Page Text
________________
दायभागः-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१२९९
प्रयोगादनपगतमेवानुषज्येत । प्रायेण ह्यत्र शास्त्रे । तस्मिन्नोदाहशङ्का। उच्यते। अस्य प्रतिषेधस्य वाक्यशेषः कन्याशब्दः पंसाऽसंप्रयोगमाचष्टे । अथ संस्कारहीनेति। श्रयतेऽपत्यं ह्यस्य तद्भवतीति अनेन ततश्चापत्योत्पत्तावेव तदपि न । यतः प्रथममेव वचनमेवं स्मरणाभिप्रायेण पुत्रिका न भार्या धर्मार्थम् । अर्थकामयोस्त्वस्त्वेव सहातत्र संभविप्रमाणान्तरवशालक्षणया हिता इत्यत्र प्रती | धिकार इति भवति । परिहारस्तु संस्काराभावादविवाहः। यते (?) । यथोक्तं
ननु तस्मिन्पक्षे कानीन एव पुत्रिकापुत्रः स्यात् । म ___ 'पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः । नाक- | ह्यसौ पितुः स्वः स्यादसंस्कृतयोश्चापत्यमिति । संस्कारपक्षे न्यासु कचिन्नणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः ॥ इति । अत्र
तु पितृस्वता संस्कारभावेन धर्मलक्षणप्रत्ययान्यतरधर्माधर्मलोपवचन लिङ्गात्परुषोपभुक्ताऽकन्येत्युच्यते । तद्वि. भावे कानीनाद्भिद्यत इति युक्तम् । अत्रोच्यते । न । पर्ययेणानुपभुक्ता कन्येति सर्वत्रैव मुख्यार्थमनुरुध्य वयं पुत्रिकापुत्रस्य कानीनस्य लक्षणं तदस्य नास्तीति क्रियमाणा धर्मा लक्ष्यन्ते । ते च न सर्वे किं तर्हि। ब्रूमः । इदं हि तस्य लक्षणं- 'पितृवेश्मनि कन्या यावतां प्रमाणमस्ति । तथा हि कानीन इति पितुः तु यं पुत्रं जनयेद्रहः । तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः स्वता संस्काराभावश्च प्रतीयते। केवले हि संस्काराभावे कन्यासमुद्भवम् ॥ इति । अस्य चार्थः । य एवंलक्षणः अनूढास्वैरिणीपुत्राः कानीनाः, केवलायां च पितृस्वता- |
स इह शास्त्रे कानीनग्रहणेषु ग्रहीतव्यः। स च लक्षणायां पुत्रिकापुत्रोऽपि कानीन इति व्यपदिश्यते ।
कस्यापत्यमित्यपेक्षायां 'वोदुः कन्यासमुद्भवम्' इति तथोक्ते स्वदारतस्तु नियमातिक्रमः प्राप्नोतीति । न
द्वितीयं वाक्यम् । अथवा नेह पदार्थों लक्ष्यते । किं ह्यस्यायमर्थः स्वदारेभ्योऽन्या गन्तव्येति । परस्त्रियं च ताह ? संबन्धिता नियम्यते । य एवंविधः कानीनस्तं कामयते न चापरान् दारांस्तथा सत्यनेनैव गतत्वात्पर
वोढः संबन्धिनं वदेदित्येकवाक्यतैव । संबन्धिता च दारप्रतिषेधोऽनर्थकः स्याम्कितर्हि स्वदारेषु रतिधारयि.
पदार्थाभेदेऽप्युपाधिभेदाद्भिद्यत एव रहःप्रकाशभेदेन । तव्या रतिभावनयाऽभ्यासात्प्रीत्यशयोत्पत्तेः। स्त्रियं च
एवंच मातामहस्य । अन्ये चाहर्यदि पदार्थः स एव न कामयते न चापरान् दारांस्तथा सति धर्मेम्यो न हीयत
तदा कानीनशब्दस्य शब्दार्थसंबंधोऽबाधित एवावइत्यनुवादोऽयम् । अथवा स्वदारनिरतोऽपि पर्ववर्जमेनां
गन्तव्यः। ते चेदपत्यमात्रे कानीनं स्मरन्ति, भवतु व्रजेत् असौ सुषुप्त्यैवमन्यशेष एव परदाराप्रतिषेधोऽपि पैतृके कानीने व्यवहारः । अन्ये तु स्मृतिमेव विशेषनास्ति (?)। अनूढत्वात्केनचिद्दारव्यपदेशाभावात् । किं
निष्ठामाहुः । न हि कन्यापत्यमात्रे सर्वत्र कानीनशब्दः पुनरत्र युक्तमविवाह्येति अष्टौ हि विवाहास्ते च स्वीकार
प्रयुज्यते । किं तर्हि, मानवस्मृतेर्लक्ष्यते, एतदप्यनुभेदेन ब्राह्मादिव्यपदेशभेदं प्रतिपद्यन्ते । न चास्याः
मन्यामहे निश्चिते प्रयोगाभावेऽवशेषस्मरणेऽपि पुत्रस्वकरणं भर्तुरस्ति । पितुरेव स्वत्वानतिवृत्तेः । अभ्रातृ
सिद्धथादितद्विशेषावगतिः प्रयोगतो न्याय्यैव (2)। मेधा. कायां च विवाहप्रतिषेधे पुत्रिकामविवाह्यां दर्शयति ।
लिवाहां दर्शयति । (२) तदविपर्यस्तपुत्राया उत्पन्नमृतपुत्रायाः पुत्रियथा, 'नाभ्रातृकामुपयच्छेत तोकं ह्यस्य तद्भवतीति, काया मरणे वेदितव्यम् ।
दा.१७९ प्राकरणिकश्चायं प्रतिषेधस्तत्प्रतिषेधोपलभ्यमानमूलत्वा- (३) 'अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पत्र' इत्येवं त्प्रकरणाधीनोऽपि न संस्कारत्वमपनुदति। तथा च शिष्टा कृतायां पुत्रिकायामेतत् । या पुनरियं मे पुत्र इति क्रियते दर्शनीयकन्याभावे कपिलादिरूपामुपयच्छन्ति । तया | तद्विषयमाहतुः शङ्खलिखितौ - 'प्रेतायाः पुत्रिकाया न च स्वधर्मानुष्ठानमाचरन्ति । क्षतयोन्यन्यपूर्वाभावोऽत्र, भर्ता धनमर्हत्यपुत्रायाः।
अप.२।१४५ समानप्रवरादिकयोढयापि कथंचिन्न पत्नीकार्य कुर्वन्ति । (४) धनं तया जीवतो मृतस्य वा स्वपितुः प्राप्तम् । एतदर्थमेव कैश्चिन्नोद्वहेत्कपिलामित्यत्र दृष्टदोषोपवर्णन
मवि. प्राकरणिकत्वेऽपि सपिण्डादिप्रतिषेधस्य चैकरूप्यं मा | (५) अपुत्रायां पुत्रिकायां कथंचन मृतायां तदीयधनं विज्ञायीति । कथं पुनः स्पष्टप्रतिषेधो 'नाभ्रातृकामुपयच्छेत' । तद्भवाविचारयन्गृह्णीयात् , पुत्रिकायाः पुत्रसमत्वेनान
| SR No. | 016114 |
| Book Title | Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lakshman Shastri Joshi |
| Publisher | Prajnapathshala Mandal |
| Publication Year | 1939 |
| Total Pages | 1084 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 27 MB |