Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 801

दायभाग:-पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
१३०९
महति ।
प्रसंगात् पुनर्भूसंस्कारः
। (१) त्यागकारणं पातित्यम् । स्पर्शयेत् दद्यात् । सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागताऽपि वा।
__ अप.२।१३२ पौनर्भवेन भत्रा सा पुनः संस्कारमहति ॥ (२) अकारणात्पातित्यादित्यागकारणेषु असत्सु ।
(१) पुन संस्कारमाह - सा चेदिति । अक्षतयोनिः स्पर्शयेद्दद्यात् तच्चोदकपूर्वमत्र । कृत्रिमे तु तेन परिग्रहपत्या संस्कारमात्रं कृत्वा परित्यक्ता प्राप्तवैधव्या वा।' मात्रमस्य सांतत्येनेति विशेषः ।
मवि. गतप्रत्यागता तु पित्राऽन्यस्मा अङ्गीकृता स्वेच्छया (३) यो मृतमातापितृकस्त्यागोचितकारणं विना परिणयार्थमन्यं प्रति गत्वा तेन परिणीता पुनः पित्रभि- द्वेषादिना ताभ्यां त्यक्तो वात्मानं यस्मै ददाति स स्वयंमतं वरं प्रत्यागता अक्षतयोनिरेव । पौनर्भवेन यं गत्वा दत्ताख्यस्तस्य पुत्रो मन्वादिभिः स्मृतः। ममु. विश्रान्ता तेन पुनर्विवाहहोमादिसंस्कारं सार्हति । एतेन ।
पारशवः या क्षतयोनिः पुनर्भून संस्काराहेत्युक्तम् । पुनर्भत्वं तु 'यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् । उभयथापि । एतासूत्पन्नः पौनर्भवो बीजिनः सुतः । मवि. स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः ।।
(२) सा स्त्री यद्यक्षतयोनिः सत्यन्यमाश्रयेत्तदा तेन (१) कामादित्यनुवादः 'कामतस्तु प्रवृत्तानां' इत्य पौनर्भवेन भर्चा पुनर्विवाहाख्यं संस्कारमर्हति । यद्वा स्य । पारयन् पिण्डदानादिना उपकुर्वन्नपि शवतुल्यः । कौमारं पतिमुत्सज्यान्यमाश्रित्य पुनस्तमेच प्रत्यागता अनुपकारकः । असंपूर्णोपकारकत्वात् । मेधा. भवति तदा तेन कौमारेण भर्ना पुनर्विवाहाख्यं संस्कार- (२) तदपरिणीतशूद्रासुताभिप्रायम् , परिणीतायाः
ममु. सकृढताबुपगमनस्य वैधत्वात् । तत्रैव च गर्भस्थितेः, (३) वाशब्दात्क्षतयोनिरपि क्षता क्षतजयुक्ता योनि- न च द्वितीयादिसंपर्केष्वपि । यथा याज्ञवल्क्यः -'अपुत्रे यस्याः । ऋतुमती । 'अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता भ्रातरि मृते तान्तु गच्छेदृतौ सकृत् । तथा मनुः –'यथा. पुनः । स्वैरिणी या पतिं हित्वा सवर्ण कामतः विध्युपगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथो भजेदाप्रसश्रयेत् ॥ इति याज्ञवल्क्योक्तेः । ज्ञातिधनगर्वात्स्वपतित्यागे वात् सकृत् सकृदृतावृतौ ॥ (मस्म.९।१७०)। प्रथमोश्वभक्षणं न तु कामतस्त्यागे, कामस्य स्वाभाविकत्वादनेन पगमनमात्रस्त गर्भहेतुत्वे सकृद्वचनं दृष्टार्थ स्यात्, पूर्वापराविरोधः।
*मच. अन्यथाऽदृष्टार्थत्वमस्य कल्पनीयं, अत एव लोकेऽपि (४) पौनर्भवेन पुनर्भपुत्रेण केन चिद्वरेण । नन्द. प्रथमसंपर्कदिवसमादाय मङ्गलाचारार्थ नियतमासविस्वयंदत्तः
हितपुसंवनसीमन्तोन्नयनाद्यथ मासगणना दृश्यते । अतः मातापितृविहीनो यस्स्यक्तो वा स्यादकारणात्। 'कामादुत्पादयेत् सुतमि'त्यनूढाशूद्राभिप्रायमेव । आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः ॥
दा.१४२ • * शेषं ममुगतम्।
(३)कामादिति शूद्राभिगमस्य काममात्रपरत्वादुक्तम् । __x उ.व्याख्यानं 'सदृशं तु प्रकुर्याय' इति मनुवचने । ब्राह्मण इति क्षत्रियस्याप्युपलक्षणम् । वैश्यस्य शूद्रापुत्रोऽपि (पृ. १३०६) द्रष्टव्यम् ।
ब्राह्मणस्येव क्षत्रियापुत्रः स्ववर्णसदृश एव । पारयन्नेव (१) मस्मृ.९।१७६; मभा.२८॥३४ नृप्र.३९. कर्मणे शक्त एव सन् शवोऽनधिकारी। एतेन ज्ञात्यन्तरा(२) मस्मृ.९।१७७; अप.२।१३०; व्यक.१५७;मभा. २८१३४, गौमि.२८।३१, उ.२।१४।२ स्मै (स्य); स्मृच. xविर. मेधागतम् । २८८; विर.५७१ स्मै (स्तु); स्मृसा.६९ स्पर्श (दर्श) स्तु
(१) मस्मृ.९।१७८) दा.१४१; व्यक.१५७; स्मृच. स स्मृतः (स्मृतस्तु सः); सुबो.२।१३२ णात् (णे) स्मै (स्तु); २८८ विर.५७४ स्तस्मात्पा (स्तेन पा)सुबो.२।१३२; व्यनि. दीक.४४ विरवत् ; व्यनि. त्तस्तु स (त्त इति); नृप्र.३९ स कामादु (काममु ) वसिष्ठः, नृप्र.३९, व्यप्र.४८०: विता. स्मृतः (तस्य सः); चन्द्र.१७६ स्पर्श (दर्श) यस्मै (त्तस्मै); व्यप्र. ३७८; • बाल.२।१३२ (पृ.१७६, १७८), २११३५ ४७९, बाल.२।१३१,२११३२(पृ.१७८); समु.१३७. (पृ.२३५); विभ.९९; समु.१३७.