Page Text
________________
६५६
व्यवहारकाण्डम्
विर.३४
तण्डुलादिकम् । अपराधाननुरूपत्वात् । अत्रापि कर्मानु- | न्यर्पयेदित्यर्थः। सारेणेति द्रष्टव्यम् । दाप्यो बन्धः स्वामिने राज्ञेति शेषः।
वञ्चनया आधिभोगे दण्डः अकाममिति दास्यादिबुद्धिमदाधिविषयम् । अन्यत्रा- आधिं दुष्टेन लेख्येन भुङ्क्ते यदृणिकाद्धनीं। संभवात्।
स्मृच.१३९ नृपो दमं दापयित्वा आधिलेख्यं विनाशयेत् ।। (३) एवं गोप्याधितया स्थापितेऽश्वादौ तद्भाटकं ऋणिकद्रव्यभोगनिष्कृत्यर्थ वृद्धिहानिरत्राप्युन्नेया । दाप्यो वृद्धिा त्याजनीयेत्यर्थः। व्यप्र.२३७
- स्मृच.१४१ आधिमोचनम्
सत्यकारः आधाता यत्र न स्यात्तु धनी बन्धं निवेदयेत् ।
सत्यङ्कारविसंवादे द्विगुणं प्रतिदापयेत् । राज्ञस्ततः स विख्यातो विक्रेय इति धारणा।।
अकुर्वतस्तु तद्धानिः सत्यङ्कारप्रयोजनम् ।। सवृद्धिकं गृहीत्वा तु शेषं राजन्यथार्पयेत् ॥
आधिसिद्धिः (१) आधातृग्रहणमत्रापि पूर्ववदुपलक्षणार्थम् । आधिमेकं द्वयोर्यस्तु कुर्यात् का प्रतिपद्भवेत् । राजन्यर्पयेदिति ज्ञात्यादिप्रत्यासन्नाभावविषयम् । तत्स- तयोः पूर्वकृतं ग्राह्य तत्कर्ता चोरदण्डभाक् ॥ . द्भावे तत्रैवार्पणस्य न्याय्यत्वात् । यत्र शेषार्पणं ।
(१) प्रतिपद् व्यवस्था, पर्वतरं करणमिति शेषः । क्रियते तेनैव यदि सवृद्धिक धनं दत्वा बन्धो गृह्यते
*व्यक.११५ तदा न विक्रयः। प्रयोजनस्य सिद्धत्वात् । अत (२) ऋणग्रहणोपक्रमत्वादाधिक्रिया प्रतिपदित्युच्यते। एव 'तिष्ठेद्वेति' प्रतीक्षणपक्षोऽप्युक्तः । अन्यत्र स्वाधी- पूर्वकृतं पर्वमुपादानादिना सिद्धम्। +स्मृच.१४४ करणमप्यस्मिन्विषये न विरुद्धं दण्डापूपन्यायात्किं तु आधानं विक्रयो दानं साक्षिलेख्यकृतं यदा । मुलमेवान्यत्राधीकृत्यादेयं न तु सवृद्धिकम्। स्मृच.१४२ एकक्रियानिबन्धेन लेख्यं तत्रापहारकम् ।। एवमुक्तो ज्ञात्यादावर्पणान्तो विधिर्बहुमूल्याधिविषय
(१) एकक्रियानिबन्धेन एकजातीयदानादिक्रियाएव । शेषार्पणादेस्तत्रैव संभवात् । सममूल्ये तु ससाक्षिकं विक्रीय स्वयमेव सर्व गृह्णीयात् । स्वल्पमूल्येऽप्येवं * विर. व्यकवत् । + व्यप्र. स्मृचवत् । विक्रीय गृहीत्वा ऋणशेषमृणदानाधिकारिणि कथंचिदात्ते (१) स्मृच.१४१, सवि.२४६ दृ (मृ) दम (धन); व्यप्र. सतो गृह्णीयादित्यायुक्तवचनत एवोह्यम् । स्मृच.१४३ २३९ धिं दु (धि) दाप (प्राप) विना (तु ना); विता.५४२
(आधी नष्टे तु लेख्येन भुङ्क्ते य ऋणिकाद्धनम् ) विनाश (२) यदा आधाता अन्यो वा तदधिकारी न ।
__(तु पाट); प्रका.८७ दु (न); समु.७५ यदृणि (यत्रणि). भवति, तदा तमाधिं द्विगुणे ऋणधने सति विक्रीय'
। (२) विश्व.२।६३. स्वलभ्यं द्विगुणं धनं गृहीत्वा उत्तमर्णस्तन्मूल्यशेषं राज
(३) व्यक.११५ कृतं (तरं); स्मृच.१४४; विर.३५.स्तु ।
(त्र) तयोः...र्ता (द्वयोः पूर्वतरं ग्राह्यमाधाता); पमा.२३४ - सवि., व्यप्र. स्मृचवत् ।
यस्तु कुर्यात् का (कृत्वा ययेका); सवि.२३७ का प्रति.' (१) अप.२।५८ शस्त (शा त); व्यक.११४ सस्त (शे त); पद्भवेत् (कोऽत्र पतिर्भवेत् । चन्द्र.१४ कुर्यात् (तत्र) स्मृच.१४२ व्यकवत् ; विर.३४ न स्यात्तु (नष्टः स्यात् ) स शेषं विरवत् ; व्यप्र.२४०; व्यम.७७ का (तं) पद्भवेत् वि (समा) त्वा तु (त्वा तत्); पमा.२४१; विचि.१७ न स्यात्तु (यद्भवेत् ); विता.५४५ का प्रतिपद्भवेत् (कार्यव्यपाश्रयात्); (नष्ट: स्यात् ) स्ततः (स्त्वृणः) ख्यातो (शेयो); स्मृचि.१० न सेतु.१८ विरवत् ; प्रका.८८; समु.७५. स्यातु (नष्टः स्यात् ) बृहस्पतिः; सवि.२४५ तो विक्रेय इति (४) व्यक.११५; स्मृच.१४४ साक्षिलख्य (लेख्यभारणा (प्य विक्रयं कुरुते धनी); चन्द्र.११ त्वा तु (त्वार्थ) शेषं साक्षि) यदा (यथा) निबन्धेन (बिरुद्धं तु); विर.३७; पमा. स्मृचिवत् ; ब्यप्र.२४४ न स्यात्तु (बै न स्यात्) ख्या (शा); २३४ साक्षिलेख्य (लेख्यसाक्ष्य) निबन्धेन (विरुद्धं तु); सवि. विता.५४९ व्यप्रवत् ; प्रका.८७ व्यकवत् समु.७५ व्यकवत् ; २३७ स्मृचवत् ; व्यप्र.२४० साक्षिलेख्य (लेख्यसाक्षि) शेष विग्य.२६ आधाता यत्र न स्यात्तु (दाता यत्र तु नैव स्यात्). स्मृचवत् सेतु.१९; प्रका.८८ स्मृचवत् ; समु.७५ व्यप्रवत् ।
| SR No. | 016114 |
| Book Title | Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lakshman Shastri Joshi |
| Publisher | Prajnapathshala Mandal |
| Publication Year | 1939 |
| Total Pages | 1084 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 27 MB |