत।
गौमि. कुर्वीतेति । (२) चतुर्थभागे तदपत्ये वृत्तीत्यादि कुतः ? क्षत- (२) लभेतेत्याचार्यः। शक्यविनेयत्वापेक्षया विकयोन्या ग्रहणादिति चेत् गर्थािपिशब्दहतोरस्यांशभाक्त्वं ल्पः।
*मभा. च ।
मभा.
__जडक्लीबादयो दायाना भर्तव्याः (३) अनूढशूद्रापुत्रोऽपि वर्णत्रयस्य अविद्यमानान्य- जैडक्लीबौ भर्तव्यौ। द्विजातिपुत्रस्य वृत्तिमलं कृष्यादिरूपं जीवनमूलं किंचि
(१) जडो नष्टचित्तः, क्लीबस्तृतीयाप्रकृतिः । एतावशल्लभेत ।
विर.५३६ नाच्छादनदानेन भर्तव्यौ। · शूद्रापुत्रवत्प्रतिलोमा।
(२) मूकादीनामप्युपलक्षणमिदम् । मभा. (१) प्रातिलोम्येन जातानां सूतादीनामपि गुणोत्कृष्टा
जडादीनामपत्यानि दायारेणि नां शूद्रापुत्रवद् वृत्तिमूलं दातव्यमिति। +गौमि.
अपत्यं जडस्य भागार्हम् । (२)प्रतिलोमासु स्त्रीषु जातानामपि शुश्रूषूणां शूद्रापुत्र
(१) यदि तु जडस्यापत्यं भवति तदा तद्भागाई वद् वृत्तिमूलं दातव्यमित्यर्थः । तत्र चण्डालादीनां शुश्र
| भवति तस्मै स भागो देयस्तत्पितुः। गौमि. षाऽसंभवात् हीनतरं देयमिति द्रष्टव्यम् । एवं प्रतिलोमा
(२) अर्हग्रहणाद्यदि योग्यं भवति, न तु जडापत्यनामप्ययमेव धर्म इति द्रष्टव्यम् ।
तयैव । जडापत्यमिति वक्तव्ये विसमासः क्लीबादीनां:
मभा. (३) भागानौं इति ।
स्मृसा.५९
क्षेत्रजापत्यप्रापणार्थः । तथाह मनुः- यद्यर्थितेति । (४) प्रतिलोमासु उत्कृष्टवर्णस्त्रीषु हीनवर्णैरुत्पादितः
अस्मादेव लिङ्गात्तेषां यथासंभवं संस्कारानुमानं, अन्यथा अपरिणीतशूद्रापुत्रवत् वृत्तिमूलमात्रभाग इत्यर्थः ।
सावित्रीपतितत्वे सति तदपत्यस्यात्ययोग्यत्वमेवेति । कृत. रत्न.१४२
प्रायश्चित्तस्य वा द्रष्टव्यम् । एवं च यत्पूर्वमपि पति(५)शूद्रादिना वैश्यादिषु स्त्रीषु जनितः शूद्रापुत्रवत् जी
तस्याप्यनुज्ञातं तदपि कृतप्रायश्चित्तस्य द्रष्टव्यम् । एवं विकामलं हलफालादि किंचिल्लभत इत्यर्थः । विचि.२२७
ब्रुवन्नेतत् ज्ञापयति- विभागोत्तरकालमपि तदपत्यस्य
भागो दातव्य इति । ___ * वाक्याथों गौमिवत् । + विर. गौमिगतं मभागतं च ।
* शेषं गौमिगतम् । वृ (भते तवृ): शदा....भेत (अपरिगृहीतास्वपि शुश्रषा चेल्लभते); (१) गीध.२८।४१; मिता.२।५१ तो न (त्तिन); अप. व्यक.१४४:१५२ भेत (भते'; मभा.; गौमि.२८।३७ २।५१ त्तो (त्तौ): २।११६ त ए (तेत्ये); व्यक.१४३; मभा.; विर.५३६ रत्न.१४२; व्यम.४५ भेत (भते) (अन्तेवासि- गौमि.२८।३८ न्याय (न्याय्य); विर.४८६ वृ (प्रवृ); विधिना०); विता.३२७ व्यमवत्; समु.१३० (अन्तेवासि- स्मृसा.५८ (एकेषाम्०); पमा.२७३, व्यनि. व्यप्र.२६८ विधिना०).
विता.५१७ मितावत् समु.१३१. (१) गौध.२८।४६; व्यक.१४४,१५२;मभा.गौमि. (२) गौध.२८।४४; व्यक.१४४; मभा. गौमि. २८।४३ सु (स्तु); विर.४९१,५३७; स्मृसा.५९ गौमिवत् २८।४१; विर.४९१ बौ + (तु); व्यनि.; समु.१३१. रत्न.१४२; विचि.२२७; व्यनि.; ब्यम.४५; विता.३२७ (३) गौध.२८।४५; व्यक.१४४; मभा.; गौमि. गौमिवत् समु.१३०.
। २८१४२; विर.४९१; व्यनि.; समु.१३१.
मभा.

Page #879

पायभागः – दायानर्हाः
देवरातिरिक्तजोऽनियोगजो दायानर्हः
'देवरवत्यामन्यजातमभागम् +
देवरे विद्यमाने यद्यन्यतो बीजं लिप्सेत । ततस्तस्यां जातमपत्यमभागं भागरहितं न तस्य धनग्रहणमस्ति । असति तु देवरेऽन्यतो जातमप्यपत्यं सभागमेव ।
गौमि. क्षेत्रियः पारदारिको न विभागमर्हति । स्त्रीणां दायविभागो नास्ति निरिन्द्रियत्वात् । हारीतः
व्यभिचारिणी भर्तव्या भार्याया व्यभिचारिण्याः परित्यागो न विद्यते । - दद्यात्पिण्डं कुचेलं च अधःशय्यां च शाययेत्।। आपस्तम्बः बोन्मत्तपतिताः दावानह
जीवन्पुत्रेभ्यो दायं विभजेत् समं की मुम्मत्तं पतितं च परिहाप्य X |
अधर्मविनियोगिनः पुत्रा दायानर्हाः
।
सर्वे हि धर्मयुक्ता भागिनः । यस्त्वधर्मेण द्रव्याणि प्रतिपादयति येोऽपि समभागं कुर्वीत (१) संप्रति विभागानधिकारिणः कस्यन्ते तत्पर्युदासेनाधिकारिज्ञापनार्थम् । तत्र आपस्तम्बः सर्वे हीति । इदं बालेनाकुलीकृत्य पठितं 'यस्तु धर्मेण
+ मभा यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
* व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च (पृ. १०१६) इत्यत्र द्रष्टव्यः । x व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.११६४ ) इत्यत्र द्रष्टव्यः ।
. (१) गौध. २८|२४; व्यक. १५९; मभा.; गौमि
+
२८।२१; विर.५८७; स्मृसा. ७०.
१३८७ द्रव्याणि प्रतिपादयति ज्येष्ठस्तं पितृसमभागं कुर्वीते 'ति । तदनाकरम् । (२) अधर्मेण द्यूतादिना द्रव्याणि सुवर्णगोवस्त्रादीनि प्रतिपादयति विनाशयति अन्यत्र नयति वा । अप. २।११६
दा. १००
"
(२) हिशब्दों हेतौ । यस्मादेवानुवादो न कस्यचिद्विधायकी तमाये धर्मयुक्ताः पुत्राः सर्व एते भागिनः । यस्तु ज्येष्ठोऽप्यधर्मेण द्रव्याणि प्रतिपादयति चिनियुके समभागं कुर्वीत जीवद्विभागे पिता मार्ग न दद्यात् । ऊर्ध्व विभागे पितुर्भ्रातरः । अपिशब्दात् किमुतान्यमिति ज्येष्ठस्य प्राधान्यं ख्याप्यते ।
(४) अधर्मेण यूतादिना एतचाश्रमविरोधिव्ययाभिप्रायम् । अभागं व्ययितांशभागहीनं, भागहीन - मिति केचित् । मिर. ४८६
+
(२) व्यक. १५८; विर. ५८०. (३) सवि. २६१. (४) आघ. २०१४१४१५६ दि. २७ हि (इपि) पति (देव) दा. १०० विना अप. २।११६ (सं); क. १४२० गौमि. २८१२८ (सर्वे... गिन: ० ) स्मृच २६४ (यस्य... ० ) विर.४८६ (३०) व (ब) वत ; सा.५८ गोविव्यमि हि (ऽपि दात. १७२ द चन्द्र. ७६ (सर्वे... गिन: ० ) ( ज्येष्ठोऽपि०) र्वीत (र्यु: ); सेतु. ६३ गिन: + ( भवन्ति ) व्याणि ( व्यं); समु. १३१६ विच.८० दावत.
उ.
बौधायनः
अप्राप्तव्यवहाराः, अन्धादयः, अकर्मिणश्च दायानह भर्तव्या: मातृभिन्नाः पतिता न भर्तव्याः ।
अतीतव्यवहारान् प्रासाच्छादनैर्विभृयुः । अग्धजीपव्यसनिव्याधितादींच अकर्मिणः । पतितवातवर्जम् ।
।
अप. २।१४०
(१) अकर्म कृष्यादिकं जीविकात्मकं येषां न विद्यते त इति । (२) अतीतव्यवहारा मूकादयः। अकर्मिणो धर्मार्थवृद्धयर्थकर्मसु अक्षमाः । स्मृच. २७२
(३) अतीतव्यवहारानप्राप्तव्यवहारान् । (अधर्मकर्मणा यागादिष्वनधिकारिण इति । ) विर. ४९०
(४) आश्रमान्तरगताश्च न भरणीयाः । रत्न. १५१ (५) पतितः प्रायश्चित्तानिच्छुः कीयधाचिकित्स्यरोगः ।
व्यउ. १४९
( ) एतच्चिह्नाङ्कितो ग्रन्थः टिप्पण्यां द्रष्टव्यः । (१) बौध. २।२।४३-४६६ दा. १०२, अप. २ १४०, रु. २७२ विर.४९० ता (तो) मा. ५४५ पतिविभूवुः १५१)(); व्यउ. १४९' अन्ध... र्मिण: ' अयमंशो गलित इति भाति; व्यम. ७४ रत्नवत् ; विता. १.४३६ ( अतीतव्यवहारान् विभृयुः पतिततज्जवर्जम्) एतावदेव; बाल. २११४०; समु. १३१; विच.८१.

Page #880

१३८८
व्यवहारकाण्डम्
(६) सन्यासच्युततत्पुत्रावपि न भरणीयाविति मद-। (१) न दायमर्हति स्त्रीत्यन्वयः, पत्न्यादीनां त्वधि नादयः। व्यम.७४ कारो विशेषवचनादविरुद्धः।
दा.२०९ (७) कन्या तु पतितजापि भर्तव्या। विता.४३६ (२) हिशब्दोऽत्र यस्मादर्थे । एवं चायमर्थः ।
(८) बिभृयादित्यनुवर्तते । अन्धः प्रसिद्धः । अकिं- यस्मान्निरिन्द्रिया व्याध्यादिनाऽपगतेन्द्रियाः स्त्रियश्च चित्करो जडः । क्लीबः षण्ढनामा तृतीयाप्रकृतिः। अदाया मता इति श्रुतिः तस्मान्न स्त्री दायं विभक्तव्याव्यसनी द्यूतादिषु प्रसक्तमनाः । अचिकित्स्यरोगी न्यद्वारागतं द्रव्यमहतीति । निरिन्द्रिया ह्यदायाश्च व्याधितः । आदिग्रहणात्परत्र पङ्गुकुब्जादयो गृह्यन्ते । स्त्रियो मता इत्यनेन । तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रिया अदाया अकर्मिणः समर्था अपि सन्तो निरुत्साहाः। पतितस्त- इति तैत्तिरीयकश्रुतिरर्थतः प्रदर्शितेति मन्तव्यम् । यद्यसुतश्च पतिततज्जातौ । तथा च वसिष्ठः-'पतितोत्पन्नः दायाः स्त्रियः कथं तर्हि याज्ञवल्क्येनोक्तं 'पितुरूर्व पतितो भवतीत्याहुरन्यत्र स्त्रियाः' इति । बौवि. विभजतां माताप्यंशं समं हरेत्' इति । कथं च व्यासेन ने पतितैः संव्यवहारो विद्यते।
'असुतास्तु पितुः पन्याः समांशाः परिकीर्तिताः। पिताऔरमैरप्राप्तव्यवहारैरपि । भरणं तु तेषां कर्तव्य- मह्यश्च सर्वास्ता मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः ॥' इति । कथं मित्युक्तम् ।
बौवि. विष्णुना 'मातरः पुत्रभागानुसारिभागहारिण्यः। अनूपतितामपि तु मातरं बिभृयादनभिभाषमाणः। ढाश्च दुहितरः' इति । न हि स्त्रीणां दायानहत्वे मात्रा.
यद्यपि माता भाषेत च। तथा च गौतमः- दीनां दुहित्रन्तानां अंशहारित्वोक्तिः प्रयुज्यते। बाद कर्हिचिन्मातापित्रोरवृत्तिः' इति (गौध.२१११५) । अवृ. युज्यते । दायानर्हाणां हि दायहरत्वोक्तिविरुध्यते । न त्तिरशूश्रषा अरक्षणं वा ।
बौवि. पुनरंशहरत्वोक्तिः। अंशशब्दो हि भागवचनो न दाय. - स्त्री स्वातन्त्र्यं दायं च नार्हति
वचनः । 'गणद्रव्यादावप्यशो देय' इति प्रयोगदर्शनात्। नै स्त्रीस्वातन्त्र्यं विद्यते ।
तेन मात्रादीनां दायद्रव्याभावेनाविभागेऽपि विभाज्यदायलब्धे तु तस्याः स्वातन्यं भवेत् । कृतकृत्यता. राशी स्वाम्यस्य प्रल्यधिकरणसिद्धस्य विद्यमानत्वात् । भिमानेनेत्यभिप्रायः।
तत्र यावदर्थमर्थग्रहणं स्वकीयस्वाम्यव्यवस्थापक मात्रा. अथाऽप्युदाहरन्ति
दिभिरंशतः कार्यमिति याज्ञवल्क्यादिभिरुक्तमिति मन्तपिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने । व्यम् ।
स्मृच. २६७ पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्यमहतीति ।। (३) विद्यारण्यश्रीचरणोक्तप्राग्लिखित - 'तस्मानितस्यां तस्यामवस्थायामरक्षतामेतेषां दोषः। बौवि. रिन्द्रिया' इत्यादिश्रुतिव्याख्याने तु, स्त्रीणां दायग्रहण. ने दायं, निरिन्द्रिया ह्यदायाश्च स्त्रियो मता प्रतिषेधकत्वमेवास्याः श्रुतेनास्तीति न वा शंका न चो.
इति श्रुतिः । त्तरम् । परं तु बौधायनमुनिवचनविरोधे तद्याख्यानं कथ
मुपपद्यताम् । अस्तु वा इन्द्रियपदस्य वाक्यशेषात्सोमपरता * अप. व्याख्यानं 'असंस्कृतास्तु संस्कार्या' इति याश- | तथापि दायादत्वाभावाभिधानावलम्बनस्यान्यस्यासत्त्वावल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
निरालम्बनश्रुतेश्चासंभवात्सिद्धवत्कीर्तनानुपपत्तिप्रसूतप्र(१) बौध.२।२।४७. (२) बौध.२।२।४८.
तिषेधकल्पनावश्यम्भावात् । तस्माद्गर्भेणाविज्ञातेन हतेन (३) बौध.२।२।५०. (४) बौध.२।२।५२. (५) बौध २।२।५३ (न दायं०); दा.२०९ह्य (अ); अप.
ब्रह्महेत्यत्रेवेति ध्येयम् ।
*व्यप्र.५२९-५३० २।१२४ या ह्यदायाश्च (याणां ता ह्यदायाः); स्मृच.२६७; xविर. दागतम् । विर.४९५ बदायाश्च (अदाया हि); स्मृसा.६०; चन्द्र.७७ विद्यारण्यव्याख्यानं 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति याशवल्क्य. (इति श्रुतिः०) शेषं विरवत् वीमि.२।१३६ (निरिन्द्रियाया | वचने द्रष्टव्यम् । अदायः स्त्रियः) एतावदेव; व्यप्र.५२९ दावत् विता.३३४ । (च स्त्रियो मताः०); समु.१२९.

Page #881

दायभाग:-हायानाः
१५८९
(४) 'न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति' इत्यनेन सिद्धो दाय
विष्णुः प्रतिषेधः पुनरनूद्यते निन्दाशेषतया । निरिन्द्रियाः
पतिततदुत्पन्नाः कीबादयः प्रतिलोमस्त्रीजाताश्च भागानर्हाः । निर्गतरसाः। तदेतदवश्यागन्तव्यानृतताप्रदर्शनार्थम् । ते सर्वे दायादैः भर्तव्याः । पतितप्रतिलोमातिरिक्तानामौरसा
बौवि.
दायाहः। वसिष्ठः ।
पतितक्कीबाचिकित्स्यरोगविकलास्त्वभागहारिमुन्याश्रमगताः क्लीवोन्मत्तपतितादयश्च दायानाः । पतित- णः । ऋक्थनाहिभिस्ते भर्त्तव्याः । तेषां चौरसाः मुन्याश्रमातिरिक्ता भर्तव्याः।
पुत्रा भागहारिणः । अनंशास्त्वाश्रमान्तरगताः । क्लीबोन्मत्तपति- ने तु पतितस्य । पतनीये कर्मणि कृते त्वनन्तताश्च । भरणं क्लीबोन्मत्तानाम् । .
रोत्पन्नाः। (१) गृहस्थाश्रमापेक्षया आश्रमान्तरत्वम् ।
प्रेतिलोमासु स्त्रीषु उत्पन्नाश्चाभागिनस्तत्पुत्राः - अप.२।१४० पैतामहेऽप्यर्थे । (२) न चैवमुपकुर्वाणस्य ब्रह्मचारिविशेषस्याप्यंश- अंशग्राहिभिस्ते भरणीयाः । शून्यत्वमिति वाच्यम् । गृहस्थाश्रमानर्ह कार्याश्रमान्तर- विकलः इन्द्रियविकलः। अचिकित्स्यरोग इति वदन् स्यात्र विवक्षितत्वात् ।
स्मृच.२७० चिकित्स्यक्लैब्यवैकल्यादिशालिनो भागार्हा इति दर्शयति । . अत्र विशेषग्रहणं विशेषप्रतिषेधार्थमिति न्यायेन तेन विभागकालस्थिताचिकित्स्यव्याधिशालिनामपि अपतिताश्रमान्तरगतविषयस्य भरणस्य प्रतिषेधो गम्यते । भागहरत्वं न पुनः सहजबाधिर्यक्लैब्यादिशालिनामेवेति आश्रमान्तरगतिमन्तरेण प्रव्रज्यावसितत्वाभावात् प्रव्र- मन्तव्यम् ।
. स्मृच.२७० ज्यावसितभरणस्यापि प्रतिषेधोऽत्रावगम्यते । एवं च पतितस्य पुत्रवत्प्रतिलोमायाः स्त्रियाः पुत्रस्य पुत्रोऽपि पतिततजाताश्रमान्तरगतप्रव्रज्यावसितवानां निरंश- पैतामहधनानहः। अंशग्रहणविरोधिदोषसद्भावात् । अनकानां भरणमावश्यकमिति मन्तव्यम् । स्मृच.२७२ न्तरोत्पन्नाः पश्चादुत्पन्नाः । आनन्तर्यस्याविवक्षितत्वात् ।
(३) आश्रमान्तराणि नैष्ठिकब्रह्मचारिवानप्रस्थभिक्षु- ते तु न भागहारिणः । एवं प्रवज्यावसितादिपुत्रेषु यत्र णामाश्रमाः।
मपा.६८२ यत्रांशग्रहणविरोधिदोषसद्भावस्तत्र तत्र पैतामहधनाभागित्वं विज्ञेयम् ।
स्मृच.२७२ *पमा. व्याख्यानं 'वानप्रस्थयति' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
(१) विस्मृ.१५३२-३४; व्यक.१४४ हारिणः (हराः) x व्यम. स्मृचगतम् ।
हिभि (हिण) चौ (औ); स्मृच.२७० हारिणः (हराः) (ऋक्थ... (१) वस्मृ.१७।४६-४८ (ख) अनंशास्त्वा (अन्येषां त्वा) रिणः०): २७२ (पतित...तव्याः०) चौ (एवौ); विर.४९० न्मत्तानाम् (न्मत्तान्यम्); मिता.२।१३७, २।१४० (क्लीबो.... हिभि (हिण) (पुत्रा भागहारिण:०); रत्न.१५१ (पतित ... नाम्०); अप.२।५१ (भरणं...नाम्०): २।१४० मितावत् र्तव्याः०) चौ (एवौ); समु.१३० हारिणः (हराः) (ऋक्थ... मभा.२८।१,२८०४१ (भरणं...नाम्०); स्मृच.२७० मिता- हारिण:०) : १३१ (पतित...हारिण:०) चौ (एवौ). वत् : २७२; विर.४९१ स्त्वा (श्वा) शेषं मितावत्; स्मृसा. (२) विस्मृ.१५।३५, स्मृच.२७२ कर्मणि कृते त्व १३८ मितावत् ; पमा.५४३ मितावत् : ५४५, मपा.६८२ (कृते कर्मण्य); विर.४९० त्व (अ); रत्न.१५१ विरवत् ; मितावत् रत्न.१५१ मितावत् विचि.२०८,२४४ स्त्वा (आ) व्यम.७४ विरवत; समु.१३१ स्मृचवत्. शेषं मितावत्। व्यनि. पतिताश्च (पतितानां च) विष्णुः; सवि. (३) विस्मृ.१५।३६,३७ उत्प (चोत्प); स्मृच.२७२, ३६५ गताः (गाः) शेषं मितावत् : ४२१ मितावत्; व्यप्र. विर.४९० श्चाभा (श्चांशाभा); रत्न.१५१ व्यम.७४; समु. ५३२, ५५८ मितावत्, व्यम.७३ मितावत् : ७४; विता. १३१. ४१३ मितावत् : ४३६, समु.१३१, विच.७९.
(४) विस्मृ.१५/३८.

Page #882

१३९०
व्यवहारकाण्डम्
कानीनादयश्चत्वारः पुत्रा दायानर्हाः प्रशस्तास्तु कानीनगूढोत्पन्नसहोढजाः । पौनर्भवश्च नैवैते पिण्डरिक्थांशभागिनः ॥ तदप्यौर से सति चतुर्थांश निषेधपरमेव । औरसाद्यभावे तु कानीनादीनामपि सकलपित्र्यधनग्रहणमस्त्येव । 'पूर्वाभावे परः पर' इति वचनात् । xमिता. २।१३२ शंखः शंखलिखितौ च
पतितो दायानईः
• अपपात्रितस्य रिक्थपिण्डोदकानि निवर्तन्ते । (१) अपपात्रतो भिन्नोदकीकृतः । दा. १०० (२) पतितत्वात् ज्ञातिभिर्वहिष्कृतोऽपपात्रितः । रिक्थं पितृधनम् । पुत्रस्थानीयस्य ज्ञातिधनमपि । अप. २।११६ (३) अपपात्रितस्य नृपहिंसादिदोषाद्बान्धवैः कृत घटापवर्जनस्य । + विर. ४८७ शूद्रापुत्रो दायानहोंऽपि प्रजीवनं लभते शूद्रापुत्रोऽर्थभागी, यदेवास्य पिता दद्यात्स एवास्य भागः । तस्य गोमिथुनं चापरं दद्या* दमी, व्याख्यानं 'ब्राह्मणानां सपिण्डेषु' इति शौनकवचने (पृ. १३६५) द्रष्टव्यम् ।
X पमा, मपा., व्यप्र., विता. मितागतम् । + विचि विरगतम् ।
(१) मिता.२।१३२; पमा. ५१५ नैवैते (ते नैव); मपा. ६५४ श्च नैवैते पिण्ड (स्तु नैवेति पितू); नृप्र. ४०; दमी. ४०; संप्र. २१४; व्यप्र. ४८२; विता. ३६७; बाल. २।१३५ (१.२१७); समु.१३९ पिण्ड (पितृ) भागिन: ( हारिणः ).
(२) दा. १०० (-); अप. २।११६; व्यक. १४४ निव (व्याव); स्मृच. २७० अपपात्रितस्य ( आवपातिकस्य); विर. ४८६; स्मृसा. ५८ पात्रि (याति) शंख; विचि. २०६ शंख : ; व्यनि त्रित (त्रीकृत) निव ( व्याव); चन्द्र. ७६ कानि (कादि) र्तन्ते (र्तते) शंख: व्यप्र. ५६० आपस्तम्बः; व्यम.७३ पात्रितस्य (यात्रिते) कानि (कादि) निव ( व्याव ); विता. ४३२ पात्रितस्य (यात्रिते) निव ( व्याव ) ; समु. १३० निव (व्याव) शंख:; विच.७९ शंखः .
(३) मेघा. ९।१५५ वास्य भा (व तस्य भा) (तस्य०) चाप (त्वप) यात् (द्युः) (कृष्णा... वर्जम्०) शंख:; व्यक. १५२ स ए (तदे) वर्जम् (वर्जितम् ); विर. ५३६; विचि. २२६ (न०) एवास्य (एव) शंखः; स्मृचि. ३४ त्स एवास्य भागः (तदेवास्य विभागकः) (चापरं ० ).
कृष्णायसं कृष्णधान्यं तिलवर्जम् । विभागकाले भ्रातर इति शेषः ।
मेधा. ९ । १५५
अपुत्रस्त्रीणां प्रजीवनमात्रम्
भ्रातृभार्याणां च स्नुषाणां च न्यायतः प्रवृत्तानामनपत्यानां पिण्डमात्रं गुरुर्दद्याज्जीर्णानि वासांस्यविकृतानि |
अविभागे तु शंखः - भ्रातृभार्याणामिति । विचि. २३७ यज्ञान दायानर्हाः
यज्ञार्थं द्रव्यमुत्पन्नं तत्रानधिकृतास्तु ये । अरिक्थभाजस्ते सर्वे ग्रासाच्छादनभाजनाः ॥
व्यभिचारिणी भर्तव्या
कामचारिणीं मलिनां कुचेलां पिण्डमात्रोपजीविनीं निवृत्ताधिकारामधःशय्यां निरुद्धां निवासयेदत्यर्थव्यभिचारिणीम् * ।
महाभारतम् शापात्स्त्रीणां अदायादत्वम्
दीर्घतमा उवाच
अद्यप्रभृति मर्यादा मया लोके प्रतिष्ठिता । एक एव पतिर्नार्या यावज्जीवं परायणम् ॥ मृते जीवति वा तस्मिन्नापरं प्रामुयान्नरम् | अभिगम्य परं नारी पतिष्यति न संशयः । अपतीनां तु नारीणामद्यप्रभृति पातकम् ॥ यद्यस्ति चेद्धनं सर्व वृथाभोगा भवन्तु ताः । अकीर्तिः परिवादाश्च नित्यं तासां भवन्तु वै ॥ अन्धो राज्यानधिकारी
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा माता पुत्रमथाब्रवीत् । नान्धः कुरूणां नृपतिरनुरूपस्तपोधन ।
* स्मृतिसारोद्धृतं बालरूपमतं 'भ्रातॄणामप्रजाः' इति नारदवचने दष्टव्यम् ।
* व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च (पृ. १०२४) इत्यत्र द्रष्टव्यः । (१) स्मृसा. १२८ र्याणां च स्नु (र्यास्नु) न्यायतः (न्याय) शंख; विचि. २३७ शंखः.
(२) मिता. २।१३६ ( = ); पमा. ५३४ ( = ); व्यनि. ( - ) तास्तु ये (ताः स्त्रियः) स्ते सर्वे (स्ताः सर्वाः); व्यप्र.४९६ स्मृति:; विता. ३९० (); समु. १३१ शंखः.
(३) भा. १।१०४।३४-३७. (४) भा. १।१०६।१०-११.

Page #883

दायभागः-दायानींः
१३९१
पितुरनिष्टो ज्येष्ठोऽपि दायानधिकारी राज्यानधिकारी च । त्रयः किलेमे ह्यधना भवन्ति दासः पुत्रश्चाअभिषेक्तुकामं नृपतिं पूरुं पुत्रं कनीयसम्।
स्वतन्त्रा च नारी। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनमब्रुवन् ।। दासस्य पत्नी त्वधनस्य भद्रे हीनेश्वरा दासधनं कथं शुक्रस्य नप्तारं देवयान्याः सुतं प्रभो।
च सर्वम् ।। ज्येष्ठं यदुमतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रदास्यसि ॥
पतितौ पितरौ भर्तव्यौ यदुज्येष्ठस्तव सुतो जातस्तमनु तुर्वसुः ।। पातकेऽपि तु भर्तव्यौ द्वौ तु माता पिता तथा ॥ शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुयुस्ततोऽनुः पूरुरेव च ।।
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् कथं ज्येष्ठानतिक्रम्य कनीयान् राज्यमर्हति । पतिततज्जाताः जडोन्मत्तान्धादयश्च दायानर्हाः। पतितातिरिक्ता एतत्संबोधयामस्त्वां धर्म त्वमनुपालय ।। भर्तव्याः । जडोन्मत्तादीनामपत्यानि निर्दोषाणि दायाहा॑णि । ययातिरुवाच--
___ दायानीं भगिन्यः, ता भर्तव्याः।।
पतितः पतिताज्जातः क्लीबश्चानंशाः । जडोब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः ।
न्मत्तान्धकुष्ठिनश्च । सति भार्यार्थे तेषामपत्यमतज्येष्ठं प्रति यथा राज्यं न देयं मे कथंचन ॥
द्विधं भागं हरेत् । ग्रासाच्छादनमितरे पतितवर्जाः। मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः।
तेषां च कृतदाराणां लप्ते प्रजनने सति । प्रतिकूलः पितुर्यश्च न स पुत्रः सतां मतः ।। मातापित्रोर्वचनकृद्धितः पथ्यश्च यः सुतः ।
सृजेयुर्बान्धवाः पुत्रांस्तेषामंशान् प्रकल्पयेत् ॥
निरंशानाह -पतित इत्यादि । सुबोधम् । सतीति । स पुत्रः पुत्रवद्यश्च वर्तते पितृमातृषु ॥
तेषां जडादीनां, भार्यार्थे विवाहे सति, अतद्विधं अजडयदुनाहमवज्ञातस्तथा तुर्वसुनापि च ।
मनुन्मत्तमनन्धमकुष्ठि च, अपत्यं, भागं हरेत् । इतरे द्रुहथुना चानुना चैव मय्यवज्ञा कृता भृशम् ।।
अजडापत्याद्यतिरिक्ताः, पतितवर्जाः, ग्रासाच्छादनं, हरेपूरुणा मे कृतं वाक्यं मानितं च विशेषतः ।
युरिति विपरिणतानुषङ्गः। अध्यायप्रान्ते श्लोकमाहकनीयान्मम दायादो धृता येन जरा मम ।।
तेषां चेति । जडोन्मत्तादीनां, कृतदाराणां, प्रजनने लुप्ते मम कामः स च कृतः पूरुणा पुत्ररूपिणा ।।
बीजशक्तिविरहे, बान्धवाः पुत्रान् सृजेयुः अर्थाज्जडाशुक्रेण च वरो दत्तः काव्येनोशनसा स्वयम् ॥
दीनां क्षेत्रेषु । तेषां पुत्राणां, अंशान् प्रकल्पयेत् । पुत्रो यस्त्वानुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः। भवतोऽनुनयाम्येवं पूरुं राज्येऽभिषिच्यताम् ॥
अंदायादा भगिन्यः । मातुः परिवापाद् भुक्त. प्रकृतय ऊचुः--
कांस्याभरणभागिन्यः । यः पुत्रो गुणसंपन्नो मातापित्रोर्हितः सदा ।
भगिन्यो दायहीनाः, किन्तु मातृपरिच्छदेभ्यो भुक्तसर्वमहति कल्याणं कनीयानपि स प्रभो ।।
कांस्याभरणानि हरेयुरित्याह-अदायादा इत्यादि । अर्हः पूरुरिदं राज्यं यः सुतः प्रियकृत्तव ।
- श्रीमू. वरदानेन शक्रस्य न शक्यं वक्तुमुत्तरम् ।।
सदोषो ज्येष्ठोऽपि दायानहः जीवति पितरि पत्यो स्वामिनि च सुत: भार्या दासश्च
मानुषहीनो ज्येष्ठस्तृतीयमंशं ज्येष्ठांशाल्लभेत । धनानधिकारी
चतुर्थमन्यायवृत्तिनिवृत्तधर्मकार्यो वा । कामात्रेय एवाधना राजन् भार्या दासस्तथा सुतः ।
चारः सर्व जीयेत *|| . यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ।।
* व्याख्यानं स्थलनिर्देशश्च (पृ.११८५) इत्यत्र द्रष्टव्यः । (१) भा.१८५।१९-३१.
(१) भा.२१७१।१. (२) भा. (कुं.) १३१५९।१७. (२) भा.११८२।२२, ५।३३।६४.
(३) को.१५.. (४) कौ.३६." - म्य. का. १७५
श्रीमू.

Page #884

१३९२
व्यवहारकाण्डम् स्त्रीणां धनस्वाम्यनिमित्तानि
युक्तावपि पोष्यौ विवाहसंस्कारसद्भावात् । तथाशब्दराजद्विष्टातिचाराभ्यामात्मापक्रमणेन च । प्रयोगेण पङ्ग्वादयः विवाहसंस्काराहाश्चेदंशहराः पोष्या. स्त्रीधनानीतशुल्कानामस्वाम्यं जायते स्त्रियाः। श्चेति रहस्यम् । उन्मत्तजडमूकाश्चेति समुच्चयोक्त्या मनुः
तेऽपि भर्तव्या एव नांशहराः। विवाहार्दा न चेदिति पतितक्लीबजात्यन्धादयो दायानहर्हाः
शेषः। 'ये च केचिन्निरिन्द्रिया' इति स्त्रीणामप्युपलक्षणं, अनंशी क्लीबपतितौ जात्यन्धबधिरौ तथा। निरिन्द्रियाणां स्त्रीणां सपत्नीदुहितृभगिनीप्रभृतीनां पुंसां उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिनिरिन्द्रियाः॥ । च भ्रातृतत्सुतभ्रातृव्यादीनां मातुलादीनां च संरक्षण (१) निरिन्द्रियो निर्गतमिन्द्रियं यस्माद्याध्यादिना स कार्यमिति ।
सवि.३६४ निरिन्द्रियः । एते क्लीबादयोऽनंशाः रिक्थभाजो न (६) अनंशाविति अभाज्यानाह । अनंशी अंशा. भवन्ति । केवलमशनाच्छादनदानेन पोपणीया भवेयुः। नामनहीं जात्यन्धबधिरौ । उन्मत्तः वातपित्तश्लेष्म
xमिता.२।१४० । संनिपातकैर्ग्रहावेशलक्षणैः कम्पाद्यैरभिभूतः । जडः (२) अन्धादीनां पुत्रसद्भावे तेऽप्यंशहराः । एवमु- | विकलान्त:करणो हितावधारणाक्षमः । च पुनः ये न्मत्तपतिती, निवृत्ते निमित्ते क्लीबादयस्तु न भर्तव्याः। | केचिन्निरिन्द्रियाः व्याध्यादिना निर्गतं इन्द्रियं येषां ते । उ.२।१४।१
. .. भाच. (३) अचिकित्स्यः क्लीबः । पतितो महापातकी
पतिता दायानर्हाः । पतितस्त्रियो भर्तव्याः । प्रायश्चित्तात्पूर्वम् । बधिरोऽपि जात्या । उन्मत्तादयोऽचि- पतितस्योदकं कार्य सपिण्डैर्बान्धवैर्बहिः । कित्स्याः । जडोऽस्ववशकर्मेन्द्रियः। निरिन्द्रियाः स्पर्श
निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञात्य॒त्विग्गुरुसंनिधौ ॥ ग्रहणादिरहिताः कुणिप्रभृतयश्च ।
मवि. दासीघटमपां पूर्ण पर्यस्येत्प्रेतवत्पदा । (४) जात्यन्धेत्यत्र जातिग्रहणेनान्धत्वस्याप्रतिसमा
अहोरात्रमुपासीरनशौचं बान्धवैः सह । । धेयतामाह न औत्पत्तिकत्वम् । जडः आत्मपरविवेक
निवर्तेरंश्च तस्मात्तु संभाषणसहासने।। शून्यः। निरिन्द्रियग्रहणेन पङ्ग्वादयः श्रौतस्मातक्रियान
दायाद्यस्य प्रदानं च यात्रा चैव हि लौकिकी ।। धिकारिणो गृह्यन्ते ।
+विर.४८८
कृतोदके यथा वर्तितव्यं तथेदानीमुच्यते । संभाषण(५) अस्यार्थः-अनंशौ क्लीबपतिताविति द्वित्वो
मितरेतरमुक्तिप्रत्युक्तिरूपो व्यवहारः। दायाद्यं धनं, तदपि क्त्या दायाईभ्रातृभिः रिक्थग्राहैर्वा योपिद्ग्राहैर्वा पोष्यौ,
| तस्मै न दातव्यम् । लौकिकी यात्रा संगतयोः कुशलजात्यन्धबधिराविति द्वित्वोक्त्या तयोरंशोऽस्त्येव, किंत्वंश
प्रश्नादिका विवाहादौ 'निमित्ते गृहानयनं भोजनं चेत्ये* व्याख्यानं स्थलनिर्देशश्च (पृ.१०३७) इयत्र द्रष्टव्यः । वमादि । ने च संभाषणप्रतिषेधादेवैषु निवृत्तिः सिद्धव ।
x ममु. मितागतं मविगतं च । पमा., मपा., व्यप्र. अभ्युत्थानासनत्यागस्यापि निवृत्तिरूपस्य संभवात् । मितागतम् । + विचि. विरगतम् ।
संभाषणं तु शब्दात्मकमेव ।
मेधा. (१) मस्मृ.९/२०१; मिता.२।१४०; दा.१०१, अप.
ज्येष्ठता च निवर्तेत ज्येष्ठावाप्यं च यद्वसु। २।१४० तथा (अपि)त्त (त्ता); व्यक.१४४ श्च (स्तु); मभा.२८१४४गौमि.२८।४१ उ.२।१४।१; स्मृच.२७०%
ज्येष्ठाशं प्राप्नुयाच्चास्य यवीयान्गुणतोऽधिकः॥ विर.४८७, स्मृसा.५८ पमा.२७३, ५४४; मपा.६८२; रत्न.१५०; विचि.२०६-२०७; व्यनि. बधिरौ (पतितौ); * अनयोर्व्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे द्रष्टव्यः। स्मृचि.३१ (=); सवि.३६४; चन्द्र.७६ निरि (दनि); x अवशिष्टव्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे द्रष्टव्यः । वीमि.२।१४०; व्यप्र.२६८,५५८, व्यम.७३, विता. (१) मस्मृ.११।१८२-१८४. ४३१: ५१७ (-) जात्यन्धव धिरौ तथा (पङ्गुरुन्मत्तको जडः) (२) मस्मृ.११११८५. पू.; राको.४५८ सेतु.६३, समु.१३०%, विच.७७.
१ नैमि. २ ननु च. ३ सिद्धे वा ।.

Page #885

दायभाग:-दायानहोः
१३९३
ज्येष्ठावाप्यं च यद्वसु । अत्रापि चोद्यते । दायाद्यदान- ष्यस्य, यत्त भ्रणहनि हीनवर्णसेवायां, न च स्त्रीणामधिकं निषेधाज्ज्येष्ठप्राप्यवसुनो धनस्य सिद्ध एव निषेधः।। भ्रणहनीति, तत्तुल्यतार्थ न तु परिसंख्यार्थम् । तथा च केचिदार्गणतोऽधिकस्य यवीयसस्तदंशप्राप्त्यर्थमनू. याज्ञवल्क्यः - 'नीचाभिगमनं गर्भपातनं भर्तृहिंसनम् । द्यते । अन्ये तु मन्यन्ते । दायाद्यशब्देन धनपात्र- विशेषपतनीयानि स्त्रीणामेतान्यपि ध्रुवम् ॥' (यास्मृ.३॥ मुच्यते । नान्वयागतमेव । तथा चाभिधानकोशे 'दायाद्यं २९८)। वसेयुः स्वगृहान्तिके प्रधानगहान्निष्कास्य कुटीधन मिष्यते' इति स्मर्यते । अतो यत्तस्मात्केनचिदृण- गहे वासयितव्येत्यन्तिकग्रहणम् । केचिदाहुः 'प्रायश्चित्तं त्वेन गृहीतं तेनापि तन्न दातव्यम् । किं तर्हि कर्तव्यम् ? तु कुर्वतीनामेतद्देयं न त्वन्यथा' तदयुक्तम् । वस्त्रान्नपुत्रभ्रात्रादिरिक्थहारिणामर्पणीयम् । अन्ये तु मन्यन्ते । | दानव्यवहारस्य तत्र 'योग्यत्वात् । प्रायश्चित्ते भिक्षाहारता अविभक्तधनानां दायाद्यधन निषेधः, कृते. तु विभाग पयोव्रतं चान्द्रायण विधिश्चेत्यादि । न च भैक्षाहारता उद्धारस्यैव ज्येष्ठांशस्यैघोच्छेदः। सत्स्व पि पुत्रेषूद्धारं चानेन निवर्तयितुं शक्या । वृत्तिविधानेन चरितार्थत्वात्। वर्जयित्वाऽन्यस्य पुत्रा एवेशते ।
+मेधा. तस्माद्यस्याः प्रायश्चित्तेष्वनधिकारोऽशक्ततयाऽतिपुष्टतया प्रायश्चित्ते तु चरिते पूर्णकुम्भमपां नवम् । वा, तस्या अपि वस्त्रादिदानं कर्तव्यमिति श्लोकार्थः । तेनैव साधे प्रास्येयुः स्नात्वा पुण्ये जलाशये ।।
मेधा. स त्वप्सु तं घटं प्रास्य प्रविश्य भवनं स्वकम् ।
____ स्त्रीणां साध्वीनां दाहित्वं नासाध्वीनाम् सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्व संमाचरेत् ।। | *संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः । एतमेव विधिं कुर्याद्योषित्सु पतितास्वपि ।
ऊवं संवत्सरात्त्वेनां दायं हृत्वा न संवसेत् ॥ वस्त्रानपानं देयं तु वसेयुश्च गृहान्तिके ।।
अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा । योषित्सु स्त्रीष्वपि पतितास्वेष एव विधिः । पति- सा त्रीन मासान् परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा॥ तास्वकृतप्रायश्चित्तासु च । ताभ्यस्तु कृतोदकाभ्योऽपि उन्मन्तं पतितं क्लीबमबीजं पापरोगिणम। वस्त्रानं दातव्यं दानग्रहणात् । वस्त्राने शरीरस्थिति- न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च न च दायापवतेनम् ।। मात्रसंपादिनी दातव्ये न भोगादयः । पानमौचि
जीवति पितरि, पयौ, स्वामिनि च सुतः, भार्या, दासश्च त्यादुदकम् । तच्च प्राचुर्याददत्तमपि लभ्यते । वचनं तु
धनानधिकारी परानुरोधादपि स्वातन्त्र्येण वा सपानं न देयम् । यादृशं
भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः । च पानं तादृशे एव वस्त्रान्नेऽतो निकृष्टं वस्त्रं चान्नं
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ४||
सर्वे दायानहीं भर्तव्याः दातव्यम् । तथोक्तं 'हृताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोप
सर्वेषामपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा । जीविनीम् । परिभूतामधःशय्यां वासयेद्य भिचारिणीम् ॥' (यास्मृ.११७०)। पातित्यहेतवश्च स्त्रीणां य एव मनु
ग्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् ।
अवशिष्टव्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे द्रष्टव्यः + अवशिष्टव्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे द्रष्टव्यः ।
* 'संवत्सरं प्रतीक्षेत' इत्यादि श्लोकत्रयव्याख्यासंग्रहः * अनयोर्व्याख्यासंग्रहः प्रायश्चित्तकाण्डे द्रष्टव्यः ।
| स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.१०५५-१०५६) इत्यत्र द्रष्टव्यः । (१) मस्मृ.११११८६,१८७.
xव्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.८२२) इत्यत्र द्रष्टव्यः। (२) मस्मृ.११।१८८; मेधा.८।३८९ उत्तरार्धे (वस्त्रान्न- + व्यप्र. व्याख्यानं 'कीबोऽथ पतितस्तज्जः' इति याशमानं देयं च वसेयुः स्वगृहान्तिके) प्रथमपादं विना; स्मृच. वल्क्यवचने मितागतम् । २४६ एत (एव) पानं (मासां) : २९३ पानं (मासां); सवि. (१) मस्मृ.९।२०२; मिता.२।१४०% व्यक.१४४ तु ४११ एत (एव) पानं (मासां); व्यप्र.५०३( =) सविवत् ; (तत्); मभा.२८।३४; स्मृच. २७१; विर.४८७ तु (तत्) व्यम.६२ पानं (मासा); विता.३९९ सविवत्.
तो ह्यददद्भवेत् (ताः स्युरदित्सवः); स्मृसा.५८ तु (तत्) १ वानुमासं न,
१ योगत्वात्. २ कारः शक्त,

Page #886

१३९४
व्यवहारकाण्डम्
. (१) सर्वेषामपि क्लीवादीनां च प्रकृतत्वेन दर्शितमिति। अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरब्रवीत् ॥ अत्यन्तं यावजीवमित्यर्थः । शरीरधारणार्थत्वाद्ग्रासा- दायानर्हाणां निदोषाण्यपत्यानि दायार्हाणि । च्छादनस्य भृत्यादेस्तदुपयोगिनः परिचारकस्याऽपि वेत- यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीबादीनां कथंचन। . नदानं विज्ञेयम् । न ह्यन्धादेः परिचारकमन्तरेण तेषामुत्पन्नतन्तूनामपत्यं दायमर्हति ॥ जीवनसंभवः। येषां दारकरणं मतं तेषां सभार्याणां (१) अर्थिता संप्रयोगेच्छा रतिनिमित्तं तस्यां सत्यां भरणं दातव्यं, शक्त्या, धनानुरूपेण, भोजनवस्त्रादि विवहेत् । तत्रोत्पन्नसंतानानामपत्यं पुत्रो दुहिता वा देयं, पतित इत्यर्थवादः।
मेधा, दायं रिक्थविभागमर्हति । दुहितुर्यावान्भागः प्रागुक्तः । (२) अत्यन्तं यावजीवमित्यर्थः। मिता.२।१४० वातरेतास्तु यः क्लीबस्तस्य भवत्येव मैथुनेच्छा । कुतः
(३) अत्यन्तमददत्सर्वथा अददत्पतितो भवेदित्य- पनस्तस्य तन्तूत्पत्तिः । उक्तं च 'यस्तल्पजः प्रमीतस्य न्वयः ।
मवि. क्लीबस्य व्याधितस्य' इति । रागप्रयुक्तता वाऽनेन (४) तदेवाह सर्वेषामिति । सर्वेषामेषां क्लीबादीनां । श्लोकेन विवाहस्य दर्शिता । धर्मप्रयक्तत्वे ह्यनधिशास्त्रज्ञेन ऋक्थहारिणा यावज्जीवं स्वशक्त्या ग्रासा- कृतानां कर्मसु कुतो विवाहः। उपनेयता च जात्यन्ध.. च्छादनं देयम् । अददत्पापी स्यात् । ममु. पङ्गेनां वातरेतसः क्लीवस्य दर्शिता । उन्मत्ता
(५) सर्वेषामंशानर्हाणां अत्यन्तं यावजीवं एते- दयस्त्वनुपनेयाः । कुतस्तेषां विवाहः । आदिग्रहणं षामनंशित्वं विभागात् पूर्वमप्रत्याख्येयदोषप्राप्तौ सत्यां ,
चोक्तविषये चरितार्थम् । यदि हि आदिग्रहणसामर्थ्यात्सर्व न तु विभक्तो यदि विभागकाले दोषदुष्टो विभागोत्तर. एव गृह्येरन्पतितोऽपि गृह्येत । तच्च स्मृतिविरोधान्नेष्टम् । कालमौषधादिना विनिर्दुष्टः कृतप्रायश्चित्तो वा तदा अथवा कृताध्ययनानां कृतविवाहानामुन्मत्तादिरूपे 'विभक्तेषु सुतो जातः सवर्णायां विभागभागि'त्यनेन
समुपजाते विधिरेष विज्ञेयः । ननु च कृतविवाहानां न्यायेन अंशप्राप्तिरस्त्येव । पतितादिषु पुंलिङ्गमविवक्षित- 'यद्यर्थिता तु दारैरिति नोपपद्यते । नैतदेवं कृतविवामुद्देश्यगतत्वात् । अतो मातृपत्नीदुहित्रादयोऽपि दुष्टा
हानां जायार्थितायाः संभवात् । पूर्वैस्तु धर्येऽपि विवाअनंशा एव । क्लीबादय एवानंशा न तत् पुत्रादयो
हेऽस्य प्रयोजनं दृष्टम् । ततश्च क्लीबस्य स्मार्तेष्वधिकादोषरहिताः।
*मपा.६८२ |
रात्तदर्थो विवाहोऽसत्यामप्यर्थितायां युक्त एव । (६) पतितातिरिक्तानामभरणे मनुराह-सर्वेषाम- श्रौतेषु तु जातपुत्रस्याधानात्लीबस्य नाधिकारः । यस्य पीति ।
___ व्यउ.१५० च प्रयोजकत्वं युक्तं तद्दर्शितम् ।
मेधा. (७) आश्रमान्तरगतपतिततत्पुत्रास्तु न भर्तव्याः । (२) तन्तुरपत्यम् । न चापुंस्त्वात् क्लीबस्य जनना
व्यम.७३ सामर्थ्यात् अध्ययनाभावात् मूकादेरुपनयनाभावेन पतिवृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या सुतः शिशः। तत्वात् कथं दारसंबन्ध इति वाच्यं, क्लीबस्य पत्न्यामन्येन
पुत्रोत्पादसंभवात् उपनयनानहस्यानुपनीतत्वे शूद्रवदप* 'कीबोऽथ पतितस्तजः' इति याज्ञवल्क्यवचने मितागतम् ।
तितत्वात् । तेनैतेषां यथासंभवमौरसक्षेत्रजाः क्ली प्रत्वादिक्या (क्यं) मत्यन्तं (मुत्पन्नं); पमा.५४५, मपा.६८२;
शून्याः स्वपित्रनुसारेण भागहारिणः। *दा.१०४ विचि.२०७ स्मृसावत् व्यनि.मत्यन्तं (मभ्यङ्ग); स्मृचि.३१ (=); व्यप्र.५५२ तु न्याय्यं दातुं शक्त्या (चैतेषां दातुं न्याय्यं); * व्यप्र. दागतम् । व्यउ.१५०; व्यम.७३ क्त्या (क्या) णा (भिः); विता. मिता.२।१७५, राकौ.४७०; समु.९३-९४. ४३५-४३६ मपि (मेव) णा (भिः) राको.४५८ क्त्या (क्यं) (१) मस्मृ.९।२०३; दा.१०४; अप.२।१४०; व्यक. णा (भिः) तो...वेत् (ताः स्युरदित्सवः); बाल.२।१३२ १४४ मवि. तन्तू (जन्तू ); मभा.२८।४५; गौमि.२८४२; (पृ.१७५), २।१३४; समु.१३१.
विर.४८८; स्मृला.५८, विचि.२०७; व्यनि. मुत्पन्नतन्तू• (१) मस्मृ.११।१० इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् । नामपत्यं (मुत्पत्तितोऽन्तेऽपि चापत्यं); स्मृचि.३१, मच

Page #887

दायभागः–दायानर्हाः
१३९५ (३) अर्थितेच्छा तेन दारसंबन्धं लक्षयति । क्लीबादी-ते॥' (नास्मृ.१६।१९,२०) इति । सुतवचनात्कृत्रि. नामित्यतद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः । तत्र पतितस्यापि मादिवदुत्पत्तिविध्यभावात्पुत्रमध्ये चापरिगणितत्वात् दारकर्मणामनहत्वादग्रहणं, तेन जात्यन्धादीनां ग्रह- त्रैवर्णिकानां च बीजजाः प्रजीवनमात्रभागा न णम् । तेषामुत्पन्नजन्तूनां उत्पन्नापत्यानाम् । तेन पूर्व- रिक्थहराः । यतोऽविशेषेण सर्वपुत्राणां भर्तरि प्रेते विभक्तैरपि भ्रातभिः स्वभागादाकृष्य तत्पितभागो देयः। स्मर्यते । ऊर्ध्वमपि पितुः पुत्रोपकर्तव्यशिष्टस्य धनस्य क्लीबपतितयोः पूर्वपरिगृहीतदारत्वे तत्र च क्षेत्रजपुत्रो- विभाज्यत्वाल्लभेरन्नेव प्रजीवनम् । एवमेवौरसादिपुत्रस्य त्पत्तौ तस्य विभागप्राप्तिरिति तु प्रागेव सिद्धम् । मवि. सपिण्डबीजकाः प्रजीवनमात्रभागाः कर्तव्याः । रिक्थ
(४) कथंचनेत्यभिधानाकीबादयो विवाहानीं इति हरत्वं तु नास्ति परिगणितपुत्रविशेषोद्देशेन श्रवणात् । सूचितम् । यदि कथंचिदेषां विवाहेच्छा भवेत्तदा उक्तं चैतत् । उक्तानां 'यद्येकरिक्थिनौ स्यातामिति । क्लीबस्य क्षेत्रज उत्पन्नेऽन्येषामुत्पन्नापत्यानामपत्यं धन- अत्रानेन च दर्शनेनानियुक्तासुतादय इतरत्रानंशत्वाभाग् भवति ।
xममु. दीजिनो रिक्थं लभेरन्निति रिक्थं प्रजीवनपर्याप्तमेत(५) क्लीबादीनामित्यतद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः, द्विज्ञेयम् । उक्तत्वादस्या भागार्थ एव दासीव भण्यते । क्लीबस्यापत्योत्पादनायोग्यत्वात् । प्रकाशकारस्तु क्लीबत्व- या 'सप्तैता दासयोनयः' इति निरूपिताः, यासां प्रयोगार्थमग्रेऽपनेयदोषप्रयुक्तमपत्योत्पादनाशक्तत्वं विवक्षितम् । मवगन्तव्यं क्रियते । तस्यां जातो न दासः, सुतव्यपदेअतो नातद्गणसंविज्ञानं मन्यते । तन्तुरपत्यम् । शाभावः, शूद्रस्यापि तज्जा ब्राह्मणादिवत्प्रजीवनभाजः ।
• *विर.४८८ ___ अन्यस्त्वाह । नियतकर्मकरा अपि दासा भवन्ति । अनियोगजोऽधिकोऽविधिजः कामजो वा क्षेत्र जो दायानहः यथा स्नापकः प्रसाधकः पाचकः पावक इति । एवं
अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात्। कामतोऽप्यवरुद्धा भक्ताच्छादनेन पोष्यमाणा दास्यो . उभौ तौ नाहतो भागं जारजातककामजौ + भवन्ति । एवं पुत्रिण्या विद्यमाने पुढे आप्तो देवरान्नि
(१) अपुत्रे भर्नरि मृते पुत्रोत्पादने स्त्रिया गुरु- युक्तयाऽपि । कथं पुनः पुत्रवत्या नियोगः । देवर एव नियोगोऽपेक्षितव्य इत्युक्तम् । तस्यैवायमनुवादः। या कामार्थ नियुक्तः पुत्रोत्पादनव्यपदेशेनेत्यभिप्रायः । गुरु भिरनियुक्ता पुत्रार्थिनी पुत्रमुत्पादयेत्, क्षेत्रं किलाहं जारजातकत्वमुभयोः कामजत्वं तु पुत्रवत्यां जातस्य भर्तुः क्षेत्रजश्च पुत्रस्तदर्थहर इत्यनया भ्रान्त्या, स तस्यां आद्यार्थायां पुत्रार्थव प्रवृत्तिनं कामलोभेन । मेधा. समुत्पन्नो न रिक्थहरः । यतः क्षेत्रजादिविशिष्टेन विधि- (२) नियोगापदोर्मिलितस्य देवरजस्य पुत्रत्वे निमिनोत्पन्नस्य शास्त्रे क्षेत्रजव्यपदेशात् तेनैव चास्य क्षेत्रजस्य
तमाह-अनियुक्तेति । असत्यपि पुत्रे नियोगादेव गुर्वारिक्थहरत्वमत्र वार्यते, पिण्डदानं तु न निषिध्यते, यद्यपि
दीनां प्रवर्तितव्यम् । एवं नियोगे सत्यपि स्वभर्तुजे सुतेपतितोत्पन्नो भवति । नारदस्तु विशेष स्मरति-'जाता ये
ऽसत्येव सैव चापदित्युच्यते । जारजातककामजौ इत्युत्वनियुक्तायामेकेन बहुभिस्तथा। अरिक्थभाजस्ते सर्वे
भयत्र । कामजः काममात्रोत्पादितः। मवि. बीजिनामेव ते सुताः ॥ दास्ते बीजिने पिण्डं माता
(३) अनियुक्तायां परस्त्रियां अपरिणेतुः सकाशाचेच्छुल्कतो हृता । अशुल्कोपनताया तु पिण्डदा वाढुरव दुत्पन्न: सुतो जारजातकः । स्वार्थे कप्रत्ययः । परिणे
४ मच., नन्द. ममुगतम्। * भाच, विरगतम् । त्रोत्पन्नपुत्रवत्यां देवरादुत्पन्नः कामजः । तावुभौ भागं __ + ममु., मच, यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
नाहत इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । जारजातो नियोगवि'उत्पन्नजन्तूनामिति पाठः'; चन्द्र.७६ तन्तू (जन्तू) उत्त.
ध्यतिक्रमेण जातश्च क्षेत्रिणो भाग नाहतीति । स्मृच.२७१ व्यप्र.५६०% समु.१३१.
(४) एतच्च पिण्डदानादेरप्युपलक्षणम् । शुल्कान्वा. (१) मस्मृ.९।१४३; ब्यक.१५९; स्मृच.२७१; विर. ५८६, पमा.५४६; स्मृसा.७० जातक (जातौ च); सम.हृतक्षत्रात्पन्नविषयमेतत् । अग्रिमनारदवचनानुसारात । १३० कृभ.८७० जारजातककामजी (कामजातकतस्करी).
विर.५८७

Page #888

१३९६
व्यवहारकाण्डम्
'नियुक्तायामपि पुमान्नार्या जातोऽविधानतः। गात्रैर्गात्राण्यसंस्पृशन् । कुले तदवशेषे च संतानार्थ नैवाहः पैतृकं रिक्थं पतितोत्पादितो हि सः॥ न कामतः॥' इति ।
ममु. (१) अविधानतः शुक्लवस्त्रादि नियमत्यागो विधाना- (४) अनियुक्तासुत इत्यत्रोक्तदोषोऽयं-येति । अनियुभावः । स नाहति रिक्थं नासौ क्षेत्रज इत्यर्थः । नियम- तेति छेदः । अरिक्थीयं रिक्थिसंबन्धिभिन्नम्। ४मच. त्यागेन देवरभ्रातृजाययो: पुत्रोत्पादने प्रवर्तमानयोर्युक्तं (५) गुरुभिर्नियुक्ता देवरादन्यतोऽदेवराद्वा हरेत् पतितत्वम् । शास्त्रेण नियमितयोर्गमनानुज्ञानात्। मेधा. तन्त्विति । तन्त्वरिक्थं नियुक्तायां देवरे सपिण्डे वा(१)। (२) पैतृक क्षेत्रिणो बीजिनो वा धनम् । मवि.
नन्द. (३) नियुक्तायामपि स्त्रियां घृताभ्यक्तत्वादिनियोगेति
आर्याणां शुद्रापुत्रो दाथानहः कर्तव्यतां विना पुत्रो जातः स क्षेत्रिकस्य पितुर्धनं लब्धं ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् । नार्हति ।
ममु. यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् । या नियुक्ताऽन्यतः पुत्रं देवराद्वाऽप्यवाप्नुयात् ।। (१) न रिक्थभाक् द्विजातीनां शूद्रापुत्रः । किं तं कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते ॥ सदा नेत्याह । यदेवास्य पिता दद्यात्तत् अस्य, पित्रा
(१) अनियुक्तेति च प्रश्लेषो द्रष्टव्यः । पूर्वोक्तेन च दशमांशकल्पना कृता तदेव तत्तस्य, तदधिकं पैत्रिक विरोधो यतस्तथा सत्यनर्थक इति चेदुक्तः पौनरुक्त्यपरि- नान्यल्लभते । तत्रापि शंखेनोक्तं 'न शूद्रापुत्रोऽर्थभागी। हारस्तत्र तत्र, पूर्वे तु न तमिच्छन्ति । ततश्चेयं व्याख्या। यदेवास्य पिता दद्यात्स एव तस्य भागो, गोमिथुनं त्वपरं नियुक्तायामपि जातः पैतृकं रिक्थं नाहति । कामजमिति । दयः। विभागकाले भ्रातर इति वाक्यशेषः, अन्ये त्वयत्तु उत्तर उच्यते, यद्यपि नियोगात्प्रवर्तते न कामात्त- नूढायाः शूद्रायाः पुत्रस्येमं विधिमिच्छन्ति, न ह्यत्र विवाथापि तत्र कामोऽवश्यम्भावी अत उच्यते। तं कामजमिति। | हलिङ्ग किंचिदस्तीति वदन्तः। जातिविशेषवचनः शद्रामिथ्योत्पन्नं, यदर्थमुत्पादितस्तत्कार्यानहत्वादेवमुच्यते । शब्दोऽतो यदेवास्य पिता दद्यात् अतो यदस्य प्रजीवनं एवं च पूर्वोक्तस्य भागार्हत्वस्य प्रतिषेधोऽयमतश्च विक- पित्रा दत्तं वदेव दातव्यम् । अथ तेन काचित् विभागल्पितं अनियुक्तेति पाठे। पुनः पाठान्न संगच्छतेतरा कल्पना कृता यावजीवं जीवनाय तदा तदेवास्य धनं मित्युपाध्यायः।
मेधा. न भ्रातृभिः किंचिद्दातव्यम् । यथा गौतमः शद्रापुत्रप्रक(२) या अनियुक्तेति विभाव्य भावोपलक्षणम् । रण एवाह-'अपरिग्रहीतास्वपि शुश्रुषुश्चेलभते वृत्तिमूलयथाऽन्यतो जातो जारजस्तथा देवरादपि जात इति मन्तेवासिविधिना' इति । तेषां मते क्षत्रियवैश्ययोरनूढ'विशेषाभिधानार्थ पुनर्वचनम् । तेन देवरजन्यत्वमात्रेण योर्जाता रिक्थहराः प्राप्नुवन्ति । तत्र च कियानंश इति न विशेषो न शङ्कनीय इति तात्पर्यम् । मिथ्योत्पन्नं व्यर्थ ज्ञायते । यावानंश ऊढयोरिति चेत्तत्रापि नोढाग्रहणं न जातं धर्मान धिकारिण मित्यर्थः ।
मवि. लिङ्गं वचनं वास्ति । कथं नास्ति 'एक एवौरसः पुत्र' इति (३) या स्त्री गुर्वादिभिरनुज्ञाता देवराद्वाऽन्यतो वा ____ * भाच. ममुवत् पदार्थः। x शेषं ममुवत् । सपिण्डात्पुत्रमुत्पादयेत्स यदि कामजो भवति तदा तम + व्यउ. व्याख्यानं अशुद्धिसंदेहान्नोद्धतम् । रिक्थभाज मन्वादयो वदन्ति । अकामज एव रिक्थ
(१) मस्मृ.९।१५५; मिता.२।१२५; दा.१४१; अप. भागी । स च व्याहृतो नारदेन- 'मुखान्मुखं परिहरन्
२।१२५ (=): २११२८ पू. व्यक.१५२ भवेत् (स्मृतम् );
मभा.२८३४; स्मृच.२६३ पू.; विर.५३५; पमा.५०६; (१) मस्मृ.९।१४४; व्यक.१५९ पैतृकं रिक्थं (पैतृके | मपा.६५८ वास्य (व हि); रत्न.१४१, विचि.२२६; व्यनि. ऋक्थे); विर.५८७ सः (य:) शेषं व्यकवत् स्मृसा.७० नृप्र.३९, मच. रिक्थ (दाय); वीमि.२।१२५, व्यप्र.४६६ व्यकवत् ; दमी.८२ मपि पुमान्नार्या (मपुत्रायां पुत्रो); समु. भवेत् (स्मृतम्); व्यउ.१४६ ब्राह्मणक्षत्रिय (क्षत्रियब्राह्मण); १३१ व्यकवत् ; कृभ.८७० व्यकवत्.
व्य .४५, विता. ३२७,३७७; समु.१३.. विच.९९ (२) मस्मृ.९।१४७.
भाच. रिक्थ (अंश)

Page #889

दायभागः-दायानर्हाः
१३९७
धर्मपत्नीष्वौरसो. न चानढयोर्जातानामौरसलक्षणमस्ति । दत्तं तदा विभागकाले भ्रातुभिर्न दातव्योंऽश इत्येतत्परं उक्तं च 'अनियुक्तासुतश्चैवे'त्यादि। अधातुजायाविषय- पित्रा न दत्तेऽशभाक्त्वमस्त्येव । मपा.६५८-६५९ मेतत् । तत्र किल नियोगे विहतेऽनियुक्तासुत इति प्रति- । (१२) एतत् अशुश्रुषुविषयम् । व्यनि. षेधेऽपि तद्विषया बुद्धिरुपजायते । अत्राप्यस्ति तर्हि । (१३) अत्यन्तनिर्गुणऊढशूद्रापुत्रोऽपि न पितृऋक्थजातमात्रेष्विति । तस्मात्परस्त्रीषु नियोगेन विनाऽनियुक्ता- भागभागिति पारिजातः ।
विचि.२२६ सुताः सर्वेषां च तेषां प्रजीवनमुक्तम् । मेधा. (१४) पुत्रकर्तृकविभागे तु गुणहीनः शूद्रापुत्रो न
(२) तदपि जीवता पित्रा यदि शुद्रापुत्राय किमपि दायभागित्याह- ब्राह्मणेति । पितृतः प्राप्तधनस्य तस्य प्रदत्तं स्यात्तद्विषयम् । मिता.२।१२५ नांशोऽन्यथैकांश इत्युक्तम् ।
मच. (३) अनेन रिक्थभागित्वमेव निषिद्ध तत् पित- (१५) इति मनुवचनं, तत् पितुप्रीतिदत्तधनसद्भावप्रसादलब्धधनदशमांशत्वे सतीति विज्ञेयम्। +दा.१४१ | विषयमिति दाक्षिणात्याः । निर्गुणापरिणीतशूद्रापुत्रविषय
(४) इति, तत्पितृप्रसादलब्धे धने सति विभागं प्रति मिति तु पौरस्त्याः । तन्मन्दम् । 'यदेवास्य' इत्यादिवाक्यनिषेधति । अन्यथा शद्रापुत्र प्रति विभागविधिरनर्थकः शेषोपात्तव्यवस्थामपहायानुपात्तसगुण निर्गुणव्यवस्थायाः स्यात् ।
कल्पयितुमनहत्वात् । अपरिणीतशूद्रापुत्रभागस्य च (५) यदा पिता प्रसन्नः शूद्राय पुत्राय ददाति तदा दासप्रस्तावेऽमिधास्यमानत्वात्प्राच्येव व्यवस्था सस्था। दशममंशं दद्यादित्यर्थः । . व्यक.१५२
व्यप्र.४६६ : (६) एतदुक्तं भवति शूद्राशंद्रभ्रात्रोरनेकत्वेऽपि
(१६) किमयं दशमोऽशः शूद्रापुत्राय देयः १ नेत्याहविवाहशून्यशूद्रापुत्र ऋक्थं नार्हति । अशद्र एव सर्व ब्राह्मणक्षत्रियविशामिति ।
नन्द. गृह्णीयादिति ।
स्मृच.२६३
__ ज्येष्ठोऽपि भ्राता भ्रातृवञ्चको दायानहों दण्डाईश्च (७) पितृदत्तं त्वधिकमपि लभ्यत एवेत्याह- ब्राह्म
यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाभ्रातृन्यवीयसः । णेति । न रिक्थभाक दशमांशाधिकरिक्थभाक् । तदेव
सोऽज्येष्ठः स्यादभागश्च नियन्तव्यश्च राजभिः ।। धनमधिकं लभ्यम्।
मवि. (१) विनिकारो राजपूजादिष्ववज्ञा, परधनवञ्चनम् । . (८) एवं च पूर्वोक्तविभागनिषेधाद्विकल्पः स च
अज्येष्ठो बन्धुवत्पूज्य इत्युक्तम् । न सर्वेण सर्वज्येष्ठवृत्तिगुणवदगुणापेक्षः। अथवाऽनूढशूद्रापुत्रविषयोऽयं दशम- |
निषधोऽभागकत्वं च ज्येष्ठांशानहत्वं, नियन्तव्यः अविशेभागनिषेधः।
म. षोपदेशात् वाग्दण्डधिग्दण्डाभ्याम् । धनदण्डश्चार्था(९) अत्र लक्ष्मीधरः । यदा पिता प्रसन्नः शूद्रा- नुरूपेऽपराध ।
xमेधा. पुत्राय ददाति, तदा दशमांशमेव दद्यादिति । तेन तन्मते (२) ननु मनुना ज्येष्ठस्येव समुदायद्रव्यापहारे दोषो शूद्रापुत्रो न ऋक्थभाक् न पित्रा दत्तऋक्थभागिति दाशतो न कनीयसा 'यो ज्येष्ठ' इति वचनात् । नेयम् । हलायुधपारिजाताभ्यां च प्रथमं वाक्यमत्यन्त- | ॐ सवि.व्याख्यानं 'अन्योन्यापहृतं द्रव्यं' इति याज्ञवल्क्यनिर्गुणोढशूद्रापुत्रपरतया, द्वितीयं च निर्गुणानूढशूद्रा- | वचने द्रष्टव्यम् । पुत्रपरतया, भागनिषेधकमेव वर्णितम्। विर.५३६ x भाच. मेधागतम् । (१०) इति, तत्प्रीतिदत्तधनसद्भावविषयं इत्यविरु
(१) मस्मृ.९।२१३; मिता.२।१२६ भ्रातॄन् (बन्धून् ) पमा.५०७
सोऽ(स); व्यक.१४२; विर.४७८; स्मृसा.५५ पू.; पमा.
५६७, विचि.२००; सवि.४३८ वि (हि) सोऽ(स); व्यप्र. (११) तदपि जीवता पित्रा यदि शद्रापुत्राय किमपि
४३७, ५५५ ज्येष्ठो (लोभात्) लोभाद् (ज्येष्ठो); व्यम.५८ + विच, दागतम् ।
व्यप्रवत् विता.३३१-३३२; समु.१४५. x व्यम., विता. (पृ.३७७) स्मृचवद्भावः ।
१ परे धनेन वञ्च, २ सर्वे ज्ये. *शेष यथाश्रुतम् ।
४ धनं चार्था.
३ व्यमवि.

Page #890

१३९८
व्यवहारकाण्डम्
ममु.
नैतत् । यतः संभावितस्वातन्त्र्यस्य पितृस्थानीयस्य | ग्भूतं स्वार्थव्ययं पितृधनात्क निष्ठेभ्यस्तावददत्वा ने ज्येष्ठस्यापि दोषं वदता ज्येष्ठपरतन्त्राणां कनीयसां कुर्वीत । ज्येष्ठ इति तत्कुटुम्बव्ययचिन्ताकारिपरम् । पुत्रस्थानीयानां दण्डापूपिकनीत्या सतरां दोषो दर्शित
मवि. एव ।
+मिता.२।१२६ (३) अपतिता अपि ये भ्रातरो द्यूतवेश्यासेवादि(३) विनिकुर्वीत लुप्तभागानल्पभागान्वा कर्तुं यतेत। विकर्मासक्तास्ते ऋक्थं नार्हन्ति । न च कनिष्ठेभ्योअज्येष्ठो ज्येष्ठोचिताभिवादनाद्यनहः । एवं च ज्येष्ठ ऽननुकल्प्य ज्येष्ठः साधारणधनादात्मार्थमसाधारणधनं इत्यभिधानान कनिष्ठानां लुब्धत्वकरणेऽभागत्वमिति |
(४) यौतकं तेभ्यः पृथक्कृत्य कल्पितं द्रव्यं, यु
xमवि. ग्राह्यम् । . (४) यो ज्येष्ठो भ्राता लोभात्कनीयसो भ्रातन वञ्चयेत्स
मिश्रणे युधातुपाठात् । हलायुधस्तु यौतकं भार्यालङ्काराज्येष्ठभ्रातृपूजाशून्यः सोद्धारभागरहितश्च राजदण्डथश्च
दीत्याह ।
विर.४५८
(५) श्रौतस्मातकर्मानधिकारिणो विकासक्ताश्च स्यात् ।
ममु. विकर्मस्था भ्रातरो दायानहींः। कनिष्ठेभ्योऽइत्ते यौतकनिषेधः।
भागान: इति भावः।
व्यप्र.५६१ सर्व एव विकर्मस्था नाहन्ति भ्रातरो धनम् । (६) गुणवत्पुत्रान्तरसत्वे दुवृत्तस्यांशानहतामाह न चादत्वा कनिष्ठेभ्यो ज्येष्ठः कुर्वीत यौतकम॥ मनु:-सर्व इति ।
व्यम.७३ (१) विकर्मस्थाः प्रतिषिद्धाचरणाः अनादेशकृता (७) कनिष्ठेभ्यो भागं अदत्वा ज्येष्ठः स्वदुहितुः अकृतदारा दासीभार्याः । पतितस्य पृथक् प्रतिषेधात् स्त्रीधनं न कुर्वीत ।
नन्द. अभ्यासे वर्तमानानामेषां प्रतिषेधः । न चादत्वा उप
याज्ञवल्क्यः युक्तं एषां धनादानीयमङ्गीकृत्य यदि यौतकं यां वृद्धि पतितक्कीबजात्यन्धादयो दायानीं भर्तव्याः नयेत् । कुटुम्बार्थे चानुतिष्ठमानानां तेषामन्येषां भ्रातृणां
क्लीबोऽथ पतितस्तज्जः पङगुरुन्मत्तको जडः। . संबन्ध्युपविष्टं स्थापयेद्यदा ते वक्ष्यन्ते कुतस्तद्धनमिति तदा अन्धोऽचिकित्स्यरोगाद्या भर्तव्याः स्युनिरंशकाः॥ मुलं दर्शयिष्यामीति तादृशं वृद्धिसहितमपि सर्वेषामपि (१) य एव तु धनभाक् स्यात्, तेनैव भ्रातरस्तत्सुदापयेत् । यदि तु तस्मिन्नेव काले भ्रातृणां दर्शयेदिदम- ताश्चैवंरूपाः- पतितः तत्सुतः क्लीवः पङ्गुरुन्मत्तको धिकं दृश्यते तद्यथांशं गृह्णीताहमपि स्वतस्तत्पथक्कृत्य जडः। अन्धोऽचिकित्स्यरोगी च भर्तव्यास्तु निरंशकाः। वद्धिं नेष्यामीति तदा नास्ति तेषां भागस्तस्यैव तद्यौत- भाच. मविगतम् । कम्।
मेधा । (१) यास्मृ.२११४०अपु.२५६।२७ कीबो...ज्जः
' (पतितः तत्सुतः कीबः) स्युनि (तु नि); विश्व.२११४४ गाद्या (२) विकर्मस्थाः ब्राह्मणाः सन्तो गोरक्षणशूद्रसेवा ।
(गी च) शेषं अपुवत् मिता. दा.१०२ पूर्वार्ध अपुवत्, था दिकुवृत्तिपराः। न चेति । यौतकं पित्रादन्यत्कृतं पृथ
। (ों) स्युनि (ते नि); अप.स्युनि (तु नि); व्यक.१४४ अपुवत + पमा., विता. मितागतम् । x मच. मविगतम् ।। स्मृच.२७१ त्स्य (स); विर.४८८ त्स्य (स) शेषं अपुवत (१) मस्मृ.९।२१४; दा.१०१ पू.; अप.२।११६ पू.: पमा.५४४; मपा.६८१ गाथा (गश्च); रत्न.१५०; विचि. २।१४० उत्तरार्धे (दीर्घतीव्रामयग्रस्ता जडोन्मत्तान्धपङ्गवः); २०७ स्मृसावत्; व्यनि. कीबो...जः (पतितः कुत्सितः व्यक.१४३ पू., १४० उत्त.; स्मृच.२७१ पू.; विर.४८५ क्लीबः) गाथा (गी च) स्युनि (तु नि); स्मृचि.३१ लीवो...ज्ज: पू., ४५७ उत्त.; स्मृसा.५८ पू., रत्न.१५१ पू. विचि. (पतितस्तत्सूनुक्लीब) त्स्य (स) स्युनि (तु नि); नृप्र.२० चतुर्थ२०६ पू. व्यनि. पू.; चन्द्र.७७ विक (विध) पू.; व्यप्र. पादः, सवि.३६६ मच.९।२०२ द्या (तो) स्युनि (च नि); ५६१ पू.; व्यम.७३ पू.; विता.४३३ पू. सेतु. ६३ पू., चन्द्र.७६ स्मृसावत्, वीमि. स्युर्नि (ते नि); व्यप्र.२६८ याज्ञवल्क्यः ; समु.१३१ पू.: १२८ उत्त.; विच.७८ पू., चतुर्थपादः:५५८, ब्यम.७३ मपावत् विता.४३१ तस्तज्जः याज्ञवल्क्यः .
(तः खलः) त्स्य (स) या (र्ता); सेतु.६३ दावत्, मनुः १(अना ......नयेत्०),
| समु.१३१ अपवत् ; विच.७८-७९ दावत, मनुः.

Page #891

दायभागः-दायानर्हाः
१३९९ तत्सुतः पतितोत्पन्न एव । उन्मत्तो ग्रहगृहीतः। जडः सर्वदा। ग्रहणं सिद्धम् । उक्तं वसिष्ठेन 'पतितोत्पन्नः पतितो प्रज्ञाहीनः । कुष्ठाद्यसमाधेयपापरोगग्रस्तोऽचिकित्स्यरोगी। भवतीत्याहुः' इति । तथाऽपि तस्य पृथग्ग्रहणं कार्यम् । चशब्दः स्मृत्यन्तरोक्तबधिरादिप्राप्त्यर्थः । स्पष्टमन्यत् । अन्यथा 'औरसक्षेत्रजास्तेषाम्' इति वाक्यबलाद्भागार्हता पवादिवचनान्यग्निहोत्राद्यनधिकृतानां सर्वेषामुपलक्ष- स्यात् । एतेषां च वाचनिकमंशानहत्वं, न पुनर्धर्मानधिणार्थानीति केचित् । तदसत् । पुरुषार्थत्वाद्र्व्यस्य । अवै- कारित्वहेतुकं, धर्मानधिकारिताया हेत्वभावात् । यद्यपि द्यस्य चानधिकृतस्यैव द्रव्याहत्वदर्शनात् । यथाह गौत- पतितस्य धर्मानधिकारस्तथाऽपि नान्धपङ्ग्वादीनां, तेषां मः- 'स्वयमार्जितमवैद्येभ्यो वैद्यः कामं न दद्यादिति । ह्याज्यावेक्षणाद्यङ्गवत्येव धर्मविशेषेऽनधिकारो न सामा'अवैद्याः समं विभजेरनिति च । अतः प्रतिषेधादे- न्यतो धर्ममात्रे । अस्ति हि तेषामिष्टे धर्मे गृह्याद्युक्तोऽधिवैषामनंशत्वं, न त्वनधिकृतत्वात् । जन्मान्तरीयमहा- कारः । कृतदारा हि ते । तथा हि मनु:-'यद्यर्थिता तु पातकलिङ्गयोगाद्वा निरंशत्वम् । पितामहद्रव्यसंबन्ध- दारैः स्यालीबादीनां कथंचन । तेषामुत्पन्नतन्तूनामपत्यं स्त्वपतितानामन्धादीनामस्त्येवेति संप्रदायः । सामर्थ्य- दायमहति ॥' अतः क्लीबादीनां दारवत्त्ववचनात्तेषामुपनैव तु भरणमात्रातिरिक्तद्रव्यविनियोगाशक्तेरौचित्यानु- नयनमस्तीति गम्यते । न च वाच्यं दारपरिग्रहे सति वादोऽयमित्यवसेयम्। तथा च स्वायम्भुवं-'येषां ज्येष्ठः । पश्चादन्धत्वादिदोषोदये विषये यद्यर्थितेति वचनमिति । कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । म्रियेतान्यतरो वापि तस्य तथा सति पूर्ववाक्ये जात्यन्धग्रहणं न क्रियेत । भवतु भागोन लुप्यते ॥ इति । अनेन प्राप्तस्यांशस्य विनियो वा जात्यन्धादीनामुपनयनदारपरिग्रहाभावादिष्ट धर्मे गाशक्तावौचित्यप्राप्तमपहारं दर्शयति । अत एव च तस्य तेषामनधिकारः, पूर्वे तु शूद्रादिवदस्त्येव । तस्मान्न धभागो न लुप्यते' इति । एवं च स्वयमेवैते निरंशकाः। निधिकारित्वहेतुकं तेषामनंशत्वं, किं तु वाचनिकमेव । विश्व.२।१४४
- अप. . (२) पुत्रपन्यादिसंसृष्टिनां यद्दायग्रहणमुक्तं तस्याप- (४) भर्तव्या दायहरैरिति शेषः । 'ऋक्थग्राहिभिस्ते वादमाह -क्लीबोऽथ इति । क्लीबस्तृतीयाप्रकृतिः। पतितो भर्तव्या' इति विष्णुस्मरणात् । स्मृच.२७१ ब्रह्महादिः । तजः पतितोत्पन्नः । पगुः पादविकलः। (५) तत्सुतः पातित्याद्यनन्तरोत्पन्नः। विर.४८८ उन्मत्तकः वातिकपैत्तिकश्लैष्मिकसांनिपातिकग्रहावेश- | दायानर्हाणामपत्यानि निर्दोषाणि दायारेणि, तेषां दुहितरो लक्षणैरुन्मादैरभिभूतः । जडो विकलान्तःकरणः। हिताहि
भर्तव्याः तावधारणाऽक्षम इति यावत्। अन्धो नेत्रेन्द्रियविकलः। 'औरसाः क्षेत्रजास्त्वेषां निर्दोषा भागहारिणः । अचिकित्स्यरोगोऽप्रतिसमाधेययक्ष्मादिरोगग्रस्तः। आद्य- (१) यास्मृ.२११४१; अपु.२५६।२८) विश्व.२।१४५ शब्देनाश्रमान्तरगतपितृद्वेष्युपपातकिबधिरमक निरिन्द्रि- । सा: (स); मिता. दा.१०४ साः (स) दै (न); अप. व्यक. याणां ग्रहणम् । एते क्लीबादयोऽनंशाः रिक्थभाजो न । १४४; स्मृच.२७२ स्त्वेषां (श्चैषां), पू; विर.४८८-४८९ भवन्ति । केवलमशनाच्छादनदानेन पोषणीया भवेयुः।। स्त्वेषां (स्तेषां) श्चैषां (स्त्वेषां) द्वै (न); स्मृसा.५८-५९ साः एतेषां विभागात्प्रागेव दोषप्राप्तावनंशत्वम्पपन्नं न पुन- (सः) जास्त्व (जस्त) १३०३
(सः) जास्त्वे (जस्ते): १३० उत्त.; पमा.५४६ स्त्वेषां (स्तेषां) विभक्तस्य । विभागोत्तरकालमप्यौषधादिना दोषनिहरणे
प्र (च); मपा.६८३ स्त्वेषां (स्तेषां); रत्न.१५१; विचि.२०७ भागप्राप्तिरस्त्येव । 'विभक्तेषु सुतो जातः सवर्णायां ।
साः (स) स्त्वेषां (स्तेषां) श्चैषां (स्त्वेषां); व्यनि. साः (स)
जास्त्वेषां (जादीनां) कात्यायनः; सवि.३६५ स्मृचवत्, पू.; विभागभाक्' इत्यस्य समानन्यायत्वात् । पतितादिषु तु
वामि. स्त्वेषां (स्तेषां); व्यप्र.५५९ पू., ५६० द्वै (न्तो) उत्त.; पुंलिङ्गत्वमविवक्षितम् । अतश्च पत्नीदुहितृमात्रादीना
व्यउ.१५० मपावत्, व्यम.७४ मपावत; विता.४३१ मप्युक्तदोषदुष्टानामनंशित्वं वेदितव्यम् । मिता. विश्ववत्, राको.४५९; सेतु.६५ द्वै (न) उत्त. समु-१३१ . (३) तजः पतितोत्पन्नः। तस्य यद्यपि पतितग्रहणेनैव विश्ववत् विच.८१ स्त्वेषां (स्तेषां) द्वै (न्तो); दच.३९ (-) * पमा., मपा. मितागतम् ।
म्य. का. १७६

Page #892

१४००
व्यवहारकाण्डम् सुताश्चैषां प्रभतव्या यावद्वै भर्तृसात्कृताः ॥ । कूलाः स्वातन्त्र्यवृत्तयस्तथैव निर्वास्याः। चशब्दात् स्त्री(१) औरसक्षेत्रजादयस्तु पुत्राः पङ्ग्वादीनामपि धनोचिता एवेत्यभिप्रायः।
विश्व.२।१४६ निर्दोषाः सन्तो भागहारिण एव । क्लीबस्यापि क्षेत्रजाद- (२) क्लीबा दिपत्नीनां विशेषमाह----अपुत्रा इति । यो भवन्त्येव । सुताश्चैषां प्रभर्तव्याः दुहितरश्च पुत्रिकाः एषां क्लीबादीनामपुत्राः पल्यः साधुवृत्तयः सदाचारापङ्ग्वादीनां तद्रिक्थग्राहिभिः प्रकर्षेण ग्रासाच्छादनादिना श्चेद्भर्तव्या भरणीयाः। व्यभिचारिण्यस्तु निर्वास्याः। भर्त्तव्याः, यावदुचितभर्तृभिः संयोजिताः, तैश्च गृहाधि- प्रतिकलास्तथैव च निर्वास्या भवन्ति । भरणीयाश्चाव्यपत्येन सत्कृताः।
विश्व.२।१४५ भिचारिण्यश्चेत्, न पुनः प्रातिकूल्यमात्रेण भरणमपि न (२) क्लीबादीनामनंशित्वात्तत्पुत्राणामप्यनंशित्वे प्राप्ते कर्तव्यम् ।
+मिता. इदमाह-औरसा इति । एतेषां क्लीबादीनामौरसाः क्षेत्रजा (३) कन्यकास्तु पतितोत्पन्ना अपि पोष्या विवाहवा पुत्रा निर्दोषा अंशग्रहणविरोधिक्लैब्यादिदोषरहिता यितव्याश्च । यदाह वसिष्ठः- 'पतितोत्पन्नः पतितो भवभागहारिणोंऽशग्राहिणो भवन्ति । तत्र क्लीबस्य क्षेत्रजः तीत्याहुरन्यत्र स्त्रियाः सा हि परगामिनी' इति । अप, पुत्रः संभवत्यन्येषामौरसा अपि । औरसक्षेत्रजयोर्ग्रहण- (४) एषां निरंशकानां अपुत्रा योषितः परिणीताः मितरपुत्रव्युदासार्थम् । क्लीबादिदुहितृणां विशेषमाह -- स्त्रियः सदाचारा निरंशकपितृद्रव्यग्राहि भिरेव निरंशकसुताश्चैषामिति । एषां क्लीबादीनां सुता दुहितरो याव- भरणप्रकारेणैव भर्तव्याः। व्यभिचारिण्यो भर्तृप्रतिकूलाच द्विवाहसंस्कृता भवन्ति तावद्भरणीयाः चशब्दात्संस्का- गृहाबहिष्कार्याः। अत्रासाधुवृत्तयो निर्वासिता न भर्तव्याः। यांश्च ।
मिता. प्रतिकूलास्तु निर्वासिता भर्तव्याः। स्मृच.२७३ (३) तत् द्वापरादिविषयं मन्तव्यम् । कलौ क्षेत्रज- (५) प्रतिकूला इत्यत्र प्रातिकूल्यं विषप्रयोगादिकारिपुत्र निषेधात् । सुताः कन्यकाः । एषां निरंशकानाम् । त्वं विवक्षितं, न तु कलहमात्रकारित्वम् । विर.४८९ भर्तव्या निरंशकपुत्रद्रव्यग्राहिभिः निरंशकभरणप्रकारेण । (६) क्षतवृत्तास्तु गृहादहिनिष्कासनीयाः। न च यावज्जीव मिति । अस्यापवादो 'यावद्वै भर्तसात्कृताः' | भरणीयाः । पोषकप्रातिकूल्यमात्रे तु निष्कासनीया एव, इति । यावद्विवाहसंस्कृता भवन्ति तावदेवेत्यपवादभावः | पोषणं तु कर्तव्यमेवेति वृद्धाः । एवमपुत्रऋक्थग्राहित्वेन स्यार्थः।
xस्मृच.२७२-२७३ | वक्ष्यमाणानां पत्न्यादीनां संसृष्टादीनां च दायानहता(४) पतितौरसाः पर्वोत्पन्ना एव । अन्यौरसा उत्तर- पादकधर्मयोगित्वे तद्रिक्थभाक्त्वं नेति ज्ञातव्यम् । याज्ञ जा अपि ।
विचि.२०७ वल्क्येन 'पत्नी दुहितरश्थे'त्यादिकमभिधाय तदपवादेन दायानर्हाणां साध्व्यो भार्या भर्तव्या नेतराः 'क्लीबोऽथ पतितस्तजः' इत्यभिधानात् । रत्न.१५२ अपुत्रा योषितश्चैषां भर्तव्याः साधुवृत्तयः ।। (७) द्वितीयेन (चकारेण) सुरापानादिकारिण्य इति निर्वास्या व्यभिचारिण्यः प्रतिकूलास्तथैव च ॥ समुच्चीयते । एवकारेण भर्तव्यत्वं व्यवच्छिनत्ति । वीमि. (१) अव्यभिचारिण्योऽपि स्त्रीधनाद्यवष्टम्भेन प्रति- व्यभिचारिणी मर्तव्या, साध्व्यास्त्यागे तस्यास्तृतीयभाग
हरत्वम् * अप., पमा., मपा., वीमि., व्यप्र. मितागतम् । x सवि. स्मृचगतम् ।
हृताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम | (१) यास्मृ.२।१४२, अपु.२५६।२९; विश्व.२११४६ | परिभूतामधःशय्यां वासयेव्यभिचारिणीम || मिता. दा.१०४; अप.; व्यक.१४४; स्मृच.२७२; आज्ञासंपादिनी दक्षां वीरतूं प्रियवादिनीम् । विर.४८९; स्मृसा.५९ श्चैषां (श्चैव); पमा.५४६; मपा. त्यजन्दाप्यस्तृतीयांशमद्रव्यो भरणं स्त्रियाः । ६८३; रत्न.१५२; विचि.२०७ स्मृसावत् व्यनि. मनुः; चन्द्र.७७ वीमि.; व्यप्र.४९६,५६०; न्यउ.१५०, ब्यम. मपा., व्यम. मितागतम् । ७४; विता.४३१: ४५० पू.; बाल.२।१३५ (पं.२३९);
* व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.१०८६,१०८७) इत्यत्र सेतु.६५, समु.१३१; विच.८१; दच.३९ (1) पू. द्रष्टव्यः ।

Page #893

दायभाग:-दायानहाँः
१४०१
नारदः
(७) औपपातिको विनाशकः अनिष्टश्चाभियुक्तश्च । पितृद्विट्पतितषण्ढादयो दायानर्हाः
नाभा.१४/२० 'पितृद्विद पतितः षण्ढो यश्च स्यादौपपातिकः । (८) अपयात्रितः राजद्रोहाद्यपराधेन बन्धुभिर्घटस्फोऔरसा अपि नैतेंऽशं लभेरन क्षेत्रजाः कुतः ।। टादिना बहिष्कृत इति मदनः । व्यवसायार्थ नावादिना (१) पितृद्विट् पितृद्वेषी। उपपातकमपपातः, तद्यक्त समुद्रमध्ये द्वीपान्तरं गत इति तु युक्तम् । 'द्विजस्याब्धौ औपपातिकः।
अप.२।१४०
तु नौयातुः शोधितस्याप्यसंग्रहः' इति तस्य कलौ संसर्ग(२) अपपात्रितः राजवधादिना दोषेण बान्धवैर्यस्य
निषेधात् । राजद्रोहादौ घटस्फोटबहिष्कारयोरविधानाच्च। घटापवर्जनं कृतम् । xव्यक.१४४
व्यम.७३ (३) आवपातिकः अवपातितः 'आवपातिकस्य
(९) औषधाद्दोषनाशे भागोऽस्त्येव पितद्विषेऽपि ऋक्थपिण्डोदकानि निवर्तन्ते' इति शङ्खलिखितस्मरणात् ।।
| पैतामहे भाग एव । स्वाम्यसाम्यात् । यः पुत्रान्तरे स्नेहअवपातितस्य महान
कामादिना पितैव पुत्रं द्वेष्टि तत्पुत्रो लभेतैव भागम् । स्मृच.२७०
विता.४३२
महारोगिजडोन्मत्तादयो दायानीं भर्तव्याः । दायानहीं. (४) पितरं यो द्वेष्टि स पितद्विट , द्वेषश्च पितरि
णामपत्यानि निदोषाणि दायाहा॑णि ।। जीवति मारणादिफलः, मृते तु तदुद्देशेनोदकाद्यदान
'दीर्घतीव्रामयग्रस्ता जडोन्मत्तान्धपङ्गवः। रूपः । अपपात्रितः राजवधादिदोषेण. कृतघटापवर्जनः,
भर्तव्याः स्युः कुलस्यैते तत्पुत्रास्त्वंशभागिनः ।। प्रकाशकृता तु औपपातकीति पठित्वा उपपातकैर्यक्त
दीर्घ राजयक्ष्मादि, तीवं कुष्ठादि, भर्तव्याः पोषइति विवृतम् ।
विर.४८९ णीयाः । कुलस्य भ्रात्रादेः ।
विर.४८९ - (५) पितृद्विट् पितरि जीवति तत्ताडनादिकृत् , मृते
याः पत्न्यो विधवाःसाध्व्यो ज्येष्ठेन श्वशुरेण वा। तु तच्छाद्धादिविमुखः। औपपातिकः उपपातकैः संसृष्टः।
गोत्रजेनापि धान्येन भर्तव्याश्छादनाशनैः ।। दात.१७२
(१) रक्षणादिसमर्थेषु श्वशुरादिषु अविभक्तधनग्राहि(६) पितृद्वेषो नामासौ मम पिता नेत्येवंरूपः, अन्य- |
षु सत्सु तैरेव गृहीतधनैर्भरणं कार्यम् । धनग्राहिणेति था पितुः पक्षपाते पुत्राणां द्वेषसंभवे तत्र भागस्य विहित
सर्वत्र ज्येष्ठादौ शेषो द्रष्टव्यः। धनग्रहण निमित्तत्वात्वात् ।
सवि.३६४ द्भरणस्य ।
स्मृच.२९२
(२) अविभागे तु नारदः- यावत्य इति । एवं - रत्न. व्यकवत् । -- (१) नासं.१४।२० षण्ढो(पण्डो); नास्मृ.१६।२१ मिता.
मा संसृष्टा अपीति विज्ञानेश्वरादयः। न त्वपरार्कगौडादयः। २११४०; दा.१०३ नासंवत्; अप.२।१४०; व्यक.१४४;
विता.३९८ स्मृच.२७० दौप (दव); विर.४८९ षण्ढो (पण्डो) दोपपातिकः (१) नासं.१४।२१ लस्यै (टुम्ल्याः ); नास्मृ.१६।२२ (दपपात्रितः); पमा.५५४ मपा.६८२; रत्न.१५०; विचि. - लस्यै (ले चै); अभा.४८ स्ता...गवः (स्तमकान्धबधिरोऽपि
२०८ विरवत् दात.१७२ नासवत् सवि.३६४ | वा) प.; विर.४८९, रत्न.१५० जडोन्मत्तान्ध (ये जडोन्मत्त); पण्डो (पण्डो) दोपपातिकः (दवपातितः) नैतेंऽश(नैवांशं); चन्द्र. | विचि.२०८; चन्द्र.७७ त्पुत्रा (त्सुता); व्यम.७३ रत्नवत; ७७ पण्डो (पण्डो) दोपपातिक: (दपपातितः); वीमि.२।१४०; विता.४३२ (क) र्घ (घ) त्पुत्रास्त्वंशभागिनः (त्सुता भागहाव्यप्र.५५८; ब्यउ.१४९; ब्यम.७३ दौपपातिकः (दपया- | रिणः) शेष रत्नवत्; समु.१३१ रत्नवत्: विच.८.न्ध (दि). त्रितः); विता.४३१-४३२ नैऽशं (नैवैते) शेषं व्यमवत; (२) स्मृच.२९२, रत्न.१५३ याः...व्यो (यावत्यो बाल.२।१३५ (पृ.२२१,२३९); सेतु.६३ नासंवत् समु. विधवा नार्यो) वा (च) धा (वा); ब्यप्र.५१६ याः पत्न्यो १३० षण्ढो (पण्डो) दोपपातिकः (दपपात्रितः) लभे (भजे); (यावत्यो) धा (वा); विता.३९८ याः...व्यो (यावत्यो विच.७८. .
| विधवा नायों) पि धा (थ वा); समु.१४१ व्यप्रवत्. ..

Page #894

१४०२
व्यवहारकाण्डम् आढकांस्तु चतुस्त्रिंशच्चत्वारिंशत्पणांस्तथा। तत्पिण्डदाः श्रोत्रिया ये तेषां तदभिधीयते ॥ प्रतिसंवत्सरं साध्वी लभेत मृतभर्तृका ।। उत्तमर्णाधमणेभ्यः पितरं त्रायते सुतः ।
जीवनमात्रसाधनधनधान्यस्य स्वल्यत्वे इयत्तामाह अतस्तद्विपरीतेन नास्ति तेन प्रयोजनम् ॥ नारदः-आढकानिति । आढको नामाष्टोन द्विशतप्रस्थपरि- तेया गवा किं क्रियते या न धेनुर्न गर्भिणी । मितो धान्यसंचयः। पणः कार्षापणः। स च व्यावहारि- कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्मिकः ॥ काशीतिभागस्य स्थाने क्वचिद्देशे प्रवर्तते । तेन यत्र देशे शास्त्रशौर्यार्थरहितस्तपोज्ञान विवर्जितः । । पणो न प्रवर्तते तत्र व्यावहारिक निष्काशीतिभागं लभते। आचारहीनः पुत्रस्तु मूत्रोच्चारसमस्तु सः ॥
__ स्मृच.२९३ . (१) अगुणवान् पितुर्दृष्टादृष्टकार्योपयोगिगुणरहितः। - अनियोगजः क्षेत्रजो दायानह :
तथा चानन्तरमुक्तं तेनैव 'उत्तमर्णाधमाभ्यां इत्यादि। अनियुक्ता तु या नारी देवराजनयेत्सुतम् । उत्तममृणं ऋषिदेव पितृणामृणं, अधममृणं धनिकहस्ताद्जारजातमरिक्थीयं तमाहुर्ब्रह्मवादिनः ।। गृहीतमृणं, यथा मत्रपुरीषे स्वकीयोदरान्निगतेऽप्यत्यन्त
अनियुक्तायाः स्वेच्छया देवराजातो जारजातः हेयभूते तथैव विद्यादिरहितः सूनुसैरसोऽपि हेयभूत इति न रिक्थभाक् । नापत्यं तयोः पित्रोः, प्रत्यवायो दण्डश्च । मूत्रपुरीपोच्चारसम इत्युक्तम् । . स्मृच.२७१ अन्यजातो दूरत एव।
नासं.१३३८४ (२) अगुणवान् अग्रिमवाक्यखण्डे व्यक्तः । तत्पिव्यभिचारिणी भर्तव्या
ण्डदाः अगुणवाासाच्छादनदातारः। विर.४८७ व्यभिचारे स्त्रिया मौण्डयमधःशयनमेव च।
सानिया रायनमेव च। (३) तपिण्डदाः धनिपिण्डदाः । अत एव श्रोत्रिया कदन्नं च कुवासश्च कर्म चावस्करोज्झनम् ।।
इत्युक्तम् । अगुणवान् गुणविरुद्धदोषवान् अगुणवद्जीवति पितरि, पत्यो, स्वामिनि च सुतः, भार्या, दासश्च
ग्रासाच्छादनदातार इति रत्नाकरः । एतन्मतेऽपि सुतरां धनानधिकारी धनि पिण्डदातृत्वं प्रतीयते ।
दात.१७२ अधनात्रय एवैते भार्या दासस्तथा सुतः ।
(४) अयमर्थः । पित्रादेरौदेहिककर्मणः कर्ता यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ॥
सुतोऽसंस्कृतोऽपि वरः श्रेष्ठो, वेदपारगोऽप्यपरो न वर
___व्यप्र.५६१ ... बृहस्पतिः 5. सवर्णाजा अपि सदोषा अधार्मिकाः पुत्रा दायानहर्हाः (१) दा.१००-१०१; व्यक.१४४ स्तद्वि (स्तु वि); सवर्णाजोऽप्यगुणवान्नाहः स्यात्पैतृके धने । स्मृच.२७१ णेभ्यः (भ्यां) स्तद्धि (स्तु वि); विर.४८७
रत्न.१५१ स्तद्वि (स्तु वि) नास्ति तेन (तेन नास्ति); व्यनि. * व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.१०९९) इत्यत्र द्रष्टव्यः। व्यत्र.५६१; व्यम.७३ रत्नवत्; बाल.२।१३५ (पृ.२१९) - व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.८३४) इत्यत्र द्रष्टव्यः। व्यकवत्; समु.१३१ स्मृचवत्. (१) स्मृच.२९३ कांस्तु (कास्तु) स्त्रिंशच्च (विशच) पणां
(२) दा.१०१; व्यक.१४४ धेनुः (दोग्नी); स्मृच.२७१ (पणा) भेत (भते); सवि.४१०; समु.१४१.
व्यकवत् विर.४८७ पुत्रेण जातेन (तेन तु पुत्रेण); रत्न.१५१ : (२) नासं.१३१८४ ब्रह्म (धर्म); नास्मृ.१५/८४,८५; व्यनि. न धेनुर्न (धेनुर्न च); व्यप्र.५६१: विता.४३३ नृप्र.३४.
उत्त.; समु.१३१ व्यकवत्. - (३) दा.१००; व्यक.१४४ ा (ण) श्री (क्षे) षां तद (३) दा.१०१ ज्ञानवि (विज्ञान); व्यक.१४४ र्थ (दि) स्तु (षामन्व); स्मृच.२७१ पू; विर.४८७; रत्न.१५१ तदभि | सः (स्मृतः); स्मृच.२७१ स्तु सः (स्मृतः) शेषं दावत; विर. (तत्तु वि); विचि.२०६ पिण्डदाः (त्सपिण्डा:) तेषां तदमि ४८७, रत्न.१५१ स्मृचवत्; व्यनि. शौ (का) शेष स्मृचवत् (धनं तेषां वि); व्यनि. र्णा (ण); दात.१७२; व्यप्र.५६०; दात.१७२ र्थ (दि) शा (दा) कात्यायनः; व्यप्र.५६१ स्तु सः व्यम.७३ र्णा (ण) तदभि (तत्तु वि); विता.४३३ रत्नवत् (स्मृतः) विता.४३३ व्यप्रवत् सेतु.६३ दातवत् ,.कात्यासमु.१३१. रत्नवत् ; विच.८०........ ... यनः; समु.१३१ स्मृचवत् विच.८० दातवत्, कात्यायन,
इति।

Page #895

दायभागः—दायानर्हाः
● आर्याणां शूद्रापुत्रो भर्तव्यः न दायाई । अनन्वयिनो धनं राजगामि ।
कामतश्च शूद्रावरोधजस्य भ्रातुरंशं संमानमात्र प्रेते पितरि दशुः शुश्रूषुश्चेत् ।
अनन्वयिनः सर्व राजा हरेत्, तदनुज्ञया त्परिणेतु जायते । वावरोधज इत्येके ।
अभ्रातृस्तु दुहितृतत्सुताभावे सर्वभाक् स्याद् राजानुशया, बृहस्पतिवचनादेव । । विश्व. २।१३८ अनपत्यस्य शुश्रूषुर्गुणवान् शूद्रयोनिजः । लभेताजीवनं शेषं सपिण्डाः समवाप्नुयुः ॥ (१) वर्तनोचितकृष्याचे कवितव्यमित्यर्थः । निगुणस्य अन्तेवासिविधिना वृत्तिमूढं भक्तादिकं पादशुश्रूपया देयम् ।
दा. १४१
(२) अपरिगृहीतासु इत्यधिकारादनूढापुत्रविषयमेवत् । ०पिर. ५१६
(३) अनपत्यस्य पितुस्त्रैवर्णिकं पुत्रशून्यस्य । X विचि. २२६
१४०३
जयने द्वयोरप्यक्रमोदात्वं तयोः सगोत्रात् नियुक्तादुत्पन्नः क्षेत्रजः पुत्रो नाईति धनम् । +दा. १०३ (२) अक्रमेण वर्णकमजन्यक्रमातिक्रमेण योढा तस्याः सुतोऽक्रमोढासुतः । सगोत्रात्त्र्यपेक्षया समान गोत्रा+ अप. २।१४०
(३) तथा प्रव्रज्यावसितः स्वीकृतचतुर्थाश्रमत्यागी यो भवेत्। तेषु अकमोडासुतादिषु । ऋ प्राप्तुं नार्हति ते ऋक्थान इत्यर्थः । स्मृच. २७१ (४) अक्रमोढासुतोऽत्र नानावर्णानां कन्यानां विवाहे यः क्रमः शास्त्रीयः, तदुलनेन विवाहितायामसवर्णायामुत्पन्नः । विर. ४९२ प्रेतिलोमप्रसूता या तस्याः पुत्रो न रिक्थभाक् । प्रासाच्छादनमत्यन्तं देयं तद्बन्धुभिर्मतम् । वैन्धूनामप्यभावे तु पितृद्रव्यं तदाप्नुयात् । अपित्र्यं द्रविणं प्राप्तं दापनीया न बान्धवाः ॥
(१) तद्बन्धुभिर्निरंशकबन्धुभिस्तत्पितृद्रव्यग्राहिभिग्रसाच्छादनं देयमिति मन्वादीनां संमतमित्यर्थः । अपिव्यमित्यादेरयमर्थः । निरंशकपितृद्रव्यं तद्बन्धुभिरनासं राशा तन्धवो भरणाय न दापनीया इति । एतदुक्तं भवति। निरंशकं पिव्यधनं ग्राहकवान्धवानामनावश्यक निरंशकभरणमिति । स्मृच. २७१-२७२
कात्यायनः
अमोदगोपवावखितप्रतिलोमजा दायानदीः पितृस्यादभव्याः अवन्द्र राजगामि ।
अक्रमोढासुतञ्चैव सगोत्रायस्तु जायते । प्रव्रज्यावसितश्चैव न रिक्थं तेषु चार्हति ॥ (१) हीनवर्णस्त्रीपरिणयनानन्तरं उत्तमवर्णस्त्रीपरि
* स्मृसा., बिता. विरगतम् । * विगतम्। (१) विश्व. २।१३८.
(२) दा. १४१ अप. २०१२८ . १५२ विर. ५३६० सा.६५ () न. १४२६ विषि. १९६० व्यनि. स्मृचि. ३४; व्यम. ४५ ता (त) मवा (ममा); विता. ३२७ योनि (जो यदि) मु. १३० ता (त) विच. १००.
(३) दा. १०३. अप. २११४० द्यस्तु (चश्च); व्यक. १४४ वस्तु (पश्च) चार्हति ( कर्हिचित् ); स्मृच. २७०; विर. ४९१ [व] स ( स तु (च) सा.५९ चाईति (क) पमा. ५४६ अपवत्; विचि. २०८ द्यस्तु (याश्च) शेषं स्मृसावत् चन्द्र.७७ चस्तु (यश्च ) शेषं स्मृसावत्; व्यप्र.५६० अपवत् व्यउ. १५० अपवत् ; विता. ३२७,४३२ चन्द्रवत् ; सेतु. ६२-६४ चन्द्र समु. १४० सा विच ७९
स्मृसावत्.
+ व्यप्र. दागतम् ।
÷ विचि, अपगतं स्मृचगतं च । (१) दा. १०३ सूता या ( सूतो यः) मत्यन्तं ( मात्रं तु तद्व (ह) व्यक. १४४ता या (लायाः ) निर्म (भि: स्मृ); स्मृ २७१ उत्त. ; विर. ४९१ त्यन्तं ( त्यर्थ); रत्न. १५१ ता या (ताया:) व्यम. ५६० ता या (ताबा) मध्यन्तं (मा) मंतम् (र्मितम् ) व्य१५० रिव (दाय): व्यम.७२ रामवद विता. ३२८ मत्यन्तं ( पर्यन्तं ) शेषं रत्नवत् : ४३२ रत्नवत्; सेतु. ६४ पू., रत्नवत्; समु.१३० पू. १३१ उत्त.
(२) दा. १०३-१०४ पितृ (प) अयं विगं (स्वयं तद्धनं); व्यक. १४४ भावे (लाभे) पितृ (पित्र्यं) द्रविणं (तद्धनं); स्मृच. १७१ द्रव्यं तदा (द्रव्यमना) प्राप्तं (मास) वि२.४९१ पितृ (पित्र्यं द्रविणं (तद्धनं); व्यप्र. ५६० दावत् ; व्यउ. १५० द्रव्यं तदा ( धनमवा) शेषं विरवत्; विता. ३२८ - भावे (लाभ) पिता (पित्र्यं द्रव्यमवा) द्रविणं (तद्धनं समु. ११२ तदा द्रम्यमना) अपित्र्यं द्रविणं (न पिप्यं तद्धनं) इविर्ण (तद्धनं) बान्धवाः (बन्धवः).

Page #896

११४०४
व्यवहारकाण्डम्
-
-
(२) प्रतिलोमप्रसूता या इति अपकृष्टवर्णेनोत्कृष्ट- | मुक्तम् । तेन पितरि जीवत्यपि जीवद्विभागे क्लीबादयो वर्णा या परिणीता तत्पुत्रो न ऋक्थभाक, ग्रासाच्छादन- दायविभागिनो न भवन्ति ।
पापनागिना न भवन्ति ।
स्मच.२७० मिति तस्यैव यदि बान्धवाः सन्ति तदा तैासाच्छादन- । एवमशेषनिरंशकानां भरणे प्राप्ते कस्यचित्पर्यदासं मत्यर्थ देयं, बन्धनामभावे तु स्वयमेव तद्धनं गह्णीयात् । कुर्वन्नाह देवल: 'तेषां पतितवज्र्येभ्यो भक्तवस्त्रं प्रदीयते' यदा तु बान्धवैरपि अपिच्यमेव धनं प्राप्त, तदा ग्रासा- इति । पतितोत्पन्नस्यापि पतितत्वात्सोऽपि वय॑ः। निरंच्छादनमपि न ते तस्य दापयितव्या इति । विर.४९२ शकपुत्राणामंशग्रहणविरोधिक्लैब्याद्यभावेऽपि निरंशकपुत्रदेवल:
त्वेनैव पैतामहधनानहत्वे प्राप्ते तदपवादमाह देवलः अधर्म्यपुत्राः, क्लीबकुष्ठयादयः, पतिततज्जाः, मुन्याश्रमिणश्च
'तत्पुत्राः पितृदायांशं लभेरन् दोषवर्जिताः' इति । तत्पुत्रा दायानाः । पतितातिरिक्ता भर्तव्याः । तत्पुत्रा दायिनः ।
निरंशकपुत्राः अंशग्रहणविरोधिक्लैब्यादिदोषवर्जिताः पितृधर्मार्थ वर्जिताः पुत्रास्तत्तद्गोत्रेण पुत्रवत् ।
दाय शं पैतामहधनांश लभेरन्नित्यर्थः । न चेदं वचनं अंशपिण्डविभागित्वं तेषु केवलमीरितम् ।। पतितापत्यस्यापि पैतामहधनग्राहित्वं प्रापयति । तत्पुत्रा मृते पितरि न क्लीबकुष्ठ युन्मत्तजडान्धकाः।। इति सामान्येनाभिधानादिति शङ्कनीयम् । दोषवर्जिताः पतितः पतितापत्यं लिङ्गी दायांशभागिनः॥ इत्यनेन व्युदासत्वात् । पतितस्य पुमपत्यं पतितमेव तेषां पतितवर्जेभ्यो भक्तवस्त्रं प्रदीयते । भवति । तथा च वसिष्ठः 'पतितोत्पन्नः पतितो भवति तत्पुत्राः पितृदायांश लभेरन् दोषवर्जिताः॥ इत्याहुरन्यत्र स्त्रियाः। सा हि परगामिनी'। (वस्म. . (१) लिङ्गी प्रव्रजितादिः। पतितपदेन तत्सुतस्थाप्यु
। १३।५१,५२) इति ।।
स्मृच.२७२ पादानं पतितोत्पन्नत्वेन पतितत्वात् । दा.१०२ (४) मृते मृतेऽपीत्यर्थः । लिङ्गी अतिशयेन कपट(२) मृते पितरीति । मृते पितरि क्लीबादयो नांश- | व्रतचारी।
विर.४९० भागिन इति संबन्धः।
व्यक.१४४ (५) निरंशकानां पुत्रा औरसाः क्षेत्रजाश्च क्लैब्या. (३) मृते पितरि क्लीवादयो दायविभागिनो न दिदोषवर्जिता भागहारिणो न दत्तकादयः। पमा.५४५ भवन्ति । लिङ्गी नैष्ठिकवानप्रस्थादिक्षपणकपाशुपतादि. | (६) लिङ्गी अतिशयेन कपटवेशधारी। दोषो भागाश्चात्र विवक्षितः। मृते पितरीति विभागकालप्रदर्शनार्थ-नहताप्रयोजकः।
विचि.२०८ (१) दमी.८७; व्यम.५३; समु.१४०.
(७) पतितापत्यमिति पातित्यदशायामुत्पन्नः पुत्रः । (२) दा.१०२; ब्यक.१४४ पितरि न (न पितरि) यांश
+सवि.३६५ (याद); स्मृच.२७० पितरि न (न पितरि); विर.४८९
वृद्धहारीतः ४९०; रत्न.१५१ त: पतितापत्यं (तस्तदपत्यं च); विचि. साम्यो भर्तव्याः नासाव्यः । मुन्याश्रमिण : पाषण्डादयश्च २०८; व्यनि.; दात.१७२; सवि.३६५ पूर्वाधे (मृते न पितरि
भागानाः । क्लीबकुष्ठोन्मत्तजडादयः); ब्यप्र.५५९; व्यम.७४ रत्नवत् ; अपत्रा योषितश्चैव भतेव्याः साधुवृत्तयः । विता.४३६ रत्नवत् ; बाल.२।१४०, सेतु.६३, समु. निर्वास्या व्यभिचारिण्यः प्रतिकूलास्तथैव च ॥ १३० स्मृचवत् ; विच.०९.
नैव भागं वनस्थानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । (३) दा.१०२ सुत्राः (सुनाः); व्यक.१४४; स्मृच.
पाषण्डपतितानां च न चावैदिककर्मणाम् ।। २७२; विर.४९०; स्मृसा. ५९ पू.; पमा. ५४५ क्त (क्तं);
लघुहारीतः रत्न.१५१; विचि.२०८ जेभ्यो (ोनां); व्यनि. क्तवस्त्रं प्र
नवयुवती विधवा भर्तव्या (कं तु प्रति); दात.१७२ दावत् ; सवि.३६६ उत्त. चन्द्र.
विधवा यौवनस्था वा नारी भवति कर्कशा। ७७ (=) विचिवत् ; व्यप्र. ५५९ क्त (क्तं) प्र (च) पुत्राः (त्सुताः); ब्यम.७४ पू.; विता.४३६ पमावत्, बाल.२११४०
आयुषः क्षपणार्थ तु दातव्यं जीवनं तदा ॥ क्त (क्तं) त्पुत्राः (त्सुताः); सेतु.६३ तेषां (एषां) त्पुत्राः * व्यप्र. स्मृचवद्भावः। + शेषं स्मृचवत् । (त्सुताः) शं (शा); समु.१३१; विच.७९ बालवत्. । (१) वृहास्मृ.७।२५८, २५९. (२) लहास्मृ.६५.

Page #897

पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः वेदाः
(१) ननु दम्पत्योर्विभागात्प्राक्प्रातिभाव्यादिप्रतिषेधो पत्नी गृहभाण्डस्वामिनी
न युज्यते । तयोविभागाभावेन विशेषणानर्थक्यात् । वि. पत्नी हि पारिणाह्यस्येशे ।
भागाभावश्चापस्तम्बेन दर्शितः-'जायापत्योर्न विभागो पत्नी दायारे । पत्यरिच्छया विभागारे ।
विद्यते।' इति। सत्यम् । श्रौतस्मार्ताग्निसाध्येषु कर्मसु 'मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः । उद्यास्यन्वाऽ
तत्फलेषु च विभागाभावो न पुनः सर्वकर्मसु द्रव्येषु वा । अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि हन्त तेऽनया कात्या
तथाहि-'जायापत्योर्न विभागो विद्यते' इत्युक्त्वा किमिति यन्याऽन्तं करवाणीति ।
न विद्यते इत्यपेक्षायां हेतुमुक्तवान्-पाणिग्रहणाद्धीति । ___ अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुः ।
हि यस्मात्पाणिग्रहणादारभ्य कर्मसु सहत्वं श्रूयते-'जायामैत्रेयी च कात्यायनी च तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्मवा
पती अमिमादधीयाताम्' इति । तस्मादाधाने सहाधि. दिनी बभूव स्त्रीप्रज्ञेव कात्यायनी सोऽन्यवृत्त
कारादाधान सिद्धाग्निसाध्येषु कर्मसु सहाधिकारः । तथा मुपाकरिष्यमाणः । याज्ञवल्क्यो मैत्रेयीति होवाच ।
'कर्म स्मार्त विवाहाग्नौ' इत्यादिस्मरणा द्विवाहसिद्धाग्निप्रव्रजिष्यन्वाऽअरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि हन्त ते
साध्येष्वपि कर्मसु सहाधिकार एव । अतश्चोभयविधाग्निऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणीति ।
निरपेक्षेषु कर्मसु पूर्तेषु जायापत्योः पृथगेवाधिकारः संपआपस्तम्बः
द्यते । तथा पुण्यानां फलेषु स्वर्गादिषु जायापत्योः
सहत्वं श्रयते-'दिवि ज्योतिरजरमारभेताम्' इत्यादि । पत्नी कौटुम्बिकधनस्वामिनी । दम्पत्योर्न विभागः। .
येषु पुण्यकर्मसु सहाधिकारस्तेषां फलेषु सहत्वमिति जायापत्योर्न विभागो विद्यते । पाणिग्रहणाद्धि बोद्धव्यं, न पुनः पूर्तानां भत्रनुज्ञयाऽनुष्ठितानां फलेष्वपि । सहत्वं कर्मसु । तथा पुण्यफलेषु । द्रव्यपरिग्रहे. ननु द्रव्यस्वामित्वेऽपि सहत्वमुक्तम्-'द्रव्यपरिग्रहेषु च षु च । न हि भतुर्विप्रवासे नैमित्तिके दाने स्तेय- न हि भर्तर्विप्रवासे नैमित्तिके दाने स्तेयमुपदिशन्ति' इति । मुपदिशन्ति *
सत्यम् । द्रव्यस्वामित्वं पल्या दर्शितमनेन न पुनर्विभा___ * बाल. व्याख्यानं यदि कुर्यात्समानंशान्' इति याज्ञवल्क्य
गाभावः । यस्माद्रव्यपरिग्रहेषु चेत्युक्त्वा तत्र कारणवचने द्रष्टव्यम् ।
मुक्तम्-'भर्तुर्विप्रवासे नैमित्तिकेऽवश्यकर्तव्ये दानेऽति(१) तैसं.६।२।१।१; कासं.२ ४१८ हि (वै) णाह्य (णह्य);
थिभोजन भिक्षाप्रदानादौ हि यस्मान्न स्तेयमुपदिशन्ति कसं.३८११ कासंवत्; मैसं.३।७।९ हि पारिणाह्य (वै पारेणध).
मन्वादयस्तस्माद्भार्याया अपि द्रव्यस्वामित्वमस्ति अन्यथा (२) शबा.१४।५।४।१.
स्तेयं स्यात्' इति । तस्माद्भर्तरिच्छया भार्याया अपि (३) शबा.१४।७।३।१-२.
द्रव्यविभागो भवत्येव न स्वेच्छया । यथा वक्ष्यति(४) आध.२।१४।१६-२०; हिध.२१८ फलेषु (क्रियासु)
२५४ स्मृचवत ; दात.१७९, १८० न विभागो (विभागो न) तुर्वि (र्तृवि) वासे+ स्त्रिया) त्तिके (त्तिक) यमु (यमित्यु) मिता.
(पाणि...मसु०) (द्रव्य...शन्ति०); सवि.३४४, ३५२ २०५२ लेषु + (च); अप.२।५२ (न हि...शन्ति०):२।१३६
स्मृचवत् : ३५३; व्यप्र.२५५, २५६ लेषु + (च): ४४१ न सर्व पठितम्। उ.२।१४।१ (पाणि...दिशन्ति०): २।२९।३ (जाया...पु च०); स्मृच.२६२, २६८ (पाणि...दिशन्ति.)
विरवत् , हारीतः : ५१० तथा...लेषु (तत्फलेषु) (न हि.... हारीतः, विर.६०७ न विभागो (विभागो न) (पाणि ... दिशन्ति०) गौतमः, बाल.२।११५: २।१२२ (पाणि... दिशंन्ति०) स्मृसा.८१,१५१स्मृचवतः सुबो.२०५२: विचि. दिशन्ति०) हारीतः; विम.५६ स्मृचवत समु.१२७.

Page #898

१४०६
व्यवहारकाण्डम्
'यदि कुर्यात्समानंशान्पल्यः कार्याः समांशिकाः' इति । यानुसंधानसिद्धत्वेन सहत्वमिव । एवं च यत्राधानादिषु
+मिता.२।५२ सहत्वं तत्र स्वत्वमस्तीत्यत्रापि द्रव्यपरिग्रहेषु सहत्व. (२) न हि तयोर्धनविभागोऽस्ति, पतिधने हि जाया | प्रतीतेः स्वत्वमस्तीति । तदेतद्गृढाभिसंधिराह । यस्मास्वामिनी जायात्वादेव । अतो दम्पत्योः साधारणं धनम- द्रव्यपरिग्रहेषु चेत्युक्तेति । अयमभिप्रायः। न सहत्वं शक्यं विभक्तुम् । अत एवाऽऽपस्तम्बः- जायापत्योरि- विधत्ते । अपि तु लोकसिद्धमेव । सहितयोरेव स्वाम्यात् । ति।
अप.२।५२ | अथैवं ब्रूषे विवाहात्प्रागर्जिते द्रव्ये पुरुषस्यैव स्वत्वम् । - 'पाणिग्रहणाद्धि सहत्वम्' इत्यादिनाऽऽपस्तम्ब तत ऊर्ध्वमर्जिते तु पतिपन्योरिति । तदपि तु । तथा वाक्येन भर्तृधने स्त्रीणां स्वामित्वं पाणिग्रहणमेव साधय- सति पुत्रस्यापि स्वजन्मतः प्राक् पित्रार्जितधने स्वत्वतीति विधीयते । .
अप.२।१३५ मेव न स्यादित्यलमतिप्रपञ्चेन । अन्यथा स्तेयं स्यादिति । (३) 'जीवन् पत्रेभ्यः' इत्यनेन दम्पत्योः सहभावो
सुबो.२०५२ दर्शितः । तत्र कारणमाह --जायापत्योरिति । स्पष्टम् । (५) पत्न्यधिकरणे पत्न्या अपि पतिधने स्वत्वमुक्तकस्मात् ? पाणीति । कर्मार्थ द्रव्यम् । जायायाश्च न पृथक् मिति । तस्या अपि तर्हि पत्या सह विभागो भवेद्यदि कर्मस्वधिकारः। किंतर्हि ? सहभावेन-'यस्त्वया धर्मश्च शाब्दस्तु निषेधो न स्यादिति चेत् । न । 'अधनास्त्रय कर्तव्यः सोऽनया सह' इति वचनात् । तत्र किं पृथक् द्रव्ये. एवैते भार्या दासस्तथा सुतः । इत्यादिना तस्या णेति । पुण्यफलेषु स्वर्गादिष्वपि तथा सहत्वमेव । 'दिवि अधनोक्तरित्यवेहि । पत्न्यधिकरणं त्विज्यामात्रे सहज्योतिरजरमारमेतामित्यादिभ्यो मन्त्रलिङ्गेभ्यः। द्रव्य- त्वेनाऽधिकारसिद्धयै न त्वधिकरणेन योषिदधनत्ववचनपरिग्रहेषु च द्रव्यार्जनेष्वपि तथा सहत्वमेव । तत्र पतिराज-बाधः। तस्य. न्यायत्वेन वचनाबाधकत्वात् । विभायति, जाया गृहे निर्वहतीति योगक्षेमावुभयायत्ताविति गस्तु दम्पत्योः 'पत्न्यः कार्याः समांशिकाः' इति द्रव्यपरिग्रहेऽपि सहत्वम् । एतदेवोपपादयति-न हि भर्तु- | वचनादिति रत्नाकरः । +विचि.२५४-२५५ विप्रवास इति । हि यस्मात् भर्तर्विप्रवासे सति नैमित्तिके (६) अनेन ['यदि कुर्यात्' इति (यास्मृ.२११५) 'छिन्दत्पाणि दद्यादि'त्यादिके दाने कृते भार्याया न वचनेन] 'जायापत्योर्न विभागो विद्यते' इति आपस्तम्बस्तेयमुपदिशन्ति धर्मज्ञाः । यदि भर्तुरेव द्रव्यं स्यात् वचनं यत्र सहत्वचोदना तत्रैवेति मन्तव्यमिति भारुस्यादेव स्तेयम् । नैमित्तिके दान इति वचनात् व्यया- चिराह ।
. सवि.३५२ न्तरे स्तेयं भवत्येव । एतदेव द्रव्यसाधारण्येऽपि दम्प- (७) यत्त 'भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः त्योर्वैषम्यं यत् पतिर्यथेष्टं विनियुङ्क्ते जाया त्वेतावदेवेति। स्मृताः ।' इत्यत्र अधनत्वश्रुतेरापस्तम्बीयविभागाभिन च पत्युः स्वयमार्जितस्य विनियोगे जायाया अनुमत्य- धानं वैदिककर्ममात्रे सहकारित्वेनाधिकारार्थमिति । पेक्षा, स्वतन्त्रत्वात् । स्वतन्त्रो ह्यसौ गृहे, यथा राजा तन्न तद्वचनोत्तरार्धे 'यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य राष्ट्रे । अत एव भार्यायाः स्तेयशङ्का, न भर्तुः। उ. तद्धनम्' इत्यनेन स्वार्जितस्यैव पत्न्यादीनां पत्याद्यनु
(४) मिताटीका-'द्रव्यपरिग्रहेषु चे'त्यादिवचनस्या- मतिमन्तरेण अस्वातन्त्र्यप्रतिपादनात् । आपस्तम्बवचने यं सिद्धान्तसंमतोऽर्थः । द्रव्यार्जनेष्वपि सहत्वं दम्पत्योः। तथा 'पुण्यापुण्यफलेषु च' इति पृथगुपादानाच तस्मात् एतच्च सहत्वमौपचारिकं न मुख्यम् । तथा हि । यथा विभागो न विद्यत' इति निषेधस्य प्रवृत्तिपूर्वकत्वादेकआधानादिषु पतिपत्न्योरन्यतराभावे आधानादिस्वरूपा- स्मिन् धने उभयोः स्वत्वं ज्ञाप्यते । अन्यथोभयोः सिद्धिः एवं द्रव्यार्जने न, अपि तु पतिरर्जयिता पत्नी स्वत्वाभावेन विभागप्रसक्त्यनुपपत्तेनिषेधविधिर्न स्यात् । चार्जितं रक्षयतीति योगक्षेमावुभाभ्यां क्रियते इति उभ- 'एकत्वं सा गता यस्माच्चरुमन्त्राहुतिव्रतैः' इति लघु. ... + विर., स्मृसा. मितागतम् । व्यप्र. मितागतम, शेष हारीतोक्तकत्वस्यैतदपि फलम् ।
दात.१८० 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
. + शेषं मितागतम् ।

Page #899

A
दायभागः-पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः
१४०७ कुटुम्बिनौ धनस्येशाते।
(३) पुत्रांशकल्पनाया मातृष्वतिदेशमाह-मातर तयोरनुमतेऽन्येऽपि तद्धितेषु वर्तेरन् ।
इति । यजातीयस्य पुत्रस्य यो भाग उक्तस्तदनुसारेणैव कुटुम्बिनौ दम्पती। तौ धनस्य परिग्रहे विनियोगे तज्जातीया माताऽप्यंशं हरेत् । ब्राह्मणी चतुरोंऽशानादच ईशाते । यद्यप्येवं, तथापि भर्तुरनुज्ञया विना द्यात् , क्षत्रिया त्रीन् , वैश्या द्वौ, शूद्रैकमिति समविषमस्त्री न विनियोक्तुं प्रभवति । भर्ता तु प्रभवति । तदेतेन संख्यानां विभागः पूर्ववहनीयः । मातृशब्दसामर्थ्यात् वेदितव्यं न हि भर्तुर्विप्रवासे नैमित्ति के दाने स्तेय- पुत्रकर्तकविभागे तासां नियतमंशभाक्त्वं न पतिकर्तृक मुपदिशन्तीति । तयोर्दम्पत्योरनुमतेऽनुमतौ सत्यामन्ये- इत्युक्तं भवति । अत एव 'यदि कुर्यात्समा शान् पत्न्यः ऽपि पुत्रादयः तयोरैहिकेष्वामुष्मिकेषु च हितेषु वर्तेरन् कार्याः समांशकाः।न दत्तं स्त्रीधनं यासां भत्री वा श्वशुरेण द्रव्यविनियोगेनापि ।
वा॥ इति योगिना पाक्षिक एव तासां विभाग उपन्यस्तः। वसिष्ठः
यद्यप्यत्र समांशित्वे यद्यपबन्धोनांशकल्पनायामि(१)त्यंशभ्रातृस्त्रीणां दायाहत्वम्
कल्पनाया न पाक्षिकत्वं गम्यते तथापि इच्छयेत्यनुवर्तनाअथ भ्रातणां दायविभागः । याश्वानपत्याः त्पत्नीनां समांशकरणस्यैच्छिकत्वेन पाक्षिकत्व सिद्धेर्न स्त्रियस्तासां चापुत्रलाभात् +ll
दोषः। एतदेवाभिप्रेत्याह विज्ञानेश्वरः 'भर्तुरिच्छया भार्याविष्णुः
या अपि द्रव्यविभागो भवतीति। हरदत्तोऽपि 'जायापत्योर्न मातृणां पुत्रसमदायाहत्वम् । अनूढदुहितरोंऽशहारिण्यः। विभागो विद्यत' इति आपस्तम्बीयं सूत्रं आत्मन एवां
मातरः पुत्रभागानुसारेण भागहारिण्यः, अनू- शात्तस्या अपीति मन्यते इति व्याचक्षाण: मात्रंशक्लप्तेः ढाश्च दुहितरः ।
पाक्षिकत्वं गमयति । पुत्रभागानुसरणेन चैकपुत्राया मातुः (१) पुत्रभागानुसारेण यथा वर्णक्रमेण पुत्राणां पुत्रस्यैव सर्वहरतया विभागाभावेन तदनुसरणायोगादंचतुस्त्रियेकभागिता तथा पत्नीनामपीति । अनूढानां शकल्पना नास्त्येव । किंतु यावज्जीवं भरणमात्रमेव । तथादुहितॄणां पुत्रभागमनुसृत्य तच्चतुर्थोशः। दा.६८-६९ च देवल:- 'एक एव सवर्णः स्याद्दायोऽत्र न विभज्यत'
(२) मातर इति बहुवचननिर्देशात्प्रत्येकमेव जन- इति । सवर्ण इत्यसवर्णोऽपि शूद्रव्यतिरिक्तः मातुरेव चायं नीत्वादेकत्वविवक्षायां च मानाभावादहूनां जननीनाम- विभागनिषेधः पर्यवस्यति । तस्या एव तत्र स्वत्वसद्भावात् धिकारोऽन्यथा मातरः पुत्रभागानुसारभागहारिण्य इति नान्येषां एकपुत्रत्वात्तस्याः, अत एवानेकपुत्राणां विभाग वर्णक्रमभागह्रासपरम् । एकमातृपरत्वे सर्वे भज्यते इति एव मातुरंशकल्पनामाह योगीश्वर:-'पितुरूर्व विभजतां ग्रहेश्वरोऽपि ।
विर.४८३ माताऽप्यंशं समं हरेत्' इति । अनेकासां प्रत्येकमेकपुत्रत्वे +व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च मृतापुत्रधनविभागे द्रष्टव्यः। भवत्येव तासामप्यंशक्लप्तिः। विभाजकानां मातृणां बहु. * सवि.व्याख्यानं यदि कुर्यात् समानंशान्' इति याज्ञवल्क्य- त्वात् मातर इति बहुवचनात् बहीनामप्येकपुत्राणां न वचने द्रष्टव्यम् ।
x व्यप्र. दागतम् । विभागः किंतु भरणमेव । मातर इति च पितामहीना(१) आध.२।२९।३,४; हिथ.२८१.
मप्युपलक्षणे तेन पैतामधनविभागे तासामप्यशो देयः । . (२) विस्मृ.१८॥३४,३५, दा.६८ ढाश्च दुहितरः
यथाह व्यास:-'असुतास्तु पितुः पल्यः समानांशाः प्रकी(ढा दुहितरश्च); उ.२।१४।२ रेण (रतो) (अनू...तरः०);
र्तिताः । पितामह्यश्च ताः सर्वा मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः॥' व्यक.१४३; स्मृच.२६७ रेण भा (रिभा); विर.४८३
इति। मातृतुल्या मातृवदंशभाजः। स चांशः स्त्रीधने रेण भा (रभा); स्मृसा.५७ विरवत् ; रत्न.१४० स्मृचवत् ;
दत्तेऽर्द्धः,अदत्ते पूर्णः 'दत्ते त्वध प्रकीर्तितमिति योगिस्मरन्यनि. रेण भा (रभा) (अनू....तरः०); सवि.३५७; व्यप्र.४५६; व्यम.४४ रेण भा (रिभा) (अनू...तरः०);
णात् । अर्धमित्युपलक्षणं यावतांशसाम्यं भवति तावदिबाल.२।११५, २।१२३ व्यमवत् : २।११७ स्मृचवत् ,
त्यर्थः। भागसामान्योपादानेऽपि स्थावरं विनेति द्रष्टव्यम्। गौतमः; विभ.५०, ८५, समु.१२९ स्मृचवत्.
'वृत्तस्यापि कृतेऽप्यंशं न स्त्री स्थावरमहंतीति बृहस्पतिव्य.बा. ९७४

Page #900

१४०८
व्यवहारकाण्डम् स्मरणात् ।
| समांशदानपक्षे प्रमीतभर्तृकाः पुत्रपौत्रपन्यः स्वपल्यश्च अतिदेशान्तरमाह-अनूढा इति । यज्जातीयाः भर्तृभागार्हाः कार्याः, यासां भर्चा श्वशुरेण वा स्वयं वा पुत्रा यमंशं लभन्ते तज्जातीया अविवाहिता दुहितरोऽपि स्त्रीधनं न दत्तम् । यद्वा यासां स्त्रीधनं न दत्तं ताः स्त्री. तमंशं लभेरन् । योगीश्वरस्तु तत्तज्जातीयपुत्रांशचतुर्थाशं धनसमांशिकाः कार्याः। द्विसहस्रपरो दायः स्त्रियाः' इति तत्तज्जातीयकन्याया आह- 'असंस्कृतास्तु संस्कार्या स्मृत्यन्तरात् तावन्मानं प्रभूतधनत्वेऽपि देयम् । स्वल्पेभ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः। भगिन्यश्च निजादंशाद्दत्वांशं तु ऽपि समांशत्वेनैव । अन्ये त्वनपत्यानां नियोगाभिमुखतुरीयकम् ॥ इति। अनयोश्च पक्षयोर्विवरणमाह कात्या- त्वेन समांशतामाहुः। तत्तु नियोगासंभवादयुक्तम् । यन:-'कन्यकानां त्वदत्तानां चतुर्थो भाग इष्यते। संभवन्नियोगानां तु नियोगांशत्वमेव युक्तम् । पुत्राणां च त्रयो भागाः स्वाम्यं त्वल्पधने स्मृतम् ॥' इति ।
विश्व.२।११९ अयमर्थः। यदा ब्राह्मणस्य सजातीयः एकः पुत्रः कन्या | (२) पितुरिच्छया विभागो द्विधा दार्शत: समो विषमचैका तदा पितृधनं द्वेधा विभज्य तत्र एक भागं चतुर्धा श्वेति, तत्र समविभागे विशेषमाह- यदीत्यादि । यदा कृत्वा चतुर्थोऽशं कन्याय दत्त्वा स्वांश अव शिष्टं चांशत्रयं स्वेच्छया पिता सर्वानेव सुतान्समविभागिनः करोति पुत्रो गृह्णीयात् । एवं सजातीयाविजातीयकन्यापुत्रयोः तदा पत्न्यश्च पुत्रसमांशभाजः कर्तव्याः यासां पत्नीनां साम्यवैषम्ये चोहनीयम् । तदेतद्बहुधने । अल्पधने भर्चा श्वशुरेण वा स्त्रीधनं न दत्तम् । दत्ते तु स्त्रीधने तु समोंऽश इति । यत्त्वंशाविवक्षया विवाहोपयुक्तद्रव्य- | अर्धाशं वक्ष्यति-'दत्ते त्वध प्रकल्पयेत्' इति । यदा मात्रं लभेत, 'कन्याभ्यश्च पितृद्रव्यं देयं वैवाहिकं वसु' इति तु श्रेष्ठभागादिना ज्येष्ठादीन् विभजति तदा पत्न्यः देवलवचनादिति चन्द्रिकाचमत्कृतम् । तत्र 'विभज्य- श्रेष्ठादिभागान्न लभन्ते किन्तूद्धृतोद्धारात्समुदायात्समानेमाने दायाद्ये कन्यालङ्कारं वैवाहिकं स्त्रीधनं च लभेते'- वांशान् लभन्ते स्वोद्धारं च । यथाहापस्तम्बः-'परीति शङ्खस्मरणविरोधात् । अलङ्कारं स्वधृतं, वैवाहिकं भाण्डं च गृहेऽलङ्कारो भार्यायाः' इति । रमिता. विवाहोपयुक्तं स्त्रीधनं पैतृकमृक्थं चतुर्थाऽशादिः। वै. (३) पुत्रहीनाश्च पितुः पल्यः समानांशा न पुत्रमनुः वत्यः । .
__+दा.६७ मातृणां दायाईत्वम्
(४) एकस्य पुत्रस्य यावानंशस्तावदंशामेकैकां पत्नी असुतास्तु पितुः पत्न्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः। कुयोदित्यर्थः ।
अप. पितामह्यश्च ताः सर्वा मातृकल्पाः प्रकीर्तिताः ।।
(५) यदि वार्धक्येऽप्यात्मना सह समविभागपक्षयाज्ञवल्क्यः
मिच्छया पिता कुर्यात् तदाऽऽत्मभागेन सह तत्समान___जीवति पितरि पत्नीनां पुत्रसमधनार्हत्वम्
भागं पत्नी गृह्णीयादित्यर्थः । एवं च 'जायापत्योर्न यदि कुर्यात्समानंशान् पन्यः कार्याः समांशिकाः।
___x अधिक व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति श्लोके द्रष्टन दत्तं स्त्रीधनं यासां भी वा श्वशुरेण वा ॥
व्यम् । पमा. मितागतम् । (१) स्नेहगुणाद्यनपेक्षं माध्यस्थ्येनैव- यदीत्यादि ।।
___+ शेषं मितागतम् ।
दावत् :१५१ पू. पमा.४८७; मपा.६६२ दावतः६६४ पू.; ४ व्यासस्य श्लोकोऽयं निबन्धकाराणां मते। तत्रैवास्य |
विचि.१९४, स्मृचि.२९ कुर्या (दद्या) स्त्री (वा); दात. व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च द्रष्टव्यः ।
१६६: १७९ दावत्, पू.; नृप्र.३४ शिकाः (शकाः); सवि. (१) मस्मृ.९।१८६ इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम् ।
३५२ कार्याः (कुर्यात) शिकाः (शकाः): ३५७ शिकाः (२) यास्मृ.२१११५, अपु.२५६।२ कुर्या (दद्या) पत्न्य:
(शकाः) पू.: ३५८; चन्द्र.७१ दावन, वीमि. व्यप्र.२५६ कार्याः (कार्याः पत्न्यः); विश्व.२।११९ अपुवत् ; मिता.
पू.: ४४०: ४९९ पू.; व्यउ.१४५: १५३ पृ.; व्यम.४४; २१११५:२।१३५ पू. दा.६७ मानं (मानां); अप.; व्यक. विता.३०४, राको.४४६; बाल.२।१४३ नृप्रवत; विभ. १४१ स्मृच.२६२ दावत; विर.४६४-४६५, स्मृसा.५४ | ४८.८९: सम.१२७ दावत् विच.६० दावत,

Page #901

दायभागः-पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः
१४०९ विभागो विद्यत' इति हारीतवचनविरोधशङ्काऽपि परि- पत्युरिच्छानुसारेण पत्नीनामपि धनं दातव्यम् । समशब्दहृतेति सर्वमनवद्यम्।
स्मृच.२६२ स्तु पत्युर्भागान्न्यूनं न कार्य सममंशमधिकांश वा दात(६) एवं च पुत्राणां विषमांशपक्षे पत्न्योऽपि विष- व्यम् । 'यदि कुर्यात्' इति यदिशब्देन इच्छानुसारप्रतिपा. मांशा बोद्धव्याः, न तु पुत्रादिपन्यः पितुर्विभाजकत्वात् नादैच्छिकत्वादंशदानस्येत्यवगन्तव्यमिति । अत्रेदं तत्वंतत्प्रतियोगिकपत्नीत्वस्यैवावगमात् । यदि तु कस्याश्चित् | भारुचिमते पत्नीनां बहुत्वसद्भावेता सामेव विभागः । पल्याः भर्ना श्वशुरेण वा धनं न दत्तं, तदा ता अपि विज्ञानयोगिप्रभृतीनां मते पन्येकनियतो विभागो नास्ति । तावद्धनवत्यः कार्या इत्यर्थः । अत्र पत्नीनामपुत्राणा- किं तु पुत्रैः समविभागः पत्नीनाम् । अपरार्कादीनां तु मते मपीति हलायुधः।
. *विर.४६५ पत्नीविभागः पुत्रसमविभागश्च नास्ति । किं तु पतीच्छया (७) समशब्दो न्यूनाधिकभावरहितांशपरः । अथवा देयमिति । अत्र पक्षत्रये वर्णतो व्यवस्थामाहुर्भाष्यकाराःसमशब्दोऽत्र 'चतुस्त्रिोकभागाः स्युरि'त्यत्र समानांशपरः | 'ब्राह्मणीनां पत्नीनां स्वपुत्रैः समविभागः । क्षत्रियाणां तु शास्त्रोक्तसमत्वात् समव्यपदेशः। एवं स्थिते यदा पिता | पत्नीविभागो नास्ति । न पुत्रसमविभागः किंतु पतीच्छया स्वेच्छया पुत्रान् सर्वान् समांशभाजः करोति तदा यत्किचिद्देयमिति । वैश्यशूद्रयोः पत्नीविभागः। एतद्यवपत्न्योऽपि समांशिकाः' कार्याः यदि ब्राह्मण्याद्युत्पन्न- स्थायामाचार एव मूलमि'त्याहुः। सवि.३५३-३५४ पुत्राणां सदृशा एवांशास्तदा तन्मातृणामपि सदृशा एव । ननु कथं-'यदि कुर्यात् समानंशान् पत्न्यः कार्याः यदा तु मूर्द्धावसिक्तादिपुत्राणां यथाक्रमेण त्रिोकां- समांशिकाः' इत्यत्र स्त्रीणां दायानहत्वादंशशब्दोऽन्यथा शास्तदा तन्मातृणामपि स्वस्वपुत्रसमांशाः । एवं प्राप्ता- | व्याकृतः। कथं तर्हि याज्ञवल्क्येनोक्तम्-'पितुरूर्व विभपवादः न दत्तमित्यादि स्त्रीधनमलङ्कारादि यदि स्त्रीधनं जतां माताऽप्यंशं समं हरेत् । इति । कथं च व्यासेनदत्तं तदा 'दत्ते त्वर्द्ध प्रकीर्तितमि'त्यधिवेदनप्रकरणोक्तः ।
मत्याधवदनप्रकरणोक्त- 'असुतास्तु पितुः पल्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः। पिताप्रकारो विज्ञेयः । स च प्रकारः 'दत्ते त्वर्द्ध प्रकीर्तितमिति | मह्यश्च सर्वास्ताः मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः॥ इति। कथं अर्द्धशब्दोंऽशमात्रपरो न तु समविभक्तांशपरः । यावता च विष्णुना -'मातरः पुत्रभागानुसारेण(रि)भागहाधनेन स्वपुत्रांशान्यूनं भवति स्त्रीधनं तावद्धनं दत्त्वा रिण्यः अनूढाश्च दुहितरः' इति । तर्हि स्त्रीणां दायानपत्न्यंशोऽपि पुत्रांशसमः कर्त्तव्य इति । नन्वेवं सति प्रकारा- हत्वे मात्रादीनां दुहित्रन्तानामंशहारित्वोक्तिर्न युज्यते । न्तरेण स्त्रीधनमपि विभज्यतामित्युक्तं स्यात्तथा च स्त्रीधन- मैवम् । अत्र अंशशब्दो न दायभागवचनः । अपि तु स्याविभाज्यत्वप्रतिपादकवचनविरोध इति चेत्, मैवम् । द्रव्यसमदायप्रतीकमात्रवचनः। अतश्च नोक्तदोष इति यत्र अपवादकं वचनमस्ति तत्र अपवादकबलात्सामा- | केचित् । अत्र मात्रा दिशब्दानां गुरुरूपस्त्रीविशेषपरन्येन स्त्रीधनस्याविभाज्यत्वप्रतिपादकवचनानां बाधः, | त्वादजीव द्विभागे माताऽप्यंशं दायभागं हरेदित्यन्ये । यत्रापवादो नास्ति तत्र न बाधः । अत्र च 'न दत्तं मेधातिथिमतं तु वर्णव्यवस्थया पूर्वमेवोक्तम् । 'अथ स्त्रीधनं यासामिति 'दत्ते त्वच प्रकल्पयेदि'त्यनयोरार्थि- भ्रातृणां दायविभागो याश्चानपत्याः स्त्रियः तासामाकैकवाक्यत्वेनापवादकत्वम् । यदा तु पिता 'ज्येष्ठं वा पुत्रलाभात्' इति वसिष्ठः । अस्यार्थः-याः पितुः स्त्रियः श्रेष्ठभागेने त्यायुक्तप्रकारेण विषमभागं करोति तदा | अनपत्याः गर्भस्थापत्याः तासामापुत्रलाभात् आप्रसवात् पत्नीनां श्रेष्ठादिभागा न सन्ति किन्तु श्रेष्ठादिभागोद्धारे | सहवासेन स्थितानां भ्रातृणां प्रसूतापत्यलिङ्गज्ञानानन्तरं कृते यदवशिष्टं समुदितद्रव्यं तस्मात्समानांशान् पत्न्यो दायविभाग इति । नन्वत्र भ्रातृणामनपत्यस्त्रीणां च लभन्ते तथा स्वकीयोद्धारं च । मघा.६६२-६६३ दायविभागो भवतीति ऋज्वर्थः, किमिति परित्यज्यते,
(८) अपरार्कमतं तु- स्त्रीणां दायविभागो नास्त्येव उच्यते, अनपत्यस्त्रीणामापुत्रलाभादिति विरुद्धार्थप्रतीतेः 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादीरिति श्रुतेः। अतश्च | स्त्रीणां दायानर्हाणां दायविभागासंभवाच्च परित्यज्यते । * शेष मितागतम् । स्मृसा., विचि. विरगतम् । ..
अत एव स्मृत्यन्तरं-'जनन्यस्वधना पुत्रैः विभागेंऽशं समं

Page #902

.१४१०
व्यवहारकाण्डम्
हरेत् इति। [अस्वधना प्रातिस्विकस्त्रीधनशून्या जननी भाष्यकारमते तु शूद्रपत्नीनां विभागो लोकाचारसिद्ध पुत्रैरेवाजीवद्विभागे क्रियमाणे पुत्रांशसममंशं हरेदि. इति मन्तव्यम् ।
सवि.३५७-३५९ त्यर्थः। अत्र जननीग्रहणं तत्सपल्यादेरुपलक्षणार्थम् ।
(९) विपक्षे तु पितर्विभागकर्तः पत्नीनां यासां भर्चा 'मातरः पुत्रभागानुसारिभागहारिण्य' इति। अस्वधनेति
श्वशुरेण वा न स्त्रीधनं दत्तं ताः पत्न्योऽगहीतस्त्रीधनाः विशेषणोपादानात् स्वधने विद्यमाने तेनैव जीवनस्य स्वा
पल्यः समधनाः संविभक्तव्यधनाः कार्याः । यदि तुनुष्ठेयस्य च धनसाध्यस्य कर्मणः सिद्धिसंभवे नांशग्रहण- 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत विभजन्नात्मनः पिता' इति तु मिति प्रतीयते । स्वधनमात्राज्जीवनधनसाध्यकर्मणोः
नारदवचनानुसारेण 'स्वल्पेन वा संविभज्य भूयिष्ठसिध्यसंभवे स्वधनानामपि न समभागहरणम् । किं तु
मादाय तिष्ठेदिति हारीतवचनानुसारेण द्विगुणं प्रचुरयथोपयोग न्यूनभागस्यैव हरण मिति गम्यते । तथा
तरं वा धनं स्वयं गह्णाति तदा स्वभागादेव समांविभाज्यराशेरतिबहत्वे निर्धनानामपि जनन्यादीनां न । शिकाः कार्याः।
वीमि. समांशग्रहणम् । किन्तु यथास्वोपयोगं समांशन्यूनस्यैवांशस्य
(१०) भ दिग्रहणमुपलक्षणम् । वक्ष्यमाणस्त्रीधनहरणमित्यवगम्यते । अस्वधनेति विशेषणस्योपयोगवशा
शून्या इत्यर्थः । तासां पत्नीनां पुत्रसमांशभाक्त्वमत्र दंशग्रहणं पल्ल्याः, न पुनर्घातृवदायभागित्ववशादिति
नियम्यते । न च पक्षद्वयेऽप्येतावता पुत्रसमांशित्वं ज्ञापनार्थत्वात् । सममिति विशेषणस्योपयोगादसमां
पत्नीनां विज्ञानेश्वरेणोक्तम् । तर्हि 'यदि कुर्यात् समानंशस्य हरणेऽप्यवैयर्थ्यम् ।] अजीवद्विभागस्थले
शान्' इति समांशानुवादो व्यर्थः। पल्यो ज्येष्ठांशादि पतीच्छया पत्नीनामधिकांशस्यापि दातमहत्वादित्युक्तं
न लभन्ते इत्येतावन्मात्रमेव वाच्यमिति युक्तम् । यतः प्राक् । अस्मिन्नजीवद्विभागस्थले भ्रातृणां इच्छानुसारेण ।
'एवं समद्धतोद्धारे समानंशान् प्रकल्पयेत् । उद्धारेमातुरंशो दातव्यः समो वा अधिको वा । यदीच्छा नास्ति
ऽनुद्धते त्वेषामियं स्यादंशकल्पना ॥ एकाधिकं हरेज्येष्ठः अल्पविभाज्यराशेरधिकस्य प्राप्तस्य निवृत्त्यर्थत्वात् सम
पुत्रोऽध्यर्थं ततोऽनुजः। अंशमंशं यवीयांस इति धर्मों मिति पदमित्यनुसंधेयम् । अत एतत्सर्वमनुसंधायैव याज्ञ
व्यवस्थितः ।। (मस्म.९।११५,११६)। इति मनुना । वल्क्येन 'यदि कुर्यात्समानंशान् पत्न्यः कार्याः समां
'यंशी वा पूर्वजः स्यादेकैकमितरेषाम् ।' इति गौतमेन । शिकाः' इत्य भिधाय 'न दत्तं स्त्रीधनं यासां भा वा श्वशुरेण वा' इत्यभिहितम् । स्त्रीवनं दत्तं चेत्तासां पत्नीनां
'अथ भ्रातृणां दायभागो द्यशं हरेज्ज्येष्ठो गवाश्वस्य चात्र
दशममजावयो गृहं च कनिष्ठस्य कार्णायस गृहोपकरनांशहरत्वमिति वचनार्थः। अत एवोक्तं चन्द्रिकाकारेण
णानि च मध्यमस्य ।' इति वसिष्ठेन । 'ज्येष्ठस्यांशोऽधिको तेनात्र न मातुः खत्वव्यवस्थापको दायविभागः, किं तु यावदर्थमेवार्थहरणमिति मन्तव्यमिति । विज्ञानयोगिना
देयः कनिष्ठस्य वरः स्मृतः । समांशभाजः शेषाः स्युर'भ्रातृणामथ दम्पत्योः' इति वचनव्याख्याने तस्मा.
प्रत्ता भगिनी तथा ॥ इति नारदेन चोद्धारमृते विषमद्भार्याया अपि द्रव्यस्वामित्वमस्ति अन्यथा स्तेयं
भागमात्रमुक्तं तद्यदाऽऽद्रियते तदा पत्नीनामंशाभावप्रति.
पादनार्थ 'यदि कुर्यात् समानंशान्' इत्युक्तमिति न स्यादिति, तत्तु दायहरत्वप्रतिपादकं न भवति किं त्वतिथिभोजन भिक्षाप्रदानादिस्वाम्यमात्रमित्यनुसंधेयम् । अप
दोषः । अत एव 'भ्रातृणामविभक्तानां यद्युत्थानं रार्केण तु 'यदि कुर्यात्समानंशान्' इत्यत्र अंशशब्दो
भवेत्सह । न तत्र विषमं भागं पिता दद्यात्कथंचन ।।' इति विभाज्यद्रव्यैकदेशपरः। अतश्च पत्नीनामंशहरत्वं ना.
मनुना सर्वेषां भ्रातृणां द्रव्यार्जने यदि सह समानमेव स्तीति पत्युरिच्छया यत्किचिद्देय मित्येवंपरमिति । अतो
उत्थानमुद्योगो भवेत्तदा पितुर्विषमविभागदानप्रतिषेधः मतत्रयेऽपि न दायभाक्त्वं स्त्रीणां, अपि त्वंशहरत्वम् ।
कृतः । अत एव चोक्तमनुवचनव्याख्याने जीमूतवाह - तच्च स्त्रीधनसद्भावतारतम्यनिबन्धनं प्रागुक्तमनुसंधेयम् ।
नेनोक्तम्-- 'उद्धारस्तु पित्रा दातव्य एव । तस्य [] एतच्चिबान्तर्गतम्याख्यानं स्मृतिचन्द्रिकायाः पृ. २६८
विभागरूपत्वाभावात् । न्यूनाधिकविभागस्यैव निषे. इत्यस्यानुवादः।
धात्' इति । तस्मात् 'ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन' इति याज्ञ

Page #903

दायभागः-पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातॄणां च भागः
१४११ वल्क्यायुक्त उद्धारेऽपि समांशभागिता पुत्राणामस्त्येवेति । अंशाधिकधनायास्तु नांशः।
व्यम.४४ तत्रापीदं वचनं प्रवर्तत एव । द्यशादिपक्षे परं न (१२) जीवति मते वा पितरि विभागे तत्पत्नीनां प्रवर्तत इति विज्ञानयोगिनामाशयः । दत्ते तु स्त्रीधने पुत्रसमांशित्वमाह स एव-यदीति । x विता.३०४ 'दत्ते त्वच प्रकल्पयेत्' इत्यत्रार्द्धदानं वक्ष्यते । (१३) मिताटीका-अत्र यदि कुर्यादिन्यनेन पितुरियद्यपि तदाधिवेदनिके भर्ना दीयमाने वक्ष्यते च्छया विभाग उक्तो न पत्नीच्छया, सोऽपि पुत्रांशपृथतथाप्याकाङ्क्षायां सत्यां समानन्यायत्वादत्रापि योज्यम्। करणपर्यन्तो न स्वतः । 'जायापत्योर्न विभागो अत एवाह बौधायनः- 'बहूनामेकधर्माणामेकस्यापि यदु- विद्यते' इत्यादिप्रागुक्तापस्तम्बादिना तत्र सहत्वोक्त्या च्यते । सर्वेषामेव तत् कुर्यादेकरूपा हि ते स्मृताः॥ इति । तस्यासंभवात् । 'अर्धो वा एष आत्मनो यः पत्नी'ति 'भ्रातृणामविभक्तानां' इत्यादि मनुवाक्यं सहोत्थानं स- श्रुतेश्च । अयमेवाशयः 'अनीशास्ते हि जीवतोरिति वेषां विभागप्रार्थना यदि भवतीति जीमूतवाहनेन तदनु- मानवस्य । पुत्रतस्तस्या अन्तरङ्गत्वात् । किन्तु बहुवचनायायिना दायतत्त्वकृता च व्याख्यातम् । 'यदि पुनः पि- दनेकत्वे पत्नीनां प्रतिपत्नि पुत्रांशतुल्यांशान् संगृह्य तरि जीवति पत्रा एव विभागमर्थयन्ते तदा विषमवि- स्वांशेन सह स्थाप्याः। एवं च ताभ्यः पृथक्कृत्यांशो देय भागः पित्रा न दातव्य' इति वदता । तत्र सहशब्दवैयः इति न । अत एव समांशका इत्येवात्रोक्तं, न तु तद्वत् र्थ्यम्। उत्थानशब्दस्य चोद्योगवाचिनोऽपि भागप्रार्थना-पत्नीश्च विभजेत् सममिति । अत एव धनविभागाभावे परत्वमन्याय्यमित्यस्मद्याख्यानमेवादतव्यम् । तथा च नापस्तम्बादितात्पर्य, किन्तूक्ते इति प्राक्प्रतिपादितं प्रतिभू. 'सामान्यार्थसमुत्थाने विभागस्तु समः स्मृतः।' इति योगी- प्रकरणे व्याख्यात्रा । मदनरत्नेऽप्येवम् । एवं च श्वरवचःसंवादोऽपि लभ्यते । तस्यास्मदभिमतार्थतयैवोप- यथा जीवपितृकविभागे आद्यपक्षे एवमन्यपक्षद्वये 'दत्ते पत्तेः। 'दत्ते त्वर्द्धम्' इत्यत्राप्पर्द्धशब्दः समप्रविभाग- त्वि'ति न्यायेन निर्वाहवत् पुत्रेच्छयैव पितृवनिर्वाहो वचनो न भवति । अतश्च यावता पूर्वदत्तमिदानीं दीय-बोध्यः ।
बाल. मानं च समं भवति तावद्देयमिति मिताक्षरायामुक्तम् । | अजीवत्पितृक विभागे माता पुत्रसमदायाऱ्या तत्रायमाशयः । यद्यपि नपुंसकस्यार्द्धशब्दस्य 'पुंस्य?- तुरूव विभजतां माताप्यंशं समं हरेत् ॥ ऽर्द्ध समेंऽशके' इति कोषात् समांशवाचित्वमस्ति । तथापि । (१) अविद्यमानस्त्रीधना मातापि विभागं पुत्रसम. कदाचित्तासां पुत्राधिकधनत्वं कदाचित्तदूनधनत्वमव्य- माप्नुयात् । मातृशब्दश्चायं पितृसंबन्धाविशेषात् तद्भार्यावस्थितमर्द्ध नियमस्य चादृष्टार्थत्वं मा प्रसाङ्क्षीदिति पुत्र. | मात्रवचनो द्रष्टव्यः।
+विश्व.२।१२७ समांशितायामेव तात्पर्यमिति । अत्र मदनरत्नकार आह
x शेषं मितागतम् । पल्य इति बहुवचनात्प्रतिपनि समानंशान् पिता गृही. स्मृच.व्याख्यानं 'याश्चानपत्या' इति वसिष्ठवचने द्रष्टयान्न तु ताभ्यः पृथक्कृत्यांशो दातव्यः। 'जायापत्योर्वि-व्यम् । सवि.व्याख्यानं यदि कुर्यात्समानशान' इति याज्ञवल्क्यभागो न विद्यते' इति हारीतवचनविरोधापत्तेरिति। वचने द्रष्टव्यम् । तन्न । नात्र जायापत्योविभाग उच्यते येन हारीतवचन
+ वीमि. विश्वगतम् । विरोधः स्यात् । किन्तु पत्येव पुत्रविभागसमये ताभ्यस्तत्स.
| (१) यास्मृ.२।१२३; अपु.२५६।१०; विश्व.२।१२७ समं
हरेत् (समाप्नुयात्); मिता.२।१२३, २०१३५अप.; व्यक. मांशदानं प्रीतिदानवत् । अत एव स्त्रीधने दत्ते त्वर्द्ध मि.
१४३, गौमि.२८।१८ (); उ.२।१४।२; स्मृच.२६७; त्युक्तमिति न कोऽपि दोषः। व्यप्र.४४०-४४२
विर.४८३, स्मृसा.५७ हरे (लभे); पमा.५०१७मपा.६६३, . (११) स्वस्य पुत्राणां च समांशपक्षे पल्या अप्यं
६६४, रत्न.१४०; विचि.२०५; नृप्र.३६, सवि.३५७; शमाह याज्ञवल्क्यः - यदीति । दत्ते त्वर्द्ध
दानि.२; वीमि. व्यप्र.४५२,४९९; व्यउ.१४५,१५३; देयम् । 'दत्ते त्वर्द्ध प्रकल्पयेदिति वचनात् । अर्द्ध व्यम.४४ विता.३०५, राको.४५२, बाल.२।१४३, पूर्वदत्तं स्त्रीधनं यावता पुत्रांशसमं भवति ताव दित्यर्थः। । विभ.४९; समु.१२९.

Page #904

१४१२
व्यवहारकाण्डम्
(२) जीवद्विभागे स्वपुत्रसमांशित्वं पत्नीनामुक्तं । च्छादनमात्रभाजनत्वमिति बहुतरनिबन्धस्वरसः। मिता. 'यदि कुर्यात्समानंशान्' इत्यादिना । पितुरूर्व क्षराकृतस्तु 'जीवद्विभागे पुत्रसमांशित्वं पत्नीनामुक्तम् । विभागेऽपि पत्नीनां स्वपत्रसमांशित्वं दर्शयितुमाह-- इदानीं पितुरूर्व विभजतामपि पुत्रसमभागित्वं पत्नीनापितुरूव॑मिति । पितुरूर्व, पितुः प्रायणादूर्ध्व विभजतां माह' इत्यवतारणिकं 'पितुरूर्व विभजताम्' इत्यस्य मातापि स्वपत्रांशसममंशं हरेत् यदि स्त्रीधनं न दत्तम् । योगीश्वरवचसः प्रयच्छतोऽत्रापि सपुत्रापुत्रसकलपितदत्ते त्व/शहारिणीति वक्ष्यते ।
अमिता. पत्नीनां पुत्रसमांशित्वमभिप्रेतमिति प्रतीयते । मदनरत्न(३) बहुवचनमविवक्षितम् । तेनैकस्य सुतस्य यावा. कृताऽप्यत एवोक्तं "जननीग्रहणमपुत्राणामपि मातृसम्भागस्तावानेव मातुर्भवतीत्यर्थः।
xअप. पत्नीनामुपलक्षणं पितामहीनां च । 'असुताश्च पितुः पल्यः' (४) तदत्र नोक्तं पुत्रैरेव सह वृत्तिरस्या इति । - इत्यादिव्यासवचनात्" इति । युक्तं चैतत् । पितुः पल्य
उ.२।१४२ इति पुत्रप्रतियोगिकपितृग्रहणस्यान्यथा वैयर्थ्यात् । पुत्र(५) यदि पितामहपत्न्यपत्रा तर्हि स्वालङ्कारं प्रीति समांशित्वस्य पितृकृतविभागविषये 'पत्न्यः कार्याः समांदत्तं लभते नांशम् । तथा पैतामहधन विभागे मातांश शिकाः' इति वदतापि मातर इत्येव वदेत् । तस्मात्पितृन लभते किन्तु स्वाभरणादिकमेव । 'यदि कुर्यात्समानं-पत्नीत्वप्रयुक्तमेव जीवदजीवद्विभागसाधारणपुत्रसमांशशान् पल्यः कार्याः समांशिकाः।' तथा 'पितुरूज़ विभ- भाक्त्वमिति मिताक्षरामदनरत्नकृतोरभिप्रायः । पितुरिति जतां माताप्यंशं समं हरेत् । इति, अनयोः केवल. कर्तरि षष्ठी । तेन पितृकर्तु के विभागे पल्यः समानांशा पितृप्रधानकस्वाम्योपेतधनविषयकत्वात् पितृप्रधानकत्वं इत्युक्तेऽर्थात्तत्प्रतियोगिकस्यैव पत्नीत्वस्य लाभान्जीवद्विस्वाम्योपेतत्वं चैवं ज्ञेयम् ।
मपा.६६४ भागविषयतैवास्योचिता । तत्र तु मातृपदे मुख्यामुख्य(६) यदि स्त्रीधनं दत्तं न भवति । दत्ते वर्धाश- मातृपरत्वानौचित्यात्प्रतिसंबन्धितया च पत्राणामेव द्वारिणी कार्येति । 'समांशहारिणी माता' इति वचनात् । स्ववचनोपात्तानामुपस्थितेजननीपरत्वमेव मातृपदस्य अत्राप्य शब्दो न समप्रविभागवचनः । किन्तु यावता मुख्यार्थलाभायोचितम् । शिष्टाचारोऽप्येवम् । यदत्र युक्तं पत्रसमांशिता भवति तावदेव विवक्षितम् । अत्र मातृ । तद्ग्राह्यमित्यलमधिकेन। xव्यप्र.४५३.४५४ पदस्य जननीवाचकत्वान्नापुत्रसापत्नमातृपरत्वमपि ।। (७) समं स्वसमजातीवपुत्रविभागसममित्यर्थः । सकृच्छ्रतस्य मातृपदस्य मुख्यगौणोभयार्थत्वानुपपत्तेः ।।
व्यउ.१४५ - यत्त 'असुताश्च पितुः पत्न्यः समानांशाः प्रकल्पिताः। पिता- (८) समोक्तेर्मातुर्जीवनमात्रोपयुक्तधनदानमा
कीर्तिताः ॥ इति व्यास. स्वार्जितस्य पितृकर्त के विभागे सपुत्राणामपुत्राणां च पुत्रवचनात् योगीश्वरवचने पत्नीग्रहणाच्च जीवत्पितक विभागे
| समोऽशः। ऊर्ध्वं तु सपुत्राणामेवांऽशो नापुत्राणामिति जीपत्नीमात्रस्य पुत्रसमांशवत्वम् । पुत्रपत्नीपदयोः पितृप्रति । मूतवाहनशूलपाणिगौतमादयः। छत्रिवन्मातृशब्द उभययोगिकसंबन्धार्थकतया गौणमुख्यार्थकत्वानापत्तेः । पर इति विज्ञानेश्वरः। अत्र तु गौणमातपर एक अप
विमान कल्पतरौ च बृहस्पतिः-'तदभावे तु जननी तनयांशसमांप्रतीतेर्वरूप्यादुभयपरत्वासंभवात् पुत्रवतीनामेव वपुत्र. शिनी' तथा 'समांशा मातरस्तेषां तरीयांश समांशित्वम् । अपुत्राणां तु ग्रासाच्छादनमात्रभाक्त्वमवि- का। तदभावे पितुरभावे । कन्यकाऽनूढा ।तरीयप. भक्तसंसष्टपत्नीनामिव । युक्तं चैतत् । जीवद्विभागे त्वांश तु तुरीयकमि'तिवत्पत्रांशतुर्याशपरम । स्मातिनाति पितुः स्वातन्त्र्यात्, अजीव द्विभागे पुत्राणां स्वातन्त्र्यात् , कायां तु बहुधने जीवनमात्रमल्पे धने पत्रसमोऽश उक्तः। मातृपदपत्नीपदस्वरसाच्च । युक्तं च अपुत्राणां ग्रासा- मातृपदस्यावृत्तिं विना गौणमुख्यत्वायोगाजननीपरत्वमेव । * पमा. मितावद्भावः ।
___x व्यम, व्यप्रगतम् । बाल. व्यवहारप्रकाशकृतमिताक्षरा.. xशेषं विश्वगतं मितागतं च । = शेषं मितागतम् । । भाववव्याख्यानम् ।

Page #905

दायभागः-पैतृकद्रव्ये पत्नीनां मातृणां च भागः
१४१३ अन्यथा वृत्तिद्वयविरोधात् । तेन सापत्नमातुर्जीवनमात्र
बृहस्पतिः मिति जीमतवाहनविवादचिन्तामणिशूलपाणिस्मार्तगौडा- अजीवस्पितृकविभागे माता पुत्रसमदायारे । दयः। छत्रिन्यायेनोभयपरत्वे असुताया एव विभागोक्ते
कन्या चतुर्थभागहरा। जनन्यां तदयोगात् समांशा मातर इति बहुत्वबाधाच्च ।। तेदभावे तु जननी तनयांशसमांशिनी । तेन वचनात्तत्त्वयथार्थमैन्द्री स्यात् इति न्यायेन गौण- समांशा मातरस्तेषां तुरीयांशा च कन्यका ।। पर एवेत्यन्ये । इदं चापुत्राया भर्तदत्तस्त्रीधनहीनायाश्च। (१) पुत्रस्य भागवयं कन्यकाया एको भागः। दा.६९ सपुत्रायास्तु पुत्रांश एव भागः। धनयुतायास्त्वोंऽशः। (२) पितेत्यनुवृत्तौ बृहस्पतिः- तदभाव इति । तुरी'जनन्यस्वधना पुत्रैविभागेऽशं समं हरेदिति स्मृत्यन्तरात्। यांशा सजातीयस्य भ्रातुर्यावानंशस्तदपेक्षत्वाच्चतुर्थो भागः एवं पुत्रपौत्रहीनाः पितामह्योऽपि पौत्रसमांशाः। 'असुताश्च - संस्कारार्थ पितृधने कल्पनीयः । यत्तु विष्णुवचनंपितुः पन्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः । पितामह्यश्च ताः 'मातरः पुत्रभागानुसारेण भागहारिण्योऽनूढाश्च दुहितरः' सर्वा मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः।।' इति व्यासोक्तेरिति अप- इति, तदप्येतद्वचनानुसारात् दुहितृणां चतुर्थभागपरम् । रार्ककल्पतरुमदनरत्नप्राच्यादयः । तेन 'पन्यः कार्याः
व्यक.१४३ समांशकाः' 'माताप्यंशं समं हरेदिति विज्ञानेश्वरोक्तिश्च(१) (३) जनन्यत्र पुत्रवती, मातरः पितृपल्योऽपुत्राः । सामान्यरूपा पुत्रहीनगौणमातृपरैव । तेन सापत्नमातरः
विर.४८४ पितामह्यश्चानंशा एव सधनास्त्वर्धाशाः। 'दत्ते त्वध प्रक- (४) एषामेव संनिधानादेवामेव कन्यकेत्यर्थः। तेनैपयेदिति धनमात्रेऽपवादोक्तेः। अत्रेदं तत्त्वम्। चकारा- कस्याभावे तत्पुत्रस्य समोऽशः । कन्यकायाश्चतुर्थाशः। दधनाः ससुताश्च पुत्रसमांशाः, ससुताः सधनाश्च न समा- कन्यापदमनूढापरं विभक्तकन्यायास्तु पत्नी दुहितर इति नांशाः। 'या तु सप्रधनैव स्त्री सापल्याच्चान्यमाश्रयेत् । वाच्यम् ।
स्मृसा.५७ ऋणं पतिकृतं दद्याद्विसुजेद्वा तथैव ताम् ।।' इति नारदेन
कात्यायनः धनापत्ययोस्तुल्यत्वोक्तरपत्यस्यापि धनसाम्यात् तेनोभय
जीवत्यजीवति वा पितरि माता समांशहारिणी हीनास्तु पुत्रसमांशाः । मातृजननीशब्दौ तु छत्रिन्यायेन
सकलं द्रव्यजातं यद्भागैहन्ति तत्समैः । पितृपत्नीमातृपरौ, एवं पितामहीशब्दोऽपीति वयं पितरौ भ्रातरश्चैव विभागो धर्म्य उच्यते +ll प्रतीमः।
विता.३०५-३०९ मातापि पितरि प्रेते पुत्रतुल्यांशभागिनी ॥
* शेषं व्यकवत् । नारदः
+ व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.११७३) इत्यत्र
द्रष्टव्यः । अजीवत्पितृकविभागे माता पुत्रसमदायार्दा
(१) दा.६९ स्तेषां (स्त्वेषां) शा च कन्यका (शाश्च कन्यकाः) समांशहारिणी माता पुत्राणां स्यात् मृते पतौ ॥ उत्त. विर.४८४ यांश (यानां); स्मृसा.५७ स्तेषां (स्त्वेषां)
मृते पत्यौ माता पुत्रैः समभागा । मृते धव इति उत्त.; दीक.४४; विचि.२०४; वीमि.२।११७ स्मृसावत् ; वचनात् जीवति न तस्या भाग इति गम्यते । व्यप्र.४५४ विरवत् , पू.:४५६ स्तेषां...का (स्त्वेषां चतुर्थाशाश्च
कन्यकाः) उत्त.; विता.३०६, बाल.२।११. स्मृसावत् , नाभा.१४/१२
अगिरान्यासी; सेतु.७९ च कन्यका (स्तु कन्यकाः); विभ. (१) नासं.१४।१२ हारिणी (भागिनी) पतौ (धवे);
| ४९,८५, समु.१२९ यांश (याना) च (तु) उत्तरार्ध तु
कात्यायनस्य; विच.६९ सेतुवत्. नास्मृ.१६।१२. हारिणी (भागिनी); दा.४४; दात.१६७ |
(२) दा.४९, दात.१७० भागिनी (हारिणी); ब्यप्र. सेतु.७८, विभ.४९ (-) समु.१२९ नासंवत्, विच.५६, ४४४; विता.३१३ विभ.५० तापि (ता च) : ६८ तापि ६८.
(ता च) शेषं दातवद.

Page #906

१४१४
ब्यवहारकाण्डम्
व्यासः
देवला मातरः पुत्रसमदायाहाः
माता पुत्रसमदाया असुतास्तु पितुः पत्न्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः। जनन्यस्वधना पुत्रैविभागेऽशं समं हरेत् ॥ पितामह्यश्च सर्वास्ता मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः ॥ (१) यत्तु कैश्चिदुक्तं 'माताप्यंशं समं हरेदिति (१) पुत्रहीनाश्च पितुः पल्यः समानांशा न पुत्रवत्यः ।
जीवनोपयुक्तमेव धनं माता स्वीकरोति इति । तन्न । दा.६७
अंशसमशब्दयोरानर्थक्यप्रसंगात् । अथोच्येत बहुधने (२) तुशब्दोऽप्यर्थे ।
विर.४८४
जीवनोपयुक्तं गृह्णाति स्वल्पधने पुत्रसमांशमिति । तदपि (३) समांशता चात्र विधीयते । एकमूलत्वानुसारा
न। विधिवैषम्यप्रसंगात् ।
पमा:५०२ त् । तथा च साहित्यं बहुवचनं चात्र विवक्षितम् ।
(२) स्त्रीधनसहितायास्तु जीवद्विभागे अजीवद्विभागे मातेत्येकवचनमपि (?) सत्रा तु दशायेतिवद्विभाजक
वा यंशभागित्व मिति विज्ञानेश्वराचार्यः। जननीग्रहणं मातृमात्रप्रतीत्यैवाकाङ्क्षाशान्ते विवक्षितम् । यदा
अपुत्राणामपि मातृसपत्नीनां पितामहीनां चोपलक्षणम् । मातरि स्थितायामन्यस्यां च पितृपल्यामनूढायां च कन्य
अत एव व्यास:-'असुतास्तु पितुः पत्न्यः समानांशाः कायां देवाद्विभागस्तदेदम् । मुख्यकालस्तु मातरि मृतायां,
प्रकीर्तिताः। पितामह्यश्च ताः सर्वा मातृतुल्याः प्रकीर्तिभगिनीषु प्रत्तासु, पितरि चोपरतस्पृहे वा, मातर इति
ताः॥ पितुरूज़ विभागे मातुः स्वपुत्रसमांशभागित्वबहुवचनात् । प्रत्येकमेव जननीत्वे साहित्यविवक्षायां मा.
माह याज्ञवल्क्यः-पितुरूर्वमिति । यद्यपि कैश्चिन्मानाभावात् । बह्वीनामपि जननीनामधिकारः असुतास्त्विति
त्रादीनां जीवनमात्रोपयुक्तधनभागित्वमक्तं कथं सन्मते वचनादन्यासां, अन्यथा 'मातरः पुत्रभागानुसारभागहारिण्यः' इति वर्णक्रमभागग्रासपरं एकमातृपरत्वे सर्व
समशब्दो नानुपपन्न इति विद्वद्भिर्विचारणीयम् । यत्पुनः
स्मृतिचन्द्रिकायां समशब्दस्य सार्थकत्वमुक्तं विभाज्य. भजेत् ।
स्मृसा.५७
धनस्य त्वल्पत्वे जीवनमांत्रोपयोगिधनग्रहणं अनल्पत्वे (४) सर्वा इत्यनेन पितामहीसपन्योऽपि गृह्यन्ते ।
(स्वल्पत्वे) तु समांशहरणमेव न तु जीवनोपयोगवशाव्यम.४४
दधिकहरणमित्येवमर्थः समशब्द. इति तदसुन्दरम् । * स्मृच. व्याख्यानं 'न दायं निरिन्द्रियाः' इति बौधायन
कदाचित् जीवनमात्रोपयोगिधनग्रहणविधानं कदाचित्स. वचने (पृ.१३८८) द्रष्टव्यम् । पमा. व्याख्यानं 'जनन्यस्वधना'
मांशग्रहणविधान मिति वाक्यभेदापादकविधिवैरूप्यप्रसंइति देवलवचने द्रष्टव्यम् । सवि. व्याख्यानं 'यदि कुर्यात् समा
गात् । न च विभाज्यधनस्याल्पत्वविषय एवास्य विधेः नंशान्' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१४०९) द्रष्टव्यम् । विता. व्याख्यानं 'पितुरूल विभाजता' इति याज्ञवल्क्यवचने
प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । स्वेच्छया विधिसंकोचस्याश्रयि(पृ. १४१२) द्रष्टव्यम् ।
तुमयुक्तत्वात् ।
रत्न.१४० (१) दा.६७; अप.२।१२३; व्यक.१४३ तुल्याः (कल्पाः ); स्मृच.२६७ समानांशाः प्र (समांशाः परि); विर.४८४ सर्वास्ता * विता. व्याख्यानं 'पितुरूर्व विभजा' इति याशवल्क्य. (ताः सर्वा); स्मृसा.५७ विरवत्; पमा.५०२; दीक.४४ | वचने (पृ.१४१२) द्रष्टव्यम् । स्मृच. व्याख्यानं यदि कुर्यारत्न.१४०% विचि.२०५, नृप्र.३६ प्रश्च सर्वास्ता (ह्यादयः | समा शानि'ति याशवल्क्यवचनस्य सवि.व्याख्याने (पृ.१४१०) सर्वा); दात.१६६ सुतास्तु (पुत्राश्च); सवि.३५७ वीनि. इत्यत्र द्रष्टव्यम् । व्यम. पितृभ्यां यस्य' इति याज्ञवल्क्यवचनस्य २।११७ स्मृचवत्, पू.; व्यप्र.४५३ स्तु (श्च) शाः प्रकीर्ति मितावद्भावः स्मृचवद्भावश्च । (शाः प्रकल्पि); व्यम.४४ स्तु (श्च) शेषं विरवत् विता.३०७ (१) स्मृच.२६८ स्मृतिः, पमा.५०२ स्मृत्यन्तरम्। व्यमवतः बाल.२।११७ विरवत्, अङ्गिराव्यासौ : २।१२३ रत्न.१४०, सवि.३५८ स्मृत्यन्तरम् ; न्यम.४ न्य स्व (नी तास्तु (ताः स्व) शेषं विरवत्; सेतु.७९ उत्त.; विभ.४८; त्व) स्मृत्यन्तरम्; विता.३०७ स्मृत्यन्तरम् । बाल.२।१२३ समु.१२९ स्मृचवत्; विच.५९ स्मृचवत्,
स्मृत्यन्तरम्; समु.१२९.

Page #907

पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः वेदाः
। आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम् । . अनूढदुहिता पत्र्यभागहारिणी
इति । अमाजुरिव पित्रोः सचा सती समानादा अविशेषेण पुत्राणां दायो भवति धर्मतः। सदसस्त्वामिये भगम् । कृधि प्रकेतमुप मास्या मिथुनानां विसर्गादौ मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत्। भर दद्धि भागं तन्वो येन मामहः।।
न दुहितर इत्येके । तस्मात् पुमान् दायादोहे इन्द्र अमावजीवं गृह एव जीर्यन्ती पित्रोः ऽदाया स्त्रीति विज्ञायते । तस्मात् त्रियं जातां सचा मातापितृभ्यां सह भवन्ती तयोः शुश्रूषणपरा | परास्यन्ति न पुमांसमिति च । पतिमलभमाना सती दुहिता समानादात्मनः पित्रोश्च
आपस्तम्ब: साधारणात्सदसो गृहात् । गृह उपस्खायैव क्या मार्ग
पैतृकधनविभागे भार्याया भागः याचति तथा स्तोताऽहं भगं भजनीयं धनं त्वामिये । त्वां वाचे । तत्र देयं धनं प्रकेतं प्रकर्षेण ज्ञातव्यं विश्वजनीय
परिभाण्डं च गृहे । कृधि । कुरु । तत्रोपमासि । एतावदिदं धनमिति कुरु।
अलङ्कारो भार्यायाः ज्ञातिधनं चेत्येके। आभर । तत्र धनं संपादय । भागं भजनीयं धनं तन्वः
(१) यदा तु श्रेष्ठभागादिना ज्येष्ठादीन् विभजति शरीराय मामिति यावत् दद्धि । देहि । येन धनेन
| तदा पत्न्यः श्रेष्ठादिभागान लभन्ते किन्तूद्धृतोद्धारात्सममहः। स्तोतृनिमान्पूजयसि ।
ऋसा.
मुदायात्समानेवांशान् लभन्ते स्वोद्धारं च । यथाह . भगिन्या अशो भ्रातृभागे (१)
+ व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.११६५) इत्यत्र ऐष ते रुद्र भागः सह स्वस्राऽम्बिकया तं
द्रष्टव्यः ।
आगृ.१।१५।९; गोगृ.२।८।३१, पागृ.१२१८२आपगृ. ... 'हे रुद्र, एषोऽवत्तः पुरोडाशानामंशस्तवावदीयमानो
६।१५।१,१२; हिगृ.२।३।२; मागृ.१।१८।६; नि.१४; भागः, तं भागं, स्वस्रा भगिनीवद्धितकारिण्याऽम्बिकया भा.१७४।६३. पार्वत्या सहाशं जुषस्व सेवस्व ।
तैसा. (१) शबा.१४।९।४।२६, सामबा.१२५।१७ आत्मा उभयोर्धातृभगिन्योर्दायाहत्वविचारः
(वेदो) : १।५।१८ आत्मा वै पुत्र नामासि (आत्मासि पुत्र मा अविशेषेण मिथुनाः पुत्रा दायादा इति तदेत- मृथाः); शाआ.४।११, अयमेव मन्त्रः 'वेदो वै' इति पाठदृक्श्लोकाभ्यामभ्युक्तम्
भेदेन पुनः पठितः; बृउ.६।४।२६; कोबाउ.२।११ आत्मा अङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधिजायसे ।
(तेजो); आगृ.१।१५।३ आत्मा (वेदो) : १।१५।९; पागृ.
१।१६।१८ हिगृ.२।३।२, अयमेव मन्त्रः 'वेदो वै' इति (१) ऋसं.२।१७७.
पाठभेदेन पुनः पठितः; मागृ.१११७१५ आत्मा (वेदो): ११ (२) तैसं.१८।६।१,२: ३।१।९।४; कासं.९।७,३६।१४ | १८६ नि.३।४; भा.१७४।६३. (२) नि.३४. मैसं.१।१०४, १।१०।२०, शुमा.३१५७; तैना.१।३।१०। (३) आध.२।१४।९; हिध.२।७, मिता.२११५ (शान्ति ४,५, शबा.२।६।२।९,१० लाश्री.५।३।१२, माश्री. | | ...त्येके०): २।११७; ब्यक.१४७; विर.५०९; पमा. १५।५आपश्री.८।१८१,८: १२।२३।११. ४९३; मपा.६६३ मितावत् विचि.२१५, ब्यनि. सवि. (३) नि.१४.
३५५, ब्यप्र.४४०- मितावत् ; व्यउ.१४४,१४५ मितावद (४) शबा.१४।९।४८ सामबा.१।५।१६,१७ संभवसि | विता.३०१,४४६, विभ.५१ मितावत् समु.१२९ (संभवसि); शाबा.४।११; बुड.६४८ कौबाउ.२०११ । (इत्येके०).
म.का. १७८
जुषस्व।

Page #908

१४१६
व्यवहारकाण्डम्
आपस्तम्बः-'परीभाण्डं च गृहेऽलङ्कारो भार्याया' इति ।।
भगिनी संस्कारकर्तव्यता *मिता.२।११५
अनूढानां तु कन्यानां वित्तानुसारेण संस्कार (२) भार्यायास्तु धृतोऽलङ्कारोंऽश:। ज्ञातिभ्यः पित्रा
कुर्यात् दिभ्यश्च यल्लब्धं धनं तच्चेत्येवमेके मन्यन्ते । +उ. (१) यत्पुनर्विष्णुनोक्तं 'अनूढानामिति तदेकपुत्र(३) हषदुखलमुसलशूर्पादि परीभाण्डमित्युच्यते । तया दायविभागाभावविषयम् । यद्वा भ्रातृणां सहवास
मपा.६६३
विषयम् । कन्याग्रहणमसंस्कृतानां पितुरपत्यानां उप(४) ज्ञातिधनं विवाहादौ लब्धं पितृकुलात्पतिकुला- लक्षणार्थम् ।
स्मृच.२६९ द्वा।
विचि.२१७ (२) एवं 'अनूढा दुहितरः' इत्यपि भागवचनं (५) अलङ्कारः पूर्वमुक्तः। सोऽप्यल्पमूल्यः । बहु. अन्यथा विवाहाभावे ।
स्मृसा.६० मूल्यस्तु वैषम्ये मूल्यद्वाराऽश्ववद्विभाज्य: । साम्ये तु न।
शंखः शंखलिखितौ च विता.४४६
पैतृकद्रव्ये कन्याभागः । भ्रातद्रव्यं भगिनी हरति । (६) मिताटीका-आपस्तम्बश्च 'स्त्रियो भर्तुर्मातुः विभज्यमाने दायाद्ये कन्याललारं वैवाहिकं पुत्रेभ्यश्च भागं नेच्छन्ति' इत्यादिकं तु सांप्रतव्यवहार- स्त्रीधनं च कन्या लभेत . विरुद्धम् । बाल.२।११७(पृ.१४२)
तदपत्यस्य च द्रव्यं कन्याभाग एव । ' वसिष्ठः
कौटिलीयमर्थशास्त्रम् भगिनीनां पैतृकद्रव्यभागः प्रसवोत्तरम्
भगिन्यो भागहारिण्यः । कन्यासंस्कारकर्तव्यता। .. भगिन्या आप्रसवान्नैव विभागोऽस्ति ।
'रिक्थं पुत्रवतः पुत्रा दुहितरो वा धमिष्टेषु विष्णुः
विवाहेषु जाताः। विशेषणविशिष्टभगिनीनामेवांशभाक्त्वम्
रिक्थं दायं, पुत्रवतः प्रमीतस्य, पुत्राः हरेयुरिति अनूढानामप्रतिष्ठितानामेवांशो दातव्यः।
वर्तते । दुहितरो वा, धर्मिष्ठेषु ब्राह्मादिषु चतुर्पु विवाइति विष्णुवचने अनूढात्वाप्रतिष्ठितत्वविशेषण
हेषु जाताः, हरेयुः पुत्राभावे । .. विशेषितानामेव भगिनीनामंशदानं प्रतीयते । तच्च प्रतिष्ठोपयोगि विवाहोपयोगि वा प्रतीयते ।
+विर. तथा व्यप्र.व्याख्यानं 'स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु' इति मनु
सवि.३६१-३६२ | वचने द्रष्टव्यम् । विचि., दात. विरगतम् । वीमि.व्याख्यानं मातरः पुत्रभागानुसारेण भागहारिण्यः अनू- 'असंस्कृतास्त संस्कार्या' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।।
ढाश्च दुहितरः
* व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च 'स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, . अनूढेति विशेषणोपादानात् स्वविवाहार्थ पुत्र
| स्त्रीधनविभागश्च' इत्यस्मिन् प्रकरणे द्रष्टव्यः । भागानुसारिभागग्रहणं यथाशक्ति, न पुनः मातृणामिव
(१) विस्मृ.१५।३१ तु कन्याना (स्व) सारे (रूपे); जीवनार्थमंशहरत्वमिति गम्यते ।
ब्यक.१४५; स्मृच.२६९ वित्ता (स्ववित्ता); विर.४९३ नु सवि.३५९
(च) सारे (रूपे); स्मृसा.६० (तु०) शेषं स्मृचवत् ; दीक.४४ * व्यप्र. मितागतम् । +'परिभाण्डं च गृहे' इत्ययमंशः स्मृचवत् ; विचि.२१०, स्मृचि.३५ वित्तानुसारे (स्ववित्ता। पूर्वसूत्रे 'पितुः' इति पदेनान्वेति इति उज्वलाकारमतमतः
नुरूपे); दात.१७१ वित्ता (स वृत्ता); सवि.३६२ तु (च) 'अलङ्कारो' इत्यारभ्यैव पृथक् सूत्रं तेन धृतम् ।
शेष स्मृचवत, बृहद्विष्णुः, चन्द्र.७५ स्मृचिवत् ; वीमि. ___x व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च 'स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं,
२।१२४ (तु०) सारे (रूपे) र्यात् (युः); व्यप्र.४५५ सारे स्त्रीधनविभागश्च' इत्यस्मिन् प्रकरणे द्रष्टव्यः ।
(रूपे); समु.१२९ तु कन्यानां (च कन्यकानां अंशवान् स्व); अवशिष्टव्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.१४०७)
विच.७७ स्मृचवत्. यंत्र द्रष्टव्यः। (१) सवि.३६१.
. ..(२) को.३५.
श्रीमू.

Page #909

दायभागः-पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
१४१७ 'संनिविष्टसममसंनिविष्टेभ्यो नैवेशनिकं दद्युः। | अलङ्कारस्तु सुवर्णमणिमुक्ताप्रवालादिरनेकधा भिन्न कन्याभ्यश्च प्रादानिकम् ।
इति । तत्र न ज्ञायते कियद्दातव्यं धनं कीदृशो असंनिविष्टेभ्यः अनुरूपस्त्रीपरिणयेन प्राप्तगार्हस्थ्याः | वाऽलङ्कार इत्यतश्च परिमाणार्थमेवेदं युक्तं स्वादशासंनिविष्टाः अतथाभूता असंनिविष्टा अविवाहिताः तेभ्यः, चतुर्भागमिति । न चास्मिन्नर्थे शास्त्रविरोधो वा । नैवेशनिकं निवेशनं परिणयनं तत्प्रयोजनकं द्रव्यं, संनि- | स्मत्यन्तराण्येवमेव पक्षमुपोद्लयन्ति । 'असंस्कृतास्तु विष्टसमं संनिविष्टभ्रात्रर्थे यावद् व्ययित विवाहार्थ संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः । भगिन्यश्च निजादंशातत्तुल्यप्रमाणं दद्युः। कन्याभ्यश्च, प्रादानिकं प्रदानं दत्वाऽशं तु तुरीयकम् ॥' (यास्मृ.।१२४) इति । विवाहः तत्पर्याप्तं द्रव्यं, दद्युः।
श्रीम. तथा 'आ संस्काराद्धरेद्भागं परतो बिभृयात्पतिः' इति । मनुः
अस्यायमर्थः । यत्र स्वल्पं धनमस्ति, भ्रातुर्भगिन्याश्च भगिन्यश्चतुर्थभागहारिण्यः ।
न चतुर्भागे कन्याया भरणं भवति, तत्र समभागं कन्या स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदातरः पृथक् । हरेदा संस्कारात् । परतस्तु स्मृत्यन्तराच्चतुर्भाग गृह्णीयावात्स्वादंशाचतुर्भागं पतिताः स्युरदित्सवः ॥ । स्वल्पमपि । कथं तर्हि भरणमात्रं कुर्यादत उक्तं 'परतो
(१) कन्याशब्दः प्रायोऽनूढासु प्रयुज्यते । कानीन- बिभृयात्पतिः' इति । भ्रातृग्रहणं सोदार्थ व्याचक्षते । पुत्रः । स्मृत्यन्तरे चाप्रतानामिति पश्यते । अतोऽनढा- कोऽभिप्रायः। भ्रातृशब्दो निरुपपदः सोदर्य एव मुख्यया नामयं भाग उच्यते । स्वाभ्यः स्वजात्यपेक्षया स्वाभ्यो, ! वृत्त्या वर्तते । पृथग्वचनं च लिङ्गम् । यस्यास्तु हि सोभ्रातरः कन्याभ्यश्चतुर्थभागमंशं दद्युः स्वादशात् । यत्र दयों नास्ति तस्या दायः सौदायिकं वान प्राप्नोति । वैमाबयः कन्याः सन्ति तत्र समानजातीयभ्रात्रपेक्षया चतु- यो दास्यतीति चेन्नासति वचनान्तरे ददात्ययम् । भ्रा
शे कल्पना कर्तव्या। तथा चायमर्थः । त्रीनंशान् पुत्र तृशब्दा एकपितृकानेकमातृकाश्च गृहयन्ते । पैतृष्वस्रआददीत चतुर्थ कन्येति । यदपि कैश्चिदुक्तं महान् उप- | यादिषु तूपचाराद्वर्तन्त इति युक्तम् । एवमेकशब्दस्यानेकारः पितृमरणं कन्यानामदत्तानां, येन जीवति पितरि कार्थत्वं नाभ्युपगतं भवति । स्मृत्यन्तरसमाचारश्चेतः तदिच्छया मूल्येनापि धनेन संस्क्रियन्ते मते त्वंशहरा | श्रेयान् । तत्र हि पठ्यते 'यच्छिष्टं पितदायेभ्यः दत्वर्ण इति । तत्पुत्रेऽपि तुल्यं, वाचनिके चाथै केयं नोदना ।। पैतकं च यत् । भ्रातृभिस्तद्विभक्तव्यम्।' (व्यवहारकाण्डम् अथाभिप्रायः। समाचार उद्वाहमात्रप्रयोजनं दानमिति ।
पृ.१२२१) यत् पित्राऽवश्यं दातव्यं तदृक्थादुद्धत्य शेषं आचारो दुर्बलः स्मृतेरिति । न वैकान्तिकः, अनैकान्ति- विभजेरन्नित्यर्थः । यथा च ऋणापाकरणादि व्याहियते, कत्वे च स्मतितोऽयं नियमो युक्तः । यदपीदं केनचिदु.
तद्वत्कन्यादानम् । अवश्यकर्तव्यत्वात् । 'कन्याभ्यश्च क्तमुद्वाहमात्रप्रयोजनं देयं न चतुर्थो भागो यथाश्रतमि
प्रादानिकम्' (कौ.३५) इति । नात्र भगिनीशब्दो भ्रातति । स इदं वाच्यतो नोद्वाहे परिमितधनदानमस्ति, शब्दो वा श्रयते । यत इयमाशङ्का स्यात् । यत्तु पृथगिति तस्य द्वादशशतं दक्षिणेतिवत् । केवलमाच्छाद्यालङ्कृतां तदेकैकस्यैव समूहभागः सर्वाभ्य इत्येवमपि युज्यते । विवाहयेत् । सौदायिक चाऽस्या दद्यादिति श्रूयते। यदप्युच्यते अददतां प्रत्यवायो, न तु हठाद्दाप्यन्ते । यत (१) कौ.३५. .
उच्यते-पतिताः स्यरदित्सव इति । यो हि यत्र यावत्यंशे (२) मस्मृ.९।११८; मिता.२।१२४; दा.६९; अप. स्वामी स हरेदित्युच्यते । न पुनरनेनास्मै दातव्य मिति । २।१२४; व्यक.१४५ भ्योऽशे (भ्यः स्वे); स्मृच.२६९
तत्रोच्यते । भ्राता भ्रात्रे दद्यादिति चोच्यते, न पुनरस्तु (श्च); विर.४९४ भ्योऽशे (भ्यः स्वे); स्मृसा.५९; पमा.
स्वामिभ्यः ।
मेधा. ५०९ प्रद (स्वं द); रत्न.१४३; विचि.२०९-२१० विरवत्; स्मृचि.३५ स्युरदित्सवः (पुरदत्तकाः); नृप्र.३७ न्याभ्यः
(२) अस्यार्थः । ब्राह्मणादयो भ्रातरो ब्राह्मणी
प्रभृतिभ्यो भगिनीभ्यः स्वेभ्यः स्वजातिविहितेभ्योंऽशेभ्यः ३३४, विभ.८६, समु.१२९.
'चतुरोंऽशान् हरेद्विप्रः' इत्यादिवश्यमाणेभ्यः स्वात्स्वा

Page #910

१४१८
व्यवहारकाण्डम् दंशादात्मीयादात्मीयाद्भागाच्चतुर्थ चतुर्थ भागं दद्युः। न | भ्रातृणामंशास्तावन्त एव चतुर्थांशाः कन्याभ्यः भातृभिः चात्रात्मीयभागादद्धत्य चतर्थाशो देय इत्युच्यते किंतु प्रदेया इति ऋज्वर्थः प्रतिभाति तथाप्यधिकसंख्या. स्वजातिविहितादेकस्मादेकस्मादंशात् पथक्पथगेकैकस्यै । ककन्याविषयत्वात् न प्राचीनस्मृति ('कन्यकानां' इति कन्यायै चतुर्थाशो देय इति जातिवैषम्ये संख्यावैषम्ये | कात्यायनस्मृति) विरोधः । न चात्रैकैकस्याः स्वात्स्वात् च विभागक्लप्तिरुक्तैव । पतिताः स्युरदित्सवः' इत्यकरणे | चतुर्थाशदानं येन प्राचीनस्मृतिविरोधः स्यात् । किन्तु प्रत्यवायश्रवणादवश्यंदातव्यता प्रतीयते । अत्रापि | समुदायस्येति सुतरामविरोधः । दत्तं च कन्याभिः समचतुर्थभागवचनमविवक्षितं संस्कारमात्रोपयोगिद्रव्य-| त्वेन विभज्य ग्राह्यम् ।
स्मृच.२६९ दानमेव विवक्षितमिति चेन्न । स्मृतिद्वयेऽपि चतुर्थाश- (७) ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राश्चत्वारो भ्रातरः स्वजात्यदानाविवक्षायां प्रमाणाभावाददाने प्रत्यवायश्रवणाचेति। पेक्षया स्वेभ्य: 'चतुरोंऽशान् हरेद्विप्रः' इत्यादिना वक्ष्ययदपि कैश्चिदुच्यते । अंशदानविवक्षायां बहुभ्रातृ- माणेभ्यो भागेभ्य आत्मीयादात्मीयाद्भागाच्चतुर्थभागं कायाः बहुधनत्वं बहुभगिनीकस्य च निर्धनता प्राप्नो- पृथक् कन्याभ्योऽनूढाभ्यो भगिनीभ्यः या यस्य सोदर्या तीति तदुक्तरीत्या परिहृतमेव । न ह्यत्रात्मीयाद्भागा- भगिनी स तस्या एव संस्कारार्थमिति एवं दद्युः । दुद्धत्य चतुर्थाशस्य दानमुच्यते येन तथा स्यात् । सोदर्याभावे विमातजैरुत्कृष्टैरपकृष्टरपि संस्कार्यैव । तथा अतोऽसहायमेधातिथिप्रभृतीनां व्याख्यानमेव चतुरस्रं च याज्ञवल्क्यः-'असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वन भारुचेः।
___+मिता.२।१२४ संस्कृतैः । भगिन्यश्च निजादंशाद्दत्वांशं तु तुरीयकम् ॥ (३) प्रदद्युरिति प्रदानश्रुतेरदाने च पतितत्वश्रुतेर्न यदि भगिनीसंस्कारार्थ चतुर्भागं दातुं नेच्छन्ति तदा कन्या मिरधिकारिबुद्धया ग्रहीतव्यं न ह्यधिकारिणे भ्रात्रे- पतिता भवेयुः । एतेनैकजातीयवैमात्रेयबह पुत्रभगिऽपरो भ्राता स्वादशाद्ददाति।
दा.६९ | नीसद्भावेऽपि सोदर्यभगिनीभ्यश्चतुर्थभागदानमवगन्त.. (४) अत्रापि स्वेभ्योऽशेभ्य इति पदद्वयं पुत्रांश- | व्यम् ।
ममु. मात्रविवक्षया । बहुवचनं कन्याबहुत्वाभिप्रायम् । (८) अत्र चानेकवाक्य गतचतुर्थाशदर्शनात् चतु. स्वात्स्वादिति वीप्साऽनेकजातीयकन्याभिप्राया । एत- | शस्यैव दानं, प्रयोजनं तु संस्कारः । चतुर्थाशदानदक्तं भवति–यदा ब्राहाणस्य सर्ववर्णा भार्या भवन्ति, विधिर्विष्णोरपि तयैव दिशा नेतव्यः। कल्पतरुप्रकाश. तासां च प्रत्येकं कन्यकाः सन्ति, तत्र ब्राह्मणी या | मिताक्षरा अप्येवम् । विष्णुवाक्यदर्शनाच्चतुर्थाशदानकन्यका सा ब्राह्मणस्य पुत्रस्य यावानंशो भवति ततश्च- मुपलक्षणं, यावता संस्कारो भवति तावत्येव तात्पर्यतुर्थाश लभते । एवं ब्राह्मणस्यैव पितुः क्षत्रियादि- मिति हलायुधादिमतम् । युक्तं चैतत्कर्तव्यसंस्कारस्यौकन्यकाः क्षत्रियादिसुतांशचतुर्थभागग्राहिण्य इति । न चित्यात् ।
- +विर.४९४ चायं दायः। ततश्चार्हति स्त्रीत्यनुवृत्तौ यदुक्तं बौधा- (९) एवं जातिवैषम्ये भ्रातृणां भगिनीनां च, यनेन- 'न दायं निरिन्द्रियाणां (?)ता ह्यदायाः स्त्रियो संख्यया वैषम्ये च सर्वत्रायं नियम इति मेधातिथेाख्यामता इति श्रुतिः' इति, तेन सहास्याविरोधः । नम् । एतदेव विज्ञानेश्वरयोगिनोऽप्यभिप्रेतम् । भारु.
अप.२।१२४ चिस्तु--चतुर्भागपदेन विवाहसंस्कारमात्रोपयोगि द्रव्यं (५) अत्र च कन्याबहुत्वेऽपि तदेव विभजनीयम् । विवक्षितम् । अतो दायभाक्त्वमसंस्कृतकन्यानां नास्तीति बहुत्वे तु भ्रातृणां कन्याया एवैकत्वे एकस्य भ्रातु- | मन्यते । एतदेव चन्द्रिकाकारस्याप्यभिप्रेतं तदाहर्भागाच्चतुर्थों भागो यावांस्तावद्धनं स्वस्वांशेभ्य आकृष्य "यत एव न दायभागार्थमंशहरणं किन्त विवाहसंस्कारा. देयम् ।
मवि. र्थम् । अत एव देवलेनोक्तं 'कन्याभ्यश्च पितृद्रव्यं (६) यद्यप्यस्मात्स्वात्स्वादिति वीप्सायां यावन्तो | देयं वैवाहिकं वसु' इति ।” अत्र ययुक्तियुक्तं तद्ग्राह्यम् । + विता., नन्द. मितावत् ।
___ + वाक्यार्थी मितावत् ।

Page #911

दायभाग:--पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भागः
१४१९
जीवद्विभागे तु यत्किञ्चित्पिता ददाति तदेव लभते । तेऽपि नान्यभ्रात्रपत्यस्य संस्कार्यत्वं प्रीतिदायकत्वात् कन्या विशेषाश्रवणात् । xपमा.५१०-५११ | पित्र्यधनार्हत्वाच्च ।
विता.३३५ (१०) एतन्मतं (असहायमेधातिथिविज्ञानयोगिप्रदी- (१४) पतिता भ्रातरः अदित्सवः अभागार्हाः। पकारादीनां मतम्) भारुच्यपरार्कप्रभृतयो न मन्यन्ते ।
भाच. पितुरूर्व जीवति वा पितरि कन्या नांशभागिनी, जीवति
याज्ञवल्क्यः पितरि पित्रा स्वेच्छया पुत्रिकाणां यत्किंचिद्दातव्यम् । __ भगिन्यः चतुर्थभागहारिण्यः । असंस्कृतसंस्कारकर्तव्यता । पितर्युपरते भ्रातृभिरप्यनूढानां संस्कारोपयोगि अप्रति- असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः। ष्ठितानां प्रतिष्ठोपयोगि द्रव्यं दातव्यम् । न तु ताश्चतुर्थी- | भगिन्यश्च निजादंशाइत्वांशं तु तुरीयकम् । शहरा इति । चतुर्थाशप्रतिपादकवचनानि तु संस्कारो- (१) संस्कारः परिणयनम् । तत् पूर्वसंस्कृतैरसंस्कृपयोगिद्रव्यप्रतिपादनपसणि प्रतिष्ठोपयोगिद्रव्यप्रतिपादन- | तानां भ्रातणां कार्यम् । तादर्थेन वा द्रव्यमपनीयावपराणि । 'अनुढानामप्रतिष्ठितानामेवांशो दातव्यः' इति । शिष्टं विभजनीयम् । अस्मादेव च ज्ञायते-साधारणविष्णुवचने, अनूढात्वाप्रतिष्ठितत्वविशेषणविशेषिताना- द्रव्याद विवाह निवृत्तिः । सोपक्षयमौद्वाहिकमार्जयितमेव भगिनीनामंशदानं प्रतीयते । तच्च प्रतिष्ठोपयोगि
यागि | णामेव द्रव्यमिति । अतः साधारणादेव भ्रातरः संस्काविवाहोपयोगि वा प्रतीयते । 'पतिताः स्युरदित्सवः' इत्य- र्या भगिन्यश्च । यदि त्वल्पं द्रव्यं वा न स्यात्, ततो दाने प्रत्यवायस्मरणं तु प्रतिष्ठोपयोगिद्रव्यदानेन प्रति- निजादंशाच्चतुर्थमंशं भगिन्यर्थमपनीयान्यत् समं विभजष्ठाया अकरणे संस्कारोपयोगिद्रव्यदानेन संस्काराकरणे नीयम् ।
विश्व.२।१२८ प्रत्यवाय इत्यर्थकमवगन्तव्यम् । जीवति पितरि दुहितृ- (२) पितरि प्रेते यद्यसंस्कृता भ्रातरः सन्ति णां यत्किंचिद्दानमेवमजीवति पितरि । दृष्टार्थत्वे सिद्धे तदा तत्संस्कारे कोऽधिक्रियत इत्यत आह-अ. अदृष्टकल्पना अन्याय्या, एतासां स्मृतीनां न्यायमूल- संस्कृतास्त्विति । पितुरूज़ विभजद्भिर्धातृभिरसंस्कृता त्वादिति भारुच्यपरार्कयज्ञपत्यादीनां मतम् ।
भ्रातरः समुदायद्रव्येण संस्कर्तव्याः । असंस्कृतासु
सवि.३६१-३६२ | भगिनीषु विशेषमाह- भगिन्य इति । अस्यार्थः । भगि। (११) इदं त्वनेकमातृकाणां वक्ष्यमाणानाम् । तद- न्यश्चासंस्कृताः संस्कर्तव्या भ्रातृभिः। किं कृत्वा । दाने दण्डमाह - पतिता इति ।
निजादंशाच्चतुर्थमंशं दत्वा । अनेन दुहितरोऽपि (१२) (संस्कारोपयोगिधनमात्रं देयमिति पक्षं खण्ड- पितुरूर्वमंशभागिन्य इति गम्यते । तत्र निजादंशादिति यति।) तयुक्तं अंशदानाविवक्षायाः स्मृतिद्वये- (मनु- प्रत्येक परिकल्पितादंशादुद्धत्य चतुर्थोशो दातव्य इत्यययाज्ञवल्क्यस्मृतिद्वये) अप्यन्याय्यत्वात् । संस्काराकरण- मर्थो न भवति, किंतु यजातीया कन्या तजातीयपुत्रप्रत्यवायात्पृथगदानप्रत्यवायश्रवणाच्च । अन्यथा 'पति
* मेधा., ममु., विर., सवि., व्यप्र. एषां व्याख्यानं ताः स्युरदित्सवः' इत्यदानप्रत्यवायवचनमप्यसंस्कार- स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु' इति मनुवचने द्रष्टव्यम् । प्रत्यवायपरं स्यात् । अतो मेधातिथिमिताक्षराकारादिभि- (१) यास्मृ.२११२४, अपु.२५६।११, विश्व.२।१२८
ाख्यातमेवम् । 'निजादंशात्' 'स्वात्स्वादशादिति मेधा.९।११८; मिता. दा.६९; अप. तास्तु (ताश्च); नापादाने पञ्चम्यपि तु ल्यब्लोपे। तथा च तमपेक्ष्येति या
व्यक.१४५ इत्वांशं तु (दंशं कृत्वा); स्मृच.२६८ उत्त; वत् ।
+व्यप्र.४५५
ममु.९।११८; विर.४९३; पमा.५०९ इत्वांशं तु (हत्वा
त्वंशं); मपा.६४८; रत्न.१४३; विचि.२०९; व्यनि: (१३) भगिनीग्रहणात् भ्रातृणां कस्यचिदपत्ये संस्कृ
स्मृचि.३५, नृप्र.३६, सवि.३५९ उत्त.; मच.९।११८ ४ शेषं 'असंस्कृतास्तु संस्कार्या' इति याज्ञवल्क्यवचने अपवतः वीमि. व्यप्र.४५४ पू.: ४५५ उत्त. ज्यउ.१४५, मितागतम् ।
व्यम.४६ विता.२९७, ३३४, राको.४५२ क्रमेण मनुः * शेष ममुगतम् । + शेषं मितागतम् ।
विभ.८८, समु.१२९.

Page #912

१४२०
व्यवहारकाण्डम्
भागाच्चतुर्थाशभागिनी सा कर्तव्या । एतदुक्तं भवति । यदि ब्राह्मणी सा कन्या तदा ब्राह्मणीपुत्रस्य यावानंशो भवति तस्य चतुर्थोऽशस्तस्या भवति । तद्यथा । यदि कस्यचि ब्राह्मणस्यैका पत्नी पुत्रश्चैकः कन्या चैका तत्र पित्र्यं सर्वमेव द्रव्यं द्विधा विभज्य तत्रैकं भागं चतुर्धा विभज्य तुरीयमंशं कन्यायै दत्वा शेषं पुत्रो गृह्णीयात् । यदा तु द्वौ पुत्रौ एका च कन्या तदा पितृधनं सर्वं त्रिधा विभज्य एकं भागं चतुर्धा विभन्य तुरीयमंशं कन्यायै दत्वा शेषं द्वौ पुत्रौं विभज्य गृह्णीतः । अथ त्वेकः पुत्रो द्वे कन्ये तदा पित्र्यं धनं त्रिधा विभज्य एकं भागं चतुर्धा विभज्य तत्र द्वौ भागौ द्वाभ्यां कन्याभ्यां दत्वाऽवशिष्टं सर्वे पुत्रो गृह्णातीत्येवं समानजातीयेषु समविषमेषु भ्रातृषु भगिनीषु च योजनीयम् । यदा तु ब्राह्मणीपुत्र एकः क्षत्रियकन्या चैका तत्र पितृधनं सप्तधा विभज्य क्षत्रियापुत्रभागांस्त्रींश्चतुर्धा विभज्य तुरीयांश क्षत्रियाकन्यायै दत्वा शेषं ब्राह्मणीपुत्रो गृह्णाति । यत्र तु द्वौ ब्राह्मणीपुत्रौ क्षत्रियाकन्या चैका तत्र पित्र्यं धनमेकादशधा विभज्य तेषु त्रीनंशान् क्षत्रियापुत्रभागांश्चतुर्धा विभज्य चतुर्थमंशं क्षत्रियाकन्यायै दत्वा शेषं सर्व ब्राह्मणीपुत्रौ विभज्य गृह्णीतः। एवं जातिवैषम्ये भ्रातृणां भगिनीनां च संख्यायाः साम्बे वैषम्ये च सर्वत्रोहनीयम् । न च 'निजादंशा द्दत्त्वांशं तु तुरीयकमिति तुरीयांशाविवक्षया संस्कारमात्रोपयोगि द्रव्यं दत्त्वेति व्याख्यानं युक्तम् । मनुवचन विरोधात् ' स्वेभ्योंशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदद्युर्भ्रातरः पृथक्। स्वात्स्वादंशाच्चतुर्भागं पतिताः स्युरदित्सवः ॥' (मस्मृ. ९ | ११८) इति । तस्मात्पितुरूर्ध्व कन्याप्यंशभागिनी पूर्व चेद्यत्किंचित्पिता ददाति तदेव लभते विशेषवचनाभावादिति सर्वमनवद्यम् । + मिता
(३) भगिनीनां संस्कार्यतामाह नाधिकारिताम् । एवं च बहुतरधने विवाहोचितधनं दातव्यं न चतुर्थांश्ननियम इति सिध्यति । एतच्च कन्यापुत्रयोः समसंख्यत्वे ज्ञातव्यं विषमसंख्यत्वे च कन्याया एव बहुतरधनं वा स्यात् पुत्रस्य वा निर्धनता स्यात्, न चैतदुचितं पुत्रस्य
+ शेषं 'स्वेभ्योंशेभ्यस्तु' इति मनुवचने (पृ. १४१७) द्रष्टव्यम् । अप, रत्न, व्यउ., व्यम, विता. मितागतम् । पमा. मितागतम्, अधिकं 'स्वेभ्योंशेभ्यस्तु' इति मनुषचबे द्रष्टव्यम् ।
प्राधान्यात् ।
दा.६९-७०
(४) एकस्य पुत्रस्य यावान्निजांशस्तच्चतुर्थाशं प्रतिभगिनि प्रदाय भ्रातृभिर्भगिन्यः संस्कार्या विवाहयितव्या इत्यर्थः । अनल्पविभाज्यद्रव्यविषयमेतत् ।
स्मृच. २६८ (५) असंस्कृतानां विवाहान्तसंस्कारैरसंस्कृतानां भ्रातणां भगिनीनां च विवाहान्तसंस्कारं कृत्वा पश्चाद्विभागः कर्तव्य इत्यर्थः । भगिन्यश्चेत्यादेरयं तात्पर्यार्थः । भगिनीनामसंस्कृतानां विवाहं कृत्वा ताभ्यश्चतुर्थमंशं दद्यात् ।
मपा. ६४८
केचन एवं मन्यन्ते । पूर्वोक्तरीत्या चतुर्थमंशं कन्यकायै दत्त्वा तेनैव विवाहः कर्तव्यः न तु समुदितद्रव्येण विवाहं कृत्वा पुनरपि चतुर्थीशदानमिति तन्मेधातिथिमिताक्षराकारादीनामनभिमतत्वादुपेक्षणीयं अथवा देशा' चारतो व्यवस्था ।
मपा. ६५०
(६) मिताटीका -- केचन 'निजादंशादि ति पदं एवं व्याचक्षते । तद्यथा । यावन्तो भ्रातरः तावन्तः अंशान् विधाय स्वात्स्वादंशाच्चतुर्थश्चतुर्थो भागो दातव्यो भगिन्यै । तथा भगिनीद्वित्वे बहुत्वे चैकैकस्यै प्रत्येकं चतुर्थश्चतुर्थो तावन्तः अंशात् दातव्य इति । अपरे तु भ्रातृभिः स्वात्स्वादंशाच्चतुर्थमंशं उद्धृत्य भगिन्यै दातव्यम् । यदा द्वे भगिन्यौ वह्नयो वा तदाऽप्युद्धतमेवैनं भागं ते ताश्च गृह्णीयुर्न पृथगुद्धार इति व्याचक्षते । तदुभयमनुपपन्नम् । तथाहि । आये यदैको भ्राता भगिन्यश्च सप्ताष्टास्तदा प्रतिभगिनि चतुर्थेऽशे दीयमाने भ्रातुरकिंचनता स्यात्। अथैका भगिनी बहवो भ्रातरः । तदा भ्रातृभिश्चतुर्थे चतुर्थेऽशे दीयमाने भ्रातुरधिकांशता भगिन्याः स्यात् । तथा पुत्रापेक्षया पुत्र्या न्यूनांशकप्रापक वचनविरोधः । द्वितीये तु व्याख्याने भगिन्या एकत्वे भ्रातृणां च बहुत्वे पूर्वोक्त एव दोषः । भ्रातुरेकत्वे भगिनीनां च सप्ताष्टत्वे भ्रातृभागस्यैकनिष्ठत्वे तच्चतुर्थभागस्य स्वल्पत्वेन तत्राप्यंशकल्पनायामतितुच्छता स्यात्तदंशस्येति । 'दत्वांऽशं तु तुरीयकमित्यस्याविषयः । भवतु वा तथापि तद्वचनविरोधः । अस्मदुच्यमानरीत्या तु प्रत्येकं भगिनीनामपि चतुर्थेऽशे सिद्धे तुरीयकमित्येतत्पदं न विरुध्यते, त्वन्मते तु तदभावाद्विरुध्येतेत्यनेनाभिप्रायेणैक

Page #913

दायभाग:-पैतृकद्रव्ये भगिनीनां भानः
१४२१
देशिमतं निराकुर्वन् स्वमतमाह । तत्र निजांदशादित्या- | होऽशदानं च पृथगित्याहुः । तम्मतं खण्डयति । न चे दिना शेषं ब्राह्मणीपुत्रो विभज्य गृहीत इत्यन्तेन । एवं ति । एतेन देशाचारात् व्यवस्थेति मदनपारिजातायुक्तजातिवैषम्ये भ्रातृणां भगिनीनां चेत्यादि । तत्र जाति- | मपास्तम् ।
....+बाल. वैषम्ये भ्रातृणां भगिनीनां संख्यायाः साम्ये एवं द्रष्टव्यम् ।
नारदः तद्यथा। ब्राह्मणीपुत्रः कन्या च क्षत्रियापुत्र: कन्या च विशेषणबिशिष्टा भगिनी समभागहारिणी तथा वैश्यायाः शूद्रायाश्च एवमष्टावपत्यानि, चत्वार्य- ज्येष्ठायांशोऽधिको ज्ञेयः कनिष्ठायावरः स्मृतः । पत्यानि स्त्रियः चत्वारि पुमांसः । 'चतुस्त्रिोकभागाः समांशभाजः शेषाः स्युरप्रत्ता भगिनी तथा XI स्युरिति वचनेन ब्राह्मण्यपत्ययोरष्टावंशाः क्षत्रियापत्ययोः
कात्यायनः षट् वैश्यापत्ययोश्चत्वारः शूद्रापत्ययोः द्वौ। एवं विंशति- विशेषणविशिष्टाः कन्याश्चतुर्यभामहारिण्यः भागान् कृत्वा ब्राह्मणीकन्यकायै स्वजातिविहितादंशचतु. कन्यकानां त्वदत्तानां चतुर्थो भाग इष्यते । ष्टयरूपान्निजाद्भागाच्चतुर्थमंशं. दद्यात् । क्षत्रियाकन्यकायै
पुत्राणां च त्रयो भागाः साम्यं स्वल्पधने स्मृतम् ॥ स्वजातिविहितादंशत्रयरूपानिजाद्भागाच्चतुर्थमंशं दद्यात्। (१) अल्पधने पुत्रैः स्वात् स्वादंशादाकृष्य कन्यावैश्याकन्यकायै स्वजातिविहितादंशद्वयरूपानिजाद्भागाच- भ्यश्चतुर्थोऽशो दातव्यः।
दा.६९ तुर्थमंशं दद्यात् । शूद्राकन्यकायै स्वजातिविहितादेकांशरू- (२) कन्यकानां प्रत्येकमिति शेषः । एषं पुत्राणापादेव निजाद्भागाच्चतुर्थमंशं दत्वा तत्तद्भागादवशिष्टं मित्यत्रापि शेषो द्रष्टव्यः । भल्पे विभाज्यधने पुत्रे भागद्रव्यमेकीकृत्य ब्राह्मणादिपुत्राः क्रमाच्चतुस्त्रिोकभागान् स्वाम्यं त्वेकैकस्य कन्याभागस्य विष्ण्वादिना स्मृतगृह्णीयुः । वैषम्ये तु भ्रातृणां भगिनीनां यावत्यो मिति तुर्यपादार्थः । 'स्वाम्यं स्वस्पधने स्मृतम्' इत्येतत् व्यक्तयो भ्रात्रादीनां तावतोऽशान् चतुस्त्रिव्येकभागादि- 'मातरः पुत्रभागामुसारिभागहारिण्यः' इत्यत्रापि द्रष्टव्यं क्रमेण कल्पयित्वा कन्यकानां स्वस्वजातिविहिताद्भागा- न्यायसाम्यात् । एवं चानल्पे विभाज्यधने चतुर्थो भाग चतुर्थमंशं दत्वाऽवशिष्टं तत् भागद्रव्यं पुनश्चतुस्त्र्यादि. इति पारिशेष्यादवगम्यते । 'पुत्राणां तु त्रयो भागा' इत्येतक्रमेण विभज्य गृह्णीयरित्येवं योजनीयम् । सुबो. समसंख्याकभ्रातृभगिनीविषयम् । यत्र त भगिन्यो ... (७) अत्र निजादंशादिति नापादाने पञ्चमी । किं तर्हि न्यूनसंख्याकास्तत्र पुत्राणां न यो भागाः किन्तु किंचिल्यब्लोपे निजमंशमपेक्ष्य परिकल्पितं चतुर्थमंशमिति । दभ्यधिकाः ।
स्मृच.२६९ अयमर्थः-यज्जातीया कन्या तजातीयस्य यो भागस्तच्चतु. (३) स्वाम्यं स्वल्पधने स्मृतमिति यदा चतुर्थभागरूपे शिसमानमंशं मध्यकद्रव्यादुद्धत्य प्रतिभगिनि दत्वा धनेऽल्पता, संस्कारस्त्वधिकधननिर्वाह्यः, तदा यावता ताः संस्कर्तव्या इति । अनेन दुहितणामपि पितुरूज़ धनेन संस्कारो भवति, तावति धने कन्यकानां स्वाम्यं विभागेऽशभाक्त्वमित्यवगम्यते । रत्न.१४३ प्रभुत्वम् । तेन तावद्धनमेव स्वांशादाकृष्यापि भ्रात्रा (८) आद्येन तुशब्देन संस्कारे द्रव्यसंख्यानि- संस्कारार्थ देयमिति ।
विर.४९४-४९५ यमस्य, द्वितीयेन तदभावस्य व्यवच्छेदः। तुरीयांशस्य (४) साम्यमित्यादेस्त्वयमर्थः। यदि संस्कारपर्याप्तमभगिनीविवाहानिर्वाहकत्वे यावता विवाहो निर्वहति पि पितृधनं नास्ति तदा पुत्रसमभागितैव दुहितणामिति । तावद्धनं वित्तानुरूपेण सर्वैर्देयम् । 'अनूढानां कन्यानां +शेषं सुबोगतम् । . वित्तानुरूपेण संस्कारं कुर्युरिति विष्णुवचनात् । तदिदं
x व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.११९२) इत्यत्र ग्रन्थकृता समुच्चितम् ।
वीमि. द्रष्टव्यः । (९) मिताटीका-केचिदुक्तरीत्यैव तुरीयमंशं कन्याय
(१) दा.६९ साम्वं (वाम्य); ब्यक.१४५ दावतः स्मृच.
२६८ णां च (णां तु) शेष दाक्त; विर.४९४ दावत: व्यप्र. दत्त्वा तेनैव विवाहः कार्यों न तु समुदितद्रव्येण विवा
४५६ स्वल्प (त्वल्प); वित्तम.३३४ स्मृ (स्थि); विभ.८८ * बिता. रत्नवत् ।
| दाक्त; ससु.१२९ णां च (कां तु) शेष म्वप्रक्र

Page #914

व्यवहारकाण्डम्
'अनूदानां त्वि'त्यादि विष्णुवचनमपि मेधातिथ्यादीनां वैवाहिकं वसु देयमिति वैवाहिकविशेषणस्यान्यथा वैयन प्रतिकूलम् । वित्तानुसारेण संस्कारमनूढानां पितुः क- | | •पत्तेरिति तदाशयः। अत्र वदामः । कन्याभ्यः पितृद्रव्यं न्यानां स्वभगिनीनां कुर्यादित्यनेन संस्कारावश्यकतामा- देयमिति पृथग्विधिः। तच्च मन्वाद्यनुरोधाच्चतुर्थाशरूपत्रमत्रोच्यते न तु भागदानादाने। व्यप्र.४५६ मेव । वैवाहिकं वसु च देयमित्यपि पृथगेव विधिः । 'विव्यासः
भज्यमाने दायाद्ये कन्यालङ्कारं वैवाहिकं च स्त्रीधनं लभेत'. असंस्कृतकन्यादिसंस्कारकर्तव्यता
इति शङ्खवचनसमानार्थतया। व्याख्यातं चेदं शङ्खवचनं असंस्कृतास्तु ये तत्र पैतृकादेव ते धनात् ।
विद्यारण्यश्रीचरणैः पराशरस्मृतिटीकायाम्-पैतृकद्रव्यसंस्कार्या भ्रातृभिज्येष्ठैः कन्यकाश्च यथाविधि ।।
विभागकाले स्वधृतालङ्कारादिकमपि कन्या प्राप्नोतीत्याह कन्यासंस्कारः परिणयरूपः । विर.४९३
शङ्ख इति । यदि तु वैवाहिक विवाहोपयोगि पितृद्रव्यं
कन्याभ्यो देयमित्यर्थः स्याद्वसुपदं पुनरुक्तं स्यादिति देवलः
पृथग्विधिद्वयमेवात्र युक्तम् । दायतत्वकृता तु 'कन्याभ्यश्च कन्याः संस्कारार्थद्रव्यहारिण्यः केन्याभ्यश्च पितृद्रव्यं देयं वैवाहिकं वसु ।
पितृद्रव्याद्देयं वैवाहिकं वसु ।' इति पठितम् । तत्रापि (१) वैवाहिकं वसु विवाहप्रयोजकधनमित्यर्थः ।
शलेन समानार्थकतालाभायास्मदुक्तमेव व्याख्यानमाद
तुमर्ह न तु विवाहोपयुक्तद्रव्यपरतेत्यवसेयम् । ..
स्मृच.२६८ (२) स्मृतिचन्द्रिकाकारस्तु-कन्याभ्यश्चेति देवल.
.. व्यप्र.४५६-४५७ वचनानुसारेण संस्कारमात्रोपयोगिद्रव्यदानमेव मन्यते ।
पैठीनसिः
पैत्र्यधनविभागे कन्याभागः पमा.व्याख्यानं 'स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु' इति मनुवचने
कन्या वैवाहिक स्त्रीधनं च लभते +।
आले. (पृ.१४१८) द्रष्टव्यम् । स्मृसा. 'यदिकुर्यात्' इति याशवल्क्यवचनस्य सवि. व्याख्यानोद्धृतस्मृचवद्भावः (पृ.१४१०)।
स्मृत्यन्तरम् (१) अप.२।१२४; उ.२।१४।२; स्मृच.२६९ (असंस्कृ
भगिनी चतुर्थभागहारिणी तास्तु ये तत्र प्रातरः पूर्वसंस्कृतैः। संस्कार्या भ्रातृभिः काले
भ्रातृभ्योऽशं चतुर्थाशं तत्र कन्या हरेद्धनम् ॥ पैतृकादेव वै धनात् ॥); विर.४९३ ते (तत्); पमा.५०८ भ्रातृम्यः सकाशाच्चतुर्थाश धनं तत्राजीवद्विभागे रत्न.१४३ विरवत; विचि.२०९ विरवत्; व्यनि. विरवत् एकैका कन्या हरेदित्यर्थः। अनल्पविभाज्यद्रव्यविषयमृम.३६ तत्र (केचित्) ते (तत्); म्यप्र.४५४ विरवत् व्यम. मेतत् ।
स्मृच.२६८ ४६ ये (याः) ते (ता) बृहस्पतिः; विता.३३३ विरवत; विभ. ___ अनुजानां संस्कारकर्म पूर्वजेन कर्तव्यम् ८८ पैतृका...नात् (भ्रातरः पूर्वसंस्कृतैः); समु.१२९.
अष्टौ संस्कारकर्माणि गर्भाधानमिव खयम । (२) दा.१७५ व्यं (व्यात्); ब्यक.१४५, स्मृच.२६८)
पिता कुर्यात्तदन्यो वा तस्याभावे तु तत्क्रमात् ।। विर.४९३, स्मृसा.५९ श्च (स्तु); पमा.५१०, दीक.४४ दावद म्यनि. तु (तु:); स्मृचि.३५, नृप्र.३७७ दात.१७१ । ___ + व्याख्यासंग्रहः 'स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च' दावदः सवि.३५९ व्यनिवतः चन्द्र.७५ (-) श्च (स्तु) व्यं | इत्यस्मिन् प्रकरणे द्रष्टव्यः । (व्याव); व्यप्र.४५६ : ४५७ दावत; विता.३३४, बाल. (१) व्यनि.; समु.१२९. २।१३५ (पृ.२०५); विभ.८८ दावत्; समु.१२९; विच. (२) स्मृच.२६८; समु.१२९. ७७ दावत.
(३) दात.१७१ विभ.९१ विच,७७.

Page #915

स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च वेदाः
| वि याति +। वैवाहिकं स्त्रीधनं भर्तुरपि भोग्यम् ____ त्वष्टा देवो दुहित्रे विवाहकाले स्वदुहितृप्रीत्यर्थ वह. जाया पतिं वहति वग्नुना सुमत्पुंस इद्भद्रो तुम् । पुरुषरुह्यते जामातृगृहं प्राप्यत इति वहतुः । वहतुः परिष्कृतः।
दुहित्रा सह प्रीत्या प्रस्थापनीयं वस्त्रालङ्कारादि द्रव्यं ___ जाया पत्नी पतिं यजमानं सुमत्कल्याणेन वग्न- | वहतुशब्देन विवक्षितम् । 'मा हिंसिषुर्वहतुं उह्यमानम्' ना वारपेण शब्देन वहति । आत्मसमीपं प्रापयति । (असं.१४।२।९) इत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धम् । तद् युनक्ति भद्रो भजनीयः परिष्कृतः सुसंस्कृतः पुंस इत् । पत्युरेवे. प्रस्थापयति इति बुद्धया तस्य अवकाशं दातुं, इदं त्यर्थः । बहतुर्जायायै प्रदातव्यः । तदुक्तम् । 'सुभद्रमर्य
विश्वं भुवनं पृथिव्यन्तरिक्षादिरूपं वि याति परस्परं विगतं भोजनं बिभर्षि' (ऋसं.८।१३४) इति । यद्वा । सोऽति- भवति ।
असा. शूरस्येन्द्रस्यार्थाय भद्रो भजनीयो वहतुर्वहनशीलो देवा
विधवा धनस्वामिनी प्रति स सोमः परिष्कृतः संस्कृतो भवति । तदेन्द्रः काम
की पतिलोकं वृणाना नि पद्यत उप त्वा यतामित्यर्थः।
.
ऋसा.
मर्त्य प्रेतम् । धर्म पुराणमनुपालयन्ती तस्यै प्रजां विवाहे कन्यायै पित्रा देयं धनम्
द्रविणं चेह धेहि ॥ सूर्याया वहतुः प्रागात्सविता यमवासृजत् ।
___इयं पुरोवर्तिनी नारी स्त्री। पतिलोकं पत्युलोकः सोमाय प्रदित्सितायाः सूर्याया वहतुः । कन्या
पतिलोकः पत्या अनुष्ठितानां यागदानहोमादीनां फलभूतं प्रियार्थ दातव्यो गवादिपदार्थो वहतुः । स च प्रागात् ।
स्वर्गादिस्थानं तं पतिलोकं वृणाना सहधर्मचारिणीत्वेन तस्या अपि पूर्वमगच्छत् । यं वहतुं सविताऽस्याः पिता
संभजमाना । एवंभूता स्त्री हे मर्त्य मरणधर्मन् मनुष्य ऽवासृजत् अवसृष्टवान् । प्रादादित्यर्थः। ऋसा.
प्रेतं प्रकर्षण गतं अस्माद्भूलोकाद्विनिर्गतं त्वा त्वां उप कन्या तभोग्यधनेन सह देया
नि पद्यते समीपे नितरां गच्छति । अनुमरणार्थ प्राप्नोतीतुभ्यमने पर्यवहन सूर्या वहतुना सह ।।
त्यर्थः। कस्माद्धेतोरित्याह । पुराणं पुरातनं अनादि शिष्टापुनः पतिभ्यो जायां दा अग्ने प्रजया सह ॥
चारसिद्ध स्मृतिपुराणादिप्रसिद्धं वा । धर्म सुकृतं अनुगन्धर्वो हे अग्ने तुभ्यमग्रे पर्यवहन् । प्रायच्छन्नित्यर्थः। पालयन्ती। आनुपूर्येण संप्रदायाविच्छेदेन परिपालनं कां सूर्याम् । केन सह वहतुना सह । त्वं च तां सूया
अनुपालनम् । तत्कुर्वती । स्मृतिपुराणादिप्रसिद्धधर्मस्य वहतुना सह सोमाय प्रायच्छः । तद्वदिदानीमपि हे अग्ने अनुमरणजन्यस्य अनुपालनाद्धेतोरित्यर्थः। मर्यते हि पुनः पतिभ्यः अस्मभ्यं जायां प्रजया सह दाः देहि । ऋसा. | -'भर्तारमुद्धरेन्नारी प्रविष्टा सह पावकम् । व्यालग्राही विवाहे पिता कन्यायै धनं ददाति
यथा सर्प बलादुद्धरते बिलात्॥ इति । तस्यै तथाविधायै । त्वष्टा दुहित्रे वहतुं युनक्तीतीदं विश्वं भुवनं अनुमरणं कृतवत्यैः स्त्रियै इह अस्मिन् भूलोके जन्मा(१) ऋसं.१०॥३२॥३.
___ + यद्यप्ययं मन्त्रो ऋग्वेदे पठ्यते, तथापि तत्र सायणेन (२) सं.१०८५।१३; असं.१४।१।१३. वहतुशब्दस्य अर्थान्तरं वर्णितम् । . (३) असं.१०८ ५।३८; असं.१४।२।२१; पागृ.१७ तेनेदं) वि याति (समेति); सं.१०।१७।१ युनक्ती (कृणोती) ३; आपगृ.२।५।७,९,१०; मागृ.१।११।१२ मग्रे (मने); | वि याति (समेति); नि.१२।११ भुव (भव) शेषं कसंवत् . कौसू.७८।१०.
(१) असं.१८३१; तैआ.६३१ धर्म (विश्व); कौसू. (४) असं.३।३१।५ : ११५३ युनक्तीतीदं (कृणोति' ८०४४..
म्य. का.१०९

Page #916

१४२४
व्यवहारकाण्डम्
न्तरे लोकान्तरेऽपि प्रजाम् । प्रजायते इति प्रजा। तां 'शतमतिरथं दुहितृमते दद्यात्, आर्षे गोमिथुनमिति । पुत्रपौत्रादिरूपां द्रविणं धनं च धेहि प्रयच्छ। अनुमरण- न चैतद् दृष्टार्थे सति, आगमनेऽदृष्टार्थ भवितुमर्हति । प्रभावाजन्मातरेऽपि स एव तस्याः पतिर्भवतीत्यर्थः। | एवं द्रव्यैः समानयोगित्वं स्त्रीणाम् । शाभा.
- असा. । तथा चान्यार्थदर्शनम् । पत्नी पतिधनदायभागार्हा
_ 'या पत्या क्रीता सत्यथान्यैश्चरति' इति क्रीततां 'मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः । उद्यास्यन्वाऽ- दर्शयति ।
शाभा. अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि हन्त तेऽनया कात्याय- तादात्कर्मतादर्थ्यम् ।। न्याऽन्तं करवाणीति ।
आह । यदनया भक्तोत्सर्पणेन वा कर्तनेन वा धनमुअथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवटुः । पार्जितं, तेन यक्ष्यत इति । उच्यते । तदप्यस्या न . मैत्रेयी च कात्यायनी च तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्म- स्वम् । यदा हि साऽन्यस्य स्वभूता, तदा यत्तदीयं तदपि वादिनी बभूव स्त्रीप्रज्ञेव कात्यायनी सोऽन्यवृत्त- तस्यैव । अपि च, स्वामिनस्तया कर्म कर्तव्यम् । न मुपाकरिष्यमाणः । याज्ञवल्क्यो मैत्रेयीति हो- तत्परित्यज्य स्वकर्मार्हति कर्तुम् । यत्तयाऽन्येन प्रकारेवाच । प्रव्रजिष्यन्वाऽअरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि णोपाय॑ते, तत्पत्युरेव स्वं भवितुमर्हतीति । एवं स्मरतिहन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणीति। 'भार्या दासश्च पुत्रश्च निर्धनाः सर्व एव ते । यत्ते समधिः . स्त्रीधनं पुरुषो गृह्णाति प्रतिदत्ते च . गच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥' इति । शाभा.
ते प्रजापतिमब्रवन् । हनामेमामेदमस्या ददा- फैलोत्साहाविशेषात्तु । . महाऽइति स होवाच स्त्री वाऽएषा यच्छ्रीनं वै तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । न चैतदस्ति । निर्धना स्त्रियं घ्नन्त्युत त्वाऽअस्या जीवन्त्याऽएवाददतऽ- स्त्रीति । द्रव्यवती हि सा । फलोत्साहाविशेषात् । स्मृति. इति ।
प्रामाण्यादस्वया तया भवितव्यं, फलार्थिन्याऽपि । श्रुतिसा प्रजापतिमब्रवीत् । आ वै मऽइदमदिष- विशेषात्, फलार्थिन्या यष्टव्यम् । यदि स्मृतिमनुरुध्यमाना तेति स होवाच यज्ञेनैनान्पुनर्याचस्वेति । सैतां परवशा निर्धनाच स्यात्, यजेतेत्युक्ते सति न यजेत । दशहविषमिष्टिमपश्यत् ।
तत्र स्मृत्या श्रुतिर्बाध्येत । न चैतन्न्याय्यम् । तस्माजैमिनीयसूत्रम्
त्फलार्थिनी सती स्मृतिमप्रमाणीकृत्य द्रव्यं परिगृह्णीयाद्यस्त्रीणां धनस्वाम्यविचारः जेत चेति ।
शाभा. द्रव्यवत्वात्तु पुंसां स्याद्रव्यसंयुक्तं, क्रय- ___अर्थेन च समवेतत्वात् । विक्रयाभ्यामद्रव्यत्वं स्त्रीणां, द्रव्यैः समान- ___अर्थेन चास्याः समवेतत्वं भवति । एवं दानकाले योगित्वात् ।
संवादः क्रियते-'धर्मे चार्थे च कामे च नातिचरितपुंसां तु स्यादधिकारः । द्रव्यवत्वात् । द्रव्यवन्तो हि | व्या' इति । यत्तूच्यते भार्यादयो निर्धना इति । स्मर्यपुमांसो न स्त्रियः। द्रव्यसंयुक्तं चैतत्कर्म । 'व्रीहि भि- माणमपि निर्धनत्वमन्याय्यमेव । श्रुतिविरोधात् । तस्मायजेत' 'यवैर्यजेत' इत्येवमादि । कथमद्रव्यत्वं स्त्रीणाम्। दस्वातन्त्र्यमनेन प्रकारेणोच्यते, संव्यवहारप्रसिद्धयर्थम् । क्रयविक्रयाभ्याम् । क्रयविक्रयसंयुक्ता हि स्त्रियः। पित्रा
शाभा. विक्रीयन्ते । भ; क्रीयन्ते । विक्रीतत्वाच्च पितृधनानामनी
क्रेयस्य धर्ममात्रत्वम् । शिन्यः । क्रीतत्वाच भर्तृधनानाम् । विक्रयो हि श्रूयते।। यत्तु क्रयः श्रूयते । धर्ममात्रं तु तत् । नासो क्रय (१) शबा.१४।५।४।१. (२) शबा.१४।७।३।१,२. (१) जैसू.६।१।११. (२) जैसू.६।१।१२. (३) शबा.११।४।३।२.
(३) जैसू.६।१।१३. . (४) जैसू.६।१।१४. . (४) शबा.११।४।३।४. (५) जैसू.६।१।१०. । (५) जैसू.६।१४१५.

Page #917

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४२५ इति । क्रयो हि उच्चनीचपण्यपणो भवति । नियतं त्विदं । (३) ततश्च परिणयनलब्धस्त्रीधनं दुहितुरेव न पुत्राणां दानम् । शतमतिरथं शोभनामशोभनां च कन्यां प्रति। तत्रैव च क्रमार्थ गौतमवचनं, 'स्त्रीधनं दुहितणामप्रत्तास्माते च श्रुतिविरुद्धं विक्रयं नानुमन्यन्ते । तस्मादवि-नामप्रतिष्ठितानां च । प्रथममप्रचाना, तदभावे प्रत्तानां, क्रयोऽयमिति ।
.. शाभा. तदभावे च समूढानां स्त्रीधनं दुहितृणामिति सामान्यतः स्ववत्तामपि दर्शयति ।
प्राप्तत्वात् , अप्रत्तानामित्यादेस्तु क्रमार्थत्वेनोपसंहा. 'पत्नी वै पारिणय्यस्येष्टे पत्यैव गतमनुमतं क्रियतें। रार्थत्वात् ।
_ +दा.८५ तथा, 'जाघन्या पत्नीः संयाजयन्ति । भसद्वीर्या हि पत्न- (४).गौतमस्तु प्रत्तानामपि दुहितृणामप्रतिष्ठितानां यः। भसदा वा एताः परगृहाणामैश्वर्यमवरुन्धते' इति। मातृधनग्राहित्वमाह-स्त्रीधनमिति । अप्रतिष्ठिता अन. शाभा. पत्या निर्धना दुर्भगा वा।
अप.२।११७ गौतमः
(५) [मिताक्षरावत् (मिता.२।११७) व्याख्यानं मातृधनविभागः
उपन्यस्योक्तम् यदा प्रसूतादिधनं तदा सर्वासां भवति । खत्रीधनं दुहितृणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च। एषा मातुरूवं जीवन्त्यां पितृकुललब्धस्य स्त्रीधनस्य . (१) तत्राऽप्रतिष्ठिता या ऊढा अनपत्या निधना गतिः। यत्तु शंखलिखिताभ्यामुक्तम्--.-'समं सर्वे सोदर्या भर्तगृहे यामिः प्रतिष्ठा न लब्धा। . मेधा.९।१३१ मातृकं द्रव्यमर्हाः स्त्रीकुमार्यश्चेति । तद्भर्तकुललब्धेः - (२) अस्यार्थः-प्रत्ताऽप्रत्तसमवायेप्रत्तामामेव स्त्रीध- प्रत्तासु दुहितृषु । तत्र प्रत्चाविषये प्रभूततमे मानवम्नम् । प्रत्तासु चाप्रतिष्ठिताप्रतिष्ठितासमवायेऽप्रतिष्ठिताना- जनन्यां संस्थितायामित्यादि (मस्मृ.९।१९२,१९३)। मेवेति । अप्रतिष्ठिता निर्धनाः[इदं मातृधनविभागे(मिता. तत्रैवाल्पे धने बार्हस्पत्यम्-स्त्रीधनं तदपत्यानामित्यादि । २।११७)मा तथा प्रतिष्ठिताऽप्रतिष्ठितानां समवाये अप्रति
गौमि. ष्ठितव, तदभावे प्रतिष्ठिता । स्त्रीधनमित्यादिगौतमवच- (६) स्त्रीधनं षट्प्रकारं यथाह मनुः- अध्यग्न्यनस्य पितृधनेऽपि समानत्वात् । [इदं अपुत्रधनविभागे | ध्यावाहनिकमित्यादि । यच्चान्यत्तया कर्मणोपात्तं (मिता.२।१३५)] तत्र चशब्दात् प्रतिष्ठितानां च । अप्र- तत्तस्यां मतायां तस्या एव दुहितृणां अदत्तानामनपत्यानां तिष्ठित्ता अनपत्या निर्धना वा। एतच्च शुल्कव्यति- च भवति । अन्य आहुः अप्रतिष्ठितानां पुत्राणां अकृ. रेकैण। [इदं स्त्रीधनविभागे (मिता.२॥१४५)7xमिता. तविवाहानां इति । अपरे निस्स्वानामिति । चशब्दात् ___ x पमा., मपा., व्यउ. मितागतम् । स्मृसा. व्याख्यानं
भर्तुश्च । अत्र अदत्तानां दुहितृणामभावे पुत्रा निस्स्वा अपुत्रधनविभागे मितावत् । मातृधने विरवत् । व्यप्र. स्वमत
गृह्णीयुः, तदभावे अकृतविवाहाः, तदभावे अनपत्याः मितागतं, तथा मिताक्षरादायभागापरार्कस्मृतिचन्द्रिकामताना- | स्त्रियः, सर्वेषाममावे भर्तेति क्रमो द्रष्टव्यः। मभा. मुद्धारश्च तत्र तत्र गतार्थः ।
(७) एममुक्तत्रि (?) विधातिरिक्तं (यौतकान्वाधेय(१) जैसू.६।१।१६.
प्रीतिदत्तातिरिक्त) मातृकं ऋक्थं कुमारीणामप्यप्रति((२) गौध.२८।२५; मेधा.९।१३१ धन+(तदपत्यानां); ष्ठितानामेव । न पुनः सर्वासां दुहितृणामित्याह गौतमः मिता.२१११७, २०१३५, २११४५, दा.८२,८५; अप.२। -स्त्रीधनमिति । अध्यग्न्यध्यावाहनादिस्त्रीधनं कुमारी१९७; व्यक.१४८; ममा गौमि.२८१२२; स्मृच.२८५)
णामप्रतिष्ठितानां च दुहितणां स्वं भवतीत्यर्थः । ततश्च ममु.९।१३१ प्रत्ता (दत्ता); विर.५१६; स्मृसा.६३, ७१; पमा.४९५,५२५,५५०; मपा.६६५, ६७२, दीक.४३ + दात. दावद्भावः । विता. दागतम् । . रत्न.१५४; विचि.२२२; व्यनि.; स्मृचि.२९; नृप्र.३५, वाक्यार्थी मितागतम् । ३० दात.१८५, सवि.३६३,३८१,४१२, मच.९।१३१ व्यम.६२, ७१, विता.४०१,४५२, राको.४४८ बाल. (स्त्रीधनं तदपत्यानाम् ) एतावदेव; चन्द्र.८५ प्रत्ता (प्रदत्ता); २।१३५ (पृ.१८७); सेतु.५८ समु.१३६ प्रत्ता (प्रमत्ता); वीमि.२।११७, व्यप्र.५२०,५४८ व्यउ.१५४, १६०% विच.११२.

Page #918

१४२६
व्यवहारकाण्डम
तद्धनं ता एव दुहितरो विभजेरन् इत्यभिप्रायः। भ्रातरस्तेषां भवति । तच्च मातुरूर्व जीवन्त्यां मातरि अप्रतिष्ठिता अनपत्या निर्धना दुर्भगा विधवा वा एव- तस्या एव न तु मृतस्य पितुरेतत्स्व मिति तत्र ये भागि. मपरार्कानुसारात् गौतमवचनं व्याख्यातम् । अस्य विज्ञा- नो मिन्नोदरा भ्रातरो मातृसपत्नी चेति । ते सर्वेऽर्शन नेश्वरकृता व्याख्या हेया, स्वबुद्धिमात्रेणाध्याहारादि- गृह्णीयुरिति । यत्र विवाहसमये भादिकुलेन भगिन्यायै करणात् ।
| दत्तमाभरणक्षेत्रादिकं तत्तस्या एव । मूतायां च तस्या(८) एतन्न पुत्रांशस्य व्यावृत्त्यथै किन्तु दुहित्रंश- मप्रजसि याज्ञवल्क्येनोक्त-बन्धुदत्तं तथा शुल्कमप्रतिपादनार्थम् ।
+विर.५१६ - न्वाधेयकमेव च । अप्रजायामतीतायां बान्धवास्तदवा(९) एतद्विज्ञानेश्वरमतं भारुच्यपरार्कचन्द्रिकाकारा- प्नुयुः॥' येन यद्दत्तं स तदवाप्नुयादिति । सत्यां तु . दयो न मन्यन्ते । विज्ञानेश्वरेण स्वमतिमात्रपरिकल्पि- प्रजायां सैव गृह्णीयादिति ।
गौमि. .. तत्वात् । अनेकाध्याहारपरिकल्पितत्वाच्च ।
(६) शुल्काख्यस्त्रीधनं पूर्वप्रकरणे निरूपितम् । तद्दा.
सवि.३८३ | तारो वरादयस्तेषां दातृत्वेऽपि तद्धनं न भवति किं तु अन्यायभर्तप्रीतिदत्तभिन्ने पर्वोक्त पारि- धनस्वामित्वं सोदरभ्रातणां तेषामभावे मातुर्भवतीत्यर्थः। भाषिके स्त्रीधने तु विशेषमाह गौतमः-स्त्रीधनमिति ।
स्मृच.२८७ *व्यम.७१ | (७) भत्रादिभिर्दत्तमपि शुल्काख्यं स्त्रीधनं सोदरा: भगिनीशुल्कविभागः
एव गृह्णन्ति । तथा च गौतमः-भगिनीशुल्कं सोदर्याभगिनीशुल्कं सोदर्याणामूर्ध्व मातुः। णामूर्ध्व मातुः' इति । सोदर्याणामभावे मातुर्भवतीत्यर्थः । - (१) शुल्कं तु सोदर्याणामेव । मिता.२११४५
पमा.५५४ - (२) अस्यार्थः-प्रथमं सोदर्याणां तेषां पुनरभावे (८) आसुरादिविवाहत्रयलब्धविषयमेतत् । मातुः तदभावे पितुः। दा.९५
विचि.२२३ (३) आसुरविवाहकन्याशुल्कभाक्त्वं सोदरभ्रातृणां,
(९) शुल्कं मातुर्विवाहे पित्रा गृहीतम् ।
*विता.४५३ तदभावे मातुः।
अप.२।१४५ (४) भगिनीशुल्कं आसुरादिविवाहोढायां भगिन्या
(१०) मिताटीका-शुल्कं तु तद्रूपं स्त्रीधनं तु । तद्दाने धनं तदूर्ध्वं मातुः। . व्यक.१४५
तद्ग्रहणस्य निमित्तत्वात्तस्य स्त्रीधनत्वम् । भगिनीशुल्क
मिति । व्याख्यातम् । ऊर्ध्वमिति । मातुर्मरणादनन्तर(५) भगिनीप्रदान निमित्तं पित्रा यद्गृहीतं द्रव्यमा
मित्यर्थः। कल्पतरुरप्येवम् । अस्य वाक्यशेषोऽपि सुरार्षविवाहयोस्तस्मिन्मृते तस्या भगिन्या एव सोदा
प्रागुक्तः । माता चात्र भगिन्येव । तथा च तद्रूपमातुर+ विचि., चन्द्र. विरगतम् ।
भावे दुहित्रादिषु पौत्रपर्यन्तेषु सत्स्वपि भगिनीशुल्क * अपुत्रधनविभागो मितावत् । x विश्वरूपमिताक्षरादायभागव्याख्यानं 'अप्रजस्त्रीधनं'
सोदरा एव गृह्णीयुरित्यर्थः । एवेन दुहित्रादिव्यवच्छेदः । इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् । मपा. मितागतम् ।
तथा च तदभावे तेषाम् । बाल.२।१४५ (पृ.२५७) (१) गौध.२८।२६; विश्व.२०१४८; मिता.२।१४५,
पूर्व चैके। दा.९५ तुः+ (पितुश्च); अप.२।१४५ कं (ल्कः); व्यक. (१) पूर्व चैक इति परमतम् । .दा.९५ १४९; मभा. गौमि.२८।२३ अपवत्; स्मृच.२८७ विर.
+ मभा. गोमिवद्भावः। व्यप्र. पमागतम् । ५२०; पमा.५५४ मपा.६६८; दीक.४६ विचि.२२३;
* मिताक्षरामतं, दायभागमतं चोपन्यस्तम् । व्यनिः; सवि.३८३ : ३८४, ३८५ ा (रा); व्यप्र. (१) गौध.२८।२७; दा.९५, व्यक.१४९; ममा; ५५३; व्यम,७२, विता.४५३,४६३, बाल.२।१४४ गौमि. २८१२४ विर.५२०; दीक.४६, विचि.२२३ चैके समु.१३६ अपवत; विच.११४ तुः+(पितुस्ततः) कात्या-(चेत्येके); व्यनि.; व्यप्र.५५३, बाल.२११४४ चै(वै); समु.. यनः,
| १३६, विच.१४४ कात्यायन:..
.. ..

Page #919

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, खीधनविभागश्च । (२) प्रागपि मातुर्मरणाद्भगिनीशुल्कं सोदर्याणां तदभावे भवेन्मातुस्तदभावे भवेत् पितुः ॥ भवतीत्येके मन्यन्ते । तस्या वृत्तापेक्षो विकल्पः। गौमि. (१) तदनेन कन्याधनं व्याख्यातम् । दा.९१ ..(३) [ हरदत्तवद्याख्यानमुक्त्वाह ] अथवा पूर्वमेव (२) कन्याधनाधिकारे क्रममाह-रिक्थमिति । यदुक्तं 'स्त्रीधनं दुहितणाम्' इति, तच्चोवमेव मातुन
दात.१८६ जीवन्त्यामित्येके मन्यन्ते । उक्तो विषयः। मभा.
वसिष्ठः बौधायनः
पैतृकद्रव्यभागः भगिनीनां प्रसवोत्तरम् । मातृधनविभागः । __मातृधनविभाग:
भगिन्या आप्रसवान्नैव विभागोऽस्ति । मातुरलङ्कारं दुहितरः सांप्रदायिकं लभेरन्नन्यद्वा । मातुः पारिणाय्यं स्त्रियो विभजेरन् ।
(१) सांप्रदायिक मातृपरंपरायातम् । अन्यत्तदि. (१) पारिणाय्यं परिणयनलब्धं धनम् । दा.८२ तरद्वा मातृधृतमलङ्कार मातृके विभज्यमाने दुहितरः (२) परीणाह्य अलङ्कारादि । अप.२।११७ कुमार्यों भजेरन्नित्यर्थः। . स्मृच.२७०
(३) पारिणाह्य परिच्छदादर्शकङ्कणादि विभजेरन् । (२) मातुरलङ्कारं वैवाहिकं कन्या लभते, यदि
xव्यक.१४८ चालङ्कारादन्यदपि वैवाहिकं मातुर्भवति तदा तदपि (४) पारिणाह्य उपस्करः । आदर्शकङ्कणताम्बूल. कन्या लभते इत्यर्थः ।
विर.४९५ करण्डकादि इति कल्पतरुः । परिणेयमिति पाठाद्यौतुककन्याधनविभागक्रमः .
मित्यन्ये। तन्मानवे द्वन्द्वार्थचकारेण साहित्योक्तेः पूर्वोक्तस्त्रीधनं मातृगामि तदभावे सोंदरभ्रातृगामि । युक्तिवचोविरोधाद्यौतुके कन्याधिकारविशेषवाक्यवैय
स्त्रीधनं कन्याशुल्कम् । अतश्च कन्याशुल्कविषयसोदरा- र्थ्यान्न्यायत एव समत्व सिद्धौ तद्वैयर्थ्यात्ताभ्यां ऋते सोदरविभागेऽसोदराणामपि किंचिद्देयमित्यसहायव्याख्या- इत्यस्य स्त्र्यवयवाधिक्यस्य च यौतुकपरत्वाच्च सर्व. नमसहायम् । 'भगिनीशुल्कं सोदराणां ऊर्ध्व मातुः' मातृधनपरत्वं नित्यम्।
विता.४५१ इत्यादिषु स्मृतिषु भगिनीशुल्करूपे सर्वस्मिन् धने सोद- (५) वासिष्ठे 'मातुः परिणाह्यं स्त्रियो विभजेरन्निति राणामेव स्वाम्यप्रतिपादनात् । सवि.३८४ पाठस्य सत्त्वेन भवदुक्तपाठस्यैव खपुष्पायमाणत्वेन ऋक्थं मृतायाः कन्यायाः गृहीयुः सोदराः स्वयम्। तथाऽर्थस्य दूरोत्सारितत्वेन 'अत एव वसिष्ठः' इत्या* सवि. स्मृचगतम् ।
द्यपि चिन्त्यम् । परिणाय्यमिति प्रयोगस्यासाधुत्वाच्च । (१) बौध.२।२।४९; स्मृच.२७०; विर.४९५; स्मृसा. _*मिता. व्याख्यानं 'दत्वा कन्या' इति याज्ञवल्क्यवचने ६० व्यनि. सवि.३६२; विता.३३४ रं (रान्) (सांप द्रष्टव्यम् । अप., स्मृच., विर., पमा., मपा. मितागतम् । ...द्वा०); विभ.९०; समु.१२९.
x विर. व्यकवत् । = उक्तदामतं खण्डयति । - (२) सवि.३८४.
शेषं मितावत् : ४५५; बाल.२।१४५ (पृ.२६५); सेतु.५५ (३) मिता.२०१४६ (स्वयम्०) (भवेत्०); दा.९०-९१, नारदः; समु.१३६ रत्नवत् ; विच.१२० नारदः. अप.२।१४५ भवेत् पितुः (पितुर्भवेत्); व्यक.१४९ अपवत् ; (१) मेधा.९।२१६, राकौ.४५२ (गृहीतगर्भाणामाप्रसवात् स्पृच.२८७ याः (यां) भवेन्मा (तु तन्मा) शेष अपवत् ; विर. प्रतीक्षणम् ।). ५२१ अपवत् ; पमा.५५४ कन्यायाः गृह्णीयुः (गृलीयुः (२) वस्मृ.१७४३ णाय्यं (णेयं) दा.८२, अप.२।११७ कन्यायाः) स्वयम् (समम्) शेषं अपवत् मपा.६६९ स्वयम् पारिणाय्यं (परीणाचं); व्यक.१४८ व्यं (); गौमि.२८।२२ (सदा); एन.१६४ स्वयम् (समम्) शेषं अपवत्; विचि. वस्मृवत; विर.५१७; विचि.२ २२ पारि (परि); दात.१८५; २२३-२२४; व्यनि. याः (यां) तुस्तदभावे भवेत् पितुः चन्द्र.८६ पारिणाय्यं (परिणयं); व्यप्र.५४८ णाय्यं (णय्यं); (तुः पितुर्धातुश्च तत्कमात्); दात.१८६-१८७, व्यप्र. विता.४५१ व्यकवत् : ४५२ वस्मृवत् ; बाल.२।१४५ ५५२, व्यउ.१६३ मितावत; ब्यम.७२ स्वयम् (समम्) [(पृ.२६१) पारि (परि) विभजे (भजे): (५.२६२) पारिणाय्यं उत्तरार्थ स्मृचवत् । विता,४५३ (तदभावे भवेत् पितुः०) (परिणाय)]; सेतु.५८ समु.१३६; विच.१११.

Page #920

.
अत एव 'आनाय्योऽनित्ये (व्यासू.३।११२७) 'पाय्य- । 'यच्च भर्वा धनं दत्तं सा यथाकाममाप्नुयात् इति । सांनाय्य' (व्यासू.३।१।१२९) 'प्रणाय्योऽसंमतौ' (व्यासू. सौदायिकं नाम-'ऊढया कन्यया वाऽपि पत्युः पितृगृहेऽ. ३।१।१२८) इति निपातनं पाणिनीयं संगच्छते । अत पि वा । भर्तुः सकाशात्पित्रोर्वा लब्धं सौदायिक स्मतम्॥ एव कल्पतर्वादिमिरपि तथा पाठं धृत्वा 'परिणाह्यं परि- इति । लब्धं धनमिति शेषः । तथा च व्यास:-'यत्कच्छद आदर्शकङ्कणादिरि'ति व्याख्यातम् । अत एव न्यया विवाहे च विवाहात्परतश्च यत् । पितृभर्तगहात्याप्तं स्त्रीपुरुषधर्मप्रकरणे-'शोचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च परिणाह्यस्य धनं सौदायिक स्मृतम् ॥ ननु सौदायिकशब्दः स्वार्थे वीक्षणम्' इति मन्वेकवाक्यताऽपि सिद्धा। तत्रापि कल्प- तद्धितान्तः। सुदाय एव सौदायिक विनयादित्वात् ठक् । तरुणा तथैव व्याख्यातम् । बाल.२११४५ (पृ.२६२) न त्वेतदनुपपन्नं-स्वार्थिकतद्धितान्तत्वेन स्त्रीणां दायाविष्णुः
नहत्वात् इति चेत् , मैवम् । स्त्रीणां भर्तृदायार्हत्वात् । स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः
स्वार्थिकाः प्रत्ययाः प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्त प्रेतिसंवत्सरं चत्वारिंशत्पणाश्चतुर्विंशदाढकाः। इति न्यायात्सौदायिकशब्दस्य नियतनपुंसकलिङ्गता । अथवा यावज्जीवं शतं कार्षापणास्तदर्धं वा ।
सवि.३७७-३७८ निर्मर्यादानां क्लमांशहरणं कार्यम् ।
धर्मविवाहोढान्यविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः। निर्मर्यादाः व्यभिचारिण्यः । सवि.४११ भगिनीशुल्कविभागः । मातृधनविभागः । षड्विधं स्त्रीधनम्
ब्राह्मादिषु चतुर्पु विवाहेष्वप्रजायामतीतायां 'पितृमातृसुतभ्रातृदत्तमध्यग्न्युपागतम् । | तद्भर्तुः। शेषेषु च पिता हरेत् । आधिवेदनिकं बन्धुदत्तं शुल्कमन्वाधेयकमिति | सर्वेष्वेव प्रसूतायां यद्धनं तदुहितृगामि ।
. स्त्रीधनम्॥ विवाहेष्वित्यनुवृत्तौ विष्णुः-सर्वेष्विति । (१) विष्णुवचने च बन्धुपदं मातुलाद्यभिप्रायं पित्रा
व्यक.१४८ दीमां स्वपदेनैव निर्दिष्टत्वात् । दा.७२ भगिनीशुल्कं मातुः सोदराणामेव ।
(२) आधिवेदनिक अधिवेदननिमित्तं बन्धुदत्तमि- अयमर्थः-भगिनीशुल्कात्मकं स्त्रीधनं मातुरेव । त्यत्र बन्धुशब्दः पूर्वोक्तपित्रादिव्यतिरिक्तबन्धुषु गोबली- मातुरमावे सोदराणामेव न भिन्नोदराणामित्यर्थः । वर्दन्यायात् वर्तते। __ स्मृच.२८०
सवि.३८४ - स्त्रीणां सौदायिकथने स्वातन्त्र्यम्
यौतकं मातुः कुमारीदाय एव । सौदाथिकं स्त्री यथाकाममाप्नुयात् ।
- न सहोदराणामिति शेषः । यौतकमन्योन्यान्वितयोः सौदायिकं भर्तदत्तोपलक्षणकम् । तथा च व्यास:- वधूवरयोर्देयं यत्तद्धनम् । युतयोरिति व्युत्पत्त्या यौतकम् ।
सवि.३८२ - (१) सवि.४११.
शंखः शंखलिखितौ च (२) विस्मृ.१७१८ दा.७१ ल्कम (ल्का); व्यक.१४९ दावत्, स्मृच.२८० दावत्; विर.५२३ सुत (सुहृद्) (बन्धु
पैतृकद्रव्ये कन्याभागः । मातृधनविभागः । दत्तं०) स्त्रीधनम् (स्त्रीधनलक्षणम्); रत्न.१६१ शुल्क...धनम्। 'विभज्यमाने दायाद्ये कन्यालङ्कार, वैवाहिकं. (शुल्कान्वाधेयमिति); विचि.२१६ सुत (सुहृद्) (बन्धुदत्तं०) (१) विस्मृ.१७।१९,२०. कमिति स्त्रीधनम् (मिति स्थितिः); व्यनि. कमिति (मिति); (२) विस्मृ.१७।२१ व्यक.१४८ यजनं तदु (तद्धनं दु); चन्द्र.८७ सुत (स्वस) पाग (पाह) (बन्धुदत्तं०) मिति स्त्रीधनम् | विर.५१७ यां य (नां त) तदु (दु); वित्ता.४५३ वेव (मुच्यते); व्यप्र.५४२; ब्यम.६८ रकम (ल्का) (स्त्रीधनम्०); (च) यां यद्धनं तदु (यास्तद्धनं दु) बाल.२।१४५ (१.२५७) बाल.२।१४४ व्यमवत् ; सेतु.५० व्यमवत्; समु.१३५; (३) सवि.३८४. . (४) सवि.३८२. विच.१०५ दावत्.
(५) व्यक.१५६ (विभ...हिकं०); स्मृच.२६९ शंखा' . (३) सवि.३७७.
विर.४९५ या कन्या (येभ्यः स्वकन्या) भेत (भते); स्मृसा.'

Page #921

१४२९
दायभागः — स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागच चयवाचिका । (२) इदं यौतुकपरं इदमेव युक्तम् ( जीमूतवाहनोऽप्येवम् । कन्याप्यनूढादौ तदभावे ऊढा ।
दा. ७९
विता. ४५२
धनं च कन्या लभेत X ।
(१) विभागकालेऽन्यदपि धनं कन्यका स्वधृतालङ्कारादिकं लभत इत्याह शंख:- विभज्यमाने इति । दायाद्ये दायधने, भ्रातृभिर्विभज्यमाने कन्या स्वधृतमलङ्कारं वैवाहिकं तुरीयांशादिधनं स्त्रीधनं च पित्रादिदत्तं लमेतेत्यर्थः ।
*स्मृच.२६९-२७० (२) मातुश्व वैवाहिकं स्त्रीधनं जीवन्त्यामपि मातरि । स्वकन्यालङ्कारं स्वकीयनूपुरादि कन्या लभते । विर. ४९५ सवि. ३६२
(३) कन्याधनं मातृधनम् । भ्रातृद्रव्यं भगिनी हरति
तदपत्यस्य च द्रव्यं कन्याभाग एव । तदपत्यस्य तच्छब्देन पुत्रिकामातुः परिग्रहः । तत्सुतस्योत्तरकालजातपुत्रकस्यातीतस्य धनं कन्याभाग एव । तस्याः सोदरभ्रातृरूपत्वादित्यभिप्रायः । + व्यक. १५६
मातृधनविभागः
सेमं सर्वे सोदर्या मातृकं रिक्थमर्हन्ति कुमार्यश्च ।
(१) सर्वत्रैव प्रथमं पुत्रोपादानात् सर्वावस्थस्य पुत्रस्य मातृधनेऽधिकारः चकारश्रुतिश्च सर्वत्रानुगता समु
X व्यप्र.व्याख्यानं 'कन्याभ्यश्च' इति देवलवचने (पृ. १४२२) द्रष्टव्यम् । * पमा. स्मृचगतम् । + विर. व्यकवद्भावः ।
÷ गौमि., पमा, बाल. व्याख्यानं 'जनन्यां संस्थितायां' इति मनुवचने द्रष्टव्यम् ।
६० याद्ये (यादे) ( च कन्या० ) शंखः ; पमा. ५११ याचे (ये) कारं + (एव हि ) ( कन्या० ) शंखः; व्यनि. कारं (कारिकं ); स्मृचि. ३५ शंखः ; नृप्र. ३७ दायाद्ये (द्रव्ये दायं ) (च शंखः; सवि.३६२ शंखः ; व्यप्र. ४५६ स्त्रीधनं च कन्या० ) ( च स्त्रीधनं ) शंख; विता. ३३४ दायाद्ये... लभेत (दायादे वैवाहिकं स्त्रीधनं कन्यका लभते ); विभ. ९०; समु. १२९ शंखः
(१) व्यक. १५६ द्रव्यं (धनं); विर. ५६१.
(२) दा. ७९ मातृकं रिक्थ (द्रव्य); गौमि. २८/२२ रिक्थ - मर्हन्ति (द्रव्यम ) कुमा ( स्त्रीकुमा); पमा. ५५१ सोदर्या (सहोदरा); व्यनि. पमावत्; विता. ४५२ दावत्; बाल. २।१४५ (१.२५९); समु. १३५ पमावत्, शंखः.
स्त्रीशुल्कं पत्युः
'स्वं च शुल्कं वोढा ।
यत्पुनरर्हतीत्यनुवृत्तौ शंखेनोक्तं 'स्वं स्त्रीशुल्कं वोढा' इति । तदपरिसमाप्ते विवाहे सति मृतायां वध्वां द्रष्टव्यम् । 'मृतायां दत्तमादद्यात्' इति याज्ञवल्क्यस्मरणात् । * स्मृच.२८७
पुत्रिकाधनं न भर्तुः
" प्रेतायाः पुत्रिकायास्तु न भर्ता द्रव्यमर्हति
अपुत्रायाः ।
महाभारतम्
स्त्रीधने कुटुम्बधने च स्वातन्त्र्यविचारः । स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः । मातृधनविभागः । सापत्नासवर्णमातृधनविभागः ।
त्रिसहस्रपरो दायः स्त्रियै देयो धनस्य वै । भर्त्रा तच्च धनं दत्तं यथार्ह भोक्तुमर्हति ।। स्त्रीणां तु पतिदायाद्यमुपभोगफलं स्मृतम् । नापहारं खियः कुर्युः पितृवित्तात्कथञ्चन ॥ मातुश्च यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः ॥ "स्त्रियास्तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं युधिष्ठिर । ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्कन्या यथा पुत्रस्तथाऽस्य सा ॥ सा हि पुत्रसमा राजन् विहिता कुरुनन्दन । एवमेव समुद्दिष्टो धर्मो वै भरतर्षभ । एवं धर्ममनुस्मृत्य न वृथा साधयेद्धनम् ॥
* पमा, सवि., व्यम., बाल. स्मृचगतम् ।
(१) व्यक. १४९; स्मृच. २८७ च (स्त्री) शंखः ; विर. ५२१ स्वं च (स्वयं) शंख: पमा. ५५४ वोढा + (अर्हति) गौतमः; सवि.३८५ शंखः; बाल . २ १४७ पमानत्, गौतम :; समु. ११९ पमावत्, शंखः.
(२) दा. १७८ ' अपुत्रायाः' इति मूलं व्याख्यानं बेति संदेह:; अप. २।१४५ यास्तु (या:) द्रन्व (घनं ).
(४) भा. १३।४५।१२.
(३) भा. १३।४७।२३, २४. (५) भा. १३।४७ २५, २६.

Page #922

१४३०
व्यवहारकाण्डम्
कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
स्त्रीणां धनागमाः । स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः । स्त्रीधने भर्तुरधिकारमर्यादा । मृते भर्तरि पुनर्विवाहे नियोगे वा कृतेऽकृते वा
स्त्रीधनकृत्यम् । स्त्रीधनविभागः ।
'पितृप्रमाणाश्चत्वारः पूर्वे धर्म्या : मातापितृप्रमाणाः शेषाः । तौ हि शुल्कहरौ दुहितुः । अन्यतराभावेऽन्यतरो वा । द्वितीयं शुल्कं स्त्री हरेत । सर्वेषां प्रीत्यारोपणमप्रतिषिद्धम् । वृत्तिराबन्ध्यं वा स्त्रीधनम् । परद्विसाहस्रा स्थाप्या वृत्तिः । आबन्ध्यानियमः |
तदात्मपुत्रस्नुषाभर्मणि प्रवासाप्रतिविधाने च भार्याया भोक्तुमदोषः । प्रतिरोधकव्याधिदुर्भिक्ष'भयप्रतीकारे धर्मकार्ये च पत्युः । संभूय वा दम्पत्योर्मिथुनं प्रजातयोस्त्रिवर्षोपभुक्तं च धर्मिष्ठेषु विवाहेषु नानुयुञ्जीत । गान्धर्वासुरोपभुक्तं सवृद्धि'कमुभयं दाप्येत । राक्षस पैशाचोपभुक्तं स्तेयं दद्यात् । इति विवाहधर्मः ।
I
मृते भर्तरि धर्मकामा तदानीमेवास्थाप्या भरणं शुल्कशेषं च लभेत । लब्ध्वा वा विन्दमाना सवृद्धिकमुभयं दाप्येत । कटुम्बकामा तु श्वशुरपतिदत्तं निवेशकाले लभेत । निवेशकालं हि दीर्घप्रवासे व्याख्यास्यामः । श्वशुरप्रातिलोम्येन वा निविष्टा श्वशुरपतिदत्तं जीयेत । ज्ञातिहस्तादभिमृष्टाया ज्ञातयो यथागृहीतं दद्युः । न्यायोपगतायाः प्रतिपत्ता स्त्रीधनं गोपायेत् । पतिदायं विन्दमाना जीयेत । धर्मकामा भुञ्जीत । पुत्रवती विन्दमाना स्त्रीधनं जीयेत । तत्तु स्त्रीधनं पुत्रा हरेयुः । पुत्रभरणार्थं वा विन्दमाना पुत्रार्थं स्फातीकुर्यात् बहुपुरुषप्रजानां पुत्राणां यथापितृदत्तं स्त्रीधनमवस्थापयेत् । कामकारणीयमपि स्त्रीधनं विन्दमाना पुत्रसंस्थं कुर्यात् । अपुत्रा पतिशयनं पाल
।
गुरु स्त्रीधनंआ आयुः क्षयाद् भुञ्जीत, आपदर्थं हि स्त्रीधनम् । ऊर्ध्वं दायादं गच्छेत् । जीवति भर्तरि मृतायाः पुत्रा दुहितरश्च स्त्रीधनं विभजेरन् । अपुत्रायाः दुहितरः । तदभावे भर्ता । (१) कौ.३ २.
शुल्कमन्वाधेयमन्यद् वा बन्धुभिर्दत्तं बान्धवा हरेयुः । इति स्त्रीधनकल्पः ।
पितृप्रमाणा इति । एतेष्वष्टसु विवाहेषु पूर्वे ब्राह्मादयश्वत्वारः, पितृप्रमाणाः धर्म्याः पितृप्रमाणत्वाद् धर्मयुक्ताः । अन्ये त्वधर्म्या इत्यर्थसिद्धम् । मातापितृप्रमाणा इति । माता पिता चेत्युभौ प्रमाणभूतौ येषां ते तथाभूताः, शेषाः गान्धर्वादयः । कस्मान्मातापितृप्रमाणकत्वमित्याह - तौ हीत्यादि । मातापितरौ हि, शुल्कहरौ दुहितुः कन्याशुल्कं गृह्णीतः । अन्यतराभावे अन्यतरो वा माता पिता वा शुल्कं हरति । एवं विवाहधर्म उक्तः ।
स्त्रीधनं प्रस्तौति - द्वितीयमिति । द्वितीयं शुल्कं वरसकाशग्राह्यपरिभाषितशुल्कव्यतिरिक्तं शुल्कं प्रीतिवशाद् दत्तं, स्त्री कन्यैव हरेत, न तु पितरौ । सर्वेषां प्रीत्यारोपणमप्रतिषिद्धमिति । वरेण न केवलं वरबन्ध्वादिभिः सर्वैरपि कन्याया देहे भूषणादिनिवेशनं अप्रतिषिद्धं अनिवारितम् । अर्थात् तदपि कन्यैव हरेत । तदिदं कन्याहरणीयं स्त्रीधनशब्दितं द्विरूपमित्याह - वृत्तिराबन्ध्यं वा स्त्रीधनमिति । वृत्तिर्भूमिहिरण्यादिर्जीविकार्था, आबन्ध्यं भूषणादि । परद्विसाहस्रा कार्षापणसहस्रद्वयपरमावधिः, वृत्तिः, स्थाप्या कल्पयितुमर्हा । आबन्ध्यानियमः आभरणस्य सङ्ख्यानियमाभावः । तदिति । तत् स्त्रीधनं, आत्मपुत्रस्नुषाभर्मणि स्वस्य पुत्राणां तद्भार्यायाश्च पोषणे, प्रवासाप्रतिविधाने च भर्तृविदेशगमननिमित्ते जीविकोपायविरहसंकटे च भार्यायाः, भोक्तुं, अदोषः दोषाभावः । प्रतिरोधकेत्यादि । 'सांप्रतमेवादत्त्वा मा याही'त्येवं रोधेन हरणं प्रतिरोधक तत्प्रतीकारे व्याधिप्रतीकारे दुर्भिक्षप्रतीकारे भयप्रतीकारे च, धर्मकार्ये च विषये, पत्युः स्त्रीधनव्ययकारिणः, अदोष इत्यनुवर्तते। स्त्रीधनस्य व्ययाद् भर्तुरदोष इत्याह-संभूय वेति । दम्पत्योः, मिथुनं प्रजातयोः अपत्यद्वयं यद्वा पुमपत्यमेकं स्त्र्यपत्यं चैकं जनितवतो:, संभूय मिलित्वा, त्रिवर्षोंपभुक्तं च स्त्रीधनं, धर्मिष्ठेषु विवाहेषु ब्राह्मादिषु चतुर्षु, नानुयुञ्जीत नार्थयेत प्रत्यर्पयेदिति । गान्धर्वेत्यादि । गान्धर्वापुरोपभुक्तं, उभयं धर्मकार्यादिविनियुक्तं संभूय त्रिवर्षोपभुक्तं च समनन्तरोक्तं द्विरूपं स्त्रीधनं सवृद्धिकं, दाप्येत निर्यात्येत । राक्षसेत्यादि । राचसपैशाच्ोपभुक्तं

Page #923

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४३१ स्त्रीधनं, स्तेयं दद्यात् स्तेयं चौर्य चोरितद्रव्यं तदिव । कुतः, आपदर्थ हि स्त्रीधनं, वृत्तिकृच्छ्रपरिहारमात्रविनि. दद्यात् चोरदण्डयुक्तं दद्यादित्यर्थः । इति विवाहधर्म | योज्यं हि स्त्रीधनं नाम, न पुनः कामचारव्ययार्थम् । इति । व्याख्यात इति शेषः।..
ऊर्ध्वं दायादं गच्छेदिति । तया तथा रक्षितं स्त्रीधनं ... स्त्रीधनकल्पमाह-मृत इति । मृते भर्तरि, धर्मकामा तस्यामुपरतायां भर्तसपिण्डं गच्छेत् । ध्रियमाणे पत्यौ भर्तुरात्मनश्च परलोकहितं धर्म कामयमाना, तदानीमेव प्रमीतायाः स्त्रीधनं पुत्रा दुहितरश्चाविशेषाद् विभजेयुः, सद्य एव, आस्थाप्याभरणं देहधृतं भूषणमवतार्य, शुल्क. पुत्राभावे दुहितरः तदुभयाभावे तु पतिगृह्णीयादित्याह-- शेषं च सहभुक्तावशिष्टं शुल्कं चकारादाभरणं च, जीवतीत्यादि । आसुराद्यधर्म्यविवाहविषये तु स्त्रीधनं न लभेत । लब्ध्वा वेति । आभरणं शुल्कशेषं चाधिगम्य, | भर्तगामि, किन्तु स्त्रीबन्धुगामीत्याह-शुल्कमित्यादि । विन्दमाना भत्रन्तरं परिगृह्णती, सवृद्धिकं, उभयं दा. शुल्क प्रतीतं, अन्वाधेयं पितृगृहानीतं, अन्यद् वा, प्येत । कुटुम्बकामा तु संतानकामनया देवरं भजमाना बन्धुभिर्धात्रादिभिः दत्तं स्त्रीधनं, बान्धवाः पित्रादयः, तु, श्वशुरपतिदत्तं स्त्रीधनं, निवेशकाले लभेत । कोऽसौ हरेयुः । इति स्त्रीधनकल्प इति। अनेन प्रकारेण निवेशकालः, तत्राह-निवेशकालं हीत्यादि । दीर्घप्रवासे स्त्रीधनविनियोगविधिर्व्याख्यातः।
श्रीमू. उत्तरतराध्यायव्युत्पादिते । श्वशुरप्रातिलोम्येन वेति ।
आधिवेदनिकं धनम् श्वशुरशासनातिक्रमेण; निविष्टा भन्तरं गता, श्वशुर- वर्षाण्यष्टावप्रजायमानामपुत्रां वन्ध्यां चाकापतिदत्तं जीयेत श्वशुरेण पत्या च दत्तं दाप्येत । ज्ञाति- क्षेत, दश विन्दु, द्वादश कन्याप्रसवीनीम् । ततः हस्तादभिमृष्टाया इति । विद्यमान एव पत्यौ पत्यन्तर- पुत्रार्थी द्वितीयां विन्देत । तस्यातिक्रमे शुल्कं परिगृहीतायाः, ज्ञातयः नवपतयः, यथागृहीतं गृहीता- स्त्रीधनमध चाधिवेदनिकं दद्यात् । चतुर्विंशतिन्यूनं श्वशुरपतिदत्तं, दद्यः अर्थाच्छुशराय पत्ये च। पणपरं च दण्डम् । शुल्कं स्त्रीधनमशुल्कस्त्रीधनान्यायोपगताया इति । न्यायेन देवरादिमुपगतायाः, यास्तत्प्रमाणमाधिवदानकमनुरूपा च वृत्ति दत्त्वा प्रतिपत्ता परिग्रहीता, स्त्रीधनं गोपायेत् रक्षेत् न तु | बह्वीरपि विन्देत । पुत्रार्था हि स्त्रियः । स्वयमुपयुञ्जीत । पतिदायमिति । पत्या दत्तं वस्त्रा
स्त्रीणां धनस्वाम्यहानिनिमित्तानि भरणादिकं, विन्दमाना भत्रन्तरपरिग्राहिणी, जीयेत दा
राजद्विष्टातिचाराभ्यामात्मापक्रमणेन च । प्येत, श्वशुरकुलाय। धर्मकामा भुञ्जीतेति । अविन्दमाना
स्त्रीधनानीतशुल्कानामस्वाम्यं जायते स्त्रियाः।। संयता चेत् पतिदायं भुञ्जीत । पुत्रवतीति । पुत्रयुक्ता,
राजद्विष्टातिचाराभ्यामिति । राजद्विष्टकथनेन दर्पभत्रन्तरगामिनी, जीयेत दाप्येत स्त्रीधनं न स्वयं भुञ्जी
मद्यक्रीडादिगमनेन च, आत्मापक्रमणेन च स्वयं भर्तुतेत्यर्थः। के तद्भोक्तारः, तत्राह-तत्तु स्त्रीधनमित्यादि।
सकाशान्निष्पतनेन च, स्त्रीधनानीतशुल्कानां अस्वाम्यं पुत्रभरणार्थ वेति । पुत्रपोषणार्थ, विन्दमाना, पुत्रार्थ ।
स्त्रिया जायते स्त्रीधने पितृगहोपाहते शुल्के च स्त्रियाः पुत्रनिमित्ते, स्फातीकुर्यात् वर्धयेत् स्त्रीधनम् । बहुपुरुष
स्वामित्वं हीयते।
श्रीमू. प्रजानामित्यादि । यासां बहवो भर्तारः पुत्राश्च तासां,
मनुः स्त्रीधनं, यथापितदत्तं पुत्राणामवस्थापयेत् तत्तद्भर्तदत्त
. षड्विधं स्त्रीधनम् तत्तद्भर्तृजनितपुत्रार्थे दद्यात् । कामकारणीयमपीति । अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि । यथेच्छविनियोज्यमपि, स्त्रीधनं, विन्दमाना भर्जन्तर- भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ।। गामिनी, पुत्रसंस्थं कुर्यात् पुत्राय दद्यात् । अपुत्रेति ।
* व्याख्यानं स्त्रीपुंधर्मप्रकरणे (पृ.१३३५) द्रष्टव्यम्। पुत्रहीना, पतिशयनं पालयन्ती पतिव्रता, गुरुसमीपे,
(१) को. ३।२. (२) को. ३॥३. स्त्रीधनं, आ आयुःक्षयाद् यावज्जीवं, भुञ्जीत मूल-१ (३) मस्मृ.९।१९४मिता.२।१३५ वाह (वह): सविमाशयन्ती वृध्द्यादिकं संजातमात्रमुपयुजीतेत्यर्थः।। २।१४३, दा.७२ कर्मणि (तः खियै) मनुकात्यायनौ;
म. का. १..

Page #924

१४३२
'
व्यवहारकाण्डम्
(१) इति स्त्रीधनस्य षड्विधत्वं तन्न्यूनसंख्याव्यव- (१) निहरि स्वयमाकृष्य व्ययम् । कुटुम्बात् कुटुम्बच्छेदार्थ नाधिकसंख्याव्यवच्छेदाय । मिता.२।१४३ पोषणार्थात् । बहुमध्यात् बहुसाधारणधनात् । स्वकात् - (२) अध्यग्नि होमविवाहकाले लब्धं यतः कुतश्चित्। स्वस्यासाधारणधनादपि स्त्रीधनव्यतिरिक्तात् पत्यनुमति तथा व्यावहारिकं पतिगृहनयनसमये लब्धम् । प्रीति- विना न कुर्यः ।
मवि. कर्मणि रतिकाले पत्या दत्तम् । तत् स्त्रीधनमित्युक्तम् । (२) स्वतन्त्रानुज्ञया परतन्त्राः स्त्रियः स्त्रीपुंससाधाभ्रात्रादिभिस्तु यदाकदापि दत्तं स्त्रीधनम्। मवि. रणवित्तादात्मीयवित्ताद्वा त्यागभोगादिकं न कुर्युरित्य. (३) भ्रातृमातृपितृप्राप्तं यदाकदा वा जीवनार्थमिति | र्थः।
स्मृच.२८१ शेषः।
स्मृच.२८० (३) भ्रात्रादिबहुसाधारणात्कुटुम्बधनाद्भार्यादिभिः (४) अध्यनीति 'अव्ययं विभक्तिसमीप' (व्यासू.२॥ स्त्रीभी रत्नालङ्काराद्यर्थ धनसंचयं न कर्तव्यम् । नापि ११६) इत्या दिसूत्रेण समीपार्थेऽव्ययीभावः । +ममु.. च भर्तुराज्ञां विना भर्तधनाद पि कार्यम् । ततश्च नेदं
(५) अध्यावाह निकं पतिगृहं नीयमानाया: पृष्ठतो स्त्रीधनम् । यन्नीयते तत्, भर्तुगृहाद्यदा पितृगृहं वाह्यते तदा श्वशुरा. (४) कुटुम्बशब्देनात्र कुटुम्बधनं साहचर्यादभिदिभिर्दत्तमध्यावाह निकमिति मेधातिथिः, तदपि ग्राह्य मतम् । निर्हारो धनस्य निष्कृष्य हरणम् । विर.५०९ न्यायसाम्यात् । दत्तं च प्रीतितः शीलधर्मनैपुण्यादिषु (५) स्त्रीधनेऽपि भनुमतिमन्तरेण स्त्रीणां न स्वात उत्पन्नप्रीतिना श्वशुरादिना दत्तं च । xविर.५२२ न्यमित्याह-न निर्हारमिति । व्यप्र.५४४ : (६) स्त्रीधनं च पारिभाषिकमेव न सर्व, कार्यकाले | (६) पूर्वार्धोपन्यासो दृष्टान्तार्थः । बहुमध्यगाद्वहुएव संज्ञापरिभाषयोरुपयोगोऽन्यथा तद्वैयर्थ्यात्, विनि- जनभोग्यात्कुटुम्बात् , कुटुम्बशब्देन कुटुम्बार्थ भर्तधन गमनाविरहेण च सर्वत्र तयोरविशेषात् । xचन्द्र.८६ । मभिप्रेतं, निहरि व्ययं यथा भर्तुरनाज्ञयाऽऽज्ञया विना
कुटुम्बधने स्त्रीधने च स्वातन्त्र्यविचारः न कुर्युः । तथा स्वकादपि च वित्तादिति । नन्द. ने निहारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्वहुमध्यगात् ।
मातृधनविभागः स्वकादपि च वित्ताद्धि स्वस्य भर्तुरनाज्ञया । जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः।
भजेरन्मातृकं रिक्थं भगिन्यश्च सनाभयः ।। * पमा., रत्न., विचि , सवि.,व्यप्र., व्यम., विता. मितागतम् । .x शेषं मितागतम् । + शेषं मविगतम् ।
(१) मातृकं रिक्थं सर्वे सहोदराः समं भजेरन् सनाव्यक.१४९ मितावत्, मनुकात्यायनौ;मभा.२८।२५ भ्रातृमातृ
भयो भगिन्यश्च समं भजेरनिति संबन्धः । न पुन: (मातृभ्रातृ); स्मृच.२८० कर्मणि (पूर्वकम्); विर.५२२
सहोदरा भगिन्यश्च संभूय भजेरनिति । इतरेतरयोगस्य कर्मणि (त: स्त्रिय) शेषं मभावत्, मनुकात्यायनौ; स्मृसा.६३ द्वन्द्वैकशेषाभावादप्रतीते: । विभागकर्तृत्वान्वयेनापि (-) मितावत्, पमा.५४७; रत्न.१६१; विचि.२१५ चशब्दोपपत्तेः । यथा देवदत्तः कृषि कुर्याद्यज्ञदत्तश्चेति । प्राप्तं (प्रत्तं) शेषं विरवत्, मनुकात्यायनौ ; व्यनि. (--) वाह समग्रहणमुद्धारविभागनिवृत्त्यर्थम् । सोदरग्रहणं भिन्नो(वह) भ्रातृ (भ्रातुः); स्मृचि.३० मितावत्। नृप्र.३८;
दरनिवृत्त्यर्थम् । _ +मिता.२११४५ सवि.३७८ वाद (हव) शेषं स्मृचवत; चन्द्र.८७ कर्मणि (पूर्वकम् ) शेषं मभावत् ; व्यप्र.५४१ मितावत्, व्यउ.१५९ * मच. ममुगतम् ।
शेष ममुगतम् । मितावत् व्यम.६८ मितावत् ; विता.४३७-४३८ मितावत्, । + धनाधिकारक्रमस्तु 'अप्रजस्त्रीधनं' इति याज्ञवल्क्यमनुकात्यायनौ; सेतु.५० च (तु) शेषं विरवत्, मनुकात्यायनौ; | वचने द्रष्टव्यः । चन्द्र, व्याख्यानं तत्रैव मितागतम् । सवि. समु.१३४ मितावत्.
मितागतम् । (१) मस्मृ.९।१९९; ब्यक.१४७ ना (न); स्मृच.२८१ (१) मस्मृ.९।१९२; मिता.२११४५, दा.५८,७९; द्धि (द्वा) ना (नु); विर.५०९, व्यप्र.५४४, व्यम.६९ | अप.२।११५ व्यक.१४८; गौमि.२८१२२; उ.२।१४।२) समु.१३५, भाच. स्वस्य (स्वस्व) नाथा (ननुशया). स्मृच.२८४, विर.५१५ स्मृसा.६४ उत्त. पमा.५५१॥

Page #925

दायभाग:--स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४३३ - (२) द्वन्द्वाश्रवणेऽपि तत्तुल्यार्थकचकारेण भ्रातृभगि- | संतारयति पौत्रवत् ।' (मस्मृ.९।१३९) इति मनुवचनात् न्योरितरेतरयुक्तयोविभागप्रतिपादनात् भागन्यः सहो- न तु वन्ध्याविधवादुहित्रोः, स्वसत्तया स्वजन्यसत्तया च दराश्च विभजेरन्नित्ययमेवास्य वचनस्यार्थः। बृहस्पति- पार्वण पिण्डदानाभावात् । अत एव नारद:-'पुत्राभावे रपि चकारात् समुच्चयमाह-'स्त्रीधनं तदपत्यानां दुहिता च दुहिता तुल्यसंतानदर्शनात् ।' (नास्मृ.१६।५०)। च तदं शिनी । अप्रत्ता चेत् समूढा तु न लभेन्मातृकं पौत्रदौहित्रयोस्तु सद्भावे पौत्रस्यैवाधिकारः, पुत्रेण परिधनम् ॥' अपत्यपदं पुत्रपरम् । तेषामप्रताभिर्दुहितभिः णीतदुहितुर्बाधात् बाधकपुत्रेण बाध्यदुहितृपुत्रबाधस्य सह मातृधनविभागः । तथा च शंखलिखितौ-समं सर्वे न्याय्यत्वात् । उक्तानां तु सर्वेषां दौहित्रपर्यन्तानामभावे सोदर्या द्रव्यमर्हन्ति कुमार्यश्च ।' सर्वत्रैव प्रथमं पुत्रो- वन्ध्या विधवयोरपि मातृधनाधिकारिता, तयोरपि तत्प्र. पादानात् सर्वावस्थस्य पुत्रस्य मातृधनेऽधिकारः चकार- जात्वात् प्रजाभावे चान्येषामधिकारात् । श्रुतिश्च सर्वत्रानुगता समुच्चयवाचिका । एतावताप्यु- यत्त दुहितृमात्राधिकारार्थ गौतमवचनं 'स्त्रीधनं ग्राहमलस्य देवलवचनं गलहस्तः । यथा-'सामान्यं दुहितणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च' (गोध.२८।२२)। पुत्रकन्यानां मृतायां स्त्रीधनं स्त्रियाम् । अप्रजायां यच्च नारदस्य 'मातुर्दुहितरोऽभावे दुहितृणां तदन्वयः। हरेद्भर्त्ता माता भ्राता पितापि वा ॥ इह पुत्रकन्ययोः (नास्मृ.१६।२) । यच्च कात्यायनस्य 'दुहितृणामभावे तु साधारणं मातृधनमिवि सुव्यक्तं, केवलकुमार्याः सकल- | रिक्थं पुत्रेषु तद्भवेत् ।' यच्च याज्ञवल्क्यस्य 'मातुर्दहिमातृधनाधिकारित्वे यौतकधने विशेषवचनं मन्वादी- तरः शेषमृणात्ताभ्य ऋतेऽन्वयः' (यास्मृ.२।११८)। तानि नामनर्थकं स्यात् सर्वत्राधिकाराविशेषात् । यः पुनरेवं पूर्वोक्तदेवलादिवचनविरोधेन यौतकद्रव्यविषयाणि । समाधानं ब्रूते भ्रातृभगिन्योस्तुल्यवजननीधनाधिकारित्वे अत एव मनु:-'मातुश्च यौतकं यत् स्यात् कुमारीभाग समभागविधानं युक्तं, केवलभगिनीनां तदभावे च एव सः।' (मस्मृ ९।१३१)।यौतकं परिणयनलब्धं ,यु केवलभ्रातणां धनसंबन्धे 'समं स्यादश्रतत्वाद्विशेषस्येति | मिश्रण इति धातोर्युत इति पदं मिश्रतावचनं, मिश्रता च न्यायत एव समत्वप्रातेरनर्थकं सममिति । स एवं स्त्रीपुरुषयोरेकशरीरता विवाहाच तद्भवति 'अस्थिभिरवाच्यः भ्रातृभगिन्योरप्यधिकारे समं स्यादिति न्यायात् | स्थीनि मांसैर्मासानि त्वचा त्वचमिति श्रुतेः, अतो समत्वप्रातेरविशेषादानर्थक्यस्य तदवस्थत्वात् । किंच विवाहकाले लब्धं यौतकम् । अत एव वसिष्ठः-'मातुः केवलभ्रात्रधिकारपक्षेऽपि पितृधन इव, मातृधनेऽपि पारिणाय्यं स्त्रियो विभजेरन् ।' (वस्मृ.१७/४०) ।पारिविंशोद्धारादिप्रसक्तिनिवर्तकतया समपदस्य सार्थकत्वात् णाय्यं परिणयनलब्धं धनम् । यत्तु मनुवचन---'स्त्रियास्तु कथमनर्थकता। अतो वचनन्यायानभिज्ञः सर्वैः प्राज्ञै- यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथंचन । ब्राह्मणी तद्धरेत् कन्या रवज्ञेय एव किञ्चिज्ज्ञ इति । किन्तूक्तादेव हेतोः पुत्रः तदपत्यस्य वा भवेत् ॥' (मस्मृ.९।१९८) । अत्र पित्रा कुमारीदुहित्रोस्तुल्यवदधिकारः । एतयोश्चान्यतराभावे. दत्तमिति विशेषणात् विवाहसमयादन्यत्रापि यत् पितृऽन्यतरस्य तद्धनं द्वयोरप्येतयोरभावे तु ऊढाया दुहितुः | दत्तं तत् कन्याया एवेत्येतदर्थ, ब्राह्मणीपदं चानुवादः । पुत्रवत्याः संभावितपुत्रायाश्च तुल्योऽधिकारः स्वपुत्र- यद्वा ब्राह्मणीपदस्य चानर्थक्यभयात् क्षत्रियादिस्त्रीणामद्वारेण पार्वणपिण्डदानसंभवात् । अत एव पूर्वोक्तदुहित्र- नपत्यानां पितृदत्तं धनं सपत्नीदुहिता ब्राह्मणीकन्या हरेत् भावे दौहित्रस्यैव धनाधिकारः। 'दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रनं न पुनरप्रजःस्त्रीधनं भर्तुरिति वचनाबकाश इति वचमपा.६६७, रत्न.१६३ जनन्यां (मृतायां); विचि.१९४,
नार्थः । अन्यथा सकलवचनानामसामञ्जस्यं स्यात् । न २२१ व्यनिः; सवि.३८३, चन्द्र.८५, वीमि.२।११७
च वाच्यं नारदादिभिर्दुहितुरभावे दुहितुः पुत्राणामेव व्यप्र.४५१ पू., ५४६; व्यउ.१६०; व्यन..; विता. धनाधिकारो दर्शितः प्रत्यासन्नदुहितृपदेनैवान्वयपदस्या४५० समं (समाः); राकी.४५९, बाल.२११४५ (पृ.२६०) न्वयादिति यतो दुहितूपदस्य जन्यविशेषपरत्वेन जनकाप्रथमपादः सेतु.५६, ३१८; समु.१३६,
काक्षितत्वात् । न जन्यान्तरेणान्वयपदोपात्तेन पुत्रेणा

Page #926

१४३४
व्यवहारकाण्डम्
न्वयः संभवति समत्वात् । न चाधिष्ठानलक्षणयाऽन्वयो | तथा यमः-आसुरादिषु यद्व्यं विवाहेषु प्रदीयते।' वाच्यः मात्रन्वयेनैव सर्वेषां मुख्यत्वसंभवात् मातृपदा- विवाह क्रियायां पूर्वापरीभूतायां यद्रव्यं प्रदीयत इति न्वये च दुहितृपदस्य मुख्यत्वस्वीकारात् । न च तद- यौतकधनमात्रगोचरत्वमेव प्रतीयते। न च विवाहात् पूर्व न्वय इति तच्छब्दोपात्ताया दुहितुरन्वययोग्यता वाच्या परतो वा स्त्रिया लब्धस्याप्रजःस्त्रीधनस्य गतेरश्रूयमाणतच्छब्दस्यापि प्रकृतवाचितया दुहितृत्वरूपेणैवोपपादक- | त्वात् ब्राह्मादिपदं स्त्रीपरमिति वाच्यं पूर्वापरलब्धस्य त्वात् । किं च याज्ञवल्क्यवचने दुहितर इति पदं | विस्तरेण गतेर्वक्ष्यमाणत्वात् । . . ॐदा.७९-८८ प्रथमान्तं ताभ्य इति पदं च पञ्चम्यन्तं अन्वयपदेन | (३) दुहितणां तदन्वयस्य वाऽ(चा) भावे पुत्रा एव षष्ठयन्तान्वययोग्येन नान्वीयते, किन्तु व्यवहितमपि मातु- मातृधनं विभजेरन् । अत्र चशब्दो विकल्पार्थो न समुरित्येव पदमन्वयि । तदत्र मातुरन्वये निश्चिते नारदकात्या- च्चयार्थः । विकल्पे च दुहितरः कुमार्यः पूर्वमधियनवाक्येऽपि मातुरेवान्वयो न्याय्यः अविरोधात् । क्रियन्ते। एवं च सति प्रत्तासु प्रतिष्ठितासु दुहितृषु पुत्रा. : किं च 'सत्स्वङ्गजेष तगामी शर्थो भवतीति बौधा- णामपि मातृधनेऽधिकारो भवति । अप.२।११७ यनवचनानुसारेणानन्तर्याच्च । अङ्गजस्य पुत्रस्याधिकारो (४) समं न ज्येष्ठोद्धारेण । मातृकं मातुः स्त्रीधनन्याय्यो नानङ्गजस्य व्यवहितदौहित्रस्याधिकारः। ततश्च व्यतिरिक्तधनम् । भगिन्योऽप्रत्ताः । सनाभयः सोदराः। परिणयनलब्धस्त्रीधनं दुहितुरेव न पुत्राणां तत्रैव च । केचित्त स्त्रीधनेऽपि भ्रातृविभागमिच्छन्ति । 'स्त्रीधनं क्रमार्थ गौतमवचनं 'स्त्रीधनं दुहितणामप्रत्तानामप्रतिष्ठि- स्यादपत्यानां दुहिता च तदंशिनी । अप्रत्ता चेत्समूढा तु तानां च।' प्रथममप्रत्तानां, तदभावे प्रत्तानां, तदभावे च लभते मानमात्रकम् ॥' इति बृहस्पतिवचनात् । एवं समूढानां, स्त्रीधनं दुहितणामिति सामान्यतः प्राप्तत्वात् चाप्रत्ताया भ्रातृभिः सह तुल्यविभागः। इतरस्यास्तु अप्रत्तानामित्यादेस्तु क्रमार्थत्वेनोपसंहारार्थत्वात् । तथा | संमानमात्रं देयमिति । एतत्परमेव च स्त्रीधनं दुहितृगा. च याज्ञवल्क्यः - 'अप्रजःस्त्रीधनं भर्तुर्बाह्मादिषु | मीत्यादि ।
मवि. चतुर्वपि । दुहितृणां प्रसूता चेच्छेषेषु पितृगामि । (५) तत्स्वोक्तान्वाधेयादि (प्रीतिदत्तं) द्विविधऋक्थतत् ॥' (यास्मृ.२।१४५)। ब्राह्मादिषु विवाहेषु यल्लब्धं | विषयमिति मन्तव्यम् । अस्मिन्नेव विषये विषेशमाह अध्यनिधनं स्त्रियाः तत्तस्यां मृतायां प्रथमं दुहितृणामेव बृहस्पतिः-'स्त्रीधनं स्यादपत्यानां दुहिता च तदंशिनी । तत्रापि प्रथम कन्यायास्तदभावे प्रत्तायास्तदभावे परि- अप्रत्ता चेत्समूढा तु लभते मानमात्रकम् ॥' अपत्यानां णीतायाः, सर्वदुहित्रभावे च पुत्रस्याधिकारः, अप्रजः- पुमपत्यानाम् । वचनद्वयेऽपीतरेतरयोगे चशब्दस्तेनात्रे स्त्रीधने भर्तुरधिकारात् । बृहस्पतिना तु अप्रत्तापदेन तरेतरयुक्तानां विभागकर्तृत्वं विज्ञेयम् । अप्रत्ताद्यभावे समूढाया अप्यधिकारः सूचितः । न
' +स्मृच.२८४-२८५ च यौतकमात्रधनाभिप्रायेण नेदं वचनं किन्तु ब्राह्मा- | (६) मातरि मृतायां सोदर्यभ्रातरो भगिन्यश्च सोदर्या दिविवाहेन विवाहिताया यद् यावद्धनं यौतकमयौतकं अनूढा मातृधनं समं कृत्वा गृह्णीयुः । ऊढास्तु धनानुवा तदभिप्रायेणेति वाच्यं 'बन्धुदत्तमिति वचनस्य रूपं संमानं लभन्ते । तदाह बृहस्पतिः-'स्त्रीधनं स्याद(यास्मृ.२।१४४) निर्विषयतापत्तेः मनुविरोधाच्च । पत्यानां दुहिता च तदंशिनी । अपुत्रा चेत्समूढा तु लभते यदाह-'ब्राह्मदैवार्षगान्धर्वप्राजापत्येषु यद्धनम् । अप्रजा-1 मानमात्रकम् ॥' ततश्चानूढानां पितृधने इवोढानां यामतीतायां भर्तरेव तदिष्यते ॥ यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं | मातृधने भ्रात्रा स्वादशाच्चतुर्थेभागो देयः। । विवाहेष्वासुरादिषु । अतीतायामप्रजायां मातापित्रोस्त- | (७) भगिन्योऽत्राप्रत्ता अप्रतिष्ठिताश्च विवक्षिताः दिष्यते॥ (मस्मृ.९।१९६,१९७)। अस्याः स्याद्दत्तमिति | अग्रिमबृहस्पतिवाक्यानुसारात् । विर.५१५ पराचीनं पूर्वत्रानुषज्यते, तेन विवाहेषु यद्धनं दत्तमिति | * विचि. दागतम् । संबन्धात् वैवाहिकधनमात्रप्रतीतेनं यावद्धनविषयम् ।। + व्यनि., विता, स्मृचवद्भावः। .. )

Page #927

दायभागः स्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४३५
(८) एतत् पुत्राणां दुहितॄणां च संभूयं मातृऋक्थ | त्यमात्रेण तदुपपत्तिरर्थं क्रमस्त्वन्यथाप्यविरुद्ध इत्युच्यते । माहित्वपरं न भवति । किंतु तेषां धनसंबन्धे प्राप्ते तर्ह्यत्रापि ' ताभ्य ऋतेऽन्वयः', 'दुहितृणामभावे तु समविभागप्राप्त्यर्थ समशब्दश्रवणात् । यदपि शंख रिक्थं पुत्रेषु तद्भवेत्' इत्यादियोगीश्वरकात्यायनवचनालिखिताभ्यामुक्तम्–‘समं सर्वे सहोदरा मातृकं ऋक्थ - वगतार्थक्रमान्यथाभावे द्वन्द्वचशब्दादीनां शाब्दान्वयमर्हन्ति कुमार्यश्व' इति । तदपि मनुवचनेन समानार्थम् । साहित्यमात्रेणोपपत्तिरस्तु न तु तदनुरोधेन तेषामेवान्यअथवा एतद्वचनद्वयं भर्तुः कुललब्धस्त्रीधनविषयम् । विषयत्वम् । सिद्धे सहाधिकारे तेषां संकोचस्तत्संकोचे अस्मिन्नेव विषये बृहस्पतिः - 'स्त्रीधनं तदपत्यानां चैषां सहाधिकारपरत्वनिश्चय इतीतरेतराश्रयत्वं चेति । दुहिता च तदंशिनी । अप्रत्ता चेत्समूढा तु लभते सा अन्वाधेयादौ विशेषवचनमनर्थकमिति चेत् । न । यौतके न मातृकम् ॥' इति । अपत्यानां पुमपत्यानाम् । चन्द्रिकाकारादिमतवदेव सार्थकत्वात् । अन्वाधेयग्रहणस्योपलक्षणतया प्रजामात्राधिकारे तेन प्रतिपादिते 'जनन्यां संस्थितायां तु' इत्यादिवचनैः साम्यादिविधानमित्येवं सर्वेषां सार्थकत्वात् । तस्मात्सर्वं सुस्थमिति । श्रीविद्यारण्य श्रीचरणैस्तु स्मृतिचन्द्रिकामिताक्षरयोर्द्वयोरप्यनुसारेण द्वयमपि लिखितं न तु विविक्तम् । पुत्रादिभ्यः प्राक् दुहितृदुहितुस्तदनु दौहित्राणामधिकार इति तु मिताक्षराचन्द्रिकामदनरत्नकाराणां विद्यारण्य श्रीचरणानां चाविसंवादेन संमतः ।
पमा. ५५१-५५२ (९) या भगिन्यः साक्षात्स्व मातृदुहितरः तदभावे तद्दौहित्रपर्यन्ताः, तदभावे सहोदराः मृतायाः साक्षापुत्राः न सपत्नीपुत्राः, तदभावे पौत्रा इत्यस्य वचनस्य तात्पर्यार्थः । समं सर्वे, सहोदरा इत्यत्र सहोदरग्रहणं भिन्नोदरनिवृत्त्यर्थम् । स्वपुत्राभावे सपत्नीपुत्रादयः । +मपा.६६७
(१०) एतच्च अन्वाधेयभर्तृप्रीतिदत्तधनविषयम् ।
रत्न. १६३
(११) [विज्ञानेश्वरजीमूतवाहनमतमुपन्यस्योक्तम् । ] अत्रेदं प्रतिभाति । अन्वाधेयादिग्रहणस्योपलक्षणत्वे प्रमाणाभावात्तदुभयव्यतिरिक्तसर्वमातृधने दुहित्रधिकारः प्रथमं, तदनु पुत्राधिकारः । यौतके विशेषवचनं तु प्रत्तादिनिवृत्त्यर्थम् । अन्यत्रापि सा समैवेति चेत्, सत्यम् । किन्तु, न नियता, यौतके तु नियता । तेन यौतकं कुमार्यभावे विवाहभेदेन स्त्रीधनं भर्त्रादीनामेव भवति न प्रत्तादीनामिति स्मृतिचन्द्रिकाकारादीनामाशयः । विज्ञानेश्वराचार्याणां त्वयमभिप्रायः । सामान्यतः स्त्रीधनमात्रस्य दुहितृग्राह्यताबोधकानामनन्यथासिद्धवचनानुरोधेन संकोचः कर्तव्यो न च मन्वादिवचनमन - न्यथासिद्धपुत्रकन्यानां सहाधिकारप्रतिपादकम् । पुत्राचिकारमात्रप्रतिपादनपरत्वात् । न च चशब्दद्वन्द्वाभ्यां सहाधिकारः । विभागकर्तृत्वान्बयेनापि तदुपपत्तेः । अन्यथा 'पितरौ' इत्यादौ 'मातापित्रोस्तदिष्यते' इत्यादौ (१२) मातृकं रिक्थं मातामहीधनं, भगिन्यो दौहिच द्वन्द्वैकशेषश्रवणे सकलनिबन्धसंमतः क्रमो मातापित्रीरूपा भगिन्यः, तदभावे सोदरा दौहित्ररूपाः प्राप्नुत्रोर्न स्यात् । विष्णुवचनाद्यनुरोधात्तत्र शब्दान्वयसाहि- वन्ति ।
व्यउ. १६०
+ हृदं 'अजस्त्रीधनं' इति याज्ञवल्क्यवचनस्य मितागतम् ।
(१३) स्त्रीमरणोत्तरमन्वाधेयाख्यतद्धनग्रहणे अधि
[' जीमूतवाहनदायतत्वकारौ तु' इत्यादिना 'न च वाच्यं नारदादिभिः' इत्याद्युपर्युद्धृतदायभागसंदर्भार्थ - मुद्धृत्योक्तम् - ] तन्मन्दम् । जन्यवाचकस्य जन्यान्तरेणानन्वये 'अस्य पुत्रपुत्र' इत्यादावप्यन्वयो न स्यात् । तज्जन्यं प्रति संबन्धितयाऽविरोधस्त्वत्रापि तुल्यः । अन्यथा दुहितुः पुत्र इत्यत्राप्यन्वयो न स्यात् । तस्माच्छाब्दव्युत्पत्त्यज्ञानमेवेदम् । याज्ञवल्क्यवचने च यद्यपि मातुरन्वयः पुत्रादिरे वोक्तस्तथापि 'विभजेरन् सुताः पित्रो:' इत्यनेन प्राप्ताधिकाराणामेव ऋणदानदुहित्रभावोपाधिकत्वज्ञापनार्थोऽनुवादः । स च दौहित्रानन्तरमध्यविरुद्धः । 'सत्स्वङ्गजेषु' इति बौधायनवचनं तु मातृसाधारण्येन पुत्राणां धनाधिकारमात्रमङ्गजपदस्य चापत्यमात्रवाचकत्वात्, पुत्रदुहितृसाधारणमधिकारं प्रतिपादयद्वचनान्तराविरुद्धं प्रत्यासत्यैव व्याख्यातुं युक्तमिति न किंचिदेतत् । व्यप्र. ५५०-५५१

Page #928

१४३६
व्यवहारकाण्डम्
कारिव्यवस्थामाह मनुः-'अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या | मीयस्य चासंगतिः, स्मत्यन्तरविरोधापत्तिश्च भवति । प्रीतेन चैव यत् । पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं लिखितवचनातिरिक्तं नापि तथाबोधकं वचनमत्रास्ति । भवेत् ॥' (मस्मृ.९।१९५)। प्रजां विशिनष्टि स किं च । तत्र मनोर्गतेरुक्तत्वेन शंखलिखितवाक्यस्य स्पष्टएव-जनन्यामिति (मस्मृ.९।१९२)। यत्र दुहित्राद्य- मेव तत्समानार्थत्वेन चादोषः । बृहस्पतिवाक्यस्यापि भावेन पुत्राणामेव साहित्येनाधिकारः प्राप्तस्तत्र तत्साहि- तत्समानार्थतया, विविभक्तितया स्यात्पदघटितनिर्देशेन त्यम् । यत्र तु कन्यानामेवाधिकारः प्राप्तस्तत्र तत्साहित्य- भवदभिमतार्थस्याक्षरमर्यादयाऽलाभेन चशब्दस्य एवार्थमनूद्यते । न तु कन्यापुत्रयोः परस्परमप्राप्तं साहित्यं विधि- कत्वेन च आदौ दुहितैव तदंशिनी तदभावेऽपत्यानां यत इति मिताक्षराशयः । परे तु अन्वाधेयभर्तृप्रीतिः | पुत्राणां स्त्रीधनं स्यात् संभावनलिङा तत्सत्ता संभवेत् दत्तविषये कन्यापुत्रयोरपूर्व साहित्यं विधियत इत्याहुः । इत्यर्थस्यैवानया लाभाच्च अदोषः । देवलवाक्यं तु.
+व्यम.७० मातृधनं पुत्रमात्रसत्त्वे. तेनैव ग्राह्यं, कन्यामात्रस्य सत्त्वे (१४) मिताटीका-[उद्धतजीमूतवाहनमतं खण्डयति] तयैव ग्राह्य इत्येवं समानत्वमात्रबोधकं न क्रमबोधकं, तन्न । मुनीनां आशयानभिज्ञानात् । तथा हि चार्थसमुच्च- नापि सहाधिकारबोधकमिति न दोषः । किञ्च । नारदादियस्य सहाधिकारं विनाऽप्याख्यातोपपत्तिस्तत्र तावत्कृतैव। त्रयानुरोधेन मन्वादिचतुष्टयस्य तथा तत्परत्वमेव युक्तं, युक्ता च सैवेत्युक्तं च । किञ्च । उपादानमात्रेण तस्य तत्रा- न तु मातुस्त्वित्येवं मन्वनुरोधेन तत्परत्वम् । तदनुरोध धिकारलामे प्रथमोपादानस्य न तत्र हेतुत्वं प्रत्युत ततः | तु तेषां सामान्यानां विशेषपरत्वं कृत्वा तेषां तत्परत्वे युक्तो तस्य तस्याः प्रथममेवाधिकारापत्तिरिति न भवदिष्टसिद्धिः। 'बहुनामनुरोधः' इति न्यायविरुद्धत्वात् । किञ्च। चतुर्णा किं च तदपि न, गौतमादिवाक्ये तासामेवोपादानात् प्रथ
वचनानां सहाधिकारिताबोधकत्वेन तदन्यचतुर्णा मन्वेकममेव, प्रत्युत नारदादिभिस्त्रिभिः क्रमस्य स्पष्टतया सामा- वाक्यतया यौतकविषयकत्वस्योक्तत्वेन तयोरन्यतरस्यान्येन प्रतिपादनात् , 'मातुर्दुहितर' इत्यत्र युक्तं चैतदित्या- भावे इत्याद्यर्थस्य भवदुक्तस्य निर्मूलत्वापत्तिः । तेषामपि दिनोक्तप्रकारेण प्रत्यासत्यतिशयस्य तस्यामेव सत्त्वेन | तत्त्वे त्वविरोधोऽस्मन्मते प्रवेशश्च । किं च । तस्य न भवतस्यैव धनग्रहणाधिकारितावच्छेदकत्वस्य मन्वाद्युक्तत्वेन | दुक्तोऽर्थः किं त्वन्य एवेत्यनुपदमेव स्फुटीभविष्यति । च तथैवौचित्याच्च । किं च । सहाधिकारित्वे उभयसत्त्वे किं च। स्वपत्रेत्यादिहेतरप्ययक्तः। 'यश्चार्थहरः स वाधिकारो नान्यतरसत्वे इति तत्रानधिकारापत्तेः। तथा पिण्डदायी' इत्यौत्सर्गिकनियमसत्त्वेऽपि यस्य पिण्डदत्वं सति तयोरित्याद्यग्रिमग्रन्थासंगतेः । न हि दम्पत्योः सह तस्यैव तद्धरत्वमिति नियमे मानाभावस्य प्रागेव विहितमाधानादिकमन्यतराधिकारिकं कस्यापि संमतम्। प्रपञ्चितत्वात । अत एव -पौत्रदौहित्रयोर्लोके न लोकेऽपि सहाधिकारिकं कर्मान्यतरेण न क्रियते । किञ्च । विशेषोऽस्ति धर्मतः । इति पूर्वार्धोक्ते 'तयोहि अनूढेल्यस्य कुतो लाभः। न हि तेषु सर्वेषु तदुपादानमस्ति। मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः । इत्युत्तरार्धन गौतमीयं तु अन्यविषयतया योजितं भवद्भिरव । अत हेतुरुक्तो मनुना (मस्मृ.९।१३३)। दुहित्रभावे एव च तद्विरोधोऽपि दुष्परिहरः । कन्याशब्दस्य चाक्षत-दौहित्रस्यैवेत्यपि न युक्तम् । प्रत्यासत्यतिशयस्य योन्यां शक्तिः, कुमारीशब्दस्य च प्रथमवयोविशिष्टायां | तु दौहित्र्यामेव सत्त्वाद्दौहित्रोऽपीति मनोः प्रकरणात्पुत्रिशक्तिः। अन्यैकवाक्यतया तु दुहितसामान्यपरत्वमेव । कापुत्रविषयत्वाच्च । व्याख्यातं तथैव च मेधातिथिअन्यथा न्यूनतापत्तेः। बृहस्पतिवाक्यं गौतमीयसमा
प्रभृतिभिः । उक्तहेतोरेव न तु वन्ध्येत्याद्यग्रिममपि न नार्थम् ।
युक्तम् । भवदुक्तनारदस्य पितृधनविषयत्वस्य स्पष्टकिं च । तत्र 'अप्रत्ता चेत्' इत्युत्तरान्वयि न
त्वाच्च । अत एव च पौत्रेत्यादि अधिकारादित्यन्तमपि पूर्वान्वयि । अन्यथा समूढायाः कदाऽपि तदभावे गौत
प्रत्युक्तम् । वासिष्ठे 'मातुः परिणाझं स्त्रियो विभजेर+ खमते स्मृचवद्भावः ।
निति पाठस्य सत्त्वेन भवदुक्तपाठस्यैव खपुष्यायमा.

Page #929

याखेरियाद्यपने स्वाग
दायभाग:--स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, खीधनविभागश्च
१४३० णत्वेन तथाऽर्थस्य दूरोत्सारितत्वेन 'अत एव वसिष्ठः' । यासासां स्युर्दुहितरस्तासामपि यथार्हतः। इत्याद्यपि चिन्त्यम् । परिणाय्यमिति प्रयोगस्यासाधु- मातामह्या धनात्किचित्प्रदेयं प्रीतिपूर्वकम् ॥ त्वाच्च । अत एव 'आनाय्योऽनित्ये' (व्यासू.३।१।१२७) (१) दुहितृदौहित्रीणां समवाये दौहित्रीणां किंचिदेव 'पाय्यसांनाय्य' (व्यासू.३।१।१२९) 'प्रणाय्योऽसंमतौ' | दातव्यम् ।
xमिता.२११४५ (व्यासू.३।१।१२८) इति निपातनं पाणिनीयं संगच्छते। (२) यथार्हतः द्रव्याल्पत्वबहुत्वादियोग्यताद्यनुअत एव कल्पतर्वादिभिरपि तथा पाठं धृत्वा 'परिणाह्यं ।
सारेण ।
व्यक.१४८ परिच्छद आदर्शकङ्कणादिरिति व्याख्यातम् । अत एव । (३) प्रत्तासु तु मतासु ताभ्यः संमानार्थ यद्देयं तत्तस्त्रीपुरुषधर्मप्रकरणे 'शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च परिणाह्यस्य | दुहितृभ्य: स्वेच्छया मातुलैयमित्याह-यास्तासामिति । वीक्षणम्' इति मन्वेकवाक्यताऽपि सिद्धा । तत्रापि
प्रीतिपूर्वक स्वेच्छया ।
मवि. कल्पतरुणा तथैव व्याख्यातम् । णिजन्तात् 'अचो यति'
। (४) यथार्हतः शीलोपयोगदारिद्याद्यपेचयेत्यर्थः। ननु (व्यासू.३।१।९७) तु अर्थासंगतिः । निवृत्तप्रेषणादिति तु
दुहितृदुहितृणां भ्रातभगिनीसद्भावे मातामहीधने स्वामितस्य सत्त्वेऽगतिकगतिः । यदपि प्रत्यासन्नदुहितृपदेनैवा
त्वाभावात् किमिति किंचित्प्रदीयते। उच्यते। यथा पैतृके
धने कन्यानां दायाहत्वाभावेऽपि वचनबलात् ताभ्यस्तुरीन्वयपदस्यान्वयाददुहित्रभावे दौहित्रीणामेव स इति नार
यांशो भ्रातृभिर्दीयते तथाऽत्र स्वामित्वाभावेऽपि भ्रातृदार्थो न युक्तः । दुहितृपदस्य जन्यविशेषवचनत्वेन जन
भगिनी भिर्वचनबलात्किचिद्दीयते । इयांस्तु भेदः। तत्र काकाक्षित्वेन तस्य जात्यन्तरेणान्वयपदोपनेयपुत्रेणा
दायानहत्वेऽपि जन्मनः स्वाम्यमस्तीत्य मिसंधाय 'पतिताः न्वयस्यासमत्वेनासंभवात् । न चाधिष्ठानलक्षणयाऽन्वयः।
स्युरदित्सवः' इति दोषकीर्तनादवश्यं दातव्यम् । इह तु मात्रन्वयमात्रेणैव सर्वेषां मुख्यत्वसंभवात् । मातृपदान्वये
स्वामित्वमपि नास्तीत्यभिसंधाय 'प्रीतिपूर्वकमिति वचच दुहितृपदमुख्यत्वस्य स्वीकारात् । न च तदन्वय इति
नात्प्रीतौ सत्यां देयमसत्यामदेयमिति । स्मृच.२८५ तच्छन्दोपात्तदुहितुरन्वययोग्यता । तच्छब्दस्यापि प्रकृत
(५) तासां दुहितणां या अनूढा दुहितरस्ताभ्योऽपि वाचितया दुहितृत्वरूपेणैवोपपादकत्वात् । किं च । मूल
मातामहीधनाद्यथा तासां पूजा भवति तथा प्रीत्या वाक्ये दुहितर इति प्रथमान्तं ताभ्य इति पञ्चम्यन्तं च
किंचिद्दातव्यम् ।
ममु. षष्ठयन्तान्वययोग्यान्वयपदेन नान्वेति, किं तु व्यवहितमपि
(६) तासां भगिनीनां यथांशतो धनबहुत्वाल्पत्वानुमातुरित्येव । तत्र तथा निश्चये नारदीयादावपि तथैवा- | सारेण ।
विर.५१६ विरोधात् इति । तदपि न । प्रागुक्तस्य नारदार्थस्याज्ञानात्। (७) किंचिदिति तुर्याशः । अपिना समवायोक्तेः । मातृप्रत्यासत्तेः प्रागुक्तत्वेन त्वदिष्टप्रत्यासत्तेरभावेन दोष- | कन्याभावे सर्वग्रहणं सिद्धम्। विता.४५३ स्याज्ञानविलसितत्वात् । मूलसमानार्थत्वे तदन्यतरस्य मोतुस्तु यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः ।। तत्पदस्य चानर्थक्यापत्तेः । अत एव दुहितपदेनास्माकं x पमा., मपा., व्यम. मितावद्भावः । नान्वयपदान्वय एवेति सर्वथा दुहितुपदस्य इत्याद्युक्तेर- * सवि., व्यप्र. स्मृचवद्भावः । युक्तत्वात् तच्छब्दस्य प्रकृतपरामर्शकत्वेऽपि बुद्धिस्थत्वे
(१) मस्मृ.९।१९३; मिता.२।१४५; अप.२।११७; नैव तद्बोधकतया दुहितत्वरूपेण तदभावेनान्वययोग्य
व्यक.१४८; गौमि.२८।२२ स्तासां (स्त्वासा); स्मृच.२८५)
विर.५१६ थाहतः (शतः); पमा.५५१, मपा.६६६ तायाः षष्ठयन्ततया सत्त्वेनात्र जनकाकाङ्क्षाया अभावेन
रत्न.१६३ यास्तासां (यास्त्वस्याः); विचि.२२१ विरवत्, प्रत्युत संबन्ध्याकाङ्क्षाया एव सत्त्वेन लक्षणायाश्चाभावेन
व्यनिः ; सवि.३८१७ वीमि.२।११७ विरवत्, पू.; व्यप्र. प्रागुक्तं न च' इत्याधुक्तेश्चासंगतत्वात् । तस्माद्विज्ञाने
५४७, व्यउ.१६० यास्तासां स्युः (याः स्युस्तासां) र्हतः श्वरोक्तमेव युक्तमिति दिक् ।
(र्थतः); व्यम.७१; विता.४५३, समु.१३६. बाल.२।१४५(पृ.२६१-२६२)। (२) मस्मृ.९।१३१; दा.८२ स्तु (अ); अप.२।११५,

Page #930

१४३८
व्यवहारकाण्डम् (१) यौतकशब्दः पृथग्भावेन च स्त्रीधने । तत्र (६) पितृकुललब्धं चाऽप्रत्ता एव दुहितरः।। हि तस्या एव केवलायाः स्वाम्यम् । अन्ये तु सौदा
उ.२११४२ यिकमेव न संबन्धस्त्रीधनम् । तत्र हि तस्याः स्वातन्त्र्यम् । (७) अन्यत्किञ्चिन्मातृकं ऋक्थं अप्रत्तानामेव न पुनः 'सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यमिष्यते।' इतरे तु सर्वासा सहोदरप्रजानां भवतीत्याह स एव-'मातुस्तु' भक्तभूषाधुपयोगिनः आन्वाहिकाद्भर्तुदत्ताद्धनादुपयुक्त- इति । यौतक समानोपवेशनप्रत्यासन्नयोर्वधूवरयोर्विवा. शेषमेव । युवत्या स्वीकृतं यौतकमाहुः । कुमारीग्रहणाद् हादौ येनकेन चित्समर्पितं तद्धवरयोर्देयम् । 'युतयोर्योतकं या नास्ति कुमारी तस्या नास्ति । एवकारस्य च मतम्' इति निघण्टुकारैरुक्तत्वात् । अन्योन्यार्चितयोप्रसिद्धानुवादकत्वात्प्रकरणबाधकत्वम्। अतश्च पुत्रिका- र्वधवरयोर्यद्देयं तद्धनं युतयोरिति यौतकमिति व्युत्पत्त्या विषयमपि यौतकम् । एवं च गौतमः-'स्त्रीधनं तदपत्या- यौतकधनमित्यर्थः । देवस्वामी तु पितृगहालब्धं भर्तृनाम्' इत्युक्त्वाऽऽह 'दुहितणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां गृहालब्धापेक्षया पृथग्धनतया यौतकं मातृधनं नेत्याह । चे'ति । तत्राप्रतिष्ठिता या ऊढा अनपत्या निर्धना तच्चिन्त्यम् । पक्षद्वयस्यापि कल्पनामात्रत्वात् । कुमाभर्तगृहे यामिः प्रतिष्ठा न लब्धा ।
मेधा. रीणामनेकत्वे 'समं स्यादश्रुतत्वादिति न्यायेन यौतक(२) यौतकं परिणयनलब्ध, यु मिश्रण इति धातोर्युत विभागः कार्यः । भागविशेषास्मृतेः। . . स्मृच.२८५ .. इति पद मिश्रतावचन, मिश्रता च स्त्रीपुरुषयोरेकशरीरता (८) हलायुधस्तु यौतकं शाकसपाथ स्त्रियै दत्तं तया' विवाहाच्च तद्भवति 'अस्थि मिरस्थीनि मांसैमासानि त्वचा स्वकौशलेन विशेषितं, तत्र न भ्रातृणामूढानां च भागः, त्वचमिति श्रुतेः, अतो विवाहकाले लब्धं योतकम्। अनपत्यानां दुर्भगाणामूढानाञ्च सम एवांश इति । दा.८२
विर.५१७ (३) यौतकं पृथगधनम् ।
अप.२।११७ | (९) योतकाख्यं मातृधनमनूढानामभावे च दुहि(४) यौतकं विवाहकाले पित्रादिभिः स्त्रियै यद्दत्तं तृणां अप्रत्ताभिरेव दुहितभिग्राह्यं न पुत्रैः न च प्रत्तामिः। धनम् ।
___व्यक.१४८ | तथा च स एव-मातुस्तु यौतकमिति। रत्न.१६३ (५) यौतकं स्त्रीधनम् । कुमारीभागोऽपुत्रकन्याभागः (१०) यौतकपदं यु मिश्रणे इत्यस्मात् सिद्धं, मिश्रता सत्यपि पुत्र सत्यामपि पुत्रिकायां तत्पुत्रे च। दौहित्र इति च स्त्रीपुंसयोर्विवाहादभवति । 'यदेतत् हृदयं तव तददौहित्रः पुत्रिकापुत्रः। अपुत्रस्य मातामहस्य अखिलम् । स्तु हृदयं मम, यदिदं हृदयं मम तदस्तु हृदयं तवेति स तु ततः कुमारीभागाकर्म । एतेन पुत्रिकाविषयाद- मन्त्रलिङ्गात् ।
दात.१८६ न्यत्रापि मातुः स्त्रीधनं कुमारीणामेव, तस्मिन् संगृहीते (११) यौतकं तु कुमारीणामेव मातृधनम् । न पितृवित्तात् स्वस्वांशचतुर्थभागदानं तासां न कर्तव्यम् । पुत्राणां नापि प्रत्तदुहित गामित्याह मनुरेव-मातुस्त्विति । याज्ञवल्क्यस्मृतौ चतुर्थाशदानस्य भगिनीसंस्कारत्वेन भर्तृगृहलब्धात्पृथग्धनतया पितृगृहलब्धं मातृधनं यौतश्रवणात् तस्य च मातृयोतकेनैव सिद्धेरिति ग्राह्यम् । कम्। यौतकशब्दस्यामिश्रणमप्यर्थः । यु मिश्रणा
मवि. | मिश्रणयोरिति धातुपाठात् , युतसिद्धाविति प्रयोगाच्चेति व्यक.१४८; गौमि.२८।२०
.
उ.२।१४।२; स्मृच. | देवस्वाम्याह । तदसत्। . . मन | देवस्यास्यातदसत।
व्यप्र.५४८ २८५; विर.५१७; पमा.५५२; स्मृसा.६३ तकं (तुकं); | अन्वाधेयं च यदत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत् ।' रत्न.१६३; विचि.२२२ स्तु (श्च) तर्क (तुकं); व्यनि.; |
पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं भवेत्। स्मृचि.२९ (3) स्मृसावत् ; दात.१८६ विचिवत् चन्द्र.
* व्यम. व्याख्यानं 'जनन्यां संस्थितायां' इति मनुवचने ८५, वीमि.२।११७ दावत्, व्यप्र.५४८; व्यम.७१ यत्स्यात् (यस्मात्); विता.४५१ स्मृसावत् : ४५२ विचिव | (पृ.१४३५-६) द्रष्टव्यम् । बाल.२११३५ (पृ. २०७), २१४५ (पृ.२६१), सेत.५८ (१) मस्मृ.९।१९५; व्यक.१४८; भवि. साया विचिषत समु.१३६, विच.११२ विचिवत्.
(त्तायौ); स्मृच.२८४ इत्तं (वित्त); विर.५१६, रत्न.१६३;
मसावत् : ४५२ विचिव
(१) मस्म
द्वितं); विर.५१६; र

Page #931

दायभागः - स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
(१) अन्वाषेयं विवाहादुपरि भर्तृबन्धुभिर्दत्तं, पत्या प्रीतेन रतिकालादन्यदा तदुभयं स्त्रीधनत्वाभावेऽपि पत्यौ जीवति मृतायां अपत्यस्पैय । विशेषस्तु स्त्रीधनास्त्रीधनयोः । स्त्रीधने दानादिस्वाम्यं स्त्रिया न स्वन्यत्रेति । मवि.
(२) अन्वाधेयं विवाहादूर्ध्वं स्त्रिया भर्तृकुलात् पितृकुलाच लब्धम् । यदन्वाधेयं यथ प्रीतेन पत्यैव दत्तं तद्विविधं स्त्रीधनं धनस्वामिन्यां मृतायां अनन्तरक्षणवर्तिन्याः स्त्रीपुंसप्रजायाः स्वं भवेदित्यर्थः । एतदुक्तं भवति । सप्रज:स्त्रीधनं स्वामिमरणानन्तरक्षणजीवन शालित्वेऽपि न पत्युर्भवति किं तु तच्छाखिन्याः प्रजाया इति । एवं वास्मादिदमवगम्पते। धनस्थामिन ऊ घनागमे धनत्वामिमरणानन्तरक्षणजीवन कियैव धनग्रह णाधिकारितया धर्मशास्त्रप्रतिपादितधनस्य स्वत्वापत्ति कारणमिति । तेन यत्र यत्र धनस्वामिन ऊर्ध्वमेव धनाI गमनं अपुत्रस्वर्यातधनागमादौ तत्र तत्र ऋस्थग्राहिणः स्वत्वापची इदमेव कारणं कल्प्यम् प्रजाया इति । सामान्येनाभिधानात् । तत्र स्त्रीपुंसप्रजाया उक्तद्विविधऋक्थग्रहणाधिकारः समसमये जायते इति स्वत्वापत्तिरपि तदैव न पुनः पूर्व भगिनीनां तदभावे भ्रातृणां न भवतीति मन्तव्यम् । विभागोऽत्र भ्रातृभगिनीकर्तृको विज्ञेयः । x स्मृच. २८४ (२) विवाह भर्तृकुले पितृकुले वा स्त्रिया लब्धं भर्चा च प्रीतेन दत्तं यदव्यवादि पूर्वश्लोक उक्तं तद्भर्तरि जीवति मृतायाः स्त्रियाः सर्वधनं तदपत्यानां भवति ।
ममु.
(४) एतच्च वचनं वृत्तायां जीवत्यपि पत्यौ एवं - विधधनद्वये पतिसंबन्ध निराकरणार्थमारब्धमिति हलायुधः । विर. ५१६ (५) तर्हि स्त्रीधनापहारोऽपत्यानां प्राप्त इति चेन्न । अपत्यानां स्त्रीधनस्य वाचनिकत्वादित्याह -- अन्वाधेयमिति ।
मच.
xव्यप्र., नन्द स्मृचगतम् । व्यनि धेयं (देयं चैव यत् ( चैव तद् ); मच. मविवत् ; व्यप्र. ५४७; व्यम. ७०; विता. ४५० अन्वाधेयं ( श्रश्वा दिभिः); बाल. २१४५ [५.२६१, २६५२६८ च (तु) (पुनःपू.] समु. १३६ द नन्द मचिचद य. का. १८१
१४३९
भाच.
६) प्रजायाः दुहितृणाम्। (७) मिताटीका आयचेनोपद्विपसंग्रहो द्वितीबचेन तदन्यसर्व संग्रहोऽन्यथा न्यूनतापत्तेः ।
बा. २१४५ (५.२६२) धर्मविदो स्त्रीधनविभागः ब्रह्मदेवार्थगान्धर्वप्राजापत्येषु यद्धनम् । अप्रजायामतीतायां भर्तुरेव तदिष्यते ॥
(१) अस्याः स्यादतमिति पराचीनं पूर्वत्रानुषज्यते तेन विवाहेषु यद्धनं दत्तमिति संबन्वाद वैवाहिकचनमात्रप्रतीतेर्न वावद्धनविषयम् ।
*दा. ८८
(२) तत्र गान्धर्वविवाहोढाया धनस्य भर्तृगामितया विकल्प इति मन्तव्यम् । यतः स एवाऽऽह'यत्तस्यै स्यादनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु । अतीतायामप्रजलि मातापित्रोस्तदिष्यते ॥' अप. २१४५ (३) ब्राह्मादिनोढाया यद्धनं स्त्रीधनास्त्रीधनरूपं अप्रजायामनपत्यायां वृत्तायां भर्तुरेव प्रजायां तु सत्यां मवि (४) उक्तपञ्चविधविवाहेषु संस्कृताया भार्याया यद्धनं तत्तस्या दुहित्रादिपौत्रान्तधनहारिसंततेरभावे सति अतीतायां भर्तुरेवेष्यते न पुनभ्रत्रादीनां वन्धूनामित्यर्थः ।
प्रजाया एव ।
X स्मृच. २८६
(५) ब्राह्मादिषु पञ्चसु विवाहेषूक्तलक्षणेषु यत्स्त्रियाः पविधं धनं तदनपत्यायां मृतायां भर्तुरेव मन्वादिमि रिष्यते ।
+ ममु.
•
+ मच. ममुगतम् ।
* विर., दात, नन्द, भाच. दागतम् । x सवि स्मृचगतम् । (१) मस्मृ. ९ | १९६ नम् (द्वसु); दा. ८७; अप. २१४५ न (वेद) अप्रजायामतीतायां (अतीतायामजसि ) व्यक. १४९ अप्रजायामतीतायां (अतीतायामप्रजसि ); स्मृच. २८६ व्यकवत्; विर. ५१९ व्यकवत्; स्मृसा. ६४ व्यकवत्; पमा. ५५३; रत्न. १६३ द्धनम् (द्वसु ) शेषं व्यकवत्; विचि. २२३ व्यकवत् व्यनि; दात. १८६६ सवि. ३८५ व्यकवत् ; चन्द्र.८६ व्यकवत् वीमि २।१४५ व्यकवत् उत्त.; व्यप्र. ५५२; व्यउ. १५१ भर्तुरेव तदिष्यते (बान्धवास्तदवामुयुः); व्यम. ७२ व्यकवत्; विता. ४६२; बाल. २१४५ (१.२५२, २६३) मसूद सेतु. ५९६ समु. १२६ व्यकवत्; विच. ११४ व्यकवत्.

Page #932

१४४०
व्यवहारकाण्डम् । (६) भर्तृगामि न पुनर्मात्रादिगामीत्यर्थः ।
- अप्रजसापत्नमातृधनविभागः
xपमा.५५३ 'स्त्रियास्तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथंचन । (७) इति मनुवचनाद्गान्धर्व विवाहे भर्तपित्रोः समो ब्राह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा भवेत् ।। भाग इति ध्येयम् ।
वीमि.११४५ (१) तदभावे तदपत्यम् । यथाह मनु:--स्त्रिया(८) ब्राह्मादिविवाहोढाया धनमनपत्याया भर्तुर्भवति। स्त्विति । ब्राह्मणीग्रहणमुत्तमजात्युपलक्षणम् । अतश्चानतदभावे भर्तुः प्रत्यासन्नानाम् । स्वामिप्रत्यासत्तेर्भत्रैवान्त- पत्यवैश्याधनं क्षत्रिया कन्या गृह्वाति । मिता.२।१४५ राये भर्तृप्रत्यासत्तेरेव पुरस्करणीयत्वात् । व्यप्र.५५२ (२) अत्र पित्रा दत्तमिति विशेषणात् विवाहसम . (९) यस्य तु क्षत्रियादेर्गान्धर्वोऽपि धर्म्यस्तस्य तदू- यादन्यत्रापि यत् पितृदत्तं तत् कन्याया एवेत्येतदर्थ, ढाधनमपि भर्तुरेव । तथा च मनु:--अन्वाधेयमिति | ब्राह्मणीपदं चानुवादः । यद्वा ब्राह्मणीपदस्य चानर्थक्य(मस्मृ.९।१९५-१९६)।
व्यम.७२ | भयात् क्षत्रियादिस्त्रीणामनपत्यानां पितदत्तं धनं सपत्नी. (१०) भर्तीभावे भर्तुः संबन्धिभिः प्रत्यासन्नैः पत्नी- दुहिता ब्राह्मणीकन्या हरेत् न पुनरप्रजःस्त्रीधनं भर्तुरिदुहितरश्चेत्यादि भिराप्यते । भर्तुः पत्नी सपत्नी दुहिता ति वचनावकाश इति वचनार्थः। +दा.८३ सपत्नीकन्येति विज्ञानेश्वरः। भर्तरिति तृतीयाथै षष्ठीति (३) पित्रेत्युपलक्षणम् । कन्या सापत्नी, ब्राह्मणीति माधवः। - = विता.४६२ विशेषणोपरोधात् ।
अप.२।११७ । आसुरादिविवाहोढाऽप्रजस्त्रीधनविभागः
(४) पित्रा दत्तं, स्त्रियाः पित्रा, तद्ब्राह्मणीकन्या हरेत्, यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु। न तु भ्रातृणां विभागः। तदभावे, तस्याः स्त्रिया अप...अतीतायामप्रजसि मातापित्रोस्तदिष्यते ॥ त्यस्य । कन्येति दुहितृमात्रपरम् । एवं च ब्राह्मणपरिणीत.
(१) मातापित्रोर्न भर्तुः। . मवि. क्षत्रियाधनमपि तपितृदत्तं ब्राह्मणकन्याया एवेत्युक्तं - (२) यत्पुनः आसुरराक्षसपैशाचेषूक्तलक्षणेषु विवा- भवति ।
मवि. हेषु यस्त्रियाः षड्विधं धनमपि तदनपत्यायां मुतायां (५) क्वचित्तु भर्तृपितृभ्रात्रादिसद्भावेऽपि सपत्नीनां मातापित्रोरिष्यते।
+ममु. संतानविशेषस्य उपमातृधनभागित्वमाह मनु:-स्त्रिया। (३) द्वन्द्वे मातृशब्दस्य पूर्वनिपातेन मातुः प्राथम्यम- स्त्विति । पित्रा दत्तमिति वदन्- पूर्वोक्तधनहर्तृभर्तृपितृवगमितम् । कन्याधने च मातुरभावे पितुरधिकारश्रवणा- प्रभतिषु सत्स्वपीति दर्शयति । भर्तुविजातीयस्त्रीधनं दत्रापि तथैवौचित्यात् ।
• व्यप्र.५५२ | तत्संतानाभावे सति भर्तृसजातीयस्त्र्यन्तरतत्कन्या तत्सं. x शेषं स्मृचगतम् ।
ततिर्वा हरेदित्यर्थः । एवं च भर्तृसजातीयानेकस्त्रीषु * व्यउ, व्यप्रगतम् । = एतत्पराशरमाधवे नोपलभ्यते। शेषं पूर्वटीकासु गतम् ।
संतानशून्याया मृताया धनं स्त्र्यन्तरकन्या तत्संततिर्वा - + पमा. ममुगतम् ।
न हरेत् किं तु ब्राह्मादिषु भव । शेषेषु धनदातैवेत्यनु(१) मस्मृ.९।१९७ अतीतायामप्रजसि (अप्रजायामती- संधेयम् ।
स्मृच.२८७ तायां); दा.८७-८८ प्रजसि (प्रजायां); अप.२।१४५ त्वस्याः * पमा., सवि., व्यप्र., व्यउ. मितागतम् । (न्तस्यै); व्यक.१४९; विर.५१९; स्मृसा.६४; पमा.५५३ + दात. दागतम् । मस्मृवतः दीक.४६ यत्त्व (यत्त); रत्न.१६४ वस्याः (त्त्वस्यै); (१) मस्मृ.९।१९८ क., ग., घ.पुस्तकेषु, यास्तु (यां तु); विचि.२२३ दत्तं (किञ्चित्); स्मृचि.३० बृहस्पतिः, दात. मिता.२।१४५, दा.८३; अप.२।११७,१४४; व्यक.१४८ १८६ यत्व (यत्त) शेषं दावत् ; चन्द्र.८६, व्यप्र.५५२; स्मृच.२८७; विर.५१८, पमा.५५२; रत्न.१६३; मपा. व्यउ.१६२ यत्त्वस्याः (यत्पैन्यं) शेषं दावत्। व्यम.७२ ६६७-६६८ यास्तु (याश्च); दात.१८६, सवि.३८३; व्यप्र. रत्नवत् विता,४६२ अपवत् बाल.२।१४५ (प.२६३) मस्मृ- ५४९; व्यड.१६३ (=) यास्तु (याश्च) पित्रा (मात्रा); वत; सेतु.६० यत्त्व (यत्त); समु.१३६ त्वस्याः (स्वस्यै); व्यम.७१, विता.४५३, ४६४; सेतु.५७; समु.१३७; विच.११५ दावत्,
| विच.११७.

Page #933

दायभागः - स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४४१
(६) ब्राह्मणस्य नानाजातीयासु स्त्रीषु क्षत्रियादि । तृभ्य ऋते तदीय एवान्वय इति वर्णयन्ति । तत्त्वयुक्तम् । स्त्रियामनपत्यपतिकायां मृतायां, तस्याः पितृदत्तं धनं 'न जामये तान्वो रिक्थमारक' इति मन्त्रवर्णात् । पितृसजातिविजातिसापत्न्यकन्यापुत्रसद्भावेऽपि ब्राह्मणी साप- धनाभिप्रायं तदिति चेत् । न । 'यदी मातरो जनयन्त यी कन्या गृह्णीयात् । तदभावे तदपत्यस्य तद्धनं वह्निम्' इति मातृसंबन्धवचनात् । यदि मातरः स्त्रियं भवेत् । मम पुत्रं च जनयन्ति । वह्निर्वहनयोग्यः पुत्रः । तत्र पुत्र (७) यदा भर्ता स्वापत्यानि च न सन्ति, सपत्नाश्च एव दायादो न स्त्र्यपीत्यर्थः । अस्मादेव च वह्निनानाजातीयाः तद्दुहितरश्च सन्ति, तदा ब्राह्मणीकन्या वचनादुद्वाहासमर्थस्य क्लीवादेर्द्रव्याभावसिद्धिः । दुहितृपितृदत्तं मातृसपत्नीधनमर्हति, तदभावे तदपत्यं वेत्यर्थः । सद्भावेऽपि तर्हि पुत्राणामेवास्तु । न । 'मातुर्दुहितर' पित्रा दत्तमिति स्त्रीधनमात्रोपलक्षणमित्य सहायमेधातिथि इति स्मृतेः स्मृत्यन्तरान्मन्त्रवर्णानुसाराच्च दुहितृस्वरूरिति प्रकाशकारः 1 विर.५१८ पार्थतैवेत्यतस्तदभावे पुत्रगाम्येवेति स्थितम् ।
-
विश्व. २।१२१
(८) ब्राह्मणीकन्या तु सपत्नीमातुरपि धनं गृह्णीयादित्याह मनुः -- स्त्रियास्त्विति । वाकारश्चार्थे । तेन विभज्येति लभ्यते । ब्राह्मणीपदं समोत्तमजातिकन्योपलक्षकमिति केचित् । मानं तु तत्र चिन्त्यम् । व्यम. ७१ (९) तदपत्यं पुत्रः । कन्यापत्यमित्यन्ये । विता. ४५३ (१०) सापत्नपुत्रः हीनजातिस्तं प्रत्याह । स्त्रियाः क्षत्रियादिस्त्रियाः यद्वित्तं कथंचन विवाहे पित्रा दत्तं तनं ब्राह्मणकन्या या पूर्व ब्राह्मणी विवाहिता हरेत् गृह्णीयात् । वा पक्षान्तरम् । तस्या अपत्यस्य तद्धनं भवेत् । भाच.
याज्ञवल्क्यः मातृधनविभागः
- मातुर्दुहितरः शेषमृणात् ताभ्य ऋतेऽन्वयः ॥
(१) यथा च पितुः पुत्राः समांशतो धनभागिनः, तथैव मातुर्दुहितरः । किन्तु शेषमृणाद् विभजेरन् । न त्वधनाया अप्यृणं दद्युः । पुत्राणां तु मातृसंबन्धः किं नास्त्येव । न, नास्ति । किन्तु ताभ्यो दुहितृभ्य ऋते अभावे । अन्वयः पुत्रा इत्यर्थः । अन्ये तु ताभ्यो दुहि- (१) यास्मृ. २।११७; अपु २५६।४ न्वयः ( पैयेत् ); विश्व. २१२१६ मिता. २ ११७, २२१४५३ दा. २५,५८,८२३ अप; व्यक. १४८ णात् ताभ्य ( णादिभ्य); स्मृच. २८५; विर. ५१७; पमा. ४९४ : ४९९ द्वितीयपाद: : ५५०; मपा. ६६५; विचि. २२२; व्यनि. ताभ्य (ताभ्यां ) ऽन्वयः (स्वयम् ); स्मृचि. २९; नृप्र. ३६; सवि. ३६२; चन्द्र. ८६; मच. ९ २१८ वामि २।११७,१४३; व्यप्र. ५४८; व्यउ. १६०; व्यम. ७१; विता. ४४९; राकौ. ४४८; सेतु. ५९; समु.१३६; विच. ११३.
(२) मातापित्रोर्धनं सुता विभजेरन्नित्युक्तं तत्र मातृधनेऽपवादमाह - मातुरिति । मातुर्धनं दुहितरो विभजेरन् । ऋणाच्छेषं मातृकृतर्णापाकरणावशिष्टं अतश्चर्णसमं न्यूनं वा मातृधनं सुता विभजेरन्नित्यस्य विषयः । एतदुक्तं भवति - मातृकृतमृणं पुत्रैरेवापाकरणीयं न दुहितृभिः । ऋणावशिष्टं तु धनं दुहितरो गृह्णीयुरिति । युक्तं चैतत् । 'पुमान्पुंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः' इति स्त्र्यवयवानां दुहितृषु बाहुल्यात् स्त्रीधनं दुहितृगामि । पितृधनं पुत्रगामि पित्रवयवानां पुत्रेषु बाहुल्यादिति । तत्र च गौतमेन विशेषो दर्शित: - 'स्त्रीधनं दुहितॄणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च' इति । अस्यार्थः-प्रत्ताsप्रत्तासमवायेऽप्रत्तानामेव स्त्रीधनम् । प्रत्तासु चाप्रतिष्ठिताप्रतिष्ठितासमवायेऽप्रतिष्ठितानामेवेति । अप्रतिष्ठिता निर्धनाः । दुहित्रभावे मातृधनमृणावशिष्टं को गृह्णीयादित्यत आह-ताभ्य इति । ताभ्यो दुहितृभ्यो विना दुहितृणामभावे अन्वयः पुत्रादिगृह्णीयात् । एतच्च - 'विभजेरन्सुताः पित्रोरूर्ध्वम्' इत्यनेनैव सिद्धं स्पष्टार्थ - मुक्तम् । x मिता. (३) दुहितरइति पदं प्रथमान्तं ताभ्य इति पदं च पञ्चम्यन्तम् | अन्वयपदेन षष्ठयन्तान्वययोग्येन नान्वीयते, किन्तु व्यवहितमपि मातुरित्येव पदमन्वयि । +दा. ८४
x पमा, व्यनि, विता. मितागतम् । व्यवहारप्रकाशे मिता. व्याख्यानं, स्मृच. व्याख्यानं चाविरोधेनोपन्यस्तम् । व्यउ. प्रथमपादव्याख्यानं मितागतम् ।
+ एतद्वचनं (दा. ८२) यौतकद्रव्यविषयमित्युक्तम् ।

Page #934

१४४२
व्यवहारकाण्डम्
(४) मातुस्तु धनमृणापाकरणे कृते यदवशिष्टं यत्वादिति गौतमस्मृतेश्च । भ्रातृसद्भावे दुहितृणां मातुरतत्तस्या दुहितरो विभजेरंस्ताभ्य ऋते दुहितणामभावे लङ्कारादिकं भ्रातणामिच्छया यत्किचित् देयं तदेव तदन्वयो दुहित्रन्वयः । दुहितणां तदन्वयस्य वाऽ(चा)- ग्रहीतव्यं नान्यदिति प्रतिपादयन्तः। सवि.३६३ भावे पुत्रा एव मातृधनं विभजेरन् । गौतमस्तु(स्त्व?)- (१०) मातुर्धनं तदुहितरोऽपि भ्रातृभिः समं मात्रप्रत्तानामपि दहितणामप्रतिष्ठितानां मातृधनग्राहित्वमाह- निस्तरावशिष्टं चेत्तदा गृह्णीयुः, ऋणं पुत्रा एव दयः । 'स्त्रीधनं दुहितणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च' इति । एवं दुहितृभ्य ऋते दुहितॄणामभावेऽन्वयो दुहितपुत्रौ निजच सति प्रत्तासु प्रतिष्ठितासु दुहितृषु पुत्राणामपि मातृ- मातृलभ्यमंशं लभेयाताम् ।
वीमि. धनेऽधिकारो भवति ।
+अप. ___स्त्रीणां आधिवेदनिकं धनम् (५) अन्वयस्तत्पुत्रपौत्रादिः। व्यक.१४८
अंधिविन्नस्त्रियै दद्यादाधिवेदनिकं समम् । । (६) मातृकृतर्णापाकरणावशिष्टं मातृकं ऋक्थं मातु- न दत्तं स्त्रीधनं यस्यै दत्ते त्वध प्रकीर्तितम् ।। रूमप्रत्ता अप्रतिष्ठिता दुहितरो विभजेरन्नित्यर्थः । एवं- (१) यस्या उपरि परिणीतं, तस्यै यत् परिणयने भूतदुहित्रभावेऽप्याह स एव-ताभ्य ऋतेऽन्वयः' इति । द्रव्यं गतं तत्सम देयं, यदि पूर्व स्त्रीधनं न दत्तम् । एतदेव नारदः स्पष्टयति-'अभावे दुहितणां तु तद्भः अथ तु दत्तं, ततोऽध देयम् । एतच्चाधिवेदन निमित्तमन्वय एव च' इति । अप्रत्तदहित्रन्वयासंभवात् प्रत्त- न्तरेणाधिविनायां द्रष्टव्यम् । विश्व.२।१५२ दुहित्रन्वय इति पारिशेष्यादवगम्यते । स्त्रीगामिधनत्वा-। (२) आधिवेदनिकं स्त्रीधनमुक्तं तदाह-अधिविन्नस्त्रीरूपान्वय इति च गम्यते । प्रत्तदुहितणां स्त्रीरूपा- स्त्रियै इति । यस्या उपरि विवाहः साऽधिविन्ना, सा चासौ न्वयाभावे दौहित्राणां यथा स्यादिति सामान्येन तद- स्त्री चेत्यधिविन्नस्त्री तस्यै अधिविन्नस्त्रियै आधिवेदनिकन्वय इत्युक्तम् ।
+स्मृच.२८५-२८६ मधिवेदननिमित्तं धनं समं यावदधिवेदनार्थ व्ययीकृतं (७) ब्राह्मादिविवाहविषयमेतत् । ४ विर.५१७ तावद्दद्यात् । यस्यै भर्ना श्वशरेण वा स्त्रीधनं न दत्तम् । (८) अत्रादौ गृह्णीयाहुहिता ततस्तत्संततिरित्यय- दत्ते पुनः स्त्रीधने आधिवेदनिकद्रव्यस्याधैं दद्यात् ।
मपा.६६५
अर्धशब्दश्चात्र समविभागवचनो न भवति । अतश्च (९) एतच्च 'मातुर्दुहितरः शेषमिति वचनमन्यथा यावता तत्पूर्वदत्तमाधिवेदनिकसमं भवति तावद्देयव्याकुर्वन्ति भारुचिप्रभतयः-पुत्राभावे मातृधनं मित्यर्थः।
- +मिता. दुहितरो विभजेरन् । तदभावे स्वान्वयः पितृव्यादिः
* स्वमतं मितागतम् । गृह्णीयात्, 'दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुरिति स्मृतेः। ऊर्ध्व
+ मपा., व्यनि., सवि., ब्यम. मितागतम् । स्मृच. मिताधनस्वामिनः पुत्रिकादेरभाव इत्यर्थः । दायादाः
गतं अपगतं च। धनस्वामिपुत्रिकापितृव्यादयः। अत एवोक्तं संग्रहकारेण | (१) यास्मृ.२११४८; अपु.२५६।३५विश्व.२०१५२ 'पितृद्वाराऽऽगतं द्रव्यं मातृद्वाराऽऽगतं च यत् । कथितं | यस्यै (यस्या); मिता. दा.६७ दद्यादा (देयमा) यस्यै (यासां) दायशब्देन तद्विभागोऽधुनोच्यते ॥ इति । मातद्वाराऽऽ- कीर्तितम् (कल्पयेत् ); अप. दयादा (देयमा); स्मृच.२४५; विर. गतद्रव्यस्य दायशब्दवाच्यत्वात् दायाहत्वं पुत्राणामेव ।
५२३ अपवत; पमा.४८७ (दत्ते त्वधं प्रकल्पयेत् ) एतावदेव : न तु स्त्रीणां, 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदाया(दीः)
५०२ चतुर्थपादः, स्मरणम्; मपा.६७० कीर्तितम् (कल्पयेत्); दाः' इति श्रुतेः। 'स्त्रीणां दायविभागो नास्ति निरिन्द्रि
रत्न.१६१; विचि.२१६, व्यनि. वर्ष प्रकीर्तितम् (वर्थ
प्रकल्पयेत् ); नृप्र.३६ (दत्ते स्व(शहारिणी) एतावदेव; दात. के विश्वरूपोपन्यस्तान्यपक्षगतम् । विचि. अपगतं, विरगतं १६६ अपवत्; सवि.३७९ प्रथमपादः:३८६; वीमि.२११४८ च । चन्द्र. स्वमतमपगतम् , बालरूपमतं मितागतम् । दत्ते (दत्त): २।१४३ प्रथमपादः; व्यप्र.५४३-५४४ उत्तरार्ध : अपवद्भावः। शेषं अपगतम् ।
दावत् ; व्यउ.१५९; व्यम.४४ पमावत्: ६९व्यप्रवत् ;विता. * शेष मितागतम् ।
३०५ निकं (निके) शेषं व्यप्रवत् : ४४० यस्यै (यस्या);
मर्थः।

Page #935

दायभागः-स्त्रीधनं, साधनकल्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४१३ (३) तच्च समं, केनेत्यपेक्षिते प्रकृतत्वादधुना परि- ग्रहः । तद्यथा-'कार्याः पल्यः समांशिकाः' । 'माताणीतायै यद्दत्तं तेनेति गम्यते ।
+अप. | प्यंशं समं हरेत् । 'स्वस्मादंशाच्चतुर्भागम्'। 'मातुः परि विविधं स्त्रीधनम् णाह्य स्त्रियो विभजेरन्।
*अप. 'पितृमातृपतिभ्रातृदत्तमध्यग्न्युपागतम् ।
(५) मिताटीका-षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतमिति मनुआधिवेदनिकाद्यं च स्त्रीधनं परिकीर्तितम् ॥ । वचनबलान्मनुपरिगणितेष्वेव षटसु अश्वकर्णादिवत्स्त्री
(१) किं पुनः स्त्रीधनम् । उच्यते-पितृमातृसुतेति। धनशब्दो अयौगिक इति केचन वर्णयन्ति । तदसाधु । अध्यग्न्युपागतं विवाहकाले लब्धम् । आधिवेदनिकं वचनान्तरविरोधात् शिष्टाचारविरोधादलब्धात्मिकाया अधिविनायै पल्ल्यै प्रत्तम्। अधिवेदनार्थ वा। चशब्दात् रुढयोगस्य प्राबल्याच्च यौगिक एवेत्यनेनाभिप्रायेणाह। स्मृत्यन्तरोक्तमलङ्कारादि । एतत् स्त्रीधनमित्यवसेयम् । स्त्रीधनशब्दश्च यौगिक इति ।
सुबो. विश्व.२१४७ (६) स्त्रीधनं च पारिभाषिकमेव न सर्व, कार्यकाले (२) विभजेरन् सुताः पित्रोरित्यत्र स्त्रीपुंधनवि- एव संज्ञापरिभाषयोरुपयोगोऽन्यथा तद्वैयर्थ्यात् , विनिभागं संक्षेपेणाभिधाय पुरुषधनविभागो विस्तरेणाभि- गमनाविरहेण च सर्वत्र तयोरविशेषात् । चन्द्र.८६ हितः । इदानीं स्त्रीधनविभागं विस्तरेणाभिधास्यंस्तत्स्व. (७) एतत्सर्व स्त्रीधनं सौदायिक परिकीर्तितम् । आरूपं तावदाह-पितृमातृपतीति । पित्रा मात्रा पत्या | द्यपदेन भर्तमरणात्संक्रान्तस्य धनस्य संग्रहः । चकारेण भ्रात्रा च यद्दत्तं, यच्च विवाहकालेऽग्नावधिकृत्य मातु: | तत्परिगृहीतवसनालङ्कारादिसमुच्चयः। एवकारेण भत्रलादिभिर्दत्तं, आधिवेद निकं अधिवेदननिमित्तं 'अधि- साधारणस्वत्वस्य धनस्य व्यवच्छेदः। वीमि. विन्नस्त्रियै दद्यात्' इति वक्ष्यमाणम् । आद्यशब्देन (८) स्त्रीधनशब्दश्चायं यौगिकः स्त्रीस्वामिकं धनरिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमप्राप्तं एतत्स्त्रीधनं मन्वा- मिति । ननु च क्वचित् स्त्रीधनत्वनिषेधोऽनुपपन्न एवं दिभिरुक्तम् । स्त्रीधनशब्दश्च यौगिको न पारिभाषिकः । सति स्यात् । न हि स्त्रीस्वामिकत्वं तत्र निषेद्धं योगसंभवे परिभाषाया अयुक्तत्वात् । *मिता. शक्यते । बाधात् । यथाह कात्यायन:-'तत्र सोपधि
(३) यच्च द्वितीयस्त्रीविवाहार्थिना पूर्वस्त्रियै पारि- यद्दत्तं यच्च योगवशेन वा । पित्रा भ्रात्राऽथवा पत्या न तोषिकं धनं दत्तं तदाधिवेद निकं अधिकस्त्रीलाभार्थ- तत्स्त्रीधनमुच्यते॥ इति । उपधिरुत्सवादावेवेदमस्य दत्तं त्वात्तस्य ।
दा.७५ | त्वया धार्यमलङ्कारादि नान्यदेति नियमस्तत्पूर्वकं दत्तं (४) चशब्द आद्यर्थः । तेन च स्त्रीधनान्तरपरि- सोपधि । योगो वचनं दायादानां, कन्यायै दत्तमिदं
तद्धनं कथं विभाज्यमिति । शिल्पप्राप्तं सख्यादिभ्यः + शेष मितागतम् । वीमि. अपगतम् ।
प्रीत्या प्राप्तं तदपि न स्त्रीधनमित्यप्याह स एव* स्मृच., पमा., सवि., व्यउ. मितागतम् । सेतु.७८-७९ अपवत् ; विभ.५१ दावत् समु.१२२ मपा
'प्राप्तं शिल्पैस्तु यत्किंचित्प्रीत्या चैव यदन्यतः । वतः विच.५० यस्यै (यासाम्) शेषं अपवत्.
भर्तुः स्वाम्यं सदा तत्र शेषं तु स्त्रीधनं स्मृतम् ॥' इति । (१) यास्मृ.२।१४३; अपु.२५६।३६ कायं च (कं चैव); पारिभाषिकत्वे भ्रात्रादिदत्तत्त्वेन प्राप्तं स्त्रीधनत्वं प्रतिविश्व.२।१४७ पति (सुत) शेषं अपुवत; मिता. दा.७५ अपु- | षिध्यते । तेनैतस्माद्भिन्नमेव पित्रादिदत्तं शिल्पादिप्राप्तवत् : अप. विश्ववत् गौमि.२८।२२ पति (सुत); स्मृच.२८० भिन्नं वा स्त्रीधनमिति परिभाष्यते इति चेत् , उच्यते । प्रथमपादत्रयम् ; विर.५२३ काचं च (कं चापि); पमा.
चाप); पमा. | नात्र स्त्रीधनत्वनिषेधः। किन्तु तत्कार्यविभागादि निषेधः। ५४६, मपा.६७०, रत्न.१६१ प्रथमपादत्रयम्; व्यनि.
अत एवोत्तर श्लोके तत्र भत्र्तः स्वाम्य मित्युक्तम् । भर्खअपुवत् ; नृप्र.३८, सवि.३७९; चन्द्र.८७ विरवत्; वीमिः
स्तद्विनियोगे स्वातन्त्र्यं न स्त्रिया इत्यर्थः । प्रथम श्लोके ग्यप्र.५४१, व्यउ.१५९; व्यम.६८ विता.४४०; राको.
तु स्त्रीस्वत्वनिषेधोऽपि संभवति उपधियोगपदयोरुपा४५६ मातृपति (पतिसुत); सेतु.५१-५२ अपुवत् समु.१३४; विच,१०७ काचं च (कं नाम).
___ * शेषं मितागतम् ।

Page #936

१४४४
व्यवहारकाण्डम्
दानात् । तादृशदाने च स्वत्वाभावस्य प्रसिद्धत्वात् । धेयमन्वयभोग्यतया दत्तम् । एतच्चानपत्यायां मृतायां 'योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् । यत्र चाप्युपधिं बान्धवाः सोदर्यभ्रातरो गृह्णीयुः । तथा च गौतमःपश्येत्तत्सर्वे विनिवर्त्तयेत् ॥' (मस्मृ.८।१६५) इति मनु- भगिनीशुल्कं सोदर्याणामूर्ध्व मातुरिति । अस्माच्चोर्ध्ववचनात्। 'भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः। मेव मातुरयमाचार्योक्तकल्पः। विश्व.२।१२९ यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥' (मस्मृ. (२) किं च । बन्धुभिः कन्याया मातृबन्धुभिः पितृ८१४१६) इत्यपि वचनं भार्याविषये शिल्पादिप्राप्तपर- बन्धुभिश्च यद्दत्तं शुल्क यद्गृहीत्वा कन्या दीयते । अन्वामेव । एकमूलकल्पनालाघवात् । शव्यप्र.५४२-५४३ धेयकं परिणयनादनु पश्चादाहितं दत्तम् । उक्तं च
(९) मिताटीका-अग्नावधिकृत्येति । अग्निसनिधा- कात्यायनेन-'विवाहात्परतो यच्च लब्धं भर्तृकुलात्स्त्रिया। वित्यर्थः । एतेन विवाहकाले कन्यादानकालेऽग्निसंनिधौ अन्वाधेयं तु तद्रव्यं लब्धं पितृकुलात्तथा ॥ इति । स्त्रीधनं होमकाले चेति कातीयव्याख्यानं कस्यचिदपास्तम् । किं परिकीर्तितमिति गतेन संबन्धः। एवं स्त्रीधनमुक्तं तद्विचास्य तथात्वे पुरुषधनशब्दे स्त्रीपुरुषधनशब्दे मातृधन- भागमाह--अतीतायां इति । तत्पूर्वोक्तं स्त्रीधनमप्रजसि शब्दे पितृधनशब्देऽपि तथा वक्तव्यत्वापत्तेः। तद्वदत्रापि अनपत्यायां दुहितृदौहित्रीदौहित्रपुत्रपौत्ररहितायां स्त्रियानिर्वाहाच्च । सौदायिकं धनं प्राप्येत्यनेन योगस्यैव बोध- मतीतायां बान्धवा भादयो वक्ष्यमाणा गृह्णन्ति । नाच्च । न चैवं पुरुषधनादिवदेतस्याप्यकथनमेवोचित-..
. मिता. मिति वाच्यम् । तस्या अस्वातन्त्र्येणार्जवाद्यनधिकारा- (३) यत् पुनः परिणयानन्तरं पितृमातृभर्तकलात् द्धनाभावेन मातृधनं दुहितृगामीत्यस्यासंगतिनिरासाय स्त्रिया लब्धं धनं तद्भातृणामेव । तदाह याज्ञवल्क्यःमनूक्तस्त्रीधनषट्त्वस्य न्यूनतानिरासे तात्पर्यमिति सूचयितु बन्धुदत्तमिति । बन्धुदत्तमिति मातापितुभ्यां यद्दत्तं, अत मूलकृतादिभिर्बहुभिर्मुनिमिर्बहूनि तान्युक्तानीति दिक् । एव तत्पुत्राश्च भ्रातरो बान्धवाः। तदाह वृद्धकात्या
बाल. यनः-- 'पितृभ्यां चैव यद्दत्तं दुहितुः स्थावरं अप्रजस्त्रीधनविभागः
धनम् । अप्रजायामतीतायां भ्रातगामि तु सर्वदा ॥' बन्धुदत्तं तथा शुल्कमन्वाधेयकमेव च।
अप्रजस्त्वमात्र निमित्तत्वेन भ्रातुरधिकारावगतेः। सर्वदा. अप्रजायामतीतायां बान्धवास्तदवाप्नुयुः ।। पदेन ब्राह्मादिपैशाचान्तविवाहिताया अप्रजसो धनं
(१) अत्र प्रविभागः-बन्धुदत्तमिति । पित्रादि- भ्रातृगाम्येव भवतीति विश्वरूपोक्तमादरणीयम् । स्थावरदत्तं बन्धुदत्तम् । आधिवेदनिकादि शुल्कम् । अन्वा
पदाद्दण्डापूपन्यायादेवापरस्य धनस्य सिद्धिः। बन्धु*शेषं मितागतम् । अस्य व्याख्यानस्य 'यत्र सोपधिकं'
दत्तपदेन कन्यादशायां यत् पितृभ्यां दत्तं तदुच्यते । इति कात्यायनवचनस्थस्मृचवद्भावः।
विवाहात्. परतो लब्धधनस्यान्वाधेयपदेनोपात्तत्वात् ' (१) यास्मृ.२११४४; अपु.२५६।३१; विश्व.२११४८;
विवाहकालीने च भर्तुः पित्रोर्वाधिकारात् । अन्वाधेमिता, अप्रजायामतीतायां (अतीतायामप्रजसि); दा.९२; यमाह कात्यायन:-'विवाहात्परतो यत्तु लब्धं भर्तकुलात् अप.; व्यक.१४९, गौमि.२८।२३; विर.५२०; पमा, | स्त्रिया । अन्वाधेयं तदुक्तं तु लब्धं बन्धुकुलात्तथा ॥' ५४७, रत्न.१६४ मितावत् , उत्त. मपा.६७० पू.: ६६५ भर्सकुलात् श्वशुरादेः, बन्धुकुलात् पितृमातृकुलात् । (अतीतायामप्रजसि बान्धवस्तदवाप्नुयात् ) उत्त, व्यनि. तथा | तथापरमाह-'ऊर्ध्व लब्धं तु यत् किंचित् संस्कारात् (तदा) धे (दे); नृप्र.३८; सवि.३७९ पू. : ३८४ मितावत् ,
प्रीतितः स्त्रिया । भत्र्तः सकाशात् पित्रोर्वा अन्वाधेयं तु उत्त.; चन्द्र.८६ वास्त...युः (वस्तदवाप्नुयात्); वीमि.;
तभृगुः॥ शुल्कमाह-'गृहोपस्करवाह्यानां दोह्याभरणव्यप्र.५५१ मितावत्, पू.; व्यउ.१५९ पू.:१६१ मितावत् , उत्त.; ब्यम.७२ मितावत्, उत्त.; विता.४४० पू.: ४५४ * पमा., मपा, सवि,, व्यप्र., व्यउ., व्यम. मितावमितावत्, उत्त. सेतु.६० अप्रजायामतीतायां (अतीतायाम- द्भाव: । अपराकै वाक्याथों मितावत्, वाक्यार्थगतं अनपत्यपदं प्रजायां); समु.१३५पू.:१३६ मितावत् , उत्त.; विच.११४. । न व्याख्यातम् विवादताण्डवे मितामतं दामतं च संगृहीतम् ।

Page #937

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
कर्मिणाम् । मूल्यं लब्धन्तु यत् किंचित् शुल्कं तत् परि- (७) मिताटीका-मात्रिति । स्वसमानत्वादात्मबन्धूकीर्तितम् ॥' गृहादिकर्मिभिः शिल्पिभिस्तत्कर्मकरणाय | नामग्रहणम् । यदिति । तथा चार्षासुरादिविवाहविषयभादिप्रेरणार्थ स्त्रियै यदुत्कोचदानं तत् शुल्कं तदेव मिदम्। दुहित्रिति । एतत्पञ्चकरहितायामित्यर्थः । बाल, मूल्यं प्रवृत्त्यर्थत्वात् । व्यासोक्तं वा यथा-'यदा | स्त्रीधनविभागः । धर्मविवाहोढाऽन्यविवाहोढाऽअजस्त्रीधननेतुं भर्तगृहे शुल्कं तत् परिकीर्तितम् ॥' भर्तगृहगम
. ...विभागः। .
.' नार्थमुत्कोचादि यद्दत्तं तच्च ब्राह्मादिष्वविशिष्टं तदेव.
| अप्रजस्त्रीधनं भर्तुर्ब्राह्मादिषु चतुर्वपि। मादिकमप्रजःस्त्रीधनं भ्रातरो गह्णीयुः। न पुनरासुरादिषु
दुहितॄणां प्रसूता चेच्छेषेषु पितृगामि तत् ।। विवाहेषु यत् कन्याभ्यः शुल्कदानं तदभिप्रायं आसुर
(१) शुल्कादिव्यतिरेकेण तु.--अप्रजस्त्रीधन मिति । मात्रगोचरत्वात् तच्छुल्कस्य । यथोक्तं याज्ञवल्क्येन
ब्राह्मादिविवाहचतुष्टये यत् स्त्रीधनं तदप्रसूतायां भर्तुः । 'आसुरो द्रविणादानाद्गान्धर्वः समयान्मिथः । राक्षसो
प्रसूता चेदुहितृणामेव ।
विश्व.२।१४९ युद्धहरणात् पैशाचः कन्यकाछलात् ॥' (यास्मृ.
(२) सामान्येन बान्धवा धनग्रहणाधिकारिणो १।६१)। अतो राक्षसादौ शुल्काभावात् शुस्कसाह
दर्शिताः । इदानीं विवाहभेदेनाधिकारिभेदमाह-अप्रजचर्येणासुरादिष्वेवं यद्धनं तन्मात्रस्य भ्रातृगामित्वामि
स्त्रीधनमिति । अप्रजस्त्रियाः पूर्वोक्तायाः ब्राह्मदैवार्षधानं हेयम् । तथा तस्य स्त्रीधनत्वाभावाच्च पित्रादि
प्राजापत्येषु चतुषु विवाहेषु भार्यात्वं प्राप्ताया अतीतायाः गृहीतधनस्य च शुल्कत्वेन कीर्तनात् । तथा मनु:-'न
पूर्वोक्तं धनं प्रथमं भर्तुर्भवति । तदभावे तत्प्रत्यासन्नानां कन्यायाः पिता विद्वान् गह्णीयाच्छुल्कमण्वपि । गृह्णन्
सपिण्डानां भवति । शेषेष्वासुरगान्धर्वराक्षसपैशाचेषु हि शुल्कं लोभेन स्यान्नरोऽपत्यविक्रयी ॥' पितेत्युपलक्षणं,
विवाहेषु तदप्रजस्त्रीधनं पितृगामि । माता च पिता च
पितरौ तौ गच्छतीति पितगामि । एकशेषनिर्दिष्टाया तेन भ्रात्रादिरपि धनं गहन् शुल्कग्राही तेन पित्रादिगृहीतमेव परं शुल्कं भवतीत्युक्तम् । अतो यदुक्तं आ
अपि मातुः प्रथमं धनग्रहणं पूर्वमेवोक्तम् । तदभावे सुर एव शुल्करूपस्त्रीधनसंभवात् तदेकवाक्योपात्तयो- ।
तत्प्रत्यासन्नानां धनग्रहणम् । सर्वेष्वेव विवाहेषु प्रसूताबन्धुदत्तान्वाधेययोरप्यासुरविवाहगोचरयोरेव भ्रातुरधि
पत्यवती चेदुहितृणां तद्धनं भवति । अत्र दुहितुशब्देन कार' इति निरस्तम् । किन्तूक्तशुल्करूपस्त्रीधनस्य सर्व
दुहितृदुहितर उच्यन्ते । साक्षादुहितृणां 'मातुर्दुहितरः विवाहेष्वेव संभवात् सर्वत्रैव भ्रात्रधिकारो वाक्यात्
शेषम्' इत्यत्रोक्तत्वात् । अतश्च मातृधनं मातरि वृत्तायां विशेषानवगमात् । तथा गौतमवचनमपि कात्यायन
प्रथमं दुहितरो गृहन्ति । तत्र चोढानूढासमवायेs वचनसमानार्थम् ।
*दा.९२-९५
नूदैव गृह्णाति । तदभावे च परिणीता । तत्रापि प्रति (४) येन यद्दत्तं स तदवाप्नुयादिति । सत्यां तु
ष्ठिताऽप्रतिष्ठितासमवायेऽप्रतिष्ठिता गृह्णाति । तदभावे प्रजायां सैव गृह्णीयादिति।
प्रतिष्ठिता। यथाह गौतमः---'स्त्रीधनं दुहितृणामप्रत्ता
गौमि.२८।२३ (५) शुल्कं, यद्गृहीत्वा कन्या दीयते तदिह विव
नामप्रतिष्ठितानां च' इति । तत्र चशब्दात्प्रतिष्ठितानां क्षितम् । अन्वाधेयकं स्त्रीधनलक्षणम् । बान्धवाः
* दा.,बाल. व्याख्यानं 'जनन्यां संस्थितायां' इति मनुवचने सोदराः । इदमप्यासुरादिविवाहविषयम् । +विर.५२०
(पृ.१४३५-६) द्रष्टव्यम् । दात. दागतम् । व्यनि. दावद्वाक्यार्थः। (६) अप्रजायां विद्यमानदुहितृपुत्रान्यतरकभिन्ना
(१) यास्मृ.२।१४५, अपु.२५६।३२ मा (हया);
विश्व.२॥१४९; मिता.; दा.८६ प्रज (प्रजा) : ८९ प्रज (१)यामतीतायाम् ।
xवीमि.
(प्रजा) प.; अप.; स्मृच.२८६ प्रज (प्रजः) पू: पमा.
५५० तृतीयपादः; मपा.६६५, रत्न.१६४; दात.१८६ विश्ववद्भावः । व्यनि. दायभागवद्वाक्यार्थः ।
प्रथमपादः, सवि.३८२, वीमिः; व्यप्र.५५२ स्मृचवत् + दावद्भावः । चन्द्र. विरवद्भावः ।
व्यउ.१६१; व्यम,७२ स्मृचवत् विता.४६२ भर्तुः (भर्ता); x मितावद्भावः ।
सेतु.५७ पू., मनुः; समु.१३६.

Page #938

च । अप्रतिष्ठिता अनपत्या निर्धना वा । एतच्च शुल्क- | भावे विभागक्रममाह याज्ञवल्क्य:--'अतीतायामप्रजसि व्यतिरेकेण । शुल्कं तु सोदर्याणामेव । 'भगिनीशुल्कं | बान्धवाः तदवाप्नुयुः' इति । सोदर्याणामूर्ध्व मातुः' इति गौतमवचनात् । सर्वासां । अत्र स्त्रीधनस्य दुहित्रा दिसंबन्धः प्रत्यासत्तिदुहितुणामभावे दुहितूदुहितरो गृह्णन्ति । 'दुहितणां तारतम्यन्यायनिबन्धनो न वाचनिकः, प्रत्यासत्तिप्रसूता चेत्' इत्यस्माद्वचनात् । तासां भिन्नमातृकाणां तारतम्यं च 'पुमान् पुंसोऽधिके शुक्ले स्त्री भवत्यविषमाणां समवाये मातृद्वारेण भागकल्पना । 'प्रति- धिके स्त्रियाः' इति विज्ञानेश्वरेण प्रतिपादितमित्युक्तं मातृतो वा स्ववर्गेण भागविशेषः' इति गौतमस्मरणात् । प्राक् । अत्र विवदन्ते वृद्धाः स्त्रीधनं दायशब्ददुहितृदौहित्रीणां समवाये दौहित्रीणां किंचिदेव दातव्यम् । वाच्यं न वेति । तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रियाः अदायादी' दौहित्रीणामप्यभावे दौहित्रा धनहारिणः । दौहित्राणाम- इति श्रुतेः स्त्रीणां दायानहत्वात् । स्त्रीधनविभागः न भावे पुत्रा गृह्णन्ति । 'ताभ्य ऋतेऽन्वय' इत्युक्तत्वात् । दायधनविभागः किन्तु तद्धनविभाग इति व्यवहारः। यअनपत्यहीनजातिस्त्रीधनं तु भिन्नोदराप्युत्तमजातीय- तूक्तं संग्रहकारेण-'पितृद्वाराऽऽगतं द्रव्यं मातृद्वाराऽऽसपत्नीदुहिता गृह्णाति । तदभावे तदपत्यम् । पुत्राणाम- गतं च यत् । कथितं दायशब्देन तद्विभागोऽधुनोच्यते॥' भावे पौत्राः पितामहीधनहारिणः । 'रिक्थमाज ऋणं
इति । तत्तु यथा पितृद्वाराऽऽगतं द्रव्यं दायशब्देन कथितं प्रतिकुर्युः' इति गौतमस्मरणात् । 'पुत्रपौत्रै ऋणं दायशब्दवाच्यं तद्वन्मातृद्वाराऽऽगतमपि दायशब्दवाच्य देयम् इति पौत्राणामपि पितामघृणापाकरणेऽधिका- | म् । अतश्चैकशब्दस्यार्थद्वयानीकारे शक्तिगौरवं स्यादिति रात् । पौत्राणामप्यभावे पूर्वोक्ता भर्नादयो बान्धवा अन्यत्र वृत्त्यन्तरं स्वीकार्यम् । अतः स्वमातुद्वाराऽऽगतं द्रधनहारिणः ।
xमिता. व्यं दीयते ददातीति वा व्युत्पत्त्या गौणवृत्त्या दायशब्दार्थ (३) प्रसूताऽपत्यवती चेदुहितृणामेव । एतच्च इत्याहुः भारुच्यपरार्कसोमेश्वराचार्यप्रभृतयः । विज्ञानेसर्वविवाह विषयम् । पुत्रसद्भावेऽपि दुहितृगामि मातृ. श्वरासहायमेधातिथिप्रभृतयस्तु 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया' धनमित्येतदर्थमिदमिति । अतो मातुर्दहितर इत्यनेम इति श्रुतनिरिन्द्रियश्रवणमत्यन्तनिरिन्द्रियविषयं . न गतार्थम् । न हि तत्राधिकारक्रम उक्तः। +अप. भवति । अपि त्वल्पेन्द्रियपरम् । 'पुमान् पुंसोऽधिके शुक्ले
(४) अपिशब्दाद्गान्धर्वेऽपि। स्मृच.२८६ स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः' इत्यत्र अधिकताल्पत्वप्रतीतेः।
(५) पुत्राणामभावे पौत्राः पितामहीधनहारिण इति न केवलमत्यन्तनिरिन्द्रियत्वं स्त्रीणामिति दायाहत्वं स्त्रीणावचोभङ्ग्याऽऽह गौतमः-'ऋणप्रदातारश्च रिक्थभाजः मप्यस्ति । किं तु पितृपुत्रविभागे पुत्राणां प्राधान्यात्तत्रैव ऋणं प्रतिकर्यः' इति । 'पुत्रपौत्रैः ऋणं देयमिति पौत्राणा- स्त्रीणां दायानहत्वाद्यत्किंचित्प्रीतिदानार्हत्वं स्त्रीणामप्यमपि पितामणापाकरणे अधिकारात् । नन्वेवं 'माता- स्तीत्येवंपरा श्रुतिः । अत एव संग्रहकारवचनं-'पितृमह्यां वृत्तायां तदौर्ध्वदेहि के दौहित्रस्यैवाधिकारात् पुत्र- द्वाराऽऽगतं द्रव्यं मातद्वाराऽऽगतं चे'त्युभयं दायशब्दपौत्रद्रव्यसमुदायेनैव और्वदेहिकक्रियां कुर्यः' इति विष्णु- वाच्यमिति स्वरसोऽर्थः संपद्यत इति । गतमपि स्पष्टार्थ वचनविरोधः स्यादिति चेन्मैवम् । षोडशश्राद्धेष्वेव पुत्र- पुनरुक्तम् ।
xसवि.३८६-३८७ पौत्रधनसंसर्गः, तत्प्रेतत्व निवृत्तेरुभयाकाक्षितत्वादिति (६) अपिशब्दाद्विवाहाभावेऽपि तद्धनं पितृगामि । भारुचिना विषयव्यवस्थायाः कृतत्वात्। पौत्राणामप्य- यदि तु प्रत्ता भवति पुत्रदुहितृविहीना च तदा दुहित.
णां च तद्धनं स्वं भवति । तदभावे च दौहित्रः प्रागx मपा. मितागतम् । पमा. मितावद्भावः, 'ब्राह्मदैवार्ष
न्वयपदेनाभिहितो धनभाक् । प्रालिखितमनुवचनेन गान्धर्व' 'यत्त्वस्याः स्याद्धनं' इति मनुवचनयोरपि ब्याख्यानं
दुहितृसत्त्वेऽपि दौहित्राणां किंचिदंशबोधनात् । +वीमि. मिताक्षरानुसारि । विता. दायभागमतमुपन्यस्तं, व्याख्यानं मितागतम् ।
x वाक्यार्थः विवरणं च मितागतम् + मितावद्भावः ।
+ शेषं मितागतम् ।

Page #939

दायभाग:-खीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४४७
(७) चतुर्यु ब्राह्मदैवार्षप्राजापत्येषु । अपिशब्दात् । कृतं चोपक्षयं परिशोध्य ।
विश्व.२।१५० गान्धर्वपरिग्रहः । यद्वा अतद्गुणसंविज्ञानबहब्रीहिणा (२) स्त्रीधनप्रसङ्गेन वाग्दत्ताविषयं किंचिदाह-. ब्राह्मभिन्नदैवार्षप्राजापत्यगान्धर्वाश्चत्वारः। व्यप्र.५५२ | दत्त्वा इति । कन्यां वाचा दत्त्वाऽपहरन्द्रव्यानुबन्धाद्यनु
तदपेशलम् । पूर्ववचने अप्रजःस्त्रीधनं बान्धवा गृह्णी- सारेण राज्ञा दण्डनीयः। एतच्चापहारकारणाभावे। सति तु युरिति सामान्यत उक्ते कीदृश्या अप्रजस: के बान्धवा |
कारणे 'दत्तामपि हरेत्कन्यां श्रेयांश्चेद्वर आव्रजेत्' इत्यपगृह्णीयुरित्येवाकाङ्क्षोदयाद् ब्राह्मादिपदानां तद्विशेषणत्व हाराभ्यनुज्ञानान्न दण्डयः। यच्च वाग्दाननिमित्तं वरेण स्यौचित्यात् । यच्च वर्तमानभूतसंबन्धकृतं विनिगमकमुक्तं
स्वसंबन्धिनां कन्यासंबन्धिनां वोपचारार्थ धनं व्ययीकृतं तदपि तुच्छम् । विभागकालेऽतीतत्वस्योभयत्राविशेषात् ।
तत्सर्व सोदयं सवृद्धिकं कन्यादाता वराय दद्यात् । अथ धनलाभकाले वर्तमानत्वस्य चाप्रयोजकत्वात् । विवाह
कथंचिद्वाग्दत्ता संस्कारात्प्राङ् म्रियते तदा किं कर्तव्यजन्यभार्यात्वसंबन्धस्यान्तरङ्गत्वाच्च । व्यप्र.५५३
मित्यत आह-मृतायामिति । यदि वाग्दत्ता मृता यत्पूर्व(८) भर्तुरभाव तत्कुले तस्याः प्रत्यासन्नो लभते ।
मगुलीयकादि शुल्कं वरेण दत्तं तद्बर आददीत । परिपित्रभावे च पितृकुले तस्याः प्रत्यासन्नः । 'अनन्तरः शोध्योभयव्ययम् । उभयोरात्मनः कन्यादातुश्च यो व्ययस्तं सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेदिति (मस्मृ.९।१८७)।
परिशोध्य विगणय्यावशिष्टमाददीत । यत्तु कन्यायै मातामनुना मृतनिरूपिताया एव प्रत्यासत्तेर्धनाधिकारिताव
महादिभिर्दत्तं शिरोभूषणादिकं वा क्रमायातं तत्सहोदरा च्छेदकत्वेनाभिधानात् । यत्तु मिताक्षरायां (मिता.२।।
| भ्रातरो गृह्णीयुः । 'रिक्थं मृतायाः कन्याया गृह्णीयुः १४५) 'भभावे तत्प्रत्यासन्नानां सपिण्डानां पित्रभाव च
सोदरास्तदभावे मातुस्तदभावे पितुः' इति बौधायनतत्प्रत्यासन्नानां सपिण्डानामिति तत्रापि तेनास्याः प्रत्या
स्मरणात् ।
+मिता. सन्नास्तत्प्रत्यासन्नास्तद्वारा तत्कुले प्रत्यासन्ना इतियाव
(३) वाचा वराय क्लैब्यादिदोषरहिताय कन्यां दत्त्वा दित्येव व्याख्येयम् । ब्राह्मादिषु चतुर्ध्वपीति विप्रपरम् ।
अन्यस्य श्रेयसो वरस्य लाभे यस्तस्माद्धरति न ददाति, तेषामेव तं प्रति धर्म्यत्वात् । यस्य तु क्षत्रियादेर्गान्धर्वो
स राज्ञा दण्डयः। यावतो धनस्य वरेण व्ययः कृतऽपि धर्म्यस्तस्य तढाधनमपि भर्तुरेव । व्यम.७२
स्तावत्सवृद्धिकं धनं वराय च दद्यात् । राज्ञा दाप्य
इत्यर्थः । तथा प्राग्विवाहात्कन्यायां मृतायां च धनं शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः
विवाह निमित्तं कन्यापित्रे वरेण दत्तं तेन कन्यापितु. दत्त्वा कन्यां हरन्दण्डयो व्ययं दद्याच्च सोदयम्।
वरस्य च विवाह निमित्तं धनव्ययं परिशोध्य शेषं वर मृतायां दत्तमादद्यात्परिशोध्योभयव्ययम् ॥
आददीत ।
अप. (१) आसुरादि विवाहप्रसङ्गादिदमुच्यते । भर्ततो
आपदि गृहीतं स्त्रीधनं भर्ता न प्रतिदद्यात् धनमादाय ततः-दत्त्वा इति । कन्यां दत्त्वा हरन् राज्ञा दुर्भिक्षे धर्मकार्ये च व्याधौ संप्रतिरोधके । दण्डयः । भत्रे च सवृद्धिकं व्ययं दाप्यः । मृतायां तु गृहीतं स्त्रीधनं भर्ता न स्त्रियै दातुमर्हति ॥ भर्ना यद्दत्तं, तत् प्रत्यादद्यात् । आत्मनिमित्तं पितृ
+ विर. मितागतं अपगतं च । पमा., मपा., सवि. (१) यास्मृ.२११४६; अपु.२५६।३३, विश्व.२।१५० मितागतम् । दद्याच्च (दाप्यश्च); मिता.; अप. च्च सो (सहो); व्यक. (१) यास्मृ.२११४४, अपु.२५६।३४ विश्व.२११५१; १४५ न्दण्डयो (न्दाप्यो) च्च (त्तु) दत्त (सर्व); स्मृच.२८७ | मिता.२।३२ धर्म (व्याधि) न स्त्रिय (नाकामो) : २१४४ तृतीयपादः; विर.५२१ दत्त (सर्व); पमा.५५४ उत्त.; | दा.७७, अप.; व्यक.१४८; स्मृच.२८३, विर.५१३; मपा.६६८ रन.१६४ उत्त.; दवि.१८६ पू., सवि. पमा.५५५; मपा.६६९-६७०, रत्न.१६२, विचि.२२० ३८५ तृतीयपादः; वीमि.; व्यउ.१६३ उत्त.; ब्यम.७२ | भर्ता (भा); व्यनि. खियै (कामो); स्मृचि.३० च (तु); उत्त, विता.४६४ व्ययम् (दयम्) उत्त. राको.४५९ पू., नृप्र.३८; दात.१८५ च (वा) न स्त्रिय (नाकामो) सवि. समु.११९.
| ३८१; चन्द्र.८४ विचिवत्। वीमि.; व्यप्र.३४, ५४६ व्य. का. १८२

Page #940

१४४८
व्यवहारकाण्डम्
(१) एवं प्रासङ्गिकमुक्त्वा प्रकृतमेवाह-दुर्भिक्षे इति।। (६) संप्रतिरोधके बन्दीकरणादौ। चकारेण भर्तुभर्तृवचनादन्यो भ्रात्रादिर्भिक्षादिगहीतमपि न दद्या- र्धनाभावे सतीति सर्वत्रान्वितं विशेषणं समुच्चिनोति । दिति गम्यते । संप्रत्येवादत्त्वा मा यास्यसीत्येवं रोधा- | शेषं सुगमम् ।
वीमि. द्धरणं संप्रतिरोधकम् । नगरोपरोध इत्यन्ये । स्पष्टम- (७) नाकामो दातुमर्हतीत्यपि दारिद्यादिकृतदानान्यत् ।
विश्व.२११५१ सामर्थ्य बोध्यम् । सति तु सामर्थे दुर्भिक्षादिगृहीतम(२) मृताप्रजस्त्रीधनं भर्तृगामीत्युक्तम् । इदानीं | प्यवश्यं देयम् । एतावतैव वचनोपपत्तौ सामर्थ्येऽप्यजीवन्त्याः सप्रजाया अपि स्त्रियाः धनग्रहणे क्वचिद्भ- दान मिच्छयेत्यस्य कल्पयितुमनहत्वात् । पतिग्रहणादापतुरभ्यनुशामाह-दुर्भिक्ष इति । दुर्भिक्षे कुटुम्बभरणार्थ, द्यपि पत्युरेव पत्नीधनग्रहणाधिकारः । प्रतिदानं चेच्छया धर्मकायें अवश्यकर्तव्ये, व्याधौ च, संप्रतिरोधके बन्दि- नान्यथेति ज्ञेयम् ।
xव्यप्र.५४६ ग्रहणनिग्रहादौ द्रव्यान्तररहितः स्त्रीधनं गृह्णन्भर्ता न
नारदः पुनीतुमर्हति । प्रकारान्तरेणापहरन् दद्यात् । भर्तृव्यति
भर्तृदत्तस्थावरातिरिक्ते धने स्त्रीणां सर्वदा स्वातन्त्र्यम् रेकेण जीवन्त्याः स्त्रिया धनं केनापि दायादेन न ग्रही
भ; प्रीतेन यदत्तं स्त्रियै तस्मिन्मृतेऽपि तत् । तव्यम् । 'जीवन्तीनां तु तासां ये तद्धरेयुः स्वबान्धवाः।।
सा यथाकाममश्नीयादद्याद्वा स्थाबराहते ।। ताञ्छिष्याच्चौरदण्डेन धार्मिकः पृथिवीपतिः ॥' (मस्म.
(१) अत्र यत्किमपि भ; परितुष्टेन दत्तम् । तच्च ८।२९) इति दण्डविधानात् । तथा – 'पत्यौ जीवति
द्रव्यं यथाकाममश्नीयाद्दद्याद्वा गृहक्षेत्रादिस्थावरवर्जितयः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् । न तं भजेरन्दायादा
मिति।
__ अभा.४१ भजमानाः पतन्ति ते॥' (मस्मृ.९।२००) इति दोष
(२) भर्तृदत्तविशेषणात् भर्त्तदत्तस्थावराहते अन्यत् श्रवणाच्च ।
+मिता.
स्थावरं देयमेव भवति । अन्यथा यथेष्टं स्थावरेष्वपीति (३) दुर्भिक्षमन्नाभावः । धर्मकार्य यदावश्यकं न तु
विरुध्येत ।
*दा.७७ काम्यम् । व्याधिस्तीवो दीर्घश्च तत्प्रतिक्रियार्थम् । संप्रति.
(३) भर्तरि मृतेऽपि न तद्दत्तस्थावरे स्वातन्त्र्य मि. रोधो निगडादिबन्धः । एतेषु निमित्तेषु स्वकीयधनाभावे
| त्यर्थः । यथाकाममित्यनेन स्वातन्त्र्यमुक्तम् । एवं च स्त्रीधनं गृहीत्वैता आपदस्तरेत् । प्रतिदानसमर्थधना
सौदायिके स्थावरेतरपतिदत्ते च स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् । भावे च तत्तस्यै न दद्यात् । ऋणाद्यलाभरूपापद्विषय
अन्यत्र स्त्रीधनेऽप्यस्वातन्त्र्यमिति मन्तव्यम् । मेतत् । . अप.
स्मृच.२८२ - (४) धर्मकार्ये नित्ये नैमित्तिके वा। काम्येऽपि क्वचित् शान्तिके ग्रहयज्ञादौ। संप्रतिरोधके धनदानं
x शेष स्मृचगतम् । विना निवारयितुमशक्ये धनिकाद्यासेधादौ, गृहीतं स्त्रीधनं
__ * दात., विता., सेतु. दागतम् । गत्यन्तराभावेनेति शेषः।
xस्मृच.२८३ + विचि., सवि. स्मृचगतम् । . (५) प्रतिरोधके इति व्याधिविशेषणम् । कर्मानुष्ठान- (१) नासं.२०२४; नास्मृ.४।२८; अभा.४१; मिता. बाधके इत्यर्थः । तन्नाऽकामेन देयमित्यर्थः। । २२११४ (=); दा.७७; अप.२।१४३, व्यक.१४७;
विचि.२२० स्मृच.२८२; विर.५१० स्मृसा.६२, पमा.४८३ मनुः:
५४९; रस्न.१६२; विचि.२१८ व्यनि. तत् यत्); नृप्र. * + दा., विर., पमा., मपा., रत्न., व्यम. मितागतम् । ३८;दात.१८४; सवि.३७८, चन्द्र.८१, व्यप्र.४१३ (-): सवि.मितागतं स्मृचगतं च । ४ अपगतम् । ५४४; व्यम.६९; विता,२८७ मा (भ्रात्रा): ४४४; राको. न स्त्रियै (नाकामो); व्यउ.२१(-); ब्यम.७० व्यप्रवत् । ४४३, बाल.२।१३५ (पृ.२३९) प्रथमपादः सेतु.५४; समु. विता.४४४ विचिवत्; राको.४५९; सेतु.५४ च (वा); १३५, विच.११०, कृभ.८७४ स्त्रियै तस्मिन् मृतेऽपि विभ.१ ध्यप्रवत, स्मरणम् समु.१३५, विच.११०. तत् (मृते तस्मिन् नियोऽपि तत्).

Page #941

दायभाग:-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४४९ (४) भर्तृदत्तस्थावरोपभोगमात्रमेव स्त्रीमिर्मुताविभक्त- (१) मातुर्धनं दुहितरो विभजेरन्, दुहितॄणामभावे पतिकाभिः कर्तव्यम् । न तु दानादिकमित्यर्थः। कात्या- तदन्वयो दुहित्रन्वयो विभजेदित्यर्थः । ... यनोऽपि --'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता। दुहितुः सांनिध्यात्तत्पदेन तस्या एव परामर्शी चित्यात् । भुञ्चीतामरणात्क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः॥' पुरुषाणां लक्ष्मीधरस्वरसोऽप्येवम् । प्रकाशपारिजातौ तु तदन्वयो कस्मिन्नपि स्त्रीधने न स्वातन्त्र्यं तत्स्वाम्याभावात् । दुहित्रन्वयः पुत्रपौत्रादिरित्याहतुः। विर.४५६
रत्न.१६२ । (२) दुहितृदुहितृणामभावे तदन्वयो दौहित्रो गृह्णास्त्रीणां धनविनियोगेऽस्वातन्त्र्यम् तीत्यर्थः ।
xपमा.५५१ नाधिकारो भवेत्स्त्रीणां दानविक्रयकर्मसु । (३) मातुर्धनं दुहितर आप्नुयुः तदभावे दुहितृणां यावत्संजीवमाना स्यात्तावद्भोगस्य सा प्रभुः ।। दौहित्रीणां, तदभावे तदन्वये ये जाता दौहित्रास्तेषाषड्विधं स्त्रीधनम्
मित्यर्थः । तदन्वय इति प्रथमाविभक्त्यन्तोऽपि पाठः। अध्यग्न्यध्यावाहनिकं भर्तृदायस्तथैव च। तथापि दौहित्रा एव गृह्यन्ते न दौहित्रीसंततिस्तस्या भ्रातृदत्तं पितृभ्यां च षविधं स्त्रीधनं स्मृतम् ।। दौहित्रापेक्षया विप्रकृष्टत्वात् । दौहित्राणामप्यभावे 'मातु
कादित्येक शेषेण पितृमातृकुलात् यल्लभते दुहितरः शेषमृणात्ताभ्य ऋतेऽन्वयः' इत्यन्वयशब्दोपात्ताः धनं भर्तृगृहं नीयमाना तदध्यावाह निकम् । भर्तृदायो | पुत्रपौत्रादयः क्रमेण धनभाजः। मपा.६६७ भर्तदत्तं धनं भर्तीदायमन भिधाय मन्वादिभिर्भर्तृदत्तस्या. (४) इति नारदवचनेन मातृधने दुहितृणां तदभावे भिधानात् नारदेनापि भर्तृदत्तमन भिधाय भर्तृदायस्या- दौहित्राणामेव ग्रहणाधिकारबोधनान्न पुत्रस्य तद्ग्रहणाभिधानात् । तथा अन्यत्रापि भर्तृदत्ते भर्तृदायप्रयोगो | धिकार इति चेत् । न। तस्यान्ययोगव्यवच्छेदपरत्वा दृष्टः । xदा.७३ भावात् ।
विचि.१९४ (२) अत्रापि नाधिकव्यवच्छेदे तात्पर्यम् । विर.५२४ (५) समांशभागित्वं कुमारीणामेव । (३) विवाहकाले दत्तं, भादिभिर्नीतायां ज्ञातिकुलं
वीमि.२।११७ पुनरानयनकाले दत्तमिति केचित् । अन्ये स्वगृहानयन- (६) दुहितॄणामभावे दुहितसततिः। व्यम.७१ काले दत्तमिति । भर्ना तुष्टेनोत्तरकालं च यद्दत्तं,
(७) तदन्वयः पुत्रः न कन्यापत्यम्। विता.४५२ भ्रात्रापि दत्तं मात्रा पित्रा च, षट्प्रकारं स्त्रीधनमिति स्त्रीधनविभागः । धर्मविवाहोढाऽन्यविवाहोढाऽपजयत्रोच्यते तत्रैतद् ग्राह्यम् ।। नाभा.१४८
स्त्रीधनविभागः । मातृधनविभागः
स्त्रीधनं तदपत्यानां भर्तृगाम्यप्रजासु तु । मौतुर्दुहितरोऽभावे दुहितॄणां तदन्वयः ।।
'जनन्यां संस्थितायाम्' इति मनुवचने (पृ.१४३३) द्रष्टव्यम् । . x सेतु. दागतम् ।
स्मृच. व्याख्यानं 'मातुर्दुहितर' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ. * मिता.व्याख्यानं 'अप्रजस्त्रीधनं' इति याज्ञवल्क्यवचने | १४४२) द्रष्टव्यम् । (पृ.१४४५-६) द्रष्टव्यम् । व्यउ. मितागतम् । दा. व्याख्यानं x मितावद्भावः।
(१) Vulg. नास्मृ.४।२६ इत्यस्योपरिष्टादयं श्लोकः । * शेषं 'मातुर्दुहितर' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१४४२) ' (२) नासं.१४।८ वाह (हव) भ्रातृ (भ्रात्रा); नास्मृ.१६८ द्रष्टव्यम् । वाह (वह) दत्तं पितृभ्यां च (मातृपितृप्राप्त); दा.८२; व्यक. दा.८२; स्मृच.२८५ (अभावे दुहितृणां तु तद्भव॑न्वय एव च); १४९ वाह (वह) दाय (दाया); विर.५२३, व्यनि. वाह- विर.४५६, पमा.५५१; मपा.६६७ तदन्वये इति पाठः निकं. भर्तृदायः (वहनिक भ्रातृदाय); व्यप्र.५४२ वाह (वह); व्याख्यानात् प्रतीयते; विचि.१९४; व्यनि: नृप्र.३८; वीमि. सेतु.५०-५१; बाल.२।१४३ व्यप्रवत् ; समु.१३४ वाह २।११७; व्यप्र.५४८; व्यउ.१६०; व्यम.७१; विता. (वह) भ्रातृ (भ्रात्रा); विच.१०५.
४५२, ४५३; बाल.२।१३५ (पृ.२०६); समु.१३६. (३) नासं.१४।२; नास्मृ.१६।२, मिता.२।१४५; . (१) नासं.१४।९ तु (च) च (तु); नास्मृ.१६।९; विर.

Page #942

व्यवहारकाण्डम्
१४५०
ब्राह्मादिषु चतुर्ष्याहुः पितृगामीतरेषु च ॥ (१) चतुविति न पशमव्यवच्छेदार्थ, तेन ब्राह्मदैवार्षगान्धर्वप्राजापत्येषु अप्रजाया धनं तदपगमे भर्तृगामि, इतरेषु राक्षसासुरपैशाचेषु पितृगामि । विवाह - काललब्धस्त्रीधनविषयमिदम् । विर. ५१९ (२) स्त्रीधनं तदपत्यानां न सापत्नानां जीवत्यपि भर्तरि 'भर्तृगाम्यप्रजास्थिति वचनात् । भर्तृगामीति विशेष उच्यते--न सर्वे, ब्राह्मादिषु चतुर्ष्व प्रजायाः । इतरेषु तु गान्धर्वादिषु तस्याः पितुर्भवत्यप्रजाया जीवत्यपि भर्तरि ।
नाभा. १४१९
शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः अथागच्छेत् समूढायां दत्तं पूर्ववरो हरेत् । मृतायां पुनरादद्यात् परिशोध्योभयव्ययम् ॥ बृहस्पतिः मातृपन विभागः
बीनं स्यादपत्यानां दुहिता च तदंशिनी । अप्रत्ता चेत्समूढा तु लभते मानमात्रकम् || (१) मानमात्रकं अल्पमित्यर्थः । अप. २।११७ (२) अपत्यानां पुत्राणां तदंशिनी पुत्रांशसमांशिनी । अप्रत्ता अनूढा । तेनैतद्वाक्यचान्मनुवाक्येऽपि अनूडानामेव भ्रातृभिः सह समशित्वमिति बोद्धव्यम् । ऊढा
* दा., स्मृच., पमा. व्याख्यानं 'जनन्यां संस्थितायां' इति मनुवचने (४.१४३२-३५) म् ।
५१९ तद (स्याद) तु (च).
(१) सेतु. ५५६ विच. १२१ पुनरा (दत्तमा) .
(२) दा.७९ स्या (त) लभते मानमात्रकम् ( न लभेन्मातृकं धनम् ); अप. २।११७; व्यक. १४८; गौमि. २८/२२ स्या (त) ता च तदं (तृणां तदा) तु... कम् (सा लभेत तु समातृकम् ); उ. २०१४१२ श्या) मवि ९२९२ मते (नाम) स्मृच. २८५; ममु. ९।१९२ प्रत्ता (पुत्रा ); विर. ५१६; स्मृसा. ६३; पमा. ५५२ स्था (त) मानमात्रकम् (सा न मातृ(कम्); रत्न. १६३; विचि. २२१-२२; व्यनि. प्रत्ता (पुत्रा) शेवं प्रमादः चि.१९ ( ) स्था (त) च (पि); चन्द्र८५ तु (च); मच. ९।१९२; वीमि . २ ११७; व्यम. ५४७; व्यम. ७१ मनुः ; विता. ४५१ प्रत्ता (प्रजा) शेषं दावत्; बाल. २२१४५ (४.२५९) मूढा (वृद्धा सेतु. ५६३ समु. १३६ मानमात्रकम् (सान मातृकम् ).
नां तु मानानुसारेण किंचिद्देयम् ।
● विर.५१६
(३) अप्रत्ताभावे सधवानां भ्रातृसमोऽशः । व्यम.७१ मातृतुल्यानां मातृष्वस्रादीनां धनस्य विभागक्रमः मातृष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । चः पूर्वजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः ॥ वेदासामौरसो न स्यात्सुतो दौहित्र एव वा । तत्सुतो वा धनं तासां स्वस्रीयायाः समाप्नुयुः ॥ (१) भर्तृपर्यन्ताभावे पुनरिदमुच्यते । यदाह वृह स्पति : - मातुः स्वसा इत्यादि । औरसपदेन पुत्रकन्ययोरुपादनं तयोः सर्वापवादकत्वात् सुतपदेन च सपत्नीपुत्रस्य । 'सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्रिणी भवेत् । सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राद पुत्रवतीमनुः' इति स्मृतेः न तु सुतपदमौरसविशेषणं वैयर्थ्यात् । सपत्नीपुत्रसद्भावेऽपि स्वलीयायधिकारापतेथ औरसपुष्कन्पयोः सपत्नीपुत्रस्य चाभावे दौहित्रस्याधिकारिता । तत्सुत इति तच्छब्देन स्वपुत्रसपत्नीपुत्रयोरुपादानं तेन तत्पुत्रयोरधिकारो न तु दौहित्रपुत्रस्थापि तस्य पिण्डदाने बहिर्भावात् । तदेषां पुषादीनां भ्रात्रादिमतप न्तानां चाभावे स्वपि श्रभ्रातृश्वरादिषु सपिण्डेषु,
* रत्न, विचि, व्यप्र. विरगतम् ।
(१) दा. ९६ मातृष्व (मातुः स्व) ष्व (स्व); अप. २।१४५ मातृष्व (मातुः स्व); व्यक. १४९; स्मृच. २८७ अपवत्; विर. ५२२ पितृष्व (पितुः स्व ); स्मृसा. ६४; पमा. ५५५; दीक. ४६: सन. १६४३ व्यनि स्मृचि २९-२०: दात. १८७ दावत्; सवि. ३८६, चन्द्र.८९ व्यस्त्री (व्यानी); व्यप्र.५५३-५५४; व्यउ. १६१; व्यम. ७२; विवा. ४६५ श्रः (a) वृद्धबृहस्पतिः; बाल. २ १४५ (१.२६९); सेतु. ५९ मातृष्व (मातुः स्व) पितृष्व ( पितुः स्व) : ६१ दावत्; समु. १३६, विच. ११३, ११७ दावत्.
(२) दा. १६३ अप. २।१४५ स्यात्सुतो (स्यात्पुत्र; क १४९ वा (च); स्मृच.२८७ दा (घा); विर. ५९२; स्मृसा. ६४ स्मृचवत्; पमा. ५५५; दीक. ४६ समा (तदा); रत्न. १६४ वा धनं (बान्धवः); व्यनि. स्मृचवत्; स्मृचि. ३० स्मृचवत्; दात. १८७१ सवि. ३८६; चन्द्र.८९ स्मृचवत्; व्यप्र. ५५४; व्यउ. १६१; व्यम.७२; विता. ४६५ तत्सुतो (तत्सुता) वृद्धबृहस्पतिः; बाल.२।१४५ (१.२६९ ) रत्नवत्; सेतु. ५९: ६१ यदा (पता) समा (अवा); समु. १३६ स्मृचवत: विच ११३, ११७.

Page #943

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, खीधनविभागश्च भगिनीपुत्रादीनामधिकारिता, अनन्यगतेर्वचनात् स्त्रीणां । श्वशुरादेः परित्यागात् । अतो वचनार्थापरिशानकृतो मातृतुल्यत्वप्रतिपादनेनामीषां पुत्रतुल्यत्वज्ञापनेन पिण्ड- व्यवहारः प्रमाणपरतन्त्रैरतन्त्रीकर्तव्यः । इत्यतिगहनदातृत्वसूचनस्य दायभागप्रकरणे धनाधिकारज्ञापनैक- मुक्तमप्रजःस्त्रीधनम्।
दा.९६-९ प्रयोजनकत्वात् । तत्र स्वस्रीयाद्या इति वचनात् भ- (२) पूर्वजस्य ज्येष्ठस्य पत्नी पूर्वजपत्नी। गिनीसुतस्वभर्तभागिनेयदेवरपुत्रभ्रातृश्वशुरपुत्रभ्रातृसुत
अप.२११४५ जामातृदेवराणां पूर्वपूर्वस्याभावे परपरस्याधिकारे देवर- (३) गौणमातृपरिगणनपूर्वकं तद्धनहारित्वमाह बृहस्यैव सर्वशेषेऽधिकारापत्तेर्महाजनविरोध इति वस्तुबल- स्पतिः-- मातुः स्वसा इत्यादि । स्वस्रीयो धनस्वामिन्या मालम्ब्य वचनं वर्ण्यते । तत्र मनुना 'त्रयाणामुदकं भागिनेयः स्वमातृष्वसधनमवाप्नुयात् । एवमाद्यशब्देन कार्य त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते' इति (मस्मृ.९।१८६) दाय-परिगृहीता यथाक्रमेण स्वकीयमातृतुल्याया धनं समा. भागप्रकरणे कीर्तनात् , याज्ञवल्क्येनापि 'पिण्डदोंऽशहर- प्नुयुः। एवमेव सपत्नीसंतानोऽपि उपमातृधनं तत्संतानचैषामिति (यास्मृ.२११३३) पिण्डदानेनाधिकारदर्श- तद्भत्रांद्यभावे समाप्नुयात् ।
+स्मृच.२८७ नात् पुत्रस्यापि सातिशयपिण्डदानेन नरकत्राणकारण. (४) औरसादीनामभावे मातृष्वस्रादीनां स्वधनं तया मुख्यभावेनाधिकारावगतः । 'मातुलो भागिनेयस्य स्वस्रीयाद्या आप्नयुरित्यर्थः।
विर.५२२ स्वस्रीयो मातुलस्य च । श्वशुरस्य गुरोश्चैव सख्युर्माता- (५) अस्यायमर्थः । ब्राह्मादिविवाहेषु भर्तुरभावे महस्य च ॥ एतेषां चैव भार्याभ्यः स्वसुर्मातुः पितुस्तथा।| आसुरादिषु मातापित्रोरभावे मातृष्वस्रादीनां धनं यथाश्राद्धदानं तु कर्तव्यमिति वेदविदां स्थितिः ॥' इति क्रम मातृष्वस्रीयाद्या गृहीयुः। xपमा.५५५ वृद्धशातातपवचनात् । अमीषां पिण्डदत्वप्रतिपादनात् । (६) चतुर्थपर्यन्तं सपिण्डेषु सत्सु इदं वचनं न अयं पिण्डदानविशेषादधिकारक्रमः। तत्र प्रथमं देवरः । प्रवर्तते । पञ्चमप्रभृतिसपिण्डेषु सत्सु इदं वचनं प्रवर्तत तत्पिण्डतद्भर्तृपिण्डतद्भर्तृदेयपूर्वपुरुषत्रयपिण्डदातृत्वात् । इति व्याख्यातृभिरुक्तम् । अन्यैरेवं व्यवस्था कृता मातृसपिण्डत्वाच्च तद्धनेऽधिक्रियते । तदभावे भ्रातश्वशुर- वसृप्रभतीनां षण्णां प्रतिबन्धुषु सत्सु प्राप्तेषु यत्र देवरयोः सुतः, तत्पिण्डतद्भर्तृपिण्डतद्भर्तृदेयपूर्वपुरुषद्वय- प्रजास्त्रीधनविषये भर्तुः प्राप्ते तत्र तदभावे भर्तृद्वारेण पिण्डदातृत्वात् सपिण्डत्वाच्च पितव्यस्त्रीधनेऽधिकारी। सपिण्डेषु त्रिषु सक्तिः। तदभावे मृतायाः स्वस्रीयोऽर्हति । तदभावे त्वसपिण्डोऽपि भगिनीपुत्रः तत्पिण्डतत्पत्र- तदभावे तस्याः भ्रातुः पुत्रोऽर्हति स्वस्त्रीयाद्या इत्यपत्यदेयतत्पित्रादिपिण्डत्रयदानात् मातृस्वसृधनेऽधिकारी। प्रत्ययेनापत्यमात्रप्रतीते: स्त्रीणां पुरुषाणां च दायसंबन्धो तदभावे स्वभर्तृभागिनेयः, पुत्रात् भर्तबलत्वात् युक्त इति । अन्ये तु स्त्रीपुंससाधारणः निर्देशोऽपि पुंस्येव तत्स्थानपातिनोरपि तथैव बलाबलस्य न्याय्यत्वात् । प्रथम प्रतिपत्युदयात् । 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदा. तद्भर्तृदेयपूर्वपुरुषत्रयपिण्डदानात् तत्पिण्डदानात् तद्भर्त- यादीरित्यर्थवाददर्शनाच्च पुरुषाणामेव दायसंबन्धो न पिण्डदानाच्च मातुलानीधनेऽधिकारी। तदभावे भ्रातृसुतः स्त्रीणां इति मन्यन्ते ।
व्यनि. तत्पितपितामहयोस्तस्याश्च पिण्डदानात् पितृष्वसृधने - (७) अत्रौरसपदेन पुत्रपुयोरुपादानं तयोः सर्वापधिकारी । तस्याप्यभावे श्वशुरयोः पिण्डदानात् जामाता वादकत्वात् । अपवादक्रमश्च प्रागुक्त एव । सुतपदेन च श्वश्रधनेऽधिकारीति । अयं क्रमो ग्राह्यः। स्वस्रीयाद्या इति सपत्नीपुत्रस्य । 'सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्रिणी तु न क्रमार्थ किन्त्वधिकारिमात्रज्ञापनार्थपरम् । षण्णां | भवेत् । सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः ॥' पुनरेतेषामभावे श्वशुरभ्रातश्वशुरादेः सपिण्डानन्तर्यकृतो । (मस्मृ.९।१८३) इति मनुवचनात् । न तु सुतपद. धनाधिकारो बोद्धव्यः। न च सपिण्डाभावे सतीदं वचन- |
मौरसविशेषणमानर्थक्यात् , सपत्नीपुत्रसद्भावेऽपि स्वस्रीमिति वाच्यम् । अस्यामधिकारिशङ्खलायां देवरदेवर- * दात., सेतु. दावद्भावः। + सवि. स्मृचगतम् । सुतयोः भ्रातृश्वशुरसुतस्य चाधिकारज्ञापनात् आसन्नतर- । व्यम. पमागतम् ।

Page #944

व्यवहारकाण्डम्
कात्यायनः
न्वाधेय शुल्कानां निरुक्तिः ।
अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतितः स्त्रियै ।
याद्यधिकारापत्तावनादिव्यवहारविरोधाच्च । तथा च । न्यभावे मातृष्वसुर्धनं गृह्णाति, ननान्दाया अपत्यं मातुदौहित्राभावे औरसपुत्रादिस्तदभावे सपत्नीपुत्रः । लान्याः देवरापत्यं पितृव्यस्त्रियाः भ्रातृपुत्रः पितृष्वसुः तत्सुत इति तच्छब्देन व्यवहितयोरौरससपत्नीपुत्रयोरुपा जामाता श्वश्र्वाः देवरो ज्येष्ठभ्रातृपत्न्याः धनं क्रमादानं नानन्तरस्यापि दौहित्रस्यादौहित्र पुत्रस्य पिण्डदाने गृह्णीयुरित्यर्थः । इदं भगिन्याद्यभावे तत्सत्त्वे तुल्यो विभागः बहिर्भावात् । तथा च दौहित्रपर्यन्ताभावे प्रथममौरसस्त सपत्नीतत्पुत्राभावे देवरादयः सत्त्वे तु तेषामेव धनम् । दनु तत्पुत्रपौत्रौ । 'पुत्रपौत्रैर्ऋणं देयं' इति ऋणापाक- समो विभाग इति केचित् । तत्र प्रत्यासत्तेः 'मातापित्रोरणाधिकारिणां पिण्डदानाधिकारिणां च तेषामेव रिक्थ स्तदिष्यते' इति मानवे तत्संबन्धिनां विधानान्माता ग्रहणौचित्यात् । तदभावे सपत्नीपुत्रतत्पुत्राणाम् । तेषा- तदभावे पिता तदभावे 'पत्नी दुहितरश्चैवेति क्रमेण सपत्नI मेव तदा पिण्डदातृत्वादृणापाकर्तृत्वाच्च । प्रागुक्तमनु- मातृतत्कन्यापितामहीपितृव्यतत्पुत्रसपिण्डा धनभाजः । वचनाच्च । तदेषामभावे सत्स्वपि श्वशुरादिषु सपिण्डे माधवस्तु मातापितृसंबन्धिनः मातृष्वसा पितृष्वसा ष्वनन्यगतिकैतद्वचनबलाद्भगिनी पुत्रादीनामेव मातृष्व तत्पुत्रादयो बृहस्पत्युक्ता ग्राह्याः । तदभावे जामातृसपत्नखादिधने प्रत्यासत्तितारतम्येनाधिकारः । स्नुषादीनां तु मात्रादयः । सपत्नीपुत्रस्य स्नुषायाश्च पत्नी दुहितर' ग्रासाच्छादनमात्र भाक्त्वम् । वचनविरोधे सपिण्डवत्प्रत्या- इत्यत्रानुवादोक्तेर्नैव भाग इत्याह । विता. ४६५-७ सत्तेरप्रयोजकत्वात् । ' तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रिया अदाया' इति श्रुतेः । 'अनिन्द्रिया ह्यदायाश्च स्त्रियोऽनृतमिति षड्विधं स्त्रीधनम् । अध्यग्न्यध्यावाहनिकप्रीतिदत्तसौदायिकास्थितिः' इति तन्मूलकमनुवचनाच्च । (मस्मृ. ९।१८ ) । शृङ्गग्राहिकया यत्र कण्ठेोक्तः 'पत्नी दुहितर' इत्यादौ यासां स्त्रीणां धनाधिकारस्तासामेव । अन्यासां तु श्रुतिमनुवचनाभ्यां दायग्रहणनिषेध एवेति स्मृतिचन्द्रिकाकारहरदत्तादीनां दाक्षिणात्यनिबन्धूणां जीमूतवाहनादि - पौरस्त्यसर्वनिबन्धूणां सिद्धान्ताच्च । ! ( ८ ) पुत्रपौत्र सपत्नीपुत्र दौहित्राभावे तु माघवीयेऽपरार्के च वृद्धबृहस्पतिः - मातृष्वसा इत्यादि । औरसपदं पुत्रकन्यापरम् । सुतपदं सपत्नीकन्यापुत्रपरमिति जीमूतवाहनः । 'सर्वासामेकपत्नीनामित्यादि मनूक्तेः । पुत्र शब्दोऽपत्य मात्रपरः । स्त्रीधने कन्याप्राथम्यात्स पत्नीकन्यादौहित्रीदौहित्रसपत्नीपुत्राभावे भगिनीकन्यादयो धनभाजः । अत एव - 'स्त्रियास्तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथंचन । ब्राह्मणी तद्धरेत् कन्या तदपत्यस्य वा भवेत् ॥' इति मानवे सवर्णोत्तमवर्ण, सपत्नीकन्यातत्पुत्रपरमुक्तं मदनरत्ने । 'पितृपत्न्यः सर्वा मातर' इति सुमन्तूक्तेः। 'विदध्यादौरसः पुत्रो जनन्या और्ध्वदेहिकम् । तदभावे सपत्नीज: क्षेत्रजाद्यास्तथा सुताः ॥' इति मदनरत्ने कात्यायनेन क्षेत्रजात्सापत्नपुत्रस्यान्तरङ्गत्वोक्तेश्च । तत्सुतः सपत्नीसुतपुत्रः तदभा
मातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ॥ 'विवाहकाले यत्स्त्रीभ्यो दीयते ह्यग्निसंनिधौ । तदध्यग्निकृतं सद्भिः स्त्रीधनं परिकीर्तितम् ॥ येत्पुनर्लभते नारी नीयमाना पितुर्गृहात् । अध्यावाहनिकं नाम स्त्रीधनं तदुदाहृतम् ॥
व्यप्र. ५५४
* व्याख्यासंग्रहः अस्मिन्नेव मनुवचने (पृ. १४३२) द्रष्टव्यः । (१) दा. ७२ मनुकात्यायनौ; व्यक. १४९ वाह ( वह) मनुकात्यायनौ; विर. ५२२ भ्रातृमातृ (मातृभ्रातृ) मनुकात्यायनौ; विचि. २१५ भ्रा... (मातृभ्रातृपितृप्रत्तं ) मनुकात्यायनौ; सेतु. ५० चं (तु) भ्रातृमातृ (मातृभ्रातृ) मनुकात्यायनी .
(२) मिता. २।१४३३ दा. ७३; अप. २।१४३; व्यक. १४९; स्मृच.२८०; ममु. ९ | १९४; विर. ५२४; पमा. ५४७; मपा. ६७१६ रत्न. १६१६ विचि. २१५; व्यनि. स्मृचि. ३०; नृप्र. ३४,३८; सवि . ३७९; मच. ९ | १९४; व्यप्र.५४३; व्यउ.१५९ यत्स्त्रीभ्यो (स्त्रीभ्यो यत् ); व्यम. ६९; विता. ४३८६ सेतु. ५१ परि ( तु प्र ); समु . १३४; विच. १०५; नन्द. ९ | १९४ सद्भि: (सम्यक् ).
(३) मिता. २ १४३३ दा. ७३ पितुर्गृहात् ( हि पैतृकात् ) नाम + (तत्) तदु (उ); अप. २ । १४३ वाह ( वह) तदुदाहृतम्
वे भर्ता तदुद्भ्रातृतत्पुत्राभावे भगिन्याः कन्यापुत्रो वा भगि- | ( परिकीर्तितम् ); व्यक. १४९ वाह (वह) शेषं दावत्; स्मृचं.
१४५२

Page #945

दायभागः- स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
११४५३ प्रीत्या दत्तं तु यत्किञ्चित् श्वश्वा वा श्वशुरेण वा।। (१) पत्युगुंह इति संबन्धः, भ्रातुः पित्रोर्वेत्युपपादवन्दनिकं चैव प्रीतिदत्तं तदुच्यते॥ | लक्षणं, तेनान्येभ्योऽपि स्वमातापितृकुलेभ्यो यल्लब्धं ऊंढया कन्यया वापि पत्युः पितृगृहेऽपि वा।। तत्सौदायिकम् ।
xव्यक.१४७ भ्रातुः सकाशात्पित्रोर्वा लब्धं सौदायिकं स्मृतम्।।। । (२) द्विरागमनकाले यत्कुतोऽपि प्राप्तं तदध्यावाह२८० नाम (चैव); ममु.९।१९४ पितुर्ग्रहात् (तु पैतृकात्) | निकामत्ययः । लावण्य शालनपुण्यादि । तथा च पादप्रणस्त्रीधनं तदु (तत्स्त्रीधनमु); विर.५२४ पितुर्गहात् (हि पैतृ- तायै शीलादिमत्यै वा स्त्रियै श्वशुरादिना यहत्तम । कात् ) तदु (समु); पमा.५४७-८; मपा.६७१ निक
_ विचि.२१५ नाम (निकायञ्च); सुबो.२०१३६ वाह (वह); दीक.४६ (३) सुदायेभ्यः पितृमातृभर्तकुलसंबन्धिभ्यो लब्धं विरवत् ; रत्न.१६१ वाह (वह); विचि.२१५ विरवत् ; | सौदायिकम् ।
दात.१८४ व्यनि. वाह (वसा) तदु (समु); स्मृचि.३० हात् (हे) 'विवाहात्परतो यत्त लब्धं भर्तृकुलात्स्त्रिया। वाह (वह); नृप्र.३८, सवि.३७९ लभते (नयते) वाह
अन्वाधेयं तदुक्तं तु लब्धं बन्धुकुलात्तथा ॥ (हव) तदुदाहृतम् (परिकीर्तितम्); मच.९।१९४ पितुर्गृहात्
ऊध्र्व लब्धं तु यत्किंचित् संस्कारात्प्रीतितः स्त्रिया। (हि पैतृकात् ) तदुदाहृतम् ( परिकीर्तितम् ); व्यप्र.५४३ रत्न
भर्तुः पित्रोः सकाशाद्वा अन्वाधेयं तु तभृगुः ।। वत् ; व्यउ.१५९; व्यम.६८ रत्नवत् ; विता.४३८ रत्नवत् ; बाल.२।१३५ (पृ.१९२) रत्नवत् ; सेतु.५१ दावत् ; x विर. व्यकवत्. समु.१३४ रत्नवत् ; विच.१०६ मचवत्, नन्द.९।१९४ | ५४३ भर्तुः सकाशादिति कल्पतर्वादौ पाठः, व्यउ.१५९; पितुर्ग्रहात् (ऽपि पैतृकात् ) उत्तरार्धे (तन्नाम्नाध्याहावनिकं | व्यम.५६ रत्नवत् , व्यासः:६९ वापि (सार्धम् ) पि वा (थवा); स्त्रीधनं समुदाहृतम् ).
विता.३४२ भ्रातुः (मातुः): ४३८ भ्रातुः (भर्तुः): ४४३ (१) मिता.२११४३; अप.२११४३ उत्तरार्धे (पादवन्दनिक (सुदायश्च स्वबन्धुभ्यो लब्धं सौदायिकं मतम् ) उत्त, बाल. तत्तु लावण्यार्जितमुच्यते); व्यक.१४९ दत्तं तु (प्रदत्तं) चैव । २११४४ पितृ (पति) स्मृतम् (भवेत् ); सेतु.५३ पत्युः (भर्तुः) प्रीतिदत्तं तदु (यत्तल्लावण्यार्जितमु); स्मृच.२८० तु (च); | स्मृतम् (धनं) शेषं दावत् ; समु.१३२; विच.१०९ दावत्. विर.५२४ व्यकवत् ; पमा.५४८; मपा.६७१ तु (च); (१) मिता.२।१४३ यत्तु (यच्च) तदुक्तं तु (तु तद्रत्न.१६१; विचि.२१५ उत्तरार्ध व्यकवत् ; व्यनि. व्यकवत् ; व्यं) बन्धु (पितृ); दा.७१,९३; अप.२।१४३ पू. व्यक. स्मृचि.३० मपावत् ; नृप्र.३८ पाद....चैव (दायादेभ्यो न | १४९ बन्धु (यत्स्व); स्मृच.२८१ पू. : २८४ तदुक्तं तु (तु तद्दद्यात् ); सवि.३७९ तु (च); चन्द्र.८८ दत्तं तु (प्रदत्तं) | तद्र्व्यं ) बन्धु (पितृ); ममु.९।१९५ लात्स्त्रि (ले स्त्रि) लब्धं उत्तराधे (पादवन्दनिकं तच्च लावण्यार्जितमुच्यते); व्यप्र.५४३; बन्धुकुलात् (सर्वबन्धकुले); विर.५२४ उत्तरार्धे (अन्वाधेयं व्यउ.१५९; व्यम.६८; विता.४३८; समु.१३४, नन्द. | तु तत्प्रोक्तं यल्लब्धं स्वकुलात्तथा);पमा.५४८ तू (तः) उत्तराधे ९।१९४ त्या दत्तं तु (तिदत्तं हि) उत्तरार्ध व्यकवत्. (अन्वाधेयं तु तद्व्यं लब्धं पितृकुलात्तथा); मपा.६७१ यत्तु - (२) शुनी४७९३-४ हेऽपि वा ( हाच्च यत् ) (यच्च) लात्स्त्रि (ले स्त्रि) उत्तरार्ध पमावत् ; रत्न.१६१ विर. उत्तरार्धे (मातृपित्रादिभिर्दत्तं धनं सौदायिकं स्मृतम् ); वत् ; दीक.४६ तदुक्तं तु (तु तत्प्रोक्तं); विचि.२१६ विरवत् ; मिता.२।१४३; दा.७६ पि वा (थवा) भ्रातुः (भर्तुः); | व्यनि. यत्तु (यच्च); सवि.३८० मितावत् ; मच.९।१९५ अप.२।१४३ उत्तरार्धे (ऊढायाः कन्यकाया वा पत्युः पितृ- लब्धं बन्धुकुलात् (सर्व बन्धुकुले) शेषं ममुवत् ; चन्द्र.८७; गृहेऽपि वा); व्यक.१४७; स्मृच.२८२ दावत् ; विर.५१० वीमि.२।१४३ यत्तु (यच्च) उत्तरार्ध पमावत् ; व्यप्र.५४३ पि वा (थवा); स्मृसा.६०; पमा.५४९ पत्युः (भर्तुः) बृह- विरवत् ; व्यउ.१५९ यत्तु (यच्च) उत्तरार्थे (अन्वाधेयं तु स्पतिः; मपा.६७१, रत्न.१४६ गृहेऽपि वा (गृहादपि); यद्व्यं लब्धं पितृकुलात्स्त्रिया); व्यम.६८ विरवत् ; विता. मिचि.२१७ पि वा (थवा) भ्रातुः (प्राप्त); व्यनि. पत्युः (भर्तुः) ४३८ यत्तु (यच्च) उत्तरार्ध प्रमावत् ; सेतु.५० यत्तु (यच्च) शात् (शे) स्मृतम् (धनम् ); स्मृचि.३० स्मृतम् (भवेत्) नारदः, क्तं तु (क्तं च); समु.१३५ उत्तरार्ध पमावत् ; विच.१०७ नृप्र.३८, दात.१८४ दावत् ; सवि.३७८ (= ) भ्रातुः। व्यनिवत् ; नन्द.९।१९५. (भर्तुः); चन्द्र.८१ वापि (सार्थ) पि वा (थवा) स्मृ (म); ग्यप्र. (२) दा.७१:९३ पित्रोः सकाशादा (सकाशात् पित्रोवा);

Page #946

१४५४
गृहोपस्करवायानां दोह्याभरणकर्मणाम् ।। उलखलादिः। वाह्यो वृषादिः । दोहो गवादिः। आभमूल्यं लब्धं तु यत्किञ्चिच्छल्कं तत्परिकीर्तितम्। रणं प्रसिद्धम् । कर्मिणामिति पाठे ते दासाद्याः, तदा
(१) बन्धुपदेन मातापित्रोरुपादानं, तेनायमर्थः - एतेषां मूल्यं यल्लब्धं तच्छुल्कमित्यर्थः। बाल.२।१४४ मातापितृद्वारेण संबन्धिनां पित्रोश्च सकाशात् यत्तु विवा
स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः हात् परतो लब्धं तथा भर्तुः सकाशात् भर्तृकुलाच्च 'पितृमातृपतिभ्रातृज्ञातिभिः स्त्रीधनं स्त्रियै । श्वशुरादितो यल्लब्धं धनं तदन्वाधेयम्। दा.७२/ यथाशक्त्या द्विसाहस्राद्दातव्यं स्थावराहते ।।
गृहादिकर्मभिः शिल्पिभिस्तत्कर्मकरणाय भर्ना- पितृमात्रादिभिर्जीवनार्थ स्त्रियै दाने विशेषमाह दिप्रेरणार्थ स्त्रियै यदुत्कोचदानं तत् शुल्कं तदेव मूल्यं | स एव-पितृमातृपतिभ्रातृज्ञातिभ्य इति । यथाशक्ति प्रवृत्त्यर्थत्वात् ।
दा.९३
स्थावरव्यतिरिक्तं द्विसाहस्रं द्विसाहस्रकार्षापणपर्यन्तं (२) विवाहात्परत' इत्यनेनान्वाधेयपदस्थानुशब्दार्थो
दातव्यमित्यर्थः ।
*स्मृच.२८१ विवृतः। लब्धमित्यनेन तत्रस्थान्वाधेयशब्दार्थोऽभिहित
स्त्रीधनत्वापवादः इति मन्तव्यम्।
स्मृच.२८४
तंत्र सोपधि यद्दत्तं यच्च योगवशेन वा। ___ मूल्यं गृहोपस्करादीनां मूल्यं लब्धं कन्याधनत्वेन वरा
पित्रा मात्राऽथवा पत्या न तत्त्रीधनमिष्यते ॥ दिसकाशात्कन्यार्पणोपाघितयेति शेषः। स्मृच.२८१
(१) यत्तु उत्सवादावेव धार्यमित्येवमाद्यपाधिना (३) एतदेव स्त्रीणां सौदायिकम् । गृहोपस्करादि
अलङ्कारादि दत्तं यच्च दायादादिवञ्चनार्थ दत्तं तत्स्त्रीकरणोपाधिना स्त्रिया गृहे पतितो यल्लब्धं तच्छुल्कमि
धनं न भवतीत्याह कात्यायन:- यच्च सोपाधिकमिति । त्यर्थः।
विचि.२१६
योगवशेन वञ्चनाद्युपाधितयेत्यर्थः । ननूपाधिवञ्चनयोर(४) गृहोपस्कराद्यलामे तन्मूल्यं कन्यादानकाले
भावेऽपि पित्रादिना दत्तं न तत्स्त्रीधनं भवितुमर्हति । कन्या दत्तं तच्छुल्कं इत्यर्थः । व्यम.६९
'भार्या पुत्रश्च दासश्च निर्धनाः सर्व एव ते। यत्ते समधि(५) मिताटीका- गृहादिकर्तृणां शिल्पिनां तत्तत्कर्म
गच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम् ॥' इति स्मरणात् । मैवम् । करणाय भर्नादिप्रेरणार्थ तस्यै यद्दानं तच्छुल्कम् । तदेव
पुत्रादिसाहचर्यान्नानेन परमार्थतो निर्धनत्वं भार्याया मूल्यं प्रवृत्यर्थत्वात् इत्यर्थः । गृहं प्रसिद्धम् । उपस्कर
गम्यते। किन्तु धनव्ययादावस्वातन्त्र्यमात्रम् । तेन यस्यैते
तस्यानुज्ञया स्वधनस्याऽपि विनियोगं कुर्यरिति स्मृति__ + 'गृहोपस्कर' इत्यादिवचनस्य विर, चन्द्र.व्याख्यानं
वाक्यस्य तात्पर्यमवसेयम् । अत एवोक्तं मनुना 'न निहार दावत् । ____रत्न., सवि. स्मृचवत् ।
स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाहुमध्यगात् । स्वकादपि च वित्ताद्वा अप.२।१४३ उत्त.; व्यक.१४९ स्त्रिया (स्त्रियाः); स्मृच.
स्वस्य भर्तुरनुज्ञया ।' (मस्मृ.९।१९९)। स्वतन्त्रा. २८१ अन्वा (धन्वा) उत्त.; विर.५२४; विता.४३८ नुज्ञया परतन्त्राः स्त्रियः स्त्रीपुंससाधारणवित्तादात्मीयतभृगुः (तज्जगुः); बाल.२११४४ तभृगुः (तद्भवेत् ); सेतु. * अवशिष्टव्याख्यानं 'द्विसहस्रपरो दायः' इति ब्यास५० ब्धं तु (ब्धञ्च); विच.१०७.
वचने द्रष्टव्यम् । पमा., व्यप्र., व्यम., बाल. स्मृचवत् । (१) वा.९३ में (मि); अप.२।१४३ मै (मि) ल्यं (ल्य); (१) स्मृच.२८१ मिः (भ्यः) क्त्या (क्ति) साहा (दा); ज्यक.१४९ दावत् ; स्मृच.२८१ दावत् ; विर.५२५ मै पमा.५४८; रत्न.१६१; नृप्र.३८ म्यप्र.५४४ व्यम. (मि) तु (च); पमा.५४८ दावत्, रत्न.१६१, दीक.४६ ६९; बाल.२११४३ शा (जा); समु.१३५. विचि.२१६ च्छुल्कं तत् (त्तच्छुल्क); व्यनि. विचिवत् ; (२) स्मृच.२८१ तत्र (यच्च) पधि यद् (पाधिक); पमा. नृप्र.३८ दावत् ; सवि.३७९ (=)तु (च); चन्द्र.८८ ५४९ पधि (पाधि); रत्न.१६१; व्यप्र.५४२ मिष्य (मुच्य); व्यप्र.५४३ विचिवत; न्यम.६९; विता.४३८ ल्यं (ल्य); ब्यम.६९ वा पत्या (पत्या वा); विता.४४६-७ । सो बाल.२१४४; सेतु.५२ विरवत् ; समु.१३५ दावत् ; विच. (बत्यो) शेष ब्यमवत् ; बाल.२११४४ समु.१३५ तत्र (यत्तु) १०८ विरवत् .
| पवि यद् (पाधिकं).

Page #947

दायभाग:-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४५५
वित्ताद्वा त्यागभोगादिकं न कुर्यरित्यर्थः। अथवा निर्धन- । (२) अन्यतः सख्यादितः प्राप्तस्य स्त्रीधनत्वेन त्वाभिधायकस्मृतिवाक्यस्य शिल्पादिप्राप्तधनविषयत्वं | विशेषकारित्वात् । .
स्मृच.२८१ ज्ञेयम् । यदाह कात्यायन:-प्राप्तं शिल्पैस्तु इत्यादि। (३) उक्तप्रकारातिरिक्तं यत्स्त्रीधनं स्त्रियाऽर्जितं, तत्र ___ *स्मृच.२८१ भर्तुरेव स्वाम्यमित्यर्थः।
विर.५२४ (२) उपधिरुत्सवादावेवेदमस्य दत्तं त्वया धार्यमल- | (४) यत्तु मनुः 'भार्या पुत्रश्चेत्यादि तदपि शिल्पाङ्कारादि नान्यदेति नियमस्तत्पूर्वक दत्तं सोपधि । योगो द्यर्जितधनपरम् । आधिवेद निकादिष्वप्यस्वातन्यपरमिति वचनं दायादानां कन्यायै दत्तमिदं तद्धनं कथं विभा- तु युक्तम् । अत एव मनु:- 'न निर्हारं स्त्रियः' इति ज्यमिति ।
+व्यप्र.५४२ | (मस्मृ.९।१९९)। निर्हारो व्ययः। व्यम.६९ (३) सोपधि कार्यार्थदत्तं योगवशेन भूषणार्थम् । | (५) मिताटीका-इति कातीयं तु महानिबन्धेषु मिता
विता.४४७ । क्षरादिष्वदर्शनान्निर्मलम् । समूलत्वेऽपि वा तदेत्युक्ति(४) उत्सवादौ शोभा उपधिः । संभोगाद्यर्थ छलं साफल्याय च भर्तरि जीवति उभयविषयमात्रे तस्य स्वायोगः।
बाल.२११४४ म्यस्य विद्यमानत्वान्न तस्याः स्वाम्यम् । अन्यत्सर्वे तस्या प्राप्तं शिल्पैस्तु यद्वित्तं प्रीत्या चैव यदन्यतः। एव । उभयमपि भर्तुरभावे तस्या एवेत्यर्थे पूर्वैकवाक्यतैव । भर्तुः स्वाम्यं तदा वत्र शेषं तु स्त्रीधनं स्मृतम् ।। यद्वा । भर्तरि जीवत्यपि वक्ष्यमाणदुर्भिक्षाद्याशयकम् ।
(१) तदेवमव्यवस्थितसंख्यास्त्रीधनकीर्तनात् न षट्- | तदा दुर्भिक्षादौ । शेषं दुर्भिक्षाद्यभाववदित्यर्थात्। अत संख्या विवक्षिता किन्तु स्त्रीधनकीर्तनमात्रपराणि वच- | एव सौदायिके सदा स्त्रीणामित्यत्र सदेत्युक्तम् । तत्रापि नानि । तदेव च स्त्रीधनं यत्र भर्तृतः स्वातन्त्र्येण दान- सदेति पाठे तु भर्तुरित्यस्य मध्यमणिन्यायेनान्वयात् भर्तुः विक्रयभोगान् कर्तुमधिकरोति । तदिदं किंचित् संक्षि- शिल्पैः तन्तुवायादिस्त्रीभिर्यद्वस्त्रवयनादिना प्राप्तं भर्तुः प्याह कात्यायनः- प्राप्तं शिल्पैस्तु यद्वित्तं इत्यादि । प्रीत्या च यदन्यैर्दत्तं तत्र भर्तुः स्वामित्वमित्यर्थः । युक्तं अन्यत इति पितृमातृभर्तकुलव्यतिरिक्तात् यल्लब्धं चैतत् । अन्यथा स्वार्जनस्य स्वत्वानापादकत्वापत्तेरिति । शिल्पेन वा यदर्जितं तत्र भर्तुः स्वाम्यं स्वातन्त्र्यं,
बाल.२।१४४ अनापद्यपि मर्त्ता ग्रहीतुमर्हति, तेन स्त्रिया अपि धनं न स्त्रीणां सौदायिक स्थावरादावपि स्वातन्त्र्यम् । स्त्रीधनमस्वातन्त्र्यात् । एतद्द्यातिरिक्तधनं तु स्त्रिया सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यमिष्यते । एव दानविक्रयाद्यधिकारात्।।
-दा.७६ यस्मात्तदानृशंस्यार्थ तैर्दत्तमुपजीवनम् ॥
सौदायिके सदा स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं परिकीर्तितम् । * पमा., ब्यम. रमृचगतम् । + स्मृचवद्भावः । x व्यप्र.व्याख्यानं 'पितृमातृपतिभ्रातृ' इति याज्ञवल्क्यवचने
विक्रये चैव दाने च यथेष्टं स्थावरेष्वपि ॥ (पृ.१४४३) द्रष्टव्यम् ।
(१) शुनी.४।७९२ पू., मेधा.९।१३१ पू.; दा.७६ = दात. वचनव्याख्यानं दावत् ।
त्तमुप (तं तत्प्र); अप.२०१४३, व्यक.१४७ प्राप्य स्त्रीणां (१) दा.७६ तदा (भवेत); व्यक.१४९ तदा (सदा) (स्त्रीणां प्राप्य) शेषं दावत् ; स्मृच.२८२; विर.५१० दावत् ; स्मृतम् (भवेत् ); स्मृच.२८१; विर.५२४ व्यकवत् ; पमा. | स्मृसा.६२ दावत् , क्रमेण नारदः, पमा.५४९ बृहस्पतिः ५५. यद्वित्तं (यद्दत्तम् ); रत्न.१६१ यद्वित्तं (यत्किञ्चित्); रत्न.१६१; विचि.२१७ दावत् ; व्यनि, त्तमुप (तं तत्र); व्यनि. तदा (धने); दात.१८४ दावत् ; चन्द्र.८८ स्तु नृप्र.३८ पू. दात.१८४ दावत् ; चन्द्र.८१ दावत् ; व्यप्र. यद्वित्तं (श्च यच्चान्यैः)न्यतः (र्जितम् , स्मृतम् (भवेत्); व्यप्र. | ५४४; व्यम.६९; विता.४४३ दावत् ; बाल.२११४४ ५४२ तदा (सदा) शेष रत्नवत् ; व्यम.६९ रत्नवत् ; विता. | दावत् ; सेतु.५३ दावत् ; समु.१३५, विच.१०९ दावत् . ४४७ तदा तत्र (नु तत्र स्यात् ) शेष रत्नवत् ; बाल.२। । (२) शुनी.४७९३ उत्त. दा.७६; अप.२।१४३% १४४ यद (तद); सेतु.५३ प्राप्तं शिल्पैः (शिल्पैर्लब्ध) तदा ब्यक.१४७ स्मृच.२८२; विर.५१०; स्मृसा.६२ प्वपि (भवेत् ); समु.१३५, विच.१०९ दावत् .
| (षु च); पमा.५४९ उत्त., क्रमेण बृहस्पतिः, रन.१६१ व्य. का. १८३

Page #948

व्यवहारकाण्डम्
विद्यमान सरद विटामानेन
(१) सुदायसंबन्धिभ्यो लब्धं सौदायिकम् । दो.७६ । पादत्रयेणाविद्यमाने पत्यौ स्वातन्त्र्यमुक्तम् । 'विद्यमाने
(२) तत्र (सौदायिके) च स्थावरे स्त्रिया दानादिषु तु संरक्षेत्' इत्यभिधानात् । संरक्षेद्भर्तदत्तं भाशया स्वातन्त्र्यं, भर्तृदत्तेषु तु स्थावरातिरिक्तेष्वेव यथेष्टं | विना न विन्यसेदित्यर्थः।
स्मच.२८२ दानादिष्वधिकारः।
+व्यक.१४७ । (३) भर्तृदायमिति व्यपदेशो विभागानन्तरमिति । (३) द्वितीयश्लोकेन सौदायिकाख्यस्त्रीधने पत्यौ | तदुत्तरतास्य वाच्यस्य तत्पूर्वमुत्तरमपि वा । द्रव्याभावे विद्यमानेऽपि स्वातन्त्र्यमुक्तं सदेत्यभिधानात् । तत्कुल एव कालं नयेदित्यर्थः । एतच्च स्थावरं विना
स्मृच.२८२ बोद्धव्यम् । सामान्य
बोद्धव्यम् । सामान्येन तदधिकारस्याभावात् । तत्रापि - (४) आनृशंस्यमदारुणता, तेन यस्मादियं वित्ता- दानादिवज्यं भोगस्तु स्यात् । स्मृसा.६२-३ भावादारुणा न भवत्वेतदर्थ तैः पित्रादिभिर्दत्तं तत्प्र- (४) पत्युर्धनं पतिमरणात्स्वसंक्रान्तं स्त्री यथाकाम जीवनमिति लभ्यते।
विर.५११ विनियुञ्जीत । विन्यसेत् विनियुञ्जीत अक्षान्ता भोगं (५) 'सदे'त्यस्य भर्तरि जीवत्यजीवति वेत्यर्थः। कुर्यात् इति यथेष्टभोगमात्रं न तूत्पथव्ययं कुर्यादिति
बाल.२११४४ फलितम् । 'स्त्रीणां स्वपतिदायस्तु उपभोगफलः स्मृतः' भर्तृदाये स्त्रीणां स्वातन्त्र्यादिविचारः
इति भारतवचनाच्च । विद्यमाने च भर्तरि तद्धनं । भर्तृदायं मृते पत्यौ विन्यसेत्स्त्री यथेष्टतः।
रक्षेन्न यथाकामं विन्यसेत् । 'नापहारं स्त्रियः कुर्यः पति- . पयेत्तत्कुलेऽन्यथा XII
वित्तात्कथंचन । विद्यमाने तु संरक्षेत् ॥' इति मनुवच. . अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती गुरौ स्थिता। नात् । सम्यक्प्रकारेण संरक्षेदित्यर्थः । भर्तृदायाभावे तु
भुञ्जीतामरणात्मान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नयुः +1 भर्तृकुले तिष्ठेत् 'क्षपयेत्तत्कुलेऽन्यथा' इति मनुवचनात् । : (१) भर्तदायो भर्तदत्तं धनं भर्तदायमनभिधाय न नाभिगृहं गच्छेदित्यर्थः।
चन्द्र.८२ मन्वादिभिर्भर्तृदत्तस्याभिधानात् नारदेनापि भर्तदत्तमन (५) स्वातन्त्र्यापवादमाह-विद्यमानेष्विति । दुहित्राभिधाय भर्तदायस्याभिधानात् । तथा अन्यत्रापि भर्त- दिदायादेषु तत्संरक्षेन्न स्वेच्छया व्ययीकुर्यात् । अन्यथा दत्ते भर्तृदायप्रयोगो दृष्टः।
=दा.७३
दुहित्राद्यभावे । अत्र मृते स्वातन्त्र्योक्त्या जीवति तन्नेति तन्मध्ये तु तदनन्तरोक्त
गम्यते । यथेष्टविनियोगाभावे तत्कुले भर्तकुले क्षपयेत् विनियोजयेदित्यर्थः ।
ॐबाल.२।१४३ : विचि. व्यकगतम् । * शेषं व्यकवत् ।
स्त्रीभिर्हार्य धनम् । स्त्रीधने पत्युरधिकारमर्यादा । स्त्रीणां x विर., विचि.व्याख्यानं 'अपुत्रा शयनं' इति कात्यायन.
स्वधने स्वातन्त्र्यम् । धनानधिकारिणी। वचने मृतापुत्रधनाधिकारक्रमप्रकरणे द्रष्टव्यम् । दात. विर
अथ चेत्स द्विभार्यः स्यान्न च तां भजते पुनः । बद्भावः।
प्रीत्या निसृष्टमपि चेत्प्रतिदाप्यः स तद्बलात्॥ + व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च मृतापुत्रधनाधिकारक्रमप्रकरणे द्रष्टव्यः। - सेतु. दागतम् ।
* शेष स्मृचवद्भावः। विचि.२१७ व्यनि. यथेष्टं (तदेष्टं); दात.१८४; व्यप्र.५४४; (१) दा.७८ निस (विस); अप.२।१४७) च (नैव); व्यम.६९; विता.४४३ यिके (यिक); बाल.२।११७, २। व्यक.१४८ अथ चेत्सद्वि (यदि चेदि); स्मृच.२८३; विर. १३५ (पृ.२३८) नारदः, २१४४; सेतु.५३; समु.१३५; ५१४ बलात् (द्धनम् ); स्मृसा.६३ अथ (यदा) च तां विच.१०९.
(चैतां); रत्न.१६२ चेत्प्रतिदाप्यः स (च पतिर्दाप्यश्च); २. (१) दा.७३; व्यक.१४७; स्मृच.२८२; विर.५११ विचि.२२० चेत्प्र (यत्प्र); व्यनि. भजते (भजता); चन्द्र. स्मृसा.६२ क्रमेण नारदः :७१ ष्टतः (च्छतः) पू., नारदः;
८४ च तां (वैता) चेत्प्र (तत्प्र); व्यप्र.५४५ निस् (संस); विचि.२१८ दात.१९०० चन्द्र.८२ ष्टतः (च्छया) पू.
व्यम.७० रत्नवत् , देवल:; विता.४४७, बाल.२।१४४ विता.४४३ तत्कु (दा कु); बाल.११७त्तत्कु (त्तु कु): २॥ दावत् : सेतु.५४ निस (ऽभिस); समु.१३५ स्त्र (च प्र);१४३ ने तु (नेषु); सेतु.५१७ समु.१३५, विच.१०६. | विच.११० निस. (विस) चैत्र (तत्प).

Page #949

दायभागः स्त्रीधनं खीधनकर्त्य, श्रीधनविभागध -
प्रासाच्छादनवास नामाच्छेदो यत्र योषितः । . तत्र स्वमाददीत स्त्री विभागं रिक्थिनां तथा ॥ 'लिखितस्येति धर्मोऽयं प्राप्ते भर्तृकुले वसेत् । व्याधित प्रेतकाले तु गच्छेद्रन्धुकुलं ततः ॥
(१) स्त्रिया धनं गृहीत्वा यद्यपरभार्यया सह वसति तां चावजानीते तदा गृहीतधनं राशा बलादाच्यः, भक्ताच्छादनादिकं यदि भ न ददाति तदा तदपि खिया दा. ७८
आकृष्य ग्राह्यम् ।
(२) लिखितस्य महतोऽयं धर्मः । यद्वा भर्त. देवस्य स्त्रीधनस्थ पत्रनिविष्टस्यायं धर्मः । प्राप्ते च धने स्त्री भर्तृकुले वसेन्नान्यत्र । अप. २।१४७ (३) यदा प्रीत्या यया भावया धनं दत्तं तां पतिनं भजते ऋतुकालादावपि, तथा ग्रासाच्छादनवासानामाच्छेदो वा भवति, तर व्याप्यायुपहतं पतिमालोक्य स्पधनं दत्तमपि तथा बलाद्ग्राह्यं तच्चाश्रमे तस्यालब्धं भवति, तदापि पत्यादिसकाशाद्ब्रह्ममित्ययं शास्त्रधर्मः । प्राप्ते च तत्र धने सा भर्तुः कुले एव वसेत् । यति व्याधौ तद्वधुकुलं गच्छेदिति यन्धुकुलं तत इत्यस्यार्थः । ०विर. ५१५ (४) लिखितस्य शास्त्रोक्तस्य ऋक्थिनो दायिनः सकाशाद् भार्ग स्वमाददीत इत्ययं धर्म इत्यर्थः चन्द्र.८५
,
(५) स्त्रिया धनं गृहीत्वा वयपरभार्यया सह वसत्येनां यावजानीते तदा गृहीतं तद्धनं राज्ञा बलाद्दाप्यः । भक्ताच्छादन निवासान् यदि भर्ती न ददाति तदा
१४५७
तेऽपि खिया बलाद्द्मायास्तत्पपात धनं वा प्राह्मनिति लोकद्वयस्य 'अथ चेत्' इत्यस्यार्थः । इदमपि तस्या दोपराहित्ये बोध्यम् । व्यप्र. ५४५ (६) वृद्धि द्राशा दाप्य इत्यर्थः । विता. ४४७ 'व्याधितं व्यसनस्थं च धनिकैर्वोपपीडितम् । ज्ञात्वा निसृष्टं यत्प्रीत्या दद्यादात्मेच्छया तु सः ॥ (१) या भर्तारं व्याप्यादिव्यसनेभ्यो मोचवितुं धनं निसृष्टं दत्तं तदात्मेच्छया तस्यै दद्यात् ।
अप. २।१४७
* विचि. विरगतम् ।
(१) दा. ७८ माच्छे (मुच्छे); अप. २।१४७ (-) ददी (दधी); व्यक. १४८; स्मृच. २८३ (विभा... तथा० ) दावत् विर. ५१४ नांव (मस्त) रत्नं. १६९ विवद विधि. २२० विरवत् व्यनि चन्द्र. ८४ पिता (पिता) नांत (नस्त); व्यप्र ५४५ दावत्; व्यम ७० नां तथा (नस्तदा) देवल: ; विता. ४४७ पूच्छादनबाणां छेदो यत्र खियोऽधिक); बाल.२|१४४ दावत्; सेतु. ५४; समु. १३५ नां तथा (नरसदा); विच. ११० चन्द्रवत्
(२) अप. २।१४७ (-) काले तु (कार्ये च ) व्यक. १४८० विर.५१४० विचि. २२०-१ ले कुल (जनं) व्यनि. द्वन्धु (द्भर्तु); चन्द्र. ८४ भर्तृ (पति) तु (च); विता. ४४० प्रेत समु. १३५ भ (प) (
(२) शाला स्त्रियेति शेषः । विसृष्टं अनुज्ञातम् । यद्यपीदं वचनं 'न भर्ता नैव च सुतः' इत्यादिवचनानन्तर्यतो भर्नादिविषयमिति प्रतिभाति तथापि 'अथ चेत्स द्विभार्यः स्यात् ' 'ग्रासाच्छादन' इत्युपरितनवचनपर्यालोचनया भर्त्रेकविषयमिति मन्तव्यम् । स्मृच. २८१
(३) तत्स्वेच्छया स्वामिप्रभृतिदेयादित्यनन्तरवाक्यार्थः । + विर. ५१३. अपकारक्रियायुक्ता निर्लज्जा पार्थनाशिका | व्यभिचाररता या च स्त्रीधनं न च साईति ॥ ज्ञार्थं द्रव्यमुत्पन्नं तस्माद्द्रव्यं नियोजयेत् । x व्यम व्यप्रवद्भावः । + विचि विरगतम् (१) अप. २।१४७ वप (र्वापि ); व्यक. १४८ वप (झोप) बितम् (डिते) तु (च). २८३ (वि) विर. ५१३ ज्ञात्वा (दृष्ट्वा तु (हि); रत्न. १६२ शात्वा ( जात्या)
;
(तत्) सः (पिसा); विचि. ११० पॉप (प) यत् (सं) तु (हि); ध्वनि बिता. ४४७ पॉप (म) समु. १२५.
(२) अप. २।१४० (-) न च सा ( सा च ना); व्यक १४८६.२८२ २९१ चार्थ (वार्थ) विर.५१४ चा (ऽर्थवि) या च (स्त्री तु); स्मृसा. ६३ अपवत्; पमा. ५३२ पका ( पचा) चार्थ (वार्थ) न च सा ( सा न चा ) ; रत्न. १५४ : १६२ निर्लज्जा चार्थ (निर्मर्यादार्थ); विचि. २२१ न च (न तु); व्यनि.; नृप्र.४१ क्रिया (परा) या च (स्त्री तु); दात. १८४ शिका (शिनी); चन्द्र. ८४ दातवत्; व्यप्र. ५१६: ५४५ विचिवत्; व्यम ६२ दातवत् ७० रत्नवत्, देवल: ; विता. ३९८ न च सा (नैवम) : ४४७-८ चार्थ (वार्थ) न च (नैव) सेतु.५५] शिका (शिनी) श्रीधनं न च सां (न च स्त्रीधनम) समु. १३५ रत्नद विच. १११ दातवत्.
(३) मिला. २०१३५ (-) इयमुत्पन्नं (विहितं वि

Page #950

१४५८
व्यवहारकाण्डम् स्थानेषु धर्मयुक्तेषु न स्त्रीमूर्खविधर्मिषु ॥ (१) पुरुषाणां तु भादीनां स्त्रीधने सर्वत्रास्वातन्त्र्यने भर्ता नैव च सुतो न पिता भ्रातरो न च । मेव । यथाह कात्यायन:--'न भर्ता नैव च सुतः' इत्यादि। आदाने वा विसर्गे वा स्त्रीधने प्रभविष्णवः॥ धनवान् यदि भवेदित्यभिधानान्मूल्यमात्रमपि निर्धनो यदि ह्येकतरोऽप्येषां स्त्रीधनं भक्षयेद्वलात् । न दाप्य इत्यर्थाद् गम्यते । अनुज्ञाप्य भक्षणेऽपि मूल्यसवृद्धिं प्रतिदाप्यः स्याद्दण्डं चैव समाप्नुयात्॥ दानाभिधानाद्भादीनामस्वामित्वमवगम्यते । न पुनः तदेव यद्यनुज्ञाप्य भक्षयेत्प्रीतिपूर्वकम् । पारतन्न्यमात्रम् । एवं च विवाहेन भार्याया भर्तधने 'मूलमेव स दाप्यः स्याद्यदा स धनवान्भवेत् ॥ नित्यपरतन्त्रस्वामित्वं संपाद्यते । न पुनर्भर्तुर्भार्याधने (त्तद्वि) युक्ते (जुष्टे); अप.२।१४७ (=) युक्ते (निष्ठे) मिषु
तादृशमपीत्यवगन्तव्यम् ।
स्मृच.२८२ (मसु); व्यक.१४८ युक्ते (जुष्ट); विर.५१४; पमा.५३४ (२) दण्डं गृहीततुल्यमन्यत्र तथादर्शनात् । । मितावत् । रत्न.१६२; दात.१७२ धर्मयुक्तेषु (द्रव्ययोगेषु);
दवि.३२० व्यप्र.४९६ पूर्वार्धं मितावत् , स्मृत्यन्तरम् : ४९९ (-) व्यक
जीवन्त्याः पतिपुत्रास्तु देवराः पितृबान्धवाः । वत् , द्वितीयपादं विना; व्यम.७० क्रमेण देवल; विता.३९० अनीशाः स्त्रीधनस्योक्ता दण्डयास्त्वपहरन्ति ये॥ (=) द्रव्यमुत्पन्नं (विहितं द्रव्य) शेष मितावत् ; समु.९८ भी प्रतिश्रुतं देयमृणवत्स्त्रीधनं सुतैः । तस्माद्न्यं (तत्तस्मिन्वि).
तिष्ठेद्भर्तृकुले या तु न सा पितृकुले वसेत् ॥ - (१) व्यमा.२८६; दा.७८; अप.२।१४३ (3) सुतो (१) भर्ना प्रतिश्रुतं त्वगृहीतमपि देयम् । 'भर्ना न पिता (पिता न सुतो) : २११४७; व्यक.१४८ ने धा (ने
प्रतिश्रुतं देयमृणवत्स्त्रीधनं सुतैः' इति तेनैवोक्तत्वात् । च); स्मृच २८२; विर.५१३ स्मृसा.६३; पमा.५५६)
सुतग्रहणं पौत्रस्याप्युपलक्षणार्थ ऋणवदित्यभिधानात् । रत्न.१६२; व्यनि. दवि.३२०, दात.१८५, सवि.३७८;
अनेनापि स्त्रीधने सुतादीनां नास्ति स्वाम्यमिति गम्यते । चन्द्र.८३ न च (ऽपि वा); व्यप्र.५४५; ब्यम.७० विसर्गे (ऽपि सर्गे) क्रमेण नारदः; विता.४४७; बाल.२११४४; | + सवि. स्मृचवत् । व्यप्र., व्यम. स्मृचवद्भावः । सेतु.५४; समु.१३५; विच.११०.
| स दा (प्रदा) दास (दाऽसौ); व्यक.१४८ मूल...दा स (२) व्यमा.२८६ ऽप्येषां...क्षयेद (ह्येषां भक्षयेत् स्त्रीधनं (लं भवेत्तदा दाप्यः स यदा); स्मृच.२८२ स दा (प्रदा) दा ब); दा.७८ रोऽप्ये (रस्त्वे); अप.२।१४३(=), २।१४७स (यसौ); विर.५१३; पमा.५५६ दास (बसौ); रत्न.१६२; व्यक.१४८ ह्ये (त्वे) ऽप्ये (ह्ये); स्मृच.२८२ ऽप्ये (ह्ये) विचि.१०.१ वान्भ (भाग्भ) क्रमेण संवर्तः : २२० वान्म द्धिं प्रति (द्धिकं स); विर.५१३ रोऽप्ये (रस्ते) भक्षयेद्ध (भाग्भ) क्रमेण देवलः, व्यनि. दा स (दाऽसौ); सवि.३८० (हरते ब); पमा.५५६ ह्ये (चै) द्धि प्रति (द्धिकं प्र); रत्न. स दाप्यः स्याद्यदा स (प्रदाप्यं स्यायद्यसौ) संवर्तः, चन्द्र.४ १६२ ह्ये (त्वे) शेषं स्मृचवत् ; विचि.१० दि ये संवर्तः; व्यप्र.५४५ दावत्, व्यम.७० क्रमेण नारदः, विता. (द्यप्ये) प्ये (मी) दण्डं चैव (विनयं च) क्रमेण संवर्तः, ४४७ दावत्, सेतु.१४ क्रमेण संवर्तः : ५४; समु.१३५ व्यनि. ह्येक (बन्य); दवि.३२० ह्ये (त्वे) प्ये (मी); सवि. स्मृचवत्, विच.११० सदा (तु दा); विव्य.२४ संवर्तः. ३८० ऽप्ये (ह्ये) द्धिं प्रति (द्धिकं प्र); चन्द्र.४ ऽप्ये (ह्ये) (१) अप.२।१४३, विता.४४६ न्त्याः (न्त्या) वास्तु (स्त्री०) येद्ध (यते ब) प्रति (तस्य) दण्डं चैव (विनयं च); (त्राथा). व्यप्र.५४५ ह्ये (त्वे) द्धिं प्रति (द्धिकं स); ब्यम.७० (२) अप.२।१४७ न सा (तथा); व्यक.१४८ णवत् (णं रत्नवत् ; विता.४४७ दि ह्ये (त्वप्ये) प्ये (मी); बाल. च) कुले या (गृहे या); स्मृच.२८३ पू.; विर.५१४ या तु न २११४४ ऽप्ये (से); सेतु.१४ प्ये (मी) दण्डं चैव सा (जातु न या) स्मृसा.६३ णवत् (णं तु) कुले व (गृहे व); (विनयं च) क्रमेण संवर्तः : ५४ प्ये (मी); समु.१३५ | रत्न.१६२ पू.; विचि.२२१ या (सा); व्यनिः; चन्द्र.८४ द्धिं प्रति (द्धिकं स); विच.११० प्येषा...क्षयेद्व (मीषां णवत् (णं च) द्भर्तृ (त्पति) तु न सा (च न च); व्यप्र.५४६ भक्षयेत् स्त्रीधनं ब); विव्य.२४ ऽप्ये (घ) दण्डं चैव (विनयं पू.; व्यम.६९ पू., देवलः, विता.४४८ णवत् (णं च) कुले च) संवर्तः.
या तु न सा (गृहे सा चेन्न या); समु.१३५-६ या तु न सा (३) दा.७८ सदाप्यः स्याद्य (तदा दाप्यो य); अप.२।१४७ । (या वा या वा).

Page #951

दायभाग:-सीधनं,बीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४५९
ततश्च स्त्रीधने जीवद्विभागे भागो नास्त्येव स्त्येकवामि । (३) यत्त कात्यायनेनोक्तं 'बन्धुदतं बन्धूनामभावे कत्वात् ।
स्मृच.२८३.४ | भर्तृगामि तत्' इति तदुक्तपञ्चविधेतरविवाहसंस्कृत. (२) अनेन स्त्रीधने जीवन्त्यां तस्यां सुतानां जन्मना | स्त्रीधनविषयम् ।
.. +स्मृच.२८६ खत्वेऽपि नास्ति विभाग इति गम्यते। व्यप्र.५४६ बान्धवैः सहोदरैर्धातृभिरित्यर्थः । सभर्तृका इति . स्त्रीधनविभागः
विशेषणं विधवानिवृत्यर्थम् । न पुनः कन्यानिवृत्त्यर्थम् । दुहितॄणामभावे तु रिक्थं पुत्रेषु तद्भवेत्। पूर्वोक्तवचनविरोधात् ।
स्मृच.२८५ बन्धुदत्तं तु बन्धूनामभावे भर्तृगामि तत् ॥ | उक्तार्थोपसंहारस्तु कात्यायनेन कृतः-'स्त्रीधनस्य भगिन्यो बान्धवैः सार्ध विभजेरन्सभर्तृकाः। विभागोऽयं सधर्मः परिकल्पितः' इति । इत्येवं निरूपितो स्त्रीधनस्येति धर्योऽयं विभागस्तु प्रकल्पितः ॥ धर्मोऽयं, कल्पितो विभागः स्त्रीधनस्य अध्यवसेय इत्यर्थः। (१) तानि यौतकद्रव्यविषयाणि । विवाहकाले लब्धं
स्मृच.२८७ यौतकम् ।
xदा.८२ | (४) पारिणाय्यं यौतकं पितृदत्तं च धनं दुहितृणामप्रथमं सोदराणां तदभावे मातुः मातुरभावे पितु: भावे पुत्रगामि । तदतिरिक्तस्त्रीधने पूर्वोक्ताः । अभावे एषां पुनरभाव तद्धनं भर्तुः । यथा कात्यायनः-बन्धु- पूर्वोक्तानां भर्तुगाम्येव धनमिति । विर.५१८ दत्तमिति । बन्धूनामभाव इत्यनेन भ्रातुरभाव इत्यपि (५) दुहितृणामिति । परिणाय्यं ब्राह्मादिविवाहकाले सूचितं भ्रातुरभावे पित्रोरधिकारात् दण्डापूपन्यायात् पितृदत्तं यौतुकं च यन्मातुर्धनं तत्तस्याः पुच्यभावे पुत्रतत्सिद्धेः।
दा.९५-६ | गामि भवतीत्यर्थः । एतदतिरिक्तं तु स्त्रिया धनं तस्या (२) उत्तरार्धमासुरादिविवाहचतुष्ट योढाविषयम् । अभावे पुत्रीपुत्रोभयगामीत्युक्तमेव प्राक् । बन्धुदत्तमिति
अप.२।१४५ | पित्रतिरिक्तेन दत्तं यत्तभ्रातभगिन्योः, किं तु कन्या तत्र * बाल.व्याख्यानस्य 'मातुर्दुहितरः' इति याज्ञवल्क्य-(२। समांशा, विवाहिता तु किंचिद्भागभागिति भगिन्य ११७) वचनस्थमितावद्भावः (पृ.१४४१)।
इत्यादेरर्थः। अभावे पुत्रीपुत्राद्यभावे, स्त्रिया धनं x शेषं 'जनन्यां संस्थितायां' इति मनुवचने (पृ.१४३३) पतिगामीत्यर्थः ।
विचि.२२३ द्रष्टव्यम् । दात. दावद्भावः । सेतु. दागतम् ।
(६) दुहितृणामभाव इत्यष्टविधविवाह विषयम् । पुत्रा- (१) दा.८२ पू., ९५ उत्त.; अप.२।११७, २११४५, णामभावे बन्धुभिः भ्रात्रादिभिर्दत्तं तेष्वेव बन्धूनामभावे व्यक.१४८; स्मृच.२८६ (बन्धुदत्तं तु०) उत्त.; विर.
| तैर्दत्तं भर्तृगामि । पक्षान्तरमाह-भगिन्य इति । बन्धुषु ५१८, स्मृसा.६४, पमा.५५३ उत्त.; विचि.२२२-३;
सत्सु बन्धुदत्तं वा भर्तृगामि भगिन्यो बान्धवैः सह व्यनि., स्मृचि.२९; दात.१८६ पू., सवि.३८५ नाममा
विभजेरन्निति ।
व्यनि. (नां सभा) उत्त.; व्यप्र.५४८ वेषु (त्रस्य) पू.:५५३ उत्त; व्यम.७१ द्भवेत् (द्धनम्): ७२ उत्त.; विता.४५१ व्यप्रवत् ,
(७) तत्र मातुरेव पुत्रो न दुहितुः। ताभ्यां ऋते पू.:४५२ व्यप्रवत् : ४५४,४६५ उत्त.; बाल.२।१३५
अन्वयः इति अन्वयपदे मातुरेवान्वयात्ताभ्यां इति पञ्च(पृ.२०६)व्यमवत् , पू.:२।१४५ [(पृ.२५८) व्यप्रवत् , पू.:
म्यन्तस्य संबन्धाभावात्तदविरोधान्नारदादेस्तद्यौतुकपरम् ।
* (पृ.२६५) उत्त.]; सेतु.६१ त्तं तु (त्तं च) उत्त.; समु.१३६.
विता.४५२ (२) अप.२।११७ म्यों (मों); व्यक.१४८ स्येति (स्य आसुरादिषु यल्लब्धं स्त्रीधनं पैतृकं स्त्रिया। तु) म्यों (मों); स्मृच.२८५ पू.:२८७ (स्रीधनस्य विभागोऽयं अभावे तदपत्यानां मातापित्रोस्तदिष्यते ।। सधर्मः परिकल्पितः) उत्त; विर.५१८ रन् (युः); स्मृसा. +सवि. स्मृचगतम् । * विरवद्भावः । ६४ रन् (युः) पू. विचि.२२३ रन् (युः) म्यो (मों); व्यनि. १३६ म्यो (मों) गस्तु (गेषु ). गस्तु (गे तु) शेषं विचिवत् ; स्मृचि.२९ पू., व्यप्र.५४७ (१) स्मृच.२८६; पमा.५५४; व्यनि. स्त्रीधनं पैतृक पू.; व्यम.७१ पृ., विता.४५२; बाल.२।१४५ (पृ. २६८) (पैतृकं स्त्रीधन) तदिष्यते (तथैव च); बाल.२।१४५(पृ.२५७); सभर्तृकाः (समं ततः) म्यों (मों) प्रकल्पितः (समः स्मृत:); समु. समु.१३६.

Page #952

१४६०
व्यवहारकाण्डम्
। पैतकं मातापितृसकाशादानेनागतम् । तदपत्यानाम- (१) द्विसहस्रपर्यन्तः स्त्रियै देयो नाधिकः केनेत्याभावे आसुरादिषु संस्कृतायां उत्पन्नापत्यानामभावे । | काङ्क्षायां भत्रेति श्रुतमन्वेति न पुनरश्रुतकल्पना, तथा अपत्यग्रहणं पूर्वोक्तदुहित्रादिपौत्रान्तानां स्त्रीधनहारिणा च देय इति ददातिर्मुख्यः स्यात् मृतपतिधने तु तावति मुपलक्षणार्थम् ।
स्मृच.२८६ पत्न्या एव स्वामित्वात् गौणः स चान्याय्यः । यच्च शुल्कपूर्वकवाग्दत्ताविषये धनवादः
भर्तृदत्तं धनं तद्यथाकाममश्नीयात् । अतोऽपुत्रस्य पश्चाद्वरेण यदत्तं तस्याः प्रतिलभेत सः। मतस्य पत्युर्धने द्विसहस्रपर्यन्त एव पल्या अधिकारो न अथागच्छेत् समूढायां दत्तं पूर्ववरो हरेत् ॥ सर्वत्रेति यदुक्तं तद्विद्वद्भिरनादेयम् । दा.७४ व्यासः
(२) प्रत्यब्दं कार्षापणसहस्रद्वयपरिमितो धनस्यैकसौदायिक शुल्कं च
देशः परो दायः स्त्रियै देयः । परः परमः । दीयत इति येत्कन्याया विवाहे च विवाहात्परतश्च यत् । दायः । तमिमं दायं भर्तृदत्तं वाऽनिषिद्धेन मार्गेण यथापितभर्तगृहात्प्राप्तं धनं सौदायिकं स्मृतम् । कामं देवरादेरनुमतिमन्तरेणाप्याप्नुयात् । अतोऽधि के
[अढया कन्यया' इति कात्यायनवचनं एतद्वचनं तु देवराद्यनुमतिरपेक्षणीयेत्यर्थाद्गम्यते । अप.२।१४३ चोपन्यस्योक्तम् एतद्वचनद्वयेनैतदुक्तं भवति । वाग्दान- (३) एष परो दायः स्त्रिया नाधिक इति । एतत् प्रभतिपतिगृहप्रवेशरूपोत्सवसमाप्तिपर्यन्तं पितृगहे पति- प्रभूते धने, ज्ञातयश्च न रक्षेयुरिति शङ्कायाम्। .. गहे वा पितृपक्षत एव स्त्रिया लब्धं यौतकादिधनं
उ.२।१४।२ सौदायिकशब्दाभिधेयमिति । ननु 'सौदायिकं तु यद्देयं (४) दीयते इति दायः। परः परमः । एवं च सुदायो भरणं च तत्' इति निघण्टुपाठात् कथं सौदा- द्विसाहस्रकार्षापणाधिकमल्यो धनस्य भागो जीवनार्थ यिकशब्दोऽत्र प्रयुक्तः। स्वार्थे तद्धितान्ततयेत्यनवद्यम् । न समृद्धानामपि देय इत्यवगम्यते। स्त्रियै देय इत्यत्र
स्मृच.२८२ ।
प्रत्यब्दमिति विधेयसंख्या योग्यताबलादवगम्यते । यैदानीतं भर्तृगृहे शुल्कं तत्परिकीर्तितम् ॥ ततश्च प्रत्यब्दमसकृदर्पणनियमोऽयम् । अनेकाब्देष्प
मनार्थमुत्कोचादि यद्दत्तम् । +दा.९३ जीवनार्थ सकृदेव दाने तु नायमवधिनियमो नाऽपि स्त्रीणां वृत्तिरूपो दायः स्थावरपर्युदासः।
xस्मृच.२८१ "द्विसहस्रपरो दायः स्त्रियै देयो धनस्य तु ।
(५) यावद्भ; दत्तं धनं स्त्रीस्वातन्त्र्यविषयं ताव यच्च भी धनं दत्तं सा यथाकाममाप्नुयात् ॥
दर्शयति व्यासः-द्विसहस्रति । द्वे सहस्रे पणानां
परिमाणमस्येति द्विसहस्रपण इति वचनात् अल्पे धने x बाल.व्याख्यानं 'अपुत्रेण परक्षेत्रे' इति याज्ञवल्क्यवचने
अल्पदानमेवेति स्वेच्छादेयं स्क्यं प्राप्तमिति वचनात् (पृ.१३४६) द्रष्टव्यम् । * सवि.व्याख्यानं 'सौदायिकं स्त्री' इति विष्णुवचने
साधारणधनाभिप्रायमेतदिति वदन्ति । प्रकाशस्तु या (पृ.१४२८) द्रष्टव्यम्।
अयोग्यभर्तृका भर्त्तव्यत्वेन श्रुताः पृथविक्रयन्ते, ताभ्यः + व्यप्र., बाल, दावत् ।
___* विता. अपगतम् । xव्यम., बाल. स्मृचगतम् । (१) बाल.२११३७.
गौमि.२८।१९ रो (णो) स्त्रियै (पल्यै); उ.२।१४।२ सहस्र (२) अप.२।१४३ भर्तृ (भ्रातृ) धनं (तत्तु) वृद्धव्यासः; (षाहनः); स्मृच.२८१ सहस्र (साहस्र) तु (च) पू.:२८२ स्मृच.२८२, सवि.३७८; विता.४४० (3) अपवत् ; उत्त.; विर.५१० रो (णो); रत्न.१६१ सहस्र (साहस्रः) पू. समु.१३५.
व्यनि. स्र (स्रात्) शेषं व्यकवत् ; सवि.३७७ उत्त.; व्यप्र. ) दा.९३ नात (नतु) व्यप्र.५४३ दावत; बाल. ५४४ रत्नवत् , पू.; व्यम.६९ ये (या) शेष अपवत्, पू., २११४४.
विता.४३९-४० रो (गो) सा यथा (तद्यथा); बाल.२।१४३ (४) दा.७४ माप्नु (मनु); अप.२।१४३ सहन (साहस्रः)
रो (णो) यथाकाममा (यथावदवा); समु.१३५ माप्नु (मनु) तु (च); व्यक.१४७ सा यथा...त् (यथाकाममवाप्नुयात्); शेष अपवत

Page #953

दायभाग:-स्त्रीधनं, खीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४६१
पणसहस्राधिकमदेयमिति ।
विर.५१० । लाभः । एतदुक्तं भवति । पार्वत्यादिप्रीत्यर्थ बतादौ (६) अपुत्रस्य स्वर्यातस्य विभक्तस्यासंसृष्टिनो धनं यस्त्रिया लभ्यते तदपि स्त्रीधनमिति । स्वयमेवेत्येवकारः परिणीता यज्ञसंयुक्ता सकलमेव गृह्णाति । बहवश्चेत्स- स्वापत्यानां व्युदासार्थः । पत्युर्युदासस्य पति र्हतीत्यनेन जातीया विजातीयाश्च यदा संविभज्य धनं गृह्णन्ति, सिद्धत्वात् । पत्यु[दासेन ततो बहिरङ्गभ्रात्रादिव्युदासस्य द्विसहस्रपणात्परमपि भर्तदत्तं यथाकाममेवाप्नुयात् । च दण्डापूपन्यायसिद्धत्वात् । वृथा आपदं विनेत्यर्थः । अदत्ते तु द्विसाहस्रमेव पणं पल्या ग्राहयम्। व्यनि. मोक्षस्त्यागः। स्त्रियाऽननुज्ञातबलात्काररहितत्यागभोग
(७) आद्विसाहस्रादिति कात्यायनेन पर इति च विषयमेतत् । सवृद्धिकप्रदानस्य दण्डसहितस्यानभिधाव्यासेनोक्तेरितोऽधिकमतिधनिनापि न स्त्रीभ्यो देयमिति नात् । 'पति हत्यनापदी ति वदन् आपदि तु पतिरेवादर्शितम्। अयं च नियमः प्रतिवत्सरमसकृदर्पणे शेयस्ते- हति स्त्रीधनं भोक्तं नान्य इति दर्शयति । अत एव 'पुत्रानानेकवत्सरेषु जीवनार्थ दीयमानमितोऽधिकमपि भवति तिहरणे वाऽपि स्त्रीधनं भोक्तमहति' इत्यनन्तरवचने चेत् न दोषः । जीवनाद्यर्थत्वाद्दानस्य । यावज्जीवं च भोक्तमहतीत्यत्र पतिरिति शेषो द्रष्टव्यः । पुत्रग्रहणं कुटुद्विसाहस्रमात्रेण तन्निर्वाहासंभवात् । +व्यप्र.५४४ | म्बोपलक्षणार्थम् । आर्तिर्धनालाभनिमित्ततो दुरपनोदाऽत्र . देवलः .
विवक्षिता । तस्या हरणे परिहरणे वा शब्दादन्यत्रापि धनास्त्रीधनम् । तत्र स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् । पत्युः स्त्रीधनेऽधिकारमर्यादा। लाभनिमित्ततो दुष्परिहारमहासंकटे स्त्रीधनमननुज्ञातमपि वृत्तिराभरणं शुल्कं लाभश्च स्त्रीधनं भवेत् ।
| पतिर्भोक्तुं त्यक्तुं वाऽर्हतीत्युक्तम् । ननु परधनत्यागे भोगे भोक्त्री च स्वयमेवेदं पति हत्यनापदि ।
च परस्य स्वाम्यनुज्ञया विना कथमर्हता । उच्यते। स्वाम्यवृथा मोक्षे च भोगे च स्त्रियै दद्यात्सवृद्धिकम् ।
नुज्ञाभावेऽपि पूर्वोक्तविषये स्वाधीनजनस्वामिके तु स्त्रीधपुत्रार्तिहरणे वापि स्त्रीधनं भोक्तुमर्हति ॥ ने यथेष्टविनियोगाहेऽप्यापदपनोदकत्यागभोगादावर्हताऽ.
(१) द्यतगीतादिप्रयोजनो धनव्ययो वृथा मोक्षः। स्तीत्यस्मादेव वचनात्कल्प्यत इत्यदोषः । *स्मृच.२८३ भोगस्तु स्यन्नपानाद्युपयोगः। पुत्रार्तिहरणे स्त्रीधनमुप- (३) वृत्तिवृत्त्यर्थ दत्तधनं, लाभो बन्धुभ्यो लब्धं, भोग्यं ग्राह्यमित्यर्थः।
शुल्क विवाहार्थितया कन्याय दत्तं धनम् । +विर.५१२ (२) वृत्तिर्वर्तनाथ पित्रादिना दत्तम् । लभ्यत इति
(४) शुल्कमेवात्र लाभः।
स्मृसा.६३ + रत्न. व्यप्रवद्भाव:
(५) वृत्तिर्जीवनार्थ पित्रादिभिः दत्तं धनम् । लाभः (१) दा.७५ च स्व (तत्स्व); अप.२।१४७ दावत् ; व्यक. शौर्यादिना प्रीत्या वा कुतश्चिलब्धम् । मोक्षस्त्यागो १४८:१४९ पू.; स्मृच.२८३ भश्च (भं च) क्त्री च (क्तुं तत्); |
दान मितियावत्। अत्र पति हत्यनापदीति पत्युरेवापदि विर.५१२ : ५२४ पू. स्मृसा.६३, पमा.५५६ दावत् ;
[ स्त्रीधनभोगार्हता नान्येषामिति सूचितम् । रत्न.१६२ रत्न.१६२; विचि.२१९, व्यनि. भश्च (भं च) शेषं । दावत् ; सवि.३८०-८१ क्त्री च (क्व्येतत्); चन्द्र.८३;
(६) यद्वा लाभो वृद्धिः पूर्वोक्तस्त्रीधनं परिकल्पित. व्यप्र.५४५ वृत्ति (वृद्धि) क्त्री च (क्येतत्); ब्यम.७०;
वृद्धिमूलत्वेन व्यवह्रियते । सा च वृद्धिाभशब्देनोविता.४४२ ल्क (ल्क) भवेत् (स्मृतम् ) क्त्री च (क्त्री तत्) च्यते । यद्यपि प्रयुक्तधनस्वामिन एव कल्पिता वृद्धिः, दं पतिः (यं भर्ता); बाल.२११४३ दावत; सेतु.५२ दावत् ; तथाऽपि धनप्रयोगे स्त्रीणामनधिकारात् पत्युरेव तदधिसमु.१३५ दावत; विच.१०८ भवेत् (स्मृतम् ).
कारात् तथा शङ्का मा भूदित्युपदिष्टम् । सवि.३८१ ... (२) अप.२।१४७; व्यक.१४८ वा (चा); स्मृच.२८३ ।
(७) वृद्धिर्वर्धनार्थ पित्रादिना दत्तमिति स्मृतिचन्द्रिप.; विर. ५१२; पमा.५५६ पृ.; रत्न.१६२; विचि.२१९
कायाम् ।
xव्यप्र.५४५ मोक्षे (दाने) वा (चा); व्यनि. यै (यो) पुत्रार्तिहरणे वापि (अत्रात्मभरणेथापि); सवि.३८१ पू.; चन्द्र.८३ मोक्षे (क्षेपे); * व्यम. स्मृचगतम् । न्यप्र.५४५ पू.:५४६ व्यकवत् , उत्त.; व्यम.७०, विता. + शेष स्मृचगतम् । विचि., चन्द्र, विरगतम् । । ४४२ मोक्षे (दाने) पू.; समु.१३५.
= शेषं स्मृचगतम् । ४ शेषं स्मृचगतं रत्नगतं च ।
गमा

Page #954

१४६२
व्यवहारकाण्डम्
मातृधनविभागः। अप्रजस्त्रीधनविभागः। मृतकन्याधनविभागक्रमः। ।
यमः सामान्यं पुत्रकन्यानां मृतायां स्त्रीधनं स्त्रियाम् ।
___ आसुरादिषु अप्रजस्त्रीधनविभाग: अप्रजायां हरेद्भर्ती माता भ्राता पितापि वा । । आसुरादिषु यद्रव्यं विवाहेषु प्रदीयते।।
(१) इह पुत्रकन्ययोः साधारण मातृधनमिति सुव्यक्तं, अप्रजायामतीतायां पितैव तु धनं हरेत् ॥ केवलकुमार्याः सकलमातृधनाधिकारित्वे यौतकधने (१) विवाहक्रियायां पूर्वापरीभूतायां यद्व्यं प्रदीविशेषवचनं मन्वादीनामनर्थकं स्यात् सर्वत्राधिकारा- यते इति यौतकधनमात्रगोचरत्वमेव प्रतीयते । दा.८८ विशेषात् ।
*दा.७९ । (२) अत्र प्रदीयते पित्रेति शेषो द्रष्टव्यः । ततश्च न (२) हरेद्भर्ता ब्राह्मादिषु, मातेत्यासुरादिषु, एवं च पूर्वोक्तवचनविरोधः । एवं पितृव्यमातुलादिबन्धुदत्तं मनुनारदयोरपि देवलोक्तमादायात्र तात्पर्यमिति मन्त. स्त्रीधनं सति संभवेऽपि पितव्यादिबन्धूनां अन्यथा भर्तु- . व्यम् ।
विर.५१९-२० | रेवेति आसुरादिष्ववगन्तव्यम् । स्मृच.२८६-७ (३) अत्र द्वन्द्व निर्देशात् पुत्रकन्ययोस्तुल्याधिकारः,अ
वृद्धहारीतः । न्यतराभावेऽन्यतरस्य तद्धनं, एतयोरभावे ऊढाया दुहितुः
भगिनी चतुर्थभागहारिणी । स्त्रीधनमविभाज्यम् । पुत्रवत्याः संभवितपुत्रायाश्च तुल्याधिकारः। दात.१८५
भेगिन्यश्च तुरीयांशं पैतृकादाहरेद्धनात् । . (४) पूर्वार्धन मातरि मृतायामष्टविधविवाहेषु स्त्रीधने
न स्त्रीधनं तु दायादा विभजेयुरनापदि ॥ .. पुत्रकन्यानां समग्रहणमुच्यते । उत्तरार्धनासुरादिषु तत्त.
विविधं स्त्रीधनम् । द्धनं प्रदातृभिरेवाऽऽदेयमित्युच्यते । भ्रातपदं भर्ता 'पितृमातृसुता (?)भ्रातृपत्यपत्याद्युपागतम् । हरेत् , मातभिर्दत्तं तैरेवादेयमिति । व्यनि.
आधिवेदनिकायं च स्त्रीधनं परिकीर्तितम ॥ (५) अत्र तु द्वन्द्वस्यैव श्रवणात्पुत्राणां कन्यानां च
बृहद्यमः सहाधिकारः प्रतीयते । इदं चान्वाधेयपतिप्रीतिदत्त
___ पुत्रवती पत्नी भागहारिणी द्विविधस्त्रीधनविषयम् ।
व्यप्र.५४७ समभागो ग्रहीतव्यः पुत्रमत्या सदैव हि । (६) मिताटीका-देवलवाक्यं तु मातृधनं पुत्रमात्र
पितृभ्यो भ्रातृपुत्रेभ्यो दायादेभ्यो यथाक्रमात् ॥ सत्वे तेनैव ग्राह्य, कन्यामात्रस्य सत्त्वे तयैव ग्राह्य इत्येवं
अधिकस्य च भागौ द्वौ इतरेभ्यः समासतः ॥ समानत्वमात्रबोधकं न क्रमबोधकं, नापि सहाधिकार
कण्वः . बोधकमिति न दोषः।। बाल.२।१४५ (पृ.२६१) स्त्रीधने स्त्रीणां स्वात
स्त्रीधने स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् । भर्तुरधिकारमर्यादा । *रिक्थं मृतायां कन्यायां गृह्णीयुः सोदराः समम् । स्त्रीधनस्येशिनी स्त्री स्याद्भर्ता च तदनुज्ञया । तदभावे भवेन्मातुः पितुर्मातुश्च तत्क्रमात् ॥ भोक्तुं रक्षायतुं योग्यो भतु नाशयितुं न च ।। .. उशना
कण्ववचनेऽपि दानाधमनविक्रयं वर्जयित्वैव स्वाम्यं ___ मातृधनविभागः द्रष्टव्यम् ।.
मभा.१८/१ दुहितॄणामभावे तु रिक्थं पुत्रेषु तद्भवेत् ।।
पारस्करः तदप्रत्तदुहितृविषयं तत्रर्तुकालभर्तुरसंभवेनान्वयासंभ
मातृधनविभागः वात् ।
स्मृच.२८६
अप्रत्तायास्त दुहितः स्त्रीधनं परिकीर्तितम् । . . *विता. दावद्भावः ।
(१) दा.८८पू. स्मृच.२८६; व्यनि. पितैव ... हरेत् (बान्ध: (१) दा.७९व्यक.१४९ वा (च); विर.५१९ व्यनि. वास्तु तदामुयुः); बाल.२०१४५ (पृ.२६४) पू.; समु.१३६. दात.१८५,१८७ खियाम् (विदुः); व्यप्र.५४७; विता. (२) वृहास्मृ.७।२५६. (३) वृहास्मृ.७।२५७. ४५१ मनुदेवलौ; बाल.२।१४५ (पृ.२६०); सेतु.५६ नं |
| (४) बृयस्मृ.५।२२,२३. (५) मभा.१८॥१. (ने); समु.१३६; विच.११५. .
(६) पमा.५५२; व्यनि. प्रत्ता (पुत्रा) प्रत्तायां (पुत्रायां); (२) समु.१३६. .. ... (३) स्मृच.२८६.. । बाल.२।१४५ (पृ.२६८) =); समु.१३६.

Page #955

दायभागः-स्त्रीधनं, स्त्रीधनकृत्यं, स्त्रीधनविभागश्च
१४६३ पुत्रस्तु नैव लभते प्रत्तायां तु समांशभाक् ॥
वृद्धकात्यायन: तदप्रतिष्ठितोढदुहितृविषयम्। पमा.५५२
अप्रजस्त्रीधनविभागः पैठीनसिः
'पितृभ्यां चैव यहत्तं दुहितुः स्थावरं धनम् । पैत्र्यधनविभागे कन्यामागः । स्त्रीशुल्कं पत्युः । मृतपुत्रिकाधनं अप्रजायामतीतायां भ्रातृगामि तु सर्वदा ॥ .. न पत्युः । मृतकन्याधनविभागः ।
सूतः केन्या वैवाहिकं स्त्रीधनं च लभते ।
जामात्रे दत्तं दुहितुः दौहित्रीणां वा भवति स्वं च शुल्कं वरो गृहीयात् ।।
यहत्तं दहितः पत्ये स्त्रियमेव तदन्वियात् । 'प्रेतायां पुत्रिकायां न भर्ता द्रव्यमहत्यपुत्रायां मृते जीवति वा पत्यौ तदपत्यमृते स्त्रियाः ।। कुमायो मात्रा स्वस्रा वा तत् ग्राह्यम् ।
स्मृत्यन्तरम् (१) ततः कुमार्या स्वस्ता अन्यया वा पुत्रवत्या
अप्रजदुहितृधनविभागः संभवितपुत्रया स्वस्त्रा तद्धनं ग्राह्य, अतः स्त्र्यधिकारे अपुत्रायाश्च दुहितुः पितृरिक्थं हरन्ति ते । व्यावृत्तिरन्याधिकारस्य ।
दा.१७९ पितृभ्रातृसुताद्याश्च गोत्रजा नैव बान्धवाः ॥ (२) अत्र कुमार्या अभावे स्वस्रा ग्राह्यम् । बान्धवा मातुलादयः पैतृष्वसेयादयश्च । सवि.४२४
विर.५२१
अनिर्दिष्टकर्तृकवचनानि (३) पुत्रिकायां पितुः पश्चादौरससद्भावे स एव
अध्यग्निकाध्यावाहनिकप्रीतिदत्तपादवन्दनिकानां निरुक्तिः गृह्णीयान भर्ता ।
पमा.५५५
पुण्येऽनुकूलनक्षत्रे विवाहः संस्मृतो बुधैः । (४) मिताटीका-'प्रेतायां पुत्रिकायामित्यादिपैठीन
तत्र यल्लभते कन्या तदध्यग्निकमुच्यते ।। सिस्तु निर्मलः। समूलत्वे वा आर्षत्वाविशेषाद्विकल्पोऽस्तु ।
अध्यावाहनिकं तत् स्यान्नीयमाना यदाप्नुयात्। परन्तु तत्रापि मनोः (मस्मृ.९।१३५)प्रामाण्यातिशयात्त.
यहत्तं स्याद् भ्रातृगृहे श्वशराद्यैर्धनं स्त्रियै ॥ देवानुष्ठेयं न तदित्यननुष्ठानलक्षणमप्रामाण्यमेव तस्येति
प्रीतिदत्तं तु तत् प्रोक्तं पादवन्दनिकं तथा ।। दिगिति बोध्यम् । बाल.२।१४५(पृ.२६८) .. . लौगाक्षिः
संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रह) पतिधने स्त्रीणां स्वाम्यं न स्वातन्त्र्यम्
ब्राह्मणीकन्याया दायभागः ईशाना स्त्री धनस्योक्ता नाधिदानक्रयेषु च ।
ब्राह्मणी तु भवेत्कन्या हरेन् रिक्थं तु मातृकम् । आध्यादि तत्कृतं तस्मान्न सिध्यति कदाचन ॥
पितुः सापत्नमातुश्च भ्रातुश्चापि हरेद्धनम् ।। (१) व्यनि.; समु.१२९.
+ अस्य व्याख्यानं 'बन्धुदत्तं तथा' इत्यादियालवल्क्य(२) सेतु.५५, विच.१२१.
वचने (पृ.१४४४) द्रष्टव्यम् । (३) दा.१७८-९ कायां+ (तु) यां...ग्राह्यम् (या वा (१) दा.९२, दात.१८५व्यप्र.५५३ अप्रजायामतीस्वस्रा ग्राह्यं तदन्यथा); अप.२।१४५ द्रव्य (धन) त्रायां (त्रायाः) तायां (अतीतायामप्रजसि) कात्यायनः, विता.४५४, बाल. (कुमाh०) स्वस्रा (श्वश्वा); व्यक.१४९ तायां (तायां ११४५ (पृ.२६३,२६५); सेतु.६० कात्यायनः; विच. तु) न (च) पुत्रायां...मात्रा (पुत्रिकायां कुमार्या); विर.५२१ ११४ कात्यायन:. भर्ता + (तत्) यो मात्रा (या); पमा.५५५ कायां+(तु) मात्रा... (२) दा.७५(-); विता.४४२ याः (यः) क्रमेण देवल: ग्रायम् (च भ्रात्रा तद्ग्राथमित्यपि); बाल.२:१४५ (पृ.२६८); | सेतु.५२. समु.१३६ न भर्ता द्रव्य (तु तद्भर्ता दाय) मात्रा...प्रायम्
। (३) सवि.४२४. (तु भात्रा तद्ग्राथमिप्यते).
(४) चन्द्र.८७. (४) ममा.१८१.
(५) बाल.२११४५ (पृ.२६०).
ब.का.१०४

Page #956

मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
वेदाः ।
ये केसरप्राबन्धायाश्चरमाजामपेचिरम् ॥ " ब्राह्मणधनं न राजगामि
उग्रो राजा मन्यमानो ब्राह्मणं यो जिघत्सति । 'नैतां ते देवा अददुस्तुभ्यं नृपते अत्तवे । परा तत् सिच्यते राष्ट्रं ब्राह्मणो यत्र जोयते ॥ मा ब्राह्मणस्य राजन्य गां जिघत्सो अनाद्याम।। तं वृक्षा अप सेधन्ति छायां नो मोपगा इति । अक्षद्रुग्धो राजन्यः पाप आत्मपराजितः । यो ब्राह्मणस्य सद्धनमभि नारद मन्यते । स ब्राह्मणस्य गामद्यादद्य जीवानि मा श्वः ।। विषमेतद् देवकृतं राजा वरुणोऽब्रवीत् । आविष्टितापविषा पृदाकरिव चर्मणा ।
न ब्राह्मणस्य गां जग्ध्वा राष्ट्र जागार कश्चन ।। सा ब्राह्मणस्य राजन्य तृष्टैषा गौरनाद्या ॥
तेदस्माऽइदं सर्वमाद्यं करोति ब्राह्मणमेवापोद्धनिवै क्षत्रं नयति हन्ति वहॊग्निरिवारब्धो वि | रति तस्माद्ब्राह्मणोऽनाद्यः सोमराजा हि भवति । . दुनोति सर्वम् ।
गौतमः ... यो ब्राह्मणं मन्यते अन्नमेव स विषस्य पिबति प्रत्यासन्नाः सपिण्डसगोत्रसप्रवराः क्रमेण अपुत्रमृतधनभाजः ।
तैमातस्य ॥
नियुक्ता पत्नी वा। य एनं हन्ति मृदं मन्यमानो देवपीयर्धनकामो | पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा रिक्थं भजेरन् । स्त्री चानन चित्तात् ।
पत्यस्य, बीजं वा लिप्सेत । सं तस्येन्द्रो हृदयग्निमिन्ध उभे एनं द्विष्टो नभसी (१) 'स्त्री चानपत्यस्य' इत्युक्त्वाह-'बीजं वा लिप्सेत'
चरन्तम् ॥ इति । अनेन स्त्रीवचनं गर्भिण्यर्थमिति ज्ञापयति । . न ब्राह्मणो हिंसितव्योऽग्निः प्रियतनोरिव.।
विश्व.२॥१३९ सोमो ह्यस्य दायाद इन्द्रो अस्याभिशस्तिपाः ॥ | (२) अस्यार्थः । पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा अनपत्यस्य शतापाष्टां नि गिरति तां न शक्नोति निःखिदन। रिक्थं भजेरन् स्त्री वा रिक्थं भजेत् यदि बीजं लिप्सेअन्नं यो ब्रह्मणां मल्वः स्वामीति मन्यते ॥ | तेति ।
(पृ.२१७) जिह्वा ज्या भवति कुल्मलं वाङ्नाडीका दन्ता- गौतमवचनान्नियुक्ताया धनसंबन्ध इति । तदप्यसत्।
स्तपसाभिदिग्धाः। न हि यदि बीजं लिप्सेत, तदानपत्यस्य स्त्री धनं तेभिब्रह्मा विध्यति देवपीयून हृद्वलैर्धनुभिर्देव- गृह्णीयादित्ययमर्थोऽस्मात्प्रतीयते । किं त्वनपत्यस्य धनं
पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा भजेरन्स्त्री वा । सा. स्त्री बीजं वा तीक्ष्णेषवो ब्राह्मणा हेतिमन्तो यामस्यन्ति शर. व्यां न सा मृषा।।
(१) असं.५।१९।६,९,१०. (२) शबा.५।२।७।१. अनुहाय तपसा मन्युना चोत दूरादव भिन्द- (३.) गौध.२८।२१-३, विश्व.२।१३९ (पिण्ड... . त्येनम् ॥
रन्०); मिता.२।१३५ चा (वा) (वा.); दा.२१३ (स्त्री... ये सहस्रमराजन्नासन् दशशता उत।
प्सेत०); अप.२।१३५ त्रर्षि (वार्थ) चा (वा); मभा; ते ब्राह्मणस्य गां जग्ध्वा वैतहव्याः पराभवन् ।।
गौमि.२८।१९,२० चा (वा); उ.२॥१४॥२ (बीजं वा लिप्से
त०); स्मृच.३०१ दावत; पमा.५३३, नृप्र.४१, व्यप्र. गौरेव तान् हन्यमाना वैतहव्याँ अवातिरत् ।
४९५ गौमिवत् ; व्यउ.१५२ गौमिवतः समु.१४२ गौमि(१) असं.५।१८।१-११.
| बद; विच.१३४ भजेरन् (हरेयुः) (स्त्री...प्सेत.)

Page #957

दायभागः -- मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
लिप्सेत संयता वा भवेदिति तस्या धर्मान्तरोपदेशः । वाशब्दस्य पक्षान्तरवचनत्वेन यद्यर्थाप्रतीतेः । #मिता.२।१३५ (पृ.२१८)
।
(३) यस्य पुत्रका रूपमप्यपत्यं नास्ति सोऽनपत्यः तस्य रिक्थं पिण्डादिसंबन्धाः भजेरन् स्त्री वा पिण्डसंबन्धाः । सपिण्डा गोषपन्थाः सगोत्रा हारीतस्व हारीत इतियत्। ऋषिसंबन्धाः संमानप्रवरा दरितकुलसपिशंगांसदम गवाः परस्परम्। एवमन्यत्रापि तत्र सपिण्डायाः प्रत्या सतिक्रमेण गृह्णीयुः तथा चाऽऽपस्तम्बः पुत्राभावे यः प्रत्यासन्नः सपिण्डः इति तद्यथा पिता माता च सोदर्यस्तत्पुत्रा भिन्नोदरा भ्रातरस्तत्पुत्राः पितृव्य इस्यादि । सपिण्डाभावे सगोत्रास्तदभावे समानप्रवराः, स्त्री सर्वैः सगोत्रादिभिः समुच्चीयते । यदा सपिण्डादयो तु ग्रह्णन्ति तदा तैः सह पपप्येकमंशं हरेत् । तथा 'पितुरूध्वं विभजतां माताऽप्यंशं समं हरेत्' इति । अत एव स्त्री पृथनिर्दिष्टा सपिण्डादयः समानेन । पत्नीदायस्त्वाचार्यस्य पक्षे नं भवति ।
-
मनुरपि - 'निरिन्द्रिया अदायादा स्त्रियो नित्यमिति स्थिति:' इति । अत्र सपिण्डाद्यभावे बृहस्पतिः - अन्यप्रेत्यादि । तदेवं मनुवृहस्पतिभ्यां पत्नी दावस्यात्यन्ताभाव उक्तः । याज्ञवल्क्येन तु पत्नीदायः स उक्तः 'पत्नी दुहितरथेत्यादि । अत्र व्यासः - 'द्विसहस्रपण' इति । आचार्येण तु सपिण्डादिसमांशग्रहणमुक्तम् । तत्र सर्वमेव धनं सपिण्डाया गृहीत्वा स्त्रियो यावज्जीवं रक्षेयुरिति मुरुषः कल्पः । तदसंभवेऽशनवसनयोः पर्यातं चनक्षेत्रा दिकमंशत्वेन व्यपोह्य शेषं गृह्णीयुः । तथा च वृहस्पतिना पत्नीदार्य प्रतिषिष्य अन्ते उक्तं 'बसनस्याशनस्ये वेत्यादि ।
( अथवा स्त्री सपिण्डादिभ्यो बीजं लिप्सेत अपत्यमुत्पादयेदित्युक्तं भवति । अस्मिन् पक्षे तु न सपिण्डाया धनं +गौमि. गृह्णीयुध्यतोऽपत्यस्यार्थाय रक्षेयुः । (४) चशब्दादाचार्यः शिष्यश्च सामर्थ्यात् सर्वाभांवे । तदाह वसिष्ठः तदभावे ऋल्लिंगाचार्यो' इति । इच्छतो विकल्पः नियोगतो वा ।
*मभा.
* अप, पमा, व्यप्र, व्यउ मितागतम् । + उ. गौमिगतम्। * शेषं गौमिगतम् ।
१४६९
सर्वेषामभावे ब्राह्मणानामनपत्यानां धनं श्रोत्रियुगाम्येव । इतरेषां राजगामि ।
'ओत्रिया ब्राह्मणस्यानपत्यस्य रिक्थं भजेरन् । (१) अपत्यग्रहणं पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धादेरुपलक्षणम् । अनपत्यस्यावियमानधनभाजो ब्राह्मणस्य ओजिया हि गौमि. रिक्थं भजेरन् । (२) श्रोत्रियाः त्रैविद्यवृद्धाः, न तु छन्दोमात्राध्यायिनः । तथाऽऽह मनुः प्रथियाः शुचयो दान्ताः' इत्यादि । अनपत्यस्य अवियमानपुत्रस्य धनभावः इत्यर्थः । राशाऽनुज्ञाता रिक्थं भजेरन् उत्तरस्य राजग्रहणात् ।
मभा. (३) एकशाखाध्यायी श्रोत्रियः । मपा. ६७५ (४) सब्रह्मचारिणामप्यनावे ब्राह्मणचनं श्रोत्रियो गृह्णीयात् क्षत्रियादिधनं तु राजा गृह्णीयात्। रत्न. १५६. रोजेतरेषाम् ।
इतरेषां क्षत्रियादीनां रिक्थमनपत्यानां राजा भजेत् । Xगौमि
विमानपत्यधना एव असंसृष्टिविभागः प्रेतानां उयेष्ठस्य ।
-
(१) अत्र ज्येष्ठः पितेोच्यते । तस्य सोदर्यभ्रान्तराभावे प्रेतानां पुत्राणां भ्रात्रन्तराशनां च धनभाक्त्वम् । तदुक्तं —– 'पिता हरेदपुत्रस्ये 'ति । अन्ये तु ज्येष्ठशब्दं भ्रातः तत्पुनर्विचार्यम् विश्व. २/१४२ (२) असंसृष्टिनो विभक्तभ्रातरः । विभक्तव्यो विभागः । असंसृष्टिनां विभागोऽसृष्टिविभागः । प्रेतानामित्ये तदुपसर्जनीभूतानामप्यसंसृष्टिनां विशेषणम् । त्यस्य चेति वर्तते । असंसृष्टिनां विभक्तानामनपत्यानां x ममा गौमिगउम् ।
अन
(१) गौध. २८|४२; मिता. २।१३५ (पृ. २२३); मभा.; गौमि. २८ । ३९; पमा. ५२९; मपा. ६७५; रत्न. १५६; नृप्र. ४१; सवि.४१९; व्यप्र. ५३१; व्यम. ६४; विता. ४१० (यो) भजेरन् (हरेत्); बाल. २।१३५ (५.२०४, २२४); मु. १४२.
(२) गौध. २८०४२: मभा गौमि. १८०४०. (३) गौध. २८/२८; विश्व. २।१४२ असं (अर्थ सं); व्यक. १६०; मभा.; गौनि. २८।२५ विर. ५९२ ष्टि- (ट); सा. १२५: विधि. २४० (प्रेतानां धनं स्य) तावदेव

Page #958

१४६६
व्यवहारकाण्डम्
भ्रातणां प्रेतानां यो विभागो विभक्तव्यो धनादिः स | वासांस्यविकृतानी'ति । हारीत:-'विधवा यौवनस्था ज्येष्ठस्य भ्रातुर्भवति नेतरेषां भ्रातृणां नापि पन्या न इत्यादि । अथवा संसृष्टथभिप्रायं 'भ्रातृणामप्रजः' इति च पित्रोरित्याचार्यस्य पक्षः। तथा च शंखलिखितपैठी- नारदवचनम्।
स्मृसा.१२८ नसयः-'अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातगामि द्रव्यं तदभावे (३) संसृष्टिभार्यापरमिदमिति बालरूपः। मातापितरौ हरेतां पत्नी वा ज्येष्ठा सगोत्रशिष्यसब्रह्म
xविचि.२३७ चारिणश्चेति । मनुस्तु-पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं
आपस्तम्बः . भ्रातर एव च । देवलश्च-'ततो दायमपुत्रस्य विभजे- अपुत्रमृतधनमाजः क्रमेण प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः, आचार्यान्तेवा. रन् सहोदराः । सकुल्या दुहिता वाऽपि ध्रियमाणः - सिनौ दुहिता वा । साभावे राजा । पिताऽपि च ॥ इति ।
गौमि. पुत्राभावे यः प्रत्यासन्नः सपिण्डः । (३) असंसृष्टिनो विभक्ताः सन्तः पृथक् पृथक् यदा तेदभावे आचार्यस्तदभावेऽन्तेवासी। हृत्वा भ्रातरो व्यवहरन्ति तेषां यः प्रैति तस्य अनपत्यस्य । तदर्थेषु धर्मकृत्येषु वोपयोजयेत् । कुतः ? अनपत्याधिकारात् । यो भागः स स्वस्वज्येष्ठ- दुहिता वा । स्यैव भवति न सर्वेषां, स पितृसम इति । द्वैमातृकाणां |
x विवादचिन्तामणिकारेण 'विधवा यौवनस्था' इति वचन समानजातीयानां असमानजातीयानामभिन्नमातृकाणां
'संसृष्टिभार्यापरमिदमिति बालरूपः' इति भ्रान्त्या समुलिखितम्।' च यो भागः स स्वस्ववर्गज्येष्ठस्यैव भवति। मभा. |
(१) आध.२१४॥२; हिध.१७ (पुत्राभावे सपिण्डो यः (४) एतदपि पत्नीमातापित्रसत्वे बोद्धव्यम् ।
प्रत्यासन्न:); मिता.२।१३५ (पृ.२२३); गौमि.२८।१९।
xविर.५९२ विर.५९६ (य:०); स्मृसा.७३,१३६ पमा.६७४ वः(स); हारीतः
रत्न.१५६ यः ... पिण्डः (प्रत्यासन्नपिण्ड:); विचि.२४० अपुत्रमृतपत्नी यौवनादिदोषवती प्रजीवनमात्रभाक्
(आसन्नः सपिण्डः) एतावदेव; व्यनि. सवि.४१९ प्रत्या... 'विधवा यौवनस्था चेन्नारी भवति कर्कशा । ण्डः
ण्डः(सपिण्डः प्रत्यासन्नः); व्यप्र.५३१ विरवत्; व्यम.६४
विरवत् ; विता.४१० (यः प्रत्यासन्न:); बाल.२।१३५ आयुषः क्षपणार्थ तु दातव्यं जीवनं तदा ॥
(पृ.२०४,२२२) विरवत् ; समु.१४२, . (१) तदपि शङ्कितव्यभिचारायाः सकलधनग्रहण
(२) आध.२।१४।३ यस्तद (र्य आचार्या); हिध.२७ आधनिषेधपरम् । अस्मादेव वचनादनाशङ्कितव्यभिचारायाः |
वत; मिता.२।१३५ (पृ.२ २३) (हृत्वा....येत्०) शेषं आधवदा सकलधनग्रहणं गम्यते।
मिता.२।१३५
दा.२१० (अन्तवासी वाऽस्तिदर्थेषु धर्मकृत्येषु प्रयोजयेत्); विर. (२) ( बालरूपमते ) अथवाऽत्यन्तयुवत्यपुत्राभि- ५९६ हृत्वा...वो (कृत्वा तदर्थे चो); स्मृसा.१३६हत्वा...वो प्रायं नारदवचनं भरणमात्रविधायकम् । अन्यत्र सक- (ऋत्विग्वा तदर्थेषु चो):१४२वासी+(ऋत्विग्वा) वोप (प्र); पमा. लार्थहारिण्येव । तथा च शंखः-'भ्रातभार्यास्नुषाणां च | ५२९ (सपिण्डाभावे आचार्यः, आचार्याभावेऽन्तेवासी) (हत्वा न्यायप्रवृत्तानामनपत्यानां पिण्डमात्रं गुरुर्दद्याजीर्णानि | ...येत्०);मपा.६७४ (हृत्वा...येत्०); रत्न.१५६ तदभावे
अन्तेवासी (आचार्याभावे शिष्यो धनभाक् तदभावे सहाध्यायी) x वाक्याथों गौमिगतः । स्मृसा. विरगतम् । (हृत्वा...येत्०); विचि.२४० तदभावे आचार्यः (तदभावेऽ. * स्मृच., पमा., रत्न., व्यम. मितावद्भावः। व्यप्र.मितावत्। व्यवहितस्तदभावे आचार्यः) (हृत्वा...येत्०); दात.१९६ (१) मिता.२।१३५स्मृच.२९३ स्मृसा.१२८ चेत् (च) (अन्तेवासी वार्थीस्तदर्थेषु धर्मकृत्येषु योजयेत्), सवि. तु (च) तदा (सदा); पमा.५३५ नारी (पत्नी)क्षपणा (रक्षणा); | ४१९ मपावत; वीमि.२११३५ (आचार्याभावेऽन्तेवासी) रत्न.१५४ चेन्नारी (चेत्पत्नी) जीवनं तदा (जीवितं बुधैः); | एतावदेव; ग्यप्र.५३१ (तदभावेऽन्तेवासी) एतावदेव; ब्यम, विचि.२३७ चेत् (च) तु (हि) जीवनं तदा (स्त्रीधनं सदा); | ६४ मपावत् ; विता.४१० मपावत् ; बाल.२।१३५ व्यनि. क्षपणा (रक्षणा) तदा (तथा) बृहस्पतिः; व्यप्र.५०२; | (पृ.२२४) (हृत्वा...येत्०); समु.१४२ मपावत्. म्यम.६१,६२, विता.३८९ षः (व्य); समु.१४१, (३) आध.२।१४।४; हिध.२१७, दा.२१०; विर.५९६

Page #959

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४६० सर्वाभावे राजा दायं हरेत् ।।
तथा च शङ्ख:--अपुत्रस्य स्वर्यातस्य द्व्यं भ्रातृ. - (१) मासिकादिना तोगार्थ धर्मकृत्येष्विति अह- गामीत्यादि । देवल:-'ततो दायमपुत्रस्य विभजेरन् सहोवार्थत्वे हेतुः।
दा.२१० दराः' इत्यादि । याज्ञवल्क्यः-'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोद(२) अथ मृते कुटुम्बिनि तद्धनस्य गतिमाह- र्यस्य तु सोदरः। दद्याच्चापहरेच्चाशं जातस्य च मृतस्य पुत्राभावे इति। 'पुत्राभावें इति वचनात् सत्सु पुत्रेषु ते च॥ अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यधनं हरेत् । एव गहीयुरविशेषात्समम् । अथ याज्ञवल्क्यः-'पितु- असंसृष्टयपि चादद्यात्सोदयों नान्यमातृजः ॥' इति । सर्व विभजतां माताऽप्यंशं समं हरेत्' इति । तदत्र अत्र सोदर्य इति विशेषवचनात् 'पत्नी दुहितरश्चे'नोक्तं पुत्रैरेव सह वृत्तिरस्या इति । एवं मातुरप्यभावे त्यत्र भ्रातृग्रहणं भिन्नोदरविषयमिति । प्रत्यासत्यतिशयात् तद्धनं भर्तृकुललब्धं स्वयमार्जितं च तत्पुत्रा अप्रत्ताश्च पितैवेत्याचार्यस्य पक्षः । तदभावे सोदर्यः, तदभावे दुहितरः समं गृह्णीयुः । पितृकुललब्धं चाऽप्रत्ता एव तत्पुत्रः, तदभावे भिन्नोदराः, तदभावे पितृव्य इत्यादि दुहितरः। यस्य तु ब्राह्मणी वन्ध्या मृता वा तत्र द्रष्टव्यम् । मात्रादयोऽपि स्त्रियो जीवनमात्र लमेरनिति । क्षत्रियादिसुतास्त्रियेकभागाः। यस्य त्वेकस्यामेव पुत्रस्स तदभावे इति । सपिण्डाभावे आचार्यो दायं हरेत् । सर्वे हरेत् शूद्रापुत्रवर्जम् ।
तस्याऽप्यभावे अन्तेवासी हरेत् । हृत्वा तदर्थेषु धर्म__एवमेतेषु शास्त्रेषु' (पुत्रप्रतिनिधिपरेषु) विद्य- कृत्येषु तडाकखननादिषूपयोजयेत् । वाशब्दात् स्वयं मानेषु यदाचार्येण पूर्वमुक्तं 'तेषां कर्मभिः संबन्धो वा उपयुञ्जीत । दुहितेति । दुहिता वा दायं हरेत् । दायेनाऽव्यतिक्रमश्चोभयो'रिति तद्धर्मपत्नीजे पुत्रे सति पुत्राभाव इत्येके। अनन्तरोक्ते विषय इत्यन्ये । सर्वाभावे क्षेत्रजादीनां समांशहरत्वप्रतिषेधपरं वेदितव्यम् । इति । सर्वग्रहणात् बन्धूनां सगोत्राणां चाऽप्यभावे। उ. तदभावे तु मृतस्य य: प्रत्यासन्नः सपिण्डः स किम् ? (३) एवं च यस्य मृतस्य धनं देशान्तरस्थतद्धना'दायं हरेदिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । 'लेप- धिकारिसत्वे तद्धनविनाशसंभावनायां तदौर्वदेहिकभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः । सप्तमः कार्यार्थ तत् पुण्यार्थ च येन केनापि दातुं युक्तम् । पिण्डदातेषां सापिण्डथं साप्तपूरुषम् ॥' इति सपिण्ड
दात.१९७ लक्षणम् । तेषु यो यः प्रत्यासन्नः स स गलीयादिति । (४) अनेनास्मिन्वचने पुत्राभावे प्रत्यासन्न इत्यनेन भार्या तु रिक्थग्राहिणस्सपिण्डाद्या रक्षेयुः, न तु दाय- योनिसंबन्धो धनभाक्त्वे हेतुः, तदभावे आचार्य इत्याग्रहणमित्याचार्यस्य पक्षः। श्रयते हि- 'तस्मात् स्त्रियो दिना विद्यासंबन्धो धनभाक्त्वे निमित्तमिति । सवि.४१९ निरिन्द्रिया अदायादीः' इति । व्यासः-'द्विषाहस्रः (५) मिताटीका-यः प्रत्यासन्नः सपिण्ड इति । परो दायः स्त्रियै देयो धनस्य तु । यच्च भर्ना धनं दत्तं सा अनेन पल्यादिबान्धवान्तानां संग्रहः। यथाकाममाप्नुयात् ॥' इति । पणानां द्वे सहस्रे परिमाण
बाल.२।१३५(पृ.२१५) मस्य द्विषाहस्रः । एष परो दायः स्त्रिया नाधिक इति ।
बौधायनः एतत् प्रभूते धने, ज्ञातयश्च न रक्षेयुरिति शङ्कायाम् । सपिण्डसकुल्यनिरुक्तिः। अनपत्यमृतधनभाजः प्रत्यासन्नाः एवं 'पत्नी दुहितरचे'त्यादीनि यानि पल्या दायप्राप्ति- सपिण्डाः सकुल्याः आचार्यान्तेवासिऋत्विजः राजा च क्रमेण । पराणि तान्येवमेव द्रष्टव्यानि । गौतमस्तु पुत्राभावे
ब्रह्मस्वं न राज्ञः किंतु श्रोत्रियस्य । पल्याः सपिण्डादिभिः समांशमाह । (वयमप्येतमेव पक्षं प्रपितामहः पितामहः पिता स्वयं सोदर्या भ्रातरः रोचयामहे)। अत्र पितरि भ्रातरि सोदर्ये च जीवति सवर्णायाः पुत्रः पौत्रःप्रपौत्र एतानविभक्तदायादान सोदर्यो भ्राता गृह्णीयादित्येके मन्यन्ते ।
* व्याख्याने समुद्धृतानि सर्वाणि अन्यमुनिवचनानि नात्र दु (तद्दु) स्मृसा.१४२, दात.१९६. (१) आध.२।१४।५, हिध.१७.
(१) बौध.१।५।११३.४ प्रपिता (अपि च प्रपिता)
उद्धृतानि।

Page #960

१४६८
व्यवहारकाण्डम : सपिण्डानाचक्षते । विभक्तदायादान् सकुल्याना. भोक्ता । एतेन वृद्धप्रपितामह प्रभृतयस्त्रयः पूर्वपुरुषाः यक्षते। ..
प्रतिप्रणातुश्च प्रभत्यधस्तनास्त्रयः पुरुषाः एकपिण्ड - असत्स्वङ्गजेषु तद्नामी ह्यर्थो भवति ।
भोक्तत्वाभावात् विभक्तदायादाः सकुल्या इत्याचक्षते । सेपिण्डाभावे सकुल्यस्तदभावेऽप्याचार्याऽन्ते- इदं च सपिण्डत्वं सकुल्यत्वं च दायग्रहणार्थमुक्तम् । वासी ऋत्विग्वा हरेत् । तदभावे राजा। अत एव मनुनापि । 'न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः
सत्स्वं त्रैविद्यवृद्धेभ्यः संप्रयच्छेत् । न त्वेव कदा- पितुरि'त्यभिधाय कुत इत्यपेक्षायां 'त्रयाणामुदकं कार्य त्रिषु चित्स्वयं राजा ब्राह्मणस्वमाददीत ।
पिण्डः प्रवर्तते । चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ॥ - (१) अस्यार्थः-- पित्रादि पिण्डत्रये सपिण्डनेन अशौचाद्यर्थन्तु पिण्डलेपभुजामपि तद्दत्तपिण्डलेपभोका भोक्तृत्वात् पुत्रादिभिश्च त्रिभिः तत्पिण्डस्यैव दानात् त्वेन सपिण्डत्वं मार्कण्डेयपुराणे निर्दिष्टम् । यथायश्च जीवन् यत्पिण्डदाता स मृतः सन् सपिण्डनात् 'पिण्डलेपभुजश्चान्ये पितामह पितामहात् । प्रभृत्युक्तातत्पिण्डभोक्ता । एवं च सति मध्यस्थितः पुरुषः पूर्वेषां स्त्रयस्तेषां यजमानश्च सप्तमः ॥ इत्येवं मुनिभिः प्रोक्तः जीवन् पिण्डदाता स मृतः तत्पिण्डभोक्ता च परेषां | संबन्धः साप्तपौरुषः।' अशौचकर इत्यर्थः। अत एव मनुजीवतां पिण्डसंप्रदानभूत आसीत् । मृतैश्च तैः सह नाप्यक्तमशौचप्रकरणे । 'सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिदौहित्रादिदेय पिण्डभोक्ता। अतो येषामयं पिण्डदाता ये वर्तते । समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने ।।' (मस्मृ. वास्य पिण्डदातारः ते अविभक्तपिण्डरूपं दायमदन्ती- ५।६०)। अन्यथा त्रयाणामित्यनेन विरोधः स्यात् । त्यविभक्तदायादाः सपिण्डाः, पञ्चमस्य तु पूर्वस्य मध्यमः
*दा.१६३-४ पञ्चमो न पिण्डदाता न च तत्पिण्डभोक्ता, एवमधस्त- (२) इयं च परिभाषा दायविषया न त्वशौचादिनोऽपि पञ्चमो न मध्यमस्य पिण्डदाता नापि तत्पिण्ड- विषया । तत्र समान पिण्डाः सपिण्डाः, तेन विभक्तदायादा
अपि सपिण्डाः । ते च विभक्तदायादा अत्रासपिण्डाः । एतानविभक्तदायादान् (तत्पुत्रवर्ज तेषां च पुत्रपौत्रमविभक्त
अङ्गजेष्वौरसादिषु, तद्गामी सपिण्डादिगामी। दायं) दान् सकु (दानपि सकु); दा.१६३; व्यक.१६१ भ्रातरः
विर.५९६ (भ्रातरश्च) प्रपौत्र (प्रपौत्रश्च) यादान् सकु (यान् सकु); विर. ५९६, स्मृसा.७३-४ (-) प्रपौत्र एतान (तत्पुत्रवर्ज तान):
(३) तान् उक्तान्, तत्पुत्रवर्ज प्रपौत्रपुत्रं वर्ज१३६ र्या (4) एतान (तत्पुत्रवर्ज तान); व्यनि. दात.१८९;
यित्वा । पिताऽत्र पितृतुल्यः । अन्यथा सपिण्डत्वादेव व्यप्र.५०४ दान् सकु (दांश्च सकु); व्यउ.१५६; बाल. सिद्धेस्तदुपादानमफलं स्यात् । न च सकुल्याभावे २।१३५ (पृ.१८७).
पितुरधिकारः अन्तरङ्गपिण्डत्वात् । धनस्वामिनः (१) बौध.१।५।११५ त्स्वङ्गजेषु (त्स्वन्येषु); दा.८५, १६३
संतानविरहितस्य धनं पितुस्तत्संतानस्य च । पितृतत्संअस (स); व्यक.१६१७ विर.५९६, स्मृसा.७४ षु+ तानविरहे पितामहस्य तत्संतानस्य च । पितामह(त); व्यनि. दावत् ; दात.१६२, १८९ दावत; व्यप्र.५०४, तत्संतानाभावे प्रपितामहस्य तत्संतानस्य च । क्रमशोऽधि५५१ दावत् व्यउ.१५६ दावत् बाल.२।१३५ (पृ.१८७) कारः। एवं सप्तमपर्यन्तं आसप्तमाक्थाविच्छित्तिअसत्वङ्गजेषु (सत्स्वन्येषु); सेतु.४१ दावत; विभ.४५ दावत् ; रिति वचनात् ।
+स्मृसा.७४ विच.२५,१२१ दावत्.
. (४) द्रव्यसाध्यत्वात् पिण्डदानादेर्मुतस्य रिक्थं - (२) बौध.१५।११६.८ ऽप्याचा (पिताचा); दा.
लब्ध्वा पिण्डदानादिकं कुर्यादिति विवेक्तं सपिण्ड१.६३ऽप्याचा (चाचा); व्यक.१६१; विर.५९६; स्मृसा.
सकुल्यविवेकक्रमं तावदाह-अपि चेति । सापिण्ड्य एव ७४ऽप्याचा (पिताचा) ग्वा + (धनं) राजा (ब्राह्मणधनवर्ज
किंचिद्वक्तव्यमस्तीति मत्वाऽत्रापि चेत्याह । उक्तस्यैव राजा); विचि.२४२ऽप्या (आ); व्यनिः; बाल.२।१३५ (प.२१५) (अन्तवासी ऋत्विग् व्याहरेव) एतावदेव, शंखः. * दात., व्यप्र. दागतम् । (३) बौध.१।५।११८.९.
+ शेषं विरगतम् । पृ.१३६ विरगतम् ।

Page #961

दायभागः--मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
.१४६९ विस्तारोऽयं प्रपितामह इत्यादि । परिभाषा चैषा द्रष्टव्या। तासां चापुत्रलाभात् +। विभक्तेति । एतदुक्तं भवति-विभक्ताविभक्तशब्दौ (१) इति गर्भिण्यो रिक्थाहा इति दर्शयति । पुत्रव्यत्यस्तो कार्यो। संबन्धविशेषज्ञाने सति सपिण्डा उच्य- शब्दश्चायं अनपत्या इति वचनाद् गर्भोपलक्षणमेव । न्ते । संबन्धमात्रज्ञाने सकुल्याः । अतश्च सकुल्या अपि उत्पन्नं वा स्त्र्यपि, पुत्रिका यथा स्यात् । विश्व.२।१४० सपिण्डा एव, द्रव्यपरिग्रहे तु विशेषोऽस्ति । तदाह-अस- (२) गृहीतगर्भाणामाप्रसवात्पतीक्षणमिति योजनीस्वन्येष्विति । अन्येष्वौरसादिषु पुत्रेषु । तदभाव इति । यम्।
मिता.२११४० वाशब्दो विकल्पार्थः । स च व्यवस्थया। सा च पूर्व- (३) याः पितृस्त्रियोऽनपत्या गर्भस्थापत्यास्तासामा पूर्वाभावे उत्तरोत्तर इति । पिता पितृस्थानीयः । अनेन पुत्रलाभादा प्रसवात् सहवासेन स्थितानां भ्रातृणां अनपुत्रस्थानीयोऽपि लक्ष्यते । स च दाहादिसंस्कारकर्ता, पत्यस्त्रीणां च प्रसूतापत्यलिङ्गज्ञानानन्तरं दायविभागो न कथम् ? तथाऽऽह वसिष्ठः-'सपिण्डाः पुत्रस्थानीया पुनरेवंविधविषये नवश्राद्धानन्तरं दायविभाग इत्यर्थः । वा तस्य धनं विभजेरन्' इति । इतरथा सकुल्याभावे पिता | नन्वस्य वचनस्य नवश्राद्धानन्तरं भ्रातृणामनपत्यस्त्रीणां गृह्णीयादित्युक्ते पूर्वापरविरोधः स्यात् । तस्मात् पितृ- च दायविभागो भवतीति ऋजुरर्थः कथं परित्यज्यते । शब्देन पितृस्थानीयः पुत्रस्थानीयो ग्रहीतव्यः। तद- उच्यते । अनपत्यस्त्रीणामा पुत्रलाभादिति विरुद्धार्थाभाव इति । सदिति ब्राह्मणं प्रति निर्दिशति । इतरवर्णस्वं वगतेस्तत्परिहाराय परित्यज्यते स्त्रीणामदायानां दायतु सर्वाभावे राजैवाऽऽददीत ।
बौवि. विभागासंभवाच्च परित्यज्यते। स्मृच.२६७ : अथाऽप्युदाहरन्ति--
(४) स्त्रियोऽत्र भ्रातृजायास्ता यदि शङ्कितपुत्रास्तदा ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रघ्नं विषमेकाकिनं हरेत् । तासामपि भागो दातव्यः। पुत्रानुत्पत्तौ भागो भ्रातृणान विषं विषमित्याहुब्रह्मस्वं विषमुच्यते ।। मेव, तासां च भरणमात्र कार्यमित्यर्थः। विर.४८३ तेस्माद्राजा ब्राह्मणस्वं नाऽऽददीत कथंचन। . (५) जीवद्विभागेऽजीवद्विभागे वा कस्याञ्चित्पितपरमं ह्येतद्विषं यद्ब्राह्मणस्वमिति ॥ अस्मिन्पक्षे परकीयमतेन दोषमाह-अथाऽप्युदा
__ + सवि.व्याख्यानं 'यदि कुर्यात् समानंशान्' इति याज्ञहरन्तीति । राजग्रहणमुपलक्षणार्थ, अन्यो वा ब्राह्मणस्वं
वल्क्यवचने (पृ.१४०९) द्रष्टव्यम् । नाऽऽददीत। 'न विषं विषमित्याहर्ब्रह्मस्वं विषमुच्यते ।
* शेषं 'विभक्तेषु सुतो' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
पमा., मपा., व्यउ., व्यम., विता. मितागतम् । इयांस्तु विशेषः । ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रघ्नं विषमेकाकिनं हरेत् ।
___x सवि. स्मृचगतम् ।। बौवि.
स्मृसा. विरवद्भावः । विचि., वीमि. विरगतम् । वसिष्ठः
च्चये' 'याश्चानपत्या' इत्यादिसूत्रं 'अथ...भागः' इत्यस्याअविभक्तानपत्यमृतधनभाक् पत्नी
नन्तरं टिप्पण्यां समुल्लिखितम् ।]; विश्व.२।१४० स्त्रियः + तणां दायविभागो याश्चानपत्याः स्त्रियः (स्युः)मिता.२।१२२ सां चा (सामा); अप.२।१२०
स्त्रियः (स्युः) लाभात् + (विभागो भ्रातृणां स्त्रियो भार्याः) (१) बौध.१।५।१२०-१; व्यक.१३१(अथा...हरन्ति०) विष्णुः; स्मृच.२६७ मितावत् ; विर.४८३; स्मृसा. विष...हरेत् (हन्यादेकाकिन विषम् ) पू.; विर.५९७ व्यकवत्: ५६ विभागो (भागो); पमा.५०१ मितावत् ; मपा.६५६ स्मृसा.७४ (अथा...न्ति०) पूर्वार्धे (विषमेकाकिनं हन्ति अथ (अत्र) शेषं मितावत् ; विचि.२०४ स्मृसावत् : २३७ ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रकम् ) लोकार्थों व्यत्यासेन पठितौ:१३७, १४३ (अथ०) विभागो (भागो); नृप्र.३६, सवि.३५७,३७६ व्यकवत्; विचि.२४३ व्यकवत्.
मितावत् ; वीमि.२।११७ चापुत्र (च पुत्र); व्यप्र.४६१ (२) बोध.१।५।१२२ (कथंचन०); व्यक.१६१ परमं । मितावत् ; व्यउ.१५१ मितावत्। व्यम.४६ मितावत्; (परं); विर.५९७; विचि.२४३ पू.
विता.३२५ मितावदराका.४५२ मितावत् विभ.८३ (३) चस्मृ.१७॥३९ [ आनन्दाश्रममुद्रित स्मृतीनां समु- मितावत् समु.१२९ मितावत्..

Page #962

१४७०
पत्न्यां भ्रातुपत्न्यां वा स्पष्टगर्भायामाप्रसवं प्रतीक्ष्य विभागः कार्यः । आपुत्रलाभादिति वचनात् स्पष्टगर्भासु प्रतीक्षाsस्पष्टगर्भासु तु नेत्यवगम्यते । व्यप्र.४६१-२ अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण सपिण्डाः आचार्यान्तेवासिनी राजा च । ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाणामेव न राशः । येस्य पूर्वेषां षण्णां न कश्चिद्दायादः स्यात्सपिण्डाः पुत्रस्थानीया वा तस्य धनं विभजेरन् । तेषामलाभ आचार्यान्तेवासिनौ हरेयाताम् । तयोरभावे राजा हरेत् । न तु ब्राह्मणस्य राजा हरेत् । ब्रह्मस्वं तु विषं घोरम् ।
नं विषं विषमित्याहुर्ब्रह्मस्वं विषमुच्यते । विषमेकाकिनं हन्ति ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रकम् || त्रैविद्यसाधुभ्यः संप्रयच्छेत् ।
विष्णुः
व्यवहारकाण्डम्
अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नीदुहितृपितृमातृभ्रातृतत्पुत्रबन्धुसकुल्यसहाध्यायिराजानः । ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव न राशः । बीजग्रहणानुविधायिनं अंशं गृह्णीयात् । "दौहित्रान्तानामपाये मातापितरौ हरेयाताम् । अपुत्रस्य धनं पत्न्यभिगामि । तदभावे दुहितृगामि । तदभावे पितृगामि । तदभावे मातृगामि । तदभावे भ्रातृगामि । तदभावे भ्रातृपुत्रगामि । तदभावे बन्धुगामि । तदभावे सकुल्यगामि । तद्भावे सहाध्यायिगामि । तदभावे ब्राह्मणधनवर्ज राजगामि ।
(१) वस्मृ. १७।७२-६३ मभा. २८।२२ (तदभावे ऋत्विगाचार्यों) एतावदेव.
(२) वस्मृ. १७७७. (४) सवि.४२२.
ब्राह्मणार्थी ब्राह्मणानाम् *।
(१) विष्णुना च ' अपुत्रस्य धनं पत्न्यभिगामि तदभावे दुहितृगामि तदभावे पितृगामि' इत्येकशेषस्यैव कृतत्वात् मातापितरौ विभज्य गृह्णीयाताम् । मातरि मृतायां पत्नी पितृभ्रातृभ्रातृजाभावे पितुर्माता धनं गृह्णीयात् ।
ममु. ९।२१७
(२) बन्धुरत्र सपिण्डः, सकुल्यः, सगोत्र इति मिश्राः । विर. ५९५ (३) अत्र अपुत्रपदं पुत्रपौत्रप्रपौत्राभावपरं तेषां पार्वणपिण्डदातृत्वाविशेषात्, अत एव बौधायनवचने
* अत्रानुद्धृतदायभागादिनिबन्धानां व्याख्यानानि 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यानि । पमा. ५२६ त्रस्य (त्र) 'मातृगामि' इत्यन्तम्, बृहद्विणुः : ५२७ (अनपत्यस्य स्वर्यातस्य धनं परत्न्यभिगामि तदभावे मातृगामि तदभावे भ्रातृपुत्रगामि तदभावे सकुल्यगामि, तदभावे बन्धुगामि सहाध्यायिगामि तदभावे ब्राह्मणधनवर्ज राजगामि); रत्न. १५४-५ अपुत्रस्य (अपुत्र) दुहितृगामि + (तदभावे दौहित्रगामि) (तदभावे बन्धुगामि ० ) ( तदभावे सहा... राजगामि ० ); दीक. ४५ त्रस्य (त्र) ‘आतृगामि’ इत्यन्तम्; विचि. २३५ अपुत्र ( अनपत्य ) ( तदभावे भ्रातृपुत्रगामि ० ) शेषं विरवत् व्यनि. अपुत्रस्य (अनपत्यस्य प्रमीतस्य ) तदभावे सकुल्यगामि तदभावे बन्धुगामि इति क्रमः; नृप्र. ४० ' मातृगामि' इत्यन्तम् ; दात. स्मृचि. ३२; १८९ दुहितृगामि + (तदभावे दौहित्रगामि ) शेषं दावत्; मच. ९।२१७; चन्द्र.९३ तदभावे भ्रातृगामि तदभावे सगोत्रगामि तदभावे बन्धुगामि तदभावे शिष्यगामि तदभावे सहाध्यायिगामि इति क्रमः ; वीमि . २ १३६ 'मातृगामि' इत्य-' न्तम्; व्यप्र.४९४ त्रस्य ( 1 ) सकुल्यगामि + (शिष्यगामि); व्यड. १५१-२ ' दुहितृगामि' इत्यन्तम्, बृहद्विष्णु: : १५६ ( तदभावे सहाध्यायिगामि ) एतावदेव ; व्यम. ६२३ त्रस्य (त्र) दुहितृगामि + ( दौहित्रगामि ) ( तदभावे बन्धुगामि० ) ' सकुल्य - गामि' इत्यन्तम्; विता. ३८४ त्रस्य (त्र) बृहद्विष्णुः; बाल. २।१३६ (पृ.१८९,२०५, २०९); सेतु. ३२ ( = ),४५ अपुत्र (अनपत्य) दुहितृगामि + (दौहित्रगामि) 'मातृगामि' इत्यन्तम् ; समु. १४२ बृहद्विष्णुः; बिच. १२१ - २ दुहितृगामि + (दौहित्रगामि) शेषं दावत्.
(३) वस्मृ. १७/७८. (५) सवि. ४२३. _(६) विस्मृ.१७।४-१३; मिता. २।१३६ त्रस्य (त्र) (तदभावे भ्रातृ... राजगामि०) बृहद्विष्णुः दा. १५१ ( तदभावे सकुल्यगामि तदभावे बन्धुगामि तदभावे शिष्यगामि तद भावे सहाध्यायिगामि इति क्रम:); अप. २।१३४; स्मृच. २८४ 'दुहितृगामि' इत्यन्तम् : २९८ 'मातृगामि' इत्यन्तम्, बृहद्विष्णुः; व्यक. १६० ' भ्रातृगामि' इत्यन्तम्; ममु. ९।२१७ 'पितृगामि' इत्यन्तम् ; विर. ५९५ तदभावे मातृगामि तदभावे पितृगामि इति क्रमः; स्मृसा. ७२ सहाध्यायि (शिष्य): १३० 'मातृगामि' इत्यन्तम्, बृहद्विष्णुः १३६ : १४१, १४२ | गृह्णीयुः); व्यड. १५६; समु. १४२ व्यनिवत्, बृहद्विष्णुः.
(१) विस्मृ. १७१४; व्यनि. (ब्राह्मणधनं ब्राह्मणा एव

Page #963

दायभाग:-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४०१
पुत्रपौत्रप्रपौत्रानुपक्रम्य 'सत्स्वङ्गजेषु तद्नामी ह्यर्थों मृतवानप्रस्थधनभाजौ क्रमेण आचार्य शिष्यौ भवति' इत्युक्तम् ।
दात.१८९
नानप्रस्थधनमाचार्यो गृह्णीयात शिष्यो वा। (४) 'अपुत्रस्य धनं पल्यभिगामि, तदभावे मातृ- | शङ्खः शङ्खलिखितौ च गामि, तदभावे पितृगामीति वचनजातविरोधाद्विभज्य । अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण भ्रातृपितृसगोत्रशिष्यसब्रह्मचारिणः । पितरौ गृह्णीयातामिति कुल्लूकः। मातापित्रोरयोगव्यव
भ्रात्रभावे ज्येष्ठा पत्नी वा । च्छेदमात्रं पत्नीगामित्वेऽपि संगतं त्रयाणां सत्त्वे त्रितय. अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातृगामि द्रव्यम् । तदभावे मधिकारीति । 'अन्याभावसहकृतविकल्पस्याभावादिति
| पितरौ हरेतां पत्नी वा ज्येष्ठा । सगोत्रशिष्यतु तत्त्वम् ।
मच.९।२१७ सब्रह्मचारिणः । (५) बन्धुरत्र सपिण्डः । सकुल्यः सगोत्रः । बन्धु
___* गौमि.व्याख्यानं 'असंसृष्टिविभागः' इति गौतमवचने पदेन वक्ष्यमाणपितृबन्ध्वादिग्रहणे योगीश्वरोक्तक्रमविरो
- (पृ.१४६५) द्रष्टव्यम् । उ. व्याख्यानं 'पुत्राभावे' इति आपस्तम्बधापत्तेः।
1.४९४ । वचने (पृ.१४६७) द्रष्टव्यम् । सवि.व्याख्यानं 'भिन्नोदराणां' अपुत्रमृतधनभाक् न पुत्रिका बान्धवा वा किन्तु ज्ञातयः
इति विष्णुवचने द्रष्टव्यम् । व्यवहारप्रकाशे मिताक्षरापक्षः अनपत्यरिक्थं न बान्धवगामि । न पुत्रिकागामि
चन्द्रिकापक्षश्चोपन्यस्तः । स्वमतं च धात्रधिकारे 'पत्नी दुहिन बान्धवगामि । किन्त्वपुत्रस्य रिक्थिनो ज्ञातयो तर' इति याज्ञवल्क्यवचने. द्रष्टव्यम् । धनं हरेयुः ।
(१) विस्मृ.१७१५-१६ व्यक.१६१; विर.६०० ____अपुत्रमृतधनभाक् दौहित्रः
स्मृसा.७५,१३८,१४४; व्यनि. स्मृचि.३३; चन्द्र.९३, अपुत्रपौत्रसंताने दौहित्रा धनमाप्नुयुः ।।
व्यप्र.५३२व्यम.६५वानप्रस्थ (वनस्थस्य); बाल.२।१३७%, पूर्वेषां तु स्वधाकारे पौत्रदौहित्रकाः समाः ॥ समु.१४३. अपुत्रपौत्रेति दुहितृपर्यन्ताभावोपलक्षणम् ।
(२) विश्व.२।१४० अपुत्रस्य स्वर्यातस्य (स्वर्यातस्य अपुव्यप्र.५२१
त्रस्य) रेतां (रेयातां) पत्नी वा ज्येष्ठा (ज्येष्ठा वा पत्नी) (सगो
...रिणः०) शंखः, मिता.२।१३५ विश्ववत्, शंखः, दा. * सवि.व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यवचने
१५४ शंखलिखितपैठीनसियमाः; अप.२।१३६ अपु (अथापु) द्रष्टव्यम् ।
भावे + (माता) हरे (लभे) (सगो...रिण:०) (पृ.७४१ शंख:), + दा.व्याख्यानं 'यथा पितृधने' इति बृहस्पतिवचने (पृ.७४४ शंखलिखितपैठीनसयः); गौमि.२८।२५ भावे+ द्रष्टव्यम्। सवि.व्याख्यानं 'अकृता वा' इति मनवचने (माता) शिष्यस (शिष्यस्य) रिणः (रिणश्च) शंखलिखितपैठी(पृ.१३००) द्रष्टव्यम् ।
नसयः; उ.२।१४।२भ्रातृगामि द्रव्यम् (द्रव्यं भ्रातृगामि) भावे+ (१) सवि.४२४.
(माता) (सगो...रिणः०) शंखः; स्मृच.२९९(पत्नी...रिण:०) - (२) मिता.२।१३६ पौत्र...समाः (पौत्रा दौहित्रिका शेष विश्ववत् :३७५ विश्ववत्, शंखः, विर.५९२ (स्वर्यातस्य.) मताः); दा.१८१ त्रसंताने (त्रे संसारे); स्मृच.२९५ पौत्र | भावे + (माता) हरे (लभे) पैठीनसिः; स्मृसा.१३१ अपुत्रस्य ...समाः (पौत्रा दौहित्रका मता:); पमा.५२५ मितावत्; स्वातस्य (स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य) तृगामि द्रव्यम् (तृणामेव तद्धनम् ) मपा.६७२ समाः . (मता:); रत्न.१५४ स्मृचवत् ;
पत्नी वा ज्येष्ठा (ज्येष्ठा वा पत्नी) (सगो...रिणः०) शंखः:१४१ व्यनि, पौत्र...समाः (पुत्रा दुहितुकाः स्मृताः); नृप्र.४० भावे + (माता) हरे (लभे); पमा.५४० अपुत्रस्य स्वर्यातस्य स्मृचवत् ; दात.१९१-२ तु (हि) शेषं दावत् ; सवि. (स्वर्यातस्य अपुत्रस्य) हरेतां...ज्येष्ठा (तदभावे त्वसंसृष्टः पिता ४१३ उत्त.: ४१४,४२५ स्मृचवत; व्यप्र.५१८ स्मृच.
तदभावे माता तदभावे ज्येष्ठा पत्नी) (सगो....रिण:०) शंखः, वत्,' उत्त.: ५२१ पौत्रदी (पौत्रा दौ); व्यउ.१५४ रत्न.१६० अपुत्रस्य स्वर्यातस्य (स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य) तां स्मृचवत; व्यम.६२ स्मृचवत् ; विता.४०१.२ स्मृचवत् ; (यातां) पत्नी वा ज्येष्ठा (तदभावे ज्येष्ठा पत्नीति) (सगो... बाल.२।१३५ (पृ.१८७ पू. : २२३) स्मृचवत् ; सेतु.४४(=)/ रिणः); व्यनि. भावे + (माता) रेता+(तदभावे); सवि. दावत, पू. समु.१४१ स्मृचवत; विच.१२५ दातवत्, । ४३४ (तदभावे....रिणः०) शंखः, व्यप्र.४९४ तां (याता)
व्य. का. १८५

Page #964

१४७२
व्यवहारकाण्डम्
(१) उक्तलक्षणपत्नीदुहित्रभावे सोदर्यभ्रात्रभिप्रायं शंख:-स्वर्यातस्येति । स्वर्यातस्यापुत्रस्य पितृव्येण पित्रा तत् । यदि च पितुरन्या पत्नी स्यात् , तदभावे तु भ्रात्रा वा संसृष्टस्य संसृष्टाभावे भिन्नोदरासंसृष्टभ्रातृगामि पितरौ, तत्र पिता हरेदपुत्रस्येति वचनात् पितैव वा | द्रव्यमित्यर्थः। तथा च नारदः- 'संसृष्टानां तु यो पूर्वोऽस्तु। तदनुमते तु तत्पत्नी, अननुमते तु ज्येष्ठा वा भागस्तेषामेव च इष्यते । अतोऽन्यथा नांशभाजो पत्नीति । ज्येष्ठाशब्दः सवर्णार्थः। सर्वा वा, वाशब्दाद् निर्बीजेष्वितरानियात् ॥' अतोऽन्यथा संसृष्टेषु सत्सु यदि सवर्णाः स्युः।
विश्व.२११४० भिन्नोदरभ्रात्राद्यसंसृष्टिनो नांशभाजः । यदा तु सर्वे सं(२) शङ्खवचनमपि संसृष्टभ्रातृविषयमिति। सृष्टा निर्बीजाः संतानरहिता भवन्ति तदा चेतरान् भिन्नो
मिता.२११३५ (पृ.२२०) दरान् भ्रातृनियात् । संसृष्टानां भागं प्राप्नयादित्यर्थः । तत्र (३) शंखादिवचनेषु व्यवहितयोजना कार्या, अपुत्रस्य स्वर्यातस्य धनं ज्येष्ठा पत्नी हरेत्, तदभावे पितरौ ज्येष्ठग्रहणं सुसंयतत्वादिगुणवत्याः कथनार्थ न पुनर्म: हरेतां, तदभावे भ्रातृगामीति । तदभाव इति मध्यपठितं ध्यमादिनिवृत्यर्थम् । पुनरपि तदभाव इति वक्तव्ये पूर्वेण भ्रातृगामीत्यनेन परेण च पितरौ हरेतामित्यनेन वाशब्दः प्रयुक्तः । फलसाम्यात् । तथाहि वाशब्दाद्वि- . संबध्यते अविरोधात् न्यायस्योक्तत्वाच्च । न त्वश्रुताविभ- कल्पोऽवगम्यते। तथा च स्वाम्यनुरूपवस्तुनि तुल्यतसंसृष्टगोचरत्वकल्पना । अतोऽविशेषेणैव विभक्त- | वद्विकल्पः संभवति । न हि वस्तुनि विकल्पते. इति त्वाद्यनपेक्षयैव अपुत्रस्य भर्तः कृत्स्नधने पल्यधिकारो न्यायशास्त्रसिद्धत्वात् । तस्मादत्र वाशब्दादभावविकल्पाजितेन्द्रियोक्त आदरणीयः।
*दा.१६६ वगतेः फलस्वाम्यमस्त्येव । एवं चायं क्रमः। भ्रात्र" (४) तत्पितृधनानुपघातेनार्जिताविभक्तधनेषु भ्रातृषु
भावे पिता हरेत् । तदभावे माता। तदभावे पत्नी । द्रष्टव्यम् । अतादृशभ्रातृभावे च पितरौ ज्येष्ठा वा ततश्च विभक्तविषयोक्तपत्नीदुहित्रादिक्रमविरुद्धत्वात् पत्नी । तदुक्तलक्षणभ्रातृविलक्षणास्तु याज्ञवल्क्योक्तक्रमा- तदविरोधायैतत्संसृष्टांश विषयमिति कल्प्यते । विभक्त. नतिक्रमेण रिक्थभाजो मन्तव्याः। +अप.२११३५ | विषयोक्तनैयायिकपत्नीदुहित्रादिक्रमोऽस्मिन्विषये शं.
(५) तत्सामान्यविशेषन्यायेन विभक्तसंस्थितविषया- खोक्तवाचनिकक्रमेण बाध्यते। वाचनिक एवायं क्रमः । दन्यत्र संसृष्टस्वर्यातविषयेऽवतिष्ठते इत्यविरोधः । अस्मिन्क्रमे कस्यचिन्न्यायस्याभावात् । पत्नीनामभावे तु
स्मृच.२९९ संसृष्टापुत्रांशं तद्भगिनी लभेत । - +स्मृच.३०५-६ • , यदा तु पिता पितव्यो वा संसृष्टो न विद्यते तदा
(६)[बालरूपमते अविभक्तसंसृष्टविषयम् । त्वसंसृष्टिभिन्नोदरो भ्राता गृह्णीयात् । तदभावे त्वसंसृष्टः
स्मृसा.१३१ पिता, तदभावे माता, तदभावे पत्नी। तथा च
[हलायुधमते यच्च 'अपुत्रधनं पल्यभिगामी'त्यादि.
विष्णुवाक्येन भ्रातृसद्भावेऽप्यपुत्रधनं पन्य भिगामीति 1 * शेषं 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् ।
प्रतिपादितं तत् 'अपुत्रा शयनं भर्तुरि'त्यादिवृद्धमनुवाक्य| + विर.५९४ अपगतम् । ।
पर्यालोचनया भर्तृशयनपरिपालनश्राद्धकरणादिगुणोपेता पत्नी वा ज्येष्ठा (ज्येष्ठा वा पत्नी) (सगो....रिणः०) शंख
या पत्नी तद्विषयम् । या चैवंविधा न भवति तस्यां लिखितपैठीनसयः :५२६ शंखपैठीनसी :५३८विश्ववत्, शंख, Amino भातशाम्येव तटनम । स्मसा.१४१ व्यम.६८ विश्ववत् , शंख, विता.३९२ अपुत्रस्य स्वर्यातस्य (स्वर्यातस्य पुत्रस्य) पत्नी वा ज्येष्ठा (ज्येष्ठा वा पत्नी)
(७) यद्यप्येकशेषात् पितरावित्यत्र नं क्रमः प्रतीयते (गो....रिण:०) शंखः : ४२५ अपुत्रस्य स्वर्यातस्य (स्वर्या
तथाऽप्येतत्समानार्थे मातापितरौ इति शब्दे मातुशब्दस्य तस्य पुत्रस्य) द्रव्यम् (धन) तां+(तदमावे) पत्नी वा ज्येष्ठा
पूर्वपातदर्शनादस्त्येवात्र पाठक्रमः। रत्न.१६० (ज्येष्ठा पत्नी) (सगो...रिण:०) शंखः; बाल.२।१३५ | + पमा. स्मृचगतम् । x हलायुधमते शेष अपगतम् । (१.२२१) विश्ववत् , शंख, समु.१४४ शंखः. . । शेष स्मृचवत् । न्यम. रत्नगतम्।।..
.

Page #965

दायभाग:-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
(८) तानि (वचनानि) अधिकारिमात्रपराणि न । भरणं चास्य कुर्वीरन् स्त्रीणामाजीवनक्षयात् । क्रमपराणि । एषामभावे पूर्वस्येति श्रौतक्रमेण पाठक्रमस्य । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु च ॥ बाधात् । न त्वेवासुराग्रुढस्त्रीपराणीति सर्वसिद्धान्तः। या तस्य दुहिता तस्याः पित्रंशो भरणे मतः ।
. ऋविता.३९२.३ आसंस्काराद्धरेद्भागं परतो विभृयात्पतिः ॥ '. . अपुत्रस्त्रीणां प्रजीवनमात्रम्
.. महाभारतम् भ्रातृभार्याणां स्नुषाणां च न्यायतः प्रवृत्ता- ___ मृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः नामनपत्यानां पिण्डमात्रं गुरुर्दद्याज्जीर्णानि
युधिष्ठिर उवाचवासांस्यविकृतानि .
अथ केन प्रमाणेन पुंसामादीयते धनम् । ब्रह्मस्वं ब्राह्मणपरिषदः न राशः । बालस्त्रीधनादीन्यपि न राज्ञः। पुत्रवाद्ध पितुस्तस्य कन्या भावतुमहातं ।।.. अकृत्वा प्रेतकार्याणि प्रेतस्य धनहारकः।
भीष्म उवाचवर्णानां यद्वधे प्रोक्तं तद्ब्रतं नियतश्चरेत् ॥ यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा।
परिषद्गामि वा श्रोत्रियद्रव्यं न राजगामि, न . तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ।। हार्य राज्ञा देवब्राह्मणसंस्थितं सनिक्षेपोपनिधि- दोहित्र एव तद्रिक्थमपुत्रस्य पितुहेरेत् । क्रमागतं न बालस्त्रीधनानि । एवं ह्याह
ददाति हि स पिण्डान्वै पितुर्मातामहस्य च ॥ न हार्य स्त्रीधनं राज्ञा तथा बालधनानि च। ।
पुत्रदौहित्रयोरेव विशेषो नास्ति धर्मतः ।। नार्याः षडागमं वित्तं बालानां पैतृकं धनम् ॥
. कौटिलीयमर्थशास्त्रम् . परिषदब्राह्मणाः। उपनिधिार्ने क्षेपविशेषः । पारिजाते धय॑विवाहजाः पुत्रा दुहितरो वा रिक्थभाजः । अपुत्रधनभाज: क्रमागतं पितृपरम्परया आगतम् । षडागममध्यग्न्यादि ।
सोदरभ्रातरः कन्याश्च । तदभावे पिता भ्रातरो तत्पुत्राव
क्रमेण। अदायकं राजा हरेत् । ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव । , षडागमलब्धम् ।
+विर.५९८ अनपत्यमृतभ्रातृधनभाजो भ्रातरो न भार्या दुहितरो वा । ताः
द्रव्यमपुत्रस्य सोदया भ्रातरः सहजीविनो वा प्रजीवनमात्रभाजः।
हरेयुः कन्याश्च । रिक्थं पुत्रवतः पुत्रा दुहितरो xभ्रातृणामप्रजाः प्रेयात्कश्चिच्चेत्प्रव्रजेत वा। व्यकवत्, शंखः; चन्द्र.९८(-) जाः (जः) त्कश्चिच्चे (यः विभजेरन्धनं तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विना ।।
कश्चि) स्ते (स्तु); व्यप्र.५४१ शंखनारदौ; ब्यम.६८ शंखनारदौ.
(१) व्यक.१६० सु च (सु तत्) शंखः:१६२ शंखः; * बाल. वितावद्भावः ।।
विर.५९३ जीवन (जीवित) शंखः: ६०३ व्यकवत्, शंखः; - व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च दायानहप्रकरणे (पृ.१३९०) स्मृसा.७९, १४२,१४५,१४६ रन् (त) सु च (सु तत्) द्रष्टव्यः। + विचि. विरगतम् ।
शंखः:१३४ रन् (त) शय्यां (शयनं) सु च (सु तत्) शंखः : x 'भ्रातृणामप्रजाः' इति श्लोकत्रयव्याख्यासंग्रहः नारदे १३९ व्यकवत्, शंखः; मपा.६८० चा (वा) शंखः; दीक. संसृष्टिविभागे द्रष्टव्यः, निबन्धकारैस्तत्र नीतत्वात् । ४५ रन् (त) शंखः, विचि.२५० व्यकवत् , शंखः; चन्द्र.९८ (१) दात.१७२ शंखः; विच.८० शंखः.
| (= ) वन (वित); व्यप्र.५४१ शंखनारदौ; व्यम.६८ सु च (२) व्यक.१६१ सनि (न नि); विर.५९८ स्मृसा.१३७ (सु तु) शंखनारदौ; विता.४२५ चा (वा) पू., शंखनारदौ. वा श्रोत्रियद्न्यं (ब्रह्मस्वं) ब्राह्मण (तागण) सनि (न नि) : (२) व्यक.१६२ शंखः विर.६०३ पू., शंखः; स्मृसा. १४३-४ सनि (न नि) ह्याह (वा); विचि.२४३ (वा०) न+(तु) ७९,१३९,१४५,१४६ शंखः, विचि.२५० शो भरणे मतः (न हार्य राज्ञा...धनम्०) :२४४ (परिषद्गामि...ह्याह०) शंखः. (शे भरणं मतम् ) शंखः; चन्द्र.९८ (D)णे (f); व्यप्र.५४१ . (३) व्यक.१६२ स्ते (स्तु)शंखः; विर.६०३ बजे (म्रिये) त्रंशो (भ्योऽशो) शंखनारदौ; व्यम.६८ शो भरणे ‘मतः शंखः, स्मृसा.७९ जाः (जः) शंखः : १३९ जाः (जः) प्रेया- (व्यंशाद्भरणं मतम्) शंखनारदौ; विता.४२५ शंखनारदौ, स्कश्चिच्चेत् (कश्चित्-नियेत) स्ते (स्तु) शंखः:१४५,१४६ स्ते (३) भा.१३।४५।१०-१३, (स्तु) शंखः; मपा.६८० व्यकवत् , शंखः, विचि.२४९-५० । (४) को.३५.. ...

Page #966

व्यवहारकाण्डम् वा धर्मिष्ठेषु विवाहेषु जाताः । तदभावे पिता । (१) सर्वथा चापत्याभावेऽनपत्य इत्ययमेवास्य धरमाणः, पित्रभावे भ्रातरो भ्रातृपुत्राश्च । | विषयः।
विश्व.२०१३९ अदायादकं राजा हरेत् स्त्रीवृत्तिप्रेतकार्यवर्ज- (२) व्याख्यातोऽयं श्लोकः। मेधा. मन्यत्र श्रोत्रियद्रव्यात् । तत् विद्येभ्यःप्रयच्छेत्। (३) न च सपिण्डेष्वेव प्रत्यासत्तिर्नियामिका अपि तु
द्रव्यमिति । अपुत्रस्य प्रमीतस्य द्रव्यं, सोदर्या | समानोदकादिष्वपि, अविशेषेण धनग्रहणे प्राप्ते प्रत्याभ्रातरः सहजीविनः एकोदरजा भ्रातरः संसृष्टिनः सत्तिरेव नियामिकेत्यस्मादेव वचनादवगम्यत इति । हरेयुः । वेति वाक्यभूषणम् । कन्यानामपि सत्वे प्रति- यत्पुनर्धारेश्वरेणोक्तं- 'अनपत्यस्य पुत्रस्य' इति पत्तिमाह-कन्याश्चेति । तास्तु विवाहाद्यपेक्षितं द्रव्यं | मनुवचनाजीवत्यपि पितरि मातरि वृत्तायां पितुर्माता हरेयुः। रिक्थमिति । रिक्थं दायं, पुत्रवतः प्रमीतस्य, ! पितामही धनं हरेन्न पिता । यतः पितृगहीतं धनं विजापुत्राः, हरेयुरिति वर्तते । दुहितरो वा, धर्मिष्ठेषु ब्राह्मा- तीयेष्वपि पुत्रेषु गच्छति, पितामहीगहीतं तु सजातीयेदिषु चतुर्पु विवाहेषु जाताः, हरेयुः पुत्राभावे । तदभावे प्वेव गच्छतीति पितामह्येव गह्वातीति । तदप्यादुहित्रभावे, पिता, धरमाणो जीवन्, हरेत् । पित्रभावे चार्यों नानुमन्यते । विजातीयपुत्राणामपि धनग्रहणस्योभ्रातरः, भ्रातृपुत्राश्च भ्रात्रभावे, हरेयुः।
क्तत्वात् 'चतुस्त्रिोकभागाः स्युः' (मस्मृ.९।१८९) इत्या. दायादस्याप्यभावे धनस्य गतिमाह-अदायादक- दिनेति । यत्पुनः 'अहार्य ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति, मिति । दायादरहितं धनं, राजा हरेत्, कथं हरेत् | स्थितिः' इति मनुस्मरणं तन्नृपाभिप्रायं न तु पुत्राभिस्त्रीवत्तिप्रेतकार्यवजे स्त्रीदेहयात्रार्थ प्रमीतौदैहिकार्थ प्रायम् । ___+मिता.२।१३५(पृ.२२२) च धनमपेक्षितं वर्जयित्वा । तत्रापवादमाह-अन्यत्र (४) तत् पितृपर्यन्ताभावे बोद्धव्यम् । न्यायागतं श्रोत्रियद्रव्यादिति । छन्दोध्यायिधनं तु न हरेत् । क चैतत् , दौहित्रात् परतो मातृतश्च पूर्व पितुरधिकार तर्हि तद् विनियुञ्जीतेत्याह-तत् त्रैविद्येभ्यः प्रयच्छेदिति। इति मृतपिण्डमृतभोग्यान्यपिण्डद्वयदातुदौहित्रात् मृततिस्रो विद्या अधीयते त्रैविद्यास्तेभ्यो दद्यात् । श्रीमू. भोग्यान्यपिण्डद्वयमात्रदातृतया पितुर्जघन्यत्वात् , मात्रा
* पिता हरेदपुत्रस्य' (मस्मृ.९।१८५) इति श्लोके मेधा- मृतापुत्रधनहारिणः दुहितृदौहित्राः
तिथिव्याख्यानं नोपलभ्यते, लुप्तश्च सोऽशः तत्रास्य श्लोकस्य +यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा।
व्याख्यायाः संभवः। तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ।। ___+ पमा., सवि., व्यउ., व्यम., विता. मितागतम् । दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम् । द्यमा) मातर्य (तस्याम); मिता.२।१३५ (पृ.२१७,२२२); दा. दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत् । १८५:१८८ उत्त.; अप.२।१३५ हरेद्धनम् (धनं हरेत्); स एव दद्याद्वौ पिण्डौ पित्रे मातामहाय च ॥ व्यक.१६० दायमंवा (दायाद्यमा); स्मृच.२९८ अपवत: पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः । ३०० अपवत्, उत्त.; विर.५९१-२ व्यकवतः स्मृसा. तयोहि मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः ॥
१३१ च (नि): १३५ च वृत्तायां (मृतायां च) शेष व्यकवतः . अनपत्यमृतधनभाजौ क्रमेण माता पितामही च
१४१ च वृत्तायां (मृतायां च); पमा.५२७ (-) अपवत् ,
उत्त.; रत्न.१५५ हरेद्धनम् (धनं हरेत् ) उत्त.; सुबो.२।१३६ अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् ।
उत्त.; विचि.२३९.४० अपवत् ; व्यनि. पू.; स्मृचि.३२% मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् ।।
नृप्र.४१ उत्त.; दात.१९५ अपवत् ; सवि.४१६ अपवत् ; + 'यथैवात्मे' त्यादिचतुर्णा श्लोकानां व्याख्यानं स्थलादि- व्यप्र.४९४,५२५:५२६ तृतीयपादः:५२८ उत्त.; व्यउ. निर्देशश्च 'पुत्रप्रकाराः तेषां दायहरत्वविचारश्च' इति प्रकरणे | १५२,१५५; व्यम.६३ उत्त.; विता.३९२:४०४ उत्त: (पृ.१२९४-७) द्रष्टव्यः।
४०७, बाल.२।१३५ (पृ.२२१); सेतु.४७, समु.१४२% (१) मस्म.९।२१७, विश्व,२।१३९ दायमवा (दाया- | विच.१३१.

Page #967

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
दिभ्यस्तु मृतभोग्यान्यपिण्डद्वयदातृतया 'बीजस्य चैवं | रभाव पित्रादीनामधिकारस्य स्थितत्वात् । दायाचं दायायोन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यते' (मस्मृ. ९।३५) इति मनु- | दग्राह्यमृक्थम् ।
विर.५९२ वचनावगतोत्कर्षेण च बलवत्त्वात् । दा.१८६ | (९) (बालरूपमते) पित्रभावे मातुः। मातुरभावे ___ ससंतानायां वृत्तायामित्यर्थः । अपिशब्दचकारयोश्चो- भ्रातृतत्पुत्राभावे वचनमिदम् । स्मृसा.१३१ भयत्रान्वयः कार्यः, तेन मातरि च वृत्तायां पितामह्यपि | (१०) सकुल्यान्तशून्यस्य धनं पितामही हरेदित्यर्थः। गृह्णीयात् किं पुनर्धात्रादयः पितामहपर्यन्ता इति, अपि
विचि.२४० शब्दसूचिताः भ्रात्रादयः । तदयं वचनार्थ:-दौहित्रा.
(११) यथा पित्रभावे माता तथा पितामहाभावे न्तात् मृतसंतानात् परतः स्वसंतानाच्च पूर्व उक्तक्रमेण
| पितामही ।
दात.१९५ पित्रोरधिकारः, अतः स्वसंतानात् पूर्व पितामहपितामह्यो
| (१२) तदभावे पिता । तदभावे भ्रातरो धनभाजः। रधिकारोऽनेनैव दर्शितः अत एव याज्ञवल्क्येन मातुर- | मातृसोदराः प्रथमं गृह्णीयुः।
व्यनि. धिकारप्रदर्शनेनैव पितृव्यादिभ्यः पूर्व पितामह पिता- (१३) मम तु प्रतिभाति 'मातर्यपि च वृत्तायां' मह्योरधिकारस्याप्युक्तत्वात् न पृथगुक्तः। दा.१८८ | इति मनुवाक्ये 'तदभावे मातापितरौं' इति शंखपैठी(५) पत्नीदुहित्रभावेऽपुत्रस्य धनं पितृगामीति प्रा
नसिवचनयोः, 'ततो दायमपुत्रस्य विभजेरन् सहोदराः । क्सूचितं तत्र विशेषमाह-अनपत्यस्येति । मातर्यपि
तुल्या दुहितरो वापि ध्रियमाणः पितापि वा ॥ सवर्णा वृत्तायां पश्चापितरि तद्ग्रहीतरि वृसे भ्रातृतत्सुतेष्व |
भ्रातरो माता भार्या चेति यथाक्रमम् । तेषामभावे सत्सु तस्य वित्तान्तरोपार्जनासंभवे चायमनुग्रह उक्तः ।
गृह्णीयुः कुल्यानां सहवासिनः ॥' इति देवलवचने, मवि.
सर्वत्रापि 'वृत्तायां' 'तदभावे यथाक्रमम्' इत्यादिपदैः (६) भ्रातृसंतानानन्तरमपि तेषां गोत्रजानां च
क्रमप्रतीतेोगीश्वरबहद्विष्णुवचनयोरेव क्रमपरत्वमितबद्धक्रमत्वाविशेषात्पितामह्या सहैवात्र क्रमो निबध्यते
रेषां त्वधिकारमात्रपरत्वेन तदविरोधेन तत्तत्स्थान निवेशेइति संबद्धम् । स्वरूपैकशेषत्वेन पुंसामेव गोत्रजानां
ऽप्यक्षतिरिति समाधि व साधुः, किन्तु क्षेत्रजादिपुत्रस्थले भ्रातृसुतसहक्रमबन्धनात् । न ह्यन्यगोत्रजा पितामही
यथा स्मृतिवचनक्रमविपर्यास औरसानुकूल्यप्रातिकूल्य
गुणवत्त्वागुणवत्त्वादिभिर्व्यवस्थापितस्तथात्रापि दायमृतगोत्रजाऽपीत्यर्ल बहुना।
स्मृच.३००
भागप्रकरणे पुत्रादीनां पित्राद्युपकारकत्त्वकीर्तनस्य गुण(७) अनपत्यस्य पुत्रस्य धनं माता गृह्णीयात्पूर्व
वत्त्वादिकीर्तनस्य वाऽनन्यप्रयोजनत्वात्प्रत्यासत्तितार'पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थमि'त्युक्तत्वात् । इह माता हरे
तम्यवत् धनस्वाम्युपकारातिशयानतिशयगुणवत्त्वागुणदित्यादि याज्ञवल्क्येन पितरावित्येकशेषकरणात् ।
ववादिभिर्यथावचनं स सर्वोऽपि क्रमविपर्यासः समाविष्णुना च-'अपुत्रस्य धनं पन्य भिगामि तदभावे
धेयोऽन्ये तु समाधयः कुशकाशावलम्बनमात्रतुल्या अनु. दुहितगामि तदभावे पितृगामी'त्येक शेषस्यैव कृतत्वात् ,
पादेया इति । एवमग्रेऽपीति सर्व सुस्थम् । मातापितरौ विभज्य गृह्णीयाताम् । मातरि मृतायां
व्यप्र.५२६-७ पत्नीपितृभ्रातृभ्रातृजाभावे पितुर्माता धनं गृह्णीयात् ।
अपुत्रमृतधनभाज: पिता भ्रातरः प्रत्यासन्नाः सपिण्डाः सकुल्या +ममु.
आचार्यशिष्यो राजा च क्रमेण। ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव न राशः। (८) अनपत्यत्वमत्र पुत्रपल्यादिशून्यत्वं विवक्षितम् । 'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा ॥ पितामह्यधिकारः पितृभ्रातृसपिण्डाभावे द्रष्टव्यः। मातु
* स्मृतिसारोद्धतपारिजातमतं, बाल.२॥१३५ (पृ.२२२) ४ स्वमतं 'न भ्रातरो न पितरः' इति मनुवचने 'पत्नी | व्याख्यानं च विरगतम् ।। दुहितरश्चैव' इति याज्ञवल्क्यवचने च द्रष्टव्यम् ।
:शेषं विरगतम् । + सवि, (पृ.४१६) श्रीकरमत्रं ममुवत् । . . (१) मस्मृ.९।१८५ वा (च) उत्त, विश्व.२०१३९ मिता,

Page #968

१४७६
व्यवहारकाण्डम्
(१) मातर्यसत्यामेतद् द्रष्टव्यम् । विश्व.२।१३९ ।। (७) (बालरूपमते) इत्येवमादिवाक्यमपि भार्यासुता(२) विकल्पस्मरणान्नेदं क्रमपरं वचनमपि तु धन- | भावे बोद्धव्यम् ।
स्मृसा.७३ ग्रहणेऽधिकारप्रदर्शनमात्रपरम् । तच्चासत्यपि पल्यादि. | मात्रभावे भ्रातर इति । पित्रमावे मातुः । स्मृसा.१३० गणे घटत इति व्याचक्षते। मिता.२।१३५(पृ.२२०). (८) पित्रभावे भ्रातरो धनभाजः। +सवि.४१६ :: (३) भ्रातर एव. हरेयुनं तु भ्रातृपुत्रोऽधिकारीत्याह । (९) 'तदभावे पिता तदभावे माता' इति प्राग्द
दा.१९० र्शितबृह द्विष्णुवचनात् । योगीश्वरवचने तु पितरावित्यत्र . (४) पिता हरेदविभक्तस्य । भ्रातर एव वा पित्रनु- विज्ञानेश्वरोक्तरीत्या प्राङ्माता तदनु पिता । अन्यमते मत्या। विभक्तत्वे तु पल्येव तदभावे तु दुहित्रादेर्याश- संभूय विभागः पितुर्वा प्राथम्यमिति विप्रतिपत्तौ पितुल्क्योक्तेः। .. ...
मवि. रधिकमान्या या माता सा पितुरपेक्षया प्रथमाधिकारिणी। (५) अक्षरार्थो व्यक्तः । तात्पर्यार्थस्त्वव्यक्तः संग्रह- या तु पितुरपेक्षया न्यूनमानभाक् सा पितुः पश्चात् । कारेण दर्शितः 'अशेषात्मजहीनस्य मतस्य धनिनो धनम्। युक्तं चैतत् । वृत्या दिसंविधानमकुर्वतः पितुरपेक्षया केनेदानी ग्रहीतव्यं इत्येतन्मनुनोच्यते ॥' अस्यायमर्थः। मातुरेवाधिकोपकारकत्वाद्धनग्रहणम् । वृत्त्यादिसंविधानमुख्यगौणपुत्रविहीनस्य धनवतो मृतस्य धनमिदानी कर्तुस्तु तस्य यावजीवं भरणपोषणादिनाऽतिशयितोपतन्मरणानन्तरं केन. हर्तव्यमित्याकाङ्क्षायां पित्रादिना | कारकस्य धनग्रहणमिति सर्वस्मृतीनां सर्व निबन्धानां हर्तव्यमित्येतदधुना पित्राद्यपेक्षया बहुविधोपकारकासन्न- चादुःस्थता भातीत्यादि सुधीभिर्विभाव्यम् । व्यप्र.५२६ जनाभावे मनुनोच्यत इति । अत एव पित्रादिभ्यो गौण- । (१०) मिताटीका-(पक्षान्तरम् ) पितेति मनुवाक्यं पुत्राणामासन्नतरत्वं ज्ञात्वा संग्रहकारेण 'पिता हरेदपुत्रस्य' ...संसष्टिविषयमेव। ...। संसष्टत्वं च यतो न येनकेनइत्यस्याशेषात्मजहीनस्येति तात्पर्यमुक्तं तदनवद्यमेव । चित्सह अपि तु पित्रा भ्रात्रा पितृव्येण वा। किन्तु यथा गौणपुत्राणां दृष्टादृष्टोपकारकत्वेन पित्राद्यपे
. बाल.२।१३५(पृ.२२२) क्षयाऽग्रेसरत्वात् तदपेक्षया चासन्नतरत्वं तथा पल्या
(११) भ्रतरः सोदराः, एवशब्देनापुत्रस्य रिक्थहरणे अपि दृष्टादृष्टोपकारकरणे श्रतिस्मत्यादिपर्यालोचनया भ्रातृणां पितृतो विशिष्टत्वं सूचितम् । नन्द. पित्राद्यपेक्षया आसन्नतरत्वमस्ति । पल्या अभावे 'पिता
मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण प्रत्यासन्नाः सपिण्डा; सकुल्याः आचार्यः हरेदपुत्रस्य' इति एतन्मनुनोच्यते इत्येवं तात्पर्यमूह्यम् ।
. शिष्यः ऋत्विजः सस्त्रियश्च
अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् ।
स्मृच.२९० (६) अविद्यमानमुख्यपुत्रस्य पत्नीदुहितरहितस्य च
अत ऊवें सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा ॥ पिता धनं गहीयात्तेषां मातुश्चाभावे भ्रातरौ धनं गृह्णीयुः । | + सवि. (पृ.४०५) स्मृचगतम् । एतच्चानन्तरं प्रपञ्चयिष्यामः ।
xमम.
(१) मस्मृ.९।१८७; मिता.२।१३५(पृ.२२२)पू. दा.
२११:२१३ अत ऊर्ध्व (तदभावे) उत्त; अप.२।१३५ पू., * पमा. मितागतम् । ४ मच. ममुगतम् ।
व्यक.१६०-१, स्मृच.३०१ अनन्तरः सपिण्डाधस्त (यो यो २।१३५ (पृ.२१७,२२०); दा.१९०; अप.२०५१, व्यक. ह्यनन्तरः पिण्डात्त) ल्यः स्यादा (स्याः स्युरा): ३०६ र: १६०, गौमि.२८।२५मस्मृवत्, स्मृच.२८८,२९०,२९८; (रं) पू.; विर.५९२, स्मृसा.१३३ पू.:१३५:१४१ तस्य विर.५९२, स्मृसा.७३,१३०,१४१,१४५,१४७; पमा. धनं (वै तद्धनं):१४७, पमा.५२७ पू.:५२९ अनन्तरः २७२,५२६ मस्मृवत् : ५३१ विचि.२४०% व्यनिस्मृचि. सपिण्डायस्त (यो यो ह्यनन्तरः पिण्डात्त) वा (च): ५४१(-) ३२ मस्मृवत् नृप्र.४०,४१ मस्मृवत्: सवि.४०५ मस्मृवत्: पू. रत्न.१५५ पिण्डाद्यस्त (पिण्डो यस्त) पू.; विचि.२४० पू.; ४१६; वीमि.२०१३५, व्यप्र.४९४,५२६; व्यउ.१५९; | व्यनि. ण्डाय (ण्डो य) भवे (हरे) पू., स्मृचि.११ ण्डाद्य विता.३९२, राकौ.४५६मस्मृवत्; बाल.२।१३५(पृ.२२१); (ण्डो य) तस्य धनं (तं सधनं); नृप्र.४० पू.,४१ उत्त. दात.
। १९५ भवे (हरे) पू.: सवि.४१६ रः (रं) भवे (हरे) पू. :

Page #969

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४००
हरेरनृत्विजो वापि न्यायवृत्ताश्च याः स्त्रियः ॥ तदित्येतत्परम् । सकुल्यो मातुलादिर्बन्धुः तदभावे चाचा
(१)न च सपिण्डेष्वेव प्रत्यासत्तिर्नियामिका अपि तु योऽपि शिष्यो वा, यस्तदा प्रत्यासन्न इत्यर्थः। मवि. समानोदकादिष्वप्यविशेषेण धनग्रहणे प्राप्ते प्रत्यासत्ति
| (४) अस्य सामान्यवचनस्योक्तौरसादिसपिण्डमात्ररेव नियामिकेत्यस्मादेव वचनादवगम्यत इति । विषयत्वे वैयर्थ्यात्ततश्चानुक्तपल्यादिदायप्राप्त्यर्थमिदम् ।
xमिता.२।१३५(पृ.२२२) सपिण्डमध्यात्संनिकृष्टतरो यः सपिण्डः पुमान् स्त्री वा . (२) सकुल्यो विभक्तपिण्डः प्रतिप्रणप्तृतः प्रभृति तस्य मृतधनं भवति । तत्रैक एवौरसः पुत्र इत्युक्तपुरुषत्रयमधस्तनं वृद्धप्रपितामहादिसंततिश्च । तत्रापि प्रति- त्वात्सा एव मृतधने स्वाधिकारी। क्षेत्रजगुणवद्दत्तकप्रणपत्रादेरानन्तर्य पिण्डलेपद्वारेण तेषामुपकारकत्वात् । योस्तु यथोक्तं पञ्चमं षष्ठं वा भागं दद्यात् । कृत्रिमातदभावे च वृद्धप्रपितामहादिसंततिः मृतदेयपिण्डलेप- दिपुत्राणां संवर्धनमात्रं कुर्यात् । औरसाभावे पुत्रिका भोगिभ्यो वृद्धप्रपितामहादिभ्यः पिण्डदातृत्वात् । एवं. तत्पुत्रश्च । 'दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनमि'त्युविधसकुल्याभावे च समानोदकाः सकुल्यपदेनैवोपात्ता तत्वादौरसपुत्ररहित एव तत्रापुत्रो विवक्षितः। तदभावे मन्तव्याः। तेषामभावे आचार्यः, तस्याप्यभावे शिष्यः, क्षेत्रजादय एकादश पुत्राः क्रमेण पितृधनाधिकारिणः 'आचार्यः शिष्य एवेति मनुवचनात् । तदभावे परिणीतशूद्रापुत्रस्तु दशमभागमात्राधिकारी 'नाधिकं दसब्रह्मचारी, 'शिष्यः - सब्रह्मचारिण' इति निर्देशात् ।
शमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राये'त्याद्युक्तत्वाद्दशमभागावशिष्टं धनं तदभावे चैकगोत्राः, तदभावे चैकप्रवराः, 'पिण्डगोत्रर्षि- संनिकृष्टसपिण्डो गृह्णीयात् । त्रयोदशविधपुत्राभावे पत्नी संबन्धा ऋक्थं भजेरन्नि'ति (गौध.२८।१९) गोतमवच- सर्वभर्तृधनभागिनी । यदुक्तं 'स्त्रीणां तु जीवनं दद्या. नात् ।
_ +दा.२१३ दि'ति संवर्धनमात्रवचनं, तद्दुःशीलाधार्मिकसविकार. (३) एषां मध्ये सपिण्डानां मतो योऽनन्तरो यथा यौवनस्थपत्नीविषयम् । अतो यन्मेधातिथिना पत्नीनापुत्रस्य 'पिता तस्य तत्पितेत्यादि । तस्य तस्य तु मंशभागित्वं निषिद्धमुक्तं तदसंबन्धम् । 'पत्नीनामंशतद्धनम् । असति तु पितरि पितामहस्य तदभावे तत्पि. भागित्वं बृहस्पत्यादिसंमतम् । मेधातिथिनिराकुर्वन्न प्रीतुरपि । अत्र च पितामहापेक्षया भ्रातुओतृपुत्रस्य च णाति सतां मनः॥पल्यभावेऽप्यपुत्रिका दुहिता तदभावे संनिकृष्टत्वात्पित्रभावे भ्राता तदभावे तत्सुतस्तदभावे पिता माता च तयोरभावे सोदर्यभ्राता तदभावे तत्सुतः । पितामहादियों यः संनिकृष्टस्तदभावे च समानोदकः स. 'मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनमिति वक्ष्यगोत्रो मातुलादिबन्धुरिति क्रमात्पूर्वपूर्वाभावे। एवं पिता
माणत्वात् । पितृमाता तदभावेऽन्योऽपि संनिकृष्टसपिण्डो महे वृत्ते तद्धनं पुत्रस्यैव धनं न पौत्रस्याधिकारः । यत्तु
मृतधनं गृह्णीयात् । तद्यथा पितामहसंतानेऽविद्यमाने 'तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यमिति तत्पुत्रेच्छया विभजनीयं
प्रपितामहसंतान एव । तदप्युक्तं-अत ऊर्च, सपिण्ड
संतानाभावे समानोदक आचार्यः शिष्यश्च क्रमेण धनं ' x पमा., सवि. मितावद्भावः । - + अधिकं दा.व्याख्यानं तथा अप.व्याख्यानं 'त्रयाणामुदक'
गृह्णीयात् ।
___xममु. इति मनुवचने (पृ.१३१५) द्रष्टव्यम् ।
(५) धनमपुत्रस्य, सकुल्योऽत्र समानोदकः ।। ४१७ भवे (हरे) पू. व्यप्र.५२२,५२७ पू.: ५३० अत
. . विर.५९२ ऊर्ध्व (तदभावे) उत्त.; ब्यम.६३,७२ पू., विता.४०५ पू. | (६) सकुल्पपदं बन्धोरप्युपलक्षणम् । शिष्यपदं तु ४०७ रः (रं) पू.: ४६८ पू., बाल.२।१३४ भवे (हरे) तीर्थानाम् ।
मच. पू.:२।१३५ (पृ.२१५ उत्त,, २२२ 'पू.); सेतु.४८ पू.; (७) अत्र सकुल्यशब्देन सगोत्रसमानोदकानां समु.१४२ ण्डाय (ण्डो य); विच.११८,१३२ पू. :१३३ मातुलादीनां बन्धुत्रयस्य च ग्रहणम्। व्यप्र.५३० चतुर्थपाद:. . (१) मस्म.९।१८७.इत्यस्योपरिष्टात् प्रक्षिप्तश्लोकोऽयम्। ४.दात..ममुग्रतम् ।. . . . ...

Page #970

ब्यवाहारकाण्डम्
(८) इति मृतनिरूपिताया एव प्रत्यासत्तेः धना-। स्यैव स्यात् न पौत्रप्रपौत्रयोः। न च पुत्रादीनां त्रयाणां धिकारितावच्छेदकत्वेनाभिधानम् । व्यम.७२ युगपदधिकारप्रतिपादकं वचनमस्ति तस्मात् उपकार
(९) प्रेतवचनोऽयं पिण्डशब्दस्तयोरभेदोपचारात् | कत्वाविशेषादेव तुल्यवद्धनसंबन्धोऽभिधेयः। एवं च सर्वपिण्डादनन्तरः प्रत्यासन्नो यः सपिण्डस्तस्य धनं देयं त्रोक्तरीत्या मृतधनस्य मृतार्थत्वमनुसंधेयं उक्तक्रमेण । भवेत् । द्विवचनं क्रमप्राप्त्यर्थम् ।
नन्द. स चायमर्थः दायभागप्रकरणे पुत्रादीनामुपकारकत्वातिसर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः। शयाभिधानस्य अनन्यप्रयोजनकत्वात् 'पितृगामनृणश्चैव विद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते । स तस्माल्लब्धुमर्हती'त्यानृण्यकरणस्य धनलाभहेतुत्वेन
(१) उक्तपर्यन्तानां तु सर्वेषामभावे ब्राह्मणाः तद्धनं कीर्तनात् 'दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रनं संतारयति पौत्रवत्' गृह्णीयुः। भोगेन क्षीयमाणोऽपि धर्मस्तदीयधनस्य ब्राह्मण- (मस्म.९।१३९) इत्यनेनापि संतारणस्य धनसंबन्धगामित्वेनापरधर्मप्राप्त्या आपूर्यमाणो न हीयत इति। हेतुत्वेन निर्देशात् पुत्रादीनां च त्रयाणां संतारणादन्यस्य अत्रापि धनस्य तादर्थ्यमेव पुरस्करोति । तदभावे ब्राह्मण- तुल्यवद्धनसंबन्धकारणस्याभावात् 'त्रयाणामुदकमित्याधनवर्ज राजा गृह्णीयात् । गोत्रर्षिसंबन्धानां ब्राह्मणानां | देश्चानर्थक्यापत्तेः, क्लीबपतितजात्यन्धादीनां चानुपकारचाभावः तद्ग्रामे बोद्धव्यः। अन्यथा राजाधिकारस्य नि. कत्वादेवानंशित्वाभिधानस्योपपत्तेः, प्रतिसंबन्धिनां चाधिविषयत्वापत्तेः। तत्र यदि त्रयाणामित्यादिना पितृदौहित्र- कारार्थ वचनकल्पनागौरवात् , तदर्जितधनस्य च तदुपमातुलादीनामधिकारो नोक्तः स्यात् , तदा सकुल्यादीनां कारतारतम्येन तादर्थ्यसंपादनस्य न्याय्यत्वात् , उपकारनियतकमाणां मध्येऽनुप्रवेशाभावादधिकार एव न स्या- कत्वेनैव धनसंबन्धो न्यायप्राप्तो मन्वादीनामभिमत इति त् । न च मा भूदिति वाच्यं, याज्ञवल्क्येन तेषां गोत्रज- मन्यते । इति निरवद्यविद्याद्योतेन द्योतितोऽयमों विद्वबन्धुपदाभ्यां दर्शितत्वात् । तस्मात् मनुनापि त्रयाणा- | द्भिरादरणीयः । अथात्रापरितोषो विदुषां वाचनिक मित्यादिनैव दार्शतमिति वाच्यम् । तस्मात् यथायथा एवायमर्थः तथापि यथोक्त एव वचनयोरों ग्राह्य मृतधनस्य तदुपयुक्तत्वं भवति तथातथा अधिकारक्रमो- | इत्यस्तु किं विस्तरेण ।
दा.२१४.६ ऽनुसरणीयः । अत एव पुत्रपौत्रप्रपौत्राणां तुल्यवदेवाधि
(२) ब्राह्मणास्तग्रामवासिनः । विद्यास्त्रयीवेदिनः। कारः सिध्यति 'पुत्रेण लोकान् जयती'त्यादिवाक्येभ्यस्तु.
शुचयः स्वाचाराः । दान्ताः नियतेन्द्रियाः । एतच्च ब्राह्मल्योपकारश्रतेः तत्पिण्डदानाविशेषात् । अत एव जीव- धनविषयम् । इतरधनं राजगामि ।
मवि. पितृकयोः पौत्रप्रपौत्रयोरनधिकारः सिध्यति। न जीव
(३) एषामभाव इति वक्तव्ये सर्वेषामभाव इति न्तमतिदद्यादिति श्रुत्वा जीवन्तं पितरमतिक्रम्य तयोः
यदुक्तं तत्सब्रह्मचार्यादेरपि धनहारित्वार्थम् । सर्वेषामपार्वण निषेधादनुपकारकत्वात् अन्यथा मृतपितृकयोरिव
भावे ब्राह्मणा वेदत्रयाध्याबिनो बाह्यान्तरशौचयुक्ता जिते. तयोरपि स्यात् जननक्रमेण च सपिण्डानन्तर्यात् पुत्र
न्द्रिया धनहारिणो भवन्ति । ते एव च पिण्डदाः । तथा *व्यप्र, ब्यम, व्याख्यानं 'अहार्य ब्राह्मणधनं' इत्यग्रिम
सति धनिनो मृतस्य श्राद्धादिधर्महानिर्न भवति । ममु. लोकस्य ममु.व्याख्याने गतम् ।
अहार्य ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः । (१) मस्मृ.९।१८८मिता.२०१३५(पृ.२२३) दा.२१४ इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः ।। भागिनः (हारिणः) तथा (एवं); अप.२०१३५स्मृच.३०१ स्तथा (स्तदा); विर.५९७ स्मृसा.१३७; पमा.५२९;मपा.
* मच. मविगतं, ममुगतं च । । ६७५, रत्न.१५६ नृप्र.४१ पू. सवि.४२०%वीमि.२११३५ (१) मस्मृ.९।१८९; मिता.२११३५ (पृ.२२४); दा. नारदः व्यप्र.५३१७ व्यउ.१५६; ब्यम.६५ करतीयात् ; २१७ अप.२।१३५ (-); स्मृच.३०१ पू., ३०२ उत्त.; विता.४१० पू., बाल.२।१३५ (पृ.२२४ पू.); सेतु.४९ | विर.५९७ द्रव्यं (धन); स्मृसा.१३७ अहा (अनाहा) द्रव्यं रिक्थ (धन) शेषं दावत् ; समु.१४३, विच.१३४ सेतुवत्. । (स्वं) नित्य (इस्वर्ग्य); पमा.५३० मपा.६७५ रत्न.१५६

Page #971

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४७९ (१) न कदाचिदपि ब्राह्मणद्रव्यं राजा गृह्णीयात्- | स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य सर्ववर्णेष्वयं विधिः ॥ अहार्यमिति । क्षत्रियादिधनं सब्रह्मचारिपर्यन्तानामभावे | (१) एवं तावद् वैशेषिकः शूद्रस्य विधिरुक्तः । राजा हरेत् । न ब्राह्मणः । मिता.२।१३५(पृ.२२३-४) | अविशेषेणैव तु-पत्नीत्यादि । पत्नीत्यत्र गृहीतगर्भाभि(२) सर्वशब्देन ब्राह्मणपर्यन्तस्योपादानम् । प्रेता । तथा च वसिष्ठः-'अथ भ्रातणां दायविभागः
दा.२१७ याश्चानपत्याः स्त्रियः स्युस्तासां चापुत्रलाभादिति । (३) सर्वाभावे शिष्यपर्यन्ताभावे। मवि. गर्भिण्यो रिक्थाहा॑ इति दर्शयति । पुत्रशब्दश्चायं अन
(४) ब्राह्मणसंबन्धिधनं न राज्ञा कदाचिद्ग्राह्यमिति | पत्या इति वचनाद् गर्भोपलक्षणमेव । उत्पन्नं वा शास्त्रमर्यादा । किन्तूक्तलक्षणब्राह्मणाभावे ब्राह्मण- | स्यपि पुत्रिका यथा स्यात् । तथा च गौतमः-स्त्री मात्रेभ्योऽपि देयम् । क्षत्रियादिधनं पुनः पूर्वोक्तरिक्थ- चानपत्यस्येत्युक्त्वाह-'बीजं वा लिप्सेत' इति । हराभावे राजा गृह्णीयात् ।
ममु.
अनेन स्त्रीवचनं गर्भिण्यर्थमिति ज्ञापयति । दुहितरश्च याज्ञवल्क्यः
पुत्रिका एव । तथा च स्वायम्भुवं पुत्रिकामिप्रायेणेअपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ भातरः त- वाह-'यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा । . त्मता गोत्रजा बन्धुः शिष्यः सहाध्यायिनश्च तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥' इति । पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ प्रातरस्तथा । पुत्रजन्माशङ्कायां त्वपत्याभावे तदधिकारः । बहुवचनं तत्सुता गोत्रजा बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः॥ पुत्रिकाबहुत्वज्ञापनार्थम् । चशब्दः समुच्चयेनापीच्छातो एषामभावे पूर्वस्य धनभागुत्तरोत्तरः ।
द्रव्यसंबन्धार्थः । एवकारः सर्वत्रावधारणार्थः। माता * स्मृच., पमा., मपा., विचि., सवि., व्यउ. मितागतम्
च पिता च पितरौ । सहाधिकारात्तु द्वन्द्वकरणमेकैकविरयत विचि.२४३ राशा(राक्षां) शेष विरवत् ; सवि.४२०
प्राप्त्यर्थम् । द्वन्द्व निर्देशेऽपि मातुरेव प्राथम्यम् । अहा (नाहा) स्थितिः (स्मृतेः); वीमि.२११३५ नारदः, यथाह-'अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायाद्यमाप्नुयात् । व्यप्र.५३१ विरवत् ; व्यउ.१५६ विरवत्, पृ.,१५७ उत्त.; तस्यामपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् ॥' इति । विता.४१०; समु.१४३; विच.१३४ विरवत्.
सर्वथा चापत्याभावेऽनपत्य इत्ययमेवास्य विषयः । (१) यास्मृ.२।१३५, अपु.२५६।२२ ता (तो) जा (जो); नन्वेतदप्यस्ति-'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव विश्व.२०१३९ जा (जो); मिता. दा.१५१ ता (तो) जा (जो):
वा' इति । मातर्यसत्यामेतद् द्रष्टव्यम् । कथं, शंख१८३पू.; अप. जा (जो)न्धुः शिष्यः (न्धुशिष्य); व्यक.१६०;
वचनं 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य भ्रातृगामि द्रव्यम् । तदउ.२।१४।२ प्रथमपादः; स्मृच.२९७ पू.: ३०१ चतुर्थपादः
भावे पितरौ हरेयातां ज्येष्ठा वा पत्नी'ति । उक्तलक्षणममु.९।१८२: ९।१८७ दावत; विर.५९४ दावत; स्मुसा,
पत्नीदुहित्रभावे सोदर्यभ्रात्रभिप्रायं तत् । यदि च ७२,१२८,१३६,१४३ दावत्, पमा.५२३ दावत् ; मपा. ६७२ दावत् ; सुबो.२।१३२, रत्न.१५२; विचि.२४०
पितुरन्या पत्नी स्यात् । तदभावे तु पितरौ, तत्र 'पिता दावत् ; व्यनि. दावत् ; नृप्र.४०, दात.१६२,१८८-९
हरेदपुत्रस्येति वचनात् पितैव वा पूर्वोऽस्तु । तदनुदावतः सवि.३९६ दावत्; मच.९।१८२ पू.: ९।१८५;
मते तु तत्पत्नी, अननुमते तु ज्येष्ठा वा पत्नीति । चन्द्र.९२ दावत्, दमी.३९ पू.; वीमि. दावत; व्यप्र.४८८ ममु.९.१८७; विर.५९४; स्मृसा.७२,१३६: १२८, न्धुः शिष्यः (न्धुशिष्य); संप्र.२१३, व्यउ.१५१ व्यप्रवत्; | १४३ वस्य (वेषां); पमा.५२३; मपा.६७२ विधिः (क्रमः); व्यम.६० व्यप्रवत; विता.३७. पू.: ३८१ व्यः (ष्य); विचि.२४०; व्यनि.; स्मृचि.३२ उत्त.; नृप्र.४०; दात. राको.४५६ दावतः बाल.२११३५ (पृ.२२१) व्यप्रवत् १६२-३,१८९; सवि.३९६, मच.९.१८५, चन्द्र.९३ सेतु.४२,४५ दावत् ; समु.१४२; विच.१२१ दावत् ; वैस्य (र्वेषां) पू.; वीमि.; व्यप्र.४८८ : ५०२ पू.; व्यउ. कृभ.८८०. .
| १५१व्यम.६०; विता.३७० उत्त.. ३८१ बाल.२।१३५ (२) यास्मृ.२।१३६ अपु.२५६।२३ र्वस्य (वः स्यात्); (पृ.२२१); राकौ.४५६; · सेतु.४२,४५, समु.१४२; विश्व.२।१४०, मिता. दा.१५१, अप.; व्यक.१६०; । विच.१२.१...
प. का. १८६

Page #972

१४८०
व्यवहारकाण्डम्
ज्येष्ठाशब्दः सवर्णार्थः । सर्वां वा, वाशब्दाद् यदि | तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विना ॥ भरणं चास्य कुर्वीरन्स्त्रीसवर्णाः स्युः । एतेनैतदपि व्याख्यातम् - ' भ्रातृणाम- णामाजीवनक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरिप्रजः प्रेयात् कश्चिच्चेत् प्रव्रजेत वा । विभजेरन् तरासु तु ॥ इति पत्नी सद्भावेऽपि भ्रातॄणां धनग्रहणं धनं तस्य भ्रातरः स्त्रीधनं विना ॥' इति । क्षत्रिया- पत्नीनां च भरणमात्रं नारदेनोक्तम् । मनुना तु - 'पिता दिषु पुत्राणां तु पितरि मातुरभावे पितुर्माता हरेद् धन- हरेंदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा । (मस्मृ. ९ | १८५) । मित्यस्य विषयः । भ्रातरस्तथेति तथाशब्दः प्रकारार्थः इत्यपुत्रस्य धनं पितुर्भ्रातुवैति दर्शितम् । तथा - 'अनपसापत्नादिसर्वभ्रातृसंग्राहकः । तत्सुतास्तदनुसारेणैव गोत्र- त्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि च वृत्तायां डमानोदकैकपुरुषैकर्षिसंबन्धाः क्रमेण पितुर्माता हरेद्धनम् ||' (मस्मृ. ९।२१७ ) इति मातुः द्रष्टव्याः । बन्धुर्मातुलादिः । आचार्योऽप्यर्थादनुक्तोऽपि पितामह्याश्च धनसंबन्धो दर्शितः । शंखेनापि – ' स्वर्यापितृसंस्तवाद् गृह्यते । शिष्य उपनीतः । सब्रह्मचार्येतस्य ह्यपुत्रस्य भ्रातृगामि द्रव्यं तदभावे पितरौ हरेकाचार्योपनीतः । एतेषां पूर्वाभावे पराधिकार इति । यातां ज्येष्ठा वा पत्नी' इति भ्रातॄणां पित्रोर्ज्येष्ठायाश्च स्पष्टमन्यत् । विश्व. २।१३९-४० पन्याः क्रमेण धनसंबन्धो दर्शितः । कात्यायनेनापि (२) मुख्यगौणसुता दायं गृह्णन्तीति निरूपितम् । 'विभक्ते संस्थिते द्रव्यं पुत्राभावे पिता हरेत् । भ्राता तेषामभावे सर्वेषां दायादक्रम उच्यते--पत्नीति | वा जननी वाथ माता वा तत्पितुः क्रमात् ॥' इत्येवपूर्वोक्ता द्वादशपुत्रा यस्य न सन्ति असावपुत्रः, तस्यामादीनां विरुद्धार्थानां वाक्यानां योगीश्वरेण व्यवस्था पुत्रस्य स्वर्यातस्य परलोकं गतस्य धनभाक् धनग्राही दर्शिता - 'पत्नी गृह्णीयात्' इत्येतद्वचनजातं विभक्तभ्रातृएषां पत्न्यादीनामनुक्रान्तानां मध्ये पूर्वस्य पूर्वस्याभाव स्त्रीविषयम् । सा च यदि नियोगार्थिनी भवति । 'उत्तर उत्तरो धनभागिति संबन्धः । सर्वेषु मूर्धावसि कुत एतत् नियोगसव्यपेक्षायाः पत्न्या धनहरणं न स्वतक्वादिषु अनुलोमजेषु प्रतिलोमजेषु वर्णेषु च ब्राह्मणा- न्त्राया इति । 'पिता हरेदपुत्रस्य' इत्यादिवचनात्तत्र व्यवदिषु अयं दायग्रहण विधिर्दायग्रहणक्रमो वेदितव्यः । स्थाकारणं वक्तव्यम् । नान्यद्व्यवस्था कारणमस्ति इति तत्र प्रथमं पत्नी धनभाक् । पत्नी विवाहसंस्कृता गौतमवचनाच्च 'पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा रिक्थं भजेरन् स्त्री ''पत्युर्नो यज्ञसंयोगे' इति स्मरणात् । एकवचनं च वानपत्यस्य बीजं लिप्सेत ' इति । अस्यार्थः - पिण्डगोत्र जात्यभिप्रायेण । ताश्च बह्वयश्चेत्सजातीया विजातीयाश्च र्षिसंबन्धा अनपत्यस्य रिक्थं भजेरन्स्त्री वा रिक्थं भजेत् तदा यथांश विभज्य धनं गृह्णन्ति । वृद्धमनुरपि पत्न्याः यदि बीजं लिप्सेतेति । मनुरपि - 'धनं यो विभृयाद्भ्रातुः 1 समग्रधनसंबन्धं वक्ति—‘अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती मृतस्य स्त्रियमेव वा । सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव ते स्थिता | पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत तद्धनम् ॥' (मस्मृ. ९ । १४६ ) इति । अनेनैतद्दर्शयति च ॥' इति । वृद्धविष्णुरपि --- 'अपुत्रधनं पत्न्यभिगामि विभक्तधनेऽपि भ्रातर्युपरतेऽपत्यद्वारेणैव पत्न्या धनसं तदभावे दुहितृगामि तदभावे पितृगामि तदभावे मातृ- बन्धो नान्यथेति । यथाऽविभक्तधनेऽपि – ' कनीयाञ्ज्येगामि' इति । कात्यायनोऽपि - ' पत्नी पत्युर्धनहरी या ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि । समस्तत्र विभागः स्यादिति स्यादव्यभिचारिणी । तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवे धर्मों व्यवस्थितः ॥ (मस्मृ. ९।१२० ) इति । तथा ‘त्तदा ||' इति । तथा ‘अपुत्रस्यार्यकुलजा पत्नी दुहि - वसिष्ठोऽपि 'रिक्थलोभान्नास्ति नियोगः' इति रिक्थलोभातरोऽपि वा । तदभावे पिता माता भ्राता पुत्राश्च न्नियोगं प्रतिषेधयन् नियोगद्वारक एव पत्न्याः धनकीर्तिताः ॥' इति । बृहस्पतिरपि - 'कुल्येषु विद्यमानेषु संबन्धो नान्यथेति दर्शयति । नियोगाभावेऽपि पन्या पितृभ्रातृसनाभिषु । असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भा भरणमात्रमेव नारदवचनात् 'भरणं. चास्य कुर्वीरन्स्त्रीगहारिणी ॥' एतद्विरुद्धानीव वाक्यानि लक्ष्यन्ते - ' भ्रातृ- णामाजीवनक्षयात्' इति । योगीश्वरेणापि किल वृक्ष्यतेणामप्रजाः प्रेयात्कश्चिच्चेत्प्रव्रजेत वा । विभजेरन्धनं 'अपुत्रा योषितश्चैषां भर्तव्याः साधुवृत्तयः । निर्वास्या

Page #973

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४८१ व्यभिचारिण्यः प्रतिकूलास्तथैव च ॥' इति । अपि च । नास्ति नियोगः' इति तदविभक्ते संसृष्टि नि वा भर्तरि द्विजातिधनस्य यथार्थत्वात्स्त्रीणां च यज्ञेऽनधिकाराद्धन- | प्रेते तस्य धनसंबन्धो नास्तीति स्वापत्यस्य धनसंबन्धार्थ ग्रहणमयुक्तम् । तथा च केनापि स्मृतम् -'यज्ञार्थे नियोगो न कर्तव्य इति व्याख्येयम् । यदपि नारदवचनंद्रव्यमुत्पन्नं तत्रानधिकृतास्तु ये । अरिक्थभाजस्ते सर्वे भरणं चास्य कुर्वीरन् स्त्रीणामा जीवनक्षयादिति । तदपि ग्रासाच्छादनभाजनाः ॥ यज्ञार्थ विहितं वित्तं तस्मात्तद्वि- 'संसृष्टानां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते' इति । नियोजयेत् । स्थानेषु धर्मजुष्टेषु न स्त्रीमूर्खविधर्मिषु ॥' संसृष्टानां प्रस्तुतत्वात्तत्स्त्रीणामनपत्यानां भरणमात्रप्रतिइति । तदनुपपन्नम् । 'पत्नी दुहितर' इत्यत्र नियोगस्या- पादनपरम् । न च 'भ्रातणामप्रजाः प्रेयादित्येतस्य प्रतीतेरप्रस्तुतत्वाच्च ।
संसृष्टिविषयत्वे 'संसृष्टानां तु यो भाग'इत्यनेन पौन. - अपि चेदमत्र वक्तव्यम् । पल्याः धनग्रहणे नियोगो
रुक्त्यमाशङ्कनीयम् । यतः पूर्वोक्तविवरणेन स्त्रीधनस्यावा निमित्तं तदुत्पन्नमपत्यं वा । तत्र नियोगस्यैव निमि- विभाज्यत्वं तत्स्त्रीणां च भरणमात्रं विधीयते । यदपि त्तत्वे अनुत्पादितपुत्राया अपि धनसंबन्धः प्राप्नोति । 'अपुत्रा योषितश्चैषामित्यादिवचनं तत् क्लीवादिस्त्रीउत्पन्नस्य च पुत्रस्य धनसंबन्धो न प्राप्नोति । अथ विषयमिति वक्ष्यते ।। तदपत्यस्यैव निमित्तत्वं तथा सति पुत्रस्यैव धनसंबन्धा- यत्त द्विजातिधनस्य यज्ञार्थत्वात्स्त्रीणां च यजेऽनधित्पत्नीति नारब्धव्यम् । अथ स्त्रीणां पतिद्वारको धन- कारात् धनग्रहणमयुक्तमिति तदसत् । सर्वस्य द्रव्यसंबन्धः पुत्रद्वारको वा नान्यथेति मतम् । तदप्यसत् ।। जातस्य यज्ञार्थत्वे दानहोमाद्यसिद्धेः। अथ यज्ञशब्दस्य 'अध्यग्न्यध्यावह निकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि । भ्रातृमातृ- धर्मोपलक्षणत्वात् दानहोमादीनामपि धर्मत्वात्तदर्थत्वमा पितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ॥' (मस्मृ.९।१९४) विरुद्धमिति मतम् । एवं तीर्थकामयोर्धनसाध्ययोरइत्यादिविरोधात् । किं च । सर्वथा पुत्राभावे | सिद्धिरेव स्यात् । तथा सति 'धर्ममर्थ च कामं च 'पत्नी दुहितर' इत्यारब्धम् । तत्र नियुक्ताया धनसंबन्धं यथाशक्ति न हापयेत्। तथा 'न पूर्वाह्नमध्यन्दिनावदता क्षेत्रजस्यैव धनसंबन्ध उक्तो भवति । स च | | पराह्लानफलान् कुर्याद्यथाशक्ति धर्मार्थकामेभ्यः'। तथा प्रागेवाभिहित इत्यपुत्रप्रकरणे 'पत्नीति' नारब्ध- 'न तथैतानि शक्यन्ते संनियन्तुमसेवयेत्यादियाज्ञवल्क्यव्यम् । अथ 'पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा रिक्थं भजेरन् स्त्री गौतममनुवचनविरोधः । अपि च धनस्य यज्ञार्थत्वे वाऽनपत्यस्य । बीज वा लिप्सेते'ति गौतमवचनान्नि- हिरण्यं धार्यमिति हिरण्यसाधारणस्य क्रत्वर्थता निराकरणेन युक्ताया धनसंबन्ध इति । तदप्यसत् । न हि यदि बीजं पुरुषार्थत्वमुक्तं तत्प्रत्युद्धतं स्यात् । किं च यज्ञशब्दस्य लिप्सेत तदाऽनपत्यस्य स्त्री धनं गृह्णीयादित्ययमर्थोऽस्मा | धर्मोपलक्षणपरत्वे स्त्रीणामपि पूर्तधर्माधिकाराद्धनग्रहणं प्रतीयते किं तु अनपत्यस्य धनं पिण्डगोत्रर्षिसंबन्धा युक्ततरम् । यत्तु पारतन्त्र्यवचनं 'न स्त्री स्वातन्त्र्यमहतीभजेरन्स्त्री वा सा स्त्री बीजं वा लिप्सेत, संयता वा त्यादि तदस्तु पारतन्त्र्यं, धनस्वीकारे तु को विरोधः ? भवेदिति तस्या धर्मान्तरोपदेशः । वाशब्दस्य पक्षा- कथं तर्हि यज्ञार्थ द्रव्यमुत्पन्नमित्यादिवचनम् । उच्यते। न्तरवचनत्वेन यद्यप्रतीतेः। अपि च संयताया एव यज्ञार्थमेवार्जितं यद्धनं तद्यज्ञ एव नियोक्तव्यं पुत्रादिधनग्रहणं युक्तम् ।न नियुक्ताया स्मृतिलोक निन्दितायाः। भिरपीत्येवंपरं तत्। 'यज्ञार्थ लब्धमददद्भासः काकोऽपि 'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । पल्येव वा भवेदिति दोषश्रवणस्य पुत्रादिष्वप्यविशेषात् ।... दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत च ॥ इति संयताया एव.. यदपि कात्यायनेनोक्तम्- 'अदायिकं राजगामि धनग्रहणमुक्तम् । तथा नियोगश्च निन्दितो मनुना- योषिद्भुत्यौह्मदेहिकम् । अपास्य श्रोत्रियद्रव्यं श्रोत्रिये'नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । भ्यस्तदर्पयेदिति। अदायिकं दायादरहितं यद्धनं तद्राजअन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः सनातनम् ॥ इत्या- गामि राज्ञो भवति, योनिद्भुत्यौवंदेहिकमपास्य तत्स्त्रीदिना (मस्मृ.९।६४)। यत्तु वसिष्ठवचनं-'रिक्थलोभा- णामशनाच्छादनोपयुक्तं और्ध्वदेहिकं धनिनः श्राद्धाद्य

Page #974

१४८२
व्यवहारकाण्डम् पयुक्तं चापास्य परिहृत्य राजगामि भवतीति संबन्धः।। नित्यानुवादो द्वयोः प्रणयन्तीत्याद्यर्थवादपालोचनयो. अस्यापवादः उत्तरार्धे । श्रोत्रियद्रव्यं च योषिद्भत्यौल- पात्र वपन्तीति मध्यमयोरेव वरुणप्रघाससाकमेधपर्वणोदेहिकमपास्य श्रोत्रियायोपपादयेदिति । तदप्यवरुद्धस्त्री- रुत्तरवेदिं विधत्त इति दर्शितम्।। विषयम् । योषिद्ग्रहणात् । नारदवचनं च 'अन्यत्र ब्राह्म- | यदपि मतं 'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव णारिक तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्त्रीणां जीवनं वा' इति (मस्मृ.९।१८५) मनुस्मरणात् , तथादद्यादेष दायविधिः स्मृतः॥' इत्यवरुद्धस्त्रीविषयमेव । 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य भ्रातृगामि द्रव्यं तदभावे पितरौ स्त्रीशब्दग्रहणात् । इह तु पत्नीशब्दादूदायाः संयताया | हरेयातां ज्येष्ठा वा पत्नी' इति शंखस्मरणाच्च, अपुत्रस्य धनग्रहणमविरुद्धम् । तस्माद्विभक्तासंसृष्टिन्यपुत्रे स्वर्याते | धनं भ्रातृगामीति प्राप्तं, 'भरणं चास्य कुर्वीरन्स्त्रीणामापत्नी धनं प्रथमं गृह्णातीत्ययमर्थः सिद्धो भवति । विभा- जीवनक्षयात्' इत्यादिवचनाच्च भरणोपयुक्तं धनं पत्नी गस्योक्तत्वात्संसृष्टिनां तु वक्ष्यमाणत्वात् । एतेनाल्पधन- लभत इत्यपि स्थितम् । एवं स्थिते बहुधने अपुत्रे स्वयर्यात विषयत्वं श्रीकरादिभिरुक्तं निरस्तं वेदितव्यम् । तथा | भरणोपयुक्तं पत्नी गृह्णाति शेषं च भ्रातरः। यदा तु ह्यौरसेषु पुत्रेषु सत्स्व पि जीवद्विभागे अजीवद्विभागे च | पत्नीभरणमात्रोपयुक्तमेव द्रव्यमस्ति ततो न्यूनं वा तदा पल्याः पुत्रसमांशग्रहणमुक्तम्--'यदि कुर्यात्समानंशान् किं पत्न्येव गृह्णात्युत भ्रातरोऽपीति विरोधे पूर्वबलीयस्त्वपल्यः कार्याः समांशिकाः' इति । तथा- 'पितुरूज़ | ज्ञापनार्थ 'पत्नी दुहितर' इत्यारब्धमिति । तदप्यत्र भगविभजतां माताऽप्यंशं समं हरेदिति च । तथा वानाचार्यों न मष्यति । यतः-'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं सत्यपुत्रस्य स्वर्यातस्य धनं पत्नी भरणादतिरिक्तं न भ्रातर एव वा' (मस्मृ.९/१८५) इति विकल्पस्मरणान्नेदं लभत इति व्यामोहमात्रम् । अथ 'पत्न्यः कार्याः | क्रमपरं वचनमपि तु धनग्रहणेऽधिकारप्रदर्शनमात्रसमांशिकाः' इत्यत्र 'माताऽप्यंशं समं हरेत्' इत्यत्र च परम् । तच्चासत्यपि पल्यादिगणे घटत इति व्याचजीवनोपयुक्तमेव धनं स्त्री हरतीति मतं, तदसत् । अंश- चक्षे । शंखवचनमपि संसृष्टभ्रातृविषयमिति । अपि चाशब्दस्य समशब्दस्य चानर्थक्यप्रसङ्गात् । स्यान्मतम् ।। ल्पविषयत्वमस्माद्वचनात्प्रकरणाद्वा नावगम्यते। 'धनबहुधने जीवनोपयुक्तं धनं गृह्णाति अल्पे तु पुत्रांशसमांशं भागुत्तरोत्तरः' इत्यस्य च पत्नी दुहितर इति विषयद्वये गृह्णातीति । तच्च न विधिवैषम्यप्रसङ्गात् । तथाहि 'पत्न्यः वाक्यान्तरमपेक्ष्याल्पधनविषयत्वं, पित्रादिषु तु धनकार्याः समांशिकाः''माताप्यंशं समं हरेत्' इति च बहु- मात्रविषयत्वमिति पूर्वोक्तं विधिवैषम्यं तदवस्थमेवेति धने जीवनमात्रोपयुक्तं वाक्यान्तरमपेक्ष्य प्रतिपादयति, यत्किंचिदेतत् । यत्तु हारीतवचनम्-'विधवा यौवनस्था अल्पधने तु पुत्रांशसममंशं प्रतिपादयतीति । यथा चेन्नारी भवति कर्कशा । आयुष: क्षपणार्थ तु दातव्यं चातुर्मास्येषु 'द्वयोः प्रणयन्ति' इत्यत्र पूर्वपक्षिणा सौमिक- जीवनं तदा ।।' इति, तदपि शङ्कितव्यभिचारायाः सकप्रणयनातिदेशे हेतुत्वेन प्राप्ताया उत्तरवेद्या 'न वैश्व- लधनग्रहणनिषेधपरम् । अस्मादेव वचनादनाशङ्कितदेवे उत्तरवेदिमुपकिरन्ति न शुनासीरीये' इत्युत्तरवेदि. व्यभिचारायाः सकलधनग्रहणं गम्यते । एतदेवाभिप्रेप्रतिषेधे दर्शिते राद्धान्तैकदेशिना 'न सौमिकप्रणयनाति- त्योक्तं शंखेन 'ज्येष्ठा वा पत्नी' इति । ज्येष्ठा गुणज्येष्ठा देशप्राप्ताया उत्तरवेद्याः प्रथमोत्तमयोः पर्वणोरयं प्रति- अनाशङ्कितव्यभिचारा, सा सकलं धनं गृहीत्वा अन्यां षेधः किं तूपात्र वपन्तीति प्राकरणिकेन वचनेन प्राप्ताया कर्कशामपि मातृवत्पालयतीति सर्वमनवद्यम् । तस्मादउत्तरवेद्याः प्रतिषेधोऽयमित्यभिहिते पुनः पूर्वपक्षिणोपात्र | पुत्रस्य स्वर्यातस्य विभक्तस्यासंसृष्टिनो धनं परिणीता स्त्री वपन्तीति प्रथमोत्तमयोः पर्वणोः प्रतिषेधमपेक्ष्य पाक्षिकी- संयता सकलमेव गह्नातीति स्थितम् । मुत्तरवेदिं प्रापयति मध्यमयोस्तु निरपेक्षमेव नित्यवदु-. तदभावे दुहितरः, दुहितर इति बहुवचनं समानजातीत्तरवेदिं प्रापयतीति विधिवैषम्यं दर्शितम् । राद्धान्तेऽपि यानामसमानजातीयानां च समविषमांशप्राप्त्यर्थम् । तथा विधिवैषम्यभयात्प्रथमोत्तमयोः पर्वणोत्तरवेदिप्रतिषेधो चकात्यायनः-पत्नीभर्तुर्धनहरी या स्यादव्यभिचारिणी।

Page #975

दायभाग:----मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४८३
तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवेत्तदा ॥' इति । बृह | मातरि वृत्तायां पितुर्माता पितामही धनं हरेन्न पिता । यतः
स्पतिरपि –' भर्तुर्धनहरी पत्नी तां विना दुहिता स्मृता । अङ्गादङ्गात्संभवति पुत्रवदुहिता नृणाम् । तस्मात्पितृधनं त्वन्यः कथं गृह्णीत मानवः ॥' इति । तत्र चोढानूढा समवायेऽनूढैव गृह्णाति । 'तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवेत्तदा' इति विशेषस्मरणात् । तथा प्रतिष्ठिता प्रतिष्ठितानां समवाये अप्रतिष्ठितैव तदभावे प्रतिष्ठिता । 'स्त्रीधनं दुहितृणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च' इति गौतमवचनस्य पितृधनेऽपि समानत्वात् । न चैतत्पुत्रिकाविषयमिति मन्तव्यम् । 'तत्समः पुत्रिकासुत' इति पुत्रि - कायास्तत्सुतस्य चौरस समत्वेन पुत्रप्रकरणेऽभिधानात् । चशब्दाद्दुहित्रभावे दौहित्रो धनभाक् । यथाह विष्णुः - 'अपुत्रपौत्रसंताने दौहित्रा धनमाप्नुयुः । पूर्वेषां तु स्वधा कारे पौत्रा दौहित्रिका मताः ॥' इति । मनुरपि - ' अकृता वा कृता वापि यं विन्देत्सदृशात्सुतम् । पौत्री मातामहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम् ॥' इति (मस्मृ. ९ | १३६ ) ।
पितृगृहीतं धनं विजातीयेष्वपि पुत्रेषु गच्छति, पितामहीगृहीतं तु सजातीयेष्वेव गच्छतीति पितामहयेव गह्वातीति । तदप्याचार्यो नानुमन्यते । विजातीयपुत्राणामपि धनग्रहणस्योक्तत्वात् 'चतुस्त्रिद्येकभागाः स्युः' (मस्मृ. ९।१८९) इत्यादिनेति । यत्पुनः - 'अहार्य ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थिति:' इति मनुस्मरणं तन्नृपाभिप्रायं, न तु पुत्राभिप्रायम् । भ्रातृष्वपि सोदराः प्रथमं गृह्णीयुः भिन्नोदराणां मात्रा विप्रकर्षात् । 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत्' इति स्मरणात् ।
सोदराणामभावे भिन्नोदरा धनभाजः । भ्रातृणामप्यभावे तत्पुत्राः पितृक्रमेण धनभाजः । भ्रातृभ्रातृपुत्रसमवाये भ्रातृपुत्राणामनधिकारः । भ्रात्रभावे भ्रातृपुत्राणामधिकारवचनात् । यदा त्वपुत्रे भ्रातरि स्वते तद्भ्रातृणामविशेषेण धनसंबन्धे जाते भ्रातृधनविभागात्प्रागेव यदि कश्चिद्भ्राता मृतस्तदा तत्पुत्राणां पितृतोऽधिकारे प्राप्ते तेषां भ्रातॄणां च विभज्य धनग्रहणे पितृतो भागकल्पनेति युक्तम् ।
तदभावे पितरौ मातापितरौ वनभाजौ । यद्यपि युगपदधिकरणवचनतायां द्वन्द्वस्मरणात् तदपवादत्वा देकशेषस्य धनग्रहणे पित्रोः क्रमो न प्रतीयते तथापि विग्रहवाक्ये मातृशब्दस्य पूर्वनिपातादेकशेषाभावपक्षे च मातापितराविति मातृशब्दस्य पूर्व श्रवणात् पाठक्रमादेवार्थक्रमावगमाद्धन संबन्धेऽपि क्रमापेक्षायां प्रतीतक्रमा नुरोधेनैव प्रथमं माता धनभाक् तदभावे पितेति गम्यते । किं च पिता पुत्रान्तरेष्वपि साधारणो माता तु न साधारणीति प्रत्यासत्यतिशयात् 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत्' इति वचनान्मातुरेव प्रथमं धनग्रहणं युक्तम् । न च सपिण्डेष्वेव प्रत्यासत्तिर्नियामिका अपि तु समानोदकादिष्वपि, अविशेषेण धनग्रहणे प्राप्ते प्रत्यासत्तिरेव नियामिकेत्यस्मादेव वचनादवगम्यत इति । मातापित्रोर्मातुरेव प्रत्यासत्यतिशयाद्धनग्रहणं युक्ततरम् । तदभावे पिता धनभाक् ।
भ्रातृपुत्राणामप्यभावे गोत्रजा धनभाजः । गोत्रजाः पितामही सपिण्डाः समानोदकाश्च । तत्र पितामही प्रथमं धनभाक् । 'मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता धनं हरेत् (मस्मृ. ९।२१७ ) इति मात्रनन्तरं पितामह्या धनग्रहणे प्राते पित्रादीनां भ्रातृसुतपर्यन्तानां बद्धक्रमत्वेन मध्येऽनुप्रवेशाभावात् 'पितुर्माता धनं हरेत्' इत्यस्य वचनस्य धनग्रहणाधिकार प्राप्ति मात्रपरत्वादुत्कर्षे तत्सुतानन्तरं पितामही गृह्णातीत्यविरोधः । पितामह्याश्चाभावे समानगोत्रजाः सपिण्डाः पितामहादयो धनभाजः भिन्नगोत्राणां सपिण्डानां बन्धुशब्देन ग्रहणात् । तत्र च पितृसंतानाभावे पितामही पितामहः पितृव्यास्तत्पुत्राश्च क्रमेण धनभाजः । पितामहसंतानाभावे प्रपितामही प्रपितामहस्तत्पुत्रास्तत्सूदवश्चेत्येवमासप्तमात्समान गोत्राणां सपिण्डानां धनग्रहणं वेदितव्यम् । तेषामभावे समानोदकानां धनसंबन्धः । ते च सपिण्डानामुपरि सप्त वेदितव्याः । जन्मनामज्ञानावधिका वा । यथाह बृहन्मनुः - 'सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते । समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दशात् ॥ जन्मनाम्नोः स्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते ॥' इति ।
पित्रभावे भ्रातरो धनभाजः । तथा च मनुः'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा' इति । (मस्मृ. ९।१८५) । यत्पुनर्धारेश्वरेणोक्तम् । 'अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरे द्धनम् ||' इति (मस्मृ.९।२१७) मनुवचनाजीवत्यपि पितरि

Page #976

१४८४
व्यवहारकाण्डम्
गोत्रजाभावे बन्धवो धनभाजः । बन्धवश्च त्रिविधाः कृत्स्नपरत्वं च भ्रात्राद्यपेक्षमिति तात्पर्यभेदस्यान्याय्य आत्मबन्धवः पितबन्धवो मातृबन्धवश्चेति । यथोक्तम्- त्वात् । अतः कृत्स्नधनगोचर एव पत्न्या अधिकारो 'आत्मपितृष्वसुः पुत्रा आत्ममातृष्वसुः सुताः । आत्म- वाच्यः।
दा.१५१ मातुल पुत्राश्च विज्ञेया आत्मबान्धवाः ॥ पितुः पितृष्वसुः अत्र केचिदविभक्तसंसृष्टगोचरो भ्रात्रधिकारः प्रथम पुत्राः पितुर्मातृष्वसुः सुताः। पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेयाः विभक्तासंसृष्टगोचरश्च पल्यधिकार इति समादधति । तद्पितृबान्धवाः ॥ मातुः पितृष्वसुः पुत्रा मातुर्मातृष्वसुः बृहस्पतिविरुद्धम् । यदाह-'विभक्ता भ्रातरो ये च संप्रीसुताः । मातुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥' त्यैकत्र संस्थिताः। पुनर्विभागकरणे तेषां ज्यैष्ठथं न विद्यइति । तत्र चान्तरङ्गत्वात्प्रथममात्मबन्धवो धनभाज- ते ॥ यदा कश्चित् प्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथंचन । न लुप्यते स्तदभावे पितृबन्धवस्तदभावे मातृबन्धव इति क्रमो तस्य भागः सोदरस्य विधीयते ॥ या तस्य भगिनी सा
तु ततोऽशं लब्धुमर्हति । अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृ. 'पुत्राभावे यः प्रत्यासन्नः सपिण्डस्तदभावे. आचार्यः कस्य च ॥ संसृष्टानां तु यः कश्चिद्विद्याशौर्यादिना धनम् । आचार्याभावेऽन्तेवासी' इत्यापस्तम्बस्मरणात् । प्राप्नोति तस्य दातव्यो यशः शेषाः समाशिनः ॥' अत्रो
शिष्याभावे सब्रह्मचारी धनभाक् । येन सहै कस्मादा- पक्रमोपसंहारयोः संसृष्टत्वकीर्तनात् तत्संदंशपतितं, 'न चार्यादुपनयनाध्ययनतदर्थज्ञानप्राप्तिः स सब्रह्मचारी। लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते' इति वचनं तदभावे ब्राह्मणद्रव्यं यः कश्चित् श्रोत्रियो गृह्णीयात् । संसृष्टविषयं वाच्यम् । अत्र च 'अनपत्यस्य धर्मोऽयम'श्रोत्रिया ब्राह्मणस्यानपत्यस्य रिक्थं भजेरन्' इति गौतम- भार्या पितृकस्य चेति पुत्रदुहितृपत्नी पितृणामभावे संसूस्मरणात् । तदभावे ब्राह्मणमात्रम् । यथाह मनु:- ष्टस्य सोदरस्य भ्रातुरधिकारं बोधयतीति कथं तस्य 'सर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः । विद्याः पत्नीबाधकत्वम् । किं च न लुप्यते इति अविभक्तत्वे शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते ॥' (मस्मृ.९।१८८) संसृष्टत्वे च भ्रात्रन्तरीयद्रव्य मिश्रीभूतस्य द्रव्यस्य पृथइति। न कदाचिदपि ब्राह्मणद्रव्यं राजा गृह्णीयात् 'अहार्य गप्रतीतौ लोपाशङ्कायां न लुप्यत इति वचनमुपपद्यते, ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः' (मस्मृ.९।१८९) विभक्तस्यासंसृष्टस्य तु धने विभक्तत्वप्रतीतौ का इति मनुवचनात् । नारदेनाप्युक्तम्- 'ब्राह्मणार्थस्य लोपाशङ्का तस्मात् संसृष्टविषयत्वमेवामीषां वचनानाम् । तन्नाशे दायादश्चेन्न कश्चन । ब्राह्मणायैव दातव्यमेनस्वी
किं च पन्यादेः पूर्व भ्रात्रधिकारज्ञापकशङ्खादिवचनानां स्यान्नृपोऽन्यथा ॥ इति। क्षत्रियादिधनं सब्रह्मचारिपर्य
| संसृष्टभ्रातृविषयत्वं वचनाद्वान्यायाद्वा। तत्र न तावद्वच. न्तानामभावे राजा हरेत् । न ब्राह्मणः । यथाह मनु:- नात् विशेषवचनाभावात्, 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी'त्यादिवच'इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नपः' (मस्मृ.९।१८९) नानां तु भ्रात्रधिकारावसरे विशेषज्ञापनपरत्वेन भ्रात्रधिइति । ..
+मिता.
कारमात्रपरत्वानुपपत्तेः। अनन्तरोपन्यस्तबृहस्पतिवचनानां . (३) अथापुत्रस्य मृतस्य धने परस्परविरुद्धवचन
च संसृष्टविषयत्वे पुत्रदुहितृपत्नी पितृपर्यन्ताभावे सोदर. दर्शनेन व्याख्यातारो विवदन्ते । तथा बृहस्पतिः
तथा बृहखातः- भ्रात्रधिकारज्ञापकत्वात् तद्विरुद्धत्वात् असंसृष्टविषयत्व'आम्नाये स्मृतितन्त्रे चे'त्यादयः (सप्तश्लोकाः) । दा.१४९
मेव ताबद्यक्तं न तु संसृष्टविषयत्वम् । अथ न्यायादिदतथा याज्ञवल्क्यः -पत्नीति । अनेन पूर्वपूर्वस्थाभावे
मभिधीयते, तथाहि, संसृष्टत्वे यदेकस्य भ्रातुर्धनं तदपरस्परस्याधिकारं वदन् सर्वेभ्यः पूर्व पत्न्या एव धनाधि
परस्यापि । तत्रैकस्य मरणेन स्वत्वनाशेऽपि जीवतस्तत्र कारमभिधत्ते । .....
स्वामित्वानपायात् तस्यैव तद्भवति न तु पल्याः, भर्तृन च वर्तनोपयुक्तधनमात्राधिकारार्थ पत्नीवचन मिति
मरणेन पत्नीस्वत्वस्यापि नाशात् यथा सत्सु पुत्रादिषु वाच्यं सकृच्छतस्य धनपदस्य पत्न्यपेक्षमकृत्स्नपरत्वं
न तद्धनं पत्न्या इति । तन्मन्दं, न हि संसृष्टत्वेऽपि प्रदे- + न्यनि, मितागतम् ।
| वैकस्य तदेवापरस्यापि, किन्तु अविज्ञातैकदेशं तत्

Page #977

दायभाग:---मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४८५ द्वयोः न तु समग्रमेव समग्रस्वत्वकल्पनायां प्रमाणा- [ संस्थिताः संसुज्यन्ते, न पुनरनेवंरूपाणां द्रव्यसंसर्गमात्रेण भावात्, इत्युक्तमादावेव । परिणयनोत्पन्नं भर्तध संभूयकारिणां वणिजामपि संसर्गित्वं, नापि विभक्तानां पल्याः स्वामित्वं भर्तमरणात् नश्यतीत्यत्र च प्रमाणा- द्रव्यसंसर्गमात्रेण पूर्वोक्तप्रीतिपूर्वकाभिसंधानं विना, अतः भावात्, सति तु पुत्रे तदधिकारशास्त्रादेव पत्नी- | संसर्गित्वाविभक्तत्वयोर्मात्रा सहासंभवात् कथं मातृगतो स्वत्वनाशोऽवगम्यते। अत्रापि संसृष्टभ्रात्रधिकारशास्त्रात् | भ्रातृसद्भावाधिकारविरोधः समाधेयः। संप्रति धीमद्भिः तद्विनाशोऽवगम्यते इति चेन्न, संसृष्टभ्रातृगोचरत्व- । समाधीयते । तत्र विष्ण्वादिवचनेभ्यः पुत्राद्यभावमात्रेण स्याद्याप्यसिद्धेः, सिद्धे हि भ्रातृसंसृष्टभर्तमरणेन पत्नी- पत्न्यधिकारः स्पष्टमवगम्यते, युक्तं चैतत् यन्मृतधनं स्वामित्वनाशे भ्रात्रधिकारशास्त्रस्य संसृष्टविषयत्वं सति | पुत्रपौत्रप्रपौत्राणामेव प्रथमं भवति । दा.१५५-१६१ तु तद्विषयत्वे शास्त्रस्य पत्नीस्वामित्वनाश इतीतरेतरा- प्रपौत्रपर्यन्ताभावे तु वैधव्यात् प्रभृति व्रतादिना श्रयत्वम् ।
भर्तुः परलोकहिताचरणेन पुत्रादिभ्यो जघन्येति तेषाम। किञ्च शंखलिखितादिवचनानामविभक्तसदृष्टगोच- भावे धनहारिणी पत्नी । तदाह व्यासः- 'मते भर्तरि रत्वे अविभक्तस्य संसृष्टस्य च धनं तद्विधभ्रातृगामि ।। साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्यव्रते स्थिता । नाता प्रतिदिनं तस्य तु तथाविधस्याभावे पितरौ हरेतामित्यन्वयो वाच्यः, | दद्यात् स्वभत्रे सतिलाञ्जलीन् । कुर्याच्चानुदिनं भक्त्या तदा च विकल्पनीयं, किं विभक्तासंसृष्टौ पितरौ गृह्णीया- देवतानां च पूजनम् । विष्णोराराधनं चैव कुर्यान्नित्यतां उताविभक्तसंसृष्टौ, तत्र न प्रथमः कल्पः 'पत्नी- | मुपोषिता॥ दानानि विप्रमुख्येभ्यो दद्यात् पुण्यविवृ. दुहितरश्चे'त्यादिना विभक्तासंसृष्टयोः पित्रीः पत्नीबाध्य- | द्धये। उपवासांश्च विविधान् कुर्यात् शास्त्रोदितान् त्वात् कथं पत्नीतः पूर्व तयोरधिकारः, नापि द्वितीयः, | शुमे ।। लोकान्तरस्थं भर्तारमात्मानं च वरानने । तारयअविभक्तसंसृष्टभ्रातृसद्भावेऽपि अविभक्तसंसृष्टपितृग्राह्य- त्युभयं नारी नित्यं धर्मपरायणा ॥ तदेवमादिमिर्वचनैः त्वस्य सर्वेषामविवादात् ।
पत्न्या अपि नरकनिस्तारकत्वश्रुतेः धनहीनतया वा :: किञ्च यथा पित्रा भात्रा च विभक्तासंसृष्टधने शरीर- अकार्य कुर्वती पुण्यापुण्यफलसमत्वेन भर्तारमपि पातदातृतया 'आत्मा वै जायते पुत्र' इत्येकत्वश्रुतेर्धनशरीर- यतीति तदर्थ तद्धनं पूर्वस्वाम्यर्थमेव भवतीति युक्तं योश्च प्रभुत्वात् तपितृदेयपितामहपिण्डद्वये च सपि-पल्याः स्वाम्यम् । अतः शंखादिवचनेषु व्यवहितयोजना एडनेन मृतस्य भोक्तृत्वात् जीवति च पितरि पुत्राणां | कार्या, अपुत्रस्य स्वर्यातस्य धनं ज्येष्ठा पत्नी हरेत् तद. पार्वण पिण्डदानाभावात् भ्रातृभ्यः पूर्व पितुरधिकारः भावे पितरौ हरेतां तदभावे भ्रातृगामीति । तदभाव इति तथेतरत्रापि युक्तः, अविभागसंसर्गयोर्वा अविशेषात् पितृ- मध्यपठितं पूर्वेण भ्रातगामीत्यनेन परेण च पितरौ भ्रात्रोस्तुल्यवदधिकारो युक्तः न तु भ्रातुरभावे पितुरिति हरेतामित्यनेन संबध्यते अविरोधात् न्यायस्योक्तत्वाच्च न युक्तम्।
त्वश्रुताविभक्तसंसृष्टगोचरत्वकल्पना । अतोऽविशेषेणैव किञ्चाविभक्तसंसष्टौ पितरौ गृह्णीयातामिति द्विवचन- विभक्तत्वाद्यनपेक्षयैव अपुत्रस्य भर्तः कृत्स्नधने पल्य मप्यनुपपन्नं, मात्रा सह विभागाविभागयोरभावात् अत धिकारो जितेन्द्रियोक्त आदरणीयः । एव धनसंसर्गाभावोऽपि । यदाह बृहस्पतिः-'विभक्तो पत्नीत्वं च प्रथमं उत्तमवर्णायाः। ज्येष्ठा पत्नीत्ययः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः। पितृव्येणाथवा भिधानात् वर्णक्रमेण ज्येष्ठत्वात् , तदाह मनु:--'यदि प्रीत्या स तु संसृष्ट उच्यते ॥' अनेनैतदर्शयति । येषामेव स्वाश्च पराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः । तासां वर्ण हि पितृभ्रातृपितृव्यादीनां पितृपितामहार्जितद्रव्येणाविभ- क्रमेणैव ज्यैष्ठथं पूजा च वेश्म च ॥' (मस्म.९/८५)। क्तत्वमुत्पत्तितः संभवति त एव विभक्ताः सन्त: परस्पर- | अतः परिणयनकनिष्ठापि सवर्णा ज्येष्ठेव तस्या एव प्रीत्या यदि पूर्वकृतविभागध्वंसेन यत्तव धनं तन्मम | यज्ञादिषु व्यापाराधिकारात् पत्नीत्वम् । तथा च मनु:धनं यन्मम धनं तत्तवापीति एकत्र गृहे एकगहिरूपतया | 'भर्तुः शरीरशुश्रुषां धर्मकार्य च नैत्यिकम् । स्वा स्वैव

Page #978

१४८६
।
कुर्यात् सर्वेषां नान्यजातिः कथंचन ॥ यस्तु तत् कार । येन्मोहात् स्वजात्या स्थितयान्यया । यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः ॥' (मस्मृ. ९।८६-७) सवर्णायाः पुनरभावे अनन्तरवर्णा पत्नी । यथा विष्णु: - 'सवर्णाया अभावे त्वनन्तरयैवापदि न त्वेव द्विजः शूद्रया ।' (विस्मृ. २६।३) 'धर्मकार्य कुर्यादित्यनुवर्तते । (विस्मृ. २६।१) तेन ब्राह्मणस्य ब्राह्मणी पत्नी तदभावे क्षत्रियायापदि न तु परिणीते अपि वैश्याशूद्रे, क्षत्रियस्य क्षत्रिया पत्नी तदभावे वैश्यापि अनन्तरवर्णत्वात् न शूद्रा, वैश्यस्य वैश्यैवैका । न त्वेव द्विजः शूद्रयेति द्विजमात्रस्यैव शूद्रानिषेधात् ।
व्यवहारकाण्डम्
अनेनैव पत्नीभावक्रमेण धनाधिकारिता बोद्धव्या । अतः परिणीतस्त्रीणामप्यपत्नीत्वात् तदभिप्रायकमेव नारदवचनम् । यथा 'भ्रातृणामप्रजाः प्रेयात् कश्चित् वै प्रव्रजेद्यदि । विभजेरन् धनं तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विना ॥ भरणं चास्य कुर्वीरन् स्त्रीणामाजीवितक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु च ॥' ( नास्मृ. १६।२५- ६ ) । तथा तस्यैव । 'अन्यत्र ब्राह्मणात् किन्तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्त्रीणां जीवनं दद्यादेष दायविधिः स्मृतः ।।' (नास्मृ. १६ । २५) । तदीयस्त्रीणामपत्नीनां वर्त्तनधनदानं पत्नीनां पुनः कृत्स्नधनेऽधिकारितेत्यविरोधः । अत एव बृहस्पतिः - 'ये - पुत्राः क्षत्रविट्शूद्राः पत्नी भ्रातृविवर्जिताः । तेषां धनं 1 हरेद्राजा सर्वस्याधिपतिर्हि सः ॥' पत्न्यभावे राज्ञो धनसंबन्धं दर्शयति । नारदस्तु तत्स्त्रीणां जीवनं दद्यादिति वर्त्तनधनं दत्त्वा राज्ञा सर्वधनं ग्रहीतव्यमिति यो विरोधः स पत्नी स्त्रियोर्भेदेन समाधेयः, अत एव परन्यधिकारवचनेषु पत्नीपदानुस्मृतिः वर्तनवचनेषु च स्त्रीनार्यादिशब्दप्रयोगः । यदपि देवलवचनम् -' ततो दायमपुत्रस्य विभजेरन् सहोदराः । तुल्या दुहितरो वापि प्रियमाणः - पितापि वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्यां चेति यथाक्रमम् । एषामभावे गृह्णीयुः कुल्यानां सहवासिनः ॥' तुल्याः सवर्णा दुहितरः । सवर्णा भ्रातरः सापत्ना अभि मताः । सोदरभ्रातॄणां स्वपदोपात्तत्वात् विशेषणानुपपत्तेः । तत्रापि सहोदरादिभार्यान्तस्य लिखनक्रमो नाघि कारक्रमार्थः विष्ण्वाद्विविरोधात्, किन्तु विष्ण्वाद्युक्त
M
क्रमेण गृह्णीयुरित्येतदर्थः, लिखनक्रमेऽनास्थाव्यञ्जनार्थमेव दुहितरो वापि पितापि वेति अपि वा शब्दमुभयत्र प्रयुक्तवान्, तच्चान्यत्राप्यनुषज्यते तेन सहोदरा वा दुहितरो वा पिता वेत्यनास्था कीर्तनक्रमस्य देवलवचनेन दर्शिता ।
यच्च बालकेनोक्तं असवर्णाविषयं वा युवत्यमिप्रायं वा अविभक्तसंसृष्टविषयं वा शंखादिवचनमिति । तेन अव्यवस्थितशास्त्रार्थकथनेनात्मनो बालरूपत्वमेव प्रकटीकृतं संदेहादेकतरानुष्ठानानुपपत्तेः । यदप्यनूढावरुद्धाभिप्रायं वर्त्तनवचनं वर्णितं तदपि धर्मपत्नीनामनुग्रहार्थमिति यमेव वर्त्तनविधानविषयस्य स्त्रीणां पूर्वमेव दर्शितत्वात् । किं च सवर्णत्वासवर्णत्वाभ्यां पत्नीकृतविशेषेऽपि पित्रोर्भ्रातॄणां चाधिकारे कथं विरोधः समाधेयः । संसर्गासंसर्गाभ्यां चेत् स एव विशेषः सर्वव्यापी भवतु किं पत्नीगोचरसवर्णादिविशेषपरिकल्पनेन अयमपि विशेषो दूषितोऽस्माभिः पूर्वप्रपञ्चेन । सोदरासोदरकृतश्च विशेषो बृहस्पतिना पराहतः । तदाह - 'सकुल्यैर्विद्यमानैस्तु पितृमातृसनाभिभिः । असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी ॥' सनाभयः सहोदराः । तेषु सत्स्वपि पत्न्या धनसंबन्धं बोधयति तद्भागशब्दात् कृत्स्न एव भर्तृभागोऽवगम्यते न पुनस्तदेकदेशः । तस्मादस्मद्दर्शितैव व्यवस्था शास्त्रार्थः । पत्नी च भर्तृधनं भुञ्जीतैव परं न तु तस्य दानाधानविक्रयान् कर्तुमर्हति । तदाह कात्यायन: - ' अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती गुरौ स्थिता । भुञ्जीतामरणात् क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः ॥' गुरौ श्वशुरादौ भर्तृगृहे स्थिता यावजीवं भर्तृधनं भुञ्जीत न तु स्त्रीधनवत् स्वच्छन्दं दानाधानविक्रयानपि कुर्वीत, तस्यां तु मृतायां पत्न्यभावे ये दुहित्रादयो दायाधिकारिणस्ते गृह्णीयुः न पुनर्ज्ञातयः तेषां दुहित्रादिभ्यो जघन्यत्वात् तद्बाधकत्वानुपपत्तेः पत्नी हि तेषां बाधिका तदधिकारस्य प्रागभावे प्रध्वंसे च बाधकाभावस्याविशेषात् बाधानुपपत्तेः ।
स्त्रीधनाधिकारिणो गृह्णीयुः तेषां स्त्रीधनविषयत्वात् कात्यायनेनैव च स्त्रीधनाधिकारिणां वचनान्तरैरुक्तत्वात् पुनरुक्तत्वापत्तेश्च । अतः पत्नी दुहितरश्चेत्या दिना ये पूर्वपूर्वस्याभावे परभूताधिकारिणो निर्दिष्टास्ते पत्न्यधिकारप्रागभावे गृह्णीयुस्तथा जाता -
यथा

Page #979

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४८७
कारायाः पल्या अधिकारप्रध्वंसेऽपि भोगावशिष्टं धनं | 'अपुत्रस्य मृतस्य कुमारी रिक्थं गृह्णीयात्, तदभावे गृह्णीयुः तदानीं दुहित्रादीनामेवान्यापेक्षया मृतोपकार- चोढा।' ऊढापदं पूर्वोक्तविशेषपरम् । युक्तं चैतत् । कत्वात् युक्तो धनाधिकारः। तथा दानधर्मे । 'स्त्रीणां धनमन्तरेणापरिणीतायाः कन्याया ऋतुदर्शने पित्रादीनां स्वपतिदायस्तु उपभोगफलः स्मृतः। नापहारं स्त्रियः नरकपातश्रुतेः। कुर्युः पतिदायात् कथंचन ॥' उपभोगोऽपि न सूक्ष्मवस्त्र- तस्मात् विवाहोपयुक्तत्वेन पित्रादीनां नरकनिस्तारपरिधानादिना किन्तु स्वशरीरधारणेन पत्युरुपकारक- कत्वात् परिणीतायाश्च पुत्रद्वारेणाप्युपकारकत्वात् तदर्थ त्वात् देहधारणोचितोपभोगाभ्यनुज्ञानम् । एवं च भर्तुरी- धनं स्वाम्यर्थमेव भवतीति पत्न्यभावे न्याय्यं कन्यावंदेहिकक्रियाद्यर्थ दानादिकमप्यनुमतम् । अत एव | स्वत्वम् । कन्यायास्त्वभावे संभावितपुत्रायाः पुत्रवत्या नापहारं स्त्रियः कुर्यरित्यपहारवचनम् । अपहारश्च धन- श्वाधिकारः। स्वाम्यनुपयोगे भवति।
पुत्रिकापुत्रस्य तु पुत्रवदेवोपकारकत्वातिशयेन पुत्रि____ अत एव वर्त्तनाशक्तौ आधानमप्यनुमतं तत्राप्यशक्ती कायाः पुत्रतुल्यत्वात् पुत्रिकौरसयोः समधनाधिकारः । विक्रयणमपि न्यायस्याविशेषात् भर्तरौर्वदेहिकक्रियाथै | अपुत्रिकायास्तूढायाः पुत्रादिन्यूनोपकारकस्वपुत्रद्वारेणोअथानुरूपं भर्तृपितृव्यादिभ्यो दद्यात् । तदाह बृहस्प- पकारकत्वमिति कन्यापर्यन्तानामभाव एव धनाधिकारिता तिः-- 'पितृव्यगुरुदौहित्रान् भर्तुः स्वस्रीयमातुलान् । युक्ता । यत एव स्वपुत्रद्वारेण पिण्डदातृतया दुहितुः पूजयेत् कव्यपूर्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः ॥ पित- पितृधनाधिकारः। अत एव पुत्रिकाया अपि पित्रुपरमव्यपदं भर्तुः सपिण्डपरम् । दौहित्रपदं भर्तदंहितसंतान- | जातधनसंबन्धायाः पश्चाद्वन्ध्यात्वेन तद्भर्तुर्वा प्रवासासामपरम् । स्वस्त्रीयपदं भर्तुः स्वससंतानपरम् । मातुलपदं च येन विपर्यस्तपुत्राया मरणे तद्धनं न भर्तुः । शंखलिखितौ भर्तुर्मातृकुलपरम् । तदेवमादिभ्यो दद्यात् न पुनरेतेषु यथा 'प्रेतायाः पुत्रिकायास्तु न भर्ता द्रव्यमर्हति।' सत्स्वेव स्वपितृकुलेभ्यः पितृव्यादिवचनानर्थक्यात् । अपुत्रायाः। तथा पैठीनसिः -'प्रेतायां पुत्रिकायां तु न तदनुमत्या तु स्वपितृमातृकुलेभ्योऽपि दद्यात् । तदाह भर्ता द्रव्यमर्हति । अपुत्रायां कुमार्या वा स्वस्रा ग्राहयं नारद:-'मृते भर्तर्यपुत्रायाः पतिपक्षः प्रभुः स्त्रियाः। तदन्यथा ॥ ततः कुमार्या स्वस्रा अन्यया वा पुत्रवत्या विनियोगेऽर्थरक्षासु भरणे च स ईश्वरः ॥ परिक्षीणे पति- संभवितपुत्रया स्वस्रा तद्धनं ग्राह्यम् । अतः स्यधिकारे कुले निर्मनुष्ये निराश्रये । तत्सपिण्डेषु चासत्सु पितृ- व्यावृत्तिरन्याधिकारस्य । यत्तु मनुवचनं-'अपुत्रायां पक्षः प्रभुः स्त्रियाः॥' विनियोगे दानादौ । पतिपुत्राभावे मृतायां तु पुत्रिकायां कथंचन। धनं तत् पुत्रिकाभर्ता भर्तृकुलपरतन्त्रता तस्याः ।
हरेतैवाविचारयन् ॥ तदविपर्यस्तपुत्राया उत्पन्नमृतपुत्रा___ एवं च दुहितुरप्यधिकारे जाते तस्यां मृतायां तद- याः पुत्रिकाया मरणे वेदितव्यम्। स्मृतिषु दौहित्रपदमभावोक्ताः पितृधनाधिकारिणो गृह्णीयुः न तु दुहित- | पुत्रिकाजातपरं नियतम् । यथाह बौधायन:-अभ्युपधनाधिकारिणः। पल्या च भर्तधनात् कन्यायै विवा- | गम्येति ।
दा.१६४-८१ हाथै तुरीयांशो देयः, पुत्राणामेव तद्दानप्रतिपादनात् । यत्तु बालकवचनं 'पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ दण्डापूपायितं पल्यादीनां दानम् । इति पल्यधिकारः । भ्रातरस्तथा।' इत्यादि नियतक्रमादधस्तन एव दौहित्र___पल्यभावे दुहितुरधिकारः । दौहित्रश्च तत्पिण्ड- स्याधिकार इति, तबृहस्पतिवचनेन विरोधात् बालदाता, न च तत्पुत्रः नापि दौहित्री, तत्पर्यन्ते न पिण्ड- वचनमेव बहुवचनान्तदुहितृपदेनैव कन्योढादौहित्राणां विच्छेदात् । अतः 'पुत्रवती संभावितपुत्रा चाधिका- निर्दिष्टत्वात् क्रमविरोधाभावात् यथा 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्ररिणी । वन्ध्या विधवा दुहितृप्रसूत्यादिना विपर्यस्तपुत्रा स्येति पुत्रपदं प्रपौत्रपर्यन्तपरं पिण्डदत्वाविशेषात्, तथा पुनरनधिकारिण्येवेति' दीक्षितमतमादरणीयम् । तत्र दौहित्रस्यापि पिण्डदत्वात् तत्पर्यन्तपरं दुहितृपदं यथा प्रथमं कन्यैवैका पितृधनहारिणी। यथा पराशरः- वा 'पुत्राभावे तु दुहिता तुल्यसंतानदर्शनात् । इत्यत्र
म्य. का. १८०

Page #980

१४८८
व्यवहारकाण्डम्
पुत्रपदं पत्नीपर्यन्तपरं अन्यथा दुहितर इति बहुवचनमन- । पितृव्यादीनामधिकारापत्तेश्च । अतः पितृतः परत र्थकं स्यात् , पत्नी तत्सुत इत्यादिवदेकवचनमेव कुर्यात् , एव मातुरधिकार इति, एवं च मृतस्य पितृसंतानात् भ्रातर इत्यस्यापि बहुवचनस्यार्थवत्तां वक्ष्यामः। पूर्व पितुश्च परतो मातुरधिकार इति वदता पिता.
किं च पित्रादीनां राजपर्यन्तानां क्रमनियमात् राज्ञोऽ- महसंतानात् पूर्व पितामहाच परतः पितामह्या धनाभावे दौहित्रस्याधिकारोवाच्यः। न च कदाचिद्राज्ञोऽभा- धिकारः सूचितः। अन्यथा पितरौ भ्रातरस्तथेति क्रमवोऽस्तीत्यनधिकार एवाभिहितो भवेत् । तस्मात् विश्व- विरोधः स्यात् । याज्ञवल्क्येन मातुरधिकारप्रदर्शनेनैव रूपजितेन्द्रियभोजदेवगोविन्दराजैर्दहित्रभावे दौहित्रस्या- पितृव्यादिभ्यः पूर्व पितामह पितामह्योरधिकारस्याप्युक्तधिकारो निरूपित आदरणीयः । यदा च कन्या जाता- त्वात् न पृथगुक्तः। इति मातुरधिकारः। धिकारा पश्चात् परिणीता सती म्रियते तदा तद्धनं
। मातुरभावे भ्रातुर्धनम्। मातृगामीत्यभिधाय तदभावे कन्याया अनुत्पन्नाधिकाराया अभावे येषामूढादीनां भ्रातृगामी ति विष्णुवचनात् । तदिति मातुः परामर्शः प्रतिपादित उत्पन्नाधिकाराया अप्यभावे तेषामेव तद्धनं 'पितरौ भ्रातरस्तथे'त्यत्रापि पित्रोरभावे भ्रातुरधिकारावन तु तद्भत्रादीनां भवति, तस्य स्त्रीधनविषयत्वात् 'भुञ्जी- गतेः। न च भ्रातरस्तथा तत्सुत इति यथा भ्रातरोऽधितामरणात् क्षान्ते'ति वचनेन जाताधिकारायाः पन्या | कृतास्तथा भ्रातृपुत्रोऽपि मातुरनन्तरमधिकारी स्यादिति अभावे अनुत्पन्नाधिकारपल्यभावोक्तानां पूर्वधनस्वामि- वाच्यम् । भ्रातृगामीत्यभिधाय 'तदभावे भ्रातृपुत्रगादायग्राहिणां दुहित्रादीनां धनाधिकारस्य दर्शितत्वात् मी ति विष्णुविरोधात् । तदिति भ्रातुः परामर्शः। न्याय्यं पत्नीतो जघन्यदुहितृदौहित्रयोरधिकारे दण्डापूपन्याय- चैतत् । मृतधनिभोग्यपित्रादित्रय पिण्डदानेन भ्रातुरुपकासिद्धोऽयमर्थः। यद्वा पत्नीत्युपलक्षणं स्त्रीमात्राधिकारे रकत्वात् तथा तद्देयमातामहादिपिण्डत्रयदानेन तत्स्थाअयमों बोद्धव्य इति तात्पर्यम् । इति दुहितृदौहि. नपाताच्च अनेवंरूपात् भ्रातृपुत्रात् बलवत्त्वात् मातृमूलत्रयोरधिकारः।
त्वाच्च भ्रातुरेवंरूपस्य मातृतो जघन्यतेति मातृतः परत दौहित्रस्याभावे पितुरधिकारो न मातुः नापि युग- | एवाधिकारो युक्तः। किं च तथापदं भ्रात्रैव कुतो न : पन्मातापित्रोः 'तदभावे मातृगामी ति विष्णुवचनविरो- संबध्यते ? तेन यथा पितरौ भ्रातरोऽपि तथेति पित्रोतधात् । पितरावित्यत्र च पितृक्रम एवावगम्यते । तथाहि णां च तुल्याधिकारः स्यात् । तस्मात् विष्णुवचनविरोधेपितृपदात् प्रातिपदिकात् प्रथमं पितुरवगतेः पश्चात्तु नैवायं पर्यनुयोगः परिहर्तव्यः स चाम्यत्रापि समानः। द्विवचनबलेनैकशेषकल्पनया मातुरवगमात् । अतः। तथा च मनु:-'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा।' क्रमज्ञानं क्रमाभिधानव्याप्तं तत् निवर्तमानं क्रमज्ञानं भ्रातर एव हरेयुर्न तु भ्रातृपुत्रोऽधिकारीत्याह । किं च निवर्तयतीत्यनुमानं तदप्रमाणं व्यापकनिवृत्तेरसिद्धत्वात्। जीवत्पितृकस्यापि भ्रातृपुत्रस्य किमधिकारो नेष्यते ? न विष्णुवचनविरोधाच्च । इति पितुरधिकारः।
चात्रान्यो हेतुः जीवपितृकस्य पिण्डदत्वाभावेनानुपपितुरभावे मातुरधिकारः, पितुरधिकारानन्तरं तदभावे कारकत्वादित्यतः एवं चेन्मृतपितृकस्यापि भ्रातृतुल्योपमातृगामी ति विष्णुश्रुतेः । युक्तं चैतत् । गर्भधारण- कारकत्वाभावात् कथं तुल्यवदधिकारिता। तस्मात् भ्रातु. पोषणात् कृतोपकारतया तनिष्क्रयस्यावश्यकर्त्तव्यत्वात् रेव प्रथमाधिकारः । तत्रापि प्रथमं सोदरस्यैव तदुक्तं पुत्रभोग्यान्यपिण्डदजननेनाप्युपकारकत्वाच्च भ्रात्रादिभ्यः | 'सोदरस्य तु सोदरः'। भ्रातरस्तथेत्युक्तभ्रातुरधिकारावसरे पूर्वमधिकारस्य न्याय्यत्वात् । अतः पितृतो गौरवाति- प्रथमं सोदरो गृह्णीयादित्यर्थः। तस्य त्वभावे सापत्नो रेकवतेः मातुरधिकारः पितृतः पूर्वमिति हेयम् । गौरवा- | भ्राता । एकप्रभवत्वेन तस्यापि भ्रातशब्दार्थत्वात् । तिरेकस्य धनसंबन्धहेतुत्वे 'उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान् | तथा च 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः। दद्याब्रह्मदः पितेति (मस्मृ.२११४६), पितृतः पूर्वमाचार्य- | चापहरेदंशं जातस्य च मृतस्य च ॥ इदमपि याज्ञस्याधिकारापत्तेः, कनिष्ठे च भ्रातरि भातृसुते वा सत्यपि । वल्क्यवचनं सोदरासोदरयो(तशब्दार्थत्वं दर्शयति ।

Page #981

दायभागः -- सृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
-१४८९
|
अन्यथा सोदरमात्रस्य तदर्थत्वे 'सोदरस्य तु सोदर' इति । बहुवचनमुक्तं अन्यथानर्थकं भवेत् । संसृष्टिनस्तु संसृष्टीन पुनर्विशेषणीयमिति । भ्रातृशब्दादेव सोदरावगतेः । त्येतच्च तुल्यरूपसंबन्धिसमवायें संसर्गकृतविशेषप्रतिपत्यतस्मात् पितरौ भ्रातर इत्यनेन सोदरासोदरयोरेवाधिकारो र्थम् । तेन सोदराणां सापत्नानां वा तथा भ्रातृपुत्राणां दर्शितः । सोदरवचनेन तु सोदरस्य प्रथममधिकारः । साप पितृव्यादीनां वा तुल्यानां सद्भावे संसर्गो गृह्णीयात् नस्य च सोदरात् मृतदेयषाट्पौरुषिक पिण्डदातुर्मृतभोग्य- वाक्यादविशेषश्रुतेः पूर्ववचनेन सर्वेषामेव प्रकृतत्वात् मातृपित्रादिपिण्डत्रयदातृतया जघन्यत्वात् भ्रातृपुत्राच्च सर्वेष्वेव चापेक्षा सद्भावात् । अतो भ्रातृमात्रविषयं वचन - मृतभोग्यपिण्डद्वयदातुर्मृतभोग्यपिण्डदातृतया उपमित्यनादरणीयम् । इति भ्रात्रधिकारः । कारकत्वातिरेकेण बलवत्त्वात् मध्य एवाधिकारः श्रीकरविश्वरूपोक्त एवादरणीयः। तत्र किं संसृष्टिनोऽप्यसोदरस्य सोदराजघन्यत्वं न वेत्यमेक्षायांमाह याज्ञवल्क्यः - 'अन्योदस्तु संसृष्टी नान्योदर्योधनं हरेत् । असंसृष्टयपि चादद्यात् संसृष्टो नान्यमातृजः ॥' (यास्मृ. २।१४० ) । अस्यार्थः संसृष्टी पुनरन्योदर्यः प्रथमं हरेत्, न पुनरन्योदर्यमात्रः । प्रथमं च हरन् सोदरं बाधित्वैव वा तेन सह वेत्यपेक्षा यां उत्तरार्द्ध, असंसृष्ट्यपि सोदरो गृह्णीयात् । सोदर - पदमनुवर्तते । नान्यमातृज एव संसृष्टी गृह्णीयात् । संसृष्टपदमेव वा सोदरममिधत्ते । अत एव बृहद्याज्ञवल्क्य वचनं 'सोदरो नान्यमातृज' इति जितेन्द्रियेण लिखितम् । तथा च पूर्वार्द्धस्य संसृष्टीत्यनुवर्तते । तेन न केवलमन्योदर्य एव संसृष्टी गृह्णीयात्, किन्त्वसंसृष्टयपि सोदरो गृह्णीयादित्यर्थः । तेनासंसृष्टिना सोदरेण संसृष्टिना चासोदरेण • विभज्य ग्रहीतव्यम् । अत एव अपिचशब्दं प्रयुक्तवान् । दा. १८३-९३ तथा मनुरप्येतदेव दर्शयति- 'सोदर्या विभजेयुस्तं समेत्य सहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः ॥ तस्मात् सोदरासोदरमात्रसद्भावे सोदराणामेव । अत एव बृहन्मनुः - 'एकोदरे जीवति तु सापत्नो न लभेद्धनम् । स्थावरेऽप्येवमेव स्यात् तदभावे लभेत वै॥' स्थावरेऽप्येवमेवेति विभक्तस्थावराभिप्रायेण, यस्मा दनन्तरमेवाह यम: - ' अविभक्तं स्थावरं यत्सर्वेषामेव तद्भवेत् । विभक्तं स्थावरं ग्राह्यं नान्योदर्यैः कथंचन ॥' सर्वेषां सोदरासोदराणामित्यर्थः । सोदराणामेव मध्ये एकस्य संसृष्टत्वे तस्यैव, असंसृष्टिसोदरासोदरसंसृष्टिसद्भावे च द्वयोरेव, , सापत्न मात्र सद्भावेऽपि प्रथमं संसृष्टिनः तदभावे चासंसृष्टिनोऽसोदरस्य मृतधनं प्रत्येतव्यम् । अत एव उक्तक्रमेण बहूनामधिकारप्रतिपत्यर्थं भ्रातर इति ।
ननु सोदरभ्रातृपुत्रवत् सोदर पितृव्यस्यापि धनिदेय सपत्नीक पूर्व पुरुषद्वयस्य पिण्डदातृत्वात् धनिपितृव्यभ्रातृपुत्रयोः समानोऽधिकारः स्यात् । उच्यते, पितृव्यो हि धनिनः पितामहप्रपितामहयोः पिण्डदः, भ्रातुः पुत्रस्तु धनिनः प्रधानं पितरमेवादाय पुरुषद्वयस्य पिण्डः दातेति स एव बलवानिति पितृव्यात् पूर्वमधिक्रियते । अत एव भ्रातृनसापि पितृव्यस्य बाधकः मृतधनिकस्थ पितुः प्रधानस्यैव पिण्डदातृत्वात् । भ्रातुः प्रतिनप्ता तु धनिनः पितृसंततिरपि पितृव्येण बाध्यते पञ्चमत्वेन पिण्डदातृत्वाभावात् । तथा च मनुः - ' त्रयाणामुदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते । चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो
तदभावे भ्रातृपुत्रस्य, भ्रातृगामीत्यभिधाय 'तदभावे भ्रातृपुत्रगामी ति विष्णुवचनात् । तत्रापि प्रथमं सोदरभ्रातृपुत्रस्य तस्य चाभावेऽसोदरभ्रातृपुत्रस्याधिकारः 'सोदरस्य तु सोदर' इति वचनात् । असोदरभ्रातृपुत्रो हि धनिनो मृतस्य मातरं विहाय स्वपितामहीविशिष्टस्य धनिपितुः पिण्डदातेति सोदरभ्रातृपुत्राज्जघन्यस्तदनन्तरं धनमधिकरोति । न च सपत्नीकत्वेन सपत्नीमातुः सपत्नीपितामह्याः सपत्नीप्रपितामह्याश्च श्राद्धेऽनुप्रवेशः मात्रादिशब्दानां स्वजननीपितृजननीपितामहजननीष्वेव मुख्यत्वात् तैरेव च पदैः श्राद्धे अनुप्रवेशात् । यथा - 'स्वेन भर्चा सह श्राद्धं माता भुङ्क्ते स्वधामयम् । पितामही च स्वेनैव स्वेनैव प्रपितामही ॥' सपत्नीमात्रादीनां च पार्वणश्राद्धानुप्रवेशो निषिद्ध एव । यथा पठन्ति 'अपुत्रा ये मृताः केचित् स्त्रियो वा पुरुषाश्च ये । तेषामपि च देयं स्यादेकोद्दिष्टं न पार्वणम् ॥' किं च सपत्नीश्राद्ध विधानस्य नित्यत्वं सर्वजन सिद्धत्वात् सपत्नी मात्रादीनां चानित्यत्वात् नित्यानित्यसंयोगविरोधेन मात्राद्यपेक्षमेव सपत्नीक श्राद्धविधानं युक्तम् ।
कस्य

Page #982

व्यवहारकाण्डम्
. १४९०
नोपपद्यते ॥' इत्यनेन पञ्चमो निषिद्धः । किन्तु पितुरपि प्रपौत्रपर्यन्ताभावे पितृदौहित्रस्याधिकारो बोद्धव्यः धनि दौहित्रस्येव । एवं पितामहप्रपितामहसंततेरपि दौहित्रा न्तायाः पिण्डप्रत्यासत्तिक्रमेणाधिकारो बोद्धव्यः । 'दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवदिति हेतोरविशेषात् । स्वदौहित्रवत् पित्रादिदौहित्रस्यापि तद्भेोग्यपिण्डदानेन संतारकत्वात् । अत एव मनुना पृथगमीषामधिकारो न दर्शितः । ' त्रयाणामिति 'अनन्तर' इति (मस्मृ. ९ | १८६-७) वचनद्वयेनैव संगृहीतत्वात् । याज्ञवल्क्येन च पित्रादिदौहित्रस्यापि तद्गोत्रजातस्य पिण्डदानानन्तर्यक्रमे णाधिकारप्रतिपत्त्यर्थं गोत्रजपदं कृतं सपिण्डस्त्रीणां च व्युदासार्थं तासामतद्गोत्रजातत्वात् । अत एव अर्हति स्त्रीत्यनुवृत्तौ, बौधायनः - 'न दायं निरिन्द्रिया अदा - याश्च स्त्रियो मताः इति श्रुतेः ।' न दायमर्हति स्त्रीत्यन्वयः, पत्न्यादीनां त्वधिकारो विशेषवचनादविरुद्धः । प्रपिता महसंतानस्य दौहित्रान्तस्य मृतभोग्यपिण्डदातुरभावे मृतदेयमातामहादिपिण्डदानेन पिण्डानन्तर्यात् मातुलादिग्रहणार्थ बन्धुपदं प्रयुक्तवान् याज्ञवल्क्यः, मनुना तु पिण्डदानानन्तर्यवचनेवैव दर्शितम् ।
मृतदेय मातामहादिपिण्डत्रयस्य मातुलादिभिर्दीयमानत्वात् मातुलाद्यर्थत्वं धनस्य वनद्वारेण तस्यापि तत्पिण्डदातृत्वात् । धनार्जनस्य हि प्रयोजनद्वयं भोगा र्थत्वं दानाद्यदृष्टार्थत्वं च । तत्रार्जकस्य तु मृतत्वात् धने भोग्यत्वाभावेनादृष्टार्थत्वमेव शिष्टम् । अत एव बृहस्पतिः–‘समुत्पन्नाद्धनादर्द्धं तदर्थे स्थापयेत् पृथक् । मासषाण्मासिके श्राद्धे वार्षिके च प्रयत्नतः ॥ तथा आप स्तम्बः——‘अन्तेवासी वाऽर्थान् तदर्थेषु धर्मकृत्येषु प्रयोजयेत् दुहिता वा ।' मासिकादिना तद्भोगार्थ धर्मकृत्येविति अदृष्टार्थत्वे हेतुः । अत एव दत्तभुक्तफलं धनमिति स्मरन्ति । तस्मात् तद्भोग्यपिण्डदातुरभावे तद्देय पिण्डदातुर्मातुलादेरधिकारो न्याय्य एव । अत एव 'त्रया णामि'ति ‘अनन्तर' इति वचनद्वयेनैवायमर्थो दर्शित इति मत्वा तदनन्तरं मनुनोक्तं- 'अत ऊर्ध्वं सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा ।' (मस्मृ. ९।१८९ ) । सकुल्यो वृद्धप्रपितामहादिसंततिः समानोदकाश्च भण्यन्ते । तेषा मुपन्यासक्रमेणाधिकारक्रमः । तदभावे आचार्यशिष्या
दीनाम् | अन्यथा कथं मातुलादीनां मनुविरुद्धोऽन्तर्भावः शक्यते । तस्मात् मनुना पूर्ववचनद्वयप्रतिपादितोऽयमर्थ इत्यविरोधः ।
*दा. २०३-११
(४) 'अपुत्राशयनं भर्तुः' इत्यादिमनुवाक्योक्त गुणा पत्नी पितृभ्रातृसद्भावेऽपि स्वयमेव पतिधनं समग्रं गृह्णाति, पत्युश्च श्राद्धादि करोति । अनेनैवाभिप्रायेण बृहस्पतिनाऽप्युक्तं 'पितुः पुत्रेण कर्तव्या पिण्डदानोदकक्रिया । पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्तदभावे सहोदरः ॥' इति । तथा या पितृधनानुपघातेन स्वयमर्जयितुर्भर्तुः परिचय यथावत्कृतवती संयतेन्द्रिया च सा भर्तुः सकलमेव धनं देवरेषु विद्यमानेष्वपि गृह्णाति । या तु तारुण्यादिना संभावितव्यभिचारा तस्यां विद्यमानायामपि मृतकस्य भर्तुर्भ्रातृगाम्येव वित्तं न तु पत्नीगामि । तत्रापि चेषा व्यवस्था - यदि तद्भ्रातृभिः स्वपितृधनानुपघातेन. संभूय समुत्थानेन धनमर्जितं, तदा पित्रोः सद्भावेऽपि भ्रातर एव धनग्राहिणः । यदा तु पितृपितामहाद्युपार्जितं धनं, तदा न भ्रातॄणां धनभागित्वं किन्तु पित्रोरिति, एवं विषयव्यवस्थायां सर्ववाक्याविरोधः ।
यदपि चार्थवादवचनम् -' तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रिया अ. दायादाः' इति । तदपि यथाप्राप्ति वर्णनीयमनुवादकत्वादिति पुत्र सद्भावविषयत्वेन व्याख्येयम् । अस्ति च स्त्रीणामेकाकिनीनामपि पूर्तधर्माधिकारः । तेन तत्र धनं ता उपयोश्यन्ते । यत्तु नारदेन – 'भ्रातृणामप्रजाः प्रेयात्' इत्यभिधायोक्तम्- 'भरणं चास्य कुर्वीरन्स्त्रीणामा जीवित - क्षयात् । इत्यादि, तत्पुनर्भूस्वैरिण्यादिविषयं वेदितव्यम् । स्त्रीशब्दमात्र प्रयोगात् । एवं पल्यामसत्यां पितृसमानवर्णा दुहितरोऽपुत्रधनस्वामिन्यः । अप. (पु.७४२-३)
माता च पिता च पितरौ तौ पुत्रस्य पत्न्या दुहितृभिश्च रहितस्य धनग्राहिणौ । पित्रोरभावे भ्रातरस्ते तु सोदरा एव प्रत्यासन्नतरत्वात् । ते हि मृतभ्रापेक्षयैकस्यैव मातृवर्गस्य श्राद्धकारिणो न तु सापत्नाः । यत्तु शंखलिखितपैठीनसिवचः - ' अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातृगामि धनं तदभावे मातापितरौ लभेतां पत्नी वा ज्येष्ठः' । इत्यादि,
* शेषं जीमूतवाहनमतं मृतापुत्रधनाधिकारक्रमस्थमनुबृहस्पतिवचनेषु द्रष्टव्यम् । दात. दावत् क्रमः उपपत्तिश्च । संसृष्टौ विशेषः संसृष्टिविभागेऽनुसंधेयः ।

Page #983

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४९१ तत्पितृधनानुपघातेनार्जित(ता)विभक्तधनेषु भ्रातष द्रष्ट- । त्वोत्पत्ती विधेयायां यथाऽऽह भगवान्—पल्या दुहितणां व्यम् । अतादृशभ्रातृभावे च पितरौ ज्येष्ठा वा पत्नी स्वामितोत्पन्नैव न तूत्पाद्या 'पाणिग्रहणाद्धि सहत्वम्' उक्तलक्षणभ्रातृविलक्षणास्तु भ्रातरो याज्ञवल्क्योक्तक्रमा- इत्यादिनाऽऽपस्तम्बवाक्येन भर्तधने स्त्रीणां स्वामित्वं नतिक्रमेण रिक्थभाजो मन्तव्या इति सर्वमविरुद्धम् । पाणिग्रहणमेव साधयतीति विधीयते । दुहितृणां पुत्रव• यदपि देवलेनोक्तं-'ततो दायमपुत्रस्य विभजेरन्स- | ज्जन्मनैव पितृधने स्वामिभाव सिद्धिरिति वेदितव्यम् । होदराः । तुल्या दुहितरो वाऽपि ध्रियमाणः पिताऽपि | ततश्च पल्यां दुहितरि सत्यां तयोः स्वामित्वं बाधित्वा वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्या चेति यथाक्रमम् ॥ पित्रादिस्वामित्वविधिरनेन वाक्येन कार्यः। अभावे तु इति । तत्रापि शंखवचनव्यवस्थाप्रकारेण सोदराणां पूर्व पत्नीदुहित्रोर्बाधनिरपेक्षं विधायकत्वमस्येति वैरूप्यमापदायग्राहित्वं ज्ञातव्यम् । भ्रात्रभावे तत्सुतास्तदभावे | द्यते, ततस्तत्परिहारार्थ पत्न्याद्यभाव एव पित्रादीनां धनगोत्रजाः। .
अप. (पृ.७४४) भाक्त्वमिह प्रमेयम् । यत्तु शंखादिभिः पित्राद्यभावे पल्या एवं भ्राता तत्पुत्रस्तत्पौत्र इति पितृसंततौ त्रयः धनग्राहकत्वमुच्यते, तत्कारणान्तरेण भर्तृधने यस्या 'अप्रत्यासन्नाः सपिण्डाः। एवं पितामहसंततौ प्रपितामहसंततौ धिकारादिपदास्पदं स्वामित्वमपेतं तद्विषयं द्रष्टव्यम् । च । एषामभावे पित्रादित्रयस्य ये प्रपौत्रास्तेषां पुत्रादित्रयं उक्तं च कारणान्तरं --'हृताधिकारां मलिनां' सापिण्डयाद्धनग्राहकम् । गोत्रजाभावे बन्धुः पितष्वसा इत्यत्र भर्तृधने पत्न्याः स्वामित्वभ्रंशं प्रति । तस्मादुक्तैव मातुष्वसा मातुलसुतादिः। तदभावे शिष्य उपनीय वेद- व्यवस्था युक्ता । यदुक्तं स्त्रीणां खनिर्वाहसमर्थादधिमध्यापितो धनभाग्भवति । तदभावे सब्रह्मचारी एका- कोऽर्थो निरर्थक इति, तदपि नैव युक्तम् । उक्तं हि चार्यकः। यत्त कात्यायनेनोक्तं-'विभक्ते संस्थिते द्रव्यं स्त्रीणामभर्तृकाणां मन्त्राग्निसाध्यधर्मादन्यत्र धर्मे दानादापुत्राभावे पिता हरेत् । भ्राता वा जननी वाऽथ माता |
वस्त्यधिकार इति । तेन स्वतन्त्रोपयुज्यमानेऽर्थे तासामुवा तत्पितुः क्रमात् ॥ इति । तत्र पुत्राभाव इत्ये
पयोगः ।
अप. (पृ.७४६-७) तत्प्रदर्शनार्थम् । तेन पन्या दुहितणामभाव इति द्रष्ट- (५) एवं च पन्येव कृत्स्नमंशं लभेतेति विभक्ताव्यम् । पितुरभावे माता, मात्राऽनुमतो वा मा(भ्रा) संसृष्टविषय मिति मन्तव्यम् । तथा संग्रहकारः-'भ्रातृषु तैव' । 'माता रिक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया' इति प्रविभक्तेषु संसृष्टेष्वप्यसत्सु च । गुर्वादेशानियोगस्था वचनात् । एपामभावे मृतस्य पितामही। अप. (पृ.७४५) | पत्नी धनमवाप्नुयात् ॥' इति । गुर्वादेशान्नियोगस्थति
पत्नी दुहितर इत्यत्र वाक्ये केचित्पर्यनयञ्जते. धारेश्वरमतं विश्वरूपादिभिः सम्यक् दूषितत्वादुपेक्षणीयम् । यथा-स्त्रियाः सभर्तकाया एवेष्टापूर्तयोरधिकारो न ततश्च संग्रहकारोक्तविषये वृद्धमनूक्तगुणविशिष्टा पत्नी तु केवलायास्तस्या भर्तरहितत्वादेव च तया न कामः | भर्तधनमखिलमवाप्नुयादित्येतदेव मतमादर्तव्यम् । सेवनीयः किन्तु तपस्तीत्रम् । न च धर्मकामयोरनुपयुज्य- यत्तु श्रुतौ च उक्तं-'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदामानोऽर्थो भवति पुरुषार्थः। तस्मात्पित्रादिषु धर्मकामो- | यादा' इति । तदपि न. वृद्धमन्वादिवचनबाधकम् । निरिपयोगिधनभाजनेषु सत्सु न पन्या धनभाक्त्वं, तस्मा- न्द्रियपुत्रसाहचर्यादपत्यभूतस्त्रीविषयत्वावगतेः । भवतु दपुत्रस्य मृतकस्य धनं पत्नी निर्वाहमात्रसमर्थमादद्या- वा सर्वस्त्रीविषयत्वावगतिः तथापि दायादतया शङ्गग्राहोनाधिक, तद्विषयं पल्या धनभाक्त्ववचनम् । यस्य
* 'एषामभावे' इति श्लोकव्याख्यानं मितागतम् । धारेश्वरतु पत्नीरहितस्य धनं दुहितृविवाहमात्रपर्याप्तं तद्विषयं
मतं तन्निरसनं च मितागतम् । दुहितृपदार्थों दावत् । धनस्य दुहितणां धनग्राहित्वमनेनोच्यते । अतोऽधिकस्य मृतक- पुरुषार्थत्वविचारो मितावत् । विशेषश्च 'त्रयाणामुदकं कार्यम्' धनस्य पत्नीदुहितसद्भावेऽपि सपिण्डाः पित्रादय एव इति मनुवचने (पृ.१३१५) द्रष्टव्यः । ममु. अपवद्भावः । ग्राहकाः शंखादिवाक्यसामर्थ्याद्भवन्तीति मन्तव्यमिति । | विशेषश्च 'अनन्तरः सपिण्डायः' इति मनुवचने (पृ.१४७७) तदयुक्तं, धनस्वामिनःप्रमये सति तद्धनेऽन्यस्य स्वामि- | द्रष्टव्यः । मच, ममुगतम् ।

Page #984

१४९२
व्यबहारकाण्डम्
'तपत्न्यादिस्त्रीव्यतिरिक्तविषयार्थवादश्रुतिरिति सर्वे सुस्थ म् | पत्नी बहुत्वे समं विभज्य अपुत्रभर्तृधनग्रहणं सर्वासां युक्तम् । स्मृच. २९४ चशब्देन सूचितस्य दौहित्रस्यानन्तरमेव माता• पितरौ समसमये धनभाजौ तयोरवान्तरक्रमन्यायाभावादित्यवमन्तव्यो ऽभिप्रायः ।
याज्ञवल्क्योक्ताभिप्रायमबुध्वा कैश्चित्पण्डितम्मन्यैः कश्चिन्न्याय उत्प्रेक्षितो मातुर्गर्भपोषणधारणद्वाराऽत्यन्तो पकारित्वादेव 'सहस्रं तु पितुर्माता गौरवेणातिरिच्यते' इति स्मरणाच्च, पितरि विद्यमानेऽपि मातुरंशग्रहणाधिकार इति नायं, न्यायो मातुरादावंशग्रहणाधिकारापादनायालम् । पितुरपि बहुधा संनिधातृत्वात् विद्याप्रदत्वात् 'तयोरपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यदर्शनात्' इति `स्मरणाच्च । अन्यैः पुनरन्ययोत्प्रेक्षितम् । पिता सपत्नीपुत्रेष्वपि साधारणः । माता तु न साधारणीति प्रत्यासत्यतिशयोऽस्तीति विप्रलम्भसदृशमिदं न हि जननीजनकयोर्जन्यं प्रति संनिकर्षतारतम्यमस्ति । न च बहुसंबन्धेन साक्षात्संबन्धनिबन्धनायाः प्रत्यासत्यतिशयो व्यपैति ।
यदपि तैरेवोक्तं 'एकशेषग्रहणेऽपि कथंचिन्मातुः प्राथम्यमवगम्यत' इति । तदपि मन्दम् । 'सारस्वतौ भवत' इत्युत्पत्तिवाक्ये क्रमावगत्यभावेन याज्यात्क्रमात् प्रधानयोः क्रमः पञ्चमे दर्शितो न पुनः सारस्वतावित्येकशे त एव कथञ्चित्क्रमावगतिरुपपादितेति न निबन्धमेव (१) मातुः प्राथम्यसमर्थनम् । अत एव श्रीकरेण पित्रोर्विभज्य धनग्रहणमुक्तं तदप्ययुक्तम् । 'पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं' 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात्' इत्येताभ्यां त्रीहियवयोर्निरपेक्षसाधनत्ववन्निरपेक्षस्वामित्वप्रतीतेः । अपरे पुनरन्यथा मातुः प्रत्यासत्तिमुन्नयन्ति । "सोदरस्य तु सोदर' इत्यत्र मातृद्वारेण सोदरवचनान्मातुः प्रत्यासत्तिर्गम्यते इति । तदपि कुशावलम्बनमात्रे | तथाहि भ्रातुर्भिन्नोदरादेकोदरयोरभिन्नमातृकत्वेन प्रत्यासत्तौ विशेषोऽस्तु । जनकात्पुनर्जनन्याः पुत्रं प्रति प्रत्यासत्तौ विशेषः किं निबन्धनो भविष्यतीति न विद्मः । तस्मादत्र पित्रोः सद्भावे कः क्रम इत्यपेक्षायां वक्तव्यो विशेषः । यत्तक्तं शम्भुना अव्यक्तधनत्वाद्दम्पत्योर्येन केन - चिद् गृह्यमाणमुभयार्थमिति न विशेषो वक्तव्य इति ।
तदयुक्तम् । मात्रा गृह्यमाणं मात्रार्थमेव अध्यग्न्यादि - स्त्रीधनवत् नोभयार्थमिति विशेषो वक्तव्य एव सोऽभिधीयते । न्यायाभावादत्र क्रमे वचनमेव शरणम् । वचने च प्रथमं पितुरेव धनग्रहणाधिकारः प्रतिपाद्यते । तथा च ' अपुत्रस्य धनं पत्न्यभिगामि तदभावें दुहितृगामि' इत्यनुवृत्तौ बृहद्विष्णुः 'तदभावे तु पितृगामि तदभावे मातृगामी ति । यद्यप्यपुत्रधनस्य दुहित्रभावे पितृगामित्वमुक्तं तथापि दुहित्रभावे दौहित्रगामित्वस्य न्यायवचनाभ्यामुक्तत्वाद्दौहित्राभावे पितृगामित्वमवगन्तव्यम् । दौहित्रस्यापि दुहितृकोटित्वात्प्रथमदौहित्रगामित्वानभिधानं वृहद्विष्णोरिति च मन्तव्यम् । मात्रभावे सोदरभ्रातृगामित्वं एकमातृकत्वेन मृतभ्रातुः प्रत्यासत्यतिशयलक्षणन्यायात्प्राप्तम् । तदभावे भिन्नोदरगामित्वं च । यद् याज्ञवल्क्येन न्यायमूलकक्रममेवाभिदधताऽभिहितं 'पितरौ भ्रातरस्तथा' इति भ्रातरः सोदरा एवात्र भिन्नोदरापेक्षया धनिनं प्रति प्रत्यासन्नत्वादभिप्रेताः । ततश्च मात्रभावे सोदरभ्रातृगाम्यपुत्रधनमित्युत्सर्गे याज्ञवल्क्येन दर्शितः । तदा सोदरत्वस्वरूपविशेषविवक्षायामपि भ्रातर इति सामान्यशब्दप्रयोगेण सोदराभावे भिन्नोदरा इत्युत्सर्गस्तेनैव दर्शितः । उत्सर्गस्य वक्ष्यमाणविषयद्वयेऽपवादमाह कात्यायनः'विभक्ते संस्थिते द्रव्यं पुत्राभावे पिता हरेत् । भ्राता वा जननी वाऽथ माता वा तत्पितुः क्रमात् ॥' तत्पि
तुर्माता विभक्तमृतापुत्रस्य पितुर्माता पितामहीति यावत् । पुत्रग्रहणमासन्नतरोपलक्षणार्थम् । तेन पुत्रादिदौहित्रान्तानां पित्रपेक्षया दृष्टादृष्टोपकारादिसंबन्धेनासन्नतराणामभावे प्रथमं पिता हरेत् इत्यर्थः । वाशब्दोऽत्र योग्याभावविकल्पार्थः स्वाम्याख्ये सिद्धरूपे वस्तुनि, न हि वस्तुनि विकल्प इति न्यायेन तुल्यवद्विकल्पासंभवात् ।
एवं चैतदुक्तं भवति । पित्रभावे भ्राता तदभावे जननी तदभावे पितामहीति क्रमादुक्तं पाठक्रमेणेत्यर्थः । अनेनैव क्रमेण विभक्तसंस्थितविषये मनुरपि पुत्रपत्नीदुहितृदौहित्राणामासन्नतराणामभावमपुत्रस्येत्युपलक्षणशब्देनोक्त्वा पितृभ्रातृमातृपितामहीनां धनग्रहणं सार्द्धश्लोकेनाह 'पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं भ्रातर एव वा । अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि च

Page #985

दायभाग:-मतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१४९३
वृत्तायां पितुर्माता धनं हरेत् ॥' (मस्मृ.९।१८५,२१७) | णान्तरं, प्रत्युत भ्रातृतत्सुतसाहचर्यात्पुमांस एव गोत्रजा इति । अपुत्रस्य पुत्रपत्नीदुहितृदौहित्ररहितस्येत्यर्थः। गम्यन्ते। किं च पत्नीदुहित्रादीनां शंखग्रहणेन दायाद___ एवं च कात्यायनमनुप्रतिपादितः पित्रादिपिता- त्वस्मृतेरगत्या 'तस्मास्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादीरि'ति मान्तानां धनग्रहणक्रमः वचनैकनिबन्धनत्वविरुद्धनैया- श्रुतेः तेनैव स्वरूपैकशेषतया स्मृतेः सत्यां गतौ श्रुतियिकक्रमबाधक इति न्यायविरोधशङ्का तु न कार्या। विरोधिनी विरूपैकशेषता दूरोत्सारिता। अत एव 'जीवयाज्ञवल्कीयमेव वचनं क्रमपरं तत्परत्वस्य तत्र 'पूर्वा-पुत्रेभ्यो दायं विभजेत्' इत्यापस्तम्बसूत्रव्याचक्षाणेन भावे परः परः' इति कण्ठोक्त्या व्यक्तत्वात् । तेन च तद्भाष्यकारेण पुत्रेभ्य एव दायं विभजन् न स्त्रीभ्यो तद्विरुद्धानि 'पिता हरेदपुत्रस्य' इत्येवमादीन्यधि- | दुहितृभ्य इत्युक्तम् । कारमात्रपराणि न क्रमपराणीति व्याख्याऽप्युपेक्षणीया। यद्यपि 'भ्रातपुत्रौ स्वसदुहितुभ्याम्' इति शाब्दस्मृत्या 'माता वा तत्पितुः क्रममत्' इति 'मातर्यपि च वृत्ता- पुत्रेभ्य इत्यत्र विरूपैकशेषं कृत्वा दुहितृणामनुप्रवेशोऽत्र याम्' इति च, कात्यायनमनुवचनयोरपि कण्ठोक्त्या कर्तुं शक्यते तथापि पुमांसो दायादा न स्त्रियस्तस्मात् क्रमस्मृतेः। मातुः पूर्व भ्राता धनहारीत्यत्र विशेषमाह | 'स्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादीरिति श्रुतेरिति, एतेनेदं बृहस्पतिः 'भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य तु । माता निरस्तम् । यत्कैश्चिदुक्तम् । गोत्रजाः पितामही तत्सपिऋक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया ।।' इति। भार्या- ण्डाः समानोदकाश्च । तत्र पितामही प्रथमं धनभाक् । ग्रहणं न्यायवचनतो बद्धक्रमाणां दुहितृदौहित्रपितणा- 'मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता धनं हरेत्' इति मातुरमुपलक्षणार्थम् । तेन सुतभार्यादुहितृदौहित्रपितृविहीनस्ये
नन्तरं पितामह्या धनग्रहणे प्राप्ते पित्रादीनां भ्रातृसुतपर्यत्यर्थो विज्ञेयः । एवं च 'पितरौ भ्रातरस्तथा' इत्युक्तक्रमस्य न्तानां बद्धक्रमत्वेन मध्येऽनुप्रवेशाभावात् उत्कर्षे तत्सुमातुरनुज्ञाविषये विद्यमानेन पितामहीविषये च कात्या- तानन्तरं पितामही गृह्णाति अविरोधात् इति । भ्रातृसंयनाद्यक्तक्रमेणापवादोऽनुसंधेयः।
तानानन्तरमपि तेषां गोत्रजानां च बद्धक्रमत्वाविशेषा. । एतेनेदं निरस्तं यत्कैश्विदुक्तं मातृपितृभ्रातृभ्रातृसुतानां
पितामह्या सहैवात्र क्रमो निबध्यते इति संबद्धम् । स्व'पितरौ भ्रातरस्तथा तत्सुता' इति वचनेन बद्धक्रम
रूपैकशेषत्वेन पुंसामेव गोत्रजानां भ्रातृसुतसहक्रमबन्ध त्वान्मध्येऽप्यनुप्रवेशाभावात् भ्रातृसुतानन्तरं हि पिता- नात् । न ह्यन्यगोत्रजा पितामही मृतगोत्रजाऽपीत्यलं मही गृह्णाति,तस्याः क्रमविशेषोक्त्यभावेनाविरोधादिति। | बहुना। न हि पितामह्याः क्रमविशेषोक्त्यभावः । कात्यायनवचन- | गोत्रजा इत्येकशेषकरणमपि पितरावितिवत् न्यायपाठस्तद्गतार्थशब्देन मानवीये 'मातर्यपि च वृत्तायां' इति । मूलावान्तरक्रमाभावादेव याज्ञवल्क्यस्येति मन्तव्यम् । पदद्वयेन च पितामह्याः क्रमविशेषोक्तेः प्राक्प्रदर्शितत्वा-न हि भ्रातृसुताभावे पितामहसुतो धनभागित्येवमाद्यदुद्धक्रमत्वान्न्यायमूलस्य मध्ये वचनमूलक्रमविशेषसंभ- वान्तरक्रमे कश्चिन्न्यायोऽस्ति । न हि पितामहमतिक्रम्य वाच ।
स्मृच.२९७-९ तत्सुतो धनभागिति केनोच्यते। 'भ्रातरस्तत्सुता' इत्यततश्च सोदरभ्रातृसुताभावे सापल्यभ्रातृसुता धन
भिधाय गोत्रजा इत्यभिदधता याज्ञवल्क्येनैवोच्यते । भाजः। तेषामप्यभावे के धनभाज इत्यपेक्षिते याज्ञ
गोत्रजशब्देनैव भ्रातृतत्सुतयोनिर्देशे गम्यमानेऽपि पृथक् वल्क्यः 'गोत्रजा' इति 'धनभाज' इति शेषः । गोत्रज
तयोरभिधानस्य गोत्रजेषु पितामहादिषु तस्य तस्य संततो शब्दोऽत्र गोबलीवर्दन्यायात्पूर्वोक्तपितृभ्रातृतत्सुतव्यतिरि- | पितृसततावाप
पितृसंततावपि च पुत्रपौत्रयोर्धनभागित्वज्ञापनार्थत्वात् । क्तपितामहसुतादिगोत्रजेषु वर्तते। तत्रापि स्वरूपैकशेषस्य | मनुनाऽप्ययमेवार्थः सूच्यते 'यो यो ह्यनन्तरः पिण्डात्तस्य स्वतोऽवगतेः पितामहदुहित्रादिस्त्रीव्यतिरिक्तेष वर्तते । तस्य धनं भवेत् । अत ऊर्ध्व सकुल्याः स्युराचार्यः कारणान्तरादेव हि कुक्कुटौ वायसौ मिथुनीकरिष्याम | शिष्य एव वा ॥ इत्येवमादौ विरूपैकशेषावगतिः । न चेह तथास्ति कार.. अत्रायं दायप्राप्तिक्रमः। भ्रातृसुताभावे पितामह

Page #986

व्यवहारकाण्डम्
सुतस्य दायप्राप्तिः, तस्याभावे तत्सुतस्य तस्याभावे । क्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु च ॥ वृद्धप्रपितामहसुतस्य, तस्याभावे तत्सुतस्य, तस्याभावे | इति, भरणमात्रं शंखेनोक्तं तद्वैधव्यव्रतादिरहिताव्य भिसपिण्डातीतपुरुषसुतस्य, तस्याभावे तत्सुतस्य, तस्याभावे चारिणीमात्रविषयम् । यत्तु याज्ञवल्क्येन, 'पितरौ भ्रातरसमानोदकाद्यपुरुषसुतस्य, तस्याभावे तत्सुतस्य, एव- स्तथे'ति भ्रातृसद्भावे पित्रोरेवाधिकार उक्तः, स पितृपितामेवोपरितनषट्समानोदकसंततावप्यनुसंधेयम् । ज्ञाति- महाद्यार्जितधनविषयः । यच्च पितृद्रव्याविरोधेनार्जितं, सकुल्यबन्धुषु वाचनिकासन्नन्तराभावे यथाकथंचिदप्या- तत्पित्रोः सद्भावे भ्रातृणामेव । देवल:-'ततो दायमपुत्रस्य सन्नन्तरा मुख्याः ।
विभजेरन् सहोदराः । तुल्या दुहितरो वापि ध्रियमाणः ___ अस्मन्मते तु पितर्य विद्यमाने तु मातुर्धन, तदभावे पितापि वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्या चेति यथापितामह्यास्तदभावे तु धनिकपितृसंततेतृतत्सुतात्मि- क्रमम् । एषामभावे गृह्णीयुः कुल्यानां सहवासिनः ॥' काया इत्यनुसंधेयम् । एवमुक्तमपुत्रधनविषयं सर्व यथा तुल्याः सोदर्याः । पिता ध्रियमाणः सस्पहश्चेति शेषः । योग्यं अनुपनीतोपकुर्वाणकब्रह्मचारिसमावृत्तगृहस्थाश्रमा अत्र हलायुधेन यथाक्रमं यथा याज्ञवल्क्यादिक्रममिति न्तर्बहि तस्नातकस्वामिविषयम्। *स्मृच.३००-२ विरोधमाशङ्क्य परिहृतम् । अत्रेदं शास्त्रतत्वमित्युप
(६) अनपत्यस्य मृतस्य पत्नी सगोत्राद्देवरसपिण्ड- क्रम्य लिखितं च पत्नीमारभ्य श्रोत्रियपर्यन्तस्यापुत्रयोरन्यतरस्मात् अपत्यमुत्पाद्य अस्मै मृतस्वामिस्वत्वोप- ब्राह्मणधने राजपर्यन्तस्यापुत्राब्राह्मणधनेऽधिकारित्वम् । लक्षितमृक्थजातं दद्यान्न स्वयमाददीतेति पारिजातः । एतद्दर्शनाच्च शंखलिखितवचनेऽपि व्यवहितकल्पना
विर.५८९ । कार्येति । देवलवचने अलब्धक्रमे याज्ञवल्क्यविष्णूक्तः एवमपुत्रधने विद्यमानायां साध्व्यां भार्यायां तस्या क्रमोऽन्वेतीति देवलवचनलिखनानन्तरं याज्ञवल्क्य विष्णुअधिकारः । तदभावे तु विद्यमानाया दुहितुरधिकारः ।। वचने लिखितवतः कल्पतरुकारस्याभिप्रेतम् । वस्तुतस्तु
विर.५९१ पैठीनसिवाक्ये 'अपुत्रस्य प्रमीतस्य भ्रातृगामि द्रव्यपितामह्यधिकारः पितृभ्रातृसपिण्डाभावे द्रष्टव्यः । मिति पितृपितामहाद्यर्जितधनेतरधने, तदभावे मातामातुरभावे पित्रादीनामधिकारस्य स्थितत्वात् । दायाद्यं पितरावित्यपि अन्यत्र खण्डे क्रमादर्शनमेवेति न दायादग्राह्यमृक्थम् । गौतमः 'असंसृष्टविभागः प्रेतानां | विरोधः । ज्येष्ठस्य ।' असंसृष्टानां विभक्तानां भ्रातृणां मध्ये योऽन- | पत्नी चात्रोत्तमगुणा विवक्षिता । अपुत्रत्वमत्र पौत्रपत्यः प्रैति, तस्य भागो ज्येष्ठस्यैव भवतीत्यर्थः। एतदपि प्रणप्तृशून्यत्वमपि विवक्षितमिति प्रकाशकारेण द्योतिपत्नीमातापित्रसत्वे बोद्धव्यम्। पैठीन सिः-'अपुत्रस्य भ्रात- तम् । युक्तं चैतद्यवहारिकत्वात् । यद्यपि पितराविति समु. गामि द्रव्यं तदभावे मातापितरौ लभेताम् । पत्नी वा ज्येष्ठा चितनिर्देशेन समुच्चिताधिकार 'आपाततो भाति तथापि सगोत्रशिष्यसब्रह्मचारिणः ।' अज्येष्ठा पतिव्रतात्वान्य- ! 'भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य च । माता ऋक्थस्वल्पविधवाकर्तव्य नियमवती, न तु मर्वतत्कर्तव्यवती, | हरी शेयेति पितृनरपेक्ष्येणैव भार्यासुताभावे मातुरधिकारतस्या भ्रात्रपेक्षया पतिऋक्थग्रहणे मुख्यत्वात् । नापि | बोधनात्, मात्रभावे पित्रधिकारबोधनमनेनेति । व्यभिचारिणी, तस्या निर्वास्यत्वात् । सब्रह्मचार्यत्र सहा
+विर.५९२-५ ध्यायी, यच्च 'भरणं चास्य कुरिन् स्त्रीणामाजीवित
+ भ्रातृपितृविकल्पः अपवत् । स्मृसा. विवादरत्नाकरी* दुहितृपदार्थविशेषणानि अस्मिन्नेव प्रकरणे बृहस्पती यापुत्रधनाधिकारप्रकरणोक्तवचनक्रमानुसार्येव । स्मृतिसारोक्तकात्यायने च द्रष्टव्यानि । पत्नीपदार्थः दुहितृपदस्य पुत्रिका- | कल्पतरुपारिजातहलायुधमतेषु वचनोपन्यास एव न व्याख्या पदार्थत्वपक्षनिरसनं च बृहस्पतौ नारदे च द्रष्टव्यम् । पत्नी- दृश्यते । पारिजातमते मातृपितृक्रमः न विवादरत्नाकरानुसारी दुहितृदौहित्रोपकारकत्वं नारदे द्रष्टव्यम् । 'शिष्य' इत्यादि- तथैव भ्रातृपितृक्रमे विषयविभागो न रत्नाकरवत् । श्रीकरमतं बाक्यशेषव्याख्यानं मितागतम् ।
'त्रयाणामुदकम्' इति मनुवचने (पृ.१३१५) द्रष्टव्यम् । .

Page #987

दायभागः - मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
। या च श्रुतिः 'तस्मात्स्त्रियो निरिन्द्रिया अदायादा:' इति सा पात्नीवतग्रहे तत्पत्न्या अंशो नास्तीत्येवंपरा । इन्द्रियशब्दस्य 'इन्द्रियं वै सोमपीथः' इति सोमे प्रयोगदर्शनात् ।
_xपमा. ५३६
(८) यथा मात्रनन्तरमेव पितुरधिकारस्तथा पितामह्यनन्तरं पितामहस्याधिकारः । पितुरभावे भ्रातॄणामिव पितामहस्याभावे पितृव्यास्तत्रापि सोदरभिन्नोदरव्यवस्था पूर्ववदेव | साक्षात्पितामहीपुत्राः प्रथमं धनभाजस्तदभावे सापत्न्यपितामहीपुत्रास्तेषामप्यभावे भ्रातृपुत्रन्यायेन पितृव्यपुत्रास्तेषामभावे प्रपितामही तस्या अभावे प्रपि तामहस्तदभावे प्रपितामहपुत्राः भ्रातृन्यायेनैव तदभावे तत्पुत्रा इत्येवं सप्तमपुरुषपर्यन्तं वेदितव्यम् । एवं सप्तमपुरुषाधिकसपिण्डाभावे समानोदकाः । तत्रापि पूर्वोक्तरीत्या प्रत्यासत्तिविशेषो द्रष्टव्यः । *मपा.६७३-४ (९) मिताटीका - विवाहसंस्कृतैव पत्नीत्युच्यत इति । यद्यपि ज्येष्ठायामनिषिद्धायां सत्यां कनीयसीनां यज्ञे नाधिकारः तथापि तदभावे सद्भावेऽपि वा दीर्घरोगग्रस्तायां तस्यां पतितायां वाऽन्यासां क्रमेणाधिकारोऽस्तीति यज्ञसाधनत्वयोग्यताऽस्तीति 'यज्ञसंयोग' इत्यत्र यज्ञसाधनत्वयोग्यता विवक्षितेत्यर्थः । अथवा यज्ञशब्देन विवाह एव कथ्यते । तत्रापि देवतोद्देशेन द्रव्यस्य दीयमानत्वात् तद्रूपत्वाच्च यागस्य । एवमपि विवाहितैव पत्नी नान्या तदा स्त्रियमन्तरेण विवाहस्यैवाभावात् यज्ञसाधनत्वमिति द्रष्टव्यम् । यथांशं विभज्य धनं गृह्णन्तीति । यथांश 'चतुस्त्रिद्येकभागाः स्युः' इत्यनेन क्रमेण ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च गृह्णीयुरित्यर्थः । सुबो.(पृ.६२) व्यामोह मात्रमिति । यदा भर्तरि जीवति मृते च पुत्रेषु सत्स्वपि पुत्रसमांशभाक्त्वं न भरणमात्रोपयुक्तधनभाक्त्वं पन्याः तदा किमु वक्तव्यमपुत्रस्य धनं सकलमाप्नोतीत्येवं कैमुतिकन्यायेनैव पत्न्याः सकलधनभाक्त्वे सिद्धे ग्रासाच्छादनातिरिक्तं न प्राप्नोतीत्युक्तिः भ्रान्तेत्यर्थः । किं च अंशग्रहणाधिकारिणां पुत्रान्तराभावे सकलरिक्थग्रहणाधिकारेण पुत्रेण सह समांशभाक्त्वस्योक्तत्वात्
१४९५
पुत्राभावे विभक्तस्थानपत्यस्य धनं पत्नी गृह्णातीति युक्तियुक्तं चैतत् । तस्मात्पूर्वापरविचारशून्यानामिदं वचनमुपेक्षणीयमेव । सुबो.(पृ.६६-७) आचार्यो विश्वरूपाचार्यः । सुबो. (पृ.६९) (चन्द्रिकादिमतं खण्डयति ) एतदखिलमप्यचतुरस्रम् । तथा हि । न तावदेकशेषे क्रमाप्रतीतिः विग्रह - वाक्ये चानेकशेषपक्षे च मातुः पूर्वपाठादेव क्रमप्रतीतेः । ननु 'सारस्वतौ भवत' इत्युक्तं इति चेत् न, तन्न्यायविरोधाभावात् । तथाहि सारस्वतश्च सारस्वतश्च सारस्वताविति 'सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ' इति सरूपैकशेषत्वात् क्रमस्तत्र विग्रहवाक्येऽपि न प्रतीयते, अतः कोऽत्र क्रम इत्याकाङ्क्षायां श्रौतो मन्त्रक्रमो युक्त इति याज्यानुवाक्यायुगलक्रमेण यागानुष्ठानक्रमो निरूपितः, न तु सर्वत्रैकशेषे क्रमप्रतीत्यभाव इत्यभिप्रायः ।
x मातृपितृक्रमः मितावत् दावच्चापक्षपातेनोपन्यस्तः । 'शेषं मितागतम् । सर्व व्याख्यानं मितागतम् ।
व्य. का. १८८
प्रकृते तु 'पितरौ' इत्यत्र 'पिता मातेति' विजातीयैक: शेषत्वाद्विग्रहवाक्येऽवश्यं क्रमप्रतीतेः, स क्रमो ग्राह्य एव । यच्चोक्तम्। न हि जननीजनकयोर्जन्यं प्रति संनिकर्षतारतम्यमस्तीति तदपि स्थवीयः । गर्भधारणपोषणादिभिरत्यावश्यकत्वेन जन्येऽतिशयान्तरमुत्पादयति माता । पिता तु निषेककृदेव । अदृष्टात् दृष्टस्यैव प्राबल्यात् दृष्टोपकाराधिक्यान्मातुः संनिकर्षातिशयोऽस्तीति ।
यदपि चोक्तं गोत्रजा इति सरूपैकशेषत्वात् भ्रातृतत्सुतादिभिः सह बद्धक्रमत्वात् पितामह्या भ्रातृसुतानन्तरमपि प्रवेशाभाव इति तदसाधु । विजातीयानामपि स्त्रीणां पुंसां च गोत्रजाश्च गोत्रजाश्च इत्येकविभक्त्यन्तत्वाविरोधात् । जातिद्रव्यगुणा इतिवत् । नापि बद्धक्रमता । पित्रादिभ्रातृसुतानां गोत्रजानां च न बद्धक्रमता । अतः पत्न्यभावे दुहिता तदभावे दौहित्रस्तदभावे माता तदभावे पिता तदभावे भ्रातरस्तदभावे भ्रातृसुतास्तदभावे पितामहीति च क्रमः । यथाह बृहस्पतिः - - ' भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य तु । माता रिक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया ॥' इति । अस्यार्थः । सुतविहीनस्य मृतस्यास्य रिक्थहरी भार्या । तदभावे तनया । तदभावे तत्पुत्रः । तदभावे माता । मात्रनुज्ञया मृतस्य भ्राता वा । भ्रात्रा गृहीतेऽपि मात्रनुज्ञया गृहीतत्वादेव मात्रा गृहीतमेवेति मातुरेव पितुः पूर्व रिक्थभाक्त्वमिति । केचन बृहस्पति

Page #988

व्यवहारकाण्डम्
१४९६
वचनेऽपि तनयशब्दो दौहित्रपितॄणामुपलक्षक इति कथयन्ति । तन्मन्दम् । अनुपपत्त्या हि लक्षकत्वं शब्दानाम् । एवं व सर्वत्राविवादेन दुहितुरभावे दौहित्रस्य धनभाक्त्वं बचनेष्वविशिष्टमिति दुहित्रनन्तरं वचनान्तरविरोधरूपया दुहितृसंततिरूपया चानुपपत्त्या दुहितृदौहित्रयोरे - वोपलक्षको न तु पितुः। तावतैवानुपपत्तेः परिक्षीणत्वात् । परिक्षयश्च मानवादिवचनान्तरेषु पितुर्दोहित्रानन्तर्यस्यानियतत्वेन । अतो यावत्यर्थे लक्षितेऽनुपपत्तिः शाम्यति तावानेव तनयशब्देन लक्ष्यत इति । न पितुर्दोहित्रानन्तरं प्रतीतिः ।
नाभूदतः किमियं गृह्णातु । न च सैवांशप्रतियोगिनी, प्रापकाभावात् । न चैतान्येव वाक्यानि प्रापकाणि । एषां विभक्तधनपरत्वेनाप्युपपत्तेः । अत एव 'भ्रातॄणां दायभागो याश्चानपत्याः स्त्रियस्तासां चापुत्रलाभात् इति वसिष्ठसूत्रं भ्रातृभार्यायां विधवायां पत्याहितगर्भायां तद्देवरादीनां विभागे प्राप्ते तस्या अपि शङ्कितपुत्रप्रसवाया भाग आप्रसवं स्थाप्यः, पुत्रे अनुत्पन्ने देवरादिभिर्ग्राह्य इति रत्नाकरादौ विचि.२३७-८ व्याख्यातम् ।
स च तस्याः
मनुरपि -- 'अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नु
:
भावे पिता हरेत् । भ्राता वा जननी वाऽथ माता वा तत्पितुः क्रमात् ॥' इति । अत्रापि वाशब्दस्य श्रवणान्न क्रमपरता । अपि तु वचनोपात्ता एतेऽधिकारिण इत्यऽधिकारमात्र प्रदर्शनपरतैव । स्वाम्याख्ये सिद्धरूपे वस्तुनि विकल्पाभावादपिशब्दार्था वाशब्दाः । न तु परोक्तरीत्या पूर्वपूर्वाभावपरा वाशब्दाः । अभावे वा शब्दस्य शिष्टप्रयोगाभावात् । अप्यर्थे प्रयोगाच्च । अथशब्दोऽप्यानन्तर्यपरो न मात्रनन्तरमेव पितामह्या धनसंबन्धं बोधयति । वाक्यस्योक्तरीत्या क्रमपरत्वाभावात् । अतो भ्रातृसुतानन्तरमेवाविरोधात् धनसंबन्धं बोधयतु । तथापि स्वार्थाहानात् क्रमादिति च पदं 'पूर्वाभावे परः पर' इति योगीश्वरवचनवाक्यशेषपर्यालोचनया तत्रत्य - मविरुद्धमेतत्क्रमं बोधयति न स्ववाक्यस्थम् । अत्र क्रमादिति सामान्येनाभिधानात् । योगीश्वरेण 'पूर्वाभाव' इति विशेषोपादानात्सामान्यं प्रति विशेषस्य बाधकत्वात् । तस्मादन्यैर्यत्किञ्चिदुक्तमिति मिताचराव्याख्यानमेव युक्ततरमिति सर्वे सुस्थम् । गोत्रजाभावे बन्धवो धनभाज इति । पितामही - पितामह - पितृव्य - तत्पुत्राणां प्रपितामही- प्रपितामह - पितामह - भ्रातृ - तत्पुत्राणां प्रपिता महमातृ–प्रपितामहपितृ —प्रपितामह भ्रातृ - तत्पुत्राणां प्रपितामहपितामही– प्रपितामहपितामह प्रपितामह पितृव्य-तत्पुत्राणां, प्रपितामहप्रपितामही- प्रपितामहप्रपितामह - प्रपितामहपितामह भ्रातृ - तत्पुत्राणां समानोदक्रेष्वप्यनेन न्यायेन तेषां भाव इत्यर्थः । सुबो. (पृ.७३-४) (१०) अविभक्तप्रमीते तु पत्यौ तस्यांश एव
यच्च कात्यायनवचनम् –'विभक्ते संस्थिते द्रव्यं पुत्रायात् । मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता धनं हरेत् ॥' दुहितृशून्यस्य माता धनं हरेत् । सकुल्यान्तशून्यस्य धनं पितामही हरेदित्यर्थः । मात्रभावे पित्राद्यधिकारस्य व्यवस्थापितत्वात् । 'मात्रभावे पितृगामी' ति विष्णुवचनात् । विचि. २३९-४० तदयं संक्षेपः । पुत्रस्तदभावे पौत्रस्तदभावे प्रपौत्रस्तदभावे साध्वी भार्या तदभावे दुहिता तदभावे माता तदभावे पिता तदभावे भ्राता तदभावे तत्पुत्रः तदभावे आसन्न सपिण्डस्तदभावे यथाक्रमं व्यवहितसपिण्डस्तदभावे आसन्नसकुल्यस्तदभावे यथाक्रमं व्यवहितसकुल्यस्तदभावे मातृकुलादिः, सर्वाभावे ब्राह्मणधनवर्ज राजा । ब्राह्मणधने तु सद्ब्राह्मणान्तरमेव धनाधिकारीति । विचि.२४३-४ (११) ननु पत्नीदुहितरन्यायावलम्बनेन पत्न्याः सवि. ४०५ पत्यंशहरत्वं स्यात् । एवं स्त्रीणां यद्भरणप्रतिपादकं वचनजातं तदविभक्तपत्नीविषयं च वेदितव्यम् । यच्च 'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । भुञ्जीतामरणं क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः ॥' इति । 'स्थावरं जङ्गमं चैव कुप्यधान्यरसाम्बरम् । मृते भर्त्तरि भत्रँशं लभते कुलपालिका ॥ यावज्जीवं तु तत्स्वाम्यं दानाधमनविक्रये ॥' इति वचनद्वयं दुहितृरहितपत्नीविषयं वेदितव्यम् । 'दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुरिति 'यावज्जीवं हि तत्स्वाम्यम्' इति स्मरणद्वयसामर्थ्यात् । यद्यपि संतानहीनाया उपरमे ज्ञातीनामेव
**
दुहितृपदार्थों मितागतः । पितृभ्रातृविकल्पः अपवत् विरवच्च । देवलवचनं विरवत् व्याख्यातम् । अपुत्रधनव्यवस्था विरवत् ।

Page #989

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
२४९७ धनं तथाऽपि दुहितृसहितायाः पल्या उपरमे तद्दुहितृ- | तथा चायमन्वयः- पितृगामित्वानन्तरं दायस्य दौहिदीनामेव त्दन पामिलवारी दुहिदिहात्ताप हाल्टइपरपात रस्तुसमापनीतवरपदापषिकी. उपरमे दुहित्रादीनामभावे तत्पित्रादीनां धनप्राप्तिा भू-रः। तथा तत्पुत्रसद्भावेऽप्यप्रतिबन्ध एव दाय इति । दिति दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुरित्यवगन्तव्यम्। सवि.४११ यत्तु विज्ञानयोगिनोक्तं-पितरावित्यत्र एकशेषमहिम्ना पूर्व . भारुच्यादयस्तु सब्रह्मचारिणां भ्रातृतुल्यतया तत्पु. मातृगामि धनं तदभावे पितृगामीति । तन्न, बहुवचनत्राणां तत्पन्यादीनामभावे श्रोत्रियब्राह्मणगामित्वमाहुः । वद्विवचनस्यापि समप्राधान्यस्य द्योतकत्त्वात्तयोस्तद्रिअसहायादयस्तु योनिसंबन्धानन्तरं विद्यासंबन्धादाचा- क्थे तुल्यमेव स्वाम्यम् । किन्तु 'पुमान् पुंसोऽधिके शुक्ले' यंगामि त्वेतद्धनम् । तदभावे आचार्यपुत्रगामि तदभावे इति वचनात् 'बीजग्रहणानुविधायिन अंशं गृह्णीयादिति तत्पत्नीगामि तदभावे सब्रह्मचारिगामि तदभावे सच्छो- वैष्णववचनानुरोधेन तादृगंशग्रहणस्य न्याय्यत्वादिति त्रियब्राह्मणगामि तदभावे श्रोत्रियमात्रगामि तदभावे । सोमशेखरः। तन्न । तथा सति पितृवर्ग भ्रातृपुत्रान्ते मातुब्राह्मणमात्रगामीत्याहुः।
सवि.४१९-२० लादिषु मात्रवयवानुवृत्तेस्तत्रैव दायग्रहणं स्यान्न प्रपिताशूद्रस्य तु भ्रातपर्यन्ताभावे राजगामि धनम् । शूद्र- महवर्गे। यथाऽऽह भारुचिः विष्णुवचनव्याख्यानास्यैकोदराभावे राजा तद्धनमाप्नुयात् इति । सवि.४२० वसरे—'बीजशब्दः पिण्डवाची' इति । अत्र निर्वाप्य- अत्राह भगवान् लक्ष्मीधरः-अशेषात्मजहीनस्य मृत- पिण्डान्वय एव विवक्षितः । मातुः पित्रा सापिण्ड्यात् । स्यासंसृष्टिनो धनं प्रथमं पत्न्य भिगामि तदभावे दुहित- उभयग्रहणापितुरेव प्राधान्यं तदभावे मातुरेवेति । अय. गामि तदभावे चकाराद्दौहित्रगामि तदभावे मातापितरौ मेवाशयः चन्द्रिकाकारोदाहृतवैष्णववचनस्यापीति हरेयातां तदभावे भ्रातृगामि तदभावे बन्धवो यथाक्रम ध्येयम् । अत्रेदं तत्वं-यथा पितृद्रव्ये पुत्राणां दायस्वीकागृह्णीयुरिति । प्रथमं रिक्थस्यात्मवर्गे पल्यादौ संक्रमस्तद- रोऽप्रतिबन्धः । पुत्रः पुत्रत्वेनैव पितृद्रव्यस्वामी दुहित्रानन्तरं पितवर्गे पितृपितव्यतत्पुत्रादौ संक्रमस्तदनन्तरं दिस्थलेऽपि पुत्रसंततिसद्भावे तत्स्वामित्वं तत्पुत्रत्वेपितामहवर्गे आसप्तमं संक्रमः तदनन्तरं समानोदकेषु तद- नैव । अत उक्तं तत्सुता इति । नन्वत्र तच्छब्देनाभावे आत्मबन्धुषु तंदभावे पितृबन्धुषु तदभावे मातबन्धुषु पुत्रभ्रातैव परामृश्यते । न तु भ्रातृमात्रमिति तत्पुत्रश्रोत्रियान्तेषु संक्रम इति । एवं स्थिते पल्यनन्तरं दुहितृ. स्याप्रतिबन्धदायाहता नास्तीति प्रतिभातीति चेन्मैवम् । गामि धनं तदुहितृणां सापत्यानपत्यतामनपेक्ष्यैव संक्रा- भ्रातृशब्दस्य संबन्धिशब्दत्वादपुत्रस्य भ्रातेति गम्यते मति । तथा च 'दुहितर' इति वचनं सार्थकं भवति। अत भ्रातृपदेन । न तु तत्पदेन अपुत्रसंबन्धविशेषणविशिष्टएव भ्रातर इति बहुवचनमपि सापत्यानपत्यभ्रातृत्वविवेक- भ्रातृपरामर्शः तावत्पर्यन्तं शब्दतात्पर्याभावात् । न चात्र मनपेक्ष्यैव प्रयुक्तम् । अत एव पत्नीत्येकवचनम् । सापत्या- रिक्थग्राहितयाऽपि तद्भ्रातृसुतानां तत्कृतमृणमपाकरनपत्यपत्नीद्वयसंनिपाते सापत्यायाः स्थावरं नानपत्या- णीयं स्यात्तथात्वे 'रिक्थग्राही ऋणं दाप्य' इति सामान्येन याः । अत एव तत्सुत इत्यत्रापि भ्रातृसुतानां सापत्या | स्मरणं व्याहन्येत । न च तथाङ्गीकारः । सर्वलोकनपत्यानां संनिपाते सापत्यस्यैव रिक्थग्रहणम् । एवमुत्तर सिद्धत्वात्तदृणापाकरणस्येति वाच्यम् । भूतपूर्वगत्या तदीत्रापि । सब्रह्मचारिणां इति बहुवचनं तु एकवासिनामिव यरिक्थग्राहित्वात्तेषां तदृणमपाकरणीयम् । अत्रेदमुपतिअनेकवासिनामप्यादरार्थम् । तच्च दुहितृस्वाम्यतिरिक्तं स- ष्ठते वैष्णवं वचनं- 'दौहित्रान्तानामपाये मातापितरौ' प्रतिबन्धमपि दौहित्रसद्भावे दुहितृगामित्वावस्थायां अप्र- हरेयाताम्' इति । 'पत्नी दुहितरश्चैवेति याज्ञवल्कीयतिबन्धदायतामापद्यते। चकारेणानुक्तसमुच्चयार्थेन समु वचनगतचकारानुकृष्टानां दौहित्रान्तानामभावे माताच्चितदौहित्रस्यापि समकालमेव स्वत्वप्राप्तिरिति ज्ञापय- पितरौ पिण्डानुरोधेन धनं हरेयाताम् । दौहित्रसंक्रान्त्यत्येवकारः। तथैव भ्रातरस्तथेति तथाशब्दः तत्सुतपदेना- नन्तरं तत्पुत्रगाम्येव धनं न मातापितृगामि । अत्रेदं न्वीयमानो यथा शब्दसंबन्धोऽन्वेति यत्तदोर्नित्यसंबन्धात्। तत्वं-सप्रतिबन्धस्थलेऽपि पुत्रसंततिसद्भावेऽपि. अप्र

Page #990

१४९८
व्यवहारकाण्डम्
तिबन्ध एव दाय इति चकारैवकाराभ्यां याज्ञवल्कीय. (१२) वस्तुतस्तु अक्लीबा चाऽकृता मानसीपुत्रिका वचनतात्पर्यमवधार्यम् । 'रिक्थग्राही ऋणं दाप्य' इति । संदिग्धतया पुत्रमध्येऽपरिगणितैवाऽत्र दुहितृपदार्थः । वचनबलाद्वास्तवं रिक्थग्राहित्वमवलम्ब्य तदृणसंशो- 'निरिन्द्रियाया अदायः स्त्रियः' इत्यौत्सर्गिकवचनात् । धनं न्याय्यम् । स्वाम्यं त्वप्रतिबन्धमेव । अतश्च दौहित्र- 'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा'। इति मनुवच. स्याप्रतिबन्धो दायग्रहः न दुहितुः। यदि दुहितुरपि नस्य संकोचलाघवाच्चेति मैथिलादीनामाचारानुसारी स्यात् दौहित्रसंक्रान्तरिक्थं तदभावे मातापितृगामि | पन्थाः। पितरौ मातापितरौ। तत्र 'निरिन्द्रिया' इत्यादिस्यात् । तच्च सर्वविद्वदसंमतम् । संततिहीनाया वचनद्वयात्-'अपुत्रस्याऽथ कुलजा पत्नी दुहितरोऽपि दुहितुः पुत्रिकारूपसंततिहीनाया · वा रिक्थसंक्रान्तौ वा। तदभावे पिता माता भ्राता पुत्राश्च कीर्तिताः॥' . तन्मृत्यनन्तरं तद्दुहितुर्वा तज्ज्ञातीन्वा ऋक्थं प्राप्नुयात्। इति कात्यायनीयपाठक्रमाच्च यद्यपि पितुस्तदसत्वे च. तच्च न्याय्यं न भवति । तथा च स्मर्यते--'अपुत्रायाश्च मातुर्धनभागित्वम् । 'अपुत्रस्य धनं पल्य भिगामि तददुहितुः पितृरिक्थं हरन्ति ते! पितृभ्रातृसुताद्याच गोत्रजा भावे दुहितृगामि तदभावे पितृगामि तदभावे मातगा. नैव बान्धवाः॥ इति । बान्धवा मातुलादयः पैतृष्वसे. मी'ति विष्णुवचनेन चैतदिति स्फुटम् । इत्थं च विग्रहयादयश्च । तथा च विष्णुः-'अनपत्यरिक्थं न बान्धव- वाक्ये 'मातशब्दस्य पूर्वनिपातात् पित्रपेक्षया वैमात्रेयागामीति । अयमर्थः-अनपत्यानां स्त्रीणामनपत्यस्य वा जनकत्वेन साधारणप्रत्यासत्तिसत्त्वाचे ति मिताक्षरालिखनं रिक्थं सप्रतिबन्धो दायः सगोत्रान् ज्ञातीनेव संक्रामति । चिन्त्यम् । मातुरभावे सहोदरास्तदभावे भ्रातसुतः । न त्वनपत्यानां पुत्रिकासंततियुक्तानां वा दुहितृणां ज्ञातीन्
xवीमि. तेषां सगोत्रत्वाभावादिति । अत एव पत्नीविषये हारीतः | (१३) गौणमुख्यपुत्राभावे मृतपतितपरिव्राजकादि
-'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । भुञ्जी- धनग्रहणाधिकारिण उच्यन्ते । तत्र योगीश्वरः-पत्नीति । तामरणात् क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः ॥' इति । पत्नीशब्दादासुरादिविवाहोढाया धनग्रहणं धर्माविवाहोअत्रापुत्राया इति स्मृतेरनपत्यरिक्थं न बान्धवगामीति ढपल्यन्तरसद्भावे नास्तीति गम्यते । तथा च स्मृतिःस्मृतेरपुत्रानपत्यशब्दयोः एकार्थत्वाङ्गीकाराद् दुहितुरपि 'क्रयक्रीता तु या नारी न सा पत्नी विधीयते । न सा पुत्रिकासंततिसहितायास्तदुहित्रनन्तरं तत्पुत्रिकागामि | दैवे न सा पित्र्ये दासी तां कवयो विदुः॥ इति । न भवति धनमिति। अत एवाह स एव-'न पुत्रिकागामि अत्र च दासीत्वकथनमदृष्टार्थकर्मसु सहाधिकाराभान बान्धवगामि किन्त्वपुत्रस्य रिक्थिनो ज्ञातयो धनं हरे- वाभिप्रायेण । न तु दासीवद्गम्यत्वाभिप्रायेण । विवाहि. युरिति । अत्र केचिदाहुः-पत्नी दुहितरश्चैवे'त्यत्र चका- तात्वेन परदारत्वबाधात् । अत एव मनुर्धाधर्मविवारेणानुकृष्टो दौहित्रः एवकारेणावधारणार्थेनावधारित:। हाननुक्रम्य संतानगतावेव गुणदोषावाह-'अनिन्दितैः अतश्च दौहित्रगाम्यपि धनं दौहित्राभावे मातापितृगाम्येव | स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा । निन्दितैर्निन्दिता नृणां न तत्पुत्रगामीति । तन्न सहन्ते वृद्धाः-दौहित्रगामि तस्मानिन्यान् विवर्जयेत् ॥ इति । प्रजाया निन्दितत्वमपि धनं दौहित्राभावे तत्पुत्रगाम्येवेति त्रैविद्यवृद्धव्यवहार- सदवृत्तस्वभावत्वाभावो न तु वर्णजात्यभावः । परिणेतुः सिद्धम् । अतश्च दुहितगामि सत् दौहित्रमेव संक्रान्तं परिणीतायामुत्पन्नत्वमात्रस्य वर्णजातिव्यञ्जकत्वात् । तस्सुतसंभवे तमेव कटाक्षीकरोति तद्रिक्थम् । इयांस्तु 'विन्नास्वेष विधिः स्मृतः' इत्युक्तेः । अत एव 'न सा विशेषः-दौहित्रान्तानामभावे दौहित्रपुत्रं न संक्रामति, | दैवे न सा पित्र्ये' इति सहाधिकार एवं प्रतिषिद्धः। किं तु ततोऽप्यन्तरङ्गत्वात् मातापितरावेवावलम्बते | तथा च पित्र्यादिकहितापि पतिदायहरत्वप्रयोजिकेति रिक्थम् ।
सवि.४२१-५
पन्यस्तोऽप्यत्रांशतः संगृहीतः । स्थावरजङ्गमविभागः पत्नी* स्मृतिचन्द्रिकामिताक्षरोभयव्याख्यानमुपपाद्य मिता.व्या- | विषये स्मृतिचन्द्रिकानुसारेणोपपादितः बृहस्पती द्रष्टव्यः । ख्यानमेव सम्यग् इत्युक्तम् । लक्ष्मीधरमतभावाथों विस्तरेणो- x शेष मितागतम् । .

Page #991

दायभागः मृतापुधत्रनाधिकारक्रमः
व्यप्र. ४८८
पत्नीपदेन शापितम् । 'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती गुरौ स्थिता । भुञ्जीतामरणात्क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः ।।' इति । प्र. ४९० - १ ( अत्र चन्द्रिकाजीमूतवाहनादिमतमुपन्यस्योक्तम् ।) तत्रेदं वाच्यम् । किं तस्य तया कृतेऽपि दानादौ त त्स्वरूपानिष्पत्तिरेव । न तावदेवं युक्तम् । मन्वादिवचनैः सकलभर्तृधनग्रहणे तस्या उक्ते सति तस्यास्तत्र स्वत्वे दानादिस्वरूपानिष्पत्तेर्वाचितत्वात् । अत एव जीमूतवाहनेनैव 'स्थावरस्य समस्तस्य' 'विभक्ता वाऽविभक्ता वा 'स्थावरं द्विपदं चैव' इत्यादीनि स्थावरविषयाणि दानादिनिषेधवचनान्युपन्यस्याधर्मभागिताज्ञापनार्थमेतानि दुः वृत्तं पुरुषं प्रति । कुंटुम्बदुःखदानार्थमेव दानविक्रयादिप्रवृत्तं प्रति प्रतिषेधकानि न तु दानादिस्वरूपा निष्पत्ति प्रतिपादकानि । यथेष्टविनियोगार्हत्वलक्षणस्वत्वस्य द्रव्यान्तर इव स्थावरेऽप्यविशेषाद्वचनशतेनापि वस्तुनोऽन्यथाकरणाशक्त्या तत्प्रतिपादनानुपपत्तेरिति निरूपितम् । तदुक्तरीत्यात्रापि दुर्वृत्ततया दायाददुःखदानार्थमेव भर्तृरिक्थदानादिप्रवृत्ताया अस्तु प्रतिषेधातिक्रमादधर्मः । धर्मार्थ दानप्रवृत्तायाः स्वजीवनाद्यर्थ विक्रयाधाने कुर्वन्त्याश्च नास्त्येवाधर्मोऽपि। न च भुञ्जीतैवेति नियमाद्दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुरित्यभिधानाच्च दानाद्यनधिकार एव तस्या अविभक्तधन इव तत्रेति वाच्यम् । साधारणस्वत्वाश्रया - विभक्तधनेनासाधारणस्वत्वाश्रयस्यास्य वैषम्यात् । न च स्वभोगस्य प्राप्तत्वेनाविधेयत्वाद्दानादिपरिसंख्यार्थ एव विधिस्तथा चानधिकारस्तत्रागत एवेति वाच्यम् । वस्त्वन्यथाकरणाशक्तेर्नियमस्य वृथादानादिना द्रव्यनाश'निवृत्यर्थतयैवोपपत्तेरवश्यवाच्यत्वात् । अन्यथाऽनधिकारे 'द्रमदान रता' 'पूजयेत्कव्यपूर्त्ताभ्यां' इत्यनेन दान विधिना विरोधोऽपरिहार्यः । यच्च दायादाः पत्न्यनन्तरा धिकारिणः 'पत्नी दुहितर' इत्यत्र निर्दिष्टास्ते गृह्णीयुः, प्रागभावप्रध्वंसयोः प्रतिबन्धकपत्न्यभावत्वस्याविशेषात्त दधिकारोद्भवादित्युक्तम् । तदतिस्थवीयः । दायादपदेन स्त्रीधनाधिकारिग्रहणे यथा वचनान्तरोक्तत्वात् पौन रुक्त्यं, तथा तेषामपि कात्यायनेन वचनान्तरोक्तत्वापौनरुक्त्याऽविशेषात् । वस्तुतस्तु जातस्वत्वे स्वामिनि
१४९९
मृते तत्प्रत्यासन्नानामेव तद्धनग्रहणमुचितम् । पत्न्यादिशब्दानां संबन्धिशब्दत्वेन द्रव्यस्वामित्वे पत्न्या उपजाते पूर्वस्वामिदुहित्रादीनां कः प्रसंग: । तेन यद्यपि पूर्वाभावः प्रागभावः प्रध्वंसश्चात्यन्ताभावश्च प्रतिबन्धकसंसर्गाभावतया तुल्यस्तथापि यो द्रव्यस्वामी तस्मिन् मृते तत्संबन्धिन्यादिकमपुत्रस्य तस्य धनं लभेतेत्येव वाक्यार्थः । अन्यथा दुहित्रादिभिरपुत्र पितृधने लब्धे तन्मरणे तत्संतत्यतिलङ्घनेन तद्धनं पूर्वस्वामिनः पितुर्ये पित्रादयस्त एव लभेरन्निति महत्यव्यवस्था प्रसज्येत । तस्माद्भर्तुरिक्थं पत्न्या लब्धं तस्यां मृतायां तद्भोगावशिष्टं 'मातुर्दुहितर' इत्यादिवचनाद् दुहित्रादिग्राह्यत्वेन प्रसक्तं 'दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः' इत्यनेनापोद्यते । अयं च वचनार्थः । दायादा इत्यत्र कस्येत्यपेक्षायां शयनान्वितं भर्त्तुरित्येवोपस्थितत्वादनुप्रज्यते । तथा चैवं वचनव्यक्तिः । तस्या ऊर्ध्व भर्तुदयादा अविभक्ततद्धनाधिकारिणो विभक्तभ्रातृधन - मपि तत्पत्नीभोग्यावशिष्टं गृह्णीयुर्न पत्नी रिक्थहरा दुद्दित्रादय इति । एवं चापूर्वार्थत्वाच्चतुर्थचरणस्यार्थवत्वं भवति । अन्यमते वचनान्तरोक्तार्थानुवादमात्रमनर्थकं स्यात् । तस्माददृष्टार्थे दाने दृष्टादृष्टावश्यक कार्यार्थमाधौ विक्रये चास्त्येव पत्न्याः सकलभर्तृधन विषयोऽधिकारः । नियमस्तु नटनर्त्तकादिदानानावश्यकाधिविक्रयनिवृत्यर्थ इति सिद्धम् । अत एव क्षान्तेत्युक्तम् । द्रव्यप्राप्तितृप्ता वृथाद्रव्यव्ययकारिणी न भवेदित्यर्थः । दानधर्मस्थं महाभारतवचनं तु सुतरामस्मदुक्तमेवार्थमुपोद्बलयति । तथा हि स्त्रीणां स्वपतिदायः स्वभर्तृरिक्थं, उपभोगफलः उपभोगो धर्मप्रत्यासन्नो भोगो न त्वसद्भोगः, फलं प्रयोजनं यस्य तादृशः स्मृत उक्तो मन्वादिभिः । उत्तरार्द्धे तदेव व्यनक्ति-स्त्रियः पतिवित्तादपहारं वृथाव्ययं न कुर्युः । कथंचनेत्यनेनापहारस्य सर्वथैवाश्रेयस्करतामाह । अपहारो हि चौर्यम् । नटनर्त्तकादौ वृथादानं सूक्ष्मवस्त्रादिपरिधित्सा मिष्टभक्ष्यादिबुभुक्षेत्येवमाद्यपि संयताया अनौचित्याच्चौर्य तुल्यमित्यपहारशब्दो गौणः । धर्माद्यर्थदानादिकं तु न तथेति नापहारशब्देन बोधयितुं शक्यते । तस्मात्सर्वं सुस्थम् । व्यप्र. ४९२ - ३
'पत्नी दुहितर' इत्यस्य विभक्तासंसृष्टिविषयत्वं,

Page #992

१५००
व्यवहारकाण्डम्
विभागस्य पूर्वमुक्तत्वात् संसृष्टिविभागस्य च सर्वाप- त्वात् । न चाश्रुतविभक्तासंसृष्टविषयत्वं पत्नीत्यादिवाक्यावादेनाग्रे वक्ष्यमाणत्वादाद्यवतिष्ठत इति विज्ञाने- नामप्रमाणकम् । विरुद्धनारदादिवचनानां व्यवस्थान्तश्वरलक्ष्मीधरस्मृतिचन्द्रिकाकारविश्वरूपमेधातिथिमदनर-रासंभवे पूर्वोपपादितन्यायोपष्टब्धार्थापत्तरेव प्रमाणनकारादीनां भूयसां संमतम् । व्यप्र.५०३ त्वात् । व्यवस्थान्तरासंभवं च वक्ष्यामः । न च यथा
[विभक्ताविभक्तसंसृष्टासंसृष्टसाधारणापुत्रधनाधिकारः विभागस्योक्तत्वात्संसृष्टिनां च वक्ष्यमाणत्वादाद्विभक्तापत्न्याः , इति जीमूतवाहनमतं पूर्वोपन्यस्तं खण्डयति ।] संसृष्टिधनपरत्वं पत्नीत्यादेरायातीति तदनुपादानं, तथा
तत्रेदमालोचनीयम् । नारदशङ्खादिवचनानाम- मुख्यगौणपुत्रविभागमुक्त्वा पत्नीत्यादिवचनारम्भादविभक्तसंसृष्टिविषयत्वेन या व्यवस्था तत्र न्यायविरोधो पुत्रधनविषयत्वमपि सिध्यति, तेषामित्यपुत्रस्येत्यपि न वा दूषणं वचनविरोधो वा ? न तावन्न्यायविरोधः। वाच्यमिति वाच्यम् । 'एक एवौरसः पुत्रः' 'न भ्रातरो बाधकन्यायस्याभावात् । प्रत्युत साधको न्यायोऽस्ति । न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः' इत्यस्यार्थस्य स्मृत्यतथाहि-अविभक्तप्रमीते तावत्तस्यांश एव नाभूत्किमियं न्तरोक्तस्य योगीश्वरेण वचनान्तरेणानुक्तेस्तदवबोधनार्थगृह्णातु, संसृष्टे जातोऽप्यंशः पुनः साधारणस्वत्वा- त्वात् । अन्यथा जीवदजीवद्विभागयोः सत्स्वपि पुत्रेषु त्पन्या अपगतः । न च साधारणस्वत्वाश्रयोऽप्य पितृपत्नीनां यथांशभाक्त्वं तथात्रापीति शङ्का स्यात् । विविक्तस्तद्भागोऽस्त्येवेति वाच्यम् । अस्तु, तावतापि पुत्रविभागपर्यवसान उक्तत्वान्न तच्छङ्कावसर इति यदि; यत्प्रतियोगिकं साधारणं स्वत्वं तदपगमे विद्य- | तर्हि, स्मृत्यन्तरेषु-'एक एवौरसः' 'न भ्रातरो न मानस्वत्वकः संक्रम एवोचितो न त्वन्यस्वत्वोत्पत्ति पितर' इति स्वतन्त्रस्य मुख्यगौणपुत्रसत्त्वे पल्याद्यनकल्पना । 'पाणिग्रहणाद्धि सहत्वं कर्मसु तत्फलेषु द्रव्य धिकारप्रतिपादकशास्त्रस्य सुतरामानर्थक्यं स्यात् । परिग्रहेषु च।' इति गौतम(१)वचनात्पल्या अपि तद्भागे- स्पष्टीकरणार्थमर्थन्यायसिद्धमपि निबध्यते व्यवहारशास्त्र ऽविविक्तेऽपि स्वत्वमुत्पन्नं तन्नाशः किमिति तत्सत्त्वे | इति समाधिः पदमात्रे सुतरां सुवदः। सष्टार्थ विभक्तासंसकल्प्यत इति चेत् ।न। औपपत्तिकोऽस्ति न तु तात्त्विकः। ष्टत्वे अपि कुतो नोपात्ते इति चेत्, स्वतन्त्रेच्छत्वापल्याः पतिद्रव्ये स्वत्वं क्षीरनीरवदेकलोलीभावा- | न्मुनीनाम् । आरोपे सति निमित्तानुसरणमिति न्याये पन्नं सहाधिकारिककर्मोपयोगि न तु भ्रातणा- च यत्र न्यायार्थसिद्धनिबन्धनमस्ति तत्र सिद्धस्य गति. मिव परस्परम् । तत एव तेषां विभागो न तु जाया. श्चिन्तनीयेति रीत्या स्पष्टीकरणार्थतया वैयर्थ्य परिह्रियते पत्योः । एतन्न्यायमूलकमेव 'जायापत्योर्न विभागो न तु तदभिधानापादनं सर्वत्रोचितम् । विद्यते' इति वचनम् । तथा च पत्युः स्वत्वापगमे | यच्च 'संसष्टिनस्तु संसृष्टी' इत्यस्य भ्रात्रधिकारावसरे तस्याः स्वत्वापगमस्तत्रावश्यकः । एवं चाविभक्तसंसृष्टि विशेषविधानमात्रार्थत्वं न पल्याद्यपवादकत्वमित्युक्तं, पतिस्वापतेये पत्न्याः स्वत्वोत्पत्तिः कल्प्यतामविभक्त तदतिवार्तम् । तुशब्दविरोधात्, उत्तरोत्तरं पूर्वपूर्वा-- संसृष्टिस्वत्वस्य सतोऽसाधारण्यं वेति वीक्षायामुत्तरपक्ष पवादसंदर्भाच्च । अत एव प्रतिवाक्यं तुशब्दोपादानम् । कक्षीकरणमेवोचितं लाघवात् । न च पत्न्येव विभाग- क्लीबादिवाक्यं पुत्रादिसकलदायग्रहणाधिकारिणां क्लीबप्रतियोगिनी । प्रापकप्रमाणाभावात्। न चैतान्येव वच- त्वादिनाधिकारापवादकमिति । अत एव मिताक्षराकृता नानि प्रापकाणि । तेषां विषयविवादाद्विभक्तासंसृष्टि तथैव तानि वचनान्यवतारिता ने व्याकृतानि च । विषयत्वेनाप्युपपत्तेः । अत एवान्योन्याश्रयोऽपि दवी यत्तु किञ्चेत्यादिना शङ्खलिखितवचने भ्रात्रभावे पित्रो. यान् । विमर्शदशायां तदप्रसङ्गात् । सति विमर्श तद्वि- | रधिकारो विकल्प्य खण्डितः, तदप्यतिफल्गु । भवद्वन्म षयत्वनिश्चयादेव । अविभागसंसर्गवतामपीत्यादि च यापि व्युत्क्रमेण विभक्तासंसृष्टपितृपरत्वेन तस्य व्याख्यातुं यदुक्तं तन्नास्मत्पक्षक्षतिक्षमम् । प्रतिनियताविविक्तस्वत्व शक्यत्वेनैकापर्य्यनुयोगात् । यच्चापि चेत्यादि । तदपि स्वीकारेऽपि संसृष्टाविभक्तविषयताया न्यायान्तरसिद्ध तुल्ययोगक्षेममित्युपेक्ष्यम् । यद पि किञ्चेत्यादि । तदपि.

Page #993

दायभाग:-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५०१
मात्रंशे विशेषणासंबन्धेऽपि योग्यतया पित्रंशे संबन्धा- यतः संसष्टिधनग्रहणं 'संसृष्टिनां तु यो भागः स दचोद्यम् ।
तस्या नेष्यते बुधैः' इति नारदेन साक्षादेव तद्भा- वस्तुतस्तु साक्षान्मात्रा विभागाभावेऽपि जीवद्विभागे | र्यायाः प्रतिषिद्धम् । 'संसृष्टिनां तु यो भागस्तेषापित्रिच्छया तस्या अपि भागसद्भावादजीवद्विभागे मेव स इष्यते' इति कल्पतर्वादिधृतपाठेऽप्येवकारेण तु साक्षादेव विभागोक्तेः प्रीत्याऽभिसंधिविशेषपूर्वक
पत्न्यादिप्रतिषेध आयात्येव । न चैवं नारदवचनं पुत्रैः सह संसर्गसंभवात् । न चैवं 'विभक्तो य' इत्यादि- 'भ्रातृणामप्रजा' इत्यस्य प्रक्रमबलात् 'संसृष्टिनां बृहस्पतिवचनविरोधः, अत एव मिताक्षराकृताप्युक्तम्
तु यो भाग' इत्यनेन पौनरुक्त्यं स्यादतः स्त्रीशब्दस्यात्र 'संसर्गश्च न येन केनापि किन्तु पित्रा भ्रात्रा पितव्येण श्रवणादन्यत्र च पत्नीशब्दस्य पत्नीविषयत्वेन व्यवस्थैव वा' इत्यत्र संमतित्वेन तद्वचनमुपन्यस्यतेति वाच्यम् ।
साधीयसीति वाच्यम् । पूर्वोक्तविवरणेन स्त्रीधनाविभायतस्तथा सति सकललोकव्यवहारसिद्धो दौहित्रादि
ज्यत्वतद्भरणमात्रविधानपरतया तंदप्रसक्तेः । स्त्रीमात्रस्य संसर्गोऽप्यन्याय्यः स्यात् । तस्माद्येषां परस्परविभाग
तद्धनग्रहणस्य पत्नीत्यादिवाक्यैः पत्नीपदोपेतैरप्रसक्तत्वेन स्तेषामेव तत्पूर्वकः परस्परसंसर्गोऽप्यभिसंधिविशेषपूर्वको तत्प्रतिषेधासंभवाच्च । वसिष्ठवचने च रिक्थलोभादिति न परस्परद्रव्य मिश्रीकरणमात्रेण वणिगादीनामिवेत्यत्र नियोगविशेषणं भवन्मतेऽनुपपन्नम् । पुत्रादिरहिततद्धनबृहस्पतिवचनतात्पर्य न मात्रादि निवृत्तौ । त्रिदोष- ग्रहणे यदि विभागाविभागसंसर्गाद्यविशेषेणैव तस्याः परियाने। अत एव मात्रा वा पितयेणा. सर्वादौ(?), तर्हि रिक्थलोमेन नियोगाङ्गीकारस्तस्याः कदा थ वा' इत्यनास्थायां वादिशब्दस्तत्रोपात्तः । रत्नाकरे प्रसक्तो यो निषिध्यते । मन्मते तु संसृष्टाविभक्तभ्रातृसत्वे चण्डेश्वरेणाप्युक्तम् । अनास्थायां वाकारः । तेन पितृव्य
नारदादिवचनात्तस्या अपुत्रभर्तृधनसंबन्धाभावेन पुत्रद्वाजेनांशिना कृतविभाग एकत्र स्थितः संसृष्टः सर्व- रैव तत्संबन्धात्प्रसक्तो रिक्थलोभेन नियोगस्वीकारः प्रतिलोकगृहीतो लभ्यत इति । वाचस्पतिरप्येवमेवाह । षिध्यते । न चात्रापि पत्नी भिन्नाया भार्याया भर्तृधनान__ यत्तु तेनोक्तं पृथग्धनानामेकत्र मेलनमेव संसर्गों
धिकारात्तस्या एव रिक्थलोभेन प्रसक्तो निषिध्यते नियोगलाघवात् । न तु विभागपूर्वकत्वं तत्र विशेषण, पर
स्वीकार इति न भवदुक्तप्रसक्तिप्रतीक्षेति वाच्यम् । स्परानुमतिश्च तत्र हेतुरिति । तन्न । पुनःशब्दविरोधात् ,
पत्न्या एव तत्र प्रस्तुतत्वात्तद्भिन्नभार्यापरत्वानुपपत्तेः विभागेऽपि संसर्गशब्दप्रयोगापत्तेः । जन्मना स्वत्वा
अतश्च धारेश्वरादिभिर्नियोगार्थिपत्नीपरत्वे पत्नीत्यादिनङ्गीकारेण तत्रापि पृथग्धनमेलनात् । अन्यथा विकल्प
वाक्यस्येदमेव वशिष्ठवचनं प्रमाणतयोपन्यस्तम् । तस्माउभयस्य शास्त्रार्थत्वात्पित्रादिसमुच्छितसंसर्गोऽपि सकल- । नारदवसिष्ठ वाक्यबलात् संसष्टिभर्तधनग्रहणप्रतिषेधः लोकसिद्धो व्याहन्येत । मिताक्षराकृतोऽपि न येन पत्न्याः । बृहस्पतिवचने च—'अनपत्यस्य धर्मोऽयमकेनापि' इति वदतो यथाकथञ्चित्तद्रव्यमिश्रणसंसर्ग- भार्या पितृकस्य च' इति कथनात्पल्यां सत्यां सोदरस्यापि व्यावृत्त्या विभागपर्वकाभिसंघिविशेषकृतसंसर्गनियम संसृष्टिभ्रातृधनग्रहणप्रतिषेध इति विरोध आवश्यकः कथएवाभिप्रेतो न मात्रादिव्यावृत्तिः । भ्रात्रधिकारावसरे | ञ्चिद्विषयव्यवस्थथा परिहर्त्तव्योऽपरिहृतोऽन्यैः परिह्रियते । संसष्टिसोदरस्वादिविशेषविधानार्थत्वं च यदस्य 'संसृष्टि- संदंशोत्थितप्रकरणबलात्प्रसक्तमप्यभार्यापितकस्य संसृष्टिनस्तु संसष्टी त्यादिवचनस्य भवताभिहित तत्त्वतितुच्छम्। विशेषणत्वमन्यथासिद्धनारदादिवाक्यानुरोधादसंसष्टिपरपित्रादिषु गोत्रजादिषु चास्य प्रवृत्त्यविरोधात् । तच्च
त्वावश्यकतया बाध्यते।वाक्यविरोधे प्रकरणस्याप्रयोजकतत्रैव विस्तरेण वक्ष्यामः । न च तावन्न्यायविरोधो त्वात् । न चायमिति सर्वनाम्ना संसृष्टिधनग्रहणरूपधर्मस्य दूषणम् । नापि वचनविरोधः । संसृष्टस्याप्यभार्या प्रक्रान्तस्यानेन विशेषाभिधानादनपत्यस्येतिवदभार्यापिपितकस्येति तेन विशेषणादपत्याभाव इव भार्यापिनभाव तृकस्येत्यस्यापि संसृष्टिप्रमीतविशेषणत्वमिति वाक्ययोरेवाएव संसष्टभ्रातधनेऽधिकार आयातीति वाच्यम् । यं विरोधो न वाक्यप्रकरणयोरिति वाच्यम्। सर्वनाम:

Page #994

१५०३
व्यवहारकाण्डम्
संसृष्टिधनग्रहणपरामर्शकत्वेऽपि सोऽयमनपत्यसंसृष्टिस्वा | इति । एतद्विषययकमेव नारदवचनं' - यावत्यो विधवाः मिकधनग्रहणरूपो धर्मों भार्यापितरहितस्यासंसृष्टिनोऽ साध्व्यो ज्येष्ठेन श्वशुरेण वा । गोत्रजेनापि वान्येन भर्त्तमनपत्यस्य प्रमीतस्य । असंसृष्टिविभक्तप्रमीतस्य धनं व्याश्छादनाशनैः॥' इति । भर्तृधनग्राहिणेति सर्वत्र शेषः । तुमार्या पितृसहितस्यैवानपत्यस्य सोदरो गृह्णीयान्न भार्या | धनग्रहणनिमित्तत्वाद्भरणं स्यात् । साध्व्य इत्यनेन सर्वत्र पित्रन्यतरवत इति वाक्यार्थोपपत्तेः । चकारोऽप्येवमनु | साध्वीनामेव भरणमसाध्वीनां तु पत्नीनां च न । तदपि क्तासंसृष्टिसमुच्चयार्थो व्याख्येयः । अतश्वासंसृष्टविषयेणा- 'आच्छिन्द्युरितरासु तु' इति प्रागुक्तनारदवचनवाक्यनेन प्रकरणविच्छेदे जाते 'संसृष्टानां तु यः कश्चित् शेषादिभ्यः । अत एव साध्वीनां जीवनार्थ श्वशुरादिभिर्दइत्यग्रिमवाक्ये संसृष्टपदोपादानमपि सार्थकं भवति । तमन्यैरपि दायादैर्नापहरणीयमित्यप्याह बृहस्पतिः -- अन्यथा प्रक्रमादेवात्रापि तल्लाभे तन्मन्दप्रयोजनं स्यात् । 'स्थावरादि धनं स्त्रीभ्यो यद्दत्तं श्वशुरेण तु । न तच्छक्यअत एव तार्त्तीये निविद धिकरणेऽसंबद्ध निर्विद्विच्छिन्न- मपाहर्तुं दायादैरिह कर्हिचित् ॥' इति । अन्यादृशीनां सामिधेन्यवान्तरप्रकरणाग्राह्यमुपवीतं न सामिधेन्यङ्गमपि तु दत्तमप्यपहर्त्तव्यमित्याह कात्यायनः -- भोक्तुमर्हति तु महाप्रकरणाद्दर्शपूर्ण मासाङ्गम् । ये तु पश्चात्तना गुणास्ते क्लृप्तांशं गुरुशुश्रूषणे रता । न कुर्याद्यदि शुश्रूषां चैल-पुनर्वचनादेव दूरस्थानुवादेनैव द्वादशोपसत्त्ववत्सामिधे । पिण्डे नियोजयेत् ॥ अपकारक्रियायुक्ता निर्लज्जा चार्थन्यनुवादेन विधीयन्त इति भट्टमतेन सिद्धान्तितम् । नाशिका । व्यभिचाररता या च स्त्रीधनं न च सार्हति ॥ ' नार्हतीत्यनेन न देयं जीवनपर्याप्तमपि दत्तमपि च तादृश्याः सकाशादपहरणीयमिति द्वयमप्युक्तं भवति । यत्तु 'तस्मात् स्त्रियोऽनिन्द्रिया अदायादा' इति श्रुतिवचनं, तन्मूलकं च- 'निरिन्द्रिया ह्यदायादाः स्त्रियो नित्यमिति स्थितिः।' (मस्मृ.९।१८) इति मनुवचनं, तद्द्द्वयमपि यासां शृङ्गग्राहिकया धनग्रहणं नोक्तं तद्विषयमवसेयम् । गौतममिताक्षरायां हरदत्तोऽप्येवमेवाह ।
।
वस्तुतस्तु 'या तस्य भगिनी' इत्यनेन सोदराभावे यो भगिन्यधिकारः संसृष्टिधने प्रतीयते तस्यैवाव्यवहितस्यानपत्यस्येति वाक्यशेषस्थेनायमिति सर्वनाम्ना परामर्शस्तत्र च न कोऽपि विरोधः । स्मृतिचन्द्रिकायामप्येव मेवोक्तम् | अविभक्तापुत्रपतिस्वामिककृत्स्नधनग्रहणं तु पत्न्याः कात्यायनवचनविरुद्धम् । यदाह – 'स्वर्याते स्वामिनि स्त्री तु ग्रासाच्छादनभागिनी । अविभक्ते धनशे तु प्राप्नोत्यमरणान्तिकम् ॥' इति । तुशब्दो वाशब्दार्थे । तथा चायमर्थः । ग्रासाच्छादनमेव साक्षालभते आमरणान्तिकं यावज्जीवं यावता धनेन जीवनं त्र्यधिकारिकमावश्यकं च कर्म सिध्यति तावन्तं धनांशं वा प्राप्नोति । धनांशमामरणान्तिकमित्युक्तेः कृत्स्नं धनमविभक्तस्य पत्युर्लभत इति निरस्तम् । न च स्त्रीशब्दश्रवणात्पत्नीव्यतिरिक्तस्त्रीपरमिदम - पीति वाच्यम् । अविभक्त इति विशेषणानर्थक्यापत्तेः । विभक्तेऽपि भर्त्तरि पत्नीभिन्नाया अपुत्राया भरणमात्रोक्तेः । अत एव कृतेऽप्यंश इत्यनुवृत्तौ बृहस्पतिः'प्रदद्यात्त्वेव पिण्डं च क्षेत्रांश वा यदीच्छति ।' इति । अस्य व्याख्यानं स्मृतिचन्द्रिकायाम् । पिण्डग्रहणमशनाच्छादनोपलक्षणार्थम् । तत्पर्याप्तं धनं तत्संपादकं क्षेत्रांश वा स्वरुच्या भर्त्रशार्हपत्नीव्यतिरिक्तविधवायै भ्रात्रा
केचित्तु निरिन्द्रियपदसमभिव्याहारान्निन्दामात्रपरं तदित्याहु: । तन्न । दायादत्वांशे निन्दाया निषेधकल्पनावश्यम्भावात् रागाद्दायग्रहणप्राप्तेर्नित्यानुवादासंभवात् । अनिन्द्रियत्वं तु पुम्पारतन्त्र्यात्कथञ्चिदनुवादः । वस्तुस्वभावविपरीतनिषेधकल्पनस्य बाधात् । तस्मात्पूर्वोक्त एव समाधिः । पराशरस्मृतिटीकायां विद्यारण्य श्रीचरणास्तु श्रुतिमेवैनामन्यथा व्याचख्युः । पात्नीव्रतग्रहे पत्न्या अंशो नास्तीत्यदायादपदस्यार्थः । तत्र हेतुरनिन्द्रिया इति । 'इन्द्रियं वै सोमपीथ' इति सोमेऽपीन्द्रियशब्दप्रयोगात्ततो निर्गता इति सोमपानानधिकृता इति पानीव्रतग्रहप्रशंसेति । व्यप्र. ५१०-७ पत्न्यभावे दुहितरोऽपुत्राविभक्तासंसृष्टिधनभाजः ।
व्यप्र. ५१७
जीमूतवाहनस्तु, पुत्रवती संभावितपुत्रा वा दिस्तद्धनग्राही प्रदद्यात् । एवकारः प्रदानस्यावश्यकत्वार्थ । दुहिता धनाधिकारिणी । तदपि चिन्त्यम् । प्राथमिक

Page #995

दायभागः — मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
कन्याधिकारस्य 'अपुत्रमृतस्य कुमारी रिक्थं गृह्णीयात्त दभावे चोढा' इति पराशरवचनात् ' कन्याभ्यश्च पितृ द्रव्यात्' इति देवलवचनाच्च तेनैव प्रथमं कन्यैवैका पितृधनाधिकारिणीत्यनेन ग्रन्थेनाभिधानात् । तदानीं च पुत्रसंभावनानिश्चयाभावात् । हेतु निर्देशस्य प्रत्यासत्यति शयमात्रप्रदर्शकतयाप्युपपत्तेः । किं च स्वयमेव कन्याया असंभवे संभावितपुत्रायाः पुत्रवत्याश्चाधिकार इति वदन् हेतोरव्यभिचारितां दर्शयति । व्यप्र. ५१८-९
यत्तु सकल पितृधनग्रहणाधिकारप्रतिपादकतया 'कन्याभ्य' इत्यादि देवलवचनं जीमूतवाहनेनोपन्यस्तं तत्पूर्वापरविरुद्धम् । जीवद्विभागे कन्यानां विवाहमात्रोपयुक्त धने तस्य प्रमाण तयोपन्यासात् । दुहितुरभावे दौहित्रः । चशब्दादनुक्तसमुच्चयार्थात्।
व्यप्र. ५२०
व्यप्र. ५२१ व्यप्र. ५२२
१५०३
न्वये द्वन्द्वाच्छान्दरीत्या प्रतीयते । तेन पितरौ धनभाजावित्यनेन युगपदन्वयोऽपि । वस्तुगत्या तयोः क्रमेऽपि
.
वाक्यदोषः । सर्वैश्च श्रीकरमिश्रादिभिस्तदभ्युपगमात्सर्वं समाधेयमिदम् । एकशेषाभावपक्षे च मातापितरौ मातरपितरावित्यत्र मातृशब्दस्य पूर्व श्रवणात्समासैकशेषयोश्च तुल्यप्रतीतिजनकत्वाभावे विकल्पायोगादत्रापि तथा प्रतीतिरभ्युपेया । विग्रहवाक्ये यद्यपि पूर्वनिपातनियमो नानुशासनसिद्धस्तथापि व्याख्यातृसंप्रदायसिद्धोऽस्त्येव । न हि क्वापि पिता च माता च पितराविति विगृह्णन् दृश्यते किन्तु माता च पिता च पितरावित्येवेत्यणुरपि विशेषोऽध्यवसायकर इति न्यायेन तस्यापि विनिगमकता संभवतीत्यनेनाशयेन तथोक्तेः संभवः । पितुः पुत्रान्तरसाधारण्यं मातुस्त्वसाधारण्यमिति प्रत्यासत्तिरपि जनकताया अव्यासज्य वृत्तित्वेऽपि तदभिप्रायेणैवोक्ता । साधारण्यासाधारण्ये हि संबन्धकृते व्यपदेशप्रतीतिविलम्बाविलम्बने भवत एव तथानुभवात् । वाक्यार्थबोधे क्रमाभावे किमिति वस्तुक्रम आश्रीयत इति श्रीकरोक्तिस्तु वचनान्तरे निरपेक्षस्वाम्यावगत्या क्रमापेक्षया स्मृतिचन्द्रिकाकारादिभिरप्यवश्यं निरस्यैव । बृहद्विष्णुवचनविरोधः परं दुरुत्तरोऽवशिष्यते । तत्रापि यथाशक्ति प्रतिविधीयते । गौरवप्रतिपादकानि वचनानि तावन्मातापितृविषयाणि विरुद्धानि दृश्यन्ते । तानि विषयव्यवस्थायावश्यमविरोधं नेयानि । तथाहि - ' उपाध्यायाद्दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता सहस्रं तु पितुर्माता गौरवेणातिरिच्यते ॥ गर्भधारणपोषाभ्यां तेन माता गरीयसी ॥' इत्यादीनि मातुरभ्यर्हितत्वप्रतिपादकानि । ' तयोरपि पिता श्रेयान्बीजप्राधान्यदर्शनात्' इत्यादिस्मृतिवचनानि, पित्राज्ञया परशुरामेण मातुः शिरश्छिन्नं, रघुनाथेन कौशल्यया निवारितेनापि पित्राज्ञया राज्यं विहाय वनवास आहत इत्यादिपौराणिकान्यर्थदर्शनानि च पितृपूज्यताप्रत्यायकानि । तेषां चायमविरोधप्रकारः । यथा पिता महागुरुलक्षणोपेतः 'स गुरुर्यः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति' इत्यादियोगीश्वरादिवचोभिः प्रतिपादितो माता च तदा
1
|
दौहित्राभावे पितरौ धनभाजौ । : नैयायिकक्रमस्यात्राव्यवस्थितत्वाद्बृहद्विष्णुवचनोक्तः क्रम आदरणीयः । तत्र च दुहितृगामीत्युक्त्वा तदभावे पितृगामि तदभावे मातृगामीत्युक्तम् । मिताक्षराकारस्य तु प्रथमत एव तादृशपाठेनैव बृहद्विष्णुवचनं लिखतस्तद्विः रुद्धन्यायमात्रावलम्बनेन पितरावित्यत्र पितृतः प्राङ्मातुः पुत्रधनाधिकारं सिद्धान्तयतो महत्येव हृदयशून्यता प्रतिभाति । दौहित्रस्यापि दुहितृकोटिनिविष्टत्वाद्बृहद्विष्णुना पृथगभिधानम् । तेन दौहित्राभावोऽपि दुहित्रभावेनो पलक्ष्यत इति मन्तव्यम् । तस्मात् स्मृतिचन्द्रिकामदन - रत्नाकर कल्पतरु रत्नाकरपारिजातकारप्रभृतीनां बहूनां पितुरभावे मातुः पुत्रधनाधिकार इत्येव सिद्धान्तः । वाचस्पतिना तु 'तदभावे मातृगामि तदभावे पितृगामि' इति बृहद्विष्णुवचनं पठित्वा यथामिताक्षरमेव सिद्धान्तितम् । तत्तु कुत्रापि तदतिरिक्तग्रन्थे तथापाठस्यालिखनाद् भ्रान्तिविलसितमेव । विग्रहवाक्ये मातृशब्दस्य पूर्वनिपातादित्यपि मिताक्षराग्रन्थो दुष्टः, विग्रहवाक्ये पूर्वनिपातनियमा भावात्, समासे हि तन्नियमः शाब्दिकैः स्मर्यते न तु विग्रहवाक्य इत्यादिविज्ञानेश्वरोक्तन्याये यदूषणमन्यैरुक्तं तत्परिहाराय पराक्रम्यते । युगपदधिकरणवच -
नता तावद्द्द्वन्द्वस्य वचनाधिकरणे वार्तिके तन्त्ररत्ने च ज्ञावशवर्त्तित्वादिपतिव्रतात्वप्रयोजकसमस्तलक्षणरहिता । महता प्रबन्धेन निरस्ता । इतरेतरयोगोऽपि पदान्तरा
तयोर्मध्ये मातुरपेक्षया पितैवाधिकोऽभ्यर्हितः । यत्र तु
ब. का. १८९

Page #996

१५०४
-
व्यवहारकाण्डम्
माताऽरुन्धत्यादिवत्समस्तपतिव्रतागुणोपेता पिता तु जन्म- | न्यप्रयोजनत्वात्प्रत्यासत्तितारतम्यवत् धनस्वाम्युपकारातिमात्रप्रदः तत्र मातैव पितुरपेक्षयाभ्यधिकमान्या। चिर- शयानतिशयगुणवत्त्वागुणवत्त्वादिभिर्यथावचनं स सर्वोकारिकोपाख्यानादौ महाभारतादिष्वेवमुपाख्यानस्वरसा- ऽपि क्रमविपर्यासः समाधेयोऽन्ये तु समाधयः कुशदयमर्थ उन्नीयते। तदत्रापि मन्वादिवचनेष्वपुत्रपुत्रधन. काशावलम्बनमात्रतुल्या अनुपादेया इति । एवमग्रेऽपीति ग्रहणाधिकारः कचिन्मातुः प्रथमं क्वचित्पितुः प्रतीयमान | सर्वे सुस्थम् । एवमेव व्यवस्थापयितुमर्हः। तथाहि -'अनपत्यस्य | भ्रात्रभावे तत्सुता भ्रातृसुता धनभाजः । न च 'तथा पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि च वृत्तायां तत्सुता' इति तथाशब्देन भ्रातृभ्रातपुत्रयोः सादृश्यप्रतिपितुर्माता हरेद्धनम् ॥' (मस्मृ.९।२१७) इति मनुः। पादनात् 'अनेकपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना' इति 'भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य च । माता रिक्थहरी वचनाच तयोः पित्रभावे विभज्य धनग्रहणमस्त्विति ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया।' इति बृहस्पतिः । पुनर्मनुरेव | वाच्यम् । विष्णुवचनाविरोधेन तथाशब्दस्य चशब्दार्थ'पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव वा।(मस्मृ.९।१८५) त्वात् । अन्यथा तथापदस्य पूर्वत्राप्यन्वयसंभवेन पित्रोइति । तदभावे पिता तदभावे माता' इति प्राग्द- तणां च विभज्य ग्रहणमित्यपि कुतो न स्यात् । तच्चेर्शितबृहद्विष्णुवचनात् । योगीश्वरवचने तु पितरावित्यत्र द्विष्णुवचनविरोधान्नेत्युच्यते सोऽत्रापि तुल्यः। बिज्ञानेश्वरोक्तरीत्या प्राङ्माता तदनु पिता । अन्यमते
__ +व्यप्र.५२४-७ संभूय विभागः पितुर्वा प्राथम्यमिति विप्रतिपत्तौ (१४) पितुरभावे मातगामि । मातुरभावे पितामही । पितुरधिकमान्या या माता सा पितुरपेक्षया प्रथमाधि- पितामह्यभावे सवर्णा भ्रातरो गृह्णीयुः । तदभावे भ्रातृ. कारिणी । या तु पितुरपेक्षया न्यूनमानभाक् सा पितुः गामी ति विष्णुस्मृतेः । 'भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च पश्चात् । युक्तं चैतत् । वृत्त्या दिसंविधानमकुर्वतः पितुर- सनाभय' इति स्मृत्या संसृष्टिधने सनाभय इत्यनेन पेक्षया मातुरेवाधिकोपकारकत्वाद्धनग्रहणम् । वृत्त्यादि. सोदरभगिनीनां समानांशग्राहकत्वं, 'सवर्णा भ्रातरो माता संविधानकर्तुस्तु तस्य यावज्जीवं भरणपोषणादिनाति- पितृभार्या चेति ट्रेवलस्मरणात्सापत्नमातापि अंशं गह्णी. शयितोपकारकस्य धनग्रहणमिति सर्वस्मृतीनां सर्व निब- यात् । तदभावे असवर्णो भ्रातेति । व्यउ.१५४-५ धानां चादुःस्थता भातीत्यादि सुधीभिर्विभाव्यम्। (१५) तत्र विभक्तस्यासंसृष्टिनो धनग्रहणे क्रममाह 'पित्रोरभावे भ्रातरो धनभाजः। मम तु प्रतिभाति याज्ञवल्क्यः -पत्नी दुहितर इति । व्यम.६० मातर्यपि च वृत्तायां' इति मनुवाक्ये 'तदभावे माता
पत्नी पतिव्रता धनहारिणी न व्यभिचारिणी। पितरौं इति शंखपैठीन सिवचनयोः, 'ततो दायम
व्यम.६१ पुत्रस्य विभजेरन् सहोदराः। तुल्या दुहितरो वापि तस्या अभावे दुहिता । दुहित्रभावे दौहित्रः । ध्रियमाणः पितापि वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्या दौहित्राभावे पिता । तदभावे माता। व्यम.६२ चेति यथाक्रमम्। तेषामभावे गृह्णीयुः कुल्यानां सह- मातुरभावे भ्राता सोदरः। तदभावे तत्पुत्रः। यत्तु वासिनः॥ इति देवलवचने सर्वत्रापि 'वृत्तायां' 'तदभावे विज्ञानेश्वरादयः 'सोदराभावे भिन्नोदराः। तदभावे यथाक्रमम्' इत्यादिपदैः क्रमप्रतीतेोगीश्वरबृद्विष्णु- सोदरसुताः' इत्याहुः । तन्न । भ्रातृपदस्य सोदरे शक्त्या बचनयोरेव क्रमपरत्वमितरेषां त्वधिकारमात्रपरत्वेन भिन्नोदरे च गौण्या वृत्तिद्वयविरोधात्। केचित्तु भ्रातर तदविरोधेन तत्तत्स्थान निवेशेऽप्यक्षतिरिति समाधि व इत्यत्र 'भ्रातृपुत्रौ स्वसूदुहितृभ्याम्' इत्यनुशासनात् साधुः । किन्तु क्षेत्रजादिपुत्रस्थले यथा स्मृतिवचनक्रम
+ दायग्रहणोपयोगि सपिण्डत्वं सकुल्यत्वं च दावत् । विपर्यास औरसानुकूल्यप्रातिकूल्यगुणवत्त्वागुणवत्वादि
अपुत्रपदस्य अपुत्रपौत्रप्रपौत्रपरत्वं दावत् । पत्नीदुहितॄणामुपभिर्व्यवस्थापितस्तथात्रापि दायभागप्रकरणे पुत्रादीनां कारकत्वं स्मृचवत् । दुहितृपदार्थः मितावत् रमृचवच्च.। पित्राद्यपकारकत्वकीर्तनस्य गुणवत्त्यादिकीर्तनस्य वाऽन- * अन्यत् सर्व मितागतम् । अपुत्रपदार्थः दवित् ।

Page #997

दायभागः-मृतापुनधनाधिकारक्रमः
१५०५ भ्रातरश्च स्वसारश्च भ्रातर इति विरूपैकशेषेण भ्रात्रभावे । दौहित्रसमुच्चयः। 'भ्रातर' इत्यत्रैकशेषेण भगिनीनामपि भगिन्य इत्याहुः । तन्न। विरूपैकशेषे मानाभावात् । ग्रहणं बोध्यम् । तथेति भ्रातृविशेषणं विभक्ता असंसृष्टिभ्रातपुत्राभावे गोत्रजाः . सपिण्डाः । तत्राप्यादौ नश्चेत्यर्थकम् । अत एव सफलम् । न तु समुच्चयाद्यर्थपितामही तदभावे. भगिनी। 'अनन्तरः सपिण्डा- कम् । तं विनाऽप्यन्यत्रेवात्रापि तत्प्रतीत्या तथा. साफद्यस्तस्यः तस्य धनं भवेत्' इति मनूक्तेः (मस्मृ.९। ल्याभावात् । 'तत्सुता' इत्यत्र तयोः सुता इत्यर्थः। 'सुता २८७) । 'बहवो ज्ञातयो यत्र सकुल्या बान्ध- इत्यत्र तथैकशेषेण तयोः कन्यानामपि ग्रहणम् । बन्धुमास्तथा । यस्त्वासन्नतरस्तेषां सोऽनपत्यधनं हरेत् ॥ शब्देन बान्धववदाचार्यस्य गुरोरपि ग्रहणम् । तस्याने. इति बृहस्पत्युक्तेः। तस्या अपि भ्रातगोत्र उत्पन्न- कार्थत्वात् । हि: त्वर्थे, पूर्वतो वैलक्षण्यसूचकः । 'अपु. ग्वेन गोत्रजत्वाविशेषाच्च । सगोत्रता परं नास्ति । न त्रस्य' इत्यत्र मुख्यपुत्रशून्यत्वमात्रं न विवक्षितं प्रकरणच साऽत्र धनग्रहणप्रयोजकत्वेनोक्ता । तदभावे पितामह विरोधात्, किन्तु मुख्यगौणपुत्राणां अभाव एव । सापत्नभ्रातरौ विभज्य गृह्णीतः स्वजनकजनकत्वेन. अत्र पुत्रग्रहणं पौत्रप्रपौत्रयोरप्युपलक्षणम् । जीवति स्वजनकजन्यत्वेन च समानप्रत्यासत्तेः । प्रत्यासत्तिसाम्ये | मृते च पुत्रे पौत्राणां भागस्य 'भूर्या पितामहे'ति 'अनेकपाठक्रमाद्यणुविशेषान्तराभावे वा अन्यत्राप्येवमेव । तेन पितृकाणामिति चोक्तत्वात् । 'अविभक्तविभक्तानां तयोरभावे प्रपितामहपितृव्य भिन्नोदरभ्रातपुत्रा विभज्य कुल्यानां वसतां सह । भूयो दायविभागः स्यात् आचतुर्थागृह्णीयुः। ..
व्यम.६३ दिति स्थितिः॥ इति देवलात । अपुत्रपौत्रसंताने दौहित्रा. .. ननु पत्न्यादीनां सर्वेषां मृतनिरूपितानामेव धनभा- धनमाप्नुयुः।' इति विष्णुः । पिता 'सवर्णायाः पुत्रः पौत्र: क्वम् । बान्धवानामपि तथैवास्तु । अतः कथं पितुर्मातुश्च पुत्रपौत्र' इत्युपक्रम्य 'सत्स्वन्येषु तद्गामी ति बौधायनोबान्धवानां धनसंबन्धः । पितुः पितृष्वसुः पुत्रा' इत्यादि क्तेश्च (बौध.१।५।९५,९७)। विवाहसंस्कृतेति । धर्मविवातु संज्ञासंज्ञिसंबन्धमात्रार्थ न धनसंबन्धार्थमिति चेत् । हपूर्वकश्रौतस्मार्तकर्मसहाधिकारवतीत्यर्थः। तदेतत् ध्वनउच्यते । विनाप्येतद्वचनं पितृमातुलपितृव्यादिष्विव यन्नाह--पत्युनों यज्ञेति । स्मरणात्, पाणि निस्मृतेः पितृमातृबान्धवेष्वपि योगेनैव तच्छब्दप्रवृत्तिसंभवे संज्ञा- (व्यासू.४।१।१३३)। पतिशब्दस्य नकारादेशो भवति संज्ञिसंबन्धबोधनानर्थक्यापत्तिः । तेन बन्धूनुद्दिश्य धन- यज्ञसंयोगे गम्ये । दम्पत्योः सहाधिकारेण यज्ञसाधनत्वासंबन्धविधौ पितृमातृबन्धुप्रापणेनैव वचोऽर्थवत्ता । बन्धू- त्तत्कर्तकयज्ञफलभोक्त्रीत्वाच्च तस्या यज्ञसंयोगः । 'यज्ञद्देशेनाशौचादिविधावप्येवमेवेति दिक् । *व्यम.६४ संयोगे' इत्यस्य यज्ञेन संबन्धे इत्यर्थः । स्त्रिया इति शेषः । ... (१६) अपरार्कस्तु पितृमातबन्धुषु तच्छब्दपूर्वक- संयोगपदं संबन्धोपलक्षणम् । संबन्धश्च यज्ञफलप्रतियोगि: सोपपदबन्धुशब्दोक्तानां न केवलेनात्र बन्धुशब्देन ग्रहणं कैश्वर्यवत्वम् । तथा च विलक्षणविवाहसंस्कृतैव यज्ञयुक्तम् । न चाशौचे 'पितबन्धौ मातबन्धौ मण्डलेऽधिपतौ | साधनं नान्येति सैव पत्नीत्युच्यत इति भावः। 'सवर्णासु तथेति तद्विशेषग्रह्णमस्ति । न च मुख्यगौणयोर्युगपद् विधौ धम्र्ये' इत्युक्त्या ज्येष्ठां विनाऽन्यासामनधिकारेऽपि. ग्रहणं युक्तम् । मुख्यासंभवकृतत्वादितरस्य युगपत्संभ तया सहाधिकारात् तदभावेऽप्यधिकारात्तासामपि तत्संवासंभवविरोधात् । परंपरयात्मसंबन्धः शिष्येऽपि तुल्यः। बन्धो बोध्यः। सवर्णाया अमावेऽसवर्णाऽपि पत्नी । तेन तेनात्मबन्धूनामेव ग्रहणमित्याह । +विता.४०८-९ शूद्राव्यवच्छेदः। तस्याः परिणीतात्वेऽप्यपत्नीत्वात् । अव
(१७)मिताटीका-पत्नीत्यत्र एवकारस्य सर्वत्र प्रत्येकं एव विष्णुः—'सवर्णाऽभावे त्वनन्तरया चापदि न त्वेव संबन्धः । तेनाद्यादिसत्वे द्वितीयादिव्यावृत्तिः। चेन द्विजः शूद्रयेति धर्मकार्य कुर्यादित्यनुवर्तते । आचा.* शेष मितागतम् ।
राध्याये मूले चोक्तमिदम् । अतस्तस्या जीवनोपयुक्तां• + अन्वत् सर्व मितामतम् । अत्रोद्धतमपरार्कमत पत्नी शभागित्वं, न कृत्स्नांशभागित्वमिति बोध्यम् । ... दुहितर इति श्लोकव्याख्याने मोपलभ्यते । ... ... ... .....
....... बाल.(पृ.१८७-९)

Page #998

१५०६
• तथा चावरुद्ध ग्रहणं पत्नीत्वाभाववदुपलक्षणम् । तथा च यत्र पत्नीत्वाभावः पुनर्वादावपि तत्र सर्वत्र इद - मेव । बाल. (पृ.१९७) (जीमूतवाहनमतं खण्डयति) तन्न । उक्तबृहस्पतिवाक्यस्य 'संसृष्टिनस्त्वि'ति मूलस्य 'विभक्ताः सहजीवन्त ' इत्यादिमनोरुकनारदस्य च समानार्थकत्वेन प्रकृताविषयत्वात् । अपत्यसत्त्वे नैवमित्युक्तम् । तत्र अनपत्येत्यपवादप्रसंगादसंसृष्टविभक्तस्थलेऽप्यपवाद उक्तः, अभार्या पितृकेति । लोपशङ्काऽपि मनुवद्बोध्या । पत्नीति मूलस्य पूर्वोत्तरवचनैस्तत्त्वे सति परिशेषन्यायेन शङ्खादेस्तद्विषयत्वं सिद्धमिति न दोषश्च । किं च भ्रात्रंशे एवेदं न पित्राद्यंशे । तत्र त्वनुपदमेव प्रकारो वक्ष्यमाण इति न कोऽपि दोष इति दिक् । नन्वेतावता प्रपञ्चेन पत्नीत्यस्य भ्रात्रंशे विरोधे परिहृते नारद संगतावपि पित्राद्यंशे विरोधस्यापरिहृतत्वेन तदवस्थत्वेन मनुशंखकात्यायनादेः का गतिरिति चेत् । न । नेदं क्रमपरमित्याद्याचार्योक्त्यनुवादकेन भगवता विज्ञानेश्वरेण सर्वविरोधपरिहारस्य सूचितत्वात् ।
1
तथा हि । तत्र तावत् 'पिता हरेदि'ति मनुविरोधस्तु कण्ठतः परिहृत एव । तथा च तत्र वाशब्दो व्यवस्थितविकल्पे न त्वैच्छिकविकल्पे । व्यवस्था च मूलोक्तैवेति बोध्यम् । एवमनपत्यस्य पुत्रस्य मातेति मनुरपि न विरुद्धः । तस्यापि क्रमाबोधकत्वात् । मानाभावात् अधिकारप्रदर्शनमात्रपरत्वात् । तथा च मूलानुरोधेन तत्र चकारेण च वृत्तायामित्यस्य पूर्वत्रापि संबन्धेन पत्न्यां दुहितरि च वृत्तायां दौहित्रे च वृत्ते माता तस्य दायमाप्नुयादित्यर्थः । अग्रेऽपि अपिशब्दात्पित्रादिसमुच्चयेन पितरि भ्रातृषु सत्सु तेषु च वृत्तेषु पितामही हरेदित्यर्थः । इदमग्रेऽपि व्यक्तम् । तत्रैव 'मातर्यपी' त्यत्र कण्ठतो विज्ञानेश्वरेण तथोक्तत्वान्मा त्रंशेऽपि तथैव तस्यामितम् । एवं शंखवचनमपि न विरुद्धम् । तस्याविभक्तसंसृष्टभ्रातृविषयत्वस्य भ्रात्रंशे कण्ठतस्तेनोक्तत्वात् ।
व्यवहारकाण्डम्
किं च तत्र वाशब्दस्य समुच्चयार्थत्वेन तदभावे इत्यस्योभयत्रान्वयेन क्रमवैपरीत्येन च तदभावे अविभक्तसंसृष्टभ्रात्रभावे ज्येष्ठा संयता पत्नी हरेत् तदभावे
पत्न्यभावे चेन दुहितृदौहित्रयोरभावे पितरौ हरेयातामित्यर्थात् यथाश्रुतक्रमाबोधकत्वात् । कात्यायनवचनमपि न विरुद्धम् । तत्र पुत्राभावे इत्यत्र पुत्रपदस्य पौत्रोपलक्षकत्वावश्यकत्वात् 'अपुत्रा पुत्रवत्पत्नी' 'यथैवात्मा तथा पुत्र: ' 'पुत्रेण दुहिता समा' 'पौत्र दौहित्रयोलों के विशेषो नोपपद्यते' इत्याद्युक्त्या पुत्राभावे इत्यस्य पुत्रस्य पौत्रस्य पत्न्या दुहितुदहित्रस्य चाभावे इत्यर्थेनाग्रे क्रमवैपरीत्येन वाशब्दानां तदभावरूपपक्षान्तरबोधकत्वेनादौ जननी हरेत्, वा तदभावे पिता हरेत्, वा तदभावे भ्राता हरेत्, पुनरन्वयेनाथशब्दस्य समुच्चयार्थत्वेन वा तदभावेऽथ तत्सुता हरेयुः, वा तदभावे तत्पितुर्माता पितामही हरेदित्यर्थात् । एतादृशक्रमबोधनार्थमेव क्रमादिति सफलम् | अन्यथोक्तक्रमस्य पाठत एव लाभे तदुक्तिरफलेति स्पष्टमेव । गौतमवचनमपि न विरुद्धम् । तत्र वाशब्दस्य चार्थत्वेनाधिकारमात्रप्रदर्शनपरत्वेनोत्तरीत्यैव क्रमस्य विवक्षितत्वात् । तत्र पिण्डशब्दः सापि - ण्डयपरः । गोत्रशब्दसमभिव्याहारात् । न केवलं मूलस्यैव नारदादिविरोधः, किं तु तेषामपि मिथेो भूयानिति |तत्रैकस्य सिद्धान्तत्वे सर्वनिर्वाहाभावात् व्यापकत्वान्मूलाद्यनुरोधेनोक्तव्यवस्थयैव सर्वैकवाक्यतासंपादनमुचितमिति गूढाकूतम् ।
अत्रेदं तत्त्वम् । यद्यपि पूर्वविरोधदानावसरे नारदमनुशंखकात्यायनविरोधः क्रमेण व्याख्यात्रा संभवात्सामान्यतो बहुविषये दत्तस्तथापि उपक्रमोक्तनारदवाक्याद्विशिष्य भ्रातृपत्न्योः क्रमबोधकशंखाच्च मुख्यतया भ्रात्रंशे एवाभिमतः । मनुकात्यायनोल्लेखस्तु मूलवत्तेषामपि मिथो विरोधो यथाश्रुत इति न तयोरपि क्रमव्यवस्थापकत्वमिति सूचयितुमानुषङ्गिकः । तत्र मनुद्वयांशे विरोधपरिहारोऽग्रे व्याख्यात्राऽन्यप्रसंगेन कण्ठतः कृत एवेति नात्र पुनर्विशिष्योक्तिः । तेनैव पित्रादौ शंखकात्यायनविरोधोऽपि परिहृतप्राय इति न तथा । भ्रात्रंशे तदुभयविरोधोऽपि अन्यप्रसंगेन तयोः संसृष्टविषयत्वमुक्वता परिहृत एव । तत्र संसृष्टेत्युपलक्षणं विभक्तस्यापि । इदमप्यन्यत्र विभक्ते संसृष्टिनि वेति उक्तवता तेन सूचितमेव । एवं च मुख्यतातात्पर्यविषयतया भ्रात्रंशे

Page #999

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५०० एव फलितार्थकथनपरं न तु शाब्दार्थकथनपरम् । तत्वेऽपि विरुद्धवाक्यजातान्तर्गते विभके संस्थिते तल्लाभो यद्यपि प्रागुक्तरीत्या सिद्धः तथापि अत्रापि | इत्यत्र विभक्ते इत्युक्त्या तदेकवाक्यतया नारदमन्वा. गमकमस्तीत्याशयेनाद्योपसंहारार्थे हेतुद्वयमुक्तं विभागे- देरपि तद्विषयत्वापत्या त्वदुक्तार्थस्य बाधितत्वात् । त्यादि । स च मुख्यतया भ्रातृणामेव प्रतिपादितः। शब्दत- अन्यथा तेषां मिथो विरोधस्य स्पष्टत्वेनाव्यवस्था तद. स्तथैव लाभात् । अत एवाग्रे एवं विभागं चेदित्यादिना वस्थैव । प्रबन्धेन समानजातीयानां भ्रातृणां परस्परं पित्रा च सह किं च । तावताऽपि तैः सर्वत्रानिर्वाहः। तत्र स्वल्पोविभागक्लप्तिरुक्ता इत्युक्तं तेन ।
पादानात् पत्नीत्यादेस्तु त्वदुक्तरीत्योत्तरोत्तरस्य पूर्वपूर्वकिं च भ्रातणां तयोरूर्वमनन्तरं विभाग उक्त इति सापेक्षत्वेन तद्विषयत्वस्यैव युक्तत्वेन च संपूर्णस्यैव तद्वितस्यैव विभागस्यात्र ग्रहणम् । अत एवैकवचनम् । षयत्वापत्त्या तत्राप्रवृत्तेः । मूलसमानार्थविष्णुना निर्वाहे एवं च भ्रात्रंशे तादृशप्रकरणात्तथेति तद्भावः। ननु शाब्द. तु अस्मत्पक्षस्यैव सिद्धथा द्रविडप्राणायामस्यासांगत्या. मुख्यविभक्तत्वस्य तत्रोक्तत्वेऽपि अर्थानुषङ्गिकविभक्तत्व- पत्तेः। किं च अन्यत्र तेन निर्वाह इति न विज्ञानेश्वरस्य पितरि मातरि च सत्त्वेन तादृशविषये तयोरधिकारा- संमतम् । यदपि नारदवचन मित्यादिवक्तिविरोधा. पत्तिः । पत्नीत्यस्य सर्वविषयत्वेनाप्रवृत्त्या वचनान्तरा. पत्तेः। तदप्यत्रभवानाचार्यों न मृष्यतीत्यादिविरोधा. दित्यत उक्तं संसृष्टिनामिति । संसृष्टिनस्त्वित्यस्य पत्तेः । तत्र पितामही प्रथमं धनभाक् 'मातर्यपि च पत्नीत्यादिसर्वापवादत्वं न पत्नीमात्रांशपरम् । अत वृत्तायाम्' इत्यादितदुक्तिविरोधापत्तेश्च । वचनस्यैकत्वे. एव 'पल्यादयो धनभाज इत्युक्तम् । अस्यापवाद- नोत्तरार्द्धस्यापि तन्मात्रविषयतया सांकर्यस्यैवाभावात् । माह' इति वश्यते तेन । एवं च तादृशपितृभ्रातृपितृ- एतेन अविभक्तकपुत्रस्य स्वार्जितधनकस्य मतपितकस्य व्यान्यतमस्थलेऽस्य वचनस्य संपूर्णस्याप्रवृत्तावप्यन्यत्र मातृपत्नीभगिनीसमवाये उक्तरीत्या पत्नीत्यादरप्रवृत्त्या विभागेऽविभागे च सर्वत्र प्रवृत्तिः । अत एव वैरूप्य- 'अनपत्यस्य पुत्रस्य माते'ति मनोर्मातैव धनभाक् , न मपि नेदानीम् । अत एव संसृष्टविषयत्वमेव नारदशंख- पत्नी इत्यपास्तम् । तद्विरोधात् । त्वन्मते मात्रभावे योः कण्ठत उक्तं न त्वविभक्तविषयत्वमपि । इयमरुचि- तत्सत्त्वे तत्प्रवृत्तेः। रुपसंहारद्वयमध्ये विभक्ते संसृष्टिनि वेत्यत्रापि बोध्या ।। किं च । तथा सति तत्रैव पन्यां जीवन्त्यामपि त्वदुअत एवाद्ये उपसंहारेऽयमर्थः सिद्धो भवतीत्युक्तं, न क्तरीत्या धनभाक्त्वेन मातृधनस्य दुहितगामित्वेन तत्कतु पत्नीत्यादेरेतद्विषयतया व्यवस्थितिरित्युक्तम् । द्वितीयो- न्यासत्त्वे तद्गामित्वेन पल्या निरंशत्वापत्त्या जीवनाभापसंहारस्तु साकल्यांशे इति न पौनरुक्त्यम् ।
वापत्तेः। __किं च विभक्तभ्रातस्त्रीविषयत्वं पत्नीत्यस्य धारेश्वर- किं च । पितुः स्वत्वमित्यव्यवस्था दुर्वारैव । निर्वाहक: संमतत्वेन प्रागुक्तं न स्वसंमतत्वेन । यद्यपि तत्र नियोगो वचनान्तराभावात् । विष्णोर्मूलसमानार्थत्वात् । अनन्तरः दृषितः कण्ठतो 'नान्यस्मिन्नित्यादिना तथापि तदितरां- सपिण्डाद्यः' इति मनूक्तप्रत्यासत्तेस्तत्वाङ्गीकारेऽपि तस्याशस्य संभवदुक्तिकत्वेऽपि उक्तवक्ष्यमाणयुक्तिभ्यां स्वान- स्तत्र तुल्यत्वेन तत्तादवस्थ्यमेव । अस्मन्मतप्रवेशापत्तिभिमतत्वमेव । एतेनं "पत्नीत्यादिमूलस्य 'अपुत्राशयन- श्च । तदुक्तप्रत्यासत्यङ्गीकारेऽपि तद्वपितुरपि असमर्थस्य मिति मनोश्च व्याख्यायां विभक्तासंसृष्टधनविषयतया उक्तरीत्या निरंशत्वापत्तिः 'अझै वा एष आत्मनो यः व्यवस्थापितत्वेन तद्भिन्नस्थले तयोरप्रवृत्योक्तनारद- पत्नी' इत्यादिश्रुत्यादिबोधितप्रत्यासत्यतिशयस्य पल्यामेव मन्नादिना तत्र निर्वाह इति मिताक्षरासंमतसिद्धान्त" सत्त्वं च । इति भ्रान्तोक्तमपास्तम् । तदभिमतार्थाज्ञानात् । विभागो. किं च । पुत्रपौत्ररहितस्य दुहित्रादिगणाभावे पत्नीक्त्या मूलस्य तद्विषयत्वलाभेऽपि उक्तमनोस्तद्विषयत्वासं सत्वे विभागस्याभावे त्वदुक्तरीत्या पत्नीत्यादेरप्रवृत्त्या भवात् । तथा तेनानुक्तत्वात्। मलैकवाक्यतया तस्य 'श्रोत्रिया ब्राह्मणस्यानपत्यस्य रिक्थं भजेरन्' इति गौत

Page #1000

१५०८
मात् (गौध. २८/३९) तस्य तत्त्वापत्योक्तदोषापत्तेः । किं च । तादृशस्य तस्य पत्नीसत्त्वे सपिण्डान्तर्गतदूरतरयत्कि - चित्सत्त्वे विभागाभावे मूलाप्रवृत्या - - ' पुत्राभावे प्रत्यासन्नः सपिण्ड' इत्यापस्तम्बात् ( आध. २/१४/२) तस्य तत्त्वापत्योक्तदोषापत्तिरेव । वचनान्तरं तु न साधकमस्ति । उक्तश्रुत्या पत्न्याः प्रत्यासन्नत्वादिना तत्त्वे तु तत्रापि तन्नेदं वारितमित्यलं तदनभिज्ञोक्तिखण्डनेनेति ।
व्यवहारकाण्डम्
बाल. (पृ.२०२-४) यत्तु 'पन्यभावे स्नुषैव न दुहिता । तदधिकारस्य पुत्रपत्न्यभावायत्ततया पत्न्यभावेऽपि पुत्रार्धशरीरसत्वेन पुत्राभावविरहात् । तथा च बृहस्पतिः - 'यस्य नोपरता भार्या देहार्धं तस्य जीवति । जीवत्यद्वै शरीरे तु कथमन्यः समाप्नुयात् ॥' इति । न च दुहितुः साक्षात्पित्रवयवारब्धत्वेन पित्रवयवारब्धपुत्र सहकारिस्नुषापेक्षया संनिकृष्टत्वमिति वाच्यम् । दुहित्रपेक्षया सगोत्रसपि - पडायाः स्नुषायाः प्रत्यासत्यतिशयात् । पित्रादिष्वतिप्रसङ्गस्तु न । तेषां वचनेनैव व्यवस्थानविशेषस्य नियमितत्वात् । यत्रापि पतिमरणानन्तरं पत्न्येव लभते तत्रापि मातृधनत्वेन तद्धनं दुहितृगामीति न भ्रमितव्यम् । जन्मना पुत्रस्येव विवाहात् स्नुषाया अपि भर्तृद्वारा श्वशुरधने स्वत्वोत्पत्या श्वशुरमरणे श्वश्रूस्नुषयोः स्वत्वसाम्येन श्वशुरमरणे स्नुषायाश्च साधारणस्वाम्यात्' इति श्वशुरमरणे भ्रान्तः ।
... तन्न । वस्तुतस्तथा सत्वेऽपि तदभावायत्तत्वस्य तस्या शाब्दत्वात् । पत्नीतः प्रागपि तदधिकारापत्या सकलव्याकुलीभावापत्तेः । 'अर्धो वा एष आत्मनः' इति श्रुतिमूलक स्योक्त बृहस्पतेः प्रत्त्यासत्या तादृशपतिधनविषये पन्या अधिकारबोधकत्वेन प्रकृतेऽप्राप्तेः । तत्प्रयासच्यपेक्षया स्नुषायां तादृशप्रत्त्यासत्यतिशयाङ्गीकारे दुहितुः रपि प्राक् पिचादेरधिकारापत्या स्मृतिविरोधबाहुल्यापत्तेः । स्थान विशेषनियमितत्वस्य स्नुषायामपि तुल्यत्वात् । तस्या अपि गोत्रजत्वात् । एतेन यत्रापीत्याद्यग्रिममपि निरस्तमिति दिक् । बाल. (पृ.२०६) अत्रेदं बोध्यम् । यद्यपि मानवे पुंस्त्वैकवचनाभ्यां दौहित्रस्यैव धनभाक्त्वमायातीति तावदेव विज्ञानेश्वरेण चशब्दसमुच्चेयमुक्तं तथापि दौहित्राभावे दौहित्र्यास्तत्व
मपि चसमुच्चेयम् । 'अप्रजः स्त्रीधनं भर्तुरिति वक्ष्यमाणनाप्रजः स्त्रीधनोद्देशेन भर्तुर्दुहितृदौहित्र्यादेश्व संबन्धविधानेनोद्देश्य विशेषणत्वेन स्त्रीत्वादेरविवक्षितत्वेन दुहितृणां प्रसूता चेदि' त्यस्य पितृधनेऽपि तुल्यत्वात् । एवंरीत्या 'मातुर्दुहितर' इति नारदस्याप्यत्रानुकूलत्वात् । युक्तं चैतत् । यथा मातृधनग्रहणे दुहितृदौहित्रपुत्रपौत्रादिक्रमस्तथा पितृधने पुत्रपौत्रप्रपौत्र पत्नीदुहितृदौहित्र दौहि-त्र्यादिक्रमस्य प्रत्यासत्तितारतम्येन न्यायप्राप्तत्वात् । 'स्त्रीधनं दुहितृणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां चे 'ति (गौध. २८/२२) गौतमवचनस्य पितृधनेऽपि समानत्वादित्यनुपदमेवोक्तवता विज्ञानेश्वरेण सूचितत्वात्तत्संमतमपीदम् । अन्यथा दौहित्र्याः पूर्वत्र वक्ष्यमाणेषु च स्वतो नोक्तत्वादनन्तर्भावाच्च पितृधनविषये तस्या अनधिकारस्यैवापत्तिरिति महान् दोषः । अग्रे यथाकथंचिदन्तर्भावे तु ' प्रथमं धनग्रहणे प्रत्यासत्तेर्नियामकत्वबोधकमन्वादिविरोधः स्पष्ट एव । अत एवाग्रे भ्रात्रनन्तरमेव तत्सुतोक्तिरितीति । बाल. (पृ.२०७) वस्तुतस्तु आदौ पिता तदभावे मातेति क्रमों युक्तः । किं चेत्यस्यावतरणोक्तयुक्तेः । किं चेत्याद्युक्तः तारतम्यसत्त्वेऽपि पुत्रे 'पित्रवयवबाहुल्यान्मात्रपेक्षया तत्र प्रत्यासत्यतिशयात् तदपेक्षया तस्य अभ्यर्हितत्वात् । क्षेत्रजविशेषविषये उक्तवैपरीत्यस्य सत्त्वेन तथा तस्यापि दुर्वचत्वाच्च । किं च । तदेव हि प्रत्त्यासत्तेर्मूलकारणं, 'मातुर्दुहितर' इत्यत्रापि तथैव विज्ञानेश्वरेण प्रतिपादितं च । अग्रे बन्धुपदव्याख्यावसरे 'आत्मबान्धवाः पितृबान्धवा मातृबान्धवाः वृद्धशातातपाद्युक्तक्रमेणैव प्रतिपादिताः । स्त्रीधनविभाग वैपरीत्येनात्रैवमेवोचितं च । अतएव च विष्णुकात्यायनौ प्रागुक्तौ, 'अपुत्रधनं पत्न्यभिगामि तदभावे दुहितृगामि तदभावे दौहित्रः गामि तदभावे पितृगामि तदभावे मातृगामी 'ति । 'अपुत्रस्याथ कुलजा पत्नी दुहितरोऽपि वा । तदभावें पिता माता भ्राता पुत्राश्च कीर्तिताः ॥' इति च । अन्यथा तयोरपि क्रमबोधकत्वेन तद्विरोधो दुष्परिहर एव । एतदनुरोधेन तयोरन्यथानयनस्य कर्तुमशक्यत्वात् । इदं तु तदनुरोधेनोक्तरीत्या सुयोजमेव ।
T
'भ्रातृपुत्रौ' इत्येकशेषेण प्रागुक्तसिद्धान्तरीत्या पूर्वे

Page #1001

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः भ्राता, तदभावे खसा। अत एव-'भ्रातरोये च संसृष्टा | श्वापास्ता। उक्तरीत्यैव निर्वाहात् । तस्मात्तत्र तथैव भगिन्यश्च सनाभयः' इति संसृष्टिधनविषये वक्ष्यमाणं क्रमो युक्तो न व्याख्याकारोक्त इति बोध्यम् । ... संगच्छते इति बोध्यम् ।
बाल.(पृ.२०९) यद्यपि कल्पतरौ दायविभागे च विष्णुवाक्ये 'भ्रातृअनुप्रवेशाभावादिति । यद्यपीदं तदग्रेऽपि तुल्यं पुत्रगामी'त्यग्रे 'तदभावे बन्धुगामि तदभावे सकुल्यगातथापि बन्ध्वाद्युत्तरं तस्याः प्रवेशस्योक्तरीत्याऽन्तरङ्गत्वेन मी ति पाठेन तद्विरोधस्तथापि तदभावे सकुल्यगामि तदचासंभवेन बन्धुशब्देन वक्ष्यमाणरीत्या ग्रहणासंभवेन भावे बन्धुगामी ति मदनरत्नधृतपाठे न विरोधः । युक्तगोत्रजानन्तरं प्रवेशस्य तथैवासंभवेन गोत्रजात्वस्य तत्र श्चायं मूलसंवादात् । संभवतीति न्यायात् । एवं च स सत्वेनान्तर्भावसंभवात् तत्रैव ग्रहणं युक्तमिति भावः। पाठश्चिन्त्य एवेति न कश्चिद्दोषः । गोत्रजपदार्थसकुल्य
बाल.(पृ.२११) पदार्थयोस्तुल्यवात् । एतेन तथा पाठं धृत्वाऽन्यथा [चन्द्रिकादि निराकरणपरसुबोधिन्यामरुचिर्दर्शयति] व्याख्यातं यद् भ्रान्तेन, तदपास्तं इति दिक् । । वस्तुतस्तु प्रागुक्तरीत्या स क्रमो न युक्तः किं तु स 'पितामह्याश्चेति चेन स्नुषायाः समुच्चयः। एवेति प्रागुक्तमेव । एकशेषे क्रमाप्रतीत्या द्वयोर्युगपत्त- यथोक्तमिति । अत्र पुत्रादिग्रहणेन कन्यानामपि ग्रहणं त्वप्रतीतावपि प्रागुक्तविष्णुकात्यायनाभ्यां तथा क्रमस्य प्रागुक्तरीत्येति बोध्यम् । अत एव गार्गीबन्धुः कारीष, स्फुटतया प्रतीतेः। विभक्ते संस्थिते इति कात्यायन- गन्धीबन्धुरित्या दिसंगतिः। बाल. (पृ.२१३-४) वचनमप्युक्तार्थेऽनुकूलतरम् । तस्य चार्थः प्रागुक्त एव तदयं निर्गलितोऽर्थः । तत्रादौ दायग्रहणक्रमः। न भवदुक्तः। मूले एकशेषस्तु लाघवेन छन्दोनुरोधेन च औरसपुत्रस्तत्पुत्रस्तत्पुत्रः । तत एकादश पुत्रिकापुत्राकृतो नोक्ताशयकः । पाञ्चमिकन्यायस्य तुक्तरीत्यैव विषय दयः पूर्वपूर्वाभावे क्रमेण । एवं तत्पुत्रादयोऽपि । अत इति न न्यायमूलकत्वमपि मूलस्य । किं च । प्रागुक्त- | एव मनुशंखलिखिताः-- श्रेयसः श्रेयसोऽलामे पापीरीत्या जननीजनकयोर्जन्यं प्रति संनिकर्षतारतम्यमस्त्ये-- यान् रिक्थमर्हति । बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य वेति तदुक्तमयुक्तमेव । यत्तु गर्भधारणेत्यादि तन्न। भागिनः॥' (मस्म.९।१८४) इति । तदभावे पत्नी । ततो गर्भधारणस्य पोषणस्य चातिप्रसक्तत्वेनाकिंचित्करत्वात् । दुहिता । ततो दौहित्रः। ततो दौहित्री। ततः पिता। अत एव बीजस्यैव प्राधान्यं सिद्धान्तितं मनुना। अत ततो माता। ततो भ्राता। ततो भगिनी । ततस्तयोः एव च माता न स्त्रीत्यादि संगच्छते। यत्तु गोत्रजा क्रमेण सुतः सुता च । ततो गोत्रजादय इति । . इति सरूपैकशेषत्वेन पुंसामेव ग्रहणमिति तन्न । तथा
xबाल.२।१३५(पु.२३६-७) सति पितरावित्यत्रापि तदापत्तेः । अथ अत्र 'पिता मात्रे'- मृतवानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां धनभाजः क्रमेणाचार्य- ... त्येकशेषो विशेषविहित इति चेत्, इहापि 'पुमान्
सच्छिष्यधर्मभ्रात्रेकतीथिनः . ... स्त्रियेति विशेषविहित इति पश्य । यदपि विजातीया
वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां रिक्थभागिनः।.. नामपीत्यादि । तदपि न । सरूपैकशेषाभावेनैकविभक्त्यः क्रमेणाचार्यसच्छिष्यधर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः ॥ .. न्तत्वानुपयोगात् । तत्रापि तस्यानिमित्तत्वाच्च । दृष्टान्ते x उपर्युक्तसुबोधिनीव्याख्यानं बालम्भदृथामनूदितम् ।। द्वन्द्वसत्वेन लिङ्गभेदेऽपि प्रथमान्तत्वस्यावश्यकस्य सत्त्वेन (१) यास्मृ.२११३७; अपु.२५६।२४, विश्व.२।१४१% सतो वैषम्याच्च । गोत्रजानां तत्सुतैः सह बद्धक्रमत्वा- मिता. दा.२१७; अप.; व्यक.१६१७ स्मृच.३०१७ भावस्तूक्तरीत्यैव । बृहस्पतिवचनमप्यस्माकमेवानुकलं विर.६०० स्मृसा.७५,१३८,१४४, पमा.५४२ मपा. न भवताम् । यतो मात्रनन्तरं तत्र भातैवोक्तो न पितेति ।
६७६; रत्न.१५६; विचि.२४४; व्यनिः; स्मृचिं.३३;
सवि.४२० च्छिष्य (च्छिष्या); मच.९।१८५, चन्द्र.९४; तत्र तुशब्दस्य चार्थकत्वेन तनया चेत्यन्वयेन चेन :
वीमि.; व्यप्र.५३१७ व्यउ.१५७; ब्यम.६५, विता. दुहितृदौहित्रदौहित्रीपितृणां समुच्चयेन विरोधलेशोऽपि ४१२, राकौ.४५७; सेतु.४९; समु.१४३, विच.१३५ न । एतेन तनयाशब्दस्योपलक्षकत्वोक्तिः तदूषणोक्ति- रिक्थभागिनः (धनहारिणः).
..

Page #1002

(१) एवं तावद् वर्णाश्रयो विभागविधिरुक्तः।। त्यागेन यावज्जीवमाचार्यकुलनिवासपरिचर्यानिष्ठाया: अधुनाऽऽश्रमाश्रय उच्यते-वानप्रस्थेति । ब्रह्मचारी तेन कृतत्वात्, उपकुर्वाणस्य तु धनं पित्रादिभिरेव . नैष्ठिकोऽभिप्रेतः। एकाचार्यसंबद्धोधर्मभ्राता। एकाश्रम- ग्राह्यम् ।
दा.२१७ संबद्ध एकतीर्थी । स्पष्टमन्यत् । नैष्ठिकवनस्थयति- (४) अथ गृहस्थव्यतिरिक्तानामाश्रमिणां परेतानां व्यतिरिक्तानां तु वर्णानां पारिशेष्यात् प्रागक्तो विभाग- धनग्राहकान् सक्रमकानाह-वानप्रस्थेति । वानप्रस्थाविधिः ।
विश्व.२।१४१ | दीनामन्यतमस्य मृतस्य रिक्थमाचार्यादयः क्रमेण गृह्णीयुः। (२) पुत्राः पौत्राश्च दायं गृह्णन्ति, तदभावे पत्न्या- पूर्वस्य पूर्वस्याभाव उत्तर उत्तरो गृह्णीयादित्यर्थः । दय इत्युक्तं, इदानीं तदुभयापवादमाह-वानप्रस्थेति। सद्गुणवान् शिष्यः सच्छिष्यः। धर्मभ्राता समानाचार्यः । वानप्रस्थस्य यतेब्रह्मचारिणश्च क्रमेण प्रतिलोमक्रमेणा- एकतीर्थी एकसिद्धान्तः । एकवाराणसीप्रभृतितीर्थचार्यः सच्छिष्यो धर्मभ्रात्रेकतीर्थी च रिक्थस्य धनस्य | निवासी वा । वानप्रस्थस्य धनमस्तीति वचनात्भागिनः। ब्रह्मचारी नैष्ठिकः उपकुर्वाणस्य तु धनं
'त्यजेदाश्वयुजे मासि उत्पन्नं पूर्वसंचितम्' इत्यस्माद्गम्यते।। मात्रादय एव गृह्णन्ति । नैष्ठिकस्य तु धनं तदपवाद. | यतिब्रह्मचारिणोरपि कन्थादि किंचिदस्त्येव । +अप. त्वेदाचार्यों गृह्णातीत्युच्यते। यतेस्तु धनं सच्छिष्यो | (५) यत्तु वसिष्ठेनोक्तम्-'अनंशास्त्वाश्रमान्तरगताः' गृह्णाति । सच्छिष्यः पुनरध्यात्मशास्त्रश्रवणधारणतदर्था- इति । तदन्याश्रमिणामन्याश्रमिधनग्रहण निषेधपरम् ।. नुष्ठानक्षमः । दुर्वृत्तस्याचार्यादेरपि भागानहत्वात् । न तु समानाश्रमिणां परस्परऋक्थग्रहण निषेधपरम् । वानप्रस्थस्य धनं धर्मभ्रात्रेकतीर्थी गृह्णाति । धर्मभ्राता
*पमा.५४३ प्रतिपन्नो भ्राता, एकतीर्थी एकाश्रमी, धर्मभ्राता चासा
(६) अस्माकं तु 'वानप्रस्थधनमाचार्यों गृह्णीयात् वेकतीर्थी च धर्मभ्रात्रेकतीर्थी । एतेषामाचार्यादीनाम- शिष्यो वेति विष्णुवाक्यदर्शनात् क्रमशब्दो अनुलोमभावे पुत्रादिषु सत्स्वप्येकतीर्थ्येव गृह्णाति । ननु 'अनंशा- क्रमपर इति प्रतिभाति, शिष्यस्य वानप्रस्थधनग्राहकत्वं स्त्वाश्रमान्तरगताः' इति वसिष्ठस्मरणादाश्रमान्तर. विष्णुक्रम आचार्याभावे ज्ञातव्यम् । रत्न.१५६ : गतानां रिक्थसंबन्ध एव नास्ति कुतस्तद्विभागः । न च । (७) मिताटीका-योगसंभारभेदांश्चेति । योगप्रतिनैष्ठिकस्य स्वार्जितधनसंबन्धो युक्तः। प्रतिग्रहादि निषे-पादकग्रन्थादी नित्यर्थः।
सुबो. धात् । अनिचयो भिक्षुः' इति गौतमस्मरणात् । भिक्षो. (८) नैष्ठिकस्य धनमाचार्य इति । तत्र विद्यासंबरपि न स्वार्जितधनसंबन्धसंभवः। उच्यते । वानप्रस्थस्य न्धस्यैव योनिसंबन्धाद्गरीयस्त्वात् । यतेस्तु धनं सच्छिष्या तावत्-'अहो मासस्य षण्णां वा तथा संवत्सरस्य | गृह्णन्ति । यतिश्चतुर्विधः-कुटीचक-बहूदक हंस-परमहंसवा। अर्थस्य निचयं कुर्यात्कृतमाश्वयुजि त्यजेत् ॥ इति भेदात् । कुटीचकबहूदकहंसानां आचार्याभावे शिष्यस्य वचनाद्धनसंबन्धोऽस्त्येव । यतेरपि-कौपीनाच्छाद- धनग्रहः । परमहंसस्य तु आचार्याभावात् शिष्य एव नार्थ वा वासोऽपि बिभृयाच्च सः। योगसंभारभेदांश्च गृह्णी- गृह्णाति । .
xसवि.४२१ यात्पादुके तथा ॥' इत्या दिवचनाद्वस्त्रपुस्तकसंबन्धो- - () अन्ये तु वानप्रस्थस्यापि 'दीक्षितो गुरुणाऽऽज्ञातो ऽस्त्येव । नैष्ठिकस्यापि शरीरयात्रार्थ वस्त्रादिसंबन्धोऽ- दिशमुपनिष्क्रम्येति वृद्धहारीतेन । 'तत्रैनं विधिवद्राजा स्त्येवेति तद्विभागकथनं युक्तमेव । +मिता. प्रत्यगृह्णाकुरूद्वह । स दीक्षां तत्र संप्राप्य राजा कौरव(३) ब्रह्मचारी च नैष्ठिकोऽभिमतः पित्रादिपरि.
नन्दनः ॥ शतरूपाश्रमे तस्मिन्निवासमकरोत्तदा । तस्मै
सर्वविधि राज्ञे राजा चख्यौ महामतिः॥ इति भारतीय +विर., मपा., विचि., चन्द्र., व्यम., विता. मिता. + स्मृच. अपगतम् । वीमि. वाक्यार्थः अपगतः । गतम् । स्मृतिसारे पारिजातमतं स्वमतं च मितागतम् । व्यव
___* प्रथमपक्षो मितावत्, द्वितीयः अपवत् । हारप्रकाशे स्वमतं मितागतम् ।
xशेषं मितागतम् ।

Page #1003

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५११ पुराकल्पार्थवादेन च, वानप्रस्थस्याप्याचार्यसत्वात्तद्धनमा- | कारकत्वेन अन्यसंतानादसतानाच्चाविशेषात् ।। चार्यो गृह्णीयादित्याहुः। व्यउ.१५७
... दा.१७५ (१०) मिताटीका-यद्यपि वानप्रस्थस्याचार्यः संभवति अत्र पुत्रपदं पत्नीपर्यन्तपरम् । दा.१८३ 'दीक्षितो गुरुणाऽऽज्ञातो दिशमुपनिष्क्रम्य' इति वृद्ध. (२) नारदेन तयोरप्यभावे दुहितेति क्रमानुसारिहारीतलिङ्गात् । 'तत्रैवं विधिवदाजा प्रत्यगलात्कुरूद्वह' न्यायः स्वयमूहितो मन्दानुग्रहाय प्रदर्शितः। 'पुत्राइत्यादि । धृतराष्ट्रस्य तत्त्वे भारताच्च । एवं च तत्र भावे' इति स्वयमेव न्यायं विवृणोति 'पुत्रथेति । दीक्षयिता यः स तदाचार्यः । यतेरपि महावाक्योपदेष्टा उभौ स्वपितृश्रेयस्करसंतानकारकावित्यर्थः । तथाहि सः । 'संन्यस्याचार्यमुपतिष्ठेत ब्रह्मजिज्ञासायामिति पौत्रदौहित्रयोः पुत्रदुहितृसंतानयोः स्वरूपतस्तुल्यत्वाशंखात् । एवं चाचार्यादिचतुर्णा द्वन्द्वे क्रमेणेत्यस्या
भावात्कार्यतोऽत्र तुल्यत्वमभिप्रेतम् । न ऋणागकरणचार्यक्रमेणेत्यर्थसंभवः, आदावाचार्यादिस्तत: शिष्य
ऋक्थग्रहणलक्षणकार्यतस्तुल्यत्वं संभवति । 'पुत्रपौत्रैस्ततो धर्मभ्राता तत एकतीर्थीति । अत एव शिष्यसब- ऋणं देयम्' इति स्मरणात् । तथा पितामहद्रव्यमधिझेत्येकवाक्यता । 'वानप्रस्थधनमाचार्यों गृह्णीयाच्छि
कृत्य 'तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य चोभयोः' ध्यो वेति विष्णुसंगतिश्च, तथापि वानप्रस्थस्य ब्रह्म- इति स्मरणाच्च पौत्रस्याधिक्यप्रतीतेः। तेनादृष्टकार्यत. चारिणश्च शिष्याभावात्तथा व्याख्यानस्यात्रासंभवः। स्तुल्यत्वमभिप्रेतं तत्र श्राद्धदातृत्वं 'पूर्वेषां तु स्वधाकारे
. बाल.
पौत्रा दौहित्रका मता' इति विष्णुस्मरणात् । एवं च नारदः .
दुहितुषु संतानमुखेनादृष्टोपकारकसंबन्धनेनासन्नता। न अनपत्यमृतधनभाक् पतिव्रता पत्नी
चैतावता निमित्तेन पुत्राभावे तिष्ठन्त्यां पत्न्यां दुहिता रक्षेत शय्यां भर्तुर्या नित्यमेव व्रते स्थिता। | धनमर्हति । पल्याः साक्षादग्निहोत्रादिजन्यादृष्टोपकारदद्यात्तस्यैव तत्पिण्डं कृत्स्नमथे लभेत सा ।। सहकारित्वात् । तेन पुत्राभावे दुहितेत्यत्र पुत्रग्रहणं अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण दुहिता सकुल्या बान्धवाः सजातीया पन्या अपि प्रदर्शनार्थमिति मन्तव्यम् । ननु पिता राजा च । ब्रह्मस्वं ब्राह्मणानामेव । तस्त्रियो प्रजीवनमात्रभाजः। श्राद्धदानेन स्वयमेवादृष्टोपकारक इति दुहितुरपेक्षया पुत्राभावे तु दुहिता तुल्यसंतानदर्शनात् । आसन्नत्वात् पल्यभावे 'पिता हरेदपुत्रस्य' इत्यस्यावसर पुत्रश्च दुहिता चोभौ पितुः संतानकारकौ ॥ इति कथं दुहितुरर्थग्रहणम् । मैवम्। 'तस्यामात्मनि
(१) दुहितुरधिकारे संतानदर्शनं हेतुतया निग- तिष्ठन्त्यां कथमन्यो हरेद्धनम् इत्यनेनैवादातृत्वात् । दितं, संतानश्च पिण्डदोऽमिमतः अपिण्डदस्य अनुप- तथाहि यद्यदृष्टोपकारकसंबन्धेन व्यवहिता तथापि (१) अभा.४१.
शरीरसंबन्धेनाव्यवहितेति उभयथा दुहितैवाग्रेसरी । (२) नासं.१४।४७ भौ (क्तौ); नास्मृ.१६।५० दर्श-|
एवं तर्हि दुहित्रभावे 'पिता हरेत्' इत्यस्यावसरत्वात् नात् (कारणात); दा.८१ तु (च) पू.: १७५ तु (च) भौ (भे) रकौ (रिके): १८३ पू., अप.२।१३६, स्मृच.२९५
नाधुनाऽपि तस्यावसरः । दुहित्रभावेऽपि दौहित्रस्य पितुः (तुल्य); विर.५९१ भौ (भे) रको (रिके); स्मृसा.७१,
तत्कोटित्वेन पित्राद्यपेक्षयाऽऽसन्नत्वात् । 'अपुत्रपौत्रसं१३०:१३४ मनुः:१४१ मनुनारदौ; दीक.४५, रत्न.१५४ ताने दौहित्रा धनमाप्नुयुः । पूर्वेषां तु स्वधाकारे पौत्रा वे तु (वेऽपि); विचि.२३८ विरवत् ; व्यनि., स्मृचि.३२, दौहित्रका मताः ॥ इति विष्णुस्मरणाच्च। .. दात.१८५ पू., सवि.४१३ स्मृचवत; वीमि.२११३६ पू.;
. +स्मृच.२९५ ज्यप्र.५१८ तुः (१); व्यउ.१५४ स्मृचवत्, उत्त.; विता. (३) [बालरूपमते] पुत्रतुल्यतया स्तुतिपरमिदं ४००, बाल.२।१३५ (पृ.२०६ नास्मृवत्, २२३): २॥ वचनं, न पुनः पत्नीसद्भावेऽपि पुत्रवद्दुहितसंबन्धा१४५ (पृ.२६०) तु (च) पू., सेतु.४४ विरवत् : ५६ पू. x अप., विर., विचि. दा (पृ.१८३) वद्भावः । दात., समु.१४१ स्मृचवतः विच.११५ पू., देवलः:१२४ भौ । सेतु. दागतम् । (भे) को (के).
| + सवि., व्यप्र. स्मृचगतम् । व्य. का. १९०

Page #1004

१५१२
र्थम् ।
स्मृसा. १३० (४) पुत्रग्रहणं पत्न्या अभ्युपलक्षणम्। केचिदाहुः दुहितृक्थभाक्त्वबोधकान्येतानि वचनानि पुत्रिकाविषयाणीति तदसत्, 'तृतीयः पुत्रः पुत्रिका विज्ञायते' इति वसिष्ठवचनात् पुनकोटिनिविद्यायाः पुत्रिकायाः औरसपुत्रवत् सत्यामपि पल्यां पितृविषहरायाः परम्यभावे रिक्थग्राहिताबोधकेषु पत्नीदुहितरश्चेत्यादिषु वचनेषु दुहितृशब्देन ग्रहीतुमुपयुक्तत्वात् । रत्न. १५४
(५) पुत्राभावे सर्वाननुक्रम्य वचनात् सर्वाभावे दुहिता हरेत् । अपुत्रस्य पुत्रिकापुत्रेण तुल्यसंतानदर्शनात्। ' तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्योधनं हरेत्' इति, ' (स) दौहित्रोऽप्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत्' इति चोक्तः । द्वापि संतानकारको । तस्मात् पुत्राभावे तत्तुस्यत्वादन्येभ्यः प्रत्यासत्तेर्दुहिता हरेत् । नाभा. १४१४७ (६) पत्न्या व्यभिचारिणीत्वे त्वाह नारदः - पुत्राभाव इति । बीमि. २।१२६ येथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा । तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥ अभावे तु दुहितृणां सकुल्या बान्धवास्तथा । ततः सजात्याः सर्वेषामभावे राजगामि तत् ॥ अन्यत्र माझणात् किन्तु राजा धर्मपरायणः । तस्त्रीणां जीवनं दद्यादेष दायविधिः स्मृतः ॥
व्यवहारकाण्डम्
६ (१) दा. १७५ तिष्ठ (जीव) धनं हरेत् (हरेद्धनम् ) मनु. नारदी अप. २१३६ व्यनि विच. १२४ दा
15
(२) नासं. १४४८ तु दुहितृणां दुहितृणां तु नास्. १६।५१ था (तः) त्याः (तिः); अप. २।१३६ तु (च); व्यक. १६१) वि२.५९७ सा १३६-७ व्यकवत् : १४३; स्मृचि. ३३ अभावे तु (पुत्राभावे); बाल. २११३५ (४.१९६) तु दुहितृणां ).
(२) नासं. १४४९ (तु) किन्तु (तु) नास्ट. १६। ५२ गात् किन्तुभ्यः स्वाद) स्त्री (ख) मिता. २ १२६। दा. १६८३ अप. २।१२६ गीमि. १८१९ महस्पति उ. २।१४ २ बृहस्पतिः; स्मृच. ३०२; विर. ५९७; स्मृसा. १२८,१३७,१४३; पमा. ५३५ किन्तु (किञ्चित् ); व्यनि. (=); नृप्र.४१ दाय (दान); व्यप्र.५१०; व्यड. १५३ दाय. विधिः स्मृतः (धर्मः सनातनः); व्यम. ६१ पमावत् विता. ३८६ पमावत् समु. १४३.
(१) इत्यवरुद्ध स्त्रीविषयम् । स्त्रीशब्दग्रहणात् । Xमिता. २।१३५ (२) तदीयस्त्रीणामपत्नीनां वर्त्तनधनदानं पत्नीनां पुनः कृत्स्नधनेऽधिकारितेत्यविरोधः । दा. १६८
(२) अत्र अभावे दुहितृणामिति पित्रोरप्यभाव उपलक्ष्यते । तत्स्त्रीणामपरिणीतानां स्वैरिणीनां वा पुनव वा ।
अप. २।१३६
(४) तत्स्त्रीणां ब्राह्मणेतरधनस्वामिस्त्रीणां धनभागित्वानहणामित्यर्थः । + स्मृच. ३०२ (५) सकुल्याः पितृव्यपुत्रादयः, सजात्या एक. जातीयाः, किन्चित्यादिनिर्धनत्राह्मणस्त्रीविषयम् । विर. ५९७
(६) दुहित्रभावे सकुल्याः सपिण्डाः । तदभावे बान्धवाः संबन्धिनः । तदभावे संजात्याः समानजातीया मित्रभूताः । तदभावे राजा हरेत् । राजगामीत्युक्तं, तदन्यत्र ब्राह्मणात् । तत्तु ब्राह्मणेभ्य एव देयं न भाण्डागारं प्रवेशयेद् धार्मिकः । इतरो हरेदपि धर्मनिरपेक्षः । यदेतरेषां हरति तदा स्त्रीणां जीवनं दत्त्वा | शेषं हरेत् । एष दायधर्मः । नाभा. १४।४९ ब्राह्मणार्थस्य तन्नाशे दायादश्चेन्न कञ्चन । ब्राह्मणायैव दातव्यमेनस्वी स्यान्नृपोऽन्यथा ॥ तन्नाशे अर्थस्वामिनाशे । स्मृच.३०२ क्षेत्रियादेस्तु राजैव गृहीयात् ब्राह्मणस्य न । बृहस्पतिः
अपुत्रमृतसर्वधनभाक् पत्नी साध्वी एव
● आम्नाये स्मृतितन्त्रे च लोकाचारे च सूरिभिः ।
X पमा, व्यउ., व्यम मितागतम् । स्मृसा. बालरूपमतं हलायुधमतं मितागतम् । पारिजातमतं विरगतम् ।
+ व्यप्र स्मृचगतम् ।
* एषां सप्तश्लोकानां ममु. व्याख्यानं 'अनन्तरः सपिण्डाद्यः ' इति मनुवचने (५.१४७७)
म्
(१) मिता. २।१३६ स्मृच. ३०२; पमा. ५३०६ मपा. ६७५ र्थस्य (थं च ); सवि. ४२०; व्यप्र. ५३१ णायै (णस्यै ); व्यउ.१५६; विता.४१०६ राकौ. ४५७; बाल. २।१३५ (पृ. २२४) प्रथमपादः समु. १४३.
(२) विव्य. ३०.
(३) दा. १४९ अप. २/११५ आया (भार्या व्यक

Page #1005

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५१३ शरीराध स्मृता जाया पुण्यापुण्यफले समा ॥ । जङ्गमं स्थावरं हेम कुप्यं धान्यं रथाम्बरम् । यस्य नोपरता भार्या देहाध तस्य जीवति । आदाय दापयेच्छ्राद्धं मासषाण्मासिकादिकम् ।। जीवत्यर्धशरीरेऽथं कथमन्यः समाप्नुयात्॥ पितृव्यगुरुदौहित्रान् भर्तुः स्वस्रीयमातुलान् । कुल्येषु विद्यमानेषु पितृभ्रातृसनाभिषु । पूजयेत्कव्यपूर्तीभ्यां वृद्धानाथातिथीन स्त्रियः ॥ असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी ।। व्यप्र.४८९ प्रमीता (मृता त्व) विन्दे (लभे) प्रजापतिः; व्यम, पूर्व प्रमीताग्निहोत्रं मृते भर्तरि तद्धनम् । ६१ व्यप्रवत, प्रजापतिः; विता.३८३.४ एष (एव) प्रजाविन्देत्पतिव्रता नारी धर्म एष सनातनः ॥ पतिबृहस्पती; बाल.२।१३५ (पृ.२३०) व्यप्रवत् , प्रजापतिः
समु.१४० व्यप्रवत् , प्रजापतिः : १४० (पूर्व मृता हरेदग्नि१६० स्मृच.२९०, ममु.९.१८७; विर.५८९; स्मृसा. मन्वारूढा हरेदधम्) पू. १३४ धं स्मृता (धहरा: १४०, रत्न.१५२; व्यनि. (१) दा.१५० रथा (रसा); अप.२१३५ कुष्यं धान्य प्रचेताः; स्मृचि.३२, सवि.४० ६.(=); व्यप्र.४९३; विता. रथा (रूप्यधान्यरसा); व्यक.१६० कुष्यं धान्यं रथा (कुप्य३८३ ई (धः) जाया (भार्या); समु.१४० जाया (भार्या) धान्यरसा); स्मृच.२९१ दावत्, प्रजापतिः; ममु.९.१८७ समा (षु च).
रथा (अथा); विर.५९० कुप्यं (रूप्यं); स्मृता.१३४ रथा (१) दा.१४९; अप.२।१३५; व्यक.१६०; स्मृच. (रसा) दापये (दद्यात्त) : १४१ कुप्यं धान्यं रथा (कुप्यधानरसा) २९०ऽर्थ (च); ममु.९११८७ऽर्थ (तु) समा (स्वमा); विर. दापये (दद्यात्त); पमा.५२४ रथा (अथा) पाण्मासिका (संव५८९; स्मृसा.१३४ऽर्थ (तु) : १४०;. रत्न.१५२ रेऽर्थ त्परा) प्रजापतिः: ५३६ कुप्यं धान्यं रथा (रूप्यं धान्यरसा) (रस्य); स्मृचि.३२ऽर्थ (a); व्यनि. प्रचेताः; सवि.४०६ | पाण्मासिका (संवत्सरा); रत्न.१५२ प्रजापतिः विचि.२३६ (= )ऽथ (ऽपि); व्यप्र.४९३; विता.३८३ हार्ध (हार्ध:) 4. दावत् व्यनि. द्धं (द्धे) दिकम् (दिके) शेष अपवत् नृप्र.४० शरीरेऽर्थ (धै शरीरस्य); बाल.२।१३५ (पृ.२०६) र्धशरीरेऽर्थ द्धं... कम् (ढे माससांवत्सरादिके) शेषं व्यकवत् । सवि.४०८ (धे शरीरे तु); समु.१४० रता (हता)ऽर्थ (च).
कुप्यं धान्यं रथा (रौप्यधान्यरसा) प्रजापतिः : ४०९ व्यकवत् । (२) मिता.२।१३५, दा.१४९.५० : १७० पूर्वार्धे व्यप्र.४८९ दावत्, प्रजापतिः; ब्यम.६१ हेम (सर्व) धान्यं ( सकुल्यै विद्यमानस्तु पितृमातृसनाभिभिः अप.२।१३५ रथा (हेमरसा) दिकम् (न्दिकम् ) प्रजापतिः विता.३८४ द्धं कुल्येषु विद्यमानेषु (सकुल्यै विद्यमानैस्तु) भिषु (भिभिः); (द्धे) दिकम् (दिके) शेष व्यकवत् , प्रजापतिबृहस्पती; बाल. व्यक.१६० पूर्वार्धं (सकुल्यैविधमानस्तु पितृभ्रातृसनामिभिः); २११३५ [(पृ.१९३) दावत् : (पृ.२३०) व्यमवत् , प्रजास्मृच.२९०; ममु.९।१८७ सुत (पुत्र) शेषं दावत् ; विर. पतिः : (प.२३८) हेम कुप्यं धान्यं रथा (सर्वं हेम रूप्यं रसा) ५९० दावत् ; स्मृसा.७१ अपवत् : १२८,१३४ दावत्: दिकम् (ब्दिकम् ) प्रजापतिः] समु.१४० धान्यं रथा (धान्य१४०-४१ ममुवत् पमा.५२३ तद्भाग (तद्धन); दीक. रसा) प्रजापतिः. ४५ (-) दावत् रत्न.१५२, विचि.२३६ सुत (पुत्र) शष (२) दा.१५०,१७३; अप.२।१३५ भर्तुः स्वस्रीय अपवत्; व्यनि. पितामहः; स्मृचि.३२ अपवत्; नृप्र.४० |
(स्वसृभत्रीय); व्यक.१६० त्रान् (त्र); स्मृच.२९१ स्त्रियः पमावत्, सवि.४०६ (-) पत्नी तद्भा (तत्पत्नी भा); मच.
(तथा) प्रजापतिः; ममु.९।१८७ तुः (र्तृ) नाथा (नप्य); ९।१८७ ममुवत्; व्यप्र.४९३ पू. ४९४ उत्त., ममुवत्; | विर.५९०, स्मृमा.१३४,१४१ भर्तुः (भ्रातृ); पमा. व्यउ.१५२ तद्भा (स्याद्भा); विता.३८३; राकौ.४५५
५२४ स्वस्त्रीय (श्वशुर) स्त्रियः (तथा) शेष ममुवत्, प्रजासनाभि (सुतादि); समु.१४०.
पतिः: ५३६ (-) भर्तुः (भर्तृ) स्त्रियः (तथा); रत्न.१५२ (३) दा.१५० प्रमी (प्रणी) नारी (साध्वी); अप.२।१३५ द्धानाथा (द्धांश्चाप्य) प्रजापतिः, विचि.२३६ स्मृसावत् नृप्र. प्रमीता (मृता त्व); ग्यक.१६०, स्मृच.२९१ पूर्व (पूर्व) ४० तुः स्वस्रीय (ति॒श्वशुर) स्त्रियः (तथा); सवि.४०८ नृप्रवत् , विन्दे (लभे) प्रजापतिः, ममु.९।१८७ पूर्व (पूर्व); विर. प्रजापतिः; ब्यप्र.४८९ रत्नवत्, प्रजापतिः व्यम.६१ रत्नवत्, ५९०; स्मृसा.१३४ एष (एवं) : १४१; रत्न.१५२ विन्दे | प्रजापति:; विता.३८४ (-) पू. बाल.२।१३५ (पृ.१९३ : (लभे) शेषं अपवत्, प्रजापतिः; विचि.२३६, व्यनि. (पूर्व २३० प्रजापतिः, २३८ प्रजापतिः) रत्नवत् ; समु.१४० मृता हरेदग्निमनूढा च हरेदघम्) पू.; मच.९।१८७ ममुवत् | स्मृचवत्, प्रजापतिः; विच.१२२ स्मृचवत्, प्रजापतिः

Page #1006

१५१४
तत्सपिण्डा बान्धवावा ये तस्याः परिपन्थिनः । हिंस्युर्धनानि तान् राजा चोरदण्डेन शासयेत् ॥ (१) तदेतैः सप्तवचनैरपुत्रस्य मृतस्य यद् यावद्धनं स्थावरजङ्गमहेमादिकं भर्तुस्तत्सर्वं सोदरभ्रातृपितृव्यदौहित्रादिषु सत्स्वपि पत्न्या एवेति, ये तु तद्धनग्रहणे प्रति पक्षाः स्वयमेव वा गृह्णन्ति ते चौरवद्दण्डनीया इति ब्रुवाणो बृहस्पतिः पत्नीसद्भावे पितृभ्रातृप्रभृतीनां धनाविकारं सुदूरं निरस्यति । दा. १५०-५१
पितृव्यपदं भर्तुः सपिण्डपरम् । दौहित्रपदं भर्तुर्दुहितृसंतानपरम् । स्वस्रीयपदं भर्तुः स्वसृसंतानपरम् । मातुलपदं च भर्तुर्मातृकुलपरम् । तदेवमादिभ्यो दद्यात् न पुनरेतेषु सत्स्वेव स्वपितृकुलेम्य: पितृव्यादिवचनानर्थ क्यात् ।
व्यवहारकाण्डम्
दा. १७३
(२) अत एव दृष्टादृष्टोपकारकत्वलक्षण संबन्धेनान्या पेक्षया पत्न्याः प्रत्यासन्नत्वमभिधाय बृहस्पतिना गौण पुत्राभावे तिष्ठत्स्वपि पित्रादिषु सकुल्यान्तेषु पत्न्या एव पतिधनभागित्वं दर्शितं - आम्नाये स्मृतितन्त्रे चेत्यादि - भिः । अत्र द्वितीयार्धेन दृष्टादृष्टोपकारसंपादने पित्रादिभ्यः पन्याः प्रत्यासन्नत्वमभिहितम् । अवयवार्थस्तु आम्नाये वेदे 'अर्धो वा एष आत्मनो यज्जायेत्येवमादौ आत्मनो देहस्येत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । देहार्ध अर्धाङ्गं यथा दृष्टादृष्टोपकारि तद्वज्जायाऽपीति । स्मृतितन्त्रे धर्म शास्त्रे 'पतेद शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत् । पतितार्थ शरीरस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥' इत्येवमादौ । लोकाचारे लोकाचारानुमतार्थशास्त्रे 'शरीरार्धमयीं जायां को हि हास्यति पण्डितः' इत्येवमादौ । पुण्यापुण्यफले समा क
1
(१) दा. १५०; अप. २।१३५ वा वा (वाश्च); व्यक. १६० तस्याः (ऽन्ये स्युः); स्मृच. २९४ वा वा (वाश्च) चोर (चौर्य) प्रजापति:; ममु. ९।१८७३ स्मृसा. ७१ वा ये तस्याः (ये तस्याः स्युः) तान् राजा (राजा तान् ) : १३४ वा ये तस्याः (ये तस्याः स्युः): १४१ वा ये तस्याः ( ये तस्या: स्युः) शास (शांत); रत्न. १५४ शास (दण्ड) प्रजापति:; विचि. २३७ स्मृसा (पृ. १३४) वत् ; व्यनि. रत्नवत्; स्मृचि. ३२ तत्स (स) वा ये तस्याः च तस्याः स्युः); व्यप्र. ४८९ तत्स (स) वा ये तस्याः (ये तु तस्याः स्युः) प्रजापतिः ; विता. ३८४ (-); बाल. २।१३५ (पृ.१९३) शास ( घात) शेषं व्यप्रवद; समु. १४१ प्रजापतिः,
र्मणि समाधिकारात् । असुतस्य मुख्य गौणसुतहीनस्य पत्नी यज्ञाधिकारापादक प्रशस्त ब्राह्मादिविवाह संस्कृता 'पत्युर्नो यज्ञसंयोगे' इति पाणिनिस्मरणात् । तेन क्रीता भार्या पत्नीपदेन व्यावर्तिता । तस्याः पत्नीत्वायोगात् । तथा च स्मृत्यन्तरं ' क्रयक्रीता तु या नारी न सा पत्नी विधीयते । न सा दैवे न सा पित्र्ये दासीं तां कवयो विदुः ॥' पत्नीत्वाभावे केवलं दृष्टोपकारकत्वमेव नादृष्टोपरकारकत्वं स्त्रिया इति दर्शयितुं दासीं विदुरित्युक्तम् । एवं च पित्र्यादिकर्मण्यर्हताऽपि पतिभागहारित्वे प्रयोजिकेति पत्नीग्रहणेन ज्ञापितम् । अत एव श्रौतस्मार्त्तादिकर्मणि पातिव्रत्येन परीक्षिताधिकारार्हतया एव पत्न्याः पतिधनलाभ इत्याह प्रजापतिः - पूर्वप्रमीताग्निहोत्रमित्यादि । अग्निहोत्रशब्देन तत्साधनाग्निर्लक्ष्यते । पतिव्रता सुसंयता । व्रतनिमित्त)त्वेन श्रौतस्मार्तकर्माधिकारार्हता भर्त्रा सह वासेन स्थितेति यावत् । नारी पत्नी । स्मृच.२९०-९१
(३) केचित्त्रिया: पार्वणमप्याहुस्तन्निषेधाय श्राद्धानि परिगणयति - मासषाण्मासिकादिकमिति । अत्र मासशब्देन द्वादशमासिकान्युच्यन्ते । षाण्मासिकशब्देन द्वे ऊनषाण्मासिके । आदिशब्देन एकादशसपिण्डन प्रत्यब्दकर्त्तव्य क्षयाहश्राद्धानि गृह्यन्ते । अतो नान्यत्कुर्यात्, अन्यथा वचनान्तरैरेव एतेषां श्राद्धानां सिद्धत्वाद्ववचनमिदमनर्थकं स्यादिति । तथा दापयेदिति स्वार्थे णिच्, रामो राज्यमकारयदितिवत् । पतिव्रता साध्वी । उदयकरस्तु मनुटीकायां पतिव्रताशब्दं मुख्यार्थ विवक्षन्ननुमरणान्तत्वात्पातिव्रत्यस्य दापयेदिति पारार्थ्यमेवाह । एवं च पति व्रतात्वेतरगुणसंपन्नानामप्यधिकारो न स्यादिति बहवं नाद्रियन्ते । एवमपुत्रधने विद्यमानायां साध्व्यां भार्यायः तस्या अधिकारः । *विर. ५९०-९१ (४) कुप्यं त्रपुसीसादिकम् । कव्यं पित्रुद्देशेन त्यक्तं अन्नादिकम् । पूर्तमत्र खातादिकर्माङ्गभूतदानादिकम् । +रत्न. १५२ (५) इदं च विभक्तपतिधनपरम् । पतिव्रता साध्वी । न तु पतित्रतैव । अनुमरणपर्यन्तेन पतिव्रतत्वनिश्चयाद्धनग्रहणाभावापत्तेः । तथा च साध्वी भार्या पत्युः प्रपौ* स्मृतिसारोद्धृतपारिजातमतस्थं हरिहरव्याख्यानं विरगतम् । + शेषं स्मृचगतम् ।

Page #1007

दायभाग:--मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५१५
त्रान्ताभावे तद्धनारे।
विचि.२३७ । तां विना तस्या अप्यभाव इत्यर्थः। शरीरा. (६) अत्र केचित् विवाहसंस्कृता जाया पत्नीत्युच्यत वयवसंबन्धेन दुहिता पुत्रसमा । पुत्रे हि पित्रवयवा इति चन्द्रिकाकारोक्तमित्यनुपपन्नम् । विवाहसंस्कारस्य । बाहुल्येन संक्रामन्ति । दुहितरि त्वल्पाः 'पुमान्पुंसो. पत्नीत्वोपपादकत्वाभावात् । पत्नीत्वं नाम पतिभार्यासं- | ऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः' इति स्मरणात्तेन किबन्धव्यतिरेकेण न किञ्चिदस्ति । तच्चाार्जकरूपक्रिया-ञ्चित्साम्यात्पुत्रवदित्युक्तम् । अन्यः पुत्रपत्नीव्यतिरिक्तः । गर्भः संबन्धः । स च लौकिक एव । अत एव महापात-पित्रादिः मानवः तिष्ठन्त्यां दुहितरि कथमपुत्रधनं गृह्णीकादौ भार्यात्वस्य निवृत्तिः। भूतपूर्वगत्या भार्या मि- तेत्यर्थः । नन्वेवमपि गौणपुत्रपल्योरभावे दुहितेति क्रमे मानः। न च विवाहे मन्त्रनियमो भार्यात्वोत्पादकः, तस्य | न्यायो नोक्तः । औरसाभावमात्रे दुहितेत्येतावन्मात्रवैधदान सिद्धत्वादित्युक्तं लिप्सासूत्रे गुरुणेत्याहुः । तन्न, साधकत्वादुक्तन्यायस्य । सत्यम् । किन्त्वेवमेव गौणगुरुणा तु पत्नीगतं स्वत्वमेव लौकिकमित्युक्तं न पत्नीत्वं, पुत्रपन्योरभावे दुहितेत्यत्रापि क्रमे न्याय ऊहनीय स्वत्वपत्नीत्वयोर्भेदात्, यज्ञसंयोगात् पत्नी, स्वामिसंब- इत्यभिप्रायेणोक्तम् । न्धात्स्वमिति । महापातकादौ भार्यात्वस्यापि वियोग इति। दुहितृषु संतानमुखेनादृष्टोपकारसंबन्धनेनासन्नता । गुरुग्रन्थस्यायमर्थः-भार्यात्वं नाम स्वत्वं, न तु पत्नीत्वं, न चैतावता निमित्तेन पुत्राभावे तिष्ठन्त्यां पल्यां दुहिता अन्यथा प्रायश्चित्ते कृते पुनः पत्नीत्वं न स्यादित्युक्तं धनमर्हति । पत्न्याः साक्षादग्निहोत्रादिजन्यादृष्टोपकारसभारुचिना। अयमेवाभिप्रायः चन्द्रिकाकारादीनामिति हकारित्वात् । मुष्ठत ब्राह्मादिविवाहे संस्कृता जाया पत्नीत्युच्यत ___एवं सोपपत्तिकी पल्यभावे दुहितृगामितां अवता इति ।
सवि.४०७ बृहस्पतिनैव यदुहितगामि धनमिति विधायकं वच. (७) दापयेद्विप्रद्वारा कारयेन्न स्वयं कुर्यादिति स्मृत्य- नजातं तत्पुत्रिकाविषयमेव न पुनरपुत्रिकादुहितविषयर्थसारः। 'अनुपेतश्च पत्नी च वाहमात्रममन्त्रकम् ।। मिति धारेश्वरदेवस्वामिदेवरातमतम् । स्मृतितन्त्राभिज्ञकुर्यातामितरत्सर्व कारयेदन्यमेव हि ॥' इति सुमन्तूक्तेः। त्वाभिमानोन्मादकल्पितं निरस्तं वेदितव्यम् ।
विता.३८४ । तथाहि 'तृतीयः पुत्रः पुत्रिका विज्ञायते' इति (बस्मृ. पत्न्यभावे दुहिता दौहित्रश्चापुत्रमृतधनभाक् १७।१५) वसिष्ठस्मृत्या गौणपुत्रकोटिनिविष्टायाः पुत्रिभर्तुर्धनहरी पत्नी तां विना दुहिता स्मृता। काया: पत्न्यां सत्यामपि क्षेत्रजादिरिव 'न भ्रातरोन अङ्गादङ्गात्संभवति पुत्रवद्दुहिता नृणाम् । पितरः पुत्रा ऋक्थहराः पितुः' इत्यादिवचनान्तरैरेव तस्मात् पितृधनं त्वन्यः कथं गृहीत मानवः॥ औरसाभावे ऋक्थग्राहिण्याः पल्या अभावे दण्डापूप. (१) मिता.२।१३५; दा.१७८ स्मात् (स्याः) अन्या.
न्यायेन धनभागित्वे सिद्धे पुनः किं सोपपत्तिकं धनभार्धद्वयम्; अप.२।१३५ स्मात् (स्यां) अन्त्याद्वियम्; स्मृच. | गित्वं स्मर्तु बृहस्पत्यादीनां वचनान्तरारम्भेण, तेन तैरेव २९४:२९९ द्वितीयार्धम् ; चिर.५९१ दावत्, अन्त्यार्धद्वयम्; तन्मतं निरस्तमिति अलं धारेश्वरादिमतान्तरनिराकरणस्मृसा.१२९,१४१ दावत्, अन्त्याद्वयम्; पमा-५२४; यत्नेनाश्राद्धीयेन । यत्तु नारदेन पुत्रहीनपत्नीमधिकृरत्न.१५४ अन्त्यार्धद्वयम् ; विचि.२३८ दावत् , अन्त्याध- त्योक्तं स्यात्तु चेदुहिता तस्याः पित्र्योंऽशो भरणे मंतः। दयम्; व्यनि. भर्तुर्धन (पत्युरर्थ) स्मात् (स्याः); नृप्र. आसंस्काराद्धरेद्भागं परतो बिभृयात्पतिः ॥' इति । ४. प्रथमार्धद्वयम्; सवि.४१२ वति (वन्ती) पितृ (पितुः);
तस्यार्थः । तस्याः पत्न्याः पुत्ररहिताया गताया यदि वीमि.२।१३५ तृतीयाधे (तस्यामात्मान जीवन्त्यां कथमन्यो
दुहिता विद्यते तदा दुहितुर्भरणाय पित्रंशोऽभिमतः । धनं हरेत्) अन्त्यार्धद्वयम्; व्यप्र.५१७ अन्त्यार्धद्वयम्; व्यउ. १५४ प्रथमाः, मनुः; विता.४०० पित (पितुः) अन्त्यार्ध
तस्मादाविवाहसंस्काराद्भरणार्थमेव दुहिता पितृभागदयम् । बाल.२ १३५ (पृ.२ २३) गृहीत (गृह्णाति); समु.
हरा न पुनर्यथेष्टवियोगार्थमिति । एवं च सर्वासामेव
९ १४१.
कन्यानां पितृभ्रातृरहितानां पितृधनप्राप्तिरुत्सर्ग इति

Page #1008

१५१६
व्यवहारकाण्डम्
गम्यते । ततश्चास्यापवादकानि दुहितुः पितृधनप्राप्ति- । मृश्यते, तदेवं सदृशी सदृशेनोढा इत्यादिविशेषणात् न प्रतिपादकानि वचनानि सर्वाणि पुत्रिकाविषयाण्येवेति दुहितृमात्रतया पितृधनाधिकारितेति दर्शयति । अन्यथा वाच्यम् । दौहित्रमातृविषयत्वे तु उत्सर्गवत्सामान्य | 'अङ्गादङ्गात् संभवति पुत्रवहुहिता नृणाम् । तस्याः पितृतया तदपवादाक्षमत्वादनर्थकानि भवेयुः। तस्माद्धारे- धनं त्वन्यः कथं गृह्णीत मानवः।।' इत्यनेन दुहित्रधिकारे श्वरादीनामेव मतमनुसतव्यम् । स्यादेवं यदि नारद- कथिते सहशी सदृशेनोढेत्यादिना तस्यैवाभिधानं पुनरुक्तं वचनं विभक्तविषयं स्यात् । संसृष्टविषयं तु तदिति तस्यैव स्यात् । सामान्यप्राप्तेस्तु विशेषकथनमपुनरुक्तमेव । यत पूर्वापरपालोचनया स्पष्टमवगम्यते । ततश्च विभक्त- एव स्वपुत्रद्वारेण पिण्डदातृतया दुहितुः पितृधनाधिकारः। विषये यानि दुहितृदायप्रतिपादकानि वचनानि तेषां । अत एव पुत्रिकाया अपि पित्रुपरमजातधनसंबन्धायाः तत्र प्रापकत्वमेव नापवादकत्वमिति न पुत्रिकाविषयत्व- पश्चाद्वन्ध्यात्वेन तद्भर्तुर्वा प्रसवासामर्थ्येन विपर्यस्तपुत्राया कल्पने किञ्चिन्मूलमुपलभामहे इत्यलमतिबहुना । मरणे तद्धनं न भर्तुः।
*दा.१७७-८ स्मृच.२९४.६ । (२) सदृशी सवर्णा । अतोऽसवर्णाया दुहितुरनधिसहशी सदृशेनोढा साध्वी शुश्रूषणे रता। कारो दायहरत्वे । कृताऽकृता पुत्रिकेत्यर्थः । अत्र च कृताकृताऽकृता वाऽपुत्रस्य पितुधेनहरी तु सा ॥ कृता वेत्यनेन पुत्रिका दृष्टान्ततयोपादीयते, न पुन
(१) सदृशी पितृसवर्णा । सदृशेनोढेति उत्तमाधम- । स्तस्या अपुत्रपितृधनग्राहित्वं विधीयते । न हि पुत्रिकावर्णपरिणीतानिरासार्थ, उत्तमाधमपरिणीतादुहितजातस्य पिताऽपुत्र इति शक्यते वक्तं, पुत्रिकाया अपि पुत्रअधमोत्तमवर्णमातामहादिश्राद्ध निषेधात् सवर्णनोढायास्तु त्वात् ।
+अप.२।१३५ (पृ.७४३-४) पुत्रद्वारेण पित्रुपकारकत्वात् । पुत्रिकापुत्रस्य तु पुत्रवदे
(३) बृहस्पतिस्तु पल्या ऊर्ध्वमर्थग्राहिणीनां मुख्यवोपकारकत्वातिशयेन पुत्रिकायाः पुत्रतुल्यत्वात् पुत्रिकोर- पुत्राद्यज़मर्थग्राहिणीनां च दुहितणां विशेषणान्याहसयोः समधनाधिकारः, अपुत्रिकायास्तूढायाः पुत्रादिन्यू- सदृशीति । सदृशी पितुः सवर्णा । यानि चत्वारि नोपकारकस्वपुत्रद्वारेणोपकारकत्वमिति कन्यापर्यन्तानाम- विशेषणानि पल्य ऊर्ध्व धनहरीदुहितृविषयाणि । प्रागभाव एव धनाधिकारिता युक्ता । न च वाच्यं एवं तहिं धनग्राहिण्या दहितुर्विशेषणत्वेनावशिष्टकृताकृतेत्यत्र पुत्रवत्या एव प्रथमाधिकारोऽस्तु तदभावे तु संभावित- पुत्रिकेति विशेष्यस्याध्याहारः कार्यः। इतरत्र दुहितेति पुत्राया इति यतस्तस्याः पश्चादुत्पन्नस्य दौहित्रस्यानधि
विशेष्यस्याध्याहारः कार्यः। वाशब्दोऽत्र व्यवस्थितकारापत्तेः, न च तयुक्तं दौहित्रतया द्वयोरप्युपकारावि- विकल्पाभिधानार्थः । एवं चायमर्थः । औरसपुत्रविही. शेषात् । भर्त्तशुश्रूषापरत्वेनावैधव्यं प्रदर्शयन् संभावित- नस्य पितुर्धनं द्विविधाऽपि पुत्रिका पत्न्याः पूर्व गह्नीपुत्रतां प्रदर्शयति । सेति च पूर्ववचनोपात्ता दुहिता परा
यात् । सवर्णादिविशेषगोपेता दुहिता तु ऊर्ध्वमिति ।
एवं च पल्या ऊर्व सवर्णादिविशेषणोपेताप्रतिष्ठितानू___ * शेषं 'पुत्राभावे तु दुहिता' इति नारदवचने (पृ.१५११) द्रष्टव्यम् । सवि. स्मृचवद्भावः । व्यप्र. स्मृचगतम् ।
ढानां दुहितणां समवाये अनूद्वैव गह्णाति । पित्रा भर्त(१) दा.१७६ साध्वी (भर्तृ); अप.२।१३५व्यक.१६०;
व्यत्वात् । तदभावे त्वप्रतिष्ठिता भर्ना भर्तव्यत्वेऽपि भर्तुस्मृच.२९६, विर.५९१; स्मृसा.७१,१३०,१३५ उत्तराधे
भरणसमर्थत्वाभावेनाप्रतिष्ठितत्वात् । तदभावे सवर्णा(अकृता वा कृता वापिपितृधनहरी तु सा) : १४१ कृता...त्रस्य
दिविशेषणोपेता प्रतिष्ठितत्वेऽपि धनग्रहणयोग्यत्वात् । (कृता वाप्यकृता वाऽपि); पमा.५२४ पृ.; रत्न.१५४ सदृशी तदभावे दौहित्रस्तकोटित्वादित्यनुसंधेयम् । दौहित्र. (सदृशा) पू., दीक.४५ रता (तथा); विचि.२३८ तु सा (भवेत); स्मृचि.३२ कृता...त्रस्य (अकृता वा कृता वापि); * विच,, सेतु. दागतम् । वीमि.२११३५ तु सा (मता); व्यप्र.५१९ (); व्यउ. + स्मृसा. अपगतम् । बालरूपमते य ऊढानूढाक्रमः स १५४ पू., सेतु.४४; समु.१४१.२ तु सा (मुता). | स्मृचगतः । विचि. अपगतम् । बालरूपमतं स्मृचगतम् ।

Page #1009

दायभाग:--मृतापुत्रवनाधिकारक्रमः
स्याभावे तु पित्रपेक्षयाऽन्यस्यासन्नत्वाभावात् 'पिता पीत्यप्यर्थतया च निर्देशात् दौहित्रस्थ जघन्यतावगतः। हरेदपुत्रस्य ऋक्थं' इत्युक्तस्यावसरत्वात्पितृगामि धनं अतो दुहित्रनन्तरं दौहित्रस्याधिकार इति सिद्धम् । भवतीति अस्मिन्नेवावसरे मात्रपेक्षयाऽन्यस्यासन्नतर- सत्स्वपि बन्धुष्वित्यनेन पित्रोरधिकारः पल्ल्यभावे त्वाभावात् 'अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् इति न्याय्योऽपि दुहितृदौहित्राभ्यां बाधित इति बाधकाभावे उक्तस्यावसरसत्वान्मातृगामि धनं भवति ।
पित्रोरधिकारः सूचितः।
+दा.१८१-२ स्मृच.२९६-७ (२) कृताकृतदुहित्राधिकारे बृहस्पतिः-यथेति । यथा पितृधने स्वाम्यं तस्याः सत्स्वपि बन्धुषु ।
व्यक.१५६ तथैव तत्सुतोऽपीष्टे मातृमातामहे धने+।। अपुत्रमृतधनमाज: क्रमेण माता भ्राता तत्पुत्रः प्रत्यासन्ना: (१) यथा येन दौहित्रदेय पिण्डेन दुहिता. पितृधना
सपिण्डाः सकुल्या बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च धिकारिणी तथैव तेनैव पिण्डदानेन दुहितृसुतोऽपि
भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य तु । मातामहधने स्वामी सत्स्वपि पित्रादिषु । न च पुत्रिका
माता ऋक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया। पुत्राभिप्रायेणेदं वचनं 'कृताऽकृता वाऽपुत्रस्य पितुर्धन
(१) तत् पितृपर्यन्ताभावे बोद्धव्यम् ।न्यायगतं चैतत् हरी तु सा एतद्वचनोपात्तकृताऽकृतदहित्रोरेव तस्या
दौहित्रात् परतो मातृतश्च पूर्व पितुरधिकार इति मृत. इति तत्सुत इति तत्वदेन परामर्शात् प्रत्यासत्त्यतिरेकाद्वा पिण्डमृतभोग्यान्यपिण्डद्वयदातुदौहित्रात् मृतभोग्यान्यअकृतापरामर्श एव युक्तो न तु तत्परित्यागः। पिण्डद्वयमात्रदातृतया पितुर्जघन्यत्वात् , मात्रादिभ्यस्तु
दा.१८०
मृतभोग्यान्यपिण्डद्वयदातृतया 'बीजस्य चैवं योन्याश्च किञ्च स्मृतिषु दौहित्रपदमपुत्रिकाजातपरं नियतम्।। बीजमुत्कृष्टमुच्यते' (मस्मृ.९/३५) इति मनुवचनावगयथा बौधायन:-'अभ्युपगम्य दुहितरि जातं पुत्रिका
तोत्कर्षेण च बलवत्त्वात् ।
दा.१८६ पुत्रम् । अन्यं दौहित्रम् । विद्यादित्यनुवर्तते । अत एव
(२) पित्रोरभावे भ्रातरस्ते तु सोदरा एव प्रत्यासन्नभोजदेवेनापि कृताऽकृतदुहित्रधिकारे बृहस्पतिरित्यभि- तरत्वात् । ते हि मृतभ्रात्रपेक्षयैकस्यैव मातृवर्गस्य श्राद्धधाय 'यथा पितृधने स्वाम्यमिति वचनं लिखितम् । तथा
कारिणो न तु सापत्नाः ।
अप.(पृ.७४४) गोविन्दराजेनापि मनुटीकायाम्—'अपुत्रपौत्रे संसारे
पितुरभावे माता, मात्राऽनुमतो वा भ्रातैव । दौहित्रा धनमाप्नुयुः। पूर्वेषां तु स्वधाकारे पौत्रदौहि
अप.२।१३५(पृ.७४५) त्रकाः समाः ॥' एतद्विष्णुवचनबलेन ऊढातः प्रागेव
(३) भार्याग्रहणं न्यायवचनतो बद्धक्रमाणां दुहितृदौहित्रस्याधिकारो दर्शितः। स चास्मभ्यं न रोचते ।
दौहित्रपितृणामुपलक्षणार्थम् । तेन सुतभार्यादुहितृदौहित्र'सदृशी सदृशेनोढे'त्यादिविरोधात् । किन्तु ऊढायाः
पितृविहीनस्येत्यर्थो विज्ञेयः ।
स्मृच.२९९ प्रागुक्तरूपाया अभाव एव सत्स्वपि पित्रादिषु दौहित्र.
+शेषं पत्नी दुहितरश्चैव' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१४८७) स्याधिकारः तथैवेति दहितृवद्भावविधानात् तत्सुतोऽ- । द्रष्टव्यम् । व्यप्र., सेतु. दागतम् ।
* व्यप्र. स्मृचगतं, जीमूतवाहननिरासः ‘पत्नी दुहितरश्चैव' * सुबो. व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति याशवल्क्यइति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१५०२) द्रष्टव्यः ।
वचने (पृ.१४९५) द्रष्टव्यम् । बाल, सुबोगतम् । . + स्मृतिसारोद्धतबालरूपमतं 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति (१) दा.१८६ तु (च); अप.२।१३५व्यक.१६०दावत् याज्ञवल्क्यवचनस्य दा.व्याख्याने गतम् ।
स्मृच.२९९; विर.५९१ दावत् ; स्मृसा.७२-३,१३०, (१) दा.१८०% व्यक.१५६, विर.५६१, स्मृसा.
१३१ उत्त.: १३५ शेया (प्रोक्ता) वृद्धबृहस्पतिः:१४१ दावत् १३०; विचि.२३९, व्यप्र.५२१; व्यउ.१५४ म्यं(मी) स्याः
सुबो.२।१३५, विचि.२३९ सुत (सुता); व्यनि. तनय (स्याऽ); विता.४०२ महे धने (महं धनम्); बाल.२।१३५ (पुरुष); व्यप्र.५२६ दावत्, न्यउ.१५४-५ (=); बाल. (पृ.२०.७) उत्तरार्धे (तथैव तत्सुतानां च तदभावे तु धर्मतः); सेतु. २।१३५ [(पृ.२०९,२१३) नयस्य (नयाऽस्य)]; समु.१४२ ४४ पितृधने (पितृधनं) स्याः (स्या); विच.१२५ तथै (तेनै). तनय (विभक्त) हरी (हरा); विच.१२५-६ विचिवत.

Page #1010

१५१८
..(४)पारिजातमते मातृपदं पितुरप्युपलक्षणम् ।। अब्राह्मणानां पत्नीभ्रात्रभावे राजाऽपुत्रमृतधनभाक् तदनुज्ञया मातापित्रोरनुज्ञया। स्मृसा.१३५ । 'येऽपुत्राः क्षत्रविशद्राः पत्नीभ्रातृविवर्जिताः। तंदभावे भ्रातरस्तु भातपुत्राः सनाभयः । तेषां धनहरो राजा सर्वस्याधिपतिर्हि सः ।। सकुल्या बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च धना- पत्नीनां त्वब्राह्मणस्त्रीणामपि कृत्स्नभर्तृधनाधि
हकाः ॥ कारमाह-येऽपुत्राः इति । पत्नीभ्रातृविवर्जिता इति (१) तच्छब्देन दौहित्रस्य पित्रोश्च सूचितयोः परा- सब्रह्मचारिपर्यन्ताभावोपलक्षकम् । तेषां बद्धक्रमत्वान्मध्ये मर्शः। तेनामीषामभावे भ्रात्रादीनामधिकारः । दा.१८३ राज्ञोऽननुप्रवेशात्।
व्यप्र.५१० (२) दुहितृदौहित्रानन्तरं बृहस्पतिः-तदभावे इति । विभक्तापुत्रमृतस्थावरातिरिक्तधनभाक् पत्नी
अप.२।१३५
येद्विभक्त धनं किंचिदाध्यादि विविधं स्मृतम् । (३) [बालरूपमते] इति भ्रातृतत्पुत्रयोः समाना- तज्जाया स्थावरं मुक्त्वा लभेत मृतभर्तृका ।। धिकारः । एतत्पित्रोरनधिकारे। स्मृसा.७२ | वृत्तस्थापि कृतेऽप्यंशे न स्त्री स्थावरमर्हति ॥
(४) तच्छब्दः दौहित्रपितृपरः । विश्वरूपभोजराज- (१) यत्किञ्चिदाध्यादि विविधं धनं स्थावरजङ्गमागोविन्दराजा अप्येवम् । केचित्तु 'भ्रातृपुत्रौ स्वसूदुहित- त्मकं भर्तृस्वामिकं स्मृतं सत्सर्वे पल्या एव । विभक्तभ्यामिति स्वस्त्रा सह भ्रातुरेकशेषाद्भगिन्योऽपि संतत्यर्थ- ग्रहणादविभक्तविषये तु सहवासिन एव पितृभ्रात्रादयो माहुः। ते मूर्खा एव, एकशेषे भ्रातभगिन्योरेकशब्दोक्तः । मृतापुत्रधनं लभेरनिति गम्यते। जाया पत्नी । 'स्थावरं पौर्वापर्याभावेन सहविभागापत्तेः। तत्सुता इत्यत्र स्वस्रीय- मुक्त्वे'त्येतद्दुहितरहितपत्नीविषयम् । पत्नीमात्रविषये भ्रातृपुत्रयोर्भागापत्तेश्च । संसृष्टिभागे 'भगिन्यश्च सना- 'जङ्गमं स्थावरं हेम कुप्यं धान्यं रसाम्बरम् । आदायेति भयः' 'भगिन्यश्च निजादंशादि'त्यत्र पृथनिर्देशवैय- पूर्वोक्तवचनविरोधः स्यात् । न च तद्विरोधादविभक्तर्थ्याच्च।
पत्यंशविषयं वृत्तहीनपत्नीविषयं चेदं वचनमस्त्विति - बेहवो ज्ञातयो यत्र सकुल्या बान्धवास्तथा । वाच्यम् । यत एव प्रकारान्तरव्यवस्था निराकर्तुमाह स यस्त्वासनतरस्तेषां सोऽनपत्यधनं हरेत् ॥ एव-वृत्तस्थापीति। संतानवृत्तिभूतस्थावरलब्धार्हता तु (१) ज्ञातयः सपिण्डाः । सकुल्याः समानोदकाः।
संतानशालित्वायत्तेति तच्छून्या स्त्री वृत्तस्थाऽपि वि. स्मृच.३०१
भक्तविषयेऽपि स्थावरं नाईतीत्यर्थः । स्मृच.२९१-२ (२) बान्धवाः पितृस्वस्रीयादयः। *रत्न.१५५ * व्यम. स्मृचगतं पमागतं च ।
(१) दा.१६८ नहरो (नं हरेत); अप.२।१३५; ब्यक. x विचि. स्मृसागतम् ।
१६१, विर.५९८ दावत् स्मृसा.१२८ धन (अर्थ); रन. * शेषं स्मृचवत् ।
१५५, विचि.२४३; स्मृचि.३३ क्षत्र (ब्रह्म) स्याधि (स्यापि); (१) दा.१८२ श्च धनाई (धनहार); अप.२।१३५; व्यप्र.५१० दावत; व्यउ.१५७ ये5 (अ) भ्रातृवि (प्रात्रादि); ब्यक.१६०; विर.५९५; स्मृसा.७२ पू., १३६,१४२, | व्यम.६५ स्याधि (स्यापि); समु.१४३ व्यमवत्. विता.४०५ स्मृतिः.
(२) स्मृच.२९१; पमा.५३६ नं (ने) विविधं स्मृतम् (२) ब्यक.१६१; स्मृच.३०१ यस्त्वा (यश्चा); विर.
(विधिसंस्मृतम्) मृत (गत); सवि.४०८ क्ते (क्त); व्यप्र. ५९६ यस्त्वा (यो खा); स्मृसा.७३,१३६:१४२ विरवत् ; ४८९-९० भेत (भते); व्यम.६१; विता.३९० क्ते (क्तं) पमा.५२९; रत्न.१५५, नृप्र.४१ यस्त्वा (प्रत्या); दात. मृत (गत); बाल.२११३५ [(पृ.१९३) विविधं स्मृतम् (विधि१९५विरवत् ; चन्द्र.९३; व्यप्र.५२७ त्र (स्य); व्यम.६३, संभवम्) भेत मृत (भते गत) : (पृ.२३८) व्यप्रवत् ]; विता.४०६, बाल.२।१३५ (पृ.२०८,२२२), सेतु.४८
समु.१४०. शा (जा) शेषं विरवत् ; समु.१४२, विच.१३२.३ त्र (स्य) (३) स्मृच.२९२, सवि.४०९; ब्यप्र.४९० (-); व्यम. शेष बिरवत्
६१७ बिता.३९०, बाल.२।१३५ (प.२३८); समु.१४०.

Page #1011

दायभागः— मृतापुत्र धनाधिकारक्रमः
१५१९
स्थावरविक्रय | शब्दाभावाच्चेति मदनरत्ने दुहितृहीन पत्नीपरो निषेधः । तद्युक्तपरो विधिरिति चन्द्रिका । सा मूलाभावादयुक्ता । दायादानुमतौ स्थावरे साम्यं प्रागुक्तम् । तां विना तु स्वातन्त्र्य निषेधः । 'विभक्ता वाविभक्ता वा दायादाः स्थावरे समाः' इत्युक्तेरिति माधवाचार्याः । विता. ३९०
|
(२) तदितरदायादानुमतिमतन्रेण निषेधपरम् । अन्यथा 'जङ्गमं स्थावरं हेम' इत्यनेन विरोधप्रसङ्गात् । 'पमा. ५३६ (३) अत्र चन्द्रिकाकारस्यायमाशयः -- दुहितृरहित दुहितृसहितपत्न्योः संनिपाते दुहितृसहिताया एव पत्न्याः स्थावरं न दुहितृरहितायाः । दुहितृरहितायास्तु जङ्गमांशः, जङ्गमद्रव्ये यथांशस्वीकारः । यदा दुहितृरहितैव पत्नी स्यात्तदा तस्या एव स्थावरं जङ्गमं च, नान्यस्याः दुहितृसहिताया मात्रादेः । तस्यास्तु पत्न्यपेक्षया बहिरङ्गत्वस्योतत्वादिति । न च तद्विरोधपरिहाराय विभक्तपन्यंश विषयं चेदं वचनमस्त्विति वाच्यम् । यत एवंप्रकारां व्यवस्थां निराकर्तुमाह स एव - वृत्तस्थापीति । संतान वृत्तिभूतस्थावरार्हता संतानशालित्वायत्तेति तच्छून्या स्त्री वृत्तस्थापि विभक्तविषयेऽपि स्थावरं नार्हतीति वचनार्थः । सवि. ४०९ (४) स्मृतिचन्द्रिकायां यद्विभक्ते धनमिति वचनं लिखितम् । तत्र मदनरत्नकारेण मिताक्षराकल्पतरुहलायुधादिसर्व ग्रन्थान्तरेष्व लिखनान्निर्मूलत्वमस्य 'जङ्गमं स्थावरं' इति प्राजापत्यस्य च सर्वत्र लिखनात्समूलत्वमिति दूषणमुक्त्वा तंदुक्तव्यवस्थायाश्च स्वोत्प्रेक्षामात्रकस्पित्वेनायुक्तत्वमभिधाय समूलत्वेऽपि स्थावरादिसमग्र - धनग्रहणं ब्राह्मादिविवाहोढाविषयम् । तद्वचनेषु पत्नी शब्दप्रयोगात् । स्थावरग्रहणप्रतिषेधक बृहस्पतिवचनं तु जायास्त्रीशब्दमात्रप्रयोगादासुरादिविवाहोढाविषयमिति मृते ॥' स्वयं व्यवस्था कृता । ( सा तु ) आसुरादिविवाहोढायाः पत्नीशब्देनाग्रहणाज्जायादिशब्दोपेतवचनानामपि तदेकमूलकतया तत्परत्वात् स्मृतिचन्द्रिकायामेव निरस्ता । यत्तु तदुक्तव्यवस्थायामौत्प्रेक्षिकत्वमुक्तं, तदपि न । दुहितृसत्त्वे तत्संतानद्वारेण स्थावरस्योपभोगधनस्वाम्युपकारयोः संभवादुहितृमत्या स्थावरमपि ग्राह्यं तद्रहितायास्तु तदभावान्न तद्द्महणमिति तत्रापि बीजसंभवात् । अत एव पितुरपि स्थावरे स्वर्जितेऽपि पुत्रानुमतिमन्तरेणानधिकारः प्रागुक्तः ।
व्यप्र.४८९-९०
(५) तन्निर्मूलमासुरादिविवाहोढस्त्रीपरं वापुत्रविभागोत्तरं विभक्तपुत्राभावे पित्रर्जितस्थावरपरं वा । अन्यथा 'जङ्गमं स्थावरं मुक्त्वेति पूर्वोक्तविरोधापत्तेः । पत्नी
ध्य. का. १९१
(६) मिताटीका - एवं च तत्स्थावरं विभक्तस्यापि भ्रातुरेव न पत्न्याः । इदमपि वचनं वक्ष्यमाण सिद्धान्ताद्यंशसाधकं बोध्यम् । एतेन ' इदमविभक्तस्थावर विषयं, वृत्तहीनपत्नीविषयं वा, दुहितृरहितपत्नीविषयं वा, दायादानुमतिं विना स्थावरदानविक्रयादिनिषेधपरं वा' इति परास्तम् । आद्यान्त्ययोर्वचनविरोधात् । मानाभावस्यान्ययोः सत्त्वात् । बाल.२।१३५(पृ.१९३)
अपुत्रमृतविधवा प्रजीवनभाक्
ददात्येव तत्पिण्डं क्षेत्रांशं वा यदिच्छति । कृतेऽप्यंशे इत्यनुवृत्तौ बृहस्पतिः -- प्रददात्येवेति । पिण्डग्रहणं अशनाच्छादनोपलक्षणार्थम् । एवं चायमर्थः । अशनाच्छादनं पूर्वोक्तपरिमाणकं पूर्वोक्तधनांशसंपादकक्षेत्रांशं वा स्वरुच्या भर्त्रशार्हपत्नीव्यतिरिक्तविधवायै विभक्तविषये जीवनार्थ प्रदद्यादिति । एवकारः प्रदानस्यावश्यकत्वज्ञापनार्थः । श्वश्वाद्यशुश्रूषकस्त्रीविषयोऽत्राद्यः पक्षः तत्र ज्ञापकमुपरिष्टाद्भविष्यति । दत्तं च दायकेतरैरपि पालनीयं इत्याह ‘स्थावराज्जीवनं स्त्रीभ्यो यद्दत्तं श्वशुरेण तु । न तच्छक्यमपाकर्तुमितरैः श्वशुरे * स्मृच.२९३ पिण्यकर्माधिकारः पत्न्याः सोदरस्य तत्पुत्रस्य सपिण्डस्य शिष्यस्य च क्रमेण
जाभावे तु पत्नी स्यात्पत्न्यभावे तु सोदरः ॥ (१) अग्निहोत्रलाभोक्तेः पत्नीत्वागमार्थत्वात् कर्माह - तायाः पित्र्ये कर्मणि भ्रात्राद्यपेक्षया अग्रेसरत्वं बृहस्पतिना
* सवि., व्यप्र. स्मृचगतम् ।
(१) स्मृच. २९३ दिच्छति (दृच्छया); पमा. ५४९ प्रद
दात्येव तत्पिण्डं दद्याद्धनं च पर्याप्तं); सवि.४१० ददात्येव तत् (दद्याद्वत्सरे) शेषं स्मृचवत्; व्यप्र. ५१६ ( प्रदद्यात्त्वेव पिण्डं च क्षेत्रांशं वा यदीच्छति ); बाल. २।१४३ (दयानं वा पर्याप्तं क्षेत्रांशं वा यदीच्छति ); समु. १४१ (प्रदद्यात्त्वेव पिण्डं वा क्षेत्रांशं वा यदृच्छया ).
...(२) स्मृच.२९१; वि.४०८ प्रजा (पुत्रा)...

Page #1012

१५२०
व्यवहारकाण्डम् दर्शितम् ।
स्मृच.२९१ । अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । (२) पिण्डदान इति शेषः । सवि.४०८ भुञ्जीतामरणात् क्षान्ता दायादा ऊर्ध्वमाप्नुयुः ॥ श्राता वा भ्रातृपुत्रो वा सपिण्डः शिष्य एव वा। (१) गुरौ श्वशुरादौ भर्तृगृहे स्थिता यावज्जीवं सह पिण्डक्रियां कृत्वा कुर्यादभ्यदयं ततः ॥ भर्तृधनं भुञ्जीत न तु स्त्रीधनवत् स्वच्छन्दं दानाधानविधवायाः प्रजीवनस्वरूपम्
विक्रयानपि कुर्वीत, तस्यां तु मृतायां पल्यभावे ये अन्नार्थ तण्डुलप्रस्थमपराह्ने तु सेन्धनम् ।। दुहित्रादयो दायाधिकारिणस्ते गृह्णीयुः, न पुनर्शातयः, वसनं त्रिपणक्रीतं देयमेकं त्रिमासतः ।
तेषां दुहित्रादिभ्यो जघन्यत्वात् तदाधकत्वानुपपत्तेः, एतावदेव साध्वीनां चोदितं विधवाधनम् ॥
पत्नी हि तेषां बाधिका तदधिकारस्य प्रागभावे प्रध्वंसे वसनस्याऽशनस्यैव तथैव रजकस्य च । च बाधकामावस्याविशेषात् बाधानुपपत्तेः। दा.१७१ धनं व्यपोह्य तच्छिष्टं दायादानां प्रकल्पयेत् ।।
(२) क्षान्ता दायादकारितधनविनियोगप्रतिबन्धं सहधूमावसानिकं ग्राह्यं सभायां स्नानतः पुरा। मानेत्यर्थः । तदविभक्तदशायां रक्षणभरणासमर्थेषु कार्यावसनाशनवासांसि विगणय्य धवे मृते ॥
न्तरव्यग्रेषु वा श्वशुरादिषु पल्या स्वयमेव जीवनार्थमु. मिताटीका-तथा च सर्वेषामभावे ब्राह्मणात्तदीयधना- पात्ताविभक्तद्रव्यविषयम् । विभक्तद्रव्यविषयत्वे वृद्धदन्यत्र तद्धनं राजगामि, किन्तु धर्मपरायणो राजा त- मन्वाविनाविरोधाने
. स्मृच.२९२ त्रापि तत्स्त्रीणां जीवनं दद्यादित्यर्थः । साध्वीनामित्युक्त्याऽ
(३) अत्र भर्तदायो भर्तसंबन्धेन स्त्रीस्वत्वाश्रयो साध्वीनां तदपि नेति सूचितम् । एतेनान्यत्र ब्राह्मणादिति
| धनं, तच्च द्विधा, मृते भर्तरि अधिकार्यन्तराभावात्स्त्रीस्वबृहस्पतिः क्षत्रियादिपरिणीतशूद्राविषय इति भ्रान्तोक्त- त्वाश्रयः, जीवत्येव भर्तरि तत्संबन्धेन वा स्त्रीस्वत्वाश्रयः । मपास्तम् । एवं च सामान्यतः परिणीतशूद्राविषयकमपीदं तत्र प्रथमे स्त्री स्थावरादन्यत् यथेष्टं विन्यसेद्वि नियुञ्जीत, द्वयम् । तस्या अप्यपत्नीत्वात् । तथा चावरुद्धग्रहणं गुरुसमीपे स्थिता भर्तुः शय्यां पालयन्ती समयं क्षपयेत् । पत्नीत्वाभाववदुपलक्षणम् । तथा च यत्र पत्नीत्वा
| स्थावरमधिकृत्याह , भुजीतामरणात्, अग्रे दायादा भावः पुनर्वादावपि तत्र सर्वत्र इदमेव ।
आप्नुयुः। द्वितीये त्वाह विद्यमाने तु संरक्षेत् । व्यये बाल.२।१३५ (पृ.१९६-७) भर्तुरनुज्ञां पालयन्ती तद्धनरक्षां कुर्यादिति प्रकाशानुसारः। कात्यायनः
हलायुधपारिजातौ तु भर्तृदायं भर्तृदत्तं स्त्रीधनमाहतुः । मृतापुत्रधनभाक् पत्नी
तदत्रापुत्रसंक्रान्ते स्त्रीस्वत्वाश्रयेऽपि धने आकाङ्भर्तदायं मते पत्यौ विन्यसेत्स्त्री यथेष्टतः ।
x व्यप्र.व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यवचने विद्यमाने तु संरक्षेत् क्षपयेत्तत्कुलेऽन्यथा ॥
(पृ.१४९९) द्रष्टव्यम् । * पूर्व संगृहीतोऽपि उत्तर श्लोकस्य अन्वयबोधार्थमत्रोद्धृतो- पुरा) वसना (तथैवा) थवे मृते (धने मृता); उ.२।१४।२; ऽयं श्लोकः । वस्तुत इदं श्लोकद्वयं स्त्रीधनप्रकरणे एव संगतं व्यनि. व्यासः. कल्पतर्वादिसंमतत्वात् । -
(१) दा.१७१ व्रते (गुरौ); व्यक.१४७ दावतः स्मृच. (१) विर.६००, स्मृसा.१३८,१४४ सह पि (स सपि) २९२; विर.५११ दावत्; स्मृसा.६२ नारदः : ७१ उत्त., वृद्धमनुः.
नारदः पमा.५३४ दावत् ; रत्न.१६२; विचि.२१८ दावद (२) गौमि.२८।१९ विधवाधनम् (विधिनाऽशनम्); उ. दवि.३१९, नृप्र.४१ ऊर्ध्व (भाग) शेषं दावत्; दात.१९०; २।१४२ पमा.५३६ प्रथमाधम् ; व्यनि. प्रथमार्धम् ; बाल. सवि.३६३ चतुर्थपादः, स्मृतिः : ४१० णात्: (णं): ४२४ २।१३५ (पृ.१९६); समु.१४१ प्रथमार्धम्.
हारीतः चन्द्र.८२; ब्यप्र.४९० पू. ४९१ उत्त., दावत (३) गौमि.२८।१९कस्य (तस्य) धनं (त्रयं); उ.२।१४।२; विता.३८९ णात् क्षा (णं शा): ४४३ क्षा (शा) शेषं दावत्; बाल.२११३५ (पृ.१९६).
बाल.२०११७ णात् क्षा (णं दा) शेषं दावत्। समु.१४१ (४) गौमि.२८।१९ (धूमावसारिक द्रव्यं सहायास्तानतः। दावत; विच.१२२.

Page #1013

दायभागः -- मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
क्षायाः सवात्प्रकाशस्वरसो बलीयान् प्रकरणानुरोधश्चाकाङ्क्षाया बलवत्वात् निर्हार निषेधवद्दृश्यतेऽपीति । *विर. ५११-२ (४) प्रपौत्रपर्यन्तानामभावे पत्नी धनाधिकारिणी ।
दात. १९०
(५) स्थावरे भर्तृदाये भोग एव न दानम् । 'अपुश्री शयनं भर्तुः' इति वचनात् । पतिसामान्ये बाधकाभावाच्च वाक्यान्तराल्लब्धदायादगामित्वाभिधानायास्य वचनस्य साफल्यसंभवाच्च । कृतनिवृत्तिप्रकरणे कुलज्येष्ठपर्यन्ताननुमतौ अनापदि स्त्रीकृतमात्रस्यैवाप्रामाणि कत्वोक्तेश्च, सौदायिकप्रीतिलब्धयोः स्वातन्त्र्यप्रतिपादनस्य च सांव्यवहारिकदानपरत्वेनाप्युपपत्तेः । पणद्विसहस्रो परिधने स्त्रीणामस्वातन्त्र्यम् । चन्द्र.८२ भर्तृधनभाक् प्रत्नी दुहिता च क्रमेण पत्नी भर्तुर्धनहरी या स्यादव्यभिचारिणी । तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवेत्तदा ॥
(१) एवं च तानि वचनानि अनूढदुहितृविषयाणि । अथवा निर्धनोढादुहितृविषयाणीति मन्तव्यम् । निर्धनत्वेनैवाप्रतिष्ठिताऽत्र व्यवस्थिता । न पुनर्वन्ध्यात्वादिना संतान राहित्येनाप्रतिष्ठिता । तस्याः संतानमुखेनादृष्टोपकारकसंबन्धाभावेन धनहारित्वायोगात् । तदभाव इत्यनेन पूर्वोक्ताया अव्यभिचारिण्याः पत्न्या अभावः प्रत्यवमृश्यते न पत्नीस्वरूपमात्रस्य । तेन न केवलं पत्न्याः स्वरूपाभावे दुहिता धनहारिणी किं तु अव्यभिचारित्वरूप विशेषणाभावेऽपीति मन्तव्यम् । अत एव संग्रहकारेण 'तादृक्पत्न्या अभावे तु पुत्रिका धनमर्हति' इत्युक्तं, न परं पत्नीस्वरूपाभावे । किन्तु धनभा
|
१५२१
गिनीति निरूपणार्थमुक्तविशेषणविशिष्टपत्न्यभावे पुत्रिका धनमर्हतीत्यर्थः । पुत्रिका धनमर्हतीति तु प्रागेव निरस्तत्वादुपेक्षणीयम् । तेन पत्नीस्वरूपाभावे दुहितृगामि द्रव्यं, विशेषणाभावे तु 'पिता हरेत्' इत्यादिवचनोक्तपित्रादिगामीति कैश्चित्कृता विषयव्यवस्थाऽप्युपेक्षणीया । स्मृच. २९६ (२) अनूढाया एव सापिण्ड्यं 'अनन्तरः सपिण्डो वस्तस्य तस्य धनं हरेदिति मनुवचनात् । ' पुत्राभावे प्रत्यासन्ने न्यायसपिण्डे' इत्यापस्तम्बवचनाच्च सपिण्डस्यैव धनग्रहणं प्रतीयते । अनूढाया अभावे असपिण्डयाऽपि ग्राह्यम् । व्यनि. (३) मिताटीका - धनहरीति तु पचाद्यचष्टित्वेन बोध्यम् । विभागकथनानन्तरमस्योक्तत्वाद्विभक्तत्वस्य लाभः । पत्नीत्याद्यपवादस्य 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टीत्यस्य वक्ष्यमाणत्वादसंसृष्टित्वलाभः । बाल. २।१३५(पृ.२२१) अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पिता माता भ्राता तत्पुत्राश्च
* स्मृसा. विश्वद्भावः । विचि विरवत् ।
(१) मिता. २।१३६ भर्तु (पत्यु); स्मृच. २९६ भवेत्तदा (प्रतिष्ठिता); स्मृसा. ७१ उत्त; पमा. ५२४ मितावत् : ५३२ पत्नी...हरी (भर्तुर्धनहरी पत्नी) पू.; मपा. ६७२; रत्न. १५४; व्यनि. मिताबत् ; नृप्र.४० तदा (तथा) शेषं मितावत् : ४१ पत्नी... हरी (पत्युर्धनहरी पत्नी) पू. सवि.४१२१ वीमि. २।१३६ व्यप्र. ४९४, ५२० मितावत्; व्यउ. १५२ पमा. (पृ.५३२) वत्: १५४ उत्त, याज्ञवल्क्यः व्यम. ६१ पू.: ६२; विता. ८५ पू. : ४०१ ; बाल. २११३५ (पृ. २२१ ); समु. १४१. मितावत् .
अपुत्रस्याथ कुलजा पत्नी दुहितरोऽपि वा । तदभावे पिता माता भ्राता पुत्राश्व कीर्तिताः ॥
(१) अस्मिन्विषये कात्यायनेन सुबोधतया क्रमो दर्शितः । पुत्रशब्दः संबन्धिशब्दत्वादिन्यायेन भ्रातृपुत्रेष्वेव वर्तते । अत एव याज्ञवल्क्येन 'भ्रातरस्तथा तत्सुता' इत्युक्तम् । स्मृच.२९९
(२) [बालरूपमते] पत्नी च सवर्णा सैव ज्येष्ठा । यथोक्तम् --- 'सवर्णा चेद्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि' । एतदभिप्रायमेव शंख : - 'ज्येष्ठा वा पत्नी'ति ।
• स्मृसा. १२८
(१) मिता. २।१३६ थ (र्य); स्मृच. २९९: स्मृसा. _१२८ थ (ये) माता भ्राता (भ्राता भ्रातुः ); पमा. ५२६ वा (च) त्रा (त्र): ५२८ ( = ); व्यनि. बृहस्पतिः; नृपः ४० पिबा (थ वा); वीमि. २।१३६३ व्यप्र.४९४ स्मृत्यन्तरम् ;व्य. १५२ भ्राता भ्रातृ): १५४ स्याथ (स्य च ) आता पुत्राश्च ( पुत्राश्च परि); व्यम. ६२ स्याथ ( स्यास्य ) त्राश्च (त्राः प्र ); विता. ३.८५ भ्राता पुत्राश्च कीर्तिताः (भ्रातरः पुत्रकास्तथा ); २२१ वा (च) पू.]; समु
[पृ.२०९
बाल. २ १३५
१४२.

Page #1014

१५२२
व्यवहारकाण्डम् ।... अपुत्रविभक्तमृतधनभाजः क्रमेण पिता भ्राता जननी । अविभक्त धनांशं तु प्राप्नोत्यामरणान्तिकम् ॥ .. पितामही च
(१) धनांशं यावता धनेन क्लुप्तजीवनं धनसाध्यं तु 'विभक्ते संस्थिते द्रव्यं पुत्राभावे पिता हरे
नित्यनैमित्तिककर्मकाम्यं व्रतादिकं सिध्यति तावद्धनभ्राता वा जननी वाथ माता वा तत्पितुः मित्यर्थः । तुशब्दो वाशब्दार्थे । धनांशं वा स्यधिका
क्रमात् +ll | रिकं प्राप्नोतीत्यर्थः । एतावद्धनसंपादकक्षेत्रांशं वा (१) तत्र पुत्राभाव इत्येतत्प्रदर्शनार्थम् । तेन पल्या
प्राप्नोतीत्यर्थः। धनग्रहणस्य वर्तनाद्यपायोपलक्षणार्थदुहितणामभाव इति द्रष्टव्यम्। पितुरभावे माता, मात्रा
त्वात्। अत्राद्यः पक्षः पत्नीव्यतिरिक्तभार्याविषयः । नुमतो वा मा(भ्रा)तैव। अप.२।१३५
स्मृच.२९२ (२) कात्यायनवचनं तु पल्यां व्यभिचारिण्यां पित्रा
(२) अविभक्तग्रहणं संसृष्टस्याप्युपलक्षणम् । तु. देरनपत्यधनग्राहित्वप्रतिपादनपरम् । पमा.५३२
शब्दोऽत्र वाशब्दार्थे । निपातानामनेककार्यत्वात् । स्त्री (३) (बालरूपमते) पुत्राभाव इति तु प्राक्तनान्तरङ्ग
मरणान्तिकं अन्नवस्त्रभागिनी। 'अविभक्तधनांशं तु भूतपुत्रपत्नीदुहित्रभावोपलक्षणम्। प्राचीनतया अन्त
प्राप्नोत्यामरणान्तिकम् । अविभक्त ग्रहणं संसृष्टस्याभवति रङ्गत्वाविशेषात् । अतः पित्रादिभिर्विभक्तद्रव्ये मृते
(१) अक्लेशेन जीवनं धनसाध्य नित्यनैमित्तिकं. कर्म स्त्रीभिः पुत्रपत्नीदुहित्रभावे पिताऽधिकारीति, पित्रभावे भ्राता
कर्तु योग्यं पूर्तादि काम्यं कर्म च यावता धनेन सिः मात्रानुमते, अननुमतौ च मातैव, तदभावे भ्राता । 'माता
ध्यति स्वभर्तुर्धनात् तावन्तमंशमवाप्नोतीत्यर्थः । अत्राद्यः ऋक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया' इति वचनात् ।
पक्षः पत्नीव्यतिरिक्तभार्याविषयः। स्त्रीणां जीवनमात्रोपएषामभावे मृतस्य पितामही। स्मृसा.१३१
योगिद्रव्यभागित्वाभिधानात् । द्वितीयः पक्षः पत्नी (४) पित्रर्जितं पिता, भ्रात्रर्जितं भ्रात्रादिरिति
विषय इति व्यवस्था ।
+रत्न.१५३ व्यवस्थितो विकल्पः।
विचि.२४१
(३) स्त्रीणां तु विभक्तदशायामपि भरणमेव । सेभो. (५) तान्यधिकारिमात्रपराणि न क्रमपराणि । एषा
गार्थमानीता स्त्रीत्युच्यते । 'ऋयक्रीता तु या नारी सं. मभावे पूर्वस्येति श्रौतक्रमेण पाठक्रमस्य बाधात् । न त्वे
भोगार्थ सुतार्थना । गृहीता वाऽन्यदीया वा सैव स्त्री वासुरायढस्त्रीपराणीति सर्व सिद्धान्तः। xविता.३९२
परिकीर्त्यते ॥' अन्यदीया परकान्ता 'योषिग्राह ऋण . अविभक्तापुत्रमृतस्त्री अंशं भरणं वा प्राप्नोति
दाप्य' इत्यत्र योषिच्छब्दार्थतया निरूपिता। तस्याः स्त्रिया स्वर्याते स्वामिनि स्त्री तु प्रासाच्छादनभागिनी ।
नांशभागित्वमित्याह कात्यायन:- स्वांते स्वामिनि स्त्री +मिता., स्मृच., सुबो.व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरः' इति इत्यादि । उत्तरार्धः पत्नीविषयः। अविभक्तायाः पल्या याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१४८०, १४९२, १४९६) इत्यत्र अप्यंशोऽस्ति । यथाऽऽह स एव-'अपुत्रा शयनं भर्तु. क्रमेण द्रष्टव्यम् । * व्यनि. 'पुत्राभावे' इति अपवत् ।
रिति ।
सवि.४१० ४ बाल. विवावद्भावः । (१) मिता.२।१३६, अप.२।१३६; स्मृच.२९८;
(४) धनांशमामरणान्तिकमित्युक्तेः कृत्स्नं धनमविस्मृसा.१३१ वाथ (वापि): पमा.५३२; सुबो.२।१३६;
भक्तस्य पत्युलभत इति निरस्तम् । न च स्त्रीशब्दश्रव. विचि.२४१ वाथ (वापि) वा तत् (वाथ); व्यनि. नृप्र. णात् पत्नीव्यतिरिक्तस्त्रीपरमिदमपीति वाच्यम् । अवि४१ व्यप्र.४९५, व्यउ.१५२ स्मृसावत; विता.३९२ व्यं | भक्त इति विशेषणानर्थक्यापत्तेः । विभक्तेऽपि भर्तरि (व्ये); राको.४५६, बाल.२।१३५(पृ.२२१); समु.१४२, पत्नीभिन्नाया अपुत्राया भरणमात्रोक्तेः। *व्यप्र.५१६ विच.१२६ द्रव्यं (वित्त) पू.
(२) स्मृच.२९२ ते (क्त); रत्न.१५३, सवि.४१... विता.न्याख्यानं 'विभक्ता भ्रातरो' इति बृहस्पतिवचने स्मृचवत् व्यप्र.५१६ व्यम.६१% विता.३९१ स्मृचवदः । द्रष्टव्यम् ।
. + व्यम, रत्नगतम् । * वाक्यार्थः स्मृचवत् ।

Page #1015

दायभाग:-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५२३
क्लुप्तांशं गुरुशुश्रूषणे रता। तु दानविक्रयादीन् कुर्यादेव । 'पन्येव दद्यात्तत्पिण्डमि'न कुर्याद्यदि शुश्रूषां चैलपिण्डे नियोजयेत् ॥ त्युक्तेः । अत एव 'विभक्ता वाविभक्ता वा दायादाः स्था(१) क्लप्तांशमपहृत्येति शेषः। स्मृच.२९३ | वरे समाः' इति नारदीयं विभक्तपत्नीस्थावरपरमित्याहुः ।
(२) पल्ल्यपि यदि श्वशुरादिशुश्रूषां न करोति तदा | जीमतवाहनोऽप्येवम् । तदपरार्कमदनरत्नमाधवीयादावप्रासाच्छादनमात्रभागिन्येव । तथा च स एव-भोक्तु- भावान्निर्मूलम्। समूलत्वेऽप्यासुरादिविवाहोढस्त्रीपरमविमहतीत्यादि ।
रत्न.१५३ | भक्तस्त्रीपरं व्यभिचारिणीपरं वा न पत्नीपरम् । 'विधवा (३) गुरुः श्वशुरादिः । तदिच्छायामंशभाक्त्वं, यौवनस्था चेन्नारी भवति कर्कशा। आयुष्यक्षपणार्थ तु अन्यथा ग्रासाच्छादनमात्रमित्यर्थः। व्यम.६२ दातव्यं जीवनं तदा ॥' इति हारीतोक्तेः। विभक्त(४) विभक्तापि गुर्वादिप्रतिकूला नांशभागित्याह । भर्तपत्नीपरं विधिनिषेधादिति सर्वसिद्धान्तः। मातुरूज़
. विता.३९८ दुहित्रादेस्तद्धनहारित्वायोगात्स्वातन्त्र्याभावे विभागमृते भर्तरि भत्रंशं लभेत कुलपालिका। वैयर्थ्यात् । किं च जीवति मृते वा पत्यौ पुत्र सत्यपि यावज्जीवं न हि स्वाम्यं दानाधमनविक्रये ॥ तत्समोऽश उक्तः मृते तु कथं न स्यात् । विता.३८९-९० (१) कुलपालिका वंशपालिका । वृत्तस्थेति यावत् ।
भर्तुरोर्ध्वदेहिककरणाधिकारः तवृद्धानाथान्धाधुपजीवनाया व्रतदृष्टार्थदानविधानात् नारी खल्वननुज्ञाता पित्रा भी सुतेन वा । तदितरदृष्टार्थदानादावस्वातन्त्र्यप्रतिपादनार्थमिति मन्त- विफलं तद्भवेत्तस्या यत्करोत्यौवदेहिकम् ॥ व्यम् । एवं च धर्मार्थदाने स्वातन्त्र्यमस्त्येव । अत एव अवस्थाविशेष एव पितृभर्नाद्यनुज्ञोक्ता । औल. धर्मार्थदानमनिशमावर्तनीयमित्याह स एव-'व्रतोपवास- देहिकं पारलौकिकम् । अतो यस्यामवस्थायां भर्तुरनुज्ञानिरता ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता। धर्मदानरता नित्यमपुत्रा- प्राप्ता सैवात्रानूद्यते । न त्वपूर्वा विधीयते । अतो विधऽपि दिवं व्रजेत् ॥' इति। न हि पारतन्त्र्ये नित्यनैमित्तिक- वाया भर्तुरनुज्ञां विनाऽप्यधिकारः। व्यम.५० क्रिया युज्यते । एवं चादृष्टसाधकद्रव्यसंपादनार्थक- असंस्कृतेन पन्या च ह्यग्निदानं समन्त्रकम् । योगधिविक्रययोरपि स्वातन्त्र्यमप्रतिषिद्धमिति मन्तव्यम् । कर्तव्यमितरत्सर्व कारयेदन्यमेव हि ॥
+स्मृच.२९२ ब्राह्मणद्रव्यमदायिकं श्रोत्रियगामि । अब्राह्मणादायिक(२) तदवरुद्धस्त्रीपरमिति विज्ञानेश्वरः । गौडास्तु
द्रव्यं राज्ञः । मृतसंस्कर्ता धनहारी। स्थावरादौपल्या यावज्जीवं भोग एव न तु दायादानुमति । अदायिकं राजगामि योषिभृत्योर्ध्वदेहिकम । विना दानविक्रयादौ स्वातन्त्र्यम् । 'अपुत्रा शयनं भर्तुः अपास्य श्रोत्रियद्रव्यं श्रोत्रियेभ्यस्तदर्पयेत्।। पालयन्ती व्रते स्थिता। भुञ्जीतामरणं शान्ता दायादा ऊर्ध्व- अन्यो यदि दहेकश्चित्पुत्राच्छिष्याच्च सोदरात् । माप्नुयुः।।' इति कात्यायनोक्तेः। भर्तुः श्राद्धौर्ध्वदेहिकार्थ + व्यप्र. स्मृचमतमुपन्यस्तम् । व्यम. स्मृचवद्भावः ।
* मिता.व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यवचने बाल. स्मृचवत् ।
(पृ. १४८१) द्रष्टव्यम् । पमा. मितावत् । व्यम, मितावद्भावः । (१) स्मृच.२९३ यदि (प्रति); रत्न.१५३, सवि.४११; विता.व्याख्यानं 'मृते भर्तरि' इति कात्यायनवचने द्रष्टव्यम् । ग्यप्र.५१६ व्यम.६२ चैलपिण्डे (चैलं पिण्ड); विता.३९८ (१) व्यम.५०; समु.१२३. व्यमवत; समु.१४१.
(२) बाल.२।१३५ (पृ.२३०). (२) स्मृच.२९२ बृहस्पतिः; रत्न.१५३ न हि (हि न); (३) मिता.२।१३६; पमा.५३५: व्यउ १५३; व्यम. सवि.४०९ (-) लभेत (लभते) न हि (हि तत्); दानि. ६१; विता.३८५-६ यिकं (यक); बाल.२।१३५ २. ग्यप्र.४९०; ग्यम.६१; विता.३८९ रत्नवत् ; बाल. (पृ.२३०) भू (१); समु.१४३ वितावत्. २।१३५ (पृ.१९३) लभेत (लभते): (पृ.२३८); समु.१४१ (४) व्यनि. (सोद...तस्य तु.) (दशमांशं...मेव वा.) रत्नवत.
| क्रमेण देवल: समु.१४३.

Page #1016

१५२४
व्यवहारकाण्डम् संस्कारोदककृद्विप्रः प्रमीतस्य तु तद्धनात् ॥ (२) तस्मात्पल्ल्या अपि पतिनरकनिस्तारकत्वाद्धनदशमांशं हरेताथ पञ्चमं सर्वमेव बा॥ | हीनतया वा अकार्य कुर्वती स्वीयापुण्येनार्द्धशरीरसंस्तवात् बहुरक्ष्यस्य दशममल्परक्ष्यस्य पञ्चमम् । 'पतत्यर्द्ध शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत्' इत्यादिलिङ्गअपुत्रपितृभार्यस्य सर्वमेवेति शौनकः ।। दर्शनात्पतिमपि पातयेदिति तया गृहीतं स्वाम्यर्थमेव तद्धनं क्षत्रियादेस्तु राजैव गृह्णीयाद् ब्राह्मणस्य न ॥ भवतीति सर्वेभ्योऽन्येभ्यः पूर्व पल्या एव पतिधनग्रहणं व्यासः युक्तम् ।
. व्यप्र.५०९ अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहिता दौहित्रश्च, (३) न चेदं स्त्रीधनपर 'मृते भतरी ति वैयात । तेषां श्राद्धकृत्वं च
विता.३०३ अपुत्रस्य परेतस्य पत्नी तद्भागहारिणी।
(४) मिताटीका-अनेन च पुत्रादिवत्सर्वोपकारकतया तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवेत्तदा ।
नरकादि निस्तारकत्वेन च तदभावेऽन्यतः पूर्व पल्या एव मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्यव्रते स्थिता।
त स्थिता। तत्त्वम् । अन्यथा दानाद्यसंभव इति बोधितम् । स्नाता प्रतिदिनं दद्यात् स्वभत्रै सतिलाञ्जलीन् ।
बाल.२।१३५(पृ.१८८) कुर्याच्चानुदिनं भक्त्या देवतानां च पूजनम् ।
श्राद्धं मातामहानां तु अवश्यं धनहारिणा । विष्णोराराधनं चैव कुर्यान्नित्यमुपोषिता ॥
दौहित्रेणार्थनिष्कृत्यै कर्तव्यं विधिवत्सदा ॥' दानानि विप्रमुख्येभ्यो दद्यात् पुण्यविवृद्धये।
सोमेश्वरभारुचिमतावलम्बनेन अयमस्यार्थ:- अर्थउपवासांश्च विविधान् कुर्यात् शास्त्रोदितान् शब्देन प्रयोजनमुद्देश्यं ऋणमिति यावत् । तस्य
शुभान् ।।
निष्कृत्यै आनृण्याय बहुषूपप्लवमानेषु दौहित्रेषु एक लोकान्तरस्थं भर्तारमात्मानं च वरानने। ..
एव शक्तो धनहारी धनं हृत्वा आहृतद्रव्येण षोडशश्राद्धं तारयत्यभयं नारी नित्यं धर्मपरायणा॥
नवश्राद्धानि पन्थापरिव्ययणं कुर्यात् । पुत्रेष्वसंनिहितेषु (१) तदेवमादिभिर्वचनैः पल्या अपि नरक- अविद्यमानेष पल्यां अविद्यमानायां समनन्तरकर्तषु विद्यनिस्तारकत्वश्रतेः धनहीनतया वा अकार्य कुर्वती पुण्या- मानेष इतरस्य व्यवहितकर्तुरधिकारनिषेधात् । तथा च पुण्यफलसमत्वेन भर्तारमपि पातयतीति तदर्थ तद्धनं पूर्व- विष्णुः सति कर्तर्यन्यस्य कर्तुत्वं समनन्तरकर्तर्यनन्तरकस्वाम्यर्थमेव भवतीति युक्तं पल्याः स्वाम्यम् । तत्वं न स्मृतम्' इति । श्राद्ध इति शेषः, संस्कारकर्मणीति
___ दा.१६५ केचित् । तथा च व्यास:-पितृन्मातामहांश्चैव द्विजः
श्राद्धेन तर्पयेत् । अनृणः स्यात्पितृणां तु यज्ञलोकं स ऋ. (१) विन्य.३०. (२)विता.३८५. ...
च्छति ॥ इति । अत्रानृण्यं 'त्रिभिर्ऋणवा जायते ब्रह्म(३) दा.१६४-५, व्यग्र.५०९ र्यव्रते (ये व्यव)
चर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितभ्यः' इति दद्यात्...ला (भक्त्या भत्रे दधाज्जला); विता.३९३ सति
प्रतीतं दौहित्रस्यापि पौत्रवन्मातामहप्रजारूपत्वेन सिद्ध (सलि); बाल.२।१३५ (प.१८८) र्यव्रते (यें व्यव) शेषं विता
नान्यथा । दुहितुस्त्वनिविद्यासाध्यकर्मण्यनधिकारात् बत. . .. .
. ..
दौहित्रस्यैव तत्राधिकार इति दुहितृद्वारा दौहित्रस्य (४) दा.१६५; ब्यप्र.५०९ च्चा (दा) नां च (तिथि) मुपोषिता (मनुव्रता); विता.३९३ उत्त.; बाल.२।१३५ संपादनादानृण्यं मातामहस्य । अत एव पौत्राद्दौहि(पृ.१८८) च्चा (द).
त्रस्य व्यवधानम् । अत एव पौत्रवद्दौहित्रस्य साक्षाद(५) दा.१६५ भान् (भे); व्यप्र.५०९; विता.३९३० | प्रतिबन्धेन दायस्वीकारार्हता नास्ति, किन्तु दुहितद्वारा। बाल.२।१३५ (पृ.१८८).. .
६) दा.१६५, दात.१९. व्यप्र.५०९, विता. (१) सवि.४२६, ४२९, बाल.२।१३५ (पु.२२५) तु अ.. ३९३, बाल.२।१३५ (पृ.१८८) स्थं (स्थ). . | (च अ) णार्थनिष्कृत्यै (ण विधिशेन) लौगाक्षिः,

Page #1017

दायभागः -- सुतापुत्रधनाधिकारक्रमः
अतो दौहित्रोऽपीषत्कल्पः पौत्र एवेति तस्याप्यानृण्यं पुत्रवन्मातामहौर्ध्वदेहिक क्रियाकरणात्सेत्स्यतीति । अत एव श्रुतिः -- ' दुहिता पुत्रकल्पा च पौत्रा दौहित्रकाः स्मृताः' इति । न चैषा पुत्रिकाकरणविषयेति शङ्कनीयम् । कल्पप्रत्ययानन्वयात् । पुत्रिकाकरणे पुत्रिकैव पुत्र इति न पुत्रकल्पता पुत्रिकायाः । अत एवेषत्कल्पपुत्रः पुत्रिका ईषत्कल्पपौत्रो दौहित्र एवेति सिद्धम् । यत्तु संनियोगशिष्टमातामह श्राद्धप्रतिपादकं वचनं - 'पितरो यत्र पूज्यन्ते तत्र मातामहा अपि । अविशेषेण कर्तव्यं विशेषान्नरकं व्रजेत् ॥' इति । तत्तु जीवपुत्राजीवपुत्रमातामहद्वयसाधारणम् । तथा च याज्ञवल्क्यः - 'द्वौ दैवे प्राक्त्रयः पित्र्ये उदगेकैकमेव वा । मातामहानामप्येवं तन्त्रं वा वैश्वदैविकम् ॥' इति । 'कुर्यान्मातामह श्राद्धं नियमात्पुत्रिकासुतः' इत्यादि - वचनमेतद्वचना(नु)विरोध्येव । विज्ञानयोगिप्रभृतयस्तु संनियोगशिष्टं श्राद्धं मातामहोद्देश्यं पाक्षिकमित्याहुः । अतश्च दौहित्रस्य मातापितृतोऽपि दृष्टादृष्टोपकारकतया प्रत्यासत्यतिशयात्तद्गाम्येव धनमिति सिद्धम् । एतच्च लक्ष्मीधराचार्यमतमतिगम्भीरं दिङ्मात्रमुदाहृतम् । सवि.४२९-३०
देवलः
अपुत्रमृतधनहरी दुहिता
अपुत्रस्य च कन्या स्वं धर्मजा पुत्रवद्धरेत् ॥ (१) विभक्तस्य पितृद्रव्यं कन्यायै दद्यादित्यर्थः । स्मृसा. ५९ (२) मिताटीका - स्वा सवर्णा । धर्मजा धर्मपत्नीजा | बाल.२।१३५ (पृ.२०५)
१५२५
•अमृतधनभाजः क्रमेण सोदराः दुहितरः पिता भ्रातरः माता भार्या कुल्याः सहवासिनश्च *ततो दायमपुत्रस्य विभजेरन् सहोदराः । तुल्या दुहितरो वापि ध्रियमाण: पितापि वा ॥ सेवर्णा भ्रातरो माता भार्या चेति यथाक्रमम् । एषामभावे गृह्णीयुः कुल्यानां सहवासिनः ॥
(१) इत्यनेन भार्यासवर्णादुहितृपितृमातृसहोदरभ्रातृसापत्नभ्रातृपर्यन्ताधिकारिशृङ्खलायां भ्रातृपुत्रस्याकीर्त्तनात् सापत्नभ्रातृपर्यन्ताभाव एव भ्रातृपुत्राणामधिकारः कथितः ।
(१) दा. १७६ त्रस्य च (त्रिकस्य) स्वं (स्वा); विर. ४९३; स्मृसा.५९ (अपुत्रकस्य कन्या या धर्मपुत्रवदुद्धरेत); दीक. ४४ स्य च (कस्य) स्वं (या) मेजा (मर्थ); व्यनि च कन्या स्वं (स्वयं कन्या); स्मृचि.३५ त्रस्य च (त्रिकस्य ) स्वं ( वा); दात. १७१ स्य च (कस्य ) स्वं (स्वा); चन्द्र. ७५ ( अपुत्रस्य कन्या या धर्मतः पुत्रवद्भवेत); विता. ३३४ स्य च (कस्य ) स्वं धर्मजा (तु तद्द्द्रव्यं); बाल. २।१३५ (पृ. २०५) च (तु) स्वं (स्वा) बरे (जूबे ); विभ. ९०; समु. १४१ स्य च (कस्य स्वं ) (स्वं०)
दा. १९१
तुल्याः सवर्णा दुहितरः । सवर्णा भ्रातरः सापत्ना अभिमताः सोदरभ्रातॄणां स्वपदोपात्तत्वात् विशेषणानुपपत्तेः । तत्रापि सहोदरादिभार्यान्तस्य लिखनक्रमो नाघि कारक्रमार्थः विष्ण्वादिविरोधात्, किन्तु विष्ण्वाद्युक्तक्रमेण गृह्णीयुरित्येतदर्थः लिखनक्रमेऽनास्थाव्यञ्जनार्थमेव दुहितरो वापि पितापि वेति अपिवाशब्दमुभयत्र प्रयुक्तवान्, तच्चान्यत्राप्यनुषज्यते । तेन सहोदरा वा दुहितरो
* अप, विर, व्यप्र. व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरश्चैव' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१४९१, १४९४, १५०४) इत्यत्र क्रमेण द्रष्टव्यम् । विच विरवत् ।
(१) दा. १५४ रन् (यु:): १६९, १९१; अप. २११३५ [ पृ. ७४१ : ७४४ भि (म्रि ) ]; व्यक. १६० तु (कु); गौमि. २८।२५ तुल्या दुद्दितरो (सकुल्या दुहिता) पि वा (पिच); उ. २।१४ २ तु (कु) पि वा (पिच); स्मृच. २९९; विर. ५९.३; स्मृसा. ७३, १३५, १४२; दीक. ४५; विचि. २४१; व्यनि. तुल्या दुहितरी (सकुल्या दुहिता) तापि (तैव); दात. १९१; सवि. ४३४ पू.; व्यप्र. ४९५, ५२७; विता. ३९२ व्यकवत् ; बाल. २।१३५ (पृ. १९० : २०९ उत्त.); समु. १४२ वापि (वाथ).
(२) दा. १५४, १६९: १९१ पू.; अप. २।१३५ (पृ. ७४१, ७४४ ) पू.; उ. २।१४ २ पू. ६ व्यक. १६० चेति (वेति) ए (ते); स्मृच. २९९ पू. विर. ५९३; स्मृसा. ७३ माता (बापि) ए (ते) : १३५ ए (ते): १४२; विचि. २४१ कुल्यानां (सकुल्याः); व्यनि. र्णा (र्णात् ) ति (तू) ए (ते); दात. १९१ ए (ते); व्यप्र. ४९५ पू.: ५२७ दातवत्; व्यज.१५५, विता.३९२ चेति (चैते) ए (ते); बाल . २ । १३५ ( पृ. १९०) दातवदः समु. १४२.

Page #1018

१५२६
वा पिता वेत्यनास्था कीर्तनक्रमस्य देवलवचनेन दर्शिता।
... उशना xदा.१६९
अपुत्रमृतधनमाक् पत्नी (२) यद्यप्यत्राव्यवहितान्वयो वचनसामञ्जस्येनाव- अपुत्रा पुत्रवत्पत्नी। गम्यते तथापि पूर्वोक्तसर्ववचनन्यायाविरोधाय व्यव
प्रजापतिः हितान्वयेनैवार्थोऽवगन्तव्यः । तथाहि अपुत्रस्य दायं
अपुत्रमृतधनभाक् पत्नी भार्या पत्नी अवाप्नुयात् । अथवा तुल्याः सवर्णा
___ *पूर्व प्रमीताग्निहोत्रं मृते भर्तरि तद्धनम् । दुहितरो विभजेरन् । अपि वा ध्रियमाणो विद्यमानः पिता
विन्देत्पतिव्रता नारी धर्म एष सनातनः ॥
जङ्गमं स्थावरं हेम कुप्यं धान्यं रसाम्बरम् । हरेत् । अनर्थकः ध्रियमाणशब्दोऽध्रियमाणे पितरि मातेत्यन्वयावगमाय पितुरभावे माता अवाप्नुयात् । पितुः
आदाय दापयेच्छ्राद्धं मासषाण्मासिकादिकम् ॥ सवर्णा सहोदराश्च भ्रातरो यथाक्रमं पूर्व सहोदरास्तद
पितृव्यगुरुदौहित्रान् भर्तुः स्वस्रीयमातुलान् । भावे सवर्णाः सहोदरा इति क्रमानतिक्रमेण विभजेरनिति ।
पूजयेत् कव्यपूर्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः।।
तत्सपिण्डा बान्धवा वा ये तस्याः परिपन्थिनः। मात्रनुशायाः पितामह्याश्चाभाव विषये एव एतद्रष्टव्यम्।
. स्मृच.२९९
हिंस्युर्धनानि तान्राजा चौरदण्डेन शासयेत् ।।
विधवा भरणभाक् . .. (३) तुल्याः सहोदराः । ध्रियमाणः सस्पृहस्यति आढकं भर्तहीनाया दद्यादामरणान्तिकम् ।। शेषः । सवर्णा भ्रातरोऽत्र वैमात्रेयाः। भार्याऽत्र ब्रह्मचर्य
यदपि प्रजापतिवचनम्- आढकमिति । यदपि मात्रस्था, अपकृष्टवर्णा वा । कुल्यानां मध्ये यः संनिकृष्टः
| स्मृत्यन्तरे-'अन्नार्थ तण्डुलप्रस्थमपराह्ने तु सेन्धनम्' इति शेषः।
स्मृसा.१३५-६ इति । तदेतद्वचनद्वयं हारीतवचनेन ('विधवा यौवअदायिकमब्रामणधनं राजा हरति । ब्रह्मस्वं श्रोत्रियाः। नस्था' इत्यादि) समानार्थम् । पमा.५३५-६ सर्वत्रादायकं राजा हरेद्ब्रह्मस्ववर्जितम् ।
. यमः अदायकं तु ब्रह्मस्वं श्रोत्रियेभ्यः प्रदापयेत् ।। अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण भ्राता पितरौ ज्येष्ठपत्नी सगोत्राः अदायिक यथोक्तपल्यादिदायग्राहकरहितम् ।
शिष्याः सब्रह्मचारिणश्च स्मृसा.१४३
__ अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातृगामि द्रव्यं तदभावे मृतसंस्कर्ता धनहारी
पितरौ हरेतां पत्नी वा ज्येष्ठा सगोत्रशिष्यसब्रह्म
चारिणः अथ चेद्दक्षिणार्थी स्यात्संस्कर्ता मृतवित्ततः।
- वृद्धहारीतः अंश हरेत्तदशमं पञ्चमं सर्वमेव वा।
विभक्तापुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ गोसहस्रं शतं वार्थात् गृह्णीयात्तस्य दक्षिणाम् ॥
भ्रातरः तत्सुताः सपिण्डाः संबन्धिबान्धवाश्च
"विभक्तस्यास्य पुत्रस्य पत्नी दुहितरस्तथा। x दात. दागतम् ।
* 'पूर्व प्रमीते'त्यादिचतुर्णा श्लोकानां व्याख्यासंग्रहः स्थला(१) विर.५९७ तु (च) मनुः; स्मृसा.७४ यकं (यादक)
दिनिर्देशश्च एष्वेव बृहस्पतिवचनेषु (पृ.१५१३.५) द्रष्टव्यः। भ्यः प्रदाप (प्रतिपाद) उत्त., विष्णुः : १३७,१४३ य (यि);
___x व्याख्यासंग्रहः अस्मिन्नेव शंखलिखितवचने (पृ.१४७२) रत्न.१५६ यकं तु (यिकं तु); विचि.२४३; स्मृचि.३३ त्रा
द्रष्टव्यः । (स्य) उत्तरार्धे (आदाय तत्तु सर्वस्वं नाददीत कथंचन); चन्द्र.
(१) बाल.२।१३५ (पृ.२३४,२३६,२४२). ९३ भ्यः प्रदाप (प्रतिपाद) उत्त.: ब्यम.६५ य (यि) नारदः;
(२) पमा.५३५; व्यनि. दद्यादामरणा न्तिकम् (दातव्यं विता.४१० वा (त्र) य (यि); समु.१४३ नारदः.
विधवाऽशनम् ); बाल.२।१३५(पृ.१९७) मरणान्तिकम् (भरणं - (२) व्यनि.; समु.१४३ थीं स्यात् (देया) तह (त् द) खियाः) समु.१४१ न्तिकम् (खियाः). (३) दा.९५४ अपवादवार
शंखलिखितपैठीनसिध्यमाः. (४) वृहास्य.२६१-१.

Page #1019

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः पितरौ भ्रातरश्चैव तत्सुताश्च सपिण्डिनः। हार्य राज्ञा देवतागणसंस्थितं न निक्षेपोपनिधिसंबन्धिबान्धवाश्चैव क्रमाद्वै रिक्थभागिनः ।। क्रियाक्रमागतं न बालस्त्रीधनानि एवं ह्याहलघुहारीतः
न हार्य स्त्रीधनं राज्ञा तथा बालधनानि च । मृतापुत्रधनभाज: क्रमेण पत्नी दुहितरः पितरौ भ्रातरः
नार्याः षडागमं वित्तं बालानां पैतृकं धनम् ॥ __. तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः
बृहन्मनुः पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा ।
सपिण्डता सोदकता सगोत्रता च तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः ॥ सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते । भार्याऽव्यभिचारिणी यावत् यावच्च नियमे | समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दशात् ।
. स्थिता। जन्मनामस्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते ॥ तावत्तस्या भवेद्व्यमन्यथाऽस्या विलुप्यते ॥
____ अपुत्रमृतधनभाक् पत्नी पराशरः
अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । अपुत्रमृतधनभाक् कुमारी ऊढा च क्रमेण
पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत च +|| अपुत्रस्य मृतस्य कुमारी रिक्थं गृहीयात् तद- (१) वृद्धमनुरपि पल्याः समग्रधनसंबन्धं वक्तिभावे चोढा। ..
अपुत्रेति ।
मिता.(पृ.२१७) पैठीनसिः .
संयताया एव धनग्रहणमुक्तम् । अपुत्रमृतधनभाजः क्रमेण भ्राता पितरौ ज्येष्ठा पत्नी
___ *मिता.२।१३५(पृ.२१८) सगोत्राः शिष्याः सब्रह्मचारिणः श्रोत्रियाः ।
(२) तत्पिण्डमित्यतस्तदित्यनुषज्यते । तच्छब्देन ___ अब्राह्मणद्रव्यं राजगामि ।
भतुः परामर्षात् भर्तुः कृत्स्नमंशं पत्नी लभेत । न तु अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भातगामि द्रव्यं तदभावे स्वांशकृत्स्नमित्यर्थः, कृत्स्नस्वांशोद्देशेन लभेतेति विधामातापितरौ लभेताम् । पत्नी वा ज्येष्ठा सगोत्रशिष्यसब्रह्मचारिणः ।
___ + ममु. व्याख्यानं 'अनन्तरः सपिण्डायः' इति मनुवचने
(पृ.१४७७) द्रष्टव्यम् । • परिषदामि वा श्रोत्रियद्रव्यं न राजगामि, न |
___ * विचि. मितावद्भावः । विता. मितागतम् । (१) लहास्मृ.६६,६९.
(१) मिता.२।१३५ नाम (नाम्नोः); स्मृसा.१३३ (२) दा.१७५, स्मृसा.१३०, विचि.२३९; दात. मितावत् : १४७, पमा.५२८, रत्न.१५५; विचि.२३६ १९१७ व्यप्र.५१८ त्रस्य (त्र); विता.४०१ चो (त); बृहस्पतिः, व्यनि. ता तु (दातु:) बृहस्पतिः; नृप्र.४१ मिताबाल.२।१३५ (पृ.२०५) त्रस्य (त्र) रिक्थं (ह्यर्थ); सेतु.४३, वत् ; व्यउ.१५५ (=); विता.४०८ 'वस्तु (वश्व) ताच विच.१२३ (तदभावे चोढा०).
(त च) नाम (नाम्नोः); समु.१४२ मितावत्, मनुः. . (३) दा.१५४ (माता०) लभे (हरे) शंखलिखितपैठीनसि- । (२) मिता.२।१३५)दा.१५१-२; अप.२।१३५; व्यक. यमाः; अप.२।१३६ द्रव्यं (धन) (सगो...रिणः०) शंख- १६० मंशं (मर्थ); स्मृच.२९१; ममु.९।१८७ ब्यकवत् ; लिखितपैठीनसी; व्यक.१६० स्वर्यातस्य (जातस्य); गौमि. विर.५८९ व्यकवत् ; स्मृसा.७१,१२८,१३४ व्यकवत् : २८।२५ लभे (हरे) व्यस (ष्यस्य) णः (च) शंखलिखितपैठीनसी; १४० व्यकवत्, मनुः पमा.५२४,५३४; दीक.४५, रत्न. विर.५९२ (स्वर्यातस्य०); स्मृसा.७२:१३५ द्रव्यं (धन); १५२; विचि.२३६; व्यनि.; स्मृचि.३२ च (सा); नृप्र, दीक.४५ (सगो...रिण:०) शेषं दावत; विचि.२४१ स्व- । ४०,४१, दात.१९१, सवि.४०८ लभे (हरे): ४२७ उत्त.;
तस्य (अभार्यस्य)(पत्नी...रिण:०); व्यप्र.४९४ (माता०) | मच.९।१८५; व्यप्र.४८९ : ५०९ उत्त., मनु, व्यउ. लभेता पत्नी वा ज्येष्ठा (हरेयातां ज्येष्ठा वा पत्नी) (सगो.... १५१; विता.३८२ मनुः; बाल.२।१३५ (पृ.२२१) पल्येव रिणः०) शंखलिखितपैठीनसयः : ५२६ (माता०) (लभे... दद्यात्तत्पि (पत्ये दद्याच्च सा पि); सेतु.४२: ४३ व्रते (गुरौ); रिणः०). (४) अप.२।१३६.. .... समु.१४०विच.१२३, कृभ.८७६. ..... .
व्य. का.१९२

Page #1020

.
१५२८
व्यवहारकाण्डम् .. नानुपपत्तः स्वामिभावज्ञापनार्थत्वादस्य, न च स्वांशे । यद्यपि विवाहादेव पतिधने कृत्स्ने च पल्या अपि स्वामिभावज्ञापनमर्हति स्वांशज्ञापनेनैव ज्ञातत्वात् । न च स्वाम्यमाजीवनात् परतन्त्रतया सिद्धं तथापि स्वतन्त्रग्रहणविधानार्थ तदिति वाच्यं, स्वधनग्रहणस्य रागा- | तया स्वामित्वं लभते इत्येवमर्थ चेत्युक्तम् । तत्पिण्ड- . देव प्राप्तत्वात् । न च नियमार्थ वचनमिति वाच्यं, कृत्स्नपदयोरर्थः प्रजापतिना प्रपञ्चितः 'जङ्गमं स्थावरअदृष्टार्थत्वापत्तेः। नियमे च नियोज्यादिकल्पनमपि | मित्यादिना।
__#स्मृच.२९१ स्यात् । यच्चोक्तं न ह्यनन्धादिः पुत्रोंऽशं कृत्स्नं लभेत
(५) अपुत्रस्य द्वादशविधपुत्रशून्यस्य । व्रते विधवाइत्युक्ते पित्र्यं कृत्स्नमंशमिति, किं तर्हि कृत्स्नं स्वांश- नियमे।
विर.५८९ मिति तथात्रापि कृत्स्नं स्वांशापेक्षमिति, तन्न, अनन्धादिः
(६)[पारिजातमते तत्र विधवानियमे या चैवंविधा पुत्रोंऽशं कृत्स्नं लभेतेति वचनाभावात् दृष्टान्तानुपपत्तेः।
न स्यात्तत्सत्वेऽप्यनपत्यधनं मातृगामि। स्मृसा.१३४ भवतु वा तथापि पूर्वोक्तहेतुना स्वांशं लभेतेति विध्यनुपपत्तेः पित्रंशापेक्षमेव वर्णनं युक्तम् । अत एव सर्व
(७) कृत्स्नमंशं जङ्गमस्थावरात्मकम् । तदयं अपुत्रदायग्रहणक्रमः।
पमा.५२४ त्रान्यधन एव अन्यस्वत्वसंबन्धज्ञापनं मुनयः कुर्वन्ति । यथा पितृधने पुत्राणां अपुत्रधने पल्यादीनामित्यादि,
| (८) पत्नी सवर्णा, ज्येष्ठा पत्नीत्यभिधानात् । न पुनः स्वांशग्रहणे प्रेरयन्ति। यच्च संबन्धिशब्दत्वेन
+दात.१९१ स्वसंबन्ध्युपस्थापकत्वं यथा मातेति न परमातावग- (९) [चन्द्रिकामतं खण्डयति तद्धेयम् । क्रमे तात्पम्यते इत्युक्तं तदप्ययुक्तम् । अनुपात्तसंबन्धिविषयत्वात्
र्याभावात् । उभयाधिकारप्रतिपादनमात्रपरत्वादचनस्य । तस्य, न हि डित्थस्य मातरमानयेत्युक्ते प्रयोज्यस्य | अन्यथा यावदंशलाभं भत्रन्त्येष्टिविलम्बोऽपि प्रसज्येत । माता प्रतीयते प्रयोजकस्य वा, तद्वदत्रापि तत्पिण्डमिति स चानेकस्मृतिनिषिद्धः । अदृष्टकल्पनापत्तिश्च । पल्न्येतत्पदोपात्तत्वात् संबन्धिनः कथं पत्न्यपेक्षिता विधाना- वेत्येवकारेणापुत्रस्यान्त्यकर्मण्यपि 'अपुत्रा पुत्रवत् नुपपत्तिश्च पूर्वमुक्तैव । तस्मात्कृत्स्नतदंशग्रहणमेव पल्या पत्नी' इत्यादिवचनाद्भात्रादिसत्त्वेऽपि सैवाधिकारिणीति वृद्धमनुर्बोधयति ।
दा.१५२-४ | दर्शितम् ।
. व्यप्र.४८९ (३) इति वदन्नियोगार्थिन्या नास्ति रिक्थग्राहित्व
- - वृद्धशातातपः मिति स्पष्टयति । तथा हि सति भर्तुः शयनं पालयन्तीति
आत्मबान्धवपितृबान्धवमातृबान्धवाः न वाच्यं स्यात् । तस्मान्नेयं व्यवस्था युज्यते । कथं तर्हि
आत्मपितृष्वसुः पुत्रा आत्ममातृष्वसुः सुताः। विरोधपरिहारः । उच्यते-'अपुत्रा शयनं भर्तुः' इत्यादि
आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया आत्मबान्धवाः ।। मनुवाक्योक्तगुणा पत्नी पितृभ्रातृसद्भावेऽपि स्वयमेव पतिधनं समग्रं गृह्णाति, पत्युश्च श्राद्धादि करोति । * सवि. स्मृचवद्भावः ।
- अप.११३६ __x स्वमतं 'अनन्तरः सपिण्डाद्यः' इति मनुवचनव्याख्याने (४) उत्तरार्धे त्वर्थक्रमेण पाठक्रमबाधो द्रष्टव्यः। मन्वर्थमुक्तावल्यां (पृ.१४७७) गतम् ।
* शेषं मितागतम् । + दावद्भावः । ततश्चायमर्थः । उक्तलक्षणा पन्येव भत्रशं कृत्स्नं पूर्व | लभेत् । पश्चात्पिण्डं दद्यात् । न पुनस्तस्यां सत्यां भ्रात्रा
(१) मिता.२।१३६ (-); स्मृच.३०१ स्मृत्यन्तरम्।
स्मृसा.१३३ (=) तृष्व (तुः स्व); पमा.५२८ बौधायनः; दिरिति । भर्तुः शयनं पालयन्ती सुसंयतेत्यर्थः। व्रते
मपा.६७४ स्मृसावत् ; रन.१५५ स्मृत्यन्तरम्। विचि. स्थिता पत्यौ जीवत्यपि भर्तुरनुज्ञया व्रतादिपरा । 'कामं
२४२ (-); व्यनि. बौधायनः; दात.१९६ () स्मृसावत् भर्तुरनुज्ञया व्रतोपवासनियमेज्यादीनामारम्भः स्त्रीधर्मः' ।
सवि.४१८ स्मृत्यन्तरम् ; वीमि.२।१३६ (-); व्यप्र.५३० इति शंखलिखितस्मरणात् । अनेनास्तिकताऽपि पत्यंश- | स्मृतिः; व्यउ.१५६ स्मृतिः; ब्यम.६३ स्मृत्यन्तरम् समु. लाभे प्रयोजिकेति वचोभङ्ग्या शापितमिति मन्तव्यम्। १४२ बौधायनः..

Page #1021

पायभागः:-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५२९ 'पितुः पितृष्वसुः पुत्राः पितुर्मातृष्वसुः सुताः। । केनेदानीं ग्रहीतव्यं इत्येतन्मनुनोच्यते॥ .. पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेयाः पितृबान्धवाः ।। भ्रातृषु प्रविभक्तेषु संसृष्टेष्वप्यसत्सु च । मातुः पितृष्वसुः पुत्रा मातुर्मातृष्वसुः सुताः। गुर्वादेशानियोगस्था पत्नी धनमवाप्नुयात् ॥ मातुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥ तादृक्पत्न्या अभावे तु पुत्रिका धनमर्हति+।
तावदुहित्रभावे तु माता धनमवाप्नुयात् । माता धनहारिणी। पत्नी श्राद्धकरी । अविभक्तमृता- विद्यमानेऽपि पितरि सपत्नीसुतसंततौ ।। पुत्रधनहरी पत्नी । विधवा भरणारे। .
तादृङ्मातुरभावेऽपि पितुर्माता हरेद्धनम् । 'पितुः सकाशादन्येभ्यो येभ्यो माता गरीयसी ॥
विद्यमानेऽपि पितरि क्षत्रियासुतसंततौ ॥ सर्वेषां पुत्रहीनानां स्वभर्तृणाममन्त्रकम् । 'पितामह्या अभावेऽपि पिता धनमवाप्नुयात् ।। सर्वबन्धुविहीनस्य पत्नी कुर्यात्सपिण्डनम् ॥
सुतसंततावित्यत्र विद्यमानायामित्यध्याहारे कृते अविभक्तपत्नीनां तदायहरत्वम् ।
सति अस्यार्थः सुगमः। तदेतद्धारेश्वरोत्प्रेक्षितन्यायमूल. . अनिर्दिष्टकर्तृकवचने ।
त्वात् विश्वरूपादिमिस्तन्न्यायनिराकरणान्मूलभूतन्यायेऽमाता मृतापुत्रधनभाक् । दाय: साप्तपौरुषः । ...
सति अनादर्तव्यमेव। . . . . . स्मृच:३०० स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात्।। आसप्तमाक्थाविच्छित्तिः।
.... मृतापुत्रधनभाजः क्रमेण सोदराः पितृसंततिः पितामह
संततिः सपिण्डाः सकुल्याः आचार्यः शिष्यः सब्रह्मचारी संग्रहकारः (स्मृतिसंग्रहः)
श्रोत्रियश्च ब्राह्मणे । सोदकाभावे राजा शुद्रे । आचार्याभावे विभक्तासंसृष्टापुत्रमृतधनभाजः क्रमेण पत्नी नियोगकीं
राजा क्षत्रियवैश्ययोः । पुत्रिका माता पितामही पिता च अशेषात्मजहीनस्य मृतस्य धनिनो धनम् ।
सोदर्याः सन्त्यसोदर्या भ्रातरो द्विविधा यदि । - + स्मृच., व्यप्र. व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरश्चव' इति विद्यमानेऽप्यसोदर्ये सोदर्या एव भागिनः ॥ याज्ञवल्क्यवचने क्रमेण (पृ.१४९२,१५८४) द्रष्टव्यम् । - (१) मिता.२।१३६ (-); स्मृच.३०१ स्मृत्यन्तरम्। * स्मृच. व्याख्यानं 'पिता हरेदपुत्रस्य' इति मनुवचने स्मृसा.१३३(-)तृष्व (तुः स्व); पमा.५२८ बौधायनः;मपा. (पृ.१४७६ । द्रष्टव्यम् । सवि. स्मृचवत् । । ६७४ स्मृसावत् रत्न.१५५ स्मृत्यन्तरम् ; विचि.२४२ (=) . x स्मृच. व्याख्यानं पत्नी दुहितरश्चैव' इति याशवल्क्यस्मृसावत् ; ब्यनि. बौधायनः; दात.१९६ (= ) स्मृसावत् | वचने (पृ.१४९२) द्रष्टव्यम् ।। सवि.४१८ स्मृत्यन्तरम् ; व्यप्र.५३० स्मृतिः; व्यउ.१५६. + स्मृच. व्याख्यानं पत्नी भर्तुर्धनहरी' इति कात्यायनस्मृतिः व्यम.६४ स्मृत्यन्तरम् ; समु.१४२ बौधायन: । वचने (पृ.१५२१) द्रष्टव्यम् । ..(२).मिता.२।१३६ (-); स्मृच.३०१ स्मृत्यन्तरम् । | सवि. स्मृचवत् । स्मृसा:१३३ (=) पितृष्व (मातुः स्व) तुर्मातृष्व (तु: पितृस्व) | ४१५ पू. समु. १४० सविवत्. तुर्मातु (तृमातु); पमा.५२८ बौधायनः; मपा.६७४तृष्व (तुः (१) स्मृच.२९४; पमा.५३३ च (वा) देशान्नि (देशनि); स्व), रत्न.१५५ स्मृत्यन्तरम् ; विचि.२४२ (=); व्यनि. समु.१४१. बौधायनः; दात.१९६ (=) पितृष्व (मातुः स्व) तुर्मातृष्व (२) स्मृच.२९६; समु.१४१. (तुः पितुः स्व); सवि.४१८ स्मृत्यन्तरम् ; व्यप्र.५३० स्मृतिः (३) स्मृच.३००, सवि.४१८ तावद् (तासां) तु (ऽपि); व्यउ.१५६ स्मृतिः; ब्यम.६४ स्मृत्यन्तरम् ; समु.१४२ | समु.१४१ तावद् (तादृक्) तु (ऽपि).. बौधायनः.
(३) सवि.४१९, (४) स्मृच.३०० वेऽपि (वे तु) मा (भ्री);सवि.४१८; (४) बाल.२।१३५ (पृ.२३०). (५) सवि.४०५. समु.१.४२. .... (६) स्मृच.२९७, व्यप्र.५२३, समु.१४२. .
(५) स्मृच.३००; सवि.४१८; समु.१४२. (७) स्मृसा.७४.
(६) स्मृच.३००, सवि.४१८; व्यप्र.५२७ एव (धन); (८) स्मृच.२९०, सबि,४०५ न्मनुनो (दधुनो) पू.: । समु.१४२.

Page #1022

१५३०
व्यवहारकाण्डम्
'पितर्यविद्यमानेऽपि धनं तत्पितृसंततेः । तस्यामविद्यमानायां तत्पितामहसंततेः ॥ असत्यामपि तस्यां तु प्रपितामहसंततेः । एवमेवोपरितनाः सपिण्डा धनभागिनः ॥ तदभावे सकुल्याः स्युराचार्यः शिष्य एव वा । सब्रह्मचारी सद्विप्रः पूर्वाभावे परः परः ॥ शूद्रस्यैोदकाभावे राजा धनमवाप्नुयात् ।
* स्मृतिसारः मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः संसृष्टिविभागश्च
(१) स्मृच. ३०२; पमा. ५३०; समु. १४३. (२) स्मृच. ३०२; पमा. ५३० तनाः (तनां) धन (ऋक्थ ); समु. १४३ तु (तत्) .
(३) स्मृच. ३०२; पमा. ५३० सकुल्याः (sसपिण्डाः); समु. १४३.
(४) स्मृच. ३०२; पमा. ५३०; सवि. ४२० (=) दका | (त्येष).
अथ बालरूपमते अपुत्रधनाधिकारः - तत्र याज्ञवल्क्यः – 'पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा । तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः ॥ एषामभावे पूर्वेषां धनभागुत्तरोत्तरः । स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य सर्ववर्णेष्वयं विधिः ||' कात्यायनः – 'अपुत्रस्यार्यकुलजा पत्नी दुहितरोऽपि वा । तदभावे पिता भ्राता भ्रातुः पुत्राश्च कीर्तिताः ॥' पत्नी च सवर्णा सैव ज्येष्ठा । यथोक्तम्-—‘सवर्णा चेद्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि ।' एतदभिप्रायमेव शंख :- 'ज्येष्ठा वा पत्नी' इति । बृहस्पतिः - 'सकुल्यैर्विद्यमानैस्तु पितृमातृसनाभिभिः । असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी ॥' बृहन्मनुः – 'अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमर्थ लभेत च ॥ यच्चेदं नारदवचनं - ' अन्यत्र ब्राह्मणात्किन्तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्त्रीणां जीवनं दद्यादेष दायविधिः स्मृतः॥' तदूढेतरावरुद्धाभिप्रायेण । तथा च बृहस्पतिः–‘येऽपुत्राः क्षत्रविट्शूद्राः पत्नीभ्रातृ
आचार्यस्याप्यभावे तु तथा क्षत्रियवैश्ययोः ॥ मार्कण्डेय पुराणम्
साप्तपौरुष निरुक्तिः
* हरिनाथेन स्मृतिसारे ये अधुनाऽनुपलब्धानिबन्धांशाः समुद्धृतास्तेऽत्र संगृह्यन्ते ।
'पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । पिण्डसंबन्धिनो ह्येते विज्ञाताः पुरुषास्त्रयः ॥ पिण्डले भुज चान्ये पितामहपितामहात् । प्रभृत्युक्तास्त्रयस्तेषां यजमानश्च सप्तमः । इत्येवं मुनिभिः प्रोक्तः संबन्धः साप्तपौरुषः ।।
(दरा) धनमवा (तद्धनमा) पू. समुं. १४३ दका (दरा ) . (१) स्मृसा. १३३.
(२) दा. १६४; स्मृसा. १३३ त्युक्ता (त्याद्या) त्येवं
विवर्जिताः । तेषामर्थहरो राजा सर्वस्याधिपतिर्हि सः ॥ तथा च नारदः - 'भ्रातॄणामप्रजः प्रेयात्कश्चिच्चेत्प्रव्रजेदपि । विभजेरन् धनं तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विना || भरणं चास्य कुर्वीन् स्त्रीणामाजीवितक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां | भर्तुश्चेदाच्छिन्धुरितंरासु च ॥' इति । तदसवर्णम्यभिप्रायम् । 'सवर्णा चेद्विजातीनामिति वचनात् । सवर्णा ज्येष्ठा इत्यभिप्रायः । 'सकुल्यैर्विद्यमानैरित्यादिवचनेनैव विरोधात् । अथवाऽत्यन्तयुवत्यपुत्राभिप्रायं नारदवचनं भरणमात्रविधायकम् । अन्यत्र सकलार्थहारिण्येव । तथा च शंखः - ' भ्रातृभार्यास्नुषाणां च न्यायप्रवृत्तानामनपत्यानां पिण्डमात्रं गुरुर्दद्याज्जीर्णानि वासांस्यविकृतानी'ति । हारीत: - 'विधवा यौवनस्था च नारी भवति कर्कशा | आयुषः क्षपणार्थे च दातव्यं जीवनं सदा ॥' अथवा संसृष्ट्यभिप्रायं 'भ्रातॄणामप्रज' इति नारदवचनम् । 'पत्नी दुहितर' इति विभक्तासंसृष्टिविषयम् । तथा 'पत्नी दुहितर' इति बाधनार्थ 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी'ति पठितम्। न च 'सोदरस्य तु सोदर' इत्यनेन संसृष्टिसंबन्धबाधनात् पत्नीत्व (त) स्यापि बाधात् पत्नीत्यस्य विरोधः । सोदराणां संसृष्टिनां तुल्यसंबन्धावगमात् । 'येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते ॥ सोदर्या

Page #1023

दायभाग:-वापुत्रवानाधिकारक्रमः
१५३१ विभजेयुस्तं समेत्य सहिताः समम् । भ्रातरो ये च । पुत्रतुल्यतया स्तुतिपरमिदं वचनम् । न पुनः पत्नीसद्भासंसृष्टाः भगिन्यश्च सनाभयः॥' इति मनुवचनात् ।। वेऽपि पुत्रवदुहितृसंबन्धार्थम् । पराशर:--'अपुत्रस्य न चाप्यस्य वचनस्यायमों यत्सोदराणां सद्भावे मृतस्य कुमारी ऋक्थं गृह्णीयात् तदभावे चोढा। बृहत एव विभजेयुः। संसृष्टिनां तु सद्भावे संसृष्टिन स्पति:-'सदृशी सदृशेनोढा साध्वी शुश्रूषणे रता। कृता इति सोदराणां विशेषेण समभागस्य प्राप्तत्वात् । 'समेत्य | वाऽप्यकृता वापि पितुर्धनहरी तु सा ॥' यच्चेदं नारसहिताः सममिति पदमभिधेयार्थमर्थवादमात्रमनर्थक दवचनं- 'भ्रातृणामप्रजः प्रेयात्कश्चिच्चेत्प्रव्रजेदपि । स्यात् । सोदराणां संसृष्टिनां परस्परं समभागस्य विभजेयुर्धनं तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विना ॥ यदि प्राप्तत्वात् । 'समेत्य सहिताः समम्' इति अर्थवत् । स्याङ्कुहिता तस्य पित्रंशो भरणे मतः। आसंस्काराइतरेतरयोगाश्रयणेऽपि विभजेयुरित्यत एव इतरेतर-द्धरेद्भाग परतो बिभृयात्पतिः ॥ तदसवर्णदुहित्रभिप्राय योगावगतिः । चकाराञ्च न 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी ति केवल- अनेकवचनविरोधात् । संसृष्टिविषयमिति विश्वरूपः संसृष्टिविषयो निरपेक्षविधिः। तथा 'सोदराणां तु सोदर (पकः)। बहुधनविषयमिति श्रीकरः । असवर्णाभिप्रायइति केवलसोदरविषयो निरपेक्षविधिः । उभयमेलके मिति युक्तम् । 'सहशी सदृशेनोढे'ति सवर्णश्रवणात् । सापेक्षत्वापत्तेः। एकस्य विधेः सापेक्षत्वनिरपेक्षत्वाद्वैष- अन्धादींश्च प्रक्रम्य - 'सुताश्चैषां प्रभर्तव्या यावदै म्यदोषः, केवलविषये निरपेक्षविधेः पर्यवसानात् , उभय- भर्तसात्कृताः' इत्यादिविशेषवैसामर्थ्यापत्तेः(१)। इतरत्र मेलके तु समुच्चयो विद्धयन्तरेण, न च केवल विधेरेव | भ्रातृसंभवेऽपि दुहितुरधिकारः । बृहस्पतिः-'यथा समुच्चयेऽपि प्रापकत्वं यथा गोसव उभे कुर्यादिति बृह- पितृधने स्वाम्यं तस्याः सत्स्वपि बन्धुषु । तथैव द्रथन्तरयेः केवलयोरपि निरपेक्षस्तुतिसाधनतया विहि- तत्सुतोऽपीष्टे मातृमातामहे धने ॥ मनु:-'दौहित्रो तयोः समुच्चयविधानं विद्धयन्तरेणेति नैकविधौ वैषम्य- ह्यखिलं ऋक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत् । स एव दद्यात्तत्पिण्डं मिति विश्वरूपमतम् । ...परिहारेण समाधीयमानमपि न । पित्रे मातामहाय च ॥ इदं पित्राद्यभावे एव 'पत्नी दुहित्याज्यम् । 'असवर्णपत्नीदुहित्रभिप्रायेण लक्ष्मीधरमते। तर' इति क्रमाविरोधात् । दुहित्रभावे च पितुः, बृहतन्मते विधवायौवनस्थाभिप्रायेण 'भ्रातृणामप्रजः प्रेया- द्विष्णुः- 'अपुत्रस्य धनं पत्न्य भिगामि, तदभावे दुहितृदिति नारदवचनस्योपपत्तेः। न च 'पत्नी दुहितर' इति गामि तदभावे मातगामि' एतस्मिन्नेव क्रमे । मनु:वाधनार्थ 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी'ति प्राप्तम् । पल्ल्याद्यभावे 'पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं भ्रातर एव वा।' मात्रभावे सत्युपपत्तौ बाधसमाश्रयणानुपपत्तेः । न च स्वल्पबलत्वे भ्रातर इति । पित्रभावे मातुः पूर्वपठितबृहद्विष्णुक्रमात् । 'पत्नी दुहितर' इति, बहुधनत्वे 'भ्रातृणामप्रज' इति | तथा च बृहस्पतिः- भार्यासुताविहीनस्य तनयस्य मृतस्य वचनमिति श्रीकरमतमुचितम् ।न, परस्वल्पत्वभूयस्त्वादि- च । माता ऋक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया । इति विशेषाश्रवणात् । उभयस्मिन्नपि धने उक्तविशेषवच- क्रमः । 'अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् । नयोर्विरोधात् । पतिदाये च न स्त्रीणां विक्रयादि, 'स्त्रीणां मातर्यपि निवृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् ॥' मातुरभावे स्वपतिदायस्तु उपभोगफलः स्मृतः। नापहारं स्त्रियः कुर्युः भ्रातृतत्पुत्राभावे वचनमिदम् । यद्यपि याज्ञवल्क्ये पतिवित्तात्कथंचन ॥' इति भारतवाक्यात् । पल्यभावे तु 'पितरौं' इति द्वन्द्व निर्देशस्तथापि द्वयोरधिकारे वचनादुहिता 'भर्तुवित्तहरी पत्नी तां विना दुहिता स्मृता। न्तराक्रमावगतिः । मातुरभावे भ्रातुः 'पितरौ भ्रातरः', 'अङ्गादङ्गात्संभवति पुत्रवदुहिता नृणाम् । तस्याः पितृ- इति वचनात् । तथा च मनुः (विष्णुः)-'अपुत्रस्य धनं धनं त्वन्यः कथं गृहीत मानवः । यथैवात्मा तथा पुत्रः पितृगामि, तदभावे मातृगामि, तदभावे भ्रातृगामि, पुत्रेण दुहिता समा। तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो तदभावे तत्पुत्रगामि' इदमस्मभ्यं न रोचते । एवं हि धनं हरेत् ॥' नारदः-'पुत्राभावे तु दुहिता तुल्यसंतान- कात्यायन-'विभक्त संस्थिते द्रव्यं पुत्राभावे पिता हरेत् । दर्शनात् । पुत्रश्च दुहिता चोभौ पितुः संतानकारकौ ॥ भ्राता वा जननी वापि माता वा तत्पितुः क्रमात् ॥'

Page #1024

.१५३२
पुत्राभाव इति तु प्राक्तनान्तरङ्गभूतपुत्रपत्नीदुहित्रभावो- सोदर्यसद्भावे मनुवचनानुसारेण तेन समं हरेत् । सोदपलक्षणम् । प्राचीनतया अन्तरङ्गत्वाविशेषात् । अतः राभावे सकलमेव, न तत्र सोदरभ्रातृपुत्रादेरधिकार इत्यत्र पित्रादि मिर्विभक्तद्रव्ये मृते पुत्रपत्नीदुहित्रभावे पिताऽ. तात्पर्यम् । असंसृष्टित्वे भ्रातृपुत्रस्याधिकारस्तदानीं धिकारीति, पित्रभावे भ्राता मात्रानुमते, अननुमतौ च तत्सुत इति वचनानुसारात् । नन्वेवं असंसृष्टस्य सापमातैव तदभावे भ्राता । 'माता ऋक्थहरी ज्ञेया भ्राता ल्यस्यानधिकार एव किमित्यत्राह 'असंसृष्टयपि चादद्यावा तदनुज्ञया' इति वचनात् । एषामभावे मृतस्य । त्सोदयों नान्यमातृजः।' संसृष्टश्चेदन्यमातृजो नास्ति । पितामही । अतः 'पत्नी दुहितर' इति याज्ञवल्क्य- संसृष्टिनां पुनर्विभागे विशेषमाहतुर्मनुविष्णू-'विभक्ताः वचनमपि क्रमपरं विभक्तमृतविषयम् । तथा सति सह जीवन्तो विभजेयुः पुनर्यदि । समस्तत्र विभागः यदेतत् शङ्खलिखनं 'स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य भ्रात- स्यात् ज्यैष्ठयं तत्र न विद्यते ॥' बृहस्पतिः-'संसृष्टिनां णामेव तद्धनं, तदभावे पितरौ हरेतां ज्येष्ठा वा तु यः कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाधिकम् । प्राप्नोति तस्य पत्नीति तदविभक्तसंसृष्टिविषयम्। अत्रापि चापुत्रस्ये- दातव्यो वंशः शेषाः समांशिनः ॥' वृद्धहारीत:ति पुत्रदुहितृपल्यभावोपलक्षणम् । विभक्तविषये पितु- 'संसृष्टी गृह्णाति स्थावरवर्ज स्थावराणां सपिण्डसमतेति . स्तदभावे भ्रातेत्युक्तः, अर्थादविभक्ते संसृष्टे वा पितुर- भ्रातृपर्यन्ताभावे भ्रातृपुत्राणामधिकारः तत्सुत इति धिकारो भवति । ततोऽनेन वचनेन यद्यन्यस्य भ्रातुः वचनात् । अत उभयोतृपुत्रयोः सद्भावेऽपि न समो. इति प्राप्तम् । भ्रातुरभावे भ्रातुः सकाशाद्वहिरङ्गयोरपि ऽधिकारः, भ्रातृसद्भावेऽपि मृतपितृकभ्रातृजभ्रातृपुत्रामातापित्रोरधिकारः ज्येष्ठपल्यनुमतौ । अतो याज्ञवल्क्य- णामधिकारः । भ्रातृपुत्राणां तु पितरि जीवति मृते पुत्रे वचने दुहितुरभावे पित्रधिकारो विभक्तविशेषा- तस्यापि भ्रातृधने अधिकारः पितृतः। तत्पुत्राणामपि नादरेणेति व्याख्यानमयुक्तम् । स्वर्यातस्येति वचनव्या- पितृद्वारक एव संबन्धः। पितृत इति भ्रातृपुत्रयोस्तुल्यख्यानं श्रीकरादिमते न मनोहरम् । भ्रात्रधिकारे चायं संबन्धाद्विभज्य ग्रहणम् , विभागे च 'अनेकपितुकाणां विशेषः सोदरयोः सोदराणामधिकारः न सापल्यानां तु पितृतो भागकल्पनेत्यस्य विषयः, भ्रातपुत्रपर्यन्ताभावे 'सोदरस्य तु सोदर' इति वचनात् आनन्तर्याच्च । गोत्रजस्याधिकारः । 'तत्सुतो गोत्रज' इति वचसोदरेष्वेव बहुषु संसृष्टी सोदरो गृह्णीयात् 'संसृष्टिनस्तु | नात् । गोत्रजश्च सपिण्ड एवाभिप्रेतः, गोत्रं चातीतसंसष्टीति वचनात् । तदयमर्थः-सोदरस्य मृतस्य | पित्रादिषट् पुरुषपर्यन्तं सप्तमान्निवर्तते । 'सपिण्डता संसष्टिनः सोदरो गृह्णन्नासंसृष्टी गृह्णीयात् । नासंसृष्टी | तु पुरुषात्सप्तमाद्विनिवर्तते' इति मनुवचनात् । सोदरोऽपीति ।
षट पुरुषस्य तत्संततेश्च गोत्रजसपिण्डशब्दवाच्यता, . . यदा च सपत्नः संसृष्टी सोदरश्वासंसृष्टी तदा तत्यितृसंततिः पितामहसंततिः प्रपितामहसंततिः वृद्धकेन प्राप्तव्यमित्यपेक्षायामुभाभ्यां ग्रहणमाह मनु:- प्रपितामहसंततिः पञ्चमपुरुषसंततिश्च, पूर्वोत्तरस्य सपिण्डयेषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः। म्रियेतान्यतरो गोत्रजाः सप्त पूर्वात् सप्तमात् सपिण्डतानिवृत्तिः । वाऽपि तस्य भागो न लुप्यते ॥ सोदर्या विभजेयुस्तं समेत्य यथोक्तं मार्कण्डेयपुराणे--'पिता पितामहश्चैव तथैव सहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सना- प्रपितामहः। पिण्डसंबन्धिनो ह्येते विज्ञाताः पुरुषास्त्रयः।। भयः॥ इति, एवं च योजनायां विधिवैषम्यदोषः श्रीक- सपिण्डलेपभुजश्चान्ये पितामहपितामहात् । प्रभृत्याद्यारोक्तो नात्मानं लभते विधिभेदाच्च पूर्व परिहृतत्वात् । स्त्रयस्तेषां यजमानश्च सप्तमः ॥ इत्येष मुनिभिः प्रोक्तः 'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यधनं हरेत् । असंसृष्टयपि संबन्धः साप्तपौरुषः। तत्रापि वचनान्तरम् । 'अनन्तरः चादद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः ॥' इति याज्ञवल्क्यस्याय- सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत्' इति मनुवचनात् मर्थः। अन्योदर्यः सापल्यः धनं हरन् असंसृष्टी स न पित्रादिसंततिक्रमेणाधिकारः। यत्र पितामहपुत्रसंततिः हरेत् । अर्थादसंसृष्टयन्योदयों न हरेत् । तच्च हरन् अपरपुत्रस्य च पुत्रास्तत्र भ्रातपुत्राणां वित्तग्रहणमिति श्री.

Page #1025

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः करः, पितामहसंतत्यपेक्षयाऽऽनन्तर्यात् । तदसत् । यथा । हारिणी॥ पूर्व प्रमीताग्निहोत्रं मृते भर्तरि तद्धनम् । विन्देतदपेक्षयाऽऽनन्तर्य, तथा पितभ्रातृपुत्रापेक्षं भ्रातुरानन्त- त्पतिव्रता नारी धर्म एवं सनातनः।। जङ्गमं स्थावरं हेम र्यमविशिष्टमिति न भ्रातृपुत्राणामधिकारः। सपिण्डाभावे| कुप्यं धान्यं रसाम्बरम् । आदाय दद्यात्तच्छाद्धं मासषाच समानोदकानामधिकारः । समानोदकाश्च सपिण्डेभ्यः ण्मासिकादिकम् ॥ पितृव्यगुरुदौहित्रान् भ्रातृस्वतीयमाप्राञ्चोऽज्ञायमानजन्मनामानः 'समानोदकभावस्तु जन्म- तुलान् । पूजयेत् कव्यपूर्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः॥ नानोरवेदनात्।' बृहन्मनु:-'सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे तत्सपिण्डा बान्धवा ये तस्याः स्युः परिपन्थिनः । हिंस्युविनिवर्तते । समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दशात् ॥ र्धनानि तान् राजा चौरदण्डेन शातयेत् ॥' कुप्यमसारं जन्मनाम्नोः स्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते ॥' इति समानो- द्रव्यजातम् । केचिस्त्रियाः पार्वणमित्याहुः। अतस्तद्वारदका अपि गोत्रजा एव । गोत्रजाभावे बन्धूनामधिकारः णाय षाण्मासिकादीत्युक्तम् । अतो द्वादश मासिकानि षा'गोत्रजो बन्धुरिति वचनात् । बन्धुश्च त्रिविधः आत्म- ण्मासिके द्वे आदिशब्दात्प्रत्यब्दं तच्छाद्धं, अतो नान्यबन्धुः पितबन्धुर्मातृबन्धुश्च । तत्रान्तरङ्गत्वात् आत्म- कुर्यात् । अन्यथा वचनान्तरैरेषां श्राद्धानां निषिद्धत्वाबन्धूनामेव । आत्मबन्धुश्च 'आत्मपितुः स्वसुः पुत्रा दिदं वचनमनर्थकं । स्यादिति हरिहरः । मनु:आत्ममातु: स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया 'पुत्राभावे तु दुहिता तुल्यसंतानदर्शनात् । पुत्रश्च आत्मबान्धवाः॥ तदभावे पितबन्धूनामधिकारः। पितु- दुहिता चोभौ पितुः संतानकारकौ ॥ यथैवात्मा तथा बन्धुश्च-'पितुः पितुः स्वसुः पुत्राः पितुर्मातुः स्वसुः पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा । तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथसुताः। पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेयाः पितबान्धवाः॥ मन्यो धनं हरेत् ॥' पुत्राभावे पुत्रिकाया अनुत्पन्नतदभावे मातृबन्धूनाम् । 'मातुर्मातुः स्वसुः पुत्रा मातुः पुत्राया धनहरत्वमप्राप्तमनेन विधीयते इति मेधातिथिः । पितृस्वसुः सुताः । मातृमातुलपुत्राश्च विशेया मातु- बृहस्पतिः-'सदृशी सदृशनोढा साध्वी शुश्रूषणे रता। कृता बान्धवाः॥
स्मृसा.१२८-३४ वाप्यकृता चापि पितुर्धनहरी तु सा ॥' वृद्धबृहस्पतिःपारिजातेऽपुत्रधनाधिकार:- तत्र मनु:- ' 'भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य च । माता रिक्थहरी 'संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्तन्तुमाहरेत् । तत्र यद् प्रोक्ता भ्राता वा तदनुज्ञया ॥ मातृपदं पितुरप्युपलक्षणम् । ऋक्थजातं स्यात् तत्तस्मै प्रतिपादयेत् ॥' अनपत्य- तदनुज्ञया मातापित्रोः प्रेरणया। मनु:-'अनपत्यस्य मृतपत्नी सगोत्राद्देवरसपिण्डान्यतरसपिण्डात्तन्तं संतान- पुत्रस्य माता दायाद्यमाप्नुयात् । मातर्यपि मृतायां च मुत्पाद्यास्मै सर्वमक्थं दद्यात् , स्वयं नाददीतेत्यस्यार्थः। पितुर्माता हरेद्धनम् ॥' अनपत्यत्वमत्रापुत्रपत्नीदुहितृत्ववृद्धमनः 'अपुत्रा शयनं भर्तः पालयन्ती व्रते स्थिता। मभिप्रेतम् । पितामह्यधिकारः पितृभ्रातृसपिण्डाभावे पल्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमर्थ लभेत च ॥' व्रते सति द्रष्टव्यः । मात्रभावे पित्राद्यधिकारस्यैव याज्ञवल्क्ये. विधवानियमे, या चैवंविधा न स्यात्तत्सत्वेऽप्यनपत्यधनं नोक्तत्वात् । दायाचं दायादग्राह्यमृक्थम् । गौतमःमातृगामि । यच्च 'भरणं चास्य कुर्वीत स्त्रीणामाजीवित- 'असंसृष्टिभागः प्रेतानां ज्येष्ठस्य ।' असंसृष्टानां भ्रातृणां क्षयात् । रक्षन्ति शयनं भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु तत् ॥' मध्ये यः प्रेयादनपत्यस्तस्य भागं ज्येष्ठ एव गृहीइति भरणमा शंखोक्तं तद्विधवाव्रतादिरहितव्यभिचा. यादित्यर्थः । एतदपि पत्नीमातापित्रसंभवविषयम् । रिणीमात्रविषयं अविभक्तभार्याविषयमनूढाविषयं वा । मनु:-'पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं भ्रातर एव वा। बृहस्पतिः-'आम्नाये स्मृतितन्त्रे च लोकाचारे च सूरिभिः। त्रयाणामुदकं कार्य त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते ॥ चतुर्थः शरीरार्द्धहरा जाया पुण्यापुण्यफले समा॥ यस्य नोप- संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ॥ अनन्तरः सपिण्डाद्यः रता भार्या देहाध तस्य जीवति । जीवत्यर्द्धशरीरे तु तस्यैवैतद्धनं भवेत् । अत ऊर्ध्व सकुल्यः स्यादाचार्यः कथमन्यः समानुयात् ॥ सकुल्यैर्विद्यमानैस्तु पितृ- शिष्य एव वा ॥' अनन्तरः सपिण्डाद्यपेक्षया सं. मातृसना भिभिः । असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भाग- निकृष्टः । धनमपुत्रस्येति शेषः । ..सकुल्यः समान

Page #1026

१५३४
व्यवहारकाण्डम्
कुलः। पैठीनसिः-'अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातृगामि सकुल्यः, तदभावे पिता आचार्योऽन्तेवासी ऋत्विग्वा धनं, तदभावे मातापितरौ लभेतां, पत्नी वाज्येष्ठा, धनं हरेत् तदभावे राजा'। तान् उक्तान् , तत्पुत्रवयं सगोत्रशिष्यसब्रह्मचारिणः। भ्राताऽत्र मातृपित्रादि- प्रपौत्रपुत्रं वर्जयित्वा । इयं च परिभाषा विभागमात्रकुटुम्बभर्ता। अज्येष्ठाऽत्र ब्रह्मचर्यविधवाधर्महीना, न तु | विषया नाशौचादिषु । तत्र तु समानपिण्डाः सपिण्डा कृत्स्नविधवा धर्मकरी, तस्याः पतिरिक्थहरणे मुख्य- गृह्यन्ते । तेन विभक्तदाया अप्याशौचादिषु भवन्ति त्वात् । नापि व्यभिचारिणी तस्या निवास्यत्वात् । सब्रह्म- सपिण्डाः । अङ्गजेष्वौरसादिषु । तद्गामी सपिण्डगामी । चारी पितृसहाध्यायी। देवल:-'ततो दायमपुत्रस्य विभ- पिताऽत्र पितृतुल्यः, अन्यथा सपिण्डत्वादेव सिद्ध जेरन् सहोदराः। तुल्या दुहितरो वापि ध्रियमाण: पितापि तदुपादानमफलम् । वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्या चेति यथाक्रमम् ।। नारदः-'अभावे दुहितणां च सकुल्या बान्धवास्तथा । तेषामभावे गहीयुः कुल्यानां सहवासिनः ॥' तुल्याः ततः सजात्यः सर्वेषामभावे राजगामि तत् ॥ अन्यत्र सहोदराः। ध्रियमाणः सस्पहश्चेति शेषः। सवर्णा भ्रात- ब्राह्मणात्किन्तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्त्रीणां जीवनं रोऽत्र वैमात्रेयाः, भार्याऽत्र ब्रह्मचर्यमात्रस्था अपकृष्टवणा दद्यादेष दायविधिस्स्मृतः। सकुल्याः पितृव्यपुत्रादयः, वा, कुल्यानांमध्ये यः संनिकृष्ट इति शेषः। याज्ञवल्क्यः- सजात्यस्तुल्यजातीयः, किन्त्वित्यादि निर्धनब्राह्मणस्त्रीविष'पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा । तत्सुतो गोत्रजो यम् । मनु:-'सर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा ऋक्थभागिनः। बन्धुः शिष्यसब्रह्मचारिणः॥ एषामभावे पूर्वस्य धनभागु- त्रैविद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते ॥ अनाहार्य त्तरोत्तरः। स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य सर्ववर्णेष्वयं विधिः ॥' ब्राह्मणस्वं राज्ञाऽस्वय॑मिति स्थितिः । इतरेषां तु वर्णानां पल्यत्र विधवा धर्मचारिणी। दुहितरोऽत्र पुत्रिकात्वेनाक- सर्वाभावे हरेन्नपः।' देवल:-'सर्वत्रादायिक राजा हरेद् ताः। पितरौदावपि जीवतश्चेत् सस्पृहौ च । अतीते त्वे. ब्रह्मस्ववर्जितम् । अदायिकं तु ब्रह्मस्वं श्रोत्रियेभ्यः प्रदापकस्मिन् अन्यतरो गृह्णीयात् ।
येत्॥' अदायिक दायादशून्यम् । बौधायनः-'ब्रह्मस्वं पुत्रविष्णुः- 'अपुत्रस्य धनं पल्य भिगामि, तदभावे पौत्रघ्नं हन्यादेकानिनं विषम् । तस्माद्राजा ब्राह्मणस्वं नादबन्धुगामि, तदभावे कुल्यगामि, तदभावे ब्राह्मण- दीत कथंचन ॥' शंखलिखितौ 'परिषद्गामि ब्रह्मस्वं न धनवर्ज राजगामि । दुहितुदौहित्रानन्तरं बृहस्पतिः- राजगामि, न हार्य राज्ञा देवतागणसंस्थितम् । न निक्षे'तदभावे भ्रातरस्तु भ्रातृपुत्राः सनाभयः। सकुल्या । पोपनिधिक्रमागतं न बालस्त्रीधनानि, एवं ह्याह-न बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च धनार्हकाः॥ मृतोऽ- हार्य स्त्रीधनं राज्ञा तथा बालधनानि च । नार्याः नपत्योऽभार्यश्चेदभ्रातृपितृमातृकः । सर्वे सपिण्डास्तं दायं षडागमं वित्त बालानां पैतृकं धनम् ॥' परिषद विभजेरन् यथांशतः ॥ समुत्पन्नाद्धनादर्द्ध तदर्थ स्थाप- । ब्राह्मणाः । उपनिधिनिक्षेपविशेषः। तत्क्रमागतं क्रमयेत्पथक् । मासषाण्मासिके श्राद्धे वार्षिके वा प्रयत्नतः॥ प्रातं, षडागममध्यग्नथादि षडुपायलब्धम् । मनु:-'बालबहवो ज्ञातयो यत्र सकुल्या बान्धवास्तथा। यस्त्वासन्नतर.
दायादिकं ऋक्थं तावदाजानुपालयेत् । यावत्स स्यात्सस्तेषां सोऽनपत्यधनं हरेत्॥ तदर्थमनपत्यश्राद्धकरणार्थम्। मावृत्तो यावद्वातीतशैशवः॥ बालदायादिकं बालस्वाआपस्तम्बः-'पुत्राभावे यः प्रत्यासन्नः सपिण्डः तद- मिकं, अनुपालयेद्दायादेभ्यो रक्षयेत् । विष्णुः 'बालाभावे त्वाचार्यस्तदभावे अन्तेवासी ऋत्विग्वा तदर्थेषु नाथस्त्रीधनानि च राजा परिपालयेत् ।' शंखचोपयोजयेत् दुहिता वा । बौधायनः-'प्रपितामहः लिखितौ- 'संप्रेक्षेद्राजा बालानां धनान्यप्राप्तव्यवपितामहः पिता स्वयं सोदर्यभ्रातरः सवर्णायाः पुत्रः हाराणां, श्रोत्रियवीरपत्नीनां, प्रहीणस्वामिकानि राजपौत्रः प्रपौत्रः तत्पुत्रवज्यं तानविभक्तदायान् सपि- गामीनि भवन्ति । श्रोत्रियवीरपत्नीनां श्रोत्रिये वीरे च ण्डानाचक्षते । विभक्तदायान् सकुल्यानाचक्षते । प्रोषिते मृते वा तत्पत्नीनां, पुत्राधिकारे बौधायन:असत्स्वङ्गजेषु तगामी बर्थों भवति । सपिण्डाभावे | 'तेषामप्राप्तव्यवहाराणां अंशान्सोपचयान् सुगुप्तान् निद

Page #1027

दायभागः -- मृतापुत्र धनाधिकारक्रमः
ध्यात् ।' सोपचयान् सवृद्धिकान्, सुगुप्तान् सुरक्षितान् । कात्यायनः — 'प्रोषितस्य हि यो भागो रक्षेयुः सर्व एव तम् । बालपुत्रे मृते रक्ष्यमृक्थं तत् तैश्च बन्धुभिः ॥ पोग ण्डात्परतस्तं तु विभजेरन् यथांशतः ||' बालपुत्रः बालः पुत्रो यस्य, पोगण्डो व्यवहारानभिज्ञः । विष्णुः - 'यश्चार्थ हरः स पिण्डदायी स्मृतः । यो यस्याददीत स तच्छ्राद्धं कुर्यात् । पिण्डं च त्रिपुरुषं दद्यात् । श्राद्धमेकोद्दिष्टं मासिकं सपिण्डीकरणं च । वृद्धमनुः - 'भ्राता वा भ्रातृपुत्रो वा सपिण्डः शिष्य एव वा । स सपिण्डक्रियां कृत्वा कुर्यादभ्युदयं ततः ।' विष्णुः - 'पुत्रः पितृधनालाभेऽपि पिण्डं दद्याद्वानप्रस्थधनमाचार्यो गृह्णीयाच्छिष्यो वा ।' याज्ञवल्क्यः – ' वानप्रस्थयति ब्रह्मचारिणामृक्थ भागिनः । क्रमेणाचार्य सच्छिष्यधर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः ॥' क्रमेण प्रतिलोमक्रमेण तेन ब्रह्मचारिणो नैष्ठिकस्याचार्यः यतेः सच्छिष्यः, वानप्रस्थस्य धर्मभ्राता एकतीर्थी, धर्मभ्राता भ्रातृत्वेन प्रतिपन्नः, एकतीर्थी एकाश्रमी, 'अनं शाश्चाश्रमान्तरगताः' इति वसिष्ठवचनादनंशत्वेऽपि वानप्रस्थस्य पाक्षिकसंचयविधानाद्यतेश्च कौपीनकन्यादिसंभवादृक्थमस्त्येव तेषामिति न दोषः ।
स्मृसा. १३४-८ तत्रैव संसृष्टिविभागः- तत्र नारदः - 'विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि । समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठयं तत्र न विद्यते ॥' सह जीवन्तः संसृज्य जीवन्तः, समः (अ) न्यूनानतिरिक्तः, समं सज्येष्ठ - विषमः (?), ज्यैष्ठयं विंशोद्धारादिहेतुविशेषः । 'येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते ॥' हीयेत प्रोषितत्वादिहेतोर्विभागकाले अनुपस्थितत्वाद्भ्रश्येत । अन्यतरो विभजतामेव, न लुप्यते । देयमेवेति शेषः । कस्तर्हि तं भागं गृह्णीयादित्यत्राह - 'सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम्। भ्रातरो ये च संसष्टा भगिन्यश्च सनाभयः ॥' सोदर्या भ्रातर इत्यर्थः । अतो भ्रातृणामेव मध्ये पुनर्विभागानन्तरं ये संसृष्टा मिश्रीकृतधनत्वेनैकयोगक्षेमास्ते सोदरसंसृष्टित्वोभयविशेषणवन्तः संगृह्णीयुरित्यर्थः । भगिन्यश्व सनाभयः सोदराः, ताश्वाप्रत्ताः, प्रत्ताः पुनः पतिगोत्रभाव - मनुभवन्त्यो असनाभय इति हरिहरः ।
व्य. का. १९१
१५३५
बृहस्पतिः - 'संसृष्टौ यौ पुनः प्रीत्या तौ परस्परभागिनौ ।' तथा 'विभक्ता भ्रातरो ये तु संप्रीत्यैकत्र संस्थिताः । पुनविभागकरणे तेषां ज्यैष्ठयं न विद्यते ॥ यदि कश्चित् प्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथंचन । न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते ॥ या तस्य भगिनी सा च ततोऽशं लब्धुमर्हति । अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृकस्य च ॥ संसृष्टिनां तु यः कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाधिकम् ॥ प्राप्नोति तस्य दातव्यो द्व्यंशः शेषाः समांशकाः ॥ नारदः - 'संसृष्टिनां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते । अतोऽन्यथानंशभाजो निर्बीजेष्वितरानियात् ॥' भागो मृतस्येति शेषः । अतोऽन्यथाऽसंसृष्टिनः, अनंशभाजः अंशानर्हाः, निर्बीजेषु संतानशून्येषु मृतेषु संसृष्टिषु, इतरान् संसृष्टिनः । शंखः -- ' भ्रातॄणामप्रजः कश्चित् म्रियेत प्रव्रजेत वा । विभजेरन् धनं तस्य शेषास्तु स्त्रीधनं विना ॥ भरणं चास्य कुर्वीरन् स्त्रीणामाजीवितक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्धुरितरासु च ॥' स्त्रियोऽत्रा सवर्णाः । इतरासु शय्यामरक्षन्तीषु 'या तस्य दुहिता तस्याः पित्रंशो भरणे मतः । आसंस्काराद्धरेद् भागं परतो बिभृयात्पतिः ॥' आसंस्काराद्विवाहमभिव्याप्य, तावतो भागस्य ग्रहणं यावतो विवाहाभिनिवृत्तिरित्यर्थः । याज्ञवल्क्यः—‘संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः । दद्यादपहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च ॥' विभज्य मिश्रीकृतं धनं संसृष्टं यद्यस्यास्त्यसौ संसृष्टी, तस्य मृतस्य भागं संसृष्टी गृह्णीयात् । न भार्यादिः । अस्यापवादः – 'सोदरस्य तु सोदर:' सोदरस्य तु संसृष्टिनः सोदर एव संसृष्टी गृह्णीयात् सोदरासोदरसंसर्गेऽपि, न तु भिन्नोदर इत्यर्थः ।
इदानीं सोदरस्यासंसृष्टिन: सापत्नस्य संसृष्ठिनः सद्भावे सत्याह - ' अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यधनं हरेत् । असंसृष्टयपि वादद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः ॥' अन्योदर्यः सापभ्राता संसृष्टी धनं हरेत् । न त्वन्योदर्योऽसंसृष्टी । अनेनान्वयव्यतिरेकतोऽन्योदर्यस्य संसृष्टित्वं धनग्रहणे हेतुरित्युक्तम् | असंसृष्टयपीत्युत्तरेणापि संबध्यते । अतश्चासंसृष्टयपि गृह्णीयात् । कोऽसावित्याह- संसृष्ट इति । एकस्मिन्नुदरे संसृष्टः संबद्धः सोदर इति यावत् । अनेनासंसृष्टस्यापि सोदरस्य धनग्रहणे सोदरत्वं हेतुरिति दर्शितम् । कात्यायन:- 'संसृष्टिनां तु संसृष्टाः पृथक्स्थानां पृथक्स्थिताः ।

Page #1028

१५३६
र व्यवहारकाण्डम्
।
अभावेऽर्थहरा ज्ञेया निर्बीजान्योन्यभागिनः॥ संसृष्टिनां ।' शुश्रूषणे रता । कृता वाप्यकृता वापि पितुर्धनहरी तु मृतानामर्थ संसृष्टा आदद्युः, एतेषामभावे पृथक्स्थान- सा॥' कृता पुत्रिकात्वेन भाषिता । बृहस्पतिः-'भार्या स्थिता अप्यसंसष्टिन आदधुः। यदि च संसष्टिनां मध्ये सुताविहीनस्य तनयस्य मृतस्य च । माता ऋक्थहरी कश्चिन्निरन्वयः प्रेयात्तदा तस्याथै संसृष्टिन एव गृह्णीयुः, ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया ॥ मनु:-'अनपत्यस्य पुत्रस्य सति अन्वय एव । बृहस्पतिः-'विभक्तो यः पुनः पित्रा माता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि मृतायां च पितुर्माता भ्रात्रा वैकत्र संस्थितः। पितृव्येणाथवा प्रीत्या स तु हरेद्धनम् ॥ पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं भ्रातर एव वा। संसृष्ट उच्यते ॥' अत्र विभागानन्तरमेकत्रावस्थानमुप- त्रयाणामुदकं कार्य त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते ॥ चतुर्थः संप्रयुक्तं, न तु पित्राद्यादरः। परस्परव्य भिचारात् । अतो दातैषां पञ्चमो नोपपद्यते । अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य मात्रादिनापि संसृष्टः संसृष्टी स्यात् । स्मृसा.१३८-४० वैतद्धनं भवेत् ॥ शंखलिखितौ-'अपुत्रस्य स्वर्यातस्य - हलायुधे अपुत्रधनाधिकारः-तत्र मनु:-'संस्थित- भ्रातृगामि द्रव्यं, तदभावे मातापितरौ लभेतां, पत्नी वा ख्यानपत्यस्य सगोत्रात्तन्तुमाहरेत् । तत्र यहक्थजातं स्यात्त- ज्येष्ठा, सगोत्रशिष्यसब्रह्मचारिणः। त्तस्मै प्रतिदापयेत् ॥ अस्यायमर्थः-अनपत्यस्य मतस्य ____ यच्च 'अपुत्रधनं पत्न्य भिगामी'त्यादि विष्णुवाक्येन भार्या सगोत्रात्तन्तं पुत्रमुत्पाद्य तस्मै ऋक्थमर्पयेत् । न भ्रातृसद्भावेऽप्यपुत्रधनं पल्यभिगामीत्यादि प्रतिपादितं, तु स्वयं गृह्णीयात् । एतेनानियुक्तायाः पुत्रमुत्पादयितुम- तदपत्रा शयनं भर्तुरित्यादि वृद्धमनुवाक्यपालोचनया.. निच्छन्त्याः पन्याः न भर्तृधनभागितेति प्रतिपादितम् ।। भर्तृशयनपरिपालनश्राद्धकरणादिगुणोपेता या पत्नी तद्वियादृशी पत्नी भर्तृधनं गृह्णीयात् तामाह मनुः --'अपुत्रा पयम् । या चैवंविधा न भवति तस्यां विद्यमानायामपि शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं भ्रातृगाम्येव तद्धनम् । यच्च----'भरणं चास्य कुर्वीत कृत्स्नमथ लभेत च ॥' बृहस्पतिः-'आम्नाये स्मतितन्त्रे स्त्रीणामाजीवितक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्यु. च लोकाचारे च सूरिभिः । शरीराधैं स्मृता जाया पुण्या- रितरासु तत् ॥' इति भरणमात्र शंखेनोक्तं तद्वैधव्यव्रतापुण्यफले समा ॥ यस्य नोपरता भार्या देहाधै तस्य दिरहितव्यभिचारिणीमात्रविषयम् । यच्च याज्ञवल्क्येन जीवति । जीवत्यर्धशरीरेऽथै कथमन्यः समाप्नुयात् ॥ पितरौ भ्रातर' इति भ्रातृसद्भावे पित्रोरधिकार उक्तः स सकुल्यैर्विद्यमानस्तु पितृमातृसनामिभिः । अपुत्रस्य पितृपितामहार्जितधनविषयः । यत्पितद्रव्याविरोधार्जितं प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी ।। पूर्व प्रमीताग्निहोत्रं तत्पित्रोः सद्भावेऽपि भ्रातणामेव । देवल:-'ततो दाय. मृते भर्तरि तद्धनम् । विन्देत्पतिव्रता नारी धर्म एष मपुत्रस्य विभजेरन् सहोदराः। तुल्या दुहितरो वापि सनातनः ।। जङ्गमं स्थावरं हेम कुप्यधान्यरसाम्बरम् । ध्रियमाणः पितापि वा ॥ सवर्णा भ्रातरो माता भार्या चेति आदाय दापयेत् श्राद्धं मासषाण्मासिकादिकम् ॥ पितृव्य- यथाक्रमम् । एषामभावे गृह्णीयुः कुल्यानां सहवासिनः॥' गुरुदौहित्रान् भ्रातृस्वस्रीयमातुलान् । पूजयेत्कव्य. | 'अपुत्रस्य धनं पल्यभिगामि, तदभावे दुहितृगामि, पूर्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः॥ तत्सपिण्डा बान्धवा
तदभावे पितृगामि, तदभावे मातृगामि, तदभावे भ्रातृये तस्याः स्युः परिपन्थिनः। हिंस्युर्धनानि तान् राजा चौर- गामि, तदभावे भ्रातृपुत्रगामि, तदभावे बन्धुगामि, तददण्डेन शातयेत् ॥' मनुनारदौ--'पुत्राभावे तु दुहिता भावे सकुल्यगामि, तदभावे सहाध्यायिगामि, तदभावे तुल्यसंतानदर्शनात् । पुत्रश्च दुहिता चोभौ पितुः संतान- | ब्राह्मणधनवजै राजगामि । कारकौ ॥ मनु:-'यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता दुहितृदौहित्रानन्तरं बृहस्पतिः- तदभावे भ्रातसमा। तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥ रस्तु भ्रातृपुत्राः सनाभयः । सकुल्या बान्धवाः शिष्याः इदं च.पल्यभावे वेदितव्यम् । बृहस्पतिः-'अङ्गादङ्गा- श्रोत्रियाश्च धनार्हकाः ॥ मृतोऽनपत्योऽभार्यश्चेदभ्रासंभवति पुत्रवदुहिता नृणाम् । तस्याः पितृधनं तृपितृमातृकः । सर्वे सपिण्डास्तद्दाय विभजेरन्यथांशतः।। वन्यः कथं गृहीत मानवः ॥ सदृशी सदशेनोढा साध्वी समुत्पन्नाद्धनादधै तदर्थ स्थापयेत्पृथक् । मासषाण्मासिक

Page #1029

दायभागः-मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः श्राद्धे वार्षिके च प्रयत्नतः ॥ बहवो ज्ञातयो यत्र सकुल्या | मनुः 'बालदायादिकं ऋक्थं तावद्राजानुपालयेत् । यावत्स बान्धवास्तथा । यो ह्यासन्नतरस्तेषां सोऽनपत्यधनं हरेत् ॥' | स्यात्समावृत्तो यावद्वातीतशैशवः ॥' विष्णुः-'बालाआपस्तम्बः-'पुत्राभावे यः प्रत्यासन्नः सपिण्डः, तदभावे नाथस्त्रीधनानि राजा परिपालयेत् ।' कात्यायन:-'प्रोषिआचार्यस्तदभावे अन्तेवासी, ऋत्विग्वा हत्वा तदर्थेषु | तस्य हि यो भागो रक्षेयुः सर्व एव तम् । बालधर्मकृत्येषु प्रयोजयेत् दुहिता वा । बौधायन:--'प्रपि- | पुत्र मते रिक्थ रक्ष्यं तत्तैस्तु बन्धुभिः ॥ पोगण्डात्परतामहः पितामहः पिता स्वयं सोदर्या भ्रातरः सवर्णायाः | तस्तं तु विभजेरन् यथांशतः ॥' पोगण्डात्परतः पुत्रः पौत्रः प्रपौत्रः तानविभक्तदायान् सपिण्डानाच- षोडशवर्षादूर्ध्वमिति यावत् । विष्णुः- 'यश्चार्थहरः क्षते । विभक्तदायान् सकुल्यानाचक्षते । सत्सु सपिण्डेषु | स पिण्डदायी स्मतः । यो यस्यार्थमाददीत स तस्य श्राद्धं तद्गामी ह्यों भवति । सपिण्डाभावे सकुल्यः। तदभावे | कुर्वीत । पिण्डं च त्रिपुरुषं दद्यात् ।' वृद्धमनुः-'भ्राता आचार्योऽन्तेवासी ऋत्विग्वा हरेत् । तदभावे राजा।' वा भ्रातृपुत्रो या सपिण्डः शिष्य एव वा । स सपिण्डक्रियां नारदः-'अभावे दुहितृणां च सकुल्या बान्धवास्तथा । कृत्वा कुर्यादभ्युदयं ततः॥ विष्णु:-'पुत्रः पितृवित्ताततः सजात्यः सर्वेषाममावे राजगामि तत् ॥ अन्यत्र ब्रा- लाभेऽपि तत्पिण्डं दद्यात् । वानप्रस्थधनमाचार्यो गृहीह्मणात् किन्तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्त्रीणां जीवनं । यात् शिष्यो. वा। याज्ञवल्क्यः --'वानप्रस्थयतिब्रह्मदद्यादेष दायबिधिः स्मृतः॥' याज्ञवल्क्यः-पत्नी दुहितर- चारिणामक्थभागिनः । क्रमेणाचार्यसच्छिष्यधर्मश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा। तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्य- भ्रात्रेकतीर्थिनः॥ धर्मभ्राता प्रतिपन्नो भ्राता, एकतीर्थी सब्रह्मचारिणः । एषामभावे पूर्वेषां धनभागुत्तरोत्तरः ॥' सहाध्यायी। ......... स्मृसा.१४०-४४ अत्रेदं शास्त्रार्थतत्त्वम् । पत्नीमारभ्य श्रोत्रियपर्यन्तमपुत्र- तत्रैव संसृष्टिविभाग:-तत्र मनु:--'विभक्ताः ब्राह्मणधनं, राजपर्यन्तं वाऽपुत्रक्षत्रियादिधने अधिकारि- | सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि । समस्तत्र विभागः त्वम् । विष्णुबृहस्पतियाज्ञवल्क्यैरस्य क्रमस्य मुक्तकण्ठ- | स्याज्ज्यैष्ठथं तत्र न विद्यते ॥ येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो मभिधानात् । एतद्दर्शनाच्च शंखलिखितवचने व्यवस्था | वा हीयेतांशप्रदानतः । नियेतान्यतरो वापि तस्य कार्या 'अपुत्रस्य स्वर्यातस्य भ्रातृगामि द्रव्यं, तदभावे | भागो न लुप्यते ॥ सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः मातापितरौ पत्नी वा ज्येष्ठे'त्येवंरूपे । देवलेनापि सोदरं समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः॥ प्रथममन्ते पत्नीमुपादाय यथाक्रममिति यदुक्तं तदपि अयमर्थः-संसृष्टानां पुनर्भागे ज्येष्ठय निबन्धनोद्धारादियाज्ञवल्क्याद्यक्तक्रमाभिप्रायं, न स्वीयपाठे क्रमाभिप्राय- कल्पनं त्यक्त्वा समांशकल्पनया विभागः कार्यः । यदि मिति बोद्धव्यम् ।
.. ....... तेषामेव मध्ये कश्चित्प्रव्रज्यादिना अनंशो भवति म्रियेत .. यत्तु नारदेन 'तत्स्त्रीणां जीवनं दद्यादिति तच्च | वा तदा तद्दायभागो असंसृष्टिनापि सोदरेण सापल्येन विवाहितेतरस्त्रीणामुन्नेयम् । देवल:- 'सर्वत्रादायिक | च संसष्टिना सोदराभिश्च भगिनीभिर्विभज्य ' ग्राह्यः। राजा हरेब्रह्मस्ववर्जितम् । अदायिकं तु ब्रह्मस्वं श्रोत्रि- बहस्पतिः-'विभक्ता भ्रातरो ये च संप्रीत्यैकत्र संस्थिताः। येभ्यः प्रदापयेत् ॥' अदायिक यथोक्तपत्न्यादिदाय- पुनर्विभागकरणे तेषां ज्यैष्ठ्यं न विद्यते ॥ यदि कश्चित् ग्राहकरहितम् । बौधायनः-'ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रघ्नं हन्यादे- प्रमीयेत प्रव्रजेच्च कथंचन । न लुप्यते तस्य भागः काकिनं विषम् । तस्माद्राजा च ब्रह्मस्वं नाददीत कथं- सोदरस्य विधीयते ॥ या तस्य भगिनी सा तु ततोऽशं चन ॥' परिषद्विषयं यद्ब्रह्मस्वमिति । शंखलिखितौ- लब्धुमर्हति । अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृकस्य च ॥ 'परिषद्गामि वा श्रोत्रियद्रव्यं न राजगामि, न हार्य राज्ञा | संसृष्टो बान्धवः कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाधिकम् । प्राप्नोति देवब्राह्मणसंस्थितं, न निक्षेपोपनिधिक्रमागतं, न बालस्त्री- तस्य दातव्यो द्यशः शेषाः समांशकाः॥ नारदशंखौधनानि, एवं ह्याह-न हार्य स्त्रीधनं राज्ञा तथा बालधनानि 'भ्रातृणामप्रजः प्रेयात्कश्चिञ्चेत् प्रव्रजेत वा। विभजेरन् च । नार्याः षडागमं वित्तं बालानां पैतृकं धनम् ॥' | धनं तस्य शेषास्तु स्त्रीधनं विना ॥ भरणं चास्य कुर्वीत

Page #1030

१५३८
म्यवहारकाण्डम्
स्त्रीणामाजीवितक्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरि-। भावे, निर्बीजेषु संतानरहितेषु संसृष्टिषु तेषां भाग इतरान् तरासु तत् ॥' स्त्रीशब्दोऽत्रासवर्णभार्यापरः । तथा-'या संसृष्टिन इयात् । शंखः-- 'भ्रातृणामप्रजः प्रेयात्कतस्य दुहिता तस्याः पित्रंशो भरणे मतः । आसंस्कारा- श्चिच्चेत् प्रव्रजेत वा। विभजेरन् धनं तस्य शेषास्तु द्धरेद्भागं परतो बिभृयात् पतिः॥' अयमप्यसवर्णा- स्त्रीधनं विना || भरणं चास्य कुर्वीत स्त्रीणामाजीवितदुहितृपरः । याज्ञवल्क्यः -'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोद- क्षयात् । रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु तत् ॥' रस्य तु सोदरः । दद्याच्चापहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य स्त्रीशब्दोऽत्रासवर्णभार्यापरः।] 'या तस्य दुहिता तस्याः च ॥' या तस्येति विद्यमानस्येत्यर्थः । पूर्वोक्तमेव वि- पित्रशो भरणे मतः । आसंस्काराद्धरेद्भागं परतो बिभृस्फोरयति । 'अन्योदर्यस्तु संस टी नान्योदर्यधनं हरेत् । यात् पतिः ॥' इतरासु शय्यामरक्षन्तीषु, आसंस्काराद्वि.. असंसृष्टयपि चादद्यात् संसृष्टश्चान्यमातृजः ॥' संसृष्टो वाहमभिव्याप्य तावन्तं भागं हरेद् यावद् विवाहस्यापि गर्भसंसष्टः सोदर इति यावत् । कात्यायनः 'संसृष्टानां तु निष्पत्तिरित्यर्थः। याज्ञवल्क्यः - 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी संसृष्टः पृथक्स्थानां पृथस्थिताः। अभावेऽर्थहरा ज्ञेया सोदरस्य तु सोदरः। दद्यादपहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य निर्बीजान्योन्यभागिनः ॥' बृहस्पतिः-'विभक्तो यः पुनः च ॥' अत्रानन्तरं याज्ञवल्क्यः-'अन्योदर्यस्तु संसष्टी पित्रा भ्रात्रा वैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाथवा प्रीत्या स नान्योदर्यधनं हरेत् । असंसृष्टयपि चादद्यात् संसृष्टो तत्संसृष्ट उच्यते ॥'
स्मृसा.१४४.५ । नान्यमातृजः ॥' संसृष्टोऽत्र एकोदरस्य संबन्धः । कात्या.. . कल्पतरौ संसृष्टिविभाग:- मनु:-'विभक्ताः यन:--'संसृष्टिनां तु संसृष्टाः पृथस्थानां पृथस्थिताः। सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि। समस्तत्र विभागः अभावेऽर्थहरा ज्ञेया निर्बीजान्योन्यमातजाः॥ अभावे स्याज्ज्यैष्ठयं तत्र न विद्यते ॥ येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो स्त्रीपुत्रादीनामर्थहराणामभावे। बृहस्पतिः- 'विभक्तो वा हीयेतांशप्रदानतः । नियेतान्यतरो वापि तस्य यः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाथवा भागो न लुप्यते । सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः प्रीत्या स तत्संसृष्ट उच्यते ॥' स्मृसा.१४५-७ समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः॥ श्रीकरनिबन्ध-पिता हरेदपुत्रस्य ऋक्थं भ्रातर एव : [अयमर्थः । ज्येष्ठानां पुनर्भागकरणे ज्येष्ठत्व निबन्धनोद्धा. वा । त्रयाणामुदकं कार्य त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते ॥ चतुर्थः रादिकल्पनं त्यक्त्वा समांशकल्पनया विभागः कार्यः। संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते। अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य यदि तेषामेव मध्ये कश्चित्प्रव्रज्यादिना अनंशो भवति तस्य धनं भवेत् । अत ऊर्ध्व सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य नियेत वा तदा तद्भागो असंसृष्टिनापि सोदरेण सापत्न्ये- एव वा ॥ इदं वचनमनियमप्राप्तौ नियमं विदधाति नापि संसृष्टिनापि सोदराभिर्भगिनी भिर्विभज्य ग्राह्यः। तत्रायं नियमः। त्रयाणां पिण्डोदकदानप्रतियोगित्वेन बृहस्पतिः-'संसृष्टौ यो पुनः प्रीत्या तौ परस्परभागिनौ । तव॑ त्रयाणां लेपभागित्वेन पिण्डदातृत्वेन पिण्डदस्येति। तथा- 'विभक्ता भ्रातरो ये तु संप्रीत्यैकत्र संस्थिताः। सप्तमानां सपिण्डत्वेनासपिण्डव्यावृत्तत्वेनोपस्थितौ नियमे पुनर्विभागकरणे ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यते ॥ यदि कश्चित् सत्यपि तद्रूपापन्नानां अतद्रूपापन्नानामपि एतत्त्वात्कस्येप्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथंचन । न लुप्यते तस्य भागः
त्यनियमप्रसक्तौ तत्राप्यानन्तर्येण नियमं विदधाति। तत्रा. सोदरस्य विधीयते ॥ या तस्य भगिनी सा तु ततोऽशं यमानन्तर्यक्रमः । मृतसंतानाभावे तत्पितृसंततेस्तद्धनं, लब्धुमर्हति । अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्या पितृकस्य च ॥
तदभावे च तत्पितामहसंततेः, तदभावे तत्पि (तत्प्रपि). संसृष्टिनां तु यः कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाधिकम् । प्राप्नोति तामहसंततेः, इति 'त्रयाणामुदकं कार्यमित्यादिना दर्शितस्य दातव्यो द्वयंशः शेषाः समांशिकाः॥ नारदः-संस- तम् । एतदूर्ध्वं त्रयाणामपि जन्यजनकक्रमेणैव पूर्ववत्संष्टिनां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते। अतोऽन्यथानंश- निधानादर्थग्राहितेति सपिण्डाभावे सकुल्यानां धनभा. भाजो निर्बीजेष्वितरानियात् ॥' अतोऽन्यथा संसृष्टिनाम- गितेति । 'अनन्तरः सपिण्डाद्यः तस्य तस्य धनं भवेदि. - [ ] एतच्चिह्नमध्यस्थो भागः अस्मद्व्यवहारकल्पतरौ नास्ति ।

Page #1031

दायभागः
त्यादिना दर्शितम् । 'सपिण्डता तु सप्तमे पुरुषे विनिवर्तते । समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दशात् । जन्मनामस्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते ॥' स्मृसा.१४७
1
धर्मको लिखितम् - यत्र कियत्सु धनेषु विभागो वृत्तस्तत्र कयोश्चित्संसर्गो वृत्तस्तत्र एकः संसर्गी विनष्टः प्रत्रजितो वा तदा किं सामान्यमुपस्थित पुरुषैरेव गृह्यताम् । तन्मतं, प्रव्रजितयोरप्यंशः कर्त्तव्यः । सोऽपि केन ग्राह्य इत्यत्राह बृहस्पतिः - 'यदा कश्चित्प्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथंचन । न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते ॥ सोदरस्यापि पत्न्याद्यभावे 'अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृकस्य चै’ति वचनात् । सोदराणामपि मध्ये संसृष्टयेव गृह्णीयात् । ‘भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः' इति वचनात् । यदा तु पितैव केनचित्पुत्रेण संसृष्टी तदा केनचित्संसृष्टी पुत्रों गृह्णीयात् नासंसृष्टी । न चानपत्यस्य धर्मोऽयमिति वचनेन व्युदासः । पितापुत्रयोरपि संसर्गकथनादेतदितरविषयतयां तस्य संकोच्यत्वात् । किञ्च 'ऊर्ध्व विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव धनं हरेत् । संसु टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ।' इति मनुवचनं निर्विषयं स्यात् । तेन पित्रा ये पुत्राः संसृष्टास्तैर्भ्रा तृभिः सह विभागोत्तरजातो गृह्णीयादित्यर्थः । तेन विभागानन्तरजातस्य संप्रदाने पितृसंसृष्टधनत्वं प्रयोजकम् । मृतांशग्रहणे सोदरत्वम् । 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः । दद्यादपहरेच्चांश जातस्य च मृतस्य च ॥' इति यथासंख्याभिधानात् । तथा विभागलब्धं वस्तु यद्यदीयतया प्रत्यभिज्ञायते तत्तस्यैवावस्थाप्यम् । 'संसृष्टिनां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते' इति वचनात् । अतोऽन्यथा प्रत्यभिज्ञातम् । यदा सोदरोऽसंसृष्टी अन्योद'र्यस्तु संसृष्टी तदा तद्धनं को गृह्णीयात् इत्यत्र याज्ञवल्क्यः‘अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यधनं हरेत् । असंसृष्टयपि चादद्यात् सोदरो नान्यमातृजः ॥ प्रकाशे तु — मृतस्य संसृष्टिनो धनं संसृष्ट्यपहरेत् गृह्णीयात् । विभागकाले अज्ञातगर्भायां पितृभार्यायां पश्चादनुत्पन्नस्यांशं संसृष्टयेव दद्यात् । सोदरस्य तु संसृष्टिनो धनं संसृष्टी सोदरो गृह्णीयात् दद्याच्च, न भिन्नोदरः संसृष्टीति पूर्वोक्तस्यापवादः । अन्योदर्यस्तु संसृष्टी धनं गृह्णीयादिति शेषः । नान्योदर्यधनं हुरेदिति संसृष्ट्यपीत्यनेन संबध्यते । अन्योदर्यः सापत्नः
मृतापुत्रधनाधिकारक्रमः
१५३९
संसृष्टी धनं हरेत् न पुनस्संसृष्ट्यपि, तेनान्योदर्यस्य धनग्रहणे संसृष्टत्वं प्रयोजकमुक्तम् । असंसृष्टयपीत्युत्तरेणापि संबध्यते ।
स्मृसा. १४७-९
प्रकाशे लिखितम् -- ' स्थावरं जङ्गमं चैव यद्यपि स्वयमर्जितम् । असंभूय सुतान्सर्वान्न दानं न च विक्रयः ॥ ये जाता येऽप्यजाताश्च ये च गर्भे व्यवस्थिताः । वृत्तिं च तेऽभिकाङ्क्षन्ति न दानं न च विक्रयः ॥ ' अस्यापवादः--‘एकोऽपि स्थावरे कुर्याद्दानाधमनविक्रयम् । आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्मार्थे तु विशेषतः ॥ इति लिखित्वा व्याख्यातम् । अप्राप्तव्यवहा रेषु भ्रातृषु विभक्तेष्वपि सकलकुटुम्बव्यापिन्यामापदि तत्योषणार्थ पितृश्राद्धादिरूपधर्मार्थ स्थावरस्यैकोऽपि दानादि कुर्यात् । यत्तु 'विभक्ता अविभक्ता वा दायादाः स्थावरे समाः। एको ह्यनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रये ॥' इति, तदपि विभक्तेषूत्तरकालं विभक्ताविभक्तसंशय निरासेन सर्वार्थज्ञानमर्थवत् । न पुनरेककर्तृदानमेवासमीचीनमिति व्याख्येयम् । न पुनरनुमतिं विना दानाद्य सिद्धिरिति । सामन्तानुमतिस्तु सीमाविप्रतिपत्तिनिरासाय इति
दायादानुमतिप्रयोजनमसाधारण्यख्यापनार्थमेवेत्युक्तं प्राक् । 'हिरण्योदकदानेने ति तस्यापि संप्रतिपत्तेरित्यर्थः । 'स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्यादाधिमनुज्ञये 'ति स्थावरस्य विक्रयनिषेधात् 'भूमिं यः प्रतिगृह्णाति यश्च भूमिं प्रयच्छति । उभौ तौ पुण्यकर्माणौ नियतं स्वर्गगामिनौ || षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः । आक्षेप्ता चानुमन्ता च तत्कालं नरके वसेत् ॥' इति दानप्रशंसादर्शनात् विक्रयेऽपि कर्तव्ये सहिरण्यमुदकं दत्त्वा दानरूपतां कुर्यात् स्थावरस्येत्यर्थः । स्मृसा. १४९
श्रीकरनिबन्धे लिखितम् - [आदर्शपुस्तके १४७ पृष्ठे पूर्वोद्धृतश्रीकरग्रन्थः ' मनुः - पिता' इत्यारभ्य ' तत्परं गोत्रमुच्यते' इत्यन्तः - प्रमादेन पुनः अग्रिमोद्धृतसंदर्भपूमुद्धृतः १४९-५० पृष्ठयोः सोऽस्माभिस्त्यक्तः ।] सपिण्डाधिकारे व्यवस्था - तदभावे पितराविति मातापितरावित्यर्थः । यद्यपि युगपदधिकरणवचनतायां द्वन्द्वस्मरणात् पितरावित्येकशेषस्य धनग्रहणे पित्रोः क्रमो न प्रतीयते तथापि विग्रहवाक्ये मातृशब्दस्य पूर्वनिपातादेकशेषाभावपक्षे च मातापितराविति मातृशब्दस्य पूर्वश्रवणात्

Page #1032

व्यवहारकाण्डम्
पाठक्रमादेवानुक्रमावगमाद्धनसंबन्धेऽपि क्रमापेक्षा यां वा न सन्ति । तत्सद्भावे वर्धभागिक एव दासीपुत्रः। प्रतीतिक्रमानुरोधेनैव प्रथमं माता धनभाक् । तदभावे अत एव च शूद्रग्रहणाद्विजातिना दास्यामुत्पन्नः... . पितेति गम्यते । किं च पिता पुत्रान्तरेष्वपि साधारणो, ...। किन्त्वनुकूलश्चेत् जीवनमा दद्यात् । पारिजाते माता तु न साधारणीति, प्रत्यासत्यतिशयात् 'अनन्तरः व्याख्यातम्-'भ्रातृणामथ दम्पत्योः पितुः पुत्रस्य चैव सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेदिति वचनान्मातुरेव प्रथम | हि । प्रातिभाव्यमृणं साक्ष्यमविभक्ते न च स्मृतम् ॥' धनग्रहणं युक्तम् । अविशेषप्राप्तौ प्रत्यासत्तिरेव नियामि- | ननु दम्पत्योर्विभागनिषेधात् कथमविभक्त इति केत्येतस्मादेव वचनादवगम्यत इति । पितृसंतानाभावे युज्यते विशेषणं, (तदुक्तं प्राजापत्येषु कर्मसु विभागो पितामही पितामहः पितृव्यास्तत्पुत्राश्च क्रमेण धनभाजः। निषिध्यते, न पुनः सर्वकर्मसु द्रव्ये वा । तथाहि ?) पितामहसंतानाभावे प्रपितामही । प्रपितामहतत्सुतास्तत्सू. 'जायापत्योर्न विभागो विद्यते' इति विभागाभावस्तयोः । नवश्चेति । एवमासप्तमात्सपिण्डानां वेदितव्यम् । शूद्रधन- प्रतीयत इति चेन्न । 'जायापती अग्निमादधीयाता' विभागे विशेषमाह-'जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतोंऽश- नित्याधाने साहित्यस्मृतेरग्निसाधारण्यान्न पृथगधिकारः । हरो भवेत् । मृते पितरि कुर्यस्तं भ्रातरस्त्वर्द्धभागिनम् ॥ फलेऽपि भागा......ये स्वामित्वमित्यत्र तात्पर्यम् । यतो अभ्रातृको हरेत्सर्वं दुहितृणां सुताहते ॥' अयमर्थः- भर्तुः प्रवासे भार्यया आवश्यकं भिक्षादानादिकं कर्तव्यं, शूद्रेण दास्यामुत्पन्नः पुत्रः कामतः पितुरिच्छया भागं नैतावता स्तेयत्वमुपदिशन्ति मन्वादय इति कीर्तनात् ।। . लभेत । पितरि मृते यदि परिणीतापुत्रास्तं स्वांशार्धभाजं तस्माद्भत्रनुज्ञया भार्या या अपि द्रव्यविभागो भवत्येव, कुर्युः । अपरिणीतादासीपुत्रमर्द्धभागिन कुर्युः। स्वभा. न स्वेच्छया, पारतल्यात् । तदुक्तं --'यदि कुर्यात्सगाध दारित्यर्थः। अथ परिणीतापुत्रा न सन्ति तदा मानंशान् पत्न्यः कार्याः समांशिकाः॥ इति । ..... सर्व पितृधनं गृह्णीयात् । यदि परिणीतादुहितरस्तपुत्रा
। स्मृसा.१४९-५२
संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च वेदाः
। यावत् । तत्समाकृतं साधारणीकृतं संसृष्टमिति तदर्थः । संसृष्टधनं प्रार्थयति
...बाल. २।१३८ 'संसृष्टं धनमुभयं समाकृतमस्मभ्यं दत्तां
गौतमः . . वरुणश्च मन्युः।
मृतापुत्रसंसृष्टिधनभाक् संसृष्टी - (१) संसृष्टमविभागमापन्नमुभयमुभयविध धनं समा- संसृष्टिनि प्रेते संसृष्टी रिक्थभाक् । कृतं सम्यगानीतमस्मभ्यं दत्ताम् । कः। वरुणश्च देवो (१) भ्रात्रादिभिः संसृष्टं धनं यस्य स संसृष्टी मन्युश्च ।
ऋसा. साधारणधनोऽविभक्तो विभज्य संसृष्टश्च । 'विभक्तो यः - (२) वरुणो मन्युश्च उभौ। उभयं उभयविधं | पुनः पित्रा भ्रात्रा वैकत्र संवसेत् । पितृव्येणाथवा आत्मीयं धनं संसृष्टं मिश्रितं कृत्वा समाकृतं समानीतं प्रीत्या स तत्संसृष्ट उच्यते॥' इति बार्हस्पत्ये दर्शनात् । अस्मभ्यं दत्तां प्रयच्छताम् ।
असा. | अनपत्यस्येति वर्तते । संसृष्टीत्यनपत्ये ते तस्य रिक्थे (३) यदेकं सदुभौ याति तदुभयम् । विभक्तमिति
१) गाध.२८।२९; मभा., गौमि.२८४२६स्मृच. (१) सं.१०१८४७; असं.४।३१।७ दत्तां (धत्ता); ३०५ष्टी (टो); पमा.५४० स्मृचवत् ; व्यम.६७ स्मृचवत; 'भागृ.३।१०।१२.
समु.१४४,

Page #1033

वृद्धहारीतः
विष्णुः
दायभागः-संसृष्टिविभागा, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च १५४१ संसृष्टी मजेत् । तत्रापि सोदर्येणासोदर्येण च संसृष्टे . संसृष्टिजननमरणयोः संसृष्टिधनविभागः । सोदों भजेत् । सोदरस्य तु सोदर इति याज्ञवल्क्य- संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः। दर्शनात् । तदेवं विभक्ते भ्रातर्यनपत्ये मृते तद्धनं दद्यादपहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च ॥ ज्येष्ठस्य । असति ज्येष्ठ इतरेषां भ्रातृणाम् । अविभक्ते
संसर्गाः तु मृते तदंशः सर्वेषां भ्रातृणामिति । xगौमि.
'पितृव्यपितुभ्रातृभिरेव संसर्गो नान्यैः। (२) यदा तु शेषभूतसंसृष्टभिन्नोदराभावस्तदा पिता
अत्र भारुचिः-वैकल्पिकोऽयं संसर्गविधिरिति । पितृव्यो वा यः संसृष्टः स एव गृह्णीयात् 'संसृष्टिनी'त्यादि
सवि.४३१ गौतमस्मरणात् ।
मृतसंसृष्टिधनहारी पिण्डदः
। *स्मृच.३०५
| संमृष्टिना पिण्डकृदंशहारी। मृतापुत्रस्थावरं न संसृष्टिनः
(१) अत्र भारुचिः- 'पिण्डदोंऽशहरश्चैषामित्यत्र पि'संसृष्टी गृह्णाति स्थावरवर्ज, स्थावराणां सपिण्ड
| ण्डदत्वमेवांशग्रहणे प्रयोजक मिति । अयं भावः-पिण्डसमता।
दोऽशहरश्चैषामित्यत्र पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयानित्यंशहर
त्वमेव पिण्डदत्वप्रयोजकमिति सकलस्मृति सिद्धम् । तथा1 . संसृष्टिधनविभागः सम एव
प्यसंसृष्टिस्थले पाक्षिकापचयभाराभ्युपगमसाहसशालि; 'विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि।
त्वरूपन्यायस्य पिण्डदत्वरूपान्तरङ्गन्यायो बाधक इति · समस्तत्र विभागः स्याज्यैष्ठयं तत्र न विद्यते ।।
प्रदर्शनमात्रपर इत्युक्तम् । न तु वस्तुवृत्त्या पिण्डदत्वमंश- ये पित्रा स्वयं वा विभक्ताः सन्तः सह संसृष्टीभूय
ग्रहणप्रयोजकमिति । अतोऽस्मिन् प्रकरणे संसृष्टिन्यायाजीवन्ति ते यदा पुनर्विभजेरन् तदा तेषां सम एव
न्तरङ्गन्यायौ यथार्थ प्रवर्तेते। अतश्च क्वचित् संसृष्टिन्याविभागो नाद्यविभागवत्पित्रिच्छया । किञ्च, ज्यैष्ठय
येन संसृष्टिन एव धनग्राहित्वं क्वचिदन्तरङ्गन्यायेनैवासंसु. ज्येष्ठताप्रयुक्त उद्धारविशेषोऽपि तत्र संसृष्टिविभागे
ष्टिन एव धनग्राहित्वमुक्तम् । एवं त्रैविध्येऽपि न पत्न्यादिनास्ति । अयं च ज्येष्ठाय श्रेष्ठमुद्धारं दद्यरित्यस्यापवादः।
र्धनग्राहीति प्रतिपदं न्यायफलं सिद्धम् । अतश्च संसष्टिनोऽअनैन विभक्तानामेकीभवनमेव संसर्गः । स च धन
| पुत्रस्यापितृकस्य धनं पितृव्यगाम्येवेति विष्णुवचनस्यार्थः। साधारण्यानुमतिपर्यवसन्न इत्युक्तमेव प्राक् । समविधाना
अत एवाह याज्ञवल्क्यः - 'संसष्टिनस्तु संसृष्टी' इति । देव सिद्धौ ज्यैष्ठयनिषेधो बह्वल्पवनसंसर्गनिमित्तकभाग
यत्र पुनः पितृव्यसोदरौ संसृष्टौ तत्र संसृष्टिधनं सोदरवैषम्यानुज्ञानार्थः । तेन संसर्गसमवायेन यावद्धनं संसृष्टं
गाम्येव । न पितृव्यगामीत्याह याज्ञवल्क्यः - 'सोदरस्य तस्य तावत एवोपचयापचयौ विचार्य विभागः कार्यः ।
तु सोदरः' इति । सोदरस्य संसृष्टस्य धनं सोदर एव कचित्साम्यापवादमाह बृहस्पतिः- 'संसृष्टानां तु यः
गृह्णीयात् , संसृष्टिपितृव्यादिस्तु संसृष्टोऽपि न गृह्णीयात् । कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाऽधिकम् । प्राप्नोति तम्य दातव्यो
तस्यैव तत्पिण्डदानाधिकारादिति वचनार्थः। संसष्टिनो द्यशः शेषाः समांशिनः ॥ इति ।
मरणानन्तरं जातस्य पुत्रस्यैवांशो दातव्यः न ग्रहीतव्य
इत्याह याज्ञवल्क्यः --'दद्याच्चापहरेच्चांशं जातस्य च .: मभा. गौमिगतम् ।
मृतस्य च ।' इति । यत्र पुनः मिन्नोदरा भ्रातरः केचन ___पराशरमाधवस्थं अन्यमतं स्मृचगतम् ।
संसृष्टाः सोदरभ्रातरो न सन्ति, पितृव्यादयोऽपि संसृष्टाः, (१) स्मृसा.१३२, चन्द्र.१७४ संसृष्टी (संसृष्टिन:
तत्र भिन्नोदरभ्रातृगाम्येव धनमित्याह याज्ञवल्क्यःसंसृष्टी) (स्थाव....ता०); बाल.२।१३८.
'अन्योदर्यस्त संसष्टी नान्योदयों धन हरेत् । इति । (२) विस्मृ.१८१४१, दा.२१९ मनुविष्णू, स्मृसा. १३२ रन् (युः) मनुविष्णू सेतु.८०मनुविष्णू विच.१०१ (१) विस्मृ.१७११७.. (२) सवि.४३१.. मनुविष्ण.
॥ (३) सवि.४३२.
वै.

Page #1034

१५४२
व्यवहारकाण्डम्
असंसृष्टीति शेषः।
सवि.४३२ | न्वर्तमाने सत्यन्यस्य तद्धनग्राहित्वशङ्कानुदयात् । एवं च । असहोदरसंसृष्टिनोऽपि मृतसंसृष्टिधनहारिणः यथा विभक्तोऽपि पुत्रः पुत्रत्वेनैव पन्याद्यपेक्षया प्रबलः । 'भिन्नोदराणां संसृष्टिनो गृह्णीयुः । तथैव संसृष्टोऽपि पुत्रः पुत्रत्वेनैव संसृष्टभ्रात्रपेक्षया प्रबल ...
अत्र भारुचिः-मिन्नोदराणामिति निर्धारणे षष्ठी। इति तद्नाम्येव धनम् । ननु पितव्यादिभिः संसृष्टस्य पितुभिन्नोदराणां मध्ये संसृष्टिन एव धनं गृह्णीयुः । अयं धन पुत्रैक नियतमित्युक्ते किमर्थ संसर्गः पित्रा तद्माभावः-यद्यपि भिन्नोदराणां संसृष्टिना असंसष्टिनां च त्रादीनामिति चेन्मैवम् । जीवद्दशायामुपचयार्थमेव संसर्गतत्पिण्डदानेऽधिकारस्तुल्य एव, पिण्डदाने ज्येष्ठकनिष्ठ- विधानं न तु भाविमरणाभिसंधिना । अतो मरणानन्तरं त्वादिविवेकानपेक्षया अधिकारस्य तुल्यत्वादित्युक्तेः। न्यायतो विविच्यमानं स्वत्वं यत्र पर्यवसितं स्यात्तपिण्डदानाधिकाररूपान्तरङ्गन्यायतौल्येऽपि पाक्षिकापच- देव ग्राह्यमिति । मृते पितरि संसृष्टे तत्संसृष्टैः पितृव्यायभाराभ्युपगमसाहसशालित्वरूपन्यायस्याधिकस्य विद्य- दिभिः संसृष्टिदशायां भुक्तावशिष्टं धनमपाकृतावशिष्टं मानत्वात्तत्रैव धनग्राहित्वमिति न काचिदनुपपत्तिः। ननु ऋणं पुत्रैरेव विभक्तैरप्यसंसृष्टिभिरपि स्वीकार्यमिति न . पित्रा भ्रात्रा पितृव्येण च संसृष्टधनं न पितृगामि नापि । कश्चिद्विरोधः।।
सवि.४३३-४ पितृव्यगामि अपि तु भ्रातृगाम्यवेत्युक्तम् । एवं च सति _ मृतापुत्रसंभूयसमुत्थातृधनभाक् पत्न्यादिः वाचनिकस्वत्वसंक्रमः स्यात् , स नैयायिक इति प्रागुक्तं संभूयकारिणां मध्ये मृतस्य पल्यादिरेव निरन्ध्यात् । अतः संसृष्टिविषयेऽपि पित्राद्यपेक्षया भ्रातुः | धनांशभागी। प्राथम्ये न्याय एव वक्तव्यः, उच्यते - उक्तं तावद्विभ- अयमर्थः-'पितृव्यपितृभ्रातृभिरेव संसगों नान्यैक्तानां पुनः संसर्गप्रवृत्तिः पाक्षिकापचयभाराम्युपगम- | रिति संसृष्टधनं न पल्यभिगामी'ति विष्णुस्मरणं साहसपूर्विकेति । भ्रातृणामेव च संसर्गप्रवृत्तिस्तादृशी | पत्नीदुहितरन्यायस्य बाधकं सन्नियामकं पित्रादिभिरेव न पितुः । पितापुत्रयोरसत्यपि संसर्गेऽन्यतरापचयनिबन्ध | संसर्गो नान्यैरिति । संभूयकारिणामयं न्यायो नावतरनापचयसंक्रान्तेरवजनीयत्वेन कृताकृतप्रसङ्गित्वात् । श्रय- तीति ।
सवि.४३१ तेऽपि 'तथा पिता पुत्र क्षित उपधावति । यथा पुत्रः ___ मृतापुत्रसंसृष्टिधनभाक् न पत्नी पितरं क्षित उपधावति।' इति । अतो भ्रातृणामेव संसर्गे संसृष्टधनं न पत्न्यभिगामि । . प्रवृत्तिः पाक्षिकापचयभाराभ्युपगमसाहसपूर्विका न पितु- |
__ अथ पत्नीदुहितरन्यायस्यापवादमाह विष्णुःरिति भ्रातप्राथम्यं नैयायिकमेव । नन्वेवं पुत्राद्विभ- संसृष्टधनं न पल्यभिगामीति। अत्र भारुचिः-अविक्तस्य पितुः स्वभ्रातृभिः संसृष्टस्य मरणे तद्धनस्य भ्रातृ- भागदशायामिव संसृष्टिदशायामपि धनं अनेकपुरुषगामित्वमेव स्यात् न पुत्रगामित्वमिति । मैवं, पत्नी- स्वत्वसमावेशादेक पुरुषापायेन तत्स्वत्व निवृत्तावपि पुरुदुहितरन्यायवत् संसृष्टन्यायस्यापुत्रविषयत्वात् । यथाह षान्तरस्वत्वानां तथैवावस्थानात् को गृह्णीयादित्यपेक्षाया संसृष्टिप्रकरणे नारदः - 'भ्रातणामप्रजाः प्रेयात् कश्चि
अनुत्थानात्तागपेक्षोपनिपातिनः पत्नीदुहितरन्यायस्य च्चेत्प्रव्रजेत वा । इति । देवलोऽपि- 'ततो दायमपु
बाधकत्वेनान्यसंसृष्टिन्यायस्यावतार इति । अयं भावःत्रस्य विभजेरन् सहोदराः।' इति । शंखोऽपि-'अपुत्रस्य विभागोत्तरकालं पुनर्द्रव्याणि मिश्रीकृत्य संसारयात्रायावर्यातस्य भ्रातृगामि द्रव्यमिति । पुत्रो विद्यमानो विभक्तो | मनुवर्तमानायां प्राप्नुवन्नुपचयोऽपचयो वा यथाजातोऽ. न संसृष्टः इत्युक्तमिति चेत् किमसंसृष्टः पुत्रो न पुत्रः नुभाव्य इति संविदं कृत्वा संसर्गे प्रवृत्तेः (१) पुत्रस्य हि पुत्रत्वेनैव प्राबल्यं न संसृष्टत्वेन वा विभक्त- पाक्षिकापचयभाराभ्युपगमसाहसशालित्वं संसृष्टिन्याय त्वेन वा 'अङ्गादङ्गात्संभव सि' इति मन्त्रवर्णात्तस्यात्म- इति । एवमनेन न्यायेन संसृष्टिनां पत्नीदुहित्रपेक्षया तया निरूपितत्वात् धनस्वामिनो मृतस्यात्मभूते तस्मि- तत्क्रमपतितासंसृष्टिपित्राद्यपेक्षया च प्राबल्य मिति (१) सवि.४३३.
(१) सवि.४३१. (२) सवि.४३०,३१. .

Page #1035

दायमागः-संसृष्टिविभागः, मुलापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च नैयायिकोऽयं संसृष्टिनां स्वत्वसंक्रमक्रमः । संसृष्टी नाम | गत्या पित्र्यं नास्तीत्याशङ्कया वचनम् । मेघा. विभक्तद्रव्यं विभक्तेन द्रव्यान्तरेण पुनर्मिश्रीकृतं संसृष्टं । (२) समस्तत्रेति सवर्णभ्रातृसंसर्गाभिप्रायेण, ब्राह्मणतदस्यास्तीति संसृष्टी, तस्यापुत्रस्य धनमितरः संसृष्टी गृह्णी- | क्षत्रिययोस्तु संसर्गे पूर्वक्लूप्तभागानुसारेणेव भाययात् न पल्यादिरित्यर्थः। संसृष्टित्वं न सर्वेषां अपि तु व्यवस्था बोद्धव्या, पूर्वक्लप्तज्येष्ठांश निषेधमात्रपर हि समपितृभ्रातृपितृव्याणामेव । तथा च बृहस्पतिः-'विभक्तो वचनम् ।
दा.२१९ यः पुनः पित्रा भ्रात्रा वैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाऽपि (३) अनेन ज्यैष्ठयनिमित्तं विभागवैषम्यं निषिबा प्रीत्या स तत्संसष्ट उच्यते ॥ इति। .
ध्यते नान्यनिमित्तं, तेन संसर्गसमये तदीयं यावद्धनं - सबि. ४३०-३१ | संसृष्टं विभागसमये तदनुसारेणैव भागं लभते । कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
अप.॥१३॥ संसृष्टिभिः पुनर्विभागः कर्तव्यः । संसृष्टिना उत्थाता
(४) सह जीवन्तः सहवासेन जीवन्तः । विभजेरन् व्यंशभाक् ।
संसृष्टं धनं इति शेषः । संसृष्टधनविभागे समभागबिअपितृद्रव्या विभक्तपितृद्रव्या वा सहजीवन्तः धानादेव सिद्ध ज्यैष्ठयनिमित्तकभागाग्रहणे पुनज्येष्ठयपुनर्विभजेरन् । यतश्वोत्तिष्ठेत स ड्यंशं लभेत। । निमित्तकवैषम्य निषेधः बहुल्पधनसंसर्गनिमित्तका ___ अविद्यमानपितृद्रव्याः, विभक्तपितृद्रव्या वा, सह- | भागवैषम्यानुज्ञानार्थः । तेन संसर्गसमये यदीयं यावत्संजीवन्तः संसृज्य जीवन्तः, पुनर्विभजेरन् पुनरपि विभागं | सृष्टं तदनुसारेण संसष्टविभागवैषम्यं कल्पनीयम् । एवं कुर्युः । तत्र विशेषमाह-यतश्चेति। यत्प्रयत्नाद्, उत्तिष्ठेत | च धनस्येदंतापनोदाय संसर्गो न पुनरियत्तापनोदायेति धनं वर्धेत, सः, द्वयंशं द्विरावृत्तमंशं लभेत । अन्ये तु | मन्तव्यम् ।
xस्मृच.३०३ व्याचक्षते-धनपिण्डस्यैकमर्धमुत्थापको लभेत, अन्य- | (५) पूर्व सोद्धारं निरुद्धार वा विभक्ता भ्रातरः दर्धमितरे सर्वे विभजेरन्निति ।
श्रीमू. | पश्चादेकीकृत्य धनं सह जीवन्तो यदि पुनर्विभागं कु.
र्वन्ति तदा तत्र समो विभागः कार्यः ज्येष्ठस्योद्धारो न संसृष्टिधनविभागः सम एव
देयः।
-
ममु. . 'विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन्पुनर्यदि । (६) समस्तत्र विभागो, ज्येष्ठोद्धारादिकं न स्यादिसमस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यतेx। त्यर्थः।
विर.६०१ (१) स्पष्टार्थः श्लोकः । विभागधर्मे विभागस्योद्धार
(७) सह जीवन्तः संसज्य जीवन्तः, समो न्यूनाधिकप्रत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थम् । 'अपित्र्य इति धारणे'ति वच
संसर्गेऽप्यविषमः, ज्यैष्ठ्यं आधिक्यप्रयोजकहेतुमात्रोपनात् पित्र्यस्य सर्वधनस्योद्धारः। इह तु भूतपूर्व- लक्षणम् ।
स्मृसा.७५
(८) ज्यैष्ठयमित्यादेरर्थवादमात्रत्वात् द्रव्यन्यूनाधि४ मवि. यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
क्येऽपि सम एव भागः । आचारोऽप्येवम् । तेनाचार(१) को.३१५. (२) मस्मृ.९२१०, मिता.२०१३९ पू.; दा.२१९
मूलकत्वेऽस्य वचसः संभवति तद्विरुद्धश्रुतिकल्पनमन्यामनुविष्णू ; अप.२।१३९; ब्यक. १६१; स्मृच.३०३; विर. य्यम् । व्यवहारशास्त्रस्य व्याकरणवत्प्रायेणाचारमूल६०१ रन् (युः); स्मृसा.७५: १३२ मनविष्णू, १३८ । कत्वाच्चेति तु परे। _ +व्यम.६५-६ नारदः:१४४,१४५, पमा.५३७मपा.६७८, दीक.४६,
___संसृष्टिनः विभागानधिकारप्राप्तौ मरणे वा रत्न.१५६; ब्यनि. स्मृचि.३५; नृप्र.४१ न्पुनर्य (न्धनं य);
तदीयांशविभाग: चन्द्र.९५ विरवतः दानि.६ व्यप्र.५३२, ५३४ पू.;
'येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । व्यउ.१५८ पू.; व्यम.६५ विभक्ताः (संसृष्टाः); विता. ४ पमा., चन्द्र., व्यप्र., विता. स्मृचगतम् । ४१६ पू. बाल.२।१३९ उत्त. सेतु.८० ममविष्ण म च, ममुगतम् । +अत्र केचिदित्युद्धृतं मतं स्मृचगतम् । समु.१४३ विच.१.१ मनुविष्णू, .......... (१) मस्मृ.९।२११७ विश्व.२।१४४, मिता.२।१३९

Page #1036

व्यवहारकाण्डम्
।
नियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते ॥ । भिरपि विभज्य ग्राह्य इत्यर्थः। व्यउ.१५८-९
(१) अनेन प्राप्तस्यांशस्य विनियोगाशक्तावौचित्य- | 'सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम् । प्राप्तमपहारं दर्शयति । अत एव च 'तस्य भागो न भ्रातरो ये च संसष्टा भगिन्यश्च सनाभयः॥ लुप्यते' इति । एवं च स्वयमेवैते (अन्धादयः) निरं
(१) सोदर्या भ्रातरो ये च संसृष्टास्ते गृह्णीयुः । भगिशकाः ।
विश्व.२।१४४
न्यश्च सनाभयः सोदयः । अप्रत्तास्ता हि सनाभिव्यप(२) येषां भ्रातृणां, ज्येष्ठः कनिष्ठो वा भ्रातांऽशप्रदा
देश्याः। प्रत्ताः पुनः पतिगोत्रभावमनुभवन्तीति न भ्रातनाद्धीयते । अंशप्रदानं विभागकालः । हीयेत पातित्या.
णां सनाभयः। ये च संसृष्टा इति। चशब्दो भगिनी समु. द्यविभागार्थ च हेतुमासादयेत् म्रियेत वा तस्य भागो
चिनोति । न त्वियमाशङ्का कर्तव्या । सोदर्या गृह्णीयुर्ये न लुप्यते । तस्येयं प्रतिपत्तिः ।
+मेधा.
च भ्रातरः संसृष्टा इति । तथा सत्यसोदर्याणामपि संस(३) येषां भ्रातृणां संसृष्टिनां मध्ये ज्येष्ठः कनिष्ठो वा
ष्टानां भागः प्रसज्येत । सन्त्येव सोदर्या असंसृष्टाः संसृमध्यमो वांऽशप्रदानतोऽशप्रदाने । सार्वविभक्तिकस्तसिः।
ष्टाचासोदर्याः, यत्र सन्ति तत्रोभयोरपि विभागेन विभाग विभागकाल इति यावत् । हीयेत स्वांशात् भ्रश्येत, आ
गृह्णीयुः । न चेदं विरुध्येत 'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी अमान्तरपरिग्रहेण ब्रह्महत्यादिना वा, म्रियेत वा, तस्य
नान्योदयों धनं हरेत् । असंसृष्टोऽपि वादद्यात्सोदों भागो न लुप्यते । अतः पृथगुद्धरणीयो न संसृष्टिन एव
नान्यमातृकः ॥' अस्यायमर्थः । सापत्नो भ्राता सत्यपि । गृह्णीयरित्यर्थः।
मिता.२०१३९
संसृष्टित्वे न गृह्णाति, यदा सोदयोऽसंसृष्टोऽपि विद्यते । (४) हीयेत विभागानन्तरोत्पन्नक्लीबत्वादिना, म्रिये
| सोदार्याणां मध्यायेन संसृष्टः स एव, नान्यः, सत्यपि तान्यतरो विभागानन्तरं तस्य भागो यः पूर्वं व्यवस्थितः
सोदर्यत्वे । तदुक्तं 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदर्यस्य तु .: स न लुप्यते, न सर्वैर्विभज्य लोप्यः। मवि.
सोदरः' इति । यदा तु सोदरा नैव सन्ति तदा यैरेव (५) येषां संसृष्टिनां भिन्नोदराणां भ्रातृणां मध्ये यः
सापत्नैः ससृष्टस्त एव गृह्णीयुर्न वितरे। सोदर्यविभक्ताकोऽपि ज्येष्ठः कनिष्ठो मध्यमो वा विभागकाले देशा
नां सह वसतां महानिकटमावसत्यपि सान्निध्यं विशेषन्तरगमनादिना स्वांशाद्मश्येत तस्य भागो न लुप्यते
कार्यसामान्योत्थविभक्तानामपि विज्ञायत इत्याहुः(१)। तेन पृथगुद्धरणीयः । न संसृष्टिन एवं गृह्णीयुः । ४पमा.५३९
विभक्तानामप्यन्यतरस्मिन् प्रमीते सोदर्य एव गृह्णीयान्नास्य (६) अंशप्रदानतो विभागात् पूर्व हीयेत प्रव्रज्या
भागः परिलुप्यते । न चैतच्चोदनीयं नैवास्य तदानीं दिनेति शेषः।
दात.१९२
भाग उत्थितः परिलोपो वा चिन्त्यते। यत उक्तम् (७) येषां सोदराणां, निर्धारणे षष्ठी। न लुप्यते
'समुत्पन्ने वाच्यः स्वामी'ति । 'अनीशास्ते हि जीवतो.' संसृष्टिमिरेव न ग्राह्यः । किं तु सोदर्यभ्रातृभगिन्यादि
इति । तत्र पितुरूवं समनन्तरमेव पुत्राणां स्वाम्यं + ममु. मेधावत् ।
(१) मस्मृ.९।२१२; मिता.२।१३९ रस्तं (युस्त); दा. * विर., मपा., व्यनि., सवि., व्यप्र. मितावद्भावः ।
२०३ मितावत् ; अप.२।१३९ बृहस्पतिः; व्यक.१६१ .४ मितावद्भावः । अप.२।१३९ बृहस्पतिः; व्यक.१६१; स्मृच.२९३ येषां
स्मृच.२९३, ३०४; विर.६०१; स्मृसा.७५ : १२८,
। १३२ मितावत् : १३८, १४४, १४६ : १४८ उत्त.; पमा. '(एषां) : ३०४; विर.६०१; स्मृसा.७५, १२८, १३२,
५३९ मितावत् ;मपा.६७९ मितावत् ; रत्न.१५८ मितावत् । १३८, १४४, १४६; पमा.५३९; मपा.६७८, रत्न.
विचि.२४६; व्यनि. मितावत् स्मृचि.३५रंस्तं (रंस्तु) नूप्र. १५८, व्यनि. वापि (वा तु); स्मृचि.३५, नृप्र.४१ :
४१; दात.१९२-३; सवि.४३७ मितावत् ; चन्द्र.९५; ४२ पू., दात.१९२, सवि.४३६ स्मृचवतः चन्द्र.९५
व्यप्र.५३४ मितावत् ; व्यउ.१५५ उत्त. : १५८ मितावत् ; बृहस्पतिः; व्यप्र.५३४; व्यउ.१५८; ब्यम.६६ द्वितीय
व्यम.६७ रस्तं (युस्ते); विता.४१६-७ मितावत् ; बाल. 'तृतीयपादौ ः ६७ लुप्य (लिप्य); विता.४१६; समु.१४४ स्मृचवत् : विच.१२९.
| २११३५ (पृ.२०९ उत्त.)(); समु.१४४; विच.१२९.

Page #1037

दायभागः-संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च दर्शयति ।
. +मेधा. | समेत्य संहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यत्र (२) तस्योद्धतस्य विनियोगमाह-सोदर्या विभजे- | सनाभयः ॥' (मस्मृ.९।२१२) इति मनुवचनविरोधः युस्तमिति । तमुद्धतं भागं, सोदर्याः सहोदरा असंसृष्टा स्यात् । चशब्दद्वयेन सर्वेषां श्लोकोक्तानां सोदरभ्रातभअपि, समेत्य देशान्तरगता अपि समागम्य, सहिताः गिन्यसोदरभ्रातृणामितरेतरयुक्तानां विभागकर्तृत्वावगते। संभूय, समं न न्यूनाधिकभावेन । ये च भ्रातरो भिन्नो- | किं च ये संसृष्टा भिन्नोदरभ्रातरस्तैः सहिताः सोदाः दरा: संसृष्टास्ते च सनाभयो भगिन्यश्च विभजेयुः। सनाभयो भगिन्यश्च समेत्य तमलुप्तभागं समं विभसमं विभज्य गहीयुरिति स्पष्टोऽर्थः। *मिता.२।१३९ । जेरन्नित्येवान्वयात् संमिलितानामेव कर्तता सहितसमेत्य
दर्यमात्राणां सोदर्या इति असोदराणां च | शब्दाभ्यां सुव्यक्तेति व्यक्तो विरोधः। केचिद्विरोधपरिहारासंसृष्टानां संसृष्टा इति- बहुवचनान्तस्वपदादेवेतरेतरयो- | र्थमिदं वचनमेवं व्याचक्षते । तमलप्तभागं सोदरा यदि गावगतेः समेत्य सहिता इति पदं उभयसाहित्यार्थमेव । संसृष्टिनस्तदा त एव गृह्णीयु संसृष्टिनः सोदर्या अपि युक्तं अन्यथानर्थक्यात् । अत उभयोरितरेतरयोगस्या- संसृष्टानां सोदराणामभावे सर्वे सोदराः समेत्य मिलित्वा श्रवणादिति अहृदयव्याहृतम् । किं च ये चेति चकार- सहिताः समप्रधानभावेन सममन्यूनाधिकं विभजेरन् । श्रुतेः चार्थे द्वन्द्वसमासस्यापि श्रवणात् इतरेतरयोगस्या- सोदराणामभावे भगिन्य: सनाभयो विमजेरन् । तासाश्रवणाभिधानं द्वन्द्वस्याप्यतदर्थतामापादयति । मप्यभावे अन्योदर्या भ्रातर इति । तदेतदनेकाध्याहार
दा.२०४ | करणादत्यन्तासमञ्जसत्याच्च उपेक्षणीयम् । स्मच.३०४ . (४) यत्कार्य तदाह-सोदर्या इति । संसृष्टिनः सोदराः मनुवचनं तावत्स्थावरतदितरधनसद्भावविषयम् । सापना वा। सनाभयः सोदराः। तत्र च संसृष्टिसोदरसद्भावे | प्रजापतिना तत्रैव संसृष्टासंसृष्टानां विभज्य ग्रहणातस्यैव तत् । तदभावे सापत्नस्यापि संसृष्टिनः । तदभावे मिधानात् । 'अन्तर्धनं च यद्रव्यं संसृष्टानां च तद्भभगिनीनां सोदर्याणाम् । तदभावे तद्भात (?) भ्रातपुत्राणां | वेत् । भूमि गृहं त्वसंसृष्टा विभजेयुर्यथांशतः ॥ इति । तदभावे त्वसोदरादेरपि । एतच्च सर्व पुत्रपत्नीदुहित- | संसृष्टानां मिन्नोदरभ्रातृणां यथांशतो गूढधनं जङ्गमं च मातृपित्रभावे, तत्सद्भावे तु तेषामेव । केचित्तु वचनद्वय- द्विपदादिरूपं भवेत् । असंसृष्टाः सोदरभ्रातृभगिन्यस्तु
तविभागस्य क्षेत्रादेर्विभागाद्वा प्रागेव मृतस्य | गृहं क्षेत्रं यथांशतो गृह्णीयुरित्यर्थः । एवं च पारिशेष्याविभागकाले भागमाकृष्य सोदरादिमिर्ग्राह्यमित्येतत्परं | केवलस्थावरसद्भावविषये केवलस्थावरेतरद्रव्यसद्भाव. व्याचक्षते । अपरे तु विभक्ता एव यदि पुनः संसृष्टास्त. विषये वा याज्ञवल्क्यवचनं द्रष्टव्यम्। स्मृच.३०५ न्मध्ये एकस्य भ्रातुर्मरणे तद्भागव्यवस्था श्लोकद्वयेन | (६) सोदर्या भ्रातरः समागम्य सहिताः भगिन्यश्च दार्शतेत्याहुः।
मवि. | सोदर्यास्तमंशं समं कृत्वा विभजेरन्, सोदर्याणां (५) यत्तु याज्ञवल्क्येनोक्तम्- 'अन्योदर्यस्तु संसष्टी सापल्यानामपि मध्याद्ये मिश्रीकृतधनत्वेनैकयोगक्षेमास्ते नान्योदयों धनं हरेत् इति तत्सोदरासद्भावविषय |
विभजेयुः समं सर्वे सोदर्याः सापल्या वा । एतच्च पुत्र. मित्यविरुद्धम् । यद्यसंसृष्टिनामेकोदराणामभाव एव पत्नी पितृमात्रभावे द्रष्टव्यम् । .. ममु. संसष्टिभिन्नोदराणां धनग्रहणं, तर्हि येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो (७) सोदरभ्रातृणां मध्ये संसृष्टा एव गृहीयुः, नासवा हीयेतांशप्रदानतः। म्रियेतान्यतरो वाऽपि तस्य भागो | सृष्टा इत्यर्थः । तेऽपि पल्ल्यभावे । भगिन्यत्राविवाहिता. न लुप्यते ॥' (मस्मृ.९।२११)। 'सोदर्या विभजेरंस्तं
स्मृसा.७५-६ . + विवादरत्नाकरोद्धृतं प्रकाशमतं मेधागतम् । चन्द्र. स्वमतं
(८) सोदर्या इति भ्रातर इति च पदद्वयोपादानात् मेधागतं, बालरूपमतं मितागतम् ।
सोदर्यशब्देनैकोदरा भ्रातृशब्देन च भिन्नोदरा अभि* विचि., रत्न., व्यप्र., व्यउ., विता. मितागतम् । * विश्वरूप-बालरूप-हलायुध-कल्पतरुमतं मितागतम् । पराशरमाधव मिताक्षरामतं स्मृतिचन्द्रिकामतं चोद्धतम् । पारिजातमतं मेधागतम् ।

Page #1038

१५४६
व्यवहारकाण्डम्
श्रीयन्ते, अन्यथा वैयर्थ्यापत्तेः । 'भ्रातरो ये च संसृष्टा' । दद्यादपहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च ॥ इत्यत्र संसृष्टपदोपादानात् तत्प्रतियोगीभूते 'सोदर्या विभ- अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यो धन हरेत् । जेयुरि'त्यत्र च संसृष्टपदानुपादानात्सोदर्या असंसृष्टा अपि असंसृष्टयपि चाऽऽदद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः। गम्यन्ते । असमानजातीयानां भिन्नोदरसंसृष्टिभ्रातृणां तु (१) विभक्तः सन् निमित्तान्तराद् यः पित्रा भ्रात्रा चतुस्त्रिोकभागाः स्युरित्यनेन क्रमेण विभागः। सम. वा सहाथै संसज्य वसति, स संसष्टी। तत्र यद्येवं सहशब्दस्य भिन्नजातीयभ्रातृव्यतिरिक्तसमानजातीयभिन्नो- वसतां पितापुत्राणां पितुः पुत्रो जायेत, तस्याप्यंशो दरभ्रातृजातीयभिन्नोदरभ्रातृविषयत्वेनापि चरितार्थत्वे देयः । मृतस्य च हर्तव्यः । सोदरस्य च सोदर इत्ये. चतुस्त्रिोकभागाः स्युरित्यस्य बाधकाभावात् । ___ * मेधा. व्याख्यानं 'सोदर्या विभजेरंस्तं' इति मनुवचने _
+मपा.६७९ (पृ.१५४४) द्रष्टव्यम् । (९) भ्रातरो ये च संसृष्टाः इति भ्रातग्रहणमन्येन पू.; मिता.; दा.१९१ याद (याच्चा) चां (दं); अप.; उ. पित्रा पितृव्येण वा संसर्गे तत्पल्यादिप्राप्त्यर्थ इत्याचार्य- २।१४।२ दरस्य (दर्यस्य) द्याद (याच्चा); व्यक.१६२, विश्वरूपैरुक्तम् ।
व्यनि.
स्मृच.३०३ पृ.; विर.६०४ च्चांशं (द्भाग); स्मृसा.७७: .: (१०) तदयमर्थः-भिन्नोदरसंसृष्टिनामपचयभार
१३१ पू. : १३९, १४६, १४८ : १४५ वाद (द्याच्चा);
पमा.५३८ द्याद (द्याच्चा); मपा.६७६ पू. रत्न.१५७, सहिष्णुत्वमंशग्रहणे निमित्तम् । एकोदराणां तु पिण्डदा
१६० पू.; विचि,२४७ दावत; व्यनि. उवत् ; स्मृचि.३५ नाधिकारनिबन्धनान्तरङ्गन्याय एवांशग्रहणे निमित्तम् ।
(-) पू.; नृप्र.४२; दात.१९२ दावत् ; सवि.४३२ पमाउभयनिमित्तं संसृष्टस्यैकोदरभावे वेदितव्यम् । भगिनीनां
वत ; मच.९।२११ दावत् ; चन्द्र.९६ सृष्टी (सगी) च्चा तु संसृष्टधनविभागसमये दायविभागसमय इव यत्कि- (दां); वीमि.; ब्यप्र.५११ (-) प्रथमपादः, ५३३; व्यड. ञ्चित्प्रीत्या देयं न तु विभागः । तासां संसर्गाप्रसक्तेः। १५७ दावत् ; व्यम.६६ पमावत् ; विता.४१३ पमावत् । प्रसक्तानामेव विभागः । अतश्च भिन्नोदराणां संसृष्टा राको.४५७ पू.; सेतु.४५ दावत् ; समु.१४४ पमावत् ; ससंसृष्टानामेकोदराणां समविभाग इति सिद्धम् । विच.१२७ दावत्.. .
सवि.४३७
(१) यास्मृ.२११३९; अपु.२५६।२६ यो (2) संसृष्टो (११) सोदर्या भ्रातर इत्यन्वयः। ये च संसृष्टाः
(त्सोदों); विश्व.२।१४३ स्तु (स्य) संसृष्टो (त्सोदरो); मेधा.
९।२१२ ष्टयपि (ष्टोऽपि) चा (वा) तृजः (त्रिकः) शेपं अपुवत् ; पत्नीपितृपितामहसापत्नभ्रातृपितृव्यादयः। ४व्यम.६७
मिता.चा (वा); दा.१९३; अप. तृजः (तृकः) शेष अपुवत् ; .., (१२) सोदर्या भ्रातरो विभागकाले सहिता भूत्वा
व्यक.१६२ यर्यो (य); उ.२११४४२ अपुवत्; स्मृच.३०४ समेत्यैकमत्यमुपागम्य तं प्रोषितप्रव्रजितादिभ्रातृभागं
विर.६०४; स्मृसा.७८ यों (4) चा (वा) संसृष्टो (त्सोदरो): संविभजेरन् । सोदराभावे संसृष्टास्तदभावे सनाभयो
१३२, १३९-४०, १४७ यों (य): १४५ यों (य) ष्टो ना भगिन्यः, समविभागविषयत्वादेवास्य संसृष्टिविभागोऽन- (ष्टाश्चा) : १४८ यों (4) संसृष्टो (सोदरो); पमा. ५३८ चा न्तरमुक्तः, न पुनः संसृष्टिविषयत्वेन । अपुत्रभ्रातृविभाग विषयं चैतत्स्मृत्यन्तरानुगुण्यात् ।
(वा):६७७; दीक.४५ यों (र्य); रत्न.१४३, १५७, विवि.
२४८.९ स्मृसा(१४८)वत् ; व्यनि. अपुवत् स्मृचि.३५ याज्ञवल्क्यः । संसष्टिजननमरणयोः संसृष्टिचनविभागः । मृतापुत्र
(=) पू.; नृप्र.४२ विचिवत् ; दात.१९२ : १९४ पू.;
सवि.४३३ यों (4) पू. : ४३४ तृतीयः पादः : ४३५ चतुर्थः संसृष्टिधनविभागाधिकारः।
पादः; मच.९।२११, चन्द्र.९७ संसृष्टी (संसर्गी) ष्टयपि संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः।
(ष्टोऽपि) संसृष्टो (सोदरो); दमी.३२ उत्त.; वीमि. व्यप्र. + वाक्यार्थी मितागतः। x शेषं मितागतम् । ५३३-४ : ५३७ पू.; व्यउ.१५८; ब्यम.६६, विता.
(१) यास्मृ.२।१३८; अपु.२५६।२५, विश्व.२३१४२ ४१६ यों (त्)ि चा (वा) संसृष्टी (त्सोदयों); सेतु.४५; 'तु सो (च सो) याद (द्याच्चा); मेधा.९।२१२ दरस्य (दर्यस्य) । समु.१४४; विच.१२७, १२८,

Page #1039

पायभागः-संसृष्टिविभागः, मृणापुजसंसृष्टिषनाधिकारश्च तत्तु मातृतो विभागपक्षे द्रष्टव्यं, निर्धने च पितरि | मुक्तम् । संसृष्ट इत्युत्तरेणापि संबध्यते । तत्र च संसृष्टः विभक्तजविषयम् । यत्तु गौतमीयम्-'अथ संसृष्टि- संसृष्टीत्यर्थः । नान्यमातृजः। अत्रैवशब्दाध्याहारेण विभागः । प्रेतानां ज्येष्ठस्येति । अत्र ज्येष्ठः पितैवो- | व्याख्यानं कार्यम् । संसृष्टयप्यन्यमातृज एव संसृष्टिनो धनं च्यते । तस्य सोदर्यभ्रात्रन्तराभावे प्रेतानां पुत्राणां नाददीतेति । एवं चासंसृष्टयपि वाऽऽदद्यादित्यपिशब्द. भ्रात्रन्तरासंसृष्टानां च धनभाक्त्वम् । तदुक्तं "पिता श्रवणात् संसृष्टो नान्यमातृज एवेत्यवधारणनिषेधाच्चासंसहरेदपुत्रस्येति । अन्ये तु ज्येष्ठशब्दं भ्रातर्याहुः । तत् ष्टसोदरस्य संसृष्टमिन्नोदरस्य च विभज्य ग्रहणं कर्तपुनर्विचार्यम् । स्पष्टमन्यत् ।
व्यमित्युक्तं भवति । द्वयोरपि धनग्रहणकारणस्यैकैकस्य अत्रापरे पूर्वश्लोकविवरणस्थानीयमिमं श्लोकं पठन्ति सद्भावात् । एतदेव स्पष्टीकृतं मनुना--विभक्ता इत्या--अन्योदर्यस्येति । संसृष्टयप्यन्यमातृजः सोदये सति न | दिना ।
xमिता. धनभाक् । असंसृष्ट्यपि सोदर्य एव धनभागित्यर्थः।। (३) सोदरस्य तु सोदरः। भ्रातरस्तथेत्युक्तभ्रातुरधि
विश्व.२।१४२-३ कारावसरे प्रथमं सोदरो गृह्णीयादित्यर्थः । दा.१९१ (२) इदानीं स्वर्यातस्यापुत्रस्य पल्यादयो धनभाज| तत्र किं संसृष्टिनोऽप्यसोदरस्य सोदराजघन्यत्वं न वे. इत्यस्यापवादमाह-संसृष्टिनस्तु इति । विभक्तं धनं त्यपेक्षायामाह याज्ञवल्क्यः -अन्योदर्यस्तु इति । दा.१९२ पुनर्मिश्रीकृतं संसृष्टं तदस्यास्तीति संसृष्टी । संसृष्टत्वं च यच्च श्रीकरमित्रैरुक्तं 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी'त्यस्य न येन केनापि किन्तु पित्रा मात्रा पितृव्येण वा । असोदरसंसृष्टिमात्रविषयत्वे अन्यानपेक्षत्वात , यथाह बहस्पति:-'विभक्तो यः पुनः पित्रा भ्रात्रा | 'सोदरस्य तु सोदर' इत्यस्यापि असंसृष्टसोदरमात्रवैकत्र संस्थितः। पितव्येणाथवा प्रीत्या स तत्संसष्ट विषयत्वे नैरपेक्ष्यात् , असोदरे संसृष्टिनि सोदरे चाउच्यते ॥' इति । तस्य संसृष्टिनो मृतस्यांश विभागं संसृष्टि नि उभयोः प्राप्तौ यदि द्वयमेव प्रवर्त्तते तदा अन्यो. विभागकाले अविज्ञातगर्भायां भार्यायां पश्चादुत्पन्नस्य न्यसापेक्षमुभयोर्विधायकत्वं भवेत् । न चैकस्य सापेक्षं पुत्रस्य संसृष्टी दद्यात् । पुत्राभावे संसृष्टथेवापहरेद् गृह्णी- निरपेक्षं च विधायकत्वमुचितं, विधिवैषम्यप्रसङ्गात् । यान पल्यादिः । संसृष्टिनस्तु संसृष्टीत्यस्यापवादमाह- यथा दर्शितं द्वयोः प्रणयन्तीत्यधिकरणे पर्वचतुष्टयवि. 'सोदरस्येति । संसृष्टिनः संसृष्टीत्यनुवर्तते । अतंश्च सोदरस्य
हिताया उत्तरवेदेन पर्वद्वये प्रतिषेध उपपद्यते, तत्र संसृष्टिनो मृतस्यांशं सोदरः संसृष्टी संसृष्टानुजातस्य पर्वद्वये विकल्पसापेक्षं विधानं पर्वद्वये च निरपेक्षमिति सुतस्य दद्यात् । तदभावे अपहरेदिति पूर्ववत् संबन्धः। उत्तरवेदिविधिवैषम्यापत्तेः । तथा चात्र यत्रैव निरपेक्षएवं च सोदरासोदरसंसर्गे सोदरसंसृष्टिनो धनं सोदर एव
विधायकत्वं तत्रैव 'संसष्टिनस्तु संसृष्टी'त्यस्य, 'सोदरस्य तु संसृष्टी गृह्णाति न भिन्नोदरः संसृष्टयपीति पूर्वोक्तस्याप- सोदर' इत्यस्य च प्रवृत्तिः स्यात् । तत्रासोदरे संसृष्टिनि, वादः । इदानीं संसृष्टिन्यपुत्रे स्वर्याते संसृष्टिनो भिन्नोद- सोदरे चासंसृष्टिनि सत्युभयोरप्रवृत्तेस्तद्धनं न कश्चिदपि रस्य सोदरस्य चासंसृष्टिनः सद्भावे कस्य धनग्रहणमिति | गृह्णीयादित्यापद्यते, तस्मात् संसृष्टिनस्तु संसृष्टीति संसृष्टविवक्षायां द्वयोर्विभज्य ग्रहणे कारणमाह-अन्योदर्यस्तु धने संसृष्टिनः सामान्यतो भागप्राप्तौ तदपवादार्थ 'सोदरस्य इति । अन्योदर्यः सापत्नो भ्राता संसृष्टी धनं हरेत् न तु सोदर' इति वचनम् । एवं च संसृष्टिनोऽप्यसोदरस्य पुनरन्योदयों धनं हरेदसंसृष्टी । अनेनान्वयव्यतिरेका- सोदरे सति न प्राप्तिः, किं तर्हि विभागसंसृष्टस्य असंसभ्यामन्योदर्यस्य संसृष्टित्वं धनग्रहणे कारणमुक्तं भवति । ष्टस्य च सोदरस्यैवेत्यन्तम् । तदसंगतं, न हि द्वयोरुभयअसंसृष्टीत्येतदुत्तरेणापि संबध्यते । अतश्चासंसृष्टयपि त्रैकैकशःप्रवृत्तयोर्युगपदेकत्र प्रवृत्तिमात्रेण विधिवैरूप्यम्। संसृष्टिनो धनमाददीत । कोऽसावित्यत आह-संसृष्ट | केवलोद्गातृप्रतिहज्रपच्छेदेन निरपेक्षप्रवृत्तयोः सर्वस्वइति । संसृष्टः एकोदरसंसृष्टः । सोदर इति यावत् । x मपा., व्यनि., व्यउ, मितागतम् । पराशरमाथवे स्वमतं अनेनासंसृष्टस्यापि सोदरस्य धनग्रहणे सोदरत्वं कारण-मितागतम्, अन्यमतं स्मृचगतम् । ...................)

Page #1040

१५४८
व्यवहारकान्डम् दाक्षिण्यादाक्षिण्यशास्त्रयोर्युगपदुभयापच्छेदे सति नैकमपि | लाभात् संसृष्टिनस्त्वित्यस्यानर्थक्यापत्तेः । किञ्च अन्योशास्त्रं प्रवर्तेत विधिवैरूप्यात् । तथा चतुर्होत्रा पौर्णमा- दर्यस्तु संसृष्टी इत्यस्यायमर्थः-अन्योदर्यस्तु संसृष्टी यः सीमभिमृशेत् पञ्चहोत्रा अमावास्यामिति शास्त्रयोरुपांशु- स नान्योदर्यधनं हरेत् , किन्त्वसंसृष्टयपि सोदरपदानुयाजाग्नीषोमीययोरेन्द्रदध्यैन्द्रपयसोरेकैकशः प्रवृत्तयोयो- षङ्गात् सोदर एव गह्णीयात् , संसृष्टोऽपि नान्यमातृजो राग्नेये प्रवृत्तौ विधिवैषम्यापत्ते कमपि प्रवर्त्तत । तस्मात् गृह्णीयादिति व्याख्यातं, तदपि न, पूर्वार्धे एकस्य अन्योबाधनिरपेक्ष नित्यवद्विधानं क्वचित् कचित् विध्यन्तरबाध- दर्यपदस्य पुनरुक्तत्वात् तथोत्तरार्धेऽपि नान्यमातृज सापेक्षमिति वैरूप्यलक्षणम् । तथा हि उपात्र वपन्तीति इत्यस्यानर्थक्यापत्तेः। अपिशब्दस्य चैवकारार्थेऽवर्णवेदिविधिसापेक्षो निषेधः तद्बाधं विना विधिरेव न | नात् । किं च सोदरे चासंसृष्टिनि असोदरस्य संसृष्टिनोस्यादिति वेदिविधिबाधसापेक्षं विधानं, न च नित्यवदेव पवादार्थ सोदरवचनस्य वर्णितत्वात् सोदरासोदरयोर- . तस्य बाधः। तथा सति निषेधो विफलः। निषेधं विनापि संसृष्टिनोरप्रवृत्तत्वात् तुल्यवदेवाधिकारः स्यात्, न वा वेद्यकरणस्य प्राप्तेः। ततश्च वेदिविधिरपि निषेधविधि- कस्यचिदपि स्यात् । बाधसापेक्षविधिभावः पर्वद्वये, पर्वद्वये तु निरपेक्ष इति अथात्रापि सोदरवचनमेव प्रवर्त्तते तदैकत्र संसृष्टिभवति विधिवैषम्यं विकल्पश्च स्यात्, रागप्राप्ते तु नित्य- वचनबाधसापेक्ष, अन्यत्र तु बाधानपेक्षमिति भवतामेव वद्वाधः कादाचित्कस्याकरणस्य निषेधमन्तरेणापि प्रातः। विधिवैरूप्यं, यथा सोमे विधीयमाना वेदिः दीक्षणी-.. अत एव षोडशिग्रहणाग्रहणशास्त्रयोर्विकल्पः । यादिष्वतिदेशप्राप्तवेदिविधिबाधेन अन्यत्र बाधं विनैवेति
ये तु ब्रुवते प्राप्तिपूर्वकत्वात् निषेधस्य न वैरूप्यात् अवेदिमतां तद्दष्टव्यमित्युक्तम् । अस्मन्मते निमित्तं विधिरपबाधत इति न्यायेन विकल्प इति, तु श्रीकरसंमतमपि विधिवैरूप्यं नास्ति संसृष्टिसोदरवचनतेषां मते न तौ पशौ करोतीत्यादौ रागप्राप्त निषेधे योरेकैकविषयत्वात् , अन्योदर्यवचनस्य च सोदरस्यासंसच विकल्पः स्यात् । किं च एवं निमित्तिनः स्वनिमित्त- ष्टिनः संसृष्टिनश्वासोदरस्य तुल्यवदधिकारज्ञापनार्थत्वात् । बाधाक्षमत्वात् कथं पक्षेऽपि बाधः अतुल्यबलल्वात्, तथाहि अन्योदर्यस्तु संसृष्टी सन् सत्यपि सोदरेऽसंसृष्टिनि : अथ निषेधस्यैवायं स्वभावः यत् स्वनिमित्तमुन्मूलय- धनं हरेत् नान्योदर्योऽसंसृष्टयपि गृह्णीयादिति पूर्वार्धयतीति तदा सर्वदैवोन्मूलयेत् प्राप्तेरेव दुर्बलत्वात् । स्यार्थः। तत्र किं सोदरस्तदानीं न गह्णीयादित्यपेक्षायां ये तु ब्रुवते यादृच्छिकग्रहणप्राप्ति निषेधोऽयं न तु विधि- उत्तरार्धेनोत्तरम् - 'असंसृष्टयपि चादद्यात्', सोदर तः प्राप्तस्येति तदतीवाज्ञवचनं, वैधग्रहणस्य अवैध- | इत्यनुषज्यते, संसृष्टोऽन्यमातुज एव न केवलः किन्तूग्रहण निषेधस्य च युगपदुपसंहारासंभवात् विक- | भाभ्यां विभज्य ग्रहीतव्यमित्यर्थः । अतो विधिवैषम्यमपि ल्पाभावप्रसक्तेः क्रत्वर्थतया च यादृच्छिकग्रहणप्रस- परिहृतम् ।
'=दा.१९४-२०३ क्त्यभावात् निषेधो न क्रत्वर्थः स्यात् । तस्मादस्मदुक्त- (४) अपुत्रस्य भ्रातुः पत्नीदुहितृणां पित्रोश्चाभावे न्यायादेव विकल्पः । तदस्तु किं विस्तरेण ।
भ्रातृणां भवतीत्युक्तं, तत्र विशेषमाह-संसृष्टिनस्तु - यच्च स्वयमेव वर्णितं असोदरे संसृष्टिनि सोदरे चासंस- इति । विभक्तस्य धनस्य विभक्तेनैव धनान्तरेण ष्टिनि संसृष्टिनस्तु संसृष्टीत्यनेन असोदरस्य धनसंबन्धप्राप्तौ मिश्रणं संसृष्टं, तद्वान्संसृष्टी, तस्य मतस्य धनं तदपवादार्थ सोदरस्य तु सोदर इति वचनं, तदप्ययु- संसष्टयेव भ्राता हरेत् । भ्राताऽत्र सोदर एव न क्तम् । अस्मिन्नेव विषये सोदरस्य तु सोदर इति सोदरस्य पुनरन्योदयः संसृष्टयपि । संसृष्टिनस्तु जातस्य धनसंबन्धप्रसक्तौ तदपवादार्थ संसृष्टिवचनस्यापि संभ- तन्मरणोत्तरकालमुत्पन्नस्य पुत्रस्य तद्भागं तत्पुत्राय वात् विनिगमनाकारणाभावात् । यच्च संसृष्टिनस्तु जीवन् संसृष्टी दद्यात् । एतच्चात्र प्रसङ्गादुक्तम् । अत्र संसष्टीत्येतद्विवरणार्थत्वेन अन्योदर्य इति वचनं व्याख्यातं | -मितावद्भावः । दीपकलिकाव्याख्यानं अत्रोद्धृतश्रीकरमते तदप्यतीवायुक्तम् । अन्योदर्यवचनादेव विवक्षितार्थ- [ गतार्थम् ।

Page #1041

दायभागः-संसृष्टिविमागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च १५४९ बृहस्पतिः–'विभक्तो यः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र | प्रतिवक्तृभ्यो वचनतोऽत्यन्ताप्रतीतस्यैव स्वप्रज्ञावलाद्वचसंस्थितः । पितृव्येणाथवा प्रीत्या तत्संसृष्टः स उच्यते॥ नार्थत्वाङ्गीकरणात् । तस्मादत्र मनुयाज्ञवल्क्यवचनअनेन त्रिविधाः संसृष्टिनो भवन्तीत्यनूद्यते। तेषां मध्या- | योर्यथाप्रतीयमानार्थयोर्विषयव्यवस्थयैवाविरोधो वाच्यः। दपुत्रस्य संसष्टिनोंऽशः सोदरेण संसृष्टिना ग्राह्य इति । न पुनरर्थै क्याभिधानवशादिति । +स्मच.३०५ यदुच्यते तत्किं मृतस्य पल्यादिसद्भावे तद्विपर्यये चेति (६) यस्तु कल्पतरौ 'नान्योदयधनं हरेदिति [पाठो जिज्ञासायामाह-'यदा कश्चित्प्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथं दृश्यते स मूलभूतयाज्ञवल्क्यमिताक्षरापारिजातप्रकाशचन । न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते ॥ या | हलायुधेषु 'नान्योदयों धनं हरेत्' इति पाठदर्शनात्तदनुतस्य भगिनी सा तु ततोऽशं लब्धुमईति । अनपत्यस्य सारिव्याख्यादर्शनाच्च लिपिप्रमाद एवेति ।]. धर्मोऽयममार्यापितृकस्य च ॥ इति । अतश्च संसृष्टिनो
विर.६०४-५ ऽपि यदि पत्न्यादयः सन्ति तदा पत्नी दुहितर इत्ययमेव (७) मिताटीका- विभागकालेऽविज्ञातगर्भायाक्रमः । यत्र भ्रातृणां रिक्थग्राहित्वे प्राप्ते संसष्टिसोदरत्व- | मिति । इदमत्राकूतम् । यदा त्रिचतुरो भ्रात्रादयः संभवे तद्विशिष्टस्यैव भ्रातुर्धनभाक्त्वं नियम्यते । भगिन्याः संसृष्टिनस्तदा तेष्वेकस्मिन् भ्रातरि स्वभार्यायां गर्भमासोदरभ्रात्रभावेऽधिकारिता मन्तव्या । अन्यथा 'तस्मा. धाय दिवं गते संसृष्टिनां जीवतामनेकत्वादैक्याभावात् निरिन्द्रियाः स्त्रियोऽदायादाः' इति श्रतिविरोधः स्यादि- च विभागः प्राप्तः । एकत्वे ऐक्ये च विभागाभावात् । ति । उक्तमेतत्संसृष्टिनो मतकस्यांशं सोदर्यः संसृष्टी हरे- तस्मिन् विभागकालेऽस्पष्टगर्भत्वेन' यदि गर्भो न विज्ञातो दिति । एतदेव व्यतिरेकतः स्पष्टयितुमाह-'अन्योदर्यस्तु विभागश्च निष्पन्नः कालान्तरे पुत्र उत्पन्नः तदा तस्मै संसृष्टी नान्योदर्याद्ध(र्यध)नं हरेत् । निगदव्याख्यात- तत्पित्रंशो दातव्यः । तदभावे संसष्टिव्यक्तिपर्यालोचनमेतत् । यदा पुनरन्योदयः संसृष्टी न सोदरश्चेत्तदा | यांऽशकल्पनया संसष्टिनो गृह्णीयुरिति । कोंऽशहर इत्यपेक्षायामाह- 'असंसृष्टयपि चाऽऽदद्या- संसृष्ट एकोदरसंसृष्ट इति । एकस्मिन् मातुरुदरे त्सोदर्यो नान्यमातृजः(कः)'। सोदों यद्यप्यसंसृष्टी मिलित इत्यर्थः । एतत्पितुरप्युपलक्षणपरम् । 'पतिर्जायां तथाऽपि स एवाऽऽददीत न पुनरन्योदर्यः संसृष्टयपि। प्रविशति गर्भो भूत्वा स मातरमिति जायाया अपि अन्योदर्यस्य संसृष्टित्वं विशेषणमसंसृष्टयपीत्यपिशब्दा- मातत्वश्रवणस्य श्रौतत्वात्पिताऽसंसृष्टयपि पुत्रस्य । एवं द्गम्यते, तेनायमर्थः सिद्धः-यदि सोदरत्वं संसर्गित्वं पुत्रोऽप्यसंसृष्टी पितुः भ्रातुः परेतस्यान्यस्मात् संसृष्टिनो च विद्यते तदा स एव तादृशस्यांशं हरति । यदा | भागं हरेदिति तात्पर्यार्थः।
सुबो. पुनः संसृष्टित्वं अन्योदर्यस्य तदा सोदरत्वमेवांशहरत्वे .
तन्न । अनिष्टापत्तः। तदेतत् ध्वनयन्नेवाह-सोदर इति। निमित्तं नेतरदिति।
यावदिति । इति बालम्भट्टी (पृ.२४७ पंक्तिः २०)।] (५) यत्र त्वसंसृष्टाः सर्वे सोदरा भिन्नोदरास्तु संसृष्टा- (८) विभज्य मिश्रीकृतं संसृष्टं तदस्यास्त्यसौ संसृष्टी। स्तत्र सोदरा एवासंसृष्टा अपि तस्य धनं विभजेरन् न तस्य मृतस्य भागं संसृष्टी गृह्णीयात् , नासंसृष्टी विभक्तः तु भिन्नोदराः संसृष्टाः । 'असंसृष्टयपि चादद्यात्सोदो पुत्रः सहोदरो वा । यदा तु पितैव केनचित्पुत्रेण संसृष्टी नान्यमातृजः' इति याज्ञवल्क्यस्मरणात् । असंसृष्टयपी- तदा तद्धनं संसृष्टी पुत्रो गृह्णीयान्नासंसृष्टी । संसृष्टित्यपिशब्दात् अन्यमातृजस्य संसृष्टित्वविशिष्टस्याऽऽ.
___ + संसृष्टिनस्तु संसृष्टी' इत्यस्य व्याख्यानं मितागतम् । दानप्रतिषेधो गम्यते।
स्मृच.३०३-४
विशेषश्च 'सोदर्या विभजेरंस्तं' इति मनुवचने (पृ.१५४४) ... यत्तु याज्ञवल्क्येनोक्तम्- 'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी द्रष्टव्यः । ..... . . . .. नान्योदयों धनं हरेत्' इति तत्सोदरासद्भावविषयमित्य- * स्वमतं मितागतम् । अन्यपक्षः 'अन्योदर्यस्तु' इति विरुद्धम् ।
- स्मृच.३०४ | श्लोकस्य विश्वरूपव्याख्याने गतः । अत्रोद्धृतः [...] एततदेतदेव व्याख्यातुभ्यस्तेभ्य एव रोचते। न पुनः चिहाङ्कितो ग्रन्थः मुलग्रन्थे पादटिप्पण्या द्रष्टव्यः ।।

Page #1042

१५५०
व्यवहारकाण्डम्
नस्तु संसृष्टीत्यविशेषेणाभिधानात् । पितापुत्रयोरपि संसर्ग | सोदरे संसृष्टिनि सति अन्यमातृजः संसृष्टयपि न कथनात् । 'अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृकस्य चेत्यस्य गृह्णीयात्, अर्थात्तत्र संसृष्टी सोदर एव गृह्णीयात् वा बाधस्य पित्रा विभक्तसंसर्गानन्तरजातविषयत्वात् । संसृष्टत्वाविशेषेऽपि सोदरत्वेन तस्यैव बलवत्त्वात् । दात. १९४ (११) यस्तु वैमात्रेयस्य भाग एव नास्तीति मुख्योऽर्थः सोऽपि संसर्गव्यवस्थाविरोधादनादृतः । संसृष्टिपरोक्षेऽसाध्वीनां तत्पत्नीनां भरणमात्रं विधेयम् | +चन्द्र. ९७
(१२) [ अत्र भारुचिः - इत्युपक्रम्योक्तम् ] संसृष्टिनोऽपुत्रस्यापितृकस्य धनं पितृव्यगाम्येवेति विष्णुवचनस्यार्थः । अत एवाह याज्ञवल्क्यः -- 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी' इति । यत्र पुनः पितृव्यसोदरौ संसृष्टौ तत्र संसृष्टिनं सोदरगाम्येव, न पितृव्यगामीत्याह याज्ञवल्क्यः— 'सोदरस्य तु सोदर' इति । सोदरस्य संसृष्टस्य धनं सोदर एव गृह्णीयात् । संसृष्टिपितृव्यादिस्तु संसृष्टोऽपि न गृह्णीयात् । तस्यैव तत्पिण्डदानाधिकारादिति वचनार्थः । संसृष्टिनो मरणानन्तरं जातस्य पुत्रस्यैवांशो दातव्यः नं ग्रहीतव्य इत्याह याज्ञवल्क्यः - 'दद्याच्चापहरेच्चांश जातस्य च मृतस्य च ।' इति । यत्र पुनः भिन्नोदरा भ्रातरः केचन संसृष्टाः, सोदरभ्रातरो न सन्ति, पितृव्यादयोऽपि संसृष्टाः, तत्र मिन्नोदरभ्रातृगाम्येव धनमित्याह याज्ञवल्क्यः—' अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यधनं हरेत् ।' इति । असंसृष्टीति शेषः । सवि.४३२-३ अन्तरङ्गन्यायेनासंसृष्टिनामेव धनग्राहित्वमाह याज्ञवल्क्यः - असंसृष्टयपि चादद्यात् इति । अपिशब्देन 'सोदरस्य तु सोदर' इत्यत्र सोदरोऽनुकृष्यत इति भारुचिः । लक्ष्मीधरस्तु — अपिशब्देन 'संसृष्टो नान्यमातृज' इत्यन्यमातृजपदसामर्थ्यात् सोदर एव समुच्चीयत इत्याह । तदयमर्थः - संसृष्टिनो धनं असंसृष्टसोदर एव गृह्णीयात् । अन्यमातृजस्तु संसृष्टोऽपि न गृह्णीयात् । असंसृष्टिनः सोदरस्य पाक्षिकापचयभाराभ्युपगमसाहसशालित्वाभावेऽपि पितृपिण्डदानाधिकारस्तस्यैवेति तदुक्तिः । अनेनैव न्यायेन एकोदराणामपि संसृष्टस्य मध्यमस्य मरणे कनिष्ठस्यासंसृष्टिनः तदौर्ध्वदेहिकाधिकारात् संसृष्टज्येष्ठस्य विद्यमानत्वेऽपि तस्य न मध्यमांश
1
तदेवं संसृष्टित्वे प्रमीतसंसृष्टित्वमेव संसृष्टिनोऽधिकारः संसृष्टिनस्तु संसृष्टीत्यनेन प्रतिपादितः । अत्रैव विशेषः सोदरस्य तु सोदरः, सोदराऽसोदरसंसर्गे संसृष्टी सोदरो गृह्णीयात् नतु मिन्नोदरसं सृष्टीत्यर्थः । स्मृसा.७७-८
[ बालरूपमते ] अन्योदर्यः सापत्न्यः धनं हरेत् संसृष्टी सन् हरेत् । अर्थादसंसृष्ट्यन्योदर्यो न हरेत् । तच्च हरन् सोदर्यसद्भावे मनुवचनानुसारेण तेन समं हरेत् । सोदराभावे सकलमेव । न तत्र सोदरभ्रातृपुत्रादेरंधिकार इत्यत्र तात्पर्यम् । असंसृष्टित्वे भ्रातृपुत्रस्याधिकारस्तदानीं तत्सुत इति वचनानुसारात् । नन्वेवमसंसृष्टस्य सापत्न्यस्यानधिकार एव किमित्यत्राह - 'असंसृष्टयपि वादद्यात् सोदर्यो नान्यमातृजः ।' संसृष्टश्चेदन्यमातृजो नास्ति । स्मृसा. १३२ [हलायुधमते ] जातस्येति विद्यमानस्येत्यर्थः । पूर्वोक्तमेव विस्फोरयति--अन्योदर्यस्त्विति । स्मृसा. १४५
(९) अन्ये तु पितापुत्रयोः संसर्गे पितुश्च भागानन्तरं पुत्रे जाते पितरि च प्रमीते संसृष्टी पुत्रः पितुरंशं तस्मै जातका दद्यादित्यर्थमाहुः । विचि. २४७ (१०) सोदरे त्वसंसृष्टिनि संसृष्टिन्य सोदरे च सति कतरस्तावद् गृह्णीयात्, एवं सोदरासोदरयोः संसृष्टयोः सद्भावे कतर इत्यत्र प्रथमत आह- अन्योदर्यस्त्विति । अन्योदर्यः पुनः संसृष्टी सन् गृह्णीयात् नान्योदर्यमात्रः किन्तु असंसृष्टट्यपि पूर्ववचनस्थसोदरपदानुषङ्गात् प्राप्तः सोदरश्च गृह्णीयात् । तेनैकत्र विषये पूर्ववचनोक्तसंसृष्टत्वसोदरत्वयोरेकशः संबन्धेन तुल्यत्वादुभयोर्विभज्य ग्रहणं, तदुभयसत्त्वे चासोदर्यस्यासंसृष्टिनोऽतुल्यरूप त्वान्नेति द्वितीये आह- संसृष्टो नान्यमातृज इति ।
* स्वमतं (पृ.७८) 'अन्योदयस्तु' इति लोकस्य मिताव्याख्याने गतम् । पारिजातमतं (पृ. १३९ - ४० ) मितागतम् । प्रकाशमतं (पृ.१४८) मितागतम् । धर्मकोशमतं 'यदा कश्चिदिति बृहस्पतिवचने द्रष्टव्यम् । बालरूपीयं 'संसृष्टिनस्तु ' इति श्लोकव्याख्यानं मितागतम् ।
x शेषं स्मृतिसार स्वमते गतम् ।
+ 'संसृष्टिनस्तु' इत्यस्य व्याख्यानं मितागतं स्मृचगतं च । 'अन्योदर्यस्तु' इत्यस्य व्याख्यानं मिवागतम् ।

Page #1043

दायभागः-संसृष्टिविभागः, मृतामुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च . १५५१ ग्राहित्वमिति ध्येयम् ।
सवि.४३४-५ | नुषङ्गाच्चैतदपि पुत्रपौत्रप्रपौत्रहीनविषयं, अतस्ताद(१३) यस्य तु सोदरो वैमात्रेयश्च संसृष्टी तस्य | शमृतसंसृष्टिधनमसंसृष्टिसंनिहितपल्यादिसद्भावेऽप्यन्यः सोदर एव संसृष्टी धनं हरेन्नान्योदयः संसृष्टी। अत्र संसृष्टयेव गृह्णीयादिति, तच्चिन्त्यम् । तेन विनाऽपि गतौ हेतुरसंसृष्टयपि संसृष्टः सोदर एव पत्नीदुहितृहीनस्य धनं | संभवन्त्यामनुषङ्गे मानाभावात् । समानविषयत्वं तु न गृह्णाति, न तु तत्सत्वेऽन्यमातृज इति । तथा च संसू- | सर्वांशेऽपेक्षितं किं तु यथाकथञ्चित् मृतसपिण्डविषयतया। टत्वाविशेषेऽपि संबन्धसान्निध्यकृतोऽयं विशेष इति | अपुत्रस्येति पदस्यानुषङ्गाभावे स्वर्यातस्येत्यस्याप्यनुभावः । अपिचेत्यनेनाऽविभक्तस्य भ्रातुः सोदरस्य सत्त्वे | षङ्गाभावेन मृतस्येति न लभ्येतेति चेन्न । 'हीयेतांशप्रदापल्ल्यादिर्धनं नाऽऽदद्यादिति प्रागलिखितवसिष्ठवचन- नतः' 'म्रियेतान्यतरो वाऽपीति वक्ष्यमाणमनूक्त्या तल्लासिद्धमपवादं समुच्चिनोति । आद्येन तुशब्देन पत्न्यादे- भात् । अनुषङ्गे तु पित्रा सह संसृष्टासंसृष्टिनोः पुत्रयोः धनहारित्वं, द्वितीयेन पितृव्यादिसंसृष्टिनो धनहारित्वं, | पुत्रपौत्रयोर्वा तुल्यांशापत्तिः । सपुत्रं प्रत्येतद्वचनाप्रवृत्तेः। तृतीयेनाऽविभक्तवैमात्रेयस्य · धनहारित्वाभावं व्यव- | तत्र च व्यवहारशास्त्रप्रामाण्य निदानव्यवहारविरोधः। च्छिनत्ति । चकारः पल्ल्यादिसत्त्वेऽपि संसृष्टिनो वैमात्रेय- | नन्वनुषङ्गाभावे सपुत्रं प्रत्यप्येतद्वचनप्रवृत्तेरसंसृष्टिपुत्रसंसृष्टिसत्त्वे सोदरसंसृष्टिन एव, संसृष्टिसत्त्वेऽपि संसर्गो- संसृष्टिभ्रात्रादीनां समवाये भ्रात्रादिरेव लभेत, न पुत्रात्तरजातसंसृष्टिपुत्रस्य ऋणप्रदानं समुच्चिनोति। वीमि. दिरिति चेन्न । उत्तरार्धव्याख्यायां परिहरिष्यमाणत्वात् ।
(१४) (स्मृतिचन्द्रिकामतं खण्डयति) तदसत् । अमुं प्रथमपादार्थमपवदति । सोदरस्येति । संसृष्टिनः अध्याहारक्लिष्टतादिदोषस्य तवाप्यनपायात् । प्रजापति- | ससृष्टात्यनुषज्यत । मृतससृष्टिना धन
| संसृष्टीत्यनुषज्यते । मृतसंसृष्टिनो धनं संसृष्टिनोः सोदरावचनोक्तव्यवस्थाया विज्ञानेश्वरीयव्याख्यानेऽप्यविरो- | सोदरयोः समवाये सोदर एव संसृष्टी गह्णीयादित्यर्थः। धात् । अत एव मदनरत्नकृता तद्याख्यानमभ्युपेत्यैव | 'दद्याच्चापहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च' इति । प्रजापतिवचनमपि व्यवस्थापकतया पठितम्। प्रत्युत भव- मृतसंसृष्टिनो द्रव्यविभागकाले तत्पल्यामस्पष्टगर्भायां द्याख्याने योगीश्वरवचने पौनरुक्त्यं दुष्परिहरमापद्यते । पश्चादुत्पन्नस्य पुत्रस्यांशं तस्मै संसृष्टः पितृव्यादिर्दद्या'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदों धनं हरेत्' इत्यनेनोक्त- त्तदभावे तु स्वयमेवांशं हरेत् इत्यर्थः । अत्र
र्थस्य 'संसृष्टो नान्यमातजः' इत्यनेनान्यनानतिरि- पुत्रत्वमात्रं पित्रंशग्रहणाधिकारितावच्छेदकं न विभा क्तस्य प्रतिपादनात् । मानवसंवादिनोऽपुनरुक्तस्यार्थस्य गोत्तरोत्पन्नत्वम् । अप्रयोजकत्वाद्गौरवाद्देशान्तरे विभा. क्लेशेनापि वक्तुं शक्यत्वे मूलभूतश्रुत्यन्तरकल्पनागौरवा- |
गात्प्रागुत्पन्ने ज्ञाते चांशानधिकारितापत्तेः। अतः पूर्वोपादकस्यार्थान्तरस्य कल्पयितुमनुचितत्वाच ।
त्पन्नायासंसृष्टिनेऽपि पुत्राय संसृष्टयपि पितृव्यादिस्तदंश _ +व्यप्र.५३७
दद्यादेव । असंसृष्टिसोदरसंसृष्टिभिन्नोदरयोर्विभज्य धन(१५) संसृष्टिधनहरणाधिकारिण आह याज्ञवल्क्यः ग्रहणमाह स एव-'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदयों 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः'। 'पत्नी धन हरेत् । असंसृष्टयपि चादद्यात्संसृष्टो नान्य.. . दुहितर' इत्यादेरपवादोऽयम् । तेनायमर्थः । संसृष्टधन- मातृजः ॥ इति । अत्रान्योदर्यान्यमातृजादिपदैर्न सापहरणाधिकारितावच्छेदकं न पत्नीत्वादि । किं तु संस
नो भ्रातैवोच्यते । किं तु पितृव्यादिरपि । योगाविशेष्टित्वमिति । यत्तु विज्ञानेश्वरमदनादयोऽपवादस्योत्सर्ग- षात् । अन्यथा पितृव्यादिभिः संसर्गप्रतिपादनस्यानर्थसमानविषयत्वनियमात्पूर्वोक्तस्वर्यातस्यापुत्रस्येत्येतत्पदा
क्यापत्तिः संसृष्टिताप्रयुक्तकार्यान्तराभावात् । असंसू. • शेषं अस्मिन्नेव प्रकरणे विष्णुवचनेषु (पृ.१५४१-३)
ष्टयपीति देहलीदीपवत्पूर्वोत्तरपदाभ्यां अन्वेति । संसृष्ट
पदं चावृत्त्या द्रव्यसंसर्गवत उदरसंसर्गवतश्च सोदरस्य द्रष्टव्यम्। - + मितागतम् । जीमूतवाहनमतखण्डनं च 'पत्नी दुहितर'।
बोधकम् । आद्येऽर्थेऽपिशब्दोऽपि तदनन्तरं बोध्यः। बात लक (पृ.१५००) द्रष्टव्यम् ।
लोकान्ते एवकारोऽध्याहार्यः । तदेते वाक्यार्थाः। भ्य. का. १९५

Page #1044

१९५२
व्यवहारकाण्डम्
अन्योदयों भिन्नोदरः पत्नीपितृपितामहसापत्नभ्रातृपितृ-त्वि'ति विधिवाक्ये सोदरत्वस्याविवक्षायां बीजाभावाव्यादिः संसृष्टी चेद्धनं हरेत् । असंसृष्टयप्यन्योदयों नेति। त्सोदरपदस्य पितृव्योपलक्षकत्वाभावात् । लोकेऽत्यन्ततेनान्योदरस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां संसर्गे धनग्रहणे कारण- विरुद्धवचनविरोधाच्च न्यायस्य तत्राप्रवृत्तेरिति दिक् । मुक्तम् । असंसृष्टयपि संसृष्टयाख्यः सोदरो गृह्णीयात् । । अस्य भ्रातृमात्रविषयत्वे पित्रादिसंसर्गविध्यानर्थक्याअनेन सोदरत्वमात्रमेव कारणमुक्तम् । संसृष्टो द्रव्यसं- पत्तेः तन्निर्णायकवचनान्तराभावात्। प्रकरणविच्छेदकतुसर्गवान् अन्यमातृज एव केवलं न गृह्णीयात् इति । शब्दद्वयवैयर्थ्यात् । 'वानप्रस्थेत्यादिना तद्विच्छेदात् । तेनैकः संसृष्टत्वेन परः सोदरत्वेनेति द्वावपि विभज्य सोदर्य नियमादेवान्यव्यावृत्तौ तदुक्तिवैयर्थ्यात् । संसष्टिगहीयातामिति निगर्वः। असंसष्टिसोदरपुत्रे संसृष्टय- सत्त्वेऽप्यससृष्टिनोंऽशभाक्त्वे नारदादिविरोधाच्च । एतेन सोदरपुत्रे चायमेव पन्थाः । एतमेवार्थ संसृष्टयधिकारे 'इदानीमि'त्याद्यवतरणं अन्योदर्य इत्यस्य चिन्त्यम् । स्पष्टयति मनु:-'येषां ज्येष्ठ'इत्यादिना। व्यम.६६-७ | अतोन्यथेत्यादिनारदादिविरोधात् । पूर्वान्वितयोरग्रेऽनु: (१६) अपरार्ककल्पतरुजीमूतवाहनादयस्तु पित्रादि- षड्ने संसृष्टपदस्यार्थद्वयकल्पने एवकाराध्याहारे च त्रिविधसंसृष्टयनन्तरं 'विभक्ता भ्रातरोये च संप्रीत्यैकत्र सं- प्रमाणाभावाच्च । अनेन अन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्याद्यपि स्थिताः' इत्युपक्रम्य बृहस्पतिना 'यदा कश्चित्प्रमीयेत चिन्त्यम् । संसृष्टिवाक्यस्य पल्याद्यपवादत्वोक्त्यैव तदर्थप्रव्रजेद्वा कथंचन । न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य सिद्धेः वाक्यानर्थक्यात् । पित्रादेरपि संसष्टित्वे पृथक् विधीयते ॥ या तस्य भगिनी सा तु ततोऽशं लब्धुमर्हति । अन्योदय तदुक्तिवैयर्थ्याच्च । विभक्ता इति मनोः तथाअनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्या पितृकस्य च ॥' इत्युक्तेः व्याख्यानमपि चिन्त्यम् । तयोर्विशेष्यविशेषणभावेनैव संसृष्टस्य पत्नीपुत्रादिसत्त्वे असंसृष्टिपुत्रादिरेव लभते । बहस्पत्येकवाक्यतयाऽर्थान्तरकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । अपुत्रस्य तु पत्नी दुहितरश्चेत्ययमेव क्रमः । अपत्यपदेन चकारात् तथा कल्पने नारदादिविरोधात् । चद्वयस्य दुहितुरप्युक्तेः । पत्न्या अभावे तु भ्रातुः संसृष्टसोदरस्य द्वन्द्वविग्रहवदुपपत्तेः । विशेषणानर्थक्यं तु न, भगिनीतदभावे चासंसृष्टसोदरस्य तदभावे सोदरभगिन्यास्तद- विशेषणवद्भिन्नोदवारणार्थत्वात् । तस्मात्सापत्नो धनं भावे सापलभ्रातु हित्वम् । 'अन्योदर्यस्तु संसष्टी हरेत् , अन्योदर्यः सोदरः संसृष्टी न चेत्, असंसृष्टयापि मान्योदयाद्धनं हरेत् । असंसृष्टयपि वादद्यात्सोदों नान्य- आदद्यात्, संसष्टो नान्यमातृजश्चेदिति व्याख्यानमुचितं मातृजः ॥ इति याज्ञवल्येनासंसृष्टसोदरस्य ग्रहणोक्तेः। इति भ्रान्तोक्तमपास्तम् । आशयानवबोधात् । अत्रांशसपत्नसंसष्टस्य निषेधाच्चेत्याहुः। +विता.४१५-६ मिति सामान्योक्त्या स्थावरेऽप्येवम् । अत एव प्रागुक्त
(१७) मिताटीका-अत्रायं निष्कर्षः। भिन्नोदरसंसृष्टि- यमादिसंगतिः। एतेन 'अंशमिति सामान्योक्तावपि भ्रात्रभावे सोदराणांमध्ये यः संसृष्टिसोदरः स एव संसृष्टिनः स्थावरे विशेषो वृद्धहारीतायुक्त' इति भ्रान्तोक्तमपासोदरस्य मृतस्य धनमादद्यात् इत्यादि।मिन्नोदरेषुतु सजा
• बाल. तीयासजातीयत्वकृतभेद उक्त एव । यदा सोदरा असो
नारदः दराश्च संसृष्टिनस्तदा सोदरा एव गृह्णीयुः । यदा त्वसंसृ- ___संसृष्टिविभागः । मृतापुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकारः। ष्टिनः सोदराः संसृष्टाश्च भिन्नोदरास्तदोक्तरीत्या उभाभ्यां 'संसष्टानां त यो भागस्तेषामेव स इष्यते । ग्राह्यम् । एतद्वैपरीत्ये तु सोदरैरेव । सोदराणां मध्येऽपि अतोऽन्यथांशभाजस्त निर्बीजेष्वितरानियात ॥ केचित्संसृष्टा नान्ये तदा सोदरत्वसंसृष्टत्वाभ्यां संसृष्टि भिरे. वेति । यत्तु एकमातृजत्वभिन्नमातृजत्वरूपविशेषेण
(१) नासं.१४॥२३ ष्टा (ष्टि) जस्तु (जो हि) जे (जि); भ्रातृषु या व्यवस्था दर्शिता सा साक्षापितृव्यसापत्नपितृ
नास्मृ.१६।२४ अतो...जस्तु (अनपत्योऽशभाग्योऽपि); मिता.
२।१३६ पू.; व्यक.१६२ टा (ष्टि); स्मृच.२९४, ३०३ पू. : व्येऽपि योज्या, न्यायस्य तुल्यत्वादिति । तन्न। 'सोदरस्य
३०५ थांशभाजस्तु (था नांशभाजो); विर.६०२; स्मृसा.७८, शेष मितागतम् ।
... . |१३९,१४५, १४६ष्य (ष्टि) शेषं स्मृचवत् : १४८ था (टि)
| स्तम्।

Page #1045

दायभागः-संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च १५५३ (१) अतोऽन्यथा संसृष्टेषु सत्सु मिन्नोदरभ्रात्राद्यसंस्- | निर्बीजेषु भ्रातृणामप्यभावे इतरान् दायादान् गच्छेत् । ष्टिनो नांशभाजः। यदा तु सर्वे संसृष्टा निर्बीजाः संतान
. नाभा.१४/२३ रहिता भवन्ति तदा चेतरान् भिन्नोदरान् भ्रातृनियात् ।। (६) संसृष्टिधनग्रहणं 'संसृष्टिनां तु यो भागः स तस्या संसृष्टानां भागं प्राप्नुयादित्यर्थः। स्मृच.३०५ | नेष्यते बुधैः।' इति नारदेन साक्षादेव तद्भार्यायाः
(२), अतोऽन्यथा संसृष्टिनामभावे, निर्बीजेषु संतान- प्रतिषिद्धम् । 'संसृष्टिनां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते' रहितेषु, इतराननंशभाजोऽसंसृष्टिनो भाग इयाद्गच्छेत् । इति कल्पतर्वादिधृतपाठेऽप्येवकारेण पल्यादिप्रतिषेध प्रकाशकारस्तु अतोऽन्यथा पुत्रवत्त्वेऽपि त एवांशभाजः।| आयात्येव ।
. .. व्यप्र.५१३ निर्बीजेषु संतानरहितेषु भ्रातन भाग इयाद्गच्छेदित्याह । (७) पत्न्यादिसद्भावेऽपि भ्रात्रादिरेवाविभक्तधनवदपारिजाते तु अतोन्यथा अनंशभाज इति पठितं, तत्तु | पुत्रसंसृष्टिधनं गृह्णातीति मदनरत्नविज्ञानेश्वरौ । 'संसृष्टस्य बहुग्रन्थविसंवादात्त्यक्तम् ।
xविर.६०२-३ तु यो भागः स तस्या नेष्यते बुधैरिति नारदोक्तेः। तु ... (३) भागो मृतस्येति शेषः संदंशात् । अतोऽन्यथा | शब्देन पत्नी दुहितरश्चैतस्यापवादाच्च । विता.४१५: संसृष्टिनोऽनंशभाजो अंशानर्हाः। निर्बीजेषु संतानरहितेषु मृतापुत्रस्त्रीणां दुहितृणां च भरणांशभाक्त्वम् । मृतेषु संसृष्टिषु, इतरान् संसृष्टिनः । केचित्तु संसृष्टानां पुन- 'भ्रातणामप्रजाः प्रेयात्कश्चिच्चेत्प्रव्रजेत वा। : विभागे प्रत्यभिज्ञायमानपूर्वविभागे यो यस्य स तस्यैव ।। विभजेरन् धनं तस्य शेषास्ते स्त्रीधनं विनाx अन्यथा अप्रत्यभिज्ञायमाने इत्यन्वय' इति नारद- भेरणं चास्य कुर्वीरन् स्त्रीणामाजीवनक्षयात् । वाक्यार्थमाहुः। तत्तु न युक्तम् । मृतधनसंदंशात् । दृष्ट- रक्षन्ति शय्यां भर्तुश्चेदाच्छिन्द्युरितरासु च ॥ मूलत्वासंभवाच्च । साधारणतां गते धने एवंविधनियमे
x विश्व. व्याख्यानं पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्य. प्रमाणाभावात् ।
स्मृसा.७८ श्लोके (पृ.१४८०) द्रष्टव्यम् । ........... (४) तेषामेव संसृष्टानामेव । अतोऽन्यथा संसृष्टानाम- (१) नासं.१४॥२४ त वा (त्तथा) रन् (युः) स्त्रीधनं. भावेऽशभाजस्तदंशभाजस्तत्पुत्रान्स भाग इयात् । निर्बी- (स्त्रीधनाद्); नास्मृ.१६।२५ त वा (तु वा) स्ते (स्तु); जेषु निरपत्येषु संसृष्टेषु प्रमीतेषु स भाग इतरान् संसृष्टिन विश्व.२।१४० (3) जाः (जः) शेषास्ते (भ्रातरः); मिता. इयात् गच्छेदित्यर्थः। संसटकाले यो यस्य भाग आसीत्
२११३५; दा.१६८ च्चेत्...त वा (दै प्रव्रजेद्यदि); : अप.२। स पुनर्विभागकाले प्रतिज्ञायमानस्तस्यैव रक्षणीय इति
१३५ (पृ.७४१:७४३ प्रथमपादः); स्मृच.२९४ त्कश्चि तु न पूर्वार्धार्थः । संसर्गे समीभाव एतादृशनियमे वाक्य
(क्वचि) रन् (युः): ३०३; स्मृसा.१२८ जाः (जः) त वा
(दपि): १४५ जाः (जः) स्ते (स्तु) नारदशंखौ; पमा.५३१ स्यादृष्टार्थत्वापत्तेः।
विचि.२४९
सुबो.२।१३५, रत्न.१५३ प्रेयात्.. वा (कश्चित् प्रव्रजेत. (५) विभक्ताः पुनरेकीभूताः संसृष्टिनः। तेषामनप
म्रियेत वा) स्ते (स्तु): १६० स्ते (स्तु) शंखनारदौ; नृप्र.४१ त्यस्य दायं संसृष्टिन एव विभजेरन् । तेषामन्याभावेऽ.
धनं तस्य (ततस्तेन) शेषं दावत् दात.१९१ जाः (जः) त शभाजो भ्रातरोऽन्ये विभक्ता असंसृष्टाः, न तानियात् । वा (च्च वा); सवि.४३४ पू., दानि.२. त्प्रन (त्स व्र); 'x बाल. विरगतं, वितागतं च ।
त्र्यप्र.४९४, ५४१, व्यउ.१५२ प्रेयात् (यायात्); व्यम. * पारिजातमतं कल्पतरुमतं च पृ.७८ वत् ।
६१, ६८; विता.३८५ प्रेया...बजे (कश्चित्प्रव्रजेत म्रिये); पू: पमा.५३१ नास्मृवत् ; सुबो.२।१३६ पृ.विचि.२४९ | राको.४५६, बाल.२।१३५ (पृ.२२१) स्ते (स्तु); समु. व्यनिष्टा (ष्टि) स (न) पू.; चन्द्र.९६ष्टा (ष्टि); व्यप्र.४९७ १४३.४; विच.१२३ दातवत्. तेषा...ष्यते (स तस्या नेष्यते बुधैः) प.:५१३ था (ष्टि) शेषं (२) नासं.१४।२५ वन (वित) सु च (स. तु); नास्मृ. पूर्ववत; विता.३८५ पू., ३९१ पू. व्यप्र (४९७) वत्, १६२६ वन (वित); मिता.२११३५[पृ.२१७ न्यु (यु) सु.च ४१५पू., ४२७ पू.,ष्टानां (ष्टस्य) शेषं व्यप्र (४९७)वत् बाल. (सु तु): २१८ पू.] दा.१६८ वन (वित) न्यु (न्दु); अप.२। शर३५ (पृ.२ २२) पू.:२११३९ न्यथांशभाजस्तु (न्यथाऽनं- १३५.[पृ.७४१ वन (वित) सु च (सु तत्) : ७४३ वन (वित) शभाजो); समु.१४४ स्मृचवत, ..........। पू.] स्मृच.३०३ सु च (सु तत्) स्मृसा.७३, १२८ सुच

Page #1046

१५५४
व्यवहारकाण्डम् या तस्य दुहिता तस्याः पित्र्योंऽशो भरणे मतः।। बालकेनोक्तं असवर्णाविषयं वा युवत्यभिप्राय वा आ संस्कारात हरेदभागं परतो बिभृयात्पतिः॥ अविभक्तसंसृष्टविषयं वा शंखादि(नारद)वचन मिति । (१) (या तस्येति) अस्यायमर्थः। यत्र स्वल्पं धन
. दा.१६९ मस्ति भ्रातुर्भगिन्याश्च न चतुर्भागे कन्याया भरणं
। (४) तत्पुनर्भस्वैरिण्यादिविषयं वेदितव्यम् । स्त्रीशब्दभवति, तत्र समभागं कन्या हरेदा संस्कारात् । परतस्तु मात्रप्रयोगात् । पत्नीशब्दस्तु विवाहयज्ञसंयोगिन्यामेव स्मृत्यन्तराच्चतुर्भागं गहीयात्स्वल्पमपि । कथं तर्हि वर्तते 'पत्युनों यज्ञसंयोगे'इति शब्दस्मृतेः। अप.२।१३५ भरणमात्रं कुर्यादत उक्तं 'परतो बिभृयात्पतिः' इति । (५) शेषाः संसृष्टिनः सोदरभ्रातरः । 'संसृष्टिनस्तु
. मेधा.९।११८ संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः' इति याज्ञवल्क्यस्मरणात् । (२) तदपि 'संसृष्टानां तु यो भागस्तेषामेव स | संसृष्टिनो भ्रातुर्धनं संसृष्टी चाहरेन पल्यादिः इष्यत' इति संसृष्टानां प्रस्तुतत्वात् तत्स्त्रीणां अनः | तत्रापि सोदर एवेत्यर्थः। एवं तटस्य मृतस्य पत्नीनां
अप्रत्तदुहितणां च का गतिरित्यपेक्षितेऽप्याह नारद:प्रेयादि'त्येतस्य संसृष्टिविषयत्वे 'संसृष्टानां तु यो भाग भरणं चास्येति । या तस्येति । तस्य मृतस्य प्रव्रजितस्य इत्यनेन पौनरुक्त्यमाशङ्कनीयम् । यतः पूर्वोक्तविवरणेन | वा या दुहिता तस्याः परिणयनं ततः पूर्व भरणं च शेषा स्त्रीधनस्याविभाज्यत्वं तत्स्त्रीणां च भरणमात्रं विधीयते । एव कुर्वीरनिति द्वितीयश्लोकस्य तात्पर्यार्थः प्रत्येतव्यः।।
मिता.२११३५ | यत्र पुनः शेषेषु भ्रातृषु असंसृष्टा अपि सोदराः केचि(३) परिणीतस्त्रीणामप्यपत्नीत्वात् तदभिप्रायकमेव । त्सन्ति तत्र ये संसृष्टाः सोदरा त एव विभजेयुः । 'संसनारदवचनम् ।
दा.१६८ ष्टानां तु यो भागस्तेषामेव स इष्यते' इति प्रस्तुत्य .
'भ्रातृणामप्रजाः' इत्याद्युक्तेः। स्मृच.३०३ * सुबो., चन्द्र., व्यउ., बाल. मितागतम् । ध्यप्र. स्वमतं मितागतम् ।
(६) स्त्रियोऽत्र वैधव्यव्रतादिरहिताव्यभिचारिण्यः । (सु तत्) शेषं दावत् : १४५रन्(त) सु च (सु तत्) नारदशंखौ | अभार्यापितृकस्य चेत्यत्र भार्याशब्दो वैधव्यव्रतादि. पमा.५३१,५३८ रमृचवत्; सुबो.२।१३५ पृ. रत्न.१५३-४ | सहिताऽव्यभिचारिणीपरः । पारिजाते तु स्त्रियोऽत्रासवर्णा स्मृचवत् : १६० स्मृचवत् , शंखनारदी; व्यनि. नृप्र.४१ वन | इत्युक्तम् । तेन तन्मते भार्याशब्द: पूर्वसवर्णभार्यापर (वित) पू., दात.१९१, सवि.४११ न्यु (द्यु) सु च (सु तत); इति लक्ष्यते। इतरासु शय्यामरक्षन्तीषु । आसंस्काराद्विवा. दानि.२ दावत; व्यप्र.४९४ सु च (सु तु): ५०२ पू.: हमभिव्याप्य तावन्तं भागं हरेद्यावता विवाहस्य निष्प५४१; व्यउ.१५२ (=) रन् (त) पू.; व्यम.६१, ६८ |
त्तिरिति कल्पतरुः। .
विर.६०३ व्यप्रवत् विता.३८५ व्यप्रवत् : ४२५ चा (वा) पू.:४५० ।
(७) [हलायुधमते स्त्रीशब्दोत्रासवर्णभार्यापरः। तथा पू., राको.४५६ वन (वित) पू.; बाल.२।१३५ (पृ.२२१),
| -या तस्येति । अयमप्यसवर्णादुहितृपरः । *स्मृसा.१४५ समु.१४४ स्मृचवत; विच.१२३ व्यप्रवत्.
(८) अथवा अविभक्तविषयत्वमस्तु । xपमा.५३१ (१) नासं.१४।२६ या तस्य (स्याद् यस्य) त्र्योs (बं) हरेभागं (भरेतैनां); नास्मृ.१६।२७ रात् हरेद्भागं (रं
(९) यानि तु 'भ्रातृणामप्रजाः' इत्येवंरूपाणि नारभजेरंस्तां); मेधा.९।११८ पू.; स्मृच.२९६ या तस्य (स्या
दादिवचनानि तान्यविभक्तभर्तकस्त्रीविषयाणि संसृष्टत्तु चेत्): ३०३ व्योंऽ(त्र); स्मृसा.१३० या तस्य...न्योs
भर्तकस्त्रीविषयाणि वा यथासंभवं ज्ञातव्यानि । तथा (यदि स्याद्दुहिता तस्य पित्र): १४५ न्योs (घ) | प्रस्तुत्य तेषां प्रापणात् ।
रत्न.१५३ नारदशंखौ; पमा.५३८ या तस्य दुहिता (यदा दुहितरः): इतरासु शय्यामरक्षन्तीषु व्यभिचारिणीम्वित्यर्थः। ५४१(-) प्रथमपादः रत्न.१६० शंखनारदौ; व्यप्र.५१९
रत्न.१६० स्मृच (२९६) वत्, व्यम.६८ व्यो....मतः (व्यंशात् भरणं + दात.दागतम् । मतम् ); विता.४२५ त्र्योंऽ (); बाल.२०१३५ (पृ.२०५) * बालरूपमतं (पृ.१२८) दागतम् । पारिजातमतं हला: व्यों (च्या) शेषं स्मृच (२९६) वत्; समु.१४३. . युधमतं च विरगतम् । शेषं मितागतम् ।

Page #1047

दायभागः-संसृष्टिविभागा, मवापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च (१०) शेषाः संसर्गिणः । तत् स्त्रीधनम् । तेन (१) विनियोगे दानादौ । पतिपुत्राभावे भर्तकुलपरव्यभिचारिणीनां भरणं न कार्यम् । स्त्रीधनमपि प्रत्युत तन्त्रता तस्याः।
दा.१७४ ग्राह्यम् । दुहिताऽत्र कुमारी । तेन तस्या भरणमारभ्य (२) मृते इति । पत्यौ मृतेऽपुत्रायाः। मृत इति विवाहपर्यन्तं कार्यमित्यर्थः।
विचि.२५० | वचनात् जीवन् स एव पतिः। अपुत्राया इति वच(११) तत् भरणं । एवं स्त्रीणां यद्भरणप्रति- | नात् सपुत्रायाः पुत्र एव । पतिपक्षः श्वशुरादिः, न पादकं वचनजातं तदविभक्तपत्नीविषयं च वेदितव्यम् । पित्रादिः प्रभवति । विनियोगे क्षेत्रजाथै, तस्या रक्षायां
सवि.४११ ।। भरणे च स एव पतिपक्ष ईष्टे, न पितृपक्षः। पितृविनि(१२) विभक्तेष्वसंसृष्टेषु कश्चिदनपत्यः प्रेयात् प्रव्र- | योगादि पितृपक्षण कारयितव्यं, व्यवहार इत्येवमर्थ उपजेद्वा, शेषा भ्रातरो विभजेयुस्तदीयं धनम् । स्त्रीधनाद् न्यासः । परिक्षीण इति । असति पतिपक्षे भरणसमर्थे, यथोक्तादृते । न स्त्रीधनं रूढमेव गृह्यते, स्व्यर्थ धनं त-निर्मनुष्ये, तत्सपिण्डः प्रभुः। तदभावे पितृपक्ष एव द्भाया जीवनं मुक्त्वा । तस्यां मृतायां तदपि विभा- भरणं दाप्य इति । पक्षेति । उभयपक्षाभावे राजा ज्यम् ।
+नाभा.१४।२४ बिभृयाद् रक्षेच्च । न स्वतन्त्रा कार्या । (१३) तत् प्राग्विभक्तसंसष्टस्त्रीपराणि । अवरुद्धासु
नाभा.१४।२७-९ रादिविवाहोदासवर्णास्त्रीपरं चेति विज्ञानेश्वरप्राच्यादयः।
स्वातन्त्र्याद्विप्रणश्यन्ति कुले जाता अपि स्त्रियः। _ विता.३८५
अस्वातन्त्र्यमतस्तासां प्रजापतिरकल्पयत् ।। . मृतापुत्रपस्न्याः पतिपक्षः पितृपक्षो राजा वा प्रभुः
पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने । मृते भर्तर्यपुत्रायाः पतिपक्षः प्रभुः स्त्रियाः ।
रक्षन्ति वार्धके पुत्रा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥ विनियोगात्मरक्षासु भरणे च स ईश्वरः ।।
मृतापुत्रभ्रातृपितृमातृकधनमाजः पत्न्यः सपिण्डाश्च । परिक्षीणे पतिकुले निर्मनुष्ये निराश्रये। .
मृते भर्तरि भार्यास्तु अभ्रातृपितृमातृकाः । तत्सपिण्डेषु चासत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियाः॥
सर्वे सपिण्डाः स्वधनं विभजेरन् यथांशतः॥ पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता स्मृतः स्त्रियाः॥
भार्याः पल्यः । अभ्रातृपितृमातृका याः पत्युः पितृ• 'स तस्या भरणं कुर्यान्निगृहीयात्पथश्च्युताम्॥
| मातृभ्रातृणामभावविशिष्टा इत्यर्थः । अनेन द्वन्द्वसमा___ + शेषं यथाश्रुतं व्याख्यानम् ।
सेन भ्रात्रपेक्षया अभ्यर्हितपित्रादिपदस्य पूर्वनिपातनं (१) नासं.१४॥२७; नास्मृ.१६:२८, मेधा.८.२८ परित्यज्य वैपरीत्येन समासवचनं कुर्वता नारदेन संसगात्म (गोऽस्ति) उत्त. दा.१७३.४ गात्म (गेऽर्थ); टापुत्रद्रव्यं प्रथमं भ्रातृमातृपितृगामि तदभावे सर्वत्र व्यक.१२९ पू., स्मृच.२४०; विर.४११, रत्न.१३३ । वृत्तस्थपन्यभिगामीति दर्शितम् । एवं च संसृष्टविषये स्त्रियाः (स्त्रियाम् ) च स (षु च); व्यनि. स्मृत्यन्तरम् मच. पत्नीनां न गौणपुत्राभावे दायहरत्वं किन्तु भिन्नोदरसंसृष्ट८१२८ मेधावत्, उत्त.; ब्यप्र.४०६,४९१च स (षु च);
४९१च स (षु च); | भ्रातृपितृमातृणामभाव इति मन्तव्यम् । सर्वे सपिण्डा व्यउ.१४० व्यप्रवत; विता.८२१ स्त्रियाः (स्त्रियः) प. सेतु.
* व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च स्त्रीपुंधर्मप्रकरणे (पृ. ४३ गात्म...च (गेऽर्थरक्षायां भरणे तु): २८१ गात्म (गार्थ); | १०९८-९) द्रष्टव्यः । विभः३; समु.१२० पू.
रत्न.१३३; व्यप्र.४०६, व्यउ.१४०, विता.८२१ वसाने (२) नासं.१४।२८, नास्मृ.१६।२९ चा (वा); मेधा.
(पपाते) स्मृतः (प्रभुः) स्त्रियाः (स्त्रियः); सेतु.२८१ याव८।२८ नास्मृवत् दा.१७४; स्मृच.२४०, विर.४११-२
साने च (ये चावसन्ने) शेष व्यकवत; विभ.२ स्मृतः (प्रभुः) तत्स (वंश); रत्न.१३३ मच.८।२८ तत्सपिण्डेषु शेष व्यकवत्। समु.१२० स्मृचवत्. ... ..... (सपिण्डेष्वपि); व्यप्र.४०६, ४९१ व्यउ.१४०; सेतु.४३, (१) स्मृच.३०६, पमा.५४१ भर्तरि भार्यास्तु (पतौ तु २८१; विभ.३ प्रथमपादत्रयम्; समु.१२० निर्म (निर्मा). भार्याः स्युः) जेरन् (जेयुः); "व्यप्र.५३९ भर्तरि (पत्यौ तु) ... (३) नासं.१४।२९; व्यक.१२९ भरणं (रक्षणं); स्मृच. | स्व (तु) जेरन् (जयुः); समु.१.४४ भर्तरि भार्यास्तु अ २४० पथश्च (त्पथि च्यु) विर.४१२ तु (च) शेषं व्यकवतः । (पत्यौ तु भार्याश्च य) जेरन् (जेयुः),

Page #1048

व्यवहारकाण्डम्
।।
इत्यादेरयमर्थः । संसृष्टापुत्रस्य ये भ्रातृमातृव्यतिरिक्ताः | संसर्गमात्रेण पूर्वोक्तप्रीतिपूर्वकामिसंधानं विना । सपिण्डाः भ्रातुः पुत्रादयस्ते सर्वे स्वधनं पूर्वमपुत्रधनेन
दा.१६० सह स्वपित्रादीनां संसृष्टं तदुर्ध्व तत्पत्नीभिः सह यथा- परिगणितव्यतिरिक्तेषु संसर्गकृतो विशेषो नादरणीयः शतो भ्रातपुत्राणां भ्रात्रंशः भ्रातभार्याणां भत्रंशः इत्ये- | परिगणनानर्थक्यात् ।
+दा.२२०. वमंशादिक्रमेण विभजेयुरिति । पत्नीनाममावे तु संसृ- (३) अनेन त्रिविधाः संसृष्टिनोऽनूयन्ते । टापुत्रांशं तद्भगिनी लभेत । स्मृच.३०६
अप.२।१३८ बृहस्पतिः
(४) यः पुत्रादिः पित्रादिना सह विभक्तः सन् संसर्गाः
पुनः प्रीत्यादिनिमित्तेन विभक्तेनैव येन पित्रादिना सह'विभक्तो यः पुनः पित्रा मात्रा चैकत्र संस्थितः। वासमापन्नः स तेन संसृष्ट उच्यत इत्यर्थः । इदं चात्रार्थापितव्येणाथवा प्रीत्या स तु संसृष्ट उच्यते ॥
दवगम्यते। पितभ्रातृपितृव्यव्यतिरिक्तभ्रातृपितृव्यपुत्रा- (१) संसृष्टत्वं च न येन केनापि किं तु पित्रा भ्रात्रा
दिना सह संसर्गो न विद्यते इति । सहवासे पुरुषाणापितृव्येण वा।
_*मिता.२।१३८
माहत्य संसर्गाभावाद्धनद्वारेण संसर्गो वाच्य इति तनि' (२) अनेनैतदर्शयति, येषामेव हि पितभ्रातपितव्या. मित्तभूतावच्छेदकापनोदेन विभक्तानां धनादीनां पूर्ववदीनां पितृपितामहार्जितद्रव्येणाविभक्तत्वमुत्पत्तितः संभ
देकराशीकरणपर्यन्तः ससंर्गो न पुनः सहवासमात्रमिति .. वति त एव विभक्ताः सन्तः परस्परप्रीत्या यदि पूर्वकृत
मन्तव्यम् ।
स्मृच.३०२ विभागध्वंसेन यत्तव धनं तन्मम धनं यन्मम धनं तत्त
(५) अनास्थायां वाकारः, तेन पितव्यजेनाप्यंशिना वापीति एकत्र गृहे एकगृहिरूपतया संस्थिताः संसृ- | कतविभाग एकत्र स्थित: संसृष्टः सर्वलोके परिगृहीतो ज्यन्ते । न पुनरनेवरूपाणां द्रव्यसंसर्गमात्रेण संभूय.
| लभ्यते । प्रकाशे तु वचनबलेन नियम एवात्रेत्युक्तम् । कारिणां वणिजामपि संसर्गित्वं, नापि विभक्तानां द्रव्य
विर.६०५-६
(६) अत्र संसृष्टत्वे विभागानन्तरमेकीकृतधनत्वमेवोxपमा., व्यप्र. स्मृचगतम् ।
पयुज्यते । न तु पित्राद्यादरः परस्परव्यभिचारात् । अतो * मपा., रत्न., व्यनि., सवि., मच., बाल. मितागतम् ।
मात्रा सापत्नभ्रात्रादिनापि संसृष्टो भवत्येव । आवृत्ति(१) मिता.२।१३८ चै (वै) तु (तत्); दा.१६०, २२०; अप.२।१३८ स तु संसृष्ट (तत् संसृष्टः स); व्यक.
वाचिपुनःपदादेव विभागपूर्वदशातुल्यत्वार्थमिति तेन १६२ स्थितः (स्थितिः)तु (तत्); स्मृच.३०२ तु (वै); विर.
भूतभवत्भावि स्वं तव ममापि मम स्वं तवापीत्यनुमतिः ६०५ चै (वै) णा (ना); स्मृसा.७५, १४०, १४५,१४७
संसर्गः, विभागेन पार्थक्यम् । बाले तु विभागवत् संसर्गो... पमा.५३७ अपवत् मपा.६७७ तु (च); दीक.४५, रत्न. | ऽपि ।
' स्मृसा.७५ १५७ मितावत् विचि.२४४-५, व्यनि. पित्रा भात्रा (भ्रात्रा (७) अस्माकमेकतमस्यापि स्वं सर्वेषामस्माकं स्वमिपित्रा) चै (वै) थवा प्रीत्या (पि वा चापि); स्मृचि.३५ तु त्युपगमस्तावत्संसर्गः। स च व्याहारादिवानन्यथासिद्धा(तत्); नृप्र.४१ स्मृचिवतः दात.१६२, १९२, सवि.४३१ ह्यवहारादपि गम्यते । तेषां भूतभाविभवद्धनेष्वेकैकाथवा (पि वा) तु(तत्); मच.९।२११ णा(ना); चन्द्र.९४ स्मृचि
र्जितेष्वपि सर्वेषां स्वत्वानि जनयति । नव्यास्तु पृथवत्। दानि.६ स्थितः (स्थितिः) उत्तरार्धे (पितद्रव्येणाथवा
ग्धनानां धनमेलनमेव संसर्गः, लाघवात् । न तु प्राग्प्रीत्या तत्संसृष्टः स उच्यते); वीमि.२।१३८ स्मृचिवत; व्यप्र. ४३०:५०९ स्मृचिवत् : ५३३ प्रथमपादः व्यठ.१५७.८
___+ दात. दागतम् । पमा. स्मृचगतम् । । स्मृचिव, ब्यम.६५. सविवद; बिता.४१५ स्मृचिव
* व्यवहारप्रकाशकाराणां स्वमतं विरगतं विचिगतं च ।
शेष 'पत्नी दुहितरः' इति याज्ञवल्क्यक्चने (पृ.१४९४) द्रष्टव्यम्। राकी.४५७ मितावत् बाल.२।१३५ (पृ.२२२) मितावत्। सेत. विरगतम् , स्वमतं मितागतं च । सेतु.७९; समु.१४३ चै(ब) स्थितः (स्थिति:) तु(तत्); विच, पारिजातमतं विवादरत्नाकरकाराणां स्वमते गतम् । चन्द्र,
स्मृसागतं विचिगतं च।

Page #1049

दायमागः-संसृष्टिविभागः, सतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च विभागे सति, गौरवात् । पृथग्धनत्वं तु निसर्गतो वा | सोदराः। अत एव बृहस्पतिः-संसृष्टौं यौ इति । गौतमोऽपि विभागतो वेत्यन्यदेतत् । संसर्गे तु संसृजतोरनुमतिर्मूलम् । - ससंष्टिनि प्रेते संसृष्टी रिक्थभागि'ति । संसृष्टिनि प्रेते सा च निसर्गतः पृथग्धनयोरपि न दण्डवारिता। अन्यथा | अपुत्र इत्यनुषङ्गः।
रत्न.१५८ पित्रा विभक्तः तदुत्तरजेन भ्रात्रा संसृष्टो न स्यात् । । (३) अत्रायं निर्गलितोऽर्थः । पुत्रः पिता संसृष्टोऽसंबाढमिति चेत् । न । दृश्यन्ते हि तथा संसृष्टा अपीति। सृष्टो वा कृत्स्नं पित्र्यमंशं गृह्णीयात् । पुत्रत्वस्यैवांशबाले तु भागिनि मात्राद्यनुमत्यैव विभागवत्संसर्गोऽपि ग्रहणाधिकारितावच्छेदकत्वात् । पुत्रेष्वप्येकः संसृष्टः व्यवहारसंवादात् ।
+विचि.२४५ परो न चेत्संसृष्ट एव । संसृष्टिनस्तु संसृष्टीत्युक्तेः । संसृष्ट। (८) अत्र पितृभ्रातृपितृव्यैरेव सह संसृष्टता नान्येन । | पुत्रापुत्रसमवाये पुत्र एव । 'दद्याच्चापहरेच्चांशमि'वचनेऽनुपादानादिति मिताक्षरादिषु । विभाग- त्यत्र व्याख्यातत्वात् । पुत्रमिन्नसंसृष्टपितृभ्रातृपितृव्यादीकर्तसामानाधिकरण्येनैव सेति युक्तम् । पित्रादिपदानि | नां समवाये पितरावेव । तत्राप्यादी माता ततः पितेति तु विभागकर्तुमात्रोपलक्षकाणि । 'अर्धमन्तर्वेदि मिनोत्यर्ध मदनः। भ्रातृपितृव्यादयस्तु विभज्यैव गृह्णीयुः। सर्वेषु बहिर्वेदि'इतिवत् । अन्यथा वाक्यभेदात् । तेन पत्नी- | संसृष्टत्वरूपग्रहणाधिकारितावच्छेदकसद्भावात् । असंसृष्टपितामहभ्रातृपौत्रपितृव्यपुत्रादिभिरपि सह संसृष्टता भव- भ्रातुः संसृष्टपितृव्यसापलभ्रात्रादीनां च समवायेऽपि ति । विभक्तो य एकत्र स्थितः स संसृष्ट इति सामानाघि- विभज्यैव । 'असंसृष्टयपि चादद्यात्संसृष्टो नान्यमातकरण्याद्विभक्तभ्रात्रोः पुत्रादीनां न संसर्गः । विद्यमानं | जः' 'संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः' इत्युक्तेः । भावि वा धनमावयोः पुनर्विभागावधि साधारणमित्या- | केवलायाः पल्या एव संसृष्टत्वे सैव गृह्णीयात् । 'संस. कारिका बुद्धिरिच्छा वा संसर्गः। व्यम.६५ ष्टिनस्तु संसृष्टी' इत्युक्तेः । संसृष्टयाऽपि तया सहान्येषां
(९) यत्तु संसृष्टिपदं विभागकर्तृकमात्रपरं पित्रादि- संसृष्टिनां समवाये त एव, न सा । तथा च संसृष्टित्रिकपरत्वे वाक्यभेदादिति। तन्न। वाशब्दादेव पिता प्रक्रमे शंखनारदौ 'भ्रातृणामप्रजाः प्रेयात्कश्चित्' इत्यादि पितामहो वेतिवद्वाक्यभेदेऽप्यदोषात् । तेन त्रिभिरेव (श्लोकत्रयं)। अथ 'यथा यस्य हविर्निरुतं पुरसह संसृष्टी, नान्येन वणिगादिना धनसंसर्गमात्रेणेत्यर्थः। स्ताच्चन्द्रमा अभ्युदियात्स त्रेधा तण्डुलान्विभजेत्' इत्यत्र तत्र तु संभूयसमुत्थानादि ज्ञेयम् । भ्रात्रा सापत्नेनापि। हविरभि उदियादित्यनेनैव हविःप्रवृत्त्यवगमान्निर्वाअन्यथाऽन्योदर्यस्तु संसृष्टीत्ययोगात् । तेन मातुः सपत्न- पाविवक्षा तथा प्रक्रमादेव मरणप्रव्रज्याविभागादिषु मातुर्वा संसर्गात्तद्धनं दुहित्रभावे सोदरास्तदभावे संसृष्टिनां कर्तृत्वावगमाद्भातृणामित्यविवक्षितम् । सापत्नाः सर्वे भ्रातरो गृह्णन्तीति सिद्धम् । विता.४१५
. व्यम.६७-८ 'संसृष्टौ यौ पुनः प्रीत्या तौ परस्परभागिनौ ॥
संसृष्टिधनविभागः सम एव । अनपत्याभार्यापितृकसंसृष्टिनः (१) यदा तु शेषेषु सोदराभावस्तदा भिन्नोदराः
विभागानधिकारप्राप्ती मरणे वा तदीयांशविभागः । तदीय
___ भगिन्या अंशः । संसृष्टिना उत्थाता दुर्थशभाक् । । , संसृष्टा विभजेयुः। अत्र भिन्नमातृजाविति पौनरुक्त्य
'विभक्ता भ्रातरो ये च संप्रीत्यैकत्र संस्थिताः । परिहारायावगम्यते ।
स्मृच.३०४
पुनर्विभागकरणे तेषां ज्यैष्ठ्यं न विद्यते ॥ (२)यत्र तु सोदरेष्वपि केचित्संसृष्टिनः केचिदसंसृष्टिनः तत्र धनग्रहणकारणयोः सोदरत्वसंसृष्टित्वयोरुभयोरपि
* 'विभक्ता'इत्यादिश्लोकानां बाल. व्याख्यानं 'पत्नी दुहितरः'
इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१५०६) द्रष्टव्यम् ।... सद्भावात् संसृष्टिनः सोदराः गृह्णीयुः न त्वसंसृष्टिनः
| (१) दा.१५५ ष्ठयं (८): २१९ च (तु); व्यक.१६१ +प्रकाशमतं मितागतम् ।।...
तेषां ज्यैष्ठयं (ज्यैष्ठं तेषां); स्मृच.३०३ छ्यं (); विर.६०२ (१) व्यक.१६१७ स्मृच.३०४,३०७ विर.६०२ च (तु) तेषां ज्यैष्ठयं (ज्यैष्ठं तेषां); स्मृसा.१३९ च (तु) व्यं स्मृसा.१३९,१४६, रत्न.१५० व्यम.६७ विता.४२२ () : १४५:१४६ च () तेषां ज्यैष्ठयं (ज्यैष्ठवं तत्र); विचि. समु.१४४.
....... २४६ पुनर्वि (तत्पुनः) तेषां ज्येष्ठ (ज्यध्वं तेषां) दात.९९१

Page #1050

यंदा कश्चित्प्रमीयेत प्रब्रजेद्वा कथंचन । ......: (१) अत्रः केचिदविभक्तसंसृष्टगोचरो भ्रात्रधिकारः न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते ॥ प्रथमं विभक्तासंसृष्टगोचरश्च पल्यधिकार इति समादया तस्य भगिनी सा तु ततोऽशं लब्धुमर्हति । धति । अत्रोपक्रमोपसंहारयोः संसृष्टत्वकीर्तनात् तत्संदंशअनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यापितृकस्य च ।। पतितं, 'न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते' इति सा च दत्ताऽप्यदत्ता वा सोदरे तु मृते सति । वचनं संसृष्टविषयं वाच्यम् । अत्र च 'अनपत्यस्य धर्मोऽतस्यांशं तु हरेत्सैव द्वयोर्व्यक्तं हि कारणम् ।। यमभार्यापितृकस्य चेति पुत्रदुहितृपत्नीपितॄणामभावे संसृष्टानां तु यः कश्चिद्विद्याशौर्यादिनाऽधिकम् । संसृष्टस्य सोदरस्य भ्रातुरधिकारं बोधयतीति कथं तस्य प्रामोति तस्य दातव्यो व्यंशः शेषाः समाशिनः।। पत्नीबाधकत्वम् । किं च न लुप्यते इति अविभक्तत्वे स्मृचवत् ; व्यप्र.५०६-७, व्यउ.१५९ तेषां ज्यैष्ठ्यं
संसृष्टत्वे च भ्रात्रन्तरीयद्रव्यमिश्रीभूतस्य द्रव्यस्य पृथग(ज्यैष्ठयं तत्र); विता.३९१ तेषां ज्यैष्ठ्यं (ज्यैष्ठयं तेषां):४१५
प्रतीतौ लोपाशङ्कायां न लुप्यते इति वचनमुपपद्यते, रो (रौ) ये च (चैव) पू. बाल.२।१३५(पृ.२००) :२।१३८
विभक्तस्यासंसृष्टस्य तु धने विभक्तत्वप्रतीतौ का लोपा. व्यउवत् ; सेतु.८०; समु.१४३ च (तु); विच.१०१. शङ्का, तस्मात् संसृष्टविषयत्वमेवामीषां वचनानाम् । । (१) दा.१५५, अप.२११३८(-); ब्यक.१६१ स्मृच.
.. *दा.१५५-६ ३०३ विर.६०२ यदा कश्चित् (कदाचिद्वा); स्मृसा.७८, (२) तेषां मध्यादपुत्रस्य संसृष्टिनोंऽशः सोदरेण संसृ१३९ यदा (यदि):१४५,१४६ यदा (यदि) द्वा (च्च): ष्टिना ग्राह्य इति यदुच्यते तत्किं मृतस्य पत्न्यादिसद्भावे १४८; दीक.४६ यदा (यदि); विचि.२४६ विरवत् व्यनि.
तद्विपर्यये चेति जिज्ञासायामाह-'यदा कश्चित्प्रमीयेत' यदा (कदा) दर (दर्य); दात.१९३ दीकवत् ; चन्द्र.९८
इत्यादि । अतश्च संसष्टिनोऽपि यदि पल्यादयः सन्ति उत्त.; व्यप्र.५०७ दर (दर्य); व्यउ.१५९ यदा (यदि) दर
तदा पत्नी दुहितर इत्ययमेव क्रमः । यत्र भ्रातृणां रिक्थ. (दर्य); विता.३९१ कथंचन (ऽपि कश्चन) दर (दर्य):४१५;
ग्राहित्वे प्राते संसृष्टिसोदरत्वतंभवे तद्विशिष्टस्यैव भ्रातुबाल.२११३५ (पृ.२००),२।१३८समु.१४३ उत्तराधे(लुप्यते नास्य भागस्तु सोदरस्य विधीयते); विच.१२९ दीकवत्.
र्धनभाक्त्वं नियम्यते । भगिन्याः सोदरभ्रात्रभावेऽधिका- (२) दा.१५५, अप.२।१३८ र्या (य); ब्यक.१६२ ।
रिता मन्तव्या । अन्यथा 'तस्मानिरिन्द्रियाः स्त्रियोऽतोऽशं(तोऽन्यं); स्मृच.३०६ विर.६०२, स्मृसा.७६ उत्त.: दायादाः' इति श्रुतिविरोधः स्यादिति । अप.२।१३८ १३९ सा तु (सा च):१४५,१४६,१४८ उत्त.; पमा.५४१; । (३) यथा प्रथमविभागात्पूर्व प्रमीतस्यापुत्रस्य प्रव्रदीक. ४६ उत्त.; रत्न.१६०; विचि.२४६; व्यनि. दात. जितस्य वा भागो लुप्यते विभागाभावेन विभागहेतु१९३; चन्द्र.९८ पू., ९७ उत्त.; व्यप्र.५०७,५३९:५१३ काया इयत्ताया अभावात्तेन सर्वे रिक्थं सहवासिन एव उत्त.; व्यउ.१५९; व्यम.६८;विता.३९१ तोऽशं (तोऽर्थ) :
तत्र सर्वे गहन्ति न तथाऽत्र विभागहेतुकाया इयत्ताया ४१५,४२६, बाल.२।१३५(पृ.२००) सा तु (मातुः):
अभावः । प्रथमविभागेनैवेयत्तायाः कृतत्वात् । न च २।१३८समु.१४४, विच.१२९ तु (च).
संसर्गादपैति तस्येदंतामात्रापनोदकत्वात् । तेन सर्व रिक्थं (३) स्मृच.३०६ समु.१४४.
संसृष्टिन एव सर्वे गहीयुः। किन्तु विभागकाले तद्भागः (४) दा.१५५-६ऽधिकम् (धनम् ); अप.२।१३८ दावत् ; व्यक.१६२, स्मृच.३०३; विर.६०२ प्राप्नो... | चन्द्र. दावद्भावः । विच. दागतम् । . व्यो (धनं प्राप्नोति तत्रास्य); स्मृसा.७६,१३२ ष्टा (ष्टि): दात.१९३ दांवत् ; चन्द्र.९९ यः (यत्) शेषं विरवत् ; १३९ था (ष्टि) शिनः (शकाः): १४५ संसृ...यः (संसृष्टो दानि.६ ष्टा (ष्टि) नाऽधिकम् (भिर्धनम् ); व्यप्र.५०७ दावत: बान्धवः) शिनः (शका:): १४६ ष्टा (ष्टि) शिनः (शकाः); ५३३; व्यम.६६ दानिवत् ; विता.३९१ दावत् : ४२० पमा.५३७ स्य (त्र); मपा.६८०; दीक.४६ ष्टा(ष्टि)व्यो वंशः बाल.२।१३५(पृ.२००) मा (आ) २२।१३८सेतु.८० दावत्; शेषाः (व्योंऽशः शेषास्ते); रत्न.१५५ विचि.२४६ विरवत् ; समु.१४३ नाऽधिकम् (भिर्धनम् ) व्यो यशः (व्यं बंशं); व्यनिष्ट (छि) शेषं दावत् । नृप्र.४२ वा (टि) स्य (); विच.१०२ दावत्.

Page #1051

गा
दायभागः-संसृष्टिविभागः, सूतापुत्रसंसष्टिधनाधिकारश्च
१५५९ पृथगुद्धरणीयः। स च विभक्तपतिभागविषय इवादौ न । भगिन्यश्च सनाभयः॥' इति मनुवचनेनैकमूलकल्पना पन्याः , किं तु संसृष्टसोदरभ्रातुर्वचनेन विधीयते । | लाघवात् । तथा च सोदर्या अप्यसंसृष्टिनो लभन्त इति सोदरस्येत्येकवचनमविवक्षितम् । स्मृच.३०३ भावः। केचित्तु किश्चिद्धनविभागानन्तरं संसर्गे वृत्ते ___ अभार्यापितृकस्य चेति चशब्दार्थः भगिन्यभावे तत एकस्मिन् संसर्गिणि प्रमीते स्थालीपुलाकन्यायेनातु केवलाः सपिण्डाः संसृष्टाः 'अनन्तरं सपिण्डाद्यस्तस्य विभक्तेष्वपि धनेष्वंशेयत्तावधारणरूपो विभागो वृत्त तस्य धनं भवेत्' इत्युक्तक्रमेणैव विभजेरन्निति, प्रतिपदो- एवेति कृत्वा शङ्गग्राहिकतया तस्याप्यंशः कर्तव्यः । स कानामभावात् ।
स्मच.३०६ च सोदरसंसृष्टिग्राह्यः। तत्रैव चानपत्यस्येत्यादिपर्युदास अस्मिन्प्राप्ताभिकथने इति शेषः । संसृष्टद्रव्यानुपरो- | इत्याहुः । तन्न । न हीयत्तावधारणरूपं विभागफलं तस्य धेनार्जितेऽपि विभाज्यत्वविधानार्थमेतत् । संसृष्टानां | तत्कालजीवितयैव सिद्धत्वात् । किन्त्विदंत्वावधारणं, तच्च मध्ये पुनर्विभागकरणादर्वाक प्रमीतस्य पुत्रादिसद्भावे | शङ्गग्राहिकतयाऽक्षपातं विना न भवत्येव । तस्मात्प्रसृतस्य 'प्रमीतपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना' इति विधिना प्राचीनस्य सर्वभागिस्वत्वनिवहस्य संकोचो वा, प्रादेविभागः कर्तव्यो, विधानान्तरस्मरणात् । पुत्राद्यभावे तु शिकतत्तत्पुरुषीयस्वत्वान्तरोत्पत्ति विभागफलम् । तच्च न पत्मीदुहितॄन्यायः । विधानान्तरस्मरणात् । तथा च त्वदक्षपातविषयो न मम, मदक्षपातविषयो न तवेति बृहस्पतिः- विभक्ता इति ।
भागिनां योऽयमभ्युत्थितोऽभ्युपगमस्तद्रूपाद्विभागात् । स (४) विद्याशौर्यादिना असाधारण्यप्रयोजकरूपवद- च तत्तदक्षपातोपहितस्तदक्षपातः अक्रमिकश्चेत्तदा राशिन्येन ।
विर.६०२ | रेव विभक्तः। अथ क्रमिकस्तदा क स्थालीपुलाकन्याय: (५) एतत्संसृष्टद्रव्यानुपरोधेनार्जितेऽपि विभाज्यत्व- | सामग्रीभेदादिति ।
विचि.२४६-७ प्राप्त्यर्थम् ।
*पमा.५३७ | (८) संसष्टिविषये पत्नीदायनिमित्ते तासामामरणापत्नीनामभावे संसृष्टपुत्रांशं तभ्रातृभगिनी गलाति। द्भरणं कर्तव्यम् । तथा संसृष्टिनं प्रत्याह-'भरणं चास्य तथा च बृहस्पतिः-या तस्येति। चशब्दो भ्रातृमात्र- कुरिन् स्त्रीणामाजीवनक्षयादिति । यदिदं संसृष्टिनो भावसमुच्चयार्थः। केचित्तु वा तस्य दुहिता' इति धनग्रहणमुक्तं तत्पुत्रपितृदुहितृणामभाव इति केचित् । पठित्वा पत्नीनामभावे दुहिता गृह्णीतेत्याहुः। दुहितृ- तथा च-'यदा कश्चित्प्रमीयेत' इति । ननु 'भरणं चास्य भगिन्योरभावे- 'अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं कुर्वीरन् स्त्रीणामिति नारदवचनात् भार्यासद्भावे एव भवेत्' इति । उक्तप्रत्यासत्तिक्रमेण सर्वे सपिण्डादयो धनं संसृष्टिनो धनग्रहणं लभ्यते । सत्यं पत्नीदायायोग्यस्त्रीषु गृह्णीयुः । प्रतिपक्षे दोषाणामभावात्। अपमा.५४१.२ नारदवचनमित्यविरोधः। यासु स्मृतिषु योषिद्विधवानारी
(६) अत्र संसृष्टिषु विद्याशौर्यादिना योऽधिक लभते | स्त्रीभार्येति शब्दप्रयोगः तासु तासां भरणमेव । यासु स्मृतिस तस्मिन् द्रव्ये अंशद्वयभाक, इतरे समांशा इत्याह षु पत्नीशब्दप्रयोगः तासु दायग्रहणमिति वृद्धाः। व्यनि. बृहस्पतिः-संसृष्टानां त्विति । एतदर्जकस्य द्वौ भागौ मृतापुत्रधनभाजः क्रमेणं पत्नी सोदरा दायादा दौहित्राश्च इत्येतदर्थविधायकवसिष्ठादिवाक्यबलादेव सिद्धौ पितु- पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्पल्यभावे तु सोदराः । द्रव्यानुपरोधेनार्जितं तथा न विभाज्य, न तथेदं, किं | तदभावे तु दायादाः पश्चाद्दौहित्रकं धनम् ॥ तर्हि संसृष्टद्रव्यानुपरोधेन यदर्जितं तदप्यनेन प्रकारेण । तत्पन्याः पूर्व सोदरनिवृत्त्यर्थ, न पुनयादशब्दविभाज्यमिति ज्ञापनार्थम् ।
निर्दिष्टदुहितृभ्यः पूर्व सोदरप्राप्त्यर्थ, तथात्वे 'अङ्गा(७) सोदरस्येति । संसष्टिसोदरस्येत्यर्थः। 'सोदर्या | | दङ्गात्संभवति पुत्रवदुहिता' इत्यादिस्ववचनविरोधाविभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसृष्टा | पत्तेः।
*स्मृच.२९९ 'ग्यप्र. पमागतं, जीमूतवाहनखण्डनं 'पत्नी दुहितरः' * इदं वचनं स्मृतिचन्द्रिकाकारेण विभक्तापुत्रधनाधिकारे पति याबावस्क्यवचने (पृ.१५००) द्रष्टव्यम् । व्यम, पमागतम्। । (१) स्मृच.२९९, समु.१४२. .....
प. का. १९१

Page #1052

नि मृतानपत्याभार्याभ्रातृपितृमातृकधनभाजः सपिण्डाः | घटिताघटितवाक्यार्थद्वयनिबन्धनविधिवैषम्यरूपवाक्यमृतोऽनपत्योऽभार्यश्चेदभ्रातृपितृमातकः । । भेदापत्तेः । किं च पित्रादिद्रव्यस्वाम्ये पुत्रत्वादिकमेवासर्वे सपिण्डास्तदायं विभजेरन् यथांशतः ॥ | पतितत्वादिविशिष्टं प्रयोजकं न तु संसृष्टत्वविशिष्टमपि 1. (१) तद्दाय संसृष्टिदाय, मतोऽनपत्यो भिन्नमातृकश्च ? गौरवात् । तच्च सर्वेषां संसृष्टानामसंसृष्टानां च तुल्यमिति भ्रात्रादिप्रतिपदोक्तधनग्राहिरहितश्चेदिति तात्पर्यार्थः । सर्वेषामेव पुत्रादीनां विशेषेण तद्धनग्रहणमुचितम् । न च सपिण्डाभावे टु विभक्तसंस्थितद्रव्यवदेव संसृष्टस्व विभागेन पित्रादिद्रव्याहत्वापगमः। सर्वेषु पुत्रेषु विभद्रव्यमपि समानोदकादिगामीत्यनुसंधेयम् । संसृष्टद्रव्यम- | तासंसृष्टेष्वपुत्रवद्भार्यादीनामेव तत्र धनाधिकारापत्तेः । विकृत्य सपिण्डेभ्य ऊर्ध्वं विशेषास्मतेः। स्मृच.३०६ प्रत्त्युतापस्तम्बेन हारीतेन च विभागोत्तरमपि पितापुत्रयोः
(२) यथेति शब्दात् पूर्वप्रसिद्धभागानुसारेण । तेन | परस्परधनाधिकारप्रातिपादनाच्च । व्यप्र.५४० पित्रादिभागानुसारेण गृह्णीयुः। पितभागमिव विभजेदि
. मृतरिक्यांशः श्राद्धे विनियोज्यः । त्यर्थः।
. स्मृसा.७३ समुत्पन्नाद्धनादध तदर्थ स्थापयेत्पृथक् । (३) ननु सत्यपि पल्यादौ वचनान्मृतसंसृष्टिधनस्य मासषाण्मासिके श्राद्धे वार्षिके वा प्रयत्नतः ।। संसृष्टिभ्रात्रादिग्राह्यत्ववत् संसृष्टासंसृष्टपुत्रसद्भावेऽपि पितृ- मासषाण्मासिके इत्यादौ निमित्तसप्तमी । विर.५९६ धनस्याप्येतद्वचनबलात् संसृष्टिपुत्रमात्रग्राह्यत्वमस्त्विति
कात्यायनः चेत्, न । अपुत्रस्येति पूर्ववचनस्थस्यानुषङ्गादपुत्रसंसृष्टि- मृतापुत्रसंसृष्टिधनविभागाधिकारः। संसृष्टिनामुत्थाता द्वयंशभाक्। मरणस्य धनग्रहणकारणत्वात् संसृष्टिनश्च पुत्रेणापुत्रत्वा- संसृष्टानां तु संसृष्टाः पृथक्स्थानां पृथकस्थिताः। भावात् 'संसृष्टिनस्तु' इत्यस्याप्रवृत्तेः, 'विभजेरन् सुताः अभावेऽर्थहरा ज्ञेया निर्बीजान्योऽन्यभागिनः॥ पित्रोः' इति वचनात्पित्रंशे पुत्रयोयोरत्रापि समभाग- (१) संसृष्टानां मृतानां संसृष्टा अंशहराः, पृथक्-' भागित्वम् । प्राक्तनः स्वांशः परं संसृष्टपुत्रेण भुक्तावशिष्टः स्थानां मृतानां पृथक्स्थिता अंशहरा ज्ञेयाः, अभावे पृथगुद्धरणीयः । पितुर्यावांस्तदानीं विद्यमानोंऽशः स भार्याद्यभावे । निर्बीजान्योन्यभागिन इति द्वन्द्वसमासः। संसृष्टाभ्यां विभज्य ग्राह्यः। न च संसृष्टिनस्त्वित्यत्रापुत्रप
विर.६०५ दानुषङ्गोऽस्त्विति वाच्यम् । सपुत्रसंसृष्टिभ्रात्रादिधनेऽपि (२) संसृष्टिना मृतानामर्थ संसृष्टा आदधुः। एतेषा-' पुत्रादिबाधेन तदंशस्य भ्रात्रादिग्राह्यतापत्तौ सकलदेशी- मभावे पथकस्थानस्थिता अपि असंसृष्टिन आदद्युः । यानादिव्यवहारबाधापत्तेः । अन्यथा पुत्रवदपुत्रसाधा-- यदि च संसृष्टिना मध्ये कश्चिन्निरन्वयः प्रेयात्तदा तस्यार्थे रणस्यापुत्रमात्रविषयपत्नीत्यादिवाक्यापवादकत्वानुपपत्ते- संसृष्टिन एव गृह्णीयुः। सति अन्वय एव । स्मृसा.१४० स्तबोधकतुशब्दविरोधापत्तेश्च । न च भ्रात्रादिसंसृष्टिन | अभावे स्त्रीपुत्राणामंशहराणामभावे । स्मृसा.१४७ एवापुत्रविशेषणं व्यावर्तकत्वात् । पुत्रसंसृष्टिनस्तु न (३) एकस्याभावे यदपरस्यार्थहरत्वमुक्त तद्विव्यावाभावात् असंभवाच्च । 'संभवे व्यभिचारे च स्याद्विशेषणमर्थवत्' इत्य भियुक्तोक्तरिति वाच्यम् ।
(१) दा.२०९ तदर्थ (तदथे) वा प्र (च प्र); व्यक.१६१
| (-) तदर्थं...पृथक् (स्थापयेत्पृथक् पृथक्) वा प्र (च प्र); विर.. पृथग्वाक्यद्वयाभावात्, एकत्र च वाक्ये क्वचिद्विशेषण
५९५ तदर्थ (तदर्ध); स्मृसा.७३,१३६,१४२, व्यनि. पुरस्कारेण क्वचिच्च तदपुरस्कारेण विधिप्रवृत्ती विशेषण.
| दर्थं तदर्थ (दर्थ तदर्थे) मास (मासि) श्राद्धे वार्षिक वा (चैव निविष्टमपि अस्माभिः तत्रान्यवचनानां समावेशानपपत्तरत्रो- | अब्दके च); चन्द्र.९३ तदर्थे (तदूर्व) वा प्र (वापि); समु. द्धृतम् ।
१३२ दावत्, कात्यायनः.
. (१) अप.२।१३५, व्यक.१६१ (-); स्मृच.३०६ (२)व्यक.१६२, विर.६०५ वेऽर्थ (ऽश); स्मृसा. विर-५.९५ पत्योs (पत्य); स्मृसा.७३,१३६,१४२, पमा. | ७८:१४०,१४७टा (ष्टि): १४५, विचि.२५०;व्यनि.; ५४२ रन् (युः); व्यप्र.५४०; समु.१४४...
चन्द्र.९६ ष्टा (ष्टि); बाल.२०१३९ विरवत् समु.१४४...।

Page #1053

दायभागः - संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्व
१५६१
इत्यर्थः । 'विभक्ताः पितृवित्ताच्चैदेकत्र प्रतिवासिनः । विभजेयुः पुनर्व्वशं स लभेतोदयो यतः ॥ (१) इदं संसृष्टस्य साधारणधनोपघातेनार्जकस्य भागद्वयं इतरेषामेकैको भाग इति श्रीकरेण व्याख्यातम् ।
शिनष्टि-निर्बीजेति । ते हि परस्परं निरन्वयापरभागभाज | शेषः । स्मृतिचन्द्रिकाकारस्तु - 'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी X विचि. २५० नान्योदर्यधनं हरेत् । असंसृष्टयपि चादद्यात् सोदर्यो नान्यमातृजः ॥ इति याज्ञवल्क्यवाक्यं पठितम् । केवलस्थावरसद्भावे केवलजङ्गमसद्भावे वाऽस्माद्याज्ञवल्क्यवचनादसंसृष्टोऽपि सोदर एव गृह्णाति, न त्वसंसृष्टसोदरसद्भावे संसृष्टयपि भिन्नोदरो गृह्णीयात् । स्थावरजङ्गमात्मकोभयविधस्य द्रव्यस्य सद्भावे मनुवचनान्न प्रजापत्युक्तव्यवस्थया असंसृष्टाः सोदरभ्रात्रादयः संसृष्टा भिन्नोदराश्च विभज्य गृह्णीयुरित्याह । अत्र स्मृतिचन्द्रिकाकारमते याज्ञवल्क्ये पौनरुक्त्यं दुष्परिहरं स्यात् । 'अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्य' इत्यनेनोक्तस्य 'नान्यमातृज' इत्यनेन पुनरभिधानात् । किञ्च मनुवचनसंवाद्यर्थलामे अर्थान्तरकल्पनाया कल्पनागौरवदोषः प्रादुःष्यात् ।
* दा. ११०
(२) शौर्यविद्याधनयोरेवार्जकस्य भ्रातुर्द्वाविंशौ, न मैत्रादौ विशेषवचनात् । एवं संसृष्टिनामपि । तदाह कात्यायनः - विभक्ताः पितृवित्तादिति । इदं सामान्यधनपरमिति श्रीकराचार्याः । तेन घटकस्य दातुर्वा पित्रा दिमैत्रीप्रतिग्रहार्जितं चेद्विभाज्यमेव । विता. ३४३
ते प्रत्रजिते नष्टे गृहीयुस्तस्य बान्धवाः । द्वयोनवेशिकत्वं चेत् द्वितीयो ऋक्थमर्हति ॥ .
मृतापुत्रपत्न्याः पतिपक्षः पितृपक्षो वा प्रभुः पैतिपक्षः प्रभुः स्त्रीणां पितृपक्षस्तदत्यये । विनियोगात्मरक्षा भरणे च स ईश्वरः ।। प्रजापतिः
मृता पुत्र संसृष्टिनाधि कार:
• अन्तर्धनं च यद्द्रव्यं संसृष्टानां च तद्भवेत् । भूमिं गृहं त्वसंसृष्टाः प्रगृह्णीयुर्यथांशतः + ॥
(१) द्रव्यमित्यनेन गोबलीवर्दन्यायेन प्रकृष्टद्विपदचतुष्पदाविद्रव्यरूपजङ्गमद्रव्यग्रहणम् । संसृष्टानां मिन्नो दराणामिति शेषः । असंसृष्टाः सोदरभ्रात्रादय इति
x व्यनि., बाल विचिवद्भावः ।
* शेषं 'पितृद्रव्याविरोधेन' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ. १२१६) द्रष्टव्य॑म् ।
+ स्मृच., व्यप्र. व्याख्यानं 'सोदर्या विभजेरंस्तं' इति मनुवचने (पृ. १५४५) ‘अन्योदर्यस्तु संसृष्टी' इति याज्ञवल्क्य बचने (पृ. १५५१) क्रमेण द्रष्टव्यम् । पमा. स्मृचवत् । : (१) दा. ११०; विता. ३४३ प्र (प्री) यतः (द्यतः). (२) स्मृचि.१६. (३) समु. १२०. :, (४) स्मृच. ३०५ प्रगृडी (विभजे); पमा. ५४० च यद् (तु यद्); रत्न. १५८ त्वसंसृष्टाः (च संसृष्टं); व्यप्र. ५३७ च (तु); व्यस. ६७ व्यप्रदः विवा, ४२० च तद्भ ( तु तद्भ); बाल. २।१३८ (च) शेषं पमावत् समु. १४४ च यद् (चल) द्र (तु तद्भ) व (चा).
रत्न. १५८
(२) अन्तर्धनं भूनिक्षेपादिना गोपितुं शक्यं सुवर्णरूप्यादि संसृष्टो भिन्नोदरो गृह्णीयात् । भुवं तु सोदरभ्रातरः । गवाश्वादि तु सोदरासोदर इत्यर्थः । भिन्नोदरः संसृष्टयेव गृहाश्वाद्यपीति मदनः । तत्त्वेतद्वचनानारूढम् । अन्तर्धन भूमिगवाद्यन्यतरमात्रसत्वे त्वसंसृष्टोऽपि सोंदर एवेति स्मृतिचन्द्रिकायाम् । तत्र मानं चिन्त्यम् । व्यम. ६७
यमः मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः
अविभक्तं स्थावरं यत् सर्वेषामेव तद्भवेत् । विभक्तं स्थावरं प्राह्यं नान्योदयैः कथञ्चनं ॥
(१) सर्वेषां सोदरासोदराणामित्यर्थः । सोदराणामेव मध्ये एकस्य संसृष्टत्वे तस्यैव, असंसृष्टिसोदरासोदरसंसृष्टिसद्भावे च द्वयोरेव, सापत्नमात्रसद्भावेऽपि प्रथमं संसृष्टिनः तदभावे चासंसृष्टिनोऽसोदरस्य मृतधनं प्रत्ये
तव्यम् ।
दा. २०४
(२) सर्वेषां सोदरासोदराणां स्थावरातिरिक्तं तु विभताविभक्तं सोदराणामेवेत्यर्थतः सिद्धं तेषां तत्पिण्डदातुत्वेन तन्मातृभोग्यपार्वणपिण्डदातृत्वेन चाघिकारात् ।
दात. १९४
(१) दा. २०४३ दात. १९२ ग्राह्यं ( प्राप्तं ) कथञ्च (कदाच ); बाल. २।१३८; सेतु.४६; विच. १२९.

Page #1054

१५६२
बवझरकाण्डम् वृद्धयाज्ञवल्क्यः
बृहन्मनुः मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः
मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारः अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यो धनं हरेत् । ऐकोदरे जीवति तु सापत्नो न लभेद्धनम् । असंसृष्टयपि चादद्यात् सोदरो नान्यमातृजः॥ स्थावरेऽप्येवमेव स्यात्तदभावे लभेत वै ।।
"संसृष्टपदमेव वा सोदरमभिधत्ते । अत एव वृद्ध याज्ञवल्क्य- स्थावरेऽप्येवमेवेति विभक्तस्थावराभिप्रायेण । वचनं 'सोदरो नान्यमातृज' इति जितेन्द्रियेण लिखितम् । तथा
दा.२०४ च पूर्वार्धस्य संसृष्टीत्यनुवर्तते।" इत्यादिदायभाग (पृ.१९३)व्याख्यानात् उपर्युक्तवृद्धयाज्ञवल्कीयश्लोकोऽनुमीयते । अन्य
निबन्धकारैस्तु 'सोदरो नान्यमातृज' इति याज्ञवल्क्यवचनस्यैव । (१) दा.१९३ (सोदरो नान्यमातृजः) एतावदेव; सेतु.
पाठभेदो दर्शितः। ४६ दावत्.
| (१) दा.२०४; बाल.२।१३८.
विभक्तजविभागः गौतमः
| सिद्धम् । तदाऽपि 'द्वौ भागौ पितुः' इति स्मृत्यन्तरात् विभागानन्तरजातः पैतृकादेवांशं गुलाति द्वौ भागौ पितुर्द्रष्टव्यो।
मभा. 'विभक्तजः पित्र्यमेव ।
__(४) तदेतत्पितृविभक्तपुत्रैर्विभक्तजस्य भागदाना(१) विभागानन्तरं यस्य गर्भाधानं स विभक्तजः
त्प्रागेव पितरि मृते द्रष्टव्यम् । तथा च पूर्वजैांगो न विभक्तेन जनितः गर्भाधानादृते जनकस्य जननव्यापा
देयः पित्र्यमेवेत्येवकारकरणात्। +स्मृच.३०६ राभावात् , अतो यद्यज्ञावगर्भायामेव स्त्रियां विभक्ताः
विष्णुः, - पुत्राः तदनन्तरं जातो भ्रातृभ्य एव भागं गृह्णीयात् ।। विभागानन्तरजातः विभक्तभ्रातृभागेभ्योऽशं गृतीयात् ।
मोर IT दिन रोजि विभक्तजाता पिज्य. 'पितृविभक्ता विभागानन्तरोत्पन्नस्य भागं ददाका मेव धनं गृह्णीयुः।
दा.१३०
+ शेष 'पितृविभक्ता' इति विष्णुवचने द्रष्टव्यम् । व्यप्र. . (२) यस्तु विभागादूबै जातः पुत्रस्तस्यामन्यस्यां वा स्मृचगतम् । भार्यायां स पित्र्यमेव गह्णीयात् । विभागादूर्ध्वं पित्रा * गौमि. व्याख्यानं 'विभक्तजः पित्र्यमेव' इति गौतमयदर्जितं विभागकाले वा गृहीतं तदेव मजेदल्पं प्रभूतं वचने द्रष्टव्यम् । विर., व्यम. व्याख्यानं 'विभक्तेषु सुतो वा । यदा तु पितुर्न किञ्चिदस्ति तदा वैष्णवम्-'पितृ. जातः' इति याज्ञवल्क्यवचने द्रष्टव्यम् । विभक्ता विभागोत्तरोत्पन्नस्य भागं दारि'ति। गौमि.
(१) विस्मृ.१७४३, दा.१३१ विमागान (विभक्तान) (३) 'निवृत्ते रजसि मातुः' इत्यनेन पुत्राणां विभज्य
भागं (विभाग); अप.२६१२२ का वि (क्तवि) भागं (विभाग);
व्यक.१५२ दावत् ; गौमि.२८।२७ गानन्तरो (गोत्तरो); पुनः दारक्रियया यदि पश्चात्पुत्रो जायते स पित्र्यमेव
स्मृच.३०६ पितृ (पितुः) न्तरो (न्तरकालो); विर.५३९ लमेत । एवं जीवद्विभागपक्षे पितुरप्यंशभाक्त्वमर्था
विभागा...भागं (अनन्तरोत्पन्नस्य विभाग); दीक.४३ भागं (१) गौध.२८।३०, विश्व.२।१२५ (एव०); दा.१३०; (सम); स्मृसा.६६रल.१४४ भागं (विभाग); विचि.२२८ मभा. गौमि.२८।२७; स्मृच.३०६ व्यप्र.४६२; व्यम. | रोल्प (रमुत्प); व्यनि.त (त्रा) रोल्प (रमुत्म) मागं (विभाग); ४६ त्र्य (त्रिय); समु.१४४.
दात.१६८ रत्नवत् चन्द्र.७२, व्यप,४६२ प्रस्य भा (जाय

Page #1055

दायभागः - संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च
(१) तत्र जीवद्विभागेोत्तरकालजातं पुत्रं प्रत्याह विष्णुः - पितृविभक्ता इति । अस्यार्थः । अविस्पष्टगर्भायां पितृभार्यायां ये पुत्रा विभक्तास्ते स्वविभागोतरकालजातस्य पुत्रस्य तत्सद्भावाज्ञानतः स्वभागप्रविष्ट - तद्भागांशानुद्धृत्य दद्युरिति । पिता तु स्वभागप्रविष्टतद्भागांशं न दद्यात् । किन्तु पूर्वजैर्दत्तानंशान् गृहीत्वा विभक्तजेन सह वसेत् । तस्याप्राप्तव्यवहारस्य सहवासेन पालनीयत्वात् । अत एव पितृविभक्ता भागं दद्युरित्युक्तम्। न पुनः पिता पितृविभक्ताश्च भागं दद्युरिति । यत्तु गौतमेनोक्तम्-‘विभक्तज़ः पित्र्यमेव' इति । भागं गृह्णीया - दिति शेषः। तदेतत्पितृविभक्त पुत्रैर्विभक्तजस्य भागदानात्प्रागेव पितरि मृते द्रष्टव्यम् । तथा च पूर्वजैर्भागो न देयः पित्र्यमेवेत्येवकारकरणात् ।
स्मृच. २०६
(२) यस्तु विभागकाले गर्भस्थो न ज्ञातो, ज्ञातोऽपि न तस्यांशो धृतस्तस्य भागमाह विष्णु:- पितृविभक्ता इति । विभागानन्तरं वस्य गर्भाधानं स पित्र्यमेवांशं लभते । +स्मृसा.६६
(३) जीवति तु पितरि मातरि तत्सपत्न्यां वाऽवि - स्पष्टगर्भायां विभक्तैर्विभागानन्तरोत्पन्नोऽयं स्वस्वभागादाकृष्य स्वभागसमभागभाक् कार्यः । तथा च विष्णुः पितृविभक्ता इति । तं च भ्रातृदत्तं तद्विभागं पितैव गृहीत्वा तं परिपालयेत् । तस्यैव तत्राधिकारात् । 'अप्राप्तव्यवहाराणां' इत्यादिप्रांगुक्तवचनाच्च । यच्च वचनं 'अनीशः पूर्वजः पित्रोर्भ्रातुर्भागे विभक्तजः ।' इति, तस्याप्ययमेव विषयः । व्यप्र.४६२
मनुः विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक् । संसृष्टिनश्चेत् भ्रात्रादयः तेभ्यः समो भागो ग्राह्यः । ऊर्ध्व विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम् । संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ||
+ चन्द्र. स्मृसावद्भावः ।
* व्यउ. व्याख्यानं • विभक्तेषु सुतो जातः ' इति याज्ञवल्क्यवचने मितागतम् । विभा); व्यम्र.४६ दातवत्; सेतु. ७६ रोल्प (रमुत्य); विभ. ६७ सेतुवत्; समु.१४४ भागं (भागान्); विच.३७ रत्नवत्.
(१) मस्सु. ९।२१६ मिवा. २।१२२; दा. २४ प्रथमपादः : १३०; अप.२।१२२; गौमि. २८/२७ स्युः (Sस्य);
१५३३
1
(१) विभागोत्तरकालं पित्रा यद्विभागद्वयं गृहीतं 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत' इति तदेव सत्यां पितुरिच्छायां ग्रहीतव्यम् । पितुरूर्ध्वं वा, न तत्र भ्रातृमिर्वाच्यं किमि - त्ययं द्वावंशौ गृह्णातीति । अथ च नास्ति पितुरिच्छा, तदा समं च, स्वसमोऽस्य भाग उद्धर्तव्यः । ये पितुरूर्ध्व संसृष्टास्तेषामेव स पैतृकोंऽशस्तदुक्तं 'दद्यादपहरेच्चांश जातस्य च मृतस्य च' इति जातस्य संसृष्टिन एव दद्युः । पितुरूर्ध्व तदीयमंशं च सममेव, 'विभक्ताः सह' इत्यनया तु बुद्धया (?) । 'भगिन्या आ प्रसवान्नैव विभागोऽस्ति' इति वसिष्ठेन दर्शितम् (१) । मेधा. (२) पित्रोरिदं पित्र्यमिति व्याख्येयम् । ये च विभक्ताः पित्रा सह संसृष्टाः तैः सार्धे पितुरूर्ध्व विभ तजो विभजेत् । *मिता.२।१२२ (३) 'ऊर्ध्व विभागाज्जातस्त्वि' त्यनेन (मस्मृ. ९ | २१६, नास्मृ. १६/४४) च सस्पृहे पितरि तदिच्छया विभागकालोऽपरो दर्शितः । दा. २४ यदि पिता पुत्रान् विभज्य स्वयं च यथाशास्त्रं भागं गृहीत्वा पुत्रैरसंसृष्ट एव मृतः तदा विभागानन्तरं जातः पितृधनमेव गृह्णीयात् स एव तस्य भागः । अथ कैश्चित् पुत्रैः सह संसृष्टः पिता मृतः तदा संसृष्टेभ्यो भागं गृह्णीयात् । Xदा. १३० (४) विभक्तेषु जातः पितृधनमेव हरेन्न भ्रातृधनं, पितुर्भ्रातॄणां चाभावे पित्रा सह ये संसृष्टास्तैः सह पितृभागं विभजेत । जात इत्येकवचनमविवचितम् । अप. २।१२२
* पमा, मपा. मितागतम् । x ममु. दागतम् ।
व्यक. १५२ मनुनारदौ; स्मृख. ३०७ वा ये (ये वा); विर. ५३८ हरेद्धनम् (धनं हरेत्); स्मृसा. ६६,७७, १४८ विरवत् ; पमा. ४९९ पू., ५०० उत्त.; मपा.६५५; दकि. ४३; रत्न. १४४; विचि. २२८, २४८ विरवत् व्यनि; स्मृचि. ३५; नृप्र. ३६; सवि. ३७५ बिरवत, स्मृतिः : ४३५ पू०० ४३६ उत्त, स्मृचवत्; चन्द्र. ७२ विरबत्; वीमि. २।१२२ विरवत् व्यप्र. ४३४,४६९ पू. ४६३ उत्त; व्यउ. १५० पू., १५१ उत्त.; व्यम.४६६ विता. ३२२,४२८६ राकौ. ४५१ पू., ४५२ उत्त. सेतु. ७३,७५,८०.८१; विभ. ६६ पू.; समु.१४४; विच.३३ पू. : १०१.

Page #1056

१५६४
(५) पित्र्यमेव पितृभागमेव । एतेन विभागकाले | नम्। इति । मनु:-पुत्रैः सह विभक्तेन पित्रा यत्स्वय- ' पितुरपि भागो दर्शितः। यदि तु विभागादूर्ध्वमनेकेषां मार्जितम्। विभक्तजस्य तत्सर्वमनीशाः पूर्वजाः स्मृताः॥ जन्म तदापि स एव भागो विभज्य तैह्यिः। संसृष्टा. | इत्यादिवचनशतेभ्यः विभक्तजस्य पितृधनग्राहित्वं प्रतीइति । यदि पुनः संसृष्टास्तेन सह क्वचिद्भातरः | यते । एतादृशं संसृष्टपुत्रस्य पितृधनप्रापकं वचनमेकस्युस्तदा तद्धनान्तर्भावेन पितृधनं संसृष्टैः सह विभज्य | मपि न प्रदृश्यते । नन्वेवं विभक्तजस्य पितृधनस्वामित्वं ग्राह्यमित्यर्थः ।
मवि. | वाचनिकं स्यादिति पूर्वोक्तं विरुध्येत इति चेन्मैवम् । अत्र (६) पित्र्यमेवेत्युत्तरार्धेऽपि संबध्यते । अतो न विभागो वाचनिकः। 'विभागे धर्मवृद्धिः स्यात्' इत्यादिप्राक्तनेन विरुद्धम् । तदेतद्विभक्तजेन पितुः सहवास- वचनाद्धर्मवृद्धिकामानां विभागः कार्य इति विभागस्य दशायां मृते पितरि द्रष्टव्यम् । अजीव द्विभागोत्तरकालजं | वाचनिकत्वप्रतीतेः । अतो विभक्तजस्य स्वामित्वं नैयातु पुत्र प्रत्याह याज्ञवल्क्यः - 'विभक्ते तु सुतो जात' | यिकम् । तथाहि विभक्तजस्य पितुद्रव्यस्वीकारसमये इतरे इत्यादि ।
स्मृच.३०७ । | विभक्ता भ्रातरः तद्रव्यं सममंशं स्वयमपि यदि गृह्णीयुः .. (७) मृते पितरि पित्रंशं सर्व हरेत् । जीवति पितरि तदा विभक्तजस्याल्पीयानेव विभागः स्यादिति विषमपितृधनादंशमात्रम् ।
विर.५३८ | विभागः स्यात् । तद्दोषपरिजिहीर्षया यदि ते सर्वे विभक्त, .. (८) यावानंशः पितृभागः तावन्तं विभज्य संसृष्टानां जेन सार्धं पुनर्विभागं कुर्युस्तदा पूर्व विभागस्य पितृकृतसकाशात् गृह्णीयात् इत्यर्थः।.. स्मृसा.६६ । स्यानर्थक्यं स्यात् । भ्रातरः संसृष्टांशमवयुत्य संसष्टिनो दवा
विभागानन्तरजातः पितृसंसृष्टयंश विभजेदिति मनु- पितृद्रव्यमेव गृह्णीयुरिति । अतोऽयुक्तं संसृष्टिनामसंसृष्टिनां नोक्तत्वात् । युक्तं चेदं, पुत्रस्वत्वस्य पितृधने संसर्गेण | पुत्राणां पितृद्रव्ये तुल्यमेव स्वाम्यमिति । एतदेवामिः, जातत्वात् । भूतवद्भाविधने आवयोः साधारण्यं इत्येवं- प्रेत्याह भारुचिः-संसृष्टानामसंसृष्टानां पुत्राणां पितरूपाभ्युपगमस्य विभागानन्तरभाविनः संसर्गरूपत्वात् , कृतांपाकरणं तुल्यतया न्याय्यमिति पित्रार्जितद्रव्यस्याः इतरेषां विभागेन स्वाम्यनिराकरणात् । अत एव | धिक्ये लोभाद्विभागापेक्षायामप्यपचयभारसहिष्णुत्वासोदर्या विभजेरंस्तं समेत्येत्यादिवाक्येन सोदरसंसृष्टि- | भावात् अपचये सत्यप्रवृत्तेः विभागो नास्ति । किंतु नोस्तुल्याधिकारप्रतिपादनम्। स्मृसा.७७ | विभक्तजस्यैव पितृद्रब्यमिति पितृधनग्रहणे मनुवचचं
(९) यथा भ्रात्रंशाद्गर्भस्थः प्राप्नोति तथा नाऽयं | ज्ञापकमित्याहुः। _ +सवि.४३५-६ प्राप्नोतीत्येवकारेण द्योत्यते । किं तु पितृधनमेव लभेत। (११) मृते पितरि पित्र्यं विभजनकाले यःपितृभागस्तं, अत्रापि विशेषः । यदि जीवत्येव पितरि तद्भागादि ग्रही- | जीवति तु इच्छाया अनियतत्वेन ये तेन पित्रा सह संस तुमिच्छति । तथापि च भागाकाक्ष्येव । तदा पितृभागेष्टास्तैः सह समं तं स पिता विभजेतेत्यन्वयः । तत्र च पितुर्विभक्तजस्य चांशौ कार्यों । पितरि प्रमीते तु तद्भागः | स्पष्टगर्भायां मातरि पितृभागाभावे मृते पितरि विभक्तै, समग्रो विभक्तजस्यैव । स्वपिता चेत् स्वभ्रात्रा स्वपुत्रेण रप्यशो देयः(1)।अस्पष्टगर्भायां तु प्रसूतिपर्यन्तं विभागावा सह संसृष्टीभूतस्ततः प्रमीतस्तदा विभक्तजः पितुरंशं | भावः (1)। ततो लभत इति वाक्यार्थः।
विचि.२२८ | (१२) विभागोत्तरजातानां पित्र्य एवांशो भवति । .: (१०) ननु पित्रा संसृष्टानां पुत्राणां धनग्राहित्वं, | तत्सत्त्वे चान्यपुत्राणां न तद्भागिता। चन्द्र,७२ असंसृष्टानां पुत्राणां पितृधनग्राहित्वं नास्ति । यथा अवि- (१३) ये तु विभक्ताः पित्रा संसृष्टाः पुत्रास्तैः सह तु मक्तजपुत्रस्य पितृधनग्राहित्वं, नान्येषां पुत्राणामिति । तस्य विभागो, न सकलपित्र्यधनग्रहणमित्याह मनुःमैवम् । याज्ञवल्क्यः 'विभक्तेषु सुप्तो जातः सवर्णायां विभा- संसृष्टा इति। ...
व्यप्र.४६३ गभाक्' । मनुः 'ऊर्व विभागाजातस्तु पित्र्यमेव हरेद्ध- (१४) पित्र्यमेव हरेत् , पुनर्विभक्तं भ्रातृधनमंश*वीमि. विचिगतम् ।
... . + शेष मितागतम्। . .
. ।

Page #1057

दायभागः - संसृष्टिविभागः, भूतापुत्रसंसृष्टिघनाधिकारश्च
साम्याय विभज्य हरेत् । अस्यापवाद उत्तरार्धेनोच्यते तेन पित्रा ये विभक्ताः संसृष्टास्तैः समं वा विभजेत् । नन्द.
|
याज्ञवल्क्यः विभागानन्तरजातः पैतृकथनात् भ्रातृविभक्तधनाद् अंशं गृह्णाति "विभक्तेषु सुतो जातः सवर्णायां विभागभाक् । दृश्याद्वा तद्विभागः स्यादायव्ययविशोधितात् ॥ (१) यस्माच्च स्वत्वे सति विभागः, तस्मात् - 'विभsपि सवर्णायाः पुत्रो जातो विभागभाक् । दृश्याद्वा तद्विभागः स्यादायव्ययविशोषितात्.' अनिवृत्तरजस्कायां मातरि विभजतां विभागोत्तरकालं यदि पुत्रो जायेत, तस्यापि द्रव्यसंबन्धोऽस्त्येव । तस्मात् स्वत्वे सत्येव इत्युक्तम् । यदि हि विभागेन स्वत्वसंबन्धोऽभविष्यत्, ततो विभक्तजस्य द्रव्यसंबन्धों नोपापत्स्यत । अस्मिन् पुनरस्त्येव तस्यापि द्रव्यसंबन्धः । अतः स्वत्व इति । अतोऽयं श्लोकस्तद्विवेकायारभ्यते । 'विभक्तेऽपि सवर्णायाः पुत्रो जातो. विभागभाक् । स्यादिति शेषः । अविशेषेऽपि पित्र्यबिभागभागित्यवसेयम् । यथाइ गौतमः — 'विभ | क्तजः पित्र्यम्' इति । विभक्तजोऽपि च पितुर्निर्धनत्वे भ्रातृद्रव्यादेव दृश्यमानात् तस्य विभक्तजस्य विभागः स्यात् । अयं तु विशेषः - आयव्ययविवर्जितात् । यत् स्वयंमार्जितं, स आयः । यत् तस्माद् द्रव्यमुपक्षीणं स व्ययः । आयव्ययविशुद्धं विभक्तजेन सह समं विभजनीयमित्यर्थः । विश्व. २।१२५ (२) विभागोत्तरकालमुत्पन्नस्य पुत्रस्य कथं विभागकल्पनेत्यत आह-विभक्तेष्विति । विभक्तेषु पुत्रेषु पश्चात्सविश्व. २।१२५ (१) यास्मृ. २।१२२; अपु. २५६।८; पूर्वार्धे (विभक्तेऽपि सवर्णायाः पुत्रो जातो विभागभाक् ); मिता. २ । १२२: २ । १४० पू.; दा. १३२; अप; व्यक. १५२; गौमि. २८/२७५ स्मृच. ३०७ क्तेषु (क्ते तु); विर. ५३९९
१५३५
वर्णायां भार्यायामुत्पन्नो विभागभाक् । विभज्यत इति विभागः । पित्रोर्विभागस्तं भजतीति विभागभाक् । पित्रोरूर्ध्व तयोरंशं लभत इत्यर्थः । मातृभागं चासत्यां दुहितरि । 'मातुर्दुहितरः शेषम्' इत्युक्तत्वात् । असवर्णायामुत्पन्नस्तु स्वांशमेव पित्र्याल्लभते । मातृकं तु सर्वमेव । एतदेव मनुनोक्तम्- 'ऊर्ध्व विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम्' (मस्मृ. ९।२१६ ) इति । पित्रोरिदं पित्र्यमिति व्याख्येयम् । 'अनीशः पूर्वजः पित्रोर्भ्रातुर्भागे विभक्तजः' इति स्मरणात् । विभक्तयो - र्मातापित्रोर्विभागे विभागात्पूर्वमुत्पन्नो न स्वामी विभक्तजश्च भ्रातुर्भागे न स्वामीत्यर्थः । तथा विभागोत्तरकालं पित्रा यत्किञ्चिदर्जितं तत्सर्वं विभक्तजस्यैव J 'पुत्रैः सह विभक्तेन पित्रा यत्स्वयमर्जितम् । विभक्तजस्य तत्सर्वमनीशाः पूर्वजाः स्मृताः ॥' इति स्मरणात् । ये च विभक्ताः पित्रा सह संसृष्टाः तैः सार्धं पिटुरूर्ध्वे विभक्तजो विभजेत् । यथाह मनुः - संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह' इति । पितुरूर्ध्व पुत्रेषु विभक्तेषु पश्चादुत्पन्नस्य कथं विभागकल्पनेत्यत आह — दृश्याद्वेति । तस्य पितरि प्रेते भ्रातृविभागसमयेऽस्पष्टगर्भायां मातरि भ्रातृविभागोत्तरकालमुत्पन्नस्यापि विभाग: । तद्विभागः कुत इत्यत आह । दृश्याद्भातृमिर्गृहीताद्धनात् । कीदृशात् आयव्ययविशोघितात् । आयः प्रतिदिवसं प्रतिमासं प्रत्यब्दं वा यदुत्पद्यते, व्ययः पितृकृतर्णापाकरणं, ताभ्यामायव्ययाभ्यां यच्छोषितं तत्तस्मादुद्धृत्य तद्भागो दातव्यः स्यात् 1 एतदुक्तं भवति । प्रातिस्विकेषु भागेषु तदुत्थमायं प्रवेश्य पितृकृतं चर्णमपनीयावशिष्टेभ्यः स्वेभ्यः स्वेभ्यो भागेभ्यः किञ्चित्किञ्चिदुद्धृत्य विभक्तजस्य भागः स्वभागसमः कर्तव्य इति । एतच्च विभागसमयेऽप्रजस्य भ्रातुर्भार्या - यामस्पष्टगर्भायां विभागादूर्ध्वमुत्पन्नस्यापि वेदितव्यम् । स्पष्टगर्भायां तु प्रसवं प्रतीक्ष्य विभागः कर्तव्यः । यथाह वसिष्ठः——‘अथ भ्रातॄणां दायविभागो याश्वानपत्याः स्त्रियस्तासामापुत्रलाभात् इति । गृहीत गर्भाणामाप्रसवात्प्रतीक्षणमिति योजनीयम् । + मिता.
1
मा. ४९९ पू. ५०० उत; मपा. ६५६ उत्त; रत्न. १४४, १४५; विचि. २२७; व्यनि तद्वि ( ऽथ वि) धितात् (धनात् ); स्मृचि.३५; नृप्र.३६; सवि. ३७५ पू., ३७६ उत्त.: ४३५ पू. वीमि ; व्यप्र. ४६२ पू. ४६३ उत्त. : ५५८ ( = ) उत्तः ५५९ ( ) पू.; व्यड. १५० पू. १५१ उत्त.; व्यम. ४६; बिता.-३२२ पू., ३२५; राकौ. ४५१; सेतु. ७८ उत्त., नारदः; समु. १४४; विच. ५८:७५ उत्त., नारदः.
+ पमा, मपा., व्यान, सर्वि, व्यड, विता. मितागतम् ।

Page #1058

। (३) पित्र्यमेव हरेनमिति विरोधात् उक्तयुक्तेश्च न्तरजस्य विभक्तः सद्भिः स्वभागादाकृष्य तद्भागपूरणं क्रमागतधनविषयमिदम् ।
xदा.१३२ कर्तव्यमित्युक्तं, तदन्यस्य विभामानन्तरजस्य विभक्तस्य (४) विभक्तधनेषु पुत्रेषु यः सवर्णायां पुत्रो जातः पितुर्धनभागितेति मन्वादिमतं विभागसमयोत्पन्नस्यास पितृविभागभाग्भवति, पितृविभागाभावे तु यदि स्पष्टतामादाय, स्पष्टगर्भायां तु विभाग एव नास्तीति विभक्तं क्षेत्रादिकं कृते विभागे पश्चादृदृश्यते तदुत्पन्ना- प्रकाशकारः । हलायुधस्तु विष्णुवाक्यलिखनानन्तरं द्विशोधितायव्ययाद्विभागः कार्यः।
अप. याज्ञवल्क्यं लिखित्वाह- अस्यार्थः सवर्णायामुत्पन्नो (५) अस्यायमर्थः-यो विभागकाले गर्भस्थः न विभक्तजो यदि गुणवान् , तदा सर्वस्सादृश्यादृश्यज्ञातः पश्चाज्जातः स सर्वेभ्यो...(अंश)हरेभ्यः सकाशात् रूपात्पूर्व विभक्तरूपाद्भाग लभते, यदि तु मन्दगुणस्तदा स्वांशं तदंशसमं लभेत् । यदाह विष्णु:-'पितृविभक्ता दृश्यादेव परिदृश्यमानादेव भूम्यादे मिरूपधनादुत्पन्नविभक्तानन्तरोत्पन्नस्य विभागं दारि'ति ।विभागानन्तर- धान्यादिरूपाभ्रातृकृतमृणं पातयित्वा अवशिष्टभागं कालं च यस्य गर्भाधानं स पित्र्यमेवांशं लभते न तु लभते इति ।
विर.५३९-४० पूर्वजादंशादपि । 'अनीशः पूर्वजः पित्र्ये भ्रातृभागे । (८) मिताटीका- अत्र मूलवचनस्थवाशब्दोऽव. . विभक्तजः' इति बृहस्पतिवचनात् । विभागकाले धारणे । आयव्ययविशोधितात् दृश्यादेव तद्विभाग प्राप्ताप्राप्समायव्ययविशोधितं यावद्विद्यमानं धनमुपलभ्यते इत्यर्थः।
। सुबो. ततो वा धनात्स्वांशं लभत इति। व्यक.१५२ (९) पितुरूवं मातर्यस्पष्टगर्भायां भ्रातृषु विभक्तेषु
(६) अजीवद्विभागोत्तरकालजं तु पुत्र प्रत्याह याज्ञ- पश्चादुत्पन्नः सर्वस्मादृश्यादृश्यरूपात् विभक्तधनात् वल्क्यः-'विभक्ते तु सुतो जातः सवर्णायां विभाग- उदृतं विभक्तभ्रातृभागसममंशं तेभ्यो लभत इत्याह भाक् । दृश्याद्वा तद्विभागः स्यादायव्ययविशोधितात् ॥' याज्ञवल्क्यः-विभक्तेष्विति । सवर्णाग्रहणेनासवर्णायां पितुरूवमविस्पष्टगर्भायां पितृभार्यायां भ्रातृषु परस्परं विभागादूर्ध्व उत्पन्नः 'चतुस्त्रिोकभागा' इति पूर्वोक्तं विभक्तेषु पश्चात्सुतो यो जातः स विभागभाक् । भाग स्वांशमेव लभते, न तु विभक्तभ्रातभागसमं भागमिति एव विभागोंऽश इति यावत् । सर्वस्माद्विभक्तधनादु- दर्शितम् । अनेनैव न्यायेन जीवद्विभागेऽपि विभक्तजद्भुतभागभागीति यावत् । यद्वा दृश्यादृश्यमानगृहोप- स्यासवर्णापुत्रस्य न सकलपित्र्यधनभागित्वं इति ज्ञातस्करवाह्यदोह्याभरणभृत्यादेः . सकाशादेवायव्ययविशो- व्यम् । अथवा परिदृश्यमानगृहोपस्करवाह्याभरणादिधितादुपचयव्ययाभ्यामवधारितेयत्तादिकाद्विभक्तादुद्धतो रूपाद्धनात् उपचयापचयाभ्यां निीतेयत्तादिकाद्धनादुभागस्तस्य विभक्तजस्य स्यादित्यर्थः। दृश्यग्रहणं गूढद्रव्य- द्धृतं भागं लभते।न तु गुप्तादपीत्यस्मिन्नेव विषये पक्षान्तजाताद्विभक्कादुद्धतांशकल्पनानिवृत्यर्थम् । विभक्तजस्य रमाह स एव-दृश्याद्वेति । अयं पक्षो विभक्तभ्रात्रश्रुतत्वाविशेषेऽपि विभागकाले दुर्विज्ञेयेऽपि सद्भाव- पेक्षया योऽल्पगुणस्तद्विषय इति व्यवस्था कृता हलाशालित्वात्तद्भागे हासकरणं न्याय्यमिति मन्येत न पक्षा- युधेन । एवं भ्रातृविभागकाले प्रमीतभ्रात्रन्तरभार्यायामन्तरयुक्तमिति मन्तव्यम् । दुर्विशेयसद्भावात्तद्दोषकृतेति प्रजस्य स्पष्टगर्भायां पश्चादुत्पन्नो भ्रातुः पुत्रः स्वपित्र्यंशं प्रथमपक्षोऽपि नात्यन्तानुचित इति मन्तव्यम् । तेभ्यो लभते। स्पष्टगर्भायां तु भ्रातृभार्यायां न प्रसव
. स्मृच.३०७ पर्यन्तं विभागः कार्यः। तथा च वसिष्ठः--'अथ भ्रातृ: (७) याज्ञवल्क्यः- 'विभक्तेषु सुतो जात' इत्या- णां दायविभागो याश्चानपत्याः स्त्रियस्तासामापुत्रलाभादि। विष्णु:- 'पितृविभक्ता अनन्तरोत्पन्नस्य विभाग | दिति ।
रत्न.१४४-५ यः। एतद्वयमपि विभागसमयगर्भस्थविभागानन्तरो- | (१०)अथ 'मातुर्निवृत्ते रजसि प्रत्तासु भगिनीषु च। त्पन्नविषयम् । अनेन विभागसमयगर्भस्थस्य विभागान- इति नारदेन भ्रातृसंभावनायां विमागस्यार्थतः प्रति
x विशेष: ' पुत्रैः सह ' इति बृहस्पतिवचने द्रष्टव्यः। | विचि. विरगतम्। ..

Page #1059

दायभागः विभक्तजविभागः
षेधात्कथं विभक्तजस्य संभव इति चेत् उच्यते । पितुरिच्छया बलवत्या नारदवचनमपोह्यते । अन्यथा प्रकृतवचनस्य निर्विषयत्वापत्तेः । इदं प्रकृतवचनं विभागकाले गर्भस्थमधिकृत्य । +वीमि.
(११) [ हलायुधं खण्डयति] तन्निर्बीजत्वात् गुप्तस्यापि विभागानन्तरं ज्ञातस्य समभागेन विभजनीयत्वादत्र तदप्रवृत्तौ प्रमाणाभावान्नियमकल्पनेऽदृष्टार्थतापत्तेर्विज्ञानेश्वरोक्तार्थकतया वचनसामञ्जस्यादुपेक्ष्यम् । *व्यप्र.४६३ (१२) पितृमरणोत्तरविभागकालेऽस्पष्टगभीयां मातरि तत्सपत्न्यां वाऽनन्तरसमुत्पन्ने विशेषमाह याज्ञवल्क्यः 'विभक्तेषु सुतो जात: सवर्णायां विभागभाक्' । विभागश्च सर्वैर्भ्रात्रादिमिः स्वस्वांशात्किञ्चित्किञ्चिदुद्धृत्य यथा स्वांशसमो भवति तथा कार्यः । विष्णुः - 'पितृविभक्ता विभागानन्तरोत्पन्नस्य विभागं दद्युः । इदं च तदंशेषु रेकसेकसहितेषु ज्ञेयम् । तत्सत्त्वे तु स एवाह 'दृश्याद्वा तद्विभागः स्यादायव्ययविशोधितात्' । दृश्याद्विद्यमानद्रव्यात् । व्यम.४६
नारदः विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक् । संसृष्टिनश्चेद् भ्रात्रादयः समो भागो ग्राह्मस्तेभ्यः ।
ऊर्ध्व विभागात् जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम् । ...संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ॥
बृहस्पतिः
विभागानन्तरजातः पैतृकद्रव्यादेवांशं गृह्णाति नैव पूर्वं विभक्तः पित्रा सह विभक्ता ये सापत्ना वा सहोदराः । जघन्यजाश्च ये तेषां पितृभागहरास्तु ते ।
+ वाक्यार्थे विवादरत्नाकरोद्धृतइलायुधमतवद्भावः । शेषं मितागतं, 'विभक्तजः पित्र्यमेव ' ( गौध. २८) ३०), 'पितृविभक्ता' (विस्मृ. १७१३ ) इति वचनयोः स्मृ भ्याख्याने च गतम् ।
(१) नास्मृ. १६।४४ त स तैः सह (रन्निति स्थितिः); दा. ११९ मनुनारदौ; व्यक. १५२ मनुनारदौ; गौमि. २८| २७ ये स्युर्वि (येऽस्य वि) मनुनारदौ.
S440
अनीशः पूर्वजः पित्र्ये भ्रातृभागे विभक्तजः ॥ (१) विभक्तयोर्मातापित्रोर्विभागे विभागात्पूर्वमुत्पन्नो न स्वामी, विभक्तजश्च भ्रातुर्भागे न स्वामीत्यर्थः । * मिता. २।१२२
(२) तत्र यदि पूर्व विभक्तानां महान् भागो जघन्यानां तु पितृभागमेव विभज्य गृह्णतामल्पस्तथाऽपि पूर्वविभक्तभ्रातृभागान्न तैर्ग्राह्यमिति स एवाह- अनीशः पूर्वज इति । अप. २११२३ (३) तत्र पितृभागहरा इत्यस्य पितृभाग एव भागहरा इत्यर्थोऽवगन्तव्यः । तदेतद्वि भागादूर्ध्वमेव ये गर्भस्था भूत्वा जातास्तद्विषयम् । जधन्यजानां पितृभागादेव भागहरत्वे कारणमप्याह स एव 'अनीश' इति । अनीशः अस्वामी । 'अनीशः पूर्वजः पित्र्य' इत्यत्र पित्रा सह विभक्तत्वादित्यभिप्रायः प्रत्येतव्यः । 'भ्रातृभागे विभक्तज:' इत्यत्र भ्रातृभागे विभक्तजधनसंक्रमणाभावादित्यभिप्रायोऽध्यवसेयः । + स्मृ. ३०७ (४) जघन्यजा इति । विभक्तजवदेते पितृभागमात्र लभन्त इत्यर्थः । विभक्तज इति । विभक्तः सन्नित्यर्थः । विचि.२२९ (५) विभागात्पूर्वजातः पित्रोर्भागे स्वामी न, विभक्तजश्वासंसृष्टः भ्रातुर्भागे स्वामी नेत्यर्थः । विता. ३२२
|
(६) विभागानन्तरं गर्भाधानेन जातः, गर्भाधानादृते * दा., विर., पमा, सवि., व्यप्र., व्यउ. मितायतम् + दात. स्मृचगतम् ।
१५२ श्च (स्तु); स्मृच. ३०७ त्ना (न्या) श्च ये ते (स्तु एते); विर.५३८; स्मृसा.६६ तृतीयार्थः ; पमा. ४९९ (अनीशाः पूर्वजाः पित्रोर्भ्रातृभागे विभक्तजाः) स्मरणम्, तृतीयार्थः रत्न. १४४:१५९ शः (शाः) ज: (जा:) तृतीयार्थ; विचि. २२९ : २४८ (-) क्तज: (क्तजे) तृतीयार्थ:; व्यनि. साप (सप) श्च ये ते (स्तु एते) भाग (दाय); स्मृचि. ३५ भक्तज: (मार्गतः); नृप्र. ३६ तृतीयार्थः ; दात. १६८६ सवि. ३७५ मिताबत्,' स्मरणम्, तृतीयार्थ:; वीमि . २ १२२ सापत्ना ( संपन्ना) प्रथमार्थ : द्वयम् ; व्यप्र. ४६३ श् (स्तु) प्रथमार्धद्वयम् : ४६२ मितावत् तृतीयार्थ: : ५४१ पमावद, तृतीयार्थः व्यड. १५० मिताबद स्मरणम्, तृतीयार्थ: विता. ३२३ श्व (स्तु) प्रथमार्षद्वयम् ३२२ मितावत्, नारदः, तृतीयार्थः; सेतु. ७५ त्ना (ल्या) पित्र्ये (पैत्रे); विभ.६६; समु. १४४ श्र (ख); विच. ५७-८ ना (ल्या).
(१) मिता.२।१२२ श्ये भ्रातुभा (त्रोर्भ्रातुर्भा) स्मरणम्, तृतीयार्थः; दा. १३०१ अप. २।१२२ न्यजाश्च (न्याश्चैव); व्यक:
14. 4. 250

Page #1060

व्यवहारकाण्डम् । जनकस्य जननव्यापारासंभवात् । अतो यद्यविज्ञात- | यथा धने तथर्णेऽपि दानाधानक्रयेषु च । गर्भायामेव स्त्रियां विभक्ताः पुत्रास्तद्गर्भजातो विभ- परस्परमनीशास्ते मुक्त्वाशौचोदकक्रियाः॥ तेभ्य एष भ्रातृभ्यः पूर्वविभक्तद्रव्याण्येकीकृत्य पुनर्वि- (१) अशौचोदकक्रियामात्रप्रदर्शनेन सुदूरमेव भव्य स्वांशं गृह्णीयात् । न तु विभक्तजेन सह पितृद्रव्येऽ- धनाधिकारं निरस्यति ।
दा.१३१ प्यंशित्वं, पैतामहधने तु मातुर्विमातुश्च रजोनिवृत्तिम- | (२) एवं च पूर्वजास्तदितराश्चान्योन्यमसंबन्धिजनन्तरेण विभागस्याशास्त्रीयत्वेनानुपादेयत्वात् तत्र विभ- | वदस्वामिनः परस्परधने, किं तु ईषदत्र भेदोऽस्तीत्याह स क्तजाविभक्तजानां सर्वेषामेवांशभागित्वमिति । अत | एव- यथा धन इति । केवलमाशौचोदकक्रियादौ परएव यदि दैवात् पैतामहधनं विभज्य यथाशास्त्रं अंश- | स्परमीशा न धनादावित्यर्थः। आधानं आधिः। उक्तं द्वयं गृहीत्वा पिता पृथक् स्थितः तदापि पितामहसंबन्धि- ऋणादानादौ अनीशत्वं संसर्गाभावे सतीत्याह स एव . धनविभागं भ्रातृभ्यो विभक्तजोऽपि गृह्णीयात् । अत्रैव | 'संसृष्टौ यो पुनःप्रीत्या तौ परस्परभागिनौं' इति। विषये 'पितृविभक्ताः पुत्रा विभागानन्तरोत्पन्नस्य विभागं
. स्मृच.३०७ दद्युरिति ।
विच.५८ (३) विभक्तजस्य पित्र्यधनाभावे खांशेभ्यो भागकल्पविभक्तपितृधनव्यवहारे न विभक्तानां संबन्धः नेति ।
व्यनि. पुत्रैः सह विभक्तेन पित्रा यत्स्वयमर्जितम् । । (४) ऋणमात्रसत्त्वे तु पूर्वविभक्तेभ्यो विभागग्रहणं . . विभक्तजस्य तत्सर्वमनीशाः पूर्वजाः स्मृताः॥ | विना तेन ऋणं नैव देयम् । . व्यम,४६ । (१) इदं च पित्रुपात्तधनमात्रविषयम् । यदि तु | ... वृद्धहारीतः पैतामहधनमपि भूम्यादिकं विभक्तं तदा तद्धनविभागं
. विभागानन्तरजातः अंशभाक् ..., भ्रातृभ्य एव गृह्णीयात्, मातुर्निवृत्ते रजसि तद्विभाग- | 'विभक्तेष्वनुजो जातः स्ववर्णो यदि भागभाछ। विधानात् ।
दा.१३१
लघुहारीतः .. (२) सर्वग्रहणं विभागात्पश्चादर्जिते पित्र्ये पूर्वजसुता
विभागानन्तरजातः अंशभाक् .. नामगृहीतांशोऽस्तीति शङ्कानिवृत्त्यर्थम् । स्मृच.३०७
जाता येऽपि चाजाता येच गर्ने व्यवस्थिताः। (३) विभागसमये गर्भस्थस्य विभागानन्तरमुत्पन्नस्य
वृत्तिं तेऽपि हि काङ्क्षन्ति वृत्तिदानं न सिध्यति ॥ विभक्तै गिभिः स्वस्खभागेभ्य आकृष्य भागपूरणं कर्तन्यम् । तदन्यस्य तु विभक्तजस्य पितृधनमात्रभागितेति
(१) दा.१३१; व्यक.१५२ याः (याम्); स्मृच.३०७
थणेऽपि (था चणे) याः (याम्); विर.५३९ऽपि (वा); स्मृसा. मन्वादिमतमिति स्थितम् ।
विचि.२२९
६६ धानक्रयेषु च (धमनविक्रये) याः (याम्); रत्न.१४४, (१) मिता.२।१२२ स्मरणम् ; दा.१३१, अप.२०१२३; | | १५९ऽपि (च) याः (याम् ); विचि.२२% व्यनि. धानक व्यक.१५२; गौमि.२८।२८; स्मृच.३०७; विर.५३९; | (दानक्रि) याः (याम्) स्मृत्यन्तरम्; दात.१६८ क्त्वा (क्ता); पमा.४९९ मनुः मपा.६५५, रत्न.१४४, १५९; विचि. | वीमि.२।१२२ क्रये (क्रिय); ब्यप्र.४६२, ५४१ऽपि (च) याः १२९ व्यनि. मर्जि (माजि) भक्तज (भक्तं त) स्मृत्यन्तरम्; (याम् ); व्यम.४६ऽपि (च) था (दा); विता.३२२ थर्णेऽपि स्मृचि.३५ तृप्र.३६ मनुः सवि. ३७५ विष्णुः:४३५ । (पणे च) धान (धाने) याः (याम्) व्यासः, बाल.२११२२ मु मर्जि (मार्जि); वीमि.२।१२२; ब्यप्र.४६२ पूर्वजाः स्मृताः । (त्य) याः (याम्); सेतु.७५ क्त्वा (क्ता): ८१ पू.: विभ.६६ (तत्र पूर्वजाः): ५४१, ब्यउ.१५०-५१ मनुः; ब्यम.४६ | ऽपि (च) पू.; समु.१४४ थर्णेऽपि (था चणे); विच.५८ तत्स (यत्स); विता.३२२ व्यासः, सेतु.७५, ८१; समु. धानक्रयेषु (दानक्रियासु): १०२ था (दा).... १४४ मर्जि (मार्जि); विच.१०२.
। (२) वृहास्मृ.१२६०. (३) लहास्थ.११५...

Page #1061

१
.
.
.
.
विभागानन्तरागतविभागः विष्णुः
'यं परम्परया मौलाः सामन्ताः स्वामिनं विदुः । 'मौलाः सामन्ता अन्वयिनं विदुः।
तदन्वयस्यागतस्य दातव्या गोत्रजैर्मही ॥ तस्थागतस्य दातव्या गोत्रजैर्मही।
(१) तदनेन चिरप्रोषितवंश्येन समन्ताद्वासिमिमौलै... बृहस्पतिः
रात्मज्ञापनपूर्वकं भागग्रहणं कार्यम् । . दा.१३३ कृतेऽकृते विभागे वा ऋक्थी यत्र प्रवर्तते ।
. (२) यत्र पुनर्विभक्तागतादौ पुरुषदोषकृतो विभागासामान्यं चेद्भावयति तत्र भागहरस्तु सः॥
त्पश्चादागमः तत्र विभक्तागतस्य ह्रासपक्ष एव न समानऋणं लेख्यं गृहं क्षेत्रं यस्य पैतामहं भवेत् ।
भागपक्षान्तरोन्मेषः । अत एव तत्र भागहासमेवाह चिरकालपोषितोऽपि भागभागागतस्तु सः॥
बृहस्पतिः 'गोत्रसाधारणमिति । गोत्रसाधारणं त्यक्त्वा गोत्रसाधारणं त्यक्त्वा योऽन्यदेशं समाश्रितः ।
सर्वसहवासिनिवासदेशमुत्सृज्य योऽत्यन्तदुरवेशनिवासी तद्वंशस्यागतस्यांशः प्रदातव्यो न संशयः ॥
तस्य सद्भावाज्ञानतः शेषैरेव विभज्य सर्वस्मिन्धने गृहीते तृतीयः पञ्चमश्चैव सप्तमो वापि.यो भवेत् ।
पश्चादागतस्य तस्यांशोऽर्धतो विभक्तद्रव्यार्धादुद्धत्य दातव्य जन्मनामपरिज्ञाने लभेतांशं क्रमागतम् ॥
इत्यर्थः । अत्र इतरेषां विभक्तागतसद्भावाशानं तद्दोष
इति पक्षान्तरोन्मेषः । अत एव न संशय इत्युक्तम् । (१) सवि.३७७.
एवमतिदीर्घकालप्रोषितस्य सद्भावाज्ञानतः कृते विभागे (२) दा.१३२ वर्त (दृश्य) द्भावयति (द्भवेद् यत्तु); ब्यक.
सत्यागतस्येत्याह स एव 'ऋणं लेख्यमि'ति । भाग१५२ तत्र (ऋक्थ); स्मृच.२७६ विभागे वा (वा विभागे)
भाक् अर्धभागित्यर्थः । आगतो विभागादूर्ध्वमागतः । न्यासः : ३०८ विभागे वा (वा विभागे)द्भावयति (द्भवेयत्तु); विर.५४०% रस्न.१४५, विता.३३१ वा (च): ३३७;
पौत्रादिस्तु विभक्तागतः क्रमायातद्रव्यमात्रेऽशभागित्माह सेतु.६१ चेद्भावयति (च भवेद्यत्तु); समु.१४४ स्मृच
स एव 'तृतीयः पञ्चमश्चैवेति । कस्यचिद्विभक्तागतस्य (२७६) वत; विच.९३ चेद्भावयति (तु भवेद्यत्तु).
क्रमागतेष्वपि भूमात्रांशो देय इत्याह स एव-यमिति । (३) दा.१३२-३ लेख्य गृहं क्षेत्र (क्षेत्रं गृहं लेख्यं); आगतस्य विभागादूर्ध्वमिति शेषः । विभागादूर्ध्वमागव्यक.१६२ लप्रो (लात्प्रो); स्मृच.३०८ विर.५४०; रश्न. तस्य पूर्वमागतस्य वा स्वभागं ग्रहीतुं प्रवृत्तस्य दृष्टा १४५, सवि.३७६-७ काल (कालं); व्यनि. भागभागागत दृष्टप्रमाणेनादौ तावदात्मनः परायत्ते द्रव्ये स्वाम्यं साधा (तत्र भागहर); ब्यम.४५ऽपि (वा); विता.३३७, सेतु. ८१, समु.१४४; विच.९३.
५४०; स्मृसा.५७ मश्चैव सप्तमो वापि (मो वापि सप्तमश्चैव) (४) दा.१३३, व्यक.१५२, स्मृच.३०७ तद्वंशस्या
कात्यायनः : ८२, रत्न.१४१ : १४५ मश्चैव (मः पाठः); (अर्थशस्त्वा); विर.५४. स्मृसा.५८ गोत्र (क्षेत्र) कात्या-! विचि.२०६ मश्चैव (मो वापि) कात्यायनः; व्यनि. विचिवत, यनःः ८२ दंश (दंश्य); रस्न.१४५; विचि.२०५-६ पू. दात.१८०; सवि.३७७ वापि यो (योऽपि बा) गतम् गोत्र (क्षेत्र) त्यक्त्वा (कृत्वा) कात्यायनः; दात.१८०, सवि. (गते); चन्द्र.७४ पि (थ) कात्यायनः; व्यम.४५ मो वा. ३७६ णं (णान्) तदंशस्या (अर्धशस्त्वा); चन्द्र.७४ गोत्र
(मश्चा); विता.३१६ : ३३७ मश्चैव (मः षष्ठः); सेतु.८१-२ (क्षेत्र) कात्यायनः; व्यम.४५ न्य (न्यं); विता.३३७ त्र () न्य
विचिवत् समु.१४४ गतम् (गते) शेषं विचिचत्;विच.९३. (न्य); सेतु. ८१, समु.१४४ न्य (न्यं) शेष स्मृचवत: विच. | (१) दा.१३३, व्यक.१५२ सामन्ताः (सापत्नाः) दन्चम
(वंश); स्मृच.३०८; विर.५४१७ स्मृसा,८२,रस्न.१४५६ (५) दा.१३३, व्यक.१५२ वापि यो (यदि वा); स्मृच.. | विचि.२०६ क्रमेण कात्यायनः; व्यनि. उत्त; दात. ३०८ वापि यो. (योऽपि वा) शं.(शः) गतम् (गते); विर, । विता.३३८, सेतु.८२; समु.१४४ विच.९३,

Page #1062

१५७०
यन् भागग्रहणाधिकारी भवति नान्यथेत्याह स एव 'कृतेऽकृते वे 'ति । स्मृच. ३०७-८ (३) भावयति विभावयति ममाप्यत्रांश इति । - विर. ५४० यस्त्वा चतुर्थादविभक्तविभक्तानामित्यादि देवलोक्त नियमः, स सहवासादौ, अयं तु दूरदुर्गमवासादावित्यविरोधः ।
1
व्यवहारकाण्डम्
1
(४) यद्धनं भ्रातृव्यतत्पुत्रादिः साधारणमिदं द्रव्यं ममाप्यत्राशोऽस्तीति साधयति तद्धनेंऽशांशं तद्विभागे कृतेऽपि विभक्तेभ्य उद्धृत्य स लभते । तथा च बृह - स्पतिः - कृत इति । विभागसमये देशान्तरस्थिते भ्रातृ
12729
* स्मृता विरगतम् ।
तत्पुत्रादिः पश्चाञ्चिरेणागतोऽपि विभक्तेभ्यः स्वांशं लभते इत्याह स एव — ऋणमिति ।
रत्न. १४५ - (५) गोत्रसाधारणं, द्रव्यमिति शेषः । दात. १८० ६) केचिदत्र क्रमागतस्य भूमात्रस्यांशो नान्यस्येत्याहुः ! यथाऽऽह विष्णुः - 'मौला: सामन्ता अन्वयिनं विदुस्तस्यागतस्य दातव्या गोत्रजैर्मही' इति । क्रमागत*विर. ५४१ | द्रव्योपलक्षकमित्यपरे ।
*सवि. ३७७
(७) यत्तु बृहस्पतिः तृतीयः पञ्चमश्चैवेति । तद् दूरदेशस्थ स्थावरपरमिति मदनरत्ने । अन्ये नैतन्मन्यन्ते । यद्वा देयऋणपरं वर्णक्रमेण विजातीयपरमिदमिति तत्त्वम् (९) । विता. २१६
* शेषं स्मृचगतम् ।
विभागदोषे
पुनर्विभागादिविधिः
वेदाः
a
भागाः
तस्या एतावत एव भ्रातृव्यं निर्भजति तस्मा- आदधाति । नाभागं निर्भजन्ति ।
तस्याः पृथिव्या एतावतः प्रदेशादनेन स्तम्बय जुर्हरणेन भ्रातृव्यं निःसारितवानेव भवति । यस्मादत्र भ्रातृव्यो भागार्थीति कृत्वा निःसार्यते तस्माल्लोकेऽभागं भागाभि लापरहितं (तम) विरोधित्वान्निः (न्न निः ) सारयन्ति ।
तैसा
तान्निरदहस्ताभिरेनान्पराभावयन्परा पाप्मानं भ्रातृव्यं भावयति य एव विद्वानेताः समिध
'सर्वे भागाह भागिनः कर्तव्याः 'मनोवै दश जाया आसन् । दशपुत्रा नवपुत्राष्टपुत्रा सप्तपुत्रा षट्पुत्रा पञ्चपुत्रा चतुष्पुत्रा त्रिपुत्रा द्विपुत्रैकपुत्रा । ये नवास प्रस्तानेक उपसमक्राम
saौ तान्द्रो ये सप्त तापत्रयों ये षट् ताँश्च त्वारोऽथ वै पश्चैव पञ्चासस्ता इमाः पञ्च दशत इमान्पच निरभजन्यदेव किंच मनोः स्वमासीतस्मात्ते वै मनुमेवोपाधावन्मना अनाथन्त । तेभ्यः एताः समिधः प्रायच्छत्ताभिर्वै ते
(१) तैसं २।६४।१-२. - (२) मैसं. ११५/८.
भागाहों भागी कर्तव्य एव, अन्यथा दोषः "यो वै भागिनं भागान्नुदते चयते वैनं स यदि वैनं न चयतेऽथ पुत्रमथ पौत्रं चयते त्वेवैनमिति ।।
(१) यो भागिनं भागा भागान्नुदते भागादपाकरोति भागं तस्मै न प्रयच्छति स भागान्नुन्न एनं नोत्तारं चयते नाशयति दोषिणं करोति । यदि तं'न नाशयति तदा तस्य पुत्रं पौत्रं वा नाशयतीति ज्येष्ठविशेषमन्तरेणैव, साधारणद्रव्यापहारिणो दोषः श्रुतः । अथ साधारणं द्रव्यमात्मनोऽपि स्वं भवतीति स्वबुद्धया गृह्यमाणं न दोषमावहतीति स्मृतम् । तदसत् । स्वबुद्धया गृहीतेऽप्यवर्जनीयतया परस्वमपि गृहीतमेवेति निषेधानुप्रवेशा-दोषमावहत्येव । यथा मौने चरौ विपन्ने सदृश तया माषेषु गृह्यमाणेषु 'अयज्ञिया वै माषाः' इति निषेधो न प्रविशति मुद्गावयवबुद्धया गृह्यमाणत्वादिति पूर्वपक्षिणोक्ते मुद्गावयवेषु गृह्यमाणेष्ववर्जनीयतया . (१) ऐबा. ६ । ७; मिता. २०१३६ गौतमः ..

Page #1063

दावमागः-विभागदोषे पुनर्विमागादिविषिः मावावयवा अपि गृह्यन्त एवेति निषेधः प्रविशत्येवेति , ज्येष्ठस्योद्धार इति । ....... मेघा. राद्धान्तिनोक्तम् । तस्माद्वचनतो न्यायतश्च साधारण- (२) पूर्व यथा यस्य विभागकल्पना कृता तत्समाद्रव्यापहारे दोषोऽस्त्येवेति सिद्धम् । मिता.२।१२६ नैव कार्या, न पुनरपहर्तुरपहर्तृतया अल्पभागो दातव्यो
(२) यः पुमान्भागिनं भागार्ह सन्तमन्यं पुरुषं त-न दातव्य एव वेति समतां नयेदित्यस्यार्थः । न पुनदीयाद्भागानुदते नाशयत्येनं विनाशयितारं स नष्टभागः स्तत्र द्रव्ये सर्वेषां समभागार्थ वचनमिदं विशोद्धारादिसंश्चयते वैनं च्यावयत्येव । यदि वा यदाकदाचिद्वि- बाधे हेत्वभावात् ब्राह्मणक्षत्रियादीनां च समभागापत्तः । नाशयितुः प्राबल्ये सति तदानीमेनं न चयते न च्या
दा.२२१ वयति । अथापि कालान्तरे तदीयं पुत्रं पितृद्वेषेण | (३) पश्चादृश्येत पूर्वनिहतं यत्किञ्चिहणं वा तत्सर्वे विनाशयति । तदाप्यशक्तौ पौत्रं वा विनाशयति । किं समं विभाज्यं न तु निह्नवकर्तुरपराधाद्भागाभावः। ऋण बहुना भागभ्रष्टो मनसि द्वेषं गृहीत्वा स्वविरोधिनमेनं इत्यमिधानेन च ऋणमप्यर्थविभागकाले अर्थाभावे वा भ्रंशयितारं यदा कदाचित्केनापि द्वारेण चयते त्वेव | ऋणमात्रमपि विभजनीयम् । तत्र च ज्येष्ठत्वाविना विनाशयत्येव ।
ऐब्रासा. विशेषो नास्तीत्यीत्कथितम् । ... मवि. कौटिलीयमर्थशास्त्रम्
.. (४) विभागकाले यदृश्यते ऋणं वा धनं वा सर्व : ससाक्षिको विभागः कर्तव्यः । विभागदोषे पुनर्विभागः । . स्मिन्यथाविधि 'पितृरिक्थहराः पुत्राः सर्व एक समांऐतावानर्थः सामान्यस्तस्यैतावान् प्रत्यंशः इत्यनु- |
शिनः। विद्याकर्मयुतस्तेषामधिकं लब्धुमर्हति ॥ इत्यादि भाष्य ब्रुवन् साक्षिषु विभागं कारयेत् । दुर्विभक्त
| विध्यनतिक्रमेण विभक्त पश्चात्कालान्तरे यत्किञ्चिहणं मन्योन्यापहृतमन्तर्हितमविज्ञातोत्पन्नं वा पुनर्वि- प्रोषितोत्तमर्णस्य यत्किञ्चिद्धनं प्रोषित निक्षेपधारकादिभजेरन् । ...,
समीपस्थं तयोः समागमादिवशादृश्यते तत्सर्वे समतां .. अपुत्रादिकधनस्य. दायादविभागमाह-एतावानि- |
नयेत् । न पुनर्विद्याकर्मयुतेऽधिकधनदानमित्यर्थः । त्यादि । एतावद् धनं सामान्यमस्ति तत्रैतावत प्रति- 'पश्चादृश्येते'ति समताभिधानात्पूर्वदृष्टे ऋणे धने वा व्यक्ति अंश उत्पद्यत इति अनुभाष्यानूद्य ब्रुवन् प्रकटं
विषमताऽस्तीत्यवगम्यते। ... स्मच.३०८ कीर्तयन् , साक्षिसंनिधौ विभाग कारयेत् । दुर्विभक्तमि
. (५) ऋणे पित्रादिधार्यमाणे धने च तदीये सर्वरिमः तिः । विषमविभक्तं, अन्योन्यापहृतं परस्परगुप्त, अन्त
न्यथाशास्त्र विभक्ते सति पश्चाद्यत्किञ्चित्पैतृकमृण धनं हित देशकालान्तरितं, अविज्ञातोत्पन्नं वा धनं, पुन
वा विभागकालेऽज्ञातमुपलभ्येत तत्सर्वे समं कृत्वा विभविभजेरन् ।
श्रीम. जनीयं, न तु शोध्यं ग्राह्यं न वा ज्येष्ठस्योद्धारो देयः। मम.
(६) अपहृतद्रव्यवच्छास्त्रोक्तानतिक्रमेण विषमभाग- विभागानन्तरोपलवस्य समो विभागः
तया विभक्तमपि समतां नयेत्। .. पमा.५६६' - ऋणे धने च सर्वस्मिन्प्रविभक्ते यथाविधि। . (७) विभा
(७) विभागकाले यत्केनचिद्वञ्चयित्वा स्थापितं पश्चादृश्येत यत्किञ्चित्तत्सर्व समतां नयेत विभागानन्तरं ज्ञातं तत्सर्वेः समतया विभज्य ग्राह्यम् । - (१) अविज्ञानान्न्यूनमधिकं वा विभक्तं परतो ज्ञातं
तथा च मनु:-ऋण इति ।
रत्न.१४९ समांशकीकर्तव्यम् । किं च विभागोत्तरकालं लब्धे नास्ति
(८) यदि पित्रादिकृतमादेयं देयं वा ऋणमस्ति तदा
कथं विभागस्तत्राह-ऋण इति । अशाते ऋणे देये वा (१) कौ.३५.
सति सर्वस्मिन् धने च विभक्ते यदि पश्चाहणं परिज्ञातं - (२) मस्मृ.९।२१८; दा.२२१; व्यक.१५०; स्मृच. ३०८ विर.५२५, पमा.५६६, दीक.४४, रत्न.१४९)
| तत्सर्व समतामुपशमतां नयेच्छोधयेत् । सर्वमधमणेभ्यः स्मृचि.३५, नृप्र.३८, सवि.४३८; ब्यप्र.५५४, सेतु. प्राप्तमृणं समं कृत्वा नयेदिति। दुहितरि धनान्वयेऽपि ८४-५; समु.१४५, विच.९४, ..
न ऋणान्वयः।

Page #1064

विभागोत्तरलब्धसाधारणधनं पुनर्विभजनीयम् नाशयतीति ज्येष्ठविशेषमन्तरेणैव साधारणद्रव्यापहारिणी 'विभागे तु कृते किञ्चित्सामान्यं यत्र दृश्यते। दोषः श्रुतः । अथ साधारणं द्रव्यमात्मनोऽपि स्वं भवनासौ विभागो विज्ञेयः कर्तव्यः पुनरेव हि ॥ तीति स्वबुद्धया गृह्यमाणं न दोषमावहतीति स्मृतम् ।
तद्विभक्तैर्विभक्तद्रव्येष्वायव्ययादिकरणात्प्रागेव दृष्ट- | तदसत् । स्वबुद्धया गहीतेऽप्यवर्जनीयतया परस्वमपि विषये द्रष्टव्यम् । अन्यथा पूर्वोक्तसर्ववचन ('अन्योन्या- [गहीतमेवेति निषेधानुप्रवेशाद्दोषमावहत्येव । यथा मौद्रे पहृतमित्यादि) विरोधापत्तेः । पुनर्विभागविधानस्य चरौ विपन्ने सहशतया माषेषु गह्यमाणेषु 'अयशिया बै प्रयोजनं पश्चादृष्टांशेऽप्युद्धारादिकरणम् । स्मृच.३०९ माषाः' इति निषेधो न प्रविशति, मुद्गावयवबुद्धया याज्ञवल्क्यः
गृह्यमाणत्वादिति पूर्वपक्षिणोक्ते मुद्गावयवेषु गृह्यमाणेष्वविभागानन्तरोपलब्धापहृतव्यविभागः समः कर्तव्यः वर्जनीयतया माषावयवा अपि गृह्यन्त एवेति निषेध: अन्योन्यापहृतं द्रव्यं विभक्ते यत्तु दृश्यते । प्रविशत्येवेति राद्धान्तिनोक्तम् । तस्मादचनतो न्यायतश्च तत्पुनस्ते समैरंशेविभजेरनिति स्थितिः॥ साधारणद्रव्यापहारे दोषोऽस्त्येवेति सिद्धम् । मिता.
(१) असमांशभाक्त्वेऽपि तु-अन्योन्यापहृतं द्रव्यं (३) अत्र च साधारणधने परधनमप्यस्तीति तन्निविभक्तैर्यत्र दृश्यते । तत्पुनस्ते समैरंशैविभजेरन्निति | हवे स्तेन एव भवति किल्बिषी चेति ये मन्यन्ते तान् स्थितिः॥ स्थितिवचनं निर्विचिकित्सं समविभागप्रति- प्रत्युच्यते, य एव हि परस्येदमिति विशेषं जानानः । पत्त्यर्थम्।
__ विश्व.२।१३० परस्वे स्वत्वहेतुमन्तरेणैव स्वत्वमारोपयति स स्तेन इति - (२) अथ सर्व विभागशेषं किञ्चिदुच्यते-अन्योन्येति। लोकप्रसिद्धोऽर्थः। न चात्रेदं परकीयं इदं वा ममेति परस्परापहृतं समुदायद्रव्यं विभागकाले चाज्ञातं विभक्ते | विवेक्तुं शक्नोति द्रव्यस्याविभक्तत्वात् । यथा यदेव हि पितधने यदृश्यते तत्समैरंशैर्विभजेरन्नित्येवं स्थितिः शा- ममेदमिति विशेष जानानः परस्वत्वापत्तये स्वामी त्यजसमर्यादा। अत्र समैरंशैरिति वदतोद्धारविभागो निषिद्धः। ति, परश्च विशेषेणेदं ममेति स्वत्वं प्रत्येति तत्रैव दानविभजेरनिति वदता येन दृश्यते तेनैव न ग्राह्यमिति | निष्पत्तिः, न च साधारणधने तथा संभवतीति साधा. दर्शितम् । एवं च वचनस्यार्थवत्त्वान्न समुदायद्रव्यापहारे रणधनमदेयमुक्तं, तथा स्तेयमपि नैतन्मम धनं परस्येदोषाभावपरत्वम् । तथा चाविशेषेणैव दोषः श्रूयते। दमिति जानत एव भवतीति न साधारणधनापहारे गौतमः-'यो वै भागिनं भागान्नुदते चयते चैन स यदि स्तेयनिष्पत्तिः । अपहारपदं तु संगोपनाभिप्रायं, न हि वैनं न चयतेऽथ पुत्रमथ पौत्रं चयत' इति । यो भागिनं संगोपनं स्तेयमक्तं असंगुप्तग्रहणेऽपि स्तेयपदप्रयोगभागार्ह भागान्नदते भागादपाकरोति भागं तस्मै न प्रय- प्रदर्शनात् । तथा च कात्यायन:-'प्रच्छन्नं वा प्रकाशं.
स भागान्नुन्न एनं नोत्तारं चयते नाशयति दोषिण | वा निशायामथ वा दिवा । यत्' परद्रव्यहरणं स्तेयं करोति । यदि तं न नाशयति तदा तस्य पुत्र पोत्रं वा | तत् परिकीर्तितम् ॥' अत एव राज्ञा बलात् न दाप्य 16) स्मृच.३०९; पमा.५६६, व्यम.५८ यत्र (यत्तु); इति पूर्वमुक्तं, चौरत्वे तु 'चौरं प्रदाप्यापहृतं घातयेद्विविसमु.१४५.
धैर्वधैरिति (यास्मृ.२।२९८) वचनादास्तां सामा. (२) यास्मृ.२११२६, अपु.२५६।१३; विश्व.२।१३० । निता द्वारा शानी
दिना दापनं, घातनमपि कार्यम् । एतच्च मुनिभिरपहर्तु
मार्ग प (पा) क्ते यतु (क्तैर्यत्र); मिता. दा.२२१ क्ते यत्तु | रपि विभागदानप्रतिपादनादुन्नीयते । तदुक्तं विश्वरूपे(क्तैर्यत्र); अप. यत्तु (यदि); स्मृच.३०८ विर.५४५
णापि अतः तस्करदोषो नास्तीति वचनारम्भसामर्थ्यात् दावत् ; पमा.५६५; मपा. ६८८ अपवत् ; रत्न.१४९)
स्तनधात्वर्था निष्पत्तरित्यभिप्रायः। अत एव प्रायश्चित्तविचि.२२४ यत्तु (यत्र); नृप्र.३८ सवि.४३८ दानि.५
काण्डे जितेन्द्रियेण भणितं, यदि स्वर्णमेव परकीय लौहा. नस्ते (नस्तैः); वीमि.; व्यप्र.५५४-५ व्यउ.१४७ दानिवत् व्यम.६६; विता.३३१ अन्योन्या (अन्येना): * पमा., मपा: मितागतम् । व्यप्र. मितावद्भावः । व्यप्र.,'
राको.४५३; समु.१४५, ... |व्यम., विता. अपहारदोषप्रतिपादनं मिलावत् ।'

Page #1065

बृहस्पतिः
दायभागः-विमागदो पुमार्षिभागादिविधिः दिबुद्धधा गृहाति, असुवर्ण सुवर्णबद्धया, आत्मीयसहशं | तत्पुनस्ते समैरंशैरित्यस्तु वचनम् । न च वाच्यं प्राग्विपरकीयमेव आत्मीयबुद्धया गृह्णाति सर्वत्र नापहार- भागात्तन्न कस्यापीति, यत उक्तं-स्वमेव साधारणं सद्विनिष्पत्तिः सर्वत्र यथावस्तु परकीयबुद्धेरभावात्, तद्वद- भज्यते न विभागात्सत्त्वमुत्पद्यत इति। अप. प्रापि समानं, विभागात् पूर्व तद्यङ्ग्यैकदेशविशेषगत- (५) अनेन वचनेनैव समुदितद्रव्यापहारे दायादानां स्वत्वस्यापरिज्ञानात् अतो नात्र स्तेयनिष्पत्तिः । सत्यपि न दोष इति ज्ञायत इति भारुच्यपरार्कसोमेश्वराक्ष्य वा, स्तेयेऽपहर्तुरपि विभागवचनदर्शनात् न स्तेयदोषः, | आहुः ।
सवि.४३८ अन्यथा सुवर्णादि निह्नवे पतितस्य भागो न स्यात् । अत्र भारुच्यादिमतमेव सम्यक् । मनुस्मृतिश्रुत्योअथ पातकहेतुसुवर्णापहारेऽपि स्तेनस्य भाग इति वि- आँगमात्रप्रदानविषयत्वादवलुप्तविभागविषयत्वा(भावा)शेषवचनाभावात् द्रव्यान्तरस्तेयविषयो भागविधिर्वर्ण्यते, | दिति ।
, सवि.४३९ एवं तर्हि सुवर्णादिस्तेय निषेध एव किमिति असाधारण- (६) समैः पूर्वजातविभागसदृशैः। बीमि. परकीयमात्रद्रव्यगोचरो न व्यवस्थाप्यते, तथापि किं विनिगमना प्रमाणमिति चेत् उच्यते, परद्रव्यहरणं स्तेयमिति
अपहृतसाधारणद्रव्यसाधनम् .. परशब्दात् आत्मीयत्वव्यवच्छेदेनैव परकीयत्वस्यावगमात् साधारणऋणन्यासनिह्नवे छद्मना क्रियाम् । साधारणासाधारणयोश्चासाधारणस्यैव शीघ्रप्रतीतेः।
पावहानिकरी कृत्वा बलान्नैव प्रदापयेत् ।। यथेष्टिपर्वकमेवादः पौर्णमास हविरिति अमीषोमीयपुरो- मायाविनो धृतधनाः क्ररा लुब्धाश्च ये नराः। डाशस्यैवोत्कर्षः नोपांशुयाजीयाज्यस्य अमीषोमीयाननी
संप्रीत्या साधनीयास्ते स्वार्थहान्या छलेन वा॥ षोमीयस्य साधारणत्वात् । अत एव लोकेऽपि नैवंविध- मासानि।
मायामनिहले पनि विषये कचिद्विनिगमनादिकं दृश्यते । अतो यद् बालक-कते छद्मना पार्श्वहानिकरी निहवकर्तृस्वत्वहानिकरी वचनं, यथा मुद्रापचारे माषप्रतिनिधी मुद्गानां माषाणां
क्रियां कृत्वा तन्निहृतमपहारकं दापयेन तु बलादित्यर्थः। च यशसंबन्धे 'अयज्ञिया वैमाषा' इति माषा निषिद्धाः,
विर.५२७ तथा आत्मीयानात्मीयहरणेऽपि अनात्मीयापहारो
कात्यायन: निषिद्धः । तद्वालकवचनमेव पूर्वव्याहृतस्य स्तेयपदार्थ- प्रच्छादितापहतनष्टहृतसाधारणधनविभागः समः विभागास्यैवाभावात् माषगतमुद्ावयवोपादानेऽपि माषाणां यज्ञ
नन्तरोपलम्भे । संबम्पो नास्तीति न शक्यते वक्तुं माषामिश्रितानामेव । प्रच्छादितं तु यद्येन पुनरासाद्य तत्समम् ।। यज्ञसंबन्धप्रतीतेः।
*दा.२२२-८ भजेरन् भ्रातृभिः सार्धमभावे हि पितुः सुताः।। ' (४) एतावत्यर्थे प्रमिते वचनमिदमुपपन्नमिति नाप- (१)असम्यग्विभक्तस्यापि पुनर्विभागं दर्शयति । 'सहर्तुर्दोषाभावं प्रति प्रमाणतामुपैति । अथोच्यते-विभक्तारो कृदंशो निपततीति तु सम्यगविभागविषयम्। दा.२२१ ब्रागाणा, विभजनीयं सुवर्ण, ततश्च ब्राह्मणसुवर्णापहारे- (१) व्यक.१५० बलान्नैव (पश्चाच्छेषं) क्रूरा (क्रीडा) ऽपहर्तुः पातित्ये सति तत्पुनस्ते समैरंशैर्विभजेरनिति | विर.५२६-७. वचनमनुपपन्नं स्यात् । पतितस्यानंशत्वादिति । तन्न।। (२) दा.२२१ साथ (गत्य) हि पितुः (ऽपि हि नत्); द्रव्यान्तरविषयत्वेनापि वचनोपपत्तेः । न च सामान्य
अप.२।१२६ येन (व्य); न्यक.१४९ साथ (गल्य); स्मृच. विषयत्वे वचनस्य विशेषोपसंहारो विरुध्यते । भवतु वा
| ३०८ विर.५२६ साथ (गत्य) हि (तु); स्मृसा.५८ साद्य तब्रामपसवर्णविषयमप्येतद्वाक्यं, तथाऽपि नापहर्तुर्दोषा
त्समम् (गत्य संवदेत् ) हि पितुः (ऽपि च तत्); न.१४९,
सार्ध (सर्व); विचि.२०५ दावत् ; स्मृचि.३५ विरबत भावं गमयति, प्रायश्चित्तेन व्यवहार्यस्य सत: समांश
दात.१८१ विरवत् सवि.४३८ तं तु (तं च); चन्द्र.७५ विभागविधानोपपत्तेः। अथ वाऽपहर्तव्यतिरिक्तविषय
(प्रच्छादितं च ययेन दुर्विभकं च यद्भवेत्) प. सेतु.८५ •बिर, विचि. हायुधमतं दागतम् ।
रिवत् ; समु.१४५ अपनव.

Page #1066

..(२) एवं विभागकाले यद्वस्तु येनकेनचिद्वञ्चकेन | न्तार्थमत्र पुनरुक्तोपादानम् । एवं च प्रागुक्तवद्विभजेदिपरकीयमिति बुद्धथुत्पादनादिना प्रच्छादितं विभागोत्तर- | त्यर्थः। तेन परापहृतस्य नष्टलब्धस्य च सममेव विभकाले विचार्यमाणे खकीयमेवेति ज्ञातं चेत्तत्समतां नये- जनमनेनोक्तमिति मन्तव्यम् । एवं मन्वादिमिर्विभागादित्या कात्यायन:-अच्छादितं तु यद्येन इति । पितुर- त्पश्चादृश्यमानस्यैव साधारणद्रव्यस्य पुनर्विभागभावेऽपि सर्वे सुता एव तदासादितं विभजेरन्नित्यर्थः। विधानात्पूर्वोक्तकृतविभागः सम्यक् जात इति गम्यते ।
- स्मृच.३०८ | अनेन विभागादूर्व किञ्चित्सामान्यद्रव्यदर्शनेऽपि पुरुअन्योन्यापहृतं द्रव्यं दुर्विभक्तं च यद्भवेत् । | षाणां विभक्तत्वं पूर्वमेव संपन्नं मन्तव्यम् । स्मृच.३०९ ..पश्चात्प्राप्तं विभज्येत समभागेन तभृगुः ।।
(२) हृतं परेणापहतम् । नष्टमहश्यमानं यल्लब्ध, : (१) पश्चात् प्राप्तमिति न पुनः पूर्वविभक्तमपि विभ- | प्रागुक्तं पैतामहम् ।
विर.५२६ जनीयमित्यर्थः।।
. दा.२२१
बन्धुनापहृतं द्रव्यं बलानैव प्रदापयेत् । (२) दुर्विभक्तं शास्त्रोक्तप्रकारान्तरेण विषमतया
बन्धूनामविभक्तानां भोगं नैव प्रदापयेत् ॥ विभक्तं मिथोऽपहृतं दुर्विभक्तवदन्यापहृतं नष्टं लब्धं च
(१) सामादिना दाप्यो न बलात्, अविभक्तेन तु समतां नयेत् । .
स्मृच.३०९ (३) अन्योन्यापहृतं यच्चेति दृष्टान्तार्थ पुनरुपा
यदधिकं भुक्तं तदसौ न दाप्यः। ... दा.२२२ दानम् । अत्र समभागविधानपूर्व विषमविभागकरणेड
(२) बलान्नैव प्रदापयेदित्यनेन छलादिना तद्ग्रासप्यस्मिन् लब्धे समभाग एवेति नियमार्थम् । .
| मित्यभिप्रेतम्।
विर.५२६ - रत्न.१४९ (३) भोगं गुप्तसाधारणधनभोग, भोका न दाप्य (४) पश्चात्याप्तमित्युपादानात् विभक्ते सति लौकिक- इत्यर्थः। .
विचि.२२४ प्रमाणेन यस्यकस्यचिन्निहृतस्य प्रदर्शनं विनापि न (४) राशे तु भागिभिर्न निवेदनीयं, राशे निवेदितपुनर्विभागो न वा तत्र दिव्यं विना क्वचिदप्यनिश्चित- मपि तेन सामादिनैक, दापनीयमिति प्रीत्यविच्छेदादि
'सम्यग्विभागो न स्यात् । दात.१८१ | दृष्टप्रयोजनकमेव । अविभागकालेऽनेन बहु भुक्त(५) एवमन्यापहृतदुर्विभक्तनष्टमिथोपहृतदुर्लब्धानां मित्यपि न वक्तव्यम् । भुक्तमपि राशा न प्रायमित्या विभागानन्तरं जायमानानां भ्रातृमिः समांशेनैव विभागः शयेनाह स एव-बन्धूनामिति । न हि न्यूनाधिकभोगो कर्तव्य इति शास्त्रमर्यादा। . . सवि.४३९ । वारयितुं शक्योऽवर्जनीयत्वादिति भावः। व्यप्र.५५६. विभक्तेनैव यत्प्राप्तं धनं तस्यैव तद्भवेत् ।
यल्ल (तल); विर.५२६; स्मृचि.३५ गुक्तं...जेत् (कं च न हृतं नष्टं च यल्लब्धं प्रागुक्तं च पुनर्भजेत् ॥
पुनहरेत) उत्त. सवि.४३९ नष्टं च यछम्धं (लम् च यशष्टं); (१) प्रागुक्तमिति मिथोपहृतं दुर्विभक्त च। दृष्टा
चन्द्र.८९ धनं तस्यैव तत् (तत्तस्यैव धनं) प्रागुक्कं च (पैतामह); ((१) दा.२२१७ अप:२।१२६ पू.; व्यक.१४९ पश्चात् | दानि.५ धनं तस्यैव तत् (तत्तस्यैव धनं) नारदः, ग्यम.५८ (यथा); स्मृच.३०९; विर.५२६ द्रव्यं (यच्च); स्मृसा.५८ |
| दानिवद, नारदः; समु.१४५ पंमा.५६६ रन.१४९; विचि.२०५: २२४ दु (नि); (१) दा.२२२; व्यक.१५० नाप (वर्ग) दाप (वतं) स्मृचि.३.५ पू. दात.१८१, सवि.४३९; चन्द्र.७५ विभ- क्रमेण मनु; विर.५२६, विचि.२२४ उत्त. दात.१३४ ज्येत (च विभजेव) उचं. : ८९ विरवतः सेतु.८५ भृगुः उत्त..१८३, चन्द्र.९० उत्त.; व्यप्र.४३१ उत्त.:५५६ संमु.१४५, विच.९५..
प्रदाप (निवर्त); सेतु.७८ उत्त., नारदः : ८६, विभ.९२) । (२) अप.२।११६ उत्त; ब्यक.१४९; स्मृच.३०९ | विच.३० उत्त. : ७५ उत्त., नारदः : ९६.

Page #1067

विभागसंदेहे निर्णयविधिः
विष्णुः
Xस्मृच.३११
....पुनर्विभागनिषेध
मनुः प्रमाणसंदेहे पुनर्विभागः ..
विभागसंदेहे पुनर्विभागः कर्तव्यः सर्वाभावेऽपि पुनर्विभागः कर्तव्यः। 'विभागे यत्र संदेहो दायादानां परस्परम् । सर्वेषां लिखितादिज्ञापकहेतूनां
पुनर्विभागः कर्तव्यः पृथक्स्थानस्थितैरपि ।। कारकहेतूनां
कथं तर्हि युक्तिष्वसमर्थासु निर्णय इत्यपेक्षिते मनु:चाभावे। विभागशब्दः पत्नीविभागवदसमर्थेषु भ्रातृषु
विभाग इति । यत्र संदेहो युक्ति मिरसमा मिनापैतीति दरिद्रेषु स्वरुच्या यत्किञ्चिद्दातव्यमित्येवंपरः इति सोमे.
शेषः। श्वरादय आहुः। तन्न । सर्वाभावे दिव्यानवतारात् स्वरुचिपक्षस्यानवताराच्छुद्ध एव विभागः कर्तव्य इत्याह
सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते ।। भारुचिः। अयमेव पक्षः सम्यक । केचित्त सोमेश्वरादी
सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सकृत्सकृत् ।। नाममिसंधिमेवमाहः-व्यपगते विभागसंदेहे विभागस्य
• • तद्युक्त्यादि भिरपगतसंदेहविषयम् ।। स्मृच.३११ सिद्धत्वे भ्रातरः पोष्या इति यत्किञ्चिद्देय मित्याहुरिति
याज्ञवल्क्यः सर्वमनवद्यम् ।
सवि.४४६
विभागनिर्णये प्रमाणानि ........ विभागहेतवः
'विभागनिहवे ज्ञातिबन्धुसाक्ष्यभिलेखितैः । . . .क्रयविक्रयदानग्रहणप्रातिभाव्यसाक्षित्वसंभूय- | विभागभावना ज्ञेया गृहक्षेत्रैश्च यौतकैः ॥ .. कारित्वनिध्याधानादिकं परस्परकृतं विभागहेतुः । (१) एवमयं रिक्थविभागो निरूपितः । यदि तु
कश्चिदविभक्तोऽहमित्येवं विभागनिहवं कुर्यात् तत्र - शंखः शंखलिखितौ च
कथमित्यपेक्षित आह-विभागनिहवे इति। विभागनिहवे विभागसंदेहे साक्षित्वाधिकारनिर्णयः
ज्ञात्यादि मिर्विभागभावना कार्या । ज्ञातिर्मातुलादिः। बन्धुः गोत्रभागनिभागार्थे संदेहे समुपस्थिते । __x पमा. स्मृचवत् । गोत्रजैश्चापरिज्ञाते कुलं साक्षित्वमर्हति ।।
* अवशिष्टव्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च स्त्रीपुंधर्मप्रकरणे (१) गोत्रजैज्ञातिमिरित्यर्थः, तैरज्ञाते कुलं बन्धुः
(पृ.१०७२) द्रष्टव्यः।
(१) स्मृच.३११; पमा.५७१: दानि.६ स्थान (स्थानैः); साक्षित्वमर्हति न पुनरसंबन्धी, तेनाप्यपरिज्ञाते. अन्यः
व्यप्र.५६४; ब्यम.६०; विता.४७५; बाल.२।१४९ साक्षीत्यर्थः । अत एव मुख्यभूता ज्ञातय एव नारदेन
विता.४७५; समु.१४६. . निर्दिष्टाः । ज्ञातृमिरिति पाठोऽनाकरः। दा. २२९-३० (२) यास्मृ.२।१४९; अपु.२५६॥३६; विश्व.२।१५३ .. (२) गोत्रभागविभागार्थे संदेह इति गोत्रलब्धवि- शेया गृहक्षेत्रैश्च (देयगृहक्षेत्रक); मिता. दा.२२९, अप.; भजनीयविभजनविषयके वृत्तविभागवैपरीत्यसंदेहे विभा- व्यक.१६२ यौत (यौतु); स्मृच.३१०; विर.६०७; स्मृसा. गकारणसंदेहे च, कुलं बन्धुः, एषामभाव एव अन्यः | ८१ पूर्वार्षे (विभागस्य तु संदेहे शातिसाक्ष्यभिलेख्यकैः); पमा. साक्षी।
दात.१७९
| ५६९, मपा.६८९ व्यकवत् विचि.२५३ स्मृसावकः
स्मृचि.३६ साक्ष्यमि (साक्षिवि) यौत (यौतु), सवि.४४०. (१) सवि.४४६. (२) सवि.४४०.
खितैः (ख्यकैः); दानि.५ वीमि. व्यप्र.५५३; म्यम. (३) दा.२२९ गाथै (गेऽथे) शंखः, दात.१७९ शंखः, ५८, विता.४७४-५ व्यकवत; राकौ.४५९, बाल. पत्र.५६३ में (4) परि (प्यवि) शंखः, सेतु.८७ शाते , २०१३५ (पृ.२१७) उत्त.. २११४५ (पृ.२६७) उत्त. सेतु. (हामेख विच.१४१ शंख:. . . . . . .न्यकवत् : सम.१४५, विच.१०३ व्यकवत. "

Page #1068

१५७६
व्यवहारकाण्डम्
पितृव्यपुत्रादिः। एते हि प्रायशो विभागमध्यपातिनः | दम्पत्योः पितुः पुत्रस्य चैव हि । प्रातिभाव्यमृणं साक्ष्यसंनिहिताश्च भवन्ति । अन्ये वा साक्षिणः। लेख्यं वा यद् मविभक्ते न तु स्मृतम् ॥' इति । परस्परमिति शेषः। विभागप्रज्ञापकं कृतम् । यथाह बृहस्पतिः-'कार्यमुच्छा- | अत एवाह स एव-विभागनिह्नवे शातिबन्धुसाक्ष्यभिवणालेख्यं विभक्तैभ्रातभिर्मिथः । साक्षिणो वाऽविरोधार्थे । लेख्यकैः। विभागभावना ज्ञेया गृहक्षेत्रैश्च यौतकैः ॥' विभजद्भिरनिन्दिताः ॥ इति । अन्यत्र वा साक्ष्यमन्यो- विभागस्य निह्नवे अपलापे ज्ञातिमिः पितृसंबन्धिभिः न्यमुपलभ्यमानं विभागचिह्नमभिलिखितं वा प्रतिग्रह- | विभक्त पितृव्यादिभिः, बन्धुभिः मातृसंबन्धिभिः मातुलाव्यवस्थाद्यर्थम् । तथाऽऽदेयगृहक्षेत्रकयौतकैः । आदेयं | दिभिः, साक्षिभिः पूर्वोक्तलक्षणैः लेख्येन च विभागपत्रेण दानग्रहणम् । गृहक्षेत्रकयौतकं पृथक क्षेत्रगृहादिपरि- विभागभावना विभाग निर्णयो ज्ञातव्यः । तथा च ग्रहेणावस्थितिः। तथा च नारदः–'साक्षित्वं प्रातिभाव्यं । यौतकैः पथकृतैः गृहक्षेत्रैश्च चकारेण पृथक्पृथक् च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुवुर्नाविभक्ताः | कृष्यादिप्रवर्तनं पृथक्पृथक् पञ्चमहायज्ञादिधर्मानुष्ठानं कथंचन ॥ इति ।
विश्व.२।१५३ | समुच्चीयते। (२), एवं विभागमुक्त्वा इदानीं तत्संदेहे निर्णय
तथा च नारदः- 'विभागधर्मसंदेहे दायाहेतूनाह-विभागनिहवे इति । विभागस्य निह्नवे अपलापे | दानां विनिर्णयः । ज्ञातिमिर्भागलेख्येन पृथक्कार्यज्ञातिभिः पितबन्धभिर्मातबन्धुभिःमातुलादिभिः साक्षिभिः प्रवर्तनात् ॥ इति। अत्र लिखितसाक्ष्यादेः ज्ञापक- । पूर्वोक्तलक्षणैर्लेख्येन च विभागपत्रेण विभागभावना वि- हेतुत्वम् । विभागसंदेहे सिद्धस्यैव विभागस्य ज्ञापकभागनिर्णयो ज्ञातव्यः। तथा यौतकैः पृथक्कृतैर्गहक्षेत्रश्च । त्वात् । कारकहेतूनां त्वविद्यमानस्यापि विभागस्यः पृथक् कृष्यादिकार्यप्रवर्तनं पृथक्पञ्चमहायज्ञादिधर्मानुष्ठानं निष्पादकत्वं पुरस्तानिवेदयिष्यते । गृहक्षेत्रैश्च यौतकै
च नारदेन विभागलिङ्गमुक्तम् । तथाऽपराण्यपि विभाग- रिति चकारसमुच्चितार्थस्तु दशवर्षपर्यन्तावस्थिताः लिङ्गानि तेनैवोक्तानि ।
. मिता. | कारका इति च पुरस्तान्निवेदयिष्यते । नन्वस्मिन् वच(३) प्रथमं ज्ञातयः सपिण्डाः साक्षिणः। तदभावे नद्वये लेख्यसाक्षिभ्यां तुल्यतया लिङ्गानां गमकत्वमुक्तं बन्धुपदोपनीताः संबन्धिनः। तदभावे उदासीना अपि तन्न संगच्छते। लिङ्गानां तर्करूपेण प्रमाणानुग्राहकतया साक्षिणः। तुल्यवद्भावे साक्षिपदेनैवोपात्तत्वात् ज्ञाति- | तद्वत्प्रमापकत्वायोगादिति चेन्मैवम् । अस्मिन् विवाबन्धुपदानर्थकतापत्तेः।
दा.२२९ दपदे लिङ्गानामपि प्रमापकत्वमेव न वितरसप्तदश(४) ज्ञात्यादयः साक्ष्यादयो, विभागे ज्ञातीनां साक्षि- विभागपदेष्विव लिङगानांप्रमाणानुग्राहकत्वम् । तथाहि त्वात् ।
___ अप. | विभागार्हेषु भ्रातृषु परस्परमृणप्रांतिभाव्यसाक्ष्यदानप्रति .. (५) विभागग्रहणं तद्धर्माणां प्रदर्शनार्थम् । ग्रहपितृदेवार्चन क्रियाः षोढा दर्शन उक्ताः हस्तादिलिङ्ग
स्मृच.३१० तुल्या न भवन्ति । ततश्चैतानि 'नाविभक्ताः कथश्चन' (६) विष्णुरपि–'क्रयविक्रयदानग्रहणप्रातिभाव्य- इति स्मृतिवशाद विभक्तानां निषिद्धानि 'विभागनिहव' साक्षित्वसंभूयकारित्वनिध्याधानादिकं परस्परकृतं विभाग- इत्यादिवचने साक्षिलिखितसमान योगक्षेमतया. लिङ्गाहेतुरि'ति । अयं क्रयविक्रयाधिकारहेतुः। अतश्च साक्षि
न्युक्तानि भवन्ति । इतरेषु विवादपदेषु लिखितत्वप्रातिभाव्यदानग्रहणादीनि परस्परमेव न कायाणि । साक्ष्यादीनामेव प्रमापकत्वात् इतरेषां सदनुग्राहकत्व, भ्रातृणां मध्ये इतराभ्यनुज्ञया एकस्य विभक्तपितृव्या- अत्र तु न तथेति । किं च अनेनैव वचनेन ज्ञायते-- दिकं प्रति प्रातिभाव्यादेः विहितत्वात् । तथा च अस्मिन्विषये लिङ्गानामपि लेख्यसाक्षिभ्यामन्तरेणापि स्मृतिः-- 'इतरेणानुजानानः 'प्रातिभाव्यं हरेत्परः' प्रमापकत्वमभ्युपगतमिति । अत एव बृहस्पतिः-'सा इति । अनेनाभिप्रायेणाह याज्ञवल्क्यः-'भ्रातृणामथ हसं स्थावरस्वाम्यं प्राविभागश्च रिक्थिनाम् । अनुमा* पमा., मपा. मितागतम् ।
नेन विज्ञेयं न स्युर्यस्य च साक्षिणः ॥ न स्यूरिति,

Page #1069

दायभागः — विभागसंदेहे निर्णयविधिः
१५०७
अत्र कात्यायन: - - ' वसेयुर्दश वर्षाणि पृथग्धर्माः पृथक्रियाः । भ्रातरस्तेऽपि विज्ञेया विभक्ताः पैतृकाद्धनात् ॥' भ्रातृशब्दोऽत्र रिक्थ संबन्ध्युपलक्षणार्थम् । पैतृकग्रहणं दायग्रहणोपलक्षणार्थमिति चन्द्रिकाकारः। तन्न । स्वत्वानुत्पत्तेरिति वक्ष्यते । ननु कार्यानुषङ्गाद्वा अशक्त्या वा दशवर्षपर्यन्तं दायग्रहणाभावे व्यवहारः सिद्ध एवेति पूर्वप्रकरणोक्तं विरुन्ध्यादिति चेन्मैवम् । परमार्थतो दायग्रहणाभावे । 'पश्यतोऽब्रुवतो भूमेर्हानिविंशतिवार्षिकी । परेण भुज्यमानाया धनस्य दशवार्षिकी ॥' इति - वत् छलानुसारेण विभक्ता एवेति चन्द्रिकाकारः । अत्र छलं स्वोपेक्षानिबन्धनम् । नन्वेवं 'पश्यतोऽब्रुवतो भूमेः रित्यत्र न व्यवहारहानिः स्वस्वरूपहानिः, अपि तु फलहानिरित्युक्तं विज्ञानयोगिना । तद्वदत्राऽपि फलहानिरेव न स्वरूपहानिः न व्यवहारहानिरिति चेन्मैवम् । भूमेह - निरित्यत्र कर्मणि षष्ठीविधानाद्विंशतिवार्षिको भोगो भूमि हन्यादिति वाक्यार्थस्य निष्पन्नत्वात् । दशवार्षिको भोगो धनं हन्यादिति स्वरूपहानिरेवोक्ता । ननु 'छलं निरस्य भूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः । ' इति तत्त्वा नुसरणेनैव न्यायः कर्तव्य इति चेन्मैवम् । अत्र छलमत त्त्वात्मकं विवक्षितम् । न तु तत्त्वात्मकम् । तत्त्वात्मकछला वलम्बनेन तु व्यवहारनिर्णयदर्शनात् । तथाहि - ' भूत- ' च्छलानुरोधेन द्विगतिः समुदाहृतः । इति व्यवहारस्य छलावलम्बनमप्येका गतिर्युक्ता । अन्यथा - 'धर्मश्च व्यवहारश्च चरित्रं राजशासनम् । चतुष्पाद्व्यवहारोऽयमु तरः पूर्वबाधकः ||' इति स्मृत्या उत्तरेषां व्यवहारचरित्रराजशासनानां धर्मबाधकत्वं छलानुसरणनिबन्धनं निरुन्ध्यात् । एतस्य छलानुसरणस्य तात्त्विकत्वे स्मृतिकाराणामप्रामाणिकत्वं स्यात् । अत एव छलं निरस्य भूतेनेत्यत्र छलग्रहण मतत्त्वात्मकछलविषयमिति मन्तव्यम् ।
लिखितसाक्षिणावन्तरेणेत्यर्थः । साक्षिग्रहणं प्रबल प्रमाणस्योपलक्षणम् । अत एव लेख्यमपि संगृहीतम् । अत एवानन्तरमुक्तं तेनैव - ' तेषामेताः क्रिया लोके प्रवर्तन्ते स्वरिक्थिषु । विभक्तानवगच्छेयुः लेख्यमप्यन्तरेण तान् ॥' लेख्यग्रहणं साक्षिणामुपलक्षणम् । केचिदाहुःअत्र विभागनिह्नवे लेख्य (लिखित) साक्षिभ्यां तुल्यबलत्वं लिङ्गानामप्यवगन्तव्यम् । अत एवाहैतद्व्याख्याने चन्द्रिकाकारः -- प्रवर्तन्ते व्यक्ताः समस्ता इति शेष इति । तन्न । परस्परकर्तृकसाक्षित्वप्रातिभाव्यादीनां ज्ञापक हेतुभ्यो विलक्षणत्वेनोक्तत्वात् । साक्षिग्रहणेनैव ज्ञात्यादीनां तटस्थसाक्षिणामपि साक्षित्वेऽपि विभाग निर्णये तेषां प्राबल्यज्ञापनार्थ पृथग्ग्रहणमिति विज्ञानेशः । साक्षिग्रहणं कृतसाक्षिपरमिति केचित् । बृहस्पतिः - 'एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम् । एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद् गृहे गृहे ॥' एवं च पृथक्पृथग्वैश्वदेवादिकार्यप्रवर्तनं अविभक्तेष्वविद्यमानं विभक्तत्वमवगमयतीति विभागसंदेह निर्णय युक्तिर्युक्तेत्यनवद्यमिति चन्द्रिकाकारः । अस्यायमाशयः --पितृदेवद्विजार्चनमित्यत्र पितृशब्देन प्रत्याब्दिकमुच्यते T अमावास्याश्राद्धादीनामविभक्तानां मध्ये इतराभ्यनुज्ञया इतरस्याधिकारात् । अत्र 'देवशब्देन तत्संनियोगशिष्टं वैश्वदेवश्राद्धमुच्यते । न तु देवयज्ञादिकं, तस्याविभक्तानामपि विहितत्वात् । 'अविभक्तैश्च कर्तव्या वैश्वदेवादिकाः क्रियाः । इति स्मरणादिति । एतच्च वैवाहिकानिर्येषां मते अलौकिकः । लौकिकत्वपक्षे तु विभागानन्तरमेव अग्निहोत्रवैश्वदेवादिकाः कार्या इति तेषां कारक हेतवो वैश्वदेवादिकाः । उभयेषां प्रत्याब्दिकं कारकहेतुरिति । अत्र केचिदाहुः -- चन्द्रि काकारेण श्रेष्ठनिर्णायकप्रमाणाभावे लिङगानां प्रवेश इत्युक्तं त (तु)च्च लिखितसाक्षिसद्भावे ताभ्यां निर्णय औत्सर्गिक इति तेषां प्राथम्य ( प्राधान्य) मुक्तम् । न तु प्रमापकत्वे लिखितसाक्षिलिङ्गानाम् । विभागनिह्नव स्थले लिङ्गादितरप्राबल्यस्य स्मृत्याचारयोर्वेदानुमा पकत्वे तुल्ये आचारमूल वेदानुमानात् स्मृतिमूलवेदानुमानस्य सुकरत्ववदित्यनुसंधेयमिति । तन्न । चन्द्रिकाकारस्य लिङ्गशब्देन हेतुरभिप्रेतः । स च ज्ञापक एव । कारक हेतूनां लिखितादतिशयित्वान्न तुल्यतेति ।
अत
एव चन्द्रिकाकारविज्ञानयोगिभ्यां - 'निह्नवे भावितो दद्यादेकदेशविभावितः' इति वचनव्याख्यानावसरे छलानुसरणमत्र कार्यमित्युक्तम् । विज्ञान योगिनापि ' स्थावरेषु विवादेषु दिव्यानि परिवर्जयेत् ।' इत्यत्र अवष्टम्भविषये दिव्यं नास्तीति वदता, पश्यतोऽब्रुवतो भूमेरित्यत्राऽपि तु फलहानिरिति वदता, छलानुसारेण निर्णयोऽङ्गीकृत इति दिङ्मात्रमुदाहृतम् ।..

Page #1070

१९७८
व्यवहारकाण्डम् -तत्र केचिदाहुः - दशवर्षपर्यन्तं पृथक्रियाकरणं । विभागकारकत्वे सिद्धे स्वत्वस्याऽपि विभागः सिद्धः संस्फु. पृथग्धर्मानुष्ठानं च रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाद्यन्य- रतीति चन्द्रिकाकारस्य अभिमतियोग्यं मतमनूदितम् । . तमत्वाभावात् स्वत्वहेतुत्वाभावात् पृथक्रियस्य अतश्च तेषां लिङ्गानां सद्भावे संविभागोऽवश्यमस्तीत्यपृथग्धर्मकस्य पुरुषस्य कथं स्वत्वापादकमिति चेत्, | पिशब्दं प्रयुञ्जानस्य भाव इति । उच्यते-विभक्ताः पैतृकाद्धनादिति वचनादव- | .. यत्तु चन्द्रिकाकारेणोक्तं-दशवर्षादागित्यादिना गम्यते स्वत्वम् । तथा हि विभागो नाम समुदाय- ग्रन्थकलापेन-विभागसंदेहे दिव्यानवतारात् पुनर्विद्व्यविषयाणामनेकस्वाम्यानामेकैकत्रावस्थापनं इत्युक्तं भागः कर्तव्य इति लिङ्गानां सामर्थ्यमसामर्थ्य चोक्तं, प्राक् । तच्च वचनादवगम्यते । यथा-'आधिः प्रणश्ये- तत्तु दशवर्षादर्वागपि लिङ्गानां साक्षिलिखितप्रमाणाभ्यां द्विगुणे धने यदि न मोक्ष्यते।' इत्यत्र वाचनिकी स्वत्व- | सामर्थ्य तुल्यमेव, किं तु दशवर्षस्योपरि लिङ्गानां . निवृत्तिः परस्वत्वापत्तिश्चेत्युक्तं विज्ञानयोगिना। चन्द्रिका. | प्राबल्यात् लिखितसाक्षिसद्भावेऽपि तदपेक्षा नास्तीत्येकारेणापि छलानुसारेण विभागो नास्तीति वदता वाच- परम् । दिव्यानवतारस्तु वाचनिकः। 'सर्वाभावेऽपि पुननिकस्वत्वापत्तिरित्युक्तम् । न चैवं चन्द्रिकाकारेण आधिः विभागः कर्तव्य' इति विष्णुस्मरणात् । सर्वेषां लिखि. प्रणश्येद्विगुण इत्यत्र तिलविनिमयादिदृष्टान्तेन आधे- तादिज्ञापकहेतूनां कारकहेतूनां चाभावे । विभागशब्दः विनिमयान्तमङ्गीकृत्य तस्य विनिमयस्य स्वत्वहेतुता पत्नीविभागवदसमर्थेषु भ्रातृषु दरिद्रेषु स्वरुच्या यत्कि... लोकसिद्धेत्युक्तमिति, एवमत्रापि लोकसिद्धयाश्रयेण प्रका- ञ्चिद्दातव्यमित्येवंपरः इति सोमेश्वरादय आहुः । तन्न । रान्तरेणौदासीन्यस्वोपेक्षानिबन्धनस्वीकारोऽपि स्वत्वहेतु- सर्वाभावे दिव्यानवतारात् स्वरुचिपक्षस्यानवतारात् र्भवत्विति वाच्यम् । पश्यतोऽब्रुवतो भूमेरित्यनेनैव दत्तो- शुद्ध एव विभागः कर्तव्य इत्याह भारुचिः। अयमेव त्तरत्वात् । किं च तत्रापि चन्द्रिकाकारस्य वाचनिकदा- पक्षः सम्यक् । केचित्तु सोमेश्वरादीनामभिसंधिमेवमाहुः । नान्तत्वं वा विनिमयद्रव्यस्य क्रयमूल्यतया क्रयान्तत्वं वा | व्यपगते विभागसंदेहे विभागस्य सिद्धत्वे भ्रातरः पोष्या स्वीकर्तव्यमित्युक्तं प्राक् । स्वत्वस्य वाचनिकत्वं नाम इति यत्किञ्चिद्देयमित्याहुरिति सर्वमनवद्यम् । एत. पारिभाषिकत्वमित्युक्तं 'आधिः प्रणश्यदि'त्यादिवचनव्या- च्चन्द्रिकाकाराभिमतियोग्यं मतद्वयमनूदितम् । ख्यानावसरे। तच्च पारिभाषिकत्वमत्र न वक्तुं शक्यते। 'वसेयुर्दश वर्षाणि पृथग्धाः पृथक्रियाः । दशवर्षपर्यन्तं तूष्णीमेवावस्थितत्वात् । परमार्थतोऽपि विभक्ता भ्रातरस्तेऽपि विशेयाः पैतृकाद्धनात् ॥'. दायग्रहणाभाव इति चन्द्रिकाकारग्रन्थस्यायमर्थः- इत्यनेन द्रव्याभावेऽत्यन्तनिस्स्वानां धर्मविभागः परमार्थतो वस्तुवृत्त्या । दायग्रहणं विभागः। तस्याभावेऽ- कर्तव्यः । 'विभागे धर्मवृद्धिः स्यात्' इत्यादिस्मृतिभ्यः। पि पैतृकाद्धनाद्भातरो विभक्ता एवेति । अयमाशयः- अतश्च पितृद्रव्याविरोधेन दशवर्षपर्यन्तं ये पृथग्धर्माः यथेष्टविनियोगार्हत्वमेव स्वत्वम् । तच्च जन्मनैव सिद्धम् ।। पृथक्रियाः ते विभक्ता एव । धर्मविभागस्य कारकहेतूनां . परस्परकर्तृकसाक्षित्वप्रातिभाव्यदानग्रहण- | इतराभ्यनुज्ञामन्तरेणाप्येकेनैव स्वीकर्तुं शक्यत्वादित्युक्तं ऋयविक्रयसंभयकारित्वनिध्यादीनां सद्भावे सत्येव विभा- भारुचिना । एतादृशस्य विभागशब्दवाच्यत्वमप्यगोत्पत्तिः । तेषां कारकत्वेनैव ज्ञापकत्वाभ्युपगमात् । । स्तीत्युक्तं प्रकरणादावेव । पितद्रव्याविरोधेनार्जिते द्रव्ये - 'विभक्ता भ्रातरः कुर्युः नाविभक्ताः परस्परम्' इति | दायादानामनधिकार इत्युक्तम् । अतश्च पितद्रव्याविरोअविभक्तानां निषिद्धाः सन्तो विभागं निष्पाद्य ज्ञापयन्ति ।। धेनार्जितस्य सद्भावेऽपि तस्याविभाज्यत्वात् धर्मविभागायथा द्वैतीयिकसाध्यानुबन्धाः शास्त्रभेदमुत्पाद्य भेदज्ञापका त्मक एवात्र विभागोऽवतिष्ठत इत्यवगन्तव्यम् । पैतकाद्धइति कारकहेतुत्वेनामिमता मीमांसकैः तद्वदत्रापीति नादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । अत्रेदं भारुचेर्मततत्त्वंमन्तव्यम् । अत्र जन्मनैव स्वत्वं उत्पन्नं भ्रातॄणां तथाऽ- 'वसेयुर्दश वर्षाणि' इत्यत्र ल्यब्लोपे पञ्चम्याश्रयणात् पि विभागकारकहेत्वभावाद्दशवर्षपर्यन्तमवष्टम्भहेतूनां पितधनं विहाय ये दशवर्षपर्यन्तं धर्मविभागवन्तः तेषां.

Page #1071

दायभागः - विभागसंदेहे निर्णयविधिः
१५७९
तदूर्ध्व मैत्रादिना यल्लब्धं तदेवाविभाज्यं दशवर्षमध्ये | ज्ञापकहेतूनां कारकत्वात्मनाऽवस्थितैः कारकहेतुमिरेव निर्णय इत्यर्थादुक्तम् । इयांस्तु विशेषः -- -स्वभावतः कारकहेतुभिः सद्य एव विभाग सिद्धेस्तन्निर्णयः, ज्ञापकहेतुरूपकारकाणां दशवर्षपर्यन्त इति । सर्वाभावे दिव्यानवतारात् शुद्धो विभागः कर्तव्यः । उक्तहेतुभिः विभागसिद्धावपि व्यवहर्तृभ्रातुभ्यो यत्किञ्चिद्देयमिति सर्वमनवद्यम् । सवि.४४०-९
(७) योतकैर्यौतकवदसाधारणीभूतैः । चकारेण नारदोक्तविभागलिङ्गानां दिव्यस्य च संग्रहः । +वीमि . (८) यद्यपि ज्ञातिबन्धवोऽपि साक्षिविधयैव निर्णयकारणं तथापि बहिरङ्ग साक्ष्यपेक्षयाऽन्तरङ्गास्ते श्राद्धादिपृथग्भावरूपविभागलिङ्गतत्त्वज्ञा विभागकतारश्चेति गोबलीवर्दन्यायेन पृथगुपात्ताः । +व्यप्र. ५६३ (९) मिताटीका - ज्ञातिभिरित्यादि । तेषां बहूनामेकसाधकत्वात् पितृबन्धुभिरिति । इदमुपलक्षणमन्यद्वयस्यापि । वस्तुतस्तु ज्ञातिभिरित्यस्योदासीनैः सजातीयैरित्यर्थः । बन्धुभिरित्यस्य बन्धुत्रयैर्भ्रात्रादिभिश्चेत्यर्थ उचित इति बोध्यम् ।
बाल.
लब्धं मैत्रादिकं विभाज्यमेव । अविभागदशायां स्वयं मार्जितं मैत्रादिकं विभाज्यमिति कैमुतिकन्यायसिद्धम् । यथाह विष्णुः—‘अपित्र्यं गार्म धार्मे मैत्रं वैद्यमाकस्मिकमादशाब्दं प्रविभाज्यमत ऊर्ध्वं सर्वमविभाज्यम्' इति । अत्राह भारुचिः– अपित्र्यं अविद्यमानपितृद्रव्यम् । एतत् त्रितयविशेषणम् । गार्भे स्त्रीधनम् । धार्मे इष्टापूर्तादिकम्। मैत्रं मित्रसकाशाल्लब्धम् । वैद्यं विद्यात लब्धम् । आकस्मिकं अकस्माल्लब्धं निध्यादिकम् । प्रतिग्रहादिना लब्धम् । एतत्पञ्चविधद्रव्यमध्ये उत्तरत्रयं धर्मविभागाभावेऽविभक्तत्वात् विभाज्यम् । दशवर्षपर्यन्तावस्थितिरूपधर्मविभागसद्भावेऽप्यविभाज्यमेव इति । अयमाशयः आ दशवर्षमिति धर्मविभागोपलक्षणमिति । न चैतद्वचनम् — 'संविश्व परिवृत्तिश्च विभागश्च समा अपि । आदशाह्यन्निवर्तन्ते विषमा नवबत्सरात् ॥' इति विषमविभागस्य नववर्षपर्यन्तं निवृ- | त्तिप्रतिपादकभरद्वाजवचनानुसारेण नववर्षादुपरि विषमविभागो न परावर्तत इत्येवम्परमिति वाच्यम् । एतद्वचनस्य तत्परत्वाभावात् । तथाहि - एतद्वचनं विभागसंदेहं प्रक्रम्योक्तम् । वचनसामर्थ्यं चापि तथैव प्रतिभाति । 'वसेयुर्दश वर्षाणि पृथग्धर्माः पृथक्क्रियाः । 'विभक्ता भ्रातरः...||' इति पृथग्धर्मकत्व पृथक्क्रियत्वलक्षणविशेषणविशिष्टदशवर्षपर्यन्तं वसतिर्विभागहेतुः प्रतिपादितः विषमविभागप्रतिपादनपरत्वे व्याहन्येत । विभक्ता भ्रातर इति लिङ्गसामर्थ्यात् लिङ्गी विभागो व्याहन्येत । विभागलिङ्गानां परस्वत्वापादकत्वायोगात् । छलानुसारेणापि व्यवहारस्य न्याय्यत्वादिति तत्र व्यब्लोपे पञ्चम्येव समाश्रयणीयेति । तन्न । विभागलिङ्गानां कारकरूपहेतुत्वाद्विभागोत्पादने सामर्थ्यस्योक्तेः । स्वत्वस्यापि पुत्राणां जन्मनैव सिद्धत्वात् । तत्त्वात्मकछलानुसरणस्य न्याय्यत्वेनोदाहृतत्वात् । तदयमत्र निष्कर्षः -- विभागसंदेहे क्वचित् लिखितेन निर्णयः, क्वचित्साक्षिभिः, कचित् ज्ञातिभिः, कन्विद्वन्धुभिः, क्वचिन्मिश्रितैर्निर्णयः कर्तव्यः, एतेषामभावे कारकहेतुभिर्निर्णयः । उभयसद्भावे कारकहेतुरौत्सर्गिक एव । ज्ञापकहेतुभिस्तु दशवर्षपर्यन्तं परिवर्तितैरेव निर्णयो नान्यैः । दशवर्षपर्यन्तावस्थितानां
नारदः विभागनिर्णये प्रमाणानि 'विभागधर्म संदेहे दायादानां विनिर्णयः । ज्ञातिभिर्भागलेख्येन पृथक्कार्यप्रवर्तनात् ।। भ्रातॄणामविभक्तानामेको धर्मः प्रवर्तते । विभागे सति धर्मोऽपि भवेत्तेषां पृथक् पृथक् ॥ + शेषं मितागतम् ।
* सवि. व्याख्यानं 'विभागनिहवे' इति याज्ञवल्क्यवचने (पृ.१५७६) द्रष्टव्यम् ।
(१) नासं. १४ ३६ र्णय: (र्णये) ख्येन ( ख्यैस्तु) कार्य-: प्रवर्तनात् (कार्या प्रकल्पना ); नास्मृ. १६ । ३६ ख्येन ( ख्यैश्व ); दा. २२९ 'ज्ञातृभिः' इति पाठः; व्यक. १६२; स्मृच. ३१०१ विर.६०६; स्मृसा.८०३ पमा. ५६९; मपा. ६८९; विचि. २५२; स्मृचि.३६, सवि.४४०६ दानि. ५ देहे (देहो); प्र. ५६३; व्यम. ५८; विता. ४७३; राकौ. ४६ ०; सेतु. ८६; समु. १४५; विच. १०२.
(२) नासं. १४ ३७ तेषां (देषां ); नास्मृ. १६ । ३.७. ऽपि भवेत्तेषां (हि तेषां भवेद ); मिता. २।१४९; व्यक. १६२; स्मृच.२५९ ऽपि (हि) तेषां (देषां) : ३१०; विर,६०६
है

Page #1072

दाममहयपश्वनगृहक्षेत्रपरिग्रहाः।
(१) ज्ञातीनां कीर्तनं तेषु सत्सु नान्यसाविग्रहणमि. विमक्तानां पृथग्ज्ञेयाः पाकधर्मागमव्ययाः॥ । त्येतदर्थम् ।
. .. दा.२२९ . साक्षित्वं प्रानिभाव्यं च दानं ग्रहणमेव च। (२) धर्मः पितृदेवद्विजार्चनजन्यः । स्मच.२५९ , विभक्ता भ्रातरः कुर्युनाविभक्ताः परस्परम् ।। नासीदावयोर्विभाग इति स्वरूपापलापादिना सर्वयेषामेताः क्रिया लोके प्रवर्तन्ते स्वऋक्थतः। स्माद्विभाज्यात् नावयोविभाग इति धर्मापलापादिना विभक्तानवगच्छेयुर्लेख्यमप्यन्तरेण तान् ।। वा तद्धर्मसंदेहे दायादानां ज्ञात्यादिसाक्षि मिर्विभागऽपि (ऽयं); स्मृसा.८० विरवत् ; पमा.५६९; मपा.६८९; | लेख्येन वा पृथक्कार्यप्रवर्तनादियुक्तिमिर्निर्णयो शेयः । विचि.२५२ विरवत् ; व्यनि. नासंवत् । स्मृचि.३६: दात. | पृथक्कार्यप्रवर्तनं दायादानां पृथक् पृथक् वैश्वदेवभिक्षा. १६४ सवि.३५२; व्यप्र.४३१,५६३, व्यम.५९, विता. दानातिथिपूजादिधर्मप्रवर्तनम् । कथं तस्य युक्तित्वमित्यपे. ४७३, राकौ.४६०; समु.१२६ ऽपि (हि); विच.३१,३२. क्षिते अनन्तरमुक्तं तेनैव-भ्रातृणामित्यादि । एवं च पृथक् . (१) नासं.१४।३८ नास्मृ.१६॥३८; दा.२३०; अप. | वैश्वदेवादिप्रवर्तनमविभक्तेष्वविद्यमानं विभक्तत्वमवग२११४९ दान (दार); व्यक.१६२; विर.६०६ व्ययाः
मयेदिति भागसंदेह निर्णायकयुक्तितयोक्तियुक्तेत्यनवद्यम् । (क्रियाः); स्मृसा.८० पमा.५६९ परि (प्रति) पाक (दान);
युक्त्यन्तराणि वक्तुं परस्परसाक्षित्वादिकं तावद्विभक्तानां विचि.२५३; स्मृचि.३६, दात.१७९; चन्द्र.१००
विधास्यन् तत्प्रतिषेधमविभक्तेषु स एवाह-साक्षित्व- . म्यप्र.५६३ श्वन (श्वर्थ); व्यम.५९ पमावत् ; विता.४७४ परि (प्रति); सेतु.८३,८७; समु.१४५ पमावत् , बृहस्पतिः
मिति । ग्रहणं प्रतिग्रहः । एवं च परस्परसाक्षित्वादिविच.३३,१०४.
युक्तिभ्यो विभागसद्भावावगतिः सिध्यत्येव । प्रवर्तन्ते । (२) नासं.१४।३९, नास्मृ.१६॥३९; विश्व.२।१५३ |
व्यस्ताः समस्ता वेति शेषः । एवं ऋणग्रहणमपि ऋक्थिषु परस्परम् (कथञ्चन); मिता.२।१४९ विश्ववत् ; दा. २३०
प्रवर्तमानं विभक्तत्वावगमकं अविभक्तेष्वप्रवर्तनात् ।। अप.२०५२ दानं (दान): २११४९; व्यक.११६ (Wai),
. स्मृच.३१० १६२ (Bikaner); स्मृच.१३६, ३१०, विर.४०: (३) विभागरूपो धर्मः विभागधर्मः, तस्य संशये ६०६ व च (व वा); स्मृसा.८१; पमा.२५५, ५६९; जातो न वेत्याकारे, दायादानां ज्ञातिभिः निर्णयः मपा.६८९ दानं (दान) शेषं विश्ववत्, दीक.३७ (-);
कर्तव्यः। भागलेख्यं विभागज्ञापकं लेख्यं, पृथक्कार्यप्रविचि.२५३; स्मृचि.३६ अपवत् ; दात.१६४, १७९ अप
वर्तनात् पृथगायव्ययादिकार्यप्रवृत्तिदर्शनात् । धर्मो वैश्वबत सवि.३४७ (3) विश्ववत् , उत्त.. ४३९: ४४६
देवादिक्रियाकलापः। आगमोऽर्थप्राप्तिः, व्ययस्त्यागः, (-) उत्त.; चन्द्र.१०० दानं (दान) व च (व वा); दानि.
अनन्यथासिद्धौ तात्पर्यम्। - +विर.६०७ ५; व्यप्र.४४,४३१: २५५ अपवत् : ५६३ विश्ववत् व्यउ. २७ व्यम.५९ व्यं च (व्यं तु); विता.४७४ विश्ववत्,
(४) विभागरूपो धर्मो विभागधर्मः। ज्ञातयो विभागराको.४६. विश्ववत्, सेतु.८७; प्रका.८५, समु.१६,
द्रष्टारः । भागलेख्यमक्षपत्रादि पृथक्कार्यम् । पृथगायविच.३१, १०४.
व्यया विभागनान्तरीयकम् । धर्मो वैश्वदेवादिक्रिया। : (३) नास.१४।४० षामेताः (षां द्विधा) ऋक्थतः (रिक्थि- परस्परनैरपेक्ष्येण दानग्रहणम् । पशुः क्रयादि । अन्नोपादानं नाम्) नास्मृ.१६६४० ऋक्थतः (रिक्थिनाम्); दा.२३०- गृहं च पृथक् । क्षेत्रं च पृथक् । परिग्रहो बन्धकादेः। ३१७ अप.२१५२ येषामे (एषां चै) शेषं नास्मृबत् : २।१४९ पाकधर्मः पार्वणादिः । आगमो धनार्जनादिः । व्ययो: येषा (एषा) ऋक्थतः (रिक्थिषु); . व्यक.१६२, स्मृच.३१०
धनविनियोगः । तथा एकस्य ऋणादिप्रयोगे परः साक्षी ऋक्थतः (रिस्थिषु); विर.६०७ स्मृसा.८१ स्वऋक्थतः
चेत् , प्रतिभूश्चेत् , एकेन दत्तमपरश्चेद गृह्णाति, तदा तो. (हि ऋक्थिनाम्); पमा.५७० स्मृचवत; विचि.२५३ नवग (नभिग) शेष स्मृसावतः स्मृचि.४६ क्थतः (विथनः) न्तरेण ____ + स्मृसा. विरगतम् । ... .... । (न्तरेऽपि); दात.१७९ स्व (स); सवि.४४१ येषा (तेषा)। स्मृचवत; विता.४७४, सेतु.८७ समु.१४५ स्मृचवत,. ऋक्थतः (रिस्थिषु), बृहस्पतिः, व्यप्र.५६३, व्यम.६० । बृहस्पतिः, विच.१०४.
..

Page #1073

दायभागः--विभागसंदेरे निर्णयविधिः परस्परविझको शेयौ। .. विचि.२५३ | कुलानुबन्धव्याघातहोढं साहससाधकम् ।।
(५) दानात् पूर्वमपि तद्धने प्रतिग्रहीतृस्वत्वसंभवात् स्वस्य भोगः स्थावरस्य विभागस्य. पृथग्धनम् ॥ दानग्रहणयोरसंभवः। एवं साक्षित्वप्रातिभाव्ययोज्ञेयम् । पेथगायव्ययधनाः कुसीदं च परस्परम् ।...... स्वत्वाविशेषादेवाविभक्तद्रव्येण यत् कृतं. तत्र दृष्टादृष्टे | वणिक्पथं च ये कुर्युर्विभक्तास्ते न संशयः ।।... कर्मणि सर्वेषां फलभागित्त्वम्। ... दात.१६४ (१)एको भ्राता ददाति अपरश्च गृह्णाति गृहादिकं,
(६) अनाविभक्तानामित्येवोद्देश्यसमर्पकम् । भ्रातृ- आयव्ययस्थितिश्च पृथक् पृथक्, एकेन ऋणादिषु क्रियणामिति तु तद्विशेषणत्वादविवक्षितम् । तेन पितृपिता
माणेषु अपरश्च साक्षी प्रतिभूर्या क्रियते परस्परं वा महपुत्रपौत्रपितृव्यभ्रातपुत्रादिष्वविभक्तेष्वेक एव धर्मः। ऋणादिकव्यवहारः, एको यत्किञ्चिद्व्यं अन्यतः अत्र देशकालकादीनामैक्ये कर्मणोऽनेकप्रयोगविषयिणी
क्रीत्वा वाणिज्यार्थ भ्रातरि विक्रीणीते एवमादिका न्यायेन प्राप्ताऽपि तन्त्रताऽविभक्तकर्तभेदेऽपि वचनेन बो
एकैकापि क्रिया परस्परं विभक्तानामेव संभवति, तया' ध्यते । तेन श्रौतस्मानिसाध्यास्तावद्धर्मा अविभक्तानां
विभागानुमानं धीमद्भिरनुसंधेयमिति । न च येषामेताः पृथगेव। आहवनीयत्वावसथ्यत्वादीनां ससंबन्धिकत्वेन |
क्रिया इत्येतच्छब्देन बहीनामुपादानात् मिलितानामेव भेदात् । एवं श्राद्धमपि पितव्यभ्रातुपुत्रादीनाममावास्यादौ
गमकत्वं वाच्यं न्यायमूलत्वात् वचनानां, एकैकत्रापि देवताभेदात् पृथगेव । भ्रातृणां तु निरग्निकानां तन्त्रेणैव
| च तारतम्याविशेषात् । न स्यातां पत्रसाक्षिणावित्यनेन देवतैक्यात् । प्रवासादिना देशभेदे तु पृथगेव। सानिका
पत्रसाक्षिणोरभावे अनुमानमनुसरणीयमित्युक्तम् । .. नाममिसाध्यान्यपि पृथगेव । गृहदेवतापूजावैश्वदेवादि तु
दा.२३१.२ तन्त्रेणैव।
व्यम.५९
(२) कुसीदं वृद्धयर्थ धनप्रयोगः । वणिक्यथो दानग्रहणे ऋणविषये । ते एव दानग्रहणे द्वितीय वाणिज्यम् । परस्परमित्युभयत्र संबध्यते । एवं हेतुतो श्लोकेऽनद्यते स्पष्टतार्थम् । पश्वादिप्रतिग्रहा विभक्तानां निर्णय स्वत: षतियRHITATA
निर्णयः स्वतः श्रेष्ठनिर्णायकप्रमाणाभावे कार्य इत्याह स पृथक्पृथगनुष्ठिता एव स्वत्वत्पिादकाः । आवभ- एव-साहसं स्थावरस्वाम्यमिति । प्राग्विभागो विभागक्तानां त्वेकेन कृताः परस्यापि स्वत्वजनका इत्यर्थः।।
विवादात् प्राक् ज्ञातो विभागः। अनुमानं युक्तिः साहसादानधर्मो लेख्यादिः। आगमो मूलकलाप्रवेशादिः ।
व्यम.६०
सवि.४४१ र न्यासः (रस्वाम्य) स्या...णौ (स्युर्यस्य च 'छिन्नभोगे गृहे क्षेत्रे संदेहो यत्र जायते।।
साक्षिण:); व्यप्र.५६४; विता.४७५ र न्यासः (रे स्वाम्य)
गश्च (गं च) स्यातां...णो (स्युर्यत्र हि साक्षिणः); समु. लेख्येन भोगविद्भिर्वा साक्षिभिर्वा समाहरेत् ॥
१४५-६ न्यासः (स्त्राम्य) स्यात...णौ (स्युर्यत्र च साक्षियः); वेसुयुर्ये दशाब्दानि पृथग्धर्माः पृथक्रियाः ।
विच.१०४. विभक्ता भ्रातरस्ते तु विज्ञेया इति निश्चयः ॥
(१) दा.२३१ कुला (बला) साध (भाव); स्मुच.३११ बृहस्पतिः
पृथग्धनम् (पृथक् पृथक्); पमा.५७० स्वस्य भोगः (स्वस्त्रविभागनिर्णये प्रमाणानि भोगः) समु.१४६..
. साहसं स्थावरं न्यासःप्राग्विभागश्च रिक्थिनाम्।
- (२) दा.२३१; अप.२।१४९; व्यक.१६२ वणिक्पवं
च (वापिाज्यमथा); स्मृच.३१०, विर.६०८ विभ...शयः अनुमानेन विज्ञेयं न स्यातां पत्रसाक्षिणी ।।।
(स्ते विभक्ताः परमरम्); मसा4... विमा...शया * सवि.व्याख्यानं "विभागनिहवे' इति याज्ञवल्क्यवचने (विभक्तास्ते परस्परम् ); पमा.५७०; दीक.४७ नारदः (पृ.१५७६) द्रष्टव्यम् ।
विचि.२५५ पू.; स्मृचि.३६, सवि.४३९-४० दं च (१) नास्मृ.१६।४८. (२) नास्मृ.१६।४१. । | (दश्च); वीमि.२।१४९ कुर्यु (दद्यु) नारदः, व्यप्र.५६४,
(३) दा.२३१, स्मृच.३१० रं न्यासः (रस्वाम्यं) | ब्यम.६. यधनाः (याधान); विता.४७५ वणिक्पथं च स्यातां...णौ (स्ययंत्र च साक्षिण:); पमा.५७० स्मृचवतः । (वाणिज्यं चैव) शेषं व्यमवत् ; समु.१४५, विच.१०५.

Page #1074

बकारकामाम
दौ युक्तिप्रदर्शनार्थ कांश्चित्साधकानाह स एव- | तर्हि युक्तिष्वसमर्थासु निर्णय इत्यपेक्षिते मनुः-विभागे 'कुलानुबन्धव्याघातहोटं' इति । कुलानुबन्धः पूर्वपुरुष- | यत्र संदेहो दायादानां परस्परम् । पुनर्विभागः कर्तव्यः । वैरानुबन्धः। व्याघातः परस्परस्य । होटं बलादपहृत. | पृथस्थानस्थितैरपि ॥ यत्र संदेहो युक्तिभिरसममि. लोत्रप्रदर्शनम् । स्वस्य भोग आत्मनो भोगः। | पैतीति शेषः । यत्पुनस्तेनैवोक्तम्-'सकृदशो
स्मृच.३१०-११ निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते । सकृदाह ददानीति (३) परस्परं साहित्यं विना अन्योन्यनरपेक्ष्येणेति त्रीण्येतानि सकृत् सकृत् ॥' (मस्म.९:४७) इति । तद्ययावत् । पृथगायब्ययधना इति पृथक्पदमुत्तरत्रापि सं- क्त्यादि भिरपगतसंदेहविषयमिति सर्वमनवद्यम् । ....' बध्यते। विर.६०८
स्मृच.३११ । (४) अनुमानेनाप्यनिर्णये दिव्यैः शपथैश्च विषया
- भारद्वाज:.
.. ल्पत्वभूयस्त्वानुसारेण निर्णयः । 'युक्तिष्वप्यसमर्थासु . समविषमविभागनिवर्तनकालावधिःशपथैरेनमर्दयेत्' इति परिभाषायां निरूपितम् । संधिश्व परिवृत्तिश्च विभागश्च समा यदि । .. ..
xव्यप्र.५६४
आदशाहान्निवर्तन्ते विषमा नववत्सरात्॥ if ...कात्यायना.
वृद्धयाज्ञवल्क्यः । विभागनिर्णये प्रमाणानि
विभागनिर्णये प्रमाणानि, तत्र दिव्यं न देयम् ।' शवाविश्वाससंधाने विभागे रिक्थिनां यदा। विभागधर्मसंदेहे बन्धुसाक्ष्यभिलेखितः। ..' क्रियासमूहकर्तृत्वे कोशमेव प्रदापयेत् ॥ विभागभावना कार्या न भवेहैविकी क्रिया x॥ वैसेयुर्दश वर्षाणि पृथग्धर्माः पृथक्रियाः। एतल्लिङ्गाभावे तु दिव्यम् । 'एषामन्यतमाभावे भातरस्तेऽपि विज्ञेया विभक्ताः पैतृकाद्धनात् +| दिव्यान्यतममुच्यत' इति तेनैवोक्तत्वात् । यत्तु वृद्ध। केति । सामान्यसिद्धिसंभावनया निर्णयाभावे 'युक्ति- याज्ञवल्क्यः 'विभागधर्मसंदेह' इति तलिङ्गान्तरसद्भाववपि असमर्थासु शपथैरेव निर्णयेदिति वचनात् यद्यपि | | परम् ।
-व्यम.६० शपथप्राप्तिःतथापि शपथेन निर्णयो न कार्यः। यत आह
सुमन्तुः ... बृहद्याज्ञवल्क्यः-'विभागधर्मसंदेहे बन्धुसाक्ष्यभिलेखितैः।
समविषमविभागनिवर्तनकालावधिः । विभागभावना कार्या न भवेदैविकी क्रिया ॥ इति । कथं संधिश्च परिवृत्तिश्च विभागश्च समा यदि। ..
पमा. स्मृचगतम्। x शेषं दागतम् । । आदशाहान्निवाः स्युर्वैषम्ये नववत्सरात् । + सवि.व्याख्यानं 'विभागनिहवे' इति याज्ञवल्क्यवचने x स्मृच. व्याख्यानं 'शङ्काविश्वास' इति कात्यायनवचने (पृ.१५७७,७८) द्रष्टव्यम् ।
द्रष्टव्यम् । पमा. स्मृचवत् । । ...(8) स्मृच.२७३ मेव (मेवं); पमा.५५७; ब्यम.५५
___ * व्याख्यानं स्थलनिर्देशश्च क्रयविक्रयानुशये (पृ.८९९) यदा (सदा).
द्रष्टव्यः। . (२) अप.२११४९ र्दश वर्षाणि (यें दशाम्दानि) उत्तरार्षे (१) सवि.३१४ हान्निवर्तन्ते (हं निवतेत) षमा (षमे): (विभक्ता भ्रातरस्ते च विशेयाः पैतृके धने); स्मृच.३११, ३१९ यदि (अपि) षमा (षमे): ४४८ यदि (अपि). खवि.४४३ : ३४८ (-), ४४७,४४८ उत्तरार्थे (विमक्का । (२) स्मृच.३११७ पमा.५७१, दानि.६;व्यम.६०% प्रातरस्तेऽपि विज्ञेयाः पैतृकादनात); समु.१४५. विता.४७५, समु.१४६.

Page #1075

विभक्ताविभक्तकृत्यम् नारदः
(२) अस्थार्थः । एकस्माजाता यदि बहवोऽनेकधा वि. पृथग्धर्माक्रियाकर्मगुणा असंमतकार्यकारिणो भ्रात्रादयः भक्तास्तथा पृथक् पृथक् परस्परानुमतिमन्तरेण धनसा. दानविक्रयादौ स्वतन्त्राः
ध्यामिहोत्रादिकर्मकारिणः स्युः, तथैव विभक्तव्ययायत्तयद्येकजाता बहवः पृथग्धर्माः पृथक्क्रयाः। कृष्यादिलौकिकक्रियाकारिणो भवेयुस्तथा विभिन्नभाण्डापृथकर्मगुणोपेता न चेत्कार्येषु संमताः ।। दिकर्माङ्गद्रव्योपेताः स्युस्तथा स्वस्वकार्येषु भ्रातरो न स्वभागान् यदि दास्ते विक्रीणीयुरथापि वा। | चेत्संमतास्तदा ताननादृत्य स्वकार्ये कुर्युस्तथा ते विभक्ता कुर्युर्यथेष्टं तत्सर्वमीशास्ते स्वधनस्य वै । यदि स्वभागान्विक्रीणीयुरादारथापि वा तत्सर्वे यथेष्टं
(१) अस्यार्थ:-यदि भ्रातरः पृथक्परस्परानुमतिमृते | कुर्युः यतस्ते विभक्ताः स्वधने स्वतन्त्राः स्वामिन इति । धनसाध्यधर्मकर्मिणो, यदि च तथैव पृथग्वित्तव्यया
.. +स्मृच.३०९ त्मककृष्यादिक्रियाकारिणस्तथा कर्मगुणो लाभः क्षयो
३) एकजातत्वं बहुत्वं चाविवक्षितम् । पृथधर्माः वा तेनोपेताः स्युः, तथा कार्यान्तरेष्वपि पर्षयामादि-मिन्नभिन्नमहायज्ञादियुक्ताःपृथक्रियाः पृथक्कुसीदादिविषयेषु विरुद्धास्ते विभक्ता इति ज्ञेयम् । अथ ते स्व- | वृत्तिमन्तः। पृथक्कर्मगुणोपेताः पृथक्प्रजारक्षणकृषिशुश्रूषाभागविक्रयादिकं यथेष्टं कुर्युः । ___ अप.२११४९ | दियुक्ताः । न चेत्कृत्येषु संगताः न चेत्संभूयकारिण ____ * दा. व्याख्यानं 'स्थावरस्य समस्तस्य' इति व्यासवचने इत्यर्थः । अस्योक्तस्य फलमाह । अत्र वाक्यान्तरपरामद्रष्टव्यम् ।
र्षात्सर्वपदं संकोच्यम् । संकोचकानि च दत्ताप्रदानिकप्रक(१) नासं.१४॥४१ चेत्कायें (तेऽकृत्ये); नास्मृ.१६।४२ रणस्थबृहस्पत्यादिबहुवाक्यानि 'विभक्ता अविभक्ता चेत्कायें (ते कृत्ये); दा.३५, अप.२।१४९, व्यक.१६२
वे'त्यादीनि तत्रैवानुसंधेयानि । विर.६०८-९ संम (संग); स्मृच.३०९ कर्म (कार्य); विर.६०८ पृथक्कर्म • (सम्यकर्म) कार्येषु संमताः (त्कृत्येषु संगताः); पमा.५६७
(४) एकस्माजाता विभक्ता भ्रातरः परस्परानुमतिमपा.६.८९ व्यकवत् ; रत्न.१५०; विचि.२५५ पृथकर्म
मन्तरेण धनसाध्येष्टापूर्तादिधर्मकारिणो भवेयुः । तथा (सम्यक्कर्म) कार्येषु (त्कृत्येषु); ब्यप्र.४६० संम (संयु): ५६१; धनसाध्यकृष्यादिकर्मकारिणो भवेयुः । तथा विभिन्नोलूव्यम.६०; विता.४७७ उत्तरार्धे (पृथकर्मगुणोपेता भवेत्कार्येषु | खलमुसलादिकर्मोपसर्जनद्रव्योपेताः स्युः। तथा च कार्येषु संयुताः); बाल.२११४९ चेत्का (ते का) संम (संग); सेतु.८३ भ्रातरो यदि न संमताः तदा ताननादृत्य कार्य कुर्युः । तथा समु.१४५, विच.५२.
विभक्ता भ्रातरः स्वभागान्यदि दद्युर्विक्रीणीयुर्वा न (२) नास.१४।४२ स्वभागा (स्वानंशा) शास्ते (शते) वै
दधुर्वा तत्सर्वं यथेष्टं कुर्युः । यस्मात्ते विभक्ताः स्वधन(ते); नास्मृ.१६४३ स्वभा (स्वान् भा) युरथा (रन्नथा) वै (तु); |
स्येशाः स्वतन्त्राः स्वामिन इत्यर्थः। दा.३५; अप.२०१४९ दद्युस्ते विक्रीणी (वा दास्ते विक्री);
xपमा.५६७.८ ब्यक.१६२, स्मृच.३०९ क्रीणीयुर (क्रेतारस्त); विर.६०९
(५) विभक्ताश्चेन्न संसृष्टास्तदा । एतत्सर्वं पृथक्कर्तुमदधुस्ते (ते दषुः) स्मृसा.७९ गान् (ग) टं तत्स (टतः | हतात्ययः ।
विचि.२५५ स) वै (हि) शेषं विरवत; पमा.५६७ वै (च); मपा.६९० (६) भ्रातरो बहवो यदि, पृथग्धर्मवैश्वदेवपितृकायदि (अपि); रन.१५. गान् य (वाद्य); विचि.२५५ | र्यादयः पृथक्कर्षणादिक्रियाश्च, कर्मफलेनापि पृथगेव विरवत् ; स्मृचि.३५ गान् (ग) वै (हि) शेषं विरवत् | संबध्यन्ते चेत्, न तेऽकृत्येषु अकार्येषु चौर्यादिष्वेकदात.१७७ विरवत् ; व्यप्र.४६०,५६१ वे (हि); व्यम.६० | त्वेन मताः । त एवं ग्राह्याः, नेतरे। नाभा.१४।४१ गान् य (वाष) वै (वा); विता.४७७, बाल.२।१४९ मपावत् ; मेंतु.८३, समु.१४५ युरथा (रत्रथा); विच.५२.
+रत्न. स्मृचगतम् । न्यम. पमागतम् । म.का. १९९

Page #1076

१५८४
व्यवहारकाण्डम्
(७) अस्यार्थः। एकस्माजाता बहवो भ्रातरो यदि | संस्कारार्थत्वादस्य वचनस्य भ्रातृणां पूर्वसंस्कृतैरिति विभक्ता इति शेष इति केचित् । वयं तु पृथग्धर्मा इत्या- | | पाठस्यानाकरत्वात् भ्रातृसंस्कारस्य च प्रकृतत्वात् । देरेव विभक्ता इत्यर्थः । तद्विधानस्यात्राप्रतीतेरानर्थ
दा.७० क्याच्च । पृथग्विमिन्नो धर्मो देवपितृद्विजार्चनरूपो येषां (२) संस्कारा जातकर्माद्या उपनयनान्ता विव. व त्वमिहोत्रादिरूपः। तस्य द्रव्यसाध्यत्वेऽप्यविभागेऽपि. | क्षिताः। अवश्यकार्या इत्यभिधानात् । विवाहादिसंस्कापृथक्त्वात् ।
व्यप्र.५६१ | रस्य तु नैष्ठिकत्वादिपक्षान्तरदर्शनात् अवश्यकार्य-: (८) कर्मगुणः, क्षयो लाभो वा। विता.४७७ | त्वाभावात्संस्कारशब्दस्य संकोचोऽत्र विवक्षित इत्यअनुजसंस्कारार्थ पैतृकस्य स्वार्जितस्य वा घनस्य विनियोगः नवद्यम् । कन्यकानां तु विवाहान्ताः संस्कारा उपनयन'येषां तु न कृताः पित्रा संस्कारविधयः क्रमात् ।
रहिताः पित्रर्थाभावे स्वार्थादुद्धत्य कार्याः। विवाहस्यो. . कर्तव्या भातृभिस्तेषां पैतृकादेव तद्धनात् ॥
| पनयनस्थानत्वेनावश्यकार्यत्वात् । स्मृच.२६९ : अविद्यमाने पित्र्येऽर्थे खांशादुद्धृत्य वा पुनः ।
(३) अत्र संस्कारविधयो जातकर्माद्युपनयनान्ताः । : अवश्यकार्याः संस्कारा भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः ॥
. +विर.४९३. : (१) येषां तेषामिति पुंलिङ्गनिर्देशात् एतदनन्तरमे
(४) भ्रातृग्रहणं भगिनीनामप्युपलक्षणम् । वाविद्यमान इति वचनारम्भात् भ्रातृसंस्कारार्थमेवेदं
रत्न.१४४. . वचनम्।
दा.७०-७१
(५) भ्रातॄणां... संस्काराः... भ्रातृभिः पितृधनादु.. अस्मान्नारदवचनादवश्यकर्तव्यत्वाद्भगिनीनां संस्का
पादाय साधारणात् कर्तव्याः । संस्कारार्थ धनं मुक्त्वारस्य निरंशतापि न दोषायेति । तदयुक्तं, भ्रात
ऽन्यद् विभजेरन्नित्यर्थः। पितुद्रव्याभावे स्वांशात् स्तोकं
स्तोकं गृहीत्वा, वाशब्दादन्यतो वा याचित्वा, ज्येष्ठे- *शेषं पमागतम्, व्यप्र.४६० अत्रोद्धतं व्याख्यानं 'स्थाव- | रवश्यं कर्तव्याः संस्काराः। अकरणे कारयितव्या राज्ञा । रस्य समस्तस्य' इति व्यासवचने द्रष्टव्यम् ।
- नाभा.१४॥३३-४ (१) नासं.१४।३३ तु (च); नास्मृ.१६।३३ तद् (ते);
कुटुम्बोपकारकोऽन्यो भरणीयः ; अप.२।१२४ तु (च) तद (ते); व्यक.१४४, कुटुम्बार्थेषु चोयुक्तस्तकार्य कुरुते तु यः। स्मृच.२६९ तु (वै); विर.४९३ पित्रा (पूर्वैः); स्मृसा.५९ स भ्रातृभिबृहणीयो ग्रासाच्छादनवाहनैः ॥ तद् (वै); रत्न.१४४; विचि.२०५ पित्रा (पूर्व); स्मृचि.
बृहस्पतिः ३५ तु (च) पित्रा (पूर्वैः) पू., मनुः; दात.१७१, चन्द्र.
विभागपत्रसाक्षिक्रिया ७५ स्मृसावत् व्यप्र.४५७ विता.३३३ विचिवत् सेतु.
कार्यमुच्छावणालेख्यं विभक्तैभ्रातृभिर्मिथः। ७८ व्यासः, विभ.८९; समु.१२९ तु (वै) तद् (वै);
साक्षिणो वाविरोधार्थ विभजद्भिरनिन्दिताः॥ विच,७७.......... ... .
भोगः भागनिर्णये प्रमाणम् । स्वेच्छाकृतभागविसंवादी दण्ड्यः । (२) नासं.१४।३४ व्येऽ(त्र) तृभिः (तृणां); नास्मृ.१६। |
येनांशो यादृशो भुक्तस्तस्य तन्न विचालयेत् । ३४.दा.७० व्येऽ (त्र); अप.२।१२४ व्येऽर्थे (व्यंशे) तृभिः
स्वेच्छाकृतविभागो यः पुनरेव विसंवदेत् । (तृणां); व्यक.१४५ तृभिः (तृणां); स्मृच.२६९ नासंवत् विर.४९३ व्ये (व्य) तृभिः (तृणां); स्मृसा.५९ विरवत् ;
x मपा., चन्द्र., व्यप्र., विता. स्मृचगतम् । पमा.५११ भ्रात...तैः (संकोचोऽत्र विवक्षितः); रत्न.१४४ + विचि. विरगतम् । व्यकवत् विचि.२०५ नासंवत् : २०९ दावत् ; व्यनि. व्यक- * व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च भ्रातृणां सहवासवत् नृप्र.३७ पमावत दात.१७१ दावत् चन्द्र.७५ वा (वै) विधिप्रकरणे (पृ.११९८) द्रष्टव्यः । शेष मासंवत; व्यप्र.४५४:५; विता.३३३ व्यकवत; विभ. (१) विश्व.२११५३. ८९व्येऽ (व्य) समु.१२९ नासंवत; विच.७७ दावत्.. (२) अप.२।१४९; व्यक,१६२, स्मृच.३०९ राज्ञा

Page #1077

दायभागः-विभक्ताविभक्तकृत्यम् स राज्ञांशे खके स्थाप्यः शासनीयोऽनुबन्ध- (१) तदप्यविभक्तेषु द्रव्यस्य मध्यस्थत्वादेकस्यानी
कृत् ॥
श्वरत्वात् सर्वाभ्यनुज्ञाऽवश्यं कार्या। विभक्तेषु तत्तरकालं . (१) अनुबन्धः आग्रहः। अप.२११४९ विभक्ताविभक्तसंशयव्युदासेन व्यवहारसौकर्याय सर्वा
(२) स्वेच्छाकृतविभागेन येनांशो यादृशो भुक्तस्त- भ्यनुज्ञा न पुनरेकस्यानीश्वरत्वेन । अतो विभक्तानुमतिस्य स एव भागः, न तु विचालयेदिति स्थैर्यार्थमुक्तं व्यतिरेकेणापि व्यवहारः सिध्यत्येवेति व्याख्येयम् । स्वेच्छाकृतविभाग इत्यादिनाऽनुबन्धक्कृदित्यन्तेन ।
मिता.२।११४ . .
विर.६०९
विर.६०९ (२) क्रमायाताविभक्तस्थावरविषयमेतत् । विभक्ता (३) विभक्तानां मध्ये योऽशातिक्रमं करोति स राज्ञा | अपि समाः किं पुनरविभक्ता इति व्याख्येयम् । अन्यथा स्वीयेऽशे स्थापनीयः । औद्धत्त्ये दण्डनीयश्च । विभागोऽनर्थकः स्यात् । एवं च सति विभक्तानां सा....
रत्न.१५० म्याभिधानेनैतद्गमयति- दानादियोग्येषु विभक्तेषु दायाविभागे वृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्य, तत्र नैकः कश्चित् ... देषु सत्सु तेभ्य एव स्थावरमर्पणीयमयोग्येषु निरपेक्षेषु स्वतन्त्रो विभक्तोऽपि
वाऽन्येभ्य इति। आपदादौ तु स्थावरविषयं दानादिक'विभक्ता अविभक्ता वा दायादाः स्थावरे समाः। मविभक्तधनैर्दायादैरनुज्ञात एकोऽपि कुर्यात्। तथा च एकोहनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रये ॥ स्मृत्यन्तरे-‘एकोऽपि स्थावरे कुर्यादानाधमनविक्रय
| म् । आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्मार्थे च विशेषतः॥ स्वके (च राज्ञांऽशके); विर.६०९; स्मृसा.७९ भु (भ)
अप.२।१७५ नुबन्ध (र्थबन्धु); पमा.५७२ राशांशे स्वके (राज्ञां शक्यते)
(३) आधमनमाधीकरणम् । तदेतद्यत्र समतया बन्धकृत् (बन्धतः) अन्त्यार्धद्वयम्; रत्न.१५०, स्मृचि.३५
स्थावरविभागमतिदुष्करं मत्वा तत्फलमेव फलकाले ग्रहीभु (भ); दात.१८२; चन्द्र.१०० प्रथमार्थः, दानि.६
ष्यामो विभज्येत्यभिसंधिना तदितरधनविभागतो दायादा स्वेच्छा (स्वेच्छया) बन्धकृत (बन्धतः) शेष स्मृचवत् , अन्त्यार्धद्वयम् । व्यप्र.५६२ भुक्तस्तस्य (लब्धः प्राप्य) स्वेच्छाकृत
विभक्ता भवन्ति तद्विषयम् । तत्र स्थावरे त्वेकैकस्य (स्वेच्छागत); व्यम.६० अन्त्यार्धदयम् ; विता.४७५ बन्ध
स्वतन्त्रस्वामित्वाभावात् । 'xस्मृच.३०९ कृत् (बन्धतः); बाल.२०१४९ अन्त्यार्धद्वयम् ; समु.१४५;
(४) इत्यप्यविभक्तस्थावरविषयम् । तथा च विभक्ताविच.९५ अन्त्याद्वयम् .
विभक्तसंदेहवारणार्थमनुमत्यपेक्षा । +स्मृसा.७६ (१) मिता.२१११४ विभक्ता अविभक्ता (अविभक्ता
(५) यत्त 'विभक्ता' इत्यादिबृहस्पतिवचनं, तंत्र विभक्तां) दायादाः (सपिण्डाः); अप.२।१४९ अवि (वाऽवि) स्थावरेतरधनं विभज्य गृहीत्वा · स्थावरविभागस्य धम (दाप) कात्यायनः : २।१७५ (=) अवि (वाऽवि) धम दुष्करतां मन्वानाः तत्फलमेव फलकाले ये विभज्य (दाप); व्यक.१४५ (Wai) अवि (वाऽवि): १६२ गह्णन्ति तेषां विभक्तत्वे सत्यपि स्थावरे स्वातन्त्र्या(Bikaner) अवि (रवि); स्मृच.१९२ अवि (वाऽवि): | भावात् परस्परानुमतिमन्तरेण तद्दानादिकं न कर्तव्य३०९, विभक्ता अविभक्ता (अविभक्ता विभक्ता) ह्य मित्येवम्परम् ।। ..
. रत्न.१५० (ऽप्य); विर.१३० विभक्ता अविभक्ता (अविभक्ता विभक्ता); स्मृसा.७९, १४९, पमा.३१६ अवि | * पमा. (पृ.५६८), मपा. मितावत् । .. ... (वाऽवि) ह्य (ऽप्य): ५६८ अवि (वाऽवि); मपा.६९०; | - स्मृच. (पृ.१९२) अपवत् । सुबो.२।११४ अवि (वाऽवि) प्रामपादः; रत्न.१५०; विचि. + मितावद्भावः । (पृ.१४९) प्रकाशमतं मितावत् । ५९ : २५१ अवि (ह्यवि) मनुः; स्मृचि.१९ सुबोवत् ; नारदः : ३२३ सुबोवत् , पू., स्मृतिः : ३८९ सुबोवत् चन्द्र.४२, १७३; व्यप्र.३०८ (प्य): ४५८ दायादाः पू., नारदः, राको.४४४ त्र (स्य) शेष · व्यप्र(५६-२)वत् , (सपिण्डाः) स्मरणम् । ५६२ अवि (वाऽवि) दायादाः (सपि- | मनुः; बाल.२०१४९ अवि (खवि) प्रथमपाद: सेतु.१५ पड़ाः) व्यम.६०. सुबोवत् ; विता.२८९ व्यप्र(५६२)वत्, | समु.९४ सुबोवत् ; विच.१९....
...

Page #1078

१५८६
(६) विभक्तानामपि यत्रांशपरिच्छदो न जातस्तन्मध्यगमेव तिष्ठति, तेन तत्र साधारणत्वमेव । तत्रैको Sनीशः । पृथग्भूतेषु सर्वेष्वेव द्रव्येषु स्वतन्त्रकृतस्य सिद्धिरेव । *विचि.५९ (७) वस्तुतस्तु स्थावरविक्रय निषेधोऽविभक्तस्थावर विषयः । तत्रापि यदि विक्रयं विनाऽवस्थितिर्न भवति तदा विक्रये कर्तव्ये दायादानां दुरन्ततानिवृत्त्यर्थं क्रेतुरिच्छया दानमप्युक्तम् ।
दात. १७७
(८) तत्राविभक्तानां मध्यकद्रव्ये स्वाम्यसाम्यादनीशत्वमन्यानुमतिं विना सिद्धमपि स्थावरे विशेषतस्तदादरार्थमुच्यते । विभक्तानां तु व्यवहारसौकर्यार्थम् । का लान्तरे हि विभक्ताविभक्तसंशये विभागभावनाऽवश्यं साक्ष्यादिप्रमाणेन तथा सति कार्या स्यादन्यथा साधारणद्रव्यदानाद्यसंभवात् । अनुमतौ तु सत्यां तदनपेक्ष एव व्यवहारः सिद्धयति । न तु यथाश्रुतं स्थावरे विभ क्तानामपि समं साम्यम्। विभागस्यादृष्टार्थताप्रसङ्गात् । अतश्चान्यानुमतिमन्तरेणापि दानादिस्वरूपं सिद्धयत्येव । विभागभावनायां व्यवहारोऽपि । यथा - 'स्वग्रामज्ञातिसामन्तदायादानुमतेन वा। हिरण्योदकदानेन षड्मिगच्छति मेदिनी ॥' इति वचने ग्रामानुमतिः सामन्तानुमतिश्च । सामान्तानुमतिस्तु सीमाविप्रतिपत्तिनिरासायापि । ज्ञातिदायादानुमतेस्तु पूर्ववदेव व्यवस्था । अत एवं स्मृत्यन्तरम् — 'प्रतिग्रहः प्रकाशः स्यात् स्थावरस्य विशेषतः ' इति । अन्यथाऽत्रापि ग्रामसामन्तानुमतिमन्तरेण दानाद्यसिद्धि: प्रसज्येत । 'हिरण्योदकदानेने - ति, 'स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्यादाधिमनुज्ञया' इति स्थावरस्य विक्रयप्रतिषेधात्, 'भूमिं यः प्रतिगृह्णाति भूमिं यश्च प्रयच्छति । तावुभौ पुण्यकर्माणौ नियतं स्वर्गगामिनौ ।' इति दानप्रशंसनाच्च कुटुम्ब भरणाद्यर्थमवश्यकर्त्त व्येsपि विक्रये सहिरण्यमुदकं क्रेत्रे दत्त्वा दानांशोऽपि कश्विद्यथा तत्र भवति तथा दानरूपेण स्थावरविक्रयं कुर्यादिति सूचितम् | व्यप्र.४५८-९ [स्मृतिचन्द्रिकामतं खण्डयति ] तत्कल्पनामात्रम् ।
* विचि (१.२५२) मितावत् ।
व्यवहारकाण्डम्
-अविभक्तत्वादेव तत्रानुमत्यपेक्षणात् । + व्यप्र. ५६२
(९) तदुक्तापवादादिव्यतिरेकेण विभक्तोक्तिस्तु यत्र देशान्तरे प्रतिबन्धाद्वा स्थावरं न विभक्तं अन्यद्धनं विभक्तं तत्र यः कश्चित्स्वीयमंशं गृहं क्षेत्रं वा ददाति विक्रीणीते वा तत्परा । अंशानिश्चयाद्विवादाक्रान्तत्वाXविता. २८९ च्चेति मदनरत्नप्राच्यादयः । पूर्वजैरनुजानां संस्काराः कार्या मध्यगाद्धनात् असंस्कृता भ्रातरस्तु ये स्युस्तत्र यवीयसः । संस्कार्याः पूर्वजैस्ते वै पैतृकान्मध्यगाद्धनात् ॥ (१) तत्राजीवत्पितृकेषु भ्रातृष्वित्यर्थः । असंस्कृताः पित्रेति शेषः ।
स्मृच. २६९
(२) यवीयसो यवीयांसः, आर्षत्वान्नुमदीर्घयोरभावादित्येके । अन्ये तु यवीयसः कनिष्ठस्य मध्यगादित्याहुः । फलतश्च न कश्चिद्विशेषः । विर.४९२. (३) भ्रातृग्रहणमत्र भगिनीनामुपलक्षणम् ।
रत्न. १४३
(४) अत्र च संस्कार्यसाहचर्यात् 'अनूढानां दुहितृणां' 'कन्यकानां त्वदत्तानाम्' इत्यनूढत्वविशेषणोपादानाच्चापरिणीता एव चतुर्थांशभागिन्यो भगिन्योऽन्यास्तु यत्किञ्चिदौचित्याल्लभन्त इति बोध्यम् ।
व्यप्र. ४५८
(५) स च विभागः सर्वभ्रातृभगिनीसंस्कारोंत्तरं कार्यः । विता. ३३३
व्यासः विभागे वृत्तेऽपि स्थावरमविभाज्यं, तत्र नैकः कश्चित्स्वतन्त्रो विभक्तोsपि
२
स्थावरस्य समस्तस्य गोत्रसाधारणस्य च । नैकः कुर्यात् क्रयं दानं परस्परमतं विना ।।
+ व्यप्र. (पृ.३०८) अपवत् (पृ. ४५८) मिताक्षराव्याख्यानमेतत् । x मिताक्षरामतं चोपन्यस्तम् ।
(पृ. ५६२) मितावत्,
(१) स्मृच. २६९ पूर्वजैस्ते वै ( प्रातृभिश्चैव ); विर. ४९२; रहन. १४३ गा (का); व्यप्र. ४५८ रत्नवत्; व्यम. ४६ जैस्ते वै (जेनैव) गा (मा); विता. ३३३ (=) रत्नवद; विभ. ९०; समु. १२९.
(२) दा. ३४; दात. १६४, १७६६ स्यप्र. ४३१, ४५९
सेतु.८२-३१ विभ,६१ मतं ( मतिं); विच. ५० विभवत्

Page #1079

दायभाग:-विमकाविभक्तकृत्यम् विभक्ता अविभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः।। असंभूय सुतान् सर्वान् न दानं न च विक्रयः | एको शनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रये ॥ । 'ये जाता येऽप्यजाताश्च ये च गर्ने व्यवस्थिताः।
(१) न च एतद्यासवचनद्वयेन एकस्य विक्रयाद्यन- वृत्तिं च तेऽमिकाङ्क्षन्ति न दामनच विक्रयः।। धिकार इति वाच्यं, यथेष्टविनियोगार्हत्वलक्षणस्य स्वत्वस्य:: (१) स्थावरे तु स्वार्जिते पित्रादिप्राप्ते च पुत्रादिद्रव्यान्तर इवात्राप्यविशेषात् । व्यासवचनं तु स्वामि- पारतन्त्र्यमेव । . xमिता.२।११४ त्वेन दुर्वृत्तपुरुषगोचरविक्रयदानादिना कुटुम्बविरोधात् (२) इत्यप्यविभक्तविषयं परस्परनिरपेक्षव्यवहाराअधर्मभागिताज्ञापनार्थ निषेधरूपं न तु विक्रयाद्यनिष्प- र्थमेव विभागात् । अत एव पैतामहेऽपि विभक्तानां त्यर्थम् । एवं च 'स्थावरं द्विपदं चैव यद्यपि स्वयमर्जि- स्वातन्त्र्यम् ।
*स्मृसा.७९ तम् । असंभूय सुतान् सर्वान् न दानं न च विक्रयः ॥ (३) पूर्वपुरुषार्जितनष्टोद्धारे विशेषयति । इत्येवमादिकं तदप्येवमेव वर्णनीयम् । तथाहि कर्तव्य
- दात.१७७ पदमवश्यमत्राध्याहार्यम् । तेन दानविक्रयकर्तव्यता
- मरीचिः
मा निषेधात् तत्करणात विध्यतिक्रमो भवति न तु दानाद्यनि- विभक्तैः श्राद्धादि पृथक् कार्यम्, विभक्तानां त्वेकेन ज्येष्ठेन पत्तिः वचनशतेनापि, वस्तुनोऽन्यथाकरणाशक्तेः। 'विभक्तैस्तु पृथक्कार्य प्रतिसंवत्सरादिकम् ।
. दा.३४.५ एकेनैवाविभक्तेषु कृते सर्वैस्तु तत्कृतम् ॥ ... (२) [जीमूतवाहनं परामृशति] तत्सम्यगेव । परं + दा.व्याख्यानं 'स्थावरस्य समस्तस्य' इति व्यासवचने त्वधर्मभागिताशापनार्थमित्ययुक्तम् । वृथास्थावरविक्र- द्रष्टव्यम् । यस्य. बहून् प्रत्यपि निषेधादेकग्रहणापार्थक्यापत्तेः । xपमा,, चन्द्र., व्यप्र., व्यम., विता. मितावत् । विचि. व्यवहारशास्त्रस्य व्यवहारसौकर्यादिदृष्टप्रयोजनसंभवेs- मितावद्भावः । दृष्टकल्पनानुपपत्तेः अन्यथाऽनुमतावपि तदापत्तेः। कुटु
* प्रकाशमतं (पृ.१४९) मितावत् । .....: म्बविरोधजन्यवचनान्तरप्रतिपादिताधर्मप्रयोजकतापरम
(=); विचि.२५१ प्रकाशे इति; व्यनि. पदं (वि) मर्जि व्यप्र.४६०
(मार्जि) सुतान् सर्वान् (सुताः सर्वे) विक्र (विक्रि) बहस्पतिः
स्मृचि.५९ कात्यायनः; दात.१६७, १७७ (-); सवि. ____ मध्यगधनात् असंस्कृतसंस्कारः कर्तव्यः
३७४ उत्त., स्मरणम् । चन्द्र.१७२ भूय (बोध्य); ब्यप्र. • असंस्कृतास्तु ये तत्र पैतृकादेव ते धनात्।।
३०९: ४१९ (-); व्यउ.८५, ग्यम.४० (-); विता. संस्कार्या भ्रातृभिर्येष्ठैः कन्यकाश्च यथाविधि ||
२८९ नारदः : ६०४, राकौ.४४५ स्मरणम् ; सेतु.७४ सुतानुमति विना स्थावरदासविक्रयदानादौ न स्वातन्त्र्यम् (-); विभ.४५,४६ (-) मर्जि (मार्जि); समु.९४, स्थावरं द्विपदं चैव यद्यपि स्वयमर्जितम् । | विच.५४ (-)..
(१) मिता.२।११४ स्मरणम् ; दा.२४ श्च (वा) उत्तx व्याख्यानान्तराणि 'विभक्ता अविभक्ता वा' इति बृह- |
राधे (वृत्तिं तेऽपि हि काङ्क्षन्ति वृत्तिलोपो विगर्हितः) मनुः स्पतिवचने द्रष्टव्यानि ।
स्मृसा.८०, १४९ (-); पमा,४८५ (-); विचि.२५१ * व्याख्यानं स्थलादिनिर्देशश्च पैतृकदव्ये भागनीनां । प्रकाशे इति; स्मृचि.५९ कात्यायनः; दात.१७७ (=) भागप्रकरणे (पृ.१४२२) द्रष्टव्यः । ..
दावत् ; चन्द्र.१७२ श्च (वा) च तेऽ (तेऽप्य); व्यप्र.३०९: (१)दा.३४; दात.१७६ म्यप्र.४५९ प्रथमपादःविता. - ४१९ (-): ४३४ (-) न दानं... यः (वृत्तिलेपो न ६०४ अविभ (वाविभ) सपिण्डाः (दायादाः) पू., सेतु.८३ | विद्यते); न्यउ.८५, ब्यम.८९ व्यव (यव) क्रयः (क्रयम् ); विभक्ता अविभक्ता (अविभक्ता विभक्ता); विभ.६१% विता.२८९ नारदः: ६०४; राकौ.४४५, विभ.६६ न विच.५०.
दानं....यः (वृत्तिलोपो विहितः) मनु, समु.९४ऽमि (हि) .. (२) मिता.२११४ स्मरणम् ; दा.३५ (-); स्मृसा. | क्रयः (कयस्); विच.३४(-)विभवत् : ९१ उत्तरार्ध दावत, ७९ क्रमेण बृहस्पतिः:१४९) द्विपदं (जङ्गम); पमा.४८५ (२) विता.४५७.

Page #1080

१५००८
!! सर्वैरनुमति कृत्वा जोधेनैव तु यत्कृतम् । द्रव्येण वाऽविभक्रेन सर्वेरेव कृतं भवेत् ॥ इदं द्रव्यसाध्ये । तदसाध्ये संध्योपवासादौ तु नानुशापेक्षा । विता. ३११
वृद्धयाज्ञवल्क्यः कुलकमायातस्थावरादैर्विक्रयदानादौ न कश्चित् स्वतन्त्रो
विभक्तोऽपि
• hta रिक्थविभागेऽपि न कश्चित्प्रभुतामियात् । भोग एव तु कर्तव्यो न दानं न च विक्रयः ॥ कौले कुलक्रमायाते स्थावरादौ न कश्चित् पित्रादिरपि, रिक्थविभागेऽपि अपिशब्दात् विक्रयादा
प्रभुतामियात् । तेन तत्र दायादानुमतिमन्तरेण विभागविक्रयाथानानि न कुर्यादिति तस्यार्थः । * स्मृच.२७८
'बृहद्यमः संसृष्टिकृत्यम्
अनेके यस्य ये पुत्राः संसृष्टा हि भवन्ति च । ज्येष्ठेन हि कृतं सर्व सफलं पैतृकं भवेत् ।। वैदिकं च तथा सर्व भवत्येव न संशयः ॥ पृथक्पिण्डं पृथक् श्राद्धं वैश्वदेवादिकं च यत् । आतरश्च पृथक्कुर्युः नाविभक्ताः कदाचन ॥
1
लघुहारीतः
विभक्तकृत्यम्
कौलोत्सवविभक्तेऽपि न कश्चित् प्रभुतां व्रजेत् । भाग एव हि कर्तव्यो न दानं न च विक्रयः ॥ शाकल:
अविभक्तानां देवकार्यमेकमेव, विभक्तानां पृथक् एकपाकेन वसतामेकं देवार्चनं गृहे । वैश्वदेवं तथैवैकं विभक्तानां गृहे गृहे ॥
२ * सवि. स्मृचवत् ।
(१) विता. ३११.
(२) स्मृच. २७८ : सवि. १७१ (); ससु, १३४. (३) बृयस्मृ. ५।१४-६ (४) हास्ट. ११३, (५) व्यम. ५९.
आश्वलायनः
एकपाकानां विभक्तानामेकः पञ्चयज्ञान् करोति । अनेकान पृथगमुष्ठानम् । एकपाकेन बसतां विभक्तानामपि प्रभुः । एकस्तु चतुरो यज्ञान् कुर्याद्वाग्यज्ञपूर्वकान् ॥ अविभक्ता विभक्ताश्च पृथक्पाका द्विजातयः । कुर्युः पृथक् पृथक् यज्ञान् भोजनात्प्राग् दिने दिने ॥
तत् संसृष्टिपरम् । विभक्तानामप्येकपाकेन वसतामित्यनेन विभक्ता अविभक्ताश्चेत्यनेन च तत्प्र तिपादनात् । अतः संसृष्टिनां कदाचित् पृथक्पाके पृथङ्महायशाः । वाग्यज्ञो ब्रह्मयज्ञः । तत्पूर्वकानित्यतद्गुणसंविज्ञानः । तद्गुणसंविज्ञाने तु वाग्यज्ञेत्याद्यनर्थकम् । प्रथमत्यागे कारणाभावादिति न्यायादेव चतुर्णा प्राप्तिसंभवात् । अतो ब्रह्मयज्ञः पृथगेव कार्यः । इदं तु वचन-द्वयं शिष्टैस्तथा नाद्रियते ।
व्यम. ५९
स्मृत्यन्तरम्
अविभक्तस्थावरस्य दानविक्रयादौ स्वातन्त्र्यनिमित्तानि ऐकोऽपि स्थावरे कुर्यात् दानाधमनविक्रयम् । आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्मार्थे च विशेषतः ॥
(१) अस्यार्थः । अप्राप्तव्यवहारेषु पुत्रेषु पौत्रेषु वा, अनुज्ञादानादावसमर्थेषु भ्रातृषु वा, तथाविधेष्वविभक्तेष्वपि सकल कुटुम्बव्यापिन्यामापदि तत्पोषणे वाऽवश्यं कर्तव्येषु पितृश्राद्धादिषु स्थावरस्य दानाधमनविक्रय+ मिता. २।११४ मेकोऽपि समर्थः कुर्यादिति । (२) तत्क्रमायाताविभक्तस्थावरविषयम् । सप्तानधिकस्थावरविषयं चेति मन्तव्यम् । अपेः काकाक्षिवदुभ
+ पमा, व्यप्र., विता मितागतम् । स्मृसा स्वमतं प्रकाशमतं च मितावत् ।
(१) व्यम. ५९; समु. १४५.
(२) मिता. २।११४ (); अप. २।१७५ धमनः (दापन); स्मृच. १९२; स्मृसा.८० ( = ) थे च (र्थेषु): १४९. ( = ) च (तु); पमा. ४८५ थें च (र्थेषु); विचि. २५१ (=) म्बार्थे (म्बार्थ) च (तु); व्यनि. मनुः; दात. १७७ (=); चन्द्र. १७३ (); व्यप्र. ३०९ : ४५८ (); चिता. .२८९(=) : ६०४ नारदः सेतु. ८४; विच. ५४

Page #1081

दायभाग:
यत्र संबन्धात् । यदा प्ररेण संबन्धस्वदाऽयमर्थः, स्थावरेऽपि स्थावरबहुत्वाभावेऽपि एको दानादिकं कुर्यात् इति । आधिरपि दानं तेन रूपेण स्वत्वावगतेः 'बन्धाचारेण बन्धकमिति स्मरणाच्च देयमित्यनुषज्यते । एवं चाधेरदेयत्वं पूर्वस्मिन् प्रकरणेऽभिहितं आधिरूपाद्रूपान्तरेति मन्तव्यम् । स्मृत. १९२ (३) विभक्तस्यापि स्थावरमपि साधारण्यामापदि तत्कन्यादानाद्यर्थे वा देयं विक्रेयं वेत्यर्थः । *विचि. २५१
अविभक्तैः परस्परानुमत्या क्षेत्रादिर्देयम् ईवरेणानुजानानः प्रातिभाव्यं हरेत्परः ॥ अविभक्तैश्च कर्तव्या वैश्वदेवादिकाः क्रियाः ॥ क्रमागतं गृहक्षेत्रं पित्र्यं पैतामहं तथा । पुत्रपौत्रसमृद्धस्य न देयमननुज्ञया ॥
भूमिविक्रये ग्रामज्ञातिसामन्तदायादानामनुमतिर्ब्राह्या
स्वग्रामज्ञातिसामन्तदायादानुमतेन च । हिरण्योदकदानेन षड्भिर्गच्छति मेदिनी X||
* चन्द्र. विचिवद्भावः ।
* व्याख्यासंग्रहः स्थलादिनिर्देशश्च (पृ.९०१) क्रयविक्रयानुशये द्रष्टव्यः ।
(२) सवि.४४२.
(१) सवि.४४०. (३) समु. ९४.
जाविभककृत्यम्
८९
निर्दिष्टककवचनानि
।
स्थावरमविकेयम् । अविभक्तानां पृथग्यानदेशानां देवपित्र्यकर्मपृथक्त्वम् ।
'स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्यादाधिमनुज्ञया ॥ अविभक्ताः सुताः पित्रोरेकं कुर्युर्मृताहिकम् । देशान्तरे पृथक्कुर्युर्दर्शश्राद्धानुमासिकम् ॥ ग्रामान्तरं व्रजेयुश्चेदविभक्ताः सदैव हि । दर्श च मासिकं श्राद्धं कुर्युः पित्रोः पृथक् पृथक् ॥ अविभक्ताः पृथग्ग्रामाः स्वस्वार्जितधनाशिनः । कुर्युस्ते भ्रातरः श्राद्धं पार्वणं च पृथक् पृथक् ॥ वैश्वदेवः क्षयाहश्च महालयविधिस्तथा । देशान्तरे पृथक्कार्यो दर्शश्राद्धं तथैव च ॥
तान्यपि देशान्तरस्थसंसृष्टिविषयाणीति केचित् । वस्तुतस्त्वेतानि निर्मूलान्येव । अथवा देशकालकर्त्रा - दीनामैक्ये न्यायेन प्राप्ता तन्त्रता । कर्तृभेदे तु वाचनिकी, देशभेदे तु वचनस्य न्यायस्य चाभावात्पृथगेव श्राद्धादीनि युक्तिमूलकानि केनचित्कृतानीति दिक् । व्यम. ५९
(१) मिता. २ ११४; पमा. ५६९; ब्रिचि २५२६ ात. १७६; चन्द्र.१७३६ स्यप्र. ४५९ विता. २९० ९४
स्मृत्यन्तरम्.
(२) व्यम. ५९ धर्मप्रवृत्तौ; समु. १४५ धर्मप्रवृत्ती. (३) व्यम. ५९ स्मृतिसमुच्चये; समु. १४५ देवः (देव) स्मृतिसमुच्चये.

Page #1082


Page #1083

DHARMAKOS'A APPEAL
The Dharmakos'a, which is an encyclopaedic arrangement of all the Hindu religious texts, will prove of inestimable value to students interested in the study of the history of Hindu-Religion, HinduSociology, Hindu-Jurisprudence and Ethics, as well as of Hindu-Theology. This stupendous task has been undertaken by the Prajñapathas'ala Mandala at Wai (Satara). Taking into consideration the importance of the project, it is the duty of true lovers of ancient Hindu lore, to encourage the enterprise and help it to success by generous donations. We, the undersigned, therefore, appeal to the public at large to respond to the call.
1. Madan Mohan Malaviya, Benares,
2. V. S. Srinivasshastri, Madras.
3. M. R. Jaykar, Bombay.
4. B. R. Ambedkar, Bombay.
5. N. C. Kelkar, Poona.
6. Anand Shankar Dhruva, Ahamedabad.
7. M. M. Tata, Subbarai Shastri,
Principal, Sanskrit College, Vijayanagar.
8. M. M. P. N. Bhattacharya, Benares. 9. Keshav Laxman Daptari, Nagpur. 10. Pandurang Vaman Kane, Bombay. 11. Madhav Shrihari Ane, Yeotmal. 12. Balkrishna Shivram Munje, Nagpur. 13. Madhav Vinayak Kibe, Indore, 14. B. V. Jadhav, Bombay.
Subject-classification of the Dharmakos'a
I. Danda Niti-Kanda.
11. Varnas'ramadharma-Kanda.
lil. Pauranika and Agamika Dharma-Kanda.
IV. Prayas'citta and S'anti-Kanda.
V. Paramarthika Dharma-Kanda.
VI. S'rauta Dharma-Kanda.
201

Page #1084
_