Page Text
________________
उपनिधिः
गौतमः राजदैविकचोरादिनष्ट निक्षेप विचारः 'निध्यन्वाधियाचितावक्रीताधयो नष्टाः सर्वान - निन्दितान् पुरुषापराधेन ।
I
(१) निधिर्निक्षेपः । . स्वं द्रव्यं यत्र विखम्भान्निक्षिपत्यविशङ्कितः स निक्षेपः । अन्वाधिरुपनिधिः । औपनिधिकमिति स्मृत्यन्तरे प्रसिद्धम् । याचितमुत्सवादिवाभरणादि । अवक्रीतमदत्तमौल्यमर्धदत्तमौल्यं वा, आधिगांप्याधिः । एते निध्यादयो यदि पुरुषापराधेन विना नष्टा भवन्ति चोरादिभिरपहृताः सर्वास्तान निन्दितानाहुः | अदोषानाहुः । न केवलं पुत्रानेव नाभ्याभवेयुः । किं तर्हि ? येषां सकाशे निध्यादयः कृतास्तानपि नाभ्याभवन्ति । अनिन्दितेति ते यदि पूर्व दृष्टदोषा भवन्ति तदा पूर्वमिदम् । पुरुषापराधस्तु यदि धारयि तारः स्वद्रव्यवन्न रक्षयेयुः, यद्यग्निभयादौ स्वद्रव्यं गृहीत्वा निध्याद्युपेक्षेरन्स्वद्रव्यं वा गुप्तं निधाय बहिर्निध्यादि स्थापयेयुः । एतस्मिन्पुरुप्रापराधे सति दद्युरेव । #गौमि. (१) अवक्रीतं भाटकगृहीतं शकटादि । विर. ८९ विष्णुः
|
निक्षेपापहारादिदोषदण्डविधिः
निक्षेपापहारी वृद्धिसहितं धनं धनिकस्य दाप्यः । राज्ञा चौरवच्छास्यः । यश्वानिक्षितं निक्षिप्तमिति ब्रूयात् ।
* मभा. गोमिवत् ।
(१) गौध. १२।३९; व्यक. १३२६ (द) मभा. नू पु (पु); गौमि. १२ ३९६ विर.८९ प (द); विचि.४० धि (हित) घ (द); बीमि. २।६ ७; संतु. ३१९ विचिवत् .
(२) विस्मृ. ५।१६४ री ( येथे ); स्मृच. १८०३ व्यम २८३ समु.८८ प्यः + (तत्समं दण्डं च ).
(५) विस्मृ ५।१६५-१६६.
क. ९१
महाभारतम् उपनिधिलिङ्गम्
से जातमात्रान् पुत्रांश्च दारांश्च भवतामिह । प्रदायोपनिधिं राजा पाण्डुः स्वर्गमितो गतः ॥ कौटिलीयगर्थशास्त्रम्
ऋणादानातिदेशः । उपनिधिप्रत्ययापवादः । उपनिधिभोग
प्रगाशवियाधानापहारेषु कृत्यम् । धावतिदेशः । 'औपनिधिकम् । उपनिधिः ऋणेन व्याख्यातः । परचक्रादविकाभ्यां दुर्गा राष्ट्रविलोपे वा, प्रतिरोधकैर्वा ग्राम सार्थव्रजविलोपे, चक्रयुक्ते नाशे वा, ग्राममध्यग्न्युदकाबाधे वा किञ्चिदमोक्षयमाणे कुप्यमनिर्हार्थवर्जमेक देशमुक्तद्रव्ये वा, ज्वालावेगोपरुद्धे वा, नावि निमग्नायां मुषितायां वा स्वयमुपरूढो नोपनिविमभ्याभवेत् ।
उपनिधिभोक्ता देशकालानुरूपं भोगवेतनं दद्यात् । द्वादशपणं च दण्डम् । उपभोगनिमित्तं नष्टुं विनष्टं वाऽभ्यावहेत्, चतुर्विंशतिपणश्च दण्डः । अन्यथा वा निष्पतने । प्रेतं व्यसनगतं वा नोपनिधिमभ्यावहेत् ।
आधानविक्रयापव्ययनेषु चास्य चतुर्गुणपञ्चबन्धो दण्डः । परिवर्तने निष्पातने वा मूल्यसमः । तेन अधिप्रणाशोपभोगविक्रयाधानापहारा व्याख्याताः ।
औप निधिकमिति सूत्रम् । उपनिधिन्यांसो निक्षेप इति पर्यायाः । तत्संबद्धमभिधीयते इति सूत्रार्थः । उपनिधिः विप्रतिपत्तावृणवद् व्यवहार्य इत्यतस्तदनन्तरमस्याभिवानसंगतिः । उपनिधिर्ऋणेन व्याख्यात इति । ऋण यथाधमर्णेन तत्पुत्रादिना च प्रत्यर्पणीयं विप्रतिपत्तौ तु साक्ष्यनुयोग दिना विभावनीयं तथैवोप निधिरित्यतिदेशार्थः । उपनिधिरिति च आध्यादेशान्वाधीनाम(१) भा. ११.४४/३ (२) ४२ अंशेयम्
| SR No. | 016114 |
| Book Title | Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lakshman Shastri Joshi |
| Publisher | Prajnapathshala Mandal |
| Publication Year | 1939 |
| Total Pages | 1084 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 27 MB |