SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 1069
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ दायभागः — विभागसंदेहे निर्णयविधिः १५०७ अत्र कात्यायन: - - ' वसेयुर्दश वर्षाणि पृथग्धर्माः पृथक्रियाः । भ्रातरस्तेऽपि विज्ञेया विभक्ताः पैतृकाद्धनात् ॥' भ्रातृशब्दोऽत्र रिक्थ संबन्ध्युपलक्षणार्थम् । पैतृकग्रहणं दायग्रहणोपलक्षणार्थमिति चन्द्रिकाकारः। तन्न । स्वत्वानुत्पत्तेरिति वक्ष्यते । ननु कार्यानुषङ्गाद्वा अशक्त्या वा दशवर्षपर्यन्तं दायग्रहणाभावे व्यवहारः सिद्ध एवेति पूर्वप्रकरणोक्तं विरुन्ध्यादिति चेन्मैवम् । परमार्थतो दायग्रहणाभावे । 'पश्यतोऽब्रुवतो भूमेर्हानिविंशतिवार्षिकी । परेण भुज्यमानाया धनस्य दशवार्षिकी ॥' इति - वत् छलानुसारेण विभक्ता एवेति चन्द्रिकाकारः । अत्र छलं स्वोपेक्षानिबन्धनम् । नन्वेवं 'पश्यतोऽब्रुवतो भूमेः रित्यत्र न व्यवहारहानिः स्वस्वरूपहानिः, अपि तु फलहानिरित्युक्तं विज्ञानयोगिना । तद्वदत्राऽपि फलहानिरेव न स्वरूपहानिः न व्यवहारहानिरिति चेन्मैवम् । भूमेह - निरित्यत्र कर्मणि षष्ठीविधानाद्विंशतिवार्षिको भोगो भूमि हन्यादिति वाक्यार्थस्य निष्पन्नत्वात् । दशवार्षिको भोगो धनं हन्यादिति स्वरूपहानिरेवोक्ता । ननु 'छलं निरस्य भूतेन व्यवहारान्नयेन्नृपः । ' इति तत्त्वा नुसरणेनैव न्यायः कर्तव्य इति चेन्मैवम् । अत्र छलमत त्त्वात्मकं विवक्षितम् । न तु तत्त्वात्मकम् । तत्त्वात्मकछला वलम्बनेन तु व्यवहारनिर्णयदर्शनात् । तथाहि - ' भूत- ' च्छलानुरोधेन द्विगतिः समुदाहृतः । इति व्यवहारस्य छलावलम्बनमप्येका गतिर्युक्ता । अन्यथा - 'धर्मश्च व्यवहारश्च चरित्रं राजशासनम् । चतुष्पाद्व्यवहारोऽयमु तरः पूर्वबाधकः ||' इति स्मृत्या उत्तरेषां व्यवहारचरित्रराजशासनानां धर्मबाधकत्वं छलानुसरणनिबन्धनं निरुन्ध्यात् । एतस्य छलानुसरणस्य तात्त्विकत्वे स्मृतिकाराणामप्रामाणिकत्वं स्यात् । अत एव छलं निरस्य भूतेनेत्यत्र छलग्रहण मतत्त्वात्मकछलविषयमिति मन्तव्यम् । लिखितसाक्षिणावन्तरेणेत्यर्थः । साक्षिग्रहणं प्रबल प्रमाणस्योपलक्षणम् । अत एव लेख्यमपि संगृहीतम् । अत एवानन्तरमुक्तं तेनैव - ' तेषामेताः क्रिया लोके प्रवर्तन्ते स्वरिक्थिषु । विभक्तानवगच्छेयुः लेख्यमप्यन्तरेण तान् ॥' लेख्यग्रहणं साक्षिणामुपलक्षणम् । केचिदाहुःअत्र विभागनिह्नवे लेख्य (लिखित) साक्षिभ्यां तुल्यबलत्वं लिङ्गानामप्यवगन्तव्यम् । अत एवाहैतद्व्याख्याने चन्द्रिकाकारः -- प्रवर्तन्ते व्यक्ताः समस्ता इति शेष इति । तन्न । परस्परकर्तृकसाक्षित्वप्रातिभाव्यादीनां ज्ञापक हेतुभ्यो विलक्षणत्वेनोक्तत्वात् । साक्षिग्रहणेनैव ज्ञात्यादीनां तटस्थसाक्षिणामपि साक्षित्वेऽपि विभाग निर्णये तेषां प्राबल्यज्ञापनार्थ पृथग्ग्रहणमिति विज्ञानेशः । साक्षिग्रहणं कृतसाक्षिपरमिति केचित् । बृहस्पतिः - 'एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम् । एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद् गृहे गृहे ॥' एवं च पृथक्पृथग्वैश्वदेवादिकार्यप्रवर्तनं अविभक्तेष्वविद्यमानं विभक्तत्वमवगमयतीति विभागसंदेह निर्णय युक्तिर्युक्तेत्यनवद्यमिति चन्द्रिकाकारः । अस्यायमाशयः --पितृदेवद्विजार्चनमित्यत्र पितृशब्देन प्रत्याब्दिकमुच्यते T अमावास्याश्राद्धादीनामविभक्तानां मध्ये इतराभ्यनुज्ञया इतरस्याधिकारात् । अत्र 'देवशब्देन तत्संनियोगशिष्टं वैश्वदेवश्राद्धमुच्यते । न तु देवयज्ञादिकं, तस्याविभक्तानामपि विहितत्वात् । 'अविभक्तैश्च कर्तव्या वैश्वदेवादिकाः क्रियाः । इति स्मरणादिति । एतच्च वैवाहिकानिर्येषां मते अलौकिकः । लौकिकत्वपक्षे तु विभागानन्तरमेव अग्निहोत्रवैश्वदेवादिकाः कार्या इति तेषां कारक हेतवो वैश्वदेवादिकाः । उभयेषां प्रत्याब्दिकं कारकहेतुरिति । अत्र केचिदाहुः -- चन्द्रि काकारेण श्रेष्ठनिर्णायकप्रमाणाभावे लिङगानां प्रवेश इत्युक्तं त (तु)च्च लिखितसाक्षिसद्भावे ताभ्यां निर्णय औत्सर्गिक इति तेषां प्राथम्य ( प्राधान्य) मुक्तम् । न तु प्रमापकत्वे लिखितसाक्षिलिङ्गानाम् । विभागनिह्नव स्थले लिङ्गादितरप्राबल्यस्य स्मृत्याचारयोर्वेदानुमा पकत्वे तुल्ये आचारमूल वेदानुमानात् स्मृतिमूलवेदानुमानस्य सुकरत्ववदित्यनुसंधेयमिति । तन्न । चन्द्रिकाकारस्य लिङ्गशब्देन हेतुरभिप्रेतः । स च ज्ञापक एव । कारक हेतूनां लिखितादतिशयित्वान्न तुल्यतेति । अत एव चन्द्रिकाकारविज्ञानयोगिभ्यां - 'निह्नवे भावितो दद्यादेकदेशविभावितः' इति वचनव्याख्यानावसरे छलानुसरणमत्र कार्यमित्युक्तम् । विज्ञान योगिनापि ' स्थावरेषु विवादेषु दिव्यानि परिवर्जयेत् ।' इत्यत्र अवष्टम्भविषये दिव्यं नास्तीति वदता, पश्यतोऽब्रुवतो भूमेरित्यत्राऽपि तु फलहानिरिति वदता, छलानुसारेण निर्णयोऽङ्गीकृत इति दिङ्मात्रमुदाहृतम् ।..
SR No.016114
Book TitleDharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02
Original Sutra AuthorN/A
AuthorLakshman Shastri Joshi
PublisherPrajnapathshala Mandal
Publication Year1939
Total Pages1084
LanguageSanskrit
ClassificationDictionary & Dictionary
File Size27 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy