Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

SR No.: 016114
Original Sutra Author: N/A
Author: Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal
Publication Year: 1939
Total Pages: 1084
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 27 MB

Page 167

ऋणादानम्-प्रतिभूः
६७५
भाति तथापि प्रतिभसुतदापने प्रमीतस्य पितुरधमर्णादर्थ- (१) यस्य प्रातिभाव्यकारयितुः कृते येन प्रतिभुवा ग्रहणपूर्वकं प्रातिभाव्यमात्र विवक्षितं निमित्तम् । न तु धनिकादिभिर्याचितेन साक्ष्यादिभिश्चान्यार्थमर्पितार्थोदर्शनप्रतिभसुतत्वमपि इत्यस्मादेव वचनादपवादो- ऽयमिति अवधृतेन यत्स्वकीयं सुवर्णपशुधान्यवस्त्रादिकं ऽन्यत्रापि विवक्षितनिमित्तसद्भावे स्मृत एवेति मन्तव्यम्। धनिकादिभ्यो दत्तं तत्सममेवार्थ प्रातिभाव्यकारयितुः विवक्षितनिमित्तद्योतनार्थमेव च मनुना प्रश्नोत्तरत्वेनाप- सकाशात्स प्राप्नुयादित्यर्थः। स्मृच.१५३ वादो दर्शितः-'अदातरि पुनरित्यादिना । स्मृच.१५१ (२) एतच्च त्रिपक्षादाक् । याज्ञवल्क्यायुक्तद्वैगुण्य
(३) लग्नकसुतस्य देयं कलारहितम् । विचि.२० तु त्रिपक्षादूर्ध्वमित्यविरोधः । अहेश्वरमित्रैस्तु यस्यार्थे (४) द्रव्यग्रहणे प्रातिभाव्याङ्गीकारे तु पुत्रपौत्राभ्या- येन यद्दत्तमित्यादि प्रतिभुवा धनिकसमाधानाय यदन्यमपि सवृद्धिकं देयम् । तथा च कात्यायनः-गृहीत्वा दपि दत्तं स्यात्तदपि तेन ऋणिकपार्वे ग्रहीतव्यमित्यबन्धकमिति । व्यम.७८ त्रार्थेऽवतारितमिदम् ।
विर,४६ प्रातिभाव्यागतं पौत्रैर्दातव्यं न तु तत्कचित् ।
पितामहः पुत्रेणाऽपि समं देयमृणं सर्वत्र पैतृकम् ॥
प्रातिभाव्यद्रव्यदानम् (१) प्रातिभाव्यागतमृणं सर्वत्र पुत्रेण समं देयम्। आधिपालकृतस्त्वाधिर्मितकालोपलक्षितः । । पौत्रैर्न देयमित्यर्थः ।
अप.२।५४ न चेत्स धनिने दत्तस्तस्याधेस्तैः समर्पणम् ।। (२) पुत्रेण निष्कलं देयम् । . विर.४४ (१) अचिरेण ऋणी वापराधादिनाऽन्याक्रान्तं यदि अधमर्णात् प्रातिभाव्यद्रव्यग्रहणप्रकारः
नाधिमर्पयति तदाऽस्माभिराधिः समर्प्यते इति वदप्रातिभाव्यं तु यो दद्यात्पीडितः प्रतिभावितः। द्भियः प्रतिभूभिर्य आधिरर्पणीयतयाऽङ्गीकृतः तस्य त्रिपक्षात्परतःसोऽथ द्विगणं लब्धुमर्हति ॥ ऋणिकेनासमर्पितस्य तैः समर्पणं कार्यमित्यर्थः । तैरिति
प्रतिभावितः प्रतिभूत्वेन कारितः । त्रिपक्षात्प्राक्त बहुवचनमेकत्वादिसंख्योपलक्षणार्थम् । स्मृच.१५० सममेव लब्धुमहतीत्यर्थोऽपि गम्यते । यद्यपि प्रायेण (२) एवमभयादिप्रतिभूष्वपि तुल्यन्यायतया प्रीत्यैव प्रतिभूर्भवति न च प्रीतिदत्ते वृद्धिरस्ति न च योज्यम् । अभयप्रतिभूरधमर्णादुत्तमर्णस्य भयोपस्थितौ • द्वैगुण्यमेतावति काले धर्म्य भवितुमर्हति तथापि वचन- तत्प्रतीकारमाचरेत् । तद्भयेन द्रव्यक्षतौ तदीयं तद्र्व्यं बलात्सर्वं भविष्यति । न हि वचनस्यातिभारोऽस्तीत्यव- दद्यात् । प्रमाणप्रतिभूः प्रमाणप्रदर्शनं कारयेत् । गन्तव्यम् । एवमुक्तो द्विगुणलाभो हिरण्यविषयः। अशक्तौ विवादास्पदीभूतं धनं दद्यात् । वादप्रतिभूर्वाद
स्मृच.१५३ - यस्यार्थे येन यहत्तं विधिनाऽभ्यर्थितेन तु । साक्षिभिभावितेनैव प्रतिभस्तत्समाप्नयात ॥ (साधि); स्मृच.१५३ धिना (बादे) त्समा (मवा);
विर.४६ थि (दि); विचि.२१ विधिनाऽभ्यर्थि (धनिना पीडि) * चन्द्र. विचिवत् ।
स्नत् (स्तं); स्मृचि.१२ (यस्यार्थं न च यहत्तं धनिना पीडितेन (१) अप.२।५४; ब्यक.११७, विर.४४६ दीक.३७ वै); चन्द्र.१७ विधिनाऽभ्यर्थि (धनिना पीडि); वीमि. पो (पु) तु तत् (ततः); चन्द्र.१६ तत्क (कुत्र); न्यप्र.२५०; २१५३ चन्द्रवत् ; व्यप्र.२५२ विरवत् ; व्यउ.३. यस्यार्थे प्यम.७८ न तु (तु न); विता.५२८ तु तत् (ऋगं). येन यदत्तं (परस्यास्र्थे येन दत्तं ); सेतु.२३ चन्द्रवत् ; प्रका.
(२) अप.२१५६, स्मृच. १५३; पमा. २५३ पीडितः ९१ स्मृचवत् सम.७८ स्मृचवत् विव्य.२८ यद्दत्तं (दत्तं (दण्डितः); नृप्र.२१ पमावत् ; व्यप्र.२५३ तु (च) लब्धु स्यात् ) शेषं चन्द्रवत् . (दात); व्यउ.३१ व्यप्रवत् ; विता.५३० तु (च) भावि
(१) स्मृच.१५० व्यप्र.२४९ र्मित (भिन्न) क्षितः (भूत्व); प्रका.९१ समु.७८.
(क्षणम् )त्स ध (त्स्वध); व्यउ.२९ मित (भिन्न) क्षितः (क्षणः) . (३) अप.२१५६; व्यक.११८ ऽभ्यर्थि (कल्पि) भावि ' स्तैः (स्तत्); प्रका.९०; समु.७७.