Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 809

दायभागः – पुत्रप्रकाराः, तेषां दायहरत्वविचारश्च
(२) समस्तत्र पितृद्वारा । तस्मान्नापि देवरजाय । निषेधस्यार्थवादत्वाच्च प्रधानोपसर्जनशब्दयोर्यत्किंचिसमो भागो देयो न तु पितृव्यैः सह तस्य विभागे तस्य दालम्बनमाश्रित्य व्याख्या कर्तव्या । अन्ये पठन्ति पितृज्यैष्ठयात् ज्येष्ठोद्धारः । एतेन यवीयसो भार्यायां ' तस्माद्धर्मेण तं त्यजेत्' इति, तदयुक्तं सर्वत्र समभागज्येष्ठेनापत्योत्पादने भागान्यूनतेत्यर्थादुक्तम् । वि. स्योक्तत्वात् । अर्थवादत्वाच्चास्य न विकल्पाशंका (३) यद्यपि ' समेत्य भ्रातरः सममित्युक्तं तथाप्यस्माकार्या । मेधा. देव लिङ्गात्रस्यापि मृतपितृकस्य पैतामहे धने पितृव्यद्विभागोऽस्तीति गम्यते ।
*ममु.
(४) ज्येष्ठस्याविभक्तस्यापुत्रस्य भार्यायाम् । *विर. ५४२ (५) यद्यप्यरसप्रक्रमात्समभागभागित्वं क्षेत्रजस्य तन्निरूपितमेवोक्तमित्याभाति । तथापि वाक्यविरोधे प्रक्रमस्य बाध्यत्वाद्वीजिसमभागित्वपरं तदिति बोध्यम् । अत एवोत्तरवचने पितुर्बीजिनः प्राधान्यमुपन्यस्यति । 'सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य' इत्यनेनापि यस्य क्षेत्रजस्तदीयधनं तस्मै दद्यादिति भ्रातृस्थानीयत्वात्तस्य स्वसम - भागितां प्रतिपादयति । एवमन्यान्यभ्युच्चावचभागान् क्षेत्रजादीनां प्रतिपादयन्ति बृहस्पत्यादिवचनानि कथञ्चि व्यवस्थापनीयानि । व्यप्र.४८३-४८४ (६) पुत्रमिति जातावेकवचनं, पुत्राविति पाठः । गुरुनियोगादुत्पादयेदिति व्याख्येयम् । इतरोऽनंश इति
नन्द.
वक्ष्यमाणत्वात् । उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते । पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्मेण तं भजेत् ॥
(१) उपसर्जनमप्रधानं क्षेत्रजः स प्रधानस्यौ रसस्य तुल्य इत्येतदध्याहृत्य तद्धर्मतः शास्त्रतो न युज्यते । औरसः किल पितृवज्ज्येष्ठांशं कृत्स्नं लभते । अयं तु क्षेत्रजोऽप्रधानं तस्माद्धर्मेण तं भजेत् । धर्मः पूर्वोक्ता भागकल्पना । ननु चायमपि ज्येष्ठः पुत्रो भवति किमि त्यौरसवन्न लभतेऽत आह पिता प्रधानं प्रजने । पिता जनकोऽत्राभिप्रेतः । स प्रधानमपत्योत्पादने । अयं चाप्रधानः कनीयसा जनितः । उपसर्जनं प्रधानस्य सममित्ये वाध्याहृत्य श्लोको गम्यते । अर्थवादोऽयं, पूर्वस्य ज्येष्ठांश
* शेषं मेघग्गतम् ।
(१) मस्मृ. ९ | १२१; मेधा. 'तं त्यजेत्' इति पाठान्तरम् ; व्यक. १५३; विर ५४२ प्रजने (जनने); व्यप्र. ४८३; विभ. ४३.
१३१७
(२) प्रधानस्य भ्रातृमध्ये ज्येष्ठस्य पितुः स्थाने उपसर्ज नममुख्यः पुत्रो नोपपद्यते न युज्यते, अतो न ज्येष्ठोध्दारः । न चैवं भागो न देयो यस्मात् प्रजने संताने तत्र तत्पितैव ज्येष्ठतया प्रधानम् । तथा च तस्यानुकल्पिकः पुत्रः संततिमध्ये साम्यसहायेऽतस्तमपि धर्मेण युक्तेन क्रमेण समभागेन भजेन्न न्यूनेन । तेन यत्र पितुरप्राधान्यं तत्र न्यूनतापीति पूर्वोक्तशेषः । मवि.
(३) ज्येष्ठ भ्रातुः क्षेत्रजः पुत्रोऽपि पितेव सोद्धारविभागी युक्त इतीमां शङ्कां निराकृत्य पूर्वोक्तमेव द्रढयति - - उपसर्जनमिति । अप्रधानं क्षेत्रजः पुत्रः प्रधानस्य क्षेत्रिणः पितृधर्मेण सोद्धारविभागग्रहणरूपेण न संबध्यते । क्षेत्र्यपि पिता तद्द्वारेणापत्योत्पादने प्रधानम् । तस्मात्पूर्वोक्तेनैव धर्मेण विभागव्यवस्थारूपेण पितृव्येन सह तं क्षेत्रजं विभजेदिति पूर्वस्यैव शेषः ।
ममु.
(४) पिता (?) उपसर्जनमप्रधानं क्षेत्रजः स प्रधानस्यौरसस्य तुल्य इति धर्मतो नोपपद्यते, यतस्तत्र पिता जनकः पितृव्य एव प्रधानमिति प्रकाशकारः । लक्ष्मीधरस्तु उपसर्जनत्वमत्रोपसर्जन मित्याह, फलतश्चात्र न विशेषः । धर्मेण शास्त्रोदितेन । विर. ५४२
२) तत्र हेतुरुपेत्यादि । अयमर्थः । प्रधानस्य ज्येष्ठभ्रातुः । यद्यप्युद्धारे नोपसर्जनता तस्मा अवश्यमुद्धारो देयस्तथापि तस्य मरणादौ तत्क्षेत्रे कनिष्ठस्य यस्मादुपसर्जनत्वमेव पितुरेव जनने प्राधान्यात् तस्य चात्र कनि
त्वात् अत एव नोद्धारभागः पितुः, समभागः पितृव्यैः सहेति । तं क्षेत्रजं धर्मणोत्पादक पित्रनुरूपेणं न तु मात्रनुरूपेण, 'ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रिया' इति वक्ष्यमाणो हेतुरिति भावः ।
मच.
(६) अत्र कारणमाह-- उपसर्जनमिति । कनिष्ठप्रभवत्वादुपसर्जनं अप्रधानं, स पुत्रः ! प्रधानधर्मभाजनं न भवतीत्यर्थः । पिता प्रधानं प्रजने न माता तेन मातुः ज्येष्ठतया तस्य ज्यैष्ठयं नायाति । तस्मात्पितुः प्राधान्यात्