Page Text
________________
६७८
विश्वास्योपदश्चेति कीर्तिताः । इति । अत्र दानप्रतिभुवं मुक्त्वा इतरयोर्ग्रहणम् । कुतः ? 'दानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत्' इति मनुवचनात् । प्रतिभूनिमित्तं यदृणं तत्प्रातिभाव्यम् । वणिग्वाणिष्यनिमित्तं चेत्यर्थः । यथा मूल्यं ददामीति परिभाष्य कस्यचित्स - काशे द्रव्यं गृहीत्वा वाणिज्यकरणार्थ देशान्तरं गत्वा म्रियेत, पुत्रेण तदप्राप्तं च भवति ततस्तदृणं पुत्रस्योपरि न भवतीत्यभिप्रायः । शुल्कं आसुरादिविवाहे शुल्कं प्रतिश्रुत्य विवाहं कृत्वा यद्यसौ म्रियते तच्छुल्कं पुत्रस्योपरि न भवतीति । मद्यं मद्यनिमित्तं ब्राह्मणस्य प्रतिषिद्धत्वात् क्षत्रियादिविषयमेतद् द्रष्टव्यम् । द्रव्यं ददामीति मद्यपाने कृते द्रव्यमदत्वाऽसौ म्रियेत तदपि पुत्रस्य न भवतीति । तथा द्यूतनिमित्तं च ऋणम् । तथा दण्डनिमित्तं च व्यवहाराऽपजयनिमित्तम् । नैते पुत्रानध्याभवेयुः पुत्राणामुपरि न भवन्तीत्यर्थः । रिक्थभाक्त्वे सति द्रष्टव्यम् ।
Xमभा.
हारीतः
ऋणपत्रप्रामाण्यम्
व्यवहारकाण्डम्
यावत् स्थितिप्रमाणं स्याल्लिखितं निरपाकृति | अपाकरणं नामात्र दृष्टधनप्रवेशलेखनं प्रतिपत्रं साक्ष्यादि सम्यक्स्थले व्यवहारनिवेशनं चेत्येवमादि । सवि. २५९
वसिष्ठः
पुत्रादिभिः अप्रतिदेयानि ऋणादीनि
प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकं च यत् । । दण्डशुल्कावशिष्टं च न पुत्रो दातुमर्हति ॥
।
विष्णुः
ऋणप्रतिदातारः
प्राहिणि प्रेते प्रत्रजिते द्विदशाः समाः प्रोषिते वा तत्पुत्रपौत्रैः धनं देयम् । नातः परमनीप्सुभिः ।
. x गौमि. मभावद्भावः ।
(१) सवि. २५९. (२) वस्मृ. १६।२६.
(३) विस्मृ. ६।२७-२८ दशाः (दश) प्रोषिते ( प्रवसिते); क. ११९ प्रोषिते (प्रवसिते); स्मृच. १७१; विर. ५० व्यकमृत्; विचि.२२ प्रोषि ... धनं ( प्रवसिते वा तत्र पुत्रपौत्रैः ); सवि. २५८३ चन्द्र. १९ धन (ऋण) प्रोषि... धनं (प्रवसिते वा
(१) प्रत्रजिते संन्यस्त इत्यर्थः । द्विदशाः समाः प्रोषिते वा विंशतिवर्षव्यापितया वा प्रवासे धनग्राहिणा कृत इत्यर्थः । नातः परमनीप्सुभिरित्यस्य विंशतिवर्षादूर्ध्वं न विलम्बितं कार्यम् । ऋणप्रतिदानानी सुभिरपीत्यर्थः । अथवाऽयमर्थः । अतः परं पौत्रेभ्यः परं ऊर्ध्व ये जातास्तैः प्रपौत्रादिभिरनीप्सुभिर्न देयमिति । एतदुक्तं भवति । पुत्रपौत्राणामेव जात्यन्धादिव्यतिरिक्तानां निरुपाधिकं रिक्थार्हत्वं नान्येषां प्रपौत्रादीनामिति रिक्थग्रहणाभावे प्रपौत्रादिभिरवश्यं पुत्रपौत्रवन्न देयमिति ।
स्मृच. १७१
(२) नातः परं अतस्तृतीयात्पुरुषात्परं चतुर्थादिभिर्न देयम् । अनीप्सुभिरित्यनेन प्रपितामहादीनां यदि हितेच्छा तदा तेषामपि ऋणं चतुर्थादिभिर्देयमित्युक्तम् । विर. ५०
(३) 'नातः परमभीप्सुभिरित्यपि पाठस्तस्यायमर्थः । विंशतिवर्षादूर्ध्वं न विलम्बः कार्यः ऋणप्रतिदानमभीप्सुभिरिति । (४) द्विदशाः समा इति कुटुम्बार्थकृतादृणादन्यत्रेति स्मृतिसारः । वीमि. २५०
व्यप्र. २६५
रिक्थग्राहस्त्री माहादिणप्रतिदातृविचारः संपुत्रस्य वाऽप्यपुत्रस्य वा रिक्थग्राही ऋणं दद्यात् ।
तद्दायानर्हपुत्रस्य सद्भावेऽप्यसद्भावेऽपि वा तदनादरेण रिक्थग्राही ऋणं दद्यावित्येवंपरम् । व्यप्र. २६७ विधनस्य स्त्रीग्राही ।
* 'रिक्थग्राही ' इति याज्ञवल्क्यवचनस्य स्मृच. व्याख्याने इदमेवोक्तम् । तत्पुत्रपौत्रः) पर (पूर्व); वीमि . २५० दशाः समाः (दशाऽसमाः) प्रोषि... धनं ( प्रवसिते वा पुत्रपौत्रैर्वा ऋण); व्यप्र. १६५ ( धनं ० ) ना (वा) नी (भी); व्यम. ८२ (नात: ... सुभि: ० ); विता. ५११; प्रका. ९९, समु. ८४ धनं (ऋण).
(१) विस्मृ. ६।२९ वाऽप्यपु (वाऽपु); व्यक. १२२ वारि (रि); स्मृच. १७२ ऋणं ( धनं); विर. ६१ वाऽप्यपुत्रस्य वा (अपुत्रस्य च) ऋणं (धनं); व्यप्र. २६७ वा रि (रि) (ऋणं ० ); व्यम.८३; समु.८५ स्मृचवत्..
(२) विस्मृ. ६।३० विध (निर्ध); व्यक. १२२३ स्मृच. १७२; विर. ६१ वि (अ); व्यप्र. २६७ ग्राही (हारी); समु. ८५ ग्राही (वनग्राही).
| SR No. | 016114 |
| Book Title | Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lakshman Shastri Joshi |
| Publisher | Prajnapathshala Mandal |
| Publication Year | 1939 |
| Total Pages | 1084 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 27 MB |