Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 121

ऋणादानम् - वृद्धिः
(१) अस्मिन्नस्मदीये धर्मशास्त्रे । स्मृच. १५४ षड्विधा मे इति कचित्पाठः । तत्र मे मम
व्यप्र. २२५
मते । कायिका कालिका चैव चक्रवृध्दिरथाऽपरा । कारिता च शिखावृद्धिर्भोगलाभस्तथैव च ॥ कायिकां भोगवृद्धिं च कारितां च शिखात्मिकाम् । चतुष्टयीं वृद्धिमाहुश्चक्रवृद्धया तु पञ्चमीम् ॥ कायिका कर्मसंयुक्ता मासग्राह्या तु कालिका | वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः कारिता ऋणिना कृता ।। गोधोटकादेराधीकृतस्य ‘दोहनवाहनादिकः कायिको व्यापार एव यत्र वृद्धित्वेन कल्पितः सा कायिकेत्यर्थः । मासग्राह्या प्रतिमासं लभ्या वृद्धि: कालिका । वृद्धेरपि प्रतिमासं मूलभावेन पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः । ऋणिकेच्छया कृता वृद्धिः कारिता 'इच्छाकृता कारिता स्यात्' इति स्मृत्यन्तरेऽभिधानात् । तेन छान्दसोऽयं स्वार्थ एव कारितेति णिच् प्रत्ययो द्रष्टव्यः । परप्रेरणया तु कारिता वृद्धिर्निषिद्धैव । Xस्मृच. १५४
|
X सवि., व्यप्र. स्तृचवत् ।
विचिवत् व्यप्र. २२५ विचिवत्; विता. ४७९ कीर्तिता (कीर्तिताः) शेषं विचिवत् ; सेतु. ५ अपवत्, द्वितीयपादं विना; प्रका. ९२; समु. ७८; विव्य. २२ स्मृचिवत्.
(१) अप. २ ३७ थापरा (तोsपरा); व्यक. १०७; स्मृच. १५४ कारिता च (कारिताऽथ ); विर. ९६ पमा. २२० भोंग (र्भाग) शेषं अपवत् ; दकि. ३५६ विचि.५ रथा (स्तथा) रिता च (रिताऽथ); स्मृचि . ७ विचिवत्; सवि. २२२ विचिवत् ; वीमि २१३७ विचिवत्; व्यप्र. २२५ थापरा (तोsपरा ) च शिखा ( सशिखा ); विता . ४८० उत्त; सेतु. ५ रथापरा (स्तथैव च) रिता च (रिताऽथ) स्तथैव च (स्तथापरा); प्रका. ९२ स्मृचवत्; समु.७८ स्मृचवत्; विव्य. २२ रथा ( स्तथा ) रिता च (रिताऽथ). (२) सवि. २२४.
(३) अप. २ ३७ सग्रा (साद्या); गौमि. १२ ३२ प्रथमपादः; स्मृच. १५४; ममु. २।१५३ कर्म ( काय ) तु (च); मा. २२० ऋणि (त्वृणि); सवि. २२३; मच. ८।१५३ मुवत् व्यप्र. २२५; विता. ४८० प्रथमपादः; प्रका. २८३; ससु. ७८ पमावत् नन्द. ८ १५३ संयुक्ता (संशोध्या) तु (च) कारिता ( कारिका ) ..
६२९
प्रत्यहं गृह्यते या तु शिखावृद्धिस्तु सा मता । शिखेव वर्धतें नित्यं शिरश्छेदान्निवर्तते ।। मूले दत्ते तथैवैषा शिखावृद्धिस्ततः स्मृता । गृहात् स्तोमः शदः क्षेत्राद्भोगलाभः प्रकीर्तितः ॥ (१) उदाहरणम् — तण्डुलप्रस्थस्य प्रत्यहं तण्डुलमुष्टिर्गृह्यत इति । गौमि. १२।३२
(२) प्रतिदिन लभ्या तु शिखासादृश्याच्छिखावृद्धिरिति व्यपदिश्यते । किं पुनः शिखासादृश्यमित्यपेक्षिते बृहस्पतिरेवाह 'शिखेव वर्धते नित्यं शिरश्छेदान्निवर्तते । मूले दत्ते तथैवैषा शिखावृद्धिस्तु सा स्मृता' || प्रत्यहं गृह्यते इति संप्रतिपन्नदिनसंख्याविशिष्टवृद्धि ग्रहणकालोपलक्षणार्थम् ।
**स्मृच.१५४
गृहात्तोत्र इत्यादेरयमर्थः । निवासनिबन्धनो गृहसकाशात्संतोष: । क्षेत्रात्संभूतं धान्यादिफलं च भोगलाभाख्यो वृद्धिप्रभेद इति । गृहक्षेत्रग्रहणं स्थावरात्मकभोग्याधेरप्युपलक्षणार्थम् । (३) स्तोमोऽत्र गृहवासनिमित्तकं भाटकम् । गृहमत्रोपलक्षणं, तेन घट्टादावपि स्तोम एव लाभ इति बोद्धव्यम् । विर. १३ (४) शस्यादिफललाभः शद इत्युच्यते । शद्ल
* सवि स्मृचगतम् ।
(१) अप. २।३७ मता (स्मृता); व्यक. १०८ अपवत्; गौमि . १२।३२ या तु (या हि ) मता (स्मृता ) कात्यायन: ; स्मृच. १५४ अपवत् ; विर. १२३ पमा. २२१ पू. विचि . ५-६; स्मृचि.८ नित्यं (या तु); नृप्र. १८ तु सा स्मृता (प्रकीर्तिता) पू.; सवि. २२३ अपवत्; व्यप्र. २२५ पू., अपवत् : २२६ उत्त.; विता.४८० तु (च) मता (स्मृता) पू.; सेतु.६६ प्रका. ९२ अपवत्; समु. ७८-७९ अपवत् विव्य. २२-२३.
(२)अप. २।३ ७ स्तत: (स्तु सा) लाभः प्रकीर्तित: (लाभं तथैव च ); व्यक. १०८; गौमि . १२१३२पू., कात्यायनः; स्मृच. १५४ स्तत: (स्तु सा) स्तोमः (तोष: ) लाभ: (काम:); विर. १२५., १३ उत्त; पमा. २२१ उत्त; विचि. ६; स्मृचि.८१ सवि. २२३ स्ततः (स्तथा) स्तोमः शद (तोषः फलं ); व्यप्र. २२६ पू. : २२५ स्तोमः शदः (तोषः फलं) उत्त; विता. ४८० (गृह्यते तु क्षेत्रफलं भोगलाभः स संस्मृतः ) उत्त प्रका. ९२ स्ततः (स्तु सा) स्तोमः शब्दः (तोप: फलं); समु.७९ स्ततः (स्तु सा); विव्य. २३.