Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 312

८२०
प्रयोजकमस्ति न तत्र विथेः प्रयोक्तृत्वं नियामांशे तु विधेर्व्यापारः । स चेदृशो नियमः । वैश्यमेव कारयेद्वाणि ज्यमन्यं कुर्वाणमसत्यामापदि दण्डयेत् । एवं ब्राह्मणमेव प्रतिग्रहं तथा च प्रतिग्रहसमर्थोऽपि संतोषपरथ स्वादि त्याद्युपपद्यते । यदपि श्रूयतेऽनिच्छतोऽपीति सोऽर्थवादः । शुद्रमेव दास्यमित्येवं सर्वत्र नियमरूपता द्रष्टव्या ।
मेधा.
व्यवहारकाण्डम्
(२) वाणिज्यधनप्रयोगकृषिपशुरक्षणानि दृष्टादृष्टार्थ त्वाद्वैश्यं शूद्रं च द्विजन्मनां दास्यं नियमेन राजा कार - येत् । अकुर्वाणी राशा दण्डधी होपदेशात् । गोरा. (३) दास्यं मलोच्छिष्टापनयनादिकर्म । वि. (४) शूद्रं द्विजानां ऋणार्थं राजा दास्यं कारयेत् । भाच
आपदि पिपी माझणेन स्वस्थकर्मणा भर्ती क्षेत्रियं चैव वैश्यं च ब्राह्मणो वृत्तिकर्शितो । विभृयादानृशंस्येन खानि कर्माणि कारयेत् ।। (१) वृत्या करिती ब्राह्मणो विभृयाद्भक्तदानादिना क्षत्रियवैश्ययोर्भरणं कुर्यादानृशंस्येनानुकम्पया स्वानि कर्माणि कारयेत् । ब्राह्मणस्य यानि स्वानि समित्कुशोदकुम्भाहरणादीनि अथवा क्षत्रियवैश्ययोर्यानि स्वानि क्षत्रियो ग्रामरक्षादौ नियोक्तव्यो वैश्यः स्वकृषिपशु पाल्पादी, महाधनो यो ब्राह्मणो महापरिच्छदथ सामध्यां तस्यैष विधिः । स्वानि कर्माणीति वचनात् दास्वं न कारवितव्य गर्हितोच्छिष्टमार्जनादि । +मेचा
(२) वृत्तिकर्शितावित्य द्वितीया पाशमन्त्रखद्वितीयावत्कर्मत्वमात्रविवक्षया प्रयुक्ता । एवं चायमर्थः । वृत्तिकर्शितं क्षत्रियं वैश्यं च दासभूतमक्रोर्येण कर्माणि कार
* ममु. गोरावत् ।
+ मनि., विर. भाच. मेवातिर्द्वितीय।
(१) मस्मृ. ८।४११ रयेत् ( रयन् ); अप. २ । १८३: व्यक. १५४ कर्शितौ (कर्षितम् ); स्मृच. १९८१ विर. १५३ व्यकवत्; पमा. ३४२; विचि. ७२; व्यप्र. ३१८ रयेत ( रयन् ); व्यम. ९१ स्वानि कर्माणि (स्वामी कर्म तु); सेतु.
१६६; समु. ९९.
9 (950). 2 wit.
यन् स्वामी पोषयेदिति । वृत्तिकर्शितावितिय दनगत्येव क्षत्रियवैश्ययोर्दासत्वाङ्गीकारः कार्यो न पुनः सति संभवे इति दर्शयति । स्वानीतिवदन् न संबन्धिजन - कर्माणि कारयेदित्याह । कर्माणीति सामान्याभिधानेन जघन्यकर्माण्येव कारयितव्यानीति नास्ति नियम इति सूचयति । वृतिकर्शितो विभृवादिति वदन् आकाक्षानुसारेण क्षत्रियवैश्ययोर्दास्यं कारयितव्यम् । न तु प्रभुत्वमात्रेणेत्येतदपि ज्ञापयति । X स्मृच. १९८
(२) ब्राह्मणः क्षत्रियवैश्यो भृत्यभावेन पीडितो करूया स्वामी कर्माणि रक्षण कृष्यादीनि कारयन् ग्रासाच्छादनादिना पोषयेत् । एवं धनवान्ब्राह्मणः तौ उपगतौ अविभ्रन् राज्ञा दण्डनीय इति प्रकरणसामर्थ्याद्गम्यते ।
*ममु.
(४) स्वानि कर्माणि कारयचतु दासकर्माणि तानि कारयतो दण्डविधानार्थोऽयमारम्भः ।
नन्द.
ब्राह्मणेन संस्कृतद्विजा दास्ये न नियोज्याः
दास्यं तु कारयेन्मोहाद्वाह्मणः संस्कृतान् द्विजान्। अनिच्छतः प्राभवत्याद्र हा दण्डयः शतानि षट् ॥
(१) संस्कृता उपनीताः । यद्यपि द्विजग्रहणादेवैतलभ्यते तथापि त्रैवर्णिक जात्युपलक्षणार्थ मा विशायीति । यो ब्राह्मणः समानजातीयान्दास्यं पादधावनोच्छिष्टावकरणसंमार्जनादिरूपमनिच्र्च्छतः प्रभवतो भावः प्राभवत्यं प्रभुत्वं, शक्त्यतिशययोगतो बलादिना यः कारयति पट् शतानि दण्ड्यः । लोभादेतत् । द्वेषादिविधिको दण्ड्यः । शत्रन्तस्य भवतेर्भावप्रत्यये प्राभवत्यादिति
x व्यप्र. स्मृचवत् ।
* गोरा. ममुवत्, अशुद्धिबाहुल्यात् नोद्धृतम् । (१) मस्तु.८४१२ कारयेन्मोहा (कारोमा गोरा. दास्यं तु ( यो दास्यं); अप. २ १८३; व्यक. १५४ प्राभवत्याद्रा (प्रभावत्वाद्रा ); स्मृच. १९८ दण्ड्यः (दाप्यः); वि. प्राभवत्याद्रा (प्रभुत्वेन रा); विर. १५३ व्यकवत ; पमा. ३४३ वत्या (बत्वा); विचि ७२ येन्मो ( यन्मो) प्राभवत्या प्रभावित्वा): १८२ मोदा (लोमा) शेषं मवियद व्यप्र. ३१९; विता. ६३५ दण्ड्यः (दाप्यः) शेषं मविवत्, क्रमेण कात्यायनः; सेतु. १६६ विचिवत् समु. ९९ स्मृचवत्.
१ न. २ क्य.