Page Text
________________
.१४१०
व्यवहारकाण्डम्
हरेत् इति। [अस्वधना प्रातिस्विकस्त्रीधनशून्या जननी भाष्यकारमते तु शूद्रपत्नीनां विभागो लोकाचारसिद्ध पुत्रैरेवाजीवद्विभागे क्रियमाणे पुत्रांशसममंशं हरेदि. इति मन्तव्यम् ।
सवि.३५७-३५९ त्यर्थः। अत्र जननीग्रहणं तत्सपल्यादेरुपलक्षणार्थम् ।
(९) विपक्षे तु पितर्विभागकर्तः पत्नीनां यासां भर्चा 'मातरः पुत्रभागानुसारिभागहारिण्य' इति। अस्वधनेति
श्वशुरेण वा न स्त्रीधनं दत्तं ताः पत्न्योऽगहीतस्त्रीधनाः विशेषणोपादानात् स्वधने विद्यमाने तेनैव जीवनस्य स्वा
पल्यः समधनाः संविभक्तव्यधनाः कार्याः । यदि तुनुष्ठेयस्य च धनसाध्यस्य कर्मणः सिद्धिसंभवे नांशग्रहण- 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत विभजन्नात्मनः पिता' इति तु मिति प्रतीयते । स्वधनमात्राज्जीवनधनसाध्यकर्मणोः
नारदवचनानुसारेण 'स्वल्पेन वा संविभज्य भूयिष्ठसिध्यसंभवे स्वधनानामपि न समभागहरणम् । किं तु
मादाय तिष्ठेदिति हारीतवचनानुसारेण द्विगुणं प्रचुरयथोपयोग न्यूनभागस्यैव हरण मिति गम्यते । तथा
तरं वा धनं स्वयं गह्णाति तदा स्वभागादेव समांविभाज्यराशेरतिबहत्वे निर्धनानामपि जनन्यादीनां न । शिकाः कार्याः।
वीमि. समांशग्रहणम् । किन्तु यथास्वोपयोगं समांशन्यूनस्यैवांशस्य
(१०) भ दिग्रहणमुपलक्षणम् । वक्ष्यमाणस्त्रीधनहरणमित्यवगम्यते । अस्वधनेति विशेषणस्योपयोगवशा
शून्या इत्यर्थः । तासां पत्नीनां पुत्रसमांशभाक्त्वमत्र दंशग्रहणं पल्ल्याः, न पुनर्घातृवदायभागित्ववशादिति
नियम्यते । न च पक्षद्वयेऽप्येतावता पुत्रसमांशित्वं ज्ञापनार्थत्वात् । सममिति विशेषणस्योपयोगादसमां
पत्नीनां विज्ञानेश्वरेणोक्तम् । तर्हि 'यदि कुर्यात् समानंशस्य हरणेऽप्यवैयर्थ्यम् ।] अजीवद्विभागस्थले
शान्' इति समांशानुवादो व्यर्थः। पल्यो ज्येष्ठांशादि पतीच्छया पत्नीनामधिकांशस्यापि दातमहत्वादित्युक्तं
न लभन्ते इत्येतावन्मात्रमेव वाच्यमिति युक्तम् । यतः प्राक् । अस्मिन्नजीवद्विभागस्थले भ्रातृणां इच्छानुसारेण ।
'एवं समद्धतोद्धारे समानंशान् प्रकल्पयेत् । उद्धारेमातुरंशो दातव्यः समो वा अधिको वा । यदीच्छा नास्ति
ऽनुद्धते त्वेषामियं स्यादंशकल्पना ॥ एकाधिकं हरेज्येष्ठः अल्पविभाज्यराशेरधिकस्य प्राप्तस्य निवृत्त्यर्थत्वात् सम
पुत्रोऽध्यर्थं ततोऽनुजः। अंशमंशं यवीयांस इति धर्मों मिति पदमित्यनुसंधेयम् । अत एतत्सर्वमनुसंधायैव याज्ञ
व्यवस्थितः ।। (मस्म.९।११५,११६)। इति मनुना । वल्क्येन 'यदि कुर्यात्समानंशान् पत्न्यः कार्याः समां
'यंशी वा पूर्वजः स्यादेकैकमितरेषाम् ।' इति गौतमेन । शिकाः' इत्य भिधाय 'न दत्तं स्त्रीधनं यासां भा वा श्वशुरेण वा' इत्यभिहितम् । स्त्रीवनं दत्तं चेत्तासां पत्नीनां
'अथ भ्रातृणां दायभागो द्यशं हरेज्ज्येष्ठो गवाश्वस्य चात्र
दशममजावयो गृहं च कनिष्ठस्य कार्णायस गृहोपकरनांशहरत्वमिति वचनार्थः। अत एवोक्तं चन्द्रिकाकारेण
णानि च मध्यमस्य ।' इति वसिष्ठेन । 'ज्येष्ठस्यांशोऽधिको तेनात्र न मातुः खत्वव्यवस्थापको दायविभागः, किं तु यावदर्थमेवार्थहरणमिति मन्तव्यमिति । विज्ञानयोगिना
देयः कनिष्ठस्य वरः स्मृतः । समांशभाजः शेषाः स्युर'भ्रातृणामथ दम्पत्योः' इति वचनव्याख्याने तस्मा.
प्रत्ता भगिनी तथा ॥ इति नारदेन चोद्धारमृते विषमद्भार्याया अपि द्रव्यस्वामित्वमस्ति अन्यथा स्तेयं
भागमात्रमुक्तं तद्यदाऽऽद्रियते तदा पत्नीनामंशाभावप्रति.
पादनार्थ 'यदि कुर्यात् समानंशान्' इत्युक्तमिति न स्यादिति, तत्तु दायहरत्वप्रतिपादकं न भवति किं त्वतिथिभोजन भिक्षाप्रदानादिस्वाम्यमात्रमित्यनुसंधेयम् । अप
दोषः । अत एव 'भ्रातृणामविभक्तानां यद्युत्थानं रार्केण तु 'यदि कुर्यात्समानंशान्' इत्यत्र अंशशब्दो
भवेत्सह । न तत्र विषमं भागं पिता दद्यात्कथंचन ।।' इति विभाज्यद्रव्यैकदेशपरः। अतश्च पत्नीनामंशहरत्वं ना.
मनुना सर्वेषां भ्रातृणां द्रव्यार्जने यदि सह समानमेव स्तीति पत्युरिच्छया यत्किचिद्देय मित्येवंपरमिति । अतो
उत्थानमुद्योगो भवेत्तदा पितुर्विषमविभागदानप्रतिषेधः मतत्रयेऽपि न दायभाक्त्वं स्त्रीणां, अपि त्वंशहरत्वम् ।
कृतः । अत एव चोक्तमनुवचनव्याख्याने जीमूतवाह - तच्च स्त्रीधनसद्भावतारतम्यनिबन्धनं प्रागुक्तमनुसंधेयम् ।
नेनोक्तम्-- 'उद्धारस्तु पित्रा दातव्य एव । तस्य [] एतच्चिबान्तर्गतम्याख्यानं स्मृतिचन्द्रिकायाः पृ. २६८
विभागरूपत्वाभावात् । न्यूनाधिकविभागस्यैव निषे. इत्यस्यानुवादः।
धात्' इति । तस्मात् 'ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन' इति याज्ञ
| SR No. | 016114 |
| Book Title | Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lakshman Shastri Joshi |
| Publisher | Prajnapathshala Mandal |
| Publication Year | 1939 |
| Total Pages | 1084 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 27 MB |