Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 777

दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२८५ ब्राह्मण उवाच
भार्या तथा व्युच्चरतः कौमारब्रह्मचारिणीम् । अपुत्री भार्यया चार्थी वृद्धोऽहं मन्दचाक्षुषः ।। पतिव्रतामेतदेव भविता पातकं भुवि ।। पित्र्याहणादनिर्मुक्तः पूर्वमेवाकृतस्त्रियः ।। पत्या नियुक्ता या चैव पत्नी पुत्रार्थमेव च ॥ प्रजारणिस्तु पत्नी ते कुलशीलसमन्विता । न करिष्यति तस्याश्च भविष्यति तदेव हि । सहशी मम गोत्रेण वहाम्येनां क्षमस्व मे ।। इति तेन पुरा भीरु मर्यादा स्थापिता बलात् । पाण्डुरुवाच
उद्दालकस्य पुत्रेण धा वै श्वेतुकेतुना । श्वेतकेतोः किल पुरा समक्षं मातरं पितुः । सौदासेन च रम्भोरु नियक्ता पत्रजन्मनि ।। जग्राह ब्राह्मणः पाणौ गच्छाव इति चाब्रवीत्।। मदयन्ती जगामर्षि वसिष्ठमिति नः श्रुतम् । ऋषिपुत्रस्ततः कोपं चकारामर्षचोदितः । तस्माल्लेभे च सा पुत्रमश्मकं नाम भामिनी ।। मातरं तां तथा दृष्ट्वा नीयमानां बलादिव ।। एवं कृतवती साऽपि भर्तुः प्रियचिकीर्षया । दुब्राह्मण विमुञ्च त्वं मातरं मे पतिव्रताम् ।। अस्माकमपि ते जन्म विदितं कमलेक्षणे ।। ब्राह्मण उवाच
कृष्णद्वैपायनाद्भीरु कुरूणां वंशवृद्धये । अपत्यार्थी श्वेतकेतो वृद्धोऽहं मन्दचाक्षुषः ।
अत एतानि सर्वाणि कारणानि समीक्ष्य वै ।। पिता ते ऋणनिर्मुक्तस्त्वया पुत्रेण काश्यप । ममैतद्वचनं धर्म्य कर्तुमर्हस्यनिन्दिते । ऋणादहमनिर्मुक्तो वृद्धोऽहं विगतस्पृहः ।। ऋतावृतौ राजपुत्रि स्त्रिया भर्ता पतिव्रते ।। मम को दास्यति सुतां कन्यां संप्राप्तयौवनाम ।। नातिवर्तव्य इत्येवं धर्म धर्मविदो विदुः ।। प्रजारणिमिमां पत्नी विमुञ्च त्वं महातपः ।
शेषेष्वन्येषु कालेषु स्वातन्त्र्यं स्त्री किलाहति ।। एकया प्रजया प्रीतो मातरं ते ददाम्यहम् ।।
धर्ममेवं जनाः सन्तः पुराणं परिचक्षते । एवमुक्तः श्वेतकेतुर्लज्जया क्रोधमेयिवान् ॥ भर्ता भायां राजपुत्रि धर्म्य वाऽधर्म्यमेव वा । क्रुद्धं तं तु पिता दृष्ट्वा श्वेतकेतुमुवाच ह ॥
यद्व्यात्तत्तथा कार्यमिति वेदविदो विदुः । मा तात कोपं कास्त्विमेष धर्मः सनातनः । विशेषतः पुत्रगृद्धी हीनः प्रजननात्स्वयम् ।। अनावृता हि सर्वेषां वर्णानामङ्गना भुवि ।। यथाहमनवद्याङ्गि पुत्रदर्शनलालसः । यथा गावः स्थितास्तात स्वे स्वे वर्णे तथा प्रजाः। तथा रक्ताङ्गुलिनिभः पद्मपत्रनिभः शुभे ।। ऋषिपुत्रोऽथ तं धर्म श्वेतकेतुर्न चक्षमे ॥ प्रसादार्थ मया तेऽयं शिरस्यभ्युद्यतोऽञ्जलिः । चकार चैव मर्यादामिमां स्त्रीपुंसयोर्भुवि । मन्नियोगात्सुकेशान्ते द्विजातेस्तपसाधिकात् ।। मानुषेषु महाभागे न त्वेवाऽन्येषु जन्तुषु ॥ पुत्रान्गुणसमायुक्तानुत्पादयितुमर्हसि । तदाप्रभृति मर्यादा स्थितेयमिति नः श्रुतम् ।
त्वत्कृतेऽहं पृथुश्रोणि गच्छेयं पुत्रिणां गतिम् ।। व्युच्चरन्त्याः पतिं नार्या अद्यप्रभृति पातकम्॥ वैशंपायन उवाच-- भ्रूणहत्यासमं घोरं भविष्यत्यसुखावहम् ॥ . एवमुक्ता ततः कुन्ती पाण्डुं परपुरंजयम् । अद्याप्यनुविधीयन्ते कामक्रोधविवर्जिताः। प्रत्युवाच वरारोहा भर्तुः प्रियहिते रता ।। उत्तरेषु महाभागे कुरुष्वेवं यशस्विनि ।। पितृवेश्मन्यहं बाला नियुक्ताऽतिथिपूजने । पुराणदृष्टो धर्मोऽयं पूज्यते च महर्षिभिः ।।
उग्रं पर्यचरं तत्र ब्राह्मणं संशितव्रतम् ।। (१) भा. (कुम्भ.)१११२८१२५,२६.
निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः । (२) भा.१।१२२१११,१३.
तमहं संशितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयम् ।। (३) भा. (कुम्भ.) १११२८३१,३६-३९. (४) भा.१॥ समेऽभिचारसंयुक्तमाचष्ट भगवान्वरम् । १२२।१३.१८. (५) भा. (कुम्भ.) १।१२८।४५,४६. (१) भा.११२२।१८-४४.