Haimbruhatprakriya Mahavyakaranam

Author(s): Girijashankar Mayashankar Shastri
Publisher: Girijashankar Mayashankar Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032767/1

Page #1
/ एकावित्री-बीहेमचन्द्रग्रन्थमाला-अहमदाबादनगरे / // श्रीहेमहत्प्रक्रिया // (महाव्याकरणम्) // वैयाकरणन्यायादर्शालंकृता // _ प्रकाशनसंयोजक:॥ श्रीविजयनीतिसूरीश्वराणां सदुपदेशः // पकियासंकलपितामयाशंकरजन्मा गिरिजाशंकरः शास्त्री.

Page #2
प्रकाशयित्री-हेमचन्द्रग्रन्थमाला-अमदाबादनगरे. ॐा ॥श्रीहैमबृहत्प्रक्रिया (महाव्याकरणम्) // हैमसूत्रपाठ-गणपाठ-धातुपाठ-परिभाषापा लघुन्यासस्थावचूरिसहितलिङ्गानुशासनेति हैमपञ्चपाठीसमलङ्कता, अकारादिवर्णक्रमेण च सूत्रसूचीधातुसूचीभ्यां विभूषिता / / अन्ते च ॥श्री वैयाकरणन्यायादर्शाख्यग्रन्थरत्नेन समुज्ज्वलिता // // तत्तलिष्टस्थले च टिप्पनकेन विशदीकृता // प्रकाशनसंयोजकःश्रीविजयनीतिसूरीश्वराणां सदुपदेशः // प्रक्रियासंकलयितामयाशंकरात्मजगिरिजाशंकरः शास्त्री // . See आ पुस्तक श्री 'उत्कृष्ट' मुद्रणालयमां पा. पुरसोत्तम शंकरदासे छाप्यु. गांधीरोड पुल नीचे-अमदावाद. वि. सं. 1987. ख्रिस्ताब्दं 1931. प्रथमावृत्तिप्रतयः 50.0. मूल्यं-सार्ध रूप्यकपञ्चकम् . - - --- SEXKD - सर्व हक्क स्वाधीन -

Page #3
// किंचित्प्रास्ताविकम्॥ इह खलु विदितमेवैतत्समस्तशास्त्रपाथोधिपारीणनिपुणतरबुद्धीनां निखिलमत्यमलदूरीकरणनिर्मलतमसत्त्वसंप्रकाशप्रख्यातपरमपवित्रयशसां समत्वसंस्थिविसंतुलितमहाभूतपञ्चकसाम्यगुणप्रकर्षाधरीकृतानेकगुणनिवद्यालंकृतनररत्नानांप्रतिभाप्रकाशसंलोकितत्रिभुवनवस्तुनिकरपरमरहस्यानां विद्वद्रनवरमौलिसंलालितबरण विबुधशेखराणां यत्किल जगदैतिह्यसमालोचनयोरीकृतमेतत्सर्वैः प्राचीजार्वाचीनपण्डितप्रकाण्डैगैर्वाण्या वाचो निखिलविश्वस्थविख्याततमवाङ्मातृत्वं श्रेष्ठतमत्वं च सकलावनीस्थितवस्तुनिचयप्रकाशनप्राग्भारधुरीणत्वात्। ईदृक्समस्तसमाकर्षकोदामगुणनिधेरिवास्या जगत्समग्रवाणीसमूहजनन्या नीर्वाणभारत्याः सम्यग्ज्ञानपूर्वकं समवगाहनं वर्वति सुतरां स्वाधीनं सर्वांशपूर्णस्य सब्दशासनापरसंशकसन्महाव्याकरणस्य महानृपमहालयस्थमहाराज्ञीरक्षकस्येव कंचुकिवरस्येत्येतदपि नाविदितं प्रायो विद्वजनपुरस्कृत आबालवृद्धे जनतावर्गे। देवं दिव्यभाषापृथ्वीपृथिवीमहासाम्राज्यभाञ्जि महाव्याकरणान्यनेकानि पाणिअवियप्रभृतीनि यानि सर्वविद्वजनसमादृतानि विद्यन्तेतमामिह भारतभूमौ तद्गणबायां चेक्रियमाणायां प्राधान्यं निरादीनववत्त्वपुरस्कारं वा तौल्यमप्याहवतितरां मशब्दानुशासनाभिधं सुप्रसिद्धं महाव्याकरणरत्नम् / / _____ अस्येहगतीवचमत्कृतिजनककृत्यतिशयेन विराजमानस्य महाव्याकरण पंक्तिपुर्यस्य महाव्याकरणस्य निर्माताऽऽबाल्यसमाराधितब्रह्मवर्चस्कप्रौढप्रतापसंतर्जिबार्यमप्रखरातपोऽपि सौम्यगुणातिशयविराजितवर्मा, साङ्गषड्दर्शनीसम्यग्ज्ञानसास्तप्राशप्रतिभाप्रसरोऽपि कृपाधर्मसंस्थापकाग्रिमतया निखिलजीवनिकायाभयदानसंदापनैकरसिकतया च सकलविबुधशिरोवंधैरपि वन्दितचरणः सुगृहीतनामखेयमहीपालावलिमौलिवररत्नस्येव महाराजाधिराजकुमारपालभूपालस्य परममुबोधदातृत्वेन हितावहातिविमलसंबोधिसंप्रापकपरमाराध्यवंद्यतमगुरुत्वेन च निखिलभूवलये प्रसिद्धसाम्यसुधासमास्वादनसमुद्भूतसमत्वयुक्तसदबुद्धीनां सर्वेमामपि हृदयंगमचारित्रिणां मनसि विरूढाद्भुततमयशस्तोमः कलिकालसर्वशः श्वीहेमचन्द्रसूरिरेवास्तीति विदितप्रायमेव सर्वसचेतस्कानाम् / विश्वस्मिन् जगतीह परमाद्भुतपांडित्यप्रथयितृग्रंथनिवहनिर्माणनिपुणस्यास्य अरावत; श्रीहेमचन्द्रसूरेः परमपावनतया सुतरां प्रसिद्ध परमातिपवित्रं सुशोभनं चरितं जन्मादि वृत्तं चातीव प्रसिद्धयत्येव श्रीकुमारपालचरितमहाकाव्यादिअन्त्येष्विति पिष्टपेषणतामाकलय्य नात्रोल्लिख्यते तत् / अस्यैवंगुणगणवैशिष्टययुक्तकर्तृकस्य महाव्याकरणाय्यपदसमारूढस्य हैमब्राहाव्याकरणस्य किंचिदपि न्यूनत्वादि किंचिदपि वक्तुं न शक्यते स्वबुद्ध्याभीकृतदेवपतिगुरुबुद्धिभिरपि महाविद्वद्भिस्तथाप्यष्टाध्यायीसंकलनारूपयाप्राच्य

Page #4
प्रणाल्या प्रथितस्यास्य महाव्याकरणस्य सुतर सोनल्यन ज्ञान समयप्रभावान्मन्दातिमन्दमतीनां माइग्जनविशेषाणां न संभवतीति माइगर्थमेयास्य व्याकरणशेखरस्य केवलं प्रक्रियास्वरूपापादनमेव मया समपादि विशष्य श्री विजयनीतिसूरीश्वरचरणानां परमनिःस्वार्थतयैव परोपकारकरणैकनिष्ठवृत्तीनां सर्वदा सन्मुनिसत्परिवारालंकृतानां पुरस्तात् / . यद्यपि हैमव्याकरणस्यैव प्रक्रियास्वरूपेणोपनिबद्धा अनेके ग्रन्था उपलभ्यन्ते तथापि तेषां संक्षेपवृत्तिरूपत्वेन सारल्यस्थले प्रत्युत क्लैटयमेवानुभूयतेऽभ्यासकैरिति तदूरीकरणार्थमेवायमायासः। श्रीहैमव्याकरणस्यैव बृहवृत्तियुतस्य प्रक्रियास्वरूपेण ग्रथितत्वादस्य महाग्रन्थस्य 'हैमबृहत्प्रक्रिया' इत्येव नामाभिधानमावहति योग्यतामितः प्राक्कालीनस्य ' हैमलघुप्रक्रिया' इत्याख्यग्रन्थस्य विद्यमानत्वाच्च / एवं प्रक्रियारूपतामापन्नेऽस्मिन् महाव्याकरणे मूलस्थोदाहरणप्रत्युदाहरणानि संक्षेपत एवोद्धृतानि समवलोक्यन्ते, समग्रोदाहरणप्रत्युदाहरणोद्धरणस्यात्र प्रक्रियायामसुकरत्वादनावश्यकत्वाद्वा ग्रन्थस्य चातिविस्तृततयाऽध्येतृणामनादरणीयत्वसंभवाच्च / मूलग्रन्थस्थान्यसर्वविभागस्य तु प्रायोक्षरश एवात्र प्रक्रियासंकलनायां समावेशो दरीदृश्यत इति विलोकयन्तु सहृदया विचक्षणाः। पुनश्च सविनयमभ्यर्थये सतः साञ्जलिरहमेतत्प्रक्रियाकर्ता मुहुर्यत्-पांडित्यप्रकटनविरोधित्वेन पांडित्याभाववत्त्वेन वा ममायं यत्नः केवलं मादृशामल्पमेधस्काभ्यासिनामेव किंचिदुपयोगितामापत्स्यमानः किंचिदपि फलेग्रहिः संपत्स्यत इत्या. शयैव चेक्रियमाण इह तत्रभवतां भवतां दृग्गोचरीभवतीति / किं च सद्विस्तु केवलममृतदेश्यकृपावलोकनमेवैतदग्रन्थोपरि संविधेयमथ च यद्दर्शनपथमायायादत्र कुत्रचित्संकलनासंशोध्यं तन्निवेदनीयमित्याशास्तेऽयं जनः। दुर्जनानां तु विद्ययालंकृतत्वेऽपि परिहरणीयत्वमेवाहुःप्राञ्च इत्यस्माभिरपि तत्परिहार एव कर्तुं युज्यते मणिनाऽपि भूषितस्य सर्पस्य भयंकरत्वदर्शनेन तत्परिहारकरणौचितीवत्। वस्तुतस्तु " सर्वथा व्यवहर्तव्यं कुतो ह्यवचनीयता। ____ यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः”॥इति न्यायेन यस्य कस्यापि विषयस्य सर्वथा वचनीयत्वाभाववत्त्वेऽपि व्यवहारनिरोधस्य दुष्करत्वमेवेत्यालोचयंतु सुधियो विपश्चितः / . हैमबृहत्प्रक्रियाभिधानेऽस्मिन् ग्रन्थे ये ये विषयाः समुद्द्योतन्ते तन्निरीक्षणार्थ विषयानुक्रमणिका पुरस्तादेव प्रदर्श्यते ग्रन्थान्ते च ‘वैयाकरणन्यायादर्श' इत्याख्यकग्रन्थान्तरमपि परिभाषाबोधकं समुद्धृतं प्रकटीक्रियते, सा चेक्स्वरूपेयं 'श्रीहैमबृहत्प्रक्रिया' प्राकट्यदशां प्रपन्ना दृष्टिपथमायाति यजनतायास्तत्र श्रीविजयनीतिसूरीश्वराणांसदुपदेशविलसितत्वमेव परमनिदानीभूतं परमोपकारिधौरेयतामाबिभर्तीत्यलमतिविस्तरेणेति निवेदयते प्रक्रियासंकलयिता मयाशंकरजनुगिरिजाशंकरः शास्त्री.

Page #5
// श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियास्थविषयक्रमः // // पूर्वार्द्धम् // पृष्ठम् . 6-7 विषयः परिशिष्टानि पूर्वाद्धे आदावेय 1 संज्ञाप्रकरणम् ... 2 परिभाषाप्रकरणम् 3 स्वरसन्धिप्रकरणम् 4 असन्धिप्रकरणम् 5 व्यञ्जनसन्धिप्रकरणम् : 6 रेफसन्धिप्रकरणम् स्यादिसन्धिप्रकरणम् 8 स्वरान्तपुंलिङ्गप्रकरणम् 9 स्वरान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् 10 स्वरान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् 11 व्यञ्जनान्तपुंलिङ्गप्रकरणम् 12 व्यञ्जनान्तस्त्रीलिंगप्रकरणम् 13 व्यञ्जनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् 14 अव्ययप्रकरणम् स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् कारकप्रकरणम् बहुव्रीहिसमासप्रकरणम् 18 अव्ययीभावसमासप्रकरणम् 21-26 26-30 30-32 33-48 49-53 53-56 56-80 विषयः पृष्ठम् . 19 तत्पुरुषसमासप्रकरणम् 20 द्वन्द्वसमासप्रकरणम् 196-204 21 एकशेषप्रकरणम् 205-207 समासान्तप्रकरणम् 207-209 अलुक्समासप्रकरणम् 210-215 समासाभयविधिप्रकरणम् 216-236 तद्धितेष्वपत्यादिसाधारणप्रत्ययाः 237-239 तद्धितेष्वपत्याधिकारः . 239-266 तद्धितेषु रक्ताद्यर्थकाः 267-292 तद्धितेषु शैषिकाः 292-335 तद्धितेष्विकणधिकारः 335-370 तद्धितेषु याधिकारः 370-375 तद्धितेष्वीयाधिकारः 375-380 तद्धितेषु भावकर्मार्थाः 380-389 33 तद्धितेषु क्षेत्राद्यर्थकाः 390-412 34 तद्धितेषु मत्वर्थीयाः . 412-427 35 तद्धितेषु स्वार्थिकाः 427-466 36 द्विरुक्तप्रक्रिया 466-472 82-84 84-87 87-106 107-140 140-159 159-166 17

Page #6
// उत्तरार्द्धम्॥ विषयः पृष्ठम् . विषयः 37 आख्यातप्रकरणे भ्वादयः 473-533 38 आख्यातप्रकरणे अदादयः 533-547 __ आख्यातप्रकरणे द्वादयः 57 आख्यातप्रकरणे दिवादयः 551-557 आख्यातप्रकरणे स्वादयः 557-560 आख्यातप्रकरणे तुदादयः 560-567 आख्यातप्रकरणे रुधादयः 567-569 आख्यातप्रकरणे तनादयः 569-570 आख्यातप्रकरणे ज़्यादयः 570-574 आख्यातप्रकरणे चुरादयः 574-586 आख्यातप्रकरणे ण्यन्तप्रक्रिया 586-592 आख्यातप्रकरणे सन्नन्तप्रक्रिया 592-598 ___ आख्यातप्रकरणे यङन्तप्रक्रिया 598-602 50 आख्यातप्रकरणे यङ्लुबन्तप्रक्रिया 603-605 आख्यातप्रकरणे नामधातुप्रक्रिया 605-614 52 आख्यातप्रकरणे कण्ड्वादयः 614-615 53 .. आख्यातप्रकरणे प्रत्ययमाला 615-615 71 54 आख्यातप्रकरणे आत्मनेपदप्रक्रिया 616-633 72 पृष्ठम् . आख्यातप्रकरणे परस्मैपदप्रक्रिया 633-634 आख्यातप्रकरणे भावकर्मप्रक्रिया 635-638 आख्यातप्रकरणे कर्मकर्तृप्रक्रिया 638-642 आख्यातप्रकरणे विभक्त्यर्थप्रक्रिया 642-660 कृदन्ते कृत्यप्रत्ययप्रकरणम् 660-673 " पूर्वकृदन्तप्रकरणम् 673-730 " उणादयः . 731-864 , उत्तरकृदन्तप्रकरणम् . 864-901 हैमपञ्चपाठ्याम् अष्टाध्यायीसूत्रपाठः 903-957 हैमपञ्चपाठ्यां गणपाठः 957-991 " धातुपाठः 991-2004 " परिभाषापाठः 1004-2006 , लिङ्गानुशासनम् 1007-1055 हैमसूत्राणाम् अकारादिक्रमसूची 1056-1135 अकारादिक्रमेण हैमधातुसूची 1136-1166 वैयाकरणन्यायादर्शः 1167-2229 शुद्धिपत्रम् . 1230-1238 परिशिष्टानि उत्तरार्द्ध 1239-1240

Page #7
// परिशिष्टानि // // प्रक्रियायां तत्तत्स्थले प्रमादान्न निर्दिष्टानि सूत्राणि // पूर्वार्द्ध२१२-२ पुंस्त्रियोः स्यमौजस् // 1 / 1 / 29 // औरिति प्रथमाद्वितीयाद्विवचनयोरविशेषेण ग्रहणम्। सि अम् और जस् इत्येते प्रत्ययाः पुंलिङ्गे स्त्रीलिङ्गे च घुट्संज्ञाः स्युः। पृष्ठम्-४०-पंक्ति 13 / _ 271-2 शिघुट् // 1 / 1 / 28 // जस्शसादेशः शिघुट्संज्ञः स्यात् / पृष्ठम्-५३-पंक्ति 19 / 272-2 घुटि // 1468 // अधिकारोऽयम् / निमित्तविशेषोपादानमन्तरेणापादपरिसमाप्तेर्यत्कार्य वक्ष्यते तद् घुटि वेदितव्यम् / पृष्ठम्-५३-पंक्ति 21 / 321-2 सविशेषणमाख्यातं वाक्यम् // 1 / 1 / 26 // त्याद्यन्तं पदमाख्यातम् / साक्षात् पारंपर्येण वा यान्याख्यातविशेषणानि तैः प्रयुज्यमानैर्वा सहितं प्रयुज्यमानमप्रयुज्यमानं वाख्यातं वाक्यसंझं स्यात् / लोकादेव वाक्यसिद्धौ साकाङ्क्षत्वेऽप्याख्यातभेदे वाक्यमेदार्थ वचनम् / आख्यातमित्यत्रैकत्वस्य विवक्षितखात् ओदनं पच तव भविष्यति मम भविष्यतीत्यादौ श्रूयमाणे गम्यमाने वाख्यातान्तरे मिन्नवाक्यवाद वस्नसादयो न भवन्ति / लौकिके हि वाक्येऽङ्गीक्रियमाणे आख्यातभेदेऽप्येकवाक्यवाद् वस्नसादयः प्रसज्येरन् / कुरु कुरु नः कटमित्यादौ तु कृते द्विवचनेऽर्थाभेदादेकमेवाख्यातमित्येकवाक्यवाद् वस्नसादयो भवन्ति यथा पृष्ठम्-६५-पंक्ति 14 / 409-2 दाम्नः / / 2 / 4 / 10 // संख्यादेमन्शब्दान्ताद् नान्नो बहुव्रीहेः स्त्रियां डोः स्यात् / द्विदाम्नी / त्रिदानी / संख्यादेरित्येव / उद्दामानम् उद्दामाम् उद्दाम्नी वडवां पश्य। 'अनो वेति विकल्पस्यापवादो योगः। पृष्ठम्-८९-पंक्ति-१५ / .535-2 प्रसितोत्सुकावबद्धैः // 2 / 2 / 49 // एतैर्युक्तादाधारे वर्तमानाद् गौणानाम्नस्तृतीया वा स्यात् / केशैः केशेषु वा प्रसितः। प्रकर्षेण सितो बद्धः प्रसितः। नित्यप्रसक्त इत्यर्थः / गृहेण गृहे वा उत्सुकः / केशैः केशेषु वा अवबद्धः। आधार

Page #8
इत्येव / मनसा मसित्तः उत्सुकः अवबद्धः। करणतृतीयाया विकल्पो मा भूत् / अब बद्धोत्सुकशब्दसाहचर्यात तदर्थ एव प्रसितशब्दोऽत्र गृह्यते / पूर्ववत् षष्ठीबाधनार्थ वचनम् / बहुवचनयेकद्विवहाविति यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम्। पृष्ठम्-१२१-पंक्ति-२१ / मासादात् पतितः। भोजनादपत्रस्तः। 800 सूत्रे,१७५ पृष्ठे पंक्तावन्त्यायामन्ते। 1266-2 अनपत्ये // 7 / 4 / 55 // इनन्तस्यापत्यादन्यत्रार्थे योऽण् तस्मिन् परेऽन्त्यस्वरादेलुंग न स्यात् / / 569 पृष्ठे द्वितीयपंक्तौ भिक्षाणां समूहो भैक्षमित्यनन्तरम् / 1386-2 इकण्यथर्वणः॥७॥४॥४९॥ अथर्वन्शब्दस्येकणि प्रत्यये परेअन्त्यस्वरादेलग् न स्यात् / अथर्वाणं वेत्त्यधीते वा आथर्वणिकः / न्यायादित्यादिकण् / पृष्ठम्-२८७-पंक्ति-२२। 1562-2 जङ्गलधेनुवलजस्योत्तरपदस्य तु वा // 7 / 4 / 24 // आदेरित्यनुवर्तते / वेति तु निवृत्तम् / उत्तरपदस्य चेत्यकरणात् / जङ्गल धेनु वलज इत्येतदुत्तरपदानां शब्दानामादेः पूर्वपदस्य णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य नित्यं वृद्धिः स्यात् उत्तरपदस्य पुनर्वा / कुरुजङ्गलेषु भवः कौरुजङ्गलः / कौरुजाङ्गलः। वैश्वधेनवः। वैश्वधैनवः / सौवर्णवलजः / सौवर्णवालजः। 1562-3 प्राचां नगरस्य // 7 / 4 / 26 // प्राचां देशे वर्तमानस्य नगरान्तस्य शब्दस्य णिति तद्धिते परे आदेः पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / सुमनगरे भवः सौमनागरः। पौण्डनागरः। वाजु (वांज) नागरः / वैराटनागरः / गैरिनागरः / पाचामिति किम् / उदीचां माडनागरः / 1562-4 बिल्वकादेरीयस्य // 2 / 4 / 93 // नहादिषु बिल्वादयः पठयन्ते तेषां कीयप्रत्ययान्तानामिह निर्देशः / बिल्वकीयादीनां दशानां शब्दानामवयवस्येयस्य तद्धितयस्वरे परे लुक् स्यात् / अनाति इति नानुवर्तते / आतोऽ. संभवात् / बिल्वाः सन्त्यस्यामिति बिल्वकीया नाम नदी / तस्यां भवा बैल्वकाः। एवं वैणुकाः। वैत्रकाः / वैतसकाः। त्रैकाः। ताक्षकाः। ऐक्षुकाः / काष्ठकाः। कापोतकाः / क्रौञ्चकाः। बिल्वकीयादेरिति किम् / नाडकीयः। प्लाक्षकीयः / तद्धितयस्वर इत्येव / बिल्वकीयाः। बिल्वकीयरूप्यम् / / इमानि त्रीण्यपि सूत्राणि 318 पृष्ठे 21 पंक्तेरनन्तरं गृहीतव्यानि / 2179-2 च्वौ कचित् // 3 / 2 / 60 // परतः स्त्री अनूङ् च्वौ पुंवत् स्यात्

Page #9
कचिल्लक्ष्यानुरोधेन / अमहती महती भूता महद्भूता कन्या। एवं बृहत्कृता / कचिद्ग्रहणादगोमती गोमतीभूता गोमतीभूतेत्यादौ न स्यादेव। पट्वीभूता पदभूता मृद्वीकृतामृदूकृतेत्यादौ विकल्पः। महतीभूतेत्यपि केचित् / 438 पृष्ठे 14 पंक्तेःपश्चात्। 2235-2 अन्त्यस्वरादेः // 7 / 4 / 43 // तृप्रत्ययस्यान्त्यस्वरादेश्वावयवस्येमनि णीष्ठेयसुषु च परेषु लुक् स्यात् / . 551 पृष्ठे द्वितीयपंक्तौ ‘तमबर्थे इष्ठः' इत्येतदनन्तरम् / 2292-2 न अखङ्गादेः // 7 / 4 / 9 // अप्रत्ययान्तस्य खगादेश्व ब्णिति तद्धिते परे य्वः प्रागैकारौकारौ वा स्याताम् / . 464 पृष्ठे 2 पंक्तौ 'नित्यग्रहणान्महाविभाषा निवृत्ता' इत्यनन्तरम् / सूचना-उत्तरार्द्धपरिशिष्टानि सूत्राण्युत्तरार्द्धस्यान्ते संपूर्णग्रन्थान्ते दृष्टव्यानि //

Page #10
_

Page #11
सकलशास्त्रपाथोधिचन्द्रः, स्वमनीषाधरीकृतानेकविद्वद्वन्दः, निखिलावनीपालमौलिवररत्नरञ्जितचरणः, शुद्धराजत्वालंकृतवर्मा, 90=0 जन्म वि.सं. जन्म वि. सं. दीक्षा वि. सं. 1149 राज्याभिषेक: वि. सं. 1199 1954 सूरिपदं वि. सं. 1166 निर्वाण वि. सं. (c)00= स्वर्गारोहणम्वि सं. 1237 1229 हेमचंद्र कुमार माल 0 श्रीसिद्धहैममहाव्याकरणविधाता, कलिकालसर्वज्ञः श्रीहेमचन्द्रसूरिः॥ = सकलार्हतानुकार्यचरित्रो राजाधिराजः श्रीकुमारपालभूपालः॥ >DEO- = = e फीनीक्ष प्री. वर्क्स,अमदावाद.

Page #12
_

Page #13
बालब्रह्मचारी प्रातःस्मरणीय-जगत्पूज्य-विशुद्धचारित्र चूडामणि-तीर्थोद्धारक तपोगच्छालङ्कार पूज्यपाद-विद्वय-श्री-श्री-श्री दीक्षा सं. 1949 अषाढ शुक्ल 11. गणिपद सं. 1961 मार्गशीष शुक्ल 5. जन्म सं. 1930 पोष शुक्ल 11. पन्यासपद सं. 1962 कारतक वद 11. Main PARTUITAMMERA VI श्रीमान् आचार्यमहाराज श्री विजयनीतिसूरीश्वरजी॥ मूरिपद सं. 1976 मार्गशीर्ष शुक्ल 5. फीनीक्ष प्री. वस,अमदावाद.

Page #14
॥श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया॥ (महाव्याकरणम्) नत्वा ब्रह्म भारती च हेमचन्द्रं च सद्गुरुम् // . प्रक्रियां वितनोमीमां हैमशब्दानुशासनीम् // 1 // तत्रादौ स्वयमाचार्यः शिष्टाचारमनुसृत्य प्रारिप्सितग्रंथस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तिकामः शिष्यशिक्षायै च सूत्रमुखेनैव मङ्गलमाचष्टेः 1 अहम् // 11 // 2 // अहमित्येतदक्षरं परमेश्वरस्य परमेष्ठिनो वाचकं . सिद्धचक्रस्याऽऽदिबीजं सकलागमोपनिषद्भूतमशेषविघ्नविघांतनिघ्नमखिलदृष्टादृष्टफलसंकल्पकल्पद्रुमोपममाशास्त्राध्ययनाध्यापनावधि प्रणिधेयम् / प्रणिधानं च 'अनेनात्मनः सर्वतः संभेदस्तदभिधेयेन चाभेदः / वयमपि चैतच्छास्त्रारंभे प्रणिदध्महे / अयमेव हि तात्त्विको नमस्कार इति / . . 2 सिद्धिः स्यावादात् // 111 / 2 // स्यादित्यव्ययमनेकान्तद्योतकम् / ततः स्याद्वादोऽनेकांतवादः नित्यानित्याधनेकधर्मशबलैकवस्त्वभ्युपगम इति यावत् / ततः सिद्धिनिष्पत्तिईप्तिर्वा प्रकृतानां शब्दानां वेदितव्या. .. // अथ संज्ञाप्रकरणम् // 3 औदन्ताः स्वराः // 1 // 2 // 4 // औकारान्ता वर्णाः स्वरसंज्ञकाः स्युः। तकार उच्चारणार्थः / 'औदन्ता' इति वहुवचनं वर्णेष्वपठितानां दीर्घपाठोपलक्षितानां प्लुतानां संग्रहार्थ, तेन तेषामपि स्वरसंज्ञा। 4 एकद्वित्रिमात्रा -हस्वदीर्घप्लुताः // 1 // 15 // मात्रा कालविशेषः। एकद्वित्र्युच्चारणमात्रा औदन्ता वर्णा यथासंख्यं इस्वदीर्घप्लुतसंज्ञाः स्युः। एकमात्रो हस्वः / द्विमात्रो दीर्घः / त्रिमात्रः प्लुतः /

Page #15
* सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. . [ संज्ञा 5 अनवर्णा नामी // 11 // 6 // अवर्णरहिता औदन्ता वर्णा नामिसंज्ञकाः स्युः / अत्रापि बहुवचनं प्लुतस्य संग्रहार्थम् / एवमुत्तरत्रापि / 6 लदन्ताःसमानाः॥११॥ लकारान्ता वर्णाः समानसंज्ञका: स्युः। . 7 ए ऐ ओ औ संध्यक्षरम् // 1 // 18 // ए ऐ ओ औ इत्येते वर्णाः संध्यक्षरसंज्ञकाः स्युः / त इमे स्वरा औदन्ताः प्रत्येकमुदात्तादिभेदेन त्रिधा / उच्चैरुदात्तः / नीचैरनुदात्तः / समाहारः स्वरितः / पुनश्च सानुनासिकनिरनुनासिकत्वाभ्यामपीमे द्विधा। मुखसहितनासिकयोचार्यमाणों वर्णः सानुनासिकः / मुखेनैवोचार्यमाणो निरनुनासिकः / तदेवम् अ इ उ ऋ लवर्णानां प्रत्येकमष्टादश भेदाः। संध्यक्षराणां तु द्वादशैव, तेषां इस्वाभावात् / अत्र केचित् लवर्णस्यापि दीर्घाभाववत्त्वमाश्रित्य द्वादशैव भेदान् मन्वते / 8 कार्व्यिञ्जनम् // 1 / 1 / 10 // कादिवर्णो हकारपर्यन्तो व्यंजनसंज्ञः स्यात् / 9 अपञ्चमान्तस्थो धुट् / 11 / 11 // वर्गपञ्चमान्तस्थावर्जितः कादिवर्णो . * धुसंज्ञा स्यात् / __ 10 पञ्चको वर्गः // 22 // 12 // कादिषु वर्णेषु यो यः पञ्चसंख्यापरिमाणो वर्णः स स वर्गसंज्ञः स्यात् / 11 आद्यद्वितीयशषसा अघोषाः // 1 // 1 // 13 // वर्गाणामायद्वितीया वर्णाः शषसाश्चाघोषाः स्युः। 12 अन्यो घोषवान् // 1 / 1 / 14 // अघोषेभ्योऽन्यः कादिवर्णो घोषसंज्ञः स्यात् / 13 यरलवा अन्तस्थाः // 1 / 1 / 15 // यरलव इत्येते वर्णा अंतस्थासंज्ञाः . स्युः। अत्रेमे यवलाः सानुनासिकनिरनुनासिकत्वाभ्यां द्विधा। अतएव तेषां भेदपरिग्रहार्थः सूत्रे बहुवचननिर्देशः। . . 14 अं अः क पशषसाः शिट् // 11 // 16 // अनुस्वारो विसर्गो वज्राकृतिर्गजकुंभाकृतिश्च वर्णः शषसाच शिट्संज्ञकाः स्युः / अकारककारपकारा उच्चारणार्थाः। बहुवचनं वर्णेष्वपठितयोरपि 4 क.पयोर्वर्णत्वार्थम् / अनयोरेव 4 क 28 पयोजिह्वामूलीयोपध्मानीयत्वेन व्यवहारः।

Page #16
प्रकरणम] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 3 . 15 अं अः अनुस्वारविसौ // 11 // 9 // अकारावुच्चारणार्थो / अंइति नासिक्यो वर्णः, अः इति कण्ठ्यः / तौ यथासंख्यमनुस्वारविसर्गसंज्ञौ स्तः / / 16 अप्रयोगीत् // 11 // 37 // इह शास्त्रे उपदिश्यमानो वर्णस्तत्समुदायो वा यो लौकिके शब्दप्रयोगे न दृश्यते स इत्संज्ञकः स्यात् / अपयोगित्वानुवादेनेत्संज्ञाविधानाच्चास्य प्रयोगाभावः सिद्धः। 17 तुल्यस्थानास्पप्रयत्नः स्वः // 11 // 17 // यत्र पुद्गलस्कंधस्य वर्णभावापत्तिस्तत्स्थानं कंठादि / यदाहुः . अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कंठः शिरस्तथा // जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकौष्ठौ च तालु च // 1 // अस्यत्यनेन वर्णानित्यास्यम् , ओष्ठात्मभृति प्राक् काकलकसंज्ञकात् कंठमणेः। आस्ये प्रयत्नः आस्यप्रयत्नः, आन्तरः संरभः / स चतुर्धा, स्पृष्टता 1 ईषत्स्पृष्टता 2 विवृतता 3 ईषद्विवृतता 4 / तुल्यौ वर्णान्तरेण सदृशौ स्थानास्यप्रयत्नौ यस्य स वर्णस्तं प्रति स्वसंज्ञकः स्यात् / करणं तु जिह्वामूलमध्याग्रोपाग्ररूपं स्थानास्यप्रयत्नतुल्यत्वे सति नातुल्यं भवतीति पृथग्नोक्तम् / तत्र स्थानम्:-अवर्णहविसर्गकवर्गाः कंठ्याः / इवर्णचवर्गयशास्तालव्याः / उवर्णपवर्गोपध्मानीया ओष्ठयाः / ऋवर्णटवर्गरषा मूर्धन्याः। लुवर्णतवर्गलसा दन्त्याः / ए ऐ तालव्यौ / कंठतालव्यौ इत्यन्ये / ओ औ ओष्ठ्यौ / कंठोष्ठ्या इत्यन्ये / वो दन्त्योष्ठयः। जिह्वामूलीयो जिव्यः / नासिक्योऽनुस्वारः / ङमणनमाः स्वस्थाननासिकास्थानाः। अथास्यप्रयत्नः। तत्र स्पृष्टं प्रयतनं स्पर्शानाम् / स्पर्शा वाः। ईषत्स्पृष्टमन्तस्थानाम् / ईषद्वितमूष्मणाम् / शषसहा ऊष्माणः। विकृतं स्वराणाम् / स्वरेषु एओ विकृततरौ। ताभ्यामपि ऐ औ। ताभ्यामप्यवर्णः / अकारः संवृतः इत्यन्ये / अत्र सूत्रे आस्यग्रहणं बाह्यप्रयत्ननिवृत्त्यर्थम् / बाह्यप्रयत्नाश्चैकादश, यथा-विवारः संवारः श्वासः नादः घोषः अघोषः अल्पमाणः महाप्राणः उदात्तः अनुदात्तः स्वरितश्चेति / तत्र वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः शषसविसर्गजिह्वामूलीयोपध्मानीया विवाराः श्वासा अघोषाश्च / वर्गाणां तृतीयचतुर्थपञ्चमा अन्तस्था हकारानुस्वारौ च संवारा नादा घोषाश्च / वर्गाणां प्रथमतृतीयपश्चमा अन्तस्थाचाल्पप्राणाः / इतरे सर्वे महाप्राणाः। सर्वे स्वराश्च उदात्ता अनुदात्ताः स्वरिताः / इमे विवारादयो वर्णनिष्पत्तिकालादूर्ध्वं वायुवशेनोत्पद्यन्ते, स्पृष्टतादयस्तु स्थानास्यप्रयत्नव्यपारेण वर्णोत्पत्तिकाल एवेति वर्णनिष्पत्तिकालभावाभावाभ्यां

Page #17
सिद्धहैमहत्त्रक्रिया. [संज्ञा निवारादीनां बाह्यत्वं स्पृष्टसादीनां चाभ्यन्तरत्वम् / बाह्यप्रयत्नाश्च यद्यपि स्वसंज्ञायामनुपयुक्तास्तथाप्यान्तरतम्यपरीक्षायामुपयुज्यन्त एवेति. * तपरस्तत्कालस्य / तः परो यस्मात् स च तात्परश्वोच्चार्यमाणसमकालस्यैव संक्षा स्वात् / तेन अत् इत् उत् इत्यादयः षण्णां षण्णां संज्ञा। 18 वृद्धिरादौत् // 3 // 3 // 1 // आकार आर् ऐकार औकारश्च प्रत्येक वृद्धिसंज्ञाः स्युः। 19 गुणोऽरेदोत् // 3 / 3 / 2 // अर् एत् ओत् इत्येते प्रत्येक गुणसंज्ञाः स्युः। 20 क्रियार्थो धातुः // 3 // 3 // 3 // कृतिः क्रिया प्रवृत्तिापार इति यावत् / पूर्वापरीभूता साध्यमानरूपा साऽर्थोऽभिधेयं यस्य स शब्दो धातुसंज्ञः स्यात / / 21 चादयोऽसत्वे // 1 // 1 // 31 // सीदतोऽस्मॅिल्लिङ्गसंख्ये इति सत्वं, लिङ्गसंख्यावद् द्रव्यमिति यावत् / ततोऽन्यत्र वर्तमानाश्चादयः शब्दा अव्ययसंज्ञकाः स्युः। निपाता इत्यपि पूर्वेषाम् / * प्रादयः। एतेऽपि तथा। प्र परा अप सम् अनु अव निस् निर् दुर् दुस् वि आङ् नि अघि प्रति परि उप अति अपि सु उत् अभि, इति प्रादयः। 11 धातोः पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमाांतिवर्जः प्रादिरुपसर्गः प्राक्च // 3 // 11 // धातोः संबंधी तदर्थयोती चाद्यन्तर्गतः प्रादिशब्दगणउपसर्गसंज्ञो भवति, तस्माच्च धातोः प्राक् प्रयुज्यते न परो न व्यवहितः, पूजार्थों स्वती गतार्थावधिपरी अतिक्रमार्थमसिं च वर्जयित्वा / - 23 ऊर्याचनुकरणविडाचश्च गतिः॥३॥१२॥ ऊर्यादय अनुकरणानि घख्यन्ता. डाजन्ताश्च शब्दा उपसर्गाश्च धातोः संबंधिनो गतिसंज्ञकाः स्युः। तस्माच धातोः मागेव प्रयुज्यन्ते / ___ * स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा / शब्दस्य स्वं रूपं संज्ञि शब्दशास्त्रे या संज्ञा तां विना। 24 विशेषणमन्तः // 7 / 4 / 113 // विशिष्यते अनेनेति विशेषणम् / विशेषणं विशेष्यस्य समुदायस्यान्तोऽवयवो भवति / इह शास्त्रे धात्वादिः समुदायोऽ भेदेनावयव विशेषणक उपादीयते / तत्र सोऽवयवस्तत्समुदायस्यान्तत्वेन नियम्यते / * समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेधः। ___ * उऋलदिद्वर्णग्रहणवर्जम् / 25 सप्तम्या आदिः // 74 / 114 // सप्तम्यन्तस्य विशेष्यस्य यद् विशेषणं तत् सस्थादिरवयवो भवति / * वर्णानामभावोऽवसानम् /

Page #18
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. अविरामः संहिता। 26 तदन्तं पदम् ॥१।१।२०॥स्याद्यन्तं त्याधन्तं च शब्दरूपं पदसंज्ञं स्यात् / * स्वराव्यवहितानि व्यंजनानि संयोगः / * ह्रस्वं लघु। * विसर्गाऽनुस्वारयुक् संयोगपरं च गुरु / * दीर्घमपि गुरु / ___ * आदेशः शत्रुवत् / * आगमो मित्रवत् / * लुक्लुप्लोपास्त्रयो वर्णादर्शनवाचकाः। * उक्त वर्णे स्वसंज्ञकस्याऽपि ग्रहणम् / कारे तु केवलस्यैव / 27 लोकात् // 11 // 3 // उक्तातिरिक्तानां क्रियागुणद्रव्यजातिकाललिङ्गस्वाङ्गसंख्यापरिमाणापत्यवीप्सालगवर्णादीनां संज्ञानां परान्नित्यं नित्यादन्तरङ्गमन्तरङ्गाचानवकाशं बलीय इत्यादीनां न्यायानां च लोकाद् वैयाकरणसमयविदः प्रामाणिकादेश्च शास्त्रप्रवृत्तये सिद्धिः स्यादिति ज्ञेयम् , वर्णसमाम्नायस्य च / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां संज्ञाप्रकरणम् समाप्तम्.॥ // अथ परिभाषाप्रकरणम् // * स्वरस्य ह्रस्वदीर्घप्लुताः / ह्रस्वदीर्घप्लुतशब्दैर्यत्र विधानं तत्र 'स्वरस्थ' इति षष्ठ्यन्तं पदमुपतिष्ठते / ___ * यस्याः संबंधविशेष अनिश्चितः सा षष्ठी स्थानेयोगा ज्ञेया। स्थानं च प्रसङ्गः। 28 आसन्नः॥१४॥१२०॥ इह आसन्नानासन्नमसङ्गे यथास्वं स्थानार्थप्रमाणादिभिरासन्न एव विधिर्भवति / __* यत्रानेकविधमासन्नत्वं तत्र स्थानत आसन्नत्वं बलीयः। 29 पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य // 7 // 4 / 104 // पञ्चम्या निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तत्परस्य स्थाने भवति / निर्दिष्टग्रहणमिहाऽऽनन्तर्यार्थम् / अतो मिस ऐस्' इत्यादौ दिग्योगलक्षणा पञ्चमी, तत्र पूर्वस्य परस्य च कार्य स्यादिति नियमार्थ वचनम् / 30 सप्तम्या पूर्वस्य // 74 / 105 // सप्तम्या निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तत् पूर्वस्यानन्तरस्य स्थाने भवति / 'इवर्णादेरस्वे स्वरे' इत्यादौ औपश्लेषिकमधिकरणं पूर्व परं च संभवति, तत्र परमेव ग्राह्यमिति नियमार्थ वचनम् / 31 षष्ठ्यान्त्यस्य // 4 / 106 // षष्ठया निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तदन्त्यस्य षष्ठीनिर्दिष्टस्यैव योऽन्त्यो वर्णस्तस्य स्थाने भवति नतु समस्तस्य / 32 अनेकवर्णः सर्वस्य // 74 / 107 // अनेकवर्ण आदेशः षष्ठया निर्दिस्य सर्वस्यैव स्थाने स्यात् /

Page #19
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ स्वरसन्धि 33 प्रत्ययस्य // 7 // 4 / 108 // प्रत्ययस्थाने विधीयमान आदेशः सर्वस्य स्यात् / * अपेक्षातोऽधिकारः। * स्वरितत्वयुक्तं शब्दस्वरूपमधिकृतं बोध्यम् / / / * परनित्यान्तरङ्गानामुत्तरोत्तरं बलीयः। * असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे। * न स्वरानन्तर्ये। * निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः। * नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां परिभाषाप्रकरणम् समाप्तम् // // अथ स्वरसन्धिप्रकरणम्॥ 34 समानानां तेन दीर्घः // 1 / 2 / 1 // समानसंज्ञकानां वर्णानां तेन परेण समानेन सहितानां दीर्घः स्यात् आसन्नः / दण्डाग्रम् / दधीदम् / मधूदकम् / पितृषभः। समानानामिति किम् / वागत्र / तेनेति किम् / दधि शीतम् / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेनोत्तरसूत्रेण लऋतोरपि ऋति इस्वो भवति। क्ल ऋषभः / होत लकारः / अन्यथा 'ऋस्तयोः' इत्यनेन परत्वाद् ऋरेव स्यात् / .. 35 ऋलति ह्रस्वो वा // 1 / 2 / 2 // समानानामृकारे लुकारे च परे इस्वो वा स्यात् / बाल ऋश्यः, बालयः / खट्व ऋश्यः, खवश्यः / मह ऋषिः, महर्षिः। धूलि ऋतुः, धूल्यतुः। नदि ऋच्छति नच्छति, / तनु ऋजुता, तन्जुता / वधु ऋणम्, वकृणम् / कर्तृ ऋषभः, कर्तृषभः। बाल लकारः, बाललकारः। कन्य लकारः, कन्यल्कारः / इत्यादि / इस्वकरणसामर्थ्यादेव कार्यान्तरं न भवति / अत एव इस्वस्यापि इस्वः क्रियते / समानानामित्येव / वृक्षाच्छति। ऋलतीति किम् / दण्डाग्रम् / कन्याया ऋकारः कन्यारः। तकार उच्चारणार्थः / कश्चित्तु इखत्वाभावपक्षे प्रकृतिभावमपीच्छति। तन्मते खट्वा ऋश्यः, नदी ऋश्य इत्याद्यपि भवति / पाछतीत्यादौ तु परत्वादारेव / 'इस्वोऽपदे वा' इत्येव सिद्धाववर्णार्थ पदार्थ च वचनम् / - 36 लत ऋल ऋलभ्यां वा // 12 // 3 // लुतः स्थाने ऋता लता च परेण सहितस्य यथासंख्यं कल इत्यादेशौ वा स्याताम् / इति स्वरसमुदायो स्वरव्यञ्जनसमुदायो वा वर्णान्तरम्। तदपीपत्करणं द्विरेफतुरीयमध्यर्धस्वरमात्रमित्येके / संटततरं सकलरेफारमर्धमात्रस्वरभक्तिकमित्यन्ये / द्विरेफश्रुतिकमध्यर्धस्वरमात्रमि

Page #20
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. त्यपरे। एवं लू इत्यपि कृकारः। पक्षे ऋलतीति इस्व उत्तरेणकारश्च / क्लू ऋकारः। कृकारः। क्लृकारः / क्ल लकारः / क्लृकारः। लुवर्णस्य स्थानित्वमिच्छन्त्येके / 37 ऋतो वा तौ च // 1 // 24 // ऋकारस्य स्थाने ऋता लुत्ता च परेण सहितस्य यथासंख्यं क ल इत्यादेशौ वा स्याताम् , तौ च-ऋकारलकारौ ऋता लता च सह ऋकारस्य वा स्याताम् / पितृषभः, पितृषभः, पितृऋषभः / होलकारः, होतृ कारः. होटलकारः / तौ च-पितृषभः, होत्लकारः / पक्षे यथाप्राप्तम् / 38 ऋस्तयोः // 1 // 2 // 5 // तयोः-पूर्वस्थानिनोलकारऋकारयोः स्थाने यथासंख्यमृता लुता च परेण सहितयोकारो द्विमात्र आदेशः स्यात् / कृषभः। होतृकारः। 39 अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् // 1 / 2 / 6 // अवर्णस्य स्थाने इवर्णावर्णऋवर्णलवणेः परैः सहितस्य यथासंख्यमेत् ओत् अर् अल् इत्येते आदेशाः स्युः * देवेन्द्रः / नवोदकम् / महा ऋद्धिः x महर्द्धिः / अत्र हादर्हेत्यादिना पक्षे द्वित्वे महर्द्धिः / धुटोधुटीत्येनन लुकि द्वित्वाभावे वा एकदमेकधम् / द्वित्वे लोपे च तथैव / द्वित्वे द्विदमेकधम् / एकदेऽपि लुकि केवलैकधमिति त्रैरूप्यं ज्ञेयम्-महर्द्धिः, महर्द्धिः, महर्षिः / तवल्कारः। अत्र 'अव्वर्गस्यान्तस्थातः' इत्यनेन पक्षे ककारस्य द्वित्वम् / लस्य तु 'अदीर्घाद्-' इत्यनेनेति रूपचतुष्टयं भवति / उक्त हि " द्वित्वं लस्यैव कस्यैव नोभयोरुभयोरपि // ___तल्कारादिषु बुधैर्बोध्यं रूपचतुष्टयम् " // . 40 ऋणे प्रदशार्णवसनकंबलवत्सरवत्सतरस्यार्॥१॥२॥णामादीनामवर्णस्य ऋणशब्दे परे परेण ऋकारेण सहितस्याऽऽर् इत्ययमादेशः स्यात् / अरोऽपवादः / प्रगतमृणं प्रार्णम् / दशानामृणं दशार्णम् / दश ऋणान्यस्य दशार्णः क्षत्रियः दश ऋणानि जलदुर्गाण्यस्यां दशार्णा नदी / ऋणस्यावयवतया संबंधि ऋणमृणार्णम्। वसनानामृणं वसनार्णम् / एवं कम्बलार्णम् / वत्सरार्णम् / वत्सतरार्णम् / इह सर्वत्र पक्षे इस्खोऽपि भवति। प्र ऋणम् , दश ऋणमित्यादि / वत्सरशब्दस्यारं नेच्छन्त्येके। .41 ऋते तृतीयासमासे // 1 // 28 // ऋतशब्दे परे योऽवर्णस्तस्य स्थाने परेण ऋकारेण सहितस्यार् इत्ययमादेशः स्यात्, तौ चेनिमित्तनिमित्तिनावेकत्र * यथासंख्यमनुदेशः समसंख्याकानाम् / x जलतुम्बिकान्यायेन रेफस्योर्ध्वगमनम् /

Page #21
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्वरसन्धि तृतीयासमासे भवतः / शीतेन ऋतः शीतार्तः / ऋलतीति इस्वोऽपि भवति / शीत ऋतः / ऋत इति किम् / सुखेतः / तृतीयेति किम् / परमर्तः। समास इति किम् / सुखेनर्तः। ऋतेन कृतः ऋतकृतः, परमश्चासौ ऋतकृतश्च परमर्तकृत इत्यत्र तु निमित्तनिमित्तिनौ नैकत्र तृतीयासमासे इति न भवति / अवर्णस्येत्येव / पितृतः / अथ कथं 'क्षुधातःसन् शालीन् कवलयति मांस्पाकवलितान्' / क्षुधशब्दस्य व्यञ्जनान्तत्वात् क्षुद्रत इति प्राप्नोति / नैवम् / आपूर्व ऋते तृतीयान्तस्यासमस्तस्यायं प्रयोगः / आ ऋत इति उत्तरेणार / आर्तः। ततः क्षुधेत्यनेन संबंधः ।यस्य तु व्यञ्जनान्तादप्याए तन्मते क्षुधया ऋत इति समस्तपयोग एव स्यात् / / 42 ऋत्यारुपसर्गस्य // 1 // 2 // 9 // उपसर्गस्य संबन्धिनोऽवर्णस्य स्थाने ऋकारादौ धातौ परे परेण ऋकारेण सहितस्याऽऽरादेशः स्यात् सर्वापवादः। प्रा छति / परार्छति / ऋतीति किम् / उपेतः / उपसर्गस्येति किम् / इहर्च्छति / इह ऋच्छति / येन धातुना युक्ताः पादयस्तं प्रति गत्युपसर्गसंज्ञाः, तेनेह न, प्रगता ऋच्छका अस्मात् पर्छको देशः। आरिति वर्तमाने पुनराग्रहणमारेव यथा स्यादित्येवमर्थम् / तेनेहोत्तरयोश्च इस्वत्वं बाध्यते। . . 43 नाम्नि वा // 1 // 2 // 10 // उपसर्गस्य संबंन्धिनोऽवर्णस्य स्थाने ऋकारादौ नामावयवे धातौ (नामधातौ) परे परेण ऋकारेण सहितस्यारादेशो वा स्यात् / पार्षभीयति / केचित्तु पक्षे इस्वत्वमपि मन्यन्ते, प्र ऋषभीयति / उपसर्गस्येत्येव / इहर्षभीयति / ऋतीत्येव / उपोष्ट्रीयति / ऋकारमिच्छति, उपर्कारीयति / 44 लत्याल्वा // 12 // 11 // उपसर्गस्य सबन्धिनोऽवर्णस्य लति-लकारादौ नामावयवे धातौ परे परेण लकारेण सहितस्याऽऽल् वा स्यात् / अलोऽपवादः / उपाल्कारीयति / उपल्कारीयति / उपसर्गस्येत्येव / इहल्कारीयति / तृतीत्येव / लकारमिच्छति उपल्कारीयति। 45 ऐदौत्संध्यक्षः // 1 // 2 // 12 // अवर्णस्य स्थाने सन्ध्यक्षरैः परैः सहितस्यैत् औत् इत्यादेशावासन्नौ स्याताम् / तवैषा / तवैन्द्री / तबौदनः। तवौपगवः / अवर्णस्येव / दध्येतत् / दध्यैच्छत् / मध्वोदनः / साध्वौषधम् / संध्यक्षरित्यैत्वनिर्देशादुपसर्गस्येति निवृत्तम् / 46 ऊटा // 1 / 2 / 13 / अवर्णस्य परेणोटा सहितस्य स्थाने औकारादेशः स्यात आसन्नः। ओकारापवादो योगः। धौतः। धौतवान् ।लावयति, पावयतीति किपि णिलोपे 'अनुनासिके च च्छ्वःशूट ' इत्यूटि लौः, पौः /

Page #22
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 47 प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण // 12 // 14 // प्रशब्दसंबंधिनोऽवर्णस्य एष एष्य ऊढ ऊढि ऊह इत्येतेषु परेषु परेण स्वरेण सहितस्य स्थाने ऐदौतावादेशी स्याताम् आसन्नौ। श्रेषः। श्रेष्यः / प्रौढः / प्रौढिः / प्रौहः / ऊहे नेच्छन्त्येके। प्रस्येति किम् / अपोढः / एषादिष्विति किम् / प्रेतः। कथं प्रेषः, प्रेष्यः / ईषे इष्ये च भविष्यति / यदापि आ ईष्य एष्य इति तदापि 'ओमाडी ' त्यवर्णलोपे प्रेष्य इत्येव भवति / 'यस्मिन् प्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवतीति न्यायात् 'उपसर्गस्यानिणेधेदोति' इत्यस्यैवायं बाधको न त्वोमाङीत्यस्य / अथेह कस्मान भवति ? प्रेषते प्रेष्यते प्रोढवानिति / अर्थवद्ग्रहणेऽनर्थकस्याग्रहणात् / कथं तर्हि ऊढिशब्दस्य ण्यन्तस्य सार्थकस्य प्रोढयतीति प्रयोगः / अढशब्देन सार्थकेन स्याधन्तेन साहचर्यात् सहचरितासहचरितयोः सहचरितस्यैव ग्रहणात् ण्यन्ते औत्वाभावः। प्रौढादिशब्दात्तु णौ प्रौढयतीत्यादि भवेदेव / / ____48 स्वैरस्वैर्यक्षौहिण्याम् // 1 // 2 // 15 // स्वैर स्वैरिन् अक्षौहिणीत्येतेषु अवर्णस्य परेण स्वरेण सहितस्य ऐत् औत् इत्येतावादेशौ स्याताम् / स्वस्य ईरः स्वैरः, स्वयम् ईरति ईते वा स्वैरः, स्वयमीरितुं शीलमस्येति स्वैरी / 'नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहण' मिति स्वैरिणी। अक्षाणामूहोऽस्यामस्तीति अक्षौहिणी / स्वैरशब्दान्मत्वर्थीयेनैव इना सिद्धे पृथक् स्वैरिन्ग्रहणं ताच्छीलिकादिणिचन्तेऽपीरिन्शब्दे ऐत्वार्थम्। 49 अनियोगे लुगेवे // 1 / 2 / 16 // नियोगो नियमोऽवधारणम् / तदभावोऽनियोगोऽनवक्तृप्तिः / तद्विषये एवशब्दे परेऽवर्णस्य लुक् स्यात् / इहेव तिष्ठ / अद्येव गच्छ / स्वेच्छात्तिरत्र गम्यते नावधारणम् / नियोगे तु इहैव तिष्ठ मा गाः। ये त्वनियोगेऽव्यापारणे इच्छन्ति तन्मते शास्त्रलोकप्रतीतप्रयोगविरोधः। अथ कथं शकानामन्धुः शकन्धुः, अटतीत्यटा कुलात् कुलस्य वाऽटा कुलटा, पततीति पतः पतः अञ्जलेः पतञ्जलिः, सीम्नोऽन्तः सीमन्तः केशविन्यास एव, प्रार्थनायाऽध्ययनं प्रध्ययनम् , हलस्य ईषा हलीषा, लागलीषा, मनस् ईषा मनीषा, इत्यादि ? पृषोदरादित्वाद् भविष्यति / कथं तु वै त्वै, नु वै न्वै ? निपातान्तरमेतत् / .. 50 वौष्ठौतौ समासे / / 1 / 2 / 17 // ओष्ठशब्दे ओतुशब्देच परेऽवर्णस्य लुग्वा स्यात् , तौ चेनिमित्तनिमित्तनावेकत्र समासे भवतः। विम्बोष्ठी, विम्बौष्ठी। स्थूलोतुः, स्थूलौतुः / समास इति किम् / हे राजपुत्रौष्ठं पश्य / अवर्णस्येत्येव / शुच्योष्ठी। ....

Page #23
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्वरसन्धि 51 ओमाजि // 1 / 2 / 18 // अवर्णस्य ओमि आङादेशे च परे लुक् स्यात् / आकि दीर्घत्वेनैव सिद्धे लुग्विधानमनर्थकं स्यादिति आङिति आङादेशो गृह्यते / अघोङ्कारः। आ ऊढा ओढा अद्य ओढा अघोढा / ओमाङिति किम् / तबौदनः / अवर्णस्येत्येव / आ ऋतोः अर्ताः, दधि अर्ताः दध्याः / 52 उपसर्गस्यानिणेधेदोति // 1 // 2 // 19 // उपसर्गसंबन्धिनोऽवर्णस्येणेधतिवर्जिते एकारादावोकारादौ च धातौ परे लुक् स्यात् / प्रलयति / परोखति ।उपसर्गस्येति किम् / प्रगता एलका अस्मादिति प्रैलको देशः / अनिणेधिति किम् / उपैति / उपैधते / एदोदिति किम् / उपायते / प्लायते / 53 वा नाम्नि // 1 / 2 / 20 // नामावयव एकारादावोकारादौ च धातौ परे उपसर्गसंबन्धिनोऽवर्णस्य लुग्वा स्यात् / उपेकीयति / उपैकीयति / प्रोषधीयति / प्रौषधीयति / दधि अत्र इति स्थिते। 54 इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम् // 1 / 2 / 21 // इवोवर्णवर्णलवर्णा- ' नामस्वे स्वरे परे यथासंख्यं य् व् र् ल् इत्येते आदेशाः स्युः ।दध् य् अत्र इतिजाते। 55 अदीर्घाद् विरामैकन्यञ्जने // 1 / 3 / 32 // अदीर्घात् स्वरात् परस्य हस्वरवर्जस्य वर्णस्य स्थाने विरामेऽसंयुक्तव्यञ्जने च परेऽनु द्वित्वं वा स्यात् / इति धकारस्य वा द्वित्वम् / 56 स्थानीवावर्णविधौ // 74 / 109 // स्थानं प्रसङ्गः। सोऽस्यास्तीति स्थानी आदेशी / आदेशस्थानिनोः पृथक्त्वात् स्थानिकार्यमादेशे न प्रामोतीत्यतिदिश्यते / आदेशः स्थानिवत् स्यात्-स्थान्याश्रयाणि कार्याणि प्रतिपद्यते, न चेत् तानि स्थानिवर्णाश्रयाणि स्युः / अनेनेह यकारस्य स्थानिवत्त्वात् स्वरत्वमाश्रित्यादीर्घाद् विरामैकेति द्वित्वनिषेधः स्यादिति नाशंकनीयम् / सूत्रे 'अवर्णविधौ' इति तनिषेधात् / अत्र तु स्थानिवर्णाश्रयं कार्यमिति स्थानिवत्त्वस्य प्रसक्तिरेव नास्ति / 57 स्वरस्य परे प्राग्विधौ // 7 / 4 / 110 / / वर्णविध्यर्थमिदम् / स्वरस्यादेशः परे-परनिमित्तके व्यवहितेऽव्यवहिते वा पूर्वस्य विधौ कर्तव्ये स्थानीव स्यात् / अनेन यकारस्य स्थानिवद्भावे प्राप्ते / 58 न संधिङीयविदिदीर्घासद्विधावस्क्लुकि // 7 / 4 / 111 // पूर्वेणातिमसक्तः स्थानिवद्भावः प्रतिषिध्यते / संधिविधौ डीविधौ यविधौ किविधौ द्वयो

Page #24
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. द्वित्वस्य विधौ दीर्घविधौ ‘संयोगस्यादौ स्कोलुक् ' इति स्क्लुक्वजितेऽसद्विधौ च स्वरस्यादेशः स्थानीव न स्यात् / इति स्थानिवद्भावनिषेधः। 59 तृतीयस्तृतीयचतुर्थे // 13 // 49 // धुटां स्थाने तृतीये चतुर्थे च परे स्थानिपत्यासन्नस्तृतीयः स्यात् / एकवर्गीया मिथः स्वा इति पूर्वधकारस्य दकारः। 60 पदस्य // 2 / 1 / 89 / / पदान्ते वर्तमानस्य संयोगस्य लुगन्तादेशः स्यात् , स च परे स्यादिविधौ च पूर्वस्मिन्नसन् द्रष्टव्यः / इति यलोपे प्राप्ते / 'असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे' इति न्यायेन अन्तरङ्गे लोपे कर्तव्ये बहिरङ्गस्य यकारस्यासिद्धत्वान भवति / 61 ततोऽस्याः // 13 // 34 // ततोऽन्वर्गात् परस्या अन्तस्थायाः स्थाने द्वे वा स्तः / इति यकारस्यापि द्वित्वम् / तदिह धकारयकारयोवित्वविकल्पाञ्चत्वारि रूपाणि / एकधमेकयम् / द्विधं द्वियम् / द्विधमेकयम् / एकथं द्वियम् / दध्यत्र / दद्ध्य्यत्र / दद्ध्यत्र / दध्य्यत्र / मवत्र / पित्रंशः / लित् / इवर्णादेरित्यत्र पञ्चमीन्यारव्याने दधियत्र, मधुवत्रेत्यादि / __62 पुत्रस्यादिन्पुत्रादिन्याक्रोशे // 1 // 3 // 38 // आदिनशब्दे पुत्रादिन्शब्दे च परे पुत्रशब्दसंबन्धिनस्तकारस्याक्रोशविषये द्वे न स्तः / पुत्रादिनी त्वमसि पापे / पुत्रपुत्रादिनी भव / अदीर्घादिति विकल्पे प्राप्ते प्रतिषेधः / आदिन्पुत्रादिनीति किम् / पुत्रहती / पुत्रहती / पुत्रजग्धी / पुत्रजग्धी। आक्रोश इति किम् / तत्त्वकथने द्वित्वं भवत्येव / पुत्रादिनी शिशुमारी / पुत्रादिनीति वा / पुत्रपुत्रादिनी नागी / पुत्रपुत्रादिनीति वा। 63 दिर्हस्वरस्यानु न वा // 1 // 3 // 31 // स्वरेभ्यः परौ यौ रेफहकारौ ताभ्यां परस्याहस्वरस्य-रेफहकारस्वरवर्जितस्य वर्णस्य स्थाने द्वेरूपे वा स्तः अनुयदन्यत् कार्य प्रामोति तस्मिन् कृते पश्चात् इत्यर्थः। अर्कः ।अर्कः। ब्रहम्मा ।ब्रह्मा। अर्हस्वरस्येति किम् / पद्मदः / अर्हः / करः / स्वरेभ्य इत्येव / अभ्यते / न्हुते / अन्विति किम् / प्रोणुनाव / अत्र द्विवंचने कृते यथा स्यात् / 64 अञ्वर्गस्थान्तस्थातः // 1 // 3 // 33 // अन्तस्थातः परस्य अकारवर्जितस्य वर्गस्य स्थानेऽनु द्वे वा स्तः। उल्का / उल्का / वल्म्मीकः / वल्मीकः / वृक्षव् करोति / वृक्षक् करोति / वर्गस्येति किम् / सव्यतः। अनिति किम् / हल्लकारौ / अन्नस्थात इति किम् / भवान्मधुरः /

Page #25
अर्क। . . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [स्वरसन्धि 13.65 शिटः प्रथमद्वितीयस्थ // 1 // 3 // 35 // शिटः परयोः प्रथमद्वितीययोः स्थाने द्वे वा स्तः / त्वं करोषि / त्वं करोषि / त्वं क्खनसि / त्वं खनसि / शिट इति किम् / भवान् करोति / प्रथमद्वितीयस्येति किम् / आस्यम् / अनुनासिकादप्यादेशरूपात केचिद्विच्छन्ति / *त्वञ्छात्रः त्वच्छात्रः / 66 ततः शिटः // 1 // 3 // 36 // ततः प्रथमद्वितीयाभ्यां परस्थ शिटः स्थाने द्वे वा स्तः। तच्श्शेते / तच शेते / तत इति किम् / भवान् साधुः। शिट इति किम् / मनाति / 67 न रात् स्वरे // 1 / 2 / 37 // रात् परस्य शिटः स्वरे परे द्वे न स्तः / दर्शनम् / दिर्हेति विकल्पे प्राप्त प्रतिषेधः / रादिति किम् / तच्श्शेते / स्वर इति किम् / कर्यते / शिट इत्येव / अर्कः। 68 एदैतोऽयाय // 1 / 2 / 23 // एकारैकारयोः स्थाने खरे परे यथासंख्यम् अम् आय् इत्येतावादेशौ स्याताम् / नयनम् / नायकः / अस्व इति इवर्णादिसंबद्धं तनिवृत्तौ निवृत्तम् / तेन स्वेऽपि भवति / वृक्षयेव / रायैन्द्री / स्वर इत्येव / जले पझम् / रैधृतिः। 69 ओदौतोऽवा // 1 / 2 / 24 // ओकारौकारयोः स्थाने स्वरे परे यथासंख्यम् अव् आव् इत्येतावादेशौ स्याताम् / लवनम् / लावंकः / स्वर इत्येव / गोशृङ्गम् / नौकाष्ठम् / ... 70 व्यक्ये // 1 / 2 / 26 // ओकारौकारयोः स्थाने क्यवर्जिते यकारादौ प्रत्यये परे यथासंख्यमव् आव् इत्येतावादेशौ स्याताम् / गव्यति / नाव्यति / यीति किम् गोभ्याम् / नौभ्याम् / अक्य इति किम् / उपोयते / औयत। क्यवर्जनाद यकारादिः प्रत्ययो गृह्यते, तेनेह न / गोयूतिः / नौयानम् / कथं गव्यूतिः क्रोशद्वयम् / क्रोशयोजनादिवदव्युत्पन्नः संज्ञाशब्दोऽयम् / गवां यूतिर्गव्यतिरिति व्युत्पत्तिपक्षे तु पृषोदरादित्वाद् भविष्यति / शरव्यमिति तु शरसमानार्थात् शरुशब्दादुवर्णान्तलक्षणे ये, शरान् व्ययतीति का डे भविष्यति / . .71 क्षय्यजय्यौ शक्तौ // 4 / 3 / 90 // सि जि इत्येतयोः शक्तौ गम्यायां यमत्यसेऽयन्तादेशो निपात्यते / निपातनफलं ह्येतत् * त्वम् छात्र इति स्थिते तो मुम इत्यनुनासिको अकारः / ततः छस्य द्वित्वे अघोषे प्रथम इति छस्य चः।

Page #26
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. -- अकृतस्य क्रिया चैव प्राप्तेर्वाधनमेव च / अधिकार्थविवक्षा च त्रयमेतन्निपातनात् // क्षेतुं शक्यः क्षय्यो व्याधिः / जेतुं शक्यो जय्यः शत्रुः / शक्ताविति किम् / अर्हेक्षेयम् / जेयम् / ___72 क्रय्यः क्रयार्थे / / 4 / 3 / 91 // क्रीणातेर्यप्रत्ययेऽयन्तादेशो निपात्यते क्रयार्थे-क्रयाय चेत् प्रसारितोऽभिधेयो भवति / क्रय्यो गौः / क्रयार्थ इति किम् / क्रेयं नो धान्यम् , न चास्ति प्रसारितम् / . 73 स्वरे वा // 1 / 3 / 24 // अवर्णभोभगोऽयोभ्यः परयोः पदान्ते वर्तमानयोर्वकारयकारयोः खरे परे लुग्वा स्यात् स चासन्धिः / पट इह। पटविह। तआहुः। तयाहुः / तस्मा इदम् / तस्मायिदम् / वृक्षा इह / वृक्षाविह। - 74 इतावतो लुक् // 7 / 2 / 146 // अव्यक्तानुकरणस्यानेकखरस्य योऽत् इत्ययं शब्दस्तस्य इतिशब्दे परे लुक् स्यात् / पटत् इति पटिति / अव्यक्तानुकरणस्येत्येव / जगदिति / अनेकखरस्येत्येव / छत् इति छदिति / अत इति किम् / मरुत् इति मरुदिति / इताविति किम् / पटदत्र / कथं घटदिति गंभीरमंबुदैनंदितम् , चकदिति तडितापि च कृतमिति च / दकारान्तावेतौ द्रष्टव्यौ। 75 न द्वित्वे // 7 / 2147 // अव्यक्तानुकरणस्यानेकखरस्य द्वित्वे कृते इतिशब्दे परे योऽत् शब्दस्तस्य लुग् न स्यात् / 76 धुटस्तृतीयः // 2 / 1176 // पदान्ते वर्तमानानां धुटां तृतीयः स्यात् / पटत्पटदिति / वीप्सायां द्वित्वम् / द्वित्वे इति किम् / पटिति / कथं चटच्चटिति / नात्र द्वित्वमपि तु समुदायानुकरणमिति भवति। 77 तो वा // 72148 // द्वित्त्वे सति अव्यक्तानुकरणस्यानेकस्वरस्य योऽच्छब्दस्तस्य संबन्धिनस्तकारस्येतौ परे लुग् वा स्यात् / पटत्पटेति / 78 एदोतः पदान्तेऽस्य लुक् // 12 // 27 // एदोद्भ्यां पदान्ते वर्तमानाभ्यां परस्याकारस्य लुक् स्यात् / तेऽत्र / पटोऽत्र / एदोत इति किम् / दध्यत्र / पदान्त इति किम् / नयनम् / अस्येति किम् / तयिह / पटविह / - 79 गोर्नाम्न्यकोऽक्षे // 1 / 2 / 28 // गोरोकारस्य पदान्ते वर्तमानस्य अक्षशब्दे परे संज्ञायां गम्यमानायामव इत्ययमादेशः स्यात् / गोरक्षीव-अमाण्यात्वात्

Page #27
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ असन्धि समासान्तेऽति गवाक्षो वातायनः / नाम्नीति किम् / गवामक्षाणि गोऽक्षाणि / गो अक्षाणि / कश्चित्त्वसंज्ञायां गवाक्षाणीत्यपि इच्छति / 80 स्वरे वाऽनक्षे ॥१।२।२९॥गोरोकारस्य पदान्ते वर्तमानस्य स्वरे परेऽव इत्ययमादेशो वा स्यात् अनक्षे–स चेत् स्वरोऽक्षशब्दस्थो न भवति / गवाग्रम् / पक्षे यथाप्राप्तम् / गोऽयम् ।गो अग्रम् / स्वर इति किम् / गोकुलम् / अनक्ष इति किम् / गोऽक्षम् / गो अक्षम् / पदान्त इत्येव / गवि / ओत इत्येव / चित्रग्वर्थः गोरित्येव / घोऽयम् / हे चित्रगवुदकमित्यत्र तु गोशदस्य लाक्षणिकत्वात् लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणान्न भवति। 81 इन्द्रे // 1 / 2 / 30 // गोरोकारस्य पदान्ते वर्तमानस्येन्द्रस्थे स्वरे परेऽव इत्ययमादेशः स्यात् / गवेन्द्रः। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियायां स्वरसन्धिप्रकरणं समाप्तम् // // अथाऽसंधिप्रकरणम् // 82 वाऽत्यसंधिः // 1 // 2 // 31 // गोरोकास्य पदान्ते वर्तमानस्यात्यकारे स्वरे परेऽसंधिः-प्रकृतिभावो वा स्यात् / गो अग्रम् / पक्षे यथाप्राप्तम् / गोऽयम् / गवाग्रम् / अतीति किम् / गवेङ्गितम् / गोरित्येव / योऽयम् / ओत इत्येव / चित्रग्वग्रम् / हे चित्रगोऽयमित्यत्र तु लाक्षणिकत्वान्न भवति / पदान्त इत्येव / गौरिवाचरति गवति / 83 ह्रस्वोऽपदे वा // 1 / 2 / 22 // इउऋलुवर्णानामस्वे खरे परे हस्खो वा स्यात् अपदे-न चेत्तौ निमित्तनिमित्तिनावेकत्र पदे भवतः / नदि एषा / नद्येषा / मधु अत्र / मध्वत्र / पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तिरिति न्यायाद् इस्वस्यापि इस्वः / इस्वविधान सामर्थ्यादसंधिः / इवर्णादेरित्येव / मुनयाचर / स्वर इत्येव / नदी वहति / अस्व इत्येव / दधीदम्। 84 प्लुतोऽनितौ / 1 / 2 / 32 // इतिशब्दवर्जिते स्वरे परे प्लुतः संधिभाग् न स्यात् / देवदत्त 3 अत्र न्वसि / दुरादामन्त्र्यस्येत्यनेनात्र प्लुतः / अनिताविति किम् / सुश्लोकेति / केचित्तु इतिशब्दे विकल्पमिच्छन्ति / सुश्लोक 3 इति / सुश्लोकेति /

Page #28
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया.. ८५संमत्यसूयाकोपकुत्सनेष्वाद्यामन्यमादौ स्वरेष्वन्त्यश्च प्लुतः / / 7 / 4 / 89 // कार्येष्वाभिमत्य संमतिः, पूजनं वा / परगुणासहनमसूया / कोपः क्रोधः / निन्दा कुत्सनम् / एते प्रयोक्तृधर्मा नाभिधेयधर्माः / एतेष्वर्थेषु वर्तमानस्य वाक्यस्यादिभूतमामन्त्र्यमामन्त्रणीयार्थ पदं द्विरुच्यते / तत्र द्विर्वचने आदौपूर्वोक्तौ स्वराणां मध्ये योऽन्त्यस्वरः स प्लुतो वा स्यात् / संमत्यसूयाकोपकुत्सनेविति बहुवचनात् द्विवचने विकल्पो न संबध्यते / संमतौ-माणवक 3 माणवक माणवक माणवक उदारः खल्वसि / अमूयायाम्-माणवक 3 माणवक माणवक माणवक रिक्तं ते आभिरूप्यम् / कोपे-माणवक 3 माणवक माणवक माणवक इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म / कुत्सने-शक्तिके 3 शक्तिके शक्तिके शक्तिके रिक्ता ते शक्तिः। संमत्यनुयाकोपकुत्सनेष्विति किम् / देवदत्त गामभ्याज शुक्लां दण्डेन / आदीति किम् / शोभनः खल्वसि माणवक / आमन्त्र्यमिति किम् / उदारो देवदत्तः / आदाविति किम् / उत्तरोक्तौ मा भूत् / स्वरेष्विति किम् / व्यंजनान्तस्यापि यथा स्यात् / अन्त्य इति किम् / आदिमध्यो वा मा भूत् / चकारो द्वित्वस्यानुकर्षणार्थः। तथा च चानुकृष्टत्वादुत्तरत्र नानुवर्तते / 86 भर्त्सने पर्यायेण // 7 / 4 / 90 // भर्त्सनं कोपेन दण्डाविष्करणम् / तत्र द्विवचनं सिद्धमेव, प्लुतार्थ आरंभः। भर्त्सने वर्तमानस्य वाक्यस्य यदामन्त्र्यं पदं तद् द्विरुच्यते / तत्र पर्यायेण-पूर्वस्यामुत्तरस्यां वोक्तौ स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / चौर 3 चौर, चौर चौर 3, चौर चौर बंधयिष्यामि त्वाम् / 87 त्यादेः साकांक्षस्याङ्गेन // 74 / 91 // वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः प्लुतो वेत्यनुवर्तते भर्त्सन इति च / भर्त्सने वर्तमानस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरस्त्याधन्तस्य पदस्य वाक्यान्तराकांक्षस्य अङ्ग इत्यनेन निपातेन युक्तस्य संबंधी प्लुतो वा स्यात् / अङ्ग कूज 3 अङ्ग कूज इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म। त्यादेरिति किम् / अङ्ग देवदत्त मिथ्या वदसि / साकांक्षस्येति किम् / अङ्ग पच। नैतदपरमाकाक्षति / अङ्गेनेति किम् / देवदत्त कूजेदानी ज्ञास्यसि जाल्म / भर्त्सन इत्येव / अङ्गाधीष्व मोदकं ते दास्यामि। 88 क्षियाशी प्रेषे // 7 / 4 / 92 / / लिया आचारभ्रेषः / आशीः प्रार्थनाविशेषः / प्रैषोऽसत्कारपूर्विका व्यापारणा / एतेषु वर्तमानस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरस्त्याद्यन्तस्य पदस्य वाक्यान्तराकांक्षस्य संबंधी प्लुतो वा स्यात् / क्षियायाम्

Page #29
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ असन्धि स्वयं ह रथेन याति 3 उपाध्यायं पदातिं गमयति / स्वयं ह रथेन याति उपाध्याय पदातिं गमयति / आशिषि-सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः 3 व्याकरणं च तात / सिद्धान्तमध्येषीष्ठा व्याकरणं च तात / प्रैषे-त्वं ह पूर्व ग्रामं गच्छ 3 चैत्रो दक्षिणम् / त्वंह पूर्व ग्रामं गच्छ चैत्रो दक्षिणम् / त्यादेरित्येव / भवता खलु कटः कर्तव्यः ग्रामश्च गन्तव्यः / साकांक्षस्येत्येव / दीर्घ ते आयुरस्तु / 89 चितीवार्थे / / 7 / 4 / 93 // इवार्थे-उपमायां वर्तमाने चित् इत्यस्मिन्निपाते प्रयुज्यमाने वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / अग्निश्चिद् भाश्यात् / अनिश्चिद् भायात् / चितीति किम् / अग्निरिव भायात / चितीतिरूपसत्ताश्रयणादप्रयोगे न भवति / अग्निर्माणवको भायात् / इवार्थ इति किम् / कर्णवेष्टकांश्चित्कारय / कर्णवेष्टकानेवेत्यर्थः। 90 प्रतिश्रवणनिगृह्यानुयोगे // 14 / 94 // प्रतिश्रवणं परोक्तस्याभ्युपगमः, स्वयं प्रतिज्ञानं श्रवणाभिमुख्यं च / निगृह्य स्वमतात् प्रच्याव्यानुयोगो निग्रहपदस्याविष्करणं निगृह्यानुयोगः / उपालंभ इति यावत् / एतयोर्वर्तमानस्य वाक्यस्य ष्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / अभ्युपगमे-गां मे देहि भोः, हन्त ते ददामि। हन्त ते ददामि / स्वयं प्रतिज्ञाने-नित्यः शब्दो भवितुमर्हति 3 / नित्यः शब्दो भवितुमर्हति / श्रवणाभिमुख्ये-भो देवदत्त किं मार्ष 3 / किं मार्ष / मार्षेति श्रवणाभिमुख्यद्योतको निपातः / निगृह्यानुयोगे-अद्य श्राद्धमित्यात्य 3 / अद्य श्राद्धमित्यात्य / अद्य श्राद्धमितिवादी युक्त्या स्वमतात् प्रच्याव्यैवमुपालभ्यते / 91 विचारे पूर्वस्य // 74 / 95 // किमिदं स्यात् किमिदमिति निरूपणं विचारः / संशय इति यावत् / तस्मिन् विषये संशय्यमानस्य यत्पूर्व तस्य स्वरेध्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / अहिर्नु 3 रज्जुर्नु / अहिर्नु रज्जुर्नु / 92 ओमः प्रारंभे // 74 / 96 // प्रारंभे-प्रणामादेरभ्यादाने वर्तमानस्य ओम्शब्दस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / ओ३म् ऋषभं पवित्रम् / ओमषभं पवित्रम् / प्रारंभ इति किम् / आंददामि / ओमत्राभ्युपगमे / 93 हेः प्रश्नाख्याने // 7 / 4 / 97 // प्रश्नस्याख्याने पृष्टप्रतिवचने वर्तमानस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरो हिशब्दसंबंधी प्लुतो वा स्यात् / अकार्षीः कटं देवदत्त, अकार्ष हि३ / अकार्ष हि / हेरिति किम् / अकार्षीः कटं देवदत्त, करोमिननु / प्रश्नग्रहणं किम् / कटं देवदत्ताकार्ष हि / अप्रश्नपूर्वकाख्याने न भवति /

Page #30
मकरणम् ] सिद्धहैमधृहत्मक्रिया. आख्यानग्रहणं किम् / देवदत्त कटमकार्षीर्हि / उत्तरेण सिद्धे नियमार्थ वचनम् / हे प्रश्नाख्यान एव, हे प्रश्नाख्याने वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्य एव प्लुत इति च / 94 प्रश्ने च प्रतिपदम् // 74 / 98 // प्रश्ने प्रश्नाख्याने च वर्तमानस्य वाक्यस्य संबंधिनः पदस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / प्रश्ने-अगमः 3 पूर्वा३न् ग्रामा३न् देवदत्त ३?।अगमः पूर्वान् ग्रामान देवदत्त ? प्रश्नाख्याने-अगम ३म् पूर्वाश्न ग्रामा३न जिनदत्त 3 / अगमम् पूर्वान् ग्रामान जिनदत्त / प्रश्ने चेति किम् / देवदत्त ग्रामं गच्छ / प्रतिपदमिति किम् / वाक्यस्यैवान्त्यः स्वरः प्लुतो मा भूत् / 95 दूरादामंत्र्यस्य गुरुर्वैकोऽनन्त्योऽपि लनृत् // 14 / 99 // यत्र पाकृतात् प्रयत्नात् प्रयत्नविशेषे आश्रीयमाणे संदेहो भवति किमयं श्रोष्यति नवेति तददूरम् / वाक्यस्य यः स्वरेष्वन्त्यः स्वरो दुरादामन्त्र्यपदस्य संबंधी गुरुर्वानन्त्योऽपि ऋकारवर्जितः स्वर लकारश्चैको दूरादामन्त्र्यस्यैव संबंधी स प्लुतो वा स्यात् / आगच्छ भो इ३न्द्रभूतें, इन्द्रभू३ते, इन्द्रभूते 2 / महाविभाषयैव प्लुतविकल्पे सिद्धे वाग्रहणं न विकल्पार्थम् , किंत्वन्त्यप्लुतेन सह गुरोः असमावेशार्थम् / तेन क्ल३प्तशिख 3 इति न भवति / दूरादिति किम् / शृणु देवदत्त / आमंत्र्यस्येति किम् / आगच्छतु देवदत्तः। प्रधानाप्रधानयोः प्रधाने कार्यसंप्रत्ययादिह न स्यात्आगच्छ भोः कपिलक माणव / अत्र माणवेति कपिलक इत्यस्य विशेषणमिति अप्रधानता / गुरुरिति किम् / अनन्त्यस्य लघोर्मा भूत् / एक इति किम् / अनेकस्य गुरोर्योगपद्येन मा भूत् / अनन्त्योऽपीति किम् / अन्त्यस्यैव मा भूत् / लकारग्रहणमऋदिति प्रतिषेधनिवृत्यर्थम् / अथऋतःप्रतिषेधे लकारस्य कः प्रसङ्गः ? / उच्यते। इदमेव ज्ञापकमृवर्णग्रहणे लवर्णस्यापि ग्रहणं भवतीति / तेनाचीक्लुपदित्यादौऋवर्णकार्य लवर्णस्यापि सिद्धं भवति / अनृतः किम् / कृष्णमित्र, कृष्णमित्र 3 / अनृदिति गुरुर्विशिष्यते, न स्वरेष्वन्त्यस्तेनेहापि भवति / आगच्छ भोः कर्तृ 3 / आगच्छ भोः कर्तृ / वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः प्लुत इत्यनुवृत्तेरिह न भवति / देवदत्त अहो आगच्छ / अभिपूजितेऽपि दूरादामन्त्र्यस्यैव प्लुत इष्यत इति अभिपूजिते चेति नारंभणीयम् / शोभनः खल्वसि माणवक 3 / शोभनः खल्वसि माणवक / . _ 96 हेहैष्वेषामेव // 74 / 100 // दूरादामन्त्र्यस्य संबंधिनौ यौ हेहै शब्दौ कौ च तौ यौ तदामंत्रणे वर्तेते तयोः प्रयुज्यमानयोः तयोरेव वाक्ये यत्रतत्रस्थयो

Page #31
18 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ असन्धि रन्त्यः स्वरः प्लुतो वा स्यात् / हे 3 देवदत्त आगच्छ / आगच्छ हे 3 देवदत्त / आगच्छ देवदत्त हे 3 / है 3 देवदत्त आगच्छ / आगच्छ है 3 देवदत्त। आगच्छ देवदत्त है 3 / हेहैष्वित्यवधारणस्य विषयार्थम् / एपामिति स्थानिनिर्देशार्थम् / बहुवचनं ह इहे हए है इति लाक्षणिकयोरपि परिग्रहार्थम् / एवकारोऽन्त्यस्य प्लुतस्य व्युदासार्थः / अत एव चैवकारात् यत्रतत्रस्थयोः प्लुतो विज्ञायते / 97 अस्त्रीशूद्रे प्रत्यभिवादे भोगोत्रनाम्नो वा // 74 / 101 // यदभिवाद्यमानो गुरुः कुशलानुयोगेनाशिषा वा युक्तं वाक्यं प्रयुक्ते स प्रत्यभिवादः। तस्मिन्नस्त्रीशूद्रविषये वर्तमानस्य वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः स्वरोभोःशब्दस्य गोत्रस्य नाम्नो वामन्त्र्यस्य संबंधी प्लुतो वा स्यात् / अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः। आयुष्मानेधि भोः 3 / आयुष्मानेधि भोः / गोत्रे अभिवादये गाग्र्योऽहं भोः। आयुष्मानेधि गार्ग्य 3 / आयुष्मानेधि गार्य / राजन्यविशोरपि गोत्रत्वमेव / अभिवादयेऽहमिन्द्रवर्मा भोः / आयुष्मानेधीन्द्रवर्म 3 न् / इन्द्रवर्मन् / आभिवादये इन्द्रपालितोऽहं भोः। आयुष्मानेधीन्द्रपालित 3 / इन्द्रपालित / नाम-अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः। आयुष्मानेधि देवदत्त३। देवदत्त / स्त्रीशूद्रवर्जनं किम् / अभिवादये गार्म्यहं भोः, आयुष्मती भव गार्गि / अभिवादये तुपजकोऽहं भोः, आयुष्मानेधि तुषजक। प्रत्यभिवादे इति किम् / अभिवादये स्थाल्यहं भोः। आयुष्मानेधि स्थालि 3 / अभिवादयिताह-खरकुटीवन ममेकारान्ता संज्ञा, का तर्हि दण्डिवनकारांता संज्ञा / पुनर्गुरुराह-आयुष्मानेधि स्थालि३न् / स पुनराह-ईकारान्तैव मम संज्ञा, स प्रत्युच्यते-अम्यकस्त्वमसि जाल्म, न त्वं प्रत्यभिवादमर्हसि, भिद्यस्व वृषल स्थालि। भोगोत्रनाम्न इति किम् / देवदत्त कुशल्यसि, देवदत्तायुष्मानेधि / पुनर्वाग्रहणमुत्तरत्र वाधिकारनिवृत्त्यर्थम् / _ 98 प्रश्नार्चाविचारे च संधेयसंध्यक्षरस्यादिदुत्परः // 14 / 102 // संधेयः संधियोग्यः, यः कचित् स्वरे परे विकारमापद्यते / प्रश्नेऽर्चायां विचारे प्रत्यभिवादे च वर्तमानस्य वाक्यस्थ संबंधिनः स्वरेष्वन्त्यस्वरस्य संधेयसंध्यक्षरस्य प्लुतो भवन् आकार इदुत्परः प्लुतः स्यात् / स च प्रत्यासत्या एकारैकारयोरिकारपर ओकारौकारयोरुकारपरो भवति / प्रश्न-अगमः 3 पूर्वा 3 न् ग्रामा 3 नमिभूता३ इ ? / पटा 3 उ ? / प्रश्ने च प्रतिपदमिति प्लुतः / अर्चा पूजा तस्याम्-दूरादामंत्र्यस्येति प्लुतः। शोभनः खल्वसि अग्निभूता 3 इ / पटा 3 उ / विचारे-वस्तव्यं

Page #32
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. किं निर्ग्रन्थस्य सागारिका 3 3 उतानागारिके / प्रत्यभिवादे-आयुष्मानेधि अग्निभूता 3 3 / पटा 3 उ / प्रश्ना_विचारे चेति किम् / आगच्छ भो अग्निभूते 3 / संधेयग्रहणं किम् / कच्चि३त् कुशल३म् भवत्योः 3 कन्ये 3 ? / संध्यक्षरस्येति किम् / भद्रिकाऽसि कुमारि ३।वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यस्वर इति विज्ञानादिह न भवति, अगमः 3 पूर्वी 3 ग्रामौ 3 देवदत्त 3 / 99 तयोवौं स्वरे संहितायाम् // 7 / 4 / 103 // तयोः प्लुताकारात् परयोरिदुतोः स्थाने खरे परे संहितायां विषये यथासंख्यं यकारवकारादेशौ स्तः / अगमः 3 अग्निभूता 3 यत्रागच्छ / अगमः 3 पटा 3 वत्रागच्छ / स्वे दीर्घत्वस्याऽस्वे स्वरे इस्वत्वस्य बाधनाथै वचनम् / स्वर इति किम् / अग्ना ३इ / पटा 3 उ। संहितायामिति किम् / अग्ना३३ इन्द्रम् / पटा 3 उ उदकम् / केचिदैदौतोश्चतुर्मात्रं प्लुतमिच्छन्ति / ऐ 4 तिकायन / औ४पगव / 100 इ 3 वा // 1 // 2 // 33 // 3 3 इति प्लुतः स्वरे परे वाऽसंधिः स्यात् / इतावप्राप्तेऽन्यत्र प्राप्ते उभयत्र विकल्पोऽयम् / लुनीहि 3 इति / लुनीहीति / कथं वशा३इयम् वशेयम् / छांदसावेतौ / 101 ईदूदेद् द्विवचनम् / / 1 / 2 / 34 // ईत् ऊत् एत् इत्येवमन्तं द्विवचनं स्वरे परेऽसंधिः स्यात् / त्रपुणी अत्र / साधू एतौ / कुण्डे अत्र / ईदूदेदिति किम् / वृक्षावत्र। द्विवचनमिति किम् / कुमार्यत्र / एषां प्लुतानामितावपि संधिर्न स्यात् / अग्नी ३इति। स्वर इत्येव / तव ई कामौ तवे / प्रत्यासत्तेः स्वरनिमित्तककार्यप्रतिषेधादिह भवत्येव / वव ई तवे आसाते / केचितु 'मणीवोष्ट्रस्य लंबेते प्रियौ वत्सतरौ मम' इति प्रयोगदर्शनात् मणी इव मणीवेत्यादावसंधिप्रतिषेधं वर्णयन्ति, तदयुक्तम् / वाशब्देनोपमार्थेन सिद्धत्वात् / 'मणी इवोद्भिन्नमनोहरत्त्विपौ' इत्यादावसंधिदर्शनाच्च / अन्ये तु यथादर्शनं संधिमसंधि वेच्छन्ति / मणीव / दंपतीव / रोदसीव / मणी इव / 102 अदो मुमी // 1 // 2 // 35 // अदस्शब्दसंबंधिनौ मुमी इत्येतावसंधी स्तः स्वरे परे / अमुमुईचा / अमी आसते / अदसिति किम् / *अम्यत्र / 103 चादिः स्वरोऽनाङ् // 1 / 2 / 36 // आवर्जितश्चादिरव्ययसंज्ञकः स्वरः स्वरे परेऽसंधिः स्यात् / अअपेहि / आ एवं किल मन्यसे / आ एवं नु तत् / विस्मये, इ इन्द्रं पश्य / उ उत्तिष्ठ / चादिरिति किम् / अ ( विष्णो) आगच्छ आ * अम् गतौ, इत्यतो भावे घनि अमः, सोऽस्यातीति इन् /

Page #33
20 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ असन्धि गच्छ / कथं तितउः परिवपनम् / 'तनेउः' इति डउविधानबलाद् असंधिर्भविष्यति। उत्तरत्रान्तग्रहणादिह केवलो गृह्यतेतेनेहन चेति।स्वर इत्येव / जानु उ जानू / स्वर इति प्रत्यासत्तेस्तनिमित्तकसंधिप्रतिषेधादिह दीर्घत्वलक्षणः संधिर्भवत्येव / जानु उ अस्य रुजति, जान् अस्य रुजति / केचित्तु चाद्यचादिस्थानस्याचादिरूपत्वात् स्वरनिमित्तकमपि संधिमिच्छन्ति / जानु उ अस्य रुजति, जान्वस्य रुजति / अनाङिति किम् / आ-ईषदुष्णमोष्णम् / / ___ 'ईषदर्थे क्रियायोगे मर्यादाभिविधौ च यः। एतमातं डिन्तं विद्याद् वाक्यस्मरणयोरङित् // . 104 ओदन्तः // 12 // 37 // ओकारान्तश्चादिः स्वरे परेऽसंधिः स्यात् / अहो अत्र / चादिरित्येव / गवीश्वरः / 105 सौ नवेतौ // 1 // 2 // 38 // सिनिमित्तो य ओदन्तः स इतौ परेऽसंधिर्वा स्यात् / पटो इति / पटविति / साविति किम् / अहो इति / गवित्ययमाह / गौरिति वक्तव्येऽशक्त्या गोइत्युक्तमनुक्रियते।स्याद्वादाश्रयणाचानुकार्यानुकारणयोरभेदविवक्षायामसत्यर्थवत्त्वे विभक्तिर्न भवति / इताविति किम् / पटोऽत्र / . 106 ॐ चोञ् // 1 // 2 // 39 // उशब्दश्वादिरितिशब्दे परेऽसंधिर्वा स्यात्, असंधिपक्षे च उन ॐ इत्येवंरूपो दीघोऽनुनासिको वा स्यात् / तथा च सति त्रैरूप्यं सिद्धं भवति / उ इति, ऊँ इति, विति / इतावित्येव / उ उत्तिष्ठ। जित्करणं स्वरूपपरिग्रहार्थम्, तेन विकृतस्य न भवति / अह उ-अहो, अहो इति / अथ ऊँ इत्येव चादिषु पठ्यतां, किमादेशेन / नैवम् / तस्याऽनितावपि प्रयोगः प्रसज्येत, तनिषेधार्थमादेशवचनम् / . 107 अप्रवर्गात् स्वरे वोऽसन् // 1 // 2 // 40 // अकाररहितेभ्यो वर्गेभ्यः पर उञ् स्वरे परे वकारो वा स्यात्, स चासन्-अभूतवत् / वास्ते / क्रुङ आस्ते / असत्त्वाद् द्वित्वम् / वर्गादिति किम् / स्वरु उपैति / अबिति किम् / घत्रु एति / स्वर इति किम् / किमु गच्छति। _* सप्तम्यर्थे पर्यवसन्नमीदन्तं संधि न भजते, इति केषांचिन्मते, सोमो गौरी' अधिश्रितः, मामकी तनू' इति, एवमादिषु संधिर्न स्यात् / सप्तम्यर्थ इति अर्थग्रहणाद् वृत्तावर्थान्तरोपसंक्रान्ते तु संधिर्भवत्येव / वाप्यामश्वो वाप्यश्वः। 3 अत्र सप्तम्या लोपरछान्दसः।

Page #34
21 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 108 अइउवर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनीदादेः // 1 // 2 // 41 // अवर्णस्येवर्णस्योवर्णस्य चान्ते-विरामे वर्तमानस्यानुनासिक आदेशो वा स्यात् , अनीदादेःन चेदयमीदेद्विवचनमित्यादिसूत्रसंबंधी स्यात् / पदान्ताधिकारेऽन्तग्रहणं विरामप्रतिपत्त्यर्थम् / स च विरामे भवन् पदस्यान्ते भवति, केवलमुपसर्गस्य समासान्तर्वर्तिनश्च न भवति, / सामँ, साम / दधि, दधि / मधु, मधु / अइउवर्णस्येति किम् / कर्त / हत / अन्त इति किम् / दधि करोति / अनीदादेरिति किम् / अग्नी / चादिसूत्रे चादेः स्वरस्य केवलस्याङ्वर्जितस्य च ग्रहणादिह भवत्येव / अँ इति विष्णोः संबोधनम् / प्लक्षच न्यग्रोधश्च / पाटलिपुत्रादाँ। . - इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायामसंधिप्रकरणं . समाप्तम् // // अथ व्यंजनसंधिप्रकरणम् // 109 तवर्गस्य श्ववर्गष्टवर्गाभ्यां योगे चटवौं // 13 // 60 // तवर्गस्य स्थाने शकारचवर्गाभ्यां च योगे यथासंख्यं चवर्गटवर्गावादेशौ स्तः स्थान्यासन्नौ। समुदायद्वयापेक्षया यथासंख्यार्थ तृतीयाद्विवचनम् / योगग्रहणं स्थानिखाऽऽशंसानिरासार्थ पूर्वापरभावानियमार्थ च / तच् शेते / तच्चरति / पेष्टा / तट्टीकते / अत्र (तच् शेते, तच्चरति, इत्यादौ) तवर्गस्य चवर्गे कृते 'चजः कगम्' (2-7-86) इति न भवति, 'असिद्धं बहिरङमन्तरङ्गे' इति न्यायात् / तत्र च प्रत्ययाधिकारान्मज्जतीत्यादावपि न भवति / एवमुत्तरत्रापि (वृश्चतीत्यादौ 'सस्य शषौ' इत्यनेन कृतस्य ) शकारस्य (यजसृजेति) षखमपि (प्रत्ययाभावादेव ) न भवति / 110 सस्य शषौ // 1 / 3 / 61 // सकारस्य स्थाने श्चवर्गष्टवर्गाभ्यां योगे यथासंख्यं शकारपकारावादेशौ स्तः। वृश्चति / मज्जति / सर्पिष्षु / पाक्षि / * पदान्ताऽपदान्तयोरयं विधिः। 111 न शात् // 1 // 3 / 62 // शकारात् परस्य तवर्गस्य स्थाने यदुक्तं तन्न स्यात् / अश्नाति / 112 पदान्ताहवर्गादनाम्नगरीनवतेः॥१॥३॥६३॥ पदान्ते वर्तमानादृवर्गात्परस्य नाम्नगरीनवतिसंबंधिवर्जितस्य तवर्गस्य सकारस्य च यदुक्तं तन्न स्यात् / षट् तयम् / मधुलिट्स / टवर्गादिति किम् / चतुष्टयम् / पदान्तादिति किम् /

Page #35
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ व्यंजनसन्धि ईट्टे / अनामनगरीनवतेरिति किम् / षण्णाम् / पण्णगरी / पण्णवतिः / नामित्यामादेशस्य ग्रहणादिह प्रतिषेधो भवत्येव / षड् नाम / 113 षि तवर्गस्य // 1 // 3 / 64 // पदान्ते वर्तमानस्य तवर्गस्य स्थाने षकारे परे यदुक्तं तन्न स्यात् / तीर्थकृत् पोडशः शांतिः / पीति किम् / तट्टीकते / तवर्गस्येति किम् / सर्पिष्षु / वाक् ङवते, इत्यत्र धुटस्तृतीय इत्यनेन गत्वे 114 तृतीयस्य पञ्चमे // 1 // 3 // 1 // वेति पदान्त इति अनुनासिक इति चानुवर्तते / पदान्ते वर्तमानस्य वर्गतृतीयस्य वर्गपञ्चमे परेऽनुनासिको वा स्यात् , स्थान्यासन्नः। वाङ् डवते / वाग् ङवते / तृतीयस्येति किम् / स्वर्नयति / पदान्त इत्येव / विद्मः। पञ्चम इति किम् / वागत्र / केचितु व्यंजनस्य स्थानेऽनुनासिके परे वाऽनुनासिकमिच्छन्ति, तस्य तु 'हस्वान्ङग्णनो द्वे' (1-3-27) इति द्वित्वं च नेच्छन्ति, तन्मते व इति / खD इति / ननु षण्नया इत्यादौ 'अदी Cद् विरामैकव्यंजने' इत्यनेन तृतीयस्य द्वित्वे कृतेऽन्तस्यानुनासिके च तृतीयस्यापि श्रुतिः पामोति / नैवम् / अनुनासिके कृते पश्चाद् द्विखस्य भावात् / तेन षण्ण नयाः, षड्ड्नयाः इत्यादि सिद्धम् / 115 प्रत्यये च // 1 // 3 // 2 // पदान्ते वर्तमानस्य तृतीयस्य स्थाने पञ्चमादौ प्रत्यये परेऽनुनासिकः स्यात् / नित्यार्थ वचनम् / वाङ् मयम् / चकार उत्तरत्र (ततो हश्चतुर्थ इत्यादौ) विकल्पानुवृत्त्यर्थः। 116 लि लौ // 1 // 3 // 65 // पदांते वर्तमानस्य तवर्गस्य स्थाने लकारे परे स्थान्यासन्नावनुनासिकाऽननुनासिको लकारौ स्तः / तल्लुनाति / भवॉल लुनाति / 'आसन्न' इत्येव सिद्ध द्विवचनमन्यत्राऽनुनासिकस्यापि स्थानेऽननुनासिकार्थम् / 117 उदः स्थास्तंभः सः॥१॥३॥४४॥ उदः परयोः स्थास्तम्भ इत्येतयोः सकारस्य लुक् स्यात् / अनेन 'उद् स्थाता, उद् स्तम्भिता' इत्यत्र सकारस्य लुकि। ___ 118 अघोषे प्रथमोऽशिटः // 13 // 50 // शिड्वर्जितस्य धुटः स्थानेऽघोषे परे प्रथमः स्यात् / इति दकारस्य तकारः। उत्थाता / उत्तम्भिता / उद इति किम् / उत्स्नोता। उत्स्कन्नः। स इति किम् / उत्तिष्ठति / उदस्थात् / प्रत्यासत्तेः स्थास्तम्भविशेषणस्थैवोदो ग्रहणादिह न भवति / ऊर्ध्वं स्थानमस्योत्स्थानः / कथमुत्स्कन्दतीति उत्स्कदको रोग इति ? पृषोदरादित्वाद् भविष्यति /

Page #36
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 119 ततो हश्चतुर्थः // 1 / 3 / 3 // पदान्ते वर्तमानात् तृतीयात् परस्य हकारस्य स्थाने प्रत्यासत्या पूर्वसवर्गश्चतुर्थो वा स्यात् / वाग्धीनः, वाग्हीनः / तत इति किम् / प्राङ् हसति / / 120 प्रथमादधुटि शश्छः // 1 // 34 // पदान्ते वर्तमानात् प्रथमात् परस्य शकारस्य स्थानेऽधुटि परे छकारादेशो वा स्यात् / वाक्छूरः / वाक्शूरः। प्रथमादिति किम् / प्राङ् शूरः / अधुटीति किम् / वाक्श्योतति / 121 तो मुमो व्यंजने स्वौ // 1 // 3 // 14 // मु इत्यागमस्य पदान्तस्थस्य च मस्य व्यंजने परे तस्यैव स्वावनुस्वाराऽनुनासिकौ पर्यायेण स्याताम् / मग्रहणेनैव सिद्धे मुग्रहणमपदान्तार्थम् / स्वेत्यनुनासिकस्य विशेषणम्, नानुस्वारस्यासंभवात / चंक्रम्यते / चक्रम्यते / वहंलिहः / वहँललिहः / पदान्त इत्येव / गम्यते / व्यंजन इति किम् / किमत्र / स्वाविति किम् / रंरम्यते / 122 मनयवलपरे हे // 13 // 15 // मनयवलपरे हकारे परे पदांते वर्तमानस्य मकारस्य स्थानेऽनुस्वाराऽनुनासिको स्वौ पर्यायेण स्याताम् / किं मलयति / . किम् मलयति / किं न्हुते / किन् न्हुते / किम् ह्यः / किय ह्यः। किं वलयति / कि ह्वलयति / किं लादते / किलें लादते / मादिपर इति किम् / किं हसति / ह इति किम् / किं ज्वलति। 123 सम्राट् // 1 // 3 // 16 // समो मकारस्य किबंते राजतौ परेऽनुस्वाराभावो निपात्यते / सम्राड् भरतः। 124 लो कटावन्तौ शिटि न वा // 1 // 3 // 17 // पदान्ते वर्तमानयोर्डकारणकारयोः शिटि परे यथासंख्यं क् ट् इत्येतावन्तौ स्याताम् / 125 शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा // 1 // 359 // आद्यस्य-प्रथमस्प स्थाने शिटि परे द्वितीयो वा स्यात् / / प्राक् षण्डे, प्राव पण्डे / प्राङ् षण्डे / सुगण्ट् पाङ् करोषि / पदान्त इत्येव नभषि / 126 ड्नः सः त्सोऽश्वः // 13 // 18 // पदान्ते वर्तमानाड् डकारान् नकाराच परस्य सकास्य स्थाने त्स इत्ययं तकारादिः सकारादेशो वा स्यात् , अश्व:संयोगावयवश्चेत् सकारो न स्यात् / षड्त्सीदन्ति / डकारनिर्देशाट्टत्वं न भवति /

Page #37
24 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया [व्यंजनसन्धि केचित्तु टत्वमपीच्छन्ति / षट्त्सीदन्ति / पक्षे-षट्सीदन्ति। भवान्त्साधुः / भवान्साधुः / स इति किम् / षड्भवन्ति / अश्व इति किम् / षट्श्चयोतन्ति। __ 127 नः शिश्श् / / 1 / 3 / 19 // पदान्ते वर्तमानस्य नकारस्य स्थाने शकारे न् इत्ययमादेशो वा स्यात, अश्वः-चावयवश्चेन्न स्यात् / अनेन सूत्रेण 'भवान् शूरः' इत्यत्र वैकल्पिके श्चादेशे कृते 'प्रथमादधुटि शश्छः' इत्यनेन छत्वविकल्पे च पक्षे 128 धुटो धुटि स्वे वा // 13 // 48 // व्यंजनात् परस्य धुटो धुटि स्वे परे लुग्वा स्यात् / अनेन चकारलोपः / तदेवं श्चादेशछत्वचलोपानां विकल्पनात् चातुरूप्यं भवति / भवाञ्छूरः / भवाञ्च्छ्रः / भवाञ्च् शूरः। भवाञ् शूरः। आदेशबलात् कत्वं न भवति / शीति किम् / भवान् करोति / अश्च इत्येव / भवाञ्योतति। 129 हस्वान् झ्नो वे // 1 / 3 / 27 / इस्वात् परेषां पदान्ते वर्तमानानां ङ्णन इत्येषां वर्णानां स्थाने स्वरे परे द्वे रूपे स्याताम् / क्रुङङास्ते / सुगण्णिह। पचन्नास्ते / कुर्वन्नास्ते, कृषन्नास्ते इत्यत्र तु बहिरङ्गस्य द्वित्वस्यासिद्धत्वाण्णत्वं न। इस्वादिति किम् / माङास्ते / झ्न इति किम् / त्वमत्र / स्वर इत्येव / प्रत्यङ्शेते / पदान्त इत्येव / त्रहणौ, दण्डिनौ, उणादयः इत्यादौ स्वरूपनिर्देशात् , 'अनतः' इत्यादौ त्वविधानबलान भवति / 130 नोऽप्रशानोऽनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्याधुटपरे // 1 // 38 // पदांते वर्तमानस्य प्रशान्वर्जितशब्दसंबंधिनो नकारस्य स्थाने चटतेषु सद्वितीयेवधुट्परेषु परेषु यथासंख्यं शषस इत्येते आदेशाः स्युः, अनुस्वारानुनासिको च पूर्वस्य-अनुस्वार आगमोऽनुनासिकश्चादेशः पूर्वस्य क्रमेण भवत इत्यर्थः / भवॉश्चरति / भवांश्वरति / भवाँश्छादयति / भवाँशछादयति / भवाँष्टीकते / भवांष्टीकते / भवाँष्ठकारः / भवांष्ठकारः / भवाँस्तरति / भवांस्तरति / भवाँस्थुडति / भवांस्थुडति / अप्रशान इति किम् / प्रशान्तरति। अधुट्पर इति किम् / भवान्त्सरुकः। पदान्त इत्येव / भवन्तः। विरामे प्रतिषेधस्य वक्ष्यमाणत्वादिह न भवति / भवान् चरति / 131 पुमोशिट्यघोषेऽख्यागि रः // 1 / 3 / 9 // पुमिति पुम्सः कृतसंयोगान्तलोपस्यानुकरणम् / अधुट्परेऽघोषे शिट्रव्याग्वर्जिते परे पुमित्येतस्य रोऽन्तादेशः स्यादनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य /

Page #38
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 25 132 पुंसः // 2 // 3 // 3 // पुंस्शब्दसंबंधिनो रेफस्य करखपफेषु परेषु सः स्यात् / पुंस्काभा / (स्कामा / पुंस्पुत्रः / (स्पुत्रः / अशिटीति किम् / (शरः / अघोष इति किम् / पुंदासः / अधुटपरे इत्येव / पुंक्षुरः / अख्यागिति किम् / पुख्यातः / 133 नृनः पेषु वा // 1 // 3 / 10 / / नृनिति शसन्तस्य नृशद्वस्यानुकरणम् / नृनः पकारे परे रोऽन्तादेशो वा स्यात् , अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य / 134 रः कखपफयोः ४क पौ // 1 / 3 / 5 // पदान्ते वर्तमानस्य रेफस्य कखे फ्फे च परे यथासंख्यक >< पौ-जिह्वामूलीयोपध्मानीयावादेशौ वा स्याताम् / ककारपकाराकारा उच्चारणार्थाः। 135 र पदान्ते विसर्गस्तयोः // 1 / 3 / 53 // विरामेऽघोषे च परे पदांतस्थस्य रेफस्य विसर्गः स्यात् / अनेन पक्षे विसर्गोऽपि / - 8 पाहि / नः पाहि / - < पाहि / नँः पाहि / नृन् पाहि / पेष्विति किम् ।नृन् योजयति / बहुवचनस्य व्याप्त्यर्थत्वादधुट्पर इति निवृत्तम् / 136 द्विः कानः कानि सः // 1 / 3 / 11 // कानिति किमः शसन्तस्यानुकरणम् / द्विरुक्तस्य कानः कानि परे सकारान्तादेशः स्यात्, अनुस्वारानुनासिको च पूर्वस्य / कांस्कान् / काँस्कान् / द्विरिति किम् / कान् कान् पश्यति / अत्रैकः किं प्रश्नेऽन्यस्तु क्षेपे / कानीति किम् / कांस्कान् पश्यति / रस्याधिकारेणैव सिद्धे सविधानं (सो रुः इति) रुत्वबाधनार्थम् / 137 स्सटि समः // 1 / 3 / 12 // समित्येतस्य स्सटि परे सकारान्तादेशः स्यात् , अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य / संस्स्कर्ता / सँस्स्कर्ता / स्सटीति किम् / संकृतिः / संचस्कारेत्यत्र तु व्यवधानान्न भवति, सम इति किम् / उपस्कर्ता। 138 लुक् // 1 / 3 / 13 / / समित्येतस्य स्सटि परे लुगन्तादेशः स्यात् / पृथग्योगादनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्येति निवृत्तम्। सस्कर्ता / केचित्त्वत्राऽप्यनुनासिकमिच्छन्ति / सँस्कर्ता / 139 स्वरेभ्यः // 1 // 3 // 30 // बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन पदान्त इति नानुवर्तते / स्वरात् परस्य छस्य पदान्तेऽपदान्ते च द्वे स्तः / इच्छति / वृक्षच्छाया / स्वरेभ्य इति किम् / वाक् छत्रम् / - 140 अनाङ्माङो दीर्घाखा छः // 1 // 3 // 28 // आङ्माङ्वर्जितपदसंबंधिनो दीर्घात् पदान्ते वर्तमानात् परस्य छस्य द्वे चा स्तः / कन्याच्नम् / कन्या

Page #39
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया [ रेफसन्धि छत्रम् / अनाङ्माङ इति किम् / आच्छाया। माच्छिदत् / अत्र ' स्वरेभ्यः' इति नित्यमेव / डित्करणादेषु विकल्प एव-आच्छायां मन्यसे, आ छायां मन्यसे / वाक्यस्मरणयोरयमाकारः / माच्छिन्धि / माछिन्धि / आङ्साहचर्येणाव्ययस्य माङो ग्रहणादिहापि विकल्प एव / प्रमिमीते इति प्रमाः, विच् / प्रमाच्छात्रः।प्रमाछात्रः। दीर्घादिति किम् / श्वेतच्छत्रम् / पदान्त इत्येव / हीच्छति / 141 प्लुताबा // 1 // 3 // 29 // पदान्ते वर्तमानात् दीर्घस्थानात् प्लुतात् परस्य छस्य द्वे वा स्तः / आगच्छ भो इन्द्रभूते 3 च्छत्रमानय / आगच्छ भो इन्द्रभूते 3 छत्रमानय / दीर्घादित्येव / आगच्छ भो देवदत्त 3 छत्रमानय / / 142 न संधिः // 1 // 3 // 52 // उक्तो वक्ष्यमाणश्च विरामे संधिर्न स्यात् / दधि अत्र / ते आहुः / तत् लुनाति / भवान् लुनाति / कुर्वन् शेते / वृक्षस्य छाया / ब्राह्मणस्य छत्रम् / भवान् छादयति / नृन् पाहि / कुण्डम् हसति / वृक्ष याति / कुर्वन् आस्ते / विरामादन्यत्र संहितायां संधिरेव / सा च 'संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः / नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां व्यंजनसंधिप्रकरणम् समाप्तम् // ॥अथ रेफसंधिप्रकरणम् // कस् शेते इति स्थिते 143 सो रुः // 21 / 72 // पदांते वर्तमानस्य सस्य रुरादेशः स्यात् / इत्यनेन रुत्वे- . 144 शषसे शषसं वा // 1 // 36 // पदांते वर्तमानस्य रेफस्य शपसेषु परेषु यथासंख्यं शषस इत्येते आदेशा वा स्युः / कश्शेते / पक्षे 'रः पदान्ते' इत्यनेन विसर्गः / कः शेते / एवम्-कष्षण्डः। कः षण्डः। कस्साधुः / कः साधुः / कथं गीर्षु, धूर्षु / अरो रेफस्य सुपि रेफो वक्ष्यते / कारशकार इत्यादिषु त्वघोषे शिट्परे विसर्जनीयस्य विधानाद् रेफ एव नास्तीति न भवति / एवं पूर्वोत्तरयोरपि योगयोर्द्रष्टव्यम् / वासः क्षौमम् / अद्भिः प्सातम् / असेः समः / नवाधिकारे वाग्रहणं उत्तरत्र विकल्पनिवृत्त्यर्थम् /

Page #40
प्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 27 145 चटते सद्वितीये // 1 / 3 / 7 // पदांते वर्तमानस्य रेफस्य चटतेषु सद्वितीयेषु परेषु यथासंख्यं शषस इत्येते आदेशाः स्युः / कश्चरति। कश्छादयति। कष्टीकते / कष्ठकारः / कस्तरति / कस्थुडति / 146 ख्यागि // 1 // 354 // पदान्ते वर्तमानस्य रेफस्य ख्यागि परे विसर्ग एव स्यात् / काख्यातः / रः पदान्त इत्यनेनैव सिद्धे नियमार्थमिदम् / तेन जिवामूलीयो न / 147 शिट्यघोषात् // 1 // 3 // 55 // अघोषात् परे शिटि परतः पदान्ते वर्तमानस्य रेफस्य विसर्ग एव स्यात् / परुषः त्सरुकः / वासः क्षौमम् / इदमपि नियमार्थम् / तेन सत्वषत्व:कपा न भवन्ति। 148 व्यत्यये लुग्वा // 1 // 3 // 56 // शिटः परोऽघोष इति व्यत्ययः। तस्मिन् सति पदान्ते वर्तमानस्य रेफस्य लुग्वा स्यात् / चक्षुश्योतति।पक्षे चक्षुश् श्योतति / चक्षुः श्योतति। 149 नमस्पुरसो गतेः कखपफि रः सः // 2 // 3 // 5 // गतिसंज्ञयोर्नमस्पुरस् इत्येतयोः संबंधिनो रेफस्य कखपफेषु परेषु सकारादेशः स्यात् / नमस्कृत्य / पुरस्कृत्य / गतेरिति किम् / नमःकृत्वा / नमः करोति, नमःशब्दमुच्चारयतीत्यर्थः / नमःशब्दस्य कृग्योगे विकल्पेन गतिसंज्ञाविधानाद् वा।। 150 तिरसो वा // 2 // 3 // 2 // गतिसंज्ञकस्य तिरःशब्दसंबंधिनो रेफस्य करखपफेषु परेषु सकारादेशो वा स्यात् / तिरस्कृत्य / तिरःकृत्य / गतेरित्येव / तिरःकृत्वा काष्ठं गतः / अन्तर्धावपि 'कृगो नवा' इति विकल्पेन गतिसंज्ञाविधानात् तिरः कृत्वा / अगतेरप्यन्तर्धाविच्छत्यन्यः / तिरस्कृत्वा / 151 शिरोऽधसः पदे समासैक्ये // 2 // 3 // 4 // शिरस् अधस् इत्येतयोः संबंधिनो रेफस्य पदशब्दे परे सः स्यात् समासैक्ये-तौ चेनिमित्तनिमित्तिनावेकत्र समासे भवतः / शिरस्पदम् / अधस्पदम् / 'अव्ययं प्रद्धादिभिः' इति समासः / पद इति किम् / शिरः खण्डम् / समासेतिकिम् / शिरःपदम् / अधः पदम् / ऐक्य इति किम् / परमशिरःपदम् / परमाधःपदम् / 152 अतः कृकमिकंसकुंभकुशाकर्णीपात्रेऽनव्ययस्य // 2 // 3 // 5 // अकारात् परस्याऽनव्ययसंबंधिनो रेफस्य कृकम्यादिस्थेषु फरखपफेषु परेषु सः स्यात्, तो चेनिमित्तनिमित्तिनावेकत्र समासे भवतः।अयस्कृत् / यशस्कामः / अय

Page #41
28 . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ रेफसन्धि स्कंसः / पयस्कुंभः / अयस्कुशा / अयस्कर्णी / अयस्पात्रम् / नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्याऽपि ग्रहणात् अयस्कुंभी, अयस्पात्री / शुनस्कर्ण इति तु कस्कादिः। अत इति किम् / गीः कारः / भास्कर इति तु कस्कादिः / कम्यादिष्विति किम् / अयःकीलः। अनव्ययस्येति किम् / स्वःकामः / समास इत्येव / यशः करोति / ऐक्य इत्येव / उपपयः कारः / अयः कुंभकपालम् / अत्र हि निमित्तनिमित्तिना नैकसमासस्थौ / यदा त्वेवं समासोऽयसः कुंभोऽयस्कुंभस्तस्य कपालं तदा भवत्येवायस्कुंभकपालम् इत्यादि / इह कृकम्योः केवलयोः समासो न भवतीति प्रत्ययान्तयोग्रहणम् / अथ किवन्ता धातुत्वं न जहतीति किवन्तयोरेव कस्मान्न भवति / 'गतिकारकस्य' (3. 2-84) इत्यादिसूत्रे किग्रहणात् / न ह्यन्यप्रत्ययान्तानां धातूत्तरपदानामग्रहणात् किग्रहणमर्थवद् भवति / कमिग्रहणात् कामयतेन भवति / पयः कामयते पयःकामा / 'शीलिकामिभक्ष्याचरी'ति कृदन्तसूत्रेण णप्रत्ययः / कमेस्त्वणि पयस्कामीति भवति / कथं पयस्कामा / कमनं कामः, पयसि कामोऽस्या इति बहुव्रीहिणा भविष्यति / कमिग्रहणेनैव कंसे लब्धे पृथक्कंसग्रहणं ज्ञापकमस्तीदमपि दर्शनमुणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानीति / - 153 प्रत्यये // 2 // 3 // 6 // अनव्ययस्य यो रेफस्तस्य प्रत्ययविषयेषु कखपफेषु सः स्यात् / पाशकल्पकाः प्रयोजयन्ति, काम्ये विशेषविधानादन्यस्य चाभावात्। पयस्पाशम् / पयस्कल्पम् / पयस्कम् / अनव्ययस्येत्येव / स्वःपाशम् / प्रत्यय इति किम् / पाशो बंधः, कल्पो विधिः, कं शिरः। ( इत्येतैः समासे ) पयःपाशः / पयाकल्पः। (पयसि कम् ) पयाकम् / / 154 रोः काम्ये // 237 // अनव्ययसंबंधिनो रोरेव रेफस्य काम्यप्रत्यये परे सः स्यात् / पयस्काम्यति / रोरिति किम् / द्वाः काम्यति / प्रत्यय इत्येव / पुरुषैः काम्यम् / अनव्ययस्येत्येव / अधः काम्यति / पूर्वेणैव सिद्धे रोरेवेति नियमाथै वचनम् / 155 नामिनस्तयोः षः // 2 // 38 // तयोरिति ' प्रत्यये' इति सूत्रसंगृहीतानां पाशकल्पकानां 'रोः काम्ये' इति यथानिर्दिष्टस्य काम्यस्य च ग्रहणम् / तयोः परयो मिन उत्तरस्य रेफस्य षकार आदेशः स्यात् / सपिष्पाशम् / सर्पिष्कल्पम् / सर्पिष्कम् / सर्पिष्काम्यति / नामिन इति किम् / अयस्कल्पम् / तयोरिति किम् / मुनिः करोति / रोः काम्य इत्येव / गीः काम्यति।। - 156 निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम् // 2 / 3 / 9 // निरादीनां संबंधिनो रेफस्य करखपफेषु परेषु षः स्यात् / वहुवचननिर्देशो निस्दुसोनिटुरोध परिग्रहार्थः।

Page #42
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. . 29 निष्कृतम् / दुष्कृतम् / बहिष्पीतम् / आविष्पीतम् / प्रादुष्कृतम् / चतुष्कण्टकम् / कथं नि३ष्कुल, दु३ष्पुरुष, नैष्कुल्यम् , दौष्कुल्यम् / एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वात् / 157 सुचो वा // 2 // 3 // 50 // सुजन्तानां संबंधिनो रेफस्य कखपफेषु परेषु पो वा स्यात् / द्विष्करोति / त्रिष्करोति / चतुष्पचति / पक्षे जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ विसर्जनीयश्च भवति / द्वि 4 करोति / द्विः करोतीत्यादि / सुजन्तस्य चतुरः पूर्वेण नित्यषत्वे प्राप्ते 158 स्पर्धे / / 7 / 4 / 119 // द्वयोर्विध्योरन्यत्र सावकाशयोस्तुल्यबलयोरेकत्रानेकत्र चोपनिपातः स्पर्धः, तत्र यः सूत्रपाठे परः स विधिर्भवति / इत्येवं परत्वादनेन विकल्पो न तु पूर्वेण नित्यो विधिः / कखपफीत्येव / द्विश्चरति / 159 वेसुसोऽपेक्षायाम् // 2 // 3 // 11 // इस् उस्प्रत्ययान्तस्य यो रेफस्तस्य कखपफेषु परेषु षो वा स्यात् अपेक्षायाम्-स्थानिनिमित्तपदे चेत् परस्परापेक्षे भवतः / सर्पिष्करोति / सर्पिः करोति / धनुष्करोति / धनुः करोति / इसुस इति किम् / पय 4 करोति / इसुसोः प्रत्यययोग्रहणादिह न भवति / मुनिः करोति / इसा साहचर्यादुस औणादिकस्य ग्रहणम् ; तेनेह न भवति / चक्रुः कुलानि / अपेक्षायामिति किम् / तिष्ठतु सर्पिः पिब त्वमुदकम् / एकार्थीभावे च न भवति। परमसर्पिःकुण्डम् / __ 160 नैकार्थेऽक्रिये // 2 // 3 // 12 // न विद्यते क्रिया प्रवृत्तिनिमित्तं यस्य तस्मिन्नेकार्थे समानाधिकरणे पदे यत्कखपर्फ तस्मिन् परे इसुस्प्रत्ययान्तस्य संबंधिनो रेफस्य षो न स्यात् / वेसुसोऽपेक्षायामित्यस्यायं प्रतिषेधो नान्यस्य, तद्विषय एवारंभात् / सर्पि 4 कालकम् / यजु 8 पीतकम् / एकार्थ इति किम् / सर्पिकुंभे / सर्पि - कुंभे / धनुष्पुरुषस्य / धनु ( पुरुषस्य / अक्रिय इति किम् / सर्पिष्क्रियते / सपिः क्रियते / __ 161 समासेऽसमस्तस्य // 2 // 3 // 12 // पूर्वेणासमस्तस्येसुस्पत्ययान्तस्य संबंधिनो रेफस्य कखपफे परे षः स्यात् , समासे-तौ चेनिमित्तनिमित्तिनावेकत्र समासे भवतः / सर्पिष्कुंभः। धनुष्कृत्य / समास इति किम् / तिष्ठतु सर्पिः पिब त्वमुदकम् / असमस्तस्येति किम् / परमसर्पिःकुण्डम् / पूर्वेणापि न भवति, समासे सत्यपेक्षाया अभावात् / इदमेवासमस्तस्येति वचनं ज्ञापकम् इसुसोः 'प्रत्ययः प्रकत्यादे' (7-4-115) इत्ययं नियमो न भवति / तेम परमसर्पिष्करोति, परमसर्पिः

Page #43
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्यादिसन्धि करोतीत्यत्र 'वेसुसोऽपेक्षायाम्' इत्यनेनाधिकस्यापि विकल्पो भवति / बहुसर्पिएकुण्डम् , बहुसर्पिष्पात्रमित्यत्र तु बहुप्रत्ययादेरपि असमस्तत्वादनेन नित्यं भवति / 162 भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः // 2 // 3 // 14 // भ्रातुष्पुत्रादयः कस्कादयश्च कखपफेषु परेषु रेफस्य स्थाने यथासंख्यं कृतषत्वसत्वाः साधवः स्युः। भ्रातुष्पुत्रः। 'ऋतां विद्यायोनिसंबंधे' (3-2-17) इति षष्ठ्या अलुप् / कस्कः / वीप्सायां द्विर्वचनम् / सर्वत्र नामिनः परस्य रेफस्य षत्वमन्यत्र सत्वं द्रष्टव्यम् / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां रेफसंधिप्रकरणम् समाप्तम् // // अथ स्यादिसंधिप्रकरणम् // कस् अत्र इत्यत्र ‘सो रुः' इत्यनेन रुत्वे कृते 163 अतोऽति रोरुः // 1 / 3 / 20 // अतोऽकारात् परस्य पदान्ते वर्तमानस्य रोः स्थानेऽति-अकारे परे उकारादेशः स्यात् / अवर्णस्येति ओत्वे एदोत इत्यकारलोपे च / कोऽत्र / अत इति किम्। अग्निरत्र / देवा अत्र / अतीति किम् / क इह / सर्वज्ञ आस्ते / रोरिति किम् / पुनरत्र / / 164 घोषवति // 1 // 3 // 21 // अतः परस्य पदान्ते वर्तमानस्य रोःस्थाने घोषवति परे उकारः स्यात् / को गच्छति / घोषवतीति किम् / कः करोति / अत इत्येव / मुनिर्गच्छति / सुश्रोत 3 देहि / रोरित्येव / स्वर्याति ।उत्तरेण लुकि प्राप्तेऽपवादोऽयम् / 165 अवर्णभोभगोऽघोलुंगसंधिः॥१॥३॥२२॥ अवर्णाद् भोभगोऽधोभ्यश्च परस्य पदान्तस्थस्य रो?षवति परे लुक् स्यात् , स चासंधिः-संधेनिमित्तं न भवति / श्रमणा गच्छन्ति / अकारात्तु परस्य रोः पूर्वेणापवादत्वादुत्वमेव / भो गच्छसि। भगो हससि / अघो यासि / भो भगो अघो इत्येते आमंत्रणार्थाः सकारान्ता अव्ययाः / केचित्तु भवद् भगवद् अघवतां संबोधने सौ परे वशब्दस्योत्वे तकारस्य च रुत्वं कृत्वा एतानि रूपाणीच्छन्ति, तेषां द्विवचनबहुवचनयोः स्त्रियां च न सिद्धयति / घोषवतीत्येव / कुमाराः क्रीडन्ति / असंधिरित्युत्तरार्थम् / 166 व्योः // 1 // 3 // 23 // अवर्णात् परयोः पदान्ते वर्तमानयोर्वकारयकारयो?षवति परे लुक् स्यात्, स चासंधिः / वृक्षं वृश्चति कि / वृक्षवृश्चमाचष्टे इति णावन्त्यस्वरादिलोपे वृक्षवयतीति विचि सिद्धं वृक्षव् / वृक्ष गच्छति / एवं माला

Page #44
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 31 हसति / घोषवतीत्येव / वृक्षव् करोति / अवर्णादित्येव / तरुव् गच्छति / पदान्त इत्येव / भव्यम् / कश्चितु स्वरजयोरनादिस्थयोर्यकारवकारयोर्घोषवत्यवर्णादन्यतोऽपि लोपमिच्छति / अध्यारूढ उम्-ईशम् अध्युः / स चासाविन्दुश्च अध्विन्दुः / साधोरीः-श्रीः साध्वी / तस्या उदयः साध्युदयः इत्यादि। 167 अस्पष्टाववर्णात्वनुनि वा // 1 / 3 / 26 / / अवर्णभोभगोऽघोभ्यः परयोः पदान्ते वर्तमानयोर्वकारयकारयोः स्थानेऽस्पष्टावीपत्स्पृष्टतरौ प्रत्यासत्तेर्वकारयकारावादेशौ स्वरे परे भवतः, अवर्णात्तु परयोोरुञ्वर्जिते स्वरे परेऽस्पष्टौ वा भवतः पटवु / कयु / भोयत्र / भगोयत्र / अघोयत्र / अवर्णात्त्वनुञि वा / पटविह / पटविह / अनुनीति किम् / उनि अस्पष्टावेव यथा स्याताम् / तथा चोदाहृतम् / केचित्तु रुस्थानस्य यकारस्योबिपरे लोपमिच्छन्ति / क उ आगतः। भो उ एहि / भगो उ एहि / अघो उ याहि / अपरे तु भोभगोऽयोभ्यः स्वरे परे नित्यं लोपमेवेच्छन्ति / भो अत्र / भगो अत्र / 168 रोर्यः॥१॥३॥२६॥ अवर्णभोभगोऽयोभ्यः परस्य पदान्ते वर्तमानस्य रोः स्थाने स्वरे परे यकार आदेशः स्यात् / कयास्ते / देवायासते / भोयत्र / भगोयत्र। अघोयत्र / स्वरे वेति पक्षे लोपोऽपि / क आस्ते, इत्यादि / रोरिति किम् / पुनरिह / अवर्णादिभ्य इत्येव / मुनिरत्र / स्वर इत्येव / कः करोति / 169 अहः // 2 / 1 / 74 // अहन्शब्दस्य पदान्ते रुरित्ययमादेशः स्यात् स चासन् , परे स्यादिविधौ च / दीर्घाण्यहान्यस्मिन् हे दीर्घाहो निदाघ / दीर्घाहा निदाघः। अत्र रुत्वस्यासत्त्वान्नान्तलक्षणो दीर्घो भवति / कश्चित्तु दीर्घत्वं नेच्छति / तन्मते दीर्घाहो निदाघः / अहोभ्याम् / अहस्सु / अहन् शत्रुमित्यत्राहन्शब्दस्य लाक्षणिकत्वान्न भवति / 170 रो लुप्यरि // 2 / 1175 // अहन्शब्दस्य लुपि सत्यामरेफे परे पदान्ते रोऽन्तादेशः स्यात् / रोरपवादः / अहरधीते / लुपीति किम् / हे दीर्घाहोऽत्र / अरीति किम् / अहोरूपम् / अहोरात्रः / गतमहो रात्रिरागता / कृत्स्नमहो रथन्तरं गायति / अन्ये तु रात्रिरूपरथन्तरेष्वेव रेफादिषु परेषु रेफप्रतिषेधमिच्छन्ति / 171 वाहर्पत्यादयः // 13 // 28 // अहर्पत्यादयः शब्दा यथायोगमकृतविसर्गाः कृतोत्वाभावाश्च वा निपात्यन्ते / अहर्पतिः। अहः पतिः। अह 8 पतिः / गीर्पतिः / गीः पतिः / गी 8 पतिः / धूर्पतिः / धूःपतिः। धू 8 पतिः / एषु पक्षे

Page #45
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्यादिसन्धि विसर्माभावो निपात्यते / हे प्रचेता राजन् , हे प्रचेतो राजन् / अत्र पक्षे उत्वाभावो निपात्यते / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 172 रो रे लुग्दीर्घश्चादिदुतः // 1 // 3 // 41 // रेफस्य रेफे परे लुक् स्यात् , अकारेकारोकाराणां चानन्तराणां दीर्घः स्यात् / पुना रमने / अग्नीरथेन / पटूराजा / अन्वित्येव / अहोरूपम् / अत्र पूर्वमेव रोरुत्वे रेफाभावाल् लुग्दीर्घाभावः सिद्धः। ..... 173 ढस्तड्ढे // 1 // 3 // 42 // तन्निमित्तो ढस्तड्ढः / ढकारस्य तड्ढे परेऽनु लुक् स्यात् , अकारेकारोकाराणां च दीर्घः स्यात् / माढिः / लीढम् / तड्ढ इति किम् / मधुलिड् ढोकते / नायं लुप्यमानढकारनिमित्तो ढः / एवं चड्ढ़े, लुलुविड्थे इत्यादावपि ढकारस्य द्वित्वे सति ढकारयोनिमित्तनिमित्तिभावो नास्तीति लुग्न स्यात् / अदिदत इत्येव / आतृढम् / आवृढम् / अन्वित्येव / लेढा / मोढा / अत्र गुणे कृते पश्चात् ढलोपः। अन्यथा हि पूर्वमेव ढलोपे दीर्घ च लीढा मूढेत्यनिष्टं रूपं स्यात् / 174 तदः सेः स्वरे पादार्था // 1 // 3 // 45 // तदः परस्य सेः खरे परे लुक् स्यात् , सा चेत् पादार्था-पादपूरणी भवति / 'सैष दाशरथी रामः सैष राजा युधिष्ठिरः॥ सौषधीरनुरुध्यति / पादार्थेति किम् / स एष भरतो राजा। __ 175 एतदश्च व्यंजनेऽनग्नसमासे // 1 // 3 // 46 // एतदस्तदश्च परस्य सेव्यंजने परे लुक् स्यात्, अकि नसमासे च सति न स्यात् / एष ददाति / स ददाति / एतदश्चेति किम् / को दाता / सेरित्येव / एतौ गच्छतः / तौ तिष्ठतः / अनुबंधग्रहणादिह न भवति / एतेषु चरति / तेषु चरति / अननसमास इति किम् / एषकः करोति / सको याति / 'तन्मध्यपतितस्तद्हणेन गृह्यते' इति साकोऽपि प्राप्तिरिति प्रतिषेधः / अनेषो गच्छति / असो याति / व्यंजन इति किम् / एषोऽत्र / सोऽत्र / - इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां स्यादिसंधिप्रकरणं समाप्तम् / /

Page #46
प्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. // अथ स्वरान्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् // 176 अधातुविभक्तिवाक्यमर्थवन्नाम // 1 / 1 / 27 // अर्थोऽभिधेयः स्वार्थी द्रव्यं लिङ्ग संख्या शक्तिरिति, द्योत्यश्च समुच्चयादिः / तद्वच्छब्दरूपं धातुविभक्त्यन्तवाक्यवर्जितं नामसंज्ञं स्यात् / विभक्त्यन्तवर्जनाचाबादिप्रत्ययान्तानां नामसंज्ञा भवत्येव / अर्थवत्समुदायस्य वाक्यस्य नामसंज्ञाप्रतिषेधात् समासादेरपि भवत्येव / यदानुकार्यानुकरणयोः स्याद्वादाश्रयणेनाभेदविवक्षा तदार्थवत्त्वाभावान * भवति नामसंज्ञा, यथा गवित्ययमाहेति / यदा तु भेदविवक्षा तदानुकार्थेणार्थेनार्थवत्त्वाद् भवत्येव, पचतिमाह। 177 अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः // 11 // 38 // पञ्चम्यर्थाद् विधीयमानः शब्दः प्रत्ययसंज्ञः स्यात् , अनन्तः-न चेदन्तशब्दोच्चारणेन विहितः स्यात् / 178 परः // 7 // 4 / 118 // यः प्रत्ययः स प्रकृतेः पर एव स्यात् / 179 स्यौजसमौशस्टाभ्यांभिस्ङे भ्यांभ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसांङयोस्सुपां त्रयी त्रयी प्रथमादिः // 1 / 1 / 17 // स्यादीनां प्रत्ययानां त्रयी त्रयी यथासंख्यं प्रथमाद्वितीयातृतीयाचतुर्थीपञ्चमीषष्ठीसप्तमीसंज्ञा स्यात् / इजशटडपा अनुबंधाः ' सौ नवेतौ ' इत्यादौ विशेषणार्थाः / बहुवचनं स्याद्यादेशानामपि प्रथमादिसंज्ञापतिपत्त्यर्थम् / *स्यादिप्रत्ययानामियं त्रयी नाम्नः परा योज्यते / __ 180 स्त्यादिर्विभक्तिः // 7 / 4 / 119 // स् इति उत्सृष्टानुबंधस्य सेर्ग्रहणम् / ति इति उत्सृष्टानुबंधस्य तिवः। आदिशब्दो व्यवस्थावाची। स्यादयस्तिवादयश्च प्रत्ययाः सुप्स्यामहिपर्यन्ता विभक्तिसंज्ञाः स्युः। ततश्चात्राप्यर्थैकत्वविवक्षायां प्रथमैकवचनं सिः। देवस् इति स्थिते। 'सोरु', 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः-' देवः। द्वित्वे 181 स्यादावसंख्येयः // 3 / 1 / 119 // सर्वस्मिन् स्यादौ विभक्तौ समानानां तुल्यरूपाणां सहोक्तौ गम्यमानायामेकः शिष्यते, असंख्येयः-संख्येयवाचिशब्दरूपं वर्जयित्वा / देव औ इति जाते / ऐदौत्संध्यक्षरैरिति-देवौ / बहुत्वे-देव जस् / तत्र 182 अत आः स्यादौ जस्भ्यां ये // 1 / 4 / 1 // स्यादौजसि भ्यामि य कारे परेऽतोऽकारस्याकारः स्यात / देवा अस / ततः समानानां तेनेति दीर्घ देवाः। नन्वत्र दीर्घस्यापि दीर्घत्वं कथमिति चेत् ' पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तिः' इति न्यायात् / अथवा

Page #47
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्वरान्तपुंल्लिङ्ग 'अदीर्घो दीर्घतां याति नास्ति दीर्घस्य दीर्घता। पूर्वदीर्घस्वरं दृष्ट्वा परलोपो विधीयते // द्वितीयैकवचने देव अम् इत्यत्र 183 समानादमोऽतः // 1 / 4 / 46 // समानात् परस्यामोऽकारस्य लुक स्यात् / देवम् / देवौ / द्वितीयाबहुवचने देव शस् / शकारो विशेषणार्थः / 184 शसोऽता सश्च नः पुंसि // 14 // 49 // शसः संबंधिनोऽकारेण सह समानस्य प्रधानस्थान्यासन्नो दीर्घः स्यात् , तत्संनियोगे च पुंलिङ्गविषये शसः सकारस्य नकारः स्यात् / देवान् / तृतीयैकवचने देव टा। टकारः प्राग्वत् / 185 टाङसोरिनस्यौ ॥१।४।५॥अकारात्परयोष्टाङसोः स्थाने यथासंख्यमिन स्य इत्येतावादेशौ स्याताम् / अवर्णस्येत्वे-देवेन / अत आ इत्यात्वे देवाभ्याम् / देव भिस् / - 186 भिस ऐस् // 12 // अकारात् परस्य स्यादेभिंसः स्थाने ऐस् इत्ययमादेशः स्यात् / अनेकवर्णः सर्वत्र / देवैः / एसादेशेनैव सिद्धे ऐस्करणं 'संनिपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य ' इति न्यायस्यानित्यत्वज्ञापनार्थम् , सेनातिजरसैरित्यपि सिद्धम् / चतुर्युकवचने देव डे / डकारो डिस्कार्यार्थः / 187 डेङस्योर्यातौ // 14 // 6 // अकारात् परयोर्डेङसि इत्येतयोर्यथासंख्यं य आत् इत्येतावादेशौ स्तः / ततश्च ‘अत आ' इत्यात्वे देवाय / देवाभ्याम् / बहुवचने देव भ्यस्। 188 एद् बहुस्भोसि // 1 / 4 / 4 // बह्वर्थविषये सकारादौ भकारादावोसि च परेऽकारस्यैकारादेशः स्यात् / देवेभ्यः / पञ्चम्येकवचने-देव ङसि / इकारो उम्सो विशेषार्थः / डेङस्योरित्यात् / धुटस्तृतीय इति दत्वे / 189 विरामे वा // 1 / 3 / 51 // विरामे वर्तमानस्याशिटो धुटःस्थाने प्रथमो वा स्यात् / देवात् / देवाद् / देवाभ्याम् / देवेभ्यः / टाङसोरिति डसः स्यादेशे देवस्य / ओस्येत्वेऽयादेशे च देवयोः / देव आम् इति स्थिते / / 190 ह्रस्वापश्च // 1 / 4 / 32 // ह्रस्वान्तादाबन्तात् स्त्रीदन्ताच्च शब्दात् परस्यामः स्थाने नाम् इत्ययमादेशः स्यात् / 191 दी? नाम्यतिमृचतसृषः॥ 1 / 4 / 47 / / तिसृचतसृषकाररेफान्तवर्जितशब्दसंबंधिनः पूर्वस्य समानस्यामादेशे नामि परे दीर्घः स्यात् / देवानाम् /

Page #48
36 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अषू इति प्रतिषेधेन नकारेण व्यवहितेऽपि नामि दीर्घा ज्ञाप्यते / सप्तम्येकवचने देवे / द्वित्वे देवयोः / बहुवचने, एबहुस्भोसीत्येत्वे देवे सु इति स्थिते / 192 नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्नान्तरेऽपि // 2 / 3 / 15 // नामिनोऽन्तस्थायाः कवर्गाच परस्य पदमध्ये वर्तमानस्य केनचित् मूत्रेण विहितस्य वा सस्य षः स्यात्, शिटा नकारेण च व्यवधानेऽपि स्यात् / देवेषु / नकारस्यावश्यम् अनुखारभवनान् शिड्ग्रहणेनैव सिद्धे नकारोपादानं नकारस्थानेनैवानुसारेण यथा स्यादित्येवमर्थम् / तेन मकारानुसारेण न भवति / पुंसु / शिटा नकारेण चांतरे, इति प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्रुभयव्यवधाने न भवतिनिस्से / नाम्यन्तस्थाकवर्गादिति किम् / असौ / दास्यति / पदान्तरिति किम् / पदादौ पदान्ते च मा भूत् / दधिसेक् / अत्रान्तर्वतिन्या विभक्त्या सेक्शब्दस्य पदत्वात् सकारस्य पदादित्वम् / अनिस्तत्र / कृतस्येति किम् / बिसम् / अथ बिसंबिसमित्यादौ द्वित्वे कृते सकारस्य षत्वं कस्मान्न भवति / उच्यते / नात्र कृतः सकारः, किंतु तत्संपृक्तःसमुदायो द्विरुच्चार्यते / तिमभिरित्यत्र तु विधानबलान भवति / संबोधनेऽपि प्रथमाया एव प्रत्ययास्तत्र 193 अदेतः स्यमोलक् // 1 // 4 // 44 // अकारान्तादेकारान्ताच्चामंत्र्येऽर्थे वर्तमानात् परस्य सेस्तदादेशस्यामश्च लुक् स्यात्। संबोधनाभिव्यक्तये ऐशब्दस्य प्राक् प्रयोगः / हे देव / हे देवौ / हे देवाः / अदेत इति किम् / हे गौः / स्यादेशत्वेनैवामोऽपि लुकि सिद्धायां पृथग्वचनमन्यस्यादेशस्य लुगभावार्थम् , तेन हे कतरदित्यादौ लुग्न भवति / एवं देवशब्दवत् घटपटादयोऽप्यकारांताः पुल्लिङ्गा ज्ञेयाः। __सर्वादीनां तु विशेषः / सर्व, विश्व, उभ, उभयट , अन्य, अन्यतर, इतर, डतर, डतम, त्व, त्वत् , नेम, सम, सिम, पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायाम् , स्वमज्ञातिधनाख्यायाम् , अन्तरं बहिर्योगोपसव्यानयोरपुरि, त्यद् , तद् , यद्, अदस् , इदम् , एतद्, एक, डि, युष्मद् , भवतु, अस्मद् , किम् , इत्यसंज्ञायां सर्वादिः। तत्र उभशब्दस्य द्विवचनस्वार्थिकप्रत्ययविषयत्वात् स्मैप्रभृतिकार्य न भवति। तस्येह गणपाठस्तु हेत्वर्थप्रयोगे सर्व विभत्तयर्थः / उभयट् इति टकारो ङ्यर्थः अस्य च द्विवचनाभावः। एवं च द्वित्वे उभशब्द एकत्वबहुत्वयोश्चोभयशब्दः प्रयोज्यः / डतरग्रहणेनैव सिद्धेऽन्यतरशब्दग्रहणं डतमप्रत्ययान्तस्यान्यशब्दस्य सर्वादित्वनिवृत्त्यर्थम् / एक त्वाहुः-'नायं डतरप्रत्ययान्तोऽन्यतरशब्दः किंतु अव्युत्पन- .

Page #49
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [स्वरान्तपुंल्लिङ्ग स्तरोत्तरपदस्तरवन्तो वा' तन्मते डतमान्तस्याप्यन्यशब्दस्य सर्वादित्वम् / डतरडतमौ प्रत्ययौ / प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणम् ) तयोः स्वार्थिकत्वात् प्रकृतिद्वारेणैव सिद्धे पृथगुपादानमत्र प्रकरणेऽन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानामग्रहणार्थमन्यादिलक्षणदार्थ च / त्वशब्दोऽन्यार्थः / त्वच्छब्दः समुच्चयपर्यायार्थः / तस्य स्मायादयो न संभवन्तीति हेत्वर्थयोगे सर्वविभक्तित्वमक्मत्ययश्च प्रयोजनम् / नेमशब्दोऽर्धार्थः / समसिमौ सर्वार्थो / सर्वार्थत्वाभावे नानयोः सर्वादित्वम् / पूर्वादिसप्तानां च व्यवस्थायामेव सर्वादित्वम् , स्वशब्दश्चात्मात्मीयज्ञातिधनार्थवृत्तिः / तत्र ज्ञातिधनयोरयं न सर्वादिः। अन्तरशब्दो वहिर्भावेन बाह्येन वा योगे उपसंव्याने उपसंवीयमाने चार्थे वर्तमानः सर्वादिः स्यात् , न चेद् बहियोगेऽपि पुरि वर्तते / द्वियुष्मद्भवत्वस्मदां स्मायादयो न संभवन्तीति सर्वविभक्त्यादयः१ प्रयोजनम् / सर्वेऽपि चामी संज्ञायां सदियो न भवन्ति, तेनेह न सर्वादिकार्यम्-सर्वे नाम कश्चित् / एते सर्वादयस्त्रिलिङ्गाः / तत्राथो पुंलिङ्गे रूपाण्युच्यन्ते / सर्वः / सर्यो / 194 जस इः॥१॥४९॥ सर्वादेरकारान्तस्य संबंधिनो जसः स्थाने इकार आदेशः स्यात् / एकवर्णोऽपि 'प्रत्ययस्य' इति सर्वस्य भवति / सर्वे / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / पियसर्वाः / सर्वम् / सर्यो / सर्वान् / सर्वेन इति जाते / 195 रवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्यालचटतवर्गशसान्तरे // 2 // 3 // 63 // रेफषकारऋवर्णेस्यः परस्यानन्त्यस्य नकारस्य रघुवर्णैरेवैकपदे वर्तमानस्य णः स्यान्न चेनिमित्तनिमित्तिनोरन्तरे लकारचवर्गटवर्गतवर्गशकारसकाराः स्युः। शेषवर्णव्यवधानेऽपीत्यर्थः / सर्वेण / रघुवर्णादिति किम् / तेन / एकपद इति किम् / अग्निर्नयति / पद इत्येतावनैवैकपदे लब्धे एकग्रहणं नियमार्थम् , एकमेवयन्नित्यं तत्र यथा स्यात, यदेकं चानेकं च तत्र मा भूत , चर्मनासिकः। अनन्त्यस्येति किम् / सर्वान् / लादिवर्जनं किम् / विरलेन / मूर्छनम् / दृढेन / तीर्थेन / रशना / रसना / सर्वाभ्याम् / सः। __ 196 सर्वादेः स्मैस्मातौ // 1 // 47 // सर्वादेरकारान्तस्य संबंधिनोर्डेडस्योयथासंख्यं स्मैस्मादित्येतावादेशौ स्याताम् / सर्वस्मै / सर्वस्मात् / सर्वादेरिति षष्ठीनिर्देशेन तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियाः सर्वे यस्य तस्मै प्रियसर्वाय / प्रियसर्वात् / 1 आदिशब्दाद् यथायोगमेकशेषपूर्वनिपातपुंवद्भावडद्रिआत्आयनिमय अकः प्रयोजनानि ज्ञायन्ते /

Page #50
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 197 अवर्णस्यामः साम् // 1 / 4 / 15 // अवर्णान्तस्य सर्वादेः संबंधिनः षष्ठीबहुवचनस्यामः स्थाने सामित्ययमादेशः स्यात् / 'संनिपातलक्षण'-न्यायस्यानित्यत्वादेत्वम् / सर्वेषाम् / सर्वादेरित्येव / नेह, द्वयानाम् / कथं 'व्यथां द्वयेषामपि मेदिनीभृताम् ' इति / अपपाठ एषः / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति-मियसर्वाणाम् / अवर्णस्येति किम् / भवताम् / 198 स्मिन् / 1 / 4 / 8 // सर्वादेरकारान्तस्य संबंधिनः सप्तम्येकवचनस्य स्थाने स्मिन्नित्ययमादेशः स्यात् / सर्वस्मिन् / शेषं देववत् / अत इत्येव / भवति / सर्वादेरित्येव / सर्वो नाम कश्चित्-सर्वे / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियसर्वे / एवं विश्वादयोऽप्यदन्ताः / 199 नवभ्यः पूर्वेभ्य इस्मास्मिन् वा // 1 // 4 // 16 // पूर्वादिभ्यो नवभ्यो यथास्थानं ये इ स्मात् स्मिन् आदेशा उक्तास्ते वा स्युः / पूर्वे / पूर्वाः / पूर्वस्मात् / पूर्वात् / पूर्वस्मिन् / पूर्वे / शेषं सर्ववत् / एवं परादीनामपि / नवभ्य इति किम् / त्ये / त्यस्मात् / त्यस्मिन् / पूर्वेभ्य इति किम् / सर्वे / सर्वस्मात् / सर्वस्मिन् / पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर, स्व, अन्तर इति पूर्वादयो नव / 200 द्वन्दे वा // 1 // 4 // 11 // द्वन्द्वे समासे वर्तमानस्याकारान्तस्य सर्वादेः संबंधिनो जसः स्थाने इर्वा स्यात् / पूर्वोत्तरे / पूर्वोत्तराः। तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियकतरकतमाः। उत्तरेण निषेधे प्राप्त प्रतिप्रसवार्थो योगः।। _ 201 न सर्वादिः // 1 / 4 / 12 // द्वन्द्वसमासे सर्वादिः सर्वादिनस्यात् / सर्व सर्वादिकार्य न भवति / पूर्वापराय / पूर्वापरात् / पूर्वापरे। शेषं देववत् / दक्षिणोत्तरपूर्वाणाम् / अत्र 'सर्वादयोऽस्यादौ' इति पुंवद्भावो भवत्येव / तत्र भूतपूर्वस्यापि सर्वादेग्रहणात् / कतरकतमकाः, अत्र सर्वादित्वनिषेधादक्प्रत्ययाभावे कप्पत्यये सति स्वार्थिकप्रत्ययान्ताग्रहणात् द्वन्द्वे वेति जस इन भवति / 202 तृतीयान्तात् पूर्वावरं योगे // 1 / 4 / 13 // पूर्व अवर इत्येतौ सर्वादी तृतीयान्तात् पदात् परौ योगे संबंधे सति सर्वादी न स्याताम् / मासेन पूर्वाय / मासपूर्वाय / संवत्सरेणावराय / संवत्सरावराय / तृतीयान्तादिति किम् / ग्रामात् पूर्वस्मै / पूर्वस्मै मासेन / अवरस्मै पक्षेण / पूर्वापरमिति किम् / मासपरस्मै / योगे इति किम् / यास्यति चैत्रो मासेन पूर्वस्मै दीयतां कम्बलः। .

Page #51
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्वरान्तपुंल्लिङ्ग 203 तीयं ङित्कार्ये वा // 1 // 414 // तीयप्रत्ययान्तं शब्दरूपं डितांडेङसिङीनां कार्य कर्तव्ये सर्वादिर्वा स्यात / द्वितीयस्मै। द्वितीयाय / द्वितीयस्मात / द्वितीयात / द्वितीयस्मिन् / द्वितीये / शेषं देववत् / एवं तृतीयः / डित्कार्ये इति किम् / तत्रैव सर्वादित्वं यथा स्यात् , नान्यत्र, तेनाक् न भवति / तथा च कप्पत्यये सति स्वार्थिकप्रत्ययान्ताग्रहणात् स्मैप्रभृतयो न भवन्ति / द्वितीयकाय / तृतीयकाय / द्वितीयिकायै / तृतीयिकाथै इत्यादि / अर्थवतः प्रतिपदोक्तस्य च ग्रहणादिह न भवति / पटुजातीयाय / 204 नेमार्धप्रथमचरमतयायाल्पकतिपयस्य वा // 14 // 10 // नेमादीनि नामानि / तयायौ प्रत्ययौ / तेषामकारान्तानां संबंधिनो जसः स्थाने इर्वा स्यात् / नेमस्य प्राप्ते इतरेषामप्राप्ते विभाषा / नेमे / नेमाः। शेषं सर्ववत् / अर्धे / अर्धाः। प्रथमे / प्रथमाः / चरमे / चरमाः। द्वितये / द्वितयाः / अल्पे / अल्पाः / कतिपये / कतिपयाः। शेष देववत् / उभयशब्दस्य त्वयट्प्रत्ययरहितस्याखण्डस्य सर्वादौ पाठात् पूर्वेण नित्यमेवेत्वं भवति / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियनेमाः। अतिनेमाः। स्वार्थिकप्रत्ययान्ताग्रहणादिह न भवति / अर्धकाः / सर्वादेरित्येव / नेमा नाम केचित् / व्यवस्थितविभाषाविज्ञानादर्धादीनामपि संज्ञायां न भवति / अर्धा नाम केचित् / अत इत्येव। नेमाः स्त्रियः। निर्जरः। . 205 जराया जरस्वा // 2 / 1 / 3 // जराशब्दस्य स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्वरादौ स्यादौ परतो जरस् इत्ययमादेशो वा स्यात् / अनेकवर्णत्वात् सर्वादेशे प्राप्ते 'निर्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति / एक देशविकृतस्यानन्यत्वात् जरशब्दस्यापि जरस / निर्जरसौ / निर्जरसः। निर्जरसम् / परखानित्यत्वाच्च प्रागेव जरसादेशे कृते अकारान्तत्वाभावादिनादयो न स्युः / निर्जरसा। निर्जरसैः / निर्जरसः / निर्जरसः। अन्ये तु मागेवेनादेशं 'संनिपातलक्षण'-न्यायस्यानित्यत्वाश्रयणाजरसादेशं चेच्छन्तो निर्जरसिन, निर्जरसादित्यपि मन्यन्ते / निर्जरसोः२। निर्जरसाम् / निर्जरसि / पक्षे व्यंजनादौ च देववत् / मासः / मासौ / मासाः / मासं / मासौ। . 206 मासनिशासनस्य शसादौ लुग्वा / / 2 / 1 / 100 // एषां शसादौ स्यादौ परे लुगन्तादेशो वा स्यात् / मासः। मासान् / मासा / मासेन / भ्यामि मास्भ्यामित्यत्र

Page #52
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 207 नाम सिव्यंजने // 1 / 1 / 21 // सिति प्रत्यये यवर्जव्यंजनादौ च परे पूर्व नाम पदसंज्ञं स्यात् / इति पदत्वात् सस्य रुत्वे लुकि च माभ्याम् माद्भ्याम् / मासाभ्यामित्यादि / नामेति किम् / धातोर्माभूत् / वच्मि / सिदय्व्यंजन इति किम् / भवन्तौ / राजानौ / यवर्जव्यंजनं किम् / वाचमिच्छति वाच्यति / अन्तर्वतिन्यैव विभक्त्या तदन्तस्य पदत्वे सिद्ध सिद्ग्रहणं नियमार्थम्, तेन प्रत्ययान्तरे न भवति / सौश्रुतम् / दन्तः। दन्तौ / दन्ताः / दन्तम् / दन्तौ। 208 दन्तपादनासिकाहृयामृग्यूषोदकदार्यकृच्छकृतो दत्पन्नस्हृदसन्यूषन्नुदनदोषन्यकशकन्वा ॥२।१।१०१॥दन्तादीनां यथासंख्यं शसादौ स्यादौ परे दत् इत्येवमादय आदेशा वा स्युः। दतः। दन्तान् / दता / दन्तेन / दद्भ्याम् / दन्ताभ्यामित्यादि / पादः / पादौ / पादाः / पादम् / पादौ / पदः / पादानित्यादि / यूषः / यूषो। यूषाः। यूषम् / यूषौ / शसादौ स्वरे यूषनादेशे कृते 209 अनोऽस्य / / 2 / 1 / 108 // अनोऽकारस्य डीस्याधघुट्स्वरे परे लुक् स्यात् / णत्वम् / यूष्णः / यूषान् / यूष्णा / यूषेण / 210 नानो नोऽनहः // 2 // 191 // पदान्ते वर्तमानस्य नाम्नो नकारस्य लुक् स्यात्, अनह्नः-स चेदहन्शब्दसंबंधी न भवति, स चासन् स्यादिविधौ / यूषभ्याम् / यूषाभ्याम् / अस्य नलोपस्य स्यादिविधावसत्वादर राजभ्याम् , राजभिः, राजसु इत्यादौ दीर्घत्वैस्त्वैत्वान्यकारान्तत्वाभावान्न भवंति / अनह्न इति किम् / अहरधीते / अहोरूपम् / अत्र परविधौ रेफरुत्वयोरसत्त्वान्नलोपः स्यात्, सावकाशं च तदुभयं संबोधने / हे अहः / हे दीर्घाहः। पदस्येत्येव / राजानौ / स्यादिविधावित्येव / राजायते / अत्र क्यविधौ (नलोपस्य) सत्त्वाद् 'दीर्घश्वियङ्यक्येषु चे'त्यनेन क्येऽन्त्याकारस्य दीर्घः सिद्धः। नाम्न इति किम् / कुर्वीरन् / वृत्रहभ्याम, 1 अत्रानेनान्तलोपेऽसिद्धं बहिरङ्गमिति अकारस्थानित्वेन सो रुरितिरुत्वाभावे धुटस्तृतीय इति दत्वे तु माझ्यामिति मन्यते भाष्यकृत् // स्वमते तु द्वयमपि भवतीति रूपद्वयनिर्देशः। 2 नन्वत्र विशेषविधानात् रोलुप्यरीति, अन्ह इति च रेफरुत्वे एव भविप्यतः किमहन्प्रतिषेधेनेत्याह-असत्त्वादिति / न चैवं तयोरनवकाशतेति वाच्यम् / तदुभयस्य संबोधने 'नामन्त्र्ये' इति नलोपप्रतिषेधात् सावकाशत्वमेव /

Page #53
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [स्वरान्तपुंल्लिङ्ग वृत्रहभिरित्यत्र तु असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे इति नलोपस्यासिद्धत्वात् 'इस्वस्य तः पित्कृति' इति तोऽन्तो न भवति / ___ 211 ईडौ वा // 2 / 1 / 109 // अनोऽकारस्येकारे डौ च परे लुग्वा स्यात् / यूष्णि, यूषणि, यूषे, इत्यादि / द्वयोरहोर्भवो यह्नः। . ___212 संख्यासायवेरहस्याहन डौ वा // 1 // 4 // 50 // संख्यावाचिभ्यः सायशब्दाच्च परस्याऽह्नस्य शब्दस्य ङौ परेऽहनित्ययमादेशो वा स्यात् / यह्नि / यहनि / यहने / एवं सायमनः सायाहनः / सायाहनि / सायाहनि ।सायाने। अतएव सूत्रनिर्देशात् सायंशब्दस्य मकारलोपः / सायेत्यकारान्तो वा / विगतमहो व्यहनः / व्यहनि / व्यहनि / व्यहने / संख्यासायवेरिति किम् / मध्याहनि / अह्नस्येति किम् / द्वयोरोः समाहारो व्यहस्तस्मिन् यहे / ङाविति किम् / धनः / इत्यकारान्ताः। आकारान्तः कीलालपाशब्दः / कीलालपाः / कीलालपौ। कीलालपाः / समानादमोऽतः / कीलालपाम् / ____213 लुगातोऽनापः // 2 / 1 / 107 // आब्वर्जितस्याकारस्य डीस्यायघुटस्वरे परे लुक् स्यात् / कीलालपः। कीलालपा / कीलालपाभ्यामित्यादि / एवं शुभंयाः / विश्वपाः / हाहाः / आत इति किम् / नदीः / अनाप इति किम् / खट्वाः। डीस्याधघुटस्वर इत्येव / कीलालपास्तिष्ठन्ति / इत्याकारान्ताः / इकारान्तो मुनिशब्दः / मुनिः।। __214 इदुतोऽस्नेरीदूत् // 1 / 4 / 21 // त्रिशब्दवर्जितस्येदन्तस्योदन्तस्य च औता सह यथासंख्यं ईत ऊत इत्येतावन्तादेशौ स्याताम् / मुनी / इदुत इति किम् / देवौ / नधौ / वध्वौ / औता इत्येव / मुनिः। सख्यौ, पत्यौ इत्यत्र तु विधानसामर्थ्यान भवति। अस्त्रेरिति किम् / अतिस्त्रियौ पुरुषौ / कथं शस्त्रीमतिक्रान्तौ अतिशस्त्री पुरुषो। ' अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्येति प्रतिषेधाभावात् / इदमेव चास्त्रिग्रहणं ज्ञापकं परेणापीयादेशेनेदुत्कार्य न बाध्यते ' इति। तेनातिस्त्रयः , अतिस्त्रये इत्यादि सिद्धम् / ___ 215 जस्येदोत् / / 1 / 4 / 22 / / इदन्तस्योदन्तस्य च जसि परे यथासंख्यमेत् ओत् इत्येतावन्तादेशौ स्याताम् / मुनयः / जसीति किम् मुनिः / मुनिम् / मुनी / मुनीन् /

Page #54
41 प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 216 टः पुंसि ना // 1 // 4 // 24 // इदुदन्तात् परस्य पुंविषयस्य तृतीयैकवचनस्य स्थाने ना इत्ययमादेशः स्यात् / मुनिना। पुंसीति किम् / बुद्धया। 217 ङित्यदिति // 1 / 4 / 23 // अदिति डिति स्यादौ परे इदन्तस्योदन्तस्य च यथासंख्यमेत् ओत् इत्येतावन्तादेशौ स्याताम् / मुनये / डिन्तीति किम् / मुनिः / अदितीति किम् / बुद्धथै / स्यादावित्येव / शुची / पटी। 218 एदोद्भ्यां ङसिङसो रः // 14 // 35 // एदोद्भ्यां परयोर्ड सिङसोः स्थाने रेफः स्यात् / अकार उच्चारणार्थः / ' प्रत्ययस्येति सर्वादेशः / वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः / मुनेः / मुनिभ्याम् / मुनेः। मुन्योः 2 / मुनीनाम् / 219 डिडौं // 1 / 4 / 25 // इदुदन्तात् परो डि:-सप्तम्येकवनं डौः स्यात् / अभेदनिर्देशश्चतुर्थंकवचनशंकानिरासार्थः / डकारो डित्कार्यार्थः / 220 डित्यन्त्यस्वरादेः // 2 / 1 / 114 // स्वराणां संनिविष्टानां योऽन्त्यः स्वरस्तदादेः शब्दरूपस्य डिति परे लुक् स्यात् / मुनौ / व्यपदेशिवदेकस्मिन्नित्यन्त्यस्वरादित्वम् / मुन्योः / मुनिषु / - 221 हृस्वस्य गुणः // 1 // 4 // 41 // आमन्त्र्येऽर्थे वर्तमानस्य इस्वान्तस्य सिना सह १श्रुतत्वाद् इस्वस्यैव गुणः स्यात्, आसन्नः।हे मुने। हे मुनी। हे मुनयः। सिनेत्येव / हे वारि / अत्र परत्वात् पूर्व सेलपि सेरभावान्न भवति।'नामिनोलुग्वे ति लुकि तु स्थानिवद्भावाद् भवत्येव, हे वारे / आमंत्र्य इत्येव / मुनिः / इस्वस्येति किम् / हे श्रीः / हे नदि इत्यत्र तु इस्वविधानसामर्थ्यात् सेरभावाच न भवति। एवं रविकविप्रभृतयः / अतिक्रान्तः स्त्रियमतिस्त्रिः। 222 स्त्रियाः // 2 // 1 // 54 // स्त्रीशब्दसंबंधिन इवर्णस्य स्वरादौ प्रत्यये परे इयादेशः स्यात् / अतिस्त्रियौ / अतिस्त्रयः / शस्त्रीशब्दसंबंधिनस्त्वनर्थकत्वान्न भवति / स्वर इत्येव / पृथग्योग उत्तरार्थः। __223 वामशसि / / 2 / 1 / 06 // स्त्रीशब्दसंबंधिन इवर्णस्यामि शसि च परे इयादेशोवास्यात् / अतिस्त्रियम् / अतिस्त्रिम् / अतिस्त्रियः। अतिस्त्रीन् / अतिस्त्रिणा। अतिस्त्रये / अतिस्त्रेः 2 / आमि च प्रागेव नाम् / अतिस्त्रीणाम् / अतित्रौ / तथोक्तम् 1 श्रुतानुमितयोः श्रुतसंबंधो बलीयानिति.

Page #55
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्वरान्तपुंल्लिङ्ग " ओस्यौकारे च नित्यं स्यादम्शसोस्तु विभाषया / इयादेशोऽचि नान्यत्र स्त्रियाः पुंस्युपसर्जने " // 224 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसश्च सेर्डा // 1 / 4 / 84 // ऋकारान्तादुशनस्पुरुदंशसनेहस् इत्येतेभ्यः सख्युरितश्च परस्य शेषस्य सेः स्थाने डा इत्ययमादेशः स्यात् / सखा / सख्युरित इत्येव / इयं सखी। शेषस्येत्येव, हे सखे / 225 सख्युरितो शावैत् // 14 / 83 // सखिशब्दस्येकारान्तस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा शिवजिते शेषे घुटि परे ऐकारान्तादेशः स्यात् / सखायौ / सखायः / सखायम् / सखायौ / सखीन् / शेष इत्येव / हे सखे / इत इति किम् / इमे सख्यौ / इदमेवेद्ग्रहणं ज्ञापयति ' नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम्' 'एकदेशविकृतमनन्यवद् ' इति च / ___ 226 न ना ङिदेत् // 1 / 4 / 27 // केवलसखिपतेः परस्य टावचनस्य नादेशो डिति परे एकारश्च य उक्तः स न स्यात् / सख्या / सख्ये / केवलादित्येव / प्रियसखिना / प्रियसखये / पञ्चमीषष्ठयेकवचनयोरेत्वनिषेधादिवर्णादेरिति यत्वे 227 खितिखीतीय उर् // 114 / 36 // खितिखीतीसंबंधिन इवर्णस्थानाधकारात् परयोङसिङसो स्थाने उर् आदेशः स्यात् / सख्युः 2 / य इति किम् / यत्र यत्वादेशस्तत्र यथा स्यात्, इह मा भूत् , अतिसखेः। खितिखीतीति किम् / मुख्यमपत्यं चाचष्टे णिच् , विच् / मुख्यः, अपत्यः / अदिति इत्येव / सख्याः। ____ 228 केवलसखिपतेरौ // 1 / 4 / 26 // केवलसखिपतिभ्यामिदन्ताभ्यां परो ङिरौः स्यात् / सख्यौ / शेषं मुनिवत् / इत इत्येव / सखायमिच्छति क्यनि दीर्घत्वे, सखीयतीति किपि, यलोपे सखी:-सख्यि / केवलग्रहणं किम् / प्रियसखौ / पतिशब्दः केवलः प्रथमाद्वितीययोर्मुनिवत् / तृतीयादौ च सखिवत् / पत्या / पत्ये / पत्युः 2 / पत्यौ। समस्तश्च सर्वत्र मुनिवत् / मुनिपतिना। कतिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः 239 डत्यतु संख्यावत् // 11 // 39 // इतिप्रत्ययान्तमतुप्रत्ययान्तं च नाम संख्यावद् भवति / एकव्यादिका लोकप्रसिद्धा संख्या, तत्काथ भजत इत्यर्थः। 230 डतिष्णः संख्याया लुप् // 1 / 4 / 54 // इतिषकारनकारान्तायाः

Page #56
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 43 संख्यायाः संबंधिनोर्जस्शसोलुप् स्यात् / कति / कति। डतिष्ण इति किम् / त्रयः। शतानि, सहस्राणीत्यत्र सन्निपातलक्षणत्वान्नान्तस्य न भवति / संख्याया इति किम् / विपुषः। राजानः / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियकतयः। प्रियकतीन् / ननु कतीति प्रथमाबहुवचने लुप्तजसः स्थानिवद्भावाजस्येदोदित्यनेनैत्वं कुतो न स्यादिति चेत्- 231 लुप्यरल्लेनत् // 74 / 112 // परस्य प्रत्ययस्य लुपि सत्यां लुब्भूतपरनिमित्तकं पूर्वकार्य न स्यात् , अल्लेनत्-बल्लत्वमेनच्च वर्जयित्वा / अत एत्वं न / कतिभिः। कतिभ्यः 2 / कतीनाम् , कतिषु / अस्य त्रिष्वपि लिङ्गेषु सरूपत्वम् , अलिङ्गत्वात् / तथाहुः-'नान्ता संख्या डतियुष्मदस्मच्च स्युरलिङ्गकाः। एवं यतिततिशब्दौ / अत्र सूत्रे लुपीतिवचनाल्लुकि भवत्येव / / गोमान् / अत्र सिलुकि तन्निमित्तं दीर्घत्वं भवति / लुपीति सप्तमीनिर्देशात् पूर्वस्य यत्कार्य प्राप्तं तनिषिध्यते। समुदायस्य तु भवत्येव / पयः। साम / पश्च / सप्त / अत्र पदसंज्ञा तथा च तन्निबन्धनानि रुत्वनलोपादीनि भवन्ति / कथं पापक्ति, पापचीति इत्यत्र द्वित्वम् / नेदं यङि निमित्ते किन्तु यङन्तस्य / अल्लेनदिति किम् / यत्-व्यध्, वेविद्धि, श्वि-शोशवीति / ग्रह-जरीगृहीति / ल्-गृ-निजागलीति। एनत्-एनत्पश्य / स्थानीवावर्णविधाविति लुपः स्थानिवद्भावेन प्राप्तानां कार्याणां प्रतिषेधार्थमिदं सूत्रम् / त्रिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः। त्रयः / त्रीन् / त्रिभिः / त्रिभ्यः 2 / / 232 त्रेस्त्रयः // 1 // 4 // 34 // आमः संबंधिनस्त्रिशब्दस्य त्रयादेशः स्यात् / त्रयाणाम् / परमत्रयाणाम् / आमसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतित्रीणाम् / अतत्संबंधिनोऽपिभवतीत्येके / पियत्रयाणाम् / त्रिषु। द्विशब्दो नित्यं द्विवचनान्तः। ___ 233 आ ढेरः // 2 / 1 / 41 // द्विशब्दमभिव्याप्य त्यदादीनामन्तस्य तत्संबंधिनि स्यादौ तसादौ च परेऽकार आदेशः स्यात् / द्वौ 2 // द्वाभ्याम् ३।द्वयोः 2 // त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतिद्विः / मुनिवत् / आ द्वेरिति किम् / किम् / औडुलोमिः / औडुलोमी / बहुवचने तु 234 लोम्नोऽपत्येषु // 6 / 1 / 23 // लोमन्शब्दात् प्राग्जितीयेऽपत्यलक्षणेऽर्थे अः प्रत्ययः स्यात् / उडुलोमाः / अपत्येष्विति बहुवचनात् एकस्मिन्नपत्ये द्वयोश्च बाहादित्वादिजेव / औडुलोमिम् / औडुलोमी। उडुलोमान् इत्यादि / इतीकारान्ताः।

Page #57
44 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ स्वरान्तपुंल्लिङ्ग वातं प्रमिमीते वातप्रमीः / ' वातात् प्रमः कित् ' इत्युणादिसूत्रेण ईप्रत्ययः / वातप्रम्यौ / वातप्रम्यः / समानादमोऽतः / वातप्रमीम् / वातप्रम्यौ / वातप्रमीन् / वाताम्या / वातप्रमीभ्याम् 3 / वातप्रम्ये / वातप्रम्यः 2 वातप्रम्योः।दीर्घत्वान्न नाम् / वातप्रम्याम् / ङौ तु समानानां तेन दीर्घः / वातप्रमी। एवं ययीपप्यादयः। यान्त्यनेनेति ययीर्गिः। पाति लोकमिति पपीः सूर्यः। किबन्तवातप्रमीशब्दस्य अमि शसि डौ च विशेषः / वातप्रम्यम् / वातप्रम्यः / वातप्रम्यि / किवृत्तेरिति वक्ष्यमाणं यत्वम् / बढ्यः श्रेयस्यो यस्य सः / 235 दीर्घड्याव्यंजनात् सेः॥१४॥४५॥दीर्घाभ्यां ड्याब्भ्यां व्यंजनाच परस्य सेलक् स्यात् / इति सिलुकि बहुश्रेयसी। एभ्य इति किम् / देवः / ङ्याग्रहणं किम् / लक्ष्मीः। दीर्घग्रहणं किम् / निष्कौशाम्बिः। अतिखदः / पदस्येति सिद्ध व्यंजनग्रहणं राजेत्यादौ सिलोपार्थम् / अन्यथा सावपि पदत्वात् पदस्येति च परेऽसत्त्वात् पूर्व नलोपे सेलूप् स्यात् , उखास्रदित्यादौ च संयोगस्यादौ स्कोलकि दत्वं न स्यात् / बहुश्रेयस्यौ / बहुश्रेयसीम् / बहुश्रेयसीन् / बहुश्रेयस्या। ___236 स्त्रीदूतः॥१।४।२९॥ नित्यस्त्रीलिङ्गादीकारान्तादूकारान्ताच शब्दात् परेषां तत्संबंधिनामन्यसंबंधिनां वा स्यादेर्डितां स्थाने यथासंख्यं दै दास् दास दाम् इत्येते आदेशाः स्युः / दकारो विशेषार्थः / बहुश्रेयस्यै / बहुश्रेयस्याः 2 / बहुश्रेयसीनाम् / बहुश्रेयस्याम् / स्त्रिया इत्यनुवर्तमाने पुनः स्त्रीग्रहणं नित्यस्त्रीत्वार्थम् / तेनेह न भवति। ग्रामण्ये खलप्वे स्त्रियै / ईदूत इति किम् / मात्रे / डितामित्येव / बहुश्रेयस्यः / संबोधने तु___२३७ नित्यदिद्विस्वराम्बार्थस्य ह्रस्वः // 1 / 4 / 43 // नित्यं दित्दैदासदासदाम्लक्षण आदेशो येभ्यस्तेषां द्विस्वराम्बार्थानां चाबन्तानामामन्त्र्येऽर्थ वर्तमानानां सिना सह इस्वः स्यात् / हे बहुश्रेयसि / नित्यदिदिति किम् / हे वातप्रमीः / नित्यग्रहणादिह न भवति / हे श्रीः / हे बहुश्रेयस्यौ / हे बहुश्रेयस्यः। अतिलक्ष्मीः / अङ्यन्तत्वान्न सिलोपः। शेषं बहुश्रेयसीवत् / कुमारीमिच्छतीति क्यनन्तात् कुमारीवावाचरतीति किवन्ताद्वा कर्तरि किपि, कुमारी। दीर्घड्याबिति सिलोपः। ___238 धातोरिवर्णोवर्णस्येयुत् स्वरे प्रत्यये // 2 / 1 / 50 // धातुसंबंधिन इवर्णोवर्णस्य स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे यथासंख्यमिय उव् इत्येतावादेशौ स्याताम्। इतीयादेशे प्राप्ते

Page #58
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 239 योऽनेकस्वरस्य // 2 / 1 / 56 // अनेकवरस्य धातोः संबंधिनः प्रत्यासत्तेरिवर्णस्य स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे यकारादेशः स्यात् / इति यत्वम्। कुमार्यो / कुमार्यः। कुमार्यम् / शसि कुमार्थः / कुमार्य / कुमार्याः 2 / कुमारीणाम् / कुमार्याम् / हे कुमारि / अनेकस्वरस्येति किम् / नयतीति नीः / नियौ / नियः / अमि शसि च परवादिय / नियम्। नियः। निया। नीभ्याम् / 240 निय आम् // 14 // 51 // नियः परस्य : स्थाने आम् इत्ययमादेशः स्यात् / नियाम् / हेनीः / प्रधीः 241 किवृत्तेरसुधियस्तौ ॥२।१।५८॥किबन्तेनैव या वृत्तिः समासस्तस्याः सुधीशब्दवर्जितायाः संबंधिनो धातोरिवोवर्णयोःस्थाने स्वरादौ स्यादौ परे यकारवकारादेशौ स्याताम् / प्रध्यो / प्रध्यः। प्रध्यम् / प्रध्यः / उन्नयतीत्युन्नीः / उन्नयो / उन्न्यः / डेराम् / उन्न्याम् / सेनां नेता-सोनानीः / यद्वा नयतीति नीः, पश्चात साधनेन योगः। सेनान्यौ / ङौ तु सेनान्याम् / एवं ग्रामणीप्रभृतयः / अत्र सूत्रे किग्रहणादिह न भवति / परमश्चासौ नीश्च परमनीः / परमनियो। परमनियः / स्याद्यन्तेनात्र विशेषणसमासो न तु किबन्तेन ।वृत्तिग्रहणादिह न भवति। ब्राह्मणस्य नियो / असुधिय इति किम् / सुष्ठु ध्यायति दधाति वासुधीः। सुधियो। सुधियः / कथं शुद्धधियो, परमधियौ / 'गतिकारकडन्स्युक्तानां प्राक् प्रत्ययोत्पत्तेः समास ' इति सुस्थमेव / अथ कथं दुधियो, वृश्चिकभियेत्यादि / उच्यते / दुःस्थिता धीर्येषामिति विग्रहे दुरित्यस्य धीशब्द प्रति गतित्वमेव नास्ति, यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येव गत्युपसर्गसंज्ञाः / वृश्चिकशब्दस्य बुद्धिकृतमपादानत्वं नेह विवक्षितम् / वृश्चिकसंबंधिनी भीदृश्चिकभीरित्युत्तरपदलोपो वा। यवान् क्रीणाति इति यवक्रीः / 242 संयोगात् // 2 // 1 // 52 // धातुसंबंधिन इवर्णस्योवर्णस्य च धातुसंबंधिन एव संयोगात् परस्य स्वरादौ प्रत्यये परे इयुवावादेशौ य्वोरपवादौ स्याताम् / यवक्रियौ / यवक्रियः। धातुना संयोगस्य विशेषणादिह न भवति। उन्न्यौ। उन्न्यः / यवक्रिया। सुश्रीशब्दस्य डिग्त्सु विशेषः / 243 वेयुवोऽस्त्रियाः // 14 // 30 // इयुवोः संबंधिनौ यो स्त्रीदूतौ तदन्ताच्छब्दात् परेषां तत्संबंधिनामन्यसंबंधिनां वा स्यादेङितां यथासंख्यं दै दास् दास् दाम् इत्येते आदेशा वा स्युः, स्त्रीशब्दं वर्जयित्वा। सुश्रियै / सुश्रिये। सुश्रियाः।मुश्रियः।२

Page #59
46 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. स्वरान्तपुंल्लिङ्ग स्त्रीदूत इत्येव, यवक्रिये / अस्त्रिया इति निर्देशात् परादपि इयुव्यत्वादिकार्यात् प्रागेव स्त्रीदूदाश्रितं कार्यं भवति, तेन कुमार्य, प्रध्यै इत्यादि सिद्धम् / 244 आमो नाम् वा ॥१॥४॥३१॥इयुवोः संबंधिनौ यो स्त्रीदतौ तदन्ताच्छब्दात् परस्य तत्संबंधिनोऽन्यसंबंधिनो वाआमो नाम् वा स्यात्, स्त्रीशब्द वर्जयित्वा / सुश्रीणाम् / सुश्रियाम् / सुश्रियाम् / सुश्रियि / सखायमिच्छति—क्यन्–किप्सखीः / सख्यौ-योऽनेकस्वरस्येति यत्वम् / ङसिङसोस्तु खितिखीतीत्युर्-सख्युः 2 / डैग सख्यि / एवं पतिमिच्छति-क्यन्, किप्-पतीः। सह खेन वर्तत इति सखीः / सुखमिच्छति सुखीः / सुतमिच्छति सुतीः। पत्युः 2 / सख्युः 2 / मुख्युः 2 / सुत्युः 2 / लूनमिच्छति लूनीः / क्षाममिच्छति क्षामीः। प्रस्तीममिच्छति प्रस्तीमीः / एषां ङसिङसोथत्वे कृते__२४५ क्तादेशोऽषि ॥२।१।६१॥ककारेण उपलक्षितस्य तकारस्य स्थाने य आदेशः स षकारादन्यस्मिन् परे कार्ये स्वादिविधौ च कर्तव्येऽसन् द्रष्टव्यः / इत्येवं नवमलयोरसत्त्वात् खितिवीतीत्युर् भवत्येव ।लून्युः२।क्षाम्युः 2 प्रस्तीम्युः२। शुष्कीयतेः किपि शुष्कीः / संयोगादितीयादेशः / शुष्कियौ / शुष्कियः। ङसिङसोरपि शुष्कियः 2 / अत्र यद्यपि क्तादेशस्यासत्त्वेन तीत्वे लब्धेऽपि कृतयत्वस्याभावानोर / इतीकारान्ताः। साधुर्मुनिवत् / एवं वायुभानुगुर्वादयः / क्रुशधातोस्तुन् प्रत्यये क्रोष्टशब्दः। 246 क्रुशस्तुनस्तृच पुंसि // 1 / 4 / 91 // क्रुशःपरो यस्तुन् तस्य शेषे घुटि परे तृजादेशः स्यात् पुंसि / 'कोष्टोः क्रोष्ट' इत्यकृत्वा तृज्वचनं स्वस्रादिसूत्रेणारर्थम् / ____ 247 अौं च // 1 / 4 / 39 // ऋकारस्य स्थाने ङौ घुटि च परेऽर् इत्ययमादेशः स्यात् / इति प्राप्ते / / 248 तृस्वसृनप्तनेष्ट्रक्षतहोतृपोतृप्रशास्त्रो घुट्यार // 1 // 4 // 38 // तृतृन्प्रत्ययान्तस्य स्वस्रादिशब्दानां च संबंधिन ऋकारस्य स्थाने तत्संबंधिनि वा घुटि परे आर् इत्ययमादेशः स्यात् / तृशब्दस्यार्थवतो ग्रहणेन प्रत्ययग्रहणान्नप्त्रदीनामव्युत्पन्नानां संज्ञाशब्दानां तृशब्देन ग्रहणं न भवतीति तेषां पृथगुपादानम् / इदमेव च ज्ञापकम् , ' अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणं भवती' ति / व्युत्पत्तिपक्षे तु तृग्रहणेनैव सिद्धे नानादिग्रहणं नियमार्थम्, तेनान्येषामौणादिकानां न भवति /

Page #60
47 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. केचित्तु प्रस्तोत्रुन्नेत्रुद्गातृप्रतिहतप्रतिस्थातृशब्दानामौणादिकानामपि आरं मन्यन्ते / अस्य विशेषविहितत्वेनार् / क्रोष्टा ।क्रोष्टारौ / क्रोष्टारः / क्रोष्टारम् / क्रोष्टारौ। प्रियक्रोष्टा / बहिरङ्गपरिभाषया ऋदिल्लक्षणो न कच् / घुटीति किम् / क्रोष्ट्रन् / 249 टादौ स्वरे वा // 1 / 4 / 92 / / टादौ स्वरादौ परे क्रुशः परस्य तुनस्तृजादेशो वा स्यात् पुंसि / क्रोष्ट्रा / क्रोष्टुना / क्रोष्ट्रे / क्रोष्टवे / 250 ऋतो डुर् // 14 // 37 // ऋकारात् परयोर्डसिङसोः स्थाने डुर् इत्ययमादेशःस्यात् / क्रोष्टुः 2 / आमि तु नित्यत्वात् पूर्व नामि कृते स्वराभावान तृजादेशः / क्रोष्टूनाम् / क्रोष्टरि / क्रोष्ट्रोः 2 / पक्षे व्यंजनादौ च साधुवत् / इत्युकारान्ताः पुंल्लिङ्गाः। .हूहूः / हूह्यौ / हूहः / हूहूम् / हूद्वौ / हूहूनित्यादि / अतिचमूशब्दे तु स्त्रीदूत्कार्य विशेषः / अतिचम्चै / अतिचम्बाः 2 इत्यादि बहुश्रेयसीवत् / खलपूः। खलप्वौ / खलप्वः / किवृत्तेरिति वत्वम् / एवं सुल्वादयः / लूः / लुवौ / लुवः / स्वभूः / स्वभुवौ / स्वभुवः / इत्यादि सुधीशब्दवत् / कटपूः / कटगुवौ / संयोगादित्युव् / इन् (हिंसन् ) भवतीति इन्भूः / -- 251 दृन्पुनर्वर्षाकारैर्भुवः // 2 // 1 // 59 // दृन् पुनर् वर्षा कार इत्येतैः सह या किवृत्तिस्तत्संबंधिनो भुवो धातोरुवर्णस्य स्वरादौ स्यादौ प्रत्यये परे वकारादेशः स्यात् / इन्भ्वौ / दृन्भवः / वर्षाभूरोषधीविशेषो दर्दुरश्च / वर्षायौ। वर्षाभ्वः / कारे कारेण वा भवति कारभूः / कारभ्वौ। कारभ्वः / इत्यादि खलपूवत् / हनादिभिरिति किम् / स्वयंभुवौ / स्वयंभुवः / पूर्वेणैव सिद्धे नियमार्थमिदम् / एतैरेव भुवो नान्यैरिति / वसुमिच्छति क्यन्, किप् वसूः।। 252 स्यादौ वः // 1 // 57 // अनेकस्वरस्य धातोः संबंधिनः प्रत्यासत्रुवर्णस्य स्थाने स्वरादौ स्यादौ परे वकारादेशः स्यात् / वस्वौ / वस्वः / किबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति शब्दत्वं च प्रतिपद्यन्ते इत्येषांधातुत्वं ज्ञेयम्। स्यादाविति किम् लुलुवुः। ' कर्ता / अतिकर्ता। कर्तारौ / अतिकर्तारौ / कर्तृणाम् / हे कर्तः / एवं नप्त्रादयः / व्युत्पत्तिपक्षे नप्त्रादिग्रहणस्य नियमार्थत्वात् पितरौ / पितरः। पितरम् / पितरौ / शेषं कर्तृवत् / एवं भ्रात्रादयः / ना / नरौ / नरः / 1 कृताकृतप्रसंगेनेत्यर्थः /

Page #61
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [स्वरान्तपुंल्लिङ्ग 253 नुर्वा // 14 // 48 // नृशब्दसंबंधिनः समानस्य नामि परे दी| वा स्यात् / नृणाम् / नृणाम् / अतिनृणाम् / अतिनृणाम् / इति ऋकारान्ताः / कृ तृ अनयोरनुकरणे ' प्रकृतिवदनुकरणम् ' इति वैकल्पिकातिदेशाद् ‘ऋतां क्ङितीर्' इत्यनेनेा 'पदान्त' इत्यनेन दीर्घ च कीः। किरौ। किरः।तीः। तिरौ। तिरः इत्यादि गीर्वत् / इरभावपक्षे तु ऋदुशन इत्यत्र अ. चेत्यत्र च तपरकरणान्न डारौ। कृः / क्रौ / क्रः / कृम् / क्रौ / कृन् / इत्यादि / इति ऋकारान्ताः। ___गम्ल शक्ल अनयोरनुकरणे ऋकारकार्य लकारेऽपि भवतीति सेर्डा / गमा। शका / अविषये च लत्वम् / गमलौ / शकलौ / ङसिङसोर्गमुल शकुल् / इति लकारान्ताः / दीर्घलकारान्ता अप्रसिद्धाः। एकारान्त अतिहेशब्दः / अतिहेः / स्वरादावयादेशः। अतिहयौ / संबोधनेऽदेतः स्यमोरिति सिलुपि हे अतिहे / ऐकारान्तो रैशब्दः। 254 आ रायो व्यंजने // 2 // 15 // स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा व्यंजनादौ स्यादौ परे रैशब्दस्याकारान्तादेशः स्यात् / राः। स्वरादावायादेशः। रायौ / रायः। राभ्याम् / राभिः / रासु / हे राः / एवं अतिराः। अतिराभ्याम् / अतिरासु / व्यंजन इति किम् / रायौ / स्यादावित्येव / रैसूत्रम् ।स्भीत्येव सिद्ध व्यंजनग्रहणमुत्तरार्थम् / ओकारान्तो गोशब्दः। 255 ओत औः // 1 / 4 / 74 // ओकारस्य ओत एव विहिते घुटि परे औकार आदेशः स्यात् / गौः / गावौ / गावः / ओत इति किम् / चित्रा गौर्यस्य सः चित्रगुः / चित्रगू / विहितविशेषणादिह न भवति / हे चित्रगवः / घुटीत्येव / गवा। __ 256 आ अम्शसोऽता // 1 / 4 / 75 // ओकारस्याम्शसोरकारेण सह आकारः स्यात् / गाम् / गावौ / गाः / स्यादावित्येव / अचिनवम् / गवा / गोभ्याम् / एदोद्भ्यां ङसिङसोर इति रत्वे गोः 2 / गवाम् / गोषु / एवं मुद्यौः / सुद्यावौ / सुद्याव इत्यादि। इत्योकारान्ताः / औकारान्तो ग्लौशब्दः। ग्लौः / ग्लावौ / ग्लावः / ग्लावम् / ग्लावः इत्यादि / एवं सुनौप्रभृतयः / इत्यौकारान्ताः। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां स्वरान्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् समाप्तम् //

Page #62
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. ॥अथ स्वरान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् // आकारान्तः स्त्रीलिङ्गो गङ्गाशब्दः / दीर्घङयाबिति सिलुकि गङ्गा / . 257 औता / / 1 / 4 / 20 / / आवन्तस्य संबंधिना औता-प्रथमाद्वितीयाद्विवच नेनौकारेण सहाबन्तस्यैवैकारान्तादेशः स्यात् / गङ्गे / गङ्गाः। गङ्गाम् / गङ्गे / शसि स्त्रीत्वान्नत्वाभावे गङ्गाः। आप इत्येव / कीलालपौ पुरुषौ / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / बहुखट्वौ पुरुषो / इह तु भवति / ईपदपरिसमाप्ते खट्वे बहुखदे मञ्चकौ / 258 टौस्येत् // 1 / 4 / 19 // आबन्तस्य संबंधिनोष्टौसोः परयोरेकारान्तादेशः स्यात् / गङ्गया / गङ्गाभ्याम् / गङ्गाभिः / 259 आपो ङितां यै यास् यास् याम् // 1 / 4 / 17 // आबन्तसंबंधिनां . स्यादेङिन्तां यथासंख्यं यै यास् यास् याम् इत्येते आदेशाः स्युः / गङ्गायै / गङ्गायाः 2 / ह्रस्वापश्चेति आमो नामादेशे गङ्गानाम् / गङ्गायाम् / गङ्गयोः / गङ्गासु। 260 एदापः // 1 // 4 // 42 // आमन्त्र्येऽर्थे वर्तमानस्यावन्तस्य सिना सह एकारान्तादेशः स्यात् / हे गङ्गे / आ आप इति आकारप्रश्लेषादिह न भवति / हे प्रियख / आमन्त्र्य इत्येव / गङ्गा / एवं शालामालादयः / सर्वादीनामयं विशेषः 261 सर्वादेर्डस्पूर्वाः // 14 / 18 // सर्वादेराबन्तस्य संबंधिनां डिन्तां यै यास् यास् यामो डस्पूर्वाः स्युः / सर्वस्यै / सर्वस्याः 2 / सर्वासाम् / सर्वस्याम् / शेषं गङ्गावत् / एवं विश्वादय आवन्ताः / तीयस्य विकल्पेन डिस्कार्ये सर्वादित्वात् द्वितीयस्यै / द्वितीयाथै / एवं तृतीया / सर्वादेरिति किम् / सर्वा नाम काचित् सर्वायै / तत्सबंधिविज्ञानादिह न भवति / पियसाथै / दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं सा दक्षिणपूर्वा / दक्षिणपूर्वायै / दक्षिणपूर्वायाः 2 / दक्षिणपूर्वायाम् इत्यादि गङ्गावत् / अत्र बहुव्रीहिसमासस्यान्यपदार्थप्राधान्यात् सर्वादित्वाभावः / यद्येवं कथं दक्षिणपूर्वस्यै, दक्षिणपूर्वस्थाः 2, दक्षिणपूर्वस्याम् इति / दक्षिणा चासौ पूर्वा चेति कर्मधारये भविष्यति / अथ च बहुव्रीह्यादेः सर्वा त्वात् पूर्वमेवाक् भविष्यति / अन्ये तु बहुव्रीहावन्तरङ्गस्याप्यकः प्रतिषेधमिच्छन्ति तन्मते कप्पत्यय एव / त्वत्कपितृको मत्कपितृक इत्यादि / अम्बा / अक्का / अल्ला /

Page #63
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया [स्वरान्तस्त्रीलिङ्ग संबोधने नित्यदिदिति इस्वः / हे अम्ब / हे अक्क / हे अल्ल / एवं हे अत्त / हे अनम्ब / हे परमाम्ब / हे प्रियाम्ब / नित्यदिदित्यत्र अम्बार्थानां द्विस्वरेति विशेषणान्नेह / हे अम्बाडे / हे अम्बाले / हे अम्बिके / जरा / जरसौ / जरे इत्यादि स्वरादौ वा जरस् / पक्षे व्यंजनादौ च गङ्गावत् / नासिका / नासिके / नासिकाः। नासिकाम् / नासिके। शसादौ दन्तपादेति नासिकाया वा नस् / नसः। नासिकाः नसा / नोभ्याम् / इत्यादि / पक्षे गङ्गावत् / निशाया मासनिशेत्यन्तलकि निशः। निशा / यजमृजेति षत्वविधायके सूत्रे यजादिधातुसाहचर्यात शकारस्यापि धातोः संबंधिन एव ग्रहणादिह (भ्यामि) न पत्वमिति धुटस्तृतीय इत्यनेन जकारे / निज्भ्याम् / सुपि तु जकारस्य प्रथमत्वे सस्य शषाविति सुपः सकारस्य शत्वे प्रथमादघुटीति छत्वे च निच्छु इत्यादि / पक्षे गङ्गावत् / १पृतनाशब्दस्य गङ्गावद्रूपाणि / गोपाः कीलालपावत् / बुद्धिः प्रायो मुनिवत् / शसि स्त्रीत्वान्नत्वाभावः / बुद्धीः। नात्वमपि न / बुद्धया। 262 स्त्रियां डितां वा दै दास् दास् दाम् // 1 / 4 / 28 // स्त्रीलिङ्गादिदुदन्ताच्छब्दात् परेषां तत्संबंधिनामन्यसंबंधिनां वा स्यादेर्डितां यथासंख्यं दै दास दास दाम् इत्येते आदेशा वा स्युः / दकारोऽन्यत्र विशेषणार्थः / बुद्धयै / बुद्धये। बुद्धयाः 2 / बुद्धेः 2 / बुद्धयाम् / बुद्धौ / एवं प्रियबुद्धयै, प्रियबुद्धये / अत्र समासार्थस्य पुरुषत्वेऽपि बुद्धिशब्दस्य स्त्रीत्वमस्तीति भवत्येव / अन्ये तु पुरुषस्य समासार्थत्वे सति नेच्छन्ति, तन्मते मियबुद्धये / अन्यस्तु पुरुषस्यैव समासार्थत्वे सति इच्छति न स्त्रियाः, तन्मते प्रियबुद्धयै पुरुषायेत्यत्रैव भवति, नतु प्रियबुद्धये स्त्रियै इत्यत्र / एवं मत्यादयः।। 263 त्रिचतुरस्तमृचतम स्यादौ // 2 / 1 / 1 // त्रि चतुर इत्येतयोः स्त्रीलिङ्गे वर्तमानयोस्तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्यादौ विभक्तौ तिस चतस इत्येतावादेशौ स्याताम् / 264 ऋतो र स्वरेऽनि // 21 // 2 // तिसृचतसृसंबंधिन ऋकारस्य स्थाने तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्वरादौ परतो रादेशः स्यात, अनि-नकारविषयादन्यत्र / समानदीर्घत्वाईरामपवादः। तिस्रः२।तिमृभिः।तिसृभ्यः 2 ।आमि नाम्। तिमृणाम्। __ 1 पृतनाशब्दस्य शसादौ वा पृत् आदेश इत्येवंमते पृतः, पृता, पृझ्यामित्याद्यपि भवति /

Page #64
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. दीर्घो नाम्यतिस इत्यत्र अतिस्रित्यादिनिषेधान्न दीर्घः / तिसृषु / प्रियास्तिस्रोऽस्येति पियतिसा / प्रियतिस्रौ / प्रियतिस्रः / प्रियतिस्रमित्यादि / प्रियास्त्रयः त्रीणि वा यस्याः सा पियत्रिरिति विग्रहे तु पियत्रिर्बुद्धिवत् / आमि पियत्रयाणामित्येके / अत्र त्रिशब्दोऽस्त्रियां, समास एव तु स्त्रियामित्यादेशो न स्यात् / प्रियास्तिस्रोऽस्य कुलस्य प्रियत्रि / स्यमोल्पा लुप्तत्वेन स्थानिवद्भावाभावान तिस्रादेशः। प्रियतिसृणी। प्रियतिसृणी / अत्र तिस्रादेशस्तु भवत्येव / किंच विभक्त्याश्रयत्वेन बहिरङ्गलक्षणस्य तिस्रादेशस्थासिद्धत्वात् समासान्तः कच् न भवति / परत्वाच तिस्रादेशे कृते पश्चान्नागमः। कथं प्रियतिस कुलम् / नामिनो लुग्वेति लुकि सति स्थानिवद्भावाद् भविष्यति तिस्रादेशः। अथ कथं तिसका नाम ग्रामः / संज्ञाशब्दोऽयम् / द्वैरत्वे सत्याप / द्वे 2 / द्वाभ्याम् 3 / द्वयोः 2 / नदी / नद्यौ। नद्यः / नदीम् / नद्यौ / नदीः। नद्या / डिन्त्सु स्त्रीदूत्कार्यम् / नद्यै। नद्याः 2 / नद्याम् / हे नदि / एवं गौर्यादयः / सखीशब्दोऽपि तद्वत् / अड्यन्तत्वान्न सिलोपःलक्ष्मीः / शेषं नदीवत् / एवं रतरीतन्त्र्यादयः / स्त्री / स्त्रिया इतीयादेशः / स्त्रियौ / स्त्रियः / वामशसि / स्त्रियम् / स्त्रीम् / स्त्रियः / स्त्रीः। आमि तु अस्त्रिया इति निर्देशेन स्त्रीदूत्कार्येणेयुवादीनां बाधात् नामेव / स्त्रीणाम् / हे स्त्रि। स्त्रियमतिक्रान्त इत्यादि तूक्तमेव / स्त्रियमतिक्रान्तं कुलमतिस्त्रि / अतिस्त्रिणी। अतिस्त्रीणि / अतित्रिणा / अतित्रिणे / डेप्रभृतिस्वरादौ वक्ष्यमाणपुंवद्भावात् पक्षे प्राग्वद्रूपम् / अतिस्त्रये / अतिस्त्रिणः 2 / अतिस्त्रेः 2 / अतिस्त्रिणोः 2 / अतिस्त्रियोः 2 / इत्यादि / स्त्रियमतिक्रान्ता अतिस्त्रीति स्त्रियां तु प्रायेण पुंवत् / शसि अतिस्त्रीः / अतिस्त्रिया / डिग्त्सु च स्त्रियां डिन्तां वेति दैदासादयः / अतिस्त्रियै / अतिस्त्रये / अतिस्त्रियाः 2 / अतिस्त्रः 2 / अतिस्त्रीणाम् / अतिस्त्रियाम्। अतिस्त्रौ ।स्त्रीमिच्छति स्त्रीवाचरति ब्राह्मणः स्त्री / अस्य क्यन्नाद्यन्तस्य तु धातुत्वात् धातोरिवर्णेत्यादिना नित्यमियादेशः / स्त्रियम् / स्त्रियः / श्रीः / श्रियौ / श्रियः। श्रिया। वेयुवोऽस्त्रियाः, श्रियै / श्रिये / श्रियाः 2 / श्रियः 2 / आमि वा नाम् / श्रीणाम् / श्रियाम् / श्रियि / श्रियाम् / हे श्रीः। एवं श्रियमतिक्रान्ता ब्राह्मणी अतिश्रीः / पदान्तरं विनापि स्त्रियां वर्तमानत्वं नित्यस्त्रीत्वमिति स्त्रीकुर्वतां केषांचिन्मते प्रधीशब्दस्य 1 उक्तं हि-'अवीतन्त्रीतरीलक्ष्मीधीहीश्रीणामुणादिषु / सप्तस्त्रीलिङ्गशब्दानां सिलोपो न कदाचन //

Page #65
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ स्वरान्तस्त्रीलिङ्ग लक्ष्मीवद् रूपम् / लिङ्गान्तरानभिधायकं तदिति मतान्तरे तु ध्रुवद् रूपम् / प्रकृष्टा धीरिति विग्रहे तु लक्ष्मीवदेव / अमि शसि च प्रध्यं प्रध्य इति विशेषः / मुष्ठु धीर्थस्याः , सुष्टु ध्यायति वेति विग्रहे तु पूर्वमते सुधीः श्रीवत / मतान्तरे पुंवत् / सुष्टु धीरिति विग्रहे तु श्रीवदेव / ग्रामणीः सेनानीवत / ग्रामनयनस्योत्सर्गतः पुंधर्मतया पदान्तरं विना स्त्रियामप्रवृत्तेः / एवं खलपवनादेरपि धुंधर्मत्वमौत्सर्गिकं बोध्यम् / धेनुर्बुद्धिवत् / एवं तन्वादयः / 265 स्त्रियाम् // 1 / 4 / 93 // घुटीति न संबंध्यते / क्रुशस्तुनस्तृच पुंसि स्त्रियां चेत्येकयोगाकरणात् / स्त्रियां वर्तमानस्य क्रुशः परस्य तुनस्तृजादेशः स्यानिनिमित्त एव / 266 स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः // 2 // 41 // स्त्रियां वर्तमानान्नकारान्तादृकारान्ताच्च स्वस्रादिवर्जितान्नाम्नो ङीः स्यात् / / क्रोष्ट्री / इत्यादि नदीवत् / - पञ्चभिः क्रोष्टीभिः क्रीतैरिति विगृह्य 'मूल्यैः क्रीते इति इकणि तस्य च ' अनाम्न्यद्विरिति लुपि ङयादेरिति डीनिवृत्तौ च पञ्चक्रोष्टभी रथैः / अत्र निनिमित्तत्वादादेशस्य डीनिवृत्तावपि निवृत्तिन भवति / अत एवं च क्यङ्मानीति पुंवद्भावो न भवति / पुंवद्भावेनापि हि आदेश एवं निवर्तनीयः , स च निमित्तत्वाश्रयणेन डीनिवृत्तावपि निवर्तत एव / स्त्रियां नृत इत्यत्र स्त्रियामिति किम् / पश्च / नान्तायाः संख्याया युष्मदस्मदोरिवालिङ्गत्वात् / अत एव नकारलोपेऽपि आदित्यावपि न भवति। अस्वस्रादेरिति किम् / स्वसा। अतिस्वसा / दुहिता / ननान्दा / याता। माता / तिस्रः चतस्रः / तिमृचतस्रादेशस्थ विभक्त्यनन्तरनिमित्तत्वात् संनिपातलक्षणत्वेन तद्विघातकत्वाभावादेव डीनिवृत्तौ सिद्धायां स्वस्रादिषु तयोः पाठः संनिपातलक्षणन्यायस्यानित्यत्वज्ञापनार्थः, तेनातिदध्न्या कन्ययेत्यादौ विभक्तिनिमित्तेऽनादेशे सति ङीः सिद्धो भवति / एवं या सेत्यादिषु अकारादेशे आवपि / वधूनदीवत् / एवंजम्ब्वादयः / भ्रूः। 267 भ्रूश्नोः // 2 / 1 / 52 // भ्रू नु इत्येतयोरुवर्णस्य संयोगात् परस्य स्वरादौ प्रत्यये परे उवादेशः स्यात् ।भ्रुवो / भ्रुव इत्यादि श्रीवत् / सुभ्रूः / हे सुभ्रूः / कथं तर्हि हे सुभ्र, हे भीरु / स्त्रीपर्यायत्वादृङि कृते भविष्यति / खलपूः पूवत् / पूनर्भूः पुनरूढा स्त्री / पुनवौं / पुनर्वः / नित्यादिना वत्वम् /

Page #66
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 268 कवर्गकस्वरवति // 2 / 3 / 76 // पूर्वपदस्थाद्रपृवर्णात् परस्य कवर्गवति एकस्वरवति चार्थादुत्तरपदान्तस्य तथा नागमस्य स्यादेश्च नकारस्य णः स्यात् , न चेत्स नकारः पकशब्दसंबंधी भवति / वोत्तरपदान्तेत्यादिना विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थ वचनम् / पुनर्भूणाम् / वर्षाभूः / भेक्यां पुनर्नवायां स्त्री वर्षाभूदर्दुरे पुमान् ' इति कोशात् पुनर्नवायां नित्यस्त्रीत्वात् हे वर्षाभु / दर्दुरजातौ नित्यत्रीत्वाभावात् हे वर्षाभूः / स्वयंभूः पुंवत् / स्वसा / स्त्रियां नृत इत्यत्र अस्वस्रादेरिति निषेधान्न डीः / स्वस्रादयः सप्त तत्रेवोक्ताः / स्वसारौ / स्वसारः। माता पितृवत् / शसि मातृः / राः पुंवत् / द्यौवित् / नग्लौवत् / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां स्वरान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् समाप्तम् // // अथ स्वरान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् // - 269 अतः स्यमोऽम् // 1 / 4 / 57 // अकारान्तस्य नपुंसकस्य संबंधिनोः स्यमोरमित्ययमादेशः स्यात् / समानादमोऽतः / कुण्डम् / नपुंसकस्येत्येव / वृक्षः। अत इति किम् / दधि / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियकुण्डः / अमोऽकारोच्चारणं जरसादेशार्थम् , तेनातिजरसं कुलमित्यादि सिद्धम् / 270 औरी // 14 // 56 // नपुंसकस्य संबंधी औकार ईकारः स्यात् / कुण्डे / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियकुण्डौ / इह तु स्यादेव / परमकुण्डे / 271 नपुंसकस्य शिः // 1 / 4 / 55 // नपुंसकस्य संबंधिनोर्जसशसोः स्थाने शिः स्यात् / स च घुट्संज्ञकः शेषघुट्संज्ञकश्च / शकारो विशेषार्थः / 272 स्वराच्छौ // 1 // 4 // 65 // जस्शसादेशे शौ परे स्वरान्तानपुंसकात् परो नोऽन्तः स्यात् / 273 नि दीर्घः // 1 / 4 / 86 // शेषे घुटि परे यो नकारस्तस्मिन् परे पूर्वस्य स्वरस्य दीर्घः स्यात् / कुण्डानि / द्वितीयायामप्येवम् / अदेतः स्यमोरित्यमो लुकि हे कुण्ड / शेषं देववत् / एवं कुलादयः / सर्वादिष्वन्यादीनां विशेषः / - 274 पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः // 1 / 4 / 58 // नपुंसकानामन्यादीनां सर्वाद्यन्तर्वर्तिनां पञ्चपरिमाणानां संबंधिनोः स्यमोः स्थाने द इत्ययमादेशः स्यात् ,

Page #67
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्वरान्तनपुंसकलिङ्ग एकतरशब्दं धर्जयित्वा। अकार उच्चारणार्थः / विरामे वा। अन्यत् / अन्यद् / अन्ये / अन्यानि / पुनस्तद्वत् / एवमन्यतरत् / इतरत् / कतरत् / कतमत् / शेषं धुंवत् / अनेकतरस्येति किम् / एकतरम् / पञ्चत इति किम् / नेमम् / नपुंसकस्येत्येव / अन्यः / अन्या। अन्यादिसंबंधिनोः स्यमोर्ग्रहणादिह न भवति / प्रियान्यम् / इह तु भवति-परमान्यत् / अतिजरम् / जरसादेशपक्षे 275 जरसो वा // 1 / 4 / 60 // जरसन्तस्य नपुंसकस्य संबंधिनोः स्यमोर्वा लुप् स्यात् / अतिजरः, अतिजरसम् / अतिजरसी, अतिजरे / अन्ये तु द्वितीयैकवचनस्यैवामो योऽमादेशस्तस्यैव लुब्विकल्पमिच्छन्ति न स्यादेशस्य, तन्मते प्रथमैकवचने अतिजरसम्, अतिजरमित्येव रूपद्वयम् / केचिज्जरसः स्यमोलेपिं नेच्छन्ति, तन्मते प्रथमाद्वितीययोरपि प्रत्येकं रूपद्वयमेव / प्रथमाबहुवचने विकल्पेन जरसादेशे कृते 276 धुटां प्राक् // 2 // 4 // 66 // स्वरात् परा या धुड्जातिस्तदन्तस्य नपुंसकस्य धुड्भ्य एव प्राक् शौ परे नोऽन्तः स्यात् / धुटामिति बहुवचनं जातिपरिग्रहार्थम् / तेन काष्ठतङि, गोरङि, कुलानीति सिद्धम् / 277 स्महतोः // 1 / 4 / 86 // सन्तस्य महच्छब्दस्य च संबंधिनः स्वरस्य शेषे घुटि दीर्घः स्यात् / अतिजरांसि / अतिजराणि / पुनस्तद्वत् / शेषं पुंवत् / हृदयम् / हृदये / हृदयानि / हृदयम् / हृदये / दन्तपादेति वा हृदादेशे धुटां प्रागिति नागमे च 278 नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते // 1 // 3 // 39 // अपदान्ते वर्तमानानां मकारनकाराणां धुसंज्ञके वर्गे परे प्रत्यासत्तेनिमित्तवर्गस्यैवान्त्योऽनु भवति / हृन्दि, हृदयानि / हृदा, हृदयेनेत्यादि / उदकम् / उदके उदकानि / उदकम् / उदके / उदानि / उदकानि / उदना / उदकेनेत्यादि / आसनशब्दस्यान्तलुकिआसनानि-आसानि / आस्ना-आसनेनेत्यादि / ( आस्यशब्दस्यासन्नादेश इति पाणिनीयाः) 279 क्लीवे // 2 / 4 / 97 // नपुंसके वर्तमानस्य स्वरान्तस्य नाम्नो हस्वः स्यात् / कीलालपं कुण्डवत् / काण्डे, कुडये इत्यादावेत्वदीर्घत्वादेनिमित्तान्तरापेक्षत्वेन बहिरङ्गस्यासिद्धत्वात् इस्वत्वं न भवति / काण्डीभूतं शुक्लीभूतमित्यादावव्ययानामलिङ्गत्वाच /

Page #68
55 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 280 अनतो लुप् // 1 / 4 / 59 // अनकारान्तस्य नपुंसकस्य संबंधिनोः स्यमोर्लफ् स्यात् / वारि 2 / लुकमकृत्वा लुप्करणं स्यमोः स्थानिवद्भावेन यत्कार्य तस्य प्रतिषेधार्थम् , तेन यत् तत् इत्यादौ त्यदायत्वं न भवति / वारि औ इति स्थिते / औरीतीकारे कृते 281 अनामस्वरे नोऽन्तः // 1 / 4 / 64 // नाम्यन्तस्य नपुंसकस्य संबंधिन्यामवर्जिते स्यादौ स्वरे परे नोऽन्तः स्यात् / वारिणी 2 / वारीणि 2 / वारिणा। वारिणे / वारिणः 2 / वारिणोः 2 / अनामिति निषेधान्नामि कृते वारीणाम् / अत्र नागमाभावे नामि सति दीर्घा नाम्यतिनित्यादिना दीर्घः सिद्धः / वारिणि / संबोधने__ 282 नामिनो लुग्वा // 1 / 4 / 61 // नाम्यन्तस्य नपुंसकस्य संबंधिनोः स्यमोलुंग्वा स्यात् / लुपैव सिद्धे लुग्वचनं स्थानिवद्भावार्थम् , तेन लुप्तप्रत्ययनिमित्तकं कार्य स्यादिति सिना सह गुणे हे वारे / पक्षे अनतो लुबिति से प् / लुपि न तनिमित्तमिति गुणाभावे हे वारि / व्यंजनादौ मुनिवत् / तत्संबंधिविज्ञानात् प्रियवारये। 283 वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे // 1 / 4 / 62 // यो नाम्यन्तः शब्दोऽन्यतो विशेष्यवशान्नपुंसकः स टादौ स्वरे पुंवद्वा स्यात् / शुचये / शुचिने / इत्यादि वारिवत् / अन्यत इति किम् त्रपुणे / जतुने / पीलुने फलाय / टादाविति किम् / शुचिनी / स्वर इति किम् / शुचिभ्याम् / नामिन इत्येव / कीलालपेन कुलेन / नपुंसक इत्येव / कल्याण्यै ब्राह्मण्यै / दध्यादीनां टादौ विशेषः / ___284 दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्यान् / / 1 / 4 / 63 // दधि अस्थि सक्थि अक्षि इत्येतेषां नपुंसकानां नाम्यन्तानामन्तस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा टादौ स्वरे अन् इत्ययमादेशः स्यात् / अनोऽस्य, दना / दध्ने / दन्नः 2 / दनाम् / ईडौ वा / दन्नि / दधनि / शेवं वारिवत् / एवमस्थिसक्थ्यक्षीणि / प्रियदन्ना। समासान्तविधेरनित्यत्वात् (दध्युरःसपिरित्यनेन प्राप्तः ) कच् न भवति / टादावित्येव / दधिनी / स्वर इत्येव / दधिभ्याम् / नपुंसकस्येत्येव / दधातीत्येवंशीलो दधिः, दधिनामा वा / दधिना / दधये / दना, अतिदन्ना कुलेनेत्यादौ विशेषविधानात् परमपि नागममनादेशो बाधते / सुधि२ / सुधिनी 2 / सुधीनि 2 / सुधिया। सुधिना।

Page #69
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग हे सुधे / हे सुधि / प्रध्या / प्रधिना / नीग्रामण्यादीनां इस्वत्वे नि, ग्रामणि कुलं / निनी / ग्रामणिनी। निया / निना / ग्रामण्येत्यादि / मधु / मधुनी / मधृनि / हे मधो मधु / एवमम्बादयः / प्रियक्रोष्टु 2 / प्रियक्रोष्टुनी २।प्रियक्रोष्टूनि 2 ।टादौ पुंवत्पक्षे पियक्रोष्ट्रा / प्रियक्रोष्टुना। प्रियक्रोष्ट्रे / प्रियक्रोष्टवे / प्रियक्रोष्टुने / आमि प्रियक्रोष्टूनाम् / सुलु 2 / सुलुनी 2 सुलूनि 2 / सुल्वा / सुलुनेत्यादि / कर्तृ।कतॄणी 2 / कर्तृणी 2 / कर्ता / कर्तृणा / हे कर्तः / हे कर्तृ / एवं धातृज्ञात्रादयः / एदेतोईस्वत्वे इकार ओदौत उकारश्च वाच्यो / अतिहि 2 / अतिहिनी 2 / अतिहिनी 2 / अतिहिनेत्यादि / अत्र न पुंवत् / एवमग्रेऽपि / अतिरि 2 / अतिरिणी 2 / अतिरीणि 2 / अतिरिणा। एकदेशविकृतस्यानन्यत्वादात्वम् / अतिराभ्याम् / अतिरीणाम् इत्यादि / अतिगु 2 / अतिगुनी 2 / अतिगनि 2 / अतिगुनेत्यादि / एवमतिनु कुलमित्यादि। . इति श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियायां स्वरान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणं समाप्तम् / // अथ व्यंजनान्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् // तत्र चकारान्तः पयोमुच् शब्दः / 285 चजः कगम् // 2 / 1 / 86 // चकारजकारयोधुटि प्रत्यये परे पदान्ते च ककारगकारौ स्याताम् / धुटस्तृतीयः / विरामे वा / पयोमुक् / पयोमुग् / पयोमुचौ पयोमुचः / पयोमुग्भ्याम् / पयोमुक् सु इति जाते नाम्यन्तस्येति पत्वे / कपसंयोगे क्षः, पयोमुक्षु। 286 यजमृजमृजराजभ्राजभ्रस्जवस्चपरिव्राजः शः षः 2 / 1187 // यजादीनां धातूनां चजः शकारस्य च धुटि प्रत्यये परे पदान्ते च षकार आदेशः स्यात् / इत्यनेन पत्वे / / ___287 संयोगस्यादौ स्कोलक् ॥२।१।८८॥धुटि प्रत्यये पदान्ते च यः संयोगस्तस्यादौ वर्तमानयोः सकारककारयोर्मुक् स्यात् / इति सलोपे / धुटस्तृतीय इति डत्वे, विरामे वेत्यनेन च टत्वे मूलट् / मूलवृड् / मूलवृश्चौ / मूलवृश्चः / मूलश्वा / मूलवृड्भ्याम् / मूलवृट्त्सु / मूलवृट्सु / प्रपूर्वादश्चतेः किपि / 288 अश्वेरन याम् // 4 / 246 // अञ्चेरनोंयामेव वर्तमानस्योपान्त्यनकारस्य लुक् स्यात् / इत्यनेन नकारस्य च लुकि पाच स् इति स्थिते /

Page #70
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. 1 289 अचः // 14 // 39 // अश्चतेर्धातोधुडन्तस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा घुटि परे धुटः प्राग्नोऽन्तः स्यात् / दीर्घड्याविति सिलुकि पदस्येति चलुक् / 290 युजञ्चक्रुञ्चो नो ङः // 2 // 1171 / / एषांनस्य पदान्ते वर्तमास्य डन्कार आदेशः स्यात् / पाङ् / नामिति पञ्चप्रे, पाश्चौ / माश्चः। संबोधनेऽप्येवम् / पाश्चम् / पाश्चौ। 291 अच्च् प्राग्दीर्घश्च // 2 / 1 / 104 // अचिति अनकारस्याश्चेनिर्देशः / अचिति नाम णिक्यघुड्वर्जिते यकारादौ स्वरादी च प्रत्यये परे चकारमात्रं स्यात्, पूर्वोऽनन्तरस्वरश्च दीर्घः स्यात् / प्राचः। प्राचा। प्राग्भ्यामित्यादि / प्रत्यङ् / प्रत्यश्चौ / प्रत्यश्चः / प्रत्यञ्चम् / प्रत्यञ्चौ। प्रतीचः / प्रतीचा / प्रत्यग्भ्याम् इत्यादि / अन्वाचयशिष्टत्वाद् दीर्घत्वस्य तदभावेऽपि चादेशो भवति / दृषदमश्चतीति किपि स्वरादौ घुट्वर्जिते दृषचः / दृषच्चा। दृषच्चे / अत्र 'स्वरस्य इस्वदीर्घप्लुताः' इति न्यायाद् दृषदो दीर्घो न भवति / यस्वर इत्येव / प्रत्यग्भ्याम् / अणिक्यघुटीत्येव / दध्ययति / दध्यच्यति / दध्यच्यते / दध्यश्चौ। दध्यश्चः। दध्यश्चि कुलानि / अच् इति लुप्तनकारस्याश्चतेग्रहणादिह न भवति-साध्वञ्चः , साध्वञ्चा। अमुमश्चतीति विग्रहे अदस् अञ्च् इति स्थिते। __292 सर्वादिविष्वग्देवाड्डद्रिः क्व्यञ्चौ // 3 / 2 / 122 // सर्वादेविष्वग्देवशब्दाभ्यां च परः किबन्तेऽश्चतावुत्तरपदे डदिरन्तः स्यात् / 'धातुग्रहणे तदादेः समुदायस्य ग्रहणं प्रामोति / इति कीत्युक्तम् / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः / अदद्रि अञ्न् इति जाते / यत्वम् / / 293 वाऽद्रौ // 2 // 1 // 46 // अदसोऽद्रावन्ते सति दकारस्य मकारः स्यात् / ___294 मादुवर्णोऽनु / / 2 / 1 / 47 / / अदसः संबंधिनो मकारात् परस्य वर्णमात्रस्योवर्ण आदेशः स्यात्, अनु-पश्चात्कार्यान्तरेभ्यः / आसन्नत्वान्मात्रिकस्य स्थाने मात्रिकः , द्विमात्रस्य द्विमात्रः , त्रिमात्रस्य त्रिमात्रः। अत्र च द्वौ दकारौ तत्र विकल्पेन मत्वे सति चातुरूप्यं भवति / अदमुयङ् / अमुद्यङ् / अमुमुयङ् / अदद्यङ् / तदाह... " परतः केचिदिच्छन्ति केचिदिच्छन्ति पूर्वतः। - उभयोः केचिदिच्छन्ति केचिदिच्छन्ति नोभयोः " // '.. अदमुयश्चा / अमुयश्चौ / अमुमुयञ्चौ / अदद्यञ्च / शसादौ स्वरे-अदमुईचः /

Page #71
सिद्धहैमबृहत्लक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग अमुमुईचः / अदोमुमीति संधिप्रतिषेधः / अमुद्रीचः। अदद्रीचः। अदमुयग्भ्यामित्यादि / एवं सर्वघङ् / विषू अवतीति विष:-विश्वमञ्चति विष्वगश्चतीति वा विष्वद्यङ् / देवान् अश्वतीति देवद्यङ् / उत्पूर्वादश्चतेः किपि उदङ् / उदश्चौ / शसादौ स्वरे / 295 उदच उदीच् / / 2 / 1 / 103 // उदचिति उत्पूर्वस्याश्चतेः कृतनलोपस्य निर्देशः / उदचो नाम्नोऽणिक्यघुटि यकारादौ स्वरादौ च प्रत्यये परे उदीच इत्ययमादेशः स्यात् / उदीचः / उदीचा / उदग्भ्यामित्यादि / सह अञ्चतीति विग्रहे किपि कृते / . 296 सहसमा सध्रिसमि // 3 / 2 / 123 // सह सम् इत्येतयोः स्थानेऽश्चतो किबन्ते उत्तरपदे यथासंख्यं सधि समि इत्येतावादेशौ स्याताम् / सध्यङ् / सध्यश्चौ / सध्यश्चः / सध्यश्चम् / सध्यश्चौ / सधीचः। सधीचा / सध्यग्भ्यामित्यादि / एवं सममश्चतीति सम्यङ् / सम्यश्चौ / समीचः / सम्यग्भ्यामित्यादि / 297 तिरसस्तिते // 3 // 2 // 124 // तिरस्शद्रस्याति अकारादावश्चतौ किबन्ते उत्तरपदे परे तिरि इत्ययमादेशः स्यात् / तिरस्तिरको वा अञ्चतीति तिर्यङ् / तिर्यश्चौ / तिर्यश्चः / तिर्यश्चम् / तिर्यश्चौ / अतीति किम् / तिरश्चः / तिरश्वा / तिर्यग्भ्यामित्यादि / किप्यर्चायां निषेधान्नलोपाभावे अच इति नोऽन्तो न भवति / पाङ् / पाश्चौ / पाश्चः / पाश्चम् / पाश्चौ / शसादौ स्वरे च' अच्च मागि' त्यत्र लुप्तनकारस्याश्चतेग्रहणान्न चादेशदीर्घत्वे / पाश्चः / प्राचा / प्राङ्भ्यामित्यादि / एवमर्चार्थे प्रत्यङादयः / क्रुश्च च कौटिल्याल्पीभावयोः / अस्य किपि नलोपाभावस्य निपातनात् क्रुङ् / क्रुश्चौ / क्रुश्चः / क्रुश्चा / क्रुङ्भ्यामित्यादि / निरुपपदाघुजेः किपि / ____ 298 युज्रोऽसमासे // 1 / 4 / 71 // युनूंपी योगे इत्यस्यासमासे धुडन्तस्य धुटः प्राग घुटि परे नोऽन्तः स्यात् / युङ् / युञ्जा। युञ्जः। युञ्जम् / युञ्जा। युजः / युजा / युग्भ्याम् / ईषदपरिसमाप्तो युङ बहुयुङ् / बहुयुञ्जौ / बहुयुञ्जः / असमास इति किम् / अश्वयुक् / अश्वयुजौ। अश्वयुजः। ऋदिनिर्देशः किम् / युजिन् समाधावित्यस्य मा भूत् / युजमापन्ना मुनयः / समाधि प्राप्ता इत्यर्थः। घुटीत्येव / युजः / खञ्जतीति खन् / खञ्जौ / खञ्जः / खञ्जा / खन्भ्यामित्यादि। यजसृजेति षत्वे, धुटस्तृतीय इति डत्वे च विरामे वा / देवेट-ड्। देवेजो। देवेजः। देवेजा। देवेटमु-त्सु। तीर्थस्ट-ह। तीर्थसृजौ / तीर्थमुजः। तीर्थसृजा।

Page #72
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तीर्थसृड्भ्याम् / कंसपरिमृट्-ड् / कंसपरिमृड्भ्याम्। सम्राट्-ड् / सम्राड्भ्याम् / विभ्राट्-ड् / विभ्राड्भ्याम् / राजिसहचरितस्य भ्राजेग्रहणात् एजङ् भ्रेजुङ् भ्राजि दीप्तावित्यस्य गत्वमेव / विभ्राक्-ग् / विभ्रारभ्यामित्यादि / अतएव भ्राजेरात्मनेपदिनोऽपि राजग टुभ्राज़ग् दीप्तावित्युभयपदिषु पुनः पाठः साहचर्यार्थम् / संयोगस्यादाविति सकारलुकि, यजसृजेति षत्वे च धानाभृट-ड् / सस्य शषाविति सस्य शत्वे, 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे ' इति शस्य जत्वे धानाभृजौ / धानाभृजः / धानाभृड्भ्यामित्यादि / परित्राट्-ड् / परिव्राड्भ्यामित्यादि / 299 वसुराटोः // 32 // 81 // विश्वशब्दस्य वसौ राटि चोत्तरपदे दी?sन्तादेशः स्यात् / विश्वं वसु अस्य विश्वावसुः / विश्वस्मिन् राजते विश्वाराट्-ड् / राडिति विकृतनिर्देशादिह न भवति / विश्वराजौ / विश्वराजः / विश्वाराड्भ्यामित्यादि। 300 ऋत्विदिशदृशस्पृशस्रज्दधृषुष्णिहो गः॥ 2 // 1 // 69 // एषां पदान्ते वर्तमानानां गोऽन्तादेशः स्यात् / ऋतुम् ऋतौ ऋतवे ऋतुप्रयोजनो वा यजते ऋत्विक्-ग् / ऋत्विजौ / ऋत्विजः। ऋखिजा। ऋत्विग्भ्यामित्यादि / 'रात्स' इत्यनेन रात्परस्य संयोगान्तस्य सस्थैव लोपो नान्यस्येति नियमनात् नेह पदस्येति संयोगान्तलोपः-ऊ-गे / ऊौँ / ऊर्ध्यामित्यादि / गणयतेविच / सुगण् / सुगणौ / सुगणः / सुगण्ट्सु / सुगण्ठ्सु / सुगण्सु / किपि तु दीर्घत्वे / सुगाण् / सुगाणौ / सुगाणः / तकारान्तोमरुत् शब्दः / मरुत्-द् / मरुतौ। मरुतः। मरुद्भ्यामित्यादि / ऋकारानुबंधो महत् शब्दः। .. 301 ऋदुदितः // 11470 // ऋदित उदितश्च धुडन्तस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा घुटि परे धुटामाक् स्वरात्परो नोऽन्तः स्यात् / पदस्येति तलोपे, न्समइतोरिति च दीर्घ-महान् / संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वान्नलोपोन / महान्तौ / महान्तः / महतः / महता / शेषघुटयेव दीर्घः / हे महन् / हे महान्तौ / शतप्रत्ययान्तानां घुटि दीर्घाभावो विशेषः / पचन् / पचन्तौ / पचन्तः हे पचन् / हे पचन्तौ। शेषं महद्वत् / भातेर्डवतुरिति उकारानुबंधो भवत् शब्दः। 302 अभ्वादेरत्वसः सौ // 1 / 4 / 90 // अत्वन्तस्यासन्तस्य च भ्वादिवजितस्य संबंधिनः स्वरस्य शेषे घुटि परे दीर्घः स्यात् / भवान् / भवन्तौ। भवन्तः। हे भवन् / मनुष्पत्ययान्ता अप्येवम् / 'अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्ये'त्येव सिद्ध भ्वादे.

Page #73
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग रिति वचनम् ' अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति' इति न्यायज्ञापनार्थम् / तेनात्रापि भवति-खरणाः। खुरणाः। अधातोरित्यकृत्वा भ्वादेरिति करणं भ्वादीनामेव वर्जनार्थम् , तेनेह भवति-गोमन्तमिच्छति क्यन् , किए गोमान् / गोमन्तौ / गोमन्तः / हे गोमन् / अतु इति उदित्करणादृदितो न भवति / भवतीति भवन् / - 303 अन्तो नो लुक् // 4 / 2 / 96 // युक्तजक्षपश्चतः परस्य शितोऽवितोऽन्तः संबंधिनो नकारस्य लुक् स्यात् / ददत्-द् / ददतौ। ददतः। अक्षत्-द् / जक्षतौ / जक्षतः / दरिद्रत्-द् / दरिद्रतौ। दरिद्रतः / जाग्रत्-द् / जाग्रतो / जाग्रतः / चकासत्-द् / चकासतौ / चकासतः। शासत्-द् / शासतौ शासतः / थकारान्तो दधिमथ शब्दः / धुटस्तृतीय इति दत्वे विरामे वा / दधिमत-द / दधिमथौ / दधिमथः / दधिमथा / दधिमद्भ्याम् / दधिमत्सु / दकारान्तास्त्यदादयस्तेषामाद्वेर इत्यत्वे / 304 लुगस्यादेत्यपदे / / 2 / 1 / 113 // अपदादावकारे एकारे च परेऽकारस्य लुक् स्यात् / त्यस् इति जाते। 305 तः सौ सः // 2 / 1 / 42 / / आवेस्त्यदादीनां संबंधिनि सौ परे तकारस्य सकारादेशः स्यात् / स्यः / त्यौ / त्ये / इत्यादि सर्ववत / परमस्यः। स्यकः / त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / प्रियत्यद् / सः। तो / ते / सकः / परमसः। यः / यौ / ये / एषः / एतौ / एते / 306 त्यदामेनदतदो द्वितीयाटौस्यवृत्त्यन्ते // 2 / 1 / 33 // त्यदादानां संबंधिन एतदित्यस्य द्वितीयायां टायामोसि च परेऽन्वादेशे एनद इत्ययमादेशः स्यात् , अवृत्त्यन्ते-न चेदयमेतच्छब्दो वृत्तेरन्ते भवति / किश्चिद् विधातुं कथितस्य पुनरन्यद् विधातुं कथनमन्वादेशः / आगतो एष अथो एनं भोजय / एतकं साधुमावश्यकमध्यापयायो एनमेव सूत्राणि / अत्र साकोऽप्यादेशः / सुशीलावेतौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति / सुस्थिता एते तदेनान् देवा अपि नमस्यन्ति / टा, एतेन रात्रिरधीता अथो एनेनाहरण्यधीतम् / ओस्, एतयोः शोभनं शीलमयो एनयोमहती कीर्तिः / सर्वाणि शास्त्राणि ज्ञातवन्तावेतौ अथो एनयोस्तिष्ठतो न्यः पूजाहः। त्यदामिति किम् / एतदं संगृहाण अथोएतदध्यापय ।संज्ञायामसर्वादित्वादत्यदादिः। अवृत्त्यन्त इति किम् / अथो परमैतं पश्य / अन्तग्रहणं किम् / एनच्छ्रितकः / अत्रा

Page #74
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. र्थात् प्रकरणाद्वापेक्ष्ये निर्माते सति समासोऽन्वादेशश्च / द्वितीयाटौसिति किम् / एते मेधाविनो विनीता अथो एते शास्त्रस्य पात्रम् / एताभ्यां रात्रिरधीता अथो एताभ्यामहरप्यधीतम् / एतस्मै मूत्रं देहि अथो एतस्मै अनुयोगमपि देहि / अभ्युदयनिःश्रेयसपदमेतच्छासनमथो एतस्मै नमो भगवते / अन्वादेशाभावे एतम् / एतौ / एतान् / एतेन / एतयोः 2 / यत्रापि वस्तुमात्र निर्देशं कृत्वा विधानं क्रियते तत्रापि न भवति- ईषदर्थे क्रियायोगे मर्यादाभिविधौ च यः। एतमातं डिन्तं विद्यात् // ... युष्मदस्मदोस्त्रिष्वपि लिङ्गेषु समान रूपमलिङ्गत्वात् / 307 त्वमहं सिना प्राग्चाऽकः // 2 / 1 / 12 // युष्मदस्मदोः स्वसंबंधिनाऽन्यसंबंधिना वा सिना सह यथासंख्यं त्वम् अहम् इत्येतावादेशो स्याताम् , तौ चाक्प्रत्ययप्रसङ्गेऽकः प्रागेव / त्वम् / अहम् / प्रियस्त्वं प्रियौ युवां प्रिया यूयं वा यस्य स प्रियत्वम् / प्रियाहम् / एषु परत्वात्त्वमौ युवावौ च बाधित्वा त्वमहमावेव भवतः / सिनेति किम् / युष्माभिः / अस्माभिः / सिलुपि. 'लुप्यम्बल्लेनत् / इति निषेधान्न भवति / त्वं पुत्रोऽस्य त्वत्पुत्रः / मत्पुत्रः / एवमुत्तरेष्वपि / प्राक् चाक इति किम् / त्वकमहकमित्यत्राकः श्रुतिर्थथा स्यात् / अन्यथा 'तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते ' इति न्यायात् साकोरप्यादेशः स्यात् / केचित्तु त्वां मां चाचष्टे इति णौ त्वमादेशे वृद्धौ किपि मन्तयोरेव त्वाहादेशविधानात् सौ त्वाम् , माम् इति, धातोरेव वृद्धिरिति मते त्वं मम् इत्येव च भवतीति मन्यन्ते / ते हि प्रकृतिमात्रस्यादेशान् डेजस्सीनाममादेशं डसस्त्वकारं चेच्छन्ति / .... _308 मन्तस्य युवावौ द्वयोः // 2 / 1 / 10 // द्वित्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानयोयुष्मदस्मदोर्मन्तस्य-मकारावसानस्यावयवस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्यादौ परे यथासंख्यं युव आव इत्येतावादेशो स्याताम् / युवद् / आवद् / इति तावद भवति / 309 अमौ मः // 2 / 1 / 16 // युष्मदस्मद्भ्यां परयोस्तत्संबंधिनोर्वा अम् औ इत्येतयोर्म इत्ययमादेशः स्यात् / अकार उच्चारणार्थः / ...310 युष्मदस्मदोः // 2 / 1 / 6 // युष्मदस्मदित्येतयोः शब्दयोः स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा व्यंजनादौ स्यादौ परे आकारोऽन्तादेशः स्यात् / युवाम् / आवाम् / . . ...... ......... ... ..... ..... : .

Page #75
62 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिा 311 यूयं वयं जसा // 2 / 1 / 13 / / युष्मदस्मदोः स्वसंबंधिनाऽन्यसंबंधिना वा जसा सह यथासंख्यं यूयं वयमित्यादेशौ स्याताम् , प्राग्चाकः / यूयम् / वयम् / परमयूयम् / परमवयम् / प्रियस्त्वम् प्रियौ युवां प्रिया यूयं च येषां ते प्रिययूयम् / प्रियवयम् / जसेति किम् / यूयं पुत्रा अस्य युष्मत्पुत्रः / अस्मत्पुत्रः / प्राग्चाक इत्येव / यूयकम् / वयकम् / 312 त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् // 21 // 11 // एकत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानयोर्युष्मदस्मदोर्मन्तावयवस्य स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्यादौ परे प्रत्ययोत्तरपदयोश्च परयोर्यथासंख्यं त्व म इत्येतावादेशौ स्याताम् / 'लुगस्यादेत्यपदे' इत्यकारलोपे अमो मत्वे दस्यात्वे च त्वाम् / माम् / प्रत्ययोत्तरपदयोः खल्वपि / तव अयं त्वदीयः मदीयः / त्वया कृतम् त्वत्कृतम् / मत्कृतम् / त्वामाचष्टे त्वदयति मदयतीत्यत्र नित्यत्वादन्त्यस्वरादिलोपात् प्रागेव त्वमादेशौ / कश्चित्तु पूर्वमन्त्यस्वरादिलोपे त्वमादेशे अकारस्य वृद्धौ प्वागमे च त्वापयति मापयति, किपि तु त्वाप माप इत्याह / एकस्मिन्निति किम् / युष्माकम् / एकत्वेन युष्मदस्मदोविशेषणादिह न भवति / अतिक्रान्तं युष्मान् अतियुष्माम् / अत्यस्माम् / प्रत्ययोत्तरपदे चेति किम् / त्वय्यधि अधियुष्मद् / अध्यस्मद् / अन्तरङ्गत्वात् स्यादिद्वारेणैव त्वमादेशे सिद्ध प्रत्ययोत्तरपदग्रहणं 'बहिरङ्गापि लुप् अन्तरङ्गान् विधीन् बाधते ' इति न्यायज्ञापनार्थम् / तेन यद तद् इत्यादावन्तरङ्गमपि त्यदायत्वादि न भवति / एके तु निमित्तनिरपेक्षमेकत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानयोस्त्वमादेशाविच्छन्ति / तन्मते अधित्वत् / अधिमत् / मन्तस्येत्येव / त्वकं पिताऽस्य त्वत्पितृकः / अत्राक्सहितस्य मा भूत् / प्रत्ययग्रहणेनैव सिद्धे स्यादावित्युत्तरार्थमनुवर्तते / युवाम् / आवाम् / 313 शसो न // 2 / 1 / 17 // युष्मदस्मद्भ्यां परस्य तत्संबंधिनोऽन्यसंबंघिनो वा शसःस्थाने न इत्ययमादेशः स्यात् / अकार उच्चारणार्थः / युष्मान् / अस्मान् / प्रिययुष्मान् / प्रियास्मान् / प्रियस्त्वं येषां तान् प्रियत्वान् / पियमान् / पियौ युवां येषां तान् मिययुवान् / प्रियावान् / टायां त्वमादेशे / ___ 314 टायोसि यः // 2 / 1 / 7 / युष्मदस्मदोः स्वसंबंधिष्वन्यसंबंधिषु वा टाङिओस इत्येतेषु स्यादिषु परेषु यकारोऽन्तादेशः स्यात् / त्वया / मया / युवाभ्याम् / आवाभ्याम् / युष्माभिः। अस्माभिः / 315 तुभ्यं मह्यं ज्या // 2 / 1 / 14 // युष्मदस्मदोः स्वसंबंधिनाऽन्यसंबंधिना

Page #76
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. वा प्रत्ययेन सह यथासंख्य तुभ्यं मह्यम् इत्येतावादेशौ स्याताम् , प्राग्चाकः / तुभ्यम् मह्यम् / परमतुभ्यम् / परममह्यम् / प्रियस्त्वं प्रियौ युवां प्रिया यूयं वा यस्य तस्मै पियतुभ्यम् / प्रियमह्यम् / ङग्येति किम् / तुभ्यं हितं त्वद्धितम् / मद्धितम् / प्राग्चाक इत्येव / तुभ्यकम् / मह्यकम् / युवाभ्याम् / आवाभ्याम् / 316 अभ्यं भ्यसः // 2 / 1 / 18 / युष्मदस्मद्भ्यां परस्य तत्संबंधिनोऽन्य. संबंधिनो वा चतुर्थीभ्यसः स्थानेऽभ्यमादेशः स्यात् / अकारादिकरणमात्वबाधनार्थम् / 317 शेषे लुम् ॥२।१।को। यस्मिन् प्रत्यये आत्वयकारौ विहितौ ततोऽन्यः शेषस्तस्मिन् स्यादौ परे युष्मदस्मदोरन्तस्य लुक् स्यात् / युष्मभ्यम् / अस्मभ्यम् / अलिङ्गे युष्मदस्मदी इति अन्तलोपे स्त्रियामाप् न भवति / शेष इति किम् / त्वया / मया। 318 मोर्वा / / 2 / 1 / 9 // युष्मदस्मदोर्मकारान्तयोः स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा शेषे स्यादौ परे मकारस्य लुग्वा स्यात् / युवां युष्मान् वा आवामस्मान् वा आचष्टे णिचि किंपि तल्लुकि च युष्म् अस्म् इति मान्तत्वम् / युषभ्यम् / असभ्यम् / युष्मभ्यम् / अस्मभ्यम् / युषद् / असद् / युष्मद् / अस्मद् युषाकम्। असाकम् / युष्माकम् / अस्माकम् / शेष इत्येव / युषान् / असान् / युषाभिः। असाभिः। युषासु / असामु / एषु पूर्वेण मकारस्यात्वम् / टायोसि नित्यत्वात् त्वमादिकार्येभ्यः प्रथममेव पूर्वेण मकारस्य यत्वे युष्या / अस्या / युष्यि / अस्यि / युष्योः / अस्योः / अथ शब्दान्तरमाप्पा यत्वमप्यनित्यमित्याश्रीयते तदा परत्वात् पूर्व त्वमाधादेशे अकारस्य यत्वे त्व्या / म्या / त्व्यि / म्यि / युव्योः / आव्योः / अथ ' सकृद्गते स्पः यद् बाधितं तद् बाधितमेव ' इत्याश्रीयते तदा यत्वाभावे त्वेन / मेन / युवयोः / आवयोः / त्वे / मे / अत्रासदिसंबंधित्वात् डे: स्मिन्नादेशो न भवति / अथ ' किवर्थ प्रकृतिरेवाह ' इति सर्वादिसंबंधित्वं तदा भवत्येव स्मिन्नादेशः / सिजस्डेडस्पत्यये तु परत्वात् त्वमहमादय एवादेशा भवनि / त्वम् / अहम् / यूयम् / वयम् / तुभ्यम् / मह्यम् / तव / मम / एके तु मन्योयुष्मदस्मदोरादेशानेच्छन्ति / . 319 सश्चाद् // 2 / 1 / 19 // युष्मदस्मद्भ्यां परस्य स्वसंबंधिनोऽन्य

Page #77
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [व्यंजनान्त(ल्लिग संबंधिनो वा ङसेवकारात् तत्सहचरितस्य भ्यसः स्थानेऽद् इत्ययमादेशः स्यात् / त्वद् / मद् / युवाभ्याम् / आवाभ्याम् / युष्मद् / अस्मद् / _ 320 तव मम ङसा // 2 / 1 / 18 / युष्मदस्मदोः स्वसंबंधिनाऽन्यसंबंधिना वा डन्स्प्रत्ययेन यथासंख्यं तव मम इत्येतावादेशौ स्याताम्. पाग्चाकः / तव / मम / मियतव / प्रियमम / ङसेति किम् / तब प्रियस्वत्यियः / मत्मियः / प्राग्चाक इत्येव / तक / ममक / ओसि युवावादेशे 'टाङ्योसि' इति ये / युवयोः आवयोः।। 321 आम आकम् / / 2 / 1 / 20 / / युष्मदस्मद्भ्यां परस्य स्वसंबंधिनोऽन्यसंबंधिनो वाऽऽमः स्थाने आक मत्यादेशः स्यात् / युष्माकम् / अस्माकम् / प्रिययुष्माकम् / प्रियास्माकम् / आकमित्याकारो ण्यन्तार्थम् / युष्मानाचक्षाणानां, णौ, किपि, युष्माकम् / अस्माकम् / केचित्तु तत्संबंधिन एवाम आकमादेशमिच्छन्ति, तथाम्पत्यये दकारस्य यत्वमपीच्छन्ति, तन्मते प्रिया यूयं येषां तेषां प्रिययुष्मयाम् / प्रियास्मयाम् / एवमतियुष्मयाम् / अत्यस्मयाम् / त्वयि / मयि / युवयोः / आवयोः / युष्मासु / अस्मासु / _ अथ त्वा मां वा अतिक्रान्तः इति विग्रहे ' त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' इत्यत्र एकत्वेन युष्मदस्मदोविशेषणात् सर्वत्र त्वमादेशयोः प्राप्तौ, सिजस्डेडस्सु पुनः परत्वात् त्वमहमादयो भवन्ति / अतित्वम् / अत्यहम् / अतित्वाम् / अतिमाम् / अतियूयम् / अतिवयम् / अतित्वाम् 2 / अतिमाम् 2 / अतित्वान् / अतिमान् / अतित्वया / अतिमथा। अतित्वाभ्याम् / अतिमाभ्याम् / अतित्वाभिः। अतिमाभिः। अतित्वभ्यम् / अतिमभ्यम् / अतित्वाभ्याम् / अतिमाभ्याम् / अतिखभ्यम् / अतिमभ्यम् / अतित्वत् / अतिमत् / अतिवाभ्याम् / अतिमाभ्याम् / अतिवत् / अतिमत् / अतिता / अतिमम / अतिखयोः / अतिमयोः / अतिखाकम् / अतिमाकम् / अतिवयि / अतिमयि / अतित्वयोः / अतिमयोः / अतित्वासु / अतिमासु / __ अथ च युवां आवां वा अतिक्रान्त इति विग्रहे तु ' मन्तस्य युवावौ द्वयोः' इत्यत्र द्वित्वेन युष्मदस्मदोविशेषणात् सर्वत्र युवावादेशयोः प्राप्तौ, सिजस्लेङस् इत्येतेषु पुनः परखात् बमहमादयो भवन्ति / अतिखम् / अत्यहम् / अतियुवाम् / अत्यावाम् / अतियूयम् / अतिवयम् / अतियुवाम् 2 / अत्यावाम् 2 / अतियुवान् /

Page #78
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अत्यावान् / अतियुवया / अत्यावया। अतियुवाभ्याम् 3 / अत्यावाभ्याम् 3 / अतियुवाभिः / अत्यावाभिः / अतितुभ्यम् / अतिमह्यम् / अतियुवभ्यम् / अत्यावभ्यम् / उसिभ्यसोः। अतियुवत् 2 / अत्यावत् 2 / अतितव / अतिमम / ओसि। अतियुवयोः 2 / अत्यावयोः 2 / अतियुवाकम् / अत्यावाकम् / अतियुवयि / अत्यावयि / अतियुवासु / अत्यावासु / अथ च युष्मान् अस्मान् वा अतिक्रान्त इति विग्रहे तु समासार्थस्य द्वचेकसंख्यत्वेऽपि समस्यमानयुष्मदस्मदोर्ववर्थत्वेन न त्वमौ न च युवावादेशौ / सिजस्ङे ङस्सु तु खमहमादयो भवन्त्येव / अतिखम् / अत्यहम् / अतियुष्माम् 3 / अत्यस्माम् 3 / अतियूयम् / अतिवयम् / अतियुष्मान् / अत्यस्मान् / अतियुष्मया। अत्यस्मया / अतियुष्माभ्याम् 3 / अत्यस्माभ्याम् ३।अतियुष्माभिः / अत्यस्माभिः। अतितुभ्यम् / अतिमह्यम् / अतियुष्मभ्यम् / अत्यस्मभ्यम् / ङसिभ्यसोः। अतियुष्मत् 2 / अत्यस्मत् 2 / अतितव / अतिमम / ओसि / अतियुष्मयोः 2 / अत्यस्मयोः 2 / अतियुष्माकम् / अत्यस्माकम् / अतियुष्मयि / अत्यस्मयि / अतियुष्मासु / अत्यस्मासु / अथो युष्मदस्मदोरादेशविशेषा उच्यन्ते / ___322 पदाधुग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्नसौ बहुत्वे // 2 // 1 // 21 // द्वितीया चतुर्थी षष्ठी च युग्विभक्तिः / तया बहुखविषयया सह पदात् परयोयुष्मदस्मदोर्यथासंख्यं वस्नस् इत्येतावादेशौ स्याताम् , तच्चेत् पदं युष्मदस्मदी चैकवाक्ये स्याताम् / अन्वादेशे नित्यं विधास्यमानखादिह विकल्पो लभ्यते / एवमुत्तरसूत्रत्रयेऽपि / धर्मो वो रक्षतु / धर्मो नो रक्षतु / धर्मो युष्मान् रक्षतु / धर्मोऽस्मान् रक्षतु / तपो वो दीयते / तपो नो दीयते / तपो युष्मभ्यं दीयते / तपोऽस्मभ्यं दीयते / शीलं वः स्वम् / शीलं नः स्वम् / शीलं युष्माकं स्वम् / शीलमस्माकं स्वम् / पदादिति किम् ।युष्मान् धर्मो रक्षतु / अस्मान् धर्मो रक्षतु / युग्विभक्त्येति किम् / ज्ञाने ययं तिष्ठत / शीले वयं स्थास्यामः / एकवाक्य इति किम् / एकस्मिन् पदे निमित्तनिमित्तिनो वे मा भूत् / अतियुष्मान् पश्यति। अत्यस्मान् पश्यति / वाक्यान्तरे च मा भूत् / ओदनं पचत युष्माकं भविष्यति / पटं वयत अस्माकं भविष्यति / ननु च वाक्यान्तरस्थात् परयोयुष्मदस्मदोः सामर्थ्याभावादेव वस्नसादयो न भविष्यन्ति, किमेकवाक्यग्रहणेन / नैवं शंक्यम् / १युक्तयुक्तादपि पदादसमर्थवान 1 युक्तेन युष्मदस्मत्संबद्धेन पित्रादिना यद् युक्तमितिस्मेत्यादि तस्मादित्यर्थः।

Page #79
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग प्राप्नुवन्ति / इति स्म नः पिता कथयति / इति वः श्रेयसी ब्रवीमि / इति मे माताऽवोचत् / शालीनां ते ओदनं दास्यामि। अत्र हि युष्मदस्मदी पित्रादिभिथुक्ते न पित्रादियुक्तैरितिस्मादिभिरिति वस्नसादयो न स्युः / अतः पारंपर्थेणापि युक्तादेकवाक्यस्थात् पदात् परयोयुष्मदस्मदोवस्नसादयो भवन्त्वित्येकवाक्यग्रहणमर्थवत् / बहुत्व इति किम् / धर्मो युवां रक्षतु / धर्मस्त्वां रक्षतु / स्याघधिकारे विभक्तिग्रहणं युक्स्यादिवचननिवृत्त्यर्थम् , तेन ज्ञाने युवां तिष्ठतः, शीले आवां तिष्ठाव इत्यत्रोत्तरेण वाम्नावादेशौ न भवतः / 323 द्वित्वे वाम्नौ // 2 / 1 / 22 // पदात् परयोर्युष्मदस्मदो_िखविषयया युगविभक्त्या सह यथासंख्यं वाम्नावित्यादेशौ वा स्याताम् , तच्चेत् पदं युष्मदस्मदी चैकवाक्ये स्याताम् / धर्मो वां रक्षतु / धर्मो नौ रक्षतु / धर्मो युवां रक्षतु / धर्म आवां रक्षतु / शीलं वां दीयते / शीलं नौ दीयते / शीलं युवाभ्यां दीयते / शीलभावाभ्यां दीयते। ज्ञानं वां स्वम् / ज्ञानं नौ स्वम् / ज्ञानं युवयोः स्वम् / ज्ञानमावयोः स्वम् / युगविभक्त्येत्येव / ग्रामे युष्मत्पुत्रः / नगरेऽस्मत्पुत्रः। पदादित्येव / युवां धर्मो रक्षतु / आवां धर्मो रक्षतु / एकवाक्य इत्येव / ओदनं पचत युवयोर्भविष्यति आवयोर्भविष्यति / 324 डेङसा ते मे // 2 / 1 / 23 / ते मे इति लुप्तद्विवचनान्तं पदम् / पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्डेङस् इत्येताभ्यां सह ते मे इत्येतावादेशौ वा स्तः, एकवाक्ये / डेङसेत्येकवचनं स्थानिभ्यामादेशाभ्यां च यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / धर्मस्ते दीयते / धर्मस्तुभ्यं दीयते / धर्मो मे दीयते / धर्मो मह्यं दीयते / शीलं ते स्वम् / शीलं तव स्वम् / शीलं मे स्वम् // शीलं मम स्वम् / एकवाक्य इत्येव / ओदनं पच तव भविष्यति मम भविष्यति / त्वां युवां युष्मान्वाऽतिक्रान्ताय अतितुभ्यम् / डेन्डसेति किम् / पटस्त्वया क्रियते / धर्मो मया क्रियते / कथं ' न मे श्रुता नापि च दृष्टपूर्वी ' / न मे-न मयेति ह्यत्रार्थः। असाधुरेवायम् / स्यादिपतिरूपकमव्ययं वा। 325 अमा त्वा मा / / 2 / 1 / 24 // पदात् परयोयुष्मदस्मदोदितीथैकवचनेन सह खा मा इत्येतावादेशौ वा स्याताम् , एकवाक्ये / धर्मस्त्वा रक्षतु / धर्मो मा रक्षतु / धर्मस्त्वां रक्षतु / धर्मो मां रक्षतु / पदादित्येव / लामीक्षते / मामीक्षते / एकवाक्य इत्येव / अतिखां पश्यतु / अतिमां पश्यतु /

Page #80
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 326 असदिवामन्यं पूर्वम् // 2 / 1 / 25 // आमंत्र्यते यत्तदामंत्र्यम् / तद्वाचि पदं युष्मदस्मद्भ्यां पूर्वमसदिवाविद्यमानमिव स्यात् / सति तस्मिन् यत्कार्य तन्न भवति, असति यत्तद् भवतीत्यर्थः / श्रमणा युष्मान् रक्षतु धर्मः। श्रमणा अस्मान् रक्षतु धर्मः / श्रमणा युष्मभ्यं दीयते / श्रमणा अस्मभ्यं दीयते / श्रमणौ आवां रक्षतु धर्मः / श्रमणौ युवाभ्यां दीयते आवाभ्यां दीयते / श्रमणौ युवयोः स्वमावयोः खम् / श्रमण खां रक्षतु तपः मां रक्षतु तपः / श्रमण तुभ्यं दीयते मह्यं दीयते / श्रमण तव शीलम् मम शीलम् / एष्वामन्त्र्यस्यासत्त्वाद् वस्नसादयो न भवन्ति / ग्रामाश्चैत्र ते स्वमथो इत्यादौ चैत्रपदस्यामन्त्र्यस्यासवाद् विकल्पः / इवकरणं किम् / श्रवणं यथा स्यात् / आमन्त्र्यमिति किम् / धर्मों वो रक्षतु / धर्मो नो रक्षतु / पूर्वमिति किम् / ' मयैतत्सर्वमाख्यातं युष्माकं मुनिपुंगवाः / परस्य ह्यसद्वत्त्वे पादादिलक्षणः प्रतिषेधो न स्यात् / व्यवहितेऽपि पूर्वशब्दो प्रथमान्ताद्वेति विकल्पो न भवति / 327 जस्विशेष्यं वामन्ये // 2 / 1 / 26 // तदतद्विषयं विशेष्यम् / तस्य व्यवच्छेदकं विशेषणम् / युष्मदस्मद्भ्यां पूर्वम् असन्तमामन्त्र्यं पदं विशेष्यमामन्त्र्ये पदे सामर्थ्यात्तद्विशेषणीभूते परेऽविद्यमानवद् वा स्यात् / पूर्वेण नित्यं प्राप्ते विकल्पः / जिनाः शरण्या युष्मान् शरणं प्रपद्ये / जिनाः शरण्या वः शरणं प्रपद्ये / जिनाः शरण्या अस्मान् रक्षत / जिनाः शरण्या। नो रक्षत। सिद्धाः शरण्या युष्मानथो शरणं प्रपद्ये / सिद्धाः शरण्या वोऽथो शरणं प्रपद्ये / सिद्धाः शरण्या अस्मानथो रक्षत / सिद्धाः शरण्या वोऽथो रक्षत / जसिति किम् / साधो सुविहित वोऽथो शरणं प्रपद्ये / साधो सुविहित नोऽथो रक्ष / विशेष्यमिति किम् / शरण्याः साधवो युष्मान् शरणं प्रपद्ये / शरण्याः साधवोऽस्मान् रक्षत / आमंत्र्य इति किम् / आचार्या युष्मान् शरण्याः शरणं प्रपद्ये / आमत्र्यं विशेषणं व्यवहितवान्न परमिति न भवति / सामर्थ्यात् तद्विशेषणभूत इति किम् / आचार्या उपाध्याया युष्मान् शरणं प्रपद्ये। 328 नान्यत् // 2 / 1 / 27 // युष्मदस्मद्भ्यां पूर्व जसन्तादन्यदामन्त्र्यं पदं

Page #81
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग विशेष्यमामन्त्र्ये पदे तद्विशेषणभूते परेऽसदिव न स्यात् / साधो सुविहित खा शरणं प्रपद्ये / साधू सुविहितौ वां शरणं प्रपद्ये / साधो सुविहित मा रक्ष / साधू सुविहितौ नौ रक्षतम् / साधो सुविहित मा रक्ष / साध सुविहितौ नौ रक्षतम् / साधो सुविहित ते ज्ञानं दीयते, मे ज्ञानं दीयताम् / साध सुविहितौ वां ज्ञानं दीयते, नौ ज्ञानं दीयताम् / साधो सुविहित ते शीलं स्वं मे शीलं स्वम् / साधू सुविहितौ वां शीलं स्वम् , नौ शीलं स्वम् / अत्र परस्य ' असदिवामन्त्र्यं पूर्वम् ' इत्यसत्त्वेऽपि पूर्वविशेष्यपदाश्रया युष्मदस्मदादेशा भवन्ति / विशेष्यमित्येव / सुविहित साधो तव शीलम् , मम शीलम् / ___329 पादाद्योः // 2 / 1 / 28 // नियतपरिमाणमात्राक्षरपिण्डः पादः। पदाद परयोर्युष्मदस्मदोर्यदुक्तं वस्नसादि तत् पादस्यादिभूतयोर्न स्यात् / “वीरो विश्वेश्वरो देवो युष्माकं कुलदेवता // स एव नाथो भगवानस्माकं पापनाशनः" // पादाद्योरिति द्विवचनं युष्मदस्मदोरभिसंबंधार्थम् / पादादाविति ह्युच्यमाने आमन्त्र्यमभिसंबंध्येत / पादाद्योरिति किम् / “पान्तु वो देशनाकाले जैनेन्द्रा दशनांशवः / भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः" // 330 चाहहवैवयोगे // 2 / 1 / 29 // च अह ह वा एव इत्येतैर्योगे संबंधे पदात परयोयुष्मदस्मदोर्यदुक्तं वस्नसादि तन्न स्यात् / ज्ञानं युष्माश्च रक्षतु, अस्मॉश्च रक्षतु / ज्ञानं युष्मानह रक्षतु, अस्मानह रक्षतु / ज्ञानं युष्मान् ह रक्षतु, अस्मान् ह रक्षतु / ज्ञानं युष्मान् वारक्षतु, अस्मान् वा रक्षतु / ज्ञानं युष्मानेव रक्षतु, अस्मानेव रक्षतु / ज्ञानं युष्मभ्यं च दीयते, अस्मभ्यं च दीयते / ज्ञानं युष्माकं च स्वम् , अस्माकं च स्वम् / ज्ञानं युवां च रक्षतु, ज्ञानमावां च रक्षतु / ज्ञानं युवाभ्यां च दीयते, आवाभ्यां च दीयते / ज्ञानं युवयोश्च स्वम् , आवयोश्च स्वम् / ज्ञानं खां च रक्षतु, मां च रक्षतु / ज्ञानं तुभ्यं च दीयते, मह्यं च दीयते / ज्ञानं तव च स्वम् , मम च स्वम् / योगग्रहणं किम् / ज्ञानं च शीलं च वो रक्षतु, नो रक्षतु / ज्ञानं च शीलं च वां दीयते, नौ दीयते / ज्ञानं च शीलं च ते स्वम् , मे स्वम् / नैतेषु चशब्देन युष्मदस्मदोर्योगोऽपि तु ज्ञानशीलयोः / ' चाहहवैवैः / इत्येव सिद्धे योगग्रहणं साक्षाद् योगपतिपत्त्यर्थम् /

Page #82
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 331 दृश्यर्थैश्चिन्तायाम् // 2 // 1 // 30 // दृशिना समानार्था दृश्यर्थाः / तैर्धातुभिश्चिन्तायां वर्तमानोंगे युष्मदस्मदोर्यदुक्तं वस्नसादि तन्न स्यात् / जनो युष्मान् संदृश्यागतः / जनोऽस्मान् संदृश्यागतः / जनो युवां समीक्ष्यागतः / जन आवां समीक्ष्यागतः / जनस्त्वामपेक्षते / जनो मामपेक्षते / गुरुस्तव कार्यमालोचयति / गुरुमैम कार्यमालोचयति इत्यादिषु सर्वत्र मनसा चिन्तितं दृश्यर्थानामर्थः / दृश्यर्थैरिति किम् , / जनो वो मन्यते / जनो नो मन्यते / चिन्तायामिति किम् / जनो वः पश्यति / जनो नः पश्यति-चक्षुषा पश्यतीत्यर्थः। 332 नित्यमन्वादेशे // 21 // 31 // अन्वादेशविषये पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्यदुक्तं वस्नसादि तन्नित्यं स्यात् / यूयं विनीतास्तद् वो गुरवो मानयन्ति / वयं विनीतास्तद् नो गुरवो मानयन्तीत्यादि / 333 सपूर्वात् प्रथमान्ताद् वा // 2 // 1 // 32 // विद्यमानपूर्वात् प्रथमान्तात् पदात् परयोयुष्मदस्मदोरन्वादेशे वस्नसादयो वा स्युः। यूयं विनीतास्तद्गुरवो वो मानयन्ति, तद्गुरवो युष्मान् मानयन्ति / वयं विनीतास्तद् गुरवो नो मानयन्ति, तद् गुरवोऽस्मान् मानयन्ति इत्यादि / गम्येऽप्यन्वादेशे भवति / ग्रामे कम्बलो वः स्वमथो ग्रामे कम्बलो युष्माकं स्वमथो / सपूर्वादिति किम् / पटो युष्माकं स्वम् / अथो वः कम्बलः स्वम्। प्रथमान्तादिति किम् / पटो नगरे युष्माकं स्वम् / अथो कम्बलो ग्रामे वः स्वम् / माणवक जटिलक ते स्वमथो' इत्यादौ तु विशेषणपदस्य ' असदिवामन्त्र्यं पूर्वम् ' इत्यसद्वद्भावान्नास्ति सपूर्वप्रथमान्तमिति न भवत्येव विकल्पः / पूर्वेण नित्ये प्राप्ते वचनम् / व्याघ्रस्य इव पादौ अस्य व्याघ्रपात्-द् / व्याघ्रपादौ / व्याघ्रपादः / व्याघ्रपादम् / व्याघ्रपादौ / 334 यस्वरे पादः पदणिक्यघुटि // 2 / 1 / 102 // पादिति पादशब्दस्य लुप्ताकारस्य पादयतेर्वा कृतणिलोपस्य निर्देशः / पादन्तस्य नाम्नो णिक्यघुड्वर्जिते यकारादौ स्वरादौ च प्रत्यये परे पदित्ययमादेशः स्यात् / स च निर्दिश्यमानस्यैव भवतीति पच्छब्दस्यैव भवति न तदन्तस्य सर्वस्य / व्याघ्रपदः। व्याघ्रपदा। व्याघ्रपाद्यामित्यादि / पादमाचष्टे पद्यमानं प्रयुक्ते वेति पादयतेः किपि, पाद् / पादौ / पादः। पादम् / पादौ / पदः / अत्र व्यपदेशिवभावेन पादन्तवम् / पदा। पाझ्याभित्यादि / यस्वर इति किम् / द्विपाद्भ्याम् / द्विपात्काम्यति / अणिक्यघुटीति किम् / पादमाचष्टे पादयति / क्येति क्यन्क्यङोरविशेषेण

Page #83
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग ग्रहणम् / व्याघ्रपादमिच्छति स इवाचरतीति च व्याघ्रपाद्यति / व्याघ्रपाद्यते / द्विपादौ / नाम्न इत्येव / उपपद्यते एवंशीलः उपपादुकः / पादयतेः किवन्तस्य प्रयोगो नास्तीति कश्चित् / धकारान्तो धर्मबुध् शब्दः / 335 गडवादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्यादेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये // 2 / 177 // गडदवादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्य धातुरूपावयवस्यादेश्चतुर्थ आसन्नः स्यात् पदान्ते सकारादौ ध्वशब्दादौ च प्रत्यये परे / धर्मभुत्-द् / धर्मबुधौ / धर्मबुधः / धर्मबुधम् / धर्मबुधौ। धर्मबुधः / धर्मबुधा / धर्मभुद्भ्याम् / धर्मभुत्सु / .हे धर्मभुत्-द् / नकारान्तो राजन् शब्दः / 'निदीर्घ ' इति दीर्घ / राजा / राजानौ / राजानः / राजानम् / राजानौ। अघुट्स्वरेऽनोऽस्येत्यल्लोपे असद्विधौ स्वरादेशस्य लोपस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधाच नस्य बत्वे जबोहः / राज्ञः / राज्ञा / राजभ्याम् / असदधिकारविहितस्य नलोपस्यासत्वादीर्घाघभावः। राज्ञे / राज्ञः राज्ञोः / राज्ञाम् / राज्ञि / राजनि / राजसु / 336 नामन्ये // 2 // 19 // आमन्येऽर्थे वर्तमानस्य नाम्नः संबंधिनो नकारस्य लुग न स्यात् / हे राजन् / एतदेव प्रतिषेधवचनं ज्ञापक सिलुकः स्थानिवद्भावेन 'अधातुविभक्ति' इति नामसंज्ञाप्रतिषेधो न भवतीति / हे राजवृन्दारक इत्यत्र समुदायार्थ आमन्यो नावयवार्थ इति नलोपप्रतिषेधो न भवति / अवयवार्थस्य त्वामन्त्र्यत्वे असामर्थ्यात् समास एव न स्यात् / प्रतिदीव्यतीति . प्रतिदिवा / प्रतिदिवानौ / प्रतिदिवानः / प्रतिदिवानम् / प्रतिदिवानौ / शसादौ स्वरे अनोऽस्येत्यल्लोपे कृते / 337 भ्वादेर्नामिनो दी? वोwञ्जने // 2063 // भ्वादेर्धातोरवयवभूतौ यौ रेफवकारौ तयोः परयोस्तस्यैव भादेन मिनो दीर्घः स्यात् ताभ्यां परं चेद् व्यंजनं न भवति / अत्राप्यनेन दीर्घ कर्तव्ये स्वरादेशस्य लोपस्य न स्थानिवत्त्वम् , असद्विधौ तनिषेधात् / प्रतिदीनः / प्रतिदीनेत्यादि / यज्वा / यज्वानौ / वज्वानः / यज्वानम् / यज्वानौ / भ्वादेरिति किम् / चतुर्भिः। दिव्यति / नामिन इति किम् / स्मर्यते। भव्यम् / वोरिति किम् / बुध्यते / व्यंजन इति किम् / विकिरति / भिंदिसंबंधिविशेषणं किम् / दीव्यतेः कनिपि 1 ननु हे राजन इत्यादौ सिलुकः स्थानिवद्भावेन 'अधातुविभक्ति' इत्यनेन नामत्वाभावे नलोपस्य प्राप्तिरेव नेति किं प्रतिषेधेनेत्याह-पतदेवेति /

Page #84
می प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. वकारलोपे दिवन् / दीना / दीने / नामिनो भ्वादिसंबंधिशेषणं किम् / दधिव्रज्या। प्रत्यासत्या तस्यैवेति विशेषणं किम् / ग्रामणित्रज्या / 338 न वमन्तसंयोगात् // 2 / 1 / 111 // वकारान्तान्मकारान्ताच संयोगात परस्यानोऽकारस्य लुग न स्यात् / यज्वनः / यज्वभ्यामित्यादि / आत्मा। आत्मानौ / आत्मानः / आत्मनः / आत्मनेत्यादि / संयोगादिति किम् / प्रतिदीना / साना / वमन्तेति किम् / तक्ष्णा / मा। 339 इन्हन्पूषार्यम्णः शिस्योः // 1 / 4 / 87 // इनन्तस्य हनादीनां च संबंधिनः स्वरस्य शौ शेषे सौ च परे दीर्घः स्यात् / नि दीर्घ इत्येव सिद्धे नियमाथै वचनम् / एषां शिस्योरेव यथा स्यान्नान्यत्रेति / दण्डी। दण्डिनौ / दण्डिनः। दण्डिना / दण्डिभ्याम् / शेष इत्येव / हे दण्डिन् / अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्ये तिप्लीहानौ, प्लीहानः, प्लीहानमित्यत्र नियमो न भवति / वाग्मिनौ, वाग्मिन इत्यादौ तु 'अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्तीति' न्यायाद भवत्येव / एवमेव विन्प्रत्ययान्तानामपि / वचस्वी / वचस्विनौ / वचस्विन इत्यादि। वृत्रहा / कवर्गकस्वरवतीति णत्वम् / वृत्रहणौ / वृत्रहणः / वृत्रहणम् / वृत्रहणौ / शसादौ स्वरेऽस्यलोपे कृते 340 हनो हो नः // 2 / 3 / 212 // हन्तेह्र इत्येवंरूपस्य न इत्ययमादेशः स्यात् / कवर्गकस्वरवतीति णत्वे प्राप्ते / 341 हनो घि // 2 / 3 / 94 // हन्तेर्नकारस्य घकारे निमित्तनिमित्तिनोरन्तरे सति णो न स्यात् / वृत्रन्नः / वृत्रना / वृत्रहभ्याम् / वृत्रहभिरित्यादौ 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे ' इति नलोपस्यासिद्धवात इस्वस्य तः पित्कृती'ति तोऽन्तो न भवति / त्रनि / वृत्रहणि / हे वृत्रहन् / पूषा / पूषणौ। पूष्णः / पूष्णा / पूषभ्याम् / पूष्णि / पूषणि / हे पूषन् / एवमर्यमन्शब्दः / श्वा / श्वानौ / वानः / श्वानम् / 342 श्वन्युवन्मघोनो ङीस्याद्यघुट्स्वरे व उः // 2 / 1 / 106 // श्वन् युवन् मघवनित्येतेषां सस्वरो वकारो ङीस्यायघुट्स्वरे परे उः स्यात् / शुनः / शुना / श्वभ्याम् / युवा / युवानौ / युवानः / युवानम् / यूनः / यूना। युवभ्याम् / मघवा / मघवानौ / मघवानः / मघोनः। मघोनेत्यादि / डीस्याद्यघुटस्वर इति किम् / शौवनम् / यौवनम् / माघवनम् / अघुटिति किम् / श्वानौ / युवानौ /

Page #85
72 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग मघवानौ / स्वर इति किम् / श्वभ्याम् / नकारान्तनिर्देशादिह न भवति / गोष्ठश्वेन / अर्थवद्ग्रहणा दिह न भवति / तत्त्वदृश्वना / मघवच्छब्दस्तु मत्वन्तः / मघवान् / मघवन्तौ / मघवन्तः। मघवन्तम् / मघवन्तौ। मघवतः / मघवता। मघवद्भ्यामित्यादि / अर्वा / अर्वाणौ / अर्वाणः / अर्वाणम् / अर्वणः / अर्वणा। अर्वभ्यामित्यादि। 343 पथिन्मथिनृभुक्षः सौ // 1 / 476 // पथिन् मथिन् ऋभुतिन् इत्येतेषां नकारान्तानामन्तस्य सौ परे आकारः स्यात् / इति नस्यात्वे / - 344 एः // 11477 / पथ्यादीनां नान्तानामिकारस्य घुटि परे आः स्यात् / पथा इति जाते। 345 थोन्थ् // 1 / 4 / 78 // मथिन् मथिन् इत्येतयोर्नान्तयोस्थस्य घुटि परे न्यू इत्यादेशः स्यात् / पन्थाः / पन्थानौ / पन्थानः / हे पन्थाः। 346 इन्डीस्वरे लुक् // 1 / 4 / 79 // पथ्यादीनां नान्तानां डीप्रत्यये अघुट्स्वरादौ च स्यादौ परे इन अवयवो लुक् स्यात् / अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः / पथः / पथा / पथिभ्याम् / एवं मन्थाः / ऋभुक्षाः। कथं हे सुपथिन् हे सुपथि कुल, हे सुमथिन् हे सुमथि कुल / अत्र नित्यत्वान्नपुंसकलक्षाणायाः सेलपि सेरभावानात्वम् / नकारान्तनिर्देशादिहापि नाकारः-पन्थानमिच्छति क्यनि नलोपे किपि च पथीः, मथीः, ऋभुक्षीः / सुपन्थानि, बहुमन्थानीत्यादौ च ‘पूजास्वतेः पाक टात् / इति समासान्तप्रतिषेधः। पञ्चनप्रभृतयो बहुवचनान्ता नान्ताः संख्याशब्दास्त्रिष्वपि लिङ्गेषु सरूपाः / इतिष्ण इति जश्शसोलपि पञ्च 2 / पञ्चभिः पञ्चभ्यः 2 / 347 संख्यानां र्णाम् // 1 // 4 // 33 // रेफषकारनकारान्तानां संख्यावाचिनां संबंधिन आमः स्थाने नाम् स्यात् / दीर्घो नाम्यतिनिति दीर्घे, नाम्नो नोऽनह्न इति नलोपे पश्चानाम् / पञ्चसु / तत्संबंधविज्ञानादिह न लुब् न च नाम् / मियपञ्चा। मियपश्चाना। प्रियपश्चानः / प्रियपश्चज्ञामित्यादि राजवत् / संख्यानामिति किम् / यतिनाम् / र्णामिति किम् / त्रिंशताम् / पञ्चाशताम् / एवं सप्तनप्रभृतयः / 348 वाष्टन आः स्यादौ // 1 / 4 / 52 // अष्टन्शब्दस्य तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा स्यादौ परे आकारान्तादेशो वा स्यात् /

Page #86
73 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 349 अष्ट और्जस्शसोः // 11453 // अष्ट इति कृतात्वस्याष्टन्शब्दस्य निर्देशः / अष्टाशब्दसंबंधिनोर्जस्शसोः स्थाने औकारादेशः स्यात् / अष्टौ 2 / अष्ट 2 / अष्टाभिः / अष्टभिः / अष्टाभ्यः 2 / अष्टभ्यः 2 / संख्यानां ामित्यत्र बहुवचनस्य व्याप्त्यर्थवाद् भूतपूर्वनान्ताया अपि नाम् / अष्टानाम् / अष्टासु / अष्टसु / प्रियाष्टन् शब्दस्य वाष्टन इत्यनेन वैकल्पिकमात्वं भवत्येव, जस्शसोः औत्वं तु तत्संबंधिविज्ञानान्न भवति / प्रियाष्टाः / प्रियाष्टा / प्रियाष्टौ / प्रियाष्टानौ। प्रियाष्टाः / मियाष्टानः / प्रियाष्टाम् / प्रियाष्टानम् / प्रियाष्टै।। प्रियाष्टानौ / प्रियाष्टः। पियाष्ट्रनः / प्रियाष्टाभिः। प्रियाष्टभिः / हे प्रियाष्टन् / हे प्रियाष्टाः / अन्यसंबंधिनोर्जस्शसोरात्वं नेच्छन्त्येके / तन्मते प्रियाष्टानस्तिष्ठन्ति, प्रियाष्टनः पश्येत्येव भवति / केचित्तु सकारभकारादावेव स्यादावात्वमिच्छन्ति / अतत्संबंधिनोरपि जस्शसोरौखमिच्छन्त्येके-प्रियाष्टौ तिष्ठन्ति, प्रियाष्टौ पश्य / केचित्तु अष्टावाचक्षत इति णिचि किपि अष्टौ तिष्ठन्ति, अष्टौ पश्येतीच्छन्ति / तदप्यष्ट इति तन्त्रण संगृहीतम् / पकारान्तः स्वपशब्दः। 350 अपः॥ 1 / 4 / 88 // अपः स्वरस्य शेषे घुटि दीर्घः स्यात् / शोभना आपो यत्र स्वाप-ब् / स्वापौ / स्वापः / स्वापम् / स्वापौ / स्वपः / स्वपा। 351 अपोऽङ्गे // 2 // 1 // 4 // अप इत्येतस्य स्वसंबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा भकारादौ स्यादौ परतोऽद इत्ययमादेशः स्यात् / स्वद्भ्याम् / स्वदभिः / स्वद्भ्यः 2 / स्वपाम् / स्वप्सु / हे स्वप् / भकारान्तस्तुण्डिम् शब्दः। तुण्डिभमाचष्टे णौ किपि तुण्डिप-ब् / तुण्डिभौ / तुण्डिभः / तुण्डिभम् / तुण्डिभः / तुण्डिभा। तुण्ढिबभ्यामित्यादि / एवं गर्दभमाचष्टे णौ किपि गर्धप्–ब् / गर्धब्भ्यामित्यादि / मकारान्तः प्रशाम् शब्दः। 352 मा नो म्वोश्च // 2 / 1 / 67 // मकारान्तस्य भ्वादेरन्तस्य पदान्ते वर्तमानस्य मकारवकारयोश्च परयोनकारादेशः स्यात् स चासन् परे / प्रशाम्यतीति प्रशान् / प्रशामौ / प्रशामः / प्रशामा / प्रशान्भ्याम् / नवस्यासत्त्वान्नलोपाभावः। प्रशान्सु / हे प्रशान् / एवं प्रतान् / प्रदान् / परिक्लान् / 353 किमः कस्तसादौ च // 2 / 1 / 40 // त्यदादिसंबंधिनि स्यादौ तसादौ च प्रत्यये किम्शदस्य क इत्यकारान्त आदेशः स्यात् / कः / को। के इत्यादि सर्ववत् / अक्सहितस्याप्ययमादेशः। त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति-अति 10

Page #87
74 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिग किम् / अतिकिमौ / अतिकिमः / आदिशद्धस्य व्यवस्थावाचित्वात् तसादयस्थमवसाना ग्राह्याः। - 354 अयमियं पुंस्त्रियोः सौ // 2 / 1 / 38 // त्यदां संबंधिनि सौ परे पुंलिङ्गस्त्रीलिङ्गयोरिदमः स्थाने यथासंख्यमयम् इयम् इत्येतावादेशौ स्याताम् / अयम् / त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतीदम् पुमान् स्त्री वा / एवं प्रियेदम् / पुंस्त्रियोरिति किम् / पुंसि इयम् , स्त्रियामयम् मा भूत् / नपुंसके तु नित्यत्वात् प्रथममेव सेलपि इदं कुण्डमित्यत्र प्रसङ्ग एव नास्ति / साकोऽप्ययमियमादेशौ भवतः / अयम् / अन्ये त्वादेशे कृते पश्चादकमिच्छन्ति / अयकम् / द्विवचने आद्वेर इति मस्य अत्वे लुगस्यादेत्यपद इति लुकि च। ___ 355 दो मः स्यादौ // 2 // 1 // 39 // त्यदां संबंधिनि स्यादौ परत इदमो दकारस्य मकारादेशः स्यात् / इमौ / इमे / इमको / इमके / त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतीदमौ / इमम् / इमकम् / इमौ / इमको / इमान् / इमकान् / अन्वादेशे तु। 356 इदमः // 2 // 1 // 34 // त्यदादीनां संबंधिन इदमित्यस्य द्वितीयायांटायामोसि च परेऽन्वादेशे एनद् इत्ययमादेशः स्यात् / इमं साधुमावकश्यकमध्यापय अथो एनमेव सूत्राणि / सुशीलाविमौ तदेनौ गुरवो मानयन्ति / सुस्थिता इमे तदेनान् देवा अपि नमस्यन्ति / अक्सहितस्याप्ययमादेशः / __357 अद् व्यंजने // 2 // 1 // 35 // इदम इति षष्ठयन्तमपि सर्वादेशार्थ प्रथमान्ततयेह विपरिणम्यते / त्यदादिसंबंधीदम्शद्धो व्यंजनादौ स्यादौ परेऽन्वादेशे गम्यमानेऽद् भवति, अवृत्त्यन्ते / तकार उच्चारणार्थः / उत्तरत्र 'अनक ' इति वचनात् इह साक एव विधिः / इमकाभ्यां शैक्षकाभ्यां रात्रिरधीता अथो आभ्यामहरप्यधीतम् इत्यादि / सौ तु परत्वादयमादेशः। अथो अयं शीलवान् / अन्वा. देश इत्येव / इमकस्मै देहि / अतृत्त्यन्त इत्येव / अथो परमेमकाभ्यां रात्रिरधीता। व्यंजन इति किम् / अथो इमके तिष्ठन्ति / 358 टौस्यनः / / 2 / 1 / 37 // त्यदादिसंबंधिनि टायामोसि च परेऽग्वर्जितस्येदमः स्थाने अन इत्ययमादेशः स्यात् / अनेन / त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतीदमा। अनक् इत्येव / इमकेन। अन्वादेशे एनेन /

Page #88
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 359 अनक् // 2 // 1 // 36 // त्यदादिसंबंधिनि व्यंजनादौ स्यादौ परेऽग्वर्जित इदम अत् स्यात् / अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः तकार उच्चारणार्थः। आभ्याम् / अनगिति किम् / इमकाभ्याम् / तत्संबंधिविज्ञानादिह न / अतीदंभ्याम् / इह तु भवत्येव / परमाभ्याम् / 1 अत्र पूर्वोत्तरयोः पदयोः पूर्व कार्ये कृते पश्चात् संधिकार्यम् / एतच्च ‘आतो नेन्द्रवरुणस्य' इत्यत्र ज्ञापयिष्यते। / - 360 इदमदमोऽक्येव // 14 // 3 // इदम् अदस् इत्येतयोरक्येव सत्यकारात्परस्य भिस ऐस स्यात् / इति नियमात् 'एबहुस्भोसी'त्येत्वे एभिः। अकि तु इमकैः / सर्वादित्वाद् अस्मै / आभ्याम् / एभ्यः / अस्मात् / अस्य / अनयोः 2 / एनयोः 2 / एषाम् / अस्मिन् / एषु / चतुर्शब्दो बहुवचनान्तः। . . 361 वाः शेषे // 1 / 4 / 82 // आमंत्र्यार्थविहितात् सेरन्यो घुट् इह शेषः / तस्मिन् परेऽनडुह चतुरित्येतयोरुकारस्य वा इत्याकारान्तो वकार आदेशः स्यात् / चत्वारः / प्रियचत्वाः / प्रियचत्वासै / प्रियचत्वारः / चतुरः / चतुर्भिः / चतुर्य: 2 / संख्यानां र्णाम् / णत्वम् / द्वित्वम् / चतुर्णाम् / चतुर्णाम् / प्रियचतुराम् / सुपि रस्य विसर्गषकारौ प्राप्तौ / / - 362 अरोः सुपि रः // 1 / 3 / 57 // रुवर्जितस्य रेफस्य स्थाने सुपि परे रेफ एव स्यात् , कार्यान्तरवाधनार्थः / चतुषु / 363 उतोऽनडुच्चतुरो वः॥ 11481 // अनुडुह् चतुर् इत्येतयोराम व्येऽर्थे वर्तमानयोरुकारस्य सौ परे व इति सस्वरवकारादेशः स्यात् / हे प्रियचखः। लकारान्तः कमल शब्दः / कमलं कमलां वा आचक्षाणः कमल / कमलौ / कमलः / कमलम् / कमलौ / षत्वम् / कमल्षु / वकारान्तः पियदिव् शब्दः। ., 364 दिव औः सौ // 2 / 1 / 117 // दिवोऽन्तस्य सौ परे औः स्यात् / प्रियद्यौः। प्रियदिवौ / प्रियदिवः / पियदिवम् / पियदिवौ / 'निरनुबंधग्रहणे न तु घोशब्दस्य 'आ अम्शसोऽता'' इत्याकारे रूपम् गतम् / / सापेक्षत्वेन बहिरङ्गादन्तरङ्गे अवर्णस्यैत्वे कृते इदम्पाभावाददादेशो न स्यादि त्यंत आह-अत्रेति / ..... .. .... .. ..... ....

Page #89
76 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग __ 365 उः पदान्तेऽनूत् // 2 / 1 / 118 // पदान्ते वर्तमानस्य दिवोऽन्तस्योकारादेशः स्यात् , स च अनूत्-तस्य उकारस्य दीर्घत्वं न भवतीत्यर्थः / प्रियाभ्याम् / भियधुभिः / पदान्त इति किम् / दिवन्ति / अनूदिति किम् / अधौधौंभवतीत्यत्र -- दीर्घवियङ्' इत्यादिना च्वौ दीर्घत्वं न भवति / ऊकारस्य प्रतिषेधाद् वृद्धिर्भवत्येव / धुकामस्यापत्यं चौकामः / दिवाश्रयः, दिवौकस इति तु पृषोदरादित्वादकारागमे भविष्यति / वृत्तिविषये वाऽकारान्तो दिवशब्दोऽस्ति / शकारान्तो विश्शब्दः / यजसृजेति षत्वे विट्-ड् / विशौ / विशः / विशम् / विशौ / विट्त्सु / विसु / एवं तत्वप्राट्-ड्। तत्वप्राशौ / तत्वप्राशः इत्यादि / ऋविजित्यादिना पदान्ते गत्वे / तादृक्-ग् / तादृशौ / तादृग्भ्यामित्यादि / एवं सुदिश् सदृश घृतस्पृशादयः। 1. 366 नशो वा / / 2 / 1 / 70 // नशेः पदान्ते गोऽन्तादेशो वा स्यात् / जीवस्य नशनम् जीवनक्-ग् / पक्षे जीवनट-ड् / जीवनशौ।जीवनशः।जीवनग्भ्याम्। जीवनड्भ्यामित्यादि / पदान्त इत्येव / जीवनशौ / षकारान्तो दधृष शब्दः / धृष्णोतीति दधृक्-ग् / दधृषौ / दधृग्भ्याम् / रत्नानि मुष्णातीति रत्नमुट्-ड्। रत्नमुषौ / रत्नमुषः / रत्नमुषा / रत्नमुड्भ्यामित्यादि / षष्शब्दो नित्यं बहुवचनान्तः / डतिष्ण इति जस्शसो क् / षट्-ड् 2 / षभिः। षड्भ्यः 2 / षण्णाम् / षट्सु / प्रियषट्-ड्। प्रियषषौ। प्रियषषः / प्रियषषाम् / प्रियषट्सु / 367 सजुषः / / 2 / 1 / 72 // सजुष् इत्येतस्य पदान्ते वर्तमानस्य रुरन्तादेशः स्यात् / . 368 पदान्ते / / 2 / 1 / 64 // पदान्ते वर्तमानयोर्धादिसंबंधिनो रेफवकारयोः परयोस्तस्यैव भ्वादेर्नामिनो दीर्घः स्यात् / सह जुषते इति सजूदेवैः। सहपूर्वस्य जुषेः क्विपि सहस्य सभावे रूपमेतत् / सजुषौ / सजुषः / सजुषम् / सताम् / इत्यादि / सकारान्तः सुवचस् शब्दः / अभ्वादेरिति दीर्थे / सुवचाः / सुवचसौ / सुवचसः / सुवचोभ्याम् / हे सुवचः। 369 णषमसत्परे स्यादिविधौ च // 2 / 1 / 60 // इतः सूत्रादारभ्य यत्परं कार्य विधास्यते तस्मिन् पूर्वस्मिँश्च स्याघधिकारविहिते विधौ कर्तव्ये णत्वं वाऽसदसिद्धं द्रष्टव्यम् / एतत्सूत्रनिर्दिष्टयोश्च णत्वषत्वयोः परे षत्वे णत्वमसद् द्रष्टव्यम् / णषशास्त्रं वा परे स्यादिविधौ च शास्त्रे प्रवर्तमानेऽसद् द्रष्टव्यम् / असत्पर इत्यधि

Page #90
77 प्रकरण]. सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. कारो 'रात्सः-२-१-९० ' इति यावत् / स्यादिविधौ चेति तु ' नोादिभ्यः२-१-९८ ' इति यावत् / पिपठीः / अत्र षत्वस्यासत्त्वात सकारस्य रुर्भवति / पिपठिषौ / पिपठिषः। पिपठिषम् / पिपठिषः। पिपठिषा। पिपठीया॑म् / पिपठीष्षु / पिपठीःषु / 370 रात्सः // 2 / 1 / 90 // पदान्ते वर्तमानस्य संयोगस्य संबंधिनो रेफात् परस्य सकारस्यैव लुक् स्यात् / चिकीर्षति इति विपि 'अत ' इत्यकारलोपे षत्वस्य परेऽसत्त्वात् सकारस्यैवानेन लोपः-चिकीः। चिकीर्षी / चिकीाम् / अरोः सुपीति नियमान्न विसर्गषत्वे-चिकीर्षु / पदस्येत्यनेनैव संयोगान्तलोपे सिद्धे नियमार्थमिदं सूत्रम् , रात्परस्य संयोगान्तस्य सस्यैव लोपो नान्यस्येति / तेन गृधेः स्पर्धेश्च यलपि द्वित्वे 'रिरौ च लुपि' इति पूर्वस्य रागमे 'आगुणावन्यादेः' इति दीर्घत्वे चाडागमे च सिद्धम् अजर्घाः अपास्पा इति, ऊ इत्यादि च / रादेव सस्येति तु विपरीतनियमो न / 'पुंवत्कर्मधारय ' इत्यत्र पुंवदिति निर्देशात् / पत्वस्यासिद्धत्वाद् रुत्वे विसर्गे च दोः। दोषौ / दोषः। दोषम् / दोषौ / शसादौ दन्तपादेति वा दोषन्नादेशे दोष्णः / दोषः / दोष्णा / दोषा / दोषभ्याम् / दोामित्यादि / विशेः सन्नन्तात् क्विपि षत्वस्यासिद्धत्वात् संयोगान्तलोपे यजसृजेति षत्वे धुटस्तृतीय इति डत्वे विरामे वा-विविट्-ड् / विविक्षौ / विविक्षः। विविड्भ्यामित्यादि। काष्ठं तक्ष्णोतीति विपि संयोगस्यादाविति कलोपे डत्वे टत्वे च काष्ठतट-ड् / काष्ठतक्षौ / काष्ठतड्भ्यामित्यादि / कथं मांसं पिपक्षति क्विप् मांसपिपक्, वचो विवक्षते वचोविवक् / कत्वस्य परस्मिँल्लोपेऽसिद्धत्वात् संयोगस्यादाविति न प्रवर्तते / तस्मात् संयोगान्तलोप एव / एवं विवक् / दिधक् / सुष्ठु पेसतीति सुपीः। सुपिसौ। सुपिसः / सुपिसा। सुपीया॑मित्यादि / एवं मुतूः / उकारानुबंधः श्रेयस् शब्दः। ऋदुदित इति नत्वे, न्समहतोरिति दीर्घ च श्रेयान् / 371 शिड्हेऽनुस्वारः // 13 // 40 // अपदान्ते वर्तमानानां नां स्थाने शिटि हकारे च परे अनुस्वार आदेशोऽनु स्यात् / श्रेयांसौ / श्रेयांसः / श्रेयसा / श्रेयोभ्याम् / हे श्रेयन् / नामिति बहुवचननिर्देशात् बृंहणमित्यत्र णत्वं दंश इत्यादौ अत्वं च बाधित्वाऽनेनानुस्वार एव भवति / शिट इति किम् / गम्यते / अपदान्त इत्येव / भवान् साधुः / अन्वित्येव / पिण्डि, शिण्ढि / अत्र पिशिषोहों तस्य

Page #91
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [व्यंजनान्तपुंल्लिङ्ग धित्वे षस्य डत्वे च शिडभावान्नकारस्यानुस्वारो न भवति / कसुप्रत्ययान्तो विद्वस शद्धः / विद्वान् / विद्वांसौ / विद्वांसः / विद्वांसम् / विद्वांसौ।। . 372 कसुष्मतौ च // 2 / 1 / 105 // णिक्यघुड्वर्जिते यकारादौ स्वरादौ मतौ च प्रत्यये परे कस उष् स्यात् / विदुषः / विदुषा। 373 सन्मध्वन्स्कस्सनडहो दः // 2 / 1 / 68 // सन्मध्वन्सोः कस्पत्ययान्तस्य सकारान्तस्यानडुङ्शदस्य च योऽन्त्यस्तस्य पदान्ते वर्तमानस्य दकारः स्यात् / विद्वद्भ्याम् / विद्वत्सु / हे विद्वन् / 'कस्स्' इति द्विसकारपाठः सान्तस्यैव यथा स्यात् , इह मा भूत-विद्वान् / उपसेदिवान् / सकारस्य पदस्येति लोपेन निवर्तितत्वात्। एतच्च दत्वं 'येन नापाप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव बाधको भवति ' इति न्यायात् रुत्वढत्वयोरेव बाधकम् , संयोगान्तलोपे पुनः प्राप्ते चाप्राप्ते चारभ्यते इति तस्य बाधकं न भवति / उपसेदिवांसः। उपसेदिवांसम् / शसादिस्वरादौ ' आगमा यद्गुणीभूता' इति इट्सहितस्य कस उष् / उपसेदुषः / उपसेदिवट्यामित्यादि / न्समहतोरित्यत्र महच्छदसाहचर्याच्छुद्धधातोः किबन्तस्य न न दीर्घः , तेन सुष्टु हिनस्तीति सुहिन् / सुहिंसौः। सुहिंसः। सुहिन्भ्याम् / मुहिन्सु। उखया युतेन स्थाल्या वा संसते उखासत्-द् / उखास्रसौ / उखास्रसः। उखासद्भ्यामित्यादि / एवं पर्णध्वत् / उदित् पुंस् शब्दः। 374 पुंसोः पुमन्म्॥११४७३॥पुंसु इत्येतस्योदितस्तत्संबंधिन्यन्यसंबंधिनि वा घुटि परे पुमन्स् इत्ययमादेशः स्यात् / पुमान् / पुमांसौ / पुमांसः। पुमांसम् / पुंसः पदस्येति सलोपे पुंभ्याम् / पुसु / हे पुमन् / एवमीषदूनः पुमान् बहुपुमान् / प्रियपुमान् / २पुंसोरुदित्त्वात् प्रियपुंसितरा, प्रियपुंस्तरा, प्रियपुंसीतरेत्यादौ डीहस्ववद्विकल्पश्च सिद्धः / उशनस्शब्दस्य ऋदुशनसिति सेर्डा / उशना / उशनसौ / उशनसः / उशनसा। उशनोभ्याम् / 1 उष् इति षकारस्य 'नाम्यन्तस्था' इति सिद्धत्वे प्रक्रियालाघवार्थ षकारकरणम् // . 2 ननु पातेथुम्सुरिति उदनुबंधः कृतोऽस्ति, तेनापि प्रियपुंसीतरेत्यादि रूपत्रयं सेत्स्यति, किमत्रोदनुबंधेन ? / उच्यते। अव्युत्पत्त्याश्रयणं तदाऽत्रसूत्रे कृतस्योकारस्य फलम् / व्युत्पत्तौ तु फलमौणादिकस्य / यथा भवतु शब्दो भातर्डवतुरिति व्युत्पादितोऽपि सर्वादौ उदनुबंधः पठितोऽव्युत्पत्तिपक्षार्थम् /

Page #92
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 79 375 वोशनसो नश्चामंत्र्ये सौ // 1 / 4 / 80 // आमंत्र्येऽर्थे वर्तमानस्योशनसशब्दस्य सौ परे नकारो लुक् चान्तादेशौ वा स्याताम् / हे उशनन् / हे उशन / हे उशनः / अनेहा / अनेहसौ। अनेहोभ्याम् / हे अनेहः / पुरुदंशा। पुरुदंशसौ / पुरुदंशोभ्यामित्यादि / वेधाः / वेधसौ। वेधोभ्यामित्यादि / अभ्वादेरित्यत्र भ्वादिवर्जनात् न दीर्घः। पिण्डं ग्रसते पिण्डग्रः। पिण्डग्रसौ। पिण्डग्रसः / एवं पिण्डग्लः / चर्म वस्ते चर्मवः। 376 अदसो दः सेस्तु डौ // 2 // 1 // 43 // त्यदादिसंबंधिनि सौ परेऽदसो दकारस्य सकारादेशः स्यात् , सेस्तुडौ / असौ / त्यदादिसंबंधिविज्ञानादिह न भवति / अत्यदाः / डित्करणमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / तेन ‘औता' 'एदापः' 'दीर्घङ्याब् ' ' अस्यायत्तत्क्षिपकादीनाम् ' इति कार्याणि न भवन्ति / अन्यथा 'दः सौ' इत्येतत् क्रियेत। . 377 असुको वाकि // 21 // 44 // त्यदादिसंबंधिनि सौ परेऽदसोऽकि सत्यसुक इति दस्य सः सकारात्परस्याकारस्योकारः सेश्च डौत्वाभावो वा निपात्यते / असकौ / केचित्तु असुकस् इति सान्तं सिना सह निपातयन्ति / द्विवचने त्यदायत्वे, लुगस्यादेत्यपद इति लुकि ऐदौत्संध्यक्षरित्यौत्वे च। 378 मोऽवर्णस्य // 2145 // अवर्णान्तस्य त्यदादिसंबंधिनोऽदसो * दकारस्य मकार आदेशः स्यात् / अमौ इति जाते 'मादुवर्णोनु-' अमू / सर्वादित्वाज्जस इः। अमे इति जाते / / 379 बहुष्वेरीः॥ 2 // 1149 // बहुष्वर्थेषु वर्तमानस्यादसो मकारात् परस्यैकारस्य स्थाने ईकार आदेशः स्यात् / अमी / अमुम् / अमू / अमून् / 380 प्रागिनात् // 2 // 1 // 48 // अदसो मात्परस्य वर्णमात्रस्येनादेशात् प्रागुवर्णः स्यात् / अन्विस्यापवादोऽयम् / अमुना / अमूभ्याम् 3 / इदमदसोऽक्येवेति नियमाद् भिस ऐस्त्वाभावे, एबहुस्भोसीत्येत्वे, बहुष्वेरीः-अमीमिः / अमुष्मै / अमीभ्यः 2 / अमुष्मात् / अमुष्य / अमुयोः 2 / अमीषाम् / अमुष्मिन् अमीषु / हे असौ / हे असुक / हे असकौ / अनडुङ् शब्दस्य ' वा शेषे' इत्यनेनोतो वादेशे कृते अवड्वाह सि इति जाते / 381 अनडुहः सौ // 1 // 4 // 72 // अनडुशब्दस्य धुडन्तस्य तत्संबंधिन्य

Page #93
सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. [ व्यंजनान्तस्त्रीलिङ्ग न्यसंबंधिनि वा सौ परे धुटः प्राग नोऽन्तः स्यात् ' इति नत्वे पदस्येति हलोपे अनड्वान् / प्रियानड्वान् / अत्र सन्ध्वन्सित्यादिना दत्वं प्राप्तम् , नकारविधानसामर्थ्यान्न भवति / अनड्वाहा / अनड्वाहः। शसि अनडुहः / पदान्ते सर्वत्र दत्वे अनडुझ्यामित्यादि / संबोधने 'उतोनडुच्चतुरो वः' हे अनड्वन् / 382 हो धुट्पदान्ते // 2 / 1 / 82 // हकारस्य धुटि प्रत्यये पदान्ते च ढकारादेशः स्यात् / मधुलिट्-ड्। मधुलिहौ ।मधुलिहः। मधुलिहा। मधुलिड्भ्याम्। मधुलिट्त्सु। मधुलिट्सु / हे मधुलिट्-ड्। 383 भ्वादेर्दादेर्घः।।२।१।८३॥ भ्वादेर्धातोर्योदकारादिरवयवस्तदवयवस्य हकारस्य धुटि प्रत्यये पदान्ते च घकारादेशः स्यात् / ढस्यापवादः। गडदबादेरिति धत्वे गोधुक्-ग् / गोदुहौ / गोदुहः / गोदुहा / गोधुग्भ्याम् / गोधुक्षु / हे गोधुक् / एवं काष्ठधक् / भ्वादेरिति किम् / दामलिहमिच्छति क्यन् , किप, दामलिट्-ड् / एवं दृषघुट् / दादेरिति किम् / मधुलिट् / ह इत्येव / अदात् / धुट्पदान्त इत्येव / गोदुहौ। 384 मुहद्गृहस्नुहस्निहो वा // 2 / 1 / 84 // एषां संबंधिनो हकारस्य धुटि प्रत्यये पदान्ते च घकारादेशो वा स्यात् / द्रुहः प्राप्तेऽन्येषामप्राप्ते विकल्पः / उन्मुक्-ग् / उन्मुट्-ड् / उन्मुहौ / उन्मुहः। उन्मुहा। उन्मुग्भ्याम् / उन्मुड्भ्याम् / उन्मुक्षु / उन्मुटसु-ट्त्सु। एवं मित्रध्रुक्-ग्। मित्रध्रुट्-ड्। उत्स्नुक्-ग। उत्स्नुट-ड्। चेलस्निक्-ग् / चेलस्निट्-ड् / मुहादेरिति गणनिर्देशमकृत्वा धातुपरिगणनं यङ्लुप्यपि विध्यर्थम् / मोमोन्धि / मोमोढि / दोद्रोग्धि / दोद्रोढि / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां व्यंजनान्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् __ समाप्तम् // // अथ व्यंजनान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् // चकारान्तो वाच् शब्दः / वाक्-ग् / वाचौ / वाचः / वाचा / वाग्भ्यामित्यादि। मृज्यत इति क्रुध्संपदादित्वात् किप् / ऋखिगित्यादिसूत्रे 'सज्' इति निर्देशाद ऋतो रत्वं, तेनैव सूत्रेण च गत्वम् / स गतावित्यस्य वा वाऽकज् / सक्-ग स्रजौ / सजः। सजा / सम्भ्याम्। म्रक्षु / त्यदादीनामावर इत्यकारान्तत्वे आप् /

Page #94
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. तः सौ सः / स्या / त्ये त्याः / सा / ते / ताः / या। ये / याः इत्यादि सर्वावत् / एषा / एते / एताः / एताम् / एते / एताः / एतया / एताभ्याम् 3 / एतयोः। एतयोः / अन्वादेशे एनाम् / एने / एनाः। एनया। एनयोः 2 / क्षुत्-द् / क्षुधौ / क्षुधः / क्षुधा। क्षुद्भ्यामित्यादि / पकारान्तो बहुवचनान्तोऽपशब्दः। 'अप' इति घुटि दीर्घ आपः / अपः / भकारादौ 'अपोऽझे' इत्यदादेशे अद्भिः / अद्भ्यः 2 / अपाम् / अप्सु / ककुभशब्दस्तुण्डिभशब्दवत् / किमः कादेशे इयम् / 'आद्वेर' इत्यत्वे आपि 'दो म' इति मत्वे च इमे / इमाः / इमाम् / इमे / इमाः / 'टौस्यनः' अनया / 'अनक् ' आभ्याम् 3 / आभिः। अस्यै / अस्याः 2 / अनयोः 2 / आसाम् / अस्याम् / आसु / अन्वादेशे एनाम् / एने / एनाः। एनया / एनयोः 2 / चतुरश्चतस्रादेशे स्वरादौ रत्वे च चतस्रः 2 / चतसृभिः / चतसृभ्यः 2 / दीर्घा नामीत्यत्र तिसृचतसृवर्जनात् चतसृणाम् / चतसृषु / गिशब्दस्य ‘पदान्त' इति दीर्घ गीः। गिरौ / गिरा। गीर्ष्यामित्यादि / एवं धूः। पू: / दिवशब्दस्य दिव औरित्यौत्वे द्यौः / दिवौ / 'उः पदान्ते' इत्युत्वे धुभ्याम्। धुषु / हे द्यौः / ऋत्विगित्यादिना गत्वे दिक्-ग् / दिशौ / दिशः। दिग्भ्याम् / दिक्षु / दृक्-ग। दृशौ। दृशः। दृग्भ्याम् / दृक्षु / त्विट्-ड् / त्विषौ, त्विषः / त्विषा / विड्भ्याम् / त्विट्त्सु-ट्सु / आशिस शब्दस्य षत्वं 'णषमसत्पर' इत्यनेनासदिति रुत्वे दीर्घ च आशीः / आशिषौ / आशिषः। आशीया॑म् इत्यादि / 'अदसो दः सेस्तु डौ' असौ। द्विवचने अत्वे, आपि, 'औता' इत्येत्वे, मत्वे अमुष्यै / अमूभ्यः 2 / अमुष्याः 2 / अमुयोः२ / अमूषाम् / अमुष्याम् / अमूषु / 385 नहाहोर्धतौ // 2 / 1 / 85 // नहेब्रूस्थानाहश्च धातोः संबंधिनो हकारस्य धुटि प्रत्यये पदान्ते च धकारतकारावादेशौ स्याताम् / उपानत्-द् / उपानहौ / उपानहः / उपानहा / उपानभ्याम् / उपानत्सु / ऊर्ध्व स्निह्यति नाति वा उष्णिक्-ग् / ऋत्विगित्यादिना गत्वम् / अथ च तत्रैव सूत्रे 'उष्णिह् ' इति निर्देशात् उदो दकारस्य लोपे सस्य षत्वं, नहेर्नकारस्य च ष्णिरादेशः / उष्णिहौ। उष्णिहः / उष्णिहा / उष्णिग्भ्यामित्यादि। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियायां व्यंजनान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् समाप्तम्

Page #95
89 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [व्यंजनान्तनपुंसकलिङ्ग // अथ व्यंजनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् / / चकारान्तो गवाञ्च् शब्दः / गामश्चतीति विग्रहः। गतौ नलोपः / ' स्वरे वाऽनक्षे' इत्यनेनावादेशः / गवाक्-ग् / वात्यसंधिः। गो अक्-ग। एदोत इति अस्य लुक, गोऽक्-ग् / पूजायां 'युजश्चक्रुश्चो नो ङः, गवाङ् / गो अङ् / गोऽङ् / अम्यप्येतान्येव नव / घुड्वर्जिते स्वरादौ ' अच्च प्राग दीर्घश्च' गोची। प्रजायां तु गवाञ्ची। गोअञ्ची / गोऽश्ची। नपुंसकस्य जसशसोः शिः , तस्य च घुसंज्ञकत्वेन ' अच' इति नत्वे गवाञ्चि / गतिपूजनयोस्त्रीण्येव / गोचा / गवाञ्चा / गोअञ्चा / गोऽश्चा। गवाग्भ्याम् / गोअग्भ्याम् गोऽग्भ्याम् / गवा'भ्याम् / गोअङ्भ्याम् / गोऽङ्भ्याम् इत्यादि / सुपि तु ङान्तानां पक्षे ' णोः कटावन्तौ शिटि न वा ' इति कत्वे गवाक्षु / गोअक्षु / गोऽक्षु / गवाक्षु / गोअषु / गोऽषु / गवाक्षु / गोअक्षु / गोऽक्षु / प्राक्-ग् / प्राची। पाश्चि / प्रत्यक्-ग् / प्रतीची / प्रत्यश्चि / समीची / सम्यश्चि / शेषं पुंवत् / जकारान्तोऽसृज शब्दः। अमृक्-ग् / असृजी / अमृञ्जि / शसादौ वाऽसन्नादेशे. असानिअसृजि / अस्ना / असृजा / असभ्याम् / असृग्भ्यामित्यादि / बहू-। बहूर्जी / 386 लो वा // 1 / 4 / 67 // रेफलकाराभ्यां परा या धुड्जातिस्तदन्तस्य नपुंसकस्य धुटः माग नोऽन्तो वा स्यात् शौ परे / बहूजि / वहूजि / जगत्-द् / जगती / जगन्ति / पुनस्तद्वत्, शेषं मरुद्वत् / महत्-द् महती। न्समहतोरिति दीर्घ महान्ति / पुनस्तद्वत्, शेषं पुंवत् / यकृत्-द् / यकृती / यकृन्ति / शकृत्-द् / शकृती / शकुन्ति / अनयोः शसादौ वा यकन् शकन्नादेशे यकानि। यकृन्ति / शकानि / शकुन्ति / यना। यकृता / शक्का। शकृता / यकभ्याम् यकृद्भ्याम् / शकभ्याम् / शकुझ्यामित्यादि / तुदत्-द् / 387 अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीयोः / / 2 / 1 / 115 // श्नावर्जितादव 1 गवाक्शब्दस्य रूपाणि क्लीबेऽर्चागतिभेदतः / असंध्यवाकारलोपैनवाधिकशतं मतम् // 1 // स्यमसुप्सु नव षड् भादौ षट्के स्युस्त्रीणि जस्शसोः / चत्वारि शेषे दशके रूपाणीति विभावय // 2 // ऊह्यमेषां द्विर्वचनानुनासिकविकल्पनात् / रूपाण्यश्वाक्षिभूतानि 527 भवन्तीति मनीषिभिः // 3 //

Page #96
प्रकरणम् . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. र्णात् परस्यातुः स्थानेऽन्त इत्यादेशो वा स्यात्, ईप्रत्यये ङीप्रत्यये च परे। तुदन्ती। तुदती / तुदन्ति / भात्-द् / भान्ती / भाती / भान्ति / पचत्-द् / 388 इयशवः 2 / 1 / 116 // श्यात् शवश्च परस्यातुरीङन्योः परतोऽन्त इत्यादेशः स्यात् / पचन्ती / पचन्ति / दीव्यत् / दीव्यन्ती / दीव्यन्ति / ददत्-द्। द्विवचने ईपरतः ' अवर्णादश्न ' इत्यनेन कृतेऽप्यन्तादेशे 389 अन्तोनो लुक ॥४।२।९४॥युक्तजक्षपञ्चतः परस्य शितोऽवितोऽन्तः संबंधिनो नस्य लुक् स्यात् / इति नलोपे ददती / बहुवचने जसशसोः शौ परतः 390 शौ वा ॥४।२।९५॥व्यक्तजक्षपञ्चतः परस्यान्तो नस्य शिप्रत्यये लुग्वा स्यात् / ददति / ददन्ति / एवं जक्षत् / दरिद्रत् / जाग्रत् / चकासत् / शासत् / त्यदादीनामनतो लुबिति सेलपि त्यद् / द्विवचनादौ अत्वे त्ये। त्यानि / तद् / ते / तानि / यत् / ये / यानि / एतद् / एते / एतानि / अन्वादेशे तु एनत् / शेषं पुंवत् / अहन्शब्दस्य ' अह्न ' इति रुत्वे अहः 2 / ईडने वा / अह्नी / अहनी 2 अह्ना / अहोभ्यामित्यादि / ब्रह्मन्शब्दस्य ' नानो नोऽनह्न ' इति नलपि ब्रह्म / ब्रह्मणी / ब्रह्माणि / ब्रह्मणा / ब्रह्मभ्याम् / 391 क्लीबे वा // 2 / 1 / 93 // आमन्त्र्यविषयस्य नाम्नः क्लीबे नपुंसकलिङ्गे वर्तमानस्य नस्य लुग वा स्यात् / हे ब्रह्मन् / हे ब्रह्म। एवं चर्मदामप्रभृतयः / दण्डि / दण्डिनी / दण्डीनि / स्रग्वि / स्रग्विणी / स्रग्वीणि / वाग्मि / वाग्मिनी। वाग्मीनि / बहुत्रह / बहुकृत्रघ्नी / बहुवृत्रहणी / बहुतहाणि / बहुपूष / बहुपूष्णी। बहुपूषणी। बहुपूषाणि / बह्वयंम / बह्वर्यम्णी। बहबर्यमणी / बह्वर्यमाणि / स्वप्-ब् / स्वपी। 392 नि वा // 1 / 4 / 89 // अपःस्वरस्य नागमे सति घुटि परे वा दीर्घः। स्वाम्पि / स्वम्पि / स्वपा। स्वद्भ्यामित्यादि / एवमत्यप् / समासान्तविधेरनित्यत्वाद् बवप् / सेलप्तत्वात् किमः कादेशो न / किम् / के कानि / शेषं पुंवत् / इदम् / इमे / इमानि / पुनस्तद्वत् / अन्वादेशे एनत् / शेषं पुंवत् / वाः। वारी / धुडन्तत्वाभावान नत्वम् / वारि / चत्वारि / विमला द्यौ : यस्मिन् तत् विमलद्यु दिनम् / विमलदिवी / अत्र अन्तर्वर्तिनी विभक्तिमाश्रित्य स्थानिवद्भावेन पदत्वे प्राप्ते रुत्वं प्राप्तम् /

Page #97
84 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [अव्यय 393 वृत्यन्तोऽसषे // 11 // 25 // परार्थाभिधानं वृत्तिः। तद्वाँच पदसमुदायः समासादिः / तस्या अन्तोऽवसानं पदसंज्ञो न स्यात्, असषे-सस्य षत्वे तु पदसंज्ञा भवत्येव / इति पदत्वाभावानोत्वम् / न च सित्येवेति नियमे नैव पदत्वस्य निवर्तनं शक्यमिति किमनेन सूत्रेणेति वाच्यम् ! 394 प्रत्ययः प्रकृत्यादेः 7 / 4 / 115 // यस्माद्यः प्रत्ययो विधीयते सा तस्य प्रकृतिः / प्रत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य विशेषणं वेदितव्यम्, नोनाधिकस्य / इति हि यस्मात् समुदायात् प्रत्ययविधानं तस्यैव पदत्वं नियमेन निवर्त्यते न तु तदवयवस्य / विमलदिवि / पुनस्तद्वत्, शेषं प्राग्वत् काष्ठतद्-ड् / काष्ठतक्षी / काष्ठतति / पुनस्तद्वत्, शेष पुंवत् / धनुः / धनुषी / न्समहतोरिति दीर्घ / धनूंषि / धनुषा / धनुर्ध्यामित्यादि / एवं चक्षुर्हविरादयः / पदान्त इति दीर्घे, पिपठीः / पिपठिषी / शावल्लोपस्य स्थानिवत्वाद् धुडन्तत्वाभावान नत्वम् / स्वविधौ स्थानिवत्वाभावात् स्वराच्छावित्यनेनापि न / पिपठिषि / पिपठिषा / पिपठीभामित्यादि पुंवत् / पयः। पयसी / पयांसि / पयसा / पयोभ्यामित्यादि / एवं वचःप्रभृतयः / सुपुम् / सुपुंसी / सुपुमांसि / अदः। द्विवचने अमे इति जाते / 'मादुवर्णो ऽनु' अम् / अमूनि / पुनस्तद्वत् / अनतो लुबिति से पि, सन्ध्वन्सिति दत्वम् / स्वनडुत्-द् / स्वनडुही / 'वाः शेषे ' स्वनड्वांहि / पुनस्तद्वत् , शेषं पुंवत् / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां व्यंजनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणं समाप्तम् // // अथाऽव्ययप्रकरणम् // 395 स्वरादयोऽव्ययम् // 11 // 30 // स्वरादयः शद्धा अव्ययसंज्ञाः स्युः। स्वःसुखयति। एहि जाये स्वा रोहाव / स्वः संजानीते। स्वः स्पृहयति। स्वरागच्छति। छायेव या स्वर्जलधेर्जलेषु / स्वर्वसति / अन्तर्वसति / अन्तर्यामि / अत्युच्चैसौ, अत्युच्चैस इत्यत्रोच्चैरतिक्रान्तो यस्तदभिधायकस्य पूर्वपदार्थप्रधानस्य समासस्य संबंधी स्यादि।चैःशब्दस्य, तेन 'अव्ययस्य' इति लुब् न भवति / परमोच्चैः, परमनीचैरित्यत्र तु उत्तरपदार्थप्रधानत्वात् समासस्याव्ययसंबंध्येव स्यादिरिति भवत्येव / अन्वर्थसंज्ञा चेयमव्ययमिति, लिङ्गकारकविभक्तिनानात्वेऽपि न नानारूपतां प्रतिपद्यत इति / यदुक्तम्

Page #98
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 'सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु // वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ' // 1 // __ अन्वर्थाश्रयणे च स्वरायव्ययमव्ययं भवतीति स्वरादेविशेषणत्वेन तदन्तविज्ञानात् परमोच्चैः परमनीचैरित्यादावप्यव्ययसंज्ञा भवति / स्वर् , अन्तर् , सनुतर् , पुनर् , प्रातर्, सायम् , नक्तम्, अस्तम् , दिवा, दोषा, ह्यस्, श्वस् , कम् , शम् , योस् , मयस् , विहायसा, रोदसी, ओम् , भूस् , भुवस्, स्वस्ति, समया, निकषा, अन्तरा, पुरा, बहिस् , अवस्, अधस्, असांप्रतम् , अद्धा, ऋतम् , सत्यम् ,इद्धा, मुधा, मृषा, वृथा, मिथ्या, मिथो, मिथु, मिथस्, मिथुस् , मिथुनम् , अनिशम् , मुहुस, अभीक्ष्णम्, मक्षु, झटिति, उच्चैस , शनैस् , अवश्यम् , सामि, साचि, विष्वक, अन्वक, ताजा, द्राक्, साक, ऋधक, पृथक्, धिक, हिरुक, ज्योक, मनाक, ईषत्, ज्योषम्, जोषम्, तूष्णीम्, काम, निकामम् , प्रकामम् , अरम् , वरम् , परम् , आरात् , तिरस्, नमस, भूयस् प्रायस, प्रवाहु, प्रवाहुक, प्रवाहुकम्, आर्य, हलम् , आर्यहलम् , स्वयम् , अलम् , कु, बलवत् , अतीव, सुष्टु, दुष्ठु, ऋते, सपदि, साक्षात् , सन् , प्रशान् , सनात् , सनत् , सना, नाना, विना, क्षमा, आशु, सहसा, युगपत् , उपांशु, पुरतस्, इति स्वरादयः। सूत्रे बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेनान्येषामपि चादिषूपात्तानामनुपात्तानां स्वरादिसधर्मणामव्ययसंज्ञा भवति / स्वरादयो हि स्वार्थस्य वाचका न तु चादिवद् द्योतका इति / अव्ययप्रदेशा अव्ययस्येत्यादयः। ___चादयोऽसत्वे / अव्ययसंज्ञाः स्युः / असत्वे इति किम् / यत्रैषां सत्वरूपेऽनुकार्यादाक्र्थे वृत्तिस्तत्र मा भूत् / चः समुच्चये / इव उपमायाम् / एवोऽवधारणे / च, अह, ह, वा, एव, एवम् , नूनम् , शश्वत् , सूपत् , कूपत् , कुवित् , नेत् , चेत् , नचेत्, चण, कचित् , यत्र, नह, नहि, हन्त, माकिस्, नकिस, मा, माङ, न, न , वाव, त्वाव, न्वाव, वावत् , त्वावत्, न्वावत्, त्वै, तुवै, न्वै, नुवै, रै, वै, औषट्, वौषट्, वषट्, वट, वाट, वेट, पाट्, प्याट, फट, हुंफट्, छंबट, अध, आत् , स्वधा, स्वाहा, अलम् , चन, हि, अथ, ओम् , अथो, नो, नोहि, भोस्, भगोस्, अघोस, अंघो, हंहो, हो, अहो, आहो, उताहो, हा, ही, हे, है, हये, अयि, अये, अररे, अङ्ग, रे, अरे, अवे, ननु, शुकम् , सुकम् , नुकम् , हिकम् , नहिकम् , ऊम्, हुम् , कुम्, उज, सुज, कम् , हम् , किम् , हिम् ,

Page #99
86 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [अव्यय अद्, कद्, यद् , तद् , इद् , चिद् , किद् , स्विद् , उत, बत, इव, तु, नु, यच, कञ्चन, किमुत, किल, किंकिल, किंस्वित् , उदस्वित् , आहोस्वित् , अहह, नहवे, नवे, नवा, अन्यत्, अन्यत्र, शव, शप, अथकिम्, विषु, पट्, पशु, खल, यदिनाम, यदुत, प्रत्युत, यदा, जातु, यदि, यथाकथाच, यथा, तथा, पुद् , अथ, पुरा, यावत् , तावत् , दिष्टया, मर्या, आम, नाम, स्म, इतिह, सह, अमा, समम् , सत्रा, साकम् , साधम् , ईम् , सीम् , कीम् , आम् , आस, इति, अव, अड, अट, बाह्या, अनुषक, खोस्, अ, आ, इ, ई, उ, अ, ऋ, ऋ, लु, लू, ए, ऐ, आ, औ, प्रादयः, इति चादयः / सूत्रे बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / - 396 अधण्तस्वाद्याशसः॥११॥३२॥ धण्वर्जितास्तस्वादयः शस्पर्यन्ता ये प्रत्ययास्तदन्तं शब्दस्वरूपमव्ययं स्यात् / देवा अर्जुनतोऽभवन् / ततः, तत्र, इह, क, कदा एतर्हि, अधुना, इदानीम् ,सद्यः, परेद्यवि, पूर्वेयुः, उभयेयुः, परुत्, परारि, ऐषमः, कर्हि, यथा, कथम् , पञ्चधा, एकधा, ऐकध्यम् , द्वैधम् , द्वेधा, पञ्चकृत्वः, द्विः, सकृत, बहुधा, प्राक, दक्षिणतः, पश्चात्, पुरः, पुरस्तात् , उपरि, उपरिष्टात्, दक्षिणा, दक्षिणाहिं, दक्षिणेन, द्वितीयाकरोति क्षेत्रम् , शुक्लीकरोति, अग्निसात् संपद्यते, देवत्राकरोति, बहुशः / अधणिति किम् / पथि द्वैधानि / संशयत्रैधानि / आ शस इति किम् / पचतिरूपम् / 397 विभक्तिथमन्ततसाद्याभाः // 1 // 1 // 33 // विभक्त्यन्तप्रतिरूपकास्थमवसाना ये तसादयः प्रत्ययास्तदन्तप्रतिरूपकाश्च शब्दाअव्ययसंज्ञाः स्युः। अहंयुः। शुभंयुः / अस्तिक्षीरा ब्राह्मणी / कुतः / यथा। तथा / कमिति / अहं, शुभं, कृतं, पर्याप्तं, येन, तेन, चिरेण, अन्तरेण, ते, मे, चिराय, अह्नाय, चिरात् , अकस्मात् , चिरस्य, अन्योऽन्यस्य, मम, एकपदे, अग्रे, प्रगे, प्राणे, हेतो, रात्रौ, वेलायां, मात्रायाम्-एते प्रथमादिविभक्त्यन्तप्रतिरूपकाः / अस्ति, नास्ति, असि, अस्मि, विद्यते, भवति, एहि, बहि, मन्ये, शंक्ये, अस्तु, भवतु, पूर्यते, स्यात्, आस, आह, वर्तते, न वर्तते, याति, न याति, पश्य, पश्यत, आदह, आदङ्क, आतङ्क-इति तिवादिविभक्त्यन्तप्रतिरूपकाः। 398 वत्तस्याम् // 1 / 1 / 34 // वत्तस्याम्प्रत्ययान्तः शब्दोऽव्ययसंज्ञः स्यात् / वत्तसिसाहचर्यादामिति तद्धितस्य ' किंत्यायेऽव्ययेत्यादिना विहितस्यामो ग्रहणम् / मुनेरह मुनिवद्. वृत्तम्। 'तस्याहे क्रियायां वत्' इति वत् / क्षत्रिया इव

Page #100
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. क्षत्रियवद्युध्यन्ते / 'स्यादेरिवे' इति वत् / पीलमूलेनैकदिक् पीलमूलतो विद्योतते विद्युत् / ' तसि ' रिति तसिः / उरसैकदिक् उरस्तः। ' यश्चोरस'-इति तसिः / आम्-उच्चैस्तराम् / उच्चैस्तमाम् / 399 क्त्वातुमम् 1 / 1 / 36 // क्त्वा तुम् अम् इत्येतत्प्रत्ययान्तं शब्दरूपमव्ययसंज्ञं स्यात् / कृत्वा / प्रकृत्य / कर्तुम् / अमिति णमुख्णमोरुत्सृष्टानुबंधयोग्रहणं न द्वितीयैकवचनस्य क्त्वातुम्साहचर्यात् / यावज्जीवमदात् / स्वादुंकारं भुकते। 400 गतिः // 11 // 36 // गतिसंज्ञाः शब्दा अव्ययसंज्ञाः स्युः। अदःकृत्य / अत्राव्ययत्वे ' अतः कृकमिकंस-इत्यादिना सकारो न भवति / 401 अव्ययस्य // 3 // 17 // अव्ययसंबंधिनः स्यादेलुप् स्यात् / स्वः , प्रातः इत्यादि / तत्संबंधिविज्ञानादिह न भवति / अतिस्वरः , अत्युच्चैसः / अतएव लुब्विधानादव्ययेभ्यः स्यादयोऽनुमीयन्ते / ततश्चाथो स्वस्ते गृहम्, अथोच्चैर्म गृहमित्यादौ 'सपूर्वात्पथमान्ताद्वे ' ति विकल्पेन ते मे आदेशौ पदसंज्ञा च सिद्धा भवति / इत्यव्ययानि त्वलिङ्गान्यसंख्यानि च / तथाहुः ' नन्ता संख्या डतियुष्मदस्मच्च स्युरलिङ्गकाः // पदं वाक्यमव्ययं चेत्यसंख्यं च तद्बहुलम् ' // 1 // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायामव्ययप्रकरणं समाप्तम् // // अथ स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् / / 402 अजादेः // 2 / 4 / 16 // अजादिभ्य आवृत्त्याजादीनामेव स्त्रियां वर्तमानेभ्य आप् प्रत्ययः स्यात् / बाधकबाधनार्थमनकारार्थ च वचनम् / अजा।एडका। अश्वा। चटका। मूषिका। कोकिला। एभ्यो जातिलक्षणस्य ङीप्रत्ययस्यापवाद आए / बाला। होडा / पाका / वत्सा / मन्दा / विलाता / कन्या मध्या / मुग्धा / विलातेत्यन्ये न पठन्ति, तेन विलातीत्यपि / एभ्यो वयोलक्षणस्य / ज्येष्ठा / मध्यमा। एभ्यो पवयोगलक्षणस्थ / पूर्वापहाणा / अपरापहाणा / निपातनाण्णत्वम् / संग्रहाणा / परमहाणेत्यप्यन्ये / एषु टिल्लक्षणस्य / त्रीणि फलानि समाहृतानि त्रिफला /

Page #101
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय अत्र द्विगुलक्षणस्य / क्रुश्चा / उष्णिहा / देवविशा / एषु व्यंजनान्तत्वात् 'आत् ' इत्यनेनामाप्तरजादिपाठः / कश्चिदेतेभ्यो विकल्पेनेच्छति, तन्मते क्रुङ् , देवविट, उष्णिक् / अन्ये तु ' क्रुश्चानालभेत, उष्णिहककुभौ, देवविशश्च मनुष्य, ' इति प्रयोगदर्शनात् अकारान्ता एवैत इति मन्यन्ते / अजादेरित्यावृत्त्या षष्ठीसंबंधः किम् / अजादिसंबंधिन्यामेव स्त्रियामभिधेयायां यथा स्यात्, तेनेह न भवति / पञ्चानां अजानां समाहारः पञ्चाजी, दशाजी। अत्र समाहारः समासार्थः स्त्री, नासावजशब्दसंबंधिनी / अत एव च ज्ञापकात् स्त्रीप्रकरणे तदन्तादपि भवति, तेन महाश्चासावजश्चेति सामान्येन विग्रहे स्त्रीविवक्षायां महाजा, परमाजेति सिद्धम् / एवमतिभवती, अतिमहती, अतिधीवरी, अतिपीवरी, परमशूद्रेत्यादि / / 403 आत् // 24 / 18 // अकारान्तानाम्नः स्त्रियां वर्तमानादाप् प्रत्ययः स्यात् / खट्टा / सर्वा / या / सा। खट्टादीनामकारान्तत्वम् अतिखट्टः, प्रियखट्टा, पञ्चभिः खट्वाभिः क्रीतः पञ्चखट्व इत्यादिप्रयोगदर्शनात्, उपदेशाच निधीयते / आदिति किम् / सोमपाः / स्त्री / दृषद् / आदित्यधिकृतं उत्तरत्र यथासंभवं योजनीयम् / स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेडमः। राज्ञी / कीं। 404 अधातूदृदितः // 2 / 4 / 2 // धातुवर्जितो य उदित् ऋदिच्च प्रत्ययोऽप्रत्ययो वा तदन्तानाम्नः स्त्रियां वर्तमानात् डीः प्रत्ययः स्यात् / भवती / पचन्ती। अत्र प्रत्यय उदृदित, तदन्तं नाम / अतिभवतीत्यादिषु नामाव्युत्पत्तिपक्षे उदित , तदन्तं समासनाम / भवतीत्यादिषु तु व्यपदेशिवद्भावेन तदन्तम् / निर्गोमती, बहुपुंसीत्यत्र प्रत्ययस्योदित्त्वात् गोमदादिशब्दोऽपि उदित्तेन तदन्तं समासनाम / अधात्विति किम् / सुकन् , सुहिन् / 405 अञ्चः // 24 // 3 // अञ्चन्तानाम्नः स्त्रियां ङीः स्यात् / प्राची / प्रतीची। 406 णस्वराघोषानो रश्च // 44 // वन इति वनकनिपवनिपामविशेषेण ग्रहणम् ! णकारान्तात् स्वरान्तादघोषान्ताच यो विहितो वन्प्रत्ययस्तदन्तानाम्नः स्त्रियां डीः स्यात् / वनोऽन्तस्य च तत्संनियोगे रः स्यात् /

Page #102
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ओण-अवावरी / धा-धीवरी / कृ-सहकृतरी / दृश्-मेरुदृश्वरी / णस्वराघोषादिति किम् / युध-सहयुध्वा / विहितविशेषणं किम् / शृणातीति शर्वरी / स्वराद्विहिताद् गुणे कृते घोषवतो यथा स्यात् / वन इति किम् / श्वयतेः ' श्वन्मातरिश्चन्'-इत्यादिनाऽनि प्रत्ययेऽन्तलोपे च सति शुनी, अतिशुनी / नान्तवादेव डीः सिद्धस्तनियमाथै रविधानार्थं च वचनम् / 407 वा बहुव्रीहेः // 2 / 4 / 5 / / णस्वराघोषात् यो विहितो वन् प्रत्ययस्तदन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीप्रत्ययो वा स्याद रश्चान्तादेशः। गियावावरी / प्रियावावा स्त्री / वहुधीवरी। बहुधीवा / बहुमेरुदृश्वरी / बहुमेरुदृश्वा स्त्री / णस्वराघोषादित्येव / 408 वा पादः // 2 / 4 / 6 // बहुव्रीहेस्तनिमित्तकपाद्शब्दान्तात् स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / द्विपदी / द्विपात् / बहुव्रीहिनिमित्तो यः पादिति बहुव्रीहेः पाच्छब्दस्य विशेषणत्वात् इह न भवति-पादमाचष्टे पाद् , त्रयः पादोऽस्याः त्रिपाद् / ____409 ऋचि पादः पात्पदे // 2 / 4 / 17 // पादिति कृतपाद्भावः पादशब्दो गृह्यते / तस्याबन्तस्य ऋच्यभिधेयायां पात्पदेति निपात्यते / त्रिपात् / चतुष्पात् / 410 अनो वा // 2 / 4 / 11 // अन्नन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / उत्तरत्रोपान्त्यवतः प्रतिषेधात् उपान्त्यलोपिन एवार्य विधिः / पक्षे डाब्डीनिषेधौ / बहुराज्यौ / बहुराजे / बहुराजानौ / बहुव्रीहेरित्येव / 411 नाम्नि / / 2 / 4 / 12 / / अन्नन्ताद् बहुव्रीहेः खियां नाम्नि संज्ञायां डीभवत्येव / अधिराज्ञी, सुराज्ञी नाम ग्रामः / अयमुपान्त्यलोपवत एव विधिः / नित्यार्थ वचनम् , तेन पक्षे डाप् विकल्पेन न भवति / 412 नोपान्त्यवतः // 2 / 4 / 13 // यस्य उपान्त्यलोपो नास्ति स उपान्त्यवान् / तस्मादन्नन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीन स्यात् / नायं अनो वेति मूत्रविहितस्यैव प्रतिषेधः, किंतु स्त्रियां नृत इत्यस्यापि / सुपर्वा / सुपर्वाणौ / उपान्त्यवत 413 मनः // 2 / 4 / 14 // मनन्तानाम्नः स्त्रियां डीन स्यात् / सीमा / सीमानौ / 'अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवते'-त्युक्तमेव, तेन महिमानमतिक्रान्ता अतिमहिमेत्यादा

Page #103
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय - 414 ताभ्यां वाप डित् // 2 / 4 / 16 // मनन्तानामोऽनन्ताच्च बहुव्रीहे. स्त्रियामाप् प्रत्ययो वा स्यात् स च डित् / पक्षे यथाप्राप्तम् / सीमे / सीमाः / सुपर्वे / सुपर्वाः / पक्षे पूर्वाभ्यां प्रतिषेधाद् डीन भवति / सीमानौ। सीमानः / सुपर्वाणौ / सुपर्वाणः / उपान्त्यलोपिनस्तु बहुव्रीहेमरपि भवति / 'दातुं प्रदानोचित भूरिधाम्नीमुपागतः सिद्धिमिवास्मि विद्याम् / एवमुपान्त्यलोपिनोऽन्नन्तस्य बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीडाब्बिकल्पाभ्यां त्रैरूप्यम् , उपान्त्यवतस्तु डाप्पतिषेधाभ्यां द्वैरूप्यं भवति / डित्करणमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / 415 इच्चासोऽनिक्याप्परे // 4 / 107 // आबेव परो यस्मान्न विभक्तिः स आप्परः / अपुंलिङ्गार्थाच्छब्दाद्विहितस्यापः स्थाने इकारो इस्वश्च वा स्याताम् , अनितोऽनकारानुबंधस्य प्रत्ययस्यावयभूते कि-ककारे आप्परे परतः / अल्पा खट्वा खट्विका / खट्वका / खट्वाका / प्रिया खट्वा यस्याः सा प्रियखट्विका / प्रियखट्टका / प्रियखवाका / चकारो ह्रस्वानुकर्षणार्थः / तेनोभयविकल्पे त्रैरूप्यं सिद्धम् / अपुंस इति किम् / सर्विका / न विद्यते खट्वा अस्या इति 'गोश्चान्ते-' इत्यादिना इस्वत्वे स्त्रीपुंससाधारणात् पुनरापि अखट्वा, सैवाल्पा अखट्विका / तथा' खट्वामतिक्रान्ता अतिखट्वा, सैवाल्पा अतिखट्विका / अत्रापुंस्काद्विहित आप न भवतीति रूप्यं न भवति / ' ङ्यादीदूतः के ' इत्यनेन तु इस्वे कृते ' अस्ये-इत्यादिनेत्वमेव भवति / कश्चित्त्वपुंस्काद्विहित आबस्तीति भवत्येव रूपत्रयम् / न विद्यते खट्वा यस्याः सा अखद्विका, अखसका, अखट्वाका। अनिदिति किम् / अनुकंपिता दुर्गा देवीति कमि दुर्गका / ' डन्यादीदतः के। इत्यनेन ह्रस्व एव भवति / कीति किम् / खट्वाता / मालाता / आप्पर इति किम् / पियखट्वाकः पुरुषः / आबेव परो यस्मादिति बहुव्रीहिः किम् / प्रियखट्वाकमतिक्रान्तातिप्रियखट्वाका / अत्र प्रथमं द्वितीया परा पश्चादाविति / आप इत्येव / मातृका। 416 स्वज्ञाजभस्त्राधातुत्ययकात् // 2 / 4 / 108 // स्वज्ञाजभस्त्रेभ्यः अधातोरप्रत्ययस्य च याववयवौ यकारककारौ ताभ्यां च परस्यापः स्थानेऽनित्पत्ययावयवे ककारे आप्परे परत इकारो वा स्यात् / कुत्सिता स्वा ज्ञातिः स्विका, स्वका / अस्विका, अस्वका / निःस्विका, निःस्वका / बहुस्विका / ज्ञातिधनाख्यायामसर्वादित्वादकाभावे कप्रत्ययान्तः स्वकशब्दः / ज्ञिका / ज्ञका / अज्ञिका,

Page #104
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रियां. अज्ञका / निर्तिका, निका, बहुज्ञिका, बहुज्ञका / अजिका, अजका / अनजिका, अनजका / निरजिका. निरजका / बहवजिका, बहवजका / भस्त्रग्रहणं स्त्रीपुंससाधारणवृत्तेग्रहणार्थम् / अविद्यमाना भस्वा यस्याः सा अभस्वा, सैवाल्पा अभस्त्रिका, अभस्त्रका / एवं निर्भस्त्रिका, निर्भत्रकेत्यादि / अत्र हि गौणस्य इस्वत्वे कृते समासात् स्त्रीपुंससाधारणादाबिति पूर्वेण न सिद्धयति / यदा त्वपुंस्कादाब् विधीयते तदा पूर्वेण त्रैरूप्यमेव / भस्त्रिका, भस्त्रका, भस्त्राका / न भस्त्रा अभस्वा, साल्पा चेत् अभस्त्रिका, अभत्रका, अभखाका / एवं परमभस्त्रिका, परमभस्त्रका, परमभस्त्राका / यकार-इभियका, ३भ्यका / ककार-चटकिका, चटकका / धातुत्यवर्जन किम् / सुनयिका, सुपाकिका, दाक्षिणात्यिका, इहत्यिका / आप इत्येव। कुत्सिता स्वा आत्मा आत्मीया वा सर्वादित्वादकि, स्विका। अत्रोत्तरेण नित्यमिकारः / कथं बह्वपत्यिका ? / नात्र त्यः प्रत्ययः / प्रत्ययाप्रत्यययोश्च प्रत्ययस्यैव ग्रहणम् / अथ शुष्किकेत्यत्र कथं न विकल्पः / क्तादेशस्य कस्यासिद्धत्वात् / 417 येषसूतपुत्रवृन्दारकस्य // 3 / 4 / 109 // आप इति निवृत्तम् , पृथग्योगात् / एषामन्तस्यानित्प्रत्ययावयवे ककारे आप्परे परत इकारादेशो वा स्यात् / द्विके, द्वके। एषिका, एषका / केवलयोरेवानयोर्विकल्पेनेकारः। यदा तु न द्वे न एवा न द्वके न एषका इत्यादि विग्रहे कृते विभक्तेलुपि सत्यां पुनः समासाद्विभक्तौ तामाश्रित्य त्यदायत्वं तत आप स च स्थानिवद्भावेन विग्रहकालभाविन्या विभक्तेः परो न तु कात् तदा अनेषका, अद्वके इत्यत्रेकारो न भवति / अखिकेत्यादौ तु न विभक्तेः पर आप्, किंतु कादेव / मृतिका, मूतका / पुत्रिका, पुत्रका / वृन्दारिका / वृन्दारका / द्विशब्दसाहचर्यादेषेति कृतविकारस्यैतदो निर्देशः। तेनेषेर्णकादिप्रत्ययान्तस्याविकृतस्यैतच्छब्दस्य च न भवति / इच्छतीति एपिका, एता एव एतिकाः। 418 वौ वर्तिका // 2 / 4 / 110 // वौ शकुनावभिधेये वर्तिकेतीत्वं वा निपात्यते / वर्तत इति णके / वर्तिका, वर्तका शकुनिः / वाविति किम् / वर्तिकाभागुरिर्लोकायतस्य व्याख्यात्रीत्यर्थः / 419 अस्यायत्तत्क्षिपकादीनाम् 2 / 4 / 111 // यत्तक्षिपकादिवर्जितस्य नानो योऽकारस्तस्यानित्प्रत्ययावयवे ककार आप्परे परत इकारः स्यात् / चेति निवृत्तं पृथग्योगात् / कारिका, पाचिका / अस्येति किम् / नौका / अनि

Page #105
सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय कीत्येव / जीवका-' आशिष्यकन् / / अनित इति पयुदासेन प्रत्ययग्रहणादिह न भवति-शनोतीति शका / आप्पर इत्येव / कारकः / आबेव परो यस्मादिति नियमः किम् / बहुपरिव्राजका मथुरा। विभक्त्यन्तादयमाबिति प्रतिषेधः। यत्तत्क्षिपकादिवर्जनं किम् / यका, सका, क्षिपका। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 420 नरिका मामिका // 2 / 4 / 112 // नरकशब्दस्य मामक शब्दस्य चाप्रत्ययावयवे ककारे आप्परे परतोऽकारस्येत्वं निपात्यते / नरान् कायति नरिका / ' आतो डोऽहावामः' इति ड / ममेयं मामिका / अनि ममकादेशः / केवलमामके ' —त्यादिना संज्ञायां डीप्रत्ययस्य नियमादाप् / ककारस्याप्रत्ययसंबंधित्वात् पूर्वेणाप्राप्ते वचनम् / 421 तारका वर्णकाष्टका ज्योतिस्तान्तवपितृदेवत्ये // 2 / 4 / 113 / / तारकादयः शब्दा यथासंख्यं ज्योतिरादिष्वर्थेषु इकारादेशरहिता निपात्यन्ते / तरतेणके, तारका ज्योतिः–तच नक्षत्रं कनीनिका च / नक्षत्रमेवेत्यन्ये / अन्यत्र तारिका / वर्णयतीति णके वर्णका, तान्तवः प्रावरणविशेषः। अन्यत्र वर्णिका, भागुरी लोकायतस्य / अश्नोतेरोणादिके तककि अष्टका-पितृदेवत्यं कर्म / अन्यत्राष्टौ द्रोणाः परिमाणमस्या इति के अष्टिका खारी / पितृदेवतार्थ कर्मेति 'देवतान्तात्तदर्थे ' इति ये पितृदेवत्यमिति सिद्धम् / 423. ऊनः // 247 // उधन्निति कृतनकारादेशस्योधसो ग्रहणम् / तदन्तानानो स्त्रियां डीः स्यात् / कुण्डोधी / अनो वेति विकल्पे प्राप्त वचनम् / समासान्तविधौ नान्तत्वादेव ङीः सिद्धयति, किंतु पञ्चभिः कुण्डोनीभिः क्रीतः इतीकणि तल्लुपि च पञ्चकुण्डोन इति प्रकृतेः सौ पञ्चकुण्डोद् इति स्यात्, इष्यते च पञ्चकुण्डोधेति / 423 अशिशोः // 2 // 48 // अशिशु इत्येतस्माद् बहुव्रीहेः स्त्रियां डीः स्यात् / अविद्यमानः शिशुरस्या अशिश्वी / बहुव्रीहेरित्येव / न शिशुः अशिशुः / - 424 संख्यादेर्हायनाद्वयसि // 2 // 49 // संख्यादेर्हायनशब्दान्तानाम्नो बहुव्रीहेः स्त्रियां वयसि गम्यमाने डीःस्यात् / 425 अस्य यां लुक् // 2 // 4.86 // ङीप्रत्यये परे पूर्वस्याकारस्य लुक् स्यात् / द्विहायनी।

Page #106
पकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 426 चतुस्त्रेायनस्य वयसि // 2 // 374 // चतुर् त्रि इत्येताभ्यां पूर्वपदाभ्यां परस्य हायनशब्दसंबंधिनो नस्य वयसि गम्ये णः स्यात् / त्रिहायणी / चतुर्हायणी / संख्यादेरिति किम् / अतीतहायना / हायनादिति किम् / द्विवर्षा कन्या / वयसीति किम् / विहायना, त्रिहायना, चतुर्हायना शाला / कालकृता पाणिनां शरीरावस्था वय इति णत्वमपि न भवति / बहुव्रीहेरित्येव / शते हायनेषु संभूता जाता वेति इकणि तल्लुपि च शतहायना स्त्री। 427 गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः / / 2 / 4 / 19 // गौरादेगणान् मुख्यात् स्त्रियां डीः स्यात् / गौरी / अनड्वाही, अनडुही / गौरादिषु रूपद्वयपाठादेव अनडुङ्शब्दस्य ङ्यामुकारस्य पक्षे वाशब्दादेशः, सौ नित्यं नागमाभावश्च / मुख्यादित्यधिकारोऽयम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / मुख्यादिति किम् / बहुनदा भूमिः। 428 मत्स्यस्य यः // 2 / 4 / 87 // मत्स्यशब्दसंबंधिना यकारस्य ङन्यां लुक् स्यात् / मत्सी / गौरादित्वाद् डीः / कथं मत्स्यो नाम कश्चित्, तस्यापत्य स्त्रीति इज,-डी-मात्सी ? / ङीनिमित्तादेशस्यापि ङीग्रहणेन ग्रहणात् / मनुष्यशब्दस्य गौरादित्वाद् डीमत्यये 429 व्यंजनात्तद्धितस्य // 2 / 4 / 88 // व्यंजनात्परस्य तद्धितस्य यकारस्य ङ्यां लुक् स्यात् / मनुषी। व्यंजनादिति किम् / कारिकाया अपत्यं कारिकेयी। तद्धितस्येति किम् / वैश्यस्य भार्या वैश्यी। यामित्येव / आवट्या / 430 अणनेयेकण्नस्नटिताम् / 4 / 20 // अणादिप्रत्ययानां योऽकारस्तदन्तानाम्नः प्रत्यासत्तेस्तेषामेवाणादीनां वाच्यायां स्त्रियां वर्तमानात् डीः स्यात् / उपगोरपत्यमोपगवी / उत्सस्यापत्यमौत्सी / सुपण्या अपत्यं सौपर्णेयी। शिलायास्तुल्या शिलेथी। शैलेयी / अक्षैर्दीव्यति आक्षिकी / स्त्रिया अपत्यमियं वा श्रेणी। पौस्नी। जानु ऊर्व प्रमाणमस्या जानुदनी, जानुद्वयसी, जानुमात्री। पञ्चतयी। शाक्तिकी / कुरुचरी / प्रत्ययसाहचर्यादागमटितो न भवति / पठिता विद्या / शुनिधयी, स्तनंधयीत्यादौ तु धातोष्टित्करणस्यानन्यार्थत्वादटितोऽपि भवति / अणादीनां षष्ठीनिर्देशेनाकारस्य विशेषणं पाणिनिना प्रोक्तं पाणिनीयम् , 'तदधीते' इत्यण, तस्य ‘प्रोक्तात् ' इति लोपे पाणिनीया कन्येति ङीर्यथा मा भूत् / प्रत्यासत्त्या तैरेवाणादिभिः स्त्रिया विशेषणं किम् / गौतमेन प्रोक्ता नीतिौतमीति / ताम् अधीते इत्यण / तस्य प्रोक्तादिति लोपे 'यादे , -रित्यादिना डीलोपे

Page #107
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय ङीर्यथा न स्यात् गौतमा कन्या / अस्त्यत्राणोऽकारो न तु तदभिधेया नीतिलक्षणा स्त्री प्रत्ययाहाँ / यदभिधेया तु कन्यालक्षणा स्त्री प्रत्ययाही न तस्याकारोऽस्ति इति / तथा बहुकुंभकारा नगरी, बहुकुरुचरीत्यादि / 431 वयस्यनन्त्ये / / 2 / 4 / 21 // प्राणिनां कालकृता शरीरावस्था वाल्ययौवनादि वयः / तस्मिन्ननन्त्येऽचरमे वर्तमानादकारान्तानाम्नः स्त्रियां डीः स्यात् / कुमारी / किशोरी / तरुणी। तलुनी। वधूटी। चिरण्टी। धवयोगाभावविशिष्टं वयः कुमारीशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तम्, न तु धवयोगाभावमात्रम् / वृद्धकुमारीति तु उपमानात् / अनन्त्य इति किम् / वृद्धा / आदित्येव-शिशुः / कथं द्विवर्षा, त्रिवर्षा, उत्तानशया, लोहितपादिकेत्यादि नैता वयाश्रुतयोऽर्थात्तु वयो गम्यते / बाला, वत्सेत्यादयस्त्वजादौ / 432 दिगोः समाहारात् ॥रा४।२२।। समाहारद्विगुसंज्ञकानानोऽकारान्तात् स्त्रियां डीः स्यात् / पञ्चपूली / पश्चाजी / दशराजी / द्विवडवी / कथं त्रिफला ? / अजादिपाठात् / 433 परिमाणात्तडितलुक्यविस्ताचितकम्बल्यात् // 2 // 4 // 23 // परितः सर्वतो मानं परिमाणम् / तच्च रूढिवशात्प्रस्थादि / यदाहुः-'ऊर्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः / आयामस्तु प्रमाणं स्यात् संख्या बाह्या तु सर्वतः // विस्तादिभ्यो यदन्यत् परिमाणं तदन्ताद् द्विगोरकारान्तात् तद्धितलुकि स्त्रियां डीः स्यात् / द्वाभ्यां कुडवाभ्यां कीता द्विकुडवी / द्वथाढकी। परिमाणादिति किम् / पञ्चभिरश्वैः क्रीता पञ्चाश्वा / तद्धितलुकीति किम् / द्विपण्या / आविस्ताचितकम्बल्यादिति किम् / द्वाभ्यां बिस्ताभ्यां क्रीता द्विबिस्ता / द्वयाचिता / द्विकम्बल्या। 434 काण्डात् प्रमाणादक्षेत्रे // 24 // 24 // प्रमाणवाचि काण्डशब्दान्तादक्षेत्रविषयाद द्विगोस्तद्धितलुकि सति स्त्रियां ङी: स्यात् / आयामः प्रमाणम् / द्वे काण्डे प्रमाणमस्या द्विकाण्डी रज्जुः / त्रिकाण्डी / प्रमाणादिति किम् / द्वाभ्यां काण्डाभ्यां क्रीता द्विकाण्डा शाटी / अप्रमाणादपीच्छन्त्येके / तन्मते द्विकाण्डी शाटीत्येव भवति / अक्षेत्र इति किम् / द्वे काण्डे प्रमाणमस्या द्विकाण्डा क्षेत्र

Page #108
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 95 भक्तिः / अक्षेत्र इति द्विगोविशेषणं किम् / काण्डस्य क्षेत्रविषयत्वेऽपि यथा स्यात् / द्वाभ्यां काण्डाभ्यां क्षेत्रसंज्ञिताभ्यां क्रीता द्विकाण्डी वडवा / नात्र द्विगुः क्षेत्रविषयः किंतर्हि काण्डशब्द इति / 435 पुरुषादा / / 2 / 4 / 25 // प्रमाणवाचिपुरुषशब्दान्तात् द्विगोस्तद्धितलुकि स्त्रियां ङगेर्वा स्यात् / द्वौ पुरुषो प्रमाणमस्या द्विपुरुषी, द्विपुरुषा वा परिखा / प्रमाणादित्येव / द्वाभ्यां पुरुषाभ्यां क्रीता द्विपुरुषा वडवा / तद्धितलुकीत्येव / पञ्चपुरुषा रज्जुः / प्रमाणभूताः पञ्च पुरुषाः समाहृताः पञ्चपुरुषी। द्विगोः समाहारादिति नित्यमेव / 436 रेवतरोहिणाद् भे॥२।४।२६॥ नक्षत्रम् / रेवतरोहिणाभ्यां नक्षत्रशब्दाभ्यां स्त्रियां ङीः स्यात् / रेवती। रोहिणी / यदापि 'चित्रारेवतीरोहिण्याः स्त्रियाम्' इति जाता यस्याणो लुकि डीप्रत्ययस्यापि लुग भवति तदापि नक्षत्रशब्दात् पुनरनेन ङीर्भवति / रेवत्यां जाता रेवती, रोहिण्यां जाता रोहिणीति / भ इति किम् / रेवता / रोहिणा। कथं रेवतीरमणो बलः, रेवती शुष्करेवती / रेवच्छब्दो मत्वर्थीयान्तोऽस्ति / तत उदिल्लक्षणो ङीः / कथं रोहिणी कटुरोहिणी ।रोहिणशब्दः प्रकृत्यन्तरमस्ति ततो जातिलक्षणो ङीभविष्यति / ___ 437 नीलात् प्राण्योषध्योः // 2 / 4 / 27 // नीलशब्दात् पाणिनि ओषधौ च स्त्रियां ङीः स्यात् / नीली वडवा / नीली ओषधिः। प्राण्योषध्योरिति किम् / नीला शाटी। 438 क्ताच नाम्नि वा // 2 // 4 // 28 // नीलशब्दात् क्तान्ताच शब्दरूपात स्त्रियां ङीर्वा स्यात् संज्ञायाम् / नीली / नीला | प्रवृद्धा चासौ विलूना च प्रवृद्धविलूनी, प्रवृद्धविलूना। 439 केवलमामकभागधेयपापापरसमानार्यकृतसुमङ्गलभेषजात् // 2 / 4 / 29 // एभ्यः स्त्रियां ङीः स्यात् संज्ञायाम् / केवली नामज्योतिः / मामकी। भागधेयी / पापी / अपरी / समानी / आर्यकृती / सुमङ्गली / भेषजी / नाम्नीति किम् / मामका / मामकशब्दादअन्तत्वेनैव डीः सिद्धो नाम्नि नियम्यते, तेन मामिका बुद्धिरिति असंज्ञायाम् अञ्लक्षणोऽपि डीन भवति / 440 भाजगोणनागस्थलकुण्डकालकुशकामुककटकबरात् पक्का वपनस्थूलाकृत्रिमामत्रकृष्णायसारिरंसुओणिकेशपाशे // 24 // 30 //

Page #109
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय भाजादिभ्यो दशभ्यो यथासंख्यं पक्कादिष्वर्थेषु स्त्रियां ङीः स्यात् संज्ञायाम् / भाज्यते इति भाजी पक्का चेत् / भाजान्या / गोणी आवपनं चेत् / गोणान्या / नागी स्थूला चेत् / नागान्या / जातौ तु नाग्येव / तस्याः स्थौल्याभावात् / स्थली अकृत्रिमा चेत् / स्थलाऽन्या / कुण्डी अमत्रं चेत् / कुण्डान्या / काली कृष्णा चेत् / कालाऽन्या / कुशी आयसी चेत् / कुशान्या / कामुकी रिरंसुश्चेत् / कामुकाऽन्या / कटी श्रोणी चेत् / कटाऽन्या / कबरी केशपाशश्चेत् / कबराऽन्या / जानपदशब्दादपि वृत्ताविच्छत्यन्यः। जानपदी वृत्तिः / वृत्तेरन्यत्र जानपदा मदिरा / 441 नवा शोणादेः // 2 / 4 / 31 // शोणादेर्गणात् स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / शोणी / शोणा / एवंनामा काचित् / गुणवचनात्तत्तरेणैव भविष्यति / चन्द्रभागानद्याम् / चन्द्रभागा नाम नदी / नद्या अन्यत्र चन्द्रभागा नाम देवता / अनद्यामिति केचित् / चन्द्रभागी, चन्द्रभागा काचित् / अनद्यामित्येके / चन्द्रभागा नाम नदी / अण्णन्तानित्यं प्राप्ते विकल्पः। अनद्यां तु नित्यं ङीः। चान्द्रभागी छाया। अन्ये तु अण्णन्तादेवार्थभेदेन विकल्पमिच्छन्ति / नद्यामाप् प्रत्ययोऽन्यत्र ङीप्रत्ययः / चान्द्रभागा नदी / चान्द्रभागी वनराजिः। __442 इतोऽत्यर्थात् // 2 / 4 / 32 // इकारान्तानाम्नः स्त्रियां डीर्वा स्यात् , न चेत्तत् क्यर्थप्रत्ययान्तं स्यात् / भूमी, भूमिः। रात्री, रात्रिः / अक्त्यर्थादिति किमः कृतिः, अजननिः / कथं साती, सातिः। तिगन्ताद् भविष्यति / अन्ये तु अञ्चतिअङ्कतिअंहतिशकटिशस्त्रिशारितारिअहिकपिमुनिरात्रियष्टिभ्यः कटिश्रोणिप्रभृतिप्राण्यङ्गवाचिभ्यः क्तिवर्जितकृदन्तेभ्य इकारान्तेभ्य इच्छन्ति नान्येभ्यः / तन्मते शोभनो गंधो यस्याः सुगंधिः, सुरभिगंधिः , निर्गता कौशांब्या निष्कौशांविः, अणिः , शाणिः इत्यादिषु न भवति / क्तिमात्रवर्जनाचाकरणिअजननिज्यानिग्लानिप्रभृतिषु न प्रतिषेधः। 443 पद्धतेः // 14 // 33 // पद्धतिशब्दात् स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / पद्धती, पद्धतिः / त्यर्थ आरंभः। 444 शक्तेः शस्त्रे // 24 // 34 // शक्तिशब्दाच्छस्ने स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / शक्ती, शक्तिः / शस्त्र इति किम् / शक्तिः सामर्थ्यम् / 445 स्वरादुतो गुणादखरोः // 24 // 35 // स्वरात परो य उकारः साम•देकवर्णव्यवहितस्तदन्ताद् गुणवचनात् खरुवर्जितान्नाम्नः स्त्रियां ङीर्वा स्यात् /

Page #110
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 97 गुणादिति सामान्योक्तावपि केवलगुणवृत्तेः स्त्रीत्वायोगात् ततो द्रव्यवृत्तेः प्रत्ययः / पवी / पटुः / स्वरादिति किम् / पाण्डुर्भूमिः। उत इति किम् / श्वेता पटी। गुणादिति किम् / आखुः। अखरोरिति किम् / खरु रियम् / गुणमिह परिभाषन्ते यथा 'सत्वे निविशतेऽपैति पृथग्जातिषु दृश्यते / आधेयश्चाक्रियाजश्च सोऽसत्वप्रकृतिर्गुणः // सत्वं द्रव्यं तत्रैव निविशते-तदेवाश्रयति यः स गुण इति संबंधः / द्रव्यादपैत्यपगच्छति-यथाम्रान्नीलता पीततामुपजातायाम् / पृथग्जातिषु भिन्नजातीयेषु दृश्यते / एतेन सर्वण जातिगुणो न भवतीत्युक्तं भवति / आधेय उत्पाधो यथा कुसुमयोगाद् गंधो वस्त्रे / यथा वाग्निसंयोगाद् घटे रक्तता। अक्रियाजो नित्यस्तद् यथाकाशादिषु महत्त्वादिः। तदेवं गुणस्योत्पाद्यत्वानुत्पाद्यत्वप्रकारद्वयप्रदर्शनेनोत्पायवैकपकारस्य कर्मणो व्यवच्छेदः। असत्वप्रकृतिः-द्रव्यस्वभावरहितः। अनेन द्रव्यस्य व्यवच्छेदः। 446 श्येतैतहरितभरतरोहितावर्णात्तो नश्च // 3 / 4 / 36 // एभ्यो वर्णवाचिभ्यः स्त्रियां ङीर्वा स्यात् , तत्संनियोगे तकारस्य नकारश्च / श्येनी, श्येता। एनी, एता। हरिणी, हरिता। भरणी, भरता / रोहिणी, रोहिता / लत्वे लोहिनी, लोहिता / वर्णादिति किम् / श्येता / चकारो नकारस्य डीसंनियोगशिष्टतार्थः। 447 क्तः पलितासितात् // 2 // 4 // 37 // त इति चेति चानुवर्तते / पलितासिताभ्यां स्त्रियां ङीर्वा स्यात् , तत्संनियोगे तकारस्य नादेशश्च / पलिक्नी। पलिता / असिनी / असिता। 448 असहनविद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गपदक्रोडादिभ्यः।।२।४।३८॥ सहनविद्यमानव पूर्वपदं यत्स्वाङ्गं तदन्तात् क्रोडादिगणवर्जितात् नाम्नोऽकारान्तात् खियां ङीर्वा स्यात् / पीनस्तनी, पीनस्तना / अतिक्रान्ता केशानतिकेशी, अतिकेशा माला / निष्क्रान्ता केशेभ्यो निष्केशी, निष्केशा यूका / स्वडी, स्वडा वृश्चिका। अडो नाम वृश्चिकायवयवः। असहनविद्यमानपूर्वपदादिति किम् / सहकेशा / अकेशा / विद्यमानकेशा / स्वाङ्गादिति किम् / बहुयया / अक्रोडादिभ्य 13

Page #111
98 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ स्त्रीप्रत्यय इति किम् / कल्याणी क्रोडा अस्याः कल्याणक्रोडा / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन किसलयकरा, मृणालभुजेत्यादि / आदित्येव / परमशिखा / 'अविकारोऽद्रवं मूर्त प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते / च्युतं च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु' // इति / अविकार इति किम् / बहुशोफा / अद्रवमिति किम् / बहुकफा / मूर्तमिति किम् / बहुज्ञाना / प्राणिस्थमिति किम् / दीर्घमुखा शाला। च्युतं च पाणिनस्तदिति किमर्थम् / अप्राणिस्थादपि पूर्वोक्ताद् यथा स्यात् / बहुकेशी, बहुकेशा रथ्या। तनिभं च प्रतिमादिष्विति किमर्थम् / प्राणिस्थसदृशादपि पूर्वोक्ताद्यथा स्यात् / पृथुमुखी, पृथुमुखा प्रतिमा / कथं कल्याणं पाणिपादमस्याः कल्याणपाणिपादेत्यत्र न भवति ? स्वाङ्गसमुदायो हि न स्वाङ्गम् / बहुस्वरत्वेन वक्ष्यमाणनियमबलाद्वा न भवति / द्विपादी, त्रिपादीत्यत्र तु 'द्विगोः समाहारादिति विशेषविधानानित्यमेव ङीर्भवति। अस्वाङ्गपूर्वपदादेवेच्छन्त्यन्ये / पाणी एव पादौ यस्याः सा पाणिपादेत्यादि। 449 नासिकोदरौष्ठजवादन्तकर्णशृङ्गाङ्गगात्रकण्ठात् // 2 / 4 / 39 // असहनविद्यमानपूर्वपदेभ्य एभ्यः स्वाङ्गेभ्यः स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / पूर्वेण सिद्धे नियमार्थमिदम् / तेन नासिकोदराभ्यामेव बहुस्वराभ्यां, ओष्ठादिभ्य एव च संयोगोपान्त्येभ्यो भवति नान्येभ्यः। तुङ्गनासिकी, तुङ्गनासिका। कृशोदरी, . कृशोदरा / बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठा / दीर्घजङ्घी, दीर्घजया / समदन्ती, समदन्ता / चारुकर्णी, चारुकर्णा / तीक्ष्णशृंगी, तीक्ष्णशृंगा / मृद्वङ्गी, मृद्वङ्गा / सुगात्री, सुगात्रा / स्निग्धकण्ठी, स्निग्धकण्ठा / असहनविद्यमानपूर्वपदादित्येव / सहनासिका / अनासिका / विद्यमाननासिका / नियमःकिम् / पृथुजघना, सुललाटेत्यादौ वहुस्वरान्न भवति / कल्याणगुल्फेत्यादौ संयोगोपान्त्यान्न भवति / अङ्गगात्रकंठेभ्यो डीप्रत्ययं नेच्छन्त्येके। केचित्तु दीर्घजिह्वशद्वादपीच्छन्ति, दीर्घजिह्वी, दीर्घजिह्वा कन्येति / 450 नखमुखादनानि // 2 // 4 // 40 // असहनपूर्वपदाभ्यां स्वाङ्गाभ्यां नखमुखशब्दाभ्यां स्त्रियां डीर्वा स्यात्, असंज्ञायामेव / शूर्पनखी, शूर्पनखा / चन्द्रमुखी, चन्द्रमुखा / अनाम्नीति किम् / शूर्पणखा / संज्ञाशद्धोऽयम् /

Page #112
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 451 पुच्छात् // 2 / 4 / 41 // असहनविद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गात् पुच्छात् स्त्रियां ङीव स्यात् / दीर्घपुच्छी, दीर्घपुच्छा। असहनविद्यमानपूर्वपदादेव / सपुच्छा, अपुच्छा, विद्यमानपुच्छा / - 452 कबरमणिविषशरादेः // 2 / 4 / 42 // कवरादिपूर्वात् पुच्छात् स्त्रियां नित्यं ङीः स्यात् / पुनर्विधानं नित्यार्थम् / कबरं-कबुरं-कुटिलं वा पुच्छमस्याः कबरपुच्छी / मणिःपुच्छे अस्या मणिपुच्छी / विषं पुच्छेऽस्या विषपुच्छी / शरं पुच्छेऽस्याः शरपुच्छी। 453 पक्षाचोपमादेः // 2 / 4 / 43 // उपमानपूर्वात् पक्षशदात् पुच्छाच्च स्त्रियां ङीः स्यात् / उलूकस्येव पक्षावस्या उलूकपक्षी शाला। उलूकस्येव पुच्छमस्या उलूकपुच्छी सेना। 454 क्रीतात् करणादेः // 2 // 4 // 44 // करणमादिरवयवो यस्य तस्मात् क्रीतान्तानान्नोऽकारान्तात् स्त्रियां ङोः स्यात् / अश्वेन क्रीयते स्म अश्वक्रीती। धनक्रीती / वस्त्रक्रीती / विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव कृदन्तेन समासः / मनसाक्रीती / अलुप् / करणग्रहणं किम् / मुक्रीता। आदिग्रहणं किम् / अश्वेन क्रीता। नह्यत्र करणं क्रीतान्तस्य नान्न आदिरवयवो भवति, ऐकपद्याभावात् / कथं ' सा हि तस्य धनक्रीता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी ' इति / धनं च सा क्रीता चेति कर्मधारयोऽयम् / करणविवक्षायामप्रयोग एव / केचित्तु धनेन क्रीतेत्यत्रावन्तत्वेनापि समासमिच्छन्ति, बहुलाधिकारात् / तदाकारान्तत्वाभावाद् ङगेन भवति / . : 455 क्तादल्पे // 2 // 4 // 45 // क्तप्रत्ययान्तानाम्नः करणादेरल्पेऽर्थे स्त्रियां डीः स्यात् / अभ्रविलिप्ती द्यौः / अल्पाभ्रेत्यर्थः / अल्प इति किम् / चन्दनानुलिप्ता स्त्री / अनल्पेन चन्दनेन लिप्तेत्यर्थः / - 456 स्वाङ्गादेरकृतमितजातप्रतिपन्नाद् बहुव्रीहेः // 4 / 46 // स्वाङ्गादेः कृतादिवर्जितात् क्तान्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां डीः स्यात् / शवौ भिन्नावस्याः शंखभिनी / कृतादिवर्जनं किम् / दन्तकृता / दन्तमिता / दन्तजाता / दन्तप्रतिपन्ना 457 अनाच्छादजात्यादेवा // 2 / 4 / 47 // आच्छादवर्जिता या जातिस्तदादेः कृतादिवजितक्तान्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीर्वा स्यात् / शाङ्गरो जग्धोऽनया

Page #113
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय शाङ्गरजग्धी, शाङ्गरजग्धा / आच्छादग्रहणं किम् / वस्त्रच्छन्ना / अत्र पूर्वेणापि न भवति, अस्वाङ्गादित्वात् / अकृतायन्तादित्येव / कुण्डकृता / कुण्डमिता। पलाण्डुजाता / वृक्षप्रतिपन्ना / क्तादित्येव / शाङ्गरपिया / 458 पत्युनः // 2 // 4 // 48 // पत्यन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां ङीर्वा स्यात्, तत्संनियोगे चान्तस्य नकारादेशः। दृढःपतिरस्या दृढपत्नी, दृढपतिः।मुख्यादित्येव। बहुस्थूलपतिः पुरी / अत्र हि पत्यन्तो बहुव्रीहिर्मुख्यो न भवति, यस्तु मुख्यः स पत्यन्तो न भवति / यदापि स्थूलश्चासौ पतिश्चेति कर्मधारये सति बहवः स्थूलपतयो यस्यामिति बहुव्रीहिस्तदापि स्थूलपत्यन्तो बहुव्रीहिर्न पत्यन्त इति न भवति / 459 सादेः // 24 // 49 // सपूर्वात् पतिशद्वात् स्त्रियां डीर्वा स्यात्, अस्य च नकारोऽन्तादेशः / पूर्वेणैव सिद्धे पुनर्वचन बहुव्रीहिनिवृत्त्यर्थम् / ग्रामस्य पतिः ग्रामपत्नी, ग्रामपतिः / सादेरिति किम् / पतिरियम् / मुख्यादित्येव / अतिक्रान्ता पतिमतिपतिः / गौणादपीच्छन्त्येव / अतिपत्नी, अतिपतिः / यदा तु पत्नीशदस्य षष्ठयन्तेन समासस्तदा राजपत्नी, शूद्रपत्नीत्यायेव भवति / ___ 460 सपत्न्यादौ // 2 / 4 / 50 // सपत्न्यादौ यः पतिशब्दस्तस्मात् स्त्रियां डीः स्यात्, नकारश्चान्तादेशः / पुनर्विधानं नित्यार्थम् / समानः पतिरस्याः, समानस्य पतिरिति सपत्नी। एवमेकपत्नी, वीरपत्नी, पिण्डपत्नी, भ्रातृपत्नी, पुत्रपत्नी-षडेते सपत्न्यादयः / समुदायनिपातनं समानस्य सभावार्थम्, पुंवद्भावप्रतिषेधार्थ च / सपत्नीभार्थः / सपत्न्या अर्थ सापत्नः। 461 ऊढायाम् // 2 / 4 / 51 // पत्युः केवलादृढायां-परिणीतायां स्त्रियां ङी: स्यात्, नकारश्चान्तादेशः / पत्नी / ऊढायामिति किम् / पतिरियं संगृहीता, अभार्या चेत्यर्थः। 462 पाणिगृहीतीति / / 2 / 4 / 53 // इतिशब्दः प्रकारार्थः। पाणिगृहीतीप्रकाराः शब्दा ऊढायां स्त्रियां ङयन्ता निपात्यन्ते / पाणिर्गृहीतोऽस्याः पाणौ वा गृहीता पाणिगृहीती / एवं करगृहीतीत्यादयः / ऊढायामिति किम् / यस्या यथाकथंचित् पाणिर्गृह्यते सा पाणिगृहीता / बहुव्रीहावेवेच्छन्त्यन्ये / 463 पतिवन्यन्तर्वल्यौ भार्यागभिण्योः॥४॥५३॥ भार्याऽविधवा स्त्री। तस्यामभिधेयायां पतिमच्छदाद् डीरस्य च पतिवत्नादेशस्तथा गर्भिण्यां स्त्रिया

Page #114
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. मभिधेयायामन्तर्वच्छब्दाद् डीरस्य चान्तर्वत्नादेशो निपात्यते / निपातनादेव च अधिकरणप्रधानादप्यन्तःशब्दान्मत्वर्थीयो मतुर्भवति / पतिवत्नी / अन्तर्वत्नी / भार्येति किम् / पतिमती पृथिवी / गर्भिणीति किम् / अन्तरस्यां शालायामस्ति / 464 जातेरयान्तनित्यस्त्रीशूद्रात् // 2 / 4 / 54 // जातिवाचिनोऽकारान्तानाम्नः स्त्रियां ङीः स्यात्, न चेत् तद् यान्तं नित्यस्त्रीजातिवाची शूद्रशब्दो वा स्यात् / तत्र जातिः काचित संस्थानव्यङया, यथा गोत्वादिः। सकृदुपदेशव्यङन्यत्वे सत्यत्रिलिङ्गान्या / यथा ब्राह्मणत्वादिः। अत्रिलिङ्गत्वं देवदत्तादेरप्यस्तीति सकृदुपदेशव्यङ्यत्वे सतीत्युक्तम् / गोत्रचरणलक्षणा च तृतीया। यदाहुः 'आकृतिग्रहणा जातिलिङ्गानां च न सर्वभाक् / सकृदाख्यातनिह्या गोत्रं च चरणैः सह ' // इति कुक्कुटी ।ब्राह्मणी ।नाडायनी / कठी। जातेरिति किम् / मुण्डा। अयान्तेति किम् / इभ्या, क्षत्रिया / गवयी, हयी, मुकयी, मनुषी, मत्सी, ऋश्यी-इति तु गौरादिपाठात् / अन्तग्रहणं साक्षात्पतिपत्त्यर्थम् / तेन वतण्डस्यापत्यं पौत्रादि स्त्रीति यज्ञ, तस्य लोपे स्थानिवद्भावेऽपि वतण्डीत्यत्र यान्तलक्षणः प्रतिषेधो न / नित्यस्त्रीजातिवर्जनं किम् / मक्षिका, यूका, खट्वा / कथं तर्हि द्रोणी, कुटी। अत्र हि शब्दयोनित्यस्त्रीत्वाभावे ऽपि द्रोणीकुटीजातेनित्यस्त्रीत्वात् प्रतिषेधः प्रामोति, नैवम् / गौरादिपाठाद् भविष्यति / शूद्रवर्जनं किम् / शूद्रा / कथं महाशूद्री आभीरजातिः? नात्रशूद्रशब्दो जातिवाची, किंतर्हि महाशूद्रशब्दः / यत्र तु शूद्र एव जातिवाची तत्र भवत्येव डीनिषेधः / महती चासौ शूद्रा च महाशूद्रेति / जातिलक्षणस्यायं प्रतिषेधः, तेन धवयोगे भवत्येव / शूद्रस्य भार्या शूद्री। आदित्येव / आखुः। मुख्यादित्येव / बहुशूकरा भूमिः / कथं सुपर्णी ? / सुपर्णशब्दस्यापि जातिवाचित्वात्, तस्य च मुख्यत्वात् / 465 पाककर्णपर्णवालान्तात् / / 4 / 5 // जातिवाचिनो नाम्नः स्त्रियां ङीः स्यात् / ओदनस्येव पाकोऽस्या ओदनपाकी / आखुकर्णी / मुद्गपर्णी / गौरिव वाला अस्या गोवाली। संज्ञा एता ओषधिजातीनाम्। आसां जातीनां नित्यस्त्रीरूपत्वाद् वचनम् / एवमुत्तरसूत्रत्रयेऽपि / जातेरित्येव / बहुपाका यवागूः / 466 असत्काण्डप्रान्तशतैकाश्चः पुष्पात् / / 2 / 4 / 56 // सदादिरहित

Page #115
102 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय शब्दपूर्वो यः पुष्पशब्दस्तदन्ताजातिवाचिनो नाम्नः स्त्रियां ङीः स्यात् / शंखपुष्पी। सदादिप्रतिषेधः किम् / सत्पुष्पा / काण्डपुष्पा / प्रान्तपुष्पा। शतपुष्पा / एकपुष्पा। पापुष्पा / प्रत्यक्षुष्पा / 467 असंभस्त्राजिनैकशणपिण्डात् फलात् // 2 / 4 / 57 // समादिवर्जितशब्दपर्वो यः फलशब्दस्तदन्ताजातिवाचिनो नाम्नः स्त्रियां डोः स्यात् / दासीफली / समादिप्रतिषेधः किम् / संफला / भस्त्राफला / अजिनफला / एकफला / एकान्नेच्छन्त्यन्ये / शणफला। पिण्डफला। ओषधिजातिविशेषाणां संज्ञा एताः। 468 अनमो मूकात् / / 2 / 4 / 58 // नन्वर्जितशब्दपूर्वो यः फलशद्धस्तस्तदन्ताज्जातिवाचिनो स्त्रियां ङीः स्यात् / दर्भमूली। अनत्र इति किम् / अमूलां / 469 धवाद्योगादपालकान्तात् // 2 / 4 / 59 // धवो भर्ता, तद्वाचिनोऽ कारान्ताद् योगात्-संबंधात् स्त्रियां वर्तमानात् पालकान्तशब्दवर्जान्नानो डीः स्यात् / प्रष्ठस्य भार्या प्रष्ठी / कुमायो भवो भर्ता कौमारः। तस्य भार्या कौमारी। प्रष्ठादयः शब्दा धववाचिनोऽपि योगात् सोऽयमित्यभेदोपचारेण भार्यायां वर्तन्ते / यदा तु ' तस्येदम् ' इति व्यतिरेकविवक्षा तदा तद्धितो भवति / पाष्ठी। धवादिति किम् / परिसृष्टा / प्रजाता। प्रसूता / सर्वत्र विनिलठितगर्भेत्यर्थः / अस्त्यत्र योगस्तेन विना प्रसवाभावात् , न तु धववाचि नाम। योगादिति किम् / देवदत्तो धवो, देवदत्ता भार्या स्वत एव, न तद्योगात् / अपालकान्तादिति किम् / गोपालकस्य भार्या गोपालिका / आदित्येव / सहिष्णोर्भार्या सहिष्णुः / कथं ज्येष्ठस्य भार्या ज्येष्ठा, एवं कनिष्टा मध्यमा ? / अजादिपाठात् / . 470 पूतक्रतुषाकप्याग्नकुसितकुमिदादै च ॥श४६० // एभ्यो धवनामभ्यस्तद्योगे स्त्रियां वर्तमानेभ्यो डीः स्यात्, तत्संनियोगे ऐकारश्चान्तादेशः / पूतक्रतोर्भार्या पूतकतायी / एवं वृषाकपायी, अग्नायी, कुसितायी, कुसिदायी / योगादित्येव / पूताः क्रतवो यया सा पूतक्रतुः / एवं वृषाकपि म काचित् / ___ 471 मनोरौ च वा // 2 / 4 / 31 / / मनोर्धवनाम्नस्तद्योगात् स्त्रियां वर्तमानान्डीर्वा स्यात् , तत्संनियोगे औकार ऐकारश्चान्तादेशः / मनोर्भार्या मनावी, मनायी, मनुः।

Page #116
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. महत्यक्रिया. 103 472 वरुणेन्द्ररुद्रभवशर्वमृडादान् चान्तः // 2 / 4 / 62 / / एभ्यो धवनामभ्यस्तयोगात् स्त्रियां वर्तमानेभ्यो ङोःस्यात् , तत्संनियोगे च आनन्त-आगमः। वरुणस्य भार्या वरुणानी / एवमिन्द्राणी, रुद्राणी, भवानी, शर्वाणी, मृडानी / कश्चित्वाहिताग्नेर्भार्या आहिताग्न्यानी / एवं प्रजापत्यानी, वणिजानी, इत्यादावपीच्छति / इन्द्रमाचष्टे इन्द्र, तद्भार्या इन्द्राणी, एवं मातुलानीत्यपरः / 473 मातुलाचार्योपाध्यायादा // 2 / 4 / 63 // एभ्यो धवनामभ्यस्तद्योगात् स्त्रियां वर्तमानेभ्यो ङीः स्यात, तत्संनियोगे च वा आनन्तः-आगमः। मातुलस्य भार्या मातुलानी। मातुली। एवमाचार्यानी, अत्र क्षुम्नादित्वान्न णत्वम् / आचार्थी। आचार्गीति नेच्छन्त्यन्ये / उपाध्यायानी, उपाध्यायी / अन्ये तु मातुला, आचार्या, उपाध्यायेत्यपीच्छन्ति / तदर्थ ङोरिति विकल्पनीयः / 474 सूर्याद्देवतायां वा // 2 / 4 / 64 / / मूर्यशब्दाधवनाम्नस्तद्योगादेवतायां स्त्रियां वर्तमानाद् डीर्वा स्यात् , तत्संनियोगे आन् चान्तः। सूर्यस्य भार्या सूर्याणी / पक्षे आबेव-सूर्या / देवतायामिति किम् / मूर्यस्यादित्यस्य मनुष्यस्य वा भार्या मानुपी इत्यत्र धवाद्योगादित्यनेन डन्याम् 478 सूर्यागस्त्ययोरीये च // 2489 // अनयोर्यकारस्य डीप्रत्यये ईयप्रत्यये च लुक् स्यात् / मूरी / मूर्याणीति नेच्छन्त्यन्ये / 476 यवयवनारण्यहिमाद्दोषलिप्युरुमहत्त्वे // 2 / 4 / 65 // धवाद्योगादिति च निवृत्तम् / यवादिभ्यः शब्देभ्यो यथासंख्य दोषादौ गम्यमाने स्त्रियां डीः स्यात् , तत्संनियोगे आन् चान्तः / दृष्टो ययो यवानी / यवानां दोषकारि सहचरितं द्रव्यान्तरम् / अप्रसवधर्माणो यवा एवेत्यन्ये / यवनानां लिपिर्यवनानी / उक्तार्थत्वात् तस्येदमित्यण न भवति / उरु अरण्यं अरण्यानी / महत् हिमं हिमानी / लिपीति किम् / यावनी वृत्तिः। यवनस्य भार्या यवनी / यवारण्यहिमानां तु दोषाधभावे स्त्रीत्वमेव नास्तीति न प्रत्युदाहियते / संज्ञायां तु भवत्येव / यथा यवा, अरण्या, हिमा नाम काचित् / 477 अर्यक्षत्रियादा // 24 // 66 // आभ्यां स्त्रियां डीव: स्यात् , तत्संनियोगे आन् चान्तः / अर्याणी, अर्या / क्षत्रियाणी. क्षत्रिया। अधवयोगेऽयंविधिः / धवयोगे तु विशेषविधानात् पूर्वेण नित्यं ङीरेव / अर्थस्य भार्य अर्थी /

Page #117
104 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया [स्त्रीमत्यय एवं क्षत्रियी / धवयोग एवायं विधिरिति कश्चित् / तन्मते अर्थस्य भार्या अर्याणी, अर्या / क्षत्रियाणी, क्षत्रिया / धवयोगादन्यत्र अर्या, क्षत्रियेत्येव भवति / 478 यत्रो डायन् च वा // 2 / 4 / 67 // यञ्प्रत्ययान्तात् स्त्रियां ङीः स्यात्, तत्संनियोगे डायन् चान्तो वा / गाायणी। डायनागमाभावपक्षे ङयामकारस्य लुकि, व्यंजनात्तद्धितस्येति तद्धितयकारस्यच ड्यां लुक् / गार्गी / 479 लोहितादिशकलान्तात् // 2 / 4 / 68 // लोहितादिभ्यः शकलान्तेभ्यो यजन्तेभ्यः स्त्रियां ङीः स्यात् , तत्संनियोगे डायन् चान्तः / लौहित्यायनी / सांशित्यायनी / कात्यायनी / शाकल्यायनी / 480 षावटाद्वा // 4 // 69 // षकारान्तानाम्रोऽवटशब्दाच यजन्तात् स्त्रियां वा ङीः स्यात , तत्संनियोगे डायन् चान्तः। पौतिमाष्यायणी। पोतिमाष्या। आवट्यायनी। आवट्या।। 481 कौरव्यमाण्डूकासुरेः॥ श४७० // एभ्यः स्त्रियां डीः स्यात् , तत्संनियोगे डायन् चान्तः / कौरव्यायणी / माण्डूकायनी / आसुरायणी / 482 इत्र इतः 2 / 4 / 71 // इञ्प्रत्ययान्तानाम्न इकारान्तात् स्त्रियां डीः स्यात् / सुतंगमेन निवृत्तेति इत्रि सौतंगमी / इत इत किम् / इञआदेशात् ष्यान्मा भूत् / वराहस्यापत्यं वाराह्या / 483 नुर्जातेः॥रा४७२॥ नुर्मनुष्यस्य या जातिस्तद्वाचिन इकारान्तानाम्नः स्त्रियां ङीः स्यात् / अवन्तेः कुन्तेश्चापत्यमिति व्यः / तस्य लोपे अवन्ती / कुन्ती। इत इत्येव / विशोऽपत्यमित्य, तस्य च लोपे विट् / नुरिति किम् / तित्तिरिः। जातेरिति किम् / निष्कौशांविः कन्या / 484 उतोऽप्राणिनश्चायुरज्ज्वादिभ्य ऊङ् / / २।४।७३॥उकारान्तान्नृजातिवाचिनोऽप्राणिजातिवाचिनश्च नाम्नः स्त्रियामूङ् प्रत्ययः स्यात् , युशब्दान्तं रज्ज्वादिश्च वर्जयित्वा / कुरूः / ब्रह्मबन्धूः / अलाबूः। ब्रह्मा बन्धुरस्या इत्यत्रोङः पूर्व 'शेषाद्वे' ति समासान्तः कच् परोऽपि न भवति / तत्र बहुलाधिकारात् / उत इति किम् / विट् / वधूः / ऊङि सति वधूमतिक्रान्ताऽतिवधरित्यत्र इस्वः स्यात् यथा अतिब्रह्मबंधुरित्यत्र / अपाणिनश्चेति किम् / आखुः / जातेरित्येब / पछुः / अयुरज्ज्वादिभ्य इति किम् / अध्वर्युः स्त्री। चरणत्वाज्जातिः। रज्जुः। हनुः /

Page #118
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / कथं तर्हि 'भीरु गतं निवर्तत' इति / भीरुशब्दस्य हि जातिवाचित्वाजातिलक्षणस्योडोऽभावे संबोधने ओत्वं प्रामोति / नैवम् / ताच्छीलिकानां संज्ञाप्रकारत्वात् मनुष्यजातिवचनत्वम् / तथा चोङि सति इस्वत्वं सिद्धम् / अन्ये तु ' अम्र्यपश्यरूपा त्वं कथं भीरुररायसे' इति प्रयोगदर्शनाजातिवचनत्वमनिच्छन्त ऊडं न मन्यन्ते / 485 बावन्तकद्रुकमण्डलोर्नानि // 1474 // बाहुशब्दान्तानाम्नः कद्रकमण्डलुभ्यां च नाम्नि विषये स्त्रियामूङ् स्यात् / भद्रबाहुः / कद्रः / कमण्डलूः। संज्ञा एताः / नाम्नीति किम् / वृत्तौ बाहू अस्याः वृत्तबाहुः / 486 उपमानसहितसंहितसहशफवामलक्ष्मणादूरोः // 2 / 4 / 75 // उपमानादिपूर्वपदादूरुशब्दात् स्त्रियामूङ् स्यात् / करभ इव ऊरू यस्याः सा करभोरूः। सहितोरूः / संहितोरूः / सहोरूः / शफोरूः / वामोरूः / लक्ष्मणोरूः। उपमानाद्यादेरिति किम् / वृत्तोरुः / पीनोरुः / कथं स्वामिन ऊरू स्वाम्यूरू, हस्तिन इव स्वाम्यूरू यस्याः सा हस्तिस्वाम्यूरुः वडवा, एवं करभमानूरुः ? / नात्रोरुशब्द उपमानादिपूर्वः, अपितु स्वाम्यूरुमात्रुशब्दो। 487 नारी सखी पञ्जू श्वश्रू।२।४।७६॥ एते शब्दाः स्त्रियां ङन्यन्ताश्च ऊडताश्च निपात्यन्ते / नृनरयोडा नारादेशः / नारी। सखिशब्दात् सखशब्दाच बहुव्रीहेमः / सखी / सह खेन वर्तते या साऽपि सखी / निपातनसामर्थ्याद् धवयोगेऽपि भवति / सख्युः स्त्री सखी / पङ्गशब्दात् अजातावू / पङ्गः / श्वशुरशब्दाच जातिलक्षणे धवयोगलक्षणे च ङीप्रत्यये प्राप्ते, उकाराकारयोर्लोपश्च। श्वश्रूः। 488 यूनस्तिः / / 2 / 4 / 77 // युवनशब्दात् स्त्रियां तिः स्यात् / नकारान्तत्वात् ङीप्रत्यये प्राप्ते तदपवादो योगः / युवतिः / युनीत्यपि कश्चित् / न तच्छिष्टसंमतम् / कथं युवती / यौतेरौणादिककिदतिप्रत्ययान्तात् ‘इतोऽक्त्यर्थात् , इत्यनेन डीभविष्यति / मुख्यादित्येव / अतियूनी / नि!नी / ___489 अनार्षे वृद्धेऽणिो बहुस्वरगुरूपान्त्यस्यान्त्यस्य ष्यः॥२।४।७८॥ अनार्षे वृद्धे विहितौ यावणिजौ प्रत्ययौ तदन्तस्य सतो वहुस्वरस्य गुरूपान्त्यस्य नाम्नोऽन्त्यस्य स्त्रियां ष्य इत्यादेशः स्यात् / गुरुग्रहणादनेकव्यंजनव्यवधानेऽपि भवति / गुरुग्रहणं दीर्घपरिग्रहणार्थ, सयोगपरिग्रहार्थ च / अन्यथा दीर्वोपात्न्यस्येत्युच्येत / करीषस्येव गंधोऽस्य करीपगधिः, तस्यापत्यं स्त्री, अण् / तस्य

Page #119
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [स्त्रीप्रत्यय ष्यादेशे-कारीषगन्ध्या / देवदत्तस्यापत्यं पौत्रादि स्त्री, इञ् / तस्य ष्यादेशे-दैवदत्त्या / अनार्ष इति किम् / वासिष्ठी / वृद्ध इति किम् / वराहस्य प्रथमापत्यं स्त्री वाराही / अणिञ इति किम् / ऋतभागस्यापत्यमिति बिदादित्वादनि आर्तभागी। बहुस्वरे इति किम् / दाक्षी / गुरूपान्त्यस्येति किम् / औपगवी / अणिवन्तस्य सतो बहुस्वरादिविशेषणं किम् / द्वारस्यापत्यं पौत्रादि स्त्री इतीजि दौवार्या / अत्रेत्रः पूर्वमबहुस्वरत्वेऽगुरूपान्त्यत्वे च सत्यपानि सति बहुस्वरत्वाद् गुरूपान्त्यत्वाच्च यथा स्यात् / स्त्रियामित्येव / कारीषगंधः पुमान् / मुख्यस्येत्येव / करणं 'ष्या पुत्रपत्योः' इत्यत्र विशेषणार्थम् / 490 कुलाख्यानाम् // 2 / 479 / / पुणिकभुणिकमुखरप्रभृतयः कुलाख्याः , कुलमाख्यायते आभिरिति कृत्वा / तासामनार्षे वृद्धेऽणिअन्तानामन्तस्य स्त्रियां ष्यः स्यात् / अबहुस्वरागुरूपान्त्यार्थ वचनम् / पुणिकस्यापत्यं पौत्रादि स्त्री पौणिक्या. भौणिक्येत्यादि / वृद्ध इत्येव / पौणिकी / अत्र प्रथमापत्ये इञ् / अनार्ष इत्येव / गौतमी / गौरादित्वात्तु भौरिकी, भौलिकी। ___ 491 क्रौड्यादीनाम् // 2 / 4 / 80 // अबहुस्वरागुरूपान्त्यार्थोऽनन्तरापत्यार्थ आरंभः / क्रौडि इत्येवमादीनामणिबन्तानामन्तस्य स्त्रियां ध्यादेशः स्यात् / क्रोडस्यापत्यं क्राडिः, स्त्री-क्रौड्या / ष्यस्यादेशलात् क्रौडेय इत्यादिषु आपत्ययस्य लोपः सिद्धः / अन्ये त्वत्र ष्यस्य प्रत्ययत्वमिच्छन्तो यलोपं नेच्छन्ति / क्रौडयेयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 492 भोजसूतयोःक्षत्रियायुवत्योः॥२।४।८१॥ भोजमूतशब्दयोरन्तस्य क्षत्रियायुवत्योरभिधेययोः स्त्रियां ष्यादेशः स्यात् / भोज्या-भोजवंशजा क्षत्रिया। मृत्या-प्राप्तयौवना मानुषीत्यर्थः / अन्ये त्वाहुः- मूतसंबंधिनी युवतिः मूत्या, न सर्वा / क्षत्रियायुवत्योरिति किम् / भोजा, सूता / 493 दैवयज्ञिशौचिक्षिसात्यमुनिकाण्ठेविद्धेर्वा // 2 / 4 / 82 // एषामित्रन्तानां स्त्रियामन्तस्य ष्यादेशो वा स्यात् / इअन्तमात्रनिर्देशात् पौत्रादौ प्राप्ते प्रथमापत्ये त्वप्राप्ते विभाषा , दैवयझ्या, दैवयज्ञी। शौचित्रक्ष्या, शौचिक्षी। सात्यमुग्र्या, सात्यमुग्री / काण्ठेविद्ध्या, काण्ठेविद्धी / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां स्त्रीप्रत्ययप्रकरणं समाप्तम् //

Page #120
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 107 // अथ कारकप्रकरणम् // 494 नाम्नः प्रथमैकद्विवहौ // 22 // 31 // एकत्वद्वित्वबहुत्वविशिष्टे ऽर्थे वर्तमानानाम्नः परायथासंख्यं सिऔजस्लक्षणा प्रथमा विभक्तिः स्यात् / कर्मादि- ' शक्तिषु द्वितीयादिविभक्तीनां विधास्यमानत्वादिह विशेषानभिधानाच परिशिष्टेऽ-. र्थमात्रे प्रथमेति विज्ञायते / तत्र द्वितीयादिविनिर्मुक्तः स्वार्थद्रव्यलिङ्गसंख्याशक्तिलक्षणोऽसमग्रः समग्रो वा पञ्चको नामार्थोऽर्थमात्रम् / तेषु शब्दस्यार्थे प्रवृत्तिनिमित्तं स्वरूपजातिगुणक्रियाद्रव्यसंबंधादिरूपं त्वतलादिप्रत्ययाभिधेयं स्वार्थः / स च भावो विशेषणं गुण इति चाख्यायते / डित्थः / गौः / शुक्लः / कारकः / दण्डी। राजपुरुषः / गर्गाः। यत् पुनरिदंतदित्यादिना वस्तूपलक्षणेन सर्वनाम्ना व्यपदिश्यते स्वार्थस्य व्यवच्छेद्यं लिङ्गसंख्याशक्त्याद्याश्रयः सत्वभूतं तद् द्रव्यं विशेष्यमिति चाख्यायते / इयं जातिः / अयं गुणः / इदं कर्मति / यदर्थे सदसद् वा शद्वत एवावसीयते तत् ङन्यावादिसंस्कारहेतुः स्त्री पुमान् नपुंसकमिति लिङ्गम् / स्त्री / पुमान् / नपुंसकम् / यस्यामेकवचनद्विवचनबहुवचनानि भवन्ति सा भेदप्रतिपत्तिहेतुरेकत्वादिका संख्या / एकः / द्वौ / बहवः / 'निमित्तमेक इत्यत्र विभक्त्या नाभिधीयते / तद्वतस्तु यदेकत्वं विभक्तिस्तत्र वर्तते' // यस्यां त्यादिभिरनभिहितायां द्वितीयाद्या व्यतिरेकविभक्तयः षष्ठी च भवति सा स्वपराश्रयाश्रितक्रियोत्पत्तिहेतुः कारकरूपा तत्पूर्वकसंबंधरूपा च शक्तिः , सा चाभिहितार्थमात्रम् / क्रियते कटः। अर्थमात्रं चोपचरितम् / यथा साहचर्यात्-कुन्ताः पविशन्ति / स्थानात्-मञ्चाः क्रोशन्ति / तादात्-इन्द्रःस्थूणा / वृत्तात्-यमोऽयं राजा / मानात्-प्रस्थो व्रीहिः। धरणात्-तुला चन्दनम् / सामीप्यात्-गङ्गातटं गङ्गा / योगात्-रक्तः कम्बलः / साधनात्-अन्नं पाणाः। आधिपत्यात्-ग्रामाधिप्रतिमिः / अलिङ्गमपि / त्वम् / अलिङ्गसंख्यमपि। उच्चैः। शक्तिप्रधानमपि / यतः / द्योत्यमपि / प्रपचति / स्वरूपमात्रमपि / अध्यागच्छति / तदयं वस्तुसंक्षेपःत्याधन्तपदसामानाधिकरण्ये प्रथमेति / यत्रापि त्याद्यन्तं पदं न श्रूयते, वृक्षः , प्लक्ष इत्यादौ तत्रापि गम्यते / यदाह-यत्रान्यत् क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते ' इति / नाम्न इति किम् / निरर्थकाद् वर्णाद् धातुवाक्याभ्यां च मा भूत् / ' एकद्विवहौ' इति संकरनिवृत्त्यर्थम्। ननु चाव्ययेभ्य एकत्वाधभावेन

Page #121
108 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कारक प्रथमा न पामोति / सत्यम् / लुविधानात्तु विभक्तीनां विधिर्विज्ञायते, तदन्तर्गतत्वाच प्रथमाया अपि / तस्य च फलम्-अथो स्वस्ते गृहम, अथो स्वस्तव गृहमित्यादि / अत्र च ' सपूर्वात् प्रथमान्ताद्वे ' ति विभाषया ते मे आदेशौ / पदसंज्ञा च ' अव्ययस्य ' इत्यत्र सूत्रे उक्तैव-एकद्विबहावित्यादिविभक्तिविधानादिति / 495 आमन्त्र्ये // 2 // 2 // 32 // प्रसिद्धतत्संबंधस्य किमप्याख्यातुमभिमुखीकरणं आमंत्रणम्, तद्विषय आमन्त्र्यः / तस्मिन्नर्थे वर्तमानानाम्न एकद्विवहौ यथासंख्यं प्रथमा स्यात् / हे देवदत्त / आमंत्र्य इति किम् / राजा भव / अत्र राजा नामंत्र्यः , किंतु स एव विधीयत इति पूर्वेणैव प्रथमा / षष्ठीप्राप्तौ वचनम् / ___496 क्रियाहेतुः कारकम् // 2 / 2 / 1 // क्रियाया हेतुः कारणं कादि कारकसंज्ञं स्यात् / तच्च द्रव्याणां स्वपराश्रयसमवेतक्रियानिवर्तकं सामर्थ्य शक्तिरित्याचक्षते / शक्तिश्च सहभूर्यावद्रव्यभाविनी च क्रियाकाल एवाभिव्यज्यते / करोतीति कारकमित्यन्वर्थसंज्ञासमाश्रयणाचानाश्रितव्यापारस्य निमित्तत्वमात्रेण हेत्वादेः कारकसंज्ञा न भवति / कारकप्रदेशाः ‘कारकं कृते'त्यादयो वक्ष्यन्ते / 497 स्वतंत्रः कर्ता / / 2 / 2 / 2 // क्रियाहेतुभूतो यः क्रियासिद्धावपरायत्ततया प्राधान्येन विवक्ष्यते स कारकविशेषः कर्तृसंज्ञःस्यात्। देवदत्तःपचति। जिनदत्तेन कृतम्। स्थाली पचति / प्रेषितः करोति / अस्य च कर्तुरधिश्रयणादयः पचिक्रियायामवान्तरव्यापारा भवन्ति, एतान् कुर्वन् देवदत्तः पचतीत्युच्यते / प्रयोजकोऽपिकर्तव-पचन्तं देवदत्तं प्रयुक्ते देवदत्तेन पाचयति चैत्रः। अत्र स्वशब्द आत्मवचनः। तन्त्रशब्दः प्रधानार्थः। स्वं तन्त्रं अस्य स्वतंत्र आत्मप्रधानः / किं पुनः कारकान्तरेभ्यः कर्तुः प्राधान्यम् / यत करणादीनि प्रयुक्ते न तैः प्रयुज्यते / तानि न्यत्करोति न तैन्य॑तक्रियते / तानि निवर्तयति न तैर्निवय॑ते / तानि प्रतिनिधत्ते न तैः प्रतिनिधीयते / तेभ्यः स प्रथममात्मलाभ लभते न तानि तस्मात् / स तैविनाऽपि दृश्यते न तानि तेनेति। 498 कर्तुव्याप्यं कर्म // 2 // 2 // 3 // कर्ता क्रियया यद् विशेषेणाप्तुमिष्यते तद् व्याप्यं कर्मसंज्ञं स्यात् / प्रसिद्धस्यानुवादेनापसिद्धस्य विधानं लक्षणार्थः / तेन यत् कर्म यत्का क्रियते तद् व्याप्यसंज्ञं स्यादिति सूत्रार्थः। तत्रेधा-निर्वय॑म् 1 विकार्यम् 2 प्राप्यं 3 च / तत्र यदसज्जायते जन्मना वा प्रकाश्यते तनिर्वय॑म् / प्रकृत्युच्छेदेन गुणान्तराधानेन वा यद् विकृतिमापद्यते तद्विकार्यम् / यत्र तु क्रियाकृतो विशेषो नास्ति तत्प्राप्यम् / अस्य तु त्रिविधस्यापि यथाक्रममवान्तरव्या

Page #122
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. पाराः-निवर्तते, विकुरुते, आभासमुपगच्छतीत्यादयः / त्रिविधमप्येतत् पुनस्त्रिविधम् / इष्टम् 1 अनिष्टम् 2 अनुभयम् 3 च / यदवाप्तुं क्रियारभ्यते तदिष्टम् / यद् द्विष्टं प्राप्यते तदनिष्टम् / यत्र नेच्छा न च द्वेषस्तदनुभयम् / 499 कर्मणि // 2 // 2 // 40 // गौणान्तानाम्नः कर्मणि कारके द्वितीया स्यात् / कटं करोति / ओदनं पचति / आदित्यं पश्यति / अहिं लधयति / ग्राम गच्छन् वृक्षमूलान्युपसर्पति / पुनस्तत्कर्म द्विविधम् / प्रधानेतरभेदात् / तच्च द्विकर्मकेषु धातुषु दुहिभिक्षिरुधिच्छिचिगब्रूगशास्वर्थे याचिजयतिप्रभृतिषु च भवति / गां दोन्धि पयः / गां स्रावयति पयः। पौरवं गां भिक्षते / पौरवं गां याचते / गामवरुणद्धि ब्रजम् / छात्रं पन्थानं पृच्छति / छात्रं वाक्यं चोदयति / वृक्षमवचिनोति फलानि / शिष्यं धर्म ब्रूते / शिष्यं धर्ममनुशास्ति / क्रुद्धं याचते शमावस्थाम् / अविनीतं याचते विनयम् / याचिरिहानुनयार्थः, तेन भिक्षार्थाद् भेदः / गर्गान् शतं जयति / गर्गान् शतं दण्डयति / अमृतमम्बुनिधि मथ्नाति / अजां ग्रामं नयति / ग्रामं भारं हरति / उपसरजमश्च मुष्णाति / ग्रामं शाखां कर्षति / ग्राम भार वहति / द्धये तु यदन्यत् क्रियया व्याप्यते गवादि तदप्रधानम् / यदा तु पयोऽर्था प्रवृत्तिरविवक्षिता तदा प्रधानस्यासंनिधानात् गवादेरेव प्राधान्यम् / यथाश्वर्यो गवां दोह इति / तत्र दुहादीनामप्रधाने कर्मणि कर्मजः प्रत्ययो भवति-गौद्यते दुग्धा दोह्या वा पयो मैत्रेणेत्यादि / नीवहिहरतिप्रभृतीनां तु प्रधाने कर्मणि प्रत्ययः, यथानीयते नीता नेतव्या वा ग्राममजेत्यादि / गत्यनामकर्मणां च णिगन्तानां प्रधान एव कर्मणि-गमयति मैत्रं ग्रामम् , गम्यते गमितो गम्यो वा मैत्रो ग्रामं चैत्रेण / आसयति मासं मैत्रम् / आस्यते मासं मैत्रश्चैत्रेण / अन्यस्त्वप्रधानेऽपीच्छति / गम्यते मैत्रं ग्रामश्चैत्रेण / आस्यते मासो मैत्रं चैत्रेण / बोधाहारार्थशब्दकर्मकाणां तु णिगन्तानामुभयत्र / बोधयति शिष्यं धर्मम् / बोध्यते धर्मः शिष्यम् इति वा। भोजयत्यतिथिमोदनम् , भोज्यतेऽतिथिमोदन इति वा / पाठयति शिष्यं ग्रन्थम् / पाठयते शिष्यो ग्रन्थम् / पाठयते शिष्यं ग्रन्थ इति वा / अथेह कस्मान्न भवति द्वितीया क्रियते कटः, कृतः कटः, शतेन क्रीतः शत्यः पटः, आरूढो वानरो यं स आरूढवानरो वृक्ष इति / त्यादिकृत्तद्धितसमासैरभिहितत्वालोकशास्त्रयोश्चाभिहितेऽर्थे शद्धप्रयोगायोगात् / यद्येवं कटं करोति भीष्ममुदार

Page #123
110 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कारक दर्शनीयमिति भीष्मादिविशेषणविशिष्टस्य कटस्य करोतिक्रियया व्याप्यत्वात् कर्मत्वम्, तच्च कटशद्वादेवोत्पन्नया द्वितीययाभिहितमिति भीष्मादिभ्यो द्वितीया न पामोति, यथा कृतः कटो भीष्म उदारो दर्शनीय इति करोतेः क्तप्रत्ययेनेति। नैवम् / भीष्मत्वादियुक्तस्य कटस्य संबंधि कर्मत्वं प्रतिपाद्यम् / न च जातिशब्दाः संभविनोऽपि गुणान् प्रतिपादयितुं समर्था इति तत्प्रतिपादनाय यथा भीष्मादिशब्दप्रयोगो भवति तथा द्वितीयापि तेभ्यो भविष्यति / नहि सामान्यवाचिनः व टशब्दादुत्पद्यमाना द्वितीया भीष्मादीनामनियताधाराणां गुणानां कर्मत्वममिधातुं शक्नोति / यदि वा कटोऽपि कर्म भीष्मादयोऽपि, यथैव ह्ययं कटं करोत्येवं तद्गतान् भीष्मादीनपि / तत्र यद् यत् करोतिना व्याप्तुमिष्टं तत्सर्व द्रव्यं गुणश्च कर्मेति सर्वेषां पृथक्कर्मत्वे प्रत्येकं द्वितीया पश्चात् त्वेकवाक्यतया विशेषणविशेष्यभाव इति / यदि वा द्रव्यस्य क्रियासु साक्षादुपयोगादस्तु कटस्यैव कर्मत्वम् , भीष्मादीनां तु न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्येति नियमात अविभक्तीनामप्रयोगार्हत्वादेकविभक्तिमन्तरेण च सामानाधिकरण्यविशेषणत्वायोगाद्यथेश्वरसुहृदां स्वयं निर्धनत्वेऽपि तदेकयोगक्षेमत्वात् तद्धनेनैव फलभाक्त्वं भवत्येवमकर्मणामपि कटकटकर्मत्वेनैव द्वितीया भविष्यति / कृतः कटो भीष्म उदारो दर्शनीय इत्यादौ तु करोतेरुत्पद्यमानः क्तो यस्य यस्य तया क्रियया संबंधस्तस्य तस्य साकल्येन कर्मत्वमभिदधाति इति कचिदपि द्वितीया न भवति / कथं तर्हि कृतं पश्य, आहृतमाहर, कर्ता क्रियते, दात्रेण लुनाति, दानीयाय ददाति, भीमाद् विभेति, प्रासादे प्रसीदति, शयने शेते-इत्यादिषु क्तादिभिरभिहितेषु कर्मादिषु कर्मादयो भवन्ति ? / उच्यते / कर्मादिसामान्यं कृद्भिरभिहितम् , तत्राप्यभिहितः सोऽर्थोऽन्तर्भूतो नामार्थः संपन्न इति कर्मादिशक्तियुक्तं द्रव्यमेतदन्तैः शब्दैरभिधीयते यथेदं कर्म इदं करणभिति / तत्र यासौ स्वरूपकालभिन्नायां क्रियायां सव्यापारतया कर्मादिरूपता तदभिधानाय यथायथं द्वितीयादयो भवन्ति / यत्र पुनरेकद्रव्याधारा प्रधानाप्रधानक्रियाविषयानेका शक्तिर्भवति तत्र प्रधानक्रियाविषयायां शक्तौ प्रत्ययैरभिहितायामप्रधानक्रियाविषया शक्तिः प्रधानशक्त्यनुरोधादभिहितवत् प्रकाशमाना विभक्त्युत्पत्तौ निमित्तं न भवति / यथौदनः पक्त्वा भुज्यते देवदत्तेनेति भावाभिधायिना क्त्वाप्रत्ययेनौदनाधिकरणाप्रधानपचिक्रियाविषया कर्मशक्तिरनभिहितापि प्रधान जिक्रियाविषयात्मनेपदेनाभिहितेति

Page #124
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 111 तद्वत्प्रकाशमाना द्वितीयोत्पत्तौ निमित्तं न भवति / यथा च ग्रामो गन्तुमिष्यते देवदत्तेनेति ग्रामस्य प्रधानेपिक्रियाविषयां कर्मशक्तिमात्मनेपदेनाभिदधताऽप्रधानगमिक्रियाविषयाऽपि कर्मशक्तिरुपभुक्तेति तदभिधानाय द्वितीयाचतुर्थो न भवत इति / इह च गौणत्वं क्रियापेक्षं तेनाजां नयति ग्राममित्यादौ ग्रामाद्यपेक्षयाजादेः प्रधानत्वेऽपि गौणत्वं न विहन्यत इति / इह तु कृतपूर्वी कटं, भुक्तपूर्वी ओदनम् , व्याकरणं सूत्रयतीत्यादौ यः कृतादिभिः कटादेरभिसंबंधः स प्रत्ययेऽर्थान्तराभिधायिन्युत्पन्ने कृतादीनामुपसर्जनत्वात् निवर्तते, क्रियया तु सह संबंधोऽस्तीति व्याप्यत्वाद् द्वितीया भवति। कर्तुळप्यं कर्मेति सूत्रे कर्तुरिति किम् / माषेवश्वं वनाति / अश्वेन कर्मणा भक्षणक्रियया स्पर्शनक्रियया वा माषाणां व्याप्यानां कर्मणां कर्मसंज्ञा मा भूत् / वीति किम् / पयसा ओदनं भुङ्क्ते / अत्र करणस्य मा भूत् / 500 वाऽकर्मणामणिकर्ता णौ // 22 // 4 // अविवक्षितकर्माणोऽकर्माण उत्तरत्र नित्यग्रहणात् / तेषामणिगवस्थायां यः कर्ता स णौ णिगि सति कर्मसंज्ञो वा स्यात् / पचति चैत्रः, पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा / गत्यर्थादीनां तु परत्वान्नित्य एव विधिः / किं करोतीति व्यापारमात्रविवक्षायां चाविवक्षितकर्माणो भवन्ति / 501 गतिबोधाहारार्थशब्दकर्मनित्याकर्मणामनीखाद्यदिवाशब्दायक्रन्दाम् / / 2 / 2 / 5 / / गतिदेशान्तरप्राप्तिः / बोधो ज्ञानमात्रम् तद्विशेषश्च / शब्दः कर्म क्रिया व्याप्यं च येषां ते शब्दकर्माणः। नित्याकर्मणः सर्वदाऽविद्यमानव्याप्याः। गत्यर्थबोधार्थाहारार्थानां शब्दकर्मणां नित्याकर्मणां च धातूनां नीखाद्यदिह्वयतिशब्दायतिक्रन्दवर्जितानामणिगवस्थायां यः कर्ता स णौ सति कर्मसंज्ञो वा स्यात् / गच्छति मैत्री ग्रामम् , गमयति मैत्रं ग्रामम् / देशान्तरप्राप्तेरन्यत्र न भवति / स्त्रियं गमयति मैत्रेण चैत्रः / भजनार्थोऽत्र गमिः / बुध्यते शिष्यो धर्मम् , बोधयति गुरुः शिष्यं धर्मम् / अत्र सामान्यबोधार्थः। विशेषबोधार्थे यथा-पश्यति रूपतर्कः कार्पापणम् , दर्शयति रूपतर्क कार्षापणं वणिक् / एवं प्रापयति मैत्रमुत्पलमित्यादि / अन्ये तु बोधविशेषार्थस्य दृशेरेवेच्छन्ति नान्येषाम् / तन्मते जिघ्रत्युत्पलं चैत्रः, घ्रापयत्युत्पलं चैत्रेण मैत्रः / एवं स्पर्शयति मैत्रेण वस्त्रम् , श्रावयति धर्म शिष्येणेत्यादौ प्रयोज्यकर्तरि तृतीयैव भवति / आहारार्थे-भुङ्क्ते बटुरोदनम् , भोजयति बटुमोदनम् / शब्दक्रियाणाम्-जल्पति मैत्रो द्रव्यम् , जल्पयति मैत्रं द्रव्यम् /

Page #125
112 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कारक एवमालापयति मित्र मैत्रमित्यादि / शब्दव्याप्यानाम्-शृणोति शब्दं मैत्रः, श्रावयति शब्दं मैत्रम् / अधीते बटुर्वेदम् , अध्यापयति बटुं वेदमित्यादि / नित्याकर्मकाणाम्-आस्ते मैत्रः, आसयति मैत्रं चैत्रः / शेते मैत्रः, शाययति मैत्रं चैत्रः / नित्यग्रहणं पूर्वत्राविवक्षितकर्मकपरिग्रहार्थम् / अन्यथा विभागो न ज्ञायेत / कालाध्वभावदेशैश्च सर्वेऽपि धातवः सकर्मका एवेत्यन्यकर्मापेक्षया नित्याकर्मका वेदितव्याः / गत्यर्थादीनामिति किम् / पचत्योदनं चैत्रः, पाचयत्योदनं चैत्रेण मैत्रः / अणिकर्तेत्येव / गमयति चैत्रो मैत्रम् / तमपरः प्रयुङ्क्ते गमयति चैत्रेण मैत्रं जिनदत्तः। नयत्यादिवर्जनं किम् / नयतेः प्रापणोपसर्जनमाप्त्यर्थत्वेन गत्यर्थखात् , खाद्यद्योराहारार्थखात् , ह्वाशब्दायक्रन्दां च शब्दकर्मकखात कर्मत्वे प्राप्त प्रतिषेधार्थम् / नयति भारं चैत्रः, नाययति भारं चैत्रेण / खादयत्यपूपं मैत्रेण / आदयति ओदनं मैत्रेण / हापयति चैत्र मैत्रेण / क्रन्दयति मित्रं मैत्रेण / कर्मसंज्ञामतिषेधात् स्वव्यापाराश्रयं कर्तृत्वमेव / प्रेषणाऽध्येषणादिना प्रयोजकव्यापारेण णिगन्तवाच्येनाऽणिकर्तुाप्यत्वात् कर्मसंज्ञा सिद्धैव नियमार्थं तु वचनम् / प्रयोजकव्यापारेण व्याप्यमानस्य गत्यर्थादिसंबंधिन एव प्रयोज्यस्य कर्तुः कर्मसंज्ञा भवति तेनान्यधातुसंबंधिनः कर्तृत्वमेव भवति / 502 भक्षेहिसायाम् // 2 // 26 // भक्षेः स्वार्थिकण्यन्तस्य हिंथार्थस्याणिकर्ता णौ कर्मसंज्ञः स्यात् / भक्षयन्ति सस्यं बलीवर्दाः / तान् प्रयुङ्क्ते भक्षयति सस्यं बलीवान मैत्रः / उक्ते च कर्मणि-भक्ष्यन्ते यवं बलीवर्दाः, भक्ष्यते यवो बलीवर्दान् मैत्रेणेति वा। वनस्पतीनां प्रसवप्ररोहवृद्धयादिमत्वेन चेतनत्वात् तद्विशेषस्य सस्यस्य प्राणवियोगस्तद्भक्षणात् स्वाम्युपघातो वाऽत्र हिंसेति भक्षेहिँसार्थता / हिंसायामिति किम् / भक्षयति पिण्डी शिशुः, तं प्रयुङ्क्ते भक्षयति पिण्डी शिशुना / आहारार्थत्वात् प्राप्ते नियमार्थ वचनम्। 503 वहेः प्रवेयः // 2 // 27 // प्रवीयते प्राजतिक्रियया व्याप्यते यः प्रवेयः। वहेरणिकर्ता प्रवेयो णौ कर्मसंज्ञः स्यात् / वहन्ति बलीवर्दा भारम् , तान् प्रयु ङ्क्ते वियोक्ता वाहयति भारं बलीवर्दान् / वाहयिता बलीवर्दानां भारम् / वाह्यन्ते भारं बलीवर्दाः। प्रवेय इति किम् / वाहयति भारं मैत्रेण / नात्र मैत्रो बलीवर्दादिवत् प्रवेयः। प्राप्त्यर्थस्य पापणार्थस्य च वहेर्गत्यर्थत्वात् अकर्मकस्य च नित्याकर्मकत्वात् पूर्वेण सिद्धे नियमार्थमविवक्षितकर्मकस्य तु पक्षे विध्यर्थ चेदम् /

Page #126
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 504 हृक्रोर्नवा // 2 // 2 // 8 // हरतेः करोतेश्चाणिकर्ता णौ कर्मसंज्ञो वा स्यात् / प्राप्ते चाप्राप्ते चाथं विकल्पः / प्राप्ते-विहरति देशमाचार्यः / विहारयति देशमाचार्यमाचार्येण वा। विकुर्वते सैन्धवाः, विकारयति सैन्धवान् सैन्धवैरिति वा। अत्र गत्यर्थनित्यावर्मकत्वेन यथासंख्यं प्राप्तिः / अप्राप्ते-हरति द्रव्य मैत्रः, हारयति द्रव्यं मैत्रेण मैत्रं वा / करोति कटं चैत्रः, कारयति कटं चैत्रं चैत्रेण वा / अत्र हरतिश्चौर्यार्थो न प्रापणार्थः, करोतिश्च सकर्मक इत्यप्राप्तिः।। 505 दृश्यभिवदोरात्मने // 2 / 2 / 9 / / दृशेरभिपूर्वस्य वदतेश्चात्मनेपदविषयेऽणिकर्ता णौ कर्मसंज्ञो वा स्यात् / पश्यन्ति भृत्या राजानम् , तान् राजैवानुकूलाचरणेन प्रयुकते दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैर्वा / अभिवदति गुरूं शिष्यः, अभिवादयते गुरुः शिष्यं शिष्येण वा / अथवा अभिवदति गुरुं शिष्यः, तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते, अभिवादयते गुरु शिष्यं शिष्येण वा मैत्रः। आत्मन इति किम् / पश्यति रूपतर्कः कार्षापणम् , दर्शयति रूपतर्क कार्षापणम् / अभिवदति गुरुं शिष्यः, अभिवादयति गुरुं शिष्येण / दृशेर्बोधार्थत्वेन नित्यं कर्मत्वे प्राप्ते अभिवदेस्तु नित्यमप्राप्ते विकल्पः। यदा तु अभिवादिन प्रणामार्थः किंतु शब्दक्रियस्तदा अभिवादयते गुरुं शिष्यं मैत्र इति नित्यं प्राप्ते विभाषा / णिगन्तस्यापि वदेणिगीच्छन्त्येके / अभिवादयति गुरुर्देवदत्तं-तस्मिन्नाशिषं प्रतुक्तइत्यर्थः। अभिवादयते गुरुं देवदत्तो गुरुणेति वा-आत्मन्याशिषं प्रयोजयतीत्यर्थः / णिगन्तस्यापीति कश्चित् / अभिवदति गुरुः स्वयमाशिपम् , तं शिष्यः प्रयुक्ते अभिवादयति गुरुमाशिषं शिष्यः, तं मैत्रः प्रयुङ्क्ते अभिवादयते गुरुमाशिष शिष्यं शिष्येण वा मैत्रः / नामधातोरपीच्छत्यन्यः। 506 नाथः // 2 / 2 / 10 // अणिकर्ता ‘णापिति निवृत्तम् , पृथग्योगात् / आत्मनेपदविषयस्य नाथतेाप्यं कर्म वा स्यात् / आत्मनेपदविषयत्वं चास्याशिष्येवेति तत्रैवायं विधिः / सर्पिषो नाथते, सपि थते / सर्पिर्म भूयादित्याशास्त इत्यर्थः / आत्मन इत्येव / पुत्रमुपनाथति पाठाय / उपयाचते इत्यर्थः / 507 स्मृत्यर्थदयेशः // 2 / 2 / 11 // स्मरणार्थानां दयतेरीशश्च व्याप्यं कर्म वा स्यात् / मातुः स्मरति, मातरं स्मरति / मातुः स्मयते, माता स्मयते / मातुर्ध्यायति, मातरं ध्यायति इत्यादि / सर्पिषो दयते, सर्पिर्दयते। लोकानामीष्टे, लोकानीष्टे / 15

Page #127
114 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कारक ननु कर्माविवक्षायां पक्षे माषाणामश्नीयादित्यादिवत् शेषषष्ठी सिद्धैव तत् किमनेन?। सत्यम् / किंतु 'षष्टययत्नाच्छेषे' इति अयत्नजे शेषे षष्ठयाः समासो वक्ष्यते ततो मातुःस्मृतमित्यादौ समासो मा भूदित्यनेन प्रकारेण यत्नाच्छेपो विधीयते नियमार्थं च / तेनैषां धातूनां कर्मैव शेषत्वेन विवक्ष्यते न कारकान्तरं, तेन मात्रा स्मृतम् मनसा स्मृतमित्यादौ कर्तृकरणयोः शेषविवक्षाभावात् षष्ठी न भवति / व्याप्यमित्येव / कथासु स्मरति / गुणैः स्मरति / 508 कृगः प्रतियत्ने // 2 / 2 / 12 // पुनर्यत्नः प्रतियनः। सतो गुणाधानायापायपरिहाराय वा समीहा। तस्मिन् वर्तमानस्य करोतेयाप्यं कर्म वा स्यात् / एधोदकस्योपस्कुरुते / एधो दकमुपस्कुरुते / प्रतियत्न इति किम् / कटं करोति / व्याप्यमित्येव / एधो दकस्योपस्कुरुते बुद्धया / करणस्य मा भूत् / 509 रुजार्थस्याज्वरिसंतापेभीवे कर्तरि // 2 // 13 // रुजा पीडा / तदर्थस्य धातोर्चरिसंतापिवर्जितस्य व्याप्यं कर्मसंज्ञं वा स्यात् भावे कर्तरि-भावश्चेत रुजार्थस्य कर्ता भवति। चौरस्य रुजति, चौरं वा रुजति रोगः। चौरस्य चौरं वा आमयति रोगः। रुजार्थस्येति किम् / एति जीवन्तमानन्दः। ज्वरिसंतापिवर्जनं किम् / आयूनं ज्वरयति। अत्याशिनं संतापयति / कर्तरीति किम्। चत्रं रुजत्यत्यशने वातः। भाव इति किम् / मैत्रं रुजति श्लेष्मा / अत्र श्लेष्मा द्रव्यं न भावः। रोगो व्याधिरामयः शिरोऽतिरित्यादयो भावरूपाः कर्तारः / 510 जासनाटक्राथपिषो हिंसायाम् // 2 / / 14 // एषां हिंसायां वर्तमानानां व्याप्यं वा कर्म स्यात् / व्रगपिसजसबर्हण हिंसायाम् , जसण ताडने इति चुरादी गृह्यते, न जम्च् माक्षणे इति देवादिकस्तस्याहिंसार्थत्वात् / चौरस्योजासयति, चौरमुज्जासयति / चौरस्योज्जास्यते, चौर उज्जास्यते चैत्रेण / तथा नटण अवस्यन्दने इति, अयमपि चुरादिर्नतु गट नृत्ताविति भ्वादिः / चौरस्योनाटयति, चौरमुन्नाटयति / एवं क्राथिर्घटादिः। चौरस्योत्क्राथयति, चौरमुत्क्रथयति / चौरस्य पिनष्टि, चौरं पिनष्टि / जासनाटकाथानामाकारोपान्त्यनिर्देशो यत्राकारश्रुतिस्तत्र यथा स्यादित्येवमर्थः / तेनेह न भवति-दस्युमुदजीजसत् , चौरमनीनटत् , दस्युमुदचिक्रथत् / अत एव च क्राथेः कर्मसंज्ञाप्रतिषेधपक्षे इस्वस्वाभावः / कर्मणि तु इस्वत्वमेव / हिंसायामिति किम् / चौरं बन्धनाज्जासयतिमोचयतीत्यर्थः / नटं नाटयति-नर्तयतीत्यर्थः / अभावकर्तृकार्थ वचनम् /

Page #128
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 511 निप्रेभ्यो नः // 2 / 2 / 15 // निपाभ्यां परस्य हिंसायां वर्तमानस्य हन्तेाप्यं वा कर्म स्यात् / बहुवचनं समस्तव्यस्तविपर्यस्तसंग्रहार्थम् / चौरस्य चौरं वा निहन्ति, निहन्ति, प्रहन्ति, प्रणिहन्ति / निप्रेभ्य इति किम् / चौरं हन्ति। हिंसायामित्येव / रागादीन् निहन्ति / 512 विनिमेयद्यूतपणं पण यवहोः // 2 / 2 / 16 // विनिमयः क्रेयविक्रेयोऽर्थः / द्यूतपणो द्यूतजेयम् / पणतेर्व्यवपूर्वस्य च हरतेया॑प्तौ विनिमेयद्यूतपणौ वा कर्मसंज्ञौ स्याताम् / शतस्य पणायति शतं पणायति। सहस्रस्य सहस्रं वा पणायति। क्रयविक्रये द्यूतपणत्वे वा तद्विनियुङ्क्ते इत्यर्थः / एवं दशानां दश वा व्यवहरति / विनिमेयद्यूतपणमिति किम् / साधून पणायति-स्तौतीत्यर्थः / शलाका व्यवहरति 513 उपसर्गादिवः // 22 // 17 // उपसर्गात् परस्य दिवो व्याप्तौ विनिमेयद्यतपणौ कर्मसंज्ञो वा स्थाताम् / शतस्य शतं वा प्रदीव्यति / विनिमेयद्यूतपणमित्येव / शलाकां प्रति दीव्य ते, विगणयन्नपहरतीत्यर्थः / उपसर्गादि ते किम् / शतस्य दीव्यति। 514 न // 22 / 18 // विनिमेयद्यूतपणौ दिवो व्याप्यौ कर्मसंज्ञौ न स्याताम्। उपसर्गपूर्वस्य विकल्पविधानादनुपसर्गस्यायं निषेधः / शतस्य दीव्यति / निषिद्धे च कर्मणि षष्ठयेव भवति / शतस्य दीव्यते, शतस्य द्यूतम् , शतस्य देवितव्यम् / शतस्य सुदेवमित्यादौ भावे आत्मनेपदक्तकृत्यखलः सिद्धाः / शतस्य द्यूतो मैत्र इत्यत्र च कर्तरि क्तः / विनिमेयद्यूतपणमित्येव / जिनं दीव्यति स्तोतीत्यर्थः / भूमि दीव्यति-संधिना विजिगीषते इत्यर्थः। संधिपणोऽत्र न द्यूतपणः / द्यूतं दीव्यति, अक्षान् दीव्यति, अत्र क्रिया तत्साधनं च व्याप्यं न तु पणः / 515 करणं च // 2 / 2 / 19 // दीव्यतेः करणं कर्मसंज्ञं चकारात् करणसंज्ञ च स्यात कर्मकरणसंज्ञे युगपद् भजतीत्यर्थः। अक्षान् दीव्यति / अक्षाणां देवनम् / अक्षा दीव्यन्ते / अक्षा देवितव्याः। अक्षाः सुदेवाः। अक्षदेवः। अक्षा उताश्चैत्रेण / एषु कर्मत्वे द्वितीयाषष्ठयात्मनेपदतव्यखलणक्तप्रत्ययास्तनिमित्ताः सिद्धाः। अक्षर्दीव्यति। अक्षैर्देवनम् / अझैभव्यते / अक्षर्देवितव्यम् / अक्षैः सुदेवं मैत्रेण / अझैतं चैत्रेण / अक्षा देवनाः। एषु करणत्वे तृतीयानटौ भावे आत्मनेपदादयश्च सिद्धाः /

Page #129
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कारक आत्मनेपदादिभिश्चोक्तयोः कर्मकरणयोः द्वितीया षष्ठीतृतीया यथायोगं न भवन्ति / करणं वेत्येव सिद्धे चकारः संज्ञाद्वयसमावेशार्थः। तेनार्दैवयते मैत्रश्चैत्रेणेत्यत्र करणत्वात् तृतीया भवति / कर्मत्वाच्च गत्यादिसूत्रेण नित्याकर्मकलक्षणमणिकर्तुः कर्मत्वम्, देवयतेश्चाणिगि प्राणीत्यादिना अकर्मकलक्षणं परस्मैपदं न भवति / अथाक्षान् दीव्यतीत्यत्र सत्यपि संज्ञाद्वयसमावेशे परत्वात् करणत्वनिमित्तया तृतीययैव भवितव्यम् / नैवम् / स्पर्धे हि परः समानविषययोश्च स्पर्धः। न च द्वितीयातृतीययोः प्रतिनियतकर्मकरणशक्त्यभिधायिन्योः समानविषयत्वमस्तीति द्वितीयाऽपि भवत्येव / प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते इति वा दर्शनेऽनवकाशत्वात् संज्ञाद्वयस्य विभक्त्योः पर्यायेण प्रवृत्तिरविरुद्धा / दिव इत्येव / दात्रेण लुनाति / करणमिति किम् / गृहे दीव्यति / . 516 अधेः शीस्थास आधारः // 2 / 2 / 20 // अधेः संवद्धानां शीङ्स्था आस् इत्येतेषां य आधारस्तकारकं कर्मसंज्ञं स्यात् / ग्राममधिशेते / ग्राममधितिष्ठति / ग्राममध्यास्ते / अधेरिति किम् / शयने शेते / गृहे तिष्ठति / कटे आस्ते / आधार इति किम् / ग्रामोऽधिशयितो मैत्रेण / पौरुषेणाधितिष्ठति / कर्तृकरणे न भवतः। अकर्मका अपि हि धातवः सोपसर्गाः सकर्मका भवन्तीति सिद्धं सकर्मकत्वम् / आधारवाधनार्थ तु वचनम् / 517 उपान्वध्यावसः // 2 / 21 // उप अनु अधि आभिविशिष्टस्य वसतेथ आधारः स कर्मसंज्ञः स्यात् / ग्राममुपवसति / पर्वतमनुवसति / पुरमधिवसति / आवसथमावसति / अन्वादिसाहचर्यादुपस्य स्थानार्थकस्यैव ग्रहणं, नाशननिवृत्त्यर्थस्य / तेन ग्रामे उपवसति-भोजननिवृत्ति करोतीत्यत्र न भवति / ' अदाधनदायोरनदादेरेव ग्रहणमिति' वस्तेन भवति / 518 वाभिनिविशः // 2 / 2 / 22 // अभिनिनोपसर्गसमुदायेन विशिष्टस्य विशेराधारः कर्मसंज्ञो वा स्यात् / ग्राममभिनिविशते / व्यवस्थितविभाषेयं, तेन कचित् कर्मसंज्ञैव, कचिदाधारसंज्ञैव भवति / कल्याणेऽभिनिविशते / / 519 कालावभावं देशं वाऽकर्म चाकर्मणाम् // 2 / 2 / 23 // कालो मुहूर्तादिः। अध्वा गन्तव्यं क्षेत्रं क्रोशादि / भावः क्रिया गोदोहादिः। देशो जनपदग्रामनदीपर्वतादिः। अकर्मकाणां धातूनां प्रयोगे कालादिराधारः कर्मसंज्ञो वा स्यात्

Page #130
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. अकर्म च-यत्रापि पक्षे कर्मसंज्ञा तत्राकर्मसंज्ञापि वा भवतीत्यर्थः। मासमास्ते। मास आस्यते / योजनमास्ते / योजन आस्यते / गोदोहमास्ते। गोदोह आस्यते। कुरून् आस्ते। कुरव आस्यन्ते। अविवक्षितकर्माणः सकर्मका अपि अकर्मकाः। मासं पचति। मासः पच्यते / क्रोशमधीते / क्रोशोऽधीयते। ओदनपाकं पठति / ओदनपाकः पठ्यते / कुरून् पठति, कुरवः पठ्यन्ते / पक्षे रात्रौ सुप्यते / रात्रौ नृत्तं च द्रक्ष्यसि। क्रोशे सुप्यते / गोदोहे आस्ते / ओदनपाके स्वपिति / पञ्चालेषु वसति / ग्रामे वासः। कालाध्वभावदेशमिति किम् / पासादे आस्ते / शय्यायां शेते / अकर्म चेति किम् / मासमास्यते / क्रोशे मुप्यते / गोदोहमासितः। इदं गोदोहमासितम् / अद्यर्थाचाधारे इति भावे कर्तर्याधारे च यथायथमात्मनेपदक्तौ सिद्धौ / अकर्मणामिति किम् / रात्रावुद्देशोऽधीतः। अहन्यध्ययनमधीतम् / कथं पचत्योदनं मासम्, भक्षयति धानाः क्रोशम् , पिबति पयो गोदोहम् , भजति सुखं कृरून् ? / द्विकर्मकत्वात् कर्तुाप्यं कर्मेत्येव भविष्यति। अन्ये तु सकर्मकाणामकर्मकाणां च प्रयोगे कालाध्वभावानामत्यन्तसंयोगे सति नित्यं कर्मत्वमिच्छन्ति। मासमास्ते। दिवसं पचत्योदनम् / क्रोशं स्वपिति। क्रोशं पठति वेदम् / गोदोहमास्ते। गोदोहं पचत्योदनम् / अनेन कर्मसंज्ञायां कर्मणि त्यादयोऽपि / आस्यते मास इत्यादि / कालाध्वनो ाप्ताविति च गुणद्रव्ययोगे एवेच्छन्ति न तु क्रियायोगे / अत्यन्तसंयोगादन्यत्र तु रात्रौ शेते, अध्वनि स्थित इत्यादावाधारत्वमेव / 520 गौणात् समयानिकषाहाधिगन्तरान्तरेणातियेनतेनैर्द्वितीया // 2 // 2 // 33 // आख्यातपदेनासमानाधिकरणं गौणम् / गौणान्नाम्नः समयादिभिनिपातैर्युक्तादेकद्विबहौ यथासंख्यं अमौशस्रूपा द्वितीया स्यात् / षष्ठयपवादः। समया पर्वतं नदी / निकषा पर्वतं वनम् / हा देवदत्तं वर्धते व्याधिः / धिग् जाल्मम् / अन्तरा निषधं नीलं च विदेहाः / अन्तरेण गंधमादनं माल्यवन्तं चोत्तराः कुरवः। अतिवृद्धं कुरून् महद् बलम् / कुर्वतिक्रमेण वृद्धमित्यर्थः। येन पश्चिमां गतः तेन पश्चिमां नीतः। अन्तरान्तरेण शब्दौ साहचर्यान्निपातौ गृह्यते / तथान्तराशब्दो मध्यमाधेयप्रदानमाचष्टे, अन्तरेणशब्दस्तच्च विनार्थ च। तेनेह न भवति। राजधान्या अन्तरायां पुरि वसति / किंते केशवार्जुनयोरन्तरेण गतेनेति / हा तात, धिग् जाल्म, हा सुभ्र इत्यादावामन्यतया विवक्षा न हादियुक्तत्वेनेति न भवति / हा

Page #131
118 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कारक कृतं चैत्रस्य, धिक् कृतं मैत्रस्येत्यत्र च हाधिकशब्दाभ्यां कृतशब्दे न्यग्भूतत्वात् न चैत्रादेः साक्षायोगः, किंतहि तद्विशिष्टेन कृतशब्देन / बहुवचनादन्येनापि युक्ताद भवति / न देवदतं प्रतिभाति किंचित् / बुभुक्षितं न प्रतिभाति किंचित् / वृणीष्व भद्रे प्रतिभाति यत्त्वाम् / योक्षपादमूर्वि न्यायः प्रत्यभाद् वदतां वरम् / धातुसंबद्धोऽत्र प्रतिस्तेन ' भागिनि च प्रतिपर्यनुभिः' इति न सिद्धयति / गौणादिति किम् / अन्तरा गार्हपत्यमावहनीयं च वेदिः। अत्र प्रधानाद्वेदिशब्दान्न भवति / 721 द्वित्वेऽधोऽध्युपरिभिः // 22 // 34 // एभियुक्ताद् गौणानाम्न एषामेव द्वित्वे सति द्वितीया स्यात् / षष्ठयपवादः। बहुवचनमेकद्विबहाविति यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / अधोऽधो ग्रामं ग्रामाः। अध्यधि ग्रामं क्षेत्राणि / उपर्युपरिग्रामं ग्रामाः / द्वित्व इति किम् / अधःप्रासादस्य / हम्यस्योपरि प्रासादः। असामीप्याच द्वित्वं न भवति।। __ 522 सर्वोनयाभिपरिणा तसा // 22 // 36 // सर्वादिभिस्तसन्तैर्युक्ताद् गौणानाम्नो द्वितीया स्यात / षष्ठयपवादः। सर्वतो ग्राम वनानि / उभयतो ग्राम वनानि / अभितो ग्रामं क्षेत्राणि / परितो ग्रामं क्षेत्राणि। 523 लक्षणवीप्स्येत्थंभूतेष्वभिना ! // 22 // 36 // लक्ष्यते दर्थते येन तल्लक्षणं-चिह्नम् / अवयवशः समुदायस्य क्रियादिना साकल्येन प्राप्तीच्छा वीप्सा, तत्कर्म वीप्स्यम् / केनचित् विवक्षितेन विशेषेण भाव इत्थंभावस्तद्विपय इत्थंभूतः। एष्वर्थेषु वर्तमानादभिना युक्ताद् गौणानाम्नो द्वितीया स्यात् / वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् / अत्र वृक्षो लक्षणम् / विद्योतमाना विद्युल्लक्ष्यम् / अनयोश्च लक्ष्यलक्षणभावः संबंधोऽभिना द्योत्यते / वृक्षं वृक्षमभि सेकः / एकैकस्य वृक्षस्य सेक इत्यर्थः। साधुदेवदत्तो मातरमभि / मातृविषये साधुत्वे प्रकार प्राप्त इत्यर्थः। लक्षणादिष्विति किम् / यदत्रममाभि स्यात् तदीयताम् / अत्राभिना भागसंबंधो घोत्यते / योऽत्र मम भागः स्यादित्यर्थः। अत्रापि बहुवचनं यथासंख्याभावार्थम् / एवमुत्तरत्र। 524 भागिनि च प्रतिपर्यनुमिः // 2 // 2 // 37 // स्वीक्रियमाणोऽशो भागः तत्स्वामी भागी, तत्र लक्षणादिषु चार्थेषु वर्तमानात् प्रतिपर्यनुभिर्युक्तात् गौणामानो द्वितीया स्यात् / यदत्र मां प्रति मां परि मामनु स्यात् / योऽत्र मम भाग

Page #132
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. आभवति स दीयतामित्यर्थः / लक्षणे-वृक्षं प्रतिपर्यनु वा विद्योतते विद्यत् / वीप्स्ये वृक्षं वृक्षं प्रतिपर्यनु वा सेचनम् / इत्थंभूते-साधुर्देवदत्तो मातरं प्रतिपर्थनु वा। एतेष्विति किम् / अनुवनस्याशनिर्गता। समीप इत्यर्थः / 525 हेतुसहार्थेऽनुना // 2 // 2 // 38 // हेतुर्जनकः सहार्थस्तुल्ययोगो विद्यमानता च तद्विषयोऽपि सहार्थ उपचारात् / तयोर्वर्तमानादनुना युक्ताद् गौणानाम्नो द्वितीया स्यात् / जिनजन्मोत्सवमन्वागच्छन् सुराः। देवेन्द्रोपपाताध्ययनमन्वागच्छद्देवेन्द्रः। तेन हेतुनेत्यर्थः। पर्वतमन्ववसिता सेना। नदीमन्ववसिता सेना। पर्वतनदीभ्यां सह संबद्धत्यर्थः। अन्ये तु तृतीयार्थमात्र इच्छन्ति। पर्वतमन्ववसिता सेना। पर्वतेन क; करणेन वा कृतान्तेत्यर्थः / तृतीयापवादो योगः। गौणानाम्नो द्वितीया स्यात् / अनु सिद्धसेनं कवयः। उपोमास्वाति संग्रहीतारः / ताभ्यामन्ये हीना इत्यर्थः। 527 क्रियाविशेषणात् ॥राश४१॥ क्रियाया यद्विशेषणं तद्वाचिनो गौणान्नानो द्वितीया स्यात् / मृदु पचति / अथो पचति शोभनं ते भार्या / अत्र 'सपूर्वात् प्रथमान्ताद्वे' ति विकल्पो न भवति / द्वितीयार्थ च वचनं न कर्मसंज्ञार्थम् , तेन कृयोगे कर्मनिमित्ता षष्ठी न भवति / ओदनस्य शोभनं पक्तेत्यादौ चतुर्थी न भवति। 528 कालाध्वनोाप्तौ / / 2 / 2242 // स्वेन संबंधिना द्रव्यगुणक्रियारूपेण कार्थेन संबंधो व्याप्तिः। अत्यन्तसंयोग इति यावत् / तस्यां द्योत्यायां कालेऽध्वनि च वर्तमानाद् गौणान्नाम्नो द्वितीया स्यात् / मासं गुडधानाः। मासमधीते / क्रोशं पर्वतः / क्रोशं कुटिला नदी। कालाधनोरिति किम् / स्थाल्यां पचति / व्याप्ताविति किम् / मासस्य मासे वा द्वयहं गुडधानाः। क्रोशस्य क्रोशे वा एकदेशे पर्वनः / षष्ठयाः सप्तम्या वा अयमपवादः। तेन मासमधीते, क्रोशमधीते इत्यकर्मकत्व इदमुदाहरणम् / कर्मत्वे कर्मणीत्येव द्वितीया सिद्धा। भावादपीच्छन्त्यन्ये / गोदोहं वक्रः / गोदोहं बुद्बुदाः। 529 सिद्धौ तृतीया // 2 / 2 / 43 // सिद्धौ-क्रियाफलसिद्धौ द्योत्यायां कालाध्ववाचिनो गौणान्नाम्नः टाभ्याभिस्लक्षणा यथासंख्यमेकद्विवहौ तृतीया स्यात्

Page #133
120 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [कारक व्याप्तौ गम्यायाम् / मासेन, मासाभ्यां मासैर्वावश्यकमधीतम् / सिद्धाविति किम् / मासमधीत आचारो नानेन गृहीतः / अत्र व्याप्तिमात्रं गम्यते न सिद्धिः। भावादपीच्छन्त्यन्ये / गोदोहेन कृतः कटः। द्वितीयापवादो योगः।। 530 हेतुकर्तृकरणेत्थंभूतलक्षणे // 44 // फलसाधनयोग्यः पदार्थों हेतुः। कर्तृलक्षणं तूक्तमेव / करणलक्षणमनुपदमेव वक्ष्यते / इमं कंचित्पकारं भूत आपन्न इत्थंभूतः, स लक्ष्यते येन स इत्थंभूतलक्षणः। हेत्वादिष्वर्थेषु वर्तमानाद् गौणानाम्नस्तृतीया स्यात्। तत्र हेतौ-धनेन कुलम् / कर्तरि-चैत्रेण कृतम् / 531 साधकतमं करणम् / / 2 / 2 / 24 // क्रियासिद्धौ यत् प्रकृष्टोपकारकत्वेनाव्यवधानेन विवक्षितं तत् साधकतमं कारकं करणसंज्ञं स्यात् / काष्ठैः स्थाल्यां पचति / अस्य पाकादिकियासु ज्वलनादयोऽवान्तरव्यापाराः। विवक्षया च प्रकृष्टोपकारकत्वात् साधकतमत्वम् / तमग्रहणमपादानादिसंज्ञाविधौ तरतमयोगो नास्तीति ज्ञापनार्थम् / तेन कुमूलात् पचति, गङ्गायां घोषः प्रतिवसतीति व्यवहितयोरपि अपादानत्वमधिकरणत्वं च भवति / अस्य च कारकान्तरापेक्षया प्रकर्षो न स्वकक्षायाम् / तेनैकस्यां क्रियायामनेकमपि करणं भवति / नावा नदीस्रोतसा व्रजति, रथेन पथा दीपिकया यातीत्यादि / इत्थंभूतलक्षणे-अपि भवान् कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीत् / छात्रत्वादिकं प्रकारमापन्नस्य मनुष्यस्य कमण्डल्वादिलक्षणम् / इत्थंभूतग्रहणं किम् / वृक्षं प्रति विद्योतनम् / अपि भवान् कमण्डलुपाणिं छात्रमद्राक्षीदित्यत्र तु लक्ष्यप्रधानो निर्देशो न लक्षणप्रधान इति न भवति / 'सहार्थे ' इत्येव तृतीया सिद्धयति लक्ष्यलक्षणभावे तु षष्ठी मा भूदितीत्थंभूतलक्षणग्रहणम् / तथा धान्येनार्थः, धान्येनार्थी, मासेन पूर्वः, मासेनावर इत्यादौ कृतभवत्यादिगम्यमानक्रियापेक्षया कर्तरि करणे वा तृतीयेति / 532 सहार्थे // 2 / 2 / 45 // सहार्थस्तुल्ययोगो विद्यमानता च / तस्मिन् शब्दादर्थाद्वा गम्यमाने गौणानाम्नस्तृतीया स्यात् / पुत्रेण सहागतः। 'एकेनापि सुपुत्रेण सिंही स्वपिति निर्भरम् / सहैव दशभिः पुत्रैर्भारं वहति गर्दभी'। अर्थग्रहणात् पुत्रेण साकम् इत्यादावपि भवति / अर्थाद् गम्यमाने-पुत्रेणागतः, वृद्धो यूनेत्यादावपि सहार्थोऽस्ति। सुखेनास्ते, दुःखेन जीवती

Page #134
121 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. त्यादावास्यादिक्रियाभिः सह सुखादेः सहार्थोऽस्ति / क्रियाविशेषणत्वविवक्षायां तु द्वितीयैव / सुखमास्ते इत्यादि। गौणादित्येव / सहोभौ चरतो धर्मम् / चैत्रमैत्राभ्यां सह कृतमिति तु कर्तर्येव तृतीया। 533 यद्भेदैस्तदाख्या / / 2 / 2 / 46 // यस्य भेदिनः प्रकारवतोऽर्थस्थ भेदैः प्रकारैविशेषैस्तद्वतः-तत्पकारवदर्थयुक्तस्थाख्या निर्देशो भवति तद्वाचिनो गौणानाम्नस्तृतीया स्यात् / अक्ष्णा काणः / पादेन खञ्जः, इत्यादिषु सर्वत्र पुरुषस्तद्वान् संबध्यते / यद् ग्रहणं प्रकृतिनिर्देशार्थम् तत इत्याक्षेपात् / भेदग्रहणं किम् / यष्टीः प्रवेशय / तद्ग्रहणं किम् / अक्षि काणं पश्य / आख्याग्रहणं प्रसिद्धिपरिग्रहार्थम् / तेनाक्ष्णा दीर्घ इति न भवति / कृतभवत्यादिक्रियाध्याहारेण कर्तृकरणयोस्तृतीया सिद्धैव संबंधषष्ठीनिवृत्त्यर्थं तु वचनम् / 534 कृताद्यैः // 2 / 2 / 47 // कृत इत्येवंप्रकारैनिषेधार्थैर्युक्ताद् गौणानानस्तृतीया स्यात् / कृतं तेन / भवतु तेन / अलमतिप्रसङ्गेन / किं गतेन / कृत, कृतम् , भवतु, अलम् , किम्-एवंप्रकाराः कृतादयः / 535 काले भान्नवाधारे // 22 // 48 // काले वर्तमानान्नक्षत्रवाचिनो गौणानाम्न आधारे तृतीया वा स्यात् / पुष्येण पायसमश्नीयात् / पुष्ये पायसमश्नीयात् / काल इति किम् / पुष्येऽर्कः, मघासु ग्रहः / अध्वनि मा भूत् / चित्रासु जाता चित्रा माणविका तस्यां चित्रायामास्ते / अत्र माणविकायां मा भूत् / भादिति किम् / 'तिलपुष्पेषु यत्क्षीरं तिलच्छेदेषु यद्दधि' / अत्र तिलपुष्पतिलच्छेदशब्दौ स्वावच्छिन्ने काले वर्तेते इति प्रामोति / आधार इति किम् / अद्य पुष्यं विद्धि / स्थाल्या पच्यते इत्यादिवत् आधारस्य करणविवक्षायां तृतीया सिद्धयति संबंधविवक्षायां तु षष्ठी मा भूदिति वचनम् / 536 व्याप्ये विद्रोणादिभ्यो वीप्सायाम् // 2 // 2 // 50 // व्याप्ये वर्तमानेभ्यो द्विद्रोणादिभ्यो गौणनामभ्यो वीप्सायां तृतीया वा स्यात् / द्विद्रोणेन धान्यं क्रीणाति / द्विद्रोणं द्विद्रोणं क्रीणाति / तृतीया वीप्सायां विहितेति तृतीयान्तस्य पदस्य द्विवचनं न भवति / द्वितीया तु कर्मणि विहिता न वीप्सायामतस्तदन्तस्य द्विवचनं भवति। एवं पञ्चकेन पशून् क्रीणाति / पञ्चकंरक्रीणाति / द्विद्रोणादयः प्रयोगगम्याः। 16

Page #135
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कारक 537 समो ज्ञोऽस्मृतौ वा // 2 // 2 // 51 // अस्मृतौ वर्तमानस्य संपूर्वस्य जानातेर्यद् व्याप्यं तत्र वर्तमानाद् गौणानाम्नस्तृतीया वा स्यात् / मात्रा मातरं वा संजानीते / सम इति किम् / मातरं जानाति / ज्ञ इति किम् / मातरं संवेत्ति / अस्मृताविति किम् / मातरं मातुर्वा संजानाति / स्मरतीत्यर्थः / व्याप्य इत्येव / मातरं स्वरेण संजानीते-अत्र करणे विकल्पो न भवति / मातुः संज्ञातेति कृति परत्वात् षष्ठी / नवाधिकारे वाग्रहणमुत्तरत्र तन्निवृत्त्यर्थम् / / 538 दामः संप्रदानेऽधर्म्य आत्मने च // शश५२॥ संपूर्वस्य दामः संप्रदानेऽधर्म्यरूपे वर्तमानान्नाम्नस्तृतीया स्यात् , तत्संनियोगे च दाम आत्मनेपदं स्यात् / दास्या संप्रयच्छते / कामुकः सन् दव्यं दास्यै ददातीत्यर्थः / दाम इति किम् / दास्यै संददाति / संपदान इति किम् / द्रव्यं वृषल्या संप्रयच्छते-कर्मणि मा भूत् / अधर्म्य इति किम् / पत्न्यै संप्रयच्छति / सम इत्येव / दास्यै प्रयच्छति / इह संपूर्वस्य दामः प्रशब्दव्यवधानमन्तरेण प्रयोगाभावात् तद्यवधानेऽपि भवति / 539 कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् // 2 / 2 / 25 // कर्मणा व्याप्येन क्रियया वा करणभूतेन यमभिप्रेयते श्रद्धानुग्रहादिकाम्यया यमभिसंबध्नाति स कर्माभिप्रेयः कारकं संपदानसंज्ञं स्यात् / 540 चतुर्थी // 2 // 2 // 53 // संपदाने वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / द्विजाय गां ददाति / कर्माभिप्रेयः खल्वपि संप्रदानम् / पत्ये शेते / 541 स्पृहेाप्यं वा // 22 // 26 // स्पृहयतेर्धातोाप्यं वा संप्रदानं स्यात् / पुष्पेभ्यः पुष्पाणि वा स्पृहयति / व्याप्यमिति किम् / पुष्पेभ्यः स्पृहयति वने / आधारस्य मा भूत् / संपदानसंज्ञापक्षे धातोरकर्मकत्वम् / तेन पुष्पेभ्यः स्पृह्यते मैत्रेण, पुष्पेभ्यः स्पृहयितव्यम् , पुष्पेभ्यः सुस्पृहम् , पुष्पेभ्यः स्पृहितो मैत्र:एषु भावे आत्मनेपदतव्यखलः कर्तरि च क्तः सिद्धाः। 542 क्रुद्रुहेासूयास्थैर्य प्रति कोपः // 2 / 2 / 21 // अमर्षः क्रोधः / अपचिकीर्षा द्रोहः। ईर्ष्या परसंपत्तौ चेतसो व्यारोषः। गुणेषु दोषाविष्करणमस्या / एतदर्थैर्धातुभिर्योगे यं प्रति कोपस्तत्कारकं संप्रदानं स्यात्। मैत्राय क्रुध्यति, रुष्यति, द्रुह्यति, अपचिकीर्षति, अपकरोति, ईर्ण्यति, ईक्ष्यति, असूयति / यं प्रतीति किम् / मनसा क्रुध्यति / करणस्य मा भूत् / प्रतिग्रहणं किम् / यस्मिनित्युच्यमाने कर्तुरपि स्यात् / मैत्रेण क्रुध्यते / कोप इति किम् / शिष्यस्य

Page #136
123 प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. कुप्यति विनयार्थम् / संप्रदानसंज्ञया कर्मसंज्ञाया बाधितत्वात् भावे आत्मनेपदादयः कर्तरि च क्तः सिद्धः। मैत्रायेष्यते इत्यादि / कथं चौरस्य द्विषन् , योऽस्मान् द्वेष्टि यं च क्यं द्विष्म इति / द्विषेरप्रीत्यर्थत्वान्न भविष्यति / 643 नोपसर्गात् क्रुद्रुहा // 2 // 2 // 28 // उपसर्गात् पराभ्यां ऋधिद्वहिगां योगे यं पति कोपस्तत् कारकं संपदानसंज्ञं न स्यात् / मैत्रमभिक्रुध्यति / मैत्रमभिद्रुह्यति / क्रुधिद्रुही सोपसर्गौ सकर्मकाविति द्वितीया / उपसर्गादिति किम् / मैत्राय क्रुध्यति, द्रुह्यति / 544 तादयें // 2 // 2 // 54 // किश्चिद् वस्तु संपादयितुं यत्प्रवृत्तं तत्तदर्थम् / तस्य भावे तादर्थ्य संबंधविशेषे द्योत्ये गौणानाम्नः षष्ठयवादश्चतुर्थी स्यात् / यूपाय दारु। 546 रुचिकृप्यर्थधारिभिः प्रेयविकारोत्तमणेषु // 2 / 2 / 15 / / रुच्यथैः कृप्यर्थैर्धारिणा च धातुना योगे यथाक्रमं प्रेये विकारे उत्तमणे च वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / वचनसाम्यं यथासंख्यार्थम् / बहुवचनं तु एकद्विबहाविति यथासंख्याभावार्थम् / रुच्यथैः प्रेये-प्रीयमाणे-जिनदत्ताय रोचते धर्मः। गुरुदत्ताय स्वदते दधि। तस्याभिलापमुत्पादयतीत्यर्थः। प्रेय इति किम् / चैत्राय तीत्यर्थः / कथं 'रोचते मम घृतं सह मुद्गैः शालयो दधिशरं कुकुराश्च / घृतमेव ममापि रोचते घृतशीतं च सशर्करं पयः // यवागूः / उच्चाराय संपद्यते यवानम् / तद्विकाररूपमापद्यत इत्यर्थः। विकार इति किम् / चैत्रस्य कल्पन्ते धनानि, संपद्यन्ते शालयः / गौणादित्येव / मूत्रमिदं संपद्यते यवागूः / धारिणोत्तमणे-चैत्राय शतं धारयति / उत्तमर्ण इति किम् / शतशब्दान्न भवति / उत्तम! धनिकः / 546 प्रत्याङाश्रुवाणिनि // 22 // 56 // प्रत्याङ्भ्यां परेण शृणोतिना

Page #137
124 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कारक युक्तादथिन्यभिलाषुके वर्तमानाद् गौणान्नाम्नश्चतुर्थी स्यात् / द्विजाय गां प्रतिशृणोति, आशृणोति / याचितोऽयाचितो या प्रतिजानीते इत्यर्थः / प्रत्याङ इति किम् / चैत्रस्य शृणोति / अर्थिनीति किम् / द्विजाय गां प्रतिशृणोतीत्यत्र गवि मा भूत् / 547 प्रत्यनोगुणाख्यातरि // 2 / 2 / 57 / / प्रत्यनुभ्यां परेण गृणातिना योगे आख्यातरि वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / आचार्याय प्रतिगृणात्यनुगृणाति / आचाक्तिमनुवदति, प्रशंसन्तं वा प्रोत्साहयति इत्यर्थः। प्रत्यनोरिति किम् / आचार्यों गृणाति / आख्यातरीति किम् / आचार्याय मनसा प्रतिगृणातीत्यत्र मनसि मा भूत् / .748 यहीक्ष्ये राधाक्षी // 2 / 208 // वीक्ष्य विमतिपूर्वकं निरूपणीयम् / विप्रश्नविषय इति यावत् / तद्विषया क्रियापि वीक्ष्यम् / यत्संबंधिनि वीक्ष्ये राध्यतिरीक्षतिश्च वर्तते तस्मिन् वर्तमानाद गौणानाम्नः सामर्थ्याद राधीक्षिभ्यामेव युक्ताच्चतुर्थी स्यात् / मैत्राय राध्यतीक्षते वा / तस्य दैवं पर्यालोचयतीत्यर्थः / स्त्रीभ्य ईक्षते / स्त्रीणामभिप्रायः कीदृश इति विमतिपूर्वकं निरूपयतीत्यर्थः / ' ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः स्वधर्मो रक्षसामयम् -परस्त्रीणामभिप्राये यत् संदेहादीक्षितव्यं निरूपितव्यं किमेवं करोपि नवेति तद्रक्षसां कुलधर्मो न दोषः। दैवे एवेक्ष्ये इच्छन्त्येके। राधीक्ष्यर्थधातुयोगेऽपि इच्छन्त्येके / मैत्राय राधयति साधयति पश्यति जानीत इति चोदाहरन्ति / यद्ग्रहणं किम् / मैत्रस्य शुभाशुभमीक्षते। शुभाशुभान्मा भूत् / क्षेत्रात्तु राधीक्षिभ्यां योगाभावादेव न भवति / वीक्ष्यग्रहणं किम् / मैत्रमीक्षते / राधीक्ष्यर्थविषयात् विप्रष्टव्यादिच्छत्यन्यः / लाभाय राध्यति, राधयति, साधयति, ईक्षते, पश्यति वा / 549 उत्पातेन ज्ञाप्ये // 2 / 2059 // उत्पात आकस्मिक निमित्तम् / तेन ज्ञाप्ये-ज्ञाप्यमानेऽर्थे वर्तमानाद् गौणान्नाम्नश्चतुर्थी स्यात् / / वाताय कपिला विद्युत् आतपायातिलोहिनी / पीता वर्षाय विज्ञेया दुर्भिक्षाय सिता भवेत् // वातादयः स्वकारणेभ्य एवोत्पद्यन्ते, विद्युता तु ज्ञाप्यन्ते, इति तादर्थ्य नास्ति / उत्पातेनेति किम् / राज्ञ इदं छत्रमायातं विद्धि राजानम् / षष्ठयपवादो योगः।

Page #138
125 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 550 श्लाघहनुस्थाशपा प्रयोज्ये / / 2 / 2 / 60 // ज्ञाप्य इत्यनुवर्तते / श्लाघादिभियुक्ताद् ज्ञाप्ये प्रयोज्येऽथै वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / मैत्राय श्लाघते, न्हुते, तिष्ठते, शपते / श्लाघान्हवस्थानशपथान् कुर्वाण आत्मानं परं वा ज्ञाप्यं जानन्तं मैत्रं प्रयोजयतीत्यर्थः। प्रयोज्य इति किम् / मैत्रायात्मानं श्लाघते / मैत्राय शतं न्हुते / आत्मादौ मा भूत् / केचित्त्वप्रयोज्यो यो ज्ञाप्यो य आख्यायते तत्रैवेच्छन्ति / 551 तुमोऽर्थे भाववचनात् // 2 / 2 / 61 // क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे तुम् वक्ष्यते तस्यार्थे ये भाववाचिनो घनादयः प्रत्यया विधास्यन्ते तदन्ताद गौणानाम्नः स्वार्थ चतुर्थी स्यात् / पाकाय याति। पक्तुं बजतीत्यर्थः। तादर्थ्यस्य प्रत्ययेनैवोक्तत्वात् चतुर्थी न पामोति इति शेषषष्ठी हेतुहेतुमद्भावविवक्षायां वा हेतुतृतीया स्यादिति चतुर्थ्यर्थ वचनम् / तुमोर्थ इति किम् / अध्ययनेन वसति / नात्र क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे प्रत्ययो विहितः किं तर्हि भावमात्रे पश्चात्तु क्रिययाभिसंबंध इति हेतौ तृतीयैव भवति। भाववचनादिति किम्। पक्ष्यतीति गां दास्यतीति च पाचकस्य व्रज्या, गोदायस्य परिसर्या / तुम इति व्यस्तनिर्देश उत्तरार्थः। 552 गम्यस्याप्ये // 22 // 62 // यस्यार्थी गम्यते न च शब्दः प्रयुज्यते स गम्यः, तस्य तुमो यदाप्यं व्याप्यं तत्र वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / द्वितीयापवादः। एधेभ्यो, फलेभ्यो वा व्रजति। एधान फलानि वाहतुं बजतीत्यर्थः। गम्यस्येति किम् / एधानाहर्तुं व्रजति। आप्य इति किम् / एधेभ्यो बजति शकटेन / करणान्मा भूत् / तुम इत्येव। प्रविश पिण्डी द्रारम्। अत्र भक्षयेति पिधेहीति च गम्यम् / 653 गतेर्नवाऽनाते // 2 / 2 / 63 // गतिः पादविहरणं तस्या गतेराप्येऽ नाप्तेऽसंप्राप्ते वर्तमानाद गौणानाम्नश्चतुर्थी वा स्यात् / ग्रामं ग्रामाय वा गच्छति / नगरं नगराय वा व्रजति / गतेरिति किम् / आदित्यं पश्यति / मनसा मेरुं गच्छतीत्यत्र ज्ञानार्थी गभिः। आप्य इत्येव / ग्रामादागच्छति / अनाप्त इति किम् / पन्थानं गच्छति / कुद्योगे तु परत्वात् षष्ठयेव भवति। ग्रामस्य गन्ता, द्वितीयैवेत्यन्ये / ग्रामं गन्ता / चतुर्थी चेत्यन्ये / ग्रामं ग्रामाय वा गन्तेति / 554 मन्यस्यानावादिभ्योऽतिकुत्सने // 2 / 2 / 64 // अतीव कुत्स्यतेऽ

Page #139
126 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया [ कारक नेनेत्यतिकुत्सनम्। तस्मिन् मन्यतेराप्ये वर्तमानान्नावादिगणवर्जितात् गौणानानश्चतुर्थी वा स्यात् / न त्वा तृणाय तृणं वा मन्ये / न खा शुने श्वानं वा मन्ये / तृणाद्यपि न मन्ये, तृणादेरपि निकृष्टं मन्य इति कुत्सयते / मन्यस्येति किम् / न त्वां तृणं चिन्तयामि / श्यनिर्देशः किम् / न त्वा तृणं मन्वे / अनावादिभ्य इति किम्। न त्वा नावम् , अन्न, शुकं, शृगालं, काकं वा मन्ये। नावन्नयोरपि परपणेयतानायासोच्छेद्यतादिभिरतिकुत्सनत्वं भवति / कुत्सन इति किम् / न त्वा रत्नं मन्ये। रत्नादिभ्योऽपि त्वदादीन् अधिकान् मन्य इति प्रशंसा। कुत्स्यत अनेनेति करणाश्रयणं किम् / न त्वा तृणाय मन्य इति युष्मदो न भवति / अतिग्रहणं किम् / त्वां तृणं मन्ये। अत्र नञ्प्रयोगाभावे साम्यमानं प्रतीयते न त्वतिकुत्सा। कुत्सामात्रेऽपीच्छन्त्येके / तृणाय त्वां मन्ये / न त्वा तृणस्य मन्तेति कृयोगे परत्वात् षष्ठी। चतुर्थ्यपीति कश्चित् / न तव बुसाय मन्ता। उक्तकर्मणि तु न त्वं बुसो मन्यसे मया, न चैत्रः श्वा मन्यते मया, नाहं बुसो मन्ये वृषलेनेत्यतिकुत्सनात् प्रथमेति। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / चतुर्थी वा स्यात् / आतुराय आतुरस्य वा हितम् / चैत्राय चैत्रस्य वा सुखम् / .: 556 तद्भद्रायुष्यक्षेमार्थार्थनाशिषि // 2 // 2 // 66 // तदिति हितसुखयोः परामर्शः। अर्थशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते। हिताद्यर्थैर्युक्ताद गौणानाम्न आशिषि गम्यमानायां चतुर्थी वा स्यात् / हितं पथ्यं जीवेभ्यो जीवानां वा भूयात् / शं शर्म प्रजाभ्यो प्रजानां वा भूयात् / भद्रं मद्र कल्याणं जिनशासनाय जिनशासनस्य वास्तु / आयुष्यं दीर्घमायुरस्तु चैत्राय चैत्रस्य वा। क्षेमं कुशलं संघाय संघस्य वा भूयात् / अर्थः प्रयोजनं मैत्राय मैत्रस्य वा भूयात् / आशिषीति किम् / आयुष्यं प्राणिनां घृतम्। तत्त्वाख्याने न भवति। हितसुखशब्दाभ्यां पूर्वेण विकल्पः सिद्ध एव, तदर्थार्थ तु तद्ग्रहणम् / 557 परिक्रयणे // 2 / 2 / 67 // परिक्रीयते नियतकालं स्वीक्रियते येन तत् परिक्रयणं वेतनादि / तस्मिन् वर्तमानाद् गौणान्नाम्नश्चतुर्थी वा स्यात् / शताय शतेन वा परिक्रीतः / शतादिना नियतकालं स्वीकृत इत्यर्थः। परीति किम् / शतेन क्रीणाति / क्रयस्यात्र करणं न परिक्रयस्य / करणाश्रयणं किम् / शताय परि

Page #140
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 558 शक्तार्थवषट्नमास्वस्तिस्वाहास्वधाभिः // 2 / 2 / 68 // शक्तार्थेवषडादिभिश्च शब्दैर्युक्ताद् गौणानाम्नश्चतुर्थी स्यात् / पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् / शक्नोति प्रभवति मैत्रश्चैत्राय / अलं, समर्थः, प्रभुमलो मल्लाय / वषडग्नये / नमोऽ हैद्भ्यः / स्वस्ति प्रजाभ्यः। इन्द्राय स्वाहा / पितृभ्यः स्वधा / स्वस्तिशब्दः क्षेमार्थः। तद्योगे आशिष्यपि परत्वानित्यमेव / स्वस्ति संघाय भूयात् / तृतीयया योगाभिधानादिह न भवति / नमो जिनायतनेभ्यः। नात्र जिनानां नमसा योगः। नमस्यति जिनानित्यत्रापि नमस्यधातुना योगो न नमसा / यद्येवं कथं स्वयंभुवे नमस्कृत्येति ? / नानेनात्र चतुर्थी किंतु नमस्कृतिलक्षणक्रिययाभिप्रेयमाणत्वात संप्रदानत्वे 'चतुर्थी'त्यनेनैव / स्वयंभुवं नमस्कृत्येत्यत्र तु क्रियाभिप्रेयत्वाविवक्षायां द्वितीयैव / 5.9 अपायेऽवधिरपादानम् // 2 / 2 / 29 // सावधिकं गमनमपायः। तत्र यदवधिभूतमपायेनानधिष्ठितं तत्कारकमपादानसंज्ञं स्यात् / 560 पञ्चम्यपादाने // 2 / 2 / 69 // अपादाने कारके गौणानाम्नः पंचमी स्यात् / अपादानं त्रिविधम् / निर्दिष्टविषय, उपात्तविषयं अपेक्षितक्रियं च / यत्र धातुनाऽपायलक्षणो विषयो निर्दिष्टस्तनिर्दिष्टविषयम् / यथा ग्रामादागच्छति / यत्र तु धातुर्धात्वन्तरार्थाझं स्वार्थमाह तदुपात्तविषयम् / यथा बलाहकाद् विद्योतते विद्युत् / अत्र हि निःसरणाङ्गे विद्योतने विद्युतिवर्तते / यथा वा कुम्लात् पचति / अत्राप्यादानाङ्गे पाके पचिर्वर्तते / यत्र तु क्रियावाचि पदं न श्रूयते केवलं क्रिया प्रतीयते तदपेक्षितक्रियम् / यथा सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका अभिरूपतराः। अपायश्च कायसंसर्गपूर्वको बुद्धिसंसर्गपूर्वको वा विभाग उच्यते, तेन बुद्धया समी अत्रापादानत्वं भवति / एवम्-अधर्माज्जुगुप्सते, अधर्माद् विरमति, धर्मात् प्रमायति / अत्र यः प्रेक्षापूर्वकारी भवति स दुःखहेतुमधर्म बुद्धया नानेन कृत्यमस्तीति ततो निवर्तते / नास्तिकस्तु बुद्धया धर्म प्राप्य नैनं करिष्यामीति ततो निवर्तत इति निवृत्त्यङ्गेषु जुगुप्साविरामप्रमादेष्वेते धातवो वर्तन्त इति बुद्धिसंसर्गपूर्वकोऽपायः / तथा चौरेभ्यो विभेति, चौरेभ्य उद्विजते, चौरेभ्यस्त्रायते, चौरेभ्यो रक्षति-अत्र बुद्धिमान वधबंधपरिक्लेशकारिणश्चौरान बुद्धया प्राप्य तेभ्यो निवर्तते। चौरेभ्यस्त्रायते इत्यत्रापि कश्चित् सुहृद् यदीमं चौराः पश्येयुनूनमस्य धनमपहरेयुरिति बुद्धया तं चारैः संयोज्य तेभ्यो निवर्तयतीत्यपाय एव / अध्ययनात् पराजयते, भोजनात्

Page #141
128 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. . [कारक पराजयते-अत्रापि अध्ययनं भोजनं वा सहमानस्ततो निवर्तत इत्यपाय एव / यवेभ्यो गां रक्षति / इहापि गवादेर्यवादिसंपर्क बुद्धया समीक्ष्यान्यतरस्य विनाशं पश्यन् गवादीन् यवादिभ्यो निवर्तयतीत्यपाय एव / उपाध्यायादन्तर्धत्ते, उपाध्यायानिलीयते-मा मामुपाध्यायोऽद्राक्षीदिति तिरोभवतीत्यत्राप्यपायः। शृङ्गाच्छरो जायत इत्यादिषु शृङ्गादिभ्यः शरादयो निष्क्रामन्तीति स्फुट एवापायः / यदि निष्कामन्ति किं नात्यन्ताय निष्क्रामन्ति / संततत्वादन्यान्यप्रादुर्भावाद्वा / हिमवतो गङ्गा प्रभवतीत्यत्राप्यापः संक्रामन्तीत्यपायोऽस्ति। यद्यपक्रामन्ति किं नात्यन्तमपक्रामन्ति, संततत्वादन्यान्यप्रादुर्भावाद्वा। वलभ्याः शत्रुजयः षड् योजनानि षट्सु वा योजनेषु भवति / अत्र वलभ्या निःसृत्य गतानि योजनानि गतेषु वा तेषु भवतीत्यर्थः। कार्तिक्या आग्रहायणी मासे / ततः प्रभृति मासे गते भवतीत्यर्थः / उभयत्रापायः प्रतीयते / चैत्रान्मैत्रः पटुरित्यादौ मैत्रादयः पुंस्त्वादिना संसृष्टाः पटुत्वादिधर्मेण ततो विभक्ताः प्रतीयन्ते इति सर्वत्राप्यपायविवक्षा। विवक्षान्तरे खपादानखाभावे यथायोगं विभक्तयो भवन्ति / बलाहके विद्योतते / बलाहकं विद्योतते / इत्यादि। 561 आङावधौ // 2 / 2170 // अवधिर्मर्यादा। अभिविधिरपि तद्विशेष एवेति तस्यापि ग्रहणम् / अवधौ वर्तमाद् आङा युक्ताद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी स्यात् / आ पाटलिपुत्राद् दृष्टो मेघः। पाटलिपुत्रमवधीकृत्य तद्व्याप्याव्याप्य वा दृष्ट इत्यर्थः। 562 पर्यपाभ्यां वर्थे ।।२।२७१॥वर्ये वर्जनीयेऽर्थे वर्तमानात् पर्यपाभ्यां युक्ताद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी स्यात् / परि पाटलिपुत्राद दृष्टो मेघः। अप पाटलिपुत्राद् दृष्टो मेघः / पाटलिपुत्रं वर्जयिखा / वयं इति किम् / अपशब्दो मैत्रस्य / 563 यतः प्रतिनिधिप्रतिदाने // 2 / 272 // प्रतिनिधीयते इति प्रतिनिधिमुख्यसदृशोऽर्थः। प्रतिदानं गृहीतस्य प्रत्यर्पणम् विशोधनमिति यावत् / प्रतिना योगे यतः प्रतिनिधिर्यतश्च प्रतिदानम् तद्वाचिनो गौणानाम्नः पञ्चमी स्यात् / प्रद्युम्नो वासुदेवात् प्रति / सदृश इत्यर्थः। तिलेभ्यः प्रति माषानस्मै प्रयच्छति / तिलान् गृहीत्वा माषान् ददाति इत्यर्थः। यत इति किम् / तिलेभ्यः प्रति माषान् प्रयच्छति इत्यत्र माषशब्दान्मा भूत् / प्रतिनिधिप्रतिदान इति किम्। वृक्षं पति विद्योतते विद्युत्।

Page #142
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 564 आख्यातयुपयोगे // 2 // 2 // 73 // आख्याता प्रतिवादयिता तत्र वर्तमानाद् गौणानाम्नः पञ्चमी स्यात् उपयोगे-नियमपूर्वकविद्याग्रहणविषये / उपाध्यायादधीते। आख्यातरीति किम् / उपाध्यायात् शास्त्रमागमयति / अत्र शास्त्रान्मा भूत् / उपयोग इति किम् / नटस्य शृणोति / उपयोगविविक्षायां त्वत्रापि भवति / नटाद् भारतं शृणोति / अपादानत्वेनैव सिद्धे उपयोग एव यथा स्यादित्येवमथै वचनम् / 565 गम्ययपः कर्माधारे // 2 / 274 // गम्यस्याप्रयुज्यमानस्य यपो यबन्तस्य यत्कर्माधारश्च तत्र वर्तमानाद् गौणानाम्नः पञ्चमी स्यात् / द्वितीयासप्तम्योरपवादः। प्रासादात आसनात प्रेक्षते / प्रासादमारुह्यासने उपविश्य प्रेक्षते इत्यर्थः। गम्यग्रहणं किम् / प्रासादमारुह्य शेते / न ह्यत्र यबन्तस्याप्रयोगे तदर्थः प्रतीयते / यग्रहणं किम् / प्रविश पिण्डीम् / ननु यथा कुमूलादादाय पचति कुमूलात् पचतीत्यत्रादानाङ्गे पाके पचेवर्तमानादुपात्तविषयमेतदपादानमिति पञ्चमी भवति एवमिहापि अपक्रमणाङ्गे दर्शने दृशेर्वतमानाद् भविष्यति। तथाहि-तत्ततोऽपक्रामति अनपक्रामद्धि न विषयं गृह्णीयात् / सत्यम् / किंतु आरुह्य उपविश्येति यबन्तार्थोऽपि गम्यते / ततो यथा यबन्ते प्रयुज्यमाने कर्माधिकरणयोद्वितीयासप्तम्यौ भवतस्तद्वदप्रयुज्यमानेऽपि तदर्थप्रतीतेस्ते प्रसज्जेयातामिति सूत्रमारभ्यते / 566 प्रभृत्यन्यार्थदिक्शब्दबाहिरारादितरैः॥२।२।७६॥प्रभृत्यर्थैरन्याथैदिक्शब्दैर्वहिस् आरात् इतर इत्येतैश्च शब्दैर्युक्ताद् गौणानाम्नः पञ्चमी स्यात् / कार्तिक्याः प्रभृति / आरभ्य ग्रीष्मात् / अन्यो मैत्रात् / भिन्नश्चैत्रात् / ग्रामात् पूर्वस्यां दिशि वसति / ग्रामादुत्तरस्यां दिशि वसति। दिशि दृष्टाः शद्वा दिकशद्वा इति देशकालादित्तिनापि भवति / पूर्व उज्जयिन्या गोनर्दः / पश्चिमो रामात् कृष्णः / एतदर्थमेव शदशद्रोपादानम् / गम्यमानेनापि दिकशब्देन भवति। क्रोशाल्लक्ष्यं विध्यति / परेणेति गम्यते / न्यग मैत्रस्यावस्थित इति उपसर्जनत्वान्न दिकशद्धता। बहिर्गामात् / आरादित्यव्ययं दूरसमीपयोर्वाचकम्, तेन तद्योगे वक्ष्यमाणस्य 'आरादथैः' इति विकल्पस्यापवादोऽयम् / आराद् ग्रामात् क्षेत्रम् / इतरशरो द्वयोरुपलक्षितयोरन्यतरवचनस्तेनान्यार्थाद् भिद्यते। इतरश्चैत्रात् / तस्य द्वितीयो मैत्रादिरित्यर्थः / अथ जिनदत्तादन्योऽयं मैत्रस्य, जिनदत्तादितरोऽयं चैत्र स्य, छात्राणां पूर्वमामंत्रयस्व, कायस्य पूर्वमित्यादौ मैत्रचैत्रच्छात्रकायशब्दे 11

Page #143
[ कारक भ्यः कथं न भवति ? / उच्यते / प्रत्यासत्तेर्यस्यैवान्यत्वादिधर्मनिमित्तोऽन्यशद्वादिना योगस्तत एव जिनदत्तादेः पञ्चमो भवति न मैत्रादेरिति / 567 ऋणाद्धेतोः // 2 / 276 // फलसाधनयोग्यः पदार्थो हेतुः। हेतु हेतोरिति किम् / शतेन बद्धः। कलक्षणा तृतीया भवति / हेतुहि फलसाधनयोग्यः पदार्थः कादिभ्योऽन्य उच्यते इति कथं कर्तुहेतुत्वम् / 568 गुणादस्त्रियां नवा // 6 // 7 // अस्त्रियां वर्तमानाद् हेतुभूतगुणवाचिनो गौणानाम्नः पञ्चमी वा स्यात् / जाड्याद जाडयेन वा बद्धः। गुणा बुद्धया मुक्तः। अस्त्यत्रानिधूमात्, नास्तीह घटोऽनुपलब्धेः, सर्वमनेकान्तात्मकं सत्वान्यथानुपपत्तेरित्यादौ नाग्न्यादेधूमादिहेतुः। कस्य तर्हि तज्ज्ञानस्य / कथं तहि पञ्चमी ? / गम्ययपः कर्माधारे इति भविष्यति / धूमादिकमुपलभ्याग्न्यादिः प्रतिपत्तव्य इति ह्यत्रार्थः। ज्ञानहेतुत्वविवक्षायां हेतुखलक्षणा तृतीया भवति / धूमेनामिः, अनुपलब्ध्या घटाभावः, सखान्यथानुपपत्त्या सर्वमनेकान्तात्मकं प्रतिपत्तव्यमिति / 569 आरादथैः // 2 / 2 / 78 // आराद् दूरान्तिकयोः / तन्त्रेणोभयग्रहणम् / दूरार्थैरन्तिकार्यैश्च शब्दैर्युक्ताद् गौणानाम्नः पञ्चमी वा स्यात् / दूरं ग्रामाद् ग्रामस्य वा। विप्रकृष्टं ग्रामाद् ग्रामस्य वा। अन्तिकमभ्याशम् ग्रामाद् ग्रामस्य वा। आराच्छब्दयोगे तु प्रभृत्यादिसूत्रेण नित्यमेव पञ्चमी। अथ दूरं हितं ग्रामात, दूरं हितं. ग्रामस्य भूयादित्यादौ हितादियोगे पञ्चम्यभावपक्षे 'हितसुखाभ्यामि'ति चतुर्थी कस्मान भवति ? / उच्यते / हितसुखादियोगे सा चतुर्थी / इह तु दूरान्तिकादिनैव योगो न तद्विशेषणेन हितादिनेति न भवति / यदा तु हितादिना विशेष्यतया योगस्तदा चतुर्थी भवत्येव / अन्ये त्वसत्त्ववचनैरेवारादर्थैरिच्छन्ति / 570 स्तोकाल्पकृच्छूकतिपयादसत्वे करणे // 2 / 279 // यतो द्रव्ये शब्दप्रवृत्तिः स पर्यायो गुणोऽसत्त्वम् / तेनैव वा रूपेणाभिधीयमानं द्रव्यादि / तस्मिन् करणे वर्तमानेभ्यः स्तोकादिभ्यः पञ्चमी वा स्यात् / स्तोकेन स्तोकाद्वा मुक्तः / अल्पेन अल्पाद्वा मुक्तः। कृच्छ्रेण कृच्छाद्वा मुक्तः। कतिपयेन कतिपयाद्वा मुक्तः। असत्त्व इति किम् / स्तोकेन विषेण हतः। विषादिद्रव्यसामानाधिकरण्यात्

Page #144
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अत्र सववृत्तिता / करण इति किम् / क्रियाविशेषणे मा भूत् / स्तोकं चलति / इह च स्तोकादीनामसखवाचिवात् द्विखबहुसासंभव एकवचनमेव / _ 'स्तोकस्य चाभिनिवृत्तेरनिवृत्तेश्च तस्य वा। प्रसिद्धि करणत्वस्य स्तोकादीनां प्रचक्षते // 871 अज्ञाने ज्ञः षष्ठी // 2 / 2 / 80 // अज्ञानेऽर्थे वर्तमानस्य जानातेः संबंधिनि करणे वर्तमानाद गौणान्नाम्नः षष्ठी स्यात् / वेति निवृत्तम् / सर्पिषो जानीते। सर्पिषा करणभूतेन प्रवर्तत इत्यर्थः / प्रवृत्तिरत्र जानातेरर्थः। अथवा सर्पिषि रक्तो विरक्तो वा चित्तभ्रान्त्या सर्वमेवोदकादि सीरूपेण प्रतिपद्यत इति मिथ्याज्ञानवचनोऽत्र जानातिः। मिथ्याज्ञानं चाज्ञानमेव भवति / अज्ञान इति किम्। स्वरेण पुत्रं जानाति / करण इत्येव / तैलं सर्पिषो जानाति / तैलं सपीरूपेण प्रतिपद्यत इत्यर्थः / अत्र तैलात् कर्मणो मा भूत् / सर्पिषस्तु करणत्वाद् भवत्येव / तृतीयापवादो योगः। 572 शेषे // 2 / 2 / 81 // कर्मादिभ्योऽन्यः क्रियाकारकपूर्वकः कर्माद्यविवक्षालक्षणोऽश्रूयमाणक्रियः श्रयमाणक्रियो वास्येदंभावरूपः स्वस्वामिभावादिः संबंधविशेषः शेषः। तत्र गौणानाम्नः षष्ठी स्यात् / प्रथमापवादो योगः / राज्ञः पुरुषः / माषाणामश्नीयात् / कथं पुनः कर्मादीनां सतामप्यविवक्षा?। यथा अनुदरा कन्या, अलोमिका एडकेति। गौणादित्येव / राज्ञः पुरुषः। अत्र संबंधस्य द्विष्ठत्वेऽपि प्रधानात् पुरुषान्न भवति। प्राधान्यं चास्याख्यातपदसामानाधिकरण्यम् / तेन ततः प्रथमैव भवति / यदा तु पुरुषो राजानं प्रति गुणत्वं प्रतिपद्यते तदा पुरुषस्य राजेति भवत्येव। कथं राज्ञः पुरुषस्य कंबल इति ? / राजापेक्षया पुरुषस्य प्राधान्येऽपि कंबलापेक्षया गौणत्वाद् भवति / 573 रिरिष्टात्स्तादस्तादसतसाता // 2 / 2 / 82 // रिष्टात् स्तात् अस्तात् अस् अतस् :आत् प्रत्ययान्तैर्युक्ताद् गौणानाम्नः षष्ठी स्यात् / उपरि ग्रामस्य / उपरिष्टात् ग्रामस्य / परस्ताद् ग्रामस्य / अवरस्ताद् ग्रामस्य। पुरस्ताद् ग्रामस्य / पुरो ग्रामस्य / दक्षिणतो ग्रामस्य / अधराद् ग्रामस्य / पञ्चम्यपवादो योगः। 574 कर्मणि कृतः // 2 / 2 / 83 // कृदन्तस्य संबंधिनि कर्मणि गौणानाम्नः षष्ठी स्यात् / द्वितीयापवादः / अपां स्रष्टा / ओदनस्य भोजकः / कर्मणीति किम् /

Page #145
132 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कारक शस्त्रेण भेत्ता / क्रियाविशेषणस्यापि कर्मत्वाभावान्न भवति / साधु पक्ता / कृत इति किम् / कटं करोति / त्यादितद्धितयोः कर्मणि मा भूत् / कथं अर्थस्य त्यागी, सुखस्य भोगीत्यादि ? / अत्र ताच्छीलिकयोपिणिनोः कर्मेति भवति / / 575 द्विषा वातृशः // 2 / 2 / 84 // अतृश् प्रत्ययान्तस्य द्विषः कर्मणि गौणानाम्नः षष्ठी वा स्यात् / तन्नादिसूत्रेण प्रतिषेधे प्राप्ते विकल्पोऽयम् / चौरस्य चौरं वा द्विषन् / 576 वैकस्य द्वयोः // 2 / 2 / 85 // द्विकर्मकेषु धातुषु द्वयोः कर्मणोरेकत्रैकतरस्मिन् वा षष्ठी स्यात् / अन्यत्र पूर्वेण नित्यमेव / अजाया नेता स्रुघ्नं स्रुघ्नस्य वा। अथवा-अजां अजाया वा नेता त्रुघ्नस्य / अन्ये तु नीवह्यादीनां द्विकर्मकाणां गौणे कर्मणि, दुहादीनां तु प्रधाने विकल्पमिच्छन्ति। उभयत्रापि नित्यमेवेत्यन्ये / 577 कर्तरि // 2 / 2 / 86 // कृदन्तस्य कर्तरि गौणानाम्नः षष्ठी स्यात् / तृतीयापवादः। भवत आसिका। कर्तरीति किम् / गृहे शायिका / कृत इत्येव / त्वया शय्यते। 578 विहेतोरस्त्यणकस्य वा // 2 / 2 / 87 // स्त्र्यधिकारविहिताभ्यामकारणकाराभ्यामन्यस्य द्वयोः कर्तृकर्मषष्ठयोः प्राप्तिहेतोः कृतः कर्तरि षष्ठी वा स्यात् / नित्यं प्राप्ते विभाषेयम् / विचित्रा सूत्रस्य कृतिराचार्यस्याचार्येण वा। आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकस्य अगोपालकेन वा। गम्यमानेऽपि कर्मणि भवति। अन्तर्षी येनादर्शनमिच्छति यस्यादर्शनमिच्छतीति वा / अत्रात्मन इति कर्म गम्यते / द्विहेतोरित्येकवचननिर्देशः किम् / आश्चर्यमोदनस्य नाम पाकोऽतिथीनां प्रादुर्भाव इति / भिन्नकृतोः कर्तृकर्मषष्ठीहेतुखमिति अत्र न भवति / अस्त्र्यणकस्येति किम् / चिकीर्षा मैत्रस्य काव्यानाम् / भावे णकः / कर्तरीत्येव / साधु खल्विदं शब्दानामनुशासनमाचार्यस्याचार्येण वेत्यत्र शब्दशब्दात् कर्मणि विकल्पो न भवति / अन्ये तु घबलप्रत्यययोद्वित्वहेत्वोः कर्मण्येव षष्ठीमिच्छन्ति न कर्तरि। आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन / 579 कृत्यस्य वा // 2 / 2 / 88 // कृत्यस्य कर्तरि गौणानाम्नः षष्ठी वा स्यात् / भवतो भवता वा कार्यः, कर्तव्यः, करणीयः, देयः, कृत्यो वा कटः। कर्तरीत्येव / गेयो माणवको गाथानाम् /

Page #146
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 133 580 नोभयौहेतोः // 2 / 2 / 89 // उभयोः कर्तृकर्मणोः पष्ठीहेतोः कृत्यस्य संबंधिनोरुभयोरेव षष्ठी न स्यात् / नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण / उभयोर्हतोरिति किम् / एकैकहेतोर्मा भूत् / उपस्थानीयः पुत्रः पितुः।। 581 तृन्नुदन्ताव्ययकस्वानातृश्शतृङिणकच्खलर्थस्य // 2 / 2 / 10 / / तृन उदन्तस्य कसोरानस्य अतृशः शतुर्डेः णकचः खलर्थस्य च कृतः संबंधिनोः कर्मकोंः षष्ठी न स्यात् / वदिता जनापवादान् / कन्यामलंकरिष्णुः / कटं कृत्वा। ओदनं पेचिवान् / आनेति उत्सृष्टानुबंधनिर्देशात् कानशानानशां ग्रहणम् / कटं चक्राणः, वचनमनूचानः / शान-मलयं पवमानः। आनश-ओदनं पचमानः। अतृशअधीयस्तत्वार्थम् / शत-कटं कुर्वन् / परीषहान् सासहिः। एधानाहारको व्रजति। चिनिर्देशात् णकस्य न भवति / वर्षशतस्य पूरकः। खलर्थः-ईषत्करः कटो भवता, मुज्ञानं तत्त्वं भवता / 582 क्तयोरसदाधारे // 2 / 2 / 91 // सतो वर्तमानादाधाराच्चान्यस्मिन्नर्थे विहितौ यो क्तौ-तक्तवतू तत्संबंधिनोः कर्मकोंः षष्ठी न स्यात् / कटःकृतो मैत्रेण। कटं कृतवान् / असदाधार इति किम् / राज्ञां ज्ञातः, बुद्धः, मतः, इष्टः, पूजितो वा। कान्तो हरिश्चन्द्र इच प्रजानाम् / ज्ञानेच्छेत्यादिना सत्यत्रक्तः / कथं शीलितो मैत्रेण, रक्षितश्चैत्रेण ? / भूतेऽयंक्तः / वर्तमानताप्रतीतिस्तु प्रकरणादिनेति। अन्ये तु ज्ञानेच्छा र्थताच्छील्यादिभ्योऽतीते क्तं नेच्छन्ति / तन्मतेऽपशब्दावेतौ। आधारे-इदमोदनस्य भुक्तम् / इदमेषामासितम् / 'अद्यर्थाचाधारे' इति क्तः / 583 वा क्लीबे // 2 / 2 / 92 / / क्लीबे यो विहितःक्तस्तस्य कर्तरि षष्ठी वा न स्यात् / छात्रस्य छात्रेण वा हसितम् / क्लीव इति किम् / चैत्रेण कृतम् / क्तक्तवतू इति भावे क्तः / पूर्वेण प्रतिषेधे प्राप्ते विकल्पोऽयम् / 584 अकमेरुकस्य // 2 / 2 / 93 // कमेरन्यस्योकप्रत्ययान्तस्य कर्मणि षष्ठी न स्यात् / भोगानभिलाषुकः / अकमेरिति किम् / दास्याः कामुकः। 585 एष्यदृणेनः // 2 / 2 / 94 // एष्यत्यर्थे ऋणे च विहितस्येनः कर्मणि षष्ठी न स्यात् / इन इति इणिनोर्ग्रहणम् ।ग्रामं गमी / औणादिक इन् / ग्राममागामी। औणादिको णिन् / शतं दायी। अत्राधमये णिन् / एष्यदृणेति किम् / अवश्यंकारी कटस्य / साधुदायी वित्तस्य /

Page #147
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कारक 586 क्रियाश्रयस्याधारोधिकरणम् // 2 // 30 // क्रियाश्रयस्य कर्तुः कर्मणो वा य आधारस्तत् कारकमधिकरणसंज्ञं स्यात् / 587 सप्तम्यधिकरणे // 2 / 2 / 95 // गौणानाम्न अधिकरणे कारके सप्तमी स्यात् / अधिकरणं च पोढा / वैषयिकम्, औपश्लेषिकम्, अभिव्यापकम् , सामीप्यकम्, नैमित्तिकम् औपचारिकं च / तत्र अनन्यत्र भावो विषयः तस्मै प्रभवति वैषयिकम् / दिवि देवाः। एकदेशमात्रसंयोग उपश्लेषस्तत्र भवमौपश्लेषिकम् / कटे आस्ते / यस्याधेयेन समस्तावयवसंयोगस्तदभिव्यापकम् , तद्धि आधेयेनाभिव्याप्यते, आधेयं वाभिव्यामोतीति। तिलेषु तैलम् / यदाधेयसंनिधिमात्रेण क्रियाहेतुस्तत्सा मौपचारिकम् / अङ्गल्यग्रे करिशतमास्ते / 588 न वा सुजथैः काले // 2 / 2 / 96 // सुचोऽर्थो वारलक्षणो येषां प्रत्ययानां तदन्तैर्युक्तात् कालेऽधिकरणे वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी वा स्यात् / द्विरहि अहो वा भुङ्क्ते / सुजथैरिति किम् / अह्नि भुङ्क्ते / बहुव्रीह्याश्रयणं किम् / सुजर्थप्रत्ययस्यायोगे तदर्थे मा भूत् / काल इति किम् / द्विः कांस्यपात्र्यां भुङ्क्ते / अधिकरणे इत्येव / द्विरह्ना भुङ्क्ते / आधारस्याधारत्वाविवक्षायां पक्षे शैषिकी षष्ठी सिदैव / नियमार्थ तु वचनम् / तेन प्रत्युदाहरणेषु शेषे षष्ठी न भवत्येव। 589 कुशलायुक्तेनासेवायाम् ||2 / 2 / 97|| कुशलो निपुणः। आयुक्तो व्यापूतः / आभ्यां युक्तादाधारे वर्तमानाद् गौणान्नाम्नः सप्तमी वा स्यात् आसेवायांतात्पर्य गम्यमाने / कुशलो विद्याग्रहणे / आयुक्तस्तपश्चरणे / पक्षे अधिकरणाविवक्षायां शेषषष्ठी / कुशलो विद्याग्रहणस्य / आयुक्तस्तपश्चरणस्य / आ सेवायामिति किम् / कुशलश्चित्रकर्मणि न च करोति / आयुक्तो गौः शकटे-आकृष्य युक्त इत्यर्थः। अधिकरणे इत्येव नित्यं सप्तमी / पक्षे आधारस्याविवक्षायां विकल्पे सिद्धेऽजासेवायामाधाराविवक्षानिवृत्त्यर्थं वचनम् / 590 स्वाभीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैः॥२।२।९८॥ एभियुक्ताद् गौणान्नाम्नः सप्तमी वा स्यात् / पक्षे शेषषष्ठी / गोषु गवां वा स्वामी / गोषु गवां वेश्वरः / गोषु गवां वाधिपति : ।गोषु गवां वा दायादः / गोषु गवां वा साक्षी। गोषु गवां वा प्रतिभूः। गोषु गवां वा प्रसूतः। स्वामीश्वराधिपतीति पर्यायोपादानात्

Page #148
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 135 पर्यायान्तरयोगे न भवति / ग्रामस्य राजा / अत्र षष्ठयेव भवति / सप्तम्यर्थमिदं वचनम् / 591 व्याप्ये क्तेनः // 2 / 2 / 99 // इष्टादिभ्यः क्तान्तेभ्य इष्टमनेनेत्याद्यर्थे तद्धित इन वक्ष्यते / क्तप्रत्ययान्ताद्य इन् तदन्तस्य व्याप्ये वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी स्यात् / वेति निवृत्तम् / अधीतं व्याकरणमनेनेति वाक्यावस्थायामभिधायाधीतीति वृत्त्योक्तेनानभिहिते कर्मणि प्रत्ययार्थकर्तृकेण च धात्वर्थेन व्याप्यमाने कृतपूर्वी कटमित्यादाविव द्वितीयायां प्राप्तायां तदपवादोऽयम् / अधीतं व्याकरणमनेनाधीती व्याकरणे / क्तेनेति किम् / कृतपूर्वी कटम् / व्याप्य इति किम् मासमधीती व्याकरणे / अत्र मासात् मा भूत् / मासस्य हि न कर्मत्वम् / द्वितीया तु कालाध्वनोाप्तावित्यनेन / 592 तद्युक्ते हेतौ // 2 // 2100 // हेतुनिमित्तं कारणम् / तेन व्याप्येन युक्ते संयुक्त हेतौ वर्तमानाद् गौणान्नाम्नः सप्तमी स्यात् / हेतुतृतीयापवादः / 'चर्मणि द्वीपिनं हन्ति दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् / केशेषु चमरी हन्ति सीम्नि पुष्कलको हतः॥ तद्युक्त इति किम् / वेतनेन धान्यं लुनाति / नात्र वेतनं धान्येन संयुक्तम् / हेताविति किम् / देवस्य पादौ स्पृशति / 593 अप्रत्यादावसाधुना // 2 / 2 / 101 / / असाधुशब्देन युक्ताद् गौणानाम्नोऽप्रत्यादौ-प्रत्यादिप्रयोगाभावे सप्तमी स्यात् / असाधुमैत्रोमातरि / अप्रत्यादाविति किम् / असाधुमैत्रो मातरं प्रति पर्यनु अभि वा। 594 साधुना // 2 / 2 / 102 // साधुशब्दयुक्ताद् गौणान्नाम्नोऽप्रत्यादौ सप्तमी स्यात् / साधुमैत्रो राजनि। अप्रत्यादावित्येव / साधुमैत्रो राजानं प्रति पर्यबभि वा / उत्तरत्रार्चायां विधानात् अनर्चायां तु व्यावृत्तेस्तत्त्वाख्याने विधिरयम् / कथं साधु त्यो राज्ञ इति / भृत्यापेक्षाऽत्र षष्ठी न साध्व पेक्षा / साध्वपेक्षायां तु सप्तम्येव / 595 निपुणेन चार्चायाम् // 1 / 2 / 103 // निपुणशब्देन साधुशब्देन च युक्ताद् गौणानाम्नोऽपत्यादौ सप्तमी स्यात् अर्चायाम् गम्यायाम् / षष्ठ्यपवादः / मातरि निपुणः / पितरि साधुः / अर्चायामिति किम् / निपुणो मैत्रो मातुः / साधु

Page #149
136 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कारक मैत्रः पितुः / मातैवैनं निपुणं मन्यते पितैव साधुमित्यनर्चायां न भवति / अप्रत्यादावित्येव / निपुणो मैत्रो मातरं प्रतिपर्यन्वभि वा / 596 स्वेशेऽधिना // 2 / 2 / 104 // स्वे ईशितव्ये ईशे च स्वामिनि वर्तमानादधिना युक्ताद् गौणान्नाम्नः सप्तमी स्यात् / अधिः स्वस्वामिसंबन्धंद्योतयति। तत्र स्वस्वामिवाचिनोर्यद्गौणत्वेन विवक्ष्यते ततो भवति। अधि मगधेषु श्रेणिकः। अधि श्रेणिके मगधाः / षष्ठीवाधनार्थो योगः।। 597 उपेनाधिकिनि // 22 / 105 // उपेन युक्तादधिकिनि वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी स्यात / उपेत्यधिकाधिकिसंबंधं द्योतयति / उप खाया द्रोणः। द्रोणोऽधिकः खार्या इत्यर्थः / उपेनेति किम् / खार्या उपरि द्रोणः। अधिकिनीति किम् / अधिके मा भूत् / तेनोप द्रोणे खारीति न भवति / 598 यद्भावो भावलक्षणम् // 2 / 2 / 106 // भावः क्रिया। प्रसिद्ध लक्षणमप्रसिद्ध लक्ष्यम् / यस्य संबंधिना भावेन क्रियया भावोऽपरक्रिया लक्ष्यते तस्मिन् वर्तमानाद गौणान्नाम्नः सप्तमी स्यात् / गोषु दुह्यमानासु गतः। अत्र कालतः प्रसिद्धन गवां दोहेन भावेनान्यस्य गमनमप्रसिद्धं लक्ष्यते / एवं देवार्चनायां क्रियमाणायां गतः। गम्यमानेनापि भावेन भावलक्षणे भवति। आनेषु कलायमात्रेषु गतः। अत्र जातेष्विति गम्यते / गम्यमानमपि हि विभक्तेनिमित्तं भवति / यथा वृक्ष शाखा, ग्रामे चैत्रः / अत्र भवति, वसति चेत्याधारनिमित्तं गम्यते / यत्र क्रियाणां कारकत्वं तद्विपर्ययो वा, यथा ऋद्धेषु मुंजानेषु दरिद्रा आसते / ऋद्धेष्वासीनेषु दरिद्रा भुंजते / यत्र क्रियानर्हाणामकारकत्वं तद्विपर्ययो वा, यथा, दरिद्रेष्वासीनेषु ऋद्धा भुंजते / दरिद्रेषु भुंजानेषु ऋद्धा आसते / अत्रापि भावो भावस्य लक्षणं भवतीत्यनेनैव सप्तमी। यद्ग्रहणं प्रकृत्यर्थम् / भाव इति किम् / यो जटाभिस्तस्य भोजनम् / भावलक्षणमिति किम् / यस्य भोजनं स मैत्रः / तृतीयापवादो योगः। 599 गते गम्येऽध्वनोऽन्तेनैकार्थ्य वा / / 2 / 2 / 107 // कुतश्चिदवधेविवक्षितस्याध्वनोऽवसानमन्तः / यद्भावो भावलक्षणं तस्याध्वनोऽध्यवाचिशब्दस्याध्वन एवान्तेनान्तवाचिना सहकायें सामानाधिकरण्यं वा स्यात् , तद्विभक्तिस्तस्माद् भवतीत्यर्थः, गते गम्ये, गतशब्देऽप्रयुज्यमाने इत्यर्थः। गवीधुमतः सांकाश्यं चत्वारि योजनानि / चतुर्पु योजनेषु गतेषु भवतीत्यर्थः / पक्षे पूर्वेण सप्तमी / गवीधुमतः सांकाश्यं चतुर्पु योजनेषु / गतेष्विति गम्यते / गत इति किम् / दग्धेषु लुप्तेष्विति

Page #150
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. वा प्रतीतौ मा भूत् / गम्य इति किम् / गतशब्दप्रयोगे मा भूत् / गवीधुमतः सांकाश्यं चतुर्प योजनेषु गतेषु भवति / अत्रैकार्थ्य न भवति / सप्तमी तु पूर्वेण नित्यं भवति / अध्वन इति किम् / कार्तिक्या आग्रहायणी मासे / अत्राप्यैकार्थ्याभावे पूर्वेण नित्यं सप्तमी / अन्तेनेति किम् / अद्य नश्चतुर्यु गव्यूतेषु भोजनम् / भोजनं हि भोक्तृधर्मो नाध्वनोऽन्त इति पूर्ववत् सप्तम्येव / नन्वन्तेन सहाध्वनोऽभेदोपचारात् सिद्धमेवैकार्थं किमनेन ? / सत्यम् / कालेऽप्येवं मा भूदिति वचनम् / 600 षष्ठी वानादरे // 2 / 2 / 108 // यद्भावो भावलक्षणं तस्मिन् भाववति वर्तमानाद गौणान्नान्नोऽनादरे गम्यमाने षष्ठी वा स्यात् / पक्षे पूर्वेण सप्तमी। रुदतो लोकस्य रुदति वा लोके पात्राजीत् / रुदन्तमनादृत्य प्रावाजीदित्यर्थः / 601 सप्तमी चाविभागे निर्धारणे // 2 // 2 // 109 // जातिगुणक्रियादिभिः समुदायादेकदेशस्य पृथकरणं निर्धारणम् तस्मिन् गम्यमाने गौणानाम्नः षष्ठी सप्तमी च स्यात्, अविभागे-निर्धार्थमाणस्यैकदेशस्य समुदायेन सह कथंचिदैक्ये शद्वाद् गम्यमाने / क्षत्रियः पुरुषाणां पुरुषेषु वा शूरतमः / कृष्णा गवां गोषु वा संपन्नक्षीरतमा / धावन्तो गच्छतां गच्छत्सु वा शीघ्रतमाः / युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणां कुरुषु वा / आवभाग इति किम् / माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढ्यतराः / अत्र हि शद्धाद् भेद एव प्रतीयते न तु कथंचिदैक्यमिति न भवति / पञ्चमीबाधनार्थ वचनम् / अन्ये तु पञ्चमीमपीच्छन्ति / गोभ्यः कृष्णा संपन्नक्षीरतमा / 602 क्रियामध्येऽध्वकाले पञ्चमी च // 2 / 2 / 110 // क्रिययोर्मध्ये योऽध्या कालश्च तस्मिन् वर्तमानाद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी चकारात् सप्तमी च भवति। इहस्थोऽयमिष्वासः क्रोशाल्लक्ष्यं विध्यति / इह धानुष्कावस्थानमिषुमोक्षो वैका क्रिया लक्ष्यव्यधश्च द्वितीया तन्मध्ये क्रोशोऽध्या / अद्य भुक्त्वा मुनिद्यहाद् भोक्ता / अत्र द्वयोर्भुक्तिक्रिययोर्मध्ये यहः कालः / ननु च क्रोशे स्थितं लक्ष्यं विध्यति यहे पूर्णे भुङ्क्ते इत्यधिकरण एव सप्तमी; क्रोशान्निःसृत्य स्थितं लक्ष्यं विध्यति, यहमतिक्रम्यानुभुङ्क्ते इत्यपादाने 'गम्ययपः कर्माधारे' इति पञ्चमी च सिदैव / सत्यम् / यदा त्वस्यैव क्रियाकारकसंबंधस्य फलभूता शेषसंबंधलक्षणोत्तरावस्था विवक्ष्यते यथा द्विरह्रो भुङ्क्ते, योजनस्य शृणोतीति तदापि क्रियामध्ये षष्ठी मा भूदिति वचनम् / 603 अधिकेन भूयसस्ते // 2 / 2 / 111 // अधिरूढ इत्यर्थेऽधिकशब्दो 18

Page #151
138 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कारक निपात्यते / अधिरूढ इति कर्तरि कर्मणि च क्तो भवति / तत्र यदा कर्तरि तदाऽधिक इत्यनेनाल्पीयानुच्यते / यदा तु कर्मणि तदा भूयान् / तत्र सामर्थ्यादल्पीयोवाचिनाऽधिकशब्देन युक्ताद् भूयसो-भूयोवाचिनो गौणान्नाम्नस्ते सप्तमीपञ्चम्यौ स्याताम् / अधिको द्रोणः खायो, खार्याः / 604 तृतीयाल्पीयसः // 2 / 2 / 112 // अधिकशब्देन सामर्थ्याद् भूयोवाचिना युक्तादल्पीयोवाचकाद् गौणानाम्नस्तृतीया स्यात् / अधिका खारी द्रोणेन / 605 पृथग्नाना पश्चमी च // 2 / 2 / 113 // पृथग्नानाशब्दाभ्यां युक्ताद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी तृतीया च स्यात् / पृथग्मैत्रान्मैत्रेण / नाना चैत्राचैत्रेण। यदा तु पृथनानाशब्दावन्यार्थी तदा प्रभृत्यादि सूत्रेण पश्चमी सिद्धेव, तृतीयैवानेन विधीयते। यदा त्वसहायार्थी तदा पञ्चमीविधानार्थमपीदम् / अन्ये तु द्वितीयामपीच्छन्ति / ... 606 ऋते द्वितीया च // 2 / 2 / 114 // ऋते इत्येतदव्ययं वर्जनार्थम् / तेन युक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीया पञ्चमी च स्यात् / चित्रं यथाश्रयमृते। न ह्यङ्गं विक्रियते रोगमृते / ऋते धर्मात् कुतः सुखम् / द्वितीयां नेच्छन्त्येके / / 607 विना ते तृतीया च॥२२।११५॥ विनाशब्देन युक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीयापञ्चम्यौ स्याताम् तृतीया च / विना वातम्, वातात्, वातेन / द्वितीयां नेच्छन्त्यन्ये। 608 तुल्यार्थस्तृतीयाषष्ठयौ // 2 / 2 / 116 / / तुल्यार्थैर्युक्ताद् गौणान्नाम्नस्तृतीयाषष्ठयौ स्याताम् / मात्रा मातुस्तुल्यः / पित्रा पितुः समानः। अर्थग्रहणं पर्यायार्थम् / उपमा नास्ति कृष्णस्य, तुला नास्ति सनत्कुमारस्येत्यादौ उपमादयो न तुल्यार्था इति न भवति / गौणाधिकाराच गौरिव गवयः, यथा गौस्तथा गवय इत्यादौ न भवति / तृतीयामविकल्प्य षष्ठीविधानं सप्तमीबाधनार्थम् / तेन गवां तुल्यः स्वामी, गोभिस्तुल्यः स्वामीत्यत्र स्वामीश्वरेत्यादिना सप्तमी न भवति / 609 द्वितीयाषष्ठयावेनेनानश्चेः // 2 / 2 / 117 // एन प्रत्ययान्तेन युक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीयाषष्ठयौ स्याताम् न चेत्सोऽश्चः परो विहितो भवति / पूर्वेण ग्रामं, ग्रामस्य / अनश्चेरिति किम् / प्राग्ग्रामात् / 610 हेत्वधै स्तृतीयाद्याः॥२।२।११८॥ हेतुनिमित्तं कारणमिति पर्यायाः / एत: शन्देर्युक्तात् मत्पासतेस्तैरेव समानाधिकरणात् गौणानाम्नस्तृतीयाधतु

Page #152
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 139 र्थीपञ्चमीषष्ठीसप्तम्यः स्युः। धनेन धनाय धनात् धनस्य धने हेतुना हेतवे हेतोः२ हेतौ वसति / एवं धनेन निमित्तेन, धनेन कारणेनेत्यादि / तत्सामानाधिकरण्याच हेत्वर्थेभ्योऽपि ता एव भवन्ति / प्रत्यासत्तेस्तैरेव समानाधिकरणादिवि किम् / अन्नस्य हेतुः / अन्ये तु हेत्वर्थशब्दयोगे नेच्छन्ति / हेतुशब्दप्रयोगे तु षष्ठीमेवेच्छन्ति / असर्वाद्यर्थमिदम् / 611 सर्वादेः सर्वाः // 2 / 2 / 119 // हेत्वथैर्युक्तात् प्रत्यासत्तेस्तत्समानाधिकरणात् सर्वादेर्गौणानाम्नः सर्वा विभक्तयः स्युः। को हेतुः, कं हेतुं, केन हेतुना, कस्मै हेतवे, कस्मात् हेतोः, कस्य हेतोः, कस्मिन् हेतौ वसति चैत्रः / एवं यो हेतुः, यं हेतुमित्यादि। 612 असत्वारादर्थाहाङसिङ्यम् // 2 / 2 / 120 // सत्वं द्रव्यं ततोऽन्यदसत्त्वम् / आराद् दूरान्तिकयोः / तंत्रेणोभयोग्रहणम् / असत्ववाचिनो दूरार्थादन्तिकार्थाच्च टाङसि ङि अम् इत्येते प्रत्ययाः स्युः। गौणादिति निवृत्तम् / दूरेण, दुरात्, दरे दूरं ग्रामस्य ग्रामाद्वा वसति / अन्तिकेन, अन्तिकात, अन्तिके, अन्तिकं ग्रामस्य ग्रामाहा वसति / केचिदारादर्थयुक्तात् पञ्चमी नेच्छन्ति / तेन दूराद् ग्रामस्य, अन्तिकाद् ग्रामस्येत्येव भवति / न तत्सर्वसंमतम् / पञ्चम्या अपि दर्शनात् / 'दूरादावसथान्मूत्रं दूरात् पादावसेचनम् / दूराच भाव्यं दस्युभ्यो दूराच्च कुपिताद् गुरोः॥ असत्वेति किम् / दुरः पन्थाः / कथं चिरं चिरेण चिराय चिरात् चिरस्येति। विभक्तिप्रतिरूपका निपाता एते / यथा परस्परं परस्परेण परस्परस्येत्यादयः / ___613 जात्याख्यायां नवैकोऽसंख्यो बहुवत् // 2 / 2 / 121 // जातेरेकत्वादेकवचन एव प्राप्ते पक्षे बहुवचनार्थ बहुवद्भाव उच्यते / जातेराख्याभिधानं जात्याख्या, तस्यामेकोऽर्थो जातिलक्षणोऽसंख्यः-संख्यावाचिविशेषणरहितो बहुवद्वा स्यात् / संपन्नो यवः / संपन्ना यवाः / जात्यर्थस्य बहुवद्भावात् तद्विशेषणानामपि बहुवद्भावः / तथा चोभयवाचिभ्यो बहुवचनम् / जातिग्रहणं किम् / चैत्रः / आख्याग्रहणं किम् / काश्यपप्रतिकृतिः काश्यपः। भवत्ययं जातिशब्दो नत्वनेन जातिराख्यायते, किंतर्हि प्रतिकृतिः / एक इति किम् / संपन्नौ व्रीहियवौ / 'मगधेषु स्तनौ पीनौ कलिङ्गेष्वक्षिणी शुभे' इत्यादावपि सव्येतरत्वलक्षणावान्तरजातिद्ध

Page #153
140 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ बहुव्रीहिसमास योपाधियोगादेकत्वं नास्तीति बहुवद्भावो न भवति / जातिमात्रविवक्षायां तु भवत्येव / मगधेषु स्तनाः पीनाः, स्तनः पीनः / कलिङ्गेष्वक्षीणि शुभानि, अक्षि शुभमिति / असंख्य इति किम् / एको व्रीहिः संपन्नः सुभिक्षं करोति / अत्र विशेषणभूतसंख्याप्रयोगोऽस्तीति एके व्रीहयः संपन्नाः सुभिक्षं कुर्वन्ति, इति न भवति / 614 अविशेषणे दो चास्मदः // 2 / 2 / 122 // अस्मदो द्वावेकश्चार्थो वा बहुवत्स्यात् अविशेषणे-न चेत्तस्य विशेषणं प्रयुज्यते / आवां ब्रूवः / वयं ब्रूमः। अहं ब्रवीमि / वयं ब्रूमः / अविशेषण इति किम् / आवां गार्यो ब्रूवः / कथं 'नाटये च दक्षा वयम्' इत्यादि ? / दक्षवादीनां विधेयत्वेनाविशेषणवाद् भविष्यति / यदनूद्यमानमवच्छेदकं तद्विशेषणम् इति एकानेकस्वभावस्यात्मनोऽनेकस्वभावविवक्षायां बहुवचनं सिद्धमेव सविशेषणप्रतिषेधार्थ तु वचनम् / 615 फल्गुनीप्रोष्ठपदस्य भे // 2 / 2 / 123 // फल्गुनीशब्दस्य प्रोष्ठपदाशब्दस्य च भे-नक्षत्रे वर्तमानस्य द्वावौँ बहुवद्वा स्याताम् / कदा पूर्व फल्गुन्यौ, पूर्वाः फल्गुन्यः / कदा पूर्वे प्रोष्ठपदे, पूर्वाः प्रोष्ठपदाः। भ इति किम् / फल्गुनीषु जाते फल्गुन्यौ माणविके / द्वावित्येव / तेनैकस्मिन् ज्योतिषि न भवति / दृश्यते फल्गुनी / एकवचनान्तः प्रयोग एव नास्तीत्यन्ये / फल्गुनीपोष्ठपदस्येति शब्दपरो निर्देशः किम् / तत्पर्यायस्य मा भूत् / अद्य पूर्वे भद्रपदे। 616 गुरावेकश्च // 2 / 2 / 124 // गुरौ-गौरवाहेऽर्थे वर्तमानस्य शब्दस्य द्वावेकश्वार्थो बहुवद्वा स्यात् / त्वं गुरुः / यूयं गुरवः / युवां गुरू / यूयं गुरवः। एष मे पिता / एते मे पितरः। आपः, दाराः गृहाः, वर्षाः, पञ्चालाः जनपदः गौदौ, खलतिकं वनानि, हरीतक्यः फलानि, पश्चालमथुरे, चञ्चाभिरूपो मनुष्य इति सर्वलिङ्गसंख्ये वस्तुनि स्याद्वादमनुपतति मुख्योपचरितार्थानुपातिनि च शब्दात्मनि रूढितस्तत्तल्लिङ्गसंख्योपादानव्यवस्थाऽनुसर्तव्या। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां कारक प्रकरणं समाप्तम् // // अथ समासप्रकरणम् // तत्रादौ बहुव्रीहिः। 617 समर्थः पदविधिः // 4 / 122 // समर्थपदाश्रितत्वात् समर्थः / पदसंबंधी विधिः पदविधिः। तेन यः पदाद्विधिः यश्च पदे यश्च पदस्य पदयोः

Page #154
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 141 पदानां वा स सर्वः पदविधिरेव / सर्वः पदविधिः समर्थो वेदितव्यः। समर्थानां पदानां विधिर्वेदितव्य इत्यर्थः / तच्च सामर्थ्य व्यपेक्षा एका भावश्च / अत्र व्यपेक्षायां संबद्धार्थः संप्रेक्षितार्थो वा पदविधिः साधुर्भवति। एकार्थीभावे तु विग्रहवाक्यार्थाभिधाने यः शक्तः संगतार्थः संसृष्टार्थो वा पदविधिः स साधुर्भवति / अत्र च पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि निवृत्तस्वार्थानि वा प्रधानार्थोपादानात् यर्थानि अर्थान्तराभिधायीनि वा भवन्ति / पदविधिश्च समासनामधातुकृतद्धितोपपदविभक्तियुष्मदस्मदादेशप्लुतरूपो भवति / तत्र समासः-धर्म श्रितः धर्मश्रितः इत्यादिः। अत्र पूर्वोत्तरपदयोर्वाक्यावस्थायां परस्पराकांक्षालक्षणा व्यपेक्षा / वृत्त्यवस्थायां तु पृथगर्थानां सतामेका भाव इति। तदेतत्सामर्थ्य अविशेषोक्तमपि लोकव्यपेक्षया वृत्त्यवृत्त्योः स्वभावेन विभक्तमवतिष्ठते / यत्र स्वसामर्थ्य तत्र समासो न भवति / यथा पश्य धर्मम् श्रितो मैत्रो गुरुकुलमित्यादौ / नामधातुः-पुत्रमिच्छति पुत्रीयति / समर्थ इति किम् / पश्यति पुत्रमिच्छति सुखम् / कृत्-कुंभं करोति कुंभकारः। समर्थ इति किम् / पश्य कुंभम् करोति कटम् / तद्धितःउपगोरपत्यमौपगवः। समर्थ इति किम् / गृहमुपगोरपत्यं तव / उपपदविभक्तिःनमो देवेभ्यः। समर्थ इति किम् / इदं नमो देवाः शृणुत / युष्मदस्मदादेशः-धर्म-- स्ते मे स्वम् / समर्थ इति किम् / ओदनं पच तव मम भविष्यति। प्लुतः-अङ्ग कूज 3 इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म। समर्थ इति किम् / अङ्ग कूजत्ययमिदानी ज्ञास्यति जाल्मः। पदग्रहणाद वर्णविधिरसामर्थेऽपि भवति / तिष्ठतु दध्यशान त्वं शाकेन / एवं समासनामधातुकृत्तद्धितेषु वाक्ये व्यपेक्षा वृत्तावेकार्थीभावः / शेषेषु पुनर्व्यपे व सामर्थ्य भवति / ननु च राज्ञः पुरुषमानयेत्युक्ते योऽर्थ आनीयते राजपुरुषमानयेत्यप्युक्ते स एव तत् कोऽत्र व्यपेक्षैकार्थीभावयोर्विशेषः ? / उच्यते। संख्याविशेषो व्यक्ताभिधानमुपसर्जनविशेषणं चयोगश्चेति / तत्र राज्ञः पुरुषः, राज्ञोः पुरुषः, राज्ञां पुरुषः इति वाक्ये संख्याविशेषो भवति, समासे न भवति / राजपुरुषः। वाक्ये ह्युपसर्जनानि विभक्तार्थाभिधायित्वात् संख्याविशेषयुक्तं स्वार्थ प्रतिपादयन्ति / समासेऽन्तर्भतस्वार्थ प्रधानार्थमभिदधतीत्यभेदैकत्वसंख्यां गमयन्ति। संख्याविशेषाणामविभागेनावस्थानमभेदैकत्वसंख्या / 'यथौषधरसाः सर्वे मधुन्याहितशक्तयः / अविभागेन वर्तन्ते तां संख्यां तादृशीं विदुः //

Page #155
142 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [बहुव्रीहिसमास विभक्तिवाच्यैव तु संख्या वृत्तौ निवर्तते नामादिगम्या तु न निवर्तते / यथा द्विपुत्रः पञ्चपुत्र इत्यादौ नामार्थ एव संख्याविशेषः। तावकीनो मामकीन इत्यादेशाभिव्यङन्य प्रेकत्वम् / शौपिकः मासजात इति परिमाणस्वाभाव्यादेकत्वसंख्यावगमः। कारकमध्य व्यंजनमध्यमित्यादौ मध्यान्यथानुपपत्त्या द्वित्वागवमः। यत्रापि वृत्तौ विभक्तेलब नास्ति दास्याः पुत्र इत्यादौ तत्रापि संख्याविशेषो नास्ति सामान्येन विशेषणमात्रप्रतीतेः। अत एव वृत्तौ संख्याभेदाभावात् स्वभावतो निवृत्ता विभक्तिलपा अन्वाख्यायते / अलुप्समासे तु शब्दान्तरं विभक्त्यन्तप्रतिरूपावयवमनेनोपायेन प्रतिपाद्यते / तथा वाक्ये व्यक्ताभिधानं भवतिब्राह्मणस्य कंबलस्तिष्ठति / समासे पुनरव्यक्तं ब्राह्मणकंबलस्तिष्ठतीति / संदिह्यतेऽत्र षष्ठीसमासो वा संबोधनं वेति / किंचित् पुनरव्यक्तवाक्ये / यथार्ध पशोदेवदत्तस्येति / पशुगुणस्य वा देवदत्तस्य यदधैं यो वा संज्ञीभूतो पशुस्तस्य यदर्धमिति / तच्च समासे व्यक्तम् अर्धपशु देवदत्तस्येति / तथा वाक्ये उपसजने विशेषणं भवति। ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः। समासे न भवति राजपुरुषः। यथाहुः-सविशेषणानां वृत्तिन वृत्तस्य वा विशेषणं न प्रयुज्यते इति / विशेषणयोगे हि सापेक्षत्वेनागमकत्वात् सामर्थ्य न भवति / यत्र च कचिद् विशेषणयोगेऽपि गमकत्वं तत्र भवत्येव समासः, यथा देवदत्तस्य गुरुकुलम् / यदाह 'संबंधिशब्दः सापेक्षो नित्यं सर्वः प्रवर्तते / स्वार्थवत् सा व्यपेक्षाऽस्य वृत्तावपि न हीयते // ' तथा वाक्ये चयोगो भवति स्वचयोगः स्वामिच्योगश्च / राज्ञो गौश्वाश्वश्च पुरुपश्च। समासे न भवति / राज्ञो गोश्वपुरुषाः। यदि समर्थः पदविधिः कथमसामर्थ्य सूर्य न पश्यन्त्यमूर्यपश्या राजदारा इत्याद्या वृत्तयो भवन्ति ? / १कि हि वचनान्न भवति। 618 नाम नाम्नैकार्थं समासो बहुलम् // 3 / 1 / 18 // नाम नाम्ना सहकार्य-एकार्थीभावे सति समाससंज्ञं स्यात् बहुलम् / ऐकार्थ्य च सामर्थ्यविशेषः। स च पृथगर्थानां पदानां कचित्परस्परव्यपेक्षालक्षणं सामर्थ्यमनुभूय भवति / लक्षणमिदमधिकारश्च / तेन बहुव्रीह्यादिविशेषसंज्ञाभावे यत्रैकार्थता दृश्यते तत्रानेनैव समाससंज्ञा भवति / ऐकपद्यं च समासफलम् / 1 गमकत्वात् 'न' इत्यनेनासामर्थ्येऽपि बाहुलकाद् भवतीत्यर्थः।

Page #156
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 619 ऐकायें // 3 / 2 / 8 // ऐकायं-ऐकपद्यं तन्निमित्तस्य स्यादेलुप् स्यात् / अत एव च लुबविधानात नाम नाम्नेत्युक्तावपि विभक्त्यन्तानामेव समासो विज्ञायते / विस्पष्टं पटुः, विस्पष्टपटुः / अत्र गुणविशेषणस्य गुणवचनेन समासः। भूतः पूर्व भूतपूर्वः, इत्यादिषु विशेषसंज्ञाप्राप्तौ नाम नाम्नेत्यनेनैव समासः / सूत्रे बहुलमिति शिष्टप्रयोगानुसरणार्थम् / नामेति किम् / चरन्ति गावो धनमस्य / नाम्नेति किम् / चैत्र: पचति। बहुलवचनादेव कचिदनामापि समस्यते। भात्याऽत्रेति भात्यकै नमः। नभसा सामानाधिकरण्यं समासफलम् / कचिदनाम्नापि / अनुव्यचलत् / अत्र नित्यसंध्यादिः समासफलम् / समासस्य च नामत्वेऽपि संख्यायास्त्यादिभिरेवोक्तत्वात् स्यादयो न भवन्ति / पदत्वार्थमुत्पन्नस्य वा प्रथमैकवचनस्य त्याद्यन्तार्थप्राधान्यात् नपुंसकत्वे लोपो भवति / 'ऐकार्थे' इति निमित्तसप्तमीविज्ञानादैकार्योत्तरकालस्य न भवति / 620 सुज्वार्थ संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः // 3 / 1 / 19 // सुचोऽर्थी वारः / वार्थो विकल्पः संशयो वा / सुज्वार्थे वर्तमान संख्यावाचि नाम च संख्येये वर्तमानेन संख्यावाचिना नाम्ना सहकार्ये समाससंज्ञं बहुव्रीहिसंज्ञ च स्यात् / सुजर्थस्य समासेनैवाभिहितत्वात् सुचोऽप्रयोगः / द्विः दश इति विग्रहेऽनेन समासे कृते / 621 संख्या समासे // 3 / 1 / 163 // सर्वा संख्या प्रथमोक्तेत्यनियमे प्राप्ते आनुपूर्व्याः संख्यायाः पूर्वनिपातार्थ वचनम् / समासमात्रे संख्यावाचिनामनुपूर्वे पूर्वनिपतति / ततश्च / 622 समासान्तः // 369 / / अधिकारोऽयमापादपरिसमाप्तेः। अतः परं ये प्रत्ययास्ते समासस्यान्ता अवयवाः स्युः, तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते / प्रयोजन बहुव्रीयव्ययीभावद्विगुद्वन्द्वसंज्ञाः / 623 प्रमाणीसंख्याड्डः // 73 / 128 प्रमाणीशब्दान्तात् संख्यावाचिशब्दान्ताच्च बहुव्रीहेर्डः समासान्तः स्यात् / इति डे-द्विदशाः / द्वौ वा त्रयो वा द्वित्राः / मुज्वार्थ इति किम् / द्वावेव न त्रयः / संख्येति किम् / गावो वा दश वा / संख्ययेति किम् / दश वा गावो वा / संख्येये इति किम् / द्विविंशतिर्गवाम् / 624 आसन्नादृराधिकाध्यर्धार्धादिपूरणं द्वितीयाधयार्थ / / 3 / 1 / 20 // भासभ अदर अधिक अध्यध इत्येतानि अर्धशब्दपूर्वपदं च पूरणमस्ययान्तं माग

Page #157
144 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [बहुव्रीहिसमास संख्यावाचिना नाम्नैकार्थे समस्यते द्वितीयाद्यन्तस्यान्यस्य पदस्याथै संख्येयरूपेऽभिधेये स च समासो बहुव्रीहिसंज्ञः स्यात् / आसन्ना दश येषां येभ्यो वेति विग्रहेऽनेन समासे, स्यादिलुपि ' उक्तार्थानामप्रयोगः' इति यच्छब्दाप्रयोगे / 635 प्रथमोक्तं प्राक् // 3 / 1 / 148 // अत्र समासप्रकरणे प्रथमान्तेन पदेन यनिर्दिष्टं तत्पूर्व निपतेत् / इत्यासन्नशब्दस्य पूर्वनिपाते, समासान्ते च डे-आसन्नदशाः / नव एकादश वेर्थः / एवमदूरदशाः / अधिकदशाः / अध्यर्धा विंशतिर्येषां ते इति विग्रहेऽनेन समासे समासान्ते डे च कृते / 626 विंशतेस्तेर्डिति // 7 // 467 // विंशतिशब्दस्यापदसंज्ञकस्य यस्तिशब्दस्तस्य डिति तद्धिते परे लुक् स्यात् / अध्यर्धविंशाः / त्रिंशदित्यर्थः। अर्धपश्चमा विंशतयो येषां ते अर्धपश्चमविंशाः नवतिरित्यर्थः। 627 अव्ययम् / / 3 / 1 / 21 / / अव्ययं नाम संख्यावाचिना नाम्नैकार्थे समस्यते द्वितीयाद्यन्यार्थे संख्येयेऽभिधेये, स च समासो बहुव्रीहिः / योगविभाग उत्तरार्थः / उप-समीपे दश येषां ते उपदशाः, नवैकादश वा / एवमुपविंशाः, उपत्रिंशाः, उपचत्वारिंशाः। 328 एकार्थ चानेकं च // 3 / 1 / 22 / / एकः समानोऽर्थोऽधिकरणं यस्य तदेकार्थम्-समानाधिकरणम् / एकमनेकं चैकाथै नामाव्ययं च नाम्ना द्वितीयाधन्तस्यान्यस्य पदस्यार्थे समस्यते स च समासो बहुव्रीहिः / आरूढो वानरो यं स आरूढवानरो वृक्षः। आरूढा बहवो वानरा यं स आरूढबहुवानरो वृक्षः / उच्चैमुखमस्य उच्चैमुखः / व्यधिकरणत्वादव्ययस्य न प्रामोतीत्यव्ययानुकर्षणार्थश्चकारः। सामानाधिकरण्ये तु एकार्थमित्यनेनापि सिद्धयति / अस्ति क्षीरमस्या अस्तिक्षीरा गौः / क्रियावचने त्वस्त्यादीनां नाम नाम्नेत्यादिनैव बहुलवचनात् सिद्धम् / एकार्थग्रहणं किम् / पञ्चभिर्भुक्तमस्य / द्वितीयाद्यन्यार्थ इत्येव / वृष्टे मेघे गतः / इह कस्मान भवति-वृष्टे मेवे गतं पश्य ? / बहिरङ्गात्र द्वितीयान्ततेति / शब्दे कार्यासंभवादर्थे लब्धे यदर्थग्रहणं तदन्यपदार्थस्य या लिङ्गसंख्याविभक्तयस्ता यथा स्युरित्येवमर्थम् / बहुलाधिकारात् राजन्वती भूरनेनेत्यादौ न भवति / 629 उष्ट्रमुखादयः // 3 // 1 // 23 // उष्ट्रमुखादयो बहुलं बहुव्रीहिसमासा निपात्यन्ते। उष्टमुखमिव मुखमस्य उष्टमुखः। वृषस्कंधः। इत्यादिपमानमुपमेयेन सामान्यवाचिना च सह समस्यते / उपमेयसरूपस्य चोपमानस्य यथासंभवं लोपः।

Page #158
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 145 कंठे स्थितः कालो यस्य सः कंठेकाल इत्यादिषु सप्तमीपूर्वपदं समानाधिकरणं समस्यते उत्तरपदस्य च लोपः / केशसंघातथूडा यस्य सः केशचूड इत्यादिषु संघातविकारापेक्षया षष्ठया समस्तं समस्यते उत्तरपदलोपश्च / तथा प्रपतितानि पर्णानि अस्य प्रपर्ण इत्यादिषु प्रादिपूर्व धातुजं पदं समस्यते तस्य च विकल्पेन लोपः / तथा अविद्यमानः पुत्रोऽस्य अपुत्रः, अविद्यमानपुत्र इत्यादिषु नपूर्वमस्त्यर्थ पदं समस्यते तस्य च वा लोपः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 630 सहस्तेन // 3 // 1 // 24 // सह इत्येतनाम तुल्ययोगे विद्यमानार्थे च वर्तमानं तेनेति तृतीयान्तेन नाम्नाऽन्यपदस्यार्थे समस्यते स च समासो बहुव्रीहिः। प्रथमान्तान्यपदार्थार्थ आरंभः / 631 सहस्य मोऽन्यार्थे / / 3 / 2 / 143 // अन्याथै अन्यपदार्थे बहुव्रीहौ समासे उत्तरपदे परे सहशब्दस्य स इत्ययमादेशो वा स्यात् / सह पुत्रेण सपुत्रः, सहपुत्र आगतः। आगमनमुभयोस्तुल्यम् / सह धनेन वर्तते सधनः, सहधनः। विद्यमानताऽत्र सहार्थो न तुल्ययोगः / बहुलाधिकारात् विद्यमानार्थे कचिन्न समासः / सहैव दशभिः पुत्रैर्भार वहति गर्दभी। 632 नानि // 3 / 2 / 144 // योगारंभावति नानुवर्तते / अन्यार्थे समासे उत्तरपदे सहशब्दस्य सादेशः स्यात नाम्नि संज्ञायां विषये / सह अश्वत्थेन वर्तते साश्वत्थं नाम वनम् / सह रसेन सरसा दूर्वा / अन्यार्थ इत्येव / सह चरतीति सहचरः कुरण्टकः। 633 अदृश्याधिके // 3 / 2 / 145 // अदृश्यं परोक्षम् / अधिकमधिरूढम् / तद्वाचिनोरुत्तरपदयोरन्यार्थे समासे सहशब्दस्य सादेशः स्यात् / साग्निः कपोतः। सद्रोणा खारी / ' सहस्य सोऽन्यार्थे ' इत्यनेनैव सिद्धे नित्यार्थ वचनम् / 634 नाशिष्यगोवत्सहले // 3 / 2 / 148 // आशिषि गम्यमानायां गवादि. वर्जित उत्तरपदे परे सहशब्दस्य सादेशो न स्यात् / स्वस्ति राज्ञे सहराष्ट्राय / आशिषीति किम् / सपुत्रः, सहपुत्रः / अगोवत्सहल इति किम् / स्वस्ति भवते सगवे, सहगवे, सवत्साय, सहवत्साय, सहलाय, सहहलाय / ____636 दिशो रूढ्यान्तराले // 6 // 1 // 20 // रूढया दिशः संबंधि नाम रूढयैव दिशः संबंधिना नाम्नाऽन्तरालेऽन्यपदार्थेऽभिधेये समस्यते स च समासो

Page #159
146 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [बहुव्रीहिसमास बहुव्रीहिः / दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोर्थदन्तरालं सा इति विग्रहेऽनेन समासे कृते। 636 सर्वादयोऽस्यादौ // 3 / 2 / 61 // सर्वादिगणः परतः स्त्री पुंवत् स्यात् 'अस्यादौ-स्यादिश्चेत्ततः परो न भवेत् / इत्यनेन पुंवद्भावे-दक्षिणपूर्वा दिक् / कथं पश्चिमदक्षिणा, पश्चिमोत्तरा ? / कर्मधारयोऽयम् / बहुव्रीहौ हि सर्वनाम्नः पूर्वनिपातः स्यात् / रूढिग्रहणं यौगिकनिवृत्त्यर्थम् , तेन ऐन्द्रयाः कौबेर्याश्च दिशोर्यदन्तरालमिति वाक्यमेव / इत्यादयो बहुव्रीहिसमासा ज्ञेयाः / यत्र प्रधानस्यैकदेशो विशेषणतया ज्ञायते स तद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः। यथा लंबो कर्णौ यस्य सः लंबकर्णः / चित्राः गावः यस्येत्यत्र / ___637 विशेषणं सर्वादिसंख्यं च बहुव्रीहौ // 3 / 1 / 150 // विशेषणवाचि, सर्वादि, संख्यावाचि च नाम बहुव्रीहौ पूर्व स्यात् / अनेन विशेषणस्य पूर्वनिपाते। 638 गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ // 49 // गौणस्याकिपो गोशब्दस्य ङयाद्यन्तस्य च नाम्नोऽन्ते वर्तमानस्य इस्वः स्थान चेदसावंशिसमासान्त ईयस्वन्त बहुव्रीह्यन्तो वा स्यात् / अनेन च इस्वे-चित्रगुः। सर्वादौसर्व शुक्लमस्य सर्वशुक्लः / संख्यायाम्-द्वौ कृष्णावस्य द्विकृष्णः / षडुलतः। सप्तरक्तः / उन्नतरक्तशब्दौ न तान्तावपि तु गुणशब्दौ / तेन स्पर्धे क्तलक्षणः पूर्वनिपातो न भवति / शब्दस्पर्धे परत्वात् सर्वादिसंख्ययोः संख्याया एव पूर्वनिपातः। त्र्यन्यः / उभयोस्तु सर्वादित्वे स्पर्धे परस्य पूर्वनिपातः / धन्यः / बहुव्रीहाविति किम् / उपसर्वम् / 'प्रथमोक्तं प्राग्वत् ' इत्यनियमे प्राप्ते नियमार्थ वचनम् / सर्वादिसंख्ययोविशेषणत्वेऽपि पृथग्वचनं शब्दपरस्पर्धार्थम् / 639 क्ताः // 3 / 1 / 151 // क्तप्रत्ययान्तं सर्व बहुव्रीही पूर्व स्यात् / कृतः कटोऽनेन कृतकटः / तान्तस्य विशेषणत्वात् पूर्वेण सिद्धे विशेष्यार्थ तु वचनम् / कटे कृतमनेन कृतकटः / स्पर्धे परत्वार्थ च / कृतभव्यकटः / केचित्तु सर्वादिभ्यः तान्तस्य पूर्वनिपातं नेच्छन्ति / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् , तेन कृतप्रिय इत्यत्र परेणापि स्पर्धे क्तान्तस्यैव पूर्वनिपातः /

Page #160
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 147 640 जातिकालसुखादेर्नवा // 3 / 1 / 152 // जातिवाचिभ्यः कालवा जग्धी, जग्धशाङ्गरा / कटकृतः, कृतकटः / व्यक्तिविवक्षायां तु 'क्ताः ' इत्यनेन कृतकट इत्याद्येव भवति / अन्ये तु आकृतिव्यङयजातिवाचिन एव क्तान्तपूर्वनिपा मुखादयो दश क्यविधौ निर्दिष्टाः / सुखयाता, यातसुखा / क्तान्तं पूर्व वा स्यात् / आहितोऽग्निर्थेन स आहितानिः / अग्न्याहितः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 642 प्रहरणात् // 3 / 1 / 154 // प्रहरणवाचिनः शब्दात् क्तान्तं बहुव्रीहौ पूर्व वा स्थात् / उद्यतोऽसिरनेन उद्यतासिः / अस्युद्यतः / 643 न सप्तमीन्दादिभ्यश्च // 3 // 1 // 155 // इन्द्वादेः प्रहरणवाचिनश्च शब्दात् पूर्व सप्तम्यन्तं न स्याद् बहुव्रीहौ / इन्दुलिौ यस्य स इन्दुमौलिः / असिः पाणावस्य असिपाणिः। बहुलाधिकारात् पाणिवज्र इत्यत्र पूर्वनिपातोऽपि। सर्वत्र उष्ट्रमुखादित्वात्समासः / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / एवमुत्तरत्रापि / 644 गड्वादिभ्यः // 3 / 1 / 156 / / वेत्यनुवर्तते। गड्वादिभ्यः शब्देभ्यो बहुव्रीहौ सप्तम्यन्तं पूर्व वा स्यात् / गडुकंठः, कंठेगडुः / एवं शिरसिगडुः, गडशिराः / व्यवस्थितविभाषया वहेगडुरित्येव / भवति / 645 प्रियः // 3 / 1 / 157 // प्रियशब्दो बहुव्रीहौ पूर्व वा स्यात् / प्रियगडुः, गडुप्रियः। 646 परतः स्त्री पुंवत् स्त्रयेकार्थेऽनूङ् // 3 / 2 / 49 // परतो विशेष्यवशायः स्त्रीलिङ्गः स स्त्रियां वर्तमाने एकार्थे तुल्याधिकरणे उत्तरपदे परे पुंवत स्यात् 'अन्'-न चेदुङन्तो भवति / दर्शनीया भार्या यस्य स दर्शनीयभार्यः / एवं पटुभार्यः / पवी च मृद्वी च पट्वीमद्वयौ, ते भार्ये अस्य पट्टीमृदुभार्यः। अत्र द्वंद्वपदानां परस्परार्थसंक्रमात् यथेस्य मृदुशब्दस्य यथैन भायोंशब्देन सामानाधिकरण्यमिति पुंवद्भावः / पूर्वस्य तु व्यवधानान भवति / परत इति किम् / 'द्रुणीभार्यः। अत्र पुंवद्भावे अर्थतः प्रत्यासन्नः कूर्मशब्दः प्राप्नुयात् / द्रोणीभार्यः /

Page #161
148 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [बहुव्रीहिसमास अत्र पुंवद्भावे शब्दतः प्रत्यासन्नो द्रोणशब्दः प्राप्नुयात् / स्त्रीति किम् / ग्रामणि कुलं दृष्टिरस्य ग्रामणिष्टिः / ख्येकार्थ इति किम् / कल्याण्या वस्त्रं कल्याणीवस्त्रम् / स्त्रीग्रहणं किम् / कल्याणी प्रधानमेषां कल्याणीप्रधानाः / एकार्थ इति किम् / कल्याण्या माता कल्याणीमाता / अनूङिति किम् / ब्रह्मबंधूभार्यः। अनूङिति सज्ज्यप्रतिषेधात् इडविडोऽपत्यं स्त्री अञ् तस्य लुप् / इडविड् / सा चासौ भार्या च ऐडविडभार्येत्यादिषु उत्तरेण पुंवद्भावः / पर्युदासे हि ऊङ्सदृशप्रत्ययान्तस्यैव पुंवद्भावः स्यात् / उक्तं हि द्वौ नौ प्रकृतौ लोके पर्युदासप्रसज्ज्यको / पर्युदासः सदृग्ग्राही प्रसज्ज्यस्तु निषेधकृत्' / मियादौ च परे परतः स्त्री पुंवन्न स्यात् / कल्याणी पञ्चमी यासां ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः। पूरण्यबन्तस्य ग्रहणात् इह पुंवद्भावो भवत्येव / बव्य ऋचो यस्य स बचश्चरणः / प्रियादौ-कल्याणी प्रिया यस्य स कल्याणीमियः / एवं कल्याणीभक्तिः / कथं दृढभक्तिः / दृढं भक्तिरस्येत्येवं अस्त्रीपूर्वपदस्य विवक्षितत्वात् / अप्पियादाविति किम् / कल्यागी पञ्चमी अस्मिन् कल्याणपञ्चमीकः पक्षः। 648 तद्धिताककोपान्यपूरण्याख्याः // 32 // 54 // तद्धितप्रत्ययस्याकप्रत्ययस्य च यः कः स उपान्त्यो यासां तास्तद्धिताककोपान्त्याः पूरणीप्रत्ययान्ता आख्याः संज्ञास्तद्रूपाश्च परतः स्त्रियः पुंवन्न स्युः। तद्धित-मद्रिकाभावः / अककारिकाभार्यः / पूरणी-द्वितीयाभार्यः / कस्य तद्धिताकविशेषणं किम् / पाकभार्यः। 649 तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्तविकारे // 3 / 2 / 55 // स्वरस्थानाया वृद्धेर्यो हेतुस्तद्धितो रक्ताद्विकाराच्चान्यत्रार्थे विहितस्तदन्तः परतः स्त्रीलिङ्गः पुंवन्न स्यात् / 1 वैदिशीभार्यः। तद्धित इति किम् / कुंभकारी भार्या यस्य स कुंभकारभार्यः। वृद्धिहेतुरिति किम् / अर्धप्रस्थे भवा अर्धप्रस्था, अर्धमस्था भार्या यस्य सः अर्धप्रस्थभार्यः / अन्ये तु वृद्धिमात्रहेतोर्णितस्तद्धितस्य पुंवत्पतिषेधमिच्छन्ति / तन्मते वैयाकरणीभार्यः / अरक्तविकार इति किम् / कषायेण रक्ता काषायी, सा बृहतिका यस्य स कापायबृहतिकः / लोहस्य विकारो लौही, सा ईषास्य लौहेषः / 1 विदिशायां भवा जाता वा।

Page #162
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 149 650 स्वाङ्गान्डीर्जातिश्चामानिनि // 3 / 2 / 56 // स्वाङ्गायो विहितो ङीस्तदन्तो जातिवाची च यः शब्दः परतः स्त्री स धुवन्न स्थात् अमानिनि-मानिनशब्दश्चेत्परो न भवेत् / दीर्घकेशीभार्थः / कठीभार्थः। 'आकृतिग्रहणा जातिरत्रिलिङ्गा च यान्विता / आजन्मनाशमर्थानां सामान्यमपरे विदुः' // अत्र प्रथमजातिलक्षणानुसारेण कुमारीभार्थ इति भवति, द्वितीयजातिलक्षणानुसारेण कुमारभार्य इति भवति / नहि कुमारत्वादि उत्पत्तेः प्रभृत्याविनाशमनुवर्तते / स्वाङ्गादिति किम् / पटुभार्यः। ङीरिति किम् / सकेशभार्यः / अमानिनीति किम् / दीर्घकेशमानिनी / कठमानिनी / 651 बहुव्रीहेः काष्ठे टः // 7 / 3 / 125 // अङ्गल्यन्ताद् बहुव्रीहेः काष्ठे वर्तमानात् टः समासान्तः स्यात् / 652 अवर्णवर्णस्य // 7 // 4 / 68 // अवर्णान्तस्येवर्णान्तस्य चापदस्य तद्धिते परे लुक् स्यात् / द्वे अङ्गुली यस्य व्यङ्गुलम् / अङ्गुलिसदृशावयवं धान्यकण्टकादीनां विक्षेपणकाष्ठमेवमुच्यते / बहुव्रीहेरिति किम् / उपाङ्गुलि। काष्ठ इति किम् / पञ्चाङ्गलिहस्तः / अङ्गुलेरिति निर्देशादङ्गुलीशब्दान्तान भवति / द्वावगुलीसदृशावयवौ यस्य तत् द्यङ्गलीकं दारु / 'न कचि' इति ह्रस्वाभावः। टकारो ङन्यर्थः। दीर्घाङ्गुली यष्टिः। 653 सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे // 73 / 126 // स्वाङ्गवाची यः सक्थिशब्दोऽक्षिशब्दश्च तदन्ताद् बहुव्रीहेष्टः स्यात् / दीर्घ सक्थि यस्य दीर्घसक्थः। विशालाक्षः / सक्थ्यक्ष्ण इति किम् / सुबाहुः / स्वाङ्ग इति किम् / दीर्घसक्थि शकटम् / बहुबीहेरित्येव परमसक्थि / 654 द्विवेद्नो वा // 73 / 127 // द्वित्रि इत्येताभ्यां परो यो मूर्धन्शब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेष्टो वा स्यात् / 655 नोऽपदस्य तद्धिते // 7 // 4 / 61 // नकारान्तानामपदसंज्ञकानां तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेर्लक् स्यात् / द्विमूर्धः, द्विमूर्धा / त्रिमूर्धः, त्रिमूर्धा / द्विमूर्धी स्त्री। बहुव्रीहेरित्येव / द्वयोर्मूर्धा द्विमूर्धा /

Page #163
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [बहुव्रीहिसमास 656 सुप्रातस्तुश्वसुदिवशारिकुक्षचतुरश्रेणिपदाजपदप्रोष्टपदभद्रपदम् / / 7 / 3 / 129 / / सुप्रातादयो बहुव्रोहयो डप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / शोभनं कर्म 'प्रातरस्य सुप्रातः / शोभनं कर्म श्वोऽस्य सुश्वः / शोभनं कर्म दिवाऽस्य सुदिवः शारेरिव कुक्षिरस्य शारिकुक्षः / चतस्रोऽश्रयो यस्य चतुरश्रः। एण्या इव पादावस्य एणीपदः / एवमजपदः / प्रोष्ठो गौस्तस्येव पादावस्य प्रोष्ठपदः। भद्रौ पादावस्य भद्रपदः / निपातनात् पद्भावो विषयव्यवस्था च भवति / 657 पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप् // 7 / 3 / 130 // पूरणप्रत्ययान्तः स्त्रीलिङ्गशब्दः पूरणी तदन्ताद् बहुव्रीहेरप समासान्तः स्यात् , तत्प्राधान्ये-तस्याः पूरण्याः प्राधान्ये / समासेनाभिधीयमानो ह्यर्थः प्रधानं भवति / कल्याणी पञ्चमी रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः / अत्र रात्रयः समासार्थः। तासु पञ्चम्यपि रात्रित्वेनानुपविष्टेति प्रधानम् / पूरणीभ्य इति किम् / द्वितीया भार्या कल्याणी यासां भार्याणां ता द्वितीयाकल्याणीकाः। स्त्रीत्वनिर्देशः किम् / कल्याणपश्चमका दिवसाः। बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / पकारो 'नाप्पियादौ' इति पर्युदासार्थः। 658 नसुव्युपत्रेश्चतुरः // 73 / 131 // एतेभ्यः परो यश्चतुःशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप् स्यात् / अविद्यमानानि अदृश्यानि वा चत्वारि यस्य सोऽचतुरः / सुदृश्यानि शोभनानि वा चत्वारि यस्य सुचतुरः। विसदृशानि विगतानि वा चत्वारि यस्य विचतुरः / चत्वारः समीपे येषां संख्येयानां ते उपचतुराः / त्रयो वा चत्वारो वा त्रिचतुराः / समासान्तविधेरनित्यत्वादिह न भवति / त्रयश्चत्वारो यस्य स त्रिचत्वा उन्मुग्धः। 659 अन्तर्बहियां च लोग्नः / / 7 / 3 / 132 // एताभ्यां परो यो लोमन्शब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप् स्यात् / अन्तामान्यस्य अन्तर्लोमः / बहिर्लोमः प्रावारः। 660 भान्नेतुः // 7 / 3 / 133 // भान्नक्षत्रवाचिनः परो यो नेतृशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप् स्यात् / मृगो नेता यासां ता मृगनेत्रा रात्रयः / भादिति किम् / देवदत्तनेतृकः / नेत्रशब्देनैव सिद्धे नेतृशब्दात् कच् मा भूत् इति वचनम् / 661 नाभेर्नानि // 73 // 134 // नाभ्यन्ताद् बहुव्रीहेरप स्यानाम्नि-अबन्तेन चेत्संज्ञा गम्यते / पद्मनाभः / नानीति किम् / विकसितवारिजनाभिः / अधोनाभं प्रहतवानिति अव्ययीभावेऽपि तिष्ठद्ग्वादिषु तथापाठात् सिद्धम् /

Page #164
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 151 662 नञ्बहोचो माणवचरणे // 73 / 135 // एताभ्यां परो य ऋचशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप् स्यात् यथासंख्यं माणवे चरणे च वाच्ये। 663 अन् स्वरे // 3 / 2 / 129 // नत्रः स्वरादावुत्तरपदेऽन् इत्ययमादेशः स्यात् / न विद्यन्ते ऋचोऽस्य अनृचो माणवः / बचश्वरणः। माणवचरण इति किम् / अनुकं साम / बकं सूक्तम् / 'ऋक्यूः पथ्यपोऽत् ' इत्येव सिद्धे नियमार्थ वचनम्। 664 नम्सुदुर्यः सक्तिसक्थिहलेर्वा ।।७।३।१३६॥नसुदुर् इत्येतेभ्यः परे ये सक्तिसक्थिहलिशब्दास्तदन्ताद् बहुव्रोहेरब्बा स्यात् / सञ्जनं सक्तिः / 665 नमत् // 3 / 2 / 125 // नशब्द उत्तरपदे परे अकारः स्यात् / न विद्यमाना सक्तिरस्य असक्तः, असक्तिः। सुसक्तः, सुसक्तिः / दुःसक्तः / दुःसक्तिः। असक्थः, असक्थिः। सुसक्थः, सुसक्थिः। दुःसक्थः, दुःसक्थिः। अहलः, अहलिः। सुहलः, सुहलिः। दुईलः, दुईलिः। नसुदुर्घ्य इति किम् / गौरसक्थी स्त्री / दीर्घसक्थि शकटम् / बहुहलिः पुरुषः। हलसक्तशब्दाभ्यां सिद्धे कजभावार्थ वचनम् / तेन न विद्यते हलमस्य अहलक इत्यादि न भवति / सक्तिशब्दान्नेच्छन्त्यन्ये / वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः / 666 प्रजाया अम् / / 7 / 3 / 137 // नादिभ्यः परो यः प्रजाशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरस समासान्तः स्यात् / न विद्यमानाः प्रजा यस्य अप्रजाः / सुप्रजाः। दुष्प्रजाः। 667 मन्दाल्पाछ मेधायाः // 73 / 138 // एताभ्यां नादिभ्यश्च परो यो मेधाशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरस् स्यात् / मन्दा मेधा यस्य स मन्दमेधाः / एवमल्पमेधाः / अमेधाः / सुमेधाः / दुर्मेधाः। 668 जातेरीयः सामान्यवति // 13 / 139 // जातिशब्दान्ताद् बहुव्रीहेरीयः समासान्तः स्यात् सामान्यवति-सामान्याश्रयेऽन्यपदार्थे वाच्ये / ब्राह्मणो जातिरस्य ब्राह्मणजातीयः, अत्र ब्राह्मणशब्देन ब्राह्मणस्था जातिरुच्यते / सामान्यवतीति किम् / बहुजातियामः / अत्र ग्रामो न सामान्यवान् किन्तु तत्स्थाः पुरुषाः। अजातीय इत्यत्र तु सामान्यवानेवान्यपदार्थः। प्रतिषेधस्तु नबर्थः / सामान्यग्रहणं किम् / दुर्जातः सूतपुत्रस्य / अत्र जातिशब्दो जन्मपर्याय इति न

Page #165
152 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [बहुव्रीहिसमास सामान्यवानन्यपदार्थः। कथं पितृस्थानीयः ? / स्थानीयं दुर्गमितिवत् स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानीय इत्यधिकरणप्रधानेन स्थानीयशब्देन भविष्यति / पितेव स्थानीयः पितृस्थानीयः। __ 669 भृतिप्रत्ययान्मासादिकः // 7 // 3 / 140 // भृतौ वर्तमानाद्यः प्रत्ययो विहितस्तदन्तात्परो यो मासशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरिकः समासान्तः स्यात् / पञ्च भृतिरस्य पञ्चकः, पञ्चको मासोऽस्य पञ्चकमासिकः। भृतिप्रत्ययादिति किम् / सुमासः / भृतिग्रहणं किम् / वर्षासु भवो वार्षिकः, वार्षिको मासोऽस्य वार्षिकमासकः / प्रत्ययग्रहणं किम् / भृतिर्मासोऽस्य भृतिमासकः / मासादिति किम् / पञ्चको दिवसोऽस्य पञ्चकदिवसकः / . 670 द्विपदाद्धर्मादन् / / 7 / 3 / 141 // धर्मशब्दान्ताद् द्विपदाद् बहुव्रीहेरन् स्यात् / साधूनामिव धर्मोऽस्य साधुधर्मा / विकल्पमिच्छन्त्येके / कल्पाणधर्मा / कल्याणधर्मकः। द्विपदादिति किम् / परमः स्वो धर्मोऽस्य परमस्वधर्मः / इह कस्मान्न भवति-परमः स्वधर्मोऽस्य परमस्वधर्मः / प्रत्यासत्तेद्विपदस्य बहुव्रीहेर्यदि धर्म एवोत्तरपदं तदा स्यादितीह न भवति / 671 सुहरिततृणसोमाजम्मात् // 7 // 3 / 142 // एतेभ्यः परो यो जंभशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरन् स्यात् / जंभशब्दोऽभ्यवहार्यवचनो दंष्ट्रावचनो वा / शोभनो जंभो जंभा वा अस्य सुजंभा। हरितजंभा / तृणजभा / सोमजंभा। दंष्ट्रापक्षे तृणमिव जंभोऽस्य तृणजंभा / स्वादिभ्य इति किम् / चारुजंभः / 672 दक्षिणेर्मा व्याधयोगे // 7 // 3 / 143 // दक्षिणेर्मेति बहुव्रीहिरन्नन्तो निपात्यते व्याधेन योगे सति / ईमें बहु व्रणं वा / दक्षिणमङ्गमीर्ममस्य दक्षिणेऽङ्गे ईर्ममस्येति वा दक्षिणेर्मा मृगः / व्यध्धुकामस्य व्याधस्य दक्षिणं भागं बहूकृत्य व्यधनानुकूलं स्थितो व्याधेन वा दक्षिणभागे कृतत्रण एवमुच्यते / व्याधयोग इति किम् / दक्षिणेम शकटम् / 673 सुपूत्युत्सुरभेर्गन्धाद्गुणे // 7 / 3 / 144 // एतेभ्यः परो यो गंधशब्दो गुणे वर्तते तदन्ताद् बहुव्रीहेरित् समासान्तः स्यात् / शोभनो गंधो गुणोऽस्य सुगंधि चन्दनम् / पूतिगंधि करञ्जम् / उद्गंधि कमलम् / सुरभिगंधि केसरम् / उत्तरत्रागन्तोर्वावचनादिह स्वाभाविकाद् भवति / स्वादिभ्य इति किम् /

Page #166
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 153 तीव्रगंधं हिङ्गु / गंधादिति किम् / सुरसः। गुण इति किम् / शोभना गंधाः कुष्ठादयोऽस्य सुगंध आपणिकः / इदिति तकार उच्चारणार्थः। 674 वागन्तौ // 7 / 3 / 145 // स्वादिभ्यः पर आगन्तौ-आहार्ये गुणे वर्तते यो गंधशद्धस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरित् वा स्यात् / सुगंधि, सुगंधं वा शरीरम् / 675 वाल्पे // 7 // 3 // 146 // अल्पेऽर्थे यो गंधशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरित् वा स्यात् / सूपस्य गंधो मात्रास्मिन् सूपगंधि, सूपगंधं भोजनम् / अल्पम्पमित्यर्थः। असामानाधिकरण्येऽपि उष्ट्रमुखादित्वाद् बहुव्रीहिः / 676 वोपमानात् // 7 / 3 / 147 // उपमानात् परो यो गंधशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरिद् वा स्यात् / उत्पलस्येव गंधोऽस्य उत्पलगंधि, उत्पलगंधं वा मुखम् / 677 पात्पादस्याहस्त्यादेः // 73 // 148 // हस्त्यादिवर्जितादुपमानात् परस्य पादशद्धस्य बहुब्रीही पादित्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / व्याघ्रस्येव पादावस्य व्याघ्रपात् / अहस्त्यादेरिति किम् / हस्तिन इव पादावस्य हस्तिपादः / 678 कुंभपद्यादिः // 7 // 3149 // कुंभपद्यादयः शद्धाः कृतपात्समासान्ता ङयन्ता एव बहुव्रीहयो निपात्यन्ते / कुंभाविव पादावस्याः कुंभपदी / अत्र कुंभपद्यादिषु ये उपमानपूर्वास्तेषां पूर्वेण संख्यादीनां चोत्तरेण सिद्धे यदिह वचनं तेन ' वा पादः' इति डीविकल्पो न भवति। कथमेकपादिति ? / केचिदिहैकपदीशब्दं न पठन्ति / __679 सुसंख्यात् // 7 / 3 / 150 // सुपूर्वस्य संख्यापूर्वस्य पादशब्दस्य बहुबीहौ पादित्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / शोभनौ पादावस्य सुपात् / द्विपात् / स्त्रियां तु वा पाद इति पक्षे ङीः / सुपदी, सुपात् / द्विपदी, द्विपात् / 680 वयसि दन्तस्य दत् // 73 / 151 // सुपूर्वस्य संख्यापूर्वस्य च दन्तशब्दस्य बहुव्रीहौ वयसि गम्यमाने दत् इत्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / शोभनाः सुजाताः समस्ता वा दन्ता अस्य सुदन् कुमारः। द्वौ दन्तावस्य द्विदन् बालः / ऋकारो ङन्याद्यर्थः। 681 स्त्रियां नाम्नि // 7 / 3 / 152 // बहुव्रीहौ स्त्रियां नाम्नि विषये दन्तशद्वस्य दत्रादेशः समासान्तः स्यात् / अय इव दन्ता अस्या अयोदती। फालदता /

Page #167
154 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ बहुव्रीहिसमास एवंनामा काचित् / स्त्रियामिति किम् / वज्रदन्तः / नाम्नीति किम् / समदन्ती। असमास उत्तरत्र नाम्नीत्येतावतोऽनुवृत्त्यर्थः / 682 श्यावारोकादा // 7 // 3 // 153 // एताभ्यां परो यो दन्तशब्दस्तस्य बहुव्रीहौ दत्रादेशो वास्यान्नान्नि। श्यावाःकपिशा दन्ता अस्य श्यावदन् , श्यावदन्तः। अरोका निर्दीप्तयो निश्छिद्रा वा दन्ता अस्य अरोकदन् , अरोकदन्तः। नाम्नीत्येव / श्यावदन्तः / अरोकदन्तः। 683 वाग्रान्तशुद्धशुभ्रषवराहाहिमूषिकशिखरात् // 7 // 3 / 154 // अग्रान्तेभ्यः शुद्ध शुभ्र वृष वराह अहि मूषिक शिखर इत्येतेभ्यश्च परो यो दन्तशब्दस्तस्य बहुव्रीहौ दत्रादेशो वा स्यात् / कुड्मलाग्रमिव दन्ता अस्य कृड्मलाग्रदन् , कुड्मलाग्रदन्तः / शुद्धा दन्ता अस्य शुद्धदन् , शुद्धदन्तः / शुभ्रदन् , शुभ्रदन्तः / वृषस्येव दन्ता अस्य वृषदन् , वृषदन्तः / एवं वराहदन् , वराहदन्तः / अहिदन् , अहिदन्तः / मूषिकदन् , मूषिकदन्तः / शिखरदन् , शिखरदन्तः / योगविभागान्नाम्नीति निवृत्तम् / 684 संप्राजानो ज्ञौ / / 73 / 155 / / संप्र इत्येताभ्यां परस्य जानुशब्दस्य बहुव्रीहौ जुज्ञ इत्येतावादेशौ समासान्तौ स्याताम् / संगते जानुनी अस्य संजः, संज्ञः। प्रगते प्रवृद्धे प्रणते प्रकृष्टे वा जानुनी अस्य प्रजुः, प्रज्ञः। संपादिति किम् / विजानुः / वचनभेदायथासंख्याभावः / 685 वोर्थात् // 7 / 3 / 156 // ऊर्ध्वशद्वात् परो यो जानुशद्धस्तस्य बहुबीहौ जुज्ञ इत्येतौ वा स्याताम् / अर्जे जानुनी अस्य ऊर्ध्वजः, ऊर्ध्वज्ञः, ऊर्ध्वजानुः। 686 सुहृदुहृन्मित्रामित्रे // 73 / 157 / / सुहृत् दुर्हदिति सुपूर्वस्य दष्पूर्वस्य च हृदयशदस्य बहुव्रीहौ यथासंख्यं मित्रे सख्यौ अमित्रे शत्रौ चाभिधेये हृदित्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / शोभनं हृदयं यस्य सुहृन्मित्रम् / दुहृदमित्रः। मित्रामित्र इति किम् / सुहृदयो मुनिः / दुर्हृदयो व्याधः। 687 धनुषो धन्वन् // 7 / 3 / 158 // धनुः शब्दस्य बहुव्रीहौ धन्वन् इत्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / शाङ्ग धनुरस्य शार्ङ्गधन्वा / कथं ' गाण्डीवध

Page #168
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. नुषः खेभ्यो निश्चचार हुताशनः' इति ? / संज्ञात्वविवक्षायामुत्तरेण विकल्पो 688 वा नानि // 7 // 3 // 189 // धनुस्शब्दस्य बहुव्रीहौ धन्वन्नित्ययमादेशः समासान्तः स्यात् नाम्नि-संज्ञायां विषये / पुष्पधन्वा, पुष्पधनुः / 689 खरखुरान्नासिकाया नस् // 7 / 3 / 160 // खरखुर इत्येताभ्यां परस्य नासिकाशब्दस्य बहुव्रीहौ नस् इत्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / 690 पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः // 2 // 364 // पूर्वपदस्थाद्रपृवर्णादगकारान्तात् इत्यनेन च णत्वम् / खरा खरस्येव वा नासिका अस्य खरणाः / खुर इव नासिकाऽस्य खुरणाः। 691 अस्थूलाच नसः // 7 // 3 // 161 / / स्थूलशब्दवर्जितात् पूर्वपदात खरखुरशब्दाभ्यां च परस्य नासिकाशब्दस्य बहुव्रीही नसादेशः समासान्तः स्यात् संज्ञायाम् / दुरिव नासिकाऽस्य द्रणसः / खरणसः। खुरणसः / अस्थूलादिति किम् / स्थूलनासिकः। नाम्नीत्येव / तुङ्गा नासिकाऽस्य तुङ्गनासिकः / कथं गोनासः ? / यद्यस्ति नासाशब्देन भविष्यति। चकारः पूर्वेणास्य बाधानिवृत्त्यर्थः / 692 उपसर्गात् / / 7 / 3 / 162 / / उपसर्गात् परस्य नासिकाशब्दस्य बहुव्रीहौ नसादेशः समासान्तः स्यात् / असंज्ञार्थं वचनम् / 693 नसस्य // 2 // 3 // 65 // पूर्वपदस्थाद्रपूवर्णात् परस्य नसशब्दसंबंधिनो नकारस्य णः स्यात् / इति णत्वे। प्रगता प्रद्धा वा नासिका अस्य प्रणसं मुखम् / उन्नता उद्गता वा नासिकाऽस्य उन्नसं मुखम् / 694 वे खुनग्रम् // 7 // 3 // 163 // वेरुपसर्गात्परस्य नासिकाशब्दस्य बहुव्रीहौ खु न न इत्येते आदेशाः समासान्ताः स्युः / विगता नासिकाऽस्य विखुः, विनः, विप्रः। उपसर्गादित्येव / वेः पक्षिण इव नासिकाऽस्य विनासिकः। 695 जायाया जानिः / / 73 / 164 // जायाशब्दस्य बहुव्रीहौ जानिरित्ययमादेशः समासान्तः स्यात् / युवतिर्जायाऽस्य युवजानिः।

Page #169
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [बहुव्रीहिसमास 696 व्युदः काकुदस्य लुक् // 73 / 165 // वि उद् इत्येताभ्यां परस्य काकुदशब्दस्य बहुव्रीहौ लुक् समासान्तः स्यात् / विगतं काकुदं ताल्वस्य विकाकुत् / उत्काकुत् / 697 पूर्णाद्वा // 7 / 3 / 166 / / पूर्णशब्दात् परस्य काकुदशब्दस्य बहुव्रीहौ लुक् समासान्तो वा स्यात् / पूर्ण काकुदमस्य पूर्णकाकुत् , पूर्णकाकुदः। पूर्णादिति किम् / रक्तकाकुदः। 698 ककुदस्यावस्थायाम् // 73 / 167 // अवस्था वयः। ककुदशब्दस्य बहुव्रीहाववस्थायां गम्यमानायां लुक् समासान्तः स्यात् / न संजातं ककुदमस्य असंजातककुद् बालः। पूर्णककुद् युवा। अवस्थायामिति किम् / श्वेतककुदः / ककुच्छब्देनैव सिद्धे ककुदशब्दस्यास्मिन् विषये प्रयोगनिवृत्त्यर्थम् वचनम् / 699 त्रिककुद्गिरौ // 7 // 3 / 168 // गिरावभिधेये ककुदशब्दस्य त्रिशब्दात् परस्य बहुव्रीहौ ककुदादेशः समासान्तो निपात्यते / त्रीणि ककुदाकाराणि शिखराण्यस्य त्रिककुत् पर्वतः। गिराविति सिद्धे निपातनं गिरिविशेषप्रतिपयर्थम् / तेनान्यस्मिन् त्रिककुद इत्येव भवति / 700 स्त्रियामूधसोऽन् // 13 // 169 // स्त्रियां वर्तमानस्य अवस्शब्दस्य किम् / महोधाः पर्जन्यः / बहुव्रीहेरित्येव / ऊधः प्राप्ता प्राप्तोधा गौः / 701 इनः कच् // 7 / 3 / 170 // इन्नन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां वर्तमानात् कच प्रत्ययः समासान्तः स्यात् / बहवो दण्डिनोऽस्यां बहुदण्डिका सेना। अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेनेत्युक्तमेवेति बहुस्वामिका पुरी। स्त्रियामित्येव / बहुदण्डी, बहुदण्डिको राजा / चकारो न कचीति विशेषणार्थः / 702 ऋन्नित्यदितः // 7 // 3 / 171 // ऋकारान्तानित्यं दिदादेशो यस्मात्तदन्ताच्च बहुव्रीहेः कच् स्यात् / बहुकर्तृकः / बहुकुमारीकः / अत्र / 703 डन्यादीदूतः के // 2 / 4 / 104 // डीमत्ययस्याकारेकारोकाराणां च के प्रत्यये इस्वः स्यात् / इत्यनेन ह्रस्वे प्राप्ते___ 704 न कचि // 2 / 4 / 105 / / यादीदूतः कचि प्रत्यये ह्रस्वो न स्यात् / इति निषेधान्न भवति / अयं प्रतिषेधः पूर्वसूत्रे ‘निरबंधग्रहणे न सानुबंधस्य /

Page #170
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 157 इति न्यायस्याभावज्ञापनार्थः', तेन निषादको जातो नैपादकर्षक इत्यादाविकणि इस्वः सिद्धः / अथ ऋन्नित्यदित इत्यत्र नित्यग्रहणं किम् / पृथुश्रीः, पृथुश्रीकः। पूर्वत्र स्त्रियां विधिरिति योगविभागः। केचिन्नित्यदितां ङयूङन्तानामेव कचमिच्छन्ति, तन्मते बहुतन्त्रीः, बहुतन्त्रीक इति शेषाद्वेति विकल्पः / 705 दध्युरःसपिमधूपानच्छालेः // 7 / 3 / 172 // दधि उरस् सर्पिस् मधु उपानह शालि इत्येतदन्ताद् बहुव्रीहेः कच् स्यात् / प्रियदधिकः / प्रियोरस्कः / प्रियसर्पिष्कः / प्रियमधुकः / पियोपानत्कः / प्रियशालिकः / 706 पुमनडुन्नौपयोलक्ष्म्या एकत्वे // 7 // 3 / 173 / / एकत्वविषये पुम्स अनडुह ना पयस लक्ष्मीशब्दास्तदन्ताद् बहुव्रीहे: कच् स्यात् / प्रियः पुमानस्य प्रियपुंस्कः / प्रियानडुत्कः / प्रियनौकः। प्रियपयस्कः / प्रियलक्ष्मीकः। एकत्व इति किम् / द्विपुमान् , द्विपुंस्कः / बहनड्वान्, बबनडुत्कः इत्यादि / केचिल्लक्ष्मीशब्दात् द्वित्वबहुत्वयोरपि नित्यं कचमिच्छन्ति। अपरे तु तुल्ययोगेऽपि। सलक्ष्मीको विनाशितः। 707 नमोऽर्थात् // 73 / 174 / नञः परो योऽर्थशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेः कच् स्यात् / न विद्यतेऽर्थो यस्यानर्थकं वचः / नत्र इति किम् / अपाथम्, अपार्थकम् / __ 708 शेषाद्वा / / 7 / 3 / 175 // यस्माद् बहुव्रीहेः समासान्तः प्रत्यय आदेशो वा न विहितस्तस्माच्छेषात् कज्वा स्यात् / 709 नवापः // 2 / 4 / 106 आपः कचि परे ह्रस्वो वा स्यात् / न कचीति निषेधे माप्ते पक्षे ह्रस्वार्थमिदम् / प्रिया खट्वा यस्य स मियखट्वकः, पियखट्वाकः। पक्षे पियखट्टः / एवं बहुमालकः, बहुमालाकः। बहुमालः। शेषादिति किम् / व्याघ्रपात् / असति शेषग्रहणे पक्षे परत्वात् कच् स्यात् / 710 न नानि // 7 // 3 / 176 // संज्ञायां विषये कच् समासान्तो न स्यात्, बहुदेवदत्तः / एवंनामा ग्रामः / 711 ईयसोः // 73 / 177 // ईयस्वन्तात् समासात् कच न स्यात् / बहुश्रेयान् / लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणाद् बहुश्रेयसी /

Page #171
158 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया, [बहुव्रीहिसमास ___712 सहात्तुल्ययोगे / / 7 / 3 / 178 // तुल्ययोगे यः सहशब्दः सामर्थ्यातदादेवहुव्रीहे: कज़ न स्यात् / तुल्ययोगो वर्तिपदार्थस्य पुत्रादेवृत्यर्थेन पित्रादिना सह क्रियागुणजातिद्रव्यैः साधारणः संबंधः / सपुत्र आगतः / सहादिति किम् / सह विद्यमानानि लोमान्यस्य सलोमकः / ___713 भ्रातुः स्तुतौ / / 7 / 3 / 179 // भ्रात्रन्तात् समासात् कज् न स्यात् स्तुतौ-भ्रातुः समासार्थस्य वा प्रशंसायां गम्यायाम् / शोभनो भ्राताऽस्य सुभ्राता। भ्रातुरिति किम् / सुमातृकः / स्तुताविति किम् / मूर्खभातृकः / 714 नाडीतन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे / / 7 / 3 / 180 // स्वाङ्गे यौ नाडीतन्त्रीशब्दौ तदन्तात् समासात् कज् न स्यात् / बहव्यो नाड्यो यस्मिन् बहुनाडिः कायः। बहुतन्त्रीीवा / तंत्रीर्धमनी / ङयाद्यन्ताभावान इस्वः / स्वाङ्ग इति किम् / बहुना डीकः स्तम्बः / बहुतन्त्रीका वीणा / अन्ये बाहुन पारिभाषिकं स्वाङ्गमिह गृह्यते किंतु स्वमात्मीयमङ्गं स्वाङ्गम् / आत्मा चेह अन्यपदार्थः तस्याङ्गमवयवस्तस्मिन्निति / तेषां बहुनाडिः स्तंबः / बहुतंत्रीवर्वीणा / प्रत्युदाहरणं तु बहुनाडीकः कुविन्दः, बहुतन्त्रीको नटः। ____715 निष्प्रवाणिः / / 7 / 3 / 181 // निष्प्रवाणिरिति कजभावो निपात्यते ।पोयतेऽस्यामिति प्रवाणी, तन्तुवायशलाका, सा निर्गतास्मादिति निष्पवाणिः पटः, तन्त्रादचिरोद्धृत इत्यर्थः / गोश्वान्ते ह्रस्वः इत्यादिना इस्वः / ऊयते अस्यामिति वानिः / प्रभृता वानिः प्रवाणिः / सा निर्गता तंतुभ्योऽस्येति निष्प्रवाणिः सदश इत्येके / निर्गतः प्रवाण्या निष्पवाणिरिति तत्पुरुषेण सिद्धे बहुव्रीहौ कज् मा भूदिति वचनम् / ___716 सुभ्वादिभ्यः / / 7 / 3 / 182 / / सुभ्र इत्येवमादिभ्यः कच् समासातो न स्यात् / सुभ्रः / जातिवचनत्वादुङन्तोऽयम् / एवं हि आमंत्र्ये सौ इस्वो भवति / हे सुभ्र / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन करभोरूः , संहितोरूः इत्यादयोऽपि भवन्ति / 717 मातुर्मातः पुत्रेऽहे सिनामंत्र्ये // 1 / 4 / 40 // मातृशद्धस्यामंत्र्ये 1 वर्वन्ते पूर्वोत्तरपदान्यस्मिन् ‘विदिवृत्तेर्वा इ.' वर्तिः-समासस्तस्य पदानि, तेषामर्थः।

Page #172
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 159 पुत्रे वर्तमानस्य सामर्थ्याद् बहुव्रीहौ समासे मात इत्यकारान्त आदेशः स्यात् अर्हेमातृद्वारेण पुत्रप्रशंसायां गम्यमानायाम् / कचोऽपवादः। गार्गी माता यस्य तस्यामंत्रणं हे गार्गीमात / अत्र पुत्रः संभावितोत्कर्षेया श्ला घया मात्रा तत्पुत्रयोग्यतया प्रशस्यते / अर्ह इति किम् / अरे गार्गीमातृक / आमंत्र्य इति किम् गार्गीमातृकः सिनेति किम् / हे गार्गीमातृको। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां समासप्रकरणे बहुव्रीहिसमासः समाप्तः // // अथाव्ययीभावः॥ 718 तत्रादाय मिथस्तेन प्रहत्येति सरूपेण यद्धेऽव्ययीभाव: // 3 // 1 // 26 // तत्रेति सप्तम्यन्तं नाम मिथ आदायेति क्रियाव्यतिहारे, तेनेति तृतीयान्तं मिथः प्रहत्येति क्रियाव्यतिहारे सरूपेण समानरूपेण नाम्ना युद्धे विषयेऽन्यपदार्थे समस्यते, स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः स्यात् / केशेषु केशेषु गृहीत्वा कृतं युद्धमिति विग्रहेऽनेन समासे विभक्तेलपि / 719 इज् युद्धे // 73 / 74 // युद्धे यः समासो विहितस्तस्मादिच समासान्तः स्यात् / इतीचि कृते / ____730 इच्यस्वरे दीर्घ आच // 3 / 2 / 72 // इच्प्रत्ययान्तेऽस्वरादावुत्तरपदे परे पूर्वपदस्य दीर्घ आकारश्चान्तादेशः स्यात् / केशाकेशि इति भवति / ततश्च 'द्वन्द्वैकखाव्ययीभावौ ' इति लिङ्गानुशासनोक्तेरव्ययीभावस्य क्लीवलम्। नामसंज्ञायां च स्यादिः। - 721 अनतो लुए // 3 // 2 // 6 // अकारान्तं वर्जयित्वान्यस्याव्ययीभावस्य संबंधिनः स्यादे प् स्यात् / केशाकेशि / दण्डैर्दण्डैश्च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धं दण्डादण्डि / एवं यष्टीयष्टि, यष्टायष्टि / मुष्टीमुष्टि, मुष्टामुष्टि। तत्रेति तेनेति किम् / केशाश्च केशाश्च गृहीत्वा कृतं युद्धं, मुखं च मुखं च पहृत्य कृतं युद्धम् / आदायेति पहृत्येति किम् / केशेषु च केशेषु स्थित्वा कृतं युद्धं गृहकोकिलाभ्याम् / दण्डैश्च

Page #173
160 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [अव्ययीभावसमास च गृहीत्वा युद्धमनेन। सरूपेणेति किम् / हस्ते च पादे च गृहीत्वा कृतं युद्धम् / युद्ध इति विषयनिर्देशात् युद्धोपाधिकायामन्यस्यामपि क्रियायां भवति / बाहूबाहवि व्यासजेताम्। ___722 नदीभिनाम्नि // 3 / 1 / 27 // नदीवाचिभिर्नामभिर्नाम समस्यते नाम्नि-संज्ञायामन्यपदार्थे स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः स्यात् / उन्मत्ता गङ्गा यत्र स इति विग्रहेऽनेन समासे विभक्तिलपि, अव्ययीभावस्य क्लीबत्वास्वत्वम् / नामसंज्ञायां स्यादिः। ततश्च / 723 अमव्ययीभावस्याऽतो पञ्चम्याः॥३॥२॥२॥ अव्ययीभावसमासस्याकारान्तस्य संबंधिनः स्यादेरमित्ययमादेशः स्यात् अपञ्चम्याः-पञ्चमी च वर्जयित्वा / उन्मत्तगङ्गं देशः। 724 वा तृतीयायाः // 32 // 3 // अकारान्तस्याव्ययीभावस्य संबंधिन्यास्ततीयायाः स्थाने वा अम् स्यात् / उन्मत्तगङ्गम्, उन्मत्तगङ्गेन / 725 सप्तम्या वा // 3 // 14 // अकारान्तस्याव्ययीभावस्य संबंधिन्याः सप्तम्या अमादेशो वा स्यात् / योगविभाग उत्तरार्थः। इत्यनेन सप्तम्यां विकल्पेनामादेशे प्राप्ते / 726 ऋद्धनदीवंश्यस्य!।३।२।५॥ ऋद्धं समृद्धम् / यस्य समृद्धिः सुशद्वादिना धोत्यते तदन्तस्य नद्यन्तस्य वंश्यान्तस्य चाकारान्तस्याव्ययीभावस्य संबंधिन्याः सप्तम्याः स्थानेऽमादेशः स्यात् / नित्यार्थं वचनम् / उन्मत्तगङ्गं देशे वसति / एवं लोहितगङ्गम् / शनैर्गङ्गम् / तूष्णींगङ्गम् ।प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणादिह न भवति / उपगङ्गे / पूर्वेण तु विकल्पो भवत्येव / 727 संख्या समाहारे // 3 // 1 // 28 // अन्यपदार्थ इति निवृत्तम् / संख्यावाचि नाम नदीवाचिभिर्नामभिः सह समस्यते समाहारे गम्यमाने स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः स्यात् / द्वयोर्यमुनयोः समाहारो द्वियमुनम् / एवं त्रियमुनम् / समाहार इति किम् / एका नदी एकनदी। द्विगुवाधनार्थ वचनम् / अन्ये तु पूर्वपदार्थप्राधान्येऽव्ययीभावः, समाहारे तु द्विगुरेवेत्याहुः। ___ 728 वंश्येन पूर्वार्थे // 3 // 1 // 29 // विद्यया जन्मना वा प्राणिनामेक

Page #174
161 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. लक्षणसंतानो वंशः, तत्र भवो वंश्यः। स इहाद्यः कारणपुरुषो गृह्यते / तद्वाचिना नाम्ना संख्यावाचि नाम समस्यते, पूर्वपदस्यार्थेऽभिधेये स च समासोऽव्ययीभावः। एको मुनिर्वैश्यो व्याकरणस्य एकमुनि व्याकरणस्य / एवं द्विमुनि, त्रिमुनि व्याकरणस्य / यदा तु विद्यया तद्वतामभेदविवक्षा तदैकमुनि व्याकरणं, द्विमुनि व्याकरणमित्यादि सामानाधिकरण्यं भवति। पूर्वार्थ इति किम् / द्वौ मुनी वंश्थावस्य द्विमुनि, द्विमुनिकं व्याकरणम् / अत्रान्यपदार्थे बहुव्रीहिरेव / अन्ये तु पूर्वार्थ इति विशेषं नेच्छन्ति, तन्मते एकश्चासौ मुनिश्चेति कर्मधारयप्रसङ्गे, द्वौ मुनी समाहृताविति द्विगुप्रसङ्गे, एको मुनिर्वैश्योऽस्येति बहुव्रीहिप्रसङ्गे चाव्ययीभाव एव समासो भवति / ___729 पारे मध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठया वा // 3 // 1 // 30 // पारेप्रभृतीनि नामानि षष्ठयन्तेन नाम्ना सह पूर्वपदार्थे वा समस्यन्तेऽव्ययीभावश्च समासः, तत्संनियोगे चाद्यानां त्रयाणामेकारान्तता निपात्यते / पारं गङ्गायाः पारेगङ्गम् / अन्तगिरेः अन्तर्गिरम् , अन्तगिरि। (वक्ष्यमाणेन वा समासान्तोऽत् ) वा वचनात् पक्षे षष्ठीससमासोऽपि भवति / गंगायाः पारं गंगापारम् / गंगामध्यम् / वनाग्रम् / गिर्यन्तः। षष्ठयेति किम् / पारं शोभनम् / ___ 730 यावदियत्वे // 3 / 1 / 31 // इयत्त्वमवधारणम् / तस्मिन् गम्यमाने यावदिति नाम नाम्ना समस्यते, पूर्वपदार्थेऽव्ययीभावश्च समासः स्यात् / यावन्त्यमत्राणि यावदमत्रमतिथीन् भोजय / यावन्त्यमत्राणीति नितिपरिमाणेनामत्रादिना तावन्त इति अतिथिपरिमाणमिहावधार्यते। इयत्त्व इति किम् / यावदत्तं तावद्भुक्तम्। कियद्भुक्तमिति नावधारयति।यावदित्यव्ययमनव्ययं चेह गृह्यते / अव्ययमेवेत्यन्ये। ___731 पर्यपाङ्घहिरच् पञ्चम्या // 3 // 1 // 32 // पर्यादीनि नामानि पञ्चम्यन्तेन नाम्ना सहैकार्थे पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यन्ते स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः। परि त्रिगर्तेभ्यः परित्रिगर्तम् / आ ग्रामात् आग्रामम् / बहिर्गामात् बहिर्गामम् / पाग्ग्रामात् प्राग्रामम् / पर्यादिसाहचर्यादञ्चतिर्धेनलुबन्तोऽव्ययं गृह्यते, तेनेह न भवति-भाङ् ग्रामात् चैत्रः। पतिपदविहितायाश्च पञ्चम्या ग्रहणादिह न, अपशाखः। पञ्चम्येति किम् / परि वृक्षं विद्योतते विद्युत / 732 लक्षणेनाभिप्रत्याभिमुख्ये // 3 / 1 / 33 // लक्षणं चिन्हम् / तद्वाचिना नाम्ना आभिमुख्य वर्तमानावभिप्रत्यैकार्थे सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्येते, 21

Page #175
162 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [अव्ययीभाव समास अव्ययीभावश्च समासः। अभि अग्निम् अभ्यग्नि / प्रत्यग्निं प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति / अग्निं लक्षीकृत्याभिमुखं पतन्तीत्यर्थः। लक्षणेनेति किम् / स्रुघ्नं प्रति गतः / प्रतिनिवृत्य पुनः स्रुघ्नमेवाभिमुखं गतः इत्यर्थः। अभिपतीति किम् / येनाग्निस्तेन गतः / आभिमुख्य इति किम् / वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् / पूर्वपदार्थ इत्येव / अभिमुखोऽङ्को यासां ता अभ्यङ्का गावः। ___733 दैर्येऽनुः // 3 // 1 // 34 // अनु इत्येतनाम दैर्ये आयामविषये यल्लक्षणं तद्वाचिना नाम्नैकार्थं सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यते स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः / अनु गङ्गां दीर्घा अनुगङ्गं वाराणसी / गङ्गाया लक्षणभूताया आयामेन वाराणस्या आयामो लक्ष्यते / एवमनुयमुनं मथुरा / दैये इति किम् / वृक्षमनु विद्योतते विद्युत् / लक्षणेनेत्येव / लक्ष्येण वाराणस्यादिना मा भूत् / 734 समीपे // 3 // 1 // 35 / / अनु इत्येतनाम समीपेऽर्थे वर्तमानमर्थात् समीपिवाचिनैकार्थे सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यते, स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः। अनु वनस्य अनुवनमशनिर्गता / अनोरव्ययत्वात् -- विभक्तिसमीप ' इत्यादिनैव सिद्धे विकल्पार्थम् / तेन वाक्यमपि भवति / पृथग्वचनं लक्षणेनेत्यस्य निवृत्त्यर्थम् / 735 तिष्ठग्वित्यादयः // 3 // 1 // 36 // तिष्ठद्गुप्रभृतयः समासशब्दा अव्ययीभावसंज्ञाः स्युः, यथायोगमन्यपदार्थ पूर्वपदार्थे चाभिधेये। तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले गर्भग्रहणाय दोहाय वाहाय वत्सेभ्यो निवासाय जलपानार्थ वा स कालस्तिष्ठद्गु / अत्र पूर्वपदस्य पुंवद्भावाभावः समासान्तश्च निपातनात् / तिष्ठदग्वादिराकृतिगणः / मूत्रे इतिशब्दः स्वरूपपरिग्रहार्थः / तेनेह समासान्तरं न / परमं तिष्ठद्गु इत्यादि वाक्यमेव / अत एव प्रदक्षिणसंप्रतिभ्यां सह नसमासेन सिद्धावप्रदक्षिणासंपत्योः पाठः / इजन्तस्य च तिष्ठद्ग्वादिपाठः ‘इज् युद्धे' इत्यनेनेजन्तस्य समासान्तरपतिषेधार्थः, द्विदण्डयादेरव्ययीभावार्थश्च / अन्ये तु परपदेनैव समासं प्रतिषेधन्ति, तन्मते परमतिष्ठद्गु इत्यादयोऽपि साधवः।। 736 नित्यं प्रतिनाल्पे // 3 // 1 // 37 // अल्पेऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना नाम्ना नाम नित्यं समस्यतेऽव्ययीभावश्च समासः स्यात् / शाकस्याल्पत्वं शाकमति / सूपस्य मात्रा सूपप्रति / अल्प इति किम् / वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत / नित्यग्रहणं वाक्यनिवृत्त्यर्थम् / तेनान्यत्र समासो वाक्यं च भवति /

Page #176
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 163 737 संख्याक्षशलाकं परिणा द्यूतेऽन्यथावृत्तौ // 3 // 1 // 38 // संख्यावाचि नामाक्षशलाके च द्यूतविषयेऽन्यथावर्तने वर्तमानेन परिणा नाना सहकायें नित्यं समस्यन्तेऽव्ययीभावश्च समासः / वर्तने चैषां कर्तृत्वात् तृतीयान्तत्वम् / अक्षशलाकयोस्त्वेकवचनान्तयोरेवेष्यते / पश्चिका नाम द्यूतं पञ्चभिरक्षैः शलाकाभिर्वा भवति / तत्र यदा सर्वे उत्ताना अवाञ्चो वा पतन्ति तदा पातयितुजयः / अन्यथापाते पराजयः / एकेनाक्षेण शलाकया वा न तथावृत्तं यथा पूर्व जये एकपरि / द्विपरि / त्रिपरि / परमेण चतुष्परि / पञ्चसु त्वेकरूपेषु जय एव भवति / अक्षेणेदं न तथा वृत्तं यथा पूर्व जये अक्षपरि / शलाकापरि / संख्यादीति किम्। पाशकेन न तथा वृत्तम् / परिणेति किम् / अक्षेण परिवृत्तम् / द्यूत इति किम्। रथस्याक्षेण न तथा वृत्तम् / अन्यथावृत्ताविति किम् / पञ्चपरीति मा भूत् / केचित् समविषमयूते सममित्युक्ते यदा विषमं भवति तदा अक्षपरि, शलाकापरीति प्रयुज्यत इत्याहुः / अन्ये पूर्व पदमाहूतं तच्च पतितमिष्टं सिद्धं पुनस्तदाहूतं यदा न पतति तदायं प्रयोगोऽक्षपरि शलाकापरीत्याहुः / 738 विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासंप्रतिपश्चात्क्रमख्यातियुगपत्सदृक्संपत्साकल्यान्तेऽव्ययम् // 31 // 39 // विभक्त्यादिष्वर्थेषु वर्तमानमव्ययं नाम नाम्ना सहकार्य सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये नित्यं समस्यते स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञः / विभक्तिविभक्त्यर्थः कारकम् / अधिस्त्रि निधेहि / स्त्रीषु निधेहीत्यर्थः / समीपे-उपकुंभम् / कुंभस्य समीप इत्यर्थः / ऋद्धेराधिक्यं समृद्धिः। सुमद्रम् / मद्राणां समृद्धिरित्यर्थः। विगता ऋद्धिय॒द्धिः-ऋद्धयभावः / दुर्यवनं-यवनानामृद्धयभाव इत्यर्थः / अर्थाभावो धर्मिणोऽसत्त्वम् / निर्मशिकम् / मक्षिकाणामभाव इत्यर्थः / अत्ययोऽतीतत्वम्, सत एवातिक्रान्तत्वम् / अतिवर्षम् / वर्षाणामतीतत्वमित्यर्थः / असंप्रतीति वर्तमानकाले उपभोगादेः प्रतिषेधः / अतिकंवलम्। कंबलस्योपभोग प्रति नायं काल इत्यर्थः / पश्चादर्थेअनुरथं याति / रथस्य पश्चादित्यर्थः / क्रम आनुपूर्व्यम् / अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु / ज्येष्ठानुक्रमेणेत्यर्थः / ख्यातिः शब्दप्रथा / इतिभद्रबाहु / भद्रबाहुशब्दो लोके प्रकाशते इत्यर्थः / युगपदेककालार्थः / चक्रेण युगपदिति विग्रहे युगपदर्थस्य सहेत्यव्ययस्य चक्रेणेति नाम्ना समासे कृते / 739 अकालेऽव्ययीभावे // 3 / 2 / 146 // सहशब्दस्याकालवाचिन्युत्तर

Page #177
164 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [अव्ययीभावसमास पदेऽव्ययीभावसमासे सादेशः स्यात् / इति सः / सचक्रं धेहि / चक्रेण सहैककालं युगपद्धेहीत्यर्थः / सदृगर्थे-सव्रतम् / व्रतस्य सदृशमित्यर्थः / संपत् सिद्धिः / सब्रह्म साधनाम् / संपन्नं ब्रह्मेत्यर्थः। साकल्यमशेषता / सतृणमभ्यवहरति। न किंचित्त्यजतीत्यर्थः / अन्तः समाप्तिः। सपिण्डैषणमधीते / पिण्डैषणापर्यन्तमधीत इत्यर्थः / अत्र समाप्तिरसकलेऽप्यध्ययने प्रतीयत इति साकल्ये अनन्तर्भावः। पूर्वपदार्थ इत्येव / समृद्धा मद्राः सुमद्राः। अव्ययमिति किम् / समीपं कुंभस्य / ___740 योग्यतावीप्सार्थानतिवृत्तिसादृश्ये // 3 / 1 / 40 // एष्वर्थेष्वव्ययं नाम नाम्नैकार्थे पूर्वपदार्थे समस्यतेऽव्ययीभावश्च समासः / योग्यतायाम्अनुरूपं चेष्टते / रूपस्य योग्यां चेष्टां कुरुते / वीप्सायाम्-प्रत्यर्थ शब्दा अभिनिविशन्ते / अर्थमर्थ प्रतीत्यर्थः / वीप्सायां द्वितीयाया विधानात् वाक्यमपि भवति / अर्थमर्थ प्रतीति / अर्थानतित्तिः पदार्थानतिक्रमः / यथाशक्ति पठ-शक्तेरनतिक्रमेणेत्यर्थः / एवं यथावलम् / नात्र विन्यासविशेष इति क्रमाद् भेदः / सादृश्येसशीलमनयोः। शीलस्य सादृश्यमित्यर्थः / सदृगित्यनेनैव सिद्धे सादृश्यग्रहणं मुख्यसादृश्यपरिग्रहार्थम् / 741 यथाऽथा // 3 // 1 // 41 // थापत्ययरहितं यथेत्यव्युत्पन्नमव्ययं नाम नाम्ना सहै कार्थे नित्यं समस्यते पूर्वपदार्थेऽभिधेये स च समासोऽव्ययीभावः। यथारूपं चेष्टते / रूपानुरूपमित्यर्थः / यथाद्धमभ्यर्चय / ये ये वृद्धास्तानित्यर्थः। यथासूत्रमनुतिष्ठति / सूत्रानतिवृत्त्येत्यर्थः। अथा इति किम् / यथा चैत्रः तथा मैत्रः। पूर्वेणैव सिद्धे सादृश्ये प्रतिषेधार्थ वचनम् / . ___ 742 द्विदण्ड्यादिः // 7 / 375 // द्विदण्डि इत्येवमादयः समासा इजन्ताः साधवः। द्वौ दण्डावस्मिन् प्रहरणे द्विदण्डि प्रहरति / तिष्ठद्ग्वादित्वादव्ययीभावः। एवं द्विमुसलि इत्यादि। क्रियाविशेषणाचान्यत्र न भवति। द्वौ दण्डावस्यां शालायां द्विदण्डा / द्विमुसला। 743 प्रतिपरोऽनोरव्ययीभावात् / / 7 / 3 / 87 // प्रति परस् अनु इत्येतत्पूर्वो योऽक्षिशद्धस्तदन्तादव्ययीभावसमासादत् समासान्तः स्यात् / अक्षिणी प्रति प्रत्यक्षम् / परसमानार्थः परस्शब्दोऽव्ययम् / अक्ष्णोः परं परोक्षम् / अत्ययेऽव्ययीभाकः। अक्ष्णः समीपमन्वक्षम्। कथं प्रत्यक्षोऽर्थः परोक्षः काल इत्यादेरव्ययीभावस्य

Page #178
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 165 सत्ववचनता?। अभ्रादेराकृतिगणत्वादप्रत्ययेन भविष्यति। अक्षशब्देनेन्द्रियपर्यायेण सिद्धे प्रत्यादिभ्यः परस्याक्षिशब्दस्याव्ययीभावे प्रयोगो मा भूदिति वचनम्। 744 अनः // 7 // 3 // 88 // अन्नन्तादव्ययीभावादत् समासान्तः स्यात् / 745 नोऽपदस्य तद्धिते // 74 / 61 // नकारान्तानामपदसंज्ञकानां तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेलुक् स्यात् / उपराजम् / उपतक्षम्। अध्यात्मम् / प्रत्यात्मम् / - 746 नपुंसकाद्वा // 73 / 89 // अन्नन्तं यन्नपुंसकं तदन्तादव्ययीभावादत् समासान्तो वा स्यात् / उपचर्मम् / उपचर्म / पूर्वेण नित्ये प्राप्ते विकल्पः / 747 गिरिनदीपौर्णमास्याग्रहायण्यपश्चमवर्यादा // 73 / 90 // गिरि नदी पौर्णमासी आग्रहायणी इत्येतच्छब्दान्तात् पञ्चमरहिता ये वास्तदन्ताच्चाव्ययीभावात् अत् समासान्तो वा स्यात् / गिरेरन्तः अन्तर्गिरम् , अन्तगिरि। गिरेः समीपमुपगिरम् , उपगिरि / एवमुपनदम् , उपनदि। उपपौर्णमासम् , उपपौर्णमासि / उपाग्रहायणम् , उपाग्रहायणि / अपञ्चमवर्दी-उपसुचम् , उपस्नुक, उपसमिधम् , उपसमित् / ___748 संख्याया नदीगोदावरीभ्याम् // 7 / 3 / 91 // संख्यावाचिनः परौ यौ नदीगोदावरीशब्दौ तदन्तादव्ययीभावादत् स्यात् / पञ्च नद्यः पश्चनदम् / द्विगोदावरम् / संख्याया इति किम् / उपनदि / अव्ययीभावादित्येव / एकनदी / इह नदीग्रहणं नित्यार्थम् / 749 शरदादेः // 7 / 3 / 92 // शरदायन्तादव्ययीभावदत् समासान्तः स्यात् / शरदः समीपमुपशरदम् / प्रतिशरदम् / उपत्यदम् / प्रतित्यदम्। शरदादिगणेऽपञ्चमवान्तपाठो नित्यार्थः / अव्ययीभावादित्येव / परमशरद् / 750 जराया जरस् च // 7 / 3 / 93 // जराशब्दान्तादव्ययीभावसमासादत् समासान्तः स्याद् तत्संनियोगे च जराशब्दस्य जरसादेशः। उपजरसम् / प्रतिजरसम् / 751 सरजसोपशुनानुगवम् // 7 / 394 // सरजस उपशुन अनुगव इत्येतेऽव्ययीभावा अदन्ता निपात्यन्ते। सह रजसा सरजसमभ्यवहरति। साकल्ये.

Page #179
166 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तत्पुरुषसमास ऽव्ययीभावः / शुनः समीपे उपशुनं तिष्ठति / अत्र निपातनाद् वस्योत्वम् / गामन्वायतमनुगवम् / दैध्येऽनुरित्यव्ययीभावः / दैर्ध्यादन्यत्र न भवति / गवां पश्चादनुगु यानम् / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां समासप्रकरणे अव्ययीभावः समाप्तः / // अथ तत्पुरुषः॥ 752 गतिकन्यस्तत्पुरुषः // 3 // 1 // 42 // कु इत्यव्ययं पापाल्पयोर्वर्तते / गतिसंज्ञकाः कुश्च नाम नाम्ना सह नित्यं समस्यन्ते स च समासोऽन्यो बहुव्रीह्यादिलक्षणरहितस्तत्पुरुषसंज्ञः स्यात् / तत्र प्रथमं गतिसंज्ञका उच्यन्ते। 'ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाचश्च गतिः' इत्युक्तमेव / ऊर्यादिः-ऊरीकृत्य / अनुकरण-खाटकृत्य / च्चि-शुक्लीकृत्य / डाजन्त-पटपटाकृत्य / उपसर्गः-प्रकृत्य / / 753 कारिका स्थित्यादौ // 3 / 1 // 3 // कारिकाशब्दः स्थित्यादावर्थे धातोः संबंधी गतिसंज्ञः स्यात् / स्थितिमर्यादा वृत्तिर्वा / आदिशद्वायत्नधावर्थनिर्देशौ गृह्यते / कारिकाकृत्य / स्थिति यत्नं क्रियां वा कृत्वेत्यर्थः / स्थित्यादाविति किम् / कारिकां कृत्वा कर्की कृत्वेत्यर्थः / ___ 754 भूषादरक्षेपेऽलंसदत् // 31 // 4 // एते यथासंख्यं भूपादरक्षेपेष्वर्थेषु वर्तमानाद्धातोः संबंधिनो गतिसंज्ञाः स्युः। भूषा मण्डनम् / अलंकृत्य / पीत्या संभ्रम आदरः। सत्कृत्य / भूषादिष्विति किम् / अलं कृत्वा मा कारीत्यर्थः / सत् कृत्वा, विद्यमानं कृत्वेत्यर्थः। असत् कृत्वा / अविद्यमानं कृत्वेत्यर्थः / 755 अग्रहानुपदेशेऽन्तरदः // 3 // 1 // 5 // अन्तर् अदस् इत्येतौ शब्दौ यथासंख्यमग्रहेऽनुपदेशे चार्थे गम्यमाने धातोः संबंधिनी गतिसंज्ञौ स्तः। अग्रहोऽस्वीकारः। अन्तर्हत्य, मध्ये हिंसित्वा शत्रून् गत इत्यर्थः। स्वयं परामर्शोऽनुपदेशो विशेषानाख्यानं वा / अदाकृत्यैतत् करिष्यतीति चिन्तयति / अग्रहानुपदेशे इति किम् / अन्तर्हत्वा मूषिकां श्येनो गतः / परिगृह्य गत इत्यर्थः। अदःकृत्वा गत इति परस्य कथयति / अदस्शद्धस्त्यदादौ / अव्ययमिति केचित् /

Page #180
प्रकरणम् ] सिद्धहैम्बृहत्मक्रिया. 167 ___ 756 कणेमनस्तृप्तौ // 3 // 16 // कणे मनस् इत्येते अव्यये तृप्तौ गम्यमानायां धातोः संबंधिनी गतिसंज्ञे स्तः। तृप्तिःश्रद्धोच्छेदः। कणेहत्य पयः पिबति / मनोहत्य पयः पिबति / तावत् पिबति यावत्तृप्त इत्यर्थः। तृप्ताविति किम् / तंदुलावयवे कणे हत्वा गतः / मनोहत्वा गतः। चेतो हत्वेत्यर्थः / 757 पुरोऽस्तमव्ययम् // 3 // 17 // पुरस् अस्तम् इत्येते अव्यये धातोः संबंधिनी गतिसंज्ञे स्तः। पूर्वपर्यायः पुरः शब्दः। अनुपलब्ध्यर्थोऽस्तंशब्दः। पुरस्कृत्य गतः। अस्तंगत्य पुनरुदेति सविता / अव्ययमिति किम् / पुरः कृत्वा / नगरीरित्यर्थः। अस्तं कृत्वा काण्डं गतः / क्षिप्तमित्यर्थः। सकारोऽप्यत्र न भवति / 758 गत्यर्थवदोऽच्छः // 3 // 1 // 8 // अच्छेत्यव्ययमभिशब्दार्थे दृढार्थे च वर्तते / तत् गत्यर्थानां वदश्च धातोः संबंधि गतिसंझं स्यात् / अच्छगत्य / अच्छबज्य / अच्छोद्य / गत्यर्थवद इति किम् / अच्छ कृत्वा गतः। अव्ययमित्येव / उदकमच्छं गत्वा / 759 तिरोऽन्तौं // 31 // 9 // तिरः शब्दोऽन्तों व्यवधाने वर्तमानो धातोः संबंधी गतिसंज्ञः स्यात् / तिरोभूय / अन्तर्धाविति किम् / तिरो भूत्वा स्थितः / तिर्यग्भूत्वेत्यर्थः। 760 कृगो न वा // 31 // 10 // तिरस् इत्यव्ययमन्तों वर्तमानं कृगो धातोः संबंधि गतिसंज्ञं वा स्यात् / तिरस्कृत्य / तिरःकृत्य / पक्षे तिरः कृत्वा / अन्तर्धावित्येव / तिरःकृत्वा काष्ठं गतः। तिर्थगित्यर्थः / 761 मध्येपदोनवचनेमनस्यरस्यनत्याधाने // 33 // 11 // एतानि सप्तमीप्रतिरूपकाण्यव्ययानि अनत्याधानेऽर्थे वर्तमानानि कृगोधातोः संबंधीनि गतिसंज्ञानि वा स्युः। अत्याधानम् उपश्लेष आश्चर्य च / ततोऽन्यदनत्याधानम् / मध्येकृत्य, मध्ये कृत्वा / पदेकृत्य, पदे कृत्वा, निवचनेकृत्य, निवचने कृत्वा / निवचने वचनाभावः। वाचं नियम्येत्यर्थः। मनसि कृत्य, मनसि कृत्वा / उरसिकृत्य, उरसि कृत्वा / उभयत्र निश्चित्येत्यर्थः / अनत्याधान इति किम् / मध्ये कृत्वा धान्यराशि स्थिता हस्तिनः। अव्ययमित्येव / मध्ये कृत्वा वाचं तिष्ठतीत्यादि। 762 उपाजेवाजे // 31 // 16 // एते अव्यये सप्तम्येकवचनान्तप्रतिरू... पके स्वभावादुर्बलस्य भग्नस्य वा बलाधाने वर्तमाने कृगो धातोः संबंधिनी

Page #181
168 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तत्पुरुषसमास गतिसंज्ञे वा स्तः / उपाजेकृत्य, उपाजे कृत्वा / अन्वाजेकृत्य, अन्वाजे कृत्वा / दुर्बलस्य भग्नस्य वा बलाधानं कृत्वेत्यर्थः। - 763 स्वाम्येऽधिः // 3 / 1 / 13 / / अधीत्येतदव्ययं स्वामित्वे गम्यमाने कृगो धातोः संबंधि गतिसंज्ञं वा स्यात् / चैत्रं ग्रामेऽधिकृत्याधि कृत्वा वा गतः। स्वामिन कृत्वेत्यर्थः / स्वाम्य इति किम् / चिन्तया ग्राममधिकृत्य / उद्दिश्येत्यर्थः / सार्थकत्वे उपसर्गसंज्ञत्वान्नित्यं प्राप्ते पक्षे प्रतिषेधार्थ वचनम् / अनर्थकत्वे तु विधानार्थम् / प्रादिरुपसर्ग इति वर्तते, तेनोपसर्गसंज्ञाऽपि विकल्प्यत इति कृत्वाधीति माक्त्वेऽप्यनियमः। ____ 764 साक्षादादिश्चव्यर्थे // 2 / 1 / 14 // साक्षादादयः शब्दाचव्यर्थे वर्तमानाः कृगो धातोः संबंधिनो गतिसंज्ञा वा स्युः। साक्षात्कृत्य, साक्षात् कृत्वा / असाक्षाद्भूतं साक्षाद्भूतं कृत्वेत्यर्थः। एवं मिथ्याकृत्य, मिथ्या कृत्वा / व्यर्थ इति किम् / यदा साक्षाद्भूतमेव किंचित्करोति तदा साक्षात्कृत्वेत्येव भवति / च्च्यन्तानां तु 'ऊरी' आदिसूत्रेण नित्यमेव गतिसंज्ञा / 765 नित्यं हस्तेपाणावुद्धाहे // 3 / 1 / 16 // हस्ते पाणावित्येतौ सप्तम्येकवचनान्तप्रतिरूपकावव्ययौ / सप्तम्यन्तावनव्ययावित्येके / तावुद्वाहे दारकर्मण्यर्थे वर्तमानौ कृगो धातोः संबंधिनी गतिसंज्ञौ नित्यं स्तः। हस्तेकृत्य / पाणौकृत्य / भायर्या कृत्वेत्यर्थः। उद्वाह इति किम् / हस्ते कृत्वा कार्षापणं गतः / नित्यग्रहणाद्वानिवृत्तिः। 766 प्राध्वं बन्धे // 3 / 1 / 16 // प्राध्वमित्येतन्मकारान्तमव्ययमानुकूल्ये वर्तते / तच्चानुकूल्यं यदा बन्धहेतुकं भवति तदा बन्ध इत्युच्यते / अनेकार्थत्वाद्वा निपातानां मुख्य एवास्य बन्धोऽर्थः। तत्र वर्तमानः प्राध्वंशब्दः कृगो धातोः संबंधी गतिसंज्ञः स्यात् / प्राध्वंकृत्य / बंधनेनानुकूलं कृत्वेत्यर्थः / बंध इति किम् / प्राध्वं कृत्वा शकटं गतः। - 767 जीविकोपनिषदौपम्ये // 3 // 1 // 17 // जीविकोपनिषच्छब्दौ औपम्ये गम्यमाने कुगो धातोः संबंधिनौ गतिसंज्ञौ स्याताम् / जीविकाकृत्य / उपनिषत्कृत्य। जीविकामिवोपनिषदमिव कृत्वेत्यर्थः। औपम्य इति किम् / जीविकां कृत्वा. उपनिषदं कृत्वा गतः / इत्युक्ता गतिसंज्ञकास्तेषां च नाम्ना सह नित्यं तत्पुरुषः समासः / अथ कु इत्यव्ययस्योदाहरणम्-कुत्सिता ब्राह्मणः कुब्राह्मणः।

Page #182
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 169 768 को कत्तत्पुरुषे // 3 / 2 / 130 // तत्पुरुष समासे स्वरादावुत्तरपदे कुशब्दस्य कदित्ययमादेशः स्यात् / कुत्सितः अश्वः कदश्वः। तत्पुरुष इति किम् / कुत्सिता उष्ट्रा अस्मिन् कूष्ट्रो देशः। 769 दुनिन्दाकृच्छे // 3 / 1 / 43 // दुरित्यव्ययं नाम निन्दायां कृच्छ्रे चार्थे वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते, स च समासस्तत्पुरुषः। निन्दितः पुरुषः दुष्पुरुषः / कुच्छ्रेण कृतं दुष्कृतम् / 770 सु पूजायाम् // 3 // 1 // 44 // सु इत्यव्ययं पूजायां वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते स च समासस्तपुरुषः। शोभनो राजा सुराजा / अन्य इत्येव / मद्राणां समृद्धिः सुमद्रम् / अत्राव्ययीभावत्वादम् / ___ 771 अतिरतिक्रमे च // 3 // 1145 // अतीत्यव्ययमतिक्रमे पूजायां च वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते, स च समासस्तत्पुरुषः। अतिस्तुतं भवता। अतिसिक्तं भवतो / अतिक्रमेण स्तुतिसैको कृतावित्यर्थः। पूजायाम्-शोभनो राजा अतिराजा / बहुलाधिकारादतिक्रमे कचिन्न भवति / अति श्रुत्वा / ___ 772 आङल्पे // 31 // 46 // आङित्यव्ययमल्पेऽर्थे वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते, स च समासस्तत्पुरुषः / ईषत्कडारः आकडारः। आबद्धमायुक्तमित्यादौ तु क्रियायोगे गतिलक्षण एव समासः। __773 प्रात्यवपरिनिरादयो गतकान्तक्रुष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः // 3 // 1 // 47 // प्रादयः शब्दा गताद्यर्थेषु वर्तमानाः प्रथमान्तेन, अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थेषु द्वितीयान्तेन, अवादयः क्रुष्टाद्यर्थेषु तृतीयान्तेन, पर्यादयो ग्लानाद्यर्थेषु चतुर्थ्यन्तेन, निरादयः क्रान्ताद्यर्थेषु पञ्चम्यन्तेन नाम्ना सह समस्यन्ते स च समासस्तत्पुरुषः / प्रादयः-प्रगत आचार्यः प्राचार्यः / एवं प्रान्तेवासी / अत्यादयः-अतिक्रान्तः खट्वामतिखट्वः / एवमुद्गतो वेलामुद्वेलः। अवादयःअवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः / एवं परिणद्धो वीरुद्भिः परिवीरुत् इत्यादि / पर्यादयः-परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः। एवमुद्युक्तः संग्रामाय उत्संग्रामः इत्यादि। निरादयः-निष्क्रान्तः कौशांब्या निष्कौशांविः। एवमपगतः शाखाया अपशाखः इत्यादि / बहुलाधिकारात् षष्ठयन्तेनापि अन्तर्गतो गार्यस्य अन्तर्गाग्र्यः। सप्तम्यन्तेनापि-प्रतिष्ठितमुरसि प्रत्युरसम् / अत्र / 22

Page #183
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तत्पुरुषसमास .. 774 प्रतेरुरसः सप्तम्याः // 7 / 3 / 84 // प्रतिशद्वाद परो य उरसशद्धः सप्तम्यन्तस्तदन्तात् समासादत् समासान्तः स्यात् / इत्यनेन समासान्तोऽत् / गता. धर्था इति किम् / वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् / साधुर्देवदत्तो मातरं प्रति / अन्य इत्येव / प्राचार्यको देशः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 775 अव्ययं प्रडादिभिः // 31 // 48 // अव्ययं नाम प्रवृद्धादिभिर्नाम तिगणार्थम् / ___776 ङस्युक्तं कृता // 3 / 1 / 49 / / कृत्पत्ययविधायके सूत्रे ङसिना पञ्चम्यन्तेन नाम्नोक्तं डस्युक्तम् / तत् कृदन्तेन नाम्ना नित्यं समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः। कुंभं करोतीति कुंभकारः / 'कर्मणोऽण् ' इत्यण / इह च गतिकारकङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैविभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समास इष्यते। तेन प्रस् स्थ इत्यादौ, चर्मन् टा क्रीत, कच्छ अम्प इत्यादौ च समासे च सति अकारान्तत्वाद् ङीः सिद्धः। पष्ठी, चर्मक्रीती, कच्छपी इत्यादि / यदि पुनर्विभक्त्यन्तैः कृदन्तैः समासः स्यात् तदान्तरङ्गत्वाद्विभक्तेः प्रागेव आपः प्राप्तावकारान्तत्वाभावात् डीन स्यात् / तथा माषान् वापिन् व्रीहीन वापिन् इत्यादौ समासे नकारस्यानन्त्यत्वाण्णत्वं सिद्धम् / माषवापिणी / व्रीहिवापिणी / विभक्त्यन्तेन तु समासेऽन्तरङ्गत्वाद्विभक्तेः प्रागेव ङीप्राप्तौ नकारस्यान्त्यत्वाण्णत्वं न स्यात् / पूर्वपदस्य च विभक्त्यन्तत्वनियमात् चर्मक्रीतीत्यादिषु पदकार्य नकारलोपादि सिद्धं भवति / डन्स्युक्तमिति किम् / कारकस्य व्रज्या / कृतेति किम् / धर्मो वो रक्षतु / 777 तृतीयोक्तं वा // 31 // 50 // दंशेस्तृतीयया' 5-4-63 इत्यारभ्य यत्ततीयोक्तं नाम तत् कृता नाम्ना वा समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः। मूलकेनोपदंश, वोपपीडं, पार्थोपपीडं शेते। वा शब्दो नित्यसमासनिवृत्त्यर्थः। तेनोत्तरेषु वाक्यमपि भवति। 778 नञ् // 3 // 1 // 51 // नबित्येतनाम नाम्ना समस्यते, स च समासस्तत्पुरुषः। न गौः अगौः / अनुचैः। असः। निवर्त्यमानतद्भावश्चोत्तरपदार्थः पर्युदासे नव्समासार्थः / स चायं चतुर्धा / तत्सदृशः, तद्विरुद्धः, तदन्यः, तदभाव इति /

Page #184
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 171 अब्राह्मणः अशुक्ल इति तत्सदृशः क्षत्रियादिः पीतादिश्च प्रतीयते / अधर्मः, असित इति तद्विरोधी पाप्मा कृष्णश्च प्रतीयते। अनग्निः, अवायुरित्यग्निवायुभ्यामन्यः प्रतीयते / अवचनम् , अवीक्षणमिति वचनवीक्षणाभावः प्रतीयते / नन्वस्योत्तरपदार्थप्राधान्येन तल्लिङ्गसंख्यत्वे सति कथं भवन्त्यने के जलधेरिवोर्मयः' इत्यादी अनेके इति बहुवचनम् ? / असाधव एवेदृशाः शब्दाः। प्रसह्यप्रतिषेधे तु नज पदान्तरेण संबध्यते इति उत्तरपदं वाक्यवत् स्वार्थ एव वर्तते। तत्रासामर्थेऽपि यथाभिधानं बाहुलकात् समासः / सूर्यमपि न पश्यन्ति अमूथपश्या राजदाराः / अन्य इत्येव / न विद्यते मक्षिका यत्र सोऽमक्षिकाकः। मक्षिकाणामभावोऽमक्षिकम् / ____779 पूर्वापराधरोत्तरमभिन्ननाशिना // 3 // 1 // 52 // अंश एकदेशस्तद्वानंशी / पूर्वादयः शब्दाः सामर्थ्यादंशवाचिनोऽशिना समस्यन्ते अभिन्नेन-न चेत्सांऽशी भिन्नःप्रतीयते तत्पुरुषश्च समासः। पूर्वः कायस्य पूर्वकायः / एवम् अपरकायः / अधरकायः / उत्तरकायः / पूर्वादिग्रहणं किम् / दक्षिणं कायस्य / अभिन्नेनेति किम् / पूर्व छात्राणामामंत्रयस्व / प्रसज्यप्रतिषेधः किम् / पूर्व पाणिपादस्य / अत्र हि समाहारस्यैकत्वेऽपि पाणिः पादः इति भेदप्रतीतेन भवति / पूर्वग्राम इत्यादौ तु न ग्रामशब्दात् पासादादिभेदप्रतीतिः / अंशिनेति किम् / पूर्वी नाभेः कायस्य / ___780 सायाह्लादयः // 3 / 1 / 53 // सायानादयः शब्द। अंशिना तत्पुरुषेण साधवः / सायमनः सायानः। एवं मध्यंदिनम् / मध्यरात्रः। उपारता :पश्चिममात्रगोचरादित्यादयः।बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / पूर्वे पश्चालाः इतिवत् समुदायवाचिनामंशेऽपि प्रवृत्तिदर्शनात् सामानाधिकरण्ये सति कर्मधारयेणैव सिद्धम् / पूर्वश्चासौ कायश्च पूर्वकायः। सायं च तदहश्च सायाह्नः इति / तत्पुरुषविधानं त्विह पूर्वत्र चाह्नः सायं कायस्य पूर्वमिति षष्ठीसमासबाधनार्थम् / ___781 समेंऽशेऽर्ध न वा // 3 // 1 // 54 // अर्धमित्येतत् समेंऽशे वर्तमानमंशिना अभिन्नेन वा समस्यते, तत्पुरुषश्च समासः। अर्ध पिप्पल्याः अर्धपिप्पली / पक्षे पिप्पल्यर्धम् / समेंऽश इति किम् / ग्रामाधः। अर्ध च सा पिप्पली चेति ___ननु सायमोऽव्ययत्वात् तृप्त' इत्यादिना षष्ठीसमासस्य निषेधेन प्राप्तिरेव नास्ति किमुच्यते षष्ठीसमासवाधनार्थमिति ? / उच्यते / यदाऽकारान्तः सायशब्दोऽनव्ययं नपुंसकलिङ्गस्तदा प्राप्नोति /

Page #185
172 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तत्पुरुषसमास कर्मधारयेणैव सिद्धे भेदविवक्षायां पक्षे षष्ठीसमासवाधनार्थमसमांशे चार्द्धश्चासौ ग्रामश्चेति कर्मधारयनिषेधार्थ वचनम् / अंशिनेत्येव / पिप्पल्या अर्ध चैत्रस्य / अत्र चैत्रेण समासो न भवति / अभिन्नेनेत्येव / अर्धे पिप्पलीनाम् / कथमपिप्पल्यः?। अधै पिप्पल्या इत्यभिन्नेन समासे सत्येकशेषात् / अर्धराशिरित्यत्र राशेरभेदप्रतिभासाद् भविष्यति / अत्र समेंऽशे वर्तमानोऽर्धशब्द आविष्टलिङ्गी नपुंसकः / असमांऽशे तु पुंलिङ्गः / अन्ये त्वसमासे वाच्यलिङ्गमेनमाहुः / असमांश एव च षष्ठीसमासं समांशे तु नित्यमंशितत्पुरुषमिच्छन्ति / 782 जरत्यादिभिः // 31 // 56 // असमांशार्थ आरंभः / अर्धशब्दो जरत्यादिभिरभिन्नैः सह वा समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। अ? जरत्या अर्धजरती / अर्धवैशसम् / अ?क्तम् / अर्धविलोकितम् / पक्षे जरत्यर्ध इत्याद्यपि भवति / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / इदमपि षष्ठीसमासवाधनार्थम् / 783 द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः // 3 // 1 // 56 // द्वि त्रि चतुर् इत्येते पूरणप्रत्ययान्ता अग्र इत्यादयश्च शब्दा अंशवाचिनोऽशिनाऽभिन्नेन वा समस्यन्ते तत्पुरुषश्च समासः। द्वितीयं भिक्षाया द्वितीयभिक्षा / एवं तृतीयभिक्षा। चतुर्थभिक्षा। तुर्यभिक्षा। तुरीयभिक्षा / अग्रं हस्तस्य अग्रहस्तः / एवं तलपादः / ऊर्ध्वकाय इत्यादि / पक्षे भिक्षाद्वितीयम्, भिक्षातृतीयम्, भिक्षाचतुर्थम् , भिक्षातुर्यम्, भिक्षातुरीयम्, हस्ताग्रम्, पादतलम्, कायोर्ध्वमित्यादि / नित्याधिकाराभावादेव पक्षे वाक्यस्य सिद्धत्वाद् वानुवृत्तिः पक्षे षष्ठीसमासार्थम् / तेन पूरणेन निषिद्धोऽपि षष्ठीसमासो भवति / यादिग्रहणं किम् / पञ्चमं भिक्षायाः। प्ररणेति किम् / द्वौ भिक्षायाः / अंशिनेत्येव / भिक्षाया द्वितीयं भिक्षुकस्य / अत्र भिक्षुकेण समासो न भवति / अभिन्नेनेत्येव / द्वितीय भिक्षाणाम् / अग्रादिराकृतिगणः। 784 कालो द्विगौ च मेयैः // 3 / 1 / 57 // अंशाशिनिवृत्ती तत्संबद्धं वेति निवृत्तम् / कालवाचि नामैकवचनान्तं द्विगौ च विषये वर्तमान मेयवाचिना नाम्ना समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। मासो जातस्य मासजातः / एको मासो जातस्य एकमासजातः / कथं यहजातः ? / समाहारद्विगोर्जातेन काल इत्यंशेन समासेन भविष्यति / इह च यद्यपि विग्रहे जातादि कालस्य विशेषणं तथापि शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् समासो जातादिप्रधानस्तेन समासे लिङ्ग संख्या च तदीयतदीयमेव भवति।

Page #186
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 173 काल इति किम् / द्रोणो धान्यस्य / काल इति चैकवचनं द्विगोः अन्यत्र प्रयोजकम् / तेन मासौ मासा वा जातस्येत्यत्र न भवति / द्विगौ तु द्वौ त्रयो वा मासा जातस्य द्विमासजातः, त्रिमासजात इत्यपि भवति / द्विगुग्रहणं त्रिपदसमासार्थम् / अन्यथा नाम नाम्नेत्यनुत्तद्वयोरेव स्यात् / चकारो द्विगुरहितकालपरिग्रहार्थः। मेयैरिति किम् / मासश्चैत्रस्य / जातादेरेव हि मेयत्वम् / जन्मादेः प्रभृति जातादिसंबंधित्वेनैवादित्यगतेः परिच्छेदात, न द्रव्यमात्रस्य / क्तान्तेनैव च मेयेन प्रायेणायं समास इष्यते / तेन मासो गच्छतः इत्यादौ न भवति / अयमपि षष्ठीसमासापवादो योगः। ___ 785 स्वयं सामी क्तेन // 3 // 1 // 58 // स्वयं सामि इत्येते अव्यये तान्तेन नाम्ना सह समस्येते तत्पुरुषश्च समासः / स्वयंधौतौ पादौ / आत्मनेत्यर्थः / समासे सत्यैकपद्यादेकविभक्तिस्तद्धिताद्युत्पत्तिश्च भवति / क्तेनेति किम् / स्वयं कृत्वा / सामिभुक्त्वा। 786 द्वितीया खट्वा क्षेपे // 3 // 1 // 51 // खट्त्येतनाम द्वितीयान्तं क्षेपे गम्यमाने क्तान्तेन नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / क्षेपः समासार्थो न वाक्येन गम्यते इति नित्य एवायं समासः। खट्टारूढो जाल्मः। उत्पथपस्थित एवमुच्यते / खट्वा पल्यङ्क आचार्यासनं वा / अधीत्य गुरुभिरनुज्ञातेन हि खट्वारोढव्या। यत् त्वन्यदाखवारोहणं तदुत्पथप्रस्थानम्। उपलक्षणं चेह खट्वारोहणमुत्पथप्रस्थानस्य, तेन सर्वोऽपि विमार्गपस्थितः खट्वारूढ उच्यते। क्षेप इति किम् / खट्वामारूढ उपाध्यायोऽध्यापयति / 787 कालः // 3 // 1 // 30 // कालवाचि नाम द्वितीयान्तं नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / रात्रिमतिमृताः राव्यतिसृताः। मासं प्रमितो मासपमितः प्रतिपचन्द्रमाः। मासं प्रमातुमारब्ध इत्यर्थः / अव्याप्त्यर्थ आरंभः। 788 व्याप्तौ // 3 // 1161 // व्याप्तिर्गुणक्रियाद्रव्यैरत्यन्तसंयोगः। व्याप्तौया द्वितीया तदन्तं कालवाचि नाम व्यापकवाचिनाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / क्ते नेति निवृत्तम् / मुहूर्त सुखं मुहूर्तमुखम् / व्याप्ताविति किम् / मासपूरको व्रजति / काल इत्येव / क्रोशं कुटिला नदी। 789 श्रितादिभिः // 3 // 1 // 32 // द्वितीयान्तं नाम श्रितादिभिर्नामभिः समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / धर्म श्रितः धर्मश्रितः / संसारातीतः / नरकपतितः /

Page #187
974 __ सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तत्पुरुषसमास निर्वाणगतः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन ओदनबुभुक्षुः इत्यादि सिद्धम् / 790 प्राप्तापन्नौ तयाच // 3 // 1 // 63 // पाप्तापन्नौ सामर्थ्यात् प्रथमान्तौ तया द्वितीयान्तेन नाम्ना सह समस्येते समासश्च तत्पुरुषः, तत्संनियोगे चानयोरन्तस्याकारः। प्राप्ता जीविकां प्राप्तजीविका। आपन्नजीविका। अत्वचनं स्त्रीलिङ्गार्थम् / प्राप्तापन्नयोः प्रथमोक्तत्वात् पूर्वनिपातार्थ वचनम् / श्रितादित्वाचानयोद्वितीयाया अपि प्रथमोक्तत्वेन पानिपातः। जीविकाप्राप्तः, जीविकापन्न इत्यपि भवति / 791 ईषद्गुणवचनैः // 3 / 1164 // ईषदित्येतदव्ययं गुणवचनैर्नामभिः सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / ये गुणे वर्तित्वायोगे गुणिनि वर्तन्ते गुणमुक्तवन्तो गुणवचनाः / ईषदल्पं पिङ्गलः ईपत्पिङ्गलः / गुणवचनैरिति किम् / ईषत्कारकः। 792 तृतीया तत्कृतैः॥३॥१॥६६॥ तृतीयान्तं नाम तत्कृतैः-तृतीयान्तार्थकृतगुणवचनैर्नामभिः सह समस्यते, समासश्च तत्पुरुषः। शंकुलया कृतः खण्डः शंकुलाखंडः। कृतार्थो वृत्तावन्तर्भूत इति कृतशब्दो न प्रयुज्यते / तत्कृतैरिति किम् / अक्ष्णा काणः / काणत्वादि ह्यत्र काण्डादिना कृतम् नाक्ष्यादिना / अक्ष्यादिना परं संबंधमात्रम् / यदा तु तत्कृतत्वविवक्षायां कर्तरि करणे वा तृतीया तदा भवत्येव समासः। अक्षिकाण इत्यादि / गुणवचनैरित्येव / गोभिर्वपावान् / दध्ना पटुः / पाटवमित्यर्थः / न ह्येतौ पूर्व गुणमुक्त्वा सांप्रतं द्रव्ये वर्तेते इति गुणवचनौ न भवतः। अत एव शुद्धगुणवाचिनापि समासो न भवति / घृतेन पाटवम् , विद्यया धाष्टयम्-अत्रापि समासो भवतीति कश्चित् / अन्ये तु गुणवचनैर्गुणमात्रवृत्तिभिरपि समासमिच्छन्ति / शंकुलाखण्डश्चैत्रस्य / 793 चतस्रार्द्धम् // 3 / 1 // 66 // अर्धशब्दस्तृतीयान्तस्तत्कृतार्थेन चतसृशब्देन सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / अर्धेन कृताश्चतस्रोऽर्धचतस्रो मात्राः / चतस्रति किम् / अर्धे कृताश्चत्वारो द्रोणाः / 794 ऊनार्थपूर्वाद्यैः / / 3 / 1 / 67 // तृतीयान्तं नाम ऊनाथैः पूर्वादिभिश्च नामभिः समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / माषेणोनं माषोनम् / माषविकलम् / मासेन पूर्वः मासपूर्वः। एवं मासावरः / आकृतिगणोऽयम् / तेन धान्येनार्थो धान्यार्थः इत्यादि सिद्धम् / पूर्वादियोगे यथायोगं हेत्वादौ तृतीया। 795 कारकं कृता // 3 // 1 // 38 // कारकवाचि नाम तृतीयान्तं सामर्थ्यात्

Page #188
178 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. कर्तृकरणरूपं कृदन्तेन नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। आत्मना कृतम् आत्मकृतम् / कृत्सगतिकारकस्यापि / चैत्रेण नखनिर्भिन्नः चैत्रनखनिर्भिन्नः / परशुना छिन्नः परशुच्छिन्नः / बहुलाधिकारात् स्तुतिनिन्दार्थतायां प्रायेण कृत्यैः समासः / काकपेया नदी / एवं नाम पूर्णेत्यर्थः। कण्टकसंचेय ओदनः / एवं नाम विशद इत्यर्थः / कारकमिति किम् / विद्ययोषितः / तेन हेतुनेत्यर्थः / कृतेति किम् / गोमिर्वपावान् / बहुलाधिकारादेव क्तवतुना क्त्वया तव्यानीयाभ्यां च न भवति / दात्रेण लूनवान् / दात्रेण कृत्वा। काकैः पातव्यः / श्वभिलेहनीयः। ___796 नविंशत्यादिनैकोऽच्चान्तः // 3 / 1 / 69 // एकशब्दस्तृतीयान्तो नविंशत्यादिनाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः, एकशब्दस्य चादन्तो भवति / एकेन न विंशतिः एकानविंशतिः / पक्षे एकानविंशतिः। एवमेकानत्रिंशत् / एकाद्नत्रिंशत् / नविंशत्यादिनेति निर्देशात् नअत् न भवति / 797 चतुर्थी प्रकृत्या // 3 / 1170 // प्रकृतिः परिणामि कारणम् / चतुर्थ्यन्तमर्थाद् विकृतिवाचि नाम प्रकृतिवाचिना नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / यूपाय दारु यूपदारु / प्रकृत्येति किम् / रंधनाय स्थाली / मूत्राय संपद्यते यवागूरित्यादौ तु विकारस्याप्रधानस्य संपद्यते इत्यादि क्रियासापेक्षत्वात् न भवति / ___798 हितादिभिः // 3 // 171 // चतुर्थ्यन्तं नाम हितादिभिः समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / गोभ्यो हितं गोहितम् / एवं गोसुखम् / गोरक्षितः / गोबलिः / आकृतिगणोऽयम् / तेन अश्वघास इत्यादि सिद्धम् / ___ 799 तदर्थार्थेन // 3 // 1172 / / तस्याश्चतुर्थ्या अर्थो यस्य स तदर्थः। चतुर्थ्यन्तं नाम तदर्थनार्थशब्देन नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। पित्रे इदं पित्रथै पयः / ' डेऽर्थो वाच्यवत् ' इति वाच्यलिङ्गता / नित्यसमासश्चायम्। तदर्थेत्यर्थविशेषणं किम् / पित्रेऽर्थः। 800 पश्चमी भयायैः // 3 // 1 // 73 // पञ्चम्यन्तं नाम भयाद्यैर्नामभिः सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। वृकाद् भयम् / एवं वृकभीः। आकृतिगणश्चायम् / तेन द्वीपान्तरानीतः इत्यादि सिद्धम् / बहुलाधिकारादिह न भवति /

Page #189
176 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तत्पुरुषसमास 801 क्तेनासत्वे // 3 // 174 // असत्वे वर्तमाना या पश्चमी तदन्तं नाम क्तमत्ययान्तेन नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / स्तोकान्मुक्तः। 'असत्वे ङसेः ' इति वक्ष्यमाणेन विभक्तेरलुप् / क्तेनेति किम् / स्तोकान्मोक्षः ।असत्व इति किम् / स्तोकाद् वद्धितः / स्तोकाद्रव्यादित्यर्थः। समासे तद्धितायुत्पत्तिः फलम्स्तौकान्मुक्तिः इत्यादि। 802 परःशतादिः / / 3 / 1 / 75 // परःशतादिः पञ्चमीतत्पुरुषः साधुर्भवति / शतात् परे परःशताः। सहस्रात् परे परःसहस्राः। लक्षाल्लक्षाया वा परे परोलक्षाः। परशब्दस्य पूर्वनिपातः सकारागमश्च निपातनात् / परशब्देन समानार्थः परसशब्दः सकारान्तोऽप्यस्तीत्यन्ये / 803 षष्ठ्ययत्नाच्छेषे // 3 / 1 / 76 // शेषे या षष्ठी तदन्तं नाम नाम्ना सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः, अयत्नात्-न चेत् स शेषो ' नाथः' इत्यादेयत्नाद् भवति / राज्ञः पुरुषः राजपुरुषः / ऋद्धस्य राज्ञः पुरुष इत्यादौ सापेक्षत्वान्न भवति / कथं देवदत्तस्य गुरुकुलमिति ? / सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वाद् भवति / अयत्नादिति किम् / सर्पिषो नाथितम् / शेष इति किम् / सर्पिषो ज्ञानम् / गोस्वामीत्यादिषु त्वय नजा शेष एव षष्ठी / 'स्वामीश्वरा ' इति सूत्रस्य नित्यं षष्ठीप्राप्तौ पक्षे सप्तमीविधानार्थत्वात् / संघस्य भद्रं भूयादित्यादौ त्वाशिषि षष्ठ्याः समासो न भवति असामर्थ्यात् अनभिधानाद्वा / नहि संघभद्रं भूयादित्युक्ते संघस्य भद्रं भूयादित्यर्थः पतीयते अपि तु संघभद्रं नाम संघसंबंधितया प्रसिद्धं किंचिद् भद्रं कस्यचिद्भूयादिति / 804 कृति // 3 // 177 // 'कर्मणि कृतः' 'कर्तरी ति च या कृति कृत्पत्ययनिमित्ता षष्ठी विहिता तदन्तं नाम नाम्ना समस्यते तत्पुरुषश्च समासः। सिद्धसेनकृतिः / गणधरोक्तिः। 805 याजकादिभिः // 3 / 1 / 78 // षष्ठ्यन्तं नाम याजक इत्येवमादिभिनामभिः सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / ब्राह्मणानां याजकः ब्राह्मणयाजकः / एवं गुरुपूजकः / आकृतिगणोऽयम् / तेन तुल्यार्था अपि / गुरुसदृशः इत्यादयः, तथा अन्यत्कारकः इत्यादयः सिद्धाः / 'कर्मजा तृचा चेति प्रतिषेधापवादो योगः तुल्यार्थैविध्यर्थश्च।

Page #190
177 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 806 पत्तिरथौ गणकेन // 31 // 79 // पत्तिरथशब्दौ षष्ठयन्तौ गणकेन नाम्ना समस्येते तत्पुरुषश्च समासः / पत्तीनां गणकः पत्तिगणकः। एवं रथगणकः। पत्तिरथाविति किम् / कार्षापणानां गणकः। गणेकेनेति किम् / रथस्य दर्शकः। कथं ज्योतिर्गणकः ? 'अकेन क्रीडाजीवे ' इति भविष्यति / 'कर्मजा तृचा च ' इत्यस्यावादोऽयम् / 807 सर्वपश्चादादयः // 31180 // सर्वपश्चादित्यादयः षष्ठीतत्पुरुषाः साधवः। सर्वेषां पश्चात् सर्वपश्चात् पदं वर्तते / सर्वचिरं जीवति। तदुपरिष्टात् रुक्मं निदधाति / इत्यादि। अव्ययेन प्रतिषेधं वक्ष्यति तस्यापवादोऽयम् / बहुवचनं शिष्टप्रयोगानुसरणार्थम् / 808 अकेन क्रीडाजीवे // 3 / 1181 // आजीवो जीविका। षष्ठयन्त नामाकप्रत्ययान्तेन नाम्ना समस्यते क्रीडायामाजीवे च गम्यमाने तत्पुरुषश्च समासः। उद्दालकपुष्पभञ्जिका। क्रीडाविशेषस्य संज्ञा। आजीवे-दन्तलेखक:। दन्तलेखनादिरस्याजीवो गम्यते / क्रीडाजीवौ वाक्येन न गम्यते इति नित्यसमासा एते / क्रीडाजीव इति किम् / ओदनस्य भोजकः। कर्मजा तृचा इति प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / 809 न कर्तरि // 3 / 1182 // कर्तरि विहिता या षष्ठी तदन्तं नामाकान्तेन नाम्ना न समस्यते / भवतः शायिका / भवत आसिका / कर्तरीति किम् / इक्षुमक्षिकां मे धारयसि / 810 कर्मजा तृचा च॥३।११८३॥ कर्तरीत्यनुवर्तते / तच्चाकस्य विशेषणम् / कर्मणि विहिता षष्ठी कर्मना / तदन्तं नाम कर्तरि विहितो योऽकमत्ययस्तदन्तेन तृजन्तेन च नाम्ना सह न समस्यते / ओदनस्य भोजकः / अपां स्रष्टा / कर्मजेति किम् / संबंधषष्ठ्याः प्रतिषेधो मा भूत / गुणो गुणिविशेषकः। गुणिनः संबंधी विशेषक इत्यर्थः। कर्तरीत्येव / इक्षुभक्षिकां मे धारयसि / कथं भूभर्ता, वज्रभतेति ? भर्तृशब्दो यः पतिपर्यायस्तेन संबंधषष्ठया याजकादिपाठात् कर्मषष्ठया वाऽयं समासः / क्रियाशब्दस्य तु तत्राग्रहणादनेन प्रतिषेधः / भुवो भर्ता / वज्रस्य भर्ता / 811 तृतीयायाम् // 3 / 1184 // कर्तरि या तृतीया तस्यां सत्यां कर्मजा षष्ठी न समस्यते। आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन / साध्विदं शब्दानामनुशासनमाचार्येण / तृतीयायामिति किम् / साध्विदं शब्दानुशासनमाचार्यस्य / कर्तरि

Page #191
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. तत्पुरुषसमास षष्ठयामपि न समास इति कश्चित् / विचित्रा सूत्रस्य कृतिराचार्यस्य / कर्तरीत्येव / साध्विदं शब्दानुशासनमाचार्यस्य नः पुण्येन / कर्मजेत्येव / मैत्रस्य संबंधी कृतो मैत्रकृतश्चैत्रेण / कथं गोदोहो गोपालकेन ? / संबंधषष्ठ्या भविष्यति / 812 तृप्तार्थपूरणाव्ययातृश्शत्रानशा // 3 / 1185 // तृप्ताथैः पूरणप्रत्ययान्तैरव्यथैरतृशन्तैः शत्रन्तैरानशन्तैश्च नामभिः षष्ठयन्तं नाम न समस्यते / फलानां तृप्तः / तीर्थकराणां षोडशः / राज्ञः साक्षात् / अव्ययीभावस्याप्यन्वर्थाश्रयणात् कचिदव्ययत्वम् / तेन चैत्रस्योपकुंभमित्यत्र समासो न भवतीति केचित् / अतृश-रामस्य द्विषन् / शत्-चैत्रस्य पचन् / चैत्रस्य पचमानः / सर्वत्र संबंधे षष्ठी। एतैरिति किम् / ब्राह्मणस्य कर्तव्यं ब्राह्मणकर्तव्यम् / राज्ञः पाटलिपुत्रकस्य धनमित्यादौ सामानाधिकरण्ये धनादिपदापेक्षया षष्ठीत्यसामर्थ्यात् समासो न भवति / विशेषणसमासस्तु निरपेक्षत्वेन सामर्थ्याद् भवत्येव / पाटलिपुत्रकश्चासौ राजा च तस्य पाटलिपुत्रकराजस्येत्यादि / षष्ठीसमासे तु अनियमेन पूर्वनिपातः स्यात् / .. 813 ज्ञानेच्छा_र्थाधारक्तेन // 31 // 86 // ज्ञानार्थादिच्छार्थादर्चार्थाच्च वर्तमानो यः क्तो यश्च 'अद्यर्थाच्चाधारे (5-1-12) इत्याधारे विहितस्तदन्तेन नाम्ना षष्ठ्यन्तं नाम न समस्यते / राज्ञां ज्ञातः, बुद्धः, इष्टः, मतः, अर्चितः, पूजितो वा / इदमेषां यातम् / कथं राजपूजितः इत्यादि ? बहुलाधिकारात् इष्टेन भूतकालक्तेन तृतीयासमास एवेति केचित् / अन्ये तु कृयोगजाया एव षष्ठ्या इह समासप्रतिषेध इति संबंधे षष्ठीसमास इत्याहुः। / 814 अस्वस्थगु गैः // 3 / 1 / 87 / ये गुणाः स्वात्मन्येवावतिष्ठन्ते न द्रव्ये ते स्वस्थाः। तत्प्रतिषेधेनास्वस्थगुणवाचिभिर्नामभिः सह षष्ठयन्तं नाम न समस्यते। पटस्य शुक्लः / कालस्य कृष्णः / अत्र अर्थात्मकरणाद्वापेक्ष्यस्य वर्णादेनिर्ज्ञाने य इमे शुक्रादयस्ते पटादेरिति सामोपपत्तेः समासः प्रामोतीति प्रतिषिध्यते / तथा पटस्य शौक्ल्यम्, काकस्य कार्ण्यम्-अत्र पूर्वत्र च शुक्लादेर्गुणस्य शुक्लः पट इत्यादौ द्रव्येऽपि वृत्तिप्रदर्शनात् अस्वास्थ्यमस्त्येव। गुणशब्देन चेह लोकमसिद्धा रूपरसगंधस्पर्श गुणा अभिप्रेतास्ततः तद्विशेषैरेवायं प्रतिषेधः, तेन यत्नस्य गौरवम् यत्नगौरवम् इत्यादिषु निषेधो न भवति / अस्वस्थगुणैरिति किम् / घटवर्णः / बहुलाधिकारात् कंटकस्य तैक्षण्यमित्यादिषु समासो न भवति, कुसुमसौरभ्यमित्याविषुः भवतीति /

Page #192
179 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 815 सप्तमी शौण्डाद्यैः // 3 / 1 / 88 // सप्तम्यन्तं नाम शौण्डाद्यैर्नामभिः सह समस्यते तत्पुरुषश्च समासः / पाने प्रसक्तः शौण्डः पानशौण्डः मद्यपः / अक्षेषु प्रसक्तः शौण्ड इव अक्षशौण्डः। शौण्डशब्द इह गौणो व्यसनिनि वर्तते / वृत्तौ प्रसक्तिक्रियाया अन्तर्भावादप्रयोगः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् , तेन शिरःशेखरः, ऋणे अधमः अधमर्णः, ऋणे उत्तमः उत्तमर्णः राजदन्तादित्वात् परनिपात इत्यादि सिद्धं भवति / 816 सिंहाद्यैः पूजायाम् // 3 / 1189 // सप्तम्यन्तं नाम सिंहाचैर्नामभिः सह समस्यते पूजायां गम्यमानायाम्, तत्पुरुषश्च समासः। समरे सिह इव समरसिंहः। एवं रणव्याघ्रः। उपमयात्र पूजावगम्यते बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 817 काकाद्यैः क्षेपे // 3 / 1 / 90 // सप्तम्यन्तं नाम काकाद्यैर्नामभिः सह समस्यते क्षेपे गम्यमाने, तत्पुरुषश्च समासः। तीर्थे काक इव तीर्थकाकः। एवं तीर्थध्वांक्षः / अनवस्थित एवमुच्यते / उपमया चात्र क्षेपो गम्यते।क्षेप इति किम् / तीर्थे काकस्तिष्ठति / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / ____818 पात्रेसमितेत्यादयः // 3 / 1191 // पात्रेसमितादयः सप्तमीतत्पुरुषा निपात्यन्ते क्षेपे गम्यमाने / पात्र एव समिताः पात्रेसमिताः, भोजनसमये एव संगता न तु कार्ये / एवं पात्रेबहुलाः, गेहेशूरः, गेहेनर्दीत्यादयः। इतिशब्दः समासान्तरनिवृत्त्यर्थः। तेन परमाः पात्रेसमिताः इत्यादिषु समासो न भवति / निपातनात् सप्तम्या अलुप् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन व्रणकृमिरित्यादयो गृह्यन्ते / 819 क्तेन // 3 / 1 / 92 // सप्तम्यन्तं नाम कान्तेन नाम्ना सह समस्यते क्षेपे गम्यमाने तत्पुरुषश्च समासः। . 820 कृत्सगतिकारकस्यापि // 4 / 117 // कृत्पत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य गतिकारकपूर्वस्य अपिशब्दात् केवलस्यापि विशेषणं स्यात् / भस्मनिहुतम् / प्रवाहेमूत्रितम् / कार्येष्वनवस्थितत्वमुच्यते / सर्वत्रोपमानेन क्षेपो गम्यते / नित्यसमासाश्चैते पात्रेसमितादयश्च / 821 तत्राहोरात्रांशम् // 3 / 1 / 93 // पृथग्योगात् क्षेप इति निवृत्तम् / तत्रेत्येतत्सप्तम्यन्तं नामाहरवयवा राज्यवयवाश्च सप्तम्यन्ताः क्तान्तेन नाम्ना सह समस्यन्ते तत्पुरुषश्च समासः / तत्रकृतम् / पूर्वाणे कृतं पूर्वाह्णकृतम् / पूर्वरात्र

Page #193
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तत्पुरुषसमास कृतम् / तद्धिताद्युत्पत्तिः समासफलम् / तात्रकृतिः। तत्राहोरात्रांशमिति किम् / अहोरात्रग्रहणं किम् / शुक्लपक्षे कृतम् / पक्षो मासांशः / अंशग्रहणं किम् / अहनि भुक्तम् / कथं रात्रिवृत्तमिति ? / बहुलाधिकारात् / क्तेनेत्येव / तत्र भोक्ता / 822 नानि // 3 / 1 / 94 // सप्तम्यन्तं नाम नाम्ना समस्यते नाम्नि-संज्ञाविषये समुदायश्चेत्संज्ञा भवति, समासश्च तत्पुरुषः। अरण्येतिलकाः / वनेकशेरुकाः। मुकुटे कार्षापण। अयंजनादित्यनेन प्राकारस्येत्यनेन च वक्ष्यमाणसूत्रेण सप्तम्या अलुप् / नित्यसमासोऽयं, नहि वाक्येन संज्ञा गम्यते / 823 कृयेनावश्यके // 3 / 1196 // सप्तम्यन्तं नाम ' य एचातः' (51-28) इति कृद्यप्रत्ययान्तेन नाम्ना समस्यते आवश्यके-अवश्यंभावे गम्यमाने तत्पुरुषश्च समासः। मासेऽवश्यं देयं मासदेयम् / एवं संवत्सरदेयम् / कृदिति किम् / मासे पित्र्यम् / य इति किम् / मासे स्तुत्यः। संवत्सरकर्तव्यमिति तु बहुलाधिकारात् / आवश्यक इति किम् / मासे देया भिक्षा / ऽनेकपकारं वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो व्यवच्छियतेऽनेनेति विशेषणं,व्यवच्छेद्यं विशेष्यम् / भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोः शवयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिकायं सामानाधिकरण्यमिति यावत् / तद्वदेकार्थम् / विशेषणवाचि नामैकार्थ विशेष्यवाचिना नाम्ना सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञश्च स्यात् / नीलं च तदुत्पलं च नीलोत्पलम् / विशेषणविशेष्ययोः संबंधिशद्वत्वादेकतरोपादानेनैव द्वये लब्धे द्वयोरुपादानं परस्परमुभयोर्व्यवच्छेद्यव्यवच्छेदकत्वे समासो यथा स्यादित्येवमर्थम् / तेनेह न भवति / तक्षका सर्पः / लोहितस्तक्षक इति / न ह्यसोऽन्यवर्णो वा तक्षकोऽस्ति / कथं तर्हि आम्रवृक्ष इत्यादौ समासः ? / न ह्यक्ष आम्रो भवति / नात्राम्रादयः वृक्षविशेषाणामेव वारकाः, किं तर्हि फलादेरपि तत्सहिचरितमाधुर्यस्थैर्यादेर्गुणविशे संबंधी वृक्षः आम्रवृक्ष इत्यादयः षष्ठीसमासा द्रष्टव्याः। यद्येवमुभयोविंशषणत्वे उभयोश्चविशेष्यत्वे सति विशेष्यस्यापि विशेषणत्वमित्युत्पलशगस्यापि नीलादिना समासप्रसङ्गः, तथा च 'प्रथमोक्तं प्राक् ' इति वचनादुत्पलनीलमित्यपि स्यात् / नैवम् / अविशेषेऽपि विशेषणविशेष्यभावस्य ‘प्रधानानुयाय्यप्रधानम्'

Page #194
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 181 इति न्यायात् अप्रधानस्यैव प्रधानेन समासः। प्राधान्यं च द्रव्यशब्दानां द्रव्यस्यैव साक्षात् क्रियाभिसंबंधात् / यद्यपि चोत्पलादिशद्धा जातिशद्धास्तथापि उत्पत्तेः प्रभृत्याविनाशाद्रव्येण जातेरभिसंबंधाद्रव्यशद्धा उच्यन्ते / गुणक्रिययोस्तु तथा द्रव्येण संबंधाभावान्न तनिमित्ताः शद्धा द्रव्यशद्धा इति नीलोत्पलमित्याद्येव भवति न तूत्पलनीलादीति / यस्तु गुणादिशद्धानामेव समासस्तत्रोभयोरपि पदयोरप्रधानत्वात् कामचारेण पूर्वापरनिपातः / खञ्जश्चासौ कुण्टश्च खञ्जकुण्टः , कुण्टखञ्ज इत्यादि / कृष्णसारङ्ग इत्यादौतु गुणशद्वत्वेऽपि सारङ्गादिशद्वानां सपुदायवाचित्वात् प्राधान्यम् कृष्णादिशबानां त्ववयववाचित्वेनाप्राधान्यमिति कृष्णादीनामेव पूर्वनिपातः। एकार्थमिति किम् / वृद्धस्योक्षा वृद्धोक्षा। कर्मधारये समासान्तः स्यात् / बहुलाधिकारात् कचित्समासो न भवति / रामो जामदग्न्यः / कचिन्नित्यः। कृष्णसर्पः। लोहितशालिः। पुरुषमृगः। जातिविशेषवाचित्वान्नित्यसमासा एते / नहि वाक्येन जातिर्गम्यते / जातिशद्वानां चावयवद्वारेण समुदायेऽपि वृत्तेः सामानाधिकरण्यम् / भूयोऽवयवाभिधायिनश्च प्राधान्याद् विशेष्यत्वमितरस्य तु विशेषणत्वम् / चकारस्तत्पुरुषकर्मधारयसंज्ञासमावेशार्थः। 828 पूर्वकालकसर्वजत्पुराणनवकेवलम् // 3 / 1 / 27 // पूर्वकाल इत्यर्थनिर्देशः / पूर्वःकालो यस्यार्थस्य स पूर्वकालः। तद्वाचि नाभैकादीनि चैकार्थानि परेण नाम्ना सह समस्यन्ते तत्पुरुषः कर्मधारयश्च समासः। पूर्वकालः संबंधिशब्दत्वादपरकालेन / पूर्व स्नातः पश्चादनुलिप्तः स्नातानुलिप्तः / एवं लिप्तवासितः। एकशब्दः संख्यान्यसहायाद्वितीयेषु वर्तते / एका शाटी एकशाटी। शाटशब्देन खनभिधानान भवति / एकः शाटः / सर्वशब्दो द्रव्यावयवप्रकारगुणानां कात्स्न्थे वर्तते / सर्वशैलाः / जरद्वलिनः / पुराणवैयाकरणः। नवोदकम् / केवलमसहायं ज्ञानं केवलज्ञानम् / एकार्थमित्येव / स्नात्वानुलिप्तः / स्नात्वेत्यसत्त्ववाचिनो नानुलिप्तपदेनकार्यम् / पूर्वेणैव सिद्धे पुनर्वचनं स्पः परमिति पूर्वनिपातस्य विषयप्रदर्शनाथम्, पूर्वापरकालवाचिनोरद्रव्यशब्दत्वादनियमे प्राप्ते पूर्वकालवाचिन एव पूर्वनिपातनार्थ च / 826 दिगधिकं संज्ञातद्धितोत्तरपदे // 3 / 1198 // दिग्वाचि अधिकमित्येतच नामैकार्थ परेण नाम्ना सह समस्यते संज्ञायां तद्धिते च प्रत्यये विषयभूते उत्तरपदे च परतः , स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / दक्षिणाः कोशलाः

Page #195
182 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तत्पुरुषसमास दक्षिणकोशलाः / एवं नामानो जनपदाः। संज्ञायां नित्यसमासः / नहि वाक्येन संज्ञा गम्यते / पूर्वोत्तरविभागप्रदर्शनार्थं तु विग्रहवाक्यम् / तद्धिते-दक्षिणस्यां शालायां भवः दाक्षिणशालः / अधिकं खल्वपि-अधिकया षष्टया क्रीतः अधिकां पष्टिं भूतो भावी वा अधिकपाष्टिकः / अयमपि नित्यसमासः। नहि तद्धिते वाक्यमस्ति / उत्तरपदे-दक्षिणो गौधनमस्य दक्षिणगवधनः। अधिकगवप्रियः / अत्र तत्पुरुषलक्षणः समासान्तो वक्ष्यते / उत्तरपदेऽपि नित्यसमासः। त्रयाणामेकाथीभाव एवोत्तरपदसंभवात् / तत्र च द्वयोर्व्यपेक्षाभावात् / संज्ञादिग्रहणं किम् / उत्तरा वृक्षाः / विशेषणं विशेष्येणेत्येव सिद्ध नियमार्थ वचनम् / दिगधिकं संज्ञातद्वितोत्तरपद एव समस्यते नान्यत्रेति / दक्षिणा गावोऽस्य सन्ति दक्षिणगुरित्यादौ सन्तीत्येतदनपेक्षयान्तरङ्गत्वेन बहुव्रीहिभावादुक्तार्थत्वेन मत्वर्थीयतद्धितविषयभाव एव नास्तीत्यनेन समासो न भवति / 827 संख्या समाहारे च द्विगुश्चानाम्न्ययम् ॥३।११९९॥अनेकस्य कथंचिदेकत्वं समाहारः। संख्यावाचि नाम परेण नाम्ना सह समस्यते संज्ञातद्धितयोविषयभूतयोरुत्तरपदे परे समाहारे चाभिधेये स च समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञश्च / अयमेव चानाम्नि-असंज्ञायां द्विगुसंज्ञश्च स्यात् / संज्ञायाम्-पञ्चाम्राः। तद्धिते-द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः / उत्तरपदे-पञ्च गावो धनमस्य पञ्चगवधनः / समाहारे-पञ्चानां पूलानां समाहारः पञ्चपूली / समाहारे चेति किम् / अष्टौ प्रवचनमातरः। विशेषणं विशेष्येणेत्यनेनापि न भवति / नियमार्थवादस्य / एकस्य समाहारायोगादपूपेन समासे कथमेकापूपी ? / एकस्याप्यनेकपर्यायोपनिपातिनोऽप्यनेकत्वसंभवे समाहारोपपत्तेः। द्विगुश्चेति चकारः कर्मधारयतत्पुरुषसंज्ञासमावेशार्थः / अनाम्नीति किम् / पश्चर्षीणामिदं पाश्चर्षम् / अत्र द्विगुत्वेऽनपत्यप्रत्ययस्य लुप् स्यात् / अयंग्रहणमुत्तरत्र द्विगुश्चेत्यस्याननुवृत्त्यर्थम् / 828 निन्धं कुत्सनैरपापाद्यैः // 3 / 1 / 100 // निन्द्यवाचि नामैकार्थ पापादिवर्जितैः कुत्सनैनिन्दाहेतुभिः सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मकर्मधारयसंज्ञश्च / वैयाकरणश्वासौ खसूची च वैयाकरणखसूची / यः शब्दं पृष्टः सन्निष्पतिभत्वात् खं सूचयति स एवमुच्यते / वैयाकरणखचिरित्यन्ये / मीमांसकदुर्दुरूढः / दुर्दुरूढो नास्तिकः। निन्द्यमिति किम् / वैयाकरणश्चौरः। प्रत्यासत्तेनिन्धशब्दप्रवृत्तिनिमित्तकुत्सायामयं समास इष्यते / न चात्र चौर्येण वैयाकरणत्वं

Page #196
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. कुत्स्यते किंतर्हि तदाश्रयो द्रव्यम् / वैयाकरणत्वं तदुपलक्षणमात्रम् / तेनात्र विशेषणसमासो भवति / चौरवैयाकरणः / कुत्सनैरिति किम् / कुत्सितो ब्राह्मणः। बहुलाधिकारात् विशेषणसमासोऽप्यत्र न भवति / भवतीत्यन्ये / कुत्सितब्राह्मणः / अपापाद्यैरिति किम् / पापवैयाकरणः। प्रवृत्तिनिमित्तमेव कुत्स्यते / विशेष्यस्य पूर्वनिपातार्थ सूत्रम् / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / 829 उपमान सामान्यैः // 3 / 1 / 101 // उपमीयतेऽनेनेत्युपमानम् / उपमानोपमेययोः साधारणो धर्मः सामान्यम् / उपमानवाचि नामैकार्थ सामान्यवाचिभिर्नामभिः सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / शस्त्रीव शस्त्री / शस्त्री चासौ श्यामा च शस्त्रीश्यामा / शस्त्रीव श्यामेत्यर्थः / एवं न्यग्रोधपरिमण्डलेत्यादि / अत्र शख्यादयः शद्धाः श्यामादयश्च श्यामादिकं गुणमुपादाय यदोपमेये वर्तन्ते तदैकार्था भवन्ति / एवं च पुंवद्भावोऽपि सिद्धो भवति / उपमानमिति किम् / देवदत्ता श्यामा / सामान्यैरिति किम् / अग्निर्माणवकः / गौर्वाहीकः / विशेषणं विशेष्येणेत्येव सिद्धे उपमानोपमेययोः साधारणधर्मप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्यैव पूर्वनिपाते च सिद्धे उपमानं सामान्यैरेवेति नियमार्थ वचनम् / तेनाग्नि पदक इत्यादौ विशेषणसमासोऽपि न भवति। 830 उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ // 3 / 1 / 102 // उपमेयवाचि नामैकोथै सामर्थ्यादुपमानवाचिभिर्व्याघ्राद्यैः नामभिः सह समस्यते, साम्यानुक्तौन चेदुपमानोपमेययोः साधारणधर्मवाची शद्भः प्रयुज्यते, स च समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयश्च / व्याघ्र इव व्याघ्रः पुरुषः स चासौ व्याघ्रश्च पुरुषव्याघ्रः। एवं पुरुषसिंहः / राज्ञी चासौ व्याघ्री च राजव्याघ्री। अत्रापि कर्मधारयात् पुंवद्भावः। साम्यानुक्ताविति किम् / पुरुषव्याघ्रः शूरः इति मा भूत् / इदमेव च प्रतिषेधवचनं ज्ञापकं प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि समासो भवति / तेन राजपुरुषो दर्शनीय इत्यादि सिद्धम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन वाग्वव्र इत्यादयोऽपि भवन्ति / उपमानं सामान्यैरेवेत्यवधारणेन विशेषणसमासे प्रतिपिद्धे. समासविधानार्थ वचनम् / 831 पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम्॥३।१।१०३।। पूर्वादीनि नामान्येकार्थानि परेण नाम्ना सह समस्यन्ते स च समासस्तत्पुरुषः

Page #197
184 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तत्पुरुषसमास कर्मधारयश्च / पूर्वश्चासौ पुरुषश्च पूर्वपुरुषः। एवमपरपुरुषः। प्रथमपुरुषः। चरमपुरुषः। जघन्यपुरुषः ? समानपुरुषः। मध्यपुरुषः। मध्यमपुरुषः। वीरपुरुषः। विशेषणं विशेष्येणेत्यादिनैव सिद्धे स्पर्दै परमिति पूर्वनिपातस्य विषयप्रदर्शनार्थमद्रव्यवाचिनोरनियमेन पूर्वापरभावप्रसक्तौ पूर्वनिपातनियमार्थ वचनम् / तेन पूर्वजरन् वीरपूर्वः पूर्वपटुः / कथमेकवीर इत्यादौ वीरादेः परस्य स्पर्धे पूर्वनिपातो न भवति ? बहुलाधिकारात् / अथ अपरं च तत् अर्ध चेत्यत्रानेन समासे / .832 वोत्तरपदेऽर्धे // 12126 // अपरशद्धस्य केवलस्य दिक्पूर्वपदस्य च अर्धशब्दे उत्तरपदे पश्चादेशो वा स्यात् / पश्चार्धम् / अपरार्धम् / दक्षिणापरस्याः अर्धः दक्षिणपश्चाधः / दक्षिणापराधः। 833 श्रेण्यादिकृत्यायैश्चव्यर्थे // 3 // 1 // 104 // श्रेण्यादि नामैकार्थ कृताद्यैर्नामभिः समस्यते च्व्यर्थे गम्यमाने स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / अश्रेणयः श्रेणयः कृताःश्रेणिकृताः पुरुषाः। अनूका ऊकाः कृताः ऊककृताः।राशिस्थानीकृता इत्यर्थः। व्यर्थ इति किम् / श्रेणयः कृताः। किंचित् निगृहीता अनुगृहीता वेत्यर्थः। च्व्यन्तानां व्यर्थस्य च्चिनैवोक्तखानानेन समासः। व्यर्थे हि समासेनाभिधेयेऽयं समासो भवति / गत्यादिसूत्रेण तु नित्यसमासो भवत्येव। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / यत्र सामर्थ्य नास्ति तत्रेतिशद्धाध्याहारो द्रष्टव्यः। अनिर्धना निर्धना इत्युपकृताः। श्रेणिकृता इत्यादौ क्रियाकारकसंबंधमात्रं न विशेषणविशेप्यभाव इति वचनम् / ___834 क्तं ननादिभिन्नैः // 3 / 1 / 105 // नादयो नञ्प्रकाराः तैरेव भिन्नैर्नामभिः सह क्तान्तं नामैकार्थ सामर्थ्यादन समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / कृतं च तदकृतं च कृताकृतम् / इटः क्तावयवखाद्विकारस्य त्वेकदेशविकृतानन्यत्वान्न भेदकत्वम् / तेन क्लिष्टाक्लिशितमित्यादि / आदिग्रहणात् कृतापकृतम् / क्तमिति किम् / कर्तव्यमकर्तव्यम्। नत्रादिभिरेव भिरित्यवधारणं किम् / कृतं चाविहितं चेति प्रकृतिभेदे कृतं चाकर्तव्यं वेति प्रत्ययभेदे गतश्च प्राप्तोऽगतचाज्ञात इत्यर्थभेदे सिद्धं चाभुक्तं चेति प्रकृत्यर्थयोर्भेदे च मा भूत् / अवयवधर्मेण समुदायव्यपदेशात् कृताकृतादिष्वैकार्थ्यम् / विशेषणं विशेष्येणेत्येव समासः सिद्धः किंतु क्रियाशद्धत्वादनियमेन पूर्वापरनिपाते प्राप्ते पूर्वनिपातनियमार्थ वचनम् / तेनाकृतकृतम्, अनशिताशितमित्यादि न भवति /

Page #198
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 835 सेड्नानिटा // 3 / 1 / 106 // सेट् क्तान्तं नाम नबादिभिन्नेनानिटा नाम्ना न समस्यते / पूर्वस्यापवादः। क्लिशितमक्लिष्टम् / पवितमपूतम् / इड्ग्रहणमर्थभेदाहेतोविकारस्य उपलक्षणम् / तेन शिताशितं, छिताछितमित्यादि न भवति / कथं विनावित्तं त्राणात्रातम् ? / 'क्तादेशोऽपि ' इति परे समासे नत्त्वस्यासत्त्वाद् भविष्यति / सेडिति किम् / कृताकृतम् / अनिदेति किम् / अशितानशितेन जीवति / 836 सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् // 3 / 1 / 107 // सदादीनि नामान्येकार्थानि पूजायां गम्यमानायां सामर्थ्यात् पूज्यमानवचनैर्नामभिः सह समस्यन्ते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / सँश्चासौ पुरुषश्च सत्पुरुषः। महाश्चासौ पुरुषश्चेति विग्रहेऽनेन समासे / 837 जातीयैकार्थेऽच्च्वेः // 3 / 2 / 70 // महतोऽव्यन्तस्य जातीयप्रत्यये एकार्थे चोत्तरपदे डान्तादेशः स्यात् / महापुरुषः / परमपुरुषः / उत्तमपुरुषः / उत्कृष्टपुरुषः / पूजायामिति किम् / सन् घटः विद्यमान इत्यर्थः / कथं महाजनः , महोदधिः ? विपुलं ह्यत्र गम्यते न पूजा / बहुलाधिकारात् भविष्यति / पूजायामेवेति नियमार्थ वचनम् / पूर्वनिपातव्यवस्थार्थ च / तेन सच्छुक्ल इत्यादौ खञ्जकुण्टादिवदनियमेन पूर्वनिपातो न भवति / परमजरन् महावीरः परममहान् इत्यादौ च स्पर्धे परमिति यथापरं पूर्वनिपातश्च सिद्धो भवति / 838 वृन्दारकनागकुञ्जरैः // 3 / 1 / 108 // पूजायां गम्यमानायामेभिर्नामभिः सामर्थ्यात् पूज्यमानवचनं नामैकार्थ समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / वृन्दारक इव वृन्दारकः। गौश्चासौ वृन्दारकश्च गोटन्दारकः। एवं गोनागः। गोकुञ्जरः / वृन्दारकादीनां जातिशद्वत्वेऽपि उपमानात्पूजावगतिः। पूजायामित्येव / शोभना सीमा स्फटा यस्य सः सुसीमो नागः / नात्र नागशब्दः पूजां गमयति / व्याघ्रादेराकृतिगणत्वात् ' उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ ' इत्येव सिद्धे पूजायामेवेति नियमार्थ साम्योक्तावपि विधानार्थ वचनम् / तेन गोनागो बलवानित्यादि सिद्धम् / 839 कतरकतमौ जातिप्रश्ने // 3 / 1 / 109 // कतरकतमावित्येतावेकार्थी जातिप्रश्न गम्यमाने सामर्थ्याजातिवाचिना नाम्ना सह समस्येते स च समासस्त. त्पुरुषः कर्मधारयश्च / कतरश्चासौ कठश्च कतरकठः / कतमकालापः। जातिप्रश्न इति

Page #199
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [ तत्पुरुषसमास किम् / गुणक्रियाद्रव्यप्रश्ने न भवति / कतरः शुक्लः। कतरो गन्ता / कतमो गन्ता / एवेति नियमार्थ वचनम् / 840 किं क्षेपे // 3 / 1 / 110 // क्षेपो निन्दा / तस्मिन् गम्यमाने किमित्येतनामैकार्थमर्थात् क्षिप्यमाणवाचिनाम्ना सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / को राजा किंराजा यो न रक्षति / अत्र / 841 राजन्सखेः / / 7 / 3 / 106 // राजन् सखि इत्येतदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् / इत्यनेन समासान्तो न भवति / कस्मादिति चेत् / 842 नः किमः क्षेपे // 7 / 3 / 70 // निन्दायां यः किंशब्दस्तदन्तात् विशेषणं विशेष्येणेत्येव सिद्ध क्षेपे एवेति नियमार्थ वचनम् / 843 पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहबष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यायकधूर्तप्रशंसारूद्वैर्जातिः // 3 / 1 / 111 // जातिवाचि नामैकार्थ पोटादिभिर्नामभिः प्रशंसारूढैश्च सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / इभ्या च सा पोटा च इभ्यपोटा। पुरुषवेषधारिणी स्त्री पोटा गर्भ एव दास्यं प्राप्ता वा उभयव्यंजना वा भुजिष्यदासी वा / इभ्या चासौ युवतिश्च इभ्ययुवतिः। अग्निश्चासौ स्तोकं च अग्निस्तोकम् / दधि च तत् कतिपयं च दधिकतिपयम् / गौश्चासौ गृष्टिश्च गोष्टिः / गृष्टिः सकृत्पमूता। गौश्चासौ धेनुश्च गोधेनुः / धेनुर्नवप्रसूता / गोवशा / वशा वन्ध्या / गोवेहत् / वेहद् गर्भघातिनी / गोबष्कयणी / वष्कयेण वृद्धवत्सेन या दुह्यते सा बष्कयणी / कठमवक्ता / प्रवक्ता उपाध्यायः। कठश्रोत्रियः। श्रोत्रियश्छन्दोध्यायी। कठाध्यायकः। अध्यायकोऽध्येता / मृगधूर्तः। निन्यं कुत्सनैरित्यत्र शब्दप्रवृत्तिनिमित्तकुत्सायां' समास उक्त इह तु तदाश्रयकुत्सायां समासो यथा स्यादिति धूर्तग्रहणम् / प्रशंसायां रूढा मतल्लिकादय आविष्टलिङ्गास्तैः समासः / गौश्वासौ मतल्लिका च गोमतल्लिका। गोमचर्चिका / गोप्रकाण्डम् / पुरुषोद्घः / गोतल्लजकः। रूढग्रहणादिह न भवति / गौः रमणीया। जातिरिति किम् / देवदत्ता पोटा / विशेष्यस्य जातेः

Page #200
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 187 844 चतुष्पादगर्भिण्या // 3 / 1 / 112 // चत्वारः पादा यस्याः सा चतुपाद् गवादिजातिः। तद्वाचिनामैकार्थ गर्भिण्या गर्भिणीति नाम्ना सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / गौश्चासौ गर्भिणी च गोगर्भिणी। चतुष्पादिति किम् / ब्राह्मणी गर्भिणी / चतुष्पादिति किम् / ब्राह्मणी गर्भिणी / जातिरित्येव / कालाक्षी गर्भिणी / संज्ञाशब्दोऽयम् / जातेविशेष्यस्य पूर्वनिपातार्थ वचनम् / 845 युवा खलतिवलितजरद्वालिनैः // 3 / 1 / 113 // युवन्नित्येतन्नाभैकार्थ खलत्यादिभिर्नामभिः सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / युवा चासौ खलतिश्च युवखलतिः। एवं युवपलितः। युवजरन्। युववलिनः। वलयोऽस्य सन्ति वलिनः / अङ्गादिखान्नः / नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति युवतिश्वासौ खलतिश्च युवखलतिः / एवं युवपलिता / युवजरती। युववलिना / युवशदस्य विशेष्यत्वात् परनिपाते प्राप्ते द्वयोर्वा गुणवचनवात् खञ्जकुण्टादिवदनियमे पूर्वनिपातार्थ वचनम् / 846 कृत्यतुल्याख्यमजात्या // 3 / 1 / 114 // कृत्यप्रत्ययान्तं तुल्याख्य च तुल्यपर्यायं नामैकार्थमजात्याजातिवाचिनाम्ना सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / भोज्यं च तदुष्णं च भोज्योष्णम् / एवं भोज्यलवणम् / तुल्याख्य-तुल्यश्वेतः। एवं सदृशश्वेतः / अजात्येति किम् / भोज्य ओदनः। कथं शीतपानीयम् ? / पानीयशब्दोऽयमौणादिको जलवाची तस्यायं विशेषणसमासः। जात्या समासस्याजातेः पूर्वत्वस्य च प्रतिषेधार्थ वचनम् / 847 कुमारः श्रमणादिभिः // 3 / 1 / 115 // कुमार इत्येतनामैकार्थ श्रमणादिना नाम्ना सह समस्यते स च समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च / कुमारी चासौ श्रमणा च कुमारश्रमणा / एवं कुमारप्रजिता / श्रमणा प्रव्रजिता कुलटा गर्भिणी तापसी बंधकी दासी एते सप्त स्त्रीलिङ्गा एव / अध्यायक अभिरूपक पटु मृदु पण्डित कुशल चपल निपुण / येऽत्र स्त्रीलिङ्गास्तैः सह स्त्रीलिङ्ग एव कुमारशद्धः समस्यते शेषैस्तूभयलिङ्गः। नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति हि न्यायः श्रमणादीनां स्त्रीलिङ्गानां पाठादेव लभ्यते / पुंलिङ्गैःपूर्वनिपाते कामचारः। कुमारश्रमणः। तापसकुमारः। कुमारशब्दस्य पूर्वनिपातनियमार्थ वचनम् / इह केचित् 'पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलपूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यम

Page #201
188 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तत्पुरुषसमास वीरपूजार्थसन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टा' इति,न्दारकनागकुञ्जरैरिति,युवाखलतिपलितजरद्वलिनैरिति,कृत्यतुल्याख्यमजात्येति,कुमारःश्रमणादिनेतिपञ्चसूत्रों विरचय्य तस्यामेव प्रथमान्तानां समावेशे परसूत्रनिर्दिष्टमेव प्रथमान्तं पूर्व निपतति तृतीयान्तानां समावेशे परसूत्रनिर्दिष्टमेव तृतीयान्तं परं निपतति एकसूत्रोक्तानां तु प्रथमान्तानां तृतीयान्तानांच समावेशे पूर्वापरनिपाते कामचार इतीच्छन्ति। प्रथमान्तसमावेशे-तुल्ययुवा, सदृशयुवा। कुमारपरमः,कुमारपरमा। कुमारसन् , कुमारसती। एवं महज्जघन्यप्रथम चरममध्यमध्यमादयोऽपि। कुमारयुवा, कुमारतुल्यः, कुमारतुल्या। तृतीयान्तसमावेशेवृन्दारकपलितः वृन्दारकवलिनः नागजरन् वृन्दारकश्रमणा खलतिश्रमणा वृन्दारकप्रत्रजिता खलतिप्रजिता जरत्कुलटा जरत्तापसी इत्यादि / श्रमणादीनां पुंलिङ्गत्वे त्वनियमः। तेन वृन्दारकश्रमणः श्रमणवृन्दारकः / नागतापसः तापसनागः। कुञ्जरदासः दासकुञ्जरः। तथा श्रमणखलतिः खलतिश्रमणः। पलिततापसः तापसपलितः इत्यादि / अध्यायकादयस्तु लिङ्गान्तरेऽपि परनिपातना एव / वृन्दारकाध्यायकः वृन्दारिकाध्यायिका। खलत्यध्यायकः खलत्यध्यायिका। पलिताभिरूपकः पलिताभिरूपिका / एकसूत्रोक्तानां प्रथमान्तानां समावेशे प्रथमवीरः वीरप्रथमः / चरमजघन्यः जघन्यचरमः / इत्यादि / तुल्यभोज्यः भोज्यतुल्य इत्यादि / एकसूत्रे तृतीयान्तानां समावेशे खलतिपलितः पलितखलतिः / जरद्वलिनः वलिनजरन् इत्यादि / 848 मयूरव्यंसकेत्यादयः॥३।१।११६॥ मयूरव्यसकादयः तत्पुरुषसमासा निपात्यन्ते // विगतावंसावस्य व्यंसस्तत्तुल्यो व्यसकः / व्यंसयति वा छलयति व्यंसकः / व्यंसकश्चासौ मयूरश्च मयूरव्यंसकः / मुण्डश्चासौ कंबोजश्च कंबोजमुण्डः। यवं यवनमुण्डः। व्यसका चासौ मयूरी च मयूरव्यंसका। कर्मधारयलक्षणः पुंवद्भावः। एतेषु विशेष्यस्य पूर्वनिपातनम् / एहीडादयोऽन्यपदार्थे / एहि इडे स्त्रि इति जल्पो यस्मिन् कर्मणि काले वा तत् एहीडं वर्तते / एवं एहियवमित्यादि / आख्यातमाख्यातेन सातत्ये / अश्नीत पिवतेति सातत्येनोच्यते यस्यां सानीतपिबता / एवमश्नीतपचतेत्यादिषु क्रियैवान्यपदार्थः। ह्यन्तं स्वकर्मणा बहुलमाभीक्ष्ण्ये कर्तरि समासाभिधेये / जहि जोडमित्यभीक्ष्णं य आह स उच्यते जहिजोडः। बहुलवचनान्न च भवति / पचौदनमित्यभीक्ष्णमाह / गतप्रत्यागतादयः। गतं च तत्मत्यागतं च गतप्रत्यागतम् / एवं यातानुयातम् पुटापुटिकेत्यादिषु व्यवस्थितपूर्वोत्तरपदसमासः।

Page #202
189 प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. शाकपार्थिवादयः / शाकप्रियः शाकभोजी शाकप्रधानो वा पार्थिवः पृथोरपत्यं शाकपार्थिवः। पृथिव्या ईश्वरः पार्थिवः इति वा तेन शाकपार्थिवः। अत्र शाकपार्थिवादिषु पियादेरुत्तरपदस्य लोपः। एवमविहितलक्षणस्तत्पुरुषो मयूरव्यंसकादिषु द्रष्टव्यः। यच्चेह लक्षणेनानुपपन्नं तत् सर्वं निपातनात् सिद्धम् / सूत्रे इतिशब्दः स्वरूपावधारणार्थः / तेन परमो मयूरव्यंसक इति समासान्तरं न भवति / उत्तरपदेन भवत्येवेत्यन्ये / मयूरव्यंसकप्रिय इत्यादि / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन विस्पष्टपटुरित्यादयो दृष्टव्याः / 849 राजदन्तादिषु // 3 / 1 / 149 // राजदन्त इत्यादिषु समासेषु अप्राप्तपूर्वनिपातं प्राग निपतति / दन्तानां राजा राजदन्तः। षष्ठीति प्रथमोक्तत्वेन दन्तशब्दस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते राजशब्दस्यानेन पूर्वनिपातः। पूर्व वासितं पश्चाल्लिप्तं लिप्तवासितम् / अत्र 'पूर्वकाल ' इति प्रथमोक्तत्वेन वासितस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते लिप्तस्य पूर्वनिपातः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन कचिद्विकल्पः। पुरुषोत्तमः, उत्तमपुरुष इत्यादि। 850 कडाराः कर्मधारये // 3 / 1 / 158 // कडारादयः शब्दाः कर्मधारये समासे वा पूर्व निपतन्ति / कडारजैमिनिः, जैमिनिकडारः। कडारादीनां गुणवचनत्वात् द्रव्यशब्दानित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते पक्षे परनिपातार्थं वचनम् / यदा तु द्वावपि गुणशब्दौ तत्र निर्मातानि ताभ्यां विशेषणविशेष्यत्वे पर्यायेण पूर्वनिपात इत्युक्तमेव। गडुलकाणः, काणगडुलः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन नटवधिरादयोऽपि द्रष्टव्याः / 851 जातमहबृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात् // 395 // जात महत् वृद्ध इत्येतेभ्यः परो य उक्षन् शब्दस्तदन्तादत् समासान्तः स्यात् / जातश्चासावुक्षा च जातोक्षः / महोक्षः / वृद्धोक्षः / जातादिभ्य इति किम् / परमोक्षा। उक्ष्ण इति किम् / महाश्मश्रु / कर्मधारयादिति किम् / जातस्योक्षा जातोक्षा। 852 स्त्रियाः पुंसो बन्द्राच्च / / 7 / 3 / 96 // स्त्रीशब्दात् परो यः पुम्स्शब्दस्तदन्ताद् द्वन्द्वात् कर्मधारयाचात् समासान्तः स्यात् / स्त्री च पुमाश्च स्त्रीपुंसं स्त्रीपुंसौ स्त्रीपुंसाः / कर्मधारयात्-स्त्री चासौ पुमाश्च स्त्रीपुंसः शिखण्डी / द्वन्द्वान्चेति म् कि / स्त्रियाःपुमान स्त्रीपुमान् /

Page #203
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तत्पुरुषसमास ___ 853 द्विगोरेननोऽट् // 7 // 3 / 99 // अन्नन्तादहन्शब्दान्ताच द्विगोः समाहारे वर्तमानादट् समासान्तः स्यात् / पञ्च तक्षाणः समाहृताः पञ्चतक्षी / पञ्चतक्षम् / द्विगोरिति किम् / समाहृतास्तक्षाणः संतक्षाणः। समाहार इत्येव / द्वाभ्यामुक्षाभ्यां क्रीतः युक्षा। अन्नन्तत्वेनैव सिद्धेऽह्न इदमड्विधानं समाहारे 'सर्वाशसंख्याव्ययात्' इति परस्याप्यटो बाधनार्थम् / तस्मिन् हि सत्यनादेशः स्यात् / 854 दिवेरायुषः // 7 // 3 // 100 // द्वि त्रि इत्येताभ्यां परो य आयुष्शब्दस्तदन्ताद् द्विगोः समाहारे वर्तमानादट् समासान्तः स्यात् / द्वयोरायुषोः समाहारो यायुषम् / व्यायुषम् / द्वित्रेरिति किम् / चतुरायुः / समाहारे इत्येव / द्यायुःमियः / व्यायुःप्रियः। 855 वाञ्जलेरलुकः // 7 / 3 / 101 // द्वित्रिभ्यां परो योऽञ्जलिशब्दस्तदन्ताद् द्विगोरट् समासान्तो वा स्यात् न चेत् स द्विगुस्तद्धितलुगन्तः। द्वयोरञ्जल्योः समाहारः व्यञ्जलम् / यञ्जलि / व्यञ्जलम् / व्यञ्जलि / द्वाभ्यामञ्जलिभ्यामागतं घ्यञ्जलमयम् / यञ्जलिमयम् / अलुक इति किम् / द्वाभ्यामञ्जलिभ्यां क्रीतः यञ्जलिर्घटः / द्विगोरित्येव / द्वयोरञ्जलिः यञ्जलिः / नित्योऽयं विधिरित्येके / 856 खार्या वा // 7 / 3 / 102 // पृथग्योगाद् द्विवेरिति निवृत्तम् / खारीशब्दान्ताद् द्विगोरलुकोऽट् समासान्तो वा स्यात् / द्विखारम्।पक्षे 'क्लीवे ' इत्यनेन इस्वत्वे द्विखारि / केचिदत्र पुंस्त्वमपीच्छन्ति, तन्मते 'गोश्चान्ते '-इत्यादिना इस्वत्वे द्विखारिः। स्त्रीत्वमप्यन्ये / तन्मते पूर्ववद्रस्वत्वे 'इतोऽक्त्यर्थात् ' इति ङन्यां च द्विखारी। एवं पञ्चखारम् / पञ्चखारी। द्विखारमयम् / द्विखारीमयम् / पञ्चखारधनः / पञ्चखारीधनः / द्विगोरित्येव / उपखारि / अलक इत्यस्य प्रत्युदाहरणं नास्ति विशेषाभावात् / यतस्तद्धितलुक्यडभावेऽपि 'डन्यादेः' इत्यादिना ङीलुकि पुन्नपुंसकयोः द्विखारः द्विखारम् / स्त्रियां तु 'परिमाणात्तद्धितलुकि' इत्यादिना डीप्रत्यये द्विखारीति भवति / एतच्च त्रैरूप्यमटयपि भवति / इदन्तात् डन्यां खारीत्येके / तदा तु अस्त्येव विशेषः / 857 वार्धाच // 7 // 3 / 103 // अर्धशद्वात् परो यः खारीशब्दस्तदन्ताच समासादलुकोऽट् समासान्तो वा स्यात् / ‘समेंऽशेऽर्धे नवा' इत्यर्धशब्दे यः प्रतिपदं स

Page #204
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. मास उक्तस्तत्राय विधिः। अर्ध खार्याः अर्धवारम् अर्धवारी। विधानसामर्थ्यादडन्तस्य न स्त्रियां वृत्तिः / चकारो द्विगोरनुकर्षणार्थः / तेनोत्तरत्र द्वयमप्यनुवर्तते / 858 नावः // 73 / 104 // अर्धशब्दात् परो यो नौशब्दस्तदन्तात् समासाद् द्विगोश्च नौशब्दान्तान्तादलुकोऽट् समासान्तः स्यात् / अर्ध नावः अर्धनावम् अर्धनावी / द्विगो:-द्विनावम् / द्विनावमयम् / द्विनावप्रियः। अलुक इत्येव / द्वाभ्यां नौभ्यां क्रीतः द्विनौः / द्विगोरित्येव / द्वयोः द्विनौः / अर्धादित्येव / राजनौः / टकारो यर्थः / अर्धनावम् अर्धनावीति हि स्त्रीनपुंसकयोदृश्यते / 859 गोस्तत्पुरुषात् // 73 / 105 // गोशब्दान्तात् तत्पुरुषादलुकोऽट् समासान्तः स्यात् / राज्ञो गौः राजगवः, राजगवी / पञ्चगवम् / पञ्चगवमयम् / पञ्चगवधनः। तत्पुरुषादिति किम् / चित्रगुः / अलुक इत्येव / पञ्चभिौभिः क्रीतः पञ्चगुः / 860 राष्ट्राख्याद् ब्रह्मणः // 7 // 3 / 107 // राष्ट्रवाचिनः परो यो ब्रह्मन्शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् / सुराष्ट्रे ब्रह्मा सुराष्ट्रब्रह्मः। यः सुराष्ट्रेषु वसति स सौराष्ट्रिको ब्राह्मण इत्यर्थः / राष्ट्राख्यादिति किम् / देवब्रह्मा नारदः / आख्य ग्रहणं राष्ट्रवाच्यर्थम् / 861 कुमहद्भयां वा // 7 // 3 // 108 // कु महदित्येताभ्यां परो यो ब्रह्मन्शब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषाद्वाट् समासान्तः स्यात् / पापब्रह्मा कुब्रह्मा , कुब्रह्मः / महान्-ब्रह्मा महाब्रह्मः महाब्रह्मा / पापो महाश्च ब्राह्मण एवमुच्यते / 862 ग्रामकौटात्तक्ष्णः // 7 // 3 // 109 // ग्राम कौट इत्येताभ्यां परो यस्तक्षन् शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषाद समासान्तः स्यात् / ग्रामस्य तक्षा ग्रामतक्षः। ग्रामसाधारण इत्यर्थः / कुटी शाला तस्यां भवः कौटः , कौटस्तक्षा कौटनक्षः / स्वापणशालायां यः कर्म करोति स्वतंत्रो न कस्यचित प्रतिबद्ध इत्यर्थः। ग्रामकौटादिति किम् / राजतक्षा / तत्पुरुषादित्येव / ग्रामश्च तक्षा च ग्रामतक्षाणौ / 863 गोष्ठातेः शुनः // 7 / 3 / 110 // गोष्ठ अति इत्येताभ्यां परो यः श्वन् शब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषादट् समासान्तःस्यात् / गोष्ठे श्वा गोष्ठश्वः। अतिक्रान्तः श्वानम् अतिश्वो वराहः / अतिजवन इत्यर्थः /

Page #205
192 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तत्पुरुषसमास 864 प्राणिन उपमानात् // 73 / 111 // प्राणिवाचिन उपमानात् परो यःश्वन्शब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् / व्याघ्र इव व्याघ्रःस चासौ श्वा च व्याघ्रश्वः। 'उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्ता' इति समासः। अतएव वचनात् श्वनशब्दस्य परनिपातः / मयूरव्यंसकादित्वाद्वा समासः / पाणिन उपमानादिति पूर्वपदविज्ञानादिह न भवति / वानरःश्वेव वानरवा। प्राणिन इति किम् / फलकमिव श्वा फलकवा / उपमानग्रहणं किम् / देवदत्तवा / पाणी उपमानभूतो यः श्वाशब्दः तदन्तात् तत्पुरुषादिच्छन्त्येके / व्याघ्रः श्वेव व्याघ्रश्वः / तन्मते वानर श्वेत्यत्र समासान्तविधेरनित्यत्वान्न भवति / 865 अप्राणिनि // 7 / 3 / 112 // पूर्वसूत्रे उपमानादिति पूर्वपदस्य विशेषणम् / इह तु शुनः। अप्राणिनि वर्तते य उपमानवाची श्वन्शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् / श्वव वा,आकर्षश्वासोश्वाच आकर्षश्वः। अप्राणिनीति किम् / वानरः श्वेव वानरश्वा / उपमानादित्येव / आकर्षे श्वा आकर्षश्वा / कुक्कुरवच्छारेऽपिश्वनशब्दो रूढो नोपमानम् / तत्राप्युपमानादेव वर्तत इत्येके।तन्मते आकर्षश्व इत्येव भवति / केचित्तपमानादिति नापेक्षन्ते, तन्मते आकर्षे श्वा आकर्षश्व इत्येव भवति / अन्ये तूपमानादप्राणिनीति एकमेव योगमारभन्ते / तन्मते व्याघ्रश्व इत्यादि न भवति / 866 पूर्वोत्तरमृगाच सक्थ्नः // 73 / 113 // पूर्वोत्तरमृग इत्येतेभ्य उपमानवाचिनश्च शब्दात् परो यः सक्थिशब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषाद समासान्तः स्यात् / पूर्व सक्थि सक्थ्नः पूर्व वा पूर्वसक्थम् / मृगस्य सक्थि मृगसक्थम् / उपमानात् फलकमिव फलकम् , फलकं च तत् सक्थि च फलकसक्थम् ।व्याघ्रश्वादि. वत्समासः / पूर्वशब्दानेच्छन्त्येके / कुक्कुटादपीच्छन्त्यन्ये / कुक्कुटसक्थम् / 8867 उरसोऽग्रे // 7 / 3 / 114 // अग्रं मुख प्रधानं वा तत्र वर्तमानो य उरसशब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् / अश्वाश्च ते उरश्च अश्वोरसं दृश्यते / सेनाया अश्वा मुखमित्यर्थः / अग्र इति अश्वोरस्यावर्तः / 868 सरोऽनोऽश्मायसो जातिनानोः // 7 / 3 / 115 // सरस् अनस् अश्मन् अयस् इत्येतदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् जातावभिधेयायां नाम्नि च विषये। इदं च यथासंभवं विशेषणम् / जातसरसम् / मण्डूकसरसम् / एवंनाम्नी सरसी।

Page #206
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. मण्डूकसरसमिति जातिरित्येके / उपानसमिति अन्नविशेषस्य संज्ञा जातिर्वा / महानसं पाकस्थानस्य संज्ञा / राज्ञ उपस्थितमित्येके / स्थूलाश्मः, अमलाश्मः / कनकाश्मः। अश्मजातिविशेषा एते / पिण्डाश्मः संज्ञा जातिर्वा / कालायसम् , लोहितायसम् / तीक्ष्णायसम् / अयोजातिविशेषा,एते। लोहितायसमिति नामेत्येके / जातिनाम्नोरिति किम् / परमसरः। सदनः। सदश्मा / कथं बिन्दुसर इति ? / नैषा संज्ञा / रूढया ह्यत्र संज्ञाविज्ञानं शूर्पनखीवत् / 869 अहः // 73 / 116 // अहन्शब्दात् तत्पुरुषाद समासान्तः स्यात् / परमाहः। उत्तमाहः / एकाहम् / पुण्याहम् / सुदिनाहम् / 870 संख्यातादहश्च वा // 7 // 3 / 117 // संख्यातशब्दात् परो योऽहन् शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादट् समासान्तः स्यात् , तस्याहन्शब्दस्याह्नादेवाश्च वा। संख्यातमहः संख्याताह्नः संख्याताहः। अह्नादेशार्थ वचनम् / अट् तु पूर्वेणैव सिद्धः। विज्ञायेत / तथा च स्त्रियां डीन स्यात् / 871 सर्वाशसंख्याव्ययात् // 73 / 118 // सर्वशब्दादंश एकदेशस्तद्वाचिभ्यः संख्यावाचिभ्योऽव्ययेभ्यश्च परो योऽहन्शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषाद समा 872 अतोऽहस्य // 2 // 373 // रेफादिमतोऽकारान्तात् पूर्वपदात् परस्याह्नशब्दसंबंधिनो नस्य णः स्यात् / सर्वमहः सर्वाह्नः / पूर्वाह्नः। द्वयोरह्नोभवो यह्नः पटः / अत्यह्नः / अत्यही कथा / 873 संख्यातैकपुण्यवर्षादीर्घाच रात्ररत् // 7 // 3 // 119 / / संख्यात एक पुण्य वर्षा दीर्घ इत्येतेभ्यश्चकारात् सर्वाशादिभ्यश्च परो यो रात्रिशब्दस्वदन्तात् तत्पुरुषादत् समासान्तः स्यात् / संख्याता रात्रिः संख्यातरात्र / एकरात्रः। पुण्यरात्रः / वर्षाणां रात्रिः वर्षारात्रः / दीर्घरात्रः। सर्वरात्रः / पूर्वरात्रः / द्वयो राज्योः समाहारः द्विरात्रः। अतिरात्रः। एकग्रहणं संख्याग्रहणेनानेनैकस्याग्रहणार्थम् / तेन पूर्वसूत्रे संख्याशब्देनैकस्याग्रहणम् / एकमहः एकाहम् / अटि पकृतेऽत्विधानं स्त्रियां ङयभावार्थम् /

Page #207
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तत्पुरुषसमास 874 पुरुषायुषदिस्तावत्रिस्तावम् // 7 / 3 / 120 // एतेऽत्प्रत्ययान्तास्तत्पुरुषा निपात्यन्ते / पुरुषायुषम् / द्विस्तांवती विस्तावा। त्रिस्तावा वेदिः / वेद्यामनयोः प्रयोगः / अतीशब्दस्य लोपो निपातनात् / प्रकृतौ यावती वेदिस्तावती द्विगुणा त्रिगुणा वा कस्यांचिद्विकृतौ भवति / प्रकृतिविकृती यागविशेषौ / अन्यत्रापि दृश्यते / द्विस्तावोऽग्निः / त्रिस्तावोऽग्निः / 877 श्वसो वसीयसः // 73 / 121 // श्वसः परो यो वसीयस शब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषादत् समासान्तः स्यात् / वसुमच्छब्दादीयसौ मतोरन्त्यस्वरादेच लोपे वसीयः / शोभनं वसीयः श्वोवसीयसं कल्याणम् / . 876 निसश्च श्रेयसः // 7 / 3 / 122 // निस्शब्दात् श्वस्शद्धाच्च परो यः श्रेयस्शवस्तदन्तात् तत्पुरुषादत समासान्तः स्यात् / निश्चितं श्रेयः निःश्रेयसम्निर्वाणम् / शोभनं श्रेयः श्वःश्रेयसम् / . . . 877 नत्रव्ययात् संख्याया डः // 7 / 3 / 123 // नमोऽव्ययाच यरो यः संख्याशब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषात् डः समासान्तः स्यात् / न दश अदशाः। अनवाः। न्यूना दश न्यूना नव इत्यर्थः। न पूर्वोऽयं वैकल्ये दृश्यते / निर्गतस्त्रिंशतोऽङ्गुलिभ्यो निस्त्रिंशः खङ्गः / नअव्ययादिति किम् / गोत्रिंशत् / नग्रहणं ' नतत्पुरुषात् ' इति प्रतिषेधे प्राप्त प्रतिप्रसवार्थम् / संख्याया इति किम् / निःशकृत / तत्पुरुषादित्येव / न विद्यते त्रयो यस्य सोऽत्रिः। डित्वमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / 878 संख्याव्ययादङ्गुलेः // 7 / 3 / 124 // संख्याया अव्ययाच परो योऽङ्गुलिशब्दस्तदन्तात् तत्पुरुषाड्डः समासान्तः स्यात् / द्वयोरगुल्योः समाहारः यङ्गुलम् / द्वे अङ्गुली प्रमाणमस्य मात्रट तस्य लुप् ततः समासान्तः। यगुलम् / निरगुलम् / तत्पुरुषादित्येव / उपाङ्गुलि। कथमात्मागुलं, प्रमाणागुलम्, उत्सेपागुलमिति ? अङ्गुलशब्दः प्रमाणवाची प्रकृत्यन्तरम् / यथा स्वेनाशुलप्रमापेनाङ्गुलानां शतं पुमान् / ... 879 नञ्तत्पुरुषात् // 7 // 371 // नञ्तत्पुरुषात् समासान्तो न स्यात् / अराजा / असखा / ...... - 880 महतः करघासविशिष्ठे डाः // 3 / 2 / 68 // करादिषूत्तरपदेषु महतो डा इत्ययमन्तादेशो वा स्यात्। वैयधिकरण्ये इयं विभाषा। सामानाधिकरण्ये

Page #208
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. तु नित्य एव विधिर्जातीयैकार्थ इत्युक्त एव / महतां करः महाकरः, महत्करः। कर एव कारः, महाकारः, महत्कारः। महाघासः, महद्घासः। महाविशिष्टः, महद्विशिष्टः। महत इति किम्। राजकरः। करादिष्विति किम् / महतः पुत्रः महत्पुत्रः / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः स च उत्तरार्थः। 881 स्त्रियाम् // 3 / 2 / 69 // स्त्रियां वर्तमानस्य महतः करादिषूत्तरपदेषु नित्यं डाः स्यात् / महत्याः करः महाकरः। एवं महाघासः। महाविशिष्टः। नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति पूर्वेणैव सिद्धे नित्यार्थमिदम् / 882 न पुवन्निषेधे // 3 / 271 // महतः पुंवनिषेधविषये उत्तरपदे डा न स्यात् / महती प्रिया अस्य महतीप्रियः / महतीमनोज्ञः। . .. 883 हविष्यष्टनः कपाले // 3 / 2 / 72 // हविष्यभिधेयेऽष्टनशब्दस्य कपाले उत्तरपदे दीर्घः स्यात् / अष्टसु कपालेषु संस्कृतं अष्टाकपालं हविः / हविषीति किम् / अष्टानां कपालानां समाहारः अष्टकपालम् / पात्रादित्वात् स्त्रीत्वाभावः / कपाल इति किम् / अष्टपात्रं हविः। 884 गवि युक्ते // 3 / 274 // अष्टन्शब्दस्य गव्युत्तरपदे युक्तेऽभिधेयें दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / अष्टागवं शकटम् / अष्टौ गावो युक्ता अस्मिन्निति त्रिपदे बहुव्रीहौ युक्तार्थसंप्रत्ययाद्गतार्थत्वाद्युक्तशब्दस्य निवृत्तिः। अथवा समाहारद्विगुः। तत्र साहचर्यादुपचारादष्टगवेन युक्तं शकटमष्टागवमुच्यते / गवीति किम् / अष्टतुरगो रथः / युक्त इति किम् / अष्टगवं ब्राह्मणधनम् / अष्टगुश्चैत्रः। 885 पुंवत्कर्मधारये // 3 / 2 / 57 // परतः स्यनङ कर्मधारये समासे स्येकार्थे उत्तरपदे परे पुंवत् स्यात् / प्रतिषेधनिवृत्यर्थ आरंभः / 'नाप्पियादौ' इत्युक्तं तत्रापि भवति / कल्याणी चासौ प्रिया च कल्याणप्रिया / एवं कल्याणमनोज्ञा / ' तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः' इत्युक्तं तत्रापि भवति / मद्रिका चासो भार्या च मद्रकभार्या / लाक्षिकबृहतिका / पाचकवृन्दारिका। कारकवृन्दारिकाः। तिश्चामानिनि इत्युक्तं तत्रापि भवति / चन्द्रमुखी चासौ वृन्दारिका चामन्त्रमुल

Page #209
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. द्वन्द्वसमास वृन्दारिका / दीर्घकेशवृन्दारिका / कठवृन्दारिका / बट्टचन्दारिका / वतण्डस्यापत्यं वार्तण्ड्यः स्त्री चेत् वतण्डी। सा चा सौ वृन्दारिका च वातण्ड्यवृन्दारिका / कपोतपाक एव कापोतपाक्यः स्त्री चेत् कापोतपाका सा चासौ वृन्दारिका च कापोतपाक्यन्दारिका। कुञ्जस्यापत्यं कौञ्जायन्यः स्त्री चेत् कौञ्जायनी / सा चासौ धन्दारिका च कौञ्जायन्यवृन्दारिका / अङ्गस्यापत्यानि अङ्गाः, स्त्रियश्चेदाजयः / ताश्च ता वृन्दारिकाश्च अङ्गन्दारिकाः / एवं गर्गद्वन्दारिकाः। इडविड् पृथ् दरद् उशिज एते जनपदशद्धाः क्षत्रियवाचिनः एभ्योऽपत्यप्रत्ययस्य स्त्रियां लुपि इडविट् चासौ वृन्दारिका चेत्यादिविग्रहे ऐडविडवृन्दारिका, दारदवृन्दारिका औशिजन्दारिका इति भवति / परतः स्त्रीत्येव / खट्वान्दारिका। अङित्येव, ब्रह्मबन्धचन्दारिका। 886 मृगक्षीरादिषु वा // 3 / 2 / 62 // मृगक्षीरादिसमासशब्देषु परतः स्त्रीलिजमनेकार्थेऽस्त्र्यर्थे चोत्तरपदे पुंवद्वा स्यात् / मृग्याः क्षीरं मृगक्षीरम् / मृगीक्षीरम् / एवं मृगपदम् , मृगोपदमित्यादि।पुंस्त्रीलिङ्गपूर्वपदभेदेन समासविवक्षायां मृगक्षीरादयो .न सिद्धयन्ति / मृगक्षीरादयः प्रयोगतोऽनुसतव्याः। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां समासप्रकरणे // अथ इन्द्रः // 467 चाथै द्वन्द्वः सहोक्तौ / / 3 / 1 / 117 // नाम नाम्ना सह सहोक्तिविषये चार्थे वर्तमान समस्यते स च समासो द्वन्द्वसंज्ञः स्यात् / समुच्चयान्वाचयेतरेतरयोमसमाहारभेदाच्चत्वारश्वार्थाः। तत्रैकमर्थ प्रति यादीनां क्रियाकारकद्रव्यगुणानी तुल्यबलानां अविरोधिनामनियतक्रमयोगपद्यानाम आत्मरूपभेदेन चीयमा. नवा समुच्चयः / यथा चैत्रः पचति पठति च। चैत्रो मैत्रश्च पठति / चशब्दमन्तरेणापि चायं संभवति / यथाहरहर्नयमानो गामश्वं पुरुषं पशुं वैवस्वतो न तृप्यति सुराया इस दुर्मदी / गुणप्रधानभावमात्रविशिष्टः समुच्चय एवान्वाचयः / यथा बटो भिक्षामट

Page #210
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 197 गां चानय / स हि भिक्षा तावदटति यदि च गां पश्यति तामप्यानयति / द्रव्याणामेव परस्परसव्यपेक्षाणामुद्भूतावयवभेदः समूह इतरेतरयोगः। यथा चैत्रश्च मैत्रश्च चैत्रमैत्रौ घटं कुर्वाते / चैत्रश्च भैत्रश्च दत्तश्च चैत्रमैत्रदत्ताः पटं कुर्वन्ति / अत्रावयवानामु द्भूतत्वात् तत्संख्यानिबंधनं द्विवचन बहुवचनं च भवति। स एव तिरोहितावयवभेदः संहतिप्रधानः समाहारः / धवश्च खदिरश्च पलाशश्च धवखदिरपलाशं तिष्ठति / अत्र तु समूहस्य प्राधान्यात् तस्य चैकत्वादेकवचनमेव भवति / एषु चाद्ययोः सहोत्यभावात् समासो न भवति / उत्तरयोस्तु चार्थयोः सहोक्तेविद्यमानत्वात् समासो भवति / का पुनरिथं सहोक्तिः? / यद्वतिपदैः प्रत्येक पदार्थानां युगपदभिधानं सहोक्तिः। प्लक्षन्यग्रोधावित्यत्र हि प्लक्षोऽपि द्यर्थः न्यग्रोधोऽपि द्यर्थः / प्लक्षश्च न्यग्रोधश्चेति वाक्येऽपि चकारेणायमेवार्थः कथ्यते। उत्तरपदेन समुदायेन वा यद्वतिपदानां युगपदभिधानं सा सहोक्तिरित्यन्ये / वर्तिपदार्थानामेव सह क्रियादिसंबंधस्य यत् वाक्येनाभिधानं सा सहोक्तिरित्यपरे / एकविंशतिः द्वाविंशतिरित्यादिसंख्याद्वन्द्वः समुदायसंख्यैकत्वानुरोधेन विंशत्यादिवत् संख्येयमाचष्टे इतीतरेतरयोगेऽप्येकवचनान्तो भवति / समाहारेऽपि चाशताद् द्वन्द्व इति लक्षणात् स्त्रीलिङ्गो भवति / संख्याद्वन्द्वादन्यत्र एको देवदत्ताय दीयतां विंशतिश्चैत्रायेति एकविंशती अनयोर्देहि / एवं त्रिंशञ्चत्वारिंशतौ षष्टिसप्तत्यशीतय इत्यादौ द्विवचनबहुवचनान्तता / द्वन्द्वप्रदेशाः 'द्वन्द्वे वा ' इत्यादयः / 888 धर्मार्थादिषु इन्द्धे // 1 // 3 / 159 // धर्मार्थादौ द्वन्द्वे समासे प्राप्तपूर्वनिपातं वा पूर्व निपतति / धर्मार्थी। अर्थधर्मो / अत्र स्वराबदन्तत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्तेऽनेन विकल्पः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन वसन्तग्रीष्मौ / ग्रीष्मवसन्तावित्यादयोऽपि द्रष्टव्याः / 889 लघ्वक्षरासखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वराय॑मेकम् // 3 / 1 / 160 // पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम्। लध्वक्षरं सखिवर्जेकारोकारान्तं स्वराधकारान्तमल्पस्वरमय॑वाचि च शब्दरूपं द्वंद्वे प्राक् स्यात् यत्र चानेकसंभवस्तत्रैकमेव / तिलमाषम् / अग्निधूमम् / सखिवर्जनं किम् / सुतसखायौ। 'ग्रहणवता नान्नान तदन्तविधिः' इति तदन्तस्य पतिषेधो न भवति / बहुसखिबहुधनौ / स्पर्धे परमेव ।बीहियवौ / असखीदुदित्यैकपद्यादिदुतोः स्पर्धे कामचारः। पतिवम् / वसुपती / स्वराद्यत्-अस्त्रशस्त्रम् / स्पर्धे परमेव / उष्ट्रखरम् / अल्पस्वर-प्लक्षन्यग्रोधौ / स्पर्धे परमेव / धवखदिरौ / अर्य-श्रद्धामेधे।

Page #211
198 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ द्वन्द्वसमास स्पर्धे परम् / दीक्षातपसी / लघ्वादिग्रहणं किम् / कुक्कुटमयूरौ / मयूरकुक्कुटौ / एकमिति किम् / युगपदनेकस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते एकस्यैव यथाप्राप्तं पूर्व निपातः शेषाणां तु कामचार इति प्रदर्शनार्थम् / शंखदुन्दुभिवीणाः , वीणादुन्दुभिशंखाः , शंखवीणादुन्दुभयः / कथं धनपतिरामकेशवाः , मृदङ्गशंखपणवाः ? रामशंखशद्वयोरुत्तराभ्यां समासे सति पूर्वेण समासः। द्वन्द्व इत्येव / विस्पष्टं पटुः विस्पष्टपटुः। 890 मासवर्णभ्रात्रनुपूर्वम् // 3 / 1 / 161 // मासवाचि वर्णवाचिभ्रातृवाचि च शररूपं द्वन्द्व समासे अनुपूर्व-यद्यत्पूर्व तत्पूर्व निपतति / अनुग्रहणादेकमिति निवृत्तम् / फाल्गुनचैत्रो / ब्राह्मणक्षत्रियौ / बलदेववासुदेवौ / 891 भर्तुतुल्यस्वरम् // 3 / 1 / 162 // भं नक्षत्रम् / तद्वाचि ऋतुवाचि च तुल्यसंख्यस्वरं द्वन्द्वे समासेऽनुपूर्व निपतति / कृत्तिकारोहिण्यौ / हेमन्तशिशिरौ। तुल्यस्वरमिति किम् / आर्द्रामृगशिरसी / ग्रीष्मवसन्तौ / . 892 पुष्यार्थाद् भे पुनर्वसुः॥३।१।१२९॥ एकशेषो निवृत्तः। एकमित्यनुवर्तते / पुष्यार्थाद् भे नक्षत्रे वर्तमानात् परोभ एव वर्तमानः पुनर्वसुशद्धः सहोक्तौ गम्यमानायां सामर्थ्यात यर्थः सन्नेक एकार्थः स्यात् / उदितौ पुष्यपुनर्वस / अर्थग्रहणं पर्यायार्थम् / तिष्यपुनर्वम् / समाहारे तु पुष्यपुनर्वसु / पुष्यार्थादिति किम् / आर्द्रापुनर्वसवः। पुनर्वसुरिति किम् / पुष्यमघाः / भ इति किम् / पुष्यपुनर्वसवो माणवकाः / सहोतावित्येव / पुष्यः पुनर्वसू येषां ते पुष्यपुनर्वसवो मुग्धाः / - 893 विरोधिनामद्रव्याणां न वा बन्छः स्वैः // 3 / 1 / 130 // द्रव्य गुणाद्याश्रयः। विरोधिवाचिनां शद्वानां द्रव्यमप्रतिपादयतां द्वंद्वो वा एक-एकार्थः स्यात् स चेद द्वन्द्वः स्वैः सजातीयरेवारभ्यते / सुखदुःखम् / सुखदुःखे / शीतोष्णम् / शीतोष्णे / विरोधिनामिति किम् / रूपरसगंधस्पर्शाः। अद्रव्याणामिति किम् / सुखदुःखाविमौग्रामौ। स्वैरिति किम् / बुद्धिसुखदुःखानि / समाहारे चाथै एकत्वस्येतरेतरयोगे चानेकत्वस्य सिद्धत्वाद् विकल्पे सिद्धे सर्वमिदं विकल्पानुक्रमणं नियमार्थम् / विरोधिनामेवाद्रव्याणामेव स्वैरेवेति। तथा च प्रत्युदाहरणे इतरेतरयोग एव भवति। ..894. अश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराः // 3 // 1 // 131 // अश्ववडवेति, पूर्वापरेति अधरोत्तरेति त्रयो द्वंद्वा एकार्था वा स्युः स्वैः / अश्वश्च वडवाच अश्ववडवम् , अश्ववडवा / अश्ववडवेति निर्देशादेवेतरेतरयोगे इस्वत्वं निपात्यते / पूर्वापरम्,

Page #212
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 199 पूर्वापरे / अधरोत्तरम् , अधरोत्तरे / पशुविकल्पेनैव सिद्धेऽश्ववडवग्रहणं तत्पर्यायनिवृत्त्यर्थम् / हयवडवे / स्वैरित्येव / अजाश्ववडवाः / न्यायादेव विकल्पे सिद्धे पूर्वापरादिग्रहणं पदान्तरनिवृत्त्यर्थम् , तेन पूर्वपश्चिमौ इत्यादौ विकल्पो न भवति / 895 पशुव्यंजनानाम् // 3 / 1 / 132 // पशूनां व्यंजनानां च स्वैर्द्वन्द्व एक-एकार्था वा स्यात् / गौश्च महिषश्च गोमहिषम् , गोमहिषौ। दधिघृतम् , दधिघृते / अश्वमहिषमित्यत्र तु परत्वात् 'नित्यवैरस्य , इत्यादिना वक्ष्यमाणेन नित्यमेकत्वविधिः। स्वैरित्येव / गोनरौ। 896 तरुतृणधान्यमृगपक्षिणां बहुत्वे // 3 / 1 / 133 // एतेषां बहुत्वे वर्तमानानां प्रत्येकं स्वैर्द्वन्द्व एकार्थो वा स्यात् / प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्च प्लक्षन्यग्रोधम् , प्लक्षन्यग्रोधाः। कुशकाशम् , कुशकाशाः। तिलमाषम्, तिलमाषाः। ऋश्यैणम् , ऋश्यैणाः। हंसचक्रवाकम् , हंसचक्रवाकाः। एकस्यापि पदस्य बहुत्वे भवति / प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च प्लक्षन्यग्रोधाः / प्लक्षौ च न्यग्रोधाश्च प्लक्षन्यग्रोधम् , प्लक्षन्यग्रोधाः इत्यादि / बहुत्व इति किम् / प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च प्लक्षन्यग्रोधौ / स्वैरित्येव / प्लक्षयवाः। होपादानं अमृगैरवहुत्वे चैकत्वाभावार्थम् / 897 सेनाङ्गक्षुद्रजन्तूनाम् // 3 / 1 / 134 // सेनाङ्गानां क्षुद्रजन्तूनां च बहुत्वे वर्तमानानां स्वैर्द्वन्द्वो नित्यमेक-एकार्थः स्यात् / पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् / सेनाङ्गम्-अश्वाश्च रथाश्च अश्वरथम् / रथिकाश्वारोहम् / हस्त्यश्वम् / केचित्तु सेनाङ्गानां पशूनां पशुलक्षणं विकल्पमिच्छन्ति / हस्त्यश्वम् , हस्त्यश्वाः / क्षुद्रजन्तवो ऽल्पकायाः प्रागिन आनकुलमिह स्मर्यन्ते / यूकालिक्षम् / बहुत्व इत्येव / सादिनिषादिनौ / स्वैरित्येव / हस्तिमशकाः। 89.8 फलस्य जातौ // 3 / 1 / 135 // फलवाचिनां शद्वानां बहुत्वे वर्तमानां च जातौ विवक्षायां स्वैर्द्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् / बदराणि चामलकानि च बदरामलकम्। फलस्येति किम् / ब्राह्मणक्षत्रियाः। जाताविति किम् / व्यक्तिपरचोदनायां मा भूत् / एतानि वदरामलकानि तिष्ठन्ति / बहुत्वे इत्येव / बदरामलके, बदरामलकम्। स्वैरित्येव / बदरशृगालाः। . 1 समाहारेतरेतरलक्षणात्।

Page #213
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [द्वन्द्वसमास 899 अप्राणिपश्चादेः // 3 / 1 / 136 // बहुत्व इति निवृत्तम् / पूर्वयोगारंभात् / पाणिभ्यः पश्चादिसूत्रोक्तेभ्यश्च येऽन्ये द्रव्यभूताः पदार्थास्तेषां जाती वर्तमानानां शद्धानां स्वैर्द्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् / आरा च शस्त्री च आराशस्त्रि / धाना च शष्कुली च धानाशष्कुलि। जांतावित्येव / विन्ध्यहिमालयौ / जातिविवक्षायामयं विधिः। व्यक्तिविवक्षायां तु यथामाप्तम् / आराशस्त्रि, आराशरूया विमे / पाणिपश्वादिजातिवर्जनं किम् / ब्राह्मणक्षत्रियविशुद्राः। ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रम् / अप्राणीति पाणिनो द्रव्यस्य पर्युदासेनामाणिनो द्रव्यस्य ग्रहणादिह न भवति / रूपरसगंधस्पर्शाः / स्वैरित्येव / बदरशृगालौ / 900 प्राणितूर्याङ्गाणाम् // 3 / 1 / 137 // प्राण्यङ्गानां तूर्याङ्गाणां च स्वैद्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् / प्राण्यङ्ग-दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठम् / पाणिपादम्। तूर्याङ्ग-शंखपटहम्। मार्दङ्गिकपाणविकम् / स्वैरित्येव / पाणिगृधौ / पाण्यङ्गानां तूर्याङ्गेषु शंखपटहादीनामप्राणिजातित्वात् पूर्वेण सिद्ध व्यक्तिविवक्षायां विधानार्थ जातिविवक्षायां प्राण्यङ्गापाण्यङ्गादिसंभेद एकत्वनिराकरणार्थं च वचनम् / एतज्ज्ञापनार्थमेव च बहुवचनम् / 901 चरणस्य स्थेणोऽद्यतन्यामनुवादे // 3 / 1 / 138 // शाखाध्ययननिमित्तकव्यपदेशभाजो द्विजन्मानश्चरणाः कठादयः / प्रमाणान्तरपतिपन्नस्यार्थस्य शब्देन संकीर्तनमनुवादः / यज्ञकर्मणि शंसितानुशंसनमित्येके / अनुकरणमित्यपरे / अद्यतन्यां परभूतायां यौ स्थेणौ तयोः अनुकथने कर्तृत्वेन संबंधिनी ये चरणास्तद्वाचिनां शद्धानां स्वैर्द्वन्द्वोऽनुवादविषय एक-एकार्थः स्यात् / प्रत्यष्ठात् कठकालापम् / उदगात् कठकौथुमम् / एषामुदयप्रतिष्ठे कश्चिदनुवदति / चरणस्येति किम् / उदगुस्तार्किकवैयाकरणाः / स्थेण इति किम् / अगमन् कठकालापाः। अद्यतन्यामिति किम् / अतिष्ठन् कठकालापाः / अनुवाद इति किम् / उदगुः कठकालापाः / अमसिद्धं कथयति / अन्ये तु स्थेणोद्यतनीप्रयोगादनु पश्चाद्वादश्चरणद्वन्द्वस्येत्यनुवादस्तत्रेच्छन्ति / तन्मते इह न भवति / कठकालापाः प्रत्यष्ठुः। कठकौथुमा उदगुः। 902 अक्लीबेऽध्वर्युक्रतोः // 3 / 1 / 139 // अध्वर्यवो यजुर्वेदविदः / तेषां वेदोऽप्यध्वर्युः / तत्र विहिताः क्रतवोऽश्वमेधादयोऽध्वर्युक्रतवः / ससोमको यागः क्रतुः। अध्वर्युक्रतुवाचिनां शद्वानां स्वैर्द्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् अक्लीवे-क्लीवे चेदध्वयु

Page #214
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 201 अक्लीवग्रहणं किम् / गवामयनादित्यानामयने / प्रसज्यप्रतिषेधः किम् / राजसूयं च वाजपेयं च राजसूयवाजपेये / इमौ क्रतू पुंलिङ्गावपि स्त इति पयुदासाश्रयणेऽत्रापि स्यात् / अध्वर्युग्रहणं किम् / इषुव नौ / इष्वादयः सामवेदे विहिताः। क्रतुग्रहणं किम् / दर्शपौर्णमासौ। 903 निकटपाठस्थ // 3 / 1 / 140 // निकटः पाठो येपामध्येतॄणां ते निकटपाठाः, तद्वाचिनां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थ: स्यात् / पदमधीते पदकः। एवं क्रमकः / पदकश्च क्रमकश्च पदकक्रमकम् / पदानन्तरं क्रमस्य पाठात् पाठयोनिकटत्वम् / निकटेति किम् / याज्ञिकवैयाकरणौ / पाठेति किम् / पितापुत्रौ / 904 नित्यवैरस्य // 3 / 1 / 141 // नित्यमनिमित्तं जातिनिवद्धं वैरं येषां तद्वाचिनां शद्धानां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः स्यात् / अहिनकुलम् / मारिमूषिकम् / पशुविकल्पः पक्षिविकल्पश्च परत्वादनेन बाध्यते / अश्वमहिषम् / काकोलूकम् / नित्यवैरस्येति किम् / कौरवपाण्डवाः। कौरवपाण्डवम् / देवासुराः। देवासुरम् / नैषां निनिमित्तं वैरमपि तु राज्यापहारादिकृतम् / अन्ये तु वैर एवाभिधेये इच्छन्ति / श्वावराहं वैरम् / वैरिषु तु यथाप्राप्तम् / दक्षिणाद् वामगमनं प्रशस्तं श्वशृगालयोविद्यते लोक औत्पत्तिको विरोधो यथा मार्जारमूषिकयोः। 905 नदीदेशपुरा विलिङ्गानाम् // 3 / 1 / 14 / / विविधं लिङ्गं येषां तेषां नदीदेशपुराभिधायिनां शद्धानां स्वैर्द्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् / गंगा च शोणश्च गंगाशोणम् / देश-कुरवश्व कुरुक्षेत्रं च कुरुकुरुक्षेत्रम् / पुरम्-मथुरापाटलिपुत्रम् / पुरां देशत्वात् तद्ग्रहणेनैव सिद्धे पूर्घहणं ग्रामनिषेधार्थम् / जाम्बवश्च शालूकिनी च जाम्बवशालूकिन्यौ ग्रामौ। स्वैरित्येव / शौर्य च नगरं केतवता च ग्रामः शौर्यकेतवते / पूर्णा नदीदेशपुरामिति किम् / कुक्कुटमयूर्यो / देशग्रहणेन चेह जनपदानां ग्रहणं पृथग्नदीपूहणात् / तेनेह न भवति / गौरी च कैलासश्च गौरीकैलासौ पर्वतौ / विलिङ्गानामिति किम् / गंगायमुने / 906 पाव्यशूद्रस्य // 3 / 1 / 143 // भुक्ते पात्रं संस्कारेण शुध्यति ते पात्रमर्हन्ति पाच्याः। पात्र्यशूद्रवाचिनां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः स्यात् / तक्षायस्का

Page #215
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ द्वन्द्वसमास रम् / रजकतन्तुवायम् / पायेति किम् / जनंगमबुक्कसाः। शूद्रग्रहणं किम् / ब्राह्मणक्षत्रियविशः। 907 गवाश्वादिः॥३।१।१४४॥ गवाश्वादिद्वन्द्व एक-एकार्थः स्यात् / गौश्च अश्वश्च गवाश्चम् / गवाश्वादिषु यथोचारितरूपग्रहणादन्यत्र नायं विधिः / गोऽवौ, गोऽश्वम् / पशुविभाषैव भवति / 908 न दधिपयआदिः // 3 / 1 / 145 // दधिपयःप्रभृति द्वन्द्व एक-एकार्थी न स्यात् / दधि च पयश्च दधिपयसी। सर्पिर्मधुनी / / 909 संख्याने // 3 / 1 / 146 // इयत्तापरिच्छेदः संख्यानम् / वर्तिपदार्थानां संख्याने गम्यमाने द्वन्द्व एकार्थो न स्यात् / दश गोमहिषाः। एतावन्ति दधिघृतानि। 910 वान्तिके // 3 / 1 / 147 // वर्तिपदार्थानां संख्यानस्यान्तिके-समीपे गम्यमाने द्वन्द्व एकार्थो वा स्यात् / उपगता दश यस्य येषां वा उपदशम् गोमहिषम् / उपदशा गोमहिषाः / उपदशाय गोमहिषाय / उपदशेभ्यो गोमहिषेभ्यः / द्वन्द्वार्थस्यैकत्वादनुपयोगस्यापि बहुव्रीहेरेकवचनान्तत्वम् / यदा तु दशानां समीपमुपदशमित्यव्ययीभावस्तदोपदशं गोमहिषायेति भवति / ___ 911 आ द्वन्द्वे // 3 / 2 / 39 // विद्यायोनिसंबंधनिमित्ते सति प्रवर्तमानानामृतां यो द्वन्द्वस्तस्मिन् सत्युत्तरपदे परे पूर्वपदस्याकारोऽन्तादेशः स्यात् / होता च पोता च है।तापोतारौ / मातापितरौ। अथेह प्रथमयोः कस्मान्न भवति होतृपोतनेष्टोद्गातारः इति?। अन्त्यस्यैवोत्तरपदत्वात् / कथं तर्हि होतापोतानेष्टोद्गातार इति?। द्वयोर्द्वयोर्द्वन्द्वे भविष्यति / यदा च होता च पोता च नेष्टोद्गातारौ चेति विग्रहस्तदा होतृपोतानेष्टोद्गातार इति / ऋतामित्येव / गुरुशिष्यौ / ऋतां द्वन्द्व इति किम् / पितृपितामहौ / विद्यायोनिसंबंध इत्येव / कर्तृकारयितारौ / विद्यायोनिसंबंधश्चेह प्रत्यासत्तेः समस्यमानानामृदन्तानामेव परस्परं दृष्टव्यो न येन केनचित् / तेनेह न भवति / चैत्रस्य स्वमृदुहितरौ / नात्र स्वमृदुहित्रोः परस्परं संबंधः। न हि स्वसा चैत्रस्य स्वसा भवन्ती दुहितरमपेक्षते दुहिता स्वसारमिति / यद्येवं कथं चैत्रस्य पितृभ्रातराविति ? अस्ति ह्यत्र परस्परसंबंधः। उच्यते। यद्यपि चैत्रस्य भ्राता भ्राता भवन् पितरमपेक्षते चैत्रपितृजनितस्यैव चैत्रभ्रातृत्वात् / तथापि पिता पिता भवन भ्रातरमपेक्षते। यद्येवं कथं मातापितरौ होतापोतारौ?। न ह्यत्र परस्परापेक्षस्त

Page #216
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 203 थाभावोऽपि तु पुत्रयजमानापेक्षः / नैवम् / अत्रापि मात्रादीनां परस्परसंबंधात् / ते हि स्वकर्मणि प्रजने यागे च सहिता एव प्रवर्तन्ते, तत्कर्मनिमित्तचायं तेषां व्यपदेश इत्यदोषः / केचित्तु स्वसादुहितरावित्यत्रापीच्छन्ति / 912 पुत्रे // 3 // 2 // 40 // पुत्रशब्दे उत्तरपदे द्वन्द्वसमासे विद्यायोनिसंबंधे निमित्ते सति प्रवर्तमानानामृकारान्तानामाकारोऽन्तादेशः स्यात् / मातापुत्रौ / पितापुत्रौ ।होतापुत्रौ। - 113 वेदसहश्रुताववायुदेवतानाम् // 3 // 41 // वेदे सह श्रुतानां वायुवर्जितदेवतानां द्वन्द्वे पूर्वपदस्योत्तरपदे परे आकारान्तादेशः स्यात् / इन्द्रासोमौ। इन्द्रावरुणौ / अग्नामरुतौ / वेदेति किम् / शिववैश्रवणौ। सहेति किम्। विष्णुशक्रौ / श्रुतेति किम् / चन्द्रसूर्यो / वायुवर्जनं किम् / अग्निवायू / वाय्वनी / देवतानामिति किम् / यूपचषालौ। 914 ईः षोमवरुणेऽग्नेः // 32 // 42 // वेदसहश्रुताववायुदेवतानां द्वन्द्वे पोमवरुणयोरुत्तरपदयोरग्निशद्धस्य ईकारान्तादेशः स्यात् / पोमेति निर्देशादीकारसंनियोगे षत्वं च निपात्यते / अग्नीवोमौ। अग्नीवरुणौ / पोमवरुणेति किम् / अग्नेन्द्रौ / देवताद्वन्द्व इत्येव / अग्निसोमौ माणवको / ईकारसंनियोगे विधानादिह षत्वमपि न भवति / 915 इद्धिमत्यविष्णौ // 3 / 2 / 43 // विष्णुवजिते वृद्धिमत्युत्तरपदे परे देवताद्वन्द्वेऽमेरिकारोऽन्तादेशः स्यात् / ईकाराकारयोरपवादः। अग्नीवरुणौ देवते अस्या आभिवारुणीमनड्वाहीमालभेत / अग्नीपोमो देवते अस्य आग्निसौमं कर्म / एवमानिमारुतम् / वृद्धिमतीति किम् / अग्नीवरुणौ / अविष्णाविति किम् / अग्नाविष्णू देवते अस्य आमावैष्णवं चरुं निर्वपेत् / 916 दिवो द्यावा // 3 // 2 // 44 // देवताद्वन्द्वे दिवशदस्योत्तरपदे परे द्यावा इत्ययमादेशः स्यात् / छौश्च भूमिश्च द्यावाभूमी / द्यावानक्ते / नक्तशरोऽकारान्तोऽप्यस्त्यनव्ययम् / 917 दिवदिवः पृथिव्यां वा // 32 // 45 // दिवशद्धस्य पृथिव्यामुत्तरपदे परे देवताद्वन्द्वे दिवस् इति दिव इत्येतावादेशौ वा स्याताम् / दिवस्पृथिव्या, दिवःपृथिव्या। द्यावापृथिव्यौ। दिवः इति विसर्गान्तस्य निर्देशात् दिवस् इति सकारस्य रुत्वं न भवति /

Page #217
204 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [द्वन्द्वसमास ___ 918 उषासोषसः // 3 // 2 // 46 // देवताद्वन्द्वे उत्तरपदे परे उषस्शदस्योपासा इत्ययमादेशः स्यात् / उषश्च सूर्यश्च उषासासूर्यम् / केचित्तु सूर्यशब्दस्यापीच्छ 919 मातरपितरं वा // 32 // 47 // मातृपितृशब्दयोः पूर्वोत्तरपदयोर्द्वन्द्वे पक्षे मातापितरौ / एकशेषे तु पितरौ / शबरूपापेक्षो नपुंसकैकवचननिर्देश उत्तरपदस्य अरभावाभिव्यक्त्यर्थः। उत्तरपदस्यारं नेच्छन्त्यन्ये / खियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च / इत्युक्तमेव / स्त्रीपुंसम् / स्त्रीपुंसौ / 920 ऋक्सामय॑जुषधेन्वनडुहवाङ्मनसाहोरात्ररात्रिंदिवनक्तंदिवार्दिवोर्वष्ठीवपदष्टीवाक्षिभ्रुवदारगवम् / / 7 / 3 / 97 // ऋक्सामादयो द्वन्द्वा अत्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / ऋक् च साम च ऋक्सामे / ऋक्च यजुश्च ऋग्यजुषमधीयानान् / धेनुश्च अनड्वाश्च धेन्वनडुहो। असमाहारार्थ धेन्वनडुहग्रहणम्। समाहारे तूत्तरेणैव सिद्धम् / वाक् च मनश्च वाङ्मनसे / अहश्च रात्रिश्च अहोरात्रः। रात्रिश्च दिवा च रात्रिंदिवम् / निपातनात् पूर्वपदस्य मोऽन्तः / नक्तं च दिवा च नक्तदिवम् / अवापि मोऽन्तः / अहश्च दिवा च अहर्दिवम् / पर्याययोरपि वीप्सायां द्वन्द्वो निपातनात् / अहरहरित्यर्थः। रात्रिपर्यायोऽत्रान्यतर इत्येके / अहर्निशमित्यर्थः। उरू च अष्ठीवन्तौ च उर्वष्ठीवम् / निपातनादन्त्यस्वरादिलोपः / पादौ चाष्ठीवन्तौ च पदष्ठीवम् / अत्र पद्भावश्च / अक्षिणी च भूवौ च अक्षिभ्रुवम्। दाराश्च गावश्च दारगवम् / अत्र भ्रूशब्दस्य निपातनादुवादेशोऽक्षिदारशब्दयोश्च पूर्वनिपातः / द्वन्द्वादित्येव / ऋक् साम यस्य ऋक्सामा मुग्धः / 921 चवर्गदषहः समाहारे // 7 / 3 / 18 // चवर्गदकारपकारहकारान्ताद् द्वन्द्वात्समाहारेऽर्थे वर्तमानादत् स्यात् / वाक् च त्वक् च वाक्त्वचम् / श्रीस्रजम् / दु-समिदृपदम्। प-वाक्त्विषम् / ह-छत्रोपानहम् / समासान्तत्वेन प्रत्ययस्य द्वन्द्वा किम् / दृषत्समित् / यकृन्मेदः / समाहारे इति किम् / पाट्शरद्भ्याम् / द्वन्दादित्येव / पञ्च वाचः समाहृताः पश्चवाक् / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां समास प्रकरणे इन्द्वः समाप्तः //

Page #218
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 205 / / अथैकशेषः / / 922 समानामर्थेनैकः शेषः // 3 / 1 / 118 // अर्थेन समानां समानार्थानां शब्दानां सहोक्तो गम्यमानायामेकः शिष्यते अर्थादन्ये निवर्तन्ते / तत्र विशेषानुपादानात् पर्यायेण शेषो भवति / बहुवचनमतन्त्रम् / तेन द्वयोरप्येकः शिष्यते / वक्रश्च कुटिलश्च वक्रौ, कुटिलौ वा / वक्रदण्डश्च कुटिलदण्डश्च वक्रदण्डौ, कुटिलदण्डाविति वा / एवं लोहिताक्षौ रक्ताक्षाविति वा / सितश्च शुक्लश्च श्वेतश्च सिताः शुक्लाः श्वेता वा। अर्थेन समानामिति किम् / प्लक्षन्यग्रोधौ। सहोक्तावित्येव / वक्रश्च कुटिलश्च / द्वन्द्वापवादो योगः। ___ स्यादावसंख्येयः / उक्तमेव। अयमपि द्वन्द्वापवादो विधिः / तेनाकृतद्वन्द्वानामेवैकशेषे वाक् च वाक् च वाचावित्यादि सिद्धम् / अन्यथा द्वन्द्वे कृते परत्वात् समासान्ते कृते वैरूप्यादेकशेषो न स्यात् / 923 त्यदादिः॥३।१।१२०॥त्यदादिनान्येन च सहोक्तीत्यदादिरेवैकः शिष्यते। स च चैत्रश्च तौ / स्पर्धे परमिति त्यदादीनां मिथः सहोक्तौ यद्यत् पाठे परं तत्तदेवैकं शिष्यते / स च यश्च यौ। बहुलाधिकारात् पूर्वमपि / स च यश्च तौ / त्यदादेः कृतैकशेषस्य स्त्रीपुनपुंसकलिङ्गानां युगपत्प्रयोगात् पर्यायप्राप्तौ शिष्यमाणलिगप्राप्तौ वा स्त्रीनपुंसकानां सह वचने स्यात् परमिति यथापरमेव लिङ्गं भवति / सा च चैत्रश्च तौ। स च देवदत्ता च तो। अत्र स्त्रीपुंसलिङ्गयोः परं पुंलिङ्गमेव भवति। सा च कुण्डे च तानि / अत्र स्त्रीनपुंसकयोः परं नपुंसकमेव भवति / स च कुण्डं च ते। तच्च चैत्रश्च ते। अत्र पुनपुंसकयोः परं नपुंसकमेव भवति / कथं स च कुक्कुटः सा च मयूरी ते कुक्कुटमयू ? / उच्यते / परलिङ्गो द्वन्द्वोऽशीति समासार्थस्य लिङ्गातिदेशात् तद्विशेषणस्य त्यदादेरपि तल्लिअतैव न्याय्येति / 924 भ्रातृपुत्राः स्वमृदुहितृभिः // 3 / 1 / 121 / / बहुवचनं पर्यायार्थम् / स्वस्रर्थेन सहोक्तौ भ्रात्रर्थः शब्दो दुहित्रर्थेन सहोक्ता पुत्रार्थ एकः शिष्यते / भ्राता च स्वसा च भ्रातरौ / सोदर्यश्च स्वसा च सोदय / भ्राता च भगिनी च भ्रातरौ / पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ / सुतश्च दुहिता च सुतौ / पुत्रश्च सुता च पुत्रौ / 925 पिता मात्रा वा // 3 / 1 / 122 // मातृशब्देन सहोक्तौ पितृशब्द एकः

Page #219
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. एकशेपसमास शिष्यते वा / पिता च माता च पितरौ / पक्षे मातापितरौ / मातुरच॑त्वात् पूर्वनिपातः। . 126 श्वशुरः श्वश्रूभ्यां वा / / 3 / 1 / 123 // श्वश्रूशब्देन सहोक्तौ श्वशुरशब्द एको वा शिष्यते / श्वशुरश्च श्वश्रूश्च श्वशुरौ / श्वश्रूश्वशुरौ। द्विवचनं जातौ धवयोगे च वर्तमानयोः श्वश्वोः परिग्रहार्थम् / तेन जातो तन्मात्रभेदे 'पुरुषः खिया' इति वक्ष्यमाणो नित्यविधिन भवति / 927 वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे // 3 / 1 / 124 // वृद्धः पौत्रादियुवा जीवद्वंश्यादिः / वृद्धस्य गूना सहोक्तो वृद्धवाच्येकः शिष्यते, तन्मात्र एव चेद् भेदोविशेषः स्यात् न चेत् प्रकृतिभेदोऽर्थभेदो वाऽन्यो भवतीत्यर्थः / गायश्च गार्यायणश्च गार्यो / वृद्ध इति किम् / गर्गश्च गाायणश्च गर्गगाायणौ / यूनेति किम् / गार्थश्च गर्गच गायेगी / तन्मात्रभेद इति किम् / गार्यवात्स्यायनौ / अत्र प्रकतिरन्या / भागवित्तिभागवित्तिकौ / अत्र कुत्सा सौवीरदेशत्वं चान्योऽर्थः / 928 स्त्री पुंवच्च // 3 / 1 / 126 // वृद्धस्त्रीवाची शद्धो युववाचिना सहोक्तावेकः शिष्यते पुंवच्च-स्त्यर्थः पुमर्थो भवतीत्यर्थः , तन्मात्रभेदे / गार्गी च गाायणश्च गाग्र्यो / गार्गी च गाायणौ च गर्गाः। अत्र पुंवद्भावाद् डीनिवृत्तौ यत्रो लुप् गर्गानिति 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' इति नत्वं च / इमौ गाावित्यनुप्रयोगस्यापि पुंस्त्व म् / 929. पुरुषः स्त्रिया // 3 // 11126 // पुरुषशब्दोऽयं प्राणिनि पुंसि रूढः / स्त्रीवाचिना शब्देन सहोक्तौ पुरुषवाची शब्द एकः शिष्यते तन्मात्रभेदे-स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेद् भवति / ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च ब्राह्मणौ / कुक्कुटश्च कुक्कुटा च कुक्कुटौ / पुरुष इति किम् / तीरं नदनदीपतेः। तन्मात्रभेद इत्येव / हंसश्च वरटा च हंसवरदे / तत्र प्रकृतिभेदः। गणकगणक्यौ / अत्र धवयोगलक्षणोऽर्थभेदः / कुक्कुटमयूर्यो / अत्र प्रकृत्यर्थयोर्भेदः / कथं ब्राह्मणवत्सा च ब्राह्मणीवत्सश्च ब्राह्मणवत्साब्राह्मणीवत्सौ ? / न ह्यत्र स्त्रीपुरुषमात्रभेदादन्यो भेदोऽस्ति / सत्यम् / तदित्यनेन प्रधानस्त्रीपुरुषौ परामृश्येते तेन प्रधानस्त्रीपुरुषमात्रकृत एव भेदे भवति। अत्र तु विशेषणीभूताप्रधानस्त्रीपुरुषकृतोऽपि भेदोऽस्तीति न भवति / अन्ये तु तन्मात्रभेदादधिके प्रकृतिभेदे एवैकशेषं नेच्छन्ति अर्थभेदे त्विच्छन्त्येव / इन्द्रश्च

Page #220
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. इन्द्राणी च इन्द्रौ / एवं पूर्वसूत्रेऽपि / भागवित्तिश्च भागवित्तिकश्च भागवित्ती। 930 ग्राम्याशिशुद्विशफसंघे स्त्री प्रायः // 3 / 1 / 127 // ग्राम्या अशिशवो ये द्विशफा द्विखुरा अर्थात पशवः। तेषां संधे स्त्रीपुरुषाणां सहोतो प्रायः स्त्रीवाच्येकः शिष्यते स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेद् भवति / पूर्वेण पुरुषशेषे प्राप्ते स्त्रीशेषाथै वचनम् / गावश्च स्त्रियः गावश्च पुरुषाः इमा गावः। ग्राम्येति किम् / आरण्यानां मा भूत् / रुरवश्वेमे रुरवश्चेमा इमे रुरवः / अशिशुग्रहणं किम् / वत्साश्चेमा वत्साश्चेमे इमे वत्साः / द्विशफेति किम् / गर्दभाश्च गर्दभ्यश्च गर्दभाः। संघ. ग्रहणं किम् / गौश्चायं गोश्चेयं इमौ गावौ / एवमेतावजौ / प्राय इति किम् / छाग्यश्च छागाश्च छागाः। व्यावृत्तौ सर्वत्र पूर्वेण पुरुषशेष एव भवति / तन्मात्रभेदे इत्येव / गोबलीवर्दम् / 931 क्लीबमन्येनकं च वा ॥३।१।१२८॥क्लीबं नपुंसकं नाम अन्येनाक्लीबेन सहोक्तावेकं शिष्यते तन्मात्रभेदे-क्लीवालीबमात्र एव चेद् भेदो भवति / तच्च शिष्यमाणमेकमेकार्थं वा स्यात् / अर्थस्यैकत्वे तद्विशेषणानामपि तथाभावः / शुक्लं च वस्त्रं शुक्लश्च कम्बल: तदिदं शुक्लम् ते इमे शुक्ले वा / शुक्लं च वस्त्रं शुक्लश्च कंबलः शुक्ला च शाटी तदिदं शुक्लम् तानीमानि शुक्लानि वा। क्लीवग्रहणं किम् / स्त्रीपुंसरयोरपि शेषः स्यात् / अन्येनेति किम् / शुक्लं च शुक्लं च शुक्ले / स्यादावसंख्येय इत्येकशेषः। अनेन त्वेकशेषे विकल्पेनैकार्थत्वं प्रसज्ज्येत / तन्मात्र निमित्तलक्षणार्थभेदोऽप्यस्तीति नैकशेषः / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां समास प्रकरणे एकशेषः समाप्तः // // अथ समासान्ताः॥ 932 ऋक्पूःपथ्यपोऽत् // 73 / 76 / / ऋच पुर पथिन् अप इत्येतदन्तात् समासादत्-अकारः समासान्तः स्यात् / ऋचोऽर्धम् अर्धर्चः / श्रियाः पू: श्रीश्चासौ पूश्चेति वा श्रीपुरम् / जलपथः। द्विगता आपोऽस्मिन् द्वीपम् / पुरपथशद्वाभ्यां सिद्धे पुर् पथिन् इत्येतयोरुपादानमेतद्विषये प्रयोगनिवृत्यर्थम् /

Page #221
208 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. . [सान्तसमास - 933 धुरोऽनक्षस्य / / 7 / 3 / 77|| धुरन्तात् समासादत् स्यात् सा चेधूः अक्षसंबंधिनी न भवेत् / राज्यधुरा / रणधुरा / द्विधुरी। महाधुरं शकटम् / अनक्षस्येति किम् / अवधूः। 934 संख्यापाण्डूदकृष्णाद्भूमेः // 7 // 3 // 78 // संख्यावाचिभ्यः पाण्डु उदच कृष्ण इत्येतेभ्यश्च नामभ्यः परो यो भूमिशब्दस्तदन्तात् समासादत् स्यात् / द्वयोर्भूम्योः समाहारः द्विभूमम् / द्वे भूमी अस्य द्विभूमः प्रासादः। पाण्डुर्भूमिः पाण्डुभूमम् / उदीची भूमिः उदग्भूमम् / कृष्णा भूमिः कृष्णभूमम्। 'भूमोऽसंख्यात एकार्थ ' इति (लिङ्गानुशासनोक्तेः ) पाण्डुभूमादेनपुंसकत्वम् / संख्यादिभ्य इति किम् / सर्वभूमिः। 935 उपसर्गादध्वनः // 73 // 79 // उपसर्गात् धातुयोगे यः प्रादिरुपसर्गसंज्ञां लभते तस्मात् परादध्वनोऽत् समासान्तः स्यात् / प्रगतमध्वानं प्राध्वं शकटम् / 936 समवान्धात्तमसः // 7 // 380 // सम् अव अंध इत्येतेभ्यः परो यस्तमसशब्दस्तदन्तात् समासादत् समासान्तः स्यात् / संततं तमः संततं तमसा संततं तमोऽस्मिन्निति वा संतमसम् / अवहीनं तमोऽवहीनं तमसा अवहीनं तमोऽस्मिन्निति वा अवतमसम् / अन्धं करोतीत्यन्धम् / अंधं च तत्तमश्च अंधं तमोऽस्मिन्निति वा अंधतमसम् / . 937 तप्तान्ववाद्रहसः // 73 // 81 // रह इति अपकाश्यं विजनं वा / तप्त अनु अव इत्येतत्पूर्वो यो रहःशब्दस्तदन्तादत् समासान्तः स्यात् / तप्तं तप्ताय इवानधिगभ्यं रहः तप्तरहसम् / अनुगत रहोऽनुगत रहसा वा अनुरहसम् / अवहीनं रहोऽवहीनं रहसा वा अवरहसम् / 938 प्रत्यन्ववात् सामलोम्नः / / 7 / 3 / 82 // प्रति अनु अव इत्येतेभ्यः परौ यो सामन्लोमन्शब्दौ तदन्तात् समासादत् समासान्तः स्यात् / प्रतिगतं साम प्रतिसामम् / प्रतिगतं सामास्य प्रतिसामः। एवमनुसामम् अनुसामः। अवसामम् अवसामः / प्रतिलोमम् प्रतिलोमः। अनुलोमम् 'अनुलोमः। अवलोमम् अवलोमः / अव्ययीभावे तु परत्वाद् विकल्पः। साम साम पति सानोऽभिमुखं वा प्रतिसाम प्रतिसाममित्यादि। प्रत्यन्ववादिति किम् / निःषाम वचनम् / निर्लोमा पुरुषः। सामलोन्न इति किम् / प्रतिकर्म /

Page #222
209 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 939. ब्रह्मास्तिराजपल्यावर्चसः // 7 // 3 // 83 // ब्रह्मन् हस्तिन् राजन् पल्य इत्येतेभ्यः परो यो वर्चसशब्दस्तदन्तात् समासादत समासान्तः स्यात् / वर्चस्तेजो बलं वा / ब्रह्मणो वर्चः ब्रह्मवर्चसम्। एवं हस्तिवर्चसम् / पल्यवर्चसम् / पल्यं कटकृतं पलालवतिकृतं वा धान्यभाजनम् / हस्तिविधा वा / ब्रह्मादिभ्य इति किम् / नृपाः सोमार्कवर्चसः। कथं विषिमान् राजवर्चस्वीति?। समासान्तविधेरनित्यत्वात् / एतच्च 'ऋक्पूःपथ्यपोऽत्' इति निर्देशात् सिद्धम् / 940 अक्ष्णोऽप्राण्यड़े // 7 // 86 // अक्षिशद्वान्तात् समासादत् समासान्तः स्यात् अप्राण्यङ्गे-न चेत्सोऽक्षिशब्दः प्राण्यङ्गे वर्तते / लवणस्याक्षि लवणमक्षीवेति वा लवणाक्षम् / अपाण्यङ्ग इति किम् / अजाक्षि / 941 संकटाभ्याम् // 7 // 386 // सम् कट इत्येतत्पूर्वादक्षिशद्वादत् समासान्तः स्यात् / संगतमक्ष्णा समीपमक्ष्णो वा समक्षम् / कटस्याक्षि कटाक्षः / प्राण्यङ्गाथै वचनम् / ___942 पूजास्वतेः प्राक् टात् // 7 // 3 / 72 / / पूजायां यौ स्वती ताभ्यां परे ये ऋगादयस्तदन्तात् समासात् 'बहुव्रीहेः काष्टे टः ' इति टप्रत्ययात् माक् यः समासान्तः स न स्यात् / शोभना धः सुधः / अतिधः। सुराजा। अतिराजा। पूजाग्रहणं किम् / अतिक्रान्तो राजानमतिराजः। स्वतेरिति किम् / परमधुरा / 943 बहोर्डे // 13 // 73 // डे-डविषये डप्रसङ्गो यत्र ततो बहवन्तात् समासान्तो डः कच् च न स्यात / आसन्ना बहवो येषां ते आसन्नबहवः / उपबहवः / बहोरिति किम्। द्वित्राः। उपदशाः / ड इति किम् / प्रिया बहवोऽस्य प्रियबहुकः / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां समासप्रकरणे समासान्ताः समाप्ताः //

Page #223
210 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [अलुक्समास ॥अथालुक्समासः॥ 944 न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः // // 29 // समासारंभक'' मन्त्यं पदमुत्तरपदम् / नाम्यन्तादेकस्वरात् पूर्वपदस्यामः खित्मत्ययान्ते उत्तरपदे परे लुप् न स्यात् / स्त्री स्त्रियं वात्मानं मन्यते स्त्रोंमन्यः, स्त्रियंमन्यः। अथ श्रियमात्मानं मन्यते श्रियंमन्यं कुलमित्यत्र नपुंसकलक्षणोऽमो लोपः कस्मान भवति ? / उच्यते / श्रीशद्धस्यात्मसमानाधिकरणस्य नपुंसके वृत्त्यभावादाविष्टलिङ्गत्वाच न भवति / अन्ये त्वाहुः-यथा प्रष्ठादयः शद्धा धवयोगात् स्त्रियां वर्तमानाः स्वलिङ्गं विहाय स्त्रीलिङ्गमुपाददते तथा श्रीशद्धः कुले वर्तमानः स्वलिङ्गपरित्यागेन वर्तते ततो नपुंसकलक्षणं इस्वत्वममो लुप् च न भवति / श्रिमन्य कुलमिति / न चायं नपुंसकलक्षणस्य लोपस्यापवादः किंतु ऐकार्यलक्षणस्योत्तरपदग्रहणात / नामिग्रहणं किम्। झंमन्यः। एकस्वरादिति किम् / हरणिंमन्या। खितीति किम् / स्त्रीमानी। मन्याण्णिन् / 945 असत्त्वे ङसेः // 3 / 2 / 10 // असत्वे विहितो यो सिः तस्योत्तरपदे लुब् न स्यात् / स्तोकान्मुक्तः। अल्पान्मुक्तः। अन्तिकादागतः। दूरादागतः / निष्क्रान्तः स्तोकान्निस्तोकः / 946 ब्राह्मणाच्छंसी // 3 / 2 / 11 // ब्राह्मणाच्छंसीत्यत्र ङसेल्वभावो निपात्यते / ब्राह्मणाद् ग्रंथादादाय शंसति ब्राह्मणाच्छंसी। रूढिवशात्विग्विशेष उच्यते / उपात्तविषयमेव तदपादानं यथा कुमूलात् पचति। निपातनस्येष्टविषयत्वात् ऋत्विग्विशेषादन्यत्र लुप् स्यात् / ब्राह्मणशंसिनी स्त्री। / 947 आजोऽक्ष सहोम्भस्तमस्तपसष्टः // 3 / 2 / 12 // एभ्यः परस्य टस्तृतीयैकवचनस्योत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / ओजसाकृतम् / अञ्जसाकृतम् / सहसाकृतम् / अम्भसाकृतम् / तमसाकृतम् / तपसाकृतम् / कथं सततनैशतमोवृतमन्यत' इति ? उत्तरपदस्य संबंधिशद्धत्वायत्र पूर्वपदीभूतस्तमःशद्धस्तत्रायं निषेधः। यत्र तु पदान्तरेण समस्तस्तत्र न प्रतिषेधः। ट इति किम् / ओजसो भावः ओजोभावः / तमसो नेच्छन्त्येके / तपसोऽन्ये /

Page #224
211 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 948 पुंजनुषोऽनुजान्धे // 3 / 2 / 13 // पुम्स्शदाजनुःशद्धाच्च परस्य टावचनस्य यथासंख्यमनुजशब्देऽन्धशब्दे चोत्तरपदे लुब् न स्यात् / पुंसा करणे-' नानुजः पुंसानुजः / जनुपा जन्मनान्धः जनुषान्धः। अविकृताक्षो जात्यन्ध उच्यते। अन्ये तु जतुशद्वात्तकारश्रुतेरिच्छन्ति / ट इत्येव / पुमांसमनुजाता पुमनुजा। 949 आत्मनः पूरणे // 3 / 2 / 14 // आत्मनः परस्य टावचनस्य पूरणप्रत्ययान्ते उत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / आत्मनाद्वितीयः। आत्मनातृतीयः। प्रादित्वात समासः / कथं 'जनार्दनस्त्वात्मचतुर्थ एवेति ? / आत्मा चतुर्थोऽस्येति बहुव्रीहिः। 950 मनसश्चाज्ञायिनि // 3 / 2 / 15 // मनःशद्वादात्मशद्वाश्च परस्य टा. वचनस्याज्ञायिन्युत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / मनसा ज्ञातुं शीलमस्य मनसाज्ञायी। एवमात्मनाज्ञायी / आत्मनो नेच्छन्त्येके / 951 नाम्नि // 3 // 2 // 16 // मनसः परस्य टावचनस्योत्तरपदे परे संज्ञायां विषये लुप न स्यात् / मनसादेवी / मनसागुप्ता / एवंनामा काचित् / नाम्नीति किम् / मनोदत्ता कन्या। 952 परात्मभ्यां // 3 / 2 / 17 // परात्मशद्धाभ्यां परस्य डेन्श्चतुर्थंकवचनस्योत्तरपदे परे नाम्नि विषये लुप् न स्यात् / परस्मैपदम् / आत्मनेपदम् / तादर्थ्य चतुर्थी। हितादित्वात् समासः। नाम्नीत्येव / परहितम् / कथं परहितो नाम कश्चित् ? नेयमनादिसंज्ञा। 953 अव्यंजनात् सप्तम्या बहुलम् // 3 / 2 / 18 // अकारान्ताद् व्यंजनाच्च परस्याः सप्तम्या बहुलं लुब न स्यात् संज्ञायाम् ।अदन्त-अरण्येतिलकाः। वनेकशेरुकाः।व्यंजन-युधिष्ठिरः। बहुलवचनात् कचिद्विकल्पः। त्वचिसारः। त्वक्सारः।कचिद् भवति / जलकुक्कुटः। अद्व्यञ्जनादिति किम् / भूमिपाशः। नाम्नीत्येव / तीर्थकाकः। सप्तम्या इति किम् / गौरखरः। कथं गविष्ठिरः ? बिदादिपाठात् -- गवियुधेः स्थिरस्ये ' ति निर्देशाद्वा भविष्यति / नन्वन्तरङ्गत्वादवादेशे कृते व्यंजनान्तत्वादेव सिद्धं किं बिदादिपाठाश्रयणेन ? नैवम्। 'अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गा लुब् बाधते'. इत्युक्तत्वात् / अन्यथा नदीकुक्कुटिकादिष्वप्यन्तरङ्गत्वाद्यत्वे सत्यलुप् प्रसज्ज्येतेति।

Page #225
316 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ अलुक्समासे 954 प्राक्कारस्य व्यंजने // 3 / 2 / 19 / / राजलभ्यो रक्षानिर्वेशः कारः। प्राचां देशे यः कारस्तस्य नाम्नि-संज्ञायां गम्यमानायामद्व्यञ्जनात् परस्याः सप्तम्या व्यंजनादावुत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / मुकुटे मुकुटे कार्षापणः दातव्यः मुकुटेकार्षापणः। देयः पशुः यूथपशुः / उदीचां देशे कारोऽयं न प्राचाम् / कार इति किम् / अभ्यहितेऽभ्यहिते देयः पशुः अभ्यहितपशुः / प्राचां देशे कारादन्यस्य देयस्यैतन्नाम। व्यञ्जन इति किम् / अविकटेऽविकटे उरणो दातव्यः अविकटोरणः। अविकटोऽवि नियमार्थोऽयं योगः। त्रिविधश्चात्र नियमः / प्राचामेव, कारस्यैव नाम्नि, व्यंजनादावेवेति / तथा च प्रत्युदाहृतम् / 955 तत्पुरुषे कृति॥३।२।२० अध्यञ्जनात् परस्याःसप्तम्याः कुदन्ते उत्तरपदे परे तत्पुरुष समासे लुब न स्यात् / नाम्नीति निवृत्तम् / स्तम्बे रमते स्तम्बरमः। एवं कर्णेजपः। व्यंजन-भस्मनिहुतम् / भस्मनिमीढम् / बहुलाधिकारात् कचिदन्यतोऽपि / गोषुचरः। कचिनिषेधो न भवति / मद्रचरः। कचिद्विकल्पः / खचरः। खेचरः / कचिदन्यदेव / हृदयं स्पृशति हृदिस्पृक् / द्वितीयार्थेऽत्र सप्तमी / तत्पुरुष इति किम् / धन्वनि कारका यस्य स धन्वकारकः / कृतीति किम् / अक्षशौण्डः / अब्यञ्जनादित्येव / कुरुषु चरति कुरुचरः। कथं परमे कारके उत्तमे कारके इति विग्रहे परमकारके उत्तमकारके तिष्ठतीत्यत्र सप्तम्या लुब् भवति ? उच्यते / अन्तरङ्गत्वात् यद्वा कृतीति कृन्निमित्ताया एव सप्तम्या लुप्प्रतिषेधः / इह तु तिष्ठत्यादिक्रियापेक्षेति लुब् भवत्येव / 956 मध्यान्ताद् गुरौ // 3 / 2 / 21 // मध्यान्तशद्धाभ्यां परस्थाः सप्तम्या गुरुशब्दे उत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / मध्येगुरुः / अन्तेगुरुः। मध्यगुरुः , अन्तगुरुरित्यप्यन्ये। 957 अमूर्धमस्तकात् स्वाङ्गादकामे // 32 // 22 // मूर्धमस्तकशद्ववजितात् स्वाङ्गवाचिनोऽयञ्जनान्ताच्छद्धात् परस्याः सप्तम्याः कामशद्वादन्यस्मिन्नुत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / कण्ठे कालोऽस्य कण्ठेकालः। वहेगडुः / उरसिलोमा / अमूर्धमस्तकादिति किम् / मूर्धशिखः / मस्तकशिखः / स्वाङ्गादिति

Page #226
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 213 किम् / अक्षशौण्डः। अकाम इति किम् / मुखकामः। अद्यञ्जनादित्येव / अङ्गुलित्रणः। बहुलाधिकारात् करकमलम्, गलरोगः, गलवणः इत्यादि सिद्धम् / 958 बन्धे घनि न वा // 3 / 2 / 23 // बन्धशब्दे घबन्ते उत्तरपदे परे अध्यञ्जनात् परस्याः सप्तम्या वा लुब् न स्यात् / स्वाङ्गादस्वाङ्गाचार्य विकल्पः / हस्ते बन्धः हस्ते बन्धोऽस्येति वा हस्तेवन्धः, हस्तबन्धः / चक्रेबन्धः, चक्रबन्धः। बन्ध इति किम् / पुटपाकः / घनीति किम् / अजन्ते मा भूत् / बध्नातीति बन्धः, चक्रवन्धः / अव्यंजनादित्येव / गुप्तिबन्धः। 959 कालात्तनतरतमकाले // 3 / 2 / 24 // अयञ्जनान्तात् कालवाचिनः शद्वात् परस्याः सप्तम्यास्तनतरतमप्रत्ययेषु कालशब्दे चोत्तरपदे परे वा लुब् न स्यात् / तन-पूर्वाह्नेतनः, पूर्वाह्नतनः। तर-पूर्वाह्नेतराम् / पूर्वाह्नतरे। तम-पूर्वाह्नतमाम् , पूर्वाहणतमे / काल-पूर्वा लेकाले / पूर्वाह्नकाले / कालादिति किम् / शुक्लतरे / अयअनादित्येव / रात्रितरायाम् / 'उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययमात्रस्य ग्रहणम् न तदन्तस्य' 'न वा खित्कृदन्ते ' इत्यत्रान्तग्रहणात् / तेनात्र तनतरतमप्रत्ययानां स्वरूपेणैव ग्रहणं भवति / 960 शयवासिवासेष्वकालात् // 3 // 2 // 25 // अकालवाचिनोऽद्व्यञ्जनान्ताच्छदात् परस्याः सप्तम्याः शयादिवृत्तरपदेषु लुब न स्यात् / बिलेशयः, विलशयः / वनेवासी, वनवासी। ग्रामेवासः, ग्रामवासः / बहुलाधिकारान्मनसिशय इत्यादी नित्यं लुबभावः / हृच्छय इत्यादौ तु नित्यं लुप् / अकालादिति किम् / पूर्वाह्नशयः / अध्यञ्जनादित्येव / भूमिशयः / 961 वर्षक्षरवराप्सर शरोरोमनसो जे // 3 / 2 / 26 // वर्ष क्षर वर अप सरस शर उरस् मनस् इत्येतेभ्यः परस्याः सप्तम्या जे उत्तरपदे परे वा लुप स्यात् / वर्षेजः, वर्षजः / क्षरेजः, क्षरजः। वरेजः, वरजः। अप्मुजम् , अब्जम् / सरसिजम् , सरोजम् / शरेजः, शरजः / उरसिजः, उरोजः। मनसिजः, मनोजः। .962 धुप्रावृड्वर्षाशरत्कालात् // 3 / 2 / 27 // योगविभागाद्वेति निवृत्तम् / दिवप्रभृतिभ्यः परस्याः सप्तम्या जे उत्तरपदे परे लुब् न स्यात् / दिविजः / प्राषिजः / वर्षासुजः / शरदिजः / कालेजः।

Page #227
214 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ अलुक्समास 963 अपो ययोनिमतिचरे ॥३।२।२८॥अपशब्दात् परस्या सप्तम्या यत्पयये योनिमतिचरेषु चोत्तरेपदेषु लब न स्यात् / अप्सु भवः अपसव्यः। दिगादित्वाद्यः / अप्सुयोनिः / अप्मुमतिः / अप्मुचरः। 964 नेन्सिद्धस्थे / / 3 / 2 / 29 // इन्प्रत्ययान्ते सिद्धस्थ इत्येतयोश्चोत्तरपदयोः सप्तम्या अलुप न स्यात् / भवत्येवेत्यर्थः। स्थण्डिलशायी। सांकाश्यसिद्धः। समस्थः। शयवासीत्यादियोगद्वयविकल्पो झुप्रावृडित्यादियोगद्वयविधिरनेन प्रतिषेषश्च तत्पुरुषे कृतीत्यस्थैव प्रपञ्चः / ते वै विधयः सुसंगृहीता भवन्ति येषां लक्षणं प्रपञ्चश्चेति / 965 षष्ट्याः क्षेपे // 3 // 2 // 30 // क्षेपे गम्यमाने उत्तरपदे परे षष्ठया लुब् न स्यात् / चौरस्यकुलम् / क्षेप इति किम् / ब्राह्मणकुलम् / कथं चौरकुलमिति ? तत्त्वाख्यानमेतन्न क्षेपः। 966 पुत्रे वा // 32 // 31 // पुत्रशब्दे उत्तरपदे क्षेपे गम्यमाने षष्ठ्या लुब् वा न स्यात् / दास्याः पुत्रः, दासीपुत्रः / क्षेप इत्येव / ब्राह्मणपुत्रः / दासीपुत्र इति तु तत्त्वाख्याने / पूर्वेण नित्यं निषेधे प्राप्ते विकल्पः / 967 पश्यद्वाग्दिशो हरयुक्तिदण्डे // 32 // 32 // पश्यद्वाग्दिक्शब्देभ्यः परस्याः षष्ठया यथासंख्यं हरयुक्तिदंडेघूत्तरपदेषु लुब् न स्यात् / पश्यतोहरः। अनादरे षष्ठीयम् / जनं पश्यन्तमनादृत्य हर्तेत्यर्थः / वाचोयुक्तिः ।दिशोदण्डः। संबंधषष्ठयो। . 968 अदसोऽकनायनणोः // 3 // 2 // 33 // अदसः परस्याः षष्ठया अकाप्रत्ययविषये उत्तरपदे आयनण प्रत्यये च परे लुब् न स्यात् / अमुष्य पुत्रस्य भावः आमुष्यपुत्रिका / चौरादित्वादकञ् / अमुष्यापत्यमामुष्यायणः / नडादित्वादायनण / अदसोऽनन्तरमायनणो विधानान्न तत्रोत्तरपदसंभवः। 969 देवानांप्रियः // 32 // 34 // देवानांपिय इति षष्ठया लुबभावो निपात्यते / देवानांप्रियः / मूर्ख इत्यर्थः। 970 शेपपुच्छलाङ्गुलेषु नाम्नि शुनः // 3 / 2 / 35 // श्वनशब्दात् परस्याः षष्ठयाः शेपादिघूत्तरपदेषु संज्ञायां लुब् न स्यात् / शुनः शेपमिव शेपमस्य शुनः शेपः / एवं शुनःपुच्छः / शुनोलाङ्गुलः / शेपःशद्धः सकारान्तोऽप्यस्ति इह त्वकारान्तस्य ग्रहणम् / नाम्नीति किम् / श्वशेपम् / श्वपुच्छम् / अन्ये तु सिंहस्यशेपं

Page #228
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 215 सिंहस्यपुच्छं सिंहस्यलाङ्गलमित्यत्रापि इच्छन्ति तन्मतसंग्रहार्थ बहुवचनम् अनाम्न्यपि विध्यर्थम् / 971 वाचस्पतिवास्तोष्पतिदिवस्पतिदिवोदासम् // 3 // 2 // 36 // वाचस्पत्यादयः शब्दाः षष्ठीलुबभावे निपात्यन्ते नान्नि। वाचस्पतिः। वास्तोष्पतिः। दिवस्पतिः। दिवोदासः / नाम्नीत्येव / वाक्पतिः / वास्तुपतिः। ग्रुपतिः। धुदासः। 972 ऋतां विद्यायोनिसंबंधे // 3 // 2 // 37 // ऋकारान्तानां शद्वानां विद्याकृते योनिकृते च संबंधे निमित्ते सति वर्तमानानां संबंधिन्याः षष्ठया विद्यायोनिसंबंध एव निमित्ते सति वर्तमाने उत्तरपदे लुब् न स्यात् / होतुःपुत्रः / होतुरन्तेवासी / पितुःपुत्रः। पितुन्तेवासी। ऋतामिति किम् / आचार्यपुत्रः / मातुलान्तेवासी / बहुवचनं विद्यासंबंधनिमित्ते योनिसंबंधनिमित्ते यथासंख्यपतिपत्तिव्युदासार्थम् / ऋद्भ्य इति निर्देशे प्राप्ते षष्ठीनिर्देश उत्तरार्थः / विद्यायोनिसंबंध इति किम् / भर्तृगृहम् / पूर्वपदविशेषणं किम् / भर्तृशिष्यः। उत्तरपदविशेषणं किम् / होतृधनम् / 973 स्वस्पत्योर्वा // 3 // 2 // 38 // विद्यायोनिसंबंधे निमित्ते सति प्रवर्तमानानामृकारान्तानां शद्वानां संबंधिन्याः षष्ठयाः स्वसृपत्योरुत्तरपदयोोनिसंबंध. निमित्तयोः परयोलब वा न स्यात् / पूर्वेण नित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते विकल्पोऽयम् / होतुःस्वसा, होतस्वसा। 974 मातृपितुः स्वसुः // 2 // 3 // 18 // मातृपितृभ्यां परस्य स्वमृशद्धसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् / मातृष्वसा। पितृष्वसा। समास इत्येव / मातुः स्वसा / पितुः स्वसा। . 978 संबंधिनां संबंधे // 74 / 121 // संबंधिशद्वानां यत्कार्यमुक्तं तत्संबंधे एव सति भवति नान्यथा / इति वचनात् धान्यमातुः स्वसुन षत्वम् / मातृस्वसा। 976 अलुपि वा / / 2 / 3 / 19 // मातृपितृभ्यां परस्य स्वसृशद्धसंबंधिनः सकारस्यालुपि समासे पोवा स्यात् / मातुःष्वसा,मातुःस्वसा। पितुःष्वसा,पितुःस्वसा। इति श्रीसिद्ध हैमबृहत्पक्रियायां समासप्रकरणेऽलुक्समासः समाप्तः //

Page #229
216 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [समासाश्रयविधि // अथ समासाश्रयविधयः / / 977 समासेऽग्नेः स्तुतः // 2 // 3 // 16 // अग्निशद्वात् परस्य स्तुत्शद्धसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् / अग्निष्टुत् / अग्निष्टुतौ / अग्निष्टुतः। 178 ज्योतिरायुा च स्तोमस्य // 2 // 3 // 17 // ज्योतिरायुःशद्धाभ्यामनेश्च परस्य स्तोमशदसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् / ज्योतिःष्टोमः। आयु: 979 निनद्याः स्नातेः कौशले // 2 / 3 / 20 // निनदीशद्धाभ्यां परस्य स्नाते संबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् कौशले-नैपुण्ये गम्यमाने / निष्णः, निष्णातः कटकरणे / नदीष्णः, नदीष्णातः प्रतरणे / कुशल इत्यर्थः। नद्याःस्नातस्य नेच्छन्त्येके / कौशल इति किम् / निस्नातः / नदीस्नः / यः स्रोतसा हियते / 980 प्रतेः स्नातस्य सूत्रे // 2 // 3 / 21 // प्रतेः परस्य स्नातसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् सूत्रेऽभिधेये। विशेषानुपादानाचोर्णादिसूत्रं व्याकरणादिसूत्रं च गृह्यते / प्रतिष्णातं सूत्रम् / ऊर्णादिसूत्रं क्षालनेन शुद्धम् व्याकरणादिसूत्रं त्वतिव्याप्त्यादिदोषाभावेन शुद्धमित्यर्थः / सूत्र इति किम् / प्रतिस्नातमन्यत् / प्रत्ययान्तोपादानं प्रत्ययान्तरनिवृत्त्यर्थम् / प्रतिस्नायकं मूत्रम् / 981 स्नानस्य नाम्नि // 2 / 3 / 22 // प्रतेः परस्य स्नानसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् मूत्रविषये नाम्नि, समुदायश्चेत्सूत्रविषयं नाम भवतीत्यर्थः / प्रतिष्णानं मूत्रमित्यर्थः / नानीति किम् / प्रतिस्नानमन्यत् / 982 वेः स्त्रः // 2 / 3 / 23 // वेः परस्य स्तृणातेः सकारस्य समासे पः स्यानान्नि-समुदायश्चेत् संज्ञाविषयो भवति / विष्टरो वृक्षः / विष्टरमासनम् / विष्टारपंक्तिश्छन्दः / नाम्नीत्येव / विस्तरो वचसाम् / 983 अभिनिष्टानः // 2 / 3 / 24 // अभि निस् इत्येतस्मात् परः ष्टानशनः समासे कृतपत्वा निपात्यते नान्नि। अभिनिष्टानो वर्णः। विसर्गस्यैषा संज्ञा / वर्णमात्रस्येत्यन्ये / नाम्नीत्येव / अभिनिःस्तन्यते अभिनिस्तानो मृदङ्गः / 984 गवियुधेः स्थिरस्य // 2 // 3 // 25 // गवि युधि इत्येताभ्यां परस्य

Page #230
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 217 स्थिरशद्धसंबंधिनः सस्य समासे पः स्यान्नान्नि / गविष्ठिरः। अस्मादेव निर्देशात् सप्तम्या अलुप् / युधिष्ठिरः। एकारे परे समासे षः स्यान्नान्नि / हरिषेणः। श्रीषेणः। एतीति किम् / हरिसिंहः। अक इति किम् / विष्वक्सेनः। नाम्नीत्येव / पृथ्वी सेनाऽस्य पृथुसेनः। नाम्यन्तस्थाकवर्गादित्येव / सर्वसेनः। 986 भादितो वा // 2 / 3 / 27 // नक्षत्रवाचिन इकारान्तात् परस्य सकारस्येकारे परे समासे पो वा स्यान्नाम्नि / 987 ङयापो बहलं नाम्नि // 2 // 4 // 29 // अन्यन्तस्य आबन्तस्य च नान्न उत्तरपदे परतः संज्ञायां इस्वः स्याद् बहुलम् / इति ह्रस्वे-रोहिणिषेणः, रोहिणिसेनः। इत इति किम् / पुनर्वसुषेणः। अत्र पूर्वेण नित्यमेव / 988 विकुशमिपरेः स्थलस्य // 2 / 3 / 28 // वि कु शमि परि इत्येतेभ्यः परस्य स्थलशदसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् / नानीति निवृत्तम् / विगतं वीनां पक्षिणां वा स्थलं विष्ठलम् / कुत्सितं कोः पृथिव्या वा स्थलं कुष्ठलम् / शमीनां स्थलं शमिष्ठलम् / ङयापो बहुलं नाम्नीति इस्वः। मुत्रे इस्वस्य शमिशदस्योचारणाद् दीर्घान्न भवति / शमीस्थलम् / दीर्घादप्येके / परिगतं स्थलं परिष्ठलम् / एभ्य इति किम् / भूमिस्थलम् / 989 कपेर्गोत्रे // 2 / 3 / 29 // कपिशद्वात् परस्य स्थलशब्दसंबंधिनः सकारस्य समासे षः स्यात् गोत्रेऽभिधेये / कपिष्ठलो नाम गोत्रस्य प्रवर्तयिता / यस्य कापिष्ठलिः पुत्रः / गोत्रमिह लौकिकं गृह्यते / लोके चाद्यपुरुषा येऽपत्यसंततेः प्रवर्तयितारो यन्नाम्नोऽपत्यसंततिर्व्यपदिश्यते तेऽभिधीयन्ते / गोत्र इति किम् / कपीनां स्थलं कपिस्थलम् / ____990 गोम्बाम्बसव्यापद्वित्रिभूम्यग्निशेकुशंकुक्कङ्गमञ्जिपुचिबर्हिःपरमेदिवेः स्थस्य // 2 // 3 // 30 // गो अम्बा आम्ब सव्य अप द्वि त्रि भूमि अग्नि शेकु शङ्कु कु अङ्ग मञ्जि पुञ्जि बर्हिस् परमे दिवि इत्येतेभ्यः परस्य स्थशदसंबंधिनः सकारस्य समासे पः स्यात् / गोष्ठम् / अम्बाष्ठः / श्लिष्टनिर्देशादुभाभ्यामपि भवति /

Page #231
218 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [समासाश्रयविधि आम्बष्ठः / सव्यष्ठः / अपष्ठः / द्विष्ठः / त्रिष्ठः। भूमिष्ठः / अग्निष्ठः / शेकुष्ठः / शंकुष्ठः / कुष्ठः / अङ्गुष्ठः / मञ्जिष्ठः / पुञ्जिष्ठः / वहिष्ठः / परमेष्ठः / दिविष्ठः / अत एव निपातनात् सप्तम्या अलुप् / तत्पुरुषे कृतीति तु नेन्सिद्धेति प्रतिषेधान्नोपतिष्ठते। 991 निर्दुस्सोः सेधसंधिसानाम् // 2 / 3 / 31 // निरादिभ्यः परेषां सेधादीनां सस्य समासे पः स्यात् / वचनभेदायथासंख्याभावः / निःषेधः। दुःषेधः। सुषेधः / निःषन्धिः। दुःषन्धिः / सुपन्धिः / निःषाम / दुःषाम / सुषाम / 992 प्रष्ठोग्रग्रे // 2 // 3 // 32 // प्रात् परस्य स्थसकारस्य पो निपात्यते अग्रगेअग्रगामिन्यभिधेये / प्रष्ठः अग्रगामी / प्रस्थोऽन्यः। 993 भीरुष्ठानादयः ॥२॥३॥३३॥भीरुष्ठानादयः शद्धाः समासे कृतषत्वाः साधवो भवन्ति। भीरूणां स्थानं भीरुष्ठानम् / अङ्गुलिषङ्गा यवागूः। समास इत्येव / भीरोः स्थानमित्यादि / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 994 हस्वान्नाम्नस्ति // 2 // 3 // 34 // नानो विहिते तकारादौ प्रत्यये परे हस्वान्नामिन उत्तरस्य सस्य षः स्यात् / तल्त्वतस्त्यतयतरप्तमपः प्रयोजयन्ति। सर्पिष्टा / सर्पिष्ट्वम् / सर्पिष्टः / निष्टयः / चतुष्टयः। सर्पिष्टरम् / सर्पिष्टमम् 'असिद्धं बहिरङ्गम् अन्तरङ्ग' इति प्लुतत्वस्यासिद्धत्वादिहापि भवति। सर्पि३ष्ट्व। इस्वादिति किम् / गीस्त्वम् / नामिन इत्येव / तेजस्ता / नाम्न इति किम् / भिन्द्युस्तराम् / विहितविशेषणं किम् / सर्पिस्तत्र / तीति किम् / सर्पिस्साद्भवति / 995 निष्प्राग्रेऽन्तःखदिरकार्याम्रशरेक्षुप्लक्षपीयुक्षाभ्यो वनस्य // 2 // 3 // 66 // निरादिभ्यः परस्य वनशद्धनकारस्य णः स्यात् / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन संज्ञायामसंज्ञायां च भवति / अन्यथा हि कोटरमिश्रकसिधक-इत्यादिवक्ष्यमाणनियमबलेन संज्ञायां न स्यात् / निर्वणम् / प्रवणम् / अग्रेवणम् / पारेमध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठया वेत्यव्ययीभावः। तत्संनियोगे च पूर्वपदस्यैत्वम् / अन्तर्वणम् / खदिरवणम् / कार्यवणम् / वचनसामर्थ्याच्छकारव्यवधानेऽपि भवति / आम्रवणम् / शरवणम् / इक्षुवणम् / प्लक्षवणम् / पीयुक्षावणम् / पीयुक्षाशद्धोऽव्युत्पन्न आवन्तः। ( द्राक्षापर्यायो द्राक्षाविशेषो वा) 996 द्वित्रिस्वरौषधिक्षेभ्यो नवाऽनिरिकादिभ्यः // 2 // 367 //

Page #232
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 219 द्विस्वरेभ्यस्त्रिस्वरेभ्यश्च इरिकादिवर्जितेभ्य ओषधिवाचिभ्यो वृक्षवाचिभ्यश्च परस्य वनशब्दसंबंधिनो नस्य णो वा स्यात् / ओषधि-दूर्वावणम्, दूर्वावनम्। मूर्वावणम्, मूर्वावनम् / वृक्ष-शिवणम् , शिग्रुवनम् / बदरीवणम् , बदरीवनम् / 'ओषध्यः फलपाकान्ता लतागुल्माश्च वीरुधः। फली वनस्पति यो वृक्षाः पुष्पफलोपगा॥ इति यद्यपि भेदोऽस्ति तथाप्यतिबहुत्वार्थबहुवचनवलाद् वृक्षग्रहणे वनस्पतीनामपि ग्रहणं भवति / अत एव च यथासंख्यमपि न भवति / तथा संज्ञायामसंज्ञायां च भवति। द्वित्रिस्वरेति किम् / देवदारुवनम् / ओषधिक्षेभ्य इति किम् / विदारीवनम् (विदारी लताविशेषः) शिरीषाणामदूरभवो ग्रामोऽपि शिरीषास्तेषां वनं शिरीषवनम् / अनिरिकादिभ्य इति किम् / इरिकावनम् / इरिकादिराकृतिगणः। इरिकादिविशेषवर्जनात् विशेषाणामेवेह विधिः / तेनेह न भवति / वृक्षवनम् / .997 गिरिनद्यादीनाम् // 2 / 3 / 68 // गिरिनदीत्यादीनां नकारस्य णो वा स्यात् / गिरिणदी, गिरिनदी / बहुवचनाद्यथादर्शनमन्येऽपि भवन्ति / . . 998 पानस्य भावकरणे // 2 // 369 // पूर्वपदस्थेभ्यो रघुवर्णेभ्यः परस्य भावे करणे च यः पानशद्धस्तत्संबंधिनो नस्य णो वा स्यात् / भावे-क्षीरपाणं क्षीरपानं वर्तते / करणे-क्षीरपाणं क्षीरपानं भोजनम्। भावकरण इति किम् / पीयतेऽस्मिन्निति पानः / क्षीरपानो घोषः / 999 देशे // 2 // 3 // 70 // पूर्वपदस्थाद्रपुवर्णात् परस्य पानशद्धनकारस्य णो नित्यं स्यात् देशे-समुदायेन चेदेशो गम्यते / योगविभागानवेति निवृत्तम् / पीयत इति पानम् / श्रीरं पानं येषां क्षीरपाणा उशीनराः। सुरापाणाः प्राच्याः। तात्स्थ्यान्मनुष्याभिधानेऽपि देशो गम्यते / देशे इति किम् / दाक्षीणां पानं दाक्षिपानम् / 1000 ग्रामाग्रान्नियः // 2 / 3 / 71 // ग्रामाग्राभ्यां परस्य नियो नकारस्य णः स्यात् / ग्रामणीः / अग्रणी। ग्रामाग्रादिति किम् / खरनीः। मेषनीः। 1001 वाह्याद्वाहनस्य // 2 // 3 // 72 // वोढव्यं वाह्यम् / तद्वाचिनो रेफादिमतः पूर्वपदात् परस्य वाहनशद्धसंबंधिनो नकारस्य णः स्यात् / उह्यतेऽनेनेति वहनम् / प्रज्ञादित्वात् स्वार्थिकोऽण / अतो वा निपातनादुपान्त्यदीर्घत्वम् /

Page #233
220 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [समासाश्रयविधि इक्षुवाहणम् / शरवाहणम् / वाह्यादिति किम् / सुरवाहनम् / संबंधमात्रमत्र विवक्षितम् / नरवाहनः / नात्र वाह्यात्परं वाहनं किं तर्हि वाहनात् / 1002 वोत्तरपदान्तनस्यादेरयुवपक्काहः // 2 / 3 / 75 // पूर्वपदस्थाद्रषवर्णात् परस्योत्तरपदान्तभूतस्य तथा नागमस्य स्यादेश्च नकारस्य णो वा स्यात, न चेत् स नकारो युवनपक्काहन्शद्धसंबंधी भवति / उत्तरपदान्त-व्रीहिवापिणौ, व्रीहिवापिनौ / न-व्रीहिवापाणि, व्रीहिवापानि कुलानि / इवु व्याप्तावित्यस्यानटि प्रेण्वनं प्रेन्वनं, हिवु प्रीणने पिवु सेचने इत्यनयोः शतरि पहिण्वन् पहिन्वन् / प्रपिण्वन् प्रपिन्वन् / हिवोरेव ह्यस्तन्यां पाहिण्वन् / पाहिन्वन् / बहुलवचनादनाम्नापि समासः। समासे हि पूर्वोत्तरपदव्यवहारः। पुरुषश्च वारि चेति पुरुषवारिणी इत्यत्र तु परमपि विकल्पं बाधित्वान्तरङ्गत्वादेकपदाश्रितं ' रघुवर्णात् ' इत्यादिना नित्यमेव णखम् / स्यादि-त्रीहिवापेण, ब्रीहिवापेन / बीहिवापान माषवापानित्यत्र तु अनन्त्यस्येत्यधिकारान्न भवति / उत्तरपदेति किम् / गर्गाणां भगः गर्गभगः / सोऽस्या अस्तीति समासादिन् / गर्गभगिणी। अत्रोत्तरपदस्यान्तो नकारो न भवतीति विकल्पो न भवति / एकपदस्थत्वात्तु मातृभोगीण इत्यादिवत् नित्यमेव णत्वं भवति / अन्तादिग्रहणं किम् / गर्गाणां भगिनी गर्गभगिनी। अत्र न नकारोऽन्तः किंतु ङोप्रत्ययः / यद्येवं मापवापिणी, माषवापिनीत्यत्र नकारस्योत्तरपदान्तत्वाभावात विकल्पो न स्यात् / उच्यते / 'गतिकारकोपपदानां कृद्भिः समासवचनं प्राक् प्रत्ययोत्पत्तेः' इति न्यायात् प्रागेव स्त्रीप्रत्ययात् अन्तरङ्गत्वादश्वक्रीतीत्यादावकारान्तेनेव क्रीतशब्देन नकारान्तेन वापिन्शब्देनोपपदसमासः पश्चात स्त्रीप्रत्ययः / विभक्त्यन्तत्वाभावेऽपि च रूढत्वादुत्तरपदत्वम् / ततश्चोत्तरपदस्यान्तो नकार इति णत्वविकल्पो भवति / अयुवपक्काह्न इति किम् / आययूना। प्रपकानि / दीर्घाही शरत् / अलचटतवर्गशसान्तर इत्येव / गर्दभवाहिनौ / 1003 च्या पुत्रपत्योः केवलयोरीच् तत्पुरुषे // 2 / 4 / 83 // मुख्य आवन्तः ष्यः पुत्रपतिशद्वयोः परयोस्तत्पुरुष समासे ईच् स्यात् / चकारो 'वेदृतः' इत्यादी विशेषणार्थः / कारीषगन्ध्यायाः पुत्रः कारीषगन्धीपुत्रः। एवं कारीपगन्धीपतिः। प्येति किम् / गौकक्ष्यापुत्रः। पुत्रपत्योरिति किम् / कारीपगन्ध्याकुलम्। केवलयोरिति किम् / कारीषगन्ध्यापुत्रकुलम् ।कारीपगन्धीपुत्रस्य कुलमिति विग्रहे तु कारीषगन्धीपुत्रकुलमित्यपि भवति / तत्पुरुष इति किम् /

Page #234
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 221 कारीषगन्ध्यापतिरयं ग्रामः / मुख्य इत्येव / अतिक्रान्ता कारीषगन्ध्यामतिकारीषगन्ध्या, तस्याः पुत्रोऽतिकारीषगन्ध्यापुत्रः / 1004 बन्धौ बहुव्रीहौ // 2 / 4 / 84 // मुख्य आवन्तः ष्यो बन्धुशब्दे केवले परतो बहुव्रीहौ समासे ईच् स्यात् / कारीषगन्ध्या बन्धुरस्य कारीषगन्धीबन्धुः। बन्धाविति किम् / कारीषगन्ध्यापतिमः। केवल इत्येव / कारीषगन्ध्याबन्धुकुलः / कारीषगन्धीबन्धुकुल इत्यत्र कारीषगन्धीबन्धुः कुलमस्येति विग्रहः / बहुव्रीहाविति किम् / कारीषगन्ध्याया वन्धुः कारीषगन्ध्याबन्धुः। मुख्य इत्येव / अंतिकारीषगन्ध्या बन्धुरस्य अतिकारीषगन्ध्याबन्धुः। कारीपगन्ध्यामतिक्रान्तः स - 1005 गौणो ड्यादिः // 7 // 4 / 116 // ङीमारभ्य व्यं यावत् ङयादिः प्रत्ययः स गौणः सन् प्रकृत्यादेः समुदायस्य विशेषणं भवति नोनाधिकस्य / इति 1006 मातमातृमातृके वा // 2 // 48 // मुख्य आबन्तः यो मातादिषु केवलेषु परेषु बहुव्रीहौ समासे ईज्वा स्यात् / कारीषगन्ध्या माता यस्य स कारीषगन्धीमातः, कारीषगन्ध्यामातः / कारीपगन्ध्या माता यस्य स कारीषगन्धीमाता, कारीषगन्ध्यामाता / कारीषगन्धीमातृकः, कारीषगन्ध्यामातृकः। मातेति निर्देशान्मातृशद्धस्य पुत्रप्रशंसामन्त्र्यमन्तरेणापि पक्षे मातादेशः। अन्यथा मातृशब्देनैव गतत्वान्मातशब्दोपादानमनर्थकं स्यात् / मातृमातृकशद्वयोश्च भेदेनोपादानादृदन्तलक्षणः कच्प्रत्ययोऽपि विकल्प्यते / 1007 वेदूतोऽनव्ययवृदीचडीयुवः पदे !।२।४।९८॥ईकारोकारयोरुत्तरपदे परतो ह्रस्वो वा स्यात् न चेत्तावव्ययौ यत् इज़रूपौ ङीरूपौ इयुवस्थानौ च किम् / खट्टापादः / अव्ययादिवर्जन किम् / अव्यय-काण्डीभूतम् / स्कृत-इन्द्रहपुत्रः / ईच-कारीषगन्धीपुत्रः / ङी-गार्गीपुत्रः। इयुक्-श्रीकुलम् / भ्रूकुलम् / उत्तरपद इति किम् / अग्नी पश्य / 1008 त्वे // 2 / 4 / 100 // यावन्तस्य त्वे प्रत्यये बहुलं हस्वः स्यात् / रोहिण्या भावः रोहिणित्वम् , रोहिणीत्वम् / अजत्वम् / अजात्वम् वा।

Page #235
222 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. समासाश्रयविधि 1009 भ्रुवोऽच्च कुंसकुटयोः // 2 / 4 / 101 // भ्रूशद्रस्य कुंसकुटयोरुत्तरपदयोः परयोईस्वोऽकारश्च स्यात्। भ्रुकुंसः, भ्रकुंसः / भ्रुकुटिः, भ्रकुटिः। भूकुंसभृकुटिशद्धावपीच्छन्त्यन्ये / __1010 मालेषीकेष्टकस्यान्तेऽपि भारितूलचिते // 2 / 4 / 102 // मालाइषीकाइष्टकाशद्वानां केवलानामन्ते वर्तमानानां च भारिन्तूलचितशब्देषूत्तरपदेषु परेषु इस्वः स्याद्यथासंख्यम् / मालां बिभर्येवंशीलः मालभारी / उत्पलमालभारी / मालभारिणी / उत्पलमालभारिणी। इषीकतूलम् / मुञ्जेषीकतूलम् / इष्टकचितम् / पक्वेष्टकचितम् / इदमेवान्तग्रहणं ज्ञापकम् ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिरिति / तेन दिग्धपादोपहतः सौत्रनाडिरित्यादौ पदादेशायनण्प्रत्ययादयो न भवन्ति / 1011 गोण्या मेये // 2 / 4 / 103 // गोणीशद्धस्य मानवाचिन उपचारान्मेये वर्तमानस्य इस्वः स्यात् / गोण्या मितो गोणिः। मेय इति किम् / गोणी। 1012 वर्चस्कादिष्ववस्करादयः // 3 // 2 // 48 // कुत्सितं वर्ची वर्चस्कम् तदादिष्वर्थेष्ववस्करादयः शद्वाः कृतशपसाद्युत्तरपदाः साधवः स्युः। वर्चस्केऽवस्करः। अवकीर्यतेऽवस्करः अन्नमलम् / तत्संबन्धात्तद्देशोऽप्यवस्करः / अवकरोऽन्यः / अपस्करो रथाङ्गे / अपकरोऽन्यः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1 तेनावोवचपरोवरादयोऽपि द्रष्टव्याः। 1013 ऋदुदित्तरतमरूपकल्पब्रुवचेलड्गोत्रमतहते वा ह्रस्वश्च // 3 / 2 / 63 // ऋदिदुदिच्च परतः स्त्रीलिङ्गशद्धस्तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु च स्येकार्थेषत्तरपदेषु ह्रस्वान्तः पुंवच्च वा स्यात् / तर-पचन्तितरा, पचत्तरा, पचन्तीतरा। तम-पचन्तितमा, पचत्तमा / पचन्तीतमा। रूप-पचन्तिरूपा, पचद्रूपा, पचन्तीरूपा। कल्प-पचन्तिकल्पा, पचत्कल्पा, पचन्तीकल्पा / ब्रुव-पचन्ती चासौ ब्रुवा च पचन्तिब्रुवा, पचब्रुवा, पचन्तीब्रुवा / चेलट टिद्वचनं ङयर्थम् / पचन्ती चासौ पचन्तिगोत्रा, पचद्गोत्रा, पचन्तीगोत्रा / मत-पचन्ती चासौ मता च पचन्ति 1 आञ्चतीति अवाञ्चतीति आङ् च अवाङ् च 'चवर्गदशहः'-अत् आचोवचमिति निपात्यम् / परश्चावरश्च पराङ् च अवराङ् च इति वा परोवरम् /

Page #236
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 223 मता, पचन्मता पचन्तीमता। हत-पचन्ती चासौ हता च पचन्तिहता, पचद्धता, पचन्तीहता / ब्रुवादयः कुत्साशद्वाः, 'निन्धं कुत्सनैरिति च समासः। ऋदुदिदिति किम् / कुमारितरा / ( अत्रोत्तरसूत्रेण इस्वः ) एकार्थ इत्येव / पचन्त्या हता पचन्तीहता। तरादिष्विति किम् / पचत्पाशा / 1014 डन्यः॥३।२।६४॥ ङयन्तस्य परतः स्त्रीलिङ्गस्य तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु चोत्तरपदेषु एकार्थेषु इस्वोऽन्तादेशः स्यात् / गौरितरा / गौरितमा। नर्तकिरूपा। कुमारिकल्पा। ब्राह्मणिब्रुवा / गागिचेली / ब्राह्मणिगोत्रा / गार्गिमता / गौरिहता। परत्वाद्यथाप्राप्तं पुंवद्भावं बाधते / डन्य इति किम् / मद्रिकातरा / परतःस्त्रिया इत्येव / बदरीतरा / एकार्थ इत्येव / ब्राह्मण्या हता ब्राह्मणीहता। 'नवैकस्वराणाम्' इत्युत्तरत्र वचनादनेकस्वरस्यैवायं विधिः / 1015 भोगवद्गौरिमतोर्नानि // 32 // 65 // भोगवद्गोरिमतोः संज्ञायां वर्तमानयोर्जीप्रत्ययस्य तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु चोत्तरपदेषु एकार्थेषु इस्वः स्यात / भोगवतितरा / गौरिमतितमा / भोगवतिरूपा / गौरिमतिकल्पा। भोगवति वा / गौरिमतिचेली। भोगवतिगोत्रा। गौरिमतिमता / भोगवतिहता / नाम्नीति किम् / भोगवतितरा, भोगवत्तरा, भोगवतीतरेत्यादि / उदित्वात् पूर्वेण त्रैरूप्यम् / 1016 नवैकस्वराणाम् // 3 // 2 // 66 // बहुवचनात् परतः स्त्रीति निवृत्तम्। सामान्येन तु विधानम् / स्व्येकार्थ इत्यनुवर्तते / एकस्वरस्य डन्यन्तस्य तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु चोत्तरपदेषु स्येकार्थेषु इस्वोऽन्तादेशः स्यात् / स्त्रितरा स्वीतरा। ज्ञस्य भार्या ज्ञी, ज्ञितमा, ज्ञीतमा / अस्यापत्यं स्त्री ई, इरूपा, ईरूपा। कस्य भार्या की,किकल्पा, कीकल्पा। जिब्रुवा,ज्ञीब्रुवा / इचेली, ईचेली। किगोत्रा कीगोत्रा। स्त्रिमता, स्त्रीमता। स्त्रिहता, स्त्रीहता। एकस्वराणामिति किम् / कुटीतरा / न्य इत्येव / श्रीतरा। एकार्थ इत्येव / स्त्रिया हता स्त्रीहता / नित्यदितामनेकस्वराणामपीच्छन्त्येके / तन्मते आमलकितरेत्याद्यपि भवति / 1017 ऊङः // 3 / 2 / 67 // ऊङन्तस्य तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु चोत्तर. पदेषु स्त्र्येकार्थे इस्वो वा स्यात् / ब्रह्मवन्धुतरा, ब्रह्मबन्धूतरेत्यादि / एकार्थ इत्येव / भीर्वा हता भीरूहता।

Page #237
224 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [समासाश्रयविधि - 1018 नाम्नि // 3 // 2 // 7 // अष्टनशद्धस्योत्तरपदे परे संज्ञायां दीर्घः स्यात् / अष्टौ पदान्यत्र अष्टापदः कैलासः / अष्टापदं सुवर्णम् / अष्टावक्रो मुनिः! नाम्नीति किम् / अष्टगुणमैश्वर्यम् / __1019 कोटरमिश्रकमिध्रकपुरगसारिकस्य वणे // 3 / 276 // कोटरादीनां कृतणत्वे वनशब्दे उत्तरपदे दीर्घः स्यात् संज्ञायाम् / कोटरावणम् / मिश्रकावणम् / सिधकावणम् / पुरगावणम् / सारिकावणम् / पूर्वपदस्थान्नाम्न्यग इति णत्वे सिद्धे कृतणत्वस्य वनशद्धस्य निर्देशो नियमार्थः, तेन पूर्वपदस्थादिति सूत्रेण वनशब्दस्य णत्वमाकारसंनियोग एव भवति / ततश्च कुबेरवनमित्यादौ संज्ञायामपि णत्वं न भवति / 1020 अञ्जनादीनां गिरौ // 3 / 277 // अञ्जनादीनां गिराकुत्तरपदे दीर्घः स्यान्नान्नि / अञ्जनागिरिः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1021 अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मतौ // 3 / 2 / 78 // अजिरादिवजबहुस्वराणां शरादीनां च मतो प्रत्यये दीर्घः स्यान्नाम्नि / बहुस्वर-उदुंबरावती। शरादि-शरावती / अजिरादिराकृतिगणः / नाम्नीत्येव / वलयवती कन्या / 1022 ऋषौ विश्वस्य मित्रे // 32 // 79 // विश्वशदस्य मित्रे उत्तरपदे ऋषावभिधेये संज्ञायां दीर्घः स्यात् / विश्वामित्रो नामर्षिः / ऋषाविति किम् / विश्वमित्रो माणवकः / नाम्नीत्येव / विश्व मित्रमस्य विश्वमित्रो मुनिः। - 1023 नरे // 32 // 80 // विश्वशदस्य नरशब्दे उत्तरपदे संज्ञायां दीर्घः स्यात् / विश्वे नरा अस्य विश्वानरो नाम कश्चित् / नर इति किम् / विश्वसेनः। नाम्नीत्येव / विश्वनरो राजा। . 1024 वलच्यपित्रादेः // 3 / 2 / 82 // वलच्प्रत्यये परे पित्रादिवर्जितानां स्वरान्तानां शद्धानां दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / आसुतिः सुरा साऽस्यास्तीति आमुतीवलः। एवं कृषीवलः / अपित्रादेरिति किम् / पितृवलः। चकारः किम् / उत्तरपदे मा भूत् / कायवलम् / 1025 चितेः कचि // 32 // 83 // चितिशद्धस्य कचि प्रत्यये परे दीर्घः स्यात् / एका चितिरस्मिन् एकचितीकः /

Page #238
प्रकरणम् ] सिद्ध है नबृहत्मक्रिया. 225 1026 स्वामिचिन्हस्याविष्टाष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रसुवस्वस्तिकस्य कर्णे // 3 / 2 / 84 // स्वामी चिन्यते येन तत् स्वामिचिन्हम् / तद्वाचिनो विष्टादिवर्जितस्य कर्णशब्दे उत्तरपदे परे दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / दात्रमिव दात्रम् / दात्रं चिन्हं कमै यस्य स दात्रमिव वा करें यस्य स दात्राकर्णः पशुः। एवं शंकूकर्णः। द्विगुणाकर्णः / यगुलाकर्णः / स्वामिविहस्येति किम् / शोभनकर्णः / स्वामिग्रहणं किम् / लम्बकर्णः। चिन्हग्रहणं किम् / वाहनस्य कर्णः वाहनकणेः। विष्टादिवर्जनं किम् / विष्टकर्णः / कर्ण इति किम् / १चक्रसक्थः / 1027 गतिकारकस्य नहितिवृषिव्यधिरुचिसहितनौ कौ // 3 // 2 // ८५॥गतिसंज्ञस्य कारकवाचिनश्च नह्यादिषु किबन्तेषूत्तरपदेषु परेषु दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / उपनह्यति उपनद्यते वा उपानत् / परीणत्। नीत् / प्रादृट् / श्वावित् / नीरुक्। तुरासट् / परीतत् / गमां काविति नलोपः / गतिकारकस्येति किम् / पटुरुक् / केचित्तु रुजाविच्छन्ति न रुचौ / तेन रुजरुच्योर्मतभेदेन विकल्पः सिद्धः। निरुक् / नीरुक् / काविति किम् / उपनद्धम् / इह किग्रहणादन्यत्र धातुग्रहणे तदादिविधिलभ्यते / तेनायस्कृतम् अयस्कार इत्यादौ सकारः सिद्धो भवति / अन्यथा ह्ययस्कृदित्यत्रैव स्यात् / - 1028 घन्युपसर्गस्य बहुलम् // 3 / 2 / 86 // घअन्ते उत्तरपदे परे उपसर्गस्य बहुलं दीर्घोऽतादेशः स्यात् / नीक्लेदः। नीवारः। प्रावारः। कचिन्न भवति। विषदनं विषादः / निषादः / कचिद्विकल्पः / प्रतीवेशः / प्रतिवेशः / कचिद्विषयभेदेन / प्रासादो गृहम् / उपसर्गस्येति किम् / चन्दनसारः। घनीति किम् / अवसायः / बहुलवचनादनुपसर्गस्यापि अघव्यपि च भवति / दक्षिणापथः / कचिद्विकल्पः / अन्धतमः, अन्धातमः। कचिद्विषयभेदेन / अधीदन्तः। अधीकर्णः। अधीकण्ठः / अधीऽपादः। एते आधिक्ये / अन्यत्र अधिदन्त इत्यादि भवति / कचिदनुत्तरपदेऽपि विकल्पः / पूरुषः पुरुषः। काशशब्दे च घअन्ते विकल्पः / नीकाशः, निकाशः / अजन्ते तूत्तरो विधिः। 1029 नामिनः काशे // 3 / 287 // नाम्यन्तस्योपसर्गस्य 'अच्' 5-1-49 1 चक्रं सक्थनि अस्य 'सक्थ्यक्ष्णः स्वागे टः' / तुरेर्जुहोत्यादिपाठात् तुतोर्ति 'नाम्युपान्त्य' इति कः / तुर सहति तुरासद / तुराताडिति तु छान्दसः॥

Page #239
226 सिद्धहैमवृहत्पक्रिया. [समासाश्रयविधि इत्यजन्ते काशशब्दे उत्तरपदे परे दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / निकाशते नीकाशः। 1030 दस्ति // 3288 // दा इत्येतस्य यस्तकारादिरादेशस्तस्मिन् परे नाम्यन्तस्योपसर्गस्य दीर्घान्तादेशः स्यात् / नीत्तम् / वीत्तम् / द इति किम् / वितीर्णम् / तीति किम् / सुदत्तम् / नामिन इत्येव / प्रत्तम् / 1031 अपील्वादेर्वहे // 3 / 2 / 89 // पील्लादिवर्जितस्य नाम्यन्तस्य वहे उत्तरपदे दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / वहतीति वहम् / अच् प्रत्ययः / ऋषीणां वहम् ऋषीवहम् / मुनीवहम् / कपीवहम् / एवंनामानि नगराणि / घान्ते तु वहशब्दे ऋषीवहः / अपील्वादेरिति किम् / पीलुवहम् / 1032 शुनः // 3 / 2 / 90 // श्वन इत्येतस्योत्तरपदे दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् / शुनोदन्तः श्वादन्तः / एवं श्वादंष्ट्रा / बहुलाधिकारात् कचिद्विकल्पः / श्वापुच्छम् , श्वपुच्छम् / कचिद्विषयान्तरे / शुनः पदमिव पदमस्य श्वापदम् व्याघ्रादिः / कचिन्न भवति / श्वकल्पः। 1033 एकादश षोडश षोडन् षोढा षड्ढा // 3 / 2 / 91 // एकादयः शद्धा दशादिषु उत्तरपदादिषु कृतदीर्घत्वादयो निपात्यन्ते / एकोत्तरा दश, एकं च दश च वा एकादश / अत्रैकस्य दशशब्दे उत्तरपदे दीर्घः। षडुत्तरा दश षट् च दश च वा षोडश / अत्र षषोऽन्तस्योत्वम् / उत्तरपददकारस्य च डकारः। षड् दन्ता अस्य षोडन् / अत्र दन्तशद्धस्य दत्रादेशे कृते दस्य डत्वं षषोऽन्तस्योत्वम् / एवं षोडन्तौ षोडन्तः / स्त्रियां तु तु षोडती / अन्ये तु दत्रादेशे कृते षोडन्निति शान्तरं नकारान्तं राजन्शद्धवान्नपातयन्ति / ततश्च पोडानमिच्छतीति क्यनि नकारलोपे ईत्वे च पोडीयतीति सिध्यतीति मन्यन्ते / षड्भिः प्रकारैः षोढा, षड्ढा। अत्र धापत्यये षषोऽन्तस्य वोत्वं धकारस्य तु नित्यं ढत्वम् / यतु षड्वेति रूपं न तत् धापत्यये किंतु षड् दधाति धयति वेति ' आतो डोऽवावामः' इति डे कृते स्त्रियामापि च भवति / निपातनस्य चेष्टविषयत्वादत्रोवडत्वे न भवतः / 1034 वित्र्यष्टानां द्वात्रयोऽष्टाः प्राक्शतादनशीतिबहुव्रीहौ // 3 // 2292 // द्वि त्रि अष्टन् इत्येतेषां यथासंख्यं द्वा त्रयस् अष्टा इत्येते आदेशाः प्राक्

Page #240
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 227 शतात् संख्यायामुत्तरपदे स्युः अनशीति बहुव्रीहौ-अशीतिबहुव्रीहिसमासविषय अष्टादश / द्वित्र्यष्टानामिति किम् / पञ्चदश / प्राक्शतादिति किम् / द्विशतम् / अनशीतिबहुव्रीहाविति किम् / यशीतिः / द्वौ वा त्रयो वा द्वित्राः / माक्शतादित्यवधेः संख्यापरिग्रहादिह न भवति / द्वैमातुरः। 1035 चत्वारिंशदादौ वा // 3 / 2 / 93 // द्वित्यष्टानां प्राक् शताचत्वारिंशदादौ संख्यायामुत्तरपदे यथासंख्यं द्वा त्रयस् अष्टा इत्येते आदेशा वा स्युः अनशीतिबहुव्रीहौ / द्वाभ्यामधिका द्वा च चत्वारिंशच्चेति वा द्वाचत्वारिंशत् , द्विचत्वारिंशत् / त्रयश्चत्वारिंशत् , त्रिचत्वारिंशत् / अष्टाचत्वारिंशत् , अष्टचत्वारिंशात् / पूर्वेण नित्यं प्राप्ते विकल्पार्थमिदम् / / 1036 हृदयस्य हल्लासलेखाण्ये // 3 / 2 / 94 // हृदयशवस्य लासलेखयोरुत्तरपदयोरणि ये च प्रत्यये हृदित्ययमादेशः स्यात् / हृदयस्य लासः हृल्लासः। हृदयं लिखतीति हल्लेखः / अणसंनिधानाल्लेखशद्धोऽणन्तो गृह्यते / तेन घबन्ते प्रियः हृद्यः। अणीत्येव सिद्ध लेखग्रहणं ज्ञापकम् 'उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणं न भवतीति / खित्यनव्ययस्येत्यादौ तु असंभवात् तदन्तग्रहणम् / हृदयशद्वपर्यायेण हृच्छब्देनैव सिद्धे हृदादेशविधानं लासादिषु हृदयशद्धप्रयोगनिवृत्त्यर्थम् / अन्यत्र तूभयं प्रयुज्यते। सौहार्यम् / सौहृदय्यम् / इत्यादि / 1037 पदः पादस्याज्यातिगोपहते // 3 / 2 / 95 // पादशदस्याज्यादिपूत्तरपदेषु पद इत्ययमादेशः स्यात् / पादाभ्यामजति अतति चेति औणादिके इणि पदाजिः, पदातिः / अत एव निदेशादजेवीं न भवति / पादाभ्यां गच्छति पदगः। 'नानो गम' इत्यादिना डः। पादाभ्यामुपहतः पदोपहतः। पादशद्वसमानार्थः पदशब्दोऽस्ति, आज्यादिषु तु पादशद्धप्रयोगनिवृत्यर्थ वचनम् / कथं दिग्धश्चासौ पादश्च दिग्धपादः तेनोपहतः दिग्धपादोपहतः / उत्तरपदसंनिधापितेन पूर्वपदेन भवति / 1038 हिमहतिकाषिये पद् // 3 / 2 / 96 // हिमादिफ़्तरपदेषु पादस

Page #241
228 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया समासाश्रयविधि बंधिनि ये च प्रत्यये पादशद्वस्य पदित्ययमादेशः स्यात् / पादयोहिमं पद्धिमम् / पादाभ्यां हतिः पद्धतिः / पादौ कपतीत्येवंशीलः, पुनः पुनः पादौ कपति, पादाभ्यां साधु कषतीति वा पत्काषी। परमश्चासौ पत्काषी च परमपत्काषी। यदा च परमौ च तो पादौ च परमपादौ तत्कषणशीलादिविवक्ष्यते तदा पादशदस्य पूर्वपदत्वाभावात् परमपादकापीत्येव भवति / पादौ विध्यन्ति पद्याः शर्कराः / पादशब्दसंबंधिनि य इति किम् / द्विगुसमाससंबंधिनि मा भूत् / द्वाभ्यां पादाभ्यां क्रीतं द्विपाद्यम् / 'पणपादमाषाध' इति यः / यद्वा आज्यादिषु करणभावः पाण्यङ्गस्यैवेति पूर्वत्र पादशब्दः प्राण्यङ्गवचनः स एव चेहानुवर्तत इति परिमाणार्थस्य न भवति / अन्ये तु गोपहतयोरपीच्छन्ति / पादाभ्यां गच्छतीति पद्गः। पादाभ्यामुपहतः पदुपहतः / कथं हस्तिपादस्यापत्यं हास्तिपाद इत्यत्र अपत्याणि पद्भावः। 'कौपिञ्जलहास्तिपदादण' इति निर्देशाद् भविष्यति / पादाभ्यां चरति पदिक इति तु 'पादकः' इति निपातनात् / ___ 1039 ऋचःशसि // 32 / 97 // ऋचः संबंधिनः पादस्य शकारादौ शसपत्यये पदित्ययमादेशः स्यात् / पादं पादं गायत्र्याः शंसति पच्छो गायत्री शंसति / वाक्यगम्यस्य गायत्र्याः पादसंबंधस्य वृत्तौ निवृत्तत्त्वात् स्वाभाविकं शंसनक्रियापेक्षं कर्मत्वं भवति / ऋच इति किम् / पादं पादं कार्षापणस्य ददाति पादशः कार्षापणं ददाति / शसो द्विःशकारपाठात् विभक्तिशसि न भवति / ऋचः पादान् पश्य / 1040 शब्दनिष्कघोषमिश्रे वा॥३।२।९८॥ शब्दादिषुत्तरपदेषु पादस्य पदित्ययमादेशो वा स्यात् / पादयोः शब्दः पच्छब्दः / पादशब्दः, पादनिष्क;। पद्घोषः / पन्मिश्रा , पादमिश्रः। 1041 नस् नासिकायास्ताक्षुद्रे // 3 / 2 / 99 // नासिकाशद्रस्य नस् प्रत्यये क्षुद्रशब्दे चोत्तरपदे नसित्ययमादेशः स्यात् / नासिकाया नासिकायां वा नस्तः / नासिकायां नासिकाया वा क्षुद्रः नःक्षुद्रः। 1042 येऽवणे // 3 / 2 / 100 // नासिकाशब्दस्य यप्रत्यये वर्णादन्यस्मिनभिधेये नसित्ययमादेशः स्यात् / नासिकाय हितं तत्र भवं वा नस्यम् / य इति किम् / नासिक्यं नगरम् / चातुरथिकोऽयं व्यः। निरनुबंधग्रहणे न च सानुबंधस्य ग्रहणं भवति / अवर्ण इति किम् / नासिक्यो वर्णः।

Page #242
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 229 1043 शिरसःशीर्षन् // 3 / 2 / 101 // शिरस् शब्दस्य शीर्षन्नादेशो भवति ये परे। शिरसि भवः शीर्षण्यः स्वरः। य इत्येव / शिरस्तः। निरनुबंधग्रहणे न सानुबंधस्येति न्यायानेह-शिर इच्छति शिरस्यति / तथा हस्तिनः शिर इव शिरो यस्य स हस्तिशिराः, तस्यापत्यं स्त्री वाहवादित्वादिनि ' शीर्षः स्वरे तद्धिते ' इति शिरसः शीर्षादेशे ' अनार्षे वृद्धे' इत्यादिना चेत्रः ष्यादेशे हास्तिशीर्थ्यो / अत्र ष्यशीर्षादेशयोः स्थानिवद्भावात शीर्षन्नादेशः स्यात् / शिरस इति चादेशेन संबध्यते न प्रत्ययेन, तेन हास्तिशीषिरित्यादौ समाससंबंधिन्यपि तद्धिते उत्तरसूत्रेण शीर्षादेशः स्यात् / 1044 केशे वा ॥३।२।१०२॥शिरसः केशविषये य प्रत्यये परे शीर्षनादेशो वा स्यात् / शिरसि भवाः शीर्षण्याः, शिरस्याः केशाः / केचित्तु 'इल्वला मृगशीर्षस्य शिरस्यास्तारकाः स्मृताः' इति प्रयोगदर्शनात् केशादन्यत्रापि विकल्पमिच्छन्ति, शाखादियप्रत्यये च शीर्षन्निति नेच्छन्त्येव / शिरसस्तुल्यः शिरस्यः / शाखादित्वाधः। 1045 शीर्षः स्वरे तद्धिते // 3 / 2 / 103 // शिरस्शद्धस्य स्वरादौ तद्धिते शीर्ष इत्यादेशः स्यात् / हस्तिशिरसोऽपत्यं हास्तिशीर्षिः। स्वर इति किम् / शिरस्कल्पः। तद्धित इति किम् / शिरसा / कथमिल्वला मृगशीर्षस्येति ? शीर्षशद्धः प्रकृत्यन्तरमस्ति / शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्येति / अनेनैव च सिद्धे उक्तविषये शिरसः प्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम्। 1046 उदकस्योदः पेषंधिवासवाहने // 3 / 2 / 104 // उदकशद्वस्य पेषमादिषूत्तरपदेषु उद इत्ययमादेशः स्यात्। उदकेन पिनष्टि उदपेषं पिनष्टि तगरम् / उदकं धीयतेऽस्मिनिति उदधिर्घटः / उदकस्य वासः उदवासः। उदकं वाहनमस्येति उदवाहनः / अनामार्थ वचनम् / नाम्न्युत्तरेणैव सिद्धम् / / 1047 वैकव्यंजने पूर्ये // 3 / 2 / 105 // उदकशब्दस्य पूरयितव्यवाचिन्येकव्यंजनेऽसंयुक्तव्यंजनादावुत्तरपदे उदादेशो वा स्यात् / उदकुम्भः, उदककुम्भः। व्यञ्जन इति किम् / उदकामत्रम् / एकेति किम् / उदकस्थालम् / पूर्य इति किम् / उदकपर्वतः /

Page #243
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [समासाश्रयविधि 1048 मन्यौदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारचीवधगाहे वा // 3 / 2 / उदौदनः , उदकौदनः / उदसक्तुः , उदकसक्तुः / उदबिन्दुः , उदकबिन्दुः / उदवज्रः, उदकवज्रः। उदभारः, उदकभारः। उदहारः, उदकहारः। उदवीवधः, उदकवीवधः / उदगाहः , उदकगाहः / अपूर्यार्थी यत्नः। 1049 नाम्न्युत्तरपदस्य // 3 / 2 / 107 // उदकशब्दस्य पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च संज्ञायां विषये उद इत्ययमादेशः स्यात् / उदमेघो नाम यस्यौदमेधिः पुत्रः / उदपानं निपानम् / उत्तरपदस्य-लवणोदः, कालोदः समुद्रः। 1050 ते लुग्वा // 3 / 2 / 108 // नामविषये ये पूर्वोत्तरपदे ते लुग्वा स्याताम् / देवदत्तः-देवः, दत्तः। सत्यभामा-सत्या, भामा / शब्दसाम्येऽपि प्रकरणादेरर्थविशेषनिश्चयः। 1051 घन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप् // 3 / 2 / 109 // द्वि अन्तर् इत्येताभ्यामनवर्णान्तेभ्यश्चोपसर्गेभ्यः परस्याप् इत्येतस्योत्तरपदस्य ईए इत्ययमादेशः स्यात् / द्विधा गता आपोऽस्मिनिति द्वीपम् / एवमन्तरीपम् / प्रतीपम् / समीपम् / उपसर्गादिति किम् / शोभना आपः स्वापः। पूजिता आपः अत्यापः / स्वती पूजायां नोपसर्गों / अत एव समासान्तो न भवति / अनवर्णेति किम् / पापम् / परापम् / संश्लिष्टा आगता आपोऽस्मिन् समापो देवयजनम् / 1052 अनोर्देश उप् // 3 / 2 / 110 // अनोः परस्यापो देशेऽभिधेये उप इत्ययमादेशः स्यात् / अनुगता आपोऽस्मिन्नन्पो देशः / देश इति किम् / अन्वीपं वनम् / कथं कूपः सूपः यूपः ? / पृषोदरादित्वात् / 1053 खित्यनव्ययारुषो मोऽन्तो हस्वश्च // 3 / 2 / 111 // अनव्ययस्य अर्थात् स्वरान्तस्यारुषश्च खित्मत्ययान्ते उत्तरपदे मोऽन्तः स्यात्, यथासंभवं इस्वश्वान्तादेशः / ज्ञमात्मानं मन्यते झंमन्यः। खट्वंमन्यः। रात्रिमन्यमहः। परत्वात् बदायो इस्वत्वेन बाध्यते / कालिमन्या। अरुस्-अरुंतुदः / खितीति किम् / ग्रहणम् / न ह्यव्ययात् परः खित्संभवति / अरुःशब्दोपादानादनव्ययस्य व्यंजना

Page #244
231 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. न्तस्य मो न भवति / गीमन्यः / ' स्वरस्य इस्वदीर्घप्लुताः' इति इस्वः स्वरस्यैव / कृद्ग्रहणे सति गतिकारकस्यापि ग्रहणात् कूलमुद्रुजः, कूलमुद्वह इत्यत्रापि भवति / 1054 सत्यागदास्तोः कारे // 3 / 2 / 112 // सत्यादिभ्यः कारशब्दे उत्तरपदे मोऽन्तः स्यात् / सत्यं करोति सत्यस्य कार इति वा सत्यकारः। एवमगदंकारः। अस्तुंकारः / अस्त्विति निपात; क्रियाप्रतिरूपकोऽभ्युपगमे वर्तते / 1055 लोकंपृणमध्यंदिनानभ्याशमित्यम् // 3 / 2 / 113 // एते शब्दाः कृतपूर्वपदमान्ता निपात्यन्ते / लोकं पृणति लोकस्य वा पृणः लोकंपृणः / मध्यं अनभ्याशं दूरमित्यं गन्तव्यमस्यानभ्याशमित्यः। दूरतः परिहर्तव्य इत्यर्थः / अनभ्याशेनेत्योऽनभ्याशमित्य इति वा दूरेण प्राप्यो न त्वन्तिकेनेत्यर्थः / अन्ये तु पीणातेर्णिगन्तस्याचि इस्वत्वं निपात्य लोकपिणः लोकपीणक इत्यर्थ इत्युदाहरन्ति / कश्चित्त्वकृतहस्वत्वमेव मन्यते लोकंपीणः / 1056 भ्राष्ट्राग्नेरिन्धे // 3 / 2 / 114 // भ्राष्टाग्निभ्यामिन्धशब्दें उत्तरपदे मोऽन्त; स्यात् / भ्राष्टस्येन्धः भ्राष्ट्रमिन्धः / एवमग्निमिन्धः / 1057 अगिलादगिलगिलगिलयोः॥३२११॥ गिलान्तशब्दवर्जितात् पूर्वपदात् परे गिले गिलगिले चोत्तरपदे मोऽन्तः स्यात् / तिमि गिलतीति तिमिगिलः। तिमीनां गिलगिलः तिमिगिलगिलः। गिलगिलशब्दे गिलशब्दो नोत्तरपदमिति गिलगिलोपादानम् / गिलशब्दस्य स्वरान्तस्य पयुदासेन स्वरान्ताद्विधिस्तेन व्यंजनान्तान भवति / धूर्गिलः / अगिलादिति किम् / तिमिगिलं गिलति तिमिगिलगिलः / गिलं गिलति गिलगिल इत्यत्र गिलगिलेति निर्देशादेव मोऽन्तो न संभवति / अगिलादिति तु निषेधो गिलान्तस्यापि निवृत्त्यर्थः। 1058 भद्रोष्णात्करणे // 3 / 2 / 116 // भद्रशब्दादुष्णशब्दाच करणशब्दे 1059 नवाऽखित्कृदन्ते रात्रेः // 3 / 2 / 117 // रात्रिशब्दस्य खिर्जितकृदन्ते उत्तरपदे मोऽन्तो वा स्यात् / रात्रौ चरति रात्रिंचरः।रात्रिचरः। रात्रेः करणं रात्रिकरणम्। रात्रिकरणम्। खिद्वर्जनं किम् / रात्रिमन्यमहः / खित्यनव्ययस्थेत्यादिनों

Page #245
232 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [समासाश्रयविधि नित्यमेव भवति / कृदन्त इति किम् / रात्रिसुखम् / अन्तग्रहणं किम् / रात्रिरिवाचरति किए लुक् तृच / रात्रयिता ।इदमेवान्तग्रहणं ज्ञापकम् 'इहोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययस्यैव ग्रहणं न तदन्तस्य' तेन 'कालात्तनतरतम' इत्यादी प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणं सिद्धम् / 'न नाम्येकस्वरात् खिति' इत्यादौ त्वसंभवात्तदन्तग्रहणम् / केचित्तीर्थंकरः , तीर्थकर इत्यत्रापि विकल्पमिच्छन्ति / तदर्थ नवाऽखित्कृदन्ते इति रात्रेरिति च योगो विभजनीयः / 1060 धनोव्यायाम् // 3 / 2 / 118 // धेनुशद्धाद् भव्याशब्दे उत्तरपदे मोऽन्तो वा स्यात् / धेनुश्चासौ भव्या च धेनुंभव्या, धेनुभव्या / केचित्तु नित्यमिच्छन्ति / . 1061 अषष्ठीतृतीयादन्यादोऽर्थे // 3 / 2 / 119 // अषष्ठयन्तादतृतीयान्ताचान्यशद्वादर्थशद्ध उत्तरपदे दोऽन्तो वा स्यात् / अन्यश्चासौ अर्थश्च, अन्योऽ. र्थोऽस्येति वा अन्यदर्थः / अन्यार्थः। अषष्ठीतृतोयादिति किम् / अन्यस्य अन्येन वार्थः अन्यार्थः। 1062 आशीराशास्थितास्थोत्सुकोतिरागे // 3 / 2 / 120 // वेति नितं पृथग्योगात् / अषष्ठीतृतीयान्तादन्यशदादाशिस् आशा आस्थित आस्था उत्सुक अति राग इत्येतेषु उत्तरपदेषु दोऽन्तः स्यात् / अन्या आशीः अन्यदाशीः। अन्या आशा अन्यदाशा / अन्यमास्थितः अन्यदास्थितः / अन्या आस्था अन्यदास्था / अन्यस्मिन् उत्सुकः अन्यदुत्सुकः / अन्या ऊतिः अन्यदूतिः / अन्यत्र रागः अन्यद्रागः / अषष्ठीतृतीयादित्येव ।अन्यस्याशीः अन्याशीः। अन्येनास्थितः अन्यास्थितः। 1063 ईयकारके // 3 / 2 / 121 // पृथग्योगादषष्ठीतृतीयादिति निवृत्तम् / अन्यशद्वादीये प्रत्यये कारकशब्दे चोत्तरपदे दोऽन्तः स्यात् / अन्यस्यायमन्यहीयः। / गहादित्वादीयः / अन्यस्यान्येन वा कारकः अन्यत्कारकः / अन्यत्कारिका / 2064 त्यादौ क्षेपे // 3 / 2 / 126 // त्याद्यन्ते पदे परतः क्षेपे गम्यमाने ना अकारः स्यात् / अपचसि त्वं जाल्म / त्यादाविति किम् / नपाचको जाल्मः। क्षेप इति किम् / न पचति मैत्रः। 'अ मा नो ना प्रतिषेधे' इत्यकारेण प्रतिषेधार्थीपेनैव सिद्धौ क्षेपे नत्रःश्रवणनिवारणार्थम् अनुत्तरपदार्थ वचनम् /

Page #246
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 233 1065 नगोऽप्राणिनि वा // 3 / 2 / 127 // अप्राणिन्यभिधेये नग इति वा निपात्यते / न गच्छतीति नगः अगः पर्वतः / नगा अगा वृक्षाः। अमाणिनीति किम् / अगो वृषलः शीतेन / पूर्वेण नित्यमादेशे प्राप्ते विकल्पोऽयम् / 1066 नखादयः // 3 / 2 / 128 // नखादयः शद्धा अकृताकाराधादेशा निपात्यन्ते / नास्य खमस्तीति नखः / न भ्राजते इति नभ्राट् किवन्तः। न पातीति नपात् शत्रन्तः / त्रिलिङ्गोऽयम् / निपातनातु नाभावः / न वेत्तीति नवेदाः। औणादिकोऽस / सत्सु साधुः सत्यः। सांधौ यः। न सत्यः / असत्यः। नासत्यौ नासत्याः / न मुञ्चतीति नमुचिः / औणादिकः किः / नास्य कुलमस्तीति नकुलः / कथं न न भ्राजते किंतु भ्राजत एवेति नभ्राट् ? पृषोदरादित्वादेकस्य नो लोपे भविष्यति / एवं न न पातीति नपात् इत्यादयः / न पुमान् न स्त्रीति नपुंसकम् / अत एव निपातनात् स्त्रीपुंसयोः पुंसकादेशः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन नास्तिकः, नभः, नारङ्गमित्यादयो द्रष्टव्याः। 1067 रथवदे // 3 / 2 / 131 // रथवदयोरुत्तरपरयोः कुशब्दस्य कदादेशः स्यात् / कुत्सितो रथः कद्रथः / कुत्सितो रथोऽस्य कद्रथः / कुत्सितो वदोऽस्य कद्वदः / तत्पुरुष एवेच्छन्त्येके / अन्यत्र कुरथो राजा / कुवदो मूर्खः / 1068 तृणे जातौ // 3 / 2 / 132 // कुशब्दस्य तृणे उत्तरपदे जातावभिधेयायां कदादेशः स्यात् / कुत्सितं तृणमस्याः कत्तृणा नाम रौहिषाख्या तृणजातिः। जाताविति किम् / कुत्सितानि तृणानि कुतृणानि / 1069 कत्त्रिः // 3 / 2 / 133 // कुशब्दस्य किशब्दस्य वा त्रिशब्दे उत्तरपदे कदादेशो निपात्यते / कुत्सिताः के वा त्रयः कत्रयः / कुत्सिताः के वा त्रयोऽस्य कत्रिः / किमो नेच्छन्त्यन्ये / किंत्रयः। 1070 काक्षपथोः // 3 / 2 / 134 // अक्ष पथिन् इत्येतयोरुत्तरपदयोः कोः का इत्ययमादेशः स्यात् / अक्षशब्दस्याकारान्तस्य कृतसमासान्तस्य चाविशेषण ग्रहणम् / कुत्सितोऽक्षः पाशकादिः काक्षः। कुत्सितमक्षमिन्द्रियं काक्षम् / कुत्सितोऽक्षो यस्य कालो रथः। कुत्सितमलि अक्षं वाऽस्य काक्षः। कुत्सितः पन्थाः कापथम् / कुत्सितः पन्था अस्मिन् कापथो देशः / साकोऽपि भवति / ककु:

Page #247
234 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [समासाश्रयविधि कुत्सितः अक्षः काक्षः। पथिशब्दनिर्देशात्तत्पर्यायेऽव्युत्पन्ने पथशब्दे न भवति / कुत्सितः पथः कुपथः, कुपथं वनम् / अनीषदर्थाथै वचनम् / / 1071 पुरुषे वा // 3 / 2 / 135 // कुशब्दस्य पुरुषशब्दे उत्तरपदे कादेशो वा स्यात् / कुत्सितः पुरुषः कापुरुषः, कुपुरुषः। कुत्सिताः पुरुषा अस्मिन् कापुरुषः , कुपुरुषो ग्रामः / अनीषदर्थे विकल्पोऽयम् / ईषदर्थे तु परत्वादुत्तरेण नित्यमेव / तत्रापि विकल्प एवेति कश्चित् / ईषत्पुरुषः कापुरुषः, कुपुरुषः। 1072 अल्पे // 3 / 2 / 136 // ईषदर्थे वर्तमानस्य कुशब्दस्योत्तरपदे कादेशः स्यात्। ईपन्मधुरं कामधुरम् / स्वरादावपि परत्वादीषदर्थे कादेश एव भवति। ईषदम्लं काम्लम् / एवं काच्छम् / 1073 काकवौ वोष्णे // 3 / 2 / 137 // कुशब्दस्योष्णशब्दे उत्तरपदे का कव इत्येतावादेशौ वा स्याताम् / ईषत् कुत्सितं वा उष्णं कोष्णं कवोष्णम् / ईषत् कुत्सितं वा उष्णमत्र कोष्णः कवोष्णो देशः। पक्षे यथाप्राप्तमिति तत्पुरुषे कदुष्णम् / बहुव्रीहौ तु न कदादेशः / कूष्णो देशः / अन्यस्त्वनावपीच्छति / काग्निः कवामिः कदग्निः। 1074 कृत्येऽवश्यमो लुक् // 3 / 2 / 138 // अवश्यम्शब्दस्य कृत्यप्रत्ययान्ते उत्तरपदे लुक् अन्तादेशः स्यात् / अवश्यकार्यम् / कृत्य इति किम् / अवश्यंलावकः। 1075 समस्ततहिते वा // 3 / 2 / 139 // सम्शब्दस्य तते हिते चोत्तरपदे लुगन्तादेशो वा स्यात् / सततम् , संततम् / सहितम्, संहितम् / 1076 तुमश्च मनकामे // 32 // 140 // तुम्पत्ययान्तस्य सम्शब्दस्य च प्रत्येकं मनसि कामे चोत्तरपदे लुगन्तादेशः स्यात् / भोक्तुं मनोऽस्य भोक्तुमनाः। गन्तुं कामोऽस्य गन्तुकामः / सम्यग्मनोऽस्य समनाः / एवं सकामः। सहशब्देनापि सिद्धौ समः श्रुतिनिवृत्त्यर्थं वचनम् / 1077 मांसस्यानड्यनि पचि न वा॥३।२।१४१।। मांसशब्दस्यानडन्ते घनन्ते च पचावुत्तरपदे लुगन्तादेशो वा स्यात् / मांसस्य पचनं मांस्पचनम् ,

Page #248
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 235 मांसपचनम् / मांसस्य पाक: मांस्पाकः, मांसपाक;। अनघनीति किम् / मांसपक्तिः / पचाविति किम् / मांसदाहः ।मांसदहनी। 1078 दिवशब्दात्तीरस्य तारः // 3 / 2 / 142 / / दिक्शब्दात् परस्य तीरशब्दस्योत्तरपदस्य तार इत्ययमादेशो वा स्यात् / दक्षिणस्याः दिशः दक्षिणस्य वा देशस्य तीरं दक्षिणतारम् , दक्षिणतीरम्। दिक्शब्दादिति किम् / गङ्गातीरम् / 1079 ग्रन्थान्ते // 3 / 2 / 147 // ग्रन्थस्यान्तो ग्रन्थान्तः। तद्वाचिन्युत्तरपदेऽव्ययीभावे सहशब्दस्य सादेशः स्यात् / कलामन्तं कृत्वा सकलं ज्योतिषमधीते / एवं सकाष्ठम् / समुहूर्तम् / कलादिशब्दाः कालविशेषवाचिनोऽपि तत्सहचारिषु ग्रन्थेषु वर्तन्त इति ग्रन्थान्तवाचित्वमुत्तरपदस्य / अन्त इत्यव्ययीभावः। कालार्थ आरंभ। 1080 समानस्य धर्मादिषु // 3 / 2 / 149 / / समानशब्दस्य धर्मादिषूत्तर बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / अन्ये तु ( धर्मादिगणे ) धर्मादिषु वचनान्तेषु नवसु विकल्पमिच्छन्ति / सधर्मा, समानधर्मेत्यादि / अपरे तु नामादिषु बन्धुपर्यन्तेषु द्वादशस्वेव समानस्य सभा नित्यमिच्छन्ति अन्येषु तु नेच्छन्त्येव / सधर्मसपक्षादिशब्दास्तु सहशब्देन समानपर्यायेण कृतसादेशेन साधयन्ति / समानशब्दप्रयोगे तु समानधर्मा, समानपक्ष इत्यायेव मन्यन्ते / कथं समानोदरे जातः सोदयः, समाने तीर्थे वसति सतीर्थ्य इति ? ' सोदर्यसमानोद' इति -- सतीर्थ ' इति च निपातनाद् भविष्यतः। 1081 सब्रह्मचारी // 3 / 2 / 150 // सब्रह्मचारीति निपात्यते / समानो ब्रह्मचारी समाने ब्रह्मण्यागमे गुरुकुले वा व्रतं चरतीति सब्रह्मचारी। निपातनादेव व्रतशब्दस्यापि लोपः। 1082 दृक्दृशदृक्षे // 3 / 2 / 151 // दृक् दृश दृक्ष इत्येतेषूत्तरपदेषु समानस्य सादेशः स्यात् / समान इव दृश्यते सहक, सदृशः, सदृक्षः। दृशदृक्षसाहचर्यात् टक्सक्मत्ययसहचरितकिबन्तस्यैव दृशो ग्रहणात् इह न भवति / समाना हक् समानदृक् /

Page #249
236 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [समासाश्रयविधि 1083 अन्यत्यदादरा // 3 / 2 / 152 // अन्यशब्दस्य त्यदाश्च हक्दृशदृक्षेषूत्तरपदेषु आकारोऽन्तादेशः स्यात् / अन्य इव दृश्यते अन्यादृक् / अन्यादृशः। अन्यादृक्षः। एवं त्यादृक् / त्यादृशः त्यादृक्षः। तादृक् / तादृशः। तादृक्षः। इत्यादि / कथं यत्परिमाणमस्य यावान् एवं तावान् , एतावान् ? ' यत्तदेतदो डावादिः' इति डावतो भविष्यति / 1084 इदं किमीत्की // 3 // 2 // 153 // इदंशब्दः किंशब्दश्च दृक्शदृक्षेषत्तरपदेषु परेषु यथासंख्यमीकाररूपः कीकाररूपश्च स्यात् / अयमिव दृश्यते ईदृक् / ईदृशः / ईदृक्षः / क इव दृश्यते कीदृक् / कीदृशः / कीदृक्षः। कथं इदं किं वा परिमाणमस्य इयान् कियान् ? -- इदंकिमोऽतुरिय किय चास्य' इत्यादिना भविष्यति / 1085 पृषोदरादयः // 22 // 155 // पृषोदर इत्येवंप्रकाराः शद्धा विहितलोपागमवर्णविकाराः शिष्टैः प्रयुज्यमानाः साधवः स्युः। पृषदुदरमुदरे वास्य पृषोदरः / पृषत उदरं पृषोदरम् / पृषत उद्वानं पृषोद्वानम् / एवं पृषोद्धारम् / अत्र तकारलोपो निपात्यते / जीवनस्य जलस्य मूतः पुटबन्धः जीमूतः। अत्र वनस्य लोपः। वारिणो वाहको बलाहकः / अत्र पूर्वपदस्य बः उत्तरपदादेश्चलः। इत्यादि। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन मुहूर्तमारग्वधोऽश्वत्थामनिर्लयनीत्यादयोऽपि द्रष्टव्याः। 'वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ / धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् ' 1086 वावाप्योस्तनिक्रोधाग्नहोर्वषी // 3 // 2 // 156 // अवशब्दस्योपसर्गस्य तनिक्रीणात्योः परयोरपिशब्दस्य च धाग्नहोः परयोर्यथासंख्यं व पि इत्येतावादेशौ वा स्याताम् / वतंसः, अवतंसः। वक्रयः, अवक्रयः / पिहितम् , अपिहितम् / पिधानम् , अपिधानम् / पिदधाति, अपिदधाति / पिनद्धम् , अपिनद्धम् / धातुनियमं नेच्छन्त्येके / पृषोदरादिप्रपञ्च एषः, तेन शिष्टप्रयोगोऽनुसरणीयः। इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां समासप्रकरणे समासाश्रयविधयः समाप्ताः // समाप्तं समासप्रकरणम् //

Page #250
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 237 अथ तद्धिताः॥ // तत्रादावपत्याधिकारः॥ 1087 तद्वितोऽणादिः // 6 / 1 / 1 // अणादिः प्रत्ययो य इत ऊर्व वक्ष्यते स तद्धितसंज्ञः स्यात् / 1088 वाद्यात् // 3 / 1 / 11 // वा इति च आधादिति च द्वितयमधिकृतं वेदितव्यम् / तत्र वाधिकारात् इत अर्ध्वं वक्ष्यमाणाः प्रत्यया विकल्प्यन्ते / तेन पक्षे यथाप्राप्तं वाक्यं समासश्च भवति / आधादित्यधिकारात् सूत्रे यदादौ निर्दिष्टं तस्मात् प्रत्ययो भवति नान्यस्मात् / 1089 प्राग्जितादण् // 6 / 113 // माग्जितशब्दसंकीर्तनात् पादत्रय यावत् येऽर्था अपत्यादयस्तेष्वपवादविषयं परित्यज्याण प्रत्ययो वा स्यात् / अधिकारः परिभाषा विधिर्वाऽयम् / अधिकारपक्षे प्राग्जितादित्युत्तरार्थम् / अन्यथेकणित्यादिवदणित्येव सिद्धम् / धनपतेरपत्यं तत्र भवस्तत आगतो वेति वाक्ये / 1090 धनादेः पत्युः // 6 / 1 / 14 // धनादेर्गणात् परो यः पतिशब्दस्तद. न्ताद्धनपतीत्येवमादेः प्राग्जितीयेऽर्थेऽण् प्रत्ययो वा स्यात् / ऐकार्थ्य इति विभक्तिलुपि धनपति अण् इति स्थिते / णकारो वृद्धयर्थः / 1091 वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते // 7 / 4 / 1 // अिति णिति च तद्धिते प्रत्यये परे पूर्वो यः प्रकृतिभागस्तस्य स्वरेषु स्वराणां मध्ये य आदिस्वरस्तस्य वृद्धिरादेशः स्यात् / अवर्णेवर्णस्य। धानपतः। आश्वपतः। केचित्तु ( धनादिषु ) गृहसेनाशब्दौ न पठन्ति / तन्मते गार्हपत्यम् / सैनापत्यम् इत्युत्तरार्थम् / पत्युत्तरपदलक्षणस्य व्यस्य राष्ट्रादिषु त्रिषु -- दोरीय ' इतीयस्य चापवादोऽयम् / 1092 अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्ययमपत्युत्तरपदाळ्या // 6 / 1 / 15 // दिति-अदिति-आदित्य-यमशब्देभ्यः पत्युत्तरपदाच प्राग्जितीयेऽर्थे इदमर्थवर्जितेऽपत्यादावर्थे योऽणोऽपवादः प्रत्ययस्तद्विषये च व्यः प्रत्यय: स्यात् / दितेरपत्यं दैत्यः / अदितेरपत्यमादित्यः / 1093 व्यञ्जनात् पञ्चमान्तस्थायाः सरूपे वा // 1 // 3 // 47 // व्यञ्जनात्

Page #251
238 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया [तद्धित परस्य पञ्चमस्यान्तस्थायाश्च सरूपे वर्णे परे लुग्वा स्यात् / आदित्यः देवता अस्य आदित्यः,आदित्य्यो वा स्थालीपाकः। पत्युत्तरपद-बृहस्पतेरपत्यं बार्हस्पत्यः। अण. पवादे च आदित्यस्यापत्यमादित्ययः। यमस्यापत्यं याम्यः। अत्र परत्वात् 'अत इञ्' इतीबू स्यात् / वनस्पतीनां समूहो वानस्पत्यम् / अत्राचित्तलक्षण इकण स्यात् / ज्यो हि माग्जितीयमणं बाधित्वा सावकाश इति अणपवादग्रहणम् / अण्ग्रहणं किम् / वास्तोष्पत्यभार्यः। असत्याग्रहणे स्वापवादविषयेऽप्यस्य समावेशे सति 1094 तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्तविकारे // 3 / 2 / 56 // स्वरस्थानाया वृद्धों हेतुस्तद्धितो रक्ताद्विकाराचान्यत्रार्थे विहितस्तदन्तः परतः स्त्रीलिङ्गः पुंवन्न स्यात् / इत्यादिना पुंवद्भावनिषेधात् वास्तोष्पत्यामार्य इति स्यात् / अनिदमीति किम् / आदित्यस्येदमादितीयम् / ___ 1095 बहिषष्टीकण् च // 6 / 1 / 16 // बहिस् इत्येतस्मात् माग्जितीयेऽर्थे टीकण प्रत्ययः स्यात्, चकाराद् व्यश्च / 1096 प्रायोऽव्ययस्य // 74 / 65 // अव्ययस्यापदसंज्ञकस्य तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेः प्रायो लुक् स्यात् / बहिर्जातो बाहीकः, बाह्यः / बाह्या / टकारो ङन्यर्थः / बाहिकी। णकारो णित्कार्यार्थः / 1097 कल्यग्नेरेयण // 6 / 1 / 17 / / कलि अग्नि इत्येताभ्यां प्राग्जितीयेऽर्थे - निदम्यणपवादे च एयण प्रत्ययः स्यात् / कलिदैवताऽस्य कालेयम् / आग्नेयम् / अणपवादे च कलेरागतं कालेयम्। आग्नेयम् / अत्र 'नृहेतुभ्यः' इत्यादिना रूप्यमयटौ स्याताम् / अन्ये तु जितार्थात् परेष्वपि प्राग्वतीयेष्वर्थेषु एयणमिच्छन्ति / कलये हितं कालेयम् / आग्नेयम् / कलेनिमित्तम् उत्पातः संयोगो वा कालेयः। आग्नेयः। 1098 पृथिव्या भाञ् // 6 / 1118 // पृथिवीशद्धात् प्राग्जितीयेऽर्थेऽनिदम्यणपवादे च बाज इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / पृथिव्यां भवः पार्थिवः। जाबोः स्त्रियां विशेषः / पार्थिवा / पार्थिवी / अणपवादे च पृथिव्या अपत्यं पार्थिवः / पार्थिवा / पार्थिवी / अत्र एयण स्यात् / ङी बहुषुलुप संघादिष्वणिति प्रयोजनमविधानस्य / 1099 उत्सादेरञ् // 6 / 1 / 19 / / उत्स इत्येवमादिभ्यः शब्देभ्यः प्राग्जितीयेऽर्थेऽनिदम्यणपवादे चात्र प्रत्ययः स्यात् / उत्सस्येदमौत्सम् / औदपानम्।

Page #252
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 239 अणपवादे च, उत्सस्यापत्यम् औत्सः / औदपानः / अत्र इञ् पामोति / कुरोरपत्यं कौरव्य इति व्यविधौ कुरुशद्धोपादानस्यानवकाशत्वात् भवति / कौरव इति त्वपत्यस्यापीदमर्थविवक्षायां भविष्यति / उत्तरत्र वष्कयशब्दस्य समासे प्रतिषेधादुत्साधन्तस्यापीह प्रत्ययः। तेन गोधेनुभ्य आगतं गौधेनवमिति सिद्धम् / अन्यथा रूप्यमयटौ स्याताम् / 1100 बष्कयादसमासे // 6 / 1 / 20 // वष्कयशद्वादसमासे वर्तमानात् प्राग्जितीयेऽर्थेऽनिदम्यणपवादे चाञ् स्यात् / बष्कयस्यापत्यं बाष्कयः। असमास इति किम् / सुबष्कयस्यापत्यं सौवष्कयिः। इव / 1101 देवाद्यञ् च // 6 // 1 // 21 // देवशद्धात् माग्जितीयेऽर्थे निदम्यणपवादे च यज्ञ चादञ् च प्रत्ययः स्यात् / देवस्येदं देवादागतं वा दैव्यम्, दैवम् / यअन्तादअन्ताच्च ङयां दैवी वाक् / केचित्तु व्यप्रत्ययमपीच्छन्ति / तन्मते दैव्या / 1102 अः स्थाम्नः // 6 / 1 / 22 / / स्थामन्शदात् माग्जितीयेऽर्थे अः प्रत्ययः स्यात् / अश्वत्थाम्नोऽपत्यमश्वत्थामः / 1103 द्विगोरनपत्ये यस्वरादे बद्रिः॥६।१।२४॥अपत्यार्थादन्यस्मिन् पाग्जितीयेऽथै उत्पन्नस्य द्विगोः परस्य यकारादेः स्वरादेश्च प्रत्ययस्य सकृल्लुप स्यात् न तु द्विः / द्वयो रथयोढिरथ्या वायं वोढा द्विरथः। ' रथात्सादेश्च वोढुङ्गे' इत्यर्थे 'यः' इति यः / पञ्चसु कपालेषु पञ्चकपाल्यां वा संस्कृतः पश्चकपालः / द्विगोरिति किम् / पूर्वशालायां भवः पौर्वशालः / अनपत्य इति किम् / द्वैमातुरः / यस्वरादेरिति किम् / पञ्चभ्यो गर्गेभ्य आगतं पश्चगर्गमयम् / अद्विरिति किम् / पञ्चसु कपालेषु संस्कृतं पश्चकपालम् तस्येदं पाञ्चकपालम् / एवं त्रैवेदम् / माजितादित्येव / द्वौ रथौ वहति द्विरथ्यः / ' वहति / इत्यादिना यः / इत्यपत्यादिसाधारणाः प्रत्ययाः / 1104 प्राग्वतः स्त्रीपुंसाद नञ् स्नञ् // 6 / 1 / 28 // प्राग्वतो येऽर्थास्तेष्वनिदम्यणपवादे च स्त्रीशद्धात् पुंस्शद्धाच यथासंख्यं न स्नञ् प्रत्ययौ स्याताम् / स्त्रिया अपत्यं स्त्रैणः / पैांस्नः / अकारो मित्कार्यार्थः / 1105 त्वे वा // 6 / 1 / 26 / / स्त्रीशद्वात् पुंस्शद्धाच्च त्वे त्वप्रत्ययविषये 1 यत्रो डायन च वा इति वा डायनि दैव्यायनीत्यपि /

Page #253
240 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित भावे यथासंख्यं नज्स्नमत्ययौ वा स्याताम् / स्त्रिया भावः स्त्रैणं / स्त्रीत्वं। स्त्रीता। पैांस्नम् / पुंस्त्वम् / पुंस्ता / पुनर्वाग्रहणं प्रत्ययविकल्पार्थम् / 1106 गोः स्वरे यः // 6 / 1 / 27 // गोशद्धात् स्वरादितद्धितमसङ्गे यः प्रत्ययः स्यात् / गोरपत्यं गव्यः। स्वर इति किम् / गोभ्यो हेतुभ्य आगतं गोरूप्यम् / 1107 ङसोऽपत्ये // 6 / 1 / 28 // अणादयोऽनुवर्तन्ते / ङसः षष्ठयन्तानाम्नोऽपत्येऽर्थे यथाभिहितमणादयः प्रत्ययाः स्युः। 1108 अस्वयंभुवोऽव् // 7 // 470 // स्वयंभूशद्ववर्जितस्यापदसंज्ञकस्योवर्णान्तस्य तद्धिते परे अव् इत्यादेशः स्यात् / उपगोरपत्यमोपगवः। अपत्य इति अपत्यमा विवक्षितं न लिङ्गसंख्यादि / तेन द्वयोर्बहुषु स्त्रीलिङ्गादौ च भवति / औपगवौ / औपमवाः। औपगवी / इत्यादि / डस इति किम् / देवदत्तेऽपत्यम् / अपत्य इति किम् / भानोरयं भानवीयः। तस्येदम्' इत्येवाणादिसिद्धौ अपत्यविवक्षायां तदपवादबाधनार्थ वचनम् / तेन भानोरपत्यं भानवः।. अत्र 'दोरीय' इतीयो न भवति / कम्बल उपगोरपत्यं देवदत्तस्येत्यत्र तु असामर्थ्यान्न भवति / 1109 पौत्रादि वृद्धम् // 6 // 1 // 2 // परमप्रकृतेरपत्यवतो यत्पौत्राधपत्यं तद् वृद्धसंज्ञं स्यात् / 1110 वंश्यज्यायोभ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राद्यस्त्री युवा // 6 / 1 / 3 // वंशे भवो वंश्यः पित्रादिरात्मनः कारणम् / ज्यायान् भ्राता वयोऽधिक एकपितृक एकमातृको वा / प्रपौत्रः पौत्रापत्यम् परमप्रकृतेश्चतुर्थः / स्त्रीवर्जितं प्रपौत्राद्यपत्यं जीवति वंश्ये ज्यायोभ्रातरि वा युवसंज्ञं स्यात् / 1111 सपिण्डे वयःस्थानाधिके जीवदा // 14 // ययोरेकः पूर्वः सप्तमः पुरुषस्तावन्योन्यस्य सपिण्डौ / वयो यौवनादि / स्थानं पिता पुत्र इत्यादि। परमप्रकृतेः स्त्रीवर्जितं प्रपौत्राधपत्यं वयःस्थानाभ्यां द्वाभ्यामप्यधिके सपिण्डे जीवति जीवदेव युवसंज्ञं वा स्यात् / 1 तस्य-तस्येदमित्यणोऽपवादो 'दोरीय' इत्यादिस्तस्य बाधनार्थमन्यथा दुसंशकादपत्यविवक्षायामपि ईय एव स्यात् /

Page #254
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 24.1H 1112 युववृद्धं कुत्साचे वा // 6 // 15 // युवा च वृद्धं चापत्यं यथासंख्य कुत्सायामर्चायां च विषये युवसंज्ञं वा स्यात् / 1113 आद्यात् // 6 // 1 // 29 // अपत्ये येऽणादयः प्रत्ययास्ते आद्यात्परमप्रकृतेरेव स्युः / पौत्राधपत्यं सर्वपूर्वजानामापरमप्रकृतेः पारंपर्येण संबंधादपत्यं भवति, तत्र तैस्तैः संबंधविवक्षायामनन्तरदृद्धयुवभ्योऽपि प्रत्ययः प्रामोतीति नियमार्थ आरंभः। उपगोरपत्यमनन्तरं वृद्धं वा औपगवः। तस्याप्यौपगविः। औपगवेरप्यौपगवः / 1114 वृद्धानि // 6 // 1 // 30 // यून्यपत्ये विवक्षिते यः प्रत्ययः स आद्यात् वृद्धात् परमप्रकृतेर्यो वृद्धप्रत्ययस्तदन्तात् स्यात् / 'आद्यात्' इत्यस्यापवादः। वृद्धादिति यूनि प्रकृतिविधीयते / गर्गस्यापत्यं वृद्धं गार्ग्यः। तस्यापत्यं युवा गाायणः / युवा औपगविः / गाायणस्य अपत्यं युवा गाायणः। अत्रायनम् इञ् च न भवति / 1115 अत इब् // 6 // 1 // 31 // उसोऽपत्य इति वर्तते / अकारान्ताद् ङसन्तानाम्नोऽपत्येऽर्थे इञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / दक्षस्यापत्यं दाक्षिः / अत इति किम् / शौभंयः। कैलालपः। केचित्तु शुभंयाकीलालपाशद्वाभ्यामणमपि नेच्छन्ति / कथं 'त्यजस्व कोपं कुलकीर्तिनाशनं भजस्व धर्म कुलकीर्तिवर्धनम् // प्रसीद जीवेम सबान्धवा वयं प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली ' // ? : तस्येदमिति विवक्षायामण भविष्यति / अपत्यविवक्षायां तु दाशरथिरित्येव स्यात् / अथ काकबकशुकादेः कस्मान्न भवति ? २जात्यैवापत्यार्थस्य पात्रादेरनन्तरस्य चाभिहितत्वात् / यत्र त्वर्थप्रकरणादेविशेषप्रतीतिरस्ति तत्र भवत्येव / यथा 'कुतश्चरतिः मायूरिः केन कौपिञ्जलिः कृशः / एतेन काक्यादिभ्य एयणादयोऽपि व्याख्याताः / कथं तर्हि क्रौञ्चः कौकिलः गौधेरः चाटकर इति ? जातिशद्धा एवैते 1 यूनि प्रत्यये विधातव्ये वृद्धप्रत्ययान्त एव आद्य इत्यर्थः / 2 यतः सवेऽपि लोकः काकं दृष्ट्वा काकोऽसावित्येव व्यवहरति न तु काकापत्यमिति //

Page #255
242 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित इति / अनभिधानाच शतसर्वद्धकारकराजपुरुषमाथुरकुररादिभ्यो न भवति / 1116 वहीनरस्यत् // 7 // 4 // 4 // वहीनरशद्धस्य ब्णिति तद्धिते परे स्वरेप्वादेः स्वरस्य ऐकार आदेशः स्यात् / वहीनरस्यापत्यं वैहीनरिः। विहीनरस्य वृद्धया सिध्यति, वहीनरस्य वाहीनरिर्मा भूदिति वचनम्। 1117 बाह्वादिभ्यो गोत्रे // 6 // 1 // 32 // स्वापत्यसंतानस्य स्वव्यपदेशकारणमृषिरऋषिर्वा यः प्रथमः पुरुषः तदपत्यं गोत्रम् / बाह्वादिभ्यो डन्सन्तेभ्यो गोत्रेऽपत्येऽथे इन प्रत्ययः स्यात् / अनकारान्तार्थो बाधकबाधनार्थश्चारंभः। बाहोरपत्थं वाहविः / इह बाह्वादिषु उदश्चिति पैलादिषु चोदश्चीति सनकारस्य पाठादनर्चायामपि नलोपाभावः। गोत्र इति किम् / योऽद्यत्वे बाहुर्नाम तस्यापत्यं बाहवः। संभवापेक्षं च गोत्रग्रहणम् / तेन पञ्चानामपत्यं पाश्चिरित्यादि सिद्धम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन सख्युरपत्यं साखिः इत्यादि सिद्धयति / शिवादेश्च प्राग्येऽकारान्ता बिदादयस्तेभ्य ऋष्यणं बाधित्वा उक्तादर्थादन्यत्रानेनैवेञ् वक्ष्यते / बिदस्थापत्यमनन्तरं बैदिः। औविः। गर्गादेर्यञ् / गार्गिः। वात्सिः। कुञ्जादेर्शायन्यः / कौञ्जिः। ब्राभिः। अश्वादेरायनञ् / आश्विः / आर्किः / नडादिभ्य आयनण् / नाडिः / मौञ्जिः / अनकारान्तेभ्यस्त्वणेव / औपमन्यवः / जामदग्नः / सौमनसः। भास्मः। लैगवः / शारद्वतः। इतः प्रभृति गोत्रे इत्यधिकारात् गोत्रे संभवति, ततोऽन्यत्र प्रतिषेधः / 1118 वर्मणोऽचक्रात् // 6 // 1 // 33 // चक्रशद्ववर्जितात् परो यो वर्मन्शगस्तदन्तादपत्येऽर्थे इत्र स्यात् / इन्द्रवर्मणोऽपत्यमैन्द्रवमिः। अचक्रादिति किम् / 1119 अणि // 7 // 4 // 52 // अन् इत्येतदन्तस्याणि तद्धिते परेन्त्यस्वरादेलुंग न स्यात् / इति निषेधात् नोपदस्येत्यन्त्यस्वरादेर्न लुक् / .. 1120 अजादिभ्यो धेनोः // 6 // 1 // 34 // अजादिभ्यः परो यो धेनुशद्धस्तदन्तादपत्येऽर्थे इञ् स्यात् / आजधेनविः / अजादयः प्रयोगतोऽनुसतव्याः।

Page #256
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहस्पक्रिया. 243 1121 ब्राह्मणाद्वा // 6 // 1 // 35 // ब्राह्मणशब्दात् परोयो धेनुशब्दस्तदन्तादपत्येऽर्थे इत्र वा स्यात् / ब्राह्मणधेनविः, ब्राह्मणधेनवः / 1122 भूयःसंभूयोऽम्भोमितौजसः स्लुक् च // 6 // 1 // 36 // भूयस् संभूयस् अम्भस् अमितौजस् इत्येतेभ्योऽपत्येऽर्थे इञ् स्यात् सकारलोपश्चैषाम् / भूयसोऽपत्यं भौयिः / एवं सांभूयिः। आम्भिः। आमितौजिः। भूयसो नेच्छन्त्यन्ये / अकतसोऽपीच्छन्त्येके / आकतिः। 1123 शालयौदिषाडिवाडवलि // 6 // 1 // 37 // शालङ्कि औदि पाडि वाड्वलि इत्येते शब्दा अपत्येऽर्थे इप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते ॥शलङ्कोरपत्यं शालङ्किः। अत्रे प्रत्यय उकारलोपश्च निपात्यते / उदकस्यौदिः / अत्रेञ् कलोपश्च / षण्णां पाडिः / अत्रेञ् अन्त्यस्य च डत्वम् / वाचं वदति वाग्वादस्तस्यापत्यं वाड्वलिः / अत्रेञि वाचोऽन्तस्य डत्वं वलभावश्चोत्तरपदस्य / 1124 व्यासवरुटसुधातृनिषादबिम्बचण्डालादन्त्यस्य चाक् // 6 / 1 / 38 // व्यासादिभ्योऽपत्येऽर्थे इञ् स्यात् तत्संनियोगे चैषामक् इत्ययमन्तादेशः। 1125 यवः पदान्तात् प्रागैदौत् // 7 // 45 // णिति तद्धिते इवर्णावर्णयोस्तत्प्राप्तौ वृद्धिप्रसङ्गे तयोरेव स्थाने यौ यकारवकारौ पदान्तौ ताभ्यां पाक् यथासंख्यम् एत् औत् इत्येतावागमौ स्याताम्। यकारात् प्रागैकारःवकारात् प्रागौकार इत्यर्थः। व्यासस्यापत्यं वैयासकिः। वरुटस्य वारुटकिः। सुधातुः सौधातकिः। निषादस्य नैषादकिः / वृद्धे तु परत्वाद् बिदादिलक्षणोऽञ् / नैषादः / बिम्बस्य बैम्बकिः / चण्डालस्य चाण्डालकिः ।सुधातृव्यासाभ्यामणोऽपवादः / वरुटात् कारुव्यस्यापवादः। शेषेभ्योऽस्त्येव / कर्मारव्याघ्राग्निशर्मभ्योऽपीच्छन्त्येके। कार्मारकिः। वैयाघ्रकिः / आग्निशर्मकिः / . 1126 पुनर्भूपुत्रदुहितननान्दुरनन्तरेऽञ् // 6 // 1 // 39 // पुनर्भू पुत्र दुहित ननान्द इत्येतेभ्यो डन्सन्तेभ्योऽनन्तरेऽपत्येऽर्थे अञ प्रत्ययः स्यात् / पुनर्वा अनन्तरमपत्यं पौनर्भवः / पौत्रः / दौहित्रः। नानान्द्रः / अनन्तर इति किम् / वृद्धेऽञ् न भवति / अञो जित्करणमुत्तरार्थम् / इह तु सूत्रेऽभि अणि वा नास्ति विशेषः / नन्वस्त्येव विशेषः / अनि हि ' यत्रबोऽश्यापर्ण' इत्यादिनाबो बहुषु लुप् स्यात् यथा बैदः बैदौ बिदा इति / तथा संघादिष्वर्थेषु ' संघघोषाङ्क'

Page #257
244 . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित इत्यादिनात्रः परोऽण् स्यात् यथा वैदमिति / अणि तु तदुभयमपि न भवति यथौपगवा: औपगवकमिति / तथा पुत्रशद्वादअन्तात् ततोऽपत्यविवक्षायाम् ' अत इञ्' इतीनि 'जिदार्षादणिोः ' इति तस्य लुपि पौत्र इति स्यात् यथा वैदः पिता बैदः पुत्रः। अणि तु 'द्विस्वरादणः' इत्यायनिञ् स्यात् यथा का यणिरिति / उच्यते / पुनधिपत्यस्यागोत्रत्वाद् गोत्राधिकारविहिता लुप् संघाद्यण च न भविष्यति / पौत्रशद्धाचाद्धप्रत्ययान्तत्वादब्यणि च इन आयनिन च न भविष्यतीति विशेषाभाव एव / केचित्तु पुनर्च इति लुपमप्युदाहरन्ति / तेषां पुनभूरिति गोत्रं तत्रेहाप्यस्ति विशेषः। 1127 परस्त्रियाः परशुश्वासावये // 6 // 1 // 40 // परस्त्रीशद्वादनन्तरेऽपत्येऽञ् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे परस्त्रीशद्धस्य परशुभावश्चासावये-न चेत् पुरुषेण सह समानो वर्णो ब्राह्मणत्वादिस्तस्या भवति / परा पुरुषाद् भिन्नवर्णा स्त्री परस्त्री। तस्या अनन्तरापत्यं पारशवः / असावर्ण्य इति किम् / परस्य स्त्री परस्त्री, तस्या अनन्तरापत्यं पारस्वैणेयः / कल्याण्यादिपाठादेयण अन्तस्य चेनादेशः। अनुशतिकादिपाठादुभयपदवृद्धिश्च / 1128 बिदाद्धे // 6 / 1 / 41 // विदादिभ्यो वृद्धेपत्येऽर्थे अञ् प्रत्ययः स्यात् / बिदस्यापत्यं वृद्धं बैदः / बैदौ / बहुवचने तु / 1129 योऽश्यापर्णान्तगोपवनादेः // 6 / 1 / 126 // यजन्तस्यात्रन्तस्य च बहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमान; यः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप् स्यात् , गोपवनादिभ्यः श्यापर्णान्तेभ्यो विहितं वर्जयित्वा / गोपवनादिबिंदाधन्तर्गणः / बिदाः / और्वः और्वी उर्वाः / काश्यपः काश्यपौ कश्यपाः / भारद्वाजः भारद्वाजौ भरद्वाजाः। अथेन्द्रहः सप्तमः काश्यपानां भारद्वाजानां कतमोऽसीत्यत्र बहुषु लुप् कस्मान्न भवति ? नायमञ् किंतु तस्येदमिति विवक्षायामण। सर्वेषामपि हि पितरोऽभेदोपचारेण कश्यपाः। यथा बभ्रुः मण्डुः लमक इति / वृद्ध इति किम् / विदस्यापत्यमनन्तरं बैदिः। 1130 गर्गादेर्यम् // 6 / 1 / 42 // गर्गादिभ्यो डसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्येऽर्थे या प्रत्ययः स्यात् / गगेस्यापत्यं वृद्धं गाग्यः। वात्स्यः। बहुवचने गर्गाः। वत्साः / वृद्ध इत्येव / गर्गस्यापत्यमनन्तरं गार्गिः। गोत्र इत्येव / गर्गो नाम कश्चित् तस्यापत्यं वृद्धं गार्गिः / ननु मनोरत्र पाठाल्लोहितादित्वात स्त्रियां नित्यं डायनि

Page #258
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 245 ङन्यां च मानव्यायनीति स्यात् तत्कथं मानवी प्रजेति ? उच्यते / अपत्यसामान्यविवक्षायां ' ङसोऽपत्ये ' इत्यणि भविष्यति / कथमनन्तरो रामो जामदग्न्यः व्यासः पाराशयः ? पुत्रेऽपि पौत्रादिकार्यकरैणात् तथोच्यते / अनन्तरापत्यविवक्षायां जामदग्नः / पाराशरिः। कथं पाराशरः? तस्येदमिति विवक्षायां भविष्यति / 1131 मधुषभ्रोर्ब्राह्मणकौशिके // 6 // 1 // 43 // मधुशद्वाद् बभ्रुशद्धाच यथासंख्यं ब्राह्मणे कौशिके वृद्धेऽपत्येऽर्थे यञ् मत्ययः स्यात् / माधव्योब्राह्मणः। माधवोऽन्यः। बाभ्रव्यः कोशिकः। बाभ्रवोऽन्यः। बभ्रोगर्गादिपाठाद् यत्रि सिद्ध कौशिके नियमार्थ वचनम् / गर्गादिपाठस्तु लोहितादिकार्यार्थः तेन बाभ्रव्यायणीति नित्यं डायन्। केचितु अकौशिकेऽपि लोहितादिपाठाद्यअमिच्छन्ति , तन्मतेनेदं यविधानं बभ्रोलॊहितादेवहिष्करणार्थम् / तेन कौशिके यत्रि सति लोहितादिकार्य न भवति / तथा च स्त्रियां डायन् वा भवति / बाभ्रवी बाभ्रव्यायणी च कौशिकी। 1132 कपियोधादाङ्गिरसे॥६।१।४४॥कपिवोधशद्धाभ्यामाङ्गिरसेऽपत्यविशेषे वृद्धे यञ् प्रत्ययः स्यात् / कपेरपत्यं वृद्धमाङ्गिरसः काप्यः। एवं बौध्यः। अन्यः कापेयः। बौधिः। कपिशरो गर्गादिषु पठ्यते तस्येहोपादानं नियमार्थम् / आङ्गिरस एव यञ् नान्यत्रेति / लोहितादिकार्यार्थश्व गणपाठः / काप्यायनी / मधुबोधयोस्तु यत्रन्तयोरुभयम् / माधवी / माधव्यायनी / बौधी / बौध्यायनी। 1133 वतण्डात् // 6 // 1 // 45 // वतण्डशद्धादागिरसेऽपत्यविशेष योव स्यात् / वतण्डस्यापत्यं वृद्धमाङ्गिरसः वातण्डयः। आङ्गिरसादन्यत्र गर्गादिशिवादिपाठाद्या अण च भवतः / वातण्डयः। वातण्डः। गर्गादिपाठादेव यत्रि सिद्धे वचनमाङ्गिरसे शिवाद्यबाधनार्थम् / शिवादिपाठोऽप्यस्य वृद्ध एवाणविधानार्थः / अन्यत्र हि ऋषित्वादेवाण सिद्धः / 1134 स्त्रियां लुप् // 6 // 1 // 46 // वतण्डशब्दादागिरसेऽपत्यविशेषे वृद्ध स्त्रियां यत्रो लुप् स्यात् / वतण्डस्यापत्यं वृद्धं स्त्री आङ्गिरसी वतण्डी। जातिलक्षणो डीः। अनाङ्गिरसे तु शिवादिपाठात् वातण्डी। लोहितादिपाठाद् वातण्डयायनी / 1135 कुञ्जादे यन्यः // 11 // 47 // कुञ्जादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्येऽर्थे सायन्यः प्रत्ययः स्यात् / कुञ्जस्यापत्यं वृद्धं कौञ्जायन्यः / वृद्ध इत्येव /

Page #259
246 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. - [तद्धित कुञ्जस्यापत्यमनन्तरं कौञ्जिः। अकारो जित्कार्यार्थः / 1136 स्त्रीबहुष्वायनञ् // 6 / 1 / 48 // कुञ्जादिभ्यो डन्सन्तेभ्यो बहुत्वविशिष्टे वृद्धे स्त्रियां वा बहुत्वेऽपि आयनञ् प्रत्ययः स्यात् / कुञ्जस्यापत्यं स्त्री कौञ्जायनी। कुञ्जस्यापत्यानि कौञ्जायनाः / अकारो जित्कार्यार्थः / 1137 अश्वादेः // 6 // 1 // 49 // अश्वादिभ्यो वृद्धेऽपत्ये आयनञ् प्रत्ययः स्यात् / अश्वस्यापत्यं वृद्धमाश्वायनः / वृद्ध इत्येव / आश्विः / गोत्र इत्येव / अश्वो नाम कश्चित् तस्यापत्यं वृद्धमाश्विः / 1138 शपभरद्वाजादात्रये // 6 // 1 // 50 // शप भरद्वाज इत्येताभ्यामात्रेयापत्ये वृद्ध आयनञ् प्रत्यय: स्यात् / शापायनः, भारद्वाजायनः आत्रेयश्चेत् / आत्रेय इति किम् / भारद्वाजः बिदादित्वात् / / 1139 भर्गात्त्रैगर्ते // 6 // 1 // 51 // भर्गशब्दात् गर्ने वृद्धऽपत्ये आयनञ् प्रत्ययः स्यात् / भाईयणस्वैगर्तश्चेत् / भागिरन्यः / - 1140 आत्रेयाद् भारद्वाजे ॥६।११५२॥आत्रेयशब्दाद् वृद्धमत्ययान्ताद् भारद्वाजे यून्यपत्ये आयनञ् प्रत्ययः स्यात् / आत्रेयायणो भारद्वाजो युवा। आत्रेयोऽन्यः / अत्र 1141 त्रिदार्षादणिोः // 6 / 1 / 140 // बित् आर्षश्च योऽपत्यप्रत्ययस्तदन्तात् परस्य युवप्रत्ययस्य अण इञश्च लुप् स्यात् / इत्यनेनेञो लुप् / 1142 नडादिभ्य आयनण् // 6 // 1 // 53 // नडादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्ये आयनण प्रत्ययः स्यात् / नडस्यापत्यं दृद्धं नाडायनः। चारायणः / वृद्ध इत्येव / नडस्यापत्यमनन्तरं नाडिः। णकारो वृद्धयर्थः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1143 यभित्रः // 6 // 1 // 54 // वृद्ध इति यजिओविशेषणम् / वृद्धे विहितौ यौ यजिओ तदन्ताद् यून्यपत्ये आयनण् प्रत्ययः स्यात्। वृद्धाद्यूनीतिवचनाधूनीति लभ्यते। गाय॑स्यापत्यं युवा गाायणः। वात्स्यायनः / दाक्षेयुवापत्यं दाक्षायणः। वृद्धविहितस्येबो ग्रहणादिह न भवति / उदुम्बराणां राजा औदुम्बरिस्तस्यापत्यमौदुम्बरः औदुम्बरायणि / ' अद्धाहोर्न वा' इति पक्षे आयनिञ् / गार्या अपत्यं गार्गेयः, दाक्षेयः इत्यत्र परसात् डन्याप्त्यूङः इत्येयण भवति /

Page #260
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 247 1144 हरितादेरञः // 6 // 1 // 56 // बिदाद्यन्तर्गणो हरितादिः / वृद्धे विहितो योऽञ तदन्तेभ्यो हरितादिभ्यो यून्यपत्ये आयनण प्रत्ययः स्यात् / हरितस्यापत्यं युवा हारितायनः / कैन्दासायनः / हरितादेरिति किम् / बैदस्यापत्यं युवा बैदः। अत्रेको लुप् / अत्र इति किम् / हरितस्यापत्यं दृद्धं हारितः / 1145 क्रोष्टुशलको क् च // 6 // 1 // 56 // क्रोष्टु शलकु इत्येताभ्यां वृद्धेऽपत्ये आयनण प्रत्ययः स्यात् / क्रोष्टुरपत्यं वृद्धं क्रौष्टायनः। शालङ्कायनः / 1146 दर्भकृष्णाग्निशमरणशरदच्छुनकादाग्रायणब्राह्मणवार्षगण्यवासिष्ठभार्गववात्स्ये // 6 / 1157 / / दर्भादिभ्य आग्रायणादिषु यथासंख्यं वृद्धेष्वपत्येषु आयनण् प्रत्यय: स्यात् / दर्भादाग्रायणे-दर्भस्यापत्यं वृद्धमारायणश्चेत् दार्भायणः। दाभिरन्यः। कृष्णाद ब्राह्मणे-काष्णायनो ब्राह्मणः / काष्णिरन्यः। अग्निशर्मणो वार्षगण्ये-आग्निशर्मायणो वार्षगण्यः / आग्निशमिरन्यः। रणाद्वासिष्ठेराणायनो वासिष्ठः। राणिरन्यः। शरद्वतो भार्गवे-शारद्वतायनो भार्गवः / च्छुनको विदादी। 1147 जीवन्तपर्वतावा // 3 / 1 / 58 // जीवन्तपर्वताभ्यां वृद्धेऽपत्ये आयनण प्रत्ययो वा स्यात् / जैवन्तायनः / जैवन्तिः / पार्वतायनः / पार्वतिः। वृद्धे इत्येव / जैवन्तिः / 1148 द्रोणादा // 6 / 1 / 59 // योगविभागाद् वृद्ध इति निवृत्तम् / द्रोणशब्दादपत्यमाने आयनण् प्रत्ययो वा स्यात् / द्रोणायनः। द्रौणिः। 1149 शिवादेरण् // 6 / 1 / 60 // शिवादिभ्यो डसन्तेभ्योऽपत्यमात्रेऽण प्रत्यय: स्यात् / अत इादेरपवादः / शिवस्यापत्य शैवः। पौष्ठः। 1150 ऋषिवृष्ण्यन्धककुरुभ्यः // 6 / 1 / 61 // ऋषयो लौकिका वसिष्ठादयः अपत्ययोगात् / वृष्णयः अन्धकाः। कुरवश्व प्रसिद्धा वंशाख्याः क्षत्रियाः। ऋष्यादिवचनेभ्यः शब्देभ्योऽपत्येऽण् प्रत्ययः स्यात् / इोऽपवादः / ऋषिवासिष्ठः। वैश्वामित्रः। दृष्णि-वासुदेवः। आनिरुद्धः। अन्धक-श्वाफल्कः / रान्ध्रसः। कुरु-नाकुलः / साहदेवः। अत्र्यादिभ्यस्तु परसात् एयण व्येत्रो च

Page #261
248 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित भवतः / आत्रेयः, जातसेनिः इत्यादि / कथं दौर्योधनिः ? क्रियाशब्दत्वात् 1151 कन्यात्रिवेण्याः कनीनत्रिवणं च // 6 / 1 / 62 // कन्याशद्वात् त्रिवेणीशद्वाच्चापत्येऽण् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे कनीन त्रिवण इत्येतावादेशौ च यथासंख्यं स्याताम् / कन्याया अपत्यं कोनीनो व्यासः कर्णश्च / त्रिवेण्या अपत्यं त्रैवणः। एयणोऽपवादः। ... 1152 शुङ्गाभ्यां भारद्वाजे // 6 / 163 // शुङ्गशब्दात् पुंलिङ्गात् स्त्रीलिङ्गाच्च भारद्वाजेऽपत्येऽण् प्रत्ययः स्यात् / शुङ्गस्य शुङ्गाया वा अपत्यं शौङ्गो भारद्वाजः / शौङ्गिः शौङ्गेयश्चान्यः / 'नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि द्विवचनेन स्त्रीलिङ्ग : शुङ्गाशब्द उपादीयते / 1153 विकर्णच्छगलाद्वात्स्यात्रेये // 6 / 164 // विकर्ण छगल इत्येताभ्यां यथासंख्यं वात्स्ये आत्रेये चापत्येऽण प्रत्ययः स्यात् / वैकर्णो वात्स्यः। वैकर्णिरन्यः। छागल आत्रेयः। छागलिरन्यः / - 1154 णश्च विश्रवसो विश्लुकच वा // 6 // 1 // 65 // विश्रवसोऽपत्येऽण्प्रत्ययस्तत्संनियोगे णकारश्चान्तादेशो भवति णसंनियोगे विशशब्दलोपश्चास्य वा / विश्रवसोऽपत्यं वैश्रवणः। विश्लकि तु रावणः / अण् सिद्ध एवादेशार्थं वचनम् / एवमुत्तरत्र / 1155 संख्यासंभद्रान्मातुर्मातुर् च // 6 // 1 // 66 // संख्यावाचिनः सम् भद्र इत्येताभ्यां च परो यो मातृशद्धस्तदन्तादपत्येऽण् प्रत्यय: स्यात् मातुश्च मातुरादेशः। द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः। पाण्मातुरः। संगता माता संमाता तस्या अपत्यं सांमातुरः। भद्राया भद्रस्य वा माता भद्रमाता तस्या अपत्यं भाद्रमातुरः। 'संबंधिनां संबंधे' भवति / संख्यासंभद्रादिति किम् / / सौमात्रः / शुभ्रादिपाठाद्वैमात्रेयः / 1156 संज्ञा दुर्वा // 6 / 116 // या संज्ञा संव्यवहाराय हठान्नियुज्यते सा दुसंज्ञा वा स्यात् / 1157 त्यदादिः // 6 // 1 // 7 // सर्वाधन्तर्गतास्त्यदादयो दुसंज्ञाः स्युः।

Page #262
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 249 1158 वृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः // 6 // 18 // यस्य शदस्य स्वरेषु मध्ये आदिः स्वरो वृद्धिसंज्ञो भवति स दुसंज्ञः स्यात् / - 1159 अदोनदीमानुषनिाम्नः // 6 / 1 / 67 / / अदुसंज्ञकानदीनाम्नो मानुपीनाम्नश्चापत्येऽण्प्रत्ययः स्यात् / एयणोऽपवादः। यामुनः प्रणेतः। 'देवदत्तः। अदोरिति किम् / चान्द्रभागेयः / नदीमानुषीग्रहणं किम् / सुपाः २सुपर्णाया वा अपत्यं सौपर्णेयः ।देवीत्येके / पक्षिणीत्यन्ये / नामग्रहणं किम् / शौभनेयः। शोभनाशब्दो नद्यां मानुष्यां च वर्तते न तु नामधेयत्वेन / 1160 पीलासाल्वामण्डूकादा // 6 / 1 / 68 // पीलासाल्वामण्डूकशब्देभ्योऽपत्येऽण्प्रत्ययो वा स्यात् / पैलः, पैलेयः / साल्वः, साल्वेयः / माण्डूकः, माण्डूकिः। पीलासाल्वाभ्यां द्विस्वरैयणि मण्डूकादिभि प्राप्ते वचनम् / वाग्रहणं मण्डूकस्य इअर्थम् / 1161 दितेश्चैयण वा // 6 // 1 // 69 // दितिशद्धान्मण्डूकशद्धाच्च ङसन्तादपत्ये एयण वा स्यात् / दैतेयः, दैत्यः। माण्डूकेयः, माण्डूकिः। चकारो मण्डूकार्थः। पीलासाल्वाभ्यां ह्यणविकल्पादेव एयण सिद्धः / मण्डूके त्रैरूप्यं सिद्धमेव / वानहणं दितेार्थम् / 'इतोऽनित्र' इति वक्ष्यमाणेनैव दितेरेयणि सिद्धे ' अनिदम्यणपवादे च ' इत्यनेन तस्य बाधायां प्रतिप्रसवार्थ वचनम् / 1162 याप्त्यूङः॥६॥११७०॥ ङयन्तादाबन्तात्त्यन्तादूङन्ताचापत्ये एयण प्रत्ययः स्यात् / सौपर्णेयः / वैनतेयः। यौवतेयः / कामण्डलेयः। अत्र 1163 अकबूपाण्ड्वोरुवर्णस्यैये // 74 / 69 // कद्रूपाण्डुव|वर्णान्तस्य एये तद्धिते लुक् स्यात् / इत्यनेनोवर्णस्य लुक् / 1164 द्विस्वरादनद्याः // 6 / 171 // द्विस्वरात् ङयाप्त्यूङन्तादनदीवाचिनोऽपत्ये एयण प्रत्ययः स्यात् / दात्तेयः। अनद्या इति किम् / सिमायाः सैमः। अदोनदीमानुषीनाम्नोऽपवादो योग / 1 अदोरेवेति सावधारणव्याख्यानात् या नित्यं दुसंज्ञा सैवात्र गृह्यते न तु संज्ञा दुर्वेति वैकल्पिकी। तेन देवदत्त इत्यादि सिद्धम्। अन्यथाऽत्र संदेहः स्यात् / अत एव व्यावृत्युदाहरणे नित्या दुसंज्ञा उदाहृता / 2 गरुडमातुर्जातित्वमन्ये न मन्यन्त इत्याप् /

Page #263
250 सिदोमामक्रिया. [तद्धित - 1165 इतोऽनिनः // 6 / 1 / 72 // इअन्तवर्जितात् द्विस्वरादिकारान्तादपत्ये एयण्प्रत्ययः स्यात् / नाभेरपत्यं नाभेयः। अत्रेरात्रेयः। इत इति किम् / दाक्षिः। अनित्र इति किम् / दाक्षायणः / द्विस्वरादित्येव / मरीचेरपत्यं मारीचः। कथमजबस्तेरपत्यमाजबस्तेय इत्यादि ? शुभ्रादित्वाद् भविष्यति / / 1166 शुभ्रादिभ्यः // 6 / 1 / 73 // शुभ्रादिभ्योऽपत्ये एयण्प्रत्ययः स्यात् / यथायोगमित्रादीनामपवादः / शौभ्रेयः / गाङ्गेयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1167 प्राद्वाहणस्यैये // 7 // 4 // 21 // प्रशब्दात् परस्य वाहणशब्दस्य एये ब्णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् पूर्वस्य तु प्रशब्दस्य वा / प्रवाहयतीति प्रवाहणः प्रवाहणस्यापत्यं प्रवाहणेयः, प्रावाहणेयः / अत्रोत्तरपदवृद्धेः प्रयोजनं प्रवाहणेयी भार्या यस्य प्रवाहणेयीभार्य इत्यत्र पुंवद्भावप्रतिषेधः। 1168 एयस्य // 4 // 22 // एयप्रत्ययान्तावयवात् प्रशब्दात् परस्य वाहणशब्दस्य णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् आदेस्तु प्रशब्दस्य वा। प्रवाहणेयस्यापत्यं युवा प्रवाहणेयिः, पावाहणेयिः / बाह्यतद्धितनिमित्ता वृद्धिरेयाश्रयेण विकल्पनाशक्या बाधितुमिति सूत्रारंभः / 1169 श्यामलक्षणाद्वासिष्ठे // 6 // 174 // श्यामलक्षण इत्येताभ्यां वासिष्ठेऽपत्यविशेषे एयणप्रत्ययः स्यात् / श्यामेयो वासिष्ठः / श्यामायनोऽन्यः / अश्वादित्वात् वृद्धे आयनञ् अद्धे तु श्यामि / लाक्षणेयो वासिष्ठः। लाक्षणिरन्यः। 1170 विकर्णकुषीतकात् काश्यये // 6 / 117 // विकर्णकुपीतक इत्येताभ्यां काश्यपेऽपत्यविशेषे एयण्प्रत्यय: स्यात् / वैकर्णेयः, कौषीतकेय; काश्यपः। वैकणिः, कौषीतकिरन्यः। 1171 ध्रुवो भ्रुत् च // 6 / 1176 // भ्रूशब्दादपत्ये एयण्प्रत्यय: स्यात् भ्रव् चास्यादेशः। भ्रौवेयः। 1172 कल्याण्यादोरिन् चान्तस्य / / 6 / 177 // कल्याण्यादिभ्योऽपत्ये एयण्मत्ययः स्यात् इन् इत्ययं चान्तादेशः। कल्याण्या अपत्यं काल्याणिनेयः / सुभगाया अपत्यमित्यत्रानेन एयणि इन्नन्तादेशे च कृते। 1173 हृद्भगसिन्धोः // 7 / 4 / 25 // हृद्भगसिन्धु इत्येवमन्तानां णिति तद्विते पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / सौभागिनेयः /

Page #264
251 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. सुहृदोऽपत्यं सोहार्दः / परस्त्रिया अपत्यमित्यत्रापि कल्याण्यादित्वादेयणि इन्नन्तादेशे च कृते। 1174 अनुशतिकादीनाम् // 7 / 4 / 27 // अनुशतिक इत्येवमादीनां शद्वानां ब्णिति तद्धिते परे पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / इत्युभयपदवृद्धिः / पारस्त्रैणेयः। 1175 कुलटाया वा // 6 / 1178 // कुलान्यटति कुलटा / कुलटाशद्वादपत्ये एयण प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे इन च वान्तादेशः। आबन्तत्वादेयण सिद्ध आदेशार्थ वचनम् / अत एवादेशस्यैव विकल्पो न त्वेयणः / कौलटिनेयः, कौलटेयः / या तु कुलान्यटन्ती शीलं भिनत्ति ततः परत्वात् क्षुद्रालक्षण एरणेव / कौलटेरः। 1176 चटकाण्णैरः स्त्रियां तु लुप् // 6 // 1 // 79 // चटकशद्वाद् डन्सन्तादपत्ये गैरः स्यात् स्त्रियां त्वपत्ये विहितस्य णैरस्य लुप् / चटकस्यापत्यं चाटकैरः। लिङ्गविशिष्टस्य ग्रहणात् चटकाया अपि चाटकरः / स्त्रियां तु लुप्-चटकस्य चटकाया वा अपत्यं स्त्री चटका / चटकेति जातिशद्धोऽस्त्येव स्त्रियामपत्ये प्रत्ययाश्रवणार्थ लुब्वचनम् / अस्त्रियामित्येव सिद्धे प्रत्ययान्तरबाधनाथ गैरविधानम् / . 1187 क्षुद्राभ्य एरण वा // 6 / 1180 // क्षुद्रा अङ्गहीना अनियतपुंस्का वा स्त्रियः / बहुवचनं क्षुद्रार्थपरिग्रहार्थम् / क्षुद्रावाचिभ्यः शब्देभ्यो ङसन्तेभ्यः स्त्रीलिङ्गेभ्योऽपत्ये एरण प्रत्ययो वा स्यात् / अणेयणोरपवादः। काणाया अपत्यं काणेरः, काणेयः / दास्या अपत्यं दासेर; दासेयः। नव्या नाटेर;, नाटेयः। 1178 गोधाया दुष्टे णारश्च // 6 // 1 // 81 // गोधाशद्धाद् ङसन्ताद् दुष्टेऽपत्ये णारश्चकारादेरण् च प्रत्ययः स्यात्। गोधाया अपत्यं दुष्टं गौधारः,गौधेरः। योऽहिना गोधायां जन्यते / गौधेयाऽन्यः। शुभ्रादित्वादेयण / 1179 जण्टपण्टात् // 6 / 1 / 82 // जण्टपण्ट इत्येताभ्यामपत्ये णारः प्रत्ययः स्यात् / जाण्टारः। पाण्टारः। केचित्तु पक्षस्यापत्यं पाक्षार इत्यपीच्छन्ति / 1980 चतुष्पाद्भय एयज्ञ // 6 / 1 / 83 // चतुष्पाद्वाचिभ्यो उसन्तेभ्योऽ. पत्ये एयब् प्रत्ययः स्यात् / अणादीनामपवादः / कमण्डल्वा अपत्यं कामण्डलेयः। सुरभेः सौरभेयः।

Page #265
252 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 1181 गृष्ट्यादेः // 6 / 1 / 84 // गृष्टयादिभ्योऽपत्ये एयञ् प्रत्ययः स्यात् / अणादीनामपवादः। गृष्टेरपत्यं गार्टेयः / गृष्टिशद्धो यश्चतुष्पाद्वचनस्ततः पूर्वेणैव सिद्धे अचतुष्पादर्थमुपादानम् / मित्रयोरपत्यमित्यत्रानेन एयञ् / ततश्च / ___1182 केकयमित्रयुप्रलयस्य यादेरिय च // 7 // 4 // 2 // एतेषां णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् यादेच शब्दरूपस्य इयादेशः। इति इयादेशे प्राप्त। 1183 सारवैश्वाकमैत्रेयभ्रौणहत्यधैवत्यहिरण्मयम् // 14 / 30 // एते निपात्यन्ते / इति युलोपः / मैत्रेयः / मैत्रेयौ / 1184 यस्कादेोत्रे // 6 / 1 / 125 // यस्कादिभ्यो यः प्रत्ययो विहितस्तदन्तस्य बहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानस्य यस्कादेयः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप स्यात् / मित्रयवः / अथ मित्रयुशद्धो विदादिषु किं न पठ्यते / तथा च ' केकयमित्रयु '-इत्यादिनेयादेशेनैव सिद्धयतीति नेदं निपातनमारब्धव्यं भवति / यस्कादिषु च मित्रयुशद्धा बहुषु लुबथै न पठितव्यो भवति ' यात्रः' इत्यादिनैव सिद्धत्वात / उच्यते / अनि सति मित्रयणां संघो मैत्रेयकमित्यत्राकलं बाधित्वाण स्यादिति बिदादिषु न पठ्यते। 1185 वाडवेयो वृषे // 6 / 1185 // वाडवेय इति वडवाशद्वात् वृषे एयञ् एयण वा प्रत्ययो निपात्यते / वृषो यो गर्भे बीजं निषिञ्चति। वडवाया वृषः वाडवेयः। अपत्ये अणेव भवति / वाडवः। निपातनमेयणेयोरुभयोरपि वृषे व्यवस्थापनार्थम् / अन्यथाऽन्यतरोऽपत्ये प्रसज्येत / 1186 रेवत्यादेरिकण // 6 // 186! / रेवतीत्येवमादिभ्योऽपत्ये इकण् प्रत्ययः स्यात् / एयणादीनामपवादः / रैवतिकः / व्यपदेशोऽपत्यस्य क्षेपः। .. 1188 तद्धितयस्वरेऽनाति // 2 / 4 / 92 / / व्यञ्जनात् परस्यापत्ययकारस्य यकारादावाकारादिवर्जिते स्वरादौ तद्धिते लुक् स्यात् / गार्या अपत्यं युवा गार्गः गार्गिको वा जाल्मः। दृद्धाधूनीति यूनि प्रत्ययः। वृद्धग्रहणं किम् / कारिकेयो

Page #266
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 253 जाल्मः / स्त्रिया इति किम् / औपगविर्जाल्मः / क्षेप इति किम् / गार्गेयो माणवकः। मातुःसंविज्ञानार्थमिदमुच्यते / 1189 भ्रातुर्व्यः // 6 / 1188 // भ्रातृशद्धादपत्ये व्यः प्रत्ययः स्यात् / भ्रातुरपत्यं भ्रातृव्यः। शत्रुरपि भ्रातृव्य उच्यते स उपचारात् / एकद्रव्याभिलाषश्चोपचारनिमित्तम् / 1190 ईयः स्वसुश्च // 6 / 1 / 89 // भ्रातृशद्वात् स्वमृशदाचापत्ये ईयः स्यात् / भ्रात्रीयः / स्वस्रीयः। 1191 मातृपित्रादेर्डेयणीयणौ // 6 / 1 / 90 // मातृपितृशद्धावादी अवयवौ यस्य स्वसुः स्वसन्तस्य तस्मात् मातृष्वमृशद्वात् पितृष्वसशद्धाच्चापत्ये डेयण ईयण इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / वचनभेदान्न यथासंख्यम् / मातृष्वसेयः / मातृष्वतीयः। पैतृष्वसेयः। पैतृष्वस्रीयः। डित्वात् डेयणि अन्त्यस्वरादिलोपः। मातृपित्रादेः स्वरन्तस्य ग्रहणादिह न भवति / परममातृष्वसुरपत्यम् / परमपितृष्वसुरपत्यम् / मातृ-. पितृशद्वयोर्ककारान्तयोनिर्देशात् इह न भवति / मातुःस्वस्रः। मातुःष्वस्रः / पैतुःस्वस्रः। पैतुःष्वस्रः / अत्र अलुपि वेति विकल्पेन षत्वम् / / 1192 श्वशुराद्यः // 6 / 1 / 91 // श्वशुरशब्दादपत्ये यः प्रत्ययः स्यात् / श्वशुरस्यापत्यं श्वशुर्यः। 'संबंधिनां संबंधे' इतीह न भवति / श्वशुरो नाम कश्चित् तस्यापत्यं श्वाशुरिः। 1193 जातौ राज्ञः // 6 / 1 / 92 // राजन्शब्दादपत्ये जातौ गम्यमानायां यः स्यात् / 1194 अनोऽट्ये ये // 7 / 4 / 51 // अन् इत्येतदन्तस्य व्यवर्जिते ये प्रत्यये परेऽन्त्यस्वरादेलुग्न स्यात् / राज्ञोऽपत्यं राजन्यः क्षत्रियजातिश्चेत् / जाताविति किम्। राजनोऽन्यः। 1195 क्षत्रादियः // 6 // 193 // क्षत्रशब्दादपत्ये इयः प्रत्ययः स्यात् जाती गम्यमानायाम् / क्षत्रस्यापत्यं क्षत्रियः जातिश्चेत् / क्षात्रिरन्यः। 1196 मनोर्याणौ षश्चान्तः // 6 / 1 / 94 // मनुशब्दादपत्ये य अण् इत्येतो मनोरपत्यानि मनुष्याः, मानुषाः / मानुषी। जातावित्येव / मानवः / मानवाः /

Page #267
254 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित मानवीः प्रजाः पश्य / अत्र हि मनोरपत्यमित्येतावानेवार्थो विवक्षितो न जातिस्तेन षोऽन्तो न भवति / वृद्धापत्यविवक्षायां तु लोहितादिपाठाधव / मानव्यः। मोनव्यौ। मनवः। मानव्यायनी / मनुष्यमानुषशब्दाभ्यां सत्यसति चापत्येऽर्थे अनभिधानादपत्ये पुनरन्यः प्रत्ययो न भवति / 1197 माणवः कुत्सायाम् // 6 // 195 // माणव इति मनुशब्दस्यौत्सर्गिकेऽण्प्रत्यये कुत्सायां गम्यमानायां नकारस्य णकारादेशो निपात्यते / मनोरपत्यं / कुत्सितं मूढं माणवः। 1198 कुलादीनः // 6 // 1 // 96 // कुलशब्दान्तात् केवलाञ्च कुलशब्दादपत्ये ईनः प्रत्ययः स्यात् / कुलस्यापत्यं कुलीनः। ईषपरिदसमाप्तं कुलं बहुकुलम् तस्यापत्यं बहुकुलीनः / क्षत्रियकुलीनः / एषु अत इञः अदोरायनेश्चापवादः। आढयकुलीनः। राजकुलीनः / अत्र ' अवृद्धादोन वा' इत्यायनिनोऽत इञश्च / उत्तरसूत्रे समासे प्रतिषेधादिह कुलान्तः केवलश्च गृह्यते / 1199 यैयकमावसमासे वा // 6 / 1 / 97 // कुलशब्दान्तात् केवलाच्च कुलशब्दादपत्ये य एयकञ् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् ताभ्यां मुक्ते ईनश्च न चेत् कुलशब्दः समासे वर्तते / कुल्यः, कौलेयकः, कुलीनः। बहुकुल्यः, बाहुकुलेयकः, बहुकुलीनः / असमास इति किम् / आढयकुलीनः / 1200 दुधकुलादेयण वा // 6 / 1 / 98 // दुष्कुलशब्दादपत्ये एयण प्रत्ययो वा स्यात् / दौष्कुलेयः / दुष्कुलीनः / 1201 महाकुलाद्वात्रीनौ // 6 / 1 / 99 // महाकुलशब्दादपत्ये अञ् ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् ताभ्यां मुक्ते ईनश्च / माहाकुलः, माहाकुलीनः महाकुलीनः। महेत्याकारनिर्देशात् महतां कुलं महत्कुलं तस्यापत्यं महत्कुलीन इति ईन एव भवति / 1202 कुर्वादेयः // 6 / 1 / 100 // कुरु इत्येवमादिभ्योऽपत्ये व्यः प्रत्ययः स्यात् / कौरव्यः / अक्षत्रियवचनस्येह कुरोग्रहणम् , क्षत्रियवचनात्तु ' दुनादिकुर्विस्कोशलाजादाअव्यः' इत्यनेन व्यः। अयं चानयोविशेषः। तस्य द्रिसंज्ञकत्वात् बहुषु लुप कुरवः / अस्य तु द्रिसंज्ञाया अभावात् कौरव्याः ततो यूनि तिकादिपाठादापनिन् / कौरव्यायणिः / अस्माचात इन् / तस्य 'जिदार्पदणिोः ' इति लुप् /

Page #268
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. . 255 कौरव्यः / कुरुशब्दश्च तिकादिष्वपि पठ्यते / कौरवायणिः / उत्साद्य तु ज्यायनित्रभ्यां बाधितः कुरुशब्दादपत्ये न भवति / शकु-शाङ्कव्यः। बहुषु शाङ्कव्याः। स्त्री शाङ्कव्या / लोहितादौ पाठात् पौत्रादौ यत्रि शाङ्कव्यः। बहुषु लुप् शङ्कवः / स्त्री शाङ्कव्यायनी। 1203 सम्राजः क्षत्रिये // 6 / 1 / 101 // सम्राज् इत्येतस्मात् क्षत्रियेऽपत्ये ज्या प्रत्ययः स्यात् / सम्राजोऽपत्यं साम्राज्यः क्षत्रियश्चेत् / अन्यत्राणेव साम्राज; अन्ये साम्राजिरित्याहुः / तत्र सम्राट् बाहादिषु द्रष्टव्यः। __1204 सेनान्तकारुलक्ष्मणादि च // 6 / 1 / 102 // सेनशब्दान्तेभ्यः कारवः कारिणस्तन्तुवायादयस्तद्वाचिभ्यो लक्ष्मणशब्दाचापत्ये इञ् प्रत्ययः स्यात् व्यश्च / सेनान्त-हारिषेणिः हारिषेण्यः। कारु-तान्तुवायिः, तान्तुवाय्यः। रथकारनापिततक्षभ्यो ज्य एव नेञ् कुर्वादिपाठात् / कुर्वादौ जातिवाचिन एव पाठात् स्थकारादिबपीत्येके / लक्ष्मण-लामणिः, लाक्ष्मण्यः / ऋषिवृष्ण्यन्धककुरुभ्योऽण डन्याप्त्यूङन्तेभ्यस्त्वेयण परत्वादाभ्यां बाध्यते / 1205 सुयाम्नः सौवीरेष्वायनिञ् // 6 / 1 / 103 // सुयामनशब्दात सौवीरेषु जनपदे योऽर्थस्तस्मिन् वर्तमानादपत्ये आयनिञ् प्रत्ययः स्यात् / सौयामायनिः। सौवीरेभ्योऽन्यत्र सौयामः। 1205 पाण्टाहृतिमिमताण्णश्च // 6 / 1 / 104 // पाण्टाहृतिशब्दादिजन्तान्मिमतशब्दाच सौवीरेषु जनपदे योऽर्थस्तस्मिन् वर्तमानाभ्यामपत्येऽण् आयनि च प्रत्ययौ स्याताम् / पाण्टाहृतेरपत्यं युवा सौवीरगोत्रः पाण्टाहृतः पाण्टाहतायनिर्वा / मिमतस्य मैमतः मैमतायनिर्वा / सौवीरेष्वित्येव / पाण्टाहतायनः / 'यअिञः' इत्यायनण् / मैमतायनः / अत्र नडादित्वात् / अनन्तरो मैमतिः / 1207 भागवित्तितार्णबिन्दवाकशापेयान्निन्दवायामिकण्वा // 6 // 1 // / 105 // भागवित्ति ताणविन्दव आकशापेय इत्येतेभ्यः सौवीरेषु वृद्धे वर्तमानेभ्यो यून्यपत्ये इकण्प्रत्ययो वा स्यात् निन्दायाम् गम्यमानायाम् / भागवित्तरपत्यं युवा निन्दितः भागवित्तिकः, भागवित्तायनो वा जाल्मः। तार्णबिन्दविका, 'एत्यकः' इति षत्वम् /

Page #269
256 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित तार्णबिन्दविर्वा / आकशापेयिकः, आकशापेयिर्वा / निन्दायामिति किम् / अन्यत्र भागवित्तायनः, तार्णबिन्दविः, आकशापेयिः इत्येव भवति / 1208 सौयामायनियामुन्दायनिबाायणेरीयश्च वा // 6 / 1 / 106 / / एभ्य आयनिअन्तेभ्यः सौवीरेषु वृद्धे वर्तमानेभ्यो यून्यपत्ये ईयश्चकारादिकण च प्रत्ययो वा स्यात् ताभ्यां मुक्तेऽण प्रत्ययो निन्दायाम् गम्यमानायाम् / सुयानोऽपत्यं सौयामायनिस्तस्यापत्यं युवा निन्दितः सौयामायनीयः, सौयामायनिकः, सौयामायनिर्वा / अणो लुप् / यमुन्दस्यापत्यं यामुन्दायनिः। तिकादित्वादायनिञ् / तस्यापत्यं युवा निन्दितः यामुन्दायनीयः, यामुन्दायनिकः, यामुन्दायनिर्वा / वृषस्थापत्यं वार्ष्यायणिः। दगुकोसलादिसूत्रेण यकारादिरायनिन् / तस्य वार्ष्यायणीयः, वार्ष्यायणिकः, वार्ष्यायणिर्वा / कश्चित्त्वन्येभ्योऽपीच्छति / तैकायनेरपत्यं युवा तैकायनीयः। निन्दायामित्येव / अन्यत्र सौयामायनिः, यामुन्दायनिः, वार्ष्यायणियुवा / अणेव / 'बिदा दणिोः ' इति तस्य लुप् / 1209 तिकादेरायनिञ् // 6 // 1107 // तिक एवमादिभ्योऽपत्ये आयनिक प्रत्ययः स्यात् / इञादेरपवादः / तैकायनिः / कैतवायनिः। .. 1210 दगुकोशलकारच्छागवृषाद्यादिः // 6 / 1 / 108 // दगु कोशल कार छाग वृष इत्येतेभ्योऽपत्ये यकारादिरायनिञ् प्रत्ययः स्यात् / दागव्यायनिः / कौशल्यायनिः। जनपदसमानशब्दात् क्षत्रियात् 'दुनादि ' इत्यादिना व्य एव / कौशल्य इति / कार्याियणिः / छाग्यायनिः / वार्ष्यायणिः / 1211 द्विस्वरादणः // 6 / 1 / 109 // द्विस्वरादणन्तादपत्ये आयनि प्रत्ययः स्यात् / कर्तुरपत्यं कात्रः, तस्य का यणिः। पौत्रः, पौत्रायणिः / औत्सर्गिकोऽण् / यास्कायनिः। शिवायण / द्विस्वरादिति किम् / औपगविः। अण इति किम् / दाक्षेः दाक्षायणः / वृद्धादेवाय विधिः। अवृद्धात्तूत्तरेण विकल्प एव / अङ्गानां राजा आङ्गः तस्यापत्यं आङ्गिः आङ्गायनिर्वा / 1112 अवृद्धाहोर्नवा // 6 / 1 / 110 // अद्धवाचिनो दुसंज्ञकादपत्ये आयनिज प्रत्ययो वा स्यात् / आम्रगुप्तायनिः, आम्रगुप्तिः / नापितस्यापत्य नापितायनिः, नापित्यः, / अस्य पक्षे इञ् नास्ति, तद्राधनाथ हि कुर्वादिषु तस्य पाठः / अवृद्धादिति किम् / दाक्षेः दाक्षायणः / दोरिति किम् / अकम्पनस्यापत्यमाकम्पनिः।

Page #270
267 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1213 पुत्रान्तात् // 6 / 1 / 111 // पुत्रशब्दान्तात् दुसंज्ञकादपत्ये आयनि प्रत्ययो वा स्यात् / गार्गीपुत्रायणिः, गार्गीपुत्रिः। पूर्वेणायनिवि सिद्धे वचनमिदमुत्तरसूत्रप्राप्तकागमाभावार्थम् / पक्षे उत्तरेण च कागमोऽपि / एवं च गार्गीपुत्रकायणिरिति तार्तीयिकमपि रूपं भवति / 1214 चर्मिगर्मिगारेटकार्कटयकाकलंकागकिनाच्च कश्चान्तोऽन्त्यस्वरात् // 6 / 1 / 112 // चमिन् वर्मिन् गारेट कार्कट्य काक लंका वाकिन इत्येतेभ्यः पुत्रान्ताच्च दुसंज्ञकादपत्ये आयनिञ् प्रत्ययो वा स्यात् तत्संनियोगे चैषामन्त्यस्वरात् परः ककारोऽन्तः / चार्मिकायणिः, चार्मिणः। वार्मिकायणिः, पार्मिणः / अत्र अणि नोऽपदस्येत्यनेनान्त्यस्वरादेलुकि प्राप्ते। 1215 संयोगादिनः // 7 // 4 // 53 // संयोगात् परो य इन् तदन्तस्याणि परेऽन्त्यस्वरादे ग न स्यात् / इति प्रतिषेधान्न भवति / गारेटकायनिः, गारेटिः। कर्कटस्यापत्यं कार्कटयः, तस्यापत्यं कार्कटयकायनिः, कार्कटयायनः / यदा त्वव्युत्पन्नः कार्कटयशब्दस्तदा पक्षे इवेव / कार्कव्यिः। काककायनिः,' काकिः। लाङ्ककायनिः, लाङ्केयः / लङ्कशब्दं केचिदकारान्तमिच्छन्ति, तन्मते लाङ्ककायनिः, लाङ्किः / वाकिनकायनिः, वाकिनिः / पुत्रान्तादोः-गार्गीपुत्रकायणिः, गार्गीपुत्रिः। ककारस्यान्त्यस्वरात् परतो विधानं चमिवर्मिणोः नकारस्य लोपार्थम् / यद्येवं परादिरेव क्रियेत / नैवम् / तथा सति प्रत्ययस्य व्यंजनादित्वात्-.. 1216 जातिश्च णितद्धितयस्वरे / / 3 / 2 / 51 // अन्या परतः स्त्री जातिश्च णिपत्यये यकारौ स्वरादौ च तद्धिते विषयभूते उत्पत्स्यमाने तद्विवक्षायामेव पुर्वत् स्यात् अनूङ् ।-इत्यनेन पुंवद्भावो न सिद्धयेत्-चर्मिण्या अपत्यं चार्मिकायणिः / 'कोण्डिन्यागस्त्ययोः' इति सूत्रे 'कौण्डिन्य' इति निर्देशादनित्योऽयं पुंवद्भावः / ततश्च मनाय्या अपत्यं गर्गादित्वात् यत्रि मानाय्य इत्यत्र न भवति / सपत्न्या अपत्यं शिवादित्वादणि सापत्नः इत्यत्रापि न भवति / ' सपत्न्यादौ' इति सूत्रे सपत्नीतिसमुदायनिपातनात् / अतएव सपत्नीभार्य इत्यत्रापि न भवति / सपत्नस्यायं सापत्न इति वा भविष्यति / __1217 एयेऽग्नायी // 3 / 2 / 52 // तद्धिते एयप्रत्यये परे आनाय्येव परतः स्त्री पुंवत् स्यात् / अग्नाय्या अपत्यं आग्नेयः / कल्यग्नेरेयण / पूर्वेण सिद्धे

Page #271
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [त द्धिव नियमार्थं वचनम् / श्यैनेयः, रौहिणेयः, अत्र पूर्वेणापि पुंवद्भावो न भवति / 1218 अदोरायनिः प्रायः // 6 / 1 / 113 // अदुसंज्ञकादपत्ये आर पनिः गविः / प्रायोग्रहणात् कचिन्न भवति / दाक्षिः / 1219 श्वादेरिति // 74 / 10 // श्वनशब्द आदिरवयवो यस्य तस्य श्चादेर्नाम्न इति-इकारादौ णिति तद्धिते वःप्रागौकारो न स्यात् / श्वभस्त्रस्यापत्यं श्वाभस्त्रिः। 1220 इनः // 7 // 4 // 11 // श्वादेरिअप्रत्ययान्तस्य णिति तद्धिते वका रात् प्रागौकारो न स्यात् / श्वाभस्त्रम् / इकारादौ निमित्त उच्यमानः पूर्वेण प्रतिषेधः इअन्तस्य प्रत्ययान्तरे न प्राप्नोतीति वचनम् / नित्येतयोश्चाकारस्याणि प्रत्यये लुक् स्यात् / औक्ष्णः / ताक्ष्णः / भ्रौणधः / वाघ्नः / धार्तराज्ञः / षादीनामिति किम् / सामनः / वैमनः / अणीति किम् / ताक्षण्यः / 1222 अवर्मणो मनोऽपत्ये // 7 / 4 / 59 // वर्मन्शब्दवर्जितस्य मन्नन्तस्यापत्यार्थविहितेऽणि अन्त्यस्वरादेलुक् स्यात् / सुषानोऽपत्यं सौषामः / माद्रसामः। भाद्रसामः / अवर्मण इति किम् / चक्रवर्मणोऽपत्यं चाक्रवर्मणः / मन इति किम् / सुत्वनोऽपत्यं सौत्वनः / अपत्य इति किम् / चर्मणा छन्नश्वार्मणो रथः।। 1223 हितनाम्नो वा // 7 // 4 / 60 // हितनामन् शब्दस्यापत्येऽणि परेऽन्त्यस्वरादेलुंग्वा स्यात् / हितनाम्नोऽपत्यं हैतनामनः, हैतनामः / अपत्य इति किम् / हैतनामनः। .. 1224 दण्डिहस्तिनोरायने // 74 / 45 // दण्डिन् हस्तिन् इत्येतयोरायने प्रत्यये परेऽन्त्यस्वरादेलग्न स्यात् / नोऽपदस्येति प्राप्तौ प्रतिषेधः। दण्डिनोऽपत्यं दाण्डिनायनः / हास्तिनायनः। नडाद्यायनण् / आयन इति किम् / दण्डिनां समूहो दाण्डम् , हास्तिनम् / - 1225 वाशिन आयनौ // 7 // 5 // 46 // वाशिन्शब्दस्यायनि प्रत्यये परेऽन्त्यस्वरादेलुग्नः स्यात् / वाशिनोऽपत्यं वाशिनायनिः / अवृद्धादोनवेत्यायनिन् /

Page #272
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 259 1226 एये जिह्माशिनः // 14 // 47 // जिह्माशिनशब्दस्य एये प्रत्ययेपरेऽन्त्यस्वरादेलुग्न स्यात् / जिह्माशिनोऽपत्यं जैह्माशिनेयः / शुभ्रादित्वादेयण / 1227 गाथिविदथिकेशिपणिगणिनः // 7 // 4 // 54 // गाथिन् विदथिन् केशिन् पणिन् गणिन् इत्येतेषामिन्नन्तानामणि परेऽन्त्यस्वरादेर्लुग्न स्यात् / गाथिनोऽपत्यं गाथिनः / वैदथिनः / केशिनः। पाणिनः। गाणिनः। 1228 राष्ट्रक्षत्रियात्सरूपाद्राजापत्ये दिरञ् // 6 / 1 / 114 // क्षत्रियवाचिसरूपाद्राष्ट्रवाचिनो राष्ट्रवाचिसरूपाच्च क्षत्रियवाचिनो यथासंख्यं राजनि क्षत्रियेऽपत्ये चाञ् प्रत्ययः स्यात् स च दिसंज्ञः। 1 वेति निवृत्तम् / विदेहानां राष्ट्रस्य राजा विदेहस्य राज्ञोऽपत्यं वा वैदेहः / वैदेहौ / विदेहाः। बहुत्वे बहुष्वस्त्रियाम् इति लुप् / राष्ट्रक्षत्रियादिति किम् / पञ्चालस्य ब्राह्मणस्य राजा पाञ्चालः। तस्येदमित्यण / पश्चालस्य ब्राह्मणस्यापत्यं पाश्चालिः। सरूपादिति किम् / सुराष्ट्राणां राजा सौराष्ट्रकः / दशरथस्य क्षत्रियस्यापत्यं दाशरथिः। . 1229 गान्धारिसाल्वेयाभ्याम् // 6 / 1 / 115 // गान्धारिसाल्वेयशब्दौ इत्रेयणन्तौ सरूपा राष्ट्रक्षत्रियवचनौ / ताभ्यां राष्ट्राद्राजनि क्षत्रियादपत्ये अञ् स्यात् स च दिसंज्ञः। दुलक्षणस्य व्यस्यापवादः। वचनभेदी यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः / गान्धारीणां राजा गान्धारे राज्ञोऽपत्यं च गान्धारः। गान्धारी। गान्धारयः। बहुष्वओलुप् / एवं साल्वेयः। साल्वेयौ। साल्वेयाः। एकत्वद्वित्वयोस्त्वपत्यार्थविवक्षायामब्राह्मणादिति लुप् न भवति विधानसामर्थ्यात् / अन्यथा व्यविधावेवानयोः प्रतिषेधः क्रियेत / तथा पूर्वेणैवाञ् सिध्यति / 1230 पुरुमगधकलिङ्गशूरमसद्विस्वरादण् // 6 // 1 // 116 // पुरुमगधकलिङ्गशूरमस् इत्येतेभ्यो द्विस्वरेभ्यश्च शब्देभ्यो राष्ट्रवाचिभ्यः क्षत्रियवाचिभ्यश्च सरूपेभ्यो यथासंख्यं राजन्यपत्ये चार्थे दिरण स्यात् / अञोऽपवादः / पुरोरपत्यं पौरवः / मगधानां राजा मगधस्यापत्यं वा मागधः। एवं कालिङ्गः। शौरमसः। द्विस्वर-अङ्गानां राजा अङ्गस्यापत्यं वा आङ्गः / सर्वत्र बहुषु लुप् / पुरुग्रहणमराष्ट्रसरूपार्थम् / अस्ति राजा पुरुर्नाम न तु राष्ट्रम् / तस्यौत्सर्गिकेणैवाणा सिद्धे बहुषु 1 अपत्येऽनुवर्तमाने राजनीत्यधिकार्थस्य भणनात् /

Page #273
260 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. - [तद्धित लुबर्थमिदमविधानम् / अजैव सिद्धेऽविधानं संघायण्वाधनार्थम्। तेनाकञ् भवति / पौरवकम् / मागधकमित्यादि / अञन्ताद्धि गोत्रात् ' अव्यभित्र' इति वक्ष्यमाणोऽण बाधकः स्यात् / . 1231 साल्वांशप्रत्यग्रथकलकूटाश्मकादिम् // 6 / 1 / 117 // साल्वा नाम जनपदस्तदंशास्तदवयवा उदुम्बरादयस्तेभ्यः प्रत्यग्रथकलकूटाश्मक इत्येतेभ्यश्च राष्ट्रवाचिभ्यः क्षत्रियवाचिभ्यश्च सरूपेभ्यो यथासंख्यं राजन्यपत्ये च इञ् प्रत्ययः स्यात् स च दिसंज्ञः। उदुम्बराणां राजा अपत्यं वा औदुम्बरिः। उदुम्बराः। एवं तैलखलि। तिलखलाः इत्यादयः साल्वांशाः। प्रात्यग्रथिः,प्रत्यग्रथाः। कालकूटिः, कलकूटाः / आश्मकि अश्मकाः / सर्वत्र बहुषु लुप् / ... 'उदुम्बरास्तिलखला मद्रकारा युगंधराः। ... भुलिङ्गाः शरदण्डाश्च सारखांशा इति कीर्तिताः // . . अजमीढाजकुन्दबुधास्तूदुम्बरादिविशेषाः / तेऽपि साल्वांशा एव / प्रत्यग्रथादिग्रहसमसाल्वांशार्थम् / .. 1232 दुनादिकुवित्कोशलाजादा व्यः // 6 / 1 / 118 // दुसंज्ञकेभ्यो नकारादिभ्यः कुरुशद्धादिकारान्तेभ्यः काशल अजाद इत्येताभ्यां च राष्ट्रवाचिभ्यः क्षत्रियवाचिभ्यश्च सरूपेभ्यो यथासंख्यं राजन्यपत्ये च व्यः प्रत्ययःस्यात् स च द्रिसंज्ञः। दु-आम्बष्ठानां राजा अपत्यं वा आम्वष्ठयः / नादि-निषधानां निषधस्य वा नैषध्यः। कुरु-कुरूणां कुरोर्वा कौरव्यः। इत्-अवन्तीनामवन्तेर्वा आवन्त्यः। कोश लानां कोशलस्य वा कौशल्यः। अजादानामजादस्य वा आजाद्यः / सर्वत्र बहुषु लुप् / एभ्य इति किम् / कुमारी नाम जनपदः क्षत्रिया च ततो राजन्यपत्ये वानेव भवति / कौमारः / . 1233 पाण्डोर्यण // 6 / 1 / 119 // पाण्डुशब्दादाष्टक्षत्रियवाचिनः सरू पाण्डोरपत्यं वा पाण्ड्यः। पाण्डयौ / पाण्डवः। कथं 'पाण्डवा यस्य दासाः' ? / तस्य क्षत्रियस्य राष्ट्रसरूपस्य य इंश्यो जनपदो यश्च तस्य क्षत्रियसरूपस्य राष्टस्येशिता क्षत्रियः स एव गृह्यते प्रत्यासत्तेः / अत्र तु कुरवो जनपदस्तस्य राजा पाण्डुरिति

Page #274
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 261 शिवायण भवति / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः णकारो वृद्धिनिमित्तपुंवद्भावनिषेधार्थः। 1234 शकादिभ्यो द्रेलए // 6 / 1 / 120 // शक इत्येवमादिभ्यः परस्य द्रेः प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / शकानां राजाऽपत्यं वा शकः। यवनः। शकादयः प्रयोगगम्या। 1235 कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम् / / 6 / 1 / 121 // कुन्ति अवन्ति इत्येताभ्यां परस्य द्रेय॑स्य लुप् स्यात् स्त्रियामभिधेयायाम् / कुन्तेरपत्यं स्त्री कुन्ती / एवमवन्ती / स्त्रियामिति किम् / कौन्त्यः / आवन्त्यः / प्रकृतस्य द्रेलपविज्ञानात् स्वार्थिकस्य ज्यटोऽद्रिसंज्ञकस्य न भवति। कौन्ती। .. 1236 कुरोवा // 6 / 1 / 122 // कुरुशब्दात् परस्य द्रेय॑स्य स्त्रियां वा लुप् स्यात् / कुरोरपत्यं स्त्री कुरूः। कौरव्यायणी। 'कौरव्यमाण्डूकासुरेः' इति डायन् / ... 1237 द्रेरञणोप्राच्यभर्गादेः // 6 / 1123 // प्राच्यान् भर्गादींश्च वर्जयित्वान्यस्मात् परस्यानोऽणश्च द्रेः स्त्रियां लुप् स्यात् / शूरसेनस्यापत्यं स्त्री शूरसेनी। मद्री / द्रेरिति किम् / औत्सी / औपगवी / द्रावमुवर्तमाने पुनर्द्रिग्रहणं भिन्नप्रकरणस्यापि द्रेलबर्थम् / पर्शः। रक्षाः / असुरी / पशु रक्षस् असुर इति राष्ट्रसरूपक्षत्रियवाचिनः / एषामपत्यं संघः स्त्रीत्वविशिष्टो विवक्षित इति अणोः 'शकादिभ्यो नेर्लप्' इति लुपि पुनः पर्थादिलक्षणः स्वार्थिकोऽण। तस्यापि स्त्रियामनेन लुप् / अत्रण इति किम् / औदुम्बरी / साल्वांशत्वादि / अमाच्यभर्गादेरिति किम् / पाञ्चाली / भार्गी। 1238 बहुष्वास्त्रियाम् // 6 / 1 / 124 // यन्तस्य शद्धस्य बहुषु वर्तमानस्य यो द्रिः प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप् स्यात् / पञ्चालानांराजानोऽपत्यानि वा पञ्चाला। एवं पुरवः / अङ्गाः / बहुष्विति यन्तस्य विशेषणं न निमित्तम् / तत्र हि पश्चालानां निवासः पञ्चालनिवासः,प्रिया वङ्गा यस्य स प्रियवङ्गः इत्यादौ पञ्चाल अञ् आम् निवास इत्यादिस्थिते ' अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गा लुप् बाधते' इति बहुवचनस्य. लुपि ट्रेलुप् न स्यात् / ड्रेरिति. पूर्ववदेव भिन्नप्रकरणस्यापि परिग्रहः / बहुष्विति किम्. पाञ्चालः। मियो वाङ्गो येषां ते पियवाङ्गाः इत्यत्र न यन्तं

Page #275
[ तद्धित सिद्धहैमबृहत्मक्रिया बहुषु किंतर्हि समास इति लुप् न भवति / प्रत्ययः प्रकृत्यादेरिति नियमाद्धि न समासो यन्तो भवति / पञ्चालस्यापत्यं पाञ्चालस्तस्य तयोपित्यानि पञ्चाला इत्यत्र तु इनिं लुप्तेऽअन्तमेव बहुषु वर्तत इति अञोऽपि लुप् / 2H प्रत्ययस्य बहुषु वर्तमानस्य इति तु विज्ञायमाने न स्यात् / अस्त्रियामिति किम् / पञ्चालस्यापत्यानि स्त्रियः पाञ्चाल्यः / पञ्चभिः पाञ्चालीभिः क्रीतः पञ्चपञ्चाल इत्यत्र तु इकणो लुपः पित्वात् पुंवद्भावेन स्त्रीत्वनिवृत्तेलुप् स्यादेव / 1239 कौण्डिन्यागस्त्ययोः कुण्डिनागस्ती च // 6 / 1 / 127 // कौण्डिन्य आगस्त्य इत्येतयोबहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानयोर्योऽणश्वास्त्रियां लुप् स्यात् तयोश्च कुण्डिनीअगस्त्यशब्दयोः कुण्डिन अगस्ति इत्येतावादेशौ स्याताम् / आगस्त्यशब्दस्य ऋष्यणन्तत्वात् यत्रबौ न संभवतः / कुण्डिन्या अपत्यं गर्गादित्वाद् यत्र। अतएव निर्देशात् पुंवद्भावाभावः, कौण्डिन्यः। कौण्डिन्यौ / कुण्डिनाः। आगस्त्यः। आगस्त्यौ / अगस्तयः / प्रत्ययलुपं कृत्वादेशकरणमगस्तीनामिमे आगस्तीया इत्येवमर्थम् / प्रत्ययान्तादेशे हि कृते अगस्तिशब्दस्यादेराकारस्याभावात् 'दृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः' इति दुसंज्ञा न स्यात् / तदभावे च तनिमित्तो 'दोरीयः' इति ईयः प्रत्ययोऽपि न स्यात् / यदा तु प्रत्ययस्य लुब् विधीयते तदा स्वरादावीयप्रत्यये भाविनि ' न माग्जितीये स्वरे ' इति प्रतिषेधात् प्रत्ययस्य प्रत्ययान्तादेशे हि कुण्डिनशब्दाददुसंज्ञकात् तस्येदमित्यणा भवितव्यम् / प्रत्ययस्य तु लुपि ' न माग्जितीये स्वरे ' इति लुप्प्रतिषेधे सत्यामपि दुसंज्ञायामीयप्रत्ययापवादः शकलादित्वादव स्यात् अतो न विशेषः / अस्त्रियामित्येव / कौण्डिन्यः आगस्त्यः स्त्रियः। - 1240 भृग्वनिरस्कुत्सवसिष्ठगोतमात्रेः // 6 / 1 / 128 // भृगु स्तदन्तस्य बहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानस्य यः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप् स्यात् / भार्गवः भार्गवौ भृगवः / एवमङ्गिरसः / कुत्साः / वसिष्ठाः / गोतमाः। एभ्योऽणो लुप् | अत्रयः / एयणो लुप् / अस्त्रियामित्येव / भार्गव्यः आङ्गिरस्यः; आत्रेय्यः स्त्रियः / बहुष्वित्येव / भार्गवः। आत्रेयः। गोत्र इत्येव /

Page #276
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 263 भार्गवाश्छात्राः। भृग्वादीन् यस्कादिष्वपठित्वेदं वचनं ' धेकेषु षष्ठयास्तत्पुरुषे यत्रादेवा' इत्येवमर्थम् / अन्यथा भृगुकुलं भार्गवकुलमिति न सिद्धयेत् / 1241 प्रारभरते बहुस्वरादिनः // 6 / 1 / 129 // बहुस्वरान्नान्नो य इञ् प्रत्ययस्तदन्तस्य बहुत्वविशिष्टेऽथे प्राग्गोत्रे भरतगोत्रेच वर्तमानस्य यःस प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप् स्यात् / क्षरकलम्भिः। क्षरकलम्भी। बहुत्वेक्षीरकलम्भाः।अत इबोलुप / प्राग्भरत इति किम् / बालाकयः। हास्तिदासयः। कथं तौल्वलयः इत्यादिषु लुब् न भवति ? उच्यते / यस्कादिषु पुष्करसच्छब्दपाठात् / अस्य हि वहुस्वरत्वादनेनैवेलोपे सिद्धे तदर्थो यस्कादिषु पाठो ज्ञापयति तौल्वल्यादीनामिबो लुब् न भवतीति / भरताः प्राच्या एव तेषां पृथगुपादानं प्राग्ग्रहणेनाग्रहणार्थम् / तेन यौधिष्ठिरिः पिता यौधिष्ठिरायणः पुत्र इत्यत्र 'प्राच्येाऽतौल्वल्यादेः' इति लुब् न भवति / अपरे त्वाहुः / प्राग्ग्रहणं भरतविशेषणम् / क्षीरकलम्भादयो वैश्याः प्राग्भरताः / युधिष्ठिरादयो राजान उदग्भरताः। तत्र प्राग्ग्रहणादुदीच्यभरतेषु राजमु लुब् न भवति / यौधिष्ठिरयः। आर्जुनयः / भरतग्रहणात्तु प्राच्येषु राजसु न भवति / मारसंबन्धयः / भागवित्तयः / बहुस्वरादिति किम् / चैङ्कन्यः / इत्र इति किम् / शान्तनवाः / 1242 वोपकादेः॥६।१।१३०॥ उपकादिभ्यो यः प्रत्ययस्तदन्तस्य बहुत्वविशिष्टे गोत्रे वर्तमानस्य यः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुब् न स्याद्वा / उपकाः, औपकायनाः / लमकाः, लामकायनाः / अस्त्रियामित्येव / औपकायिन्यः स्त्रियः / उपक, लमक-आभ्यां नडाद्यायनणो लुप् / 1243 तिककितवादी बन्दे // 6 / 1 / 131 // तिककितवादिषु द्वन्द्ववृत्तिषु बहुषु गोत्रापत्येषु वर्तमानेषु तैकायनिकैतवायनीत्यादीनां यः स प्रत्ययस्तस्यास्त्रियां लुप् स्यात् / तैकायनयश्च कैतवायनयश्च तिककितवाः। तिकाद्यायनिओ लुप् / 1244 द्यादेस्तथा / / 6 / 1 / 132 // यादिप्रत्ययान्तानां द्वन्द्वेऽबहुष्वर्थेषु वर्तमाने यः स यादिप्रत्ययस्तस्य लुप् स्यात् तथा-यथापूर्वम् / आङ्गश्च वाङ्गश्च सौमश्च अङ्गवङ्गसौह्माः / अत्र द्विस्वरलक्षणस्याणो लुप् / एवं गर्गवत्सवाजाः /

Page #277
264 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तद्धित लुब् न भवति, यस्कादे!त्रे इत्यत्र गोत्रे उत्पन्नस्येति प्रत्ययस्य विशेषणात् / गार्गीवत्सवाजाः / अत्र वत्सवाजयोरेव यत्रो लुप् न गार्गी इत्यस्य, तत्रास्त्रियामिति प्रतिषेधात / यादिग्रहणमगोत्रेऽपि यथा स्यादित्येवर्थम् / अबढर्थ वचनम्। 1245 वान्येन // 6 / 1 / 133 // यादेरन्येन सह यादीनां द्वन्द्वे बहुष्वर्थेषु वर्तमाने यः स यादिप्रत्ययस्तस्य तथा वालुक् स्यात् यथापूर्वम् / अङ्गवङ्गदाक्षयः। आङ्गवाङ्गदाक्षयः। पूर्वेण नित्ये प्राप्ते विकल्पाथे वचनम् / 1246 येकेषु षष्ठयास्तत्पुरुष यादेर्वा // 6 / 1 / 134 // षष्ठीतत्पुरुषे यत्पदं तस्याः षष्ठया विषये द्वयोरेकस्मिन् वर्तते तस्य यः स यज्ञादिः प्रत्ययस्तस्य तथा वा लुक् स्यात् यथा पूर्वम् / गाय॑स्य गार्ययोर्वा कुलम् गर्गकुलम् , गार्यकुलम् / एवं बिदकुलम् , बैदकुलमित्यादि / येकेष्विति किम् / गर्गाणां कुलम् गर्गकुलम् / षष्ठया इति किम् / गाय॑हितम् / षष्ठया इति तत्पुरुषस्य विशेषणेन प्रतिपदोक्तस्यैव षष्ठीतत्पुरुषस्य परिग्रहादिह न भवति / गाय॑स्य गार्ययोर्वान्तगतः अन्तर्गायैः / ' प्रात्यव'-इत्यादिना समासः / येकेष्वित्यस्य पष्ठया इति विशेषणं किम् / देवदत्तस्य गार्यः देवदत्तगार्ग्यः / तत्पुरुष इति किम् / गार्ग्यस्य समीपमुपगार्ग्यम् / यत्रादेरिति किम् / आङ्गकुलम् / 1247 न प्राग्जितीये स्वरे // 6 / 1 / 135 // गोत्र इति वर्तते / गोत्रे उत्पन्नस्य बहुषु या लुबुक्ता सा प्राग्जितीयेऽर्थे यो विधीयते स्वरादिस्तद्धितस्तस्मिन् विषयभूते न भवति / गर्गाणां छात्राः गार्गीयाः वात्सीयाः / प्राग्जितीय इति किम् / अत्रिभ्यो हितः अत्रीयः / स्वर इति किम् / गर्गेभ्य आगतं गर्गमयम्। बिदानामपत्यं युवा बैदः बैदावित्यत्र तु इनि विषयभूतेऽनेन प्रतिषेधः / इञस्तु लुपि सत्यामनन्तं न बहुषु वर्तते इति लुपः प्राप्तिरेव नास्ति / यत्र त्वस्ति तत्र भवत्येव / बिदानामपत्यानि विदाः। अथेह कस्मान्न भवति अत्रीणां भरद्वाजानां च विवाहः अत्रिभरद्वाजिका इति ? / उच्यते / प्रत्यासत्तेर्यस्य प्रत्ययस्य लुप् प्रतिषिध्यते तल्लोपिप्रत्ययान्तादेव विधीयमाने स्वरादौ प्रतिषेधः / अत्र द्वन्द्वाद्विधीयते न तल्लोपिप्रत्ययान्तादिति प्रतिषेधो न भवति / ' गर्गभार्गविका' इत्युत्तरसूत्रं वा नियमार्थ व्याख्यायते-गर्गभार्गविकाया अन्यत्र द्वन्द्वे वृद्धे यूनि वा प्रतिषेधो न भवति / गोत्र इत्येव / कुवल्याः फलं कुवलम् तस्येदं कौवलम् /

Page #278
प्रकरणम् ] 265 1248 गर्गभार्गविका // 6 / 1 / 136 // गर्गभार्गविकेति द्वन्द्वात् प्राग्जितीये विवाहे यो विधीयतेऽकल प्रत्ययस्तस्मिन् अणो लुप्पतिषेधो निपात्यते। गर्गाणां वृद्धानां भृगूणां वृद्धानां यूनां च विवाहो गर्गभार्गविका। अत्रिभरद्वाजिकादिवदप्राप्तः प्रतिषेधो निपात्यते / 1249 यूनि लुप् // 6 / 1 / 137 / / यून्यपत्ये विहितस्य प्रत्ययस्य प्राग्जितीये स्वरादौ प्रत्यये विषयभूतेऽनुत्पन्न एव लुप् स्यात् / लुपि सत्यां यो यतः पामोति स तत उत्पद्यते / पाण्टाहृतस्यापत्यं पाण्टाहृतिः। तस्यापत्यं युवा पाण्टाहृतः / 'पाण्टाहृतिमिमताण्णश्चेति णः। तस्य छात्रा इति प्राग्जितीये स्वरादौ चिकीपिते णस्य लुप / तत इबन्तं प्रकृतिरूपं संपन्नम् इति 'वृद्धेञः' इत्या भवति / पाण्टाहृताः। प्राग्जितीय इत्येव / भागवित्तिकाय हितं भागवित्तिकीयम् / 1250 वायनणायनियोः // 6 / 1138 // आयनण आयनित्रश्च यून्यपत्ये विहितस्य प्राग्जितीये स्वरादौ प्रत्यये विषयभूते लुब् वा स्यात् / गर्गस्यापत्यं गायः तस्यापत्यं युवा गाायणः। यविञ इत्यायनण् / तस्य छात्रा गार्गीयाः गाायणीया वा। दोरीय इतीयः। आयनणो णित उपादानात बितः पूर्वेण नित्यमेव लुप् / अत्रेरपत्यमात्रेयः तस्यापत्यं भारद्वाजो युवा आत्रेयायणः / 'आत्रेयाद् भारद्वाजे' इत्यायनञ् / तस्य छात्राः आत्रेयीयाः। 1251 द्रीनो वा // 6 / 1 / 139 // प्राग्जितीये स्वर इति निवृत्तम् / दिसंज्ञो य इञ् तदन्तात् परस्य युवमत्ययस्य लुब् वा स्यात् / उदुम्बरस्यापत्यमौदुम्बरिः। साल्वांशेत्यादिनेञ् / तस्यापत्यं युवा औदुम्बरिः, औदुम्बरायणो वा / यत्रित्र इत्यायनण / द्रिग्रहणं किम् / दाक्षेरपत्यं दाक्षायणः। इत्र इति किम् / अङ्गस्यापत्यमाङ्गः। पुरुमगध इत्यादिना अण / तस्यापत्यमिति द्विस्वरादण इत्यायनि / तस्य अब्राह्मणादिति नित्यं लुप् / आङ्गः पिता। आङ्गः पुत्रः / अब्राह्मणात् इति नित्यं लुपि प्राप्तायां विकल्पार्थ वचनम् / / 1252 अब्राह्मणात् // 6 / 1 / 141 / अब्राह्मणवाचिनो वृद्धमत्ययान्तानि विहितस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / अङ्गस्यापत्यमाङ्गः। पुरुमगधेत्यादिनाण् / तस्यापत्यं द्विस्वरादण इत्यायनिञ् / तस्य लुप् / आग: पिता / आङ्गः पुत्रः / 34

Page #279
266 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित एवं सौमः पिता। सौमः पुत्रः। अब्राह्मणादिति किम् / गार्यः पिता / गाायणः पुत्रः। 1253 पैलादेः // 6 / 1 / 142 // पैलादिभ्यो यूनि विहितस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / अब्राह्मणार्थमप्राच्याथै वचनम् / पीलाया अपत्यं पैलः। 'पीलासाल्वामण्डूकाद्वा' इत्यण / तस्यापत्यं द्विस्वरादण इत्यायनिन् / तस्य लुप् पैलः पिता / पैलः पुत्रः। 1254 प्राच्येशोऽतौल्वल्यादेः // 6 / 1 / 143 // प्राच्यगोत्रे य इञ् तदन्तात् तौल्वल्यादिवर्जितात् यून्यपत्ये विहितस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / ब्राह्मणार्थ वचनम् / पानागारिः पिता / पान्नागारिः पुत्रः। अत इब ततो 'यजिन' इत्यायनण / तस्य लुप् / प्राच्यग्रहणं किम् / दाक्षिः पिता। दाक्षायणः पुत्रः। इस इति किम् / राघवः पिता / राघविः पुत्रः। तौल्वल्यादिवर्जनं किम् / तौल्वलिः पिता / तौल्वलायनिः पुत्रः / दालीपिः पिता / दालीपायनिः पुत्रः / अत्र दिलीपशब्दस्यात एव निपातनादिनि वृद्धिराकारः। अपरे दिलीप इति प्रकृत्यन्तरमाहुः। 1255 गोत्रोत्तरपदाद् गोत्रादिवाजिह्वाकात्यहरितकात्यात् // // 3 / 1 / 12 // गोत्रमपत्यम् / जिह्वाकात्यहरितकात्यवर्जिताद् गोत्रप्रत्ययान्तोत्तरपदात् यद् गोत्रप्रत्ययान्तमुत्तरपदं तस्मादिव प्रत्ययः स्यात् / यथेह ईयो भवति चारायणीयाः पाणिनीयाः तथा कम्बलचारायणीयाः ओदनपाणिनीया इत्यादावपि भवति / यथा चेहाञ् भवति शाकलाः काण्वाः तथा त्रैहिशाकलाः पैङ्गलकाण्वा इत्यत्रापि भवति / अजिबाकात्यहरितकात्यादिति किम् / यथेहेयो भवति कात्यस्य छात्राः कातीयास्तद्वदिह न भवति जिह्वाचपलः कात्यो जिह्वाकात्यः / हरितभक्षः कात्यो हरितकात्यः तस्येमे छात्राः जैहाकाताः हारितकाताः। // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धितप्रकरणे अपत्याधिकारः समाप्तः॥ MKOM

Page #280
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 267 // अथ रक्ताद्यर्थकाः॥ 1256 रागाट टो रक्ते // 6 // 21 // शुक्लस्य वर्णान्तरापादनमिह र रर्थः। रज्यतेऽनेनेति रागः कुसुम्भादिः। रागविशेषवाचिनो नाम्नष्ट इति तृतीयान्ताद् रक्तमित्येतस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / कुसुम्भेन रक्तं वस्त्रं कौसुम्भम् / एवं काषायम् / वाधिकारात् पक्षे वाक्यं समासश्च भवति / कुसुम्भेन रक्तं कुसुम्भरक्तम् इत्यादि / रागादिति किम् / चैत्रेण रक्तम् / रागशब्देन प्रसिद्धा एव कुसुम्भादयो रागा गृह्यन्ते / तेनेह न भवति / कृष्णेन रक्तम् / एते हि वर्णा द्रव्यवृत्तयो न तु रागाख्याः / कथं काषायौ गर्दभस्य कर्णी इत्यादि ? / काषायाविव 1257 लाक्षारोचनादिकम् // 6 / 2 / 2 // लक्षारोचना इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रक्तमित्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। लाक्षया रक्तं लाक्षिकम् / रोचनया रक्तं रौचनिकम् / 1258 शकलकर्दमाद् वा // 6 // 2 // 3 // शकलकर्दम इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रागविशेषवाचिभ्यां रक्तमित्यर्थे इकण् प्रत्ययो वा स्यात् / शकलेन रक्तं शाकलिकम् / शाकलम् / कार्दमिकम् , कार्दमम् / / 1259 नीलपीतादकम् // 6 / 2 / 4 // नीलपीतशब्दाभ्यां रागविशेषवाचिभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रक्तेऽर्थे यथासंख्यम् अ क इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / नीलेन लिङ्गविशिष्टग्रहणान्नील्या वा रक्तं नीलम् / पीतेन रक्तं पीतकम् / केचित्तु पीतकशब्दादप्यप्रत्ययमिच्छन्ति / पीतकेन कुसुम्भप्रथमनिर्यासेन रक्तं पीतकम् / गुणवचनत्वात्केन च सिद्धे अणपवादार्थ वचनम् / 1260 उदितगुरो द्युक्तेऽब्दे // 6 // 25 // उदितो गुरुबृहस्पतिर्यस्मिन् भे नक्षत्रे तद्वाचिनस्तृतीयान्तात् युक्तेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् स चेयुक्तोऽर्थीऽन्दः संवत्सरः स्यात् / 1261 तिष्यपुष्ययोर्भाणि // 2 / 4 / 90 // भस्य नक्षत्रस्य संबध्यण भाण यो भात् इत्युल्लेखेन विधीयते / तिष्यपुष्ययोर्यकारस्य भाणि परतो लुक् स्यात् / पुष्येणोदितगुरुणा युक्तं वर्ष पौषं वर्षम् / उदितगुरोरिति किम् / उदितशनैश्चरेण

Page #281
268 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित पुष्येण युक्तं वर्षमित्यत्र न भवति / भादिति किम् / उदितगुरुणा पूर्वरात्रेण युक्तं वर्षम् / अब्द इति किम् / मासे दिवसे वा न भवति / ___ 1262 चन्द्रयुक्तात् काले लुप्त्वप्रयुक्ते // 6 / 2 / 6 // चन्द्रेण युक्तं यन्नक्षत्रं तद्वाचिनस्तृतीयान्ताद् युक्तेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् स चेयुक्तोऽर्थः कालो भवति, अप्रयुक्ते तु कालवाचके शब्दे लुप् स्यात् / पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तमहः पौषमहः / एवं पौषी रात्रिः / चन्द्रयुक्तादिति किम् / शुक्रयुक्तेन पुष्येण युक्तः कालः / भादित्येव / चन्द्रयुक्तेन शुक्रेण युक्तः कालः। काल इति किम् / चन्द्रयुक्तेन पुष्येण युक्तो ग्रहः / लुप्त्वप्रयुक्ते, अद्य पुष्यः / अप्रयुक्त इति किम् / पौषमहः। 1263 इन्द्रादीयः॥६॥२७॥ चन्द्रयुक्तं यन्नक्षत्रं तद्वन्द्वात्तृतीयान्तात् युक्ते कालेऽर्थ ईयः प्रत्ययः स्यात् / राधानुराधाभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तमहः राधानुराधीयमह। 1264 श्रवणाश्वत्थान्नाम्न्यः // 6 // 28 // चन्द्रयुक्तनक्षत्रवाचिनः श्रवणशब्दादश्वत्थशब्दाच्च तृतीयान्तायुक्ते काले अकारः प्रत्यय: स्यान्नान्नि-प्रत्ययान्तं चेत् कस्यचित् कालविशेषस्य नाम / श्रवणेन चन्द्रयुक्तेन युक्ता श्रवणा रात्रिः। अश्वत्थेन चन्द्रयुक्तेन युक्ता अश्वत्था रात्रिः पौर्णमासी वा / सत्यपि अन्वर्थयोगे न कालमात्रमेव उच्यते अपि तु कालविशेष एवेति नामत्वम् / नाम्नीति किम् / श्रावणमहः / आश्वत्थी रात्रिः। 1265 षष्ठ्याः समूहे // 6 // 29 // षष्ठयन्तान्नाम्नः समूहेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः / गोत्रादकञ् वक्ष्यते अचित्तादिकण्प्रतिपदं केदाराण्ण्यत्येवमादयः। ततोऽन्यदिहोदाहरणं द्रष्टव्यम् / चाषाणां समूहश्चाषम् / एवं काकं बाकं वानस्पत्यं स्वैणं पौंस्नम् / पञ्चानां कुमारीणां समूहः पञ्चकुमारीत्यत्र तु समूहः समाहार एव / स च समासार्थः समासेनैव च गत इति तद्धितो नोत्पद्यते / यद्युत्पद्यते को दोषः स्यात् उत्पन्नस्यापि ह्यस्य द्विगोरनपत्ये यस्वरादेर्लुबद्विरिति लुपा भवितव्यम् / तथा चाविशेषः / नैवम् / डन्यादेौणस्येत्यादिना डीनिवृत्तिः स्यात् / तस्येद• मित्येवाणादिसिद्धौ समूहविवक्षायां तदपवादबाधनार्थो योगः।

Page #282
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 269 1266 भिक्षादेः // 6 / 2 / 10 // भिक्षादिभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः समूहेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / भिक्षाणां समूहो भैक्षम् / गार्भिणम् / यौवतम् / अचित्तेकणो बाधनार्थ वचनम् / युवतेरण सिद्ध एव / धूवद्भावबाधनार्थस्तु पाठः / अन्ये तु युवतिशब्दं न पठन्ति / तन्मते पुंवद्भावे सति युवतीनां समूहो यौवनमित्येव भवति / तथा च प्रयोगः- . ' सुरूपमतिनेपथ्यं कलाकुशलयौवनम् / यस्य पुण्यकृतः प्रेष्यं सफलं तस्य यौवनम् ' // भिक्षशब्दाऽकारान्तोऽपीत्येके। 1267 क्षुद्रकमालवायु सेनानानि // दा२।११ // क्षुद्रकमालवशब्दात षष्ठयन्तात् समूहेऽर्थे यथाविहितमणप्रत्ययः स्यात् सेनाया नाम्नि / क्षुद्रकाश्च मालवाश्च क्षुद्रकमालवास्तेषां समूहः क्षौद्रकमालवी एवंनामा काचित् सेना / सेनानानीति किम् / क्षौद्रकमालवकमन्यत् / गोत्राकञ्बाधनार्थ वचनम् / सम्हाधिकारे हि तदन्तस्यापि ग्रहणम् 'धेनोरनञः' इति प्रतिषेधात् / 1268 गोत्रोक्षवत्सोष्ट्रद्धाजोरभ्रमनुष्यराजराजन्यराजपुत्रादकञ् // 6 / 2 / 12 // स्वापत्यसंतानस्य स्वव्यपदेशकारिणः प्रथमपुरुषस्यापत्यं गोत्रम् / गोत्रप्रत्ययान्तेभ्य उक्षादिभ्यश्च समूहेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। औपगवानां समूह औपगवकम् / औक्षकम् / वात्सकम् / औष्ट्रकम् / वार्द्धकम् / आजकम् / औरभ्रकम् / 1269 न राजन्यमनुष्ययोरके ॥२।४।१४॥राजन्यमनुष्ययोर्यकारस्याकप्रत्यये लुग् न स्यात् / मानुष्यकम् / राजकम् / राजन्यकम् / राजपुत्रकम् / 1270 केदाराण्ण्यश्च // 6 // 2 // 13 // केदारशब्दात् समूहे ण्योऽकञ् च प्रत्ययौ स्याताम् / अचित्तेकणोऽपवादः। कैदार्यम् / केदारकम् / . 1271 कवचिहस्त्यचित्ताच्चकण् // 62 / 14 // कवचिन् हस्तिन् इत्येताभ्यामचित्तवाचिभ्यः केदाराच्च समूहे इकण् प्रत्ययः स्यात् / कवचान्येषां सन्तीति

Page #283
270 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तद्धित कवचिनः / तेषां समूहः कावचिकम् / हस्तिनां लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् हस्तिनीनां वा समूहो हास्तिकम् / अचित्तात्-आपूपिकम्। कैदारिकम् / एवं केदारस्य त्रैरूप्यं भवति / ण्याकञ्भ्यां बाधा मा भूदिति केदारात् इकण्विधानम् / 1272 धेनोरनमः // 6 // 2 // 15 // धेनुशब्दात् समूहे इकण प्रत्ययः स्यात् न चेत् स धेनुशब्दो नत्रः परो भवेत् / - 1273 ऋवर्णोवर्णदोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक् / / 7 / 4 / 71 // ऋवर्णान्तादुवर्णान्तादोस्शब्दादिसन्तादुसन्ताच्छश्वदकस्माद्वर्जितात्तकारान्ताच्च परस्येकप्रत्ययस्य संबंधिन इकारस्य लुक् स्यात् / धेनूनां समूहो धैनुकम् / अनत्र इति किम् / अधेनूनां समूह आधैनवम् / उत्सादित्वादञ् / धेनोरनत्र इति प्रतिषेधो लिङ्गं समूहे तदन्तस्यापि भवतीति / तेन क्षौद्रकमालवकं ब्राह्मणराजन्यकं वानरहस्तिकं गौधेनुकम् / 1274 ब्राह्मणमाणववाडवाद्यः // 6 // 2 // 16 // ब्राह्मणमाणववाडव इत्येतेभ्यः समूहे यः प्रत्ययः स्यात् / ब्राह्मण्यम् / माणव्यम् / वाडव्यम् / 1275 गणिकाया ण्यः // 6 / 2 / 17 // गणिकाशब्दात् समूहे ण्यः प्रत्ययः स्यात् / गाणिक्यम् / ब्राह्मणादीनां यविधानं पुंवद्भावार्थम् / ब्राह्मणाः प्रकृता अस्यां यात्रायां ' तयोः समूहवच्च बहुषु ' इति यः प्रत्ययः / ब्राह्मण्या यात्रा यस्य स ब्राह्मण्ययात्रः। माणव्ययात्रः। वाडव्ययात्रः / ण्ये हि पुंवभावो न स्यात् यथा गाणिक्यायात्रः। 1276 केशाद्वा // 6 // 2 // 18 // केशशद्वात् समूहे ण्यः प्रत्ययो वा स्यात् / केशानां समूहः कैश्यम् , कैशिकम् / अचित्तलक्षण इकण् / 1277 वावादीयः // 6 / 2 / 19 // अश्वशद्वात् समूहे ईयः प्रत्ययो वा स्यात् / अश्वीयम्, आश्वम् / 1278 पर्था इवण // 6 // 2 // 20 // पर्शशदात समूहे डवण प्रत्ययः स्यात् / पशूनां समूहः पार्थम् / डित्करणमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / 1 तद्धितः स्वरवृद्धि ' इति निषेधात् /

Page #284
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 1279 ईनोऽह्नः क्रतौ // 6 / 2 / 21 // अहन्शदात् समूहे क्रतौ वाच्ये ईनः प्रत्ययः स्यात् / अहां समूहोऽहीनः क्रतुः। क्रताविति किम् / आमन्यत् / श्वादिपाठादञ् अत्र 1280 अनीनाट्यहोऽतः // 7 // 4 // 66 // इन-अत्-अड्वर्जिते तद्धिते परेऽपदस्याहो योऽकारस्तस्य लुक् स्यात् / 1281 पृष्ठायः // 6 // 2 // 22 // पृष्ठशद्धात् समूहे क्रतौ वाच्ये यः प्रत्ययः स्यात् / पृष्ठानां समूहः पृष्ठयः क्रतुः / पृष्ठशद्धोऽहःपर्यायः। रथन्तरादिसामपर्याय इत्यन्ये / क्रतावित्येय / पाठिकम्। 1282 चरणाद्धर्मवत् // 6 // 2 // 23 // चरणं कठकालापादि / तस्माद्यथा धर्मे प्रत्यया भवन्ति तथा समूहेऽपि / वत् सर्वसादृश्यार्थः / तेन यकाभ्यः प्रकृतिभ्यो यः प्रत्ययो यथा धर्मे भवति ताभ्य एव प्रकृतिभ्यः स एव प्रत्ययस्तथैवेद भवति / यथा कठानां धर्मः काठकं तथा समूहेऽपि काठकमित्यादि / 1283 गोरथवातात् अल्कटयलूलम् // 6 / 2 / 24 // गोरथवात इत्येतेभ्यः समूहे यथासंख्यं त्रल् कट्यल् ऊल इत्येते प्रत्ययाः स्युः। गवां समूहो गोत्रा / रथानां समूहो रथकव्या / लकारौ १स्त्रीत्वार्थी // वातानां समूहो वातूलः॥ 1284 पाशादेश्च ल्यः // 6 // 2 // 25 // पाशादिभ्यो गोरथवातशब्देभ्यश्च समूहे ल्यः प्रत्ययः स्यात् / इकणादेरपवादः / पाशानां समूहः पाश्या। तृण्या। खल्या / गव्या / रथ्या। वात्या। भिक्षादिपाठादगारहलाभ्यामपि / आगारम् / हालम् / लकारः स्त्रीत्वार्थः। 1285 श्वादिभ्योऽञ् // 6 / 2 / 26 // श्वनप्रकारेभ्यः समूहेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / शुनां समूहः शौवम् / अहामाह्नम् / अणैव सिद्धे नोपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपार्थमञ्वचनम् अणपवादबाधनार्थ च / श्वादयः प्रयोगगम्याः। 1 'लिन्मिन्यनिण्यणि स्वयुक्ताः' इति लिङ्गानुशासने / अस्यायमर्थःलित्प्रत्ययान्तं मि-नि-अनि-अणिप्रत्ययान्तं स्त्रियामुक्ताः स्युक्ताः-क्तिः क्यप् शः यः अः अङ् अनः विप् अः अनिः ईञणकश्च इत्येतदन्तं च नाम स्त्रीकिगं स्यात् /

Page #285
272 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1286 खलादिभ्यो लिन् // 6 / 2 / 27 // खलप्रकारेभ्यः समूहे लिन् प्रत्ययः स्यात् / लकारः स्त्रीत्वार्थः। खलानां समूहः खलिनी / पाशादित्वाल्ल्योऽपि / खल्या / ऊकानाम् अकिनी / कुटुम्बानां कुटुम्बिनी / खलादयः प्रयोगगम्याः / 1287 ग्रामजनबन्धुगजसहायात्तल् // 6 / 2 / 28 // एभ्यः समूहे तल् स्यात् / ग्रामाणां समूहो ग्रामता / जनता / बन्धुता / गजता / सहायता। 1288 पुरुषात्कृतहितवधविकारे चैयञ् // 6 // 2 // 29 // पुरुषशब्दात् कृते हिते वधे विकारे चकारात्समूहे च एयञ् स्यात् / कृतादौ यथाभिधानं विभक्तियोगः। पुरुषेण कृतः पौरुषेयो ग्रन्थः / पुरुषाय हितं पौरुषेयमार्हतं शासनम् / पुरुषस्य वधः पौरुषेयः / पुरुषस्य विकारः पौरुषेयो विकारः / पुरुषाणां समूहः पौरुषेयम् / 1289 विकारे // 6 // 2 // 30 // षष्ठयन्ताद्विकारे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। द्रव्यस्यावस्थान्तरं विकारः / अश्मनो विकारः आश्मनः, आश्मः / अत्र-- 1290 वाश्मनो विकारे // 74 / 63 // अश्मनशब्दस्यापदस्य विकारे विहिते तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादे ग्वा स्यात् / इत्यनेनान्त्यस्वरादिलोपः / 1291 चर्मशुनः कोशसंकोचे // 74 / 64 // चर्मन् श्वन इत्येतयोरपदभूतयोर्यथासंख्यं कोशे संकोचे चार्थे तद्धिते परेऽन्त्यस्वदादेलक् स्यात् / चर्मणो विकारः कोशश्चार्मः / कोशादन्यत्र चार्मणः / शुनोऽयं शौवः संकोचः / संकोचादन्यत्र शौवनः। कथं शुनो विकारोऽवयवो वा शौवं मांसम् पुच्छमिति? / हेमादित्वादवि नोऽपदस्येत्येव भविष्यति / तस्येदमित्येवाणादिसिद्धावर्धादिषु विकारे अणपवादवाधनार्थ -- विकारे ' इति सूत्रम् / 1292 प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च // 6 // 2 // 31 // प्राणिन्-औषधिवृक्षवाचिभ्यः षष्ठयन्तेभ्योऽवयवे विकारे च यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। प्राणिभ्यःकापोतं सक्थि मांसं वा। औषधिभ्यः-दौर्व काण्डं भस्म वा। वृक्षेभ्य:कारीरं काण्डं भस्म वा / प्राण्यौषधिक्षेभ्य इति किम् / पाटलिपुत्रस्यावयवः पाटलिपुत्रकः माकारः / तस्येदमिति विवक्षायामकञ् / इतः परं विकारे

Page #286
273 प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. पाण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे चेति द्वयमप्यधिक्रियते / तेनोत्तरे प्रत्ययाः प्राण्यौपधिवृक्षेभ्योऽवयवविकारयोरन्येभ्यस्तु विकारमात्रे भवन्तीति वेदितव्यम् / प्राणिनश्चेतनावन्तः / औषधयः फलपाकान्ताः। वृक्षाः पुष्पवन्तः फलवन्तश्च / वृक्षविशेषत्वात वनस्पतिवीरुधामपि वृक्षग्रहणेन ग्रहणम् / प्राणिग्रहणेनैव चेतनावत्त्वेन वृक्षौषधिग्रहणे सिद्धे तदुपादानमिह शास्त्रे प्राणिग्रहणेन सा एवं गृह्यन्ते न स्थावरा इति ज्ञापनार्थम् / 1293 तालाद्वनुषि // 6 // 2 // 32 // तालशब्दाद्धनुपि विकारे यथाविहितमण् प्रत्ययः स्यात् / दुलक्षणस्य मयटोऽपवादः। तालस्य विकारस्तालं धनुः / धनुषीति किम् / तालमयं काण्डम् / 1294 पुजतोः षोऽन्तश्च // 6 // 2 // 33 // त्रपु जतु इत्येताभ्यां विकारे यथाविहितमण प्रत्ययः स्यात् तयोश्च पोऽन्तः। त्रपुणो विकारः त्रापुषम् / जतुनो विकारः जातुषम् / अण् सिद्ध एव पागमार्थं वचनम् / चकारः संनियोगार्थः / 1295 शम्याश्च लः // 6 // 34 // शमीशब्दाद्विकारेऽवयवे च यथाविहितमञ् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे चास्य लोऽन्तः / शम्या विकारोऽवयवो वा शामीलं भस्म / शामिली शाखा / 1296 पयोद्रोर्यः // 6 // 2 // 35 // पयस् द्रु इत्येताभ्यां विकारे यः प्रत्ययः स्यात् / पयसोऽणोऽपवादः। द्रोरेकस्वरमयटः। पयसो विकारः पयस्यम् / द्रोर्दारुणो विकारो द्रव्यम् / 1297 उष्टादकम् // 6 // 36 // उष्टशब्दाद्विकारेऽवयवे च अकबू प्रत्ययः स्यात् / उष्ट्रस्य उष्ट्रया वा विकारोऽवयवो वा औष्ट्रकं मांसम् / औष्ट्रिकी जवा / 1298 उमोर्णाद्वा // 6237 // उमा ऊर्णा इत्येताभ्यां यथासंभवं विकारे अवयवे च अकञ् वा स्यात् / उमा अतसी तस्या विकारोऽवयवो वा औमकम् , औमम् / ऊर्णाया विकारोऽवयवो वा और्णकम्, और्णम् / 1299 एण्या एयञ् // 6 // 2 // 38 // एणीशब्दाद्विकारेऽवयवे च एयत्र 35

Page #287
274 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / एण्या विकारो ऽवयवो वा ऐणेयं मांसम् / ऐणेयी जंघा / स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् पुंलिङ्गादणेव / ऐण मांसम् / ऐणी जंघा / 1300 कौशेयम् // 6 // 2 // 39 // कोशशब्दाद्विकारे एयञ् प्रत्ययो निपात्यते / कोशस्य विकारः कौशेयं वस्त्रं सूत्रं वा / निपातनं रूढयर्थम् / तेन वस्त्रमूत्राभ्यामन्यत्र भस्मादौ न भवति / 1301 परशव्याद्यलुक् च // 6 / 2 / 40 // परशवे इदं परशव्यम् / तस्माद्विकारे यथाविहितमण्प्रत्ययः स्यात् यकारस्य च लुक् / परशव्यस्यायसो विकारः पारशवम् / अण् सिद्ध एव यलुगर्थे वचनम् / अथेह यग्रहणं किमर्थम् ? तदभावेऽप्यवर्णेवर्णस्येत्यन्तलुसिद्धौ लुग्ग्रहणात् अन्त्याभावेऽन्त्यसदेशस्यापि यकारस्य लुग भविष्यति / सत्यम् / यग्रहणं यशब्दस्य समुदायस्यैव लोपार्थम् / तेनोत्तरसूत्रे 'स्वरस्य परे प्राग्विधौ' इत्यस्यानुपस्थानाद्यकारलोपे अवर्णेवर्णस्येतीकारलोपो भवति / 1302 कंसीया ज्यः // 6 // 41 // कंसाय इदं कंसीयम् / परिणामिनि तदर्थे ' इतीयः / कंसीयशब्दाद्विकारे व्यः स्यात् तत्संनियोगे च यशब्दस्य लुक् / कंसीयस्य विकारः कांस्यम् / 1303 हेमार्थान्माने // 6 / 242 // हेमवाचिनः शब्दान्माने विकारे वाच्ये यथाविहितमण प्रत्ययः स्यात् / दुमयटोऽपवादः / हाटकस्य विकारः हाटको निष्कः। हैमं कार्षापणमित्यत्र परत्वाद्धेमादिलक्षणोऽयेव / अर्थग्रहणं स्वरूपविधिव्युदासार्थम् / मान इति किम् / हाटकमयी यष्टिः। 1304 द्रोर्वयः // 6 // 2 // 43 // द्रुशब्दान्माने विकारे वयः प्रत्ययः स्यात् / यस्यापवादः / द्रोविकारो द्रुवयं मानम् / 1305 मानात् क्रीतवत् // 6 // 2 // 44 // मीयते परिच्छिद्यते येन तन्मानम् इयत्तापरिच्छित्तिहेतुः संख्यादिरुच्यते / मानवाचिनः शब्दाद्विकारे क्रीतवत् प्रत्ययविधिः / शतेन क्रीतं शत्यं, शतिकं / तथैव शतस्य विकारः शत्यः, शतिकः। बत् सर्वविधिसादृश्यार्थः / तेन लुवादिकस्याप्यतिदेशो भवति / द्विशतः /

Page #288
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 275 -- 1306 हेमादिभ्योऽञ् // 6 // 2 // 45 // हेमन् इत्येवमादिभ्यो यथायोगं विकारेऽवयवे चार्थे नित्यमञ् प्रत्ययः स्यात् / हेनो विकारो हैमं शरासनम् / हैमी यष्टिः / रजतस्य राजतः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / हेम्नोऽणबाधनार्थमञ्वचनम् / अणि हि सति 'अणि' इत्यन्त्यस्वरादे ग न स्यात् / ( हेमादिषु) पाटलीश्यामाकबाहिणानां दुलक्षणस्य शेषाणां तु वैकल्पिकस्य मयटो बाधनार्थम् / 1307 अभक्ष्याच्छादने वा मयट् // 6 // 2 // 46 // षष्ठयन्ताद् भक्ष्या-. च्छादनवर्जिते यथायोगं विकारेऽवयवे च मयट् प्रत्ययो वा स्यात् / भस्मनो विकारः भस्ममयं, भास्मनम् / अभक्ष्याच्छादन इति किम् / मौद्गः सूपः। कार्पासः पटः। भक्ष्याच्छादनयोर्मयडभावपक्षे च तालाद्धनुषीत्यादिको विधिः सावकाशः / अयं च भस्ममयमित्यादौ / तत्रोभयप्राप्तौ परत्वादनेन मयट् भवति / तालमयं धनुः इत्यादि / एके तु तालाद्धनुषि द्रोः प्राणिवाचिभ्यश्च मयट नेच्छन्ति / 1308 शरदर्भकूदीतृणसोमबल्वजात् // 6 / 2 / 47 // शरादिभ्यो यथायोगं भक्ष्याच्छादनवर्जिते विकारेऽवयवे च नित्यं मयट् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / शरमयम् / दर्भमयम् / कूदीमयम् / तृणमयम् / सोममयम् / बल्वजमयम्। 1309 एकस्वरात् // 6 // 2 // 48 // एकस्वरान्नाम्नो यथासंभवं भक्ष्याच्छादनवर्जिते विकारेऽवयवे च नित्यं मयट् स्यात् / वाङ्मयम् / त्वङ्मयम् / 1310 दोरप्राणिनः॥६॥२॥४९॥ दुसंज्ञकादमाणिवाचिनो यथायोगं भक्ष्याच्छादनवर्जिते विकारेऽवयवे च मयट् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। आम्रमयम् / यन्मयम् / अप्राणिन इति किम् / श्वाविधो विकारोऽवयवो वा शौवाविधम् , श्वाविन्मयम्। 1311 गोः पुरीषे // 6 // 2 // 50 // गोशब्दात् पुरीषेऽर्थे मयट् प्रत्ययः स्यात् / गोः पुरीषं गोमयम् / पुरीष इति किम् / गव्यं पयः / 'गोः स्वरे यः' इति यः।

Page #289
276 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ तद्धित यद्यपि पुरीषं विकारत्वेन न प्रसिद्धं तथापि दोषधातुमलमूलं शरीरमिति विवक्षायां तात्स्थ्यात्तद्वदुपचार इति गोः पुरीषं पयश्च विकारो भवति / एकस्वरात् इत्येव सिद्धे पुरीषे नियमार्थ वचनम् / 1312 बीहेः पुरोडाशे // 6 // 51 // ब्रीहिशब्दात् पुरोडाशे विकारे नित्यं मयट् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / व्रीहिमयः पुरोडाशः। पुरोडाश इति किम् / त्रैह ओदनः। 1313 तिलयवादनान्नि // 6 // 2 // 52 // तिल यव इत्येताभ्यां विकारेऽवयवे च मयट् प्रत्ययः स्यात् अनाम्नि / अणोऽपवादः। यवानां विकारो याव; स एव यावकः। . 1314 पिष्टात् // 6 / 2 / 53 // पिष्टशब्दाद्विकारे मयट् प्रत्ययः स्यात् अनाम्नि / अणोऽपवादः। पिष्टमयम् / 1315 नाम्नि कः॥६॥२॥५४॥ पिष्टशब्दान्नान्नि विकारे का प्रत्ययः स्यात् / पिष्टस्य विकार; पिष्टिका। . 1316 ह्योगोदोहादीन हियङ्गश्चास्य // 6 / 2 / 55 // ह्योगोदोहशब्दाद्विकारे नाम्नि ईनञ् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे च प्रकृतेहियङ्गु इत्यादेशः। ह्योगोदोहस्य विकारः हैयङ्गवीनं नघनीतं घृतं वा / नाम्नीत्येव / ह्योगोदोहस्य विकार इदमुदश्चित् यौगोदोहमित्यणेव भवति / - 1317 अपो यञ् वा // 6 // 2 // 56 // अपशब्दाद्विकारे यञ् प्रत्ययो वा स्यात् / एकस्वरमयटोऽपवादः। अपां विकारः आप्यम् , अम्मयम् / अथ शुन इव पदमस्य श्वापदम् , तस्य विकार इत्यत्र अणि कृते श्वनशब्दस्य द्वारादिषु पाठात् तत्र तदादिविधेापितत्वाच- . 1318 द्वारादेः // 746 // द्वारादीनां यौ यकारवकारौ तयोः समीपस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य तत्माप्तौ वृद्धिप्रसङ्गे ताभ्यामेव प्राक् ऐत् औत् इत्यागमौ स्याताम् ब्णिति तद्धिते परे। इत्यनेन नित्यमौकारे प्राप्ते 1319 पदस्यानिति वा // 7 / 4 / 12 // पदशब्दान्तस्य श्वादेः शब्दस्य

Page #290
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 277 इकारादिवर्जिते ब्णिति तद्धिते परे वकारात् प्रागौकारो वा स्यात् / इति विकल्पः। श्वापदं, शौवापदम् / अनितीति किम् / श्वपदेन चरति श्वापदिकः। 1320 लुब्बहुलं पुष्पमूले // 6 / 2 / 57 // विकारावयवयोविहितस्य प्रत्ययस्य पुष्पे मूले वा विकारतयावयवतया वा विवक्षिते बहुलं लुप् स्यात् / मल्लिकाया विकारोऽवयवो वा पुष्पं मल्लिका / यूथिका / नवमालिका / मालती / एषु अणो मयटो वा लुपि 1321 ङयादेर्गौणस्याविपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः // 2 / 4 / 95 / / ङयादेः प्रत्ययस्य गौणस्याकिबन्तस्य तद्धितलुकि सति लुक् गोणीसूचीसंबंधिनस्तु न / इत्यनेन स्त्रीप्रत्ययनिवृत्तौ लुबन्तस्य स्त्रीत्वात् पुनः स्त्रीप्रत्ययः। विदार्या मूलं विदारी / कचिन्न भवति / वरणस्य पुष्पाणि वारणानि / एरण्डस्य मूलानि ऐरण्डानि / कचिद्विकल्पः / शिरीषस्य पुष्पाणि शिरीषाणि, शैरीषाणि / हीबेरस्य मूलानि हीबेराणि, हैबेराणि / कचित्पुष्पमूलाभ्यामन्यत्रापि भवति / आमलकस्य विकारो वृक्षः आमलकी / बदरी / व्रीहेविकारः स्तम्बः व्रीहिः / 1322 फले // 6 // 2 // 58 // विकारेऽवयवे वा फले विवक्षिते प्रत्ययस्य हरीतक्याः फलं हरीतकी / पिप्पली / हरीतक्यादिभ्यो लुपि प्रकृतिलिङ्गमेव / तत्र पूर्वस्य स्त्रीप्रत्ययस्य लुपि पुनः स एव स्त्रीप्रत्ययः / यद्यप्यामलकादीनि प्रकृत्यन्तराणि सन्ति तथाप्यामलक्यादिभ्यः प्रत्ययश्रुतिनिवृत्यर्थ लुग्वचनम् / 1323 प्लक्षादेरण // 6 / 2 / 59 // प्लक्षादिभ्यो विकारेऽवयवे वा फले विवक्षिते अण् स्यात् / मयटोऽपवादः। विधानसामर्थ्याच्चास्य लुब् न भवति / प्लक्षस्य विकारोऽवयवो वा फलं प्लाक्षम् / एवं न्यग्रोधस्य विकार इत्यत्रानेन अणि कृते-- 1324 न्यग्रोधस्य केवलस्य // 7 // 47 // न्यग्रोधशब्दस्य केवलस्य यो यकारस्तस्य स्थानी अव्युत्पत्तिपक्षे तु समीपो यः स्वरेष्वादिः स्वरस्तस्य

Page #291
278 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित तत्माप्तौ वृद्धिमाप्तौ तस्मादेव यकारात् प्राक् ऐकार आगम: स्यात् णिति तद्धिते / नैयग्रोधम् / इदमपि द्वारादीनां तदादिविधेर्तापकम् / न्यग्रोहतीति न्यग्रोध इति व्युत्पत्तिपक्षे नियमार्थम् / केवलस्यैवेति / अव्युत्पत्तिपक्षे तु विध्यर्थं वचनम् / विवक्षिते वाण प्रत्ययःस्यात् पक्षे यथाप्राप्तम् प्रत्ययस्तस्य च लुप / जम्ब्वा विकारोऽवयवो वा फलं जाम्बवम् / पक्षे जम्बु जम्बूः / लुपि स्त्रीनपुंसकते / 1326 न द्विरद्रुवयगोमयफलात् // 6 // 2 // 61 // द्रुवयं गोमयं फलवाचि च वर्जयित्वाऽम्यस्मान्नानो विकारावयवयोर्द्विः प्रत्ययो न स्यात् / कपोतस्य विकारोऽवयवो वा कापोतः / कापोतस्य विकारोऽवयवो वेति दोरमाणिन इति मयट् न भवति / अद्रुवयगोमयफलादिति किम् / द्रौवयं खण्डम् / गौमयं भस्म / कापिस्थो रसः / कथं कपोतस्य मांसं कापोतम् तस्य विकारः कापोतो रसः पलाशस्यावयवः पालाशी शाखा तस्या अवयवः पालाशी समित् / विकारेऽपि प्रकृतिशब्दो वर्तते / यथा मुद्गैः शालीन् भुङ्क्ते / मुद्गविकारैः शालिविकारानिति गम्यते / गोभिः सन्नद्धो वहति / गोविकारैश्चर्ममिरिति गम्यते। अवयवेऽप्यवयविशब्दो वर्तते / पूर्वे पश्चालाः: ग्रामो दग्ध इति / तत्र विकारवृत्तेः प्रकृतिशब्दादवयववृत्तेरवयविशब्दाच प्रत्ययो भविष्यति / विकारविकारोऽपि वा विकार एव अवयवावयवोऽप्यवयव इति / 1327 पितृमातुर्व्यडुलं भ्रातरि // 6 / 2 / 62 // पितृमातृशब्दाभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां भ्रातरि वाच्ये यथासंख्यं व्य डुल इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / पितुर्धाता पितृव्यः / मातुर्कीता मातुलः / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः / 1328 पित्रो महट् // 6 / 2 / 63 // पितृमातृशब्दाभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां मातापित्रोर्वाच्ययो महट् प्रत्ययः स्यात् / पितुः पिता पितामहः। पितुर्माता पितामही / मातुः पिता मातामहः। मातुर्माता मातामही / द्विवचनटित्त्वाभ्यां मातापित्रोरिति विज्ञायते / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः। टकारो ड्यर्थः / ... .1329 अवेर्दुग्धे सोढदुसमरीसम् // 62 / 64 // अविशब्दात् षष्ठय

Page #292
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 279 न्तात् दुग्धेऽर्थे सोढ दूस मरीस इत्येते प्रत्ययाः स्युः / अवेर्दुग्धम् अविसोढम् / अविदूसम् / अविमरीसम् / 1330 राष्ट्रेऽनङ्गादिभ्यः॥६॥२॥६५॥ राष्ट्रं जनपदः / षष्ठयन्तादङ्गादिवर्जितान्नाम्नो राष्ट्रेऽभिधेये यथाविहितम प्रत्ययः स्यात् / शिबीनां राष्ट्रं शैवम् / अनङ्गादिभ्य इति किम् / अङ्गानां वङ्गानां वा राष्ट्रमिति वाक्यमेव / अङ्गादयः प्रयोगगम्याः / केचित्तु अङ्गादिप्रतिषेधं नेच्छन्ति / अङ्गानां राष्ट्रमाङ्गम् / वाङ्गमित्यादि / उत्तरत्र निवास इत्यभिधानात् ईशितव्ये राष्ट्रेऽयं विधिः / उभयथा हि राष्ट्रसंबंधो भवति / 1331 राजन्यादिभ्योऽकम् / / 6 / 2 / 66 // राजन्य इत्येवमादिभ्यो राष्ट्र वाच्येऽका प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / राजन्यानां राष्ट्र राजन्यकम् / दैवयावतकम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1332 वसातेर्वा // 6 // 2 // 37 // वसातिशब्दाद्राष्ट्रे वाच्येऽकञ् प्रत्ययो वा स्यात् / वसातीनां राष्ट्रं वासातकं वासातम् / 1333 भौरिक्यैषुकार्यादेविधभक्तम् // 62 / 68 // भौरिक्यादिभ्य ऐषुकार्यादिभ्यश्च राष्ट्रे यथासख्यं विध भक्त इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / अणोऽपवादः / भौरिकीणां राष्ट्र भौरिकिविधम् / भौलिकिविधम् / स्वभावानपुंसकता / ऐषुकारीणां राष्ट्रं ऐषुकारिभक्तम् / सारसायनभक्तम् / 1334 निवासादूरभवे इति देशे नाम्नि // 62 / 69 // षष्ठयन्तानाम्नो निवास अदूरभव इत्येतयोरर्थयोर्यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् देशे नाम्नि-प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नाम / इतिकरणो विवक्षार्थः / तेनानुवृत्ते व्यवहारमनुपतिते नाम्नि विज्ञेयम् न संगीते / निवसन्त्यस्मिन्निति निवासः / शिबीनां निवासो देशः शैवः, विदिशाया अदूरभवं नगरं वैदिशम् / वैदिशो जनपदः। इह केचिदङ्गानां निवासः अङ्गाः, वरणानामदूरभवं वरणा नगरम् , खलतिकस्य अदूरभवानि खलतिकं वनानीत्यादिषु प्रत्ययमुत्पाद्य लुपमारभन्ते, सत्यां च लुपि प्रकृतिवल्लिङ्गवचने न मन्यन्ते तदयुक्तम् / अत्र हि प्रकृतिमात्रमेव देशनाम न प्रत्ययान्तम् प्रत्ययान्तस्य च देशनामत्वे प्रत्ययो विधीयते इति न भवति / तस्य निवास इत्यादिविवक्षोयां

Page #293
280 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित तु वाक्यमेव / प्रत्ययाभावाच लुबपि न वक्तव्या। अङ्गवरणादीनां च क्षत्रियवृक्षादिवज्जनपदनगरादौ स्वत एव वृत्तिन प्रत्यययोगात् लिङ्गसंख्योपादानं च स्वगतमेवेति / 1335 तदवास्ति // 6 / 270 // तदिति प्रथमान्तादत्रेति सप्तम्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेदस्तीति भवति देशे-नाम्नि प्रत्ययान्तं चेत् देशस्य नाम भवति / अत्रापीतिकरणो विवक्षार्थोऽनुवर्तते एव / तेन प्रसिद्ध नाम्नि भूमादौ चार्थे भवति / अत एव चोभयप्राप्तौ परोऽपि मत्वर्थीयोऽनेन बाध्यते / उदुम्बरा अस्मिन् देशे सन्ति औदुम्बरं नगरम् / औदुम्बरो जनपदः। औदुम्बरः पर्वतः। 1336 तेन निर्वृत्ते च // 6 / 271 // तेनेति तृतीयान्तात् निर्वृत्तमित्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् देशे नाम्नि प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नाम भवति / यदा अकर्मका अपि धातवः सोपसर्गाः सकर्मका भवन्ति इति कर्मणि निर्वृत्तशब्दो व्युत्पाद्यते तदा तेनेति कर्तरि करणे वा तृतीया। यदा त्वकर्मकविवक्षया कर्तरि निर्वृत्तशब्दस्तदा हेतौ तृतीया / कुशाम्बेन निवृत्ता कौशाम्बी नगरी / चकारश्चतुणी योगानामुत्तरत्रानुवृत्त्यर्थः / तेनोत्तरे प्रत्यया यथायोगं चतुर्वर्थेषु भवन्ति। ___ 1337 नद्यां मतुः // 6 // 2 // 72 // तस्य निवासः, तस्यादूरभवः, तदत्रास्ति, तेन निर्वृत्तं चेत्येष्वर्थेषु मतुः प्रत्ययः स्यात् नयां देशे नाम्नि-प्रत्ययान्तं चेन्नदीविषयं नाम भवति / नदीनामेत्यर्थः। अणोऽपवादः / 1338 नाम्नि // 2 / 1 / 95 // मतोर्मकारस्य वकारादेशः स्यात् संज्ञायाम् / अनजिरादिबहुस्वरेत्यादिना च मतो दीर्घः / उदुम्बरा अस्यां सन्ति उदुम्बरावती नदी। मशकावती / वीरणावती / शरावती / इरावती / भगीरथेन नित्ता भागीरथीत्यादीनि नदीनामान्यमत्वन्तान्येवेति मतुर्न भवति / 1339 मध्वादेः // 6 / 2 / 73 // मध्वादिभ्यो मतुः प्रत्ययः स्यात् चातुरर्थिकः देशे नाम्नि / अणोऽपवादः। अनद्यर्थश्चारंभः। मधुमान् / बिसवान् / 1340 नडकुमुवेतसमहिषाड्डित् // 6 / 274 // नडादिभ्यो डिन् मतुः प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः देशे नान्नि / अणाद्यपवादः / नड्वान् / कुमुद्वान् / वेतस्वान् / महिष्मान् देशः। तत्र भवा माहिष्मती नगरी। डित्त्वमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् /

Page #294
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 281 1341 नडशादाद वलः // 6 / 2 / 75 // नड शाद इत्येताभ्यां डित् वल: प्रत्ययः चातुरर्थिकः स्यादेशे नाम्नि / मत्वणायपवादः / / नड्वलम् / शावलम् / 1342 शिखायाः // 6 // 2 // 76 // शिखाशब्दावलः प्रत्ययो भवति चातुरथिकः देशे नान्नि / अणोऽपवाद;। पृथग्योगाड्डिदिति निवृत्तम् / शिखावलं नाम नगरम् / मतुप्रकरणे शिखाया वलचं वक्ष्यति तत् अदेशाथै वचनम् / 1343 शिरीषादिककणौ // 6 / 277 // शिरीषशब्दादिक कण इत्येतौ प्रत्ययौ चातुरर्थिको स्याताम् देशे नाम्नि / शिरीषाणामदूरभवो ग्रामः शिरीषिकः, शैरीषिकः। 1344 शर्कराया इकणीयाण च // 6 // 2 // 78 // शर्कराशब्दादिकण ईय अण चकारात् इक कण इत्येते प्रत्ययाश्चातुरथिकाः स्युर्देशे नाम्नि / शर्करा अस्मिन् देशे सन्ति शार्करिकः, शर्करीयः, शार्करः, शर्करिकः, शार्करकः / शिरीषाः शर्करा इति प्रत्यययोगमन्तरेणापि देशे वृत्तिरिति पूर्ववत् प्रत्ययो न भवति / 1345 रोऽश्मादः // 6 / 2 / 79 // अश्मादिभ्यो रः प्रत्ययो भवति चातुरथिको देशे नाम्नि / अश्मरः / यूपरः। 1346 प्रेक्षादेरिन् // 6 / 2 / 80 // प्रेक्षादिभ्य इन् प्रत्ययो भवति चातुरथिको देशे नान्नि। प्रेक्षी / फलकी। 1347 तृणादेः सल // 6 / 2 / 81 // तृणादिभ्यश्चातुरर्थिकः सल प्रत्ययः स्याहेशे नाम्नि / तृणसा। नदसा / 1348 काशादरिलः / / 6 / 2 / 82 // काशादिभ्यश्चातुरर्थिक इलः प्रत्ययः 1349 अरीहणादेरकण // 6283 // अरीहणादिभ्यश्चातुरर्थिकोऽकण प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / आरीहणकम् / खाण्डवकम् / 1350 सुपन्थ्यादेयः // 6 / 2 / 84 // सुपन्थिन् इत्यादिभ्यश्चातुरथिको ज्य:

Page #295
282 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [तद्धित प्रत्ययः स्यादेशे नान्नि / सौपन्थ्यम् / सुपथिन्शब्दस्यात एव निपातनात् पकारात्परो नागमः पस्य च वा वकारः। 1351 सुतंगमादेरि // 6 // 2 // 85 // सुतंगमादिभ्यश्चातुरर्थिक इञ् प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / सौतंगमिः। मौनिवित्तिः / 1352 बलादेर्यः // 6 // 2 // 86 // बलादिभ्यश्चातुरथिको यः प्रत्ययः स्यात् देशे नान्नि। बल्यम् / पुल्यम् / 1353 अहरादिभ्योऽञ् // 6 // 2 // 87 // अहन् इत्येवमादिभ्यश्चातुरथिकोऽञ् प्रत्ययः स्यात् देशे नाम्नि / आह्नम् / लौमम् / तेन निवृत्तमित्यर्थेऽहःशब्दाद्देशे नाम्नि विहितोऽयमञ् विशेषविहितत्वात् निर्वृत्त इति सामान्यविहितस्य कालेकणोऽपवादः / अहरादिराकृतिगणः। 1354 सख्यादेरयण // 6 / 2 / 88 // सखि इत्येवमादिभ्यश्चातुरर्थिक एयण प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / साखेयः। साखिदत्तेयः। 1355 पन्थ्योदरायनण् // 6 // 2 // 89 // पन्थ्यादिभ्यश्चातुरर्थिक आयनण् प्रत्ययः स्याद्देशे नान्नि / पान्थायनः। पथिन्शब्दस्य प्रत्यययोगे पकारात्परो नागमोऽत एव निपातनात् / पाक्षायणः / 1356 कर्णादेरायनिञ् // 6 / 2 / 90 // कर्णादिभ्यश्चातुरर्थिक आयनिञ् प्रत्ययः स्यात् देशे नाम्नि / कार्णायनिः / वासिष्ठायनिः।। 1357 उत्करादेरीयः // 6 / 2 / 91 // उत्करादिभ्यश्चातुरर्थिक ईयः प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / उत्करीयः। संकरीयः। 1358 नडादेः कीयः // 6 / 2 / 92 // नड इत्येवमादिभ्यश्चातुरर्थिकः कीयः प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / नडकीयः / प्लक्षकीयः / 1359 कृशाष्वादेरीयण // 6 / 2 / 93 // कृशाश्वादिभ्यश्चातुरर्थिक ईयण प्रत्ययः स्याद्देशे नान्नि / काश्विीयः / आरिष्टीयः /

Page #296
प्रकरणम् / सिद्धहैमबृहस्मक्रिया. 283 1360 ऋश्यादेः कः // 6 / 2 / 94 // ऋश्य इत्यादिभ्यश्चातुरर्थिकः कः प्रत्ययः स्यादेशे नाम्नि / ऋश्यकः / न्यग्रोधकः। 1361 वराहादेः कण् // 6 / 2 / 95 // वराहादिभ्यश्चातुरर्थिकः कण प्रत्ययः स्यात् देशे नाम्नि / वाराहक; / पालाशकः। 1362 कुमुदादेरिकः // 6 / 2 / 96 // कुमुद इत्येवमादिभ्यश्चातुरर्थिकः इकः प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / कुमुदिकम् / इक्कटिकम् / 1363 अश्वत्थादेरिकण् // 6 / 2 / 97 // अश्वत्थ इत्यादिभ्यश्चातुरर्थिक इकण् प्रत्ययः स्याद्देशे नाम्नि / आश्वत्थिकम् / कौमुदिकम् / 1364 सास्य पौर्णमासी // 6 / 2 / 98 // इतिशद्वो नान्नीति चानुवर्तते / देश इति निवृत्तम् / सेति पथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेत्पौर्णमासी भवति नाम्नि-प्रत्ययान्तं चेन्नाम स्यात् / इतिकरणो विवक्षार्थः। तेन मासार्धमासयोरेव संवत्सरपर्वणोः प्रत्ययः। संवत्सरेऽप्यन्ये। अस्येत्यवयवावयविसंबंधे षष्ठी। पौषी पौर्णमासी अस्य पौषो मासः। पौषोऽर्धमासः। एवं माघः, वैशाखः, आषाढ इति। नाम्नीत्येव / पौषी पौर्णमासी अस्य पञ्चरात्रस्येति वाक्यमेव / पौर्णमासीति पूर्णी माश्चन्द्रोऽस्यामस्तीति ‘पूर्णमासोऽण् / इत्यण् / पूर्णमास इयमिति वा तस्येदमित्यण / पूर्णो मा मासो वास्यां पूर्णमासा वा युक्तेति अत एव निपातनादण / 1365 आग्रहायण्यश्वत्थादिकण् // 6 / 2 / 99 // आग्रहायणी अश्वत्था इत्येताभ्यां सेति प्रथमान्ताभ्यामस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं तच्चत्पौर्णमासी भवति नाम्नि-प्रत्ययान्तं चेन्नाम स्यात् / आग्रहायणी पौर्णमासी अस्येति आग्रहायणिको मासोऽर्धमासो वा। अश्वत्था पौर्णमासी अस्येति आश्वत्थिको मासोऽर्धमासो वा / आग्रहायणी मार्गशीर्षी / अश्वत्था आश्वयुजी। * अन्ये तु अश्वत्थशद्धमप्रत्ययान्तं पौर्णमास्यामपि पुलिङ्गमिच्छन्ति। अश्वत्था पौर्णमासी। 1366 चैत्रीकार्तिकीफाल्गुनीश्रवणाद्वा // 62 / 100 // एभ्य इकण प्रत्ययो वा स्यात् सास्य पौर्णमासीति अस्मिन् विषये नाम्नि / चैत्री पौर्णमासी

Page #297
284 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित अस्य चैत्रिकः, चैत्रो वा मासोऽर्धमासो वा। एवं कार्तिक्याः कार्तिकिकः, कार्तिकः। फाल्गुन्याः फाल्गुनिकः, फाल्गुनः / श्रवणायाः श्रावणिकः, श्रावणः / 1367 देवता // 6 // 2 // 101 // सास्येत्यनुवर्तते / सेति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्याद्यत्तत्पथमान्तं देवता चेत्सा भवति / अर्हन् देवता अस्य आर्हतः / जैनः / आग्नेयः / आदित्यः / बार्हस्पत्यः / गव्यम् / 1368 देवतानामात्वादौ // 7 / 4 / 28 // देवतार्थानां शद्धानामात्वादौ विषये णिति तद्धिते परे आदेः पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात / अग्निश्च विष्णुश्च देवता अस्य आग्नावैष्णवं सूक्तम् / वेदसहश्रुतावायुदेवतानामित्यत आरभ्य उपासोषस इति यावदात्वादयः। आत्वादाविति किम् / स्कन्दविशाखयोरिदं स्कान्दविशाखम् / - 1369 आतो नेन्द्रवरुणस्य // 7 / 4 / 29 // आकारान्तात् पूर्वपदात्परस्य इन्द्रशद्रस्य वरुणशब्दस्य चोत्तरपदस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिर्न स्यात् / अग्निश्च इन्द्रश्च अग्नेन्द्रौ / तौ देवता अस्य आग्नेन्द्रं सूक्तम् / सौमेन्द्रं हविः। ऐन्द्रावरुणम् / मैत्रावरुणम् / आत इति किम् / आग्निवारुणम् / उत्तरपदस्येत्येव / ऐन्द्राग्नं एकादशकपालं पुरोडाशं निर्वपेत् / ननु चेन्द्रशद्धस्य द्वौ स्वरौ तत्रायः संधिकार्येण हियतेऽपरोऽवर्णेवर्णस्येत्यतोऽस्वर एवेन्द्रशद्धस्तस्य किं वृद्धिप्रतिषेधेन ? सत्यम् / किन्त्वनेनैतज्ज्ञाप्यते बहिरङ्गमपि पूर्व पूर्वोत्तरपदयोः कार्य भवति पश्चात् सन्धिकार्यम् / १तेन पूर्वेषुकामशम इत्यादि सिद्धम् / 1370 पैगाक्षीपुत्रादेरीयः // 6 / 2 / 102 // पैङ्गाक्षीपुत्रं इत्येवमादिभ्य ईयः प्रत्ययः स्यात्साऽस्य देवतेत्यस्मिन्विषये / अणोऽपवादः। पैङ्गाक्षीपुत्रो देवता अस्य पैङ्गाक्षीपुत्रीय हविः / तार्णविन्दवो देवता अस्य तार्णविन्दवीयं हविः / एवं पैङ्गीपुत्रीयम् / पैङ्गाक्षीपुत्रादयः प्रयोगगम्याः / 1371 शुक्रादियः // 6 / 2 / 103 // शुक्रशद्वादियः प्रत्ययः स्यात्साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये / शुक्रियं हविः / शुक्रियोऽध्यायः 1 अत्र भवेऽण् प्राग्ग्रामाणामित्युत्तरपदवृद्धिः / अत्र यदि पूर्व संधिः स्यात्तदा इकारस्य पूर्वपदत्वात् षुसंबंधिन उकारस्य वृद्धिः स्यात् /

Page #298
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 285 1372 शतरुद्रात्तौ // 6 / 2 / 104 // शतरुद्रशद्वात्तौ-ईय इय इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये / शतसंख्या रुद्राः शतरुद्राःः / ते देवता अस्य शतरुद्रीयं, शतरुद्रियम् / शतं रुद्रां देवता अस्येति द्विगावपि विधानसामर्थ्यात् लुब् न भवति / 1373 अपोनपादपान्नपातस्तु चातः // 2 / 105 // अपोनपादपानपात् इत्येताभ्यां तौ प्रत्ययौ स्याताम् सोऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये तत्संनियोगे चानयोराच्छदस्य त इत्ययमादेशः स्यात् / अपोनपात् देवता अस्य अपोनप्त्रीयम् , अपोनत्रियम् / अपानप्त्रीयम् , अपानत्रियम्।। 1374 महेन्द्राहा // 6 / 2 / 106 // महेन्द्रशद्वात् साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये तौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / महेन्द्रीयम् , महेन्द्रियम् / पक्षे अण् / माहेन्द्रं हविः / 1375 कसोमात् व्यण // 6 / 2 / 107 // कशद्वात् सोमशद्वाच्च साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये ट्यण प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / टकारो डन्यर्थः। का प्रजापतिर्देवता अस्य कायं हविः। कायी इष्टिः। कशब्दं प्रति णित्त्वस्य वैयर्थ्यांदालोपो न भवति / सोमो देवताऽस्य सौम्यं हविः। 1376 द्यावापृथिवीशुनासीराग्नीषोममरुत्ववास्तोष्पतिगृहमेधादीययौ // 6 / 2 / 108 // एभ्यः साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये ईय य इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / अणो व्यस्य चापवादः / द्योश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्या ते देवते अस्य द्यावापृथिवीयम् , द्यावापृथिव्यम् हविः / शुनश्च वायुः सीरश्चादित्यः शुनासीरौ तौ देवता अस्य शुनासीरीयम् , शुनासीर्यम् / अग्निश्च सोमश्च अग्नीषोमौ तौ देवता अस्य अग्नीषोमीयम् , अग्नीषोम्यम् / मरुत्वान् देवता अस्य मरुत्वतीयम् / मरुत्वत्यम् / वास्तोष्पतिर्देवताऽस्येति वास्तोष्पतीयम् , वास्तोष्पत्यम् / गृहमेधो देवताऽस्य गृहमेधीयम् , गृहमेध्यम् / 1377 वावृतुपित्रुषसो यः // 6 / 2 / 109 // वायु ऋतु पितृ उपस् 1 ननु कायमित्या लोपात्स्वरादेश इति न्यायेन लोपात् पूर्व वृद्धौ कृतायां पश्चादाकारलोपः कस्मान्न भवतीत्याह-कशब्दं प्रतीति / अकारस्याकारस्य वा लोपे विशेषाभावात् / यद्वा सकृद्गते स्पर्द्धं यद् बाधितं तद् बाधितमेवेत्युपतिष्ठते /

Page #299
286 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित इत्येतेभ्यः साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये यः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। वायुदेवताऽस्य वायव्यम् / एवम् ऋतव्यम् , पित्र्यम् , उपस्यम् / 1378 महाराजप्रोष्टपदादिकण // 6 / 2 / 110 // महाराज प्रोष्ठपद इत्येताभ्यां साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये इकण स्यात् / अणोऽपवादः। महाराजो देवताऽस्य माहाराजिकः / माहाराजिकी। प्रौष्ठपदिकः / पौष्ठपदिकी। 1379 कालाद्भववत् // 6 / 2 / 111 // कालविशेषवाचिभ्यो नामभ्यो यथा भवेऽर्थे प्रत्यया वक्ष्यन्ते तथा साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये स्युः। वत् सर्वसाहश्यार्थः। तेन यकाभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विशेषणेन ये प्रत्यया भवेऽर्थे भवन्ति ताभ्य एव प्रकृतिभ्यस्तेनैव विशेषणेन त एव प्रत्यया इह भवन्ति / यथा मासे भवं मासिकं तथैव मासो देवताऽस्येति मासिकमित्यादि / 1380 आदेश्छन्दसः प्रगाथे // 6 / 2 / 112 // सेति प्रकृतिरस्येति प्रत्ययार्थश्चानुवर्तते / तयोर्यथाक्रमं विशेषणे आदेश्छन्दस इति प्रगाथे इति च / सेति प्रथमान्तादादिभूतात् छन्दसोऽस्येति षष्ठयर्थे प्रगाथेऽभिधेये यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / यत्र द्वे ऋचौ प्रग्रन्थनेन प्रकर्षगानेन वा तिस्रः क्रियन्ते स मन्त्रविशेषः प्रगाथः। पङ्क्तिरादिर्यस्य प्रगाथस्य पाङ्क्तः प्रगाथः। आदेरिति किम् / अनुष्टुब् मध्यमस्य प्रगाथस्य / छन्दस इति किम् / उदित्ययं शद्ध आदिरस्य प्रगाथस्य / प्रगाथ इति किम् / पङ्क्तिरादिरस्य अनुवाकस्य / 1381 योद्धृप्रयोजनायुद्धे // 6 / 2 / 113 // सेति प्रथमान्तात् योद्धवाचिनः प्रयोजनवाचिनश्चास्येति षष्ठयेथे युद्धेऽभिधेये यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / विद्याधरा योद्धारः अस्य युद्धस्य वैद्याधरं युद्धम्। भारतं युद्धम् / प्रयोजनं प्रवृत्तिसाध्यं फलम् / सुभद्रा प्रयोजनमस्य युद्धस्य सौभद्रं युद्धम् / सौतारं युद्धम् / अत्र सुभद्रादिशद्धस्तत्माप्तौ वर्तत इति प्रयोजनम्। योद्धृपयोजनादिति किम् / मासोऽस्य युद्धस्य। युद्ध इति किम् / सुभद्रा प्रयोजनमस्य वैरस्य / 1382 भावनोऽस्यां णः // 62 / 114 // सेति प्रकृतिविशेषणमनुवर्तते। भावे यो घञ् तदन्तात् प्रथमान्तादस्यामिति स्त्रीलिङ्गे सप्तम्यर्थे णः प्रत्ययः स्यात् / प्रपातोऽस्यां वर्तते तिथौ पापाता। भावग्रहणं किम् / प्राकारोऽस्याम् / घन इति

Page #300
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. 287 किम् / श्येनपतनमस्याम् / स्त्रीलिङ्गग्रहणादिह न / दण्डपातोऽस्मिन दिवसे। इति. करणानुवृतेः कचिन्न भवति / द्रोणपाकोऽस्यां स्थाल्याम् / केवलाच भावे घन्तान भवति / 1383 श्यैनंपाता तैलंपाता // 6 / 2 / 115 // श्येनशद्धस्य तिलशदस्य च भावघअन्ते पातशब्दे परे मान्तो निपात्यते / प्रत्ययस्तु पूर्वेणैव सिद्धः। श्येनपातोऽस्यां वर्तते श्यैनंपाता / तिलपातोऽस्यां वर्तते तैलंपाता तिथिः क्रियाभूमिः क्रीडा वा। 1384 प्रहरणात् क्रीडायां णः // 6 // 2 // 116 // प्रहरणवाचिनः प्रथमान्तादस्यामिति सप्तम्यर्थे क्रीडायां णः प्रत्ययः स्यात् / दण्डः प्रहरणमस्यां क्रीडायां दाण्डा क्रीडा / एवं मौष्टा पादा क्रीडा / प्रहरणादिति किम् / माला भूषणमस्यां क्रीडायाम् / क्रीडायामिति किम् / खड्गः प्रहरणमस्यां सेनायाम् / यत्राद्रोहेण घातप्रतिघातौ स्यातां सा क्रीडा / भावघोऽस्यां ण इत्यनन्तरो णो नानुवर्तते क्रीडाया अर्थान्तरत्वात् यथा पूर्वसूत्रोपात्तः समूहाद्यर्थेषु ततो यथाविहितमेव प्रत्ययो भवेदितीह पुनर्णग्रहणम् / 1885 तद्वेत्त्यधीते // 6 / 2 / 117 // तदिति द्वितीयान्तात् वेत्ति अधीते वेत्येतयोरर्थयोर्यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / मुहर्त वेत्ति मौहूर्तः। एवमौत्पातः,नैमित्तः। केचित्तु मुहूर्तनिमित्तशद्वौ न्यायादौ पठन्ति तन्मते मौहूर्तिकः। नैमित्तिकः। छन्दोऽधीते छान्दसः। व्याकरणं वेत्त्यधीते वा वैयाकरणः, नैरुक्तः। घटं वेत्ति पटं वेत्तीत्यादावनभिधानान्न भवति / केचित्तु वेदनाध्ययनयोरेकविषयतायामेवेच्छन्ति / तन्मते अग्निष्टोमं यज्ञं वेत्तीत्यादावपि प्रत्ययो न भवति 1386 न्यायादेरिकण् // 6 / 2 / 118 // न्यायादिभ्यो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / न्याय वेत्त्यधीते वा नैयायिकः / नैयासिकः। 1387 पदकल्पलक्षणान्तक्रत्वाख्यानाख्यायिकात् // 62 / 119 // पदकल्पलक्षणशद्वान्तेभ्यः क्रत्वाख्यानाख्यायिकावाचिभ्यश्च वेत्त्यधीते वेत्यर्थ इकण् प्रत्ययः स्यात् / पदान्त-पौर्वपदिकः / बहुप्रत्ययपूर्वात् पदशद्धान्न भवति अनभिधानात् / कल्पान्त-मातृकल्पिकः। लक्षणान्त-गौलक्षणिकः / लाक्षणिक इति

Page #301
288 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तद्धित न्यायादित्वात् सिद्धम् / क्रतु-आग्निष्टोमक। आख्यान-यावक्रीतिकः। आख्यायिका-वासवदत्तिकः। 1388 अकल्पात् सूत्रात् // 6 / 2 / 120 // कल्पशद्ववर्जितात् परो यः सूत्रशद्धस्तदन्ताद्वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / वार्तित्रिकः। सांग्रहमूत्रिकः। अकल्पादिति किम् / सौत्रः / काल्पसौत्रः / 1389 अधर्मक्षत्रिसंसाङ्गाद्विद्यायाः // 1 / 2 / 121 // धर्म क्षत्र त्रि संसर्ग अङ्ग इत्येतच्छद्धवर्जितात् परो यो विद्याशद्धस्तदन्ताद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / वायसविधिकः। सार्पविधिकः / अधर्मादेरिति किम् / वैद्यः। धार्मविद्यः / क्षात्रवैद्यः / व्यवयवा विद्या त्रिविद्या तां वेत्त्यधीते वा विद्यः / अत्र त्रिविद्याशदस्य कर्मधारयस्यैव ग्रहणं न द्विगोः / तत्र लुपि सत्यामणिकणोविशेषाभावात् / त्रिविद्यः / सांसर्गविद्यः / आङ्गविद्यः। 1390 याज्ञिकौक्थिकलौकायितिकम् // 6 // 2 / 122 // याज्ञिकादयः शद्धा वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / याज्ञिकेति यज्ञशद्वाद् याज्ञिक्यशदाचेकण इक्यलोपश्च निपात्यते। यज्ञं याज्ञिक्यं वा वेत्त्यधीते वा याज्ञिकः। औक्थिकेति उक्थशब्दः केषुचिदेव सामसु रूढः / यज्ञायज्ञीयात् परेण यानि गीयन्ते न च तेषु वर्तमानात् प्रत्यय इष्यते किं तर्हि तयाख्याने औथिक्ये उपचारेण वर्तमानात् / उक्थमधीते औक्थिकः / औक्थिक्यमधीते इत्यर्थः। औथिक्यशद्धात्तु प्रत्ययो न भवत्यनभिधानात् / तस्मादपीच्छन्त्येके / औक्थिक्यमधीते औक्थिकः / लौकायितिकेति लोकायतशद्वादिकण यकाराकारस्य चेकारो निपात्यते / लोकायतं वेत्त्यधीते वा लोकायितिकः / लौकायतिका इति तु न्यायादिपाठात् सिद्धम् / 1391 अनुब्राह्मणादिन् // 6 / 2 / 123 // अनुब्राह्मणशद्वाद् वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इन् प्रत्ययः स्यात् / ब्रह्मणा प्रोक्तो ग्रन्थो ब्राह्मणम् / ब्राह्मणसदृशो ग्रन्थोऽनुब्राह्मणम् / सदृशार्थेऽव्ययीभावः। तद्वेत्त्यधीते वानुब्राह्मणी / मत्वर्थीयेनैवेना सिद्धे अनभिधानाच इकस्याप्रवृत्तावणबाधनार्थमिनो विधानम् / 1392 शतषष्टेः पथ इकट् / / 6 / 2 / 124 // शत षष्टि इत्येताभ्यां परो

Page #302
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 289 यः पथिन्शद्धस्तदन्ताद्वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकट् प्रत्ययःस्यात् / शतपथिकः, शतपथिकी। षष्टिपथिकः, षष्टिपथिकी। 1393 पदोत्तरपदेभ्य इकः // 6 // 2 / 128 // पदशद्ध उत्तरपदं यस्य तस्मात् पदशद्वात् पदोत्तरपदशद्धाच वेत्त्यधीते / वेत्यर्थे इकः प्रत्यय: स्यात् / पूर्वपदिकः / पूर्वपदिका / उत्तरपदिकः। उत्तरपदिका / पदिकः / पदिका / पदोत्तरपदिकः। पदोत्तरपदिका / बहुवचनं सर्वभङ्गपरिग्रहार्थम् / 1394 पदक्रमशिक्षामीमांसासानोऽकः // 6 / 2 / 126 // पद क्रम शिक्षा मीमांसा सामन् इत्येतेभ्यो तद्वेत्त्यधीते वेत्यर्थेऽकः प्रत्ययः स्यात् / पदकः / क्रमकः / शिक्षकः। मीमांसकः / सामकः / उपनिषच्छदादपीच्छति कश्चित् / उपनिषदकः / के सति शिक्षाका, शिक्षिका, शिक्षका / मीमांसाका, मीमांसिका, मीमांसकेति रूपत्रयं स्यात् / शिक्षिका, मीमांसिकेति चेष्यते / तदर्थमेकवचनम् / ___ 1395 ससर्वपूर्णाल्लुप् // 6 // 2 // 127 // सपूर्वात् सर्वपूर्वाच्च वेत्त्यधीते वेत्यर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / सवातिकमधीते सवार्तिकः। ससंग्रहः / अणो लुप् / सकल्पः। अत्रेकणः। सर्ववेदः। सर्वतन्त्रः। अत्राणः। सर्वविद्यः। अत्रेकणः। कथं द्विवेदः पञ्चव्याकरण इति ? द्विगोरनपत्ये यस्वरादेरिति लुपि भविष्यति। 1396 संख्याकात् सूत्रे // 6 / 2 / 128 // संख्यायाः परो यः कः प्रत्ययो विहितस्तदन्तात् सूत्रे वर्तमानात् नाम्नो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / अप्रोक्तार्थ आरंभः / अष्टावध्यायाः परिमाणमस्य अष्टकं सूत्रम् / तद्विदन्ति अधीयते वा अष्टकाः पाणिनीयाः / संख्याग्रहणं किम् / माहावातिकाः / कादिति किम् / चतुष्टयं सूत्रमधीयते चातुष्टयाः। ___ 1397 प्रोक्तात् // 6 // 2 // 129 // प्रोक्तार्थविहितः प्रत्यय उपचारात् प्रोक्त इत्युच्यते / तदन्तान्नान्नो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / गोतमेन प्रोक्तं गौतमम् / तद्वेत्त्यधीते वा गौतमः / सुधर्मेण सुधर्मणा वा प्रोक्तं सौधर्म सौधर्मणं वा / ववेत्त्यधीते वा सौधर्मः, सौधर्मणः / स्त्रियां विशेषः / गोतमा सोधर्मा सौधर्मणा स्त्री इत्यादि / अणो लुप्यणन्तत्वाभाशत् डीनं भवति /

Page #303
290 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1398 वेदेन्ब्राह्मणमत्रैव // 6 / 2 / 130 // प्रोक्तग्रहणमिहानुवर्तते / तच्च प्रथमान्तं विपरिणम्यते / प्रोक्तप्रत्ययान्तं वेदवाचि इनन्तं च ब्राह्मणवाची अत्रैव-वेत्त्यधीते वेत्येतद्विषये एव प्रयुज्यते / तेन स्वातन्त्र्यं उपाध्यन्तरयोगो वाक्यं च निवर्तते / वेद-कठेन प्रोक्तं वेदमधीयते विदन्ति वा कठाः / एवं कलापिना कालापाः / इत्यादि / इनन्तं ब्राह्मणवाची-ताण्डयेन प्रोक्तं ब्राह्मणं विदन्त्यधीयते वा ताण्डिनः / इन्ग्रहणं किम् / याज्ञवल्क्येन प्रोक्तानि ब्राह्मणानि याज्ञवल्क्यानि / 'शकलादेर्यत्रः' इत्यत्र / ब्राह्मणमिति किम् / पिङ्गेन प्रोक्तः पैङ्गी कल्पः / ब्राह्मणं वेद एव तत्र वेद इत्येव सिद्धे अनिनन्तस्य नियमनिवृत्त्यर्थमिन्ब्राह्मणग्रहणम् / प्रोक्तानुवर्तनं किमर्थम् / ऋचः यजूंषि सामानि मंत्रा; वेदः। आरंभसामर्थ्यादवधारणे सिद्धे उभयावधारणार्थमेवकारः। प्रोक्तमत्ययान्तस्यात्रैव वृत्तिर्नान्यत्र तथात्र वृत्तिरेव न केवलस्य मोक्तमत्ययान्तस्यावस्थानम् / अन्यत्र त्वनियमात् कचित्स्वातंत्र्यं भवति / अर्हता प्रोक्तमाहतं शास्त्रम् / कचिदुपाध्यन्तरयोगः / आर्हतं महत्सुविहितमिति / कचिद् वाक्यम् / आईतमधीते / कचिद् वृत्तिः आहेत इति / इह पुनर्नियमायुगपदेव विग्रहः / कठेन प्रोक्तमधीयते कठा इति / 1399 तेन छन्ने रथे // 6 / 2 / 131 // छन्न इति प्रत्ययार्थो रथ इति तस्य विशेषणम् / तेनेति तृतीयान्तात् छन्ने रथेऽभिधेये यथाभिहितं प्रत्ययः स्यात् / वस्त्रेण छन्नो वास्त्रो रथः / एवं काम्बलः / चार्मणः / द्वैपेन चर्मणा द्वैपः। वैयाघेण वैयाघ्रः / रथ इति किम् / वस्त्रेण छन्नः कायः / छन्नशब्देन समन्ताद्वेष्टितं व्याप्तमुच्यते / तेनेह न भवति / पुत्रैः परितो रथः / इह कथमण भवति-न विद्यते पूर्वः पतिर्यस्याः अपूर्वा कुमारी तादृशीं कुमारीमुपपन्नः कौमारः पतिरिति ? तत्र 'भवे' इत्यण भविष्यति / कुमायाँ भवः कौमारः पतिः , धवयोगे तु कौमारी भार्येत्यपि सिद्धम् / 1400 पाण्डुकम्बलादिन् // 6 / 2 / 132 // पाण्डुकम्बलशद्वात्तृतीयान्ताच्छन्ने रथे वाच्ये इन् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। पाण्डुकम्बलेन छन्नः पाण्डुलम्बली रथः। 1401 दृष्टे सान्नि नानि // 62 / 133 / / दृष्ट इति प्रत्ययार्थस्तस्य सानीति विशेषणम् / तेनेति तृतीयान्ताद् दृष्टं सामेत्यस्मिन् अर्थे यथाविहितं

Page #304
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. __291 प्रत्ययः स्यात् नाम्नि-प्रत्ययान्तं चेत् सानो नाम भवति। क्रुश्चेन दृष्टं साम क्रौञ्चम्। मृगीयुणा मार्गीयवम् / वासिष्ठम् / वैश्वामित्रम् / एवनामानि सामानि / 1402 गोत्रादङ्कवत् // 6 // 2 // 134 // गोत्रवाचिनस्तृतीयान्ताद् दृष्टं सामेत्यस्मिन्नर्थे अङ्कवत् प्रत्ययः स्यात् / यथा तस्यायमङ्क इत्यत्रेदमर्थे प्रत्ययो भववि तथा दृष्टं सामेत्येतस्मिन्नर्थेऽपि / औपगवेन दृष्टं साम औपगवकम् / अङ्क इति विशेषोपादानेऽपि तस्येदमित्यर्थमात्रं परिगृह्यते / 1403 वामदेवाद्यः // 6 // 2 // 136 // वामदेवशद्धात्तृतीयान्ताद् दृष्टे सामनि यः प्रत्ययः स्यात् / वामदेवेन दृष्टं साम वामदेव्यम् / 1404 डिहाण // 6 / 2 / 136 // दृष्टं सामेत्यस्मिन्नर्थे योऽण् प्रत्ययो विहितः स डिद्वा स्यात् / उशनसा दृष्टं साम औशनम् , औशनसम् / / 1405 तत्रोद्धते पात्रेभ्यः // 6 / 2 / 138 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् पात्रवाचिनः उद्धृत इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / शरावेषु उद्धृत ओदनः शारावः। पात्रेभ्य इति किम् / पाणावुध्धृत ओदनः। बहुवचनं पात्रविशेषपरिग्रहार्थम् / 1406 स्थण्डिलाच्छेते व्रती // 6 / 2 / 139 // स्थण्डिलशद्वात् सप्तम्यन्तात् शेते इत्यस्मिन्नर्थ यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् योऽसौ शेते स चेद व्रती। तत्र शयनवतोऽन्यत्र शयनान्निवृत्त इत्यर्थः। स्थण्डिल एव शेते स्थाण्डिलो भिक्षुः। व्रती इति किम् / स्थण्डिले शेते बाल।। 1407 संस्कृते भक्ष्ये // 6 // 2 // 140 // संस्कृत इति प्रत्ययार्थः। तस्य विशेषणं भक्ष्य इति / तत्रेति सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्ये यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / सत उत्कर्षाधानं संस्कारः। भ्राष्ट्र संस्कृता भ्राष्ट्रा अपूपाः। भक्ष्य इति किम् / फलके संस्कृता माला। 1408 शूलोखाद्यः // 6 / 2 / 141 // शूलोखाशद्धाभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां संस्कृते भक्ष्ये यः प्रत्ययः स्यात् / शूले संस्कृतं शूल्यं मांसम् / उखायाम् उख्यम् / 1409 क्षीरोदयण // 6 / 2 / 142 // क्षीरसद्वात् सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्ये एयण प्रत्ययःस्यात् / क्षीरे संस्कृतं भक्ष्यं क्षैरेयम् / क्षैरेयी यवागूः।

Page #305
292 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 1410 दधन इकण // 6 / 2 / 143 // दधिशद्वात् सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्ये इकण् प्रत्ययः स्यात् / दग्नि संस्कृतं भक्ष्यं दाधिकम् / ननु च संस्कृतार्थे इकण वक्ष्यते तेनैव सिद्धम् / न सिद्धयति / दध्ना हि तत्संस्कृतं यस्य दधिकृतमेवोत्कर्षाधानम् / इह तु दधि केवलमाधारभूतं द्रव्यान्तरेण तु लवणादिना संस्कारः क्रियते / 1411 वोदश्वितः // 6 / 2 / 144 // उदश्विच्छद्वात् सप्तम्यन्तात् संस्कृते भक्ष्ये इकण् प्रत्ययो वा स्यात् / उदकेन श्वयति उदश्चित् / अत एव निर्देशाद् यदभावः। तत्र संस्कृतं भक्ष्यम् औदश्वित्कम् / औदश्वितम् / 1412 कचित् // 6 / 2 / 145 // अपत्यादिभ्योऽन्यत्राप्यर्थे कचिद्यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / चक्षुषा गृह्यते चाक्षुष रूपम् / दृषदि पिष्टा दार्षदाः सक्तवः। उदूखले क्षुण्ण औदूखलो यावकः / चतुर्दश्यां दृश्यते चातुर्दशं रक्षः / चतुभिरुह्यते चातुरं शकटम् / अश्वैरुह्यते आश्वो रथः / संपति युज्यते सांपतम् / सांप्रतः / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धितप्रकरणे रक्ताधर्थकाः समाप्ताः अथ शैषिकाः 1413 शेषे // 6 // 3 // 1 // अधिकारोऽयम् / यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामः शेषेऽर्थे तद्वेदितव्यम् / उपयुक्तादन्यः शेषः / अपत्यादिभ्यः संस्कृतभक्ष्यपर्यन्तेभ्यो योऽन्योऽर्थः स शेषः। तस्येदंविशेषा ह्यपत्यसमूहादयः तेषु वक्ष्यमाणा एयणादयो मा भूवनिति शेषाधिकारः क्रियते। किं च सर्वेषु पार जितात् कृतादिषु वक्ष्यमाणाः प्रत्यया यथा स्युः अनन्तरेणैवार्थनिर्देशेन कृतार्थता मा विज्ञायि इति साफल्यार्थ शेषवचनम् / 1414 नद्यादेरेयण // 6 // 3 // 2 // नद्यादिभ्यो यथासंभवं प्राग्जितीये शेषेऽर्थे एयण प्रत्ययः स्यात् / नद्यां जातो भवो वा नादेयः। माहेयः। वानेयः। वन्य इति तु साधौ यः। शेष इति किम् / नदीनां समूहो नादिकम् / इतः प्रभृति

Page #306
प्रकरणम् 1 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 293 प्रकृतिविशेषोपादानमात्रेण प्रत्यया विधास्यन्ते तेषां कृतादयोऽर्था विभक्तयश्च परस्ताद् वक्ष्यन्ते / 1415 राष्ट्रादियः // 6 // 3 // 3 // राष्ट्रशब्दात् प्राग्जितीये शेषेऽर्थे इयः प्रत्ययः स्यात् / राष्ट्र क्रीतः कुशलो जातो भवो वा राष्ट्रियः। शेष इत्येव / राष्ट्रस्यापत्यं राष्ट्रिः। 1416 दूरादेत्यः // 6 // 34 // दूरशद्धात् शेषेऽर्थे एत्यः प्रत्ययः स्यात् / दूरे भवो दूरेत्यः। 1417 उत्तरादाहञ् // 6 // 35 // उत्तरशद्धाच्छेषेऽर्थे आहञ् प्रत्ययः स्यात् / औत्तराहः। औत्तराहा स्त्री। औत्तराहीति उत्तराहिशद्वाद भवार्थेऽणि / 1418 पारावारादीनः // 6 // 3 // 6 // पारावारशब्दाच्छेषेऽर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / अवारस्समुद्रस्तस्य पारं राजदन्तादित्वात् पारावारस्तत्र भवो जातो वा पारावारीणः 1419 व्यस्तव्यत्यस्तात् // 6 // 37 पारावारशद्वाद व्यस्ताद विपर्यस्ताच्च ईनः प्रत्ययः स्यात् / पारीणः। अवारीणः। अवारपारीणः / 1420 ग्रुप्रागपागुदप्रतीचो यः // 6 // 38 // दिवशद्धात् प्राचं अपाच उदच प्रत्यच इत्येतेभ्यश्चाव्ययानव्ययेभ्यः शेषेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / दिवि भवं दिव्यम् / प्राचि प्राग्वा भवं पाच्यम् / उदीच्यम् / प्रतीच्यम् / दिग्देशनुत्तेः पागादेरयं यः कालवृत्तेस्त्वव्ययात् परत्वात् सायमित्यादिना तनट् / अनव्ययात्तु वर्षाकालेभ्य इतीकण / माक्तनं प्राचिकमित्यादि / 1421 ग्रामादीनन च // 6 // 3 // 9 // ग्रामशद्धाच्छेषेऽर्थे ईना चकाराद्यश्च प्रत्ययः स्यात् / ग्रामीणः , ग्राम्यः। अकारः पुंवद्भावप्रतिषेधार्थः। ग्रामीणा भार्याऽस्य ग्रामीणाभायः। 1422 कत्त्यादेश्चैयकञ् // 6 // 3 // 10 // कत्रि इत्येवमादिभ्यो ग्रामशद्वाच शेषेऽथै एयकञ् प्रत्ययः स्यात् / कात्रेयकः। पौष्करेयकः / ग्रामेयकः। एवं च

Page #307
[तद्धित 294 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ग्रामशदस्य त्रैरूप्यं भवति / कत्त्र्यादिषु पठितो नगरशद्धो महिष्मत्यादिसाहचर्यात् संज्ञायामेयकत्रमुत्पादयति अन्यत्राणमेव / 1423 कुण्डयादिभ्यो यलुक् च // 6 // 3 / 11 // कुण्डयादिभ्यः शेषेऽर्थे एयकञ् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे यलुक् चैषाम् / कौण्डेयकः। बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / 1424 कुलकुक्षिग्रीवाच्छ्वास्यलङ्कारे // 6 // 3 // 12 // कुलकुक्षिग्रीवा इत्येतेभ्यो यथासंख्यं श्वास्यलंकारविशिष्टे प्राग्जितीये शेषेऽथै एयकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। कुले शुद्धान्वये भवो जातो वा कौलेयकः श्वा। कौलोऽन्यः। कौक्षेयकोऽसिः। यः कङ्ककुक्षिनिर्जीर्णेनायसा कृतः। कौक्षोऽन्यः। 7वेयकोऽलंकारः। ग्रैवोऽन्यः। . 1425 दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यण // 6 // 3 // 13 // एभ्यः शेषेऽर्थे त्यण प्रत्ययः स्यात्। अणोऽपवादः।दक्षिणा दिक् तस्यां भवो दाक्षिणात्यः। अथवा दक्षिणस्यां दिशि वसति ‘वा दक्षिणा प्रथमा सप्तम्या आ' इत्याप्रत्यये दक्षिणा / तत्र भवो दाक्षिणात्यः / पाश्चात्यः / पौरस्त्यः। पश्चात्पुरःशद्धसाहचर्यादक्षिणा इति दिक्शद्वोऽव्ययं वा गृह्यते / तेनेह न भवति-दक्षिणायां भवानि दाक्षिणानि जुहोति / अत्र दक्षिणाशदो गवादिवचनः / अव्ययादेवेच्छन्त्येके / 1426 बल्यूपिर्दिकापिश्याष्टायनण् // 6 // 3 // 14 // बहि ऊदि पदि कापिशी इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे टायनण् प्रत्ययः स्यात् / बाहायनः। बाहायनी / और्दायनः / और्दायनी। पार्दायनः / पार्दायनी / कापिशायनं मधु / कापिशायनी द्राक्षा / बल्हीति ऊष्मोपान्त्यः / केचिदत्र वकारं दीर्घान्तं पठन्ति / 1427 रङ्कोः प्राणिनि वा // 6 // 3 // 15 // रङ्कुशद्धात् प्राणिविशिष्टे शेषेऽर्थे टायनण वा स्यात् / राङ्कवायणः। पक्षेऽण राङ्कयो गौः। माणिनीति किम् / राङ्कचः कम्बलः / मनुष्ये तु प्राणिन्यपि कच्छादिपाठात् 'कच्छादेनॅनृस्थे' इति परत्वादकत्रेव भवति / राचको मनुष्यः / 1428 केहामात्रतस्त्यच् // 6 / 3 / 16 / / क इह अमा इत्येतेभ्यस्त्रतस्पत्यथान्तेभ्यश्च शेषेऽर्थे त्यच् प्रत्ययः स्यात् / कत्यः / इहत्यः / अमात्यः। तत्रत्यः /

Page #308
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. ततस्त्यः / आविश्शद्धादपि कश्चित् / आविष्टयः। चकारस्त्यणत्यचोः सामान्यग्रहणाविघातार्थः। 1429 ने वे // 6 // 3 // 17 // निशद्वात् ध्रुवेऽर्थे त्यच् प्रत्ययः स्यात् / नित्यं ध्रुवम् / 1430 निसो गते // 6 // 3 // 18 // निस्शद्धाद् गतेऽर्थे त्यच् प्रत्ययः स्यात् / निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यो निष्टयश्चण्डालः / इस्वान्नाम्नस्तीति पत्वम् / 1431 ऐषमाह्य श्वसो वा // 6 // 2 // 19 // ऐषमस् ह्यस् श्वस् इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे त्यज्वा स्यात् / ऐषमस्त्यम् / ऐषमस्तनम् / ह्यस्त्यम् / ह्यस्तनम् / श्वस्त्यम् / वस्त्यनम् / ' श्वसस्तादिः' इतीकणपि भवति / शोवस्तिकम् / 1432 कन्थाया इकण् // 6 // 3 // 20 // कन्था ग्रामविशेषः। कन्याशद्वाद शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / कान्थिकः / 1433 वर्णावकञ् // 6 // 3 // 21 // वणुर्नाम इदः। तस्य समीपो देशोऽपि वणुः, तत्र या कन्था ततः शेषेऽर्थे अकञ् प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः। कान्थकः। 1434 रूप्योत्तरपदारण्याण्णः // 6 // 3 // 22 // रूप्योत्तरपदादरण्यशद्धाच्च शेषेऽर्थे णः प्रत्ययः स्यात् / वार्करूप्यः। वार्करूप्या। आरण्याः सुमनसः। माणिरूप्ये जातो माणिरूप्यक इत्यत्र तु दुसंज्ञकत्वेन परत्वात् प्रस्थपुरेत्यादिना ब्योपान्त्यलक्षणोऽकमेव भवति / अन्तग्रहणेनैव सिद्धे उत्तरपदग्रहणं बहुप्रत्ययपूर्वनिवृत्त्यर्थम् / बाहुरूप्यी। 1435 दिक्पूर्वपदादनान्नः // 6 // 3 // 23 // दिक्पूर्वपदादनाम्नोऽसंज्ञाविषयाच्छेषेऽर्थे णः स्यात् / अणोऽपवादः / पौर्वशालः। पौर्यशाला / अनाम्न इति किम् / पूर्वेषुकाशमी नाम ग्रामः / तस्यां भवः पूर्वेषुकामशमः। . __ 1436 मद्रादा // 6 // 3 // 24 // मद्रान्तादिक्पूर्वपदाच्छेषेऽर्थे अञ् स्यात् / पूर्वेषु मद्रेषु भवः पौर्वमद्रः। पौर्वमद्री / ' बहुविषयेभ्य ' इत्यका प्राप्तस्तदपवादे ' वृजिमद्राददेशात्कः' इति के प्राप्तेऽवचनम् / केवलादेव मद्रादककविधि

Page #309
296 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित रिति चेत् तहीदमेव ज्ञापकं सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्येति तदन्तविधेः। तेन सुपाञ्चालक इत्यादि सिद्धम् / 1437 उदग्ग्रामाद्यकृल्लोम्नः // 6 // 3 // 25 // उदग्ग्रामवाचिनो यकृलोमन्शद्धाच्छेषेऽर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / याकृल्लोमः। उदग्ग्रामादिति किम् / अन्यस्मादणेव / याकृल्लोमनः / यकल्लोम्न इति किम् / प्रेक्षिणि भवः प्रैक्षिणः। 1438 गौष्टीतैकीनकेतीगोमतीशूरसेनवाहीकरोमकपटचरात् // 6 // 3 // 26 // गोष्ठयादिभ्यः शेषेऽर्थेऽञ् स्यात् / गौष्ठः / तैकः / नैकेतः। एभ्यो वाहीकग्रामलक्षणयोणिकेकणोस्तैक्याः कोपान्त्यलक्षणस्येयस्य चापवादः। गौमतः / अस्मिन्नील्लक्षणस्याकः / शौरसेनः / अत्र राष्ट्राकञः / वाहीक;। रोमकः / अत्र दुलक्षणस्येयस्य / पाटच्चरः / अत्र रोपान्त्यलक्षणस्याकत्रः। एके तु गौष्ठीस्थाने गोष्ठी तैकीस्थाने तेकी नैवीं च पठन्ति / 1439 शकलादेर्यः // 6 // 3 // 27 // शकलादिभ्यो यजन्तेभ्यः शेषेऽर्थेऽञ् स्यात् / ईयस्यापवादः। गर्गाद्यन्तर्गणः शकलादिः। शकलस्यापत्यं वृद्धं शाकल्यः / तस्य छात्राः शाकलाः। एवं काण्ठाः। यत्र इति किम् / शकलो देवताऽस्य शाकलः तस्येदं शाकलीयम् / 1440 वृद्धेञः // 6 // 3 // 28 // वृद्धे य इञ् विहितस्तदन्ताच्छेषेऽर्थेऽञ् स्यात् / ईयस्यापवादः / दक्षस्यापत्यं दृद्धं दाक्षिस्तस्य छात्राः दाक्षाः। वृद्धति किम् / सुतंगमेन निर्वृत्ता सौतंगमी नगरी तस्यां भवः सौतंगमीयः। ___ 1441 न द्विस्वरात् प्राग्भरतात् // 6 // 3 // 29 // प्राच्यगोत्रवाचिनो भरतगोत्रवाचिनश्च नानो वृद्धेअन्ताद् द्विस्वराद न स्यात् / पूर्वेण प्राप्तस्य प्रतिषेधः / पाचः-चैङ्कीयाः। पौष्पीयाः। चिङ्कपुष्पशद्वावाबन्तावपि तत्र वावादित्वादिइ / भरतात्-काशीयाः / वाशीयाः / द्विस्वरादिति किम् / पानागारेश्छात्राः पानागाराः। माग्भरतादिति किम् / दाक्षाः। प्राग्ग्रहणे भरतानां ग्रहणं न भवतीति 1442 भवतोरिकणीयसौ // 6 // 3 // 30 // भवतुशद्धाच्छेषेऽर्थे इकण इयस् स्याताम् / इयापवादौ / भवतः भवत्या वा इदं भावत्कम् / भावत्की। भव

Page #310
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 297 दीयः / भवदीया / सकारो ' नाम सिदव्यंजने ' इति पदत्वार्थः / उकारान्तग्रहणाच्छत्रन्तान भवति / भवत इदं भावतम् / 1443 परजनराज्ञोऽकीयः // 6 // 3 / 31 / एभ्यः शेषेऽथै अकीयः प्रत्ययः स्यात् / परकीयः। जनकीयः। राजकीयः। अकारः पुंवद्भावार्थः। राझ्या इदं राजकीयम् / स्वकीयं देवकीयमिति तु स्वकदेवकयोर्गहादित्वात्सिद्धम्। ये तु स्वदेवशद्धाभ्यामकीयमिच्छन्ति तेषां स्वस्येदं सौवं दैवमायुः दैवी वाक् इत्यादि न सिद्धयति। 1444 दोरीयः // 6 // 3 // 32 // दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / देवदत्तीयः। तदीयः / शालीयः / अणपवादो योगः। 1445 प्राग्देशे // 6 / 1 / 10 // पाग्देशे वर्तमानस्य यस्य शदस्य स्वरेष्वादिस्वर एकार ओकारो वा भवति स ईयादौ प्रत्यये विधातव्ये दुसंज्ञः स्यात् / इत्यनेन दुसंज्ञायामीये च प्रत्यये एणीपचनीयः। गोनर्दीयः। 1446 उष्णादिभ्यः कालात् // 6 // 3 // 33 // उष्णादिपूर्वपदात् कालान्ताच्छेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / उष्णकालीयः / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / 1447 व्यादिभ्यो णिकेकणौ // 6 // 3 // 34 // वि इत्येवमादिभ्यः परो यः कालशगस्तदन्ताच्छेषेऽर्थे णिक इकण इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / उभयोः स्त्रियां विशेषः। वैकालिकः / वैकालिका / वैकालिकी। व्यादयः प्रयोगगम्याः। .. 1448 काश्यादेः // 6 // 3 // 35 // दोरिति वर्तते / पूर्वयोगयोस्तु न संवध्यते व्यापारासंभवात् / काशी इत्येवमादिभ्यो दुसंज्ञकेभ्यः शेषेऽर्थे णिक इकण इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / काशिकः / काशिका। काशिकी। चैदिकः / चैदिका / चैदिकी। दोरित्येव / देवदत्तं नाम वाहीकग्रामः / तत्र जातो देवदत्तः। देवदत्तशब्दस्य प्राग्देशे एव दुसंज्ञा न वाहीकेष्विति न भवति / नाप्युत्तरेण / तत्रापि दोरित्यनुवर्तनात् / प्राग्ग्रामेषु तु दुसंज्ञकत्वेन काश्यादित्वाद् भवत्येव / दैव. दत्तिका, दैवदत्तिकी / येषां तु काश्यादीनां दुसंज्ञा न संभवति तेषां पाठसामर्थ्याद् भवति। चेदिशब्दसाहचर्याच्च काशिशब्दो जनपद एव वर्तमान इमौ प्रत्ययावुत्पादयति नान्यत्र / काशीयाश्छात्राः /

Page #311
298 [तद्धित सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 1449 वाहीकेषु ग्रामात् // 6 // 3 // 36 // वाहीकदेशे ग्रामवाचिभ्यो दुसज्ञकेभ्यः शेषेऽर्थे णिक इकण इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / कारन्तपिकः। कारन्तपिका कारन्तपिकी / नापितवास्तुकः इत्यत्र तु परत्वात् ' उवर्णादिकण इतीकण / वातानुप्रस्थक; नान्दीपुरकः कौक्कुटीवहकः दासरूप्यकः इत्येतेषु 'प्रस्थपुरवहान्तयोपान्त्यधन्वार्थात् ' इति परत्वादकन् / सौसुकीय इत्यत्र कोपान्त्यलक्षण ईयोऽपवादत्वाच भवति / कथं मौञ्जीयम् ? मौनं नाम वाहीकावधिरन्यदीयो ग्रामो न वाहीकग्राम इत्येके / अन्ये तु दश द्वादश वा ग्रामा विशिष्टसंनिवेशावस्थाना मौज नामेति ग्रामसमूह एवायं न ग्रामः, नापि राष्ट्रं येन राष्ट्रलक्षणोऽकञ् स्यात् इति मन्यन्ते / दोरित्येव / देवदत्तं नाम वाहीकग्रामः तत्र जातो देवदत्तः। 1450 एदोद्देश एवेयादौ // 6 // 1 // 9 // देश एव वर्तमानस्य यस्य शब्दस्य स्वरेष्वादिः स्वर एकार ओकारो वा भवति स ईयादौ प्रत्यये विधातव्ये दुसंज्ञः स्यात् / इत्यनेन दुसंज्ञायां वाहीकग्रामत्वाच पूर्वेण प्रत्यययोः कृतयोः सैपुरिक; / सैपुरिका / सैपुरिकी / स्कौनगरिकः। स्कौनगरिका / स्कौनगरिकी। सेपुरं स्कोनगरं च वाहीकग्रामौ / देश इति दैववाचकं नन्धध्ययनम् / एवकारोऽन्यत्र वृत्तिव्यवच्छेदार्थः / तेन देशेऽन्यत्र च वर्तमानस्य न भवति / क्रोडं नामोदग्ग्रामस्तत्र भवः क्रौडः / देवदत्त नाम वाहीकग्रामस्तत्र भवो देवदत्तः। क्रोडशब्दः स्वाङ्गेऽपि वर्तते / देवदत्तशब्दः पुंस्यपि क्रियाशब्दथ। ईयादाविति किम् / आयनिबादौ न भवति / 1451 वोशीनरेषु // 6 // 3 // 37 // उशीनरेषु जनपदे यो ग्रामस्तद्वाचिनो दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थे णिकेकणौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / आह्वजालिकः। आह्वजालिका / आह्वजालिकी। पक्षे आह्वजालीयः। 1452 वृजिमद्राद्देशात्कः // 6 // 3 // 38 // वृजिमद्रशब्दाभ्यां देशवाचिभ्यां शेषेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / राष्ट्राकोऽपवादः। दोरिति निवृत्तम् / वृजिकः। मद्रकः। सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदवाचिनः प्रत्ययो भवति / तत्र मद्रात् दिक्पूर्वपदात् 'मद्रादञ्' इत्यञ् विहितः शेषपूर्वपदात्त्वयं भवति / सुमद्रकः इत्यादि / देशादिति किम् / मनुष्यवृत्तेजिमाद्रः।

Page #312
प्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 299 1453 उवर्णादिकण् // 6 // 3 // 39 // उवर्णान्ताद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। परत्वादीयणिकेकणोऽपि बाधते / शबरजम्ब्वां भवः शाबरजम्बुकः। निषादकवी भवः नैषादकर्षकः। यस्तु प्राग्ग्रामस्तस्मादुत्तरेण भवति / आत्रीतमायौ भवः आत्रीतमायकः जिनुषु जैह्नवक इति परत्वाद् योपान्त्यलक्षणो राष्ट्रलक्षणश्चाका / ऐक्ष्वाक इत्यत्र तु कोपान्त्यलक्षणोऽण / उवर्णादिति किम् / दैवदत्तः। देशादित्येव / पटोश्छात्राः पाटवाः। 1454 दोरेव प्राचः // 6 // 3 // 40 // शरावत्या नद्याः प्राच्यां दिशि देशः माग्देशः तद्वाचिन उवर्णान्ताद् दुसंज्ञकादेव इकण प्रत्ययः स्यात् / आषाढजम्ब्वां भव आषाढजम्बुकः / नापितवास्तौ जातः नापितवास्तुकः। पूर्वेण सिद्धे नियमार्थ वचनम् / इह न भवति / मल्लवास्तुः प्राग्ग्रामः माल्लवास्तवः / एवकार इष्टावधारणार्थः / दोः पाच एवेति नियमो मा भूत् / 1455 ईतोऽकञ् // 6 // 3 // 41 // दोर्देशात् पाच इति च वर्तते / ईकारान्तात् पारदेशवाचिनो दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / ईयस्यापवादः / काकन्यां भवः काकन्दक। माकन्यां भवः माकन्दकः / माच इत्येव / दात्तामित्र्यां भवः दात्तामित्रीयः। 1456 रोपान्त्यात् // 6 // 3 // 42 // रेफोपान्त्यात् माग्देशवाचिनो दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / ईयस्यापवादः / पाटलिपुत्रकः। ऐकचक्रकः / __ 1457 प्रस्थपुरवहान्तयोपान्त्यधन्वार्थात् // 6 // 3 // 43 // दोर्देशादिति च वर्तते / प्रस्थ पुर वह इत्येतदन्तात् यकारोपान्त्याद्धन्ववाचिनश्च देशवाचिनो दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / धन्वन्शब्दो मरुदेशवाची / मालाप्रस्थकः। नान्दीपुरकः। पैलुवहकः। सांकाश्यकः। पारधन्वनि भवः पारेधन्वकः, अपारेधन्वकः। सुपचष्टे डे सुप्रख्येन निर्वृत्त इत्यणि सौपख्ये भवः सौमख्यीय इति तु गहादित्वात् / एवं कामप्रस्थीयः / पुरग्रहणमप्राच्यार्थम् / प्राच्यादि रोपान्त्यत्वेनैव सिद्धम् / अत एव पाच इति नानुवर्तते / ईयबाधनार्थ वचनम् / 1458 राष्ट्रभ्यः // 6 // 3 // 44 // दोर्देशादिति च वर्तते / राष्ट्रेभ्यो देशेभ्यो दुसंज्ञकेभ्यः शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / ईयस्यापवादः। आभिसारे भव

Page #313
300 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. . [तद्धित आभिसारकः। आदर्श आदर्शकः / औषुष्टश्यामायने राष्ट्रावधी अपि राष्ट्रे / औषुष्टे औषुष्टकः। श्यामायने श्यामायनक;। बहुवचनमकत्रः प्रकृतिबहुत्वं द्योतयदपवादविषयेऽपि प्रापणार्थम् / तेनेहापि भवति। आभिसारगर्तकः / अत्र गर्वोत्तरपदलक्षण ईयो न भवति / राष्ट्रसमुदायो न राष्ट्रग्रहणेन गृह्यते इतीह न भवति काशिकोशलीयः। 1459 बहुविषयेभ्यः // 6 // 3 // 45 // दोरिति निवृत्तम् योगविभागात् / अतःपरं दोरदोश्च विधानम् / देशादिति तु वर्तते / राष्ट्रेभ्यो-देशेभ्यो बहुत्व विषयेभ्यः शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणाद्यपवादः। अङ्गेषु जात आङ्गकः। वङ्गेषु तो वाङ्गकः। विषयग्रहणमनन्यत्र भावार्थम् / तेन य एकत्वद्वित्वयोरपि वर्तते ततो मा भूत् / वर्तनी च वर्तनी च वर्तनी च वर्तन्यः, तासु भवो वार्तनः। बहुवचनमपवादविषयेऽपि प्रापणार्थम् / त्रिगर्तेषु त्रैगर्त्तकः। अत्र गर्योत्तरपदलक्षण ईयो बाध्यते / सुपञ्चालेषु भव इत्यत्र चानेनाकभि कृते / 1460 सुसर्वार्धाद्राष्ट्रस्य // 7 / 4 / 15 // सु सर्व अर्ध इत्येतेभ्यः परस्य राष्ट्रवाचिन उत्तरपदस्य ब्णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / सुपाञ्चालकः / सर्वपाञ्चालकः / अर्धपाञ्चालकः / राष्ट्रस्येति किम् / सुगन्धाः पण्यमस्य सौगन्धिकः। 1461 अमद्रस्य दिशः॥४॥१६॥ दिग्वाचिनः परस्य राष्ट्रवाचिनो मद्रशब्दवर्जितस्य णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / पूर्वपाञ्चालकः / अपरपाञ्चालक: / दक्षिणपाश्चालकः। उत्तरपाञ्चालकः। अमद्रस्येति किम् / पौर्वमद्रः / दिश इति किम् / पूर्व पञ्चालानां पूर्वपश्चालाः। अंशिसमासः। तेषु भवः पौर्वपञ्चालकः। अवयववृत्तेरपि पूर्वशब्दस्य दिशि दृष्टत्वेन दिक्शब्दत्वात् तदन्तविधौ सति बहुविषयेभ्य इत्यकञ् / एके त्वस्य दिक्शब्दत्वं नेच्छन्ति / तन्मते तदन्तविध्यभावेऽणेव / पौर्वपञ्चालः / 1462 धूमादेः // 6 // 3 // 46 // देशादिति वर्तते / धूमादिभ्यो देशवाचिभ्यः शेषेऽर्थेऽकम् प्रत्ययः स्यात् / अणायपवादः। धौमकः। पाडण्डकः। 1463 सौषीरेषु कूलात् // 6 // 3 // 47 // सौवीरदेशवाचिन: कूलशब्दाच्छेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / कौलकः सौवीरेषु / कौलोऽन्यः /

Page #314
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1464 समुद्रान्नृनावोः // 7 // 3 // 48 // समुद्रशब्दादेशवाचिनः शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्यय: स्यात् प्रत्ययान्तो चेन्ना मनुष्यो नौर्वा भवति / सामुद्रको मनुष्य। सामुद्रिका नौः। नृनावोरिति किम् / सामुद्रं लवणम् / 1465 नगरात् कुत्सादाक्ष्ये // 6 // 3 // 49 // नगरशब्दाद्देशवाचिनः शेषेऽथेऽका प्रत्ययः स्यात् , प्रत्ययार्थस्य कुत्सायां दाक्ष्ये च गम्यमाने। कुत्सा निन्दा। दाक्ष्यं नैपुण्यम् / केनायं मुषित इह नगरे मनुष्येण संभाव्यते एतन्नागरके। चौरा हि नागरा भवन्ति / केनेदं चित्रं लिखितमिह नगरे मनुष्येण संभाव्यते एतनागरके / दक्षा हि नागरका भवन्ति / कुत्सादाक्ष्य इति किम् / नागरः पुरुषः / संज्ञाशब्दात्तु कत्त्यादिपाठादेयकञ् ।नागरेयकः। 1466 कच्छाग्निवक्त्रवतॊत्तरपदात् // 6 // 3 // 50 // कच्छ अग्नि वक्त्र वर्त इत्येतदुत्तरपदाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / ईयाणोरपवादः। भारुकच्छे भवो भारुकच्छकः / काण्डाग्नौ काण्डाग्नकः / ऐन्दुवक्त्रे भवः ऐन्दुवक्त्रकः / बाहुवर्ते बाहुवर्तकः। उत्तरपदग्रहणमबहुप्रत्ययपूर्वार्थम् / ईषदसमाप्तः कच्छो बहुकच्छो देशः ततोऽकञ् न भवति।। 1467 अरण्यात् पथिन्यायाध्यायेभनरविहारे // 6 // 3 // 51 // अरण्यशब्दाद्देशवाचिनः पथ्यादिषु वाच्येषु शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / आरण्यकः पन्थाः न्यायोऽध्याय इभो नरो विहारो वा। पथ्यादाविति किम् / आरण्याः सुमनसः / 1468 गोमये वा // 6 // 3 // 52 // अरण्यशब्दाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे गोमये केचित्तु हस्तिन्यामपि विकल्पमिच्छन्ति / आरण्या आरण्यका हस्तिनी। एके तु नरवर्ज पूर्वसूत्रेऽपि विकल्पमाहुः। आरण्यः आरण्यकः पन्था इत्यादि। 1469 कुरुयुगन्धराद्वा // 6 // 3 // 53 // कुरुयुगन्धरशब्दाभ्यां देशवाचिभ्यां शेषेऽर्थेऽकञ् वा स्यात् / कुरुषु भवः कौरवकः कौरवः। युगन्धरेषु भवः यौगन्धरकः यौगन्धरः / राष्ट्रशब्दावेतौ बहुविषयौ च तत्र युगन्धरात् वहुविषयेभ्य इति नित्यमकवि प्राप्त विकल्पः। कुरोस्त्वकत्रः कच्छाधणा बाधितस्य प्रतिप्र

Page #315
302 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित सवार्थ वचनम् / तथा च विकल्पः सिद्ध एव / युगन्धरात्तु विभाषा / नृनृस्थयोस्तु कुरोः परत्वादकमेव / कौरवको मनुष्यः कौरवकमस्य हसितम् / 1470 साल्वाद्गोयवाग्वपत्तौ // 6 // 3 // 54 // साल्वशब्दाद्देशवाचिनो गवि यवाग्वां पत्तिवर्जिते च मनुष्ये शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / साल्वको गौः। साल्विका यवागूः। साल्वको मनुष्यः। गोयवाग्वपत्ताविति किम् / साल्वा बीहयः / साल्वः पत्तिः। राष्ट्रेभ्योऽकवि कच्छाधणा बाधिते गोयवागग्रहणं प्रतिप्रसवार्थम् / अपत्तीति पत्तिप्रतिषेधात् तत्सदृशे मनुष्ये विधिः। तत्र चोत्तरेण सिद्ध एवाकनि नरि नियमार्थमपत्तिग्रहणम् / एवं च गोयवाग्वोः पत्तिवजिते च मनुष्ये मनुष्यस्थे च हसितादौ साल्वकः साल्व इति च स्थितम् / अयं च विभागः सल्वशब्दस्यादोरपि विज्ञेयः। 1471 कच्छादेनूनृस्थे // 35 // कच्छादिभ्यो देशवाचिभ्यो नरि मनुष्ये नृस्थे मनुष्यस्थे च शेषेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। काच्छको मनुष्यः। काच्छकमस्य हसितम् / सैन्धवको मनुष्यः / सैन्धवकमस्य हसितम् / नृनृस्थ इति किम् / काच्छो गोः। सैन्धवं लवणम् / 1472 कोपान्त्याचाण् // 6 // 3 // 56 // देशादित्येव वर्तते न नृनृस्थ इति / कोपान्त्यात् कच्छादेश्च देशवाचिनः शेषेऽर्थेऽण प्रत्ययः स्यात् / इकणकबोरपवादः। कोपान्त्य-ऋषिका जनपदः तेषु जातः आर्षिकः / कच्छादि-काच्छः / सैन्धवः। अथाण्ग्रहणं किमर्थम् / यो हि अन्येन बाधितो न प्रामोति तदर्थमिदं स्यात् स चाणेव / न चानन्तरोऽकमेव स्यादित्याशंकनीयम् / एवं हि पूर्वमकविधानम् अनर्थकं स्यात् / नैवम् / असत्याग्रहणे इक्ष्वाकोरुवर्णलक्षण इकण स्योत् / स हि ततो राष्ट्राका बाधितः। 1473 गतॊत्तरपदादीयः // 6 // 357 // गर्वोत्तरपदाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। श्वाविद्गर्तात्तु वाहीकग्रामलक्षणौ णिकेकणौ परत्वाद् बाधते / श्वाविद्गर्ते भवः श्वाविद्गीयः / वृकगीयः। आभिसारगर्तकः गर्तकः इत्यत्राकञ् 'राष्टेभ्यः' इति 'बहुविषयेभ्य' इति बहुवचनसामर्थ्यात् भवतीत्युक्तम् / उत्तरपदग्रहणं बहुमत्ययपूर्वनिरासार्थम् / बाहुगतः /

Page #316
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1474 कटपूर्वात्प्राचः // 6 / 3 / 58 // कटपूर्वपदात् माग्देशवाचिनो नाम्नः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। कटनगरीयः। प्राच इति किम् / काटनगरः। 1475 कखोपान्त्यकन्थापलदनगरग्रामहृदोत्तरपदाद्दोः // 6 // 359 // ककारखकारोपान्त्यात् कन्थापलदनगरग्रामहूद इत्येतदुत्तरपदाच देशवाचिनो दुसंज्ञकात् शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / बाधकबाधनार्थ आरंभः। कोपान्त्याकोपान्त्यलक्षणेऽणि प्राप्ते आरोहणकीयः। खोपान्त्यात् वाहीकग्रामलक्षणयोणिकेकणोः, कौटशिखीयः / कन्थापलदोत्तरपदात्तयोरेव / दाक्षिकन्थीयः / दाक्षिपलदीयः। नगरोत्तरपदाद्रोपान्त्यलक्षणेऽकत्रि, दाक्षिनगरीयः। ग्रामदोत्तरपदात् णिकेकणोरेव / दाक्षिग्रामीयः / दाक्षिहदीयः / दोरिति किम् आर्षिकः। 1476 पर्वतात् // 6 // 3 / 60 // पर्वतशब्दाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / पर्वतीयो राजा। 1477 अनरे वा // 6 // 3 // 61 // पर्वताद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययो वा 1478 पर्णकृकणाद्भारद्वाजात् // 6 // 3 // 62 // पर्ण कुकण इत्येताभ्यां भारद्वाजदेशवाचिभ्यां शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। पर्णीयः / कृकणीयः। भारद्वाजादिति किम् / पार्णः / कार्कणः। 1479 गहादिभ्यः॥६६३॥ देशादिति वर्तते / तद् गहादीनां यथासंभवं विशेषणम् / गहादिभ्यो यथासंभवं देशवाचिभ्यः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अणाद्यपवादः / गहीयः। अन्तस्थीयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1480 पृथिवीमध्यान्मध्यमश्वास्य // 6 // 3 // 64 // पृथिवीमध्यशब्दाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् मध्यमादेशश्वास्य पृथिवीमध्यशब्दस्य / पृथिवीमध्ये जातो भवो वा मध्यमीयः 1481 निवासाचरणेऽण // 6 // 3 // 66 // पृथिवीमध्यानिवासभूताद्देशवाचिनश्चरणे निवस्तरि शेषेऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् मध्यमादेशश्चास्य। पृथिवीमध्यं निवास

Page #317
304 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित एषां चरणानां माध्यमाश्चरणाः। निवासादिति किम्। पृथिवीमध्यादागतो मध्यमीयः कठः। चरण इति किम् / पृथिवीमध्यं निवासोऽस्य मध्यमीयः शूद्रः। 1482 वेणुकादिभ्य ईयण ॥६।३।६६॥वेणुक इत्येवमादिभ्यो यथायोगं देशवाचिभ्यः शेषेऽर्थे ईयण प्रत्ययः स्यात् / वैणुकीयः / वैत्रकीयः / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / __1483 वा युष्मदस्मदोऽजीनी युष्माकास्माको चास्यैकत्वे तु शेषेऽर्थे अञ् ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् तत्संनियोगे चानयोर्यथासंख्यं युष्माकास्माको, एकत्वविशिष्टे त्वर्थे वर्तमानयोस्तवकममकावादेशौ स्याताम् / प्रत्ययौ प्रति यथासंख्यं नास्ति वचनभेदात् / युष्माकमयं युवयोर्वा यौष्माकः / यौष्माकीणः। अस्माकमयमावयोर्वा आस्माकः। आस्माकीनः / पक्षे त्यदादित्वेन दुसंज्ञत्वादीयः / युष्मदीयः / अस्मदीयः। एकत्वे तु तवकममकम् / तवायं तावकः / ममायं मामकः / तावकीनः / मामकीनः / पक्षे त्वदीयः / मदीयः / 1484 द्वीपादनुसमुद्रं ण्यः // 6 // 3 // 68 समुद्रसमीपे यो द्वीपस्तद्वाचिनः शेषेऽर्थे ण्यः प्रत्ययः स्यात् / कच्छाद्यकशोरपवादः / द्वैप्यो मनुष्यः। द्वैप्यमस्य हसितम् / द्वैप्यम् / अनुसमुद्रमिति किम् / अनुनदि यो द्वीपस्तस्मात् द्वैपको व्यासः / द्वैपकमस्य हसितम् / द्वैपम्। 1485 अर्धाद्यः // 6 // 3 // 69 // अर्धशब्दाच्छेषेऽर्थे यः प्रत्ययस्यात् / अय॑म् / 1486 सपूर्वादिकण् // 6 // 370 // सपूर्वपदार्धशब्दात् शेषेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / पौष्कराधिकः / वैजयाधिकः। -- 1487 दिक्पूर्वपदात्तौ // 6 // 371 // दिक्पूर्वपदादर्धशब्दाच्छेपेऽर्थे तौय इकण इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / पूर्वार्ध्यम् / पौर्वाधिकम् / 1488 ग्रामराष्ट्रांशादणिकणौ // 6 // 3 // 72 // ग्रामराष्ट्रैकदेशवाचिनोऽर्धशब्दादिक्पूर्वात् शेषेऽर्थेऽण् इकण इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / यापवादौ / ग्रामस्य राष्ट्रस्य वा पूवार्धे भवः पौर्वार्धः। पौर्वाधिकः / दाक्षिणार्धः। दाक्षिणाधिकः।

Page #318
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1489 परावराधमोत्तमादेर्यः // 6 // 3 // 73 // पर अवर अधम उत्तम इत्येतत्पूर्वादर्धशद्धाच्छेषेऽर्थे या प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः / परायम् / अवराय॑म् / अधमार्यम्। उत्तमार्यम् / परावरयोः दिक्शद्वत्वेऽपि परखादयमेव यः। 1490 अमोऽन्तावोधसः // 6 // 374 // अन्त अवस् अधस् इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थेऽमः प्रत्ययः स्यात् / अन्तमः। अवमः। अधमः। अकारादिखमवोधसोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / 1491 पश्चादाद्यन्ताग्रादिमः // 6 // 37 // पश्चात् आदि अन्त अग्र इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे इमः प्रत्ययः स्यात् / पश्चिमः। अत्राव्ययत्वादन्त्यस्वरादिलोपः। आदिमः। अन्तिमः अग्रिमः / आद्यन्ताभ्यां भवादन्यत्रायं विधिः। भवे तु परत्वादिगादिय एव / 1492 मध्यान्मः // 6376 // मध्यशद्धाच्छेषेऽर्थे मः प्रत्ययः स्यात् / मध्यमः / भवे दिनणादिर्वक्ष्यते / ततोऽन्यत्रायं विधिः। 1493 मध्य उत्कर्षापकर्षयोरः॥६॥३७७॥ उत्कर्षापकर्षयोर्मध्ये वर्तमानान्मध्यशब्दाच्छेषेऽर्थे अ इत्ययं प्रत्ययः स्यात् / मापवादः। नात्युत्कृष्टो नात्यपकृष्टो मध्यपरिमाणो मध्यो वैयाकरणः। मध्या स्त्री / यद्यपि मध्यशद्धो मध्यपरिमाणवाचिन्यपि वर्तते तथाप्यवस्थावस्थावतोः स्याद्वादाद् भेदविवक्षायामवस्थावाचिप्रकृतेरवस्थावति प्रत्ययार्थे पूर्वेण मो मा भूदिति वचनम् / 1494 अध्यात्मादिभ्य इकण // 6 // 378 // अध्यात्म इत्यादिभ्यः शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अध्यात्म भवमाध्यात्मिकम् / एवमाधिदैविकम् / आधिभौतिकम् / अनुशतिकादिखादनयोरुभयपदद्धिः। औदमिकः। औधंदमिकः। और्ध्वदेहिकः / और्वदेहिकः। अत एव पागदू शब्दस्य दमदेहयोर्वा मोऽन्तः। केचिदूर्ध्वदमोर्ध्वदेहावनुशतिकादिपु पठन्त उभयपदवृद्धिमिच्छन्ति। और्ध्वदामिकः। और्ध्वदैहिकः। ऊर्ध्वमौहूर्तिकः। अत्र 'सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्तिके' इति ज्ञापकादुत्तरपदस्यैव वृद्धिः। अकस्मात् हेतुशून्यः कालः तत्र भवमाकस्मिकम् / अमुष्मिन् परलोके भवम् आमुष्मिकम् / एवमामुत्रिकम् / पारत्रिकम् / इह भवमैहिकम् / शैषिकम् / पाठसामर्थ्यात् सप्तम्या अलुप् / अध्यात्मादयः प्रयोगगम्याः।

Page #319
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1495 समानपूर्वलोकोत्तरपदात् // 6 // 3 // 79 // समानपूर्वपदेभ्यो लोकशब्दोत्तरपदेभ्यश्च शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / समानग्रामे कृतो भवो वा सामानग्रामिकः। इहलोके कृतो भवो वा ऐहलौकिकः। पारलौकिकः। सावलौकिकः। योगद्वयेऽपि भवार्थ एव प्रत्यय इत्यन्ये / 1496 बर्षाकालेभ्यः // 6 // 3 // 80 // वर्षाशब्दात् कालविशेषवाचिभ्यश्च शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणपवादः। दोरीयमपि परत्वाद् बाधते। वर्षासु भवो वार्षिकः / ऋतोर्णित् प्रत्ययस्तदवयवादेखन्तादपि भवत्यभिधानात् / तेन पूर्वासु वर्षासु भव इत्यत्रेकणि कृते। -- 1497 अंशाहतोः // 7 / 4 / 14 // अंशवाचिनः शब्दात् परस्य ऋतुवाचिन उत्तरपदस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य स्थाने णिति तद्धिते परे वृद्धिः स्यात् / इत्युत्तरपदवृद्धिः। पूर्ववार्षिकः। अपरवार्षिकः। कालवाचिभ्यः-मासिकः। आर्धमासिकः। बर्षाग्रहणमृत्वणबाधनार्थम् / कालशब्दः कालविशेषवाची। 'भर्तुसंध्यादेरण' इत्यत्र संध्यादिग्रहणात् / स्वरूपग्रहणे हि काललक्षणेकणवाधकं संध्यादिग्रहणमनर्थकं स्यात् / बहुवचनं तु यथाकथंचित् कालवृत्तिभ्यः प्रत्ययमापणार्थम् , निशासहचरितमध्ययनं निशा प्रदोषसहचरितं प्रदोषः तत्र जयी नैशिकः पादोषिकः। कदम्बपुष्पसहचरितः कालः कदम्बपुष्पं, बीहिपलालसहचरितः कालो व्रीहिपलालम् , तत्र देयमृणं कादम्बपुष्पिकं त्रैहिपलालिकम् / 1498 शरदः श्राद्धे कर्मणि // 6 // 3 // 81 // शरच्छब्दात् कालवाचिनः श्राद्ध कर्मणि-पितृकार्ये शेषेऽर्थे इकण स्यात् / ऋत्वणोऽपवादः / शारदिक श्राद्धम् / कर्मणीति किम् / शारदः श्राद्धः। श्रद्धावानित्यर्थः / श्राद्ध इति किम् / शारदं विरेचनम् / 1499 नवा रोगातपे // 6382 // शरच्छद्रात कालवाचिनो रोगे आतपे च शेषेऽर्थे इकण् प्रत्ययो वा स्यात्। ऋत्वणोऽपवादः। शारदिकः शारदो वा रोगः। शारदिकः शारद आतपः / रोगातप इति किम् / शारदं दधि / 1500 निशाप्रदोषात् // 6 // 3 // 83 // निशाप्रदोषशद्धाभ्यां कालवाचिभ्यां शेषेऽर्थे वर्षाकालेभ्य इति नित्यं प्राप्त इकण वा स्यात् / नैशिकः नैशः / प्रादोपिकः प्रादोषः।

Page #320
307 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 1501 श्वसस्तादिः // 6 // 3 // 84 // श्वस् इत्येतस्मात् कालवाचिनः शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययो वा स्यात् स च तादिः। शौवस्तिक;। पक्षे 'ऐषमोह्यः श्वसो वा' इति त्यच / श्वस्त्यम् / तत्रापि वाग्रहणात् पक्षे सायमित्यादिना तनट् / श्वस्तनम् / 1502 चिरपरुत्परारेस्त्नः // 6 / 3 / 85 // चिरपरुत्परारि इत्येतेभ्यः कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थे त्नः प्रत्ययो वा स्यात् / चिरत्नम् / परुत्नम् / परारित्नम् / परारितनम् / पक्षे 'सायम् ' इत्यादिना तनट् / चिरंतनम् / परुत्तनम् / परुत्परारिभ्यां विकल्पं नेच्छन्त्यन्ये / परारेस्तु रिलोप इत्येके / परात्नः। केचित्तु परुत्परार्योस्तनटयन्त्यस्वरात् परं म्वागममिच्छन्ति परुंतनम् / परारितनम् / 1503 पुरो नः // 6 // 3 // 86 // पुराशद्वात् कालवाचिनोऽव्ययाच्छेषेऽर्थे नः प्रत्ययो वा स्यात् / पुरा भवं पुराणम् / पुरातनम् / 1504 पूर्वाहणापराणात्तनट् // 6 // 3 // 87 // एताभ्यां कालवाचिभ्यां शेषेऽर्थे तनट् प्रत्ययो वा स्यात् / 'वर्षाकालेभ्यः' इति नित्यमिकणि प्राप्ते विकल्पः। तेन पक्षे सोऽपि भवति / पूर्वाह्न जातो भवो वा पूर्वाह्नेतनः, पूर्वा णतनः। अपराहणेतनः, अपरागतनः / कालात्तनेत्यादिना वा सप्तम्या अलुप् / पूर्वाणे जयी पूर्वाहणतनः / अपराह्णतनः। अत्र जयिनि वाच्ये तत्र व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् नित्यं सप्तम्या लुप् / पक्षे पौर्वाणिकः। आपराणिकः / टंकारो ङन्यर्थः / पूर्वाहणेतनी / अपराहणेतनी / 1505 सायचिरंप्राणेप्रगेऽव्ययात् // 6 // 388 // योगविभागाद्वेति निवृत्तम्। सायं चिरं प्राणे प्रगे इत्येतेभ्योऽव्ययेभ्यश्च कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थे तनट प्रत्ययो नित्यं स्यात् / साये भवं सायन्तनम् / चिरे भवं चिरन्तनम् / अत एव निर्देशान्मान्तत्वं निपात्यते / प्राणैतनम् / प्रगेतनम् / अनयोरेकारान्तत्वम् / अव्ययदिवातनम् / दोषातनम् / काले भ्य इत्येव / स्वर्भवं सौवम् / सायंचिरंमाणेगे इत्यव्ययेभ्योऽव्ययादित्येव सिद्धे सायचिरप्राणप्रगशब्देभ्यस्तनड्विधानं कालेकण्वाधनार्थम् /

Page #321
308 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित - 1506 भर्तुसंध्यादेरण् // 6 // 3 // 89 // में नक्षत्रं तद्वाचिभ्य ऋतुवाचिभ्यः / संध्यादिभ्यश्च कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थेऽण् प्रत्ययःस्यात् / इकणोऽपवादः / पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तः कालः पुष्यः / चन्द्रयुक्तेत्यादिनाण् / तस्य लुप् / पुष्ये भवः पौषः / ऋतु-ग्रैष्मः। ऋतोणित् प्रत्ययस्तदवयवादेरपि भवति पूर्वग्रैष्मः / अपरशैशिरः / अंशाहतोः इत्युत्तरपदद्धिः / सन्ध्यादि-सान्ध्यः / आमावास्यः / एकदेशविकृतस्यानन्यत्वादमावास्याशब्दादपि भवति / आमावस्यः / अणग्रहणं स्वातिराधा पौर्णमासीभ्य ईयबाधनार्थम् / यथाविहितमित्युच्यमाने दोरीय इतीयः प्राप्नोति / कालेभ्य इत्येव / स्वातेरिदमुदयस्थानं स्वातीयम् / शश्वच्छदस्य संध्यादित्वेऽपि ऋवर्णोवर्णादिति सूत्रेऽशवदिति प्रतिषेधात् तस्मादिकणपि / शाश्वतम् / शाश्वतिकम् / 1507 संवत्सरात् फलपर्वणोः // 6 // 3 / 90 // संवत्सरशद्वात् फले पर्वणि च शेषेऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / सांवत्सरं फलं पर्व वा / फलपर्वणोरिति किम् / सांवत्सरिकं श्राद्धम् / .. 1508 हेमन्ताद्वा तलु च // 6 // 3 / 91 // हेमन्तशब्दातुविशेषवाचिनः शेषेऽर्थेऽण वा स्यात्, तत्सनियोगे च तकारस्य लुग्वा / नित्यमणि प्राप्ते विभाषा / तथा च त्रैरूप्यम् / हैमनम् / हैमन्तम् / हैमन्तिकम् / तदन्तविधिना पूर्वहै मनम् / अंशाहतोरित्युत्तरपदवृद्धिः / 1509 प्रावष एण्यः // 6 / 3 / 92 // प्रादृष् इत्येतस्मात् ऋतुवाचिनः शेषेऽथै एण्यः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / प्राषि भवः प्राटषेण्यः / जाते तु परत्वादिक एव / प्रादृषि जातः प्राषिकः / एण्य इति प्रत्यये मर्धन्यो णकारो निनिमित्तकः प्राटषेण्ययतीति ण्यन्तात् किपि प्रादृषेण इति मूर्धन्यार्थः / 1810 स्थामाजिनान्ताल्लुप् // 6 / 3 / 93 // स्थामन्शब्दान्तादजिनान्ताच परस्य शैषिकस्य प्रत्ययस्य लुप् स्यात् / अश्वत्थामनि भवो जातो वा अश्वत्थामा / अः स्थान इत्यः / तस्य लुप् / सिंहाजिने भवो जातो वा सिंहाजिनः / उलाजिनः / तृकाजिनः। भवार्थस्यैव लुपमिच्छन्त्यन्ये तन्मते अश्वत्थाम्नोऽयं तत आगतो वा अश्वत्थामः / एवं सैंहाजिनः / वार्काजिनः इत्यादौ न भवति /

Page #322
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 309 1511 तत्र कृतलब्धक्रीतसंभूते // 6 // 3 // 94 // अणादय एयणादयश्च सविशेषणा अनुवर्तन्ते / तत्रेति सप्तम्यन्तात् कृते लब्धे क्रीते संभूते चार्थे यथायोगमणादय एयणादयश्च प्रत्ययाः स्युः / यदन्येनोत्पादितं तत्कृतम् / यत्प्रतिग्रहादिना प्राप्तं तलब्धम् / यन्मूल्येन स्वीकृतं तत्क्रीतम् / यत्संभाव्यते संमाति वा तत्संभूतम् / सुघ्ने कृतो लब्धः क्रीतः संभूतो वा सौनः / एवं माथुरः / अत्राण / औत्सः। उत्साद्यञ् / बाह्यः। बाहीकः। बहिषष्टीकण च / नादेयः / नधादित्वादेयण / राष्ट्रियः / राष्ट्रादियः / पारावारीणः / पारावारादीनः। तत्रेति किम् / देवदत्तेन क्रीतः / कृतलब्धक्रीतसंभूत इति किम् / शयने शेते / आसन आस्ते। 1512 कुशले 6 / 3 / 98 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् कुशलेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्ययाः स्युः / सुन्ने कुशलः सौनः / माथुरः / नादेयः। 1513 पथोऽकः // 6 // 3 / 96 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् पथिन्शब्दात् कुशलेsर्थेऽकः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / पथि कुशलः पथकः / 1514 कोऽइमादेः 6 / 3 / 97 // तत्रेति सप्तम्यन्तेभ्योऽश्मन् इत्यादिभ्यः कुशलेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / अणादेरपवादः / अश्मनि कुशलः अश्मकः / अशनिकः। आकर्षकः / अश्मादय उपचारात्तद्विषयायां क्रियायां वर्तमानाः प्रत्ययमुत्पादयन्ति / तत्रैव कुशलार्थयोगात् / प्रत्ययान्तरकरणमिकारोकारान्तशब्दार्थम् / अन्यथा तेषु अनिष्ट रूपमापद्येत / 1515 जाते // 6 / 3 / 98 // तत्रेति सप्तम्यन्ताज्जातेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्ययाः स्युः / सुघ्ने जातः सौनः। एवं माथुरः / अण / औदपानः। अञ् / औत्सः। बाह्यः / बाहीकः / व्यटीकणौ / कालेयः / आग्नेयः / कल्यग्नेरेयण् / स्त्रैणः / पौंस्नः / प्राग्वतः स्त्रीपुंसान्नञ् स्नञ् / नादेयः / एयण् / राष्ट्रियः / मुत्पत्तिर्जातस्यार्थ इति कृतादिभ्यो भेदः /

Page #323
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1516 प्रादृष इकः / / 6 / 3 / 99 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् प्रादृष्शब्दाजातेऽर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् / एण्यस्यापवादः / प्रापि जातः प्राषिकः। 1617 नाम्नि शरदोऽकञ् // 6 / 3 / 100 / शरदित्येतस्मात्सप्तम्यन्ताज्जातेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यान्नान्नि-प्रकृतिप्रत्ययसमुदायश्चेत्कस्यचिन्नाम / ऋत्वणोऽपवादः / शारदका दर्भा मुद्गा वा / दर्भविशेषाणां मुद्गविशेषाणां चेयं संज्ञा / नाम्नीति किम् / शारदं सस्यम् / 1518 सिन्ध्वपकरात् काणौ // 6 / 3 / 101 // सिन्धु अपकर इत्येताभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां जातेऽर्थे क अण् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् नाम्नि / सिन्धोः कच्छाद्यकत्रणोः अपकराच्चौत्सर्गिकाणोऽपवादः / वचनभेदायथासंख्याभावः / सिन्धौ जातः सिन्धुकः सैन्धवः / अपकरे कचवरे जातः अपकरकः आपकरः। नानीत्येव / सैन्धवको मनुष्यः / नाम्नीत्यधिकारः 'कालादेय ऋणे' इति सूत्रं यावत् / अन्ये तु नाम्नीत्यधिकारं नेच्छन्ति / 1519 पूर्वाणापराह्णाामूलप्रदोषावस्करादकः // 6 // 3 // 102 // तत्रेति सप्तम्यन्तेभ्यः पूर्वाह्लादिभ्यो जातेऽर्थेऽकः प्रत्ययः स्यान्नाम्नि / इकणादेरपवादः / पूर्वाणे जातः पूर्वाह्नकः अपराणकः / अत्रेकण्तनटोरपादः / आर्द्रकः / मूलकः / अत्र भाणः / प्रदोषकः / अत्रेकणणोः / अवस्करकः। अत्रौत्सर्गिकाणः / नाम्नि इत्येव / पौर्वाणिकम् / पूर्वाह्णतनम् / आपराणिकम् / अपराहणेतनम् / आर्द्रम् / मौलम् / प्रादोषिकम् / प्रादोषम् / आवस्करम् / केनैव सिद्धेऽकविधानमाद्रिकेत्येवमर्थम् / अन्यथा खट्वाका खट्वका खट्विकेतिवत् के रूपत्रयं स्यात् / 1520 पथः पन्थ च // 6 // 3 // 103 // पथिन्शब्दात् सप्तम्यन्ताज्जातेऽर्थेऽकः प्रत्ययः स्यात् पथिन्शब्दस्य च पन्थादेशो नान्नि / अणोऽपवादः / पथि जात; पन्थकः। . 1921 अश्व वाऽमावास्यायाः // 63 / 104 // अमावास्यांशब्दात सप्तम्यन्ताज्जातेऽर्थेऽकारोऽकश्च प्रत्ययौ वा स्यातां नाम्नि / सन्ध्याधणोऽपवादः। अमा

Page #324
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 311 वास्यायां जातः अमावास्यः। अमावास्यकः / पक्षे सन्ध्याद्यण / आमावास्यः। एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् अमावस्याशब्दादपि भवति / अमावस्यः अमावस्यकः / आमावस्यः। नाम्नीत्येव / आमावास्यः / 1522 अविष्ठाषाढादीयण च // 6 // 3 // 105 // श्रविष्ठा अषाढा इत्येताभ्यां जातेऽर्थे ईयण चकारादश्च प्रत्ययौ स्यातां नानि / भाऽणोऽपवादः। श्रविष्ठाः धनिष्ठाः। ताभिश्चन्द्रयुक्ताभिः युक्तः कालः श्रविष्ठाः। तासु जातः श्राविष्ठीयः / श्रविष्ठः। एवमषाढायामषाढयोरपाढासु वा जातः आषाढीयः / अषाढः। अणमपीच्छन्त्येके / श्राविष्ठः। आषाढः। 1523 फल्गुन्याष्टः // 6 // 3 / 106 // फल्गुनीशद्वात् सप्तम्यन्ताजातेऽर्थे टः प्रत्ययः स्यान्नान्नि / भाऽणोऽपवादः। फल्गुन्योर्जातः फल्गुनः / फल्गुनी स्त्री / अणमपीच्छन्त्येके / फाल्गुनः / टकारो डन्यर्थः / 1524 बहुलानुराधापुष्यार्थपुनर्वसुहस्तविशाखास्वातलृप् // 6 / / 3 / 107 // बहुलादिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः परस्य भाणो जातेऽथै लुप स्यान्नानि / बहुलाः कृत्तिकाः ताभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तः कालो बहुलाः तासु जातो बहुलः। अत्राणो लुपि डन्यादेणस्येत्यादिनाऽऽपोऽपि लुप् / एवमनुराधासु अनुराधः। घञ्युपसर्गस्य बहुलमिति दीर्घत्वे अनूराधाः। तासु अनूराधः। पुष्यार्थपुष्ये पुष्यः। तिष्यः / सिध्यः। पुनर्वसौ पुनर्वसुः / हस्ते हस्तः / विशाखायां विशाखः / स्वातौ स्वातिः। 1528 चित्रारेवतीरोहिण्याः स्त्रियाम् // 6 / 3 / 108 // चित्रादिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः परस्य भाणो जातेऽर्थे स्त्रियां लुप् स्यात् नाम्नि / चित्रायां जाता चित्रा माणविका / रेवत्यां रेवती। रोहिण्यां रोहिणी। स्त्रियामिति किम् / चैत्रः / रैवतः / रौहिणः / पुंस्येषां विकल्प इत्येके / तन्मते चित्रः रेवतः रोहिणः इत्यपि भवति / 1526 बहुलमन्येभ्यः ॥६।३।१०९॥श्रविष्ठादिभ्यो येऽन्ये नक्षत्रशद्धा. स्तेभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः परस्य भाणो जातेऽर्थे बहुलं लुप् स्यान्नानि / अभिजिति

Page #325
312 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया [ तद्धित जातोऽभिजित् / आभिजितः / अश्वयुजि जातः अश्वयुक् / आश्वयुजः / शतभिषजि शतमिषक् / १शातभिषजः / शातभिषः। अत्र / 1527 वा जाते द्विः // 6 // 2 // 13 // जात इत्यस्मिन्नर्थे योऽण् प्रत्ययो द्विविहित उत्सर्गेण प्राप्तोऽपवादेन बाधितः सन् पुनर्विहितः स डिद्वा स्यात् / इति विकल्पेनाणो डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः। कृत्तिकासु कृतिकः, कार्तिकः / मृगशिरसि मृगशिराः, मार्गशीर्षः / एषु वा लोपः। कचिन्नित्यम् / अश्विनीषु जातः अश्विनः / अश्विनी / राधः, राधा / श्रवणः, श्रवणा। उत्तरः, उत्तरा। कचिन्न भवति / प्रोष्ठपदासु जातः प्रोष्ठपादः / अत्र / 1528 प्रोष्टभद्राजाते // 7 / 4 / 13 // पोष्ठशद्वाद् भद्रशद्धाच्च परस्य पदशद्धस्योत्तरपदस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य स्थाने जातेऽर्थे विहिते णिति तद्धिते परे वृद्धिः स्यात् / इत्युत्तरपदवृद्धिः / एवं भद्रपादः। 1529 स्थानान्तगोशालखरशालात् // 6 / 3 / 110 // स्थानशद्धान्तानाम्नो गोशालखरशाल इत्येताभ्यां च सप्तम्यन्ताभ्यां परस्य जातेऽर्थे प्रत्ययस्य लुप् स्यान्नान्नि / गोस्थाने जातो गोस्थानः / रगोशाले गोशालः खरशाले खरशाल: लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणाद गोस्थान्यां गोस्थानः। गोशालायां गोशालः। खरशालायां खरशालः। डन्यादेर्माणस्येत्यादिना स्त्रीपत्ययस्यापि लुक् / 1530 वत्सशालाद्वा // 6 // 3 // 111 // वत्सशालशद्धात् सप्तम्यन्तात् परस्य जातेऽर्थे प्रत्ययस्य वा लुप् स्यानाम्नि / वत्सशालः / वात्सशाला। 1531 सोदर्यसमानोदयौं // 6 // 3 / 112 // सोदर्यसमानोदर्यशब्दौ जातेऽर्थे यप्रत्ययान्तौ निपात्येते। समानोदरे जातः सोदर्यः / समानोदर्यः / निपातनात् पक्षे समानस्य सभावः / तत एव च जातार्थमात्रत्वेऽपि भ्रातृष्वेवाभिधानं न कृमिमलादिषु / नाम्नीत्यधिकाराद्वा / 1 शतं भिषजोऽस्याः शतभिषजा चन्द्रयुक्तया युक्तः कालः कालोऽण् / जाते इत्यणो बाधको वर्षाकालेभ्य इकण पुनस्तद्बाधको भर्तुसंध्यादेरण् / / 2 अत्र तत्पुरुषे कृते परवल्लिङ्गतायां प्राप्तायां 'सेनाशाला' इति पक्षे नपुंसकत्वात् हस्वत्वे गोशाले. जात इत्यादिविग्रहः /

Page #326
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 313 1532 कालाद्दये ऋणे // 6 // 3 // 113 // तत्रेति वर्तते। तत्रेति सप्तम्यन्तात् कालविशेषवाचिनो देयेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात्, यत्तदेयमृणं चेत्तद्भवति / नाम्नीति निवृत्तम् / मासे देयं मासिकमृणम् / आर्धमासिकम् / सांवत्सरिकम् ऋणम् / मासादिके गते देयमित्यर्थः / ऋण इति किम् / मासे देया भिक्षा / स्वातौ देयं स्वस्तिवाचनम् / 1533 कलाप्यश्वत्थयवबुसोमाव्यासैषमसोऽकः // 6 // 3 // 114 // कलापिन् अश्वत्थ यवबुस उमाव्यास ऐषमस् इत्येतेभ्यः कालवाचिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो देय ऋणेऽकः प्रत्ययः स्यात् / इकणा देरपवादः / यस्मिन् काले मयूराः केदाराः कलापिनो भवन्ति स कालस्तत्साहचर्यात् कलापी तत्र देयमणं कलापकम् / यस्मिन् कालेऽश्वत्थाः फलन्ति स कालोऽश्वत्थफलसहचरितोऽश्वत्थः / तत्र देयमृणमश्वत्थकम् / यस्मिन् काले यवानां बुसं भवति स कालो यवबुसम् तत्र देयमृणं यवबुसकम् / उमा व्यस्यन्ते विक्षिप्यन्ते यत्र स काल उमाव्यासस्तत्र देयमृणमुमाव्यासकम् / ऐषमोऽस्मिन् संवत्सरे देयमृणमैषमकम् / 1534 ग्रीष्मावरसमादकञ् // 6 / 3 / 116 // ग्रीष्म अवरसमा इत्येताभ्यां कालवाचिभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां देये ऋणेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणिकणोरपवादः। अकारो वृद्धयर्थः / ग्रीष्मे देयमृणं ग्रैष्मकम् / अवरा समा असरसमा समाया अवरत्वमित्यवरसमं वा / तत्रावरसमकम् / अपरसमादपीच्छन्त्येके / आपरसमकम् / 1535 संवत्सराग्रहायण्या इकण च // 6 // 3 // 116 // संवत्सर आग्रहायणी इत्येताभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां देये ऋणे इकण चकारादकश्च प्रत्ययौ स्याताम् / अणिकणोरपवादः। संवत्सराद्धि फले पर्वणि च ऋणेऽण प्राप्नोति / संवत्सरे देयमृणं फलं पर्व वा सांवत्सरिकम् / सांवत्सरकम् / आग्रहायणिकम् / आग्रहायणकम् / वेत्यकृत्वा इकण्वेति विधानं संवत्सरफलपर्वणोरित्यण्वाधनार्थम् / 1 आदिशब्दात् ‘ऐषमोह्यः श्वसो वा' इति त्यच्तनटौ / 40

Page #327
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित 1536 साधुपुष्यत्पच्यमाने // 6 / 3 / 117 // कालादिति वर्तते / तत्रेति सप्तम्यन्तात् कालविशेषवाचिनः साधौ पुष्यति पच्यमाने चार्थे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः / हेमन्ते साधु हैमनमनुलेपनम् / हैमन्तं हैमन्तिकम् / वसन्ते पुष्यन्ति वासन्त्यः कुन्दलताः / शरदि पच्यन्ते शारदाः शालयः। 1537 उप्ते // 6 // 3 // 118 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् कालवाचिनः उप्तेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / शरद्युप्ताः शारदा यवाः / हेमन्ते हैमनाः / ग्रैष्माः। मैदाघाः / योगविभाग उत्तरार्थः / ' . 1538 आश्वयुज्या अकञ् // 6 / 3 / 119 // आश्वयुजीशब्दात् सप्तम्यन्तादुप्तेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः। अश्विनीभिश्चन्द्रयुक्ताभियुक्ता या पौर्णमासी सा आश्वयुजी। अश्विनीपर्यायोऽश्वयुक्शब्दः। आश्वयुज्यां कौमुद्यामुप्ता आश्वयुजका माषाः। 1539 ग्रीष्मवसन्ताद्वा // 6 // 3 // 120 // आभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यामुप्तेऽर्थेsकन् प्रत्ययो वा स्यात् / 'ऋत्वणोऽपादः / गृष्मकं ग्रैष्मं सस्यम् / वासन्तकं वासन्तम् सस्यम् / . 1540 व्याहरति मृगे // 6 // 3 // 121 // तत्रेति वर्तते कालादिति च / तत्रेति सप्तम्यन्तात् कालवाचिनो व्याहरत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् व्याहरश्चेमृगः / निशायां व्याहरति नैशिको नैशो वा शृगालः / प्रादोषिकः प्रादोषो वा शृगालः / मृग इति किम् / वसन्ते व्याहरति कोकिलः / ... 1541 जयिनि च // 6 / 3 / 122 // जयः प्रसहनमभ्यासः / सोऽस्यास्तीति जयी / तत्रेति सप्तम्यन्तात् कालवा चिनो जयिनि वाच्ये यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / निशासहचरितमध्ययनं निशा तत्र जयी साभ्यासः नैशिकः नैशः / प्रादोषिकः प्रादोषः / वासन्तः। वार्षिकः / केवलकालविषयस्य जयस्यायोगानिशादिसहचरिताध्ययनादिवृत्तयो निशादयः शब्दाः प्रत्ययमुत्पादयन्ति / चकारः कालादित्यनुकर्षणार्थः / तेन चानुकृष्टत्वान्नोत्तरत्रानुवर्तते /

Page #328
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. . 315 .. 1542 भवे // 6 / 3 / 123 / / तत्रेत्यनुवर्तते / तत्रेति सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादश्च प्रत्ययाः स्युः / सत्ता भवत्यर्थो गृह्यते न जन्म जात इत्यनेन गतार्थत्वात् सुघ्ने भवः स्रौनः। औत्सः। नादेयः। राष्ट्रियः / पारावारीणः / ग्राम्यः / ग्रामीणः। ... 1543 दिगादिदेहांशाद्यः // 6 / 3 / 124 // दिगादिभ्यो देहावयववाचिनश्च सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे या प्रत्ययः स्यात् / अणीयादेरपवादः / दिशि भवो दिश्यः / वर्यः / अप्सु भवोऽप्सव्यः / 'अपो ययोनिमतिचरे' इति सप्तम्यलुप् / देहांशमूर्धन्यः / 'अनोऽट्ये ये' इत्यनो लोपाभावः / दन्त्यः / कर्ण्यः / ओष्ठयः / पाण्यः / पद्यः / तालव्यः। मुख्यः / जघन्यः / देहांशात्तदन्तादपीच्छन्त्येके / कण्ठतालव्यः / दन्तोष्ठयः। 1544 नाम्न्युदकात् // 6 // 3 // 12 // उदकशब्दात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे 1545 मध्याद्दिनण्णेया मोऽन्तश्च // 6 // 3 // 126 // मध्यशब्दात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे दिनण ण ईय इत्येते प्रत्ययाः स्युः तत्संनियोगे च मागमः / मध्ये भवा माध्यंदिना उद्गायन्ति ।माध्यमः / मध्यमीयः। अन्ये तु दिनं णितं नेच्छन्ति / मध्यंदिनः। 1546 जिह्वामूलागुलश्चेयः // 6 / 3 / 127 // जिह्वामूल अङ्गुलि इत्येताभ्यां मध्यशब्दाच्च भवेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / यापवादः। जिह्वामूले भवो जिह्वामूलीयः / अङ्गुलीयः / मध्यीयः / चकारेण मध्यशब्दानुकर्षणं मागमाभावार्थम् / 1547 वर्गान्तात् // 6 // 3 // 128 // वर्गशब्दान्तात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / कवर्गीयो वर्णः। 1548 ईनयौ चाऽशब्दे // 6 / 3 / 129 // वर्गशब्दान्तात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे ईन य इत्येतौ प्रत्ययौ चकारादीयश्च प्रत्ययाः स्युः अशब्दे-न चेत् स भवार्थः शब्दो भवति / भरतवर्गीणः, भरतवर्यः, भरतवर्गीयः / अशब्द इति किम् / कवर्गीयः।

Page #329
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. न्तेभ्यो भवेऽर्थे एयण प्रत्ययः स्यात् / अणादीनामपवादः। दृतौ चर्मखल्लायां भवं दातेयं जलम् / कुक्षौ देहांशे भवः कौक्षेयो व्याधिः / देशार्थादपि भवे परत्वात् अयमेव न धूमाधकञ् / असावप्ययमेव न कुलकुक्ष्याद्येयकञ् / असि कौक्षेयमुद्यम्य / कलश्यां मन्थन्यां भवं कालशेयं तक्रम् / वस्तौ पुरीषनिर्गमरन्ध्रे भवं वास्तेयं पुरीषम् / अहौ भवमाहेयं विषम् / 1550 आस्तेयम् // 6 // 3 // 131 // अस्तिशब्दात्तिवन्तप्रतिरूपकादव्ययाद्धनविद्यमानपर्यायात्तत्र भवे एयण प्रत्ययो निपात्यते असृजशब्दस्य वास्त्यादेशश्च / धने वा विद्यमाने वा असृजि वा भवमास्तेयम् / . 1551 ग्रीवातोऽण् च // 6 // 3 / 132 // ग्रीवाशब्दाद्भवेऽर्थेऽण चकारादेयण च प्रत्ययौ स्याताम् / देहांशयापवादः / ग्रीवायां ग्रीवासु वा भवं ग्रैवं ग्रैवेयम् / ग्रीवाशब्दो यदा शिरोधमनीवचनस्तदा तासां बहुत्वाद् बहुवचनम् / 1872 चतुर्मासान्नानि // 6 // 3 // 133 // चतुर्मासशब्दात्तत्र भवेऽण प्रत्ययः स्यान्नान्नि समुदायश्चेन्नाम / चतुर्यु मासेषु भवा चातुर्मासी आषाढी कार्तिकी फाल्गुनी च पौर्णमासी भण्यते / अत्र विधानसामर्थ्याद् 'द्विगोरनपत्ये' इत्यादिना प्रत्ययस्य लुब् न भवति / नाम्नीति किम् / चतुषु मासेषु भवश्चतुर्मासः। अत्र वर्षाकालेभ्य इतीकण / तस्य लुप् / 1563 यज्ञे व्यः // 6 / 3 / 134 // चतुर्मासशब्दात्तत्र भवे यज्ञे व्यः प्रत्ययः स्यात् / चतुर्यु मासेषु भवानि चातुर्मास्यानि यज्ञकर्माणि। 1554 गंभीरपञ्चजनबहिर्देवात् // 6 // 3 / 136 // गम्भीरपञ्चजनवहिर्देव इत्येतेभ्यस्तत्र भवे व्यः प्रत्ययः स्यात् / अणाद्यपवादः / गंभीरे भवो गांभीर्यः / पाञ्चजन्यः / बाह्यः / दैव्यः / भवादन्यत्र गांभीरः / पाञ्चजनः / द्विगौ त्वणोलपि पञ्चजनः / बाहीकः / दैवः। भवेऽपि बाहीक इत्येके / 1555 परिमुखादेरव्ययीभावात् // 6 / 3 / 136 // परिमुख इत्येवमादि

Page #330
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. भ्योऽव्ययीभावेभ्यस्तत्र भवे ज्यः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / परितः सर्वतो मुखं परिमुखम् / अतएव वचनादव्ययीभावः / वर्जनाथी वा परिः / मुखात परि परिमुखम् / पर्यपाङित्यादिनाऽव्ययीभावः / परिमुखे भवः पारिमुख्यः / पारिहनव्यः। परिमुखादेरिति किम् / औपकूलम् / औपमूलम् / औपशाखम्। औपकुम्भम् / औपखलम् / आनुकुम्भम् / आनुकूलम् / आनुखलम् / अव्ययीभावादिति किम् / परिग्लानो मुखाय परिमुखः, तत्र भवः पारिमुखः। 1556 अन्तःपूर्वादिकण // 6 / 3 / 137 / अन्तःशब्दपूर्वपदादव्ययीभावात्तत्र भवे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / अगारस्यान्तः अन्तरगारम् / तत्र भव आन्तरगारिकः / आन्तगैहिकः ।आन्तवैश्मिकः। आन्तःपुरिकः। अव्ययीभावादित्येव / अन्तर्गतमगारस्य अन्तःस्थं वागारमन्तरगारम् / तत्र भवमान्तरगारम् / आन्तःपुरम् / आन्तःकरणम् / 1557 पर्यनोामात् // 6 // 3 // 138 // परि अनु इत्येताभ्यां परो यो ग्रामशब्दस्तदन्तादव्ययीभावात्तत्र भवे इकण प्रत्यय: स्यात् / अणोऽपवादः / ग्रामात् परि परिग्रामम् / ग्रामस्य समीपमनुग्रामम् / तत्र भवः पारिग्रामिकः / आनुग्रामिकः। अव्ययीभावादित्येव / परिगतो ग्रामः परिग्रामस्तत्र भवः पारिग्रामः। आनुग्रामः / 1558 उपाजानुनविकर्णात् प्रायेण // 6 / 3 / 130 // उप इत्येतस्मात परे ये जानुनीविकर्णशब्दास्तदन्तादव्ययीभावादिकण प्रत्ययः स्यात् प्रायेण तत्र भवे यस्तत्र बाहुल्येन भवति अन्यत्र च कदाचिद् भवति तस्मिन्नित्यर्थः / जानुनः समीपमुपजानु / प्रायेणोपजानु भवति औपजानुकः सेवकः। औपजानुकं शाटकम् / औपनीविकं ग्रीवादाम / औपनीविकं कार्षापणम्। औपकर्णिकः सूचकः / प्रायेणेति किम् / नित्यं भवे मा मूत् / औपजानवं मांसम् / औपजानवं मडु / जानुशब्दो देहावयवो नोपजानुशब्द इति यो न भवति / 1559 रूढावन्तःपुरादिकः // 6 // 3 / 140 // अन्तःपुरशब्दात् तत्र भवे इकः प्रत्ययः स्यात् रूढौ-स चेदन्तःपुरशब्दः कचिद्रूढः / क चायं रूढः एकपुरुषपरिग्रहे स्त्रीसमुदाये / उपचारात्तन्निवासेऽपि / अन्तःपुरे भवा अन्तःपुरिका स्त्री। रूढाविति किम् / पुरस्यान्तर्गतम् अन्तःपुरम् / तत्र भवः आन्तःपुरः / पुरस्यान्तरन्तःपुरमिति अव्ययीभावात्त्विकण भवति / आन्तःपुरिक इति /

Page #331
318 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1560 कर्णललाटात्कल // 6 // 3141 // रूढाविति वर्तते / सेह रूढिः पकृतिप्रत्ययसमुदायस्य विशेषणम् / कर्णललाटशब्दाभ्यां तत्र भवे कल स्यात् रूढी-प्रकृतिप्रत्ययसमुदायश्चेत् कचिद्रुढो भवति। कणिका कर्णाभरणविशेषः पद्माद्यवयवश्च / ललाटिका ललाटमण्डनम् / रूढावित्येव / कर्णे भवं कर्ण्यम् / ललाट्यम् / लकारः स्त्रीत्वार्थः। 1561 देविकाशिंशपादीर्घसत्रश्रेयसस्तत्प्राप्तावाः॥७।४।३।। देविका शिंशपादीर्घसत्रश्रेयस् इत्येतेषां ब्णिति तद्धिते निमित्ते तत्प्राप्तौ वृद्धिप्रसङ्गे आकार आदेशः स्यात् / देविकायां भवं दाविकमुदकम् / देविकाकूले भवा दाविकाकूलाः शालयः / पूर्वदेविका नाम प्राच्यग्रामस्तत्र भवः पूर्वदाविकः / अत्र प्राग्ग्रामाणामित्युत्तरपदवृद्धिप्राप्तिः / शिशपाया विकारः शांशपः स्तम्भः / शिंशपास्थले भवाः शांशपास्थलाः शालयः / पूर्वशिंशपा नाम प्राच्यग्रामस्तत्र भवः पूर्वशांशपः / दीर्घसत्रे भवं दार्पसत्रम् / श्रेयोऽधिकृत्य कृतं श्रायसं द्वादशाङ्गम् / तत्पासाविति किमर्थम् / सुदेविकायां भवः सौदेविक इत्यत्र निषेधार्थ पूर्वोत्तरपदानामपि यथा स्यादित्येवमर्थ च / अन्यथा हि केवलानामेव स्यात् / 1562 प्राग्ग्रामाणाम् // 74 / 17 // प्राग्देशग्रामवाचिनां योऽवयवो दिग्वाची ततः परस्यावयवस्य दिशः परेषां च प्राग्रामवाचिनां णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / पूर्वकृष्णमृत्तिका नाम प्राक्षु ग्रामः तत्र भवः पूर्वकार्ष्णमृत्तिकः / एवमपरकाऴ्मृत्तिकः / पूर्वेषुकामशमी नाम प्राग्ग्रामस्तत्र भवः पूर्वेषुकामशमः / एवमपरैषुकामशमः। बहुवचनाद् ग्रामग्रहणेन नगरमपि गृह्यते / पूर्वस्मिन् कन्यकुब्जे भवः पूर्वकान्यकुब्जः। अपरकान्यकुब्जः / प्राग्नहणं किम् / देवदत्तं नाम वाहीकग्रामः पूर्वस्मिन् देवदत्ते भवः पौर्वदेवदत्तः / 1563 तस्य व्याख्याने च ग्रन्थात् // 6 // 3 // 142 // ग्रन्थः शब्दसंदर्भः / स व्याख्यायते अवयशः कथ्यते येन तद् व्याख्यानम् / तस्येति षष्ठयन्ताद् व्याख्यानेऽर्थे तोति सप्तम्यन्ताच भवेऽर्थे ग्रन्थवाचिनो यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / चकारस्तत्र भव इत्यस्यानुकर्षणार्थः / वाक्यार्थसमीपे चकारः श्रूयमाणः पूर्ववाक्यार्थमेव समुचिनोति / कृतां व्याख्यानं कृत्सु भवं वा कार्तम् / प्रातिपदिकीयम्। ननु च तस्य व्याख्यानेऽर्थे तस्येदमित्यनेनैव प्रत्ययविधिः सिद्धः चकारानु

Page #332
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. कृष्टेऽपि तत्र भवेऽर्थे पूर्वमेव प्रत्ययविधिरुक्तस्तत् किमनयोयुगपदुपादानम् ? उच्यते / वक्ष्यमाणः सकलोऽप्यपवादविधिरनयोरर्थयोर्यथा स्यादित्येवमर्थम् / उत्तरेणैकयोगत्वे चानुकृष्टत्वात्तत्र भव इत्यस्य ततः परं नानुत्तिः स्यात् / योगविभागे विहानुत्तिरनथिंकेति द्वयोरुत्तरत्रानुत्तिर्भवति / उदाहरणोपन्यासस्तु अनुवादमात्रम् / ग्रन्थादिति किम् / पाटलिपुत्रस्य व्याख्यानी सुकोसलापाटलिपुत्रमेवं संनिवेशमिति सुकोसलया प्रतिच्छन्दकभूतया व्याख्यायते न तु पाटलिपुत्रं ग्रन्थ इत्युत्तरेणापवादिक इकण न भवति / 1564 प्रायो बहुस्वरादिकण // 6 / 3 / 143 // बहुस्वराद् ग्रंथवाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थे प्राय इकण् प्रत्ययः स्यात् / अणादेरपवादः / षखणखयोाख्यानं तत्र भवं वा पात्वणत्विकम् / कथं नातानतिकम् / उदात्तानुदात्तयोः स्वरयोरेते नतानतसंज्ञे / प्रायोवचनात् कचिन्न भवति / सांहितम् / प्रातिपदिकीयम्। 1565 ऋगृद्धिस्वरयागेभ्यः // 6 // 3 // 144 // ऋच् इत्येतस्मात् ऋकारान्ताद् द्विस्वरात् यागशब्देभ्यश्च ग्रन्थवाचिभ्यस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणादेरपवादः / ऋचां व्याख्यानं ऋक्षु भवं वा आर्चिकम् / ऋकारान्त-चतुषु होतृषु भव इत्यणो लुपि चतुर्दाता ग्रन्थः / तस्य व्याख्यानं तत्र भवं वा चातुतिकम् / एवं पाश्चहोतृकम् / द्विस्वर-आङ्गिकम् / पौर्विकम् / सौत्रिकम् / तार्किकम् / नामिकम् / याग-आमिष्टोमिकम् / राजसूयिकम् / वाजपेयिकम् / पाकयज्ञिकम् / नावयाज्ञिकम् / पाञ्चौदनिकम् / दाशौदनिकम् / ऋयागग्रहणं पूर्वस्यैव प्रपञ्चः / यागेभ्य इति बहुवचनं ससोमकानामग्निष्टोमादीनाम् असोमकानां पश्चौदनादीनां च परिग्रहार्थम् / 1566 ऋषेरध्याये / / 6 / 3 / 145 // ऋषिशब्देभ्यो ग्रन्थवाचिभ्यस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चाध्याये इकण प्रत्ययः स्यात् / वसिष्ठस्य ग्रन्थस्य व्याख्यानस्तत्र भवो वा वासिष्ठिकोऽध्यायः / अध्याय इति किम् / वसिष्ठस्य व्याख्यानी तत्र भवा वा वासिष्ठी ऋक् / ' प्रायो बहुस्वरादि ' ति प्रायोग्रहणादप्राप्तिकल्पनायां विध्यर्थम् , प्राप्तिकल्पनायामध्याय एवेति नियमार्थ वचनम् /

Page #333
320 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित 1567 पुरोडाशपौरोडाशादिकेकटौ // 6 // 3 // 146 // आभ्यां ग्रन्थवाचिभ्यां तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थे इक इकट् इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / अणीयणोरिकणोऽपवादः / वचनभेदाद्यथासंख्याभावः / इकेकटोः स्त्रियां विशेषः / पुरोडाशाः पिष्टपिण्डाः / तैः सहचरितो मंत्रः पुरोडाशः तस्य व्याख्यानस्तत्र भवो वा पौरोडाशिकः / पौरोडाशिका / पौरोडाशिकी। 1568 छन्दसो यः // 6 // 3 // 147 // छन्दःशब्दाद् ग्रन्थवाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे च यः प्रत्ययः स्यात् / द्विस्वरेकणोऽपवादः / छन्दसो व्याख्यानस्तत्र भवो वा छन्दस्यः / 1569 शिक्षादेश्वाण // 6 // 3 // 148 // शिक्षा इत्येवमादिभ्यश्छन्दःशब्दाच्च ग्रन्थवाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः / शिक्षाया व्याख्यानस्तत्र भवो वा शैक्षः। आगेयनः / छन्दस्-छान्दसः / एवं छन्दस्शब्दस्य द्वैरूप्यं भवति / अण्ग्रहणमीयबाधनार्थम् / नैयायः / वास्तुविद्यः / 1570 तत आगते // 6 // 3 // 149 // तत इति पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्ययाः स्युः / खुनादागतः सौनः / माथुरः / औत्सः। गव्यः। दैत्यः। बाह्यः। कालेयः। आग्नेयः। स्त्रैणः। पौंस्नः। राष्टियः। ग्रामीणः / ग्राम्यः / मुख्यापादानपरिग्रहात् उनादागच्छन् वृक्षमूलादागत इत्यत्र वृक्षमूलानान्तरीयकापादान भवति / . 1571 विद्यायोनिसंबंधादकञ् // 6 / 3 / 150 // विद्याकृतो योनिकृतश्च संबंधो येषां तद्वाचिभ्यः पञ्चम्यन्तेभ्य आगतेऽर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / इयं तु परत्वाद् बाधते / विद्यासंबंन्धः-आचार्यादागतमाचार्यकम् / औपाध्यायकम् / शैष्यकम् / आत्विजकम् / आन्तेवासकम् / योनिसंबन्ध-पैतामहकम् / मातामहकम् / पैतृव्यकम् / मातुलकम् / 1572 पितुर्यों वा // 6 // 3 / 151 // पितृशब्दाद्योनिसंबंधवाचिनः पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / इकणोऽपवादः।। 1573 ऋतो रस्तद्धिते / / 1 / 2 / 26 // ऋकारस्य यकारादौ तद्धिते परे रादेशः स्यात् / इति रत्वम् / पितुरागतं पित्र्यम् / पक्षे पैतृकम् /

Page #334
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1574 ऋत इकण् // ६॥३॥१५२॥ऋकारान्ताद् विद्यायोनिसंबंधवाचिन: पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अकञोऽपवादः / होतुरागतं होतकम् / पैतृकम् / पाशास्तृकम् / मातिहर्तृकम् / शास्तृकम् / योनिसंबन्ध-मातृकम् / भ्रातृकम् / स्वासकम् / दौहितकम् / जामातृकम् / नानान्दृकम् / मातृकी विद्या / इकणन्तत्वाद् ङीमत्ययः। 1575 आयस्थानात् // 6 // 3 // 153 // स्वामिग्राह्यो भाग आयः स यस्मिवत्पद्यते तदायस्थानम् / तद्वाचिनः पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। इयं तु परत्वाद बाधते / एत्य तरन्त्यस्मिनित्यातरो नदीतीर्थम् / तत आगतम् आतरिकम् / शौल्कशालिकम् / आपणिकम् / दौवारिकम् / आयस्थानत्वेनापसिद्धादपि तादूप्येण विवक्षिताद् भवतीति कश्चित् / सौनिकः / 1576 शुण्डिकादरण / / 6 / 3 / 154 // शुण्डिक इत्येवमादिभ्यः पञ्चम्यन्तेभ्य आगतेऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / इकणादेरपवादः / शुण्डः शुण्डा वा सुरा ततो मत्वर्थीये शुण्डिकः शुण्डिका वा सुरापणः सुराविक्रयी चोच्यते / तत आगतं शौण्डिकम् / औदपानम् / कार्कणम् / अणग्रहणं विस्पष्टार्थम् / यदि ह्यनेनाप्यायस्थानादिकण तीर्थाद् धूमाघकञ् पर्णकृकणाभ्यां चैयः स्याद्वचनमिदमनर्थकं स्यात् / न चोदपानादिहाव्यणि वा विशेषोऽस्तीति / यदा तु शुण्डिकादीनि सर्वाण्यायस्थानान्येव तदा अकबीयवाधनार्थम् / 1577 गोत्रादङ्गवत् // 6 / 3 / 155 // गोत्रवाचिनः शब्दात् पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे अङ्क इव प्रत्ययविधिः स्यात् / यथा भवति विदानामङ्क: बैदः गार्गः दाक्ष इति 'संघघोषाङ्क' इत्यादिनाण तथेहापि बिदेभ्य आगतं बैदं गार्ग दाक्षम् / अङ्कग्रहणेन तस्येदमित्यर्थसामान्य लक्ष्यते / तेनाकोऽप्यतिदेशः / अन्यथा संघायण एव स्यात् / तेन यथा भवति औपगवकः कापटवकः नाडायनकः गार्यायणक इति -- गोत्राददण्ड ' इत्यादिनाकञ् तथेहापि औपगवेभ्य आगत औपगवकः कापटवकः नाडायनकः गाायणकः / एवं रैवतिकेभ्य आगतं रैवतिकीयम् - 'रैवतिकादेरीयः' गौरग्रीवीयम् / कौपिञ्जलादागतं कौपिञ्जलं-'कौपिञ्जलंहास्तिपदादण् ' / हास्तिपदम् / 1578 नृहेतुभ्यो रूप्यमयटौ वा // 6 // 3 // 156 // नृवाचिभ्यो हेतुवा: 41

Page #335
322 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित चिभ्यश्च पञ्चम्यन्तेभ्य आगतेऽर्थे रूप्य मयट् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / ताभ्यां मुक्त यथापाप्तम् / वचनभेदाद् यथासंख्याभावः / हेतुः कारणम् / नृग्रहणमहेत्वर्थम् / देवदत्तादागतं देवदत्तरूप्यम् / देवदत्तमयम् / दैवदत्तम् / अत्रापादाने . पञ्चमी / हेतुः-समादागतं समरूप्यम् / सममयम् / विषमरूप्यं विषममयम् / पक्षे गहादिपाठादीयः / समीयम् / विषमीयम् / पापरूप्यम् / पापमयम् / पक्षे दोरीयः। पापीयम् / अत्र हेतौ पञ्चमी / बहुवचनं स्वरूपव्युदासार्थम् / ... 1579 प्रभवति // 6 // 3 // 157 // तत इति वर्तते / तत इति पञ्चम्यन्ताद प्रभवति-प्रथमं प्रकाशमानेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः / प्रथममुपलभ्यमानता प्रभवः। अन्ये प्रभवति-जायमाने इत्याहुः। 'जाते' इति भूते सप्तम्यन्ताद् प्रत्ययः अयं तु पञ्चम्यन्ताद वर्तमाने इति विशेषः / हिमवतः प्रभवति हैमवती गङ्गा / दारदी सिन्धुः। काश्मीरी वितस्ता / कश्मीरशब्दात् 'बहुविषयेभ्यः' इति अकोऽपवादः कच्छाद्यण् / 1580 चैडूर्यः // 6 // 3 / 158 // विडूरशब्दात् पञ्चम्यन्तात् प्रभवत्यर्थे ज्यः प्रत्ययो निपात्यते / विडूरात् प्रभवति वैडूर्यो मणिः / विडूरग्रामे ह्ययं संस्क्रियमाणो मणितया ततः प्रथम प्रभवति / वालवायात्तु पर्वतादसौ प्रभवन्न मणिः किंतु पाषाणः / यदा तु जायमानतार्थः प्रभवशब्दस्तदा वालवायशब्दस्य व्यस्त संनियोगे विडूरादेशश्च निपात्यते / वालवायपर्याय एव वा विडूरशब्दः / प्रति. नियतविषयाश्च रूढया इति वैयाकरणानामेव प्रसिद्धिः / यथा जित्वरीशब्दस्य वाराणस्यां वणिजामेव / वालवायशब्दात्तु ईयपत्ययोऽनभिधानान्न भवति / 1581 त्यदादेर्मयट् // 6 / 3 / 159 // त्यदादिभ्यः पञ्चम्यन्तेभ्यः प्रभवत्यर्थे मयट् प्रत्ययः स्यात् / तन्मयम् / तन्मयी / भवन्मयम् / भवन्मयी / 1582 तस्येदम् // 6 // 3 // 160 // तस्येति षष्ठयन्तादिदमित्यर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च स्युः / उपगोरिदमौपगवम् / दैत्यम् / कालेयम् / औत्सम् / स्त्रैणम् / गव्यम् / नादेयम् / राष्ट्रियम् / पारीणः / भानवीयः / पाटलिपुत्रक पाकारः / इह त्वनभिधानान्न भवति / देवदत्तस्यानन्तरः। तस्येति षष्ठयर्थमात्रमिदमिति षष्ठयर्थसंबंधिमानं च विवक्षितम् / यदन्यल्लिङ्गसंख्याप्रत्यक्षपरोक्षत्वादिकं तदविवक्षितम् /

Page #336
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1583 न्यकोर्वा // 7 // 48 // न्यङ्कशब्दस्य तद्धिते व्णिति परे यकारात् प्रागैकारो वा स्यात् / न्यङ्कोरिदं नैयङ्कवम् / न्याङ्कवम् / 1584 नत्रः क्षेत्रज्ञेश्वरकुशलचपलनिपुणशुचेः // 4 // 23 // नमः परेषां क्षेत्रज्ञ ईश्वर कुशल चपल निपुण शुचि इत्येतेषां प्रकृत्यवयवानां णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य दृद्धिः स्यात् आदेस्तु नबो वा / अक्षेत्रज्ञस्येदं अक्षैत्रज्ञम्, आक्षेत्रज्ञम् , एवमनैश्वरम् , आनैश्वरम् / अकौशलम्, आकौशलम् / अचापलम् , आचापलम् / अनैपुणम् / आनैपुणम् / न शुचिः अनुचिः तस्येदम् अशौचम् आशौचम् / - 1585 उक्षणो लुक् / / 7 / 4 / 56 // उक्षनशब्दस्यानपत्येऽणि अन्त्यस्वरादेलक् स्यात् / उक्ष्ण इदमौक्षं पदम् / अनपत्य इत्येव / उक्ष्णोऽपत्यमीक्ष्णः। 1586 ब्रह्मणः / / 7 / 4 / 57 // ब्रह्मन्शब्दस्यानपत्येऽणि अन्त्यस्वरादे क् स्यात् / ब्रह्मण इदं ब्राह्ममस्त्रम् / 1587 जातौ // 74 / 58 // ब्रह्मन्शब्दस्य जातावभिधेयायामनपत्येऽणि अन्त्यस्वरादेलक् स्यात् / ब्रह्मण इयं ब्राह्मी औषधिः / पूर्वेण सिद्धे जातावनपत्यएवेति नियमार्थ वचनम् / ... 1888 हलसीरादिकण // 6 // 3 // 161 // आभ्यां षष्ठयन्ताभ्यामिदमित्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / हालिकम् / सैरिकम् / 1589 समिध आधाने टेन्यण // 6 // 3 // 162 // आधीयते येन समित्तदाधानम् / समिध इत्येतस्मात्तस्येदमित्यर्थे टेन्यण प्रत्ययः स्यात् तचेदिदमाधानं भवति / अणोऽपवादः / टकारो ड्यर्थः / समिधामाधानो मन्त्रः सामिधेन्यो मन्त्रः। सामिधेनी ऋक् / सामिधेनीरन्वाह / पञ्चदश सामिधेन्यः / 1590 विवाहे बन्दादकल् // 6 // 3 // 163 // द्वन्द्वात्तस्येदमित्यर्थे विवाहेऽभिधेयेऽकल् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / अत्रिभरद्वाजानां विवाहोऽत्रिभरद्वाजिका / वसिष्ठकश्यपिका / भृग्वगिरसिका / कुत्सकुशिकिका। गर्गभार्गविको / कुरुटष्णिका / कुरुकाशिका / लकारः स्त्रीत्वार्थः /

Page #337
.324 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तद्धित ....1591 अदेवासुरादिभ्यो वैरे // 6 // 3 // 164 // द्वन्द्वात् षष्ठयन्ताद्देवासु रादिवर्जितादिदमर्थे वैरेऽकल् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। इयं तु परत्वाद् बाधते / वाभ्रवशालङ्कायनानामिदं वैरं बाभ्रवशालङ्कायनिका / काकोलूकस्येदं वैरं काकोलूकिका / श्वावराहिका / श्वशृगालिका / अहिनकुलिका। अदेवासुरादिभ्य इति किम् / दैवासुरम् / राक्षोऽसुरम् / देवासुरादयः प्रयोगगम्याः। . 1592 नटान्नृत्ते ज्यः // 6 / 3 / 166 // नटशब्दात्तस्येदमित्यर्थे नृत्ते व्यः प्रत्ययः स्यात् / नटानामिदं नृत्त नाट्यम् / नृत्त इति किम् / नटानामिदं गृहम् / ....1593 छन्दोगाक्थिकयाज्ञिकवचाच धर्माम्नायसंधे // 6 // 3 / 166 // छन्दोगादिभ्यश्चरणेभ्यो नटशब्दाच्च तस्येदमित्यर्थे धर्मादौ व्यः प्रत्ययः स्यात् / छन्दोगादिभ्यश्चरमाको नटादणोऽपवादः / छन्दोगानां धर्म आम्नायः संघो वा छान्दोग्यम् / औक्थिक्यम् / याज्ञिक्यम् / बाढच्यम् / नाटयम् / धर्मादिष्विति किम् / छन्दोगानां गृहं छान्दोगम् / ' - 1594 आथर्वणिकादणिकलुक् च ॥६॥३॥१६७॥आथर्वणिकशब्दा“त्तस्येदमित्यर्थे धर्मादावण स्यादिकलोपश्चास्य भवति / अथर्वणा प्रोक्तं वेदं वेत्त्यधीते वा आथर्वणिकः / न्यायादित्वादिकण / अत एव निपातनाद् गणपाठसामर्थ्याद्वा प्रोक्ताल्लुप् न भवति / आथर्वणिकानां धर्म आम्नायः संघो वा आथर्वणः / चरणादकत्रि प्राप्ते वचनम् / .... 1595 चरणादकञ् // 6 // 3 // 168 // चरणशब्दो वेदशाखावचनस्तद्योगात्तदध्यायिषु वर्तते / चरणवाचिनस्तस्येदमित्यर्थे धर्मादावका प्रत्ययः स्यात् / / अणोऽपवादः / इयं तु परत्वाद् बाधते / कठानां धर्म आम्नायः संघो वा काठकः चरकाणां चारक;। कळापानां कालापकः / पैप्पलादानां पैप्पलादकः / मौदानां मौदकः / आर्चाभिनामार्चाभकः। वाजसनेयिनां वाजसनेयकः / 1596 गोत्राददण्डमाणवशिष्ये // 6 // 3 / 169 // गोत्रवाचिनस्तस्येदमित्यर्थे दण्डमाणवशिष्यवर्जितेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / औपगवस्येदपमौम् गवकम् / कापटवक। दाक्षकम् / प्लाक्षकम् / गार्गकम् / गाायणकम् / किन् / छन्दागाना छान्दागम् /

Page #338
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 325 ग्लौचुकायनकम् / अदण्डमाणवशिष्ये इति किम् / काव्यस्येमे कावा दण्डमाणवाः शिष्या वा / एवं गौकक्षाः / शकलादेर्यत्र इत्यम् / दाक्षेरिमे दाक्षाः / प्लाक्षाः / माहकाः / वृद्धेन इत्यञ् / दण्डप्रधाना माणवा दण्डमाणवाः आश्रमिणां रक्षापरिचरणार्थाः / शिष्या अध्ययनार्था अन्तेवासिनः। 1597 रैवतिकादेरीयः // 6 // 3 // 170 // रैवतिकादेत्रवाचिनस्तस्येदमित्यर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / अकादेरपवादः / रैवतिकस्येदं रैवतिकीयम् शकटम् / रैवतिकीयः संघादिः। रैवतिकीया दण्डमाणवशिष्याः / गौरग्रीवीयं शकटम् / गौरग्रीवीयः संघादिः / गौरग्रीवीया दण्डमाणवशिष्याः / 1598 कौपिञ्जलहास्तिपदादण् // 6 // 3 // 171 // आभ्यां गोत्रवाचिभ्यां तस्येदमित्यर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / अकबादेरपवादः / कुपिञ्जलस्यापत्यं कौपिञ्जलः / इस्तिपादस्यापत्यं हास्तिपदः / अतो निपातनादेवाण पादस्य च पद्भावः / तयोरिदं कौपिञ्जलम् , हास्तिपदं शकटम् / कौपिञ्जलाः हास्तिपदाः दण्डमाणवशिष्याः। अथाणग्रहणं किमर्थम् / यथाविहितमित्येव ह्यण् सिद्धः / न चेयः प्राप्नोति / तदभीष्टौ हि रैवतिकादावेवैतौ पठ्येयाताम् / असत्यण्ग्रहणे दण्डमाणवकशिष्येष्वकअर्थमेतत् स्यात् / तत्र ह्यकञ् प्रतिषिद्ध इति / णित्वं ड्यर्थ पुंवद्भावार्थ च / कौपिञ्जलीस्थूणः। हास्तिपदीस्थूणः / . 1599 संघघोषाङ्कलक्षणेऽज्यभित्रः // 6 // 3 // 172 // अअन्तात् यजन्तात् इअन्ताच गोत्रवाचिनस्तस्येदमित्यर्थे संघादावण प्रत्ययः स्यात् / अकबोऽपवादः / अञ्-विदानामयं बैदः संघो घोषोऽङ्को वा / बैदं लक्षणम् / यञ्-दाक्षीणामयं दाक्षः संघो घोषोऽङ्को वा / दाक्षं लक्षणम् / संघादिष्विति किम् / विदानां गृहम् / अव्यभित्र इति किम् / औषगवकः संघादिः / गोत्रादित्येव / सौतंगमीयः संघादिः। अथाङ्कलक्षणयोः को विशेषः / लक्षणं लक्ष्यस्यैव स्वम् / यथा शिखादि / अङ्कस्तु स्वामिविशेषविज्ञापकः / स्वस्तिकादिर्गवादिस्थो न गवादीनामेव स्वं भवति /

Page #339
326 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित 1600 शाकलादकञ् च // 6 / 3 / 173 // शाकलशब्दात् तस्येदमित्यर्थे संघादावण अकञ् च प्रत्ययः स्यात् / शाकल्येन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा शाकला; / तेषां संघो घोषोऽङ्को वा शाकलः / शाकलकः / शाकलं शाकलकं लक्षणम् / 1601 गृहेऽग्नीधो रण धश्च // 6 // 3 // 174 // अग्नी ऋत्विग्विशेषः / तस्मात् तस्येदमित्यर्थे गृहे रण प्रत्ययः स्यात् अन्तस्य च तृतीयबाधनाथ धादेशः / अग्नीध इदं गृहमाग्नीध्रम् / 1602 रथात् सादेश्च वोढुङ्गे // 6 // 3 // 175 // नियमसूत्रमेतत् / रथात् केवलात् सपूर्वाच्च पष्ठयन्तादिदमर्थे यः प्रत्ययः स्यात् रथस्य वोढरि अङ्गे एव च / रथस्यायं वोढा रथ्योऽश्वः / रथस्येदमङ्गं रथ्यं चक्रम् / रथ्यंयुगम् / सादि-द्वयो रथयोर्वोढा द्विरथः / त्रिरथः / द्विगोरनपत्ये यस्वरे इत्यादिना यलुप् / अन्ये तु स्वरादेव लुपमिच्छन्ति, तन्मते द्विरथ्यः / परमरथस्येदं परमरथ्यम् / उत्तमरथ्यम् / आश्वरथं चक्रम् / वोढूङ्ग - एवेति नियमात् अन्यत्र वाक्यमेव न प्रत्ययः / रथस्येदं स्थानम् / अश्वरथस्य स्वामी। 1603 यः // 6 / 3 / 176 // रथात् केवलात् सादेश्च षष्ठयन्तादिदमर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / अणाद्यपवादः। रथस्यायं बोढा रथ्यः / द्वयो रथयोर्वोढा द्विरथः / रथ्यम् / परमरथ्यम् / काष्ठरथ्यं चक्रम् / 1604 पत्रपूर्वादञ् // 6 / 3 / 177 // पत्रं वाहनम् / तत्पूर्वात् रथशब्दात् षष्ठयन्तादिदमर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / यापवादः / अश्वस्थस्येदमाश्वरथं चक्रम् / आश्वरथं युगम् / औष्ट्ररथम् / रासभरथम् / 1605 वाहनात् // 6 // 3 // 178 // वाहनवाचिनस्तस्येदमित्यर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / अणादेरपवादः / उष्ट्रस्यायमौष्ट्रः / रासभः / हास्तो रथः / 1606 वाह्यपथ्युपकरणे // 6 // 3 // 179 // नियमसूत्रमिदम् / वाहनाधोऽयं प्रत्यय उक्तः स वाह्ये पथि उपकरणे एव चेदमर्थे स्थानान्यत्र / अश्वस्यायमाश्वो रथः पन्था वा / आश्वं पल्ययनम् / आश्वी कशा / वाह्यपथ्युपकरण एवेति नियमादन्यत्र वाक्यमेव न प्रत्ययः। अश्वानां घासः।

Page #340
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 327 1607 वहेस्तुरिश्चादिः // 6 / 3 / 180 / वहेः परो यस्तृचस्तुनो वा तृशब्दस्तदन्तानाम्नस्तस्येदमित्यर्थेऽञ् प्रत्ययस्तृशब्दस्य चादिरिकारो भवति / संवोहुः सारथेरिदं सांवहित्रम् / 1608 तेन प्रोक्त // 6 // 3 // 181 // प्रकर्षण व्याख्यातमध्यापितं वा प्रोक्तम् न तु कृतम् / तत्र कृत इत्येव गतत्वात् / तस्मिन्नर्थे तेनेति तृतीयान्ताबानो यथाविहितं प्रत्ययाः स्युः। भद्रबाहुना प्रोक्तानि भाद्रवाहवानि उत्तराध्ययनानि / गणधरमत्येकबुद्धादिभिः कृतानि तेन व्याख्यातानीत्यर्थः / याज्ञवल्क्येन याज्ञवल्क्यानि ब्राह्मणानि / पाणिनेन पाणिनीयम् / आपिशलिना आपिशलम् / काशकृत्स्निना काशकृत्स्नम् / उशनसा औशनसम् / बृहस्पतिना बार्हस्पत्यम् / 1609 कलापिकुथुमिततलिजाजलिलाङ्गलिशिखण्डिशिलालिसब्रह्मचारिपीठसर्पिसूकरसमसुपर्वणः // 7 / 4 / 12 // कलाप्यादीनां नकारान्तानामपदसंज्ञकानां तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेलक् स्यात् / अत्र ये इन्नन्तास्तेषामनपत्य इति शिखण्डिपीठसर्पिणोरपत्येऽपि संयोगादिन इति सूकरसद्ममुपर्वणोस्त्वणि इति निषेधे प्राप्ते लुग्वचनम् / कलापिना प्रोक्तं वेदमधीयते कालापाः। कौथुमाः / तैतलि जाजलि लाङ्गलि चाचार्याः / तत्कृतो ग्रन्थोऽप्युपचारात् तच्छब्देनोच्यते / तदधीयते तैतलाः / जाजलाः। लाङ्गलाः / शिखंडिन इमेऽपत्यानि वा शैखंडाः / शिलालिनः शैलालाः। सब्रह्मचारिणः साब्रह्मचाराः। पीठसर्पिण; पैठसर्पाः। सूकरसद्मनः सौकरसमाः / सुपर्वणः सौपर्वाः / 1610 मौदादिभ्यः // 6 // 3 / 182 // मौद इत्येवमादिभ्यस्तेन प्रोक्ते यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / स चापवादैर्वाधितोऽणेव / अपवादस्यैव भावे वचनानर्थ्यक्यात् / मौदेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा मौदाः। वेदेन्ब्राह्मणमत्रैवेति नियमादत्र वेदित्रध्येतविषय एवाण् / एवं पैप्पलादाः। जाजलाः / माथुरेण प्रोक्ता माथुरी वृत्तिः / सौलभानि ब्राह्मणानि / मौदादयः प्रयोगगम्याः / 1611 कठादिभ्यो वेदे लुप् // 6 / 3 / 183 // कठ इत्येवमादिभ्यः

Page #341
328 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित प्रोक्ते यः प्रत्ययस्तस्य लुप् स्यात् स चेमोक्तो वेदः भवति / कठेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा कठाः। चरकाः। वेदेन्ब्राह्मणमिति नियमात् वेदित्रध्येत्रोरेव विषये प्रत्ययस्य लुप् / वेद इति किम् / चरकेण प्रोक्ताचारकाः श्लोकाः / चरको वैशम्पायनः / कठादयः प्रयोगगम्याः। 1612 तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखादीयण // 6 // 3 // 184 // तित्तिरि वरतन्तु खण्डिक उख इत्येतेभ्यस्तेन प्रोक्तेऽर्थे ईयण प्रत्ययः स्यात् स चेमोक्तो वेदो भवति / अणोऽपवादः। तित्तिरिणा प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा तैत्तिरीयाः। वारतन्तबीयाः / खाण्डिकीयाः। औखीयाः / वेदे इत्येव / तित्तिरिणा प्रोक्तास्तैतिराः श्लोकाः / अत्रापि वेदेन्ब्राह्मणमत्रैवेत्युपतिष्ठते / / 1613 छगलिनो यिन् // 6 // 3 // 185 // छगलिन्शब्दात् तेन प्रोक्ते वेदे णेयिन् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। छगलिना प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा छागलेयिनः। 1614 शौनकादिभ्यो णिन् // 6 // 3 // 186 // शौनक इत्येवमादिभ्यस्तेन प्रोक्ते वेदे णिन् प्रत्यय: स्यात् / अणाधपवादः / शौनकेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा शौनकिनः / शाङ्गरविणः / वाजसनेयिनः। वेद इत्येव / शौनकीया शिक्षा / शौनकादिराकृतिगणः / तेन भाल्लविना प्रोक्तं ब्राह्मणं विदन्त्यधीयते वा भाल्लविनः, शाव्यायनिनः ऐतरेयिणः इत्यादि सिद्धं भवति / ब्राह्मणमपि वेद एव / मन्त्रब्राह्मणं हि वेदः। 1615 पुराणे कल्पे // 6 // 3 // 187 // तेनेति तृतीयान्तात् प्रोक्तेऽर्थे णिन् प्रत्ययः स्यात् स चेत्रोक्तः पुराणः कल्पो भवति / अणाद्यपवादः। पिङ्गेन प्रोक्तः कल्पः पुराणः पैङ्गी कल्पः / तृणपिङ्गेन तार्णपिङ्गी कल्पः / अरुणपराजेन आरुणपराजी कल्पः। येऽपि पैङ्गिनं कल्पं विदन्त्यधीयते वा तेऽपि पैङ्गिनः / आरुणपराजिनः / प्रोक्ताद्धि लुबुक्तैव / पुराण इति किम् / आश्मरथः कल्पः / आश्मरथ्येन प्रोक्तः कल्प उत्तरकल्पेभ्य आरातीयः श्रूयते / 1616 काश्यपकौशिकावेदवच्च // 6 // 3 / 188 // आभ्यां तेन प्रोक्ते पुराणे कल्पे णिन् प्रत्ययः स्यात् वेदवच्चास्मिन् कार्यम् / ईयापवादः। कश्यपेन

Page #342
प्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 329 प्रोक्तं पुराणं कल्पं विदन्त्यधीयते वा काश्यपिनः / कौशिकेन कौशिकिनः / काश्यपिनां धर्म आम्नायः संघो वा काश्यपकः। कौशिकिनां कौशिकिकः। वेदवचेत्यतिदेशात् वेदेन्ब्राह्मणमत्रैवेति नियमाद् वेदित्रध्येतविषयता चरणादकञ् इत्यकञ् च भवति / कल्प इत्येव / काश्यपीया संहिता / पुराण इत्येव / इदानींतनेन गोत्रकाश्यपेन प्रोक्तः कल्पः काश्यपीयः / वेदवच्चेति अतिदेशार्थं वचनम् / 1618 शिलालिपाराशर्यान्नटभिक्षुसूत्रे // 6 / 3 / 189 // शिलालिन् पाराशर्य इत्येताभ्यां तेन प्रोतते यथासंख्यं नटसूत्रे भिक्षुसूत्रे च णिन् प्रत्ययः स्यात् वेदवच्चास्मिन् कार्य भवति / अणजपवादः। नटानामध्यननं नटमूत्रम् / भिक्षणामध्ययनं भिक्षुमूत्रम् / शिलालिना प्रोक्तं नटमूत्रं विदन्त्यधीयते वा शैलालिनो नटाः। पाराशर्येण प्रोक्तं भिक्षसूत्रं विदन्त्यधीयते वा पाराशरिणो भिक्षवः। शैलालिनां धर्म आम्नायः संघो वा शैलालकम् / पाराशरकम् / अतिदेशाद् वेदित्रध्येतृविषयता चरणादकञ् च भवति / नटभिक्षुसूत्र इति किम् / शैलालम् / पाराशरम् / - 1619 कृशाश्वकर्मन्दादिन् // 6 / 3 / 190 // आभ्यां तेन प्रोक्ते यथासंख्यं नटसूत्रे भिक्षुसूत्रे च इन् प्रत्ययः स्यात् वेदवच्चास्मिन् कार्यम् / अणोऽपवादः / कृशाश्वेन प्रोक्तं नटसूत्रं विदन्त्यधीयते वा कृशाश्विनो नटाः। कर्मन्देन प्रोक्तं भिक्षुसूत्रं विदन्त्यधीयते वा कर्मन्दिनो भिक्षवः / अतिदेशादकञ् च / काश्विकम् / कार्मन्दकम् / नटसूत्रे कापिलेयशब्दादपीच्छन्त्येके। कापिलेयिनो नटाः / कापिलेयक आम्नायः / 1620 उपज्ञाते // 6 // 3 / 191 // तेनेति वर्तते / प्रथमत उपदेशेन विना ज्ञातमुपज्ञातं प्रथमतः कृतं वोपज्ञातम् / तस्मिन्नर्थे तृतीयान्ताद्यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / पाणिनेन पाणिनिना वोपज्ञातं पाणिनीयम् १अकालकं व्याकरणम् / काशकृत्स्नं गुरुलाघवम् / 1 न विद्यते कालः कालाधिकारो यत्र। पाणिनेः पूर्वे अचार्याः कालपरिभाषां कुर्वन्तिस्म आन्याय्यादुत्थानादान्याय्याच्च संवेशनादेषोऽद्यतनः कालः। अन्ये पुनराहुः उभयतोऽर्द्धरात्रं वेति / तत्पाणिनिः प्रत्याचष्टे / तदशिष्यं

Page #343
330 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. . [तद्धित 1621 कृते // 6 / 3 / 192 // तेनेति तृतीयान्तात् कृते उत्पादितेऽर्थे यथाविहितमणादयः स्युः / शिवेन कृतो ग्रन्थः शैवः / वाररुचानि वाक्यानि / जलूकेन जलूकया वा कृता जालूकाः श्लोकाः। जालकिना जालुकाः / अत्र 'वृद्धेवः' इत्यत्र / सिद्धसेनीयः स्तवः / इष्टकाभिः कृतः प्रासादः ऐष्टकः / नारदेन कृतं गीतं नारदीयम् / मनसा कृता मानसी कन्या। तक्ष्णा कृतः प्रासादः इत्यादावनभिधानान्न भवति / कृते ग्रन्थे एवेच्छन्त्यन्ये / 1622 नाग्नि मक्षिकादिभ्यः // 6 // 3 / 193 // मक्षिकादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यः कृतेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यान्नाम्नि / मक्षिकाभिः कृतं माक्षिकं मधु / सरघाभिः सारघम् / गर्मुद्भिर्मुतम् / नर्मुकाभिनार्मुकम् / नाम्नीति किम् / मक्षिकाभिः कृतं शकृत् / वातपैः कृतं वातपमित्यत्राणन्तं नाम नेयान्तमितीयो न भवति / मक्षिकादयः प्रयोगगम्याः। 1623 कुलालादेरकञ् // 6 // 3 // 194 // कुलालादिभ्यस्तेन कृतेऽर्थेऽकम् प्रत्यय: स्यान्नाम्नि / कुलालेन कृतं कौलालकम् / वारुटकम् / नाम्नीत्यभिधेयनियमार्थम् / तेन घटघटीशरावोदश्चनायेव भाण्डं कौलालकं न यत्किञ्चित् कुलालकृतम् / शूर्पपिटकपटलिकापिच्छिकायेव भाण्डं वारुटकं नान्यत् / एवमन्यत्राप्यभिधेयनियमः। 1624 सर्वचर्मण ईनेनौ // 63 / 195 // सर्वचर्मन्शद्वात् तेन कृते ईन ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / नाम्नीत्यधिकारादभिधेयनियमः / सर्वश्चर्मणा कृतः सर्वचर्मीणः, सार्वचर्मीणः। अत्र सर्वशद्धस्य कृतापेक्षस्य चर्मशब्देनायोगिनापि नाम नाम्नेत्यादिना समासः। 1625 उरसो याणौ // 6 / 3 / 196 // उरसशद्वात् तेन कृते य अण् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् नाम्नि / उरसा कृतः उरस्यः, औरस्यः। 1626 छन्दस्यः // 6 // 3 // 197 // छन्दस्शब्दात् तेन कृते यः प्रत्ययो लोकतोऽर्थगतेस्तदेवं कालपरिभाषारहितमकालकं ब्याकरणं पाणिनिना प्रथम ज्ञातं स्वयमेव योपदेशेन विना ज्ञातं प्रथमतः कृतं वेत्यर्थः /

Page #344
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. निपात्यते नाम्नि / छन्दसा इच्छया कृतः छन्दस्यः / न तु प्रवचनेन गायत्र्यादिना वा। नान्नीत्यधिकारादभिधेयव्यवस्था / निपातनात् कचिदन्यात्रापि भवति / ॐ श्रावयेति चतुरक्षरम् अस्तु श्रौषट् इति चतुरक्षरम् ये यजामहे इति पञ्चाक्षरम् यजेति यक्षरं यक्षरो वषट्कारः एष वै सप्तदशाक्षरश्छन्दस्यो यज्ञमनुविहितः / अत्र स्वार्थे यः / यथानुष्टुवादिरक्षरसमूहश्छन्दस्तथैषां सप्तदशानामक्षराणां समूहश्छन्दस्य उच्यते। 1627 अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे // 6 // 3 // 198 // कृत इति वर्तते अम इति द्वितीयान्तादधिकृत्य कृते ग्रन्थेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / अधिकृत्य प्रस्तुत्य उद्दिश्येत्यर्थः / तदपेक्षा द्वितीया / सुभद्रामधिकृत्य कृतो ग्रन्थः सौभद्रः / भद्रां भाद्रः / सुतारां सौतारः / भीमरथामधिकृत्य कृताख्यायिका भैमरथी / ग्रन्थ इति किम् / सुभद्रामधिकृत्य कृतः प्रासादः। कथं वासवदत्तामधिकृत्य कृताख्यायिका वासवदत्ता उर्वशी सुमनोहरा बलिबन्धनं सीताहरणमिति ? उपचाराद् ग्रन्थे ताच्छब्ध भविष्यति। 1628 ज्योतिषम् // 6 // 3 / 199 // ज्योति शब्दादमोऽधिकृत्य कृते ग्रन्थेऽण् प्रत्ययो वृद्धयभावश्च निपात्यते / ज्योतीष्यधिकृत्य कृतो मन्थो ज्योतिषम् / 1629 शिशुक्रन्दादिभ्य ईयः // 6 / 3 / 200 // शिशुक्रन्दादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्योऽधिकृत्य कृते ग्रन्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / शिशुक्रन्दमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः शिशुक्रन्दीयः / यमसभीयः / इन्द्रजननीयः। प्रद्युम्नप्रत्यागमनीयः / प्रद्युम्नोदयनीयः / सीताहरणीयः / सीतान्वेषणीयः / शिशुक्रन्दादयः प्रयोगतोऽनुसर्तव्याः / शिशुक्रन्दशद्वात् केचिनेच्छन्ति / शैशुक्रन्दम् / 1630 द्वन्द्वात् प्रायः // 6 // 3 // 201 // द्वन्द्वात् समासादमोऽधिकृत्य कृते ग्रन्थे प्राय ईयः स्यात् / अणोऽपवादः। वाक्यपदीयम् / द्रव्यपर्यायीयम् / शब्दार्थसंबन्धीयम् / श्येनकपोतीयम् / प्राय इति किम् / दैवासुरम् / राक्षोसुरम् / 1631 आभिनिष्क्रामति द्वारे // 6 / 3 / 202 // द्वितीयान्तादभिनिष्कामति-अभिनिर्गच्छत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् तदभिनिष्क्रामद् द्वारं चेत् /

Page #345
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित मुघ्नमभिनिष्क्रामति सौनं कन्यकुब्जद्वारम् / माथुरम् / नादेयम् / राष्ट्रिय द्वारम् / करणभूतस्यापि द्वारस्याभिनिष्क्रमणक्रियायां स्वातंत्र्यविवक्षा / यथा साध्वसिश्छिनत्तीति / रचनाबहिर्भावे वा निष्क्रमिः / यथा गृहकोणो निष्क्रान्तः द्वार इति किम् / सुघ्नमभिनिष्क्रामति चैत्रः / 1632 गच्छति पथि दूते // 6 // 3203 // द्वितीयान्ताद् गच्छत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् योऽसौ गच्छति स चेत् पन्था दूतो वा भवति / स्रुघ्नं गच्छति सौनः पन्था दूतो वा / माथुरः / नादेयः / राष्ट्रियः / पथिस्थेषु गच्छत्सु तद्धेतुः पन्था अभिगच्छतीत्युच्यते / सुघ्नादिप्राप्तिर्वा पथो गमनम् / पथि दुत इति किम् / स्रुघ्नं गच्छति साधुः / पाटलिपुत्रं गच्छति नौः पण्यं वणिग्वा / 1633 भजति // 6 / 3 / 204 // द्वितीयान्ताद् भजत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / स्रुघ्नं भजति स्रोन्नः / माथुरः / नादेयः / राष्ट्रियः / 1634 महाराजादिकम् // 6 // 3 / 205 // महाराजशब्दाद् द्वितीयान्ताद् भजत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / महाराजं भजति माहाराजिकः / 1635 अचित्ताददेशकालात् // 6 / 3 / 206 // देशकालवजितं यदचित्तमचेतनं तद्वाचिनो द्वितीयान्तात् भजत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अणादेर्वाधकः। अप्रपान भजति आपूपिकः / शाष्कुलिकः / मौदकिकः / पायसिकः / अचित्तादिति किम् / देवदत्तः / अदेशकालादिति किम् / सौनः / हैमनः / 1636 वासुदेवार्जुनादकः // 6 // 3 // 207 // आभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां भजत्यर्थेऽकः प्रत्ययः स्यात् / ईयाकबोरपवादः / वासुदेवं भजति वासुदेवकः / यदा वासुदेवशब्दः संज्ञाशब्दोऽक्षत्रियवचनस्तदोत्तरेणाकञ् न प्राप्नोति किंतु दोरीय इति ईयः स्यादिति तद्ग्रहणम् / अर्जुनं भजति अर्जुनक; / अर्जुनशब्दः क्षत्रियवाचीत्युत्तरेणाकञ् स्यादिति केनैव सिद्धेऽकविधानं वासुदेवीं भजति वासुदेवकः अर्जुनीमर्जुनक इत्येवमर्थम् / - 1637 गोत्रक्षत्रियेभ्योऽकञ् प्रायः // 6 // 3 / 208 // गोत्रवाचिभ्यः

Page #346
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. क्षत्रियवाचिभ्यश्च द्वितीयान्तेभ्यो भजत्यर्थेऽकञ् प्रत्ययः स्यात् प्रायः / अणाद्यपवादः / ग्लुचुकायनिं भजति ग्लौचुकायनकः / औपगवकः / दाक्षकः / गार्गकः गाायणकः / क्षत्रिय-नाकुलकः। साहदेवकः / दौर्योधनकः / दौःशासनकः। बहुवचनं क्षत्रियविशेषपरिग्रहार्थम् / प्राय इति किम् / पणिनोऽपत्यं पाणिनः तं भजति पाणिनीयः। पौरवीयः। 1637 सरूपाद् द्रेः सर्व राष्ट्रवत् // 6 // 3 / 209 // 'राष्ट्रक्षत्रियात सरूपाद् राजापत्ये दिरञ्' इति प्रस्तुत्य सरूपाद्यो दिः प्रत्यय उक्तस्तदन्तस्य द्वितीयान्तस्य भजतीत्यर्थे सर्व प्रत्ययः प्रकृतिश्च राष्ट्रवत् भवति / राष्ट्रवाचिनी या प्रकृतिजि इत्यादिस्ततश्च यः प्रत्ययो ‘वृजिमद्रादेशात् कः' इत्यादिना विहितस्तदुभयं वाय॑ इत्येवमादेः सरूपस्य द्रिप्रत्ययान्तस्य भजतीत्यस्मिन् विषये स्यादित्यर्थः। वाज्ये वाज्यौ जीन् वा भजति जिकः / मादं माद्रौ मद्रान् वा भजति मद्रकः / अत्र कप्रत्ययः / पाण्डयं पाण्डयौ पाण्डून् वा भजति पाण्डवकः। आङ्गकः। वाङ्गकः / पाञ्चालकः / वैदेहकः। औदुम्बरकः। तैलखलकः। अत्र वहुविषयेभ्य इत्यकञ् / कौरवकः। कौरवः / यौगन्धरकः / यौगन्धरः / 'कुरुयुगन्धराद्वा' इति वाकञ् / ऐक्ष्वाकः। अत्र 'कोपान्त्याचाण' इत्यण् / सरूपादिति किम् / पौरवीयम् / अत्र पुरुः राजा अनुखण्डो जनपद इति सारूप्यं नास्ति / अत एव पुरुमगध इत्यादौ द्विस्वरत्वेनैव सिद्धे पुरुग्रहणमसरूपाथ कृतम् / द्रेरिति किम् / पञ्चालान् ब्राह्मणान् भजति पाश्चालः। अत्र बहुविषयेभ्य इत्यकञ् न भवति / सर्वग्रहणं प्रकृत्यतिदेशार्थम् / ततश्च वाय॑माद्रपाण्डयकौरव्याः प्रयोजयन्ति / अन्यत्र हि नास्ति विशेषः। 1638 टस्तुल्यदिशि // 6 / 3 / 210 // ट इति सहार्थतृतीयान्तात् तुल्यदिश्यथै यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / तुल्या समाना साधारणा दिक् यस्य स तुल्यदिक् / एकदिगित्यर्थः / सुदाम्ना एकदिक् सौदामनी विद्युत् / सुदामा नाम पर्वतो यस्यां दिशि तस्यां विद्युत् / तेन सा सुदाम्ना सहैकदिगुच्यते / सूर्येण सहकदिक् सौरी बलाका। हिमवता एकदिक् हैमवती गङ्गा / त्रिककुदा एकदिक् त्रैककुदी लंका। 1639 तसिः // 6 // 3 / 211 // ट इति तृतीयान्तात् तुल्यदिश्यर्थे तसिरित्ययं

Page #347
[तद्धित 334 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. प्रत्ययः स्यात् / पूर्वेण यथास्वमणादय एयणादयश्च विहिताः प्रत्ययान्तरमिदं सर्वप्रकृतिविषयं विधीयते। सुदाम्ना एकदिक् सुदामतः / मूर्यतः / हिमवत्तः / त्रिककुत्तः। पीलुमूलतः / पार्वतः ।पृष्ठतः / इकारो वत्तस्यामित्यत्र विशेषणार्थः। 1640 यश्चोरसः // 6 / 3 / 212 // उरस् इत्येतस्मात् तृतीयान्तात् तुल्यदिश्यर्थे यः प्रत्ययश्चकारात्तसिश्च स्याताम् / अणोऽपवादः। उरसा एकदिक् उरस्यः, उरस्तः। 1641 सेनिवासादस्य // 6 // 3 / 213 // सेरिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं स चेनिवासः / निवसन्त्यस्मिन्निति निवासो देश उच्यते / त्रुघ्नो निवासोऽस्य स्रौनः / माथुरः / नादेयः / राष्ट्रियः। __1642 आभिजनात् // 6 / 3 / 214 // सेनिवासादस्येति वर्तते / अभिजनाः पूर्वबान्धवाः तेषामयमाभिजनः / सेः प्रथमान्तादाभिजनानिवासादस्येति षष्ठयर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / घुघ्नोऽस्याभिजनो निवासः सौनः। माथुरः / नादेयः / राष्ट्रियः। 1343 शण्डिकादेयः // 6 // 3 / 215 // शण्डिक इत्येवमादिभ्यः प्रथमान्तेभ्य आभिजननिवासवाचिभ्योऽस्येत्यस्मिन्नर्थे ण्यः प्रत्ययः स्यात् / अणाद्यपवादः। शण्डिक आभिजनो निवासोऽस्य शाण्डिक्यः / कौचवार्यः। 1644 सिन्ध्वादेर // 6 / 3 / 216 // सिन्ध्वादिभ्यः प्रथमान्तेभ्य आभिजननिवासवाचिभ्योऽस्येत्यस्मिन्नर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / सिन्धुराभिजनो निवासोऽस्य सैन्धवः / वार्णवः। 1645 सलातुरादीयण // 6 // 3217 // सलातुरशब्दात् प्रथमान्तादाभिजननिवासवाचिनोऽस्येत्यस्मिन्नर्थे ईयण प्रत्ययः स्यात् / सलातुर आभिजनो निावासोऽस्य सालातुरीयः पाणिनिः / .1646 तूदीवर्मत्या एयण // 6 / 3 / 218 // तूदीवर्मतीशद्धाभ्यां प्रथमान्ताभ्यामाभिजननिवासवाचिभ्यामस्येत्यर्थे एयण मत्ययः स्यात् / तूदी आभिजनो निवासोऽस्य तौदेयः / वार्मतेयः।

Page #348
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 335 1647 गिरेरीयोऽस्त्राजीवे // 6 / 3 / 219 // गिरिय आभिजनो निवासस्तदभिधायिनः प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् अस्त्राजीवे-अस्त्रमाजीवो जीविका यस्य तस्मिन्नायुधजीविन्यभिधेय इत्यर्थः। हृद्गोलः पर्वत आभिजनो निवासोऽस्यास्त्राजीवस्य हृद्गोलीयः / एवं भोजकटीयः। रोहितगिरीयः। अन्धश्मीयः। गिरेरिति किम् / सांकाश्यकोऽस्त्राजीवः प्रस्थपुरेत्यादिनाकञ् / अस्त्राजीव इति किम् / ऋक्षोदः पर्वत आभिजनो निवासोऽस्य आझेदो ब्राह्मणः। पृथुः पर्वत आभिजनो निवासोऽस्य पार्थवः / इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां तद्धित प्रकरणे शैषिकाः समाप्ताः / // अथेकणधिकारः // 1648 इकण् // 6 / 4 / 1 // अणः पूर्णोऽवधिः। अधिकारोऽयमापादपरिसमाप्तेः। यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्रापवादविषयं परिहृत्येकणित्यधिकृतं वेदितव्यम् / ___ 1649 तेन जितजयद्दीव्यत्खनत्सु // 6 / 4 / 2 // तेनेति तृतीयान्ताजिते जयति दीव्यति खनति चार्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / अक्षैर्जितमाक्षिकम् / अर्जयति दीव्यति वा आक्षिकः। शालाकिकः। अध्या खनति आभ्रिकः। अभ्री काष्ठमयी तीक्ष्णाग्रा / इह तेनेति करणे तृतीया वेदितव्या नान्यत्रानभिधानात् / तेन देवदत्तेन जितमित्यत्र न भवति / अध्या खननङ्गुल्या खनतीत्यत्र तु सत्यप्यङ्गुलेः करणत्वे मुख्यकरणभावोऽध्या एव नाङ्गुलेरित्यङ्गुलिशब्दान भवति / यथा सुघ्नादागच्छन्वृक्षमूलादागत इति / जयदादिषु त्रिषु कालो न विवक्षितः / जिते तु विवक्षितः / बहुवचनं पृथगर्थताभिव्यक्त्यर्थम् / 1650 संस्कृते // 6 // 4 // 3 // तेनेति तृतीयान्तात् संस्कृतेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / सत उत्कर्षाधानं संस्कारः / दना संस्कृतं दाधिकम्। मारिचिकम् / शाङ्गवेरीकम् / उपाध्यायेन संस्कृतः औपाध्यायिकः शिष्यः। विद्यया संस्कृतो वैधिकः। योगविभाग उत्तरार्थः / 1651 कुलत्थकोपान्त्यादण् // 6 // 44 // कुलत्थशब्दात् ककारोपान्त्याच

Page #349
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित शब्दरूपात्तेन संस्कृतेऽर्थे अण् प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः / कुलत्थैः संस्कृतं कौलत्थम् / अन्ये तु कुलत्थशब्दात सकाराक्रान्तथकारात् प्रत्ययं मन्यन्ते। कोलस्थः। कोपान्त्य-तित्तिडीकेन तित्तिडीकाभिर्वा संस्कृतं तैत्तिडीकम् / ददुरूकेण दार्दुरूकम् / मरण्डूकेन मारण्डूकम् / अन्ये तु कवर्गौपान्त्यादपीच्छन्ति / मौद्गम् / सारघम् / 1652 संसृष्टे / / 6 / 4 / 5 // तेनेति तृतीयान्तात् संसृष्टेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / मिश्रणमात्रं संसर्ग इति पूर्वोक्तात् संस्कृताद् भेदः। दन्ना संसृष्टं दाधिकम् / शाङ्गवेरिकम् / पैप्पलिकम् / वैपिका भिक्षा / आशुचिकमन्नम् / 1653 लवणादः // 6 // 46 // लवणशब्दात् तेन संसृष्टे अकारः प्रत्ययः स्यात् / लवणेन संसृष्टो लवणः सूप। लवणः शाकः / लवणा यवागूः / लवणशब्दो द्रव्यशब्दो गुणशब्दश्च / तत्र द्रव्यवाची लवणशब्दः प्रत्ययं प्रयोजयति न गुणवाची / गुणेन विश्लेषपूर्वकस्य संसर्गस्याभावात् / 1654 चूर्णमुद्गाभ्यामिनणौ // 6 // 47 // आभ्यां तेन संसृष्टे यथासंख्यमिन् अण् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / चूर्णैः संसृष्टाश्चर्णिनोऽपूपाः। चूर्णिन्यो धानाः / मुद्गैः संसृष्टो मौद्ग ओदनः / दाधिक ओदनः। . 1655 व्यंजनेभ्य उपसिक्ते // 6 // 48 // व्यंजनवाचिनस्तृतीयान्तादुपसिक्तेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / स्पेन उपसिक्तः सौपिक ओदनः। दाधिक ओदनः। घार्तिकः मूपः / तैलिकं शाकम् / व्यंजनेभ्य इति किम् / उदकेन उपसिक्त ओदनः / व्यंजनशब्दो रूढया सुपादौ वर्तते / उपसिक्त इति किम् / स्पेन संसृष्टा स्थाली / उपसिक्तमिति यद्भोजनार्थमुपादीयते भोज्यादि तदुच्यते न स्थाल्यादि / उपसित्तं संसृष्टमेव तत्र 'संसृष्टे' इत्येव सिद्धे नियमार्थ वचनम् / व्यंजनैः संसृष्टे उपसिक्तं एव उपसिक्ते च व्यंजनैरेव / वहुवचनं स्वरूपविधेनिरासार्थम् / 1666 तरति // 6 // 49 // तेनेति तृतीयान्तात् तरत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / उडुपेन तरति औडुपिकः / काण्डप्लविकः / विशारप्लकः। गौपुच्छिकः / 1657 नौद्विस्वरादिकः // 6 / 4 / 20 // नौशब्दाद् द्विस्वराच नाम्नस्तृती

Page #350
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 337 यान्तात तरत्यर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् / नावा तरति नाविकः। नाविका / द्विस्वरघटिकः / प्लविकः / दृतिकः / बाहकः / बाहुका / 1658 चरति // 6 / 4 / 11 // तेनेति तृतीयान्तात् चरत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / चरतिरिह गत्यों भक्ष्यार्थश्च गृह्यते / हस्तिना चरति हास्तिकः / शाकटिकः / घाण्टिका / आकषिकः / आकषः सुवर्णनिकषोपल: औषधपेषणपाषाणश्च / भक्ष्यर्थ-दना चरति दाधिकः / शाङ्गवेरिकः / 1659 पदेरिकट // 6 / 4 / 12 // पर्प इत्येवमादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यश्वरत्यर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् / पर्पण चरति पर्पिकः। पर्पिकी। अश्विकः / अश्विकी। 1660 पदिकः // 3 / 4 / 13 // पादशब्दात्तेन चरत्यर्थे इकट् प्रत्ययः स्यादस्य पद्भावश्च निपात्यते / पादाभ्यां चरति पदिकः / 1661 श्वगणाहा // 6 // 4 // 14 // श्वगणशब्दात तेन चरत्यथ इकट प्रत्ययो वा स्यात् / श्वगणेन चरति श्वगणिकः / श्वगणिकी / पक्षे इकण / श्वागणिकः / श्वागणिकी / श्वादेरितीति वात् प्रागौन भवति / 1662 वेतनादेर्जीवति // 6 / 4 / 16 // तेनेति वर्तते / वेतन इत्येवमादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो जीवत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / वेतनेन जीवति वैतनिकः / वाहिकः। 1663 व्यस्ताच क्रयविक्रयादिकः // 6 / 4 / 16 / / क्रयविक्रयशब्दात्समस्ताद् व्यस्ताच तेन जीवत्यर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् / क्रयविक्रयेण जीवति क्रयविक्रयिकः / क्रयिकः / विक्रयिकः / 1664 वस्नात् // 6 / 4 / 17 // वस्नात् तेन जीवत्यर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् / वस्नं मूल्यं तेन जीवति वस्निकः। 1665 आयुधादीयश्च // 64|18|| आयुधशब्दात् तेन जीवत्यर्थे ईयश्वकारादिकश्च प्रत्ययौ स्याताम् / आयुधीयः / आयुधिकः / आयुधिका। आयु. धादिकेकणोः स्त्रियां विशेषः।

Page #351
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 1666 वातादीनञ् // 6 / 4 / 19 // बातशब्दात् तेन जीवत्यर्थे ईनञ् प्रत्ययः स्यात् / नानाजातीया अनियतवृत्तयः शरीरायासजीविनः संघा वाताः। तत्साहचर्यात् तत्कापि बातम् / तेन जीवति वातीनः / अकारो वृद्धयर्थः। तेन 'तद्धितः स्वरद्धि' -इत्यादिना पुंवद्भावो न भवति / वातीनाभार्थः। 1667 निवृत्तेऽक्षयूतादेः // 6 / 4 / 20 // अक्षयूत इत्येवमादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो निर्वृत्तेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अक्षयू तेन निवृत्तमाक्षयूतिकं वैरम् / जाङ्घामहतिकं वैरम्। 1668 भावादिमः // 6 / 4 / 21 // भाववाचिनस्तेन निवृत्तेऽर्थे इमः प्रत्ययः स्यात् / पाकेन निवृत्तं पाकिमम् / सेकिमम् / त्यागिमम् / रोगिमम् / कुट्टिमम् / संमूर्छिमम् / 1669 याचितापमित्यात् कण् // 6 / 4 / 22 / / याचितापमित्य इत्येताभ्यां तेन निर्वृत्ते कण प्रत्ययः स्यात् / याचितेन याच्या निवृत्तं याचितकम् / अपमित्येति यवन्तम् / अपमित्य प्रतिदानेन निर्वृत्तमापमित्यकम् / 1670 हरत्युत्सङ्गादेः // 6 / 4 / 23 // उत्सङ्गादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो हरत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / उत्सङ्गेन हरत्यौत्सङ्गिकः / उत्रुपेन औत्रुपिकः / उडुपेन औडुपिकः। 1671 भस्त्रादेरिकट् // 6 / 4 / 24 / / भस्त्रादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो हरत्यर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् / भस्त्रया हरति भस्त्रिकः / भस्त्रिको / भरटिकः / भरटिकी। 1672 विवधवीवधादा // 3 / 4 / 26 // विवध वीवध इत्येताभ्यां तेन हरतीत्यर्थे इकट् प्रत्ययो वा स्यात् / विवधेन हरति विवधिकः / विवधिकी। बीवधिकः। वीवधिकी। पक्षे इकण / वैवधिकः। वैवधिकी / विवधवीवधशब्दो समानार्थों पथि पर्याहारे च वर्तते / 1673 कुटिलिकाया अण् / / 6 / 4 / 26 // कुटिलिकाशब्दात् तृतीयान्ताद् हरत्यर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / कुटिलिकाशब्देनाग्रेवक्रा लोहादिमयी अङ्गारा

Page #352
प्रकरणम् / सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 339 कर्षणी यष्टिर्वा कुटिला गतिर्वा पलालोरक्षेपणोऽग्रेवको दण्डो वा परिव्राजकोपकरणविशेषो वा चौराणां नौगृहायारोहणार्थ दामाग्रप्रतिबद्ध आयसोऽङ्कुशो वोच्यते / कुटिलिकया हरति अङ्गारान् कौदिलिकः कर्मारः। कुटिलिकया हरति व्याघ कौटिलिको मृगः / कुटिलिकया हरति पलालं कौटिलिकः कर्षकः। कुटिलिकया हरति पुष्पाणि कौटिलिकः परिव्राजकः। कुटिलिकया हरति नावं कौटिलिकचौरः। .. 1674 ओजःसहोऽभसो वर्तते // 6 / 4 / 27 // ओजस् सहस् अम्भस् इत्येतेभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो वर्तत इत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / वृत्तिरात्मनिर्यापना चेष्टा वा / ओजसा बलेन वर्तते औजसिकः। सहसा प्रसहनेन पराभिभवेन वा साहसिकः। अम्भसा जलेन आम्भसिकः। 1670 तं प्रत्यनोर्लोमेपकूलात् // 6 / 4 / 28 // तेनेनि निवृत्तम् / तमिति द्वितीयान्तात् प्रति अनु इत्येताभ्यां परो यो लोमशद्ध ईपशद्धः कूलशद्धश्च तदन्तात् वर्तत इत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / प्रतिलोमं वर्तते प्रातिलोमिकः। आनुलोमिकः। प्रातीपिकः। आन्वीपिकः। प्रातिकूलिकः। आनुकूलिकः। अकर्मकस्यापि वृत्तेोगे प्रतिलोमादेः क्रियाविशेषणत्वात् द्वितीया / तमिति पुंलिङ्गनिर्देशोऽसंदेहार्थः। .. 1676 परेर्मुखपार्थात् // 6 / 4 / 29 // परिशब्दाद्यो मुखशब्दः पार्श्वशब्दश्च तदन्ताद् द्वितीयान्ताद् वर्तत इत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / परिमुखं वर्तते पारिमुखिकः / परिपाच वर्तते पारिपाश्चिकः। परिवर्जने सर्वतोभावे वा / स्वामिनो मुखं वर्जयित्वा वर्तमानोऽथवा यतो यतः स्वामिमुखं ततस्ततो वर्तमानः पारिमुखिकः सेवकः / एवं पारिपाश्चिकः / __1677 रक्षन्छतो // 6 // 4 // 30 // तमिति द्वितीयान्ताद रक्षति उच्छति चार्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / समाज रक्षति सामाजिकः / बदराण्युञ्छति उचिनोति बादरिकः। . 1678 पक्षिमत्स्यमृगार्थाद् नति // 6 // 4 // 31 // तमिति द्वितीयान्तेभ्यः पक्ष्यर्थेभ्यो मत्स्यार्थेभ्यो मृगार्थेभ्यश्च प्रत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / पक्षिणो हन्ति पाक्षिकः / मासिकः / मार्गिकः / अर्थग्रहणात् तत्पर्यायेभ्यो विशेषेभ्यश्च भवति। शाकुलिकः / मायूरिकः / तैत्तिरिकः / मैनिकः / शाफरिकः / शाकुलिकः /

Page #353
340 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. सौकरिकः / नैयङ्कुकः / अथाजिह्मान् हन्ति अनिमिषान् हन्तीत्यत्र कस्मान्न भवति / नैतन्मत्स्येत्यस्य स्वरूपं न विशेषो न पर्यायः अपि त्वसाधारणं विशेषणं यथा जिह्मगा भुजगाः अनिमिषा देवा इति / 1679 परिपन्थात्तिष्ठति च // 6 // 4 // 32 // परिपन्थशब्दाद् द्वितीयान्तात्तिष्ठति प्रति चार्थ इकण प्रत्ययः स्यात् / परिपन्थं तिष्ठति हन्ति वा पारिपन्थिकऔरः / अत एव निर्देशात् परिपथशब्दस्येकणोऽन्यत्रापि वा परिपन्थादेशः / तेन परिपन्थं गच्छति पश्यति इत्याद्यपि भवति / 1680 परिपथात् // 6 // 4 // 33 // तिष्ठतीति वर्तते / परिपथशब्दाद् द्वितीयान्तात् तिष्ठत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / परिवर्जने सर्वतो भावे वा / पथः परि सर्वतः पन्थान वा परिपथम् / परिपथं तिष्ठति पारिपथिकः / पन्थानं वर्जयित्वा व्याप्य वा तिष्ठतीत्यर्थः। शद्ववर्जिताद् गृह्णत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् योऽसौ गृह्णाति स चेदन्यायेन ग्रहणाद् गो निधो भवति / द्विगुणं गृह्णाति द्वैगुणिकः / त्रैगुणिकः / वृधुषीं वृद्धिं गृणाति वाधुपिकः / अल्पं दत्त्वा प्रभूतं गृह्णन्नन्यायकारी निन्द्यते / अवृद्धेरिति किम् / वृद्धिं गृह्णातीति वाक्यमेव / गद्दे इति किम् / दत्तं गृह्णाति / 1682 कुसीदादिकट् // 6 // 4 // 35 // तमिति द्वितीयान्तात् कुसीदशब्दाद् गय॑ गृणत्यर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् / कुसीदं वृद्धिस्तदर्थ द्रव्यमपि कुसीदम् / तद् गृह्णाति कुसीदिकः / कुसीदिकी / टकारो ङयर्थः / __1683 दशैकादशादिकश्च // 6 // 4 // 36 // द्वितीयान्ताद् दशैकादशशब्दाद् गये गृह्णत्यर्थे इकवादिकट् च प्रत्ययः स्यात् / दशभिरेकादश दशैकादशाः / तान् गृह्णाति दशैकादशिकः दशैकादशिका / दशैकादशिकी। दशैकादशादित्यत एव निपातनादकारान्तत्वम् / तच्च वाक्ये प्रयोगार्थम् / दशैकादशान् गृह्णाति / अन्ये दशैकादश गृणातीति विगृह्णन्ति / तदपि अबाधकान्यपि निपातनानि भवन्तीति न्यायादुपपद्यते। 1684 अर्थपदपदोत्तरपदललामप्रतिकण्ठात् // 6 // 4 // 37 // गये इति निवृत्तम् / अर्थात् पदात् पदशब्द उत्तरपदं यस्य तस्मात् ललामात् प्रतिकण्ठाच

Page #354
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. द्वितीयान्ताद् गृह्णत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अर्थ गृह्णाति आर्थिकः / पदं पादिकः / पदोत्तरपद-पूर्वपदं पौर्वपदिकः। औत्तरपदिकः / आदिपदिकः / आन्तपदिकः। ललाम-लालामिकः। प्रतिकण्ठं प्रातिकण्ठिकः। अव्ययीभावसमासाश्रयणादिह न भवति / प्रतिगतः कण्ठं प्रतिकण्ठः तं गृह्णाति / उत्तरपदग्रहणाद् बहुप्रत्ययपूर्वान्न भवति / बहुपदं गृह्णाति / / 1685 परदारादिभ्यो गच्छति // 6 // 4 // 38 // परदारादिभ्यो द्वितीया. न्तेभ्यो गच्छत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / परदारान् गच्छति पारदारिका / गौरुदारिकः / गौरुतल्पिकः। सभर्तृकां गच्छति साभर्तृकिकः / भ्रातृजायिकः / परदारादयः प्रयोगगम्याः। 1686 प्रतिपथादिकश्च // 6 / 4 / 39 // प्रतिपथशब्दाद् द्वितीयान्ताद गच्छत्यर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् चकाराद्यथाप्राप्त इकण् / पन्थानं 2 प्रति पथोऽभिमुखमिति वा प्रतिपथम् / तद् गच्छति प्रतिपथिकः प्रातिपथिकी वा। 1687 माथोत्तरपदपदव्याक्रन्दाद्धावति // 6 / 4 / 40 // तमिति वर्तते / माथोत्तरपदं यस्य तस्मानाम्नः पदवीशब्दादाक्रन्दशब्दाच द्वितीयान्ताद्धावत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / दण्डमाथं धावति दाण्डमाथिकः। शौक्लमाथिकः / माथशब्द: पथिपर्यायः / दण्ड इव माथो दण्डमाथ; ऋजुमार्ग उच्यते / पदवीं धावति पादविकः / आक्रन्दति यत्र स देश आक्रन्दः / आक्रन्द्यते इति वा आक्रन्दः आर्तायनं शरणमुच्यते। आक्रन्दं धावति आक्रन्दिकः / उत्तरपदग्रहणाद् बहुप्रत्ययपूर्वान्न भवति। बहुमाथं धावति / 1688 पश्चात्यनुपदात् // 6 / 4 / 41 // पश्चातीति प्रकृतिविशेषणम् / पश्चादर्थः पश्चात् / पश्चादर्थे वर्तमानादनुपदशब्दाद् धावत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / पदस्य पश्चादनुपदम् / अनुपदं धावति आनुपदिकः। प्रत्यासत्त्या धावतीत्यर्थः / पश्चातीति किम् / अनुपदं धावति / अत्र 'दैर्येऽनुः' समीपे 'प्रात्यवे' त्यादिना वा समासः। 1689 सुस्नातादिभ्यः पृच्छति // 6 / 4 / 42 // तमिति वर्तते / सुस्नातादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः पृच्छत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / सुस्नातं पृच्छति सौस्ना

Page #355
342 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित तिकः / सौखरात्रिकः / सौखशयनिकः / सौखशाव्यिकः / मुस्नातादयः प्रयोगगम्याः / ____ 1690 प्रभूतादिभ्यो ध्रुवति // 6 // 4 // 43 // प्रभूतादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो ब्रुवत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / प्रभूतं ब्रूते प्राभूतिकः / पर्याप्तं ब्रूते पार्याप्तिकः वैपुलिकः / वैचित्रिकः / नैपुणिकः। क्रियाविशेषणादयमिष्यते। तेनेह न भवति / प्रभूतमर्थ ब्रूते / पर्याप्तमर्थ ब्रूते / कचिदक्रियाविशेषणादपि / स्वर्गमनं ब्रूते सौवर्गमनिकः / प्रभूतादयः प्रयोगगम्याः / 1691 माशब्द इत्यादिभ्यः // 6 / 4 / 44 // माशब्द इत्यादिभ्यो ब्रुवत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / इतिशब्दो वाक्यपरामर्शार्थः / मा शब्द इति ब्रूते माशब्दिकः। मा शब्दः क्रिवतामिति ब्रूत इत्यर्थः। कार्यः शब्द इति ते कार्यशब्दिकः। नित्यः शब्द इति ब्रूते नैत्यशब्दिकः / माशद्ध इत्यादयः प्रयोगगम्याः। वाक्यात् प्रत्ययविधानार्थ वचनम् / .. . 1692 शाब्दिकदारिकलालाटिककौकुटिकम् // 6 / 4 / 45 // शाब्दिकादयः शब्दा यथास्वं प्रसिद्धेऽर्थविशेषे इकण्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / शब्दं करोति शाब्दिकः / यः कश्चित् शब्दं करोति न स सर्वः शाब्दिकः किं तर्हि यः शब्द जानाति वैयाकरणः स एवाविनष्टं शब्दमुच्चारयन् शाद्विक उच्यते / एवं दाददिकः / दर्दरो घटो वादित्रं च तत्र वादित्रं कुर्वनेवमुच्यते / ललाटं पश्यति लालाटिकः / ललाटदर्शनेन दूरावस्थानं लक्ष्यते तेन च कार्येष्वनुपस्थानम् / यः सेवको दृष्ट स्वामिनो ललाटमिति दृरतो याति न स्वामिकार्येषूपतिष्ठते स एवमुच्यते / ललाटमेव वा कोपप्रसादलक्षणाय यः पश्यति स लालाटिकः। कुक्कुटीपश्यति कौकुटिकः / कुक्कुटीशब्देन कुक्कुटीपातो लक्ष्यते / तेन च देशस्याल्पता। यो हि भिक्षुरविक्षिप्तदृष्टिः पादविक्षेपे देशे चक्षुः संयम्य पुरो युगमात्रदेशप्रेक्षी गच्छति स एवमुच्यते / यो वा तथाविधमात्मानमतथाविधोऽपि संदर्शयति सोऽपि कौक्कुटिकः। दांभिकचेष्टा वा मिथ्याशौचादिः कुक्कुटी तामाचरन् कौक्कुटिकः। हृदयावयवो वा कुक्कुटी तां पश्यति कौकुटिको भिक्षुः। निभृत इत्यर्थः / तदेतत्सर्व निपातनाल्लभ्यते / ... 1693 समूहार्थात् समवेते // 6 / 4 / 46 // समूहवाचिभ्यो द्वितीया

Page #356
प्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. न्तेभ्यः समवेते तादात्म्यात् तदेकदेशीभूतेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / समूह समवैति सामूहिकः / सामाजिकः / सांसदिकः / सामवायिकः / गौष्ठिकः / तदेकदेशीभावमनुभवन्नेवमुच्यते / समवेत्यापगते तु समवेतशब्दो न वर्तते यथा सुप्तोत्थिते सुप्तशब्द इति तत्र न भवति / 1694 पर्षदो ण्यः // 6 / 4 / 47 // पर्षच्छद्वाद् द्वितीयान्तात् समवेतेऽर्थे पारिषद्यः। 1695 सेनाया वा // 6 // 4 // 48 // सेनाशद्वाद् द्वितीयान्तात् समवेतेऽर्थे ण्यः प्रत्ययो वा स्यात् / सेनां समवैति सैन्यः / पक्षे समूहार्थात् समवेते इतीकण् / सैनिकः। सेनैव सैन्यमिति तु भेषजादित्वात् स्वाथै ट्यण / 1696 धर्माधर्माचरति // 6 / 4 / 49 // धर्म अधर्म इत्येताभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां चरत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / चरतिस्तात्पर्येणानुष्ठाने / धर्म चरति धार्मिकः / आधर्मिकः / 1697 षष्ठया धर्ये // 6 // 4 // 50 // षष्ठयन्ताद धर्येऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / धर्मो न्यायोऽनुवृत्त आचारस्तस्मादनपेतं धर्म्यम् / शुल्कशालाया धर्म्य शौल्कशालिकम् / आपणिकम् / गौल्मिकम् / आतरिकम् / 1698 ऋन्नरादेरण // 64 / 51 // ऋकारान्तेभ्यो नरादिभ्यश्च षष्ठयन्तेभ्यो धर्येऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / नुर्धम्य नारम् / स्त्रियां नारी / मातुर्मात्रम् / पितुः पैत्रम् / शास्तु शास्त्रम् / विकर्तुः वैकत्रम् / होतुत्रिम् / पोतुः पौत्रम् / नरशब्दादिकण मा भूदिति तद्ग्रहणम् / महिष्या माहिषम् / / 1699 विभाजयितृविशसितुर्णीड्लुक् च // 6 / 4 / 72 // आभ्यां षष्ठयन्तां धर्येऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात्, तत्संनियोगे च विभाजयितुर्णिलुक् / विभाजयितुर्धम्यं वैभाजित्रम् / विशसितुर्वैशस्त्रम् / 1700 अवक्रये // 6 / 4 / 53 // अवक्रियते येनेच्छानियमितेन द्रव्येण कियन्तमपि कालमापणादि सोऽवक्रयः / भौगनिर्देशो भाटकमिति यावत् / षष्ठ्य

Page #357
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धिव न्तान्नानोऽवक्रयेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / आपणस्यावक्रय आपणिकः / शौल्कशालिकः / आतरिकः / गौल्मिकः / लोकपीडया धर्मातिक्रमेणापि अवक्रयो भवतीत्ययं धाद् भिद्यते / 1701 तदस्य पण्यम् // 6 / 4 / 54 // तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् तच्चेत् प्रथमान्तं पण्यं विक्रेयं भवति / अपूपाः पण्यमस्य आपूपिकः / पण्यार्थो वृत्तावन्तर्भूत इति पण्यशब्दस्याप्रयोगः / एवं शाष्कुलिकः / मौदकिकः / लावणिकः। ____ 1702 किशरादेरिकट् // 6456 // किशर इत्येवमादिभ्यस्तदस्य पण्यमित्यस्मिन् विषये इकट् प्रत्ययः स्यात्। किशरादयो गन्धद्रव्यविशेषवचनाः। किशरं किशरो वा पण्यमस्य किशरिकः / किशरिकी स्त्री। तगरिकः। तगरिकी स्त्री। टकारो ङयर्थः। 1703 शलालुनो वा // 6456 // शलालुशब्दाद् गन्धविशेषवाचिनस्तदस्य पण्यमित्यस्मिन् विषये इकट् प्रत्ययो वा स्यात् / शलालु पण्यमस्य शलालुकः / शलालुकी। पक्षे इकण / शालालुकी। 1704 शिल्पम् // 6 / 4 / 57 // तदस्येति वर्तते / तदिति प्रथमान्तादस्येत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेत् शिल्पं भवति / शिल्पं कौशलं विज्ञानप्रकर्षः। अनेन तन्निवर्त्यः क्रियाविशेषो लक्ष्यते / नृत्तं शिल्पमस्य नार्तिकः / गीतं गैतिकः / वादनं वादनिकः / मृदङ्गो मृदङ्गवादनं शिल्पमस्य मार्दैङ्गिकः / पाणविकः। मौरजिकः। वैणविकः। मृदङ्गादिशब्दा वादनार्थवृत्तयः प्रत्ययमुत्पादयन्ति न द्रव्यवृत्तयः / उत्पादनार्थदृत्तिभ्यस्त्वनभिधानान्न भवति / शिल्पार्थो वृत्तावन्तर्भूत इति शिल्पशब्दस्याप्रयोगः। 1705 मडुकझझरादाण // 6 / 4 / 58 // मड्डक झर्झर इत्येताभ्यां तदस्य शिल्पमित्यर्थे अण् प्रत्ययो वा स्यात् / मड्डकवादनं शिल्पमस्य माड्डकः / झाझरः पक्षे इकण् / माडकिकः / झाझरिकः। . 1706 शीलम् // 6 / 4 / 59 // तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेत् शीलम् / शीलं प्राणिनां स्वभावः / फलनि

Page #358
मकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. रपेक्षा प्रवृत्तिरिति यावत् / अपूपा-अपूपभक्षणं शीलमस्य आपूपिकः। शाष्कुलिकः। मौदकिकः। ताम्बूलिकः / परुषवचनं शीलमस्य पारुषिकः / एवमाक्रोशिकः / मृदङ्गादिवदपूपादयः शब्दाः क्रियावृत्तयः प्रत्ययमुत्पादयन्ति / शीलार्थो वृत्तावन्तर्भूत इति शीलशब्दस्याप्रयोगः / __ 1707 अस्थाच्छन्त्रादेरञ् // 6 / 4 / 60 // अङ्प्रत्ययान्तात्तिष्ठतेश्छत्रादिभ्यश्च तदस्य शीलमित्यस्मिन् विषये अब् प्रत्ययः स्यात् / आस्था / शीलमस्य आस्थः / सांस्थः / आवस्थः / सामास्थः / वैयवस्थः / नैष्ठः। वैष्ठः / 'उपसर्गादातः इत्यङ। आन्तस्थः / भिदादित्वादङ् / छत्रादि-छत्रं शीलमस्य छात्रः। छत्रशब्देन गुरुकार्येष्यवहितस्य शिष्यस्य छत्रक्रियातुल्या गुरुच्छिद्राच्छादनाऽपायरक्षणादिका क्रियोच्यते उपचारात् / शिष्यो हि छत्रवद् गुरुच्छिद्रावरणादिप्रवृत्तश्छात्र इत्युच्यते / अभ्यासापेक्षाऽपि क्रिया शीलमित्युच्यते / यथा शीलिता विद्येति / चुराशील: चौरः। तपःशील: तापसः। स्त्रियां छात्री / चौरी / तापसी। 1708 तूष्णीकः // 64 / 61 // तूष्णींशब्दात् तदस्य शीलमित्यस्मिन् विषये कः प्रत्ययो मकारलोपश्च निपात्यते / तूष्णींभावः शीलमस्य तूष्णीकः / 1709 प्रहरणम् // 6 // 4 // 32 // तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् यत्तत्पथमान्तं तच्चेत् प्रहरणं भवति। असिः प्रहरणमस्य आसिकः / प्रासिकः। चाक्रिकः। मौष्टिकः / धानुष्कः / चरतीत्यत्र व्यापारसाधनात् प्रत्ययो यथा अश्वेन चरतीति / शिल्पमित्यत्र तु विज्ञानातिशये यथा नृत्तं शीलमस्येति / अनेन तु व्यापाराभावेऽपि परिज्ञानमात्रे प्रत्ययः / 1710 परश्वधाद्वाण // 6 / 4 / 63 // परश्वधशब्दात् तदस्य प्रहरणमित्यर्थे अण् प्रत्ययो वा स्यात् / परश्वधः प्रहरणमस्य पारश्वधः / पक्षे इकण / पारश्वधिकः। 1711 शक्तियष्टेष्टीकण् // 6 / 4 / 64 // शक्ति यष्टि इत्येताभ्यां तदस्य प्रहरणमित्यस्मिन् विषये टीकण प्रत्ययः स्यात् / शक्तिः प्रहरणमस्य शाक्तीकः। शाक्तीकी। याष्टीकः / याष्टीकी / कथं शाक्तीकः शक्त्या जीवतीति / वेतनादीकणा भविष्यति। 44

Page #359
346 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1712 वेष्ट्यादिभ्यः // 6 / 4 / 65 // इष्टि इत्येवमादिभ्यस्तदस्य प्रहरणमित्यस्मिन् विषये टीकण वा स्यात् / इष्टिः प्रहरणमस्य ऐटीकः / ऐष्टीकी / ऐष्टिकः / ईषा पहरणमस्य ऐषीकः / ऐपीकी / ऐषिकः। कम्पनं प्रहरणमस्य काम्पनीकः / काम्पनीकी / काम्पनिकः। अम्भःप्रहरणः आम्भसीकः / आम्भसीकी / आम्भसिकः। दण्डपहरणः दाण्डीकः, दाण्डीकी, दाण्डिकः। इष्टयादयः प्रयोगगम्याः / . 1713 नास्तिकास्तिकदैष्टिकम् // 64 / 66 // एते शब्दास्तदस्येत्यस्मिन् विषये इकणप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / निपातनं रूढ्यर्थम् / नास्ति परलोकः पुण्यं पापमिति वा मतिरस्य नास्तिकः / अस्ति परलोकः पुण्यं पापमिति वा मतिरस्य आस्तिकः / नास्त्यस्तिशब्दौ तिवादिप्रतिरूपके अव्यये / निपातनादेव वा तदिति प्रथमाधिकारेऽपि आख्यातानास्तीति पदसमुदायाच्च प्रत्ययः। दिष्टं दैवं तत्पमाणमिति मतिरस्य दिष्टा वा प्रमाणानुपातिनी मतिरस्य दैष्टिकः। 1714 वृत्तोऽपपाठोऽनुयोगे // 6 / 4 / 67 // तदस्येति वर्तते / तदिति प्रथमान्तादस्यति षष्ठयर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेदनुयोगविषये वृत्तोऽपपाठः। अनुयोगः परीक्षा / एकमन्यदपपाठोऽनुयोगे वृत्तमस्य ऐकान्यिकः / द्वैयन्यिकः / त्रैयन्यिकः / संख्यान्यशब्दयोस्तद्धिते विषयभूते समासः। ततस्तद्धितः / वृत्तोऽपपाठोऽनुयोग इत्यस्य तु वृत्तावन्तर्भावादप्रयोगः। अन्यत्वं चापपाठस्य सम्यक्पाठापेक्षम् / वृत्त इति किम् / वर्तमाने वय॑ति च न भवति / अपपाठ इति किम् / एकमन्यदस्य दुःखमनुयोगे वृत्तम् / जयोऽनुयोगे वृत्तः। अनुयोग इति किम् / स्वैराध्ययने मा भूत् / अन्ये त्वपपाठादन्यत्राप्यध्ययनमात्रे प्रत्ययमिच्छन्ति / एकं रूपमध्ययने वृत्तमस्य ऐकरूपिकः / ऐकग्रन्थिकः। - 1715 वहुस्वरपूर्वादिकः // 6 / 4 / 68 // बहुस्वरपूर्वपदं यस्य तस्मान्नाम्नः प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेद् वृत्तोऽपपाठोऽनुयोगे भवति / एकादशान्यान्यपपाठरूपाण्यनुयोगेऽस्य वृत्तानि एकादशान्यिकः / एकादशान्यिका स्त्री। द्वादशान्यिकः / द्वादशान्यिका स्त्री / त्रयोदशान्यिकः / त्रयोदशान्यिका / चतुर्दशान्यिकः / चतुर्दशान्यिका / अत्राप्यन्ये पूर्ववदन्यत्रापीच्छन्ति / द्वादश रूपाण्यध्ययने वृत्तान्यस्य द्वादशरूपिकः।

Page #360
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 1716 भक्ष्यं हितमस्मै // 6 / 4 / 69 // तदिति वर्तते / तदिति प्रथमान्तादस्मै इति चतुर्थ्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् यत् तत् प्रथमान्तं तच्चेद् भक्ष्यं हितं भवति / अपूपा भक्ष्यं हितमस्मै आपूपिकः। शाष्कुलिकः। मौदकिकः। गौडधानिकः। भक्ष्यमिति किम् / देवदत्तो हितोऽस्मै / हितमिति किम् / अपूपा भक्ष्यमहितमस्मै / हितार्थो भक्षणक्रिया च तद्धितवृत्तावेवान्तर्भवति / 1717 नियुक्तं दीयते // 6 // 470 // तदिति अस्मै इति च वर्तते / तदिति प्रथमान्तादस्मै इति चतुर्थ्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेनियुक्तमव्यभिचारेण नित्यं वा दीयते / अग्रभोजनमस्मै नियुक्तं दीयते आग्रभोजनिकः / आग्रकलिकः / मांसिकः / आपूपिकः। शाष्कुलिकः। ग्रामिकः / आग्रहारिकः / अस्मै इत्येव / रजकस्य वस्त्रं नित्यं दीयते / अर्घ्यते इत्यर्थः। 1718 श्राणामांसौदनादिको वा / / 6 / 471 // श्राणा मांसौदन इत्येताभ्यां तदस्मै नियुक्तं दीयत इत्यस्मिन् विषये इकः प्रत्ययो वा स्यात् / श्राणा नियुक्तमस्मै दीयते श्राणिकः पथ्याशी / श्राणिका / मांसौदनिकः। मांसौदनिका। पक्षे इकण / श्राणिकी। मांसौदनिकी / इकेकणोः स्त्रियां विशेषः। अन्ये त्विकं नेच्छन्ति। 1719 भक्तौदनादाणिकट् // 6 / 4 / 72 // भक्त ओदन इत्येताभ्यां यथासंख्यमणिकट प्रत्ययौ वा स्याताम् तदस्मै नियुक्तं दीयत इत्यस्मिन् विषये / भक्तमस्मै नियुक्तं दीयते भाक्तः। औदनिकः। औदनिकी / पक्षे इकण / भाक्तिकः। औदनिकः / ओदनशब्दादिकणं नेच्छन्त्यन्ये / 1720 नवयज्ञादयोऽस्मिन् वर्तन्ते // 6 / 4 / 73|| नवयज्ञादिभ्यः प्रथमान्तेभ्यो वर्तन्त इत्येवमुपाधिभ्योऽस्मिन्निति सप्तम्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / नवा यज्ञा अस्मिन् वर्तन्ते नावयज्ञिकः। पाकयज्ञिकः। नवयज्ञादयः प्रयोगगम्याः। 1721 तत्र नियुक्त // 6 // 4 / 74 // तत्रेति सप्तम्यन्तानियुक्तेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / नियुक्तोऽधिकृतो व्यापारित इत्यर्थः / पूर्वकस्य नियुक्तमित्यस्य क्रियाविशेषणरूपस्याव्यभिचारो नित्यमिति चार्थः / प्रत्ययार्थश्वायम् / स तु प्रकृत्यर्थोपाधिः / शुल्कशालायां नियुक्तः शौल्कशालिकः। आपणिकः / आत्ररिकः / दौवारिकः / आक्षपटलिकः।

Page #361
[तद्धित 348 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. .... 1723 अगारान्तादिकः // 6 / 4 / 75 // अगारान्तात् तत्र नियुक्तेऽर्थे इकः प्रत्ययः स्यात् / देवागारिकः। देवागारिका / भाण्डागारिकः। भाण्डागारिका। आयुधागारिकः / आयुधागारिका / कोष्ठागारिकः / कोष्ठागारिका / __1723 अदेशकालाध्यायिनि // 6 / 4 / 76 / / तत्रेति वर्तते / अध्ययनस्य यौ प्रतिषिद्धौ देशकालौ तावदेशकालौ / तद्वाचिनः सप्तम्यन्तादध्यायिन्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अशुचावध्यायी आशुचिकः। श्मशानेऽध्यायी श्माशानिकः श्मशानाभ्यासिकः। अकाल-साध्यिकः। अदेशकालादिति किम् / स्वाध्यायभूमाबध्यायी। पूर्वाह्नेऽध्यायी। 1724 निकटादिषु वसति // 6477 // निकटादिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो वसत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / निकटे वसति नैकटिकः / आरण्यकेन भिक्षुणा ग्रामात् क्रोशे वस्तव्यमिति यस्य शास्त्रितो वासः स एवोच्यते / एतदर्थ एव च वत्रेत्यधिकारे सप्तमीनिर्देशः / वृक्षमूले वसति वार्तमूलिकः। माशानिकः। आभ्यवकाशिकः / आवसथिकः / निकटादयः प्रयोगगम्याः / . 1725 सतीर्थ्यः // 6478 // सतीर्थ्य इति समानतीर्थंशब्दात् तत्र वसत्यर्थे यः प्रत्ययो निपात्यते समानस्य च सभावः / समानतीर्थे वसति सतीर्थ्यः। तीर्थमिह गुरुरुच्यते / - 1726 प्रस्तारसंस्थानतदन्तकठिनान्तेभ्यो व्यवहरति // 6479 // प्रस्तार संस्थान इत्येताभ्यां प्रस्तारान्तात् संस्थानान्तात् कठिनान्ताच व्यवहरत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / व्यवहरतिरिह क्रियातत्वे क्रियाया अविपरीतस्वभावे / यथा लौकिको व्यवहार इत्यत्र / प्रस्तारे व्यवहरति प्रास्तारिकः। सांस्थानिकः / तदन्त-क्रांस्यप्रस्तारिकः / लौहप्रस्तारिकः / गौसंस्थानिकः आश्वसंस्थानिकः / कठिनान्त-वांशकठिनिकः / वार्धकठिनिकः। कठिनं तापसभाजनं पीठं वा / बहुवचनं कठिनान्तेति स्वरूपग्रहणव्युदासार्थम् रूढयर्थ च / प्रस्तारसंस्थानाभ्यां तदन्ताभ्यां केचिन्नेच्छन्ति / ... 1727 संख्यादेश्चाहंदलुचः // 6480 // आ अहंदर्थादित अ या प्रकृतिरुपादास्यते तस्याः केवलायास्तदन्तायाश्च संख्यापूर्वाया वक्ष्यमाणः प्रत्ययः

Page #362
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. स्यादिति वेदितव्यम् न चेत्सा लुगन्ता भवति / चन्द्रायणं चरति चान्द्रायणिकः / द्वे चन्द्रायणे चरति द्वैचन्द्रायणिकः / पारायणमधीते पारायणिकः। द्वे पारायणे अधीते द्वैपारायणिकः / संख्यादेरिति किम् / परमपारायणमधीते / महापाराययणमधीते / चकारः केवलार्थः। आहेत इत्यत्राकारोऽभिविधौ / तेनाईदर्थेऽपि भवति / द्वे सहस्र द्विसहस्रं वार्हति द्विसाहस्रः। अलुच इति किम् / द्वाभ्यां शूर्पाभ्यां क्रीतं द्विशूर्पम् / अत्र 'शूर्पाद्वाञ्' इत्यञ् / 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' इति लुप् / द्विशूर्पण क्रीतं द्विशौर्पिकम् / पुनरपि 'शूर्पाद्वाञ् ' इत्यञ् न भवति / __ 1728 गोदानादीनां ब्रह्मचर्ये // 6 / 4 / 81 // गोदानादिभ्यो निर्देशाद षष्ठयन्तेभ्यो ब्रह्मचर्येऽभिधेये इकण प्रत्ययः स्यात् / गोदानस्य ब्रह्मचर्य गौदानिकम्। आदित्यव्रतानामादित्यवतिकम् / महानाम्नीनां माहानाम्निकम् / गोदानादयः प्रयोगगम्याः। येभ्योऽस्मिन्नर्थे इकण दृश्यते ते गोदानादयः। 1729 चन्द्रायणं च चरति // 6 // 4 // 82 // चन्द्रायणशब्दानिर्देशादेव द्वितीयान्ताद गोदानादिभ्यश्चार्थाद द्वितीयान्तेभ्यश्चरत्यर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / चन्द्रायणं चरति चान्द्रायणिकः / गोदानं चरति गौदानिकः। आदित्यवतिकः / महानाम्न्यो नाम ऋचः। तत्साहचर्यात् तासां व्रतमपि महानाम्न्यः। महानाम्नीव्रतं चरति माहानामिकः। 1730 देवव्रतादीन डिन् // 6 / 4 / 83 // देवव्रतादिभ्यो निर्देशादेव द्वितीयान्तेभ्यश्चरत्यर्थे डिन् प्रत्ययः स्यात् / देवव्रतं चरति देवव्रती। तिलव्रती। महाव्रती। देवव्रतादयः प्रयोगगम्याः। डित्करणमुत्तरत्रान्त्यस्वरादिलोपार्थम् / 1731 डकश्चाष्टाचत्वारिंशतं वर्षाणाम् / / 6 / 4 / 84 // वर्षाणां संबंधि-. नोऽष्टाचत्वारिंशच्छब्दाद् व्रतवृत्तेनिर्देशादेव द्वितीयान्ताचरत्यर्थे डकश्चकाराड्डिन् च प्रत्ययः स्यात् / अष्टाचत्वारिंशद्वर्षसहितं व्रतमष्टाचत्वारिंशत् तच्चरति अष्टाचत्वारिंशकः / अष्टाचत्वारिंशी। __ 1732 चातुर्मास्यं तौ यलुक् च // 6 / 4 / 85 // चातुर्मास्यशब्दाद् व्रतवृत्तेद्वितीयान्ताच्चरत्यर्थे तो डकडिनौ प्रत्ययौ यलोपश्च भवति / चतुर्यु मासेषु भवानि 'यज्ञेव्यः' इति ज्यः चातुर्मास्यानि नाम यज्ञाः / तत्सहचरितानि व्रतानि चातुर्मास्यानि तानि चरति चातुर्मासकः। चातुर्मासी /

Page #363
350 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तद्धित ____ 1733 क्रोशयोजनपूवाच्छताद्योजनाचाभिगमाहे // 6486 // क्रोशशब्दपूर्वाद्योजनशब्दपूर्वाच्च शताद् योजनशब्दाच निर्देशादेव पञ्चम्यन्तादभिगमाहेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / क्रोशशताभिगमनमर्हति क्रौशशतिको मुनिः / यौजनशतिको मुनिः। यौननिकः साधुः / 1734 तद्यात्येभ्यः // 6 / 4 / 87 // तदिति द्वितीयान्तेभ्य एभ्यः-क्रोशशतयोजनशत योजन इत्येतेभ्यो याति—गच्छत्यर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / क्रोशशतं याति क्रौशशतिकः / यौजनशतिकः / यौजनिको दूतः / एभ्य इति किम् / नगरं याति चैत्रः। __ 1735 पथ इकट् // 6 / 4 / 88 // पथिन्शब्दाद् द्वितीयान्ताद्यात्यर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् / पन्थानं याति पथिकः / पथिकी स्त्री। टकारो डन्यर्थः / द्वौ पन्थानौ याति द्विपथिकः द्विपथिकी स्त्री / कटमकृत्वा इकड्वचनं परत्वात् समासान्ते कृतेऽपि यथा स्यादित्येवमर्थम् / 1736 नित्यं णः पन्धश्च // 6 / 4 / 89 // नित्यमिति प्रत्ययार्थविशेषणम् / पथिन्शब्दाद द्वितीयान्तानित्यं यात्यथै णः प्रत्ययः स्यात् पथिन्शब्दस्य च पन्थादेशः। पन्थानं नित्यं याति पान्थः। पान्था स्त्री। द्वौ पन्थानौ नित्यं याति द्वैपन्थः। द्वैपन्था / नित्यमिति किम् / पथिकः / . 1737 शङ्क्त्तरकान्ताराजवारिस्थलजङ्गलादेस्तेनाहृते च // 6 / 4 / 90 // शङ्कु उत्तर कान्तार अज वारिस्थल जङ्गल इत्येतत्पूर्वात् पथिन्नन्तात्तेनेति तृतीयान्तादाहृते याति चार्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / शकुपथेनाहृतो याति वा 'शाकुपथिकः / औत्तरपथिकः / कान्तारपथिकः। आजपथिकः / वारिपथिकः। स्थालपथिकः / जाङ्गलपथिकः। 1738 स्थलादेर्मधुकमरिचेऽण् // 6 / 4 / 91 // स्थलपूर्वपदात् पथिन्नन्तात् तृतीयान्तादाहृतेऽर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् तच्चेदाहृतं मधुकं मरिचं वा भवति / स्थलपथेनाहृतं मधुकं मरिचं वा स्थालपथम् / मधुकमरिच इति किम् / स्थालपथिकमन्यत् / 1739 तुरायणपारायणं यजमानाधीयाने // 6 / 4 / 92 // आभ्यां

Page #364
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 351 निर्देशादेव द्वितीयान्ताभ्यां यथासंख्यं यजमानेऽधीयाने चार्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / तुरायणं नाम यज्ञस्तं यजते तौरायणिकः / पारायणमधीते पारायणिकः। 1740 संशयं प्राप्ते ज्ञेये // 6 / 4 / 93 // संशयमिति द्वितीयान्तात् प्राप्तेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् स चेत् प्राप्तोऽर्थो ज्ञेयो भवति / संशयं प्राप्तः सांशयिकः। सांशयिकोऽयमूर्धो न जाने स्थाणुरुत पुरुष इति / सांशयिकश्चैत्रो न जाने जीवति उत मृत इति। ज्ञेय इति किम् / संशयितरि मा भूत् / सोऽपि हि संशयं प्राप्तो भवति तस्य तत्र भावात् / 1741 तस्मै योगादेः शक्ते // 6 / 4 / 94 // योगादिभ्यस्तस्मै इति चतुधन्तेभ्यः शक्तेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / योगाय शक्तः यौगिकः / सांतापिकः / 1742 योगकर्मभ्यां योको // 6 / 4 / 95 // आभ्यां चतुर्थ्यन्ताभ्यां शक्तेऽर्थे यथाक्रमं य उकञ् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / योगाय शक्तः योग्यः / कर्मणे शक्तं कार्मुकम् / एवं योगशब्दस्य द्वैरूप्यम् / 1743 यज्ञानां दक्षिणायाम् // 6 / 4 / 96 // यज्ञवाचिभ्यो निर्देशादेव षष्ठयन्तेभ्यो दक्षिणायामर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / यज्ञकर्मकृतां वेतनादानं दक्षिणा / अग्निष्टोमस्य दक्षिणा आग्निष्टोमिकी / वाजपेयिकी / राजमूयिकी। नावयज्ञिकी / पाश्चौदनिको / ऐकादशाहिकी। द्वादशाहिकी / द्वैवाजपेयिकी। बहुवचनं स्वरूपविधेय॒दासार्थम् / 1744 तेषु देये // 6 / 4 / 97 // यज्ञवाचिभ्यस्तेष्विति निर्देशादेव सप्तम्यन्तेभ्यो देयेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अग्निष्टोमे देयं आग्निष्टोमिकम् / वाजपेयिकं भक्तम् / 1745 काले कार्ये च भववत् // 6 / 4 / 98 // कालवाचिनो निर्दशादेव सप्तम्यन्ताद्देये कार्ये चार्थे भववत् प्रत्ययाः स्युः। यकाभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विशेषेण ये प्रत्यया भवेऽर्थे भवन्ति ताभ्यः प्रकृतिभ्यस्तेन विशेषेण कार्ये देये चार्थे ते प्रत्ययाः स्युः / वद्धि सर्वसादृश्यार्थः / यथा वर्षासु भवं वापिकं मासिकमित्यादि

Page #365
352 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ तद्धित तथा वर्षासु देयं कार्य वा वार्षिकं मासिकमित्यादि भवति। प्रत्ययस्य भावोऽत्रातिदिश्यते नाभाव इति द्विगोः परस्य लुप् न भवति / द्वयोर्मासयोर्देयं कार्य वा द्वैमासिकं त्रैमासिकम् / 1746 व्युष्टादिष्वण // 6 / 4 / 99 // व्युष्टादिभ्यो निर्देशादेव सप्तम्यन्तेभ्यो देये कार्ये चार्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / व्युष्टे देयं कार्य वा वैयुष्टम्। नैत्यम् / बहुवचनादाकृतिगणोऽयम् / व्युष्टसाहचर्यान्नित्यशब्दः कालवाची गृह्यते ततः सप्तम्यपवादेन कालावनोाप्ताविति द्वितीयाविधानात् नित्यं देयं कार्य वेति द्वितीयान्तादेव प्रत्ययः / अन्ये तु सप्तम्यन्तादपीच्छन्ति / नित्ये विषुवति षड्मिश्वराचरैर्मुहूर्तेरनाक्रम्यमाणे देयं कार्य वा नैत्यम् / 1747 यथाकथाचाण्णः // 4 / 100 // यथाकथाचशब्दोऽव्ययसमुदायोऽ नादरेणेत्यर्थे वर्तते तस्माद्देये कार्ये चार्थे णः प्रत्ययः स्यात् / यथाकथाच दीयते क्रियते वा याथाकथाचम् / याथाकथाचा दक्षिणा। 1748 तेन हस्ताद्यः // 6 / 4 / 101 // तेनेति तृतीयान्ताद् हस्तशब्दाद् देये कार्ये चार्थे यः प्रत्ययः स्यात् / हस्तेन देयं कार्य वा हस्त्यम् / 1749 शोभमाने // 64 / 102 // तेनेति तृतीयान्ताच्छोभमानेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / कर्णवेष्टकाभ्यां शोभते कार्णवेष्टकिकं मुखम् / एवं वास्त्रयुगिकं शरीरम् / औपानहिको पादौ / असमर्थनसमासोऽप्यस्मिन् विषये भवति / कर्णवेष्टकाभ्यां न शोभते अकार्णवेष्टकिकम् / अवास्त्रयुगिकम् / 1750 कर्मवेषाद्यः // 6 // 4 / 103 // कर्मन् वेष इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां शोभभानेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / कर्मणा शोभते कर्मण्यं शौर्यम् / वेषेण शोभते वेष्यो नटः / पूर्ववन्नञ्समासो भवति / अकर्मण्यः। अवेष्यः। केचिद्वेषस्थाने वेशं पठन्ति / वेश्या नर्तकी। . 1751 कालात्परिजय्यलभ्यकार्यसुकरे // 6 / 4 / 104 // कालविशेषवाचिनस्तृतीयान्तात परिजय्ये लभ्ये कार्य सुकरे चार्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / परितो जेतुं शक्यं परिजय्यम् / शक्ते कृत्यः / लभ्यकार्ययोः शक्तेऽहे वा / अकृच्छ्रेण क्रियते यत्तत्सुकरम् / मासेन परिजय्यो मासिको व्याधिः। मासेन लभ्यो

Page #366
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. मासिकः पटः / मासेन कार्य मासिकं चान्द्रायणम् / मासेन सुकरः प्रासादः / कालादिति किम् / चैत्रेण परिजय्यम् / 1752 निर्वृत्ते // 64 / 105 // तेनेति कालादिति च वर्तते / कालवाचिनस्तृतीयान्तानित्तेऽर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / अहना निवृत्तमाह्निकम् / मासिकम् / आर्धमासिकम् / सांवत्सरिकम् / योगविभाग उत्तरत्रास्यानुवृत्त्यर्थः। . 1753 तं भाविभूते // 6 / 4 / 106 // कालादिति वर्तते / द्वितीयान्तात् कालवाचिनो भाविनि भूते चार्थ इकण प्रत्ययः स्यात् / स्वसत्तया व्याप्स्यमानकालो भावी। व्याप्तकालो भूतः / मासं भावी भूतो वा मासिक उत्सवो व्याधिर्वा / 1754 तस्मै भृताधीष्टे च // 6 / 4 / 107 // कालादिति वर्तते / तस्मै इति तादर्थ्यचतुर्थ्यन्तात् कालवाचिनो भृतेऽधीष्टे चार्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / भृतो वेतनेन क्रीतः / अधीष्टः सत्कृत्य व्यापारितः / मासाय भृतो मासिकः कर्मकरः / मासं कर्मणे भृत इत्यर्थः / मासायाधीष्टो मासिक उपाध्यायः। मासमध्यापनायाधीष्ट इत्यर्थः / एवं वार्षिकः / सांवत्सरिकः। चकारस्तेन निर्वृत्ते तं भाविभूते तस्मै भृताधीष्टे चेति सूत्रत्रयस्याप्युत्तरत्रानुवृत्त्यर्थः / 1755 षण्मासादवयास ण्येकौ // 6 / 4 / 108 // षण्मासंशब्दात् कालवाचिनस्तेन निवृत्ते तं भाविभूते तस्मै भृताधीष्टे चेत्यस्मिन् विषयेऽवयसि गम्यमाने ण्य इक इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / षड्भिर्मासैनिर्वृत्तः षण्मासान् भावी भूतो वा षण्मासेभ्यो भृतोऽधीष्टो वा पाण्मास्यः। षण्मासिकः। अवयसीति किम् / षण्मासान् भूतः षण्मास्यः / 'षण्मासाद्ययणिकण' इति यः / 1756 समाया ईनः // 6 / 4 / 109 // समाशब्दात्तेन निर्वृत्त इत्यादिपञ्चकविषये ईनः प्रत्ययः स्यात् / समया निवृत्तः समां भूतो भावी चा समायै भृतोऽधीष्टो वा समीनः। 1757 राज्यहःसंवत्सराच द्विगोर्वा // 6 // 4110 // रात्रि अहन् संवस्सर इत्येतदन्तात् समाशब्दान्ताच्च द्विगोस्तेन निवत्त इत्यादिपञ्चकविषये ईनः

Page #367
354 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तद्धित प्रत्ययो वा स्यात् / द्वाभ्यां रात्रिभ्यां निवृत्तो वे रात्री भूतो भावी वा द्वाभ्यां रात्रिभ्यां भृतोऽधीष्टो वा द्विरात्रीणः / एवं व्यहीनः / द्विसंवत्सरीणः। द्विसमीनः। पक्षे इकण् / द्वैरात्रिकः / द्वैयन्हिकः / द्वैयहिक इति तु वहशद्वात् समाहारद्विगोगोरिकणि भवति / द्विसांवत्सरिकः। अत्र / 1758 मानसंवत्सरस्याशाणकुलिजस्यानाम्नि // 7 // 4 / 29 // मीयते परिच्छिद्यते येन तन्मानम् परिमाणादि / संख्याया अधिकशब्दाच परस्य शाणकुलिजशब्दवर्जितस्य मानवाचिनः संवत्सरशब्दस्य च णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् / इत्यादिना उत्तरपदवृद्धिः / द्वैसमिकः / राज्यन्तादहरन्ताच परमपि समासान्तं बाधित्वा अनवकाशत्वादीन एव भवति / तथा च समासान्तसंनियोगे उच्यमानः 'सर्वाशसंख्याव्ययात् ' इत्यहादेशो न भवति / समान्तात् पूर्वेण नित्ये प्राप्ते शेषेभ्योऽप्राप्ते विकल्पः / 1759 वर्षादश्च वा // 6 / 4 / 111 // वर्षशब्दो यः कालवाची तदन्ताद् द्विगोस्तेन निवृत्त इत्यादिपञ्चकविषयेऽकारश्चकारादीनश्च वा स्यात् / पक्षे इकण् / एवं त्रैरूप्यं भवति / द्वाभ्यां वर्षाभ्यां नित्तो द्वौ वर्षों द्वे वर्षे वा भूतो भावी द्वाभ्यां वर्षाभ्यां भृतोऽधीष्टो वा द्विवर्षः / द्विवर्षीणः। द्विवार्षिकः / अत्र / 1760 संख्याधिकाभ्यां वर्षस्याभाविनि // 7 // 4 // 18 // संख्यावाचिनोऽधिकशब्दाच परस्य वर्षशद्रस्य णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिः स्यात् अभाविनि-न चेत् स तद्धितो भावीत्यस्मिन्नर्थे विहितः। इत्युत्तरपदद्धिः / एवं अधिकवार्षिकः। भाविनि तु प्रतिषेधात् द्वैवर्षिकः। त्रैवर्षिकः। 1761 प्राणिनि भूते // 6 // 4112 // कालवाचिवर्षान्ताद् द्विगोभूतेऽर्थे अः प्रत्ययः स्यात् स चेद् भूतः प्राणी भवति / द्वे. वर्षे भूतो द्विवर्षो दारकः। त्रिवर्षों वत्सः। प्राणिनीति इति किम् / द्विवर्षः, द्विवर्षीणः द्विवार्षिक: सरकः। भूत इति किम् / शेषेष्वर्थेषु पूर्वेण विकल्प एव / द्विवर्ष, द्विवर्षीणः, द्विवार्षिको मनुष्यः। भाविन्यपि केचिदिच्छन्ति / एवमुत्तरेष्वपि त्रिषु पूर्वेण विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थी विधिः। ... 1762 मासाद्वयसि यः // 6 / 4 / 113 // मासान्ताद् द्विगोभूतेऽर्थे यः

Page #368
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 355 प्रत्ययः स्याद्वयसि गम्यमाने / द्वौ मासौ भूतो द्विमास्यः दारकः। त्रिमास्यो दारकः। वयसीति किम् / द्वैमासिको व्याधिः। त्रैमासिको व्याधिः। द्वैमासिको नायकः। भूत इत्येव / द्वौ मासौ भावी द्वैमासिको युवा। 1763 ईनञ् च // 6 / 4 / 114 // द्विगोरिति निवृत्तं योगविभागात् / मासशब्दाद् भूतेऽर्थे ईनञ् चकाराद्यश्च प्रत्ययः स्याद्वयसि गम्यमाने / मासं मासीनः मास्यो दारकः / अकारो वृद्धिहेतुत्वेन पुंवद्भावाभावार्थः / मासीना स्वसाऽस्य मासीनास्वसृकः / वयसीत्येव / मासिको नायकः। 1764 षण्मासाद्ययणिकण // 6 / 4 / 116 // षण्मासशब्दात् कालवाचिनो भूतेऽर्थे य यण इकण इत्येते प्रत्ययाः स्युः वयसि गम्यमाने। षण्मासान् भूतः षण्मास्यः। पाण्मास्यः / पाण्मासिकः। भूत इत्येव / षण्मासान् भावी / वयसीत्येव। पाण्मास्यः / षण्मासिको नायकः। . 1765 सोऽस्य ब्रह्मचर्यतद्वतोः // 6 / 4 / 116 // स इति प्रथमान्तात कालवाचिनः षष्ठयर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् ब्रह्मचर्ये तद्वति चाभिधेये / यत्तदस्येति निर्दिष्टं तच्चेद् ब्रह्मचर्य ब्रह्मचारी वा भवतीत्यर्थः / मासोऽस्य ब्रह्मचर्यस्य मासिकं ब्रह्मचर्यम् / आर्धमासिकम् / सांवत्सरिकम् / मासोऽस्य ब्रह्मचारिणो मासिको ब्रह्मचारी। मासं ब्रह्मचर्यमस्येत्यर्थः। एवमार्धमासिकः। सांवत्सरिकः / 1766 प्रयोजनम् // 6 // 4 / 117 // सोऽस्येति वर्तते / स इति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्यय: स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं तचेत् प्रयोजनं स्यात् / प्रयोजनं प्रयोजकं प्रवर्तनं जनकमुत्पादकम् / जिनमहः प्रयोजनमस्य जैनमहिकम् / ऐन्द्रमहिकम् / आभिषेचनिकम् / दैपोत्सविकम् / 1767 एकागाराचौरे // 6 / 4 / 118 // एकागारशब्दात तदस्य प्रयोजनमित्यस्मिन् विषये इकण प्रत्ययः स्यात् चौरे-यत्तदस्येति निर्दिष्टं स चेत चौरो भवति / एकमसहायमगारं प्रयोजनमस्य ऐकागारिकश्चौरः। ऐकागारिकी। चौरे नियमार्थं वचनम् / तेनान्यत्र न भवति / एकागार प्रयोजनमस्य भिक्षोरिति वाक्यमेव / 1768 चूडादिभ्योऽण् / / 6 / 4 / 119 // चूडादिभ्यस्तदस्य प्रयोजनमित्य

Page #369
366 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. क्रिया. तद्धित स्मिन् विषयेऽण् प्रत्ययः स्यात् / चूडा प्रयोजनमस्य चौडम् / चूला चौलम् / उपनयनमोपनयनम् / श्रद्धा श्राद्धम् / चूडादयः प्रयोगगम्याः / 1769 विशाखाषाढान्मन्थदण्डे // 6 / 4 / 120 // विशाखा आषाढा इत्येताभ्यां तदस्य प्रयोजनमित्यस्मिन् विषयेऽण प्रत्ययः स्यात् यथासंख्य मन्थे दण्डे चाभिधेये / मन्थो विलोडनं दण्डो वा / विशाखा प्रयोजनमस्य वैशाखो मन्थः। आषाढा आषाढे आषाढाः प्रयोजनमस्य आषाढो दण्डः / 1770 उत्थापनादेरीयः // 64 / 21 // उत्थापन इत्येवमादिभ्यस्तदस्य प्रयोजनमित्यस्मिन् विषये ईयः प्रत्ययः स्यात् / उत्थापनं प्रयोजनमस्योत्थापनीयः। उपस्थापनीयः। 1771 विशिरुहिपादिपरिसमापेरनात् सपूर्वपदात् // 6 // 4122 // विशिरुहिपदिपूरिसमापि इत्येतेभ्योऽनप्रत्ययान्तेभ्यः सपूर्वपदेभ्यस्तदस्य प्रयोजनमित्यर्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् / गृहप्रवेशनं प्रयोजनमस्य गृहप्रवेशनीयम् / संवेशनीयम् / अनुवेशनीयम् / अनुप्रवेशनीयम् / समावेशनीयम् / रुहि-प्रासादारोहणीयम् / आरोहणीयम् / प्ररोहणीयम् / अनुरोहणीयम् / अन्वारोहणीयम् / पदि-अश्वप्रपदनीयम् / गोपपदनीयम् / पूरि-प्रपापूरणीयम् / महापूरणीयम्। समापि-समापनीयम् / अङ्गसमापनीयम् / श्रुतस्कन्धसमापनीयम् / व्याकरणसमापनीयम् / 1772 स्वर्गस्वस्तिवाचनादिभ्यो यलुपौ // 6 / 4 / 123 // स्वर्गादिभ्यः स्वस्तिवाचनादिभ्यश्च यथासंख्यं तदस्य प्रयोजनमित्यस्मिन् विषये यः प्रत्ययो लुप च स्याताम् / स्वर्गादिभ्यो यः-स्वर्गः प्रयोजनमस्य स्वयम् / यशस्यम् / आयुष्यम् / काम्यम् / धन्यम् / स्वस्तिवाचनादिभ्य इकणो लुप / स्वस्तिवाचन प्रयोजनमस्य स्वस्तिवाचनम् / शान्तिवाचनम् / पुण्याहवाचनम् / स्वर्गादयः स्वस्तिवाचनादयश्च प्रयोगगम्याः / गणद्वयोपादानाद्वचनभेदेऽपि यथासंख्यम् / 1773 समयात् प्राप्तः // 6 / 4 / 124 // सोऽस्येत्यनुवर्तते / समयशब्दात् प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण प्रत्यय: स्यात् योऽसौ प्रथमान्तः प्राप्तश्चेत् स भवति / समयः प्राप्तोऽस्य सामयिक कार्यम् / उपनतकालमित्यर्थः।

Page #370
357 प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 1774 ऋत्वादिभ्योऽण् // 6 / 4 / 120 / / ऋतु इत्येवमादिभ्यः सोऽस्य प्राप्त इत्यर्थे अण प्रत्ययः स्यात् / ऋतुः प्राप्तोऽस्य आर्तवं पुष्पफलम् / उपवस्ता प्राप्तोऽस्य औपवस्त्रम् / प्राशिता प्राप्तोऽस्य प्राशित्रम् / ऋत्वादयः प्रयोगगम्याः। 1775 कालाद्यः // 6 / 4 / 126 // कालशब्दात् सोऽस्य प्राप्त इत्यर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / कालः प्राप्तोऽस्य काल्यस्तापसः। काल्या मेघाः / 1776 दीर्घः // 6 / 4 / 127 // कालशद्वात् प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् योऽसौ प्रथमान्तः स चेद्दी] भवति। दीर्घः कालोऽस्य कालिकमृणम् / कालिकं वैरम् / कालिकी संपत् / योगविभागादिकण / यविधाने हि कालाद्यो दीर्घश्चेत्येकमेव सूत्रं क्रियेत। 1777 आकालिकामकश्चाद्यन्ते॥६।४।१२८॥ आकालिकमिति शद्धरूपमिकान्तमिकणन्तं च निपात्यते। आकालशद्वादिक इकण च भवत्यर्थे भवतीत्यर्थः। आद्यन्ते-आदिरेव यद्यन्तो गम्यते / कथं चादिरेवान्तो भवति / यस्मिन् काले यत् प्रवृत्तमनध्यायादि तस्मिन्नेव काले प्रत्यावृत्ते यदि तदुपरमेत / यदि वा यस्मिन्नेव काले क्षणादौ विद्युदादेर्जन्म यदि तस्मिन्नेव काले विनश्येनात्मलाभकालादूचं तिष्ठेदित्यर्थः / आकालं भवति आकालिकोऽनध्यायः / पूर्वेधैर्यस्मिन् काले तृतीये चतुर्थे वा यामे प्रवृत्तः पुनरपरेधुरपि आतस्मात् कालाद् भवन् आकालिकोऽनध्याय उच्यते / आकालिका आकालिकी वा दृष्टिः / स्त्रियामिकेकणोविशेषः / अकालिका आकालिकी वा विद्युत् / आ जन्मकालमेव भवन्ती जन्मानन्तरविनाशिनी ऊर्ध्वमननुवर्तमाना एवमुच्यते / एवं च द्वधाप्यादिरेवान्तो भवति / आयन्त इति किम् / सर्वकालभाविनि मा भूत् / निपातनमादावन्ते चेति द्वन्द्वनिवृत्त्यर्थम् / अथवा निपातनस्येष्टविषयत्वाद् समानकालशद्धस्याकालादेशः। आद्यन्त इति च द्वन्दः प्रकृतिविशेषणम् / आद्यन्तयोर्वर्तमानाद् समानकालशब्दाद् प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे इकेकणौ निपात्येते समानकालशदस्याकालादेशः। समानकालावाद्यन्ता-वस्याकालिकोऽनध्यायः। आकालिका आकालिकी वा विद्युत् / समानकालताद्यन्तयोः पूर्ववद्वेदितव्या। 1778 त्रिंशदिशतेर्डकोऽसंज्ञायामाईदर्थे // 6 / 4 / 129 // त्रिंशविंशति इत्येताभ्यामा अहंदर्थाद्योऽर्थो वक्ष्यते तस्मिन् डकः प्रत्ययः स्यात् काफ्कादः

Page #371
358 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया [तद्धित असंज्ञायां विषये न चेत् प्रत्ययान्तं कस्यचित् संज्ञा भवति / त्रिंशता क्रीतं त्रिंशकम् / विंशत्या क्रीतं विंशकम् / त्रिंशतमर्हति त्रिंशकः / विशकः। आईदर्थ इत्यभिविधावाकारः / असंज्ञायामिति किम् / त्रिंशत्कम् / विंशतिकम् / 1779 संख्याडतश्चाशत्तिष्टेः कः // 6 // 4 / 130 // शदन्तत्यन्तष्टयन्तवजितायाः संख्यामा डतिप्रत्ययान्ताच शब्दाच्चकारात्रिंशविंशतिभ्यां च आहेदर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः। द्वाभ्यां क्रीतं द्विकम् / त्रिकम् / पञ्चकम् / 1780 बहुगणं भेदे // 1 / 1 / 40 // बहुगण इत्येतौ शब्दौ भेदे वर्तमानौ संख्यावत् स्याताम् / भेदो नानात्वमेकत्वप्रतियोगि। बहुकः / गणकः। भेद इति किम् / वैपुल्ये संवे च संख्याकार्य मा भूत् / बहुगणौ न नियतावधिभेदाभिधायकाविति संख्यापसिद्धेरभावात् वचनम् / अत एव भूर्यादिनिवृत्तिः। यावत्कम् / तावत्कम्। 1781 कसमासेऽध्यर्धः // 1 // 1 // 41 // अध्यर्धशब्दः कप्रत्यये समासे च विधातव्ये संख्यावत् स्यात् / अध्यन क्रीतम् अध्यर्धकम् / अध्यर्धेन शूर्पण क्रीतम् अध्यर्धशूर्पम् / अत्र संख्यापूर्वत्वेन द्विगुत्वे क्रीतार्थस्येकणः 'अनान्यद्विः प्लुप्' इति लुप् / कसमास इति किम् / धादिप्रत्ययविधौ न भवति। __ 1782 अर्धपूर्वपदः पूरणः // 1 / 142 // अर्धपूर्वपदः पूरणप्रत्ययान्तः शब्दः कप्रत्यये समासे च विधातव्ये संख्यावत् स्यात् / अर्धपश्चमकम् / अर्धपञ्चमशूर्पम् / इति-कतिभिः क्रीतं कतिकम् / त्रिंशत्-त्रिंशत्कम् / विंशतिविंशतिकम् / अपत्तिष्टेरिति प्रतिषेधे प्राप्ते डतित्रिंशदिशतीनामुपादानम् / अशत्तिष्टेरिति किम् / चात्वारिंशत्कम् / पाश्चाशत्कम् / साप्ततिकम् / षाष्टिकम् / आशीतिकम् / नावतिकम् / 1783 शतात् केवलादतस्मिन् येकौ // 6 / 4 / 131 // आ अहंदर्थाद् योऽर्थो वक्ष्यते तस्मिन् केवलाच्छतशब्दाद् य इक इत्येतो प्रत्ययौ स्यातां कापवादौ अतस्मिन्–स चेदर्थो वस्तुतः प्रकृत्यर्थादभिन्नो न भवेत् / शतेन क्रीतं शत्यम् / शतिकम् / शतमर्हति शत्यः शतिकः। शतं वर्षाणि मानमस्य शत्यः शतिकः पुरुषः / केवलादिति किम् / युत्तरं शतं द्विशतम् / तेन क्रीतं द्विशतकम् /

Page #372
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 359 संख्यादेश्वार्हदलुचः इति प्रामोति / अतस्मिन्निति किम् / शतं मानमस्य शतकं स्तोत्रम् / शतकनिदानम् / अत्र हि प्रकृत्यर्थ एव श्लोकाध्यायशतं प्रत्ययान्तेनाभिधीयते / अन्यस्मिँस्तु शते भवत्येव / शतेन क्रीतं शाटकशतं शत्यम् , शतिकम् / 1784 वातोरिकः // 6 / 4 / 132 // अत्वन्तायाः संख्याया आ अहंदाद्योऽर्थो वक्ष्यते तस्मिन्निकः प्रत्ययो वा स्यात् / यावतिकम् / यावत्कम् / तावतिकम् / तावत्कम् / विधानसामर्थ्यादिकारलोपो न भवति।। 1785 कार्षापणादिकट प्रतिश्चास्य वा // 64 / 133 // कार्षापणशब्दादाईदर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् अस्य च कार्षापणशब्दस्य प्रतीत्यादेशो वा भवति। कार्षापणिकम् / कार्षापणिकी। प्रतिकम् / प्रतिकी। चकार आदेशस्य प्रत्ययसंनियोगशिष्टत्वार्थः / अत एव द्विगोलपि प्रत्यादेशो न भवति / द्विकार्षापणम् / अध्यर्धकार्षापणम् / अस्येति स्थानिप्रतिपत्त्यर्थम् / अन्यथा प्रतिः प्रत्ययान्तरं विज्ञायेत / टकारो ङन्यर्थः। 1786 अधीत् पलकंसकर्षात् // 6 / 4 / 134 // अर्धशद्धपूर्वात् पलकंसकर्ष इत्येवमन्तानाम्न आहेदर्थे इकट् प्रत्ययः स्यात् / अर्धपलिकम् / अर्धपलिकी। अर्धकंसिकम् / अर्धकंसिकी / अर्धकर्षिकम् / अर्धकर्षिकी। 1787 कंसार्धात् // 64 / 135 // कंस अर्ध इत्येताभ्यामाईदर्थे इकट प्रत्ययः स्यात् / कंसिकम् / कंसिकी। अधिकम् / अधिकी। 1788 सहस्रशतमानादण् // 6 // 4 // 136 // सहस्र शतमान इत्येताभ्यामाईदर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / केकणोरपवादः / सहस्रेण क्रीतः साहस्रः / शतमानेन शातमानः / वसनादित्यत्र सहस्रशतमानग्रहणमकृत्वाऽणवचनं 'नवाणः' इत्येवमर्थम् / 1789 शूर्पाद्वाञ् // 6 / 4 / 137 // शूर्पशब्दादाहदर्थेऽञ् प्रत्ययो वा स्यात् / इकणोऽपवादः / शौर्पम् / शौर्पिकम् / 1790 वसनात् // 6 / 4 / 138 // वसनशब्दादार्हदर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / वसनेन क्रीतं वासनम् /

Page #373
360 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1791 विंशतिकात् // 6 // 4 / 139 // विंशतिकशब्दादाईदर्थेऽञ् प्रत्ययः स्यात् / विंशतिर्मानमस्य विंशतिकम् / तेन क्रीतं वैशतिकम् / योगविभाग उत्तरार्थः। 1792 दिगोरीनः // 6 / 4 / 140 // विंशतिकशब्दान्ताद् द्विगोराहदर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः। विधानसामर्थ्याल्लुब् न भवति / द्विविंशतिकीनम् / त्रिविंशतिकीनम् / अध्यर्धविंशतिकीनम् / अर्धपञ्चमविंशतिकीनम् / 1793 अनाम्न्यदिः प्लुप् // 6 // 4 / 141 // द्विगोः समासादार्हदर्थे उत्पबस्य प्रत्ययस्य पिल्लुप सकृत् स्यान्न तु द्विः अनाम्नि-न चेत् प्रत्ययान्तं कस्यच्चिनाम भवति / द्वाभ्यां कंसाभ्यां द्विकंस्या वा क्रीतं द्विकंसम् / त्रिकंसम् / अध्यर्धकंसम् / अर्धपश्चमकंसम् / द्विशूर्पम् / त्रिशूर्पम् / अध्यर्धशूर्पम् / अर्धपश्चमशूर्पम् / अद्विरिति किम् / द्वाभ्यां शूर्पाभ्यां क्रीतं द्विशूर्पम् / अञ् लुप् / द्विशूर्पण क्रीतं द्विशौपिकम् / अनाम्नीति किम् / पञ्च लोहिन्यः परिमाणमस्य पाञ्चलोहितिकम् / जातिश्च णीत्यादिना पुंवद्भावः / पञ्च कलायाः परिमाणमस्य पाञ्चकलायिकम् / परिमाणविशेषनाम्नी एते / अतएव मानसंवत्सरेत्यादिना नोत्तरपदवृद्धिः / लुपः पित्त्वात् पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीतः पश्चगर्ग इत्यत्रेकणो लुपि / 1794 क्यङ्मानिपित्तद्धिते // 32 // 50 // क्याङ प्रत्यये मानिनि शब्दे चोत्तरपदे पिति तद्धिते च प्रत्यये परे परतः स्त्रीलिङ्गशब्दोऽनूङ् पुंवत् स्यात् / इत्यनेन पुंवद्भावो भवति / संख्यान्ताद् द्विगोलपं नेच्छन्त्येके / द्वाभ्यां षष्टिभ्यां कीतं द्विषाष्टिकम् / त्रिषाष्टिकम् / - 1795 नवाणः 6 / 4 / 142 // द्विगोः परस्याईदर्थे विहितस्याणः पिल्लुप् वा स्यान्न तु द्विः / द्विसहस्रम् / दिसाहस्रम् / अध्यर्धसहस्रम्। अध्यर्धसाहस्रम् / अर्धषष्ठसहस्रम् / अर्धषष्ठसाहस्रम्। द्विशतमानम्। द्विशातमानम् / अध्यर्धशतमानम् / अध्यर्धशातमानम् / अर्धषष्ठशतमानम् / अर्धषष्ठशातमानम् / अण इति किम् / द्वौ द्रोणौ पचति द्विद्रोणः। अध्यर्धद्रोणः। पूर्वेण नित्यमेव लुप् / / 1796 सुवर्णकार्षापणात् // 64 / 143 // सुवर्णान्तात् कार्षापणान्ताच द्विगोः परस्याईदर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य वा लुप् स्यात् न तु द्विः। द्वाभ्यां सुवर्णा

Page #374
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. भ्यां क्रीतं द्विसुवर्णम् / विसौवणिकम् / अध्यर्धसुवर्णम् / अध्यर्धसौवर्णिकम् / द्विकार्षापणम् / द्विकार्षापणिकम् / विप्रति / द्विपतिकम् / अध्यर्धकार्षापणम् / अध्यर्धकार्षापणिकम् / अध्यर्धप्रतिकम् / 1797 द्वित्रिबहोर्निष्काबस्तात् // 3 / 4 / 144 // दि त्रि बहु इत्येतेभ्यः परौ यौ निष्कविस्तशब्दौ तदन्ताद् द्विगोराईदर्थे उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् वा स्यानतु द्विः। द्विनिष्कम् / दिनष्किम् / त्रिनिष्कम् / त्रिनैष्किकम् / बहुनिष्कम् / बहुनैष्किकम् / बिबिस्तम् / द्विवैस्तिकम् / त्रिविस्तम् / त्रिवैस्तिकम् / बहुबिस्तम् / बहुबैस्तिकम् / 1798 शताद्यः॥६॥४।१४५॥ शतान्ताद् द्विगोराईदर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे संख्यालक्षणः कः। तस्य लुप् भवति / अस्य तु विधानसामर्थ्यान्न भवति / द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीतं द्विशत्यम् / द्विशतम् / अध्यर्धशत्यम्। अध्यर्धशतम् / अर्धषष्ठशत्यम् / अर्धषष्ठशतम् / 1799 शाणात् // 6 // 4 // 146 // शाणान्ताद् द्विगोराईदर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे इकण्। तस्य लुप् / अस्य तु न भवति विधानसामर्थ्यात् / पञ्चशाण्यम् / पञ्चशाणम् / अध्यर्धशाण्यम् / अध्यर्धशाणम् / अर्धपश्चमशाण्यम् / अर्धपञ्चमशाणम् / योगविभाग उत्तरार्थः। 1800 द्वित्र्यााण वा // 6 / 4 / 147 / / द्वित्रि इत्येतत्पूर्वो यः शाणशब्द. स्तदन्ताद् द्विगोराईदर्थे य अण् इत्येतो प्रत्ययौ वा स्याताम् / वाग्रहणमुत्तरत्र वानिवृत्त्यर्थम् / द्वाभ्यां शाणाभ्यां क्रीतं द्विशाण्यम् / द्वैशाणम् / पक्षे इकण तस्य लुप् / द्विशाणम् / एवं त्रिशाण्यम् / त्रैशाणम् / त्रिशाणम् / एवं च त्रैरूप्यं भवति / 1801 पणपादमाषाद्यः // 6 / 4 / 148 / / पण पाद माष इत्येवमन्ताद् द्विगोराईदर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / विधानसामर्थ्यान्न लुप् / द्वाभ्यां पणाभ्यां क्रीतं द्विपण्यम् / द्विपाद्यम् / त्रिपण्यम् / त्रिपाद्यम् / अध्यर्धपण्यम् / अध्यर्धपाद्यम् / अर्धषष्ठपण्यम् / माषपणसाहचर्यात् पादः परिमाणं गृह्यते न पाण्यङ्गम् / तेन हिमहतिकापीति पद्भावो न भवति, तत्र प्राण्यङ्गस्यैव ग्रहणात्। यद्वा पादसंबंधी यका

Page #375
362 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित रस्तत्र गृह्यते अयं तु द्विगुसंबंधीति न भवति / द्विमाष्यम् / त्रिभाष्यम् / अध्यर्धमाष्यम् / 1803 खारीकाकणीभ्यः कच् // 6 / 4 / 149 // खारी काकणी इत्येवमन्ताद् द्विगोर्बहुवचनात् केवलाभ्यां च खारीकाकणीभ्यामाईदर्थे कच् प्रत्ययः स्यात् / विधानसामर्थ्याच्च न लुप् / द्वाभ्यां खारीभ्यां क्रीतं द्विखारीकम् / द्विकाकणीकम् / त्रिवारीकम् / त्रिकाकणीकम् / अध्यर्थखारीकम् / अध्यर्धकाकणीकम् / अर्धतृतीयखारीकम् / अर्धतृतीयकाकणीकम् / केवलाभ्यां-खारीकम् / काकणीकम् / चकारो न कचीति प्रतिषेधार्थः / 1803 मूल्यैः क्रीते // 6 / 4 / 150 // मूल्यवाचिनो निर्देशादेव तृतीयान्तात् क्रीतेऽर्थे यथाविहितमिकणादयः प्रत्ययाः स्युः। प्रस्थेन क्रीतं प्रास्थिकम् / सप्तत्या साप्ततिकम् / आशीतिकम् / नैष्किकम् / पाणिकम् / पादिकम् / त्रिंशकम् / विंशकम् / द्विकम् / त्रिकम् / शत्यम् / शतिकम् / मूल्यैरिति किम् / देवदत्तेन क्रीतम् / पाणिना क्रीतम् / वृत्तौ संख्याविशेषानवगमात् द्विवचनबहुवचनान्तान्न भवति / प्रस्थाभ्यां प्रस्थैर्वा क्रीतमिति / यत्र तु संख्याविशेषावगमे प्रमाणमस्ति तत्र भवत्येव / द्वाभ्यां क्रीतं द्विकम् / त्रिकम् / द्वाभ्यां प्रस्थाभ्यां क्रीतं द्विप्रस्थम् / * त्रिप्रस्थम् / यथा मुद्गैः क्रीतं मौगिकम् / माषिकम् / न ह्येकेन मुद्गेन माषण वा क्रयः संभवति। 1804 अर्धात् परिमाणस्यानतौ वा त्वादेः // 7 // 4 // 20 // अर्धशब्दात परस्य परिमाणवाचिनः कुडवादेः शब्दरूपस्य णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्यानतोऽकाररहितस्य वृद्धिः स्याद्वा त्वादेः-परिमाणात् पूर्वस्य त्वधशब्दस्य वा / अर्धकुडवेन क्रीतम् अर्धकौडविकम् / आर्धकौडविकम् / परिमाणस्येति किम् / अर्धक्रोशः प्रयोजनमस्य आक्रोशिकम् / अनत इति किम् / अर्धपस्थिकम् / आर्धपस्थिकम् / आदिविकल्प उत्तरवृद्धयनपेक्ष इति भवत्येव / अतः प्रतिषेधादाकारस्य वृद्धिर्भवत्येव / अर्धखायाँ भवः अर्धखारीकः। पुनरत्र को विशेषः सत्यामसत्यां वा वृद्धौ ? उच्यते / अर्धखारी भार्यास्य अर्धखारीभार्य इति। यद्यत्र वृद्धिप्रतिषेधः स्यात् अयं तद्धितो न वृद्धिहेतुरिति पुंवद्भावप्रतिषेधो न स्यात् / यथार्थप्रस्थे भवार्धप्रस्थी सा भार्याऽस्य अर्धप्रस्थभार्य इति /

Page #376
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 363 1807 तस्य वापे // 6 / 4 / 171 / / तस्येति षष्ठयन्ताद् वापेऽर्थे यथाविधि इकणादयः प्रत्ययाः स्युः / उप्यते अस्मिनिति वापः क्षेत्रम् / प्रस्थस्य वापः प्रास्थिकम् / द्रौणिकम् / मौगिकम् / शत्यम् / शतिकम् / खारीकम् / 1806 वातपित्तश्लेष्मसंनिपाताच्छमनकोपने // 6 / 4 / 152 // वातादिभ्यस्तस्येति षष्ठयन्तेभ्यः शमने कोपने चार्थे यथाविहितमिकण् प्रत्ययः स्यात् / शाम्यति येन तच्छमनम् / कुप्यति येन तत्कोपनम् / वातस्य शमनं कोपनं वा वातिकम् / पैत्तिकम् / श्लैष्मिकम् / सांनिपातिकम् / पथ्यमपथ्यं च द्रव्यायेवमभिधीयते प्रकरणात्तु विशेषगतिः। 1807 हेतौ संयोगोत्पाते // 6 / 4153 // तस्येति षष्ठयन्ताद्धेतावर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् योऽसौ हेतुः स चेत् संयोग उत्पातो वा / हेतुनिमित्तं संयोगः संबंधः। प्राणिनां शुभाशुभसूचको महाभूतपरिणाम उत्पातः / शतस्य हेतुरीश्वरसंयोगः शत्यः / शतिकः / साहस्रः। उत्पात-सोमग्रहणस्य हेतुरुत्पातः सोभग्रहणिको भूमिकम्पः / सांग्रामिकमिन्द्रधनुः / सौभिक्षिकः परिवेषः। शतस्य हेतुर्दक्षिणालिस्पन्दनम् शत्यं शतिकं साहस्रम् / संयोगोत्पात इति किम् / शतस्य हेतुश्चैत्रः। . 1808 पुत्रायेयौ / / 6 / 4 / 154 // पुत्रशब्दात् तस्येति षष्ठयन्ताद्धतावर्थे य ईय इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् स चेद्धेतुः संयोग उत्पातो वा भवति / पुत्रस्य हेतुः संयोग उत्पातो वा पुत्र्यः / पुत्रीयः / 1809 द्विस्वरब्रह्मवर्चसाद्योऽसंख्यापरिमाणावादेः // 6 / 4 / 156 // संख्यापरिमाणाश्वादिवर्जिताद् द्विस्वरान्नानो ब्रह्मवर्चसशब्दाच तस्येति षष्ठयन्ताद्धतावर्थे यः प्रत्ययः स्यात् स चेद्धेतुः संयोग उत्पातो वा भवति / इकणादीनामपवादः / धनस्य हेतुः संयोग उत्पातो वा धन्यः / यशस्यः / आयुष्यः। वात्या विद्युत् / ब्रह्मवर्चसस्य हेतुः संयोग उत्पातो वा ब्रह्मवर्चस्यः / कथं गोर्हेतुः संयोग उत्पातो वा गव्यः ? द्विस्वराभावात् 'गोः स्वरे यः' इति भविष्यति / द्विस्वरेति किम् / विजयस्य हेतुः संयोग उत्पातो वा वैजयिकः / ब्रह्मवर्चसग्रहणमद्विस्वरार्थम् / असंख्यापरिमाणाश्चादेरिति किम् / संख्या-पश्चानां हेतुः संयोग उत्पातो वा पञ्चकः / सप्तकः / परिमाण-त्रास्थिकः / खारीकः /

Page #377
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तद्धित 'ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः / . आयामस्तु प्रमाणं स्यात् संख्या वाह्या तु सर्वतः ' / इति संख्यापरिमाणयोर्विशेषः। अश्वादि-आश्विकः / गाणिकः। वासुकः / 1810 पृथिवीसर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ् // 6 / 4 / 156 / / पृथिवीसर्वभूमिशब्दाभ्यां षष्ठयन्ताभ्यामीशज्ञातयोस्तस्य हेतुः संयोग उत्पात इत्यस्मिन् विषये चाञ् प्रत्ययः स्यात् / पृथिव्या ईश पार्थिवः / सर्वभूमे; सार्वभौमः। सर्वभूमेरनुशतिकादित्वादुभयपददृद्धिः / पृथिव्या ज्ञातः पार्थिवः। कर्तरि षष्ठी संबन्धविवक्षायां वा / एवं सार्वभौमः / पृथिव्या हेतुः संयोग उत्पातो वा पार्थिवः / सार्वभौमः / ईशज्ञातयोरिति द्विवचनं हेतुविशेषणत्वशंकाव्यवच्छेदार्थम् / .. 1811 लोकसर्वलोकाज्ज्ञाते // 64 / 157 // लोकसर्वलोकशब्दाभ्यां तस्येति षष्ठयन्ताभ्यां ज्ञातेऽर्थे यथाविहितमिकण प्रत्ययः स्यात् / लोकस्य ज्ञातः लौकिकः / सार्वलौकिकः। सर्वलोकशब्दस्यानुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः / 1812 तदत्रास्मै वा वृद्धयायलाभोपदाशुल्क देयम् // 6 / 4 / 158|| तदिति प्रथमान्तादत्रेति सप्तम्यर्थे अस्मै इति चतुर्थ्यर्थे वा यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेद् वृद्धिरायो लाभ उपदा शुल्कं वा देयम् भवति / अधमणेनोत्तमय गृहीतधनातिरिक्तं देयं वृद्धिः / ग्रामादिषु स्वामिग्राह्यो भाग आयः / पटादीनामुपादानं मूल्यातिरिक्तं प्राप्तं द्रव्यं लाभः / उपदा उत्कोचः / लञ्च उत्कोट इति यावत् / वणिजां रक्षानिर्देशो राजभागः शुल्कम् / पञ्चास्मिन् शते वृद्धिः पश्चकं शतम् / पञ्चास्मिन् ग्रामे आयः पञ्चको ग्रामः / पञ्चास्मिन् पटे लाभः पञ्चकः पटः / पञ्चास्मिन् व्यवहारे उपदा पञ्चको व्यवहारः / पञ्चास्मिन् शते शुल्कं पञ्चकं शतम् / एवं शतमस्मिन् वृद्धिरायो लाभ उपदा शुल्कं वा शत्यम् शतिकम् / साहस्रम् / प्रास्थिकम् / द्रौणिकम् / अस्मै-पश्चास्मै देवदत्ताय वृद्धिरायो लाभ उपदा शुल्कं वा देयं पञ्चको देवदत्तः / शत्यः / शतिकः। साहस्रः प्रास्थिकः / द्रौणिकः। वृद्धयादिग्रहणं किम् / पञ्च मूल्यमस्मिन्नस्मै वा दीयते। . 1813 पूरणा दिकः // 6 / 4 / 189 // पूरणप्रत्ययान्तादर्दशब्दाच्च तदिति प्रथमान्तादस्मिन्नस्मै वा दीयत इत्यर्थयोरिकः प्रत्ययः स्यात् यत्तत्पथमान्तं वृद्धयादि

Page #378
366 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. चेत्तद् भवति / इकणिकटोरपवादः। द्वितीयमस्मिन्नस्मै वा वृद्धिरायो लाभ उपदा शुल्कं वा देयं द्वितीयिकः / तृतीयिकः / पञ्चमिकः / षष्ठिकः। अर्ध-अधिकः। अधिका स्त्री / अर्धशब्दो रूपकार्धे रूढः / 1814 भागायेकौ // 6 / 4 / 160 // भागशब्दात् तदस्मिन्नस्मै वा वृद्धयादीनामन्यतमं देयमिति विषये य इक इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् इकणोऽपवादौ / भागोऽस्मिन्नस्मै वा वृद्धयादीनामन्यतमं देयं भाग्यः भागिकः। भागिका स्त्री / भागशब्दोऽपि रूपकार्धस्य वाचकः। 1818 तं पचति द्रोणावा // 64 / 161 // तमिति द्वितीयान्ताद् द्रोणशब्दात् पचत्यर्थे अब् प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे इकण् / द्रोणं पचति द्रौणः / द्रौणिकः / द्रौणिकी स्थाली गृहिणी वा। द्वौ द्रोणौ पचति द्विद्रोणी / 'अनाम्न्यद्विः प्लुप् ' इति अत्रिकणोलुप् / 1816 संभवदवहरतोश्च // 6 / 4 / 162 // तमिति द्वितीयान्तानाम्नः पचति संभवदवहरतोश्चार्थयोर्यथाविहितमिकणादयः स्युः। तत्राधेयस्य प्रमाणानतिरेकेण धारणं संभवः / अतिरेकेणावहारः। प्रस्थं पचति संभवत्यवहरति वा पास्थिकः कटाहः / प्रास्थिकी स्थाली / संभवतिः अकर्मकः सकर्मकश्च संभवति / तत्र सकर्मक इह ग्राह्यः। संभवत्यवगृह्णातीत्यर्थः। चकारः पचता संभवदवहरतोः समुच्चयार्थः / तेनोत्तरत्रार्थत्रयस्याप्यनुत्तिः। 1817 पात्राचिताढकादीनो वा // 6 / 4 / 163 // पात्र आचित आढक इत्येतेभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः पचत्संभवदवहरत्स्वर्थेषु ईनः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे इकण् / पात्रं पचति संभवत्यवहरति वा पात्रीणः / पात्रीणा। पात्रिकः / पात्रिकी स्थाली / आचितीना / आचितिकी। आढकीना। आढकिकी। पात्रादयः परिमाणशब्दाः। . 1818 द्विगोरीनेकटौ वा // 6 / 4 / 164 // पात्राचिताढकान्ताद् द्विगोड़ेितीयान्तात् पचदादिषु त्रिष्वर्थेषु ईन इकट् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / पक्षे इकण् / तस्य च ' अनाम्न्यद्विः प्लुप्' इति लुप् नानयोविधानसामर्थ्यात् /

Page #379
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धितद्वे पात्रे पचति संभवत्यवहरति वा द्विपात्रीणः / द्विपात्रिकः / द्विपात्रः / द्विपात्रीणा / द्विपात्रिकी। द्विपात्री। याचितीना / याचितिका / व्याचिता / आचितान्ताद् डोर्न भवति / अविस्ताचितकम्बल्यादिति प्रतिषेधात् / याढकीना। याढकिकी / द्याढकी। टकारो ङन्यर्थः। 1819 कुलिजादा लुप् च / / 6 / 4 / 166 // कुलिजान्ताद् द्विगोद्वितीयान्तात् पचदादिषु त्रिष्वर्थेषु ईन इकट् इत्यैतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / पक्षे इकण् / तस्य च लुप वा भवति / तेन चातुरूप्यं संपद्यते / द्वे कुलिजे पचति संभवत्यवहरति वा द्विकुलिजीना / द्विकुलिजिकी / पक्षे द्विकुलिजी / द्वैकुलिजिकी / लुपि 'परिमाण' इत्यादिना ङीः / अन्ये तु लुब्बिकल्पं न मन्यन्ते / तन्मते त्रैरूप्यमेव / 1820 वंशादेर्भाराद्धरदहदावहत्सु // 6 / 4 / 166 // बंशादिभ्यः परो यो भारशब्दस्तदन्ताद् द्वितीयान्तानानो हरति वहति आवहति चार्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / वंशभारं हरति वहति आवहति वा वांशभारिकः / कौटभारिकः। वंशादेरिति किम् / भारं वहति / भारादिति किम् / वंशं हरति / अपरोऽर्थःभारभूतेभ्यो वंशादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो हरदादिष्वर्थेषु यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / भारभूतान् बंशान् हरति वहति आवहति वा वांशिकः। कौटिकः / वाल्वजिकः। भारादिति किम् / एकं वंशं हरति / हरतिर्देशान्तरपापणे चौर्ये वा / वहतिरुक्षिप्य धारणे / आवहतिरुपादाने / बहुवचनमर्थत्रयसूचनार्थम् / 1821 द्रव्यवस्नात् केकम् // 6 / 4 / 167 / द्रव्य वस्त्र इत्येताभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां हरदादिष्वर्थेषु यथासंख्यं क इक इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / द्रव्यं हरति वहति आवहति वा द्रव्यकः। एवं वस्निकः। 1822 सोऽस्य भृतिवस्नांशम् // 6 / 4 / 168 // स इति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयथै यथाविहितमिकणादयः स्युः, यत्तत्पथमान्तं तच्चेद् भृतिर्वस्नमंशो वा भवति / भृतिवेतनम् / वस्नो नियतकालक्रयमूल्यम् / अंशो भागः / पञ्चास्य भृतिः पञ्चकः कर्मकरः। पञ्चास्य वस्नं पञ्चकः पटः। पञ्चास्यांशाः पञ्चकं नगरम् / एवं सप्तकः / अष्टकाशत्यः। शतिकः। साहस्रः। प्रास्थिकः।

Page #380
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 367 1823 मानम् // 6 / 4 / 169 / / सोऽस्येति वर्तते / स इति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्याद्यत् तत्पथमान्तं तच्चेन्मानं भवति / मीयते येन तन्मानम् / प्रस्थो मानमस्य प्रास्थिको राशिः। द्रौणिकः / खारीकः / खारीशतिकः / खारीसहस्रिकः / वर्षशतं मानमस्य वार्षशतिको देवदत्तः / वार्षसहस्रिकः / पञ्च लोहितानि पञ्च लोहिन्यो वा मानमस्य पाञ्चलोहितिकम् / पाश्चकलायिकम् / अनयोः संज्ञाशद्वत्वाद् अनाम्न्यद्विरिति लुप न भवति / अथ मासो मानमस्य वर्ष मानमस्येत्यादौ कस्मात् प्रत्ययो न भवति ? न कालो मानग्रहणेन गृह्यते 'मानसंवत्सरस्य' इत्यादौ मानग्रहणे सत्यपि संवत्सरग्रहणात् / 1824 जीवितस्य सन् // 6 // 4 / 170 // जीवितस्य यन्मानं ततः प्रथमान्तादस्येति पष्ठयर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् स च सन्-तस्य 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' इति लुप प्राप्ता न भवतीत्यर्थः। षष्टिजीवितमानमस्य पाष्टिकः। साप्ततिकः। वार्षशतिकः। वार्षसहस्रिकः। द्वे षष्टी जीवितमानमस्य द्विषाष्टिकः। त्रिषाष्टिकः। द्विसाप्ततिकः। त्रिसाप्ततिकः। द्विवार्षशतिकः। त्रिवार्षशतिकः। द्विवार्षसहस्रिकः। त्रिवार्षसहस्रिकः। कथं पुनः षष्टयादयो जीवितमानं भवन्ति ? वृत्तौ वर्षशद्धलोपात / यथा शतायुबै पुरुष इति / एवं तर्हि मानमित्यनेनैव सिद्धे किमर्थमिदम् ? नैवम् / प्रास्थिक इत्यादौ ब्रीह्यादय एव श्रेयाः त एव च प्रत्ययार्थः / अत्र तु जीवितं मेयं पुरुषस्तु प्रत्ययार्थ इत्येतदर्थ लुबभावार्थ च / / 1825 संख्यायाः संघसूत्रपाठे // 6 / 4 / 171 // संख्यावाचिनः प्रथमान्तादस्य मानमित्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्याद्यत्तदस्येति निर्दिष्टं तच्चेत्संघः सूत्रं पाठो वा भवति / संघः प्राणिनां समूहः। सूत्रं शास्त्रग्रन्थः। पाठोऽधीतिरध्ययनम् / पञ्च गावो मानमस्य पञ्चकः संघः / सप्तकः। अष्टावध्याया मानमस्याष्टकं पाणिनीयं सूत्रम् / दशकं वैयाघ्रपदीयम् / शतकं निदानम् / अष्टौ रूपाणि वारा मानमस्याष्टकः पाठोऽधीतः। संघमूत्रपाठ इति किम् / पञ्च वर्णा मानमस्य पञ्चतयं पदम् / पदं न संघो न मूत्रं न पाठ इति को न भवति / अपि तु तयडेव / एवं चतुष्टयी शद्धानां प्रवृत्तिः / पश्चादीनां संख्येयानामवयवतया संघादेर्मानखान्मानमित्यनेनैव सिद्धयति परखात्तु तयट पामोति तद्वाधनार्थ वचनम् / न चातिप्रसङ्गः / अभेदरूपापन्ने संघादौ तयायटोर्बाधकमिदम् / भेदरूपापन्ने तु तयडेव / चतुष्टये ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः। स्याद्वादाश्रयणाचात्र भेदाभेदयोः संभव इति /

Page #381
368 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 1826 नाम्नि // 6 / 4 / 172 // संख्यावाचिनस्तदस्य मानमित्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यान्नाम्नि-समुदायश्चेन्नाम भवति / पञ्चेति संख्या मानमेषां पञ्चकाः शकुनयः / त्रिकाः शालङ्कायनाः। सप्तका ब्रह्मक्षाः। अष्टका राजर्षयः। योगविभागकरणात् संज्ञायां पञ्चैव पञ्चकाः त्रय एव त्रिका इति स्वार्थे एव वा प्रत्ययो भवति / 1827 विंशत्यादयः // 6 / 4 / 173 // विंशत्यादयः शब्दा नाम्नि विषये तदस्य मानमित्यर्थे साधवो भवन्ति / द्वेर्दशदर्थे विभावः शतिश्च प्रत्ययः। द्वौ दशती मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य विंशतिः। स्विभावः / शच्च प्रत्ययः। त्रयो दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य त्रिंशत् / चतुरश्चत्वारिंभावः शच्च प्रत्ययः / चत्वारो दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य चत्वारिंशत् / पञ्चन आत्वं च / पञ्च दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य पञ्चाशत् / षषस्तिः षष् च / षट् दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य पष्टिः / सप्तनस्तिः। सप्त दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य सप्ततिः। अष्टनोऽशी च / अष्टौ दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य अशीतिः। नवनस्तिः। नव दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य नवतिः। दशनः शभावस्तश्च प्रत्ययः / दश दशतो मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य शतम् / दश शतानि मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य सहस्रम् / एवं दश सहस्राण्ययुतम् / दशायुतानि नियुतम् / दश नियुतानि प्रयुतम् / दश प्रयुतान्यर्बुदम् / दशार्बुदानि न्यर्बुदम् / बहुवचनालक्षकोटिखर्वनिखर्वादयो भवन्ति / पञ्च पादा मानमस्याः पङ्क्तिश्छन्दः / पिपीलिकापङ्क्तिरित्यादौ तु पचुण विस्तारे इत्यस्मात् क्त्यन्ताद् भवति / यदत्र लक्षणेनानुपपन्नं तत्सर्व निपातनात् सिद्धम् / लिङ्गसंख्यानियमश्च विंशत्याद्या शतादिति सिद्धः / 1828 3शं चात्वारिंशम् // 64 / 174 // त्रिंशच्चत्वारिंशदित्येताभ्यां तदस्य मानमित्यर्थे डण् निपात्यते प्रत्ययान्तं चेत्कस्यचिन्नाम भवति / त्रिंशदध्याया मानमेषां त्रैशानि चात्वारिंशानि कानिचिद् ब्राह्मणान्येवमुच्यन्ते। 1829 पञ्चद्दशद्वर्गे वा // 6 // 4 / 175 // पञ्चदशदित्येतो शब्दौ तदस्य मानमित्येतस्मिन् विपये वर्गेऽभिधेये डत्मत्ययान्तौ वा निपात्येते। पक्षे को भवति / पञ्च मानमस्य वर्गस्य पञ्चद्वर्गः / पञ्चको वर्गः। दशद्वर्गः। दशको वर्गः /

Page #382
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 369 1830 स्तोमे डट् // 6 / 4 / 176 // संख्यावाचिनः प्रथमान्तात् तदस्य मानमित्यस्मिन् विषये स्तोमेऽभिधेये डट् प्रत्ययः स्यात् / ऋगादीनां समूहः स्तोमः। पञ्चदश ऋचो मानमस्य पञ्चदशः स्तोमः / विंशः। पञ्चविंशः। त्रिंशः। पञ्चदशी पङ्क्तिः / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः / टकारो ड्यर्थः। 1831 तमर्हति // 6 / 4 / 177 // तमिति द्वितीयान्तादर्हदथै यथाविधि प्रत्ययः स्यात् / श्वेतच्छत्रमर्हति श्वैतच्छत्रिकः / वैषिकः / वास्त्रिकः। वास्त्रयुगिकः। आभिषेचनिकः। बालिवर्दिकः। चामारिकः। शत्यः / शतिकः। साहस्रः। भोजनमहतीत्यादावनभिधान भवति / 1832 दण्डादेर्यः // 6 / 4 / 178 // दण्डादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्योऽर्हत्यर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / इकणोऽपवादः / दण्डमर्हति दण्ड्यः / मुसल्यः। 1833 यज्ञादियः॥६।४।१७९॥ यज्ञशद्वाद् द्वितीयान्तादहत्यर्थे इयः प्रत्ययः स्यात् / यज्ञमर्हति यज्ञियो देशो यजमानो वा / यज्ञो नाम क्रियासमुदायः कश्चित् तदभिव्यङ्ग्यं वापूर्वम् इत्याहुः। 1834 पात्रात्तौ // 6 / 4 / 180 // पात्रशब्दाद् द्वितीयान्तादहत्यर्थे तौ-य इय इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / पात्रमर्हति पात्र्यः / पात्रियः / 1835 दक्षिणाकडङ्गरस्थालीबिलादीययौ ॥६॥४।१८१॥दक्षिणा कडङ्गर स्थालीविल इत्येतेभ्यो द्वितीयान्तेभ्योऽर्हत्यर्थे ईय य इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / दक्षिणामर्हति दक्षिणीयो दक्षिण्यो गुरुः। कडङ्गरीयो कडङ्गों गौः। कडङ्गरं माषादिकाष्ठम् / स्थालीबिलीयाः स्थालीबिल्यास्तण्डुलाः पाकाहा॑ः इत्यर्थः। 1836 छेदादोर्नित्यम् // 6 / 4 / 182 // नित्यमित्यर्हतीत्यस्य विशेषणम् / छेदादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो नित्यमहत्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययः स्यात् / छेदं नित्यमर्हति छैदिकः। भैदिकः। 1837 विरागाद्विरङ्गश्च // 6 / 4 / 183 // विरागशब्दाद् द्वितीयान्तानित्यमहत्यर्थे यथाविधि प्रत्ययः तत्संनियोगे च विरागशब्दस्य विरङ्गादेशो भवति / नित्यं विरागमर्हति वैरङ्गिकः।

Page #383
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित - 1838 शीर्षच्छेदाद्यो वा 6 / 4 / 184 // शीर्षच्छेदाद् द्वितीयान्तानित्यमहत्यर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् ।।.शीर्षच्छेद नित्यमर्हति शीर्षच्छेद्यः, शैर्षच्छेदिकश्चौरः। ... 1869 शालीनकौपीनावाजीनम् // 6 / 4 / 185 // शालीन कौपीन आत्विजीन इत्येते शद्धास्तमहत्यर्थेईनञ्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / नित्यमिति निवृत्तम् / निपातनस्येष्टविषयत्वात् / शालीन इति शालाप्रवेशनशद्धादीनञ् उत्तरपदस्य च लुक् / शालाप्रवेशनमर्हति शालीनः। अकारस्य वृद्धिनिमित्तत्वात् पुंवद्भावो न भवति / शालीनाभायः शालीनशरोऽधृष्टपर्यायः। कूपप्रवेशनमर्हति कौपीनः / कौपीनशद्धः पापकर्मणि सोमनीयपायूस्थे तदावरणे च चीवरखण्डे वर्तते / आविजीन इति ऋत्विजशब्दात् ऋस्विकर्मवादाद्वा ईनन् प्रत्ययः कर्मशब्दलोपश्च निपात्यते / ऋत्विजमर्हति आत्विज्रीमो यजमानः। ऋत्विकर्हिति आव/जीनः ऋत्विगेव वा। // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियायां तद्धित प्रकरणे इकणधिकारः :: समाप्तः // // अथ याधिकारः॥ 1840 यः // // 11 // अधिकारोऽयम् / यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामो यावत्प्रकृतिसामान्यविषयमनुपात्तप्रकृतिविशेष प्रत्ययान्तरमीयोऽधिकरिष्यते तावत् तत्र य इत्येतदपवादविषयं परिहृत्याधिकृतं वेदितव्यम् / 1841 वहति रथयुगप्रासङ्गात् // 7 // 12 // तमित्यनुवर्तते / तमिति द्वितीयान्तेभ्यो रथ युग प्रासङ्ग इत्येतेभ्यो वहत्यर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / रथं वहति रथ्यः / द्वौ रथी वहति द्विरथ्यः / युगं वहति युग्यः / इहानभिधानान्न भवति / कालसंज्ञकं युगं वहति राजा, युगं वहति मनुष्यः। कुप्यभिद्येति निपातनादेव युग्य इति सिद्धे इदमर्थविवक्षायामणबाधनार्थ युगग्रहणम् / यो हि युगं वहति स युगस्य संबंधी भवति / प्रसज्यत इति प्रासङ्गः। यत्काष्ठं वत्सानां दमनकाले स्कन्ध आसज्यते तद् वहति यः स प्रासङ्न्यः / यत्त्वन्यत् यत्प्रसङ्गादागतं प्रासङ्गमिति

Page #384
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 371 तद्वहति न भवत्यनभिधानात् / ननु यो रथं वहति स रथस्य वोढा भवति / तत्र रथात्सादेश्च वोङ्ग इत्येव सिद्धं तत् किं रथग्रहणेन ? सत्यम् / अलुवर्थ तु तद्ग्रहणम्। तेन हि ये विधीयमाने 'द्विगोरनपत्ये यस्वरादे बद्विः' इति लुपा भवितव्यम् / द्वयो रथयोऽढा द्विरथः / अनेन तु विधीयमाने न भवति अप्रागजितीयत्वात् / एवं च द्विगौ रूपद्वयं संपन्नं भवति / 1842 धुरो यैयण // 71 / 3 // धुर् इत्येतस्माद् द्वितीयान्ताद् वहत्यर्थे य एयण इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / 1843 न यि तद्विते // 2 // 1 // 65 // यकारादौ तद्धिते परे यो झै तयोः परयो मिनो दी? न स्यात् / धुरं वहति धुर्यः धौरेयः / एयण्वेत्यकृत्वा यग्रहणमिदमर्थविवक्षायां वहत्यर्थेऽण्बाधनार्थम् ।यो हि यद्वहति स तस्य संबंधी / कश्चित्तु यडेयकणावपीच्छति तन्मते धुर्यः / स्त्रियां टित्वाद् ङी धुरी / धौरेयकः / 1844 वामाद्यादेरीनः // 7 // 1 // 4 // वाम आदिउँपां ते वामादयः। तत्पूर्वात् धुर् इत्येतदन्ताद् द्वितीयान्ताद्वहत्यर्थे ईन, प्रत्ययः स्यात् / वामा धूमधुरा / समासान्तादाप् / वामधुरां वहति वामधुरीणः / एवं सर्वधुरीणः। उत्तरधुरीणः / दक्षिणधुरीणः / वामादयः प्रयोमगम्याः / सर्वधुर्य इत्यत्र यपत्ययोऽपीति कश्चित् / धुरीण इति केवलादपीन इत्यन्यः / 1845 अश्चैकादेः // 7 // 16 // एकशब्दादेधुर इत्येतदन्ताद् द्वितीयान्ताद् वहत्यथै अः प्रत्ययश्चकारादीनश्च / एका एकस्य वा धूरेकधुरा / एका धूरस्मिन्नेकधुरम् / तां तद्वा वहति एकधुरः। एकधुरीणः। 1846 हलसीरादिकम् // 7 // 1 // 5 // हल सीर इत्येताभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां वहत्यथै इकण प्रत्ययः स्यात् / हलं वहति हालिकः / सैरिकः। 1847 शकटादण् // 717 // शकटशब्दादः द्वितीयान्ताद् वहत्यर्थेऽण प्रत्ययः स्यात् / शकटं वहति शाकटो गौः। मनु च तस्येदमिति शकटादण, हल सीरादिकणिति हलसीराभ्यामिकण च सिद्ध एव / यो हिः यद्वहति स तस्य संबंधी भवति / सत्यम् / रथवदेव तदन्तार्थमुपादानम् / तेनात्रापि द्विगौ द्वैखप्यं भवति /

Page #385
372 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित द्वयोः शकटयोहलयोः सीरयोर्वा वोढा द्विशकटः। द्विहलः। द्विसीरः। द्वे शकटे हले सीरे वा वहति द्वैशकटः। द्वैहलिकः / द्वैसीरिकः। अन्ये तु शकटहलसीरेभ्य इदमर्थविवक्षायां प्रत्ययमिच्छन्ति न वहत्यर्थे तन्मते द्विशकट इत्येव भवति / हलसीराभ्यां तु तदन्तविधि नेच्छन्त्येव / 1848 विध्यत्यनन्येन // 7 // 18 // तमिति वर्तते / तमिति द्वितीयान्ताद् विध्यत्यर्थे यः प्रत्ययः स्यात् , स चेद्विध्यन्नात्मनोऽन्येन करणेन न विध्यति / पादौ विध्यन्ति पद्याः शर्कराः। ऊरू विध्यन्ति ऊरव्याः कण्टकाः। उरो विध्यन्ति उरस्या वाताः। अनन्येनेति किम् / चौरं विध्यति चैत्रः / अत्र हि चैत्रश्चौरं विध्यन् पाषाणेन धनुषा वा विध्यति / शर्करादयस्तु न करणेन विध्यन्ति / यच्च मुखतेक्ष्ण्यादिकरणं तत्तेषामात्मनो नान्यत् / यद्येवं पादौ विध्यन्ति शर्कराः मुखेनेति करणप्रयोगे कस्मान भवति / अस्ति हि अत्रानन्यत् करणमिति ? उच्यते। अत्राप्रधानस्य सापेक्षत्वात् / साधनमधाने हि तद्धिते क्रियाऽप्रधानमेव / अनभिधानाद्वा / मुखेन पद्या इत्युक्ते हि मुखस्योपलक्षणत्वं सहयोगो वा प्रतीयते न व्यधनं प्रति करणत्वमिति / 1849 धनगणाल्लब्धरि // 7119 // द्वितीयान्ताद् धनशब्दाद् गणशब्दाच लब्धयर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / धनं लब्धा धन्यः। गणं लब्धा गण्यः। लब्धेति तृन्नन्तम् / 1850 णोऽन्नात् // 7 / 1 / 10 // अन्नशब्दाद् द्वितीयान्ताल्लब्धरि णः प्रत्ययः स्यात् / अन्नं लब्धा आन्नः। 1851 हृद्यपद्यतुल्यमूल्यवश्यपथ्यवयस्यधनुष्यागार्हपत्यजन्यधर्म्यम् // 7 / 1 / 11 / / हृयादयः शब्दा यथास्वमर्थविशेषेषु यपत्ययान्ता निपात्यन्ते / हृद्य इति हृदयशब्दात् षष्ठयन्तात् प्रियेऽर्थे बन्धने च वशीकरणमन्त्रे यः प्रत्ययो निपात्यते / हृदयस्य प्रियं हृद्यमौषधम् / हृयो देशः / हृदयस्य बंधनो हृयो देशः। हृदयस्य बंधनो हृयो वशीकरणमंत्रः / हृदयस्य हृल्लासलेखाण्ये इति हृदादेशः / निपातनं रूढ्यर्थ तेनेह न भवति / हृदयस्य प्रियः पुत्रः / पद्य इति पदशब्दात् प्रथमान्तात् दृश्यत्वोपाधिकादस्मिनिति सप्तम्यर्थे यः। पदमस्मिन् दृश्यं पद्यः कर्दमः। नातिद्रवो नातिशुष्को यत्र प्रतिमुद्रोत्पादनेन पदं द्रष्टुं शक्यते / तुल्य इति

Page #386
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 373 तुलाशब्दात् संमितेऽर्थे यः / तुलया संमितं तुल्यं भाण्डम् / निपातनं रूढयर्थम् / तेन न तुलासंमित एवोच्यते किंतु सदृशार्थोऽपि तुल्यशद्धः। गिरिणा तुल्यो हस्ती / मूल्यमिति मूलशद्वात् प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे यः तच्च यद्युत्पाटनयोग्यं भवति / मूलमेषामुत्पाटयं मूल्या मुद्गाः / तृतीयान्ताच्चानाम्ये समे च / मूलेनानाम्यं मूल्यम् / मूलं पटाद्युत्पत्तिकारणम् / तेनानाम्यं यत्पटादेविक्रयात् प्राप्यते सुवर्णादि तन्मूल्यम् / मूलेन समो मूल्यः पटः / उपादानेन समानफल इत्यर्थः। वश्य इति वशशद्वाद् द्वितीयान्ताद् गतेऽर्थे यः। वशं गतो वश्यो गौर्विधेयः। इच्छानुवर्तीति यावत् / निपातनं रूढ्यर्थम् / तेनेह न भवति / वशं गतः इच्छां प्राप्तः / अभिप्रेतं गत इत्यर्थः / पथ्य इति पथिन्शद्धादनपेते यः। पथोऽनपेतं पथ्यमोदनादि / निपातनादिह न भवति / पथोऽनपेतं शकटादि / वयस्य इति वयःशद्वात् तृतीयान्तात् तुल्येऽर्थे यः। वयसा तुल्यो वयस्यः सखा / निपातनादिह न भवति / वयसा तुल्यः शत्रुः / धेनुष्येति धेनुशद्वाद् विशिष्टायां यः षोऽन्तश्च / धेनुष्या या गोमता गोपालायाधमणेन चोत्तमाय आ ऋणप्रदानादोहार्थ धेनुर्दीयते सा धेनुरेव धेनुष्या। पीतदुग्धेति यस्याः प्रसिद्धिः। गार्हपत्य इति गृहपतिशद्धात् तृतीयान्तात् संयुक्तेऽर्थे व्यः प्रत्ययः। गृहपतिना संयुक्तो गार्हपत्य एवंनामा कश्चिदग्निः। निपातनादन्यत्र न भवति। जन्य इति जनीशद्बाद वधूवाचिनो द्वितीयान्ताद् वहत्सु अभिधेयेषु जनशद्धाच्च षष्ठयन्वाजल्पेऽर्थे यः। जनीं वहन्ति जन्या जामातुर्वयस्या उच्यन्ते / जनस्य जल्पः जन्यः / निपातनादन्यत्र न भवति / धर्म्य इति धर्मशद्वात् तृतीयान्तात् प्राप्येऽर्थे पञ्चम्यन्ताच्चानपेतेऽर्थे यः। धर्मेण प्राप्यं धर्म्यम् सुखम् / धर्मादनपेतं च धर्म्यम् / यद्धर्ममनुवर्तते / 1852 नौविषेण तार्यवध्ये // 7 / 1 / 12 // नौ विष इत्येताभ्यां निर्देशादेव तृतीयान्ताभ्यां यथासंख्यं तार्ये वध्ये चार्थे यः प्रत्ययः स्यात् / नावा तार्य नाव्यमुदकम् / नाव्या नदी। विषेण वध्यो विष्यः। 1853 न्यायार्थादनपेते // 7 // 1 // 13 // न्याय अर्थ इत्येताभ्यां निर्देशादेव पञ्चम्यन्ताभ्यामनपेतेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / न्यायादनपेतं न्याय्यम् / अर्थादनपेतमर्थ्यम् / 1854 मतमदस्य करणे // 71 / 14 // मतमदशद्धाभ्यां निर्देशादेव

Page #387
374 सिद्भहैमबृहत्मक्रिया, तद्धित षष्ठयन्ताभ्यां करणेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / इष्टं साम्यं ज्ञानं मतिर्वा मतशब्देनोच्यते / करणं साधकतमं कृतिर्वा / मतस्य करणं मत्यम् / मदस्य करणं मद्यम् / 1855 तत्र साधौ / / 7 / 1 / 15 // तत्रेति सप्तम्यन्तात् साधावणे यः प्रत्ययः स्यात् / साधुः प्रवीणो योग्य उपकारको वा / सामनि साधुः सामन्यः / कर्मणि कर्मण्यः / सभायां सभ्यः / शरणे शरण्यः। . 1856 पथ्यतिथिवसतिस्वपतरेयेण् // 7 / 1 / 16 // पथिन् अतिथि वसति स्वपति इत्येतेभ्यस्तत्र साधावेयण प्रत्ययः स्यात् / पथि साधु पाथेयम् / वासतेयम् / स्वापतेयम् / 1857 भक्ताण्णः // 7 // 1 // 17 // भक्तशद्धात् तत्र साधौ णः प्रत्ययः स्यात् / भक्ते साधुर्भाक्तः शालिः। भाक्तास्तण्डुलाः। 1858 पर्षदो ण्यणौ / / 7 / 1 / 18 // पर्षच्छद्धात् तत्र साधै ण्यणेत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / पर्षदि साधुः पार्षद्यः। पार्षदः। परिषदोऽपीच्छन्त्यन्ये / पारिपद्यः। पारिषदः। 1859 सर्वजनाण्ण्येनौ / / 7 / 1 / 19 // सर्वजनशद्वात् तत्र साधौ ण्य ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / सार्वजन्यः। सार्वजनीनः / 1860 प्रतिजनादेरीनञ् // 11 // 20 // प्रतिजनादिभ्यस्तत्र साधावीन प्रत्ययः स्यात् / प्रतिजने साधुः प्रातिजनीनः / अनुजने साधुः आनुजनीन / इदंयुगे साधुः ऐदंयुगीनः। 1861 कथादोरिकण् // 7 // 1 // 21 // कथादिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः साधावर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / कथायां साधुः काथिकः। वैकथिकः। 1862 देवतान्तात् तदर्थे // 7 / 1 / 22 // देवतान्तात् शद्वरूपात् तदर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / अग्निदेवतायै इदमग्निदेवत्यम् / पितृदेवत्यम् / देवदेवत्यम् / देवताशब्देन देयस्य हविरादेः प्रतिग्रहीता स्वामी संप्रदानमुच्यते / . 1863 पाद्याये / / 7 / 1 / 23 // पाद्य अर्घ्य इत्येतौ तदर्थे यप्रत्ययान्तौ

Page #388
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 375 निपात्येते। पादार्थमुदकं पाद्यम् / निपातनादेव ये पदादेशो न भवति / अर्को मूल्यं पूजनं वा / अघोथे रत्नमध्यम् / 1864 ण्योऽतिथेः // 11 // 24 // अतिथिशद्वात् तदर्थे ण्यः प्रत्ययः स्यात् / अतिथ्यर्थमातिथ्यम् / 1865 सादेश्चातदः // 7 / 1 / 25 // अधिकारोऽयम् / यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्र आ तदः-तदिति सूत्रं यावत् केवलस्य सादेश्च विधिर्वेदितव्यः। 1866 हलस्य कर्षे // 7 / 1 / 26 // हलशद्धात् केवलात् सादेश्च निर्देशादेव षष्ठयन्तात् कर्षेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / हलस्य कर्को हल्या हल्यो वा / द्वयोर्द्विहल्या / त्रिहल्या / परमहल्या / उत्तमहल्या। बहुहल्यः। यत्र हलं कृष्टं स मार्गः कर्षः। कृष्यते इति कर्षः क्षेत्रमित्यन्ये / 1867 सीतया संगते // 7 // 1 // 27 // सीताशद्वात् केवलात् सादेश्च निर्देशादेव तृतीयान्तात् संगतेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / सीतया संगतं सीत्यम् / द्वाभ्यां सीताभ्यां संगतं द्विसीत्यम् / त्रिसीत्यम् / परमसीत्यम् / यस्य पूर्णोऽवधिः। // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धितपकरणे याधिकारः समाप्तः॥ // अथेयाधिकारः॥ 1868 ईयः // 7 // 1 // 28 // आ तद इत्यनुवर्तते। यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्रातदोऽर्थेषु ईय इत्यधिकृतं वेदितव्यम् / 1869 हविरन्नभेदापूपादेर्यो वा // 71 / 29 // हविर्भदवाचिभ्योऽन्नभेदवाचिभ्योऽपूपादिभ्यश्च आतदोऽर्थेषु वा यः प्रत्ययोऽधिक्रियते / ईयापवादः। हविर्भेदः-आमिक्षायै इदं आमिक्ष्यम् / आमिक्षीयम् दधि / पुरोडाशाय इमे पुरोडाश्याः पुरोडाशीयास्तण्डुलाः। हविस्शद्धात्तु परत्वाद्युगादिपाठानित्यमेव यः / अन्नभेद-ओदनाय इमे ओदन्या ओदनीयास्तण्डुलाः। कृशरायै कृशः कृशरीया

Page #389
[तद्धित 376 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. स्तण्डुलाः। सुरायै सुर्याः मुरीयास्तण्डुलाः। अपूपादि-अपूपायेदमपूप्यम् अपूपीयम् / तण्डुलाय तण्डुल्यम् तण्डुलीयम् / सादेश्चेत्यधिकारात् तदन्तादपि भवति / यवापूप्यम्। यवापूपीयम् / व्रीहितण्डुल्यम् / व्रीहितण्डुलीयम् / उवर्णान्तात्तु हविरन्नभेदात् परखान्नित्यो यो भवति / चरव्यास्तण्डुलाः। सक्तव्या धानाः / अपूपादिषु येऽन्नभेदशद्धा अपूपादयस्तेषां केनचिदाकारसादृश्येन अर्थान्तरवृत्तौ प्रत्ययार्थमुपादानम्। केचित्तु अपूपादिपठितान्नभेदव्यतिरिक्तानामन्नभेदानां तदन्तविधि नेच्छन्ति / यवसुरीयम् / पिष्टसुरीयम् / यो न भवति / 1870 उवर्णयुगादेर्यः // 7 // 1 // 30 // उवर्णान्ताद् युगादिभ्यश्चा तदोऽर्थेषु यः स्यात् / ईयापवादः। उवर्ण-शंकवे इदं शंकव्यं दारु / पिचव्यः कर्पासः। पारशव्यमयः। कमण्डलव्या मृत्तिका। चरव्यास्तण्डुलाः। सक्तव्या धानाः। युगादि-युगाय हितं युगार्थ युगोऽस्य वा स्यादिति युग्यम् / हविष्यम् / सादेश्चेत्यधिकारात् सुयुग्यम् / अतियुग्यम् / 'गोः स्वरे यः' इत्यनेनैव सिद्धे (युगादिषु ) गोग्रहणं तदन्तार्थम् / तेन सुगव्यम् अतिगव्यमित्यपि सिद्धम् / इह यग्रहणं बाधकबाधनार्थम् / सनङ्गवे इदं सनङ्गव्यं चर्म / अत्र हि परखात् 'चर्मण्यञ्' इति पामोति / 1871 नाभेर्न चादेहांशात् // 7 / 1 / 3.1 // नाभिशद्वाददेहांशवाचिन आ तदोऽर्थेषु यः स्यान्नाभिशदस्य च नभ इत्यादेशः। नाभ्यै नाभये वा हितं नभ्यमञ्जनम् / अरकमध्यवर्ती अक्षधारणश्चक्रावयवो नाभिस्तदर्थ नभ्यम् / यत्तु अरकगण्डरहितं चक्रम् एककाष्ठं तत्र न नाभिरिति तदर्थे नभ्यमित्युपचारात् / नभ्यो वृक्षः नभ्या शिंशपेति नभ्यार्थे वृक्षादौ ताच्छब्द्यान्नभ्यत्वम् इन्द्रायां स्थूणायामिन्द्रवत् / अदेहांशादिति किम् / नाभये हितं नाभ्यं तैलम् / अत्र नभादेशो न भवति / यस्तु प्राण्यङ्गेत्यादिना भवति / 1872 न चोधसः // 7 // 1 // 32 // ऊधसशद्धादा तदोऽर्थेषु यः प्रत्ययः स्यान्नकारश्चान्तादेशो भवति / ईयापवादः। ऊधसे हितं ऊधन्यम् / 1873 शुनो वश्चोदूत् // 7 // 1 // 33 // श्वन्शदादा तदोऽर्थेषु यः प्रत्ययः स्याद्वकारश्च उकारऊकाररूपो भवति। अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः / शुने हितं शुन्यम् / शून्यम् / नाभि-ऊधस्-श्वन्शद्धान् युगादिषु पठित्वाऽपि शक्यः प्रत्यय आदेशार्थास्तु योगाः।

Page #390
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 377 1874 कम्बलान्नान्नि // 7 // 1 // 34 // कम्बलशद्धादा तदोऽर्थेषु यः प्रत्ययः स्यान्नाम्नि संज्ञायां विषये / ईयापवादः। कम्बलोऽस्य स्यात् कम्बल्यं परिमाणम् ऊर्णापलशतमुच्यते। अशीतिशतमित्यन्ये / षट्पष्टिशतमित्यपरे / नाम्नीति किम् / कम्बलीया ऊर्णा / 1875 तस्मै हिते // 7 // 1 // 36 // हित उपकारकः। तस्मै इति चतुर्थ्यन्तानानो हितेऽर्थे यथाधिकृतं प्रत्ययः स्यात / वत्सेभ्यो हितो वत्सीयः / करभीयः। पित्रीयः / मात्रीयः। आमिक्ष्यः। आमिक्षीयः। ओदन्यः। ओदनीयः। अपूप्यः। अपूपीयः। हविष्यः। युग्यः। शुन्यः। शून्यः। ऊधन्यः। वत्सेभ्यो न हितः अवत्सीयः। एवमकरभीयः। 1876 न राजाचार्यब्राह्मणवृष्णः // 7 // 1 // 36 // राजन् आचार्य ब्राह्मण वृषन् इत्येतेभ्यश्चतुर्थ्यन्तेभ्यो हितेऽर्थेऽधिकृतः प्रत्ययो न स्यात् / राज्ञे आचार्याय ब्राह्मणाय वृष्णे वा हित इति वाक्यमेव / 1877 प्राण्यगरथखलतिलयववृषब्रह्ममाषाद्यः।।७।१।३७॥ प्राण्यङ्गवाचिभ्यो रथादिभ्यश्च चतुर्थ्यन्तेभ्यो हितेऽर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / दन्तेभ्यो हितं दन्त्यम् / कर्ण्यम् / चक्षुष्यम् / कण्ठ्यम् / ओष्ठ्यम् / नाभ्यम् / रथाय हिता रथ्या भूमिः। खलाय हितं खल्यम् अनिरक्षणम् / तिलेभ्यो हितो तिल्यो वायुः। यवेभ्यो हितो यव्यस्तुषारः। वृषाय हितं वृष्यं क्षीरपाणम् / ब्रह्मणे हितो ब्रह्मण्यो देशः / माषेभ्यो हितो माष्यो वायुः। सादेश्चेत्यधिकारात् राजदन्त्यम् / अश्वरथ्या भूमिः। कृष्णतिल्यः। राजमाष्यः। 1878 अव्यजात् थ्यप् // 79 // 38 // अवि अज इत्येताभ्यां तस्मै हिते थ्यप् प्रत्ययः स्यात् / अविभ्यो हितम् अविथ्यम् / अजेभ्यो अजथ्यम् / पकारः पुंवद्भावार्थः / अजाभ्यो हिता अजथ्या यूतिः। 1879 चरकमाणवादीनञ् // 7 // 1 // 39 // आभ्यां तस्मै हितेऽर्थे ईनञ् प्रत्ययः स्यात् / चरकेभ्यो हितश्चारकीणः। माणवीनः / 1880 भोगोत्तरपदात्मभ्यामीनः / / 7 / 1 / 40 // भोगोत्तरपदादात्मन्शद्धाच्च तस्मै रितेऽर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / मातृभोगाय हितो मातृभोगीणः / पितृभोगीणः) आचार्यभोगीनः। अत्र रप्रवर्णादित्यादिना णत्वे प्राप्ते / 48

Page #391
'सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया [तद्धित . 1881 क्षुम्नादीनाम् // 2 // 3 / 96 // क्षुम्ना इत्येवमादीनां नकारस्य णो न स्यात् / इति निषेधान्न भवति / आत्मने हितः आत्मनीनः। अत्र नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपे प्राप्ते / 1882 ईनेऽध्वात्मनोः // 4 // 48 // अध्वन् आत्मन् इत्येतयोरीनप्रत्यये परेऽन्त्यस्वरादेर्लुग्न स्यात् / इति निषेधान भवति / एवमनात्मनीनः / 1883 पञ्चसर्वविश्वाजनात् कर्मधारये // 7 / 1141 / / पञ्च सर्व विश्व इत्येतेभ्यः पराजनशब्दात् कर्मधारये वर्तमानात् तस्मै हिते ईनः प्रत्ययः स्यात् / ईयापवादः। पञ्चजनेभ्यः पञ्चाजनाय वा हितः पञ्चजनीनः। रथकारपञ्चमस्य चातुर्वर्ण्यस्य पञ्चजन इति संज्ञा। एवं सर्वजनीनः। विश्वजनीनः / कर्मधारय इति किम् / पञ्चानां जनः पञ्चजनः तस्मै हितः पञ्चजनीयः। सर्वो जनोऽस्य सर्वेषां वा जनः सर्वजनः तस्मै हितः सर्वजनीयः। एवं विश्वजनीयः / 1884 महत्सर्वादिकण // 7 // 1 // 42 // महतः सर्वाच्च यो जनशब्दस्तदन्तात् कर्मधारये वर्तमानात् तस्मै हिते इकण् प्रत्ययः स्यात् / महते जनाय हितः माहाजनिकः / सर्वस्मै जनाय हितः सार्वजनिकः। एवं च सर्वजनात् पूर्वेण इन: अनेनेकणिति द्वैरूप्यम् / कर्मधारय इत्येष / महान् जनोऽस्य महाजनः तस्मै हितः महाजनीयः। सर्वेषां जनाय हितं सर्वजनीयम् / 1885 सर्वाण्णो वा // 7 // 1 // 43 // जनात् कर्मधारय इति च निवृत्तम् / सर्वशब्दात् तस्मै हिते णः प्रत्ययो वा स्यात् / सर्वस्मै हितः सार्वः पक्षे ईयः / सर्वीयः। 1886 परिणामिनि तदर्थे // 7 // 44 // हित इति निवृत्तम् / तद्भावः परिणामः सोऽस्यास्तीति परिणामि द्रव्यमुच्यते / तस्मै इति चतुर्थ्यन्तात् तदर्थे चतुर्थ्यन्तार्थार्थे परिणामिनि कारणद्रव्येऽभिधेये यथाधिकृतं प्रत्ययः स्यात् / अङ्गारेभ्य इमानि अङ्गारीयाणि काष्ठानि / अङ्गारार्थानीत्यर्थः / एवं प्राकारीया इष्टकाः। शङ्कव्यं दारु / पिचव्यः कर्पासः। आमिक्ष्यं आमिक्षीयं दधि / ओदन्या ओदनीयास्तण्डुलाः। अपूप्यं अपूपीयम् पिष्टम् / परिणामिनीति किम् / उदकाय कूपः। असये कोशी। न कूपः कोशी वा उदकभावेन परिणमते / तदर्थे इति किम् /

Page #392
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 379 मूत्राय यवागूः। उच्चाराय यवागूः। उच्चाराय यवानम् / पादरोगाय नड्वलोदकम् / यवाग्वादि मूत्रादितया परिणमति न तु तदर्थम् / अथवा तदर्थे इति चतुर्थीविशेषणम् / तदर्थे या चतुर्थी तदन्तात् प्रत्ययः इह तु संपद्यतौ चतुर्थीति न भवति / तस्मै इत्येव / सक्तूनां धानाः / धानानां यवाः / अत्र सत्यपि तादयें संबंधमात्रविवक्षायां षष्ठी। यथा गुरोरिदं मुर्वर्थमिति / भवति च सतोऽप्यविवक्षा यथाऽनुदरा कन्येति / 1887 चर्मण्यञ् // 71 / 45 // चतुर्थ्यन्तात् परिणामिनि तदर्थ चर्मण्यभिधेये अञ् प्रत्ययः स्यात् / वर्धायेदं वार्धम् चर्म। वरत्रायै इदं वारत्रं चर्म / रथोपस्थायेदं राथोपस्थं चर्म / हलाबन्धायेदं हालाबन्धं चर्म / सनङ्गवे इदं सनङ्गव्यं चर्मेति ‘उवर्णयुगादेयं' इति यग्रहणाद्य एव / सनङ्गुश्चर्मविकारः / . 1888 ऋषभोपानहानः // 7 // 1 // 46 // ऋषभ उपानह इत्येताभ्यां चतुर्थ्यन्ताभ्यां परिणामिनि तदर्थे व्यः प्रत्ययः स्यात् / ऋषभाय अयं आर्षभ्यो वत्सः। औपानह्यो मुञ्जः। औपाना काष्ठम् / औपानां चर्मेति चर्मण्यपि परिणामिनि परखादयमेव भवति / . 1889 छदिलेरेयण // 7 // 1 // 47 // छदिस् बलि इत्येताभ्यां चतुर्थ्यन्ताभ्यां परिणाभिनि तदर्थे एयण प्रत्ययः स्यात् / छदिषे इमानि छादिषयाणि तृणानि / बलये इमे बालेयास्तण्डुलाः। चर्मण्यपि परत्वादयमेव भवति / छादिषेयं चर्म / कथमौपधेयः ? उपधीयत इत्युपधेयः। स एव प्रज्ञायणि स्वार्थिके औपधेयः। उपधिः रथाङ्गमिति यावत् / अत उपधेः स्वार्थे एयणिति नारंभणीयम् / 1890 परिखाऽस्य स्यात् // 7 / 1 / 48 // परिखाशब्दानिर्देशादेव प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे परिणामिनि एयण प्रत्ययः स्यात् या सा परिखा सा चेत्स्यादिति योग्यतया संभाव्यते / तदित्यनेन यथाधिकृतस्य प्रत्ययस्य विधास्यमानत्वादिहोत्तरत्र च एयणेवानुवर्तते / परिका आसामिष्टकानां स्यादिति पारिखेय्य इष्टकाः। स्यादिति संभावने सामी। इष्टकानां बहुत्वेन संभाव्यत एतत्परिखासां स्यादिति / स्यादिति किम् / पस्खिा इष्टकानाम् / परिणामिनीत्येव / परिखास्य नगरस्य स्यात् /

Page #393
380 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 1891 अत्र च // 7 // 1 // 49 // परिखाशद्धान्निर्देशादेव प्रथमान्तादत्रेति सप्तम्यर्थ एयण प्रत्ययः स्यात् सा चेत् परिखा स्यादिति संभाव्यते / परिखाऽस्यां स्यात् पारिखेयी भूमिः / योगविभागः परिणामिनीत्यस्येह असंबंधार्थः। चकार उत्तरत्राऽस्य स्यादिति परिणामिन्यत्र स्यादिति चोभयस्याप्यनुवृत्त्यर्थः। 1892 तद् // 7 // 1 // 50 // तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे परिणामिनि अत्रेति सप्तम्यर्थे च यथाधिकृतं प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेत्स्यादिति संभाव्यते / प्राकार आसामिष्टकानां स्यात् प्राकारीया इष्टकाः। परशव्यमयः। स्यादित्येव / प्राकार इष्टकानाम् / परिणामिनीत्येव / प्रासादोऽस्य चैत्रस्य स्यात् / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धित प्रकरणे ईयाधिकारः समाप्तः॥ // अथ भावकर्मार्थाः // 1893 तस्याहे क्रियायां वत् // 71 / 51 // ईयस्य पूर्णोऽवधिः। अर्हतीत्यहम् / 'अच् ' इत्यच् / तस्येति षष्ठयन्तादहेऽर्थे वत् प्रत्ययः स्यात् यत्तदह तच्चेत् क्रिया भवति / राज्ञोऽहं राजवत् वृत्तमस्य राज्ञः। राजखस्य युक्तमस्य राज्ञो वृत्तमित्यर्थः। राजवदवर्तत भरतः / राजाहं वर्तते स्मेत्यर्थः। एवं कुलीनवत् / साधुवत् / स शिरांसि द्विषामाजौ चिच्छेद कृतहस्तवत् / राज्ञि एकस्मिन्नुपमानोपमेयभावासंभवादुत्तरेण न सिद्धयतीति वचनम् / यदा तु राज्ञः सगरादेर्वृत्तस्याहं इदानींतनः कश्चिद्राजेति भेदो विवक्ष्यते तदोत्तरेणैव सिद्धम् / क्रियायामिति किम् / शतस्या: देवदत्तः। राज्ञोऽो मणिः। 1894 स्यादेरिवे // 7 // 1 // 52 // स्याद्यन्तादिवाथै वत् प्रत्ययः स्यात् / इवशद्धः सादृश्यं द्योतयति / तच्चेत् सादृश्यं क्रियायां क्रियाविषयं क्रियागतं भवति / क्षत्रिया इव क्षत्रियवयुध्यन्ते ब्राह्मणाः / अश्ववद्धावति चैत्रः / देवमिव देववत् पश्यति मुनिम् / साधुनेव साधुवदाचरितं मैत्रेण / ब्राह्मणायेव ब्राह्मणवदत्तं क्षत्रियाय। पर्वतादिव पर्वतवदवरोहति आसनात् / स्यादेरिति किम् / गच्छन्नास्त इव मन्दत्वादीप्सितदेशस्य असंप्राप्तेः। अधीयानो नृत्यतीव अङ्गविकारप्रायत्वात् /

Page #394
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 381 क्रियायामित्येव / गौरिव गवयः / देवदत्त इव गोमान् / हस्तीव स्थूलः / अत्र द्रव्यगुणविषये सादृश्ये न भवति / कथं देवदत्तवत्स्थूलः यज्ञदत्तवद् गोमानिति ? अत्र तुल्यायामस्तो भवतौ चाहियमाणायां प्रत्ययो भविष्यति / अथोपमानोपमेयक्रिययोः साधनभेदापेक्षायामिह कस्मान्न भवति-ऋचं ब्राह्मणवदयं गाथामधीत इति ? सापेक्षत्वात् / - 1895 मनुनभोऽङ्गिरो वति // 1 / 1 / 24 // मनुस् नभस् अङ्गिरस् इत्येतानि नामानि वति प्रत्यये परे पदसंज्ञानि न स्युः। मनुरिव मनुष्वत् / एवं नभस्वत् / अङ्गिरस्वत् / पदत्वाभावाद्रुर्न भवति षत्वं तु भवति / 1896 तत्र // 7 // 1 // 53 // तत्रेति सप्तम्यन्तादिवार्थे वत् प्रत्ययः स्यात् / मथुरायामिव मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः। सुन्न इव साकेते परिखा त्रुघ्नवत् / गुरुवद् गुरुपुत्रे वर्तितव्यमित्यादिषु क्रियासादृश्ये पूर्वेणैव सिद्धम् / अक्रियार्थस्त्वारंभः। - 1897 तस्य // 7 // 1 // 54 // तस्येति षष्ठयन्तादिवार्थे वत् प्रत्ययः स्यात् / चैत्रस्येव मैत्रस्य गावश्चैत्रवत् / ब्राह्मणस्येव क्षत्रियस्य दन्ताः ब्राह्मणवत् / अक्रियाविषयसादृश्यार्थ आरंभः। योमविभाग उत्तरार्थः। 1898 भावे त्वल् // 71 // 55 // तस्येति षष्ठयन्ताद् भावेऽभिधेये व तल् इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / भवतोऽस्मात् अभिधानप्रत्ययौ इति भावः शद्धस्य प्रवृत्तिनिमित्तं द्रव्यसंसर्गी भेदको गुणः। यदाह-यस्य गुणस्य हि भावात् द्रव्ये शद्धनिवेशस्तदभिधाने त्वतलाविति / तत्र ' जातिगुणाजातिगुणे समासकृत्तद्धितात्तु संबंधे / डित्थादेः स्वे रूपे त्वतलादीनां विधिर्भवति ' // तत्र जातिवचनेभ्यो जातौ, गोः शद्भस्य भावो गोत्वं गोता / अत्र गोशद्वजातिर्भावः। गोरर्थस्य भावो गोत्वम् गोता / अत्र गवार्थजातिर्भावः। एवमश्वत्वमश्वता / शुक्लस्य गुणस्य भावः शुक्लत्वं शुक्लतेत्यत्र शुक्लगुणजातिः / रूपस्य भावो रूपत्वं रूपता / रसस्य रसत्वं रसता। अत्र रूपादिगुणजातिः। कत्वं खत्वमिति भिन्नवर्णव्यक्तिसमवेता जातिः। कवर्गत्वं चवर्गत्वमिति ककारादिवर्गव्यक्तिसमवेता जातिः

Page #395
382 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित संहतिः / गुणशब्देभ्यो गुणे, शुक्लस्य पटस्य भावः शुक्लत्वं शुक्लता / अत्र शुक्लो गुणो भावः। एवं शुक्लतरत्वं शुक्लतमत्वमिति स एव प्रकृष्टः / अणुत्वं महत्वमिति परिमाणलक्षणो गुणः। एकत्वं द्वित्वमिति संख्यालक्षणः / पृथक्त्वं नानात्वमिति भेदलक्षणः / उच्चैस्त्वं नीचैस्त्वमिति उच्छयादिलक्षणः / वृत्तौ पृथगादिशब्दाः पृथग्भूताद्यर्थे सत्वे वर्तन्ते इति प्रत्ययः विग्रहस्तु पृथग्भूतस्य भाव इति / पवादयोऽपि गुणा एवेति पटुत्वं मृदुत्वं तीक्ष्णत्वमित्यादिष्वपि गुणो भावः। समासात् संबंधे, राजपुरुषत्वम् / कृतः संबन्धे-पाचकत्वं पक्तृत्वं कार्यत्वं साधनत्वम् / अत्र क्रियाकारकसंवन्धः। तद्धितात् संबन्धे-औपगवत्वम् / दण्डित्वम् / विपाणित्वम् / अत्रोपगुदण्डादिसंबन्धः / डित्थादेः स्वरूपे, डित्थादेस्तु यदृच्छाशब्दादन्यस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्यासंभवात् तस्मिन्नेव स्वरूपे डित्थशब्दवाच्यतया अध्यवसितभेदेऽव्यतिरिक्तेऽपि व्यतिरिक्त इव शब्दप्रत्ययबलात् बुद्धयावगृहीते धर्मे प्रत्ययः / डित्थस्य भावः स्वरूपं डित्थत्वम् / एवं गोजाते वो गोत्वं गोतेति गोशदस्य स्वरूपम् / शुक्लजातेर्भावः शुक्लत्वं शुक्लतेति शुक्लशद्वस्य स्वरूपम् / गवादयो हि यदा जातिमात्रवाचिनस्तदा तेषां शद्धस्वरूपमेव प्रतिनिमित्तम् / तथा ह्यर्थजातौ शब्दार्थयोरभेदेन शब्दस्वरूपमध्यवस्यते यो गोशब्दः स एवार्थ इति / एवं देवदत्तत्वं चन्द्रत्वं सूर्यत्वं दिक्त्वं आकाशत्वम् अभावत्वमिति स्वरूपमेवोच्यते / एके तु यदृच्छाशब्देषु शब्दस्वरूपं संज्ञासंज्ञिसंबंधो वा प्रवृत्तिनिमित्तमिति मन्यन्ते / अन्ये तु डिस्थत्वं देवदत्तत्वमिति वयोऽवस्थाभेदभिन्नव्यक्तिसमवेतं सामान्यम् , चन्द्रत्वं सूर्यत्वमिति कालावस्थाभेदभिन्नव्यक्तिसमवेतं सामान्यं, दिक्त्वं आकाशत्वं अभावत्वमित्युपचरितभेदव्यक्तिसमवेत सामान्य प्रत्ययार्थ इति वदन्तोऽत्रापि जातिमेव त्वतलादिप्रत्ययप्रवृत्तिनिमित्तमभिदधति / ननु च समासकृत्तद्धितेभ्योऽपि भावप्रत्ययेन जातिरेवाभिधीयते गौरखरत्वं लोहितशालित्वं सप्तपर्णत्वं धवखदिरत्वमिति, कुम्भकारत्वं तन्तुवायत्वं स्तम्बरमत्वं, पङ्कजत्वमिति, हस्तित्वं मानुषत्वं क्षत्रियत्वं राजन्यत्वमिति ? उच्यते / समासकृत्तद्धितेषु संबन्धाभिधानमन्यत्र रूट्यभिन्नरूपाव्यभिचरितसंबन्धेभ्यः। तत्र रूढयो गौरखरादय उदाहृता एव / अभिन्नरूपास्तु तद्धिता एव लुबादिभिः संभवन्ति गर्गत्वं पञ्चालत्वमिति / अत्र गर्गादयः शद्धा यात्रओलपि यद्यपि तद्धितान्तास्तथापि मूलप्रकृत्या सह सहविवक्षायामभिन्नरूपत्वात् प्रत्ययोत्पत्तिसंबंधो न्यग्भूत इति अभिन्नशब्दाभिधेयतैव भावप्रत्ययात् प्रतीयते न संबंधः / अथ पश्चालशब्दात् युगपदपत्यजन

Page #396
383 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. पदाभिधायिनो भावप्रत्ययेन किमभिधीयते? प्रवृत्तिनिमित्तसंघातः यथा धवखदिरत्वमिति जातिसंहतिः। एतेन अक्षत्वं पादत्वं माषत्वमित्यादीन्यपि व्याख्यातानि / अव्यभिचरितसंबंधास्तु प्रायः कृत्स्वेव भवन्ति / सतो भावः सत्वं सत्ता विद्यमानत्वं विद्यमानता / अत्र हि जातावेव भावप्रत्ययः। नहि सद्वस्तु सत्तासंबन्धस्य व्यभिचरतीति सत्तासंबंधानपेक्षणान्न संबंधे / पाचक इत्यादौ तु संबंधस्य कादाचित्कत्वात् तदपेक्षः पाचकादिशद्धः स्वार्थमभिधत्त इति ततः संबंधे प्रत्ययो युक्तः। तस्मात् सत्सु विद्यमानेषु च पदार्थेषु नित्यसमवायिनी शब्दप्रत्तिहेतुः सत्तैव भावप्रत्ययवाच्या न तु सत्सत्तयोः संबंधः कश्चित् इति / ततः स्थितमेतत् रूड्यादिभ्योऽन्यत्रैव कृत्तद्धितसमासेषु संबंधाभिधानमिति। ' त्वे वा ' इति वचनात स्त्रीपुंसाभ्यां पक्षे नस्नत्रावपि भवतः। स्त्रीत्वं स्त्रीता स्त्रैणम् / पुंस्त्वं पुंस्ता पोस्नमिति / लकारः स्त्रीत्वार्थः। त्वान्तम् आ त्वात्त्वादिः' इति नपुंसकम् / 1899 त्वते गुणः // 3 / 2 / 59 // परतः स्यनू गुणवचनः शब्दस्त्वत इत्येतयोः प्रत्यययोः परयोः पुंवत् स्यात् / पटव्या भावः पटुत्वं पटुता / त्वत इति किम् / पट्टीरूप्यम् / गुण इति किम् / कठीत्वम् / केचित्तु जातिसंज्ञावर्जितस्य विशेषणमात्रस्य पुंवद्भावमिच्छन्ति / पाचिकाया भावः पाचकत्वं पाचकतेत्यादौ / 1900 प्राक्त्वादगडुलादेः // 71 // 56 // त्वतलित्यनुवर्तते / ब्रह्मणस्त्व इत्यत्र यत्त्वशब्दसंकीर्तनं तस्मात् प्राक् त्वतलौ प्रत्ययावधिकृतौ वेदितव्यौ गडुलादीन् वर्जयित्वा / ते उत्तरत्रैवोदाहरिष्यन्ते / अपवादैः समावेशार्थः कर्मणि विधानार्थथारंभः / अगडुलादेरिति किम् / गाडुल्यम् / कामण्डलवम् / गडुलादिषु कमण्डलोः ‘यवर्णाल्लघ्वादेः' इत्यण् / शेषेभ्यस्तु राजादेराकृतिगणत्वात् व्यण् / गडुलादेरपि केचिदिच्छन्ति-गडुलत्वं गडुलता / 1901 नञ् तत्पुरुषाबुधादेः // 7 / 1 / 57 // प्राक्त्वान्नपूर्वाद् तत्पुरुषाद् बुधावन्तवर्जितात्त्वतलौ स्यातामित्ययमधिकारो वेदितव्यः ट्यणादिबाधनार्थम् / 1 लिङ्गानुशासनमेतत् / अस्यार्थश्चायम्- भावे त्वतल्' इति त्वप्रत्ययादारभ्य ब्रह्मणस्त्वमिति त्वमभिव्याप्य ये प्रत्ययाः त्व-य-एयण-अञ्-अण्-अकञ् ईय-त्वस्वरूपास्तदन्तं नाम क्लीबम् /

Page #397
384 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित न शुक्लोऽशुक्लस्तस्य भावोऽशुक्लत्वमशुक्लता / वर्णलक्षणव्यण्वाधया त्वतलावेव / अशौक्ल्यमकायॆमिति च व्यणन्तेन समासः / समासात्तु व्यणि नको वृद्धिः प्रसज्ज्येत / एवमपतेर्भावः कर्म वा अपतित्वम् अपतिता / अत्र पत्यन्तलक्षणव्यणबाधया / अनाधिपत्यम् अगाणपत्यमिति व्यणन्तेन समासः / अराजत्वमराजता / अत्र राजान्तलक्षणव्यण्वाधया। अनाधिराज्यमयौवराज्यमिति ट्यणन्तेन समासः। अमूर्खत्वममूर्खता। अत्र गुणाङ्गलक्षणठ्यण्वाधया। अमौख्यंमजाड्यमिति व्यणन्तेन समासः / अस्थविरत्वमस्थविरता / अत्र वयोलक्षणाञ्वाधया / अस्थाविरमकैशोरमित्यणअन्तेन समासः। अहायनवमहायनता अत्र हायनान्तलक्षणाण्वाधया / अद्वैहायनम् / अत्रैहायनमित्यणन्तेन समासः। अपटुत्वमपटुता / अत्र यसवर्णलक्षणाण्वाधया। अपाटवमलाघवमित्यणन्तेन समासः। अरमणीयत्वमरमणीयता / अत्र योपान्त्यलक्षणाकबाधया / अरामणीयकम् अकामनीयकमित्यकान्तेन समासः / नग्रहणं किम् / प्राजापत्यम् / सैनापत्यम् / तत्पुरुषादिति किम् / न विद्यते पतिरस्य अपतिर्दामः / तस्य भावः कर्म वा आपत्यम् / एवमाराज्यम् आहायनम् आरमणीयकम् / अबुधादेरिति किम् / न बुधः अबुधः तस्य भावः कर्म वाआबुध्यम् / आचतुर्यम् / अत्र राजादित्वात् व्यण् / अथ व्यणन्तानामेषांनञ्समासो भवति वा नवा बुधस्य भावः कर्म वा बौध्यम् न बौध्यमबौध्यमिति ? भवतीत्येके। न भवतीत्यत्ये। 1902 पृथ्वादेरिमन् // 7 / 1 / 58 // पृथ्वादिभ्यस्तस्य भावे इमन् प्रत्ययो वा स्यात् / वावचनाद्यवाणादिः प्रामोति सोऽपि भवति / 1903 पृथुमृदुभृशकृशदृढपरिवृढस्य ऋतो रः // 7 / 4 / 39 // पृथ्वादीनामृकारस्येमनि णीष्ठेयसुषु च परेषु रादेशः स्यात् / पृथोर्भावः प्रथिमा पृथुत्वं पृथुता पार्थवम् / प्रदिमा मृदुत्वं मृदुता मार्दवम् / बहुलस्य भाव इत्यत्र इमनि बहुलस्य 1904 प्रियस्थिरस्फिरोरुगुरुबहुलतृप्रदीर्घवृद्धन्दारकस्येमनि च प्रास्थास्फावरगरवहनपद्राघवर्षद्वन्दम् // 7 / 4 / 38 // प्रियादीनां यथासंभवमिमनि णीष्ठेयसुषु च यथासंख्यं प्रादय आदेशाः स्युः / इत्यादिना वंहादेशः /

Page #398
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 385 बंहिमा बहुलत्वं बहुलता। बाहुल्यम् व्यण / वत्सिमा / वत्सत्वं वत्सता / वात्सम् / वयोलक्षणोऽञ् / एवं प्रियस्य भावः प्रेमा प्रियत्वं प्रियतेत्यादि / 1905 भूलक चेवर्णस्य // 4 // 41 // बहुशब्दस्य ईयसाविमनि च परे भू इत्ययमादेशः स्यादनयोश्चेवर्णस्य लुक् / बहोर्भावः भूमा। 1906 स्थूलदूरयुवहस्वक्षिप्रक्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः // 7 // 4 // 42 // स्थूलादीनां यथासंभवमिमनि णीष्ठेयसुषु च परेष्वन्तस्थादेरवयवस्य लुक् स्यान्नामिनश्च गुणः। इस्वस्य भावो इसिमा। क्षिप्रस्य क्षेपिमा / क्षुद्रस्य क्षोदिमा। 1907 वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण च वा / / 7 / 1 / 59 // वर्णविशेषवाचिभ्यो दृढादिभ्यश्च तस्य भावे व्यण इमन् चेत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / प्रात्वादित्यधिकारात् त्वतलौ च। वावचनाद्यश्वाण प्रामोति सोऽपि भवति। शुक्लस्य भावः शौक्ल्यं शुक्लिमा शुक्लत्वं शुक्लता। शितेर्भावः शैत्यं शितिमा शितित्वं शितिता शैतम् / वावचनाद् वर्णान्तस्य पाश्चरूप्यम् / दृढादि-दाढय द्रढिमा दृढत्वं दृढता। वाढयम्। ढिमा। वृढत्वं दृढता / पारिवढ्यं परिवढिमा परिवृढत्वं परिढता / वैमत्यं विमतिमा विमतित्वं विमतिता वैमतम् / सांमत्य संमतिमा संमतित्वं संमतिता सांमतम् / स्वर्णान्तलक्षणोऽण् / टकारो ङयर्थः / अर्हतो भावः कर्म वा आर्हन्त्यम् डी चेत् आर्हन्ती। एवमौचिती यथाकामी सामग्री शैली पारिख्याती आनुपूर्वी / बहुवचनादाकृतिगणोऽयम् / तेन स्थैर्य स्थेमेत्याद्यपि सिद्धम् / 1908 पतिराजान्तगुणागाराजादिभ्यः कर्माण व // 71 / 60 // पत्यन्तेभ्यो राजान्तेभ्यो गुणाङ्गेभ्यो राजादिभ्यश्च पष्ठयन्तेभ्यो भावे कर्मणि च क्रियायां ट्यण प्रत्ययः स्यात् / प्रात्वादित्यधिकारात् त्वतलौ च / पत्यन्त-अधि'पतेभोवः कर्म वा आधिपत्यम् अधिपतिखम् अधिपतिता / एवं नारपत्यम् / बार्हस्पत्यम् / प्राजापत्यम् / सैनापत्यम् / राजान्त-आधिराज्यम् अधिराजत्वम् अधिराजता / एवं सौराज्यम् / यौवराज्यम् / गुणाग-द्रव्याश्रयी गुणः, गुणोऽङ्गं 1 केचित्तु वृढशब्दस्यापि ऋकास्य रादेशमिच्छन्ति इति मतान्तरेणात्र रत्वम् //

Page #399
386 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित निमित्तं येषां प्रवृत्तौ ते गुणाङ्गाः, गुणद्वारेण ये गुणिनि वर्तन्ते न तु गुणवचना एव / मौढयं मूढत्वं मूढता। मौखर्यम् / वैदुष्यम् / राजादि-राज्यम् राजत्वं राजता / काव्यं कवित्वं कविता / ब्राह्मण्यं ब्राह्मणत्वं ब्राह्मणता / चकारो भावे कर्मणि चेत्युभयसमुच्चयार्थः। 1909 अर्हतस्तोत् च // 7 // 161 // अर्हतशद्वात् षष्ठयन्ताद् भावे कर्मणि चार्थे व्यण् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे च तकारस्य न्त् इत्यादेशो भवति / अरिहननात् रजोहननात् रहस्याभावाच्च अर्हन् पृषोदरादित्वात् / यद्वा चतुस्त्रिंशतमतिशयान् सुरेन्द्रादिकृतां पूजां वाहति इति अर्हन् / तस्य भावः कर्म वा आर्हन्त्यम् / आर्हन्ती / प्राक्त्वादिति त्वतलौ च / अर्हत्त्वम् / अर्हत्ता। 1910 सहायाद्वा // 1 // 62 // सहायशब्दात् तस्य भावे कर्मणि च व्यण् प्रत्ययो वा स्यात् / वावचनात् पक्षे योपान्त्यलक्षणोऽकञ् / प्राक्त्वादिति त्वतलौ च / सहायस्य भावः कर्म च साहाय्यम् / साहायकम् / सहायत्वम् / सहायता। 1911 सखिवणिग्दूताद्यः // 7 / 1 / 63 // सखिवणिग्दूत इत्येतेभ्यस्तस्य भावे कर्मणि च यः प्रत्ययः स्यात् / प्राक्त्वादिति त्वतलौ च / सख्युर्भावः कर्म वा सख्यम् / सखित्वं सखिता / वणिज्यम् / वणिज्या / वणिक्त्वम् / वणिक्ता / दृत्यम् / दूतत्वं दूतता / राजादेराकृतिगणत्वात् ट्यणपि / वाणिज्यम् / दौत्यम् / 1912 स्तेनान्न लुक च // 71 / 64 // स्तेनशब्दात तस्य भावे कर्मणि च यः प्रत्ययः स्यात्तत्संनियोगे च न इत्येतस्य लुक् स्यात् / प्राक्त्वादिति त्वतलौ च। स्तेनस्य भावः कर्म चा स्तेयम् / स्तेनत्वम् स्तेनता। राजादिदर्शनात् स्तैन्यमित्यपि भवति / 1913 कपिज्ञातेरयण // 7 // 1 // 66 // कपि ज्ञाति इत्येताभ्यां तस्य भावे कर्मणि च एयण प्रत्ययः स्यात् / त्वतलौ च / कपेर्भावः कर्म वा कापेयम् / कपित्वं कपिता / ज्ञातेयम् / ज्ञातित्वं ज्ञातिता / कपेः इकारान्तत्वात् अणि प्राप्ते ज्ञातेश्च प्राणिजातित्वादवि प्राप्ते वचनम् /

Page #400
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ___ 1914 प्राणिजातिवयोऽर्थादञ् // 7 // 1166 // प्राणिजातिवाचिनो वयोवचनाच तस्य भावे कर्मणि वाञ् प्रत्ययः स्यात् / त्वतलौ च / अश्वस्य भावः कर्म वा आश्वम् / अश्वत्वम् / अश्वता / कुमारस्य भावः कर्म वा कौमारं कुमारत्वं कुमारता / प्राणिग्रहणं किम् / तृणत्वं तृणता / जातिग्रहणं किम् / देवदत्तत्वम् / देवदत्तता। 1916 युवादेरण / / 7 / 1 / 67 // युवादिभ्यः शब्देभ्यस्तस्य भावे कर्मणि चाण् प्रत्ययः स्यात् त्वतलौ च / यूनो लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् युवतेर्भावः कर्म वा यौवनम् युवत्वं युवता / चौरादिपाठाद्यौवनिकेत्यपि भवति / स्थाविरम् / स्थविरत्वम् / स्थविरता। 1916 हायनान्तात् // 71168 // हायनान्तेभ्यः शब्देभ्यस्तस्य भावे कर्मणि चाण् प्रत्ययः स्यात् त्वतलौ च / द्वैहायनम् / द्विहायनत्वम् / द्विहायनता / त्रैहायनम् / चातुर्हायनम् / अत्रावयोवाचित्वात् 'चतुस्नेहायनस्य वयसि' हति णत्वं न भवति / वयसि तु पूर्वेणा त्रैहायणम् / चातुर्हायणम् / 1917 रवृवर्णाल्लघ्वादेः // 169 // लघुरादिर्यस्येवर्णोवर्णस्य तदन्तानाम्नस्तस्य भावे कर्मणि चाण प्रत्ययः स्यात् / त्वतलौ च / शुचेर्भावः कर्म वा शौचम् शुचित्वं शुचिता / शकुनेः शाकुनम् / मुनेर्भावः कर्म वा मौनम् / संमतेः सांमतम् / कवर्भावः कर्म वा काव्यमिति तु राजादिपाठात् / नखरजन्या नाखरजनम् / हरीतक्या हारीतकम् / तितउनस्तैतवम् / पृथोः पार्थवम् / पटोः पाटवम् / लघोर्लाघवम्। वध्वा वाधवम् / पितुः पैत्रम् / आदिग्रहणं समीपमात्रार्थम्। तेन तितउ इत्यत्राव्यवहिते शुच्यादौ चैकवर्णव्यवहिते लघुनि भवति / य्वर्णादिति किम् / घटत्वम् / पटत्वम् / लध्यादेरिति किम्। पाण्डुत्वम्। कण्डूत्वम्। केचित्तु कृशानो र्भावः कर्म वा कार्यानवम् / अरत्नेरारत्नम् अरातेरारातम् इत्यादिष्वपि इच्छन्ति / तन्मतसंग्रहार्थ लध्वादेरिति प्रकृतेविशेषणं न वर्णस्येति व्याख्येयम् / तन्मते संमतेः सांमतमिति न भवति / 1918 पुरुषहृदयादसमासे // 71170 // पुरुषहृदय इत्येताभ्यां तस्य भावे कर्मणि चाण स्यात् त्वतलौ च असमासे न चेदनयोः समासो विषयभूतो

Page #401
388 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित भवति / पुरुषस्य भावः कर्म वा पौरुषम् पुरुषत्वं पुरुषता / हृदयस्य भावः कर्म वा हार्दम् / हृदयस्य हृल्लासेति हृद्भावः / हृदयत्वं हृदयता / असमास इति किम् / परमपुरुषत्वम् / परमहृदयत्वम् / सत्पुरुषवम् / सौहृदय्यम् / परमपौरुषं परमहादमित्यादि मा भूत् / अत एव निषेधात् सापेक्षादपि भावप्रत्ययो विज्ञायते / तेन काकस्य काष्ण्य बलाकायाः शौक्ल्यमित्यादि सिद्धम् / पौरुषमिति प्राणिजात्यापि सिद्धम् / समासविषये प्रतिषेधार्थ पुरुषोपादानम् / 1919 श्रोत्रियाद्यलुक् च / / 7 / 171 // श्रोत्रियशब्दात् तस्य भावे कर्मणि चाण प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे च य इत्यस्य लोपः भवति त्वतलौ च / श्रोत्रियस्य भावः कर्म वा श्रौत्रम् / श्रोत्रियत्वं श्रोत्रियता / चौरादिपाठादकञपि / श्रोत्रियकम् / 1920 योपान्त्याद्गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ् // 71 / 72 // त्रिप्रभृतीनामन्त्यमुत्तमम् तत्समीपमुपोत्तमम् उपोत्तमं गुरुय॑स्य तस्मात् यकारोपान्त्यात् सुप्रख्यवर्जितात् तस्य भावे कर्मणि चाकञ् प्रत्ययः स्यात् त्वतलौ च / रमणीयस्य भावः कर्म वा रामणीयकम् रमणीयत्वम् रमणीयता / दार्शनीयकम् / कामनीयकम्। औपाध्यायकम् / पानीयकम् / गुरुग्रहणादनेकव्यञ्जनव्यवधानेऽपि भवति / आचार्यकम् / गुरुग्रहणं दीर्घपरिग्रहार्थ संयोगपरिग्रहार्थ च / अन्यथा दीर्घोत्तमादित्युच्येत / योपान्त्यादिति किम् / कापोतम् / विमानत्वम् / गुरूपोत्तमादिति किम् / क्षत्रियत्वम् ‘कायत्वम् / असुप्रख्यादिति किम् / सुप्रख्यत्वम् / गुणाङ्गत्वात् व्यणपि / सौपख्यम् / 1921 चौरादेः / / 7 / 1 / 73 // चौरादिभ्यस्तस्य भावे कर्मणि चाकञ् प्रत्ययः स्यात् / त्वतलौ च / चौरस्य भावः कर्म वा चौरकम् / चौरिका। धौर्तकम् / धौर्तिका / मानोज्ञकम् / श्रेयरूपकम् / चौरत्वम् / चौरता। यूनो भाव; यौवनकम्, यौवनिका / अत्र नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादेलकि प्राप्ते / 1922 यूनोऽके // 14 // 50 // युवनशब्दस्याके परेऽन्त्यस्वरादेर्लुग्न स्यात् / इति निषेधान्न भवति / ... 1923 इन्द्राल्लित् // 71 / 74 // द्वन्द्वसमासात्तस्य भावे कर्मणि चाकञ्

Page #402
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 389 प्रत्ययः स्यात् स च लित् त्वतलौ च / लित्करणं स्त्रीत्वार्थम् / गोपालपशुपालानां भावः कर्म वा गौपालपशुपालिका। गोपशुपालत्वम् गोपशुपालता / शैष्योपाध्यायिका / कौत्सकुशिकिका / विश्व पक्षी ना च नरः विवोर्भावः कर्म वा वैत्रिका। अत्र 'स्व र्णाल्लध्यादेः' इत्यणि प्राप्ते परत्वादकञ्। एवं भारतबाहुबलिका / 1924 गोत्रचरणाच्छ्लाघात्याकारप्राप्त्यवगमे // 7 / 1 / 75 / / गोत्रवाचिनश्चरणवाचिनश्च शद्वात्तस्य भावे कर्मणि च लिदकञ् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च श्लाघादिषु विषयभूतेषु / श्लाघा विकत्थनम् / अत्याकारः पराधिक्षेपः / विषयभावः पुनः श्लाघादीनां क्रियारूपाणां भावकर्मणी प्रति साध्यत्वात् / गोत्रमपत्यं प्रवराध्यायपठितं च / चरणं शाखानिमित्तं कठादि / गाय॑स्य भावः कर्म वा गार्गिका तया श्लाघते। काठिकया विकत्थते / गार्गिकया अत्याकुरुते / काठिकयाविक्षिपति / गार्गिकां प्राप्तवानवगतवान् वा / काठिकामधिगतवान् विज्ञातवान् वा / गार्ग्यत्वेन गार्ग्यतया कठत्वेन कठतया श्लाघते / श्लाघादिष्विति किम् / गार्गम् / काठम् / प्राणिजातिलक्षणोऽञ्। 1925 होत्राभ्य ईयः // 7 / 1 / 76 // होत्राशब्द ऋत्विग्विशेषवचनः / ऋत्विग्विशेषवाचिभ्यस्तस्य भावे कर्मणि ईयः प्रत्ययः स्यात् त्वतलौ च / मैत्रावरुणस्य भावः कर्म वा मैत्रावरुणीयम् / मैत्रावरुणत्वम् / मैत्रावरुणता / एवमग्नीधः अग्निधीयम् / नेष्टुः नेष्ट्रीयम् / पोतुः पोत्रीयम् / ब्राह्मणाच्छंसिनो ब्राह्मणाच्छंसीयम् / हूयते आभिरिति होत्रा ऋच इत्येके / तान्येवोदाहरणानि / मैत्रावरुणादयस्तु ऋग्वचनाः / बहुवचनं स्वरूपविधिनिरासार्थम् / 1926 ब्रह्मणस्त्वः // 7 // 1177 // होत्राभ्य इति वर्तते / ब्रह्मन् इत्येतस्मादृत्विग्वाचिनस्तस्य भावे कर्मणि च त्वः प्रत्ययः स्यात् / ईयापवादः। ब्रह्मणो भावः कर्म वा ब्रह्मत्वम् / होत्राधिकारात् ब्राह्मणपर्यायाज्जातिवाचिनो ब्रह्मन्शब्दात् तलपि भवति / ब्रह्मत्वम् / ब्रह्मता। . इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धितप्रकरणे भावकर्मार्थाः समाप्ताः॥ 1 तलपीति-न केवलं 'भावे त्वतल्' इत्यनेन त्वः किंतु तलपि। अयमर्थः

Page #403
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित // अथ क्षेत्राद्यर्थकाः / / 1927 शाकटशाकिनौ क्षेत्रे // 7 / 1178 // तस्येति वर्तते। क्षेत्रं धान्यादीनामुत्पत्त्याधारभूमिः / तस्येति षष्ठयन्ताद् क्षेत्रेऽर्थे शाकटशाकिन इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / इर्णां क्षेत्रम् इक्षुशाकटम् / ३क्षुशाकिनम्। मूलकशाकटं मूलकशाकिनम् / शाकशाकटम् / शाकशाकिनम् / 1928 धान्येभ्य ईनन् / / 7 / 1 / 79 // धान्यवाचिभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्यः क्षेत्रेऽर्थे इनञ् प्रत्ययः स्यात् / कुलत्थानां क्षेत्रं कौलत्थीनम् / मौद्गीनम् / प्रैयङ्गवीणम् / नैवारीणम् / कौद्रवीणम् / 1929 ब्रीहिशालेरेयण // 7 / 1 / 80 // व्रीहि शालि इत्येताभ्यां तस्य क्षेत्रे एयण प्रत्ययः स्यात् / ईननोऽपवादः। व्रीहेःक्षेत्रं त्रैहेयम् / शालेयम् / 1930 यवयवकषष्टिकाद्यः // 7 // 1381 // यवयवकषष्टि इत्येतेभ्यस्तस्य क्षेत्रे यः प्रत्ययः स्यात् / ईनोऽपवादः। यवानां क्षेत्रं यव्यम् / यवक्यम् / षष्टिक्यम् / षष्टिरात्रेण पच्यमाना व्रीहयः षष्टिकाः। अत एव निपातनात सिद्धिः। 1931 वाणुमाषात् // 7 / 1 / 82 / / अणु माष इत्येताभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां क्षेत्रेऽर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे ईनञ् / अणूनां क्षेत्रमणव्यम् / आणवीनम् / माष्यम् / माषीणम् / 1932 वोमाभङ्गातिलात् // 7 / 1 / 83 // उमा भङ्गा तिल इत्येतेभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः क्षेत्रेऽर्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे ईनञ् / उमाभङ्गे अपि धान्ये एवेष्येते / उमानां क्षेत्रम् उम्यम् औमीनम् / भडन्यम् / भाङ्गीनम् / तिल्यम् / तैलीनम् / योगविभाग उत्तरार्थः / 1933 अलाब्वाश्च कटो रजसि // 7 / 1 / 84 // अलाबूशद्वाञ्चकारादुमा ऋत्विग्वचनस्य ब्राह्मणवचनस्य च त्वप्रत्ययः समानः तेन जातिवचनस्य तलपि भवतीत्यर्थः / उपलक्षणं चेदं तेन ब्रह्मणो भावः कर्म वा प्राणिजात्यत्रि ब्राह्ममित्यपि।

Page #404
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 391 भङ्गातिलेभ्यश्च षष्ठयन्तेभ्यो रजस्यर्थे कटः प्रत्ययः स्यात् / अलाबूनां रजः अलाबूकटम् / उमाकटम् / भङ्गाकटम् / तिलकटम् / 1934 अहा गम्येऽश्वादीनञ् // 7 // 1185 // तस्येति षष्ठयन्तादश्वशद्धादेकेनाहा गम्येऽर्थे ईनञ् प्रत्ययः स्यात् / अश्वस्यैकेनाहा गम्य आश्वीनोऽध्वा / अह्नति किम् / अश्वस्य मासेन गम्यः। 1935 कुलाजल्पे // 71 / 86 // षष्ठयन्तात् कुलशब्दाजल्पेऽर्थे ईनञ् प्रत्ययः स्यात् / कुलस्य जल्पः कोलीनम् / 1936 पील्वादेः कुणः पाके // 7 // 187 // पील्वादिभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः पाकेऽर्थे कुणः प्रत्ययः स्यात् / पीलूनां पाकः पीलुकुणः। कर्कन्धुकुणः। 1937 कर्णादेर्मूले जाहः // 71 / 88 // कर्णादिभ्यः षष्ठयन्तेभ्यो मूलेऽर्थे जाहः प्रत्ययः स्यात् / कर्णस्य मूलं कर्णजाहम् / अक्षिजाहम् / 1938 पक्षात्तिः // 7 / 1189 // पक्षशद्धात् षष्ठयन्तान्मूलेऽर्थे तिः प्रत्ययः स्यात् / पक्षस्य मूलं पक्षतिः। 1939 हिमादेलुः सहे // 7 / 1 / 90 // हिमशद्धात् षष्ठयन्तात् सहेसहमानेऽर्थे एलुः प्रत्ययः स्यात् / हिमस्य सहः-हिमं सहमान: हिमेलुः। 1940 बलवातादूलः // 71 / 91 / / बल वात इत्येताभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां सहेऽर्थे ऊलः प्रत्ययः स्यात् / बलस्य सहः-वलं सहमानः बलूलः। वातूलः। 1941 शीतोष्णतृप्रादालुरसहे / / 7 / 1 / 92 // शीत उष्ण तृप इत्येतेभ्यः षष्ठयन्तेभ्योऽसहेऽसहमानेऽर्थे आलुः प्रत्ययः स्यात् / शीतस्यासहः-शीतमसहमान शीतालुः। उष्णालुः। तृपालुः। तृप्तं दुःखम् / 1942 यथामुखसंमुखादीनस्तद् दृश्यतेऽस्मिन् // 71 / 93 // यथामुख संमुख इत्येताभ्यां तदिति प्रथमान्ताभ्यामस्मिन्निति सप्तम्यर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं दृश्यते चेत् तद्भवति / यथामुख दृश्यतेऽस्मिन् यथामुखीन आदर्शादिः। मुखस्य सदृशोऽर्थो यथामुखं प्रतिबिम्ब उच्यते / अत एव निपातनाद्

Page #405
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 'यथाथेति प्रतिषेधेऽप्यव्ययीभावः। समं मुखं संमुखं समं मुखमस्यानेनेति वा संमुखं प्रतिबिंबमेव / अत एव निपातनात् समशद्रस्य अन्तलोपः। संमुखं दृश्यतेऽस्मिन्निति संमुखीनः। यथामुखीनः सीताया इति / संमुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणामिति च उपमानात् / 1943 सर्वादेः पथ्यकर्मपत्रपात्रशरावं व्यानोति // 7 / 1 / 94 // सर्वशद्धपूर्वेभ्यः पथिन् अङ्ग कर्मन् पत्र पात्र शराव इत्येतदन्तेभ्यो निर्देशादेव द्वितीयान्तेभ्यो व्यामोतीत्यर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / सर्वपथं व्याप्नोति सर्वपथीनो रथः / सर्वाङ्गीणस्तापः / सर्वकर्मीणः पुरुषः। सर्वपत्रीणः सारथिः। सर्वपात्रीणः सर्वशरावीण ओदनः। सर्वादेरिति किम् / पन्थानं व्यामोति / 1944 आप्रपदम् // 7 / 1 / 95 // प्रगतं पदं प्रपदम् / पदाग्रमित्यर्थः। अथवा पवृद्ध पदं प्रपदम् पदस्योपरिष्टात् संस्था खलुको गुल्फ इति यावत्। आङ् मर्यादायामभिविधी वा / आ प्रपदात् आमपदम् / 'पर्यपाङ्' इत्यव्ययीभावः। आमपदशद्धान्निर्देशादेव द्वितीयान्ताद् व्यामोतीत्यर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / आप्रपदं व्यामोति न तदतिवर्तते यः स आपपदीनः पटः। अनेन पटस्य प्रमाणमाख्यायते / 1947 अनुपदं बद्धा // 7 // 1196 // अनुपदशद्धान्निर्देशादेव द्वितीयान्ताद् बद्धा इत्येतस्मिन्नर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / अनुपदं बद्धा अनुपदीना उपानत् / पदप्रमाणेत्यर्थः। अनुपदमिति दैर्येऽनुरित्यव्ययीभावः। 1946 अयानयं नेयः // 7 / 1 / 97 // अयानयशद्धानिर्देशादेव द्वितीयान्तान्नेय इत्यस्मिन्नर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / अयानयं नेयोऽयानयीनः शारः। फलकशिरसि स्थित उच्यते / अयः प्रदक्षिणं गमनम् / अनयः प्रसव्यं वामम् / शारिद्यूते हि केचिच्छाराः प्रदक्षिणं गच्छन्ति केचित् प्रसव्यम् / तेषां गतिरयसहितोऽनयोऽयानय इत्युच्यते। यस्मिन् परशारैः पदानामप्रवेशः तदुभयं नेयः अयानयीन इति रूढिः। अथवा अयः शुभं दैवम् / अनयोऽशुभम् / शुभादेवादपवर्ततेऽशुभं दैवं यस्मिन् कर्मणि तदयानयं शान्तिकर्म चतुःशरणप्रतिपत्तिरनाघातघोषणं देवगुरुपूजा तपो दानं ब्रह्मचर्यादिनियमः तद्यो नेयः कारयितव्यः सोऽयानयीन ईश्वर इति / 1947 सर्वान्नमत्ति // 7 / 1 / 98 // सर्वान्नशद्वाद् द्वितीयान्ताद् अत्तीत्य

Page #406
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. . स्मिन्नर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / सर्वशरः प्रकारकास्न्ये / सर्वप्रकारमन्नं सर्वान्नं तदत्ति सर्वान्नीनो भिक्षुनियमरहितः।। 1948 परोवरीणपरंपरीणपुत्रपौत्रीणम् // 7 / 1 / 99 // परोवरीणादयः शद्धा अनुभवत्यर्थे ईनप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / परावरशद्वाद् द्वितीयान्तादनुभवत्यर्थे ईनः प्रत्ययोऽवरशद्धाकारस्य चोत्वं प्रत्ययसंनियोगे निपात्यते / पराँश्चावराँचानुभवति परोवरीणः। पारोवर्यमित्यत्रातीतक्रमवाचि परोवरमिति शद्वान्तरम् / परंपरीणेति परपरतरशद्वाद द्वितीयान्तादनुभवत्यथै ईनः परंपरभावश्च / परान् परतराँथानुभवति परंपरीणः। मन्त्रिपरंपरामन्त्रं भिनत्तीत्यत्र परम्पराशद्ध आवन्तो बाहुल्यार्थः प्रकृत्यन्तरम् / पुत्रपौत्रीणेति पुत्रपौत्रशद्वाद् द्वितीयान्तादनुभवत्यर्थे ईनः / पुत्राँश्च पौत्राँश्चानुभवति पुत्रपौत्रीणः। 1949 यथाकामानुकामात्यन्तं गामिनि // 71 / 100 // यथाकामानुकाम अत्यन्त इत्येतेभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो गामिन्यर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / यथाकामं गामी यथाकामीनः / अनुकामीनः / यथेच्छं गामीत्यर्थः / 1950 पारावारं व्यस्तव्यत्यस्तं च // 7 / 1 / 101 // पारावारशब्दात्समस्ताद् व्यस्ताद् व्यत्यस्ताच निर्देशादेव द्वितीयान्ताद् गामिन्यर्थे ईनः प्रत्ययः स्यात्। पारावारं गामी पारावारीणः / पारीणः / अवारीणः। पारावारीणः / 1951 अनुग्वलम् // 71 / 102 // अनुगुशब्दाद् द्वितीयान्तादलंगामिनि ईनः प्रत्ययः स्यात् / अलं पर्याप्तमित्यर्थः। गवां पश्चादनुगु तदलं गामी अलंगवीना गोपालकः। 1952 अध्वानं येनौ ॥७।१।१०३॥अलंगामिनीति वर्तते। अध्वन्शद्धाद् द्वितीयान्तादलंगामिनि य ईन इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / अध्वानमलंगामी अध्वन्यः / अध्वनीनः। 1953 अभ्यमित्रमीयश्च // 7 / 1 / 104 // अभ्यमित्रशब्दाद् द्वितीयातादलंगामिनि ईयः प्रत्ययः स्यात् चकाराद्येनौ च / अभ्यमित्रमलंगामी अभ्यमित्रीयः। अभ्यमित्र्यः। अभ्यमित्रीणः। अमित्राभिमुखं भृशं गन्तेत्यर्थः।

Page #407
सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. [तद्धित 1954 समांसमीनाद्यश्वीनाद्यप्रातीनागवीनसाप्तपदीनम् // 7 / 1 / 105 // समांसमीनादयः शद्धा ईनप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / साप्तपदीनस्त्वीनप्रत्ययान्तः / समांसमीनेति समांसमामिति वीप्साद्वितीयान्तात् समुदायाद् गर्भ धारयत्यर्थे ईनः पूर्वपदविभक्तेश्चालुप् / समां समां गर्भ धारयति समांसमीना गौः। समामिति कालाध्वनोाप्ताविति द्वितीया / अन्ये समायां समायां विजायते गर्भ विमुञ्चति समांसमीनेति पूर्वपदस्य यलोपमाहुः / व्याप्त्यभावाचाधिकरणे सप्तमी / अद्यश्वीनेति अद्यश्वःशब्दयोर्थेि समासः विजनिष्यमाणेऽर्थे विजननस्य प्रत्यासत्तौ गम्यमानायामीनः / अद्य श्वो वा विजनिष्यमाणा अद्यश्वीना गौः। एवं नाम प्रत्यासन्नमसवेत्यर्थः। अन्ये तु प्रत्यासत्तौ गम्यमानायां भविष्यत्यर्थे प्रत्ययमाहुः। अद्य श्वो वा भविष्यति अद्यश्वीनो लाभः / अद्यश्वीनं मरणम् / एव मद्यप्रातःशब्दादीनः। अद्यमातीना गौः। अद्यमातीनो लाभः। अद्यपातीनं मरणम् / आगवीनेति आगोप्रतिदानशब्दात् कारिण्यर्थे ईनः प्रतिदानशब्दस्य च लुक् / आगोमतिदानं कारी आगवीनः कर्मकरः / गवा भृतो य आ तस्याः गोः प्रत्यर्पणात कर्म करोति स आगवीनः। रूढिशरोऽयम् / यत्किश्चिदादाया तस्य प्रतिदानाद कर्मकर एवमुच्यत इत्येके / अन्ये तु आ गोः प्राप्तेः कर्मकारी आगवीन इत्याहुः / साप्तपदीनेति सप्तपदशद्वात् तृतीयान्तात् तदवाप्येऽर्थे ईनञ् यत्तदवाप्यं तच्चेत् सख्यं सखा वा भवति / सप्तभिः पदैरवाप्यं साप्तपदीनं सख्यम् / साप्तपदीनः सखा। साप्तपदीनं मित्रम् / 1955 अषडक्षाशितंग्वलंकर्मालंपुरुषादीनः // 7 / 1 / 106 // अषडक्ष आशितंगु अलंकर्मन् अलंपुरुष इत्येतेभ्यः स्वार्थे ईनः प्रत्ययः स्यात् / अविद्यमानानि षडक्षीणि अस्मिन् अषडक्षीणो मंत्रः। सत्तथ्यक्ष्णः स्वाङ्ग इति टान्तादीनः / अषडक्षीणा क्रीडा द्वाभ्यां साध्यत इत्यर्थः / अषडक्षीणः कन्दुकः / येन द्वौ क्रीडतः। अदृश्यानि षडक्षीणि अस्य अषडक्षीणश्चैत्रः / पितुः पितामहस्य पुत्रस्य वा दृष्टोच्यते / इन्द्रियपर्यायो वाक्षशद्धः। अविद्यमानानि षडक्षाण्यस्याषडक्षीणोऽमनस्कः / विचारेण विना प्रवर्तत इत्यर्थः / आशिता गावोऽस्मिनिति आशितंगु / अस्मादेव निपातनात् पूर्वपदस्य मोऽन्तः। तत ईनः। आशितंगवीनमरण्यम् / अलं कर्मणे अलं पुरुषाय 'प्रात्यवपरि' इत्यादिना समासः तत ईनः अलंकर्मीणः अलंपुरुषीणः / राजाधीनमिति त्वधीनेन शौण्डादित्वात् सप्तमीसमासः। अस्ति

Page #408
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. चाधीनशब्दः / 'अस्मास्वधीनं किमु निःस्पृहाणाम्' इति / 'वाक्यं हि वक्तर्यधीनं भवति' इति / तदेतत् प्रयोक्तर्यधीनं भवती 'ति / 1966 अदिक् स्त्रियां वाचः // 7 / 1 / 107 // अश्चत्यन्तानाम्न ईनः प्रत्ययो वा स्यात् स्वार्थे न चेत् स दिशि स्त्रियां वर्तते / प्राचीनम् / प्राक् / प्रतीचीनं प्रत्यक् / उदीचीनम् उदक् / अवाचीनम् अवाक् / समीचीनः सम्यङ् / अदिस्त्रियामिति किम् / प्राची उदीची दिक् / दिग्ग्रहणं किम्। प्राचीना शाखा / स्त्रीग्रहणं किम् / प्राचीनं प्राक् रमणीयम् / दिश्यपि लुबन्तं स्वभावानपुंसकम् / 'वाद्यात्' इति विकल्पे लब्धे वाग्रहणं पूर्वत्र नित्यार्थम् / ..1957 तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः // 71 / 108 // तस्येति पष्ठयन्तात्तुल्ये सदृशेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् संज्ञायां प्रतिकृतौ च विषये / प्रतिकृतिः काष्ठादिमयं प्रतिच्छन्दकम् / अश्वस्य तुल्यः अश्वकः। उष्ट्रकः / गर्दभकः / अश्वादिसदृशस्य संज्ञा एताः। प्रतिकृति-अश्वकं रूपम् / अश्विका प्रतिमा / अश्वकानि रूपाणि / तुल्य इति किम् / इन्द्रदेवः। एवंनामा कश्चित् / नात्र सादृश्यम् / संज्ञाप्रतिकृत्योरिति किम् / गोस्तुल्यो गवयः / संज्ञाग्रहणमप्रतिकृत्यर्थम् / एकेवाहुः। तुल्यमात्रे प्रत्ययः। शिव इव शिवकः। 1958 न नृपूजार्थध्वजचित्रे // 7 // 1 / 109 // नरि मनुष्ये पूजार्थे ध्वजे चित्रे च चित्रकर्मणि अभिधेये कः प्रत्ययो न स्यात् / तत्र सोऽयमित्येवाभिसंबंधः। संज्ञाप्रतिकृत्योरिति यथासंभवं प्राप्त प्रतिषेधोऽयम् / नृ-चश्चा तृणमयः पुरुषो यः क्षेत्ररक्षणाय क्रियते / चश्चातुल्यः पुरुषश्चश्चा। एवं वर्धिका / खरकुटी। पूजार्थ-अर्हन्, शिवः, स्कन्दः। पूजनार्थाः प्रतिकृतथ उच्यन्ते / ध्वज-गरुडः सिंहः तालो ध्वज; / चित्र-दुर्योधनः भीमसेनः / 1959 अपण्ये जीवने // 7 / 1 / 110 // जीवन्त्यनेनेति जीवनम् / पण्यं विक्रेतव्यम् / पण्यवर्जितं यज्जीवनं तस्मिन् कः प्रत्ययो न स्यात् / वासुदेवसदृशो वासुदेवः / एवं शिवः स्कन्दः विष्णुः / देवलकानां जीविकार्थाः प्रतिकृतय उच्यन्ते / अपण्य इति किम् / हस्तिकान् विक्रीणीते / जीवन इति किम् / क्रीडने निषेधो मा भूत् / हस्तिकः।

Page #409
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित 1960 देवपथादिभ्यः // 7 / 1 / 111 // देवपथ इत्येवमादिभ्यस्तुल्ये संज्ञाप्रतिकृत्योः कः प्रत्ययो न स्यात् / देवपथस्य तुल्यो देवपथः / एवं हंसपथः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / पूर्वयोगावस्यैव प्रपञ्चः। 1961 वस्तेरेयञ् // 71 / 112 // तस्य तुल्य इति वर्तते न संज्ञापतिकत्योरिति / वस्तिशब्दात् पष्ठयन्तात् तुल्येऽर्थे एयञ् प्रत्ययः स्यात् / वस्तेस्तुल्यं वास्तेयम् / वास्तेयी प्रणालिका / 1962 शिलाया एयच // 7 / 1 / 113 // शिलाशब्दात् षष्ठयन्तात् एयच् प्रत्ययः स्यात् चकारादेयञ् च। शिलायास्तुल्यं शिलेयं शैलेयं दधि। शिलेयी शैलेयी इष्टका / चकारः ' अणबेयेकण' इति एयस्य सामान्यग्रहणाविघातार्थः / अन्यथा ह्यस्यैव स्यात् / अन्ये तु द्रव्यशद्धवदेयजन्तं स्त्रियां नास्तीत्याहुः / 1963 शाखादेर्यः॥७।१।११४॥ शाखा इत्येवमादिभ्यस्तस्य तुल्ये यः प्रत्ययः स्यात् / पुरुषस्कन्धस्य वृक्षस्कन्धस्य वा तिर्यक् प्रसृतमहं शाखेत्युच्यते / तद्यथा शाखा पार्थायता तथा कुलस्य यः पार्थायतोऽङ्गभूतः स शाखायास्तुल्यः शाख्यः। मुख्यः। जघन्यः। 1964 द्रोभव्ये // 7 / 1 / 115 // द्रुशब्दात् तस्य तुल्ये भव्येऽभिधेये यः प्रत्ययः स्यात् / विशिष्टेष्टपरिणामेन भवतीति भव्यम् अभिप्रेतानामर्थानां पात्रम् / द्रुतुल्यो द्रव्यमयं माणवकः। द्रव्यं कार्षापणम् / यथा द्रु अग्रन्थि अजिमं दारु उपकल्प्यमानविशिष्टेष्टरूपं भवति तथा माणवकोऽपि विनीयमानो विद्यालक्ष्म्यादिभाजनं भवतीति द्रव्यमुच्यते / कार्षापणमपि विनियुज्यमानं विशिष्टेष्टमाल्याद्यपभोगफलं भवति इति द्रव्यमुच्यते / द्रुरिव द्रव्यं राजपुत्रः। यथा द्रुमः पुष्पफलादिभिरर्थिनः कृतार्थयति एवमन्योऽपि यः सोऽपि द्रव्यमुच्यते / भव्य इति किम् / द्रुतुल्योऽयं न चेतयते / 1965 कुशाग्रादीयः // 71 / 116 // कुशाग्रशब्दात् तस्य तुल्ये ईयः प्रत्ययः स्यात् / कुशाग्रस्य तुल्यं कुशाग्रीयं शस्त्रम् तदाकारखात् / कुशाग्रीया बुद्धिः तीक्ष्णखात् / 1966 काकतालीयादयः // 7 // 1 / 117 // काकतालीयादयः शब्दा ईय

Page #410
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 397 प्रत्ययान्ताः साधवो भवन्ति तस्य तुल्येऽभिधेये। काकश्च तालश्च काकतालम् / यथा कथंचिद् व्रजतः काकस्य निपतता तालेनातर्कितोपनतश्चित्रीयमाणः संयोगो लक्षणयोच्यते तत्तुल्यं काकतालीयम् / एवं खलतिबिल्वीयम् / अन्धकश्च वर्तिका च अन्धकवर्तिकम् / अत्रान्धकस्य वर्तिकाया उपरि अतर्कितः पादन्यास उच्यते / अन्धकस्य बाहूत्क्षेपे वर्तिकायाः करे निलयनं वा तत्तुल्यमन्धकवतिकीयम् / अजया पादेनावकिरत्यात्मवधाय कृपाणस्य दर्शनमजाकृपाणम् तत्तुल्यमजाकृपाणीयम् / एवंविधचित्रीकरणविषयाः काकतालीयादयः। निपातनं रूट्यर्थम् / बहुवचनादन्येऽपि / अर्धजरतीयम् / घुणाक्षरीयमित्यादि / 1967 शर्करादेरण // 7 / 1 / 118 // शर्करादिभ्यस्तस्य तुल्येऽण् प्रत्ययः स्यात् / शर्करायास्तुल्यं शार्करं दधि मधुरवात् / शार्करी मृत्तिका कठिनत्वात् / 1968 अः सपत्न्याः / 7 / 1 / 119 // सपत्नीशब्दात् तस्य तुल्ये अरे प्रत्ययः स्यात् / सपत्न्यास्तुल्यः सपत्नः। 1969 एकशालाया इकः // 71 / 120 // एकशालाशब्दात् तस्य तुल्ये . इकः प्रत्ययः स्यात् / एकशालायास्तुल्यमेकशालिकम् / 1970 गोण्यादेश्चैकण् // 7 / 1 / 121 // गोण्यादिभ्य एकशालाशब्दाच तस्य तुल्ये इकण प्रत्ययः स्यात् / गोण्यास्तुल्यं गौणिकम् / अङ्गुलेरगुल्या वा . आगुलिकम् / एकशालाया ऐकशालिकम् / __1971 कर्कलोहिताट टीकण् च // 11 / 122 // कर्कलोहितशब्दाभ्यां तस्य तुल्ये टीकण प्रत्ययः स्याचादिकण् / शुक्लोऽश्वः कर्कः। तस्य तुल्यः कार्कीकः। कार्किकः / लौहितीकः। लौहितिकः / स्फटिकादिः अलोहितवर्णोऽप्युपाश्रयवशाधस्तथावभासते स एवमुच्यते / ककारो यर्थः / कार्कीकी। लौहितीकी। 1972 वेर्विस्तृते शालशङ्कटौ // 71 / 123 // विशब्दाद् विस्तृतेऽर्थे शाल शङ्कट इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / विशालः। विशङ्कटः। विस्तृत इत्यर्थः / विनानानेत्यव्यये पृथग्भावे वर्तेते इति विनञ्भ्यां नानाजो प्रत्ययौ न वक्तव्यौ। . 1973 कटः // 11 / 124 // विशब्दाद् विस्तृतेऽर्थे कटः प्रत्यय: स्यात् / विकटः।

Page #411
398 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 1974 संप्रोन्नेः संकीर्णप्रकाशाधिकसमीपे // 71 / 126 // सम् प्र उद् नि इत्येतेभ्यो यथासंख्यं संकीर्णादिष्वर्थेषु कटः प्रत्ययः स्यात् / समः संकीर्णे संकटः / प्रात् प्रकाशे प्रकटः / उदोऽधिके उत्कटः / नेः समीपे निकटम् / 1970 अवात्कुटारश्चावनते // 7 // 1 / 126 // अवशब्दादवनतेऽर्थे कुटारश्कारात् कटश्च प्रत्ययः स्यात् / अवकुटारः। अवकटः / - 1976 नासानतितद्वतोष्टीटनाटभ्रटम् // 7 / 1 / 127 // अवशब्दानासानतौ तद्वति च वाच्ये टीट नाट भ्रट इत्येते प्रत्ययाः स्युः। नासानतौ-नासाया नमनम् अवटीटम् अवनाटम् अवभ्रटम् / सा नासानतिर्विद्यते यस्मिन् स तद्वान् नासा पुरुषः / अपकृष्टो वार्थः। तत्र अवटीटा अवनाटा अवभ्रटा नासिका / अवटीटः। अवनाटः / अवभ्रटः पुरुषः / अवटीटम् अवनाटम् अवभ्रटं वा ब्रह्मदेयम् / अपकृष्टमपि हि वस्तु दृष्ट्वा लोको नासिकां नामयति / 1977 नेरिनपिटकाश्चिक्चिचिकश्चास्य // 7 // 1 // 128 // निशब्दानासानतौ तद्वति चाभिधेये इन पिट क इत्येते प्रत्ययाः स्युः तत्संनियोगे चास्य नेर्यथासंख्यं चिक् चि चिक् इत्येते आदेशाः स्युः / चिकिनम् चिपिटम् चिकम् नासिकानमनम् / चिकिना चिपिटा चिक्का नासिका। चिकिन चिपिट; चिकः पुरुषः। बहुवचनं 1 रूढ्यर्थम् / 1978 बिडबिरीसौ नीरन्ध्रे च // 7 / 1 / 129 // निशद्वान्नीरन्ध्रेऽर्थे नासानतितद्वतोश्च बिडबिरीस इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / निविडाः निबिरीसाः केशाः। निबिडम् निविरीसम् नासिकानमनम् / निविडा निबिरीसा नासिका / निबिडो निविरीसो मैत्रः। विधानसामर्थ्यात् षत्वं न भवति / - 1979 क्लिन्नालश्चक्षुषि चिल् पिल् चुल् चास्य // 7 // 1 // 130 // लिन्न. शद्धाच्चक्षुषि वाच्ये लः प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे चास्य चिल् पिल् चुल इत्येते आदेशाः। चिल्लम्। पिल्लम् / चुल्लम् चक्षुः। तद्योगात् पुरुषोऽपि चिल्लः पिल्लः। चुल्लः। 1980 उपत्यकाधित्यके // 71 / 131 // उपत्यका अधित्यका इत्येतो 1 तेनापकृष्टे ब्रह्मदेयलक्षणे अर्थ चिकिनमित्यादयो न भवन्ति //

Page #412
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. शब्दौ निपात्येते / उपाधिशब्दाभ्यां यथासंख्यं पर्वतस्यासन्नायामधिरूढायां च भुवि त्यकः प्रत्ययो निपात्यते / उपत्यका / अधित्यका। सिपकादित्वादित्वाभावः। स्वभावतः स्त्रीलिङ्गावेतौ। पुंलिङ्गावपीति कश्चित्। उपत्यको देशः। अधित्यकः पन्थाः। निपातनं रूट्यर्थम् / 1981 अवेः संघातविस्तारे कटपटम् // 7 // 1 // 132 // अविशब्दात संघाते विस्तारे चार्थे यथासंख्यं कट पट इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / अवीनां संघातः अविकटः / अवीनां विस्तारः अविपटः। संघाते सामूहिकानां विस्तारे ऐदमर्थिकानां चापवादो योगः। 1982 पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः // 71 / 133 // पशुनामभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः स्थानेऽर्थे गोष्ठः प्रत्ययः स्यात् / इदमर्थानामपवादः। गवां स्थानं गोगोष्ठम् / महिपीगोष्ठम् / अश्वगोष्ठम् / 1983 द्वित्वे गोयुगः // 7 / 1 / 134 // पशुनामभ्यः षष्ठयन्तेभ्यो द्वित्वेऽर्थे गोयुगः प्रत्ययः स्यात् / इदमर्थानामपवादः। गवोद्वित्वं गोगोयुगम् / अश्वगोयुगम् / उष्ट्रगोयुगम् / 1984 षट्त्वे षड्गवः / / 7 / 1 / 136 // पशुनामभ्यः षष्ठयन्तेभ्यः षट्त्वे गम्यमाने षड्गवः प्रत्ययः स्यात् / उष्ट्राणां षट्त्वमुष्ट्रपड्गवम् / हस्तिषड्गवम् / अश्वषड्गवम् / इदमर्थानामपवादः। 1985 तिलादिभ्यः स्नेहे तैलः // 71 / 166 // तिलादिभ्यः सामर्थ्यात् षष्ठयन्तेभ्यः स्नेहेऽर्थे तैल इति प्रत्ययः स्यात् / विकारप्रत्ययापवादः। तिलानां स्नेहो विकारस्तिलतैलम् / सर्पपतैलम् / इङ्गुदतैलम् / एरण्डतैलम् / 1986 तत्र घटते कर्मणष्ठः // 7 / 1 / 137 // कर्मन्शब्दाद् तत्रेति सप्तम्यन्तात् घटते इत्यर्थे ठः प्रत्ययः स्यात् / कर्मणि घटते कर्मठः। 1987 तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः // 7 / 1 / 138 // तदिति प्रथमान्तेभ्यस्तारकादिभ्योऽस्येति षष्ठयर्थे इतः प्रत्यय: स्यात् यत्तत्पथमान्तं संजातं चेत्तद् भवति / तारकाः संजाता अस्य तारकितं नमः। पुष्पाणि संजातान्यस्य पुष्पितस्तरुः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् /

Page #413
400 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया [ तद्धित 1988 गर्भादप्राणिनि // 71 / 139 // गर्भशद्वात्तदस्य संजातमित्यर्थे इतः प्रत्ययः स्यात अप्राणिनि-सचेत षष्ठयर्थः प्राणी न भवति। गर्भः संजातोऽस्य गर्भितो ब्रीहिः। अप्राणिनीति किम् / गर्भः संजातोऽस्या दास्या इति वाक्यमेव / 1989 प्रमाणान्मात्रट् // 7 / 1 / 140 // तदस्येति वर्तते / तदिति प्रथमान्तात् प्रमाणवाचिनोऽस्येति षष्ठयर्थे मात्रट प्रत्ययः स्यात् / आयाममानं प्रमाणं, तद्विविधम् ऊर्ध्वमानं तिर्यग्मानं चेति / तत्रोर्ध्वमानात्-जानुनी प्रमाणमस्य जानुमात्रमुदकम् / जानुमात्री खाता। तिर्यग्मानात्-रज्जुमात्री भूमिः / तन्मात्री। . तावन्मात्री। टकारो डन्यर्थः / ____ 1990 हस्तिपुरुषाद्वाण // 7 / 1 / 141 // तदिति प्रथमान्तात् प्रमाणवाचिनो हस्तिशब्दात् पुरुषशब्दाचास्येति षष्ठयर्थेऽण प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे यथाप्राप्तम् / हस्ती प्रमाणमस्य हास्तिनं हस्तिमात्रम् हस्तिदघ्नं हस्तिद्वयसमुदकम् / हास्तिनी हस्तिमात्री हस्तिदनी हस्तिद्वयसी खाता / पौरुषं पुरुषमात्रं पुरुषदघ्नं पुरुषद्वयसमुदकम् / पौरुषी पुरुषमात्री पुरुषदन्नी पुरुषद्वयसी खाता / पौरुषी पुरुषमात्री छाया / 1991 वोर्ध्व दप्नट् दयसट् // 7 // 1 / 142 // ऊर्ध्वं यत्प्रमाणं तद्वाचिनो नाम्नः प्रथमान्तादस्येति षष्ठयथै दन्नट् द्वयसट् इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / पक्षे मात्रट / ऊरुः प्रमाणमस्य ऊरुदनम् ऊरुद्वयसम् ऊरुमात्रमुदकम् / ऊरुदनी अरुद्वयसी ऊरुमात्री खाता / तद्दन्नी तवयसी तन्मात्री / तावन्नी तावद्वयसी तावन्मात्री / वाग्रहणमण्मात्रटोरबाधनार्थम् / तेन पुरुषदन्नम् पुरुषद्वयसम् पुरुषमात्रम् / पौरुषमिति पुरुषहस्तिनोश्चातुरूप्यं भवति / ऊर्ध्वमिति किम् / रज्जुमात्री भूमिः। 1992 मानादसंशये लुप् // 7 / 1 / 143 // प्रमाणमिति वर्तते / मानवाच्येव साक्षायः प्रमाणशद्धो हस्तवितस्त्यादिः प्रसिद्धो न तु रज्ज्वादिर्यो लक्षणया प्रमाणे वर्तते तस्मात् प्रस्तुतस्य मात्रडादेः प्रत्ययस्यासंशये गम्यमाने लुप् स्यात् / हस्तः प्रमाणमस्य हस्तः। वितस्तिः। दिष्टिः। शमः चतुर्विंशतिरकुलानि / मानादिति किम् / ऊरुमात्रमुदकम् / रज्जुमात्री भूमिः / असंशय इति किम् / शमः प्रमाणमस्य स्यादिति शममात्रम् / दिष्टिमात्रम् / वितस्तिमात्रम् / केचित्तु मानमात्रान्मात्रटं

Page #414
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. तस्यासंशये लुब्विकल्पं चेच्छन्ति / प्रस्थः प्रस्थमात्रो वा व्रीहिः। हस्तः हस्तमात्र वा काष्ठम् / पलं पलमात्रं वा सुवर्णम् / शतं शतमात्रा वा गावः / 1993 द्विगोः संशये च / / 7 / 1 / 144 // मानादिति वर्तते / प्रमाणादिति निवृत्तम् / पुरुषादेत्यत्र उपचरितप्रमाणात् पुरुषाल्लुपि ङीविधानात् / तदनुवृत्तौ तु तस्य मानेन विशेषणात् प्रसिद्धादेव हस्तादेः लुप् स्यात् / मानान्ताद् द्विगोः संशये चकारादसंशये च प्रस्तुतस्य मात्रडादेः प्रत्ययस्य लुप् भवति / द्वौ शमौ प्रमाणमस्य द्वौ शमौ प्रमाणमस्य स्यादिति वा द्विशमः द्विदिष्टिः द्विवितस्तिः। द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः। द्विकाण्डी रज्जुः। द्विपुरुषी द्विपुरुषा खाता / द्विहस्तिनी। त्रिहस्तिनी / द्वौ प्रस्थौ मानमस्य स्यात् द्विप्रस्थः / द्विपलम् / द्विशतः / मीयतेऽनेन मानं प्रमाणं परिमाणम् उन्मानं संख्या चेह गृह्यते / ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः / आयामस्तु प्रमाणं स्यात्संख्या बाह्या तु सर्वतः। अन्ये तु रूढप्रमाणान्तादेव द्विगोरिच्छन्ति तन्मते द्विपस्थमित्यादौ लुब् न भवति / 1994 मात्रट् // 7 / 1 / 145 // मानात् संशये चेति वर्तते / तदिति प्रथमान्तान्मानवाचिनो नाम्नः पष्ठयर्थे मात्रट् प्रत्ययः स्यात् संशये / प्रस्थो मानमस्य स्यात् प्रस्थमात्रं धान्यम् / प्रस्थमात्रा त्रीहयः। कुडवमात्रम् / पलमात्रम् / कर्षमात्रम् / पञ्चमात्राः / शतमात्राः। शतमात्रम् / दिष्टिमात्रम् / मात्रदनद्वयसानि नामान्यपि सन्ति / अनुबन्धासञ्जनार्थ तु प्रत्ययविधानम् / तेन च स्त्रियां विशेषः। वैश्वदेवमात्रा भिक्षा। 1995 शन्शविंशतः // 71 / 146 // शन्नन्ताच्छदन्ताच संख्याशद्वाद्विशतिशद्धाच्च मानवृत्तेस्तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे संशये गम्यमाने मात्रट प्रत्ययः स्यात् / डिनोऽपवादः। दश मानमेषां स्यादिति दशमात्राः / पञ्चदशमात्राः। त्रिंशन्मात्राः / त्रयस्त्रिंशन्मात्राः / विंशतिमात्राः। 1996 डिन् / / 7 / 1 / 147 // संशये इति निवृत्तम् / योगविभागात् / शन्नन्ताच्छदन्ताच्च संख्याशब्दाद् विंशतिशब्दाच मानवृत्तेस्तदिति प्रथमान्तादस्येति 1 विश्वे देवा देवता अस्याण वैश्वदेवो मात्र मात्रा वाऽस्याः।

Page #415
402 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ तद्धित षष्ठयर्थे डिन् प्रत्ययः स्यात् / पञ्चदशाहोरात्राः परिमाणमस्य पञ्चदशी अर्धमासः। पञ्चदशिनौ पञ्चदशिनः। एवं त्रिंशी त्रिशिनौ त्रिंशिनो मासाः। त्रयस्त्रिंशिनो देवविशेषाः। विशिनो भवनेन्द्राः। ___ 1997 इदं किमोऽतुरिय किय् चास्य // 7 // 1 // 148 // तदस्य मानादिति वर्तते / तदिति प्रथमान्तादिदंशद्धात किंशद्भाच मानवृत्तेरस्येति षष्ठयर्थे मेयेऽतुः प्रत्ययस्तत्संनियोगे च इदंकिंशद्वयोरिय किय् इत्येतावादेशौ स्याताम् / चतुर्विधं मानम् , तत्र प्रामाणात्-इदं मानमस्य इयान् कियान् पटः। परिमाणात्-इयत् कियद्धान्यम् / उन्मानात्-इयत् कियत्सुवर्णम् / संख्यायाः-इयन्तः कियन्तो राणिनः / इयती / कियती / उदित्करणं दीर्घखाद्यर्थम् / 1998 यत्तदेतदो डावादिः // 7 / 1 / 149 // यत्तदेतदित्येतेभ्यः प्रथमा. न्तेभ्यो मानवृत्तिभ्योऽस्येति षष्ठयर्थे मेयेऽतुः प्रत्ययः स्यात् स च डावादिः / यत्तदेतद्वा प्रमाणमस्य यावान् तावान् एतावान् पटः। यावत् तावत् एतावत् धान्यम् / यावत् तावत् एतावत् सुवर्णम् / यावन्ति तावन्ति एतावन्ति अधिकरणानि / यावती तावती एतावती। ननु मात्रडादयोऽपि दृश्यन्ते इदं प्रमाणमस्य इदंमात्रं किमात्रं यन्मात्रं तन्मात्रं एतन्मात्रं यहघ्नं यवयसमित्यादि / सत्यम् / स्वविषये मानविशेषे प्रमाणे मात्रडादयो भवन्त्येव मानसामान्येऽतुरेवेति विभागः। 1999 यत्ततत्किमः संख्याया डतिर्वा // 7 / 1 / 150 // संख्यारूपं यन्मानं तत्तिभ्यो यत्तत्किम् इत्येतेभ्यः प्रथमान्तेभ्योऽस्येति षष्ठयर्थे संख्येये मेये डतिः प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे यथाविहितोऽतुश्च / या संख्या मानमेषां यति यावन्तः / सा संख्या मानमेषां तति तावन्तः। का संख्या मानमेषां कति कियन्तः। १एतौ चातुडतिप्रत्ययौ स्वभावाद बहुवचनविषयावेव भवतः। संख्याया इति किम् / कियान् यावान् तावान पटः। मानादिति संख्याया विशेषणं किम् / क्षेपे मा भूत् / का संख्या येषां दशानाम् / 2000 अवयवात्तयट् // 7 / 1 / 151 // तदस्येति संख्याया इति च वर्तते / मानादिति निवृत्तम् / अवयवादिति विशेषणान्तरोपादानात् / अवयवे वर्तमानात् 1 अनेन संख्यावृत्तिभ्यो विहितौ मानवृत्तेस्तु 'इद किमोऽतु'रित्यादिना एकत्वादावपि /

Page #416
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 403 संख्यावाचिनो नाम्नस्तदिति प्रथमान्तात् अस्येति षष्ठयर्थे अवयविनि तयट् प्रत्ययः स्यात् / चत्वारोऽवयवा अस्याः चतुष्टयी शद्धानां प्रवृत्तिः। चतुष्टयी रज्जुः। पञ्चतयो यमः। सप्ततयी नयप्रवृत्तिः। दशतयो धर्मः। द्वादशतयः सिद्धान्तः। 2001 द्वित्रिभ्यामयट् वा // 7 / 1 / 152 // द्वि त्रि इत्येताभ्यामवयववृत्तिभ्यां प्रथमान्ताभ्यामस्येति षष्ठयर्थे अवयविनि अयट् प्रत्ययो वा स्यात् / द्वाववयवावस्य द्वयं द्वितयं तपः। त्रयं त्रितयं जगत् / त्रयः त्रितयो मोक्षमार्गः। टकारो ड्यर्थः / द्वयी द्वितयी। त्रयी त्रितयी रज्जुः। अवयवा अवयविनि संबद्धा इति सामर्थ्यादवयवी प्रत्ययार्थ इति विज्ञायते / त्रयाणि पानानि यथा तथा पिबेदित्यत्र तु देशकालादिभेदेन समुदायाभिधानात् बहुवचनम् / द्वये पदार्था जीवा अजीवाश्चेत्यत्र तु जीवाजीवतया द्वैराश्योपादानात् बहनामपि द्वाववयवौ भवतः। कथमुभयो मणिः, उभये देवमनुष्याः, उभयी दृष्टिरिति ? उभयशब्दः सर्वादिषु उभयद् इति पठ्यमानः शद्धान्तरमेव / तथा चास्य 'नेमा' इत्यादिना जस इकारविकल्पो न / ____2002 यादेर्गुणान्मूल्यक्रेये मयट् // 7 / 1 / 153 // संख्याया इति वर्तते / यादेः संख्याशद्वाद् गुणवृत्तेस्तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे मयट प्रत्ययः स्यात् / स चेत् संख्याशद्धो मूल्ये क्रेये वा वर्तते / यवानां द्वौ गुणौ मूल्यमस्योदश्वितः क्रेयस्य द्विमयमुदश्विद्यवानाम् / एवं त्रिमयम् / चतुर्मयम् / उदश्वितो द्वौ गुणौ क्रेयावेषां यवानां द्विमया यवा उदश्वितः / एवं त्रिमयाः / चतुर्मयाः / न्यादिपदस्य सापेक्षस्यापि नित्यसापेक्षत्वेन गमकखाद् वृत्तिः। यादेरिति किम् / यवानामेको गुणो मूल्यमस्योदश्वित उदश्वित एको गुणः क्रेय एषां यवानाम् / गुणादिति किम् / द्वौ बीहियवौ मूल्यमस्योदश्वितः / द्वे घृतोदश्विती क्रेये एषां यवानाम् / मूल्यक्रय इति किम् / क्षीरस्य द्वौ गुणौ तैलस्य पाक्यस्य / अपरः प्रकारः। मूल्यक्रेय इति प्रत्ययार्थविशेषणम् / यादेः संख्याशवाद् गुणवृत्तेस्तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे मयट् प्रत्ययः स्यात् स चेत् षष्ठयों मूल्यं क्रेयं वा भवति / द्वौ गुणावेषां मूल्यभूतानां यवानामुदश्वितः द्विमया यवा उदश्वितो मूल्यम् / एवं त्रिमयाः। चतुर्मयाः। द्वौ गुणावस्योदश्वितः क्रेयभूतस्य द्विमयमुदश्विद्यवानां क्रेयम् / त्रिमयम् / चतुर्मयम् / यादेरिति किम् / एकगुणा यवा उदश्वितो मूल्यम् एकगुणमुदश्विद्यवानां क्रेयम् / गुणादिति किम् / उदश्चितस्त्रयाणां भागानां द्वौ भागौ

Page #417
404 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित यवानां मूल्यभूतानाम् / यवानां त्रयाणां भागानां द्वौ भागौ उदश्वितः क्रेयस्य / द्वौ गुणाविति क्रय मूल्यं चैकगुणं कृता तदपेक्षया मूल्यक्रेययो_िस्तावत्तोच्यते / मूल्यक्रेय इति किम् / द्विगुणं क्षीरं तैलस्य पाक्यस्य / 2003 अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शतसहस्र शतिशद्दशान्ताया डः / / 7 / 1 / 154 // संख्याया इति तदिति च वर्तते / तदिति प्रथमान्तात् शतिशद्दशन् इत्येवमन्तात् संख्याशब्दादस्मिनिति सप्तम्यथै शते सहस्रे च डः प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तचेदधिकं तत्संख्यं च भवति / सा शतसहस्रलक्षणा संख्या यस्य योजनादेस्तत्तत्संख्यं शतं सहस्रमिति च यत्संख्यायते तदेव यद्यधिकमपि भवतीत्यर्थः। योजनानां विंशतिर्योजनानि वा विंशतिरधिकास्मिन् योजनशते शते वा योजनेषु विशं योजनशतं विशं शतं योजनानि / एवं विशं योजनसहनं विशं सहस्रं योजनानि / विशं कार्षापणशतम् विशं शतं कार्षापणानि / विशं कार्षापणसहस्रम् विशं सहस्रं कार्षापणानि / संख्यासमुदायोऽपि संख्यैव संख्यायतेऽनयेति कृत्वेत्यत्रापि भवति / एकविंशम् द्वाविंशं शतम् / शत्-त्रिशं शतं त्रिंशं सहस्रम् / एकत्रिंशं चत्वारिंशं पञ्चाशम् / दशन्-एकादशं शतम् एकादशं सहस्रम् / द्वादशं त्रयोदशं शतं सहस्रं वा / योजनादीनामिव शतानामपि सहस्रे भवति / विंशतिः शतान्यधिकान्यस्मिन् सहस्राणां शते विशं शतसहस्रम् / त्रिंशम् / एकादशम्। राजदन्तादिषु पाठाच्छतशद्धस्य पूर्वनिपातः। अधिकमिति किम् / विंशतिः त्रिंशत् एकादश वा ऊना अस्मिन् शते / तत्संख्यमिति किम् / विंशतिदण्डा अधिका अस्मिन् योजनशते, त्रिंशत्पणा अधिका अस्मिन् कार्षापणसहस्रे, एकादश भाषा अधिका अस्मिन् कार्षापणशते / अस्मिन्निति किम / विशतिरधिकास्माच्छतात् / शतसहस्र इति किम् / एकादशाधिका अस्यां त्रिंशति / शतिशदशान्ताया इति किम् / पडधिका अस्मिन् शते। दशाधिका अस्मिन् सहस्रे / व्यपदेशिवद्भावादशान्तत्वे शनित्येव क्रियेत न तु दशन्निति / संख्याया इत्येव / गोविंशतिः अधिका अस्मिन् गोशते / न गोविंशतिशब्द एकविंशत्यादिवत् संख्याशब्दः। 2004 संख्यापूरणे डट् // 7 / 1 / 115 // संख्या पूर्यते येन तत्संख्यापूरणम् / संख्याया इति वर्तते / संख्याशब्दात् संख्यापूरणेऽभिधेये डट् प्रत्ययः

Page #418
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. . 405 स्यात् / अत्र सामर्थ्यात् षष्ठयन्तात् प्रत्ययो विज्ञायते / अतएव तदिति निवृत्तम् / एकादशानां पूरणः एकादशः। एकादशसंख्यापूरण इत्यर्थः। एकादशी। एवं द्वादशः / त्रयोदशः / चतुर्दशः / संख्याग्रहणं किम् / एकादशानामुष्टिकाणां पूरणो घटः / एकस्य तु पूरणाभावान्न ग्रहणम् / यादेरित्यनुटत्तेर्वा / 2005 विंशत्यादेवी तमट् // 7 / 1 / 156 // विंशत्येवमादिकायाः संख्यायाः संख्यापूरणे तमट् प्रत्ययो वा स्यात् / पक्षे डट्। विंशतेः पूरणः विंशतितमः। विंशः। विंशतितमी विंशी स्त्री। एकविंशतितमः / एकविंशः। द्वाविंशतितमः। द्वाविंशः। एकानत्रिंशत्तमः एकान्नत्रिंशः। त्रिंशत्तमः। त्रिंशः / चत्वारिंशत्तमः / चत्वारिंशः। द्वाचत्वारिंशत्तमः। द्वाचत्वारिंशः / पञ्चाशत्तमः। पञ्चाशः। अष्टपञ्चाशत्तमः / অস্বাহা।। __2006 शतादिमासार्धमाससंवत्सरात् // 71 / 157 // शतादिभ्यः संख्याशब्देभ्यो मास अर्धमास संवत्सर इत्येतेभ्यश्च संख्यापूरणे तमट् प्रत्ययः स्यात् / शतस्य पूरणः शततमः। शततमी / एकशततमः / सहस्रतमः। लक्षतमः। मासस्य पूरणो मासतमो दिवसः। अधमासतमः। संवत्सरतमः / षष्ठयादेरित्येव सिद्धे शतादिग्रहणं संख्याद्यर्थम् / - 2007 षष्ट्यदेरसंख्यादेः // 7 / 1 / 158 // संख्या आदिरवयवो यस्य स संख्यादिः / ततोऽन्यस्मात् षष्टयादेः षष्टिप्रभृतिभ्यः संख्याशब्देभ्यः संख्यापूरणे तमट् प्रत्ययः स्यात् / विकल्पापवादः। षष्टेः पूरणः षष्टितमः / सप्ततितमः / अशीतितमः / नवतितमः / असंख्यादेरिति किम् / एकषष्टितमः। एकषष्टः। एकसप्ततितमः। एकसप्ततः। विंशत्यादेरिति विकल्प एव / . 2008 नो मट् // 7 / 1 / 159 // असंख्यादेः संख्याशद्धान्नकारान्तात् संख्यापूरणे मट् प्रत्ययः स्यात् / डटोऽपवादः। पश्चानां पूरणः पञ्चमः / पञ्चमी / सप्तमः। अष्टमः। नवमः। दशमः। न इति किम् विंशः। असंख्यादेरित्येव / एकादशः। द्वादशः। 2009 पित्तिथट् बहुगणपूगसंघात् // 7 / 1 / 160 // बहु गण पूग संघ इत्येतेभ्यः संख्यापूरणे तिथट् प्रत्यय: स्यात् स च पित् / बहूनां पूरणः बहुतिथः।

Page #419
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित बहीनां पूरणी बहुतिथी। गणतिथः गणतिथी / पूगतिथः / पूगतिथी / संघतिथः / संघतिथी / संख्याविशेषणं संभवापेक्षम् / पित्करणं पुंवद्भावार्थम् / टकारो ङन्धर्थः / 2010 अतोरिथट् // 71 / 161 // अत्वन्तात् संख्याशब्दात् संख्यापूरणे इथट् प्रत्ययः स्यात् स च पित् / डटोऽपवादः / इयतां पूरणः इयतिथः। इयतीनां पूरणी इयतिथी / कियतिथः। कियतिथी / यावतिथः। यावतिथी। तावतिथः / तावतिथी / एतावतिथः। एतावतिथी। 2011 षट्कतिकतिपयात थट् // 7 / 1 / 162 // षट् कति कतिपय इत्येतेभ्यः संख्यापूरणे थट् प्रत्ययः स्यात् स च पित् / षण्णां पूरणः षष्ठः। षष्ठी। कतीनां पूरण; कतिथः। कतिथी। कतिपयथः। कतिपयानां स्त्रीणां पूरणी कतिपयथी / 'षष्ठी वानादरे' 'चतुर्थी' इति च निर्देशात् थटि 'नाम सिदयव्यंजने' इति पदत्वं न भवति / 2012 चतुरः // 7 / 1 / 163 // चतुर् इत्येतस्मात् संख्यापूरणे थट् प्रत्ययः स्यात् / चतुर्णा पूरणः चतुर्थः / चतसृणां पूरणी चतुर्थी / योगविभाग उत्तरार्थः / 2013 येयौ चलुक् च // 7 / 1 / 164 // चतुर् इत्येतस्मात् संख्यापूरणे य ईय इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् च इत्येतस्य लुक् च भवति / चतुणी पूरणः तुयेंः। तुरीयः। तुर्या / तुरीया / एवं च त्रैरूप्यं भवति / 2014 देस्तायः // 71 / 165 // द्विशब्दात् संख्यापूरणे तीयः प्रत्ययः स्यात् / द्वयोः पूरणः द्वितीयः / द्वितीया / 2015 त्रेस्तृ च // 7 / 1 / 166 // त्रि इत्येतस्मात् संख्यापूरणे तीयः प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे च त्रेस्त इत्यादेशः। त्रयाणांपूरणः तृतीयः। तिसृणां पूरणी तृतीया। 2016 पूर्वमनेन सादेश्चन् // 7 / 1 / 167 // पूर्वमिति क्रियाविशेषणानिदेशादेव केवलात् सादेः सपूर्वाचानेनेति तृतीयार्थे कर्तरि इन् प्रत्ययः स्यात् / केवलात्-पूर्वमनेन पूर्वी पूर्विणौ पूर्विणः। अनेनेति कर्तृपदम् , कर्ता च क्रियामन्तरेण न भवतीति कृतं भुक्तं पीतं चेति कांचित् क्रियामपेक्षते / विशेषावगमस्तु अर्थात् प्रकरणात् शब्दान्तरसंनिधेर्वा भवति / पूर्वी कटम् / पूर्वी ओदनम् / पूर्वी पयः।

Page #420
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. सादेः-कृतं पूर्वमनेन कृतपूर्वी कटम् / भुक्तं पूर्वमनेन भुक्तपूर्वी ओदनम् / पीतं पूर्वमनेन पीतपूर्वी पयः। कृतपूर्वादिसमासात् प्रत्ययः क्तान्तं येनैव समानाधिकरणं तस्यैव कर्मतां वक्ति / न च वृत्तौ क्तान्तं कटादिना समानाधिकरणमिति कटादिगतं कर्मानुक्तमिति अतो द्वितीया। 2017 इष्टादेः // 7 / 1 / 168 इष्ट इत्येवमादिभ्यः सामर्थ्यात् प्रथमान्तेभ्योऽनेनेति तृतीयार्थे कर्तरि इन् प्रत्ययः स्यात् / इष्टमनेन इष्टी यज्ञे / पूर्ती श्राद्धे / 'व्याप्ये क्तेनः' इति कर्मणि सप्तमी / 2018 श्राद्धमद्य भुक्तमिकेनौ // 71 / 169 // श्राद्धशब्दात् प्रथमान्तादद्य भुक्तमित्येवमुपाधिकादनेनेति तृतीयार्थे कर्तरि इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / श्राद्धशब्दः कर्मनामधेयं तत्साधने द्रव्ये वर्तित्वा प्रत्ययमुत्पादयति / श्राद्धमनेनाद्य भुक्तं श्राद्धिकः श्राद्धी / अद्यग्रहणादद्य भुक्ते श्राद्धे श्वः श्राद्धिकः श्राद्धी इति न भवति / भुक्तमिति किम् / श्राद्धमनेनाद्य कृतम् / 2019 अनुपद्यन्वेष्टा // 7 / 1 / 170 // अनुपदीति इन्नन्तं निपात्यते अन्वेष्टा चेत् प्रत्ययार्थो भवति / अनुपदमन्वेष्टा अनुपदी उष्ट्राणां गवां वा। 2020 दाण्डाजिनिकायःशूलिकपार्श्वकम् // 7 / 1 / 171 // दाण्डाजिनिकायःशूलिकशब्दौ इकण्प्रत्ययान्तौ पार्श्वकशब्दश्च कात्ययान्तो निपात्यते अन्वेष्टा चेत् प्रत्ययार्थः / दण्डाजिनं दम्भः तेन अन्वेष्टा दाण्डाजिनिकः / यो मिथ्यावती परप्रसादार्थ दण्डाजिनमुपादायार्थानन्विच्छति स दाम्भिक उच्यते / निपातनं रूढ्यर्थम् , तेन शैवभागवतादौ न भवति। आयःशूलिक इति / तीक्ष्ण उपायोऽयःशूलसाम्यादयःशूलं तेनान्वेष्टा आयःशूलिकः। यो मृदनोपायेनान्वेष्ट. व्यानर्थान् तीक्ष्णोपायेनान्विच्छति रामसिकः स एवमुच्यते / केचिद्दण्डाजिनायःशूलाभ्यामिकमेवाहुः तन्मते दण्डाजिनिकः दण्डाजिनिका / अयःशूलिकः अयःशूलिका। पार्श्वक इति पार्थमनृजुरुपायः लञ्चादिः तेनान्वेष्टा पार्श्वकः। ऋजुनोपायेनान्वेष्टव्यानर्थाननृजुनोपायेन योऽन्विच्छति स पार्श्वक उच्यते / यस्तु राज्ञः पार्थेनार्थानन्विच्छति स राजपुरुषस्तत्र न भवति / ___ 2021 क्षेत्रेऽन्यस्मिन्नाश्य इयः // 7 / 1 / 172 // क्षेत्रशदानिर्देशादेव

Page #421
408 सिद्धहैमबृहत्संक्रिया. [तद्धित सप्तम्यन्तादन्योपाधिकान्नाश्येऽर्थे इयः प्रत्ययः स्यात् / अन्यस्मिन् क्षेत्रे नाश्यः क्षेत्रियो व्याधिः। क्षेत्र शरीरम् / अन्यदिति जन्मान्तरशरीरमुच्यते / तत्र नाश्यो नेहेत्यसाध्यो व्याधिरुच्यते / क्षेत्रियं विषम् / तद्धि स्वशरीरादन्यस्मिन् परशरीरे संक्रमय्य किंचिन्नाश्यं चिकित्स्यं भवति / क्षेत्रियाणि तृणानि / तानि हि सस्यक्षेत्रेऽन्यस्मिन्नुत्पन्नानि नाश्यान्युत्पाव्यानि भवन्ति / क्षेत्रियः पारदारिकः। स हि स्वक्षेत्रादन्यस्मिन् क्षेत्रे परदारेषु प्रवर्तमानस्तत्र नाश्यो निग्राह्यो भवति / दाराः क्षेत्रम् / 2022 छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा // 7 / 1 / 173 // छन्दस्शद्धानिर्देशादेव द्वितीयान्तादधीत इत्यस्मिन्नर्थे इयः प्रत्ययो वा स्यात् तत्संनियोगे च छन्दस्शद्धस्य श्रोत्रभावः / छन्दोऽधीते श्रोत्रियः॥ पक्षेऽण् / छान्दसः। __2023 इन्द्रियम् // 7 / 1 / 174 // इन्द्रियमितीन्द्रशद्वादियपत्ययो निपात्यते / निपातनं रूढ्यर्थ तेन यथायोगमर्थकल्पना / इन्द्र आत्मा तस्य लिङ्गमिन्द्रिय चक्षुराद्युच्यते / तेन हि करणेनात्मानुमीयते नाकर्तृकं करणमिति / इन्द्रेण दृष्टमिन्द्रियम् / आत्मा हि चक्षुरादीनि दृष्ट्वा स्वविषये नियुङ्क्ते / इन्द्रेण सृष्टमिन्द्रियम् / आत्मकृतेन हि शुभाशुभेन कर्मणा तथाविधविषयोपभोगायास्य चक्षुरादीनि भवन्ति / इन्द्रेण जुष्टमिन्द्रियम् / तद्द्वारेणास्य विज्ञानोत्पादात् / इन्द्रेण दत्तमिन्द्रियम् / विषयग्रहणाय विषयेभ्यः समर्पणात् / इन्द्रस्यावरणक्षयोपशमसाधनमिन्द्रियम् / एवं सति संभवेऽन्यापि व्युत्पत्तिः कर्तव्या / ___2024 तेन वित्ते चुञ्चचणौ // 71 / 175 // तेनेति तृतीयान्ताद् वित्तेऽर्थे चुञ्च चण इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / वित्तो ज्ञातः प्रकाश इत्यर्थः। विद्यया वित्तः विद्याचञ्चः / विद्याचणः। केशचञ्च;। केशचणः। 2025 पूरणाद् ग्रन्थस्य ग्राहके को लुक् चास्य // 7 / 1 / 176 // तेनेति तृतीयान्तात् पूरणप्रत्ययान्ताद् ग्रन्थस्य ग्राहकेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् वत्संनियोगे च पूरणप्रत्ययस्य लुक् / द्वितीयेन रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः द्विकः त्रिकः चतुष्कः पञ्चकः षट्कः वैयाकरणः। ग्रन्थस्येति किम् / पञ्चमेन दिनेन शत्रूणां ग्राहकः। 2026 ग्रहणाद्वा // 7 / 1 / 177 // ग्रन्थस्येति वर्तते पूरणादिति च / गृह्यते

Page #422
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 409 ऽनेनेति ग्रहणं रूपादि / ग्रन्थस्य ग्रहणाद्-ग्रहणे वर्तमानात् पूरणप्रत्ययान्तात् नाम्नः कः प्रत्ययः स्यात् स्वार्थे-प्रकृत्यर्थ एव अर्थान्तरानिर्देशात् तत्संनियोगे च पूरणप्रत्ययस्य वा लुक् / वेति लुकैव संबध्यते न प्रत्ययेन / पक्षे प्रत्ययानुत्पत्तेर्महाविभाषयैव सिद्धत्वात् द्वितीयमेव द्विकं द्वितीयकं ग्रन्थग्रहणमस्य / एवं त्रिकं तृतीयकं चतुष्कं चतुर्थकं पञ्चकं पञ्चमकं व्याकरणस्य ग्रहणम् / ग्रन्थस्येत्येव / द्वितीयं ग्रहणं धान्यस्य / 2027 सस्याद् गुणात् परिजाते // 7 / 1 / 178 // सस्यशब्दाद् गुणवाचिनस्तेनेति तृतीयान्तात् परिजातेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / परिः सर्वतो भावे / जनिः संपत्तौ / सस्येन परिजातः सस्यकः शालिः यः सर्वतो गुणैः संपन्नो न यस्य किंचिदपि वैगुण्यमस्ति स एवमुच्यते / एवं सस्यको देशः। सस्यको वत्सः। सस्यकं सीधु / सस्यको मणिः। रूढिशद्वश्चायं मणिविषये / सस्यकः खड्गः सर्वतः सारेण संबद्धः / गुणादिति किम् / धान्यवचनान्मा भूत् / परिजातं क्षेत्रम् / 2028 धनहिरण्ये कामे // 7 / 1 / 179 // धन हिरण्य इत्येताभ्यां निर्देशादेव सप्तम्यन्ताभ्यां कामेऽभिलाषेऽर्थे कः प्रत्ययः स्थात् / धने कामः धनकः चैत्रस्य / हिरण्यका मैत्रस्य / 2029 स्वाङ्गेषु सक्ते // 7 / 1 / 180 // स्वाङ्गवाचिभ्यो नामभ्यो निर्देशादेव सप्तम्यन्तेभ्यः सक्ते तत्परेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / केशेषु सक्तः केशकः। नखकः। दन्तकः। केशादिरचनायां प्रसक्त उच्यते / बहुवचनात् स्वाङ्गसमुदायादपि भवति / दन्तौष्ठकः। केशनखकः। 2030 उदरे विकणायूने / / 7 / 1 / 181 // उदरशब्दानिर्देशादेव सप्तम्यन्ताव सक्तेऽर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / सक्तश्चेदानो भवति / उदरे सक्तः औदरिकः आयूनः। अविजिगीषुर्यो बुभुक्षयात्यन्तं पीड्यते / औदरिकी। आयून इति किम् / उदरकोऽन्यः / तुशद्धः पूर्वयोगशेषतामस्य कथयति तेन काधिकारो न बाध्यते / 2031 अंशं हारिणि / / 7 / 1 / 182 // अंशशब्दानिर्देशादेव द्वितीयान्ताधारिण्यर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / अंशं हारी अंशको दायादः। हारीत्यावश्यके णिन् /

Page #423
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 2032 तन्त्रादचिरोद्धते // 7 / 1 / 1.83 // तंत्रशब्दानिर्देशादेव पञ्चम्यन्तादचिरोद्धृते-अचिरादुत्तीर्णेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् / तन्त्रात्-पटवानोपकरणादचिरोत्तीर्णः तन्त्रका पटः। प्रत्यग्र इत्यर्थः / 2033 ब्राह्मणान्नानि // 7 / 1 / 184 // ब्राह्मणशब्दानिर्देशादेव पञ्चम्यन्तादचिरोद्धृतेऽर्थे नाम्नि-संज्ञायां कः प्रत्ययः स्यात् / सदाचारब्राह्मणेभ्यस्तदानीमेवोद्धत्य पृथक्कृतः ब्राह्मणको नाम देशः। यत्रायुधजीविनः काण्डस्पृष्टा नाम ब्राह्मणा भवन्ति / आयुधजीवी ब्राह्मण एव ब्राह्मणक इत्यन्ये / 2034 उष्णात् // 71 / 185 // उष्णशब्दात् पञ्चम्यन्तादचिरोद्धतेऽर्थे कः प्रत्ययः स्यात् नानि / उष्णादग्नेरचिरोद्धृता उष्णिका यवागूः। अल्पान्ना पेया विलेपिकेति यावत् / उष्णकुण्डानिस्ता नदीति केचित् / / 2035 शीताच कारीिण // 7 / 1 / 186 // शीतादुष्णाच सामर्थ्याद् द्वितीयान्तात् कारिण्यर्थे कः प्रत्ययः स्यात् नान्नि / शीतं मन्दं करोति शीतकोऽलसः। उष्णं क्षिप्रं करोति उष्णको दक्षः। नाम्नीत्यनुवृत्तेः शीतोष्णशद्वाविह मान्यशीघ्रवचनौ गृह्यते न स्पर्शवचनौ / क्रियाविशेषणत्वाद् द्वितीया / शारीत्यावश्यके णिन् / ___ 2036 अधेरारूढे // 7 / 1 / 187 // अधिशद्वादारूढेऽर्थे वर्तमानात् स्वार्थे कः प्रत्ययः स्यात् / आरूढशब्दः कर्तरि कर्मणि च क्तमत्यये सिद्धः। तत्र यदा कर्तरि तदा अधिको द्रोणः खार्याः खार्यामिति च भवति / यदा तु कर्मणि तदा अधिका खारी द्रोणेनेति भवति / 2037 अनोः कमितरि // 7 / 1 / 188 // अनुशब्दात् क; प्रत्ययः स्यात् समुदायेन चेत् कमिता गम्यते। अनुकामयतेऽनुकः। 2038 अभेरीश्च वा // 71 / 189 // अभिशब्दात् कः प्रत्ययः स्यात् ईकारश्चास्य वा भवति समुदायेन चेत् कमिता गम्यते / अभिकामयते अभिकः, अभीकः। 2039 सोऽस्य मुख्यः // 7 // 1 / 190 // स इति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे का प्रत्ययः स्यात् यत्तत्प्रथमान्तं स चेन्मुख्यः प्रधानं ग्रामणीभवति / देवदत्तो

Page #424
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. मुख्योऽस्य देवदत्तकः संघः। जिनदत्तकः। देवदत्तो मुख्य एषां देवदत्तकाः। जिनदत्तकाः। मुख्य इति किम् / देवदत्तः शत्रुरेषाम् / / 2040 शृङ्खलकः करभे // 71 / 191 // शृङ्खलकशब्दः कप्रत्ययान्तो निपात्यते करभे उष्ट्रशिशौ वाच्ये / शृङ्खलं बन्धनमस्य शृङ्खलकः करभः। करभाणां काष्ठमयं पादबन्धनं शृङ्खलम् / वयःशब्दश्वायम् / शृङ्खलं बन्धनं भवतु वा मा भूत् / 2041 उदुत्सोरुन्मनसि // 71 / 192 // उत् उत्सु इत्येताभ्यामस्येत्युन्मनस्यभिधेये कः प्रत्ययः स्यात् / उद्गतं मनोऽस्य उत्कः। उत्सुगतं मनोऽस्य उत्सुकः। उन्मनाः इत्यर्थः। 2042 कालहेतुफलाद्रोगे // 7 / 1 / 193 // स इति वर्तते / स इति प्रथमान्तेभ्यः कालविशेषवाचिभ्यो हेतुवाचिभ्यः फलवाचिभ्यश्चास्येति षष्ठयर्थे कः प्रत्ययः स्यात् यत्तदस्येति निर्दिष्टं रोगश्चेत्तद्भवति। द्वितीयो दिवसोऽस्याविर्भावाय द्वितीयकः / तृतीयकः / चतुर्थको ज्वरः / सततः कालोऽस्य सततको ज्वरः। हेतुविषपुष्पं हेतुरस्य विषपुष्पकः रोगः। काशपुष्पकः पर्वतको रोगः। फल-शीतं फलं कार्यमस्य शीतको ज्वरः। रोग इति किम्। द्वितीयो दिवसोऽस्य जातस्य बालस्य। 2043 प्रायोऽनमस्मिन्नानि // 7 / 1 / 194 // स इति वर्तते / स इति प्रथमान्तादस्मिन्निति सप्तम्यर्थे नाम्नि-संज्ञायां विषये कः प्रत्ययः स्यात् यत्तत्पथमान्तं तच्चेदनं प्रायः। प्रायशब्दोऽत्रानसमानाधिकरणो नियतलिङ्गसंख्यः। प्रायः अकृत्स्नबहुत्वम् / गुडापूपाः प्रायेण पायो वाऽन्नमस्यां गुडापूपिका पौर्णमासी। तिलापूपिका / कृशरिका / त्रिपुटिका / नाम्नीति किम् / अपूपाः प्रायेण प्रायो वान्नमवन्तिषु / 2044 कुल्मासादः // 71 / 195 // कुल्मासशब्दात् प्रथमान्तात् प्रायोऽनमस्मिन्नित्यर्थेऽण प्रत्ययः स्यात् नाम्नि / कुल्मासाः प्रायेण पायो वान्नमस्यां पौर्णमास्यां कौल्मासी / कुल्मास इति मूर्धन्योपान्त्योऽप्यस्ति / - 2045 वटकादिन् // 7 // 1 / 196 // वटक्रशद्धात् प्रथमान्तात् प्रायोऽन्नमस्मिनित्यर्थे इन् प्रत्ययः स्यात् संज्ञायाम् / वटकानि प्रायेण प्रायो वान्नमस्यां वटकिनी /

Page #425
412 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [वद्धित 2046 साक्षाद् द्रष्टा // 71 / 197 // साक्षाच्छब्दाद् द्रष्टेत्यस्मिन्नर्थे इन् प्रत्ययः स्यात् / साक्षाद् द्रष्टा साक्षी साक्षिणौ साक्षिणः। प्रायोऽव्ययस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः। नाम्नीत्येव / साक्षाद् द्रष्टा / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धितप्रकरणे क्षेत्राद्यर्थकाः समाप्ताः॥ // अथ मत्वर्थीयाः॥ 2047 तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः // 7 // 21 // तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्टयर्थेऽस्मिनिति सप्तम्यर्थे वा मतुः प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तमस्तीति चेत्त द्भवति-अस्तिसमानाधिकरणं भवतीत्यर्थः / गावोऽस्य सन्ति गोमान् / यवमान् / वृक्षाअस्मिन् सन्ति वृक्षवान् प्लक्षवान् पर्वतः। अस्ति धनमस्य अस्तिमान् / स्वस्ति आरोग्यमस्यास्ति स्वस्तिमान् / अत्रास्तिस्वस्ती अव्ययौ धनारोग्यवचनौ / अस्तीति च सामान्याभिधायी। विशेषास्तेश्च सामान्यास्तिना सामानाधिकरण्यमुपपद्यत एव / अस्तीति वर्तमानकालोपादानात् वर्तमानसत्तायां प्रत्ययो भवति न भूतभविष्यत्सत्तायाम् गावोऽस्यासन् गावोऽस्य भवितार इति / न तर्हि इदानीमिदं भवति गोमानासीत् गोमान् भवितेति / भवति, नत्वेतस्मिन् वाक्ये भवति / तथा हि सति यथा गोमान् यवमानित्यत्रास्तेः प्रयोगो न भवति एवं गोमानासीत् गोमान् भवितेत्यत्रापि न स्यात् / भवतु वा प्रयोगः तथापि गावोऽस्यासन् गावोऽस्य भवितार इतिवत् गोमानासीदित्यादिष्वपि बहुवचनं श्रूयेत / का तह-यं वाचो युक्तिः गोमानासीत् गोमान् भवितेति / एषैषा वाचोयुक्तिः / नैषा गवां सत्ता कथ्यते गोमत्सत्तैषा कथ्यते / तर्हि कथं मतुः। अस्त्यत्र वर्तमानकालोक्तिः। कथं तर्हि भूतभविष्यत्कालता गम्यते। 'धातोः संबंधे प्रत्ययाः' इति / अथेह कस्मान्न भवति-चित्रा गावोऽस्य सन्ति स चित्रगुः शवलगुरिति। बहुव्रीहिणैव मवर्थस्योक्तलात् / एवं पूर्वशालः अपरशालः पञ्चगुः दशगुरित्यत्राप्यस्तीतिपदसापेक्षं तद्धितद्विगुं द्वैमातुर इत्यादौ सावकाशं वाधिव! अस्तिपदनिरपेक्षवादन्तरङ्गेण बहुव्रीहिणा भवता उक्तार्थवान्मतुर्न भवति। अस्तीति किम् / गावोऽस्यानन्तरा गावोऽस्य समीपाः / अनन्तरादिष्वपि स्यात् / इतिकरणो विवक्षार्थः / तेन

Page #426
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 413 'भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने / / संसर्गेऽस्तिविवक्षायां प्रायो मखादयो मताः // 1 // भूम्नि-गोमान् / यवमान् / निन्दायां शङ्खोदकी। ककुदावर्ता / शंसायां-रूपवती शीलवती कन्या। नित्ययोगे-क्षीरिणो वृक्षाः कण्टकिनः। अतिशायने-उदरिणी कन्या। संसगै-दण्डी।छत्री।प्रायिकमेतद्भूमादिदर्शनं सत्तामात्रेऽपि प्रत्ययो दृश्यते। व्याघ्रवान् पर्वतः। स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः। रूपरसगन्धस्पर्शवती पृथिवी / रूपरसस्पर्शवत्य आपः। रूपस्पर्शवत् तेजः। स्पर्शवान् वायुः। यवमतीभिरद्भिपं प्रोक्षन्ति / तथा मत्वर्थीयान्मखर्थीयः सरूपो न भवति / गाव एषां सन्तीति गोमन्तः, गोमन्तः अत्र सन्तीति मतुर्न भवति / दण्ड एषामस्तीति दण्डिकाः, दण्डिका अत्र सन्तीति इको न भवति / विरूपस्तु भवत्येव / दण्डिमती शाला। विरूपोऽपि मवर्थीयः समानायां वृत्तौ न भवति। दण्ड एषामस्तीति दण्डिकाः, दण्डिनः / दण्डिका अस्य सन्ति दण्डिनोऽस्य सन्तीति इन्मतू न भवतः / शैषिकाच्छैषिको नेष्टः सरूपः प्रत्ययः कचित् / . समानवृत्तौ मत्वर्थान्मखर्थीयोऽपि नेष्यते // 1 // कचिदिति समानायामसमानायां च वृत्तौ। शालायां भवः शालीयः। दोरीय इतीये सति पुनः शालीये भवः शालीयस्यायं वेतीयो न भवति / विरूपस्तु भवत्येव / अहिच्छत्रे भव आहिच्छत्रः। तत्र भव आहिच्छत्रीयः। तथा असंज्ञाभूतात् कर्मधारन्मवर्थीयो न भवति / वीरपुरुषा अस्मिन् ग्रामे सन्ति / अत्र बहुव्रीहिरेव भवति / वीरपुरुषको ग्रामः। संज्ञायास्तु भवत्येव / गौरखरवदरण्यम् / कृष्णसर्पवान् वल्मीकः। लोहितशालिमान् ग्रामः। कथमैकगविकः सर्वधनीति। 'एकादेः कर्मधारयात् ' इत्याद्यारंभसामर्थ्याद् भविष्यति / तथा गुणे गुणिनि च ये गुणशद्धा वर्तन्ते तेभ्यो मत्वर्थीयो न भवति / शुक्लो वर्णोऽस्यास्तीति, तिक्तो रसोऽस्यातीति प्रत्ययमन्तरेणाप्येषां तदभिधाने सामर्थ्यात् / ये तु गुणमात्रे तेभ्यो भवत्येव / रूपवान् , रसवान् शौक्ल्यवान् कायॆवानिति / 2048 आ यात् // 72 // 2 // 'गुणादिभ्यो यः। 'रूपात प्रशस्ताहतात' इत्येतस्माद्यप्रत्ययात् याः प्रकृतयो, निर्देश्यन्ते ताभ्यो मतुः प्रत्ययः स्यात् तदस्यास्ति तदस्मिन्नस्तीत्यस्मिन् विषये / कुमारीमान् / व्रीहिमान् / आयादित्यभिवि

Page #427
414 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित धावाङ / अपवादैर्वाधा मा भूदिति वचनम् / तेन यथाविधानमुत्तरत्र मतुरपि भवति / 2049 न स्तं मत्वर्थे // 1 // 1 // 23 // सकारान्तं तकारान्तं च नाम मत्वर्थे प्रत्यये परे पदसंज्ञं न स्यात्। मतोरपि मवर्थाव्यभिचारात् मवर्थशब्देन ग्रहणम् / पेचुष्मान् / विदुष्मान् / यशस्वान् / तडित्वान् / विद्युत्त्वान् / मरुत्त्वान् / स्तमिति किम् / तक्षवान् / राजवान् ।अय्व्यंजन इति प्राप्ते प्रतिषेधोऽयम् / __2050 मावर्णान्तोपान्त्यापश्चमवर्गान्मतोर्मो वः॥२।१।९४॥मश्चावर्णश्च मावर्णौ तौ प्रत्येकमन्तोपान्तौ यस्य तस्मान्मकारान्तान्मकारोपान्ताचावर्णान्तादवर्णोपान्ताच्च पञ्चमरहितवर्गान्ताच नाम्नः परस्य मतोर्मकारस्य वकार आदेशः स्यात् / मकारान्तात्-किंवान् / इदंवान् / शंवान् / मकारोपान्तात्-शमीवान् / लक्ष्मीवान् / दाडिमीवान् / अवर्णान्तात्-वृक्षवान् / प्लक्षवान् / खट्वावान् / मालावान् / अवर्णोपान्तात्-अहर्वान् / सुगण्वान् / पयस्वान् / दृषद्वान् / वार्वान् / भास्वान् / अपञ्चमवर्गात्-मरुखान् / विद्युखान् / उदश्चिखान् तडिखान् / समिद्वान् / मावर्णान्तोपान्त्यापश्चमवर्गादिति किम् / अग्निमान् / वायुमान् / पितृमान् / नृमान् / नृमतोरपत्यं नार्मत इत्यत्र तु वृद्धवहिरङ्गलक्षणखान्न भवति / 2051 चर्मण्वत्यष्टीवच्चक्रीवत्कक्षीवद्रुमण्वत् // 2 / 1 / 96 // एते शब्दा मवन्ता नाम्नि विषये निपात्यन्ते / चर्मनशब्दस्य नलोपाभावो णत्वं च निपात्यते / चर्मण्वती नाम नदी / अस्थिशब्दस्याष्ठीभावः। अष्ठीवान जंघोरुसंधिः / चक्रशब्दस्य चक्रीभावः। चक्रीवान् नाम गर्दभः। चक्रीवानाम राजा / कक्ष्याशब्दस्य कक्षीभावः। कक्षीवान् नाम ऋषिः। लवणस्य रुमग्भावः / रुमण्वान् नाम पर्वतः। अन्ये बाहुः-रुमन्निति प्रकृत्यन्तरमस्ति तस्यैतन्निपातनं नकारलोपाभावार्थ णत्वार्थ च / वत्वं तु यथायोगमस्त्येव / नाम्नीत्येव / चर्मवती / अस्थिमान् / चक्रवान् / कक्ष्यावान् / लवणवान् / 2052 उदन्वानब्धौ च // 2 // 1197 // आपो धीयन्तेऽस्मिनित्यब्धिः / अब्धौ नाम्नि चोदन्वानिति उदकशब्दस्य मतावुदन्भावो निपात्यते / उदन्वान् घटो मेघो वा / यस्मिन्नुदकं धीयते स एवमुच्यते / नाम्नि-उदन्वान् नाम समुद्र

Page #428
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ऋषिर्वा। यस्यौदन्वतः पुत्रः। उदन्वान्नाम आश्रमः। अब्धौ चेति किम् / उदकवान् घटः / अत्र घटस्योदकसंबंधमानं विवक्षितं न दधातीत्यर्थः / 2073 राजन्वान् सुराज्ञि // 2 / 1 / 98 // शोभनो राजा यस्य तस्मिन्नभिधेये राजन्वानिति मतौ नलोपाभावो निपात्यते / राजन्वान् देशः। राजन्वती पृथ्वी / राजन्वत्यः प्रजाः / सुराज्ञीति किम् / राजवान् देशः। 2054 नोादिभ्यः // 2 / 1 / 99 // ऊर्मि इत्येवमादिभ्यो नामभ्यः परस्य मतोर्मकारस्य वकारादेशो न स्यात् / उर्मिमान् / दल्भिमान् / भूमिमान् / तिमिमान् / क्रिमिमान् / एभ्यो मोपान्त्यत्वात् पाप्ते, यवमान् कुञ्चामान् द्राक्षामान् ध्राङ्क्षामान् वासामान् एभ्योऽवर्णान्तत्वात् प्राप्ते, हरित्मान् गरुत्मान् ध्वजिन्मान् ककुद्मान् एभ्योऽपञ्चमर्गादिति प्राप्ते, ज्योतिष्मती महिष्मान् गोमती कान्तिमती शिम्बीमती हरिमती वासमती इक्षुमती बन्धुमती मधुमती विन्दुमती इन्दुमती द्रुमती वसुमती अंशुमती श्रुमती हनूमान् सानुमती एभ्यो ‘नान्नि' इति प्राप्ते प्रतिषेधोऽयम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन यस्य सति निमित्ते मतोवत्वं न दृश्यते स ऊर्यादिषु द्रष्टव्यः। 2055 नावादेरिकः // 7 // 2 // 3 // नौ इत्येवमादिभ्यो मत्वर्थे इकः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / नौरस्यास्मिन् वास्तीति नाविकः। नौमान् / कुमारीमान् / यवखदिकः। यवखदावान् / नौकुमारीभ्याम् इन केचिदाहुः / नावी / कुमारी / 2056 शिखादिभ्य इन् // 24 // शिखा इत्येवमादिभ्यो मत्वर्थे इन् प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / शिखी। शिखावान् / माली / मालावान् / 2057 ब्रीह्यादिभ्यस्तौ // 7 // 2 // 7 // ब्रीह्यादिभ्यो मत्वर्थे तौ-इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् मतुश्च / व्रीहयोऽस्यास्मिन् वा सन्ति व्रीहिकः। व्रीही / व्रीहिमान् / मायिकः / मायी। मायावान् / मायावीति विन् / ब्रीह्यादयः प्रयोगगम्याः / 2058 अतोऽनेकस्वरात् // 7 // 26 // अकारान्तादनेकस्वरान्मत्वर्थे इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् मतुश्च / दण्डिक; / दण्डी। दण्डवान् / छत्रिकः / छत्री / छन्त्रवान् / अत इति किम् / खट्वावान् / मालावान् / अनेकखरादिति किम् /

Page #429
416 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित खवान् / स्ववान् / अभिधानार्थस्येतिकरणस्यानुसत्तेः कृदन्तान भवतः। राप्यवान् लाप्यवान् लव्यवान् हव्यवान् कृत्यवान् भृत्यवान् कारकवान् हारकवान् कुंभकारवान् धान्यमायवान् हिंस्रवान् ईश्वरवान् पाकवान् स्नेहवान् / कचिद भवतःकार्यिकः कार्टी हार्यिकः हायी गृहिकः गृही दात्रिकः दात्री पात्रिकः पात्री भोगिकः भोगी तरिकः तरी विजयिकः विजयी संयमिकः संयमी स्थानिक; स्थानी इति / जातिशब्देभ्यो न भवतः / व्याघ्रवान् सिंहवान् वृक्षवान् प्लक्षवान् / तथा द्रव्यवान् क्रव्यवान् सस्यवान् धान्यवान् माल्यवान् पुण्यवान् सत्यवान् अपत्यवान् / कचिद् भवतः / तण्डुलिकः / तण्डुली / कर्पटिकः कर्पटी। धनादुत्तमणे भवतः / धनिकः / धनी / सप्तम्यर्थे च न भवतः। दण्डोऽस्मिन्नस्ति दण्डवद् गृहम् / कचिद् भवतः / खलिनी भूमिः। शालिनी भूमिः। रसरूपवर्णगन्धस्पर्शशब्दस्नेहेभ्यो गुणवाचिभ्यो न भवतः। कचिद् भवतः। रसिको नटः। रसी इक्षुः। रूपिको दारकः। रूपिणी कन्या / रूपिष्ववधिः। रूपिसमवायाचाक्षुषाणि / स्पर्शिको वायुः / गन्धिकः / गन्धी / तदेवं व्यभिचारे सूत्रणादभिधानमेव श्रेयः। / 2059 अशिरसोऽशीर्षश्च // 7 // 27 // अशिरःशब्दान्मत्वर्थे इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् मतुश्च तत्संनियोगे चाशिरःशब्दस्याशीर्ष इत्यादेशो भवति अशीपिकः / अशीर्षी / अशीर्पवान् / इकेनोः 'शीर्षः स्वरे तद्धिते ' इति शीर्षादेशो विद्यत एव, मतौ त्वशिरसोऽशीर्षभावोऽनेन विधीयते / ___ 2060 अर्थार्थान्ताद् भावात् // 7 // 28 // अर्थशद्वादान्ताच्च भाववाचिनो मत्वर्थे इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / नियमार्थमिदम् / उभयथा चायं नियमो वाक्यभेदेन क्रियते / भाववाचिन एवैतौ प्रत्ययौ भाववाचिनश्चैतावेव / अर्थणि उपयाचने / अर्थनमर्थः। सोऽस्यास्तीत्यर्थिकः अर्थी / प्रतीपमर्थनं प्रत्यर्थः। सोऽस्यास्तीति प्रत्यर्थिकः प्रत्यर्थी / इकेनावेवेति नियमादतो मतुर्न भवति / भाषादेवेति नियमादतो द्रव्यवाचिन इकेनौ न भवतः। अर्थो हिरण्यादिरस्यास्तीति अर्थवान् इति मतुरेव भवति। . 2061 ब्रीह्यर्थतुन्दादोरलश्च // 7 // 2 // 9 // व्रीहिवाचिभ्यस्तुन्दादिभ्यश्च मत्वर्थे इलः प्रत्ययः स्यात् चकारात्तौ चेकेनौ आ यादिति मतुश्च / व्रीह्यर्थ-कलमा अस्यास्मिन् वासन्ति कलमिलः। कलमिकः। कलमी। कलमवान् / शालिलः। शालिकः।

Page #430
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 417 शाली / शालिमान् / व्रीहिशब्दोऽपि व्रीह्यों भवति किंतु तस्य पूर्वत्रोपादानादिलो न भवति / भावे हि तत्रोपादानमनर्थकं स्यात् / भवतीत्येके / व्रीहिलः / तुन्दादितुन्दिलः / तुन्दिकः। तुन्दी / तुन्दवान् / उदरिलः / उदरिकः ! उदरी / उदरवान् / 2062 स्वाङ्गाद्विवृद्धात्ते // 7 // 2 // 10 // स्वाङ्गाद्विवृद्धोपाधिकान्मत्वर्थे तेइल इक इन इत्येते प्रत्ययाः स्युर्मतुश्च / विवृद्धौ महान्तौ कर्णावस्य स्तः कर्णिलः। कर्णिकः। कर्णी। कर्णवान् / ओष्ठिलः। ओष्ठिकः। ओष्ठी। ओष्ठवान / विवृद्धादिति किम् / अन्यत्रेलो न भवति। अतोऽनेकस्वरादितीकेन्मतव एव भवन्ति / 2063 वृन्दादारकः // 7 // 2 // 11 // वृन्दशद्धान्मत्वर्थे आरकः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / वृन्दारकः / वृन्दवान् / शिखादित्वाद् वृन्दी। 2064 शृङ्गात् / / 7 / 2 / 12 // शृङ्गान्मत्वर्थे आरकः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / शृङ्गारकः / शृङ्गवान् / शिखादित्वात् शृङ्गी / 2065 फलबहऱ्याचेनः // 7 // 2 // 13 // फल बई इत्येताभ्यां शृङ्गाच्च मत्वर्थे इनः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / फलिनः / फलवान् / वहिणः / बर्हवान् / शृङ्गिणः। शृङ्गवान् / शिखादित्वात् फली / बीं। 2066 मलादीमसश्च // 7 // 2 // 14 // मलशब्दान्मत्वर्थे ईमस इनश्च प्रत्ययौ स्यातां मतुश्च / मलीमसः। मलिनः। मलवान / 2067 मरुत्पर्वणस्तः // 7 // 2 / 15 // मरुत् पर्वन् इत्येताभ्यां मत्वर्थे तः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / मरुत्तः। मरुत्त्वान् / पर्वतः। पर्ववान् / 2068 वलिवटितुण्डेर्भः // 7 // 2 // 16 // वलि वटि तुण्डि इत्येतेभ्यो मत्वर्थे भः प्रत्ययः स्यान् मतुश्च / वलिभः / वलिवान् / वलिन इत्यंगादित्वान्नः। वटिभः / तुण्डिभः। सिध्मादिपाठाल्ले तुण्डिलः। प्रवृद्धा नाभिस्तुण्डिः। ___ 2069 ऊर्णाहशुभमो युस् / / 7 / 2 / 17 // ऊर्णा अहम् शुभम् इत्येतेभ्यो मत्वर्थ युस् प्रत्ययः स्यात् / ऊर्णायुः उरभ्रः। अहंयुः अहंकारी। शुभंयुः कल्याणबुद्धिः /

Page #431
सिद्ध हैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित 2070 केशंभ्यां युस्तियस्तुतवभम् // 7 // 2 // 18 // कंश इत्येताभ्यां मत्वर्थे गुस् ति यस् तु त व भ इत्येते प्रत्ययाः स्युः। कंयुः। शंयुः। कन्तिः। शन्तिः। कंयः / शंयः। कन्तुः। शन्तुः। कन्तः। शन्तः। कंवः। शंवः। कंभः। शंभः। युस्यसोः सकारो ' नाम सिदव्यंजने' इति पदत्वार्थः। तेन 'तो मुमो व्यंजने स्वौ' इत्यनुस्खारानुनासिको सिद्धौ। कंयुः। कँय्युः। शंयः। शय्यः। 2071 बलवातदन्तललाटादूलः // 7 // 2 // 19 // एभ्यो मत्वर्थे उलः प्रत्ययः स्यात् मतुश्च / बलूलः। बलवान् / वातूलः। वातवान् / दन्तूलः / दन्तवान् / ललाटूलः / ललाटवान् / 2072 प्राण्यङ्गादातो ला // 7 // 2 // 20 // प्राण्यङ्गवाचिन आकारान्तान्मत्वर्थे लः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च। चूडालः। चूडावान् / जङ्घालः। जङ्घावान् / शिखालः। शिखावान् / प्राण्यङ्गादिति किम्। जङ्घावान् प्रासादः। शिखावान् प्रदीपः। अङ्गग्रहणं किम् / इच्छावान् / वासनावान् / कर्णिकाल इत्यत्र कर्णिकाशब्दः प्राण्यङ्गस्यैव वाचक इत्याहुः। आत इति किम् / हस्तषान् / पादवान् / 2073 सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुभ्यः // 7 / 2 / 21 // सिध्मादेर्गणात् क्षुद्रजन्तुवाचिभ्यो रुग्वाचिभ्यश्च मत्वर्थे ला प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / सिध्मान्यस्य सन्ति सिध्मलः / सिध्मवान् / वर्मलः / व वान् / अङ्गादित्वान्ने वर्मनः / गडुलः / गडुमान् / पाणीधमनीशब्दौ दीर्घान्तावेव गणे पठ्येते तेन दीर्घान्ताभ्यामेव लः / पामलः। धमनीलः। इस्वान्ताभ्यां तु मतुरेव / पाणिमान् / धमनिमान् / क्षुद्रजन्तु / यूकालः यूकावान् / मक्षिकालः मक्षिकावान् / आ नकुलात् क्षुद्रजन्तवः / रुक्मूर्छालः। मूर्छावान् / विचचिकालः। विचचिकावान् / रुग्भ्य इति बहुवचनं खरूपविधिनिषेधार्थम् / कथं वत्सलः स्नेहवान् अंसलो बलवान् ? नात्र कश्चिद् वत्साद्यर्थोऽस्तीति पेशलकुशलादिवदेतौ यथाकथंचिद् व्युत्पादनीयौ सिध्मादिषु वा पठनीयौ। 2074 प्रज्ञापर्णोदकफेनाल्लेलौ // 7 / 2 / 22 // प्रज्ञा पर्ण उदक फेन इत्येतेभ्यो मत्वर्थे ल इल इत्येतौ प्रत्ययौ स्यातां मतुश्च / प्रज्ञालः। पशिलः। प्रज्ञावान् / पर्णलः / पणिलः / पर्णवान् / उदफला / उदकिलः॥ उदकवान् / फेनलः। फेनिलः। फेनवान् /

Page #432
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यनिया. 2075 कालाजटाघाटात् क्षेपे // 7 // 2 // 23 // काला जटा घाटा इत्येतेभ्यो ल इल इत्येतो प्रत्ययौ स्यातां क्षेपे-प्रत्ययार्थस्य निन्दायां गम्यमानायाम् / कालालः। कालिलः। कालेति डोपान्त्यं केचित् पठन्ति। काडालः काडिल:। जटालः। जटिलः। घाटालः / धाटिलः। मतुना क्षेपो न गम्यत इति क्षेपे मतुर्न भवति / क्षेप इति इति किम् / कालावान् / जटावान् / घाटावाम् / 2076 वाच आलाटौ // 7 // 2 // 24 // वाच इत्येतस्मान्मत्वर्थे आल आट इत्येतौ प्रत्ययौ स्यातां क्षेपे गम्यमाने / ग्मिनोऽपवादः। वाचालः / वाचाटः / यो बहु निःसारं भाषते स एवं शिष्यते / मतुना क्षेपो न गम्यत इति क्षेपे मतुर्न भवति / क्षेपे इत्येव / वाग्मी / वाग्वान् / 2077 ग्मिन् // 7 // 2 // 26 // क्षेपे इति निवृत्तम् / काचो मत्वर्थे ग्मिन् प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / वाग्ग्मी / वाग्वान् / गकारः प्रत्यये चेत्यनुनासिकनिवृत्त्यर्थः / क्षेप इति निवृत्तम् / 2078 मध्वादिभ्यो रः // 7 // 2 // 26 // मध्वादिभ्यो मत्वर्थे रः प्रत्ययः स्यात् / अत्र मधुशद्धः स्वादुत्वे गुणत्वे गुणसामान्ये वर्तते / मधुरं मधु / मधुरं क्षीरम् / क्षौद्रादिद्रव्यवृत्तेस्तु मतुरेव इतिकरणानुवृत्तेः। मधुमान् घटः एवं खं महत् कण्ठविवरमस्यातीति खरो गर्दभः / खवानन्यः / मध्वादयः प्रयोगगम्याः। ___ 2079 कृष्यादिभ्यो वलच् // 7 / 2 / 27 // कृष्यादिभ्यो मत्वर्थे वलच प्रत्ययः स्यात् / कृषीवलः कुटुम्बी / कृषिमत् क्षेत्रम् / आसुतीवलः कल्यपालः। आसुतिमान् / परिषद्बलः। परिषद्वान् / पर्षद्वलः। पर्षद्वान् / परिषदलं तीर्थ पङ्किलमित्यर्थः / परिषद्वत् / रजस्वला स्त्री / रजस्वान् ग्रामः / केचित्तु रजस्वलो देशः। रजस्वला भूमिः रजस्वान् रजखतीति सर्वत्राविशेषेण वृत्तिमिच्छन्ति। दन्तावलो नाम राजा हस्ती च / शिखावलं नगरम् / शिखावलो मयूरः। शिखावला स्थूणा / दन्तवान् / शिखावानन्यः / मातृवलः मातृमान् / एवं पितृवलः / भ्रातृवलः / उत्साहवल:। पुत्रवलः। उत्सङ्गवलः। विशेष इतिकरणात् सिद्धः। कृष्यादयः प्रयोगगम्याः। 2080 लोमापिच्छादेः शेलम् WOR28 // लोमादिभ्यः पिच्छादिभ्यश्च

Page #433
420 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित मत्वर्थे यथासंख्यं श इल इत्येतौ प्रत्ययौ स्यातां मतुश्च / लोमशः। लोमवान् / रोमशः / रोमवान् / पिच्छिलः। पिच्छवान् / उरसिलः / उरस्वान् / 2081 नोऽङ्गादेः // 7 / 2 / 29 // अङ्ग इत्येवमादिभ्यो मत्वर्थे नः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / अङ्गान्यस्याः सन्ति अङ्गना। रूढिशरोऽयम् / कल्याणाङ्गी स्त्री उच्यते / इतिकरणात् अन्यत्राङ्गवती / पामनः / पामवान् / वामनः / वामवान् / योगविभाग उत्तरार्थः। __2082 शाकीपलालीदवा ह्रस्वश्च // 7 // 2 // 30 // शाकी पलाली दर्दू इत्येतेभ्यो मत्वर्थे नः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च नसंनियोगे चैषां इस्वोऽन्तादेशः। महच्छाकं शाकसमूहो वा शाकी / महत्पलालं पलालक्षोदो वा पलाली / दर्नाम व्याधिः / शाकिनः / शाकीमान् / पलालिनः / पलालीमान् / दद्रुणः / दमान् / केचित्तु शाकीपलाल्योईस्वत्वं नेच्छन्ति, तन्मते शाकीनः। पलालीनः।.. 2083 विष्वचो विषुश्च // 7 / 2 / 31 // विष्वच् इत्येतस्मान्मवर्थे नः प्रत्ययः स्याद् विषु इत्ययं चादेशो भवति / विषु अञ्चतीति विष्वक् / विश्वञ्चो रश्मयो विष्वग्नतानि वा अस्य सन्ति इति विषुणः आदित्यः। विषुणः वायुः / विषुशद्धो निपातो नानात्वे वर्तते / विष्वगिति अखण्डमव्ययं वा। नकारसंनियोगे आदेशस्य विधानात् मतौ विष्वग्वान् / कथं विषुमानहोरात्रमविभाग इति / विषुर्नाम मुहूर्तस्तस्माद् भविष्यति / .. 2084 लक्ष्म्या अनः // 7 // 2 // 32 // लक्ष्मीशद्वान्मत्वर्थेऽनः प्रत्ययः स्यात् / लक्ष्मीरस्यास्तीति लक्ष्मणः / मतौ लक्ष्मीवान् / 2085 प्रज्ञाश्रद्धा वृत्तर्णः // 7 // 2 // 33 // प्रज्ञाश्रद्धा_त्ति इत्येतेभ्यो मत्वर्थे णः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / प्राज्ञः प्रज्ञावान् / श्राद्धः। श्रद्धावान् / आर्चः / अर्चावान् / वार्तः। दृत्तिमान् / स्त्री तु प्राज्ञा / श्राद्धा / आर्चा / वार्ता / प्राज्ञीति स्वार्थिकाणन्तात् / 2086 ज्योत्स्नादिभ्योऽण् // 7 // 2 // 34 // ज्योत्स्ना इत्येवमादिभ्यो मत्वर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / ज्योत्स्ना अस्मिन्नस्ति ज्योत्स्नः पक्षः / ज्योत्स्नी रात्रिः / तामिस्रः पक्षः। तामिस्त्री रात्रिः / तामिस्राणि गुहामुखानि / वैसो व्याधिः /

Page #434
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 421 वैपादिकं कुष्ठम् / कौतुपं गृहम् / कौण्डलो युवा / तापसः पाखण्डी / साहस्रो देवदत्तः। मतौ ज्योत्स्नावान् तमिस्रावानित्यादि / तापस इति रूढिविषये च मतुर्न भवति / कुण्डली सहस्री चेति शिखादित्वात् / ज्योत्स्नादयः प्रयोगगम्याः। 2087 सिकताशर्करात् / / 7 / 2 / 36 // सिकता शर्करा इत्येताभ्यां मत्वर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् मतुश्च / सैकतः। सिकतावान् देशः। शार्करः। शर्करावानोदनः। 2088 इलश्च देशे // 7 // 2 // 36 // सिकताशर्कराभ्यां देशे मत्वर्थे इलश्चकारादण च प्रत्ययौ स्यातां मतुश्च / सिकतिलः सैकतः सिकतावान् देशः। शर्करिलः शार्करः शर्करावान् देशः / सिकताः देशः शर्कराः देशः इत्यभेदोपचारात् / 2089 युद्रोमः / / 7 / 2 / 37 // छु इति दिवः कृतोकारस्य निर्देशः घुशद्ध उकारान्तोऽहःपर्यायः प्रकृत्यन्तरं वा / युद्रुशद्धाभ्यां मवर्थे म; प्रत्ययः स्यात् / द्यौद्युस्यास्मिन् वास्तीति घुमः। दूणि दारुणि अस्यास्मिन् वा सन्तीति द्रुमः। रूढिशद्वाविमौ रूढिविषये च मतुर्न भवति / अन्यत्र तु मतुरेव / घुमान् / द्रुमान् / 2090 काण्डाण्डभाण्डादीरः ॥७॥२॥३८॥काण्ड आण्ड भाण्ड इत्येतेभ्यो मत्वर्थे ईरः प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / काण्डीरः / काण्डवान् / आण्डीरः। आण्डवान् / भाण्डीरः / भाण्डवान् / आण्डौ मुष्कौ / 2091 कच्छ्वा डुरः // 7 // 2 // 39 // कच्छूशद्धान्मत्वर्थे डुरः प्रत्ययः स्यात् / कच्छुरः / कच्छूमान् / 2092 दन्तादुन्नतात् // 72 / 40 // उन्नतत्वोपाधिकाद्दन्तशद्धान्मत्वर्थे डुरः प्रत्ययः स्यात् / उन्नता दन्ता अस्य सन्ति दन्तुरः। उन्नतादिति किम् / दन्तवान् / . 2093 मेधारथान्नवेरः // 12 // 41 // मेधा रथ इत्येताभ्यां मत्वर्थे इरः प्रत्ययो वा स्यात् / वावचनाद्यथाप्राप्तमिकेनौ आ यादिति मतुश्च / मेधिरः / मेधावान् / उत्तरसूत्रेण विन्नपि / मेधावी / रथिरः / रथिका रथी / रथवान् / 2094 कृपाहृयादालुः // 7 // 2 // 42 // कृपा-हृदय-शद्धाभ्यां मत्वर्थे आलुः

Page #435
422 . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तद्धित प्रत्ययो वा स्यान्मतुश्च / कृपालुः / कृपावान् / हृदयालुः। हृदयिकः / हृदयी / हृदयवान् / 2095 केशाद्वः // 7 // 2 // 43 // केशशद्वान्मत्वर्थे वः प्रत्ययो वा स्यान्मतुश्च / केशवः / केशिकः / केशी / केशवान् / केशव इति रूढिशद्धोऽपि विष्णुवाची / 2096 मण्यादिभ्यः // 7 // 44 // मण्यादिभ्यो मत्वर्थे वः प्रत्ययो वा स्यान्मतुश्च / योगविभागाद्वेति निवृत्तम् / मणिवः / मणिमान् / सिध्मादिपाठात् मणिलः / हिरण्यवः / हिरण्यवान् / बिम्बावम् / कुररावम् / कुरवावम् / ' घज्युपवर्गस्य बहुलम् ' इति बाहुलकाहीर्घः / राजीवम् / इष्टकाम् / गाण्डीवम् / गाण्डिवम् / अजकावम् / बिम्बावम् / इत्यादयो रूढिशद्धाः / रूढिशद्वविषये च मतुर्न भवति / विषयान्तरे तु भवत्येव / विम्बवानित्यादि / 2097 हीनात् स्वाङ्गादः // 7 // 2 // 45 // हीनोपाधिकात् स्वाङ्गान्मत्वर्थे अः प्रत्ययः स्यात् / खण्डः कोऽस्यास्ति कर्णः। छिन्ना नासिकाऽस्यास्ति नासिकः / हीनादिति किम् / कर्णवान् / नासिकावानित्येव भवति / 2098 अभ्रादिभ्यः // 7 / 2 / 46 // अभ्रादिभ्यो मत्वर्थे अ; प्रत्ययः स्याद् यथादर्शनं मतुश्च / अभ्राण्यस्मिन्सन्ति अभ्र नभः। अस्यिस्य सन्ति अर्शसो देवदत्तः / उरसः / उरस्वान् / अभ्रादिराकृतिगणः। 2099 अस्तपोमायामेधास्त्रजो विन् // 42 / 47 / / असन्तेभ्यस्तपसूमायामेधास्रज् इत्येतेभ्यश्च मत्वर्थे विन प्रत्ययः स्यान्मतुश्च / यशस्वी / यशस्वान् / सरस्वी / सरस्वान् / सरस्वती / एवं तेजस्वी / वर्चस्वी / तपस्वी / तपस्वान् / असन्तत्वेनैव सिद्धे तपसो ग्रहणं ज्योत्स्नाधणा बाधा माभूदित्येवमर्थम् / मायावी / मायावान् / मायी मायिक इति ब्रीह्यादिपाठात् / मेधावी / मेधावान् / स्रग्वी / स्रग्वान्। 2100 आमयादीर्घश्च ॥७॥रा४८॥ आमयशद्वान्मत्वर्थे विन् प्रत्ययः स्यादीर्घश्वामयशद्रस्य भवति मतुश्च / आमयावी / आमयवान् / 2101 स्वामिन्नीशे / / 7 / 2 / 49 // स्वशद्धान्मत्वर्थे ईशे वाच्ये मिन् प्रत्ययः स्यादीर्घश्चास्य / स्वमस्यास्तीति स्वामी / ईश इति किम् / स्क्वान् /

Page #436
423 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 2102 गोः // 12 // 50 // गोशद्धान्मत्वर्थे मिन् प्रत्ययः स्यात् / गावोऽस्य सन्ति गोमी / मतुश्च / गोमान् / पूज्य एव मिनमिच्छन्त्यन्ये / ____2103 ऊर्जा विन्वलावश्चान्तः // 7 // 2 // 51 // उशिद्धान्मत्वर्थे विन् वल इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् , तत्संनियोगे चास्यास् चान्तो भवति / ऊर्जस्वी / ऊर्जस्वलः। मतुश्च / ऊर्वान् / कथमूर्जस्वान् / ऊर्जयते; अस्प्रत्ययान्तस्य मतौ / _____2104 तमिस्रार्णवज्योत्स्नाः // 7 // 2 // 52 // तमिस्रार्णवज्योत्स्ना इत्येते शद्धा निपात्यन्ते / तमिस्रति तमःशद्वादः उपान्त्यस्य चेत्वम् / तमोऽत्रास्तीति तमिस्रा रात्रिः। तमिस्रं तमःसमूहः। तमिस्राणि गुहामुखानि / मतुश्च / तमस्वान् / अर्णवेति अर्णसो वः प्रत्ययः अन्त्यस्य च लोपः। अर्णवः समुद्रः। ज्योत्स्नेति ज्योतिःशद्धान्नः प्रत्ययः उपान्त्यलोपश्च निपात्यते / ज्योत्स्ना चन्द्रप्रभा / अन्यत्र ज्योतिष्मती रात्रिः। निपातनस्येष्टविषयत्वात् / 2105 गुणादिभ्यो यः // 72 // 53 // गुणादिभ्यो मत्वर्थे यः प्रत्ययः स्यात् मतुश्च / गुण्यः गुणवान् पुरुषः हिम्यः हिमवान् पर्वतः। कथं को गुणिनो नार्चयेत् इति इन् ? शिखाखादित्वेन भविष्यति / गुणादयः प्रयोगगम्या। 2106 रूपात् प्रशस्ताहतात् / / 7 / 2 / 04 // प्रशस्तोपाधिकादाहतोपाधिकाच रूपान्मत्वर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / प्रशस्तं रूपमस्यास्ति रूप्यो गौः रूप्यः पुरुषः / आहतं रूपमस्यास्ति रूप्यः कार्षापणः। निघातिकाताडनादीनारादिषु यदूपमुत्पद्यते तदाहतं रूपम् / प्रशस्ताहतादिति किम् / रूपवान् / प्रशंसायां मतुरपि भवति / रूपवती कन्या। आहते न भवति इति करणात् / कथं रूपिणी कन्या रूपिको दारक इति ? ब्रीह्यादित्वाद् भविष्यति / आयादित्यस्य पूर्णोऽवधिः, अतः परं मतुर्नास्ति। 2107 पूर्णमासोऽण् / / 7 / 2 / 55 // पूर्णमास्शदान्मत्वर्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / पूर्णो माश्चन्द्रमा अस्यामस्ति पौर्णमासी। 2108 गोपूर्वादत इकण् / / 7 / 2 / 56 // गोशद्धपूर्वादकारान्तान्मत्वर्थे इकण प्रत्ययः स्यात् / मत्वादीनामपवादः। गौशतिकः गौसहस्रिकः अत इति किम् / गोविंशतिमान् / कथं गौशकटिकः। शकटीशब्देन समानार्थः शकटशब्दोऽस्ति /

Page #437
424 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित शकटीशद्वात्तु मतुः अनभिधानान्न भवति / केचित्त गवादेरनकारान्तादपीच्छन्ति / गवां समूहो गोत्रा सा विद्यते यस्य गौत्रिकः गावो वयांसि वास्य सन्ति गौवयसिकः। ___2109 निष्कादेः शतसहस्रात् // 7 / 2 / 57 // निष्को य आदिस्ततः परं यच्छतं सहस्रं च तदन्तान्मत्वर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / नैष्कशतिकः / नैष्कसहस्रिकः। निष्कादेरिति किम् / शती / सहस्री / आदिग्रहणात् सुवर्णनिष्कशतमस्यास्तीत्यत्र न भवति / ___ 2110 एकादेः कर्मधारयात् // 7 // 2 / 58 // एकादेः कर्मधारयादकारान्तान्मत्वर्थे इकण् प्रत्ययः स्यात् / एको गौरेकगवः सोऽस्यास्त्यैकगविकः। ऐकशतिकः / ऐकसहस्रिकः। कर्मधारयादिति किम् / एकस्य गौरेकगवः सोऽस्यास्तीति न भवति / अत इत्येव / एकविंशतिरस्यास्तीति न भवति / कथमेकद्रव्यवत्त्वादिति ? एकेन द्रव्यवत्त्वमिति समासे भविष्यति। 2111 सर्वादेरिन् / / 7 / 2 / 59 // सर्वादेरकारान्तात् कर्मधारयान्मत्यर्थे इन् प्रत्ययः स्यात् / सर्वं धनं सर्वधनम् / तदस्यास्ति सर्वधनी। सर्वबीजी। सर्वेकेशी नटः। 2112 प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्वग्निन्द्यात् // 72 // 60 // प्राणिस्थोऽखागवाची अकारान्तो यो द्वन्द्वः समासो यश्च रुग्वाची निन्यवाची च शद्धस्तदन्तान्मत्वर्थे इन् प्रत्ययः स्यात् / द्वन्द्व-कटकवलयिनी। शंखनूपुरिणी। रुक्-किलासी। निन्द्य-ककुदावी / कालतालुमती / प्राणिस्थादिति किम् / पुष्पफलवान् वृक्षः। अस्वाङ्गादिति किम् / स्तनकेशवती / अत इत्येव / चित्रकललाटिकावती / अतोऽनेकस्वरादित्येव सिद्धे इकादिवाधनार्थ वचनम् / 2113 वातातीसारपिशाचात् कश्चान्तः // 72 / 61 // वात अतीसार पिशाच इत्येतेभ्यो मत्वर्थे इन् स्यात् ककारश्चान्तः / वातातीसारयो रुक्त्वात् पूर्वेणेन् सिद्धः कार्थमुपादानम् / पिशाचस्य तूभयार्थम् / वातकी / अतीसारकी / पिशाचकी। 2114 पूरणाद्वयास // 72 / 62 // पूरणप्रत्ययान्ताद् वयसि गम्यमाने मत्वर्थे इन्नेव स्यात् / पञ्चमो मासः संवत्सरो वास्यास्ति पञ्चमी बालकः।

Page #438
मकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 2115 सुखादेः // 7 / 2 / 63 // सुखादिभ्यो मत्वर्थे इन्नेव स्यात् / सुखी / दुःखी। ___2116 मालायाः क्षेपे // 7 / 2 / 64 // मालाशद्धात् क्षेपे गम्यमाने मत्वर्थे इन्नेव स्यात् / माली / क्षेप इति किम् / मालावान् / मालाशद्धः शिखादिः, ततः क्षेपे मतुनिवृत्त्यर्थं वचनम् / 2117 धर्मशीलवर्णान्तात् / / 7 / 2 / 66 // धर्म शील वर्ण इत्येतदन्तान्मत्वर्थे इन्नेव स्यात् / मुनिधर्मी / यतिशीली / ब्राह्मणवर्णी / 2118 बाहूर्वादेबलात् // 7 // 2 // 66 // वाहु-ऊरुपूर्वाद् बलान्तानाम्नो मत्वर्थे इन्नेव स्यात् / बाहुबली / ऊरुबली / 2119 मन्माब्जादेर्नानि // 72 / 67 // मन्नन्तेभ्यो मान्तेभ्योऽब्जादिभ्यश्च मत्वर्थे इन्नेव स्यात् नान्नि / दामिनी / भामिनी / अब्जिनी / कमलिनी / नाम्नीति किम् / सामवान् / 2120 हस्तदन्तकराज्जातौ // 7 / 2 / 68 // हस्त दन्त कर इत्येतेभ्यो मत्वर्थे इन्नेव स्यात् समुदायेन चेजातिरभिधीयते / हस्तोऽस्यास्तीति हस्ती / दन्ती / करी / जाताविति किम् / हस्तवान् / दन्तवान् / करवान् नरः।। 2121 वर्णाद् ब्रह्मचारिणि // 2 // 69 // वर्णशद्वान्मत्वर्थ इन् स्यात् ब्रह्मचारी चेदभिधेयः। वर्णशद्धो ब्रह्मचर्यपर्यायः / वर्णो ब्रह्मचर्यमस्यास्ति वर्णी ब्रह्मचारीत्यर्थः। अन्ये तु वर्णशद्धो ब्राह्मणादिवर्णवचनः / तत्र ब्रह्मचारीत्यनेन शूद्रव्यवच्छेदः क्रियते इति मन्यन्ते तेन त्रैवर्णिको वर्णीत्युच्यते / सहि विद्याग्रहणार्थमुपनीतो ब्रह्म चरति न शूद्र इति / ब्रह्मचारिणीति किम् / वर्णवान् / 2122 पुष्कराशे // 72 / 70 // पुष्करादिभ्यो मत्वर्थे इन्नेव स्यात् देशेऽभिधेये / पुष्करिणी। पद्मिनी / देश इति किम् / पुष्करवान् हस्ती / कथं कुमुदती सरसी कुमुद्वान् ह्रदः नड्वान् नड्वलमिति / नडकुमुदेत्यादिना चातुरथिकेन मतुना भविष्यति / 2123 सूक्तसानोरीयः // 7 // 2 // 79 // सूक्ते सामनि चाभिधेये मखथै ईयः 54

Page #439
426 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित प्रत्ययः स्यात् / मत्वादीनामपवादः / अच्छावाक् शद्धोऽत्र सूक्तेऽस्ति अच्छावाकीयम् / मैत्रावरुणीयम् / सान्नि-यज्ञायज्ञीयं साम। अशनापिपासीयम्। वारतन्तवीयम् साम / अथास्यवामीयं सूक्तं कयानश्चित्रीयं सामेत्यत्र 'ऐकायें इति विभक्तिलोपः कथं न भवति? उच्यते / अस्यवामादयः सूक्तखामस्थानामनुकार्याणामखण्डाएवानुकरणशद्धाः नात्र विभक्तिरिति लुप् न भवति / अतएव प्रथमान्ततापि न विरुध्यते। सूक्तसाम्नी ग्रन्थविशेषौ। . 2124 लुब् वाध्यायानुवाके // 7 // 2 // 72 // अध्यायेऽनुवाके चाभिधेये मत्वर्थे य ईयस्तस्य लुब् वा स्यात् / अत एव लुब्वचनादध्यायानुवाकयोरीयोऽनुमीयते / एतावपि ग्रन्थविशेषौ। गर्दभाण्डशद्धोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति गर्दभाण्डः गर्दभाण्डीयोऽध्यायोऽनुवाको वा। एवं दीर्घजीवितिः। दीर्घजीवितीयः / पलितस्तम्भः। पलितस्तम्भीयः। पलितः। पलितीयः। स्तम्भः। स्तम्भीयः। उच्छिष्टः उच्छिष्टीयः / द्रुमपुष्पः द्रुमपुष्पीयः / 2125 विमुक्तादेरण // 7 / 2 / 73 // विमुक्तादिभ्यो मत्वर्थेऽध्यायानुवाकयोरभिधेययोरण् प्रत्ययः स्यात् / विमुक्तशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाकेऽस्ति वैमुक्तः / दैवासुरः। ____2126 घोषदादेरकः // 7 // 274 // घोषदादिभ्यो मत्वर्थेऽध्यायानुवाकयोरभिधेययोरकः प्रत्ययः स्यात् / घोषच्छब्दोऽस्मिन्नस्ति घोषदकः / गोषदकः। ईषदकः अध्यायोऽनुवाको वा। 2127 प्रकारे जातीयर् // 7 // 2 / 75 / / तदस्येति वर्तते / तदिति प्रथमान्तादस्येति षष्ठयर्थे जातीयर् प्रत्ययः स्यात् यत्तत् प्रथमान्तं तच्चेत् प्रकारो भवति / सामान्यस्य भिद्यमानस्य यो विशेषो विशेषान्तरानुप्रवृत्तः स प्रकारः / पटुः प्रकारोऽस्य पटुजातीयः / रित्करणात् पट्वी प्रकारोऽस्या 'पटुजातीया' इत्यत्र / 2128 रिति // 6 // 2 // 58 // परतः स्यनूङ् रिति प्रत्यये जातीये देशीये च पुंवत् स्यात् / इत्यनेन पुंकद्भावः। मृदुजातीयः। यज्जातीयः। तज्जातीयः। नानाभूतः प्रकारोऽस्य नानाजातीयः। एवंमकारोऽस्य एवंजातीयः / अस्येति षष्ठयथै विधानात् प्रकारवति जातीयर् विज्ञायते / ततः प्रकारमात्रभावियाथ

Page #440
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 427 मन्तादपि जातीयर् प्रत्ययो भवति / यथाजातीयः / तथाजातीयः। कथंजातीयः / इत्थंजातीयः। 2129 कोऽण्वादेः // 7 / 276 // अणु इत्येवमादिभ्यस्तदस्य प्रकारे इत्यस्मिन् विषये कः प्रत्ययः स्यात् / जातीयरोऽपवादः। अणुः प्रकारोऽस्य अणुकः पटः। एवं स्थूलकः पटः। अणुकाः स्थूलका वा माषाः। माषकं हिरण्यम् / इषुका / गोलिका। 2130 जीर्णगोमूत्रावदातसुरायवकृष्णाच्छाल्याच्छादनसुराहिबी. हितले // 7 / 2 / 77 // जीर्ण गोमूत्र अवदात सुरा यव कृष्ण इत्येतेभ्यो यथासंख्यं शालिआच्छादनसुराहिव्रीहितिलेषु वाच्येषु तदस्य प्रकार इत्यस्मिन् विषये कःमत्ययः स्यात्। जीर्णाच्छालिषु-जीर्णः प्रकार एषां जीर्णकाः शालयः। गोमूत्रादाच्छादनेगोमूत्रप्रकारं गोमूत्रकम् गोमूत्रवर्णमाच्छादनम् / अवदातात्सुरायाम् अवदातप्रकारा अवदातिका सुरा / सुराया अहौ-सुराप्रकारः सुरावर्णः सुरकोऽहिः। यवाबीहिषुयवप्रकारा यवका बीहयः। कृष्णात् तिलेषु-कृष्णप्रकाराः कृष्णकास्तिलाः। शाल्यादिष्विति किम् / जीर्णजातीयोऽन्य इत्यादि। // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां तद्धितप्रकरणे मत्वर्थीयाः समाप्ताः // // अथ स्वार्थकाः // 2131 भूतपूर्वे पचरट् // 7 / 2 / 78 // अतः परं प्रायः स्वार्थिकाः प्रत्ययाः। तत्रोपाधिः प्रकृतेर्विज्ञायते स प्रत्ययस्य द्योत्यो भवति / पूर्व भूतो भूतपूर्वः। भूतपूर्वेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नः पचरट् प्रत्ययः स्यात् स्वार्थे / भूतपूर्व आढ्यः आढ्यचरः। दर्शनीयचरः। टकारो ङन्यर्थः। पकार; पुंवद्भाकार्थः। भूतपूर्वा आन्या आढ्यचरी। दर्शनीयचरी। भूतशद्धो वर्तमानेऽप्यस्ति पूर्वशब्दो दिगादावपीति अतिक्रान्तकालमतिपत्त्यर्थमुभयोरुपादानम् / प्रत्यासत्तेः शब्दमवृत्ति / निमित्तस्य भूतपूर्वत्वेऽयं प्रत्ययः इतीह न भवति / अर्जुनो महिष्मत्यां भूतपूर्व इति।

Page #441
428 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित ____ 2132 गोष्ठादीनञ् // 279 गोष्ठशब्दाद् भूतपूर्वत्वे ईनञ् प्रत्ययः स्यात् / गोष्ठो भूतपूर्वो गौष्ठीनो देशः। - 2133 षष्ठ्या रूप्यपचरट् // 7 / 2 / 80 // पष्ठयन्ताद् भूतपूर्वेऽर्थे रूप्यप्चरट् प्रत्ययौ स्याताम् / भूतपूर्वम् इतीह प्रत्ययार्थः। देवदत्तस्य भूतपूर्वो देवदत्तरूप्यो गौः / देवदत्तचरः। पचरडित्यत्र पकारटकारौ पुंवद्भावडीप्रत्ययार्थी / देवदत्तचरी। 2134 व्याश्रये तसुः // 7 / 2 / 81 // नानापक्षाश्रयो व्याश्रयः / षष्ठयन्ताद् व्याश्रये गम्यमाने तमुः प्रत्ययः स्मात् / उकारो विशेषणार्थः / देवा अर्जुनतोऽ. भवन् / आदित्यः कर्णतोऽभवत् / अर्जुनकर्णयोर्विवदमानयोरर्जुनस्य पक्षे देवा; कर्णस्य पक्षे आदित्योऽभवदित्यर्थः। यत्तोऽभवत् यस्य पक्षे इत्यर्थः। तत्तोऽभवत तस्य पक्षे इत्यर्थः। एवं त्वत्तोऽभवत् / मत्तोऽभवत् / व्याश्रय इति किम् / वृक्षस्य शाखा। 2135 रोगात्प्रतीकारे // 7 / 2 / 82 // रोगवाचिनः षष्ठयन्तात् प्रतीकारेऽउपनयने गम्यमाने तसुः प्रत्ययः स्यात् / प्रवाहिकातः प्रच्छर्दिकातः कुरु / अस्य रोगस्य चिकित्सां कुर्वित्यर्थः।। __2136 पर्यभेः सर्वोभये // 7 / 2 / 83 // परि अभि इत्येताभ्यां यथाक्रम सर्वोभयार्थे वर्तमानाभ्यां तसुः प्रत्ययः स्यात् / परितः सर्वत इत्यर्थः / अभितः उभयत इत्यर्थः / सर्वोभय इति किम् / वृक्षं परि / वृक्षमभि / 2137 आद्यादिभ्यः // 7 / 2 / 84 // आधादिभ्यः संभवद्विभक्त्यन्तेभ्यस्तसुः प्रत्ययः स्यात् / आदौ आदेर्वा आदितः। एवं अन्ततः। मध्यतः / अग्रतः / वक्षस्तः। पार्श्वतः / पृष्ठतः। मुखतः / सर्वतः। विश्वतः / उभयतः / अन्यतः / पूर्वतः / एकतः। इतः। प्रमाणेन प्रमाणाद्वा प्रमाणतः / पृष्ठेन पृष्ठतोऽर्क सेवेत / एवं पार्श्वतः / इतः। दुष्टः शरैः स्वरतो वर्णतो वा / शब्दतः अर्थतः अभिधानतः। येन यस्मिन् वा यतः / ततः / पृषोदरादित्वाद् दलोपः / आधादयः प्रयोगगम्याः। . 2138 क्षेपातिग्रहाव्यथेष्वकर्तुस्तृतीयायाः // 7 / 2 / 85 // तृतीयान्तादकर्तृवाचिनः क्षेपातिग्रहाव्यथाविषये तसुः प्रत्ययः स्यात् / क्षेपो निन्दा / वृत्तेन क्षिप्तः वृत्ततः क्षिप्तः निन्दित इत्थः। अतिक्रम्य ग्रहणमतिग्रहः। वृत्तेनातिगृह्यते वृत्ततोऽतिगृह्यते

Page #442
429 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. साधुटत्तोऽन्यानतिक्रम्य वृत्तेन गृह्यते / साध्वाचार इति संभाव्यत इत्यर्थः / अतिशयेन वा ग्रहणमतिग्रहः। तत्रातिशयेन गृह्यत इत्यर्थः। अचलनमक्षोभणमव्यथा अभीतिर्वा ।वृत्तेन न व्यथते वृत्ततो न व्यथते / वृत्तेन न चलति न विभेति चेत्यर्थः। क्षेपातिग्रहाव्यथेष्विति किम् / वृत्तेन भिन्नः। अकर्तुरिति किम् / देवदत्तेन क्षिप्तः। तृतीयाया इति किम् / देवदत्तं क्षिपति / 2139 पापहीयमानेन // 7 // 2 // 86 // अकर्तृवाचिनस्तृतीयान्तात् पापहीयमानाभ्यां योगे तमुः प्रत्ययः स्यात् / वृत्तेन पापः वृत्ततः पापः। वृत्तेन हीयते वृत्ततः हीयते / पापहीयमानेनेति किम् / चारित्रेण शुद्धः / अकर्तुरित्येव / चैत्रेण हीयते / तृतीयाया इत्येव / ग्रामे हीयते / क्षेपस्याविवक्षायां तत्त्वाख्याने यथा स्यादिति वचनम् / 2140 प्रतिना पञ्चम्या // 7 // 2 // 87 // प्रतिना योगे या पश्चमी विहिता तदन्तात् तसुः प्रत्ययो वा स्यात् / अभिमन्युरर्जुनात् प्रति अर्जुनतः प्रति वा / अर्जुनस्य प्रतिनिधिरित्यर्थः / माषानस्मै तिलेभ्यः प्रतियच्छन्ति तिलतः प्रतियच्छति / पञ्चम्या इति किम् / वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् / 2141 अहीयरुहोऽपादाने // 7 // 2 / 88 // अपादाने या पञ्चमी विहिता तदन्तात्तसुः प्रत्ययो वा स्यात्तच्चेदपादानं हीयरुहोः संबंधि न भवति / ग्रामाद ग्रामतो वा आगच्छति / चौरात् चौरतो वा बिभेति / अहीयरुह इति किम् / सार्थात हीयते सार्थाद्धीनः / पर्वतादवरोहति / सार्थादिति कर्तुरपायेऽवधिविवक्षा। सार्थन हीयते / देवदत्त इत्यर्थः। हीयते इति कर्मकर्तरीत्यन्ये / सार्थात् स्वयमेव हीयते देवदत्त इत्यर्थः। हीयेति क्यान्तस्य जहानिर्देशो जिहीते इत्यस्य व्युदासार्थः। तेन तत्र प्रतिषेधो न भवति / भूमित उजिहीते। हागिति निर्देशेनैव हाङो निवृत्तिसिद्धौ हीयेति निर्देशो यत्रैव भावे कर्मणि कर्मकर्तरि च जहातेः प्रयोगस्तत्रैवापायविवक्षा नान्यत्रेत्येवमर्थम् / तेन सार्थाजहातीति न भवति / अपादान इति किम् / ऋते धर्मात् कुतः सुखम् / आपाटलिपुत्राद् दृष्टो मेघः / 2142 किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित्तस् // 7 / 2 / 89 // पञ्चम्या इत्यनुवर्तते / किंशद्वाद् यादिवर्जितेभ्यः सर्वादिभ्योऽवैपुल्यवाचिनो बहुशवाच

Page #443
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित पञ्चम्यन्तात् तस् प्रत्ययः स्यात् स च पित् / किम्-कस्मात् कुतः / सर्वादिसर्वतः। विश्वतः। यतः / ततः। बहु-बहुभ्यः बहुतः। किमः सर्वादित्वेऽपि यादिवजनान प्रामोतीति पृथगुपादानम् / यादिवर्जनं किम् / द्वाभ्याम् / त्वत्। मत्। युष्मत् / अस्मत् / भवतः / कथं द्वितः / त्वत्तः / मत्तः / युष्मत्तः। अस्मत्तः इति ? अहीयरुहोऽपादान इति भविष्यति / अनेन हि तस्विधाने 'आद्वेर ' इत्यत्वं स्यात् / तसावप्यत्वमिच्छन्त्येके / बहोर्वैपुल्यप्रतिषेधः किम् / बहोः सूपात् / किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोरिति किम् / वृक्षाद्विना / किंसर्वादिबहोश्च तसुविषयेऽपि परत्वादयमेव तस् / यतः प्रति / ततः प्रति / यत आगच्छति। तत आगच्छति / निरनुबन्धप्रत्ययान्तरकरणमत्वार्थम् / पित्करणं पुंवद्भावार्थम् / बढीभ्यो बहुतः / पञ्चम्यन्तमात्रादयं विधिः। सर्वतो हीयते / सर्वतो रोहति / सर्वतो हेतोः। सर्वतः पूर्वः। 2143 इतोऽतः कुतः // 7 / 2 / 90 // इतस् अतस् कुतस् इत्येते शब्दा निपात्यन्ते / इत इति इदमस्तसि इः सर्वादेशो निपात्यते / अस्मादितः। इमकस्मादितः। अत इति एतदः अः सर्वादेशः। एतस्मादतः / एतकस्मादतः। कुत इति किमः कुरित्यादेशः। कस्मात् कुतः / इह पञ्चम्या इति नानुवर्तते / लक्षणान्तरेण तसि तसौ वा सिद्धे आदेशमात्रं विधीयते / तेनोत्तरसूत्रेण तसि इतो भवान् अतोभवान् आद्यादितसौ इत आस्यतामिति भवति / 2144 भवत्वायुष्मदीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थात् // 7 // 2 / 91 // भवतु आयुष्मत् दीर्घायुस् देवानां प्रिय इत्येतैः समानाधिकरणात् किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोः सर्वविभक्त्यन्तात् पित्तस् प्रत्ययो वा स्यात् / स भवान् / ततो भवान् / तौ भवन्तौ ततो भवन्तौ। ते भवन्तः ततो भवन्तः। तं भवन्तम् / ततो भवन्तम् / तेन भवता। ततो भवता। तस्मै भवते / ततो भवते / तस्मात् भवतः। ततो भवतः। तस्य भवतः। ततो भवतः। एवमयं भवान् इतो भवान् / को भवान् / कुतो भवान् इत्याधुदाहार्यम् / तथा स आयुष्मान् ततो आयुष्मान् / स दीर्घायुः ततो दीर्घायुः। स देवानां प्रियः ततो देवानां प्रियः। अयमायुष्मान् / इत आयुष्मान्। क आयुष्मान् / कुत आयुष्मान् / एवं दीर्घायुर्देवानापियाभ्यामपि / भवखित्युकारः सर्वादिपरिग्रहार्थः, तेन मतुशत्रन्तव्युदासः।

Page #444
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 2145 त्रप् च // 7 / 2 / 92 // भवसायुष्मद्दीघायुर्दैवानांप्रियैः समानाधिकरणात् किमयादिसर्वाधवैपुल्यबहोः सर्वविभक्त्यन्तात् त्रप् प्रत्ययो वा स्यात् / स भवान् तत्र भवान्। तौ भवन्तौ तत्र भवन्तौ। ते भवन्तः। तत्र भवन्तः। तं भवन्तं तत्र भवन्तम्। तेन भवता तत्र भवता। तस्मै भवते तत्र भवते / तस्माद् भवतः तत्र भवतः। तस्य भवतः तत्र भवतः। तस्मिन् भवति तत्र भवति / एवमायुष्मदीर्घायुर्देवानां प्रियैरप्युदाहार्यम् / योगविभागश्चकारेण पुनस्तस्विधानार्थः। तेन सप्तम्यन्तादपि तस् भवति / ततो भवति तत्र भवति / अन्यथा हि ततः ' सप्तम्या ' इति परखात् त्रबेव स्यात् / रूढिशब्दाश्चैते ततोभवदादयः समुदायाः पूनावचना यथाकथंचित व्युत्पाद्यन्ते / अत एव पुनस्त्यदादिरनुप्रयुज्यते / स तत्रभवान् / तं तत्रभवन्तम् / केचित्तु भवच्छदस्यामन्त्रणे सौ भो इत्यादेशं कुर्वन्ति तन्मते ततो भोः तत्र भोः इत्यत्रापि भवति / केचिनु भवदाद्ययोगेऽपि त्रप्तसाविच्छन्ति / क गमिष्यसि कं देशं गमिष्यसि इत्यादि। 2146 क कुत्रात्रेह // 12 / 93 // क कुत्र अत्र इह इत्येते शद्धास्त्रबन्ता निपात्यन्ते / केति किमः कादेशः त्रपश्चाकारः। कस्मिन् क / कुत्रेति किमः कु इत्यादेशः / कस्मिन् कुत्र / अत्रेति एतदोऽकारादेशः / एतस्मिन् अत्र / एतकस्मिन् अत्र / इहेति इदम इकारादेशः त्रपश्च हादेशः। अस्मिन् इह / इमकस्मिन् इह / एषु 'सप्तम्या' इति त्रप्। त्रप्मात्रे चैते आदेशा विधीयन्ते तेन भवदादियोगेऽपि भवन्ति / क भवान् कुत्र भवान् / अत्र भवान् / इह भवान् / कायुष्मान् / कुत्रायुष्मान् / अत्रायुष्मान् / इहायुष्मान् / क दीर्घायुः / कुत्र दीर्घायुः। अत्र दीर्घायुः। इह दीर्घायुः इत्यादि। 2147 सप्तम्याः // 7 // 2 / 94 // सप्तम्यन्तात् किमादिसर्वाधवैपुल्यबहोस्वप् स्यात् / कस्मिन् कुत्र / सर्वत्र / तत्र / बहुषु बहुत्र / पकारस्य पुंवद्भावार्थवात् बढीषु बहुत्र / ___2148 किंयत्तत्सर्वैकान्यात् काले दा // 7 / 2 / 95 // किंयत्तत्सर्व एक अन्य इत्येतेभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यः काले वाच्ये दा प्रत्ययः स्यात् / कस्मिन् काले कदा / यदा / तदा / सर्वदा / एकदा / अन्यदा। काल इति किम् / क देशे / 2149 सदाऽधुनेदानींतदानीमेतहि // 7 / 2 / 96 // सदा अधुना इदानीं

Page #445
432 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित तदानीम् एतर्हि इत्येते शद्धाः काले वाच्ये निपात्यन्ते / सदेति सर्वशद्वाद्दा प्रत्ययः सभावश्चास्य / सर्वस्मिन् काले सदा / सर्वदेत्यपि पूर्वेण / अधुनेति इदमो धुना प्रत्ययोऽकारादेशश्च / अस्मिन् काले अधुना / इदानीमिति इदमो दानी प्रत्यय इकारादेशश्च / अस्मिन् काले इदानीम् / तदानीमिति तदो दानी प्रत्ययः। तस्मिन् काले तदानीम् / एतहीति इदमो हिः प्रत्ययः। एतादेशश्च / अस्मिन् काले एतर्हि / 2150 सद्योऽद्यपरेद्यव्यहि // 7 // 2 / 97 // सद्यस् अद्य परेद्यवि इत्येतेऽति काले निपात्यन्ते / सद्य इति समानशद्वात् सप्तम्यन्तादह्नि काले वर्तमानात् धस् प्रत्ययः समानस्य च सभावो निपात्यते / समानेऽति सद्यः। अद्येति इदंशद्वाद द्यः प्रत्यय अकारादेशश्चास्य / अस्मिन्नहनि अद्य / परेघवीति परशद्धात एद्यवि प्रत्ययः / परस्मिन्नहनि परेद्यवि / सद्य इति केचित् कालमात्रे निपातयन्ति / 2151 पूर्वापराधरोत्तरान्यान्यतरेतरादेद्युस् // 7 / 2 / 98 // पूर्व अपर अधर उत्तर अन्य अन्यतर इतर इत्येतेभ्यः सप्तम्यन्तेभ्योऽह्नि काले वर्तमानेभ्य एद्युस् प्रत्ययः स्यात् / पूर्वस्मिन्नहनि पूर्वेद्युः / अपरेधुः / अधरेयुः / उत्तरेयुः। अन्येषुः / अन्यतरेयुः / इतरेयुः। 2152 उभयाद् द्युश्च // 7 / 2 / 99 // उभयशब्दादहि काले घुस् चकारादेघुस् च प्रत्ययः स्यात् / उभयस्मिन्नहनि उभययुः। उभयेयुः। ___ 2153 ऐषमः परुत्परारि वर्षे / 7 / 2 / 100 // संवत्सरे काले निपात्यन्ते / ऐषमसिति इदंशद्वात् सप्तम्यन्ताद् वर्षे वर्तमानात् समसिण् प्रत्यय इदमश्चेकारादेशः। अस्मिन् संवत्सरे इमकस्मिन् संवत्सरे वा ऐषमः / परुदिति पूर्वशद्धात्परशद्धाद्वा उत् प्रत्ययस्तस्य च पर इत्यादेशः / पूर्वस्मिन् परस्मिन् वा संवत्सरे परुत् / परारीति पूर्वतरशद्वात् परतरशद्वाद्वा आरिमत्ययः तस्य च परादेशः। पूर्वतरे परतरे वा संवत्सरे परारि। 2154 अनद्यतने हिः // 7 / 2 / 101 // सप्तम्यन्तादनद्यतने काले वर्तमानात् यथासंभवं किमयादिसर्वाधवैपुल्यबहोः हिः प्रत्ययः स्यात् / कस्मिन्ननद्यतने काले कहिं / यहि / तर्हि / अन्यहि / एतस्मिन् काले एतर्हि / एतदः साको नेष्यते / अमुष्मिन् काले अमुर्हि / १इदमस्तु अनेन नेष्यते / बहुषु कालेषु बहुर्हि / 1 किंतु सदाधुनेदानीं तदानीमिति सामान्यकाले वतिभा

Page #446
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. किंयत्तदेतदन्येभ्य एवेच्छन्त्यन्ये / काल इत्येव / यस्मिन्ननद्यतने भोजने यत्र / अनद्यतन इति किम्। यस्मिन् काले यदा। अनद्यननेऽपि काले काममात्रविवक्षायां दादिः प्रत्ययो भवति। कदा / यदा / तदा / तदानीम् / अन्यदा / सप्तम्यर्थमात्रविवक्षायां त्रबपि भवति / अमुत्र काले / 2185 प्रकारे था // 7 / 2 / 102 // सप्तम्या इति निवृत्तम् / यथासंभवं विभक्तिः। सामान्यस्य भिद्यमानस्य भेदान्तरानुप्रवृत्तो भेदः प्रकारः तस्मिन् वर्तमानात् किमयादिसर्वाधवैपुल्यबहोः था प्रत्ययः स्यात् / सर्वेण प्रकारेण सर्वथा / यथा / तथा / उभयथा / अन्यथा / अपरथा / इतरथा / बहोस्तु परखाद्धा भवति / 2166 कथमित्थम् / / 12 / 103 // कथमित्थमिति प्रकारे निपात्यते / कथमिति किमस्थापवादस्थम् निपात्यते / केन प्रकारेण कथम् / इत्थमिति इदम एतदो वा थम्पत्यय इदादेशश्च / अमेन एतेन वा प्रकारेण इत्थम् / . . 2157 संख्याया धा / / 7 / 104 // संख्यावाचिनो नाम्नः प्रकारे वर्तमानाद् धा प्रत्ययः स्यात् / एकेन प्रकारेण एकधा। द्विधा / त्रिधा / चतुर्धा / पञ्चधा / शतधा / बहुधा / गणधा / कतिधा / तावद्धा / 2258 विचाले च // 72 / 105 // विचलनं विचालः / द्रव्यस्य पूर्वसंख्यायाः प्रच्युतिः संख्यान्तरापत्तिः एकस्यानेकीभावः अनेकस्य चैकीभावः / तस्मिन् गम्यमाने संख्यावाचिनो नाम्नो पा प्रत्ययो वा स्यात् / एको राशि क्रियते द्विधा क्रियते / एको राशि भवति द्विधा भवति / त्रिधा भवति / एकं राशिं द्वौ करोति द्विधा कोति / त्रिधा करोति / शतेन शतधा / 'यदि मे यतमानाय वचनं न करिष्यसि / उन्मत्त शतधा मूर्धा तवैषोऽद्य फलिष्यति'। अनेक एकः क्रियते एकधा क्रियते / अनेक एको भवति एकधा भवति। अनेकमेकं करोति एकधा करोति / पञ्च राशयस्त्रयो द्वौ एको वा क्रियन्ते त्रिधा द्विधा एकधा क्रियन्ते / एवं त्रिधा द्विधा एकधा वा भवन्ति / त्रिधा द्विधा एकधा का करोति / एवं बहुधा गणधा कतिधा तावद्धा। चकार उत्तरत्र प्रकारे विचा चेत्युभयोः समुचयार्थः।

Page #447
434 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. .. [तद्धित ___2159 वैकाद् ध्यमम् // 7 / 2 / 106 // एक इत्येतस्मात् संख्यावाचिनः प्रकारे वर्तमानाद् विचाले च गम्यमाने ध्यमञ् प्रत्ययो वा स्यात् / एकेन प्रकारेण ऐकध्यम् एकधा भुङ्क्ते / अनेकमेकं करोति ऐकध्यम् एकधा करोति / वा. ग्रहणं धार्थम् / ___2160 द्विवेर्धमधौ वा / / 7 / 2 / 107 // द्वि त्रि इत्येताभ्यां संख्यावाचिभ्यां प्रकारे वर्तमानाभ्यां विचाले च गम्यमाने धमञ् एधा इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / वचनभेदायथासंख्यं नास्ति / द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां द्वैधम् द्वेधा त्रैधम् त्रेधा भुङ्क्ते / वावचनाद् द्विधा त्रिधा। एकं राशिं द्वौ करोति द्वैधम् द्वेधा द्विधा, त्रैधम् त्रेधा त्रिधा करोति / . 2161 तद्वति धण् // 7 // 2 // 108 // द्वित्रिभ्यां संख्यावाचिभ्यां तद्वतिप्रकारवति विचालवति चाभिधेये धण् प्रत्ययः स्यात् / द्वौ प्रकारौ विभागौ वा एषां द्वैधानि त्रैधानि / राजद्वैधानि / राजत्रैधानि / द्वैधीभावः / त्रैधीभावः / ___ 2162 वारे कृत्वम् / / 7 / 2 / 109 // संख्यामा इति वर्तते / वारो धात्वर्थस्यायोगपद्येन वृत्तिः तत्कालो वा / तस्मिन् वर्तमानात संख्याशद्धात तद्वति-वारवति धात्वर्थे क्रियायामर्थे कृत्वस प्रत्ययः स्यात् / पञ्च वारा अस्य पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते / षट्कृत्वः / शतकृत्वः सहस्रकृत्वोऽधीते / बहुकृत्वः / गणकृत्वः / कतिकृत्वः / तावत्कृत्वः / भुज्यों वारवानिति भुज्यर्थस्य इदं विशेषणम् / तद्वतीत्येव / भोजनस्य पञ्च वाराः / संख्याया इत्येव / भूरयो वारा अस्य भोजनस्य / 2163 द्वित्रिचतुरः सुच् // 12 / 110 // द्वित्रिचतुर् इत्येतेभ्यः संख्याशब्देभ्यो वारे वर्तमानेभ्यस्तद्वति सुच् प्रत्ययः स्यात् / कृत्वसोऽपवादः / द्वौ वारावस्य द्विर्भुङ्क्ते। त्रिः चतुर् भुङ्क्ते / इह तु द्विस्तावान् मासादः द्विर्दशेति गम्यमानेऽपि वारे भवति / चकारः 'सुचो वा' इत्यत्र विशेषणार्थः। 2164 एकात् सकृञ्चास्य // 7 / 2 / 111 // एकशद्धाद् वारे वर्तमानात् तद्वत्यभिधेये सुच् प्रत्ययः सकृदिति चास्यादेशो भवति / कृत्वसोऽपवादः / एकवारं भुङ्क्ते सकृद् भुङ्क्ते / 2165 बहोर्धासन्ने // 72 / 112 // बहुशवात् संख्यावाचिन आसन्ने

Page #448
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अविदूरेऽविप्रकृष्टकाले वारे क्रियाप्रवृत्तौ तत्काले वाविभकृष्टे वर्तमानात् तद्वति धा प्रत्ययः स्यात् / बहव आसन्ना वारा अस्य बहुधा भुङ्क्ते / आसन्नवारेऽपि वारमात्रे द्योत्ये कृत्वस् प्रत्ययो भवत्येव / बहुकृत्वोऽह्नो भुङ्क्ते / आसन्नता तु पकरणादिना गम्यते / एके तु गणधा भुङ्क्ते तावद्धा भुङ्क्ते इत्यत्रापीच्छन्ति / 2166 दिक्शब्दादिग्देशकालेषु प्रथमापश्चमीसप्तम्याः॥१२।११३॥ दिक्शब्दादिशि प्रसिद्धाच्छब्दाद् दिशि देशे काले च वर्तमानात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्तात् स्वार्थे धा प्रत्ययः स्यात् / / ___2167 लुबञ्चेः // 72 / 123 // अश्चत्यन्तादिक्शब्दादिग्देशकालेषु वर्तमानात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताद्यः प्रत्ययो विहितो धा एनो वा तस्य लुप् स्यात् / इत्यनेन धापत्ययस्य लुपि ङयादेरित्यादिना डीलुक् / प्राची दिग् रमणीया प्राग्रमणीयम् / प्राङ्देशः कालो वा रमणीयः प्राग्रमणीयम् / प्राच्या दिशः पाचो देशात् कालाद्वागतः प्रागागतः प्राच्यां दिशि प्राचि देशे काले वा वसति प्राग्वसति / दिक्शब्दादिति किम् / ऐन्द्री दिक् / दिग्देशकालेष्विति किम् / प्राक्षः / प्रथमापञ्चमीसप्तम्या इति किम् / प्राची दिशं पश्यति / प्राच्या दिशा प्रज्वलितम् / प्राच्य दिशे देहि / प्राच्या दिशः स्वम् / दिग्देशकालेष्विति बहुवचनं प्रथमादिभिर्यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / 2168 ऊर्ध्वादिरिष्टातावुपश्चास्य // 7 / 2 / 114 // ऊर्ध्वशब्दादिग्देशकालेषु वर्तमानात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्तात् रि रिष्टात् इत्येतो प्रत्ययौ धापवादौ स्याताम् अस्य चोर्ध्वशद्धस्योपादेशो भवति / ऊर्ध्वा दिग्देशः कालो वा रमणीयः उपरि उपरिष्टात् रमणीयम् / एवम् उपरि उपरिष्टादागतो वसति वा।। 2169 पूर्वावराधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् // 7 / 2 / 115 // पूर्व अवर अधर इत्येतेभ्यः प्रत्येकं दिग्देशकालवृत्तिभ्यः प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्तेभ्योऽस् अस्तात् इत्येतौ प्रत्ययौ स्यातामेषां च पूर्वावराधरशब्दानां यथासंख्यं पुर् अव अध इत्येते आदेशाः स्युः। पूर्वा दिग्देशः कालो वा रमणीयः पुरः पुरस्ताद रमणीयम् / पुरः पुरस्तादागतो वसति वा। अवरो दिग्देशः कालो वा रमणीयः अवः अवस्ताद् रमणीयम् / अवः अवस्तादागतो वसति वा / अधरा दिग्देशः कालो वा रमणीयः अधः अधस्ताद् रमणीयम् / अधः अधस्तादागतो वसति वा /

Page #449
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित _____2170 परावरात् स्तात् // 7 / 2 / 116 // पर अवर इत्येताभ्यां दिग्देशकालेषु वर्तमानाभ्यां पथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताभ्यां स्वार्थे स्तात् प्रत्ययः स्यात् / परा दिग्देशः कालो वा रमणीयः परस्ताद् रमणीयम् / परस्तादागतो वसति वा। एवमवरस्ताद्रमणीयमागतो वसति वा। 2171 दक्षिणोत्तराचातस् // 72 / 117 // दक्षिण उत्तर इत्येताभ्यां चकारात् परावराभ्यां च दिग्देशकालेषु वर्तमानाभ्यां प्रथमापश्चमीसप्तम्यन्ताभ्यां स्वार्थेऽतस् प्रत्यय: स्यात् / दक्षिणशब्दः काले न संभवतीति दिग्देशत्तिर्गृह्यते / दक्षिणा दिग्देशो वा रमणीयः दक्षिणतो रमणीयम् / दक्षिणत आगतो वसति वा / उत्तरा दिग्देशः कालो वा रमणीयः उत्तरतो रमणीयम्। उत्तरत आगतो वसति वा। एवं परतो रमणीयमागतो वसति वा / अवरतो रमणीयमागतो वसति वा / एवं चावरशब्दस्य चातुरूप्यं भवति / अकारस्तसोऽस्य भेदार्थः / तेनातः 'केहामात्रतसस्त्यच ' इति त्यच् न भवति / परतो भवं पारतमित्यणेव। / 2172 अधरापराचात् / / 7 / 2 / 118 // अधर अपर इत्येताभ्यां दिग्देशकालवृत्तिभ्यां प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताभ्यामात् प्रत्ययः स्यात् / चादक्षिणोत्तराभ्यां च। अधरा दिग्देशः कालो वा रमणीयः अधराद् रमणीयम् / अधरादागतो वसति वा। एवं चाधरशब्दस्य चैरूप्यम् / / 2173. पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाति // 72 / 124 // अपरशब्दस्य केवलस्य दिक्पूर्वपदस्य च आति प्रत्यये परे पश्चादेशः स्यात् / अपरा दिग्देशः कालो वा रमणीयः पश्चाद् रमणीयम् / पश्चादागतो वसति वा / एवं दक्षिणपश्चाद् रमणीयमागतो वसति वा / दक्षिणाद् रमणीयमागतो वसति वा / उत्तराद् रमणीयमागतो वसति वा। __ 2174 वा दक्षिणात् प्रथमासप्तम्या आः // 2 / 119 // दक्षिणशब्दादिग्देशवृत्तेः प्रथमान्तात् सप्तम्यन्ताच आ; प्रत्ययो वा स्यात् / दक्षिणा रमणीयम् / दक्षिणा वसति, पक्षे अतसातौ। दक्षिणतो दक्षिणाद् रमणीयम् / दक्षिणतो दक्षिणाद् वसति / पञ्चम्यां सावकाशावतसावाकारो बाधेतेति वाग्रहणम् / प्रथमासप्तम्या इति किम् / दक्षिणत आगतः। 2175 आहि दूरे // 7 / 2 / 130 // दिक्शब्दा अवध्यपेक्षाः / तत्रावधेर्दूरे

Page #450
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 437 दिशि देशे वा वर्तमानात् प्रथमासप्तम्यन्तात् दक्षिणशब्दादा आहि इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / ग्रामाद् दूरा दक्षिणा दिग्देशो वा रमणीयः ग्रामादक्षिणा दक्षिणाहि रमणीयम् / दक्षिणा दक्षिणाहि वसति / दूर इति किम् / दक्षिणतः दक्षिणात् दक्षिणा रमणीयम् / आहिर्न भवति / आकारस्तु पूर्वेण सामान्येन विधानाद् भवत्येव / यद्येवमिहाकारग्रहणं किमर्थम् / विशेषविहितेनाहिना बाधो मा भूदित्येवमर्थम् उत्तरार्थं च / प्रथमासप्तम्या इत्येव / दक्षिणत आगतः। 2176 वोत्तरात् // 7 / 2 / 121 / / उत्तरशब्दात् प्रथमासप्तम्यन्तात् आ आहि इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / योगविभागाद् दूर इति नानुवर्तते / उत्तरा उत्तराहि रमणीयम् / उत्तरा उत्तराहि वसति / पक्षे अतसातौ / उत्तरतः उत्तरात् / प्रथमासप्तम्या इत्येव / उत्तरतः उत्तरादागतः। 2177 अदूरे एनः // 12 // 122 // वोत्तरादिति नानुवर्तते / दिक्शब्दादिग्देशकालवृत्तेः प्रथमासप्तम्यन्तादवधेरदूरे वर्तमानादेनः प्रत्ययः स्यात् / अस्मात् पूर्वा अदूरा दिक् रमणीया देशः कालो वा पूर्वेणास्य रमणीयम् / पूर्वेणास्य वसति / अपरेणास्य रमणीयम् / अपरेणास्य वसति। एवं दक्षिणेन उत्तरेण अधरेण / अदूर इति किम् / पुरो रमणीयम् / प्रथमासप्तम्या इत्येव / पुर आगतः / दिग्देशकालमात्रे द्योत्ये ये सामान्यप्रत्यया उक्ता अदूरे अपि सामान्यविवक्षायां ते भवन्त्येव / प्रकरणादेश्चादरता गम्यत इति नार्थो वाग्रहणेन / अन्ये तु दक्षिणोत्तराधरशब्देभ्य एव एनप्रत्ययमिच्छन्ति / . 2178 कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्वे च्विः // 7 / 2 / 126 // भूश्च अस्तिश्च भवस्ति, का च भ्वस्ति च कृभ्वस्तिनी, ताभ्यां कृभ्वस्तिभ्याम् / द्विवचनं कर्मकर्तृभ्यामिति यथासंख्यार्थम् / करोतिकर्मणो भ्वस्तिकर्तुश्च प्राक् पूर्वमतस्य तत्त्वेऽभूततद्भावे गम्यमाने कृभ्वस्तिभ्यां च योगे च्चिः स्यात् / द्रव्यस्य गुणक्रियासंबंधसमूहविकारयोगे प्रागतत्तत्वमुदाहार्यम् / 2179 ईश्वाववर्णस्यानव्ययस्य॥४।३।१११॥ अव्ययवर्जितस्यावर्णान्तस्य च्वौ प्रत्यये ईकारोऽन्तादेशः स्यात् / शुक्लीकरोति पटम् / मागशुक्ल शुक्लं करोतीत्यर्थः। शुक्लीक्रियते पटः। प्रागशुक्लः शुक्लः क्रियत इत्यर्थः। शुक्लीकरणम् / शुक्लीभवति पटः।

Page #451
438 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. तद्धित पागशुक्लः पटः इदानीं शुक्लो भवतीत्यर्थः। शुक्लीभवनम् / शुक्लीस्यात् पटः / प्रागशुक्लः पट इदानीं शुक्लः स्यादित्यर्थः। एवं कारकीकरोति चैत्रम् / कारकीभवति कारकीस्याच्चैत्रः। दण्डीकरोति चैत्रम् / दण्डीभवति दण्डीस्यात् चैत्रः / राजपुरुषीकरोति चैत्रम् / राजपुरुषीभवति राजपुरुषीस्याच्चैत्रः। संघीकरोति गाः / संघीभवन्ति संघीस्युर्गावः / घटीकरोति मृदम् / घटीभवति घटीस्यान्मृत् / पटीकरोति तन्तून् / पटीभवन्ति पटीस्युस्तन्तवः। भस्मीकरोति काष्ठम् / भस्मीभवति भस्मीस्यात् काष्ठम्। कृभ्वस्तिभ्यामिति किम् / अशुक्लं शुक्लं संपादयति / अशुक्लः शुक्लः संपद्यते / कर्मकर्तृभ्यामिति किम् / प्रागदेवकुले इदानी देवकुले करोति / प्रागदेवकुले इदानीं देवकुले भवति / कथं समीपीभवति दूरीभवति / अत्रापि उत्तरात् तत्स्थे द्रव्ये वर्तमानानां समीपादीनां कर्तृत्वम् / पागतत्तत्व इति किम् / शुक्लं करोति / शुक्लो भवति / शुक्लः स्यात् / प्राग्ग्रहणं किम् / अशुक्लं शुक्लं करोति / एककालमतत्तत्त्वे न भवति / भवति हि एको भावः कश्चिदेककालं शुक्लोऽशुक्लश्च देशभेदेन चित्रपटीवत् / अभद्रं भद्रं करोति भद्राकरोति शिरः, अनिष्कुलं निष्कुलं करोति निष्कुलाकरोति दाडिममित्यत्र परत्वात् डाजेव / ___2180 अर्मनश्चक्षुश्वेतोरहोरजसा लुक् च्वौ // 7 / 2 / 127 // एतेषां च्वौ परेऽन्तस्य लुक् स्यात् / 2181 दीर्घश्वियङ्यक्क्येष्ठ च // 4 / 3 / 108 // च्चौ यङि यकि क्येषु यकारादावाशिषि च परतोऽन्त्यस्वरस्य दीर्घःस्यात् / अनरुः अरुः करोति अरूकरोति / अरूभवति अरूस्यात् / महारूकरोति। महारूभवति। महारूस्यात् / मनीकरोति / मनीभवति। मनीस्यात् / उन्मनीकरोति / उन्मनीभवति / उन्मनीस्यात् / चर्करोति / चर्भवति / चक्षूस्यात् / उच्चक्षकरोति / उच्चस्भवति / उच्चक्षूस्यात् / चेतीकरोति / चेतीभवति / चेतीस्यात् / विचेतीकरोति / विचेतीभवति / विचेतीस्यात् / रहीकरोति / रहीभवति / रहीस्यात् / विरहीकरोति / विरहीभवति। विरहीस्यात् / रजीकरोति। रजीभवति / रजीस्यात् / विरजीकरोति / विरजीभवति / विरजीस्यात् / च्चाविति किम् / अरुः करोति। बहुवचनं तदन्तानामपि परिग्रहार्थम् / अन्यथा ग्रहणवता न तदन्तविधिरित्युपतिष्ठेत। - 2182 इसुसोर्बहुलम् // 7 / 2 / 128 // इस् उस् इत्येवमन्तस्य च्चौ परे

Page #452
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 439 बहुलमन्तस्य लुक् स्यात् / असर्पिः सर्पिः करोति सीकरोति नवनीतम् / धनूभवति वंशः। न च भवति सर्पिर्भवति / धनुर्भवति / बहुलग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम् / 2183 व्यञ्जनस्यान्त ईः // 7 / 2 / 129 // व्यञ्जनान्तस्य च्यौ परे बहुलमीकारोऽन्तः स्यात् / दृषदीभवति शिला। समिधीभवति काष्ठम् / न च भवति दृषद्भवति / समिद्भवति। 2184 आपत्यस्य क्यच्च्योः // 2 / 4 / 91 // व्यञ्जनात् परस्यापत्ययकारस्य क्ये च्चौ च परतो लुक् स्यात् / अगाग्र्यो गार्यो भवति गार्गीभवति / आपत्यम्येति किम् / असाङ्काश्यः साङ्काश्य देशो भवति साङ्काश्यीभवति / व्यञ्जनादित्येव / कारिकेयीभवति / 2185 ऋतो री // 4 / 3 / 109 // धातोरधातोर्वा ऋदन्तस्य श्रुतवाहतः स्थाने रीरित्ययमादेशः स्यात् चि-यङ्-यक्-क्येषु / पित्रीकरोति / पित्रीभवति / पित्रीस्यात् / 2186 व्याप्तौ स्सात् // 7 / 2 / 130 // कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्वे इति वर्तते / एतस्मिन् विषये सकारादिः सात् प्रत्ययः स्यात् व्याप्ती-प्रागतत्तत्त्वस्य सर्वात्मना द्रव्येणाभिसंबंधो चेद् गम्यते / द्विसकारपाठः पखनिषेधार्थः। सर्व काष्ठं प्रागननिमग्निं करोति अग्निसात्करोति काष्ठम् / अग्निसाद्भवति / अग्निसात् स्यात् / उदकसात्करोति लवणम् / उदकसाद् भवति / उदकसात् स्यात् / व्याप्ताविति किम् / अग्नीकरोति काष्ठम् / अग्नीभवति अग्नीस्यात् काष्ठम् / सत्यामपि वस्तुनि व्याप्तौ प्रागतत्तत्वमात्रे चिर्भवत्येवेति नार्थो वावचनेन / अग्नीभवति काष्ठम् / व्याप्तिस्तु प्रकरणादेर्गम्यते / . 2187 जातेः संपदा च // 72 / 131 // कृभ्वस्तिभिः संपदा च योगे करोतिकर्मणो भ्वस्तिकर्तुः संपदिकर्तुश्च प्रागतत्तत्वेन जातेः सामान्यस्य व्याप्तौ स्सात् प्रत्ययः स्यात् / अस्यां सेनायां शस्त्रमनिसात् करोति दैवम् / अस्यां सेनायां सर्व शस्त्रम् अग्निसाद्भवति अग्निसात्स्यात् / अस्यां सेनायां सर्व शस्त्रअग्निसात्संपद्यते। वर्षासु सर्वं लवणमुदकसात्करोति मेघः। उदकसाद् भवति / उदकसात् स्यात् / उदकसात् संपद्यते / यथैव ह्येकस्य द्रव्यस्य सर्वावयवाभिसंबंधे प्रागतत्तत्वेन व्याप्ति

Page #453
440 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित भवति तथा जातेः सामान्यस्य सर्वव्यक्तिसंबन्धे भवति / एवं च व्याप्ताविति सामान्योपादानात् कृभ्वस्तियोगे पूर्वेणैव स्सात्सिद्धः संपद्यर्थ तु वचनम् / चकार उत्तरत्रोभयोः समुच्चयार्थः। 2188 तत्राधीने // 7 / 2 / 132 // कृभ्वस्तिभ्यां संपदा चेत्यनुवर्तते / कर्मकर्तृभ्यां पागतत्तत्वे इति च निवृत्तम् / तत्रेति सप्तम्यन्तादधीने आयत्तेऽर्थे कृभ्वस्तिसंपद्भिर्योगे स्सात् प्रत्ययः स्यात् / राजन्यधीनं करोति राजसात्करोति / राजस्थामिकं करोतीत्यर्थः। राजसाद्भवति / राजसात्स्यात् / राजसात्संपद्यते / आचार्यसाकरोति / आचार्यसाद्भवति / आचार्यसात्स्यात् / आचार्यसात्संपद्यते / 2189 देये त्रा च // 7 / 2 / 133 // तत्रेति सप्तम्यन्ताद्देयोपाधिकेऽधीनेऽर्थे कृभ्वस्तिसंपद्भिर्योगे त्रा प्रत्ययः स्यात् / चकारो न स्सातोऽनुकर्षणार्थः तस्वाधीनसामात्रविवक्षायां पूर्वेणैव सिद्धत्वात् , किंतु कृभ्वस्तिभ्यां संपदा चेत्यस्यानुकर्षणार्थः / तेनोत्तरत्र नानुवर्तते / देवेऽधीनं देयं करोति देवत्राकरोति द्रव्यम् / देवाय दातव्यमिति यत्स्थापितं तदिदानी देवाय ददातीत्यर्थः। देवेऽधीनं देयं भवति देवत्राभवति / देवत्रास्यात् / देवत्रासंपद्यते / गुरुत्रा करोति / गुरुत्रा भवति / गुरुत्रा स्यात् / गुरुत्रा संपद्यते / देय इति किम् / राजसाद्भवति राष्ट्रम् / / 2190 सप्तमीद्वितीयाद्देवादिभ्यः // 7 / 2 / 134 // सप्तम्यन्तेभ्यो द्वितीयान्तेभ्यश्च देवादिभ्यस्त्रा प्रत्ययो वा स्यात् स्वार्थे / देवेषु वसति देवत्रा वसति / देवेषु भवति देवत्रा भवति / देवेषु स्यात् देवत्रा स्यात् / देवान् करोति देवत्रा करोति / देवान् गच्छति देवत्रा गच्छति / एवं मनुष्यत्रा वसति / मनुष्यत्रा गच्छति। मर्त्यत्रा वसति / मर्त्यत्रा गच्छति / पुरुषत्रा वसति / पुरुषत्रा गच्छति / पुरुत्रा वसति / पुरुत्रागच्छति / बहुत्रा वसति / बहुत्रा गच्छति / देवादयः शिष्टप्रयोगगम्याः। . 2191 तीयशम्बबीजात् कृगा कृषौ डाच् / / 7 / 2 / 135 // तीयप्रत्ययान्तात् शम्बबीजात् इत्येताभ्यां च करोतिना योगे कृषिविषये डाच् प्रत्ययः स्यात् / द्वितीयं वारं करोति क्षेत्रं द्वितीयाकरोति क्षेत्रम् / द्वितीयं वारं कृपतीत्यर्थः / तृतीयाकरोति क्षेत्रम् / तृतीयं वारं कृषतीत्यर्थः / शम्बाकरोति क्षेत्रम् / अनुलोमकृष्टं पुनस्तिर्यक् कृषतीत्यर्थः। अन्ये खाहुः-शम्बसाधनः कृषिरिति शम्न कृपतीत्यर्थः। एके तु शम्बाकरोति कुलिवमित्युदाहरन्ति / लोहकं वर्धकुण्डलिका वा

Page #454
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 441 शम्बं तत् कुलिवस्य करोतीत्यर्थः / बीजाकरोति क्षेत्रम् / उप्ते पश्चाद् बीजैः सह कृषतीत्यर्थः। यदाप्येवं विग्रहः क्षेत्रस्य द्वितीयां कृषि कर्ष कर्षणं करोति शम्बं करोति क्षेत्रस्य कुलिवस्य वा बीजं करोति क्षेत्रस्येति तदापि द्वितीयाकरोति क्षेत्रमित्यादौ क्षेत्राद् द्वितीया भवति / द्वितीयाकरोतीत्यादयो हि मुण्डयतीत्यादिवत् क्रियाशद्धास्तेषां च क्षेत्रादि कर्म भवति / कृगेति किम् / द्वितीयं वारं कृषति / कृषाविति किम् / द्वितीयं पटं करोति / चकारो 'डाच्यादौ' इत्यत्र विशेषणार्थः। 2192 संख्यादेर्गुणात् // 72 / 136 / / संख्याया आद्यवयवात् परो यो गुणशब्दस्तदन्तात् कृगो योगे कृषिविषये डाच् प्रत्ययः स्यात् / द्विगुणं कर्षणं करोति क्षेत्रस्य द्विगुणाकरोति क्षेत्रम् / त्रिगुणाकरोति क्षेत्रम् / क्षेत्रस्य द्विगुणं त्रिगुणं च विलेखनं करोतीत्यर्थः / कृषावित्येव / द्विगुणां रज्जु करोति / ____2193 समयाद्यापनायाम् / 7 / 2 / 137 // समयशब्दाद् यापनायां कालहरणे गम्यमाने कृगा योगे डाच प्रत्ययः स्यात् / समयाकरोति तन्तुवायः। अद्यश्वस्ते पटं दास्यामीति कालक्षेपं करोतीत्यर्थः / यापनायामिति किम् / समयं करोति / ___ 2194 सपत्रनिष्पत्रादतिव्यथने // 72 / 138 // सपत्र निष्पत्र इत्येताभ्यां कृगा योगेऽतिव्यथनेऽतिपीडने गम्यमाने डाच प्रत्ययः स्यात् / सपनाकरोति मृगम् / पत्रं शरः, सह पत्रमनेनेति सपत्रः तं करोति-शरमस्य शरीरे प्रवेशयतीत्यर्थः / निष्पत्राकरोति / निर्गतं पत्रमस्मादिति निष्पत्रः तं करोति-शरमस्यापरपार्चन निष्क्रमयतीत्यर्थः / सपनाकरोति निष्पत्राकरोति वृक्षं वायुः / अत्र पत्रशातनमेवातिव्यथनम् / सपनाकरोतीत्यपि मङ्गलाभिप्रायेण वृक्षस्य निष्पत्राकरण मेवोच्यते / यथा दीपो नन्दतीति विध्वंसः / अतिव्यथन इति किम् / सपत्रं करोति वृक्षं जलसेकः। निष्पत्रं करोति वृक्षतलं भूमिशोधकः। 2195 निष्कुलान्निष्कोषणे // 7 / 2 / 139 // निष्कुलशब्दात् कृगो योगे निष्कोषणेऽर्थे डाच प्रत्ययः स्यात् / निष्कृष्टंकुलमवयवसंघातोऽस्मादिति निष्कुलम् / अन्तरवयवानां बहिनिष्कासनं निष्कोषणम् / निष्कुलंकरोति निष्कुलाकरोति दाडिमम् निष्कुष्णातीत्यर्थः / एवं निष्कुलाकरोति पशुं चण्डालः / निष्कोषण इति किम् / निष्कुलं करोति शत्रुम् /

Page #455
442 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित ____2196 प्रियसुखादानुकूल्ये // 12 / 140 // प्रिय सुख इत्येताभ्यां कृगा योगे आनुकूल्ये गम्यमाने डाच् प्रत्ययः स्यात् मियाकरोति सुखाकरोति गुरुम् / गुरोरानुकूल्यं करोति तमाराधयतीत्यर्थः। आनुकूल्य इति किम् / पियं करोति सामवचनम् / सुखं करोत्यौषधपानम् / 2197 दुःखात् प्रातिकूल्ये // 7 / 2 / 141 // दुःखशब्दात् प्रातिकूल्ये गम्यमाने कृगा योगे डाच् प्रत्ययः स्यात् / दुःखाकरोति शत्रुम् / शत्रोः प्रातिकूल्यं करोति प्रतिकूलमाचरति-अनभिमतानुष्ठानेन तं पीडयतीत्यर्थः / प्रातिकूल्य इति किम् / दुखं करोति रोगः। 2198 शूलात् पाके // 7 / 2 / 142 // शूलशब्दात् पाके गम्यमाने कृगा योगे डाच् प्रत्ययः स्यात् / शूलाकरोति मांसम् / शूले पचतीत्यर्थः / पाक इति किम् / शूलं करोति कदन्नम्। 2199 सत्यादशपथे // 7 // 2 // 143 // सत्यशब्दाच्छपथादन्यत्र वर्तमानात् कृगा योगे डाच् प्रत्ययः स्यात् / सत्याकरोति वणिग् भाण्डम् / कार्षापणादिदानेन मयावश्यमेवैतत् क्रेतव्यमिति विक्रेतारं प्रत्याययति / अशपथ इति किम् / सत्यं करोति / यदीदमेवं न स्यात् इदं मे इष्टं मा भूत् अनिष्टं वा भवखिति शपथं करोतीत्यर्थः। 2200 मद्रभद्राद् वपने // 7 // 2 // 144 // मद्रभद्रशब्दाभ्यां वपने मुण्डने गम्यमाने कृगा योगे डाच् प्रत्ययः स्यात् / मद्रं भद्रं वपनं करोति मद्राकरोति भद्राकरोति नापितः / शिशोर्मङ्गल्यं केशच्छेदनं करोतीत्यर्थः / मद्रभद्रशब्दौ मङ्गल्यवचनौ / वपन इति किम् / मद्रं भद्रं करोति साधुः। 2201 अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात् कृभ्वस्तिनानितौ विश्व // 7 // 2 / 145 // यस्मिन् ध्वनावकारादयो वर्णा विशेषरूपेण नाभिव्यज्यन्ते सोऽव्यक्तः तस्यानुकरणमव्यक्तानुकरणम्। तस्मादनेकस्वरादनितिपरात् कृभ्वस्तिभिर्योगे डावा स्यात् द्विश्चास्य प्रकृतिरुच्यते / प्रत्ययस्य द्विवचनानर्थक्यात् / 2202 डाच्यादौ / / 7 / 2 / 146 // अव्यक्तानुकरणस्यानेकस्वरस्याच्छब्दान्तस्य द्वित्वे सति आदौ पूर्वपदे योऽतस्तकारस्तस्य डाचि परे लुक् स्यात् / पटत् करोति

Page #456
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. पटापटा करोति / पटापटा भवति / पटापटा स्यात् / दमत् करोति। दमदमा करोति / दमदमा भवति / दमदमा स्यात् / एवं मसत् करोति / मसमसा करोति। खरटत् करोति / खरटखरटा करोति / अव्यक्तवर्णस्यापि 1 कथंचिद् ध्वनिमात्रसादृश्यात् व्यक्तवर्णमनुकरणं भवति / अव्यक्तानुकरणादिति किम् / दृषत्करोति / अत्र व्यक्तवर्णमनुकार्यम् / अनेकस्वरादिति किम् / श्रत्करोति / कृभ्वस्तिनेति किम्। पटज्जायते / अनिताविति किम् / पदिति करोति / 2203 बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टानिष्टे पशस् // 7 // 2 / 150 // बह्वदिल्पार्थाच कारकाभिधायिनो नाम्नः प्रशस् प्रत्ययो वा स्यात् यथासंख्यमिष्टेऽनिष्टे च विषये / इष्टं पाशित्रादि / अनिष्टं श्राद्धादि। ग्रामे बहवो वहुशो वा ददति / एवं भूरिशः। प्रभूतशः / गणशः / अल्पार्थ-अल्प आगच्छति। अल्पश आगच्छति। अल्पं धनं ददाति / अल्पशो धनं ददाति / श्राद्धे अल्पैर्भुक्तम् / अल्पशो भुक्तम् / अल्पेभ्यो ददाति। अल्पशो ददाति। अल्पेभ्य आगतम्। अल्पश आगतम् / अल्पेषु वसति / अल्पशो वसति / एवं स्तोकशः। कतिपयशः। बह्वल्पार्थादिति किम् / गां ददाति / अश्वं ददाति / कारकादिति किम् / बहूनां खामी। इष्टानिष्ट इति किम् / बहु ददाति श्राद्धे / अल्पं ददाति पाशित्रादौ / पकारः पित्कार्यार्थः / 2204 संख्यैकार्थाद्वीप्सायां शस् // 7 / 2 / 151 // संख्यावाचिन एकलविशिष्टार्थवाचिनश्च कारकाभिधायिनो नाम्नो वीप्सायां द्योत्यायां शस् प्रत्यय; स्यात् / वीप्सायां द्विवचनस्य प्राप्तौ तदपवादोऽयम् / वाधिकारात् पक्षे द्विर्वचनपि भवति / एकैकम् एकशो वा ददाति / द्वौ द्वौ वा द्विशः। एवं त्रिशः। तावच्छः / कतिशः। गणशः। एकैकेन दीयते एकशो दीयते / द्वाभ्यां द्वाभ्यां द्विशः / त्रिशः। तावच्छः / एवं कतिशः / गणशः। एकार्थ-माषं मापं माषशो वा देहि / कार्षापणशः। पणशः। पादशः। पलशः / प्रस्थशः। अर्धशः / पर्वशः / तिलशः। संघशः। पूगशः। वृन्दशः। पङ्क्तिशः। वनशः प्रविशति / कूपीशः खनति / कुम्भीशः कलशीशो ददाति। क्रमश इति क्रमवतामभेदात क्रमेण क्रमेणेति वीप्सा भवति / संख्यैकार्थादिति किम् / माषौ माषौ ददाति / वीप्सायामिति किम् / द्वौ - 1 अथ पटदिति व्यक्तवर्णमव्यक्तवर्णस्य कथमनुकरणमनुकरणस्यानुकार्यसदृशत्वादन्यथातिप्रसङ्गः स्यादित्याह-कथंचिदिति /

Page #457
[तद्धित 444 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. ददाति। मापं ददाति। तानेकैकशः पृच्छेत् / एकैकशोऽपि निघ्नन्ति एकैकशो ददातीति वीप्सायां द्विरुक्तात् पूर्वेणाल्पार्थादिति प्रशस् / वीप्सितवीप्सायां वानेनैव शस् / एकैकमेकैकं पृच्छेदित्यर्थः / कारकादित्येव / द्वयोर्द्वयोः स्वामी / माषस्य माषस्येष्टे / __2205 संख्यादेः पादादिभ्यो दानदण्डे चाकल् लुक् च / / 7 / 2 / 152 / / संख्यायाः प्रकृत्याद्यवयवात् परे ये पादादयस्तदन्तानाम्नो दानदण्डे चकाराद्वीप्सायां च विषयेऽकल् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगेचप्रकृतेरन्तस्य लुक / द्वौ द्वौ पादौ ददाति द्विपदिकां ददाति / त्रिपदिकां ददाति / द्वे शते व्यवसृजति द्विशतिकां व्यवसृजति / द्विमोदकिकाम् / त्रिमोदकिकां त्यजति / दण्डे -द्वौ पादौ दण्डितः द्विपदिकां दण्डितः। एवं त्रिपदिकां द्विशतिकां त्रिशतिकाम् / द्विमोदकिकां त्रिमोदकिकाम् / वीप्सायाम्द्वौ द्वौ पादौ भुङ्क्ते द्विपदिकां भुङ्क्ते / त्रिपदिकाम् द्विशतिकाम् त्रिशतिकाम् / द्विमोदकिकाम् त्रिमोंदकिकाम् / संख्यादेरिति किम् / पादंददाति / पादंदण्डितः। पादं पादं भुङ्क्ते / पादादिभ्य इति किम् / द्वौ द्वौ माषौ ददाति / दानदण्डे चेति किम् / द्वौ पादौ भुङ्क्ते / चकारो वीप्साया अनुकर्षणार्थः / लकारः स्त्रीत्वार्थः। लुग्वचनम् अनिमित्तलुगर्थम् / तेन पादः पद्भावो भवति / परनिमित्तायां तु लुचि स्थानिवद्भावो न स्यात् / पादादयः प्रयोगतोऽनुसतव्याः। ____2206 तीयाहीकण न विद्या चेत् // 7 / 2 / 153 // तीयप्रत्ययान्तात् खार्थे टीकण् प्रत्ययो वा स्यात् न चेत् तीयान्तस्य विद्या विषयो भवति। द्वितीयम् / द्वैतीयीकम् / तृतीयम् / तार्तीयीकम् / टकारो ङन्यर्थः। द्वैतीयीकी शाटी / न विद्या चेदिति किम्। द्वितीया विद्या। मुखतीयः पार्वतीय इति तीयस्यानर्थकत्वान्न भवति / 2207 निष्फले तिलात् पिञ्जपेजौ // 7 // 2 / 154 // तिलशद्धानिष्फलेऽर्थे वर्तमानात् पिञ्ज पेज इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / निष्फलस्तिलः तिलपिञ्जः। तिलपेजः। . 2208 प्रायोऽतोईयसट मात्रट् / / 7 / 2 / 155 // अतुमत्ययान्तात् स्वार्थे द्वयसट मात्रट् इत्येतौ प्रत्ययौ स्यातां प्रायः / यावदेव यावद्वयसम् / यावन्मात्रम् / तावदेव तावद्वयसम् / तावन्मात्रम् / प्रायोग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम् / 2209 वर्णाव्ययात् स्वरूपे कारः // 7 / 2 / 156 // वर्णेभ्योऽव्ययेभ्यश्च

Page #458
445 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. स्वरूपार्थवृत्तिभ्यः स्पार्थे कारः प्रत्ययः स्यात् / अकारः। इकारः। ककारः / खकारः। ककारादिष्वकार उच्चारणार्थः / ओंकारः / स्वाहाकारः / स्वधाकारः। वषट्कारः। हन्तकारः। नमस्कारः। चकारः / इतिकारः। एवकारः। हुंकारः। पूत्कारः। सीत्कारः। सूत्कारः। ननु यथा हुंकृतिः पूत्कृतिः सूत्कृतं सीत्कृतमिति भवन्ति तथा कारशब्देन घअन्तेन समासे ओंकारादयो भविष्यन्ति / सत्यम् / किंतु ओंकारमुचारयति वषट्कारमभिधत्ते हुंकारं करोतीत्यादि न सिद्धयति / स्वरूप इति किम् / अः विष्णुः 3. कामः कः ब्रह्मा खम् आकाशम् ओंब्रह्म वषडिन्द्राय स्वाहाग्नये स्वधा पितृभ्य इत्याद्यर्थपरतायां न भवति / प्रायोऽनुवृत्तेरन्यत्रापि भवति / मन एव मनस्कारः। अहमेवाहंकारः। 2210 रादेफः // 12 / 157 // रशब्दादेफः प्रत्ययो वा स्यात् / रेफः / प्रायोवचनाद्रकार इत्यपि / - 2211 नामरूपभागाद्धेयः // 7 / 2 / 158 // नामन् रूप भाग इत्येतेभ्यः स्वार्थे धेयः प्रत्ययो वा स्यात् / नामैव नामधेयम् / रूपमेव रूपधेयम् / भाग एव भागधेयम् / 2212 मादिभ्यो यः // 7 / 2 / 159 // मर्त इत्येवमादिभ्यः स्वार्थे यः प्रत्ययो वा स्यात् / मर्त एव मर्त्यः / सूर एव सूर्यः। एवं क्षेभ्यः। यविष्यः। भाग्यम् / अपराध्यम् / रव्यम् / लव्यम् / मर्तादयः प्रयोगगम्याः / 2213 नवादीनतनत्नं च नू चास्य // 72 // 160 // नवशब्दात् स्वार्थे ईन तन न चकाराद्यश्च प्रत्यया वा स्युः तत्संनियोगे च नवशब्दस्य नू इत्ययमादेशः। नवमेव नवीनम् / नूतनम् / नूत्नम् / नव्यम् / 2214 प्रात् पुराणे नश्च // 7 / 2 / 161 // प्रशब्दात् पुराणेऽर्थे वर्तमानात् खार्थे नः प्रत्ययः स्यात् चकारादीनतनत्नाश्च / प्रगतं कालेनेति प्रशब्देन पुराणमुच्यते / मणं पीणं प्रतनं प्रत्नम् / ...... 2215 देवात्तल // 12 / 162 // देवशब्दात् स्वार्थे तल् प्रत्ययो वा स्यात् / देव एव देवता / लित्करणं स्यर्थम् /

Page #459
[तद्धित सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 2216 होत्राया ईयः // 7 / 2 / 163 // होत्राशब्दात् स्वार्थे ईयः प्रत्ययो का स्यात् / होत्रैव होत्रीयम् : ___ 2217 भेषजादिभ्यष्टयण // 7 / 2 / 164 // भेषज इत्येवमादिभ्यः स्वार्थे ट्यण प्रत्ययः स्याद्वा / भेषजमेव भैषज्यम् / अनन्त एव आनन्त्यम् / आवसथ एव आवसथ्यम् / इतिह एव ऐतिह्यम् / इतिहेति निपातसमुदाय उपदेशपारंपर्ये वर्तते / चत्वार एव वर्णाश्चातुर्वर्ण्यम् / चातुराश्रम्यम् / चखारो वेदाश्चतस्रो विद्या वा चातुर्वैद्यम् / एवं विद्यम् / अनुशतिकादिखादुभयपदद्धिः / त्रैलोक्यम् / ऐकभाव्यम् / द्वैभाव्यम् / त्रैभाव्यम् / आन्यभाव्यम् / सार्ववैद्यम् / सार्वलोक्यम् / षाड्गुण्यम्। शीलमेव शैलीयम् आचार्यस्य / भैषज्यानन्त्यावसथ्यैतिह्यशद्धा यदि स्त्रियां स्युस्तदा अजादिषु द्रष्टव्याः। भेषजादयः शिष्टमयोगगम्याः। 2218 प्रज्ञादिभ्योऽण // 7 / 2 / 165 / / प्रज्ञादिभ्यः स्वार्थे अण स्याद्वा / प्रजानातीति प्रज्ञः, प्रज्ञ एव प्राज्ञः। प्राज्ञी कन्या / प्रज्ञा अस्या अस्तीति णे प्राज्ञा कन्या / वणिगेव वाणिजः। प्रज्ञादिराकृतिगणः / तेन आग्नीधी आग्नीध्रा वा शाला साधारणी साधारणा वा भूमिरित्यादि सिद्धम् / 2219 श्रोत्रौषधिकृष्णाच्छरीरभेषजमृगे / / 7 / 2 / 166 // श्रोत्र ओषधि कृष्ण इत्येतेभ्यो यथासंख्यं शरीरे भेषजे मृगे च वर्तमानेभ्यः स्वार्थेऽण प्रत्ययो वा स्यात् / श्रोत्राच्छरीरे-श्रोत्रमेव श्रौत्रं शरीरम् / श्रोत्रमेवान्यत् / ओषधेर्भेषजे ओषधिरेव औषधं भेषजम् / ओषधिरेवान्यत् / कृष्णान्मृगे-कृष्ण एव काष्र्णो मृगः / कृष्ण एवान्यः। __2220 कर्मणः सन्दिष्टे // 7 / 2 / 167 // सन्दिष्टेऽर्थे वर्तमानात् कर्मणः स्वार्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / अन्येनान्योन्यस्मै यदाह वयेदं कर्तव्यमिति तत्सन्दिष्टं कर्म / कर्मैव कार्मणं करोति / सन्दिष्टं कर्म करोतीत्यर्थः / वशीकरणमपि वृद्धपरंपरोपदेशात् क्रियते इति कार्मणमुच्यते / सन्दिष्ट इति किम् / सत्यपि महावाधिकारे विशिष्टोऽर्थः प्रत्ययमन्तरेण न प्रतीयत इति अस्मिन् विषये नित्य एव प्रत्ययः। 2221 वाच इकण् / / 7 / 2 / 168 // सन्दिष्टेऽर्थे वर्तमानात् वाचशब्दात्स्वार्थे

Page #460
सफरणम् ] सिद्धहैमवृहत्पक्रिया. इकण प्रत्ययः स्यात् / अन्येनान्योऽन्यस्मै यामाह सा सन्दिष्टा वाक् / वागेव वाचिकं कथयति / सन्दिष्टों वाचं कथयतीत्यर्थः। सन्दिष्ट इत्येव / चित्रा वाक् चैत्रस्य / अत्रापि पूर्ववन्नित्यो विधिः / / 2222 विनयादिभ्यः // 7 / 2 / 169 // विनयादिभ्यः स्वार्थ इकण प्रत्ययो मा स्यात् / विनय एव वैनयिकम् / समय एव सामयिकम्। विनयादिराकृतिगणः। 2223 उपायास्वश्च // 7 / 2 / 170 // उपायशब्दात् स्वार्थे इकण् प्रत्ययो वा स्यात् तत्संनियोगे च इस्वः / उपाय एव औपयिकम् / 2224 मृदस्तिकः // 7 / 2 / 171 // मृच्छब्दात् स्वार्थे तिक; प्रत्ययो वा स्यात् / मृदेव मृत्तिका। 2225 सस्नौ प्रशस्ते // 7 // 2 // 172 // मृद् इत्येतस्मात् प्रशस्तेऽर्थे वर्तमा'नात् स स्त्र इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / रूपप्रत्ययापवादः / प्रशस्ता मृत् मृत्सा मृत्स्ना / केचित्तु रूपमपीच्छन्ति प्रशस्ता मृत् मृद्रूपा / 2226 प्रकृते मयट् // 73 // 1 // प्राचुर्येण प्राधान्येन वा कृतं प्रकृतम् / प्रकृतेऽर्थे वर्तमानानाम्नः स्वार्थे मयट् प्रत्ययः स्यात् / अन्नं प्रकृतम् अन्नमयम् / 'घृतमयम् / दधिमयम् / टकारो डन्यर्थः / यवाग्मयी / अतिवर्तन्तेऽपि स्वार्थिकाः प्रकृतिलिङ्गवचनानीति यवागू: प्रकृता यवागूमयम् / एवमुत्तरत्रापि / अपूपाः प्रकृताः आपूपिकम् / अपूपमयम् / शष्कुल्यः प्रकृताः शाकुलिकम् / शष्कुलीमयम् / प्रकृत इति किम् / अन्नम् घृतम् / 2227 अस्मिन् / / 7 / 3 / 2 // प्रकृतेऽर्थे वर्तमानान्नाम्नोऽस्मिन्निति सप्तम्यर्थे मयट् प्रत्ययः स्यात् / अन्नं प्रकृतमस्मिन्नन्नमयं भोजनम् / अपूपमयं पर्व / वटक'मयी यात्रा / यवागूमयी इष्टिः। 2228 तयोः समूहवच्च बहुषु // 7 // 3 // 3 // तयोः 'प्रकृते / " अस्मिन् / इत्येतयोंविषययोर्बहुषु वर्तमानान्नानः समूहवत् प्रत्ययः स्यात् चकारान्मयट् च / अपूपाः प्रकृता अस्मिन् आपूपिकम् / अपूपमयम् / मौदकिकस् / मोदकमयम् / शाकुलिकम् / शष्कुलीमयम् / कवचिहस्त्यचित्ताच्चेकण् / धैनुकम् / धैनुमयम् /

Page #461
448 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित 'धेनोरनञः'। अपूपाः प्रकृताः अस्मिन् आपूपिकम् अपूपमयं पर्व। मौदकिकी मोदकमयी पूजा / गणिकाः प्रकृता यस्यां यात्रायां गाणिक्या गणिकामयी यात्रा / 'गणिकाया ण्यः / अश्वीया अश्वमयी मात्रा / 'वावादीयः।' 2229 निन्द्ये पाशप् // 73 / 4 // निन्द्येऽर्थे वर्तमानान्नाम्नः स्वार्थे पाशप प्रत्ययः स्यात् / निन्यो वैयाकरणः वैयाकरणपाशः / छान्दसपाशः / निन्ध इति किम् / साधुर्वैयाकरणः / प्रत्यासत्तेः शब्दप्रवृत्तिनिमित्तकुत्सायामयमिष्यते / तेनेह न भवति / वैयाकरणश्चौरः / न ह्यत्र चौर्येण वैयाकरणत्वं कुत्स्यते किं तर्हि शीलमिति / पकारः पुंवद्भावार्थः / कुत्सिता कुमारी कुमारपाशा / किशोरपाशा / अथेह वयोवचनखात् पुनर्जीः कस्मान्न भवति ? कुमारादयो वयोवचना न कुमारपाशादयः। निन्दावचना हि ते इति न भवति / 2230 प्रकृष्टे तमप् // 7 // 35 // प्रकृष्टे प्रकर्षवत्यर्थे वर्तमानान्नाम्नस्तमप् प्रत्ययः स्यात / प्रकर्षोऽतिशयः। स च गुणक्रिययोरेव न जातिद्रव्ययोः। सर्वे इमे शुक्लाः अयमेषां प्रकृष्टः शुक्लः शुक्लतमः शुक्लतमौ शुक्लतमाः / एवमान्यतमः / सुकुमारतमः। कारकतमः / साधकतमः / प्रकृष्टतमः। जातिद्रव्यवचनेभ्योऽपि गुणक्रियाप्रकर्षविवक्षायां भवति / गौरयं सुसनहनः शकटं वहति / गोतमोऽयं यः सुलक्षणः शकटं सीरं च वहति / गोतमेयं या समांसमां विजायते स्त्रीवत्सा च / १द्रव्यान्तरसमवायिना च प्रकृष्टेन गुणेन कृखा प्रकृष्टे द्रव्ये २तद्वतः प्रत्ययो भवति। अतिशयेन सूक्ष्माणि वस्त्राण्यस्य सूक्ष्मवस्त्रतमः। प्रकर्षप्रत्ययान्ताच प्रकर्षस्यापि प्रकर्षविवक्षायां प्रत्ययो भवति / यथा-युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणाम् / तरबन्तात् तु तरप् न भवति अनभिधानात् / तथा यथा पूर्वपदातिशये पूर्वपदाद् बहुव्रीहेर्वा आतिशायिकः प्रत्ययो भवति सूक्ष्मतमवस्त्रः सूक्ष्मवत्रतमो वा न तथोत्तरपदातिशये बहुव्रीहेः बहाठ्यकतम इति कि तूत्तरपदादेव / बहव आढयतमा यत्र बहाव्यतमकः। केचित्तु पूर्वपदातिशये बहुव्रीहेरेवातिशायिकमिच्छन्ति / द्वयोः प्रकर्षे तरपो विधानात् बहूनां प्रकर्षेऽयं विधिः / कथं हि प्रधानमयं ग्रामः प्रधातमोऽयं ग्रामे, आढ्यं नगरम् आढ्यतमोऽयं नगरे ? एकस्मिन्नपि निर्दिष्टे समुदाये तदन्तर्गतावयवान्तरा 1 देवदत्तरूपाद् द्रव्यादन्यद् द्रव्यं वस्त्रादि तत्र समवायी यो गुणः सूक्ष्मत्वादिः तेन / 2 प्रकृष्टगुणवद्रव्यवतश्चैत्रादेः। परमार्थवृत्याऽस्यैव प्रकर्ष इत्यर्थः।

Page #462
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 449 पेक्षया प्रकर्षे भविष्यन्ति / प्रकृष्ट इति किम् / महत्सर्षपं महान् हिमवानिति / शुक्लापेक्षया च कृष्णे मा भूद् / अदूरविप्रकर्षे समानगुणक्रिययोश्च स्पर्धा भवति / नहि निष्कधनः शतनिष्कधनेन स्पर्धते / आब्याभिरूपौ वा गन्तृपाचको वा / तथा च तन्निमित्तः प्रकर्षोऽपि नास्ति। कथं तर्हि शुक्लकृष्णयोः कृष्णो भास्वरतर इति ? भास्वरत्वमेकजातीयम् तदपेक्षो भविष्यति / कथमन्धानां काणतमः ? अन्धशब्दस्य काणपर्यायवात् काणशद्वस्य चान्धपर्यायवाददोषः। कथमहिंसकः श्रेयान् पापीयान् प्राणिनां हन्तेत्यत्र तरबर्थे ईयस् ? नैतयोः परस्परं स्पर्धा किं तर्हि अन्यापेक्षा / पकारः पुंवद्भावार्थः / शुक्लतमा शाटी। 2231 वान्तमान्तितमान्तितोऽन्तियान्तिषद् // 7 / 4 / 31 // अन्तमादयः शब्दास्तमबादिप्रत्ययान्ताः कृततिकादिलोपादयो वा निपात्यन्ते / अयमेषामतिशयेनान्तिकः अन्तमः पक्षे अन्तिकतमः / अत्रान्तिकशब्दस्य तमप्पत्यये तिकशब्दलोपो' नोऽप्रशानोऽनुस्खारानुनासिकौ च पूर्वस्याधुटपरे ' इति सकाराभावश्च निपात्यते / अयमेषामतिशयेनान्तिकः अस्तित्तमः / अत्र कशदस्य लोपः। पक्षे अन्तिकतमः / अन्तिकादागच्छति / अन्तित आगच्छति / अत्रापादानलक्षणे तसौ कशब्दस्य लोपः। पक्षेऽन्तिकत आगच्छति / अन्तिके साधुः अन्तियः। अत्र यमत्यये कशदस्य लोपः इकारस्य च लोपाभावः। पक्षे अन्तिक्यः / अन्तिके सीदति अन्तिषद् / अत्र सदिति किवन्ते कलोपः सस्य षत्वं च। पक्षे अन्तिकसत् / 2232 द्वयोविभज्ये च सरप् // 7 // 3 // 6 // द्वयोस्तद्गुणयोरर्थयोर्मध्ये यः प्रकृष्टस्तस्मिन् विभज्ये च विभक्तव्ये च प्रकृष्टेऽर्थे वर्तमानानाम्नस्तरप् प्रत्ययः स्यात् / तमपोऽपवादः / द्वाविमौ पटू अयमनयोः प्रकृष्टः पटुः पटुतरः। एवं सुकु. मारतरः / पाचकतरः। गोतरो यः शकटं वहति सीरं च / गोतरा या समांसमां विजायते स्त्रीवत्सा च। दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तौष्ठम् / दन्तोष्ठस्य दन्ताः स्निग्धतराः। अत्र यद्यपि विग्रहे बहुवसंख्या प्रतीयते तथापि समाहारेऽवयवौ स्वार्थमात्रं दन्तखादिलक्षणम् अभेदैकवसंख्यायोग्युपाददाते न संख्याभेदमिति द्वयोरेव प्रकर्षः / यदा पुनरितरेतरयोगस्तदा बढर्थप्रकर्ष इति तमवेव भवति / अस्माकं च देवदत्तस्य देवदत्तोऽभिमुख्यतरः। अत्रास्माकमित्येकस्यैव * अविशेषणे द्वौ चास्मदः' इति बहुवद्भावः / परुद्भावाद् पटुरासीत् पटुतर ऐषमः / अत्रैकस्यापि पर्यायार्थार्पणया द्विखमिति द्वयोरेव प्रकर्षः विभज्ये-सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आयवसः।

Page #463
450 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित अभिरूपतराः। सुकुमारतराः। सांकाश्यकादिषु पाटलिपुत्रकादीनामप्रवेशात् विभागः। विभज्यस्य च विशेषणमप्याब्याद्यर्थः प्रकृष्टं विभज्यं भवति ततः प्रत्ययः। द्वयोविभज्ये चेति किम् / गवां कृष्णा संपन्नक्षीरतमा / सांकाश्यकानां पाटलिपुत्रकाणां च पाटलिपुत्रका आन्यतमा इत्यत्र राश्यपेक्षया द्वित्वेऽपि शब्देन बहुत्वोपादानात् तरप न भवति / विभज्यग्रहणमद्विखार्थम् / प्रकृष्ट इत्येव / अय. मनयोः पटुः। सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आढ्याः। पकारः पुंवद्भावार्थः / शुक्लतरा शाटी। 2233 कचित् // 737 // स्वार्थेऽपि तरप् प्रत्ययः स्यात् / प्रकृष्टे सिद्ध एव / अभिन्नमेवाभिन्नतरकम् / उपपन्नमेवोपपन्नतरकम् / उच्चैरेवोच्चैस्तराम् / कचिद्ग्रहणं शिष्टप्रयोगानुसरणार्थम् / ___2234 किंत्यायेऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम् // 7 // 3 // 8 // किंशद्वात् त्याधन्तात् एकारान्तादव्ययेभ्यश्च परयोस्तमप्तरपोरन्तस्यामित्ययमादेशः स्यात् असत्त्वे-न् चेत् तौ सत्त्वे द्रव्ये इदं तदिति परामर्शयोग्ये प्रकृष्टे वर्तेते / इदमनयोरतिशयेन किं पचति किंतरां पचति इदमेषामतिशयेन किं पचति किंतमां पचति / त्यादि-द्वाविमौ पचतः अयमनयोरतिशयेन पचति पचतितराम् / सर्वे इमे पचन्ति अयमेषां प्रकृष्टं पचति पचतितमाम् / अस्मादेव वचनात् त्यायन्तादपि व्यर्थप्रकर्षे तरप बह्वर्थप्रकर्ष तमप् भवति / पूर्वालेतराम् पूर्वाह्नतमाम् भुङ्क्ते। अपराह्नेतराम् / अपरालेतमाम् / मालेतराम् / पाढेतमाम् / प्रगेतराम् / प्रगतमाम् / अग्रेतराम् / अग्रेतमाम्। एग्रहणसामर्थ्यात् काले सत्वेऽप्याम् भवति नान्यस्मिन्नेदन्ताभावात् / अग्रेशरोऽपि कालवाची / अथवा विभक्त्यर्थो न द्रव्यम् / तत्पकर्षेऽत्र तरप्तमपौ। शोभनो हेशब्दो यस्य सुहेतर इत्यत्रानभिधानान भवति। क्रियाशब्देभ्यश्च-जयतीति विचि जे जेतर इत्यादि / अव्यय-नितराम् / नितमाम् / अतितराम् / अतितमाम् / अतीवतराम् / नतराम् / उच्चस्तराम् / उच्चैस्तमाम् / किंत्याद्येऽव्ययादिति किम् / शीघ्रतरं गच्छति / असत्र इति किम् / किंतरं दारु / उच्चस्तरः उच्चैस्तमो वृक्षः / उत्तरः। उत्तमः। ___2235 गुणाङ्गादेष्ठेयसू // 7 // 3 // 9 // तयोरिति सप्तम्या विपरिणम्यते / गुणोऽङ्ग प्रवृत्तिनिमित्तं यस्य स गुणाङ्गः। यः शब्दो गुणमभिधाय द्रव्ये वर्तते /

Page #464
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. तस्मात्तयोस्तमप्ततरपोर्विषये यथासंख्यमिष्ठ ईयसु इत्येतौ प्रत्ययौ वा स्याताम् / पक्षे यथाप्राप्तं तमप्तरपौ च / तमबर्थे इष्ठः / अयमेषामतिशयेन पटुः पटिष्ठः पटुतमः। पटिष्ठौ पटुतमौ / पटिष्ठाः / पटुतमाः / एवं लघिष्ठः / लघुतमः / गरिष्ठः / गुरुतमः। म्रदिष्ठः। मृदुतमः। तरबर्थे ईयसुः / अयमनयोरतिशयेन पटुः पटीयान् तटुतरः। गरीयान् / गुरुतरः। लघीयान् / लघुतरः। म्रदीयान् / मृदुतरः। परुद्भवान् पटुरासीत् पटीयानैषमः / पटुतरः। माथुरेभ्यः पाटलिपुत्रकाः पटीयांसः पटुतराः। गुणग्रहणं किम् / गोतरः / गोतमः। पाचकतरः। पाचकतमः। दन्तोष्ठस्य दन्ताः स्निग्धतराः। परुद्भवान् विद्वानासीत् ऐषमो विद्वत्तर इति / अत्र जातिक्रियानवान्न भवति / अङ्गग्रहणं किम् / शुक्लतरं शुक्लतमं रूपम् / अत्र हि गुण एव वृत्तिन तदुपसर्जने द्रव्ये इति न भवति / ईयसोरुकार उदित्कार्यार्थः। पटीयसी। 2236 विन्मतोणीष्ठेयसौ लुप् / 7 / 4 / 32 // विन्मतु इत्येतयोः प्रत्यययोणि इष्ठ इयसु इत्येतेषु प्रत्ययेषु परेषु लुप् स्यात् / 2137 नैकस्वरस्थ // 7 // 4 // 44 // एकस्वरस्य शब्दरूपस्य योऽन्त्यस्वरादिरवयवस्तस्येमनि णीष्ठेयसुषु च परेषु लुग्न स्यात् / अयमेषां स्रग्विणामतिशयेन स्रग्वी स्रजिष्ठः / अयमनयोः स्रग्विणोरतिशयेन स्रग्वी सजीयान् / - 2238 अल्पयूनोः कन्वा // 7 // 4 // 33 // अल्प युवन् इत्येतयोणि इष्ठ ईयसु इत्येतेषु परेषु कन् इत्ययमादेशो वा स्यात् / कनिष्ठः / कनीयान् / पक्षे अल्पिष्ठः / अल्पीयान् / यविष्ठः। यवीयान् / 2239 प्रशस्यस्य श्रः // 7 // 4 // 34 // प्रशस्यशब्दस्य णीष्ठेयसुषु परतः श्र इत्ययमादेशः स्यात् / श्रेष्ठः / श्रेयान् / 2240 वृद्धस्य च ज्यः // 7 // 4 // 35 // वृद्धशब्दस्य प्रशस्यशब्दस्य च णीष्ठेयसुषु परतो ज्य इत्यादेशः स्यात् / ज्येष्ठः। / 2241 ज्यायान् // 7 // 4 // 36 // ज्यायानिति पूर्वसूत्रेण विहिताज्ज्यादेशात् परस्येयसोरीकारस्य आकारादेशो निपात्यते / अयमनयोरतिशयेन प्रशस्यो वृद्धो वा ज्यायान् / ज्यायसी।

Page #465
452 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित - 2242 वाढान्तिकयोः साधनेदौ / / 7 / 4 / 37 // वाढ-अन्तिकयोर्णीष्ठेयसुषु परतो यथासंख्यं साध नेद इत्येतावादेशौ स्याताम् / साधिष्ठः। साधीयान् / नेदिष्ठः। नेदीयान् / प्रियस्थिरेत्यादिना णीष्ठेयसुषु यथासंख्यं प्रा इत्यादय आदेशाः। प्रियस्य पा, प्रेष्ठः प्रेयान् / स्थिरस्य स्था, स्थेष्ठः स्थेयान् / स्फिरस्य स्फा, स्फेष्ठः स्फेयान् / ऊरोर्वर, वरिष्ठः वरीयान् / गुरोर्गर्, गरिष्ठः गरीयान् / बहुलस्य बंड् , बंहिष्ठः बंहीयान् / तृपस्य त्रप् , त्रपिष्ठः पीयान् / दीर्घस्य द्राघ , द्राधिष्ठः द्राधीयान् / वृद्धस्य वर्ष , वर्षिष्ठः वर्षीयान् / वृन्दारकस्य वृन्द, वृन्दिष्ठः वृन्दीयान् / पृथुमृदुभृशेत्यादिना पृथ्वादीनां ऋकारस्य णीष्ठेयसुषु रः। प्रथिष्ठः। प्रथीयान् / म्रदिष्ठः। नदीयान् / भ्रशिष्ठः। भ्रशीयान् / क्रशिष्ठः। क्रशीयान् / द्रढिष्ठः। द्रढीयान् / परिवढिष्ठः / परिवढीयान् / केचित्तु दृढशब्दस्यापीच्छन्ति / वढिष्ठः। वढीयान् / 2243 बहोर्णीष्ठे भूस् // 74 // 40 // बहुशब्दस्य णीष्ठयोः परयोर्भूयू इत्ययमादेशः स्यात् / भूमापवादः। भूयिष्ठः। भूलक चेवर्णस्य / भूयान् / स्थूलदूरेत्यदिना स्थूलादीनां अन्तस्थादेरवयवस्य लुकि नामिनश्च गुणे स्थविष्ठः स्थवीयान् / दूर-दविष्ठः / दवीयान् / युवन्-यविष्ठः यवीयान् / इसिष्ठः। इसीयान् / क्षेपिष्ठः क्षेपीयान् / क्षोदिष्ठः। क्षोदीयान् / 'त्रन्त्यस्वरादेः' करिष्ठः करीयान् / 2244 त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप् // 7 / 3 / 10 // त्याद्यन्तानाम्नश्च प्रशस्तेऽर्थ वर्तमानाद्रूपप् प्रत्ययः स्यात् / प्रशस्तं पचति पचतिरूपम् / पचतोरूपम् / पचन्तिरूपम् / त्याद्यन्तानां क्रियाप्रधानत्वात् तस्याश्च साध्यत्वेन लिङ्गसंख्याभ्यामयोगात् रूपबन्तस्यौत्सर्गिकमेकवचनं नपुंसकलिङ्गं च भवति / प्रशस्तो वैयाकरणो वैयाकरणरूपः। पण्डितरूपः। प्रकृते प्रवृत्तिनिमित्तस्य वैस्पष्टयं परिपूर्णता प्रशस्तत्वम् / तेनात्रापि भवति। वृषलरूपोऽयमपि पलाण्डुना सुरां पिबेत्। दस्युरूपोऽयमप्यक्ष्णोरञ्जनं हरेत् / पटुतमरूपः पटुतररूपः / पकारः पुंवद्भावार्थः। शोभनरूपा / दर्शनी यरूपा। 2245 अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप् देश्यप् देशीर / / 7 / 3 / 11 // त्यादेश्चेति वर्तते / संपूर्णता पदार्थानां समाप्तिः / सा किंचिदूना ईपदसमाप्तिः। तद्विशिष्टेऽर्थे वर्तमानात् त्याद्यन्तानाम्नश्च तमबाधन्तवर्जितात् कल्पप देश्यप् देशीयर इत्येते प्रत्ययाः स्युः। ईपदसमाप्तं पचति पचतिकल्पम् / पचतिदेश्यम् / पचतिदेशी

Page #466
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 453 यम् / पचतःकल्पम् / पचतोदेश्यम् / पचतोदेशीयम् / पचन्तिकल्पम् / पचन्तिदेश्यम् / पचन्तिदेशीयम्। पक्ष्यतिकल्पम् / अपाक्षीत्कल्पमित्यादि। पूर्ववन्नपुंसकबमेकवचनं च / इदमेव त्यादिग्रहणं ज्ञापकं शेषस्तद्धितो नाम्न एव भवति / ईषदसमाप्तः पटुः पटुकल्पः पटुदेश्यः पटुदेशीयः। कारककल्पः / कारकदेश्यः कारकदेशीयः। कृतकल्पम् / भुक्तदेश्यम् / पीतदेशीयम् / ईषदसमाप्तो गुडो गुडकल्पा गुडदेश्या, गुडदेशीया द्राक्षा। पयस्कल्पा यवागः। चन्द्रकल्पं मुखम् / तैलकल्पा प्रसन्ना। गुडादिधर्माणां माधुर्यादीनां द्राक्षादिष्वीषदसमाप्तखात् गुडादित्वेनेषदसमाप्ता द्राक्षादय एवमुच्यन्ते कल्पवाद्यन्तमुपमेये वर्तमानमुपमेयलिङ्गसंख्यम् / बहुप्रत्ययपूर्व तु प्रकृतिलिङ्गसंख्यम् / स्वभावाच्छदशक्तिरेषा यदुत स्वार्थिकाः केचित् प्रकृतिलिङ्गान्यतिवर्तन्ते यथा कुटीरः शुण्डारः शमीरुः शमीरः दैवतम् औपयिकम् औषधम् वाचिकमिति / केचित्तु नातिवर्तन्ते यथा यावकः मणिक: बृहतिका मृत्तिकाकास्तरी गोणीतरी व्यावक्रोशी व्यावहासीति / अतमबादेरिति किम् / यदा प्रकर्षादिविशिष्टस्येषदसमाप्तिविवक्षा तदा तमबादिभ्यः कल्पबादयः प्राप्नुवन्त्यतस्ते मा भूवन् / यदा वीषदसमाप्तस्य प्रकर्षादयो विवक्ष्यन्ते तदा कल्पबायन्तेभ्यस्तमबादयो भवन्त्येव / पटुकल्पतमः। पटुकल्पतरः। पटुदेश्यतमः। पटुदेश्यतरः। पटुकल्परूपः / पटुदेश्यरूपः / पकारौ पुंवद्भावार्थौ / दर्शनीयकल्पा / दर्शनीयदेश्या / केचिद् देश्यं पितं नेच्छन्ति तन्मते दर्शनीयादेश्या इत्येव भवति / देशीयर् इति रेफो रितीत्यत्र विशेषणार्थः / सौनदेशीया / पञ्चमदेशीया। 2246 नाम्नः प्राग्बहुर्वा // 7 // 3 // 12 // ईषदसमाप्तेऽर्थे वर्तमानान्नानो बहुप्रत्ययो वा स्यात् स च पाक्-पुरस्तादेव न परस्तात् / ईषदसमाप्तः पटुः बहुपटुः। बहुमृदुः। वहुभुक्तम् / बहुपीतम् / बहुगुडो द्राक्षा / बहुतैलं प्रसन्ना / बहुपयो यवागूः / बहुचन्द्रो मुखम् / नामग्रहणं त्याद्यन्तनिवृत्त्यर्थम् / त्याद्यन्तेषु सावकाशाः कल्पवादयो बहुना मा बाधिषतेति वावचनम् / तेन पक्षे तेऽपि भवन्ति / - 2247 न तमवादिः कपोऽच्छिन्नादिभ्यः // 7 // 3 // 13 // छिनादीन वर्जयित्वान्यस्माद्यः कप् प्रत्ययस्तदन्तात् तमबादिः प्रत्ययो न स्यात् / अयमेषामनयोर्या प्रकृष्टः पटुकः / प्रकर्षादिमतः कुत्सितत्वादिविवक्षायां तमबायन्तेभ्यः कप भवस्येव / अयमेषामनयोर्या अतिशयेन पटुः कुत्सितः पटुतमकः पद्धतरका पटुरूपका पटुक

Page #467
454 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित ल्पकः / पटुदेश्यकः / पटुदेशीयकः / कप इति किम् / कुटीरतमः / पकारः किम् / लोहितकतमो मणिः। लोहितकतममक्षि कोपेन। अच्छिन्नादिभ्य इति किम् / कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा छिन्नः छिन्नकः। अयमेषामनयोर्वा अतिशयेन छिन्नकः छिन्नकतमः, छिन्नकतरः। छिन्नकरूपः। छिन्नककल्पः। छिन्नादयः प्रयोगगम्याः। " 2248 अनत्यन्ते // 73 / 14 // अनत्यन्तेऽर्थे यः कप् तदन्तात् तमवादिन स्यात् / छिन्नाद्यर्थं वचनम् / अनत्यन्तं छिन्नं छिन्नकम् / अनत्यन्तं भिन्न भिन्नकम् / इदमेषामनयोर्वा प्रकृष्टं छिन्न भिन्नकम् / यदा तु प्रकर्षवतोऽनत्यन्तविशिष्टविवक्षा तदा तमबाघन्तात् 'तात्तमबादेश्चानत्यन्ते' इति कब् भवत्येव / छिन्नतमकम् / छिन्नतरकम् / भिन्नतमकम् / भिन्नतरकम् / . 2149 यावादिभ्यःकः॥७३॥१५॥ याव इत्येवमादिभ्यः स्वार्थे कः प्रत्ययः स्यात् / याव. एव यावकः / मणिरेव मणिकः। अविरेव अविकः। यावादिराकतिगणः / तेनाभिन्नतरकम् बहुतरकमित्यादि सिद्धम् / . 2250 कुमारीक्रीडनेयसोः // 73 / 16 // कुमारीणां यानि क्रीडनानि तद्वाचिभ्य ईयसुप्रत्ययान्तेभ्यश्च स्वार्थे कः प्रत्ययः स्यात् / कन्दुरेव कन्दुकः। उत्कण्टकः। गिरिकः। समुद्कः। दोलिका / भ्रमरकः। शृङ्गकम् / ईयसु-श्रेयानेव श्रेयस्कः / ज्यायस्कः। भूयस्कः / 2251 लोहितान् मणौ // 7 / 3 / 16 // लोहितशब्दान्मणौ वर्तमानात् स्वार्थे कः प्रत्ययो वा स्यात् / लोहित एव लोहितको मणिः / लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणाल्लोहिन्येव लोहिनिका मणिः / लोहितैव लोहितिका मणिः। मणेविशेषणमेतदित्येके / नामधेयमित्यन्ये / वाधिकारान्न भवत्यपि / लोहितो मणिः मणाविति किम् / लोहिता गौः। ___2252 रक्तानित्यवर्णयोः // 7 // 3 // 18 // रक्ते द्रव्यान्तरेण लाक्षादिना वर्णान्तरमापादितेऽनित्ये च वर्णे वर्तमानाल्लोहितशब्दात् कः प्रत्ययो वा स्यात् / रक्ते-लोहित एव लोहितकः पटः। लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् लोहिनिका लोहितिका शाटी। अनित्यवर्णे-लोहितकमक्ष्णो रूपं कोपेन। लोहतकमक्षि कोपेन। लोहिनिका लोहितिका कन्या कोपेन / वाधिकारान्न भवत्यपि / लोहिता लोहिनी

Page #468
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 490 वा कोपेन / नित्योऽपि रक्तो वर्णोऽस्ति यथा कृमिरागादिरक्ते पट इति रक्तग्रहणम् / अनित्यग्रहणं किम् / लोहित इन्द्रगोपकः। सत्येवाश्रयद्रव्येऽपयनिहानित्य उच्यते / अन्यथा रक्तग्रहणस्यानर्थक्यात् / वर्णग्रहणं द्रव्यनिवृत्त्यर्थम् / असति वर्णग्रहणे स्त्रीणामार्तवे द्रव्ये स्यात् / तद्धि सत्येवाश्रये स्त्रियां कदाचिन्न भवति लोहितशब्दवाच्यं च / ___2253 कालात् // 7 // 3 // 19 // कालशब्दात् कजलादिना रक्ते अनित्यवर्णे चार्थे वर्तमानात् कः प्रत्ययो वा स्यात् / रक्ते-काल एव कालकः पटः। अनित्यवर्णेकालकं मुखं वैलक्ष्येण / वाधिकारान भवत्यपि / कालः पटः / कालं मुखम् / 2254 शीतोष्णाहतौ // 7 // 3 // 20 // शीतोष्णशब्दाभ्यामृतौ वर्तमानाभ्यां कः प्रत्ययो वा स्यात् / शीत एव शीतकः, उप्णकः ऋतुः / ऋताविति किम् / शीतो वायुः / उष्णः स्पर्शः। 2255 लूनवियातात् पशौ // 7 // 3 // 21 // लूनवियातशब्दाभ्यां पशौ वर्तमानाभ्यां स्वार्थे कः प्रत्ययो वा स्यात् / लून एव लूनकः / वियातकः पशुः / पशाविति किम् / लूनो यवः। वियातो बटुः। विहानशब्दादपीच्छन्त्येके / विहानकः पशुः / विहान एवान्यत्र / 2256 स्नाताद् वेदसमाप्तौ // 7 // 3 / 22 // स्नातशब्दाद् वेदसमाप्तौ गम्यमानायां का प्रत्ययः स्यात् / वेदं समाप्य स्नातः स्नातकः। वेदसमाप्ताविति किम् / तीर्थ स्नातः. 2257 तनुपुत्राणुबृहतीशून्यात् सूत्रकृत्रिमनिपुणाच्छादनरिक्त // 7 // 3 // 23 // तनुपुत्राणुबृहतीशून्य इत्येतेभ्यो यथासंख्यं सूत्रकृत्रिमनिपुणाच्छादनरिक्त इत्येतेष्वर्थेषु वर्तमानेभ्यः स्वार्थे का प्रत्ययः स्यात् / तनोः सूत्रे, तनु सूत्रं तनुकं भङ्गादिमयं कल्पादि च / सूत्र इति किम् / तनुर्वशः / पुत्रात् कृत्रिमे, कृत्रिमस्तक्षादिव्यापारनिष्पादितः। कृत्रिमः पुत्रः पुत्रकः / कृत्रिम इति किम् / औरसः पुत्रः। अणोनिपुणे, निपुणो निष्णातोऽणुः अणुकः। निपुण इति किम् / अणुव्रीहिः। बृहत्या आच्छादने, बृहतिका आच्छादनविशेषः। प्रत्ययमन्तरेणार्थानवगमात् नित्य एवायं विधिः। आच्छादन इति किम् / बृहती छन्दः। बृहती ओषधिः। शून्याद्रिक्ते,

Page #469
456 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित रिक्तो धनमज्ञादिना, शून्य एव शून्यकः रिक्तश्चेत् / रिक्त इति किम् / शुने हितं शून्यम् / अन्ये तु सूत्रादयोऽर्थाः प्रत्ययमन्तरेण न प्रतीयन्ते इति तद्विषये तन्वादिभ्यो नित्य एव प्रत्ययविधिरिति मन्यन्ते / एवं पूर्वसूत्रेऽपि / __ 2258 भागेऽष्टमानः // 7 / 3 / 24 // अष्टमशब्दाद् भागेंऽशे वर्तमानात् स्वार्थे त्र, प्रत्ययो वा स्यात् / अष्टम एव अष्टमो भागः / भाग इति किम् / अष्टमो जिनः चन्द्रप्रमः। 2289 षष्ठात् // 7 // 3 // 26 // षष्ठशब्दाद्भागे वर्तमानात् स्वार्थे अः प्रत्ययो वा स्यात् / षष्ठ एव पाठो भागः / भाग इति किम् / षष्ठो जिनः पद्मप्रभः / योगविभाग उत्तरार्थः। 2260 माने कश्च // 7 // 3 / 26 // मीयते येन तन्मानम् / तस्मिन् माने भागे वर्तमानात् षष्ठशब्दात कश्चकाराञश्च प्रत्ययौ वा स्याताम् / षष्ठ एव षष्ठकः षाष्ठो भागः मानं चेत् / मान इति किम् / षष्ठ एव पाष्ठो भागोऽन्यः / . 2261 एकादाकिन् चासहाये // 73 // 27 // एकशब्दादसहायार्थवाचिन आकिन् स्यात् चात्कश्च / एक एव एकाकी, एककः / असहाय इति किम् / एके आचार्याः। एको द्वौ बहवः। . 2262 प्राग् नित्यात् कम् // 7 // 3 // 28 // नित्यशब्दसंकीर्तनात् पाग्येऽर्थास्तेषु द्योत्येषु कप् प्रत्ययोऽधिकृतो वेदितव्यः / कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा अश्वः अश्वकः / पकारः पुंवद्भावार्थः / कुत्सिता दरद् दारदिका / प्राग्नित्यादित्यवध्यर्थम् / अन्यथापवादबाधितो नोत्तरत्रानुवर्तेत / परतोऽपि चानुवर्तते / . . ' 2263 त्यादिसवादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक् // 73 // 29 // त्याद्यन्तस्य सर्वादीनां च स्वरेषु स्वराणां मध्ये योऽन्त्यस्वरस्तस्मात् पूर्वोऽक् प्रत्ययः स्यात् / पानित्यात् कपोऽपवादः / कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचति पचतकि / सर्वके / विन्धके / सर्वकस्मै / यकपिता / तकत्पिता / त्वकपिता / मकत्पिता / परमस के / तदन्तस्यापि सावित्वस्तीति अत्राप्यक् / स्वरेष्वन्त्यादिति किम् / आद्यन्तात् सर्बादेव पूर्व मा भूत् / पूर्व इति किम् / परो मा भूत् /

Page #470
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 457 2264 युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः // 7 // 3 // 30 // युष्मदस्मदित्येतयोः सकारायोकारादिभकारादिवर्जितस्याद्यन्तयोः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक् प्रत्ययः स्यात् / युष्मस्मदो स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वस्यापवादः। त्वयका / मयका / वयकि / मयकि / युष्माककम् / अस्माककम् / परमखयका / परममयका / युष्मदस्मद इति किम् / तकया / यकया। सर्वकेण / विश्वकेन / इमकेन / अमुकेन / इमकैः। अमुकैः / भवकन्तौ / भवकन्तः। केचिद् भवच्छब्दस्यापि स्याद्यन्तस्यास्वरात् पूर्वमकमिच्छन्ति / तन्मते भवतका, भवतके, भवतकः, भवतकीत्यपि भवति / असोभादिस्यादेरिति किम् / युष्मकासु, अस्मकासु, युवकयोः, आवकयोः, युवकाभ्याम् , आवकाभ्याम् / युष्मकाभिः / अस्मकाभिः।। 2265 अव्ययस्य को द् च // 7 // 3 // 31 // पानित्यायेऽर्थास्तेषु घोत्येषु अव्ययस्य स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वमा प्रत्ययः स्यात् , तत्संनियोगे च यत्ककारान्तमव्ययं तस्य दकारोऽन्तादेशः स्यात् / कपोऽपवादः। कुत्सितमल्पमज्ञातं वा उच्चैः उच्चकैः, नीचैस् नीचकैः। धिक् धकित् / हिरुक् हिरकुद्। पृथक् पृथकद् / चकारोऽन्वाचये, तेन सर्वस्याव्ययस्याक् स्यात् / ककारान्तस्य वक् दान्तादेशश्च / योगविभागस्त्यादेर्दादेशाभावार्थः। शक्लंट शक्तौ / यङ्लुए दिव् / अशाशक् / अकि अशाशकक् / 2266 तूष्णीकाम् // 7 // 3 // 32 // तूष्णीकामिति तूष्णीमो मकारात् पूर्व का इत्यागमो निपात्यते प्राङ् नित्यात् / अकोऽपवादः / कुत्सितमल्पमज्ञातं वा तूष्णों तूष्णीकामास्ते / तूष्णीकां तिष्ठति। 2267 कुत्सिताल्पाज्ञाते // 7 // 3 // 33 // कुत्सितं निन्दितम् / अल्पं महत्मतियोगि / अज्ञातं प्रकृत्युपात्तधर्मव्यतिरेकेण केनचित् स्वखादिना धर्मेणानिश्चितम् / सर्वथा खज्ञाते प्रयोगाभावात् / कुत्सिताल्पाज्ञातोपाधिकेऽर्थे वर्तमानाद्यथायोग कबादयः प्रत्ययाः स्युः / कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वाश्वः अश्वकः / गर्दभकः / घृतकम् / तैलकम् / पचतकि / मिन्धकि / सर्वके / विश्वके / उचकैः। नीच्चकैः। तूष्णीकाम् / कथं कुत्सितकः, अल्पकः, अज्ञातकः ? कुत्सादीनां भेदोपपत्तेः कुत्सितादिभ्योऽपि कुत्सितादौ प्रत्ययो भवति, प्रकृष्टतर इत्यादौ प्रकर्षभेदे तरबादिवत् / राधकः, पूर्णकः, शूद्रक इत्यादौ सत्यामपि संज्ञायां कुत्सायोगात् कुत्सित इत्येव कप् /

Page #471
458 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [तद्धित व्याकरणेन नाम त्वं गर्वितः, याज्ञिक्यकेन नाम त्वं विकत्थसे इत्यादौ अवक्षेप णमपि कुत्सितमेव / न ह्यकुत्सितेनावक्षिप्यते / 2268 अनुकम्पातयुक्तनीत्योः / / 7 / 3 / 34 // अनुकम्पा कारुण्येन परस्यानुग्रहः / तया अनुकम्पया युक्ता नीतिस्तद्युक्तनीतिः / नीतिः सामादिप्रयोगः / तत्रानुकम्पायां सामोपप्रदाने एव न भेददण्डौ तयोः अनुकम्पाया अयोगात् / अनुकम्पायां तद्युक्तायां नीतौ च गम्यमानायां यथायोगं कबादयः स्युः / अनुकम्पा तन्नीतिश्च प्रयोक्तधर्मी वेदितव्यो। पुत्रकः / वत्सकः। बालकः बुभुक्षितः। ज्वरितकः। शनकैः / तूष्णीकाम् स्वपितकि / स्वपिषकि / जल्पतकि। एहकि / अनुकम्पमान एवं प्रयुक्ते पुत्रक एहकि उत्सुङ्गके उपविश कर्दमकेनासि दिग्धकः कण्टकस्ते लग्नकः / वत्सक तूष्णीकां तिष्ठ ओदनं भोक्ष्यसे हन्त ते गुडका हन्त ते धानकाः अद्धकि / अत्रोपविश असि तिष्ठ ओदनं भोक्ष्यसे हन्त ते इत्येतेषु अनभिधानान्न भवति / यत्र खभिधानं तत्र भवति / नक त्वकं पुत्रक पश्यसकि। असको काकको वृक्षके उच्चकैः प्रणिलीयते / अनुकम्पायां प्रत्यासत्तेरनुकम्प्यमानादेव स्यात् नान्यस्मात् उत्सङ्गादेस्ततोऽपि यथा स्यादिति तद्युक्तनीतिग्रहणम् / 2269 अजातेन॒नाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा // 73 // 36 // तद्युक्तनीताविति न वर्तते अनुकम्प्यादेव प्रत्ययविधानात् / नृनाम्नो-मनुष्यनामधेयाद् बहुस्वरादनुकम्पायां गम्यमानायां इय इक इल इत्येते प्रत्यया वा स्युः अजातेः-न चेन्मनुष्यनाम जातिशद्धो भवति अनुकम्पितो देवदत्तः देवियः देविकः, देविलः / वा वचनात् कबपि / देवदत्तकः। जिनियः। जिनिकः। जिनिलः। जिनदत्तकः। अजाते रिति किम् / महिषकः / वराहकः। शरभकः। सूकरकः / गर्दभकः। एते जातिश्चद्वा मनुष्यनामानि च / अजातेरिति प्रायिको निषेधः इत्यन्ये / व्याघ्रिलः सिंहिल इति हि दृश्यते / तन्मते बहुस्वरादित्यपि प्रायिकम् / नृनाम्न इति किम् / सुसीमकः / नृग्रहणं किम् / अनुकम्पितो देवदत्तो हस्ती देवदत्तकः / नामग्रहणं किम् / मद्रवाहुकः / विशेषणमेतन्न नाम / बहुस्वरादिति किम् / रामकः / गुप्तकः / ____ 2270 वोपादेरडाको च // 7 // 3 // 36 // उपपूर्वादजातिरूपान्मनुष्यनामधेयाद् बहुस्वरादनुकम्पायां गम्यमानायां अड अक चकारात् इय इक इल इत्येते प्रत्यया वा भवन्ति / अनुकम्पित उपेन्द्रदत्तः उपडः। उपकः / उपियः / उपिकः। उपिलः। वावचनात् पक्षे कबपि। उपेन्द्रदत्तकः।

Page #472
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 459 2271 ऋवर्णोवर्णात्स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च // 7 // 3 // 37 // ऋवर्णान्तादुवर्णान्ताच्च परस्यानुकम्पायां विहितस्य स्वरादेः प्रत्ययस्यादेर्लुक् स्यात् तच्च ऋवर्गोवर्णान्तं लुकि सति प्रकृत्या तिष्ठति / न विकारमापद्यत इत्यर्थः / अनुकम्पितो मातृदत्तः मातृयः, मातृकः, मातृलः / अनुकम्पितो वायुदत्तः / वायुयः, वायुकः, वायुलः। अनुकम्पितो भानुदत्तः भानुयः। भानुकः भानुलः। प्रकृतिवद्भावात् रेफावादेशौ न भवतः। ऋवर्गोवर्णादिति किम् / अनुकम्पितो देवदत्तो देवियः, देविकः, देविलः। अनुकम्पितो वागाशीः वाचियः वाचिकः वाचिल;। स्वरादेरिति किम् / मद्रबाहुकः ।आदेरिति किम् / सर्वस्य मा भूत् / 2272 लुक्युत्तर पदस्य कपन् / / 7 / 3 / 38 // नृनाम्नो यदुत्तरपदं तस्य ते लुग्वेति लुकि सति ततः कप्न् प्रत्ययः स्यात् अनुकम्पायां गम्यमानायाम् / कबादीनामपवादः / देवदत्तो देवः / अत्र ' ते लुग्वा' इत्युत्तरपदलोपः / अनुकम्पितो देवः देवकः। एवमनुकम्पितो यज्ञः यज्ञकः। पकारः पुंवद्भावार्थः। नकारः 'इचापुंसोऽनित्क्याप्परे' इत्यत्र पर्युदासार्थः / अनुकम्पिता देवी देवका / अत्र कमि सति पित्त्वात् पुंवद्भावे नित्त्वादाप्परेऽपि ककारे इत्वं न भवति। उत्तरपदस्येति किम् / देवदत्ता दत्ता / अत्र ' ते लुग्वा' इति पूर्वपदस्य लुक् / अनुकम्पिता दत्ता दत्तिका / पूर्वेण कप् / __2273 लुक् चाजिनान्तात् // 7 // 3 // 39 // अजितशब्दान्तान्मनुष्यनाम्नोऽनुकम्पायां गम्यमानायां कप्न् प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे लुक् चोत्तरपदस्य / व्याघ्राजिनो व्याघ्रमहाजिनो वा नाम मनुष्यः सोऽनुकम्पितो व्याघ्रकः। एवं सिंहकः। शरभकः / वृककः / उलकः। अनुकम्पिता व्याघ्राजिना व्याघ्रमहाजिना वा व्याघ्रकाः। सिंहकाः / आतो नेन्द्रवरुणस्येत्यत्र ज्ञापनादकृतसंधेरेवोत्तरपदस्य लुक् / 2274 षड्व कस्वरपूर्वपदस्य स्वरे // 73 // 40 // पशब्दवर्जितमेकस्वरं पूर्वपदं तस्य तत्संबन्धिन उत्तरपदस्यानुकम्पायां विहिते स्वरादौ प्रत्यये लुक् स्यात् / उत्तरसूत्रस्यापवादः। अनुकम्पितो वागाशीः वाग्दत्तः वागाशीदत्तो वा वाचियः, बाचिकः, वाचिलः / एवं त्वचियः / त्वचिकः / त्वचिलः / स्रचियः / चिकः / स्रुचिलः / षड्व कस्वरपूर्वपदस्येति किम् / उपेन्द्रेण दत्तः उपेन्द्रदत्तः, सोऽनुकंपितः उपडः उपकः उपियः उपिकः उपिलः। उत्तरेण लुक् / पड्वर्जेति किम् / अनुक

Page #473
460 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ तद्धित म्पितः षडङ्गुलिः षडियः, पडिकः, पडिलः। अत्रोत्तरेण द्वितीयस्वराय लोपः। तथा चावणेवर्णस्येत्यल्लुचः स्थानिवद्भावात् पदत्वस्यानिवृत्तेस्तृतीयत्वं न निवर्तते / षड्वर्जनादेव च पदत्वे संधिविधावपि अल्लुकः स्थानिखनिषेधो न भवति / स्वर इति किम् / वागाशीकः वागाशीर्दत्तकः / 2275 द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम् // 7 // 3 // 41 // अनुकम्पायां विहिते स्वरादौ प्रत्यये परतः प्रकुतेर्द्वितीयात् स्वरादूर्ध्व शब्दस्वरूपस्य लुक् स्यात् / अनुकम्पितो देवदत्तो देवियः, देविकः, देविलः। अनुकम्पित उपेन्द्रदत्त उपडः उपकः उपियः उपिलः / अनुकम्पितः पितृदत्तः पितृयः पितृकः पितृलः / एवं वायुयः। वायुकः / वायुलः / ऊर्ध्वग्रहणं सर्वलोपार्थम् / ___2276 संध्यक्षरात्तेन // 2 // 42 // अनुकम्पायां विहिते स्वरादौ प्रत्यये परतः प्रकृतेर्द्वितीयात् संध्यक्षररूपात् स्वरादूर्ध्व शब्दरूपस्य तेन द्वितीयेन संध्यक्षरेण सह लुक् स्यात् / अनुकम्पितः कुबेरदत्तः कुवियः, कुबिकः, कुबिलः / अनुकम्पितो लहोडः। लहियः / लहिकः / लहिलः / अनुकम्पितः कपोतरोमा कपियः कपिकः कपिलः / अनुकम्पितोऽमोघः अमोघदत्तः। अमोघजिह्वो वा अमियः / अमिकः / अमिलः। संध्यक्षरादिति किम् / अनुकम्पितो गुरुदत्तः गुरुयः, गुरुकः, गुरुलः। ... 2277 शेवलाद्यादेस्तृतीयात् // 7 / 3 / 43 // शेवलादिपूर्वपदस्य मनुप्यनाम्नोऽनुकम्पायां विहिते स्वरादौ प्रत्यये तृतीयात् स्वरादूर्ध्व लुक् स्यात् / द्वितीयात्स्वरादूर्ध्वमित्यस्यापवादः / अनुकम्पितः शेवलदत्तः शेवलियः, सेवलिकः शेवलिलः / एवं सुपरिदत्तः सुपरियः सुपरिकः सुपरिलः / विशालदत्तः विशालियः विशालिकः विशालिलः। वरुणदत्तः वरुणियः तरुणिकः वरुणिलः / अर्थमदत्तः अर्यमियः अर्यमिकः अर्थमिलः। अत्रात्राप्यकृतसंधेरेव लोपः शेवलेन्द्रदत्तोऽनुकम्पितः शेवलिकः इति यथा स्यात् शेवलयिक इति मा भूत् / सुपर्याशीदत्तोऽनुकम्पितः सुपर्थिक इति मा भूत् / केचित्तु विशाखिलः कुमारिल इत्यत्रापीच्छन्ति / 2278 कचित्तुर्यात् / / 7 / 3 / 44 // अनुकम्पायां विहिते स्वरादौ कचिल्लक्ष्यानुसारेण तुर्याच्चतुर्थात्स्वरादूध लुक् स्यात् / अनुकम्पितो बृहस्पतिदत्तो

Page #474
प्रकरणम् ] - सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. बृहस्पतिशर्मा वा बृहस्पतियः, बृहस्पतिकः, बृहस्पतिलः / एवं प्रजापतियः प्रजापतिकः प्रजापतिलः। अकृतसन्धेरित्येव पूर्ववत् प्रजापत्याशीर्दत्तोऽनुकम्पितः प्रजापतिक इति यथा स्यात् प्रजापत्यिक इति मा भूत् / कचिद्ग्रहणादिह न भवति / अनु कम्पितः उपेन्द्रदत्तः उपडः, उपकः, उपियः, उपिलः। 2279 पूर्वपदस्य वा // 73 / 4 / / अनुकम्पायां विहिते स्वरादौ प्रत्यये पूर्वपदस्य लुग् वा स्यात् / अनुकम्पितो देवदत्तः दत्तियः, दत्तिकः, दत्तिलः / वावचनाद्यथामाप्तम् / द्वितीयात्स्वरादू इति लुक् / 2280 हस्वे // 3246 // दीर्घप्रतियोगि इस्वम् / इस्वेऽर्थे वर्तमानाच्छब्दरूपाद्यथायोगं कबादयः प्रत्ययाः स्युः / इस्वः पटः पटकः / इस्वं पचति पचतकि / इस्वकालयोगात क्रिया ह्रस्वेत्युच्यते / इस्वाः सर्वे सर्वके / विश्वके। उच्चकैः। नीचकैः / तूष्णीकाम् / संज्ञायामपि इस्वत्वयोगात् कप् , स इस्व इत्येव सिद्धः। वंशकः / वेणुकः / नडकः (नरकः)। ललकः / वरकः / 2281 कुटीशुण्डाद्रः // 7 // 3 // 47 // कुटी शुण्डा इत्येताभ्यां इस्वेऽर्थे वर्तमानाभ्यां रः प्रत्ययः स्यात् / कपोऽपवादः। इस्वा कुटी कुटीरः / शुण्डारः / केचित्तु कुटीस्थाने कुदी पठन्ति / कुदीरः / 2282 शम्या रुरौ // 7 // 3 // 48 // शमीशब्दात् इस्वेऽर्थे वर्तमानात् रु र इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / ह्रस्वा शमी शमीरुः शमीरः। 2283 कुत्वा डुपः // 7 // 3 // 49 // कुतूशब्दाद् इस्वेऽर्थे वर्तमानात् स्वार्थे डुपः प्रत्ययः स्यात् / हूस्वा कुतूः कुतुपः / कुतूरिति चर्ममयं तैलाधावपनमुच्यते / - 2284 कासूगोणीम्यां तरट् / / 7 / 3 / 50 // काम गोणी इत्येताभ्यां इस्वेऽर्थे वर्तमानाभ्यां तरट् प्रत्ययः स्यात् / इस्वा कामः कास्तरी / गोणीतरी / पुंलिङ्गमपि दृश्यत इत्येके / कास्तरः / गोणीतरः। कामः शक्ति मायुधम् / गोणी धान्यावपनम् / टकारो ङयर्थः। 2285 वत्सोक्षाश्वर्षभाद्रासे पित् // 7 / 3 / 51 वत्स उक्षन् अश्व ऋषभ इत्येतेभ्यः शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य स्वार्थस्य हासे गम्यमाने तरट् प्रत्ययः स्यात् स च

Page #475
462 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित पित् / इसितो वत्सः वत्सरः। वत्सः प्रथमवयस्को गौः तस्य हासो द्वितीयवयःप्राप्तिः / इसित उक्षा उक्षतरः। उक्षा द्वितीयवयास्तरुणस्तस्य हासस्तृतीयवयःप्राप्तिः / इसितोऽश्वोऽश्वतरः / अश्वेनाश्वायां जातोऽश्वस्तस्य हासो गर्दभपितृकता। आशुगमनाद्वाश्वस्तस्य हासो गमने मन्दता / सर्वथाश्वतरशब्दो जातिशब्दः। इसित ऋषभः ऋषभतरः। ऋषभोऽनड्वान् बलीयान् तस्य हासो भारवहने मन्दशक्तिता। प्रत्यासत्तेः शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य हासे भवति / इह मा भूत् / कृशो वत्सो वत्सतर इति / पित्करणं पुंवद्भावार्थम् / इसिता वत्सा वत्सतरी / इसिताश्वा अश्वतरी। 2286 वैकाद् द्वयोनिर्धार्ये डतरः // 7 // 3152 // समुदायादेकदेशो जातिगुणक्रियासंज्ञाद्रव्यनिष्कृष्य बुद्धया पृथक् क्रियमाणो निर्धायः। एकशब्दाद् द्वयोर्मध्ये निर्धार्थेऽर्थे वर्तमानात् डतरः प्रत्ययो वा स्यात् / एकतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा वावचनम् अगर्थम् / एकको भवतोः कठः पटुर्वा / महावाधिकारात्प्रत्ययो न भवत्यपि / एको भवतोः पटुः / द्वयोरिति किम् / एकोऽस्मिन् ग्रामे प्रधानम् / निर्धार्य इति किम् / एकोऽनयोमियोः स्वामी। 2287 यत्तत्किमन्यात् // 73 // 53 // यद् तद् किम् अन्य इत्येतेभ्यो द्वयोरेकस्मिन् निर्धार्यऽर्थे वर्तमानेभ्यो डतरः प्रत्ययः स्यात् / यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा ततर आगच्छतु / कतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा / अन्यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा / महावाधिकारात् प्रत्ययो न भवत्यपि / यो भवतोः पटुः / स आगच्छतु / को भवतोः पटुः / अन्यो भवतोः पटुः द्वयोरित्येव / योऽस्मिन् ग्राम प्रधानं स आगच्छतु / निर्धार्य इत्येव / योऽनयोामयोः स्वामी स आगच्छतु / 2288 बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा // 7 / 3 / 54 // यद् तद् किम् अन्य इत्येतेभ्यो बहूनां निर्धार्येऽर्थे वर्तमानेभ्यः प्रश्नविषये डतमः प्रत्ययो वा स्यात् चकाराड्डतरश्च / यतमो यतरो वा भवतां कठस्ततमस्ततरो वा आगच्छतु / कतरः कतमो वा भवतां कठः / प्रमाणान्तरात् प्रतिपत्तौ बहूनामप्रयोगेऽपि भवति / यथा बहुष्वासीनेषु कश्चित् पृच्छति कतमः कतरो वा देवदत्तः। अन्यतरो अन्यतमो वा भवतां कठः। शुचिवल्कवीतवपुरन्यतमस्तिमिरच्छिदामिव गिरौ भवतः / दृद्धस्तु व्याधितो वा राजा मातृबन्धुकुल्यगुणवत्सामन्तानामन्यतमेम्न क्षेत्रे बोजमुत्पादयेत् /

Page #476
प्रकरणम्] सिद्धहैमहत्मक्रिया. वावचनमगर्थम् / यको भवतां कठः सक आगच्छतु इत्यादि / अन्यक एषां कालापः / किमस्तु साकः कादेश उक्तः / महावाधिकारात् प्रत्ययो न भवत्यपि। यो भवतां कठः स आगच्छतु / बहूनामिति किम् / योऽस्मिन् ग्रामे कंठः स आगच्छतु / प्रश्न इति किम् / क्षेपे मा भूत् / को भवतां कठः कुत्सित इत्यर्थः। प्रश्नग्रहणं किमो विशेषणं नान्यस्यासंभवात् / अन्ये खाहुः यत्तत्किभ्यो जातावेव डतमः, डतरस्तु बहूनां निर्धायें किम एव न यत्तद्भयाम् , स च जातावेव / अन्यशब्दादपि बहुविषये डतम एव नतु इतरः। डतरडतमौ च निर्धायें अन्यशब्दानित्यावेव नाक् , नापि केवलस्य प्रयोगः, एके त्वविशेषेणेत्यत्राभिधानमनुसतव्यम् / 2289 नैकात् // 7 // 3 // 55 // एकशब्दाबहूनामेकस्मिन्निर्धार्थेऽर्थे वर्तमानात् डतमः प्रत्ययो वा स्यात् / एकतमो भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा / वावचनादक् / एककः / महावाधिकारान्न भवत्यपि। एको भवतां कठः। पृथग्योगो डतरनिवृत्त्यर्थः। 2290 क्तात्तमबादेश्चानत्यन्ते॥७॥३॥५६॥ तान्तात् केवलात्तमबायन्ताचानत्यन्तेऽर्थे वर्तमानात् कप् प्रत्ययः स्यात् / क्रियायाः स्वेनाश्रयेण साकल्येनानभिसंन्धोऽनन्यन्तता। अनत्यन्तं भिन्न भिन्नकम् / अनत्यन्त छिनं छिन्नकम् / अनत्यन्तं भिन्ना भिन्निका घटी। छिनिका रज्जुः। तमवाद्यन्तात् क्तान्तात्-अनत्यन्तं भिन्नतमं भिन्नतमकम् / एवं भिन्नतरकम् / भिन्नकल्पकम् / छिन्नतमकम् / छिन्नतरकम्। छिन्नकल्पकम् / तमबाद्यन्तेषु क्तान्तता नास्तीति तमवादिग्रहणम् / असमा. सस्तमवादेरित्यत्रापि क्तादित्यस्य संबन्धार्थः। तेनेह न भवति / अनत्यन्तं शुक्लतमम् / ____2291 न सामिवचने // 7 / 3 / 57|| सामि अर्धः। सामिवचने उपपदे अनत्यन्तेऽर्थे वर्तमानात् क्तान्तात् केवलात्तमवाद्यन्ताच कप् प्रत्ययो न स्यात् / सामि अनत्यन्तं भिन्नम् / भिन्नतमम् / भिन्नतरम् / वचनग्रहण पर्यायार्थम् / एवं कृतं भुक्तम् / पीतम् / अर्धमनत्यन्तं भिन्नम् / नेममनत्यन्तं भिन्नम् / एवं शकलं खण्डमित्यादि / अन्ये तु समास एवोदाहरन्ति / सामिकृतम् अर्धकृतमिति / ननु साम्यादिभिरेवानन्तताया अभिहितवादुक्तार्थत्वेन कप न मामोतीति व्यर्थः प्रतिषेधः। उच्यते / साम्यादिभिः समुदायविषयक्रियाया एवानत्यन्तता प्रतीयते न स्वविषये / तत्रानत्यन्तविवक्षायां कम मामोतीति मतिषेधवचनम् /

Page #477
वद्धित 464 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 2292 नित्यं अभिनोऽण् // 7 / 3 / 58 // अजिन् इत्येतत्पत्ययान्तात् स्वार्थे नित्यमण् प्रत्ययः स्यात् / नित्यग्रहणान्महाविभषा निवृत्ता / व्यावक्रोशी। व्यावलेखी / व्यावहासी वर्तते / जिन्-सांकूटिनम् / सांराविणम् / सांमार्जिनम् / / ___2293 विसारिणो मत्स्ये // 7 // 3 // 59 // विसारिन्शब्दान्मत्स्ये वर्तमानास्वार्थेऽण् प्रत्ययः स्यात् / विसरतीति विसारी। ग्रहादिवाण्णिन् / मत्स्यश्चेद्वैसारिणः / मत्स्य इति किम् / विसारी देवदत्तः। ___2294 पूगादमुख्यकाो द्रिः // 1360 // नानाजातीया अनियतवृत्तयोऽर्थकामप्रधानाः संघाः पूगाः। पूगवाचिनो नाम्नः स्वार्थे व्यः प्रत्ययः स्यात् स च दिसंज्ञः न चेत्पूगवाचि नाम 'सोऽस्य मुख्यः' इति विहितकपप्रत्ययान्तं भवति / लौहध्वज्यः लौहध्वज्यौ लोहध्वजाः पूगाः। शैब्यः शैब्यौ शिवयः। वातक्यः वातक्यौ वातकाः। द्रित्वात् बहुष्वस्त्रियां लुप् / अमुख्यकादिति किम् / देवदत्तो मुख्योऽस्य देवदत्तकः, इन्द्राग्निलुप्तकः पूगः। 2295 वातादस्त्रियाम् // 7 / 3 / 61 // नानाजातीया अनियतवृत्तयः शरीरायासजीविनः संघा वाताः / वातवाचिनोऽस्त्रियां वर्तमानात् स्वार्थे व्यः प्रत्ययः स्यात् स च दिसंज्ञः। कापोतपाक्यः कापोतपाक्यो कपोतपाकाः। हिमत्यः त्रैहिमत्यो व्रीहिमताः। अस्त्रियामिति किम् / कपोतपाका / व्रीहिमता स्त्री। 2296 शस्त्रजीविसंघाच्यड् वा // 73 / 12 / / शस्त्रजीविनां यः संघस्तद्वाचिनः स्वाथै व्यट् प्रत्ययो वा स्यात् स च द्रिसंज्ञः। शाबर्यः शाबरों शबराः / पौलिन्धः पौलिन्द्यौ पुलिन्दाः। कुन्तेरपत्यं बहवो माणवकाः कुन्तयः। ते शस्त्रजीविसंघः कौन्त्यः कौन्त्यौ कुन्तयः। पक्षे शबरः, पुलिन्दः। शस्त्रजीविग्रहणं किम् / मल्लाः संघः। मल्लः मल्लौ मल्लाः। शयण्डः शयण्डौ शयण्डाः। संघादिति किम / सम्राट् / वागुरः वागुरौ वागुराः / नैते श्रेणिबद्धा इति न संघः। टकारो ङयर्थः। शाबरी / पौलिन्दी / कौन्ती / 2297 वाहीकेष्वब्राह्मणराजन्येभ्यः // 7 / 3 / 63 // वाहीकेषु यः शस्त्रजीविसंघो ब्राह्मणराजन्यवर्जितस्तद्वाचिनः स्वार्थे ज्यट प्रत्ययो नित्यं स्यात् स च दिसंज्ञः। कुण्डीविशाः शखजीविसंघः। कौण्डीविश्यः कौण्डीविश्यौ कुण्डीविशाः।

Page #478
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. क्षौद्रक्यः क्षौद्रक्यौ क्षुद्रकाः। मालव्यः मालव्यौ मालवाः। वाहीकेष्विति किम् / शबराः शस्त्रजीविसंघः। शबरः शबरौ। पुलिन्दः पुलिन्दौ / अब्राह्मणराजन्येभ्य इति किम् / गौपालिः। गौपाली / शालङ्कायनः। शालङ्कायनौ / राजन्यः। राजन्यौ / काम्बव्यः / काम्बव्यौ / स्त्रियां राजन्या। काम्बव्या / व्यटि तु डीः स्यात् / ब्राह्मणप्रतिषेधे ब्राह्मणविशेषप्रतिषेधः। न हि ब्राह्मणशब्दवाच्यो वाहीकेषु शस्त्रजीविसंघोस्ति / राजन्ये तु स्वरूपस्य विशेषस्य च प्रतिषेधः। तदर्थमेव बहुवचनम् / शस्त्रजीविसंघादित्येव / मल्लः / शयण्डः / सम्राट् / वागुरः / 2298 वृकाट्टेण्यण् // 7 // 3 // 64 // वृकशब्दाच्छखजीविसंघवाचिनः खार्थे टेण्यण् प्रत्ययः स्यात् स च द्विः। वार्केण्यः वार्केण्यो वृकाः। टकारो ड्यर्थः। वार्केणी स्त्री / शस्त्रजीविसंघादित्येव / कामक्रोधौ मनुष्याणां खादितारौ काविव / वाहीकत्वे नित्यमवाहीकत्वे तु विकल्पेन व्यटि प्राप्ते वचनम् / एवमुत्तरसूत्रत्रयमपि। ____2299 यौधेयादेरञ् // 7 // 3 // 65 // यौधेयादिभ्यः शस्त्रजीविसंघवाचिभ्योऽञ् प्रत्ययः स्यात् स च द्रिः। युधाया अपत्यं बहवः कुमारास्ते शस्त्रजीविसंघः यौधेयः यौधेयौ यौधेयाः / एवं शौभ्रेयः / शौक्रेयः। घार्तेयः / धार्तेयः / ज्याव. नेयः। अवचनं 'संघघोषाङ्कलक्षणेब्यवित्रः' इत्यणर्थम् / तेन यौधेयस्य संघा. दियौधेय इति भवति / ननु यौधेयादयः संघवचनाः कथं गोत्रं भवन्ति उच्यते / भर्गाद्यन्तर्गणो यौधेयादिस्तत्र येऽपत्यप्रत्ययान्तास्ते गोत्रं भवन्ति औपगवादिवत् / अपत्यं हि गोत्रम् / अपत्यप्रत्ययान्ताच स्वार्थिकोऽप्यपत्यग्रहणेन गृह्यते / अत्र चेदमेव अव्वचनं लिङ्गम् / 2300 पर्खादेरण् ! / 7 / 3 / 66 // पशु इत्येवमादिभ्यः शस्त्रजीविसंघवाचिभ्यः स्वार्थेऽण प्रत्ययः स्यात् स च द्रिः। पगैरपत्यं बहवो माणवकाः पर्शवः। द्विस्वखादण लुप् / शस्त्रजीविसंघः पार्शवः पार्शवी पर्शवः / राक्षसः राक्षसौ रक्षांसि / स्त्रियां तु 'द्रेरणोऽपाच्यभर्गादेः' इति लुप् / पशुः / अणो लुपि उतोऽमाणिनश्चेत्यादिनो। ___ 2301 दामन्यादेरीयः // 73 // 67 // दामन्यादिभ्यः शस्त्रजीविसंधेभ्यः स्वार्थे ईयः प्रत्ययः स्यात् स च द्रिः / दमनस्यापत्यं बहवः कुमारास्ते शस्त्रजीविसंघः दामनीयः दामनीयौ दामनयः / औलपीयः औलपीयौ औलपयः / .....

Page #479
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [तद्धित - 2302 श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छालावपूर्णावद्विदभृदाभिजितो गोत्रेऽणो यञ् // 7 / 2 / 68 // शस्त्रजीविसंघादिति निवृत्तम् / श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छा. लावदूर्णावद्विदभृदभिजिदित्येतेभ्यो गोत्रे योऽण् तदन्तेभ्यः स्वार्थे यञ् प्रत्ययः स्यात् स च द्रिः। श्रुमतोऽपत्यमण् तदन्ताय / श्रीमत्यः श्रीमत्यौ श्रौमताः / श्रीमच्छब्दादपि केचिदिच्छन्ति / अमत्यः त्रैमत्यौ त्रैमताः। शामीवत्यः शामीवत्यौ शामीवताः। शैखावत्यः शैखावत्गै शैखावताः। शालावत्यः शालावत्यौ शालावताः। और्णावत्यः और्णावत्यौ और्णावताः। वैदभृत्यः वैदभृत्यौ वैदभृताः / आभिजित्यः आभिजित्यौ आभिजिताः। गोत्रग्रहणं किम् / श्रुमत इदं श्रीमतम्। आभिजितो मुहूर्तः। आभिजितः स्थालीपाकः / अपत्यप्रत्ययान्तात् स्वार्थिकोऽपत्य एव वर्तत इति तदाश्रयः प्रत्ययो भवति / श्रीमत्यस्यापत्यं युवा श्रीमत्यायनः / आभिजित्यायनः / अत्र यजिब इत्यायनण / श्रीमत्यस्यायं श्रीमतकः। आभिजितकः / अत्र गोत्राददण्डेत्यादिनाऽकञ् / श्रीमतानां समूहः श्रीमतकम् / आभिजि. तकम् / अत्र गोत्रोक्षेत्यादिनाऽकञ् / श्रीमत्यस्य संघादि श्रीमतम् / आभिजितम् / अत्र संघघोषेत्यादिनाण् / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्पक्रियायां तद्धित प्रकरणे स्वार्थिकाः समाप्ताः // // अथ द्विरुक्तप्रक्रिया // 2303 असकृत्संभ्रमे // 7472 // भयादिभिश्चित्तव्याक्षेपात् प्रयोक्तस्वरणं संभ्रमः। तस्मिन् द्योत्ये यत् प्रवर्तते पदं वाक्यं वा तदसकृदनेकवारं प्रयुज्यते / अहिरहिः। बुध्यस्व बुध्यस्व / अहिरहिरहिः। बुध्यस्व बुध्यस्ख बुध्यस्व / हस्त्यागच्छति हस्त्यागच्छति / लघु पलायध्वम् लषु पलायध्वम् / संभ्रमादौ पदं वाक्यं वा वर्तते न पदावयव इति नासौ असकृद द्विळ भवति / तच्च पदं वाक्यं वा परिनिष्पन्नं सत्तत्र वर्तते नापरिनिष्पन्नमिति कृतेषु यत्वादिकार्येषु तदसकृद् द्विर्वा भवति नाकृतेषु / तेन द्रोग्धा द्रोग्धा, द्रोढा द्रोढेत्येव भवति न तु द्रोग्धा द्रोढा द्रोढा द्रोग्धा / एवं माषवापाणि माषवापाणि /

Page #480
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 467 मातुःष्वसा मातुःष्वसा। हीणो हीणः। कृतद्विर्वचनानामपि रूपार्थयोरभेदेन स्थानिवद्भावेन चैकपदत्वात् कौतस्कुतः पौनःपुन्यमित्यादिषु तद्धितः सिद्धो भवति / ____2304 भृशाभीक्ष्ण्याविच्छेदे द्विःप्राक्तमबादेः / / 7 / 4 / 73 // क्रियायाः साकल्यमवयवक्रियाणां कात्न्य भृशार्थः / पौनःपुन्यमाभीक्ष्ण्यम् / सातत्यं क्रियान्तरैरव्यवधानमविच्छेदः। एतेषु द्योत्येषु यत्पदं वाक्यं वा वर्तते तत्तमबादिप्रत्ययेभ्यः प्रागेव द्विरुच्यते / भृशे-लुनीहि लुनीहि इत्येवायं लुनाति / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीते। आभीक्ष्ण्ये-भोज भोजं व्रजति / भुक्त्वा भुक्त्वा व्रजति। अविच्छेदेपचति पचति / अधीते अधीते / ब्रह्मचर्य चरति चरति / प्रपचति प्रपचति / सत्करोति सत्करोति / अलंकरोति अलंकरोति / भृशादयश्च क्रियाधर्मा इति क्रियापदमेवात्र संबध्यते। क्रियाविशेषणस्यापि क्रियात्वेनाध्यवसायात् भृशादियोगे द्विवचनं भवति। यथा पुनः पुनः पचति। भूयोभूयः पठति। वारंवारं भुङ्क्ते / मुहुर्मुहुः पिबति / शनैः शनैर्गच्छति। मन्दं मन्दं तुदति। स्तोकं स्तोकं चलति। पृथक् पृथक् अभिधत्ते / यदा तु क्रियारूपता न विवक्ष्यते तदा 'नवा गुणः सदृशे रित् ' इति सादृश्ये द्विवचनं भवति / मन्दं मन्दं तुदति / स्तोकं स्तोकम् / अस्तमयति इति / एतेष्विति किम् / लुनीहि, भुक्त्वा व्रजति / पचति / भृशाभीक्ष्ण्ययोर्यङिति यडन्तमुक्तार्थवान्न द्विरुच्यते / यदा तु भृशाथै यङ् तदाभीक्ष्ण्यार्थाभिव्यक्तये द्विर्वचनम् पापच्यते पापच्यते / यदा तु तत्पतिपादनाय पञ्चमी विधीयते तदा तस्या द्विर्वचनसहायाया एवाभीक्ष्ण्यप्रतिपादने सामर्थ्य क्त्वाणमोरिवेति द्विर्वचनमपि भवति पापच्यस्व पापच्यस्वेति / प्राक्तमबादेरिति किम् / पचतिपचतितमाम् / पचतिपचतितराम् / अत्र तमबादेरातिशायिकात् पूर्वमेव द्विवचनं पश्चात्तमवादिः। अन्यथा ह्यनियमः स्यात् / 2305 नानावधारणे // 74 / 74 // नानाभूतानां भेदेनेयत्तापरिच्छेदो नानावधारणम्। तस्मिन् यच्छब्दरूपं वर्तते तद् द्विरुच्यते / योगविभागात प्राक्तमबादेरिति नानुवर्तते / अस्मात् कार्षापणादिह भवद्भयां माषं मापं देहि / पत्येक माषमात्रं देहि नाधिकमित्यर्थः। द्वौ द्वौ देहि / त्रीन् त्रीन् देहि / एषु कार्षाषणसंबंधिनो माषा न साकल्येन दित्सिताः कितर्हि प्रत्येकं माषमात्रमेव द्वावेव त्रयएवेति न वीप्सास्ति / नानाग्रहणं किम् / अस्मात् कार्षापणादिह भवद्भयां माष देहि / एकमेवेत्यर्थः। अवधारण इति किम् / अस्मात् कार्षापणादिहभवद्भयां माष द्वौ त्रीन् वा देहि /

Page #481
[तद्धित 468 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 2306 आधिक्यानुपूयें // 74 / 75 // आधिक्यं प्रकर्षः। आनुपूर्य क्रमानुल्लङ्घनम् / एतयोर्यच्छब्दरूपं वर्तते तद् द्विरुच्यते / आधिक्ये-नमो नमः / अधिकं नम इत्यर्थः। कन्या दर्शनीया कन्या दर्शनीया। अहो दर्शनीया अहो दर्शनीया / मह्यं रोचते मह्यं रोचते / एष तवाञ्जलिरेष तवाञ्जलिः / मह्यं रोचतेतराम मह्यं रोचतेतराम् / अत्र प्रागातिशायिकः पश्चाद् द्वित्वम् / आनुपू]-मूले मूले स्थूलाः। अग्रे अग्रे सूक्ष्माः। ज्येष्ठं ज्येष्ठमनुप्रवेशय। कनिष्ठं कनिष्ठमासय। मूलाद्यानुपूर्येणैषां स्थौल्यादय इत्यर्थः। अग्रमूलमध्यानि त्रयो भागाः तत्रैकमेव मुख्यमग्रं मूलं च / अन्येषां तु भागानामपेक्षाकृतोऽग्रमूलव्यपदेशः। अधःसन्निविष्टमपेक्ष्याग्रव्यपदेशः। उपरिसंनिविष्टमपेक्ष्य मूलव्यपदेशः / न चैकरूपं भागानां स्थौल्यं सौक्ष्म्यं वा किं तर्हि यथामूलमुपचीयते स्थौल्यं यथाग्रं च सौक्ष्म्योपचय इति वीप्सा नास्ति / एवं ज्येष्ठबकनिष्ठत्वयोरपि आपेक्षिकत्वाद्वीप्सा नास्तीति वचनम् / .. 2307 डतरडतमौ समानां स्त्रीभावप्रश्ने / / 7 / 4 / 76 // समानां केनचिद् गुणेन तुल्यतया संप्रधारितानां स्त्रीलिङ्गस्य भावस्य प्रश्ने यद् वर्तते डतरान्तं डतमान्तं च शब्दरूपं तद् द्विरुच्यते। उमाविमावाढयौ कतरा कतरा अनयोराढ्यता किं देवकृता उत पौरुषकृतेत्यर्थः / कतमा कतमा अनयोराब्यता किं साधनसंबन्धकृता उतान्यसंबन्धकृता आहोस्विदुभयसंबन्धकृतेत्यर्थः। एवं सर्व इमे आढ्याः कतरा कतरा एषामान्यता। कतमा कतमा एषामान्यता / सर्व इमे आब्याः यतरा यतरा एषां विभूतिः ततरा ततरा कथ्यताम् / यतमा यतमा एषां संपत् ततमा ततमा कथ्यताम् / डतरडतमाविति किम् / उमाविमावाढयौ कानयोराढ्यता / समानामिति किम् / आन्योऽयं कतरस्य कतमस्याढ्यता / स्त्रीग्रहणं किम् / उमाविमावाढयौ कतरदनयोराढ्यखम् / कतमोऽनयोविभवः। भावग्रहणं किम् / उभाविमौ लक्ष्मीवन्तौ कतरा कतमाऽनयोर्लक्ष्मीः / लक्ष्यतेऽनया पुण्यकर्मेति लक्ष्मीः / इयं स्त्री भवति न भाव इति / प्रश्न इति किम् / उभाविमावाढ्यौ यतराऽनयोराब्यता ततरा श्रूयताम् / केचिड्डतरडतमाभ्यां स्त्रीलिङ्गाच्चान्यतापीच्छन्ति / उमाविमावाढ्यौ कीदृशी कीदृशी अनयोरान्यता कतरत्कतरदनयोराढयखम् / कतमः कतमोऽनयोविभवः। कतराऽनयोराढ्यतेत्यादौ प्राप्ते स्वार्थिकं द्विवचनम् / __2308 पूर्वप्रथमावन्यतोऽतिशये // 7 / 477 // पूर्वशब्दः प्रथमशब्दश्चान्यतोऽतिशये तदर्थस्य प्रकर्षे द्योत्ये द्विरुच्यते / आतिशायिकाऽपवादः / पूर्व पूर्व

Page #482
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. पुष्यन्ति / प्रथमं प्रथमं पच्यन्ते। अन्येभ्यः पूर्वतरं पुष्यन्ति, प्रथमतरं पच्यन्त इत्यर्थः / अन्यत इति किम् / पूर्वतरं पुष्यन्ति / प्रथमतरं पच्यन्ते / अत्र स्वव्यापारापेक्षातिशयो गम्यते न तावदिमे किशलयिता यावत्पुष्पिताः, न तावदिमे पुष्पिता यावत्पक्का इति / अतिशय इति किम् / पूर्व, प्रथमम् / अन्येऽतिशयमात्रेऽपि द्विवंचनमिच्छन्ति तमप्तरवर्थ च विकल्पम् / ___2309 प्रोपोत्सं पादपूरणे // 74 / 78 // प्र उप उत् सम् इत्येतान्युपसर्गरूपाणि द्विरुच्यन्ते तेन चेद् पादः पूर्यते / 'प्रप्रशान्तकषायाग्नेरुपोपप्लववर्जितम् / उदुज्ज्वलं तपो यस्य संसंश्रयत तं जिनम्' // 1 // . पादपूरण इति.किम् / प्रणम्य सच्छ।सनवर्धमानम् / इदं छन्दसीति कश्चित् / __2310 सामीप्येऽधोऽध्युपरि // 14 // 79 // अधस् अधि उपरि इत्येतानि शब्दरूपाणि द्विरुच्यन्ते सामीप्ये विवक्षिते / सामीष्यं देशकृता कालकृता वा प्रत्यासत्तिः। अधोऽधो ग्रामम् / अध्यधि ग्रामम् / उपर्युपरि ग्रामम् / उपर्युपरि दुःखानि / सामीप्य इति किम् / अधः पन्नगाः / अधि ब्रह्मदत्ते पश्चाला। उपरि चन्द्रमाः / कथमुपरि शिरसो घट इति / अत्रौत्तराधर्यमानं विवक्षितम् , न सदपि सामीप्यमिति न भवति / यथायथमिति मकारान्तमव्ययं यथास्वमित्यर्थे आश्रीयते इति यथास्वे यथायथमिति नारभ्यते / ___ 2311 वीप्सायाम् / / 7 / 4 / 80 // पृथक्संख्यायुक्तानां बहूनां सजातीयानामर्थानां साकल्येन प्रत्येकं क्रियया गुणेन द्रव्येण जात्या वा युगपत्प्रयोक्तुर्व्याप्तुमिच्छा वीप्सा / तस्यां यद् वर्तते शब्दरूपं तद् द्विरुच्यते / वीप्सा च स्याद्यन्तेष्वेव भवतीति तेषामेव द्विवचनम् / वृक्ष वृक्षं सिञ्चति / ग्रामो ग्रामो रमणीयः। गृहे मृहे अश्वाः / योद्धा योद्धा क्षत्रियः। तथा रूपं रूपं पश्यति / शुक्लं शुलमानयति / क्रियां क्रियामारभते / उपचरितभेदस्यापि भवति / खिन्नः खिन्नो विश्राम्यति / क्षीणः क्षीणः पयः पिबति / व्यापकधर्मस्यापि व्याप्यताभेदोपचाराद् भेदे सति व्यापकान्तरापेक्षायां वीप्सा भवति / स एवान्योऽन्यः संपद्यते / नवो नवो भवति जायमान इति / आढ्यतरमाढ्यतरमानय / अत्र द्विवचनात्मागातिशायिकः। वीप्सायामिति किम् / वृक्षं सिञ्चति / जात्येकशेषेतरेतरयोगक्रमाभिधानेषु सत्यामपि व्याप्तौ यथो

Page #483
[तद्धित 470 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. क्तलक्षणवीप्साया अभावान भवति। तथाहि संपन्नो यवः संपन्ना यवा इति जातेरेकसात् बढर्थाभिधानं नास्ति / अस्मिन्वने वृक्षाः शोभना इति एकशेषे साकल्येन व्याप्तिर्नास्ति / तथाहि-कतिपयेष्वपि वृक्षेषु शोभनेष्वयं प्रयोगो भवति / एवमितरेतरयोगेऽपि / अस्मिन्वने धवखदिरपलाशाः शोभना इति न वीप्सा, तथाऽस्मिन्वनेऽयं वृक्षः शोभनोऽयं वृक्षः शोभन इति क्रमाभिधाने साकल्येनापि व्याप्ती यौगपद्याभावान्न भवति / अस्मिन् वने सर्वे वृक्षाः शोभना इत्यत्र तु सर्वशब्देन वीप्सा र्थाभिधानान्न भवति / यथा तद्धितसमासाभ्याम् / तद्धितेन तावत्-द्वौ द्वौ पादौ ददाति द्विपदिकां ददाति / एकैकं ददाति एकशो ददाति / एकैकशो ददातीत्यत्र वीप्सायां द्विवचने कृते 'बह्वल्पार्थात् ' इति शस् भविष्यति। अर्थमर्थ प्रति प्रत्यर्थम् / गेहं गेहमनुप्रवेशमास्ते गेहानुप्रवेशमास्ते / कचित्तु वीप्स्यमानमपि समासेनाभिधीयते / पर्वणि पर्वणि सप्त पर्णान्यस्य सप्तपर्णः / पक्तौ पङ्क्तौ अष्टौ पदान्यस्य अष्टापदः / ननु च वृक्षं वृक्षं सिञ्चतीत्यादौ वीप्सायां बहवोऽर्थाः प्रतीयन्ते तत्र बहुषु बहुवचनं प्राप्नोति / उच्यते / पृथक्संख्यायुक्तानामिति वचनात् परिगृहीतैकवादिसंख्यानां पदार्थानां वीप्सया योग इति पुनः समुदायाद् बहुवचनं न भवति / 2312 प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः // 74 / 81 // एकशब्दस्य वीप्सायां द्विरुक्तस्यादौ वर्तते य एकशब्दस्तत्संबन्धिनः स्यादेः प्लुप स्यात् / पित्करणं पुंवद्भावार्थम् / अत एवातद्धितेऽपि लुपि पुंवद्भावः। एकैकः। एकैका। एकैकस्याः। एक एका / एक एकस्याः / अत्र विरामस्य विवक्षितत्वात् पुंवद्भावे सति संधिकार्य न भवति / यथा अग्रे अग्रे सूक्ष्माः / यथा वा ऋक् ऋगिति / आदिपदस्य स्यादेः प्लुप्युत्तरेणाभेदाश्रयणे स्याद्यन्तवात् 'सर्वादयोऽस्यादौ ' इति पुंवद्भावो न पामोतीति लुपः पित्त्वं विधीयते / चकार उत्तरत्र प्लुद्विवचनयोः समुच्चयार्थः / इह तु द्विवचनं पूर्वेणैव सिद्धम् प्लुप्मात्रं विधीयते।आदाविति किम् / उत्तरोक्तौ मा भूत्। 2313 इन्द्रं वा // 7 / 4 / 82 // द्वन्द्वमिति वीप्तायां द्विरुक्तस्य द्विशब्दस्यादौ स्यादेः प्लुप् इकारस्याम्भाव उत्तरत्रेकारस्यात्वं स्यादेश्वाम्भावो वा निपात्यते / द्वन्दं तिष्ठतः / द्वौ द्वौ तिष्ठतः। नरकपटलान्यधोऽधो द्वन्द्वं हीनानि / द्वाभ्यां द्वाभ्यां हीनानि / द्वन्द्व युद्धं वर्तते / द्वयोर्द्वयोयुद्धं वर्तते / द्वन्द्वं कृतम् / द्वाभ्यां द्वाभ्यां कृतम् / द्वन्द्वं स्थितम् / द्वयोर्द्वयोः स्थितम् /

Page #484
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 471 2314 रहस्यमर्यादोक्तिव्युत्क्रान्तियज्ञपात्रप्रयोगे // 4 / 83 / / वीप्सायामिति निवृत्तम् / द्वन्द्वमिति द्विशब्दस्य द्विवचनं शेषं पूर्ववत् रहस्यादिषु गम्यमानेषु निपात्यते। रहस्ये-द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते / रहस्यं मन्त्रयन्त इत्यर्थः। मर्यादोक्तौआचतुरं हीमे पशवो द्वन्द्वं मिथुनायन्ते / माता पुत्रेण पौत्रेण प्रपौत्रेण तत्पुत्रेण च मैथुन यातीत्यर्थः / व्युत्क्रान्तौ-द्वन्द्वं व्युत्क्रान्ताः, द्वैराश्येन भिन्ना इत्यर्थः। व्युत्क्रान्तिर्भेदः। यज्ञपात्रप्रयोगे-द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति / द्वे द्वे प्रयुनक्तीत्यर्थः। रहस्यादिष्विति किम् / द्वौ तिष्ठतः। उक्तिग्रहणं शब्दोपात्तायां मर्यादायां यथा स्यात् प्रकरणादिगम्यायां मा भूदित्येवमर्थम् / द्वन्द्वः समासः, द्वन्द्वः कलहः द्वन्द्वं युद्धं, द्वन्द्वं युग्मं, द्वन्द्वानि सहते दुःखानीत्यर्थः / अत्र द्वन्द्व इति शब्दान्तरम् / ___ 2315 लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये // 7 / 4 / 84 // लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये धोत्ये द्विशब्दस्य पूर्ववत् द्वन्द्वमिति निपात्यते / द्वन्द्वं नारदपर्वतौ। द्वन्द्वं रामलक्ष्मणौ / द्वन्द्वं बलदेववासुदेवौ। द्वन्द्वं स्कन्दविशाखौ / द्वन्द्वं शिववैश्रवणौ / लोकज्ञात इति किम् / द्वौ चैत्रमैत्रौ / अत्यन्तसाहचर्य इति किम् / द्वौ युधिष्ठिरार्जुनौ / द्वन्द्वमिति च सूत्रत्रयेऽपि नपुंसकं वेदितव्यमनुप्रयोगस्य नपुंसकवार्थम् / 2316 आबाधे // 7 // 4 // 86 // आबाधो मनःपीडा प्रयोक्तधर्मः। तस्मिन् विषये वर्तमानं शब्दरूपं द्विरुच्यते तत्र चादौ पूर्वपदे स्यादेः प्लप स्यात् / ऋक् ऋक् / पू: पूः। गतगतः / नष्टनष्टः / गतगता / नष्टनष्टा / नन करोभि / ऋगादेर्दरुच्चारणादिना पीड्यमानः प्रयोक्ता एवं प्रयुकते। अष्टमी अष्टमी कालिका कालिका इत्यत्र तु पूरणप्रत्ययान्तवात् कोपान्त्यखाच्च पुंवद्भावो न भवति / 2317 नवा गुणः सदृशे रित् // 7 / 4 / 86 / / गुणशब्दो मुख्यसदृशे गुणे गुणिनि वा वर्तमानो वा द्विरुच्यते तत्र चादौ वर्तमानस्य स्यादेः प्लुप् स्यात् सा च रिन् / रिकरणं प्रतिषिद्धस्यापि पुंवद्भावस्य 'रिति' इति विधानार्थम् / शुक्लशुक्लं रूपम् / शुक्लशुक्लः पटः। कालककालिका। शुक्लादिसदृशमपरिपूर्णगुणमेवमुच्यते। वाग्रहणात् पक्षे जातीयरपि भवति / शुक्लजातीयः। पटुजातीयः / गुण इति किम् / अग्निर्माणवकः / गौर्वाहीकः / सदा गुणवाची यः स इह गुणशब्दो गृह्यते / अयं तूपमानात् माग्द्रव्यवाची पश्चात्तु तैक्ष्ण्यजाड्यादिगुणवाचीति न भवति / सदृश इति किम् / शुक्लः पटः / पटुश्चैत्रः।

Page #485
472 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [तद्धित 2318 प्रियसुखं चाकृच्छ्रे / / 7 / 4 / 87 // प्रियसुखशब्दौ अकृच्छ्रे-क्लेशाभावे वा द्विरुच्येते तत्र चादौ शब्दरूपस्य स्यादेः प्लुप् स्यात् / प्रियप्रियेण ददाति / प्रियेण ददाति / सुखसुखेनाधीते / सुखेनाधीते / अक्लेशेनाधीते इत्यर्थः। अकृच्छू इति किम्। प्रियः पुत्रः। सुखो रथः। चकारः प्लुप् चादौ स्यादेः इत्यस्यानुकर्षणार्थः। 2319 वाक्यस्य परिर्वर्जने // 7 / 4 / 88 // वाक्यस्यावयवो यः परिशब्दो न पदस्य स वर्जने वर्तमानो वा द्विरुच्यते / परि परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः। परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः / परि परि सौवीरेभ्यः। परि सौवीरेभ्यः। वाक्यस्येति किम् / परित्रिगत दृष्टो मेघः / वाक्यस्यैवेत्यवधारणविज्ञानात् पदावये न भवति / परिरिति किम् / अप त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः / वर्जन इति किम् / साधुर्देवदत्तो मातरं परि / ____2320 परस्परान्योन्येतरेतरस्याम् स्यादेर्वा पुंसि // 3 / 2 / 1 // परस्परादीनामपुंसि स्त्रियां नपुंसके च प्रयुज्यमानानां संवन्धिनः स्यादेः स्थाने आमादेशो वा स्यात् / इमे सख्यौ परस्परां भोजयतः / परस्परं भोजयतः / आभिः सखीभिः परस्परां भोज्यते / परस्परेण भोज्यते / इमाः सख्यः परस्परां प्रयच्छन्ति / परस्परस्मै प्रयच्छन्ति / इमाः परस्परां परस्परस्माद्वा बिभ्यति / इमाः परस्परां परस्परस्य वा स्मरन्ति / इमाः परस्परां परस्परस्मिन् वा स्निह्यन्ति / इमे कुले परस्परां परस्परं वा भोजयत इति / इमे सख्यौ कुले वा अन्योन्यामन्योन्यं वा भोजयतः। सखीभिः कुलैर्वा अन्योन्यामन्योन्येन वा भोज्यते / इमे सख्यौ कुले वा इतरेतरामितरेतरं वा भोजयतः / सखीभिः कुलैर्वा इतरेतराभितरेतरेण वा भोज्यते / अपुंसीति किम् / इमे नराः परस्परं भोजयन्ति / नरैः परस्परेण भोज्यते / नरैः परस्परस्मै दीयते / अपरोऽर्थः-परस्परादीनामपुंसि प्रयुज्यमानानां संवन्धिनः स्यादेरमादेशो वा स्यात् / आभिः सखीभिः कुलैर्वा परस्परं परस्परेण वा भोज्यते / स्त्रीभिः कुलैर्वा परस्परं परस्परस्मै वा दीयते। अपरोऽर्थः-परस्परादीनां पुंसि प्रयुज्यमानानां संबंधिनः स्यादेरम्वा स्यात् / एभिर्नरैः परस्परं परस्परेण वा भोज्यते / एभिर्नरैः परस्परं परस्परस्मै वा दीयते / एवं च स्त्रीनपुंसकयोरमामौ द्वावादेशौ वा स्यातामिति त्रैरूप्यम् / इमे परस्परादयः शब्दाः स्वभावादेकत्वपुंस्त्ववृत्तयः कर्मव्यतीहारविषयाः। अस्मादेव च निर्देशात् परान्येतरशब्दानां सर्वनाम्नां द्विवचनादि निपात्यते / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां द्विरुक्तप्रक्रिया समाप्ता // समाप्तं पूर्वार्द्धम् //

Page #486
// अथोत्तरार्द्धम् // प्रणम्य परमेशानं वाग्देवीं विश्वदेवताम् / हेमचन्द्रं च चन्द्राभं सर्वशास्त्रपयोनिधे // 1 // पूर्वार्द्ध प्रक्रियाबद्धं हैमशब्दानुशासनम् // कथितं चोत्तरार्द्ध तत्क्रमेणवाधुनोच्यते // 2 // तत्राथ॥ आख्यातप्रकरणे निरनुबन्धा भ्वादयः // आख्यातमत्यया धातोर्वक्तव्या:।। क्रियार्थो धातुः। कृतिः क्रियेत्यायुक्तमेव। भवति। एधते। अत्ति। दीव्यति। सुनोति। रुणद्धि / तनोति / क्रीणाति / सहति / आयादिप्रत्ययान्तानामपि क्रियार्थत्वात् धातुत्वम् / गोपायति / कामयते / ऋतीयते / जुगुप्सते / कण्डूयति / पापच्यते / चोरयति / कारयति / चिकीर्षति / पुत्रकाम्यति / पुत्रीयति / अश्वति / श्येनायते / हस्तयते / मुण्डयति / एवं जुस्तम्भुचुलुम्पादीनामपि / जवनः / स्तभ्नाति / चुलुम्पाञ्चकार / प्रेङ्खोलयति / शिष्टप्रयोगानुसारित्वात् अस्य लक्षणस्याणपयत्यादिनिवृत्तिः। शिष्टज्ञापनाय चेदं लक्षणम् / एतदविसंवादेन च शिष्टा ज्ञायन्त इति। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां च धातोः क्रियार्थत्वावगमः। तथाहि-पचतीत्यादौ धातुप्रत्ययसमुदाये संसृष्टक्रियाकालकारकाद्यनेकार्थाभिधायिनि प्रयुज्यमाने धातोरेव क्रियार्थत्वमवगम्यतेऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां नेतरेषाम् / पचतीति प्रयोगे द्वयं श्रूयते पच् इति प्रकृतिः अतिरिति च प्रत्ययः। अर्थोऽपि कश्चिद् गम्यते / विक्लित्तिः कर्तृत्वमेकत्वम् / पठतीत्युक्ते कश्चित् शब्दो हीयते कश्चिदुपजायते कश्चिदन्वयी। पच् शब्दो हीयते पठ्शब्द उपजायते अतिशब्दोऽन्वयी। अर्थोऽपि कश्चिद्धीयते कश्चिदुपजायते कश्चिदन्वयी / विक्लित्तिहीयते पठिरुपजायते कर्तृत्वमेकत्वं चान्वयी / तेन मन्यामहे यः शब्दो हीयते तस्यासावर्थो योऽर्थो हीयते यश्च शब्द उपजायते तस्यासावर्थो योऽर्थ उपजायते यश्च शब्दोऽन्वयी तस्यासावर्थो योऽन्वयीति। ननु च कृतिः करोत्यर्थः

Page #487
474 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे क्रिया, तत्र युक्तं पचादीनां किं करोति पचति किं करोति पठतीति किं करोत्यर्थगर्भितत्वात क्रियात्वम् , अस्तिविद्यतिभवतीनां तु न युक्तम् / नहि भवति कि करोति अस्ति भवति विद्यते चेति / तदयुक्तम् / न करोत्यर्थः क्रियाशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तमपि तर्हि कारकव्यापारविशेषः। व्यापारश्च व्यापारान्तराद भिद्यते इत्यस्त्याद्यर्थोऽपि क्रियैव / करोत्यर्थस्तु क्रियाशब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तमेव / एवं सति क्रियासामान्यवचनाः कृभ्वस्तयः क्रियाविशेषवचनास्तु पचादय इति सिद्धम् / तथा भावे घत्रित्युक्त्वा कारः पाकः इत्यादयोऽप्युदाहियन्ते। क्रियोपपदाद्धातोस्तुमित्युक्त्वा योद्धं धनुर्भवति द्रष्टुं चक्षुर्जातमित्याद्यप्युदाहरणं युक्तम् / यदाहुः'यत्रान्यत् क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुषे प्रयुज्यते ' इति / क्रिया च द्वेधा सिद्धसाध्यत्वभेदात् / तत्र सिद्धस्वभावोपसंहृतक्रमा परितः परिच्छिन्ना सत्वभावमापन्ना घत्रादिभिरभिधीयते / यदाह- कृदभिहितो भावो द्रव्यवत्पकाशते ' इति / तुमादिभिस्तु सत्वभावमनापन्नेति विशेषः। साध्यमानावस्था पूर्वापरीभूतावयवा भूतभविष्यद्वर्तमानसदसदाधनेकावयवरूपाख्यातपदैरुच्यते। यदाह-पूर्वापरीभूतं भावमाख्यातेनाचष्टे / यथा च पचतीत्यत्र पूर्वापरीभावस्तद्वदेव जायते अस्ति विपरिणमते वर्धते अपक्षीयते विनश्यति भवति श्वेतते संयुज्यते समवैतीत्यादावपि / साध्यत्वाभिधानेन क्रमरूपाश्रयणात् क्रियाव्यपदेशः सिद्धः। तदुक्तम् / 'यावत्सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते / आश्रितक्रमरूपत्वात् तत् क्रियेति प्रतीयते // १न प्रादिरप्रत्ययः // 3 // 3 // 4 // प्रादिश्चाधन्तर्गणः स धातुर्धातोरवयवो न स्यात्, तं व्युदस्य ततः पर एव धातुसंज्ञो वेदितव्यः ' अप्रत्ययः'-न चेत्ततः परः प्रत्ययो भवति / अभ्यमनायत / अभिमिमनायिषते / अभिमनाय्य गतः। प्रासादीयत् / प्रासिसादीयिषति / प्रासादीय्य गतः। प्रादिरिति किम् / अमहापुत्रीयत् / अप्रत्यय इति किम् / औत्सुकायत / उत्सुसुकायिषते / उत्सुकायित्वा। अभिमनायादिः प्रत्ययान्तः समादिसमुदायः क्रियार्थ इति तस्मिन् धातुसंज्ञे प्राप्ते प्रादिस्ततः प्रतिषेधेन बहिष्क्रियते / ततश्च तत उत्तर एव धातुरिति तस्याट् द्विवचनं च भवति / प्रादेश्वोत्तरेण समास इति क्त्वाया यबादेशः। असंग्रामयत शूर इति / नायं सम् प्रादिः किंतु धात्ववयवः, यथा विच्छाद्यवयवो विः, संग्रामणि युद्धे इत्यखण्डस्य चुरादौ पाठात् /

Page #488
भ्वादयः] . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 475 . 2 त्रीणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि // 33 // 17 // सर्वासां विभक्तीनां त्रीणि त्रीणि वचनानि अन्यस्मिन्नर्थे चाभिधेये यथाक्रमं परिभाष्यन्ते / अन्यत्वं युष्मदस्मदपेक्षं संनिधानात् / युष्मच्छब्दोपसृष्टार्थो युप्मदर्थः / तेन भवच्छब्देनोच्यमानो न युष्मदर्थः। 3 एकद्विबहुषु // 3 // 3 // 18 // अन्यादिषु यानि त्रीणि त्रीणि वचनान्युक्तानि तानि एकद्विबहुष्वर्थेषु परिभाष्यन्ते / एकस्मिन्नर्थे एकवचनं, द्वयोरर्थयोचिचनं, बहुष्वर्थेषु बहुवचनम् / वचनभेदान्नान्यादिभिरेकादीनां यथासंख्यम् / __ 4 नवाद्यानि शतृक्कसू च परस्मैपदम् // 3 // 3 // 19 // सर्वासां विभक्तीनामाद्यानि नव नव वचनानि शतकम् च प्रत्ययौ परस्मैपदसंज्ञानि स्युः। परस्मैपदसंज्ञाप्रदेशाः ‘शेषात्परस्मै ' इत्यादयः / 5 पराणि कानानशौ चात्मनेपदम् / / 3 / 3 / 20 // सर्वासां विभक्तीनां पराणि नव नव वचनानि कानानशौ च प्रत्ययावात्मनेपदसंज्ञानि स्युः। आत्मनेपदपदेशाः ' सिजाशिषावात्मने इत्यादयः। 6 तत्साप्यानाप्यात्कर्मभावे कृत्यक्तखलाश्च / / 3 / 3 / 21 // तदात्मनेपदं कृत्यक्तखलाश्च प्रत्ययाः साप्यात्सकर्मकाद् धातोः कर्मणि, अनाप्यादकर्मकादविवक्षितकर्मकाच्च भावे स्युः / क्रियते कटश्चैत्रेण / क्रियमाणः। करिष्यमाणः। चक्राणः। भावे-भूयते भवता / भूयमानं भवता / सकर्मका अपि अविवक्षितकर्माणः कषेकनिष्ठव्यापारा अकर्मका भवन्ति / तेनैषां भावेऽपि प्रयोगः। क्रियते भवता / मृदु पच्यते भवता / पञ्च वारान् भुज्यते भवता / कृत्याः-कार्यः कर्तव्यः करणीयः देयः कृत्यः कटो भवता / भवता शयनीयम् / भवता शयितव्यम् / भवता शेयम् / भवता कार्यम् कर्तव्यम् करणीयम् / देयं कृत्यं भवता / क्तः कृतः कटो भवता / शयितं भवता / कृतं भवता। सकर्मकादपि क्लीबे भावे क्तमिच्छन्ति / ग्रामं गतं भवता / ओदनं भुक्तं भवता / खलाः -सुकरः कटो भवता / मुशयं भवता / सुकरं भवता / सुकटंकराणि वीरणानि / ईषदाढ्यं भवं भवता / सुज्ञानं तत्त्वं मुनिना / सुग्लानं कृपणेन / ' कालाध्वभावदेशं वा' इत्यादिना कालावभावदेशानां कर्मसंज्ञाया अकर्मकत्वस्य च विधानात् तद्योगे कर्मणि भावे चात्मनेपदादीनि भवन्ति / मास आस्यते / क्रोशो गुडधानाभिर्भूयते / गोदोहः सुप्यते /

Page #489
476 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे नदी सुप्यते / मास आसितव्यः / मास आसितः / मासो दुरासः / भावे-मासमास्यते / क्रोशमधीयते। ओदनपाकं स्थीयते / कुरून् सुप्यते / मासमासितव्यम् / मासमासितम् / मासं स्वासम् / भावे च युष्मदस्मत्संबन्धनिमित्तयोः कर्तृकर्मणोरभावात् प्रथममेव त्रयं भवति / साध्यरूपत्वाच्च संख्यायोगो नास्तीति औत्सर्गिकमेकवचनमेव भवति / पाकः पाको पाकाः। पाको वर्तते पाकं करोतीत्यादौ चानव्ययकृदभिहितो भावो द्रव्यवत्प्रकाशत इति संख्यया लिङ्गेन कारकैश्च युज्यते / त्यादिनेवाव्ययेनाभिहितस्त्वसत्वरूपत्वान्न युज्यते / उष्टासिका आस्यन्ते, हतशायिकाः शय्यन्ते इति तु बहुवचनं कृदभिहितेन अभेदोपचाराद् भवतीति / 7 इङितः कर्तरि // 3 // 3 // 22 // इकारेतो ङकारेतश्च धातोः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / एभ्य एव कर्तरीति नियमार्थ वचनम् / 8 ईगितः / / 3 / 3 / 95 // ईकारेतो गकारेतश्च धातोः फलवति कर्तरि आत्मनेपदं स्यात् / यजी यजते / डुकंग कुरुते / फलवतीत्येव / यजन्ति याजकाः / पचन्ति पाचकाः / कुर्वन्ति कर्मकराः / नात्र स्वर्गीदनादि प्रधानं फलं का संबध्यते / यच्च दक्षिणावेतनादि संबध्यते न तत् क्रियायाः फलं प्रधानम् इति / तचैतत्स्वार्थलक्षणं फलं सदसद्वा विवक्षानिबन्धनमेव ग्राह्यम् / तथैव लोके व्यवहारात् / तथाहि-कचिदसदपि सद्विवक्ष्यते.। यथा शोषयते व्रीहीनातपः / शब्दः प्राक स्वार्थमभिधत्ते ततो द्रव्यम् / परकर्मण्यपि प्रवृत्ताः कदाचिदाहुर्यजामहे इमे पचामहे / यत्नादस्मदीयमेवैतदिति कचित्सदप्यसद्विवक्ष्यते / यथा इमे ब्रूमः / अवचनप्रतिषेधपरत्वेन प्रवृत्तेर्विवक्षितखात् / एवम् अगमकवादिति ब्रूमो न बमोऽपशब्दः स्यादिति / तदाहुः ‘क्रियाप्रवृत्तावाख्याता कैश्चित्स्वार्थपरार्थता / असती वा सती वापि विवक्षितनिबन्धना' // इति / केचित्तु णिग्वर्जितादीगितो धातोर्णिगर्थे एव प्रेरणाध्येषणविशेषे प्रतिविधाननानि वर्तमानादात्मनेपदमिच्छन्ति / पचते-पाचयतीत्यर्थः / केशश्मश्रु वपते / वापयतीत्यर्थः / वेदो वैधयं विधत्ते-विधापयतीत्यर्थः इत्यादि / यदाहुः--

Page #490
477 भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. क्रीणीष्व वपते धत्ते मिनुते चिनुतेऽपि च। - आप्तप्रयोगा दृश्यन्ते येषु ण्यर्थोऽभिधीयते // एतच्च श्रोत्रियमतमित्युपेक्ष्यते / 9 शेषात्परस्मै // 3 // 3 // 100 // पूर्वप्रकरणेनात्मनियमः कृतः परस्मैपदं तु अनियतमिति नियमार्थमिदम् / उपयुक्तादन्यः शेषः। येभ्यो धातुभ्यो येन विशेषेणात्मनेपदमुक्तं ततोऽन्यस्मादेव धातोः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / अनुबन्धोपसर्गार्थोपपदप्रत्ययभेदाचानेकधा शेषः / 10 सति // 5 / 2 / 19 // सन् विद्यमानो वर्तमान इत्यर्थः स च प्रारब्धापरिसमाप्तः क्रियामबन्धः / सत्यर्थे वर्तमानाद्धातोर्वर्तमाना विभक्तिः स्यात / जीवं न मारयति मांसं न भक्षयतीत्यादौ नियमः प्रारब्धोऽसमाप्तश्च प्रतीयते। इहाधीमहे इह कुमाराः क्रीडन्तीत्यादौ क्रियान्तरव्यवधानेऽपि अध्ययनादिक्रियायाः प्रारम्भापरिसमाप्तिरस्त्येव / चैत्रो भुङ्क्ते इत्यादावपि हि क्रियान्तरव्यवधानमशक्यपरिहारम् / सोऽपि ह्यवश्यं भुञ्जानो हसति जल्पति पानीयं वा पिबतीति / तिष्ठन्ति पर्वताः स्यन्दन्ते नद्य इत्यादौ तु स्फुटैव प्रारम्भापरिसमाप्तिः। कथं तर्हि तस्थुः स्थास्यन्ति गिरय इति / भूतभाविनां भरतकल्किप्रभृतीनां राज्ञां याः क्रियाः तदवच्छेदेन पर्वतादिक्रियाणामतीतत्वानागतत्वोपपत्तेनं भूतभाविप्रत्ययानुपपत्तिदोषः। एवं च विद्यमानकर्तृकेभ्योऽस्त्यर्थेभ्यो धातुभ्यः सर्वा विभक्तयो भवन्ति / कूपोऽस्ति भविष्यति भविताऽभूदासीत् बभूव / ( अथेयं का वर्तमाना ? ) 11 वर्तमाना तित् तस् अन्ति सिव् थस् थ मिव वस् मस ते आते अन्ते से आथे ध्वे ए वहे महे // 3 // 36 // इमानि वचनानि वर्तमानासंज्ञानि स्युः। वित्करण 'शिदवित् ' इत्यत्र विशेषणार्थम् / एवमन्यत्रापि वित्करणस्य प्रयोजनं द्रष्टव्यम् / वर्तमानाप्रदेशाः ' स्मे च वर्तमाना' इत्यादयः / " 12 एताः शितः॥३॥३॥१०॥ एताः-वर्तमानासप्तमीपञ्चमीह्यस्तन्यः शितःशानुबन्धा वेदितव्याः। शित्वाच शित्कार्यम् / भू सत्तायाम् // 1 // कर्तृविवक्षायां भू ति इति स्थिते /

Page #491
478 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. आख्यातप्रकरणे - 13 कर्तर्यनद्भ्यः शर // 3 / 471 // धातोरदादिवर्जितात् कर्तरि विहिते शिति शव् प्रत्ययः स्यात् / शकारवकारौ शिद्वित्कार्यार्थौ / 14 नामिनो गुणोऽक्छिति // 4 // 3 // 4 // नाम्यन्तस्य धातोः किडित्वजिते प्रत्यये परे आसन्नो गुणः स्यात् / इति गुणे अवादेशे भवति / नामिन इति किम् / याति / नीभ्यां लूभ्यामित्यादौ गौणत्वान्न गुणः। अक्डिन्तीति किम् / चितः। अशिश्रियत् / __ 15 शिदवित् ।।४।३।२०॥धातोः परो विद्वर्जितः शित्मत्ययो डिद्वत्स्यात् / इत्यनेन तसि ङिद्वद्भावाद् गुणापाप्तावपि शक्निमित्तो गुणः। भवतः। अविदिति किम् / एति / शिदिति किम् / वेषीष्ट / कथं च्यवन्ते प्लवन्ते ? अन्तरङ्गत्वाद् गुणे कृते शवो लोपात् स्थानिवद्भावाद्वा / लुगस्यादेत्यपदे इत्यकारलुकि, भवन्ति / भवसि / भवथः / भवथ / 16 मव्यस्याः॥४।२।११३॥ धातोर्विहिते मकारादौ वकारादौ च प्रत्ययेऽकारस्याकारो दीर्घः स्यात् / भवामि / भवावः / भवामः / धातोः प्रत्ययेनाभिसंबंधो नाकारेणेति प्रत्ययाकारस्यापि दीर्घो भवति / अस्येति किम्। चिनुवः। चिनुमः / आकारस्य दीर्घत्वेन विशेषणमाकारो दीर्घ एव यथा स्यात् न प्लुतस्तल्लक्षणयोगेऽपीत्येवमर्थम् / स भवति / तौ भवतः / ते भवन्ति / त्वं भवसि / युवां भवथः / यूयं भवथ / अहं भवामि / आवां भवावः वयं भवामः। एवं सर्वासु विभक्तिषु / द्वययोगे त्रययोगे च शब्दस्पर्धात् पराश्रयमेव वचनमतिदिश्यते। स च त्वं च भवथः / स चाहं च भवावः। स च त्वं चाहं च भवामः। कथमत्वं त्वं संपद्यते अनहमहं संपद्यते त्वद्भवति मद्भवति? युष्मदस्मदोगौणत्वात् / त्वमादेशौ तु शब्दमात्राश्रयत्वाद् भवत एव / एहि मन्ये रथेन यास्यसि नहि यास्यसि यातस्ते पितेति प्रहासे यथाप्राप्तमेव प्रतिपत्तिात्र प्रसिद्धार्थविपर्यासे किंचिन्निवन्धनमस्ति / रथेन यास्यसीति भाविगमनाभिधानात्महासो गम्यते / नहि यास्यसीति बहिर्गमनं प्रतिषिध्यते / अनेकस्मिन्नपि प्रहसितरि च प्रत्येकमेव परिहास इति अभिधानवशान्मन्ये इत्येकवचनमेव / लौकिकश्च प्रयोगोऽनुसर्तव्य इति न प्रकारान्तरकल्पना न्याय्या।

Page #492
मादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 479 - 17 विधिनिमन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थने // 5 // 428 // विधिरमाप्ते नियोगः। क्रियायां प्रेरणेति यावत् / अज्ञातज्ञापनमित्येके। कटं कुर्यात् करोतु भवान् / प्रेरणायामेव यस्यां प्रत्याख्याने प्रत्यवायस्तनिमन्त्रणम् , इच्छामन्तरेणापि नियोगतः कर्तव्यमिति यावत् / द्विसन्ध्यमावश्यकं कुर्यात् करोतु भवान् / यत्र प्रेरणायामेव प्रत्याख्याने कामचारस्तदामन्त्रणम् / इहासीत आस्तां भवान् यदि रोचते / प्रेरणैव सत्कारपूर्विकाऽधीष्टम् अध्येषणम् / तत्त्वज्ञानं नः प्रसीदेयुः प्रसीदन्तु गुरुपादाः। संपश्नः संपधारणा। किन्नु खलु भो व्याकरणमधीयीय अध्ययै उत सिद्धान्तम् / प्रार्थनं याच्आ। प्रार्थना मे व्याकरणमधीयीय अध्ययै / एतेषु विध्यादिविशिष्टेषु कर्तृकर्मभावेषु प्रत्ययार्थेषु धातोः सप्तमीपञ्चम्यौ स्याताम् / सर्वप्रत्ययापवादौ / 18 सप्तमी यात् याताम् युस् यास् यातम् यात याम् याव याम ईत ईयाताम् ईरन् ईथास् ईयाथाम् ईध्वम् ईय ईवहि ईमहि // 3 // 37 // इमानि वचनानि सप्तमीसंज्ञानि स्युः। सप्तमीप्रदेशाः 'इच्छाथै कर्मणः सप्तमी' इत्यादयः। 19 यः सप्तम्याः // 4 / 2 / 15 / / अकारात्परस्य सप्तम्याः संबंधिनो याशब्दस्येकारादेशः स्यात् / भवेत् / भवेताम् / आदित्येव / अद्यात् / / 20 याम् युसोरियमियुसौ // 4 / 2 / 123 // अकारात् परयोर्याम्युस् इत्येतयोर्यथासंख्यमियमियुसावादेशौ स्याताम्। भवेयुः। भवः। भवेतम् / भवेत। भवेयम् / भवेव / भवेम / - 21 प्रैषानुज्ञावसरे कृत्यपञ्चम्यौ / / 1 / 4 / 29 न्यत्कारपूर्विका प्रेरणा प्रेषः। अनुज्ञा कामचारानुमतिः। अतिसर्ग इति यावत् / अवसरः प्राप्तकालता-निमित्तभूतकालोपनतिः। प्रैषादिविशिष्टे कर्नादावर्थे धातोः कृत्यप्रत्ययाः पञ्चमी च विभक्तिः स्यात् / यद्यपि कृत्याः सामान्येन भावकर्मणोर्विहितास्तथापि सर्वप्रत्ययापवाद. भूतया पञ्चम्या बाध्येरन् इति पुनर्विधीयन्ते / भवता खलु कटः कार्यः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः / अनुज्ञायां केचित्सप्तम्येवेत्याहुः। 1 तत्वज्ञानं कर्मतापन्नं नोऽस्मभ्यं प्रसादपूर्वकं दद्युः-प्रसीदेयुः गुरुपादाः। यद्वा तत्वज्ञानरूपक्रियाविशेषणादम् नोऽस्माकं प्रसीदेयुः /

Page #493
480 . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे ___ 22 आशीष्याशी:पञ्चम्यौ // 5 // 4 // 38 // आशासनमाशीः। आशीविशिष्टेऽर्थे वर्तमानाद्धातोराशीःपञ्चम्यौ विभक्ती स्याताम् / कश्चित्तु समर्थनायां पञ्चमीमिच्छति / परैरशक्यस्य वस्तुनोऽध्यवसायः समर्थना / कश्चिदाह समुद्रः शोषयितुमशक्यः / स आह समुद्रमपि शोषयाणि / . ___23 पञ्चमी तुव ताम् अन्तु हि तम् त आनि आवद् आम ताम् आताम् अन्ताम् स्व आथाम् ध्वम् ऐ आवहै आमहैत् // 3 // 38 // इमानि वचनानि पश्चमीसंज्ञानि स्युः। पश्चमीप्रदेशाः ‘स्मे पञ्चमी' इत्यादयः। 24 आशिषि तुह्योस्तातङ् // 4 / 2 / 119 // आशिषि विहितयोस्तुह्योः स्थाने तातङ् आदेशो वा स्यात् / आयुष्मान् भवतु भवतात् भवान् / ङित्करणं गुणनिषेधार्थम् / ___25 अतः प्रत्ययाल्लुक् // 4 / 285 // धातोः परो योऽकारान्तः प्रत्ययस्तस्मात्परस्य हेर्लक् स्यात् / भव / आशिषि श्रेयस्वी भवतात् सौम्य / भवतम् / भवत / भवानि / भवाव / भवाम / 26 अनद्यतने ह्यस्तनी // 5 // 27 // आन्याय्यादुत्थानादान्याय्याच संवेशनादहरुभयतः सार्धरात्रं वा अद्यतनः कालः। तस्मिन्नसति भूतेऽर्थे वर्तमानाद्धातोबस्तनी विभक्तिः स्यात् / 27 ह्यस्तनी दिव् ताम् अन् सिव तम् त अम्ब व म त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि // 3 / 3 / 1 // इमानि वचनानि ह्यस्तनीसंज्ञानि स्युः / ह्यस्तनीप्रदेशाः ‘अनद्यतने ह्यस्तनी' इत्यादयः / दिस्योरिकार उच्चारणार्थः। 28 अधातोरादिस्तिन्यां चामाङा // 4 / 4 / 29 // ह्यस्तन्यामद्यतनीक्रियातिपत्त्योश्च विषये धातोरादिरवयवोऽट् स्यात * अमाङा'-माङा योगे तु न / अभवद् ह्यो जिनार्चा / विरामे वा / अभवत् / अभवताम् / अभवन् / अभवः अभवतम् / अभवत / अभवम् / अभवाव / अभवाम / विषयविज्ञानात् प्रत्ययव्य

Page #494
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 481. षधानेऽपि भवति / परविज्ञाने हि अहन्नित्यादावेव स्यात् / अमाडेति किम् / मा भवान् भूत् / मास्म भवत् / अस्मद्विना मा भृशमुन्मनी भूः / धातोरादिरिति किम् / पाभवत् / 29 अद्यतनी 8 / 2 / 48 भूतेऽर्थे वर्तमानाद्धातोरद्यतनी विभक्तिः स्यात् / 30 सिजद्यतन्याम् // 3 / 4 / 53 / धातोरद्यतन्यां परभूतायां सिच् प्रत्ययः स्यात् / वेति निवृत्तम् / इकारचकारौ विशेषणार्थी। 31 पिवैतिदाभूस्थः सिचो लुप्परस्मै न चेट् // 4 // 3 // 66 // एभ्यः परस्य सिचः परस्मैपदे परे लुप स्यात् 'न चेट ' लुपसंनियोगे चैतेभ्य इट न भवति / एतीति इणिकोर्ग्रहणम् / देति दासंज्ञा धातवः। भू इति भवतेरस्त्यादेशस्य च ग्रहणम् / पिबेति किम् / पातिपायत्योः अपासीत् वनं वा वस्त्रं पा। दासज्ञ इति किम् / अदासीत् केदारं भोजनं वा / परस्मै इति किम् / अपासत पयांसि चैत्रेण / लुकमकृखा लुबिधानं स्थानिवद्भावाभावार्थम् / तेनाबोभो. दित्यत्र न वृद्धिः। 32 भवतेः सिज्लुपि // 4 / 3 / 12 // सिचो लुपि भवतेर्गुणो न स्यात् / अड्धातोरित्यडागमे / अभूत् / अभूताम् / अभूस् अन् इति स्थिते सिज्लोपे धातोरिवर्णस्येत्युवादेशे। 33 भुवो वः परोक्षाद्यतन्योः // 42 // 43 // भुवो वकारान्तस्य परोक्षाद्यतन्योः परतः उपान्त्यस्योद्भवति / अभूवन् / अभूः / अभूतम् / अभूत / अभू. वम् / अभूव / अभूम / व इति किम् / अभूत् / अत्र भस्य मा भूत् / 34 परोक्षे // 5 // 2 // 12 // अक्षाणां परः परोक्षः / अतएव निर्देशात् साधुः अव्युत्पन्नो वा असाक्षात्कारार्थः / भूतानद्यतने परोक्षेऽर्थे वर्तमानाद्धातोः परोक्षा विभक्तिः स्यात् / यद्यपि साध्यत्वेनानिष्पन्नत्वात् सर्वोऽपि धात्वर्थः परोक्षस्तथापि प्रत्यक्षसाधनत्वेन तत्र लोकस्य प्रत्यक्षत्वाभिमानोऽस्ति / यत्र स नास्ति स परोक्षः। 35 परोक्षा गव् अतुस् उस् थत् अथुस् अ ण व म ए आते इरे से आथे ध्वे ए वहे महे // 3 / 3 / 12 / इमानि वचनानि परोक्षासंज्ञानि

Page #495
482. सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे स्युः। परोक्षाप्रदेशाः 'श्रुसदवस्भ्यः परोक्षा वा ' इत्यादयः / भू णव् इति स्थिते णकारो वृद्धयर्थः / . .... ___.36 द्विर्धातुः परोक्षाडे प्राक्तु स्वरे स्वरविधेः // 4 / 1 / 1 // परोक्षायां के च प्रत्यये परे धातुर्दिः स्यात् / धातोरवस्थितस्य द्वितीयमुच्चारणं क्रियत इत्यर्थः / स्वरादौ तु द्विवचननिमित्ते प्रत्यये स्वरस्य कार्यात् मागेव द्वित्वं भवति / धातुरिति किम् / पाशिश्रियत् / ‘वेत्तेः कित्' इति वचनादामि परोक्षाकार्य न भवति / दयांचक्रे / परोक्षाङ / इति किम् / अदात / प्रागिति किम् / निनायेत्यादिषु वृद्धयादेः स्वरविधेः पूर्वमेव द्वित्वं सिद्धं भवति / स्वर इति किम् / दिदीर्वान् / स्वरविधेरिति किम् / श्वि-१शुशाव / रतितवनीयिषतीत्यत्र तु ३स्वरविधेर्विचननिमित्तप्रत्ययाजन्यत्वान्न ततः प्राग द्वित्वम् / जग्ले मम्ले इति अनिमित्तकमात्वम् / अधिजगे इति विषये आदेशः। प्राक्तु स्वरे स्वरविधेरिति आद्विवचनमधिकारः / अन्यथा हि आटिटत् इत्यादि न सिद्धयेत् / [प्रागेव णेोपे सति ] 37 भूस्वपोरदुतौ // 4 / 1 / 70 // भूस्वप् इत्येतयोः परोक्षायां द्वित्वे सति पूर्वस्य यथासंख्यमकारोकारौ स्याताम् / केचित्तु कर्तर्येव भुवोऽकारमिच्छन्ति न भावकर्मणोः / तेन बुभूवे चैत्रेण, अनुबुभूवे कम्बलः साधुनेत्येव भवति / . 38 द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी // 4 // 42 // धातोद्वित्वे सति पूर्वस्य द्वितीयतुर्ययोः स्थाने यथासंख्यं पूर्वावाद्यतृतीयावासन्नौ स्याताम् / / ___39 नामिनोऽकलिहलेः // 43 // 51 // नाम्यन्तस्य धातोर्नाम्नो वा कलिहलिवर्जितस्य णिति प्रत्यये परे वृद्धिः स्यात् / इति वृद्धावावादेशे ‘भुवोव ' इत्यूत्वे च बभूव श्रीवीरः / बभूवतुः। कलिहलिवर्जनानाम्नोऽपि / तेन पटुमाख्यातवान् अपीपटत् / अलीलघत् इत्यत्र वृद्धावन्त्यस्वरादिलोपे चासमानलोपित्वात् सन्वद्भावः सिद्धो भवति / कलिहलिवर्जनं किम् / कलिं हलिं वाग्रहीत् अचकलत् अजहलत् / अन्ये तु नाम्नो वृद्धिमनिच्छन्तोऽन्त्यस्वरस्योकारस्यैव णिचि लोपमिच्छन्तः संमानलोपित्वात्सन्वद्भावप्रतिषेधेऽपपटत् अललघदित्येवाहुः। 1 अत्र स्वरव्यञ्जनकार्य 'वा परोक्षायङि' इति वृत् 'दीर्घमवोऽन्त्यम् / 2 तुक् वृत्तीत्यतोऽनडन्तात् क्यनि सनि ‘अन्यस्य' इति द्वित्वम् / 3 गुणरूपस्येत्यर्थः /

Page #496
भवादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 483 40 स्क्रसृवृभृस्तुद्रुश्रुस्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः // 4 / 4 / 82 // सस्सटः करोतेः स्त्रभृस्तुद्रुश्रुनुवर्जितेभ्यश्च सर्वधातुभ्यः परस्य व्यञ्जनादेः परोक्षाया आदिरिट् स्यात् / बभूविथ / बभूवथुः / बभूव / बभूव / बभूविव / बभूविम / आशिष्याशीपञ्चम्यावित्युक्तमेव / . 41 आशीः क्यात् क्यास्ताम् क्यासुस् क्यास् क्यास्तम् क्यास्त क्यासम् क्यास्व क्यास्म सीष्ट सीयास्ताम् सीरन् सीष्ठास सीयास्थाम् सीध्वम् सीय सीवहि सीमहि // 3 // 3 // 13 // इमानि वचनानि आशी:संज्ञानि स्युः। कित्करणं 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' इत्यादिषु विशेषणार्थम् / भूमत् भद्रं सद्भ्यः / भूयास्ताम् / भूयासुः / भूयाः भूयास्तम् / भूयास्त / भूयासम् / भूयास्त्र / भूयास्म / 42 अनद्यतने श्वस्तनी // 5 // 35 // न विद्यतेऽद्यतनो यत्र तस्मिन् वर्त्यति धावर्थे वर्तमानाद्धातोः श्वस्तनी विभक्तिः स्यात् / अनद्यतन इति बहुव्रीहिः किम् / व्यामिश्रे मा भूत् / अद्य श्वो वा गमिष्यति / कथं श्वो भविष्यति मासेन गमिष्यति? १पदार्थे भविष्यन्ती पश्चात् श्वःशब्देन योगः। 43 श्वस्तनी ता तारौ तारस् तासि तास्थस् तास्थ तास्मि तास्वस् तास्मस् ता तारौ तारस् तासे तासाथे ताध्वे ताहे तास्वहै तास्महे // 3 // 3 // 14 // इमानि वचनानि श्वस्तनीसंज्ञानि स्युः। श्वस्तनीप्रदेशाः 'अनद्यतने श्वस्तनी' इत्यादयः / .. 44 स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् // 4 / 4 / 32 // धातोः परस्य सकारादेस्तकारादेवाशितः प्रत्ययस्यादिरिट् स्यात् 'अत्रोणादेः' त्रस्य उणादेश्च न / भविता श्वः पूजोत्सवः / भवितारौ / भवितारः / भवितासि / भवितास्थः / भवितास्थ / भवितास्मि / भवितास्वः / भवितास्मः ।स्तादीति किम् / त्रस्नुः / स्योमा / भूयात् / दीपः / ईश्वरः / विद्वान् / अशित इति किम् / आस्से / आस्ते / अत्रोणादेरिति किम् / शस्त्रम् / योत्रम् / पत्रम् / पोत्रम् / उणादिः-वत्सः / अंसः / दन्तः / हस्तः / 1 पदं गमिष्यति क्रिया सार्थो यस्य धात्वर्थस्य तस्मिन् /

Page #497
484 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातपकरणे 45 भविष्यन्ती // 5 // 3 // 4 // वय॑त्यर्थे वर्तमानाद्धातोः परा भविष्यन्ती विभक्तिः स्यात् / 46 भविष्यन्ती स्यति स्यतस् स्यन्ति स्यसि स्यथस् स्यथ स्यामि स्थावस् स्यामस स्यते स्यते स्यन्ते स्थसे स्येथे स्यध्वे स्ये स्यावहे स्यामहे // 3 // 3 // 16 // इमानि वचनानि भविष्यन्तीसंज्ञानि स्युः। भविष्यन्तीप्रदेशाः 'भविष्यन्ती' इत्यादयः / सादित्वादिडागमे / भविष्यति। भविष्यतः। भविष्यन्ति। भविष्यसि / भविष्यथ / भविष्यथ / भविष्यामि / भविष्यावः / भविष्यामः / .47 सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तौ क्रियातिपत्तिः // 49 // सप्तम्या अर्थो निमित्तं हेतुफलकथनादिका सामग्री। कुतश्चिद्वैगुण्यात् क्रियाया अतिपतनमनभिनित्तिः क्रियातिपत्तिः / तस्यां सत्यामेष्यत्यर्थे वर्तमानाद्धातोः सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तिः स्यात् / 48 क्रियातिपत्तिः स्यत् स्यताम् स्यन् स्यस् स्यतम् स्यत स्यम् स्याव स्याम स्यत स्येताम् स्येन्त स्यथास् स्येथाम् स्यध्वम् स्ये स्यावहि स्यामहि // 3 / 3 / 16 // सुदृष्टिश्चेदभविष्यत् सुभिक्षमभविष्यत् / अभविष्यताम् / अभविष्यन् / अभविष्यः। अभविष्यतम् / अभविष्यत। अभविष्यम् / अभविष्याव / अभविष्याम। 49 अदुरुपसर्गान्तरो णहिनुमानानेः // 2 // 377 // दुर्वर्णोपसर्गस्थादन्तःशब्दाच रषवर्णात परस्य णकारहिनुमीना आनिसंबन्धिनो नकारस्य णः स्यात् / णेति णोपदेशा धातवो गृह्यन्ते / उपसर्गाण्णवविधानात् / सर्वे च नादयो णोपदेशा वृतिनन्दिनदिनशिनाटिनकिनाधनानुवर्जम् / नाटीति 'नटण अवस्यन्दने' इति चौरादिकस्यैव वर्जनं नतु 'णट नृत्तौ' इति भौवादिकस्य / प्रणमति / परिणमति / प्रणयति / परिणयति / प्रणामकः। परिणामकः। प्रणायकः। परिणायकः। अन्तर-अन्तर्णयति / अन्तर्णायकः / हिनु-पहिणोति / पहिणुतः / मीनाप्रमीणाति / प्रमीणीतः / हिनुमीनाग्रहणे विकृतस्यापि भवति / एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात आनि-प्रभवाणि। आनीत्यर्थवत एव ग्रहणादनर्थकस्य न भवति। प्रवृद्धा वपा येषां तानि प्रवपानि मांसानि / अदुरिति किम् / दुर्भवानि / उपसर्गान्तरिति किम् / प्रातर्नयति / पुनर्नयति / येन धातुना युक्ताः मादयस्तमेव प्रत्युपसर्गसंज्ञा

Page #498
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 485 भवन्तीतीह न भवति / प्रगता नायका यस्मात्मनायको देशः। णहिनुमीनानेरिति किम् / प्रनृत्यति / अणोपदेशखाण्णत्वं न भवति / अलचटतवर्गशसान्तर इत्येव / प्रतिनमति / प्रददाति / परिनदनमित्यत्र तु क्षुभ्नादित्वान्न भवति / 50 अकखाद्यषान्ते पाठे वा // 2 // 3 // 80 // पाठे धातूपदेशे ककारखकारादिः षकारान्तश्च यो धातुस्ताभ्यामन्यस्मिन् धातो परेऽदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थात् रघुवर्णात् परस्य नेर्नकारस्य णो वा स्यात् / प्रणिभवति / प्रनिभवति / प्रणिष्टभ्नाति / प्रनिष्टभ्नाति / स्तम्भेः सौत्रेषु पाठात् पाठविषयत्वम् / अकखादीति किम् / पनिकरोति / प्रनिखनति / अषान्त इति किम् / प्रनिद्वेष्टि। पाठ इति किम् / इह च प्रतिषेधो यथा स्यात् / प्रतिचकार / प्रनिचखाद / प्रनिपेक्ष्यति / इह च मा भूत प्रनिवेष्टा / प्रणिवेष्टा। प्रणिदेष्टा। प्रनिदेष्टा। यङ्लुपि नेच्छन्त्येके। प्रनिपापचीति / मनिसासत्ति इत्यादि / भू सत्तायामिति सत्ताद्यर्थनिर्देशोऽत्रोपलक्षणम् / मृदो घटो भवतीत्यादावुत्पद्यत इत्याधर्थात् / उपसर्गा अर्थविशेषस्य द्योतकाः। प्रभवति पराभवति सम्भवति अनुभवति अभिभवतीत्यादौ विधिधार्थावगतेः / तदुक्तम्-' उपसर्गण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते / विहाराहारसंहारपहारप्रतिहारवत् // अपरं च-'धात्वर्थ बाधते कश्चित् कश्चित्तमनुवर्तते / ___ तमेव विशिनष्ट्यन्योऽनर्थकोऽन्यः प्रयुज्यते // बाधते यथा-प्रतिष्ठते। प्रस्मरति।प्रवसति। प्रलीयते। प्रतीक्षते। प्रतिपालयति। तमनुवतते यथा-अधीते। अध्येति। आचामति। आचष्टे / अनुरुध्यते। प्रलोकयति। तमेव विशिनष्टि यथा-प्रपचति / प्रकरोति / पाणिति / प्राश्नाति / निरीक्षते / निष्टपति / अनर्थको यथा-प्रलम्बते। प्रार्थयते। विजयते। विजानाति / निमीलति / निखञ्जति। निरजति। एषां चापश्चभ्यः प्रायेण प्रयोगो भवति / आहरति। व्याहरति / अभिव्याहरति / समभिव्याहरति / प्रसमभिव्याहरतीति / अथ किं धातुः पूर्व क्रियाविशेषकेणोपसर्गेण युज्यते उत साधनाभिधायिना प्रत्ययेनेति ? साधनेनेति केचित् / साधनं हि क्रियां निवर्तयति तामुपसर्गो विशिनष्टि / अभिनिर्वृत्तस्य चोपसर्गेण विशेषः शक्यो वक्तुं नानाभिनिवृत्तस्य / तदयुक्तम् / यो हि धातूपसर्गयोरभिसंबन्धस्तमभ्यन्तरीकृत्य धातुः साधनेन प्रयुज्यते यस्माद्विशिष्टैव क्रिया साधनेन साध्यवे

Page #499
486 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे न तु साधनाल्लब्धस्वरूपान्यतो विशेष लभते / तस्मात्पूर्वमुपसर्गेणेति युक्तम् / तथा च समस्करोत् संचस्कारेत्यत्रान्तरङ्गत्वात् स्सटि कृते प्रत्ययनिमित्ते अडागमद्विवचने भवतः अतश्चैवम् / पूर्व हि धातोः साधनेन संबंधे आस्यते गुरुणेत्यकर्मकः उपास्यते गुरुरिति सकर्मको धातुः केन स्यात् / न चैतद्वाच्यं प्रत्ययसंबन्धमन्तरेण क्रियाविशेषस्यानभिव्यक्तेन धातोः पूर्वमुपसर्गेण संबन्धो युज्यते / यतः बीजकालेषु संबद्धा यथा लाक्षारसादयः वर्णादिपरिणामेन फलानामुपकुर्वते बुद्धिस्थादभिसंबन्धात्तथा धातूपसर्गयोरभ्यन्तरीकृतो भेदः पदकाले प्रकाश्यते / पद्येवमुपेत्यादावन्तरङ्गत्वादेत्वदीर्घत्वयोः कृतयोईस्वाभावात्तोऽन्तो न प्राप्नोति / सत्यम् / असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे भविष्यति / प्रेजुः प्रोपुः इत्यत्र तु यज्वपोर्टेति द्वित्वे च सति अन्तरङ्गत्वात् समानदीर्घत्वे पश्चादेदोतौ। यदा पूर्वमेदोतौ ततोऽयवादेशे 'व्यञ्जनस्यानादेलुक् ' इति लुकि पुनरेदोतौ / ननु कर्तुं प्रकर्षेणेच्छति प्रचिकीर्षति इत्यादौ धात्वन्तरसंबद्धस्योपसर्गस्य तदर्थप्रतिपादकप्रत्ययादेव प्राक्प्रयोगः प्राप्नोति। नैवम् / तस्याधातुत्वात् / समुदायस्यैव धातुत्वात् / एवं मनःशब्दात् सुभवतौ दुर्भवती अभिभवतौ क्यङ्मत्यये सुमनायते दुर्मनायते अभिमनायते हस्तिनाऽतिक्रामति अतिहस्तयति सेनयाभियाति अभिषेणयतीत्यादावपि द्रष्टव्यम् // पां पाने // 2 // अनुस्खार 'एकस्वरादनुस्खारेत ' इतीनिषेधार्थः। 51 श्रौतिकृवुधिवुपाघ्राध्मास्थानादाम्दृर्तिशदसदः शृकृधिपि. बजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्छशीयसीदम् // 4 / 2 / 108 // श्रौत्यादीनां शिति परे यथासंख्यं शृ इत्यादय आदेशाः स्युः अत्यादौ / ' पिब ' इति स्वरान्तत्वादुपान्त्यलक्षणो गुणो न भवति / पिबति / पिवतः / पिवन्ति / घ्रादिभिः साहचर्यात् पार्यो(वादिकयोरेव ग्रहणम् / लाक्षणिकत्वाच मैं इत्येतस्य न ग्रहणम् / तेन पान् इयरत् पायति / श्रौत्यॉस्तिन्निर्देशः कृवुधिवुदृशृदामामनुबन्धश्च यलुप्यादेशनिवृत्त्यर्थः / शोश्रुवत् / अर्यलुपि द्वित्वे पूर्वस्यात्वे रागमे धातोश्च रत्वे तनिमित्ते रागमलोपे पूर्वाकारदीर्घत्वे च आरत् / चरीकृण्वत् / देधिन्वत् / दर्दशत् / दादत् / केचित्तु श्रौतेर्यङ्लुप्यण्यादेशं शुभत्ययं चेच्छन्त्यगुणाभावं मन्यन्ते / दामो मकारस्य निर्देशो दासंज्ञशङ्कानिवृत्त्यर्थश्च / पिबेत् / पिबतु / पिवतात् / अपिबत् / पिवैतिदाध्विति सिज्लोपे अपात् / अपाताम् /

Page #500
487 भ्वादयः ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 52 सिज्विदोऽभुवः // 4 / 2 / 92 // सिचः प्रत्ययाद्विदश्च धातोः परस्यानः स्थाने पुसादेशः स्यात् 'अभुवः' न चेद् भुवः परः सिज् भवति / प् इत् / . 53 इडेत्पुसि चातो लुक् // 4 / 3 / 94 // विङत्यशिति स्वरे इटि एकारे पुसि च परे आकारान्तस्य धातोरन्तस्य लुक् स्पात् / अपुः। अक्ङिन्दर्थ शिदर्थ चेडादिग्रहणम् / अपाः / अपातम् / अपात / अपाम् / अपाव / अपाम | 54 ह्रस्वः // 4 / 1 / 39 // धातोदित्वे सति पूर्वस्य स्वरान्तस्य ह्रस्वः स्यात् / 55 आतो णव औः // 4 / 2 / 120 // वेति निवृत्तम् / आकारात्परस्य णवः स्थाने औरित्ययमादेशः स्यात् / पपौ / आत इति किम् / स जगाम / सुप्तोऽहं किल विललाप / __ 56 इन्ध्यसंयोगात्परोक्षा किद्वत् // 4 / 3 / 21 // इन्धेरसंयोगान्ताच्च धातोः परा अवित्परोक्षा किद्वत स्यात् / इति कित्त्वात् इडेत्पुसीत्यातो लुक् / पपतुः। पपुः / इन्ध्यसंयोगादिति किम् / सस्रंसे / दध्वंसे। परोक्षेति किम् / इन्धिता। नेता। अविदित्येव / निनय / निनयिथ / इयाज / इयजिथ / द्विदिति प्रकृते किद्ववचनं यजादिवचिस्वपीनां यदर्थम् / जागर्तेश्च गुणार्थम् / ङित्वे हि ते न स्याताम् / 57 सृजिशिस्कृस्वराऽत्वतस्तृनित्यानिटस्थवः // 4 / 479 // सृजिशिभ्यां सस्सटः कृगः स्वरान्तादकारवतश्च तृचि नित्यानिटो धातोविहितस्य थव आदिरिड वा न स्यात् / पपिथ / पपाथ / पपथुः। पप / पपौ / सृजिशिस्कृस्वरात्वत इति किम् / रराधिथ / बिभेदिथ / चकर्थ / तृजिति किम् / किति नित्यानिटो मा भूत् / लुलविथ / नित्येति किम् / तृचि विकल्पेटो मा भूत् / विदुधविथ / ररन्धिथ / अनिट इति किम् / शिश्रयिथ / थव इति किम् / पपिव / पपिम / विहितविशेषणं किम् / चकर्षिथ / अदादेशस्य घसेः वेगादेशस्य च वयेः तृच्यभावानित्यमेवेड भवति / जघसिथ / उवयिथ / प्रकृत्यन्तरस्य तु घसेः परोक्षायामपि प्रायिक एव प्रयोगः। स्क्रादिसूत्रेण प्राप्ते विभाषा / स्वरान्तत्वेनैव सिद्धे स्कृग्रहणं 'ऋतः' इति प्रतिषेधवाधनार्थम् / / 58 गापास्थासादामाहाकः॥४॥६६॥ एषामन्तस्य क्डित्याशिष्येकारः

Page #501
488 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे स्यात् / पेयात् / पेयास्ताम् / पेयासुः / गास्थोर्मध्ये पाठाद् भौवादिकयोः पै पा इत्येतयोः पाशब्देन ग्रहणम् नत्वादादिकस्य। हाकःयङ्लुपनिवृत्त्यर्थः / शेषाणां यङ्लुप्यपि भवति / 59 एकस्वरादनुस्वारेतः॥४॥४/५७। एकस्वरादनुस्खारेतो धातोविहितस्य स्तायशित आदिरिड् न स्यात् / पाता / पास्यति / अपास्यत् / अत्र संग्रहश्लोकाः " विश्रिडीशीयुरुक्षुक्ष्णुणुस्नुभ्यश्च दृगो दृङः // ऊट्टदन्ता युजादिभ्यः स्वरान्ता धातवोऽपरे॥१॥ पाठ एकस्वराः स्युर्येऽनुस्खारेत इमे मताः // द्विविधोऽपि शकिश्चैवं वचिर्विचिरिची पचिः // 2 // सिञ्चतिर्मुचिरितोऽपि पृच्छति-। भ्रस्जिमस्जिभुजयो युजियाजः // वञ्जिरञ्जिरुजयो णिजिविजृ-। सञ्जिभञ्जिभजयः सृजित्यजी // 3 // स्कन्दिविद्यविद्लविन्तयो नुदिः / स्विद्यतिः शदिसदी भिदिच्छिदी // तुदी पदिहदी खिदिक्षुदी / राधिसाधिशुधयो युधिव्यधी // 4 // बन्धबुध्यरुधयः क्रूधिक्षुधी / सिध्यतिस्तदनु हन्तिमन्यती // आपिना तपिशपिक्षपिच्छुपो / लुम्पतिः सृपिलिपी वपिस्वपी // 5 // 1 स्वरान्ताः किंविशिष्टाः ये पाठे एकखरास्ते अनुस्वारेत इत्यर्थ /

Page #502
भवादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. यभिरभिलभियमिरमिनमिगमयः / क्रुशिलिशिरुशिरिशिदिशतिदशतयः // स्मृशिमशतिविशतिदृशिशिशिष्लशुषय-। स्त्विपिपिपिविष्टकृषितुषिदुषिपुषयः // 6 // श्लिष्यतिर्द्विषिरतो घसिवसती / रोहति हिरिही अनिगदितौ // देग्धिदोग्धिलिहयो मिहिवहती। नातिर्दहिरिति स्फुटमनिटः // 7 // प्रां गन्धोपादाने // 3 // जिघ्रति / जिप्रेत् / जिघ्रतु / जिघ्रतात् / अजिघ्रत् / 60 धेघाशाच्छासो वा // 43 // 6 // एभ्यः परस्य सिचः परस्मैपदे वा लुप् स्यात् लुप्संनियोगे चैतेभ्य इट् न स्वात् / धेः पिबतीत्यनेन नित्यं प्राप्ते शेषेभ्योऽप्राप्ते विकल्पः / अनात् / पक्षे / . 61 सः सिजस्तेर्दिस्योः / / 4 / 365 // सिच्पत्ययान्ताद्धातोरस्तेश्च सःसकारान्तात्परः परादिरीत् स्यात् दिस्योः परयोः। 62 यमिरमिनम्यातः सोऽन्तश्च ॥४।४।८जा यमिरमिनमिभ्य आदन्तेभ्यश्च धातुभ्यः परस्य परस्मैपदविषयस्य सिच आदिरिट् स्यात् एषां च सोऽन्तः / 63 इट ईति // 4 // 3 // 71 // इटः परस्य सिच ईति परे लुक् स्यात् / अघासीत् / अघ्राताम् / अघ्रासिट्राम् / अधुः / अघासिषुः इत्यादि / परोक्षायां घ्रा घेति द्वित्वे / 64 व्यञ्जनस्यानादेलक // 41 // 44 // धातोद्वित्वे सति पूर्वस्य व्यञ्जनस्यानादेलक् स्यात् / व्यञ्जनस्येति किम् / स्वरस्य मा भूत् / अनादेरिति किम् / आदेर्मा भूत् / इति लुकि द्वितीयतुर्ययोरिति घस्य गत्वे / ___65 गहोर्जः // 41 // 40 // धातोद्वित्वे सति पूर्वयोर्गकारहकारयोर्जकारः स्यात् / जघौ / जघ्रतुः / जघुः। 62

Page #503
490 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातमकरणे 66 संयोगादेर्वाशिष्येः // 4 / 3 / 95 // धातो; संयोगादेराकारान्तस्य क्ङित्याशिषि परेऽन्तस्यैकारादेशो वा स्यात् / प्रेयात् / घायात् / घेयास्ताम् / घ्रायास्ताम् / घेयासुः। घ्रायासुः। अपच्छायादित्यत्र तु छकारस्य द्वित्वे सति संयोगादित्वस्य लाक्षणिकखान्न भवति / संयोगादेरिति किम् / यायात् / धातोरित्येव / निर्यायात् / विडतीत्येव / ग्लासीष्ट। आशिषीति किम् / ग्लानः। प्राता / घ्रास्यति / अघ्रास्यत् / मां शब्दाग्निसंयोगयोः // 4 // धमति / अध्मासीत् / दध्मौ / मायात् / ध्मेयात् / ध्माता / ध्मास्यति / अध्मास्यत् / ष्ठां गतिनिवृत्तौ // 5 // 67 षः सोऽष्ट्यैष्ठिवष्वष्कः // 2 // 3 // 98 // पाठे धाबादेः षकारस्य सकार आदेशः स्यान्न चेत् षकारः ष्ट्यैष्ठिवष्वष्कसंबन्धी। स्वरदन्त्यपरसकारादयः स्मिस्विदिस्वदिस्वञ्जिस्वपयश्च पोपदेशाः सृपि, सृजि, स्त्या, स्तु, स्त, सू, सेकवर्जम् / षोपदेशश्चैषां पखविषयव्यवस्थार्थः / निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभाव इति ठस्य थत्वे स्थाधातुः / तिष्ठति / तस्थौ / अस्थात् / 68 अघोषे शिटः // 41 // 45 // धातोद्वित्वे सति पूर्वस्य शिटस्तत्संबन्धिन्येवाघोषे परे लुक् स्यात् / अनादिलुगपवादोऽयम् / तस्थौ / तस्थतुः / तस्थुः / तस्थिथ / तस्थाथ / अघोष इति किम् / सस्नौ। शिट इति किम् / पप्सौ / स्थेयात् / स्थाता / स्थास्यति / अस्थास्यत् / 69 स्थासेनिसेधसिचसञ्जां द्वित्वेऽपि // 2 // 3 // 40 // उपसर्गस्थानाम्यन्तस्थाकवर्गात्परेषां स्थादीनां सकारस्य षः स्यात् द्वित्वेऽपि अव्यपि-द्विवचनेनाटा द्वाभ्यां व्यवधानेऽपीत्यर्थः / अध्यष्ठात् / अधितष्ठौ / अधिष्ठाता / अधिष्ठास्यति / अध्यष्ठास्यत / उपसर्गादित्येव / अधिस्थास्यति / गतार्थवान्नात्राधिरुपसर्गः सेनेः १अषोपदेशार्थ स्थासञ्जोरवर्णान्तव्यवधानेऽपि विध्यर्थ सिचसञ्जसेधां पणि नियमवाधनार्थ सर्वेषामड्व्यवधाने पदादौ च षत्वार्थ वचनम् / म्नां अभ्यासे // 6 // मनति / अम्नासीत् / मम्नौ / म्नेयात् / नायात् / नाता / म्नास्यति / अम्नास्यत् / दां दाने // 7 // यच्छति / 1 अषोपदेशत्वं च सह इनेन वर्तते इति व्युत्पत्तौ / सर्वेऽपि साधितस्यापि वा व्युत्पत्तिपक्षे / 1 सेनेस्तु ‘णिस्तोरेवा-' इति सिद्धं, तिष्ठतेस्तु सन् षत्वरूपो नास्तीति।

Page #504
भवादयः सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. '491 70 अवौ दाधौ दा // 3 // 35 // दाधा इत्येवंरूपौ धातू अवानुबन्धौ दासंज्ञौ स्याताम् / दारूपाश्चत्वारः-दाम् , देङ्, डुदांग्क् , दोच् / धारूपो द्वौ-ट), डुधांगक् / दाधारूपोपलक्षितस्य दासंज्ञावचनात् दोंदेंट्धे इत्येतेषां शिति दाधारूपाभावेऽपि दासंज्ञा सिद्धा / दीङो दारूपस्य बहिरङ्गत्वान्न भवति / अनेन दासंज्ञत्वात् पिबतीत्यादिना सिज्लुप् / अदात् / अदाताम् / अदुः। अवाविति किम् / दांव-दातं बर्हिः ।व-अवदातं मुखम् / अविति वकारो न पकारः। दातियतिश्च वकारानुबन्धौ / तेन प्रणिदापयति प्रणिधापयतीत्यत्र दासंज्ञायां सत्यां नेर्णत्वं सिद्धम् / ददौ / गापास्थेत्येकारे देयात् / दाता / दास्यति / अदास्यत् / ___71 नेमादापतपदनदगदवपीवहीशमचिग्यातिवातिद्रातिप्सालिस्यतिहन्तिदेग्धौ // 2 // 3 // 79 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दाद्रषवर्णात्परस्योपसर्गस्य माङादिषु धातुषु परेषु णः स्यात् / डकारोपलक्षिता माङ्मा, तेन माङ्मेङगेहण न मातिमीनातिमिनोतीनाम् / डकारनिर्देशश्च नानुबन्धार्थः किं तु मात्यादिनि. त्यर्थः / तेन यङ्लुप्यप्युदाहरिष्यते / दा इति संज्ञापरिग्रहात् ददातिदयतियच्छतिदातिदधातिधयतीनां ग्रहणम् / प्रणियच्छति / अडागमस्य धात्ववयत्वेन व्यवधायकत्वाभावात् प्रण्ययच्छत् / प्रण्यास्यति इत्यादौ तु आङा व्यवधानेऽपि प्रतिषेधा. भावात् भवति / अदुरित्येव / दुनियच्छति / उपसर्गान्तर इत्येव / प्रातर्नियच्छति / वप्यादीनामनुबन्धेन तिवा च निर्देशो यलुनिवृत्त्यर्थः / जि त्रिं अभिभवे // 9 // जयति / जयेत् / जयतु / जयतात् / अजयत् / 72 सिचि परस्मै समानस्याङिति // 4 // 3 // 44 // समानान्तस्य धातोः परस्मैपदविषये सिच्यङिति परे आसन्ना वृद्धिः स्यात् / अजैषीत् / अजैष्टाम् / अजैषुः। 73 जेर्गिः सन्परोक्षयोः // 4 / 1 // 35 // जयतेः सन्परोक्षयोद्वित्वे सति पूर्वस्मात् परस्य गिरादेशः स्यात् / जिगाय / सन्परोक्षयोरिति किम् / जेजीयते / जिनातेजिरूपस्य लाक्षणिकत्वात् जिज्यतुः। निग्यतुः। जिज्युः। जिग्युः। जिगयिथ। जिगेथ / जिग्यथुः। जिग्य / 74 णिद्वान्त्यो ण // 4 / 3 / 58 // परोक्षातृतीयत्रिकैकवचनमन्त्यो णव्

Page #505
492 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे वा णिन्न स्यात् / णित्त्वाश्रयं कार्य पक्षे प्रतिषिध्यते। जिगय। जिगाय / जिग्यिव। जिग्यिम / वा णित्त्वप्रतिबन्धात् कुटादीनां गुणविभाषा / चुकुट / चुकोट / अन्त्य इति किम् / जिगाय / णित्त्वाश्रयस्प विकल्पनात् णवाश्रयं नित्यमेव / अहं पपौ / दीर्घश्वीति दीर्घ जीयात् / जेता / जेष्यति / अजेष्यत् / सिं क्षये // 10 // अकर्मकः। अन्तर्भावितण्यर्थस्तु सकर्मकः। क्षयति / अझैषीत् / 70 कङश्चञ् // 4 / 1 / 46 // धातोद्वित्वे सति पूर्वयोः ककारङकारयोर्यथासंख्यं चकारत्रकारौ स्याताम् / चिक्षाय / चिक्षियतुः / चिलियुः चिक्षयिथ / चिक्षेथ / क्षीयात् / ई दूं टुं श्रृं सुं गतौ // 15 // अयति / अयेत् / अयतु / अयतात् / 76 स्वरादेस्तासु // 44 // 31 // स्वरादेर्धातोरादेः स्वरस्य तास्वद्यतनीक्रियातिपत्तिास्तनीषु विषये आसमा वृद्धिः स्यात् अमाङा / आयत् / आयताम् / आयन् / ऐषीत् / ऐष्टाम् / ऐषुः / / 77 पूर्वस्थास्वे स्वरे योरियुत् // 4 / 1 / 37 // धातोद्वित्वे सति यः पूर्वस्तस्य संबन्धिनो योरिकारस्योकारस्य चास्वे स्वरे परे आसन्नौ इय उव इत्येतावादेशौ स्याताम् / इयाय / अर्तेर्यङ्लुपि द्वित्वे पूर्वस्याकारे 'रिरौ च लुपि' इत्यनेन रिरी इत्यागमे तदिवर्णस्य चेयभावे सति अरियति / अरियरीति / एके त्वत्रेय नेच्छन्ति / अर्यति / अर्यरीतीति / तन्मतसंग्रहार्थ पूर्वस्येति योः समानाधिकरणं विशेषणं तेन इकारोकारमात्रस्यैव पूर्वस्येयुवौ भवतः / द्वित्वे सति योऽनेकस्वरस्येति यत्वे इयतुः / इयुः / दवति / अदौषीत् / दुदाव / दुदविथ / दुदोथ / द्रवति। अद्यतन्याम् / 78 णिश्रिद्रुनुकमः कर्तरि ङः॥३।४।५७।। ण्यन्तात् श्यादिभ्यश्च कर्तरि अद्यतन्यां ङः प्रत्ययः स्यात् / डकारो ङित्कार्यार्थः। द्विर्धातुरिति द्वित्वे अदुद्रुवत् / कमिग्रहणं ' अशवि ते वा ' इति यदा णिङ् नास्ति तदार्थवत् / दुद्राव / थवि द्रुवजनान्नेट् दुद्रोथ / द्रूयात् / द्रोता / श्रवति / अश्रौषीत् / शुश्राव / शुश्रोथ / श्रूयात् / श्रोता / सुधातोः स्रवति / अद्यतन्याम् असुनुवत् / धृ स्थैर्ये च // 16 // ध्रवति / अधौषीत् / दुधाव / दुध्रविथ / दुनोथ / अयं कुटादौ गत्यर्थ इत्येके। मुं. प्रसवैश्वर्ययोः // 17 // प्रसवोऽभ्यनुज्ञानम् / सवति /

Page #506
भवादयः ] . . सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 493 ____79 धूग्सुस्तोः परस्मै // 44 // 86 // एभ्यः परस्य सिच आदिरिट् स्यात् परस्मैपदे परतः / / सु इति सुमात्रस्य ग्रहणम् / असावीत् / असाविष्टाम् / असा. विषुः / धूगो विकल्पे सुस्तुभ्यां च प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / अषोपदेशखान्न पत्वं सुसाव / सुसविथ / सुसोथ / पोपदेशोऽयमिति केचित् / स्यात् / सोता / सोष्यति / असोष्यत् / स्मं चिन्तायाम् / 18 // स्मरति / अस्मार्षीत् / अस्माष्र्टाम् / स्मृ स्म इति द्वित्वे / 80 ऋतोऽत् // 4 / 1 / 38 // धातोद्वित्वे सति पूर्वस्य ऋतोऽत् स्यात् / सस्मार / 81 संयोगादतः // 4 / 3 / 9 // संयोगात्परो य ऋकारस्तदन्तस्य धातोरतेश्च परोक्षायां परतो गुणः स्यात् अकि / गुणप्रतिषेधविषये पुनःप्रसवार्थं वचनम् / ऋतः संयोगेन विशेषणादर्तिग्रहणम् / सस्मरतुः। सस्मरुः / 82 ऋतः // 44 // ऋकारान्ताद्धातोस्तृचि नित्यानिटो विहितस्य थव आदिरिण्न स्यात् / सृजिदृशीत्यस्यापवादोऽयम् / पृथग्योगाद् वेति निवृत्तम् / सस्मर्थ / थव इत्येव / सस्मरिव / सस्मरिम / 83 क्ययङाशीर्ये // 4 // 3 // 10 // संयोमात्परो य ऋकारस्तदन्तस्य धातोरतेश्च क्ये यङि आशी संवन्धिनि ये च प्रत्यये गुणः स्यात् / स्मर्यात् / औपदेशिकसंयोगग्रहणादिह न / संस्क्रियात् / ऋत इत्येव / आस्तीर्यात् / आशीर्य इति किम् / स्मृषीष्ट / अर्तेरिति तिन्निर्देशाद्यङ्ग्लुपि न भवति / आरियात् / अम्रियात् / स्मर्ता / 84 हनृतः स्यस्य // 4 / 4 / 49 // हन्तेक्रकारान्ताच्च धातोः परस्य स्यस्यादिरिट् स्यात् / तकारनिर्देशादर्तेरेव ग्रहणं न भवति / स्मरिष्यति / अस्मरिष्यत् / गंधू सेचने // 20 // गरति / अगार्षीत् / जगार / 45 रिः शक्याशीर्ये // 4 / 3 / 110 // ऋकारान्तस्य धातोर्ऋतः स्थाने शे क्ये आशीर्षे च परे रिरादेशः स्यात् / ग्रियात् / घ्रियात् / इस्वविधानात् दीर्घश्च्वीति दीर्घत्वं न / औस्ट शब्दोषतापयोः। स्वरति /

Page #507
494 ___ सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे 86 धूगौदितः // 4 / 4 / 38 // धूग औदिद्भ्यश्च धातुभ्यः परस्य स्तायशित आदिरिड्वा स्यात् / पृथग्योगात् 'सिजाशिषोरात्मने ' इति निवृत्तम् / अस्वारीत् / अस्वारिष्टाम् / पक्षे अस्वार्षीत् / अस्वाष्र्टाम् / सस्वार / अस्त्ररिथ / तृचि नित्यानिट्वाभावान्न विकल्पः / सस्वर्थत्यपि कश्चित् / वमयोस्तु ‘स्क्रसभृ' इत्यनिट् / स्वर्ता / स्वरिता / स्वरिष्यति / अस्वरिष्यत् / हनृतः स्यस्येति परखानित्यमिट् / ढें वरणे // 21 // द्वरति / अद्वार्षीत् / छ हट्ट कौटिल्ये // 23 // सं गतौ // 24 // सरति / 87 वेगे सर्तेर्धात् // 4 / 2 / 107 // सरतेवेंगे शिति धावादेशोऽत्यादौ / धावति / वेगे इति किम् / प्रियामनुसरति / धाविना सिद्धे सरतेवेंगे सरतीति प्रयोगनिवृत्त्यर्थ वचनम् / तिन्निर्देशाधङ्लुपि न / 88 सय॑त्तेर्वा // 3 / 4 / 61 / / म ऋ आभ्यां धातुभ्यां कर्तर्यद्यतन्याममत्ययो वा स्यात् / ऋ अदादिर्वादि। __89 ऋवर्णदृशोऽङि // 4 // 37 // ऋवर्णान्तानां धातूनां दृशश्वाङि प्रत्यये परे गुणः स्यात् / असरत् / पक्षे असार्षीत् / ससार / ससर्थ / समृव / स्क्रादिवानेट् / स्रियात् / सर्ता / सरिष्यति / असरिष्यत् / कं प्रापणे च // 26 // ऋच्छति / आर्षीत् / सत्यतैःत्यत्र 'ऋ' भौवादिकश्चेद् गृह्यते तर्हि पक्षे आरत् / 90 अस्यादेः परोक्षायाम् // 4 / 1 / 68 // धातोत्वेि सति पूर्वस्यादेरकारस्याकारः स्यात् / आर / आरतुः / आरुः / 91 ऋवृव्येऽद इट् // 4 // 48 // अर्जेगो व्येगोऽदश्च धातोः परस्य थव आदिरिट् स्यात् / पुनरिड्ग्रहणान्नेति निवृत्तम् / अर्तेः पूर्वेण ('ऋत' इत्येनेन) ग उत्तरेण ( 'स्क्रसूत्र' इत्यनेन ) प्रतिषेधे व्येऽदोस्तु सृजिदृशीत्यादिना विकल्पे प्राप्ते वचनम् / आरिथ / अर्यात् / अर्ता / अरिष्यति / आरिष्यत् / तृ प्लवनतरणयोः // 26 // तरति / अतारीत् / अतारिष्टाम् / ततार / 92 स्कृच्छृतोऽकि परोक्षायाम् // 4 // 38 // स्कृ ऋच्छ् इत्येतयोका. रान्तानां च धातूनां नामिनः परोक्षायां परतो गुणः स्यात् अकि-ककारोपलक्षितायां

Page #508
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 495 तु न / 'संयोगादर्तेः' इत्येनेनैव सिद्धे स्कृग्रहणं तत्रौपदेशिकसंयोगपरिग्रहार्थम् / तर् इति जाते। 93 तृत्रपफलभजाम् // 4 / 1 / 26 // एषामवित्परोक्षासेट्थवोः स्वरस्यात एत्वं स्यान्न चैते द्विः स्युः। तरतेरतो गुणरूपखातू फलमजोरादेशादिखात न पामोतीति वचनम् / वहुवचनं तु फलत्रिफला इत्युभयोरपि ग्रहणार्थम् / तेरतुः / तेरुः / तेरिथ / 94 ऋतां क्ङितीर् // 44 / 11 / ऋकारान्तस्य धातोः किति ङिति प्रत्यये परे निर्देशात् ऋकारस्यैव स्थाने ( नतु अनेकवर्णः सर्वस्येति) इरित्ययमादेशः स्यात् / बहुवचनं लाक्षणिकस्यापि परिग्रहार्थम् यथा चिकीर्षतीति / तीर्यात् / - 95 वृतो नवानाशी:सिच्परस्मै च // 4 / 4 / 35 // ग्भ्यामकारान्तेभ्यश्च परस्य वा दीर्घः स्यात् परोक्षायामाशिषि परस्मैपदविषये सिचि च न / तकारो वर्णनिर्देशार्थः / अन्यथा समरीता समरितेति ऋणातेरेव विज्ञायेत / तरीता। तरिता / तरीष्यति / तरिष्यति / अतरीष्यत् / अतरिष्यत् / सिचः परस्मैपदविशेषषणादात्मनेपदे दीर्घो भवत्येव / ट्धे पाने // 27 // 96 आत्सन्ध्यक्षरस्य // 4 / 2 / 1 // धातोः सन्ध्यक्षरान्तस्याकारः स्यानिनिमित्तः / अनैमित्तिकखादावस्य प्रागेव कृतत्वात् सुग्लः सुम्ल इत्यादौ आकारान्तलक्षणः प्रत्ययो भवति / अनेन सर्वत्राकारे प्राप्ते / 97 न शिति // 4 / 2 / 2 // सन्ध्यक्षरात्तस्य शिति प्रत्यये विषयभूते आकारो न स्यात् / धयति / इह तु लाक्षणिकखान्न भवति-चेता। स्तोता। अद्यतन्याम् अत्वे कृते 98 धेश्वेर्वा // 3 / 4 / 69 // धेश्विभ्यां कर्तर्यद्यतन्यां ङः प्रत्ययो वा स्यात् / द्विर्धातुरिति द्वित्वे पूर्वस्य इस्वत्वे दत्वे च अदधत् / अदधताम् / अदधन् / पक्षे ट्धेप्रेति वा सिज्लोपे अधात् / अधाताम् / अधुः / विकल्पद्ये त्रैरूप्यमिति यमिरमिनम्यातः सोऽन्तश्च / अधासीत् / अधासिष्टाम् / अधासिषुः / दधौ / धेयात् / धाता / धास्यति / देव शोधने // 28 // दायति / अदासीत् / ददौ / दासंज्ञा

Page #509
496 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ आख्यातप्रकरणे भावात् दायात् / ध्यै चिन्तायाम् // 29 // ध्यायति / अध्यासीत् / दध्यौ / ध्येयात् / ध्यायात् / ग्लैं हर्षक्षये / // 30 // हर्षक्षयो धातुक्षयः। ग्लायति / अग्लासीत् / जग्लौ / ग्लेयात् / ग्लायात् / म्लैं गात्रविनामे // 31 // गात्रविनामः कान्तिक्षयः / ग्लैवत् / चैं न्यकरणे। // 32 // द्यायति / अद्यासीत् / दद्यौ / 3 स्वप्ने // 33 // | तृप्तौ // 34 // के गरै शब्दे // 37 // कायति / अकासीत् / गायति / अगासीत् / गेयात् / रायति / अरासीत् / ष्ठथै स्त्य संघाते // 39 / / षोपदेस्यापि षत्वे कृते रूपं तुल्यम् / पोपदेशफलं तु तिष्ट्यासति अतिष्ट्यपदित्यत्र पवम् / खै खदने // 40 // मैं क्षये // 43 // क्षायति / जायति / सायति / अक्षासीत् / अजासीत् / धे त्यत्र 'सों, मैं' इत्युभयोरपि ग्रहणाद्विकल्पेन सिज्लुपि असात् / पक्षे असासीत् / गापास्थेत्यत्रापि 'सों, सैं' इत्युभयोरपि ग्रहणात सेयात। अन्ये 'सैं क्षये' सायादित्येवेच्छन्ति / 3 पाके // 48 // 4 ओवै शोषणे // 47 // पायति। अपासीत् / गास्थोर्मध्ये पाठादित्याधुक्तलात् पेयात् / पै इत्यस्य नेच्छन्त्यन्य इति पायात् / ष्ण वेष्टने // 48 // स्नायति / इति स्वरान्ताः। फक नीचैर्गतौ // 49 // फक्कति / अफक्कीत् / पफक / तक हसने // 50 // तकति / 99 व्यञ्जनादेवोपान्त्यस्यातः // 43 // 47 // व्यञ्जनादेर्धातोरुपान्त्यस्यातः सेटि सिंचि परस्मैपदविषये परे वृद्धिर्वा स्यात् / अताकीत् / अतकीत् / 100 णिति // 4 / 3 / 50 // बिति णिति च प्रत्यये परे धातोरुपान्त्यस्यातो वृद्धिः स्यात् / तताक। ___101 अनादेशादरेकव्यञ्जनमध्येऽतः // 4 / 1 / 24 // अवित्परोक्षासेट्थवोः परयोर्योऽनादेशादिर्धातुस्तत्संबंधिनः स्वरस्यातोऽकाररूपस्यासहायव्यञ्जनयोर्मध्ये वर्तमानस्य स्थाने एकारादेशः स्थान च धातुर्द्विः। तेकतुः। तेकुः / तेकिथ / अविदित्येव / अहं ततक / परोक्षायामित्येव तक्यते / सेट् थवीत्येव / पपक्थ / अनादेशादेरिति किम् / बभणतुः। बभणिय / एकव्यञ्जनमध्य इति किम् / ततक्षतुः। ततक्षिथ / अत इति किम् / दिदिवतुः। अवित्परोक्षासेट्थवभ्यामादेशादित्यस्य विशेषणं किम् / इहापि यथा स्यात् नेमतुः। सेहे / अत्र हि अनिमित्ते नखसत्वे नतु परोक्षानिमित्ते इति / तकु. कृच्छ्रजीवने // 11 //

Page #510
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 497 -- 102 उदितः स्वरान्नोऽन्तः // 449 // उदितो धातोः स्वरात्परो नोऽन्तोऽवयवः स्यात् / अयं चोपदेशावस्थायामेव भवत्यनैमित्तिकत्वात् / तेन कुण्डा हुण्डेत्यादौ ‘क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात् ' इत्यप्रत्ययः सिद्धो भवति / तङ्कति / अतङ्कीत् / ततङ्क / ततङ्कतुः / शुक गतौ / 52 // 103 लघोरुपान्त्यस्य // 4 / 3 / 4 // धातोरुपान्त्यस्य नामिनो लघोरङिति प्रत्यये परे गुणः स्यात् / शोकति / अशोकीत् / शुशोक / बुक्क भाषणे // 53 // बुक्कति / अबुक्कीत् / बुबुक्क / ओख राख लाख द्राख धाव शोषणालमर्थयोः // 58 // ओखति / औखीत् / 104 गुरुनाम्यादेरनृच्छ्रोः // 3 // 3 // 48 // गुरुर्नामी आदिर्यस्य तस्माद्धातोःच्छृणुवर्जितात्परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशः स्यात् आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनुपयुज्यन्ते। अत एव ऋच्छप्रतिषेधात् संयोगे परे पूर्वो गुरुरिति विज्ञायते / विधानबलादस्तेन भूः / 105 आमः कृगः // 3 / 3 / 78 // आमः परादनुप्रयुज्यमानात्करोतेराम एव पाग्यो धातुस्तस्मादिव कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / भवति न भवति चेति विधिप्रतिषेधावतिदिश्यते / यथोशीरवन्मद्वेषु यवाः सन्ति न सन्तीति / तेन ईहाश्चक्रे ईक्षाञ्चक्रे इत्यफलवत्यपि भवति / विभयाञ्चकार जागराञ्चकारेति फलवत्यपि न भवति / यत्र तु पूर्वस्मादुभयं तत्र फलवत्यफलवति चोभयं भवति / बिभराश्चक्रे बिभराञ्चकारेति। ओखाञ्चकार / कृग इति किम् / करोतेरेव यथा स्यादिह मा भूत् / ईक्षामास / ईक्षाम्बभूव / शाख श्लाख व्याप्तौ // 60 // कक्ख हसने // 61 // उख नख णख वख मख रख लख मखु रखु लखु रिखु इख इखु ईखु वल्ग रगु लगु तगु गु श्लगु अगु वगु मगु खगु इगु उगु रिगु लिगु गतौ // 48 // ओखति। औखीत् / णवि उख उव् इति द्वित्वे लघोरुपान्त्यस्येति गुणे पूर्वस्यास्वे स्वर इत्युवादेशे च उवोख / ऊखतुः ऊखुः / अत्र 'संनिपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येत्याम्न / तथा च समानां तेनेति दीर्घस्य पूर्वग्रहणेन ग्रहणाद् इस्वः प्राप्तोऽपि न भवति सकृत्मवृत्तवात् / पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्त्या इस्वे कृते ततो दीर्घः परत्वात् / उख्यात् / ओखिता / ओखिष्यति / औखिष्यत् / वखति। अवाखीत्। अवखीत् / ववाख /

Page #511
498 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 106 न शसददवादिगुणिनः // 4 / 1 / 30 // शसिदद्योर्वकारादीनां गुणिनां च धातुनां स्वरस्यैत्वं न स्यात् / ववखतुः / ववखुः। ववखिथ। मङ्खति। अमसीत् / ममङ्ख / अङ्गति / आङ्गीत् / . 107 अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौसंयोगस्य // 4 / 1 / 69 // ऋदादेरश्रोतेः संयोगान्तस्य च धातोः परोक्षायां द्वित्वे पूर्वस्यादेरकारस्यानात आकारस्थानेऽनिष्पन्नस्याकारः स्यात् कृताकारात्त्वस्मानोऽन्तश्च / आनङ्ग / आनङ्गतुः। आनङ्गुः / ऋदादेरिति किम् / आर / आरतुः। अशावित्यौकारः किम् / अश्नातेर्मा भूत् / आश / आशतुः। संयोगस्येति किम् / आट / अनात इति किस् / आछु आयामे-आब्छ / कश्चिदत्रापीच्छति-आनाञ्छ / अङ्गयात् / अङ्गिता। अजिष्यति / आङ्गिष्यत् / त्वगु कम्पने च / चाद्गतौ // 89 // त्वङ्गति / अत्वङ्गीत / युगु जुगु वुगु वर्जने // 92 // गग्य हसने // 93 // दघु पालने // 94 // वर्जनेऽपीत्येके। शिघु आघ्राणे // 9 // लघु शोषणे // 96 // इति कवर्गीयान्ताः। शुच शोके // 97 // शोचति / अशोचीत् / शुशोच / कुच शब्दे तारे // 98 // कोचति / कुञ्च गतौ // 99 // क्रुश्च च कौटिल्याल्पीभावयोः // 100 // लुश्च अपनयने // 101 // 108 नो व्यञ्जनस्यानुदितः // 4 / 2 / 45 // व्यञ्जनान्तस्यानुदितो धातो. रुपान्त्यस्य नकारस्य विङति प्रत्यये परे लुक्स्यात् / कुच्यात् / क्रुच्यात् / लुच्यात् / व्यञ्जनस्येति किम् / नीयते / अनुदित इति किम् / टुनदु-नन्द्यते। क्डिन्तीत्येव / उपान्त्यस्येत्येव / नह्यते / अर्च पूजायाम् // 102 // अर्चति / आर्चीत् / आनर्च / आनर्चतुः / आनचुः / अया॑त् / अर्चिता। अर्चिष्यति / आर्चिष्यत् / अञ्चू गतौ च // 103 // चात्पूजायाम् / गतौ 'अश्वेरन याम् ' इति नकारलकि अच्यात् / पूजायाम् अञ्च्यात् / वञ्चू चञ्चू तच्चू त्वञ्चू मञ्चू मुव्चू इचू Zञ्चू म्लुचू म्लुच्चू पश्च गतौ // 114 // ग्रुचु ग्लुचू स्तेये। गतावपीति केचित् / - 109 ऋदिच्छुिस्तम्भू चुम्लुचूग्रुचूग्लुचूग्लुंचूज्रो वा // 3 // 4 // 65 // ऋदितो धातोः श्विप्रभृतिभ्यश्च कर्तर्यद्यतन्यां परस्मैपदे वाङ्प्रत्ययः स्यात् / अZचत्। अम्रोचीत् / अम्लुचत् / अम्लोचीत् / अग्रुचत् / अग्रोचीत् / ग्रुचो नेच्छन्त्यन्ये / अग्लुचत् / अग्लोचीत् / अग्लुश्चीत् / ग्लुचूग्लुश्चोरेकतरोपादानेऽपि रूप सिद्धयति अर्थभेदात्तु द्वयोरुपादानम् / अन्ये त्वविधानसामर्थ्यात् ग्लुञ्चेनलोपं

Page #512
भ्वादयः ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 499 नेच्छन्ति / तेनाग्लुश्चत् / सश्चति / म्लेच्छ अव्यक्तायां वाचि / // 115 // लछ लाछु लक्षणे // 117 // वाछु इच्छायाम् / वाञ्छति / आछु आयामे // 118 // अनात इति सूत्रेऽनाकारस्थानकथनात् आग्छ / आञ्छतुः। आञ्छुः / कश्चिदत्रापि आनाञ्छ आनाञ्छतुरित्याह / ह्रीच्छ लज्जायाम् // 119 // हीच्छति / जिहीच्छ / हर्च्छा कौटिल्ये // 120 // हूछति / मूर्छा मोहसमुच्छाययोः॥१२१॥ मूर्च्छति / स्फूर्छा स्मूर्छा विस्मृतौ // 123 // युच्छ प्रमादे // 124 // उछु उच्छे // 125 / / उन्छति / गुरुनाम्यादेरनृच्छ्रो :-उच्छाञ्चकार / धृज धृजु ध्वज ध्वजु ध्रज ध्रजु वज ब्रज पस्न गतौ // 134 // धर्जति / धृञ्जतीत्यादि / व्रजति / 110 वबजलः // 4 / 3 / 48 // वदव्रजोर्लकारान्तानां रेफान्तानां च धातूनामुपान्त्यस्याकारस्य परस्मैपदविषये सिचि परे वृद्धिः स्यात् / व्यञ्जनादेवापान्त्यस्येत्यस्यापवादोऽयम् / अवाजीत् / ववाज / पस्ज गतौ / अस्य सस्य शषाविति सस्य शः / सज्जति / अज क्षेपणे च / चाद् गतौ // 135 // अजति / 111 अघक्यबलच्यजेर्वी // 4 / 4 / 2 // घञ् क्यब अल अच्-वर्जितेऽशिति प्रत्यये विषयभूतेऽजेर्वी इत्यादेशः स्यात् / अवैषीत् / पक्षे आजीत् / विवाय / विव्यतुः। अत्र वकारस्य व्यञ्जनपरत्वात् 'भ्वादेर्नामिन ' इति दीर्घ प्राप्ते स्वरस्य परे प्राविधाविति स्थानिवद्भावेन स्वरपरत्वम् / न च न सन्धीति निषेध इति वाच्यम् / स्वरदीर्घयलोपेषु लोपस्वरादेश एव न स्थानिवदित्युक्तेः। थवि सृजिदृशीत्यादिना वेट् / विवयिथ / विवेथ / तदुक्तम्: स्वरान्तोऽकारवान्वा यस्तृच्यनिड् थवि वेडयम् / ? ऋदन्त ईदृनित्यानिट् , खाद्यन्यः सेट् परोक्षके / पक्षे आजिथ। विव्यथुः। विव्य। विवाय। विवय। विव्यिव / आजिव / विव्यिम / आजिम / वीयात् / अज्यात् / वेता / अजिता / वेष्यति / अजिष्यति / अवेष्यत् / आजिष्यत् / कुजू खुजू स्तये // 137 // अर्ज सर्न अर्जने // 139 // अर्जति / आनर्ज / सर्जति / कर्ज व्यथने // 140 // चकर्ज / खर्ज माजने च // 141 // खज मन्थे // 142 // चखाज / खजुगतिवैकल्ये // 143 // खञ्जति। एज कम्पने // 144 // एजति / एजाञ्चकार। वोस्फूर्जा वज्रनिर्घोषे // 145 // स्फूर्जति / क्षीज कूज गुज गुजु अव्यक्ते शब्दे // 149 // क्षीजति / कूजति / गोजति / गुञ्जति / लज लजु

Page #513
500 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे तर्ज भत्सेने // 152 // लजति / अलाजीत् / अलजीत् / ललाज / लेजतुः। लञ्जति। तर्जति / लाज लाजु भर्जने च // 154 // लाजति। लाञ्जति। जज जजु युद्धे // 156 // जजाज / जेजतुः। जजञ्ज / जजञ्जतुः। तुज हिंसायाम् // 157 // तोजति / अतोजीत् / तुजु चलने च // 158 // तुञ्जति / गर्ज गजु गृज गजु मुज मुजु मृज मृजु मज शब्दे // 167 / / जगजे / जगर्जतुः / जगृजतुः / गज मदने च // 168 // अगाजीत् / अगजीत् / त्यजं हानौ // 169 // त्यजति / 112 व्यञ्जनानामनिटि // 4 // 3 // 45 // व्यञ्जनान्तस्य धातोः परस्मैपदविषयेऽनिटि सिचि परे वृद्धिः स्यात् / बहुवचनं जात्यर्थम् / तेनानेकव्यञ्जनव्यवधानेऽपि भवति / अत्याक्षीत् / / 113 धुडह्रस्वाल्लुगनिटस्तथोः // 4 / 3 / 70 // धुडन्ताद् इस्वान्ताच्च धातोः परस्यानिटस्सिचस्तकारादौ थकारादौ च प्रत्यये लुक् स्यात् / अत्याक्ताम् / अत्याक्षुः। धुड्हस्वादिति किम् / अमंस्त / अच्योष्ट / लुकः परत्वेऽपि नित्यत्वात्प्रागेव गुणः / तथोरिति किम् / अभित्साताम् / अनिट इति किम् / व्यद्योतिष्ट / इस्वान्ताद्धातोरिति किम् / प्रास्नाविष्ट गौः स्वयमेव / अलाविष्टाम् / बेरिटश्च परस्य लोपो मा भूत् / लुबधिकारे लुग्ग्रहणं सिज्लुक्यपि स्थानित्वेन तत्कार्यप्रतिपत्त्यर्थम् / तेनावात्तामित्यादिषु सिचि विधीयमाना वृद्धिस्तदभावेऽपि सिद्धा भवति / तथा सि इत्यनुवर्तमाने तथग्रहणं व्याप्तिप्रतिपत्त्यर्थम् , तेन साहचर्य नास्ति / तथोरिति द्विवचनं यथासंख्यपरिहारार्थम् / तत्याज / त्यक्ता / त्यक्ष्यति / अत्यक्ष्यत् / पलं सङ्गे // 170 // 114 दंशसञ्जः शवि // 4 / 2 / 49 // अनयोरुपान्त्यनकारस्य शवि परे लुक् / स्यात् / सजति / तुदादावपठिखाऽनयो/दौ पाठः शवर्थः / तेन 'इयशवः / इति नित्यमन्तादेशः सिद्धो भवति / दशन्ती / सजन्ती / इति च वर्गीयान्ता;। कटे वर्षावरणयोः // 171 // कटति / 115 न श्विजागृशस्क्षणम्येदितः 4 / 3 / 49 // विजागृशस्क्षणां हकारमकारयकारान्तानामेदितां च धातूनां परस्मैपदविषये सेटि सिचि परे वृद्धिन स्यात् / विजाग्रोः 'सिचि परस्मै समानस्ये' ति वृद्धावन्येषां च 'व्यञ्जनादेोपा

Page #514
501 भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. न्त्यस्येति विकल्पे प्राप्ते वचनम् / शसः स्थाने श्वसं पठन्त्यन्ये / वकारान्तस्यापि प्रतिषेधमिच्छत्यन्यः। व्यादीनां यङ्लुबन्तानामपि प्रतिषेधः। एदितां तु यङ्लुपि न प्रतिषेधः। अत एव 'व्यादयो नैदितः क्रियन्ते / अन्यथा ह्येदितः कृत्वा इह व्यादिग्रहणं न क्रियेत / अकटीत। चकाट / शट रुजाविशरणगत्यवसादनेषु // 172 // वट वेष्टने // 173 // वटति / ववाट / ववटतुः ! किट खिट उत्रासे // 17 // शिट पिट अनादरे // 177 // जट झट संघाते // 179 // पिट शब्दे च // 180 // भट भृतौ // 181 // तट उच्छाये // 182 // खट काझे // 183 / / णट नृत्तौ // 184 // 116 पाठे धात्वादेो नः 2 / 3 / 97 // पाठविषये धावादेर्णकारस्य नकार आदेशः स्यात् / नटति / अदुरुपसर्गेति णत्वे प्रणति / नोपदेशोऽयमित्येके / हट दीप्तौ // 185 // पट अवयवे // 186 // लुठ विलोठने // 187 // चिट परप्रेष्ये // 188 // विट शब्दे // 189 // हेट विबाधायाम् / डान्तोऽयमित्येके // 190 // अट पट इट किट कट कटु कटै गतौ // 197 // अस्यादेरा इत्यात्वे आट / आटतुः। आटुः। कुटु वैकल्ये // 198 // कुण्टति / मुट प्रमर्दने // 199 // चुट चुटु अल्पीभावे // 201 // वटु विभाजने // 202 / / रुटु लुटु स्तेये // 204 // स्फुट स्फुट्ट विशरणे // 206 // लट बाल्ये // 207 // रट रठ च परिभाषणे // 208 // पठ व्यक्तायां वाचि / / 209 // वठ स्थौल्ये // 210 // मठ मदनिवासयोः // 211 // कठ कृच्छ्रजीवने // 212 / / हठ बलात्कारे। उठ रुठ लुठ उपघाते ॥२१॥ओठति / औठीत् / उवोठ / ऊठतुः। पिठ हिंसासंक्लेशनयोः // 216 // शठ कैतवे च // 217 // शुठ गतिप्रतिघाते // 218 // कुठु लुठु आलस्ये च // 220 // शुटु शोषणे // 221 // अठ रुठु गतौ // 223 // पुड्ड प्रमर्दने // 224 // मुडु खण्डने च / / 228 // मडु भूषायाम् // 226 // गडु वदनैकदेशे // 227 // शौड गर्वे // 228 // यौड़ सम्बन्धे // 229 // मेड़ ब्रेड म्लेड लोड लौट्ट उन्मादे // 234 // // शौडादयो लौड्वर्जाष्टान्ता इत्येके / रोड रोड़ तोड़ अनादरे // 237 // क्रीड विहारे // 238 // तुड़ तूड जोड़ तोडने // 239 // तोडति / तूडति / प्रथमः संयुक्तडान्त इत्यन्ये / हुड हूड़ हड़ हौड़ गतौ // 243 // खोड़ प्रतिघाते // 244 // विड आक्रोशे // 245 // अड उद्यमे // 243 // आड / आडतुः / लड विलासे // 247 // लत्वे ललति / कडु मदे // 248 // अयमात्मनेपदेऽपि / कड्ड कार्कश्ये // 249 // अड्ड अभियोगे // 250 // अड्डति / आनड्ड। चुड हावकरणे // 251 // हावकरणमभिप्रायसूचनम् / त्रयोऽप्येते दोपान्त्याः /

Page #515
502 . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे एषां किपि कत् अत् चुत इति / अण रण वणवण बण भण भ्रण मण धण ध्वण ध्रण कण चण शब्दे // 26 // ओण अपनयने // 266 // ओणति। औणीत् / गोणाञ्चकार // शोण वर्णगत्योः // 267 / श्रोण श्लोण संघाते // 269 // पैण गसिपेरणलेषणेषु // 270 // इति टवर्गीयान्ताः॥ चितै संज्ञाने // 27 // चेतति / अचेतीत् / चिचेत / अत सातत्यगमनेः // 272 / / अतति आतीत् / आत / आततुः। च्युत आसेचने। आसेचनमार्दीकरणम् // 273 // च्योतति। ऋदिखावाङ्। अच्युतत् / अच्योतीत् / चुत चुतृ 'च्युत क्षरणे // 276 // अचुतत् / अचुतम् / अश्चोतीत् / अच्युतत्। अच्योतीत् / जुन भासने // 277 // अतु बन्धने॥२७८॥ अन्तति / कित निवासे रोगापनयने संशये च // 279 // 117 कितः संशयप्रतीकारे // 3 // 46 // कितो धातोः संशये प्रतीकारे च वर्तमानात् स्वार्थे सन् प्रत्ययः स्यात् / 118 सन्यङश्च // 4 / 1 / 3 // सन्नन्तस्य यङन्तस्य च धातोः राध एकस्वरोऽवयवो द्विः स्यात् / षष्ठीनिर्देश उत्तरार्थः। चकारः पूर्वोक्तनिमित्तसमुच्चयार्थ उत्तरार्थ एव / तेनोत्तरत्र परोक्षाडेसन्नन्तयडन्तानां च यथासंभवं द्वितम् / 119 उपान्त्ये // 4 // 3 // 34 // नामिन्युपान्त्ये सति धातोरनिट् सन् किद्व- . स्यात् / 120 स्वार्थे // 4 / 4 / 61 // स्वार्थे विहितस्य सन आदिरिड् न स्यात् / विचिकित्सति / संशेते इत्यर्थः। व्याधि विचिकित्सति / प्रतिकरोत्यर्थः। निग्रहविनाशौ प्रतीकारस्यैव भेदौ तेनात्रापि भवति-क्षेत्रे चिकित्स्यः पारदारिकः / निग्राह्य इत्यर्थः / चिकित्स्यानि क्षेत्रे तृणानि-विनाशयितव्यामीत्यर्थः। संशयमतीकार इति किम् / केतनम् / केतयति। .. 121 अतः॥४।३।८२॥ अकारान्ताद्धातोविहितेऽशिति प्रत्यये तस्यैव धातोलगन्तादेशः स्यात् / अचिकित्सीत् / अत इति विहितविशेषणादिह न / गतः / 122 धातोरनेकस्वरादाम पराक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम् // 34 // 46 // अनेकस्वराद्धातोः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशः स्यात् /

Page #516
503 भवादया] सिद्धहैमहत्यक्रिया. आमन्ताच परे कृभ्वस्तयो धातवः परोक्षान्ता अनु-पश्चादनन्तरं प्रयुज्यन्ते / चिकित्साञ्चकार / चिकित्साम्बभूव / चिकित्सामास / विधानबलादस्तेर्न भूः / अनेकखरादिति किम् / पपाच / कश्चित्तु प्रत्ययान्तादेकस्वरादपीच्छति / गौरिवाच. चार गवाञ्चकार / अनुग्रहणं विपर्यासव्यवहितनिवृत्त्यर्थम् / तेन चकारचकासाम् इत्यादि न भवति। उपसर्गस्य तु क्रियाविशेषकत्वात् व्यवधायकत्वं नास्ति / तेन 'उक्षांपचक्रुनगरस्य मार्गान्' इत्यादि भवत्येव / ऋत घृणागतिस्पर्द्धषु // 28 // 123 ऋतेङमयः // 3 // 49 // ऋत घृणागतिस्पर्धेषु इत्यस्माद्धातोः स्वार्थे डीयः प्रत्ययः स्याम् / डकार आत्मनेपदार्थः / ऋतीयते / 124 आतामाते आथामाथे आदिः // 4 / 2 / 121 // अकारात्परेषामातामाते आथामाथे इत्येतेषाम् आत इ: स्यात् / ऋतीयेते / ऋतीयन्ते / ऋतीयसे / ऋतीयेथे / ऋतीयध्वे / ऋतीये / ऋतीयावहे / ऋतीयामहे / ऋतीयेत / ऋतीयेयाताम् / ऋतीयेरन् / ऋतीयेथाः। ऋतीयेयाथाम् / ऋतीयेध्वम् / ऋतीयेय / ऋतीयेवहि / ऋतीयेमहि / ऋतीयताम् / ऋतीयेताम् / ऋतीयन्ताम् / ऋतीयस्व / ऋतीयेथाम् / ऋतीयध्वम् / ऋतीय ऋतीयावहै / ऋतीयामहै / आतीयत। आतीयेताम् / आतीयन्त / आर्तीयथाः। आतीयेथाम् / आतीयध्वम् / आतीये / आतीयावहि / आर्तीयामहि / 125 अशवि ते वा // 3 / 4 / 3 / गुपादिभ्योऽशवि विषये ते आयादयो वा सनुः / आतीयिष्ट / आर्तीयिषाताम् / . 126 अनतोऽन्तोऽदात्मने // 4 / 2 / 114 // अनकारात्परस्यात्मनेपदसंबं. घिनोऽन्तरूपस्यावयवस्यात् इत्ययमादेशः स्यात् / आर्तीयिषत / आर्तीयिष्ठाः / आर्तीयिषाथाम् / 127 सो धि वा // 4 // 3 // 72 // धातोधकारादौ प्रत्यये परे सकारस्य लुग्वा स्यात् / सिच्यनुवर्तमाने सग्रहणं सामान्यसकारपरिग्रहार्थम् / तेन प्रकृतिसकारस्यापि लुग् भवति। विकल्पं नेच्छन्त्येके। अन्ये तु सिच एव नित्यं लोपमिच्छन्ति / आर्तीयिध्वम् / आर्तीयिपि / आतीयिष्वहि। आर्तीयिष्महि / पक्षे-डीयपत्ययाभावे आतीत् / आतिष्टाम् / आतिषुः। ऋतीयाञ्चक्रे / आनत। ऋतीयिषीष्ट। ऋती

Page #517
504 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे यिषीयास्ताम् / ऋतीयिषीरन् / ऋत्यात् / ऋत्यास्ताम्। ऋत्यामुः। ऋतीयिता / ऋतीयितासे / अर्तिता। अतितासि / ऋतीयिष्यते / अतिष्यते। आर्तीयिष्यत। कुथु पुथु लुथु मथु मन्थ मान्थ हिंसासंक्लेशनयोः // 286 // उदित्वान्नलोपाभावः / कुन्थ्यात् / मन्थ्यात् / मथ्यात् / माथ्यात् / खादृ भक्षणे // 287 // बद स्थैर्ये // 288 // खद हिंसायां च // 289 चात्स्थैर्ये / तत्राकर्मकः / गद व्यक्तायां वाचि // 29 // गदति / अगादीत् / अगदीत् / जगाद / पणिगदति / नेङ्मादेति णत्वम् / रद विलेखने // 291 // भेदने इत्यर्थः / णद विश्विदा अव्यक्ते शब्दे // 293 // नदति / प्रणदति / प्रणिनदति / अर्द गतियाचनयोः। // 294 // अदति / आदीत्। आनद ।नर्द गर्द गर्द शब्दे // 297 // गोपदेशाभावान्न णत्वम् / प्रनर्दति / णोपदेशे तु प्रणदेति / तद हिंसायाम् // 298 // कर्द कुत्सिते शब्दे / कुत्सिते कौक्षे इत्यर्थः // 299 / / खर्द दशने // 300 // अदु बन्धने // 301 // इदु परमैश्वर्यं // 302 // इन्दति / इन्दाञ्चकार / विदु अवयवे // 30 // पवर्गतृतीयादिः / विन्दति / अवयवं करोतीत्यर्थः। णिदु कुत्सायाम् // 304 // टुनदु समृद्धौ // 305 // नन्दति। नन्द्यात् / उदित्वान्नलोपो न / चदु दीप्त्याहादनयोः ॥३०६॥चचन्द / दु चेष्टायाम् // 307 // कदु क्रदु क्लदु रोदनादानयोः // 310 // क्लिदु परिदेवने // 312 // स्कन्दं गतिशोषणयोः // 312 // स्कन्दति / ऋदित्त्वादङ्वा / अस्कदत् / अस्कान्त्सीत् / अस्कान्ताम् / अस्कान्त्सुः। चस्कन्द / चस्कन्दिथ। चस्कन्थ / नलोपः स्कयात् / स्कन्ता / 128 वेः स्कदोऽक्तयोः // 2 // 3 // 51 // विपूर्वस्य स्कन्देः संबन्धिनः सकारस्य पो वा स्यात् न चेत् क्तक्तवतू प्रत्ययौ भवतः। द्विवचनादर्थवद्ग्रहणानपेक्षमुभयपरिग्रहः / विष्कन्ता / विस्कन्ता / विष्कन्तुम् / विस्कन्तुम् / क्तयोरिति किम् / विस्कन्नः। विस्कनवान् / 127 परेः // 2 // 3 // 52 // परिपूर्वस्य स्कन्देः सकारस्य षो वा स्यात् / परिकन्ता / परिस्कन्ता / परिष्कन्तुम् / परिस्कन्तुम् / योगविभागादक्तयोरिति नानुवर्तते / तेन क्तयोरपि विकल्पो भवति / परिष्कण्णः। परिस्कन्नः / परिष्कण्णवान् / परिस्कन्नवान् / केचिनु परिपूर्वस्य स्कन्देरजन्तस्य घअन्तस्य वा प्राच्यभरतविषये प्रयोगे नित्यं षत्वमन्यत्र विकल्पंमिच्छन्ति / अन्ये तु प्राच्यभरतविषये प्रयोगे पत्वाभावमन्यत्र तु विकल्पमिच्छन्ति / तदुभयं नारम्भणीयम् / अनेनैव सिद्ध

Page #518
भ्वादयः ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. त्वात् / विधू गत्याम् // 313 // सेधति / प्रतिषेधति / प्रत्यषेधत् / असेधीत् / प्रतिषिषेध / 130 गतौ सेधः // 2 / 3 / 61 / / गतौ वर्तमानस्य सेधतेर्धातोः सकारस्य षो न स्यात् / अभिसेधति अनुसेधति गा अनुगच्छतीत्यर्थः। अभिसेधयति * अनुसेधयति / गमयतीत्यर्थः / अभिसिसेधिषति / अनुसिसेधिषति / अभिजिगमिषति अनुजिगमिषतीत्यर्थः / गताविति किम् / प्रतिषेधति / निषेधति / पापानिचारयतीत्यर्थः / षिधौ शास्त्रमाङ्गल्ययोः // 314 // शास्त्रं शासनम् / सेधति / औदित्वादिड्वा-असेधीत् / पक्षे असैत्सीत् / 131 अधश्चतुर्थात्तथोधः // 2 / 1179 // चतुर्थात्परयोस्तकारथकारयोर्धारूपवर्जिताद्धातोविहितयोः स्थाने धकार आदेशः स्यात् / असैद्धाम् / असैत्सुरित्यादि / अध इति किम् / दधातेर्यलुबन्तधयतेश्च मा भूत् / केचित्तु यङ्लुबन्तधयतेरपीछन्ति / विहितविशेषणं किम् / ज्ञानभुत्त्वम् / अत्र नामविहिते त्वे मा भूत् / शुन्ध शुद्धौ // 315 / / स्तन धन ध्वन चन स्वन वन शब्दे // 321 // स्तनति / स्वनति / 132 जभ्रमवमत्रसफणस्यमस्वनराजभ्राजभ्रासभ्लासो वा // 4 // 1 // 26 // एषामवित्परोक्षासेट्थवोः स्वरस्यात एत्वं वा स्यात् न चैते द्विर्भवन्ति / वमेनेच्छन्त्यन्ये / स्वेनतुः / सस्वनतुः / स्वेनिथ / सस्वनिथ / अविदित्येव / अहं सस्वन / 133 व्यवात्स्वनोऽशने // 2 // 3 // 43 // वेरवाचोपसर्गात्परस्य स्वनो धातोः सकारस्याशने भोजनेऽर्थे द्वित्वेऽपि अव्यपि षः स्यात् / विष्वणति / अवष्वणति / भुङ्क्ते इत्यर्थः / सशब्दं भुङ्क्ते इत्यर्थ इत्यन्ये / भुञ्जानः कंचिच्छब्दं करोतीत्यर्थ इत्यपरे / विषष्वाण / अवषष्वाण / विषष्वण्यते / अवषष्वण्यते / विषिष्वणिषति / अवषिष्वणिषति / व्यष्वणत् / अवाष्वणत् / व्यषिष्वणत् / अवाषिष्वणत् / व्यवादिति किम् / अतिस्वनति / अत्यसिस्वनत् / अशन इति किम् / विस्वनति अवस्वनति मृदङ्गः / विविधं शब्दं करोतीत्यर्यः। वन षण संभक्तौ // 323 // सनति / असानीत् / असनीत् / ससान / सेनतुः। 134 ये न वा // 4 / 2 / 62 / / स्वनादीनां ये क्ङिति प्रत्ययेऽन्तस्याकारो वा

Page #519
. सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे स्यात् / सायते / सन्यते / 'ये' इत्यकारान्तनिर्देशादिह. न-सन्यात् / अन्यथा यीति क्रियेत् / केचिदत्रापीच्छन्ति सायात् / सन्यात् / कनै दीप्तिकान्तिगतिषु // 324 // इति तवर्गीयान्ताः। गुपौ रक्षणे // 32 // : 135 गुपौधूपविच्छिपाणपनरायः // 3 / 4 / 1 / / गुपादिभ्यो धातुभ्यः पर आयप्रत्ययः स्यात् स चानिर्दिष्टत्वात् स्वार्थे / गुपावित्यौकारो 'गुपि गोपने '. इत्यस्य निवृत्त्यर्थः यङ्ग्लुबनिवृत्त्यर्थश्च / आयप्रत्ययान्तानामपि स्वार्थादेव क्रियार्थत्वाद्धातुसंज्ञा / गोपायति / अशवि ते वा / औदित्त्वादिट् च वा / अगोपायीत् / अगोपीत् / अगौप्सीत् / गोपायाञ्चकार / गोपायाम्बभूव / गोपायामास / पक्षे. जुगोप। जुगुपतुः। जुगुपुः / जुगोपिथ / गोपाय्यात् / गुप्यात् / गोपायिता / गोपिता। गोप्ता / तपं, धूप संतापे // 327 // तपति। अताप्सीत् / तताप / तेपतुः। तप्ता / तप्स्यति / / 136 निसस्तपेऽनासेवायाम् // 2 // 3 // 36 // निसः संवन्धिनः सकारस्य. तकारादौ तपतौ परे षः स्यात् अनासेवायामर्थे / पुनः पुनः करणमासेवा / शव्निर्देशो भौवादिकपरिग्रहार्थः, यङ्लुब्निवृत्त्यर्थश्च / उक्तं हि " तिवा शवाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद् गणेन च / एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यङ्लपि " // निष्टपति सुवर्णम् / सकृदग्निं स्पर्शयतीत्यर्थः। अनासेवायामिति किम् ! निस्तपति सुवर्ण सुवर्णकारः। पुनः पुनस्तपतीत्यर्थः / निष्टप्तं रक्षो निष्टप्ता अरातयः इत्यत्र तु सदप्यासेवनं न विवक्ष्यते / तीत्येव / निरतपत् / धूपायति / अधूपायीत् / अधूपीत् / धृपायाञ्चकार / दुधूप / धूपाय्यात् / धृप्यात् / धूपायिता / धूपिता / धूपायिष्यति / धृपिष्यति / अधूपायिष्यत् / अधूपिष्यत् / रप लप जल्प व्यक्ते वचने // 330 // जप मानसे च // 331 // चप सान्त्वने // 332 // पप समवाये // 333 // सप्लं गतौ // 334 / / सर्पति। 137 लदिदातादिपुष्यादेः परस्मै // 3 / 4 / 64 // लूदितो धातोर्युतादिभ्यः पुष्यत्यादिभ्यश्च कर्तर्यद्यतन्यां परस्मैपदे अङ् स्यात् / द्युतादयो 'ग्रुद्भ्योऽद्यतन्याम् ' इत्यत्र परिगणिताः। पुष्यादयो दिवाद्यन्तर्गताः 'दिवादेः श्यः' इत्यत्र

Page #520
. भ्वादयः ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 507 परिगणिष्यन्ते / पुष्येति श्यनिर्देशः पोषतिपुष्णात्यादिभ्यो मा भूत् इत्यर्थः अस्पत् / ससर्प / 138 स्पृशादिसपो वा // 4 / 4 / 116 // स्पृशमृशकृषतृपदृपां सृपश्च स्वरात्परो धुडादौ प्रत्यये परेऽकारोऽन्तो वा स्यात् अकिति / स्रप्ता सप्र्ता / सप्स्यति / सय॑ति / अस्रप्स्यत् / असय॑त् / तुप तुम्प त्रुप त्रुम्प तुफ तुम्फ त्रुफ त्रुम्फ हिंसायाम् // 342 / / तोपति। अतोपीत् / तुतोप। तुम्पति / अतुम्पीत् / तुतुम्प। तुतुम्पतुः। संयोगात्परस्याः परोक्षायाः कित्त्वाभावानलोपो न / आशिषि कित्वान्नलोपो भवत्येव / तुप्यात् / / 139 प्रात्तुम्पतेर्गवि // 4 / 4 / 94 मात्परस्य तुम्प इत्येतस्य धातोगवि कर्तरि स्सडादिः स्यात् / प्रस्तुम्पति गौः / प्रस्तुम्पति वत्सो मातरम् / प्रस्तुम्पको वत्सः। गवीति किम् / प्रतुम्पति वनस्पतिः। अन्ये तु प्रात्परस्य तुम्पतिशब्दस्य गवि अभिधेये सडादिः स्यात् / प्रस्तुम्पतिौः / प्रस्तुम्पतिरन्यः। तुम्पतिधातोस्तु सट् म भवतीति मन्यन्ते / एके तु प्रात्तुम्पतेः कपीत्यारभन्ते / कपि हिंसायां कच्पर्याये वा कपि समासान्त इति च व्याचक्षते / प्रस्तुम्पति वन्सो मातरं हिनस्तीत्यर्थः / मंगतस्तुम्पोऽस्मात् प्रस्तुम्पको देशः। इहाद्यौ द्वौ पञ्चमषष्ठौ च नीरेफौ अन्ये सरेफाः। वर्फ रफ रफु अर्ब कर्व खर्व गर्व चर्व तर्ब नर्व पर्व बर्व शर्व पर्व सर्व रिबु रखु गतौ // 359 // कुबु आच्छादने // 360 // लुबु तुबु अईने // 362 // चुबु वक्त्रसंयोगे // 363 / / सृभु सम्भू त्रिभू पिम्भू भर्म हिंसायाम् // 368 // शुम्भ भाषणे च // 669 // यभं जम मैथुने // 371 / / यति / अयाप्सीत् / अधश्चतुर्थादिति धत्वे अयाब्धाम् / अयाप्सुः / ययाभ / येमतुः / येभिथ / ययब्ध। यब्धा / यप्स्यति / अयप्स्यत् / . - 140 जभः स्वरे // 4 / 4 / 100 // जम्भतेः स्वरादौ प्रत्यये परे नोऽन्तः स्यात् / जम्भति / चमू छमू झमू जिमु अदने // 37 // 141 ष्टिवक्लम्वाचमः // 4 / 2 / 110 // ष्ठिवेः क्लमेरापूर्वस्य च चमेः शिति परे दीर्घः स्यात् अत्यादौ // आचामति / चमेराङ्पूर्वस्य ग्रहणादिह न चमति / विचमति / ठिक्लमोरूकारनिर्देशाद्यङ्लुपि न / अचमीत् / चचाम / चेमतुः / क्रम पादविक्षेपे // 376 //

Page #521
508 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे / 142 भ्राशभ्लाशभ्रमक्रमक्लमत्रसित्रुटिलषियसिसंयसेर्वा // 3 // 4 // 73 // एभ्यः कर्तरि विहिते शिति श्यः प्रत्ययो वा स्यात् / प्राप्ताप्राप्तविभाषेयम् / यसिग्रहणेनैव सिद्धे संयसिग्रहणमुपसर्गान्तरपूर्वकस्य यसेनिवृत्त्यर्थम् / 143 क्रमो दीर्घः परस्मै // 4 / 2 / 109 / / क्रमः परस्मैपदे शिति परे दीर्घः स्यात् अत्यादौ / क्राम्यति / कामति / परस्मैपदनिमित्तविज्ञानादेलक्यपि भवति / क्राम्य / काम / परस्मै इति किम् / आक्रमते सूर्यः / / 144 क्रमः // 4 // 45 // क्रमः परस्य स्ताद्यशित आदिरिट् स्यात् आत्मनेपदं चेन्न भवति / मान्तखान्न वृद्धिः / अक्रमीत् / चक्राम / क्रमिता / क्रमिष्यति / अक्रमिष्यत् / क्रमितेवाचरति क्रमित्रोयते इत्यत्रापि पूर्ववदिट् / कथं ' चिक्रसया कृत्रिमपत्रिपङ्क्तेः ' इत्यत्रेडभावः ? गतानुगतिक एष पाठः / 'जिघृक्षया कृत्रिमपत्रिपङ्क्तेः ' इति तु अविगानः पाठः / य{ उपरमे // 377 // 145 गमिषद्यमश्छः // 4 / 2 / 106 / / गम् इषत् यम् इत्येतेषां शिति प्रत्यये छकारादेशः स्यात् अत्यादौ / इषदिति तकारनिर्देश इष्यतीष्णात्योनिवृत्त्यर्थः / यच्छति / अयंसीत् / स्थम् शब्दे // 378 // स्यमति / अस्यमीत् / सस्याम / स्येमतुः। सस्यमतुः / जृभ्रमेति वा एवम् / णमं प्रवत्वे // 379 // नमति / अनंसीत् / ननाम / नेमतुः। नन्ता / नस्यति / षमष्टम वैक्लव्ये // 381 // ससाम। तस्ताम / अम शब्दभक्त्योः // 682 / / अमति / आमीत् / आम / अम दम हम्म मिम गम्लं गतौ // 387 // अमोऽर्थभेदार्थ पुनः पाठः। गच्छति / लुदित्त्वादङ् अगमत् / जगाम / 146 गमहनजनखनघसस्वरेऽनङि क्ङिति लुक् / / 4 / 2 / 44 / / एषामुपान्त्यस्याडजिते स्वरादौ क्छिति प्रत्यये परे लुक् स्यात् / जग्मतुः। जग्मुः। जगमिथ / जगन्थ / गम्यात् / गन्ता। - 147 गमोऽनात्मने // 4 / 4 / 51 // गमः परस्य सकारादेस्ताद्यशित आदिरिट् स्यात् आत्मनेपदं चेन्न भवति / गम इति आदेशस्यानादेशस्य च ग्रहणमविशेषात् / गमिष्यति। अगमिष्यत् / इण्धातोरादेशो गम्-जिगमिषति ग्रामम् / इक्धातोरादेशो गम्-अधिजिगमिषति मातुः / इधातोरादेशो गम्-अधिजिगमिषिता

Page #522
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 509 शास्त्रस्य / इडो नेच्छन्त्येके / तन्मते अधिजिगंसिता अधिजिगांसुः इत्याद्येव भवति। अनात्मने इति किम् / गंस्यते ग्रामः / इणिकोर्जिगांस्यते। अधिजिगांस्यते माता / कथं जिगमिषितेवाचरति जिगमिपित्रीयते इति ? आत्मनेपदस्य क्यङाश्रितत्वेन बहिरङ्गखात् / केचित्तु आत्मनेपदविषयस्य गमेरात्मनेपदाभावे सति इटो विकल्पमिच्छन्ति / गम-संजिगंसिता संजिगमिषिता / इङ अधिजिगंसिता अधिजिगमिषिता / अनात्मनेपदनिमित्तात्तु गमेनित्यमिटमिच्छन्ति-गमिष्यति निगमिषतीति / जिगमिषितुम् अधिनिगमिषितुम् अधिजिगमिषितव्यमित्यत्रापि गमेरनात्मनेपदविषयत्वानित्यमिड् भवति / तन्मतसंग्रहार्थमावृत्या सूत्रद्वयं व्याख्येयम् / 'गमोऽनात्मने ' ' गमोऽनात्मने ' इति / तत्र पूर्वस्यायमर्थः / गमेः सकारस्यादिरिड् वा स्यात् आत्मनेपदं चेन भवति / वेत्यनुवर्तनीयम् / द्वितीयसूत्रे तु अनात्मन इति प्रकृतिविशेषणं व्याख्येयम् / ततश्च गमेरात्मनेपदविषयात् सकारस्यादिनित्यमिट् स्यात् / इहानात्मने इति प्रकृतिविशेषणात् पूर्वसूत्रे आत्मनेपदविषयादिति सामर्थ्याल्लभ्यते / एवं च तन्मतसंग्रहः सिद्धो भवति। एके तु परस्मैपदविषयस्यैव गमेरिटमिच्छन्ति नात्मनेपदविषयस्य / तन्मतसंग्रहार्थं तु नात्मने इत्यसमस्तं व्याख्येयम् / आत्मन इति च प्रकृतिविशेषणम् / एवं च गमेरात्मनेपदविषयात सकारस्यादिरिड न भवतीत्ययमों भवति / तेन संजिगंसिता संजिगंसितव्यम् अधिजिगांसिता व्याकरणस्य / अधिजिगांसितव्यम् / इति पवर्गीयान्ताः। हय हर्य क्लान्तौ च // 389 // चाद् गत्याम् / यान्तत्वान्न वृद्धिः अहयीत् / मव्य बन्धने // 390 // मूर्य ईर्ष्या इय॑ ईष्यार्थाः // 393 // शुच्यै चुच्यै अभिषवे // 398 // द्रवेणाद्रवाणां परिवासनमभिषवः। स्नानमित्यन्ये // इति यान्ताः // छद्म गतौ // 396 // क्मर हर्छने // 397 // अभ्र वभ्रमभ्र गतौ // 400 / आनभ्र। चर भक्षणे च // 401 // धोक्र गतिचातुर्ये // 402 // ऋदित् धोरति / खोक्र प्रतिघाते // 403 // गतेरित्यनुवर्तते / चुखोर / // इति रान्ताः // दल त्रिफला विशरणे // 40 // अफालीत् / पफाल / फेलतुः। मील श्मील स्मील क्ष्मील निमेषणे // 409 // निमेषणं संकोचः / पील प्रतिष्टम्भे // 410 // प्रतिष्टम्भो रोपणम् / णील वर्णे // 411 // वर्णोपलक्षितायां क्रियायामित्यर्थः / शील समाधौ // 412 // कील बन्धे // 413 // कूल आवरणे // 414 // शुल रुजायाम् // 415 // तूल निष्कर्षे // 416 // निष्कर्षोऽन्तःस्थस्य वहिनिस्सा

Page #523
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातभकरणे रणम् / पूल संघाते // 41 // मूल प्रतिष्ठायाम् // 418 // फल निष्पत्तौ // 419 // फुल्ल विकसने // 420 // चुल्ल हावकरणे // 421 // फुल्ल विकसने // 422 // चिल्ल शैथिल्ये च // 423 // पेल फेल शेल पेल सेल वेहल सल तिल तिल्ल पल्ल वेल्ल गतौ // 434 // वेल चेल केल क्वेल खेल स्खल गतौ // 440 // खल संचये च। // 441 // श्वल इवल्ल आशुगतौ // 443 // गल (इति लान्ताः) चर्व अदने // 445|| अगालीत् / अचर्वीत् / पूर्व पर्व मर्व पूरणे // 448 // गर्व धिवु शव गतौ // 451 // कर्व खर्व गर्व दपै // 454 // ष्ठिवू शिवू निरसने // 456 // ष्ठिवूक्लम्वाचम इति दीर्घ ष्ठीवति / - 148 तिर्वा ष्ठिवः // 41 // 43 // ष्ठिवेद्वित्वे सति पूर्वस्य द्वितीयस्य तिरादेशो वा स्यात् / तिष्ठेव टिष्ठेव / तेरिकारोत्रोच्चारणार्थः। तेन 'इन्ध' इत्यादिना वेटि तुष्ठयूषति टुष्ठयूषति / पूर्वस्येत्यादेशविधानमेव ज्ञापयति ष्ठिवेः पकारः ठकारपरः ष्ठाष्ट्यैप्रभृतीनां तु तवर्गपरः / तेन तस्थौ तष्टयौ इत्यादि भवति / चिक्षेव / जीव प्राणधारणे // 457 // पीव मीव तीव नीव स्थौल्पे // 461 // उर्वै तुर्वै थुर्वै दुर्वै धुर्वे जुबै अव भवं शर्व हिंसायाम् // 470 // मु मव बन्धने // 472 // गुर्दै उद्यमे // 473 // पिवु मिवु निवु सेचने // 476 // हिवु दिवु जिवु प्रीणने॥४७९।। इवु व्याप्तौ // 480 // इन्वति / इन्वाञ्चकार / अव रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृप्त्यवगमनप्रवेशश्रवणखाम्यर्थयाचनक्रियेच्छादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादहनभावद्धिषु।। // 481 // अवति / आवीत् / मा भवानवीत् / इति वान्ताः। कश शब्दे // 482 // सौत्रोऽयमित्येके। मिश मश रोषे च // 484 // शश प्लुतगतौ // 48 // उत्पत्य ग. मन इत्यर्थः। णिश समाधौ / / 486 / / दृ} प्रेक्षणे // 487 / / पश्यति। ऋदिलवीत्यङि ऋदृशोऽङीति गुणे अदर्शत् / पक्षे। . :- 149 अः सृजिदृशोऽकिति // 4 / 4 / 116 // सृजिदृशोः स्वरात्परो धुडादौ प्रत्यये अकारोऽन्तः स्यात् अकिति / परत्वादकारागमे सति वृद्धिः। ततो यजसृजेति शस्य षत्वे / : 180 षढोः कः सि // 2 / 162 // षकारढकारयोः स्थाने सकारे ककार आदेशः स्यात / नाम्यन्तस्येति सस्य षत्वे अद्राक्षीत् / अद्राष्टाम् / अद्राक्षुः। ददर्श / ददृशतुः। सृजिदृशीति वेटि। ददर्शिथ / दद्रष्ठ / दृश्यात् / द्रष्टा / द्रक्ष्यति। ॥इति शान्ताः।। घुष शब्दे / // 48 // अघुषत् / अघोषीत् / चूष पाने // 489 // तूष

Page #524
भवादयः ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तुष्टौ // 490 // पूष वृद्धौ // 491 // लूष मूष स्तेये // 493 // खूप प्रसवे / / 494 // सूपति / ऊप रुजायाम् // 49 // ऊषाञ्चकार / ईष उच्छे / / 496 / / उच्छ उच्चयनम् / कृषं विलेखने // 497 / / कर्षति / .. 151 स्पृशमृशकृषतृपडपो वा // 3 / 4 / 54 // स्पृशादिभ्यो धातुभ्योऽद्यतन्यां सिज्वा स्यात् / स्पृशादिसपो वा। अक्राक्षीत् / अकाक्षीत् / पक्षे। . 152 हशिटो नाम्युपान्त्यादृशोऽनिटः सक् // 3 / 4 / 55 // हशिडन्तानाम्युपान्त्याद् दृशिवर्जितात् अनिटो धातोरद्यतन्यां परतः सक् प्रत्ययः स्यात् / सिचोऽपवादः / अकृक्षत् / अकृक्षताम् / कष शिष जष झष वष मष मुष रुष रिष यूष जूष शष चष हिंसायाम् // 610 // 153 सहलुभेच्छरुषरिषस्तादेः॥४।४।४६॥ एभ्यः परस्य तकारादेस्ताद्यशित आदिरिड् वा स्यात् / रोषिता / रोष्टा / रेषिता / रेष्टा / वृष संघाते च 511 // भष भर्त्सने // 512 // भवति / पैशुन्येन वक्तीत्यर्थः / जिषू विषू मिष निषू पृषू वृषू सेचने // 518 // मृषू सहने च // 519 / / उषू श्रिपू श्लिषू पुषू प्लुष दाहे // 524 // ओषति / औषीत् / ... ... 154 जाग्रुषसमिन्धेर्नवा // 3 // 4 // 49 // जागृ उप सम्पूर्व इन्ध इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा स्यात आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनुप्रयुज्यन्ते / ओषाञ्चकार / पक्षे उवोष / ऊपतुः। ऊषुः। उवोषिथ। घृष संघर्षे // 525 // // हृषु अलीके // 526 // पुष पुष्टौ १५२७भूष (इति पान्ताः) तसु अलंकारे / / 529 / / तुस हस हस रस शब्दे // 533 // लस *लेषणक्रीडनयोः // 534 // ललास / लेसतुः / घस्लं अदने // 535 / / घसति / अघसत् / जघास / गमहनेत्युपान्त्यलोपे / 155 घस्वसः / / 2 / 3 // 36 // नाम्यन्तस्थाकवर्गात्परस्य घसेर्वसेश्च धातोः संबन्धिनः सकारस्य षः स्यात् / घसिरिहायमेव / आदेशस्य कृतत्वेनैव सिद्धत्वात् / अकृतसकारार्थ वचनम् / जक्षतुः। जक्षुः। जघसिथ / जघस्थ / घस्ता / 156 सस्तस्सि // 4 // 3 / 92 // अशितीत्यनुवर्तते। धातोः सकारान्तस्याशिति सकारादौ प्रत्यये विषयभूते तकारोऽन्तादेशः स्यात् / घत्स्यति / अघत्स्यत् /

Page #525
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे विषयसप्तमीविज्ञानात् अवात्ताम् अवात्तेत्यत्र प्रागेव सस्य तकारः। हसे हसने // 836 // पिस पेस वेस गतौ // 539 // शमू हिंसायाम् // 540 // शशास / शशसतुः / न शसददेत्येत्वं न / शंसू स्तुतौ च // 541 // शंसति / शशंस / आशिषि नलोपः शस्यात् ।।इति सान्ताः। मिह सेचने // 542 // मेढा / मेक्ष्यति / दहं भस्मीकरणे // 43 // दहति / भ्वादेर्दादेर्घ इति हस्य घत्वे गडदवादेरिति दस्य धत्वे वृद्धौ च अधाक्षीत् / धुड्हस्वादिति सिज्लोपे अधश्चतुर्थेति तस्य धत्वे च अदाग्धाम् / अधाक्षुः। ददाह। देहतुः। देहिथ। ददग्ध। दह्यात्। दन्धा। धक्ष्यति / चह कल्कने // 544 // कल्कनं दंभः शाठयं च / अचहीत् / रह त्यागे // 545 // रहु गतौ // 546 // रंहति / दह दहु वृह वृद्धौ // 549 // दहति / दंहति / वर्हति / बृह बृहु शब्दे च 551 // अबृहत् / अवहीत् / अबृहीत् / उह तुह दुइ अर्दने // 54 // औहत् / औहीत् / उवोह / अतुहत् / अतोहीत् / अदुहत् / अदोहीत् / अर्ह मर्ह पूजायाम् // 556 // अर्हति / आहीत् / आनर्ह / इति हान्ताः। उक्ष सेचने // 557 // उक्षति / उक्षाञ्चकार / रक्ष पालने // 558 // मक्ष मुक्ष संघाते // 560 // अक्षौ व्याप्तौ च // 561 // 157 वाक्षः // 5 // 4 // 76 / / अक्षौ इत्येतस्मात् कर्तरि विहिते शिति नुः प्रत्ययो वा स्यात् / - . 158 उश्नोः // 4 / 3 / 2 // धातोः परयोरुनु इत्येतयोः प्रत्यययोरक्ङिति प्रत्यये गुणः स्यात् / अक्ष्णोति / अक्षति / आक्षीत् / आष्टाम् / आक्षिष्टाम् / आनक्ष / अक्षिता / अष्टा / तक्षौ त्वक्षौ तनूकरणे // 563 // 159 तक्षः स्वार्थे वा // 3477 // स्वार्थस्तनूकरणं तस्मिन् वर्तमानात् तक्षौ इत्येतस्मात् कर्तरि विहिते शिति *नुः प्रत्ययो वा स्यात् / तक्ष्णोति तक्षति काष्ठम् / स्वार्थे किम् / संतक्षति वाग्भिः शिष्यं निर्भर्त्सयतीत्यर्थः / अतक्षीत् / अताक्षीत् / अतक्षिष्टाम् / अताष्टाम् / तक्षिता / तष्टा / णिक्ष चुम्बने // 564 // प्रणिक्षति / निक्षिता। तृक्ष स्तृक्ष णक्ष गतौ // 567 // वक्ष रोषे // संघात इत्येके // 568 // खक्ष त्वचने // 569 // त्वचनं त्वग्रहणम् , संवरणं वा / मूर्त अनादरे // 570 // काक्षु वाक्षु माक्षु कांक्षायाम् // 573 // द्राक्षु ध्राक्षु ध्वाक्षु घोरवासिते च // 576 // इति सान्ताः / एषां पान्तेषु पाठो युक्तो वैचित्र्यार्थं त्विह कृतः॥ . // इति परस्मैपदिनः //

Page #526
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. // अथात्मनेपदिनः // गाङ् गतौ // 1 // गाते / गाते / गाते / गासे / गाथे / गाध्वे। गै। गावहे। गामहे / गेत / गेयाताम् / गेरन् / गेथाः। गेयाथाम् / गेध्वम् / गेय / गेवहि / गेमहि / गाताम् / गाताम् / गाताम् / गास्व / गाथाम् / गाध्वम् / गै। गावहै / गामहै / अगात / अगाताम् / अगात / अगाथाः। अगाथाम् / अगाध्वम् / अगे। . अगावहि / अगामहि / अगास्त / अगासाताम् / अगासत / अगास्थाः। अगासा थाम् / अगाध्वम् / अगाद्ध्वम् / अगासि / अगास्वहि / अगास्महि / जगे। / जगाते। जगिरे / जगिषे / जगाथे / जगिध्वे / जगे। जगिवहे / जगिमहे / गासीष्ट / गासीयास्ताम् / गासीरन् / गासीष्ठाः / गासीयास्थाम् / गासीध्वम् / गासीय / गासीवहि / गासीमहि / गाता / गातारौ / गातारः। गातासे / गातासाथे / गाताध्वे / गाताहे / गातावहे / गातास्महे / गास्यते। गास्येते / गास्यन्ते। गास्यसे / गास्येथे / गास्यध्वे / गास्ये / गास्यावहे / गास्यामहे / अगास्यत / अगास्येताम् / अगास्यन्त / अगास्यथाः / अगास्येथाम् / अगास्यध्वम् / अगास्ये / अगास्यावहि / अगास्यामहि / मिङ् ईषद्धसने // 2 // स्मयते / स्मयेते / स्मयन्ते / स्मयेत / स्मयताम् / अस्मेष्ट / अस्मेषाताम् / अस्मेषत / अस्मेष्ठाः। अस्मेषाथाम् / . 160 म्यिन्तात्परोक्षाद्यतन्याशिषो धो ढः // 2 // 1180 // रेफान्तानाम्यन्ताच धातोः परासां परोक्षाद्यतन्याशिषां विभक्तीनां यो धकारस्तस्य ढकार आदेशः स्यात् / अस्मेट्वम् / नाम्यन्तादिति धातोर्विशेषणं किम् / ववसिध्वे / र्नाम्यन्तादिति किम् / अपग्ध्वम् / परोक्षाद्यतन्याशिप इति किम् / स्तुध्वे / सिष्मिये। सिष्मियाते। - 161 हान्तस्थाज्ञीड्भ्यां वा // 2 / 1181 // हकारान्तादन्तस्थायाश्च पराञ् बेरिटश्च परासां परोक्षाद्यतन्याशिषां संबन्धिनो धकारस्य ढकारो वा स्यात् / वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः। सिष्मियित्वे / सिष्मियिध्वे / स्मेषीष्ट / स्मेता। स्मेष्यते / अस्मेष्यत / डीङ विहायसागतौ // 3 // डयते / अडयिष्ट / डिड्ये / डयिषीष्ट / डयिता / डयिष्यते / अडयिष्ट। उंङ् कुंङ् गुंङ् पुंङ् डंङ् शब्दे // 8 // अवते / आवत / औष्ट / ऊवे / अत्र वार्णात् प्राकृतं बलीय इत्युव ततश्च समानदीर्घः। ओषीष्ट। ओता। कवते। अकोष्ट / चुकुवे / च्युङ ज्युङ जुंङ मुंङ प्लुङ् गतौ 65.

Page #527
114 सिद्धहैचबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे. // 1 // रुंङ् रेषणे च // 14 // रेषणं हिंसा / चाद्गतौ / पूङ् पवने // 15 // पवनं नीरजीकरणम् / पवते / पविता / मूङ् बन्धने // 16 // मवते / मविता / धृङ् अवध्वंसने // 17 // धरते। 162 ऋवर्णात् // 4 // 3 // 36 // ऋवर्णान्ताद्धातोः परे अनिटावात्मनेपदविषये सिजाशिषौ किद्वत्स्याताम् / __ 163 न वृद्धिश्चाविति क्ङिल्लोपे // 4 / 3 / 11 // अविति प्रत्यये यः कितो डिन्तश्च लोपस्तस्मिन् सति गुणो वृद्धिश्च न स्यात् / लोपोऽदर्शनमात्रमिह गृह्यते / अधृत / अधृषाताम् / क्ङिदिति किम / रागी। रागः / अत्र नलोपे प्रतिषेधो मा भूत् / केचित्तु दधीवाचरति इति किपि लोपे अप्रत्यये णिगि च दध्या दध्ययतीत्यत्रापि गुणवृद्धयोः प्रतिषेधमिच्छन्ति / तन्मतसंग्रहार्थ क्डिल्लोपे सति अविति प्रत्यये परे गुणवृद्धी न भवत इति व्याख्येयम् / विति तु दधयति / रोरवीति / बोभवीति / केचित्तु दीधीवेव्योरिवर्णे यकारे चान्तस्य लुकमन्यत्र तु गुणवृद्धिनिषेधमारभन्ते। तदसत् छान्दसत्वादनयोः। दधे / धृषीष्ट / धर्ता / धरिष्यते। मेङ् प्रतिदाने // 18 // प्रतिदानं प्रत्यर्पणम्। प्रणिमयते। दैङ् त्रैङ् पालने // 20 // दयते। 164 इश्च स्थादः // 4 // 3 // 41 // तिष्ठतेर्दासंज्ञाच्च धातोः पर आत्मनेपदविषयः सिच् किद्वत्स्यात् तत्संनियोगे च स्थादोरन्तस्येकारादेशः / अदित / अदिषाताम् / - 165 देर्दिगिः परोक्षायाम् // 4 / 1 / 32 / देङः परोक्षायां दिगिरित्ययमादेशः स्यानचायं द्विः। दिग्ये / दिग्याते / दिग्यिरे / त्रायते / अत्रास्त / अत्रासाताम् / तत्रे / त्रासीष्ट / त्राता। त्रास्यते। श्यैङ् गतौ // 21 // प्यैङ् वृद्धौ // 22 // // इति स्वरान्ताः।। वकुङ् कौटिल्ये // 23 // वङ्कते / गतावपीत्येके। मकुङ् मण्डने // 24 // मण्डनं शोभनम् / अकुङ् लक्षणे // 26 // आनथे / शीकृङ् सेचने / 26 // लोकङ् दर्शने // 27 // लोकते / आलोकिष्ट। लुलोके। श्लोकङ् संघाते // 28 // ग्रन्थे इत्यर्थः। स च ग्रन्थो व्यापारो ग्रथ्यमानस्य ग्रन्थितुर्वा / आयेऽकर्मको द्वितीये सकर्मकः / श्लोकते / व्रकुङ् धेकृङ् शब्दोत्साहे // 30 // शब्दस्योत्साह औद्धत्यं वृद्धिश्च / रेकङ् अकुङ् शङ्कायाम् // 32 // ककि लौल्ये ॥३३॥लौल्यं गर्वश्चापल्यं च / ककते।

Page #528
515 / भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. चकके / कुकि वृकि आदाने // 36 // कोकते / वर्कते / इन्ध्यसंयोगादिति कित्वे / चुकुके / वट्टके / चकि तृप्तिप्रतिघातयोः // 36 // चकते। चेके / ककुङ् श्वकुङ् कुङ् अकुङ् श्लकुङ् ढौकङ् नौकङ् ष्वष्कि रस्कि मस्कि तिकि टिकि टीकङ् सेकङ् कङ् रघुङ् लघुङ् गतौ // 53 // कङ्कते / डुढौके / तुत्रौके / वष्कते / रवते / लङ्घते / लघुङ् भोजननिवृत्तावपि / अघुङ् वघुङ् गत्याक्षेपे॥५५॥ आक्षेपों वेग आरम्भ उपालम्भो वा। मघुङ् कैतवे च // 56 // चाद् गत्याक्षेपे। राघृङ् लाघृङ् सामर्थ्ये / / 57 // द्राघृङ् आयासे च ॥५८आयास इत्यन्ये / श्लाघृङ् कत्थने // 9 // / / इति कवर्गीयान्ताः॥ लोचूङ् दर्शने // 60 // लोचते। लुलोचे / पचि सेचने // 61|| सचते / शचि व्यक्तायां वाचि // 62 // कचि बन्धने // 63 // कचुङ् दीप्तौ च॥६४॥ श्वचि श्वचुङ गतौ / // 66 // वचिं दीप्तौ // 67 // मचि मुचुङ कल्कने / / 69 // मचुङ् धारणोच्छ्रायपूजनेषु // 70 // पचुङ् व्यक्तीकरणे // 71 // ष्टुचिं प्रसादे // 72 / / स्तोचते / तुष्टुचे / एजुङ् भ्रेजुङ् भ्राजि दीप्तौ / / 7 / / एजाश्चक्रे / विभेजे / बभ्राजे / इजुङ् गतौ // 76 // इञ्जते / इजाश्चक्रे / ईजि कुत्सने च। ईजते / ईजाश्चक्रे / ऋजि गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु // 78 // अर्जते। आनृजे। ऋजुङ् भृजैङ् भर्जने // 80 // तिजि क्षमानिशानयोः // 82 // निशानं तीक्ष्णीकरणम् / - 166 गुप्तिजो गर्हाक्षान्तौ सन् // 3 / 4 / 5 // गुतिज इत्येताभ्यां यथासंख्यं गर्दायां शान्तौ च वर्तमानाभ्यां स्वार्थे सन् प्रत्ययः स्यात् / अकारः सन्ग्रहणेषु सामान्यग्रहणार्थः / नकारः सन्यङश्चेत्यत्र विशेषणार्थः / तितिक्षते। सहते इत्यर्थः / तेजने तु तेजयति / एवं गुप्धातोगीयां जुगुप्सत इति / अन्यत्र गोपयति / इति चवीयान्ताः। घट्टि चलने // 82 // स्फुटि विकसने 83 // स्फोटते। चेष्टि चेष्टायाम् / / 84 // गोष्टि लोष्टि संघाते // 86 // वेष्टि वेष्टने // 87 // अष्ट्रि हिंसातिक्रमयोः // 8 // दोपान्त्यस्तोपान्त्यो वा / अट्टते / आनट्टे / एठि हेठि विबाधायाम् // 90 एठाञ्चक्रे। जिहेठे / मठुङ् कठुङ् शोके // 92 // शोकोऽत्राध्यानम् / मण्ठते / कण्ठते / मुठुङ् पलायने // 92 // वठुङ एकचर्यायाम् // 94 // अठुङ् पठुङ् गतौ // 96 // हुडुङ् पिडुङ् संघाते॥९८॥ शडुङ्जायां च // 99 / / चात्संघाते। तडुङ् ताडने // 100 // कडुङ् मदे // 101 // खडुङ् मन्थे च // 102 // खुडुङ् गतिवैकल्ये // 103 // कुडुङ् दाहे // 104 // वडुङ् मडुङ् वेष्टने // 106 // विभाजने इत्येके / विभाजनं विभागीकरणम् / चरमाभावश्च / भडुङ् परिभाषणे // 10 //

Page #529
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे मुडुङ् मार्जने // 108 // मार्जनं शोधनम् / मुण्डते / तुडुङ् तोडने // 109 // भुडुङ् वरणे // 110 // वरणं स्वीकारः। चडुङ् कोपे // 111 // द्राडङ् ध्राङ् विशरणे // 113 // दद्राडे / दधाडे / शाडङ् श्लाघायाम् // 114 // ऋफिडादिखाड्डस्य लत्वे शालते / वाडङ् आप्लाव्ये // 116 // हेडङ् होडङ् अनादरे // 117 // हिडुङ् गतौ च ॥१२८॥घिणुङ् घुणुङ् घृणुङ् ग्रहणे // 121 / / घुणि धूणि भ्रमणे // 123 // पणि व्यवहारस्तुत्योः // 124 // गुपौधूपेत्यायप्रत्यये पणायति / व्यवहरति स्तौति चेत्यर्थः / व्यवहारार्थात् पणेर्नेच्छन्त्यन्ये / शतस्य पणते / अनुबन्धस्याशवि आयप्रत्ययाभावपक्षे चरितार्थवादायप्रत्ययान्ताभ्यां पणिपनिभ्यामात्मनेपदं न भवति / पणायाश्चकार / पेणे / इति टवर्गीयान्ताः / यतैङ् प्रयत्ने // 125 // येते / युतृङ् जुतृङ् भासने // 127 // योतते / जोतते। विशृङ् वेशृङ् याचने // 129 // नाङ् उपतापैश्वर्याशीःषु च // 130 // चाद् याचने / .. 167 आशिषि नाथः // 3 // 3 // 36 // आशिष्येवाथै वर्तमानानाथतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / सर्पिषो नाथते। सपि, भूयादित्याशास्ते इत्यर्थः। आशिष्येवेति नियमः किम् / याच्यां मा भूत् / मधु नाथति। ङित्करणं वस्यानप्रत्ययार्थम् / श्रथुङ् शैथिल्ये // 131 // ग्रथुङ् कौटिल्ये // 132 // कत्थि श्लाघायाम् // 133 // स्विदुङ् श्वैत्ये // 134 // वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः // 135|| भदुङ् सुखकल्याणयोः // 136 // मदुङ् स्तुतिमोदमदस्वमगतिषु // 137 // स्पदुङ् किंचिचलने // 138 // क्लिङ् परिदेवने // 130 // मुदि हर्षे // 140 // मोदते / ददि दाने / 141 // न शसददेत्येत्वं न / दददे / हदि पुरीषोत्सर्गे // 142 // हदते / अहत्त / अहत्साताम् / हत्ता / ष्वदि स्वदि स्वादि आस्वादने // 145 / / ष्वदिरनुभवे सकर्मको रुचावकमकः। उर्दि मानक्रीडयोश्च / / 146 // भ्वादेरिति दीर्घ ऊर्दते / ऊर्दाश्चक्रे / कुर्दि गुदि गुदि क्रीडायाम् // 149 // पूदि क्षरणे // 150 // हादि शब्दे // 151 // अव्यक्ते शब्दे इत्यन्ये / हादैन सुखे च / पर्दि कुत्सिते शब्दे // 152 // स्कुदुङ् आप्रवणे। // 153 // आप्रवणमुत्प्लव उद्धरणं च / स्कुन्दते / एधि वृद्धौ // 154 // एधते / एधांचके / स्पद्धि संघर्षे // 15 // संघर्षः पराभिभवेच्छा / धाखर्थेनोपसंग्रहादकमकः / स्पर्द्धते / पस्पर्दै / गाधृङ् प्रतिष्ठालिप्साग्रंथेषु // 156 प्रतिष्ठायामकर्मकः / बाधृङ् रोटने // 157 // रोटनं प्रतिघातः / दधि धारणे // 158 // देधे / बधि बन्धने / / 159 //

Page #530
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 517 168 शान्दानमान्वधान्निशानार्जवविचारवैरूप्ये दीर्घश्चेतः॥३॥४७॥ शान् दान् मान् वध् इत्येतेभ्यो यथासंख्यं निशाने आर्जवे विचारे वैरूप्ये च वर्तमानेभ्यः स्वार्थे सन् प्रत्ययः स्याद् दीर्घश्चैषां द्विवचने सति पूर्वस्येकारस्य / 169 सन्यस्थ // 4 / 1 / 59 // धातोद्वित्वे सति पूर्वस्याकारस्य सनि परे इकारः स्यात् / बीभत्सते चित्तम् / विकुरुते इत्यर्थः। अर्थनिर्देशः किम् / अर्थान्तरे मा भूत् / बाधयति / नाधृङ् नाथूवत् // 160 // पनि स्तुतौ // 161 // आयप्रत्यये पनायति / पनायाञ्चकार / पेने / पणिवत् / मानि पूजायाम् // 162 // विचारे मीमांसते / तिपृङ् ष्टिपृङ् टेपृङ् क्षरणे // 145 // तेपृङ् कम्पने च // 166 // टुवेपृङ् केपृङ् गेपृङ् कपुङ् चलने॥१७०॥ ग्लेपृङ् दैन्ये च / चाचलने / गतावप्यन्ये // 171 // जिग्लेपे। मेघङ रेपृङ् लेपृङ् गतौ // 174 // त्रपौषि लज्जायाम् // 17 // त्रपते / तृफलेत्येत्वे त्रेपे। औदित्त्वादिड्वा / त्रपिता } त्रप्ता / गुपि गोपने // 176 / / गोपते / गर्दायां सनि जुगुप्सते / अबुङ् खुङ् शब्दे // 178 // अम्बते। आनम्बे / रम्बते / लवुङ् अवस्रंसने च // 179 // कबृङ् वर्णे // 180 // कबते / वर्णो वर्णनं शुक्लादिश्च। क्लीबृङ् अधाष्टर्थे // 181 // क्षीबृङ् मदे // 182 // शीभृङ् चीभृङ् शल्भि कत्थने // 186 / / वल्भि भोजने // 186 // गल्भि धाष्टा // 187 // रेभृङ् अभुङ् रभुङ् वभुङ् शब्दे // 193 // ष्टभुङ् स्कभुङ् स्तम्भे // 196 // स्तम्भः क्रियानिरोधः। स्तम्भते / स्कम्भते / जभुङ जभैङ जुभुङ गात्रविनामे // 199 / / जम्भते / जभते / जृम्भते / रभिं रामस्ये // 200 // आरभते / डुलभिष प्राप्तौ // 201 // लभते / अलब्ध / लेभे / भामि क्रोधे // 202 // क्षमौषि सहने // 203 // क्षमते / अक्षमिष्ट / अक्षस्त / चक्षमे / चक्षमिषे / चक्षसे / चक्षमिध्वे / चक्षध्वे / चक्षमिवहे / मोनो बोश्चेति नकारादेशे चक्षण्वहे / चक्षमिमहे। चक्षण्महे / क्षमिपीष्ट / क्षेसीष्ट / क्षमिता / क्षन्ता। क्षमिष्यते / शंस्यते / कमुङ् कान्तौ // 204 // कान्तिरिच्छा। 170 कमेणिङ् // 3 / 4 / 2 // कमेर्धातोः स्वार्थ णिङ् प्रत्ययः स्यात् / णकारो वृद्धयर्थः। डकार आत्मनेपदार्थः। कामयते / अद्यतन्यां णिश्रीति ङप्रत्यये अकाम् इ अ त इति स्थिते। 171 णेरनिटि // 4 / 3 / 83 // अनिव्यशिति प्रत्यये गेलृक् स्यात् / इय्य्

Page #531
518 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे गुणवृद्धिदीर्घतागमानां बाधकोऽयम् / इय्-अततात् / य् आटिटत् / गुणः-कारणा। वृद्धिः-कारकः / दीर्घः-कार्यते / तागमः-प्रकार्य / अनिटीति विषयसप्तमी / तेन चेतन इत्यत्र मागेव णेोपे 'इडितो व्यञ्जनाद्यन्तात् ' इति अनः सिद्धः। अनिटीति किम् / कारयिता। अशितीत्येव / कारयति / 172 उपान्त्यस्यासमानलोपिशास्वृदितो उ / / 4 / 2 / 35 // समानलोपिशामुकऋदनबन्धवजितस्य धातोरुपान्त्यस्य ङपरे णौ इस्वः स्यात् / नित्यमपि द्विवचनं बाधिखा प्रागेव इस्वो भवति ओणेदित्करणज्ञापकात् / तद्धि मा भवानोणिणत् इत्यत्र ऋदित्त्वादुपान्त्यहस्वत्वप्रतिषेधो यथा स्यादित्येवमर्थ क्रियते / यदि चात्र नित्यत्वात् पूर्वमेव द्वितीयद्वित्वं स्यात्तदानुपान्त्यत्वादेव इस्वत्वस्याप्राप्तिरिति किं तन्निवृत्त्यर्थेन ऋदित्करणेन। एवं मा भवानटित् इत्यादि सिद्धं भवति। ङपरे णौ इति च न धातुर्विशिष्यते किं तर्हि तदुपान्त्य इति णेः पूर्वस्याधातुत्वेऽपि इस्वो भवति / तेन गोनावमाख्यत् अजूगुनत् / केचिदौतः स्थानिवद्भावेनोपान्त्यत्वाभावाअस्वं नेच्छन्ति / तेनाजुगोनत् / णावित्येव / जे उपान्त्यस्यैतावत्युच्यमाने अलीलवदित्यादावन्तरङ्गावपि वृद्धयावादेशावदीदपदित्यादौ प्वागमं च बाधित्वा वचनसामर्थ्यात् ण्युपान्त्यस्य इस्वः प्रसज्ज्येत / अपीपचदित्यादौ ण्युपान्त्यस्वराभावान स्यात् / णिग्रहणानुवृत्तौ तु ङपरे णावुपान्त्यस्य इस्व इति सर्वत्र इस्कः सिद्धो भवति / ङ इति किम् / कारयति / उपान्त्यस्येति किम् / अचकाङ्क्षत् / येन नाव्यवधानमिति न्यायेनैव सिद्धे उपान्त्यग्रहणमुत्तरार्थम् / असमानलोपिशास्वृदित इति किम् / राजानमतिक्रान्तवानत्यरराजत् / यत्रान्त्यस्वरादिलोपस्तत्र स्थानिवद्भावेन न सिद्धयतीति वचनम् / यत्र तु स्वरस्यैव लोपस्तत्र स्वरादेशवात् स्थानिवद्भावेनैव सिद्धयति / मालामाख्यत् अममालत् / ननु यत्रापि स्वरव्यञ्जनलोपस्तत्रापि अवयवावयविनोरभेदनयेन स्वरादेश एवेति स्थानिवद्भावेनैव सिद्धयति किमसमानलोपिवचनेन ? सत्यम् / स्थानिवद्भावस्य अनित्यत्वख्यापनार्थ वचनम् / तेन स्वादु कृतवान् असिस्वददित्यादि सिद्धम् / अत्र 'नामिनोऽकलिहलेः' इति वृद्धौ कृतायामन्त्यस्वरादिलोपादसमानलोपित्वम् / ननु च परत्वात् प्रथम लोपेनैव भवितव्यम् / नैवम् / कलिहलिवर्जनात् परमपि लोपं वृद्धिर्बाधते। अतएव तत्र कलिहलिवर्जनमर्थवत् / शासेरूदित्करणं यङ्लुपनिवृत्त्यर्थम् / वदति स्म वीणा तां

Page #532
भवादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. घायुंक्त परिवादकः तमप्यन्यः पायुक्त अवीवदत् वीणां परिवादकेनेति तु णिजात्याश्रयणात् सिद्धम् / 173 स्वरादोर्द्वतीयः // 4 / 1 / 2 // अनेकस्वरस्य धातोराद्य एकस्वरोऽवयवः परोक्षाडेप्रत्यये द्विः स्यात् / द्विर्धातुरित्यनेन सर्वस्य द्वित्वे प्राप्ते वचनम् / इति द्वित्वे / 174 असमानलोपे सन्वल्लघुनि उ // 4 / 1 / 63 // न विद्यते समानस्य लोपो यस्मिन् ङपरे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्य लघुनि धात्वक्षरे परे सनीव कार्य स्यात् / सन्यस्येत्वमुक्तमिहापि तथा / अचिकणत् इत्यादी अनेकव्यञ्जनव्यवधानेऽपि स्थादीनामित्त्वबाधकस्यात्वस्य शासनात् सन्वद्भावो भवति नतु स्वरव्यञ्जनव्यवायेऽपि / तेन अजजागरत् / पटुमाख्यत् अपीपटदित्यादौ तु वृद्धौ कृतायां सन्ध्यक्षरलोप इति असमानलोपत्वात् सन्वद्भावः। णाविति जात्याश्रयणात् वादितवन्तं प्रयोजितवान् अवीवद्वीणां परिवादकेन / अत्र णेः समानस्य लोपेऽपि भवति / 175 लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः // 4 / 164 // अस्वरादेर्धातोर्डपरेऽसमानलोपे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्य लघोलघुनि धात्वक्षरे परे दीर्घः स्यात् / अचीकमत / णावित्येव / तेनात्र णिङभावपक्षे अचकमत / 176 आमन्ताल्वाय्येत्नावय् // 4 / 3 / 85 // आम् अन्त आलु आय्य इत्नु प्रत्ययेषु परेषु णेरयादेशः स्यात् / लुकोऽपवादः। कामयाञ्चक्रे / अन्ताय्येत्नव औणादिकाः / णिङभावे चकमे / कामयिता / कमिता / कामयिष्यते / कमिष्यते / इति पवर्गीयान्ताः। अयि वयि पयि मयि नयि चयि रयि गतौ // 211 // अयते / आयिष्ट। - 177 दयायास्कासः॥३।४।४७॥ दय् अय् आस् कास् इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशः स्यात् आमन्ताच परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनुप्रयुज्यन्ते / अयाश्चक्रे / अयिषीष्ट / अयिषीध्वम् / अयिपीट्वम् / ___178 उपसर्गस्यायौ // 2 // 3 // 100 // उपसर्गसंवन्धिनो रेफस्य अयि गतावित्यस्मिन् धातौ परे लकारादेशः स्यात् / प्लायते / पलायते / पल्ययते / प्लत्ययते / अत्रानेकवर्णव्यवधानाबेच्छन्त्येके / प्रतिपूर्वस्य प्रयोग एव नास्तीत्यन्ये /

Page #533
520 सिद्धहैमबृहत्मनिया. [आख्यातमकरणे निलयनम् / दुलयनम् / कथं निरयते दुरयते ? रत्वस्यासिद्धत्वात् निसो दुसश्च न भवति / उपसर्गस्येति किम् / परस्यायनं परायनम् / अयाविति किम् / इंण्क् गतौ। अल् / प्रायः / परायः / अयीति इकारनिर्देशोऽयि गतावित्यस्य परिग्रहार्थः। तयि णयि रक्षणे च // 213 // चाद् गतौ। दयि दानगतिहिंसादहनेषु च // 214 // दयाचक्रे / ऊयैङ् तन्तुसंताने // 215 // ऊयाञ्चक्रे / पूयैङ् दुर्गन्धविशरणयोः // 216 // क्न्यैङ् शब्दोन्दनयोः // उन्दनं क्लेदनम् // 217 // दुर्गन्धेऽपीत्येके / मायैङ् विधूनने // 218 // स्फायैङ् ओप्यायैङ् वृद्धौ // 200 // प्यायते / 179 दीपजनवुधपूरितायप्यायो वा // 3 / 4 / 67 // एभ्यः कर्तर्यद्यतन्यास्ते परे बिच् प्रत्ययो वा स्यात् निमित्तभूततलुक् च / अप्यायि / अप्यायिष्ट / 180 प्यायः पी // 4 / 191 // प्यायतेः परोक्षायां यङि च पीरादेशः स्यात् / पिप्ये / पिप्याते / पिप्यिरे / दीर्घनिर्देशो यग्लुबर्थः / ताङ् सन्तानपालनयोः // 221 / / तायते / अतायि / अतायिष्ट // इति यान्ताः॥ वलि वल्लि संवरणे // 223 // शलि चलने च // 224 // मलि मल्लि धारणे // 226 // भलि भल्लि परिभाषणहिंसादानेषु // 228 कलि शब्दसंख्यानयोः // 229 // कल्लि अशब्दे ॥२३०॥॥इति लान्ताः॥ तेङ देव देवने // 232 // षेङ सेटङ् केट खेटङ् गेट्टङ् ग्लेतृङ् पेङ् प्लेतृङ् मेङ् म्लेजुङ् सेचने // 242 // 181 परिनिवेः सेवः // 2 // 3 // 46 // परिनिव्युपसर्गस्थानाम्यन्तस्थाकवर्गात्परस्य सेवतेर्धातोः सकारस्य द्वित्वेऽपि षः स्यात् / परिषेवते / पर्यषेवत / परिषिषेवे / निषेवते / न्यषेवत / निषिषेवे / विषेवते / व्यषेवत / विषिषेवे / परिनिवेरिति किम् / अनुसेवते / द्वितीयस्य तु परिसेवते / पर्यसेवत / परिसिसेवे / रेसृङ् पवि गतौ // 244 // रेवते / पवते / पेवे / // इति वान्ताः॥ काशङ दीप्तौ ॥२४॥क्लेशि बाधने // इति शान्ताः॥२४६॥ भाषि च व्यक्तायां वाचि // 247 // ईपि गतिहिंसादर्शनेषु // 248 // ईपते। ईपाश्चक्रे / गेषङ् अन्विछायाम्॥ अन्वेषणमन्विच्छा // 249 // येष प्रयत्ने // 250 // जेषङ् णेपृङ् एपृङ् हेषङ्गतौ ॥२५४॥जेषते। नेषते। एषते। एषाश्चक्रे / ड्रेषते / रेषङ् हेष अव्यक्ते शब्दे // 256 // पर्षि स्नेहने // 257 // घुषुङ कान्तिकरणे ॥इति षान्ताः॥२५८ // स्रन्सृङ् प्रमादे // 259 // कासृङ् शब्दकुत्सायाम् / // 260 // शब्दस्य कुत्सा रोगः।

Page #534
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. भासि टुभ्रासि टुम्लासृङ् दीप्तौ // 253 // भासते / बभासे / भ्रासम्लासेति वा श्ये / भ्रास्यते / भ्रासते / जृ भ्रमेति वा एत्वे / भ्रसे। बभ्रासे। भ्लास्यते / भ्लासते। भ्लेसे / बभ्लासे। रासृङ णामृङ शब्दे // 266 // णसि कौटिल्ये // 266 / / भ्यसि भये // 267 // आशमुङ् इच्छायाम् / / 268 // आशंसते। ग्रसुङ् ग्लसुङ् अदने // 270 // घसुङ करणे // 271 // मूर्धन्यान्तोऽयमिति चन्द्रः। // इति सान्ताः // ईहि चेष्टायाम् / / 272 // इहते / ईहाश्चक्रे / अहुङ् प्लिहि गतौ // 274 // अंहते। आनंहे / प्लेहते। पिप्लिहे। गर्हि गल्हि कुत्सने॥२७६॥ बर्हि बल्हि प्राधान्ये // 228 // वर्हि वल्हि परिभाषणहिंसाच्छादनेषु // 280 // दानेऽप्यन्ये। दन्त्योष्ठयादी। अवहिध्वम् / अवहिदम् / वेहङ् जेहङ् वाहङ प्रयत्ने // 283 // विवेहे / जिजेहे / ववाहे / द्राहङ निक्षेपे // 284 // निद्राक्षेपे इत्येके / अहि तर्के // 28 // ऊहते / ऊहाश्चक्रे // गाहौङ् विलोडने // 286 // अगाहिष्ट / अगाढ / जगाहे / गाहिषीष्ट / घाक्षीष्ट / गाहिता / गाढा / गाहिष्यते / घाक्ष्यते / ग्लाहौङ् ग्रहणे // 287 // गाहिवत् / गृहौङ् इत्येके / गहिषीष्ट / अघृक्षत / 182 स्वरेऽतः // 4 / 375 // सकोऽकारस्य स्वरादौ प्रत्यये परे लुक् स्यात् / अघृक्षताम् / अघृक्षन्त / अत्राकारलोपेऽपि स्थानिवद्भावादन्तोऽदादेशो न भवति / जगृहे / जगृहिषे / जघृक्षे / अगहिष्ट / 183 सिजाशिषावात्मने // 4 // 3 // 35 // नामिन्युपान्त्ये सति धातोः परे आत्मनेपदविषये अनिटौ सिजाशिषौ किद्वत्स्याताम् / घृक्षीष्ट / बहुङ् महुङ् वृद्धौ // 289 // बहते। मंहते। इति हान्ताः। दक्षि शैघ्ये च ॥२९०॥धुक्षि धिक्षि सन्दीपनक्लेशनजीवनेषु // धुक्षते / // 292 / / वृक्ष वरणे // 293 // शिक्षि विद्योपादाने // 294 / भिक्षि याच्ञायाम् // 295 // दीक्षि मौण्ड्येज्योपनयननियमनतादेशेषु // 296 // इति दर्शने // 297 / / ईक्षते / ऐक्षत। ऐशिष्ट / ईक्षाचक्रे / // इत्यात्मनेपदिनः //

Page #535
522 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया, आख्यातप्रकरणे // अथोभयपदिनः // श्रिग् सेवायाम् // 1 // श्रयति / श्रयते / णिश्रीति के अशिश्रियत् / अशिश्रियत / शिश्राय / शिश्रियतुः। शिश्रिये / श्रीयात् / श्रयिषीष्ट / श्रयिता / श्रयिष्यति / श्रयिष्यते / अश्रयिष्यत् / अश्रयिष्यत / णींग प्रापणे // 2 // निनाय / निनयिथ / निनेथ / निन्ये / निन्यिषे / हृग् हरणे // 3 // हरति / हरते / अहार्षीत् / अहत / जहार / जहर्थ / जहिव / जहे / जहिषे / हियात् / हृषीष्ट / हर्ता / हरिष्यति / हरिष्यते / भुंग भरणे // 4 // भरति / भरते / अभाषर्षीत् / अभाटीम् / अभृत / अभृषाताम् / बभार / बभ्रतुः / बभर्थ / बभूव / बभृम / बभ्रे / बभूषे ! भ्रियात / भृषीष्ट / भर्ता / भरिष्यति। भरिष्यते। धुंग धारणे॥॥धरति। धरते। अधार्षीत् / अधृत / डुकुंग करणे // 6 // 184 *कृरतनादेरुः // 3 // 4 // 83 // कृगस्तनादेश्च गणात् कर्तरि विहिते शिति उः प्रत्ययः स्यात् / उश्नोरिति गुणे करोति। . 185 अतः शित्युत् // 4 // 2289 // शित्यविति प्रत्यये य उकारस्तन्निमित्तो यः कृगोऽकारस्तस्योकारः स्यात् / उविधानबलाद् गुणो न भवति / ओकार एवान्यथा विधीयेत / कुरुतः। कुर्वन्ति / उकारनिमित्तत्वेनाकारविज्ञानात् कुर्यादित्यादावुकारलोपेऽपि भवति अडागमस्य च न भवति / शितीत्युकारस्य विशेषणं कुरुत इत्यादौ शिति व्यवहितेऽपि यथा स्यादित्येवमर्थम् / अवितीत्येव / करोति / 186 कृगो यि च // 4 / 2 / 88 // कृगः परस्योकारस्य यकारादौ वमि चाविति मल्यये लुक् स्यात् / अवितीत्येव / करोमि / कुर्मीत्यपि कश्चित्तदसंमतम् / * गू हिंसायामित्यस्मात्तु नकारव्यवधानात् उः परोन संभवतीति न भवति / / 187 कुरुच्छुरः // 21 // 66 // कुरुच्छुरोः संबधिनो नामिनो रेफे परे दी न स्यात् / कुर्वः। कुर्मः। कुर्वित्युकारः किम् / कुरत् शब्दे / कूर्यते / कूर्यात / * तनादावपठित्वा भ्वादिपाठोऽस्य करतीत्यत्र शवर्थः / येषां मते तनादौ पाठस्तन्मते 'तन्भ्यो वा तथासि' इति रूपद्वयं प्राप्येत शव च न सिद्धयेत् / स्वमते तु अकथ अकृथा इति नित्यमेव 'धुहस्वादिति लुक् / अन्यैः कृग् तनादौ पठितस्तत्साहचर्यात् कृग् गृह्यते नतु कृगट् /

Page #536
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 523 केचिदस्यापि प्रतिषेधमिच्छन्ति / अथ द्विवचने पूर्वस्य कस्माद् दीर्घो न भवति / री: रिर्वा-रिर्यतुः। रियुः। बहिरङ्गलक्षणस्य यत्वस्यासिद्धत्वेन व्यञ्जनस्याभावात् / संविव्यायेत्यादौ तु नामिनोऽसिद्धत्वात् / कुरुते / कुर्वाते / कुर्वते / कुर्वहे / कुर्महे। कुर्यात् / कुर्वीत / करोतु / कुरुतात् / कुरुताम् / कुर्वन्तु / 188 असंयोगादोः // 4 / 2 / 86 // असंयोगात्परो य उकारस्तदन्तात् प्रत्ययात्परस्य हेर्लक् स्यात् / कुरु / कुरुतात् / कुरुतम् / कुरुत / करवाणि / करवाच / करवाम / असंयोगादिति किम् / अक्ष्णुहि / असंयोगादित्योर्विशेषणादिहापि न / आप्नुहि। ओरिति किम् / क्रीणीहि / प्रत्ययादित्येव / युहि / कुरुताम् / कुर्वाताम् / कुर्वताम् / अकरोत् / अकुरुताम् / अकुर्वन् / अकुरुत / अकुर्वाताम् / अकुर्वत / अकार्षीत् / अकार्टाम् / अकार्षः / अकृत / अकृषाताम् / अकृपत / चकार / चक्रे / क्रियात् / कृषीष्ट / कर्ता / करिष्यति / करिष्यते / 189 संपरेः कृगः स्सट् // 4 / 4 / 92 // संपरिभ्यां परस्य कृग आदिः . स्सट् स्यात् / संस्करोति कन्याम् / भूषयतीत्यर्थः / संस्कृतं वचनम् / संस्कारो वासना / तत्र नः संस्कृतं समुदितमित्यर्थः। परिष्करोति कन्याम् / परिष्कृतम् / परिष्कारः। तत्र नः परिष्कृतम् / भूषासमवाययोरेवेच्छन्त्येके / तन्मतेऽन्यत्र परिकृतम् / पूर्व धातुरुपसर्गेण संवध्यते पश्चात्साधनेनेति द्विवचनादडागमाच पूर्व स्सडेव भवति / संचस्कार / परिचस्कार / समस्करोत् / पर्यस्करोत् / समस्कार्षीत् / पर्यस्कार्षीत् / समचिस्करत् / पर्यचिस्करत् / कथं संकृति; ? गर्गादिपाठात् / संकरः परिकर इति किरतेरला भविष्यति / संकार इत्यत्र किरतिरेव / बहुलाधिकाराद् घञ् / स्सडिति द्विसकारनिर्देशात् समचिस्करदित्यादौ षो न / परिष्करोतीत्यादौ तु अधस्तनसूत्रेण भवति / 190 असोङासिवूसहस्सटाम् // 2 // 3 // 48 // परिनिविभ्यः परस्य सिवूसहोआंखोस्सडागमस्य च संबंधिनः सकारस्य षः स्यात् / बहुवचनं परिनिविभिः सह यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / परिष्करोति / 191 स्तुस्वञ्जश्चाटि नवा // 23 // 49 // परिनिविभ्यः परस्य स्तुस्वञ्जो(खोरसोङसिवूसहस्सटां च सकारस्याटि सति पो वा स्यात् / स्तुस्वञ्जोनिस्य प्राप्ते सिवूसहस्सटां चाप्राप्ते विभाषा / पर्यष्करोत् / पर्यस्करोत् /

Page #537
524 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 192 उपाद भूषासमवायप्रतियत्नविकारवाक्याध्याहारे॥४।४।९६॥ उपात्परस्य कुगो भूषादिष्वर्थेष्वादिः सट् स्यात् / भूषालंकारः / कन्यामुपस्करोति भूपयतीत्यर्थः / समवायः समुदायः। तत्र न उपस्कृतं समुदितमित्यर्थः / पुनर्यत्नः प्रतियत्नः। सतोऽर्थस्य संबंधाय वृद्धये तादवस्थाय वा समीहा प्रतियत्नः। एधो दकस्योपस्कुरुते / काण्डगुणस्योपस्कुरुते / तत्र प्रतियतत इत्यर्थः / प्रकृतेरन्यथाभावो विकारः / उपस्कृतं भुङ्क्ते वा गच्छति / विकृतमित्यर्थः। गम्यमानाथस्य वाक्यैकदेशस्य स्वरूपेणोपादानं वाक्याध्याहारः / उपस्कृतं जल्पति अधीते वा। सोपस्कराणि सूत्राणि। सवाक्याध्याहाराणीत्यर्थः। एष्विति किम् / उपकरोति। हिक्की अव्यक्ते शब्दे // 7 // हिक्कति / हिक्कते। अञ्चग गतौ // 8 // गतिपूजनयोरयम् / अश्चति / अञ्चते / डुयाचूग याच्यायाम् // 9 // याचति / याचते / विदयमित्येके। डुपची पाके // 10 // पचति / पचते / अपाक्षीत् / अपक्त / राजृग् टुभ्रातृग् दीप्तौ // 12 // राजति / राजते / भ्राजति / भ्राजते / नृभ्रमेति वा एत्वे / रेजतुः। रराजतुः। भेजतुः। वभ्राजतुः। रेजे / रराजे / भेजे / बभ्राजे। भ्राजेरिह पाठो राजसाहचर्यार्थस्तेन यजसृजेत्यत्रास्यैव ग्रहणम् / नन्वेवं षत्वं विकल्प्यतामिति चेत् पुनः पाठः आत्मनेपदानित्यवज्ञापनार्थः / तेन लभति लभते सेवति सेवते इत्यादि सिद्धम् / भजी सेवायाम् // 13 // भजति / भजते / अभाक्षीत् / अभक्त / बभाज / भेजे / भज्यात् / भक्षीष्ट / भक्ता / भक्ष्यति / भक्ष्यते / रञ्जीं रागे // 14 // 193 अघिनोश्च रजेः // 4 / 2 / 50 // रञ्जेरकटि घिनणि शवि च प्रत्यये उपान्त्यनकारस्य लुक् स्यात् / रजति / रजते / व्यञ्जनानामनिटीत्यत्र बहुवचनस्य जात्यर्थखात् अराङ्क्षीत् / अरक्त / रेट्टग् परिभाषणयाचनयोः // 16 // वेण्टग् गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु // 16 // चतेग याचने // 17 // अचतीत / अचतिष्ट / मेथूग संगमे च // 18 // मिमेथ / मिमेथे / चदेग् याचने // 19 // ऊबुन्दग निशामने // 19 // बुन्दति / ऋदिखाद्वाङि अबुदत् / अबुन्दीत् / अबुन्दिष्ट ।धान्तोऽयमिति नन्दी / णिग् णेग् कुत्सासनिकर्षयोः // 21 // मिग् मेग मेधाहिंसयोः // 23 // मेधृग् संगमे च // 24 // चान्मेधार्हिसयोः। शुधग मृधृग उन्दे // 26 // उन्दः क्लेदनम् / शर्धति / शर्धते / मर्धति / मर्धते / बुधग् बोधने // 27 // बोधति / बोधते / अबुधत् / अबोधीत् /

Page #538
भ्वादयः] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 525 अबोधिष्ट / खनूग अवदारणे // 28 // गमहनेत्यल्लुकि चख्नतुः। चख्ने / दानी अवखण्डने / // 29 // आर्जवे दीदांसति / दीदांसते / शानी तेजने // 30 // निशाने शीशांसति / शीशांसते / अर्थान्तरे तु सनोऽभावे प्रत्ययान्तराण्यपि / शपी आक्रोशे // 31 // शपति / शपते / अशाप्सीत् / अशप्त / शशाप / शेपे / चायग पूजानिशामनयोः // 32 // व्ययी गतौ // 33 // अव्ययीत् / अव्ययिष्ट / अली भूषणपर्याप्तिवारणेषु // 44 // धावूग गतिशुद्धयोः // 38 // चीग ऋषीवत् // 36 // अनृदिदयमित्येके / / दाग दाने // 37 // ऋषी आदानसंवरणयोः // 38 // भेषग् भये // 39 // भ्रषग चलने च // 40 // पषी बाधनस्पर्शनशोः // 41 // शान्तोऽयमित्येके। लषी कान्तौ // 42 // कान्तिरिच्छा / भ्राशभ्लाशेति वा श्ये / अभिलष्यति / अभिलषति / अभिलप्यते / अभिलपते / चषी भक्षणे // 43 // छषी हिंसायाम् // 44 // चच्छाप / चच्छषे / त्विषीं दीप्तौ // 42 // त्वेषति / त्वेषते / अखिक्षत् / अविक्षत / अविक्षाताम् / अषी असी गत्यादानयोश्च // 47 // दासृग दाने // 48 // माग माने // 49 // मानं वर्तनम् / माहति / माहते / गुहौग संवरणे // 50 // 194 गोहः स्वरे // 42 // 42 // कृतगुणस्य गुहेः स्वरादौ प्रत्यये परे उपान्त्यस्योत् स्यात् // गृहति / गृहते / अगृहीत् / इडभावे सक् / अघुक्षत् / अगूहिष्ट / इडभावपक्षे। 195 दुहदिहलिहगुहो दन्त्यात्मने वा सकः॥४।३।७४॥ एभ्यः परस्य सक्सत्ययस्य दन्त्यादावात्मनेपदे परे लुग् वा स्यात् / इत्यनेन वा सको लुकि अगूढ / अघुक्षत / अघुक्षाताम् / अगूढाः। अघुक्षथाः / जुगृह / जुगुहतुः / / जुगृहे। गुह्यात् / गृहिषीष्ट। घुक्षीष्ट ! गृहिता / गोढा। गूहिष्यति / घोक्ष्यति / गहिष्यते / घोक्ष्यते / भ्लक्षी भक्षणे // 51 // भ्लक्षते / भक्षीत्यन्ये। // इत्युभयपदिनः // // अथ भ्वादिषु द्युतादयः // द्युति दीप्तौ // 1 // द्योतते। . 196 युद्भ्योऽद्यतन्याम् ॥३।३।४४||बहुवचनं गणार्थम् / धुतादिभ्योऽद्य

Page #539
526 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातमकरणे तनीविषये कर्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् / लुदियतादीत्यङ / अद्युतत् / अयोतिष्ट / प्राप्तविभाषेयम् / 197 द्युतेरिः॥४।१।४१॥ द्युतेर्द्वित्वे सति पूर्वस्योत इः स्यात् / विद्युते / रुचि अभिपीत्यां च // 2 // रोचते / अरुचत् / अरोचिष्ट / घुटि परिवर्तने // 3 // घोटते / अघुटत् / अंघोटिष्ट / रुटि लुटि लुठि प्रतीघाते // 6 // श्विताङ् वर्णे // 7 // अश्वितत् / अश्वेतिष्ट / बिमिदाङ् स्नेहने // 8 // मेदते / अमिदत / अमेदिष्ट / विश्विदाइ विष्विदाङ् मोचने च // 10 // चात्स्नेहने / अश्विदत् / अश्वेदिष्ट / स्वेदते / अस्विदत् / अस्वेदिष्ट। शुभि दीप्तौ // 11 // अशुभत् / अशोभिष्ट / क्षुभि संचलने // 12 // अक्षुभत् / अक्षोभिष्ट / णभि तुभि हिंसायाम् // 14 // अनभत् अनभिष्ट ! अतुभत् / अतोभिष्ट / सम्भुङ् विश्वासे // 15 // संभते / अस्रभत् / अस्रम्भिष्ट / भ्रंशूङ स्रसूङ् अवस्रंसने // 17 // अभ्रशत् / अभ्रंशिष्ट / अस्रसत् / अत्रंसिष्ट / ध्वंसूङ् गतौ च // 18 // चादवटेंसने। ध्वंसते / अध्वसत् / अध्वंसिष्ट। अथ द्युताद्यन्तर्गणो वृतादिः / वृतूङ वर्तने // 19 // वर्तते / अतत् / अवर्तिष्ट / ववृते / वर्तिषीष्ट / वर्तिता। 198 वृद्भयः स्यसनोः // 3 // 3 // 45 // बहुवचनं पूर्ववत् / वृतादयो द्युतायन्सगताः पञ्च / तेभ्यः स्यकारादिप्रत्यये विषये सन्प्रत्यये विषये च कर्तर्यात्मनेपदंवा स्यात् / इयमपि प्राप्तविभाषा / वर्तिष्यते / पक्षे / 199 न वृद्भ्यः // 4 / 4 / 56 // तूङ् स्यन्दौङ वधू धू कृपौङ् एभ्यः परस्य स्तायशित आदिरिड् न स्यात् ' अनात्मनाम् ' अनात्मनेपदनिमित्तं चेद् वृतादयो न भवन्ति / अनात्मनेपदनिमित्तं च वृतादयः स्यसनि श्वस्तन्यां च कृपिविकल्पेन भवन्ति स्यन्दिकृपोरौदिल्लक्षणो विकल्पः परसादनेन बाध्यते / वर्त्यति / अवतिष्यत / अवय॑त् / स्यन्दौङ् प्रस्रवणे // 20 // अस्यदत् / अस्यन्दिण्ट / औदित्त्वादिड्विकल्पे अस्यन्त / अस्यन्त्साताम् / सस्यन्दे / सस्यन्दिथे / सस्यन्त्से। स्यन्दिष्यते / स्यन्त्स्यते / स्यन्त्स्यति / अस्यन्दिष्यत / अस्यन्त्स्यत। अस्यन्त्स्यत् / 200 निरभ्यनोश्च स्यन्दस्याप्राणिनि // 2 // 3 // 50 // निरभ्यनुभ्यश्चकारात् परिनिविभ्यश्च परस्याप्राणिकर्तृकेऽर्थे वर्तमानस्य स्यन्देः सकारस्य षो वा स्यात् /

Page #540
वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 527 निष्यन्दते निःस्यन्दते वा तैलम् / अभिष्यन्दते। अभिस्यन्दते / अनुष्यन्दते। अनुस्यन्दते। परिष्यन्दते। परिस्यन्दते / निष्यन्दते। निस्यन्दते। विष्यन्दते / विस्यन्दते। शनिर्देशाद् यलुपि न भवति। निरभ्यनोश्चेति किम् / अतिस्यन्दते तैलम् / अप्राणिनीति किम् / परिस्यन्दते मत्स्य उदके / पर्युदासोऽयं न प्रसज्यप्रतिषेधः / तेन पत्र प्राणी चापाणी कर्ता भवति तत्रापाण्याश्रयो विकल्पो भवति न तु प्राण्याश्रयः प्रतिषेधः। अनुष्यन्देते अनुस्यन्देते वा मत्स्योदके। निनिभ्यां नेच्छन्त्येके / वृध्रङ् वृद्धौ // 21 // वर्धते / अवृधत् / अवर्धिष्ट / वडधे / वर्धिष्यते / वय॑ति / शृधृङ् शब्दकुत्सायाम् // 22 // वृधूवत् / कृपौङ् सामर्थ्य // 23 // 2.1 कर ललं कृपोऽकृपीटादिषु / / 2 / 3 / 99 // कृपेर्धातोकारस्य लुकारो रेफस्य च लकार आदेशः स्यात् स चेत् कृपिः कृपीटादिविषयो न भवति / कल्पते। अक्लपत् / अकल्पिष्ट। अक्लुप्त / चक्लपे। चक्लपिषे। चक्लप्से। क्लूपिषीष्ट / क्लप्सीष्ट / 202 कृपः श्वस्तन्याम् // 33 // 46 // कृपेः श्वस्तन्यां विषये कर्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् / कल्पिता। कल्प्ता। कल्पितासे / कल्प्तासे / परस्मैपदविषये न वृद्भय इतीनिषेधात् / कल्प्ता / कल्प्तासि / कल्पिष्यते / कल्प्स्यते / कल्प्स्यति / अकल्पिष्यत / अकल्प्स्यत / अकल्प्स्यत् / // इति द्युतादिः // // अथ भ्वादिषु ज्वलादयः / / घ्यल दीप्तौ // 1 // शेषादिति परस्मैपदे ज्वलति / कुच संपर्चनकौटिल्यपतिष्टम्भविलेखनेषु // 2 // संपर्चनं मिश्रता / विलेखनं कषणम् / पल पथे गतौ // 4 // पतति / - 203 श्वयत्यसूचचपतः श्वास्थवोचपप्तम् // 4 / 3 / 103 // श्वयति असू पन् पत् इत्येत्तेषामङि परे श्व अस्थ वोच पप्त इत्येते आदेशाः स्युः। सृदिखाद अपतत् / पथति / अपथीत् / कथे निष्पाके // 5 // मथे विलोडने // 6 // पलं

Page #541
528 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे विशरणगत्यवसादनेषु // 7 // श्रौतीत्यादिना सीदादेशे सीदति / असदत् / ससाद / सेदतुः। सेदिथ / ससत्थ।। 204 सदोऽप्रते; परोक्षायां त्वादेः // 2 / 3 / 44 // प्रतिवर्जितोपसर्गस्थात् नाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य सदो धातोः सकारस्य द्वित्वेऽप्यव्यपि षः स्यात् परोक्षायां तु द्वित्वे सति आदेः पूर्वस्यैव भवति / निषीदति / न्यषीदत / व्यपीदत / परोक्षायां खादेरेव / निपसाद / विषसाद / अप्रतेरिति किम् / प्रतिसीदति / शल शातने / / 8 // शातनं तनूकरणम् / ___205 शदेः शिति // 3 // 3 // 41 // शदेः शिद्विषयात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / श्रौतीत्यादिना शीयादेशे / शीयते / अशदत् / शशाद / शत्ता। शत्स्यति / बुध अवगमने // 9 // बोधति / अबोधीत् / अनुस्वारेदयमित्येके / अभौत्सीत् / टुवम् उगिरणे // 10 // वमति / अवमीत् / जूभ्रमेति वा एत्वे वेमतुः। ववमतुः। भ्रमू चलने॥११॥ भ्रासभ्लाशेति वा श्ये भ्रम्यति। भ्रमति / भ्रमतुः। बभ्रमतुः।क्षर संचलने // 12 // अक्षारीत् / चल कम्पने // 13 // चलति / अचालीत् / जल घात्ये // 14 // घात्यं जडलम् / टल ट्वल वैलव्ये // 16 // ठल स्थाने // 17 // अषोपदेशोऽयमित्य न्ये / हल विलेखने ॥१८॥णल गन्धे // 19 // नलति। बल प्राणनधान्यावरोधयोः // 20 // बबाल / बेलतुः / पुल महत्त्वे // 21 // कुल बन्धुसंस्त्यानयोः // 22 // पल फल शल गतौ ! // 28 // फलिशल्योः पुनः पाठो ज्वलादिकार्यार्थः / शलेः परस्मैपदार्थश्च / हुल हिंसासंवरणयोश्च // 26 // चाद् गतौ / क्रुशं आह्वानरोदनयोः // 27 // हशिट इति सकि अक्रुक्षत् / कोष्टा / कस गतौ // 28 // रुहं जन्मनि // 29 // बीजजन्मनीत्यन्ये / रोहति / अरुक्षत् / रोढा / रमि क्रीडायाम् // 30 // पहि मर्षणे // 31 // असोडेति षत्वे परिषहते। निषहते / विषहते / असोडेति प्रतिषेधात् परिसोढः / परिसोढव्यः। निसोढः / निसोढव्यः। विसोढः / विसोढव्यः / डे-मा परिसीपहत् / मूलधातोस्तु षत्वं भवत्येव / सोप्रतिषेधस्तु सहेरेव न सिवस्तस्य सोरूपासंभवात् / अटि सति स्तुस्वञ्जश्चाटीति वा पखम् / पर्यषहत / पर्यसहत / न्यषहत / न्यसहत / व्यषहत / व्यसहत / असोङसिवूसहेत्येव / पर्यसोढयत् / पर्यसीषिवत् / पर्यसीषहत् / सहलुभेच्छेति वेटि सहिता / पक्षे हस्य ढत्वे, तस्य धत्वे, धस्यापि ढत्वे /

Page #542
भ्वादयः ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 529 - 206 सहिवहेरोच्चावर्णस्य // 1 // 3 // 43 // सहिवहि इत्येतयोढस्य तड्ढे परेऽनु लुक् स्यात् अवर्णस्य चौकारः / सोढा / // इति ज्वलादिः॥ // अथ भ्वादिषु यजादयः // यजी देवपूजासंगतिकरणदानेषु // 1 // यजति / यजते / अयाशीत् / अयष्ट / 207 यजादिवश्वचः सस्वरान्तस्था वृत् // 4 / 1 / 72 // यजादीनां वश्वचोश्च परोक्षायां द्वित्वे सति पूर्वस्य सस्वरान्तस्था नृत्-इकारउकारऋकाररूपा प्रत्यासत्त्या स्यात् / वचिति वश्साहचर्यात् वचंक बगादेशो वा आदादिको गृह्यते न यौजादिकः / इयाज / 208 यजादिवचे किति // 41 // 79 // यजादीनां धातूनां वचेश्च किति प्रत्यये परे सस्वरान्तस्था यत् स्यात् / ईजतुः / ईजुः / इयजिथ / इयष्ठ / ईजिव / ईजिम। ईजे। इज्यात् / यक्षीष्ट / यष्टा / यक्ष्यति / यक्ष्यते / वेंग तन्तुसंताने // 2 // वयति / अवासीत् / 209 वेर्वय् // 4 / 4 / 19 // वेगो धातोः परोक्षायां वयित्ययमादेशो वा स्यात् / उवाय / यजादिवचेः कितीति यति / 210 न वयो र // 4 / 1 / 73 // वेगादेशस्य वयेर्यकारः परोक्षायां न स्यात् / ऊयतुः। ऊयुः / उवयिथ / ऊयथुः / ऊय / उवाय / उवय / ऊयिव / ऊयिम / वयादेशाभावे / 211 वेरयः॥४।१७४॥ वेगोऽयकारान्तस्याविति परोक्षायां परतो वृद्वा न स्यात् / आत्संध्यक्षरस्येत्यात्वे / ववौ / 212 अविति वा // 4 / 178 // वेगोऽयकारान्तस्याविति परोक्षायां परतो यवृद्वा न स्यात् / ववतुः / ऊवतुः / अत्र पूर्व यत् ततो द्वित्वं ततश्च पुनर्वकारस्य यत् प्रामोति परम् /

Page #543
530 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातमकरणे 213 वृत्सकृत् // 4 / 1 / 102 // धातोर्खत् सकृदेकवारमेव स्यात् / यावसंभवस्तावद्विधिरिति न्यायात् पुनःमाप्तं प्रतिषिध्यते / इति न भवति / ववुः। ऊवुः। द्वित्वे कृते परखाद्धातोरुवादेशे सति पश्चात् पूर्वस्य समानस्य दीर्घः। अय इति किम् / ऊयतुः / वविथ / ववाथ / ऊये / ऊवे / ऊयात / वासीष्ट / वाता। वास्यति / वास्यते ।व्येग संवरणे // 3 // व्ययति / अव्यासीत् / व्ययते / अव्यास्त / 214 व्यस्थवणवि // 4 // 2 // 3 // व्ययतेस्थवि णवि च विषयभूते आकारो न स्यात् / द्वित्वे / 215 ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथेरिः // 4171 // एषां परोक्षायां द्वित्वे सति पूर्वस्येकारः स्यात् / नामिनोऽकलिहलीति वृद्धौ विव्याय / विव्यतुः। विव्युः। केचित्तु परोक्षामात्रे आखप्रतिषेधमिच्छन्तो व्येगो वृद्विधि विकल्पयन्ति त्वक्त्रैः संविव्ययुर्देहान् इति सिद्धम् / तदपरे पाठभ्रम एवायमिति मन्यन्ते / त्वक्त्रैः संविन्युरङ्गानि इति तु सम्यक्पाठः / एवं 'संविव्ययुर्वसनचारु चमूसमुत्थं पृथ्वीरजः करभकण्ठकडारमाशाः' इत्यत्रापि 'संविव्युरम्बरविकासि चमूसमुत्थम् ' इति सत्पाठः। थवि 'ऋव्येऽद ' इत्यनेन नित्यमिट् / विव्ययिथ / विव्ये / यजादिववेरिति बीयात् / व्यासीष्ट / व्याता / व्यास्यति / व्यास्यते / डेंग् स्पर्दाशब्दयोः // 4 // आह्वयति / आह्वयते। ___ 216 हालिसिचः // 3 / 4 / 62 // एभ्यः कर्तर्यद्यतन्यामङ् प्रत्ययः स्यात् / आइत् / आह्वताम् / आह्वन् / 217 वात्मने // 4 / 63 // हादिभ्यः कर्तर्यद्यतन्यामात्मनेपदे परे वाङ् स्यात् / आवत / आहेताम् / आन्त / आह्वास्त / आह्वासाताम् / 218 द्वित्वे वः // 4 / 1 / 87 // वयतेद्वित्वविषये सस्वरान्तस्था वृत् स्यात् / हु हु इति द्वित्वे आजुहाव / धातोरिवर्णावर्णेत्युवादेशे आजुहुवतुः / आजुहविथ / आजुहोथ / जुहुवे / अनेनैव सिद्धे 'गौडसनीति सूत्रकरणं णेरन्यस्मिन् द्वित्वनिमित्तप्रत्ययव्यवधायके वृन्मा भूदित्येवमर्थम् / तेनेह न भवति / हायकमिच्छति हायकीयति / ततः सन् / जिह्वायकीयिषति / दुवीं बीजसन्ताने ॥५॥वपति। वपते। अवाप्सीत् / अवप्त। ऊवाप। ऊपतुः। ऊपे। उप्यात् / वप्सीष्ट। वप्ता।

Page #544
भवादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 531 वप्स्यति / वप्स्यते / वहीं पापणे // 6 // वहति / वहते / अवाक्षीत् / अवोढाम् / अवाक्षुः / अवोढ / अवक्षाताम् / अवक्षत / उवाह / ऊहतुः / उवहिथ / उवोढ / ' ऊहे / उह्यात् / वक्षीष्ट / वोढा / वक्ष्यति / वक्ष्यते। इवि यजादावुभयपदिनः। अथ त्रयः परस्मैपदिनः। टुओश्वि गतिद्धयोः // 7 // श्वयति / ट्धेश्वेर्वेति वैकल्पिके के द्विर्धातुरिति द्वित्वे संयोगादितीयादेशे अशिश्वियत् / पक्षे 'ऋदिच्छ्वी'त्यादिनाऽङि 'श्वयत्यम्' इत्यादिना श्वादेशे च अश्वत् / अश्वताम् / अश्वन् / पक्षे सिचि 'नश्ची'ति वृद्धिनिषेधे अश्वयीत्। . 219 वा परोक्षायङि // 4 / 1 / 90 // श्वयते: सस्वरान्तस्था परोक्षायां यङि च परे वा स्कृत् स्यात् / अवित्परोक्षायां कित्त्वाद यजादित्वेन प्राप्ते विति परोक्षायां यङि चापाप्ते विभाषा। शुशाव / शुशुवतुः। शुशुवुः। शुशविथ / तृदभावे शिश्वाय / शिश्चियतुः। शिश्वियुः। शिश्वयिथ / शूयात् / श्वयिता / श्वयिष्यति / वद व्यक्तायां वाचि // 8 // वदति / वदव्रजेति वृद्धौ अवादीत् / उवाद / ऊदतुः। उपदिय / उद्यात् / वदिता। वदिष्यति / वसं निवासे // 9 // वसति। 'सस्तः सि' इति तकारे अवात्सीत् / अवात्ताम् / अवात्सुः। उवास। घस्वस इति षत्वे ऊपतुः / ऊषुः / उवसिथ। उवस्थ / उष्यात् / वत्स्यति / ... // इति यजादयः // // अथ भ्वादिषु घटादिः // - घटिप चेष्टायाम् // 1 // घटते / 'घटादेईस्वो दीर्घस्तु वा त्रिणम्परे' इति घटादिसंज्ञाफलं वक्ष्यते / घटादीनामनेकार्थत्वेऽपि पठितार्थेष्वेष घटादिकार्यविज्ञानम् , तेन ' उद्घाटयति कमलवनम् ,' प्रविघाटयिता समुत्पतन् हरिदश्वः कमलाकरानिवेत्यादि सिद्धम् / विघटयतीत्यादि तु अच्प्रत्ययान्तस्य ‘णिज्बहुलं नान्नः कृगादिषु' इति करोत्यर्थे णिचि रूपम् / अघटिष्ट / जघटे / घटिता / घटिष्यते / घटादित्वात् घटयति / अघाटि। अघटि / घाटं घाटम् / घटं घटम् / क्षजुङ् गतिदानयोः / अक्षाञ्जि / अक्षञ्जि / क्षानं क्षानं क्षजं क्षञ्जम् / क्षञ्जिदक्ष्यादीनां घटादिपाठबलादनुपान्त्यस्यापि वा दीर्घः / व्यथिए भयचलनयोः // 3 // व्यथते / अव्यथिष्ट / 'ज्याव्ये ' इत्यादिना विव्यथे। घटादिपाठात् व्यथयति / अव्याथि /

Page #545
532 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे अव्यथि। व्याथं व्याथम् / व्यथं व्यथम्। प्रथिष् प्रख्याने // 4 // प्रथते / अप्रथिष्ट / पप्रथे। म्रदिए मर्दने // 6 // स्वदिष् स्खदने ॥६॥स्वदनं विदारणम् / कदुङ् क्रदुङ् क्लदुङ् वैलव्ये // 9 // वैकल्य इति चन्द्रः। कन्दते। क्रन्दते। लन्दते। क्रपि कृपायाम् // 10 // बिखरिष् संभ्रमे // 11 // प्रसिष् विस्तारे // 12 // प्रसव इत्यन्ये / दक्षि हिंसागत्योः // 13 // श्रां पाके // 14 // | पाके श्रांक पाके इत्यस्य घटादिकार्थः पाठः / श्रपयति / अन्यत्र श्रापयति / स्मं आध्याने // 15 // स्मारयति / दृ भये // 16 // दरयति / भयादन्यत्र दारयति / दश विदारणे इति क्यादिषु पठिष्यमाणस्यापि घटादिकार्यार्थमिह पाठः। एवमुत्तरत्रापि / नू नये // 97 // घटादित्वात् नृणन्तं प्रयुक्ते नरयति / नयादन्यत्र नारयति / ष्टक स्तक प्रतीघाते // 19 // स्तकति / चक तृप्तौ // 20 // चकति / चकयति / अयमात्मनेपद्यपि / चकते / अक कुटिलायां गतौ // 21 // अकति / अकयति / कखे हसने // 22 // कखति / अकखीत् / अग अकवत् // 23 // रगे शंकायाम् // 24 // लगे सङ्गे // 25 // ह्रगे हगे पगे सगे ष्टगे स्थगे संवरणे // 31 // संवरणमाच्छादनम्। वट भट परिभाषणे॥३३॥ वेष्टने वाटयति। भृतौ भाटयति / णट नृत्तौ // 34 // नटयति शाखाम् / अन्यत्र नाटयति / गड सेचने // 36 // गडति / ऋफिडादीनामिति लत्वे गलति / हेड वेष्टने // 36 // इस्वत्वे / हिडयति / इस्वविधानान्न गुणः। अहिडि / अहीडी। लड जिबोन्मथने // 37 // लडयति जिह्वां कुक्कुरः। अन्यत्र लाडयति। लत्वे / ललयति / लड विलासे इत्यस्यैवार्थविशेषे घटादिकार्यार्थमिह पाठः / फण कण रण गतौ // 40 // फणति / पफाण / जृभ्रमेति वा एत्वे फेणतुः। पफणतुः। गतेरन्यत्र फाणयति घटम् / निःस्नेहयतीत्यर्थः / चण हिंसादानयोश्च // 41 // चाद् गतौ // चणति / चणयति / शब्दे तु चाणयति / शण श्रण दाने // 42 / / स्नथ नथ क्रथ क्लथ हिंसाः // 46 // क्रथयति / चौरस्योत्क्राथयतीति तु यौजादिकस्य घनन्ताद्वा णिच्। जासनाटकाथेतिनिर्देशाद्वा ह्रस्वाभावः / छद ऊर्जने // 47 // ऊर्जनं प्राणनं बलं च / छदण ऊर्जने इति पठिष्यमाणोऽप्यूर्जने घटादिकार्यार्थमिह पाठः। छदयत्यग्निः। स्वार्थे णिच् // छादयन्तं प्रयुङ्क्ते इति णिग्या। ऊर्जनादन्यत्र छादयति गृहं तृणैः। मदै हर्षग्लेपनयोः // 48 // मदैच हर्ष इत्यस्यार्थविशेषे इस्वार्थ पाठः / मदयति / अन्यत्र मादयति / टन स्तन ध्वन शब्दे // 51 // स्वन अवतंसने // 52 // स्वनयति / शब्दे तु स्वानयति / चन हिंसायाम् // 53!! ज्वर रोगे // 54 // चल कम्पने // 7 // हल हल चलने

Page #546
533 अदादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. // 57 // ज्वल दीप्तौ / / 48 // ज्वलति / ज्वलयति / इति घटादयः। भ्वादिराकृतिगणः। तेन चुलुम्पतीत्यादिसंग्रहः / // इति निरनुबन्धा भ्वादयः // // अथादादयः॥ अदं प्सांक् भक्षणे // 2 // कर्तर्घनद्भय इत्यदादिवर्जनान्न शव् / अत्ति / अत्तः। अदन्ति / अत्सि / अत्थः / अत्थ / अनि / अद्वः / अमः। अद्यात् / अद्याताम् / अद्युः / अत्तु / अत्तात् / 220 हुधुटो हेधिः // 4 / 2 / 83 // जुहोतेधुंडन्ताच धातोः परस्य हेधिरादेशः स्यात् / अद्धि / हुधुड्भ्यां परत्वेन हेविशेषणादिह न भवति / रुदिहि / हेरिति किम् / अत्तु / जुहुतात्त्वमित्यादौ नित्यखात् प्रकृत्यनपेक्षणेनान्तरङ्गलाच तातङ् / तस्य च न पुनधिभावो हेरिति शब्दाश्रयणात् / केचित्तु 'हिंसेहेरत' हिंस, 'भुजिभञ्जिभ्यां तु वा ' भुञ्ज-मुग्धि, भञ्ज-भग्धि इतीच्छन्ति / नैतद् वैयाकरणरूपसंमतम् / हिन्धि इत्याद्येव तु भवति / अदानि / अदाव / अदाम / 221 अदश्चाट् // 4 / 4 / 90 // अत्ते रुत्पञ्चकात् च परयोर्दिस्योः शितोरादिरट् स्यात् / आदत् / आदः / दिस्योरित्येव / अत्ति / अत्सि / 222 घस्ल सनद्यतनीघचलि // 4 / 4 / 17 // एषु प्रत्ययेष्वदेर्घस्ल इत्ययमादेशः स्यात् / घस्ल अदने इत्यनेनैव सिद्धेऽदेः सन्नादिषु रूपान्तरनिवृत्त्यर्थ वचनम् / लुदर्थः / अघसत् / 223 परोक्षायां न वा // 4 / 4 / 18 // परोक्षायां परतोऽदेर्घस्लादेशो वा स्यात् // घस्यदिभ्यामेव सिद्धे विकल्पवचनं घसेरसर्वविषयत्वज्ञापनार्थम् / तेन घस्ता घस्मर इत्यादावेव घसे प्रयोगो भवति / जघास / द्वित्वे गमहनेत्युपान्त्यलुकि, अघोषे प्रथम इति घस्य कत्वे घस्वस इति सस्य पत्वे जक्षतुः। जक्षुः / ऋत्येऽद इति नित्यमिट् / जघसिथ / जघास / जघस / जसिव / जक्षिम / पक्षे

Page #547
534 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यावप्रकरणे आद / आदतुः / आदुः / आदिथ / अद्यात् / अत्ता / अत्स्यति / प्साति / प्सायात् / प्सातु / अप्सात् / अप्साताम् / 224 वा द्विषातोऽनः पुम् // 4 / 2 / 91 // द्विष आकारान्ताच धातोः परस्य शितोऽवितोऽनः स्थाने वा पुसादेशः स्यात् / अप्मुः / अप्सान् / अप्सासीत् / अप्सासिष्टाम् / अप्सासिषुः / पप्सौ / / पप्सतुः / प्साता / प्सास्यति / भांक दीप्तौ // 3 // भाति / अभासीत् / बभौ। बभिथ / बभाथ। यांक प्रापणे // 4 // गतौ इत्यर्थः। याति / यायात् / अयात् / अयुः। अयान् / अयासीत् / ययौ। वांक गतिगन्धनयोः॥५॥ ष्णांक शौचे // 6 // स्नाति / सस्नौ। श्रांक पाके ॥७॥द्रांक कुत्सितगतौ // 8 // पांक रक्षणे॥९॥ पायात् / लांक आदाने॥१०॥रांक् दाने // 11 // दांव्क् लवने / वित्वान्न दासंज्ञा / अदासीत् / दायात् / ख्यांक प्रकथने // 13 // आख्याति / 225 शास्त्यसूवक्तिख्यातेरङ् // 3 / 4 / 60 // एभ्यो धातुभ्यः कर्तर्यद्यतन्यामङ् स्यात् / तिन्निर्देशो यलुबन्तनिवृत्त्यर्थः।। अस्यतेः पुष्यादित्वादङि सिद्धे वचनम् आत्मनेपदार्थम् / शास्तेरात्मनेपदे नेच्छन्त्येके / आख्यत् / आख्यताम् / आख्यन् / आचख्यौ / प्रांक् पूरणे // 14 // मांक माने // 16 // अस्याशिषि गापास्थेत्येत्वे मेयात् / इंक् स्मरणे // 16 // अधिपूर्व एवायम् / अध्येति। अधीतः। . . 226 इको वा // 4 // 3 // 16 // इंक् स्मरणे इत्यस्य स्वरादावविति शिति परे वा यकारः स्यात् / अधियन्ति / अधीयन्ति / अधीयात् / अध्येतु ! अधीतात् / अधीताम् / अधियन्तु / अधीयन्तु / अधीहि / अध्ययानि / अध्ययाव / अध्ययाम / 227 एत्यस्तेदृद्धिः // 4 / 4 / 30 // इणिकोरस्तेश्चादेः स्वरस्य ह्यस्तन्यां विषये वृद्धिः स्यात् अमाङा / [ 'अड्धातोरादिः' इत्यत्र 'आदिः' इति प्रथमान्तमप्यत्र] आदेरिति विभक्तिविपरिणामात् / यत्वे लुकि च स्वरादित्वाभावात् उत्तरेण ('स्वरादेस्तासु' इत्यनेन) वृद्धिर्न पामोतीति वचनम् / विषयत्वविज्ञानात् परत्वाद्वा प्रागेव वृद्धौ कुतो यत्वाल्लुकोः प्राप्तिरिति चेत् सत्यम् / इदमेव वचनं ज्ञापकं कृतेऽस्मिन् धातुप्रत्ययकार्ये पश्चादृद्धिस्तद्वाध्योऽट् च भवति / तेन ऐयरुः अध्यैयतेत्यादावियादेशे सति वृद्धिः सिद्धा / अचीकरदित्यादौ च दीर्घत्वम् / पूर्वमटि तु स्वरादित्वात् तन्न स्यात् / यत्वाल्लुगपवादवायम् / तेनेकः पक्षे यत्वाभावेऽध्यैय

Page #548
अदादयः ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 530 नित्यत्रेयि सत्युत्तरेणैव ( स्वरादेरित्यनेनैव ) वृद्धिर्भवति / अध्येत् / अध्येताम् / अध्यायन् / अध्यैयन् / अध्यैः। अध्यैतम्। अध्यैत / अध्यायम् / अध्यैव / अध्यैम / पिबैतिदेति सिज्लुपि 228 इणिकोर्गाः // 4 / 4 / 23 // अद्यतन्यां विषये इण इकश्च धातोर्गा इत्ययमादेशः स्यात् / अध्यगात / अध्यगाताम् / अध्यगुः / अधीयाय / अधीयतः। अधीयुः / अधीययिथ / अधीयेथ। अधीयथुः / अधीय / अधीयाय / अधीयय / अधीयिव / अधीयिम / अधीयात / अध्येता / अध्येष्यति / इंण्क् गतौ // 17 // एति / इतः। 229 हिणोरप्विति व्यौ // 4 // 3 // 15 // हु इण इत्येतयो मिनः स्वरादा. वपित्यविति च शिति परे यथासंख्यं वकारयकारादेशावियुवोरपवादौ स्याताम् / यन्ति / स्वरादावित्येव / इथः। अप्वितीति किम् / अजुहवुः / अयानि / ऐत् / ऐताम् / आयनित्यत्र तु एत्यस्तेदृद्धिरिति वृद्धिरेवापवादत्वात् / अगात्। अगाताम् / अगुः / इयाय / 230 इणः / / 2 / 1151 // इणो धातोः स्वरादौ प्रत्यये परे इय् इत्ययमादेशः स्यात् / यत्वापवादः / ईयतुः / ईयुः। कथं यन्ति यन्तु ? परत्वेन ‘विणोरविति' इति यत्वस्यैव भावात् / अयनम् आयक इत्यत्रापि परत्वाद् गुणवृद्धी एव / आशिषि ईयात् / 231 आशिषीणः // 4 / 3 / 107 // उपसर्गात्परस्येण ईकारस्य डिवि यकारादाशिषि परतो इस्वः स्यात् / उदियात् / समियात् / आशिषीति किम् / उदीयते / उपसर्गादित्येव / ई इण इति ईकारप लेषात् आ इयात् एयात् समेयादित्यत्र न भवति / ननु प्रतीयादित्यत्र समानलक्षणे दीर्घ सति कथं न इस्वः? न / दीर्घे सति उपसर्गात् परस्य इणोऽभावात् / केचित् अत्रापीच्छन्ति / प्रतियात् / इकोऽपि समानदीर्घत्वे इच्छन्त्येके / अधियात् / वीक् प्रजनकान्त्यसनखादनेषु // 18 // वेति / वीतः। वियन्ति / वीयात् / वेतु / अवेत् / अवैषीत् / अवैष्टाम् / विवाय / विव्यतुः / वीयात् / वेता / वेष्यति / अत्र ईक् इति धात्वन्तरमलेषः / एति / इतः / इयन्ति / ऐषोत् / युंक् अभिगमने // 19 // * योऽनेकस्वरस्येति प्राप्तस्य /

Page #549
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 232 उत और्विति व्यञ्जनेऽछः // 4 / 3 / 59 // अद्विरुक्तस्योकारान्तस्य धातोर्व्यञ्जनादौ विति वकारानुबन्धे परे औः स्यात् / द्यौति / द्युतः / युवन्ति / धौतु / तोः स्थाने तातडो ङित्वात् स्थानिवत्वं बाध्यते तेन धुतादित्यादौ नौकारः / पुंक प्रसवैश्वर्ययोः // 20 // प्रसवोऽभ्यनुज्ञानम् / सौति / सुतः। सुवन्ति / सुयात् / सौतु / सुतात् / असौत् / असौषीत् / सुषाव / स्यात् / सोता / सोष्यति / तुंक् वृत्तिहिंसापूरणेषु // 22 // 233 यतुरुस्तोर्बहुलम् // 4 / 3 / 64 // यङ्लुबन्तात् तुरुस्तु इत्येतेभ्यश्च धातुभ्यः परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे ईत् स्यात् 'बहुलम् ' शिष्टप्रयोगानुसारेण स च परादिः। कचिद्विकल्पः। तवीति / तौति / तुतः। तुवन्ति / अतौषीत् / तुताव / 'यतुरु' इत्यत्र अद्वेरित्यनुटत्तेः तुतोथेत्यत्र न भवति / यङिति सामान्याभिधानेऽपि यङ्लुबन्तस्य ग्रहणम् / यङन्तस्यात्मनेपदित्वाद् वितो व्यञ्जनादेरसंभवात् / तुरुस्तुभ्य ईतं छान्दसमाहुरेके / युक् मिश्रणे // 22 // यौति। अयावीत् / णुक् स्तुतौ // 23 // बहुलग्रहणादत्रापि भवति / नवीति / नौति / नुतः / नुवन्ति / अनावीत् / नुनाव / नविता / क्ष्णुक् ष्णुक प्रस्रवणे // 25 // स्नौति / अस्नावीत् / टुक्षु रु कुंक् शब्दे // 28 // क्षौति / रवीति / रौति / अरावीत् / अक्षावीत् / अकौषीत् / रुदृक् अश्रुविमोचने // 29 // 234 रुत्पश्चकाच्छिदयः // 4 / 4 / 89 // रुदिस्वपिअनिश्वसिजशिलक्षणाद्रुत्पश्चकात्परस्य व्यञ्जनादेः शितोऽयादेरादिरिट् स्यात् / रोदिति। रुदितः। व्यञ्जनारित्येव / रुदन्ति / अयिति किम् / रुद्यात् / रोदितु। रुदितात् / रुदिताम्। रुदन्तु / रुदिहि। रोदानि। 235 दिस्योरिट् // 4 / 4 / 90 // रुत्पञ्चकात्परयोदिस्योः शितोरादिरीट् स्यात् / अरोदीत् / ' अदचाट् ' इत्यडागमे च अरोदत् / अरुदिताम् / अरुदन् / अरोदीः। अरोदः / अरुदितम् / अरुदित / अरोदम् / अरुदिव / अरुदिम / अरोदीत / ऋदित्वात पक्षेऽङि अरुदत / रुद्यात् / रोदिता / रोदिष्यति / बिप्वपंक् शये // 30 // स्वपिति / स्वप्यात् / स्वपितु / अस्वपीत् / अस्वपत् / अस्वाप्सीत् / अस्वाप्ताम् / अस्वाप्सुः। द्वित्वे भूस्यपोरित्युत्वे सुष्वाप /

Page #550
अदादयः] .. ...सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 236 स्वपेर्यड्डे च ! / 4 / 1180 // स्वपेर्यङि ङे किति च प्रत्यये सस्वरान्तस्था यत् स्यात् / डे परे स्वपितिय॑न्तो लभ्यते / सुषुपतुः। सुषुषुः / सुष्वपिथ / सुष्वप्थ / सुप्यात् / स्वप्ता / स्वप्स्यति / अस्वप्स्यत् / - 237 अवः स्वपः॥२॥३॥८६॥ निर्दुःसुविपूर्वस्य वकाररहितस्य स्वपेर्धातोः सकारस्य षः स्यात् / नि षुषुपतुः। दुःषुषुपतुः। सुषुषुपतुः। विषुषुपतुः। अव इति किम् / निःस्वमः / दुःस्वमः / सुस्वमः / विसुष्वाप / अन श्वसक् प्राणने // 32 // . 238 द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः परेस्तु वा // 2 // 3 // 81 // अदुरुपसर्गान्त:शब्दस्थाद्रपुवर्णात्परस्यानितेर्नकारस्य द्वित्वें चाद्वित्वे चान्ते चानन्ते वर्तमानस्य णः स्यात् परिपूर्वकस्य तु वा ! प्राणिति / प्राण्यात् / पाणितु। प्राणीत् / प्राणत् / प्राणीत् / प्राणिष्टाम् / प्राण / प्राणतुः। पाण्यात् / प्राणिता / प्राणिष्यति / पर्यणिति / पर्यनिति। परिपूर्वकस्य द्वित्वे अन्ते च नित्यं णत्वमिच्छन्त्येके / अन्ये तु अन्तेऽनन्ते च नेच्छन्त्येव / ये तु द्वित्वे कृतेऽपि पुनर्द्वित्वमिच्छन्ति तन्मतेऽपि द्वित्वे इति वचनात् द्वयोरेवाद्ययोर्णत्वं भवति न तृतीयस्य / प्राणिणिषयते. प्राणिणिनिषत् / अनन्त्यस्येत्यकारात अन्ते न पामोतीति अन्तवचनम् / अनितीति तिवा निर्देशो दैवादिकनिवृत्त्यर्थः न यङ्ग्लनिवृत्त्यर्थः, यङोऽसंभवात् / श्वसिति / अद्यतन्यां व्यञ्जनादेोपान्त्यस्येति वा वृद्धौ अश्वासीत् / अश्वसीत् / 'न विजागृ' इति सूत्रे शसः स्थाने श्वसं पठन्त्यन्ये तन्मते अश्वसीत् / शश्वास / शश्वसतुः। जक्षक भक्षहसनयोः // 33 // जक्षिति / जक्षितः / अन्तो नो लुगिति नकारलुकि जक्षति / अजक्षीत् / अनक्षत् / अजक्षिताम् / . 239 उद्युक्तजक्षपञ्चतः॥४।२।९३॥ द्वे उक्ते यस्य स व्युक्तः। पञ्चानां वर्गः पञ्चत् / जक्षाणां पञ्चत् जक्षपञ्चत् / व्युक्ताद्धातोर्जक्षपश्चतश्च परस्य शितोऽवितोऽनः स्थाने पुसादेशः स्यात् / अजक्षुः / अजक्षीत् / अजशिष्टाम् / जजक्ष / दरिद्राक् दुर्गतौ // 34 // दरिद्राति / ... 240 इर्दरिद्रः // 4 / 2 / 98 // दरिद्रातेwञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये परे आकारस्येकारः स्यात् / दरिद्रितः।

Page #551
538 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 241 नश्चातः // 4 / 2 / 96 // न्युक्तजक्षपञ्चतः नाप्रत्ययस्य च संबंधिनः शित्यविति प्रत्यये परे आकारस्य लुक् स्यात् / दरिद्रति / दरिद्रियात् / अदरिद्रात् / अदरिद्रुः / 242 दरिद्रोऽद्यतन्यां वा // 4 / 3 / 76 // दरिद्रातेरद्यतन्यां विषयेऽन्तस्य वा लुक् स्यात् / अदरिद्रीत् / अदरिद्रिष्टाम् / पक्षे अदरिद्रासीत् / अदरिद्रासिष्टाम् / अदरिद्रासिषुः / दरिद्राञ्चकार / 243 अशित्यस्सन्णकज्णकानटि // 4 / 377 // सकारादिसन्णकच्णकानड्वजितेऽशिति प्रत्यये विषयभूते दरिद्रातेरन्तस्य लुक् स्यात् / १ददरिद्रौ / ददरिद्रतुः / दरिद्रयात् / दरिद्रिता / दरिद्रिष्यति / विषयसप्तमीविज्ञानात् पूर्वमेवाकारलोपे दरिद्रातीति दरिद्रः / अजेव भवति नखाकारान्तलक्षणो णः। तथा दुर्दरिद्रमित्याकारान्तलक्षणोऽनो न भवति / दरिद्राणम् / दरिद्र इति च घत्रि 'आत' इति ऐन भवति। अशितीति किम् / दरिद्राति / सन्नादिवर्जनं किम् / दिदरिद्रासति / क्रियायां क्रियार्थायां णकचि दरिद्रायको व्रजति / 'पर्यायार्हण' इत्यादीना णके दरिद्रायको वर्तते / णकतृचौ इति च णके दरिद्रायकः। अनटि दरिद्राणम् / सनः सादिविशेषणं किम् / दिदरिद्रिषति / अक इत्येव वक्तव्ये णकच्णकयोरुपादानं किम् / आशिष्यकनि मा भूत् / दरिद्रकः। केचिदरिद्रातेरनिटि कसावालोपं नेच्छन्ति / तन्मते इट् आम् चाभिधानान भवतः। दिदरिद्रावान् / जागृक् निद्राक्षये // 35 // जागर्ति / जागृयात् / जागर्नु / नामिनो गुण इति गुणे / 244 व्यञ्जनाः सश्च दः॥४॥३७८ // धातोयंञ्जनान्तात्परस्य देलुक यथासंभवं धातुसकारस्य च दकारः। अजागः। व्यञ्जनादिति किम् / अयात् / धातोरित्येव / अभैत्सीत् / इतः परादित्वात् सेतोऽपि प्राप्नोति / अजागृताम् / 345 पुस्पौ // 4 // 3 // 3 // नाम्यन्तस्य धातोः पुसि पौ च परे गुणः स्यात् / अजागरुः। 1 ' आतो णव औः' इत्यत्र ओकारेणैव सिद्धे औकार करणं एतदर्थमेव / अन्यथा ' अशित्यस्सन् ' इत्याल्लोपे इदं न सिद्धयेत् / नन्वत्रामादेशेन भाव्यम् , तत्कथमेतदर्थम् / सत्यम् / अतएव औकारकरणादामादेशस्यानित्यत्वम् /

Page #552
अदादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 539 246 सेः रद्धां च रुर्वा // 4 // 3 // 79 // धातोर्व्यञ्जनान्तात् परस्य सेलुक् सकारदकारधकाराणां च यथासंभवं वा रुः / अजागः / सकारस्य रुत्वे सिद्धे पक्षे रुखबाधनार्थ वचनम् / ततश्च पक्षे धुटस्तृतीय इति सकारस्य दकारः स्यात् / दिनत्यासत्तेः सिरपि ह्यस्तन्या एव / तेनेह न, भिनत्सि / सेरुदित्करणं किम् / उखादिकार्य यथा स्यात् / अभिनोऽत्र / ' नश्वी ति वृद्धिनिषेधे अजागरीत् / अजागरिष्टाम्। अजागरिषुः। जाग्रुषेति वा आमि जागराञ्चकार / पक्षे 'आद्योऽश एकवर' इति द्वित्वे / 247 जागुर्मिणवि // 4 / 3 / 52 // जागर्नेऔंणव्येव ब्णिति प्रत्यये परे वृद्धिः स्यात / नामिनोऽकलिहलीत्यनेनैव सिद्धे नियमार्थो योगः। जजागार / त्रिणवीति किम् / जागरयति / 248 जागुः किति // 4 // 36 // जागर्तेः किति प्रत्यये परे गुणः स्यात् / क्किति प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / जजागरतुः / जजागरुः। अथ इह कस्मान्न भवति जजागृवानिति ? जागर्तेः कसुरनभिधानाद् भाषायां नास्तीत्येके / गुणमेवेच्छन्त्यन्ये। जजागर्वान् / अपरे तु कसुकानयोगुणप्रतिषेधमेवाहुः। जजागृवान् / व्यतिजजाग्राणः। जागर्यात् / जागरिता / जागरिष्यति / चकासृक् दीप्तौ // 36 // चकास्ति / चकास्तः। चकासति / चकास्यात् / चकास्तु / हुधुटो हेपिरिति धौ ‘सो धि वा ' लुक / चकाधि / चकाद्धि / अचकात् / अचकास्ताम् / अचकासुः / अचकाः / अचकात् / अचकासीत् / चकासाश्चकार / चकास्यात् / चकासिता / चकासिष्यति / शासक अनुशिष्टौ // 37 // शास्ति / 249 इसासः शासोऽव्यञ्जने // 4 / 4 / 119 // शास्तेरवयवस्यासः स्थानेऽङि व्यञ्जनादौ च क्ङिति प्रत्यये परे इसित्ययमादेशः स्यात् / शिष्टः / शासति / शिष्यात् / शास्तु / शिष्टात् / शासःशिसित्यकृत्वा आस इविधानं यङ्लुपि शाशिष्ट इत्यादिप्रयोगार्थम् / अन्यथा शिष्ट इत्यादि स्यात् / 250 शासस्हनः शाध्येधिजहि // 4 / 2 / 84 // शास् अस् हन् इत्येतेषां हिप्रत्ययान्तानां शाध्येधिजहि इत्येते आदेशा यथासंख्यं स्युः / शाधि / शास्हनोः यङ्लुप्यपि शाधि / जहि / हनेस्तु यङ्लुपि नेच्छन्त्यन्ये / जङ्घहि / शिष्टात् /

Page #553
__ सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे शिष्टम् / शिष्ट / अशात् / अशिष्टाम् / अशाः। अशात् / ' शास्त्यमूवक्ती " त्यङ् / अशिषत् / शशास / शशासतुः / शिष्यात् / शासिता / शासिष्यति / वचं भाषणे // 38 // वक्ति / वक्तः / वचन्ति / वच्यात्। वक्तु / वग्धि / अवक् / शास्त्यमूवक्तीत्यङ् / 'श्वयत्यम्' इति वोचादेशे / अवोचत् / द्वित्वे यति उवाच / यजादिव चेरिति यति ऊचतुः। ऊचुः / अवचिथ / उवक्थ / उच्यात् / वक्ता / वक्ष्यति / मृजौक् शुद्धौ // 39 // लघूपान्त्यस्येति गुणे सति / 251 मृजोऽस्य वृद्धिः॥४।३।४२॥ मृजेर्गुणे सति अकारस्य वृद्धिः स्यात् / यजसजेति षत्वे / माष्टि। मृष्टः।। .. 252 ऋतः स्वरे वा // 4 // 3 // 43 // मृजेक्रंकारस्य स्वरादौ प्रत्यये परे वा वृद्धिः स्यात् / मार्जन्ति / मृजन्ति / माक्षि / मृष्ठः। मृज्यात् / माष्टुं / मृष्टात् / मृष्टाम् / मार्जन्तु / मृजन्तु / मृड्ढि / मृष्टात् / अमार्ट-ड् / अमृष्टाम् / अमार्जन् / अमृजन् / अमा-ड् / औदित्वादिविकल्पे / अमाजीत् / अमाक्षीत् / ममार्ज। ममार्जतुः। ममृजतुः / ममार्जुः / ममजुः। मृज्यात् / मार्जिता / मार्टा / मार्जिष्यति / मायति / सस्तुक् स्वप्ने // 40 // उदित्वान्ने 'धुटो धुटी' ति तकारलुकि संस्ति / असंस्तीत् / विदक् ज्ञाने // 41 // वेत्ति / वित्तः / विदन्ति / .. 253 तिवां गवः परस्मै // 4 / 2 / 117 // वेत्तेः परेषां परस्मैपदसंबंधिनां तिवादीनां नवानां प्रत्ययानां स्थाने परस्मैपदसंबन्धिन एव णवादयो नवादेशा यथासंख्यं वा स्युः / वेद / विदतुः / विदुः / वेत्थ / विदथुः / विद / वेद विद्व / विद्म / विद्यात् / .. 254 पञ्चम्याः कृग् // 3 / 4 / 52 // वेत्तेः परस्याः पञ्चम्याः स्थाने किदामादेशो वा स्यात् आमन्ताच्च परः पञ्जम्यन्तः कृगनुपयुज्यते / कृग्ग्रहणं भ्वस्तिव्युदासार्थम् / विदाङ्करोतु / विदाङ्कुरुतात् / विदाकुर्वन्तु / विदाङ्कुरु / विदाङ्करवाणि / पक्षे वेत्तु / वित्तात् / वित्ताम् / विदन्तु / विद्धि / वेदानि / अवेत्-द। अवित्ताम् / अविदुः / अवेः / अवेत्-द् / अवेदीत् / अवेदिष्टाम् / अवेदिषुः / 255 वेत्तेः कित् // 3 / 4 / 51 // विदक् ज्ञाने इत्यतो धातोः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा स्यात् स च कित् आमन्ताच्च कृभ्वस्तयोऽनुप्रयुज्यन्ते /

Page #554
अदादयः] - सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 541 कित्वाद् गुणो न / विदाञ्चकार / विदांबभूव / विदामास / पक्षे विवेद / वेत्तेरविदिति कृते इन्ध्यसंयोगात् परोक्षाकिद्वदित्यामः स्थानिवद्भावेन कित्त्वे सिद्धेऽपि कित्त्वविधानमामः परोक्षावद्भावनिवृत्तिज्ञापनार्थम् / तेन परोक्षावद्भावेन हि कित्त्वद्विवचनादिकं न भवति / तिनिर्देश आदादिकपरिग्रहार्थः / विद्यात् / विद्यास्ताम् / वेदिता / वेदिष्यति / अवेदिष्यत्। हनं हिंसागत्योः // 42 / / हन्ति। पणिहन्ति / - 256 यमिरमिनमिगमिहनिमनिवनतितनादेर्युटि क्ङिति / / 3 / 2 / 55 // यमिरमिनमिगमिहनिमनीनां वनतेस्तनादीनां च धुडादौ क्ङिति प्रत्यये परेऽन्तस्य लुक् स्यात् / हतः / एषामिति किम् / शान्तः / दान्तः / तिवगणनिर्देशाद् यङलुपि न / गमहनेत्युपान्त्यलुकि, हनो हो न इति नादेशे च नन्ति ! हंसि / हथः। हथ / हन्मि / हन्वः। हन्मः। - 257 वमि वा // 2 / 3 / 83 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रवर्णात्परस्य हन्तेर्नकारस्य वकारे मकारे च परे णो वा स्यात् / प्रहण्वः। प्रहन्वः। प्रहभः / महन्मः / प्रहण्मि / प्रहन्मि / अन्तहण्वः। अन्तहेन्वः। अन्तहेण्मः। अन्तर्हेन्मः। 258 हनः // 2 / 3 / 82 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रवर्णात् परस्य हन्तेनकारस्य णः स्यात् / प्रहण्यात् / प्रघ्नन्तीत्यादौ हनो घीति प्रतिषेधान्न भवति / हन्तु / हतात् / जहि / हतात् / अहन् / अहताम् / अनन् / 259 अद्यतन्यां वा त्वात्मने // 4 / 4 / 22 / / अद्यतन्यां विषये हनो वध इत्ययमादेशः स्यात् आत्मनेपदे त्वस्या वा भवति / इट ईतीति सिज्लोपे ' अतः' इत्यकारलुकि च अवधोत् / अलोपस्य स्थानिवद्भावेन ' व्यञ्जनादेोपान्त्यस्यातः" इति वृद्धिर्न / 260 भिणवि घन् // 4 / 3 / 101 // au णवि च प्रत्यये परे हन्तेर्घन् इत्ययमादेशः स्यात् / घातोऽपवादः / जघान / द्वित्वे गमहनेत्युपान्त्यलुकि-- - 261 अङे हिहनो हो घः पूर्वात् // 4 / 1 / 34 / / हि हन् इत्येतयोर्धात्वोर्डवर्जिते प्रत्यये परे द्वित्वे सति पूर्वस्मात् परस्य हस्य घः स्यात् / अङे द्विवचननिमित्तप्रत्ययेऽनन्तरस्य विज्ञानादिह न भवति / हननीयितुमिच्छति जिहननीयिषति।

Page #555
542 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे ङपर्युदासात्तु णिव्यवधाने भवति। प्रजिघायियिषति / पूर्वादिति वचनान्न च द्विरिति निवृत्तम् / जघ्नतुः। जनुः। जघनिथ / जघन्य। ' 262 हनो वध आशष्यौ // 4 / 4 / 21 // परोक्षानिवृत्तौ वेति निवृत्तम् / आशीविषये हन्तेर्वध इत्यकारान्त आदेशः स्यात् 'अबौ' निविषये तु न / वध्यात् / वध्यास्ताम् / वध्यासुः। अाविति किम् / घानिषीष्ट / हन्ता / हनृतः स्यस्येतीटि हनिष्यति / वशक् कान्तौ // 43 // यजसृजेति षत्वे / वष्टि / 263 वशेरयङि // 4 / 1 / 83 // वशेः सस्वरान्तस्था अयङि ङिति प्रत्यये यत् स्यात् / उष्टः। उशन्ति / उश्यात् / वष्टु / उष्टात् / उड्डि / वशानि। अवट्-ड्। वृति स्वरादेस्ताविति वृद्धौ / औष्टाम् / औशन् / अवाशीत् / अवशीत् / द्वित्वे यजादिवश्वचेति यति वृद्धौ च उवाश / वशेरयङीति वृति / ऊशतुः। अशुः / उवशिथ / ववाश / डेवश / ऊशिव / ऊशिम / उश्यात् / वशिता। वशिष्यति / असक् भुवि // 44 // अस्ति / 264 नास्त्योर्लक् // 4 / 2 / 90 // नस्य प्रत्ययस्यास्तेश्च धातोः संबंधिनोsकारस्य शित्यविति प्रत्यये लुक् स्यात् / स्तः / सन्ति / अवितीत्येव / अस्ति / तिनिर्देशः किम् / अस्यतेर्मा भूत् / 265 अस्तेः सि हस्त्वेति // 4 / 3 / 73 // अस्तेः सकारस्य सकारादौ प्रत्यये परे लुक् स्यात् एकारे तु प्रत्यये सकारस्य हकारः। असि / स्थः। स्थ / अस्मि / स्वः / स्मः / स्यात् / स्याताम् / स्युः। 266 प्रादुरुपसर्गाद्यस्वरेऽस्तेः // 2 // 3 // 158 // पादुःशब्दादुपसर्गस्थाच्च नाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्यास्तेः सकारस्य यकारादौ स्वरादौ च प्रत्यये षः स्यात् / प्रादुःष्यात् / निष्यात् / विष्यात् / अभिष्यात् / प्रादुःषन्ति। निषन्ति। विषन्ति। अभिषन्ति / शिड्नान्तरेऽपि / निःष्यात् / निःषन्ति / मादुरुपसर्गादिति किम् / दधि स्यात् / मधूनि सन्ति / यदत्र मां प्रति स्यात्तदीयताम् / सर्पिषोऽपि स्यात् / यस्वर इति किम् / प्रादुःस्तः / निस्तः / अनुस्तः / अनुस्मः / अस्तेरिति किम् / विमृतम् / अनुसृतम् / अनुसतेः किपि अनुसूस्तस्यापत्यं शुभ्रादित्वादेयम् ऊलोप:-आनुसेयः। पादुःशब्दस्य तु कृम्वस्तिष्वेव प्रयोगात् प्रत्युदाहरणं नास्ति /

Page #556
अदादयः] सिद्ध हैमवृहत्मक्रिया. 543 .. 267 अस्तिब्रुवोभूवचाबशिति // 4 / 4 / 1 // अस्तिब्रुवोर्यथासंख्यं भू बच् इत्येतावादेशौ स्याताम् आशिति प्रत्यये विषयभूते / अभूत् / बभूव / भूयात् / भविता। भविष्यति / अभविष्यत् / अस्तीति निर्देशादस्यतेरसतेश्च न भवति / धात्वन्तरेणैव सिद्धेऽस्तिब्रुवोरशिति प्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम् ब्रूगादेशस्य फलवत्यात्मनेपदार्थ च / षसक स्वप्ने // 45 // सस्ति / सस्तः। असासीत्। अससीत् / यङ्लुप् च // 46 // यङ्लुबन्ता अपि धातवोऽदादौ ज्ञेयाः। // इति परस्मैपदिनः // इंडक अध्ययने // 1 // नित्यमधिपूर्वोऽयं प्रयुज्यते / अधीते / अधीयाते / अधीयते / अधीयीत / अधीयीयाताम् / अधीताम् / अधीयाताम् / अध्ययै / अध्ययावहै / अध्यैत / अध्ययाताम् / अध्यैयि / 268 वाऽद्यतनी क्रियातिपत्त्योर्गीङ् // 4 / 4 / 28 // अद्यतनीक्रियातिपस्योः परत इडो गीडादेशो वा स्यात् / डकारो गुणनिषेधार्थः। अध्यगीष्ट / अध्यगीषाताम् / अध्यगीषत / अध्यैष्ट / अध्यैषाताम् / अध्यैषत / 269 गाः परोक्षायाम् // 4 / 4 / 26 // इङः परोक्षायां विषये गादेशः स्यात् / अधिजगे। अधिजगाते। अधिजगिरे। अधिजगिषे। विषयनिर्देशः किम् / आदेशे सति द्विवचनं यथा स्यात् / तेन प्राक्तु स्वरे स्वरविधेरिति नोपतिष्ठते / अध्येषीष्ट / अध्येता / अध्येष्यते / अध्यगीष्यत। अध्यैष्यत / शीक स्वप्ने // 2 // 270 शीङ ए: शिति // 4 / 3 / 104 // शीङः शिति परे एकारोऽन्तादेशः स्यात् / शेते / शयाते / डिनिर्देशाद् यङ्लुपि न / 271 शीडो रत् // 4 / 2 / 115 // शीङः परस्यात्मनेपदसंबन्धिनोऽन्तो रत् इत्ययमादेशः स्यात् / शेरते / शयीत / शेताम् / शयाताम् / शेरताम् / शेष्व / अशेत / अशयिष्ट / शिश्ये / शयिषीष्ट / शयिता / शयिष्यते / अशयिष्यत / हनुक अपनयने // 3 // नुते / अहोष्ट / होता / होष्यते / पूडौक पाणिगर्भविमोचने // 4 // सूते / सुवीत।

Page #557
544 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे __ 272 सूतः पञ्चम्याम् // 4 // 3 // 13 // सूतेः पञ्चम्यां गुणो न स्यात् / सुवै / सुवावहै / सुवामहै / तिन्निर्देशाद् यङ्लुपि गुणो भवत्येव / अमृत / ऊदित्वादिड्दिकल्पे असविष्ट / असोष्ट / सुषुवे / __273 उवर्णात् // 4 / 4 / 59 // उवर्णान्तादेकस्वराद्धातोविहितस्य कित आदिरिन स्यात् / अनेन औदित्वलक्षणमिड्किल्पं बाधित्वा निषेधे प्राप्ते परत्वात् स्कृविति नित्यमिट् / सुषुविषे। सुषुविट्वे / सुषुविध्वे / सोता। सविता / सोष्यते / सविष्यते / असोष्यत / असविष्यत / पृचैक पूजुङ् पिजुकि संपर्चने / // 7 // मिश्रणे इत्यर्थः / पृक्ते / पृङ्क्ते / पिङ्क्ते / जैकिं वर्जने // 8 // वृक्ते / ईडिक् स्तुतौ // 9 // ईट्टे / ईडाते / ईडते। - 274 ईशीडः सेध्वस्वध्वमो; // 4 / 4 / 88 // आभ्यां परयोर्वर्तमानासेध्वयोः पञ्चमीस्वध्वमोश्चादिरिट् स्यात् / ईडिषे / ईडिध्वे / ईडिष्व / ईडिध्वम् / समुदायद्वयापेक्षं द्विवचनम् / तेन स्वसहचरितस्य ध्वमो ग्रहणात शस्तनीध्वमि न भवति / ऐड्वम् / परोक्षासेध्वयोरामा भाव्यमिति वर्तमानासेध्वयोग्रहणम् / वचनदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः। ईरिक गतिकम्पनयोः // 10 // ईते / ईरीत / ईर्ताम् / ऐत / ऐरिष्ट / ईराश्चक्रे / ईरिषीष्ट / ईरिता / ईरिष्यते। ऐरिष्यत / ईशिक् ऐश्वर्ये // 11 // ईष्टे। ईशिषे / ईशिध्वे। ईशीत / ईष्टाम् / ऐष्ट। ऐड्ध्वम् / ऐशिष्ट / ईशाश्चक्रे / ईशिषीष्ट / ईशिता / ईशिष्यते / ऐशिष्यत / वसिक् आच्छादने // 12 // वस्ते / वस्से / वध्वे / आङः शासूकि इच्छायाम् // 13 // 275 आङः // 4 // 4.121 // आङः परस्य शासोऽवयवस्यासः स्थाने कावेवेसादेशः स्यात् / नियमार्थोऽयं योगः / तेनेह न आशास्ते / आशावहे / आशास्महे। आसिक् उपवेशने // 14 // आस्ते / आसीत / आस्ताम् / आस्स्व / आध्वम्। आसै। आस्त। आसिष्ट। दयायास्कास इत्यामि आसाश्चक्रे ।आसिषीष्ट / आसिता। आसिष्यते / आसिष्यत / कसुकि गतिसातनयोः // 15 // कंस्ते / अयमनुदिदपि / कस्ते / तालव्यान्तोऽप्ययम् / कष्टे / कशाते / कक्षे / कड्ड्वे / णिसुकि चुम्बने // 16 // निस्ते / चक्षिक व्यक्तायां वाचि // 17 // दर्शनेऽप्यन्ये / चष्टे / चक्षाते / चक्षते / चक्षे / चड्ड्वे / चक्षीत / चष्टाम् / अचष्ट / अचक्षाताम् / अचक्षत /

Page #558
अदादयः]] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 545 276 चक्षो वाचि क्शांग् ख्यांग // 4 // 44 // चक्षिको वाचि वर्तमानस्याशिति प्रत्यये विषयभूते क्शांग् ख्यांग इत्यादेशौ स्याताम् / अनुस्वार इडभावार्थः। गकारः फलवद्विवक्षायामात्मनेपदार्थस्तेन स्थानिवद्भावेन नित्यमात्मनेपदं न भवति / अक्शासीत् / शिव्यायस्य द्वितीयो वेति ककारस्य खकारः। अख्शासीत् / अक्शास्त। अख्शास्त। 'शास्त्यम्' इत्यङ् / आख्यत् / आख्यत / विषयसप्तमीविज्ञानात् आक्शेयम् / आख्येयम् / ___277 न वा परोक्षायाम् // 44 // चक्षिको वाचि परोक्षायां क्शांगख्यांगौ वा स्याताम् / आचक्शौ / आचख्शौ / आचख्यौ। आचक्शे / आचख्शे / आचख्ये / पक्षे आचचक्षे / आक्शेयात् / आक्शायात् / आख्शेयात् / आख्शायात् / आख्येयात् / आख्यायात् / आक्शासीष्ट / आख्शासीष्ट / आख्यासीष्ट / आक्शाता / आख्शाता / आख्याता / आक्शास्यति / आख्शास्यति / आख्यास्यति / आक्शास्यते / आख्शास्यते / आख्यास्यते / // इत्यात्मनेपदिनः // . ऊर्गुग्क आच्छादने // 1 // 278 वोर्णोः // 4 / 3 / 60 // ऊर्णोतेरद्विरुक्तस्य व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये और्वा स्यात् / उत औरिति नित्यं प्राप्ते विकल्पः। ऊोति / ऊोति / ऊर्गुयात् / ऊोतु / ऊर्णोतु / ऊर्गुते / ___ 279 न दिस्योः // 4 / 3 / 61 // ऊर्गातेदिस्योः परयोरौन स्यात् / पृथग्योगात् पूर्वेणापि प्राप्तः प्रतिषिध्यते / और्णात् / औणुताम् / और्णवन् / और्णाः / औMत / 280 वोर्गुगःसेटि // 4 // 3 // 46 // ऊर्णोतेः सेटि सिचि परस्मैपदविषये वृद्धिर्वा स्यात् / सानुबन्धोपादानं यङ्लुपनिवृत्त्यर्थम् / ___281 वोर्णोः // 4 / 3 / 19 // ऊर्णोतेरिड्डा ङिद्वत् स्यात् / और्णावीत् / और्णवीत् / औMवीत् / और्णाविष्टाम् / और्णविष्टाम् / और्ण विष्टाम् / औMविष्ट / और्ण विष्ट /

Page #559
546 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातपकरणे 282 स्वरादेर्दितीयः // 4 // 14 // स्वरादेर्धातोर्विचनभाजो द्वितीयांश एकस्वरो द्विः स्यान्न त्वाद्यः। प्राक्तु स्वरे स्वरविधेरित्येव / 283 अयि रः // 41 // 6 // स्वरादेर्धातोद्वितीयस्यावयवस्यैकस्वरस्य रेफः संयोगादिनि स्यात् 'अयि ' रेफात्पर आनन्तर्येण यकारश्चेन्न भवति / णत्वस्यासिद्धत्वान्नुशब्दस्य द्वित्वम् / अणुनाव / अणुनुवतुः। ऊर्जुनुवुः / ऊर्गुनुविथ / ऊर्जुनविथ / ऊयात् / अणुविषीष्ट / ऊर्णविषीष्ट / ऊर्णविता / ऊर्णविता / ऊर्णविष्यति / ऊर्णविष्यति / औMविष्यत् / और्णविष्यत् / ष्टुंग्छ स्तुतौ // 2 // स्तौति / स्तवीति / स्तुतः / स्तुवन्ति / - 284 उपसर्गात् सुरसुवसोस्तुस्तुभोऽटयप्यद्वित्वे // 2 // 3 // 39 // अद्वित्वे द्विवचनाभावे सति सुनोतिसुवतिस्यतिस्तौतिस्तोभतीनां सकारस्योपसर्गस्थानाम्यन्तस्थाकवर्गात्परस्य षः स्यात् अट्यपि-अडागमेऽपि सति। अड्व्यवधानेऽपीत्यर्थः / अभिष्टौति / परिष्टौति / पूजायां सोः पूजातिक्रमयोश्चातेरुपसर्गत्वाभावादिह न भवति / सुस्तुतम् / येन धातुना युक्ताः पादयस्तमेव प्रत्युपसर्गसंज्ञा इति धात्वन्तरयोगे न भवति / 'स्तुस्वञ्जश्चाटि नवा' इति वैकल्पिके षत्वे पर्यस्तोत् / पर्यष्टौत् / अस्तवीत् / 'धूग्सुस्तोः परस्मै' इतीडागमे अस्तावीत् / अस्ताविष्टाम् / अस्तोष्ट / तुष्टाव / तुष्टुवतुः। तुष्टुवुः / तुष्टोथ / तुष्टुव / तुष्टुम / स्तोता। स्तोष्यति / बंग्क् व्यक्तायां वाचि // 3 // 285 ब्रूगः पश्चानां पञ्चाहश्च // 4 / 2 / 118 // ब्रूगः पेरषां तिवादीनां पश्चानां स्थाने यथासंख्यं पञ्च णवादय आदेशा वा स्युः, तत्संनियोगे ब्रूग आह इत्यादेशश्च। आह / आहतुः। आहुः। 'नहाहोर्धतावि ' ति हकारस्य तकारः। आत्थ / आहथुः / पक्षे। 286 ब्रूतः परादिः॥४।३।६३॥ ब्रुव ऊत् ब्रूत्, ब्रूतेरूकारात्परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे ईत् स्यात् स च परादिः-परावयवः। ब्रवीति / ब्रतः। ब्रुवन्ति / ब्रवीषि। ब्रूथः / ब्रूथ / ब्रवीमि / ब्रूवः / ब्रूमः / ऊत इति किम् / आत्थ / ब्रूते / ब्रूयात् / ब्रुवीत / ब्रवीतु / ब्रूहि / ब्रवाणि / ब्रूताम् / अब्रवीत् / अब्रवम् / अब्रूत / अस्तित्रुवोरिति वचादेशे अवोचत् / अवोचत / उवाच / ऊचे। उच्यात् / वक्षीष्ट / वक्ता /

Page #560
अदादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 547 वक्ष्यति / वक्ष्यते / अवक्ष्यत् / अवक्ष्यत / द्विषींक अप्रीतौ // 4 // द्वेष्टि / द्विष्टे / द्विष्यात् / द्वेष्टु / द्विष्टात् / द्विड्ढि / द्वेषाणि / अद्वेट् / अद्वेड् / 'वा द्विषातोऽनः पुस्' इति पुसि अद्विषुः / अद्विषन् / हशिट इति सकि अद्विक्षत् / अद्विक्षत / दिद्वेष / दिद्विषे / द्विष्यात् / द्विक्षीष्ट / द्वेक्ष्यति / द्वेक्ष्यते / दुहीक क्षरणे // 5 // 'भ्वादेर्दादेघः' इति हस्य घत्वे ' अधश्चतुर्थात् ' इति धत्वे दोग्धि / दुग्धः / 'गडदवादे'रिति धत्वे धोति / दुग्धे / धुक्षे / दुह्यात् / दुहीत / दोग्धु / दुग्धि / दुग्धाम् / धुक्ष्व / अधोक्-ग् / अदुग्ध / अधुक्षत् / दुहदिहलिहेति वा सको लुकि अदुग्ध / पक्षे अधुक्षत / अदुहहि / अधुक्षावहि / दुदोह / दुदुहे / दुह्यात् / धुक्षीष्ट / दोग्धा / धोक्ष्यति / धोक्ष्यते / एवं दिहींक लेपे // 6 // लिहींक आस्वादने // 7 // लेढि / लीढः / लीडे / लिहाते / लिह्यात् / लिहीत / लेहु / लीढाम् / अलेट्-ड् / अलीढ / अलिक्षत् / सको वा लोपे अलीढ / अलिक्षत / अलिकहि / अलिक्षावहि / लेढा / लेक्ष्यति / लेक्ष्यते / // इत्युभयपदिनः // // अथादादावन्तर्गणो द्वादिः // हुंक् दानादनयोः // 1 // 287 ह्वः शिति // 4 // 1 // 12 // जुहोत्यादयः शिति द्विः स्युः। प्राक्तु स्वरे स्वरविधेरित्येव / जुहोति / जुहुतः / अन्तो नो लुक् इति नलुकि / हिणोरप्विति व्यौ / जुद्दति / जुहोषि / जुहुयात् / जुहोतु / जुहुतात् / जुहुताम् / जुहतु / हुधुटो हेर्षिः / जुहुधि / जुहवानि / अजुहोत् / व्युक्तजक्षपञ्चत इति पुसि गुणे अजुहवुः। अजुहोः। अजुहवम् / अहौषीत् / 288 भीहीभृहोस्तिव्वत् // 3 // 4 // 50 // भी ही भृ हु इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा स्यात् स च तिव्वत् आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनुपयुज्यन्ते / तिबद्भावाद् द्विखमित्वं च / जुहवाञ्चकार / जुहविथ / जुहोथ / हूयात् / होता / होष्यति / ओहांक त्यागे // 2 // जहाति / 289 हाकः॥४।२।१००॥ जहातेयुक्तस्य व्यञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये परेऽन्तस्येकारो वा स्यात् / अनुबन्धनिर्देश ओहाङ्यङ्लुपोनिवृत्त्यर्थः। जहितः। पक्षे।

Page #561
548 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 290 एषामीळञ्जनेऽदः // 4 / 2 / 97 // एषां युक्तजक्षपञ्चश्नापत्ययानामाकारस्य शित्यविति व्यञ्जनादौ परत ईकारः स्याद् दासंगं वर्जयिखा / जहीतः / श्नश्चात इत्यालुकि जहति / जहासि / जहिथः / जहीथः / जहिथ / जहीथ / 291 यि लुक् // 42 // 102 // यकारादौ शिति प्रत्यये जहातेरन्तस्य लुक् स्यात् / वेति नानुवर्तते / जह्यात् / जह्याताम् / जह्युः। जहातु। जहितात् / जहीतात् / जहिताम् / जहीताम् / जहतु / 292 आ च हौ // 4 / 2 / 101 // अवितीति निवृत्तम् / वितोऽसंभवात् / शितीतिखनुवर्तते / व्युक्तस्य जहातेही परे आकार इकारश्च वा स्यात् / जहाहि / जहिहि / जहीहि / जहितात् / जहीतात् / अजहात् / अनहिताम् / अजहीताम् / अजहुः। अहासीत् / जहौ / जहिथ / जहाथ / गापास्थासेत्येकारे हेयात् / हाता / हास्यति / अहास्यत् / विभीक् भये // 3 // विभेति / 293 भियो नवा // 4 / 2 / 99 // विभेतेयंञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये परेऽन्तस्येकारो वा स्यात् / विभितः / विभीतः। बिभ्यति / विभियात्। विभीयात् / विभेतु। विभितात् / बिभीतात् / बिभिताम् / विभीताम्। बिभ्यतु ।अविभेत् / अबिभिताम् / अबिभीताम् / अविभयुः। अभैषीत् / भीहीत्यामि विभयाञ्चकार। विभाय। विभ्यतुः। विभयिथ / विभेथ / भीयात् / भेता। भेष्यति। ह्रींक् लज्जायाम् // 4 // जिहेति। . . जिहीतः / संयोगादितीय / जिहियति / जिहियात् / जिहेतु / अजिहेत् / अझैषीत् / जिहयाञ्चकार / जिहाय / हीयात् / हेता। हेष्यति / पृक् पालनपूरणयोः // 55 // 294 पृभृमाहाङामिः // 4 / 1158 // ऋभृमाहाङ् इत्येतेषां शिति द्वित्वे सति पूर्वस्येकारः स्यात् / पिपति / पिपृतः। पिप्रति / पिपृयात् / पिपतु / अपिपः / अपार्षीत् / पपार / पपतुः / पपर्थ / प्रियात् / पर्ता / परिष्यति / केचित्तु पृ पालनपूरणयोरिति दीर्घान्तं पठन्ति / तन्मतसंग्रहार्थे पृश्च ऋश्चेति विग्रहः। अतएव च बहुवचनम् / तथा च / 295 ओष्ठयादुर् // 4 / 4 / 118 // धातोरोष्ट्याद् वर्णात्परस्य ऋकारस्य किङति प्रत्यये परे उरादेशः स्यात् / इरोऽपवादः। भ्वादेर्नामिन इति दीर्घ पिपूर्तः। पिपुरति / पिपूर्यात् / पिपर्तु / पिपूर्तात् / पिपूर्हि / अपिपः। अपिपूर्ताम् / धातो

Page #562
549 अदादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. रिति विशेषणादिह न / समीर्णम् / क्डिन्तीत्येव / निपरणम् / केचित्तु उपान्त्यस्यापि ऋत उरमिच्छन्ति / पृण्मृणोर्यङ्लुप् तस् 'अहन्पश्चम' इत्यादिना दीर्घखम् / परिपूर्णः / मरिमूर्णः / अधिशेषनिर्देशात्तदपि संगृहीतम् / अपारीत् / अपारिष्टाम् / पपार / 296 ऋः शृदृपः // 4 / 4 / 20 // शूद्रप इत्येतेषां धातूनां परोक्षायां परत ऋकारोऽन्तादेशो वा स्यात् / पप्रतुः। पक्षे स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायामिति गुणे पपरतुः / पपुः। पपरुः / पूर्यात् / परिता / परीता / परिष्यति / परीष्यति / ऋक् गतौ / // 6 // ऋऋ इति द्वित्वे पूर्वस्येत्वे द्वितीयस्य गुणे पूर्वस्येयादेशे च इयति। इय॒तः / इति / इयूयात् / इयतु / इमृतात् / इहि / इयराणि / ऐयः / ऐयताम् / ऐयरुः / स~र्तेर्वेत्यङि आरत् ।पक्षे आर्षीत् / आर / आरतुः / आरुः। ऋतृव्येऽद इतीटि आरिथ / अर्यात् / अर्ता / अरिष्यति / // इति परस्मैपदिनः // ओहाङ् गतौ // 1 // एषामीय॑ञ्जनेऽद इतीत्वे जिहीते। भश्चेत्यालुकि जिहाते / जिहते / जिहीत / निहीताम् / अजिहीत / अहास्त / जहे। हासीष्ट / हाता / हास्यते / अहास्यत / मांङ्क् मानशब्दयोः // 2 // मिमीते / मिमाते / मिमते / मिमीत / मिमीताम् / अमिमीत / अमास्त / ममे / मासीष्ट / माता / मास्यते / . // इत्यात्मनेपदिनौ // डुदांक् दाने // 1 // ददाति / प्रणिददाति / दत्तः। ददति / दत्ते / दद्यात् / ददीव / ददातु / दत्तात् / 297 हौ दः // 4 / 1 / 31 // दासंज्ञकस्य धातोही परेऽन्सस्कारादेशः स्याद न चायं द्विः। देहि / न च द्विरिति वचनात् कृतमपि. द्वित्वं निवर्तते / तेन बङ्लुपि अपि देहीति भवति / हाविवि व्यक्तिनिर्देशादिह न / दत्तात् / दत्ताम् / अददाम् /

Page #563
550 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे अदत्त / ददौ / ददिथ। ददाथ / ददे। अदात् / अदित। देयात् / दासीष्ट / दाता। दास्यति / दास्यते / डुधांक् धारणे च // 24 चाहाने / दधाति / प्रणिदधाति / ____ 298 धागस्तथोश्च // 2 / 1 / 78 // दधातेश्चतुर्थान्तस्य दकारादेरादेर्दकारस्य तथयोश्च परयोश्चतुर्थः स्यात् / धत्तः / अत्रासद्विधिखाद् वचनसामर्थ्याद्वातो लोपस्य स्वरादेशत्वेऽपि स्थानिवद्भावो न। गकारः किम् / धयतेर्माभूत् / दधातेरपि यलुबन्तस्य मा भूत्-- 'तिवा शवाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद् गणेन च // एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यङ्लुपि' // केचित्तु यङ्लुप्यपीच्छन्ति / चतुर्थान्तस्येत्येव / दधासि / धत्ते / दध्यात् / दधीत। दधातु / धत्तात् / धेहि / अदधात् / अधत्त / अधात् / अधित / धेयात् / धासीष्ट। धाता / धास्यति / धास्यते / टुडु क् पोषणे च // 3 // द्वित्वे पृभृमाहाङामिरितीत्वे विभति / विभृतः / विभ्रति / विभृते / विभृयात् / विभ्रीत / अविभः। अविभृताम् / अविभरुः / अविभृत / अभार्षीत् / अभृत / भीहीभृ' इत्यामि बिभराञ्चकार / बभार / बभ्रे / भ्रियात् / भृषीष्ट / भर्ता / भरिष्यति / भरिष्यते / णिजॅकी शौचे च // चात्पोषणे // 4 // _____299 निजां शित्येत् // 4 / 1157 // निजिविजिविषां त्रयाणां शिति द्वित्वे सति पूर्वस्यैकारादेशः स्यात् / निजामिति बहुवचनेन निजिविजिविषस्त्रय एवादादिपर्यन्तपठिता गृह्यन्ते / नेनेक्ति / नेनिक्तः / नेनिजति / नेनिक्ते / नेनिज्यात् / नेनिजीत / नेनेक्तु / नेनिक्ताम् / नेनिग्धि / . 300 उद्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे // 4 // 3 // 14 // कृतद्विवस्य धातोरुपान्त्यस्य नामिनः स्वरादौ शिति प्रत्यये परे गुणो न स्यात् / नेनिजानि / नेनिक्ताम् / नेनिजै / अनेनेक्-ग्। अनेनिक्त। ऋदिखाद्वाङि अनिजत् / पक्षे अनैक्षीत्।अनिक्त। अनिक्षाताम् / निनेज / निनिजे। निज्यात् / निक्षीष्ट / नेक्ता नेक्ष्यति / नेक्ष्यते। एवं विजूंकी पृथग्भावे // 5 // विष्लंकी व्याप्तौ // 6 // वेवेष्टि / वेविष्टे / वेवि-. प्यात् / वेविषीत / वेवेष्टु / वेविष्टाम् / अवेवेट्-ड् / अवेविष्ट / लूदित्त्वादङ् /

Page #564
दिवादयः ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 551 अविषत् / ‘हशिट' इति सकि अविक्षत / विवेष। विविषे / विष्यात् / विक्षीष्ट / वेष्टा / वेक्ष्यति / वेक्ष्यते / // इत्युभयपदिनः // // इत्यदादयः कितो धातवः // // अथ दिवादयः // दिवूच् क्रीडाजयेच्छापणियुतिस्तुतिगतिषु // 1 // 301 दिवादेः श्यः॥३।४।७२॥दिवादेर्गणात् कर्तृविहिते शिति श्यः प्रत्ययः स्यात् / शकारः शित्कार्यार्थः / श्यादयः शवोऽपवादाः। भ्वादेरिति दीर्घ दीव्यति / दीव्येत् / दीव्यतु / अदीव्यत् / अदेवीत् / दिदेव / दिदिवतुः। दीव्यात् / देविता / देविष्यति / अदेविष्यत् / जृष् झूषच जरसि // 3 // ऋतां विडतीर् / जीर्यति / 'ऋदिच्छि ' इत्यङि, ऋवर्णदृशोऽङीति गुणे अजरत् / पक्षे अजारीत् / जजार / ऋच्छृतोऽकीति, नृभ्रमेति वा एत्वे च जेरतुः। जजरतुः / जीर्यात् / जरिता। जरीता। जरिष्यति / जरीष्यति / शोंच तक्षणे // 4 // . 302 ओतःश्ये // 4 / 2 / 103 // धातोरोकारस्य श्ये परे लुक् स्यात् / श्यति। श्येत् / श्यतु / अश्यत्। अशात् / अशासीत् / शशौ। शायात् / शाता / शास्यति / अशास्यत् / दोच छाँच छेदने ॥६॥षांच अन्तकर्मणि ॥७॥द्यति / छयति / स्यति / ब्रीडच् लज्जायाम् / / 8 // ब्रीड्यति / नृतैच् नर्तने // 9 // नृत्यति / अनीत् / ननर्त / नृत्यात् / नतिता। 303 कृतचूतनृतदोसिचः सादेर्वा // 4 // 4 // 50 // एभ्यः परस्य सिज्वर्जितस्य सकारादेः स्ताद्यशितः प्रत्ययस्यादिरिड्वा स्यात् / प्राप्ते विभाषा। नतिष्यति। नय॑ति / अनतिष्यत्। अनय॑त् / कुथच् पूतीभावे // 10 // कुथ्यति / अकोथीत् / चुकोथ / कुथ्यात् / कोथिता। पुथच् हिंसायाम् // 11 // गुधच् परिवेष्टने // 12 // राधंच् वृद्धौ // 13 // राध्यति / वृद्धेरन्यत्र राध्नोति / व्यधंच् ताडने // 14 //

Page #565
552 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे __304 ज्याव्यधः विति // 4 / 1 / 81 // जिनातेविंध्यतेश्च सस्वरान्तस्था किति डिति च प्रत्यये परे स्वृत् स्यात् / विध्यति / अव्यात्सीत् / ज्याव्यधीति पूर्वस्येत्वे विव्याध / स्मृति द्वित्वे विविधतुः। विव्यधिथ / विव्यद्ध / विध्यात् / व्यद्धा / व्यत्स्यति / क्षिपंच प्रेरणे // 15 // क्षिप्यति / चिक्षेप / क्षेप्ता / पुष्पच विकसने // 16 // पुष्प्यति / अपुष्पीत् / तिम तीमच ष्टिम ष्टीमच् आर्दीभावे // 20 // पिवूच गतौ // 21 // सीव्यति / असेवीत् / सिषेव / असोडसिवूसहस्सटाम् / परिषीव्यति / अट्यपि / पर्यषीव्यत् / द्वित्वेऽपि परिषिषेव / श्रिवूच गतिशोषणयोः // 22 // श्रीव्यति। शिश्रेव। ष्ठिवू सिवूच् निरसने ॥२४॥ष्ठीव्यति। तिर्वा ष्ठिव इति तौ तिष्ठेव / क्षीव्यति / इषच् गतौ // 25|| इष्यति / इयेष / सहलुभेच्छेत्यत्र इच्छेति निर्देशादिषत् इच्छायामित्यस्य ग्रहणम् / तेनास्य नित्यमेवेट् / एषिता। ऊदिदयमित्येके / तन्मते क्खायां तक्तवतोश्च इष्ट्वा / एपिखा / इष्टः। इष्टवान् / ष्णमूच निरसने // 26 // स्नस्यति / कमूच हतिदीप्त्योः / / 27 / / कस्यति। अनासीत् / अक्रसीत् / त्रसैच् भये // 28 // भ्रासभ्लासेति वा श्ये त्रस्यति त्रसति / जू भ्रमेति वा एत्वे त्रेसतुः। तत्रसतुः। व्युसच् दाहे // 28 // व्युस्यति / अव्योसीत् / वुव्योस / षान्तोऽयमित्येके / पह षुहच शक्तौ // 30 // सह्यति / सुह्यति / ससाह / सेहतुः। सुपोह / सुषुहतुः। पुषच पुष्टौ // 31 // पुष्यति / दिद्युतादिपुष्यादेरित्यङ् / अपुषत् / पुपोष / पुष्यात् / पोष्टा / पोक्ष्यति / उचच समवाये // 32 // उच्यति / औचत् / लुटच् विलोटने // 33 // लुट्यति। अलुटत् / विदांच् गात्रपक्षरणे // 34 // स्विद्यति। अस्विदत् / क्लिदौच आीभावे // 35 // क्लियति। अिमिदाच स्नेहने // 36 // 305 मिदः श्ये // 4 / 3 / 5 // मिदेरुपान्त्यस्य श्ये परे गुणः स्यात् / मेद्यति / अमिदत् / निविदाच मोचने च // 37 // चात्स्नेहने / श्विद्यति / अश्विदत् / क्षुधंच बुभुनायाम् // 38 // क्षुध्यति / अक्षुधत् / क्षोद्धा / श्रुधंच शौचे // 39 // क्रुधंच् कोपे // 40 // क्रुध्यति। अक्रुध्यत् / पिळूच संराद्धौ // 41 // सिध्यति / असिधत् / सिषेध / ऋधूच् वृद्धौ // 42 // ऋध्यति / आर्धत् / आनर्ध / अर्धिता। गृधूच् अभिकांक्षायाम् // 43 // गृध्यति। अगृधत् / जगई। रधौच हिंसासंसद्धयोः // 44 // सध्यति / अरधत् / 306 रध इटि तु परोक्षायामेव // 4 / 4 / 102 // रध्यतेः स्वरात् परः

Page #566
दिवादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. खरादौ प्रत्यये परेऽन्तो नः स्यात् इटि तु-इडादौ तु प्रत्यये परोक्षायामेव / ररन्ध / ररन्धतुः। ररन्धिथ / ररन्धिव / ररन्धिम / परोक्षायामेवेति किम् / रधिता औदिखादिड्डा / रद्धा / रधिष्यति / रत्स्यति / एवकारो विपरीतनियमनिरासार्थः। तेनेह नियमो न भवति। ररन्ध / तृपौच पीतौ // 46 // तृप्यति। 'स्पृशमशकृशतृपदृपो वा', सिचि, स्पृशादिसपो वा इति वा अकारे वृद्धौ च अत्राप्सीत् अताप्सीत् / पक्षे औदित्वादिटि अतीत् / पक्षेऽङि अतृपत् / ततर्प। दृपौच हर्षमोहनयोः॥४६॥ कुपच क्रोधे // 47 // गुपच् व्याकुलत्वे // 48 // युप रुप लुपच् विमोहने // 51 // डिपच् क्षेपे // 52 // ष्टुपच् समुच्छाये // 53 // लुभच् गाद्धर्थे // 54 // शुभच् सञ्चलने // 55 // णभ तुभच् हिंसायाम् // 57 // नशौच अदर्शने // 18 // नश्यति / 307 नशः शः // 2 // 3 / 78 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रपूवर्णात् परस्य नशेः शकारान्तस्य संबंधिनो नकारस्य णः स्यात् / प्रणश्यति / परिणश्यति / अन्तर्णश्यति / श इति किम् / प्रनष्टः। नशेरणोपदेशात् अदुरुपसर्गान्तेत्यनेनासिद्धे विध्यर्थमिदम् / 308 नशेर्नेश् वाङि // 4 / 3 / 102 // नशेरङि परे नेश् इत्ययमादेशो वा स्यात् / अनेशत् / अनशत् / अनेशताम् / अनशताम् / अनेशन् / अनशन् / अनेशम् / अनशम् / अङीति किम् / नश्यति / ननाश / नेशतुः / नश्यात् / ___309 नशो धुटि // 4 / 4 / 110 // नश्यतेः स्वरात् परो धुडादौ प्रत्यये परे नोऽन्तः स्यात् / नंष्टा / नशिता / नक्ष्यति / नशिष्यति / अनझ्यत् / अनशिष्यत् / कुशच् श्लेषणे // 79 // कुश्यति / अकुशत् / भृशू भ्रंशूच अधःपतने // 61 // भृश्यति / भ्रश्यति / दृशच वरणे // 62 // कुशच तनुत्वे // 63 // शुषंच शोषणे // 64 // दुपंच वैकृत्ये // 65 // श्लिपंच आलिङ्गने // 66 // श्लिष्यति / 310 श्लिषः // 34 // 56 // श्लिषो धातोरनिटोऽद्यतन्यां सक प्रत्ययः स्यात् / आश्लिक्षत् कन्यां देवदत्तः। पुष्यादिखादङि प्राप्ते वचनम् / ' पुरस्तादपवादा अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान्' इत्यङ एव बाधो न विचः। आश्लेषि कन्या देवदत्तेन / अनिट इत्येव / श्लिषू दाहे इत्यस्मात् सेटो मा भूत् / अलेषीत् / अधाक्षीदित्यर्थः।

Page #567
554 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 311 नासत्त्वाश्लेषे // 3 // 4 // 57 // श्लिषो धातोरपाण्या लेषे वर्तमानात् सक् प्रत्ययो न स्यात् / उपाश्लिषज्जतु च काष्ठं च / समाश्लिषद् गुरुकुलम् / पृथग्योगात् पूर्वेणापि प्राप्तः प्रतिषिध्यते / व्यत्यश्लिक्षन्त काष्ठानि / असत्त्वा लेष इति. किम् / व्यत्यश्लिक्षन्त मिथुनानि / प्लुष्यति / अप्लुषत् / अनूदिदयमित्येके। जितृषच् पिपासायाम् // 68 // तृष्यति / अतृपत् / तुषं हृषच् तुष्टौ // 70 // रुपंच रोषे / / 71 // प्युष प्युस् पुसच् विभागे // 74 // बिसच् प्रेरणे // 7 // कुसच् श्लेषणे // 76 // असूच क्षेपणे / / 77 // अस्यति / पुष्यादित्वादङि 'श्वयत्यम्' इत्यस्थादेशे च आस्थत् / आस / असिता / यसूच प्रयत्ने // 78 // यस्यति / यसति / संयस्यति। संयसति ! अयसत् / जसूच् मोक्षणे // 79 // हिंसार्थोऽप्ययमित्येके / तमू दमूच् उपक्षये // 81 // वमूच् स्तम्भे // 82 // वुसच् उत्सर्गे / / 82 / / मुसच खण्डने // 84 // मसैच परिणामे // 85 // शमू दमूच् उपशमे // 87 // . - 312 शम्सप्तकस्य श्ये // 4 / 2 / 111 // अत्यादाविति निवृत्तम् / शमादीनां मदैचपर्यन्तानां सप्तानां श्ये परे दीर्घः स्यात् / शाम्यति / दाम्यति / प्रणिशाम्यति / शम्सप्तकस्येति किम् / अस्यति / श्य इति किम् / भ्रमति / अशमत् / अदमत् / तमूच् कांक्षायाम् / / 88 // श्रमूच खेदतपसोः // 89 // भ्रमूच अनवस्थाने // 10 // भ्राम्यति / भ्रामति / भ्रमतुः / बभ्रमतुः। क्षमौच सहने // 91 // शाम्यति / औदित्त्वादिड्डा / चक्षमिथ / चक्षन्थ / चक्षमिव / चक्षण्व / चक्षमिम / चक्षण्म / क्षमिता। क्षन्ता / क्षमिष्यति / क्षस्यति / मदैच हर्षे // 92 // क्लमच ग्लानौ // 13 // भ्रासभ्लासेति वा श्ये प्ठिवुक्लम्विति दीर्घ च क्लाम्यति / क्लामति / अक्लमीत्। क्लमिता। इति शम्सप्तकम् / मुहौच वैचित्ये // 94 // मुह्यति / अमुहत् / इविकल्पे मुहद्रुहस्नुहेति वैकल्पिके घत्वे ढत्वे च मुमोहिथ / मुमोग्ध / मुमोढ / मोहितः / मोग्धा। मोढा / मोहिष्यति / मोक्ष्यति / द्रुहौच जिघांसायाम् // 15 // द्रुह्यति / अद्रुहत् / दुद्रोहिथ / दुद्रोग्ध। दुद्रोढ / द्रोहिता। द्रोग्धा / द्रोढा / द्रोहिष्यति / ध्रोक्ष्यति / ष्णुहोच् उगिरणे // 96 / / स्नुह्यति / अस्नुहत् / स्नोहिता / स्नोग्या / स्नोढा। स्नोक्ष्यति / स्नोहिष्यति / एवं ष्णिहौच पीतौ // 97 // व पुपादिः। // इति परस्मैपदिनः //

Page #568
655 दिवादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. पूडौच पाणिप्रसवे // 1 // सूयते / असविष्ट। असोष्ट / सुषुवे। औदित्त्वादिविकल्पं बाघिसा उवर्णादितीग्निषेधे प्राप्ते परखात् स्कृवित्यादिना नित्यमिट् / सुषुविषे / सुषुविवहे / सविता / सोता / सविष्यते / सोष्यते। दूङ्च् परितापे // 2 // दीङ्च् क्षये // 3 // दीयते। 313 यबङ्किति // 4 / 27 // दीडो यपि अक्ङिति च प्रत्यये विषयभूते आकारोऽन्तादेशः स्यात् / अदास्त / विषयसप्तमीनिर्देशात् पूर्वमेवात्वे सति ईपदु'पादानः उपादायो वर्तते इत्यत्र आकारान्तलक्षणोऽनः घञ् च भवति / यबक्ङितीति किम् / दीनः / उपदीयते / सानुबन्धनिर्देशाद् यङ्लुपि न। __ 314 दीय दीङः क्ङिति स्वरे // 4 / 3 / 93 // दीङः ङित्यशिति स्वरे परे दीयादेशः स्यात् / परोक्षायामिति सिद्धे क्ङिति स्वरे इत्युत्तरार्थम् / दिदीये / दिदीयाते / दिदीयिरे / दिदीयिध्वे / दिदीयिवे / दीङो ङित्करणं यङ्लुबनित्यर्थम् / दाता / दास्यते / धीच् अनादरे // 54 // धीयते / अधेष्ट / दिध्ये / धेता। मीञ्च् हिंसायाम् // 5 // मीयते। रीच् श्रवणे ||5 // लींच् श्लेषणे // 7 // 315 लीलिनोर्वा // 4 / 2 / 9 // लीयतेलिनातेश्च यपि खलचल्वजिते ङिति प्रत्यये च विषयभूते आकारोऽन्तादेशो वा स्यात् / अलास्त / अलेष्ट / लिल्ये / लाता / लेता / लास्यते / लेष्यते / अखलचलीत्येव / ईषद्विलयः विलयः विलयो वर्तते / यवक्डिन्तीत्येव / लीनः। लीयते। डिल्लुप्ततिवो निर्देशाद् यङ्लुपि न / ली द्रवीकरण इति यौजादिकस्य च न / डीच् गतौ // 8 // डीयते / डिड्ये / बीच वरणे // 9 // बीयते / अब्रेष्ट / वित्रिये / वृत्स्वादिः। तत्फलं तु क्तयोस्तस्य नत्वम् / पींच् पाने // 10 // पीयते / ईञ्च् गतौ // 11 // ईयते / अयाश्चक्रे / पीङ्च प्रीतौ // 12 // प्रीयते / युजिच् समाधौ // 14 // युज्यते / अयुक्त / सृजिच् विसर्गे // 14 // सृज्यते / असृष्ट / असृक्षाताम् / सूक्षीष्ट / ससृजे। समृजिषे / स्रष्टा / स्रक्ष्यते / वृतूचि वरणे // 15 // वृत्यते / अवर्तिष्ट / पदिच् गतौ // 16 // पद्यते / प्रणिपद्यते / 316 त्रिच ते पदस्तलुक् च // 3 / 4 / 66 // पदिच् गतावित्यस्माद्धातोः कर्तर्यद्यतन्यास्ते परे बिच् प्रत्ययः स्यात् निमित्तभूतस्य तकारस्य च लुक् / पदेरात्मनेपदित्वात् त इति आत्मनेपदपथमत्रिकैकवचनं तकारो गृह्यते न परस्मैपदम

Page #569
556 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे ध्यमत्रिकबहुवचनम् / एवमुत्तरत्र / अकारो 'णिती'ति विशेषणार्थः / चकारो 'न कर्मणा बिच्' इत्यत्र विशेषणार्थः। अपादि / अपत्साताम् / अपत्सत / पेदे / पत्सीष्ट / पत्ता। पत्स्यते। अपत्स्यत। विदिच् सत्तायाम् // 27 // विद्यते / अवित्त / विविदे / खिदिच् दैन्ये // 28 // युधिंच संप्रहारे // 29 // युध्यते / अयुद्ध / अयुत्साताम् / युयुधे। युत्सीष्ट / योद्धा / योत्स्यते / अनो रुधिंच कामे // 30 // अनुरुध्यते / बुधिं मनिच् ज्ञाने // 32 // बुध्यते / दीपजनेति वा बिच् / अबोधि / अबुद्ध / अभुत्साताम् / बुबुधे / भुत्सीष्ट / बोद्धा / भोत्स्यते / मन्यते / अमंस्त / अमंसाताम् / मेने / मंसीष्ट / मन्ता / मस्यते / अनिच् प्राणने // 33 // अन्यते / 317 जा ज्ञाजनोऽत्यादौ // 4 / 2 / 104 // ज्ञा जन् इत्येतयोः शिति प्रत्यये परे जा इत्ययमादेशः स्यात् अत्यादौ-तिवादिश्चेदनन्तरो न भवति / जायते / शितीत्येव / जन्यते / अत्यादाविति किम् / यङ्लुपि जञ्जन्ति / दीपजनेति बिचि / 318 न जनवधः // 4 / 3 / 54 // जनवध्योः कृति णिति नौ परे वृद्धिर्न स्यात् / अजनि / अननिष्ट / वधिरत्र वध बन्धने इत्ययं गृह्यते यस्य वीभत्सत इति वैरूप्य एव सन्निष्यते अन्यत्र वधते / भक्षकचेन्नास्ति वधकोऽपि न विद्यते / हन्यादेशस्य तु वधेरदन्तवाद् वृद्धेरप्रसङ्ग एव / अन्ये वगणपठितं वधि हिंसार्थ 'यत्र शालमतीकाशः कर्णोऽवध्यत संयुगे' इत्यादिदर्शनान्मन्यन्ते / प्रत्युदाहरन्ति च ववाध / गमहनेत्युपान्त्यलुकि जज्ञे / जज्ञाते / जज्ञिरे / जज्ञिरे / जनिषीष्ट / जनिता / जनिष्यते / अजनिष्यत / दीपैचि दीप्तौ / 35 // दीप्यते / अदीपि / अदीपिष्ट / दिदीपे। तपिंच ऐश्वर्ये वा // 37 // तप्यते / अतप्त / तेपे / तप्सीष्ट तप्ता / तप्स्यते / पुरैचि आप्यायने // 36 // पूर्यते / अपूरि / अपूरिष्ट / पुपूरे / पूरिषीष्ट / पूरिता / पूरिष्यते / घरैङ् ज्वरैचि जरायाम् // 39 // धूरैङ् गूरैचि गतौ // 41 // शूरैचि स्तम्भे // 42 // तूरैचि बरायाम् // 432 घूरादयो हिंसायां च / चूरैचि दाहे // 44 // क्लिशिच उपतापे // 45 // क्लिश्यते / अक्लेशिष्ट / चिक्तिशे / क्लेशिता / क्लेशिष्यते / लिशिंच् अल्पत्वे // 46 // काशिच् दीप्तौ // 47 // काश्यते / चकाशे / वाशिच् शब्दे // 48 // // इत्यात्मनेपदिनः //

Page #570
स्वादयः] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 557 शकींच पर्षणे // 1 // शक्यति / शक्यते / अशाक्षीत् / अशक्त / शशाक / शेके / शुचगैच् पूतीभावे // 2 // शुच्यति / शुच्यते / अशोचीत् / अशुचत् / अशोचिष्ट / शुशोच / शुशुचे। रञ्जींच् रागे // 3 // रज्यति / रज्यते / शपींच् आक्रोशे // 4 // मृषीच तितिक्षायाम् // 6 // मृष्यति। मृष्यते। अमर्षीत् / अमर्षिष्ट / ममर्ष / ममृषे। णहींच् बन्धने // 6 // अनात्सीत् / अनद्ध / ननाह। नेहे / नह्यात् / नत्सीष्ट / नद्धा / नत्स्यति / नत्स्यते / इत्युभयपदिनः / // इति दिवादयः // // अथ स्वादयः॥ पुंग्ट् अभिषवे // 1 // अभिषवः स्नपनं पीडन स्नानं सुरासंधानं च / 319 स्वादेः *नुः // 3 / 4 / 75 // स्वादेर्गणात् कर्तरि विहिते शिति *नुः प्रत्ययः स्यात् / शकारः शित्कार्यार्थः। उश्नोरिति गुणे सुनोति / सुनुतः। सुन्वन्ति / सुनुते।। ___320 वम्यविति वा // 4 / 2 / 87 // प्रत्ययादिति ओरिति च (अनुवर्तमानम् ) पञ्चम्यन्तमपि व्यधिकरणषष्ठयन्ततया विपरिणम्यते / असंयोगात् परो य उकारस्तस्य प्रत्ययसंबंधिनो लुग् वा स्यात् वकारादौ मकारादौ चाविति प्रत्यये / सुन्वः / सुनुवः / सुन्मः / सुनुमः / सुन्वहे / सुनुवहे / सुन्महे / सुनुमहे। अवि. तीति किम् / सुनोमि / ओरित्येव / क्रीणीवः। प्रत्ययस्येत्येव / युवः। युमः। असंयोगादित्येव / तक्ष्णुवः। तक्ष्णुमः। असंयोगादित्योर्विशेषणादिहापि न / आप्नुवः। आप्नुमः / सुनुयात् / सुन्वीत / सुनोतु / सुनुतात् / असंयोगादिति हेर्लक् / सुनु / सुनुतात् / सुनवानि / सुनुताम् / सुनवै / असुनोत् / असुनुत / धूग्सुस्तोरितीटि असावीत् / सुषाव / सुषुवे / सोता / सोष्यति / सोष्यते / उपसर्गात्सुगिति षत्वे अभिषुणोति / अभ्यषुणोत् / 321 सुगः स्यसनि / / 2 / 3 / 62 // सुनोतेः संबंधिनः सकारस्य स्ये सनि च प्रत्यये परे षो न स्यात् / अभिसोष्यति / परिसोष्यति / अभ्यसोष्यत् / पर्यसोष्यत् / सनि सुसूपतेः किपि सुमः / सुसूषतीति तु नोदाहियते / णिस्तोरेव

Page #571
558 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया.. [आख्यातप्रकरणे पणीति नियमेनैव व्यावर्तितत्वात् / अभिसुसूपतीत्यपि नोदाहियते / अद्वित्वे इति ब्यावृत्त्यैव निवर्तितत्वात् / स्यसनीति किम् / सुषाव / अभिषुणोति / पिंग्ट् बन्धने // 2 // सिनोति / सिनुते / शिंग्ट् निशातने // 3 // शिनोति / शिनुते / शिशाय / शिश्ये / शेता / डुमिंग्ट प्रक्षेपणे // 4 // मिनोति / मिनुते। 322 मिग्मीगोऽखलचलि // 4 / 2 / 8 // मिनोतिमीनात्योर्यपि खलचल्वजितेऽङिति च प्रत्यये विषयभूत आकारान्तादेशः स्यात् / अमासीत् / अमास्त / ममौ / मिम्ये / मीयात् / मासीष्ट / माता / मास्यति / मास्यते / अखलचलीति. किम् / ईषनिमयः / मयः / निमयः / सानुबन्धनिर्देशो यलुप्नित्त्यर्थः / मिगमीग इति किम् / मी हिंसायामिति देवादिकस्य मा भूत् / अस्याप्याखमिच्छ. न्त्यन्ये / चिंग्ट् चयने // 5 // चिनोति / चिनुते / अचैषीत् / अचेष्ट / 323 चे किर्वा // 41 // 36 // चिनोतेः सन्परोक्षयोर्द्वित्वे सति पूर्वस्मात् परस्य किरादेशो वा स्यात् / चिकाय / चिचाय / चिक्ये / चिच्ये / चीयात् / चेषीष्ट / चेता। चेष्यति / चेष्यते / धृगक कंपने // 6 // धृनोति / धनुते / अधावीत् / अधविष्ट / अधोष्ट / दुधाव / दुधुवे / धूयात् / धविषीष्ट / धोषीष्ट / धोता। धविता / स्तुंग्ट् आच्छादने // 7 // स्तृणोति / स्तृणुते / अस्ताीत् / 324 संयोगादतः // 4 // 4 // 37 // धातोः संयोगात् परो य ऋकारस्तदन्ताद्धातोः परयोरात्मनेपदविषययोः सिजाशिषोरादिरिड्वा स्यात् / अस्तरिष्ट / अस्तृत। संयोगादिति किम् / अकृत / धातोरिति विशेषणादिह न भवति / मा निष्कृत / 'स्कृच्छृतोऽकि परोक्षायामित्यत्र स्कृगो ग्रहणात् स्ससंयोगो न गृह्यते' तेनेह न समस्कृत / तस्तार / तस्तरतुः / तस्तरे / क्यङाशीर्ये--इति गुणे स्तर्यात् / स्तरिषीष्ट / स्तृषीष्ट / कुंग्ट् हिंसायाम् // 8 // कृणोति / कृणुते / अकार्षीत् / अकृत / चकार / चकर्थ / चक्रे / चकृ / क्रियात् / कृषीष्ट / जुगट वरणे // 9 // वृणोति / वृणुते / अवारीत् / 325 इट् सिजाशिषोरात्मने // 4 / 4 / 36 // वृतः परयोरात्मनेपदविषययोः सिजाशिषोरादिरिड् वा स्यात् / अवरिष्ट / अवरीष्ट / अतृत / ववार। ऋव्येऽद इति नित्यमिट् / ववस्थि / वत्रे /

Page #572
49 स्वादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. . 326 ऋवर्णश्यूटुंगः कितः // 4 / 4 / 5 / / ऋवर्णान्ताद्धातोः श्रयतेरूटुंगचैकखराद् विहितस्य कितः प्रत्ययस्यादिरिट न स्यात् / उवर्णादित्यनेनैव सिद्धे ऊणुग्रहणमनेकस्वरार्थम्। गित्त्वाद् यङ्लुपि न / वषे / कित इति किम् / वरिता। वरीता। विहितविशेषणात् तीर्णः पूर्त इत्यत्र कृतेऽपीरुरादेशे निषेधो भवति / त्रियात् / वृषीष्ट / वरिषीष्ट / वरीषीष्ट / वरिष्यति / वरीष्यति / वरिष्यते / वरीष्यते / // इत्युभयपदिनः // हिंट् गतिवृद्धयोः // 1 // हिनोति / अदुरुपसर्गेति णत्वे पहिणोति / अहैषीत् / अङे हिहनो हो घ इति घत्वे जिघाय। हीयात् / हेता। हेष्यति / श्रृंट् श्रवणे // 2 // श्रौतीत्यादिना शृ आदेशः / शृणोति / अश्रौषीत् / शुश्राव / शुश्रुवतुः / शुश्रोथ / टुडेंट् उपतापे // 3 // दुनोति / पृट् प्रीतौ // 3 // पृणोति / स्मृट् पालने च / चात् पीतौ / स्मृणोति / सस्मार। स्पृट् इत्येके / शक्लंट शक्तौ // 4 // शक्नोति / शक्नुतः। शक्नुवन्ति / असंयोगादिति हेर्न लुक्। शक्नुहि / लदित्त्वादङ् / अशकत् / शशाक / तिक तिग पघट हिंसायाम् // 7 // आद्यावास्कन्दनेऽपीत्येके / तिनोति / तिग्नोति / सनोति / ससाघ / सेघतुः। राधं साधंट संसिद्धौ // 9 // 327 अवित्परोक्षासेट्थवोरेः // 4 // 1 // 23 // राधेहिँसायां वर्तमानस्य अविति परोक्षायां थवि च सेटि स्वरस्यैकारः स्यात् न चास्य द्विः। रेधतुः। रेधुः। रेधिथ / अविति किम् / रराध / परोक्षासेट्थवोरिति किम् / राध्यते। वध इत्येव / आरराधतुः। आरराधिथ / राध्यात् / राद्धा। रात्स्यति / एवं साध्नोति / असात्सीत् / असाद्धाम् / अषोपदेशोऽयम् / षोपदेश इत्येके / ऋधूट वृद्धौ // 10 // ऋध्नोति / आनोत् / आनर्ध / अर्धिता / आप्लंट् व्याप्तौ // 11 // आमोति / आपत् / आप। आपतुः / तृपट प्रीणने // 12 // क्षुभ्नादित्वान्न णः। तृमोति / अतीत् / तर्पिता / दम्भूट दम्भे // 13 // दभ्नोति / ददम्भ / 328 दम्भः // 4 / 1 / 28 // दम्भरवित्परोक्षायां स्वरस्य एकारादेशः स्यात् तत्संनियोगे च नकारस्य लुग् न चायं द्विः / देभतुः / देभुः / 329 थे वा // 4 / 1 / 29 // दम्भेः स्वरस्य थे परे एकारादेशो वा स्यात्

Page #573
560 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे तत्संनियोगे च नकारस्य लुग् न चायं द्विः। देभिथ। ददम्भिथ। अन्ये तु श्रन्थिग्रन्थिदम्भीनां नलोपे सति नित्यमेत्वमिच्छन्ति नलोपं त्वविति परोक्षायां नित्यमेव / तेन श्रेथतुः ग्रेथतुः देभतुः, नलोपाभावे तु शश्रन्थिथ ददम्भिथेत्येव भवति / अन्यस्त्ववित्परोक्षासेट्थवोर्नित्यमेत्वमिच्छति नलोपं त्वविति परोक्षायामेव / तेन श्रेयतुः ग्रेथतुः देभतुः, नलोपाभावेऽपि श्रेन्थिथ ग्रेन्थिथ देम्भिथेत्येवेच्छति / दभ्यात् / दम्भिता। कृवुट हिंसाकरणयोः॥१४॥ श्रौतीत्यादिना क्रादेशे कृणोति। अकृण्वीत् / चकृण्व / कृण्विता / धिवुट् गतौ // 15 // ौतीत्यादिना ध्यादेशे धिनोति / अधिन्वीत् / दिधिन्छ / निधृषाट प्रागल्भ्ये // 16 // धृष्णोति ! // इति परस्मैपदिनः // ष्टिघिट आस्कन्दने // 1 // स्तिध्नुते / अशौटि व्याप्तौ // 2 // अश्नुते / औदित्त्वादिड्डा / आशिष्ट / आष्ट / आनशे / अशिषीष्ट / अक्षीष्ट / अशिता। अष्टा / अशिष्यते / अक्ष्यते / ___इत्यात्मनेपदिनौ // - - // इति स्वादयः // // अथ तुदादयः // तुदीत् व्यथने // 1 // - 330 तुदादेः शः // 481 // तुदादेर्गणात् कर्तरि विहिते शिति शः प्रत्ययः स्यात् / शकारः शित्कार्यार्थः। तुदति / तुदते / अतौत्सीत् / अतुत्त / तुतोद / तुतुदे / तुयात् / तुत्सीष्ट / तोत्ता / तोत्स्यति / तोत्स्यते / भ्रस्जीत् पाके // 2 // 331 ग्रहवस्चभ्रस्जप्रच्छः // 4 / 1184 // ग्रहादीनां सस्वरान्तस्था किङति प्रत्यये परे यत् स्यात् / भृजति / भृजते / व्यचिवशिवश्चिभ्रस्जिपच्छीनां

Page #574
तुदादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 561 पश्चानां यङ्लुबन्तानां नेच्छन्त्यन्ये / अन्ये तु 'प्रकृतिग्रहणे यङ्ग्लुबन्तस्यापि ग्रहणम्' इति यङ्लुप्यपि मन्यन्ते / अपरे तु विचतिवृश्चतिभृज्जतिपृच्छतीनां नित्यं यत् ज्यादीनां त्वनित्यमिति मन्यन्ते तेनेदं सिद्धम् ' तस्यास्त्रयस्त्रीनपि विव्यधुः शरैः' इति। अन्ये तु विविधुरित्येवाहुः। ___332 भृजो भर्ज // 446 // भृजतेरशिति प्रत्यये भज् इत्ययमादेशो वा स्यात् / लुप्ततिन्निर्देशो यङ्लनिवृत्यर्थः / अभासीत् / पक्षे संयोगस्यादाविति सलुकि अभ्राक्षीत् / अभष्टै / अभ्रष्ट / बभजे / बभर्जतुः। बभर्जुः / बभ्रज / बभ्रज्जतुः / बभ्रज्जुः। बभर्जिथ / बभष्ठे / वभ्रजिथ / बभ्रष्ठ / भृज्यात् / अत्र परत्वाद भर्जादेशेऽपि स्थानिवद्भावेन पूर्वेण वरेण सह यकृत / भीष्ठ / भ्रक्षीष्ट / भी / भ्रष्टा / भयति / भ्रक्ष्यति / भयते / भ्रक्ष्यते / लिपीत् प्रेरणे // 3 // शिपति / क्षिपते / अझैप्सीत् / अक्षिप्त / चिक्षेप / चिक्षिपे / क्षेप्ता / क्षेप्स्यति / क्षेप्स्यते / दिशोंत् अतिसर्जने // 4 // दाने इत्यर्थः। दिशति / दिशते / अदिक्षत् / / अदिक्षत / दिश्यात् / दिक्षीष्ट / कृषीत् विलेखने // 5 // कृषति / कृषते / स्पृशमशेति वा सिवि स्पृशादिसपो वेत्यदागमे अक्राक्षीत् / अकार्षीत् / अकृक्षत् / अकृष्ट। अकृक्षत / चकर्ष / चकृषे / कृष्यात् / कृक्षीष्ट / क्रष्टा / का / क्रक्ष्यति / कक्ष्यति / क्रक्ष्यते / कय॑ते / मृच्छंती मोक्षणे // 6 // 333 मुचादितृफटफगुफशुभोभः शे॥४।४।१००॥ एषां स्वरान्नोऽन्तः स्यात् शे परे / तृफादयः सनकारा अनकाराश्च तुदादिषु पठ्यन्ते / तत्र तृम्फादीनां शे नस्य लुक् इति तृफादीनां नविधानम् / विधानसामर्थ्यात्वस्य लोपो न भवतीति तृफति तृम्फतीत्यादि द्वैरूप्यं सिद्धम् / मुञ्चति / मुञ्चते। लूदित्त्वादमुचत् / अमुक्त / मोक्ता / मोक्ष्यति / मोक्ष्यते। पिचीत् क्षरणे // 7 // सिञ्चति / सिञ्चते / हालिपसिजित्यङि असिचव / वात्मने / असिचत / असिक्त / अभ्यषिचत् / अभिषिषेच। विलंती लाभे // 8 // विन्दति। विन्दते। अविदत् / अवित्त। लुप्लंती छेदने॥९॥ लुम्पति / लुम्पते। अलुपत् / अलुप्त / लिपीत् उपदेहे // 10 // लिम्पति / लिम्पते / अलिपत् / अलिपत / अलिप्त / // इत्युभयपदिनः //

Page #575
562 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे कृतैत् छेदने // 1 // कृन्तति / अकर्तीत् / कतिष्यति / कर्त्यति / खिदंत परिघाते // 2 // खिन्दति / अखैत्सीत् / पिशत् अवयवे // 3 // पिंशति / अपेशीत् / // वृत् मुचादिः // रिं पित् गतौ // 2 // रियति / पियति / धित् धारणे // 3 // धियति / क्षित् निवासगत्योः // 4 // शियति / अझैषीत् / पूत् प्रेरणे // 6 // सुवति / उपसर्गात्सुगिति षत्वे अभिषुवति / अभ्यषुवत् / अभिसुषाव / सविता / मृत् प्राणत्यागे // 6 // 334 म्रियतेरद्यतन्याशिषि च // 3 // 3 // 42 // म्रियतेरद्यतन्याशीविषयाछिद्विषयाच कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / रिः शक्याशीर्य इति रित्वे इयादेशे च / म्रियते / अमृत / ममार / मृषीष्ट / मर्ता / मरिष्यति / अमरिष्यत् / तिन्निर्देशाद् यङ्लुपि न / कृत् विक्षेपे // 7 // किरति / - ___335 किरो लवने // 4 / 4 / 94 // उपात् परस्य किरतेः सडादिः स्यात् लवने-लवनविषयश्चेत्तदर्थः। उपस्किरति / लुनातीत्यर्थः। लवन इति किम् / उपकिरति पुष्पम् / ____336 प्रतेश्च वधे // 4.4 / 95 // प्रतेरुपाच परस्य किरतेर्वधे हिंसायां विषयेऽभिधेये वा सडादिः स्यात् / प्रतिस्किरति / उपस्किरति / अभिधेये-'उरोविदारं प्रतिचस्करे नखैः'। हत इत्यर्थः। वध इति किम् / प्रतिकिरति बीजम् / विक्षिपतीत्यर्थः / गृत् निगरणे // 8 // 55 337 नवा स्वरे // 2 / 3 / 102 // गिरते रेफस्य स्वरादौ प्रत्यये विहितस्य लकारो वा स्यात् / गिरति। गिलति / अगारीत् / अगालीत् / गीर्यात् / गरिता। गरीता / विहितविशेषणं किम्। इह च यथा स्यात् निगार्यते / निगाल्यते / इह च मा भूत् / गिरौ / गिरः। लिखत् अक्षरविन्यासे // 9 // लिलेख / लेखिता / कुटादिरयमि त्येके। तन्मते लिखिता। जर्च झर्चत् परिभाषणे॥११॥जर्चति / झर्चति / चादिरयमित्येके / चर्चति। खचत् संवरणे। // 12 // खचति। तत्वाच / ऋचत् स्तुतौ // 13 // ऋचति / आनर्च / आनृचतुः। ओवश्वौत् छेदने // 14 // वृश्चति / औदित्वाद्वेट् / अब्रवीत् / अवाक्षीत् / वत्रश्च / वश्चिय / वतृष्ठ / वृश्यात् / व्रश्चिता / व्रष्टा /

Page #576
563 तुदादयः] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. ऋच्छत् इन्द्रियालयमूर्तिभावयोः // 18 // इन्द्रियप्रलय इन्द्रियमोहः / गतावपीत्येके। छस्य द्वित्वे / ऋच्छति / आर्चीत् / ऋच्छवर्जनानाम् / स्कृच्छृतोऽकीति गुणे आनर्छ / आनर्छतुः / ऋच्छिता / विछत् गतौ ॥१६॥गुपौधूपविच्छीति आयप्रत्ययः। १विच्छायति / अशवि ते वा / अविच्छायीत् / अविच्छीत् / विच्छायाञ्चकार / विविच्छ / विच्छाय्यात् / विच्छयात् / विच्छायिता / विच्छिता / उछैन् विवासे // 17 // विवासः समाप्तिः। उच्छति / उच्छाश्चकार / मिच्छत् उत्क्लेशे // 18 // मिच्छति / उछुत् उच्छे // 19 // उच्छति / प्रच्छेत् ज्ञीप्सायाम् // 20 // पृच्छति / 338 अनुनासिके च च्छ्वः शूट // 4 / 1 / 108 // अनुनासिकादौ कौ धुडादौ प्रत्यये च धातो च्छ कारवकारयोर्यथासंख्यं श ऊट् इत्येतावादेशौ स्याताम् / छस्य द्विः,पाठात् द्वयोरपि शकारः / अपाक्षीत् / स्योमा, स्योन इत्यत्र सिवेर्मनि प्रत्यये औणादिके च ने लघूपान्त्यगुणात् पूर्वम्ट क्रियते नित्यत्वात् / तत्र कृतेऽल्पाश्रितत्वेनान्तरङ्गखाद्यत्वं न तु गुणः। अक्षयूरित्यत्र 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे इति खरानन्तर्ये नेष्यते तेन यत्वं भवति / वकारस्य विकल्पेनानुनासिकत्वाद् वनकनिपोः सुस्योवा, सुस्यूवा, पक्षे सुसेवा सुसित्वेत्यपि सिद्धम् / धातोरित्येव / दिवेरौणादिकडिव्प्रत्ययान्तस्य धुभ्याम् धुभिः। यदा तु दिवेः किए तदा धातुत्वाद् धूभ्यां धुभिरिति / यङ्लुपि तु देद्योति / अन्ये तु देदेतीत्येवेच्छन्ति / तन्मतपरिग्रहार्थ क्डिन्तीत्यनुवर्तनीयम् / यजादिसूत्रे च च्छग्रहणं विधेयम् / ऊटष्टकार 'ऊटा' इत्यत्र विशेषणार्थः। पप्रच्छ / पृच्छयात् / प्रष्टा। प्रक्ष्यति / उब्जत् आर्जवे // 21 // उब्जति / उब्जाश्चकार / सृजत् विसर्गे // 22 // सृजति ' अ सृजिशोऽकिति / अस्राक्षीत् / ससर्ज / सृजिदृशीति वेट / ससजिथ / सस्रष्ठ / सृज्यात् / स्रष्टा / रुजोत् भङ्गे // 23 // रुजति / अरौक्षीत् / रुरोज। भुजोंत् कौटिल्ये // 24 // भुजति / भोक्ता / टुमस्नोंत् शुद्धौ // 25 // मज्जति / 339 मस्जेः सः // 44111 / / मस्जतेः स्वरात परस्य सकारस्य स्थाने धुडादौ प्रत्यये नोऽन्तः स्यात् / अमाङ्क्षीत् / अमाङ्क्ताम् / अमाक्षुः / ममज्ज / 1 ननु विच्छेस्तौदादिकत्वेन शविषयत्वात् शविषयाभाषाधिकल्पः प्राप्नोति / नैवम् / शवोऽपवादत्वाद् शप्रत्ययस्यापि शवशब्देनाभिधानाददोषः। एवं चाशवीत्यनेनाशितीत्यर्थः सिद्धो भवति / अशितीत्येव वा पठनीयम् / धातुपारारायणकृता तु मेने विच्छायति, विच्छतीति /

Page #577
564 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे ममजिथ / ममथ / मज्ज्यात् / मङ्क्ता / मझ्यति / आदेशकरणं मग्न इत्यादौ नलोपार्थम् / जर्ज झझत् परिभाषणे // 27 // जर्जेति / झर्झति / उज्झत् उत्सर्गे // 28 // दोपान्त्योऽयम् / उज्झाश्चकार / जुडत् गतौ // 29 // जुडति / अजोडीत् / पृड मृडत् सुखने // 31 // पृडति / अपर्डीत् / मृडति / मर्डिता / कडत् मदे // 32 // भक्षणेऽयमित्येके / कुटादिरयमित्यन्ये / अकाडीत् / अकडीत् / पृणत् पीणने // 33 // तुणत् कौटिल्ये // 34 // मृणत् हिंसायाम् // 36 // गुणत गतिकौटिल्ययोश्च // 36 // पुणत् शुभे // 37 // मुणत् प्रतिज्ञाने // 38 // कुणत् शब्दोपकरणयोः // 39 // घुण घूर्णत् भ्रमणे // 41 // घुणति / घूर्णति / तत् हिंसाग्रन्थयोः // 42 // चूतति / चर्तिष्यति / चर्पति। णुदत् प्रेरणे // 42 // नुदति / षद्लँत् अवसादने // 44 // श्रौतीत्यादिना सीदादेशे सीदति / असदत् / ससाद / सेदतुः। ज्वलादौ पठितस्यापीह पाठोऽवर्णादश्न इति वान्तादेशार्थः / सीदती। सीदन्ती / ज्वलादिपाठस्तु णविकल्पार्थः / सादः सदः / विधत् विधाने // 45 // अवेधीत् / जुन शुनत् गतौ // 47 // जुनति / जुजोन / शुनति। रिफत् कथनयुद्धहिंसादानेषु // 48 // रिफति / खरादिरयमित्यन्ये / ऋफति / तृफ तुम्फन तृप्तौ // 50 // मुचादितृफेति ने तृम्फति / विधानबलान्नस्य लुग्न / अन्यस्य तु लुग्भवत्येव / तृफति / ततर्फ / ततृम्फ / पान्तावेतावित्यन्ये। शे नलुकं च नेच्छन्ति / तृपति। तृभ्पति। ऋफ ऋम्फत् हिंसायाम // 52 // ऋफति / आनर्फ। नलुकं नेच्छन्त्येके / ऋम्फति / इकारोपान्त्यो रादिश्चायमित्येके / दृफ दृम्फत् उत्क्लेशे // 54 // शे मुचादीति ने दृम्फति। ददर्फ / दृफति / ददृम्फ / दृफ्यात् / उभ उम्भत् पूरणे // 56 // उम्भति। उवोभ / उभति / उम्भाञ्चकार / उभ्यात् / शुभ शुम्भत् शोभार्थे / / 58 // शुम्भति / शुशोभ / शुभति। शुशुम्भ / दभैत् ग्रन्थे // 19 // दभति / ददर्भ। लुभत् विमोहने // 60 // विमोहनं व्याकुलीकरणम् / लुभति / लुलोभ / लोभिता। लोब्धा / कुरत् शब्दे // 31 // कुरति / क्षुरत् विलेखने // 62 // क्षुरति / चुक्षोर / खुरत् छेदने च // 63 // चाद् विलेखने / घुरत् भीमार्थशब्दयोः // 64 // पुरत् अग्रगमने // 65 // मुरत् संवेष्टने // 66 // सुरत् ऐश्वर्यदीप्त्योः // 67 // सुरति / अषोपदेशत्वात् षत्वाभावे सुसोर / पोपदेशोऽयमित्येके / स्फर स्फलत् स्फुरणे // 68 // स्फरति / पस्फार / किलत् श्वैत्यक्रीडनयोः // 69 // इलत् गतिस्वनक्षेपणेषु // 70 // इलति / इयेल / हिलत् हावकरणे // 71 // शिल सिलत् उच्छे // 73 // सिलति / अषोपदेशत्वान्न पः।

Page #578
तुदादयः ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 565 सिसेल / पोपदेशोऽयमित्येके / सिषेल / तिलत् स्नेहने // 74 // चलत् विलसने // 7 // चिलत् वसने // 76 / / विलत् वरणे // 77 // बिलत् भेदने // 78 // णिलत् गहने // 79 // निलति / प्रणिलति / मिलत् 'लेषणे // 80 // मिलति / अमेलीत् / मिमेल / स्पृशंत संस्पर्श // 81 // स्पृशति / अस्माक्षीत् / अस्पार्सीत् / अस्पृक्षत् / पस्पर्श / स्पृश्यात् / स्पष्टा / स्पष्ट / स्पक्ष्यति / पय॑ति / रुशं रिशंत् हिंसायाम् // 83 // अरुक्षत् / अरिक्षत् / विशंत् प्रवेशने // 84 // विशति / अविक्षत् / मृशंत् आमर्शने // 86 // आमर्शनं स्पर्शः। अम्राक्षीत् / अमाझेत् / अमृक्षत् / लिशं ऋषैत् गतौ // 87 // अलिक्षत् / आनर्ष / इषत् इच्छायाम् / / 88 // इच्छति ! एपिता। एष्टा। मिषत् स्पर्द्धायाम् // 89 // वृहौत् उद्यमे // 90 // उद्यम उद्धरणम् / वृहति / वर्हिता। वर्दा / तृहौ तूंहौ स्तूहौत् हिंसायाम् // 94 // तृहति / अतीत् / अतृक्षत् / तहिता / तर्दा / अतृहीत् / अताङ्क्षीत् / तूंहिता / तृण्ढा / स्तृहति / अस्तीत् / अस्तृक्षत् / अस्तूंहीत् / अस्ताक्षीत् / स्तृह्यात् / अथ कुटादिः। कुटत् कौटिल्ये // 9 // 340 कुटादेखिदणित् // 4 / 3 / 17 // तुदाधन्तर्गणो वृत्पर्यन्तः कुटादिः। कृटादेर्गणात् परो जिणिद्वर्जितः प्रत्ययो 'ङिद्वत् स्यात् / अकुटीत् / कुटिता / केचिल्लिखिमपि कुटादौ पठन्ति / अपरे तु कडस्फरस्फलान् कुटादौ पठित्वा पाठसामर्थ्यात् णिति वृद्धिनिषेधमिच्छन्ति / अणिति किम् / चुकोट / गुंत् पुरीपोत्सर्गे // 96 // गुवति / अगुषीम् / गुता / धुत् गतिस्थैर्ययोः // 97 // ध्रुवति / अध्रुषोत् / दुध्राव / यत् स्तवने // 98 // नुवति / अनुवीत् / नुनाव / नुविता / धूत् विधूनने // 99 // धुवति / दुधाव / धुविता / कुचत् संकोचने // 100 // व्यचत् व्याजीकरणे // 101 // __341 व्यचोऽनसि // 4 / 1 / 82 // व्यचेः सस्वरान्तस्थाऽस्वर्जिते किति प्रत्यये यत् स्यात् / विचति / विव्याच / विविचतुः। विचिता / विच्यात् / अनसीति किम् / उरुव्यचाः। गुजत् शब्दे // 102 // गुजति / अगुजीत् / जुगोज / गुजिता / घुटत् प्रतीघाते // 103 // घुटति / अघुटीत् / घुटिता। गादिन्तिश्चायमित्येके। चुट छुट त्रुटत् छेदने // 106 // भ्रासभ्लासेति वा श्ये त्रुट्यति। त्रुटति / त्रुटिता / तुटत् कलहकर्मणि // 107 // तुटति / अतुटीत् / मुटत् आक्षेपप्रमर्दनयोः। 1 प्रत्यासत्या यत् कार्य कुटादेर्डिद्वारा प्राप्नोति तस्मिन्नेव कार्ये ङित्त्वं नात्मनेपदादौ / तेन चुकुटिषतीत्यादौ सन्नन्तस्य ङित्त्वादात्मनेपदं न /

Page #579
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे // 108 // मुटति / स्फुटत् विकसने / स्फुटति / स्फुटिता। पुट लुठत् संश्लेषणे / // 110 // डान्तोऽयमित्येके। कुडत् घसने // 111 // घसनं भक्षणम् / घनत्वे इत्यन्ये / घनत्वं सान्द्रता / कुडत् बाल्ये च // 112 // कुडति / गुडत् रक्षायाम् / // 113 // जुडत् बन्धने // 114 // तुडत् तोडने // 115 // तुड थुड स्थुडत् संवरणे // 118 // बुडत् उत्सर्गे च // 119 // ब्रुड भ्रुडत् संघाते // 121 // संवरणेऽप्यन्ये / टुड हुड त्रुडत् निमज्जने // 124 // चुणत् छेदने // 125 / / डिपत् क्षेपे // 126 // छुरत् छेदने // 127 / / छुरति / चुच्छोर / छुर्यात् / कुरुच्छर इति दीर्घनिषेधः / स्फुरत् स्फुरणे // 128 // चलन इत्यन्ये / स्फुरति / स्फुलत् संचये च // 129 // 342 निर्नेः स्फुरस्फुलोः // 2 // 3 // 53 // निर्निभ्यां परयोः स्फुरतिस्फुलत्योः सकारस्य पो वा स्यात् / निःष्फुरति / निःस्फुरति / निःष्फुलति / निःस्फुलति / निष्फुरति / निस्फुरति / निष्फुलति / निस्फुलति / वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः। 343 वेः // 2 // 3 // 54 // वेः परयोः स्फुरतिस्फुलत्योः सकारस्य षो वा स्यात् / विष्फुरति / विस्फुरति / विष्फुलति / विस्फुलति / योगविभाग उत्तरार्थः। // इति परस्मैपदिनः // कुंङ् कूङ्न् शब्दे // 2 // कुवते / अकुत / अकुविष्ट / कुविता / गुरैति उद्यमे / // 3 // गुरते / अगुरिष्ट / वृत् कुटादिः। पुत् व्यायामे // 4 // प्रायेणायं व्यापूर्वः।। रिः शक्याशीर्ये इतीयादेशे व्याप्रियते / व्यापः / टुङ्न् आदरे // 5 // आद्रियते / आदतें। आदर्ता / धुंङत् स्थाने // 6 // धियते / दधे / धर्ता / ओविजेति भयचलनयोः // 7 // अयं प्राय उत्पूर्वः / उद्विजते / 344 विजेरिट् // 4 / 3 / 18 // विजेरिड् द्धित् स्यात् / उदविजिष्ट / उद्विजिता / उद्विजिष्यते / ओलजैङ् ओलस्जैति व्रीडायाम् // 9 // लजते / लज्जते / ललज्जे / भ्वादौ पठनाविप्येतौ प्रसिद्धयनुरोधादिह पठितौ / ष्वजित् सङ्गे // 10 // स्वजते / अस्वङ्क्त। नवा निर्दिष्टस्यानित्यत्वादिटि अस्वञ्जिष्ट / 345 स्वञ्जश्च // 2 // 3 // 45 // उपसर्गस्थानाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य वजेः सकारस्य द्वित्वेऽप्यद्यपि ष: स्यात् परोक्षायां तु द्वित्वे सत्यादेरेव / परिष्वजते /

Page #580
रुधादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. पर्यष्वञ्जिष्ट / पर्यष्वक्त / योगविभागादमतेरिति नानुवर्तते / चकारः परोक्षायां खादेरित्यस्यानुकर्षणार्थः। ततश्चोत्तरत्राननुत्तिः। स्तुस्वञ्जश्चाटि नवेति वैकल्पिके पत्धे पर्यध्वजत / पर्यस्वजत / - 346 स्वजेर्न वा // 4 / 3 / 22 // स्वञ्जः परा परोक्षा वा किद्वत् स्यात् / परिषस्वजे / परिषस्वजे / स्वक्ता / जुपैति प्रीतिसेवनयोः // 11 // जुषते / इत्यात्मनेपदिनः। // इति तुदादयः // // अथ रुधादयः // रुधृपी आवरणे // 1 // 347 रुधां स्वराच्छ्नो नलुक् च // 3 / 4 / 82 // रुधादेर्गणस्य स्वरात् परः कर्तरि विहिते शिति श्नः प्रत्ययः स्यात् तत्संनियोगे च प्रकृतिनकारस्य लुगन्वाचीयते / प्रत्ययनकारस्य तु विधानसामर्थ्यान्न भवति / शकारः 'नास्त्यो क्' इत्यत्र विशेषणार्थः / रुणद्धि / नास्त्योटुंगित्यकारलोपे रुन्धः / रुन्धन्ति / रुन्धे / रुन्धाते / रुन्धते / ऋदिखादङ्वा अरुधत् / अरौत्सीत् / अरुद्ध / रुरोध / रुरुधे / रोद्धा। रोत्स्यति / रोत्स्यते। रिचूपी विरेचने // 2 // विरेचनं निःसारणम् / रिणक्ति। रिकते / अरिचत् / अरैक्षीत् / अरिक्त। विपी पृथग्भावे // 3 // विनक्ति / विङ्क्ते / अविचत् / अवैक्षीत् / अविक्त / युजूंपी योगे // 4 // युनक्ति / युक्ते / अयुनक् / अयुङ्क्त / अयुजत् / अयोक्षीत् / अयुक्त / युयोज ! युयुजे। युज्यात् / युक्षीष्ट। योक्ता / योक्ष्यति। योक्ष्यते। क्षुट्टपी संपेषे // 5 // क्षुणत्ति / क्षुन्ते। भिद्रूपी विदारणे // 6 // भिनत्ति / भिन्ते। अभिनत् / अभिदत् / अभैत्सीत् / अमित्त / छिद्रूपी द्वैधीकरणे // 7 // छिनत्ति / छिन्ते / अच्छिदत् / अच्छेत्सीत् / अच्छित्त / उच्छुपी दीप्तिदेवनयोः // 8 // वमनेऽपीत्येके। कृणत्ति / छ्न्ते / अच्छुदत् / अच्छीत् / अच्छर्दिष्ट / छर्दिष्यति / छय॑त्ति / उतृदृपी दीप्तिदेवनयोः॥९॥ तृणत्ति / तन्ते / अतृदत् / अतीत् / अतर्दिष्ट / तर्दिष्यति / तय॑ति / इत्युभयपदिनः।

Page #581
568 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे पृचैप संपर्के // 1 // पृणक्ति / अपर्चीत् / पपर्च / पचिंता / चैप वरणे // 2 // वृणक्ति / जान्तोऽयमित्यन्ये / जान्तोऽपि वर्जनार्थ इत्येके / तन्चु तन्जौप संकोचने ॥४॥श्ने तत्संनियोगे च प्रकृतिनकारस्य लुकि तनक्ति / अतनक् / अतञ्चीत् / अतञ्जीत् / अताङ्क्षीत् / ततश्च / ततञ्ज / ततजिथ / ततळ्थ / तञ्जिता / तङ्क्ता। भञ्जोप आमर्दने // 5 // भनक्ति / भक्तः। अभनक / अभाङ्क्षीत् / बभञ्ज / भक्ता। भक्ष्यति / भुजंप् पालनाभ्यवहारयोः // 6 // भुनक्ति / अभौक्षीत् / बुभोज / 348 भुनजोऽत्राणे // 3 // 3 // 37 // त्राणात्-पालनादन्यत्राथै वर्तमानाद् भुनक्तेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / ओदनं भुङ्क्ते / परिभुङ्क्ते / उपभुङ्क्ते / अत्राण इति किम् / महीं भुनक्ति / पालयतीत्यर्थः। 'अम्बरीषश्च नाभागो बुभुजाते चिरं महीम् ' इत्यत्र तु न पालनं भुजेरर्थः किंतु पालननिमित्तक उपकारः। धातूनामनेकार्थत्वात् / पालनेन महीमुपकृतवन्तौ मह्याश्रयं फलं स्वीकृतवन्ताविति वेत्यर्थः / उभयपदिनमेनमन्ये मन्यन्ते / भुनजिति ननिदेशो भुजौत् इत्यस्य नित्यर्थः। ओष्ठौ निर्भुजति। कुटिलयतीत्यर्थः। अञ्जौप व्यक्तिम्रक्षणगतिषु // 7 // अनक्ति / अङ्क्तः / अञ्जन्ति / अज्यात् / अनक्तु / / अग्धि / आनक्-ग् / 349 सिचोऽङ्घः॥४॥४८॥ अञ्जः परस्य सिच आदिरिट् स्यात् / आञ्जीत् / आञ्जिष्टाम् / आञ्जिषुः / औदित्त्वाद् विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थं वचनम् / आनञ्ज / आनजिथ / आनथ / अज्यात् / अञ्जिता / अङ्क्ता / ओविजैप भयचलनयोः // 8 // विनक्ति / अविजीत् / विजिता / कृतैप वेष्टने // 9 // कृणत्ति / कतिता / कतिष्यति / कर्व्यति। उन्दैप क्लेदने // 10 // उनत्ति / औन्दी / उन्दाञ्चकार / शिष्लंप विशेषणे // 11 // शिनष्टि / शिष्यात् / शिनष्टु / शिन् प हि इत्यत्र 'हेधिः / तृतीयस्तृतीयेति षस्य डः / तवर्गस्येति धेर्दिः। म्नां धुवर्ग इति टवर्गपरखान्नस्य णः। धुटो धुटि स्वे वा इति डलोपे शिण्डि / शिण्डढि / शिनषाणि / अशिनट-ड् / अशिषत् / शिष्यात् / शेष्टा / शेक्ष्यति / पिप्लंप् संचूर्णने // 12 // पिनष्टि / अपिषत् / हिसु तृहप हिंसायाम् // 14 // हिनस्ति / हिंस्तः / हिंसन्ति / हिनस्तु / हिंस्यात् / हिन्धि / व्यञ्जनादेः सश्च दः / अहिनत्-द् / अहिंसीत् / जिहिंस / हिंसिता। ___350 तृहः श्नादीत् // 4 / 3 / 62 // तृहः श्नात् परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे ईत्-ईकारः स्यात् / तृणेढि / तृण्डः / तृणेति / तृणेमि / तृणेढु / अतृणेडि

Page #582
तनादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 569 त्यत्र व्यञ्जनादौ प्रत्ययेऽस्य विधानात् प्रत्ययाश्रयत्वमेव न वर्णाश्रयत्वम् , वर्णस्य प्रत्ययविशेषणत्वादिति प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणं भवत्येव / आद्यन्तवद्भावाच व्यञ्जनादित्वम् / व्यञ्जनादावित्येव / तृणहानि / अतृणहम् / वितीत्येव / दीर्घनिर्देश उत्तरार्थः। अतीत् / ततर्ह / तृह्यात् / तर्हिता / // इति परस्मैपदिनः // खिदिप दैन्ये // 1 // खिन्ते / अखित्त / चिखिदे / खेत्ता / विदिप विचारणे // 2 // विन्ते / विविदे / वेत्ता / त्रिइन्धैपि दीप्तौ // 3 // इन्धे। इन्त्से / ऐन्ध / ऐन्धिष्ट / इन्धाश्चके / सम्पूर्वकस्य तु समिन्धाश्चक्रे / समीधे / इन्धिता / इन्धिष्यते / इत्यात्मनेपदिनः। // इति रुधादयः // // अथ तनाद्यः // तनूयी विस्तारे // 1 // कृग्तनादेरुः। उश्नोरिति गुणे तनोति / तनुतः। तनुवः। तन्वः / तनुमः / तन्मः / तनुते / तनुवहे / तन्वहे / तनुमहे / तन्महे / अतानीत् / अतनीत्। . 351 तन्भ्यो वा तथासि न्णोश्च // 4 / 3 / 68 // तनादेर्गणात् परस्य सिचस्ते थासि घ प्रत्यये परे लुब्बा स्यात् तत्संनियोगे च नकारस्य णकारस्य च लुप स्यान्न चेट् / अतत / अतनिष्ट / अतनिषाताम् / अतनिषत / अतथाः। अतनिष्ठाः / इह परस्मै इति नानुवर्तते थास्ग्रहणात् / थास्साहचर्यात् तप्रत्ययोऽप्यात्मनेपदसंबंध्येव गृह्यते / तेनेह न भवति / अतनिष्ट यूयम् / ततान / तेने / तन्यात् / तनिषीष्ट / तनिता / षणयी दाने // 2 // सनोति / सनुते / असानीत् / असनीत्। : 352 सनस्तत्रा वा // 4 // 3 // 69 // सनोतेस्तत्र लुपि सत्यामन्तस्य वा आकारः स्यात् / असात / असत / तत्रेति किम् / असनिष्ट / असाथाः / असथाः / असनिष्ठाः। केचिदात्वं न मन्यन्ते / नित्यमेवान्ये / ससान / सेने। सन्यात् / सनिषीष्ट / क्षण क्षिणूयी हिंसायाम् // 4 // . क्षणोति / क्षणुते / न विजाग्रिति वृद्धिनिषेधः /

Page #583
सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. [आख्यातपकरणे अक्षणीत् / अक्षत / अक्षणिष्ट / अक्षयाः। अक्षणिष्ठाः ! चक्षाण / चक्षणे / क्षण्यात् / क्षणिषीष्ट / एवं क्षेणोति / क्षेणुते / केचिदुपत्ययनिमित्तमुपान्त्यगुणं न मन्यन्ते / तन्मते क्षिणोति / क्षिणुते / अमुं न पठन्त्येके / ऋश्यी गतौ // 5 // अर्णोति / अणुते / अणुवः। अणुवहे / आणीत् / आर्त / आणिष्ट / तृश्यी अदने // 6 // तर्णोति / तणुते / घृणूयी दीप्तौ // 7 // घोति / घणुते / जघर्ण / जघृणे / इत्युभयपदिनः। वन्यी याचने // 1 // वनुते / ववने / मनूयी बोधने // 2 // मनुते / मेने / इत्यात्मनेपदिनौ // // इति तनादयः // // अथ यादयः // डुक्रोंग्श् द्रव्यविनिमये // 1 // 353 ज़्यादेः // 3 / 4 / 79 // यादेर्गणात् कर्तरि विहिते शिति भाः प्रत्ययः स्यात् / क्रीणाति / एषामीळञ्जनेऽदः / / क्रीणीतः / भश्चात इत्यालोपे क्रीणन्ति / क्रीणीते / क्रीणीयात् / क्रीणीत / क्रीणातु / क्रीणीतात् / क्रीणीताम् / अक्रीणात् / अक्रीणीत / अक्रैषीत / अक्रेष्ट / चिक्राय / चिक्रिये / क्रीयात् / क्रेषीष्ट। क्रेता। वेष्यति / वेष्यते / पिंग्श् बन्धने // 2 / सिनाति / सिनीते / असेषीत् / असेष्ट / सिषाय / पींग्श् तृप्तिकान्त्योः // 3 // मीणाति / पीणीते / श्रींग पाके // 4 // श्रीणाति / श्रीणीते। मींग्श् हिंसायाम् // 5 // मीनाति / मीनीते / अदुरुपसर्गेति णत्वे प्रमीणाति। ममीणीते / मिग्मीनोऽखलचलेत्यात्वे अमासीत / अमास्त / ममौ / ममे / मीयात् / मासीष्ट / युंग्श् बन्धने // 6 // युनाति / युनीते / स्कुंग आप्रवणे // 7 // 354 स्तम्भूस्तुम्भूस्कम्भूस्कुम्भूस्कोः श्मा च // 31478 // स्तम्भ्वादिभ्यः सौत्रेभ्यो धातुभ्यः स्कुगश्च कर्तरि विहिते शिति भाः नुश्च प्रत्ययः स्यात् / शकारः शित्कार्यार्थः / स्कुनाति / स्कुनीते / स्कुनोति / स्कुनुते / अस्कौषीत् / अस्कोष्ट / चुस्काव / चुस्कुवे / स्कोता। स्तम्भवादयश्चत्वारः सौत्राः, सर्वे रोधनार्थाः। सर्वे परस्मैपदिनः। प्रथमतृतीयौ स्तम्भार्थो द्वितीयो निष्कोपणार्थः /

Page #584
क्यादयः] सिद्धहेमवृहमक्रिया. 571 तुरीयो धारणार्थ इत्येके / एतेषामूदित्करणं क्वाक्तयोरिड्विकल्पनित्यप्रतिषेधौ यथा स्याताम् / ____355 अङप्रतिस्तब्धनिस्तब्धे स्तम्भः // 2 // 3 // 41 // उपसर्गस्थान्नाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य स्तम्भसकारस्य द्वित्वेऽपि अध्यपि षः स्यात् न चेदसौ स्तम्भिर्डे प्रतिस्तब्धे निस्तब्धे च विषये स्यात् / विष्टभ्नाति / मतिष्टभ्नाति / वितष्टम्भ / पतितष्टभ्भ। व्यष्टभ्नात् / प्रत्यष्टभ्नात् / व्यष्टम्भीत् / अङपतिस्तब्धनिस्तब्ध इति किम् / व्यतस्तम्भत् / प्रत्यतस्तम्भत् / प्रतिस्तब्धः / निस्तब्धः 356 अवाचाश्रयोर्जाविदूरे // 2 // 3 // 42 // अवादुपसर्गात् परस्य स्तम्भः सकारस्याश्रयादिष्वर्थेषु गम्यमानेषु द्वित्वेऽपि अव्यपि षः स्यात् अ.-ङविषयश्चेत् स्तम्भिनं भवेत् / आश्रय आलम्बनम् / दुर्गमवष्टभ्यास्ते / अवतष्टभ्भ दुर्गम् / दुर्गमवाष्टभ्नात् / ऊर्ज ऊर्जिवम् / अहो वृषलस्यावष्टम्भः। अवष्टब्धो रिपुः शूरेण / अविदूरमनतिविप्रकृष्टम् आसन्नमदूरासनं च गृह्यते / अवष्टब्धा शरत् / अवष्टब्धे सेने / अवादिति किम् / प्रस्तब्धः / चकारोऽङ इत्यस्यानुवृत्यर्थः अनुक्तसमुच्चयार्थश्च / तेनोपष्टम्भ उपष्टम्भक उपष्टब्ध इत्यादावुपादपि भवति / उपावादित्यकृत्वा चकारेण सूचनम् अनित्यार्थ तेनोपस्तब्ध इत्यपि भवति। आश्रयादिग्विति किम्। अवस्तब्धो वृषलः शीतेन / अङ इत्येव / अवातस्तम्भत् / स्कभ्नाति / 357 स्कन्नः // 2 // 3 // 55 // वेः परस्य स्कभ्नातेः सकारस्य नित्यं षः स्यात् / योगविभागाद्वेति निवृत्तम् / अन्यथा हि वेः स्कभ्नश्चेति क्रियेत। विष्कम्नाति / विष्कम्भिता / विष्कम्भकः। विष्कम्भयति / नानिर्देशः किम् / सश्नोर्मा भूत् / विस्कभ्नोति / स्कम्भुः सौत्रो धातुः अषोपदेशः। 358 व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः // 3 / 4 / 80 // व्यञ्जनान्ताद्धातोः परस्य नायुक्तस्य हेः स्थाने आन आदेशः स्यात् / स्तभान / स्तुभान / विष्कमाण / स्कुभान / उत्तभान। व्यञ्जनादिति किम् / लुनीहि / नाहेरिति किम् / अनाति / उत्तभ्नुहि / कन्गश् शब्दे // 12 // क्नूनाति / क्न्नीते / दूगश् हिंसायाम् // 13 // गतावित्यन्ये / ग्रहीश् उपादाने // 14 // ग्रहश्चेति यत् / गृह्णाति। गृणीते / गृह्णातु / मृहाण / गृहीताम् / 359 गृहोऽपराक्षायां दीर्घः // 44 // 34 // गृहातेर्यो विहित इट् तस्य दीर्घः

Page #585
572 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे स्यात् अपरोक्षायाम्-न चेत् स इट् परोक्षायां भवति / अग्रहीत् / दीर्घस्य स्थानिवद्भादिट ईतीति सिचो लुग्भवति / न चायं वर्णविधिः / इट इति रूपाश्रयत्वात् / अग्रहीष्टाम् / अग्रहीध्वम् / अग्रहीदम् / विहितविशेषणं किम् / यङन्ताद् विहितस्य मा भूत् / जरीगृहिता / लुप्ततिनिर्देशात् यलुपि न / जरीगर्हिता / अपरोक्षायामिति किम् / जगृहिव / जगृहिम / इट इत्येव / ग्राहिषीष्ट / बिटो मा भूत् / गृह्यात् / ग्रहीषीष्ट / ग्रहीता / ग्रहीष्यति / ग्रहीष्यते / पूग्य पवने // 15 // . 360 प्वादेर्हस्वः // 4 / 2 / 105 // प्वादेर्गणस्य शिति प्रत्यये परे हस्खः स्यात् अत्यादौ / पुनाति / पुनीते / फ्यादिषु पूगश पवने ' इत्यारभ्य वृत्करणपर्यन्ताः प्वादयः / प्वादेरिति किम् / वीणाति / भ्रीणाति / आगणान्तात् प्वादय इत्यन्ये / वृत्करणं वादिपरिसमाप्त्यर्थम् / तन्मते विणाति। भ्रिणाति इत्येव भवति / जानातीत्यत्र तु विधानसामर्थ्यान्न इस्वः / अपावीत् / अपविष्ट / पुपाव। पुपुवे / पूयात् / पविषीष्ट / पविता / पविष्यति। पविष्यते / लूग्श् छेदने // 16 // लुनाति / लुनीते / धृगश कम्पने // 17 // धुनाति / धुनीते। धूग्सुस्तो: परस्मै। अधावीत् / अधविष्ट / अधोष्ट / स्तृगश् आच्छादने // 18 // स्तृणाति। स्तृणीते / अस्तारीत् / सिजाशिषोरिति वेटि सिच्यात्मनेपदे वृतो नवेति वा दीर्घः / अस्तरिष्ट / अस्तरीष्ट / अस्तीष्टं / तस्तार / तस्तरतुः / तस्तरे / स्तीर्यात् / स्तरिपीष्ट / स्तीपीष्ट / स्तरिता / स्तरीता। स्तरिष्यति / स्तरीष्यति / स्तरिष्यते / स्तरीष्यते। कृगश हिंसायाम् // 19 // कृणाति / कृणीते / वृगश वरणे // 20 // वृणाति / वृणीते। अवारीत् / अवारिष्टाम् / अवरिष्ट / अवरीष्ट / अवष्टं / ववार / वत्रे / वूर्यात् / वरिषीष्ट / वर्षीष्ट / वरिता। वरीता / // इत्युभयपदिनः // ज्यांश् वयोहानौ // 1 // ज्याव्यध इति वृति / 361 दीर्घमवोऽन्त्यम् // 4 / 1 / 103 / वेगवर्जितस्य धातोर्वृदन्त्यं दीर्घ स्यात् इति दीर्घ प्वादित्वाद् इस्वः। जिनाति / अज्यासीत् / जिज्यौ / जिज्यतुः। जीयात् / ज्याता / ज्यास्यति / रीश् गतिरेषणयोः // 2 // रेषणं हिंसा / रिणाति / अरैपीत् / रिराय / रिर्यतुः। लींश् *लेषणे // 3 // लिनाति / लीलिनोर्वा इत्यात्वे अलासीत् / अलैषीत् / ललौ / लिलाय / लाता / लेता। लास्यति। लेष्यति /

Page #586
ज्यादयः ] . सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 573 व्लींश् वरणे // 4 // गतावित्यत्ये / ब्लिनाति / अलैषीत् / प्लींश् गतौ // 5 // प्लिनाति / कृ मृ शृश हिंसायाम् // 8 // कृणाति / शृणाति / अशारीत् / ऋशूदृपः / शशरतुः / शश्रतुः / शरिता / शरीता / पृश् पालनपूरणयोः // 9 // पृणाति / पपार / पपतुः। पपरतुः / वृश् वरणे // 10 // भरणेऽपि / वृणाति / भृश् भर्जने च / चाद्भरणे // 11 // भृणाति / दृश् विदारणे॥ भय इत्यन्ये // 12 // दृणाति। ददार। दद्रतुः। ददरतुः। जृश वयोहानौ // 13 / / जृणाति / जजार / जजरतु। जरिता। जरीता। नग नये // 14 // गृश शब्दे // 18 // गृणाति / जगार / ऋश गतौ // 1 // ऋणाति / आरीत् / आरिष्टाम्। अराञ्चकार / ईर्यात् / अरिता / अरीता। वृत् ल्वादिःप्वादिश्च / ज्ञांश अवबोधने // 17 // जा ज्ञाजनोऽत्यादौ / जानाति / जानीतः। जानन्ति / अज्ञासीत् / जज्ञौ / ज्ञायात् / ज्ञेयात्। ज्ञाता। ज्ञास्यति। क्षिपश् हिंसायाम् // 18 // क्षिणाति / चिक्षाय / क्षेता / व्रीश् वरणे // 19 // वीणाति / विवाय / विवियतुः। भ्रींश् भरणे // 20 // भ्रीणाति / हेठश् भूतप्रादुर्भावे // 21 // भूतपादुर्भावोऽतिक्रान्तोत्पत्तिः / तवर्गस्येति नस्य णत्वे हेणाति / हेठान / जिहेठ / हेठिता / मृडश सुखने // 22 / / मृडणाति / ममर्ड / मर्डिता / श्रन्थश मोचनप्रतिहर्षणयोः // 23 // श्रथ्नाति / 362 वा श्रन्थग्रन्थो नलुक् च // 4 / 1 / 27 // अनयोः स्वरस्यावित्परोक्षासेट्थवोरेकारादेशो वा स्यात् तत्संनियोगे च नकारस्य लुक्न चैतौ द्विः। श्रेयतुः। शश्रन्थतुः। श्रेथिथ / शश्रन्थिथ / अविदित्येव / शश्रन्थ / श्रथ्यात् / मन्थश विलोडने // 24 // मथ्नाति / ममन्थ / मथ्यात् / ग्रन्थश् संदर्भे // 25 // ग्रथ्नाति / जग्रन्थ / ग्रेथतुः / जग्रन्थतुः। ग्रथ्यात् / कुन्थश् संक्लेशे // 26 / / कुथ्नाति / मृदश् क्षोदे // 27 // मृद्नाति / गुधश् रोषे // 28 // बन्धंश् बन्धने // 29 // बध्नाति / अभान्सीत् / बबन्ध / बबन्धिथ / बबन्ध / क्षुभश् संचलने // 30 // क्षुभ्नाति / क्षुभाण / णभ तुभश् हिंसायाम् // 32 // नभ्नाति / प्रणभ्नाति / तुभ्नाति / खवश् भूतप्रादुर्भावे // 33 // ' अनुनासिके च च्छः' शूट इति वकारस्योटि खौनाति / खौनीहि / अखावीत् / अखवीत् / चखाव / खविता। ऊटं नेच्छन्त्येके / खन्नाति / चान्तोऽयमित्यन्ये / खच्नाति / क्लिशौशु विबाधने // 34 // क्लिश्नाति / क्लिशान / चौदित्वादिड्वा / अक्लेशीत् / इडभावे सक् / अक्लिक्षत / क्लेशिता / क्लेष्टा / अशशु भोजने // 35 // अश्नाति / अशान / आशीत् / आश / अशिता / इषश आभीक्ष्ण्ये // 36 // इष्णाति / इयेष / ईषतुः। एपिता / विषशू विप्रयोगे // 37 //

Page #587
674 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे पुष ष्लुष स्नेहसेचनपूरणेषु // 39 // पुष्णाति / प्लुष्णाति / मुष स्तेये // 40 // मुष्णाति / मुषाण / अमोषीत् / पुषष पुष्टौ // 41 // पुष्णाति / पुषाण / अपोषीत् / पुपोष / पुष्यात् / पोषिता / कुषश् निष्कर्षे / / 42 // कुष्णाति / 363 निष्कुषः // 4 / 4 / 39 // निनिस्संबद्धात् कुषः परस्य स्ताद्यशित आदिरिड् वा स्यात् / निरकोषीत् / निरकुक्षत् / निष्कोष्टा / निष्कोषिता / निष्पूर्वनियमात् केवलादन्यपूर्वाच्च नित्य एवेट् / कोषिता / प्रकोषिता / निनिस्संबद्धात् कुष इति किम् / निर्गताः कोषितारोऽस्मानिष्कोपितृको देश इति नित्यमिट् / योगविभाग उत्तरार्थः। ध्रसूश् उम्छे // 43 // ध्रनाति / ध्रसान / अध्रसीत् / अध्रासीत् / इति परस्मैपदिनः / दृश् संभक्तौ // 1 // वृणीते / अवरिष्ट / अवरीष्ट / अवृत / वरिता / वरीता। // इति ज्यादयः / / // अथ चुरादयः॥ चुरण स्तेये // 1 // 364 धुरादिभ्यो णिच् // 3 // 4 // 17 // णितथुरादयः // तेभ्यो धातुभ्यः खार्थे णिच् प्रत्ययः स्यात् / णकारो वृद्धयर्थः। णिग्रहणेषु सामान्यपहणार्थश्च / चकारः सामान्यग्रहणाविधानार्थः। अत्र णिचो गित्त्वाभावात् फलवति कर्तरि आत्मनेपदं नास्ति / केचित्तु चुरादीनामुभयपदित्वमाहुः। अनित्यो हि णिच् चुरादीनां 'घुषेरविशब्दे.' इत्यत्र ज्ञापयिष्यते / बहुवचनमाकृतिगणार्थ तेन संवाहयतीति सिद्धम् / चोरयति / णिश्रीति के अचूचुरत् / चोरयाश्चकार / चोर्यात् / चोरयिता / चोरयिष्यति / 'उपान्त्यस्येति सूत्रे 'लघोदीर्घ' इति सूत्रे च णिजात्याश्रयणात् णिजन्ताद् णिग्यपि अचूचुरदित्येव न तु अचुचोरदिति / पृण पूरणे // 2 // पारयति। अपीपरत् / घृण स्रवणे // 3 // अजीघरत् / शुल्क वल्कण भाषणे // 5 // नक धक्कण नाशने // 7 // चक्क चुकण् व्यथने ॥९॥टकुण बन्धने॥१०॥ टङ्कयति / अटटङ्कत् / अर्कण स्तवने // 11 // आर्चिकत् / पिञ्चण कुट्टणे // 12 // पचुण विस्तारे // 13 // मपश्चयति / म्लेच्छण म्लेच्छने // 14 // म्लेच्छनमव्यक्ता वाक् / अमिम्लेच्छत् / अर्जण् बलमाणनयोः // 15 // ऊर्जयति / औजिजत् / तृज पिजुण हिंसाबलादान

Page #588
चुरादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 675 निकेतनेषु // 17 // क्षजुण कृच्छ्रजीवने // 18 // सञ्जयति / पूजण पूजायाम् // 19 // पूजयति / अपूपुजत् / गज मार्जण् शब्दे // 21 // मर्चमर्जावप्येके पठन्ति / तिजम् निशाने // 22 // तेजयति। वज व्रजण मार्गणसंस्कारगत्योः // 23 // मार्गणो बाणस्तस्य संस्कारे गतौ चेत्यर्थः। वाजयति / ब्राजयति / रुजण हिंसायाम् // 24 // नटण अवस्यन्दने // 25 / / चौरस्योन्नाटयति / नृत्तौ घटादित्वाद् इस्वः / तुट चुट चुटु छुटुण् छेदने // 29 // तोटयति / चोटयति / चुण्टयति / छुण्टयति / कुट्टण् कुत्सने च // 30 // पुट्ट चुट्ट पुट्टण अल्पीभावे // 33 // पुट मुटण संचूर्णने // 35 // अट्ट स्मिटण अनादरे // 37 // 365 न बदनं संयोगादिः // 4 / 1 / 5 // स्वरादेर्धातोद्वितीयस्यावयवस्यैकस्वरस्य बकारदकारनकाराः संयोगस्यादौ दिन स्युः। आहिटत् / अट्ट अल्पीभाव इत्यन्ये / बदनमिति किम् / ईचिक्षिषते / संयोगादिरिति किम् / पाणिणिषति / लुण्टण स्तेये च // 38 // लुण्टयति / अलुलुण्टत् / स्निटण स्नेहने // 39 // स्नेटयति। घट्टण चलने // 40 // खट्टण संवरणे // 41 // षट्ट स्फिटण हिंसायाम् // 43 // प्रथमो बलदाननिकेतनेष्वपीत्येके / द्वितीयोऽनादर इत्यन्ये // स्फुटण परिहासे / // 44 // कीटण वर्णने // 45 // बन्ध इत्यन्ये / वटुण विभाजने // 46 // वण्टयति / डान्तोऽयमित्येके / रुटण रोषे // 47 // रोटयति / शठ श्वठ श्वठुण संस्कारगत्योः / // 50 // शाठयति / श्वाठयति / श्वण्ठयति / शुठण आलस्ये // 51 // शोठयति / शुठुण शोषणे // 52 // शुण्ठयति / गुठुण वेष्टने // 53 // गुण्ठयति / अवगुण्ठति / लडण् उपसेवायाम् // 54 // लाडयति / लत्वे लालयति / स्फुडण् परिहासे // 54 // स्फुण्डयति / ओलडुण उत्क्षेपे // 55 // ओलण्डयति। ओदिदयमित्येके / लण्डयति / पीडण् गहने // 56 // पीडयति / 366 भ्राजभासभाषदीपपीडजीवमीलकणरणषणभणश्रणहवहेठलुटलुपलपां नवा // 4 / 2 / 36 // एषां उपरे णौ उपान्त्यस्य इस्वो वा स्यात् / अपीपिडत् / अपिपीडत् / बहुवचनं शिष्टप्रयोगानुसारेण अन्येषामपि परिग्रहार्थम् / सडण् आघाते // 17 // वाडयति / खड खड्डण् भेदे // 59 // खाडयति। वण्डयति / कडण् खण्डने च। खुडुण् इत्येके // 30 // कुहुण् रक्षणे // 61 // कुण्डयति / गुडण् वेष्टने च // 62 // चुडुण् छेदने // 63 / / मडुण भूषायाम् // 64 // भडण कल्याणे // 65 // दान्तोऽयमित्येके। पिडुण संघाते // 66 // पिण्डयति /

Page #589
576 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे पडण् इत्येके ! ईडण् स्तुतौ // 67 // ईडयति / चडुण् कोपे // 38 // जुड चूर्ण वर्णण प्रेरणे // 71 // प्रेरणं दलनम् / जोडयति / चूर्णयति / वर्णयति / चूण तूणण् संकोचने // 73 // श्रणण् दाने // 74 // श्राणयति / अशिश्रणत् / अशाणत् / पूणण संघाते / / 75 // पूणयति / चितुण स्मृत्याम् // 76 // चिन्तयति / अचिचिन्तत् / पुस्त बुस्तण // 78 // मुस्तण संघाते // 79 // कृतण संशब्दने / // 80 // ऋदुपदेशोऽचीकृतदित्यत्र ऋकारश्रवणार्थः / ___ 367 कृतः कीर्तिः // 4 / 4 / 123 // कृतण् इत्येतस्य कीत् इत्ययमादेशः स्यात् / कीर्तयति। कोर्तीति इकारान्तनिर्देशश्चतुर्थाध्यायसमाप्तौ मङ्गलार्थः। ___368 ऋदृवर्णस्य // 4 // 2 // 37 // धातोरुपान्त्यस्य स्वर्णस्य ङपरे णौ वा ऋकारः स्यात् / अचीकृतत् / अचिकीर्तत्। वचनसामर्थ्यादी .देशौ बाध्येते। स्वर्त पथुण गतौ // 82 // आद्यः कृच्छ्रजीवनेऽपीत्येके / स्वर्तयति / पन्थयति / अथण प्रतिहर्षे // 83 // प्रतियत्न इत्यन्ये / श्राथयति / अशिश्रथत् / श्रथण् बन्धने ' इति युजादौ पठिष्यमाणोप्यर्थभेदात् पुनरिह पाठः / पृथण प्रक्षेपणे / // 84 // पर्थयति / अपीपृथत् / अपपर्थत् / पर्थः इत्येके / पार्थण् इत्यन्ये / प्रथण् प्रख्याने // 8 // प्राथयति / - 369 स्मृदृत्वरप्रथम्रदस्तृस्पशेरः // 4 // 1 // 65 // एषां धातूनामसमानलोपे उपरे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्य अकारोन्तादेशो वा स्यात् / सन्वद्भावापवादः / अपप्रथत् / छदण् संवरणे // 86 // छादयति / चुदण् संचोदने // 87 // चोदयति / मिदुण स्नेहने // 88 // मिन्दयति / नायमुदिदिति कौशिकः। मेदयति / गुर्दण् निकेतने // 89 // पूर्वनिकेतन इत्येके / भ्वादेरिति दीर्घ गर्दयति / छर्दण् वमने // 10 // छर्दयति / अचच्छर्दत् / इह गर्दण् शब्दे इत्येके पठन्ति / गर्दयति। बुधुण हिंसायाम् // 91 / / बुन्धयति / ठान्तोऽयमित्येके / वर्धण् छेदनपूरणयोः / // 92 // गधंण् अभिकांक्षायाम् // 93 // बन्ध बधण संयमने // 9 // बन्धयति / बाधयति / छपुण गतौ // 96 // क्षपुण. क्षान्तौ // 97 // ष्टूपण समुच्छाये // 98 // स्तूपयति / अषोपदेश इत्येके / उकारो इस्व इत्यन्ये / स्तोपयति / डिपण क्षेपे / // 99 // पण व्यक्तायां वाचि // 100 // हापयति / डपु डिपुण संघाते // 102 // अभिमर्दन इत्येके / डम्पयति / डिम्पयति / भान्तावेतावित्यन्ये / शूर्पण माने /

Page #590
चुरादयः] सिद्ध हैमबृहत्प्रक्रिया. 577 // 103 // शुल्वण सर्जने च // 104 // चान्माने / डबु डिबुण क्षेपे // 106 // विडम्बयति / केचित्तु दभदिभुदभूनपीहाहुः / सम्बण संबन्धे // 107 // पोपदेशोऽयमित्यन्ये / तालव्यादिरयमिति केचित् / शंबयति / साम्बेत्येके / कुबुण आच्छादने // 108 // कुम्बयति / लुबु तुबुण् अर्दने // 110 // तुपुण इत्यन्ये / पुर्वण् निकेतने // 111 // यमण परिवेषणे // 112 // यामयति अतिथीन् / अपरिवेषणे तु / * 370 यमोऽपरिवेषणे णिचि च // 4 / 2 / 29 // अपरिवेषणे वर्तमानस्य यमेणिच्यणिचि च णौ परे इस्वः स्यात् अिणम्परे तु णौ वा दीर्घः। यमयति / अयामि / अयमि / यामंयामम् / यमंयमम् / यमः परिवेषण इत्यन्ये / तन्मते उदाहरणप्रत्युदाहरणयोर्व्यत्यासः / णाविति सिद्धे अस्य णिचि चेति वचनात् अन्येषां णिचि न भवति / स्यमिण वितर्के-स्यामयते / अस्यामि / स्यामस्यामम् / व्ययण क्षये // 113 // व्याययति / यत्रुण संकोचने // 114 // कुद्रण अनृतभाषणे // 115 / / कुन्द्रयति / गादिरयमित्यन्ये / गुन्द्रयति / श्वभ्रण गतौ // 116 // तिलण स्नेहने // 117 // जलण अपवारणे // 118 / / जालयति / क्षलण शौचे // 119 // क्षालयति / पुलण समुच्छ्राये // 129 // विलण भेदे // 121 // मिलेति केचित् / तलण् प्रतिष्ठायाम् // 122 // तुलण उन्माने // 123 / / तोलयति / तुलयतीति तुलाशब्दाद् ‘णिज्बहुलमिति णिचि रूपम् / दुलण उत्क्षेपे // 124 // बुलण निमज्जने // 12 // मूलण् रोहणे // 126 // कल किल पिलण् क्षेपे // 127 / / पलण रक्षणे // 128 // पालयति / इलण प्रेरणे // 129 // चलण् भृतौ // 130 // सान्वण सामप्रयोगे // 131 // पोपदेशोऽयमित्येके। साम सान्वपयोगे इति चन्द्रः। धूशण कान्तीकरणे // 132 // धूशयति / अधुशत् / मूर्धन्यान्तोऽयमिति केचित् / दन्त्यान्त इत्यन्ये / श्लिषण श्लेषणे // 133 // लूषण हिंसायाम् // 134 // रुपण रोषे // 138 // प्युषण उत्सर्गे॥१३६॥ प्योषयति / पसुण नाशने // 137 // पंसयति। जसुण रक्षणे // 138 // पुंसण अभिमर्दने // 139 // ब्रुस पिस जस बर्हण हिंसायाम् // 143 // स्निहण स्नेहने // 144 // स्नेहयति / म्रक्षण म्लेच्छने // 145 // भक्षण अदने // 146 // भक्षयति / पक्षण परिग्रहे // 147 // लक्षीण दर्शनाङ्कयोः // 148 // ईदिलात् फलवति कर्तर्यात्मनेपदम् / अन्यत्र

Page #591
578 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे शेषादिति परस्मैपदम् / लक्षयते / लक्षयति / इतोऽर्थविशेषे आलक्षिणः। इतः परं लक्षिणपर्यन्ता अर्थविशेषे चुरादयः कथ्यन्ते / ज्ञाण मारणादिनियोजनेषु // 2 // _371 मारणतोषणनिशाने ज्ञश्च / / 4 / 2 / 30 // एष्वर्थेषु वर्तमानस्य जानातेणिचि अणिचि च णौ इस्वः स्यात् अिणम्परे तु वा दीर्घः। चकारो णिचि चेत्यस्यानुकर्षणार्थः / इह पूर्वत्र च सूत्रे णिचि अणिचि च णौ रूपसाम्येऽप्यर्थभेदः। एकत्र स्वार्थोऽन्यत्र प्रयोक्तृव्यापारः। अन्ये तु निशान इत्यस्य स्थाने निशामन इति पठन्ति / निशामनमालोचनं मणिधानमाहुः / __ 372 अतिरीब्लीहीक्नूयीक्ष्माययातां पुः // 4 / 2 / 21 // एषामाकारान्तानां च धातूनां णौ परे पुरन्तः स्यात् / अर्तीति कं गतौ कं प्रापणे चेत्यनयोग्रहणं सामान्यनिर्देशात् / तिनिर्देशो यङ्लुप्निवृत्त्यर्थः। रीति रीयतिरिणात्योहणम् / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् , तेन नाम्नोऽपि / मारणे-संज्ञपयति पशून् / तोषणे-ज्ञपयति गुरून् / निशाने-ज्ञपयति शरान् / अन्यत्र आज्ञापयति भृत्यम् / च्युण सहने // 149 // च्यावयति / सहव इत्यर्थः। भूण अवकल्कने // 150 // अवकल्कनं मिश्रीकरणम् / भावयति दध्नौदनम् / विकल्कन इति नन्दी / अवकल्पन इत्यन्ये / 373 ओर्जान्तःस्थापवर्गेऽवणे // 4 / 1 / 60 // धातोदित्वे सति पूर्वस्योकारान्तस्यावर्णान्ते जान्तस्थापवर्गे परतः सनि परे इकारोऽन्तादेशः स्यात् / अबीभवत् / ओरिति किम् / पापचिषते / जान्तस्थापवर्ग इति किम् / अवतुतावयिषति / अवर्ण इति किम् / बुभूषति / सनीत्येव / लुलाव / ननु ण्यन्तानां वृद्धयवादेशयोः कृतयोद्वित्वे सति पूर्वस्योकारान्तता न संभवति, तत्र सन्यस्येत्यनेनैव सिद्धे किं गुरुणा सूत्रेण, एतावत्त विधेयम् 'ओः पयेऽवणे' इति। पिपविषति, यियविषतीत्यत्र पूर्वस्योकारान्तस्येत्वं यथा स्यात् / सत्यं, णौ यत्कृतं कार्य तत्सर्व स्थानिवद् भवतीति न्यायज्ञापनार्थ वचनम् / तेन पुस्फारयिषति चुक्षावयिषति शुशावयिषतीत्यायपि सिद्धम्। एतच्च ज्ञापकं जान्तस्थापवर्गवत् अन्यत्राप्यवर्ण एव द्रष्टव्यम् / तेनाचिकीर्तदित्यत्रेकारवतो द्विर्वचनं सिद्धम् / बुक्कण भाषणे // 181 // भषण इत्यन्ये / बुक्कयति श्वा चौरान् / रक लक रग लगण आस्वादने // 185 // आद्यावासादन इत्यन्ये / रागयति / लागयति / णिगि घटादिखाद इस्वे रगयति / लगयति / लिगुण चित्रीकरणे // 156 लिङ्गयति / चर्चण अध्ययने // 157 // अश्चण विशेषणे

Page #592
चुरादयः] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 579 // 158 // अञ्चयत्यर्थम् / व्यक्तीकरोत्यर्थः / मुचण प्रमोचने // 159 // मोचयति शरान् / प्रयोजन इत्यन्ये / मोचयति कुण्डले / प्रयोजयतीत्यर्थः। अर्जण प्रतियत्ने // 160 // प्रतियत्नः संस्कारः। अर्जयति / भजण विश्राणने // 16 // विश्राणनं विपचनम् / चट स्फुटण् भेदे // 162 // घटण संघाते // 163 // घाटयति / अन्यत्र णिगि घटयति / __ 374 घटादेईस्वो दीर्घस्तु वा त्रिणम्परे // 4 / 2 / 24 // घटादीनां धातूनां णौ परे इस्वः स्यात् निणम्परे तु णौ वा दीर्घः // घटयति / अघाटि / अघटि / घाटघाटम् / घटंघटम् / क्षञ्जिदक्ष्यादीनां घटादिपाठबलादनुपान्त्यस्यापि वा दीर्घः। वा निणम्पर इत्येव इस्वविकल्पेन सिद्धे दीर्घग्रहणं हेडेरिकारस्य दीर्घवार्थम् / हस्वविकल्पे हि पक्षे एकारश्रुतिः स्यात्। णिग्यव्यवहितेऽपि णौजिणम्परे दीर्घसार्थ च / णिग्व्यवाये-शमयन्तं प्रयुक्ते, णिग् तदन्तात् औ णमि, अशामि / अशमि / शामंशामम् / शमंशमम् / यव्यवाये-शंशमयतेों णमि च अशंशामि / अशंशमि / शंशामशंशामम् / शंशमंशंशमम् / अत्र योऽसौ णौ णिलृप्यते यश्च यडोऽकारस्तस्य स्थानिवद्भावेन घटादीनां व्यवहितखात् आनन्तर्य नास्तीति निणम्परे णौ न स्याद इस्वविकल्पः / दीर्घग्रहणे तु दीर्घविधि प्रति स्थानिवद्भावप्रतिषेधादानन्तर्यमेवेति सिद्धयति / इन्त्यर्थाश्च / सर्वे हन्त्यर्था धातवोऽत्र चुरादौ पठितव्याः। 375 णिति घात् // 4 / 3100 // णिति प्रत्यये परे हन्तेर्घात् इत्ययमादेशः स्यात् / घातयति / हिंसयतीत्यादि / अनेनैव सिद्धे चुरादिषु हिंसार्थानां पाठ आत्मनेपदादिगतरूपभेदार्थः। कणण निमीलने // 164 // काणयति / अचीकणत् / अचकाणत् / यतण निकारोपस्कारयोः॥१६५॥ निकारः खेदनम् / यातयत्यरिम् / उपस्कारे-यातयति च्छिद्रं राजा। प्रच्छादयतीत्यर्थः / शब्दण उपसर्गाद भाषाविष्कारयोः॥१६७। विशब्दयति। योगविभागोऽत्रेति नन्दी। शब्दण् उपसर्गादित्येकः। भाषाविकारयोरित्यपरः / प्रशब्दयति / द्वितीयोऽनुपसर्गार्थः / शब्दयति / दण् आश्रयणे // 168 // क्षरण इति केचित् / सूदयति / आङः क्रन्दण् सातत्ये // 169 // आक्रन्दयति / अर्थान्तरे तु आक्रन्दति / ष्वदण् आस्वादने // 170 // संवरण इत्यन्ये / स्वादयति / आस्वदः सकर्मकात् / आस्वादयति यवागूम् / मुदण् संसर्गे // 171 // मोदयति सक्तून् सर्पिषा। संसृजतीत्यर्थः / शृधण् प्रसहने // 17 // प्रसहनमभिभवः। शर्धयत्यरिम् / अशीशृधत् / अशशर्धत् / कृपण अवकल्कने

Page #593
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ आख्यातमकरणे // 173 // तच्च मिश्रीकरणं सामर्थ्य च। अवकल्पनमित्येके / कल्पयति / जमुण् नाशने // 174 // जम्भयति / अमण रोगे // 175 // आमयति / चरण असंशये // 176 // विचारयति / निश्चिनोतीत्यर्थः / भक्षणे तु चरति / पूरण आप्यायने / पूरयति // 177 // दलण विदारणे // 178 // णिगि दलयतीत्येके / दिवण् अर्दने // 179 // देवयति शत्रून् / पश पषण बन्धने // 181 // पाशयत्यश्वम् / पाषयति / दन्त्यान्तोऽयमित्येके / पुषण् धारणे // 182 // पोषयत्याभरणम् / घुषण् विशब्दने // 183 // विशिष्टशब्दकरणेनाशब्दकरणे वेत्यर्थः। अविशब्दन इत्येके। अपघोषयति पापम्-अपड्नुते इत्यर्थः। ऋदित्करणं णिचोऽनित्यत्वे लिङ्गम्। तेन अघुषत्, अघोषीत् , जुघुषुः पुष्पमाणवा इत्यादि सिद्धम् / कौशिकस्वाह-नायमृदिदिति / आङः क्रन्दे सातत्य इत्यपरे / आघोषयति। भूष तसुण अलङ्कारे // 185 / / भूषयति / अवतंसयति / जसण ताडने // 186 // त्रसण वारणे // 187 // धारण इति नन्दी। ग्रहण इत्येके / त्रासयति मृगान्-निराकरोतीत्यर्थः / वसण स्नेहच्छेदावहरणेषु // 188 // अवहरणं मारणम् / वासयत्यरीन् / ध्रसण उत्क्षेपे // 189 / / उच्छ इत्यन्ये / ध्रासयति / उकारादिरयमित्येके / ग्रसण ग्रहणे // 19 // ग्रासयति फलम् / लसण शिल्पयोगे // 191 / / लासयति दारु / शान्तोऽयमित्येके / षान्तोऽयमित्यपरे / अर्हण पूजायाम् // 192 अर्हयति / आर्जिहत् / मोक्षण असने // 193 // मोक्षयति शरान् / अस्यतीर्यः / लोक तर्क रघु लघु लोच विच्छ अजु तुजु पिजु लजु लुजु भजु पट पुट लुट घट घटु वृत पुथ नद वृध गुप धूप कुप चिव दशु कुशु त्रसु पिसु कुसु दसु बर्ह बृहु बल्ह अहु बहु महुण भाषार्थाः // 230 // भासार्था इति पारायणम् / // इति परस्मैपदिनः // // अथात्मनेपदिनः // युणि जुगुप्सायाम् // 231 // यावयते धर्म जाल्मः / अन्यत्र यौति / युनाति / युनीते। युजिरयमित्येके / योजयते / गृणि विज्ञाने // 232 // गारयते / विज्ञापन इत्येके / कृणीति चन्द्रः / कारयते / वनि प्रलम्भने // 233 // वश्चयते / कुटिण् प्रतापने // 234 // मदिण तृप्तियोगे॥२३५।। तृप्तिशोधन इत्यन्ये / मादयते / विदिण् चेतनाख्याननिवासेषु // 236 // विवादेऽप्यन्ये / वेदयते / मनिण स्तम्भे // 237 //

Page #594
581 चुरादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. स्तम्भो गर्वः / बलि भलिण आभण्डने // 239 // आभण्डनं निरूपणम् / दिविण् परिकूजने // 240 // देवयते गन्त्री / दृषिण शक्तिबन्धे // 241 / / आवर्षयते ग्रामः / शक्तिं बध्नातीत्यर्थः। शक्तिबन्धः एजनसामर्थ्यमित्यन्ये / कुत्सिण अवक्षेपे॥२४२॥ लक्षिण आलोचने // 243 // लक्षयते / हिष्कि किष्किण हिंसायाम् // 245 // निष्किण् परिमाणे // 246 // तर्जिण संतर्जने // 247 // कूटिण अप्रमादे // 248 // आपदान इत्यन्ये / त्रुटिण छेदने // 249 // त्रोटयते / डान्तोऽयमित्येके / शठिण् श्लाघायाम् // 250 // शाठयते / शटीति नन्दी। शलीति कौशिकः / कूणिण संकोचने // 251 // तूणिण पूरणे // 252 // तूलेति चन्द्रः / भूणिण आशंसायाम् // 253 / / आशंकायामित्येके / चितिण संवेदने // 254 // चेतयते / बस्ति गन्धिः अर्दने // 256 // डप डिपि डम्पिडिम्पि डम्भि डिम्भिण संघाते // 262 / / स्यमिण वितर्के // 263 // शमिण आलोचने // 164 // शामयते / कुस्मिण कुस्मयने // 26 // कुस्मयते / कुस्मयाञ्चक्रे / रिण उद्यमे // 266 // गूरयते / तन्त्रिण कुटुम्बधारणे // 267 / / तन्त्रयते / कुटुम्बेत्यपि धातुरिति चान्द्राः। कुटुम्बयते / मन्त्रिण गुप्तभाषणे // 568 // ललिण ईप्सायाम् // 269 / / लालयते / गलिण स्रावण इति केचित् / स्पशिण ग्रहण लेषणयोः // 269 // दंशिण् दशने // 270 // दशनं दंष्ट्राव्यापारः / दंशयते / दशिण दान इत्येके / दसिण् दर्शने च // 271 // चाद्दशने / भत्सिण् संत ने // 272! / यक्षिण पूजायाम् / / 273 // यक्षयते / अययक्षत / // इत्यात्मनेपदिनः // इतोऽदन्ताः / अत इत्यल्लुकः स्थानिवत्त्वाद् गुणद्धयोः समानलोपित्वाच सन्वद्भावदीर्थोपान्त्यहखानामभावः। अङ्कण् लक्षणे॥२७४॥ अङ्कयति। आश्चकत् / अस्यादन्तेषु पाठः पूर्वाचार्यानुरोधेन / णिजभावेऽनेकस्वरखाद्यनिवृत्त्यर्थः इत्येके। द्रमिलास्त्वेवंप्रकाराणामदन्तवसामर्थ्याल्लोपाभावं मन्यन्ते / तेन अङ्कापयति दुःखापयतीत्यादि / ते हि णिति वृद्धिं स्वरमात्रस्येच्छन्ति / अनदन्त एवायमि. त्येके / ब्लेष्कण दर्शने // 27 // सुख दुःखण् तत्क्रियायाम् // 277 // सुखयति / दुःखयति / अङ्गण पदलक्षणयोः // 278 // अघण पापकरणे // 279 // रचण प्रतियत्ने // 280 // अररचत् / सूचण् पैशुन्ये // 281 // सूचयति / अषोपदेशवात् पखाभावे असुसूचत् / भाजण पृथकर्मणि // 282 // सभाजण प्रीतिसेवनयोः // 283 // प्रीतिदर्शनयोरित्यन्ये / लज लजुण प्रकाशने // 28 // लजयति / लञ्ज

Page #595
182 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे यति / कूटण दाहे // 286 // पट वटुण् ग्रन्थे // 288 // खेटण् भक्षणे // 289 // खेड इत्येके / खोटण क्षेपे // 290 // डान्तोऽयमिति कश्चित् / दान्तोऽयमित्यन्ये / पुटण् संसर्गे // 291 // वटुण विभाजने // 292 // वण्टयति / वण्टापयतीति कश्चित् / शठ श्वठण सम्यग्भाषणे // 294 // दण्डण दण्डनिपातने // 296 // व्रणण गात्रविचूर्णने // 296 // वर्णण वर्णक्रियाविस्तारगुणवचनेषु // 297 // पर्णण हरितभावे // 298 // कर्णण भेदे // 299 // तूणण संकोचने // 300 // वितूणयति मुखम् / गणण संख्याने // 301 // गणयति / 376 ई च गणः // 4 / 1 / 67 // गणेईपरे णौ द्वित्वे पूर्वस्येकारोऽकारश्चान्तादेशः स्यात् / अजीगणत् / अजगणत् / गणेरदन्तत्वेन समानलोपिखात् सन्वद्भावो दीर्घत्वं च न प्रामोतीतीलविधिः। 'भूरिदाक्षिण्यसंपन्नं यत्त्वं सान्वमचीकथः' इति प्रयोगदर्शनादन्येषामपि यथादर्शनमीखमिच्छन्त्येके / कुण गुण केतण आमन्त्रणे ॥३०४॥आमन्त्रणं गूढोक्तिः। कुणयति / अचुकुणत् / केतयति। अयं निश्रावणनिमन्त्रणयोरपीत्येके / पतण गतौ वा // 305 // पतयति / अपपतत् / वाशब्दो णिजदन्तवयोर्युगपद्विकल्पार्थः। तेन पतति / अपातीत् / वातण गतिसुखसेवनयोः // 306 // सुखसेवनयोरित्येके / वातयति / वा इति पृथग्धातुरित्यपरे / वापयति / कथण वाक्यप्रबन्धे // 307 // वाक्यप्रतिबन्ध इत्यन्ये / कथयति / अचकथत् / श्रथण दौर्बल्ये // 308 // श्रथयति। लत्वे श्लथयति / अशश्लथत्। छेदण द्वैधीकरणे // 309 // गदण् वर्जे // 310 // गदयति / अजगदत् / अन्धण दृष्टयुपसंहारे // 311 // अन्धयति / आन्दधत् / न बदनमिति नस्य द्विखाभावः / स्तनण् गर्जे // 312 // स्तनयति / ध्वनण् शब्दे // 313 // ध्वनयति / अदध्वनत् / स्तेनण चौर्य // 314 // स्तेनयति / अनेकस्वरत्वात् षोपदेशाभावेन न षत्वमिति अतिस्तेनत् / ऊनण् परिहाणे // 315 // ऊनयति / औननत् / मा भवानूननत् / कृपण दौर्बल्ये // 316 // कृपयति / अचकृपत् / रूपण रूपक्रियायाम् // 317 // रूपक्रिया राजमुद्रादिरूपस्य करणं रूपदर्शनं वा / रूपयति / अरुरूपत् / क्षप लाभण प्रेरणे // 319 // क्षपयति / लाभयति / अललाभत् / लभण् इति सभ्याः / लम्भयतीति तु डुलभिष् प्राप्तावित्यस्य णिगि रूपम् / भामण क्रोधे // 320 // अबभामत् / गोमण उपलेपने // 321 // गोमयति भूमिम् / अजुगोमत् / सामण् सान्त्वने // 322 // सामयति / पीणयतीत्यर्थः / श्रामण आमन्त्रणे // 323 //

Page #596
चुरादयः ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 583 श्रामयति / अशश्रामत् / स्तोमण श्लाघायाम् // 324 // स्तोमयति / व्ययण वित्तसमुत्सर्गे // 326 / / व्यययति / गतावित्येके / वित्तेति धात्वन्तरमित्येके / वित्तयति / सूत्रण विमोचने // 326 // ग्रथने इत्यर्थः। सूत्रयति / असुसूत्रत् / मूत्रण प्रस्रवणे // 327 // मूत्रयति / पार तीरण कर्मसमाप्तौ // 329 // पारयति / अपपारत् / कत्र गात्रण शैथिल्ये // 331 // अचकत्रत् / अजगात्रत् / चित्रण चित्रक्रियाकदाचिदृष्टयोः // 332 // चित्रयति / आलेख्यं करोति कदाचित् पश्यति वेत्यर्थः। वैचित्र्यकरणार्थोऽयं न चित्रक्रियार्थ इत्यपरे। छिद्रण भेदे। // 333 // मिश्रण संपर्चने // 334 // वरण ईप्सायाम् // 335 // वरयति / अववरत् / स्वरण आक्षेपे // 336 // शारण दौर्बल्ये // 33 // तालव्यादिः। शरेति नन्दी / कुमारण क्रीडायाम् // 338 // कुमारयति / अचुकुमारत् / लान्तोऽयमित्येके / कुमालयति / कलण संख्यानगत्योः // 339 // कलयति / क्षेपे तु कालयति गाः / शीलण उपधारणे // 340 // उपधारणमभ्यासः परिचयो वा। शीलयति / अशिशीलत् / वेल कालण् उपदेशे // 342 // अविवेलत् / अचकालत् / वेलण कालोपदेश इत्येके / पल्यूलण लवनपवनयोः // 343 // पल्यूलयति क्षेत्रं धान्यं वा / अपपल्यूलत् / वल्यूलेत्यन्ये / अंशण समाघाते // 344 // समाघातो विभजनम् / अंशयति / चन्द्रो दन्त्यान्त्यमाह। व्यंसयति / पषण अनुपसर्गः // 345 // पषयति / अनुपसर्ग इति किम् / प्रपषति / गवेषण मार्गणे // 346 // गवेषयति / अजगवेषत् / मृषण् क्षान्तौ // 347 // मृषयति / अममृषन् / रसण आस्वादनस्नेहनयोः // 348 // वासण उपसेवायाम् // 349 // निवासण आच्छादने // 350 // निवासयति / अनिनिवासत् / चहण् कल्कने // 351 / / 377 चहणः शाठ्ये // 42 // 31 // चहेश्चौरादिकस्य शाध्येऽर्थे वर्तमानस्य णिचि णौ परे ह्रस्वः स्यात् त्रिणम्परे तु वा दीर्घः। अदन्तवात् सिद्धेऽपि महण पूजायाम् // 382 // अममहत् / रहण त्यागे // 353 // रहयति / अररहत् / रहुण गतौ // 354 // रंहयति / स्पृहण ईप्सायाम् // 35 // पुष्पेभ्यः स्पृहयति / रूक्षण पारुष्ये // 356 // रूक्षयति / अरुरूक्षत् / // इत्यदन्ताः परस्मैपदिनः //

Page #597
584 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ आख्यातमकरणे मृगणि अन्वेषणे // 357 // मृगयते / अर्थणि उपयाचने // 358 // अर्थयते / पदणि गतौ // 389 // पदयते / अपपदत / संग्रामणि युद्धे // 360 // संग्रामयते / अयं परस्मैपदीत्येके / शूर वीरणि विक्रान्तौ // 362 // सत्रणि संदानक्रियायाम् / // 363 // सत्रयते। अससत्रत / स्थूलणि परिवृहणे // 364 // गर्वणि माने / // 36 // गृहणि ग्रहणे // 366 / / गृहयते / अजगृहत / कुहणि विस्मापने / 367 / कुहयते / इत्यदन्ता आत्मनेपदिनः / अदन्तत्वं च सुखादीनां णिच्संनियोगे एव द्रष्टव्यम् / तेन णिजभावे जगणतुः जगणियेत्यत्र २अनेकस्वरत्वादाम् न / // अथ विभाषितणिचः // युजण संपर्चने // 368 // 378 युजादेर्न वा // 3 / 4 / 18 // चुराधन्तर्गणो युजादिः। युजादिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे णिच् प्रत्ययो वा स्यात् / योजयति / योजति / अयूयुजत् / अयोजीत् / लीण् द्रवीकरणे // 369 // 379 लियो नोऽन्तः स्नेहद्रवे // 4 / 2 / 16 // ली इति लीग्लीडोः सामान्येन ग्रहणम् [उपलक्षणत्वाल्लीण् इत्यस्यापि ] / लियः-स्नेहद्रवेऽर्थे गम्यमाने णौ परे नोऽन्तोऽवयवो वा स्यात् / घृतं विलीनयति विलाययति / णौ वृद्धावायादेशः / लिय ई ली इति ईकारलेषात् ईकारान्तस्यैव भवति / कृतात्वस्य तु / ___ 380 लो लः // 4 / 2 / 26 // लातेली इत्यस्य च कृतावस्य स्नेहव्वेऽर्थे णौ परे लोऽन्तो वा स्यात् / घृतं विलालयति विलापयति / स्नेहद्रव इत्येव / जटाभिरालापयते / श्येनो वर्तिकामुल्लापयते / 'लीडलिनोऽर्चाभिभवे चाचाकर्तर्यपि ' इत्यनेनावमात्मनेपदं च / पूर्वसूत्रेण नकारस्य पूर्वान्तकरणात् व्यलीलिनदित्यत्रोपान्त्यहस्खो भवति / एवमुत्तरत्रापि / णिजभावे विलयति / मीण मतौ // 370 // गतावित्यन्ये / माययति / मयति / प्रीगण तर्पणे // 371 // 1 अङ्कादीनामिति वक्तव्येऽङ्कप्लेष्कयोः फलाभावात् सुखादीनामित्युक्तम् / पूर्वाचार्यानुरोधेन त्वदंतमध्ये पाठः / / 2 द्वित्वे सत्यनेकस्वरत्वेऽपि सन्निपातन्यायान्न / सन्निपात निमित्तं ह्यनेकस्वरत्वम् /

Page #598
585 चुरादयः] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. . 381 धूग्धीगोनः // 4 / 2 / 18 // धूर पीग् इत्येतयोो परे नोऽन्तः स्यात् / पीणयति / अपिपीणत् / यौजादिकयोर्नेच्छन्त्येके / प्राययति / गित्त्वस्य णिजभावे फलवत्कर्तर्यात्मनेपदार्थत्वम् / प्रयति / प्रयते। अनुबन्धनिर्देशो यङ्लुन्निवृत्त्यर्थी धुवतिप्रीयतिनिवृत्त्यर्थश्च / दोधावयति / पेप्राययति / धावयति / प्राययति / धूगण् कम्पने // 372 // धृनयति। धवति। धवते / अधावीत् / अधविष्ट / अधोष्ट / वगण आवरणे // 373 // वारयति / वरति / वरते / जण वयोहानौ // 374 // जारयति / जरति / अजारीत् / चीक शीकण आमर्षणे // 376 / अचीचिकत् / अचीकीत् / अशीशिकत् / अशीकीत् / मार्गण अन्वेषणे // 377 // मार्गयति / मार्गति / पृचण् संपर्चने // 376 // अपीपृचत् / अपपर्चत् / अपर्चीत् / रिचण् वियोजने // 379 // रेचयति / रेचति / वचण भाषणे // 380 // संदेशन इत्येके / वाचयति / वचति / वच्यात् / यजादिवचेरित्यत्र यौजादिकस्य वचेरग्रहणान्न वृत् / अचिंण् पूजायाम् // 381 // जैम् वर्जने // 382 // मृजौण शौचालङ्कारयोः // 383 // मार्जयति / मृजोऽस्येति दृद्धिः / मार्जति / औदित्त्वाद्वेट् / मार्जयिता / मार्जिता / मार्टा / कठुग् शोके // 384 // उत्कण्ठयति / उत्कण्ठति / श्रन्थ ग्रन्थण सन्दर्भे // 386 // क्रथ अर्दिण् हिंसायाम् ॥३८८॥चौरस्योत्क्राथयति / क्रथति / णिगि घटादित्वाद् इस्वत्वे चौरमुत्क्रथयति / अर्दयति / अर्दते / श्रथण बन्धने च // 389 / / वदिण् // 390 // भाषणे। वादयति। संवदते / छदण् अपवारणे॥३९१॥छादयति। छदति। आङः सदण् गतौ // 392 // आसादयति / आसीदति / आसदतीत्येके / आसादीत् / असदीत् / अनुस्वारेदयमित्येके / तन्मते आसात्सीत् / मृदण् संदीपने // 393 // छर्दयति / छर्दति / कृततेत्यत्र तृद्साहचर्याद् रुधादिस्थस्यैव देऽहणान्नेड्विकल्पः / छर्दिष्यति / एदिदयमित्येके / शुन्धिण् शुद्धौ // 394 // शुन्धयति / शुन्धते / अनिदिदयमित्येके / तनूण् श्रद्धाघाते // 395 // श्रद्धोपकरणयोरित्यन्ये / तानयति / तनति / उपसर्गादेये // 396 // आतानयति / मानण पूजायाम् // 397 // मनण इत्येके / मानयति / मानति / तपिण् दाहे // 398 // तापयति / तपते / तृपण पीणने // 399 // सन्दीपन इत्येके / आप्लण् लम्भने // 400 // आपयति / आपिपत् / आपति / आपत् / दर्भेण भये // 401 // दर्भयति / दर्भति / ईरण क्षये // 402 // गतावित्येके / ईरयति / ईरति / मृषिण तितिक्षायाम् // 403 // मर्षयति / मर्षते। अचिं-अदि-तपि-वदि-मृषयः परस्मैपदिन इति केचित् / शिषण असो.

Page #599
586 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे पयोगे // 404 // असर्वोपयोगोऽनुपयुक्तलम् / शेषयति / शेषति / विपूर्वोऽतिशये // 40 // अतिशय उत्कर्षः। विशेषयति / विशेषति / व्यशेषीत् / जुपण परितकणे // 406 / / परितर्पण इत्येके / जोषयति / जोषति / धृषण प्रसहने // 407 // प्रसहनमभिभवः / धर्षयति / धर्षति / अदीधृषत् / अदधर्षत् / अधर्षीत् / आदिदयमित्येके / हिसुण हिंसायाम् / / 408 // हिंसयति / हिंसति / गर्हण विनिन्दने // 409 / / षहण मर्षणे // 410 // साहयति / सहति। असीपहत् / असहीत् / बहुलमेतनिदर्शनम् / यदेतद्भवत्यादिधातुपरिगगनं तद् बाहुल्येन निदर्शनत्वेन ज्ञेयम् / तेनात्रापठिता अपि क्लविप्रभृतयो लौकिकाः स्तम्भवादयः सौत्रा चुलुम्पादयश्च वाक्यकरणीया धातव उदाहा-ः। विक्लवन्ते दिवि ग्रहाः। विच्छायीभवन्तीत्यर्थः / उपक्षपयति प्राट् / आसन्नीभवतीत्यर्थः / उत्तभ्नाति / " निपानं दोलयन्नेष प्रेकोलयति मे मनः / पवनो वीजयन्नाशा ममाशामुच्चुलुम्पति " // 'तावत्खरः प्रखरमुल्ललयाञ्चकार' यद्वा भ्वादिगणाष्टकोक्ताः स्वार्थणिजन्ता अपि बहुलं भवन्ति / चुरादिपाठस्तु निदर्शनार्थः / यदाहुः-" निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजिष्यते " / रामो राज्यमचीकरत् / अकार्षीदित्यर्थः। प्रयोज्यव्यापारेऽपि प्रयोक्तृव्यापारानुप्रवेशो णिगं विनापि वृद्धयारोपाद् बहुलं भवति / जजान गर्भ मघवा / इन्द्रोऽजीजनदित्यर्थः। अथवा णिज्बहुलमित्येव सिद्धे सूत्रमूत्रच्छिद्रान्धादय उदाहरणार्थाः। तेनादन्तेष्वनुक्ता अपि बहुलं द्रष्टव्याः। वृत् युजादयः परस्मैपदिनः। // इति णित चुरादयः // // अथ ण्यन्तप्रक्रिया // 382 भूङः प्राप्तौ णिङ् // 3 / 4 / 19 / / भुवो धातोः प्राप्तावर्थे वर्तमानात् णिङ् प्रत्ययो वा स्यात् / भावयते / भवते / प्रामोतीत्यर्थः। भवतीत्येवान्यत्र / णिङिति डकारः आत्मनेपदार्थः। भूङ इति डकारनिर्देशो णिङभावेऽप्यात्मनेपदार्थः। प्राप्त्यभावेऽपि कचिदात्मनेपदमिष्यते / " याचितारश्च नः सन्तु दातारश्च भवामहे / आक्रोष्टारश्चनः सन्तु क्षन्तारश्च भवामहे"। इति /

Page #600
ण्यन्तप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 587 प्राप्तावपि परस्मैपदमित्यन्ये / सर्वं भवति मामोतीत्यर्थः। अवकल्कने तु भावयतीत्येव / भूण् अवकल्कने इति चुरादौ पाठात् / 383 प्रयोक्तृव्यापारे णिग् // 3 / 4 / 20 // कर्तारं यः प्रयुङ्क्ते स प्रयोक्ता तयापारेऽभिधेये धातोणिग् प्रत्ययो वा स्यात्। व्यापारश्च प्रेषणाध्येषणनिमित्तभावाख्यानाभिनयज्ञानप्राप्तिभेदैरनेकधा भवति / तत्र तिरस्कारपूर्वको व्यापारः प्रेषणम् / सत्कारपूर्वकस्त्वध्येषणम् / गकारस्तूभयपदार्थः। भवन्तं प्रयुङ्क्ते भावयति / भावयते / पचन्तं प्रयुङ्क्ते पाचयति / अत्र प्रेषणेनाध्येषणेन वा यथासंभवं प्रयोक्तृत्वम् / वसन्तं प्रयुङ्क्ते वासयति भिक्षा / अत्र निमित्तभावेन / राजानमागच्छन्तं प्रयुङ्क्ते राजानमागमयति, मृगान् रमयति, रात्रि विवासयति कथकः। अत्राख्यानेन / आख्यानेन हि बुद्धयारूढा राजादयः प्रयुक्ताः प्रतीयन्ते / कंसं घ्नन्तं प्रयु ङ्क्ते कसं घातयति, बलिं बन्धयति नटः / अत्राभिनयेन / पुष्येण युञ्जन्तं प्रयुङ्क्ते पुष्येण योजयति चन्द्रम् , मघाभियोजयति गणकः। अत्र कालज्ञानेन / उज्जयिन्याः प्रदोषे प्रस्थितो माहिष्मत्यां सूर्यमुद्गच्छन्तं प्रयुङ्क्ते माहिष्मत्यां सूर्यमुद्गमयति / रैवतकात् मस्थितः शत्रुञ्जये सूर्य पातयति / अत्र प्राप्त्या / ननु कर्तापि करणादीनां प्रयोजक इति तद्यापारेऽपि णिग् पामोति / नैवम् / प्रयोक्तग्रहणसामर्थ्यात् / तथा क्रियां कुर्वमेव कर्ताऽभिधीयते / तेन तूष्णीमासीने प्रयोज्ये मा पृच्छतु भवान् अनुयुक्तां मा भवानित्यत्र णिग् न भवति / पञ्चम्या बाधितत्वाद्वा / वाधिकार आबहुलवचनात् पक्षे वाक्यार्थः। भवन्तं प्रायुक्त इति वाक्ये भावि द् इति स्थिते णिश्रीति जे उपान्त्यस्येति इस्वे ततो गेलुंकि असमानलोप इत्यादिना सन्वद्भावे 'ओर्जान्तस्थापवर्गेऽवणे ' अबीभवत् / अजीजवत् / अयीयवत् / अरीरवत् / अलीलवत् / अपीपवत् / अमीमवत् / 384 श्रुटुगुप्लुच्योर्वा // 4 / 1 / 61 // एषां सनि परे द्वित्वे सति पूर्वस्योकारान्तस्यान्तस्थायामवर्णान्तायां परत इकारोऽन्तादेशो वा स्यात् / अशिश्रवत / अशुश्रवत् / असिस्रवत् / असुस्रवत् / अदिद्रवत् / अदुद्रवत् / अपिप्रवत् / अपुप्रवत् / अपिप्लवत्। अपुप्लवत् / अचिच्यवत् / अचुच्यवत् / वचनादेकेनावणेनान्तस्थाया व्यवधानमाश्रीयते / अवर्ण इत्येव / शुश्रूषते / ओरित्येव / सोस्रविषति / अशशासत् / अडुढोकत् / अचचकासत् / मतान्तरे अचीचकासत् / ऋदिद्वर्जनाद् इस्वनिषेधे राजयति / अरराजत् / णिजन्ताण्णिम् / णिलोपे चोरयति / अचूचुरत् / 'घटा

Page #601
588 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातमकरणे देईस्वः' इति इस्वे घटयति / अजीघटत् / स्मरयति / स्मदृत्वरेति अः। असस्मरत् / अददरत् / अतत्वरत् / 385 वा वेष्टचेष्टः // 41 // 66 // वेष्टचेष्टोर्धात्वोरसमानलोपे ङपरे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्य आकारान्तादेशो वा स्यात् / अववेष्टत् / अविवेष्टत् / अचचेष्टत् / अचिचेष्टत् / भ्राजभासेति ह्रस्व विकल्पे पूर्वस्य सन्वद्भावेनेत्वे अविभ्रजत् / अबभ्राजत् / अविभ्रसत् / अबभ्रासत् / अदीदिपत् / अदिदीपत् / वर्तयति / ऋदृवर्णस्येति ऋत्वे पक्षे गुणः। अवीवतत् / अववर्तत् / अर्तीति पुः। अपयति / आर्पिपत् / रेपयति / व्लेपयति / हेपयति / 386 वोः प्वव्यञ्जने लुक् ॥ठो।११। पौ यकाररहितव्यञ्जनादौ च प्रत्यये यकारवकारयोर्लक् स्यात् / पुग्रहणममत्ययार्थम् / लोपयति / क्षमापयति / कथं वृक्षवयतीति वृक्ष ? णिलुकः थानिवत्त्वाद् भविष्यति / यवर्जनं किम् / य्यते / व्यञ्जन इति किम् / क्नूयिता / प्रत्ययापत्यययोः प्रत्ययस्यैव ग्रहणात् धात्ववयवे न भवति / वश्चकः / स्वापयति / स्वपेर्यढे चेति यत् / ततो द्वित्वे असूषुपत् / 387 णौ क्रीजीङः // 4 // 2 // 10 // क्रोंग जि इङ् इत्येतेषां णौ परे आकारोऽन्तादेशः स्यात् / क्रापयति / जापयति / अध्यापयति / 388 णौ सन्डे वा // 4 // 4 // 27 // सन्परे ङपरे च णौ परत इङो गादेशो वा स्यात् / अध्यजीगपत् / अध्यापिपत् / णाविति किम् / अधिजिगांसते / सन्ङ इति किम् / अध्यापयति / 389 सिध्यतेरज्ञाने // 4 / 2 / 11 // पिधूच् संराद्धावित्यस्याज्ञाने वर्तमानस्य णौ परतः स्वरस्याकारः स्यात् / मन्त्रं साधयति / अन्नं साधयति साधर्मिकेभ्यो दातुम् / अज्ञान इति किम् / तपस्तपस्विनं सेधयति / सिध्यति जानीते तपस्वी ज्ञानविशेषमासादयति तं तपः प्रयुङ्क्ते इत्यर्थः। सिध्यतेरिति किम् / पिधू गत्यामिति भौवादिकस्य मा भूत् / अन्नं सेधयतीति प्रयोगनिवृत्त्यर्थ वचनम् / 390 चिस्फुरोर्नवा // 4 / 2 / 12 // चिनोतेः स्फुरतेश्च णौ परे स्वरस्यात्वं वा स्यात् / चापयति / चाययति / स्फारयति / स्फोरयति /

Page #602
589 ण्यन्तप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. 391 वियः प्रजने // 4 / 2 / 13 // प्रजनो जन्मन उपक्रमो गर्भग्रहणम् / तस्मिन् वर्तमानस्य वी इत्येतस्य णौ परे आत्वमन्तादेशो वा स्यात् / पुरो वातो गाः प्रवापयति / प्रवाययति / गर्भ ग्राहयतीत्यर्थः / वातेः प्रजने वृत्तिर्नास्तीति आरंभः। 392 रुहः पः // 4 / 2 / 14 // रुहेर्णी परतः पफारोऽन्तादेशो वा स्यात् / रोपयति रोहयति व्रीहीन् / रोहत्यर्थे रुप्यतिन दृश्यते इति योगारंभः / लियो नोऽन्त इति वा ने घृतं विलीनयति, विलाययति / कृतात्वस्य तु लकारपकारी विलालयति, विलापयति / ____393 पातेः // 4 / 2 / 17 // पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् / पांक रक्षणे इत्येतस्य णौ परे लोऽन्तः स्यात् / पालयति / अपीपलत् / 'पलण् रक्षणे' इति चौरादिकेनैव सिद्धे पातेोऽन्तः स्यादिति वचनम् / तिनिर्देशो धात्वन्तरनिवृत्त्यर्थः। पा पाने, पैं शोषणे वा, पाययति / यलुग्निवृत्त्यर्थश्च / पापाययति / 394 वो विधूनने जः॥४।२।१८॥वा इत्येतस्य विधूननेऽर्थे णौ परेजोऽन्तः स्यात् / पक्षकेण उपवाजयति / अवीवजत् / विधूनन इति किम् / ओ केशानावापयति / शोषयतीत्यर्थः / वजिनैव सिद्धे वाते रूपान्तरनिवृत्त्यर्थ वचनम् / 395 पाशाछासावेव्याहो यः॥४।२।२०॥ एषां णौ परे योऽन्तः स्यात् / पोरपवादो योगः। पां पाने, मैं शोषणे वा, पाययति / पातेस्तु लकार उक्तः। शोंच शाययति / छौंच अवच्छाययति / सों मैं वा अवसाययति / वेंग वाययति / वे इत्यनात्वेन निर्देशो वाक् गतिगन्धनयोः, ओवै शोषणे इत्यनयोनिवृत्यर्थः / वापयति / व्यग् व्याययति / वेग हाययति / एषां कृतात्वानां ग्रहणादिह प्रकरणे लाक्षणिकस्यापि ग्रहणं भवति / तेन क्रापयतीत्यादि सिद्धम् / पैं शोषणे इत्यस्य अद्यतन्यां अपीपयत् / पिबतेस्तु / 396 पिवः पिप्य् // 4 / 1 // 33 // ण्यन्तस्य पिबते. परे पीप्य इत्ययमादेशः स्यात् न चायं द्विः। अपीप्यत् / पिबतिनिर्देशात् पातेन / अपीपलत् / लुप्ततिनिर्देशाधङ्लुप्यपि न / अपापयत् / शोंच्-अद्यतनी-अशीशयदित्यादि / हेंग अद्यतन्याम्

Page #603
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातमकरणे 397 णौ ङसनि // 4 / 1 / 88 // यतेः सस्वरान्तस्था ङपरे सन्परे च णौ विषये यत् स्यात् / अजूहवत्। णाविति विषयसप्तमी किम्। णिविषय एवान्तरङ्गमपि मकारागमं बाधित्वा य्यथा स्यात् / 398 श्वेर्वा ॥४।१।८९॥श्वयतेः सस्वरान्तस्था ङपरे सन्परे च णौ विषये यवृद्वा स्यात् / अशूशवत् / अशिश्चियत् / विषयविज्ञानादन्तरङ्गमपि वृद्धयादिकं यता बाध्यते। कृते च तस्मिन् वृद्धिः, तत आवादेश उपान्त्यहस्वत्वम् / ततो णिकृतस्य स्थानित्वात् शोद्वित्वं ततः पूर्वदीर्घ इति क्रमः। 399 स्फाय स्फा // 4 / 2 / 22 // स्फायतिौँ परे स्फाव इत्ययमादेशः स्यात् / स्फावयति / अभेदनिर्देशोऽन्ताधिकारनिवृत्त्यर्थः / 400 शदेरगतौ शात् // 4 / 2 / 23 / / शीयतेरगतावर्थे णौ परे शात् इत्ययमादेशः स्यात् / पुष्पाणि शातयति। अगताविति किम् / गोपालको गाः शादयति / गमयतीत्यर्थः / 401 कगेवनूजनैजृषकस्रञ्जः // 4 / 2 / 25 / / एषां णौ परे इस्वः स्यात् त्रिणम्परे तु णौ वा दीर्घः। कगे-इति सौत्रो धातुः। एकारश्चैदिकार्थः। कगयति / वन्-उपवनयति / जन-जनयति / जृष्-जरयति / कस्-कसयति / रञ्जेस्तु / 402 णौ मृगरमणे // 4 / 2 / 51 // र रुपान्त्यनकारस्य णौ परे मृगाणां रमणे-क्रीडायामर्थे लुक् स्यात् / रजयति मृगान् व्याधः / मृगरमण इति किम् / रञ्जयति रजको वस्त्रम् / रञ्जयति सभां नटः। नलोपे वचनस्य चरितार्थत्वात नलोपाभावे ' अरञ्जि' इत्यादौ दीर्घो न / केचित्तु ष्णसूच निरसने इत्यस्यापि (इस्वम् ) इच्छन्ति / वन् इत्यूकारनिर्देशात् 'वन भक्तौ' इत्यस्य न भवति / वानयति / कगादीनां तु अर्थविशेषो नोपादीयते / 403 अमोऽकम्यमिचमः // 4 / 2226 // कम्यमिचमिवर्जितस्यामन्तस्य धातोर्णौ परे इस्वः स्यात् त्रिणम्परे तु णौ वा दीर्घः। रमयति / दमयति / गमयति / कथं संक्रामयति ? संक्रामन्तं करोतीति शत्रन्ताणिजि भविष्यति / अकम्यमिचम इति किम् / कामयते / आमयति / आचामयति /

Page #604
ण्यन्तप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 591 - 404 पर्यपात्स्खदः // 4 / 2 / 27 // पर्यपाभ्यामेव परस्य स्खदेौँ परे हवः स्यात् त्रिणम्परे तु वा दीर्घः। परिस्खदयति / अपस्वदयति / अवादप्यन्ये / अवस्वदयति / स्वदेघंटादिपाठेन सिद्ध नियमार्थ वचनम् / अन्योपसर्गपूर्वस्य मा भूत / प्रस्खादयति / अन्ये तु निषेधाधिकारे 'अपपरिस्खदः' इति पठिखा पर्यपपूवस्य स्वदेनिषेधमिच्छन्ति / तन्मते परिस्खादयति, अपस्खादयतीत्यादि भवति / पर्यपाभ्यामन्यत्र प्रस्खदयतीत्यादि भवति / 405 शमोऽदर्शने // 4 // // 28 // अदर्शनेऽर्थे वर्तमानस्य शमी परे इस्त्रः स्मात् त्रिणम्परे तु वा दीर्घः / शमयति रोगम् / अदर्शन इति किम् / निशामयति रूपम् / दर्शन एव केचिदिच्छन्ति / तेषामुदाहरणप्रत्युदाहरणयोर्विपर्ययः / 406 ज्वलहलह्मलग्लास्नावनूवमनमोऽनुपसर्गस्य वा // 4 // 2 // 32 // एषामनुपसर्गाणां णौ परे इस्त्रो वा स्यात् / ज्वलयति / ज्वालयति / ह्वलयति / हालयति / मलयति / मालयति / ग्लपयति / ग्लापयति / स्नपयति / स्नापयति / वनयति / वानयति / वमयति / वामयति / नमयति / नामयति / अनुपसर्गस्येति किम् / प्रज्वलयति / प्रहलयति / प्रह्मलयति। प्रग्लापयति / प्रस्नापयति / प्रवनयति। प्रवमयति / प्रणमयति / ग्लास्नोरमाप्ते शेषाणां तु प्राप्ते विभाषा / प्रापयति / 407 जिघ्रतेरिः // 42 // 38 // जिघ्रतेरुपान्त्यस्य ङपरे णाविकारो वा स्यात् / अजिघ्रिपत् / अजिघ्रपत् / तिनिर्देशो यङ्लनिवृत्त्यर्थः। अजाघ्रपत् / 408 तिष्ठतेः // 4 / 2 / 39 // तिष्ठतेरुपान्त्यस्य ङपरे णाविकारः स्यात् / अतिष्ठिपत् / योगविभागो नित्यार्थः / 409 ऊदुषो णौ // 4 / 2 / 40 // दुरुपान्त्यस्य णौ परे ऊकारादेशः स्यात् / दुष्यन्तं प्रयुङ्क्ते दूषयति / णाविति किम् / दोषो वर्तते / धातोः स्वरूपग्रहणे तत्पत्ययविज्ञानादिह न / दोषणं दुट् किम् / दुषमाचष्टे दुषयति। पुनर्णिग्रहणं डनिवृत्त्यर्थम् / के हस्वो न भवतीत्यन्ये / अदुदूषत् / - 410 चित्ते वा // 4 // 41 // चित्तविषयस्य चित्तकर्तृकस्य दुषेरुपान्त्यस्य णौ परे ऊद्वा स्यात् / चित्तं दुष्यति तदन्यः प्रयुङ्क्ते चित्तं दूषयति, दोषयति / मनो दूषयति,दोषयति / चित्तग्रहणेन प्रज्ञाया अपि ग्रहणात् प्रज्ञां दूषयति, दोषयति।

Page #605
592 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे गोहःस्वरे / निगृहयति। ओणेदित्करणाल्लिङ्गात् नित्यादपि द्विवचनात् मागेवोपान्त्यहस्व इति मा भवानाटिटत् / मा भवानानिदिधत् / मा भवान् मेदिधत् / आशिशत् / साहयति / न्यसीपहत् / अत्र असोङसिवूसहस्सटामिति सोविषयस्य विषयस्य च वर्जनात् सस्य पत्वं न / एवं पर्यसीषिवत् / व्यतस्तम्भत् / प्राणयति / पाणिणत् / न बदनं संयोगादिः / औजिजत् / आड्डित् / औन्दिदत् / 411 णावज्ञाने गमुः // 4 / 4 / 24 // इणिकोरज्ञाने वर्तमानयोणी विषये गमु इत्ययमादेशः स्यात् / उकारः 'स्वरहन्गमोः सनि धुटि' इत्यत्र विशेषणार्थः। गमयति ग्रामम् / अधिगमयति प्रियम् / अज्ञान इति किम् / अर्थान् प्रत्यायति / अज्ञान इतीणो विशेषणं नेकोऽसंभवात् / धावन्तरेणैव सिद्धे णाविको ज्ञानादन्यत्रेणश्च रूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम् / कथमर्थान् गमयन्ति शब्दाः। गमिनैव सिद्धम् / ईjयति / ऐषिष्यत् / 412 रभोऽपरोक्षाशवि // 4 / 4 / 103 // रमतेः स्वरात्परःपरोक्षाशववर्जिते स्वरादौ प्रत्यये परे नोऽन्तः स्यात् / आरम्भयति / आ(रम्भत / अपरोक्षाशवीति किम् / आरेभे / आरभते / - 413 लभः // 4 / 4 / 104 // लभतेः स्वरात्परः परोक्षाशववर्जिते स्वरादौ प्रत्यये परे नोऽन्तः स्यात् / लम्भयति / अपरोक्षाशवीत्येव / लेभे / लभते / लभेः परस्मैपदस्याप्यभिधानात् लभन्ती स्त्रीति केचित् / स्वर इत्येव / लब्धा / योगविभाग उत्तरार्थः। // इति ण्यन्तप्रक्रिया // // अथ सन्नन्तप्रक्रिया // 414 तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः // 3 / 4 / 21 / / यो धातुरिषेः कर्म इपिणैव च समानकर्तृकः स तुमर्हः, तस्मादिच्छायामर्थे सन् प्रत्ययो वा स्यात् न चेत्स इच्छासन्नन्तो भवति / नकारः सन्ग्रहणेषु विशेषणार्थः। सन्यङश्चेति द्विवम् / सन्यस्येति पूर्वस्येकारे नाम्यन्तस्थेति षत्वे च पठितुमिच्छति पिपठिषति / तुमर्हा दिति कि / अकर्मणोऽसमानकर्तृकाच मा भूत् / गमनेनेच्छति / इच्छायामिति

Page #606
सन्नन्तमक्रिया] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 593 किम् / भोक्तुं व्रजति / अतत्सन इति किम् / चिकीर्षितुमिच्छति। तद्ग्रहणं किम् / जुगुप्सिषते / सनोऽकारः किम् / अर्थान् प्रतीषिषति / कथं नदीकूलं पिपतिषति ? पतितुमिच्छतीति वाक्यवदुपमानाद् भविष्यति / अपिपठिषीत् / पिपठिषाञ्चकार / पिपठिष्यात् / पिपठिषिता / पिपठिषिष्यति / स्वरादेद्वितीयः / अटिटिषति / घस्लसनद्यतनीति घस्लादेशे अत्तुमिच्छति जिघत्सति / अजिघत्सीत् / 415 यिः सन्वेयः // 4 / 1 / 11 // ईष्यतेर्विचनभाजो यिः सन् वा द्विः स्यात् / ईयियिषति / ईष्यिषिषति / 416 ग्रहगुहश्च सनः // 4 / 4 / 60 // ग्रहिगुहिभ्यामुवर्णान्ताच्च धातोविहितस्य सन आदिरिट् न स्यात् / 417 रुदविदमुषग्रहस्वपप्रच्छः सन् च // 4 / 4 / 32 // सेडिति निवृत्तम् / एभ्यः परः सन् क्त्वा च किद्वत्स्याताम् / जिघृक्षति / जुघुक्षति / रुरुदिषति / विविदिषति / मुमुषिषति / सुषुप्सति / पिपृच्छिषति / रुदविदमुषो 'वौ व्यञ्जनादेः सन् चाऽय्यः' इति विकल्पे आहेस्तु 'त्वा' इति प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / स्वपिप्रच्छ्योः सन्नर्थमेव / गुहेरिटमपीच्छत्यन्यः। जुगहिषन् मत्तगजोऽभ्यधावत् / स्वापयितुमिच्छति / 418 स्वपो णावुः // 4 / 1 / 62 // स्वपेरें सति द्वित्वे कृते पूर्वस्योकारान्तादेशः स्यात् / स्वर्णौ णके क्यनि णौ के च असुष्वापकीयत् / स्वापेः किबन्तात् कर्तुः किपि यङ् सोष्वाप्यते / अन्ये तु णौ सति द्वित्वनिमित्तानन्तर्य एवेच्छन्ति / स्वापकीयतेः सनि सिष्वापकीयिषति / णाविति किम् / णकान्तात क्यनि सनि च सिष्वापकीयिषति / स्वपो णाविति किम् / स्वापं चिकीर्षति सिष्वापयिषति / अत्र न स्वपेणिर्घजा व्यवधानात् / स्वपो णौ सति द्वित्व इति किम्। सोषोपयिषति / अत्र यङ्लुबन्तात् द्वित्वे सति गिर्न तु णौ सति द्वित्वमिति / 419 नामिनोनिट् // 4 // 3 // 33 // नाम्यन्ताद्धातोरनिट् सन् किद्वत्स्यात् / 420 स्वरहनगमोः सनि धुटि // 4 / 1 / 104 // स्वरान्तस्य धातोर्हन्तेर्ग: मोश्च धुडादौ सनि परे स्वरस्य दीर्घः स्यात् / चिचीपति / चेः किर्वा / चिकीपति / तुतूपति / कृगः सनि चिकीर्षति / हन्तुमिच्छति जिघांसति / गम्विति इणिजिकादेशस्य गमेर्ग्रहणम् /

Page #607
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 421 सनीङश्च // 4 / 4 / 25 // इङ इणिकोश्चाज्ञाने वर्तमानयोः सनि परे गमुरादेशः स्यात् / अज्ञान इति इण एव विशेषणं नेडिकोरसंभवात् / ____422 प्राग्वत् // 33174 // सनः प्राक प्रा यो धातुस्तस्मादिव सन्नन्तात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / यत्पूर्वस्य धातोरनुबन्धेनोपपदेनार्थविशेषेण वात्मनेपदं दृष्टं तत्सन्नन्तादतिदिश्यते / इङ्-अधिजिगांसते विद्याम् / इण्-अधिजिगमिपति ग्रामम् / इक्-मातुरधिजिगमिषति / ज्ञाने तु अर्थान् प्रतीषिषति / णौ सन् के वेति वा इडो गाडादेशे अधिजिगापयिषति / अध्यापिपयिषति / यत्पुनः समत्ययधातुनिमित्तं तत् (प्राग्वत् इत्यनेन) नातिदिश्यते / शिशित्सति / मुमूर्षति / अत्र हि न शदिम्रियती एव निमित्ते किं तर्हि शिदाशीरद्यतन्योऽपि / अनुबन्धादिनिमित्तमपि यद् विशेषविधानबाधया प्राग्न 'दृष्टं तन्नातिदिश्यते / यथा अनुकरोति-अनुचिकीर्षति / पराकरोति-पराचिकीर्षति / तिजादीनां बर्थविशेषेषु केवलानामप्रयोगात् सन्नन्तसमुदायार्थमेव अनुबन्धविधानम् / तेन तितिक्षते, जुगुप्सते, मीमांसते, इत्यादौ प्रागदृष्टमपि आत्मनेपदमनुबन्धसामर्थ्याद् भवति / यथा कुस्मिचित्रमहीहृणीङामनुबन्धो णिच्क्यन्यगन्तसमुदायार्थः। विकुस्मयते, चित्रीयते, महीयते, हणीयते / अवयवे वा कृतं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकं भवति यं समुदायं सोऽवयवो न व्यभिचरति / यथा गोः सक्थनि कर्णे वा कृतं लिङ्गं चिन्हं गोरेव विशेषकं भवति न गोमण्डलस्य / सन्नन्तं च समुदाय तिजादयोऽर्थविशेषेषु न व्यभिचरन्ति णिगन्तं पुनर्व्यभिचरन्ति / ननु सन्नन्तमपि व्यभिचरन्ति तेजयति, गोपायति, मानयतीति / नैवम् / अर्थविशेषेषु न व्यभिचार इत्युक्तत्वात् / शीङ् शिशयिषते / निविविक्षते / शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः, चिकंसते उभयेन / उपान्त्ये / बिभित्सते / बुभुत्सते / विवृत्सति / विवर्तिषति / अनिडित्येव / विवधिपते। नामिन इत्येव / यियक्षति। विवत्सति। कृततेतीविकल्पे निनृत्सति / निनतिषति / चिकृत्सति / चिकतिषति / 423 वौ व्यञ्जनादेः सन्चायवः // 4 / 3 / 26 // वौ उकारे इकारे चोपान्त्ये सति व्यञ्जनादेर्धातोः परः क्त्वा सन् च सेटौ वा किद्वत्स्याताम् 'अय्वः' यकारान्ताद् वकारान्ताच न भवतः / दिद्युतिषते / दिद्योतिषते / मुमुदिषते / मुमोदिषते / लिलिखिषति / लिलेखिषति / शिश्चितिषते / शिश्वेतिषते / व्यञ्ज

Page #608
695 सन्नन्तप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. नादेरिति किम् / ओषिषिषति / सेडित्येव / बुभुक्षते / अय्व इति किम् / दिदेविषति / 10. 424 इवृधभ्रस्जदम्भाश्रयूर्णभरज्ञपिसनितनिपतिवृदरिद्रः सनः 4 / 4 / 47 // इवन्तेभ्य ऋधभ्रस्जदम्भश्रियुऊणुभरतिज्ञपिसनितनिपतिभ्य ऋकारान्तेभ्यो दरिद्रातेश्च परस्य सन आदिरिड् वा स्यात् / दुयूषति / सिस्यूषति / सिसेविषति / , 425 ऋध ईत् // 4 / 1 / 17 // ऋधः सकारादौ सनि परे ईत् इत्यादेशो न चास्य द्विः / इसति / सीत्येव / अदिधिषति / 'भृजो भज् ' विभ्रक्षति / विभक्षति / विभर्जिपति / विभ्रजिपति / ___ 426 दम्भो धिप धीप् // 4 / 1 / 18 // दम्भेः सकारादौ सनि परे धिप् धीप इत्येतावादेशौ स्याताम् न चास्य द्विः। धिप्सति / धीप्सति / सीत्येव / दिदम्भिषति / शिश्रीपति / शिश्रयिषति / युयूषति / ओर्जान्तस्थेतीकारः / यियविषति / प्रोणुनूपति / प्रोणुनुविषति / प्रोणुनविषति। बुभूपति। विभरिषति / शनिर्देशो यङ्लुपो विभतेश्च निवृत्त्यर्थः। विभतेरपीच्छन्त्येके / इडभावपक्षे गुणमपि / विभर्षति / विभरिषति / तन्मतसंग्रहार्थ कृतगुणस्य भृगो निर्देशः। तेन इडभावपक्षेऽपि गुणो भवति / 427 ज्ञप्यापो ज्ञीपी न च द्विः सि सनि // 4 / 1 / 16 // ज्ञपेरापेश्च सकारादौ सनि परे यथासंख्यं ज्ञी पीप इत्येतावादेशौ स्याताम् , न चानयोरेकस्वरोंऽशो द्विः। आदेशे कृते द्वित्वं प्रामोतीति निषिध्यते / आदेशसंनियोगे च निषेधात् अन्यत्र द्वित्वं भवत्येव / ज्ञीप्सति / सीत्येव / जिज्ञपयिषति / ईप्सति / ज्ञपीति कृतहस्वस्योपादानात् ज्ञापेर्जिज्ञापयिषतीत्येव / सनीति सनतेः सनोतेश्च ग्रहणम् / 428 सनि ॥४।२।६१॥खनादीनां धुडादौ सनि परतोऽन्तस्यात्वं स्यात् / सिषासति / खनिजनोरिटा भवितव्यमिति धुडादिः सन्न भवति / धुटीत्येव / सिसनिषति / /

Page #609
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. आख्यातमकरणे 429 तनो वा // 4 / 1 / 105 // तनोतेधुंडादौ सनि परे स्वरस्य दीर्घो वा स्यात् / तितांसति / तितंसति / धुटीत्येव / तितनिषति / ... 430 रभलभशकपतपदामिः // 41 // 21 // एषां स्वरस्य सकारादौ सनि परे इकार आदेशः स्यात् न चैषां द्विः। बहुवचनं शकीचशक्लंटोरुभयोरपि परिग्रहार्थम् / पित्सति / पिपतिषति / आरिप्सते / लिप्सते / शिक्षते / पित्सते / दृ इति वृग्वङोहणम् / मावुवृर्षति / प्राविवरीषति / वुवर्षते / विवरिषते / विवरीषते / ऋदन्त-तितीर्षति / तितरिषति / तितरीषति / चिकीर्षतीत्यत्र तु लाक्षणिकत्वान्न भवति / दरिद्रा-दिदरिद्रासति / दिदरिद्विषति / योः ‘ग्रहगुहश्च सनः' भ्रस्जभृगोस्तुसामान्येन प्रतिषेधेऽन्येषां च नित्यमिटि प्राप्ते [ इटवेति ] विकल्पोऽयम् / ___431 ऋस्मिपूङञ्जशौकृगृधृप्रच्छः // 44 // 48 // पृथग्योगादेति निटत्तम् / एभ्यः परस्य सन आदिरिट् स्यात् / ऋ-अरिरिषति / स्मि-सिस्मयिषते / पूर-पिपविषते / अनुबन्धनिर्देशात् पूगः पुपूषति, पुपूषते / अञ्-अञ्जिजिषति / अशौ-अशिशिषते / अनातेस्त्विडस्त्येव / कृ-चिकरिपति / चिकरीपति / गृजिगरिषति / जिगरीषति / वृतो नवेत्यादिना पक्षे दीर्घत्वम् / अन्ये तु व्यवस्थितविभाषयाऽस्येटो दीर्घत्वं नेच्छन्ति / टुङ्-आदिदरिषते / धुंङ्-आदिधरिषते / प्रच्छ्-पिपृच्छिषति / प्रच्छसहचरिताः कृगृध इत्येते तौदादिकाः / तेन कृणातेश्चिकीर्षति। चिकरिषति। चिकरीषति / गृणातेः जिगीर्षति / जिगरिषति। जिगरीपति / धरतेर्दिधीर्षतीत्येव भवति / ऋस्मिपूधृप्रच्छामप्राप्ते शेषाणां विकल्पे प्राप्ते वचनम् / 432 अव्याप्यस्य मुचेर्मोग्वा // 4 / 1 / 19 // मुचेरकर्मकस्य सकारादौ सनि परे मोक् इत्ययमादेशो वा स्यात् न चास्य द्विः / मोक्षति, मुमुक्षति चैत्रः। मोक्षते मुमुक्षते वा वत्सः स्वयमेव | अव्याप्यस्येति किम् / मुमुक्षति वत्सं चैत्रः / 433 मिमीमादामित्स्वरस्य // 41 // 20 // मिमीमा इत्येतेषां दासंज्ञकानां च स्वरस्य सकारादौ सनि परे इदादेशः स्यान्न चैषां द्विः / मीति मीञ्चमींगशोहणम् / मित्सते / प्रमित्सति / पमित्सते शत्रून् / मेति मामायन

Page #610
सन्नन्तप्रक्रिया सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 697 ग्रहणम् / मित्सति / प्रमित्सते भूमिम् / अपमित्सते यवान् / मातेर्नच्छन्त्येके / मिमासति / दासंज्ञ-दाम्-प्रदित्सति दानम् / देङ्-दित्सते पुत्रम् / डुदांग्क्दित्सति दित्सते वस्त्रम् / दों-दित्सति दण्डम् / धे-धित्सति स्तनम् / डुधांग थित्सति घित्सते श्रुतम् / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन 'निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धस्य ' इत्यादि नाश्रीयते / स्वरस्येति किम् / सर्वस्य मा भूत् / 434 राधेर्वधे // 4 / 1 / 22 // राधेहिँसायां वर्तमानस्य सकारादौ सनि परे खरस्येकारादेशः स्यान्न चास्य द्विः / प्रतिरित्सति, अपरित्सति / वध इति किम् / आरिरात्सति गुरून् / 435 दीङः सनि वा // 4 / 2 / 6 // दीरः सनि परे आत्वं वा स्यात / दिदासते। दिदीषते / उपदिदासते। उपदिदीषते / तृहौत्-तिवृक्षति / वितर्हिषति हैमम् / जेर्गिः सन्परोक्षयोः। जिगीषति / इष्-एपिषिषति। अनक् प्राणने-माणिणिपति / उच्छेः चछाभ्यां सहितस्येटो द्वित्वम् / उचिच्छिषति / निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभाव इति त्वनित्यम् / द्वित्वे हः। जुहूषति / णौ डसनि / जुहावयिपति / श्वेर्वा / शुशावयिषति / शिश्वाययिषति / स्फुरतेय॑न्तात्सनि पुस्फोरयिषति / लुनन्तं प्रयुङ्क्ते लावयति / लावयितुमिच्छति / ओर्जान्तस्येतीति लिलावयिषति / पिपावयिषति। 'श्रुस्तुद्रु' इत्यादिना विकल्पेनेकारे शिश्रावयिषति। शुश्रावयिषति / उपसर्गात्सुगित्यत्राद्वित्व इत्युक्तत्वादिह न षत्वम् / अभिमुमूषति। अभ्यसुसूपत् / परिसुसूपति / पर्यसुसूषत् / अभिसिषासति / अभ्यसिषासत् / अन्न पूर्वसकारस्य पत्वं न / मूलधातोस्तु यथामाप्तं भवत्येव / 436 णिस्तोरेवास्वदस्विदसहःषणि // 2 // 3 // 37 // स्वदस्विदसहवर्जितानां प्यन्तानां स्तोतेरेव च संबन्धिनः सकारस्य नाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य सनि परे षः स्थानान्येषाम् / सिषेवयिषति / सुष्वापयिषति / सिषेधयिषति ! तुष्ट्रपति / स्वदादिपयुदासः किम् / सिस्वादयिषति / सिस्वेदयिषति। सिसाहयिषति / स्तौतिसाहचर्यात् स्वदादिपर्युदासेन सदृशग्रहणाच्च ण्यन्तानामपि पोपदेशानामेव ग्रहणम् / तथा च कृतखात् सकारस्य ' नाम्यन्तस्थाकवर्गा' आदिसूत्रेणैव सिद्धे नियमार्थ वचनम् / णिस्तोरेव पणि षत्वं नान्यस्य / तेनेह न / सुसूपति / सिसिक्षति / सिसेविषति / एवकारः षण्येव णिस्तोरिति विपरीतनियमनिहत्यर्थः। तेनेहापि भवति। असीषिवत् /

Page #611
598 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे तुष्टाव / षणीति किम् / सिषेव / सुष्वाप / षत्वं किम् / सुषुप्सति / तिष्ठासति / नकारः किम् / व्यतिसुषुपिणे / कथं प्रतीषिषति / अधीषिषति ? पणि निमित्ते धातोः पखनियम उक्तः। इह तु सन एव द्विरुक्तस्य षत्वं न धातोरिति न प्रतिषेधः। सोषुपिषते, सेषिविषते इत्यादौ तु यङि द्वित्वं पश्चात् सन्निति न प्रतिषेधः। येषां तु दर्शने द्वित्वेऽपि पुनः सनि द्विरुक्तिः तन्मते सुसोषुपिषत इत्यत्र पणि सुशब्दात् परस्य सस्य षत्वं न भवत्येव / ...437 स्वजेर्वा // 2 // 3 // 38 // इकारान्तनिर्देशात्सञ्ज इह ण्यन्तो गृह्यते / सञ्जयते म्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य षणि परे सस्य षो वा स्यात् / सिसञ्जयिषति / सिपञ्जयिषति / नित्यं पत्त्वमित्येके / // इति सन्नन्तप्रक्रिया // // अथ यङन्तप्रक्रिया // . 438 व्यञ्जनादेरेकस्वराशाभीक्ष्ण्ये यङ् वा // 3 / 4 / 9 // गुणक्रियाणामधिश्रयणादीनां क्रियान्तराव्यवहितानां साकल्येन संपत्तिः फलातिरेको वा भृशत्वम् / प्रधानक्रियाया विक्लेदादेः क्रियान्तराव्यवधानेनावृत्तिराभीक्ष्ण्यम् / तद्विशिष्टेऽर्थे वर्तमानाद्धातोर्व्यञ्जनादेरेकस्वराधङ् प्रत्ययो वा स्यात् / डकार आत्मनेपदार्थः / सन्याश्चेति द्वित्वे / 439 आगुणावन्यादेः // 41 // 48 // धातोर्यङन्तस्य द्वित्वे सति पूर्वस्यान्यादेनीमुरीरिरन्तवर्जितस्याकारो गुणश्वासन्नौ स्याताम् / भृशं पुनःपुनर्वा पचति पापच्यते / अथाभीक्ष्ण्ययङन्तस्याभीक्ष्ण्ये द्वित्वं कस्मान्न भवति / उक्तार्थत्वात् / यदा तु भृशार्थयङन्तादाभीक्ष्ण्यविवक्षा तदा भवत्येव / पापच्यते, पापच्यते / तथा भृशार्थयङन्तादाभीक्ष्ण्ये आभीक्ष्ण्ययङन्ताद्वा भृशार्थे विवक्षिते यदा पञ्चमी तदा सा केवला तदर्थद्योतनेऽसमर्थति तदर्थद्योतने द्विवचनमपेक्षते / पापच्यस्व, पापच्यस्वेति / धातोरित्येव / तेन सोपसर्गान्न भवति / भृशं पात्ति। व्यञ्जनादेरिति किम् / भृशमीक्षते / एकस्वरादिति किम् / भृशं चकास्ति / केचिजागतेरिच्छन्ति / जाजाग्रीयते / सर्वस्माद्धातोरायादिप्रत्ययरहितात् केचिदिच्छन्ति / अटाट्यते। दादरियते /

Page #612
यङन्तप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. भृशाभीक्ष्ण्ये इति किम् / पचति / वेति किम् / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनातीत्यादि यथा स्यात् / ' आ गुणावन्यादेः' इत्यनेन विधीयमानावाकारगुणौ यङ्निमित्तौ नेति यङ्लुप्यपि भवतः / पापचीति / अन्यादेरिति किम् / वनीवच्यते / यंयम्यते / नरीनृत्यते / नरिननति / नर्नति / ननु चात्र अपवादत्वान्न्यादय एव बाधका भविष्यन्ति किं न्यादिवर्जनेन ? सत्यम् , द्वित्वे सति पूर्वस्य विकारेषु बाधको न बाधक इति ज्ञापनार्थम् / तेन अचीकरदित्यत्र ‘लघोर्दीर्वोऽस्वरादेः' इति सन्वत्कार्य न वाध्यते / 440 योशिति // 4 / 3 / 80 // व्यञ्जनान्ताद्धातोः परस्य यकारस्याशिति प्रत्यये लुक् स्यात् / अपापचिष्ट / पापचाञ्चक्रे / पापचिता / पापचिष्यते / सोमूचिता, शाशयिता कुषुभितेत्यत्र णिज्लोपे शयादेशेऽस्य लोपे च व्यञ्जनान्तता। अन्ये तु लाक्षणिकव्यञ्जनान्तेभ्यो यलोपं नेच्छन्ति / तन्मतसंग्रहाथै व्यञ्जनान्ताद्धातोर्विहितस्येति विहितविशेषणं कार्यम् / धातोरित्येव / पुत्रकाम्यिता / व्यञ्जनादित्येव / कण्डूयिता / आशितीति किम् / बेभिद्यते / 441 अटयतिमूत्रिमूत्रिसूच्यशूर्णोः // 3 / 4 / 10 // एभ्यो भृशाभीक्ष्ण्ये वर्तमानेभ्यो यङ् प्रत्ययः स्यात् / भृशं पुनःपुनर्वाटति अटाट्यते / एवमियति ऋच्छति वा अरार्यते / सूत्रण-सोमूत्र्यते। मूत्रण-मोमूत्र्यते / सूचण्-सोसूच्यते / अनुते अश्नाति वा अशाश्यते / ऊर्गुगक्-पोर्गोनूयते / अट्यर्त्यशामव्यञ्जनादित्वात् सूत्रिमूत्रिसूचीनामनेकस्वरत्वात् ऊर्णोतेरव्यञ्जनाद्यनेकस्वरत्वादमाप्ते वचनम् / दीर्घश्वीति दीर्घ तोष्टूयते / - 442 गत्यर्थात् कुटिले // 3 / 4 / 11 // व्यञ्जनादेरेकस्वराद् गत्यर्थात् कुटिल एवार्थे वर्तमानात् धातोर्यङ् स्यान्न भृशाभीक्ष्ण्ये / तक्रकौण्डिन्यन्यायेन भृशाभीक्ष्ण्ययोनिषेधार्थ वचनम् / भृशाभीक्ष्ण्ये कुटिलयुक्ते एव यङ् न केवल इत्यन्ये / एवमुत्तरत्रापि / 443 मुरतोऽनुनासिकस्य // 4 // 1 // 51 // अकारात्परो योऽनुनासिकस्तदन्तस्य धातोर्यङन्तस्य द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तः स्यात् / कुटिलं क्रामति चङ्गम्यते / दन्द्रम्यते / कुटिल इति किम् / भृशमभीक्ष्णं वा कामति / धात्वर्थविशेषणं किम् /

Page #613
सिद्धहमबृहत्मक्रिया. . [आख्यातप्रकरणे साधने कुटिले मा भूत् / कुटिलं पन्थानं गच्छति। कथं जंगमः? रूढिशब्दोऽयम् / . लक्षणया स्थावरमतिपक्षमात्रे वर्तते / 444 गृलुपसदचरजपजभदशदहो गये // 3 / 4 / 12 // गर्दा एवार्थे वर्तमानेभ्यो गृप्रभृतिभ्यो धातुभ्यो यङ्मत्ययः स्यान्न भृशादिषु। 445 ग्रो यङि // 2 // 3 // 101 // यङि प्रत्यये गिरते रेफस्य लकारादेशः स्यात् / गर्हितं निगिरति निजेगिल्यते / गृणातेस्तु यडेव नास्ति / केचिसु तस्यापीच्छन्ति, लत्वं तु नेच्छन्ति / यडीति किम् / निगीर्यते / लोलुप्यते / सासघते / 446 चरफलाम् // 4 / 1153 // बहुवचनं 'विफला विशरणे' इत्यस्यापि परिग्रहार्थम् / चरफलत्रिफला इत्येषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तः स्यात् / 447 ति चोपान्त्यातोऽनोदुः॥४।११५४॥ यङन्तानां चरफलां तकारादौ च प्रत्यये उपान्त्यस्यात उरादेशः स्यात् ‘स चानोत् / तस्य गुणो न / चञ्चूर्यते / पंफुल्यते / अत इति किम् / चारयतेः फालयतेश्च किए / ततो यङ्-चश्चार्यते। पंफाल्यते। अत्रैकदेशविकृतानन्यत्वात् पामोति। अनोदिति किम् / चंचूर्ति / पंफल्ति / अत्र गुणो न। 448 जपजभदहदशभञ्जपशः // 4 / 152 // एषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तः स्यात् / जञ्जप्यते / जञ्जभ्यते / दन्दह्यते / दन्दश्यते / गृलुपेत्यत्र दंशेः कृतनलोपस्य निर्देशो यलुप्यपि नलोपार्थः। दंदशीति / अन्यस्तु नलोपं नेच्छति। बम्भज्यते / पशिति सौत्रो धातुः पंपश्यते / गृलुपेत्यत्र गद्य एवेति नियमः किम् / भृशं पुनःपुनर्वा निगिरति कुटिलं चरतीत्यत्र मा भूत् / धात्वर्थविशेषणं किम् / माधने गये मा भूत् / 449 न गृणाशुभरुचः॥३।४।१३॥ गृणातिशुभिरुचिभ्यो भृशाभीक्ष्ण्यादौ यङ् न स्यात् / गर्हितं गृणाति / भृशं शोभते / भृशं रोचते / ____450 ईय॑जनेऽयपि // 4 // 3 // 97 // मापास्थासादामाहाकामन्तस्य यप्वर्जिते किति अशिति व्यञ्जनादौ प्रत्यये परे ई: स्यात् / गैं गाङ्वा-जेगीयते / गाडगेभेच्छन्त्यन्ये / पा-पेपीयते / स्था-तेष्ठीयते / सो-सेषीयते / सैं-सेसीयते /

Page #614
यङन्तप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अपोपदेशत्वान्न षत्वम् / दासंज्ञ-देदीयते / देधीयते / मा इति माङ्मामेडां त्रयाणां ग्रहणम् / मेमोयते। मातेनेच्छन्त्यन्ये / मामायते / हांक जेहीयते / हाङो न / जाहायते / अयपीति किम् / प्रगाय / प्रपाय / कथमापीय ? पीडो भवति / स्वरादावन्तलोपविधानाद् व्यंजनादौ लब्धे व्यंजनग्रहणं साक्षाद् व्यंजनप्रतिपत्त्यर्थम् / तेन किब्लुपि स्थानिवद्भावेनापि न / शंस्थाः पुमान् / . 451 प्राध्मोर्यङि // 4|498 // ध्राध्मोर्यङि परे ईकारान्तादेशः स्यात् / . जेधीयते / देध्मीयते / यङीति किम् / घ्रायते / ध्मायते / यङ्लुपि जाघ्रीतः / दाध्मीतः / अन्ये तु यङ्लुप्यपीच्छन्ति / जेनीतः / देध्मीतः। 452 हनो नीर्वधे / / 4 / 3 / 99 // हन्तेर्वधे हिंसायां वर्तमानस्य यङिनी इत्यादेशः स्यात् / जेनीयते / द्विषो जेनीयिषीष्टवः / वधे इति किम् / गतौजंघन्यते / दीर्घनिर्देशात् यङ्लुप्यपि। जेन्नीतः / नेच्छन्त्यन्ये / जंघत इति भवति / 453 क्ङिति यि शय् // 4 / 2 / 105 // शीङः विङति यकारादौ प्रत्यये शयादेशः स्यात् / शाशय्यते / यीति किम् / शिश्यानः। क्डिन्तीति किम् / यङ्लुपि न / संशेशीय / 454 ऋतो रीः // 4 / 3 / 109 // धातोरधातोर्वा ऋदन्तस्य श्रुतखात् ऋतः स्थाने रीरित्ययमादेशः स्यात् च्चियङ्यक्क्येषु / चेक्रीयते / जेहीयते / ऋत इति किम् / चेकीर्यते / निजेगिल्यते / 455 ऋमतां रीः // 4 / 1155 // ऋकारवतां धातूनां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य रीरन्तः स्यात् / 456 नृतेर्यङि // 2 / 3 / 9 / / नृतेर्धातोर्नकारस्य यविषये णो न स्यात् / नरीनृत्यते / अत्र ' रघुवर्णात् ' इत्यादिना प्राप्तिः। यडीति किम् / हरिरिव नृत्यतीति हरिणी नाम कश्चित् / पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' इत्यनेन णवम् / दृशृं-दरीदृश्यते / वृतूङ्-वरीत्यते / वृधू-वरीवृध्यते। कृपौङ् चलीक्लृप्यते / धृज-दरीधृज्यते / प्रच्छंत् परीपृच्छयते / ओवश्वौत्-वरीवृश्यते। ग्रहीश-जरीगृह्यते / प्रच्छिनश्चिग्रहीणामृकारे कृते ऋमत्त्वम् / ऋमतामिति किम् /

Page #615
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे क्रीयते / जेहीयते / कृग्रहमो रीभावे कृते द्वित्वमिति ऋमत्त्वं नास्ति / बहुवः चननिर्देशो लाक्षणिकपरिग्रहार्थः / 457 न कवतेर्यङः // 4 / 1 / 47 // यङन्तस्य कवतेद्वित्वे सति पूर्वस्य कस्य चो न स्यात् / / कोकूयते खरः / शनिर्देशः कौतिकुवत्योनिवृत्त्यर्थः / चोकूयते / कवतिरव्यक्ते शब्दे / कुवतिरार्तस्वरे / कौतिः शब्दमात्रे / एषां पाठे शब्दमात्रार्थत्वेऽपि गत्यर्थत्वाविशेषे धावतिगच्छत्यादीनामिवार्थभेदः / यङ्लुपि च निषेधो न / चोकवीति / अन्ये तु यङ्लुप्यपि प्रतिषेधयन्ति / कोकवीति / यङ इति किम् / चुकुवे। 458 वश्वस्रन्सध्वन्सभ्रंशकसपतपदस्कन्दोऽन्तो नीः // 4 / 1 / 50 // एषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य नीरन्तोऽवयवः स्यात् / वनीवच्यते / सनीखस्यते / दनीध्वस्यते / बनीभ्रश्यते / चनीकस्यते / पनीपत्यते / पनीपद्यते / चनीस्कद्यते / दीर्घविधानाद्धस्वो न / 459 व्येस्यमोर्यङि // 41185 // व्येस्यमोः सस्वरान्तस्था यङि वृत स्यात् / वेवीयते / सेसिम्यते / यङ्लुपि नेच्छन्त्यन्ये / वाव्याति / संस्यन्ति / यङीति किम् / व्ययति। 469. चायः की // 41 // 86 // चायगित्येतस्य यङि की इत्ययमादेशः स्यात् / चेकीयते / दीर्घनिर्देशो यङ्लुबर्थः / चेकीतः / 461 सिचो यङि // 2 / 3 / 60 // सिञ्चतेर्धातोः सकारस्य यङि प्रत्यये परतः षो न स्यात् / सेसिच्यते / अभिसेसिच्यते / परत्वादुपसर्गलक्षणमपि षत्वं बाधते / यङीति किम् / अभिषिषिक्षति / ङकारः किम् / अभिषिच्यते / // इति यङन्तप्रक्रिया //

Page #616
यङलुबन्तप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. // अथ यलुबन्तप्रक्रिया // 462 बहुलं लुप् // 3 / 4 / 14 // यङो लुप् बहुलं स्यात् / " तिवा शवाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद् गणेन च // ___एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यङ्लुपि " // इत्युक्तत्वात नेह 'इडिन्तः' इत्यादीनां प्रवृत्तिः। गणनिर्दिष्टत्वेन श्यादयोऽपि न / यङ्लुबन्तं परस्मैपदं 'यङ्लुप च' इत्युक्तत्वेनादादिवच्च / तेन शवपि न / “यतुरुस्तीः' इति वा इदोगमे बोभवीति / बोभोति / बोभूतः / बोमुवैति / बोभूयात् / बोभोतु / बोभवीतु / बोभूहि / अबोभवीत् / अबोभोत् / अबोमवुः / पिवैतिदेति सिज्लुपि अबोभोत् / अबोभूताम् / अबोभूवुः। अबोभूवन् इति केचिद / बोभवाञ्चकार / बोभूयात् / बोभूयास्ताम् / बोभविता / बोभविष्यति / अबोमविष्यत् / बहुलग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम् / तेन कचिन्न / लोलूया / पोपूया / नानाथीति / नानात्ति / नानात्तः। नानाथति / अनानात् / पास्पर्धीति / पास्पधि / पास्पर्धः। पास्पर्धति। पास्पत्सि। हेधिः। पास्पर्धि / अपास्पत् / अपास्पद् / सिवि अपास्पाः इत्यधिकम् / जागाधीति / जागाद्धि / जाघात्सि। अजाघात्-द् / अजाघाः। दध-दादधीति / दादद्धि / दादद्धः। दाधत्सि। अदादधीत् / अदाधत् / अद्यतन्यां-अदादधीत् / अदादाधीत् / चोस्कुन्दीति / चोस्कुन्ति / अचोस्कुन्दीत् / अचोस्कुन् / अचोस्कुन्ताम् / अचोस्कुन्दुः। मोमुदीति / मोमोत्ति / अमोमुदीत् / अमोमोत् / अमोमोः। अद्यतन्यां-अमोमोदीत् / मोमीदाञ्चकार / मोमोदिता / चोकूर्दीति / चोकूर्ति / अचोकूर्दीत् / अचोकूत-ई / अचोकूः। वनीवश्चीति / वनीवङ्क्ति / वनीवक्तः। वनीवचति / अवनीवश्चीत् / अवनीवन् / जङ्गमीति / जङ्गन्ति / यमिरमीति मस्य लुक / जङ्गतः। जङ्ग्मति। मोनो म्वोश्च / जगन्मि / जङ्गन्वः / जङ्गहि / एकस्वरग्रहणोक्तत्वान्नेनिषेधः / अजङ्गमीत् / जङ्गमिता। हन्तेर्यलुपि 'हनो नीर्वधे 'जेनयोति / जेनेति / जेन्नीतः / घ्नीं नेच्छन्त्यन्ये / वधादन्यत्र जङ्घनीति / जवन्ति / जहि / केषांचिन्मते जहि / अवधीत् / वध्यात् / वधादेशस्य द्वित्वं तु न / स्थानिवत्त्वेन प्राप्तं सकृत्मवृत्त प्रत्तमेवेति एकविषये पुनर्निषेधात् / आयूर्वात्तु आजङ्घते इत्यादि / चङ्खनीति / चसन्ति /

Page #617
604 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ आख्यातप्रकरणे 463 आः खनिसनिजनः / / 4 / 2 / 60 // खनादीनां धुडादौ प्रत्यये परेऽन्तस्याकारादेशः स्यात् / चलातः / चङ्नति / चलाहि / चङ्खनानि / अचङ्खनीन् / अचङ्खन् / अचङ्खानीत् / ' ये न वा' चलायात् / चवन्यात् / चञ्चुरीति। चञ्चूति / चञ्चूर्तः / चञ्चुरति / अचञ्चुरीत् / अचञ्चूः / योयोति / योयवीति / अयोयवीत् / अयोयोत् / अद्यतन्यां अयोयावीत् / योयूयात् / नोनवीति / नोनोति / ____464 न हाको लुपि // 4 / 1 // 49 // ओहांक त्यागे इत्यस्य द्वित्वे सति पूर्वस्य यडो लुप्याकारो न स्यात् / जहाति / जहेति / लुपीति किम् / जेहीयते / जाहातीति केचित् / जहीतः / जहति / जहासि / जहिथः / जहीहि / अजहेत् / अजहात् / अजहीताम् / अजहुः। अद्यतन्यां अजहासीत् / अजहासिष्टाम् / आशिषि जहायात् / अजहिष्यत् / सोषुपीति / सोषोप्ति / सास्वपीति, सास्वप्तीति केचित् / असोषुपीत् / असोषोप्-व् / असास्वपीत् / आशिषि सासुप्यात् / - 465 रिरौ च लुपि // 4 / 1156 / / ऋमतां धातूनां यडो लुपि द्वित्वे सति पूर्वस्य रिरौ री चान्तः स्यात् / चरिकति / चर्कति / चरीकति / जरिहति / जरीहर्ति / नरिनृतीति / नरिनति / ननृतीति / नर्ति / नरीनृतीति / नरीनति / वरिवृश्वीति / वरिदृष्टि / ववि॒श्वीति / वर्दृष्टि / वरीवृश्वीति / वरीदृष्टि / चलिक्लपीति / चलिकल्ति / चल्क्लपीति / चल्कल्ति / चलीक्लुपीति। चलिकल्प्ति / लुपीति किम् / नरीनृत्यते / ऋमतामित्येव / कृ-चाकरीति / चाकति / चाकीर्तः / चाकिरति / गृ-जागल्ति / तृ-तातति / वरितीति / वस्तीति। वरीतीति / वरिवति / वर्वति / वरीवति / अवरितीत् 3 / अवरिवत् 3 / गणनिर्दिष्टत्वादङ् न / अवरिवतत् 3 // एवं जरिगृधीति 3 / जरिगर्छि / जरिगृद्धः 3 / जरिगृधति 3 / जरिगृधीषि 3 / जरिघत्सि / अजरियधीत् 3 / अजरिघत्-ई 3 / अजर्घाः 3 / जरिगृहीति 3 // जरिगर्दि 3 / जरिगृढः 3 / जरिगृहशि 3 / जरिगृहीषि 3 / जरिघर्ति 3 / अजरिगृहीत 3 // अजरिघट-ई 3 // अर्तेर्यलुपि द्वित्वे ऋतोऽत् / अरर्ति / रियोगे-पूर्वस्यास्वे स्वरे य्वोरियुक्-अरियति / अररीति / अरियरीति / अतः। अरिय॒तः। आरति / अरियति / अर्कयात / अरिययात / आशिषि गुण विधौ तिवा निर्देशान्न गुणः। रिः शक्याशीर्थे। रलुग्दीर्घश्च / आरियात् / अरियियात्। गृहौङ् ग्रहणे / जरिगृहीति। 31 जरिगर्दि 3 // जरिगृढः 3 / जरिगृहति 3 / अनरिघट-ई। जरिगर्हिता 3 / अत्रेटो दीर्घस्तु न / दीर्घविधायके लुप्ततिवा निर्देशात् / हय गतौ / जाहयीति / जाहति /

Page #618
नामधातुप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 605 जाहतः / जाहयति / जाहयीपि / जाहसि / मव्यस्याः / जाहामि / जाहावः / जाहामः। हर्य गतिकान्त्योः॥ जाहीति / जाहर्ति / जाहर्तः। जाहर्यति / अजाहः। अजाहर्ताम् ! यकारवकारान्तानां तूट्भाविनां यङ्लुपोऽभावः। उट्भाविनोः श्रिविमव्योस्तु यलुवस्त्येव / शेश्रिवीति / 466 मव्यविधिविज्वरित्वरेरुपान्त्येन॥४।१।१९०॥ मव्यादीनामनु- . नासिकादौ क्वौ धुडादौ च प्रत्यये वकारस्योपान्त्येन सहोट् स्यात् / ज्वरत्वरोरुपान्त्यो वकारात्परः, श्रिव्यविमवां तु पूर्वः / शेश्रोति / शेश्रूतः / मव्-मामवीति / मामोति / मामूतः / मामवति / ज्वर-जाज्वरीति / जाजूर्ति / जाजूर्तः। तात्वरीति / तातूर्ति / तातूर्तः। ऊटष्टकार ऊटा इत्यत्र विशेषणार्थः। ___467 राल्लुक् // 4 / 1 / 110 // रेफात् परयोर्धातो छ कारवकारयोरनुनासिकादौ को धुडादौ च प्रत्यये लुक् स्यात् / शूटोऽपवादः। मुर्छा-मोमोति / मोमूतः। मोमूर्छति / हुर्छा-जोहोर्ति। जोहूर्तः। जोहूर्छति। तुर्वै-तोतोति / तोतूर्तः। तोतूर्वति। थुर्व-तोथोति / धुर्वै-दोधोति / अजे: / वेवयीति / वेवेति / अस्य यङ्लुब् नास्ति / लुपापहारे विषयत्वाभावेन वीभावस्याप्रवृत्तेरिति केचित् / तेषां मते वेवीयते इति यङन्तमेव रूपम् / // इति यलुबन्तप्रक्रिया // // अथ नामधातुप्रक्रिया // 468 द्वितीयायाः काम्यः // 3 / 4 / 22 // द्वितीयान्तानाम्न इच्छायामर्थे काम्यप्रत्ययो वा स्यात् / पुत्रमिच्छति पुत्रकाम्यति / इदंकाम्यति / स्वःकाम्यति / काम्येनैव कर्मण उक्तत्वात् भावकोंरेव प्रयोगः / पुत्रकाम्यतेऽनेन / पुत्रकाम्यत्यसौ / द्वितीयाया इति किम् / इष्टः पुत्रः / इष्यते पुत्रः / इह कस्मान भवति, भ्रातुःपुत्रमिच्छति महान्तं पुत्रमिच्छति स्थूलं दर्शनीयं वा। सापेक्षत्वात् / न ह्यन्यमपेक्षमाणोऽन्येन सहैकार्थीभाषमनुभवितुं शक्रोति। भ्रातुष्पुत्रकाम्यतीत्यत्र पुत्रस्यात्मीयता गम्यते / अन्यस्याश्रुतेः इच्छायाश्चात्मविषयत्वात् / 469 अमाव्ययात् क्यन् च // 3 / 4 / 23 // अमकारान्तादव्ययाच द्विती- ती यान्तानाम्नः इच्छायामर्थे क्यन् प्रत्ययो वा स्यात् काम्यश्च /

Page #619
606 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे . 470 क्यनि / 4 / 3 / 112 // क्यनि परेऽवर्णान्तस्येकारोऽन्तादेशः स्यात् / दीर्घश्वीत्यस्यापवादः। पुत्रमिच्छति पुत्रीयति / पुत्रकाम्यति / एवं नाव्यति / चकारः काम्यार्थोऽन्यथा मान्ताव्यययोः सावकाशः सं क्यना बाध्येत / अमाव्ययादिति किम् / इदमिच्छति / स्वरिच्छति / गोशब्दसंध्यक्षरवर्जवरनान्तेभ्य एवं क्यनमिच्छन्त्यन्ये / गव्यति / पुत्रीयति / राजानं इच्छति / - 471 नं क्ये // 1 / 1 / 22 // क्य इति उत्सृष्टानुबन्धानां क्यन्क्यङ्क्यां ग्रहणम् / नकारान्तं नाम क्ये प्रत्यये परे पदसैझै स्यात् / पदखानलोपः / राजीयति / नाम सिदयित्यत्र अयिति प्रतिषेधादप्राप्ते वचनम् / नमिति किम् / वाच्यति / "472 क्यो वा // 4 // 381 // धातोय॑ञ्जनात्परस्य क्यस्याशिति प्रत्यये परे वा लुक स्यात् / सामान्यनिर्देशात् क्यन्क्यडोर्ग्रहणम् / क्यवस्तु व्यञ्जनान्तात् प्राप्तिरेव नास्ति / वाचिता / वाच्यिता / समिधिता / समिध्यिता / व्यञ्जमादित्येव / पटीयिता / अशितीत्येव / समिध्यति / केचित्तु यकोऽपि लुग्विकल्पमिच्छन्ति / भिषजिता / भिषज्यिता। तन्मतसंग्रहार्थ ककारेणोपलक्षितो य क्य इति व्याख्येयम् / अन्यस्वाह-शिष्य इवाचरिता शिषिता, शिष्यितेति / यद्यस्ति प्रयोगस्तदा कृत्क्यपोऽपि ग्रहणम् / क्य इति व्यञ्जनात् षष्ठी अतो लुकि कृते लुगा / अन्यथा हि अतो लुगपवादः क्यलग् विज्ञायेत / 473 आधाराबोपमानादाचारे // 3 / 4 / 24 // अमाव्ययादुपमानभूताद् द्वितीयान्तादाधाराचाचारार्थे क्यन् प्रत्ययो वा स्यात् / पुत्रमिवाचरति पुत्रीयति छात्रम् / वस्त्रीयति कम्बलम् / पुत्रीयति स्थूलं दर्शनीयं वा / आधारात्-प्रासाद इवाचरति प्रासादीयति कुट्याम् / पर्यङ्कीयति मञ्चके / उपमानादिति किम् / छात्रादेर्मा भूत् / आधाराचेति किम् / परशुना दात्रेणेवाचरति / अमाव्ययादिति किम् / इदमिवाचरति / स्वरिवाचरति / उपमानस्य नित्यमुपमेयापेक्षवात् सापेक्षत्वेऽप्यसामर्थ्य न भवति / 474 क्षुत्तृङ्गर्धेऽशनायोदन्यधनायम् / / 4 / 3 / 113 // क्षुदादिष्वर्थेषु यथासँख्यमशनायादयः क्यन्नन्ता निपात्यते / क्षुधि गम्यमानायामशनशब्दस्यासम् , 'दृषि गम्यमानायामुदकशब्दस्योदनित्ययमादेशो, गधै गम्यमाने धनशब्दस्यात्वं

Page #620
नामधातुमक्रिया] सिनहैमबृहत्पक्रिया. 607 क्यनि परे निपात्यते। अशनायति। उदन्यति / धनायति / क्षुत्तृङ्गध इति किम् / अशनीयति / उदकीयति / धनीयति दानाय / 475 वृषान्मथुने स्सोऽन्तः // 4 / 3 / 114 // वृषशब्दादश्वशब्दाच मैथुने वर्तमानात् क्यनि परे स्सकारः स्यात् स चान्तोऽवयवः। वृषस्यति गौः। अश्वस्यति वडवा / वृषाश्वशब्दावत्र मैथुने वर्तेते / मनुष्यादावपि प्रयुज्यते / मैथुनेच्छापर्यायौ वृषस्याश्वस्येति / 'सा क्षीरकण्ठकं वत्सं वृषस्यन्ती न लज्जिता। शुनी गौश्च स्वमश्वस्यति / ' लक्ष्मणं सा वृषस्यन्ती महोक्षं गौरिवागमत'। मैथुन इति किम् / वृषीयति, अश्वीयति ब्राह्मणी / स्स इति द्विसकारनिर्देशः पखनिषेधार्थः। तेनोत्तरत्र दधिस्यति, मधुस्यतीत्यत्र षत्वं न / 476 अस् च लौल्ये // 4 / 3 / 115 // भोक्तुमभिलाषातिरेको लौल्यम् / तत्र गम्यमाने क्यनि परे नाम्नः स्सोऽस् चान्तः स्यात् / दधि भक्षितुमिच्छति दधिस्यति, दध्यस्यति / मधुस्यति, मध्वस्यति / एवं क्षीरस्यति / लवणस्यति / अविधानमनकारार्थम् / अकारान्तेषु हि 'लुगस्यादेत्यपदे' इति लुकि सति विशेषो नास्ति / अन्यस्तु लुकममृष्यमाणः क्षीरास्यति, लवणास्यतीत्युदाहरति / एतच न बहुसंमतम् / लौल्य इति किम् / क्षीरयति दानाय / 477 कर्तुः किम् गल्भक्लीबहोडात्तु डित् // 3 / 4 / 25 // कर्तुरुपमानानाम्न आचारेऽर्थे किप् प्रत्ययो वा स्यात् गल्भक्लीबहोडेभ्यः पुनः स एव डित् / ङित्त्वादात्मनेपदम् / अश्व इचाचरति अश्वति / एवं गर्दभति / दधयति / गवति। नावति / राजेवाचरति राजनति / मधुलिडिवाचरति मधुलेहति / गोधुगिवाचरति गोदोहति / गल्भते / अवगल्भते / क्लीवते / विक्लीबते / होडते / विहोडते / गल्भाञ्चक्रे / अवगल्भाञ्चक्रे / एके तु कर्तुः संवन्धिन उपमानाद द्वितीयान्तात् विपक्यङाविच्छन्ति / अश्वमिवात्मानमाचरति गर्दभः अश्वति / श्येनमिवात्मानमाचरति काकः श्येनायते / तन्मतसंग्रहार्थ कर्तुरिति षष्ठी व्याख्येया। द्वितीयाया इति चानुवर्तनीयम् / किबिति पूर्वप्रसिद्धयनुवादः। 478 क्यङ् // 3 / 4 / 26 // कर्तरुपमानादाचारेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् / श्येन इवाचरति श्येनायते / हंसायते / अश्वायते / गर्दभायते। गल्भायते / क्लीका

Page #621
608 सिद्ध हैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे यते / होडायते / किष्क्यङोस्तुल्यविषयवादसत्युत्सर्गापवादत्वे पर्यायेण प्रयोगः। ककारः सामान्यग्रहणार्थः / ङकार आत्मनेपदार्थः / .. 479 सो वा लुक् च // 3 // 4 // 27 // स इति आवृत्त्या पश्चम्यन्तं षष्ठयन्तं चाभिसंबध्यते / सकारान्तात् कर्तरुपमानादाचारेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् अन्त्यसकारस्य च लुग्वा। पय इवाचरति पयायते / पयस्यते / सरायते / सरस्यते। अन्ये खप्सरस एव सलोपो नान्यस्य अप्सरायते अन्यत्र पयस्यते इत्याघेवाहुः। क्यङ् सिद्धो लुगर्थे वचनम् / चकारो लुचः क्यङ्संनियोगार्थः। 480 ओजोऽप्सरसः // 3 / 4 / 28 // ओजःशब्दो वृत्तिविषये स्वभावात्तद्वति वर्तते। ओजःशब्दादप्सरसशब्दाच कर्तरुपमानभूतादाचारेऽर्थे क्यङप्रत्ययो वा स्यात् सलोपश्च / ओजस्वीवाचरति ओजायते / अप्सरायते / अन्ये बोजःशब्दे सलोपविकल्पमिच्छन्ति / ओजायते / ओजस्यते / 481 व्यर्थे भृशादेः स्तोः // 3 / 4 / 29 // भृशादिभ्यः कर्तृभ्यः व्यर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् सकारतकारयोर्यथासंभवं लुक् च / व्यर्थे इत्यनेन लक्षणया भवत्यर्थविशिष्टं प्रागतत्तवमुच्यते / करोतिस्तु कर्तुरित्यनेन व्युदस्तः / भवत्यर्थे च विधानात् क्यङन्तस्य क्रियार्थत्वं भवत्यर्थशब्दाप्रयोगश्च / अभृशो भृशो भवति भृशायते / उन्मनायते / वेहायते / अनोजस्वी ओजस्वी भवति ओजायते / अत्र तद्वत्तेरेव च्व्यर्थ इति धर्ममात्रवृत्तेन / अनोज ओजो भवति / कर्तरित्येव / अभृशं भृशं करोति / च्व्यर्थ इति किम् / भृशो भवति / प्रागतत्तत्त्वमात्रे च्वेविधानात् क्यङा चिर्न वाध्यते / भृशीभवति / 482 डाउ लोहितादिभ्यः षित् // 3 // 4 // 30 // डाचप्रत्ययान्तेभ्यो लोहितादिभ्यश्च कर्तृभ्यश्व्यर्थे क्यङ् प्रत्ययः पित् स्यात् / / ... 483 क्यङ्गो न वा // 3 // 3 // 43 // क्यङ्घन्ताद्धातोः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अपटत् पटद् भवति पटपटायति, पटपटायते / दमदमायति, दमदमायते / डाजन्तात् क्यविधानात् कृभ्वस्तिभिरिव क्यपापि योगे डाज् भवति। अलोहितो लोहितो भवति लोहितायति / लोहितायते / कर्तुरित्येव / अपटपटा पटपटा करोति / अलोहितं लोहितं करोति / च्व्यर्थ इत्येव / लोहितो भवति / बहुवचन

Page #622
नामधातुमक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 609 माकृतिगणार्थम् / लोहितादिषु लोहितशब्दादेवेच्छन्त्यन्ये / षकारः क्यक्षो नवेति विशेषणार्थः / (लोहितादिषु ) धूमादीनां स्वतन्त्रार्थवृत्तीनां प्रकृतिविकारभावाप्रतीतेश्यों नास्तीति तद्वदृत्तिभ्यः प्रत्ययो भवति / अधूमवान् धूमवान् भवति धूमायति, धूमायते। 484 कष्टकक्षकृच्छ्रसत्रगहनाय पापे क्रमणे // 3 // 4 // 31 // कष्टादिभ्यो निर्देशादेव चतुर्थ्यन्तेभ्यः पापे वर्तमानेभ्यः क्रमणेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययः स्यात् / कष्टाय कर्मणे क्रामति कष्टायते / एवं कक्षायते / कृच्छ्रायते / सत्रायते / गहनायते / कष्टादिभ्य इति किम् / कुटिलाय कर्मणे क्रामति / चतुर्थीनिर्देशः किम् / रिपुः कष्ट कामति / पाप इति किम् / कष्टाय तपसे क्रामति / क्रमणमत्र न पादविक्षेपः किंतु प्रवृत्तिमात्रम् / द्वितीयान्तेभ्यः पापचिकीर्षायामित्यन्ये / कष्टं चिकीपति कष्टायते इत्यादि। 485 रोमन्थाद् व्याप्यादुच्चर्वणे // 3 // 4 // 32 // रोमन्थात् कर्मणः पर उच्चर्वणेऽर्थे क्यङ प्रत्ययो वा स्यात् / अभ्यवहृतं द्रव्यं रोमन्थः / उद्गीर्य चर्वणमुच्चर्वणम् / रोमन्थम् उच्चवयति रोमन्थायते गौः। उद्गीर्य चर्वयतीत्यर्थः / उच्चर्वण इति किम् / कीटो रोमन्थं वर्तयति / उद्गीर्य बहिस्त्यक्तं पृष्ठान्तेन निर्गतं वा द्रव्यं गुटिकां करोतीत्यर्थः। 486 फेनोमवाष्पधूमादुधमने // 3 / 4 / 33 // फेनादिभ्यः कर्मभ्य उद्वमनेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् / फेनमुद्वमति फेनायते / एवमूष्मायते / बाष्पायते / धूमायते / 487 सुखादेरनुभवे // 34 // 34 // साक्षात्कारोऽनुभवस्तस्मिन्नर्थे सुखादिभ्यः कर्मभ्यः क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् / सुखमनुभवति सुखायते / अनुभव इति किम् / सुखं वेदयते प्रसाधको देवदत्तस्य / मुखादिविकारेणानुमानतो निश्चिनोतीत्यर्थः। 488 शब्दादेः कृतौ वा // 34 // 35 // शब्दादिभ्यः कर्मभ्यः करोत्यर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा स्यात् / णिजपवादः। शब्दं करोति शब्दायते / वैरायते / कलहायते / वाशब्दो व्यवस्थितविभाषार्थः / तेन यथादर्शनं णिजपि भवति / शब्दयति / वैश्यति / वाधिकारस्तु वाक्यार्थः /

Page #623
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. आख्यातप्रकरणे 489 तपसः क्यन् // 3 // 4 // 36 // तपशब्दात् कर्मणः करोत्यर्थे क्यन् प्रत्ययो वा स्यात् / तपः करोति तपस्यति / अत्र यदा व्रतपर्यायः तपःशब्दस्तदा क्यन्कर्मणो वृत्तावन्तर्भूतत्वात् अकर्मकत्वम् / यदा तु संतापक्रियावचनस्तदा क्यन्कर्मणो वृत्तावन्तर्भावेऽपि सकर्मक एव / शत्रूणां तपः करोति तपस्यति शत्रूनिति / यथा व्याकरणस्य सूत्रं करोति व्याकरणं सूत्रयति / 490 नमोवरिवश्चित्रोऽर्चासेवाश्चर्ये // 3 // 4 // 37 // नमस् वरिवस् चित्रङ्-शब्देभ्यः कर्मभ्यो यथासंख्यं पूजासेवाश्चर्येष्वर्थेषु करोत्यर्थे क्यन् प्रत्ययो वा स्यात् / देवेभ्यो नमस्करोति नमस्यति देवान् / गुरूणां वरिवः करोति वरिवस्यति गुरून् / चित्रं करोति चित्रीयते / डकार आत्मनेपदार्थः / अर्चादिष्विति किम् / नमः करोति / वरिवः करोति / नमोवरिवःशब्दमुच्चारयतीत्यर्थः। चित्रं करोति / नानात्वमालेख्यं वा करोतीत्यर्थः। ननु च नमस्यति देवानित्यत्र नमःशब्दसंयोगनिबन्धना चतुर्थी कस्मान्न भवति ? उच्यते / नामधातूनामविवक्षितप्रत्ययभेदानां धातुखादनकोऽत्र नमःशब्दः। उपपदविभक्ता कारकविभक्तिबलीयसी। एवं च नमस्करोति देवानिति वाक्येऽपि द्वितीया सिद्धा / यद्येवं नमस्करोति देवेभ्य इति नैव भवितव्यम् / नैवम् / करोतेः नमःशब्दसंबन्धेन देवपदेनासंबन्धात् / कस्मै इति खाकाङ्क्षायां देवेभ्य इति संबन्धाच्चतुर्थी संपदाने वा इत्यदोषः / 491 अङ्गान्निरसने णिङ् // 3 / 4 / 38 // अङ्गवाचिनः शब्दात् कर्मणो निरसनेऽर्थे णिङ् प्रत्ययो वा स्यात् / डकार आत्मनेपदार्थः / हस्तौ निरस्यति हस्तयते / पादयते / ग्रीवयते / निरसने इति किम् / हस्तं करोति हस्तयति / कर्मण इति किम् / हस्तेन निरस्यति / 492 पुच्छादुत्परिव्यसने // 3 / 4 / 39 // पुच्छशब्दात् कर्मण उदसने पर्यसने व्यसने असने चार्थे णिङ् प्रत्ययो वा स्यात् / पुच्छम् उदस्यति उत्पुच्छयते। पर्यस्यते परिपुच्छयते / व्यस्यति विपुच्छयते / अस्यति पुच्छयते / __493 भाण्डात्समाचितौ // 3 // 4 // 40 // भाण्डशब्दात् कर्मणः समाचयनेऽर्थे णिङ् प्रत्ययो वा स्यात् / समाचयनं च समा परिणा च धोत्यते। भाण्डानि समाचिनोति संभाण्डयते / परिभाण्डयते /

Page #624
नामधातुप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. - 494 चीवरात्परिधानार्जने // 34 // 41 // चीवरशब्दात् कर्मणः परिधानेऽर्जने चार्थे णिङ् प्रत्ययो वा स्यात् / चीवरं परिधत्ते परिचीवरयते / समाच्छादनमपि परिधानम् / समाच्छादयति संचीवरयते / चीवरमर्जयति चीवरयते / संमार्जनेऽप्यन्ये / चीवरं संमार्जयति संचीवरयते / 495 णिज्बहुलं नानः कृगादिषु // 3 // 4 // 42 // कृगादीनां धातूनामर्थे नाम्नो णिच् प्रत्ययः स्याद् बहुलम् / बहुलग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम् / तेन यस्मान्नान्नो यद्विभक्त्यन्ताद्यस्मिन् धाखथै दृश्यते तस्मात् तद्विभक्त्यन्तात्तद्धावर्थे एव भवतीति नियमो लभ्यते / मुण्डं करोति मुण्डयति छात्रम् / एवं मिश्रयत्योदनम् / श्लक्ष्णयति वस्त्रम् / लनणयति सूपम् / एभ्यश्व्यर्थे एवेति कश्चित् / अमुण्डं मुण्डं करोति मुण्डयतीत्यादि / लघु करोति लघयति / एवं छिद्रयति कर्णयति दण्ड्यति अन्धयति अङ्कयति / व्याकरणस्य सूत्रं करोति सूत्रयति / द्वारस्योदघाटन करोति द्वारमुद्घाटयति / ननु व्याकरणशब्दात् वाक्ये षष्ठी दृश्यते उत्पन्ने च प्रत्यये कथं द्वितीया? उच्यते / योऽसौ मूत्रव्याकरणयोः संबन्धः स उत्पन्ने प्रत्यये निवर्तते सूत्रयतिक्रियासंबन्धाच द्वितीयैव / एवं द्वारमुद्घाटयति / पाप्मिन उल्लाघयति / त्रिलोकीं तिलकयतीत्याद्यपि द्रष्टव्यम् / अथ तपः करोति तपस्यतीत्यादिवत् कर्मणो वृत्तावन्तर्भूतखान्माण्डरकर्मकः प्राप्नोति / नैवम् / सामान्यकर्मान्तर्भूतं विशेषकर्मणा तु सकर्मक एव, मुण्डयति कं छात्रमिति। यद्येवं पुत्रीयतिरपि विशेषकर्मणा सकर्मकः प्रामोति पुत्रीयति कं छात्रमिति / सत्यम् / आचारक्यना तु बुद्धेरपहृतवात् इच्छाक्यन्नन्तस्य विद्यमानमपि विशेषकर्म न प्रयुज्यते / तथाहिपुत्रीयति छात्रमित्युक्ते पुत्रमिवाचरति छात्रमिति प्रतीतिर्भवति न तु पुत्रमिच्छतीति / तदुक्तम् सदपीच्छाक्यनः कर्म तदाचारक्यना हृतम् / कौटिल्येनैव गत्यर्थाभ्यासो वृत्तौ न गम्यते // मुण्डं बलीव करोतीति उभयधर्मविधाने मुण्डं शुक्लं करोतीत्यनुवादे बानभिधानान भवति / पटुमाचष्टे पटयति / एवं स्थूलं स्थवयति / दूरं दवयति / युवानं यवयति / क्षिप्रं क्षेपयति / क्षुद्रं क्षोदयति / प्रियं प्रापयति / स्थिरं स्थापयति / स्फिरं स्फापयति / पुच्छं पुच्छयति / वृक्षमाचष्टे रोपयति वा वृक्षयति। कृतं

Page #625
612 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ख्यातमकरणे गृह्णाति कृतयति / एवं वर्णयति / त्वचयति / त्वचशब्दोऽकारान्तस्त्वपर्यायः / रूपं दर्शयति / रूपं निध्यायति निरूपयति / लोमान्यनुमाष्टिं अनुलोमयति / तूस्तानि विहन्ति उद्वहति वा वितूस्तयति / उत्तूस्तयति केशान् विजटीकरोतीत्यर्थः। वस्त्रं वस्त्रेण वा समाच्छादयति संवस्त्रयति / वस्त्रं परिदधाति परिवस्त्रयति / तृणान्युत्प्लुत्य शातयति उत्तृणयति / हस्तिनातिक्रामति अतिहस्तयति / एवमत्यश्वयति / वर्मणा संनयति संवर्मयति / वीणया उपगायति उपवीणयति / सेनया अभियाति अभिषेणयति / चूर्णैरवध्वंसयति अवकिरति वा अवचूर्णयति / तूलैरनुकुष्णाति अवकुष्णाति अनुगृह्णाति वा अनुतूलयति अवतूलयति / वास्था छिनत्ति वासयति / एवं परशुना परशयति / असिना असयति / वास्या परिछिनत्ति परिवासयति / वाससा उन्मोचयति उद्वासयति / श्लोकैरुपस्तौति उपश्लोकयति / हस्तेनापक्षिपति अपहस्तयति / अवेन संयुनक्ति समश्वयति / गन्धेनार्चयति गन्धयति / एवं पुष्पयति / बलेन सहते बलयति / शीलेनाचरति शीलयति / एवं सामयति / सान्त्वयति / छन्दसोपचरति उपमन्त्रयते वा उपच्छन्दयति / पाशेन संयच्छयति संपाशयति / पाशं पाशाद्वा विमोचयति विपाशयति / शूरो भवति शूरयति / वीर उत्सहते वीरयति / कूलमुल्लंघयति उत्कूलयति / कूलं प्रतीपं गच्छति प्रतिकूलयति / कूलमनुगच्छति अनुकूलयति / लोष्टानवमर्दयति अवलोष्टयति / पुत्रं सूते पुत्रयति / इत्यादि / आख्यानं नलोपाख्यानं कंसवधं सीताहरणं रामप्रव्रजनं राजागमनं मृगरमणम् आरात्रिविवासमाचष्टे इत्यादिषु इन्द्रियाणां जयं क्षीरस्य पानं देवानां यागं धान्यस्य क्रयं धनस्य त्यागं ओदनस्य पाकं करोतीत्यादिषु बहुलवचनान्न भवति / अथ हस्तौ निरस्यति हस्तयते पादयते इत्यादिवदुत्पुच्छयते इत्यादावप्युपसर्गस्यामयोगः प्रामोति। नैवम् / यत्रानेकविशेषणविशिष्टा क्रिया प्रत्ययार्थस्तत्र क्रियाविशेषाभिव्यक्तये युक्त उपसर्गप्रयोगः। यथा विपाशयति संपाशयतीति / यत्र त्वेकविशेषणविशिष्टा क्रिया प्रत्ययार्थस्तत्र संदेहाभावादुपसर्गो न प्रयुज्यते / यथा श्येन इवाचरति श्येनायते / बाष्पमुद्रमति बाष्पायते / हस्तौ निरस्यति हस्तयते / पुत्रमिवाचरति पुत्रीयति / यद्येवमतिहस्तयति उपवीणयति इत्यादावेकैकविशेषणविशिष्टत्वादुपसर्गप्रयोगो न पामोति / मैवम् / अत्र णिचप्रत्ययस्य करोत्याचष्टेऽतिक्रामति इत्याधनेकार्थत्वात् संदेहे तदभिव्यक्त्यर्थमुपसर्गप्रयोगः।। यत्र पुनरनेकोपसर्गविशिष्टा क्रिया प्रत्ययार्थस्तत्र शब्दशक्तिस्वाभाव्यादेक.

Page #626
613 नामधातुप्रक्रिया] सिद्धहैमवृष्ठत्मक्रिया. एवोपसर्गार्थः प्रत्ययार्थेऽन्तर्भवति, द्वितीयस्तूपसर्गेणैव प्रत्याय्यते / यथा भाण्डं समाचिनोति संभाण्डयते / वस्त्रं वस्त्रेण वा समाच्छादयति संवस्त्रयतीति / 496 व्रताद् भुजितनिवृत्योः // 3 / 4 / 43 // व्रत शास्त्रविहितो नियमः। व्रतशब्दाद भोजने तनिवृत्तौ च वर्तमानात् कृगादिष्वर्थेषु णिच् प्रत्ययः स्याद् बहुलम् / पय एव मया भोक्तव्यमिति व्रतं करोति गृह्णाति वा पयो व्रतयति / सावद्यान्नं मया न भोक्तव्यमिति व्रतं करोति गृहणाति वा सावद्यानं व्रतयति / अर्थनियमार्थ आरम्भः। 497 सत्यार्थवेदस्याः // 34 // 44 // सत्यार्थवेद इत्येतेषां णिच्संनियोगे आकारान्तादेशः स्यात् / सत्यमाचष्टे करोति वा सत्यापयति / एवमर्थापयति / वेदापयति / 'त्रन्त्यस्वरादेः' इति आकारस्य लुग्न भवति विधानसामर्थ्यात् / ___ 498 श्वेताश्वाश्वतरगालोडितावरकस्याश्वतस्तकलुक // 3 / 4 / 45 // . *वेताश्व अश्वतर गालोडित आहरक इत्येतेषां णिच्सनियोगे यथासंख्यमश्वतरेतक इत्येतेषां लुक् स्यात् / श्वेताश्वमाचष्टे करोति वा श्वेताश्वेनातिकामति इति वा श्वेतयति / एवमश्वयति / गालोडितमाचष्टे करोति वा गालोडयति / एवमाहरयति / लुगर्थे वचनम् , णिच् तु पूर्वेण सिद्ध एव / प्रियस्थिरेत्यादिना प्राधादेशे भियमाचष्टे मापयति। स्थूलमाचष्टे स्थवयति / पृथु प्रथयति। अपप्रथत् / मृदं म्रदयति / अमम्रदत् / भृशं कृशं दृढं भ्रशयति / क्रशयति / द्रढयति / पृथुमृदुभृशेत्यादिना ऋतो रः / बहून् भूययति / भावयतीति केचित् / बहयतीत्यन्ये / ऊढिमाचष्टे ऊढयति / औजिढत् / ढखादीनामसत्त्वाद्धतिशब्दस्य द्विखम् / ढि इत्यस्य द्वितमित्यन्ये / औडिढत् / ऊढमाख्यत् ओजढत् / हतशब्दस्य द्विखम् / ढस्य द्वित्वे औडढत् / खां मां वाऽचष्टे खदयति / मदयति / नित्यत्वादन्त्यस्वरादिलोपात्मागेव त्वमादेशौ / त्वापयति मापयतीति केचित् / त्वादयति मादयतीत्यन्ये / युवामावामाचष्टे युष्मयति / अस्मयति / विद्वांसमाचष्टे विद्वयति / णिवर्जनानोष् / विदावयतीत्येके / विदयतीत्यन्ये / श्वानं श्वानयति / शावयतीति केचित् / शुनयतीत्यन्ये / उदश्चमाचष्टे उदयति / उदीच तु न / णिवर्जनात् / उदीचयतीत्येके / प्रत्यश्चमाचष्टे प्रत्ययति / प्रतीचयतीत्येके / दध्यश्चं दध्ययति / सम्यश्चं सम्ययति समीचयतीत्यपरे / तिर्यवं तिर्ययति / अन्त्यस्वरादिलोपस्य बहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वात्

Page #627
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे तिरसस्तिरिः। तिराययतीत्येके / सध्यञ्च सध्ययति / सधाययतीत्यन्ये / विष्वयश्चं विष्वद्ययति / देवद्यश्चं देवधयति / अदयश्चम् अदद्ययति / अदमुयश्चम् अदमुययति। अमुमुयश्चम् अमुमुययति / हलिं कलिं गृणाति हलयति / कलयति / अजहलत् / अचकलत् / सन्वद्भावो दीर्घश्चात्र न / नामिनोऽकलिहलेरिति वृद्धयभावे समानलोपित्वात् / स्वश्वमाचष्टे स्वश्वयति / स्वाशश्वत् / भुवं भावयति / अबीभवत् / श्रियम् अशिश्रयत् / गाम् अजूगवत् / रायम् अरीरयत् / नावम् अनूनवत् / विन्मतोर्णीष्ठेयसौ लुप् / स्रग्विणं सजयति / संज्ञापूर्वकत्वान्न वृद्धिः। श्रीमती श्रीमन्तं वा श्राययति / अशिश्रयत् / पयस्विनी पयसयति / त्वग्वन्तं त्वचयति / वसुमन्तं वसयति / अल्पं युवानं वा कनयति / पक्षे अल्पयति / यवयति / दूरं दवयति। कथं दूरयतीति / दूरमतति अयते दूरात् / दूरातं कुर्वतीत्यर्थः। अन्तिकं नेदयति / बाढं साधयति / प्रशस्यं श्रयति / प्रशसयतीत्यन्ये / वृद्धम् ज्ययति / वर्षयति / स्थिरं स्थापयति / स्फिरं स्फापयति / गुरुं गरयति / तृमंत्रपयति / उरुं वरयति / बहुलं बंहयति / दीर्घ द्राधयति / वृन्दारकं वृन्दयति / ___!! इति नामधातुप्रक्रिया // // अथ कण्ड्वादयः // कण्डूग् गात्रविघर्षणे // 1 // गकारः फलवति * ईगित' इत्यात्मनेपदार्थः / 499 धातोः कण्ड्वादेर्यक् / / 3 / 4 / 8 // द्विविधाः कण्ड्वादयः, धातवो नामानि च / कण्ड्वादिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे यक् प्रत्ययः स्यात् / कण्डूयति। कण्डूयते। धातोरिति किम् / कण्डूः। कण्ड्वौ / कण्वः / यकः कित्वाद्धातोरेवायं विधिः। धातुग्रहणमुत्तरार्थमिह सुखार्थ च। महीङ् वृद्धौ पूजायाम् च // 2 // महीयते / हृणीङ् रोषलज्जयोः // 3 // हृणीयते / वेङ् लाङ् धौर्ये, पूर्वभावे, स्वप्ने च // 5 // सर्वत्र डकार आत्मनेपदार्थः / मन्तु अपराधे // 6 // मन्तूयति / वल्गु पूजामाधुर्ययोः // 7 // असु उपतापे // 8 // असूयति / असू असूग् इत्येके / असूयति / असूयते / वेट लोट धौ] पूर्वभावे स्वप्ने च // 10 // वेट लाट् इत्यन्ये / लिट् अल्पार्थे कुत्सायां च / 11 // लोट् दीप्तौ // 12 // लेला दीप्तावित्येके / उरस् ऐश्वर्ये // 13 // उरस्यति / उषस् प्रभातीभावे // 14 // इरस् ईर्ष्यायाम् // 15 // इरज् इरग् इत्यपि केचित् /

Page #628
प्रत्ययमाला] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. तिरस् अन्तौ // 16 // इयस् इमस् अस् पयस् प्रसृतौ // 20 // संभूयस् प्रभूतभावे // 21 // दुवस् परितापपरिचरणयोः // 22 // दुरज भिषज् चिकित्सायाम् // 24 // भिष्णुक् उपसेवायाम् // 25 // रेखा श्लाघासादनयोः // 26 // लेखा विलासस्खलनयोः // 27 // एला वेला केला खेला विलासे // 21 // खल इत्यन्ये / गोधा मेधा आशुग्रहणे // 33 // मगध परिवेष्टने // 34 // इरध इषुध शरधारणे // 36 / / कुशुभ क्षेपे // 37 // सुख दुःख तक्रियायाम् // 39 // अगद नीरोगत्वे // 40 // गद्गद वाक्स्ख लने // 41 // गद्गदडित्येके / तरण वरण गतौ // 43 // उरण तुरण त्वरायाम् // 45 // पुरण गतौ // 46 // भरण धारणपोषणयोः // 48 // चुरण चौर्ये // 49 // तपुस तम्पस् दुःखे // 51 // अरर आराकर्मणि // 52 // सपर पूजायाम् // 53 // समर युद्धे // 54 // // इति कण्ड्वादयः // // अथ प्रत्ययमाला // अश्वीयतेः सन् / 500 नानो द्वितीयाद्यथेष्टम् // 4 // 7 // स्वरादेर्नाम्नो द्विवचनभाजो द्वितीयादारभ्यैकस्वरोऽवयवो यथेष्टं द्विरुच्यते। अशिश्वीयिषति / अश्वीयियिषति / अश्वीयिषिषति / 501 अन्यस्य // 4 / 118 // स्वरादेरन्यस्य व्यञ्जनादेर्नाम्नो धातोर्विचनभाज एकस्वरोऽवयवो यथेष्टं प्रथमो द्वितीयस्तृतीयादिर्वाऽन्यतमो द्विरुच्यते। पुपुत्रीयिषति। पुतित्रीयिषति / पुत्रीयियिषति / पुत्रीयिषिषति / पुत्रीयन्तं प्रायुक्त अपुपुत्रीयत् / अपुतित्रीयत् / अपुत्रीयियत् / 502 कण्डादेस्तृतीयः // 41 // 9 // कण्वादेर्धातोर्विचनमाज एकस्वरस्तुतीय एवावयवो द्विः स्यात् / कण्डूयियिषति / आमूयियत् / 503 पुनरकेषाम् // 6 // 1 // 10 // एकेषामाचार्याणां मते द्वित्वे कृते पुनद्वित्वं स्यात् / सुसोषुपिषते / अत्र स्वपेशार्थे यङ् / ' स्वपेर्यड्डे च ' इति वृद् द्वित्वं सोषुपितुमिच्छति सन् / अत इत्यनेन विषयेऽस्य लोपात् 'स्वरस्य परे' इति स्थानित्वाऽभावे यो लुक् सिद्धः / प्राणिणिनिषत् 'द्वित्वेऽप्यन्ते' इत्यत्र द्वित्वे इति वचनात् द्वयोरेव णत्वं न तृतीयस्यापि / एकेषामिति किम् / सोसुपिषते / प्राणिणिषत् / बोभूयिषते। // इति प्रत्ययमाला //

Page #629
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे // अथात्मनेपदप्रक्रिया // इङितः कर्तरि / एधते / शेते। 504 क्रियाव्यतिहारेऽगतिहिंसाशब्दार्थहसो हृवहचानन्योन्यार्थे // 33 // 23 // इतरेण चिकीर्षितायां क्रियायामितरेण हरणं करणं क्रियाव्यतिहारः। तस्मिन्नर्थ वर्तमानाद् गतिहिंसाशब्दार्थहसवर्जिताद्धातोहवहिभ्यां च कर्तर्यात्मनेपदं स्यान्न चेदन्योन्यार्था अन्योन्येतरेतरपरस्परशब्दाः प्रयुज्यन्ते / व्यतिलुनते / व्यतिपुनते / व्यतिहरन्ते भारम् / संप्रहरन्ते राजानः / संविवहन्ते वगैः। हवहोगतिहिंसार्थत्वात् प्रतिषेधे प्राप्ते प्रतिप्रसवार्थमुपादानम् / व्यतिहार इति किम् / लुनन्ति / पुनन्ति / क्रियेति किम् / द्रव्यव्यतिहारे मा भूत् / चैत्रस्य धान्यं व्यतिलुनन्ति / अत्र लुनातिरुपसग्रहात्मके लवने वर्तते / चैत्रेण यत् गृहीतं धान्यं पुरस्ताल्लवनेनोपसंगृह्णन्तीत्यर्थः / अगतिहिंसाशब्दार्थहस इति किम् / व्यतिगच्छन्ति / व्यतिसर्पन्ति / व्यतिहिंसन्ति / व्यतिघ्नन्ति / व्यतिजल्पन्ति / व्यतिपठन्ति / व्यतिहसन्ति / अनन्योन्यार्थ इति किम् / अन्योन्यस्य व्यतिलुनन्ति / इतरेतरस्य व्यतिलनन्ति / परस्परस्य व्यतिलुनन्ति / क्रियाव्यतिहारो व्यतिनैव घोतित इत्यन्योन्यादिभिः तत्कर्माभिसंबध्यते अन्योन्यस्य केदारमिति। कर्तरीत्येव / तेन भावकर्मणोः पूर्वेणैव स्यादनेन मा भूत / यदि ह्यनेन स्यात्तदा व्यतिगम्यन्ते ग्रामाः, व्यतिहन्यन्ते दस्यवः इत्यत्रागतिहिंसाशब्दार्थहस इति प्रतिषेधः स्यात् / 505 निविशः // 3 / 3 / 24 // निपूर्वाद्विशः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / निविशते / न्यविशतेत्यटो धालवयवत्वान्न व्यवधायकवम् / मधुनि विशन्ति भ्रमरा इत्यादि तु निविशोरसंबन्धादनर्थकत्वाच न भवति / 506 उपसर्गादस्योहो वा // 3 // 3 // 25 // उपसर्गात् पराभ्यामस्यत्यूहिभ्यां कर्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् / विपर्यस्यति / विपर्यस्यते / समूहति / समूहते ! संततं तिमिरमिन्दुरुदासे / यशः समूहन्निव दिग्विकीर्णम् / अस्येति श्यनिर्दशोऽस्त्यसति निवृत्त्यर्थः। उपसर्गादिति किम् / अस्यति / ऊहते / अस्यतेरमाप्ते ऊहतेश्च नित्यं प्राप्ते उभयत्र विभाषेयम् / अन्ये त्वकर्मकाभ्यामेवेच्छन्ति / प्रत्युदाहरन्ति च मूनिरस्यति शत्रून् / सहते पदार्थान् /

Page #630
आत्मनेपदप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. -617 507 उपसर्गाहो ह्रस्वः // 4 / 3 / 106 / / उपसर्गात् परस्योहतेरूकारस्य क्डिति यकारादौ प्रत्यये इस्वः स्यात् / समुह्यते / समुह्यात् / समुह्य / पर्युह्यते / पर्युह्यात् / पर्युह्य / अभ्युह्यते / अभ्युह्यात् / अभ्युह्य। उपसर्गादिति किम् / ऊह्यते / यीत्येव / समूहितम् / विडतीत्येव / अभ्यूह्योऽयमर्थः / ऊ ऊह इति ऊकारपलेपात् आ ऊह्यते ओह्य ते, समौह्यतेत्यत्र न भवति / 508 उत्स्वरायुजेरयज्ञतत्पात्रे // 3226 // उदः स्वरान्ताच्चोपसर्गात् परायुनक्तेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् 'अयज्ञतत्पात्रे ' न चेद्यज्ञे यत्तत्पात्रं तद्विषयो युज्यर्थः। उद्युङ्क्ते / उपयुङ्क्ते। नियुङ्क्ते / उत्स्वरादिति किम् / संयुनक्ति / नियुनक्ति / अयज्ञतत्पात्र इति किम् / द्वंद्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति / यत्र तु यज्ञ एव नतु तत्पात्रम्, तत्पात्रमेव वा न यज्ञस्तत्र भवत्येव / यज्ञे मन्त्रं रन्धनपात्राणि वा प्रयुङ्क्ते / यज्ञपात्राणि रन्धने प्रयुङ्क्ते / युजिच् समाधावित्यस्येदित्त्वादात्मनेपदविधानमनर्थकम् / 509 परिव्यवात् क्रियः // 3 // 3 // 27 // परि वि अव इत्येतेभ्य उपसर्गेभ्यः परात् क्रीणातेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / परिक्रोणीते / विक्रीणीते / अवक्रीगीते / सर्वत्रेगितः फलवतोऽन्यत्र विधिः / उपसर्गादित्येव / उपरि क्रीणाति / गवि क्रीणाति / वनं बहुवि क्रोणावि / अपचाव क्रीणीवः / क्री इत्यनुकरणमनुकार्येणार्थेनार्थवदिति नामत्वे सति ततः स्यादयः / प्रकृतिवदनुकरणमिति न्यायाच पातुकार्यमियादेशः। अत एव च ज्ञापकात् 'प्रकृतिवदनुकरणे कार्य भवति' तेन मुनी इत्याह, द्विष्पचतीत्याहेत्यादौ प्रकृतिभावषवविकल्पादि सिद्धं भवति / 510 परावेर्जेः // 3 / 3 / 28 // परा वि इत्येताभ्यामुपसर्गाभ्यां पराज्जयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / पराजयते। विजयते। उपसर्गादित्येव / सेना परा जयति / बहुवि जयति वनम् / .511 समः क्षणोः // 33 // 29 // समः परात् क्ष्णौतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संक्ष्णुते शस्त्रम् / सम इति किम् / क्ष्णौति / उपसर्गादित्येव / आयसं क्ष्णौति / ... 512 अपस्किरः // 3 // 3 // 30 // अपपूर्वात् किरतेः सस्सट्कात् कर्तर्यात्म

Page #631
618 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे नेपदं स्यात् / अपस्किरते वृषभो हृष्टः। अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी / अपस्किरते या आश्रयार्थी / अपाच्चतुष्पादित्यादिना स्सट् / सस्सटकनिर्देशादिह न / अपकिरति वृषभः / अपेति किम् / उपस्किरति / 513 उदश्वरः साप्यात् // 3 // 3 // 31 // उत्पूर्वाञ्चरतेः साप्यात् सकर्मकात् कर्तर्यात्मनेपदं स्याद् / गुरुवचनमुच्चरते / मार्गमुच्चरते / व्युत्क्रम्य गच्छतीत्यर्थः / ग्रासमुच्चरते / सक्तूनुच्चरते / भक्षयतीत्यर्थः। उद इति किम् / चारं चरति / साप्यादिति किम् / धूम उच्चरति / शब्द उच्चरति / ऊध्र्व गच्छतीत्यर्थः / 514 समस्तृतीयया // 3 // 3 // 32 // समः पराञ्चरतेः तृतीयान्तेन योगे सति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अश्वेन संचरते। रथेन संचरते / तृतीययेति किम् / उभौ लोको संचरसि इमं चामुं च देवल किं त्वं करिष्यसि रथ्यया संचरति चैत्रोऽरण्ये इत्यत्र तु तृतीयान्तेन योगाभावान्न भवति / ___515 क्रीडोऽकूजने // 3 // 3 // 33 // कूजनमव्यक्तः शब्दस्ततोऽन्यस्मिन्नर्थे वर्तमानात् संपूर्वात् क्रीडेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संक्रीडते / संक्रीडमानः / रमते इत्यर्थः। सम इत्येव / क्रीडति / अकूजन इति किम / संक्रीडन्ति शकटानि / अव्यक्तं शब्दं कुर्वन्ति इत्यर्थः। 516 अन्वापरेः // 3 / 3 / 34 // अनु आङ् परि इत्येतेभ्य उपसर्गेभ्यः परात् क्रीडतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अनुक्रीडते। अनुक्रीडमानः / आक्रीडते / आक्रीडमानः। परिक्रीडते / परिक्रीडमानः / उपसर्गादित्येव / माणवकमनु क्रीडति / माणवकेन सह क्रीडतीत्यर्थः / धातुना अनोरसंबन्धाद्वा न भवति / एवमुपरि क्रीडति / 517 शप उपलम्भने // 33 // 35 // उपलम्भनेऽर्थे वर्तमानाच्छपतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / उपलम्भनं प्रकाशनम् ज्ञापनम् / मैत्राय शपते / मैत्रं कथंचिदर्थ बोधयतीत्यर्थः / मैत्रमेवैवंभूतोऽसावित्यन्यस्मै प्रकाशयतीत्येके / अथवा स्वाभिपायस्य परत्राविष्करणमुपलम्भनं शपथ इति यावत् / मैत्राय शपते / वाचा मात्रादिशरीरस्पर्शनेन मैत्रं स्वाभिप्रायं बोधयतीत्यर्थः। प्रोषितस्य भावाभावोपलब्धौ .... 1 अत्रानोर्माणवकेन योगादुपसर्गत्वाभावादुपसर्गानुवृत्तरत्र नात्मनेपदम् /

Page #632
आत्मनेपदप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. कस्यचिदर्थस्यासेवनं चोपलम्भनम् / मैत्राय शपते / प्रोषिते मैत्रे तस्य भावेऽभावे चोपलब्धे सति तदनुरूपं किंचिदनुतिष्ठतीत्यर्थः। उपलम्भन इति किम् / मैत्रं शपति / आक्रोशतीत्यर्थः। 518 आशिषि नाथः // 3 // 3 // 36 // आशिष्येवार्थे वर्तमानान्नाथतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / सर्पिषो नाथते / मधुनो नाथते / सर्प, भूयादित्याशास्ते इत्यर्थः। आशिष्येवेति नियमः किम् / याच्यां मा भूत् / मधु नाथति / डित्करणं त्वस्यानपत्ययार्थम् / भुनजोऽत्राणे। ओदनं भुङ्क्ते / त्राणे तु महीं भुनक्ति। 519 हृगो गतताच्छील्ये // 3 // 3 // 38 // गतं प्रकारः सादृश्यमनुकरणमित्येकोऽर्थः। तच्छोलमस्य तच्छीलस्तस्य भावस्ताच्छील्यम् उत्पत्तेः प्रभृत्याविनाशात्तत्स्वभावता। हरतेः प्रकारताच्छील्येऽर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / शब्दशक्तिस्वाभाव्याचानुपूर्व एव हरतिर्गतताच्छील्ये वर्तते / पैतृकमश्वा अनुहरन्ते। मातृकं गावोऽनुहरन्ते / पितुरागतं मातुरागतं गुणविषयं क्रियाविषयं वा सादृश्यमविकलं शीलयन्तीत्यर्थः / एवं पितुरनुहरते / पितरमनुहरते / मातुरनुहरते / मातरमनुहरते / गतग्रहणं किम् / पितुर्हरति मातुर्हरति / ताच्छील्य इति किम् / नटो राममनुहरति / नटो हि कंचिदेव कालं राममनुकरोति इत्यसातत्ये न भवति / यद्वा गमनं गतं तस्य पित्रादेः शीलमस्य तच्छीलस्तस्य भावस्ताच्छील्यम् / गतेन गमनेन ताच्छील्यं गतताच्छील्यम् / तस्मिन्नर्थे वर्तमानाद्धरतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / पैतृकमवा अनुहरन्ते / पितुरागतं गमनम् अविच्छेदेन शीलयन्तीत्यर्थः / एवं पितुः पितरं वा अनुहरते / गतताच्छील्य इति किम् / धर्मान्तरेण पितरमनुहरन्ति / अथवा गते गमने ताच्छील्ये च वर्तमानाद्धरतेरात्मनेपदं स्यात् / पैतृकमवा अनुहरन्ते-तद्वद् गच्छन्ति तद्वच्छीलन्ति वेत्यर्थः। 520 पूजाचार्यकभृत्युत्क्षेपज्ञानविगणनव्यये नियः // 33 // 39 // पूजाचार्यकभृतिषु यथासंख्यं कर्मकर्तृधावर्थविशेषणेषु गम्यमानेषु उत्क्षेपादिषु च धावर्थेषु वर्तमानान्नयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / पूजा सन्मानः / नयते विद्वान् स्याद्वादे / प्रमाणव्यापारषित स्याद्वादे जीवादीन् पदार्थान् युक्तिभिः स्थिरीकृत्य शिष्यबुद्धिं पापयतीत्यर्थः / ते युक्तिभिः स्थिरीकृताः पूजिता भवन्ति / आचार्यस्य भावः कर्म वाचार्यकम् / माणवकमुपनयते / स्वयमाचार्यो भवन्माणवकमध्ययना

Page #633
620 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे यात्मसमीपं प्रापयतीत्यर्थः / भृतिवेतनम् / कर्मकरानुपनयते / वेतनेनात्मसमीपं प्रापयतीत्यर्थः / उत्क्षेप ऊच नयनम् / शिशुमुदानयते / उत्क्षिपतीत्यर्थः / ज्ञानं प्रमेयनिश्चयः / नयते तखार्थे / तत्र प्रमेयं निश्चिनोतीत्यर्थः। विगणनमृणादेः शोधनम् / मद्राः कारं विनयन्ते / राजग्राह्यं भागं दानेन शोधयन्तीत्यर्थः। व्ययो धर्मादिषु विनियोगः। शतं विनयते। सहस्रं विनयते / धर्माद्यर्थ तीर्थादिषु विनियुक्त इत्यर्थः / एतेष्विति किम् / अजां नयति ग्रामम् / गित्त्वादफलवदर्थ आरम्भः / 521 कर्तृस्थामूर्ताप्यात् // 3 // 3 // 40 // कर्तृस्थममूर्तमाप्यं कर्म यस्य तस्मान्नयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / श्रमं विनयते / क्रोधं विनयते / शमयतीत्यर्थः। कर्तृस्थेति किम् / चैत्रो मैत्रस्य मन्यु विनयति / अमूर्त्तति किम् / गहुँ विनयति / घट्ट विनयति / आप्येति किम् / बुद्धया विनयति / श्रमं विनयते इत्यादौ श्रमापगमादेः फलस्य कर्तृसमवायित्वात् सिद्धे आत्मनेपदे नियमार्थ वचनम् / व्यवच्छेद्यं च प्रत्युदाहरणम् / शमयतिक्रियावचनादेव च नयतेरात्मनेपदं दृश्यते न प्रापणार्थात् / यथा-- "शिवमौपयिक गरीयसी फलनिष्पत्तिमषितायतिम् / विगणय्य नयन्ति पौरुषं विजितक्रोधरया जिगीषवः॥ यथा च कोपं शमं नयति / मन्यु नाशं नयति / प्रज्ञा प्रवृद्धिं नयति / बुद्धि क्षयं नयति / ___ शदेः शिति / शीयते / म्रियतेरद्यतन्याशिषि च / अमृत / मृषीष्ट / म्रियते / म्रियेत / म्रियताम् / अम्रियत / क्यङ्पो न वा / पटपटायते / पटपटायति / धुभ्योऽद्यतन्याम् / व्यातत् / व्यद्योतिष्ट / अरुचत् / अरोचिष्ट / वृद्भ्यः स्यसनोः / वय॑ति / वतिष्यते / विवृत्सति / विवितिषते / कृपः श्वस्तन्याम् / कल्प्तासि / कल्पितासे। 522 क्रमोऽनुपसर्गात् // 3 // 3 // 47 // अविद्यमानोपसर्गात् क्रमेः कर्तर्या त्मनेपदं वा स्यात् / क्रमते / क्रामति / अनुपसर्गादिति किम् / संक्रामति / वृत्त्यादेरन्यत्रायमारम्भ इत्यप्राप्तविभाषा। 523 वृत्तिसर्गतायने // 3 // 48 // वेति निवृत्तम् / वृत्त्यादिष्वर्थेषु वर्त

Page #634
आत्मनेपदमक्रिया ] सिद्धहमबृहत्पक्रिया. 621 मानात् क्रमेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / वृत्तिरप्रतिबन्ध आत्मयापनं वा / शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः / तत्र न हन्यते / आत्मानं यापयति वेत्यर्थः / सर्ग उत्साहः तात्पर्य वा। सगेणातिसगेस्य लक्षणादनुज्ञा वा। सूत्राय क्रमते / तदथेमुत्सहते तत्परो वानुज्ञातो वा / तायनं स्फीतता संतानः पालनं वा / क्रमन्तेऽस्मिन् योगाः। स्फीता भवन्ति संतन्यन्ते पाल्यन्ते वेत्यर्थः। वृत्त्यादिष्विति किम् / कामति / 524 परोपात् // 33 // 49 // परोपाभ्यामेव क्रमेवृत्त्यादिष्वर्थेषु कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / पराक्रमते / उपक्रमते / परोपादेवेति किम् / अनुक्रामति / वृत्त्यादिष्वित्येव / पराक्रमति / उपक्रमति / अन्ये तु परोपाभ्यां परात् क्रमतेर्वृत्त्या. अर्थाभावेऽपीच्छन्ति / तेन पराक्रमते उपक्रमते इत्यात्मनेपदमेव / वृत्त्यादिषु बन्योपसर्गपूर्वादपि मन्यन्ते / निष्क्रमते / प्रतिक्रमते / न प्रतिहन्यते इत्यर्थः / 528 वेः स्वार्थे // 3 // 3 // 50 // स्वार्थः पादविक्षेपः। तस्मिन् वर्तमानाद् वेः परात् क्रमेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / साधु विक्रमते गजः / स्वार्थे इति किम् / अश्वेन विक्रामति / विक्रामत्यजिनसंधिः स्फुटतीत्यर्थः। विक्रामति राजा। उत्सहते इत्यर्थः। 526 प्रोपादारम्भे // 3 // 3 // 51 // आरम्भ आदिकर्म। अङ्गीकरणं चेत्यन्ये / तस्मिन् वर्तमानात् भोपाभ्यां परात् क्रमे कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / प्रक्रमते, उपक्रमते भोक्तुम् / प्रारभते अङ्गीकरोति चेत्यर्थः। आरम्भ इति किम् / पूर्वेयुः प्रक्रामति गच्छतीत्यर्थः / अपरेधुरुपक्रामति, समीपमागच्छतीत्यर्थः / परोपादित्यनेनापि न भवति / वृत्त्यादेरर्थस्याविवक्षितत्वात् / अन्ये तु स्वार्थविषय एवारंभे मन्यन्ते / तेनोपक्रमते प्रक्रमते पादाभ्यां गन्तुमारभत इत्यर्थ इत्यत्रैव भवति / स्वार्थविषयारम्भादन्यत्र तु प्रक्रामति, उपक्रामति भोक्तुमित्यत्र न भवति / 527 आङो ज्योतिरुद्गमे // 3 // 3 // 52 // आङः परात् क्रमेयोतिषां चन्द्रादीनामुद्गमे ऊर्ध्वगमने प्रधाने उपसर्जने वा वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / आक्रमते चन्द्रः सूर्यो वा / उदयते इत्यर्थः। दिवमाक्रममाणेन केतुना। अत्र दिवमिति कर्मणा योगादुद्गमनोपसर्जनव्याप्तिवचनः क्रमिः / ज्योतिरुद्गम इति किम् / आक्रामति माणवकः कुतुपमवष्टभ्नातीत्यर्थः / ज्योतिरिति किम् / धूम

Page #635
622 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे आक्रामति उद्गच्छतीत्यर्थः / आक्रामति धूमो हयंतलम् / उद्गच्छन् व्यामोतीत्यर्थः / उद्गम इति किम् / . " नभः समाक्रामति नष्टवर्त्मना स्थितैकचक्रेण रथेन भास्करः " अत्र व्याप्तिमात्रं विवक्षितं नतूद्गमोपसर्जनव्याप्तिः। अन्ये तूद्गमोपसर्जनां व्याप्ति पश्यन्तोऽसाधुमेनं मन्यन्ते। 528 दागोऽस्वास्यप्रसारविकासे ॥३।३।५३॥आपूर्वाददातेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यान्न चेत्स्वास्यप्रसारणं विकासश्चार्थो भवति / विद्यामादत्ते / धनमादत्ते / अस्वास्यप्रसारविकास इति किम् / उष्ट्रो मुखं व्याददाति प्रसारयतीत्यर्थः। कूलं व्याददाति / विपादिका व्याददाति विकसतीत्यर्थः / स्वग्रहणं किम् / व्याददते पिपीलिकाः पतङ्गस्य मुखम् / आङ इत्येव / ददाति / फलवतोऽन्यत्रायं विधिः / ... 529 नुप्रच्छः // 3 // 3 // 54 // आपूर्वान्नौतेः प्रच्छेश्च कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / आनुते शृगालः / उत्कण्ठितः शब्दं करोति / उत्कष्ठापूर्वके संशब्दे नौतेरयं विधिर्न सर्वत्र / आपृच्छते गुरून् / आपृच्छस्व प्रियसखम् / वियुज्यमानस्य प्रश्नेऽयं विधिः / आङ इत्येव / नौति / प्रणौति / पृच्छति / परिपृच्छति / 530 गमेः क्षान्तौ // 3 // 3 // 55 // शान्तिः कालहरणम् / तत्र वर्तमानाद् गमयतेरापूर्वकात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / आगमयते गुरून् / कंचित् कालं प्रतीक्षते / आगमयस्व तावत् / कंचित् कालं सहस्वेत्यर्थः। क्षान्ताविति किम् / आगमयति विद्याम् / गृह्णातीत्यर्थः / क्षान्तौ स्वभावाद् गमिर्ण्यन्त एव / / 531 वः स्पर्द्धं // 3 // 3 // 56 // आयूर्वाद् हयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् स्पर्द्ध गम्यमाने / स्पद्धः संघर्षः पराभिभवेच्छा / स धातर्थस्य विशेषणम् / धात्वर्थश्च हुयतेरापूर्वस्य शब्द एव स्वभावात् / मल्लो मल्लमाह्वयते। स्पर्द्धमान आकारयतीत्यर्थः / स्पर्द्ध इति किम् / गामाह्वयति / .. 532 संनिवेः // 3 // 357 // संनिविभ्यः पराद् हयते: कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संवयते / निहयते / विह्वयते / 533 उपात् // 3 // 358 // उपपूर्वाद् हयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / उपहयते / योगविभाग उत्तरार्थः।

Page #636
आत्मनेपदमक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 623 534 यमः स्वीकारे // 3 / 3 / 59 // उपपूर्वाद्यम स्वीकारेऽर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / कन्यामुपयच्छते / वेश्यामुपयच्छते / उपायंस्त महास्त्राणि / चिनिर्देशः किम् / शाटकानुपयच्छति / नात्रास्वं स्वं क्रियते / स्वत्वेन तु निर्जातस्य ग्रहणमिति न भवति / उद्वाह एवेच्छन्त्यन्ये / 535 देवार्चामैत्रीसंगमपथिकर्तृकमन्त्रकरणे स्थः।।३।३।६०॥ एष्वर्थेषु वर्तमानात् उपपूर्वात्तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / देवाचार्याम्-जिनेन्द्रमुपतिष्ठते / “बहूनामप्यचित्तानामेको भवति चित्तवान् / पश्य वानरसंघेऽस्मिन् यदर्कमुपतिष्ठते " // यदा तु नेयं देवपूजाऽपि तु चापलमिति विवक्षितं तदा न भवति / " मैवं मंस्थाः सचित्तोऽयमेषोऽपि हि यथा वयम् / __एतदप्यस्य कापेयं यदर्कमुपतिष्ठति " // मित्रतया मित्रं वा कर्तुमाचरणं मैत्री उपस्थानस्य हेतुः फलं वा। महामात्रानुपतिष्ठते / मैत्र्या हेतुना फलेन वाराधयतीत्यर्थः / संगम उप-लेषः। यमुना गङ्गामुपतिष्ठते / पन्थाः कर्ता यस्यार्थस्य स पथिकर्तृकः / अयं पन्थाः सुघ्नमुपतिष्ठते / मन्त्रः करणं यस्यार्थस्य स मन्त्रकरणः / ऐन्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते / सावित्र्या सूर्यमुपतिष्ठते / आराधयतीत्यर्थः / मन्त्रादन्यत्र-भर्तारमुपतिष्ठति यौवनेन / करणग्रहणं किम् / गायत्रीमुपतिष्ठति / अत्र मैत्री धातर्थविशेषणेनोपसर्जनं धावर्थः / शेषास्तु प्रधानम् / 536 वा लिप्सायाम् // 36 // 61 // उपपूर्वात्तिष्ठतेलिप्सायां गम्यमानायां कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / भिक्षुको दातृकुलमुपतिष्ठति उपतिष्ठते वा भिक्षां लभेयेति / 537 उदोऽनूचेहे // 3 / 3 / 62 // अनूो य ईहश्चेष्टा तत्र वर्तमानादुदः परात् तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / मुक्तावुत्तिष्ठते / मुक्त्यर्थ चेष्टते इत्यर्थः। अनूति किम् / आसनादुत्तिष्ठति / ईहेति किम् / अस्माद् ग्रामाच्छतमुत्तिष्ठति / सेनोत्तिष्ठति / उत्पद्यत इत्यर्थः / 538 संविप्रावात् // 3 / 3 / 63 // एभ्यः परात्तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संतिष्ठते / वितिष्ठते / प्रतिष्ठते / अवतिष्ठते /

Page #637
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे ____539 ज्ञीप्सास्थये॥३॥३।६४॥ परपरितोषार्थमात्मरूपादिप्रकाशनं ज्ञीप्सा / तिष्ठन्त्यस्मिनिति स्थेयः / रूढिवशाद्विवादपदे निर्णता प्रमाणभूतः पुरुष उच्यते / ज्ञीप्सायां स्थेयविषयायां च क्रियायां वर्तमानात्तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः। तिष्ठते वृषली ग्राम्येभ्यः / स्वाभिमायप्रकाशनेनात्मानं रोचयतीत्यर्थः / खयि मयि तिष्ठते / संशय्य कर्णादिषु तिष्ठते यः। कर्णादिस्थेयोपदिष्टं निर्णयतीत्यर्थः। 540 प्रतिज्ञायाम् // 3 // 3 // 66 // प्रतिज्ञा अभ्युपगमः। तत्र वर्तमानात्तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / नित्यं शब्दमातिष्ठते / तदतदात्मकं तत्त्वमातिष्ठते / स्वभावाचायमाङ्पूर्व एव प्रतिज्ञायां वर्तते / योगविभाग उत्तरार्थः / 541 समो गिरः // 3 // 3 // 66 // सम्पूर्वाद् गिरतेः प्रतिज्ञायां वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / स्याद्वादं संगिरते प्रतिजानीते इत्यर्थः / प्रतिज्ञायामित्येव / संगिरति ग्रासम् / गिर इति निर्देशाद् गृणातेनं भवति / 542 अवात् // 3 / 3 / 67 // पृथग्योगात् प्रतिज्ञायामिति निवृत्तम् / अवपूर्वाद् गिरते; कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अवगिरते। अवादन्यत्र गिरति / गिर इत्येवः / अवगृणाति / अवपूर्वस्य गृणातेः प्रयोगो नास्तीत्यन्ये / 543 निहवे ज्ञः // 3 / 3 / 68 // निहवोऽपलापस्तस्मिन् वर्तमानाजानातेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / शतमपजानीते / अपढ्नुते इत्यर्थः / अपेन चास्यायमर्थोऽभिव्यज्यते / निहव इति किम् / तत्त्वं जानाति / 644 संप्रतेरस्मृतौ // 3 / 3 / 69 // संपतिभ्यां पराजानातेरस्मृतौ वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / शतं संजानीते-अवेक्षते इत्यर्थः। शतं प्रतिजानीते +शतेन संजानीते / अभ्युपगच्छतीत्यर्थः / अस्मृताविति किम् / मातुर्मातरं वा संजानाति / 545 अननोः सनः // 3 // 370 // सन्नन्ताजानातेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् स चेदनोरुपसर्गात् परो न / धर्म जिज्ञासते / अननोरिति किम् / धर्ममनुजिज्ञासति / कथमौषधस्यानुजिज्ञासते ? -अकर्मकात् 'प्राग्वत्' इत्यनेन भविष्यति / / ___ + ‘समो शो स्मृतौ वा' इति तृतीया / तद्विकल्पे च पक्षे द्वितोया।

Page #638
आत्मनेपदप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 625 546 श्रुयोऽनामतेः // 3 / 3 / 71 // सन्नन्ताच्छणोतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् स चेदाङ्मतिभ्यामुपसर्गाभ्यां परो न भवेत् / शुश्रूषते गुरून् / संशुश्रूषते शब्दान्। अनामतेरिति किम् / आशुश्रूपति / प्रतिशुश्रूषति / चैत्रं प्रतिशुश्रूषत इति प्रतिना संबन्धाभावात् प्रतिषेधो न भवति / 547 स्मृदृशः // 3 // 3 // 72 // स्मृशिभ्यां समन्ताभ्यां कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / सुस्मूर्षते पूर्ववृत्तम् / दिदृक्षते देवम् / 548 शको जिज्ञासायाम् // 3 / 3 / 73 // शकिः स्वभावादन्यधावर्थानुः संहितः प्रवर्तते शक्नोति भोक्तुमन्यद्वेति। ततो ज्ञानानुसंहितार्थात् सन्नन्तात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / विद्याः शिक्षते ज्ञातुं शक्नुयामितीच्छतीत्यर्थः। जिज्ञासायामिति किम् / शक्तुमिच्छति शिक्षति / शिक्षि विद्योपादाने इत्यनेनैव सिद्धे आमनुप्रयोगाथै वचनम् / तेन शिक्षांचक्रे इति भवति न तु शिक्षांचकारेति / केचित्तु शकेः सन्नन्तस्यात्मनेपदमनिच्छन्तः शिक्षतेरेव जिज्ञासायामात्मनेपदमन्यत्र च परस्मैपदमिच्छन्ति / 'प्राग्वत् ' / उक्तमेव सन्नन्तप्रक्रियायाम् / 'आमः कृगः' इदमप्युक्तमेव / 549 गन्धनावक्षेपसेवासाहसप्रतियत्नप्रकथनोपयोगे // 3 / 3 / 76 // गन्धनादिष्वर्थेषु वर्तमानात् करोतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / गन्धनं द्रोहाभिप्रायेण परदोषोद्घाटनम् / प्रोत्साहनादिकमन्ये / उत्कुरुते / उदाकुरुते माम् / अध्याकुरुतेजिघांसुरपकत्रं कथयतीत्यर्थः / अवक्षेपणमवक्षेपः कुत्सनं भर्त्सनं वा / दुर्वृत्तानवकुरुते / कुत्सयतीत्यर्थः / श्येनो वर्तिकामपकुरुते-भसंयतीत्यर्थः / सेवाऽनुत्तिः / महामात्रानुपकुरुते-सेवते इत्यर्थः / साहसमविमृश्य प्रवृत्तिः / परदारान् प्रकुरुतेविनिपातमविभाव्य तान् अभिगच्छतीत्यर्थः। प्रतियत्नः सतो गुणान्तराधानम् / एपो दकस्योपस्कुरुते / तत्र गुणान्तरमादधातीत्यर्थः / प्रकथनं कथनमारंभः / प्रकर्षेण कथनं वा। जनवादान् प्रकुरुते-कथयितुमारभते प्रकर्षेण कथयति वेत्यर्थः। उपयोगो धर्मादौ विनियोगः। शतं प्रकुरुते-धर्मादौ विनियुङ्क्ते इत्यर्थः। एष्विति किम् / कटं करोति / अफलवत्कर्थ आरम्भः / 550 अधेः प्रसहने // 3 / 3 / 77 // अधेः परात् करोतेः प्रसहने वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / प्रसहनं पराभिभवः परेणापराजयो वा / तं हाधिचक्रे / तं

Page #639
626 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातपकरणे असेहे / तमभिभूतवान् तेन वा न पराजित इत्यर्थः / अथवा सहनं क्षमा तितिक्षोपेक्षेति यावत् / प्रकर्षण सहनं प्रसहनम् / तच्च द्विधा शक्तस्याशक्तस्य च / 'भवादृशा चेदधिकुर्वते रतिम् [ समर्था अपि यापेक्षन्ते तदा] निराश्रया हन्त इता मनस्विता' / 'अधिचक्रे न यं हरिः।सोडुमशक्तः सन् तेन न्यत्क्रियते / प्रसहन इति किम् / तमधिकरोति / अधेरिति किम् / शत्रून् प्रकरोति / 551 दीप्तिज्ञानयत्नविमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे वदः // 3 / 3 / 78 // दीप्त्यादिष्वर्थेषु गम्यमानेषु वदतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / दीप्तिर्भासनम् / सा च कर्तृविशेषणम् वा वदनक्रियासहचारिणी धात्वर्थो वा केवलैव धात्वर्थः / वदते विद्वान् स्याद्वादे / सम्यग्ज्ञानादनाकुलकथनाच विकसितमुखत्वादीप्यमानो वदतीति / वदन् दीप्यते इति वा / दीप्यत एवेत्यर्थः / ज्ञानमववोधः / तच्च वदिक्रि याया हेतुर्वा विषयि ग फलं वा केवलमेव वा धात्वर्थः / वदते धीमाँस्तत्वार्थे / ज्ञात्वा वदतीति वा, जानाति वदितुमिति वा, वदन् जानातीति वा, जानात्येव वेत्यर्थः / यत्न उत्साहः / स च धात्वर्थस्य विषयो धात्वर्थ एव वा / श्रुते वदते / त्पसि वदते / तद्विषयमुत्साहं वाचाविष्करोति, तत्रोत्सहते इति वेत्यर्थः / नानामतिविमतिः / सा च धात्वर्थस्य हेतुः धात्वर्थ एव वा / धर्मे विवदन्ते / विमतिपूर्वक विचित्रं भाषन्त इति वा विविधं मन्यन्त इति वेत्यर्थः। उपसंभाषोपसान्त्वनमुपालम्भो वा। धात्वर्थ एवायम् / कर्मकरानुपवदते। उपसान्त्वयति उपालभते वेत्यर्थः। उपमन्त्रणं रहसि उपच्छन्दनम् / तदपि धात्वर्थ एव / कुलभार्यामुपवदते / परदारानुपवदते / रहस्युपलोभयतीत्यर्थः / दीप्त्यादिष्विति किम् / यत्किञ्चिद् वदति / 552 व्यक्तवाचां सहोक्तौ // 3 / 3 / 79 // व्यक्ता-व्यक्ताक्षरा वाग् येषां ते व्यक्तवाचः, रूढ्या मनुष्यादय एवोच्यन्ते / तेषां सहोक्तौ संभूयोच्चारणे वर्तमानाद् वदेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संप्रवदन्ते ग्राम्याः। संप्रवदन्ते पिशाचाः। संभूय भाषन्ते इत्यर्थः। व्यक्तवाचामिति किम् / संप्रवदन्ति कुक्कुटाः। संप्रवदन्ति शुकाः। शुकसारिकादीनामपि व्यक्तवाक्त्वात् सहोक्ताविच्छन्त्यन्ये / संपवदन्ते शुकाः सारिका वा / सहोक्ताविति किम् / चैत्रेणोक्ते मैत्रो वदति /

Page #640
आत्मनेपदमक्रिया ] सिद्धहमबृहत्मक्रिया. 627 553 विवादे वा / / 3 / 3 / 80 // विरुद्धार्थो वादो विवादः / व्यक्तवाचां सहोक्तौ विवादरूपायां वर्तमानाद् वदेः कर्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् / विप्रवदन्ते विप्रवदन्ति वा मौहूर्ताः। परस्परप्रतिषेधेन युगपविरुद्धं वदन्तीत्यर्थः। विवाद इति किम् / संप्रवदन्ते वैयाकरणाः / सह वदन्तीत्यर्थः। व्यक्तवाचामित्येव / संप्रवदन्ति शकुनयः / नानारुतं कुवन्ति जातिशक्तिभेदात् / सहोक्तावित्येव / मौहूर्तो मौहूर्तेन सह क्रमेण विप्रवदति। विरुद्धाभिधानमात्रमिह विवक्षितं न तु विमतिपूर्वकम् / तेन विमतिलक्षणमप्यात्मनेपदं न / 554 अनोः कर्मण्यसति // 3 / 3 / 81 // व्यक्तवाचामित्येवानुवर्तते / व्यक्तवाचां संबन्धिन्यर्थे वर्तमानादनुपूर्वाद्वदेः कर्मण्यसति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अनुः सादृश्ये पश्चादर्थे वा / अनुवदते चैत्रो मैत्रस्य / यथा मैत्रो वदति तथा चैत्रो वदतीत्यर्थः / अनुवदते आचार्यस्य शिष्यः। आचार्येण पूर्वमुक्ते पश्चाद् वदतीत्यर्थः। कर्मण्यसतीति किम् / उक्तमनुवदति वीणा / कथं वाचिकपडिको न संवदेते। मिथो विरुध्येते इत्यर्थः ? विमतिविवक्षायां भविष्यति / अकर्मकादित्यनुक्त्वा कर्मण्यसतीति निर्देश उत्तरत्र शब्दे स्वेऽङ्गे च कर्मणीति लाघवेन प्रतिपत्त्यर्थः / 555 ज्ञः // 3 / 3 / 82 // जानातेः कर्मग्यसति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / सर्पिषो जानीते / मधुनो जानीते / कथमत्र जानातिरकर्मकः ? उच्यते / नात्र सपिरादि ज्ञेयत्वेन विवक्षितं किं तर्हि प्रवृत्तौ कारणत्वेन / सर्पिषा मधुना वा करणेन भोक्तुं प्रवर्तत इत्यर्थः / अत एव अज्ञाने ज्ञः षष्ठीति षष्ठी / मिथ्याज्ञानार्थो वा जानातिः। सर्पिषि रक्तः प्रतिहतो वोदकादिषु सर्पिष्टया ज्ञानवान् भवतीत्यर्थः / मिथ्याज्ञानं चाज्ञानमित्यज्ञानार्थत्वे पूर्ववदेव षष्ठी। अथवा सर्पिःसंबन्धि ज्ञानं करोतीति विवक्षायां ज्ञानार्थोऽपि जानातिरकर्मकः तदा तु संबन्धे षष्ठी / कर्मण्यसतीत्येव / तैलं सर्पिषो जानाति / तैलं सर्पिष्टया जानातीत्यर्थः / स्वरेण पुत्रं जानाति / केचित्तु ज्ञानोपसर्जनायां प्रवृत्तावेवाकर्मकाज्जानातरात्मनेपदमाहुः। अत एव ते 'संभविष्याव एकस्यामभिजानासि मातरि', अभिजानासि मैत्र कश्मीरेषु वत्स्याम इत्यादौ प्रवृत्त्यर्थाभावादात्मनेपदभावं मन्यन्ते / ज्ञास्ये रात्राविति प्राज्ञः इत्यत्रापि ज्ञाला प्रवर्तिष्ये इति व्याचक्षते / जाने कोपपराङ्मुखीत्यत्र तु 'ज्ञोऽनुपसर्गात् ' इत्यात्मनेपदमिच्छन्तीति /

Page #641
628 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातपकरणे 556 उपात्स्थः // 3 / 3 / 83 // उपपूर्वात् तिष्ठतेः कर्मण्यसति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / भोजनकाल उपतिष्ठते / योगे योग उपतिष्ठते / ज्ञानमस्य ज्ञेयेषूपतिष्ठते / संनिधीयते इत्यर्थः / कर्मण्यसतीत्येव / राजानमुपतिष्ठति / 557 समो गमृच्छिप्रच्छिश्रुवित्स्वरत्यर्तिदशः // 3 / 3 / 84 // समः परेभ्यो गमादिभ्यः कर्मण्यसति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संगच्छते / 858 गमो वा // 4 // 3 // 37 // गमेः परे आत्मनेपदविषये सिजाशिषौ किद्वद्वा स्याताम् / समगत, समगस्त चैत्रः / सङ्गसीष्ट, संगसीष्ट चैत्रः / समृच्छते / समच्छिष्यते / संपृच्छते / संशृणुते / नित्यपरस्मैपदिमिः साहचर्यात् ज्ञानार्थस्यैव विदेग्रहणम् / संवित्ते / संविदाते / 558 वेतनवा // 4 / 2 / 116 // वेत्तेः परस्यात्मनेपदसंबन्धिनोऽन्तो रत् इत्ययमादेशो वा स्यात् / संविद्रते / पक्षे संविदते / संविद्रताम् / संविदताम् / समविद्रत / समविदत / आत्मन इत्येव / विदन्ति / वेत्तरिति. किम् / रौधादिकस्य मा भूत् / विन्दन्ते / संस्वरते। अर्तीति सामान्यनिर्देशात् धादिरदादिश्च गृह्यते / समृच्छते / समियते / संपश्यते / स्वरत्योस्तिनिर्देशो यङ्लुनिवृत्यर्थः / कर्मण्यसतीत्येव / संगच्छति सुहृदम् / 560 वेः कृगः शब्दे चानाशे // 33 // 85 // विपूर्वात्करोतेरनाशेऽर्थे वर्तमानात् कर्मण्यसति शब्दे च कर्मणि कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / कर्मण्यसति-विकुर्वते सैन्धवाः / साधु दान्ताः शोभनं वल्गन्तीत्यर्थः। ओदनस्य पूर्णा छात्रा विकुर्वते / निष्फलं चेष्टन्त इत्यर्थः / शब्दे कर्मणि-क्रोष्टा विकुरुते स्वरान् / नानोत्पादयतीत्यर्थः / शब्दे चेति किम् / विकरोति मृदम् / अनाश इति किम् / विकरोत्यध्यायं विकरोति शब्दं विनाशयतीत्यर्थः / 561 आङो यमहनः स्वेऽङ्गे च // 3 // 3 // 86 // आङः पराभ्यां यमिहनिभ्यां कर्मण्यसति कर्तुः स्वेऽङ्गे च कर्मणि कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / आयच्छते / आहते / स्वेऽङ्गे-आयच्छते पादम् / आहते शिरः। स्वेऽङ्गे चेति किम् / आयच्छति ____ * समृच्छेति ऋच्छेरतेश्च रूपसाम्यात् ऋच्छेरभिव्यक्त्यर्थं समृच्छिष्यते इति द्वितीयमुदाहरणम् /

Page #642
आत्मनेपदप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 629 रज्जुम् / आहन्ति वृषलम् / स्व इति किम् / आयच्छति पादौ चैत्रस्य / आहन्ति शिरो मैत्रस्य ! अङ्ग इति किम् / स्वामायच्छति रज्जुम् / स्वं पुत्रमाहन्ति / स्वाङ्ग इति समस्तनिर्देशे पारिभाषिकस्वाङ्गप्रतिपत्तिः स्यादित्यसमस्ताभिधानम् / 562 हनः सिच् / / 4 / 3 / 38 // हन्तेः पर आत्मनेपदविषयः सिच कित् स्यात् / आहत / आहसाताम् / आहसत / 563 यम; सूचने // 4 // 3 // 39 // सूचनं परदोषाविष्करणम् / तत्र वर्तमानाद्यमेः पर आत्मनेपदविषयः सिच कित् स्यात् / उदायत / उदायसाताम् / उदायसत / सूचन इति किम् / आयस्त कूपाद्रज्जुम् / उद्धृतवानित्यर्थः। सकर्मकात् ‘समुदाङो यमेरग्रन्थे ' इत्यात्मनेपदम् / 564 व्युदस्तपः // 3 / 3 / 87 // व्युभ्यां परात्तपेः कर्मण्यसति स्वेऽङ्गे च कर्मणि कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / वितपते, उत्तपते रविः। दीप्यत इत्यर्थः। स्वेऽङ्गेवितपते, उत्तपते पाणिम् / तापयतीत्यर्थः / व्युद इति किम् / निष्टपति / स्वेऽङ्गे चेत्येव / वितपति पृथिवीं सविता / संतापयतीत्यर्थः। उत्तपति सुवर्ण सुवर्णकारः / द्रवीकरोतीत्यर्थः / स्व इत्येव / उत्तपति पृष्ठं चैत्रस्य / अङ्ग इत्येव / स्वं सुवर्णमुत्तपति / इह दीप्यते ज्वलति भासते रोचते इत्येष्वर्थेषु तमिमकर्मकं स्मरन्ति / यथा वहति भारमिति प्रापणे वहिं सकर्मकं स्पन्दने सकर्मकम् / वहति नदी स्पन्दते इत्यर्थः। 565 अणिक्कर्मणिकर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ // 3 / 3 / 88 // अणिगवस्थायां यत्कर्म तदेव णिगवस्थायां कर्ता यस्य सोऽणिकर्मणिकत कः / तस्माण्णिगन्तादातोरस्मृतौ वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः। आरोहयते हस्ती हस्तिपकान् / आस्कन्दयते इत्यर्थः / पश्यन्ति राजानं भृत्याः। दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैरिति वा / पिबन्ति मधु पायकाः। पाययते मधु पायकान् / अणिगिति किम् / आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः। आरोहयति हस्तिपकान् महामात्रः / आरोहयन्ति महामात्रेण हस्तिपकाः। प्रथमणिगन्तकर्मणि द्वितीयणिगन्तकर्तर्यपि मा भूत् / गित्करणं किम् / गणयति गणं गोपालकः / गणयते गणो गोपालम् इति णिजन्तकर्मणिकर्तृकादपि णिगन्तात् प्रतिषेधो मा भूत् / कर्मेति किम्। करणादेः कर्तृत्वे मा भूत् / पश्यन्ति भृत्याः प्रदीपेन / दर्शयति प्रदीपो भृत्यान् /

Page #643
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातपकरणे णिगिति किम् / यस्याणिगन्तस्यैव कर्म कर्ता भवति ततो णिगन्तान्मा भूत् / लुनाति केदारं चैत्रः / लूयते केदारः स्वयमेव / तं प्रयुङ्क्ते लावयति केदारं चैत्रः / कर्तृग्रहणं किम् / आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः / तानेनमारोहयति महामात्रः / णिग इति किम् / आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः तानारोहयते हस्तीत्यणिगवस्थायां मा भूत् / प्रत्यासत्तेश्च यस्यैव धातोरणिगवस्था तस्यैव धातोडिंगवस्था गृह्यते न धावन्तरस्य / तेनेह न / आरुह्यमाणो हस्ती सेचयति पृष्ठं मूत्रेण / हस्तिपकैरारुह्यमाणो हस्ती स्थलमारोहयति मनुष्यान् इत्यत्र तु सदृशधातुप्रयोगेऽपि पूर्वो हस्तिपककर्तृको रुहिः परश्च मनुष्यकर्तृक इति साधनभेदात् क्रियाभेदे धातुभेदः / अस्मृताविति किम् / स्मरति वनगुल्म कोकिलः / स्मरयति एनं वनगुल्मः / कथं हन्त्यात्मानं घातयत्यात्मेति / अत्र ह्यात्मनोऽणिकर्मणो णिकर्तृसमस्तीति / नैवम् / द्वावात्मानौ शरीरात्मान्तरात्मा च / तत्र भेदेनैव लोके नित्यमयं प्रयोगः / हन्त्यात्मानमिति शरीरात्मनोऽन्तरात्मनो वा कर्मखम् / घातयत्यानमित्यपि तस्यैव कर्मत्वं न कर्तृखमिति / ननु यदि अणिकर्मणो णिकर्तृतायां णिगन्तादात्मनेपदमिष्यते तर्हि शुष्यन्न्यातपे व्रीहयः शोषयते व्रीहीनातप इत्यादावधिकरणादेः कर्तृतायामात्मनेपदं न पामोति / न / फलवत्कर्तरि भविष्यति / यद्येवमारोहयते हस्ती हस्तिपकानित्यादावपि तथैवास्तु / सत्यम् / किं तु फलवतः कर्मस्थक्रियाच्चान्यत्रायं विधिः / तथाहि-लावयते केदारः, भूषयते कन्या, कारयते कटः, गणयते गणः, आरोहयते हस्ती स्वयमेवेत्यादौ कर्मस्थक्रियत्वात् 'एकधातौ कर्मक्रिययकाकर्मक्रिये'त्यनेनैवात्मनेपदं भवति / नन्वारोहयते हस्ती स्वयमेवेत्यस्यास्कन्दयते इति किलार्थः। तत्कथं कर्मस्थक्रियता रुहेः ? उच्यते / यदा न्यग्भावनार्थोऽयं तदा कर्मस्थक्रियत्वम् / तथाहि-आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपका इति न्यग्भवनोपसर्जने न्यग्भावने रुहिर्वर्तते। स द्वितीयस्यामवस्थायाम् आरुह्यते हस्ती स्वयमेवेत्यस्यां कर्मकर्तृविषयो न्यग्भवनमात्रवृत्तिर्भवति / अथ चतुर्थ्याम् अन्तर्भूततृतीयायाम् आरुह्यमाणं प्रयुञ्जत इति हस्तिपकव्यापारप्रधानायां णिगन्तः सन्नारोहयन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः इत्यस्यां शुद्धारोहतिवन्न्यग्भवनोपसर्जने न्यग्भावने वर्तते / पुनर्यदा अस्यैव प्रयोजकव्यापाराविवक्षा तदा आरोहयते हस्ती स्वयमेवेत्यस्यां पञ्चम्यामवस्थायाम् आरुह्यते हस्ती स्वयमेवेति वन्न्यग्भवनलक्षणस्य विशेषस्य हस्तिसमवेतत्वेनोपलम्भाल्लावयते केदार इत्यादाविव कर्मस्थक्रियत्वमस्त्येवेति न किंचिदनुपपन्नम् / यदुक्तम्

Page #644
आत्मनेपदप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया.. 631 " न्यग्भावना न्यग्भवनं रुही शुद्ध प्रतीयते / / न्यग्भावना न्यभवनं ण्यन्तेऽपि प्रतिपद्यते // 1 // अवस्थां पञ्चमीमाहुर्ण्यन्ते तां कर्मकर्तरि / निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिगुच्यते // 2 // 566 प्रलम्भे गृधिवः // 3 / 3 / 89 // गृधिवञ्चिभ्यां णिगन्ताभ्यां पलम्भे वञ्चने वर्तमानाभ्यां कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / बटुं गर्धयते / बटुं वश्चयते / विप्रतारयतीत्यर्थः / प्रलम्भ इति किम् / श्वान गर्धयति / प्रलोभयतीत्यर्थः / अहिं वश्चयति। गमयतीत्यर्थः / णिग आत्मनेपदविधानं सर्वत्राफलवदर्थम् / 567 ला लिनोऽर्चाभिभवे चाचाकर्तर्यपि // 3 // 3 // 90 // लीयतिलिनातिभ्यां णिगन्ताभ्यामर्चाभिभवयोः प्रलम्भे चार्थे वर्तमानाभ्यां कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् अनयोश्चान्तस्याकर्तर्यप्याकारः। जटाभिरालापयते / परैरात्मानं पूजयतीत्यर्थः / श्येनो वर्तिकामपलापयते / अभिभवतीत्यर्थः / कस्वामुल्लापयते वञ्चयते इत्यर्थः / एष्विति किम् / बालकमुल्लापयति / उत्क्षिपतीत्यर्थः। कथं तत्रात्वम् / लीङ्लिनोति भविष्यति / अकर्त/पीति किम् / जटाभिरालाप्यते जटिलेन / ङिच्छानिदेशो यौजादिकनिवृत्त्यर्थः। 568 स्मिङः प्रयोक्तुः स्वार्थे // 4 / 3 / 91 // प्रयोक्तुः सकाशाद्यः स्वार्थः स्मयस्तत्र वर्तमानाण्णिगन्तात् स्मयतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् अस्य चान्तस्याकारोऽकर्तर्यपि / जटिलो विस्मापयते / प्रयोक्तुः स्वार्थे इति किम् / करणान् स्वार्थे मा भूत् / रूपेण विस्माययति / अकर्तर्यपीत्येव / विस्मापनम् / किनिर्देशाद् यङ्लुपि न / सेष्माययति / 569 विभेतेभीषु च // 3 / 3 / 92 // प्रयोक्तुः सकाशात् स्वार्थे वर्तमानाण्यन्ताद् बिभेतेः कर्तर्यात्मनेपदं स्यादस्य च भीषादेशः / पक्षेऽन्तस्याकारश्चाकर्तयपि / मुण्डो भीषयते, भापयते / प्रयोक्तुः स्वार्थ इत्येव / कुश्चिकया भाययति / अकर्तर्यपीत्येव / भीषा। भापनम् / तिन्निर्देशाद् यङ्लपि न / मुण्डो बेभाययति / 570 मिथ्याकृगोऽभ्यासे // 3 / 3 / 93 // मिथ्याशब्दयुक्तो यः कृग् तस्माण्णिगन्तादभ्यासेऽर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / अभ्यासः पुनः पुनः

Page #645
632 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातमकरणे क्रियाभ्यावृत्तिः। पदं मिथ्या कारयते / स्वरादिदोषदुष्टमसकृदुच्चारयति पाठयतीत्यर्थः / आत्मनेपदेनैव क्रियाभ्यावृत्ते?तितत्वात् आभीक्ष्ण्ये द्विर्ववचनं न भवतीति केचित् / मिथ्येति किम् / पदं साधु कारयति / कुरा इति किम् / पदं मिथ्या वाचयति / अभ्यास इति किम् / सकृत् पदं मिथ्या कारयति / 571 परिमुहायमायसपाधववसदमादरुचनृतः फलवति // // 3 / 3 / 94 // फलवतीति भूम्न्यतिशायने वा मतुः। तेन यत्क्रियायाः प्रधानं फलमोदनादि यदर्थमियमारभ्यते तद्वति कर्तरि विवक्षिते परिपूर्वान्मुहेराङ्पूर्वाभ्यां यमियसिभ्यां पिबतिधेवदवसतिदमादरुचवृतिभ्यश्च णिगन्तेभ्यः कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / परिमोहयते चैत्रम् / आयामयते सर्पम् / आयासयते मैत्रम् / पाययते बटुम् / धापयते शिशुम् / वादयते शिशुम् / वासयते पान्थम् / दमयतेऽश्वम् / आदयते चैत्रेण / अदेनेच्छन्त्यन्ये / आदयति चैत्रेण / रोचयते मैत्रम् / नर्तयते नटम् / पिवत्यत्तिट्धेधातूनामाहारार्थवादौदासीन्यनिवृत्त्यर्थतायामकर्मकत्वाच नृतेश्चलनार्थत्वाच्च शेषाणां स्वरूपतो विवक्षातो वाऽकर्मकत्वात् उत्तराभ्यां परस्मैपदे प्राप्ते वचनम् / पा इति ट्धेसाहचर्यात् पिवतेहणं न पातेः, वदसाहचर्याच वस इति वसतेन वस्तेरिति पाति चैत्रो नोदास्ते, पालयति चैत्रम् , वस्ते मैत्रो न नग्नः, वासयति मैत्रम् इत्येव भवति। ईगितः / यजी-यजते / डुकंग्-कुरुते / 572 जोऽनुपसर्गात् // 3 // 3 // 96 // अविद्यमानोपसर्गाज्जानातेः फलवति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / गां जानीते / अश्वं जानीते / अनुपसर्गादिति किम् / स्वर्ग प्रजानाति / फलवतीत्येव / परस्य गां जानाति / अकर्मकात् पूर्वेण सिद्धे सकर्मकार्थ वचनम्। 573 वदोऽपात् // 3 // 3 // 97 // अपपूर्वाद् वदतेः फलवति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात्। एकान्तमपवदते / अपादिति किम् / वदति फलवतीत्येव / अपवदति परं स्वभावतः। 574 समुदाङो यमेरग्रन्थे // 3 // 3 / 98 // समुदाझ्यः पराद् यमेरग्रन्थविपये प्रयोगे फलवति कर्तर्यात्मनेपदं स्यात् / संयच्छते ब्रीहीन् / उद्यच्छते भारम् / आयच्छते वस्त्रम् / समुदाङ इति किम् / नियच्छति वाचम् / अग्रन्थ इति किम् /

Page #646
परस्मैपदपक्रिया] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. वैद्यश्चिकित्सामुद्यच्छति / चिकित्साग्रन्थे उद्यमं करोतीत्यर्थः / फलवतीत्येव / संयच्छति उद्यच्छति आयच्छति परस्य वस्त्रम् / आपूर्वादकर्मकात् स्वाङ्गकर्मकाच 'आङो यमहनः' इति सिद्धेऽन्यकर्मकार्थ वचनम् / 575 पदान्तरगम्ये वा // 3 / 3 / 99 // अनन्तरमूत्रपञ्चकेन यदात्मनेपदमुकं तत् पदान्तराद् गम्ये फलवति कर्तरि वा स्यात् / स्वं शत्रु परिमोहयते परिमोहयति वा / स्वं यज्ञं यजते यजति वा / स्वं कटं कुरुते करोति वा / स्वमश्वं गमयते गमयति वा / स्वं शिरः कण्डूयते कण्डूयति वा। स्वां गां जानीते जानाति वा / स्वं शत्रमपवदते अपवदति वा / स्वान् ब्रीहीन् संयच्छते संयच्छति वा। " // इत्यात्मनेपदप्रक्रिया // // अथ परस्मैपदप्रक्रिया // // शेषात् परस्मै // भवति / 576 परानोः कृगः // 3 / 3 / 101 // परानुभ्यां परात् करोतेः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / पराकरोति / अनुकरोति / गङ्गामनु कुरुते तप इति नात्र करोतिरनुना संवध्यते / गन्धनादावर्थे गित्त्वात् फलवति च प्राप्तस्यात्मनेपदस्थापवादोऽयम् / 577 प्रत्यभ्यतेः क्षिपः // 3 / 3 / 102 // प्रत्यभ्यतिभ्यः परात् क्षिपेः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / प्रतिक्षिपति / अभिक्षिपति / अतिक्षिपति बटुम् / प्रतिक्षिपते भिक्षामिति नायं शिपिः प्रतिना संबध्यते / ईदित्वात् फलवति प्राप्तस्यात्मनेपदस्यापवादोऽयम् / एवमुत्तरसूत्रद्वयमपि / . 578 प्रावहः // 3 // 3 // 103 // प्रपूर्वाद् वहतेः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / प्रवहति / 579 परेमषश्च // 3 // 3 / 104 // परिपूर्वान्मृर्वहेश्च कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / परिमृष्यति / परिवहति / मैत्रं परि मृष्यते धनं परि वहते इत्यत्र न परिर्मूपिवहिभ्यां संबध्यते / वहेर्नेच्छन्त्यन्ये /

Page #647
634 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 580 व्याङ्परे रमः // 3 / 3 / 105 // व्यापरिभ्यः पराद् रमेः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / विरमति / आरमति / परिरमति / इदित्वात् आत्मनेपदस्यापवादः। 581 वोपात् // 3 // 3 / 106 // उपपूर्वाद्रमेः कर्तरि परस्मैपदं वा स्यात् / भार्यामुपरमति, उपरमते वा। उपसंप्राप्तिपूर्विकायां रतौ वर्तमानोऽन्तर्भूतणिगों वा रमिः सकर्मकः / उपरमति उपरमते वा संतापः। उपरमति उपरमते वावद्यात् / उपाद्रमेः सकर्मकात् परस्मैपदमेवेत्येके / आत्मनेपदमेवेत्यन्ये / 582 अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः।।३।३।१०७॥ अणिगवस्थायां यः माणिकर्तृकोऽकर्मकश्च धातुस्तस्माण्णिगन्तात् कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / आस्ते चैत्र आसयति चैत्रम् / शेते मैत्रः शाययति मैत्रम् / अणिगीति किम् / स्वयमेवारोहयमाणं हस्तिनं प्रयुङ्क्ते आरोहयते / अणिगिति गकारः किम् / णिजवस्थायां प्राणिकतुकानाप्यात् णिगन्ताद्यथा स्यात् / चेतयमानं प्रयुक्त चेतयतीति / प्राणिकर्तृकेति किम् / शुष्यन्ति व्रीहयः शोषयते ब्रीहीनातपः / प्राण्यौषधिक्षेभ्य इति पृथनिर्देशादिह लोके प्रतीता एव प्राणिनो गृह्यन्ते / अनाप्यादिति हि कटं कुर्वाणं प्रयुङ्क्ते कटं कारयते / णिग इति किम् / आस्ते / शेते / गकारः किम् / अणिगवस्थायां माणिकर्तृकानाप्याण्णिजन्तान्मा भूत् / चेतयते / ईगित इत्यात्मनेपदस्यापवादोऽयम् / 583 चल्याहारार्थे धयुधमुट्ठस्रुनशजनः // // 3 / 108 // चलिरथः कम्पनम् / तदर्थेभ्यः आहारार्थेभ्य इङादिभ्यश्च णिगन्तेभ्यः कर्तरि परस्मैपदं स्यात् / चल्यर्थ-चलयति कम्पयति चोपयति शाखाम् / आहारार्थ-निगारयति भोजयति आशयति चैत्रमन्नम् / पय उपयोजयते चैत्रेणेति युजेरनाहारार्थत्वान्न भवति / इङ्सूत्रमध्यापयति शिष्यम् / बुध्-बोधयति पमं रविः / बोधयति धर्म शिष्यम् / युध्योधयति काष्ठानि / घु-भावयति राज्यं प्रापयतीत्यर्थः / द्रु-द्रावयत्ययः / विलाययतीत्यर्थः / घु-स्रावयति तैलम् / स्पन्दयतीत्यर्थः / नश्-नाशयति पापम् / जन्जनयति पुण्यम् / घुमुदणामचलनार्थार्थ शेषाणां सकर्मकार्थममाणिकर्तृकार्थ च वचनम् / // इति परस्मैपदप्रक्रिया //

Page #648
635 भावकर्मप्रक्रिया] सिद्धहेमबृहत्मक्रिया. // अथ भावकर्मप्रक्रिया // अथ भावकर्मरूपसाधनम् / तत्र तत्साप्यादित्यादिनाऽऽत्मनेपदम् / 584 क्यः शिति // 3 / 470 // सर्वस्माद्धातो वकर्मविहिते शिति क्यः प्रत्ययः स्यात् / भावो भावना उत्पादना क्रिया / सा च धातुत्वेन सर्वधातुवाच्या भावार्थप्रत्ययेनानूद्यते / युष्मदस्मद्भ्यां सामानाधिकरण्याभावादन्यदर्थ एव / विभक्तिवाच्याया भावनाया अद्रव्यरूपत्वेन द्वित्वाद्यप्रतीतेन द्विवचनादि किंतु एकवचनमेव / तस्यौत्सर्गित्वेन संख्यानपेक्षत्वात् / अनुक्तत्वात् कर्तरि तृतीया / त्वया मया अन्यैश्च भूयते / अभूयत / अद्यतन्याम् / 585 भावकर्मणोः // 3 / 4 / 68 // सर्वस्माद्धातोः भावकर्मविहितेऽद्यतन्यास्ते बिच् प्रत्ययः स्यात् तलुक् च / अभावि / बभूवे / 586 स्वरग्रहदृशहन्भ्यः स्यसिजाशीःश्वस्तन्यां मिट् वा // 3 / 4 / 69 / / स्वरान्ताद् धातो; ग्रहादिभ्यश्च विहितासु भावकर्मविहितासु स्यसिजाशीःश्वस्तनीषु बिट प्रत्ययो वा स्यात् / भाविषीष्ट / भविषीष्ट / भाविता / भविता / भाविष्यते। भविष्यते / अभाविष्यत / अभविष्यत / अनुपूर्वत्वे सकर्मकस्य भूधातोः-अनुभूयते सुख स्वामिना। अनुभूयसे त्वं मया। अनुभूयेऽहं जनैः। अन्वभावि भवो भवता। अन्वभाविषाताम् / अन्वभविषाताम् / ण्यन्तत्वे-भाव्यते / णेलकि अभाविषाताम् / अभावयिषाताम् / भावयाञ्चक्रे / भावयाम्बभूवे / भाविषीष्ट / भावयिषीष्ट / भाविता। भावयिता / भाविष्यते / भावयिष्यते / सन्नन्तत्वे तु बुभूष्यते। बुभूषाश्चक्रे / बुभूषिता। यङन्ते-बोभूय्यते। बोभूयाश्चक्रे / बोभूयिषीष्ट / बोभूयिष्यते / यङ्लुपि-बोभूयते / अबोभावि / बोभवाश्चक्रे / बोभाविता / बोभविता / स्तूयतेऽर्हन् / अस्तावि / अस्ताविषाताम् / अस्तोषाताम् / तुष्टुवे / स्ताविता / स्तोता / स्ताविष्यते / स्तोष्यते / क्यङगशीर्ये इति गुणे / अर्यते / स्मयते / आरिषाताम् / अस्मारिषाताम् / आरिता / स्मारिता / अर्ता / स्मर्ता / औपदेशिकसंयोगग्रहणात् 'क्यङाशीर्ये' इति न गुणः / संस्क्रियते / ईयञ्जनेऽयपीति ईत्वे गीयते / पीयते। स्थीयते / सीयते / दीयते / धीयते / 587 आत ऐः कृनौ // 4 // 353 // आकारान्तस्य धातोणिति कृति

Page #649
// सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातपकरणे प्रत्यये औ च परे ऐकारः स्यात् / अदायि / अधायि। अदायिषाताम् / अदिषाताम् / अधायिषाताम् / अधिपाताम् / ददे / दधे / दायिषीष्ट / दासीष्ट / धायिषीष्ट / धासीष्ट / दायिता। दाता। धायिता। धाता / दायिष्यते / दास्यते / धायिष्यते। धास्यते। शीङ्–शय्यते। अशायि। कृ-क्रियते। अकारि / अकारिषाताम् / अकृषाताम् / चक्रे / कारिषीष्ट / कृषीष्ट / कारिता / कर्ता / कारिष्यते / करिष्यते / अकारिष्यत / अकरिष्यत / गृ-गीर्यते / अद्यतन्यां ध्वमि सिज्लोपपक्षे चतुरधिकं शतम् / तथाहि-निटि न दीर्घः अगारिध्वम् / इटि तु वृतो. नवेति वा दीर्घः-अगरीध्वम्, अगरिध्वम् / एषां त्रयाणां लत्वं ढत्वं द्वित्वत्रयं चेति पञ्चबैकल्पिकानि इति षण्णवतिः / इट् सिजाशिषोरात्मने इति विकल्पादिडभावे ऋवर्णादिति कित्वम् / ऋतां ङ्कितीर , भ्वादेर्नामिन इति दीर्घ म्यन्तात्परोक्षेति ढत्वे अगीईम् / ढवमानां द्वित्वविकल्पे अष्टौ। उक्तषण्णवत्या सह संकलने उक्ता संख्या सिद्धा। " इड् दीर्घश्च बिट लत्वं ढत्वं द्वित्वत्रयं तथा // अष्टानामिति वैकल्प्ये शतं वेदाधिकं मतम्"। सिल्लोपाभावे तु ढत्वविकल्पाभावात् षट्पञ्चाशत् / 588 तनः क्ये // 4 / 2 / 63 // तनोतेरन्तस्य क्ये परे आकारो वा स्यात् / तायते / तन्यते / क्य इति किम् / तन्तन्यते / ये न वा / जायते / जन्यते / सायते / सन्यते / खायते खन्यते / 689 तपः कनुतापे च // 3 / 4 / 91 // तपेर्धातोः कर्मकर्तरि कर्तरि अनुतापे चार्थे बिच न स्यात् / अनुतापग्रहणाद् भावे कर्मणि च / अन्ववातप्त कितवः स्वयमेव / कर्तरि-अतप्त तपांसि साधुः। अन्वतप्त चैत्रेण / अन्ववातप्त पापः पापेन कर्मणा / कत्रनुतापे चेति किम् / अतापि पृथिवी राज्ञा / हन्यते / घन् / अघानि / अघानिषाताम् / अहसाताम् / पक्षे वधादेशे अवधि / अवधिषाताम् / घानिषीष्ट / वधिषीष्ट / घानिष्यते / हनिष्यते / गृह्यते / अग्राहि / अग्राहिपाताम् / अग्रहीषाताम् / अग्राहिध्वम् / अग्राहिदम् / अग्रहीध्वम् / अग्रहीद्वम् / जगृहे / ग्राहिषीष्ट / ग्राहिषीट्वम् / ग्रहीषीदम् / ग्राहिता / ग्रहीता / दृश्यते / अदर्शि / अदर्शिषाताम् / अक्षाताम् / ददृशे / दर्शिषीष्ट / क्षीष्ट / दर्शिता / द्रष्टा / दर्शि

Page #650
भावकर्मप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 637 ष्यते। द्रक्ष्यते। 'नो व्यञ्जने' इति नस्य लुकि-स्रस्यते / उदिखान्नात्र नलुक्-नन्द्यते। कृति इज्यते। घट्यते। घटादेईखो दीर्घस्तु वा त्रिणम्परे / अघाटि / अघटि / अधाटिपाताम् / अघटिपाताम् / अघटयिषाताम् / शमोऽदर्शने / अशामि / अशामिषाताम् / अशमिषाताम् / यङन्तात् णो अशंशामि / अशंशमि / अशंशामिषाताम् / अशंशमिषाताम् / यङ्लुबन्तादप्येवम् / ण्यन्तखाभावे तु शम्यते मुनिना / 590 मोऽकमियमिरमिनमिगमिवमाचमः // 4 // 3 // 55 // मान्तस्य धातोः कम्यादिवर्जितस्य णिति कृत्प्रत्यये औ च परे दृद्धिर्न स्यात् / अशमि / अतमि / अदमि / म इति किम् / अपाठि / कम्यादिवर्जनं किम् / अकामि / अयामि / अरामि / अनामि / अगामि / अवामि / आचामि / वध हिंसायाम् / व्यञ्जनान्तः / न जनवधेति न वृद्धिः / अवधि / 591 विश्रमेर्वा // 43 // 56 // विपूर्वस्य अमेणिति कृत्मत्यये औ च परे वा वृद्धिर्न स्यात् / व्यश्रामि / व्यश्रमि / वीति किम् / अश्रमि / अन्ये तु विश्रमेवैद्धिं नेच्छन्त्येव / अपरे तु नित्यमेव वृद्धिमुपयन्ति / एके तु घब्येव विकल्पमातिष्ठन्ते / जागुर्जिणवीति वृद्धौ अजागारि / 592 भञ्जनौं वा // 4 / 2 / 48 // भब्जेरुपान्त्यनकारस्य औ परे लुग्वा स्यात् / अभाजि / अभञ्जि / 593 त्रिख्णमोर्वा // 4 / 4 / 107 // औ ख्णमि च प्रत्यये परे लभतेः स्वरात् परो नोऽन्तो वा स्यात् / अलाभि / अलम्भि / ... 594 उपसर्गात् खल्घनोश्च // 4 / 4 / 108 // उपसर्गात् परस्य लभेः स्वरात् परः खल्घोत्रिख्णमोश्च परयोऽन्तः स्यात् / प्रालम्भि / उपसर्गादिति किम् / ईपल्लभः / विख्णमोनित्यार्थमुपसर्गादेव खल्धोरिति नियमार्थ वचनम् / द्विकर्मकाणां तु " गौणं कर्म दुहादीनां प्रत्ययो वक्ति कर्मजः / ___न्यादीनां कर्मणो मुख्यस्योक्तत्वे प्रत्यया यथा"!! गत्यकर्मकाणां णिगन्तानां मुख्यकर्मणि / बोधाहारार्थशब्दकर्मकाणां तु ण्यन्तानामुभयत्र /

Page #651
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 595 न स्सः // 2 / 3 / 59 // कृतद्विर्भावसकारसंवन्धिनः सकारस्य षो न स्यात् / सुपिस्स्यते / सुतुस्स्यते / अत्र सुपूर्वस्य पिसेस्तुसेश्च सकारस्य क्ये अदी_दित्यादिना द्विर्भावः / ननु दधिस्यते, मधुस्यति, समविस्करन् , अग्निसाकरोति इत्यादिषु प्रतिषेधाभावात् पत्वं प्रामोति / उच्यते / स्सस्सडागमयोः स्सात्प्रत्ययस्य च द्विः सकारपाठस्य पखप्रतिषेधार्थत्वेनोच्यमानखात् षत्वं न / // इति भावकर्मप्रक्रिया // // अथ कर्मकर्तृप्रक्रिया // यदा सौकर्यातिशयं द्योतयितुं कर्तृव्यापारो न विवक्ष्यते तदा कारकान्तराण्यपि कर्तृसंज्ञां लभन्ते, स्वव्यापारे स्वतन्त्रतात् / तेन पूर्व करणादिसत्त्वेऽपि संप्रति कर्तृवात् कर्तरि विभक्तिः / साध्वसिछिनत्ति / स्थाली पचति / कर्मणस्तु कर्तृवविवक्षायां प्राक् सकर्मका अपि प्रायेणाकर्मका भवन्ति / तेभ्यो भावे कर्तरि च प्रत्ययः / पच्यते ओदनेन / भिद्यते काष्ठेन / कर्तरि तु / / 596 एकधातौ कक्रिययकाकर्मक्रिये // 3 / 486 // एकस्मिन् धातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टया एका अभिन्ना संपत्यकर्मिका क्रिया यस्य तस्मिन् कर्तरि कर्मकर्तरूपे धातोर्जिक्यात्मनेपदानि तथा स्युः। अकारि कटः स्वयमेव / क्रियते कटः स्वयमेव / क्रियमाणः कटः स्वयमेव / चक्रे कटः स्वयमेव / अभेदि कुशूल: स्वयमेव / भिद्यते कुशूलः स्वयमेव / बिभिदे कुशूलः स्वयमेव / अत्र करोति कटम् , भिनत्ति कुशूलमित्यादौ यैव कटादिकर्मणां निर्दृत्तिद्विधाभवनादिका क्रिया सैव सौकर्यादविवक्षिते कर्तृव्यापारे स्वातन्त्र्यविवक्षायां तस्मिन्नेव धातावकर्मिका च। एवं चाकर्मवाद् भावेऽप्यात्मनेपदम् / क्रियते कटेन / भिद्यते कुशूलेन / एकधाताविति किम् / पचत्योदनं चैत्रः / सिद्धयत्योदनः स्वयमेव / कर्मक्रिययेति किम् / साध्वसिछिनत्ति, साधु स्थाली पचति इति करणाधिकरणक्रिययैकक्रिये मा भूत् / एकक्रिययेति किम् / स्रवत्युदकं कुण्डिका / स्रवत्युदकं कुण्डिकायाः। अत्र विसृजति निष्क्रामतीति क्रियाभेदात् / गलन्त्युदकं वलीकानि / गलत्युदकं वलीकेभ्य इति / अत्रापि मुश्चतीति पततीति क्रियाभेदात् नैकक्रियत्वम् / अकर्मक्रिय इति किम् / भिद्यमानः कुशूल: पात्राणि भिनत्ति / अन्योन्यमाश्लिष्यतः / हन्त्यात्मानमात्मा /

Page #652
कर्मकर्तृप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 639 एकस्य कर्मत्वं कर्तृत्वं च कथमिति चेत् उच्यते / सर्वमपि कर्म स्वव्यापारे स्वातत्र्यमनुभूय कर्तृव्यापारेण न्यकृतं सत् कर्मतामनुभवति / कर्तृव्यापाराविवक्षायां तु स्वव्यापारे स्वातन्त्र्यात् कर्तृत्वमस्याव्यावृत्तमेव / यदाहु: " निर्वृत्त्यादिषु तत्पूर्वमनुभूय स्वतन्त्रताम् // कन्तराणां व्यापारे कर्म संपद्यते ततः // 1 // निवृत्तभेषणं चैतत् स्वक्रियावयवे स्थितम् // निवर्तमाने कर्मत्वे स्वे कर्तृत्वेऽवतिष्ठते " // इति // . 597 पचिदुहेः // 3 / 4 / 87 // पचिदुहिभ्यामेकधातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टयाऽकर्मिकया सकर्मिकया वा एकक्रिये कर्तरि कर्मकर्तृरूपे जिक्यात्मनेपदानि स्युः अपवादविषयं मुक्त्वा / अपाच्योदनः स्वयमेव / पच्यते ओदनः स्वयमेव / पक्ष्यते ओदनः स्वयमेव / अदोहि गौः स्वयमेव / दुग्धे गौः स्वयमेव / अदुग्ध गौः स्वयमेव / उदुम्बरं फलं पचति वायुः / उदुम्बरः फलं पच्यते स्वयमेव / अपतोदुम्बरः फलं स्वयमेव / गां दोन्धि पयो गोपालकः / दुग्धे गौः पयः स्वयमेव / अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव / अधुक्षत गौः पयः स्वयमेव / दुहिपच्योः कर्मणि विचः प्रतिषेधं वक्ष्यति / तथा अविशेषेण दुहेर्निचो विकल्पं क्यस्य च प्रतिषेधं वक्ष्यति / अकर्मकस्येह पूर्वेणैव सिद्धे सकर्मकार्थ वचनम्। . 598 न कर्मणा निच् // 3 / 4 / 88 // पचिदुहेः कर्मणा योगेऽनन्तरोक्ते कर्तरि बिच् न स्यात् / अपक्तोदुम्बरः फलं स्वयमेव / अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव / कर्मणेति किम् / अपाच्योदनः स्वयमेव / अदोहि गौः स्वयमेव / अनन्तरोक्ते कर्तरीत्येव / अपाचि उदुम्बरः फलं वायुना / अदोहि गौः पयो गोपालकेन / 599 रुधः // 3 / 4 / 89 // रुधो धातोरनन्तरोक्ते कर्तरि बिच् न स्यात् / अरुद्ध गौः स्वयमेव / अनन्तरोक्ते कर्तरीत्येव / अरोधि गोर्गोपालकेन / 600 स्वरदुहो वा // 31490 // स्वरान्ताद्धातोर्दुहेश्वानन्तरोक्ते कर्तरि बिच् वा न स्यात् / अकृत अकारि कट; स्वयमेव / अलविष्ट अलावि केदारः स्वयमेव / अदुग्ध अदोहि गौः स्वयमेव / स्वरदुह इति किम् / अभेदि कुशूल: स्वयमेव / अनन्तरोक्ते कर्तरीत्येव / अकारि कटश्चैत्रेण / अदोहि गौर्बल्लवेन /

Page #653
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. आख्यातप्रकरणे 601 णिस्नुयात्मनेपदाकर्मकात् // 3 / 4 / 92 // ण्यन्ताद्धातोः स्नुश्रिभ्यां चात्मनेपदविधावकर्मकेभ्यश्च कर्मकर्तरि बिच न स्यात् / येभ्यः कर्मण्यसति आत्मनेपदं विधीयते ते आत्मनेपद्यकर्मकाः / णि-पचति ओदनं चैत्रः तं मैत्रः पायुक्त अपीपचत् ओदनं चैत्रेण मैत्रः / पुनरोदनस्य सुझरत्वेन कर्तृत्वे अपीपचतौदनः स्वयमेव / यदि वा स्वयमेव पच्यमानः ओदनः स्वं मायुक्त अपीपचतौदनः स्वयमेव। उभयत्र स्वयमेवापाचीत्येवार्थः / अचूचुरत् गां चैत्रः, अचूचुरत गौः स्वयमेव / पुच्छमुत्क्षिपति उत्पुच्छयते गौः / अन्तर्भूतण्यर्थत्वात् सकर्मकत्वे उदपुपुच्छ। गां देवदत्तः / उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव / यद्वा उत्पुच्छामकार्षीदिति णिचि उदपुपुच्छद् गां देवदत्तः / उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव / स्नु-प्रास्नावीत् गां देवदत्तः। प्रास्नोष्ट गौः स्वयमेव / 602 स्नोः॥४४॥ स्नोः परस्य स्तायशित आदिरिट् स्यात् आत्मनेपदं चेन्न / प्रस्नविष्यति / प्रस्नविता / अनात्मन इत्येव / प्रस्नोष्यते / प्रास्नोष्ट / प्रस्नवितेवाचरति प्रस्नवित्रीयत इत्यत्र बात्मनेपदस्य बहिरङ्गत्वात् तदाश्रयः प्रतिषेधो न / स्नौतेरिट सिद्ध एव, प्रतिषेधाभावादात्मनेपद इडनिवृत्यर्थे तु वचनम् / श्रि-उदशिश्रियत् दण्डं दण्डी। उदशिश्रियत दण्डः स्वयमेव। आत्मनेपदाकर्मक-व्यकार्षीत् सैन्धवं चैत्रः / वल्गयति स्मेत्यर्थः / व्यकृत सैन्धवः स्वयमेव / विकरोतिर्वल्गनेऽन्तर्भूतण्यर्थः कर्मस्थक्रियः। व्यकार्षीत् कटं चैत्रः व्यकृत कटः स्वयमेव / अवधीत् गां गोपः / आहत गौः स्वयमेव / व्यताप्सीत् पृथिवीं रविः / व्यतप्त पृथिवी स्वयमेव / बिनिषेधात् बिट् भवत्येव / पाचिता पाचिषीष्ट ओदनः स्वयमेव / प्रास्नाविष्ट प्रस्नाविषीष्ट गौः स्वयमेव / उच्छ्रायिता उच्छायिषीष्ट दण्डः स्वयमेव / आघानिष्ट आधानिषीष्ट गौः स्वयमेव / पृथग्योगात् उत्तरेण जिटः प्रतिषेधो न / 603 भूषार्थसकिरादिभ्यश्च विक्यौ // 3 / 4 / 93 // भूषार्थेभ्यः सन्नन्तेभ्यः किरादिभ्यश्चकाराणिस्नुथ्यात्मनेपदाकर्मकेभ्यश्च धातुभ्यः कर्मकर्तरि जिक्यौ न स्याताम् / निरुत्सृष्टानुबन्धो बिच्चिटोहणार्थः / भूषार्थ-अलमकार्षीत् कन्या चैत्रः। अलमकृत कन्या स्वयमेव / एवमलंकरिष्यते अलंकुरुते कन्या स्वयमेव। पर्यस्कार्षीत् कन्यां चैत्रः, पर्यस्कृत, परिष्करिष्यते परिष्कुरुते कन्या स्वयमेव / अबूभुषत् कन्यां छात्रः / अबूभुषत भूषयिष्यते भूषयते कन्या स्वयमेव / अममण्डत्

Page #654
कर्मकर्तृप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. कन्यां छात्रः, अममण्डत मण्डयिष्यते मण्डयते कन्या स्वयमेव / भूपिमण्डयोर्ण्यन्तत्वेनैव निषेधे सिद्धे जिट्मतिषेधार्थ भूषार्थेषूदाहरणम् / सन्नन्त-अचिकीर्षीत् कटं चैत्रः / अचिकीर्षिष्ट चिकीर्षिष्यते चिकीर्षते कटः स्वयमेव / अबिभित्सीत् कुशूलं चैत्रः / अविभित्सिष्ट विभित्सिष्यते बिभित्सते कुशूलः स्वयमेव / किरादिअकारीत् पांसुं करी, अकोष्ट कीर्णीष्ट किरते पांसुः स्वयमेव / एवमवाकीष्ट / अवकीर्पोष्ट अवकिरते पांसुः स्वयमेव / अगारीत ग्रासं चैत्रः। अगीष्ट गीर्षीष्ट गिरते ग्रासः स्वयमेव / एवं न्यगीष्ट निगीषर्षीष्ट निगिरते ग्रासः स्वयमेव / दोन्धि गां पयो गोपः। दुग्धे गौः स्वयमेव / दुग्धे गौः पयः स्वयमेव / कथमदोहि गौः स्ययमेव ? दुहेबिज्विकल्प उक्तः। अवोचत् कथां चैत्रः / अचोचत ब्रूते कथा स्वयमेव / अश्रन्थीत् मालां मालिकः। अश्रन्थिष्ट श्रथ्नीते श्रन्थते माला स्वयमेव / अग्रन्थीत् ग्रन्थं विद्वान् / अग्रन्थिष्ट ग्रथ्नीते ग्रन्थते ग्रन्थः स्वयमेव / श्रन्थिग्रन्थी ज्यादौ युजादौ वा। अनंसीत दण्डं दण्डी। अनंस्त नमते दण्डः स्वयमेव / परिणमति मृदं कुलालः। परिणमते मृत् स्वयमेव / कृ गृ दुह ब्रू श्रन्थ ग्रन्थ् नम् इति किरादयः। बहुवचनं शिष्टप्रयोगानुसरणार्थम् / णिस्नुश्यात्मनेपदाकर्मकाणां बिपतिषेधः पूर्वसूत्रे उदाहृतः। बिट त्वेषां पृथग्योगाद् भवत्येवेति चोक्तम् / क्यनिषेध उदाहियते। ण्यन्त-कारयते कटः स्वयमेव / चोरयते गौः स्वयमेव / उत्पुच्छयते गौः स्वयमेव / स्नु-प्रस्नुते गौः स्वयमेव / त्रि-उच्छ्यते दण्डः स्वयमेव / आत्मनेपदाकर्मकविकुर्वते सैन्धवाः स्वयमेव / आहते गौः स्वयमेव / अन्ये तु णिस्नुश्यात्मनेपदाकमकेभ्यो बिटोऽपि प्रतिषेधमिच्छन्ति / तन्मते पाचयिता पाचयिष्यते ओदनः, प्रस्नोता प्रस्नोष्यते गौः, उच्चयिता उच्छ्रयिष्यते दण्डः, आहन्ता आहनिष्यते गौः स्वयमेवेत्येव भवति / स्नुनमोः अन्तभूतण्यर्थत्वेन सकर्मकखाद् गवादेः कर्मकर्तृतम् / यत्र तु ण्यों नास्ति तत्र कतैव / यथा प्रस्नौति गौर्दोग्धुः कौशलेन / नमति पल्लवो वातेन / ननु कर्मस्थया क्रियया एकाकर्मक्रिये कर्तरि जिक्यात्मनेपदानि भवन्ति अत्र तु ण्यन्तानां प्रयोजकव्यापारः सन्नन्तानां चेच्छाकर्तृस्थैव क्रियेति बिक्ययोः प्राप्तिरेव नास्ति किं प्रतिषेधेन ? उच्यते-प्रयोजकव्यापारस्येच्छायाश्च तदर्थखात् करणादिक्रियारूपस्य प्रकृत्यर्थस्य प्राधान्यम् , तस्य च कर्मस्थत्वात् णिसबन्तानामपि कर्मस्थक्रियत्वम् / तथा ब्रूते कथेत्यत्र वचनं शब्दप्रकाशनफलत्वात् उपाध्यायेनोक्तः करोतीतिवत् प्रेरणार्थत्वात् वा कर्मस्थक्रियारूपम् / भूषाक्रियाणां च भूषाफलं शोभाख्यं कर्मणि दृश्यत इति कर्मस्थक्रियत्वम् / एवमन्यत्रापि भावनीयम् / 81

Page #655
642 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 604 करणक्रियया क्वचित् / / 3 / 4 / 94 // एकधातौ पूर्वदृष्टया करणस्थया क्रियया एकाकर्मक्रिये कर्तरि बिक्यात्मनेपदानि कचित् स्युः / परिवारयन्ति कण्टकैः पुरुषा वृक्षम् / परिवारयन्ते कण्टका वृक्षं स्वयमेव / कचिन्न / साध्वसिश्छिनत्ति / __605 सृजः श्राद्धे विक्यात्मने तथा // 3 / 484 // सृजो धातोः श्रद्धावति कर्तरि बिक्यात्मनेपदानि स्युस्तथा यथा विहितानि। असजि मालां धार्मिकः। मृज्यते मालां धार्मिकः / स्रक्ष्यते मालां धार्मिकः / श्राद्ध इति किम् / व्यत्यसृष्ट माले मिथुनम् / सृजति स्रक्ष्यति मालां मालिकः। तथेति वचनादद्यतन्यामात्मनेपदे ते बिच् तलुक् च शिति च क्य इति सिद्धम् / 606 तपेस्तपःकर्मकात् // 3 // 4 // 86 // तपेर्धातोरर्थान्तरवृत्तित्वेन तपःकमकात कर्तरि बिक्यात्मनेपदानि स्युस्तथा / तप्यते तपः साधुः। तेपे तपांसि साधुः। तपिरत्र करोत्यर्थः। बिच् तु तपःकत्रनुतापे चेति प्रतिषेधान्न / अन्वतप्त तपः साधुः। तपेरिति किम् / कुरुते तपांसि साधुः। तप इति किम् / उत्तपति सुवर्ण सुवर्णकारः। कर्मेति किम् / तपांसि साधु तपन्ति / दुःखयन्तीत्यर्थः / 607 कुषिरजेप्प्ये वा परस्मै च // 3 / 4 / 74 // कुषिरञ्जिभ्यां व्याप्ये कर्तरि शिद्विषये परस्मैपदं वा स्यात् तत्संनियोगे श्यश्च / क्यात्मनेपदापवादौ / कुष्णाति पादं देवदत्तः। कुष्यति कुष्यते पादः स्वयमेव / कुष्यन् कुष्यमाणः पादः स्वयमेव / रज्यति रज्यते वस्त्रं स्वयमेव / रज्यद् रज्यमानं वस्त्रं स्वयमेव / व्याप्ये कर्तरीति किम् / कुष्णाति पादं रोगः / रज्यति वस्त्रं शिल्पी। शितीत्येव / अकोषि / चुकुषे / कोषिष्यमाणः। अरञ्जि / ररर्छ / रक्ष्यमाणं स्वयमेव / परस्मैपदसंनियोगविज्ञानादिह न / कतीह कुष्णानाः पादाः। कतीह रजमानानि वस्त्राणि / 'वयःशक्तिशीले ' इति शानः। क्यात्परस्मैपदविकल्पविधानेनैव सिद्धे श्यविधानं कुष्यन्ती रज्यन्तीत्यत्र 'श्यशवः' इत्यनेन नित्यमन्तादेशार्थम् / // इति कर्मकर्तृप्रक्रिया // // अथ विभक्त्यर्थप्रक्रिया // 608 श्रुसवस्भ्यः परोक्षा वा // 5 // 2 // 1 // भूत इति अनुवर्तते। णोत्यादिभ्यो धातुभ्यो भूतार्थवृत्तिभ्यः परोक्षा विभक्तिर्वा स्यात् / उपशुश्राव / उपससाद /

Page #656
विभक्त्यर्थप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 643 अनूवास / वावचनाद्यथास्वकालमद्यतनी ह्यस्तनी च / उपाश्रौषीत् / उपाशृणोत् / उपासदत / उपासीदत् / अन्ववात्सीत् / अन्ववसत् / एवं शुश्रुवे, अश्रावि अश्रूयतेत्यादि। अन्ये तु श्वादिभ्यो भूतमात्रे कसुमेवेच्छन्ति न परोक्षाम् / ह्यस्तनीमयीच्छत्यन्यः / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन भूतानद्यतनेऽपीयं हस्तन्या न बाध्यते / असरूपत्वादेवाद्यतन्यादिसिद्धौ वावचनं विभक्तिष्वसरूपोत्सर्गविभक्तिसमावेशनिषेधार्थम् / 609 विशेषाविवक्षाव्यामिश्रे // 5 // 25 // अनद्यतनादिविशेषस्याविवक्षायां व्यामिश्रणे च सति भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोरद्यतनी विभक्तिः स्यात् / अकार्षीत् / अहार्षीत् / अगमाम घोषान् / अपाम पयः / अजैपीत् गर्तो हूणान् / रामो वनमगमत् / सतोऽप्यत्र विशेषस्याविवक्षा यथाऽनुदरा कन्या अलोमिका एडकेति / व्यामिश्रे-अद्य ह्यो वाभुक्ष्महि / विशेषाविवक्षेति किम् / अगच्छाम घोषान् / अपिबाम पयः / अजयद् गर्तो हूणान् / रामो वनं जगाम। ह्यस्तन्यादि विषयेऽप्यद्यतन्यर्थ वचनम् / 610 रात्रौ वसोऽन्त्ययामास्वप्तर्यद्य // 5 // 2 // 6 // रात्रौ भूतेऽर्थे वर्तमानाद् वसतेर्धातोास्तन्यपवादोऽद्यतनी विभक्तिः स्यात् अन्त्ययामास्वप्तरि-स चेदों यस्यां रात्रौ भूतस्तस्या एवात्ययामं व्याप्यास्वप्तरि कर्तरि वर्तते / अद्य तेनैवान्त्ययामेनावच्छिन्नेऽद्यतने चेत्प्रयोगो भवति नाद्यतनान्तरे / न्याय्ये प्रत्युत्थाने प्रत्युत्थितं कंचित् कश्चिदाह-क भवानुषितः / स आह-अमुत्रावात्समिति / राज्यन्त्ययामे तु मुहूर्तमपि स्वापे ह्यस्तन्येव / अमुत्रावसमिति / 611 ख्याते दृश्ये // 5 / 2 / 8 // ख्याते लोकविज्ञाते दृश्ये प्रयोक्तुः शक्यदशने भूतेऽनद्यतनेऽर्थे वर्तमानाद्धातोयस्तनी स्यात् / परोक्षापवादः / अरुणत् सिद्धराजोऽवन्तीम् / अजयत् सिद्धः सौराष्ट्रान् / ख्यात इति किम् / चकार कटं चैत्रः। दृश्य इति किम् / जघान कसं किल वासुदेवः। अनद्यतन इत्येव / उदगादद्यादित्यः। 612 अयदि स्मृत्यर्थे भविष्यन्ती // 5 / 2 / 9 // स्मृत्यर्थे धातावुपपदे सति भूतानद्यतनेऽर्थे वर्तमानाद्धातोभविष्यन्ती स्यात् अयदि-न चेद् यच्छब्दः 1 तेन 'अयदि ' इति सूत्रे वय॑न्तीविषये ह्यस्तनी न /

Page #657
644 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातपकरणे प्रयुज्यते / अभिजानासि देवदत्त कश्मीरेषु वत्स्यामः / स्मरसि साधो स्वर्गे स्थास्यामः। एवं बुध्यसे चेतयसे अध्येष्यवगच्छसि चैत्र कलिङ्गेषु गमिष्यामः। अयदीति किम् / अभिजानासि मित्र यत् कलिङ्गेष्ववसाम / 613 वाऽऽका क्षायाम् // 5 // 2 // 10 // अयदीति नानुवर्तते / स्मृत्यर्थे धातावुपपदे सति यद्ययदि वा प्रयुज्यमाने प्रयोक्तुः क्रियान्तरावायां सत्यां भूतानद्यतनेऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्भविष्यन्ती वा स्यात् / स्मरसि मित्र कश्मीरेषु वत्स्यामस् तत्रौदनं भोक्ष्यामहे पास्यामः पयांसि च / स्मरसि मित्र कश्मीरेष्ववसाम तत्रौदनमभुमहि / स्मरसि मित्र यत् कश्मीरेषु वत्स्यामो यत्तत्रौदनं भोक्ष्यामहे / स्मरसि मित्र यत् कश्मीरेष्ववसाम यत्तत्रौदनमभुज्महि / अत्र वासो लक्षणं भोजनं पानं च लक्ष्यमिति लक्ष्यलक्षणयोः संवन्धे प्रयोक्तुराकाङ्क्षा भवति / 614 कृतास्मरणातिनिह्नवे परोक्षा // 5 // 2 // 11 // कृतस्यापि व्यापारस्य चित्तव्याक्षेपादिनाऽस्मरणेऽत्यन्तापह्नवे वा गम्यमाने भूतेऽनद्यतनेऽर्थे वर्तमानाद धातोः परोक्षा विभक्तिः स्यात् / अपरोक्षकालार्थ आरम्भः। सुप्तोऽहं किल विललाप / मत्तोऽहं किल विचचार / चिन्तयन् किलाहं शिरः कम्पयांबभूव / अङ्गलिं स्फोटयामास / अतिनिह्नवे-कश्चित् केनचिदुक्तः कलिङ्गेषु त्वया ब्राह्मणो हतः स तदपनुवान आह-कः कलिङ्गान् जगाम को ब्राह्मणं ददर्श नाहं कलिगान् जगाम इत्यत्यन्तमपड्नुते / अतिग्रहणादेकदेशापह्नवे ह्यस्तन्येव / न कलिङ्गेषु ब्राह्मणमहमहनम् / 615 हशश्वद्युगान्तःप्रच्छये यस्तनी च // 5 // 2 // 13 // पञ्चवर्ष युगं तस्यान्तर्मध्यं तत्र पृच्छयते यः स युगान्तःपृच्छयः / हे शश्वति च प्रयुज्यमाने युगान्तःप्रष्टव्ये च भूतानद्यतने परोक्षेऽर्थे वर्तमानाद् धातोयस्तनी परोक्षा च विभक्ती स्याताम् / इति हाकरोत् / इति ह चकार / शश्वदकरोत् / शश्वच्चकार / प्रच्छथे-किमगच्छस्त्वं मथुराम् / किं जगन्थ त्वं मथुराम् / हशश्वद्युगान्तःपृच्छय इति किम् / जघान कंसं किल वासुदेवः / वेत्येव कृते भूतानद्यतनमात्रभाविन्या ह्यस्तन्याः पक्षे सिद्धौ बस्तनीविधानं स्मृत्यर्थयोगेऽपि ह्यस्तन्येव यथा स्यान्न भविष्यन्तीत्येवमर्थम् / तेन स्मरसि मित्र कश्मीरेष्धिति हाध्यैमहि अभिजानासि चैत्र शश्वदध्यैमहीत्यादि सिद्धम् / क्रियान्तराकाङ्क्षायां तु हशश्वत्प्रयोग एव न संभवतीति नोदाहियते /

Page #658
विभक्त्यर्थप्रक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 645 616 अविवक्षिते // 2 // 2 // 14 // भूतानद्यतने परोक्षे परोक्षत्वेनाविवक्षितेऽर्थे वर्तमानाद् धातोह्यस्तनी स्यात् / अभवत् सगरो राजा। अहन् कंसं वासुदेवः / एवं च परोक्षानद्यतने विवक्षावशादद्यतनीयस्तनीपरोक्षास्तिस्रो विभक्तयः सिद्धाः। तथा च अन्वनैपीत् ततो वाली न्यक्षिपञ्चाङ्गदं सुग्रीवं पोचे सद्भावमागतः / राक्षसेन्द्रस्ततोऽभैषीत् सैन्यं समस्तं सोऽयुयुत्सयत् स्वयं युयुत्सयाश्चक्रे / तथा 'अभूवस्तापसाः केचित पाण्डुपत्रफलाशिनः। पारिव्राज्यं तदादत्त मरीचिश्च तृषार्दितः // इति / 617 वाद्यतनी पुरादौ // 5 / 2 / 15 // परोक्षे इति निवृत्तम् / भूतानद्यतने परोक्षे चापरोक्षे चार्थे वर्तमानाद् धातोः पुरा इत्यादावुपपदेऽद्यतनी वा स्यात् / अपरोक्षे ह्यस्तन्याः परोक्षे तु परोक्षाया अपवादः। वावचनात् पक्षे यथामाप्ति ते अपि भवतः / अवात्सुरिह पुरा छात्राः। अवसनिह पुरा छात्राः / ऊघुरिह पुरा छात्राः / तदाभाषिष्ट राघवः / तदाभाषत राघवः / बभाष राघवस्तदा / भूतानद्यतनपरोक्षेऽद्यतनी नेच्छन्त्यन्ये / एवमुत्तरसूत्रे पुरादियोगे वर्तमानाम् / हशश्वच्छब्दयोगेऽपि पुरादियोगे परत्वाद् विकल्पेनाद्यतनी। इति ह पुराकार्षीत् / अकरोत् / चकार / शश्वत् पुराकार्षीदकरोच्चकार / भूतमात्रविवक्षया अद्यतन्याः सिद्धौ पुरादियोगे तद्वचनं स्मृत्यर्थहशश्वत्स्मयोगे सामान्यविवक्षया अद्यतनी न भवतीति ज्ञापनार्थम् / 618 स्मे च वर्तमाना // 5 / 2 / 16 // भूतानद्यतने परोक्षेऽपरोक्षे चार्थे वर्तमानाद धातोः स्मशब्दे पुरादौ चोपपदे वर्तमाना स्यात् / इति स्मोपाध्यायः कथयति / पृच्छति स्म पुरोधसम् / वसन्तीह पुरा छात्राः / भापते राघवस्तदा / अथाह वर्णी विदितो महेश्वरः / यावद् गिरः खे मरुतां चरन्ति / आदिग्रहणमिह पूर्वत्र च प्रयोगानुसरणार्थम् / एवं च पुरादियोगेऽद्यतनीयस्तनीपरोक्षावर्तमानाचतस्रो विभक्तयः सिद्धाः / स्मपुरायोगे तु परत्वाद् वर्तमानैव / नटेन स्म पुराधीयते / एवं हशश्वत्स्मयोगेऽपि / इति ह स्मोपाध्यायः कथयति / शश्वदधीयते स्म / त्रययोगेऽपि एवम् / न ह स्म वै पुराग्निरपरशु क्णं दहतीति / 619 ननौ पृष्टोक्तौ सद्धत् // 5 / 2 / 17 // अनद्यतन इति निवृत्तम् / पृष्टस्य धात्वर्थस्योक्तिः प्रतिवचनं पृष्टोक्तिः। ननुशब्दे उपपदे पृष्टोक्तौ भूतेऽर्थे

Page #659
646 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातमकरणे वर्तमानाद् धातोः सद्वत्-वर्तमान इव वर्तमाना विभक्तिः स्यात् / सद्वद्वचनादत्र विषये शत्रानशावपि भवतः / किमकार्षीः कटं चैत्र / ननु करोमि भोः / ननु कुर्वन्तं कुर्वाणं मां पश्य / किमयोयः किंचिच्चैत्र / ननु ब्रवीमि भोः। ननु ब्रुवन्तं ब्रुवाणं मां पश्य / पृष्टोक्ताविति किम् / नन्वकार्षीचैत्रः कटम् / ___620 नन्वोर्वा // 5 / 2 / 18 // न नु इत्येतयोः शब्दयोरुपपदयोः पृष्टोक्तौ भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्वा वर्तमाना विभक्तिः सा च सद्वत् / किमकार्षीः कटं चैत्र / न करोमि भोः। न कुर्वन्तं न कुर्वाणं पश्य माम् / नाकार्षम् / कस्तत्रावोचत् / अहं नु ब्रवीमि / ब्रुवन्तं ब्रुवाणं तु मां पश्य / अहं न्ववोचम् / 5 621 परिदेवने // 5 // 3 // 6 // परिदेवनमनुशोचनम् / तस्मिन् गम्यमाने वर्त्यति धात्वर्थे वर्तमानाद् धातोः श्वस्तनी विभक्तिः स्यात् / अनद्यतनार्थ आरम्भः / इयं तु कदा गन्ता यैवं पादौ निदधाति / अयं तु कदाध्येता य एवमनभियुक्तः / विशेषविधानात् कदाकर्हिलक्षणा विभाषा बाध्यते / 622 पुरायावतोर्वर्तमाना / / 5 / 3 / 7 // पुरायावतोर्निपातयोरुपपदयोर्वर्त्यति धात्वर्थेवर्तमानाद् धातोर्वर्तमाना विभक्तिः स्यात् / पुरा भुङ्क्ते। यावद् भुङ्क्ते। भविष्यदनद्यतनेऽपि परत्वाद् वर्तमानैव / पुरा श्वो भुङ्क्ते / यावच्छ्वो ब्रजति / लाक्षणिकत्वादिह न / महत्या पुरा जेष्यति ग्रामम् / यावद्दास्यते तावद् भोक्ष्यते / यत्परिमाणमित्यर्थः / 693 कदाकोनवा // 5 // 3 // 8 // कदाकोरुपपदयोर्वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोर्वर्तमाना वा स्यात् / पक्षे भविष्यन्तीश्वस्तन्यावपि / कदा भुङ्क्ते / कदा भो. क्ष्यते / कदा भोक्ता / कर्हि भुङ्क्ते / कर्हि भोक्ष्यते इति / कहिशब्दस्य अनयतनार्थवृत्तित्वान प्रामोति, श्वो गमिष्यतीत्यादिवत्तु भविष्यति / भूते तु नित्यं परोक्षादयः / कदा बुभुजे / कदा भुक्तवान् / कहिँ बुभुजे / कर्हि भुक्तवान् / 624 किंवृत्ते लिप्सायाम् // 5 // 3 // 9 // विभक्त्यन्तस्य डतरडतमान्तस्य च किमो वृत्तं किंवृत्तमिति वैयाकरणसमयः / तेन किंतरां किंतमामिति न किंवृत्तम् / तस्मिन्नुपपदे प्रष्टुलिप्सायां गम्यमानायां वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोर्वर्तमाना वा स्यात् / पक्षे भविष्यन्तीश्वस्तन्यावपि / लब्धुमिच्छा लिप्सा / को भवतां भिक्षा

Page #660
विभक्त्यर्थप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 647 ददाति दास्यति दाता वा / किंवृत्त इति किम् / भिक्षां दास्यति / लिप्सायामिति किम् / कः सिद्धपुरं यास्यति / 625 लिप्स्यासिद्वौ // 8 // 3 // 10 // लब्धुमिष्यमाण ओदनादिलिप्स्यस्तस्मात् सिद्धौ स्वर्गाद्यवाप्तिलक्षणायां गम्यमानायां वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोर्वा वर्तमाना स्यात् / पक्षे भविष्यन्तीश्वस्तन्यावपि / अकिंवृत्तार्थोऽयमारम्भः। यो भिक्षां ददाति दास्यति दाता वा स स्वर्गलोकं याति यास्यति याता वा / लिप्स्यात् भक्तात् स्वर्गसिद्धिमाचक्षाणो दातारं प्रोत्साहयति / 626 पञ्चम्यर्थहेतौ // 5 // 3 // 11 // पञ्चम्यर्थः प्रैपादिस्तस्य हेतुनिमित्तमुपाध्यायागमनादि तस्मिन्नर्थे वर्त्यति वर्तमानाद् धातोर्वर्तमाना वा स्यात् / पक्षे भविष्यन्तीश्वस्तन्यावपि / उपाध्यायश्चेदागच्छति आगमिष्यति आगन्ता वा अथ त्वं सूत्रमधीष्व। अथ खमनुयोगमादत्स्व / अत्र भविष्यदुपाध्यायागमनमध्ययनादिविषयस्य औषस्यातिसर्गस्य प्राप्तकालतायाश्च हेतुर्भवति / 627 सप्तमी चोर्ध्वमौहर्तिके // 5 // 3 / 12 // ऊर्य मुहूर्ताद् भव ऊर्ध्वमौहर्तिकः / नाम नाम्नेति समासः। उत्तरपदवृद्धिस्त्वस्मादेव निर्देशात् / पञ्चम्यथंहे तो ऊर्ध्वमौहूर्तिके वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोः सप्तमी चकाराद् वर्तमाना च विभक्तिर्दा स्यात् / पक्षे भविष्यन्तीश्वस्तन्यावपि ! ऊ मुहूर्तादुपरि मुहूर्तस्य परं मुहूर्तादुपाध्यायश्चेदागच्छेत् आगच्छति आगमिष्यति आगन्ता वा अथ त्वं तर्कम धीष्व अथ त्वं सिद्धान्तमधीष्व / 628 क्रियायां क्रियार्थायां तुम्णकच्भधिष्यन्ती // 12 // 13 // वेति निवृत्तम् / यस्माद् धातोस्तुमादिस्तद्वाच्या या क्रिया सार्थः प्रयोजनं यस्याः सा क्रियार्था / तस्यां क्रियायामुपपदे वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोस्तुम्णकचभविष्यन्तीप्रत्ययाः स्युः। कर्तुं व्रजति / कारको व्रजति / करिष्योमीति व्रजति / भोक्तुं व्रजति / भोजको व्रजति / भोक्ष्ये इति व्रजति / क्रियायामिति किम् / भिक्षिष्ये इत्यस्य जटाः। क्रियार्थायामिति किम् / धावतस्ते पतिष्यति वासः / अत्रास्ति धावनक्रियोपपदम् , न खसौ पतनार्थमुपात्तेति न भवति / णकतृचाविति सामान्येन सिद्धे क्रियार्थीपपदभाविन्या भविष्यन्त्या बाधा मा भूदिति णकविधानम् / असरूपविधिना णकोऽपि भविष्यतीति चेदेवं तर्हि असरूपविधिना तृजादयो मा

Page #661
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे भूवनिति पुनर्णकज्विधानम् / तेनौदनस्य पाचको व्रजति पक्ता व्रजति पचो व्रजति विक्षिपो व्रजतीत्यादि न भवति / 629 सत्सामीप्ये सद्वद्वा॥५॥४१॥समीपमेव सामीप्यम् / सतो वर्तमानस्य सामीप्ये भूते भविष्यति चार्थे वर्तमानाद धातोः सद्वर्तमानवत् प्रत्यया वा स्युः / सतीति सूत्रादारभ्यापादपरिसमाप्तेविहिताः प्रत्यया भूतभविष्यतोर्वा अतिदिश्यन्ते / कदा चैत्रागतोऽसि / अयमागच्छामि / आगच्छन्तमेव मां विद्धि / वावचनाद् यथाप्राप्तं च / अयमागमम् / एषोऽस्म्यागतः। कदा मैत्र गमिष्यसि / एप गच्छामि / गच्छन्तमेव मां विद्धि। पक्षे एष गमिष्यामि गन्तास्मि / गमिष्यन्तमेव मां विद्धि / वत्करणस्य सादृश्यार्थत्वात् येनैव प्रकृत्युपपदोपाध्यादिना विशेषेण वर्तमाने विहितास्ते नैव विशेषेण भूतभविष्यतोरपि भवन्ति / कदा भवान् सोमं पूतवान् पविष्यते वा / एषोऽस्मि पवमानः / कदा भवानिष्टवान् यक्ष्यते वा। एषोऽस्मि यजमानः / कदा भवान् कन्यामलंकृतवान् करिष्यते वा / एषोऽस्म्यलंकरिष्णुरिति / सामीप्य इति किम् / परुदगच्छत् / वर्षेण गमिष्यति / . 630 भूतवच्चाशंस्ये वा // 542 // अनागतस्य प्रियस्यार्थस्याशंसनं प्राप्तुमिच्छा आशंसा / तद्विषय आशंस्यः / तस्मिन्नर्थे वर्तमानाद् धातोभूतवच्चकारात् सद्वच्च प्रत्यया वा स्युः। आशंस्यस्य भविष्यत्त्वादयमतिदेशः। वाग्रहणाद् यथाप्राप्त च / उपाध्यायश्चेदागमत् एते तर्कमध्यगीष्महि / उपाध्यायश्चेदागत एतैस्तर्कोऽधीतः। उपाध्यायश्चेदागच्छति एते तर्कमधीमहे। पक्षे उपाध्यायश्चेदागमिष्यति एते तर्कमध्येष्यामहे / उपाध्यायश्चेदागन्ता एते तर्कमध्येतास्महे / सामान्यस्यातिदेशे विशेषस्यानतिदेशात् ह्यस्तनीपरोक्षे न भवतः / आशंस्य इति किम् / उपाध्याय आगमिष्यति तर्कमध्येष्यते मैत्रः / 631 क्षिप्राशंसायोभविष्यन्तीसप्तम्यौ / / 5 / 4 / 3 / / क्षिप्रार्थ आशंसाथै चोपपदे आशंस्येऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्यथासंख्य भविष्यन्तीसप्तम्यौ विभक्ती स्याताम् / भूतवच्चेत्यस्यापवादः। उपाध्यायश्चेदागच्छति आगमत् आगमिष्यति आगन्ता क्षिप्रमाशु खरितमरं शीघ्रमेते सिद्धान्तमध्येष्यामहे / सिपाथै नेति वक्तव्ये भविष्यन्तीवचनं श्वस्तनीविषयेऽपि भविष्यन्ती यथा स्यादित्येवमर्थम् / उपाध्यायश्वेच्छः शीघ्रमागमिष्यति एते श्वः क्षिपमध्येष्यामहे / आशंसाथै खल्वपि / उपाध्याय

Page #662
विभक्त्यर्थपक्रिया ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 649 चेदागच्छति आगमत् आगमिष्यति आगन्ता आशंसेऽवकल्पये संभावये युक्तोऽधीय। द्वयोरुपपदयोः सप्तम्येव शब्दतः परत्वात् / आशंसे शिपमधीयीय / 632 संभावने सिद्धवत् // 7 // 44 // हेतोः शक्तिश्रद्धानं संभावनम् / तस्मिन् विषयेऽसिद्धेऽपि वस्तुनि सिद्धवत् प्रत्ययाः स्युः / " समये चेत्प्रयत्नोऽभूत् उदभूवन् विभूतयः / इषे चेन्माधवोऽवर्षात् समपत्सत शालयः // जातश्चायं मुखेन्दुश्चेत् भृकुटिप्रणयी पुनः / गतं च वसुदेवस्य कुलं नामावशेषताम् " // 633 नानद्यतनः प्रबन्धासत्योः / / 5 / 4 / // प्रबन्धः सातत्यम् / आसत्तिः सामीप्यम् / तच्च कालतः / सजातीयेन कालेनाव्यवहितकालतेति यावत् / धातर्थस्य प्रबन्धे आसत्तौ च गम्यमानायां धातोरनद्यतनविहितः प्रत्ययो न स्यात् / भूतानद्यतने ह्यस्तनी भविष्यदनद्यतने च श्वस्तनी विहिता तयोः प्रतिषेधः / यावज्जीवं भृशमन्नं दास्यति / यावज्जीवं युक्तोऽध्यापिपत् / यावज्जीवं युक्तोऽध्यापयिष्यति / आसत्तौ खल्वपि-येयं पौर्णमास्यतिक्रान्ता एतस्यां जिनमहः प्रावर्तिष्ट, प्रवृत्तः। येयं पौर्णमास्यागामिनी अस्थां जिनमहः प्रवर्तिष्यते / द्वौ प्रतिषेधौ यथाप्राप्तस्याभ्यनुज्ञानाय। केचित्तु अनद्यतनविशेषविहितानामपि परोक्षादीनां प्रतिषेधमिच्छन्ति / 634 एष्यत्यवधौ देशस्यार्वाग्भागे // 5 // 46 // देशस्य योऽवधिस्तद्वाचिन्युपपदे देशस्यैवार्वाग्भागे य एष्यन्नर्थस्तत्र वर्तमानाद् धातोरनद्यतनविहितः प्रत्ययो न स्यात् / अप्रबन्धार्थमनासत्त्यर्थं च वचनम् / यद्यप्यनद्यतन इति प्रकृतं तथापीहैष्यतीति वचनात् श्वस्तन्या एव निषेधः / योऽयमध्वा गन्तव्य आ शत्रुञ्जयात् तस्य यदवरं वलभ्यास्तत्र द्विरोदनं भोक्ष्यामहे द्विः सक्तून् पातास्मः। योऽय मध्वा गन्तव्य आ पाटलिपुत्रात् तस्य यदवरमधं तत्रौदनं भोक्ष्यामहे / एष्यतीति किम् / योऽयमध्वातिक्रान्त आ शत्रुजयात् तस्य यदवरं वलभ्यास्तत्र युक्ता द्विरध्यैमहि, द्विः सक्तूनपिबाम / अवधाविति किम् / योऽयमध्वा निरवधिको गन्तव्यस्तस्य यदवरं वलभ्यास्तत्र द्विरोदनं भोक्तास्महे, द्विः सक्तून् पातास्मः / अर्वाग्भाग इति किम् / योऽयमध्वा गन्तव्य आ शत्रुजयात् तस्य यत् परं वलभ्यास्तत्र द्विरोदनं भोक्तास्महे, द्विः सक्तून् पातास्मः। 82

Page #663
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ आख्यातपकरणे __635 कालस्यानहोरात्राणाम् // 5 // 47 // कालस्य योऽवधिस्तद्वाचिन्युपपदे कालस्यैवाग्भिागे य एष्यन्नर्थस्तत्र वर्तमानाद् धातोरनद्यतनविहितः प्रत्ययो न स्यात् अनहोरात्राणाम् न चेत् सोऽर्वागभागोऽहोरात्राणां संबन्धी स्यात् / योऽयमागामी संवत्सरस्तस्य यदवरं आग्रहायण्यास्तत्र जिनपूजां करिष्यामोऽतिथिभ्यो दानं दास्यामहे / एष्यतीत्येव / योऽयं संवत्सरोऽतीतस्तत्र युक्ता द्विरध्यैमहि / अवधावित्येव / योऽयमागामी निरवधिकः कालस्तत्र यदवरमाग्रहायण्यास्तत्र युक्ता अध्येतास्महे / अर्वाग्भाग इत्येव / परस्मिन् विभाषा वक्ष्यते / अनहोरात्राणामिति किम् / योऽयं मास आगामी तस्य योऽवरः पञ्चदशरात्रः तत्र युक्ता द्विरध्येतास्महे / योऽयं त्रिंशद्रात्र आगामी तस्य योऽवरोऽर्धमासस्तत्र द्विरोदनं भोक्तास्महे / योऽयं त्रिंशद्रात्र आगामी तस्य योऽवरः पञ्चदशरात्रस्तत्र द्विः सक्तून् पातास्म इति त्रिविधेऽप्यहोरात्रसंबन्धे मा भूत् / योगविभाग उत्तरार्थः / बहुवचनं कालस्येति सामानाधिकरण्यभ्रमनिरासार्थम् / 636 परे वा // 5 / 4.8 // कालस्य योऽवधिस्तद्वाचिन्युपपदे कालस्यैव परस्मिन् भागेऽनहोरात्रसंबन्धिनि य एष्यन्नर्थस्तत्र वर्तमानात् धातोरनद्यतनविहितः प्रत्ययो वा न स्यात् / आगामिनः संवत्सरस्याग्रहायण्याः परस्तात द्विः सूत्रमध्येष्यामहे, अध्येतास्महे वा / प्रबन्धासत्तिविवक्षायामपि परखात् अयमेव विकल्पः / आगामिनः संवत्सरस्याग्रहायण्याः परस्तादविच्छिन्नं सूत्रमध्येष्यामहे अध्येतास्महे वा / कालस्येत्येव / आ शत्रुञ्जयाद् गन्तव्येऽस्मिन्नध्वनि वलभ्याः परस्तात् द्विरोदनं भोक्तास्महे / प्रबन्धासत्योस्तु नित्यं भविष्यन्ती। आ शत्रुञ्जयाद् गन्तव्येऽस्मिन्नध्वनि वलभ्याः परस्तादविच्छिन्नं सूत्रमध्येष्यामहे / पर इति किम् / अर्वाग्भागे पूर्वेण नित्यं प्रतिषेधः / एष्यतीत्येव / अतीते वत्सरे परस्तादाग्रहायण्याः मुत्र युक्ता अध्यैमहि / अवधावित्येव / योऽयमागामी निरवधिकः कालस्तस्य यत्परमाग्रहायण्यास्तत्र द्विरध्येतास्महे / अनहोरात्राणामित्येव / योऽयं त्रिंशद्रात्र आगामी तस्य यः परः पञ्चदशरात्रस्तत्र युक्ता अध्येतास्महे / / . 637 भूते // 5 / 4 / 10 // भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः क्रियातिपत्तौ सत्याम् सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तिर्विभक्तिः स्यात् / सप्तम्युताप्यो ढे' इत्यारभ्य सप्तम्यर्थे - नेन विधानम् / ततः प्राक् 'वोतात् माक्' इति विकल्पो वक्ष्यते / दृष्टो मया भवतः

Page #664
651 विभक्त्यर्थप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. पुत्रोऽन्नार्थी चंक्रम्यमाणः अपरश्चातिथ्यर्थी यदि स तेन दृष्टोऽभविष्यत् उताभोक्ष्यत अप्यभोक्ष्यत न तु दृष्टोऽन्येन पथा गत इति न भुक्तवान् / 638 वोतात् प्राक् // 5 / 4 / 11 // ' सप्तम्युताप्योढेि ' इत्यत्र यदुतशब्दसंकीर्तनं ततः प्राक् सप्तमीनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्वा क्रियातिपत्तिः स्यात् / कथं नाम संयतः सन्ननागाढे तत्रभवान् आधायकृतम् असे. विष्यत धिग गर्दामहे / वावचनाद्यथाप्राप्तं च / कथं सेवेत घिग् मर्दामहे / उतात् मागिति किम् / कालो यदभोक्ष्यत भवान् / भूत इत्येव / एष्यति नित्यमेव / ६३९क्षेपेऽपिजात्वोर्वर्तमाना / / 1 / 4 / 12 // भूत इति निवृत्तम् / क्षेपो गर्दा तस्मिन् गम्यमानेऽपिजाखोरुपपदयोर्धातोर्वर्तमाना विभक्तिः स्यात् / कालसामान्ये विधानात् कालविशेषे विहिता अपि प्रत्ययाः परसादनेन वाध्यन्ते / अपि तत्रभवान् जन्तून् हिनस्ति / जातु तत्रभवान् भूतानि हिनस्ति / अपि संयतः सन्ननागाढे तत्रभवानाधायकृतं सेवते धिग् गर्हामहे / इह सप्तमीनिमित्ताभावात् क्रियातिपतने क्रियातिपत्ति!दाहियते / 640 कथमि सप्तमी च वा / / 5 / 4 / 13 // कथंशब्दे उपपदे क्षेपे गम्यमाने धातोः सर्वेषु कालेषु सप्तमी चकाराद् वर्तमाना च विभक्ती वा स्याताम् / वावचनाद्यथाप्राप्तं च / कथं नाम तत्र भवान् मांस भक्षयेत् , मांसं भक्ष्यति घिग गर्हामहे, अन्याय्यमेतत् / पक्षे अबभक्षत् / अभक्षयत् / भक्षयाश्चकार / भक्षयिता / भक्षयिष्यति / अत्र सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिर्भवति / कथं नाम तत्र भवान् मांसमभक्षयिष्यत् / भक्षयेत् / भक्षयति / अबभक्षत् / अभक्षयत / भक्षयाञ्चकार। भविष्यति तु क्रियातिपतने नित्यमेव क्रियातिपत्तिः। कथं नाम तत्र भवान् मांसमभक्षयिष्यत् / न तु वर्तमानासप्तमीभविष्यन्तीश्वस्तन्यः / क्षेप इत्येव / कथं नाम तत्रभवान् साधूनपूपुजत् / एवं यथाप्राप्ति वर्तमानादयो भवन्ति / 641 किंवृत्ते सप्तमीभविष्यन्त्यौ // 5 / 4 / 14 // किंवृत्ते उपपदे क्षेपे गम्यमाने धातोः सप्तमीभविष्यन्त्यौ स्याताम् / सर्वविभक्त्यपवादः / किं तत्रभवाननृतं ब्रूयात् / किं तत्र भवाननृतं वक्ष्यति / को नाम कतरो नाम कतमो नाम यस्मै तत्र भवाननृतं ब्रूयात् , वक्ष्यति। अत्रापि सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिः / किं तत्र भवाननृतमवक्ष्यत् / पक्षे ब्रूयात् वक्ष्यति च / भविष्यति

Page #665
652 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातप्रकरणे तु नित्यम् / किं तत्र भवाननृतमवक्ष्यत् / क्षेप इत्येव / किं तत्रभवान् देवानपूपुजदित्यादि। 642 अश्रद्धामर्षेऽन्यत्रापि // 5 / 4 / 15 // क्षेप इति निवृत्तम् / अश्रद्धा असंभावना / अमर्षोऽक्षमा / अन्यत्राकिंवृत्तेऽपिशब्दाद् किंवृत्ते चोपपदेऽश्रद्धामपयोर्गम्यमानयोर्धातोः सप्तमीभविष्यन्त्यौ स्याताम् / सर्वविभक्त्यपवादः / वचनभेदाद् यथासंख्यं नास्ति / अश्रद्धायाम् / न श्रद्दधे न संभावयामि नावकल्पयामि तत्रभवान्नामादत्तं गृह्णीयात् ग्रहीष्यति / किंवृत्तेऽपि-न श्रद्दधे न संभावयामि नावकल्पयामि किं तत्रभवान्नामादत्तमाददीत, अदत्तमादास्यते। अमर्षे-न मर्पयामि न क्षमे धिग् मिथ्या नैतदस्ति तत्रभवान्नामादत्तं गृह्णीयात् , अदत्तं ग्रहीष्यति / किंवृत्तेऽपि न मर्पयामि न क्षमे धिग् मिथ्या नैतदस्ति किं तत्रभवानदत्तं गृह्णीयात् ग्रहीष्यति / अत्रापि सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिः। न श्रद्दधे न मर्षयामि तत्र भवानदत्तमग्रहीष्यत् पक्षे गृह्णीयात् ग्रहीष्यति च / भविष्यति तु नित्यम् / न श्रद्दधे न मर्षयामि तत्रभवानदत्तमग्रहीष्यत् / अन्यत्रापीति किम् / यदार्थात् प्रकरणाद्वा श्रद्धामर्षयोर्गम्यमानखात् तद्वाचकेनाप्युपपदेन धातोर्न योगस्तदा मा भूत् / 643 किंकिलास्त्यर्थयोर्भविष्यन्ती // 1 / 4 / 16 // किंकिलेति समुदायशब्देऽस्त्यर्थे च शब्दे उपपदेऽश्रद्धामर्षयोगम्यमानयोर्धातोभविष्यन्ती स्यात् / सप्तम्यपवादः / वचनभेदादश्रद्धामर्ष इति यथासंख्यं नास्ति / न श्रद्दधे न मर्पयामि किंकिल नाम तत्रभवान् परदानुपकरिष्यते। गन्धनादिसूत्रेण साहसे आत्मनेपदम् / अस्त्यर्था अस्तिभवतिविद्यतयः / न श्रद्दधे न मर्पयामि अस्ति नाम भवति नाम विद्यते नाम तत्रभवान् परदारानुपकरिष्यते। अत्र सप्तमीनिमित्तं नास्तीति क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिर्न / 644 जातुयद्यदायदो सप्तमी / / 5 / 4 / 17 // जातु यद् यदा यदि इत्येतेखूपपदेषु अश्रद्धामर्षयोर्गम्यमानयोर्धातोः सप्तमी स्यात् / भविष्यन्त्यपवादः / न श्रद्दधे न क्षमे जातु तत्रभवान् सुरां पिबेत् , यत्तत्रभवान् सुरां पिबेत् , यदा तत्रभवान् सुरां पिबेत् , यदि तत्रभवान् सुरां पिबेत् / अत्र सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिः। न श्रद्दधे न क्षमे जातु तत्रभवान् सुरामपास्यत् / पक्षे पिबेत् / भविष्यति तु नित्यम् / जातु तत्रभवान् मुरामपास्यत् /

Page #666
विभक्त्यर्थप्रक्रिया ] सिद्धहमबृहत्मक्रिया. 653 645 क्षेपे च यच्चयत्रे // 1 / 4 / 18 // यच्चयत्रशब्दयोरुपपदयोः क्षेपे श्रद्धामर्षयोश्च गम्यमानयोर्धातोः सप्तमी स्यात् / अश्रद्धामर्षयोर्भविष्यन्त्याः क्षेपे तु सर्वविभक्तीनामपवादः / धिग् गमिहे यच्च तत्रभवानस्मानाक्रोशेत् / यत्र तत्रभवानस्मानाक्रोशेत् / न श्रद्दधे न क्षमे यच्च तत्रभवान् परिवादं कथयेत / अत्रापि सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिः। धिग् गर्हामहे न श्रद्दधे न क्षमे यच्च यत्र वा तत्रभवानस्मानाक्रोक्ष्यत्। पक्षे आक्रोशेत् / भविष्यति तु नित्यम् / धिग् गर्हामहे न श्रद्दधे न क्षमे यच्च यत्र वा तत्रभवान् परिवादमकथयिष्यत् / 646 चित्रे // 5 / 4 / 19 // चित्रमाश्चर्यम् / तस्मिन् गम्यमाने यच्चयत्रयोरुपपयोर्धातोः सप्तमी स्यात् / सर्वविभक्त्यपवादः / चित्रमाश्चर्यमद्भुतं विस्मयनीयं यच्च तत्रभवानकल्प्यं सेवेत। यत्र तत्रभवानकल्प्यं सेवेत। अत्रापि सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते क्रियातिपतने वा क्रियातिपत्तिः। चित्रं यच्च यत्र वा तत्रभवानकल्प्यमसेविष्यत / पक्षे सेवेत / भविष्यति तु नित्यम् / चित्रं यच्च यत्र वा तत्रभवानकल्प्यमसेविष्यत / 647 शेषे भविष्यन्त्ययदौ // 1 / 4 / 20 // शेषे यच्चयत्राभ्यामन्यस्मिन्नुपपदे चित्रे गम्यमाने धातोर्भविष्यन्ती विभक्तिः स्यात् अयदौ-यदिशब्दश्चेन्न प्रयुज्यते / सर्वविभक्त्यपवादः / चित्रमाश्चर्यमन्धो नाम पर्वतमारोक्ष्यति / बधिरो नाम व्याकरणं श्रोष्यति / मूको नाम धर्म कथयिष्यति / अत्र सप्तमीनिमित्तं नास्तीति न क्रियातिपत्तिः / शेष इति किम् / यच्चयत्रयोः पूर्वेण सप्तम्येव / अयदाविति किम् / आश्चर्थ यदि स भुञ्जीत / चित्रं यदि सोऽधीयीत / अत्र अश्रद्धाप्यस्तीति 'जातुयद्यदायदो सप्तमी' इत्यनेन सतमी / 648 सप्तम्युताप्योर्बाढे ! / 5 / 4 / 21 // बाढेऽर्थे वर्तमानयोरुताप्योरुपपदयोर्धातोः सप्तमी स्यात् / सर्वविभक्त्यपवादः / उत कुर्यात् / अपि कुर्यात् / बाढं करिष्यतीत्यर्थः। बाढ इति किम्। उत दण्डः पतिष्यति। अपिधास्यति द्वारम् / प्रश्नः पिधानं च यथाक्रमं गम्यते / वोतात्मागिति निवृत्तम् / इतःप्रभृति सप्तमीनिमित्ते सति भूते भविष्यति च क्रियातिपतने नित्यं क्रियातिपत्तिः / उताकरिष्यत् / अप्यकरिष्यत् / 649 संभावनेऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ // 5 / 4 / 22 // अलमोऽर्थः सामर्थ्य,

Page #667
654 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [आख्यातपकरणे तद्विषये संभावने श्रद्धाने गम्यमाने तदर्थस्यालमर्थार्थस्य शब्दस्यानुक्तावप्रयोगे धातोः सप्तमी स्यात् / सर्वविभक्त्यपवादः / शक्यसंभावने-अपि मासमुपवसेत् / अपि पुण्डरीकाध्ययनमहाधीयीत / अपि स्कन्दकोद्देशं यामेनाधीयीत / अशक्यसंभावने-अपि शिरसा पर्वतं भिन्द्यात् / अपि खारीपाकं भुञ्जीत / अपि समुद्र दोभा तरेत् / अलमर्थ इति किम् / निदेशस्थायी मे जिनदत्तः प्रायेण गमिष्यति / तदर्थानुक्ताविति किम् / वसति चेत् सुराष्ट्रेषु वन्दिष्यतेऽलमुजयन्तं, शक्तश्चैत्रो धर्म करिष्यति / अत्र सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते भविष्यति क्रियातिपतने नित्यं क्रियातिपत्तिः / अपि पर्वतं शिरसाऽभेत्स्यत् / तथा काकिन्या हेतोरपि मातुः स्तनं छिन्यात इत्यत्र 'क्षेपेऽपिजालोर्वर्तमाना' इति वर्तमानां बाधिता चित्रमाश्चर्यमपि शिरसा पर्वतं भिन्द्यादित्यत्र तु 'शेषे भविष्यन्त्ययदौ ' इति भविष्यन्ती च बाधिला परत्वादनेन सप्तम्येव / 650 अयदि श्रद्धाधातौ न वा // 54 // 33 // श्रद्धा संभावना, तदर्थे धातावुपपदेऽलमर्थविषये संभावने गम्यमाने धातोः सप्तमी वा स्यात् अयदियच्छब्दश्चेन्न प्रयुज्यते / पूर्वेण नित्यं प्राप्ते विकल्पः / श्रद्दधे संभावयामि अवकल्पयामि भुञ्जीत भवान् / पक्षे यथामाप्तम् / भोक्ष्यते भवान् , अभुक्त भवान् , अभुङ्क्त भवान्। अयदीति किम् / संभावयामि यद्भुञ्जीत भवान् / श्रद्धाधाताविति किम / अपि शिरसा पर्वतं भिन्द्यात् / उभयत्र पूर्वेण नित्यं सप्तमी / अत्रापि सप्तमीनिमित्तस्तीति भूते भविष्यति च क्रियातिपतने नित्यं क्रियातिपत्तिः। संभावयामि नाभोक्ष्यत भवान् / 651 सतीच्छार्थात् // 5 // 4 // 24 // सति वर्तमानेऽर्थे वर्तमानादिच्छार्थाद् धातोः सप्तमी वा स्यात् पक्षे तु वर्तमानैव / इच्छेत् / इच्छति / उश्यात् / वष्टि / कामयेत / कामयते / वाञ्छेत् / वाञ्छति / 'क्षेपेऽपिजाखोर्वर्तमाना' इत्यादावपि परसादयमेव विकल्पः / अपि संयतः सन्नकल्प्यं सेवितुमिच्छेत् / अपि संयतः सन्नकल्प्यं सेवितुमिच्छति धिग् गर्हामहे / भूतभविष्यतोरभावात् सत्यपि सप्तमीनिमित्ते सत्यपि च क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिर्न / 652 वय॑ति हेतुफले / / 5 / 4 / 25 // हेतुः कारणं, फलं कार्यम् / हेतुभूते फलभूते च वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोः सप्तमी वा स्यात् / यदि गुरूनुपासीत

Page #668
विभक्त्यर्थप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्संक्रिया. शास्त्रान्तं गच्छेत् / यदि गुरूनुपासिष्यते शास्त्रान्तं गमिष्यति। अत्र गुरूपासनं हेतुः शास्त्रान्तगमनं फलम् / वय॑तीति किम् / दक्षिणेन चेद्याति न शकटं पर्याभवति / केचित्त सर्वेषु कालेषु सर्व विभक्त्यपवादं सप्तमी मन्यन्ते / दक्षिणेन चेयायात् न शकटं पर्याभवेत् / दक्षिणेन चेद्यास्यति न शकटं पर्याभविष्यति / दक्षिणेन चेद्याति न शकटं पर्याभवति / दक्षिणेन चेदयासीन शकटं पर्याभूत् / अत्रापि सप्तमीनिमितमस्तीति भविष्यति क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिः। दक्षिणेन चेदयास्यन्न शकटं पर्याभविष्यत् / कथम् अमझ्यद्वसुधा तोये च्युतशैलेन्द्रवन्धना। नारायण इव श्रीमान् यदि त्वं नाधरिष्यथाः' इति। वय॑त्येवायं प्रयोगः। केचित्तु भूत इच्छन्ति / हनिष्यतीति पलायिष्यते, वर्षिष्यतीति धाविष्यतीत्यत्र तु हेतुफलभावस्य इतिशब्देनैव द्योतितत्वात् सप्तमी न / 653 कामोक्तावकञ्चिति // 1 / 4 / 26 // वेति निवृत्तम् / काम इच्छा तस्योक्तिः प्रवेदनं तस्यां गम्यमानायां धातोः सप्तमी स्यात् अकञ्चिति-न चेत् कच्चिच्छब्दः प्रयुज्यते / सर्व विभक्त्यपवादः। कामो मे भुञ्जीत भवान् / इच्छा मे अभिप्रायो मे श्रद्धा मे अभिलाषो मे अधीयात भवान् / अकचितीति किम् / कचिज्जीवति मे माता। अत्र सप्तमीनिमित्तमस्तीति भूते भविष्यति च क्रियातिपतने नित्यं क्रियातिपत्तिः / कामो मेऽभोक्ष्यत भवान् / 684 इच्छार्थे सप्तमीपञ्चम्यौ // 5 / 4 / 27 // इच्छार्थे धातावुपपदे कामोक्तौ गम्यमानायां धातोः सप्तमीपञ्चम्यौ स्याताम् / सर्वविभक्त्यपवादौ / इच्छामि भुञ्जीत भवान् / इच्छामि भुक्तां भवान् / कामये प्रार्थये अभिलषामि वश्मि अधीयीत भवान् , अधीतां भवान् / कामोक्तावित्येव / इच्छया इच्छतः कामयमानः कामयमानस्य भुङ्क्ते / नात्र प्रयोक्तुः कामोक्तिः। अत्र सत्यपि सप्तमीनिमित्ते इच्छार्थ उपपदे कामोक्तौ क्रियातिपतनस्य असामर्थ्येनासंभवात् क्रियातिपत्तिर्न / केचित्तु 'सप्तम्युताप्योर्बाढे ' इत्यत आरभ्य यत्र सप्तम्या एव केवलाया निमित्तमस्ति न विभक्त्यन्तरसहितायास्तत्रैव क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिर्भवतीति मन्यन्ते / ___655 प्रैषानुज्ञावसरे कृत्यपञ्चम्यौ // 5 // 4 // 29 // प्रैषादिविशिष्टे कर्नादावर्थे धातोः कृत्यप्रत्ययाः पञ्चमी च विभक्तिः स्यात् / न्यत्कारपूर्विका प्रेरणा

Page #669
656 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे औषः / अनुज्ञा कामचारानुमतिः / अतिसर्ग इति यावत् / अवसरः प्राप्तकालता। निमित्तभूतकालोपनतिः। भवता खलु कटः कार्यः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः / भवान् कटं करोतु / भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातः / भवतोऽवसरः कटकरणे। यद्यपि कृत्याः सामान्येन भावकर्मणोविहितास्तथापि सर्वप्रत्ययापवादभूतया पञ्चम्या बाध्येरनिति पुनर्विधीयन्ते। अनुज्ञायां केचित् सप्तम्येवेत्याहुः। अतिसृष्टो भवान् ग्रामं गच्छेत् / 656 सप्तमी चोर्ध्वमौहर्तिके // 5 // 4 // 30 // ऊर्ध्व मुहूर्तादुपरि मुहूर्तस्य भवोऽर्थ ऊर्ध्वमौहूर्तिकः / तस्मिन् वर्तमानाद् धातोः प्रैषादिषु गम्यमानेषु सप्तमी कृत्याः पञ्चमी च स्युः / ऊर्ध्व मुहूर्तात् कटं कुर्याद् भवान् / कार्यः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः कटो भवता / कटं करोतु भवान् / भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातो भवतोऽवसरः कटकरणे। ___657 इच्छार्थे कर्मणः सप्तमी // 89 // इच्छार्थे धातावुपपदे तुल्यकई केऽर्थे वर्तमानात्कर्मभूताद्धातोः संबन्धे सप्तमी विभक्तिः स्यात् / कर्मत्वं तुल्यकर्तृकत्वं च धातोः श्रुतवादुपपदापेक्षे। भुञ्जीयेतीच्छति / भुञ्जीयेति वाञ्छति। भुञ्जीयेति कामयते / इच्छार्थ इति किम् / भोजको व्रजति / कर्मण इति किम् / इच्छन् करोति / अत्र करोतीच्छत्योर्लक्ष्यलक्षणभावो न तु कर्मक्रियाभावः। तुल्यकर्तृक इति किम् / इच्छामि भुक्तां भवान् / 658 स्मे पञ्चमी // 5 // 4 // 31 // स्मशब्दे उपपदे प्रैषादिषु गम्यमानेषु ऊर्ध्वमौहूर्तिकेऽर्थे वर्तमानाद्धातोः पञ्चमी स्यात् / कृत्यानां सप्तम्याश्चापवादः। ऊर्च मुहूर्ताद् भवान् कटं करोतु स्म / भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातो भवतोऽवसरः कटकरणे। 659 अधीष्टौ // 5 / 4 / 32 // ऊर्ध्वमौहूर्तिक इति निवृत्तं पृथग्योगात् / स्मे उपपदेऽधीष्टावध्येषणायां गम्यमानायां धातोः पञ्चमी स्यात् / सप्तम्यपवादः / अङ्ग स्म विद्वन्नणुव्रतानि रक्ष शिक्षाः प्रतिपद्यस्व / 660 कालवेलासमये तुम्वावसरे // 5 // 4 // 33 // कालवेलासमयशब्देषूपपदेष्ववसरे गम्यमाने धातोस्तुम् प्रत्ययो वा स्यात् / कालो वेला समयो वा

Page #670
विभक्त्यर्थप्रक्रिया ] सिद्धहेमबृहत्मक्रिया. भोक्तुम् / वावचनाद्यथाप्राप्तं च / कालो भोक्तव्यस्य। ऊर्ध्व मुहूर्तात् कालो भोक्तम् / ऊर्ध्व मुहूर्ताद् भोक्तुं स्म कालः / अङ्ग स्म राजन् भोक्तुं काल इत्येतेषु परत्वात्तुमेव / अवसर इति किम् / कालः पचति भूतानि / कालोऽत्र द्रव्यं न बवसरः। 661 सप्तमी यदि // 5 / 4 / 34 // यदि-यच्छब्दप्रयोगे सति कालादिषूपपदेषु धातोः सप्तमी स्यात् / तुमोऽपवादः। कालो यदधीयीत भवान् / वेला यद् भुञ्जीत भवान् / समयो यच्छयीत भवान् / बहुलाधिकारात्कालो यदध्ययनस्य .वेला योजनस्य समयो यच्छयनस्य इत्यायपि भवति / 662 शक्तार्हे कृत्याश्च / / 5 / 4 / 35 // शक्तेऽर्हे च कर्तरि गम्यमाने धातोः कृत्याः सप्तमी च स्यात् / भवता खलु भारो वाह्यः वोढव्यः वहनीयः उधेत / भवान् भारं वहेत् / भवान् हि शक्तः। अहे-भवता खलु कन्या वाह्या वोढव्या वहनीया / भवान् खलु कन्यां वहेत् / भवता खलु छेदसूत्रं वाह्यं वोढव्यं वहनीयम् / भवान् खलु छेदसूत्रं वहेत् / भवानेतदर्हति / सप्तम्या बाधो मा भूदिति कृत्यग्रहणम् / बहुवचनमिहोत्तरत्र च यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / / 663 धातोः संबन्धे प्रत्ययाः // 5 // 4 // 41 // धातुशब्देन पावर्थ उच्यते / धावानां संबन्धे विशेषणविशेष्यभावे सति अयथाकालमपि प्रत्ययाः साधवः स्युः। विश्वदृ वास्य पुत्रो भविता / कृतः कटः श्वो भविता / भावि कृत्यमासीत् / विश्वदृश्वेति भूतकालः प्रत्ययो भवितेति भूतकालेन प्रत्ययेनाभिसंबध्यमानः साधुभवति / एवं कृतः कटः श्वो भवितेति / भावि कृत्यमासीदित्यत्र तु भावीति भविष्यत्कालः प्रत्ययः आसीदिति भूतकालेन प्रत्ययेनाभिसंबध्यमानः साधुर्भवति / विशेषणं गुणवाद् विशेष्यकालमनुरुध्यते / तेन विपर्ययो न / तथा त्याधन्तमपि यदाऽपरं त्यावन्तं पति विशेषणत्वेनोपादीयते तदा तस्यापि समुदायवाक्यार्थापेक्षया कालान्यत्वं भवत्येव / " साटोपमुर्वीमनिशं नदन्तो यैः प्लावयिष्यन्ति समन्ततोऽमी / तान्येकदेशान्निभृतं पयोधेः सोऽम्भांसि मेघान् पिबतो ददर्श " // अत्र प्लावयिष्यन्तीति भविष्यदर्थस्य ददर्शति भूतानुगमः / बहुवचनात् अधालधिकारविहिता अपि प्रत्ययास्तद्धिता धातुसंबन्धे सति कालभेदे साधवः / गोमानासीत्। गोमान् भविता / अस्तिविवक्षायां हि मतुरुक्तः। स कालान्तरे न स्यात् इति /

Page #671
658 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [आख्यातप्रकरणे 664 भृशाभीक्षण्ये हिस्वौ यथाविधि तध्वमौ व तयुष्मदि // 5 // 4 // 42 // गुणक्रियाणामधिश्रयणादीनां क्रियान्तरैरव्यवहितानां साकल्यं फलातिरेको वा भृशत्वम् / प्रधानक्रियाया विक्लेदादेः क्रियान्तरैरव्यवहितायाः पौनःपुन्यमाभीक्ष्ण्यम् / तद्विशिष्टे सर्वकालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः सर्वविभक्तिसर्ववचनविषये हिस्त्रौ पञ्चमीसंवधिनौ स्याताम् यथाविधि धातोः संवन्धे यत एव धातोर्यस्मिन्नेव कारके हिस्वौ विधीयेते तस्यैव धातोस्तत्कारकविशिष्टस्यैव संबन्धेऽनुप्रयोगरूपे सति, यथा तध्वमौ हिवसाहचर्यात् पञ्चम्या एव संबन्धिनौ तयोः तवमोः संबन्धी बहुत्वविशिष्टो युष्मत् तस्मिँस्तयुष्मदि अभिधेये भवत; चकाराद्धिस्यौ यथाविधि धातोः संबन्धे / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति / अनुप्रयोगात् कालवचनभेदोऽभिव्यज्यते / लुनीहि लुनीहीत्येवेमौ लुनीतः। लुनीहि लुनीहीत्येवेपे लुनन्ति / लुनीहि लुनीहीत्येव त्वं लुनासि, युवां लुनीथः यूयं लुनीथ / लुनीहि लुनीहीत्येवाहं लुनामि, आवां लुनीवः वयं लुनीमः। एवं लुनीहि लुनीहीत्येवायमलावीत् / लुनीहि लुनीहीत्येवायमलनात् / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुलाव / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लविता / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लविष्यति / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनीयात् / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनातु / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लूयात् / एवमधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीते, इमावधीयाते इमेऽधीयते / अधीष्वाधीष्वेत्येव समधीषे, युवामधीयाथे यूयमधीध्वे / अधीष्वाधीष्वेत्येवाहमधीये, आवामधीवहे यूयमधीमहे / तथा अधीष्वाधीष्वेत्येवायमध्यगीष्ट / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमध्यैत / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधिजगे / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमध्येष्यते / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमध्येता / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीयीत / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीताम् / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमध्येषीष्ट / एवं सर्वविभक्तिवचनान्तरेष्वपि हिसाबुदाहरणीयौ। एवं भावकमणोरपि / शय्यस्व शय्यस्वेत्येव शय्यते अशायि शायिष्यते भवता। लूयस्व लूयस्वेत्येव लूयते अलावि लाविष्यते केदारः। तध्वमौ च तद्युष्मदि। लुनीत लुनीतेत्येव यूयं लुनीथ / लुनीहि लुनीहीत्येव यूयं लुनीथ। अधीध्वमधीध्वमित्येव यूयमधीध्वे / अधीष्वाधीष्वेत्येव यूयमधीध्वे / तथा लुनीत लुनीतेत्येव यूयमलाविष्ट / लुनीहि लुनीहीत्येव यूयमलाविष्ट / अधीध्वमधीध्वमित्येव यूयमध्यैवम् / अधीष्वाधीष्वेत्येव यूयमध्यगीट्वम् / एवं ह्यस्तन्यादिष्यप्युदाहार्यम् / यथाविधीति किम् / लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति / छिनत्ति लूयते वेति धातोः संबन्धे मा भूत् / अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीते / पठति अधीयते वेति धातोः संबन्धे मा भूत् / लुनीत लुनीतेत्येव

Page #672
विभक्त्यर्थप्रक्रिया] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 659 यूयं लुनीथ / छिन्थेति धातोः संबन्धे मा भूत् / अधीध्वमधीध्वमित्येव यूयमधीध्वे / पठथेति धातोः संवन्धे मा भूत् / लुनीहि लुनीहीत्यादौ च भृशाभीक्ष्ण्ये द्विवचनम् / ननु च भृशाभीक्ष्ण्ययोर्यङपि विधीयते न तु तत्र द्विवचनम् / इह तु द्विवचनमित्यत्र को हेतुः ? उच्यते / यङ् स्वार्थिकत्वात् प्रकृत्यपाधी भृशाभीक्ष्ण्ये समर्थोऽवद्योतयितुम् इति तदभिव्यक्तये द्विवचनं नापेक्षते / हिस्वादयस्तु कर्तृकर्मभावार्थत्वेनास्वार्थिकत्वादसमर्थाः प्रकृत्यर्थोपाधी भृशाभीक्ष्ण्ये अवद्योतयितुमिति तदवद्योतनाय द्विवचनमपेक्षन्ते इति / भृशाभीक्ष्ण्ये द्वित्वं तु अनेन-- 665 भृशाभीक्षण्याविच्छेदे द्विः प्राक्तमवादेः // 7 // 4 // 73 // क्रियायाः साकल्यमवयवक्रियाणां कात्स्न्ये भृशार्थः। पौनःपुन्यमाभीक्ष्ण्यम् / सातत्यं क्रियान्तरैरव्यवधानमविच्छेदः / एतेषु द्योत्येषु यत् पदं वाक्यं वा वर्तते तत् तमवादिप्रत्ययेभ्यः प्रागेव द्विरुच्यते / भृशे-लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति / आभीक्ष्ण्येभोज भोजं व्रजति / अविच्छेदे-पचति पचति / भृशादयश्च क्रियाधर्मा इति क्रियापदमेवात्र संवध्यते / क्रियाविशेषणस्यापि क्रियात्वेनाध्यवसायात् भृशादियोगे द्विवचनं भवति / यथा पुनः पुनः पचति / यदा तु क्रियारूपता न विवक्ष्यते तदा 'नवा गुणः सदृशे रित्' इति सादृश्ये द्विर्वचनं भवति। मन्दं मन्दं तुदति / स्तोकं स्तोकं अस्तमयति / एतेष्विति किम् / लुनीहि, भुक्त्वा ब्रजति / भृशाभीक्ष्ण्ययोर्यङिति यङन्तमुक्तार्थत्वान्न द्विरुच्यते / यदा तु भृशार्थ यङ् तदाभीक्ष्ण्यार्थाभिव्यक्तये द्विर्वचनं पापच्यते पापच्यते इति / यदा तु तत्प्रतिपादनाय पञ्चमी विधीयते तदा तस्या द्विवेचनसहायाया एवाभीक्ष्ण्यप्रतिपादने सामथ्ये क्त्वाणमोरिवेति द्विवचनमपि भवति / पापच्यस्व पापच्यस्वेति / प्राक्तमवादेरिति किम् / पचतिपचतितमाम् / पचतिपचतितराम् / अत्र तमवादेरातिशायिकात्पूर्वमेव द्विवचनं पश्चात्तमवादिः / अन्यथा ह्यनियमः स्यात् / 666 प्रचये नवा सामान्यार्थस्य // 5 // 4 // 43 // भृशाभीक्ष्ण्ये यथाविधीति च नानुवर्तते / प्रचयः समुच्चयः। स्वतः साधनभेदेन वा भिद्यमानस्य एकत्रानेकस्य धात्वर्थस्याध्यावाप इति यावत् / तस्मिन् गम्यमाने सामान्यार्थस्य धातोः संबन्धे सति धातोः परौ हिस्वौ तध्वमौ च तद्युष्मदि वा स्याताम् / श्रीहीन वप लुनीहि पुनीहि इत्येव यतते चेष्टते समीहते यत्यते चेष्टयते समीद्यते / पक्षे त्रीहीन् वपति लुनाति पुनातीत्येव यतते यत्यते / देवदत्तोऽद्धि गुरुदत्तोऽद्धि जिनदत्तोऽद्धि

Page #673
[कृदन्त 660 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. इत्येव भुञ्जते भुज्यते / पक्षे देवदत्तोऽत्ति गुरुदत्तोऽत्ति जिनदत्तोऽत्ति इत्येव भुञ्जते भुज्यते / ग्राममट वनमट गिरिमटेत्येवाटति घटते अठ्यते घट्यते / पक्षे ग्राममटति वनमटति गिरिमटतीत्येवाटति घटते अद्यते घट्यते / सक्तून् पिब धानाः खाद ओदनं भुङ्क्षवेत्येवाभ्यवहरति अभ्यवहियते / पक्षे सक्तून् पिबति धानाः खादति ओदनं भुङ्क्ते इत्येवाभ्यवहरति अभ्यवहियते / सूत्रमधीष्व नियुक्तिमधीष्व भाष्यमधीष्वेत्येवाधीते पठति अधीयते पठ्यते / पक्षे सूत्रमधीते नियुक्तिमधीते भाष्यमधीते इत्येवाधीते पठति अधीयते पठ्यते / तध्वमौ च तयुष्मदि / व्रीहीन् वपत लुनीत पुनीतेत्येव यतध्वे चेष्टध्वे समीहध्वे / व्रीहीन् वप लुनीहि पुनीहि इत्येव यतध्वे चेष्टध्वे समीहध्वे / पक्षे व्रीहीन् वपथ लुनीथ पुनीथेत्येव यतध्वे चेष्टध्वे समीहध्वे / ग्राममटत वनमटत गिरिमटतेत्येवाटथ घटध्वे / ग्राममट वनमट गिरिमटेत्येवाटथ घटध्वे / पक्षे ग्राममटथ वनमटथ गिरिमटथेत्येवाटथ घटध्वे / सूत्रमधीध्वं नियुक्तिमधीध्वं भाष्यमधीध्वमित्येवाधीध्वे पठथ / सूत्रमधीष्व नियुक्तिमधीष्वेत्येवाधीध्वे पठथ / पक्षे सूत्रमधीध्वे नियुक्तिमधीध्वे भाष्यमधीध्वे इत्येवाधीध्वे पठथ / एवं वचनान्तरे त्रिकान्तरे विभक्त्यन्तरेऽप्युदाहार्यम् / सामान्यार्थस्येति किम् / ब्रीहीन वप लुनीहि पुनीहीत्येव वपति लुनाति पुनातीति मा भूत् / ग्राममट वनमट गिरिमटेत्येव ग्राममटति वनमटति गिरिमटतीति च मा भूत् / कारकभेदेनाटतीत्यस्य सामान्या. र्थत्वाभावात् / // इति विभक्त्यर्थप्रक्रिया // // अथ कृदन्तप्रक्रिया // -तत्र // प्रथमं कृत्यप्रत्ययाः // 667 आ तुमोऽत्यादिः कृत् // 5 // 1 // 1 // धातोर्विधीयमानस्त्यादिवर्जितो वक्ष्यमाणः प्रत्ययस्तुममभिव्याप्य कृत्संज्ञः स्यात् / घनघात्यः / उदकेविशीर्णम् / गोदायो व्रजति / अत्यादिरिति किम् / पणिस्ते / कृत्मदेशाः तिकृतौ नाम्नीत्येवमादयः।

Page #674
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 668 बहुलम् // 12 // अधिकारोऽयम् / कृत्पत्ययो यथानिर्दिष्टात् अर्थादेरन्यत्रापि बहुलं स्यात् / पादाभ्यां हियते पादहारकः। गले चोप्यत इति गलेचोपकः। मुह्यत्यनेनात्मेति मोहनीयं कर्म / स्नाति तेनेति स्नानीयं चूर्णम् / एवं यानीयोऽश्वः। दीयते तस्मै इति दानीयोऽतिथिः। संप्रदीयतेऽस्मै इति संप्रदानम् / एवं स्पृहणीया विभूतिः। समावर्तते तस्मादिति समावर्तनीयो गुरुः। एवमुदेजनीयः खलः / तिष्ठन्त्यस्मिन्निति स्थानीय नगरम् / एवं शयनीयः पल्यङ्कः। 669 कर्तरि // 5 // 1 // 3 // कृत्प्रत्ययोऽर्थविशेषनिर्देशमन्तरेण कर्तरि स्यात् / कारकः। कर्ता / पचः। नन्दनः। 670 व्याप्ये घुरकेलिमकृष्टपच्यम् // 5 // 1 // 4 // घुर केलिम इत्येतो प्रत्ययौ कृष्टपच्यशब्दश्च व्याप्ये कर्तरि स्यादिति वेदितव्यम् / घुरो वक्ष्यते / केलिमोऽत एव वचनाद् ज्ञायते / कृष्टपच्ये यश्च / भज्यते स्वयमेव भङ्गुरं काष्ठम् / एवं भिदुरः कुशूलः छिदुरा रज्जुः। भासमिदिविदां कर्तर्येव घुरः कर्मकर्तुरसंभवात् / भासते इत्येवंशीलो भासुरः। एवं मेदुरः / विदुरः। केचिच्छिदिभिदोरपि कर्तरि घुरमिच्छन्ति / दोषान्धकारभिदुरो दृप्तारिवक्षश्छिदुर इति / पच्यन्ते स्वयमेव पचेलिमा माषाः। एवं भिदेलिमास्तण्डुलाः। कृष्टे पच्यन्ते स्वयमेव कृष्टपच्याः शालयः। 671 सङ्गतेऽजर्यम् // 5 // 1 / 5 // संगमनं संगतम् / तस्मिन् कर्तर्यभिधेये नपूर्वान्जीयतेर्यप्रत्ययो निपात्यते। न जीर्यतीति अजयमायसंगतम् / मृगैरजर्य जरसोपदिष्टम् / सामान्यविशेषभावेन चोभयोरपि प्रयोगो भवति / तेन संगतमार्येण रामाजय कुरु द्रुतम् / अजय संगतं नोऽस्तु / संगत इति किम् / अजरः पटः / अजरिता कम्बलः / कर्तरीत्येव / अजायें संगतेन / 672 रुच्याव्यथ्यवास्तव्यम् // 5 / 1 / 6 / / एते कर्तरि निपात्यन्ते / रोचतेर्नपूर्वात् व्यथतेश्च क्यप् प्रत्ययो वसतेस्तु तव्यण् निपात्यते / रोचते इति रुच्यो मोदको मैत्राय / न व्यथते इत्यव्यथ्यो मुनिः। वसतीति वास्तव्यः / 673 भव्यगेयजन्यरम्यापात्याप्लाव्यं न वा // 17 // एते कर्तरि वा निपात्यन्ते / भावकर्मणोः प्राप्तयोः पक्षे कर्तरि विधानार्थमिदम् / भूगायतिरम

Page #675
662 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कृदन्त यतिभ्यो यो यः प्रत्ययो यश्च जनेराङ्पूर्वाभ्यां च पतिप्लुभ्यां ध्यण स कर्तरि वा निपात्यते / भवत्यसाविति भव्यः / पक्षे भव्यमनेन / गायतीति गेयो माणवकः सानाम् / गेयानि माणवकेन सामानि / जायतेऽसाविति जन्यः / जन्यमनेन / रमयत्यसौ रम्यः / रम्यते रम्यः / आपतत्यसावापात्यः / आपात्यमनेन / आप्लवतेऽसावाप्लाव्यः / आप्लाव्यमनेन / 674 प्रवचनीयादयः // 2 // 18 // प्रवचनीयादयः कर्तर्यनीयप्रत्ययान्ता वा निपात्यन्ते / प्रवक्ति प्रब्रूते वा प्रवचनीयो गुरुः शासनस्य / प्रवचनीयं गुरुणा शासनम् / उपतिष्ठत इति उपस्थानीयः शिष्यो गुरोः / उपस्थानीयः शिष्येण गुरुः। एवं रमयतीति रमणीयो देशः / मदयतीति मदनीया योषित् / दीपयतीति दीपनीयं चूर्णम् / मोहयतीति मोहनीयं कर्म / ज्ञानमाणोतीति ज्ञानावरणीयम् / एवं दर्शनावरणीयम् / 675 असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तः / / 5 / 1 / 16 / / इतः सूत्रादारभ्य स्त्रियां क्तिरित्यतः प्राक् योऽपवादस्तद्विषयेऽपवादेनासमानरूप उत्सर्ग औत्सर्गिकः प्रत्ययो वा स्यात् / अवश्यलाव्यम् / अवश्यलवितव्यम् / अवश्यलवनीयम् / ज्ञः। ज्ञाता / ज्ञायकः / नन्दनः। नन्दकः। नन्दयिता / असरूप इति किम् / घ्यणि यो न स्यात् / कार्यम् / डविपयेऽण् न स्यात् / गोदः / अनुवन्धोऽप्रयोगी इति सारूप्यमेव / प्राक्क्तेरिति किम् / कृतिः / चितिः / रक्षितम् / रक्षणम् / घनादिन / चिकीर्षा / जिहीर्षा / क्तिन / ईषत्पानः / सुपानः। दुष्पानः / खल् न / अपवादत्यादिविषये तु असरूपोऽप्युत्सर्गत्यादिन प्रवर्तत इति 'श्रुसद ' इत्यादिसूत्रे वाग्रहणेन ज्ञापयिष्यते। 676 ते कृत्याः // 5 // 1 // 47 // ध्यण तव्य अनीय य क्यप् इत्येते प्रत्ययाः कृत्यसंज्ञाः स्युः / 677 वर्णव्यञ्जनाद् ध्यण् // 1 / 1 / 17 // ऋवर्णान्ताद् व्यञ्जनान्ताच धातोयेण् प्रत्ययः स्यात् / कार्यम् / हार्यम् / 678 क्तेऽनिटश्चजोः कगौ घिति // 4 / 1 / 111 // क्तेऽनिटो धातोश्चकारजकारयोः स्थाने घिति प्रत्यये यथासंख्यं कगौ स्याताम् / पाक्यम् / वाक्यम् /

Page #676
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 663 ननु उदाजः समाजः इत्यत्र अजेः क्तेऽनिट्वात् गत्वं प्राप्नोति / नैवम् / क्तेऽनिट इति विद्यमानस्य विशेषणम् / अजेस्तु वीभावेन असत्त्वाद् गत्वं न / क्त इति किम् / अर्चः / अय॑म् / याच्यम् / रोच्यम् / अर्चादयो हि अर्कः याच्या रुक्ममिति प्रयोगेष्वनिटोऽपि क्ते सेट इति कत्वं न / धितीति किम् / पचनम् / त्यजनम् / 679 न्यङ्कद्गमेघादयः॥४।१।११२॥ न्यङ्क्वादयः कृतकला उद्गादयः कृतगवा मेघादयः कृतघखा निपात्यन्ते / न्यञ्चेरुप्रत्यये न्यकुः। तश्चिवञ्चिशुचीनां रकि तक्रम् , वक्रम् , शुक्रः। शुचिरुच्योर्घत्रि शोकः, रोगः / क्ते सेट्लान्न पामोति / घोऽन्यत्र शोच्यम् , रोच्यम् / श्वपाकः / मांसपाकः। पिण्डपाकः / कपोतपाकः / उलूकपाकः। पचेः 'कर्मणोऽण' इत्यणि सति अणभावे श्वपच इत्यादि। नीचेपाक; / दूरेपाकः / फलेपाकः। क्षणेपाकः। पचेींचे पच्यते स्वयमेवेति कर्मकर्तर्यचि दीर्घत्वं च निपातनात् / तत्पुरुषे कृतीति बहुलाधिकारात् सप्तम्या अलुप् / उकारान्ता अपि गणे पठ्यन्ते / नीचेपाकुः / फलेपाकुः / दूरेपाकुः / क्षणेपाकुः। अत एव निपातनादुकारः। नीचेपाका दूरेपाका फलेपाका इत्यावन्ता अपि / अनुब्रवीतीत्यच् अनुवाकः। सोमं प्रवक्तीत्यण सोमप्रवाकः। उचेः न्युच्यति समवैतीति लिहायचि न्योको वृक्षः शकुन्तो वा / उब्जेत्रि उद्गः / समुद्गः / न्युद्गः। अभ्युद्गः। क्ते सेट्वाद् गवमुपान्त्यस्य च दत्वं निपात्यते / सृजेः कर्तर्थचि सर्गः / अवसर्गः। उपसर्गः। पजेरचि व्यतिषङ्गः। अनुषङ्गः। मस्जेरुः। मद्गुः। भ्रस्जेः कुः सलोपश्च / भृगुः। युजेः 'कर्मणोऽण्' इत्यणि गोयोगः। मिहेरचि संज्ञायां हस्य घत्वम् / मेघः। अन्यत्र मेहः / वहेरनुपसर्गस्य वस्योकारश्च / वहतीत्योघः प्रवाहः। अनुपसर्गस्येत्येव / प्रवहः / विवहः / परिवहः। संवहः / उद्वहः / अभिवहः / निवह; / संज्ञायामित्येव / अर्हः / एवमविहितलक्षणानि कत्वगत्वचत्वानि द्रष्टव्यानि / 680 न वञ्चेर्गतौ॥४।१।११३॥ वश्चेर्गतौ वर्तमानस्य कत्वं न / वञ्चेर्घञ् / वश्वं वश्चति गन्तव्यं गच्छतीत्यर्थः / " पश्यैते व्याघवार्केण्यसंकुले वित्तवत्तमाः // रात्रावपि महारण्ये वञ्चं वश्चन्ति वाणिजाः"॥ गताविति किम् / वकं काष्ठम् / कुटिलमित्यर्थः / * 681 यजेर्यज्ञाङ्गे // 4 / 1 / 114 // यज्ञाङ्गे वर्तमानस्य यजेर्जस्य गत्वं न /

Page #677
664 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्त पञ्च प्रयाजाः / त्रयोऽनुयाजाः / एकादशोपयाजाः / उपांशुयाजाः / पत्नीसंयाजाः। क्रतुयाजाः / घळ याज इत्यप्यन्ये / यज्ञाङ्ग इति किम् / प्रयागः। अनुयागः / यागः। 682 घ्यण्यावश्यक // 4 / 1 / 115 // आवश्यकोपाधिके घ्यणि प्रत्यये परतो धातोश्वजोः कगौ न / अवश्यपाच्यम् / अवश्यरेच्यम् / अवश्यरज्यम् / अवश्यभज्यम् / आवश्यक इति किम् / पाक्यम् / रेक्यम् / रङ्ग्यम् / भङ्ग्यम् / 683 निप्राद्युजः शक्ये // 4 / 1 / 116 // निमाभ्यां परस्य युजः शक्येऽर्थे गम्यमाने घ्यणि परे गो न स्यात् / नियोक्तुं शक्यः नियोज्यः / प्रयोज्यः। शक्य इति किम् / नियोग्यः / प्रयोग्यः / 684 भुजो भक्ष्ये // 4 / 1 / 117 // भुजो भक्ष्येऽर्थे ध्यणि परे गो न स्यात् / भोज्यमन्नम् / भोज्या यवागूः / भोज्यं पयः / भक्ष्य इति किम् / भोग्यः कम्बलः। प्रावरणीय इत्यर्थः। भोग्या अपूपाः पालनीया इत्यर्थः / भक्ष्यमभ्यवहार्यमात्रम् न खरविशदमेव / यथा अब्भक्ष्यो वायुभक्ष्य इति / 685 त्यजयजप्रवचः॥ 4 / 1 / 118 // एषां ध्यणि कगौ न / त्याज्यम् / याज्यम् / अत एव प्रतिषेधाद्यजेय॑णपि / प्रवचिग्रहणं शब्दसंज्ञार्थम् / प्रवाच्यो नाम पाठविशेषः / तदुपलक्षितो ग्रन्थोऽप्युच्यते / उपसर्गनियमार्थ वा प्रपूर्वस्यैव वचेरशब्दसंज्ञायां प्रतिषेधो भवति नान्योपसर्गपूर्वस्य / अधिवास्यं नाम दशरात्रस्य यज्ञस्य यदशममहः। यस्मिन् याज्ञिका अधिब्रुवते तस्मिन्नेवाभिधानम् / अधिवाच्यमन्यत्र / 686 वचोऽशब्दनानि / 4 / 1 / 119 // अशब्दसंज्ञायां गम्यमानायां वचेय॑णि को न / वाच्यमाह / अवाच्यमाह / अशब्दनास्रीति किम् / वाक्यं विशिष्टः पदसमुदायः। 687 भुजन्युजं पाणिरोगे // 4 / 1 / 120 // भुजेनिपूर्वस्योब्जेश्च घबन्तस्य पाणौ रोगे चार्थे यथासंख्यं भुजन्युब्जौ निपात्येते। भुज्यतेऽनेनेति भुजः पाणिः। न्युब्जिताः शेरतेऽस्मिन् इति न्युब्जो नाम रोगविशेषः / अत्र धनि गत्वाभावो मुजेर्गुणाभावश्च निपात्यते / पाणिरोग इति किम् / भोगः / न्युद्गः / 688 वीरुन्न्यग्रोधौ // 4 / 1 / 121 // विपूर्वस्य रुहेः किपि न्यपूर्वस्य चाचि

Page #678
665 पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. वीरुध्न्यग्रोधशब्दौ धकारान्तौ निपात्येते / विरोहतीति वीरुत् / न्यग्रोहतीति न्यग्रोधः / अवरोध इत्यप्यन्ये / / 689 पाणिसमवाभ्यां सृजः // 6 / 1 / 18 // पाणिपूर्वात् समवपूर्वाच्च सृजेयण प्रत्ययः स्यात् / ऋदपान्त्यक्यपोऽपवादः / पाणिभ्यां सृज्यते पाणिसा रज्जुः / समवसृज्यते समवसर्ग्यः / पाणिसमवाभ्यामिति किम् / मृज्यम् / संसज्यम् / समवेति समुदायपरिग्रहार्थं द्विवचनम् / 690 उवर्णादावश्यके // 1 / 1 / 19 // अवश्यस्य भावोऽवश्यंभाव इति वा अकत्रि आवश्यकम् / तस्मिन् द्योत्ये उवर्णान्ताद् धातोर्पण स्यात् / लाव्यम् / पाव्यम् / यन्नियोगात् कर्तव्यम् अर्थपकरणादिना निश्चितं तत्रायं प्रत्ययः। लाव्यमवश्यम् / पाव्यमवश्यम् / अवश्यलाव्यम् / अवश्यपाव्यम् / अनावश्यंशब्देनापि अवश्यंभावो धोत्यते मयूरव्यंसकादित्वाच समासः / अवश्यस्तुत्य इति परत्वात् क्यप् / आवश्यक इति किम् / लव्यम् / पव्यम् / 691 आसुयुवपिरपिलपित्रपिडिपिदभिचम्यानमः // 1 / 1 / 20 // आयूर्वाभ्यां सुनोतिनमिभ्यां यौत्यादिभ्यश्च धातुभ्यो ध्यण् स्यात् / यापवादः / याव्यम् / वाप्यम् / राप्यम् / लाप्यम् / अभिलाप्यम् / अपत्राप्यम् / डेप्यम् / दमिः सौत्रो बन्धने वर्तते / दाभ्यम् / अवदाभ्यम् / आचाम्यम् / आनाम्यम् / नमिरन्तर्भूतण्यर्थः सकर्मकः / अकर्मका अपि धातवो ण्यर्थे वर्तमानाः सकर्मका भवन्ति यथा नेमि नमन्ति / डिपेः कुटादिखाये गुणो न लभ्यते इति ध्यण विधीयते / आनमेर्नेच्छन्त्येके। 692 वाधारेऽमावस्या // 5 / 1 / 21 // अमापूर्वाद् वसतेराधारे घ्यण प्रत्ययो धातोः पक्षे ह्रस्वश्च निपात्यते / अमाशब्दः सहार्थः / अमा-सह वसतोऽस्यां सूर्याचन्द्रमसाविति अमावस्या अमावास्या वा रूट्या तिथिविशेषः। पक्षे यमकृता इस्वनिपातनम् 'अश्चामावास्यायाः' इत्यत्रैकदेशविकृतस्यानन्यत्वादमावास्याशब्देन अमावस्याशब्दस्यापि ग्रहणार्थम् / 693 संचाय्यकुण्डपाय्यराजसूयं क्रती // 51 // 22 // एते क्रतावभिधेये घ्यणन्ता निपात्यन्ते आधारे कर्मणि वा // निपातनादेवायादेशदीर्घत्वे अपि 84

Page #679
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कृदन्त भवतः / संचीयते सोमोऽस्मिन् संचीयते वासाविति संचाय्यः क्रतुः / संयोऽन्यः। कुण्डैः पीयते सोमोऽस्मिन् कुण्डैः पीयते इति वा कुण्डपाय्यः क्रतुः / ससोमको हि यागः क्रतुः / कुण्डपानोऽन्यः / राजा सूयतेऽस्मिन् राज्ञा वा सोतव्य इति राजसूयः क्रतुः। 694 प्रणाय्यो निष्कामासंमते // 1 / 1 / 23 // प्रपूर्वानयतेय॑ण् आयादेशश्च निपात्यते निष्कामेऽसंमते वाभिधेये // प्रणाय्योऽन्तेवासी / विषयेप्वनभिलाष इत्यर्थः / प्रणाय्यश्चौरः / सर्वलोकासंमत इत्यर्थः। प्रणेयोऽन्यः / 695 धाय्यापाय्यसान्नाय्यनिकाय्यमृङ्मानहविर्निवासे // 5 // 1 // 24 // धाय्यादयः शब्दा ऋगादिष्वर्थेषु यथासंख्यं ध्यणन्ता निपात्यन्ते / निपातनादेव च सर्वत्रायादेशः / दधातेक़चि, धीयते समिदग्नावनयेति धाय्या ऋक् / रूढिशब्दत्वात् काश्चिदेव ऋच उच्यन्ते / अन्यत्र धेया। मीयते येन तन्मानम् / तत्र माङ आदिपत्वं च / मीयते तेनेति पाय्यं मानम् / मेयमन्यत् / संपूर्वान्नयतेई विषि समो दीर्घत्वं च / सानाय्यं हविः। अयमपि रूढिशब्दत्वाद्धविविशेषेऽवतिष्ठते / संनेयमन्यत् / निपूर्वाचिनोतेनिवासे आदिकत्वं च . / निकाय्यो निवासः / निचेयमन्यत् / 696 परिचाय्योपचाय्यानाय्यसमूह्यचित्यमग्नौ // 5 // 1 // 25 // एतेऽग्नौ निपात्यंते / पर्युपपूर्वाचिनोते_ण आयादेशश्च / परिचीयत इति परिचाय्योऽग्निः। एवमुपचाय्यः। परिचयः, उपचेयोऽन्यः / आपून्नियतेय॑ण् आयादेशश्च / गार्हपत्यादानीयते इत्यानाय्यो दक्षिणाग्निः। स ह्याहवनीयेन सह एकयोनिरेवोच्यते। आनेयोऽन्यः। केचिदग्निविशेषादन्यत्रापि अनित्यविशेष इच्छन्ति / आनाय्यो गोधुक् अनित्य इत्यर्थः। संपूर्वाद् वहेर्ध्यण ऊत्वं च वशब्दस्य / समुह्यत इति समूह्यः। अन्यः संवाह्यः। अन्ये तु संपूर्वादूहेरनावेवेति नियमार्थ घ्यणं निपातयन्ति / अग्नेरन्यत्र समूहितव्य इत्येव / वहेस्तु तन्मतेऽनावपि संवाह्य इति भवति / चिनोतेः क्यप् / 697 इस्वस्य तः पित्कृति // 4 / 4 / 114 // धुटीति निवृत्तमसंभवात् , अकितीति च 'सोस्तोपनिपि'इति सूत्राकरणात् / इस्खान्तस्य धातोः पिति कृत्पत्यये परे तोऽन्तः स्यात् / चित्योऽग्निः। चेयोऽन्यः। हूस्वस्येति किम् / ग्रामणीः। कृतीति

Page #680
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 667 किम् / अजुहवुः। ग्रामणि कुलं दृत्रह कुलमित्यत्र तु 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरले' इति न भवति / सुशूः, उपशूयेत्यत्रान्तरङ्गखाद् विशेषविहितत्वाच रद्दीर्घत्वं च / 698 याज्या दानचि // 5 // 1 // 26 // यजेः करणे घ्यण् निपात्यते दानNभिधेयायाम् / इज्यतेऽनयेति याज्या। 'त्यज्यज्प्रवचः' इति गवाभावः / 699 तव्यानीयौ // 5 / 1 / 27 // धातोः परौ तव्य अनीय इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / शयितव्यम् / शयनीयम् / वस्तव्यम् / वसनीयम् / कर्तव्यं करणीयं भवता / कर्तव्यः करणीयः कटः। 700 निंसनिक्षनिन्दः कृति वा // 2 // 3 // 84 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रवर्णात् परस्य निसादीनां धातूनां नकारस्य कृत्पत्यये परो णो वा स्यात् / प्रणिसितव्यम् / प्रनिसितव्यम् / प्रणिक्षितव्यम् / प्रनिक्षितव्यम् / प्रणिन्दितव्यम् / पनिन्दितव्यम् / कृतीति किम् / प्रणिस्ते / पणिक्षति / प्रणिन्दति / ___701 स्वरात् // 2 // 3 // 85 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रपृवर्णात् परस्य कृद्विषयस्य नकारस्य स्वरादुत्तरस्य णः स्यात् / प्रयाणीयम् / यथासंभवं क्त-क्तवतुअन-आन-इन्-अनि-अनीय इत्येते प्रत्ययाः प्रयोजयन्ति / स्वरादिति किम् / प्रभुनः / प्रभुनवान् / अदुरित्येव / दुर्यानः पन्थाः। कृतीत्येव / प्रवापेन / अलचटतवर्गशसान्तर इत्येव / प्रक्लप्यमानम् / 702 नाम्यादेरेव ने // 2 // 386 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रपुवर्णात् परस्य नागमे सति नाम्यादेरेव धातोः परस्य स्वरादुत्तरस्य कृद्विषयस्य नकारस्य णः स्यात् / प्रेङ्क्षणीयम् / नाम्यादेरिति किम् / प्रमङ्गनीयम् / एवकार इष्टावधारणार्थः। न एव सति नाम्यादेरिति नियमे इह न स्यात् / प्रेहणम् / पूर्वेण सिद्धे नियमार्थ वचनम् / नग्रहणं नागमादेशोपलक्षणार्थम् / नकारस्य व्यवधाने हि प्राप्तिरेव नास्ति / मेन्वनम् / व्यञ्जनान्तादेवायं नियमः / ण्यन्तात्तु 'णे' इति परवाद्विकल्प एव / प्रमङ्गणा / प्रमङ्गना / 703 व्यञ्जनादर्नाम्युपान्त्यावा // 2 // 387 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थात् रघुवर्णात् परो यो व्यञ्जनादि म्युपान्त्यो धातुस्ततः परस्य कृद्विषयस्य स्वरादुत्तरनकारस्य णो वा स्यात् / प्रकोपणीयम् / प्रकोपनीयम् / व्यञ्जनादेरिति किम् /

Page #681
668 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त मेहणम् / पोहणम् / नाम्युपान्त्यादिति किम् / प्रवपणम् / स्वरादित्येव / प्रभुनः / अदुरित्येव / दुर्मोहनः / अलचटतवर्गशसान्तर इत्येव / प्रभेदनम् / स्वरादिन्यनेन नित्यं प्राप्ते विभाषेयम् / 704 णेवा // 2 / 3 / 88 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रपुवर्णात् परस्य ण्यन्ताद्धातोविहितस्य स्वरादुत्तरस्य द्विषयस्य नकारस्य णो वा स्यात् / प्रयापणीयम् / प्रयापनीयम् / विहितविशेषणं किम् / प्रयाप्यमाणः, प्रयाप्यमान इति क्येन व्यवधानेऽपि यथा स्यात् / अलचटतवर्गशसान्तर इत्येव / प्रदापनम् / प्रतियापनम् / अनाम्यादिभ्यो नागमे सति 'नाम्यादेरेव ने' इति नियमेनाप्राप्ते शेषेभ्यस्तु स्वरादित्यनेन नित्यं प्राप्ते उभयत्र विभाषेयम् / 705 निर्विणः॥२।३।८९॥ निरपूर्वाद् विदेः सत्तालाभविचारार्थात् परस्य क्तनकारस्य णत्वं निपात्यते / निर्विण्णः पात्राजीत् / कश्चित्तु वेत्तेरपीच्छति निर्विण्णवानिति च / 706 न ख्यापूरभूभाकमगमप्यायवेपौ णेश्च // 2 // 390 // अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद् रघुवर्णात् परे ये ख्यादयो ण्यन्ताश्च धातवस्तेभ्यः परस्य कृद्विषयस्य नकारस्य णो न स्यात् / प्रख्यानीयम् / प्रख्यापनीयम् / अपवनीयम् / प्रपावनीयम् / प्रभवनीयम् / प्रभावनीयम् / प्रभानीयम् / प्रभापनीयम् / प्रकमनी भ्यश्च विकल्पेन प्राप्त प्रतिषेधः। प्रगो गकारः पवते निवृत्त्यर्थः। तेन प्रपवणम् , प्रपूयमाणम् इत्यादि / ख्यातेर्णवमिति कश्चित् / प्रख्याणम् / प्रख्यायमाणम् / 707 देशेऽन्तरोऽयनहनः // 2 / 3 / 91 // अन्तःशब्दात् परस्यायनशब्दस्य हन्तेश्च संबन्धिनो नकारस्य देशेऽभिधेये णो न स्यात् / अन्तरय्यतेऽस्मिन्निति अन्तरयनो देशः / एवमन्तहननीयः / देश इति किम् / अन्तरयणं वर्तते / अन्तईण्यते / अन्तर्घणो देशे इति तु निपातनात् / अन्तर इति किम् / प्रायणो देशः। अयनहन इति किम् / अन्तर्णमनो देशः। 708 षात्पदे // 2 / 3 / 92 // पदे परतो यः षकारस्तस्मानिमित्तात् परस्य नकारस्य णो न स्यात् / सर्पिष्पानम् / यजुष्पानम् / दुष्पानम् / अत्र 'पानस्य भाव

Page #682
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. करणे' इति, निष्पानमिति स्वरादिति निष्पायनमिति णेति प्राप्ते प्रतिषेधः / पादिति किम् / निर्णयः / पद इति किम् / पुष्पाति / सर्पिष्केण / 709 पदेऽन्तरेऽनाङ्यतद्धिते // 2 / 3 / 93 // आङन्तं तद्धितान्तं च वर्जयिखाऽन्यस्मिन् पदे निमित्तनिमित्तिनोरन्तरे व्यवधायके नकारस्य णो न स्यात् / प्रावनद्धम् / पर्यवनीतम् / माषकुम्भवापेन / व्रीहिकुम्भवापेन / चतुरङ्गयोगेन / भर्तृवाहुयुग्मेन / रोषभीममुखेन / अत्र यदा माषकुम्भस्य वाप इति माषाः कुम्भो वापोऽस्येति वा समासस्तदा 'वोत्तरपदान्ते'ति विकल्पे प्राप्ते प्रतिषेधः / यदा माषस्य कुम्भवाप इति तदा 'कवर्गकस्वरवती'ति नित्ये प्राप्ते / एवं शेषेष्वपि यथासंभवं वाच्यम् / अन्ये तु माषाणां कुम्भवाप इति व्यवधायकस्योत्तरपदावयवत्वे प्रतिषेधं नेच्छन्ति / तन्मते माषकुम्भवापेणेत्यादौ नित्यमेव णवम् / अपरे तु माषकुम्भस्य वाप इति व्यवधायकस्य पूर्वपदावयवत्वे प्रतिषेधं नेच्छन्ति / तन्मते माषकुम्भवापेण माषकुम्भवापेनेत्यादौ विकल्प एव / अनाडीति किम् / प्राणद्धम् / पर्याणद्धम् / अतद्धित इति किम् / आगोमयेण / 710 य एचातः // 5 // 1 // 28 // ऋवर्णव्वञ्जनान्तात् ध्यणो विहितत्वात् परिशिष्टात् स्वरान्ताद् धातोर्यः प्रत्ययः स्यात् अन्त्याकारस्य चैकारः / दित्स्यम् / धित्स्यम् / चेयम् / जेयम् / नेयम् / शेयम् / नव्यम् / लव्यम् / भव्यम् / एचातः देयम् / धेयम् / ____711 शकितकिचातयातशसिसहियजिभजिपवर्गात् // 5 // 1 // 29 // शक्यादिभ्यः पवर्गान्तेभ्यश्च धातुभ्यो यः प्रत्ययः स्यात् / घ्यणोऽपवादः। शक्यम् / तक्यम् / चत्यम् ॥यत्यम् / शस्यम् / सह्यम् / यज्यम् / भज्यम् / पवर्गान्त-तप्यम् / लभ्यम् / 4-104 712 आङो यि // 4 / 4 / 10 / आङः परस्य लभते: स्वरात् परो यि यकारादौ प्रत्यये नोऽन्तः स्यात् / आलम्भ्या गौः। आलम्भ्या वडवा। आङ इति किम् / लभ्यः / यीति किम् / आलब्धा / 4-4-105 ___713 उपास्तुतौ // 4 / 4 / 106 // उपात् परस्य लभतेः स्वरात् परो यकारादौ प्रत्यये परे स्तुतौ प्रशंसायां गम्यमानायां नोऽन्तः स्यात् / उपलम्भ्या विद्या

Page #683
670 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त भवता। उपलम्भ्यं शीलम्। स्तुताविति किम् / उपलभ्या वार्ता। उपलभ्यमस्माद् वृषलात् किश्चित् / गम्यम् / यजेः 'त्यज्यमवचः' इति प्रतिषेधात् भजेश्च बाहुलकाद् घ्यणपि याज्यम् / भाग्यम् / यजिभजिभ्यां नेच्छन्त्येके। कथमसिना वध्योऽसिवध्यः, मुसलवध्यः ? ' न जनवधः' इति वृद्धिप्रतिषेधे घ्यणा भविष्यति / 714 यममदगदोऽनुपसर्गात् // 5 // 1 // 30 // उपसर्गरहितेभ्य एभ्यो यः स्यात् / यम्यम् / मद्यम् / गद्यम् / अनुपसर्गादिति किम् / आयाम्यम् / प्रमाद्यम् / निगाधम् / पवर्गान्तत्वात् सिद्धे यमो नियमार्थं वचनम्-अनुपसर्गादेव यथा स्यात् / बहुलवचनान्माद्यत्यनेनेति मद्यम् करणेऽपि नियम्यमिति च सोपसर्गादिति / 715 चरेराङस्त्वगुरौ // 5 // 1 // 31 // अनुपसर्गाच्चरेरापूर्वोत्त्वगुरावर्थे यः प्रत्ययः स्यात् / चर्य भवता / चर्यो देशः। आचर्य भवता। आचर्यो देशः। आङस्त्विति किम् / अभिचार्यम् / अगुराविति किम् / आचार्यो गुरुः / ____716 वर्योपसर्यावद्यपण्यमुपेयर्तुमतीगीविक्रेये // 5 // 1 // 32 // वर्यादयः शब्दा उपेयादिष्वर्थेषु यथासंख्यं यान्ता निपात्यते / वृणातेर्ये वर्या उपेया चेद् भवति / शतेन वर्या, सहस्रेण वर्या कन्या संभक्तव्या मैत्रीमापादनीयेति यावत् / वृत्यान्या / वृणोतेः क्यप् / स्त्रीलिङ्गनिर्देशादिह न / वार्या ऋत्विजः। अन्यस्तु ' सुग्रीवो नाम वोऽसौ भवता चारुविक्रमः' इति प्रयोगदर्शनात् पुंलिङ्गेऽपीच्छति। सामान्यनिर्देशात् तदपि संगृहीतम् / शतेन वर्यः / सहस्रेण वर्यः / उपपूर्वात् सर्तेर्ये उपसर्या ऋतुमती चेत् / उपसर्या गौः / गर्भग्रहणे प्राप्तकालेत्यर्थः / अन्यत्र उपसर्या शरदि मथुरा / नञ्पूर्वाद् वदेर्ये अवयं गद्य चेत् / अवयं पापम् / अवद्या हिंसा / गर्खेत्यर्थः / अनुद्यमन्यत् / कथमवाधा ? वदेनिरुपपदात् ध्यण / पश्चात् नङ्समासः। पणेर्ये पण्यं विक्रेयं चेत् / पण्यः कम्बलः / पण्या गौः। विक्रेयेत्यर्थः। अन्यत्र पाण्यः साधुः। 717 स्वामिवैश्येयः // 1 / 1 / 33 // अर्तेः स्वामिनि वैश्ये चाभिधेये यो निपात्यते / अर्यः स्वामी / अर्को वैश्यः / स्वामिवैश्य इति किम् / आर्यः / 718 वह्यं करणे // 5 // 1 // 34 // वहेः करणे यो निपात्यते / वहन्ति तेनेति वह्यं शकटम् / वाह्यमन्यत् /

Page #684
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 671 719 नानो वदः क्यप् च // 5 // 1 // 35 // अनुपसर्गादिति वर्तते / अनुपसर्गानाम्नः पराद् वदे; क्यप् यश्च प्रत्ययौ स्याताम् / ब्रह्मोद्यम् / ब्रह्मवद्यम् / सत्यवद्यम् / सत्योद्यम् / नाम्न इति किम् / वाद्यम्। अनुपसर्गादित्येव / प्रवाद्यम् / अनुवाद्यम् / ककारः कित्कार्यार्थः / पकार उत्तरत्र तागमार्थः। ___720 हत्याभूयं भावे // 5 // 1 // 36 // अनुपसर्गान्नाम्नः परौ हत्या भूय इत्येतौ भावे क्यवन्तौ निपात्येते / हन्तेः स्त्रीभावे क्या तकारश्चान्तादेशः। ब्रह्मणो वधः ब्रह्महत्या। भ्रूणहत्या। दरिद्रहत्या / श्वहत्या। भवतेनपुंसके भावे क्यप् / ब्रह्मभूयं गतः। देवभूयं गतः। ब्रह्मत्वं देवत्वं गत इत्यर्थः। भाव इति किम् / श्वघात्या वृपली / नाम्न इत्येव / हतिः / घातः। भव्यम् / हन्तेर्भावे ध्यण न भवत्यनभिधानात् / तथा च बहुलाधिकारः। अनुपसर्गादित्येव / उपहतिः। प्रभव्यम् / 721 अग्निचित्या // 5 // 1 // 37 // अग्नेः पराचिनोतेः स्त्रीभावे क्या निपात्यते। अग्नेश्चयनमग्निचित्या / 722 खेयमृषोये // 1 // 38 // अनुपसर्गादिति नाम्न इति च निवृत्तम् / खेय मृषोद्य इत्येतो क्यवन्तौ निपात्येते / खनेय॑णोऽपवादः क्यप अन्त्यस्वरादेरेकारश्च / खन्यत इति खेयम् / निखेयम् / उत्खेयम् / मृषापूर्वाद् वदतेः पक्षे ये पाप्ते नित्यं क्प् / मृपोद्यते मृषोद्यम् / नात्र भाव एवेति योगविभागः। 723 कुप्यभिद्योद्ध्यसिध्यतिष्यपुष्ययुग्याज्यसूर्य नाम्नि / // 5 // 1 // 39 // एते क्यवन्ता संज्ञायां निपात्यन्ते / गुपेः क्यप आदिकत्वं च धनेऽर्थे / गोपाय्यते तदिति कुप्यं धनम् / गोपाय्यमन्यत् / भिदेरुज्झेश्च नदेऽभिधेये क्यप् उज्झेधत्वं च / भिनत्ति कूलानि इति भिद्यः / उज्झत्युदकम् उद्ध्यः / अन्यत्र भेत्ता / उज्झिता / सिधिखिपिपुषिभ्यो नक्षत्रेऽभिधेये क्यप् विषेर्वलोपश्च / सिध्यन्ति त्वेषन्ति पुष्यन्ति अस्मिन् कार्याणि इति सिध्यः, तिष्यः, पुष्यः। अन्यत्र सेधनः, त्वेपणः, पोषणः / युजेः क्यप् गत्वं च वाहनेऽभिधेये। युञ्जन्ति तदिति युग्यं वाहनं गजाश्वादि। योग्यमन्यत् / आपूर्वादञ्जर्घतेऽर्थे क्यप् / आञ्जत्यनेनेति आज्यं घृतम् / आञ्जनमन्यत् / सर्तेः क्यपू ऋकारस्योर, सुबतेर्वा क्यप् रान्तश्च देवतायाम् / सरति सुवति वा कर्मसु लोकानिति सूर्यो देवता / बहुलाधिकारान्निपातनसामर्थ्याद्वानुक्तोऽपि निपातनेषु कारकविशेपो गम्यते /

Page #685
672 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त 724 दृवृरस्तुजुषेतिशासः // 51 // 40 // एभ्यः क्यप् स्यात् / दृ-आ. दृत्यः / वृग-प्रात्यः / तृङस्तु वार्या ऋविजः / स्तु-स्तुत्यः / अवश्यस्तुत्यः / जुष्यः / एतीति इणिकोहणम् / इत्यः / अधीत्यः / अयतेरिङश्च न / उपेयम् / अध्येयम् / इकोऽप्यध्येयमित्येके। ईयतेरप्युपेयमिति भवति / शास-शिष्यः। आशासेस्तु 'आशास्यमन्यत् पुनरुक्तभूतम् ' इति / कथ मनिवार्यो गजैरन्यैः स्वभाव इव देहिनाम् ' इति ? संभक्तेरन्यत्रापि वृङ् / 725 ऋदुपान्त्यादकृपिदृचः // 5 // 1 // 41 // ऋकारोपान्त्याद् धातोः कृपितिऋचिवर्जितात् क्यप् स्यात् / वृत्यम् / वृध्यम् / गृध्यम् / शृध्यम् / अकृषिवृदृच इति किम् / कल्प्यम् / चर्यम् / अय॑म् / 726 कृषिमृजिशसिगुहिदुहिजपो वा // 5 // 1 // 42 // एभ्यः क्यप् वा स्यात् / कृत्यम् / कार्यम् / वृष्यम् / वर्ण्यम् / मृज्यम् / मार्यम् / शस्यम् / शंस्यम् / गुह्यम् / गोह्यम् / दुह्यम् / दोह्यम् / जप्यम् / जाप्यम् / जपेरपि क्यवभावपक्षे। ध्यण् विकल्पसामर्थ्यात् / 727 जिविपून्यो हलिमुञ्जकल्के // 5 / 143 // जयतेविपूर्वाभ्यां च पूनीभ्यां यथासंख्यं हलिमुञ्जकल्केषु कर्मसु वाच्येषु क्यप् स्यात् / महद्धलं हलिः / मुञ्जस्तृणविशेषः। कल्कस्त्रिफलादीनाम् / जीयते निपुणेनेति जित्या जित्यो वा हलिः / पूङ् पूग वा / विपवितव्यो विपूयो मुञ्जः / पूगो नेच्छन्त्येके / विनेतव्यस्तैलादिमध्ये इति विनीयः कल्कः / हलिमुञ्जकल्क इति किम् / जेयम् / विपव्यम् / विनेयम् / ___ 728 पदास्वैरिबाह्यापक्ष्ये ग्रहः // 5 / 1 // 44 // विभक्त्यन्तं पदम् / अस्वैरी परतन्त्रः। बाह्या बहिर्भवा / पक्ष्यो वर्यः / एष्वर्थेषु ग्रहः क्यप स्यात् / घ्यणोऽपवादः। प्रगृह्यते विशेषेण ज्ञायते प्रगृह्यं पदम् / यत्स्वरेण न संधीयते 'अग्नी इति' / अवगृह्यते नानावयवसात् क्रियते अवगृह्यं पदम् / अस्वैरिणिगृह्याः कामिनः। रागादिपरतन्त्रा इत्यर्थः / बाह्यायां-ग्रामगृह्या श्रेणिः। नगरगृह्या सेना / बाह्येत्यर्थः / स्त्रीलिङ्गनिर्देशो लिङ्गान्तरेऽनभिधानख्यापनार्थः / पक्ष्ये-त्व 1 शकितकीति यप्रत्यये तु विशेषाभावः /

Page #686
मकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 673 द्गृह्यः / मद्गृह्यः / गुणगृह्या वचने विपश्चितः / तत्पक्षाश्रिता इत्यर्थः / एष्विति किम् / ग्राह्यं वचः। 729 भृगोऽसंज्ञायाम् // 51 // 45 // भृगो धातोरसंज्ञायां क्यप् स्यात् / भ्रियते भृत्यः। पोष्य इत्यर्थः। असंज्ञायामिति किम् / भार्यो नाम क्षत्रियः / भार्या पत्नी। ननु च संज्ञायामपि स्त्रियां भृगो नाम्नीति क्यवस्ति-यथा कुमारभृत्या / न / तस्य भाव एव विधानात् / 730 समो का // 5 // 1 // 46 // संपूर्वाद् भृगः क्यब् वा स्यात् / संभृत्यः / संभार्यः। // इति कृत्यप्रत्ययाः॥ 731 णकतृचौ // 1 // 48 // धातोः परौ णकचौ प्रत्ययौ स्याताम् / कृत्त्वात् कर्तरि / पाचकः / पक्ता / पाठकः / पठिता। णकारो वृद्धयर्थः। चकारस्वन्त्यस्वरादेरित्यत्र सामान्यग्रहणाविघातार्थः / 732 त्रने वा // 4 / 4 / 3 // तृ अन इत्येतयोः प्रत्यययोर्विषयभूतयोरजेवीं इत्यादेशो वा स्यात् / प्रवेता। प्राजिता / प्रवयणः पाजनो दण्डः। अत्रानो वक्ष्यते। अन्ये त्वने प्रत्यये यकाररहिते व्यञ्जनादौ चाविशेषेण विकल्पमिच्छन्ति / प्रवेता। प्राजिता। प्रवेष्यति / प्राजिष्यति / प्रविवीपति / पाजिजिषति। प्रवेतव्यम् / पाजितव्यम् / प्रवेतुम् / प्राजितुम् / 733 तुः // 4455 // अनात्मनेपदविषयात् क्रमः परस्य तुस्तृचस्तृनश्च स्ताद्यशित आदिरिट स्यात / अनात्मन इति प्रकृतिविशेषणमत्रान्यथा व्यवच्छेद्याभावात् / क्रमिता / निष्क्रमिता। आत्मनेपदविषयश्च क्रमिः कर्मव्यतिहारवृत्त्यादिषु प्रोपव्यापूर्वश्च आरम्भादिषु भवति / अनात्मन इत्येव / व्यतिक्रन्ता / प्रक्रन्ता / उपक्रन्ता। विक्रन्ता / आक्रन्ता / 734 अर्हे तृच् // 5 // 4 // 37 // अर्हे कर्तरि वाच्ये धातोस्तृच् प्रत्ययः स्यात् / भवान् कन्याया वोढा / भवान् खलु च्छेदमूत्रस्य वोढा / सप्तम्या बाधा मा भूदित्यह तृविधानम् /

Page #687
674 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त ___735 अच् // 5 // 1 // 49 // धातोरच् प्रत्ययः स्यात् / कृत्त्वात्कर्तरि / करः। हरः। पचः / पठः / उद्वहः / चकारः 'अचि' इत्यत्र विशेषणार्थः।। 736 अचि // 3 / 4 / 15 // अचि प्रत्यये परे यङो लुप् स्यात् / लोलुवः। पोपुवः। सनीस्रसः। दनीध्वंसः / चेच्यः। नेन्यः / 'बहुलं लुप्' इति विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थ वचनम् / __737 नोतः // 3 / 4 / 16 // उकारान्ताद् विहितस्य योऽचि परे लुब् न स्यात् / योयूयः / रोख्यः / 738 लिहादिभ्यः / / 5 / 1 / 50 // लिहादिभ्यो धातुभ्योऽच् प्रत्ययः स्यात् / पृथग्योगो बाधकबाधनार्थः / लेहः / शेषः। सेवः / देवः / मेधः / मेषः। मेघः। देहः / प्ररोहः। न्यग्रोधः / कोपः। गोपः / सर्पः / नर्तः / दर्शः / एषु नाम्युपान्स्यलक्षणं कं दृशेस्तु वा शं बाधते / अनिमिष इति बहुलाधिकारात् कोऽपि भवति / श्वपचः / पारापतः / यद्वदः / अरीन् व्रणयतीत्यरित्रणा शक्तिः / जारभरा / कन्यावरः / रघूद्वहः / रसावहः / एष्वणं बाधते / बहुवचनम् आकृतिगणार्थम् / नदी / भषी / प्लवी / गरी / चरी / तरी / दरी / स्तरी / मृदी। देवी। सेवी / चोरी / गोही / एतेऽजन्ता गौरादौ द्रष्टव्याः। 739 चराचरचलाचलपतापतवदावदघनाघनपाटूपटं वा // // 4 / 1 / 13 / / एते शब्दा अचि कृतद्विर्वचना वा निपात्यन्ते / चरिचलिपतिवदिहन्तीनामजन्तानां द्वित्वं हन्तेर्हस्य घत्वं पूर्वस्य च दीर्घः। चरतीति चराचरः / चलाचलः। पतापतः / वदावदः। घनाघनः। पाटयतेरजन्तस्य द्वित्वं इस्वत्वं पूर्वस्य च ऊदन्तो निपात्यते / पाटयतीति पाटूपटः / पक्षे चरः। चलः / पतः / वदः / हनः। पाटः। केचित्तु पटूपट इति निपातयन्ति / 740 चिक्लिदचनसम् // 4 / 1 / 14 // चिक्लिदचक्नसशब्दौ निपात्येते / चिक्लिदः / चक्रसः / चक्रुः ययुः बभ्रुः इत्यौणादिकाः / 741 ब्रुवः // 5 // 1 // 51 // ब्रुवो धातोरचि ब्रुव इति निपात्यते / ब्राह्मणमात्मानं ब्रूते ब्राह्मणब्रुवः / अण्वचादेशगुणबाधनाथै निपातनम् / 742 सयसितस्य // 2 // 3 // 47 // परिनिविभ्यः परयोः सयसितयोः सका

Page #688
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 675 रस्य षः स्यात् / परिषयः / निषयः / विषयः / परिषितः / निषितः / विषितः / सय इति सिनोतेरलन्तस्याजन्तस्य घान्तस्य वा / सित इति क्तान्तस्य रूपम् / स्यतेर्वा नियमार्थ परिनिविपरस्यैव क्तान्तस्य स्यतेयथा स्यात् इति / तेनोपसर्गान्तरपूर्वस्य उपसर्गात् सुगित्यादिनाऽपि न भवति / तेन प्रतिसितः नि:सितः इत्यादि सिद्धम् / योगविभागात् द्वित्वेऽपि अट्यपीति निवृत्तम् / तेन माविषसयदित्यत्र द्वित्वे सति पूर्वेण व्यवधानादुत्तरस्य न / पूर्वस्य खव्यवहितत्वात् भवत्येव / व्यसयीयत् / पर्यसितायत / कथं मापरिषिषयत् ? द्वित्वे सति उपसर्गात् परस्य पूर्वस्यानेन पखम् उत्तरस्य तु ' नाम्यन्तस्थे'त्यादिनेति न दोषः।। 743 वेः स्कन्दोऽक्तयोः // 2 / 3 / 51 // विपूर्वस्यः स्कन्देः संवन्धिनः सकारस्य पो वा स्यात् अक्तयोः-न चेत् क्तक्तवतू प्रत्ययौ स्याताम् / द्विवचनादर्थवद्ग्रहणानपेक्षमुभयपरिग्रह; / विष्कन्ता / विस्कन्ता। विष्कन्तुम् / विस्कन्तुम् / अक्तयोरिति किम् / विस्कन्नः। विस्कनवान् / 744 परेः // 2 / 3 / 52 // परिपूर्वस्य स्कन्देः सकारस्य पो वा स्यात् / परिष्कन्ता। परिस्कन्ता। परिष्कन्तुम् / परिस्कन्तुम् / योगविभागादक्तयोरिति नानुवर्तते / तेन क्तयोरपि विकल्पः / परिष्कण्णः / परिस्कन्नः। परिष्कण्णवान् / परिस्कन्नवान् / केचित्तु परिपूर्वस्य स्कन्देरजन्तस्य घअन्तस्य वा प्राच्यभरतविषये नित्यं पत्वमन्यत्र विकल्पमिच्छन्ति / अन्ये तु प्राच्यभरतविषये प्रयोगे पखाभावमन्यत्र तु विकल्पमिच्छन्ति तदुभयं नारम्भणीयम् , अनेनैव सिद्धवात् / __745 निर्दु सुवेः समसूतेः // 2 // 3 // 56 // निर्दुःसुविभ्यः परस्य सममूतिसंबन्धिनः सकारस्थ पः स्यात् / निःषमः / दुःषमः। सुषमः / विपमः / निःषतिः। दुःपूतिः। सुषुतिः / वितिः। समसुतीति नाम्नोर्ग्रहणाद धातोर्वैरूप्ये च न / निःसमति / दुःसमति / सुसमति / विसमति / निःमूतम् / दुःसूतम् / सुसूतम् / विस्तम् / अन्ये तु सममृत्योर्धात्वोरेवेच्छन्ति / तन्मते निषमति, दुःषमति, निःपूतं, . दुःख़्तमित्यादावेव / ____746 नन्द्यादिभ्योऽनः // 5 // 1 / 52 // नन्यादिभ्यो धातुभ्यो नामगणे दृष्टेभ्योऽनः प्रत्ययः स्यात्। नन्यादयो नन्दनरमणेत्यादिनामगणशब्देभ्योऽपोद्धृत्य वेदितव्याः। स च सपत्ययपाठो विशिष्टविषयार्थी रूपनिग्रहार्थश्च / नन्दिवाशि

Page #689
676 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त मदिदृषिसाधिवर्धिशोभिरोचिभ्यो ण्यन्तेभ्यः संज्ञायाम् / नन्दनः। वाशनः / मदनः। दूषणः / साधनः / वर्धनः / शोभनः / रोचनः / सहिरमिदमिरुचिकृतितपितृदिदहियुपूलूभ्यः संज्ञायामेवाप्यन्तेभ्यः / सहते सहनः / एवं रमणः / दमनः / विरोचनः। विकर्तनः / तपनः / प्रतर्दनः। दहनः / यवनः / पवनः / लवणः। निपातनाण्णत्वम् / समः क्रन्दिकृषिहृषिभ्यः संज्ञायामेव / संक्रन्दनः। संकर्षणः। संहर्षणः / कर्मणो दमिअदिनाशिमदिभ्यः। सर्वदमनः / जनार्दनः। वित्तविनाशनः। मधुसूदनः / असंज्ञायामपि / रिपुदमनः / कुलदमनः / परार्दनः / रोगनाशनः / अरिसूदनः। नर्दिभीषिभूपिपिजल्पिभ्यः। नर्दयति नर्दनः। विभीषयते विभीषणः। भूषयति भूषणः / दृप्यति दर्पणः / जल्पति जल्पनः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / ___ 747 ग्रहादिभ्यो णिन् // 1 / 1 / 53 // ग्रहादिभ्यो नामगणदृष्टेभ्यो णिन् प्रत्ययः स्यात् / ग्राही / स्थायी / उपस्थायी। मन्त्री / संमर्दी / उपावाभ्यां रुधः। उपरोधी / अवरोधी / अपाद्राधः। अपराधी / उदः सहिदहि (सि ) भासिभ्यः उत्साही। उद्दाही (सी)। उद्भासी / नेः श्रुशीविशवसवपरक्षिभ्यः। निशृणोति निश्रावी / निशायी / निवेशी / निवासी / निवापी / निरक्षी / नबो व्याहृसंव्याहृ. संव्यवहयाचिव्रजवदवसिभ्यः / न व्याहरति अव्याहारी / असंव्याहारी / असंव्यवहारी / अयाची / अवाजी / अवादी / अवासी / नपूर्वात् स्वरान्तादचित्तवकर्तृकात् / अकारी धर्मस्य बालातपः / अहारी शीतस्य शिशिरः / चित्तवत्कर्तृकान / अकर्ता कटस्य चैत्रः। केचिदनपूर्वादिच्छन्तिः / कारी / हारी / व्यभिभ्यां भुवोऽतीते / विभवति स्म विभावी। अभिभावी / विपरिभ्यां भुवो इस्वश्च वा / विभवति विभावी / विभवी / परिभावी / परिभवी / वेः शीक्षिगोर्देशे इस्वश्च / गुणैश्चित्ते विशेते विसिनोति वा विशयी विषयी प्रदेशः। निपातनात पखम् / ग्रहादिराकृतिगणः। ____748 नाम्युपान्त्यप्रीकृगृज्ञः कः // 5 // 1 // 54 // नाम्युपान्त्येभ्यो धातुभ्यः पीकृगृज्ञा इत्येतेभ्यश्च कः प्रत्यय: स्यात् / ककारः कित्कार्यार्थः। विक्षिपः / विलिखः / बुधः / युधः / कृशः / वितृदः / पीणातीति प्रियः / किरतीति किरः। उत्किरः। गिलतीति गिलः। निगिलः। जानातीति ज्ञः / काष्ठभेद इति परखादण / 749 वौ विष्किरोवा॥४।४।९७॥वौ पक्षिण्यभिधेये विष्किर इति वा स्सट् . .

Page #690
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 677 निपात्यते। विकिरतीति विष्किरः पक्षिविशेषः / विकिरोऽपि स एव / अन्ये तु पक्षिणोऽन्यत्र विकिरशब्दस्यापि प्रयोगो नास्तीत्याहुः। 750 गेहे ग्रहः // 5 // 1 // 25 // गेहेऽभिधेये ग्रहेः कः स्यात् / गृहम् / गृहाणि / गृहाः पुंसि बहुवचनान्त एव / उपचाराद् दारा गृहाः / 751 उपसर्गादातो डोऽश्यः॥५१५६॥ उपसर्गात् परात् श्यैवर्जितादाकारान्ताद् धातोर्डः प्रत्ययः स्यात् / आह्वयतीति आवः। प्रहः। संव्यः। परिव्यः। प्रज्यः / अनुज्यः / प्रस्थः / सुग्लः / सुम्लः / सुत्रः / व्यालः। सुरः। केनैव सिद्धे डविधानं निषेधार्थम् / उपसर्गादिति किम् / णे-दायः, धायः। आत इति किम् / आहर्ता / अश्य इति किम् / णे-अवश्यायः / प्रतिश्यायः / 'पूर्वेऽपवादाः अनन्तरान् विधीन् वाधन्ते नोत्तरान्' इति णो बाध्यते नाण, तेन गोसंदायो वडवासंदाय इत्यणेव / 752 व्याघ्राधे प्राणिनसोः / / 5 / 1 / 57 // व्याघ्र आघ्रा इत्येतौ शब्दौ जिघ्रतेर्थयथासंख्यं प्राणिनि नासिकायां चार्थे डप्रत्ययान्तौ निपात्येते। विविधमाजिघ्रति व्याघ्रः पाणी / आजिघ्रति आघ्रा नासिका / शस्यापवादः / 753 धामापा दृशः शः // 5 / 1 / 58 // एभ्यः शः प्रत्ययः स्यात् / जिघ्रति इति जिघ्रः / विजिघ्रः / उजिघ्रः। धमः / विधमः / उद्धमः / घ्रादिसाहचर्यात् पा इति पिवतेङ्ग्रहणं न पातेः / पिवः / निपिवः / उत्पिवः। पायतेस्तु लाक्षणिकखान्न / ट्धे-धयः। विधयः। उद्धयः। दृश-पश्यः। विपश्यः। उत्पश्यः। धेटकारो ङन्यर्थः / उद्धयो / विधयी / उपसर्गादेवेच्छन्त्यन्ये / शकारः शित्कार्यार्थः। 754 साहिसातिवेद्युदजिधारिपारिचतेरनुपसर्गात् // 5 / 1159 // एतेभ्य उपसर्गरहितेभ्यो ण्यन्तेभ्यः शः प्रत्ययः स्यात् / साहयतीति साहयः / सातिः सौत्रो धातुः / सातयः / वेदयः / उदेजयः / धारयः / पारयः / चेतयः / अनुपसर्गादिति किम् / प्रसाहयिता / छत्रधार इति परत्वादणेव / 755 लिम्पविन्दः / / 5 / 1 / 60 // अनुपसर्गाभ्यां लिम्पविन्दिभ्यां शः स्यात् / लिम्पतीति लिम्पः / विन्दतीति विन्दः / अनुपसर्गादित्येव / प्रलिपः / 756 निगवादेनाग्नि // 5 // 161 // यथासंख्यं निपूर्वात् लिम्पेर्गवादि

Page #691
678 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्त . पूर्वाच्च विन्देर्नाम्नि-संज्ञायां शः स्यात् / निलिम्पन्तीति निलिम्पा नाम देवाः। गा विन्दतीति गोविन्दः / कुविन्दः / अरविन्दः। कुरुविन्दः / उरविन्दः। नाम्नीति किम् / निलिपः 757 वा ज्वलादिदुनीभूग्रहास्रोर्णः // 5 // 1 / 62 // ज्वलादेर्गणात् दुनीभूग्रहिभ्य आयूर्वाच्च स्रवतेरनुपसर्गाण्णो वा स्यात् / ज्वलः / ज्वालः / चला चालः / निपातः, उत्क्रोशः, इति बहुलाधिकारात् / दवः / दावः / नयः / नायः। दुनीभ्यां नित्यमेवेत्येके / भवः। भावः। व्यवस्थितविभाषेयम् / तेन ग्राहो मकरादिः। ग्रहः सूर्यादिः। आस्रवः। आस्रावः। अनुपसर्गादित्येव / प्रज्वलः / प्रदवः / प्रणयः / प्रभवः / प्रग्रहः / प्रस्रवः। 758 अवहृसासंस्रो // 5 // 1 // 63 / / अवपूर्वाभ्यां हृसाभ्यां संपूर्वाञ्च स्रवतेर्णः प्रत्ययः स्यात् / अवहारः / अवसायः / संस्रावः / संस्रव इत्यपि कश्चित् / / 759 तन्व्यधीश्वसातः // 5 // 1 // 64 // तन् व्यधि इण् श्वस् इत्येतेभ्य आदन्तेभ्यश्च धातुभ्यो णः प्रत्ययः स्यात् / तानः / उत्तानः। अवतानः। व्याधः। प्रत्यायः / अत्यायः / अन्तरायः / अतिपूर्वादेवेण इत्येके / श्वासः / आश्वासः / आदन्त-अवश्यायः / प्रतिश्यायः / ग्लायः / म्लायः / कथं ददः, दधः ? ददिदध्योरचा सिद्धम् / 760 नृत्खनञ्जः शिल्पिन्यकट् // 5 // 1 // 66 // नृतिखनिरञ्जिभ्यः शिल्पिनि कर्तर्यकट् प्रत्ययः स्यात् / शिल्पं कर्मकौशलम् / तद्वान् शिल्पी / नर्तकः / नर्तकी / खनकः / खनकी। रजकः / रजकी। शिल्पिनीति किम् / नर्तिका / खानकः / रञ्जकः / टकारो ङयर्थः। 761 गस्थकः // 5 // 1 // 66 // गायतेः शिल्पिनि कर्तरि थकः प्रत्ययः स्यात / गाथक; / गाङः प्रत्यये शिल्पी न गम्यते इति गायतेग्रहणम् / 762 टनण् // 5 / 1 / 67 / / गायतेः शिल्पिनि कर्तरि टनण् प्रत्यय: स्यात् / गायन; / गायनी / टकारो ङयर्थः / णकार ऐकारार्थः / योगविभाग उत्तरार्थः / एतौ प्रत्ययावशिल्पिन्यपीत्येके /

Page #692
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 679 763 हः कालवीयोः // 5 // 1168 // जहातेनिहीतेर्वा कालवीयोः कर्बोष्टनण् प्रत्ययः स्यात् / जहाति जिहीते वा भावान् हायनः संवत्सरः। जहत्युदकं दूरोत्थानात् जिहते वा द्रुतं हायना नाम ब्रीहयः / कालव्रीह्योरिति किम् / हाता / 764 पुसल्वोऽकः साधौ // 5 / 1 / 69 // असुलू इत्येतेभ्यो धातुभ्यः साधुत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानेभ्योऽकः प्रत्ययः स्यात् / साधु प्रवते इति प्रवकः / एवं सरकः / लवकः / साधाविति किम् / पावकः / सारकः / लावकः / 765 आशिष्यकन् // 5 / 1170 // इष्टस्य प्रार्थनमाशीः / तस्यां गम्यमानायां धातोरकन् प्रत्ययः स्यात् / जीवतादित्याशास्यमानो जीवकः। एवं नन्दकः। भवकः। आशिषीति किम्। जीविका। नन्दिका। भाविका / नकार 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे। इत्यत्र व्युदासार्थः / तेन जीवका / नन्दका / भवका। 766 तिक्कृतौ नाम्नि // 5 / 1 / 71 // आशिषि विषये संज्ञायां गम्यमानायां धातोस्तिक् कृतश्च सर्वे प्रत्ययाः स्युः। 767 अहन्पश्चमस्य विवक्ङिति॥४।१।१०७॥ हन्वर्जितस्य पञ्चमान्तस्य धातोः स्वरस्य को धुडादौ च क्ङिति प्रत्यये दीर्घः स्यात / शम्यात शान्तिः / पञ्चमस्येति किम् / ओदनपक् / पक्त्वा / अहनिति किम् / वृत्रहणि / भ्रूणहनि / विक्डिन्तीति किम् / गन्ता। रन्ता / धुटीत्येव / यम्यते / यंयम्यते / कश्चित्त्वाचारक्कावपि दीर्घत्वमिच्छन्ति / कमिवाचरति कामति / एवं शम् शामति / किम् कीमति / इदम् इदामति / 768 न तिकि दीर्घश्च // 4 / 2 / 59 // एषां तिकि प्रत्यये लुग् दीर्घश्च न / यन्तिः / रन्तिः / नन्तिः / गन्तिः / हन्तिः। मन्तिः / वन्तिः / तन्तिः / क्षणिति लाक्षणिकोऽयं णकारः / तेन क्षन्तिरिति भवति। अन्यस्त्वौपदेशिकोऽयमिति मन्यते. तन्मते क्षण्टिः / अन्तलोपे प्रतिषिद्धे 'अहन्पञ्चम' इत्यादिना दीर्घत्वं प्राप्तं तदपि प्रतिषिध्यते। एषामित्येव / शान्तिभंगवान् / तिकीति किम् / यतिः। रतिः / ततिः। ____ 769 तौ सनस्तिकि // 42 // 64 // सनित्येतस्य तिकि प्रत्यये परे तो लुगाकारौ वा स्याताम् / षणू-सति;, सातिः, सन्तिः / षण् भक्ती-सतिः, सातिः,

Page #693
680 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त सान्तिः / अहन्पश्चमेति दीर्घः / कृत्-वीरो भूयादिति वीरभूः / मित्रभूः। किप् / अग्निरस्य भूयात् अग्निभूतिः / देवभूतिः / अश्वभूतिः। सोमभूतिः / कुमारोऽस्य दुरितानि नयतामित्याशंसितः कुमारनीतिः / मित्रमेनं वर्धिषीष्ट मित्रवृद्धिः। क्तिः / देवा एनं देयासुर्देवदत्तः। विष्णुरेनं श्रूयात् इति विष्णुश्रुतः / क्तः / शर्व एनं वृषीष्ट शर्ववर्मा / मन् / गङ्गा एनं मिद्यात् गङ्गामित्रः / त्रक् / वर्धिषीष्ट वर्धमानः। 770 कर्मणोऽण् // 5 // 1 // 72 // निर्वयविकार्यप्राप्यरूपात् कर्मणः परस्माद् धातोरण प्रत्ययः स्यात् / अजाधपवादः / निर्वात्-कुम्भकारः। नगरकारः / विकार्यात्-काण्डलावः / शरलावः। प्राप्यात्-वेदाध्यायः / चर्चापारः। भारहारः। सूत्रधारः। भारवाहः / द्वारपालः / उष्ट्रप्रणायः / कमण्डलुग्राहः। आदित्यं पश्यति हिमवन्तं शृणोति ग्रामं मच्छतीत्यादौ प्राप्यात् कर्मणोऽनभिधानान्न / महान्तं घटं करोतीति सापेक्षत्वात् अनभिधानाच / तथा च बहुलाधिकारः। निवर्त्यविकार्याभ्यामपि कचिन्न / संयोगं जनयति / स्रजं विरचयति / वृक्षं छिनत्ति ! कन्यां मण्डयति / णकारो वृद्धयर्थः / 771 शीलिकामिभक्ष्याचरीक्षिक्षमो णः // 5 // 1 // 73 // कर्मणः परेभ्यः शीलि कामि भक्षि आचरि ईक्षि क्षम् इत्येतेभ्यो धातुभ्यो णः प्रत्ययः स्यात् / धर्म शीलयति धर्मशीलः, धर्मशीला / धर्मकामः, धर्मकामा। वायुभक्षः, वायुभक्षा / आपूर्वश्चरिः-कल्याणाचारः / कल्याणाचारा / सुखप्रतीक्षः। सुखप्रतीक्षा / बहुक्षमः / बहुक्षमा / अल्पअन्तैः शीलादिभिर्बहुव्रीहौ सति धर्मशीलादयः सिद्धयन्ति / अण्वाधनार्थं तु वचनम् / अणि हि स्त्रियां की स्यात् तथाच धर्मशीलीत्याद्यनिष्टं रूपं स्यात् / एवंप्रायेषु च बहुव्रीह्याश्रयणे अम्भोऽतिगमेति स्यात् अम्भोऽतिगामी चेष्यते / कामीति ण्यन्तस्योपादानादण्यन्तादणेव पयस्कामीति / ण्यन्तस्य तु णे सति पयःकामेति भवति / अत एव च ग्यन्तनिर्देशादण्यन्तनिर्देशे कुकमिकसेत्यादौ केवलस्यैव कमेग्रहणम् / तेन णे सति सकारादेशो न / 772 गायोऽनुपसर्गाक् // 5 // 174 / / कर्मणः परादनुपसर्गाद् गायतेष्टा प्रत्ययः स्यात् / वक्रं गायति वक्रगः वक्रगी। सामगः। सामगी। अनुपसर्गादिति किम् / वक्रसंगायः / खरुसंगायः / वक्रादयो गीतविशेषाः गायतिनिर्देशो गानिवृत्त्यर्थः। 773 सुराशीधोः पिवः // 5 / 17 / / सुराशीधुभ्यां कर्मभ्यां परादनुप

Page #694
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 681 सर्गात् पिवतेष्टक् स्यात् / सुरां पिबति सुरापः, सुरापी / सीधुपः / सीधुपी / सुराशीधोरिति किम् / क्षीरपा बाला / पिव इति किम् / सुरां पाति सुरापा / कथं संज्ञायां सुरापा, सुरापीति ? पातिपिवत्योभविष्यति / न च धात्वर्थभेदः। संज्ञासु धात्वर्थस्य व्युत्पत्तिमात्रार्थत्वात् / ___774 आतो डोऽवावामः // 5 // 176 // कर्मणः परादनुपसर्गात् हावामावर्जितादाकारान्ताद् धातोर्डः प्रत्ययः स्यात् / गां ददाति गोदः। कम्बलदः / पाणित्रम् / अङ्गुलित्रम् / ब्रह्मज्यः / वपुर्वीतवान् वपुर्व्यः। अहावाम इति किम् / स्वर्गहायः / तन्तुवायः / धान्यमायः / अणेव / कथं मित्रहः ? 'कचित् ' इत्यनेन डः। अनुपसर्गादित्येव / गोसंदायः। वडवासंदायः। उपसर्गः अव्यवधानतैवेत्येण / 775 समः ख्यः // 5 // 177 / / कर्मणः परात् संपूर्वात् ख्या इत्येतस्मात् डः स्यात् / गां संख्याति संचष्टे वा गोसंख्यः / पशुसंख्यः / उपसर्गार्थ वचनम् / 776 दश्चाङः // 5 // 178 // कर्मणः परादाङ्पूर्वाददातेः ख्या इत्येतस्माच्च डः स्यात् / दायमादत्ते दायादः। स्त्रियमाचष्टे ख्याख्यः / मियाख्यः / इदमुत्तरं चोपसर्गार्थ वचनम् / 777 प्राज्ज्ञश्च // 5 // 1179 // कर्मणः परात्पपूर्वाज्जानातेर्दारूपाच डः स्यात् / पथिप्रज्ञः / प्रपापदः / इह पूर्वसूत्रे च दारूपं गृह्यते न संज्ञा ज्ञाख्यासाहचर्यात् / पूर्वसूत्रे तु दाग एव ग्रहणम् / तस्यैवाङा योगात् / तेन स्तनौ प्रधयति स्तनप्रधायः। 778 आशिषि हनः // 5 // 180 // आशिषि गम्यमानायां कर्मणः पराद हन्तेर्डः स्यात् / शत्रु वध्यात् शत्रुहः / पापहः / दुःखहः / गतावपीति कश्चित् / क्रोश हन्ति क्रोहः / ___779 क्लेशादिभ्योऽपात् // 5 // 1 // 81 // क्लेशादिभ्यः कर्मभ्यः परादपपूर्वाद् हन्तेर्डः स्यात् / अनाशीरर्थ आरम्भः। क्लेशमपहन्ति क्लेशापहः / तमोऽपहः / दुःखापहः। उवरापहः / दोपहः। दोषापहः / रोगापहः / वातपित्तकफापहः / विषानिदर्पापहः / बहुवचनाद्यथादर्शनमन्येभ्योऽपि भवति / कथं दार्वाघाटः, चार्वाघाटः ? घटतेरणि संज्ञायां भविष्यति / चारु आहन्ति घाघातो हन्तेरेव / 88

Page #695
642 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्त दाघातोऽपि तर्हि स्यात् / असंज्ञायामिष्यत एव / एवमसंज्ञायां संपूर्वाभ्यां घटिहनिभ्यां वर्णसंघाटः, वर्णसंघातः, पदसंघाट; पदसंघात इत्यादि सिद्धम् / इन्तेरेव वा पृषोदरादित्वाद् वर्णविकारः। __780 कुमारशीर्षाणिन् / / 6 / 1 / 82 // कुमारशीर्षाभ्यां कर्मभ्यां पराद् हन्तेर्णिन् प्रत्ययः स्यात् / कुमारं हन्ति कुमारघाती / शीर्षघाती / अत एव निपातनात् शिरसः शीर्षशब्दोऽकारान्तः प्रकृत्यन्तरं वा। तथा च शीर्षे स्थितं पृष्ठत इति। ____781 अचित्ते टक / / 6 / 1 / 83 // कर्मणः पराद् हन्तेरचित्तवति कर्तरि टक् प्रत्ययः स्यात् / वातं हन्ति वातघ्नं तैलम् / पित्तघ्नं घृतम् / श्लेष्मघ्नं मधु / रोगनमौषधम् / जायानास्तिलकालकाः। पतिघ्नी पाणिरेखा / सर्वकर्मनी शैलेशी। खुघ्नो नगरम् / शतघ्नी आयुधविशेषः। हस्तघ्नो ज्याघातत्रो वर्धपट्टः / बहुलाधिकारात् मुनादयः संज्ञायाम् / अचित्त इति किम् / पापघातो यतिः / चौरघातो राजा / आखुधातो बिडालः / मत्स्यघातो बकः / सस्यघातो वृषभः / / 782 जायापतेश्चिन्हवति // 1 / 184 // जायापतिभ्यां कर्मभ्यां पराद् हन्तेश्चिन्हवति कर्तरि टक् स्यात् / चिन्हं शरीरस्थं शुभाशुभमूचकं तिलकालकादि / जायानो ब्राह्मणः / पतिघ्नी कन्या / अपलक्षणयुगित्यर्थः / चित्तवदर्थ आरम्भः। 783 ब्रह्मादिभ्यः // 5 // 1 // 85 // ब्रह्मादिभ्यः कर्मभ्यः पराद् हन्तेष्टा प्रत्ययः स्यात् / ब्रह्म हन्ति ब्रह्मनः। कृतघ्नः। शत्रुघ्नः। वृत्रघ्नः। भ्रणनः। बालघ्नः। शशघ्नी पक्षिजातिः / गां हन्ति गोनः पातकी / बहुलाधिकारात संपदानेऽपि / गां हन्ति यस्मै आगताय दातुं स गोनोऽतिथिः। बहुवचनाद्यथादर्शनमन्येभ्योऽपि भवति / चित्तवदर्थ आरम्भः / 784 हस्तिबाहुकपाटाच्छक्तौ // 11 // 86 // एभ्यः कर्मभ्यः पराद् हन्तेः शक्तो गम्यमानायां टक स्यात् / चित्तवदर्थ आरम्भः। हस्तिनं हन्तुं शक्तो हस्तिनो मनुष्यः / बाहुनो मल्लः / कपाटनश्चौरः / शक्ताविति किम् / हस्तिनं हन्ति विषेण हस्तिघातो रसदः। 785 नगरादगजे // 5 // 1187 // नगरात कर्मणः पराद हन्तेर्गजवर्जिते कर्तरि टक् स्यात् / चित्तवदर्थ आरम्भः / नगरनो व्याघ्रः / अगज इति किम् / नगरपातो छस्ती।

Page #696
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 786 राजघः // 5 // 1 // 48 // राज्ञः कर्मणः पराद् हन्तेष्टक् प्रत्ययो घादेशश्च निपात्यते / राजानं हन्ति राजघः / 787 पाणिघताडघौ शिल्पिनि // 5 / 1189 // पाणिताडाभ्यां कर्मभ्यां पराद हन्तेः शिल्पिनि कर्तरि टक् घादेशश्च निपात्यते / पाणिं हन्ति पाणिघः, ताडघः शिल्पी। पाणिना ताडेन च हन्तीति करणादपि केचित् / शिल्पिनीति किम् / पाणिघातः / ताडघातः / 788 कुक्ष्यात्मोदाद् भृगः खिः॥ / 190 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् भृगो धातोः खिः प्रत्ययः स्यात् / खित्यनव्ययारुष इति मागमे कुक्षिमेव बिभर्ति कुक्षिभरिः / आत्मभरिः। उदरंभरिः / उदरात् केचिदेवेच्छन्ति / खकारो मागमार्थः। 789 अर्होऽच् // 5 // 191 // कर्मणः परादह तेरच् प्रत्ययः स्यात् / अणोऽपवादः / पूजामर्हति पूजार्हः साधुः / पूजाऱ्या प्रतिमा / 790 धनुर्दण्डत्सरुलाङ्गलाङ्कुशर्टियष्टिशक्तितोमरघटाद् ग्रहः // 1192 // एभ्यः कर्मभ्यः पराद् ग्रहेरच प्रत्ययः स्यात् / धनुगृह्णाति धनग्रहः / दण्डग्रहः। त्सरुग्रहः। लाङ्गलग्रहः। अङ्कुशग्रहः। ऋष्टिग्रहः। यष्टिग्रहः। शक्तिग्रहः। तोमरग्रहः / घटग्रहः / नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति घटीग्रहः / अणपीत्येके / धनुहिः, दण्डग्राह इत्यादि चोदाहरन्ति / 791 सूत्राद्वारणे // 5 / 1 / 93 // सूत्रं कार्पासादिमयं लक्षणसूत्रं वाविशेषेण गृह्यते / मुत्रात कर्मणः पराद ग्रहेग्रहणपूर्वके धारणेऽर्थे वर्तमानादच प्रत्ययः स्यात् / सूत्रं गृह्णाति सूत्रग्रहः प्राज्ञः सूत्रधारो वा। सूत्रमुपादाय धारयतीत्यर्थः। अन्ये त्ववधारणे एवेच्छन्ति तन्मते मूत्रग्रहः प्राज्ञ एवोच्यते / धारण इति किम् / सूत्रग्राहः। यो हि सूत्रं गृह्णाति न तु धारयति स एवमुच्यते / 792 आयुधादिभ्यो धृगोऽदण्डादेः // 5 / 1 / 94 // दण्डादीन् वर्जयित्वा आयुधादिभ्यः कर्मभ्यः परात् धृगो धातोरच् स्यात् / धनुर्धरति धनुर्धरः / शक्तिधरः / चक्रधरः / वज्रधरः / शूलधरः / हलधरः। आदिग्रहणाद् भूधरः / जलंधरः। विषधरः / शशधरः / विद्याधरः / श्रीधरः / जटाधरः / पयोधरः / बहुवचनाद्

Page #697
684 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्त यथादर्शनमन्येभ्योऽपि भवति / अदण्डादेरिति किम् / दण्डधारः / कुण्डधारः / काण्डधारः / कर्णधारः / मूत्रधारः / छत्रधारः। . 793 हृगो वयोऽनुद्यमे // 5 // 1295 // कर्मणः पराद् हरतेर्वयसि अनुद्यमे च गम्यमाने अच् स्यात् / प्राणिनां कालकृतावस्था वयः। उद्यम उत्क्षेपणम् आकाशस्थस्य वा धारणम् / तदभावोऽनुद्यमः / अस्थिहरः श्वशिशुः / कवचहरः क्षत्रियकुमारः। अंशहरो दायादः / अनुद्यमे-मनोहरः प्रासादः। मनोहरा माला / संज्ञायां टोऽपीति कश्चित / मनोहरी विषहरी मणिः। वयोऽनुद्यम इति किम् / भारहारः। वयसि क्रियमाणः। संभाव्यमानो वोद्यम उच्यमानो वयो गमयतीति उद्यमार्थ वयोग्रहणम् / ___794 आङः शीले // 5 // 1196 // कर्मणः परादायूर्वाद्धरतेः शीले गम्यमानेऽच् प्रत्ययः स्यात् / शीलं स्वाभाविकी प्रवृत्तिः। पुष्पाण्याहरतीत्येवंशीलः पुष्पाहरः / फलाहरः / सुखाहरः / पुष्पाधाहरणे स्वाभाविकी फलनिरपेक्षा वृत्तिरस्येत्यर्थः / आङ इति किम् / पुप्पाणि हर्ता / तृन् / शील इति किम् / पुष्पाहारः / सुखाहर इति अशीलेऽनुद्यमेऽर्थे पूर्वेणाच् / लिहादिप्रपञ्चप्रकरणमिदम् / 795 दृतिनाथात्पशाविः // 5 / 1 / 97 // आभ्यां कर्मभ्यां पराद्धरतेः पशौ कर्तरि इः प्रत्यय: स्यात् / दृति हरति दृतिहरिःश्वा / नाथहरिः सिंहः। पशाविति किम् / इतिहारो व्याधः / नाथहारी गन्त्री / 796 रजःफलेमलाद ग्रहः // 5 / 1 / 98 // एभ्यः कर्मभ्यः पराद ग्रहेरिः स्यात / रजोग्रहिः कञ्चुकः। फलेग्रहिवृक्षः / मूत्रनिर्देशादेवम् / मलग्रहिः कम्बलः। रजोमलाभ्यां केचिदेवेच्छन्ति / 797 देववातादापः // 5 / 1 / 99 // देववाताभ्यां कर्म भ्यां परादापेर्धातोरिः प्रत्ययः स्यात् / देवानामोति देवापिः। वातापिः / 798 शकृत्स्तम्बाद वत्सबीहौ कृगः // 5 // 1 / 100 // शकृत्स्तम्बाभ्यां कर्मभ्यां परात् कृगो यथासंख्यं वत्से ब्रीहौ च कर्तरि इ. प्रत्ययः स्यात् / शकृत्करिर्वत्सः। स्तम्बकरिीहिः / वत्सबीहाविति किम् / शकृत्कारः। स्तम्बकारः। 799 किंयत्तबहोरः // 5 / 1 / 101 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोतेर प्रत्ययः

Page #698
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. स्यात् / किं करोति किंकरः, किंकरा / यत्करः / यत्करा / तत्करः / तत्करा / चौर्ये तस्करः। बहुकरः / बहुकरा / बहुकरीति संख्यावचनादुत्तरेण टः / किंकरीति हेखादौ टः। . 800 संख्याहर्दिवाविभानिशाप्रभाभाश्चित्रकाद्यन्तानन्तकारबाहरुधनुर्नान्दी लिपिलिबिवलिभाक्तिक्षेत्रजङ्घाक्षपाक्षणदारजनिदोषादिनदिवसाट्टः / / 5 / 1 / 102 // संख्येत्यर्थप्रधानमपि / तेनैकादिपरिग्रहः। एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोष्टः प्रत्ययः स्यात् / अहेवाद्यर्थ आरम्भः। संख्यां करोति संख्याकरः। एककरः। द्विकरः। त्रिकरः। अहस्करः। दिवाकरः। विभाकरः। निशाकरः। प्रभाकरः / भास्करः। चित्रकरः / कर्तृकरः। आदिकरः। अन्तकरः। अनन्तकरः। कारकरः। बाहुकरः / अरुष्करः / धनुष्करः / नान्दीकरः / लिपिकरः। लिबिकरः। बलिकरः। भक्तिकरः / क्षेत्रकरः / जङ्घाकरः / क्षपाकरः / क्षणदाकरः / रजनिकरः। रजनीकरः / दोषाकरः / दिनकरः / दिवसकरः / टकारो ङयर्थः / संख्याकरी। 801 हेतुतच्छीलानुकूलेऽशब्दश्लोककलहगाथावरचाटुसूत्रमन्त्रपदात् / / 5 / 1 / 103 // हेतुः प्रतीतशक्तिकं कारणम् / तच्छीलं तत्स्वभावः। अनुकूल आराध्यचित्तानुवर्ती / एषु कर्तृषु शब्दादिवर्जितात् कर्मणः परात् करोतेष्टः प्रत्ययः स्यात् / हेतौ-यशस्करोति यशस्करी विद्या / शोककरी कन्या / कुलकरं धनम् / तच्छीले-क्रीडाकरः। श्राद्धकरः / अनुकूले-प्रेषणाकरः। वचनकरः। हेखादिष्विति किम् / कुम्भकारः / शब्दादिनिषेधः किम् / शब्दकारः / श्लोककारः। कलहकारः। गाथाकारः / वैरकारः। चाटुकारः / सूत्रकारः। मन्त्रकारः / पदकारः। तच्छीले ताच्छीलिकश्च प्रत्यय उदाहार्यः / 802 भृतौ कर्मणः / / 5 / 1 / 104 // कर्मन्शब्दात् कर्मणः परात् करोते तो गम्यमानायां टः स्यात् / भृतिर्वैतनं कर्ममूल्यमिति यावत् / कर्मकरो भृतकः। कर्मकरी दासी / भृताविति किम् / कर्मकारः / पुनः कर्मग्रहणं शब्दरूपकर्मप्रतिपत्त्यर्थम् / 803 क्षेमप्रियमद्रभद्रात खाण / / 5 / 1 / 105 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोतेः ख अण् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / क्षेमं करोति क्षेमंकरः, क्षेमकारः / प्रियंकरः, प्रियकारः / मदंकरः, मद्रकारः / भद्रंकरः, भद्रकारः। भद्रात्केचिदेवेच्छन्ति / एभ्य इति किम् / तीर्थकरः। हेवादिषु तीर्थकरः / तीर्थकार इत्यपि

Page #699
686 सिद्धहैमबृहत्लक्रिया. [कृदन्त कश्चित् / खो वेति सिद्धेऽणग्रहणं हेखादिषु टबाधनार्थम् / कथं योगक्षेमकरी लोकस्येति ? उपपदविधिषु तदन्तविधेरनाश्रयणात् / अत एव 'संख्या'-दिस्त्रेऽन्तग्रहणे सत्यप्यनन्तग्रहणम् / उत्तरत्र च भयग्रहणेऽप्यभयग्रहणम् / .804 मेघर्ति भयाभयात् खः / / 5 / 1 / 106 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोतेः खप्रत्ययः स्यात् / मेघान् करोति मेघंकरः / ऋतिगतिः सत्यता वा / ऋतिकरः। भयंकरः / अभयंकरः / हेखादिविवक्षायां टमपि बाधते परखात् / भयंकरं श्मशानम् / 805 प्रियवशाबदः // 5 / 1 / 107 // आभ्यां कर्मभ्यां पराद् वदेः खः स्यात् / प्रियं वदति प्रियंवदः। वशंवदः। . 806 द्विषन्तपपरंतपौ // 5 / 1 / 108 // द्विषत्परशब्दाभ्यां कर्मभ्यां परात् ण्यन्तात्तपेः खः प्रत्ययो इस्वत्वं द्विषत्तकारस्य मकारश्च निपात्यन्ते। द्विषतस्तापयति द्विषन्तपः / परन्तपः / निपातनस्येष्टविषयखात् स्त्रियामनभिधानम् / द्विषतीतापः / अण्यन्तस्य च तपेन / द्विषतः पराँश्च तपति द्विषत्तापः / परतापः। 807 परिमाणार्थमितनखात्पचः // 1 / 1 / 109 // सर्वतो मानं परिमाणम् / तदर्थाः प्रस्थादयः शब्दाः। एभ्यो मितनखाभ्यां च कर्मभ्यां परात् पचेः खः प्रत्ययः स्यात् / प्रस्थंपचा स्थाली / द्रोणंपचा दासी / अल्पंपचा मुनयः। पान्तावल्पंपचान् मुनीन् / मितंपचा ब्राह्मणी / नखंपचा यवागूः / 808 कूलाभ्रकरीषात्कषः // 2 / 1 / 110 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् कषेः खः प्रत्ययः स्यात् / कूलंकषा नदी। अभ्रंकषो गिरिः / करीषंकषा वात्या / 809 सर्वात् सहश्च / / 5 / 1 / 111 // सर्वशब्दात् कर्मणः परात् सहेः कषेश्च खः प्रत्ययः स्यात् / सर्वं सहते सर्वसहो मुनिः / सर्वकषः खलः / 810 भृवृजितृतपदमेश्च नानि // 1 / 1 / 112 // कर्मणः परेभ्य एभ्यः सहेश्च खः स्यान्नानि-संज्ञायाम् / विश्वंभरा वसुधा / पतिवरा कन्या / शत्रुजयः पर्वतः / धनंजयः पार्थः। रथन्तरं साम / शत्रुन्तपो राजा दमिरन्तर्भूतण्यों ण्यन्तश्च गृह्यते / बलिं दाम्यति दमयति वा बलिन्दमः कृष्णः / अरिन्दमः / शत्रुसहः। एतौ राजानौ // नानीति किम् / कुटुम्बं बिभर्ति कुटुम्बमारः। केचित्तु रथेन तरति रथन्तरं सामेत्यकर्मणोऽपीच्छति /

Page #700
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 687 811 धारेर्धर् च // 5 // 1 // 113 // कर्मणः पराद् धारयतेः संज्ञायां खः प्रत्ययः स्थाद धर इत्ययमादेशश्च / वसु धारयति वसुन्धरा पृथ्वी / युगन्धरः / सीमन्धरः। तीर्थकरावेतौ / संज्ञायामित्येव / छत्रधारः। 812 पुरन्दरभगन्दरौ॥५।१।११४॥ एतौ संज्ञायां खप्रत्ययान्तौ निपात्येते। पुरो दारयति पुरन्दरः शक्रः। भगं दारयति भगन्दरो व्याधिः। दारयतेईस्वः पुरोऽमन्तता च निपात्यते / पुरशब्दपूर्वस्य तु पुरदार इति भवति / 813 वाचंयमो व्रते // 5 // 1 / 115 // व्रतं शास्त्रितो नियमः। तस्मिन् गम्यमाने वाचः कर्मणः पराधमेर्धातोः खो वाचश्चामन्तता निपात्यते / वाचं यच्छति नियमयति वा वाचंयमो व्रती / व्रत इति किम् / वाग्यामोऽन्यः / 814 मन्याण्णिन् / / 5 / 1 / 116 // कर्मणः परान्मन्यतेणिन् प्रत्ययः स्यात् / पण्डितं मन्यते बन्धु पण्डितमानी बन्धोः। दर्शनीयां मन्यते भार्या दर्मनीयमानी भार्यायाः / श्यनिर्देश उत्तरार्थः / * 8815 कर्तुः खश् // 1 / 1 / 117 // प्रत्ययार्थात् कर्तुः कर्मणः परान्मन्यतेः खश् प्रत्ययः स्यात् / यदा प्रत्ययार्थः कर्ता आत्मानमेव दर्शनीयवादिना धर्मेण विशिष्टं मन्यते तदायं कर्म तत्रायं विधिः। पण्डितमात्मानं मन्यते पण्डितंमन्यः / पट्टीमात्मानं मन्यते पटिमन्या / विद्वन्मन्यः / विदुषिमन्या / असरूपत्वाण्णिन्नपि / पण्डितमात्मानं मन्यते पण्डितमानी / पटुमानिनी / विद्वन्मानी / विद्वन्मानिनी / कर्तुरिति किम् / दर्शनीयमानी चैत्रस्य / पूर्वेणात्र णिन्नेव / शकारः शित्कार्यार्थः / 816 एजेः // 1 / 1 / 1181 कर्मणः परादेजयतेः खश् स्यात् / अङ्गान्येजयति अङ्गमेजयः / जनमेजयः। अरिमेजयः। 817 शुनीस्तनमुञ्जकूलास्यपुष्पात् दधेः / / 5 / 1 / 119 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् धेः खश् स्यात् / शुनी धयति शुनिधयः। स्तनधयः। मुज॑धयः। कूलंधयः / आस्यंधयः / पुष्पंधयः। मुञ्जादिभ्यः केचिदेवेच्छन्ति / ट्धेष्टकारो डन्यर्थः। शुनिधयी / स्तनंधयी सर्पजातिः। * मनुतेर्निवृत्त्यर्थश्च /

Page #701
288 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्त 818 नाडीघटीखरीमुष्टिनासिकावाताद् ध्मश्च // 5 // 1 / 120 // एभ्यः कर्मभ्यः पराद् धमतेष्ट्धेश्च खश् स्यात् / नाडी धमति धयति वा नाडिंधमः / नाडिंधयः / घटिंधमः / घटिंधयः / खरिंधमः / खरिंधयः / मुष्टिंधमः। मुष्टिंधयः / नासिकंधमः / नासिकंधयः / वातंधमः / वातन्धयः। ड्यन्तनिर्देशस्तदभावे खश्प्रत्ययनिवृत्त्यर्थः / नाडिं धमति धयति वा नाडिध्मः / नाडिधः / घटध्मः / घटधः / खरध्मः / खरधः। 819 पाणिकरात् // 5 // 11121 // आभ्यां कर्मभ्यां पराद् धमतेः खश् प्रत्ययः स्यात् / पाणिं धमति पाणिधमः / करंधमः। पाणिकरात् धेरपीति कश्चित् पाणिधयः। करंधयः। पाणिधमाः, करंधमाः नाडिंधमाः पन्थान इति तद्योगाद्यथा मश्चाः क्रोशन्तीति। 820 कूलादुद्रुजोबहः // 5 / 1 / 122 // कूलात् कर्मणः पराभ्यामुट्ठज् उद्वह् इत्येताभ्यां परः खश् स्यात् / कूलमुद्रुजो गजः। कूलमुद्वहा नदी। 821 वहाभ्राल्लिहः // 5 / 1 / 123 // वहाभ्राभ्यां कर्मभ्यां पराल्लिहेः खश स्यात् / वहं लेढि वहलिहो गौः। अभ्रंलिहः प्रासादः। 822 बहुविध्वरुस्तिलात्तुदः // 5 // 1 // 124 // एभ्यः कर्मभ्यः परात् तुदेः खश् स्यात् / बहुं तुदति बहुतुदं युगम् / विधुतुदो राहुः। १अरुंतुदः पीडाकरः। तिलंतुदः काकः / बहोः केचिदेवेच्छन्ति / * 823 ललाटवातशर्धात्तपाजहाकः॥५।१।१२६॥ ललाटादिभ्यः कर्मभ्यः परेभ्यो यथासंख्यं तप अज् हाक् इत्येतेभ्यः खश् स्यात् / ललाटं तपति ललाटन्तपः सूर्यः / वातमजन्ति वातमजा मृगाः / शर्द्धजहा माषाः। खशः शित्त्वादजेर्वी आदेशो न / हाकः ककारो हाङो निवृत्त्यर्थः। 824 असूर्योग्राद दृशः॥५१११२६॥ अमूर्योग्राम्यां कर्मभ्यां परात दृशेः खश् स्यात् / सूर्यमपि न पश्यन्ति असूर्यपश्या राजदाराः। दृशिना संबद्धस्य नबः सूर्येण सहासामयेऽपि गमकत्वात् समासः / उग्रं पश्यति उग्रंपश्यः / 1 मोऽन्ते 'संयोगस्य' इति सलोपः।

Page #702
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 689 825 इरंमदः // 5 / 1 / 127 // कर्मण इति निवृत्तम् / इरापूर्वान्माद्यतेः खस् श्याभावश्च निपात्यते / इर। मुरा तया मायति इति इरंमदः / 826 नग्नपलितप्रियान्धस्थूलसुभगायतदन्ताच्चव्यर्थेऽच्वेर्भुवःखि ष्णुखुकञ्॥५।१।१२८॥ नग्नादिभ्यः केवलेभ्यस्तदन्तेभ्यश्चाच्च्यन्तेभ्यश्व्यर्थे वर्तमानेभ्यः पराद् भवतेः विष्णुखुको प्रत्ययौ स्याताम् / अनग्नो नग्नो भवति नग्नंभविष्णुः। ननंभावुकः पलितंभविष्णुः। पलितंभावुकः। प्रियंभविष्णुः। प्रियंभावुकः। स्थूलंभविष्णुः / स्थूलंभावुकः / सुभगंभविष्णुः / मुभगंभावुकः। आढ्यंभविष्णुः। आढयंभावुकः / तदन्तेभ्यः-अननग्नोऽनग्नो भवति अनग्नंभविष्णुः। अनग्नंभावुकः। असुनग्नः सुननो भवति सुनग्नभविष्णुः। सुनग्नंभावुकः। व्यर्थ इति किम् / नग्नो भविता / अच्वेरिति किम् / आढ्यीभविता / तृच् / उपपदविधिषु तदन्तविधिरनाश्रित इति तदन्तग्रहणम् / 827 कृगः खनट करणे // 5 / 1 / 129 // नग्नादिभ्योऽव्यन्तेभ्यश्व्यर्थवृत्तिभ्यः परात् करोतेः करणे खनट् प्रत्यय: स्यात् / करण इति कर्तरीत्यस्यापवादः / अननो नग्नः क्रियतेऽनेन नग्नकरणं द्यूतम् / एवं पलितंकरणं तैलम् / प्रियंकरणं शीलम् / अन्धकरणः शोकः। स्थूलंकरणं दधि। सुभगंकरणं रूपम् / आढ्यंकरणं वित्तम् / तदन्तेभ्योऽपि-अनननोऽननः क्रियतेऽनेनाननंकरणः पटः। सुनग्नकरणः / अपलितंकरणो रसः। व्यर्थ इत्येव / नग्नं करोति द्यूतेन / नात्र प्रकृतिविकारभावो विवक्ष्यते। अच्वेरित्येव / नग्नीकुर्वन्त्यनेन ! अत्र खनटप्रतिषेधसामर्थ्यादनडपि न। नहि नग्नीकरणमित्यत्रानटखनटो रूपे समासे स्त्रियां वा विशेषोऽस्ति / केचित्तु च्व्यन्तपूर्वादपि खनटमिच्छन्ति / नग्नीकरणं द्यूतम् / 828 भावे चाशिताद् भुवः खः // 5 / 1 / 130 // आशितशब्दात् पराद् भवतेः भावे करणे चाभिधेये खः प्रत्ययः स्यात् / आशितेन तृप्तेन भूयते भवता आशितंभवो वर्तते भवतः / आशितो भवत्यनेन आशितंभव ओदनः / आशितो भवत्यनगाशितंभवा पञ्चपूली / असरूपत्वादनडपि / आशितस्य भवनम् / न घञ् सरूपत्वात् / आशित इति निर्देशादनातेः कर्तरि क्तो दीर्घत्वं च / आपूर्वाद्वा अविवक्षितकर्मकात् कर्तरि क्तः। 829 नाम्नो गमः खड्डौ च विहायसस्तु विहः / / 5 / 1 / 131 // नाम्नः 87

Page #703
690 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त पराद् गमेः खड् ड इत्येतो खश्च प्रत्ययाः स्युः, विहायस्शब्दस्य च विहादेशः / खड्-तुरो गच्छति तुरंगः / भुजेन भुज इव वा गच्छति भुजङ्गः / प्रवेण प्लवेन गच्छति प्रवङ्गः, प्लवङ्गः / पतो गच्छति पतङ्गः। विहायसा गच्छति विहङ्गः / ड-तुरगः / भुजगः / प्लवगः / विहगः / अत्यन्तगः / सर्वगः। सर्वत्रगः। अनन्तगः / परदारगः। ग्रामगः / गुरुतल्पगः / प्रतीपगः / पुरोगः / पीठगः। तीरगः। अग्रादिभ्यस्तदन्तेभ्योऽपि / अग्रगः। सेनाग्रगः / आदिगः / पङ्क्त्यादिगः / मध्यगः। गृहमध्यगः। अन्तगः। शाखान्तगः / अध्वगः। नगराध्वगः / दूरगः। अदूरगः / पारगः। वेदपारगः / अगारगः / स्यगारगः / इत्यादि / अथ संज्ञायाम्-खे गच्छति खगः पक्षी / न गच्छत्यगो वृक्षः पर्वतश्च / एवं नगः। उरसा गच्छत्युरगः। पृषोदरादिबात सलोपः। पतो गच्छति पतगः पक्षी। पद्भ्यां न गच्छति पन्नं वा गच्छति पन्नगः सर्पः। आपमब्धिं गच्छति आपगा नदी। आशु गच्छत्याशुगः शरः / निम्नगा। समुद्रगा। सततगा इत्यादि / अगो वृषलः शीतेनेत्यसंज्ञायामपि / अथ खःसुतं सुतेन वा गच्छति सुतंगमो नाम हस्ती / यस्य सौतंगमिः पुत्रः / मितं गच्छति मितंगमोऽश्वः / अमितंगमा हस्तिनी / जनंगमश्चण्डालः / पूर्वगमाः पन्थानः / हृदयंगमा वाचः / तुरंगमोऽश्वः / भुजंगमः सर्पः। प्रवंगमः कपिः। प्लवंगमो भेकः। विहंगमः, नभसंगमश्च पक्षी / नभसशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति / उरंगम इत्यपि कश्चित् / बहुलाधिकाराद् यथाप्रयोगदर्शनं व्यवस्था। डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः। __830 सुगदुर्गमाधारे // 1 / 1 / 132 // सुदुभ्यो गमेराधारे डः प्रत्ययो निपात्यते / सुखेन दुःखेन च गम्यतेऽस्मिन्निति सुगः, दुर्गः पन्थाः / आधार इति किम् / सुगन्ता। दुर्गन्ता। असरूपवादनडपि / सुगमनः / दुर्गमनः / सुगमो दुर्गम इति कर्मणि / 831 निर्गो देशे // 5 / 1 / 133 // निस्पूर्वाद गमेराधारे देशे डो निपात्यते। निर्गम्यतेऽस्मिन् देशे इति निर्गो देशः / देश इति किम् / निर्गमनः। 832 शमो नाम्न्यः॥१।१।१३४॥ शमो नाम्नः पराद्धातोर्नानि संज्ञायामः प्रत्ययः स्यात् / शमित्यव्ययं सुखे वर्तते। तत्र भवति शंभवोऽर्हन् / शं करोति शंकरः। शंगरः। शंवरः। शंवदः / स्वः पश्येत्यादिष्वव्ययानां कर्मखदर्शनाच्छमि कर्मणि हेखादिष्वपि परखात् कगष्टो बाध्यते / शंकरा नाम परित्राजिका / शंकरा नाम शकुनिका तच्छीला च / नाम्नीति किम् / शंकरी जिनदीक्षा /

Page #704
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 833 पार्धादिभ्यः शीङः / / 5 / 1 / 136 // पार्थादिभ्यो नामभ्यः परात् शीङः अः प्रत्ययः स्यात् / पार्श्वभ्यां शेते पार्श्वशयः / एवं पृष्ठशयः। उदरशयः / दिग्धेन सह शेते दिग्धसहशयः / दिग्धसहात् तृतीयासमासात् शीङोऽकारः। पश्चादुपपदसमासः। बहुवचनाद् यथादर्शनमन्येभ्योऽपि / अनाधारार्थ आरम्भः। 834 ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः // 5 / 1 / 136 // ऊर्ध्वादिभ्यो नामभ्यः कर्तृवा. चिभ्यः परात् शीङः अः प्रत्ययः स्यात् / ऊर्ध्वः शेते ऊर्ध्वशयः / एवमुत्तानशयः। बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / 835 आधारात् // 5 / 11137 // आधारवाचिनो नान्नः परात् शीङ: अप्रत्ययः स्यात् / खे शेते खशयः / गतशयः / गुहाशयः / हृच्छयः / बिलेशयः। मनसिशयः / कुशेशयः इति सप्तम्या अलुप् / गिरिश इति संज्ञायां लोमादित्वाच्छः / क्रियार्थत्वे तु गिरिशय इति भवितव्यम् / 836 चरेष्टः // 5 / 1138 // आधारवाचिनो नाम्नः पराञ्चरेष्टः प्रत्ययः स्यात् / कुरुषु चरति कुरुचरः / मद्रचरः / वनेचरः / निशाचरः / टकारो न्यर्थः। कुरुचरी / मद्रचरी / आधारादित्येव / कुरूँश्चरति / पश्चालाश्चरति / 837 भिक्षासेनादायादात् // 5 / 1 / 139 / / अनाधारार्थ आरम्भः। एभ्यः पराचरेष्टः स्यात् / भिक्षां चरति भिक्षाचरः / भिक्षाचरी / सेनां चरति परीक्षते सेनाचरः तापसव्यञ्जनः / सेनया वा चरति सेनाचरः / आदाय गृहीखा चरति आदायचरः / आदानं कृता चरतीत्यर्थः। किमादायेत्यविवक्षेव / एभ्य इति किम् / कुरूँश्चरति / 838 पुरोऽग्रतोऽग्रे सर्तेः // 1 / 1 / 140 // एभ्यो नामभ्यः परात् सर्तेष्टः स्यात् / पुरः सरति पुरःसरः, पुरःसरी / अग्रतः सरति अग्रतःसरः। आधादिखात् तस् / अग्रे सरति अग्रेसरः। सप्तम्यलुप् / एकारान्तमव्यथं वा / सूत्रनिपातना. द्वैकारः। तत्राग्रं सरति अग्रेण वा सरति अग्रेसरः इत्यपि / 839 पूर्वात्कर्तुः // 5 // 1 / 141 // पूर्वशब्दात् कर्तृवाचिनः परात् सरतेष्टः स्यात् / पूर्वः सरति पूर्वसरः / पूर्वो भूत्वा सरतीत्यर्थः / कस्मात् पूर्व इति अविवक्षैव / पूर्वसरी / कर्तुरिति किम् / पूर्व देश सरति पूर्वसारः /

Page #705
692 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त 840 स्थापास्नात्रः कः // 5 / 1 / 142 // नाम्नः परेभ्य एभ्यः कः प्रत्ययः स्यात् / समे तिष्ठति समस्थः / विषमस्थः / कूटस्थः / कपित्थः / दधित्थः। महित्थः / अश्वत्थः / कुलत्यः। द्विपः / पादपः / कच्छपः। अनेकपः / कटाहपः। नदीष्णः। आतपत्रम् / घर्मत्रम् / परसादयं 'शमो नाम्न्यः ' इत्यप्रत्ययं बाधते / शंस्थो नाम कश्चित् / संस्था इत्यसरूपत्वात् किम् / 841 शोकापनुदतुन्दपरिमृजस्तम्बरमकर्णेजपं प्रियालसहस्तिसूचके // 5 / 1 / 143 // शोकापनुदादयः शब्दा यथासंख्यं पियादिष्वर्थेषु कप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / शोकमपनुदति शोकापनुदः प्रियः। पुत्रादिरानन्दकर एवमुच्यते। तुन्दं परिमाष्टिं तुन्दपरिमृजोऽलसः। स्तम्बे रमते स्तम्बेरमो हस्ती / कर्णे जपति कर्णेजपः सूचकः / एष्विति किम् / शोकापनोदो धर्माचार्यः / तुन्दपरिमार्ज आतुरः। स्तम्बे रन्ता पक्षी / कर्णे जपिता मन्त्री। 842 मूलविभुजादयः / / 5 / 1 / 144 // मूलविभुजादयः शब्दाः कात्ययान्ता नियतार्थधातूपपदा यथाशिष्टप्रयोगं निपात्यन्ते। मूलानि विभुजति मूलविभुजो रथः। उर्ध्या रोहति उर्वीरुहो वृक्षः। को मोदते कुमुदं कैरवम् / महीं धरति महोध्रः शैलः। उपसि बुध्यते उषर्बुधोऽग्निः। अपो बिभर्ति अब्भ्रं मेघः। सरसि रोहति सरसिरुहं पद्मम् / नखानि मुश्चन्ति नखमुचानि धनूंषि / काकेभ्यो गृहनीयाः काकगृहनीयास्तिलाः। धर्माय प्रददाति धर्मपदः। एवं कामप्रदः। शब्दपदः। शास्त्रेण प्रजा. नाति शास्त्रपज्ञः / एवमागमप्रज्ञः। 843 दुहेर्दुघः // 5 / 1 / 145 // नाम्नः पराहुहेर्डेघः प्रत्ययः स्यात् / कामान् दुग्धे पूरयति कामदुधा / धर्माय दुग्धे धर्मदुघा / असरूपखात् किम् / कामधुक् / डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः / 844 भजो विण // 5 // 11146 // नाम्नः पराद् भजेविण प्रत्ययः स्यात् / अर्ध भजते अर्धभाक् / पादभाक्। दूरभाक् / प्रभाक् ! विभाक् / इकार उच्चारणार्थः। वकारो विकिपोः सारूप्यार्थस्तेनात्र विषये किब् न / 845 मन्वनक्कनिविच कचित् // 5 // 1 / 147 // नाम्नः परात् धातोरेते प्रत्ययाः कचिल्लक्ष्यानुसारेण स्युः। मन्-इन्द्रं शृणाति इन्द्रशर्मा। सुशर्मा / सुवर्मा /

Page #706
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. सुदामा / अश्वत्थामा / कचिद्ग्रहणात् केवलादपि / शर्म / वर्म / हेम / दामा / पामा / वन्-भूरिदावा / घृतपावा / 846 वन्यापञ्चमस्य // 4 / 2 / 65 // धातोः पञ्चमस्य वनि प्रत्यये परे आकारः स्यात् / आङिति आकारान्तरपलेषादननुनासिकोऽनुनासिकश्चायमादेशः / 'लि लौ' इति ज्ञापकादननुनासिक एव स्यात् / जन्-विजावा / खन्विखावा / क्रम्-दधिक्रावा / गम्-अग्रेगावा / घुण-ध्यावा / घूर्ण-घूरावा / ओणअवावा / इबु व्याप्तौ च / वनि * यवोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' इति वलोपे नकारस्यात्वे यावा / पुनराग्रहणं ताविति नवेति च निवृत्त्यर्थम् / ङित्करणं घ्यावेत्यादौ गुणनिषेधार्थम् / कनिप-प्रातरिखा। प्रातरिखानौ / सुधीवा / सुपीवा / केवलादपि / कृत्वा / कृत्वानौ / धीवा। पीवा। विच्-कीलालपाः। शुभंयाः। पाप्मरेट् / केवलादपि। रेट् / रोट् / वेट् / जागः / ककारपकारौ किपित्कार्यार्थौ // 847 किम् / / 5 / 1 / 148 // नाम्नः पराद् धातोः किप् प्रत्ययः स्यात् कचित् / उखेन उखया वा संसते उखास्रत्। वहात् भ्रश्यति वहाभ्रट / 'घञ्युपसर्गस्य बहुल'मिति बहुलग्रहणादुखवहयोर्दीधः / पर्णानि ध्वंसते पर्णध्वत् / शकान् हयति शकहूः। परिव्ययति परिवीः / यवलूः। खलपूः / अक्षयूः / मित्रभूः। प्रतिभूः। कटचिकोः। केवलादपि / पाः / वाः। कीः गीः। ऊः / लूः। क्रुङ् / पक् / 848 गमां कौ // 4 / 2 / 58 // एषां गमादीनां यथादर्शनं को किङति प्रत्ययेऽन्तस्य लुक् स्यात् / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / जनं गच्छति जनंगत् / कलिङ्गगत् / यम्-संयत् , वियत् / तन्-परीतत् , उपातत् / सन्-मुसत् / मन्-सुमत् / वन्मुवत् / क्षण-सुक्षत् , विक्षत् / अग्रेगरित्यौणादिको डूः / 849 को // 4 / 4 / 120 // शासोऽवयवस्यासः स्थाने काविसादेशः स्यात् / आर्यशीः / मित्रशीः / आङ इतीसादेशे आशीः / सदिमृद्विषट्ठहदुहयुजविदमिदछिदजिनीराजिभ्यः (किप ) / दिवि सीदति दिविषत / सप्तम्या अलप भीरुष्ठानादिखात् पत्वं च / धुसत् / अन्तरिक्षसत् / सभासत् / प्रसीदति प्रसत् / उपसत् / अण्डं मूते अण्डमूः। शतमः। प्रमः। मित्रं द्वेष्टि मित्रविट्। प्रद्विट् / द्विषो जेन्नीयिषीष्ट वः। मित्राय द्रुह्यति मित्रध्रुक्। प्रध्रुक्। विध्रुक् / गांदोग्धि गोधुक्। कामधुक् / प्रधुक् / अश्वं युनक्ति युज्यते वा अश्वयुक् / प्रयुक्। युङ् / युञ्जौ। युञ्जः। तत्त्ववित्। वेदवित् /

Page #707
694 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त पवित् / निर्विविदे विदां वरः / विदेरविशेषेण ग्रहणम् / लाभार्थान्नेच्छन्त्येके / काष्ठं भिनत्ति काष्ठभित् / बलभित् / गोत्रभित् / रज्जु छिनत्ति रज्जुच्छित् / तमश्छिद्। भवच्छित् / प्रच्छित् / शत्रु जयति शत्रुजित् / प्रसेनजित् / कर्मजित् / प्रजित् / अभिजित् / सेनां नयति सेनानीः। अग्रणीः / ग्रामणीः। प्रणीः / नीः। विश्वस्मिन् राजते विश्वाराट् / विश्वस्य वसुराटोरिति दीर्घः। राजराट् / सम्राट् / विराट् / राट / अञ्चेः-दध्यञ्चति दध्यङ् / देवमश्चति देवद्यङ / विश्वद्यङ् / तिर्यङ् / प्राङ। प्रत्यङ्। केवलान्न / तथा ऋतौ ऋतुम् ऋतवे ऋतुपयोजनो वा यजते ऋविग याजकः। 'ऋत्विज्' इत्यादिना गत्वम् / धृष्णोति दधृक् प्रगल्भः। दधृगिति निर्देशाद् द्वित्वम् / उत्स्निह्यति उन्नयति वा उष्णिग छन्दः / उष्णिगिति निर्देशाद दलोपषत्वादि / कथं दिश्यते दिक् मृज्यते स्रक् ? क्रुत्संपदादित्वात् किम् / ककारः कित्कार्यार्थः। पकारः पित्कार्यार्थः / इकार उच्चारणार्थः / 850 छदेरिस्मन्त्रदक्कौ // 4 / 2 / 33 // छदेरिस्मन्किप्परे णौ इस्वः स्यात् / इसि-छदिः / मनि-छद्म / त्रटि-छत्रम् / छत्री। किपि-उपच्छत् , धामच्छत् / त्रडिति किम् / त्रे मा भूत् छात्रः। 851 स्पृशोऽनुदकात् // 5 / 1 / 149 // उदकवर्जितानाम्नः परात् स्पृशेः किए प्रत्ययः स्यात् / घृतं स्पृशति घृतस्पृक् / एवं मर्मस्पृक् / व्योमस्पृक् / मन्त्रेण स्पृशति मन्त्रस्पृक् / कर्मोपपदादेवेच्छन्त्यन्ये / अनुदकादिति किम् / उदकस्पर्शः / उदकेन स्पर्टी / अनुदक इति पर्युदासाश्रयणादुदकसदृशमनुपसर्ग नाम गृह्यते / तेनेह न / उपस्पृशति / 852 अदोऽनन्नात् // 1 / 1 / 150 // अन्नवर्जितानाम्नः पराददेः किए प्रत्ययः स्यात् / आममत्ति आमात् / सस्यात् / अनन्नादिति किम् / अन्नादः / बहुलाधिकारात् कणादः / पिप्पलादः / किप सिद्धोऽन्नप्रतिषेधार्थ वचनम् / 853 व्याक्रव्यादावामपक्कादौ // 5 / 1 / 151 // क्रव्यात् क्रव्याद इत्येतौ शब्दौ यथासंख्यं किवणन्तौ साधू स्याताम् , यद्यामात्पक्काचाभिधेयौ। क्रव्यमत्ति क्रव्यात् आममांसभक्षः। क्रव्यादः पकमांसभक्षः। क्रव्याद इति नेच्छन्त्यन्ये / आममांसवाच्यपि क्रव्यशब्दः क्रव्याद इति निपातनसामर्थ्यात् वृत्तौ पकमांसे वर्तते /

Page #708
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 695 अथवा कृत्तविकृत्तशब्दस्य पकमांसार्थस्य पृषोदरादित्वात् क्रव्यादेशः / सिद्धौ प्रत्ययौ विषयनियमार्थं वचनम् / 854 त्यदाद्यन्यसमानादुपमानाद् व्याप्ये दृशष्टक्सको च // 5 // 1 / 152 // त्यदादेरन्यशब्दात् समानशब्दाचोपमानभूताद् व्याप्ये कर्मणि वर्तमानात् पराद् दृशेाप्य एव टक्सको किप् च प्रत्ययाः स्युः / त्यदादि-स्य इव दृश्यते त्यादृशः, त्यादृशी। त्यादृक्षः। त्यादृक्षा। त्यादृक् / एवं तादृशः। तादृशी। तादृक्षः। तादृक्षा। तादृक् / अन्य-अन्यादृशः / अन्यादृशी / अन्यादृक्षः। अन्यादृक्षा / अन्यादृक् / समान-सदृशः। सदृशी / सदृक्षः। सदृक्षा। सदृक् / केचित्सकमपि टितं मन्यन्ते / तन्मते त्यादृक्षीत्यायेव / एभ्य इति किम् / वृक्ष इव दृश्यते / उपमानादिति किम् / स दृश्यते / व्याप्ये वर्तमानादिति किम् / तेनेव दृश्यते / तस्मिन्निव दृश्यते / अस्मिन्निव दृश्यते / व्याप्य एवेति किम् / तमिव पश्यन्तीत्यत्र कर्तरि न / वचनभेदान्न यथासंख्यम् / 855 कर्तुगिन् // 5 / 1 / 153 // कर्तृवाचिन उपमानभूतान्नान्नः पराद् धातोणिन् प्रत्यय: स्यात् / कृत्त्वात् कर्तरि / उष्ट्र इव क्रोशति उष्टक्रोशी / ध्वाङ्क्षरावी / खरनादी / सिंहनीं। कर्तुरिति किम् / शालीनिव क्रोद्रवान् भुङ्क्ते / उष्ट्रमिवाश्चमारोहति। उपमानभूतादित्येव / उष्ट्रः क्रोशति / अशीलार्थो जात्यर्थश्च आरम्भः। 856 अजातेः शीले // 5 / 1 / 154 // अजातिवाचिनो नाम्नः पराद् धातोः शीलेऽर्थे वर्तमानात् णिन् प्रत्ययः स्यात् / उष्णं भुङ्क्ते इत्येवंशीलः उष्णभोजी। शीतभोजी / अजातेरिति प्रसज्यप्रतिषेधादसत्ववाचिनोऽप्युपसर्गाद् भवति / उदासरतीत्येवंशील उदासारी। प्रत्यासारी / प्रस्थायी। प्रतिबोधी / प्रयायी। प्रतियायी / उदाङ्मत्याभ्यां परं सति वर्जयित्वा अन्यस्माद् धातोरुपसर्गपरान्नेच्छन्त्यन्ये / अजातेरिति किम् / ब्राह्मणानामन्त्रयिता / शालीन् भोक्ता। प्रभोक्ता उपभोक्ता संभोक्तेति बहुलाधिकारान्न / शील इति किम् / उष्णभोज आतुरः। 857 साधौ // 5 / 1 / 155 // नाम्नः परात् साधावर्थे वर्तमानाद् धातोणिन् प्रत्ययः स्यात् / अशीलार्थ आरम्भः। साधु करोति साधुकारी / साधुदायी। चारुनी / सुष्ठुगामी / वहुलाधिकारात् साधु वादयति वादको वीणाम् साधु गायतीत्यादौ न /

Page #709
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त 857 ब्रह्मणो वदः // 5 / 1 / 156 // ब्रह्मन्शब्दात् पराद् वदेणिन् प्रत्ययः स्यात् / ब्रह्म ब्रह्माणं वा वदति ब्रह्मवादी / अयमप्यशीलार्थ आरम्भो जात्यर्थोsसरूपविधिनिवृत्त्यर्थश्च / 759 व्रताभीक्ष्ण्ये // 5 / 1 / 157 // व्रतं शास्त्रितो नियमः। आभीक्ष्ण्यं पौनःपुन्यम् / तयोर्गम्यमानयोर्नाम्नः पराद् धातोणिन् प्रत्ययः स्यात् / व्रते-अश्राद्धं भुङ्क्ते अश्राद्धभोजी। अलवणभोजी / स्थण्डिलशायी / स्थण्डिलवर्ती। वृक्षमूल. वासी / पार्श्वशायी। तदन्यवर्जनमिह व्रतं गम्यते / आभीक्ष्ण्ये-पुनः पुनः क्षीरं पिबन्ति क्षीरपायिण उशीनराः। तक्रपायिणः सौराष्ट्राः / कषायपायिणो गान्धाराः। सौवीरपायिणो बाहीकाः / व्रताभीक्ष्ण्य इति किम् / स्थण्डिले शेते स्थण्डिलशयः। बहुलाधिकारादाभीक्ष्ण्येऽपीह न / कुल्माषखादाश्चोलाः। अशीलार्थ जात्यर्थं च वचनम् / 860 करणाघजो भूते // 1 / 1 / 158 // करणवाचिनो नाम्नः पराद् भूतेऽर्थे वर्तमानाद् यजेणिन् प्रत्ययः स्यात् अग्निष्टोमेनेष्टवान् अग्निष्टोमयाजी / भवति हि सामान्यविशेषयोर्भेदविवक्षायां सामान्ययजौ विशेषयजिरग्निष्टोमः करणम् / भूत इति किम् / अग्निष्टोमेन यजते / करणादिति किम् / गुरूनिष्टवान् / 861 निन्द्ये व्याप्यादिन् विक्रियः / / 8 / 1 / 159 // व्याप्यान्नाम्नः पराव विपूर्वात् क्रीणातेभूतेऽर्थे वर्तमानात् कुत्सिते कर्तरीन् प्रत्ययः स्यात् / सोमं विक्रीतवान् सोमविक्रयी, घृतविक्रयी, तैलविक्रयी ब्राह्मणः / निन्ध इति किम् / धान्यविक्रायः, घृतविक्रायः, तैलविक्रायः वणिक् / व्याप्यादिति किम् / ग्रामे विक्रीतवान् / भावेऽलन्तस्य मखींयेनेना सिद्धयति कुत्सायाम् वाधनार्थ वचनम् / 862 हनो णिन् // 5 / 1 / 160 // व्याप्यान्नाम्नः पराद् भूतेऽर्थे वर्तमानात् हन्तेनिन्छे कर्तरि णिन् प्रत्ययः स्यात् / पितृव्यं हतवान् पितृव्यघाती। मातुलघाती। असरूपत्वादणपि / पितृव्यघातः। मातुलघातः / केचित्त्वसरूपविधि नेच्छन्ति / निन्द्य इत्येव / शत्रु हतवान् शत्रुघातः। चौरघातः। व्याप्यादित्येव / दण्डेन हतवान् / घन्तान्मत्वर्थीयेनेना सिद्धे भूतकुत्साभ्यामन्यत्र शत्रुघातीत्यादौ मत्वर्थीयनिवृत्त्यर्थ वचनम् / अन्यत्रापीच्छत्यन्यः। एवं पूर्वसूत्रेऽपि / 863 ब्रह्मभ्रूणवृत्रात् किम् // 5 / 1 / 161 // ब्रह्मादिभ्यः कर्मभ्यः पराद्

Page #710
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. भूतेऽर्थे वर्तमानाद्धन्तेः किप् प्रत्ययः स्यात् / ब्रह्माणं हतवान् ब्रह्महा / भ्रूणहा / किवित्यनेनैव सिद्धे नियमार्थ वचनम् / चतुर्विधश्चात्र नियमः / ब्रह्मादिभ्य एव हन्ते भूते किए नान्यस्मात् / पुरुषं हतवान् पुरुषघातः / मधुहा / अहिहा / गोत्रहा। हिमहा / तमोपहा / असुरहा / आखुहा इत्यादिषु वर्तमानभविष्यतोः कालमात्रे वा 'किप ' इत्यनेनैव किप / तथा ब्रह्मादिभ्यो हन्तेरेव भूते नान्यस्माद धातोः किप / ब्रह्माधीतवान् ब्रह्माध्याय इत्यणेव न तु किप् / ब्रह्मविदादयस्तु भूताविवक्षायाम् / तथा ब्रह्मादिभ्यो हन्तेभूते किबेव नान्यः प्रत्ययः। ब्रह्माणं हतवान् ब्रह्महा इति किवेव भवति नाणणिनौ / ब्रह्मनादयस्तु कालसामान्येन ब्रह्मादिभ्यः' इति टकपत्यये साधवः / कथं वृत्रस्य हन्तुः कुलिशमिति ? केवलादेव हन्तेस्तृच् पश्चाद् वृत्रेण संवन्धः / ' मध्येऽपवादाः पूर्वान् विधीन् वाधन्ते नोत्तरान् ' इति किपाऽणादिरेव बाध्यते न तक्तवतू / तथा ब्रह्मादिभ्यो हन्तेर्भूत एव काले किष् नान्यस्मिन् / ब्रह्माणं हन्ति हनिष्यति वा ब्रह्मघात इत्यणेव / तदेतत्सर्व बहुलाधिकाराल्लभ्यते / 864 कृगः सुपुण्यपापकर्ममन्त्रपदात् // 5 // 1 / 162 // सुशब्दात् पुण्यादिभ्यश्च कर्मभ्यः परात करोते तेऽर्थे वर्तमानात् किप स्यात् / सुष्टु कृतवान् सुकृत् / पुण्यं कृतवान् पुण्यकृत् / पापकृत् / कर्मकृत् / मन्त्रकृत् / पदकृत् / इदमपि नियमार्थ वचनम् / त्रिविधश्चात्र नियमः / एभ्यः कृग एव भूते किप् नान्यस्माद् धातोः / मन्त्रमधीतवान् मन्त्राध्याय इत्यपक्ता एव भवन्ति न किप् / मन्त्रवित् , पापनुत् इत्यादौ तु भूताविवक्षायां किम् / तथा एभ्यः कृगो भूत एव किए / इह न / कर्म करोति करिष्यति वा कर्मकारः, मन्त्रकारः / पदकारः / तथा एभ्यः परात् कृगो भूते किप् एव नान्यः प्रत्ययः / तेन कर्म कृतवान् कर्मकार इति न / एभ्य एव भूते कृगः किविति धातुनियमो नेष्यते / तेन शास्त्रकृत् तीर्थकृत् वृत्तिकृत् सूत्रकृत् भाष्यकृदित्यादयः सिद्धाः।। 866 सोमात्सुगः / / 5 / 1 / 163 // कर्मणः परात् सुनोते तेऽर्थे वर्तमानात् किए स्यात् / सोमं सुतवान् सोमसुत् / अयमपि नियमार्थो योगः। चतुर्विधश्चात्रापि नियमः / सोमादेवेति नियमात् सुरां सुतवान् सुरासाव इत्यण / सुरामुदिति भूताविवक्षायाम् / सुग एवेति नियमात् सोमं पीतवान् सोमपा इति विच / भूत एवेति नियमात् सोमं सुनोति सोष्यति वा सोमसाब इत्यण् / किबेवेति नियमात् सोमं सुतवान् इत्यण न /

Page #711
698 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त 866 अग्नेश्वैः / / 5 / 1 / 164 // अग्नेः कर्मणः पराचिनोते तेऽर्थे वर्तमानात् किप् स्यात् / अग्नि चितवान् अग्निचित् / अत्रापि चतुर्विधो नियमः। अग्नेरेवेति नियमात् कुड्यं चितवान् कुड्यचाय इत्यण / चरेरेवेति नियमादग्निं कृतवान् अग्निकारः। भूत एवेति नियमादग्निं चिनोति चेष्यति वाग्निचायः। किबेवेति नियमादग्निं चितवानित्यण् न / 867 कर्मण्यग्न्यर्थे // 5 / 1 / 166 // कर्मणः पराद् भूतेऽर्थे वर्तमानाचिनोतेः कर्मणि कारकेऽग्न्यर्थेऽभिधेये किप् स्यात् / श्येन इव चीयते स्म श्येनचित् / एवं कङ्कचित / रथचक्रचित् / अग्न्यर्थ इष्टक्चय उच्यते / बहुलाधिकारात् रूढिविषय एवायं द्रष्टव्यः। केचित्तु संज्ञाशब्दखात् कालत्रयेऽप्ययं भवतीत्याहुः। श्येन इव चीयते चितश्चेष्यते वा श्येनचित् / 868 दृशः क्वनिप् // 5 / 1 / 166 // कर्मणः पराद् दृशो भूतेऽर्थे वर्तमानात् कनिप् प्रत्ययः स्यात् / मेरुं दृष्टवान मेरुदृश्वा / विश्वदृश्वा / बहुदृश्वा / परलोकटश्वा / सामान्यसूत्रेण कनिपि सिद्धे भूतकाले प्रत्ययान्तरबाधनाथै वचनम् / 869 सहराजभ्यां कृग्युधेः // 5 / 1 / 167 // सहशब्दात् राजन्शब्दाच कर्मणः परात् करोतेयुधेश्च भूतेऽर्थे वर्तमानात् कनिप् प्रत्ययः स्यात् / सह कृतवान् सहकृता / सहकृत्वानौ / सह युद्धवान् सहयुध्वा / सहयुध्वानौ / राजानं कृतवान् राजकृता / राजानं योधितवान् राजयुध्वा / युधिरन्तर्भूतण्यर्थः सकर्मकः। कर्मण इत्येव / राज्ञा युद्धवान् / प्रत्ययान्तरबाधनार्थोऽयमप्यारंभः / / 870 अनार्जनेर्डः // 5 / 1 / 168 // कर्मणः परादनुपूर्वाजनेर्भूतेऽर्थे वर्तमानाड्डः प्रत्ययः स्यात् / पुमांसमनुजातः पुमनुजः / स्यनुजः / आत्मानुजः। अनुपूर्वो जनिः जननोपसर्जनायां प्राप्तौ वर्तमानः सकर्मकः। 871 सप्तम्याः // 5 / 1 / 169 // सप्तम्यन्ताद् नाम्नः पराद् भूतेऽर्थे जनेर्डः स्यात् / उपसरे जातः उपसरजः / मन्दुरायां मन्दुरे वा जातः मन्दुरजः / / अप्सु जातम् अप्सुजम् , अब्जम् / 872 अजातेः पश्चम्याः // 5 // 1 // 170 // पञ्चम्यन्तादजातिवाचिनो नाम्नः पराद् भूतेऽर्थे जनेर्डः स्यात् / बुद्धेर्जातो बुद्धिजः संस्कारः। संस्कारजा स्मृतिः /

Page #712
699 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. संतोषजं सुखम् / कौशल्याया जातः कौशल्याजः / संज्ञाशब्दोऽत्रोपपदम् / अजातेरिति किम् / हस्तिनो जातः / अश्वाज्जातः / 873 क्वचित् // 5 / 1 / 171 // उक्तादन्यत्रापि कचिल्लक्ष्यानुसारेण डः स्यात् / उक्तानान्नोऽन्यतोऽपि / किं जातेन किंजः / केन जातः किंजोऽनितिपितृकः / अलं जातेनालंजः। द्विर्जातो द्विजः। न जातोऽजः / अधिजातोऽधिजः / उपजः। परिजः। प्रजाताः प्रजाः। अभिजः / अकर्मणोऽपि, अनुजः / जातेरपि, ब्राह्मणजः पशुवधः। क्षत्रियजं युद्धम् / स्त्रीजमनृतम् / उक्तादधातोरन्यतोऽपि। ब्रह्मणि जीनवान् ब्रह्मज्यः / उक्तानाम्नो धातोश्चान्यतोऽपि / वरमाहतवान् वराहः। उक्तानाम्नो धातो; कारकाच्चान्यतोऽपि / परिखाता परिखा। आखाता आखा। उपखाता उपरखा / नामधातुकालान्यत्वे-भित्रं द्वयति मित्रहः। अणोऽपवादो डः / धातुकारकान्यत्वे-पटे हन्यते स्म पटहः। धातुकालान्यत्वेवार्चरति वा हंसः / नामकारकान्यत्वे-पुंसानुजातः पुंसानुजः। नामाभावेउक्तधातुकालान्यत्वे-अटति अतति वा अः। कायति कामयते वा कः / भातीति भं नक्षत्रम् / नामाभावे उक्तधातुकालकारकान्यत्वे च खन्यत इति खम् / 874 सुयजाईनिप् / / 5 / 1 / 172 / / सुनोतेयजतेश्च भूतार्थवृत्तेवनिप् स्यात् / सुतवान् सुखा। सुखानौ / इष्टवान् यज्वा / यज्वानौ। कनिप्वन्भ्यां सिद्धे भूते नियमार्थ वचनम् / मन्नादिसूत्रस्थकचिद्ग्रहणस्यैव प्रपञ्चः। डकारो गुणनिषेधार्थः। पकारः पित्कार्यार्थः / इकार उच्चारणार्थः / 875 जूषोऽतः // 5 / 1 / 173 // जीर्यते तार्थवृत्तेरत प्रत्ययः स्यात् / जीर्यति स्म जरन् / जरती / असरूपत्वात् / जीर्णः। जीर्णवान् / ऋकारो दीर्घत्वप्रतिषेधार्थः। 876 क्तक्तवतू // 5 / 1 / 174 // धातो तेऽर्थे वर्तमानात् क्तक्तवतू प्रत्ययौ स्याताम् / क्रियते स्म कृतः। करोति स्म कृतवान् / प्रकृतः कटं देवदत्तः। प्रकृतवान् कटं देवदत्तः। अत्र समुदायस्याभूतत्वेऽपि कटैकदेशे कटत्वोपचारात् तस्य च निर्वृत्तत्वाद् भूत एव धात्वर्थ इत्यादिकर्मण्यनेनैव क्तक्तवतू सिद्धौ।। 877 श्लिषशीङ्स्थासवसजनरहजृभजेः क्तः // 51 // 9 // एभ्यः क्तमत्ययो यो विहितः स कर्तरि वा स्यात् / श्लिष्टः / आश्लिष्टः कान्तां कामुकः।

Page #713
700 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त आश्लिष्टा कान्ता कामुकेन / आश्लिष्टं कामुकेन / शीङ्-अतिशयितो गुरुं शिष्यः। अतिशयितो गुरुः शिष्येण / अतिशयितं शिष्येण / स्था-उपस्थितो गुरुं शिष्यः / उपस्थितो गुरुः शिष्येण / उपस्थितं शिष्येण / आस्-उपासितो गुरुं शिष्यः। उपासितो गुरुः शिष्येण / उपासितं शिष्येण / वस्-अनूषितो गुरुं भवान् / अनूपितोगुरुभवता। अषितं भवता। जन्-अनुजातो माणवको माणविकाम् / अनुजाता माणविका माणवकेन / अनुजातं माणवकेन / विजाता वत्सं गौः। विजातो वत्सो गवा / विजातं गवा। रुह-आरूढो वृक्षं भवान् / आरूढो वृक्षो भवता / आरूढं भवता / जु-अनुजीर्णो वृषली चैत्रः / अनुप्राप्य जीर्ण इत्यर्थः / अनुजीर्णा वृषली चैत्रेण / अनुजीर्ण चैत्रेण / भज्-विभक्ता भ्रातरो रिक्थम् / विभक्तं भ्रातृभिः रिक्थम् / विभक्तं भ्रातृभिः / अकर्मका अपि हि धातव उपसर्गसंबन्धात् सकर्मका भवन्तीति शीङादिग्रहणम् / अन्यथाऽकर्मकत्वादुत्तरेणैव सिद्धम् / श्लिषभजी केवलावपि सकर्मको / 878 भारम्भे // 5 / 1 / 10 // आरम्भे आदिकर्मणि भूतादित्वेन विवक्षिते वर्तमानाद धातोर्यः क्तो विहितः स कर्तरि वा स्यात् / प्रकृतः कटं भवान् / प्रकृतः कटो भवता / प्रभुक्त ओदनं चैत्रः / प्रभुक्त ओदनश्चैत्रेण / प्रभुक्तं चैत्रेण / 879 गत्याकर्मकपिबभुजेः // 5 / 1 / 11 // भूतादौ यः क्तो विहितः स गत्यर्थेभ्योऽकर्मकेभ्यश्च धातुभ्यः पिबभुजिभ्यां च कर्तरि वा स्यात् / गत्यर्थ-गतो मैत्रो ग्रामम् / गतो मैत्रेण ग्रामः / गतं मैत्रेण / यातास्ते ग्रामम् / यातस्तैामः / यातं तैः / अकर्मक-आसितो भवान् / शयितो भवान् / आसितं भवता / शयितं भवता / सकर्मका अपि अविवक्षितकर्माणोऽकर्मकाः / तेन पठितो भवान् / एवं प्रख्यातः। विदितः। अविवक्षितकर्मभ्यो नेच्छन्त्येके / तन्मते कृतो देवदत्तः, हृतो देवदत्तः इत्यादि कर्तरि न / कालभावाध्वभिश्च कर्मभिः सकर्मका अप्यकर्मका उक्ताः। तेन त्रैरूप्यं भवति / सुप्तो भवान् मासम् / मुप्तो भवता मासः / मुप्तं भवता मासम् / एवमोदनपाकं सुप्तो भवान् इत्यादि। पिब-पयः पीता गावः। इदंगोभिः पीतम् / इह गोभिः पीतम्। भुजि-अन्नं भुक्तास्ते। इदं तैर्भुक्तम् / इह तैर्भुक्तम् / 880 अद्यर्थाचाधारे // 5 // 1 // 12 // अद्यर्थात् आहारार्थात् धातोगत्यर्थाकमकपिवभुजेश्च यः क्तः स आधारे वा स्यात् / इदमेषां जग्धम् / इदं तैर्जग्धम् /

Page #714
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 701 इह तैर्जग्धम् / इदमेषामभ्यवहृतम् / इदं तैरभ्यवहृतम् / इदं तेषामशितम् / इदं तैरशितम् / आरम्भे तु कर्तर्यपि भवति / इह ते अन्नं पाशिताः / इह ते मधु प्रलीढाः / गत्यर्थादिभ्यः खल्वपि / इदं तेषां यातम् / इदमहेः सप्तम् / इदमेपामासितम् / इदभेषां शयितम् / इदं गवां पीतम् / इदं तेषां भुक्तम् / पक्षे कर्तृकर्मभावेषु पूर्वाण्येवोदाहणानि / .881 ह्लादो हद् क्तयोश्च // 4 / 2 / 67 // हादतेः क्तक्तवखोः क्तौ च परतो हद् आदेशः स्यात् / हन्नः / हन्नवान् / प्रहन्नवान् / अत्र ‘रदादमूर्छमद' इत्यधस्तनसूत्रेण दकारस्य नकारः। क्तयोश्चेति किम् / हादिखा। 882 ऋल्वादेरेषां तो नोऽप्रः // 4 / 2 / 68 // पृवर्जितादृकारान्ताद् धातोवादिभ्यश्च परेषां क्तिक्तक्तवतूनां तकारस्य नकार आदेशः स्यात् / त-तीर्णः, तीर्णवान् / कृ-कीर्णः, कीर्णवान् / गृ-गीर्णः, गीर्णवान् / ल्वादि-लूनः। लूनवान् / धूनः। धूनवान् / लीनः / लीनवान् / अम इति किम् / पूर्तिः / पूर्णिरित्यपि कश्चित् / पूर्तः। पूर्तवान् / ल्वादिषु ये अकारान्ता स्तृट्टप्रभृतयस्तेषामृग्रहणेनैव सिद्धे तत्र पाठः प्वादिकार्यार्थः / क्राधन्तर्गणो ल्वादिः / __883 रदादमूर्च्छमदः क्तयोर्दस्य च // 4 / 2 / 69 // मूर्छिमदिवर्जिताद् रेफदकारान्ताद् धातोः परस्य क्तयोः क्तक्तवखोस्तकारस्य तत्संनियोगे धातुदकारस्य च नकारः स्यात् / पूरै-पूर्णः / पूर्णवान् / गुरै-पूर्णः / गूर्णवान् / मिद्भिन्नः। भिन्नवान् / छिद्-छिन्नः। छिन्नवान् / रदादिति किम् / चितः चितवान् / अमूर्छमद इति किम् / मूर्तः / मूर्तवान् / मत्तः / मत्तवान् / कृतस्थापत्यं कार्तिरित्यत्र * असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे इति न / क्तयोरिति किम् / पूर्तिः। भित्तिः / कथं चूणिः ? चुरेरौणादिको णिः / रदस्येति किम् / चरितम् / उदितम् / इटा व्यवधाने न स्यात् / कृतः कृतवानित्यत्र तु वर्णैकदेशानां वर्णग्रहणेनाग्रहणान्न / रेफात् परेण खरभागेन व्यवधानाद्वा / ऋकारस्य हि मध्येऽर्धमात्रो रेफः, अग्रे पश्चाच तुरीयः स्वरभागः प्रतिज्ञायते / भिन्नवद्भ्यामित्यत्र प्रत्ययदकारस्य परेऽसत्वात् सूत्रे चाश्रुतत्वान्न / कथं चीर्गः, चीर्णवानिति ? चू इति धावन्तरं चरतिसमानार्थ क्तक्तवतुविषयमामनन्ति / 884 सूयत्याद्योदितः॥४।२।७०॥ सूयत्यादिभ्यो नवभ्यो धातुभ्य ओकार

Page #715
702 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त इयेषां तेभ्यश्च परस्य क्तयोस्तकारस्य नकारादेशः स्यात् / पूडौच-सूनः, सूनवान् / दूच्-दूनः, दूनवान् / दीच्-दीनः,दीनवान्। धीच्-धीनः,धीनवान् / मीच्मीनः, मीनवान् / रीच्-रीणः, रीणवान् / लीच्-लीनः, लीनवान् / डीङ्च्डीनः,डीनवान्। त्रीच्-त्रीणः, वीणवान् / इति सूयत्यादयः। ओदित्-ओलजैङ् ओलस्नैति वा लग्नः, लग्नवान् / ओविजैति-उद्विग्नः, उद्विग्नवान् / ओप्यायैङ्पीनः, पीनवान् / ट्वोश्वि-शूनः, शूनवान् / ओवश्वौत्-वृक्णः, वृक्णवान् / एभ्य इति किम् / पीतः / पीतवान् / सूयतीति श्यनिर्देशः सूतिसुवत्योनिवृत्त्यर्थः / 885 व्यञ्जनान्तस्थातोऽख्याध्यः // 42171 // ख्याध्यावर्जितस्य धातोर्यद् व्यञ्जनं तस्मात् परा याऽन्तस्था तस्याः परो य आकारस्तस्मात् परस्य क्तयोस्तकारस्य नः स्यात् / स्त्यानः / स्त्यानवान् / निद्राणः / निद्राणवान् / ग्लानः। ग्लानवान् / व्यञ्जनेति किम् / यातः। यातवान् / अन्तस्थेति किम् / स्नातः। स्नातवान् / आत इति किम् / च्युतः। च्युतवान् / द्रुतः। द्रुतवान् / प्लुतः। प्लुतवान् / धातुना व्यञ्जनस्य विशेषणादिह न। निर्यातः। निर्यातवान् / द्विर्भावेऽप्यन्तस्थेत्यभेदाश्रयणाद् बहिरङ्गत्वेनासिद्धेश्च न / अख्याध्य इति किम् / ख्यातः / ख्यातवान् / ध्यातः / ध्यातवान् / आतः परस्येति किम् / दरिद्रितः / दरिद्रितवान् / 886 पूदिव्यश्चेर्नाशाद्यूतानपादाने // 4 / 2 / 72 / / पू दिव अञ्च् इत्येतेभ्यो यथासंख्यं नाशेऽद्यूते अनपादाने चार्थे परस्य क्तयोस्तकारस्य नकारादेशः स्यात् / पूना यवा विनष्टा इत्यर्थः। आधुनः / परिघुनः / 887 वेटोऽपतः // 4 / 4 / 63 // पतिवर्जिताद् यत्र कचिद्विकल्पितेटो धातो. रेकस्वरात् परयोः क्तयोरादिरिट् न स्यात् / समक्नौ शकुनेः पक्षौ / संगतावित्यर्थः। रधो-रद्धः, रद्धवान् / अञ्जौ-अक्तः, अक्तवान् / गुहौ-गूढः, गूढवान् / शमौशान्तः, शान्तवान् / अम्मू-अस्तः, अस्तवान् / केचिदस्यतेर्भावे क्ते नित्यमिटमिच्छन्ति / असितमनेन / सह-सोढः, सोढवान् / अपत इति किम् / पतितः / पतितवान् / सनि वेट्वात् माप्ते प्रतिषेधः / एकस्वरादित्येव / दरिद्रितः। दरिद्रितवान् / कथं प्रोणुतः, प्रोणुतवान् ? 'ऋवर्णश्यूटुंगः कितः' इत्यनेन भविष्यति / नाशाङ्तानपादान इति किम् / पूतं धान्यम् / द्यूतं वर्तते। उदक्तमुदकं कूपात् / कथं व्यक्तम् ? अर्भविष्यति /

Page #716
प्रकरणम् ] सिद्धहै मबृहत्मक्रिया. 888 सेासे कर्मकर्तरि // 4 / 273 // सिनोतेः सिनातेर्वा परस्य क्तयोस्तकारस्य ग्रासे कर्मणि कर्तृत्वेन विवक्षिते नकारः स्यात् / सितो ग्रासः स्वयमेव / ग्रास इति किम् / सितं कर्म स्वयमेव / कर्मकर्तरीति किम् / सितो ग्रासो मैत्रेण / सितो गलो ग्रासेन / - 889 क्षेः क्षी चाध्यार्थे // 4 / 2 / 74 // ध्यणर्थो भावकर्मणी, ततोऽन्यस्मिन्नर्थे विहितयोः क्तयोस्तकारस्य क्षि इत्येतस्मात् परस्य नकारः स्यात् तत्संनियोगे चास्य क्षी इत्ययमादेशः / कर्तरि-क्षीणः, क्षीणवान् मैत्रः। अधिकरणे-इदमेषां क्षीणम् / अध्यार्थ इति किम् / क्षितमस्य। भावे क्तः। क्षिप्शू हिंसायामित्यस्य सानुबन्धत्वान्न ग्रहणम् / अन्यस्तु तस्यापि ग्रहणमिच्छति / 890 वाऽऽक्रोशदैन्ये // 4 // 27 // आक्रोशे दैन्ये च गम्यमाने क्षेः परस्याघ्यार्थे क्तयोस्तकारस्य वा नकारादेशः स्यात् तत्संनियोगे च क्षी इत्ययमादेशः / आक्रोशे-क्षीणायुः क्षितायुर्वा जाल्मः / दैन्ये-क्षीणकः, क्षितकः तपस्वी / अध्यार्थ इत्येव / क्षितं जाल्मस्य / क्षितं तपस्विनः / कश्चित्तु भावेऽपि विकल्पमिच्छति / क्षीणमनेन / क्षितमनेन / क्षेर्भावकर्मणोर्भाषायां क्त एव नास्तीति कश्चित् / 891 ऋहीघ्राधात्रोन्दनुदविन्तेर्वा // 4 / 2176 // एभ्यः परस्य क्तयोस्तकारस्य नकारो वा स्यात् / ऋ-ऋणम् / ऋतम् / ही-हीणः, हीणवान् / ह्रीतः, हीतवान् / घ्रा-घ्राणः, घ्राणवान् / घ्रातः, घ्रातवान् / त्रा-त्रोणः, त्राणवान् / त्रातः, त्रातवान् / उन्द्-ऐदित्वात् 892 डायव्यैदितः क्तयोः // 4 / 4 / 6 // डीयतेः श्वयतेरैदिद्भ्यश्च धातुभ्यः परयोःक्तयोरादिरिट् न स्यात् / समुन्नः, समुन्नवान् / समुत्तः, समुत्तवान् / नुद्-नुन्नः, नुन्नवान् / नुत्तः, नुत्तवान् / विदिप्-विन्नः, विन्नवान् / वित्तः, वित्तवान् / विदः श्ननिर्देशाद् विद्यतेविन्दतेश्च नित्यं नकारः / विनः, विन्नवान् / प्रथमाभ्यामप्राप्ते घ्रादिभ्यस्तु प्राप्ते विकल्पः / तेन दकारान्तानां दस्यापि पूर्वेण नत्वं भवति / तकारनत्वाभावपक्षे च संनियोगशिष्टत्वाद्दस्यापि नकारो न। व्यवस्थितविभाषेयम् / तेन ऋणमित्युत्तमर्णाधमर्णयोरेव / अन्यत्र ऋतं सत्यम् / त्रायतेस्तु संज्ञायां न / त्रातः, देवत्रातः / अन्यत्र तु नत्वम् / त्राणः / उभयमित्येके / डीयतेः-डीनः, डीनवान् / उड्डीनवान् / शूनः, शूनवान् / अन्ये

Page #717
704 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त ऽप्यदितः-ओलजै-लग्नः, लग्नवान् / विजै-उद्विग्नः, उद्विग्नवान् / यतै-यत्तः, यत्तवान् / त्रसै-त्रस्तः, त्रस्तवान् / दीपै-दीप्तः, दीप्तवान् / डीयेतिश्यनिर्देशात् डयतेरिडेव। डयितः, डयितवान् / क्तयोरिति किम् / डयिता / श्वयिता / लज्जिता। उद्विजिता / कृतैनृतैतै इत्येतेषां वेट्वेन क्तयोरिट्प्रतिषेधे सिद्ध ऐदित्त्वं यङ्लुबर्थम् / 893 दुगोरूच // 4 / 277 // दु गु इत्येताभ्यां परस्य क्तयोस्तकारस्य नकारादेशः स्यात् तत्संनियोगे च अनयोरूकारश्चान्तादेशः। दूनः, दूनवान् / गूनः, गूनवान् / 894 बैशुषिपचो मकवम् / / 4 / 2 / 78 // शुषिपचिभ्यः परस्य क्तयोस्तकारस्य यथासंख्यं म क व इत्येते आदेशाः स्युः / क्षामः, क्षामवान् / शुष्कः, शुष्कवान् / पक्कः, पकवान् / 895 निर्वाणमवाते // 4 // 2 // 79 // निर्वाणमिति निपूर्वाद् वाधातोः परस्य क्ततकारस्य नकारो निपात्यते अवाते कर्तरि-वातश्चेन्नितिक्रियायाः कर्ता न। निर्वाणो मुनिः। निर्वाणो दीपः। अवाते इति किम् / निर्वातो वातः / निर्वातं वातेन / भावेऽपि वात एव कर्ता / निर्वाणः प्रदीपो वातेनेत्यत्र तु प्रदीपः कर्ता / वातस्तु हेतुः करणं वेति प्रतिषेधो न / केचित्तु निर्वाणं वातेनेतीच्छन्ति / तेषां वाते कर्तरि प्रत्यये सति प्रतिषेध इति द्रष्टव्यम् / 896 अनुपसर्गाः क्षीवोल्लाघकृशपरिकृशफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लाः // // 4 / 280 // अनुपसर्गाः क्तप्रत्ययान्ता एते शब्दा निपात्यन्ते / क्षीबृङ् मदे। उत्पूर्वी लाघृङ् सामर्थ्ये / कृशच तनुत्वे केवलः परिपूर्वश्च। एभ्यः परस्य क्ततकारस्य लोप इडभावश्च निपात्यते / क्षीवः / उल्लाघः / कृशः / परिकुशः / त्रिफला विशरणे इत्यस्मात् केवलादुत्संपूर्वाच्च परस्य क्तस्य लादेशो भावारम्भविवक्षायामिडभावश्च निपात्यते / फुल्लः, उत्फुल्लः, संफुल्लः / केचित्तु क्षीबवान् , उल्लाघवान् , कृशवान् , परिकुशवान् , फुल्लवान् , उत्फुल्लवान् , संफुल्लवान् इति क्तवतावपि रूपमिच्छन्ति, तदर्थ क्तक्तवत्वोस्तशब्दावधि निपातनं द्रष्टव्यम् / एतदर्थमेव बहुवचनम् / अनुपसर्गा इति किम् / प्रक्षीवितः। पोल्लाधितः। प्रकृशितः। संपरिकृशितः। 897 आदितः॥४॥४७॥ आकारानुबन्धाद् धातोः परयोः क्तयोरादिरिट् 71.

Page #718
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 705 न स्यात् / ति चोपान्त्येत्युत्वम् / आदितां धातूनां भावारम्भे वेट्त्वादन्यत्र वेटोs. पत इत्यनेनैव नित्यमिट्मतिषेधे सिद्धे योगविभागो यदुपाधेर्विभाषा तदुपाधेः प्रतिषेध इति न्यायज्ञापनार्थः, तेन विदक् ज्ञाने-विदित इत्यादि सिद्धम् / प्रफुल्तः। निपातनस्येष्टविषयत्वात् फल निष्पत्तौ--फलितः, फलितवान् / क्षीवादयः शब्दाः केनाचापि च सिद्धयन्ति क्षीवित इत्यादिरूपनिवृत्त्यर्थं तु वचनम् / कथं प्रक्षीवः? प्रगतः क्षीवः इति प्रादिसमासाद् भविष्यति / 898 भित्तं शकलम् // 4 / 2 / 81 // भिदेः परस्य क्तस्य नत्वाभावो निपात्यते, शकलम्-शकलपर्यायश्चेद् भित्तशब्दः / भित्तं शकलमित्यर्थः। शकलमिति किम् / भिन्नम् / शकलमिति पर्यायनिर्देशः किम् / भिदिक्रियाविवक्षायां शकले विषये भिन्नमित्येव यथा स्यात् / भिन्नं शकलम् / भिन्न भित्तम् / / 899 वित्तं धनप्रतीतम् // 4 / 2 / 82 // विन्दतेः परस्य नत्वाभावो निपात्यते धनप्रतीतम्-धनपर्यायः प्रतीतपर्यायश्चेद् वित्तशब्दः। विद्यते लभ्यते इति वित्तं धनम् / विद्यते उपलभ्यतेऽसाविति वित्तः प्रतीतः। धनप्रतीतमिति किम् / विनः। वेत्तेविदितम् / विन्तेविनं वित्तं च / विद्यतेविनम् / वित्तं धने प्रतीते च विन्दतेविनमन्यत्र / ___ 900 क्तयोरनुपसर्गस्य // 4 / 1 / 92 // अनुपसर्गस्य प्यायः क्तयोः क्तक्तवत्वोः प्रत्यययोः परयोः पीत्ययमादेशः स्यात् / पीनं मुखम् / पीनवन्मुखम् / क्तयोरिति किम् / प्यायते / अनुपसर्गस्येति किम् / प्रप्यानो मेघः। 901 आडोऽधूधसोः॥४।१।९३॥ आङ उपसर्गात् परस्य प्यायतेरन्धावूधसि चार्थे क्तयोः परतः पीरादेशः स्यात् / आपीनोऽन्धुः। आपीनमूधः। अन्धुव्रणम् ऊधसो वा पर्यायः। आङ इति किम् / प्रप्यानोऽन्धुः / परिप्यानमूधः / अन्धूधसोरिति किम् / आप्यानश्चन्द्रः / आङ एवेति नियमात् प्राप्यानमूध इत्यत्राडन्तादुपसर्गान्न भवति / अनुपसर्गस्य तु पूर्वेण भवत्येव / पीनोऽन्धुः / पीनवान 1 'आदितो नवा भावारंभे' इत्येक एव क्रियतां, कि योगविभागेनेति / तदुपाधेरिति / अयमर्थः-'नवा भावारंभे' इत्यनेन भावारंभविवक्षायां विभाषा इति यदा कर्मणि कर्तरि वा विवक्ष्यते क्तस्तदा वेटोऽपत इत्यनेनापि निषेधो न स्यात् इत्यस्य पृथगारंभः / / 89

Page #719
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कृदन्त न्धुः / पीनमूधः / पीनवदूधः। अन्ये तु प्यायतेः केवलस्याङ्पूर्वस्याङन्तोपसर्गपूर्वस्यैव च प्रयोगमिच्छन्ति नान्यपूर्वस्य / तन्मते प्रप्यानपरिप्यानादयोऽप्रयोगाः। तयोरित्येव / आप्याय्यः। 902 स्फायः स्फी वा // 4 / 1 / 94 // स्फायतेः क्तयोः परतः स्फी इत्ययमादेशो वा स्यात् / स्फीतः, स्फीतवान् / संस्फीतः, संस्फीतवान् / स्फातः, स्फाततवान् / क्तयोरिति किम् / स्फातिः / विकल्पं नेच्छन्त्यन्ये / 903 प्रसमः स्त्यः स्ती॥४॥१९॥ प्रसम् इत्येवं समुदायपूर्वस्य स्त्यायतेः क्तयोः परतः स्ती इत्ययमादेशः स्यात् / प्रसंस्तीतः, प्रसंस्तीतवान् / प्रसम इति किम् / संप्रस्त्यानः / संप्रस्त्यानवान् / स्त्यानः / संस्त्यानः / प्रसमो नेच्छन्त्यन्ये / 904 प्रात्तश्च मो वा // 4 / 1 / 96 // प्रात् केवलात् परस्य स्त्यायतेः क्तयोः परयोः स्ती इत्ययमादेशः स्यात् क्तयोस्तकारस्य च वा मकारः / प्रस्तीमः, प्रस्तीमवान् / प्रस्तीतः, प्रस्तीतवान् / 905 श्यः शीवमूर्तिस्पर्शे नश्चास्पर्शे॥४।१।९७॥ द्रवस्य मूर्तिः-काठिन्यं तस्मिन् स्पर्शे च वर्तमानस्य श्यायतेः क्तयोः परतः शी इत्ययमादेशः स्यात् तत्संनियोगे च क्तयोस्तकारस्यास्पर्शे विषये नकारादेशः / शीनं घृतम् ! शीनवद् घृतम् / शीनं मेदः, शीनवन्मेदः / द्रवावस्थायाः काठिन्यं गतमित्यर्थः / स्पर्शशीतं वर्तते / शीतो वायुः / गुणमात्रे तद्वति चार्थे स्पर्शविषयो भवति / द्रवमूर्तिस्पर्श इति किम् / संश्यानो वृश्चिक; / शीतेन संकुचित इत्यर्थः / व्यञ्जनान्तस्थात इति नत्वम् / 906 प्रतेः // 4 / 1 / 98 // प्रतिपरस्य श्यायतेः क्तयोः परतः शी इत्ययमादेशः स्यात् तत्संनियोगे च क्तयोस्तकारस्य नकारः। प्रतिशीनः, प्रतिशीनवान् / प्रतिपूोऽयं रोगे वर्तत इति पूर्वेणाप्राप्तौ वचनम् / 907 वाऽभ्यवाभ्याम् // 4 / 1 / 99 // अभि अव इत्येताभ्यां परस्य स्त्यायतेः क्तयोः परतः शी इत्ययमादेशो वा स्यात् तत्संनियोगे च क्तयोस्तस्यास्पर्श नः /

Page #720
पकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 707 अभिशीनः, अभिशीनवान् / अभिश्यानः, अभिश्यानवान् / अवशीनः, अवशीनवान् / अवश्यानः, अवश्यानवान् / द्रवमूर्तिस्पर्शनयोरप्यनेन परत्वाद् विकल्पः। अभिशीनम् , अभिश्यानं घृतम् / अवशीनम् , अवश्यानं हिमम् / अभिशीतः, अवशीतो वायुः / स्पर्शत्वान्न नत्वम् / अभिश्यानः, अवश्यानो वायुः / व्यञ्जनान्तस्थात इति स्पर्शेऽपि नत्वम् / अभ्यवाभ्यामिति किम् / संश्यानः, संश्यानवान् / केचित्तु समा व्यवधानेऽपीच्छन्ति / अभिसंशीनः,अभिसंशीनवान् / अभिसंश्यानः, अभिसंश्यानवान् / अवसंशीनः, अवसंशीनवान् / अवसंश्यानः, अवसंश्यानवान् / तदाभ्यवाभ्यामिति तृतीया व्याख्येया / समस्ताभ्यामपीत्यन्ये / अभ्यवशीन:, अभ्यवश्यानः। विपर्यासे प्रयोगो नास्ति / वाशब्दस्य च व्यवस्थितविभाषार्थादन्योपसर्गान्ताभ्यां न भवति / समभिश्यानः। समभिश्यानवान् / समवश्यानः, समवश्यानवान् / 908 श्रः शृतं हविःक्षीरे // 4 / 1 / 100 // आतेः श्रायतेश्च क्तप्रत्यये हविपि क्षीरे चाभिधेये शृभावो निपात्यते / शृतं हविः। शृतं क्षीरं स्वयमेव / श्रातिश्रायती हि अकर्मककर्मकर्तृविषयस्य पचेरर्थे वर्तते / तयोश्चैतन्निपातनम् / हविक्षीर इति किम् / श्राणा यवागूः। 909 अपेः प्रयोक्त्रैक्ये // 4 / 1 / 101 // श्रायतेः श्रातेर्वा ण्यन्तस्यैकस्मिन् प्रयोक्तरि क्ते परतो हविपि क्षीरे चाभिधेये शुभावो निपात्यते / श्राति श्रायति वा हविः स्वयमेव, तचैत्रेण प्रायुज्यत शृतं हविश्चैत्रेण / ऋतं क्षीरं चैत्रेण / यदा तु द्वितीये प्रयोक्तरि णिगुत्पद्यते तदा न / श्रपितं हविश्चैत्रैण मैत्रेणेति / हविःक्षीर इत्येव / श्रपिता यवागूः / अन्ये तु अपिं चुरादौ पठन्ति, तस्यैव अपेनिपातनम् / प्रयोजकण्यन्तस्य त्वेकस्यापि प्रयोगं नेच्छन्ति / तन्मते कर्मकत हविः श्रातुं चैत्रः प्रयुक्तवान् इति प्रयोजकव्यापारे णिगि अपितं हविश्चैत्रेणेत्येव भवति / अपरे तु सकर्मकावपि श्रातिश्रायती इच्छन्ति। तन्मते तयोरप्यण्यन्तयोनिपातनं भवति / शृतं हविश्चैत्रेण / ण्यन्तयोस्तु न भवत्येव / अपितं हविश्चैत्रेण मैत्रणेति / 910 लङ्गिकम्प्योरुपतापाङ्गविकृत्योः // 4 / 2 / 47. / लङ्गिकम्प्योरुपान्त्यनकारस्य यथासंख्यमुपतापेऽङ्गविकारे चार्थे क्डिति प्रत्यये लुक् स्यात् / विलगितः। विकपितः। उपतापाङ्गविकृत्योरिति किम् / विलङ्गितः / विकम्पितः / लङ्गिकम्प्योरुदित्त्वात् पूर्वेण प्राप्ते वचनम् / द्विवचनं ङितीत्यनेन यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् /

Page #721
708 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्त 911 उति शवाभ्यः क्तौ भावारम्भे // 4 / 3 / 26 // उकारे उपान्त्ये सति शवहेभ्योऽदादिभ्यश्च धातुभ्यो भावे आरम्भे चादिकर्मणि विहितौ क्तौतक्तवतू सेटौ वा किद्वत्स्याताम् / कुचितमनेन / कोचितमनेन / प्रकुचितः / प्रकोचितः। प्रकुचितवान् / प्रकोचितवान् / द्युतितमनेन / द्योतितमनेन / प्रद्युतितः। प्रयोतितः। मुदितमनेन, मोदितमनेन / प्रमुदितः, प्रमोदितः। अद्भ्यः-रुदितम् , रोदितमनेन / प्ररुदितः, परोदितः / प्ररुदितवान् , परोदितवान् / उतीति किम् / वितितमनेन / प्रवितितः। शवर्हाट्य इति किम् / गुधितमनेन / प्रगुधितः / भावारम्भ इति किम् / रुचिता कन्या / क्ताविति किम् / प्रद्योतिषीष्ट / सेटावित्येव। रूढमनेन / प्ररूढः / प्ररूढवान् / 912 न डीशीपघृषिक्ष्विदिस्विदिमिदः // 4 / 3 / 27 // भावारम्भ इति न स्मयते / एभ्यः परौ सेटौ तक्तवतू न किद्वत् / डयतेः-डयितः. डयितवान् / शीङ्-शयितः, शयितवान् / पूङ् 913. पूक्लिशिभ्यो न वा // 4 / 4 / 45 // पूङः क्लिशिभ्यां च परेषां तक्तवतुक्खामादिरिड् वा स्यात् / पूतः, पवितः / पूतवान् / पवितवान् / लिष्टः, क्लिशितः / क्लिष्टवान् , क्लिशितवान् / पूङिति डकारः पूगो निवृत्त्यर्थः / तस्य हि 'न डीशीङ्' इत्यादिना कित्त्वप्रतिषेधाभावात् पुवित इत्यनिष्ट रूपमासज्जेत / बहुवचनं क्लिश्यतिक्लिश्नात्योहणार्थम् / पूङः 'उवर्णात् ' इति नित्यं निषेधे प्राप्ते क्लिश्यतेनित्यमिटि प्राप्ते क्लिश्नातेश्चौदित्वात् क्वायां विकल्पे सिद्धेऽपि क्तयोनित्यं निषेधे प्राप्ते विकल्पार्थ वचनम् / डोड्शोपङामनुबन्धनिर्देशो यङ्लुग्निवृत्त्यर्थः। डेडियतः। डेडियतवान् / शेश्यितः, शेश्यितवान् / *पोपुवितः, पोपुवितवान् / सेटावित्येव / डीयतेर्डीनः, डीनवान् / पूतः, पूतवान् / धृष्टः / क्ष्विण्णः / विण्णवान् / खिन्नः, खिन्नवान् / मिनः, मिन्नवान् / 914 मृषः क्षान्तौ ॥४।३।२८॥क्षान्तौ वर्तमानान्मृषः परौ सेटौ तक्तवतू किद्वन्न / मर्षितः / मर्षितवान् / क्षान्ताविति किम् / अपमृषितं वाक्यमाह / साम्यमित्यर्थः / सेटावित्येव / मृषू सहने च / मृष्टः, मृष्टवान् / * पूछिलशीति विकल्पो न, तिवा शवेति न्यायात् /

Page #722
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 709 915 सेटक्तयोः // 4 / 3 / 84 // सेट्कयोः क्तयोः परतो गेलुक् स्यात् / कारितः / कारितवान् / हारितः / हारितवान् / गणितः / संज्ञपितः पशुः / सेडिति किमर्थम् ? इटि कृते लोपो यथा स्यात् / शकितः शकितवान् / अन्यथेह इट् न स्यात् / 916 प्रादागस्त्त आरम्भेक्ते ॥४॥४७॥आरम्भे आदिकर्मणि वर्तमानस्य प्रशब्दादुत्तरस्य दागः स्थाने क्ते प्रत्यये परे तादेशो वा स्यात् / प्रत्तः। प्रदत्तः। दातुं प्रारब्धवानित्यर्थः। प्रादिति किम् / परीत्तम् / उत्तरेण नित्यं त्तादेशः / दाग इति किम् / दोंच-प्रत्तम् / आरम्भ इति किम् / अन्यत्र नित्यमेव / प्रकर्षेण दीयते स्म प्रत्तम् / क्त इति किम् / प्रत्तवान् / दातुं प्रवृत्त इत्यर्थः / द्विस्तकार आदेशः सर्वादेशार्थः। अकार उच्चारणार्थः। 917 निविस्वन्ववात् // 4 // 48 // एभ्यः परस्य दागः क्ते परे त्तादेशो वा स्यात् / नीत्तम् , निदत्तम् / वीत्तम् , विदत्तम् / मूत्तम् , सुदत्तम् / अनूत्तम् / अनुदत्तम् / अवत्तम् , अवदत्तम् / सुदत्तमेवेत्वन्ये / उत्तरेण नित्यं त्तादेशे प्राप्ते बिभाषेयम् / केचिदत्राप्यारम्भ एव विकल्पमिच्छन्ति / यदाहुः " अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चादिकर्मणि // मुदत्तमनुदत्तं च निदत्तमिति चेष्यते " // 1 // तन्मतसंग्रहार्थमारम्भ इत्यनुवर्तनीयम् / 918 स्वरादुपसर्गादस्ति कित्यधः // 4 / 4 / 9 // पूर्वयोगारम्भावति निवृत्तम् / स्वरान्तादुपसर्गात् परस्य धावर्जितस्य दासंज्ञकस्य तकारादौ किति प्रत्यये परे त्तादेशः स्यात् / प्रत्तः, प्रत्तवान् / परीत्तः, परीत्तवान् / धतेरपीत्वं बाधित्वा विशेषविहितखात् त्तखमेव भवति / अवत्तवान् / उपसर्गादिति किम् / दधि दत्तम् / स्वरादिति किम् / निर्दत्तम् / दुर्दत्तम् / निर्दितम् / दुर्दितम् / द इति किम् / प्रदाता व्रीहयः / निदातानि भाजनानि / कितीति किम् / प्रदाता / तीति किम् / प्रदाय / अध इति किम् / धांग्-निहितः। धे-निधीतः / 919 दत् // 4 / 4 / 10 // धावर्जितस्य दासंज्ञकस्य तादौ किति परे दत् इत्यय

Page #723
710 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त मादेशः स्यात् / दत्तः, दत्तवान् / यतेः परत्वादित्वम् / दितः, दितवान् / द इत्येव / दातं बर्हिः / अवदातं मुखम् / अध इत्येव / धीतः / धीतवान् / 920 दोसोमास्थ इः // 4 / 4 / 11 // एषां तादौ किति प्रत्यये इरन्तादेशः स्यात् / यतेर्दद्भावस्य शेषाणामीत्वस्यापवादः / दो-निर्दितः, निर्दितवान् / सोअवसितः, अवसितवान् / मा–मितः, मितवान् / गामादाग्रहणेष्वविशेष इति माङ्मामेङां ग्रहणम् / अन्यस्तु माङ्मेङोरेवेच्छति / मातेस्तु-मातः, मातवान् प्रस्थः स्थाल्याम् / स्था-स्थितः, स्थितवान् / दोसो इत्योकारनिर्देशो देवादिकरयोरेव परिग्रहार्थः / तीत्येव / यङ्लुपि इट् दादितः, दादितवान् / इडेत्पुसि चातो लुगित्यातो लुक् / कितीत्येव / अवदाता / अवसाता / - 921 छाशोर्वा // 4 / 4 / 12 // छो शो इत्येतयोस्तादौ किति प्रत्यये परे इरन्तादेशो वा स्यात् / अवच्छितः, अवच्छातः। अवच्छितवान् , अवच्छातवान् / निशितः, निशातः / निशितवान् / निशातवान् / श्यतिशिनोत्योरपि रूपद्वयसिद्धौ श्यतेर्विकल्पवचनं 'क्तं नत्रादिभिन्नैः' इति समासार्थम् / शाताशितम् / 922 शो व्रते // 4 / 4 / 13 // श्यतेः क्तप्रत्यये व्रतविषये प्रयोगे नित्यमित्वं स्यात् / संशितं व्रतम् / असिधारातीक्ष्णमित्यर्थः / संशितव्रतः, संशितः साधुः / व्रते यत्नवानित्यर्थः / संशितशब्द; अन्यत्राप्यस्तीति व्रतमिति विशेषणं न दुष्यति। नित्यार्थ वचनम् / तेन व्रतविषये संशात इति न / व्रत इति किम् / निशातः / 923 धागः / 4 / 4 / 15 // दधातेस्तादौ किति प्रत्यये हिरादेशः स्यात् / क्त्वीति न संवध्यते पृथग्योगात् / विहितः। विहितवान् / गकारः धेनिवृत्त्यर्थः। धीतः। धीतवान् / तीत्येव / प्रधाय / यङ्लुपि इट् / दाधितः, दाधितवान् / केचित्तु दोसोहाधागां यङ्लुप्यागमशासनमनित्यमिति न्यायादिटं नेच्छन्ति, इत्वहित्वविधिं च निषेधन्ति / तन्मते दत्तः, दत्तवान् / परमात्रस्यैव दद्भाव इति मते निर्दादत्तः, निर्दादत्तवान् , अवसासीतः, अवसासीतवान् , जाहातः, जाहातवान् , दाधीतः, दाधीतवान् इत्येव भवति / 924 यपि चादो जग्ध् // 4 / 4 / 16 // तादौ किति प्रत्यये यपि चादेर्जग्ध इत्ययमादेशः स्यात् / जग्धः, जग्धवान् / तीत्येव / अद्यात् / कितीत्येव / अत्त

Page #724
711 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. व्यम् / कथमन्नम् ? अनितेरौणादिको नः / 'अदोऽनन्नात्' इति ज्ञापकाद्वायते तदित्यनम् / एकपदाश्रयत्वेनान्तरङ्गत्वाद् यबादेशात् प्रागेव जग्धादेशे सिद्धे यव्यहणमन्तरङ्गानपि विधीन् यवादेशो बाधते इति ज्ञापनार्थम् / तेन प्रशम्य, प्रपृच्छ्य, प्रदीव्य, प्रखन्य, प्रस्थाय, प्रपाय, प्रदाय, प्रधाय, प्रपश्येत्यादौ दीर्घत्वं शवमूखमावमिलमीत्वं हिलमिट्त्वं यपा बाध्यते / 925 क्तयोः // 4 / 4 / 40 // निष्कुषः परयोः क्तयोरादिरिड् नित्यं स्यात् / पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् / निष्कुषितः, निष्कुषितवान् / 926 क्षुधवसस्तेषाम् // 4 / 4 / 43 // क्षुधवसिभ्यां परेषां तक्तवतुक्त्वामादिरिट् स्यात् / क्षुधितः, क्षुधितवान् / उषितः, उषितवान् / यङ्लुपि-*वावसितः, वावसितवान् / यलुपि नेच्छन्त्यन्ये / वावस्तः, वावस्तवान् / वसिति वसतेहणम् / वस्तेस्त्विडस्त्येव / 927 लुभ्यश्चर्विमोहाचें // 4 / 4 / 44 // विमोहो विमोहनमाकुलीकरणम् / अर्चा पूजा / लुभ्यश्चिभ्यां यथासंख्यं विमोहेऽर्चायां चार्थे वर्तमानाभ्यां परेषां क्तक्तवतुक्त्वामादिरिट स्यात् / विलुमितः सीमन्तः / विलुभिताः केशाः / विलुभितानि पदानि / विलुमितवान् / अञ्चिता गुरवः। उच्चैरश्चितलालः। अश्चितवान् गुरुम् / शिरोऽश्चित्वेव संवहन् / विमोहार्च इति किम् / लुब्धो जाल्मः। लुब्धवान् / उदक्तमुदकं कूपात् / लुभेः क्त्वि 'सहलुभे'त्यादिना अञ्चेश्च ‘उदितः' इति विकल्पे उभयोश्च 'वेटोऽपत' इति नित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / 928 संनिवेरर्दः // 4 / 4 / 64 // संनिविपूर्वार्दतेः परयोः क्तयोरादिरिट् न स्यात् / समर्णः, समर्णवान् / न्यणः, न्यावान् / व्यर्णः, व्यर्णवान् / संनिवेरिति किम् / अदितः / पार्दितः / कश्चित् केवलादपीच्छति / अर्णः / अर्णवान्। ___929 अविदूरेऽभेः // 44 // 65 // विदूरमतिविप्रकृष्टम् / ततोऽन्यदविदरम् / अभिपूर्वादः परयोः क्तयोरविदूरेऽर्थे आदिरिट् न स्यात् / अभ्यर्णम्-अविदूरमित्यर्थः / अभ्यर्णा सरित् / अभ्यर्णे शेते / अविदूर इति किम् / अभ्यर्दितो वृषलः शीतेन / बाधित इत्यर्थः। * यजादिवचेरित्यत्र गणनिर्देशाद् अत्र न स्वृत् /

Page #725
712 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ' [ कृदन्त 930 वर्वृत्तं ग्रन्थे // 4 / 4 / 66 // वृतेर्ण्यन्तात् क्ते वृत्तमिति ग्रन्थविषये निपात्यते / गुणाभावेदप्रतिषेधौ णिलुक् च निपातनात् / वृत्तो गुण छात्रेण / वृत्तं पारायणं चैत्रेण / वृतेरन्तभूतण्यर्थस्यैतत् सिद्धयति / वर्तेस्तु ग्रन्थविषये वर्तितमिति प्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम् / ग्रन्थ इति किम् / वर्तितं कुङ्कुमम् / अन्ये तु ग्रन्थेऽपि वर्तितमिति प्रयोगमाद्रियन्त / 931 धृषशसः प्रगल्भे // 4 / 4 / 67 // प्रगल्भो जितसभः / अविनीत इत्यन्ये / धृषिशसिभ्यां परयोः क्तयोरादिः प्रगल्भ एवार्थ इट् न / धृष्टः / विशस्तः। प्रगल्भ इत्यर्थः / प्रगल्भ इति किम् / धर्षितः, विशसितः / धृषेः 'आदितः' इति शसेरप्यूदित्वात् 'वेटोऽपतः' इति प्रतिषेधे सिद्धे नियमार्थ वचनम् / अथ भावारम्भयोनित्यार्थ धृषेरुपादानं कस्मान भवति ? नैवम् / धृषे वारम्भे स्वभावात् प्रगल्भार्थानभिधानात् / 932 कषः कृच्छ्रगहने // 4 / 4 / 68 // कृच्छं दुःखम् तत्कारणं च, गहनं दुरवगाहम् / तयोरर्थयोः कषेः परयोः क्तयोरादिरिड् न स्यात् / कष्टं वर्तते / कष्टोऽग्निः / कष्टानि वनानि / कृच्छ्रगहन इति किम् / कषितं स्वर्णम् / 933 घुषेरविशब्दे // 4 / 4 / 69 // विशब्दनं विशब्दः नानाशब्दनं प्रतिज्ञानं च ततोऽन्यत्रार्थे वर्तमानात् घुषेः परयोः क्तयोरादिरिट् न स्यात् / घुष्टा रज्जु:संबद्धावयवेत्यर्थः / घुष्टवान् / अविशब्दन इति किम् / अवघुषितं वाक्यमाह / नानाशब्दितं प्रतिज्ञातं वा वाक्यं ब्रत इत्यर्थः। अत एव विशब्दनप्रतिषेधात् ज्ञाप्यते घुषेविंशब्दनार्थस्य अनित्य चुरादेणिजिति / तेनायमपि प्रयोग उपपन्नो भवति'महीपालवचः श्रुखा जुघुषुः पुष्यमाणवाः'-स्वाभिप्रायं नानाशब्दैराविष्कृतवन्त इत्यर्थः / 934 बलिस्थूले दृढः // 4 / 4 / 70 // बलिनि स्थूले चार्थे दृहे?हेर्वा तान्तस्य दृढ इति निपात्यते / इडभावः क्ततस्य ढत्वं धातुहनयोपिश्च निपातनात् / दृढो बली स्थूलो वा / परिदृढय्य गतः। पारिदृढी कन्या / बलिस्थूल इति किम् / दृहितम् / दंहितम् / __ 935 क्षुब्धविरिब्धस्वान्तलग्नम्लिष्टफाण्टबाढपरिवृढं मन्थस्वरमनस्तमासक्तास्पष्टानायासभृशप्रभौ // 4 / 4 / 71 // क्षुब्धादयः क्तान्ता

Page #726
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 713 मन्थादिष्वर्थेषु यथासंख्यमनिटो निपात्यन्ते / शुभेर्मन्थेऽर्थे क्तान्तस्येडभावो निपात्यते / मथ्यत इति मन्थः / कर्मणि घञ् / क्तोऽपि शुभेः कर्मण्येव / तत्सामानाधिकरण्यात् / क्षुब्धः समुद्रः। मथित इति मथ्यमानः संक्षोभं गत इति वार्थः। क्षुब्धा गिरिनदी / मन्थनं वा मन्थः। तस्मिन्नभिधेये क्षुब्धं बल्लवेन / विलोडनं कृतमित्यर्थः / अथवा द्रवद्रव्यसंपृक्ताः सक्तवो रूढ्या मन्थशब्देनोच्यन्ते / तद्रव्याभिधाने क्षुब्धशब्दो मन्थपर्यायो भवति / यदा तु क्षोभं प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य मन्थे वर्तते तदा क्षुब्धो मन्थ इति सामानाधिकरण्यम् / संचलितो मन्थ इत्यर्थः। मन्थेऽभिधेय इति किम् / क्षुभितं समुद्रेण / क्षुभितं मन्थेन / क्षुभितः समुद्रो मन्थेन / अन्यस्तु दध्यादिकं येन मथ्यते स मन्थो मन्थानक इत्याह / " अमृतं नाम यत्सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुइति // शोभैव मन्दरक्षुब्धक्षुभिताम्भोधिवर्णना" // 1 // इति / विपूर्वाद् सौत्राद् रिभेविरिब्ध इति भवति स्वरो ध्वनि चेत् / रेभेर्वा इत्वस्यापि निपातनात् / विरिभितं विरेभितमन्यत् / स्वनेः स्वान्तमिति मन चेत् / मनःपर्यायः स्वान्तशब्दः। विषयेष्वनाकुलं मनःस्वान्तमित्यन्ये / अन्यत्र स्वनितो मृदङ्गः। स्वनितं मनसा घट्टितं स्पृष्टमिति यावत् / ध्वनेः ध्वान्तमिति तमश्चेत् / तमःपर्यायो ध्वान्तशब्दः। अनालोकं गम्भीरं तमो ध्वान्तमित्यन्ये। अन्यत्र ध्वनितं तमसा। ध्वनितो मृदङ्गः। लगेलग्नमिति सक्तं चेत्। लगितमन्यत् / लेच्छेलिष्टमिति अस्पष्टं चेत् / इत्वमपि निपातनात् / म्लेच्छितमन्यत् / फणेः फाण्टमिति अनायाससाध्यं चेत् / यदपितमपिष्टमुदकसंपर्कमात्राद् विभक्तरसमौषधं कषायादि तदेवमुच्यते। अग्निना तप्तं यदीषदुष्णं तत् फाण्टमित्यन्ये / अन्ये त्वविद्यमानायासः पुरुषोऽन्यो वा सामान्येन फाण्टशब्देनाभिधीयते, फाण्टाश्चित्रास्त्रपाणय इत्याहुः। वाहेढिमिति भृशं चेत् / क्रियाविशेषणमेवैतत् स्वभावात् / बाढविक्रमा इति तु विस्पष्टपटुवत्समासः। वाहितमन्यत् / परिपूर्वस्य हेहेर्वा परिवृढ इति प्रभु चेत् / हकारनलोपे ढत्वे च निपातनात् / परिवृढः प्रभुः। परिवढय्य गतः / पारिवृढी कन्या / अन्यत्र परिहितं परिहितम्। केचित्तु लग्नविरिब्धम्लिष्टफाण्टबाढानि धात्वर्थस्य सत्ताद्यर्थविषयभावमात्रे भवन्तीत्याहुः। तेषां लग्नं सक्तेनेत्याद्यपि भवति / यथा *लोम्नि हृष्टमिति / _* यथा लोमविपये हृष्टं निपात्यते प्रयोगश्च लोमभिः हृष्टमिति तथाऽत्रापीत्यर्थः /

Page #727
714 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्त 936 नवा भावारम्भे // 4 / 4 / 73 // आरम्भ आदिक्रिया। आदितो धातो वे आरम्भे च विहितयोः क्तयोरादिरिड् वा न स्यात् / मिन्नम्, मेदितमनेन / प्रमिन्नः, प्रमेदितः / प्रमिन्नवान् , प्रमेदितवान् / आदित इत्येव / विदितमनेन / प्रविदितः / प्रविदितवान् / भावारम्भ इति किम् / मिन्नः। मिन्नवान् / पूर्वेण नित्यं निषेधे प्राप्ते विकल्पः / 937 शकः कर्मणि // 4 / 474 // शकेर्धातोः कर्मणि विहितयोः क्तयोरादिरिड् वा न स्यात् / शक्तः, शकितो वा घटः कर्तुं चैत्रेण / कर्मणि क्तवतुर्नास्तीति नोदाहियते / कर्मणीति किम् / शक्तः कटं कर्तुं चैत्रः / 938 णौ दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टछन्नज्ञप्तम् // 4 / 4 / 75 // णौ सति दमादीनां क्तान्तानां दान्तादयो वा निपात्यन्ते / दम्-दान्तः, दमितः। शम्-शान्तः, शमितः / पूरै-पूर्णः, पूरितः / एषु णिलग् निपात्यते / दास-दस्तः, दासितः / स्पश्-स्पष्टः, स्पाशितः / छद्-छन्नः, छादितः। एषु इस्वश्च / ज्ञा-ज्ञप्तः, ज्ञापितः। संज्ञपितः, संज्ञप्तः / अत्र कचिद् इस्खश्च / इडभावः सर्वत्र / 939 श्वसजपवमरुषत्वरसंघुषास्वनामः // 4 // 476 // एभ्यः परयोः क्तयोरादिरिड् वा न स्यात् / श्वस्तः, श्वसितः / प्रश्वस्तः, प्रश्वसितः। आश्वस्तः, आश्वसितः / आश्वस्तवान् , आश्वसितवान् / विश्वस्तः, विश्वसितः। विश्वस्तवान् / विश्वसितवान् / व्याङ्भ्यामेव केचिद् विकल्पमिच्छन्ति / श्वसितः, श्वसितवान् / विश्वसितः,विश्वसितवान् / उच्छ्वसितः। उच्छ्वसितवान् / प्राविभ्यो नित्यमिड्निषेध इत्यन्ये / प्रश्वस्तः, आश्वस्तः, विश्वस्तः। श्वसेः कर्तर्ययं निषेधो भावेऽधिकरणे च नित्यमेवेट् / श्वसितं निश्वसितमिति केचित् / जप-जप्तः, जपितः। जप्तवान्, जपितवान् / वम्-वान्तः, वमितः / वान्तवान् , वमितवान् / जपिवम्योर्नित्यमिड्निषेधः-जप्तः जप्तवान् , वान्तः वान्तवान् इत्यन्ये / रुष्-रुष्टः रुषितः, रुष्टवान् / रुषितवान् / वेट्वाद् रुषेनित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम्। त्वर-तूर्णः, सरितः। तूर्णवान् , सरितवान् / संघुष-संघुष्टं, संघुषितं वाक्यम् / संघुष्टौ संघुषितौ दम्यौ। संघुष्टवान् , संघुपितवान् वाक्यम् / आस्वन-आस्वान्तः, आस्खनितश्चैत्रः। संघुषास्वनिभ्यां परसात् अयमेव विकल्पः / तेनाऽविशब्दनेऽपि-संघुष्टा, संघुषिता रज्जुः। मनस्यपि आस्वान्तम् , आस्वनितं मन इति भवति / अम्-अभ्यान्तः, अभ्यमितः / अभ्यान्तवान् , अभ्यमितवान् /

Page #728
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 715 940 हृषेः केशलोमविस्मयप्रतिघाते // 4 / 4 / 77 // केशलोमकर्तृका क्रिया केशलोमशब्देनोच्यते। हृषेः केशादिष्वर्थेषु वर्तमानात् परयोः क्तयोरादिरिड्दा स्यात् / हृष्टाः, हृषिताः केशाः। हृष्टं, हृषितं केशैः। हृष्टानि, हृषितानि लोमानि। हृष्टं, हृषितं लोमभिः / हृष्टः, हृषितश्चैत्रः / विस्मित इत्यर्थः / हृष्टाः हृपिताः दन्ताः, पतिहता इत्यर्थः / केशादिष्विति किम् / हृष्टो मैत्र इत्यलीकार्थस्य हृषित'चैत्रस्तुष्ट्यर्थस्य / 941 अपचितः // 4 / 4 / 78 // अपपूर्वस्य चायतेःक्तान्तस्येडभावश्चिरादेशश्च वा निपात्यते। अपचितः, अपचायितः / चिनोतिः पूजार्थो नास्तीति इदं निपातनम् / 942 तत्र कसुकानौ तद्वत् / / 5 / 2 / 2 // तत्र-परोक्षामात्रविषये धातोः परौ कसुकानौ प्रत्ययौ स्यातां तौ च परोक्षावद् व्यपदिश्यते / तत्र कसुः परस्मैपदिखात् कर्तरि, कानस्वात्मनेपदिखाद् भावकर्मणोरपि / शुश्रुवान् उपशुश्रुवान् / पेचानः / चक्राणः / परोक्षावद्भावाद् द्विवचनादि / परोक्षावद्भावादेव कित्त्वे सिद्ध किकरणं संयोगान्तधात्वर्थम् / तेनाजिवान , बभज्वान् , सस्वजानः, एषु किनात् नलोपः / ऋदन्तानां गुणप्रतिषेधार्थ च / शिशीर्वान / तितीर्वान / पुपूर्वान / कर्मणिशशिराणः / ततिराणः / पपुराणः / बहुलाधिकारात् श्रुसदवसिभ्यः कानो न / केचित्तु एभ्य एव कसुर्नान्येभ्यः, कानस्तु प्रत्यय एव नेष्यते इत्याहुः / अपरे तु सर्वधातुभ्यः कसुमेवेच्छन्ति न कानम् / भूताधिकारेणैवोक्तपरोक्षाविषयत्वे लब्धे तत्रग्रहणं परोक्षामात्रप्रतिपत्त्यर्थम् / तेन पेचिवान् इत्यादि सिद्धम् / 943 घसेकस्वरातः कसोः॥४॥४।८३ // घसेरेकस्वरादादन्ताच्च धातोः परस्य परोक्षायाः कसोरादिरिट् स्यातात् / घस्-जतिवान् / एकस्वर-आदिवान् / आशिवान् / द्विखदीर्घखयोः कृतयोरेकस्वरत्वम् / ऊचिवान् / अनूचिवान् / वृति दीर्घत्वे चैकस्वरखम् / शेकिवान् / पेचिवान् / सेदिवान् / अपिवान् / इणोऽर्तेश्व द्विवचने कृतेऽपि समानदीर्घत्वे अरादेशे च सत्येकस्वरसद्भावेनेटः प्राप्तिसद्भावात् इट् नित्य एवेति पूर्वमेव भवति / तेन ईयिवान् , समीयिवान् / आरिवान् / आत्पपिवान् / ययिवान् / तस्थिवान् / जग्लिवान् / घसेकस्वरात इति किम् / विभिद्वान् / चिच्छिद्वान् / बभूवान् / नित्यत्वाद् द्वित्वे कृतेऽनेकस्वरत्वम् / विहितविशेषणं चेह नाश्रीयते / कसोरिति किम् / बिभिदिव / विभिदिम / वमयोनियमो

Page #729
716 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्त न / घस्याद्ग्रहणमनेकस्वरार्थम् / इटि हि सत्याकारलोप उपान्त्यलोपश्च भवति दरिद्रातेस्वामा भवितव्यम् / दरीद्रांचकृवान् / पूर्वेणैव सिद्धे नियमार्थं वचनम् / एभ्य एव कसोरादिरिट् भवति नान्येभ्य इति / 944 गमहनविदलविशदृशो वा // 4 / 4 / 84 // एभ्यः परस्य कसोरादिरिड् वा स्यात् / गम्-जग्मिवान् , जगन्वान् / हन्-जनिवान् , जघन्वान् / विद्ल-विविदिवान् , विविद्वान् / विश्-विविशिवान् ,विविश्वान् / दृश्-ददृशिवान् , ददृश्वान् / लकारो लाभार्थस्य विग्रहणार्थः / तेन ज्ञानार्थस्य विविद्वानित्येव भवति / सत्ताविचारणार्थयोस्वात्मनेपदित्वात् कसुर्नास्त्येव / 945 वेयिवदनाश्वदनूचानम् // 5 // 2 // 3 // एते शब्दा भूतेऽर्थे कसुकानान्ताः कर्तरि वा निपात्यन्ते / इणः कसुनिपात्यते / ईयिवान् , समीयिवान् , उपेयिवान् / तथा नपूर्वादश्नातेः कसुरिडभावश्च निपात्यते / अनाश्वान् / तथा वचेबूंगादेशाद्वानुपूर्वात् कानो निपात्यते / अनूचानः / निपातनस्येष्टविषयत्वात् कर्तुरन्यत्र अन्क्तमित्यायेव / ब्रूग एवेच्छन्त्यन्ये / वावचनात् पक्षेऽद्यतन्यादयोऽपि / अगात् / उपागात् / उपैत् / उपेयाय / नाशीत् / नाश्चात् / नाश / अन्ववोचत् / अन्वब्रवीत् / अन्ववक् / अनूवाच / 946 दाश्वत् साह्वत् मीढ्वत् // 4 / 1 / 15 / / एते शब्दाः कसुपत्ययान्ता निपात्यन्ते / दाशृग् दाने इत्यस्य कसावद्वित्वमनिट्वं च निपात्यते / दावान् / दाश्वांसौ / दाशुषी / पहि मर्षणे इत्यस्य परस्मैपदमद्वित्वमुपान्त्यदीर्घत्वमनिटत्वं च निपात्यते / साह्वान् / मिह सेचने इत्यस्याद्वित्वमनिटत्वमुपान्त्यदीर्घत्वं ढत्वं च निपात्यते / मीढ्वान् / 947 शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ / / 1 / 2 / 20 // सत्यर्थे वर्तमानाद्धातोः शत्रानशौ प्रत्ययौ स्याताम् एष्यति तु-एष्यन्मात्रे भविष्यन्तीविषयेऽर्थे सस्यौ-स्यप्रत्ययसहितौ शत्रानशौ स्याताम् / स्योऽपि प्रत्ययत्वाद् धातोरेव / यान् / यान्तौ। यान्तः / शयानः / शयानौ / शयानाः / निरस्यन् / 948 अतो म आने // 4 / 4 / 115 // धातोविहिते आने प्रत्यये परेऽकारस्य मोऽन्तः स्यात् / पूर्वान्तकरणं 'मव्यस्याः' इत्या कारनिवृस्यर्थम् / निरस्यमानः।

Page #730
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 717 पचन् / पचमानः। एकविषयत्वाद् वर्तमानापि-याति / एवं सर्वत्र / तथा सन् अस्ति, अधीयानः अधीते, विद्यमानः विद्यते, जुबत् जुहोति, विदन वेत्ति, जानन् जानाति ब्राह्मणः। तथा तरादौ प्रत्यये-पचत्तरः, पचत्तमः, पचतितमाम् / पचद्रूपः। पचतिरूपम् / जल्पत्कल्पः, जल्पतिकल्पम् / पश्यद्देश्यः, पश्यतिदेश्यम् , पठद्देश्यः, पठतिदेशीयम् / एवं पचमानतरः, पचमानतमः, पचतेतरां पचतेतमामित्यादि / द्वितीयाधन्तपदसामानाधिकरण्यसंबोधनतरादिवर्जिततद्धितप्रत्ययोत्तरपद क्रियालक्षणक्रियाहेतुषु वर्तमानाया अन्वयायोगात् शत्रानशावेव / पचन्तं पचमानं पश्य / पचता पचमानेन कृतम् / पचते पचमानाय देहि / पचतः पचमानाद् भीतः। पचतः पचमानस्य स्वम् / पचति पचमाने गतः / संबोधने-हे पचन् , पचमान / तराद्यन्यतद्धिते-कुर्वतोऽपत्यं कौवतः। पाचतः। वैक्षमाणिः / कुर्वत्पाशः। पचत्पाशः। कुर्वञ्चरः। पचच्चरः / उत्तरपदे-भज्यत इति भक्तिः, कुर्वन्भक्तिरस्य कुर्वद्भक्तिः, कुर्वाणभक्तिः / कुर्वत्मियः, कुर्वाणप्रियः। ब्रुवन्माठरः, ब्रुवाणमाठरः / क्रियायां लक्षणं ज्ञापकं चिन्हम् / तत्र तिष्ठन्तोऽनुशासति गणकाः / शयाना भुञ्जते यवनाः / बहुषु मूत्रयत्सु क चैत्र इति पृष्टः कश्चिदाह-यस्तिष्ठन् मूत्रयति / एवं यो गच्छन् भक्षयति / यः शयानो भुङ्क्ते / योऽधीयान आस्ते / तथा यः पठन् पचति स मैत्रः। एवं यः पचन् पठति / योऽधीयान आस्ते / 949 आसीनः॥४।४।११६॥ आस्तेः परस्यानस्यादेरीकारो निपात्यते / य आसीनोऽधीते / तथा " फलन्ती वर्धते द्राक्षा पुष्प्यन्ती वर्धतेऽब्जिनी / शयाना वर्धते दूर्वा आसीनं वर्धते विसम्" // 1 // क्रियाया हेतुर्जनकस्तत्र अर्जयन् वसति / अधीयानो वसति / एष्यति तु सस्यौ। यास्यन् यास्यति / शयिष्यमाणः शयिष्यते / पक्ष्यन् पक्ष्यति पक्ष्यमाणः पक्ष्यते / तथा भविष्यन् भविष्यति, अध्येष्यमाणः अध्येष्यते ब्राह्मणः इत्यादि / तथा पक्ष्यत्तरः, पक्ष्यतितराम् , पक्ष्यमाणतमः, पक्ष्यतितमाम् इत्यादि / सर्वेष्वेकविषयवाद् भविष्यन्त्यपि / पक्ष्यन् व्रजति, पक्ष्यमाणो बजतीति क्रियायां क्रिया र्थायामेकविषयलाच भविष्यन्त्यादयोऽपि / पक्ष्यामीति व्रजति / पाचको व्रजति / पक्तुं व्रजति / पूर्ववदेव च द्वितीयाधन्तसामानाधिकरण्यादिषु भविष्यन्त्याः

Page #731
718 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्त समन्वयाभावादभावः / पक्ष्यन्तं पक्ष्यमाणं पश्य / हे पक्ष्यन् पक्ष्यमाण ब्राह्मण / पाक्ष्यतः, पाक्ष्यमाणिः, पक्ष्यमाणपाशः। पक्ष्यद्भक्तिः, पक्ष्यमाणप्रियः। जल्पिष्यन्तो ज्ञास्यन्ते पण्डिताः। अध्येष्यमाणा वत्स्यन्तीत्यादि / सदेष्यतोरभावे तु श्वः पक्ता। बहुलाधिकाराद् द्रव्यगुणयोर्लक्षणे हेतुहेतुमद्भावद्योतके त्यादियोगे च न / यः कम्पते सोऽश्वत्थः / यत्तरति तल्लघु / हन्तीति पलायते / वर्षतीति धावति / करिष्यतीति व्रजति / हनिष्यतीति नश्यति / पचत्यतो लभते / विजयतेऽतः पूज्यते / क्रियाया अपि लक्षणे चादियोगे न / यः पचति च पठति च स चैत्रः। योऽधीते चास्ते स मैत्रः / शकारः शित्कार्यार्थः / ऋकारो ङयाद्यर्थः / 950 तौ माङयाक्रोशेषु // 1 / 2 / 21 // माङयुपपदे आक्रोशे गम्यमाने सति तो शत्रानशौ प्रत्ययौ स्याताम् / मा पचन् वृषलो ज्ञास्यति। मा पचमानोऽसौ मर्तुकामः। " मा जीवन् यः परावज्ञा-दुःखदग्धोऽपि जीवति // तस्याजननिरेवास्तु जननीक्लेशकारिणः " // 1 // शत्रानशोरनुवृत्तावपि 'तो' ग्रहणमवधारणार्थम् / तेनात्र विषये असरूपविधिनाऽप्यद्यतनी न / भवतीत्यपि कश्चित् / 951 वा वेत्तेः कसुः // 22 // सत्यर्थे वर्तमानाद वेत्तेः कम्प्रत्ययो वा वा स्यात् / पक्षे यथाप्राप्तम् / विद्वान् / साधुस्तत्त्वं विद्वान् विदन् वेत्ति / विदुषा कृतम् / विदता कृतम् / हे विद्वन् , हे विदन् / वैदुषः। वैदतः। विद्वद्भक्तिः,विदद्भक्तिः। विद्वानास्ते / विदन्नास्ते / विद्वाल्लभते, विल्लभते / द्वितीयाद्यन्तपदसामानाधिकरण्यादिषु पूर्ववदनन्धयादेव न वर्तमाना / ककारःकित्कार्यार्थः। उकारो ङयाद्यर्थः। 952 पूङ्यजः शानः // 5 / 2 / 23 // सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां पवतियजिभ्यां परः शानः स्यात् / कृत्त्वात् कर्तरि / पवते, पवमानः / मलयं पवमानः / यजति यजते वा यजमानः। आनशा योगे न षष्ठीसमासो न च यजेरफलवति कर्तरि सोऽस्तीति वचनम् / एवमुत्तरत्रापि / शकारः शित्कार्यार्थः / 953 वयःशक्तिशीले // 5 / 2 / 24 // सत्यर्थे वर्तमानाद् धातोर्वयः

Page #732
719 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. शक्तिशीलेषु गम्यमानेषु शानः स्यात् / वयः प्राणिनां कालकृता बाल्याद्यवस्था / कतीह शिखण्डं वहमानाः। स्त्रियं गच्छमानाः। शक्तिःसामर्थ्यम्-कतीह हस्तिनं निम्नानाः। समश्नानाः। शीलं स्वभावः। कतीहात्मानं वर्णयमानाः। परान्निन्दमानाः। अनभिधानान्न वाऽसरूपः शतः / 954 धारीङोऽकृच्छेऽतृश् // 5 / 2 / 25 / / अकृच्छ्रः सुखसाध्यः। अकृच्छे सत्यर्थ वर्तमानाद धारेरिङश्च परोऽतृश् प्रत्ययः स्यात् / धारयन् आचाराङ्गम् / अधीयन् द्रुमपुष्पीयम् / अकृच्छ इति किम् / कृच्छ्रेण धारयति यतिधर्मम् / कृच्छ्रेणाधीते पूर्वगतम् / इङ आनशि प्राप्ते धारेरुभयप्राप्तौ वचनम् / वासरूपोऽपि नेष्यत एव / 955 सुद्विषाहः सत्रिशत्रुस्तुत्ये // 5 / 2 / 26 // सत्यर्थे वर्तमानात् सुनोतेर्द्विषोऽर्हश्च धातोर्यथासंख्यं सत्रिणि शत्रौ स्तुत्ये च कर्तरि अतृश् प्रत्ययः स्यात् / सत्री यजमानः / सर्वे सुन्वन्तः यज्ञस्वामिन इत्यर्थः / चौरं चौरस्य वा द्विपन शत्रुरित्यर्थः / पूजामर्हन् प्रशस्य इत्यर्थः। एष्विति किम् / सुरां सुनोति / भार्या द्वेष्टि परं पश्यन्तीम् / वधर्हति चौरः। ___956 तृन् शीलधर्मसाधुषु // 1 / 2 / 27 // शीले धर्मे साधौ च सत्यर्थे वर्तमानाद् धातोस्तृन् प्रत्ययः स्यात् / शीले-कर्ता कटम् / वदिता जनापवादान् / करणं वदनं चास्य शीलमित्यर्थः / धर्मः कुलाद्याचारः, तत्र वधूमूढां मुण्डयितारः श्राविष्ठायनाः श्राद्धे सिद्धमन्नमपहर्तारः आह्वरकाः / मुण्डनादि तेषां कुलधर्म इत्यर्थः। साधौ-गन्ता खेलः / कर्ता विकटः। साधु गच्छति साधु करोतीत्यर्थः। नप्तनेष्टवदृक्षत्तृहोतृपोतप्रशास्तृशब्दा औणादिकाः पितृमात्रादिवत् / अत अत एवैषामाविधौ पृथगुपादानम् / शीलादिष्विति किम् / कर्ता कटस्य / बहुवचनं 'सनभिक्षाशंसेरुः' इत्यादौ यथासंख्यपरिहारार्थम् / नकारः सामान्यग्रहणाविघातार्थः। 977 भ्राज्यलंकृनिराकृग्भूसहिरुचिवृतिवृधिचरिप्रजनापत्रप इष्णुः // 8 / 2 / 28 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य इष्णुः प्रत्ययः स्यात् / भ्राजनशीलो भ्राजनधर्मा साधु भ्राजते वा भ्राजिष्णुः। भ्राजिष्णुना लोहितचन्दनेन / अलंकृग-अलंकरिष्णुः। निराकृग-निराकरिष्णुः। भू-भविष्णुः। सर्वेषां भविष्णूनां जन्यानां न तु स योग्यः / सह-सहिष्णुः / रुच-रोचिष्णुः / वृत्-वर्तिष्णुः / वृध्

Page #733
720 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्त वर्धिष्णुः / चर्-चरिष्णुः / प्रजन्-प्रजनिष्णुः / अपत्रप-अपत्रपिष्णुः / भ्राजेर्नेच्छन्त्येके। 958 उदः पचिपतिपदिमदेः // 5 / 2 / 29 // उत्पूर्वेभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य इष्णुः स्यात् / उत्पचिष्णुः / उत्पतिष्णुः। उत्पदिष्णुः। उन्मदिष्णुः। पदेनेच्छन्त्यन्ये / 959 भूजेः ष्णुक् // 5 // 2 // 30 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां भूजिभ्यां ष्णुक् प्रत्ययः स्यात् / भूष्णुः। ककारः कित्कार्यार्थः / 960 स्थाग्लाम्लापचिपरिमृजिक्षेः स्नुः // 1 / 2 / 31 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः स्नुप्रत्ययः स्यात् / स्थास्नुः / ग्लास्नुः। म्लास्नुः। पक्ष्णुः / परिमाणुः / क्षेष्णुः / म्लादिभ्यः केचिदेवेच्छन्ति / 961 सिगृधिधृषिक्षिपः क्नुः // 52 // 32 // शीलादौःसत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्यः क्नुः प्रत्ययः स्यात् / त्रस्नुः / गृध्नुः / धृष्णुः / विष्णुः / / 962 सभिक्षाशंसेरुः // 5 // 2 // 33 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानात् सन्मत्ययान्ताद् धातोभिक्षाशंसिभ्यां च पर उः प्रत्ययः स्यात / चिकीर्षः। जिहीर्षः। भिक्षुः। आशंसिति आङः शसुङ् इच्छायामित्यस्थ ग्रहणम् , न तु शंसू स्तुतौ चेत्यस्य / तत्राङ्योगस्यानियतत्वात् / आशंसुः। स्तुत्यर्थस्यापीच्छत्यन्यः / 963 विन्द्विच्छू / / 5 / 2 // 34 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् वित्तेरिच्छतेश्च उः प्रत्ययो यथासंख्यं नोपान्त्यछकारान्तादेशौ च निपात्यन्ते / वेदनशीलो विन्दुः। एषणशील इच्छुः। कथमपां विन्दुः? विन्देरवयवार्थात् औणादिक उः। अन्ये खस्यैव निपातनं क्रियानिमित्तस्तु विन्दुरनागमिक एवेत्याहुः / सर्वविदीनां सर्वेषीणां च निपातनमिदमित्यन्यः। 964 शृवन्देरारुः // 5 / 2 / 36 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां शृश्वन्दिभ्यामारुः प्रत्ययः स्यात् / शृणातीत्येवंशीलः शरारुः। विशीर्यते विशरारुः। वन्दते वन्दारुः / 965 दाधेसिशदसदो रुः॥५॥२॥३६॥ शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो दारूप

Page #734
72 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. धे-सि-शद-सद-इत्येतेभ्यो रुः प्रत्ययः स्यात / ददाति दयते यच्छति धति दाति दायति वेत्येवंशीलो दारुः / कथं द्यति तदिति दारु काष्ठम् ? औणादिकः कर्मणि रुः / धयति धावत्सो मातरम् / सिनोति सेरुः / शीयते शद्रः / सीदति सद्रुः। एभ्य इति किम् / दवातीत्येवंशीलोदधिगधेग्रहणादारूपमिह गृह्यते न संज्ञा। 966 शीशद्वानिद्रातन्द्रादयिपतिगृहिस्पृहेरालुः॥५२॥३७॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य आलुः प्रत्ययः स्यात् / शेते इत्येवंशीलः शयालुः / श्रपूर्वो धाग्-श्रद्धत्ते श्रद्धालुः / निद्राति निद्रायति वा निद्रालुः / तत् द्राति द्रायति वा तन्द्रालुः / निपातनात् तदो दस्य नः / तन्द्रेति सौत्रो वा / दयते दयालुः / पतिगृहिस्पृहयोऽदन्ताश्चौरादिकाः। पतिगृही सौत्राविकारान्तौ वा। पतयति पतयालुः। गृहयति गृहयालुः / स्पृहयति स्मृहयालुः। मृगयतेरपि कश्चित् / मृगयालुः। लज्जालुः, ईर्ष्यालुः, शलालुप्रभृतयस्त्वौणादिकाः। कृपालहृदयालू मत्वर्थीयान्तौ / 967 ङौ सासहि वावहि चाचलि पापति // 5 // 2 // 38 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानानां सहिवहिचलिपतीनां यङन्तानां ङौ सति यथासंख्यमेते निपात्यन्ते / अत एव वचनाद् डिरपि / सासद्यते इत्येवंशीलः सासहिः। वावह्यते वावहिः। चाचल्यते चाचलिः। पनीपत्यते पापतिः। निपातनात् न्यागमाभावः। ङाविति ङकारः 'तृन्नुदन्ताव्ययकस्वान ' इत्यत्र विशेषणार्थः। 968 सस्त्रिचक्रिदधिजजिनेमि // 5 // 2 // 39 // एते शीलादौ सत्यर्थे कृतद्विवचना ङिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / सरतीत्येवंशीलः ससिः। करोति चक्रिः / दधाति दधिः / जायते जानाति वा जज्ञिः। नमति नेमिः। द्विर्वचनाभाव एत्वं च निपातनात् / 969 श्रृंकमगमहनवृषभूस्थ उकण् // 5 // 2 // 40 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्य उकण प्रत्ययः स्यात् / शृणाति एवंशीलः शारुकः। प्रशारुकः शरः / कामुकः, कामुकी रिरंसुः / कामुका येच्छां विना कामयते / कामुका अन्यस्य स्त्रियो भवन्ति / गामुकः आगामुकः स्वगृहम् / घातुकः, आघातुको व्याधः। वर्षकः, प्रवषुकः पर्जन्यः / भावुकः। प्रभावुकः क्षत्रियः। स्थायुका प्रमत्तः। उपस्थायुको गुरुम् / गुणानधिष्ठायुकः।

Page #735
722 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्त 970 लषपतपदः // 5 // 2 // 41 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्य उकण् प्रत्यय: स्यात् / अपलपतीत्येवंशीलम् अपलाषुकं नीचसांगत्यम् / अभिलाषुकः। उत्पातुकं ज्योतिः। प्रपातुका गर्भाः / उपपादुका देवाः। योगविभाग उत्तरार्थः। 971 भूषाक्रोधार्थजुमृगृधिज्वलशुचश्चानः // 5242 // भूषार्थेभ्यः क्रोधार्थेभ्यो जुसृगृधिज्वलशुचिभ्यः लषपतपदिभ्यश्च शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्योऽनः प्रत्ययः स्यात् / भूषार्थे-भूषयतीत्येवंशीलो भूषणः कुलस्य / मण्डना गगनस्य भाः / प्रसाधनः क्रोधार्थ-क्रोधनः / कोपनः / रोषणः / जवतिः सौत्रो वेगाख्ये संस्कारे वर्तते। तेन चल्यर्थद्वारेण न सिद्धयतीतीहोपादानम् / जवनः / स-सरणः। गृधू गर्धनः। ज्वल्-ज्वलनः / शुच्-शोचनः। लप्अभिलषणः / पत्-पतनः / पदेरिदित्त्वादुत्तरेणैव सिद्धे सकर्मकार्थ वचनम् / अर्थस्य ग्रन्थस्य क्षेत्राणां पदनः / उत्तरत्र सकर्मकेभ्योऽपि विधिरित्येकेषां दर्शनम्। तथा चोकणा बाधितोऽपि असरूपखात् पदेरनः प्रत्ययो भविष्यतीति चेत् एवं तर्हि शीलादिप्रत्ययेष्वसरूपत्वेन शीलादिप्रत्ययो न भवतीति ज्ञापनार्थ पदिग्रहणम् / तेन चिकीर्षिता कटम् अलंकर्ता कन्यामिति न / कथं तर्हि गन्ता खेलः आगामकः भविता भावुक: जागरिता जागरूकः विकत्थनः विकत्थी भासनं भासुरं वर्धनः वर्धिष्णुः अपलाषुकः अपलाषी कम्पना कम्पा शाखा कमना कामुका युवतिः ? कचित् समावेशोऽपि भवति / एतदर्थमेव च ' न ण्यादि ' इति सूत्रे दीपिग्रहणम् / अन्यथा रेणानो बाध्येत इति तदनर्थकं स्यात् / अनस्यैव विषये समावेश इत्येके / 972 चलशब्दार्थादकर्मकात् // 5 // 2 // 43 // चलनार्थाच्छब्दार्थाच्च धातोः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानादकर्मकादविद्यमानकर्मकादविवक्षितकर्मकाद्वा परोऽनः प्रत्ययः स्यात् / चलतीत्येवंशीलश्चलनः / कम्पनः / चोपनः / चेष्टनः / शब्दयतीत्येवंशीलः शब्दनः। रवणः। आक्रोशनः / अकर्मकादिति किम् / पठिता विद्याम् / 973 इडितो व्यञ्जनाद्यन्तात् // 2 // 44 // व्यञ्जनमादिरन्तश्च यस्य स व्यञ्जनाद्यन्तः / इदनुबन्धात् ङानुबन्धाच व्यञ्जनाद्यन्ताद् धातोः शीलादौ सत्यर्थ वर्तमानादनः प्रत्ययः स्यात। इदित-स्पधि-स्पर्धनः। डिन्त-वृतूङ–वर्तनः। वृधङवर्धनः / णेरतश्च विषय एव लोपे व्यञ्जनान्तखात् इहापि भवति / चितिण-चेतनः। गुपि-जुगुप्सनः / मानि मीमांसनः। इडिन्त इति किम् / स्वप्ता / व्यञ्जनाद्यन्तादिति

Page #736
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 723 किम् / एधिता। शयिता / अकर्मकादित्येव / वसिता वस्त्रम् / सेविता विषयान् / कथमुत्कण्ठावर्धनैरिति ? नात्र कर्मषष्ठीसमासो वृधेरकर्मकखात् / किंतु तृतीयासमासः। उत्कण्ठया वर्धनैः-वर्धमानोत्कण्ठाशीलैरिति यावत् / अन्ये वकर्मकादेवेति नेच्छन्ति / __974 न णियसूददीपदीक्षः // 5 / 2 / 45 // णिङन्तेभ्यो यान्तेभ्यः मृदादिभ्यश्च धातुभ्यः शीलादौ सत्यर्थेऽनः प्रत्ययो न स्यात् / भावयिता / हस्तयिता। उत्पुच्छयिता / क्ष्मायिता / क्न्यिता। दयिता / सूदिता / दीपिता। दीक्षिता / मधुसूदनारिसूदनबलसूदनादयो नन्यादिषु द्रष्टव्याः। 975 द्रमक्रमो यङः / / 5 / 2 / 46 / / शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां यङन्ताभ्यां द्रमिक्रमिभ्यामनः प्रत्ययः स्यात / कुटिलं द्रमति क्रामतीत्येवंशील:-दन्द्रमणः, चङ्क्रमणः। सकर्मकाथ 'य' इति प्रतिषेधनिवृत्त्यर्थं च वचनम् / 'अतः' इति हि लुक् प्रत्यये विषयभूतेऽपि भवति / 976 यजिजपिदंशिवदादूकः॥५।२।४७॥ एभ्यो यङन्तेभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य ऊकः प्रत्ययः स्यात् / भृशं पुनःपुनर्वा यजतीत्येवंशीलो यायजकः / जञ्जपूकः / दन्दशूकः / वावदकः / अन्येभ्योऽपीति केचित् / दन्दहकः। पापयूकः। निजागदूकः / नानशूकः। पंपशूकः / 977 जागुः // 5 / 2 / 48 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाजागर्तेरूकः प्रत्ययः स्यात् / यङ इति निवृत्तम् / जागर्तीत्येवंशीलो जागरूकः / 978 शमष्टकाद् घिनण् // 5 // 2 // 49 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः शमादिभ्योऽष्टाभ्यो धातुभ्यो घिनण् प्रत्ययः स्यात् / शाम्यतीत्येवंशीलः शमी। दमी / तमी। श्रमी / भ्रमी / क्षमी / प्रमादी / उन्मादी / क्लमी। घन्तान्मत्वथींयेनैव सिद्धयति तन्वाधनार्थ तु वचनम् / अष्टकादिति किम् / असिता / णकारो वृद्धयर्थः / घकार उत्तरत्र कत्वगत्वार्थः। अभिधानात् घिनण अकर्मकेभ्यस्तेनेह न / अरण्यं भ्रमिता / सकर्मकेभ्यस्तु यथादर्शनं दर्शयिष्यामः। 979 युजभुजभजत्यजरञ्जद्विषदुषद्रुहदुहाभ्याहनः॥५।२।५०॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो घिनण् स्यात् / युज्यते युनक्ति वा इत्येवंशीलो योगी।

Page #737
[ कृदन्त 724 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. भुङ्क्ते भुनक्ति भुजतीति वा भोगी / भागी। कल्याणभागी। त्यागी। प्राणत्यागी / रागी / 'अघिनोश्च रञ्जेः' इति नलोपः। द्वेषी / दोषी / द्रोही / दोही। अभ्याघाती / अकर्मकादित्येव / गां दोग्धा। शत्रनभ्याहन्ता। 980 आङः क्रीडमुषः // 5 // 2 // 51 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यामाङः पराभ्यामाभ्यां घिनण् स्यात् / आक्रीडत इत्येवंशील आक्रीडी / आमोषी। शीलादिप्रत्ययान्ताः प्रायेण रूढिप्रकारा यथादर्शनं प्रयुज्यन्त इति उपसर्गान्तराधिक्ये न् भवति / एवमुत्तरत्रापि / 981 प्राच यमयसः॥ 5 / 2 / 52 // शीलादौ सत्यथै वर्तमानाभ्यां प्रादाडश्च पराभ्यामाभ्यां घिनण् स्यात् / प्रयच्छतीत्येवंशीलः प्रयामी / आयामी / प्रयासी / आयासी। 982 मथलपः // 5 / 2 / 53 // प्रात्पराभ्यामाभ्यां शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां घिनण् स्यात् / प्रमथतीत्येवंशीलः प्रमाथी / प्रलापी / 983 वेश्च द्रोः // 5 // 2 // 54 // वेः प्राच पराच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् द्रवतेर्घिनण् स्यात् / विद्रवतीत्येवंशीलो विद्रावी / प्रद्रावी / / 984 विपरिप्रात् सर्तेः // 6 // 55 // विपरिप्रेभ्यः पराच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानात् सतेर्घिनण् स्यात् / विसरतीत्येवंशीलो विसारी / परिसारी। प्रसारी। 985 समः पृचैप्ज्वरेः / / 5 / 256 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां समः पराभ्यां पृणक्तिज्वरिभ्यां घिनम् स्यात् / संपृणक्तीत्येवंशीलः संपर्की / पिन्निर्देशादादादिकस्य न ग्रहणम् / संपर्चिता / संज्वरतीत्येवंशीलः संज्वारी। केचिद् ण्यन्तादपीच्छन्ति / संज्वरी / त्वरयतेरपि कश्चित् / सत्वरी। अकर्मकादित्येव / संपृणक्ति शाकम् / 986 संवेः सृजः // 1 / 2 / 57 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानात् संविभ्यां परात् सृजेघिनण् स्यात् / संसृजतीत्येवंशीलः संसृज्यते वा संसर्गी, विसर्गी। 987 संपरिव्यनुप्रावदः // 5 / 2 / 58 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद

Page #738
725 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. संपरिव्यनुप्रेभ्यः पराद् वदेघिनण् स्यात् / संवदतीत्येवंशील; संवादी / परिवादी विवादी / अनुवादी / प्रवादी / परिपूर्वाण्ण्यन्तादपीति केचित् / 988 वेर्विचकत्थस्रम्भूकषकसलसहनः // 5 / 2 / 59 // एभ्यो विपूवैभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो घिनण् स्यात् / विविनक्ति इत्येवंशीलो विवेकी / विकत्थी / विस्रम्भी / विकाषी / विकासी / विलासी / विघाती। 989 व्यपाभेर्लषः // 5 / 2 / 60 // व्यपाभिभ्यः पराच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानालषेधिनण् स्यात् / विलपतीत्येवंशीलो विलापी / अपलाषी / अभिलाषी। 990 संप्राइसात् // 5 / 2 / 61 // संप्राभ्यां पराच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् वसतेपिनण् स्यात् / संवसतीत्येवंशीलः संवासी / प्रवासी / शनिर्देशाद् वस्तेन / 991 समत्यपाभिव्यभेश्चरः // 5 / 2 / 62 // सम् अति अप अभि व्यभि इत्येतेभ्यः पराच्छीलादौ सत्यथै वर्तमानाच्चरतेर्घिनण् स्यात् / संचरतीत्येवंशील: संचारी / अतिचारी / अपचारी / अभिचारी। व्यभिचारी। 992 समनुव्यवादुधः // 5 / 2 / 63 / / सम् अनु वि अव इत्येभ्यः पराच्छीलादी सत्यर्थे वर्तमानाद् रुधेपिनण् स्यात् / संरुन्चे इत्येवंशीलः संरोधी / अनुरोधी। विरोधी / अवरोधी। ___ 993 वेर्दहः / / 5 / 2 / 64 // विपूर्वाच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् दहेपिनण स्यात् / विदहतीत्येवंशीलो विदाही। 994 परेदेविमुहश्च // 5 // 2 // 66 // देवीति देवृधातोरण्यन्तस्य ण्यन्तस्य च ग्रहणम् / परिपूर्वाभ्यां शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यामाभ्यां दहश्च घिनण स्यात् / परिदेवयते परिदेवयति वा परिदेवी / ण्यन्तान्नेच्छन्त्यन्ये / परिमोही / परिदाही। 995 क्षिपरटः // 5 // 2 // 66 // परिपूर्वाभ्यां शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यामाभ्यां घिनण् स्यात् / परिक्षिप्यति परिक्षिपति वा परिक्षेपी / परिक्षेप्यम्भसाम् / परिराटी।

Page #739
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [कृदन्त 996 वादेश्च णकः // 1 / 2 / 67 // परिपूर्वाच्छीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् वादयतेः क्षिपरटिभ्यां च णकः प्रत्ययः स्यात् / परिवादयतीत्येवंशीलः परिवादकः। वदेरपीति केचित् / परिक्षेपकः / परिराटकः / असरूपत्वात् ‘णकतृचौ' इति सिद्धे पुनर्विधानं शीलादिप्रत्ययेष्वशीलादिकृत्प्रत्ययोऽसरूपविधिना न भवतीति ज्ञापनार्थम् / तेनालंकारकः परिक्षिपः परिरट इत्यादिशीलाद्यर्थ न भवति / बाहुलकात् कचिद् भवत्यपि / 'कामक्रोधौ मनुष्याणां खादितारौ वृकाविव' / अत्र णकविषये तृच् / 997 निन्दहिंसक्लिशखादविनाशिव्याभाषासूयाऽनेकस्वरात् // 5 / 2 / 68 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो णकः स्यात् / निन्दतीत्येवंशीलो निन्दकः / हिंसकः / क्लिश्नाति क्लिश्यते वा क्लेशकः / खादकः / विनाशयति विनाशकः / व्याभाषकः / असूयः कण्ड्डादौ / अम्यकः / दरिद्रायकः / चकासका गणकः / चुलुम्पकः / अनेकस्वरत्वादेव सिद्धेऽसूयग्रहणं कण्ड्वादिनिवृत्त्यर्थम् / तेन कण्डूयिता, मन्तूयिता-तृन्नेव / विनाशिग्रहणं तु अन्यस्य ण्यन्तस्य निवृत्त्यर्थम् / कारयिता / अनेकस्वरान्नेच्छन्त्यन्ये / क्लिशेरविशेषेण ग्रहणादेवादिकादिदित्त्वेऽपि अनो न। 998 वृशिक्षिलुण्टिजल्पिकुट्टाहाकः / 5 / 2 / 70 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यष्टाकः प्रत्ययः स्यात् / वृणीते इत्येवंशीलो वराकः / वराकी / भिक्षाकः, भिक्षाकी। लुण्टाकः, लुण्टाकी / जल्पाकः, जल्पाकी / कुट्टाकः, कुट्टाकी। टकारो ङयर्थः। 999 प्रात्सूजोरिन् // 5 / 271 // प्रात् पराभ्यां सुवतिजुभ्यां शीलादौ " सत्यर्थे वर्तमानाभ्यामिन् प्रत्ययः स्यात् / सू इति निरनुबन्धग्रहणात् सुवतेहणं न सूतिसूयत्योः / प्रसुवतीत्येवंशीलः प्रसवी / प्रजवी। 1000 जीणदृक्षिविश्रिपरिभूवमाभ्यमाव्यथः // 5 / 272 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य इन् स्यात् / जि-जयतीत्येवंशीलोजयी / इण-अत्ययी उदयी / -आदरी / क्षोति शिक्षितोर्ग्रहणम् / क्षयी / विधि-विश्रयी / परिभू-परिभवी। वम्-वमी / अभ्यम्-अभ्यमी / अव्यथ्-न व्यथते इत्यव्यथी।

Page #740
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 727 1001 मृघस्यदो मरक् // // / 73 / / एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो मरक् प्रत्यय: स्यात् / सरतीत्येवंशीलः समरः / घस्मरः / अझरः। 1002 भञ्जिभासिमिदो घुरः // 5 / 2 / 74 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो घुरः प्रत्यय: स्यात् / भज्यते स्वयमेवेत्येवंशीलं भङ्गुरं काष्ठम् / भासते भासुरं वपुः / मेधति मेदने वा मेदुरः / घकारो गत्वार्थः / 1003 वेत्तिच्छिदभिदः कित् / / 5 / 2 / 75 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः कित् घुरः प्रत्ययः स्यात् / वेत्तीत्येवंशीलो विदुरः। छिद्यते भिद्यते स्वयमेव छिदुरः, भिदुरः / कित्वाद् गुणो न / वेत्तीति तिनिर्देश इतरविदित्रयव्युदासार्थः। 1004 भियो रुरुकलुकम् // 5 / 276 // शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् विभेते रुरुकलुक इति प्रत्ययत्रयं कित् स्यात् / विभेतीत्येवंशीलो भीरु.! भीरुकः / भीलुकः। ऋफिडादित्वात् लत्वं प्रयोगानुसरणाद् गरीय इति लाघवाथै लुकवचनम् / 1005 सृजीग्नशष्ट्वरप् // 5 / 277 // एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः कित् वरप् प्रत्ययः स्यात् / सरतीत्येवंशीलः मृत्वरः / मृत्वरी / जित्वरः, जित्वरी / इण-इत्वरः, इत्वरी / क्रूरकर्मणि पथिके नीचे दुर्विधे / नश्वरः नश्वरी / टकारो ङयर्थः / पकारस्तागमार्थः / 1006 गत्वरः / / 5 / 2 / 78 // गमेष्वरप् मकारस्य च तकारो निपात्यते / गत्वरः, गत्वरी। 1007 स्म्यजसहिंसदीपकम्पकमनमो रः // 5 // 279 // स्म्यादिभ्यः शोलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो रः प्रत्ययः स्यात् / स्मयत इत्येवंशीलं स्मेरं मुखम् / अजसिति जमूच मोक्षणे-नपूर्वः / न जस्यति अजस्रं श्रवणम् / अजस्रा प्रवृत्तिः। अजस्रः पाकः / अजस्रं पचति / अजस्रशब्दोऽयं स्वभावात् सातत्यविशिष्टां क्रियामाह / तेन धात्वर्थ एव कर्तरि रः प्रत्ययोऽन्यथा क्रियाभिधानानुपपत्तेः। तेनाजस्रो घट इति न। अजस्रमित्यव्ययं नित्यार्थ क्रियाविशेषणमप्यस्ति। हिंस्-हिंस्रो व्याधः। दीप-दीपो दीपः / कम्प-कम्पः / कम्-कामयते कम्रा युवतिः। बहुलाधिकारात् कर्मण्यपि / कम्यते कम्रः / तत एव कमितेत्यपि / नम्-नमतीति नम्रः / अजसिकमिनमिभ्यः कर्मकर्तर्येवेच्छन्त्येके /

Page #741
728 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्त __1008 तृषिधृषिस्वपो नजिङ् // 5 / 2 / 80 // तृषिधृषिस्व पिभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो नजिङ प्रत्ययः स्यात् / तृष्यतीत्येवंशीलस्तृष्णक् / तृष्णजौ / धृष्णक् / धृष्णजौ / स्वप्नक / स्वप्ननौ / ङ कारो गुणप्रतिषेधार्थः / इकार उच्चारणार्थः / धृषो नेच्छन्त्येके / / 1009 स्थेशभासपिसकसो वरः // 5 / 2 / 81 // स्थादिभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो वरः प्रत्ययः स्यात् / तिष्ठतीत्येवंशीलः स्थावरः, स्थावरा / ईश्वरः, ईश्वरा / कथमीश्वरी ? 'अश्नोरीचादेः' इत्यौणादिके वरटि भवति / भास्वरः, भास्वरा / पेस्वरः। पेस्वरा / विकस्वरः, विकस्वरा / प्रमदेरपीति कश्चित् / प्रमाद्यति प्रमद्वरः। 1010 यायावरः // 5 / 2 / 82 // यातेर्धातोः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् वरः प्रत्ययो निपात्यते / कुटिलं यातीत्येवंशीलो यायावरः। 1011 दिद्युद्ददृजगज्जुहूवाक्माधीश्रीस्त्रज्वायतस्तूकटप्रूपरिवाड्भ्राजादयः किपः // 5 / 2 / 83 // एते शब्दाः किबन्ताः शीलादौ सत्यर्थे निपात्यन्ते / द्योतते इत्येवंशीलो दिद्युत् / दृणातीति ददृत् / गच्छतीति जगत् / जुहोतीति जुहूः / एषु द्वित्वम् / दृणातिजुहोत्यो स्वखदीर्घत्वे च / वक्तीति वाक् / पृच्छतीति प्राट् / शब्दप्राट् / तत्वप्राट् / दधाति ध्यायति वा धीः / श्रयतीति श्रीः। शतं द्रवति शतः। स्रवतीति चूः। जवतीति जूः / आयतं स्तौतीति आयतस्तूः / कटं प्रवते कटपूः। परिव्रजतीति परित्राट् / एषु दीर्घवम् / दधातेराकारस्य ध्यायतेर्याशब्दस्य चेकारः / बहुलाधिकारादशीलादौ अपि / धीः / सुधीः। प्रधीः। आधीः। भ्राजादि-विभ्राजते इति विभ्राट् / भासते इति भाः। पिपर्तीति पूः। धूर्वतीति धूः / विद्योतते विद्युत् / ऊर्जयतीति ऊर्छ / ग्रावाणं स्तौतीति ग्रावस्तुत् / पचतोति पक् / शनोतीति शक् / भिनतीति भित् / वेत्तीति वित् / शोकच्छित् / 'भुवः संज्ञायामेव / ' भूः पृथिवी / शंभूः शिवः। आत्मभूः कामः। मनोभूः स एव / स्वयंभूर्ब्रह्मा / स्वभूविष्णुश्च / मित्रभूर्नाम कश्चित् / प्रतिभूः उत्तमर्णाधमर्णयोः अन्तरस्थः। इन्भूः व्यसनसहायः। कारभूः पण्यमूल्यादि निर्णता / वर्षाभूर्दर औषधिश्च। पुनर्भूः पुनरूढा औषधिश्च संज्ञायाम् / अन्यत्र, भविता। शीलादिषु असरूपविधिर्नास्ति / तेन सामान्यलक्षणः किए न प्रामोतीति पुनर्विधीयते / शीला

Page #742
भकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 729 दिप्रत्ययानां पूर्णोऽवधिः। केचित्तु संज्ञाशब्दानां शीलाद्यर्थेषु कामचारस्ते यथाकथंचिद् व्युत्पादनीयाः इति मन्यन्ते / 1012 शंसंस्वयंविषाद् भुवो डुः // 5 / 2 / 84 / / एभ्यः पराद् भुवः सत्यर्थे वर्तमानाद् डुः प्रत्ययः स्यात् / शं सुखं तत्र भवति शंभुः शंकरः। संभुर्जनिता / स्वयंभुः / विभुः व्यापकः / प्रभुः स्वामी / बहुलाधिकारात् शंभुः संज्ञायाम् / अन्ये त्वसंज्ञायामपि / मितद्वादयस्त्वौणादिकाः / 1013 पुव इत्रो दैवते // 1 / 2 / 85 / / सामान्यनिर्देशात् पवतेः पुनातेश्च दैवते-देवतायां कर्तरि सत्यर्थे इत्रः प्रत्ययः स्यात् / पुनाति पवते वा पवित्रोऽईन् स मां पुनातु / करणेऽप्यन्ये / 1014 ऋषिनाम्नोः करणे // 5 // 2 // 86 // सत्यर्थे वर्तमानात् पुवः करणे इत्रः स्यात् ऋषौ संज्ञायां च / पूयतेऽनेनेति पवित्रोऽयमृषिः। नान्नि-दर्भः पवित्रः। बर्हिः पवित्रम् / यज्ञोपवीतं पवित्रम् / ओघोपकरणं पवित्रम् / पवित्रा नदी / दर्भादीनां पवित्रमिति संज्ञा / ऋषौ कर्तर्यपि केचित् / ___1015 लूधूसूखनचरसहार्तेः // 5 / 2 / 87 // एभ्यः सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः करणे इत्रः स्यात् / लुनात्यनेन लवित्रम् / धुवत्यनेन धुवित्रम् / धुनोतेरपि कश्चित् / धवित्रम् / मुवत्यनेन सवित्रम् / निरनुबन्धनिर्देशात् धूग्सूङोर्ने / खनित्रम् / चरित्रम् / सहित्रम् / ऋच्छतीयतिवानेनारित्रम् / वहेरपि कश्चित् / वहित्रम् / 1016 नीदांशसूयुयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतपानहस्त्रट / 5 / 2 / 88 / एभ्यः सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः करणे त्रट् प्रत्ययः स्यात् / नयन्त्यनेन नेत्रम् / दांव-दान्त्यनेन दात्रम् / शमू-शस्त्रम् / यु-योत्रम् / युज् योक्त्रम् / स्तु-स्तोत्रम् / तद-तोत्रम् / सि-सेत्रम् / सिच-सेक्त्रम् / मिह-मेढ़म् / पत्-पत्रम् / पा-पात्रम् / पात्री / ना-नद्रः, नद्री / टकारो डन्यर्थः / 1017 हलक्रोडास्ये पुवः // 5 / 2 / 89 // आस्यं मुखम् / पुवो धातोः सत्यर्थे हलास्ये क्रोडास्ये च करणे त्रट प्रत्ययः स्यात् / पुनाति पवते वाऽनेन पोत्रम् / हलस्य मूकरस्य वा मुखमुच्यते / 92

Page #743
730 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते 1018 दंशेस्त्रः॥ 5 / 2 / 90 // दंशेः सत्यर्थे वर्तमानात् करणे त्रः प्रत्ययः स्यात् / दशत्यनया दंष्ट्रा / प्रत्ययान्तरकरणमाबर्थम् / 1019 धात्री // 5 / 2 / 91 // धेर्दधातेर्वा कर्मणि ब्रट् प्रत्ययो निपात्यते / धयन्ति तामिति धात्री स्तनदायिनी / दधति तां भैषज्यार्थमिति धात्री आमलकी / 1020 ज्ञानेच्छा र्थनीच्छील्यादिभ्यः क्तः // 5 / 2 / 92 // ज्ञानार्थेभ्य इच्छार्थेभ्योऽर्चा-पूजा तदर्थेभ्यो जीभ्यः शीलादिभ्यश्च धातुभ्यः सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः क्तः प्रत्ययः स्यात् / पूर्ववच्चास्य कर्तृकर्माधर्थर्देशः / ज्ञानार्थ-राज्ञां ज्ञातः, बुद्धः, विदितः, अवगतो वा / इच्छार्थ-राज्ञामिष्टः, मतः / अर्चार्थ-राज्ञामर्चितः, पूजितः। भित-बिमिदा-मिन्नः / विण्णः। स्विन्नः / धृष्टः। तूर्णः / सुप्तः। भीतः / इद्धः। वृषितः / फुल्लम शील्यादि शीलितो, रक्षितः, क्षान्त, आकृष्टो जुष्ट उद्यतः // संयतः शयितस्तुष्टो रुष्टो रुषित आशितः // 1 // कान्तोऽभिव्याहृतो हृष्ट-स्तृप्तः मृप्तः स्थितो भृतः // अमृतो मुदितः पूर्तः शक्तोऽक्तः श्रान्तविस्मितौ" // 2 // संरब्धारब्धदयिता दिग्धः स्निग्धोऽवतीर्णकः // आरूढो मूढ आयस्तः क्षुधितक्लान्तबीडिताः // 3 // मत्तश्चैव तथा क्रुद्धः श्लिष्टः सुहित इत्यपि // लिप्तदृप्तौ च विज्ञेयौ सति लग्नादयस्तथा" // 4 // बहुलाधिकाराद् यथाभिधानमेभ्यो भूतेऽपि तो भवति / तथा च तद्योगे तृतीयासमासोऽपि सिद्धः-'अर्हस्त्रिभुवनराजपूजितेभ्यः' इति / एवं शीलितो मैत्रेण रक्षितो मैत्रेणाक्रुष्टश्चैत्रेणेत्यादावपि द्रष्टव्यम् / वर्तमानक्ते तु षष्ठ्येव-'कान्तो हरिश्चन्द्र इव प्रजानाम्' इति / अन्ये तु ज्ञानाद्यर्थेभ्यः तक्रकौण्डिन्यन्यायेन भूते क्तस्य बाधनात् वर्तमानक्तेन च योगे कर्तरि षष्ठीविधानात् खया ज्ञातो मया ज्ञात इत्यादिरपशब्द इति मन्यन्ते / // इति श्रीसिद्धहैमबृहत्मक्रियायां कृदन्तप्रकरणे पूर्वकृदन्तप्रक्रिया /

Page #744
731 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. // अथोणादिविवृतिः // 1021 उणादयः // 5 / 2 / 93 // बहुलमिति वर्तते / सत्यर्थे वर्तमानाद् धातोरुणादयः प्रत्यया बहुलं स्युः / करोतीति कारुः। वायुः / पायुः / बहुलवचनात् प्रायः संज्ञाशब्दाः केचित्त्वसंज्ञाशब्दा इति अनुक्ता अपि प्रत्यया भवन्ति / ऋफिडः / ऋफिड्डः। तथा सति विहिता उणादयः कचिद भूतेऽपि दृश्यन्ते / भसितं तदिति भस्म, कषितोऽसौ कषिः, ततोऽसौ तनिः, वृत्तं तदिति वर्त्म, चरितं तदिति चर्म, अद्भ्यः सरन्ति स्म अप्सरसः / उक्तं च " संज्ञासु धातुरूपाणि प्रत्ययाश्च ततः परे / कार्यानुबन्धोपपदं विज्ञातव्यमुणादिषु " // 1 // तथा-" बाहुलकं प्रकृतेस्तनुदृष्टेः पायसमुच्चयनादपि तेषाम् / कार्यसशेषविधेश्च तदूह्यं नैगमरूढिभवं हि सुसाधु // 2 // " नाम च धातुजमाह निरुक्ते व्याकरणे शकटस्य च तोकम् / ... यत् न पदार्थविशेषसमुत्थं प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तदृह्यम् " // 3 // कृवापाजिस्वदिसाध्यशौदृस्नासनिजानिरहीणभ्य उण // 1 // करो. त्यादिभ्यो धातुभ्यः सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः संप्रदानापादानाभ्यामन्यत्र कारके भावे च संज्ञायां विषये बहुलमुण् प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे, कुंग्ट हिंसायाँ वा निरनुबन्धग्रहणे सामान्यग्रहणात् / करोति करति कृणोति वा कारुः कारी नापितादिः इन्द्रश्च / वाक् गतिगन्धनयोः, ओवै शोषणे वा / वाति वायति वा द्रव्याणि वायुः नभस्वान् / पां पाने / पिबन्त्यनेन तैलादि द्रव्यं पायुः अपानमुपस्थश्च / पातिपायत्योस्त्वर्थासंगतेर्न ग्रहणम् / जिं अमिभवे / जयत्यनेन रोगान् श्लेष्माणं वा जायुः औषधं पित्तं वा / ष्वदि आस्वादने / स्वद्यते इदमनेन वा स्वादुः रुच्यः / स्वदनं वा स्वादुः। साधंट् संसिद्धौ। उत्तमक्षमादिभिः तपोविशेषैर्भावितात्मा साध्नोति साधुः / सम्यग्दर्शनादिभिः परमपदं साधयति वा साधुः संयतः / उभयलोकफलं वा साधयति साधुः धर्मशीलः / अशौटि व्याप्तौ / अनुते तेजसा सर्व केदारं वा इत्याशुः सूर्यो व्रीहिश्च। अशनं वा आशु क्षिप्रम्। अनुते इति वा आशुः शीघ्रगामी शीघ्रकारी च / दृ भये, दृश् विदारणे वा / दरति दृणाति दीर्यते वा दारु काष्ठं

Page #745
732 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्ते . भव्यं च / ष्ण वेष्टने / स्नायति स्नायुः अस्थिनहनम् / षण भक्तौ, षण्यी दाने वा। सनति सनोति वा मृगादीनिति सानु पर्वतैकदेशः। जनैचि प्रादुर्भावे / जयतेऽनेनाकुश्चनादि जानु ऊरुजङ्गासंधिमण्डलम् / जानीत्याकारनिर्देशात न जनवधः' इति प्रतिषिद्धाऽपि वृद्धिर्भवति / रह त्यागे। रहति गृहीला सूर्याचन्द्रमसौ स्वशरीरं वा राहुः सैंहिकेयः / इणक् गतौ / एत्यायुः पुरुषः, शकटम् , औषधम् , जीवनम् , पुरूरवःपुत्रो वा / जरायुः गर्भवेष्टनं जलमलं वा। जटायुः पक्षी / धनायुः देशः। रसायुः भ्रमरः। 'संपदानाच्चान्यत्रोणादयः' इति यथायोगं प्रत्ययो वेदितव्यः। ____ अः // 2 // सर्वस्माद् धातोर्यथायोगमकारः प्रत्ययः स्यात् / भवः / तरः / वरः / प्लवः / शयः / शरः / परः। करः / स्तवः / चरः / वदः / ____ म्लेच्छीडेईस्वश्च वा // 3 // आभ्यामः प्रत्ययः स्याहीर्घस्य च इस्वो वा / म्लेच्छ अव्यक्तायां वाचि / म्लिच्छः मूकः। म्लेच्छः कुमनुष्यजातिः। ईडिक् स्तुतौ / इड; ईडो देवताविशेषौ मेदिनी च। ननः क्रमिगमिशमिखन्याकमिभ्यो डित् // 4 // नत्रः परेभ्यो डित् अः प्रत्ययः स्यात् / क्रम् पादविक्षेपे / न क्रामति नक्रः जलचरो ग्राहः। गम्लं गतौ / नगः वृक्षः पर्वतश्च / शमूच उपशमे / नशः यक्षः। खनूग अवदारणे / नखः करजः। नास्य खमस्तीति वा नख इत्यपि / कमूङ् कान्तौ / नाकः स्वर्गः। नात्राकमस्तीति नाक इत्यपि / नखादिखात् ' अन् स्वरे' इत्यन् न भवति / डित्करणमन्त्यस्वरादिलोपार्थम् / तुदादिविषिगुहिभ्यः कित् // 5 // तुदादिभ्यो विषिगुहिभ्यां च कित् अः प्रत्ययः स्यात् / तुदः / नुदः / क्षिपः / सुरः। बुधः। सुरत् ऐश्वर्यदीप्त्योः / तुदादिर्न धातुगणः किं तर्हि भिन्न इति / तेन बुधादीनामिति लिङ्गपरिणामस्तु ज्ञेयः। शिवः। तुदादीनां यथासंभवं कारकविधिः। विष्लंकी व्याप्तौ / वेवेष्टि विषं पाणहरं द्रव्यम् / गुहौग संवरणे / गृहति गुहः स्कन्दः। गुहा पर्वतैकदेशः। विन्देर्नलुक् च // 6 // विन्देः किन अः प्रत्यय: स्यात् तत्संनियोगे च नस्य लुक् च / विदु अवयवे / विदः गोत्रकृद् वृक्षजातिश्च / . कृगो द्वे च // // करोतेः कित् अः प्रत्ययः स्यात् अस्य धातोट्टै रूपे भवतः / डुकुंग् करणे / चक्रं रथाङ्गमायुधं च /

Page #746
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 733 कनिगदिमनेः मरूपे // 8 // किदिति निवृत्तम् / एभ्योऽकारः प्रत्ययः स्यात् एषां च सरूपे समानरूपे द्वे उक्ती भवतः / कनै दीप्तिकान्तिगतिषु / कनति दीप्यते कन्कनः कान्तः। गद व्यक्तायां वाचि / गदति अव्यक्तं वदति गद्यतेऽव्यक्तं कथ्यते वा गद्गदोऽव्यक्तवाक्, गद्गदमव्यक्तं वचनम् / मनिंच ज्ञाने। मन्मनः अविस्पष्टवाक्। सरूपग्रहणं व्यञ्जनस्यानादेर्लुक् इत्यादिकार्यनिवृत्त्यर्थम् / ऋतष्टित् // 9 // ऋकारान्ताद् धातोरकारः प्रत्ययः स्यात् स च बहुलं टिव धातोश्च सरूपे द्वे रूपे / दृश् विदारणे-दीर्यते भिद्यतेऽनेन श्रोत्रमिति दर्दरः वाद्यविशेषः पर्वतश्च / दर्दरी सस्यलुण्टिः / कृत् विक्षेपे / कर्करः क्षुद्राश्मा / कर्करी गलन्तिका / बृग्श् वरणे / वर्वरः म्लेच्छजातिः / वर्वरी केशविशेषः / भृश् भर्जने / भर्भरः छद्मवान् / भर्भरी श्रीः / जूण् नृपच् जरसि / जर्जरः अदृढः / जर्जरी स्त्री। झझरः वाद्यविशेषः / झझरी झल्लरिका / गृत् निगरणे। गर्गरः राजर्षिः / गर्गरी महाकुम्भः / मृश् हिंसायाम् / मर्मरः शुष्कपत्रप्रकरः / तद्धर्माऽन्योऽपि क्षोदासहिष्णुर्दानवश्च / मर्मरायां दूर्वायामित्यत्र टित्त्वेऽपि डीन भवति बहुलाधिकारात् / तत एव च ऋकारान्तादपि। धृ सेचने / घर्घरः सदोषाव्यक्तवाक् / घर्घरी किंकणिका। किच्च // 10 // ऋकारान्ताद् धातोर्यथादर्शनं किदकारः प्रत्ययः स्यात् धातोश्च सरूपे द्वे रूपे / मृश् हिंसायाम् / मूर्यतेऽनेन मुर्मुरः ज्वलदङ्गारचूर्णम् / पृश् पालनपूरणयोः / पूर्यते जलघातेन पुपुरः फेनः / तृ प्लवनतरणयोः। तीर्यतेऽनेनास्मिन् वा तितिरः संक्रमः / भृश् भर्जने च। भूर्यते संचीयते भुर्भुरः संचयः / शृश् हिंसायाम् / शीर्यते समंतात् शिशिरः पुञ्जः / पृपलिभ्यां टित् पिप् च पूर्वस्य // 11 // आभ्यां टित् अः प्रत्ययः स्यात् अनयोश्च सरूपे द्वे रूपे पूर्वस्य च स्थाने पिप इत्यादेशः / पृश पालनपूरणयोः। पृणाति छायया पिप्परी वृक्षजातिः / पल गतौ / पलत्यातुरं पिप्पली औषधजातिः। टित्करणं ङयर्थम् / __ क्रमिमथिभ्यां चन्मनौ च // 12 // आभ्यामः प्रत्ययः, सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य च स्थाने यथासंख्यं चन् मन् इत्यादेशौ स्याताम् / क्रम् पादविक्षेपे / कामति सुखमनेनास्मिन् वा चङ्गमः संक्रमः / मथे विलोडने / मथति चित्तं रागिणां मन्मथः कामः।

Page #747
734 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते गमेर्जम् च वा // 13 // गमेरः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य च जम् इत्यादेशो वा / गम्लं गतौ। गच्छति पादविहरणं करोति जङ्गमः चरः / गच्छत्यमाध्यस्थ्यं गङ्गमः चपलः। अदुपान्त्यऋभ्यामश्चान्तः // 14 // अकारोपान्त्याहकारान्ताच्च धातोरः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य चान्तोऽकारः। पल फल शल गतौ / शलशलः। सल गतौ / सलसलः। हल विलेखने / हलहलः। कलि शब्दसंख्यानयोः। कलकलः। मलि धारणे / मलमलः। घटिए चेष्टायाम् / घटघटः। वद व्यक्तायां वाचि / वदवदः। पदिंच गतौ / पदपदः / ऋदन्त-डुकुंग करणे। करकरः। मृत प्राणत्यागे। मरमरः। दृत् आदरे / दरदरः। सं गतौ / सरसरः। गृट् वरणे / वरवरः। अनुकरणशब्दा एते। मषिमसेर्वा // 15 // आभ्यामः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य चान्तोऽकारो वा / मप हिंसायाम् / मषमषः, मष्मषः। मसैच् परिमाणे। मसमसः। मस्मसः। हृमृफलिकषेरा च // 16 // एभ्योऽः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य चाकारान्तः / हंग हरणे / हरति नयति शस्त्राण्यस्खलन् लक्ष्यं हराहरः योग्याचार्यः। सं गतौ / सरति धावति वायुना नीयमानः समन्तात् सरासरः सारङ्गः। फल निष्पतौ / फलति निष्पादयति नानाविधानि पुष्पफलानि फलाफलमरण्यम् / कष हिंसायाम् / कषति विदारयति कषाकषः कृमिजातिः / ___ इदुदुपान्त्याभ्यां किदिदुतौ च // 17 // इकारोपान्त्यादुकारोपान्त्याच कित् अः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य च यथासंख्यमिकारोकारौ चान्तौ / किलत् श्वैत्यक्रीडनयोः। किलिकिलः। हिलत् हावकरणे / हिलिहिलः। शिलत् उन्छे / शिलिशिलः / छुरत् छेदने / छुरुच्छुरः / मुरत् संवेष्टने / मुरुमुरः / घुरत् भीमार्थशब्दयोः / घुरुघुरः / पुरत् अग्रगमने / पुरुपुरः। पुरत् ऐश्वर्यदीप्त्योः / सुरुसुरः / कुरत् शब्दे / कुरुकुरः / चुरण स्तेये / चुरुचुरः / हुल हिंसासंवरणयोश्च / हुलुहुलः। गुजत् शन्दे / गुजुगुजः। गुडत् रक्षायाम् / गुडुगुडः। कुटत् कौटिल्ये / कुटुकुटः / पुटत् संश्लेषणे / पुटुपुटः / कुणत् शब्दोपकरणयोः / कुणुकुणः / मुणत् प्रतिज्ञाने / मुणुमुणः। अनुकरणशब्दा एते /

Page #748
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 735 जजलतितलकाकोलीसरीसृपादयः // 18 // एते अप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / जल घात्ये / अस्य द्वित्वे पूर्वस्य जभावः / जजल: / यस्य जाजलिः पुत्रः। तिलत स्नेहने / अस्य द्वित्वे पूर्वस्य च तिभावे धातोरिकारस्याकारे तितलः / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / अस्य द्वित्वे पूर्वस्य च काभावे कालोली क्षीरकाकोली च वल्लीजातिः / सप्लं गतौ / अस्य द्वित्वे गुणाभावे पूर्वस्य च सरीभावे सरीसृपः उरगजातिः / आदिग्रहणाद् यथादर्शनमन्येऽपि / ___ बहुलं गुणवृद्धी चादेः // 19 // धातोः किदः प्रत्ययः स्यात् सरूपे च द्वे रूपे पूर्वस्य चेकारोकारावन्तौ यथादर्शनं च गुणदृद्धी / केलिकिल: कैलिकिलश्च हसनशीलः। हिलन् हावकरणे / हेलिहिला हैलिहिलश्च विलसनशीलः! शेलिशिलः, शैलिशिलः। शुभि दीप्तौ / शोभते पुनःपुनरिति शोभुशुभः,शौभुशुभः। णुदत् प्रेरणे। नुदति पुनः पुनरिति नोदुनुदः नौदुनुदः। गुडत् रक्षायाम् / गुडति भ्राम्यति पुनः पुनरिति गोलुगुल;, गौलुगुलः / बुलण निमज्जने / बोलयति पुनःपुनरिति बोलुबुलः, बौलबुलः / तत्तद्धावस्तिच्छीला अनुवादविशेषा वैते / णेलुप्॥२०॥ धातोरप्रत्ययसन्नियोगे वहुलं गेलृप् स्यात् / वज्रं धारयतीति वनधर इन्द्रः। एवं चक्रधरो विष्णुः / भूधरः अद्रिः / जलधरो मेघः / बाहुलकात् प्रत्ययान्तरेऽपि / देवयतीति दिव-द्यौः व्योम स्वर्गश्च / पुण्यं कारयन्तीति पुण्यकृतो देवाः। एवं पर्ण शोपयतीति पर्णशुट् / “वान्ति पर्णशुषो बातास्ततः पर्णमुचोऽपरे / ततः पर्णरुहः पश्चात् ततो देवः प्रवर्षति " // तथा ' महतः कारयाञ्चक्रुराक्रन्दान्' इति प्राप्ते ' महतश्चक्रुराक्रन्दान्' इति भवति / ' महीपालवचः श्रुखा जुघुषुः पुष्यमाणवाः" घोषयाञ्चरित्यर्थः। भीणशलिबलिकल्यतिमर्च्यर्चिमृनिकुतुस्तुदाधारात्राकापानिहानशुभ्यः कः // 21 // एभ्यः कः प्रत्ययः स्यात् / अिभीक् भये / विभेति / दुन्दुभात् परस्माच भेकः मण्डूकः कातरश्च / विभेति वायोर्भेको मेघः / इंण्क् गतौ। एत्यद्वितीय एकः असहायः संख्याप्रधानमसमानमन्यश्च / पल फल शल गतौ / शलन्त्यात्मरक्षणाय तमिति शल्कः शरणम् / शलति त्यक्तं बहिरिति शल्कं गृहीतरसं

Page #749
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्ते शकलम् / शल्कः काष्ठत्वक् मलिनं च काष्ठं मुद्गरः करणं च / वलि संवरणे / वल्कः दशनः वासः वक् च / कलि शब्दसंख्यानयोः। कल्कः कषायः दम्भः पिष्टपिण्डश्च / अत सातत्यगमने / अत्कः आत्माः वायुः व्याधितः चन्द्रः उत्पातश्च / मर्चः सौत्रो धातुः प्राप्तौ / मर्कः देवदारुः वायुः दानवः मनः पन्नगः विघ्नकारी च / 'चजः कगम् ' इति कखम् / अर्च पूजायाम् / / अर्कः सूर्यः पुष्पजातिः का (झा) टजातिश्च / मृजौक् शुद्धौ / मार्कः वायुः। कुंक शन्दे / कोकश्चक्रवाकः। तुंक हिंसावृत्तिपूरणेषु तोकमपत्यम् / ष्टुंग्क् स्तुतौ / स्तोकमल्पम् / हुदांग्क् दाने / दाकः यजमानः यज्ञश्च / डुधांग्क् धारणे च / धाकः ओदनः अनवान् अम्भः स्तम्भश्च / रांक दाने / राकः दाता अर्थः सूर्यश्च / राका पौर्णमासी कुमारी रजस्वला च / त्रै पालने / त्राकः धर्मः शरणस्थानीयश्च / के शब्दे / काकः वायसः / पां पाने पांक रक्षणे वा। पाकः बालः अमुरः पर्वतश्च / ओहांक त्यागे / निहाकः निःस्नेहः निर्मोकश्च / निहाका गोधा / शुं गतौ / न भवतीति अशोकः / विचिपुषिमुषिशुष्यविस्वशुसुभूधूमूनीवीभ्यः कित् // 22 // एभ्यः कित् कः प्रत्ययः स्यात् / विपी पृथग्भावे / विकः करिपोतः / पुषंच पुष्टौ / पुष्कः निशाकरः। मुषश स्तेये / मुष्कः चौरः मांसलो वा / मुष्को वृषणौ। शुषंच शोषणे / शुष्कमपगतरसम् / अव रक्षणादिषु / ऊकः कुन्दुमः। सं गतौ / सूकः वायुः वाणः शृगालः बकः निरयश्च / मृका आयुधविशेषः / तृगट वरणे दृश संभक्तौ वा / वृक; मृगजातिः आदित्यः धूर्तः जाठरश्वाग्निः / शुं गतौ शुकः कीरः ऋषिश्च / पुंग्ट् अभिषवे / मुकः निरामयः। भू सत्तायाम् / भूकः कालः छिद्रं च / धृत् विधूनने धूग्ट कम्पने धूग्श् कम्पने वा। धूकः वायुः व्याधिश्च / धूका पताका / मूङ् बन्धने / मुकः अवाक् / णींग प्रापणे। नीकः खगः ज्ञाता च / नीका उदकहारिका ज्ञातिश्च / वींक् प्रजनादिषु / वीकः वायुः / व्याधिः नाशः अर्थः मनः वसन्तश्च / वीका पक्षिजातिः नेत्रमलं च / ___कृगो वा // 23 // कृगः कः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / डुईंग करणे / कर्कः अग्निः सारङ्गः दर्भः श्वेताश्वश्च / कुकः शिरोग्रीवम् / घुयुहिपितुशोदीर्घश्च // 24 // एभ्यः कित् कः :प्रत्यय: स्यात् एषां च दीर्घः / घुङ् शब्दे / घूकः कौशिकः / युक् मियूश्रणे / का क्षुद्रजन्तुः स्वेदजः।

Page #750
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 737 हिंट गतिद्धयोः। हीकः पक्षी / पित् गतौ। पीक उपस्थो जलाश्रयश्च। टुक् वृत्त्यादिषु / तूकः उपस्थः पर्वतश्च / शुं गतौ / शूकः किंशारुः अभिषवः शोकश्च / शूका हल्लेखः / हियो रश्च लो वा // 28 // हियः कित् कः प्रत्ययः स्यात रेफस्य च लकारो वा / ह्रीकः, ह्रीकः लज्जापरः नकुलश्च / ह्रीको लिङ्गयपि / निष्कतुरुष्कोदालर्कशुल्कश्वफल्ककिञ्जल्कोल्कावृक्कच्छककेकायस्कादयः। 26 // एते कप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / नेः सीदतेर्डिच्च / निष्कः सुवर्णादिः। तुरैचि खरायाम् / अस्य ह्रस्व उपश्चान्तः / तुरुष्कः वृक्षः म्लेच्छश्च / उदः परादतः। उदर्कः क्रियाफलम् / अली भूषणादौ / अस्मादर चान्तः / अलर्कः उन्मत्तो मदालसात्मजश्च / पलफलशलगतौ इत्यस्योपान्त्योत्वं च / शुल्कं रक्षार्निवेशः / शुनः परात् फाले ईस्वश्च / श्वफल्कः अन्धकविशेषः। किमः परात् जषो रस्य लश्च / किञ्जल्कः पुष्परेणुः / ज्वलेरुलादेशश्च उले; सौत्रस्य वा / उल्का औत्पातिकं ज्योतिः अग्निज्वाला च / वृजैकि वजने / अगुणत्वं च / वृकः मुष्कः। छयतिकायत्योरेत्वं च / छेकः मनीषी। केका मयूरवाक् / यमर्मस्य सः। यस्कः। आदि. ग्रहणात् ढक्कास्पृक्कादयोऽपि / दृकृनृमृशृधृवृमृस्तुकुक्षुलविचरिचटिकटिकण्टिचणिचषिफलिवमितम्यविदेविवन्धिकनि जनिमशिक्षारिकूरितिवल्लिमल्लिसल्लयलिभ्योऽकः // 27 // एभ्योऽकः प्रत्ययः स्यात् / दृश् विदारणे / दरकः भीरुः / कृत विक्षेपे / करकः जलभाजनं कमण्डलुश्च / करका वर्षपाषाणः। नृश् नये / नरकः निरयः। सं गतौ। सरको मद्यविशेषः कसभाजनविशेषश्च / सरका मधुपानवारः / टुडुभृगक पोषणे च / भरकः गोण्यादिः / धुंङ अवध्वंसने / धरकः सुवर्णोन्माननियुक्तः। दृग्ट् वरणे / वरकः वधूनातिसहायः वाजसनेयभेदश्च। मृत् प्राणत्यागे। मरकः जनोपद्रवः / ष्टुंग्क स्तुतौ / स्तबकः पुष्पगुच्छः / कुंक् शब्दे / कवकमभक्ष्यद्रव्यविशेषः / टुक्षुक शब्दे / क्षवकः राजसर्षपः / लघुङ् गतौ / लङ्घकः रंगोपजीवी। चर भक्षणे च / चरकः मुनिः / चटण भेदे / चटकः पक्षी / कटे वर्षावरणयोः / कटकः वलयः। कटु गतौ / कण्टकः तरुरोम / चण शब्दे / चणकः मुनिः धान्यविशेषश्च / चपी भक्षणे / चषकः पानभाजनम् / फल निष्पत्तौ / फलकः 93

Page #751
738 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते खेटकम् / टुवम् उद्गिरणे / वमकः कर्मकरः। तमूच काङ्क्षायाम् / तमकः व्याधिः क्रोधश्च / अव रक्षणादौ / अवका शैवलम् / देव देवने / देवका अप्सराः। देविका नदी / बन्धंश् बन्धने / बन्धकः चारकपालः / कनै दीप्त्यादिषु / कनकं सुवर्णम् / जनैचि प्रादुर्भावे / जनकः सीतापिता / मश रोषे च। मशकः क्षुद्रजन्तुः। क्षर संचलने ण्यन्तः / क्षारकं बालमुकुलम् / कुरत् शब्दे / कोरकं प्रौढमुकुलम् / वृतूङ् वर्तने / वर्तका वर्तिका वा शकुनिः / वल्लि संवरणे / वल्लकी वीणा / मल्लि धारणे / मल्लकः शरावः। मल्लिका पुष्पजातिः, दीपाधारश्च / सल्लः सौत्रः / सल्लकी वृक्षः / सत्कृत्य लक्यते वाघते गजैरिति वा सल्लकी। अली भूषणादिषु / अलक: केशविन्यासः / अलका पुरी। कोरुरुण्टिरण्टिभ्यः // 28 // कुशब्दात् परेभ्य एभ्योऽकः प्रत्ययः स्यात् / रुक् शब्दे / कुरुबकः वृक्षः / रुटु स्तये / कुरुण्टको वर्णगुच्छः। रण्टिः प्राणहारणे सौत्रः / कुरण्टकः स एव / ध्रुधून्दिरुचितिीलपुलिकुलिक्षिपिक्षुपिक्षुभिलिखिभ्यः कित् // 29 // एभ्यः किदकः प्रत्ययः स्यात् / धुं स्थैर्ये च ध्रुवकः स्थिरः। ध्रुवका आवपनविशेषः। धूत विधूनने / धुवकं धूननम्। धुवकः प्रधानम् / स्त्री धुवका आवपनविशेषः। उन्दैप क्लेदने। उदकं जलम् / रुचि अभिप्रीत्यां च / रुचकः आभरणविशेषः। तिलत् स्नेहने। तिलकः विशेषकः वृक्षश्च / पुलत् समुछाये / पुल महत्त्वे वा पुलकः रोमाञ्चः। कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलकं संयुक्तम् / लिपीत् पेरणे / क्षिपकः वायुः। क्षिपका आयुधम् / क्षुपः सौत्रो इस्वीभावे / क्षुपकः गुल्मः / शुभच् संचलने / क्षुभकः पाञ्चालकः / लिखत् अक्षरविन्यासे / लिखकः चित्रकरः / छिदिभिदिपिटेर्वा // 30 // एभ्योऽकः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / छिद्रूपी द्वैधीकरणे / छिदकः खड्गः क्षुरश्च / छेदकः परशुः / भिट्ठेपी विदारणे / भिदकं जलं पिशुनश्च। भेदकं वज्रम् / पिट शब्दे च। पिटकः क्षुद्रस्फोटकः। पेटकं संघातः। कृषेर्गुणवृद्धी च वा // 31 // कृषेरकः प्रत्ययः स्यात् गुणवृद्धी चास्य वा / कृषत् विलेखने / कर्षकः कृषकः परशुः। कर्षक: कृषकः कुटुम्बी। .

Page #752
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 739 नञः पुंसेः // 32 // नञः परात् घुसण् अभिमर्दने इत्यस्मात् किदकः प्रत्ययः स्यात् / नपुंसकं तृतीया प्रकृतिः / नखादित्वात् नबत् न भवति / कीचकपेचकमेनकार्भकधमकवधकलघकजहकैरकैडकाश्मकलमकक्षुल्लकवदकाढकादयः // 33 // कीचकादयः शब्दा अकप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कचि बन्धने / अस्योपान्त्यस्येत्वं च / कीचकः वंशविशेष / डुपचीं पाके / मचि कल्कने / मनिंच ज्ञाने / एषामुपान्त्यस्यैत्वं च / पेचकः करिजघनभागः। मेचकः वर्णः। मेनका अप्सरा:। अर्तेर्भश्चान्तः। अर्भकः वालः। मां शब्दानिसंयोगयोः / अस्य धमादेशश्च / धमक: कीटः करिश्च / अन्यत्रापि धमादेशो दृश्यते / क्ते धान्तः / हन्तेर्वधश्च / वधकः हन्ता व्याधिश्च / वधकं पद्मबीजम् / अन्यत्रापि दृश्यते / वृत्रं हन्ति अचि वृत्रवधः शक्रः / वधिता निर्मोचकः / वध्यः, वधनम् / लघुङ् गतौ / नलुक् च / लघकः असमीक्ष्यकारी। जहाते₹ रूपे अन्तलुक् च / जहकः निर्मोचकः कालः क्षुद्रश्च / ईरिक् गतिकम्पनयोः। ईडिक् स्तुतौ / अनयोर्गुणश्च / एरका उदकतृणजातिः / एडका अविजातिः। अशौटि व्याप्तौ / अस्य मोऽन्तः। अश्मका जनपदः। रमि क्रीडायाम् / अस्य लमादेशः। लमक ऋषिविशेषः / क्षुद्रूपी संपेषे / अस्य क्षुल्लादेशश्च / क्षुल्लकं दभ्रम् / क्षुधं लातीति क्षुल्लः, क्षुल्ल एव क्षुल्लक इति वा / वट वेष्टने। अस्य वोऽन्तश्च / वट्वका तृणपुञ्जः। आपूर्वात् ढोकतेर्डिच्च / आढकं मानम् / आदिग्रहणाद् बृहत्तन्त्रात् कला आपिवन्तीति कलापकाः शास्त्राणि / कथण वाक्यप्रबन्धे / कथयतीति कथकः तोटका. ख्यायिकादीनां वर्णयिता / एवमुपकचम्पकफलहकादयोऽपि / शलिबलिपतिवृतिनभिपटितटितडिगडिभन्दिवन्दिमन्दिनमिकुदुपूमनिखजिभ्य आकः॥३४॥ एभ्य आकः प्रत्ययः स्यात् / पल फल शल गतौ। शलि चलने च वा / शलाका एषणी पूरणरेखा द्यूतोपकरणं सूची च / बल पाणनधान्यावरोधयोः / बलाका जलचरी शकुनिः / पल गतौ / पताका वैजयन्ती। वृतूङ् वर्तने / वर्ताका शकुनिजातिः। णभच् हिंसायाम् / नभाकः चक्रवाकजातिः तमः काकश्च / पट गतौ / पटाका वैजयन्ती पक्षिजातिश्च / तट उच्छाये / तटाकं सरः / तडण आघाते / तडाकं तदेव / गड सेचने / गडाकः शाकजातिः / भदुङ् सुखकल्याणयोः / भन्दाकं शासनम् / वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः। वन्दाकः चीवरभिक्षुः / मदुङ् स्तुत्यादिषु / मन्दाका ओषधी / णमं महत्वे / नमाका म्लेच्छजातिः।

Page #753
740 सिद्धहैमबृहत्सक्रिया. [कृदन्ते कुंङ शब्दे / कवाकः पक्षी / दुदुंट् उपतापे / दवाकः म्लेच्छः। पूङ् पवने / पवाका वात्या / मनिच ज्ञाने / मनाका हस्तिनी / खज मन्थे / खजाकः आकरः मन्थाः दविः आकाशं बन्धकी शरीरं पक्षी च / ... शुभिगृहिविदिपुलिगुभ्यः कित् // 35 // एभ्यः किदाकः प्रत्ययः स्यात् / शुभि दीप्तौ / शुभाका पक्षिजातिः / गृहणि ग्रहणे / गृहाकः / विदंक् ज्ञाने / विदाका भूतग्रामः / पुल महत्वे / पुलाकः अर्धखिन्नविधो धान्यविशेषः। गुंङ् शब्दे गुंत पुरीषोत्सर्गे वा / गुवाकं पूगफलम् / पिषः पिपिण्यौ च // 36 // पिप्लंप संचूर्णने इत्यस्मात् किदाकः प्रत्ययः स्यात् अस्य च पिन् पिण्य इत्यादेशौ। पिनाकमैशं धनुः शूलं वा। पिनाकः दण्डः। पिण्याकस्तिलादिखलः / मवाकश्यामाकवार्ताकवृन्ताकज्योन्ताकगूवाकभद्राकादयः // 37 // एते आकप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / मव्य बन्धने। यलोपः। मवाकः रेणुः। श्यैङ् गतौ मोऽन्तश्च / श्यामाकः जघन्यो व्रीहिः। वृतेर्वृद्धिश्च / वार्ताकी शाकविशेषः। तत्फलं वार्ताकम् / स्वरान्नोऽन्तश्च / वृन्ताकी उच्चबृहती / तत्फलं वृन्ताकम् / ज्युङ् गतौ / न्तश्च प्रत्ययादिः। ज्यवतेऽस्मिन् विद्यमान इति ज्योन्ताकं स्वेदसविशेषः। गुंत् पुरीपोत्सर्गे, गुंङ् शब्दे वा / ऊवादेशश्च / गूवाकं पूगफलम् / भदुङ् सुखकल्याणयोः। अस्य भद्रादेशश्च / भद्राकः अकुटिलः। आदिग्रहणात् स्योनाकचार्वाकपराकादयो भवन्ति / ____क्रीकल्यलिदलिस्फटिदूषिभ्य इकः / 38 // एभ्य इकः प्रत्ययः स्यात् / डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये / क्रयिकः क्रेता। कलि शब्दसंख्यानयोः / कलिका कोरकः। उत्कलिका ऊर्मिः। अली भूषणादौ / अलिकं ललाटम् / दल विशरणे / दलिकं दारु / स्फट स्फुट्ट विशरणे। स्फटिकः मणिः। दुषंच वैकृत्ये / दृषिका नेत्रमलः। आङः पणिपनिपदिपतिभ्यः // 39 // आङः परेभ्य एभ्य इकः प्रत्ययः स्यात् / पणि व्यवहारस्तुत्योः। आपणिकः पत्तनवासी व्यवहारज्ञो वा। पनि स्तुतौ। आपनिकः स्ताबकः इन्द्रनीलः इन्द्रकीलो वा / पदिच् गतौ / आपदिकः इन्द्रनीलः

Page #754
741 उणादिप्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. इन्द्रकीलो वा। पल्लू गतौ। आपतिकः पथि वर्तमानः मयूरः श्येनः कालो वा। आपणिकादयश्चवारो वणिजोऽपि / ___ नसिवसिकसिभ्यो णित् // 40 // एभ्यो णिदिकः प्रत्ययः स्यात् / णसि कौटिल्ये / नासिका घ्राणम् / वसं निवासे / वासिका माल्यदामविशेषः छेदनद्रव्यं च / कस गतौ / कासिका वनस्पतिः / पापुलिकृषिशिवश्विभ्यः कित् // 41 // एभ्यः किदिकः प्रत्ययः स्यात् / पां पाने / पिकः कोकिलः / पुल महत्त्वे / पुलिकः मणिः। कृषीत् विलेखने / कृषिक: पामरः तृणजातिश्च / क्रुशं आह्वानरोदनयोः। शिकः क्रोष्टुकः उलूकश्च / ओव्रश्चौत् छेदने। वृश्चिकः सविषः कीटः राशिश्च नक्षत्रपादनवकरूपः। प्राङः पणिपनिकषिभ्यः // 42 // प्राङ् इत्येतस्मादुपसर्गसमुदायात् परेभ्य एभ्यः किदिकः प्रत्ययः स्यात् / पणि व्यवहारस्तुत्योः। प्रापणिकः वणिक् / पनि स्तुतौ / पापनिकः पथिकः। कष हिंसायाम् / प्राकषिकः वायुः खलः नर्तकः मालाकारश्च / प्रपूर्वात् पणेरापर्वाच्च कषेरिच्छन्त्यन्ये / प्रपणिकः गन्धविक्रयी। आकषिकः न कर्तव्यः / मुर्दाश्च // 43 // मुषेरिकः प्रत्ययः स्यात् दीर्घश्च स्वरस्य / मूषिक आखुः। स्यमे सीम् च // 44 // स्यमेरिकः प्रत्ययः स्यात् सीम् इत्यादेशश्वास्य / स्यमू शब्दे / सीमिकः वृक्षः उदककृमिश्च / सीमिका उपजिबिका। सीमिकं वल्मीकम् / केचित् सिमिति इस्वोपान्त्यमादेशं प्रत्ययस्य च दीर्घखमिच्छन्ति / सिमीकः सूक्ष्मकृमिः। कुशिकहृदिकमक्षिकैतिकपिपीलिकादयः॥४५॥ एते किदिकप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। कुषेः श च / कुशिकः मुनिः। हगो दोऽन्तश्च / हृदिकः यादवः / मषेः सोऽन्तश्च / मक्षिका क्षुद्रजानिः / एतेस्तोऽन्तश्च / एतिकः मुनिः। पीले₹ च / पिपीलिका मध्यक्षामा कीटजातिः। आदिग्रहणात् गब्दिकभुरिकभुलिकादयो भवन्ति / स्यमिकषिदृष्यनिमनिमलिवल्यलिपालिकणिभ्य ईकः // 46 // एभ्य ईकः प्रत्ययः स्यात् / स्यम् शब्दे / स्यमीकः वृक्षावल्मीकः नृपगोत्रं च / स्यमीकं जलम् /

Page #755
742 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते स्यमीका कृमिजातिः / कष हिंसायाम् / कषीका कुद्दालिका / दुषंच वैकृत्ये ण्यन्तः। दूषीका नेत्रमलः वीरणजातिः वतिः लता च / अनक् प्राणने / अनीकं सेनासमूहः संग्रामश्च / मनिच ज्ञाने / मनीकः सूक्ष्मः। मलि धारणे / मलीकम् अञ्जनम् अरिश्च। वलि संवरणे। वलीकः बलवान् पटलान्तश्च / वलीकं वेश्मदारु / अली भूषणादौ / अलीकम् असत्यम् / अलीका पण्यस्त्री। व्यलीकमपराधः। व्यलीका लज्जा / पलण रक्षणे च / पालीकं तेजः। कण शब्दे / कणीकः पटवासः। कणीका भिन्नतण्डुलावयवः वनस्पतिबीजं च / . जृपदृशृवृमृभ्यो देरश्चादौ // 47 // एभ्य ईकः प्रत्ययः स्यात् द्वे च रूपे स्त एषां चादौ रः / श्च जरसि / जर्जरीका शतपत्री / पृश् पालनपूरणयोः। पर्परीका जलाशयः सूर्यश्च / पर्परीकः अग्निः कुररः भक्ष्यं कुर्कुरश्च / दृश् विदारणे / दर्दरीकः दाडिमः इन्द्रः वादिनविशेषः वादिनभाण्डं च / शृश् हिंसायाम् / शर्शरीकः कृमिः विकलेन्द्रियः दुष्टाश्वः लावकश्च / शशरीका माङ्गल्याभरणम् / वृग्ट वरणे। वर्वरीकः संवरणम् उरणः पतत्री केशसंघातश्च। वर्वरीका सरस्वती। मृत् प्राणत्यागे। मर्मरीक; अग्निः शूरः श्येनश्च / ऋच्य॒जिहृषीषिदृशिमृडिशिलिनिलीभ्यःकित्॥४८॥ एभ्यः किदीकः प्रत्ययः स्यात् / ऋचत् स्तुतौ / ऋचीकः / ऋजि गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु / ऋजीकं वजं बलं स्थानं च / हृषू अलीके, हृषच् तुष्टौ वा / हृषीकमिन्द्रियम् / इपत् इच्छायाम् , ईष उच्छे, ईष गतिहिंसादर्शनेषु वा / इषीका ईपीका च तृणशलाका / दृशं प्रेक्षणे / दृशीकं मनोज्ञम् / दृषीका रजस्वला / मृडत् सुखने / मृडीकं मुखकृत् मुखं च / शिलत् उछे। शिलीकः सस्यविशेषः। लीच् श्लेषणे निपूर्वः। निलीकं वृत्तम् / बाहुलकादीलुक् / मृदेवोऽन्तश्च वा // 49 // मृदेः किदीकः प्रत्ययः स्यात् वकारश्चान्तः / मृदश् क्षोदे / मृद्विका मृदीका च द्राक्षा / मृणीकास्तीकप्रतीकपूतीकसमीकवाहीकवाहीकवल्मीककल्मलीकतिन्तिडीककङ्कणीककिङ्किणीकपुण्डरीकचश्चरीकफर्फरीकझर्झरीकर्घघरीकादयः // 50 // एते किदीकपत्ययान्ता निपात्यन्ते / सर्तेोऽन्तश्च / मृणीकः वायुः अमिः अशनिः उन्मत्तश्च / सृणीका लाला। अस्तेस्तोऽन्तश्च /

Page #756
743 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अस्तीकः जरत्कारुसुतः / प्रांक पूरणे / पातेस्तोऽन्तो इस्वश्च / प्राति शरीरमिति प्रतीकः वायुः अवयवः सुखं च / सुप्रतीकः दिग्गजः। पुवस्तोऽन्तश्च / पूतीकं तृणजातिः / सम्पूर्वस्य एतेलुक च / संयन्त्यस्मिन्निति समीकं संग्रामः / वहिवहल्योर्दीर्घश्च / वाहीकः वाहीक; एतौ देशौ। वलेोऽन्तश्च / वल्मीकः नाकुः। कलेर्मलश्वान्तः। कल्मलीकं ज्याला / तिमस्ति चान्तः। तिन्ति डीकः पक्षी वृक्षाम्लश्च। तन्तिडीक इति पूर्वस्येत्वं नेच्छन्त्येके / चझ्ण्यतेः कङ्कण च / कङ्कणीकः घण्टाजालम् / किमः परात कणतेः किण च / किङ्किणीका घण्टिका। पुणेर्डर चान्तः पुण्डतेर / पुण्डरीकं पद्मं छत्रं व्याघ्रश्च / चचेरर चान्तः। चश्चरीकः भ्रमरः / पिपर्तेर्गुणो द्वित्वं पकारयोः फत्वं रश्चान्तः पूर्वस्य / फर्फरीकं पल्लवं पादुका मर्दलिका च / झीर्यतेर्द्वित्वं तृतीयाभावः पूर्वस्य रश्चान्तः / झर्झरीकः देहः / झझरीका वादिनभाण्डम् / एवं घरतेर्घघरीका घण्टिका / आदिग्रहणादन्येऽपि / मिवमिकटिभल्लिकुहेरुकः // 51 // एभ्य उकः प्रत्ययः स्यात् / डुमिंग्ट् प्रक्षेपणे। मयुकः आतपः। बाहुलकाद् ‘मिग्मीगो' इति नालम् / टुवमू उद्गिरणे। वमुकः जलदः / कटे वर्षावरणयोः। कटुकः रसविशेषः / भल्लि परिभाषणहिंसादानेषु / भल्लुकः ऋक्षः / कुहणि विस्मापने / कुहकमाचर्यम् / ___ संविभ्यां कसेः // 52 // संविभ्यां परस्मात् कसेरुकः प्रत्ययः स्यात् / कस गतौ / संकसुकः सुकुमारः परापवादशीलः श्राद्धाग्निश्च / संकसुकं व्यक्ताव्यक्तं संकीर्ण च / विकसुकः गुणवादी परिश्रान्तश्च / क्रमेः कृम् च वा // 53 // क्रमेरुकः प्रत्ययः स्यात् अस्य च कृम् इत्यादेशो वा / क्रम पादविक्षेपे / कृमुक; बन्धनम् / आदेशविधानबलाच न गुणः / क्रमुकः पूगतरुः। कमितिमेोऽन्तश्च // 54 // आभ्यामुकः प्रत्ययः स्याद् दश्चान्तः। कमृङ् कान्तौ / कन्दुकः क्रीडनम् / तिमच आर्द्रभावे / तिन्दुकः वृक्षः / __ मण्डेर्मड्ड् च // 55 // मण्डेरुकः प्रत्ययः स्यान्मड्ड् चादेशः। मडु भूषायाम् / मड्डुकः वाद्यविशेषः। कण्यर्णित् // 56 // आभ्यां णिदुकः प्रत्ययः स्यात् / कण अण शब्दे / काणुकः काकः हिंस्रश्च / काणुकम् आणुकं च असिमलम् /

Page #757
[कृदन्ते 744 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. कञ्चुकांशुकनंशुकपाकुकहिवुकचिबुकजम्बुकचुलुकचूचुकोल्मुकभावुकपृथुकमधुकादयः // 57 // एते किदुकप्रत्ययान्ता निपान्यन्ते / कचि बन्धने। अशौटि व्याप्तौ। नशौच अदर्शने / एषां स्वरानोऽन्तश्च / कञ्चुकः कूर्पासः। अंशुकं वस्त्रम् / नंशुको रणरेणुः प्रवासशीलः चन्द्रः प्रावरणं च / पचेः पाक् च / पाकुकः लघुपाची सूपः सूपकारः अध्वर्युश्च / हिनोतिचिनोतिजमतिनां बोऽन्तश्च / हिबुकं लग्नाचतुर्थस्थानम् रसातलं च / चिबुकं मुखाधोभागः। जम्बुकः शृगालः। चुलुम्पः सौत्रः अन्त्यस्वरादिलोपश्च / चुलुम्पतीति चुलुकः करकोशः। चते चूच च। चूचुकः स्तनाग्रभागः / ज्वलेरुल्म् च / उल्मुकम् अलातम् / भातेोऽन्तश्च / भावुकः भगिनीपतिः। प्रथिष् प्रख्याने। पृथुकः शिशुः व्रीह्याद्यभ्यूषश्च / मचि कल्कने धश्चान्तादेशः। मधुकं यष्टीमधु / आदिग्रहणाद् वालुकीवालुकादयो भवन्ति / मृमन्यञ्जिजलिवलितालमलिमल्लिभालिमण्डिबन्धिभ्य ऊकः // 28 // एभ्य ऊकः प्रत्ययः स्यात् / भृत् प्राणत्यागे / मरूकः मयूरः मृगः निदर्शनेभः तृणं च / मनिंच ज्ञाने। मनूकः कृमिजातिः। अञ्जौप व्यक्तिम्रक्षणगतिषु / अञ्जूकः हिंस्रः। जल घात्ये / जलूका जलजन्तुः। बल प्राणनधान्यावरोधयोः। पलूकः उत्पलमूलं मत्स्यश्च / तलण प्रतिष्ठायाम् / तलूकः खकृमिः / मलि धारणे / मलूकः सरोजश. कुनिः / मल्लि धारणे / मल्लूकः कृमिजातिः। भलिण आभण्डने / भालूकः ऋक्षः। मडु भूषायाम् / मण्डूकः दर्दुरः / वन्धंश् बन्धने / बन्धूकः बन्धुजीवः / शल्यर्णित् // 59 // आभ्यां णिदूकः प्रत्ययः स्यात् / पलफलशल गतौ / शालूकं जलकन्दः बलवाँश्च / अण शब्दे / आणूकम् असिमलम् / ___ कणिभल्लेर्दीर्घश्च वा // 60 // आभ्यामूकः प्रत्ययो दीर्घश्वानयोर्वा / कण शब्दे / कणूकः धान्यस्तोकः / काणूकः पक्षी / काणूकम् अक्षिमलः तमो वा / भल्लि परिभाषणहिंसादानेषु / भल्लूकः भाल्लूकश्च ऋक्षः / शम्बूकशाम्बूकधूकमधूकोलूकोरुबूकवरूकादयः // 61 // एते ऊकप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / शमेर्वोऽन्तो दीर्घश्च वा। शम्बूकः शङ्खः / शाम्बूकः स एव / वृश वरणे / अस्य वृधभावश्च / वृधकः मातृवाहकः। वृधृकं जलम् / मदेर्धश्च / मदयधृतीति मकः वृक्षः। अलेरुच्चोपान्त्यस्य / उलूकः काकारिः। उरुपूर्वाद्

Page #758
उगादिप्रकरणम् ] सिद्हैमहत्पक्रिया. 745 वातेः किछ / उरु वाति उहवूकः एरण्डः / वृधेपश्च / वर्धते इति वरूकः तृणजातिः। आदिग्रहणादनू कवावदूकादयो भवन्ति / किरोऽङ्को रो लश्च वा // 32 // किरतेरङ्कः प्रत्ययः स्याद् रेफस्य च लकारादेशो वा / करङ्कः समुद्गः / कलङ्कः लाञ्छनम् / रालापाकाभ्यः कित् // 62 // एभ्यः किदङ्कः प्रत्ययः स्यात् / रांक दाने / रङ्कः अवलीयान् / लांक दाने। लङ्का पुरी / पांक रक्षणे। पङ्कः कर्दमः / के शब्दे / कङ्कः पक्षी। कुलिचिरिभ्यामिङ्कक् // 64 // आभ्यामिङ्कक् प्रत्ययः स्यात् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः। कुलिङ्कः चटकः / चिर हिंसायाम् सौत्रः। चिरिङ्क जलयन्त्रम् / कलेरविङ्कः // 65 // कलेरविङ्कः प्रत्ययः स्यात् / कलि शब्दसंख्यानयोः / कलविङ्कः गृहचटकः। क्रमेरेलकः // 66 // क्रमू पादविक्षेपे इत्यस्मादेलकः प्रत्ययः स्यात् / क्रमेलकः करमः। जीवेरातृको जैव च // 67 / / जीवप्राणधारणे इत्यस्मादातृकः प्रत्ययः स्यात् जैव इत्यादेशश्च / जैवातकः आयुष्मान् चन्द्रः आम्रः वैद्यः मेघश्च / जैवातृका जीवद्वत्सा स्त्री। हृभूलाभ्य आणकः // 68 // एभ्य आणकः प्रत्ययः स्यात् / हंग हरणे। हराणक: चौरः। भू सत्तायाम् / भवाणकः गृहपतिः। लांक आदाने / लाणकः हस्ती। प्रियः कित् // 69 // प्रींग्श् तृप्तिकान्त्योरित्यस्मादाणकः प्रत्ययः स्यात् स च कित् / प्रियाणकः। धालूशिविभ्यः // 7 // योगविभाग उत्तरार्थः / एभ्य आणकः प्रत्ययः स्यात् / डुधांग्क् धारणे च / धाणकः दीनारद्वादशभागः हविषां ग्रहः छिद्रपिधानं च / लूग्श् छेदने / लवाणकः कालः तृणजातिः दात्रं च। शिघु आघ्राणे। शिक्षाणकः नासिकामलः।

Page #759
746 सिद्धहैमहत्प्रक्रिया. [कृदन्त शीभीराजेश्चानकः // 71 // शीभीराजिभ्यो धालूशिविभ्यश्चानकः प्रत्ययः स्यात् / शी स्वप्ने। शयानकः अजगरः शैलश्च। त्रिभीक् भये / विभेत्यस्मादिति भयानकः भीमः व्याघ्रः वराहः राहुश्च / राजग दीप्तौ / राजानकः क्षत्रियः / डुधांगक् धारणे च / धानकः हेमादिपरिमाणम् / लूगश छेदने / लवानकः देशविशेषः दात्रं च / शिवन्त्यनेनेति शिवानकः *लेष्मायुः पुरीषं च / अडित् / / 72 // अणेडिंदानकः प्रत्ययः स्यात् / अण शब्दे / आनकः पटहः। कनेरीनकः // 73 // कनै दीप्तिकान्तिगतिषु इत्यस्मादीनकः प्रत्ययः स्यात् / कनीनकः कनीनिका वाक्षितारका गुरु ईधुकधुकौ // 74 // गुङ् शब्दे इत्यास्मादीथुक एधुक इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / गवीधुकं नगरं धान्यजातिश्च / गवेधुका तृणजातिः / / वृतेस्तिकः // 7 // तूङ् वर्तने इत्यस्मात् तिकः प्रत्ययः स्यात् / वर्तिका चित्रकरोपकरणं शकुनिः द्रव्यगुटिका च। कृतिपुतिलतिभिदिभ्यः कित् ||76 // एभ्यः कित्तिकः प्रत्ययः स्यात् / कृतैत् छेदने / कृत्तिका नक्षत्रम् / पुतिलती सौत्रौ / पुत्तिका मधुमक्षिका / लत्तिका वायविशेषः गौः गोधा च / गोपूर्वाद् गोलत्तिका गृहगोलिका। अवपूर्वादवलत्तिका गोधा / आलत्तिका गानपारम्भः / मिट्टपी विदारणे / भित्तिका कुड्यम् माषादिचूर्ण शरावती च नदी। इष्यशिमसिभ्यस्तकक् // 77 // एभ्यस्तकक् प्रत्ययः स्यात् / इषत् इच्छायाम् / इष्टका मृद्विकारः / अशोटि व्याप्तौ। अष्टकाः श्राद्धतिथयस्तिस्रः अष्टम्यः पितृदेवत्यं च / मसैच् परिणामे / मस्तकः शिरः / भियो द्वे च // 78 // विभीक् भये इत्यस्मात् तकक् प्रत्ययः स्यात् दे च रूपे भवतः / विभीतकः अक्षः। हरुहिपिण्डिभ्य ईतकः // 79 // एभ्य ईतकः प्रत्ययः स्यात् / हृग् हरणे / हरीतकी पथ्याः / रुहः जम्मानिः / रोहीतकः वृक्षविशेषः / पिडुङ् संकाते / पिण्डीतक; करहाटः।

Page #760
उपादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 747 कुषीतकः ऋषिः। बलिबिलिशलिदमिभ्य आहकः // 81 // एभ्य आहकः मत्पयः स्यात् / बल प्राणनधान्यावरोधयोः। बलाहकः मेघः वातश्च / बिल भेदने / बिलाहकः वज्रः। बाहुलकान गुणः / शल गतौ / शलाहकः वायुः। दमूच उपशमे / दमाहकः शिष्यः। ___ चण्डिभल्लिभ्यामातकः // 82 // आभ्यामातकः प्रत्ययः स्यात् / चडुङ् कोपे / चण्डातकं नर्तक्यादिवासः। भल्लि परिभाषणहिंसादानेषु / भल्लातकः वृक्षः। लेष्मातकाम्रातकामिलातकपिष्टातकादयः // 83 // एते आतकमत्ययान्ता निपात्यन्ते / श्लिषेर्मश्च परादिः। लेष्मातकः कफेलुः। अमेद्धी रश्चान्तः / आम्रातकः वृक्षः / नञः परस्य म्लायतेमिल च / अमिलातकम् वर्णपुष्पम् / पिषेस्तोऽन्तश्च / पिष्टातकं वर्णचूर्णम् / आदिग्रहणात् कोशातक्यादयो भवन्ति / __ शमिमनिभ्यां खः // 84 // आभ्यां खः प्रत्ययः स्यात् / शमूच उपशमे / शङ्खः कम्बुः निधिश्च / मनिच ज्ञाने / मङ्खः मागधः कृपणः चित्रपटश्च / मङ्खा मङ्गलम् / श्यतेरिच चा // 8 // शोंच तक्षणे इत्यस्मात् खः प्रत्यय इश्वास्यान्तादेशो वा। शिखा चूडा ज्वाला च। विशिखा आपणः। विशिखः वाणः। शाखा विटपः / विशाखा नक्षत्रम् / विशाखः स्कन्दः / ___ पूमुहोः पुन्मूरौ च // 86 // पूङ् पवने मुहौच वैचित्ये इत्येताभ्यां खः प्रत्ययोऽनयोश्च यथासंख्यं पुन् मूर् इत्यादेशौ / पुङ्खः बाणबुन्धभागः मङ्गलाचारश्च / मूर्खः अज्ञः। अशात् // 87 // अशौटि व्याप्तावित्यस्मात् डित् खः प्रत्ययः स्यात् / अनुत इति खमाकाशमिन्द्रियं च / नास्य खमस्ति नखः / शोभनानि खानि अस्मिन् मुखम् / दुष्टानि खान्यस्मिन् दुःखम् / / उषेः किल्लुक् च // 88 // उषू दाहे इत्यस्मात् कित् खः प्रत्ययः स्यात् लुक् चान्त्यस्य / ओपन्त्यस्यामिति उखा स्थाली ऊर्ध्वक्रिया वा /

Page #761
748 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्ते महेरुच्चास्य वा // 89 // मह पूजायामित्यस्मात् खः प्रत्ययः कित् अन्तलुक् अकारस्य चोकारादेशो वा / मुखमाननम् / मखः यज्ञः अध्वर्युः ईश्वरश्च / न्युङ्खादयः // 90 // न्युङ्खादयः शब्दाः खपत्ययान्ता निपात्यन्ते / नयतेः ख उन् चान्तः न्युङ्खाः षडोङ्काराः। आदिग्रहणादन्येऽपि / मयेधिभ्यामूखेखौ // 11 // मयि गतौ एधि वृद्धौ इत्याभ्यां यथासंख्यमूखेख इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / मयूखः रश्मिः। एधिखः वराहः / गम्यमिरम्यजिगद्यदिछागडिखडिगृभृवस्तृभ्यो गः // 92 // एभ्यो गः प्रत्ययः स्यात् / गम्लं गतौ / गङ्गा देवनदी / अम गतौ / अङ्गं शरीरावयवः। अङ्गः समुद्रः वह्निः राजा च / अङ्गा जनपदः। रमि क्रीडायाम् / रङ्गः नाट्यस्थानम् / अज क्षेपणे च / वेगः खरा रेतश्च / गद व्यक्तायां वाचि / गद्गः वाग्विकलः / अदंक भक्षणे / अद्गः समुद्रः अग्निः पुरोडाशश्च / छोंच छेदने / छागः बस्तः / गड सेचने / गड्गः मृगजातिः। खडण भेदे / खड्गः मृगविशेषोऽसिश्च / गृत् निगरणे। गर्गः ऋषिः / टुडु,गक पोषणे च / भर्गः रुद्रः सूर्यश्च / वृगट वरणे। वर्गः संघातः। औस्व शब्दोपतापयोः / स्वर्गः नाकः / पूमुदिभ्यां कित् // 93 // आभ्यां किद् गः प्रत्ययः स्यात् / पूगश् पवने / पूगः संघः क्रमुकश्च / मुदि हर्ष / मुद्गः धान्यविशेषः। भृवृश्यां नोऽन्तश्च // 94 // आभ्यां किद् गः प्रत्ययो नकारश्चान्तः। टुडुभुंग पोषणे च / भृङ्गः पक्षी भ्रमरः वर्णविशेषः लवङ्गश्च। ग्ट वरणे / दृङ्गः पक्षी उपपतिः। - दुमो णिद्वा // 9 // द्रम गतावित्यस्माद् गः प्रत्ययः स च णिद्वा / द्राङ्गं शीघ्रम् / द्राङ्गः पांशुः / द्रङ्गः नगरम् / द्रङ्गा शुल्कशाला / - शृङ्गशामयः // 96 // शृङ्गादयः शब्दा गप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / शृश् हिंसायामित्यस्य इखो नोऽन्तश्च / शृङ्गं विषाणं शिखरं च / तस्यैव नोऽन्तो दृद्धिश्च। शार्ज पक्षी / आदिग्रहणाद् हंग् हरणे हार्ग:परितोष;। मृत् प्राणत्यागे / मार्गः पन्थाः। तडेरागः // 97 // तड ण आघाते इत्यस्मादागः प्रत्ययः स्यात् / तडागं सरः।

Page #762
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 749 __ पतितमितृपकशृस्वादेरङ्गः // 98 // एभ्योऽङ्गः प्रत्ययः स्यात् / पल्लू गतौ। पतङ्गः पक्षी शलभः सूर्यः शालिविशेषश्च / तमूच् काङ्क्षायाम् / तमङ्गः हर्म्यनिषूहः। तृ प्लवनतरणयोः / तरङ्गः ऊर्मिः। पृश् पालनपूरणयोः / परङ्गः खगः वेगश्च / कृत् विक्षेपे / करङ्गः कर्मशीलः / श् हिंसायाम् / शरङ्गः पक्षिविशेषः / लूगश छेदने। लवङ्गः सुगन्धिक्षः / आदिग्रहणादन्येभ्योऽपि / सूत्रनृभ्यो णित् // 99 / / एभ्यो णिदङ्गः प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / सारङ्गः हरिणः चातकः शवलवर्णश्च। दृगट वरणे। वारङ्गः काण्डखड्गयोः शल्यं शकुनिश्च / नृश् नये / नारङ्गः वृक्षजातिः। मनेर्मन्मातौ च // 100 // मनिंच इत्यस्मादङ्गः प्रत्ययो मत्मातौ चास्यादेशौ / मतङ्गः ऋषिः हस्ती च / मातङ्गः हस्ती अन्त्यजातिश्च / विडिविलिकुरिमृदीपिशिभ्यः कित् // 101 // एभ्यः किदङ्गः प्रत्ययः स्यात् / विड आक्रोशे। विडङ्गः वृक्षजातिः गृहावयवश्व / विलत् वरणे, बिलत् भेदने वा / विलङ्गः औषधम् / कुरत् शब्दे / कुरङ्गः हरिणः / कुरङ्गी भोजकन्या। मृदश् क्षोदे / मृदङ्गः मुरजः। पिशत् अवयवे / पिशङ्गः वर्णः / ___ स्फुलिकालिपल्याझ्य इङ्गक // 102 // स्फुल्यादिभ्य आदन्तेभ्यश्च इङ्गक् प्रत्ययः स्यात् / स्फुलत् संचये च / स्फुलिङ्गः स्फुलिङ्गा च अग्निकणः। कलि शब्दसंख्यानयोः। कलिङ्गः राजा कलिङ्गा जनपदः / पल गतौ / पलिङ्ग ऋषिः शिला च / पातेः पिङ्गः / भातेः भिङ्गः। द्वावपि वर्णविशेषौ / ददातेः दिङ्गः अध्यक्षः। दधातेः धिङ्गः श्रेष्ठी / लातेः लिङ्गं स्त्रीलादि हेतुश्च / आलिङ्गः वाद्यविशेषः / श्यतेः शिङ्गः वनस्पतिः किशोरश्च। भलेरिदुतौ चातः॥१०३॥ भलिण आभण्डने इत्यस्मादिङ्गक प्रत्ययः स्यात् अकारस्य चेकारोकारौ। भिलिङ्गः कर्मारोपकरणम् / भुलिङ्गः ऋषिः पक्षी / अलिङ्गाः साल्वावयवा। अदेर्णित् // 104 // अदंक भक्षणे इत्यस्मात् णिदिङ्गक् प्रत्ययः स्यात् / आदिङ्गः वाद्यजातिः।

Page #763
750 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते उचिलिङ्गादयः // 206 / उचिलिङ्गादयः शब्दा इङ्गम्मत्ययान्ता निपात्यन्ते / उत्पूर्वाञ्चलेरस्येत्वं च / उचिलिङ्गः दाडिमी / आदिग्रहणादन्येऽपि / ___ माङस्तुलेरुङ्गक् // 106 / / माङ्पूर्वात् तुलण् उन्माने इत्यस्माद् उङ्गक इङ्गच् प्रत्ययौ स्याताम् / मातुलुङ्गः बीजपूरः। मातुलिङ्गः स एव / कमितमिशमिभ्यो डित् // 107|| एभ्यो डिदुङः प्रत्ययः स्यात् / कमूल् कान्तौ / कुङ्गा जनपदः। तमूच काङ्क्षायाम् / तुङ्गः महावा / शमूच उपशमे / शुगः मुनिः। शुङ्गा विनता। शुङ्गाः कन्दल्यः / ___ सर्तेः सुर्च // 108 // सुं गतावित्यस्मादुङः प्रत्ययः सुर् चास्यादेशः। सुरुङ्गा गूढमार्गः / स्थार्तिजनिभ्यो घः॥१०९॥ एभ्यो घः प्रत्ययः स्यात् / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थाघः गाधः / कं पापणे च / अर्घः मूल्यं मानप्रमाणं पादोदकादि च / जनैचि प्रादुर्भावे / जङ्घा शरीरावयवः। मघाघवाघदीर्घादयः // 110 // एते घप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / मलेनघलोपश्च / मघा नक्षत्रम् / हन्तेर्हस्य घश्च / घवः घस्मरः। घडा काङ्क्षा / अमेर्लुक् च / अयं पापम् / हणातेदर्दीर च / दीर्घः आयातः उन्नश्च / आदिशब्दादन्येऽपि / सर्तेरघः // 111 // सं गतावित्यस्मादयः प्रत्ययः स्यात् / सरघा मधुमक्षिका। कूपूसमिणभ्यश्चट दीर्घश्च // 112 // कूपूभ्यां सम्पूर्वाञ्चेषश्च चट् प्रत्ययः स्यात् दीर्घश्च / टो डन्यर्थः। कुंङ शब्दे / कूचः हस्ती / कूची प्रमदा चित्रभाण्डम् उदश्विद्विकारश्च / पूगश् पवने / पूचः पूची मुनिः / इणक् गतौ / समीचः ऋविक् / समीचं मिथुनयोगः। समीची पृथ्वी उदीची च / दीर्घवचनाद् गुणो न / ___ कूर्चचूर्चादयः // 113 // कूर्चादयः शब्दाश्वट्मत्ययान्ता निपात्यन्ते / कवते: किरते: करोतेर्वा ऊरादेशश्चान्तस्य / कूर्च श्मश्रु आसनं तन्तुवायोपकरणं यतिपवित्रकं च / कूर्चमिव कूर्चकः कूचिकेति च भवति / चरतेश्चोरयतेर्वा चूरादेशश्च / चूर्चः बलवान् / आदिशब्दादन्येऽपि /

Page #764
751 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. कल्यविमदिमणिकुकणिकुदिकृभ्योऽचः // 114 // एभ्योऽचः प्रत्ययः स्यात् / कलि शब्दसंख्यानयोः। कलचः गणकः / अव रक्षणादौ / अवचः उच्चैस्तरः / मदैच हर्षे / मदचः मत्सः / मण शब्दे / मणचः शकुनिः। कुंड शब्दे / कवचं वर्म / कण शब्दे / कणचः कुणपः / कुटत् कौटिल्ये / कुटयः वृक्षजातिः। कृत् विक्षेपे / करचः धान्यावपनम् / ___क्रकचादयः // 11 // क्रकच इत्यादयः शब्दा अचमत्ययान्ता निपात्यन्ते / क्रमेः कश्च / क्रकचः करपत्रः। आदिशब्दादन्येऽपि / पिशेराचक्॥११६पिशत् अवयवे इत्यस्मादाचक् प्रत्ययः स्यात् / पिशाच; व्यन्तरजातिः। मृत्रपिभ्यामिचः // 117 // आभ्यामिचः प्रत्ययः स्यात् / मृत् प्राणत्यागे / मरिचमूषणम् / त्रपौषि लज्जायाम् / त्रपिचा कुथा / ___ म्रियतेरीचण् // 118 // मंत् प्राणत्यागे इत्यस्मादीचण् प्रत्ययः स्यात् / मारीचः रावणमातुलः। लषेरुचः कश्च // 119 / / लषी कान्तावित्यस्मादुचः प्रत्ययोऽन्त्यस्य च कः। लकुचः वृक्षजातिः। गुडेरूचट् // 120 // गुडत् रक्षायामित्यस्मादूचट् प्रत्ययः स्यात् / गुडुची छिन्नरुहा / कुटादित्वाद् ङिच्चम् / सिवेर्डित् // 121 // पिवूच् ऊतौ इत्यस्मादूचट् प्रत्ययो डिन् स्यात् / सूचः पिशुनः स्तिमिश्च / सूची संधानकरणी / चिमेडोंचडश्नौ // 122 // चिमिभ्यां प्रत्येकं डोच डच इति प्रत्ययौ स्याताम् / वचनभेदान्न यथासंख्यम् / चिंग्ट् चयने / चोचः वृक्षविशेषः / चञ्चा तृणमयः पुरुषः / डुमिंग्ट प्रक्षेपणे / मोचा कदली / मञ्चः पर्यः / कुटिकुलिकल्युदिभ्य इश्क् // 123 // एभ्य इश्वक् प्रत्ययः स्यात् / कुटेः कुटिश्चः क्षुद्रकर्कटः। कुलेः कुलिश्चः राशिः। कले:-कलिनः उपशाखावयवः / उद आघाते सौत्रः / उदिश्चः कोणः येन तूर्य वाद्यते, परपुष्टश्च /

Page #765
752 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. . [कृदन्ते ____ तुदिमदिपद्यदिगुगमिकचिभ्यश्छक् // 124 // एभ्यश्छक् प्रत्ययः स्यात् / तुदीत् व्यथने / तुच्छः स्तोकः / मदैच् हर्षे / मच्छीमत्स्यः प्रमत्तपुरुषश्च / मच्छा स्त्री। पदिच गतौ। पच्छः शिला / अदंक भक्षणे / अच्छ: निर्मलः / गुंङ् शब्दे / गुच्छः स्तबकः / गम्लं गतौ / गच्छः क्षुद्रक्षः। कचि बन्धने / कच्छः कूर्मपादः कुक्षिः नद्यवकुटारश्च / कच्छा जनपदः / बाहुलकात् कखाभावः / पीपूडो ह्रस्वश्च // 12 // आभ्यां छक् प्रत्ययः स्यात् इस्वश्च / पीच पाने / पिच्छम् शकुनिपत्रम् / पिच्छः गुणविशेषः, यद्वान् पिच्छिल उच्यते / पू पवने / पुच्छं वालधिः। गुलुन्छपिलिपिन्छैधिच्छादयः // 126 // एते छपत्ययान्ता निपात्यन्ते / गुडेल उम् चान्तः / गुलुन्छः स्तवकः। पीलेरिपिनोऽन्तो ह्रस्वश्च / पिलिपिञ्छः रक्षोविशेषः। एधेरिट् च / एघिच्छः नगः। आदिग्रहणात् पिञ्छादयोऽपि भवन्ति / वियो जक् // 127 // वींक प्रजनकान्त्यसनखादनेषु च इत्यस्मात् जक् प्रत्ययः स्यात् / बीजम् उत्पत्तिहेतुः / पुवः पुन च // 128 // पूङ् पवने इत्यस्मात् जक् प्रत्ययोऽस्य च पुन् इत्यादेशः / पुञ्जः राशिः। ... कुवः कुब्कुनौ च // 129 // कुंङ् शब्दे इत्यस्माजक् प्रत्ययोऽस्य च कुबू कुन् इत्यादेशौ / कुब्जः वक्रानताङ्गः गुच्छश्च / कुञ्जः हनुः पर्वतैकदेशश्च / निकुञ्जः गहनम् / कुटेरजः // 130 // कुटत् कौटिल्ये इत्येतस्मादजः प्रत्ययः स्यात् / कुटजः वृक्षविशेषः / कुटादिखाद् डिवम् / कुटजी। ... भिषेभिषभिष्णौ च वा // 131 // भिषेरजः प्रत्ययो भिष भिष्ण इत्यादेशौ चास्य वा। भिषिः सौत्रः। भिषजः / आदेशवलान गुणः / मिष्णजः वैद्यः / भेषजमौषधम् / मुर्वेर्मुर् च // 132 // मुर्वै बन्धने इत्यस्मादजः प्रत्ययोऽस्य च मुरित्यादेशः। मुरजः मृदङ्गः।

Page #766
753 उणादिमकरणम् ] सिद्धहैमवृहत्पक्रिया. बलेवोऽन्तश्च वा // 133 // बल पाणनधान्यावरोधयोरित्यस्मात् अजः प्रत्ययो वकारश्चान्तो वा / बल्वजः मुञ्जविशेषः / बलजा सयुसो धान्यपुञ्जः / उटजादयः // 134 // उटजादयः शब्दा अजप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / वटेवस्योत्वं च / उटजं मुनिकुटीरः / आदिशब्दाद् भूर्जभरुजादयो भवन्ति / कुलेरिजक् // 135 // कुल बन्धुसंस्त्यानयोरित्यस्मात् इजक् प्रत्ययः स्यात् / कुलिजं मानम् / कृगोऽञ्जः // 136 // करोतेरञ्जः प्रत्ययः स्यात् / करञ्जः वृक्षजातिः। झमेझैः // 137 // झम् अदने इत्यस्मात् शः प्रत्ययः स्यात् / झञ्झा ससीकरो मेघवातः। लुषेष्टः // 138 // लुष स्तेये इत्यस्मा टः प्रत्ययः स्यात् / लोष्टो मृत्पिण्डः / नमितनिजनिवनिसनो लुक् च // 139 / / एभ्यष्टः प्रत्ययः स्यात् लुक् चान्तस्य / णमं प्रहत्वे / नटः भरतपुत्रः / तन्यी विस्तारे / तटं कूलम् / जनैचि प्रादुर्भावे / जटा ग्रथितकेशसंघातः। वन षण संभक्तो / वटः न्यग्रोधः / सटा अग्रथितः केशसंघातः। जनिपणिकिजुभ्यो दीर्घश्च // 140 // एभ्यष्टः प्रत्ययो दीर्घश्चैषां गुणापवादः। जनैचि प्रादुर्भावे / पणि व्यवहारस्तुत्योः। जाण्टः। पाण्टः। पक्षिविशेषावेतौ। किजू सौत्रौ / कीटः क्षुद्रजन्तुः। जूटः मौलिः / घटाघाटाघण्टादयः // 141 // एते टप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / हन्तेर्घघाघनश्च। घटा वृन्दम् / घाटा स्वाङ्गम् / घण्टा वायविशेषः। आदिग्रहणाच्छटादयो भवन्ति / दिव्यविश्रुकुकर्विशकिकङ्किकृपिचपिचमिकम्यधिकर्किमर्किकक्खितृकृमृभृवृभ्योऽष्टः // 142 // एभ्योऽटः प्रत्ययः स्यात् / दिवूच क्रीडादौ / देवटः देवकुलविशेषः शिल्पी च / अव रक्षणादौ / अवटः प्रपातः कूपश्च / श्रृंट श्रवणे / श्रवटः छत्रम् / कुंक् शब्दे। कवटः उच्छिष्टम् / कर्व गतौ / कटं क्षुद्रपत्तनम् / शक्लंट शक्तौ / शकटम् अनः। ककुङ् गतौ। कङ्कटः सन्नाहः। कङ्कटं सीमा। कृपौङ् सामर्थे / कर्पटं वासः / चप सान्वने / चपटः रसः / चमू अदने / चमटः घस्मरः। कम्ङ् कान्तौ / कमटः वामनः / एधि वृद्धौ / एघटः वल्मीकः। ककिमी सौत्रौ / कर्कटः

Page #767
754 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते कपिलः कुलीरश्च / कर्कटी पुसी। मर्कट: कपिः क्षुद्रजन्तुश्च / कक्ख हसने / फक्खटः कर्कशः / तृ तरणप्लवनयोः। तरटः पीनः / डुकुंग करणे / करटः काकः करिकपोलश्च / सं गतौ / सरटः कुकलासः। टुडु,गक पोषणे च / भरटः प्लवविशेषः भृत्यः कुलालश्च / दृग्ट वरणे / वरटः क्षुद्रधान्यं प्रहारश्च / कुलिविलिभ्यां कित् // 143 // आभ्यां किदटः प्रत्ययः स्यात् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलटा बन्धकी / विलत् वरणे / विलटा नदी। कपटकीकटादयः // 144 // कपटादयः शब्दा अटप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कम्पेनलोपश्च / कपटं माया / ककेरत ईच्च / कीकटः कृपणः। आदिशब्दाल्लपटपपंटादयो भवन्ति / अनिश्पृवृललिभ्य आटः // 145 // एभ्य आटः प्रत्ययः स्यात् / अनक् पाणने / अनाटः शिशुः। शश हिंसायाम् / शराटः कुन्तः / पृश् पालनपूरणयोः / पराट आयुक्तकः। तृश संभक्तो। वराट; सेवकः / ललिण ईप्सायाम् / ललाटम् अलिकम् / मृमृपेः कित् // 146 // आभ्यां किदाटः प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / स्राटः पुरःसरः / सप्लं गतौ / सूपाटः अल्पः कुमुदादिपत्रं च / मृपाटी उपानत् कुप्यम् अल्पपुस्तकश्च / किरो लश्च वा // 147 // किरतेः किदाटः प्रत्ययो लश्चान्तो वा / किलाटो भक्ष्यविशेषः / किराटो वणिक् म्लेच्छश्च / कपाटविराटशृङ्गाटप्रपुन्नाटादयः // 148 // एते आटप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कम्पेनलोपश्च / कपाटः अररिः। जपादीनां पो वेति वत्वे कवाटः। वृङ इत्वं च / विराटः राजा। श्रयतेः शृङ् च / शृङ्गाट जलजविशेषः विपणिमार्गश्च / प्रपूर्वात् पुणेनंश्च / प्रपुन्नाटः एडगजः। आदिशब्दात् खल्वाटादयोऽपि / चिरेरिटो भ् च // 149 // चिरेः सौत्रादिटः प्रत्ययः स्याद् भकारश्चान्तादेशः। चिभिंटी वालङ्की / टिण्टश्चर् च वा // 150 // चिरेष्टिदिण्टः प्रत्ययश्चर् इति चास्यादेशो वा / चिरिण्टी च प्रथमवयाः स्त्री। तृकृकृपिकम्पिकृषिभ्यः कीटः // 151 // एभ्यः किदीटः प्रत्ययः स्यात् /

Page #768
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 755 तृ प्लवनतरणयोः / तिरीटं कूलवृक्षः मुकुटं वेष्टनं च / कृत् विक्षेपे / किरीटं मुकुटं हिरण्यं च / कृपौङ् सामर्थ्ये / कृपीटं हिरण्यं जलं च / कपुङ चलने / कम्पीटं कम्पः कम्प्रं च / कृषीत् विलेखने / कृषीटं जलम् / खजेररीटः // 152 // स्वजु गतिवैकल्ये इत्यस्मादरीटः प्रत्ययः स्यात् / खञ्जरीटः खञ्जनः। गृजवृभृभ्य उट उडश्च // 153 // एभ्य उट उडश्च प्रत्ययौ स्याताम् / भिन्न विभक्तिनिर्देश उटस्योत्तरत्रानुवृत्त्यर्थः। अप्रकृतस्यापि उडस्य विधानमिह लाघवार्थम् / गृश् शब्दे / गरुटः गरुडश्च गरुत्मान् / जुष्च् जरसि / जरुट: जरुडश्च वनस्पतिः। दृश् विदारणे / दरुटः दरुडश्च बिडालः। गश् वरणे / वरुटः वरुडश्च मेषः। भृश भजने च / भरुटः भरुडश्च मेष एव / मलेर्मकमुकौ च // 154 // मकुङ् मण्डने इत्यस्मात् उटः प्रत्ययो मक मुक इत्यादेशौ चास्य / मकुटः मुकुटश्च किरीटः। ___ नर्कुटकुकुटोत्कुरुटमुरुटपुरुटादयः॥१५५।।एते उटप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। नृतेः कश्च / नर्कुटः बन्दी / कुकेः कोऽन्तश्च / कुक्कुटः कुकवाकुः / उत्पूर्वात् कुगः कुर् च / उत्कुरुटः कचवरपुञ्जः / मुरिपुर्योर्गुणाभावश्च / मुरुटः यत् वेण्वादिमूलमृजूकर्तुं न शक्यते / पुरुटः जलजन्तुः / आदिशब्दात् स्थपुटादयोऽपि / दुरो द्रः कूटश्च दुर् च // 156 // दुपूर्वाद् दृणातेः किदूट उटश्च प्रत्ययौ दुर् चास्यादेशः। दुर्दुरूटः दुर्मुखः। दुर्दुरुट: अदेशकालवादी / बन्धेः // 157 // बन्धंश् बन्धने इत्यस्मात् किदूटः प्रत्ययः स्यात् / बधूटी प्रथमवयाः स्त्री। चपेरेटः // 158 // चप सान्सने इत्यस्मादेटः प्रत्ययः स्यात् / चपेटः चपेटा वा हस्ततलाहतिः। ___ ग्रो णित् // 159 // गृत् निगरणे इत्यस्मात् णिदेटः प्रत्ययः स्यात् / गारेटः ऋषिः। __ कृशक्शाखेरोटः // 160 // एभ्य ओटः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे। करोटः भृत्यः शिरः कपालं च / करोटं भाजनविशेषः / शक्लंट शक्तौ। शकोटः बाहुः / शारव श्लाखु व्याप्तौ / शाखोटः वृक्षविशेषः /

Page #769
756 [ कृदन्ते सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. - कपोटवकोटाक्षोटकर्कोटादयः // 161 // एते ओटप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। कबृङ् वर्णे पश्च / कपोटः वर्णः कितवश्च / वचेः कश्च / वकोटः बकः। अनातेः सश्च परादिः। अक्षोटः फलवृक्षः। कृगः कोऽन्तश्च / कोटः नागः। आदिशब्दादन्येऽपि / वनिकणिकाश्युषिभ्यष्ठः // 162 // एभ्यष्ठः प्रत्ययः स्यात् / वन भक्तौ / वण्ठः अनिविष्टः / कण शब्दे / कण्ठः कन्धरा / काशृङ् दीप्तौ / काष्ठं दारु / काष्ठा दिक् अवस्था च / उधू दाहे / ओष्ठः दन्तच्छदः / पीविशिकणिपृषिभ्यः कित् // 163 // एभ्यः कित् ठः प्रत्ययः स्यात् / पीच् पाने / पीठमासनम् / विशंत् प्रवेशने / विष्ठा पुरीषम् / कुणत् शब्दोपकरणयोः / कुण्ठः अतीक्ष्णः / पृषु सेचने / पृष्ठः अङ्कुशः शरीरैकदेशश्च / कुषेर्वा // 164 // कुषश निष्कर्षे इत्यस्मात् ठः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / कुष्ठं व्याधिः गन्धद्रव्यं च / कोष्ठः कुशूल: उदरं च / शमेलृक् च वा // 16 // शमूच् उपशमे इत्यस्मात् लुक् चान्तस्य वा / शठः धूर्तः / शण्ठः स एव नपुंसकं च / पष्टैधिटादयः॥१६६॥ पष्ठादयः शब्दाष्ठप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पुषेः कित् ठः पषादेशश्च / पष्ठः प्रस्थः पर्वतश्च / एधतेरिट च। एघिठं वनम् / एघिठः गिरिसरिवहः / आदिशब्दादन्येऽपि / मृजृशृकम्पमिरमिरपिभ्योऽठः // 167 // एभ्योऽठः प्रत्ययः स्यात् / मुंद प्राणत्यागे / मरठः दध्यतिद्रवीभूतं कृमिजातिः कण्ठः प्राणश्च / जषच जरसि / जरठः कठोरः। शृश् हिंसायाम् / शरठः आयुधं पापं क्रीडनशीलश्च / कमूङ् कान्तौ / कमठः भिक्षाभाजनम् कूर्मास्थि कच्छपः मयूरः वामनश्च / अम गतौ / अमठः प्रकर्षगति; / रमि क्रीडायाम् / रमठः देशः कृमिजातिः क्रीडनशीलः म्लेच्छ: देवश्च विलातानाम् / रप व्यक्ते वचने / रपठः विद्वान् मण्डूकश्च / पश्चमात् डः // 168 // पञ्चमान्ताद् धातोर्डः प्रत्ययः स्यात् / षण् भक्तौ / षण्डः वनं वृषभश्च / बाहुलकात् सवाभावः / भण शब्दे / भण्डः प्रहसनकरः बन्दी च। चण शब्दे / चण्डः क्रूरः। पणि व्यवहारस्तुत्योः। पण्डः शण्डः। गणण संख्याने। गण्डः पौरुषयुक्तः पुरुषः। मण शब्दे / मण्डः रश्मिः अग्रम् अन्नविकारश्च / वन

Page #770
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 757 भक्तौ / वण्डः अल्पशेफः निश्चर्मागशिश्नश्च / शमू दमूच उपशमे / शण्डः उत्सृष्टः पशुः ऋषिश्च / दण्ड; वनस्पतिप्रतानः राजशासनं नालं प्रहरणं च / रमि क्रीडायाम् / रण्डः पुरुषः रण्डा स्त्री रण्डमन्तःकरणम् / त्रयमपि स्वसंबन्धिशून्यमेवमुच्यते / तमेस्तनेर्वा तण्डः ऋषिः। वितण्डा तृतीयकथा। गमेः गण्डः कपोलः / भामि क्रोधे / भाण्डमुपस्करः। कण्यणिखनिभ्यो णिद्वा // 169 // एभ्यो डः प्रत्ययः स्यात् स च णिद्वा। कण अण शब्दे / काण्डः शरः फलसंघातः पर्व च / काण्डं भूषणं पर्व च / आण्डः मुष्कः / अण्डः स एव योनिविशेषश्च / खनूग् अवदारणे / खाण्ड; कालाश्रयो गुडः / खण्डः इक्षुविकारोऽन्यः / खण्डं शकलम् / कुगुहुनीकुणितुणिपुणिमुणिशुन्यादिभ्यः कित् // 170 // एभ्यः कित् डः प्रत्ययः स्यात् / कुछ शब्दे / कुडः घटः हलं च / गुंङ् शब्दे / गुडः गोल: इक्षुविकारश्च / गुडा सन्नाहः। हुंक् दानादनयोः। हुडः मूर्खः मेषश्च / णींग पापणे। नीडं कुलायः / कुणत् शब्दोपकरणयोः। कुण्डं भाजनं जलाधारविशेषश्च / कुण्डः भर्तरि जीवति जारेण जातः अपद्विन्द्रियश्च / तुणत् कौटिल्ये। तुण्डं मुखम् / पुणत् शुभे / पुण्डः भिन्नवर्णः / मुणत् प्रतिज्ञाने / मुण्डः परिवापितकेशः / शुनत् गतौ / शुण्डा सुरा इस्तिहस्तश्च / आदिग्रहणादन्येभ्योऽपि भवति / ऋमृतृव्यालिह्यविचमिवमियमिचुरिकुहेरडः // 171 // एभ्योऽडः प्रत्ययः स्यात् / ऋक् गतौ / अरडः तरुः / सं गतौ / सरडः भुजपरिसर्पः तरुश्च / तु प्लवनतरणयोः। तरडः वृक्षजातिः। व्यंग संवरणे / व्याडः दुःशीलः हिंस्रः पशुः भुजगश्च / लिहींक आस्वादने / लेहडः श्वा चौर्यग्रासी च / अव रक्षणादौ / अवडः क्षेत्रविशेषः / चमू अदने / चमडः पशुजातिः / टुवम् उद्गिरणे / वमडः लूताजातिः / यम् उपरमे / यमडो वनस्पतिः युगलं च / चुरण स्तेये / चोरडः चोरः / कुहणि विस्मापने / कुहडः उन्मत्तकः। विहडकहोडकुरडकेरडक्रोडादयः // 172 // एतेऽडप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। विपूर्वाद् हन्तेरनो लुक् च / विहडः शकुनिः मूढचित्तश्च / कर्हः प्रत्ययाकारस्य चौकारः। कहोडः ऋषिः। कुरेर्गुणाभावश्च / कुरडः मार्जारः। किरतेः केर् च / केरडः त्रैराज्ये राजा / कृगः कित् प्रत्ययाकारस्य चौकारः। क्रोडा किरिः अङ्कश्च / आदिग्रहणाल्लहोडादयः /

Page #771
8 758 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते कृतृशसभृभ्योऽण्डः // 173 // एभ्योऽण्डः प्रत्ययः स्यात् / जृष्च् जरसि / जरण्डः अतीतवयस्कः। कृव विक्षेपे / करण्डः समुद्गः समुद्रः कृमिजातिश्च / तृ प्लवनतरणयोः / तरण्डः प्लवः वायुश्च / शश् हिंसायाम् / शरण्डः हिंस्रः आयुधं च / सं गतौ। सरण्डः कृमिजातिः इषोका वायुः भूतसंघातः तृणसमवायश्च / टुडु,ग्क पोषणे च / भरण्डः भण्डजातिः पक्षी च / दृग्ट वरणे। वरण्डः कुड्यम् तृणकाष्ठादिभारश्च / पूगो गादिः // 174 // पूग्श् पवने इत्यस्मात् गकारादिरण्डः प्रत्ययः स्यात् / पोगण्डः विकलाङ्गः युवा च। - वनेस्त च // 175 // वन भक्तावित्यस्मादण्डः प्रत्ययः स्यात् तकारश्चान्तादेशः / वतण्डः ऋषिः। ... - पिचण्डैरण्डखरण्डादयः // 176 // एतेऽण्डप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पिचेरगुणत्वं च / पिचण्डः लघुलगुडः। ईरेर्गुणश्च / एरण्डः पश्चागुलः। स्वाह भक्षणे। अन्त्यस्वरादेररादेशश्च / स्वरण्डः सर्वत॒कम् / आदिग्रहणात् कूष्माण्डशयण्डशयाण्डादयः। लगेरुडः // 177 // लगे सङ्गे इत्यस्मात् उडः प्रत्ययः स्यात् / लगुडः यष्टिः। गृजभूभ्यस्तु उडो विहित एव / कुशेरुण्डक् // 178 // कुशच श्लेषे इत्यस्मात् उण्डक् प्रत्ययः स्यात् / कुशुण्ड; वपुष्मान् / शमिषणिभ्यां ढः // 179 // आभ्यां ढः प्रत्ययः स्यात् / शमूच उपशमे / शण्ढः नपुंसकम् / षण भक्तौ / षण्डः स एव / बाहुलकात् सखाभावः / कुणेः कित् // 180 // कुणत् शब्दोपकरणयोरित्यस्मात् कित् ढः प्रत्ययः स्यात् / कुण्ढः धूर्तः। बाहुलकान दीर्घः / नञः सहेः षा च // 181 // नपूर्वात् पहि मर्षणे इत्यस्मात् दः प्रत्ययः स्यात् षा चास्यादेशः / अषाढा नक्षत्रम् / इणुर्विशावणिकवृतृसृपिपणिभ्यो णः // 182 // एभ्यो णः प्रत्ययः स्यात् / इणक् गतौ / एणः कुरङ्गः / उर्वै हिंसायाम् / उर्णा मेषादिलोम भ्रुवोरन्तरावर्तश्च / शांच् तक्षणे / शाणः परिमाणं शस्त्रतेजनं च / वेणूग् गतिज्ञान गजदव 8 દદદદ

Page #772
759 उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. चिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु / वेण्णा कृष्णवेण्णा च नाम नदी / पृश् पालनपूरणयोः / पर्ण पत्रं शिरश्च / कृत विक्षेपे / कर्णः श्रवणं कौन्तेयश्च / वृश वरणे। वर्णः शुक्लादिः ब्राह्मणादिः अकारादिः यशः स्तुतिः प्रकारश्च / तृ प्लवनतरणयोः / तर्णः वत्सः। जषच जरसि / जर्णः चन्द्रमाः वृक्षः कर्कः क्षयधर्मा शकुनिश्च / ९ङ्त आदरे / दर्णः पर्णम् / मृप्लं गतौ / सर्णः सरीसृपजातिः / पणि व्यवहारस्तुत्योः / पण्णं व्यवहारः। घृवीवाशुष्युषितृषिकृष्यर्तिभ्यः कित् // 183 // एभ्यः कित् णः प्रत्ययः स्यात् / धृ सेचने / घृणा कृपा। वीक प्रजनादिषु / वीणा वल्लकी / हेग् स्पर्धाशब्दयोः। हूणः म्लेच्छजातिः। शुपंच शोपणे / शुष्णः निदाघः / उषू दाहे / उष्णः स्पर्शविशेषः / नितृष्च पिपासायाम् / तृष्णा पिपासा / कृषीत् विलेखने / कृष्णः वर्णः विष्णुः मृगश्च / ऋक् गतौ। ऋणं वृद्धिधनम् जलं दुर्गभूमिश्च। द्रोर्वा // 184 // टुं गतौ इत्यस्मात् णः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / द्रुणा ज्या / द्रोणः चतुराढकं पाण्डवाचार्यश्च / द्रोणी नौः। गौरादित्वाद् ङीः / ____ स्थाक्षुतोरूच // 185 // एभ्यो णः प्रत्यय ऊकारश्चान्तादेशः / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थूणा तन्तुधारिणी गृहधारिणी शरीरधारिणी लोहप्रतिमाव्याधिविशेषौ च / टुक्षुक् शब्दे / लणमपराधः / तुंक् वृत्त्यादिषु / तूणः इषुधिः। भ्रूणतृणगुणकार्णतीक्ष्णश्लक्ष्णाभीक्ष्णादयः // 186 // एते णप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / भृगो भ्रू च / भ्रूणः निहीनः अर्भकः स्त्रैणगर्भश्च / तरतेईस्वश्च / तृणं शष्पादि। गायतेर्गमेणातेर्वा गुभावश्च / गुण उपकारः आश्रितः अप्रधानं ज्या च / कृगो वृद्धिः कान्तश्च / कार्णः शिल्पी / तिजेदीर्घः सश्च परादिः। तीक्ष्णं निशितम् / श्लिषेः सोऽन्तोचेतः / श्लक्ष्णमकर्कशं सूक्ष्मं च / अभिपूर्वादिषेः किच्च सोऽन्तः / अभीक्ष्णमजस्रम् / आदिग्रहणादन्येऽपि / तृकशृपृभृश्रुरुरुहिलक्षिविचक्षिचुक्किवुक्तियङिमङ्किकाङ्कचरिसमीरेरणः // 187 / एभ्योऽणः प्रत्यय: स्यात् / तृ प्लवनतरणयोः / तरणम् / कृत् विक्षेपे / करणम् / शृश् हिंसायाम् / शरणं गृहम् / पृश् पालनपूरणयोः / परणम् / टुडु,ग्क् पोषणे च / भरणम् / वृन्ट वरणे / वरणः वृक्षः सेतुबन्धश्च / वरणं कन्यापतिपादनम् / श्रृंट् श्रवणे। श्रवणः कर्णः भिक्षुश्च / रुक् शब्दे

Page #773
760 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते रुंङ् रेषणे वा / रवणः करभः अग्निः द्रुमः वायुः भृङ्गः शकुनिः सूर्यः घण्टा च / रुहं जन्मनि / रोहणः गिरिः। लक्षीण दर्शनाङ्कनयोः / लक्षणं व्याकरणं शुभाशुभसूचकं रेखातिलकादि अङ्कनं च। चक्षिक व्यक्तायां वाचि / विचक्षणः विद्वान् / चुक्कण व्यथने / चुक्कणः व्यायामशीलः / बुक्क भाषणे। बुक्कणः श्वा वावदूकश्च / तगु गतौ / तङ्गणाः जनपदः ।अगु गतौ / अङ्गणम् अजिरम् / मकुङ् मण्डने / मङ्कणः ऋषिः। ककुङ् गतौ / कङ्कणः प्रतिसरः। चर भक्षणे च / चरणः पादः / ईरिक् गतिकम्पनयोः सम्पूर्वः / समीरणः वातः। कृगप्रकृपिवृषिभ्यः कित् // 188 // एभ्यः किदणः प्रत्ययः स्यात् / कृत् विक्षेपे। किरणः रश्मिः / गृत् निगरणे / गिरणः मेघः आचार्यः ग्रामश्च / पृश् पालनपूरणयोः / पुरणः समग्रयिता समुद्रः पर्वतविशेषश्च / कृपौङ् सामर्थे / कृपणः कीनाशः / वृधू सेचने / वृषणः मुष्कः / धृषिवहेरिचोपान्त्यस्य // 189 // आभ्यां किदणः प्रत्ययः, इच्चोपान्त्यस्य / विधृषाट् प्रागल्भ्ये / धिषणः बृहस्पतिः। धिषणा बुद्धिः। वहीं प्रापणे / विहणः ऋषिः पाठश्च / चिक्कणकुकणकृकणकुणत्रवणोल्वणोरणलवणवखणादयः॥१९०॥ एते किदणप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / चिनोतश्चिक्क च / चिक्कणः पिच्छिलः / कुकिकृगोः कोऽन्तश्च / कुक्कणः शकुनिः। कृकणः ऋषिः। कुकेः स्वरान्नोऽन्तश्च / कुङ्कणाः जनपदः। त्रपेर्वश्च / त्रवणः देशः। वलेवस्योत वोऽन्तश्च / उल्वणः स्फारः। अर्तेरुर् च / उरणः मेषः। लीयतेः क्लिद्यतेः स्वदतेर्वा लवादेशश्च / लवणं गुणः द्रव्यं च / वश्चः सः परादिनलोपाभावश्च / वडणः ऊरुमूलसन्धिः / आदिशब्दाज्योतिरिङ्गणतुरणभुरणादयो भवन्ति / कृपिविषिवृषिधृषिमृषियुषिटुहिग्रहराणक् // 191 // एभ्य आणक् प्रत्ययः स्यात् / कृपौङ् सामर्थ्ये / कृपाणः खङ्गः / विषू सेचने / विषाणं शृङ्गं करिदन्तश्च / वृष सेचने / वृषाणः / विधृषाट् प्रागल्भ्ये / धृषाणः देवः / मृषू सहने च / मृषाणः / युषि सेवने सौत्रः। युषाणः / द्रुहौच जिघांसायाम् / द्रुहाणः मुखरः। ग्रहीश् उपादाने / गृहाण; / वृषाणादयः स्वप्रकृत्यर्थवाचिनः सर्वेऽपि कर्तरि कारके ज्ञेयाः।

Page #774
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 761 पषो णित् // 192 // पपी बाधनस्पर्शनयोरित्यस्मात् आणक् प्रत्ययः स्यात् स च णित् / पाषाणः प्रस्तरः। ___ कल्याणपर्याणादयः // 193 // कल्याणादयः शब्दा आणक्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कलेोऽन्तश्च / कल्याणं श्वोवसीयसम् / परिपूर्वादिणो लुक् च / पर्याणम् अश्वादीनां पृष्ठच्छदः। आदिग्रहणाद् द्रेक्काणवोक्काणकेकाणादयो भवन्ति / द्रुहृवृहिदक्षिभ्य इणः // 194 // एभ्य इणः प्रत्ययः स्यात् / टुं गतौ / द्रविणं द्रव्यम् / हृग हरणे / हरिणः मृगः। बृह वृद्धौ / बर्हिणः मयूरः। दक्षि शैघ्ये च / दक्षिणः कुशलः अनुकूलश्च / दक्षिणा दिक् ब्रह्मदेयं च। ऋद्रहः कित् // 195 // आभ्यां किदिणः प्रत्ययः स्यात् / ऋश् गतौ / इरिणम् ऊपरं कुञ्जः वनदुर्ग च / द्रुहौच जिघांसायाम् / द्रुहिणः ब्रह्मा क्षुद्रजन्तुश्च / ऋकृवृध्दारिभ्य उणः // 196 / / एभ्य उणः प्रत्ययः स्यात् / ऋक् गतौ / अरुणः सूर्यसारथिः उषा वर्णश्च / कृत् विक्षेपे / करुणा दया। करुणः करुणाविषयः / करुणं दैन्यम् / वृश् भरणे। वरुणः प्रचेताः। धुंग धारणे / धरुणः धर्ता आयुक्तो लोकश्च / दृश् विदारणे / णौ-दारुण उग्रः / क्षः कित्॥१९७॥ः क्षये इत्यस्मात् किदुणः प्रत्ययः स्यात् / क्षुणः व्याधिः क्षामः क्रोधः उन्मत्तश्च / भिक्षुणी // 198 // भिक्षेरुणः प्रत्ययो ङीश्च निपात्यते / भिक्षुणी व्रतिनी। गादाभ्यामेष्णक् // 199 // आभ्यामेष्णक् प्रत्ययः स्यात् / - शब्दे / गेष्णः मेषः उद्गाता रङ्गोपजीवी च / गेष्णं साम सुखं च / रात्रिगेष्णः रङ्गोपजीवी। सुगेष्णा किन्नरी / डुदांगक् दाने। देष्णः बाहुः दानशीलश्च / चारुदेष्णः सात्यभामेयः / सुदेष्णा विराटपत्नी / दम्यमितमिमावापूधूगृजृहसिवस्यसिवितसिमसीणभ्यस्तः // 20 // एभ्यस्तः प्रत्ययः स्यात् / दमूच उपशमे। दन्तः दशनः हस्तिदंष्ट्रा च / अम गतौ। अन्तः अवसानं धर्मः समीपं च / तमूच काङ्क्षायाम् / तन्तः खिन्नः। मांक माने / मातम् अन्तः प्रविष्टम् / वांक् गतिगन्धनयोः / वातः वायुः / पूग्श् पवने / पोतः नौः अग्निः बालश्च। धूगश् कम्पने / धोतः धूमः शठः वातश्च। गृत् निगरणे। गतः श्वभ्रम् / जृष्च् जरसि / जतः प्रजननं राजा च / हसे हसने / हस्तःकरः नक्षत्रं 96

Page #775
762 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते च / वसूच् स्तम्भे / वस्तः छागः / असूच क्षेपणे / अस्तःगिरिः / तमूच उपक्षये वितस्ता नदी / मसैच् परिणामे / मस्तः मूर्धा / इणं गतौ / एतः हरिणः वर्णः वायुः पथिकश्च / शीरीभूदूमूघृपाधाचित्यर्त्यञ्जिपसिमुसिसिबिसिरमिधुर्विपूर्विभ्यः कित् // 201 / / एभ्यः कित् तः प्रत्ययः स्यात् / शी स्वप्ने / शीतं स्पर्शविशेषः / रीश् गतिरेषणयोः। रीतं सुवर्णम् / भू सत्तायाम् / भूतः ग्रहः / भूतं पृथिव्यादि / दूङ् च परितापे / दूतः वचोहरः। मूङ बन्धने / मूतः दध्यर्थ क्षीरे तक्रसेकः वस्त्रावेष्टनबन्धनम् आचमनी आलानं पाशः बन्धनमात्रं धान्यादिपुटश्च / धू सेचने / घृतं सर्पिः। पां पाने / पीतं वर्णविशेषः। डुधांग्क् धारणे च / 'धागः' इति हिः / हितम् उपकारि / चितै संज्ञाने / चित्तं मनः / ऋक् गतौ / ऋतं सत्यम्। अञ्जोए व्यक्तिम्रक्षणादिषु / अक्तः म्रक्षितः व्यक्तीकृतः परिमितः प्रेतश्च / पुसच विभागे। पुस्तः लेख्यपत्रसंघातः लेप्यादिकर्म च / मुसच् खण्डने / मुस्ता गन्धद्रव्यम् / बुसच् उत्सर्गे / बुस्तः प्रहसनम् / विसच् प्रेरणे। विस्तं सुवर्णमानम् / रमिं क्रीडायाम् / सुरतं मैथुनम् / धुर्वै हिंसायाम् / धूर्तः शठः / पूर्व पूरणे। पूर्तः पुण्यम् / __ लूम्रो वा // 202 // आभ्यां तः प्रत्ययः स च किद्वा / लूगश् छेदने / लूता क्षुद्रजन्तुः / लोतः बाष्पं लवनं वस्तः कीटजातिश्च / मुंत प्राणत्यागे। मृतः गतपाणः / मतः ऋषिः प्राणी पुरुषश्च / सुसितनितुसेदर्दीर्घश्च वा // 203 // एभ्यः कित् तः प्रत्ययो दीर्घश्च वा / पुंगट अभिषवे / मूतः सारथिः / मुतः पुत्रः। पिंगट बन्धने / सीता जनकात्मजा सस्यं हलमार्गश्च / तनूयी विस्तारे / तातः पिता पुत्रेष्टनाम च। ततं विस्तीर्ण वाद्यविशेषश्च / तुस शब्दे / तूस्तानि वस्त्रदशाः। तुस्ताः जटाः प्रदीपनं च। पुतपित्तनिमित्तोतशुक्ततिक्तलिप्तसूरतमुहूर्तादयः॥२०४॥ एते कित्तप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पूडो हस्खश्च / पुतः स्फिक् / पीङस्तोऽन्तश्च / पित्तं मायुः। निपूर्वात् मिनोतेर्मित् च। निमित्तं हेतुः दिव्यज्ञानं च। उभेलुक् च / उत आशङ्काधर्थमव्ययम् / शकेः शुचेर्वा शुक्भावश्च / शुक्तं कल्कजातिः। ताडयतेस्तकतेस्तिजेर्वा तिक् च / तिक्तो रसविशेषः / लीयतेः पोऽन्तो इखश्च / लिप्तं श्लेषः अंसदेशश्च / सुपूर्वाद् रमेः सोर्दीर्घश्च / सूरतः दमितो हस्ती अन्यो वा दान्तः। हुर्छः

Page #776
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 763 मुश्च धाखादिः / मुहूर्तः कालविशेषः। आदिग्रहणादयुतनियुतादयो भवन्ति / ___ कृगो यङः // 205 // करोतेयङन्तात् कित् तः प्रत्ययः स्यात् / चेक्रीयितः पूर्वाचार्याणां यङ्प्रत्ययसंज्ञा / . इवर्णादि पि // 206 / / करोतेयंङो लुपि इवर्णादिस्तः प्रत्ययः स्यात् / चर्करितं चर्करीतं यलुबन्तस्याख्ये / दृपृभृमृशीयजिखलिवलिपविपच्यमिनमितमिशिहार्यकङ्किभ्योऽ. तः // 207 // एभ्योऽतः प्रत्ययः स्यात् / दृत् आदरे / दरतः आदरः। क् पालनपूरणयोः / परतः कालः / टुडु,गक पोषणे च / भरतः आदिचक्रवर्ती हिमवत्समुद्रमध्यक्षेत्रं च / मृत् प्राणत्यागे / मरतः मृत्युः अग्निः प्राणी च / शीक् स्वप्ने / शयतः निद्रालुः चन्द्रः स्वमः अजगरश्च / यजों देवपूजासंगतिकरणदानेषु / यजतः यज्वा अग्निश्च / खल संचये च / खलतः शीर्णकेशशिराः / वलि संवरणे / वलतः कुशूलः। पर्व पूरणे / पर्वतः गिरिः। डुपचीप पाके / पचतः अग्निः आदित्यः पालकः इन्द्रश्च / अम गतौ / अमतः मृत्युः जीवः आतङ्कश्च / णमं प्रवत्वे / नमतः नटः देवः ऊर्णास्तरणं हस्खश्च / तमूच काङ्क्षायाम् / तमतः निर्वेदी आकाङ्क्षी धूमश्च / दृशृं प्रेक्षणे / दर्शतः द्रष्टा अग्निश्च / हर्य क्लान्तौ / हर्यतः वायुः अश्वः कान्तः रश्मिः यज्ञश्च / ककु गतौ। कङ्कतः केशमार्जनम् / __ पृषिरञ्जिसिकिकालावृभ्यः कित् // 208 // एभ्यः किदतः प्रत्ययः स्यात् / पृष सेचने / पृषतः हरिणः / रञ्जी रागे। रजतं रूप्यम् / सिकिः सौत्रः। सिकताः वालुका / के शब्दे / कतः गोत्रकृत् / लांक आदाने / लता वल्ली। दृग्ट वरणे / व्रत शास्त्रविहितो नियमः। कृवृकल्यलिचिलिविलीलिलानाथिभ्य आतक् // 209 // एभ्य आतक् प्रत्ययः स्यात् / कृत विक्षेपे / किरातः शबरः। वृगट वरणे / व्रातः समूहः उत्सेधजीविसंघश्च / कलि शब्दसंख्यानयोः / कलातः ब्रह्मा। अली भूषणादौ / अलातम् उल्मुकम् / चिलत् वसने / चिलातो म्लेच्छः / विलत् वरणे। विलातः शवाच्छादनवस्त्रम् / इलत् गत्यादौ / इलातः नगः / लांक आदाने / लातः मृत्तिकादानभाजनम् / नाङ उपतापैश्वर्याशीःषु / नाथातः आहारः प्रजापतिश्च / - हृश्यारुहिशोणिपलिभ्य इतः // 210 // एभ्य इतः प्रत्ययः स्यात् / हंग हरणे / हरितः वर्णः / श्यैङ् गतौ। श्येतः वर्णः मृगः मत्स्यः श्येनश्च / रुहं

Page #777
764 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्ते बीजजन्मनि / रोहितः वर्णः मत्स्यः मृगजातिश्च / लत्वे-लोहितः वर्णः / लोहितम् अमृक् / शोण वर्णगत्योः / शोणितं रुधिरम् / पल गतौ / पलितं श्वेतकेशः / ___ नत्र आपेः // 211 // नञ् पूर्वादाप्लंट् व्याप्तावित्यस्मादितः प्रत्ययः स्यात् / नापितः कारुविशेषः / क्रुशिपिशिपृषिकृषिकुस्युचिभ्यः कित् // 212 // एभ्यः किदितः प्रत्ययः स्यात् / क्रुश आह्वानरोदनयोः / शितं पापम् / पिशत् अवयवे / पिशितं मांसम् / पृषू सेचने / पृषितं वारिबिन्दुः / कुष्श निष्कर्षे / कुषितं पापम् / कुसच् श्लेषे / कुसितः ऋषिः / कुसितम् ऋणं श्लिष्टं च / उचच् समवाये / उचितं स्वभावः योग्य चिरानुयातं श्रेष्ठं च। ___ हग ईतण् // 213 // हंग् इत्यस्मादीतण् प्रत्ययः स्यात् / हारीतः पक्षी ऋषिश्च / -- अदो भुवो डुतः // 214 // अद्पूर्वाद् भुवो डुतः प्रत्ययः स्यात् / अद् विस्मितं भवति तेन तस्मिन् वा मनः अद्भुतमाश्चर्यम् / कुलिमयिभ्यामूतक् // 215 // आभ्यामूतक् प्रत्ययः स्यात् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलूताः जनपदः / मयि गतौ / मयता वसतिः। जीवेर्मश्च // 216 // जीव प्राणधारणे इत्यस्मादूतक् प्रत्ययः स्यान्मन्तादेशश्च / जीमूतः मेघः गिरिश्च / - कबरोतः प् च // 217 // कबृङ् वर्णे इत्यस्मादोतः प्रत्ययः पश्चान्तादेशः / कपोतः पक्षी वर्णश्च / आस्फायेर्डित् // 218 // आपूर्वात् स्फायै वृद्धावित्यस्मात् डिदोतः प्रत्ययः स्यात् / आस्फोता नाम ओषधिः / जविशिभ्यामन्तः // 219 // आभ्यामन्तः प्रत्ययः स्यात् / जुषच जरसि। जरन्तः भूतग्रामः वृद्धः महिषश्च / विशंन् प्रवेशने। वेशन्तः पल्वलम् वल्लभः अप्रातापवर्गः आकाशं च / रुहिनन्दिजीविप्राणिभ्यष्टिदाशिषि // 220 // एभ्य आशिषि टिदन्तः प्रत्ययः स्यात् / रुहं जन्मनि / रोहतात् रोहन्तः वृक्षः / रोहन्ती ओषधिः। टुनदु समृद्धौ / नन्दतात् नन्दन्तः सखा आनन्दश्च / नन्दन्ती सखी / जीव प्राणधारणे।

Page #778
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 765 जीवतात् जीवन्तः आयुष्मान् / जीवन्ती शाकः / अनक् प्राणने / प्राण्यात् प्राणन्तः वायुः रसायनं च / प्राणन्ती स्त्री / तृजिभूवदिवहिवसिभास्यदिसाधिमदिगडिगण्डिनन्दिरेविभ्यः।। // 221 // एभ्यष्टिदन्तः प्रत्ययः स्यात् / आशिषीत्येके / तू प्लवनतरणयोः। तरन्तः आदित्यः भेकश्च / तरन्ती स्त्री। जिं अभिभवे / जयन्तः रथरेणुः ध्वज इन्द्रपुत्रः जम्बूद्वीपपश्चिमद्वारं पश्चिमानुत्तरविमानं च / जयन्ती उदयनपितृष्वसा / भू सत्तायाम् / भवन्तः कालः / भवन्ती / वद व्यक्तायां वाचि / वदन्तः वदन्ती / वहीं प्रापणे / वहन्तः रथः अनड्वान् रथरेणुः वायुश्च / वहन्ती / वसं निवासे / वसन्तः ऋतुः। भासि दीप्तौ / भासन्तः सूर्यः। भासन्ती / ण्यन्तोऽपि / भासयन्तः सूर्यः / अदंक भक्षणे / अदन्तः। अदन्ती। साधंट संसिद्धौ / साधन्तः भिक्षुः / ण्यतोऽपि / साधयन्तः भिक्षः / साधयन्ती / मदेच हर्षे / णौ-मदयन्तः। मदयन्ती पुष्पगुल्मजातिः / गड सेचने / गडन्तः जलदः / ण्यन्तोऽपि / गडयन्तः / गडयन्ती। गडु वदनैकदेशे / ण्यन्तः-गण्डयन्तः मेषः / मडु भूषायाम् / ण्यन्तः-मण्डयन्तः प्रसाधकः अलंकारः आदर्शश्च / टुनदु समृद्धौ / ण्यन्तः-नन्दयन्तः सुखकृत् राजा हिरण्यं सुखं च / नन्दयन्ती। रेङ् पथि गतौ / रेवन्तः सूर्यपुत्रः / अनुक्तार्था धावर्थकाः / ___ सामन्तहेमन्तभदन्तदुष्यन्तादयः // 222 // एतेऽन्तप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / सिनोतेः सीम् च / सीमन्तः केशमार्गः ग्रामक्षेत्रान्तश्च / हन्तेहिनोतेर्वा हेम् च / हेमन्तः ऋतुः / भन्दते लुक् च / भदन्तः निर्ग्रन्थेषु शाक्येषु च पूज्यः। दुषेोऽन्तश्च / दुष्यन्तः राजा। आदिग्रहणादन्येऽपि / शकेरुन्तः॥२२३॥ शक्लंट् शक्तावित्यस्मादुन्तः प्रत्ययः स्यात् / शकुन्तः पक्षी। कषेर्डित् // 224 // कष हिंसायामित्येतस्मात् डिदुन्तः प्रत्ययः स्यात् / कुन्तः आयुधम् / कामिनुगार्तिभ्यस्थः // 22 // एभ्यस्थः प्रत्ययः स्यात् / कमूङ् कान्तौ / कन्था पावरणं नगरं च / मुङ् गतौ / पोथः पियो युवा शुकरमुखं घोणा च / गैं शब्दे / गाथा श्लोकः आर्या वा। क्रं गतौ / अर्थः जीवाजीवादिपदार्थः प्रयोजनम् अभिधेयं धनं यात्रा निवृत्तिश्च / / अवाद गोऽच्च वा // 226 // अवपूर्वाद् गायतेस्थः प्रत्ययोऽचान्तादेशो वा।

Page #779
766 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते अवगथः अवगाथः अक्षसंधातः प्रातःसवनं रथयानं साम पन्थाश्च / / __नीनूरमितृतुदिवचिरिचिसिचिश्विहनिपागोपावोद्गाभ्यःकित् // 227 // एभ्यः कित् थः प्रत्ययः स्यात् / णींग पापणे / नीथं जलम् / सुनीथो नाम राजा नीतिमान् धर्मशीलः ब्राह्मणश्च / यत् स्तवने / नूथं तीर्थम् / रमि क्रीडायाम् / रथः स्यन्दनः। तृ प्लवनतरणयोः / तीथै जलाशयावगाहनमार्गः पुण्यक्षेत्रमाचार्यश्च / तुदींत व्यथने / तुत्थं चक्षुष्यो धातुविशेषः। वचं भाषणे / उक्थं शास्त्रं सामवेदश्च / उक्थानि सामानि / रिपि विरेचने / रिक्थं धनम् / पिचीत् क्षरणे / सिक्थं मदनं पुलाकश्च / टुओश्वि गतिद्धयोः / शूथः यज्ञप्रदेशः / हनं हिंसागत्योः। हथः पन्थाः कालश्च / पां पाने / पीथं बालघृतपानम् अम्भः नवनीतं च / पीथः मकरः रविश्च / गोपूर्वात् गोपीथः तीर्थविशेष; गोनिपानं जलद्रोणी कालविशेषश्च / गैं शब्दे अवगीथम् / यज्ञकर्मणि प्रातःशंसनम् उद्गीथः शुनामूर्ध्वमुखानां विरावः सामगानं प्रथमोच्चारणं च / न्युभ्यां शीङः // 228 // निउत्पूर्वात् शीङा खप्ने इत्यस्मात् कित थः प्रत्ययः स्यात् / निशीथः अर्धरात्रः रात्रिः प्रदोषश्च / उच्छीथः स्वप्नः टिटिभश्च / अवभृनिक्रसमिणभ्यः // 229 // अवपूर्वाद् विभतेः निस्पू दर्तेः संपूर्वादेतेश्च कित थः प्रत्ययः स्यात् / अवभृथः यज्ञावसानं यज्ञस्नानं च / निर्ऋथः निकायः / निक्रंथं स्नानम् / समिथः संगमः गोधूमपिष्टं च / समिथं समूहः। सर्णित् // 230 // तूं गतावित्यस्मात् णित् थः प्रत्ययः स्यात् / सार्थः समूहः। पथयूथगूथकुथतिथनिथसूरथादयः॥२३१।। एते थप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पलतेर्लो लुक् च / पथः पन्थाः / यौतेर्तुवतेश्च दीर्घश्च यूथं समूहः / गूथममेध्यं विष्ठा च / किरतेः करोतेर्वा कुश्च / कुथः कुथा वा आस्तरणम् / / तनोतेस्तिठतेर्वा तिश्च / तिथः कालः। तिम्यतेस्तिथः प्रावृट्काल;। नयतेईस्वश्च / निथः पूर्वक्षत्रियः कालश्च / सुपूर्वाद् रमेः सोर्दीर्घश्च कित् च / सूरथः दान्तः / आदिग्रहणाद् निपूर्वाद् रौतेदीर्घत्वं च / निरूथः दिक् / निरूथं पुण्यक्रमनियतम् / एवं संगीथप्रगाथादयो भवन्ति / / भृशीशपिशमिगमिरमिवन्दिवश्चिजीविप्राणिभ्योऽथः // 232 // एभ्योऽथः प्रत्ययः स्यात् / टुडु,गक् पोषणे च / भरथः कैकेयीसुतः अग्निः

Page #780
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 767 लोकपालश्च / शीङ्क् स्वप्ने / शयथः अजगरः प्रदोषः मत्स्यः वराहश्च / शपी आक्रोशे / शपथः प्रत्ययकरणम् आक्रोशश्च / शम्च् उपशमे / शमथः समाधिः आश्रमपदं च / गम्लं गतौ / गमथः पन्थाः पथिकश्च / रमि क्रीडायाम् / रमथः पहर्षः / वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः / वन्दथः स्तोता स्तुत्यश्च / वञ्चू गतौ / वञ्चथः अध्वा कोकिलः काकः दम्भश्च / जीव प्राणधारणे / जीवथः अर्थवान् जलम् अन्नं वायुः मयूरः कूर्मः धार्मिकश्च / अन्क् माणने / पाणथः बलवान् ईश्वरः प्रजापतिश्च / उपसर्गाद वसः // 233 // उपसर्गात् परस्मात् वसं निवास इत्यस्मादथः प्रत्ययः स्यात् / आवसथः गृहम् / उपवसथः उपवासः / संवसथः संवासः / सुवसथ: सुवासः / निवसथः निवासः।। विदिभिदिदिवहिभ्यः कित् // 234 // एभ्यः किदथः प्रत्ययः स्यात् / विदंक् ज्ञाने। विदथः ज्ञानी यज्ञः अध्वर्युः संग्रामश्च / भिदंपी विदारणे / भिदथः शरः / रुदृक् अश्रुविमोचने / रुदथः बालः असत्त्वः श्वा च / द्रुहौच जिघांसायाम्। दूहथः शत्रुः। रोर्वा // 235 // रुक् शब्दे इत्यस्मादयः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / रुवथः शकुनिः शिशुश्च / रवथः आक्रन्दः शब्दकारश्च / वृभ्यामूथः // 236 // आभ्यामूथा प्रत्ययः स्यात् / जृपच जरसि / जरूथः शरीरम् अग्रमांसम् अग्निः संवत्सरः मार्गः कल्मषं च / वृश वरणे / वरूथः बर्म सेनाङ्गं बलसंघातश्च / शाशपिमनिकनिम्घो दः // 237 // एभ्यो दः प्रत्ययः स्यात् / शोंच तक्षणे / शादः कर्दमः तरुणतृणं मृदुः बन्धः सुवर्ण च / शपी आक्रोशे / शब्दः श्रोत्रग्राह्योऽर्थः। मनिच ज्ञाने / मन्दः अलसः बुद्धिहीनश्च / कनै दीप्त्यादिषु / कन्दः मूलम् / आपोऽप् च // 238 // आप्लंट् व्याप्तावित्यस्मादः प्रत्ययः स्यात् अस्य चाप इत्ययमादेशश्च / अब्दं वर्षम् / गोः कित् // 239 // गुंत पुरीपोत्सर्गे इत्यस्मात् कित् दः प्रत्ययः स्यात् / गुदम् अपानम् / वृतुकुसुभ्यो नोऽन्तश्च // 240 // एभ्यः कित् दः प्रत्ययो नकारश्चान्तादेशः। गट वरणे / वृन्दं समूहः / तुंक् वृत्त्यादिषु / तुन्दं जठरम् / कुंङ् शब्दे / कुन्दः

Page #781
768 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्ते पुष्पजातिः / पुंग्ट् अभिषवे / सुन्दः दानवः / - कुसेरिदेदौ / / 241 // कुस्न् श्लेषे इत्यस्मात् इद ईद इत्येतौ कितौ प्रत्ययौ स्याताम् / कुसिदम् ऋणम् / कुसीदं वृद्धिजीविका / इङ्ग्यबिभ्यामुदः // 242 // आभ्यामुदः प्रत्ययः स्यात् / इगु गतौ / इङ्गुदः वृक्षजातिः / अर्ब गतौ / अर्बुदः पर्वतः अक्षिव्याधिः संख्याविशेषश्च / निपूर्वात् न्यर्बुदं संख्याविशेषः / ____ककोर्णद्वा // 243 // ककि लौल्ये इत्यस्मादुदः प्रत्ययः स च णिद्वा / काकुदं तालु / ककुदं स्कन्धः। ___ कुमुद्बुद्बुदादयः // 244 // एते उदमत्ययान्ता निपात्यन्ते / कमेः कुम् च / कुमुदं कैरवम् / बुन्देः कित् बोऽन्तश्च / बुबुदः जलस्फोटः। बुबुदं नेत्रजो व्याधिः / आदिग्रहणात् दुहीक क्षरणे, प्रत्ययादेरत्वे दोहदः अभिलापविशेषः / एवमन्येऽपि। ककिमकिभ्यामन्दः // 245 // आभ्यामन्दः प्रत्ययः स्यात् / ककि लौल्ये। मकिः सौत्रः / ककन्दः मकन्दश्च राजानौ यकाभ्यां नित्ता काकन्दी माकन्दी चनगरी। कल्यलिपुलिकुरिकुणिमणिभ्य इन्दक् // 246 // एभ्य इन्दक् प्रत्ययः स्यात् / कलि शब्दसंख्यानयोः। कलिन्दः पर्वतः, यतो यमुना प्रभवति / अली भूषणादौ / अलिन्दः प्रघाणः भाजनं स्थानं च / पुल महत्त्वे / पुलिन्दः शबरः। कुरत् शब्दे / कुरिन्दः धान्यमलहरणोपकरणम् , तेजनोपकरणं च / कुणत् शब्दोपकरणयोः / कुणिन्दः म्लेच्छः शब्द उपकरणं च / मण शब्दे। मणिन्दः अश्वबल्लवः। कुपेर्व च वा // 247 // कुपच् क्रोधे इत्यस्मादिन्दक् प्रत्ययो वश्चान्तादेशो वा / कुपिन्दः, कुविन्दः तन्तुवायः। पृपलिभ्यां णित् // 248 // आभ्यां णिदिन्दक् प्रत्ययः स्यात् / पृश् पालनपूरणयोः / पल गतौ / पारिन्दः / पालिन्दः / द्वावपि वृक्षगाथको / पारिन्दो मुख्यः पूज्यश्च / पालिन्दो नृपतिः / रक्षकश्चेत्येके / ___ यमेरुन्दः // 249 // यम उपरमे इत्यस्मादुन्दः प्रत्ययः स्यात् / यमुन्दः क्षत्रियविशेषः।

Page #782
769 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. __मुचेडुकुन्दकुकुन्दौ // 250 // मुच्छंती मोक्षणे इत्यस्मात् डित् उकुन्दः किदुकुन्दश्च प्रत्ययौ स्याताम् / मुकुन्दः विष्णुः। मुचुकुन्दः राजा वृक्षविशेषश्च / स्कन्द्यमिभ्यां धः // 251 // आभ्यां धः प्रत्ययः स्यात् / स्कन्दं गतिशोघणयोः। स्कन्धः बाहुमूर्धा ककुदं विभागश्च / बाहुलकाद् दस्य लुक् / अम गतौ / अन्धः चक्षुर्विकलः। नेः स्यतेरधक् // 252 // निपूर्वात् षोंच् अन्तकर्मणि इत्यस्मादधक् प्रत्ययः स्यात् / निषधः पर्वतः / निषधाः जनपदः / मङ्गे लुक् च // 253 // मगु गतावित्यस्मादधक् प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / मगधाः जनपदः। आरगेर्वधः // 254 // आपूर्वाद् रगे शङ्कायामित्यस्माद् वधः प्रत्ययः स्यात् / आरग्वधः वृक्षजातिः। पराच्छो डित् // 255 / / परपूर्वात् शृश् हिंसायामित्यस्मात् दित् वधः प्रत्ययः स्यात् / परश्वध आयुधजातिः। इषेरुधक् // 256 / इषत् इच्छायामित्यस्मादुधक् प्रत्ययः स्यात् / इषुधः यात्रा। कोरन्धः // 257 // कुंङ् शब्दे इत्यस्मादन्धः प्रत्ययः स्यात् / कवन्धः छिन्नमूर्धा देहः। प्याधापन्यनिस्वादिस्वपिवस्यज्यतिसिविभ्यो नः // 258 // एभ्यो नः प्रत्ययः स्यात् / प्यैङ् वृद्धौ / प्यानः समुद्रः चन्द्रश्च / डुधांगक धारणे च / धाना भृष्टो यवः अकुरश्च | पनि स्तुतौ / पन्नं नीचैःकरणम् , सन्नं जिह्वा च / अनक् प्राणने / अन्नं भक्तम् आचारश्च / ष्वदि आस्वादने। स्वन्नं रुचितम् / विष्वपंक शये। स्वमः मनोविकारः निद्रा च / वसं निवासे / वस्नं वासः मूल्यं मेदम् आगमश्च / अज क्षेपणे च / वेनः प्रजापतिः ध्यानी राजा वायुः यज्ञः प्राज्ञः मूर्खश्च / अत सातत्यगमने। अत्नः आत्मा वायुः मेघः प्रजापतिश्च / षिवूच् उतौ / स्योनं सुखं तन्तुवायसूत्रसंतानः समुद्रः सूर्यः रश्मिः आस्तरणं च / षसेर्णित् // 259 / / षसक् स्वप्ने इत्यस्मात् णित् नः प्रत्ययः स्यात् / सास्ना गोकण्ठावलम्बि चर्म निद्रा च / रसेर्वा / / 260 // रस शब्दे इत्यस्मान्नः प्रत्ययो णिद्वा स्यात् / रास्ना धेनुः

Page #783
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते ओषधिजातिश्च / रस्नं द्रव्यजातिः। रस्ना जिह्वा / रस्नः तुरङ्गः दण्डश्च। जीण्शीदीयुध्यविमीभ्यः कित् // 261 // एभ्यः कित् नः प्रत्ययः स्यात् / जिनः अर्हन् बुद्धश्च / इण्क् गतौ / इनः स्वामी संनिपातः ईश्वरः राजा सूर्यश्च / शी स्वप्ने / शीनः पीलः / दीच् क्षये / दीनः कृपणः खिन्नश्च / बुधिंच् ज्ञाने ! बुध्नः मूलं पृष्ठान्तः रुद्रश्च / अव रक्षणादौ / ऊनम् अपरिपूर्णम् / मीच् हिंसायाम् / मीनः मत्स्यः राशिश्च / सेर्वा // 262 // पिंगट बन्धने इत्यस्मात् नः प्रत्ययः स च किद्वा / सिनः कायः वस्त्रं बन्धश्च / सेना चमूः / सोरू च // 263 // पुंग्ट् अभिषवे इत्यस्मान्नः प्रत्यय ऊकारश्चान्तादेशः। सूना घातस्थानम् दुहितापुत्रः प्रकृतिः आघाटस्थानं च / रमेस्त च // 264 // रमि क्रीडायामित्यस्मात् नः प्रत्ययस्तश्चान्तादेशः। रत्नं वज्रादि। क्रुशेवृद्धिश्च // 26 // क्रुशं आहानरोदनयोरित्यस्मात् नः प्रत्ययोऽस्य च वृद्धिः स्यात् / क्रौश्नः श्वापदः। [सुनिभ्यो माङो डित् // 266 // धुमुनिपूर्वात् माङ्क् मानशब्दयोरित्यस्मात् डित् न; प्रत्ययः स्यात् / घुम्नं द्रविणम् / सुम्नं सुखम् / निम्नं नतम् / शीङ सन्वत् // 267 // शीङ्क् स्वप्ने इत्यस्मात् डित् नः प्रत्ययः स च सन्वत् स्यात् / शिश्नं शेपः। दिननग्नफेनचिन्हबध्नधेनस्तेनच्यौनादयः / / 268 // एते नपत्ययान्ता निपात्यन्ते। दीव्यतेः किल्लुक् च। दिनम् अहः। नपूर्वाद्वसेाऽन्तो धातोर्लक् च / न वस्ते नग्नः अवसनः। फणेः फलेः स्फायेर्वा फेभावश्च / फेनः बुबुदसंघातः। चहेरिचोपान्त्यस्य / चिन्हमभिज्ञानम् / बन्धेब्रुध् च / ब्रध्नः रविः प्रजापतिः ब्रह्मा स्वर्गः पृष्ठान्तश्च / धयतेरेत्वं च / धेना सरस्वती माता च / धेन समुद्रः। ईत्वं चेत्येके / धीना / स्त्यायेस्ते च / स्तेनः चौरः / च्यवतेर्वृद्धिः कोऽन्तश्च / च्यौनपक्षस्थानम् अनुजः क्षीणपुण्यश्च / च्यौकी कांस्यादिपात्री / आदिशब्दादन्येऽपि / बसिरसिरुचिजिमस्जिदेविस्यन्दिचन्दिमन्दिमण्डिमदिदहिवह्या 9 // एभ्योऽनः प्रत्ययः स्यात् / युक् मिश्रणे / यवनाः जनपदः। यवनं मिश्रणम् / असूच प्रक्षेपणे / असनः बीजकः / रसण आस्वादनंस्नेहनयोः। रसना

Page #784
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 771 जिह्वा / रुचि अभिप्रीत्यां च / रोचना गोपित्तम् / रोचनः चन्द्रः। विपूर्वाद् रोचतेः विरोचनः अग्निः मूर्यः इन्दुः दानवश्च / जिं अभिभवे / जयनम् ऊर्णापटः / टुमस्जोत् शुद्धौ / मज्जनं स्नानं तोयं च / देतृङ् देवने / देवनः अक्षः कितवश्च / स्यन्दौङ स्रवणे। स्यन्दनः रथः / चदु दीप्त्याह्नादनयोः / चन्दनं गन्धद्रव्यम् / मदुइ स्तुत्यादौ / मन्दनं स्तोत्रम् / मडु भूषायाम् / मण्डनमलंकारः / मदैच हर्षे / मदनः वृक्षः कामः मधूच्छिच / दहं भस्मीकरणे / दहनः अग्निः। वहीं प्रापणे / वहनं नौः। आदिग्रहणात् पचेः पचनः अग्निः। पुनातेः पवनः वायुः। बिभतेः भरणं साधनम् / नयतेनयनं नेत्रम् / धुतेः द्योतनः आदित्यः / रचेः रचना-चैचिव्यम् / गृजेः गृञ्जनम् अभक्ष्यद्रव्यविशेषः। प्रस्कन्दनः प्रपतनः इत्यादयो भवन्ति / . अशो रश्चादौ // 270 // अशौटि व्याप्तावित्यस्मात् अनः प्रत्ययः स्यात् आदौ रेफश्च / रशना मेखला / राशिमेके प्रकृतिमुपदिशन्ति / सा च राशिरशनारश्मि इत्यत्र प्रयुज्यते इत्याहुः / उन्देर्नलुक् च // 271 / उन्दैप् क्लेदने इत्यस्मात् अनः प्रत्ययो नलोपश्च / ओदनः भक्तम् / - हनेर्घतजघौ च // 272 // हनं हिंसागत्योरित्यस्मादनः प्रत्ययो घतजघावित्यादेशौ चास्य स्याताम् / घतनः रङ्गोपजीवी पापकर्मा निर्लजश्च / जघनं श्रोणिः। . तुदादिवृजिरञ्जिनिधाभ्यः कित् // 273 // एभ्यः किदनः प्रत्ययः स्यात् / तुदीत् व्यथने / तुदनः / लिपीत् प्रेरणे / क्षिपणः। सुरत् ऐश्वर्यदीप्त्योः / सुरणः। बुधिंच वोधने। बुधनः। पिवूच् उतौ। सिवनः। एषां यथासंभव कारकमुच्यते। लबुङ् अवस्रंसने / लम्बनः शकुनिः। जैकि वर्जने / जिनमन्तरिक्षं निवारणं मुण्डनं च / रञ्जों रागे / रजनं हरिद्रा / महारजनं कुसुम्भम् / रजनः रङ्गविशेषः / डुधांगक धारणे च / निधनमवसानम् / ___ सूधूभूभ्रस्जिभ्यो वा // 274 // एभ्योऽनः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / पूत् प्रेरणे / सुवनः अङ्कुरः आदित्यः प्रादुर्भावश्च / सुवनं चन्द्रप्रभा / सवनं यज्ञ: पूर्वाह्नापराह्नमध्याह्नकालश्च / त्रिषवणम् / धूत् विधूनने / धुवनः धूमः वायुः अग्निश्च / धुवनम् एधः / भू सत्तायाम् / भुवनं जगत् / भवनं गृहम् / भ्रस्नीत् पाके / भृजनम् अन्तरिक्षम् अम्बरीषः पाकश्च / भ्रजनः पावकः / विदनगगनगहनादयः // 275 // एते किदनमत्ययान्ता निपात्यन्ते / विदु

Page #785
772 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्ते अवयवे नलोपश्च / बिदनः गोत्रकृत् / गमे च / गगनम् आकाशम् / गाहौल विलोडने इस्वश्च / गहनं दुर्गमम् / आदिशब्दात्काञ्चनकाननादयो भवन्ति / ' संस्तुस्पृशिमन्थेरानः // 276 // संपूर्वात् स्तोः स्पृशेश्च संपूर्वाभ्यां वा स्तुस्पृशिभ्यां मन्थेश्चानः प्रत्ययः स्यात् / ष्टुंगक स्तुतौ / संस्तवानः सोमः होता महर्षिः वाग्ग्मी च / स्पृशंत स्पर्श / स्पर्शानः मनः। संस्पर्शानः मनः अग्निश्च / मन्यश् विलोढने / मन्थानः खजकः / युयुजियुधिवुधिमृशिदृशीशिभ्यः कित्॥२७७॥ एभ्यः किदानः प्रत्ययः स्यात् / युक मिश्रणे / युवानः तरुणः। युजंपी योगे। युजानः सारथिः। युधिंच संपहारे। युधानः रिपुः / बुधिंच ज्ञाने / बुधानः आचार्यः पण्डितो वा। मृशंद आमर्शने / मृशानः विमर्शकः / दृशृं प्रेक्षणे / दृशानः लोकपालः / युजादिप्रसिद्धकर्था एते / ईशिक् ऐश्वर्ये / ईशानः ईश्वरः / मुमुचानयुयुधानशिश्विदानजुहुराणाजहियाणाः // 278 // एते किदानप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / मुचेदित्वं च मुमुचानः मेघः। एवं युधिंच् संप्रहारे / युयुधानः साहसिकः राजा च कश्चित् / श्विताङ् वर्णे / अस्य दश्च / शिश्विदानः दुराचारो द्विजः / हुर्छा कौटिल्ये अस्यान्तलुक् च / जुहुराणः कठिनहृदयः कुटिलः अग्निः अध्वर्युः अनवाश्च / ह्रींक् लज्जायाम्। जिहियाणः नीतिमान् / सर्वे एवैते मुच्यादिप्रसिद्धक्रियाकर्तृवचना इत्येके / अन्ये तु मुमुक्षादिसन्नन्तप्रकृतीनामेतनिपातनं, तेन सन्नन्तक्रियाकर्तृवचना इत्याहुः।। ऋञ्जिरञ्जिमन्दिसह्यहिभ्योऽसानः ॥२७९॥एभ्योऽसानः प्रत्ययः स्यात् / ऋजुङ भने / ऋञ्जसानः महेन्द्रः मेघः श्मशानं च / रञ्जी रागे। रञ्जसान: मेघः धर्मश्च / मदुङ् स्तुत्यादिषु / मन्दसानः हंसः चन्द्रः सूर्यः जीवः स्वमः अग्निश्च / पहि मर्षणे / सहसानः दृढः मयूरः यजमानःक्षमावाश्च / अहं पूजायाम् / अहंसानः चन्द्रः तुरंगमश्च / रुहियजेः कित् // 280 // आभ्यां किदसानः प्रत्ययः स्यात् / रुहं जन्मनि। रुहसानः विटपः / यजी देवपूजादौ / इजसानः धर्मः। वृधेर्वा // 281 // वृधेरसानः प्रत्ययः किद्वा स्यात् / वृधृङ् वृद्धौ / वृधसानः गर्भः। वर्धसानः गिरिः मृत्युः गर्भः पुरुषश्च / श्याकठिखलिनल्यविकुण्डिभ्य इनः // 282 // एभ्य इनः प्रत्ययः स्यात् /

Page #786
773 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. श्यङ् गतौ। श्येनः पक्षी अभिचारयज्ञश्च / कठ कृच्छ्रजीवने। कठिनममृदु / खल संचये च / खलिनम् अश्वमुखसंयमनम् / णल गन्धे / नलिनं पद्मम् / अव रक्षणादौ / अविनं जलं मृगः नाशः अग्निः राजा अध्वर्युः विधानं गुप्तिश्च / कुडुङ् दाहे / कुण्डिनः ऋषिः / कुण्डिनं नगरम् / ____ वृजितुहिपुलिपुटिभ्यः कित् // 283 // एभ्यः किदिनः प्रत्ययः स्यात् / जैकि वर्जने / जिनं पापं कुटिलं च / तुह अर्दने। तुहिनं हिममन्धकारश्च / पुल महत्त्वे / पुटत् संश्लेषणे / पुलिनं पुटिनं च नदीतीरं वालुकासंघातश्च / विपिनाजिनादयः // 284 // विपिनादयः शब्दाः किदिनप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / टुवपी बीजसन्ताने टुवेङ् चलने इत्यस्य वा इच्चोपान्त्यस्य / विपिनं गहनम् अब्जं जलदुर्ग च / अज क्षेपणे च / अस्य वीभावाभावश्च / अजिनं चर्म / आदिग्रहणादन्येऽपि / महर्णिद्वा // 285 // मह पूजायामित्यस्मादिनः प्रत्ययः स च णिद्वा स्यात् / माहिनं राज्यं बलं च / महिनं राज्यं शयनं च / महिनः माहात्म्यवान् / खलिहिसिभ्यामीनः // 286 / / आभ्यामीनः प्रत्ययः स्यात् / खल संचये च / खलीनं कवियम् / हिसुप् हिंसायाम् / हिंसीनः श्वापदः / पठेर्णित् // 287 // पठ व्यक्तायां वाचीत्यस्मात् णिदीनः प्रत्ययः स्यात् / पाठीनः मत्स्यः / ____ यम्यजिशक्यार्जशीयजितृभ्य उनः ॥२८८॥एभ्यः उनः प्रत्ययः स्यात् / यमूं उपरमे / यमुना नदी / अज क्षेपणे च / वयुनं विज्ञानम् अङ्गं च / वयुनः विद्वान् चन्द्रः यज्ञश्च / शक्लंट् शक्तौ / शकुनः पक्षी / अर्ज अर्जने / अर्जुनः ककुभः वृक्षविशेषः पार्थः श्वेतवर्णः श्वेताश्वः कार्तवीर्यश्च / अर्जुनी गौः / अर्जुनं तृणं *वेतसुवर्ण च / शी स्वप्ने / शयुनः अजगरः / यजी देवपूजादौ / यजुना क्रतुद्रव्यम् / तृ प्लवनतरणयोः। तरुणः समर्थः युवा वायुश्च / ऋफिडादिखाल्लत्वे तलुनः। लषेः श च // 289 // लपी कान्तावित्यस्मादुनः प्रत्ययः तालव्यः शकारशान्तादेशः। लशुनं कन्दजातिः। पिशिमिथिक्षुधिभ्यः कित् // 290 // एभ्यः किदुनः प्रत्ययः स्यात् / पिशत् अवयवे / पिशुनः खलः। पिशुनं मैत्रीभेदकं वचनम् / मिश्रृङ् मेधाहिंसयोः।

Page #787
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते मिथुनं स्त्रीपुंसद्वन्द्वं राशिश्च / क्षुधंच् बुभुक्षायाम् / क्षुधनः कीटकः।। फलेोऽन्तश्च // 291 // फल निष्पत्तौ इत्यस्मादुनः प्रत्ययो गश्चान्तः / फल्गुनः अर्जुनः / फल्गुनी नक्षत्रम् / वीपतिपटिभ्यस्तनः // 292 // एभ्यस्तनः प्रत्ययः स्यात् / वीक प्रजनादौ / वेतनं भृतिः / पत्लु गतौ / पत्तनम् / पट गतौ / पट्टनम् / द्वावपि नगरविशेषौ / 'पटनं शकटैगम्यं घोटकैलॊभिरेव च / नौभिरेव तु यद् गम्यं पत्तनं तत्पचक्षते"। पृपूभ्यां कित्॥२९३॥ आभ्यां कित् तनः प्रत्ययः स्यात् / पृङ्त व्यायामे / पृतना सेना / पूगश् पवने / पूतना राक्षसी। ... कृत्यशोभ्यां स्नक् // 294 // आभ्यां स्नक् प्रत्ययः स्यात् / कृतैत् छेदने / कृत्स्नं सर्वम् / अशौटि व्याप्तौ। अक्ष्णं नयनं व्याधिः रज्जुः तेजनम् अखण्डं च / . अर्तेः शसानः / / 295 // ऋक् गतावित्यस्मात् तालव्यादिः शसान; प्रत्ययः स्यात् / अर्शसानः पन्थाः इषुः अग्निश्च / ... भापाचणिचमिविषिसपतृशीतल्यलिशमिरमिवपिभ्यः पः॥२९६॥ एभ्यः पः प्रत्ययः स्यात् / भांक दीप्तौ / भाप आदित्यः ज्येष्ठश्च भ्राता। पांक् रक्षणे। पापं कल्मषम् / पापः घोरः / चण हिंसादानयोश्च / चण्पा नगरी / चण्पः वृक्षः / चम् अदने / चम्पा नगरी / विषलंकी व्याप्तौ / वेष्पः परमात्मा स्वर्ग आकाशश्च / निपूर्वात् निवेष्पः अपां गर्भः कूपः वृक्षजातिः अन्तरिक्षं च / सं गतौ / सर्पः अहिः / पशु पालनपूरणयोः / पर्पः प्लवः शंखः समुद्रः शस्त्रं च / त प्लवनतरणयोः। तर्पः उडुपः नौश्च / शीक् स्वप्ने / शेपः पुच्छम् / तलण प्रतिष्ठायाम् / तल्पं शयनीयम् अङ्गं दाराः युद्धं च / अली भूषणादौ / अल्पं स्तोकम् / शमूच उपशमे / शम्पा विद्युत् काञ्ची च / विपूर्वाद् विशम्पः दानवः / रमि क्रोडायाम् / रम्पा चर्मकारोपकरणम् / टुवपी बीजसन्ताने / वप्पः पिता / युसुकुरुतुच्युस्त्वादेरूच्च // 297 // एभ्यः पः ऊकारश्चान्तादेशः / युक् मिश्रणे / यूपः यज्ञपशुवन्धनकाष्ठम् / पुंग्ट् अभिपवे / सूपः मुद्गादिभित्तकृतः / कुंक शब्दे / कूपः पहिः। रुक् शब्दे / रूपं वेतादि लावण्यं स्वभावश्च / तुक् वृत्त्यादौ / तूप आयतनविशेषः। च्युङ् गतौ / च्यूपः आदित्यः वायुः संग्रामश्च / ष्टुंग्क् स्तुतौ / स्तूपः बोधिसत्त्वभवनम् उपायतनं च / आदिशब्दादन्येऽपि /

Page #788
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 775 कृशृसभ्य ऊर् चान्तस्य // 298 // एभ्यः पः प्रत्ययोऽन्तस्य च ऊः / कृत विक्षेपे / कूर्प भ्रूमध्यम् / शृश् हिंसायाम् / शूर्पः धान्यादिनिष्पवनभाण्डं संख्या च / सूं गतौ / सूर्पः भुजंगमः मत्स्यजातिश्च / शदिवाधिखनिहनेः ष च // 299 // एभ्यः पः प्रत्ययः पश्चान्तादेशः / शल शातने / शष्पं बालतृणम् / शष हिंसायामित्यस्य वा रूपम् / बाधृङ् रोटने। वाष्पः अश्रु धूमाभासं च मुखपानीयादौ / खनूग अवदारणे / खष्पः बलात्कारः दुर्मेधाः कूपश्च / खष्पं खलीनं जनपदविशेषः अङ्गारश्च / हनंक हिंसागत्योः / हष्पः प्रावरणजातिः। पम्पाशिल्पादयः॥३००। पम्पादयः शब्दाः पप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। पांक रक्षणे मोऽन्तो इस्वश्च / पम्पा पुष्करिणी। शीलयतेः शलतेः शेतेर्वा शिलादेशश्च / शिल्पं विज्ञानम् / आदिग्रहणादन्येऽपि / क्षुचुपिपूभ्यः कित्॥३०१॥ एभ्यः कित् पः प्रत्ययः स्यात् / टुक्षुक् शब्दे / क्षुपः गुच्छः। चुप मन्दायां गतौ / चुप्पं मन्दगमनम् / पूगश् पवने / पूपः पिष्टमयः। नियो वा // 302 // णींग पापणे इत्यस्मात् पः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा। नीपः वृक्षविशेषः ( कदम्बः) / नेपः नयः पुरोहितः वृक्षः भृतकश्च / नेपमुदकं यानं च। ___उभ्यवेल्क् च // 303 // आभ्यां कित् पः प्रत्ययो लुक् चान्तस्य / उभत् पूरणे / अव रक्षणादौ / उप अप च अव्यये। दलिवलितलिखजिध्वजिकचिभ्योऽपः // 304 // एभ्योऽपः प्रत्ययः स्यात् / दल विशरणे / दलपः प्रहरणं रणमुखम् विदलं दलविशेषश्च / दलपं व्रणमुखत्राणम् / वलि संवरणे / वलपः कर्णिका / तलण प्रतिष्ठायाम् / तलपः हस्तमहारः। खज मन्थे / खजपः मन्थः / खजपं दधि घृतम् उदकं च / ध्वज गतौ / ध्वजपः ध्वजः / कचि बन्धने / कचपः शाकपर्ण बन्धश्च / भुजिकुतिकुटिविटिकुणिकुष्युषिभ्यः कित् / 305 / / एभ्यः किदपः प्रत्ययः स्यात् / भुजंप पालनाभ्यवहारयोः / भुजपः राजा यजमानपालनादमिश्च / कुतिः सौत्रः / कुतपः छागलोम्नां कम्बलः आस्तरणं श्राद्धकालश्च / कुटत् कौटिल्ये। कुटपः प्रस्थचतुर्भागः नीडं च शकुनीनाम् / विट् शब्दे / विटपः शाखा / कुणत् शब्दोपकरणयोः। कुणपः मृतकं कुषितं शब्दार्थसारूप्यं च / कुषश् निष्कर्षे /

Page #789
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते कुषपः विन्ध्यः संदंशश्च / उधू दाहे / उषपः दाहः सूर्यः वन्हिश्च / शंसे; श इच्चातः // 306 // शंम् स्तुतौ चेत्यस्मादपः प्रत्ययस्तालव्यः शकारोऽन्तादेशोऽकारस्य चेकारः / शिशपाः वृक्षविशेषः। विष्टपोलपवातपादयः // 307 // विष्टपादयः शब्दाः किदपप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / विषेस्तोऽन्तश्च / विष्टपं जगत् सुकृतिनां स्थानं च / वलेरुल च / उलपं पर्वततृणं पङ्कजं जलं च / उलपः ऋषिः। वातेस्तोऽन्तश्च / वातपः ऋषिः। आदिग्रहणात् खरपादयो भवन्ति / कलेरापः // 308 // कलि शब्दसंख्यानयोरित्यस्मादापः प्रत्ययः स्यात् / कलापः काश्ची समूहः शिखण्डश्च / विशरिपक् // 309 // विशंत् प्रवेशने इत्यस्मादिपक् प्रत्ययः स्यात् / विशिपः राशिः। विशिपं तृणं वेश्म आसनं पद्मं च / दलेरीपो दिल् च // 310 // दल विशरणे इत्यस्मादीपः प्रत्ययः स्यात् दिल चास्यादेशः / दिलीपः राजा / __ उडेरुपक् // 311 // उड् संघाते इत्यस्मात् सौत्रादुपक् प्रत्ययः स्यात् / उडुपः प्रवः। जपादिनाद् वत्वे उड्डवः। अश ऊपः पश्च // 312 // अशौटि व्याप्तावित्यस्मादूपः प्रत्ययः पश्चान्तादेशः। अपूपः पक्कानविशेषः। सर्तेः षपः // 313 // सं गतावित्यस्मात् षपः प्रत्ययः स्यात् / सर्षपः रक्षोघ्नं द्रव्यं शाकं च। रीशीभ्यां फः // 314 // आभ्यां फः प्रत्ययः स्यात् / रीच् श्रवणे। रेफः कुत्सितः / शीफू स्वप्ने / शेफः मेढः / कलिगलेरस्योच // 315 // आभ्यां फः प्रत्ययोऽस्य चोकारः / कलि शब्दसंख्यानयोः / गल अदने / कुल्फ गुल्फः जवांघ्रिसन्धिः / गुल्फः पदोपरिग्रन्थिः। शफकफशिफाशोफादयः // 316 // शफादयः शब्दाः फप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / श्यतेः कायतेश्च इस्वश्च / शफः खुरः प्रियंवदश्च / कफः श्लेष्मा / श्यतेरिखमोत्वं च / शिफा वृक्षजटा। शोफः श्वयथुः खुरश्च / आदिशब्दात् रिफानफामुनफादयो भवन्ति / वलिनितनिभ्यां कः // 317 // वलि संवरणे निपूर्वाञ्च तनूयी विस्तारे

Page #790
ভত उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. इत्यस्माच वः प्रत्ययः स्यात् / वल्वः वृक्षः / नितम्बः श्रोणिः पर्वतैकदेशः नटश्च / शम्यमोर्णिद्वा // 318 // आभ्यां वः प्रत्ययः सचणिद्वा। शमूच् उपचमे / शम्बः वज्रः कर्षणविशेषः वेणुदण्डः तोत्रम् अरित्रं च। शम्बशाम्बौ जाम्बवतेयौ। अम्बा माता / आम्बः अपह्नवः / शल्यलेरुच्चातः // 319 // आभ्यां बः प्रत्ययोऽकारस्य चोकारः। पलफलशल गतौ / शुल्वं ताम्रम् / अली भूषणादौ / उल्वं रजतं गर्भवेष्टनम् / शुल्वं बम्भ्रुः तरक्षुश्च / तुम्बस्तम्बादयः // 320 // तुम्बादयः शब्दा बप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / ताम्यतेरत उत्वं च। तुम्बम् अलाबु चक्राङ्गं च / स्तम्भेलृक् च। स्तम्बः तृणं विटपः संघातः अरसमुदायः स्तबकः पुष्पापीडश्च / आदिग्रहणात् कुशाम्बादयो भवन्ति। कृकडिकटिवटेरम्बः // 321 // एभ्योऽम्बः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे / करम्बः दध्योदनः दधिसक्तवः पुष्पं च / कडत् मदे / कडम्बः जातिविशेषः जनपदविशेषश्च / कटे वर्षावरणयोः / कटम्बः पकानविशेषः वादित्रं च। कडम्बकटम्बौ वृक्षौ च / वट वेष्टने / वटम्बः शैलः तृणपुञ्जश्च / कदोर्णद्वा // 322 // कद वैलव्ये इत्यस्मात् सौत्रादम्बः प्रत्ययः स च णिद्वा। कादम्बः हंसः / कदम्बः वृक्षजातिः / शिलविलादेः कित् // 323 // शिलादिभ्यः किदम्बः प्रत्ययः स्यात् / शिलत् उन्छे / शिलम्बः ऋषिः तन्तुवायश्च / विलत् वरणे / विलम्बः वेषविशेषः रङ्गावसरश्च / आदिग्रहणादन्येऽपि / हिण्डिविले किम्बो नलुक् च // 324 // आभ्यां किदिम्बः प्रत्ययो नस्य च लुक् / हिडुङ् गतौ च, विलत् वरणे। हिडिम्बः विलिम्बश्च राक्षसौ / डीनीवन्धिधिचलिभ्यो डिम्बः // 325 // एभ्यो डिदिम्बः प्रत्ययः स्यात् / डीङ् विहायसा गतौ / डिम्बः राजोपद्रवः / णींग प्रापणे / निम्बः वृक्षविशेषः। बन्धंश् बन्धने / विम्बं प्रतिच्छन्दः देहश्च / विम्बी वल्लिजातिः। शृधूङ् शब्दकुत्सायाम् / शिम्बः मृगजातिः। शिम्बी निष्पाववल्ली च / चल कम्पने / चिम्बा यवागूजातिः। कुटयुन्दिचुरितुरिपुरिमुरिकुरिभ्यः कुम्बः // 326 // एभ्यः किदुम्बः प्रत्ययः स्यात् / कुटत् कौटिल्ये। कुटुम्बं दारादयः / उन्दैप् क्लेदने / उदुम्बः 98

Page #791
778 हस्ती। सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते समुद्रः। चुरण स्तेये / तुरण बरणे सौत्रः / चुरुम्बः तुरुम्बश्च गहनम् / पुरत् अग्रगमने / पुरुम्बः आहारः / मुरत् संवेष्टने / मुरुम्बः मृद्यमानपापाणचूर्णम् / कुरत् शब्दे / कुरुम्बः अङ्कुरः / निपूर्वात् निकुरुम्बः राशिः। गृदृरमिहनिजन्यतिदलिभ्यो भः॥३२॥ एभ्यो भः प्रत्ययः स्यात् / गृत् निगरणे / गर्भः जठरस्थः प्राणी / दृश् विदारणे / दर्भः कुशः / रमि क्रीडायाम् / रम्भा अप्सराः कदली च / हनक हिंसागत्योः / हम्भा गोधेनुनादः। जनैचि प्रादुर्भावे / जम्भः दानवः दन्तश्च / जम्मा मुखविदारणम् / ऋक् गतौ / अर्भः शिशुः / दल विदारणे / दल्भः ऋषिः वल्कलं विदारणं च / इणः कित् // 328 // इंग्क् गतावित्यस्मात् किद् भः प्रत्ययः स्यात् / इभः कृशगशलिकलिकडिगर्दिरासिरमिवडिवल्लेरभः // 329 // एभ्योऽभः प्रत्ययः स्यात् / कृत् विक्षेपे। करभः त्रिवर्षः उष्ट्रः / श् हिंसायाम् / शरभः श्वापदविशेषः / गृत् निगरणे / गरभः उदरस्थो जन्तुः / पलफलशल गतौ / शलभः पतङ्गः। कलि शब्दसंख्यानयोः। कलभः हस्ती यौवनाभिमुखः / कडत् मदे / कडभः हस्तिपोतकः / गर्द शब्दे / गर्दभः खरः / रासृङ् शब्दे / रासभः स एव / रमि क्रीडायाम् / रमभः प्रहर्षः / वडः सौत्रः / वडभी वेश्माग्रभूमिका / ऋफिडादित्वाल्लत्वे वलभी / वल्लि संवरणे / वल्लभः स्वामी दयितश्च / सनात् // 330 // पण भक्तावित्यस्माद् डिदभः प्रत्ययः स्यात् / सभा परिषत् शाला च / __ ऋषिषिलुसिभ्यः कित् // 331 // एभ्यः किदभः प्रत्ययः स्यात् / ऋषैत् गतौ / वृष सेचने / ऋषभः वृषभश्च पुङ्गवः भगवाँश्चादितीर्थकरः / ऋषभः वायुः। लुसिः सौत्रः / लुसभः हिंस्रः मत्तहस्ती वनं च / सिटिकिभ्यामिभः सैरटिट्टौ च // 332 // आभ्यामिभः प्रत्ययो दन्त्यादिः सैरः टिट्टश्चादेशौ यथासंख्यं स्याताम् / पिंगट बन्धने / सैरिभः महिषः। टिकि गतौ / टिट्टिभः पक्षी / . ककेरुभः // 333 // ककि लौल्ये इत्यस्मादुभः प्रत्ययः स्यात् / ककुभः अर्जुनः। ___ कुकेः कोऽन्तश्च // 334 // कुकि आदाने इत्यस्मादुभः प्रत्ययः कश्चान्तादेशः। ककुभः पक्षिविशेषः।

Page #792
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. दमो दुण्ड् च // 33 // दमूच् उपशमे इत्यस्मात् उभः प्रत्ययोऽस्य च दन्त्यादिष्टवर्गतृतीयान्तो दुण्ड् इत्यादेशः। दुण्डुभः निर्विषाहिः। __ कृकलेरम्भः // 336 // आभ्यामम्भः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे। करम्भः दधिसक्तवः। कलि शब्दसंख्यानयोः। कलम्भः / ऋषिः। ___काकुसिभ्यां कुम्भः // 337 // आभ्यां किदुम्भः प्रत्ययः स्यात् / के शब्दे / कुम्भः घटः राशिश्च / कुसच् श्लेषणे / कुसुम्भं महारजनम् / / अर्तीरिस्तुसुहुमुघृधृमृक्षियक्षिभावाव्याधापायावलिपदिनीभ्यो मः // 338 // एभ्यो मः प्रत्ययः स्यात् / ऋक् गतौ / अर्मः अक्षिरोगः ग्रामः स्थलं च / इरिक् गतिकम्पनयोः। ईमे व्रणः। ष्टुंगा स्तुतौ। स्तोमः समूहः यज्ञः स्तोत्रं च / पुंग्ट् अभिपवे / सोमः चन्द्रः वल्ली च / हुँक् दानादनयोः / होमः आहुतिः। सं गतौ। सर्मः नदः कालश्च / समं स्थानं सुखं च / धू सेचने / धर्मः ग्रीष्मः। धृङ्न् स्थाने / धर्मः उत्तमक्षमादिः न्यायश्च / शृश् हिंसायाम् / शर्भ मुखम् / क्षित् निवासगत्योः / क्षेमं कल्याणम् / यक्षिण पूजायाम् / यक्ष्मः व्याधिः। भांक दीप्तौ / भामः क्रोधः / भामा स्त्री / वाक् गतिगन्धनयोः। वामः प्रतिकूलः सव्यश्च / व्यंग संवरणे / व्यामः वक्षोभुजायतिः। डुधांग्क् धारणे च / धामं निलयः मेघश्च / पां पाने / पामा कच्छूः / यांक प्रापणे / यामः प्रहरः। वलि संवरणे / वल्मः ग्रंथिः / पदिंच गतौ / पमं कमलम् / णींग पापणे / नेमः अर्धः समीपश्च / ग्रसिहाग्भ्यां ग्राजिहौ च // 339 // आभ्यां मः प्रत्ययोऽनयोश्च ग्राजिहावित्यादेशौ यथासंख्यं स्याताम् / ग्रामः समूहादिः। जिह्मः कुटिलः / विलिभिलिसिधीन्धिधूमूशाध्यारुसिविशुषिमुषीषिसुहियुधिदसिभ्यः कित् // 340 // एभ्यः किन्मः प्रत्ययः स्यात् / विलत् वरणे। विल्म प्रकाशः / भिलिः सौत्रः / भिल्म भास्वरम् / षिधू गत्याम् / सिध्मं खग्रोगः / त्रिइन्धैपि दीप्तौ / इध्ममिन्धनम् / धूग्श् कम्पने / धूमः अग्निकेतुः / पूडौच् पाणिप्रसवे / मूमः कालः श्वयथुः रविश्व / सूममन्तरिक्षम् / इ3ङ् गतौ / श्यामः वर्णः / श्यामं नमः / श्यामा रात्रिः औषधिश्च / ध्यै चिन्तायाम् / ध्यामः अव्यक्तवर्णः। रुक् शब्दे / रुमा लवणभूमिः। पिवूच् उतौ / स्यूमः रश्मिः दीर्घः सूत्रतन्तुश्च / स्यूमं जलम् / शुपंच शोषणे। शुष्मं बलं जलं संयोगश्च / मुपश्

Page #793
780 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते स्तेये / मुष्मः मूपिकः / ईप उन्छे / ईष्मः वसन्तः बाणः वातश्च / षुहच शक्तौ / मुह्माः जनपदः / सुमः राजा / युधिंच संपहारे / युध्मः शरत्कालः शूरः शत्रुः संग्रामश्च / दमूच उपक्षये / दस्मः हीनः वन्हिः यज्ञश्च / / क्षुहिभ्यां वा // 341 // आभ्यां मः प्रत्ययः स च किद्वा / टुक्षुक शब्दे / क्षुमा अतसी / क्षोमं वस्त्रम् / हिट् गतिद्धयोः। हिमं तुषारः / हेमं सुवर्णम् / / अवेहस्वश्च // 342 / / अव रक्षणादावित्यस्मात् कित् मः प्रत्ययः ऊटो ह्रस्वश्च वा। उमा गौरी अतसी कीर्तिश्च / ऊममूनमाकाशं नगरं च / / सेरी च वा // 343 // पिंगट बन्धने इत्यस्मात कित मः प्रत्ययः ईकारश्चान्तादेशो वा / सीमो ग्रामगोचरभूमिः क्षेत्रमर्यादा हयश्च / सिमः स एव सर्वार्थश्च / भियः षोऽन्तश्च वा // 344 // विभीक् भये इत्यस्मात् कित् मः प्रत्ययः पकारश्चान्तादेशो वा / विभेत्यस्मादिति भीष्मः भयानकः / भीमः स एव / तिजियुजेर्ग च // 345 // आभ्यां कित् मः प्रत्ययो गकारश्चान्तादेशः / तिजि क्षमानिशानयोः / तिग्मं तीक्ष्णं दीप्तं तेजश्च / युनूंपी योगे / युग्मं युगलम् / __ रुक्मग्रीष्मकूर्मसूर्मजाल्मगुल्मघ्रोमपरिस्तामसूक्ष्मादयः // 346 // एते किन्मप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / रोचतेः क च / रुक्मं सुवर्ण रूप्यं च / ग्रसेग्रीष् च / ग्रीष्मः ऋतुः / कुरतेर्दीर्घश्च / कूर्मः कच्छपः / पूत् प्रेरणे इत्यस्माद् रोऽन्तश्च / सूमी लोहप्रतिमा चुल्लिश्च / जल घात्ये दीर्घश्च / जाल्मः निकृष्टः / गुपच व्याकुलत्वे लश्च / गुल्मः व्याधिः तरुसमूहः वनस्पतिः सेनाङ्गं च / गुल्मम् आयस्थानम् / जिघ्रतेरोत्वं च / ब्रोमः यज्ञाङ्गलक्षणः सोमः / परिपूर्वात् स्तोतेः पत्लाभावो गुणश्च / परिस्तोमः यज्ञविशेषः / सूचण पैशून्ये / कत्वं पोऽन्तश्च / सूक्ष्मः निपुणः / सूक्ष्मम् अणु / आदिग्रहणात् क्ष्मादयो भवन्ति / सृपृप्रथिचरिकडिक'मः // 347 // एभ्योऽमः प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / सरमा देवशुनी / पृश पालनपूरणयोः / परमः उत्कृष्टः / प्रथिप् प्रख्याने / प्रथम: आद्यः / चर भक्षणे / चरमः पश्चिमः / कडत् मदे / कडमः शालिः / ऋफिडादिखाल्लत्वे कलमः स एव / कर्द कुत्सिते शब्दे / कर्दमः पङ्कः। अवेच वा // 348 // अव रक्षणादावित्यस्मादमः प्रत्ययो धश्चान्तादेशो वा। अधमः अवमश्च हीनः। कुटिवेष्टिपूरिपिषिसिचिगण्यर्पितमहिभ्य इमः // 342 // एभ्य इमः

Page #794
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 781 प्रत्ययः स्यात् / कुट्टण कुत्सने च। कुट्टिमः संस्कृतभूतलम् / वेष्टि वेष्टने / वेष्टिमं पुष्पबन्धविशेषः भक्ष्यविशेषश्च / पूरोचि आप्यायने / पूरिमं मालाबन्धविशेषः भक्ष्यविशेषश्च / पिपलंप संचूर्णने / पेषिमं भक्ष्यविशेषः / षिचीत क्षरणे / सेचिमं मालाविशेषः / गणण संख्याने। गणिमं गणितम् / ऋक् गतौ, णौ, पौ अर्पिमं बालवत्साया दुग्धम् / दृग्ट वरणे / वरिमं तुलोन्मेयम् / मह पूजायाम् / महिमं पूजनीयम् / वयिमखचिमादयः // 350 // वयिमादयः शब्दा इमप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। वेंग तन्तुसंताने वयादेशश्च / वयिमं माल्यं कन्दुकः तन्तुवायदण्डश्च / खनूग अवदारणे चश्च / खचिमं मणिलोहविद्धं घृतविहीनं च दधि / आदिशब्दादन्येऽपि / ___उठिकुल्यलिकुथिकुरिकुटिकुडिकुसिभ्यः कुमः // 351 / / उत्पूर्वाद्वटेः कुल्यादिभ्यश्च किदुमः प्रत्ययः स्यात् / वट वेष्टने / उद्बटुमः परिक्षेपः। कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलुमः उत्सवः / अली भूषणादौ / अलुमः प्रसाधनं नापितः अग्निश्च / कुथच् पूतीभावे / कुथुमः ऋषिः / कुथुमं मृगाजिनम् / कुरत् शब्दे / कुरुमः कारु: भाजनं च / कुटत् कौटिल्ये। कुटुमः प्रेष्यः / कुडत् बाल्ये च / कुडुमा भूमिः / कुसच् श्लेषे / कुसुमं पुष्पम् / कुन्दुमालन्दुमकुङ्कुमावद्रुमपटुमादयः // 352 / / एते कुमप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कुकि आदाने। स्वरानो दश्च। कुन्दुमः निचयः गन्धद्रव्यं च / लीञ्च लेषणे लिन्दभावश्च / लिन्दुमो गन्धद्रव्यम् / कुके; स्वरान्नोऽन्तश्च / कुङ्कुमं घुमृणम् / विलंती लाभे रोऽन्तश्च / विद्रुमः प्रवालः / पटेष्टोऽन्तश्च / पटुमं नगरम् / आदिग्रहणादन्येऽपि / कुथिगुधेरूमः // 353 // आभ्यामूमः प्रत्ययः स्यात् / कुथच् पूतीभावे / कोथूमः चरणकृषिः / गुधच् परिवेष्टने / गोधूमः धान्यविशेषः / विहाविशापचिभिद्यादेः केलिमः // 354 // विपूर्वाभ्याम् ओहांक त्यागे शोंच तक्षणे इत्येताभ्यां पच्यादिभ्यश्च किदेलिमः प्रत्ययः स्यात् / विहीयते त्यज्यतेऽशुचि शरीरमस्मिन्निति विहेलिमः स्वर्गः / विश्यति तनूभवति मासि मासि कलाभिहींयमान इति विशेलिमः चन्द्रः स्वर्गश्च / डुपचींए पाके / पचति असावनमिति पचेलिमोऽग्निः आदित्यः अश्वश्च। भिट्टपी विदारणे। भिदेलिमः तस्करः। आदिशब्दात् दृशृं प्रेक्षणे-दृशेलिमम् / अदंप्सांक् भक्षणे / अदेलिमम् / हनंक्

Page #795
782 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्ते हिंसागत्योः / लिमम् / डुयाचूग् यात्रायाम् / याचेलिमम् / पांक् रक्षणे। पेलिमम् / डुकंग करणे / क्रेलिमम् इत्यादयो भवन्ति / दो डिमः // 355 // दां दाने इत्यस्मात् डिमः प्रत्ययः स्यात् / दाडिमः दाडिमी वा वृक्षजातिः / डिमेः कित् // 356 // डिमेः सौत्रात् कित् डिमः प्रत्ययः स्यात् / डिण्डिमः वाद्यविशेषः। __ स्थाछामासासूमन्यनिकनिषसिपलिकलिशलिशकीर्व्यिसहिबन्धिभ्यो यः // 357 / एभ्यो यः प्रत्ययः स्यात् / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थायः स्थानम् / स्थाया भूमिः / दों छोच छेदने / छाया तमः प्रतिरूपं कान्तिश्च / मांक माने / माया छद्म दिव्यानुभावदर्शनं च / पोंच् अन्तकर्मणि / सायं दिनावसानम् / पूत प्रेरणे / सव्यः वामः दक्षिणश्च / मनिच् ज्ञाने / मन्या धमनिः / अनक् प्राणने / अन्यः परः। कनै दीप्त्यादिषु / कन्या कुमारी / षसक स्वप्ने / सस्य क्षेत्रस्थं गोधूमादि / पल गतौ / पल्यः कटकुसूलः / कलि शब्दसंख्यानयोः / कल्यः नीरोगः। पलफलशल गतौ / शल्यमन्तर्गतं लोहादि / शक्लंट शक्तौ / शक्यमसारम् / ईष्यिरीर्थिः / ईय॑ति ईय॑णं वा ईर्ष्या मात्सर्यम् / षहि मर्षणे / सह्यः पश्चादर्णवपार्श्वशैलः / बन्धश् बन्धने / वन्ध्या अप्रसूतिः / नो हलिपतेः // 358 // नव्पूर्वाभ्यामाभ्यां यः प्रत्ययः स्यात् / हल विलेखने / अहल्या गोतमपत्नी / पत्ल गतौ / अपत्यं पुत्रसंतानः / सञ्जेध् च // 359 // पञ्चं सङ्गे इत्यस्मात् यः प्रत्ययो धकारश्चान्तादेशः। संध्या दिननिशान्तरम् / / ____ मृशीपसिवस्यनिभ्यस्तादिः // 360 // एभ्यस्तकारादियः प्रत्ययः स्यात् / मंत् प्राणत्यागे / मर्त्यः मनुष्यः / शी स्वप्ने / शेत्यः शकुनिः संवत्सरः अजगरश्च / पसि निवासे सौत्रो दन्त्यान्तः / पस्त्यं गृहम् / वसं निवासे / वस्त्यः गुरुः / अनक् प्राणने / अन्त्यः निरवसितः चण्डालादिश्च / / ऋशिजनिपुणिकृतिभ्यः कित् // 361 // एभ्यः किद्यः प्रत्ययः स्यात् / ऋश् गतौ स्तुतौ वा / स्वरादिस्तालव्यान्तः। ऋश्यः मृगजातिः। जनैचि प्रादुर्भावे / जन्यं संग्रामः / जाया पत्नी / 'ये नवा' इत्यालम् / पुणत् शुभे / पुण्यं सत्कर्म / कृतैत् छेदने / कृन्तति कृत्या दुर्गा /

Page #796
783 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. कुलेडू च वा // 362 // कुल बन्धुसंस्त्यानयोरित्यस्मात् कियः प्रत्ययो डकारश्चान्तादेशो वा / कुड्यं भित्तिः / कुल्या सारणी / अगपुलाभ्यां स्तम्भडित् // 363 // अग पुल इत्येताभ्यां परस्मात् स्तम्भेः सौत्रात् डियः प्रत्ययः स्यात् / अगस्त्यः पुलस्त्यश्च ऋषिः। शिक्यास्यास्यमध्यविन्ध्यधिष्ण्याघ्न्यहर्म्यसत्यनित्यादयः // 364 // एते यप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। शोंच तक्षणे इकश्चान्तः। शिक्यं लम्बमानः पिठ-द्याधारः परिवाड्भिक्षाभाजनस्थानम् असारं च। अमूच क्षेपणे दीर्घत्वं च / आस्य मुखम् / आपूर्वाद् ढौकतेर्डिच्च / आन्यः धनवान् / मव बन्धने ध् च / मध्यं गर्भः। विधत् विधाने स्वरान्नोऽन्तश्च / विन्ध्यः पर्वतः / बिधृषाट् प्रागल्भ्ये णोऽन्तो विष च / धिष्ण्यं भवनम् आसनं च / धिष्ण्या उल्का / नपूर्वाद् हन्तेरुपान्त्यलोपश्च / अध्न्यो धर्मः गोपतिश्च / अघ्न्या गौः। हरतेर्मोऽन्तश्च / हर्म्य सौधम् / अस्तेः सत् च / सत्यम् अमृषा / निपूर्वाधमेस्तोऽन्तो धातुलुक् च / नित्यं ध्रुवम् / आदिग्रहणाल्लह्यद्रुह्यादयो भवन्ति / कुगुवलिमलिकणितन्याम्यक्षेरयः // 366 // एभ्योऽयः प्रत्ययः स्यात् / कुंक् शब्दे / कवयः ऋषिः पुरोडाशश्च / गुंङ् शब्दे / गवयः गवाकृतिः पशुविशेषः। वलि संवरणे / वलयः कटकः / मलि धारणे / मलयः पर्वतः / कण शब्दे / कणयः आयुधविशेषः / तनूयी विस्तारे / तनयः पुत्रः / अमण रागे णिचि च / आमयः व्याधिः / अक्षौ व्याप्तौ / अक्षयः विष्णुः। चायेः केक् च // 366 // चायग् पूजानिशामनयोः इत्यस्मात् अयः प्रत्ययोऽस्य च केक् इत्यादेशः / केकयः क्षत्रियः / लादिभ्यः कित् / / 367 // लादिभ्यः किदयः प्रत्ययः स्यात् / लांक आदाने / लयः / पां पाने / पयः / ष्णांक शौचे / स्नयः / देंङ् पालने / दयः / ट्वें पाने / धयः / में प्रतिदाने / मयः / के शब्दे / कयः / बैं खदने / खयः / 2 पाके / श्रयः। सँ मैं मैं क्षये / क्षयः / जयः / सयः। 3ङ पालने / त्रयः / ओर्फे शोषणे / वयः / इत्यादि। कसेरलादिरिच्चास्य // 368 // कस गतावित्यस्मादलादिरयः प्रत्ययोऽकारस्य चेकारः। किसलयं प्रवालम् / वृङः शषौ चान्तौ // 369 // तृङ्ग संभक्तावित्यस्मात् किदयः प्रत्ययः

Page #797
784 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते शकारषकारौ चान्तौ स्याताम् / दृशयं देशनाम आकाशम् आसनं शयनं च / दृपयः आशयः। गयहृदयादयः॥३७०॥ गयहृदयादयः शब्दाः किदयपत्ययान्ता निपात्यन्ते। गमेडिंच्च / गयः प्राणः / गया तीर्थम् / हरते ऽन्तश्च / हृदयं मनः स्तनमध्यं च। आदिशब्दाद् गणेरेयः / गणेयं गणनीयमित्यादि / मुर्घयघुयौ // 371 // मुचलंती मोक्षणे इत्यस्माद् धितावय उय इति प्रत्ययौ कितौ स्याताम् / मुकयः, मुकुयश्च अश्वतरादश्वायां जातः / वित्करणं कवार्थम् / __कुलिलुलिकलिकषिभ्यः कायः // 372 // एभ्यः किदायः प्रत्यय: स्यात् / कुलाय: नीडम् / लुलिः सौत्रः। लुलायः महिषः / कलि शब्दसंख्यानयोः। कलायः त्रिपुटः / कप हिंसायाम् / कषायः कल्कादिः / ___ श्रुदक्षिगृहिस्पृहिमहराय्यः / 373 // एभ्य आय्यः प्रत्ययः स्यात् / श्रृंट श्रवणे / श्रवाय्यः यज्ञपशुः ग्रहणसमर्थश्च श्रोता। दक्षि हिंसागत्योः। दक्षाय्यः अग्निः गृध्रः वैनतेयः दक्षतमश्च / गृहणि ग्रहणे / गृहयाय्यः वैनतेयः गृहकर्मकुशलश्च / स्पृहण ईप्सायाम् / स्पृहयाय्यः स्पृहयालुः घृतं च / स्पृहयाय्याणि तृणानि अहानि च / महण पूजायाम् / महयाय्यः अश्वमेधः। दधिषाय्यदीधीषाय्यौ // 374 // एतावाय्यप्रत्ययान्तौ निपात्येते। दधिपूर्वात् स्यतेः पत्वं च / दधिषाय्यं पृषदाज्यं मृषावादी च। दीव्यतेर्दीधीषु च / दीधीषाय्यं तदेव / ___ कौतेरियः // 375 // कुंक् शब्दे इत्यस्मात् इयः प्रत्ययः स्यात् / कवियं खलीनम् / ___ कृगः कित् // 376 // डुकंग करणे इत्यस्मात् किदियः प्रत्ययः स्यात् / क्रियो मेषः। मृजेर्णालीयः // 377 // मृजौक् शुद्धौ इत्यस्माण्णालीयः प्रत्ययः स्यात् / मार्जालीयं पापशोधनम् / मार्जालीयः अग्निः / मृजोऽस्य वृद्धिरिति वृद्धिः। णकार उत्तरार्थः। वेतेस्तादिः // 378 // वींक् प्रजनादावित्यस्मात् तकारादिणिदालीयः प्रत्ययः स्यात् / वैतालीयं छन्दोजातिः।

Page #798
785 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. __धाग्राजिशरमियाज्यतैरन्यः // 379 // एभ्योऽन्यः प्रत्ययः स्यात् / बुधांग्क् धारणे च / धान्यं सस्यजातिः / राजृग् दीप्तौ / राजन्यः ज्योतिः अग्निः क्षत्रियश्च / शृश् हिंसायाम् / शरण्यः त्राता / रमिं क्रीडायाम् / रमण्यं शोभनम् / यजी देवपूजादौ / याजन्यः क्षत्रियः यज्ञश्च / ऋक् गतौ / अरण्यं वनम् / हिरण्यपर्जन्यादयः॥३८०॥हिरण्यादयः शब्दा अन्यप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / हरतेरिचातः। हिरण्यं सुवर्णादि द्रव्यम् / परिपूर्वस्य पृष् सेचने इत्यस्योपसर्गान्तलोपो धातोश्च जः समस्तादेशः गर्जतेर्वा गकारस्य पकारः। पर्जन्यः इन्द्रः मेघः शकुः पुण्यं कुशलं च कर्म / आदिग्रहणादन्येऽपि / __ वदिसहिभ्यामान्यः // 381 // आभ्यामान्यः प्रत्ययः स्यात् / वद व्यक्तायां वाचि / वदान्यः दाता गुणवान् चारुभाषी वा / पहि मर्षणे / सहान्यः शैलः / तृङ एण्यः // 382 // वृश संभक्तावित्यस्मादेण्यः प्रत्ययः स्यात् / वरेण्यः परं ब्रह्म धाम श्रेष्ठः प्रजापतिः अन्नं च / ___मदेः स्यः // 383 // मदैच् हर्षे इत्यस्मात् स्यः प्रत्ययः स्यात् / मत्स्यः मीनः धूर्तश्च / - रुचिभुजिभ्यां किष्यः // 384 // रुचिभुजिभ्यां किदिष्यः प्रत्ययः स्यात् / रुचि अभिप्रीत्यां च / रुचिष्यः वल्लभः सुवर्ण च / भुजंप पालनाभ्यवहारयोः / सुजिष्यः आचार्यः भोक्ता अन्नं मृदु ओदनः दासश्च / भुजिष्यं धनम् / ___वच्यार्थिभ्यामुष्यः // 385 // आभ्यामुष्यः प्रत्ययः स्यात् / वचं भाषणे / वचुष्यः वक्ता / अर्थणि उपयाचने / अर्युष्यः अर्थी। वचोऽथ्य उत् च // 386 // वचं भाषणे इत्यस्मादथ्यः प्रत्ययोऽस्य चोत् इत्यादेशः / उतथ्यः ऋषिः।। भीवृधिरुधिवज्यगिरमिवमिवपिजपिशकिस्फायिवन्दीन्दिपदिमदिमन्दिचन्दिदसिघसिनसिहस्यसिवासिदहिसहिभ्यो रः॥३८७॥ एभ्यो रः प्रत्ययः स्यात् / बिभीक भये / भेरः भेदः करभः शरः मण्डूकः दुन्दुभिः कातरश्च / ऋफिडादिखात् लत्वे भेलः चिकित्साग्रन्थकारः शरः मण्डूकः प्रहीणः अप्राज्ञश्च / वृधूङ् वृद्धौ। वर्धः चर्मविकारः चन्द्रः मेघश्च / रुबॅपी आवरणे / रोधः वृक्षविशेषः / वज गतौ / वज्र कुलिशं रत्नविशेषश्च / अग कुटिलायां गतौ / अग्रः प्राग्भागः श्रेष्ठश्च / रमि क्रीडायाम् / रम्रः कामुकः। टुवमू उगिरणे / वनः

Page #799
786 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते धर्मविशेषः धूमश्च। वम्री उपदेहिका / टुवपी बीजसन्ताने / वप्रः केदारः प्राकारः वास्तुभूमिश्च / जप मानसे च / जमः ब्राह्मण; मण्डूकश्च / शक्लंट शक्तौ / शक्रः इन्द्रः। स्फायैङ् वृद्धौ। स्फारम् उल्वणं प्रभूतं च / वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः। वन्द्रः बन्दी केतुः कामश्च / वन्द्रम् समूहः / इदु परमैश्वर्ये / इन्द्रः शक्रः / पदिंच गतौ / पद्रं ग्रामादिनिवेशः शून्यं च / मदैच हर्षे / मद्रा जनपदः क्षत्रियश्च / मद्रं सुखम् / मदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः / मन्द्रं मधुरः स्वरः। मन्द्रं गभीरम् / चद् दीप्त्याला. दयोः / चन्द्रः शशी सुवर्ण च / दमूच उपक्षये। दस्रः शिशिरं चन्द्रमाः अश्विनोज्येष्ठश्च / दस्रौ अश्विनौ। घस्लं अदने / घनः दिवसः। णसि कौटिल्ये / नस्रः नासिकापुटः ऋषिश्च / हसे हसने / हस्रः दिनं घातुकः हर्षुलश्च / हस्रं बलाधानं संनिपातश्च / सहस्रं दश शतानि / अमूच क्षेपणे / अस्रम् अश्रु / वासिच शब्दे / वास्रः पुरुषः शब्दः संघातः शरभः रासभः पक्षी च / वास्रा धेनुः। दहं भस्मीकरणे। दहः अग्निः शिशुः सूर्यश्च / पहि मर्षणे / सहः शैलः।। ऋज्यजितश्चिवञ्चिरिपिसृपितृपिपिचुपिक्षिपिक्षुपिक्षुदिमुदिरुदिछिदिभिदिखिद्युन्दिदम्भिशुभ्युम्भिदंशिचिसिवहिविसिवसिशुचिसिधिगृधिवीन्धिश्चितिवृतिनाशीसुसूभ्यः कित् // 388 // एभ्यः कित् रः प्रत्ययः स्यात् / ऋजि गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु / ऋत्रः नायकः इन्द्रः अर्थश्च / अज क्षेपणे च / वीरः विक्रान्तः / तञ्चू वञ्चू गतौ / तक्रम् उदश्वित् / वक्रः कुटिल: अङ्गारकः विष्णुश्च / उभयत्र न्यङ्कवादित्वात् कवम् / रिपिः सौत्रः / रिपं कुत्सितम् / सृप्लं गतौ / सृपः चन्द्रः / सृमं मधु / मृपा नाम नदी / तृपौन् प्रीतौ / तृपं मेघान्तर्धर्मः आज्यं काष्ठं पापं दुःखं वा। दृपौच हर्षमोहनयोः। दृपं बलं दुःखं च / दृपा बुद्धिः / चुप मन्दायां गतौ। चुपः वायुः। क्षिपीत् प्रेरणे / क्षिप्रं शीघ्रम् / क्षुपि सादने सौत्रः / शुमं तुहिनं कण्टकिगुल्मकश्च / क्षुट्टपी संपेषे / क्षुद्रम् अणु जलगर्तश्च / क्षुद्रा मधुकर्यः / क्षुद्रः हिंस्रः। मुदि हर्षे / मुद्रा चिन्हकरणम् / रुदृक् अश्रुविमोचने / रुद्रः शंभुः। छिद्रूपी द्वैधीकरणे / छिद्रं विवरम् / भिद्रूपी विदारणे / भिद्रम् अदृढम् / भिद्रः शरः। खिदंत परिघाते / खिद्रं विघ्नः। खिद्रः विषाणं विषादः चन्द्रः दीनश्च / उन्दैप क्लेदने / उद्रः ऋषिः मत्स्यश्च / सम्पूर्वात् समुन्दन्ति आर्दीभवन्ति वेलाकाले नद्योऽस्मादिति समुद्रः सागरः। भीमादिखादपादाने। दम्भूट दम्भने / दभ्रः अल्पः चन्द्रः कुशः कुशलः सूर्यश्च / शुभि दीप्तौ / शुभ्रोऽ

Page #800
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 787 वदातः / उम्भत् पूरणे / उभ्रो मेघः पेलवश्च / दंशं दशने / दश्रो दन्तः सर्पश्च / चिंग्ट् चयने / चिरम् अशीघ्रम् / पिंग्ट् बन्धने / सिरा रुधिरस्रोतोवाहिनी नाडी। वहीं प्रापणे / उह: अनड्वान् / विसच् प्रेरणे। विस्रम् आमगन्धि। वसं निवासे / उसः रश्मिः। बाहुलकात् पत्वं न / उस्रा गौः। शुच शोके / शुक्रः ग्रहः मासः शुक्लश्च / शुक्रं रेतः / लत्वे शुक्लः वर्णः। कत्वं न्यङ्कादिखात् / षिधृ गत्याम् / सिध्रः साधुः वृक्षः मांसप्रभेदश्च / गृधृच् अभिकाङ्क्षायाम् / गृध्रः श्येनः लुब्धकः कङ्कश्च / त्रिइन्धैपि दीप्तौ / विपूर्वात्-वीध्रः अग्निः वायुः नभः निर्मलः पूर्णचन्द्रमण्डलम् / श्विताङ् वर्ण / श्वित्रं *वेतकुष्ठम् / वृतूङ् वर्तने / वृत्रः दानवः बलवान् रिपुश्च / वृत्रं पापम् / णींग प्रापणे / नीरं जलम् / शीङ् स्वप्ने / शीरः अजगरः / पुंग्ट् अभिषवे / सुरः देवः। सुरा मद्यम् / पूडौच पाणिप्रसवे / सूरः आदित्यः रश्मिश्च। इणधाग्भ्यां वा // 389 // आभ्यां रः प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / इंणक गतौ / इरा मदनीयपानविशेष: मेदिनी च / एरा एडका / डुधांगक धारणे च / धीरः सखवान् धृतिमांश्च / धारा जलयष्टिः खगावयवः अश्वगतिविशेषश्च / .. चुम्विकुम्बितुम्बेर्नलुक् च // 390 // एभ्यः किद्रः प्रत्ययः स्यात् नकारस्य चैषां लुक् / चुबु वक्त्रसंयोगे / चुनं वक्त्रम् / चुनः रश्मिः। कुबु आच्छादने। कुत्रं संकटं भग्नपृष्ठः फल्गु हस्ती चर्म गृहाच्छादनं च / तुबु अर्दने / तुजं कुटिलम् / भन्देर्वा // 391 / भदुङ् सुखकल्याणयोरित्यस्माद्रः प्रत्ययो नकारस्य च लुग्वा / भद्रं भन्द्रं च कल्याणं मुखं च / / चिजिशुसिमितम्यम्यर्देर्दीर्घश्च // 392 // एभ्यो रः प्रत्ययो दीर्घश्चैषां स्यात् / चिंगट चयने / चीरं जीर्ण वस्त्रं वल्कलं च / जिं अभिभवे / जीरः अजाजी अग्निः वायुः अश्वश्च / जीरम् अन्नम् / लत्वे-जीलः चर्मपुटः / शुं गतौ / शूरः विक्रान्तः / पिंगट बन्धने / सीरं हलम् / सीरा हलविलेखिता लेखा / डुमिंगट प्रक्षेपणे / मीरः समुद्रः / मीरं जलम् / मीरा मांस्पचनी देवसीमा च / तमूच काङ्क्षायाम् / ताम्रः वर्णः शुल्वं च / अम गतौ / आम्रः वृक्षः / अर्द गतियाचनयोः / आई सरसम् / चकिरामिविकसेरुच्चास्य / / 393 // चकिरमिभ्यां विपूर्वात् कसेरः प्रत्ययः स्यात् अकारस्य चैषामुकारः। चकि तृप्तिपतिघातयोः / चुक्रः अम्लो रसः बीज

Page #801
788 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते पूरकमीजिका असुरः निमन्त्रणं च / रमि क्रीडायाम् / रुम्रः सुन्दरः आदित्यसारथिः ब्राह्मणः विनाशश्च / कसे गतौ / विकुस्रः चन्द्रः समुद्रश्च / विकुस्रं पुष्पितम् / बाहुलकात् विकसेविकल्पः / विकस्रः। शदेरूच // 394 // शढें शातने इत्यस्मादः प्रत्ययोऽकारस्य चोकारः / शूद्रः चतुर्थो वर्णः। कृतेः कृच्छौ च // 395 // कृतैत् छेदने इत्यस्माद्रः प्रत्ययोऽस्य च क्रू कुच्छ इत्यादेशौ स्याताम् / क्रूरम् अमृदु / क्रूरः पापकर्मा / कृच्छू दुःखम् / खुरक्षुरदूरगौरविप्रकुप्रश्वभ्राभ्रधूम्रान्ध्ररन्ध्रशिलिन्ध्रौड्रपुण्डूतीवनीवशीव्रोग्रतुग्रभुग्रनिद्रातन्द्रासान्द्रगुन्द्रारिज्रादयः॥३९६॥ एते रप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / खुरत् छेदने / क्षुरत् विलेखने। अनयो रलोपो गुणाभावश्च / खुरःशफः। क्षुरः नापितभाण्डम् / ननु च खुरक्षुरशब्दौ ' नाम्युपान्त्यप्रीकृगृज्ञः कः' इति केन सिद्धयतः। सत्यम् / तत्र कर्तवार्थ इह तु संप्रदानाच्चान्यत्रोणादय इत्यर्थभेदः। असर्वविषयत्वं वाऽनयोप्यिते / यथा अदेः परोक्षायां वा घस्लादेशवचनेन घसेः। एवमन्यत्रापि स्वयमभ्यूह्यम् / दुरपूर्वादिणो लुक् च / दूरं विपकृष्टम् / गवतेदे॒द्धिश्च / गौरः अवदातः। विपूर्वात् पातेलुक् च / विप्रः ब्राह्मणः / विविधं प्रातीति वा विप्रः / गुप्च् व्याकुलत्वे / आदेः कत्वं च / कुभं गहनम् गृहाच्छादनं च। वोश्वि गतिवृदयोः, अकारः भोऽन्तश्च / श्वभ्रं विलम् आकाशं च / आप्लंट व्याप्तौ अभादेशश्च / अभ्रं मेघः / धूग्श् कम्पने मोऽन्तश्च / धूम्रः वर्णविशेषः / अहुङ् गतौ धश्च / अन्ध्रः क्षत्रजातिः / रधेः स्वरानोऽन्तश्च / रन्ध्र छिद्रम् / जि इन्धैपि दीप्तौ / अस्य च तालव्यादिशिलश्वादिः / शिलिन्ध्रम् उद्भिद्विशेषः ! ओणेः डश्च / ओडूः क्षत्रजातिः / पुणेः स्वरानोऽन्तो डश्च / पुण्ड्र क्षत्रनातिः तिलकश्च / पुण्डेर्वा रूपम् / तिजेो दीर्घश्च / तीवतेर्वा / तीव्रः तीक्ष्णः उत्कृष्टश्च / नियो वोऽन्तश्च / नीवतेर्वा / नीत्रं गृहच्छदिरुपान्तः। श्यैड ईत्वं यलोपो घश्चान्तः / शीघ्रः सरितः। उरुषेर्वा गः कित् च / उग्रः रुद्रः रौद्रश्च / तुदीत् व्यथने गः किच्च / तुग्रं शृङ्गम् / भुजंप पालनाभ्यवहारयो; गः किञ्च / भुनः रश्मिसमूहः / णिदु कुत्सायाम् / किनलोपश्च / निद्रा स्वापः / तमूच काङ्खायाम् दोऽन्तश्च / तन्द्रा आलस्यम् / पल विशरणगत्यवसादनेषु / अस्य खरानोऽन्तो वृद्धिश्च / सान्द्रं धनम् / गुदेः खरा

Page #802
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 789 नोऽन्तश्च / गुन्द्रा जलतृणविशेषः। राजेरजेर्वा किच्चेञ्चोपान्त्यस्य / रिजः नायकः। आदिग्रहणादन्येऽपि / ऋच्छिचटिवटिकुटिकठिवठिमव्यडिशीकृशीभृकदिवदिकन्दिमन्दिसुन्दिमन्थिमञ्जिपञ्जिपिञ्जिकमिसमिचमिवामिभ्रम्यमिदेविवासिकास्थतिजीविबबिकुशुदोररः // 397 // एभ्योऽरः प्रत्ययः स्यात् / ऋच्छत् इन्द्रियप्रलयमूर्तिभावयोः / ऋच्छरः बरावान्। ऋच्छरा वेश्या कुलटा खरा अङ्गुलिश्च / चटण भेदे / चटरः तस्करः। वट वेष्टने / वटरः मधुकण्डरा / कुटत् कौटिल्ये / कोटरं छिद्रम् / कठ कृच्छ्रजीवने / कठरः दरिद्रः। वठ स्थौल्ये / वठरः मूर्खः बृहद्देहश्च / मठ मदनिवासयोश्च / मठरः ऋषिः अज्ञानी गोत्रम् अलसश्च / अड उद्यमे / अडरः वृक्षः / शीकृङ् सेचने / शीकरः जललवसेकः / शीभृङ् कत्थने / शीभरः हस्तिहस्तमुक्तो जललवसेकः / कदिः सौत्रः / कदरः वृक्षविशेषः / बद स्थैर्ये / बदरी फलवृक्षः / कदुङ् वैक्लव्ये / कन्दरः गिरिगर्तः / मदुङ् स्तुत्यादौ / मन्दरः शैलः / सुन्दिः सौत्रः शोभायाम् / सुन्दरः मनोज्ञः / मन्थश् विलोडने / मन्थरः मन्दः खर्वश्च / मञ्जिपञ्जी सौत्रौ / मञ्जरी आम्रादिशाखा / गौरादित्वाद् डीः / पञ्जरः शुकाधवरोधसम / पिजुण हिंसाबलदाननिकेतनेषु। पिञ्जरः पिशिङ्गः। कमूङ् कान्तौ / कमरः मूर्खः कार्मुकं कोमलः चौरः कान्तश्च / षम वैक्लव्ये / समरः संग्रामः / चमू अदने / चमरः अरण्यपशुः / टुवम् उद्गिरणे / वमरः दुर्मेधाः / भ्रमृच अनवस्थाने / भ्रमरः पट्पदः। अम गतौ / अमरः सुरः / देवृङ् देवने / देवरः पत्यनुजः / वसं निवासे, णौ वासरः दिवसः कामः अग्निः प्राट् च / अन्ये वाशिच शब्दे इत्यस्मादपि तालव्यान्तादिच्छन्ति / वाशरः अग्निः मेघः दिवसश्च / कासङ् शब्दकुत्सायाम् / कासरः महिषः / ऋक् गतौ / अररः कपाटः बुधः भ्रमरः गृहं हरणं शलाका च / जीव प्राणधारणे / जीवरः दीर्घायुः / बर्व गतौ / बर्वरः म्लेच्छजातिः / बर्बरी कुञ्चिताः केशाः। कुंक् शब्दे / कवरः वर्णः। कवरी वेणिः। शुं गतौ / शबरः म्लेच्छजातिः। शव गतावित्यस्यान्ये / दुदंत उपतापे / दवरः गुणः / अवेर्ध च वा // 398 // अव रक्षणादावित्यस्मादरः प्रत्ययो धकारश्चान्तादेशो वा / अधरः हीनः उपरिभावस्य प्रतियोगी दन्तच्छदश्च / अवरः परमतियोगी। मृान्दिपिठिकुरिकुहिभ्यः कित् // 399 / / एभ्यो रः प्रत्ययः कित् स्यात् /

Page #803
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्ते मृदश् लोदे / मृदरः व्याधिः अतिकायः क्षोदश्च / उन्दैष् क्लेदने / उदरं जठरं व्याधिश्च / पिठ हिंसासंक्लेशयोः / पिठरं भाण्डम् / कुरत् शब्दे / कुररः जलपक्षिजातिः / कुहणि विस्मापने / कुहरं गम्भीरगर्तः। शाखेरिदेतो चातः // 400 // शास्त्र व्याप्तावित्यस्मादरः प्रत्यय आकारस्य चेकारेकारौ स्याताम् / शिखरम् अग्रम् / शेखर आपोडः / शपेः फ् च // 401 // शपी आक्रोशे इत्यस्मादरः प्रत्ययः फकारश्चान्तादेशः। शफरः क्षुद्रमत्स्यः / दमेर्णिद्वा दश्च डः॥४०२॥ दमूच उपशमे इत्यस्मादरः प्रत्ययः स च णिद् वा दकारस्य च डकारः। डामरः भयानकः / डमरः स एव / जठरककरमकरशंकरकपरकूर्परतोमरपामरप्रामरमा रसगरनगरतगरोदरादरशुदरहदरकृकरकुकुन्दरगोवराम्बरमुखरखरडहरकुञ्जराजगरादयः।।४०३॥ एते किदरप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / जनेष्ठ च / जठरं कोष्ठः। क्रमेः क च। क्रकरः गौरतित्तिरिः। मधेर्नलोपश्च। मकरः ग्राहः। शंपूर्वात् किरतेर्डिच्च / शङ्करः रुद्रः। कृपेरुपान्त्यस्य उर् च वा / कपरं कपालम्। कूपरं कुफणी। ताम्यतेरत ओच / तोमरः आयुधम् / पातेोऽन्तश्च / पामरः ग्रामीणः। प्रपूर्वादमतेः प्रामरः ग्राम्यमन्दजातिः। प्रपूर्वादत्तेोऽन्तश्च / प्रामरः नरपशुः। सहिनश्योग च / सगरः द्वितीयश्चक्रवर्ती / नगरं पुरम् / तङ्गेलोपश्च / तगरः वृक्षविशेषः। ऊर्जः पराद् द्दणातेर्डित् जलुक् च / ऊर्जा वलेन दृणाति बिभेति ऊर्दरः दुर्बलः / अदु बन्धने नलुक् च / अदरं वक्षः वृक्षः संग्रामः चञ्चुसमूहः मातृवाहश्च / शश् हिंसायाम् दृश् विदारणे इत्यनयोईस्वत्वं दश्चान्तः / शुदरः सर्पः / दृदरं भयं विषं च / डुकंग करणे दोऽन्तश्च / कृदरः वृक्षः सर्वकर्मप्रवृत्तो दस्युजनः कुशूलश्च / कुपूर्वात् स्कुदुङ् आप्रवणे सलोपश्च / कुकुन्दरं श्रोणिकूपकः। गोपूर्वात् गो डित् रश्चादिः गोवरः करीपः। अमेोऽन्तश्च / अम्बरं वस्त्रम् आकाशं च / मुहेः ख च / मुखरः वाचालः / खनेडिच्च / खरः रासभः / दहेरादेडेश्च / डहरं हृत्कमलम् / कूज अव्यक्ते शब्दे इस्वः स्वरानोऽन्तश्च / कुञ्जरः हस्ती / अजेरगश्चान्तः वीभावाभावश्च / अजगरः शयुः / आदिग्रहणात् कोठराडङ्गरशाङ्गरपाण्डरवानरादयो भवन्ति / मुदिगरिभ्यां टिद्गजो चान्तौ // 404 // आभ्यां टिदरः प्रत्ययो गकारजकारौ च यथासंख्यमन्तौ स्याताम् / मुदि हर्षे / मुद्गरः प्रहरणविशेषः / मुद्गरी

Page #804
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 791 स्त्री / ग्रैचि गतौ / गूर्जरः सौराष्ट्रादिः / गूर्जरी स्त्री। __ अग्यङ्गिमदिमन्दिकडिकसिकासिमृजिकञ्जिकलिमलिकचिभ्यआरः // 405 / / एभ्य आरः प्रत्ययः स्यात् / अग कुटिलायां गतौ / अगारं वेश्म / अगु गतौ। अङ्गारः निर्वातज्वालो निर्वाणश्चोल्मकावयवः भूमिसुतश्च / मदैच हर्षे / मदारः पानशौण्डः वराहः हस्ती अलसश्च / मदुङ् स्तुत्यादी / मन्दारः वृक्षविशेषः। कडत् मदे / कडारः पिङ्गलः विषमदशनश्च / कस गतौ / कसारः हिंस्रः / कासृङ् शब्दकुत्सायाम् / कासारः पल्वलम् / मृजौक् शुद्धौ / मार्जारः विडालः / कञ्जिः सौत्रः / कञ्जारः कुशूलजातिः यूपः व्यञ्जनं च / कलि शब्दसंख्यानयोः। कलारः विषमरूपः / मलि धारणे / मलारः अलसः / मलमिवारा तोदोऽस्येति वा मलारः। कचि बन्धने / कचारः अपनेयः तृणबुसपांसुविकारः।। त्रः कादिः // 406 // तृ प्लवनतरणयोरित्यस्मात् ककारादिरारः प्रत्ययः स्यात् / तर्कारः वृक्षः। कृगो मादिश्च / / 407 // करोतेर्मकारादिः ककारादिश्चारः प्रत्ययः स्यात् / कारः लोहकारः / कर्कारः वृक्षः / तुषिकुठिभ्यां कित् // 408 // आभ्यां किदारः प्रत्ययः स्यात् / तुपंच तुष्टौ / तुषारः हिमम् / कुठिः सौत्रः / कुठारः परशुः / ___ कमेरत उच्च // 409 कमूङ् कान्तावित्यस्मादारः प्रत्ययोऽकारस्य चोकारः / कुमारः महासेन; अभ्रष्टः बालश्च / कनेः कोविदकर्बुदकाञ्चनाश्च // 410 // कनै दीप्तावित्यस्मादारः प्रत्ययोऽस्य च कोविद कर्बुद काञ्चन इत्यादेशाः स्युः। कोविदारः कर्बुदारः काश्च. नारश्च वृक्षविशेषाः। द्वारशृङ्गारशृङ्गारकल्हारकान्तारकेदारखारडादयः // 411 // एते आरपत्ययान्ता निपात्यन्ते / उम्भत पूरणे द्वादेशश्च / द्वारं द्वाः / श्रयतेस्तालव्यादिः शृङ्गश्च / शृङ्गारः रसविशेषः विदग्धता च / भृगो भृङ्ग च / भृङ्गारः हस्तिमुखाकारगलन्तिका। कलेहश्च स्वरात्परः / कहारः उत्पलविशेषः। कमेस्तोऽन्तो दीर्घश्च / कान्तारमरण्यम् / कदेः सौत्रस्यात एच / केदारः वमः। खनेर्डिच्च / खारी चतुर्दोणम् / खारडिति टकारो ङयर्थः। आदिग्रहणात् शिशुमारादयो भवन्ति / मदिमन्दिचन्दिपदिखदिसहिवहिकृमृभ्य इरः // 412 // एभ्य इरः

Page #805
[कदन्ते 792 सिहैमबृहत्पक्रिया. प्रत्ययः स्यात् / मदैच् हर्षे / मदिरा सुरा / मदुङ् स्तुत्यादौ / मन्दिरं वेश्म नगरं च / चदु दीप्त्याहादनयोः। चन्दिरः चन्द्रमाः हस्ती च / चन्दिरं चन्द्रिकावत् जलं च / पदिच् गतौ / पदिरः मार्गः। खद हिंसायाम् / खदिरः वृक्षविशेषः / षहि मर्षणे / सहिरः पर्वतः। वहीं प्रापणे। वहिरः बलीवर्दः। कुंक् शब्दे / कविरः अक्षिकोणः / गतौ / सरिरं जलम् / लत्वे सलिलम् / शवशरिचातः // 413 // आभ्यामिरः प्रत्ययोऽकारस्य चेकारः / शव गतौ तालव्यादिः। शिबिरं सैन्यसंनिवेशः। शश प्लुतिगतौ। शिशिरं शीतलम् ऋतुश्च / ___ अन्थेः शिथ् च // 414 // श्रथुङ् शैथिल्ये इत्यस्मादिरः प्रत्ययोऽस्य च शिथ इत्यादेशः स्यात् / शिथिरं श्लथम् / लत्वे शिथिलम् / ____ अशर्णित् // 415 // अश्नातेरश्नोतेर्वा णिदिरः प्रत्ययः स्यात् / आशिरः विष्णुः आदित्यश्च / पाशिरः बवाशी। शुषीषिबन्धिरुधिरुचिमुचिमुहिमिहितिमिमुदिखिदिच्छिादभिदिस्थाभ्यः कित् // 416 / / एभ्यः किदिरः प्रत्ययः स्यात् / शुषंच शोषणे। शुषिरं छिद्रम् / इपत् इच्छायाम् / इषिरं तृणम् / इपिरः अग्निः आहारः क्षिपः सेव्यश्च / बन्धंश् बन्धने / बधिरः श्रुतिविकलः / रुधूपी आवरणे। रुधिरं द्वितीयो धातुः / रुचि अभिप्रीत्यां च / रुचिरं दयितं दीप्तिमच्च / मुच्छंती मोक्षणे / मुचिरः धर्मः सूर्यः मेघश्च / मुहौच वैचित्ये / मुहिरः कन्दर्पः सूर्यश्च / मुहिरं तमः। मिहं सेचने / मिहिरः मेघः सूर्यश्च / मिहिरं तोयम् / तिमच् आर्द्रभावे / तिमिरं तमः तोयं रोगश्च कश्चित् / मुदि हर्षे / मुदिरः मेघः सूर्यश्च / खिदंत् परिघाते / खिदिरः त्रासः तस्करश्च / छिद्रूपी द्वैधीकरणे / छिदिरः उन्दुरः अग्निश्च / छिदिरं शस्त्रम् / भिद्रूपी विदारणे / भिदिरः अशनिः भेदश्च / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थिरः अचलः। स्थविरपिठिरस्फिराजिरादयः // 417 // एते किदिरपत्ययान्ता निपात्यन्ते / तिष्ठतेोऽन्तो इस्वश्च / स्थविरः वृद्धः / पचतेरत इत्वं ठश्च / पिठिरं साधनभाण्डम् / पिठेर्वा रूपम् / स्फायतेर्डिंच / स्फिरः स्फारः वृद्धिश्च / अजेवीभावाभावश्च / अजिरम् अङ्गणं नगरं देवः वेश्म च। आदिग्रहणादन्येऽपि / कृशृपपूग्मञ्जिकुटिकाटपटिकाण्डिशौण्डिहिंसिभ्य ईरः // 418 // एभ्य ईरा प्रत्ययः स्यात् / कृत विक्षेपे / करीरः वनस्पतिविशेषः वंशायङ्करश्च /

Page #806
उपादिप्रकरणम् ] . सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. शृश् हिंसायाम् / शरीरं वपुः / पृश् पालनपूरणयोः। परीरं बलं लाङ्गलमुखं च / पूगा पवने / पवीरं रङ्गस्थानं फलं पवित्रं बीजावपनं च / मञ्जिः सौत्रः / मञ्जीरं नूपुरः / कुटत् कौटिल्ये। कुटीरम् आलयः कर्कटक: चन्द्राश्रयराशिश्च / कोटीरं मुकुटः / वाहुलकाद् गुणः / कटे वर्षावरणयोः। कटीरं जनपदः जघनं जलं च / पट गतौ / पटोरः कन्दर्पः / पटीरं कार्मुकं स्फिक् च / कडु मदे / कण्डीरं हरितकम् / शौण्ड गर्ने / शौण्डीरः गर्वितः सत्त्ववान् तीक्ष्णश्च / हिसुप हिंसायाम् / हिंसीरः श्वापदः हिंस्रश्च / घसिवशिपुटिकुरिकुलिकाभ्यः कित् // 419 // एभ्यः किदीरः प्रत्ययः स्यात् / घस्लं अदने / क्षीरं दुग्धं मेघश्च / वशक् कान्तौ / उशीरं वीरणीमूलम् / पुटत् संश्लेषणे / पुटीरः कूर्मः / कुरत् शब्दे / कुरीरं मैथुनं वेश्म च। कुरीरः मालाविशेषः कम्बलश्च / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलीरः कर्कटः / कै शब्दे / कीरः शुकः काश्मीरकश्च / कशेर्मोऽन्तश्च // 420 // कश शब्दे इत्यस्मात् तालव्यान्तादीरः प्रत्ययो मश्चान्तः स्यात् / कश्मीरा जनपदः। वनिवपिभ्यां णित् // 421 // आभ्यां णिदीरः प्रत्ययः स्यात् / वन भक्तौ / वानीर: वेतसः / डुवपी बीजसन्ताने / वापीरः मेघः अमोघः निष्पत्तिः क्षेत्रं च। जम्बीराभीरगभीरगम्भीरकुम्भीरभडीरभण्डीरडिण्डीरकिर्मीरादयः॥४२२॥ एते ईरप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / जनेोऽन्तश्च / जम्बीरः वृक्षविशेषः। आमोतेर्भश्च / आभीरः शूद्रजातिः / ममेर्भः स्वरान्नस्तु वा / गभीरः अगाधः अचपलश्च / गम्भीरः स एव / स्कुम्भेः सौत्रात् सलोपश्च / कुम्भीरः जलचरः। भडुङ् परिभाषणे / अस्य नलुक् च वा / भडीरः भण्डीरश्च योद्धवचने / डीडो डित् द्वित्वं पूर्वस्य नोऽन्तश्च / डिण्डीर: फेनः। किरतेोऽन्तश्च / किर्मीरः कर्बुरः। आदिग्रहणात् तूणीरनासीरमन्दीरकरवीरादयो भवन्ति / वाश्यसिवासिमसिमथ्युन्दिमन्दिचतिचझ्यतिकचिकिबन्धिभ्य उरः॥४२३॥ एभ्य उरः प्रत्ययः स्यात् / वाशिच् शब्दे / वाशुरः शकुनिः गर्दभश्च / वाशुरा रात्रिः / असूच क्षेपणे / असुरः दानवः / वासण् उपसेवायाम् / वामुरा रात्रिः मसुरा च / मसैच परिमाणे / मसुरा पण्यस्त्री / ममुरं चर्मासनं धान्य 100

Page #807
794 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते विशेषश्च / मथे विलोडने / मथुरा नगरी / उन्दैप क्लेदने / उन्दुरः मुषिकः / मदुङ् स्तुत्यादौ / मन्दुरा वाजिशाला / चतेग याचने। चतुरः विदग्धः। चङ्किः सौत्रः। चङ्कति चेष्टते चङ्करः रथः अनवस्थितश्च / अकुङ् लक्षणे। अङ्कुङ् परोहः तरुपतानभेदश्च / घञ्युपसर्गस्य बहुलमिति बहुलवचनाद् दीर्घ अङ्करः। कर्व गतौ / कर्बुरः शबलः / चकि तृप्तिप्रतिघातयोः / चकुरः दशनः / बन्धंश् बन्धने। बन्धुरः मनोज्ञः नम्रश्च। मड्रेनलुक् वोच्चास्य // 424 // मकुङ् मण्डन इत्यस्मादुरः प्रत्ययो नकारस्य लुक् अकारस्य चोकारो वा / मुकुरः आदर्शः मुकुलं च / मकुरः आदर्शः कल्कः बालपुष्पं च / विधेः कित् // 425 // विधत् विधाने इत्यस्मात् किदुरः प्रत्ययः स्यात् / विधुरं वैशसम् / श्वशुरकुकुन्दुरदर्दुरनिचुरप्रचुरचिकुरकुकुरकुकुरकुर्कुरशकुरनूपुरनिष्ठुविथुरमद्गुरवागुरादयः // 426 ॥एते किदुरप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / आशुपूर्वात् शुपूर्वाद्वा अश्नोतेरश्नातेर्वा आकारलोपश्च / श्वशुरः जम्पत्योः पिता / कुपूर्वात् स्कुदुङ् आप्रवणे इत्यस्मात् सलुक् च / कुकुन्दुरौ नितम्बकूपौ / पृणातेर्दोऽन्तश्च / दर्दुरः मण्डूकः मेघश्च / निपूर्वात् प्रपूर्वात् चिनोतेः चरतेर्वा डिच्च / निचुरः तरुविशेषः / लत्वे निचुलः / प्रचुरं प्रायः / चकेरिच्चास्य / चिकुरं युवतीनामीपनिमीलितमक्षि / चिकुराः केशाः / कुकेः कोऽन्तो वा / कुकुरः यादवः / कुक्कुरः श्वा / किरः कुर् कोऽन्तश्च / कुर्कुरः श्वा / शृश् हिंसायां गुणः कोऽन्तश्च / शर्कुरस्तरुणः / यत् स्तवने पोऽन्तश्च / नूपुरः तुलाकोटिः। निपूर्वात् तिष्ठतेः निष्ठुरः कर्कशः। निष्ठुरं काहलम् / व्यथेविथ् च / व्यथतेऽस्माज्जनः इत्यपादानेऽपि / विथुरः राक्षसः / मदिवात्यो!ऽन्तश्च / मद्गुरः मत्स्यविशेषः। वागुरा मृगानायः / आदिग्रहणान्मन्यतेर्धश्च / मधुरः रसविशेष इत्यादि। मीमसिपशिखाटखडिखर्जिकर्जिसर्जिकृपिवल्लिमण्डिभ्य ऊरः // 427 // एभ्य ऊरः प्रत्ययः स्यात् / मीञ्च् हिंसायाम् / मयूरः शिखी। मयां रौति मयूर इति पृषोदरादिषु संज्ञाशब्दानामनेकधा व्युत्पत्ति लक्षयति / मसैच् परिमाणे / मसूरः अवरधान्यजातिः चर्मासनं च / पशिः सौत्रः / पश्यते गम्यते इति पशूरः ग्रामः / खट काझे। खटूरः मणिविशेषः / खडण भेदे / खडूरः खुरलीस्थानम् /

Page #808
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 795 खर्ज मार्जने च / खजूरः वृक्षविशेषः। कर्ज व्यथने / कर्जूरः स एव मलिनश्च / सर्ज अर्जने / सर्जूरः अहः / कृपौङ् सामर्थ्ये / कर्पूरः गन्धद्रव्यम् / वल्लि संवरणे। वल्लूरः शुष्कं मांसम् / मडु भूषायाम् / मण्डूरः धातुविशेषः / ___ महिकणिचण्यणिपल्यलितलिमलिशलिभ्यो णित् // 428 // एभ्यो णिदुरः प्रत्यय: स्यात् / मह पूजायाम् / माहूरः शैलः। कण गतौ / कारः नागः। चण हिंसादानयोश्च / चाणूरः मल्लो विष्णुहतः / अण शब्दे / आणूरः ग्रामः / पल गतौ / पालूरं नाम नगरमान्ध्रराज्ये / अली भूषणादौ / आलूरः विटः / तलण प्रति. ष्ठायाम् / तालूरः जलावर्तः। मलि धारणे। मालूरः दानवः विल्वश्च / शल गतौ / शालूरः दर्दुरः। स्थाविडेः कित् // 429 // आभ्यां किदुरः प्रत्ययः स्यात् / ष्ठां गतिनिवृत्तौ। स्थूरः बठरः उच्चश्च / स्थूरा जवापदेशः / विड आक्रोशे / विडूरः बालवाये ग्रामः। सिन्दूरकच्चूंरपत्तूरधुत्तूरादयः // 430 // एते ऊरप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / स्यन्देः सिन्द च / सिन्दूरं चीनपिष्टम् / करोतेश्वोऽन्तश्च / कर्चुरः औषधविशेषः। पतेस्तोऽन्तश्च / पत्तूरं गन्धद्रव्यम् / धुवो द्विरुक्तस्तोऽन्तो इस्खश्च / धुत्तूर उन्मत्तकः। दधातेर्धत्तूर इत्यन्ये / आदिग्रहणात् कस्तूरहारहूरादयो भवन्ति / कुगुपतिकथिकुथिकठिकुठिकुटिगडिगुडिमुदिमूलिदंशिभ्यः केरः // 431 // एभ्यः किदेरः प्रत्ययः स्यात् / कुंङ् शब्दे। कुबेरः धनदः / गुंत पुरीषोत्सर्गे ! गुवेरं युद्धम् / पत्ल गतौ / पतेरः पक्षी पवनश्च / कथण वाक्यप्रबन्धे / कथेरः कथकः कुहकः शकुन्तश्च / कुथच् पूतिभावे / कुरः शिडाकीसंभारः। कठ कृच्छ्रजीवने / कठेरः दरिद्रः / कुठिः सौत्रः / कुठेरः निःसृतसारः अर्जकश्च / कुटत कौटिल्ये / कुटेरः शठः / गड सेचने / गडेरः मेघः प्रस्रवणशीलश्च / गुडत रक्षायाम् / गुडेरः राजा पण्यं च बालभक्ष्यम् / मुदि हर्षे / मुदेरः मूर्खः। मूल प्रतिष्ठायाम् / मूलेरः वनस्पतिः / मूलेरं पण्यम् / दंशं दशने / दशेरः सर्पः सारमेयः जनपदश्च / शतेरादयः // 432 // शतेरादयः शब्दाः केरमत्ययान्ता निपात्यन्ते / शलं शातने तश्च / शतेरः वायुः तुषारश्च। आदिग्रहणात् गुधेरशृङ्गवेरनालिकेरादयो भवन्ति। ____कठिचकिसहिभ्य ओरः // 433 / / एभ्य ओरः प्रत्ययः स्यात् / कठ कृच्छ्रजीवने / कठोरः अमृदुः चिरंतनश्च / चकि तृप्तौ च / चकोरः पक्षिविशेषः पर्वत

Page #809
796 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते विशेषश्च / पहि मर्षणे / सहोरः विष्णुः पर्वतश्च / कोरचोरमोरकिशोरघोरहोरादोरादयः // 434 // कोरादयः शब्दा ओरप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कायतेश्चरतेम्रियतेश्च डित् / कोरः बालपुष्पम् / चोरः तस्करः। मोरः मयूरः / कृशेरिचोपान्त्यस्य / किशोरः तरुणः बालाश्वश्च / हन्तेर्डित् घश्च / घोरं कष्टम् / हृग हरणे / होरा निमित्तवादिनां चक्ररेखा / डुदांग्क् दाने, दोच् छेदने वा / दोरः कटिसूत्रं तन्तुगुणश्च / आदिग्रहणादन्येऽपि / किशवभ्यः करः // 435 // एभ्यः करः प्रत्ययः स्यात / किः सौत्रः / केकरः वक्रदृष्टिः / शृश् हिंसायाम् / शर्करा मत्स्यण्डिकादिः कर्कशः क्षुद्रपाषाणावयवश्च / वृगट वरणे / वर्करः छागशिशुः / सूपुषिभ्यां कित् // 436 // आभ्यां कित् करः प्रत्ययः स्यात् / प्त् प्रेरणे। सूकरः वराहः / पुष् पुष्टौ / पुष्करं पद्मं तूर्यमुखं हस्तिहस्ताग्रम् आकाशं मुरजः तीर्थनाम च / ___अनिकाभ्यां तरः॥४३७॥ आभ्यां तरः प्रत्ययः स्यात् / अनक प्राणने / अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः छिद्रमध्यविरहविशेषेषु च / के शन्दे / कातरः भीरुः। इण्पूभ्यां कित् // 438 // आभ्यां कित् तरः प्रत्ययः स्यात् / इंण्क् गतौ / इतरः निर्दिष्टप्रतियोगी / पूगश् पवने / पूतरः जलजन्तुः। माज्यजिमामद्यशोवसिकिभ्यः सरः // 439 / एभ्यः सरः प्रत्ययः स्यात् / मीञ्च हिंसायाम् / मेसरः वर्णविशेषः / जिं अभिभवे। जेसरः शूरः / अज क्षेपणे च / वेसरः अश्वतरः। विसृग गतावित्यस्य वा जठरेत्यादि निपातनादरे रूपम् / मांक माने / मासरः आयामः / मदेच् हर्षे / मत्सरः क्रोधविशेषः। अशौटि व्याप्तौ। अक्षरं वर्णः मोक्षपदम् आकाशं च / अक्षेर्वा अरे रूपम् / वसं निवासे / वत्सरः संवत्सरः परिवत्सरः अनुवत्सरः अनुसंवत्सरः विवत्सरः उद्वत्सरः वर्षाभिधानानि / इडा मानेन वसन्त्यत्र कालावयवा इति इड्संवत्सरः, इडया मानेन वसन्त्यत्रेति इडावत्सरः वर्षविशेषाभिधाने / परिवत्सरादीन्यपि वर्णविशेषा. भिधानानीत्येके / कि इत्यदादौ स्मरन्ति / केसरः सिंहसटः पुष्पावयवः बकुलश्च / बाहुलकान षत्वम् / कृधूतन्युषिभ्यः कित् // 440 // एभ्यः कित् सरः प्रत्यय: स्यात् / डुकंग करणे। कसरः कृसरा वा विलेपिकाविशेषः वर्णविशेषश्च / धूत विधूनने /

Page #810
797 उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. धूसरः भिन्नवर्णः वायुः धान्यविशेषश्च / तनूयी विस्तारे। तसरः कौशेयसूत्रम् / ऋपैत् गतौ / ऋक्षरः कण्टकः ऋत्विक् च / ऋक्षरा तोयधारा।। कृगशग्चतिटिकटिनिषदिभ्यो वरट् // 441 // एभ्यष्टिद्वरः प्रत्ययः स्यात् / कृत विक्षेपे / कर्वरः व्याघ्रः विष्किरः अञ्जलिश्च / कर्वरी भूमिः शिवा च / गृत् निगरणे / गर्वरः अहंकारः महिषश्च / गर्वरो महिषी संध्या च / ऋ हिंसायाम् / शर्वरः सायाह्नः रुद्रः हिंस्रश्च / शर्वरं तमः अन्नं च / शर्वरी रात्रिः / दृश् विदारणे / दर्वरं वनम् / दर्वरी सेवा / वृगट वरणे / वर्वरः कामः चन्दनं केशविशेषः लुब्धकश्च / वर्वरी नदी भार्या च / चतेग याचने / चत्वरं चतुष्पथमरण्यं च / चत्वरी रथ्या देवता वेदिश्च / खट काळे / खट्टुरं रससंकीर्णशाकपाकः / कटे वर्षावरणयोः / कट्वरः व्यालाश्वः / कट्वरी दधिविकारः / षद्ल विशरणादौ निपूर्वः / निषद्वदः कर्दम वन्हिः कर्मकरः कन्दर्पः इन्द्रश्च / निषद्वरमासनम् / निषद्वरी प्रपा रात्रिः प्रमदा इन्द्राणी च / __अश्नोतेरीचादेः // 442 // अशौटि व्याप्तावित्यस्माद्वरट् प्रत्यय ईकारश्चादेः / ईश्वरः विभुः / ईश्वरी स्त्री। नीमीकुतुचेर्दीर्घश्च // 443 // एभ्यो वरट् प्रत्ययः स्यात् दीर्घश्चैषाम् / णींग् पापणे / नीवरः पुरुषकारः / मींग्श् हिंसायाम् / मीवरः हिंस्रः समुद्रश्च / कुंङ् शब्दे / कूवरः रथावयवः / तुक् वृत्त्यादिषु / तूवरः मन्दश्मश्रुः अजननीकश्च / चिंन्ट् चयने / चीवरं मुनिजनवासः निःसारं कन्था च / तीवरधीवरपीवरछित्वरछत्वरगड्वरोपहरसंयरोदुम्बरादयः॥४४४॥ एते वरट्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / तिम्यतेस्ती च, तीवतेर्वाऽरे तीवरं जलं व्यञ्जनं च / ध्यायते/ च / धीवरः कैवर्तः / प्यायः प्यैडो वा पी च पीवतेाऽरः। पीवरः मांसलः / छिनत्तेस्तः किच्च / छित्त्वरः शठः जर्जरः पिटकश्च / छादेणिलुकि हस्खश्च / छखरः निर्भसकः निकुञ्जश्च / छत्वरं कुड्यहीनं गृहं शयनपच्छदः छदिश्च / गुहेरच्चोतः / गह्वरं गहनं महाविलं भयानकं प्रत्यन्तदेशश्च / उपपूर्वात् हो वादेर्लुक् च / उपतरं संधिः समीपं रहःस्थानं च / सम्पूर्वाद्यमेर्दश्च / संयद्वरः रणः संयमी नृपश्च / उन्देः किदुम्चान्तः / उदुम्बरः वृक्षविशेषः। आदिग्रहणात् उम्बरशम्बरादयो भवन्ति / कडेरेवराङ्गरौ // 445 // कडत् मदे इत्यस्मात् एवर अङ्गर इति प्रत्ययौ

Page #811
[कृदन्ते 798 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. स्याताम् / कडेवरं मृतशरीरम् / लत्वे-कलेवरम् / कडङ्गरः वनस्पतिः / ब्रट् // 446 // सर्वधातुभ्यस्त्रट् प्रत्ययः स्यात् / छादयतीति छत्रम् छत्री वा धर्मवारणम् / पातीति पात्रमूर्जितगुणाधारः साध्वादिः / पात्री भाजनम् / स्नायतेः स्नात्रम् , स्नानम् / राजते इति राष्ट्र देशः। शिष्यतेऽनेन शास्त्रं ग्रन्थः / अमूच् क्षेपणे / अस्त्रं धनुः। जिभृमृभ्रस्जिगमिनमिनश्यसिहनिविषेर्दृद्धिश्च // 447 // एभ्यस्त्रट् प्रत्ययो वृद्धिश्चैषां स्यात / जिं अभिभवे / जैत्रः जयनशीलः / जैत्रं द्यूतम् / टुडुभुंग्क पोषणे च / भात्रै पोषः यश्च भृति गृहीखा वहति / सं गतौ / सात्रः आलयः। भ्रस्नीत् पाके / भ्राष्ट्रम् अम्बरीषम् / गम्लं गतौ। गान्त्रं मनः शरीरं लोकश्च / णमं प्रहत्वे / नान्त्रं शिरः शाखा वैचित्र्यं च / नशौच अदर्शने / नशो धुटीति नोऽन्तः / नाष्टा यातुधानाः / अश्नोतेरश्नातेर्वा आष्टम् आकाशः रश्मिश्च / हनंक हिंसागत्योः / हान्त्रं रक्षः युद्धं वधश्च / विष्लंकी व्याप्तौ। वैष्टः विष्णुः वायुश्च / वैष्टुं यकृत् त्रिदिवं वेश्म च। दिवेधी च // 448 // दीव्यतेस्त्रट् प्रत्ययो द्यौ चास्यादेशः। द्यौत्रं त्रिदिवं ज्योतिः विमानं प्रमाणं प्रतोदश्च / सूमूखन्युषिभ्यः कित् // 449 // एभ्यः कित् त्रट् प्रत्ययः स्यात् / पद प्रेरणे। मूत्रं तन्तुः शास्त्रं च / मूङ् बन्धने / मूत्रं प्रस्रावः / खनूग् अवदारणे / खात्रं कूर्दालः नडाकं ग्रामाधानमृत् चौरकृतं च छिद्रम् / उषू दाहे / उष्ट्रः क्रमेलकः। स्त्री // 450 // स्यते: सूतेः स्त्यायतेस्तृणातेर्वा त्रट् स्यात् डिच्च / स्त्री योषित् / हुपामाश्रुवसिभसिगुवीपचिवचिधृयम्यमिमनितनिसदिछादिक्षिक्षदिलुपिपतिधूभ्यस्त्रः॥४५१॥ एभ्यस्त्रः प्रत्ययः स्यात् / हुंक् दानादनयोः। होत्रं हवनं होत्रा ऋचः / यांक प्रापणे। यात्रा प्रस्थानं यापनम् उत्सवश्च / माक् माने / मात्रा प्रमाणं कालविशेषः स्तोकः गणना च / श्रृंट् श्रवणे / श्रोत्रं कर्णः / वसिक् आच्छादने / वस्त्रं वासः / भसिं जुहोत्यादौ स्मरन्ति / भस्त्रा चर्ममयमावपनम् उदरं च / गुंग शब्दे / गोत्रः पर्वतः / गोत्रा पृथ्वी / गोत्रम् अन्ववायः / वींक प्रजनादौ / वेत्रं वीरुद्विशेषः। डुपचीए पाके / पक्त्रं पिठरं गाई पत्यं च / वचंक भाषणे / वक्त्रम् आस्यं छन्दोजातिश्च / धृङ्त् स्थाने च / धत्र: धर्मः वृक्षः रविश्च / धत्र नभः गृहसूत्रं च / धर्ना द्यौः / यमूं उपरमे / यन्त्रं शरीरसन्धानम् अरघट्टादि

Page #812
799 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. च / अम गतौ / अन्त्रं पुरीतत् / मनिंच ज्ञाने / मन्त्रः छन्दः / तनूयी विस्तारे / तन्त्रं प्रसारितास्तन्तवः शाखं समूहः कुटुम्बं च। पलं विशरणादौ। सत्रं यज्ञः सदः दानं छद्म यागविशेषश्च / छदण संवरणे। छादयतीति छात्रः शिक्षकः / क्षित निवासगत्योः / क्षेत्रं कर्षणभूमिः भार्या शरीरमाकाशं च / क्षद संवरणे सौत्रः / क्षत्रं राजबीजम् / लुप्लंती छेदने / लोत्रम् अपहृतं द्रव्यम् / पत्ल गतौ / पत्रं पर्ण यानं च / धृग् कम्पने / धोत्रं रज्जुः। श्वितेर्वश्च मो वा // 452 // विताङ् वर्णे इत्यस्मात् त्रः प्रत्ययो वकारस्य च मकारो वा / श्मेत्रं श्वेत्रं च रोगौ। ____ गमेरा च // 453 // गम्लं गतावित्यस्मात् त्रः प्रत्यय आकारश्चान्तादेशः / गात्रं शरीरम् / गात्रा खट्वावयवः / चिमिदिशंसिभ्यःकित्॥४५४॥एभ्यः कित्त्रः प्रत्ययः स्यात् / चिंग्ट् चयने / चित्रम् आश्चर्यम् आलेख्यं वर्णश्च / जिमिदांच स्नेहने। मित्रं सुहृत् / अमित्रः शत्रुः। मित्रः सूर्यः / शंसू स्तुतौ च / शखं स्तोत्रमायुधं च / / ___ पुत्रादयः॥४५॥ पुत्रादयः शब्दास्त्रप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पुनाति पवते वा पितृपूतिमिति पुत्रः सुतः। यदाहुः-'पूतीति नरकस्याख्या दुःखं च नरकं विदुः' पुन्नाम्नो नरकात् त्रायत इति व्युत्पत्तिस्तु संज्ञाशब्दानामनेकधा व्याख्यानं लक्षयति। आदिग्रहणादन्येऽपि / वृग्नक्षिपचिवच्यमिनमिवपिवधियजिपतिकडिभ्योऽत्रः // 456 // एभ्योऽत्रः प्रत्ययः स्यात् / ग्ट्वरणे। वरत्रा चर्मरज्जुः। णक्ष गतौ / नक्षत्रम् अश्विन्यादि। डुपचीप पाके / पचत्रं रन्धनस्थाली / वचं भाषणे / वचत्रं वचनम् / अम गतौ। अमत्रं भाजनम् / णमं प्रहत्वे / नमत्रं कर्मारोपकरणम् / टूवम् उद्गिरणे / वमत्रं प्रक्षेपः / डुवपी बीजसन्ताने / वपत्रं क्षेत्रम् / बधि बन्धने / बधत्रम् आयुधः वस्त्रं विषं शूरश्च / यजी देवपूजादौ / यजत्रः यज्वा / यजत्रमग्निहोत्रम् / पत्ल गतौ / पतत्रं बह वाहनं व्योम च / कडत् मदे। कडनं दाराः / लत्वे-कलत्रं दारा जघनं च। सोविदः कित् // 457 // सुपूर्वाद् विदः किदत्रः प्रत्ययः स्यात् / सुष्टु वेत्ति विन्दति विद्यते वा सुविदत्रं कुटुम्बं धनं मङ्गलं च / कृतेः कृन्त च // 458 // कृतैच् छेदने इत्यस्मादत्रः प्रत्ययः स्यता अस्य च

Page #813
[ कृदन्ते 800 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. कृन्तादेशः / कृन्तत्रः मशकः / कृन्तत्रं छेदनं लाङ्गलाग्रं च / बन्धिवहिकट्यश्यादिभ्य इत्रः // 459 // एभ्य इत्रः प्रत्ययः स्यात् / बन्धंश बन्धने / बन्धित्रं मन्थः। वहीं प्रापणे / वहितं वाहनं वहनं च / कटे वर्षावरणयोः / कटित्रं लेख्यचर्म / अशौटि व्याप्ती अशथ भोजने वा। अशित्रं रश्मिः हविः अग्निः अन्नपानं च / आदिग्रहणात् लुनातेः लवित्रं कर्मद्रव्यम् / पुनातेः पवित्रं मङ्गल्यम् / भटतेः भटित्रं शूले पकमांसम् / कडतेः कडिनं कटित्रमेव / अमतेः अमित्रारिपुः इत्यादि / भूगवदिचरिभ्यो णित् // 460 // एभ्यो णिदित्रः प्रत्ययः स्यात् / भू सत्तायाम् / भावित्रं त्रैलोक्यं निधानं भद्रं च / गृत् निगरणे / गारित्रं नमः अन्नपानम् आश्चर्य च / वद व्यक्तायां वाचि / वादित्रम् आतोद्यम् / चर भक्षणे च / चारित्रं वृत्तं स्थित्यभेदश्च। तनितृलापात्रादिभ्य उत्रः॥ 461 // एभ्य उत्रः प्रत्ययः स्यात् / तनयी विस्तारे / तनुत्रं कवचम् / त प्लवनतरणयोः। तरुत्रं प्लवः घासहारी च / लांक आदाने / लोत्रम् अपहृतद्रव्यम् / पां पाने / पोत्रं हलमूकरयोर्मुखम् / त्रैङ् पालने / त्रोत्रमभयक्रिया / आदिग्रहणात् वृणोतेः वरुत्रम् अभिप्रेतमित्यादयः / शामाश्याशक्यम्ब्यमिभ्यो लः // 462 // एभ्यो लः प्रत्ययः स्यात् / शोंच तक्षणे। शाला सभा। मांक माने / माला सक् / श्यङ् गतौ / श्यालः पत्नीभ्राता। शक्लंट शक्तौ / शक्लः मनोज्ञदर्शनः मधुरवाक् शक्तश्च / अबुङ शब्दे, अम गतौ / अम्ब्लः अम्लश्च रसः।। शुकशीमूभ्यः कित् // 463 // एभ्यः किन लः प्रत्ययः स्यात् / शुक गतौ। शुक्लः सितो वर्णः। शीक स्वप्ने / शीलं स्वभावःव्रतं धर्मः समाधिश्च / मूङ् बन्धने। मूलम् वृक्षपादावयवः आदिः हेतुश्च / भिल्लाच्छभल्लसौविदल्लादयः // 464 // भिल्लादयः शब्दाः किल्लप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / भिदेर्लश्च / भिल्लः अन्त्यजातिः / अच्छपूर्वात् भलेः अच्छभल्लः ऋक्षः / सुपूर्वाद् विदेरलोऽन्तः सोश्च दृद्धिः / सौविदल्लः कञ्चुकी। आदिग्रहणादल्लपल्लीरल्लादयोऽपि भवन्ति / मृदिकन्दिकुण्डिमण्डिमणिपटिपाटिशकिकेटदेवृकमियमिशलिकलिपलिगुध्वश्चिचश्चिचपिवहिदिहिकुहितृमृपिशितुसिकुस्यनिद्रमेरलः //

Page #814
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. // 46 // एभ्योऽलः प्रत्ययः स्यात् / मृद्क्षोदे / मर्दलः मुरजः / कदु रोदनाहानयोः / कन्दलः प्ररोहः / कुडुङ् दाहे। कुण्डलं कर्णाभरणम् / मडु भूषायाम् / मण्डलं देशः परिवारश्च / मगु गतौ / मङ्गलं शुभम् / पट गतौ / पटलं छदिः समूहः आवपनं नेत्ररोगश्च / ण्यन्तात-पाटलः वर्णः। शक्लंट शक्तौ / शकलं मित्तमसारं च / केटङ् सेचने / केवलं परिपूर्ण ज्ञानम् असहायं च / देङ् देवने / देवलः ऋषिः देवत्रातः क्रीडनश्च / कमूङ् कान्तौ ! कमलं पद्मम् / णिङि कामलो नेत्ररोगः। यमूं उपरमे। यमलं युग्मम् / शल गतौ / शललं शेधाङ्गरुहशङ्कः / कलि शब्दसंख्यानयोः / कललं गर्भप्रथमावस्था / पल गतौ। पललं भृष्टतिलातसीचूर्णम् / गुंङ् शब्दे / गवलः महिषः / धृग्श् कम्पने / धवल: *वेतः / अञ्चू गतौ च / अञ्चलः वस्त्रान्तः। चच्चू गतौ / चञ्चलः अस्थिरः / चप सान्त्वने / चपल; स एव / वहीं प्रापणे / वहलं सान्द्रम् / दिहींक लेपे / देहली द्वाराधःपट्टः / कुहणि विस्मापने / कोहलः भरतपुत्रः / बाहुलकाद् गुणः। तृप्लवनतरणयोः। तरलः अधीरः हारमध्यमणिश्च / गतौ-सरलः अकुटिलः वृक्षविशेषश्च / पिशत् अवयवे / पेशलः मनोज्ञः। तुस शब्दे। तोसलाः जनपदः / कुसच् श्लेषे / कोसलाः जनपदः / अनक पाणने / अनल: अग्निः / द्रम गतौ / द्रमलं जलम् / नहिलङ्गेर्दीर्घश्च // 466 / / आभ्यामलः प्रत्ययोऽनयोश्च दीर्घः स्यात् / हणींच बन्धने / नाहलः म्लेच्छः / लगु गतौ / लाङ्गलं हलम् / / ऋजनेोऽन्तश्च // 467 // आभ्यामलः प्रत्ययो गकारश्चान्तः स्यात् / कंक गतौ / अर्गला परिघः / जनैचि प्रादुर्भावे / जङ्गलं निर्जलो देशः / तृपिवपिकुपिकुशिकुटिवृषिमुसिभ्यः कित् // 468 // एभ्यः किदलः प्रत्ययः स्यात् / तृपौच पीतौ / तृपला लता / तृपलं शुष्कपर्ण शुष्कतृणं च / डुवपी बीजसन्ताने / उपल: पाषाणः / कुपच कोपे। कुपलः प्रवालः / कुशच श्लेषणे / कुशलः मेधावी / कुशलम् आरोग्यम् / कुटत् कौटिल्ये / कुटलः ऋषिः / वृष सेचने / वृषलः दासजातिः। मुसच् खण्डने / मुसलम् अवहननम् / कोर्वा // 469 // कुंङ शब्दे इत्यस्मादलः प्रत्ययः स च किद्वा / कुवलं बदरम् / कुवली क्षुद्रबदरी / कवलः ग्रासः / शमेव च वा / 470 // शमूच उपशमे इत्यस्मादल: प्रत्ययो मकारस्य च बकारो वा / शबलः कल्माषः / शमलं पुरीषं दुरितं च / 101

Page #815
802 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते छोडग्गादिर्वा // 471 // छोंच् छेदने इत्यस्मात् किदलः प्रत्ययः स च डगादिर्गादिश्च वा / छगलः छागः। छागलः ऋषिः / छलं वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्या। मृजिवन्याहनिभ्यो डित् // 472 / / एभ्यो डिदलः प्रत्ययः स्यात् / मृजौक शुद्धौ। मलं बाह्यं रजः अन्तर्दोषश्च / खनूग अवदारणे / खलः दुजेनः निष्पीडितरसं पिण्याकादि / खलं सस्यग्रहणभूमिः। हनं हिंसागत्योः आङ्पूर्वः। आहलः विषाणं नखरश्च / स्थो वा // 473 // तिष्ठतेरलः प्रत्ययः स च डिद्वा / स्थलं प्रदेशविशेषः / स्थालं भाजनम् / मुरलोरलविरलकेरलकपिजलकजलेजलकोमलभृमलसिंहलकाहलशूकलपाकलयुगलभगलविदलकुन्तलोत्पलादयः!!४७४॥ एतेऽलप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / मुर्म्युयोर्वलोपः किच्च / मुरलाः जनपदः / उरलः उत्कटः। विपूर्वाद् रमेडिंच्च / विरलः असंहतः। किरः केर् च / केरलाः जनपदः / कम्पेरिञ्जोऽन्तो नलोपश्च / कपिञ्जलः गौरतित्तिरिः। कपीषो|ऽन्तो जश्च / कज्जलं मषी / इज्जल: वृक्षविशेषः / कमेरत ओच्च / कोमलं मृदु / भ्रमे म च / भृमल: वायुः कृमिजातिथ। भृमलं चक्रम् / हिंसेराधन्तविपर्ययश्च / सिंहलाः जनपदः / कणे) दीर्घश्च / काहलः अव्यक्तवाक् / काहला वाचविशेषः। शकेरूचास्य / शूकलः अश्वाधमः / पचेः पाक् च / पाकल: हस्तिज्वरः / युजेः कित् ग च / युगलं युग्मम् / भातेोऽन्तो इस्खश्च / भगलः मुनिः। विन्देनलोपश्च / विदलं वेणुदलम् / कनेरत उत् तोऽन्तश्च / कुन्तलाः जनपदः केशाश्च / उत्पूर्वात् पिबतेईस्वश्च / उत्पलं पद्मम् / आदिग्रहणात् सुवर्चलामुद्गलपुद्गलादयो भवन्ति / ऋकृमृवृतनितमिचषिचपिकपिकीलिपलिबलिपश्चिमङ्गिगण्डिमण्डिचण्डितण्डिपिण्डिनन्दिनदिशकिभ्य आलः // 475 // एभ्य आलः प्रत्ययः स्यात् / ऋक् गतौ। अरालं वक्रम् / डुकुंग करणे / करालम् उच्चम् / मृत् प्राणत्यागे। मरालः हंसः महाँश्च / गट वरणे / वरालः वदान्यः / तनूयी विस्तारे। तनालं जलाशयः। तमूच काङ्खायाम् / तमाल: वृक्षः व्यालश्च / चषी भक्षणे / चपालं यज्ञद्रव्यम् / कपिः सौत्रः। कपालं घटाद्यवयवः शिरोऽस्थि च। कील बन्थे / कीलालं मद्यं जलममृक् च। पल गतौ / पलालम् अकणो व्रीह्यादिः। बल प्राणनधा

Page #816
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. न्यावरोधयोः / बलालः वायुः। पचुङ व्यक्तीकरणे। पञ्चालः ऋषिः राजा च। पञ्चाला जनपदः / मगु गतौ / मङ्गालः देशः। गडु वदनैकदेशे / गण्डालः मत्तहस्ती / मह भूषायाम् / मण्डालः ऋषिः राजा च / चडुङ् कोपे। चण्डालः श्वपचः / __'अकृतज्ञमकार्यज्ञं दीर्घरोषमनार्जवम् / चतुरो विद्धि चण्डालान् जन्मना चेति पञ्चमम् // 1 // तडुङ् आघाते / तण्डालः क्षुपः / पिडुङ् संघाते / पिण्डालः कन्दजातिः / टुनदु समृद्धौ / नन्दालः राजा / णद अव्यक्ते शब्दे / नदालः नादवान् / शक्लंट् शक्तौ / शकालाः जनपदः मूर्खधनी च / कूलिपिलिविशिबिडिमृडिकुणिपीप्रीभ्यः कित् // 476 // एभ्यः किदालः प्रत्ययः स्यात् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः। कुलालः कुम्भकारः / पिलत क्षेपे / पिलालं श्लिष्टम् / विशंत् प्रवेशने / विशालं विस्तीर्णम् / बिड आक्रोशे / बिडालः मार्जारः / लत्वे बिलालः स एव / मृणत् हिंसायाम् / मृणालं बिसम् / कुणत शब्दोपकरणयोः / कुणालः कृतमालः कटविशेषश्च / कुणालं नगरं कठिनं च / पीच पाने / पियालः वृक्षः / पियालं शाकं वीरुच्च / मीञ्च प्रीतौ / प्रियालः पियालः। भजेः कगौ च // 477 // भजी सेवायामित्यस्मात् किदालः प्रत्ययः कगौ चान्तादेशौ स्याताम् / भकालम् भगालं / उभयं कपालम् / सर्तेोऽन्तश्च // 478 // सं गतावित्यस्मात् किदालः प्रत्ययः स्याद् गश्चान्तः / सृगालः क्रोष्टा / / पतिकलूभ्यो णित् // 479 / / एभ्यो णिदालः प्रत्ययः स्यात् / पतल गतौ / पातालं रसातलम् / इकंग करणे / कारालं लेपद्रव्यम् / लूग्श् छेदने / लावालः उद्दन्तः। चात्वालककालहिन्तालवेतालजम्बालशब्दालममाप्तालादयः।४८०॥ एते आलप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / चतेाऽन्तो दीर्घश्च / चात्वालः यज्ञगतः / कचेः स्वरान्नोन्तः कश्च / कङ्कालः कलेवरम् / हिंसेस्त च / हिन्तालः वृक्षविशेषः / वियस्तोऽन्तो गुणश्च / वेतालः रजनीचरविशेषः / जनेोऽन्तश्च / जम्बालः कर्दमः शैवलं च / शमेर्ऋषेर्वा शब्दभावश्च / शब्दालः शब्दनशीलः। मवेवलोपो माप्तश्चान्तः / ममाप्तालः मतिः स्नेहः पुत्रादिषु स्नेहबन्धनं च / आदिशब्दाचक्र

Page #817
[ कृदन्ते 804 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. वालकरवालालवालादयो भवन्ति / कल्यनिमहिद्रमिजटिभटिकुटिचण्डिशण्डितुण्डिपिण्डिभूकुकिभ्य इलः // 481 // एभ्य इलः प्रत्ययः स्यात् / कलि शब्दसंख्यानयोः / कलिलं गहनं पापम् आत्माधिष्ठितं च शुक्रार्तवम् / अनक् प्राणने / अनिल: वायुः / मह पूजायाम् / महिला स्त्री / द्रम गतौ / द्रमिलाः राज्यवासिनः / जट झट संघाते / जटिलः जटावान् / भट भृतौ / भटिलः श्वा सेवकश्च / कुटत् कौटिल्ये। कुटिलं वक्रम् / चडुङ् कोपे / चण्डिलःश्वा क्रोधनः नापितश्च / शडुङ रुजायाम् / शण्डिलः ऋषिः / तुडुङ् तोडने / तुण्डिलः वागजाली / पिडुङ् संघाते / पिण्डिलः मेघः हिंस्रः हिमः गणकश्च / भू सत्तायाम् / भविल: मुनिः समर्थः गृहं बहुनेता च / कुकि आदाने / कोकिलः परभृतः / भण्डेनलुक च वा // 482 // भडुङ् परिभाषणे इत्यस्मात् इलः प्रत्ययो नकारस्य च लुग्वा / भडिल; ऋषिः पिशाचः शत्रुश्च / भण्डिलः श्वा दूतः ऋषिश्च / गुपिमिथिध्रुभ्यः कित् // 483 // एभ्यः किदिलः प्रत्ययः स्यात् / गुपौ रक्षणे / गुपिलं गहनम् / मिश्रृग् मेधाहिंसयोः / मिथिला नगरी / ध्रु स्थैर्ये च / ध्रुविलः ऋषिः। स्थण्डिलकपिलविचकिलादयः // 484 // स्थण्डिलादयः शब्दा इलपत्ययान्ता निपात्यन्ते / स्थलेः स्थण्ड् च / स्थण्डिलं अतिशयनवेदिका / कबेः प च / कपिलः वर्णः ऋषिश्च। विचेरकोऽन्तश्च / विचकिल: मल्लिकाविशेषः। आदिग्रहणाद गोभिलनिकुम्भिलादयो भवन्ति / हृषितिचटिपटिशकिशङ्कितण्डिमङ्ग्युत्कण्ठिभ्य उलः // 48 // एभ्य उल; प्रत्ययः स्यात् / हृषच तुष्टौ, हृषू अलीके वा। हर्षलः हर्षवान् कामी मृगश्च / वृतू वर्तने / वर्तुलः वृत्तः। चटण भेदे / चटुलः चञ्चलः / पट गतौ / पटुलः वाग्मी / शक्लंट शक्तौ / शकुलः मत्स्यः। शकुङ् शङ्कायाम् / शकुला क्रीडनशकुः बन्धनभाण्डम् आयुधं च / तडुङ् ताडने / तण्डुलो निस्तुषो व्रीह्यादिः / मगु गतौ / मङ्गुलं न्यायापेतम् / कठुङ् शोके उत्पूर्वः / उत्कण्ठुलः उत्कण्ठावान् / - स्थावङ्किबंहिबिन्दिभ्यः किन्नलुक् च // 486 // एभ्यः किदुलः प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थुलं पटकुटीविशेषः / वकुङ् कौटिल्ये / बकुलः केसरः ऋषिश्च / बहुङ् वृद्धौ / बहुलं प्रचुरम् / बहुल: प्रासकः कृष्णपक्षश्च /

Page #818
उणादिप्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. बहुलाः कृत्तिकाः। बहुला गौः / विदु अवयवे / विदुलः वेतसः / __ कुमुलतुमुलनिचुलवजुलमजुलपृथुलविशंस्थुलाङ्गुलमुकुलशष्कुला. दयः // 487 / / एते उलप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कमितम्योरत उच्च / कुमुलं कुसुमं हिरण्यं च / कुमुलः शिशुः कान्तश्च / तुमुलं व्यामिश्रयुद्धं संकुलं च / निजेः किच्चश्च / निचुलः वञ्जुलः / वजेः स्वरानोऽन्तश्च / वजुलः निचुलः / मञ्जिः सौत्रः / मञ्जुलं मनोज्ञम् / प्रथे: पृथ् च / पृथुलः विस्तीर्णः / विपूर्वात् शंसेस्थोऽन्तश्च / विशंस्थुल; व्यग्रः। अजेगे च। अङ्गुलम् अष्टयवप्रमाणम् / मुचेः कित् कश्च / मुकुलः अविकसितपुष्पम् / शकेः खरात् पोऽन्तश्च / शष्कुली भक्ष्यविशेषः कर्णावयवश्च / आदिग्रहणाल्लकुलवल्गुलादयो भवन्ति / पिञ्जिमञ्जिकण्डिगण्डिबलिवधिवश्चिभ्य ऊलः॥४८८॥ एभ्यः ऊलः प्रत्ययः स्यात् / पिजुग् हिंसाबलदाननिकेतनेषु / पिजूल; हस्तिबन्धनपाशः राशिः कुलपतिश्च / मञ्जिः सौत्रः / मन्जूला मृदुभाषिणी। कडुङ् मदे / कण्डूलः अशिष्टो जनः / गडु वदनैकदेशे / गण्डूलः कृमिजातिः / बल प्राणनधान्यावरोधयोः / बलूलः ऋषिः मेघः मासश्च / बधि बन्धने / बधलः हस्ती घातकः रसायनं तन्त्रकारश्च / वञ्चिण् प्रलम्भने / वञ्चूलः हस्ती मत्स्यमारपक्षी च / ___ तमेवर्वोऽन्तो दीर्घस्तु वा // 489 // तमूच काङ्क्षायामित्यस्मादूलः प्रत्ययो वोऽन्तश्च स्याद् दीर्घस्तु वा। ताम्बूलं तम्बूलं उभयं पूगपत्रचूर्णसंयोगः / कुलिपुलिकुशिभ्यः कित् / / 490 // एभ्य ऊलः प्रत्ययः स्यात् स च कित। कुल बन्धुसंस्त्यानयोः। कुलूलः कृमिजातिः / पुल महत्त्वे / पुलूलः वृक्षविशेषः / कुशच् *लेषे / कुशूलः कोष्ठः। दुकूलकुकूलबब्बूललालशार्दूलादयः॥४९१।। दूकूलादयः शब्दा ऊलप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। दुक्योः कोऽन्तश्च / दूकूलं क्षौमं वासः। कुकूलं कारोषोऽग्निः। बधेळऽन्तो वश्च / बबूलः वृक्षविशेषः / लङ्गेर्दीर्घश्च / लाङ्गलं वालधिः। शृणाते - ऽन्तो वृद्धिश्च / शार्दूलः व्याघ्रः / आदिग्रहणाद् मार्जुलकञ्चूलादयो भवन्ति / महेरेलः // 492 // मह पूजायामित्यस्मादेलः प्रत्ययः स्यात् / महेला स्त्री। कटिपटिकाण्डगण्डिशकिकपिचाहिभ्य ओलः // 493 // एभ्य ओलः प्रत्ययः स्यात् / कटे वर्षावरणयोः / कटोलः कटविशेषः वादिनविशेषश्च / कटोला ओषधिः / पट गतौ / पटोला वल्लीविशेषः / कडु मदे / कण्डोलः विदलभाजन

Page #819
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते विशेषः / गडु वदनैकदेशे / गण्डोलः कृमिविशेषः / शक्लंट शक्तौ / शकोलः शक्तः / कपिः सौत्रः / कपोल: गण्डः। चह कल्कने / चहोलः उपद्रवः / __ ग्रह्याङ्ग्यः कित् // 494 // ग्रहेराकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यः किदोलः प्रत्ययः स्यात् / ग्रहीश् उपादाने / गृहोलः बालिशः / कायतेः कोलः बदरी वराहश्च / गायतेः गोलः वृत्ताकृतिः। गोला गोदावरी बालरमणकाष्ठं च / पातेः पोला तालाख्यं कपाटबन्धनं परिखा च / लातेः लोलः चपलः / ददातेर्दयतेधतेर्वा दोला मेकणम् / पिछोलकल्लोलकक्कोलमकोलादयः // 495 // पिञ्छोलादयः शब्दा ओळप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / पीडेः पिळ च / पिछोलः वादित्रविशेषः / कलेोऽन्तश्च / कल्लोल ऊर्मिः / कचिमच्योः कादिः / ककोली लताविशेषः / मक्कोलः सुधाविशेषः / आदिग्रहणादन्येऽपि / वलिपुषेः कलक् // 496 // आभ्यां कित् कलः प्रत्ययः स्यात् / वलि संवरणे। वल्कलं तरुत्वक् / पुष पुष्टौ / पुष्कलं समग्रं युद्धं शोभनं हिरण्यं धान्यं च / मिगः खलश्चैच्च // 497 // डुमिंग्ट् प्रेक्षणे इत्यस्मात् खलश्चकारात् कलश्च प्रत्यय एकारश्चान्तादेशः स्यात् / मेखला गिरिनितम्बः रशना च / मेकलः नर्मदाप्रभवोऽद्रिः / मिग एखवचनमाखबाधनार्थम् / नो नोऽन्तो ह्रस्वश्च // 498 // शृश् हिंसायामित्यस्मात् खलः प्रत्ययो नकारोऽन्तो इस्वश्च स्यात् / शृङ्खला लोहरज्जुः / शृङ्खलः शृङ्खलं बा। शमिकमिपलिभ्यो बलः // 499 // एभ्यो बलः प्रत्ययः स्यात् / शम्बलं पाथेयम् / कमूङ् कान्तौ / कम्बलः ऊर्णापटः / पल गतौ / पल्वलम् अकृत्रिमोदकस्थानविशेषः / तुल्वलेल्वलादयः॥५००॥ तुल्वलादयः शन्दा वलप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / तुलील्योणिलुग्गुणाभावश्च / तुल्वल; ऋषिः, यस्य तौल्वलिः पुत्रः / इल्वलः असुरो योऽगस्त्येन जग्धः मत्स्यः यूपश्च / इल्वलाः तिस्रो मृगशिरःशिरस्ताराः। आदिग्रहणात् शाल्बलादयो भवन्ति / शीडस्तलक्पालवालणवलण्वलाः // 501 // शीडक स्वप्ने इत्यस्मात्तलक्पालवालण्वलण्वल इत्येते प्रत्ययाः स्युः / शीतलमनुष्णम् / शेपालम् / जपादिसात् पस्य क्त्वे शेवालम् , शैवालम् , शैवलम् , शेवलम् , पञ्चकमपि जलमलवाचि /

Page #820
6EE उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 807 रुचिकुटिकुषिकशिशालिटुभ्यो मलक् // 502 // एभ्यः किन्मलः प्रत्ययः स्यात् / रुचि अभिप्रीत्यां च / रुक्मलं सुवर्णम् / न्यवादिखात् कलम् / कुटत् कौटिल्ये / कुट्मलं मुकुलम् / कुष्श निष्कर्षे / कुष्मलं तदेव बिलं च / कश शब्दे तालव्यान्तः / कश्मलं मलिनम् / शाङ् श्लाघायाम् / लत्वे-शाल्मलः वृक्षविशेषः। गतौ द्रुमलं जलं वनं च। कुशिकामभ्यां कुलकुमौ च // 503 // आभ्या मलक् प्रत्ययः स्यात् अनयोश्च यथासंख्यं कुल कुम इत्यादेशौ च / कुश्च श्लेषणे / कुल्मलं छेदनम् / कमृङ कान्तौ / कुम्मलं पद्मम् / पतेः सलः // 504 // पतल गतावित्यस्मात् सलः प्रत्ययः स्यात् / पत्सलः प्रहारः गोमन् आहारश्च / लटिखटिखलिनलिकण्यशौसृशृगृदृपृशपिश्याशालापदिहसीणभ्यो वः // 505 // एभ्यो वः प्रत्ययः स्यात् / लट बाल्ये / लट्वा क्षुद्रचटका कुसुम्भं च / खट काळे / खवा शयनयन्त्रम् / खल संचये च / खल्वं निम्नं खलीनं च / खल्वा दृतिः। णल गन्धे / नल्वः भूमानविशेषः। कण शब्दे। कण्वः ऋषिः। कण्वं पापम् / अशौटि व्याप्तौ / अश्वः तुरगः / सं गतौ / सर्वः शम्भुः / सर्वादिश्च कृत्स्नार्थे / शश हिंसायाम् / शर्वः शम्भुः। कृत विक्षेपे / कर्वः आखुः समुद्रः निष्पत्तिक्षेत्रं च / गृत् निगरणे। गर्वः अहंकारः। दृश विदारणे। दर्वाः जनपदः। दर्वः हिंस्रः। पशु पालनपूरणयोः। पर्वः रुद्रः काण्डं च / शपी आक्रोशे / शप्वः आक्रोशः। श्यैङ् गतौ / श्यावः वर्णः / शोंच तक्षणे / शावः तिर्यग्बालः / लांक आदाने / लावः पक्षिजातिः। पदिच् गतौ / पद्वः रथः वायुः भूकश्च / इस शब्दे / द्रस्वः लघुः / इण्क् गतौ / एवः केवलः / एवेत्यवधारणे निपातश्च / शीङापो ह्रस्वश्च वा // 506 // आभ्यां वः प्रत्ययो इस्वश्च वा। शीन्छ स्वप्ने / शिवं क्षेमं सुखं मोक्षपदं च / शिवा हरीतकी। शेवं धनम् / शेवः अजगरः सुखकृच्च / शेवा प्रचला निद्राविशेषः मेश्च / आप्लँट् व्याप्तौ / अप्वा देवायुधम् / आप्वा वायुः। उर्ध च // 507 // उर्दि मानकीडयोश्चेत्यस्माद वः प्रत्ययो धकारश्चान्तादेशः। ऊर्ध्वः उद्वा / उर्ध्वमुपरि / ऊर्ध्व परस्तात् / गन्धेरर्चान्तः // 508 // गन्धिण अर्दने इत्यस्माद् वः प्रत्ययोऽर् चान्तः

Page #821
808 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते स्यात् / गन्धर्वः गाथकः देवविशेषश्च / लषेर्लिष् च वा // 509 // लषी कान्तौ इत्यस्माद् वः प्रत्ययोऽस्य च लिए इत्यादेशो वा / लिष्वः लम्पट; कान्तः दयितश्च / लष्वः अपत्यम् ऋषिस्थानं च / सलेर्णिद्वा // 510 // सल गतावित्यस्माद वः प्रत्ययः स च णिद्वा स्यात् / साल्वाः सल्वाश्च जनपदः क्षत्रियाश्च / निघृष्यषिश्रुगृषिकिणिविशिविल्यविपृभ्यः कित् // 511 // एभ्यः किद्वः प्रत्ययः स्यात् / घृषू संघर्षे निपूर्वः-निघृष्वः अनुकूलः सुवर्णनिकषोपल: वायुः क्षुरश्च / इषन् इच्छायाम् / इष्वः अभिलषितः आचार्यश्च / इष्वा अपत्यसंततिः। ऋषैत् गतौ / अष्वः रिपुः हिंस्रश्च / रिर्व्यञ्जनादेः केचिदिच्छन्ति / रिष्वः / मुं गतौ / सवः हवनभाण्डम् / पुष दाहे / पुष्वा निवृत्तिः जललवश्च / किणः सौत्रः / किण्वं सुराबीजम् / विशंत् प्रवेशने / विश्वं जगत् सर्वादि च / बिलत् भेदने / बिल्वः मालूरः / अव रक्षणादौ / अवेत्यव्ययम् / पृश् पालनपूरणयोः / पूर्वः दिकालनिमित्तः / __ नमो भुवो डित् // 512 // नपूर्वाद् भवतेर्डिद्वः प्रत्ययः स्यात् / अभ्वम् अद्भुतम् / लिहर्जिह च // 513 // लिहींक आस्वादने इत्यस्मात् वः प्रत्ययोऽस्य जिह इत्यादेशः स्यात् / जिह्वा रसना / प्रह्वाह्वायड्वास्वच्छेवाग्रीवामीवाव्वादयः // 514 // प्रहादयः शब्दा वप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / प्रपूर्वस्य हयतेादेापो यततेर्वा हादेशश्च / प्रहः प्रणतः। आवयतेराह च / आह्वा कण्ठः / यमेर्यसेर्वा हश्च / यहा बुद्धिः / अस्यतेरलोपश्च / खः आत्मा आत्मीयं ज्ञातिः धनं च / छयतेछिदेर्वा छेभावश्च / छेवा उच्छित्तिः / ग्रन्थतेगिरतेर्वा ग्रीभावश्च / ग्रीवा। अमेरीच्चान्तो दीर्घश्च वा। अमीवा बुभुक्षा / आमीवा व्याधिः / मिनोतेीर्घश्च / मीवा मनः उदकं च / तदेतत्रयमपि तन्त्रेणावृत्त्या वा निर्दिष्टम् / अवतेर्वलोपाभावश्च / अव्वा माता / आदिशब्दात् प्वादयो भवन्ति / वडिवाटिपेलचाणपणिपल्लिवल्लेरवः // 51 // एभ्योऽवः प्रत्ययः स्यात्। वड आग्रहणे सौत्रः / वडवा अश्वा / वट वेष्टने / वटवा सैव / पेल गतौ / पेलवं निःसारम् / चण हिंसादानयोश्च / चणवः अवरधान्यविशेषः। पणि व्यवहा

Page #822
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. रस्तुत्योः / पणवः वाद्यजाति; / पल्ल गतौ / पल्लवः किसलयम् / वल्लि संवरणे / बल्लवः गोपः। माणिवसेर्णित् // 16 // आभ्यां णिदवः प्रत्ययः स्यात् / मण शब्दे / माणवः शिष्यः / वसं निवासे / वासवः शक्रः / मलेर्वा // 517 // मलि धारणे इत्यस्मादवः प्रत्ययः स च णिद्वा / मालवाः जनपदः / मलवः दानवः। कितिकुडिकुरिमुरिस्थाभ्यः कित् // 518 // एभ्यः किदवः प्रत्ययः स्यात् / कित् निवासे / कितवः द्यूतकारः / कुडत् बाल्ये च / कुडवः मानम् / लत्वे-कुलवः स एव नालीद्वयं च / कुरत् शब्दे / कुरवः पुष्पवृक्षजातिः। मुरत् संवेष्टने / मुरवः मानविशेषः वाघजातिश्च / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थवः अजादृषः। कैरवभैरवमुतवकारण्डवादीनवादयः // 519 // कैरवादयः शब्दा अवप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कृरभृगोः कैरभैरावादेशौ / कैरवंः कुमुदम् / भैरवः भर्गः भयानकश्च / मिनोतेर्मुत् च / मुतवः मानविशेषः। कृगोऽण्डोन्तो वृद्धिश्च / कारण्डवः जलपक्षी / आपूर्वादीङो नोऽन्तश्च / आदीनवः दोषः / आदिग्रहणात् कोद्रवकोटवादयोऽपि भवन्ति / शृणातेरावः / / 520 // शृश् हिंसायामित्यस्मादावः प्रत्ययः स्यात् / शरावः मल्लकः। प्रथरिवट पृथ् च // 521 // प्रथिष् प्रख्याने इत्यस्मादिवट् प्रत्ययोऽस्य च पृथ् इत्यादेशः स्यात् / पृथिवी भूः। पलिसचेरिवः // 522 // पलण रक्षणे पचि सेवने इत्याभ्यामिवः प्रत्ययः स्यात् / पलिवः गोप्ता / सचिवः सहायः / स्पृशेः श्वः पार् च // 523 // स्पृशत् संस्पर्शे इत्यस्मात् श्वः प्रत्ययोऽस्य च पारित्यादेशः स्यात् / पार्श्व स्वाङ्गं समीपं च / पार्श्वः भगवाँस्तीर्थकरः। कुडितुड्यडेरुवः // 524 // एभ्य उवः प्रत्ययः स्यात् / कुडत् बाल्ये च / कुडुवं प्रसृतहस्तमानम् / तुडत् तोडने / तुडुवम् अपनेयद्रव्यम् / अड उद्यमे / अडुवः प्लवः / नीविण्ध्यैप्यापादामाभ्यस्त्वः // 525 // एभ्यस्त्वः प्रत्ययः स्यात् / णींग प्रापणे / नेत्वं द्यावापृथिव्यौ चन्द्रश्च / हुंक् दानादनयोः। होत्वं यजमानः 102

Page #823
सिद्धहैमहत्मक्रिया. [ कृदन्ते समुद्रश्च / इंण्क् गतौ / एत्वं गमनपरम् / ध्य चिन्तायाम् / ध्यात्वं ब्राह्मणः / प्यङ् वृद्धौ / प्यात्वं ब्राह्मणः समुद्रः नेत्रं च / पां पाने। पात्वं पात्रम् / डुदांग्क् दाने / दाखः आयुक्तः यज्वा यज्ञश्च / मांक माने / मावम् ममेयद्रव्यम् / ___ कृजन्येधिपाभ्य इत्वः // 526 // एभ्य इतः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे। करितः करणशीलः / जनैचि प्रादुर्भावे / जनिखः लोकः मातापितरौ द्यावापृथिव्यौ च / जनित्वं कुलम् / एधि वृद्धौ। एघिखः अग्निः समुद्रः शैलश्च / पां पाने / पेत्वं तप्तभूमिप्रदेशः अमृतं नेत्रं सुखं मानं च। पादाघम्यमिभ्यः शः // 527 // एभ्यः शः प्रत्ययः स्यात् / पांक् रक्षणे / पाशः बन्धनम् / डुदांग्क् दाने / दाशः कैवर्तः। टुवमू उद्दिरणे। वंशः वेणुः / अम गतौ / अंशः भागः। कृभृवृवनिभ्यः कित् // 528 // एशः कित् शः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे / कृशः तनुः / ग्ट वरणे / दृशं शृङ्गवेरम् मूलकं लशुनं च / टुडु,ग्क् पोषणे च / भृशम् अत्यर्थम् / वन भक्तौ / वशः आयत्तः। कोर्षा // 529 // कुंङ् शब्दे इत्यस्मात् शः प्रत्ययः स च किद्वा स्यात् / कुशः दर्भः / कोशः सारं कुड्मलं च। क्लिशः के च // 530 // क्लिशौश् विवाधने इत्यस्मात् शः प्रत्ययोऽस्य च के इत्यादेशः स्यात् / केशाः मर्धजाः। उरेरशक् // 531 // उर गतावित्यस्मात् सौत्रादशक् प्रत्ययः स्यात् / उरशः ऋषिः। कलेष्टित् // 532 // कलि शब्दसंख्यानयोरित्यस्मात् टिदशक् प्रत्ययः स्यात् / कलशः कुम्भः। कलशी दधिमन्थनभाजनम् / पलेराशः // 533 // पल गतावित्यस्मादाशः प्रत्ययः स्यात् / पलाशः ब्रह्मक्षः। कनेरीश्चातः // 534 // कनै दीप्त्यादावित्यस्मादाशः प्रत्यय ईकारश्चाकारस्य। कीनाशः कर्षकः वर्णसंकरः कदर्यश्च / तथा-" लुब्धः कीनाशः स्यात् कीनाशोऽप्युच्यते कृतघ्नश्च / योऽनाति वाऽऽममांसं स च कीनाशो यमश्चैव // 1 // कुलिकनिकणिपलिवडिभ्यः किशः // 535 // एभ्यः कित् इशः प्रत्ययः

Page #824
811 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. स्यात् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुलिशं वज्रम् / कनै दीप्त्यादौ, कण शन्दे / कनिशं कणिशं च सस्यमञ्जरी / पल गतौ / पलिशं यत्र स्थिवा मृगा व्यापाद्यन्ते / वड आग्रहणे, सौत्रः / बडिशं मत्स्यवेधनम् / बलेणिद्वा // 536 / / बल प्राणनधान्यावरोधयोरित्यस्मात् किशः प्रत्यया स च णिद्वा स्यात् / बालिशः मूर्खः / बलिशः मूर्खः / बलिशं बडिशम् / तिनिशेतिशादयः // 537 // तिनिशादयः शब्दाः किशमत्ययान्ता निपात्यन्ते / तनेरिश्चातः / तिनिश; वृक्षः / इणस्तोऽन्तश्च / इतिशः गोत्रकृद् ऋषिः / आदिग्रहणादन्येऽपि। __ मस्ज्याङ्किभ्यामुशः // 538 // आभ्यामुशः प्रत्ययः स्यात् / टुमस्जोंद शुद्धौ / 'न्यक्रूद्गमेघादयः' इति गः / मद्गुशः नकुलः / अकुङ् लक्षणे / अड्कुशः सृणिः / ___अर्तीणभ्यां पिशतशो // 539 // आभ्यां यथासंख्यं पिश तश इत्येतो प्रत्ययौ स्याताम् / ऋक् गतौ / अर्पिशम् आर्द्रमांसम् बालवत्साया दुग्धं च / इंण्क् गतौ / एतशः अश्वः ऋषिः वायुः अग्निः अर्कश्च / वृकृतृमीङ्माभ्यः षः // 540 / / एभ्यः षः प्रत्ययः स्यात् / ग्ट वरणे / वर्षः भर्ता / वर्ष संवत्सरः। वर्षाः ऋतुः / कृत् विक्षेपे / कर्षः उन्मानविशेषः। तृ प्लवनतरणयोः। तर्षः प्लवः हर्षश्च / मीञ्च हिंसायाम् / मेषः उरभ्रः। मांक माने / माषः धान्यविशेषः हेमपरिमाणं च / योरूच्च वा // 541 // युक् मिश्रण इत्यस्मात् षः प्रत्यय ऊकारश्चान्तादेशों वा। यूषःपेयविशेषः / यूषा छाया / योषा स्त्री। ___ स्नुपूसूम्वर्कलूभ्यः कित् // 542 // स्वादिभ्योऽर्कपूर्वाञ्च लुनातेः कित् षः प्रत्ययः स्यात् / स्नुक् प्रस्रवणे / स्नुषा पुत्रवधूः / पूग्श् पवने / पूषः पवनभाण्डं शूर्पादि / पूत् प्रेरणे / सूपः बलम् / मूङ् बन्धने / मूषा लोहक्षरणभाजनम् / लूग्श् छेदने अर्कपूर्वः। अर्कलूषः ऋषिः। श्लिषेः शे च // 543 // श्लिपंच आलिङ्गने इत्यस्मात् षः प्रत्ययोऽस्य च शे इत्यादेशः स्यात् / शेषः नागराजः। कोरषः // 544 // कुंड शब्दे इत्यस्मादषः प्रत्ययः स्यात् / कवषः क्रोधी शब्दकारश्च /

Page #825
812 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते युजलेराषः // 545 / / आभ्यामाषः प्रत्ययः स्यात् / युक् मिश्रणे / यवाषः दुरालभा / जल घात्ये / जलापं जलम् / ___ अरिषः // 546 // कंक् गतावित्यस्माण्ण्यन्तादिषः प्रत्ययः स्यात् / अर्पिषम् आर्द्रमांसम् / मह्यविभ्यां टित् // 547 // आभ्यां टिदिषः प्रत्ययः स्यात् / मह पूजायाम् / महिषः सैरिभः राजा च / महिषी राजपत्नी सैरिभी च / अव रक्षणादौ / अविषः समुद्रः राजा पर्वतश्च / अविषी द्यौः भूमिः गङ्गा च / __ रुहेवृद्धिश्च // 548 // रुहं जन्मनीत्यस्मात् टिदिषः प्रत्ययः स्यात् वृद्धिश्चास्य / रौहिषं तृणविशेषः अन्तरिक्षं च / रौहिषः मृगः / रौहिषी वात्या मृगी दूर्वा च / अमिमभ्यां णित् // 549 // आभ्यामिषः प्रत्ययः स्यात स च णित् / अम गतौ / आमिषं भक्ष्यम् / मृश् हिंसायाम् / मारिषः हिंस्रः। . तवेर्वा // 50 // तव गतावित्यस्मात् सौत्रात् टिदिषः प्रत्ययः स्यात् स च णिद्वा / ताविषः तविषश्च स्वर्गः। ताविषं तविषं च बलं तेजश्च / ताविषी तविषी ___ कलेः किल्ब् च // 51 // कलि शब्दसंख्यानयोरित्यस्मात् टिदिषः प्रत्ययोऽस्य च किल्व् इत्यादेशः स्यात् / किल्विषं पापम् / किल्बिषी वेश्या रात्रिः पिशाची च / __ नमो व्यथेः // 552 // नपूर्वाद् व्यथिए भयचलनयोरित्यस्मात् टिदिषः प्रत्ययः स्यात् / अव्यथिषः क्षेत्रज्ञः सूर्यः अग्निश्च / अव्यथिषी पृथिवी। कृतृभ्यामीषः / / 553 // आभ्यामीषः प्रत्ययः स्यात् / कृत् विक्षेपे / करीषः शुष्कगोमयरजः / तृ प्लवनतरणयोः / तरीषः समर्थः स्तम्भः प्लवश्च / ... ऋजिशृपृभ्यः कित् // 554 // एभ्य; किदीषः प्रत्ययः स्यात् / ऋजि गत्यादौ / ऋजीपः अवस्करः। ऋजीषं धनम् (उपहतम् ) / शृश हिंसायाम् / शिरीषः वृक्षः / पृश् पालनपूरणयोः / पुरीषं शकृत् / अमेर्वरादिः // 555 // अम गतावित्यस्माद् वरादिरीषः प्रत्ययः स्यात् / अम्बरीष भ्राष्ट्रं व्योम च / अम्बरीषः आदिनृपः / उषेोऽन्तश्च // 556 // उषू दाहे इत्यस्मादीषः प्रत्ययो णकारश्चान्तः स्यात् / उष्णीषः मुकुटं शिरोवेष्टनं च /

Page #826
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. ऋपनहिहनिकलिचलिचपिवपिकृपिहयिभ्य उषः // 557 // एभ्य उषः प्रत्ययः स्यात् / ऋशु गतौ / अरुषः व्रणः हयः आदित्यः वर्णः रोषश्च / पृश् पालनपूरणयोः / परुषः कर्कशः। णहीच बन्धने / नहुषः पूर्वो राजा / हनंक हिंसागत्योः / हनुषः क्रोधः राक्षसश्च / कलि शब्दसंख्यानयोः / कलुषम् अप्रसन्नं पापं च / चल कम्पने / चलुषः वायुः। चप सान्वने / चपुषः शकुनिः / डुवपीं बोजसन्ताने / वपुषः वर्णः / कृपौङ् सामर्थे / कल्पुषः क्रियानुगुणः। हय क्लान्तौ च / हयुषा ओषधिः / विदिपृभ्यां कित् // 558 // आभ्यां किदुषः प्रत्ययः स्यात् / विदक् ज्ञाने। विदुषः विद्वान् / पृश् पालनपूरणयोः / पुरुषः पुमान् आत्मा च / ___ अपुषधनुषादयः // 559 // अपुषादयः शब्दा उपप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / आमोतेईस्वश्च / अपुषः अग्निः सरोगश्च / दधातेर्धन् च / धनुषः शैलः। आदिग्रहणाल्लसुषादयो भवन्ति। ___खलिफलिपृकृजलम्बिमञ्जिपीविहन्यङ्गिमाङ्गिगण्ड्यर्तिभ्य ऊषः // 560 // एभ्य ऊपः प्रत्ययः स्यात् / खल संचये च / खलूपः म्लेच्छनातिः / फल निष्पत्तौ / फलूषः वीरुत् / ग्ट वरणे। वरूषः भाजनम् / पश् पालनपूरणयोः / परूषः वृक्षविशेषः / कृत् विक्षेपे / करूषाः जनपदः। जृषच जरसि / जरूषः आदित्यः / लबुङ् अवलंसने च / लम्बूषः नीरकदम्बः निचुलश्च / मञ्जिः पीयिश्च सौत्रौ / मञ्जूषा काष्ठकोष्ठः। पीयूषं प्रत्याप्रसवक्षीरविकारः अमृतं घृतं च / हनंक हिंसागत्योः। हनूषः राक्षसः / अगु गतौ। अङ्गुषः शकुनिजातिः हस्ती बाणः वेगश्च / मगु गतौ / मञ्जूषः जलचरशकुनिः। गडु वदनैकदेशे / गण्डूषः द्रवकवलः / ऋक् गतौ / अरूषः रविः / ___ कोरदूषाटरूषकारूषशलूपिञ्जूषादयः // 561 // एते ऊपप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कुरेरदोऽन्तश्च / कोरदूषः कोद्रवः। अटेराङ्पूर्वस्य चारोऽन्तश्च / आटरूषः वासः। अटनं रूपतीति तु अटरूषः पृषोदरादित्वात् / कृगो वृद्धिश्च / कारूषाः जनपदः / शलेरै चातः / शैलूपः नटः। पिजुण हिंसादौ / पिञ्जूषः कर्णशष्कुल्याभोगः। आदिशब्दात् प्रत्यूषाभ्यूषादयो भवन्ति / / ___ कलेर्मषः // 562 // कलि शब्दसंख्यानयोरित्यस्मान्मषः प्रत्ययः स्यात् / कल्मषं पापम् /

Page #827
814 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते कुलेश्च माषक् // 563 // कुल बन्धुसंस्त्यानयोरित्यस्मात् कलेश्च किन्माषः प्रत्ययः स्यात् / कुल्माषः अर्धखिन्नमाषादि / कल्माषः शबलः। मावावद्यमिकमिहनिमानिकष्यशिपचिमुचियजिवृतृभ्यः सः॥५६४॥ एभ्यः सः प्रत्ययः स्यात् / मांक माने / मासः त्रिंशद्रात्रः। वॉक गतिगन्धनयोः / वासः आटरूषकः। वद व्यक्तायां वाचि / वत्सः तर्णकः ऋषिः प्रियस्य च पुत्रस्याख्यानम् / अम गतौ / अंसः भुजशिखरम् / कमूङ् कान्तौ / कंसः लोहजातिः विष्णोररातिः हिरण्यमानं च / हनंक हिंसागत्योः। हंसः श्वेतच्छदः / मानि पूजायाम् / मांसं तृतीयो धातुः / कष हिंसायाम् / कक्षः तृणं गहनारण्यं शरीरावयवश्च / अशौटि व्याप्तौ / अक्षाः प्रासकाः / अक्षाणि इन्द्रियाणि रथचक्राणि च / डुपचीष पाके / पक्षः अर्धमासः वर्गः शकुन्यवयवः सहायः साध्यं च / मुच्छंती मोक्षणे / मोक्षः मुक्तिः / यजी देवपूजादौ / यक्षः गुह्यकः / वृश् िवरणे / वर्सः देशः समुद्रश्च / तृ प्लवनतरणयोः। तर्सः वीतंसः सूर्यश्च / वर्सतर्सयोर्बाहुलकान्न षत्वम् / व्यवाभ्यां तनेरीच वेः // 565 // वि अब इत्येताभ्यां परात् तनोतेः सः प्रत्ययो वेरीकारश्चान्तादेशः। वीतंसः शकुन्यवरोधः। अवतंसः कर्णपूरः।। प्लुषेः प्लष् च // 566 // प्लुषू दाह इत्यस्मात् सः प्रत्ययोऽस्य च प्लष् इत्यादेशः स्यात् / प्लक्षं नक्षत्रं वृक्षश्च / ऋजिरिषिकुषिकृतिव्रश्च्युन्दिशभ्यः कित् // 567!! एभ्यः कित सः प्रत्ययः स्यात् / ऋजि गत्यादौ / ऋक्षं नक्षत्रम् / ऋक्षः अच्छभल्लः / रिष हिंसायाम् / रिक्षा यूकाण्डम् / लत्वे लिक्षा सैव / कुष्श् निष्कर्षे / कुक्षः गर्भः / कुक्षं गर्तः। कृतैत् छेदने / कृत्सः गोत्रकृत् ओदनं वक्त्रं दुःखजातं च / ओटश्चौत छेदने / वृक्षः पादपः / उन्दैप क्लेदने / उत्सः समुद्रः आकाशं जलं जलाशयश्च / उत्सं स्रोतः / शृश् हिंसायाम् / शीर्ष शिरः। गुधिगृधेस्त च // 568 // आभ्यां कित् सः प्रत्ययस्तकारश्चान्तादेशः स्यात् / गुधच परिवेष्टने / गुत्सः रोषः तृणजातिश्च / गृधूच अभिकाङ्क्षायाम् / गृत्सः विप्रः श्वा गृध्रः अभिलाषश्च / तकारविधानमादिचतुर्थबाधनार्थम् / तप्याणिपन्यल्यविरधिनभिनम्यमिचमितमिचट्यतिपतेरसः // 569 // एभ्योऽसः प्रत्ययः स्यात् / तपं संतापे / तपसः आदित्यः पशुः धर्मः धर्मश्च / अण शब्दे / अणसः शकुनिः। पनि स्तुतौ / पनसः फलवृक्षः / अली भूषणादौ / अलस;

Page #828
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमवृहत्पक्रिया. 815 निरुत्साहः। अव रक्षणादौ / अवसः भानुः राजा च / अवसं चापं पाथेयं च / रघौच हिंसासंराद्धयोः। 'रध इटि तु परोक्षायामेव' इति नागमे रन्धसः अन्धकजातिः / णभच् हिंसायाम् / नभसः ऋतुः आकाशः समुद्रश्च / णमं प्रवत्वे / नमसः वेत्रः प्रणामश्च / अम गतौ / अमसः कालः आहारः संसारः रोगश्च / चमू अदने / चमसः सोमपात्रं मन्त्रपूतं पिष्टं च / चमसी मुद्गादिभित्तकृता / तमूच् काङ्क्षायाम् / तमसः अन्धकारः। तमसा नाम नदी / चटण भेदे / चटसः चर्मपुटः। अत सातत्यगमने / अतसः वायुः आत्मा वनस्पतिश्च / अतसी ओषधिः / पत्ल गतौ / पतसः पतङ्गः। मृवयिभ्यां णित् // 570 // आभ्यां णिदसः प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / सारसः पक्षिविशेषः / वयि गतौ / वायसः काकः। वहियुभ्यां वा // 571 // आभ्यामसः प्रत्ययः स च णिद्वा / वहीं प्रापणे। वाहसः अनड्वान् शकटम् अजगरः वहनजीवश्च / वहसः अनड्वान् शकटश्च / युक् मिश्रणे / यावसं भक्तं तृणं मित्रं च / यवसम् अश्वादिघासः अन्नं च।। दिवादिरभिलभ्युरिभ्यः कित् // 572 // दिवादिभ्यो रभिलभ्युरिभ्यश्च किदसः प्रत्ययः स्यात् / दीव्यतेः-दिवसः वासरः। बीड्यतेः लत्वे बीलसः लज्जावान् / नृत्यतेः नृतसः नर्तकः / तिप्यतेः क्षिपसः योद्धा। सीव्यतेः सिवसः श्लोकः वस्त्रं च / श्रीव्यतेः श्रिवसः गतिमान् / इष्यतेः इषसः इष्वाचार्यः। रभि राभस्ये / रभसः संरम्भः उद्धर्षः अगम्भीरश्च / डुलभिष् प्राप्तौ / लभसः याचकः प्राप्तिश्च / उरिः सौत्रः / उरसः ऋषिः / फनसतामरसादयः॥५७३।। फनसादयः शब्दा असप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। फण गतौ नश्च / फनसः पनसः / तमेररोऽन्तो वृद्धिश्च / तामरसं पद्मम् / आदिग्रहणात् कीकसबुक्कसादयो भवन्ति / युबलिभ्यामासः // 574 // आभ्यामासः प्रत्ययः स्यात् / युक् मिश्रणे / यवासः दुरालभा / बल प्राणनधान्यावरोधयोः / बलासः श्लेष्मा। किलेः कित् // 575 / / किलत् श्वैत्यक्रीडनयोरित्यस्मात् किदासः प्रत्ययः स्यात् / किलासं सिध्मम् / किलासी पाककर्परम् / तलिकसिभ्यामीसण // 576 // आभ्यामीसण प्रत्ययः स्यात् / तलण प्रतिष्ठायाम् / तालीसं गन्धद्रव्यम् / कस गतौ / कासीसं धातुजमौषधम् /

Page #829
[ कृदन्ते 816 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. ___ सेर्डित् // 577 // पिंग्ट् बन्धने इत्यस्मात् डिदीसण् प्रत्ययः स्यात् / सीसं लोहजातिः। पेरुसः // 578 // त्रपौषि लज्जायामित्यस्मादुसः प्रत्ययः स्यात् / त्रपुसं कर्कटिका / विधानसामर्थ्यात् पखाभावः। पटिवीभ्यां टिसडिसौ // 579 // आभ्यां यथासंख्यं टिसो डित् इसश्च प्रत्ययः स्यात् / पट गतौ / पहिसः आयुधविशेषः। वींक् प्रजनादौ / बिसं मृणालम् / तसः // 580 // पटिवीभ्यां तसः प्रत्ययः स्यात् / पट्टसः त्रिशूलम् / वेतसः वानीरः। ___ इणः // 581 // एतेस्तसः प्रत्ययः स्यात् / एतसः अध्वर्यः / पीङो नसक् // 582 / / पीच पाने इत्यस्मात् किन्नसः प्रत्ययः स्यात् / पीनसः श्लेष्मा। कृकुरिभ्यां पासः // 583 // आभ्यां पासः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे / कर्पासः पिचुप्रकृतिः वीरुच्च / कुरत् शन्दे / कूर्पासः कन्चुकः। कालकुलिभ्यां मासक् // 584 // आभ्यां कित् मासः प्रत्ययः स्यात्। कलि शब्दसंख्यानयोः। कल्मासं शबलम् / कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / कुल्मासः अर्धखिन्न माषादि। अलेरम्बुसः // 585 // अली भूषणादावित्यस्मादम्बुसः प्रत्ययः स्यात् / अलम्बुसः यातुधानः / अलम्बुसा नाम ओषधिः। लूगो हः // 586 // लुनातेईः प्रत्ययः स्यात् / लोहं सुवर्णादि / . कितो गे च // 587 // कित् निवासे इत्यस्मात् हः प्रत्ययोऽस्य च गे इत्यादेशः / गेहं गृहम् / हिंसेः सिम् च // 588 // हिमुप् हिंसायामित्यस्माद्धः प्रत्ययोऽस्य च सिमित्यादेशः। सिंहः मृगराजः / कृपकटिपटिमटिलटिललिपलिकल्यनिरगिलगेरहः॥५८९॥ एभ्योऽहः प्रत्ययः स्यात् / कृत् विक्षेपे / करहः धान्यावपनम् / पृश् पालनपूरणयोः। परहः शंकरः। कटे वर्षाचरणयोः। कटहः पर्जन्यः कर्णवच्च कालायसभाजनम् / पट गतौ / पटहः वाद्यविशेषः / मट सादे, सौत्रः / मटहः हस्खः / लट बाल्पे / लटति

Page #830
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 817 विलसति लटहः विलासवान् / ललिण् ईप्सायाम् / ललहः लीलावान् / पल गतौ / पलहः आवापः। कलि शब्दसंख्यानयोः / कलहः युद्धम् / अनक प्राणने / अनहः नीरोगः / रगे शङ्कायाम् / रगहः नटः / लगे सङ्गे / लगहः मन्दः। पुले कित् // 590 / / पुल महत्त्व इत्यस्मात् किदहः प्रत्ययः स्यात् / पुलहः प्रजापतिः। काटिशयिभ्य आहः // 591 // एभ्य आहः प्रत्ययः स्यात् / ग्ट वरणे / वराहः सूकरः। कटे वर्षावरणयोः। कटाहः कर्णवत् कालायसभाजनम् / शमूत्र उपशमे / शमाहः आश्रमः। विलेः कित् // 592 / / विलत् वरणे इत्यस्मात् किदाहः प्रत्ययः स्यात् / विलाहः रहः। निर इण ऊहश् // 593 // निपूर्वात् इंण्क् गतावित्यस्माच्छिद्हः प्रत्ययः स्यात् / निर्वृहः सौधादिकाष्ठनिर्गमः / दस्त्यूहः // 594 // ददातेस्त्यूहः प्रत्ययः स्यात् / दात्यूहः पक्षिविशेषः / अनेरोकहः // 595 // अनक् पाणने इत्यस्मादोकहः प्रत्ययः स्यात् / 'अनोकहः वृक्षः / वलेरक्षः // 596 // वलि संवरणे इत्यस्मादक्षः प्रत्ययः स्यात् / वलक्षः शुक्लः। लाक्षाद्राक्षामिक्षादयः // 597 // लाक्षादयः शन्दा अक्षप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / लसेरा च / लाक्षा जनु / रसेन॑ च / द्राक्षा मृद्वीका / आयूर्वान्मृदेरत्यस्वरादेर्लुक् प्रत्ययादेरित्वं च / आमिक्षा हविर्विशेषः / आदिग्रहणात् चुप मन्दायां गतावित्यस्य चोक्षः ग्रामरागः शुद्धं च / एवं पीयूक्षादयोऽपि / ___ समिनिकषिभ्यामाः // 598 // संपूर्वादिण्क् गतावित्यस्मात् निपूर्वात् कष हिंसायामित्यस्माच आः प्रत्ययः स्यात् / समया निकषा पर्वतम् / समीपासूयावाचिनावेतौ। दिविपुरिदृषिमृषिभ्यः कित् // 899 // एभ्यः किदाः प्रत्ययः स्यात् / दिवूच क्रीडाजयेच्छापणिद्युतिस्तुतिगतिषु / दिवा अहः / पुरत् अग्रगमने / पुरा भूतकालवाची / वृष सेचने / वृषा प्रबलमित्यर्थः / मृषीच तितिक्षायाम् / मृषा अभूतमित्यर्थः। वेः साहाभ्याम् // 600 / विपूर्वाभ्यां षोंच् अन्तकर्मणि, ओहांक त्यागे 103

Page #831
818 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते इत्येताभ्यां आः प्रत्ययः स्यात् / विसाः चन्द्रमाः बुद्धिश्च / तालव्यान्तोऽयमित्येके। विहाः विहगः स्वर्गश्च / मिथिदिशिभ्यस्थयट्याश्वान्ताः // 601 // एभ्यः किदाः प्रत्ययः स्यात् यथासंख्यं थकारयकारख्यकाराश्चान्ताः स्युः / ऋग्ट वरणे / वृथा अनर्थकम् / मिथग् मेधाहिंसयोः। मिथ्या मृषा निष्फलं च / दिशीत् अतिसर्जने / दिष्ट्या प्रीतिवचनम् / ___ मुचिस्वदेर्ध च // 602 // आभ्यां किदाः प्रत्ययो धकारश्चान्तस्य स्यात् / मुच्छंती मोक्षणे / मुधा अनिमित्तम् / ष्वदि आस्वादने / स्वधा पिबलिः। ___ सोबॅग आह च // 603 // सुपूर्वाद् ब्रूतेराः प्रत्ययोऽस्य चाहादेशः स्यात् / खाहा देवतातर्पणम् / सनिक्षामदुषेः॥६०४।। एभ्यो धातुभ्य आः प्रत्ययः स्यात् / षणूयी दाने। सना नित्यम् / क्षमौषि सहने / क्षमा भूः क्षान्तिश्च / दुषंच वैकृत्ये / दोषा रात्रिः। डित् // 608 // धातोर्बहुलमाः प्रत्ययः स च डिन स्यात् / मनिच ज्ञाने। मा निषेधे / षोंच अन्तकर्मणि / सा अवसानम् / अनक् प्राणने / आ स्मरणादौ / पीच् पीतौ / मा स्मयने / हनक हिंसागत्योः / हा विषादे / वन भक्तौ / वा विकल्पे। रांक् दाने / रा दीप्तिः / भांक दीप्तौ। भा कान्तिः / सहपूर्वः सभा परिषत् / नाम्नीति सहस्य सः। ___स्वरेभ्य इः // 606 // खरान्तेभ्यो धातुभ्यः इः प्रत्ययः स्यात् / जिं अभिभवे / जयिः राजा / हिंट गतिवृद्धयोः। हयिः कामः। रुक् शन्दे / रविः सूर्यः / कुंक शब्दे / कविः काव्यकर्ता / ष्टुंग्क् स्तुतौ / स्तविः उद्गाता / लूग्श छेदने / लविः दात्रम् / पूर पवने। पविः वायुः वज्रं पवित्रं च / भू सत्तायाम् / भविः सत्ता चन्द्रः विधिश्च / ऋक् गतौ / अरिः शत्रुः / हंग् हरणे / हरिः इन्द्रः विष्णुः चन्दनम् मर्कटादिश्च / हरयः शक्राश्वाः / टुडु,ग्क् पोषणे च / भरिः वसुधा / सुं गतौ / सरिः मेघः / पृश् पालनपूरणयोः। परिः भूमिः / तृ प्लवनतरणयोः / तरिः नौः। दृश् विदारणे / दरिः महाभिदा / मृश् हिंसायाम् ण्यन्तः। मारिः अशिवम् / वृगश् वरणे / वरिः विष्णुः / ण्यन्ताद् वारिः हस्तिबन्धनम् / वारि जलम् / * पदिपठिपचिस्थलिहलिकलिबलिवलिवल्लिपल्लिकटिचटिवटिवधिगाध्यर्चिवन्दिनन्यविवशिवाशिकाशिछर्दितन्त्रिमन्त्रिखण्डिमण्डिचण्डि

Page #832
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 819 यत्यञ्जिमस्यसिवनिध्वनिसनिगमितमिग्रन्थिश्रन्थिजनिमण्यादिभ्यः // // 607 / / एभ्य इ. प्रत्ययः स्यात् / पदिंच गतौ / पदिः राशिः मोक्षमार्गश्च। पठ व्यक्तायां वाचि / पठिः विद्वान् / डुपचीं पाके / पचिः अग्निः / ष्ठल स्थाने / स्थलिः दानशाला / हल विलेखने / हलिः हलः। कलि शब्दसंख्यानयोः। कलिः कलहः युगं च / बल प्राणनधान्यावरोधयोः / बलिः देवतोपहारः दानवश्व / वलि वल्लि संवरणे / वलिः खक्तरङ्गः। वल्लिः हिरण्यशलाका लता च / पल्ल गतौ। पल्लिः मुनीनामाश्रमः व्याधसंस्त्यायश्च / कटे वर्षावरणयोः। कटिः स्वाङ्गम् / चटण् भेदे / चटिः वर्णः। वट वेष्टने / वटिः गुलिका तन्तुः सूना च नाभिः वर्णश्च / बधि बन्धने। बधिः कियाशब्दः / गाधृङ् प्रतिष्ठालिप्साग्रन्थेषु / गाधिः विश्वामित्रपिता / अर्च पूजायाम् / अचिः अग्निशिखा / वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः / वन्दिः ग्रहणिः / टुनदु समृद्धौ / नन्दिः ईश्वरप्रतीहारः भेरिश्च / अव रक्षणादौ / अविः ऊर्णायुः / वशक् कान्तौ / वशिः वशिता / वाशिच शब्दे / वाशिः प्रकान्तिः रश्मिः गोमायुः अग्निः शब्दः प्रजनप्राप्ता चतुष्पात् जलदश्च / काशृङ् दीप्तौ / काशयः जनपदः / छर्दण् वमने / छर्दिः वमनम् / तन्त्रिण कुटुम्बधारणे / तन्त्रिः वीणासूत्रम् / मन्त्रिण गुप्तभाषणे ! मन्त्रिः सचिवः / खडुण् भेदे / खण्डिः प्रद्वारम् / मडु भूषायाम् / मण्डिः मृद्भाजनपिधानम् / चडुङ् कोपे / चण्डिः भामिनी / यतैङ् प्रयत्ने / यतिः भिक्षुः। अञ्जोए व्यक्तिम्रक्षणगतिषु / अञ्जिः सजः पेषणी पेजः गतिश्च / समञ्जिः शिश्नः। मसैच परिणामे / मसिः शस्त्री। अमू क्षेपणे / असिः खड्गः / वनूयी याचने / वनिः साधुः याच्या खकुनिः अग्निश्च / ध्वन शब्दे / ध्वनिः नादः / षण भक्तौ / सनिः संभक्ता पन्था दानं म्लेच्छः नदीतटं च / गम्लं गतौ / गमिः आचार्यः / तमूच काङ्क्षायाम् / तमिः अलसः / ग्रन्थश संदर्भ, श्रन्थश् मोचनपतिहर्षयोः। ग्रन्थिः श्रन्थिश्च पर्व संध्यादि / जनैचि प्रादुर्भावे / जनिः वधूः कुलाङ्गना भगिनी प्रादुर्भावश्च / मण शब्दे / मणिः रत्नम् / आदिग्रहणात् वहीं प्रापणे / वहिः अश्वः / खाह भक्षणे / खादिः श्वा / दधि धारणे / दधि क्षीरविकारः / खल संचये च / खलिः पिण्याकः / शचि व्यक्तायां वाचि / शची इन्द्राणी / ' इतोऽत्यर्थात् ' इति गौरादित्वाद्वा डीः इत्यादयोऽपि भवन्ति / किलिपिलिपिशिचिटित्रुटिशुपिठतुण्डि कुण्डिमण्डिहुण्डिहिण्डिपि

Page #833
820 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्वे ण्डिचुल्लिघुधिमिथिरुहिदिविकीर्त्यादिभ्यः // 608 // एभ्य इः प्रत्ययः स्यात् / किलत् श्वैत्यक्रीडनयोः / केलिः क्रीडा / पिलण क्षेपे / पेलिः क्षुद्रपेला। पिशत् अवयवे / पेशिः मांसखण्डम् / चिट प्रेष्ये / चेटिः दारिका प्रेष्या च / त्रुटत् छेदने ण्यन्तः त्रोटि: चन्चुः। शुठु शोषणे। शुण्ठिः विश्वभेषजम् / तुडुङ् तोडने / तुण्डिः आस्यं प्रवृद्धा च नाभिः / कुडुङ् दाहे / कुण्डिः जलभाजनम् / भडुङ् परिभाषणे। भण्डिः शकटम् / हुडुङ् संघाते / हुण्डिः पिण्डित ओदनः। हिडुङ् गतौ च। हिण्डिः रात्रौ रक्षाचारः। पिडुङ् संघाते / पिण्डिः निष्पीडितस्नेहःपिण्डः / चुल्ल भावकरणे / चुल्लिः रन्धनस्थानम् / बुधिंच ज्ञाने / बोधिः सम्यग्ज्ञानम् / मिथग मेधाहिंसयोः / मेथिः खलमध्यस्थूणा / रुहं बीजजन्मनि / रोहिः सस्यं जन्म च / दिवूच् क्रीडादौ / देविः भूमिः। कृतण संशब्दने णिजन्तः / कीर्तिः यशः। आदिग्रहणादन्येऽपि / नाम्युपान्त्यकृगृशृपृपूभ्यः कित् // 609 // नाम्युपान्त्येभ्यः क्रादिभ्यश्च किदिः प्रत्ययः स्यात् / लिखत् अक्षरविन्यासे / लिखिः शिल्पम् / शुच शोके / शुचिः पूतः विद्वान् धर्मः आषाढश्च / रुचि अभिपीत्यां च / रुचिःदीप्तिः अभिलाषश्च। भुजंप पालनाभ्यवहारयोः। भुजिः अनिः राजा कुटिलं च / कुणत् शब्दोपकरणयोः। कुणिः विकलो इस्त; हस्तविकलश्च / सृजत् विसर्गे। सृजिः पन्थाः। द्युति दीप्तौ। धुतिः दीप्तिः। ऋत् घृणागतिस्पर्धेषु। ऋतिः यतिः। छिद्रूपी द्वैधीकरणे। छिदिः छेत्ता पशुश्च / मुदि हर्षे / मुदिः बालः। भिदंपी विदारणे / भिदिः वज्र सूचकः भेत्ता च / अछूपी दीप्तिदेवनयोः / दिः रथकारः। लिपीत् उपदेहे / लिपिः अक्षरजातिः / तुर खरणे, सौत्रः / तुरिः तन्तुवायोपकरणम् / डुलण उत्क्षेपे। डुलिः कच्छपः / विषीं दीप्तौ। लिपिः दीप्तिः। विपिमान राजवर्चस्खी च / कृषीत् विलेखने / कृषिः कर्षणं कर्षणभूमिश्च / ऋपैत् गतौ / ऋषिः मुनिः वेदश्च / कुषश् निष्कर्षे / कुषिः शुषिरम् / शुपंच शोषणे / शुपिः छिद्रं शोषणं च / हृषू अलीके / हृषिः अलीकवादी दीप्तिः तुष्टिश्च / ष्णुहौच उद्गिरणे / स्नुहिः वृक्षः। कृत् विक्षेपे / किरिः सूकरः मूषिकः गन्धर्वः गर्तश्च / गृत् निगरणे। गिरिः नराः कन्दुकश्च / शृश् हिंसायाम् / शिरिः हिंस्रः खड्गः शोकः पाषाणश्च / पृश् पालनपूरणयोः। पुरिः नगरी राजा पूरयिता च / पूङ पवने / पुविः वातः।। विदितेर्वा ॥६१०॥आभ्यामिः प्रत्यय: स्यात् स. च किद्वा। विदक् ज्ञाने।

Page #834
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 821 विदिः शिल्पी / वेदिः इज्यादिस्थानम् / वृतूङ् वर्तने / वृतिः कण्टकशाखावरणम् / निर्वृतिः सुखम् / वर्तिः द्रव्य दीपाकं च / तृभ्रम्यद्यापिदम्भिभ्यस्तित्तिरभृमाधापदेभाश्च // 611 // एभ्यः किदिः प्रत्यय एषां च यथासंख्यं तित्तिरभ्रमअधापदेभ इत्यादेशाः स्युः। तृ प्लवनतरणयोः। तित्तिरिः पक्षिजातिः प्रवक्ता च वेदशाखायाः / भ्रम् चलने / भृमिः वायुः हस्ती जलं च / बाहुलकाव भृमादेशाभावे भ्रमिः भ्रमः / अदंक भक्षणे। अधि उपरिभावे / अध्यागच्छति / आप्लंट् व्याप्तौ। अपि समुच्चयादौ / प्लक्षोऽपि, न्यग्रोधोऽपि / दम्भूट दम्भे / देभिः शरासनम् / ___ मनेरुदेतौ चास्य वा // 612 // मनिंच ज्ञाने इत्यस्मादिः प्रत्ययोऽकारस्य च उकारैकारौ वा स्याताम् / मुनिः ज्ञानवान् / मेनिः संकल्पः। मनिः धूमवतिः। क्रमितमिस्तम्भेरिच नमेस्तु वा // 613 // एभ्यः किदिः प्रत्ययोऽकारस्य चेकारः स्यात् नमेः पुनरकारस्येकारो विकल्पेन / क्रम् पादविक्षेपे / क्रिमिः क्षुद्रजन्तुः। तमूच काङ्क्षायाम् / तिमिः महामत्स्यः / स्तम्भिः सौत्रः / स्तिभिः केतकादिसूची हृदयं समुद्रश्च / णमं महत्वे / निमिः राजा / नमिः विद्याधराणामाधः तीर्थकरश्च / अम्भिकुण्ठिकम्प्यहिभ्यो नलुक् च // 614 // एभ्य इ. प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / अभुङ् शब्दे / अभि आभिमुख्येऽव्ययम् / अभ्यग्नि शलभाः पतन्ति / कुटु आलस्ये च / कुठिः वृक्षः पापं वृषलः देहः गेहं कुठारश्च / कपुङ चलने / कपिः अग्निः वानरश्च / अहुङ् गतौ / अहिः सर्पः वृत्रः वपश्च / उभेदत्रौ च // 615 // उभत पूरणे इत्यस्मादिः प्रत्ययोऽस्य च द्व त्र इत्यादेशौ स्याताम् / द्वौ / द्वितीयः / द्विमुनि व्याकरणस्य / त्रयः / तृतीयः / त्रिमुनि व्याकरणस्य / नीवीप्रहृभ्यो डित् // 616 // एभ्यो डिदिः प्रत्ययः स्यात् / णींग पापणे। निवसति / वीक प्रजनादौ / विः तन्तुवायः पक्षी उपसर्गश्च / यथा-विभवति / हंग् हरणे प्रपूर्वः / पहिः कूपः उदपानं च / वौ रिचेः स्वरान्नोऽन्तश्च // 617 // वावुपसर्गे सति रिचंपी विरेचने इत्यस्मादिः प्रत्ययः स्वरात्परो नोऽन्तश्च / विरिश्चिः ब्रह्मा / कमिवमिजमिघसिशलिफलितलितडिवजिवजिवजिराजिपणिव

Page #835
822 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते णिवादसदिहदिहनिसहिवहितपिवपिभटिकश्चिसंपतिभ्यो णित्॥६१८॥ एभ्यो णिदिः प्रत्ययः स्यात् / कमूङ कान्तौ / कामी वसुकः कामी च / टुवम् उद्गिरणे / वामिः स्त्री / जमू अदने / जामिः भगिनी तृणं जनपदश्चैकः। घस्लं अदने / घासिः संग्रामः गर्तः अग्निः बहुभुक् च / शल गतौ / शालिः त्रीहिराजः। फल निष्पत्तौ / फालिः दलम् / तलण प्रतिष्ठायाम् / तालिः वृक्षजातिः / तडण् आघाते / ताडिः स एव / वज ब्रज ध्वज गतौ / वाजिः अश्वः पुंखावसानं च / वाजिः पद्धतिः पिटकजातिश्च / ध्वाजिः पताका अश्वश्च / राजग दीप्तौ / राजिः पङ्क्तिः लेखा च / पणि व्यवहारस्तुत्योः / पाणिः करः। वण शब्दे / वाणिः वाक् / न्याम्-वाणी / वद व्यक्तायां वाचि / वादिः वाग्मी वीणा च / षद्ल विशरणगत्यवसादनेषु / सादिः अश्वारोहः सारथिश्च / हदि पुरीषोत्सगे / हादिः लूता / हनं हिंसागत्योः / घातिः पहरणम् / केचित्तु हानिः अर्थनाश उच्छित्ति*चेति उदाहरन्ति, तत्र बाहुलकात् णिति घात् इति घात् न भवति / बाहुलकादेव णित्त्वविकल्पे हनिः आयुधम् / पहि मर्षणे। साहिः शैलः। वहिं प्रापणे। वाहिः अनड्वान् / तपं सन्तापे। तापिः दानवः / डुवपी बीजसन्ताने। वापिः पुष्करिणी / भट भृतौ / भाटिः सुरतमूल्यम् / कचुङ् दीप्तौ / काश्चिः मेखला पुरी च / णित्करणादनुपान्त्यस्यापि वृद्धिः / पत्ल गतौ संपूर्वः। संपातिः पक्षिराजः। कृशृकुटिग्रहिखन्यणिकष्यालिपलिचरिघसिगण्डिभ्यो वा // 619 // एभ्य इ. प्रत्ययः स च णिद्वा। डुकंग करणे / कारिः शिल्पी। करिः हस्ती विष्णुश्च / शुश हिंसायाम् / शारिः द्यूतोपकरणं हस्तिपर्याणं शारिका च। शरिः हिंसा शूलश्च / कुटत् कौटिल्ये / कोटि; अस्रिः अग्रभागः अष्टमं वाऽङ्कस्थानं च / कुटिः गृहं शरीराङ्गं च / ग्रहीश उपादाने / ग्राहिः पतिः / ग्रहिः वेणुः। खनग अवदारणे / खानिः खनिश्च निधिः आकरः तडागं च / अण शब्दे / आणिः अणिश्च द्वारकीलिका / कप हिंसायाम् / काषिः कर्षकः / कषिः निकपोपलः काष्ठम् अश्वकर्णः खनित्रं च / अली भूषणादौ / आलिः पङ्क्तिः सखी च / अलिः भ्रमरः। पल गतौ। पालिः जलसेतुः कर्णपर्यन्तश्च। पलिः संस्त्यायः। चर भक्षणे च / चारिः पशूनां भक्ष्यम् / चरिः प्राकारशिखरम् विषयः वायुः पशुः केशोर्णा च / वसं निवासे / वासिः तक्षोपकरणम् / वसिः शय्या अग्निः गृह रात्रिश्च / गडु वदनैकदेशे / गण्डिः गण्डिका। णित्त्वपक्षे तु अनुपान्त्यस्यापि वृद्धौ गाण्डिः धनुष्पर्व /

Page #836
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 823 पादाचात्यजिभ्याम् // 620 // पादशब्दपूर्वाभ्यां केवलाभ्यां चाऽत्यजिभ्यां णिदिः प्रत्ययः स्यात् / अत सातत्यगमने। अज क्षेपणे च / पादाभ्यामतत्यजति वा पदातिः पदाजिः। 'पदः पादस्याज्यातिगोपहते ' इति पदभावः / उभावपि पत्तिवाचिनौ / आतिः पक्षी / सुपूर्वात् स्वातिः वायव्यनक्षत्रम् / आजिः संग्रामः स्पर्धावधिश्च / नहेर्भ च ॥६२१॥णहींच् बन्धने इत्यस्माणिदिः प्रत्ययो भकारश्चान्तादेशः। नाभिः अन्त्यकुलकरः चक्रमध्यं शरीरावयवश्च / ___ अशोरश्वादिः // 622 // अशौटि व्याप्तावित्यस्माणिदिः प्रत्ययो रेफश्च धातोरादिः स्यात् / राशिः समूहः नक्षत्रपादनवकरूपश्च मेषादिः / कायः किरिच वा ॥६२३॥कै शब्दे इत्यस्मात् किः प्रत्ययः इकारश्चान्तादेशो वा / किकिः पक्षी विद्वाँश्च / काकिः स्वरदोषः / वर्द्धरकिः // 624 // वर्धण छेदनपूरणयोरित्यस्मादकिः प्रत्ययः स्यात् / वर्द्धकिः तक्षा / सनेर्डखिः // 625 // षणयी दान इत्यस्मात् डिदखिः प्रत्ययः स्यात् / सखा मित्रम् / कोडिखिः // 626 // कुंक शन्दे इत्यस्मात् डिदिखिः प्रत्ययः स्यात् / किखिः लोमसिका। मृश्चिकण्यणिध्यविभ्य ईचिः // 627 // एभ्य ईचिः प्रत्ययः स्यात् / मुंत् प्राणत्यागे। मरीचिः मुनिः मयूखश्च / वोश्वि गतिद्धयोः। श्वयीचिः चन्द्रः श्वयथुश्च / कण अण शब्दे / कणीचिः प्राणी लता चक्षुः शकटं शङ्खश्च / अणीचिः वेणुः शाकटिकश्च / दधि धारणे / दधीचिः राजर्षिः। अव रक्षणादौ / अवीचिः नरकविशेषः। वेगो डित् // 628 // वेंग तन्तुसंताने इत्यस्मात् डिदिचिः प्रत्ययः स्यात् / वीचिः ऊर्मिः। वर्णित् ॥६२९॥वण शब्दे इत्यस्मात् णिदीचिः प्रत्ययः स्यात् / वाणीचिः छाया व्याधिश्च / कृपिशकिभ्यामटिः // 630 // आभ्यामटिः प्रत्ययः स्यात् / कृपौङ् साम. र्थे / कर्मटिः निस्वः / शकुंट शक्तौ / शकटिः शकटः /

Page #837
824 "सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कदन्ते श्रेkिः // 631 // श्रिग सेवायामित्यस्मात् दिः प्रत्ययः स्यात् / श्रेदिः गणितव्यवहारः। चमेरुच्चातः // 632 // चमू अदने इत्यस्मात् दिः प्रत्ययोऽस्योकारश्च / चुण्डिः क्षुद्रवापी। मुषेरुण चान्तः // 633 / / मुष स्तेये इत्यस्मात् दिः प्रत्यय उण चान्तः स्यात् / मुषुण्डिः प्रहरणम् / उणो न गुणो विधानसामर्थ्यात् / / ___ कावावीक्रीश्रिश्रुक्षुज्वरितूरिचूरिपूरिभ्यो णिः // 634 // एभ्यो णिः प्रत्ययः स्यात् / के शब्दे / काणिः वैलक्ष्याननुसर्पणम् / वेंग तन्तुसंताने / वाणिः व्यूतिः। वींक प्रजनादौ / वेणिः कबरी। डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये / क्रेणिः क्रयविशेषः / श्रिग् सेवायाम् / श्रेणिः पङ्क्तिः बलविशेषः / श्रेणयः अष्टादश गणविशेषाः। निपूर्वात् निश्रेणिः संक्रमः / श्रृंट् श्रवणे / श्रोणिः जघनम् / टुक्षुक् शब्दे। क्षोणिः पृथ्वी / ज्वर रोगे / जूणिः ज्वरः वायुः आदित्यः अग्निः शरीरं ब्रह्मा पुराणश्च / तूरैचि त्वरायाम् / तूर्णिः त्वरा मनः शीघ्रश्च / चूरैचि दाहे / चूर्णिः वृत्तिः / पूरैचि आप्यायने / पूर्णिः पूरः।। घृमृकुवृषिभ्यः कित् // 635 / / ऋकारान्तेभ्यो घृ इत्यादिभ्यश्च कित् णिः प्रत्ययः स्यात् / शश् हिंसायाम् / शीणिः रोगः अवयवश्च / स्तग्श आच्छा. दने / स्तीणिः संस्तरः। धुं सेचने / घृणिः रश्मिः ज्वाला निदाघश्च / सृणिः आदित्यः वज्रम् अनिलः अङ्कशः अग्निश्च / कुंक शब्दे / कुणिः विकलो हस्तः हस्तविकलश्च / वृष सेचने / दृष्णिः बस्त: मेष; यदुविशेषश्च / पर्षतेरपीच्छन्त्येके / पृष्णिः रश्मिः। पृषिहृषिभ्यां वृद्धिश्च // 636 // आभ्यां णिः प्रत्ययोऽनयोश्च वृदिः स्यात् / पृषू सेचने। पाणिः पादपश्चाद्भागः पृष्ठपदेशश्च / हृषंच तुष्टौ / हाणिः हरणम् / हूर्णिधूर्णिभूर्णिघूादयः // 637 / / एते णिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / हंग् हरणे, धंग धारणे, भू सत्तायाम् , धुं सेचने, ऊत्वं रश्चान्तो निपात्यते। हूर्णिः कुल्या / धूर्णिः धृतिः / भूर्णिः वे (चे) तनं भूमिः कालश्च / पूर्णिः भ्रमः। आदिग्रहणादन्येऽपि / ऋहसमृधृभृकृतृग्रहरणिः // 638 // एभ्योऽणिः प्रत्ययः स्यात् / कंक्

Page #838
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 825 गतौ / अरणिः अग्निमन्थनकाष्ठम् / हूंग हरणे / हरणिः कुल्या मृत्युश्च / सं गतौ। सरणिः ईषद्गतिः पन्थाः आदित्यः शिरा संघातश्च / मृत् प्राणत्यागे / मरणिः रात्रिः। धुंग धारणे। धरणिः क्षितिः। टुडु,ग्क पोषणे च / भरणिः नक्षत्रम् / डुकृग् करणे। करणिः सादृश्यम् / तृ प्लवनतरणयोः / तरणिः संक्रमः आदित्यः यवाग्रः पतितगोरूपोत्थापनी च यष्टिः / वै दुःखार्थः, दुःखेन तीर्यते इति वैतरणी नदी / ग्रहीथ उपादाने / ग्रहणिः जठराग्निः तदाधारो व्याधिः मेर् मृत्युश्च / कक्रेरिच्चास्य वा // 639 // ककुङ् गतावित्यस्मादणिः प्रत्ययो धातोरस्य चेकारो वा / कङ्कणिः कङ्कणम् / किङ्कणिः घण्टा / ____ककर्णित् // 640 // ककि लौल्ये इत्यस्मात् णिदणिः प्रत्ययः स्यात् / काकणिः मानविशेषः / कृषेश्च चादेः // 641 // कृषीत् विलेखने इत्यस्मादणिः प्रत्यय आदेश्व चकारः स्यात् / चर्षणिः चमूः अग्निः बुद्धिः व्यवसायः वेश्या दृषश्च / क्षिपेः कित् // 642 // लिपीत् प्रेरणे इत्यस्मात् किदणिः प्रत्ययः स्यात् / क्षिपणिः आयुधं बडिशबन्धकः चर्मकृता पाषाणसर्जनी च।। __ आङः कृहशुषेः सनः // 643 // आङः परेभ्यो डुकुंग करणे, हंग् हरणे शुपंच शोषणे इत्येतेभ्यः सन्नन्तेभ्योऽणिः प्रत्ययः स्यात् / आचिकीर्षणिः व्यवसायः। आजिहीर्षणिः श्रीः / आशुशुक्षणिः अग्निः वायुश्च।। ___ वारिसादरािणक् // 644 // एभ्यः किदिणिः प्रत्ययः स्यात् / वृग्ट वरणे ण्यन्तः / वारिणिः पशुः पशुत्तिश्च / सं गतौ / सिणिः अग्निः वज्रं च / आदिग्रहणादन्येऽपि / अदेस्त्रीणिः // 645 // अदक् भक्षणे इत्यस्मात् त्रीणिः प्रत्ययः स्यात् / अत्रीणिः कृमिजातिः। प्लुज्ञायजिषपिपदिवसितसिभ्यस्तिः // 646 // एभ्यस्तिः प्रत्ययः स्यात् / प्लुङ् गतौ / प्लोतिः चीरम् / ज्ञांश् अवबोधने / ज्ञायते त्रैलोक्यस्य त्रातेति ज्ञातिः इक्ष्वाकुवभः स्वजनश्च / यजी देवपूजादौ / यष्टिः दण्डः लता च / षप समवाये / सप्तिः अश्वः / पदिच् गतौ / पत्तिः पदातिः। वसं निवासे / वस्तिः मूत्राधारः चर्मपुटः स्नेहोपकरणं च / तसूच उपक्षये विपूर्वः / वितस्तिः अर्धहस्तः। प्रथेलुक च वा // 647 // प्रथिष् प्रख्यान इत्यस्मात् तिः प्रत्ययोऽन्तस्य च 104

Page #839
826 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते लुग्वा स्यात् / वृक्षं प्रति विद्योतते / प्रतिष्ठितः / पक्षे-प्रत्तिः प्रथनं भागश्च / कोर्यषादिः // 648 // कुंक् शब्दे इत्यस्मात् यषादिस्तिः प्रत्ययः स्यात् / कोयष्टिः पक्षिविशेषः। ग्रो गृष् च // 649 // गृत् निगरणे इत्यस्मात् तिः प्रत्ययोऽस्य च गृप इत्यादेशः स्यात् / गृष्टिः सकृत्प्रसूता गौः। सोरस्तेः शित् // 650 // सुपूर्वात् असक् भुवीत्यमात् शित् तिः प्रत्ययः स्यात् / स्वस्ति कल्याणम् / शित्त्वाद् भूभावाल्लुगभावः / दृमुषिकृषिरिषिविषिशोशुच्यसिपूीणप्रभृतिभ्यः कित् // 651 // एभ्यः कित् तिः प्रत्ययः स्यात् / हूंइत् आदरे। दृतिः छागादिवङ्मयो जलाधारः। मुषश स्तेये / मुष्टिः अङ्गुलिसंनिवेशविशेषः। कृषीत विलेखने / कृष्टिः पण्डितः। रिष् हिंसायाम् / रिष्टिः प्रहरणम् / विष्लंकी व्याप्तौ / विष्टिः अवेतनकर्मकरः / शोंच तक्षणे / शितिः कृष्णः कृशश्च / शुच शोके / शुक्तिः मुक्तादिः। अशौटि व्याप्तौ / अष्टिः छन्दोविशेषः। पूयैङ् दुर्गन्धविशरणयोः। पूतिः दुर्गन्धः दुष्टम् तृणजातिश्च / इंण्क् गतौ / इति हेलादौ / टुइझंग्क् पोषणेच अपूर्वः। प्रभृतिः आदिः। कुच्योर्नोऽन्तश्च // 652 // आभ्यां कित् तिः प्रत्ययो नकारश्चान्तः स्यात् / कुङ् शब्दे / कुन्तिः राजा / कुन्तयः जनपदः / चिंग्ट् चयने / चिन्तिः राजा / __खल्यमिरमिवहिवस्यतॆरतिः // 653 // एभ्योऽतिः प्रत्ययः स्यात् / खल संचये च / खलतिः खल्वाटः / अम् गतौ / अमतिः चातकः छागः प्राट् मार्गः व्याधिः गतिश्च / रमि क्रीडायाम् / रमतिः क्रीडा कामः स्वर्गः स्वभावश्च / वहीं प्रापणे। वहतिः गौः वायुः अमात्यः अपत्यं कुटुम्बं च / वसं निवासे / वसतिः निवासः ग्रामसंनिवेशश्च। कंक् गतौ। अरतिः वायुः सरणम् अमुखं क्रोधः वर्म च। हन्तरंह् च // 654 // हनंक हिंसागत्योरित्यस्मादतिः प्रत्ययोऽस्य च अंह इत्यादेशः / अंहतिः व्याधिः पन्थाः कालः रथश्च / गो बत् च // 655 / / दृग्ट बरणे इत्यस्मादतिः प्रत्ययोऽस्य च बत् इत्यादेशः स्यात् / व्रततिः वल्ली। अश्चः क च वा // 656 // अञ्चू गतौ चेत्यस्मादतिः प्रत्ययोऽस्य च क् इत्यन्तादेशो वा स्यात् / अङ्कतिः वायुः अग्निः प्रजापतिश्च / अश्चतिः अग्निः /

Page #840
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 827 वातेर्णिद्वा // 657 // वाक् गतिगन्धनयोरित्यस्मादतिः प्रत्ययः स च गिद्वा स्यात् / वायतिः वातः / वातिः गन्धमिश्रपवनः / योः कित् // 658 // युक् मिश्रणे इत्यस्मादतिः प्रत्ययः कित् स्यात् / युवतिः तरुणी। ___पातेर्वा // 659 // पांक रक्षणे इत्यस्मादतिः प्रत्ययः स च किद् वा स्यात् / पतिः भर्ता / पातिः भर्ता रक्षिता प्रभुश्च / अगिविलिपुलिक्षिपेरस्तिक // 660 // एभ्यः किदस्तिः प्रत्ययः स्यात् / अग कुटिलायां गतौ। अगस्तिः। विलत् वरणे। विलस्तिः। पुल महत्त्वे / पुलस्तिः / लिपीत् प्रेरणे / लिपस्तिः। एते लौकिका ऋषयः। अगस्तिः वृक्षजातिश्च। गृधेर्गभ च // 661 // गृधूच् अभिकाङ्क्षायामित्यस्मादस्तिक् प्रत्ययो गभ् चास्यादेशः स्यात् / गभस्तिः रश्मिः / वस्यर्तिभ्यामातिः // 662 // आभ्यामातिः प्रत्ययः स्यात् / वसं निवासे / वसातयः जनपदः / ऋक् गतौ / अरातिः रिपुः / अभेर्यामाभ्याम् // 663 // अभिपूर्वाभ्यामाभ्यामातिः प्रत्यय: स्यात् / यांक पापणे / मांक माने / अभियातिः अभिमातिश्च शत्रुः / यजो य च // 664 // यजी देवपूजादावित्यस्मादातिः प्रत्ययोऽस्य च यकारोऽन्तादेशः स्यात् / ययातिः राजा।। वद्यविच्छदिभूभ्योऽन्तिः // 665 // एभ्योऽन्तिः प्रत्ययः स्यात् / वद व्यक्तायां वाचि / वदन्तिः कथा / अव रक्षणादिषु / अवन्तिः राजा / अवन्तयः जनपदः। छदण अपवारणे। युजादिविकल्पितणिजन्तवादण्यन्तः। छदन्तिः गृहच्छादनद्रव्यम् / भू सत्तायाम् / भवन्तिः कालः लोकस्थितिश्च / शकेरुन्तिः // 666 // शक्लंट शक्तावित्यस्मादुन्तिः प्रत्ययः स्यात् / शकुन्तिः पक्षी। नमो दागो डितिः // 667 // नपूर्वाद् इदांग्क् दाने इत्यस्मात् डिदितिः प्रत्ययः स्यात् / अदितिः देवमाता / देङः॥६६८॥ दे रक्षणे इत्यस्मात् डिदितिः प्रत्ययः स्यात् / दितिः असुरमाता। वीसज्यसिभ्यस्थिक् // 669 // एभ्यस्थिक् प्रत्ययः स्यात् / वींक् प्रजना

Page #841
828 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते दिषु / वीथिः मार्गः। पनं सङ्गे। सक्थि ऊरुः शकटाङ्गं च। असूच क्षेपणे / अस्थि पञ्चमो धातुः। ___ सारेरथिः // 670 // सुं गतावित्यस्मात् ण्यन्तादथिः प्रत्ययः स्यात् / सारथिः यन्ता / निषञ्जोर्घित् // 671 // निपूर्वात् षनं सङ्गे इत्यस्मात् घिदथिः प्रत्ययः स्यात् / निषङ्गथिः रुद्रः धनुर्धरश्च / पित्करणं गवार्थम् / उदर्तेर्णिद्वा // 672 // उत्पूर्वांत ऋक् गतावित्यस्मात अथिः प्रत्ययः स च णिद्वा स्यात् / उदारथिः विष्णुः / उदरथिः विप्रः काष्ठं समुद्रः अनवाश्च / ___ अतेरिथिः // 673 // अत् सातत्यगमने इत्यस्मादिथिः प्रत्ययः स्यात् / अतिथिः पात्रतमो भिक्षावृत्तिः। तनेर्डित् // 674 // तनूयी विस्तारे इत्यस्मात् डिदिथिः प्रत्ययः स्यात् / तिथिः प्रतिपदादिः। उषेरधिः / / 675 // उषू दाहे इत्यस्मादधिः प्रत्ययः स्यात् / ओषधिः रद्भिद्विशेषः / विदोरधिक् // 676 // विदक् ज्ञाने इत्यस्मात् किद्रधिः प्रत्ययः स्यात् / विद्रधिः व्याधिविशेषः / वीयुसुवह्यगिभ्यो निः // 677 // एभ्यो निः प्रत्ययः स्यात् / वींक् प्रजनादौ / वेनिः व्याधिः नदी च / युक् मिश्रणे / योनिः प्रजननमङ्गम् उत्पत्तिस्थानं च। पुंग्ट् अभिषवे। सोनिः सवनम् / वहीं प्रापणे। वह्निः पावकः बलीवर्दश्च / अग कुटिलायां गतौ / अग्निः पावकः / धूशाशीको ह्रस्वश्च // 678 // एभ्यो निः प्रत्ययो इस्वश्चैषां स्यात् / धृग्शू कम्पने / धुनिः नदी / शोंच तक्षणे। शनिः सौरिः। शी स्वप्ने / शिनिः यादवः वर्णश्च / लूधूप्रच्छिभ्यः कित् // 679 / / एभ्यः किनिः प्रत्ययः स्यात् / लूग्श छेदने। लूनिः लवनः / धूग्श् कम्पने / धूनिः वायुः। पच्छेत् ज्ञोप्सायाम् / पृश्निः वर्णः अल्पतनुः किरणः स्वर्गश्च / सादिवृत्यमिधम्यश्यटिकट्यवेरनिः // 380 // एभ्योऽनिः प्रत्ययः स्यात् / षद्ल विशरणादौ / सदनिः जलम् / तुङ् वर्तने / वर्तनिः पन्थाः देशनाम च /

Page #842
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 829 अम गतौ / अमनिः अग्निः। धमः सौत्रः। धमनिः मन्या रसवहा च शिरा। अशौटि व्याप्तौ / अशनिः इन्द्रायुधम् / अट गतौ / अटनिः चापकोटिः। कटे वर्षावरणयोः। कटनिः शैलमेखला / अव रक्षणादौ / अवनिः भूः। ___ रजेः कित् // 681 // रञ्जी रागे इत्यस्मात् किदनिः प्रत्ययः स्यात् / रजनिः रात्रिः। अर्तेरनिः // 682 // ऋक् गतावित्यस्मादत्निः प्रत्ययः स्यात् / अरनिः बाहुमध्यं शमः उत्कनिष्ठश्च हस्तः / एधेरिनिः // 683 // एधि वृद्धावित्यस्मादिनिः प्रत्ययः स्यात् / एधिनिः मेदिनी। शकेरुनिः॥६८४॥ शक्लंट शक्तावित्यस्मादुनिः प्रत्ययः स्यात् / शकुनिः पक्षी। अदेर्मनिः॥६८५।। अदंक भक्षणे इत्यस्मान्मनिः प्रत्ययः स्यात् / अग्रनिः पशूनां भक्षणद्रोणी अग्निः जयः हस्ती अश्वः तालु च / ___ दमेदुभिर्दुम् च // 686 / / दमूच् उपशमे इत्यस्मात् दुभिः प्रत्ययोऽस्य च दुमित्यादेशः स्यात् / दुन्दुमिः देवतूर्यम् / नीसाव्युशवलिदलिभ्यो मिः // 687 // एभ्यो मिः प्रत्ययः स्यात् / णींग प्रापणे। नेमिः चक्रधारा। षोंच अन्तकर्मणि / सामि अर्धवाच्यव्ययम् / दृग्ट वरणे / वमिः वल्मीककृमिः / युक् मिश्रणे / योमिः शकुनिः / शृश् हिंसायाम् / शर्मिः मृगः / वलि संवरणे / वल्मिः इन्द्रः समुद्रश्च / दल विशरणे। दल्मिः आयुधम् इन्द्रः समुद्रः शक्रः विषं च / ____अशोरश्चादिः // 688 // अशौटि व्याप्तावित्यस्मान्मिः प्रत्ययो रेफश्च धातो. रादिः स्यात् / रश्मिः प्रग्रहः मयूखश्च / __स्रर्तेरूच्चातः॥६८९॥ आभ्यां मिः प्रत्ययो गुणे च कृतेऽकारस्योकारः स्यात् / सं गतौ / सूमिः स्थूणा / ऋक् गतौ / ऊर्मिः तरङ्गः / ___ कृभूभ्यां कित् // 690 // आभ्यां किन्मिः प्रत्ययः स्यात् / डुकंग करणे। कृमिः क्षुद्रजन्तुजातिः। भू सत्तायाम् / भूमिः वसुधा / कणेर्डयिः // 691 // कण शब्दे इत्यस्मात् डिदयिः प्रत्ययः स्यात् / कयिः पक्षिविशेषः / तङ्किवळ्यङ्गिमङ्क्यंहिशद्यदिसद्याशौवपिवशिभ्यो रिः // 692 //

Page #843
830 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [कृदन्ते एभ्यो रिः प्रत्ययः स्यात् / तकु कृच्छ्रजीवने / तङ्गिः युवा / वकुङ् कौटिल्ये। वतिः शल्यं परशुका रथः अहः कुटिलश्च / अकुङ् लक्षणे / अङ्किः चिन्हं वंशकठिनिकश्च / मकुङ् मण्डने / मङ्किः मण्डनम् शठः प्रवकश्च / अहुङ् गतौ / अंहिः पादः। अङ्ग्रेरप्येके / अघुङ् गत्याक्षेपे / अधिः / शदलं शातने / शद्रिः वज्रः भस्म हस्ती गिरिः ऋषिः शोभनश्च / अदंक भक्षणे / अद्रिः पर्वतः। षदलं विशरणादौ / सद्रिः हस्ती गिरिः मेषश्च / अशौटि व्याप्तौ / अश्रिः कोटिः। डुवपी बीजसन्ताने / वपिः केदारः / वशक् कान्तौ / वश्रिः समूहः / भूस्कुशिविशिशुभिभ्यः कित् // 693 // एभ्यः कित् रिः प्रत्ययः स्यात् / भू सत्तायाम् / भूरि प्रभूतम् , काञ्चनं च / पूत प्रेरणे। मूरिः आचार्यः पण्डितश्च / कुशच् श्लेषणे / कुश्रिः ऋषिः। विशंत प्रवेशने / विश्रिः मृत्युः ऋषिश्च / शुभि दीप्तौ / शुनिः यतिः विप्रः दर्शनीयं शुभं सत्यं च / जृषो रश्च वः // 694 // जृष्च् जरसीत्यस्मात् किद्रिः प्रत्यय ईरि सति रेफस्य वकारश्च स्यात् / जीविः शरीरम् / कुन्द्रिकुद्यादयः // 695 / / कुब्यादयः शब्दाः किद्रिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / कुषेः कौतेश्च दश्चान्तः / कुन्द्रिः ऋषिः। कुद्रिः पर्वतः ऋषिः समुद्रश्च / आदिग्रहणात शौते ऽन्तः / क्षुद्रिः समुद्रः / अर्तेर्गोऽन्तः। ऋग्रिःलोकनाथः / शकेः शक्रिः बलवान् इत्यादयोऽपि भवन्ति / राशदिशकिकद्यादिभ्यस्त्रिः // 696 // एभ्यस्त्रिः प्रत्ययः स्यात् / रांक् दाने / रात्रिः निशा / शलं शातने / शत्रिः कुञ्जरः क्रौञ्चश्च / शक्लंट शक्तौ / शक्त्रिः क्रौश्चः ऋषिश्च / कद वैलव्ये सौत्रः। कत्रिः ऋषिः / अदंक भक्षणे / अत्रिः ऋषिः / पतेरत्रिः // 697 / / पत्ल गतावित्यस्मादत्रिः प्रत्ययः स्यात् / पतत्रि; पक्षी। नदिवल्ल्यर्तिकृतेररिः // 698 // एभ्योऽरिः प्रत्ययः स्यात् / णद अव्यक्ते शन्दे / नदरिः पटहः / वल्लि संवरणे / वल्लरिः लता वीणा सस्यमञ्जरी च / क् गतौ / अररिः कपाटम् / कृतैत् छेदने / कर्तरिः केशादिकर्तनयन्त्रम् / ___ मस्यसिघसिजस्थगिसहिभ्य उरिः॥६९९।। एभ्य उरिः प्रत्ययः स्यात् / मसैच परिणामे / मसुरिः मरीचिः / अमूच् क्षेपणे। असुरिः संग्रामः / घस्लं अदने / घसुरिः अग्निः / जसूच् मोक्षणे / जसुरिः समाप्तिः अशनि; अरणिः

Page #844
831 उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. क्रोधश्च / अगु गतौ / अङ्गुरिः करशाखा / लत्वे-अङ्गुलिः / पहि मर्षणे / सहरिः पृथ्वी अक्रोधनः अनड्वान् संग्रामः अन्धकारः सूर्यश्च / ___ मुहे कित् // 700 // मुहौच वैचित्त्ये इत्यस्मात् किदुरिः प्रत्ययः स्यात् / मुहरिः सूर्यः अनवाश्च / धूमूभ्यां लिलिणौ // 701 // आभ्यां यथासंख्यं लिक् लिण् एतौ प्रत्ययौ स्याताम् / धूग्श् कम्पने / धूलिः पांसुः / मूङ् बन्धने / मौलिः मुकुटः / पाव्यञ्जिभ्यामलिः // 702 // आभ्यामलिः प्रत्ययः स्यात् / पट गतौ, ण्यन्तः। पाटलिः वृक्षविशेषः / अञ्जौप व्यक्त्यादौ / अञ्जलिः पाणिपुटः प्रणामहस्तयुग्मं च / मासालिभ्यामोकुलिमली // 703 // आभ्यां यथासंख्यमोकुलिमलीत्येतौ प्रत्ययो स्याताम् / मांक माने। मौकुलिः काकः। शल गतौ, ण्यन्तः। शाल्मलिः वृक्षविशेषः / ___दृपृवृभ्यो विः // 704 // एभ्यो विः प्रत्ययः स्यात् / दृश् विदारणे / दर्विः तईः / पृश् पालनपूरणयोः। पर्विः कङ्कः हिंस्रश्च / वृग्श् वरणे / वर्विः शकटं धात्री काकः श्येनश्च / जृशृस्तृजागृकृनीघृषिभ्यो ङित् // 705 / / एभ्यो डिद्विः प्रत्ययः स्यात् / जृष्च् जरसि / जीविः वायुः पशुः कण्टकः शकरः मद्गुः कायम् गुल्मं शङ्का वृद्धः वृद्धभावश्च / शृश् हिंसायाम् / शीविः हिंस्रः कृमिः न्युङ्कुश्च / स्तृग्श् आच्छादने / स्तीविः गर्विष्ठः अध्वर्युः भगः तनुः रुधिरं भयं तृणजातिः नभः अजश्च / जागृक् निद्राक्षये / जागृविः राजा अग्निः प्रबुद्धश्च / डिवान्न गुणः। डुकंग् करणे / कृविः रुद्रः तन्तुवायः तन्तुवायद्रव्यम् राजा च / यदुपज्ञं कृवय इति पञ्चालानाचक्षते / णींग प्रापणे / नीविः परिधानग्रन्थिः मूलधनं च / घृणु संघर्षे / घृष्विः वराहः वायुः अग्निश्च / छविछिविस्फविस्फिविस्थाविस्थिविदविदीविकिकिविदिदिविदीदिविकिकीदिविकिकिदीविशिव्यटव्यादयः // 706 // एते उिद्विप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / छयतेईस्वश्च। छविः विक् छाया आवरणं च। छिदेलक् च। छिविः फल्गुद्रव्यम् / स्फायते: स्फस्फिभावौ च / स्फविः वृक्षजातिः। स्फिविः वृक्षः उदश्विञ्च / तिष्ठतेः स्थस्थिभावौ च / स्थविः प्रसेवकः तन्तुवायः सीमा अग्निः अजंगमः स्वर्गः कुष्ठी कुष्ठिमांसं फलं च / स्थिविः सीमा / दमेलृक् च / दवि; धर्मशीलः

Page #845
832 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्ते दाता स्थानं फालश्च / दीव्यतेर्दीर्घश्च / दीविः कितवः द्युतिमान् कालः व्याघ्रजातिश्च / कितेद्वित्वं पूर्वस्य चखाभावो लुक् च / किकिविः पक्षिविशेषः / दिवेद्वित्वं पूर्वस्य दीर्घश्च वा / दिदिविः स्वर्गः / दीदिविः अन्नं स्वर्गश्च / कितेः किकीदिभावश्च / किकीदिविः वर्णः पक्षी च / किकिपूर्वाद् दीव्यतेः दीर्घश्च / किकीति कुर्वन् दीव्यतीति किकिदीविः चापः। शीङो इस्वश्च / शिविः राजा / अटेर चान्तः / अटविः अरण्यम् / आदिग्रहणादन्येऽपि / दृषिप्लुषिशुषिकुष्यसिभ्यः सिक् // 707 // एभ्यः कित् सिः प्रत्ययः स्यात् / पुषू प्लुष दाहे / मुक्षिः अग्निः उदपानश्च / प्लुक्षिः अग्निः जठरं कुशुलश्च / शुषंच शोषणे / शुक्षिः वायुः निदाघः यवासकः तेजश्च / कुषश् निष्कर्षे / कुक्षिः जठरम् / अशौटि व्याप्तौ / अक्षि नेत्रम् / ___ गोपादेरनेरसिः // 708 // गोप इत्यादिभ्यः परादनक् प्राणने इत्यस्मात् असिः प्रत्ययः स्यात। गोपानसिः सौधाग्रभागच्छदिः। चित्रानसिः जलचरः। एकानसिः उज्जयनी / वाराणसिः काशी नगरी / वृधृपृत्साभ्यो नसिः // 709 / / एभ्यो नसिः प्रत्ययः स्यात् / दृग्ट वरणे। वर्णसिः तरुः / धृग् धारणे। धर्णसिः शैलः लोकपालः जलं माता च / पृश पालनपूरणयोः। पर्णसिः जलधरः उलूखलं शाकादिश्च / वृश् वरणे। वर्णसिः भूमिः / षोंच अन्तकर्मणि / सानसिः स्नेहः नखः हिरण्यम् ऋणं सखा सनातनश्च / .. बियो हिक् // 710 // ब्रीश् वरणे इत्यस्मात् कित् हिः प्रत्ययः स्यात् / व्रीहिः धान्यविशेषः / __तृस्तृतन्द्रितन्यविश्य ईः / / 711 // एभ्य ईः प्रत्ययः स्यात् / तृ प्लवनतरणयोः। तरीः नौः अग्निः वायुः प्लवनश्च। स्तृग्श् आच्छादने / स्तरीः तृणं धूमः मेघः नदी शय्या च / तन्द्रिः सादमोहनयोः सौत्रः / तन्द्रीः मोहनिद्रा / तन्त्रिण कुटुम्बधारणे / तन्त्रीः शुष्कस्नायुः वादित्रं वीणा आलस्यं च / अव रक्षणादौ / अवीः प्रकाशः आदित्यः भूमिः पशुः राजा स्त्री च। नडोर्णत् // 712 // नडे: सौत्रादीः प्रत्ययः स च णित् स्यात् / नाडी आयतशुषिरं द्रव्यम् अर्धमुहूर्तश्च / वातात् प्रमः कित् // 713 / / वातपूर्वपदात् प्रेणोपसृष्टात् माक् माने इत्यस्मात् किदीः प्रत्ययः स्यात् / वातप्रमीः वात्या अश्वः वातमृगः पक्षी शमीक्षश्च /

Page #846
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 833 यापाभ्यां दे च // 714 // आभ्यां किदीः प्रत्ययोऽनयोश्च द्वे रूपे स्याताम् / यांक प्रापणे / ययीः मोक्षमार्गः दिव्यदृष्टिः आदित्यः अश्वश्च / पां पाने / पपी: रश्मिः सूर्यः हस्ती च / __ लक्षेोऽन्तश्च // 715 // लक्षीण दर्शनाङ्कनयोरित्यस्मादीः प्रत्ययो मकारधान्तः स्यात् / लक्ष्मीः श्रीः। __ भृमृतृत्सरितनिधन्यनिमनिमस्जिशीवटिकटिपटिगडिचञ्च्यसिवसित्रपिस्टस्निहिक्लिदिकन्दीन्दिविन्धन्धिवन्ध्यणिलोष्टिकुन्थिभ्य उः // 716 // एभ्य उः प्रत्ययः स्यात् / टुडु,ग्क पोषणे च, भुंग भरणे वा / भरुः समुद्रः वणिः भर्ता च / मृत् प्राणत्यागे / मरुः निर्जलो देशः गिरिश्च / तृ प्लवनतरणयोः / तरुः वृक्षः / त्सर छद्मगतौ / त्सरुः आदर्शखङ्गादिग्रहणप्रदेशः वश्चकः क्षुरिका च / तनूयी विस्तारे / तनुः देहः सूक्ष्मश्च / धन धान्ये, सौत्रः / धनुः अस्त्रं दानमानं च / अनक प्राणने / अनुः पाणः / अनु पश्चादाधर्थेऽव्ययम् / मनिच् ज्ञाने / मनूयी बोधने वा। मनुः प्रजापतिः। टुमस्जोत् शुद्धौ / मद्गुः जलवायसः। शी स्वप्ने / शयुः अजगरः स्वमः आदित्यश्च / वट वेष्टने / बटुः माणवकः / कटे वर्षावरणयोः / कटुः रसविशेषः। पट गतौ / पटुः दक्षः / गड सेचने / गडः घाटामस्तकयोर्मध्ये मांसपिण्डः स्फोटश्च! चञ्चू गतौ / चञ्चुः पक्षिमुखम् / अम्च क्षेपणे / असवः प्राणाः / वसं निवासे / वसु द्रव्यं तेजो देवता च / वसुः कश्चिद्राजा / त्रपौषि लज्जायाम् / त्रपु लोहविशेषः / शृश् हिंसायाम् / शरुः क्रोधः आयुधः हिंस्रश्च / औस्ट शब्दोपतापयोः / स्वरुः प्रतापः वज्रः वज्रास्फालनं च / ष्णिहौच पीतौ / स्नेहुः चन्द्रमाः सन्निपातजो व्याधिविशेषः पित्तं वनस्पतिश्च / क्लिदोच् आर्द्रभावे / क्लेदुः क्षेत्रं चन्द्रः भगं शरीरभङ्गश्च / क्लेदयतीति क्लेदुः चन्द्रमा इत्यन्ये / कदु रोदनाहानयोः / कन्दुः पाकस्थानं मृत्रोतं च क्रीडनम् / इदु परमैश्वये / इन्दुः चन्द्र. / विदु अवयवे / बिन्दुः विभुट् / अन्धण् दृष्टयुपसंहारे। अन्धुः कूपः व्रणश्च / बन्धंश् बन्धने / बन्धुः स्वजनः / वन्धु द्रव्यम् / अण शब्दे / अणुः पुद्गलः मूक्ष्मः रालकादिश्च धान्यविशेषः / लोष्टि संघाते। लोष्टुः मृत्पिण्डः। कुन्थश् संक्लेशे / कुन्थुः सूक्ष्मजन्तुः। स्यन्दिसृजिभ्यां सिन्ध्रजौ च // 717 // आभ्यामुः प्रत्ययोऽनयोश्च यथासंख्यं सिन्ध् रज्ज् इत्यादेशौ स्याताम् / स्यन्दौङ् स्रवणे / सिन्धुः नदः नदी 105

Page #847
834 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते समुद्रश्च / सृजत् विसर्गे, सृजिच् विसर्गे वा / रज्जुः दवरकः / पंसेर्दीर्घश्च // 718 // पसुण नाशने इत्यस्मादुः प्रत्ययो दीर्घश्वास्य / पांसुः पार्थिवं रजः। ___ अशेरान्नोऽन्तश्च // 719 // अशौटि व्याप्तावित्यस्मादुः प्रत्ययोऽकाराच्च परो नोऽन्तः स्यात् / अंशुः रश्मिः सूर्यश्च / प्रांशुः दीर्घः / नमे क् च // 720 // णमं प्रहत्वे इत्यस्मादुः प्रत्ययोऽस्य च नाक् इत्यादेशः स्यात् / नाकुः व्यलीकं वनस्पतिः ऋषिः कल्मीकश्च / / मनिजनिभ्यां धतौ च // 721 // आभ्यामुः प्रत्ययोऽनयोश्च यथासंख्यं धकारतकारी स्याताम् / मनिच ज्ञाने / मधु क्षौद्रं शीधु च / मधुः असुरः मासश्च चैत्रः। जनैचि प्रादुर्भावे / जतु लाक्षा। ___ अर्जेज च // 722 // अर्ज अर्जने इत्यस्मादुः प्रत्ययोऽस्य च ऋज् इत्यादेशः स्यात् / ऋजु अकुटिलम् / कृतेस्त च // 723 // कृतैत् छेदने कृतैप वेष्टने इत्यस्माद्वा उः प्रत्ययः स्यात् अस्य च त इत्यादेशः / तर्कः चुन्दः सूत्रवेष्टनशलाका च / नेरश्चेः // 724 // निपूर्वादश्चतेरुः प्रत्ययः / न्यथैः मृगः ऋषिश्च / किमः श्रोणित् // 72 // किम्पूर्वात् शृश् हिंसायामित्यस्मात् णिदुः प्रत्ययः स्यात् / किंशारुः शूकः धान्यशिखा उष्ट्रः हिंस्रः इषुश्च / मिवहिचरिचटिभ्यो वा // 726 / / एभ्य उः प्रत्ययः स च णिद्वा / डुमिंग्ट प्रक्षेपणे / मायुः पित्तं मानं शब्दश्च / गोमायुः शृगालः। मयुः किन्नरः उष्टः प्रक्षेपः आकूतं च / बाहुलकादावाभावः। वहीं प्रापणे / बाहुः भुजः। बहु प्रभूतम् / चर भक्षणे च / चारु शोभनम् / चरन्त्यस्माद्देवपितृभूतानि इत्यपादानेऽपि भीमादित्वात् , चरुः देवतोद्देशेन पाकः स्थाली च / चटण भेदे / चाटु प्रियाचरणम् पटुजनः प्रियवादी स्फुटवादी दय॑नं शिष्यश्च / चटु प्रियाचरणम् / ऋतृशम्भ्रादिभ्यो रो लश्च // 727 // एभ्यो णिदुः प्रत्ययो रेफस्य च लकारः / ऋक् गतौ, ऋत् प्रापणे च वा / आलुः श्लेष्मा श्लेष्मातकः कन्दविशेषश्च / तृ प्लवनतरणयोः। तालु काकुदम् / शृश् हिंसायाम् / शालु हिंस्रः कषायश्च / मृत् प्राणत्यागे / मालुः पत्रलता, यस्या मालुधानीति प्रसिद्धिः / टुहुभुंग्क् पोषणे च / भालुः इन्द्रः। आदिग्रहणादन्येऽपि /

Page #848
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 835 कृकस्थूराद्वचः क् च // 728 // आभ्यां परात् वचो णिदुः प्रत्ययः स्यात् ककारश्चान्तादेशः / वचं भाषणे, ब्रूग्क् व्यक्तायां वाचि / कृकमव्यक्तं ब्रूते वक्ति वा कुकवाकुः कुक्कुटः कुकलासः खञ्जरीटश्च / एवं स्थूरवाकु; उच्चैर्ध्वनिः / पृकाहृषिधृषीषिकुहिभिदिविदिमृदिव्याधिगृध्यादिभ्यः कित्।।७२९॥ एभ्यः किदुः प्रत्ययः स्यात् / पशु पालनपूरणयोः / पुरुः महान् लोकः समुद्रः यजमानः राजा च कश्चित् / के शब्दे / कुः पृथ्वी / हृषच् तुष्टौ, हृषू अलीके वा। हृषुः तुष्टः अलीकः सूर्याग्निशशिनश्च / बिधृषाट् प्रागल्भ्ये / धृषुः प्रगल्भः संतापः उत्साहः पर्वतश्च / इपत् इच्छायाम् / इषुः शरः / कुहणि विस्मापने / कुहुः नष्टचन्द्रामावस्या / भिदंपि विदारणे / भिदुः वज्रः कन्दर्पश्च / विदक् ज्ञाने / विदुः हस्तिमस्तैकदेशः। मृदश क्षोदे। मृदुः अकठिनः / व्यधंच ताडने / विधुः चन्द्रः वायुः अग्निश्च / गृधूच अभिकाङ्क्षायाम् / गृधुः कामः / आदिग्रहणात् पूरैचि आप्यायने, पूरण आप्यायने वा / पूरितमनेन यशसा सर्वमिति पूरुः राजर्षिः / एवमन्येऽपि / रभिपृथिभ्यामृच रस्य // 730 / / आभ्यां किदुः प्रत्ययो रेफस्य च ऋकारः स्यात् / रभिं रामस्ये / ऋभवः देवाः / प्रथिष् प्रख्याने / पृथुः राजा विस्तीर्णश्च / स्पशिभ्रस्जेः स्लुक् च // 731 // आभ्यां किदुः प्रत्ययः सकारस्य च लुक् स्यात् / स्पशिः सौत्रः, तालव्यान्तः / पशुः तिर्यङ् मन्त्रवध्यश्च जनः। भ्रस्जीत् पाके / भृगुः प्रपातः ब्रह्मणश्च सुतः। कित्त्वात् ग्रहत्रश्चभ्रस्जपच्छ इति यत् / न्यङ्ग मेघादय इति गवम् / / दुःस्वपवनिभ्यः स्थः // 732 // दुस सु अप वनि इत्येतेभ्यः परात् ष्ठां गतिनिवृत्तावित्यस्मात् किदुः प्रत्ययः स्यात् / दुःष्ठु अशोभनम् / सुष्ठु सातिशयम् / अपष्ठु वामम् / वनिष्ठुः वपासंनिहितोऽवयवः अश्वः संभक्तः अपानं च / हनियाकृभृतृत्रो द्वे च // 733 // एभ्यः किदुःप्रत्ययो द्वे रूपे चैषां स्याताम् / हनंक हिंसागत्योः / जघ्नुः इन्द्रः वेगवाँश्च / यांक पापणे / ययुः अश्वः यायावरः स्वर्गमार्गश्च / डुइंग् करणे / चक्रुः कर्मठः वैकुण्ठश्च / टुडु,ग्क पोषणे च, भंग भरणे वा / बभ्रुः ऋषिः नकुलः राजा वर्णश्च / पृश् पालनपूरण योः / पुपुरुः समुद्रः चन्द्रः लोकश्च / तृ प्लवनतरणयोः / तितिरुः पतङ्गः / त्रैङ् पालने तत्रुः नौका।

Page #849
836 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते कृग्र ऋत उर् च // 734 // आभ्यां किदुः प्रत्यय ऋकारस्य चोर् स्यात् / कृत विक्षेपे / कुरुः राजर्षिः / कुरवः जनपदः / गृश् शब्दे / गुरुः आचार्यः लघुप्रतिपक्षः पूज्यश्च जनः। पचेरिचातः // 735 // डुपचीं पाके इत्यस्मादुः प्रत्ययोऽकारस्य चेकारः स्यात् / पिचुः निरस्थीकृतः कर्पासः। अर्तेर्च // 736 // कंक गतावित्यस्मादुः प्रत्ययोऽस्य च ऊर् इत्यादेशः स्यात् / ऊरुः शरीराङ्गम् / ___महत्युर्च // 737 // अर्तेर्महत्यभिधेये उः प्रत्ययोऽस्य चोर् इत्यादेशः स्यात् / उरु विस्तीर्णम् / उड् च भे // 738 // अर्तेर्भ नक्षत्रेऽभिधेये उः प्रत्ययो धातोश्च उडादेशः स्यात् / उडु नक्षत्रम् / श्लिषेः क च // 739 // श्लिपंच आलिङ्गने इत्यस्मात् किदुः प्रत्ययः ककारश्चान्तादेशः स्यात् / श्लिकुः मृगास्थि सव्यवसायः राज्यं ज्योतिष सेवकश्च / / रजिलविलिङ्ग लुक् च // 740 // एभ्य उः प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / रघु लघुङ् गतौ / रघुः राजा। लघु तुच्छं शीघ्रं च। लिगुण चित्रीकरणे। लिगुः ऋषिः सेवकः मूर्खः भूमिविशेषश्च / पीमृगमित्रदेवकुमारलोकधर्मविश्वसुम्नामावेभ्यो युः / 741 // पी मृग मित्र देव कुमार लोक धर्म विश्व सुम्नाश्मन् अव इत्येतेभ्यः परात् यांक् पापणे इत्यस्मात् किदुः प्रत्ययः स्यात् / पीयुः उलूकः आदित्यः सुवर्ण कालश्च / मृगयुः व्याधः मृगश्च / मित्रयुः ऋषिः मित्रवत्सलश्च / देवयुः धार्मिकः। कुमारयुः राजपुत्रः। लोकयुः वाक्यकुशलः जनः। धर्मयुः धार्मिकः / विश्वयुः वायुः / सुम्नयुः यजमानः। अश्मयुः मूर्खः / अवयुः काव्यम् / पराभ्यां शृखनिभ्यां डित् // 742 // परापूर्वाभ्यां यथासंख्यं शूखनिभ्यां डिदुः प्रत्ययः स्यात् / शृश् हिंसायाम् / परान् शृणाति परशुः कुठारः। खनूग् अवदारणे / आखुः मूपिकः / शुभेः स च वा / / 743 // शुभि दीप्तावित्यस्मात् डिदुः प्रत्ययः स्यात् अस्य च दन्त्यः सो वा / सुः शुश्च पूजायाम् / सुपुरुषः / शुनासीरः / युटुभ्याम् 744 // आभ्यां डिदुः प्रत्ययः स्यात् / छुक् अभिगमे / घुः

Page #850
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 837 वर्गक्रीडा वर्गश्च / 1 गतौ / द्रुः वृक्षशाखा वृक्षश्च / _ हरिपीतमितशतविकुकद्भ्यो द्रुवः // 745 // हरि पीत मित शत वि कु कद् इत्येतेभ्यः पराद् द्रु गतावित्यस्मात् डिदुः प्रत्ययः स्यात् / हरिद्रः वृक्षः ऋषिः पर्वतश्च / पीतद्वः देवदारुः / मितद्रुः समुद्रः तुरगः मितंगमश्च / शतद्रुर्नाम नदः नदी च / विद्रुः दारुपकारः वृक्षश्च / कुद्रुः विकलपादः / कद्रु गमाता वन्हिजातिः गृहगोधा वर्णश्च / ____ केवयुभुरण्यवध्वर्वादयः // 746 // केवय्वादयः शब्दा डिदुप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / केवलपूर्वाद्यातेर्ललोपश्च / केवलो याति केवयुः ऋषिः / भूपूर्वाद् यातेर्भुरण चादौ / भुवं याति भुरण्युः अग्निः। अध्वरं याति, पूर्वपदान्तलोपे अध्वर्युः ऋषिक् / आदिग्रहणात् चरन् याति चरण्युः वायुः / अभिपूर्वस्य चाश्नातेरभीशुः रश्मिः / शः सन्वच्च // 747 // शोंच तक्षणे इत्यस्मात् डिदुः प्रत्ययः स च सन्वत् स्यात्-सनि इवास्मिन् द्वित्वं पूर्वस्य चेत्वं भवतीत्यर्थः / शिशुः बालः / तनेर्डउः // 748 // तनूयी विस्तारे इत्यस्मात् डिदउः प्रत्ययः स्यात् स च सन्वत् / तितउ; परिपवनम् / कैशीशमिरामिभ्यः कुः // 749 // एभ्यः कुः प्रत्ययः स्यात् / के शब्दे / काकुः स्वरविशेषः / शी स्वप्ने / शेकुः उद्भिद्विशेषः / शमूच उपशमे / शकुः कीलकः बाणः शूलम् आयुधं चिन्हं छलकश्च / रमि क्रीडायाम् / रकुः मृगः / हियः किद्रो लश्च वा // 750 // ह्रींक् लज्जायामित्यस्मात् कित् कुः प्रत्ययो रेफस्य च लकारो वा स्यात् / ह्रीकु; होकुश्च त्रपुजतुनी लज्जावाश्च / हीः वनमार्जारः। किरः ष च / / 751 // कृत् विक्षेपे इत्यस्मात् कित् कुः प्रत्ययः षकारथान्तादेशः स्यात् / किष्कुः छायामानद्रव्यम् / चटिकठिपर्दिभ्य आकुः // 752 // एभ्य आकुः प्रत्ययः स्यात् / चटण भेदे / चटाकुः ऋषिः शकुनिश्च / कठ कृच्छ्रजीवने / कठाकुः कुटुम्बपोषकः / पर्दि कुत्सिते शब्दे / पर्दाकुः भेकः वृश्चिकः अजगरश्च / सिविकुटिकुठिकुकुषिकृषिभ्यः कित् / / 753 // एभ्यः किदाकुः प्रत्ययः स्यात् / पिवून् गतौ / सिवाकुः ऋषिः। कुटत् कौटिल्ये / कुटाकुः विटपः / कुठिः

Page #851
838 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते सौत्रः / कुठाकुः श्वभ्रम् / कुंङ् शब्दे / कुवाकुः पक्षी / कुषश् निष्कर्षे / कुषाकुः मूषिकः अग्निः परोपतापी च / कृषीत् विलेखने / कृषाकुः कृषीवलः / उपसर्गाच्चेर्डित् // 754 // उपसर्गपूर्वात् चिंग्ट् चयन इत्यस्मात् डिदाकुः प्रत्ययः स्यात् / उपचाकुः संचाकुश्च ऋषिः। निचाकुः निपुणः ऋषिश्च / / शलेरकुः // 755 // शल गतावित्यस्मात् अकुः प्रत्ययः स्यात् / शलकुः ऋषिः। स्पृभ्यां दाकुक् // 756 // आभ्यां कित् दाकुः प्रत्यय: स्यात् / मृदाकु: दवाग्निः वायुः आदित्यः व्याघ्रः शकुनिः अस्तः भर्ता गोत्रकृच्च / पृक् पालनपूरणयोः / पृदाकुः सपः गोत्रकृच्च / __ इषेः स्वाकुक् च // 757 / इषत् इच्छायामित्यस्मात् कित् स्वाकु; प्रत्ययः स्यात् / इक्ष्वाकुः आदिक्षत्रियः / फलिवल्यमेणुः // 758 // एभ्यो गुः प्रत्ययः स्यात् / फल निष्पत्तौ / फल्गु असारम् / वलि संवरणे / वल्गु मधुरं शोभनं च / वल्गुः पक्षी / अम गतौ / अङ्गुः शरीरावयवः / दमेर्लुक् च // 759 // दमूच उपशमे इत्यस्माद् गुः प्रत्ययोऽन्त्यस्य च लुक् स्यात् / दगुः ऋषिः। हेर्हिन् च // 760 / / हिंट गतिद्धयोरित्यस्माद् गुः प्रत्ययो हिन् चास्यादेशः स्यात् / हिङ्गुः रामठ;। प्रीकैपैनीलेरङ्गुक् // 761 // एभ्यः किदछुः प्रत्ययः स्यात् / पींग्श वृप्तिकान्त्योः। प्रियङ्गुः फलिनी रालकश्च / के शब्दे / कङ्गुः अणुः / पैं शोषणे / पङ्गुः खञ्जः / गील वर्णे / नीलगुः कृमिजातिः शृगालश्च / अव्यार्तगृभ्योऽटुः // 762 // एभ्योऽटुः प्रत्ययः स्यात् / अव रक्षणादौ / अवटुः कृकाटिका / ऋक् गतौ / अरटुः वृक्षः / गृत् निगरणे / गरटुः देशविशेषः पक्षी अजगरश्च / __ शलेराटुः // 763 // शल गतावित्यस्मादाटुः प्रत्ययः स्यात् / शलाटुः कोमलं फलम् / अज्यवेरिष्ठुः ॥७६४॥आभ्यामिष्ठुः प्रत्ययः स्यात् / अनौप व्यक्त्यादौ। अञ्जिष्ठुः भानुः अग्निश्च / अव रक्षणादौ / अविष्ठुः अश्वः होता च /

Page #852
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 839 तनिमनिकणिभ्योडुः // 765 // एभ्यो डुः प्रत्ययः स्यात् / तनूयी विस्तारे। तण्डुः प्रथमः / मनिंच ज्ञाने / मण्डुः ऋषिः। कण शब्दे / कण्डुः वेदनाविशेषः। __पनेर्दीर्घश्च / / 766 // पनि स्तुतावित्यस्मात् डुः प्रत्ययो दीर्घश्च स्यात् / पाण्डुः वर्णः क्षत्रियश्च / ___ पलिमृभ्यामाण्डकण्डुकौ // 767 // आभ्यां यथासंख्यमाण्डुः कण्डुक् च प्रत्ययौ स्याताम् / पल गतौ / पलाण्डुः लशुनभेदः। भृत् माणत्यागे। मृकण्डुः ऋषिः। ___ अजिस्थारीभ्यो णुः // 768 // एभ्यो णुः प्रत्ययः स्यात् / अज क्षेपणे च / वेणुः वंशः / ष्ठां गतिनिवृत्तौ / स्थाणुः शिवः ऊध्ये च दारु / वृग्ट वरणे / वर्णः नदः जनपदश्च / रीश् गतिरेषणयोः। रेणुः धूलिः / विषेः कित् // 769 // विष्टंकी व्याप्तावित्यस्मात् कित् णुः प्रत्ययः स्यात् / विष्णुः हरिः। _ क्षिपेरणुक् // 770 // क्षिपीत् प्रेरणे इत्यस्मात् किदणुः प्रत्यय: स्यात् / क्षिपणुः समीरणः विद्युच्च / अओरिष्णुः // 771 // अञ्जौए व्यक्त्यादावित्यस्मादिष्णुः प्रत्ययः स्यात् / अञ्जिष्णुः घृतम् / ___ कृहृभूजीविगम्यादिभ्य एणुः // 772 // एभ्य एणुः प्रत्ययः स्यात् / इंग्ट हिंसायाम् / डुकंग करणे वा / करेणुः हस्ती / हंग् हरणे। हरेणुः गन्धद्रव्यम् / भू सत्तायाम् / भवेणुः भव्यः / जीव प्राणधारणे / जीवेणुः औषधम् / गम्लं गतौ / गमेणुः गन्ता / आदिग्रहणात् शमूच उपशमे, शमेणुः उपशमनम्। यजी देवपूजादौ / यजेणुः यज्ञादिः। डुपची पाके / पचेणुः पाकस्थानम् / पदेणुः वहेणुरित्यादि / ___ कृसिकम्यमिगमितनिमनिजन्यसिमसिसच्यविभाधागाग्लाम्लाहनिहायाहिशिपूभ्यस्तुन् // 773 // एभ्यस्तुन् प्रत्ययः स्यात् / डुकृग् करणे। कर्तुः कर्मकरः। पिंग्ट् बन्धने / सेतुः नदीसंक्रमः। कमूङ् कान्तौ। कन्तुः कन्दर्पः कामी मनः कुमूलश्च / अम गतौ / अन्तुः रक्षिता लक्षणं च / गम्लं गतौ / गन्तुः पथिकः आगन्तुः अवास्तव्यो जनः / तन्यी विस्तारे / तन्तुः मूत्रम् / मनिच् ज्ञाने / मन्तुः वैमनस्यं प्रियंवदः मानश्च / जनैचि प्रादुर्भावे / जन्तुः प्राणी / अस्क् भुवि / अस्तुः अस्तिभावः / बाहुलकात् भूभावाभावः / मसैच परिणामे / मस्तु दधिमूलवारि / पचि सेचने। सक्तुः यवविकारः। अव रक्षणादौ / ओतुः बिडालः /

Page #853
840 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ दन्ते भांक दीप्तौ / भातुः दीप्तिमान् शरीरावयवः अग्निः विद्वाश्च / डुधांग्क् धारणे च / धातुः लोहादिः रसादिः शब्दप्रकृतिश्च / गै शब्दे / गातुः गायनः उद्गाता च / ग्लैं हर्षक्षये / ग्लातुः सरुजः। मलैं गात्रविनामे। म्लातुः दोनः। हनं हिंसागत्योः। हन्तुः आयुधं हिमश्च / ओहांक् त्यागे। हातुः मृत्युः मार्गश्च / यांक प्रापणे / यातुः पाप्मा जनः राक्षसश्च / हिंट गतिद्धयोः। हेतुः कारणम् / क्रुशं आह्वानरोदनयोः। क्रोष्टा शृगालः / पूग्ग् पवने / पोतुः पविता / नित्करणं 'क्रुशस्तुनस्तृच पुंसि' इत्यत्र विशेषणार्थम् / वसेर्णिद्वा // 774 // वसं निवासे इत्यस्मात् तुन् प्रत्ययः स च णिद्वा / वास्तु गृहं गृहभूमिश्च / वस्तु सत् निवेशभूमिश्च / पः पीप्यौ च वा // 775 / / पां पान इत्यस्मात् तुन् प्रत्ययः स्यात् अस्य च पी पि इत्यादेशौ वा स्याताम् / पीतुः आदित्यः चन्द्रः हस्ती कालः चक्षुः बालघृतपानभाजनं च / पितुः प्रजापतिः आहारश्च / पातुः रक्षिता ब्रह्मा च / आपोऽप च // 776 // आप्लंट् व्याप्तावित्यस्मात् तुन् प्रत्ययोऽस्य चाप इत्यादेशः स्यात् / अप्तुः देवताविशेषः कालः याजकः यज्ञयोनिश्च / अज्यतेः कित् // 777 // आभ्यां कित्तुन् प्रत्ययः स्यात् / अञ्जौप व्यक्त्यादिषु। अक्तुः इन्द्रः विष्णुः रात्रिश्च / क् गतौ। ऋतुः हेमन्तादिःस्वीरजः तत्काळश्च। चायः के च // 778 // चायूग पूजानिशामनयोरित्यस्मात् तुन् प्रत्ययोऽस्य च के इत्यादेशः स्यात् / केतुः ध्वजः ग्रहश्च / वहिमहिगुह्यधिभ्योऽतुः॥७७९॥ एभ्योऽतुः प्रत्ययः स्यात् / वहीं प्रापणे। वहतुः विवाहः अनड्वान् अग्निः कालश्च / मह पूजायाम् / महतुः अग्निः। गुहौग् संवरणे / गृहतुः भूमिः / एधि वृद्धौ / एधतुः लक्ष्मीः पुरुषः अग्निश्च / कृलाभ्यां कित् // 780 // आभ्यां किदतुः प्रत्ययः स्यात् / डुकुंग करणे / क्रतुः यज्ञः / लांक् आदाने / लतुः पाशः।। ___तनेर्यतुः // 781 // तनूयी विस्तारे इत्यस्माद् यतुः प्रत्ययः स्यात् / तन्यतुः विस्तारः वायुः पर्वतः सूर्यश्च / जीवेरातुः // 782 // जीव प्राणधारणे इत्यस्मादातु प्रत्ययः स्यात् / जीवातुः जीवनम् औषधम् अन्नम् उदकं द्रव्यं च / यमेर्दु क् // 783 // यमूं उपरमे इत्यस्मात् कित् दुः प्रत्ययः स्यात् / यदुः क्षत्रियः।

Page #854
उगादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्लक्रिया. 841 शीङो धुक् // 784 // शी स्वप्ने इत्यस्मात् कित् धुः प्रत्ययः स्यात् / शीधु मद्यविशेषः। धूगो धुन् च // 785 // धृग्य कम्पने इत्यस्मात् धुक् प्रत्ययोऽस्य च धुन् इत्यादेशः स्यात् / धुन्धुः दानवः। दाभाभ्यां नुः॥७८६॥ आभ्यां नुः प्रत्ययः स्यात् / डुदांग्क दाने / दानुः गन्ता यजमानः वायुः आदित्यः दक्षिणार्थं च धनम् / भांक दीप्तौ / भानुः सूर्यः रश्मिश्च / चित्रभानुः अग्निः। वर्भानुः राहुः / विश्वभानुः आदित्यः / __धेः शित् // 787 // धे पाने इत्यस्मान्नुः प्रत्ययः स्यात् स च शित् / शित्त्वादात्संध्यक्षरस्येति आकारो न / धेनुः अभिनवप्रसवा गवादिः / सूङः कित् // 788 // पूडौक् प्राणिगर्भविमोचने इत्यस्मात् कित् नुः प्रत्ययः स्यात् / सूनुः पुत्रः / हो जह च // 789 // ओहाक् त्यागे इत्यस्मात् किन्नुः प्रत्ययोऽस्य च जड़ इत्यादेशः / जहनुः गङ्गापिता। वचेः कगौ च // 790 // वचंक् भाषणे इत्यस्मान्नुः प्रत्ययः ककारगकारौ चान्तादेशौ स्याताम् / वक्नुः वग्नुश्च वाग्मी। __ कृहनेस्तुक्नुको // 791 // आभ्यां कितौ तु नु इति प्रत्ययौ स्याताम् / डुकुंग करणे / कृतुः कर्मकारः। कृणुः कोशकारः कारुश्च / हनक हिंसागत्योः / हतुः हिमः / हनुः वक्त्रैकदेशः / बाहुलकानलोपः / गमेः सन्वच्च // 792 // गम्लं गतावित्यस्मात् तुक्नुको सन्वच्च स्याताम् / जिगन्तुः ब्राह्मणः दिवसः मार्गः प्राणः अग्निश्च / जिगन्नुः प्राणः बाणः मनः मीनः वायुश्च / दाभूक्षण्युन्दिनदिवदिपत्यादेरनुङ् // 793 // एभ्यो डिदनुः प्रत्ययः स्यात् / डुदांग्क् दाने / दनुः दानवमाता / भू सत्तायाम् / भुवनुः मेघः चन्द्रः भवितव्यता हंसश्च / क्षयी हिंसायाम् / क्षणनुः यायावरः / उन्दैप क्लेदने / उदनुः शुकः / णद अव्यक्ते शब्दे / नदनुः मेघः सिंहश्च / वद व्यक्तायां वाचि / वदनुः वक्ता / पत्ल गतौ / पतनुः श्येनः / आदिग्रहणादन्येऽपि। कित्त्वमकृला डिस्करणं वर्खदभावार्थम् / कृशेरानुक् // 794 // कृशच् तनुत्वे इत्यस्मात् किदानुः प्रत्ययः स्यात् / कृशानुः वन्हिः।

Page #855
842 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते जीवे रदानुक // 795 // जीव प्राणधारणे इत्यस्मात् कित् रदानुः प्रत्ययः स्यात् / जीरदानुः / कित्करणं गुणप्रतिषेधार्थम् / वलोपे हि नाम्यन्तखात् गुणः स्यात् / ___ वचेरक्नुः // 796 / / वचं भाषणे इत्यस्मादक्नुः प्रत्ययः स्यात् / वचक्नुः वाग्मी आचार्यः ब्राह्मणः ऋषिश्च / ___हृषिपुषिघुषिगदिमदिनन्दिगाण्डमण्डिजनिस्तनिभ्यो रित्नुः॥ // 797 / एभ्यो ण्यन्तेभ्यो इत्नुः प्रत्ययः स्यात् / हृषच तुष्टौ, हृषू अलीके वा। हर्षयित्नुः आनन्दः स्वजनः रङ्गोपजीवी प्रियंवदश्च / पुषच पुष्टौ / पोषयित्नुः भर्ता मेघः कोकिलश्च / घुषण विशब्दने / घोषयित्नुः कोकिलः शब्दश्च / गदण गर्ने / गदयित्नुः पर्जन्यः वावदूकः भ्रमरः कामश्च / मदैच हर्षे / मदयित्नुः मदिरा सुवर्णम् अलंकारश्च / टुनदु समृद्धौ / नन्दयित्नुः पुत्रः आनन्दः प्रमुदितश्च / गड सेचने / गडयित्नुः बलाहकः। मडु भूषायाम् / मण्डयित्नुः मण्डयिता कामुकश्च / जनैचि प्रादुर्भावे / जनयित्नुः पिता। स्तनण गर्ने। स्तनयित्नुः मेघः मेघगर्जितं च / ___ कस्यर्तिभ्यामिपुक् // 798 // आभ्यां किदिपुः प्रत्ययः स्यात् / कस गतौ। कसिपुः असनम् / ऋक् गतौ / रिपुः शत्रुः। ___कम्यमिभ्यां बुः // 799 // आभ्यां बुः प्रत्ययः स्यात् / कमूङ् कान्तौ / कम्बुः शङ्खः। अम गतौ / अम्बु पानीयम् / __ अघ्रमुः // 800 // अभ्र गतावित्यस्मादमुः प्रत्ययः स्यात् / अभ्रमः देवहस्तिनी / यजिशुन्धिदहिदसिजनिमनिभ्यो युः॥८०१॥ एभ्यो युः प्रत्ययः स्यात् / यजी देवपूजादौ / यज्युः अग्निः अध्वर्युः यज्वा शिष्यश्च / शुन्ध शुद्धौ / शुन्ध्युः अग्निः आदित्यः पवित्रं च / दहं भस्मीकरणे। दह्युः अग्निः। दमूच उपक्षये / दस्युः चौरः / जनैचि प्रादुर्भावे / जन्युः अपत्यं पिता वायुः प्रादुर्भावः प्रजापतिः प्राणी च / मनिच ज्ञाने च / मन्युः कृपा क्रोधः शोकः क्रतुश्च / / __ भुजेः कित् // 802 // भुजंप पालनाभ्यवहारयोः इत्यस्मात् कित् युः प्रत्ययः स्यात् / भुज्युः अग्निः आदित्यः गरुडः भोगः ऋषिश्च / सर्तेरय्वन्यू // 803 // तूं गतावित्यस्मात् अयु अन्यु इति प्रत्ययौ स्याताम् / सरयुः नदी वायुश्च / दीर्घान्तमिममिच्छन्त्येके / सरयूः / श्लिष्टनिर्देशात् तदपि संगृहीतम् / सरण्युः मेघः अश्विनोर्माता समेघो वायुश्च /

Page #856
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 843 भूक्षिपिचरेरन्युक् // 804 // एभ्यः किदन्युः प्रत्ययः स्यात् / भू सत्तायाम् / भुवन्युः ईश्वरः अग्निश्च / क्षिपीत् प्रेरणे। क्षिपण्युः वायुः वसन्तः विद्युत् अर्थः कालश्च / चर भक्षणे च / चरण्युः वायुः / मुस्त्युक् // 805 // मृत् प्राणत्यागे इत्यस्मात् कित् त्युः प्रत्ययः स्यात् / मारयतीति मृत्युः कालः मरणं च / चिनीपीम्यशिभ्यो रुः // 806 // एभ्यो रुः प्रत्ययः स्यात् / चिंग्ट् चयने / चेरुः मुनिः। णींग पापणे / नेरुः जनपदः। पींच् पाने / पेरुः सूर्यः गिरिः कलविङ्कश्च / मीञ्च् हिंसायाम् / मेरुः देवाद्रिः / अशौटि व्याप्तौ / अश्रु नेत्रजलम् / रुपूभ्यां कित् // 807 // आभ्यां किछुः प्रत्ययः स्यात् / रुक् शब्दे / रुरुः मृगजातिः / पूग्श् पवने / पूरुः राजा। खनो लुक् च // 808 // खनूग् अवदारणे इत्यस्मात् रुः प्रत्ययः स्यादन्तस्य च लुक् / खरुः दर्पः क्रूरः मूर्खः दृप्तः गीतविशेषश्च / ___ जनिहनिशद्यर्तेस्त च // 809 // एभ्यो रुः प्रत्ययस्तकारश्चान्तादेशः स्यात् / जनैचि प्रादुर्भावे / जत्रुः शरीरावयवः मेघः धर्मावसानं च / हनं हिंसागत्योः / हत्रुः हिंस्रः / शल शातने / शत्रुः रिपुः / बाहुलकात् तादेशविकल्पे शगुः पुरुषः। कंक् गतौ। अत्रुः क्षुद्रजन्तुः। इमनः शीडो डित् / / 810 // श्मन्पूर्वात् शीक् स्वम इत्यस्मात् डिद् रुः प्रत्ययः स्यात् / श्मश्रु मुखलोमानि / शिग्रुगेरुनमेादयः / / 811 // शिवादयः शब्दा रुपत्ययान्ता निपात्यन्ते / शिंग्ट् निशाने। कित् गोऽन्तश्च / शिग्रुः सौभाञ्जनकः, हरितकविशेषश्च / गिरतेरेच / गेरुः धातुः / नमेर्न पूर्वस्य मयतेर्वा एचान्तः / नमेरुः देववृक्षः। आदिग्रहणादन्येऽपि। कटिकुटयर्तेररुः // 812 / एभ्योऽरुः प्रत्ययः स्यात् / कटे वर्षावरणयोः / कटरुः शकटम् / कुटत् कौटिल्ये / कुटरुः पक्षिविशेषः मर्कटः वृक्षः वर्धकिश्च / कुटादिवान गुणः / ऋक् गतौ / अररुः असुरः आयुध मण्डलं च / कर्केरारुः // 813 // कर्केः सौत्रादारुः प्रत्ययः स्यात् / कर्कारुः क्षुद्रचिर्भटी / उरादेख्देतौ च // 814 // उर्वै हिंसायामित्यस्मादारुः प्रत्यय: स्यात्

Page #857
844 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. - [कृदन्ते आदेश्वोकारैकारौ स्याताम् / ऊर्वत्यार्तिमिति ऊर्वारुः कटुचिर्भटी / एरिः चारुचिर्भटी। कृपिक्षुधिपीकुणिभ्यः कित् // 815|| एभ्यः किदारुः प्रत्ययः स्यात् / कृपौङ् सामर्थ्ये / कृपारुः दयाशीलः / क्षुधंच् बुभुक्षायाम् / क्षुधारुः क्षुधमसहमानः। लत्वे कृपालुः क्षुधालः / पीच पाने / पियारुः वृक्षः / कुणत् शब्दोपकरणयोः / कुणारुः वनस्पतिः। श्यः शीत च // 816 // श्यैङ् गतावित्यस्मादारुः प्रत्ययोऽस्य च शीत इत्यादेशः स्यात् / शीतारुः शीतासहः / लत्वे शीतालुः / तुम्बेरुरुः // 817 // तुबु अर्दने इत्यस्मादुरुः प्रत्ययः स्यात् / तुम्बुरुः गन्धर्वः गन्धद्रव्यं च / / कन्देः कुन्दु च // 818 // कदु रोदनाहानयोरित्यस्मादुरुः प्रत्ययोऽस्य च कुन्द् इत्यादेशः स्यात् / कुन्दुरुः सल्लकीनिर्यासः / चमेरूरुः // 819 // चमू अदने इत्यस्मादूरुः प्रत्ययः स्यात् / चमूरुः चित्रकः। शीङो लुः // 820 // शीङ् स्वप्ने इत्यस्माल्लुः प्रत्ययः स्यात् / शेलुः श्लेष्मातकः। पीङः कित् // 821 // पीच् पाने इत्यस्मात् कित् नुः प्रत्यय: स्यात् / पीलः हस्ती वृक्षश्च / लस्जीयिशलेरालुः // 822 // एभ्य आलुः प्रत्ययः स्यात् / ओलस्नैति वीडे / लज्जालुः लज्जनशीलः। ईष्र्ण्य ईर्ष्यार्थः। ईर्ष्यालुः ईर्ष्याशीलः / शल गतौ / शलालुः वृक्षावयवः। आपोऽप् च // 823 // आप्लंट व्याप्तावित्यस्मादालुः प्रत्ययोऽस्य चाप् इत्यादेशः स्यात् / अपालुः वायुः। गृहलुगुग्गुलुकमण्डलवः // 824 / / एते आलुप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / गृहतेईस्वश्च प्रत्ययादेः। गृहलुः ऋषिः / गुंङ् शब्दे / अस्यादिगुग् लोपश्च प्रत्ययादेः। गुग्गुलुः वृक्षविशेषः अश्वश्च / कम्पूर्वादनितेर्टोऽन्तः इस्वश्च प्रत्ययादेः। कमण्डलुः अमत्रम् / प्रःशुः॥८२५॥ पृश् पालनपूरणयोरित्यस्मात् शुः प्रत्ययः स्यात् / पर्युः वसिंहं वक्रास्थि /

Page #858
घणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 845 ___ मस्जीष्यशिभ्यः सुक् // 826 // एभ्यः कित् मुः प्रत्ययः स्यात् / दुमस्नोंत् शुद्धौ / ' मस्जेः सः' इति नोऽन्तः / मछुः मुनिः। इषश् आभीक्ष्ण्ये / इक्षुः गुडादिप्रकृतिः / अशौटि व्याप्तौ / अक्षुः समुद्रः वपश्च / / तृपलिमलेरक्षुः // 827 // एभ्योऽक्षुः प्रत्ययः स्यात् / तृ प्लवनतरणयोः / तरक्षुः श्वापदविशेषः / प० गतौ, मलि धारणे / पलक्षुः मलक्षुश्च वृक्षः / ____ उलेः कित् // 828 // उल दाहे इत्यस्मात् सौत्राद् किदक्षुः प्रत्ययः स्यात् / उलक्षुः तृणजातिः / कृषिचमितनिधन्यन्दिसर्जिर्जिर्जिलस्जीयिभ्य ऊः // 829 // एभ्य ऊः प्रत्यय: स्यात् / कृषीत् विलेखने / कर्षः कुल्या अङ्गारः परिखा गर्तश्च / चमू अदने। चमूः सेना। तनूयी विस्तारे। तनूः शरीरम् / धन शब्दे, धन धान्ये सौत्रो वा / धनूः धान्यराशिः ज्या वरारोहा च स्त्री / अदु बन्धने / अन्दूः पादकटकः / सर्ज अर्जने / सर्जः अर्थः क्षारः वनस्पतिः वणिक च / खजे मार्जने च / खर्ज़ः कण्डूः विद्युच्च / भृजै भर्जने, भ्रस्जीत् पाके वा / भर्जः यवविकारः। ओलस्जैति वीडे / लज्जूः लज्जालुः / ईष्र्ण्य ईर्ष्यार्थः / ईयः ईर्ष्यालुः / फलेः फेल् च // 830 // फल निष्पत्तावित्यस्मादः प्रत्ययोऽस्य च फेल् इत्यादेशः स्यात् / फेलूः होमविशेषः / कषेण्डच्छौ च षः॥८३१॥ कष हिंसायामित्यस्मादः प्रत्ययः स्यात् षकारस्य च ण्ड् च्छश्चादेशः स्यात् / कण्डूः कच्छूश्च पामा / वहेई च / / 832 // वहीं प्रापणे इत्यस्मादः प्रत्ययो धश्चान्तादेशः स्यात् / वधूः पतिमुपपन्ना कन्या जाया च / मृजेर्गुणश्च // 833 // मृजौक् शुद्धावित्यस्मादः प्रत्ययो गुणश्चास्य / मर्ज: शुद्धिः रजकः नद्यास्तीरं शिला च / गुणे सिद्धे गुणवचनमकारस्य वृद्धिबाधनार्थम् / ___ अजेोऽन्तश्च // 834 // अज क्षेपणे चेत्यस्मादूः प्रत्ययो जकारश्चान्तः स्यात् / अज्जूः जननी। ____कसिपद्यादिभ्यो णित् // 836 // एभ्यो णिदूः प्रत्ययः स्यात् / कस गतौ / कामूः शक्तिर्नामायुधम् वाग्विकल; बुद्धिः व्याधिः विकला च वाक् / पदिच् गतौ / पादूः पादुका / ऋक् गतौ। आरूः वृक्षविशेषः कच्छुः गतिः पिङ्गलश्च / आदिग्रहणात् कचतेः काचूः, शलतेः शालू, इत्यादयोऽपि /

Page #859
846 सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. [ कृदन्ते _ अणे?ऽन्तश्च // 836 // अणेर्धातोणिदूः प्रत्ययः स्याद् डश्चान्तः / अण शब्दे / आण्डूः जलभृङ्गारः। अडो ल च वा // 837 // अड उद्यमे इत्यस्माण्णिदूः प्रत्ययः स्यात् लश्चान्तादेशो वा / आलूः भृङ्गारः करकश्च / आडूः दीं टिटिभः वनस्पतिः जलाधारभूमिः पादभेदनं च। ___ नमो लम्बेर्नलुक् च // 838 // नव्पूर्वात् लबूङ् अवलंसने चेत्यस्मात् णिदूः प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / अलाबूः तुम्बी। कफादीरेल च // 839 // कफपूर्वादीरिक गतिकम्पनयोरित्यस्मादूः प्रत्ययो लकारश्चान्तादेशः स्यात् / कफेलूः प्लेष्मातकः यवलाजाः मधुपर्कः छादिषेयं च तृणम् / ऋतो रत् च // 840 // ऋत् घृणागतिस्पर्धेषु इत्यस्मादूः प्रत्ययो रत् चास्यादेशः स्यात् / रतूः नदीविशेषः सत्यवाक् दूतः कृमिविशेषश्च / दृभिचपेः स्वरानोऽन्तश्च // 841 // आभ्यां पर ऊः प्रत्ययः स्वरात् परो नोऽन्तश्च स्यात् / दृभैत् ग्रन्थे / इन्भूः सर्पजातिः वनस्पतिः वज्रः ग्रन्थकारः दर्भणं च / बाहुलकात् 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' इति नकारस्य निमित्तवर्गीयान्त्योन। चप सान्वने चम्पू: कथाविशेषः।। धृषेर्दिधिषधिीषौ च // 842 // विधृषाट प्रागल्भ्ये इत्यस्मात् ऊः प्रत्ययो दिधिष् दिधीष् इत्यादेशौ चास्य स्याताम् / दिधिषः ज्यायस्याः पूर्वपरिणीता पुंश्चली च / दिधीपूः ऊढायाः कनिष्ठाया अनूढा ज्येष्ठा पुनर्भूः आहुतिश्च / ___ भ्रमिगमितनिभ्यो डित् // 843 // एभ्यो डिदूः प्रत्ययः स्यात् / भ्रमूच अनवस्थाने / भ्रूः अक्ष्णोरुपरि रोमराजिः / गम्लं गतौ / अग्रे गच्छत्यग्रेगः पुरस्सरः / तनूयी विस्तारे / कुत्सितं तन्यते कुतूः चर्ममयमावपनम् / नृतिशूधिरुषिकुहिभ्यः कित् // 844 // एभ्यः किदूः प्रत्ययः स्यात् / नृतैच नर्तने / नृतुः नर्तकः कृमिजातिः प्लवः प्रतिकृतिश्च / शृधूङ् शब्दकुत्सायाम् / शधः शर्धनः कृमिजातिः अपानं बलिश्च दानवः। रुपंच रोषे / रुषः भर्त्सकः / कुहणि विस्मापने / कुहूः अमावास्या / तृखण्डिभ्यां डूः // 845 / / आभ्यां डूः प्रत्यय: स्यात् / तृ प्लवनतरणयोः / तईः द्रोणी प्लवः परिवेषणभाण्डं च / खडण भेदे / खड्डूः बालानामुपकरणं स्त्रीणां पादाङ्गुष्ठाभरणं च /

Page #860
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 847 तृदृभ्यां दूः // 846 // आभ्यां दूः प्रत्ययः स्यात् / तृ प्लवनतरणयोः / तर्दूः दीं। दृश विदारणे। दर्दूः कुष्ठभेदः / ___ कमिजनिभ्यां बूः // 847 // आभ्यां बूः प्रत्ययः स्यात् / कमूङ् कान्तौ / कम्बूः भूषणम् आदर्शत्सरुः कुरुविन्दश्च / जनैचि प्रादुर्भावे / जम्बूः वृक्षविशेषः। शकेरन्धूः // 848 // शक्लंट शक्तावित्यस्मादन्धुः प्रत्ययः स्यात् / शकन्धूः वनस्पतिः देवताविशेषश्च / कृगः कादिः // 849 // डुकुंग करणे इत्यस्मात् ककारादिरन्धूः प्रत्ययः स्यात् / कर्कन्धूः बदरी व्रणं यवलाजाः मधुपर्कः विष्टम्भश्च / योरागूः // 850 // युक् मिश्रणे इत्यस्मादागूः प्रत्ययः स्यात् / यवागूः द्रवौदनः। काच्छीडो डेरूः ॥८५१॥कपूर्वात् शीक् स्वप्ने इत्यस्मात् डिदेरुः प्रत्ययः स्यात् / कशेरुः कन्दविशेषः वीरुच्च / दिव ऋः // 852 // दिवूच् क्रीडादावित्यस्माद् ऋः प्रत्ययः स्यात् / देवा देवरः पितृव्यस्त्री अग्निश्च / सोरसेः // 853 // सुपूर्वादसू च् क्षेपणे इत्यस्माद् ऋः प्रत्ययः स्यात् / खसा भगिनी। नियो डित् // 854 / / णींग प्रापणे इत्यस्मात् डिद् ऋः प्रत्ययः स्यात् / ना पुरुषः / सव्यात् स्थः // 855 // सव्यपूर्वात् ष्ठां गतिनिटत्तावित्यस्माद् डिद् ऋ प्रत्ययः स्यात् / सव्येष्ठा सारथिः। यतिननान्दभ्यां दीर्घश्च // 856 // यतेनअपूर्वात् नन्देश्च ऋः प्रत्ययः स्यात दीर्घश्वानयोर्भवति। यतैङ् प्रयत्ने। याता पतिभ्रातृभगिनी देवरभार्या ज्येष्ठभार्या च। टुनदु समृद्धौ / ननान्दा भर्तृभगिनी / नखादिवान्नंबोऽन्न भवति / शासिशंसिनीरुक्षुहृभृधृमन्यादिभ्यस्तः // 857 // एभ्यस्तः प्रत्ययः स्यात् / शासक् अनुशिष्टौ / शास्ता गुरुः राजा च / प्रशास्ता राजा ऋविक् च / शंसू स्तुतौ च / शंस्त। स्तोता / णींग प्रापणे। नेता सारथिः / रुक् शब्दे / रोता मेघः / टुक्षुक शब्दे / क्षोता मुसलम् / हंग हरणे / हर्ता चौरः / टुडु,ग्क् पोषणे च / भर्ता पतिः। धृत् अवध्वंसने / धर्ता धर्मः / मनिंच ज्ञाने / मन्ता विद्वान् प्रजापतिश्च / आदिग्रहणादुपद्रष्टा ऋषिक् विशस्ता घातकः इत्यादयोऽपि /

Page #861
848 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते पातरिच // 858 // पांक् इत्यस्मात् तः प्रत्ययो धातोश्चकारोऽन्तादेशः स्यात् / पिता जनकः। मानिभ्राजेल च // 859 // आभ्यां तः प्रत्ययो लुक् चान्तस्य स्यात् / मानि पूजायाम् / माता जननी / भ्राजि दीप्तौ / भ्राता सोदयः। जाया मिगः॥८६०॥ जाशब्दपूर्वात् मिंग्ट प्रक्षेपणे इत्यस्मात् तः प्रत्ययः स्यात् / जायां प्रजायां मिन्वन्ति तमिति जामाता दुहितृपतिः / आपोऽप् च // 861 // आप्लंट् व्याप्तावित्यस्मात् तृः प्रत्ययः स्यात् अप चास्यादेशः / अप्ता यज्ञः अग्निश्च / नमेः प च // 862 / / णमं प्रहत्वे इत्यस्मात्तः प्रत्ययः पश्चास्यान्तादेशः। नप्ता दुहितुः पुत्रस्य वा पुत्रः। हुपूग्गोन्नीप्रस्तुप्रतिहप्रतिप्रस्थाभ्य ऋत्विजि // 863 // एभ्य ऋखिज्य. भिधेये तृः प्रत्ययः स्यात् / हुंक् दानादनयोः / होता। पूग्श् पवने / पोता / गैं शब्दे, णींग प्रापणे, उत्पूर्वः / उद्गाता / उन्नेता / ष्टुंग्क् स्तुतौ, प्रपूर्वः। प्रस्तोता। हृग् हरणे, प्रतिपूर्वः / प्रतिहर्ता / ष्ठां गतिनिवृत्तौ, प्रतिप्रपूर्वः। प्रतिप्रस्थाता / एते ऋविजः। नियः षादिः // 864 // णींग प्रापणे इत्यस्मात् षकारादिस्तृः प्रत्ययः स्यात् ऋत्रिज्यभिधेये / नेष्टा ऋषिक् / __ त्वष्दृक्षत्तृदुहित्रादयः / / 865 // एते तृप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / विषेरि. तोऽच्च / खष्टा देववर्धकिः प्रजापतिः आदित्यश्च / क्षद खदने सौत्रः। क्षत्ता नियुक्तः अविनीतः दौवारिकः मुसलः पारशवः रुद्रः सारथिश्च / दुहेरिट किञ्च / दुहिता तनया / आदिग्रहणादन्येऽपि / राते?ः / / 866 // रांक दाने इत्यस्मात् डिदैः प्रत्ययः स्यात् / राः द्रव्यम् / रायौ / रायः। युगमिभ्यां डोः // 867 // आभ्यां डिदोः प्रत्ययः स्यात् / छुक् अमिगमे / घौः स्वर्गः अन्तरिक्षं च / गम्लं गतौ / गौः पृथिव्यादिः। ___ ग्लानुदिभ्यां डौः // 868 // आभ्यां डिदौः प्रत्ययः स्यात् / ग्लैं हर्षक्षये। ग्लौः चन्द्रमाः व्याधितः शरीरग्लानिश्च / णुदंत प्रेरणे / नौः जलतरणम् / तोः किक् / / 869 // तुंक् वृत्त्यादावित्यस्मात् किक् प्रत्ययः स्यात् / ककारः कित्कार्यार्थः / इकार उच्चारणार्थः / तुक् अपत्यम् /

Page #862
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. द्राग्रादयः // 870 // द्राक् इत्यादयः शब्दाः किक्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / द्रवतेरा च / द्राक् शीघ्रम् / एवं सरतेः स्राक् / स एवार्थः। इयर्तेरादेशश्च। अकि अचिरन्तम् / आदिग्रहणादन्येऽपि / स्रोश्चिक्॥८७१॥ सं गतौ इत्यस्मात् चिक प्रत्ययः स्यात् / सुक् जुहूप्रभृति अग्निहोत्रभाण्डम् / चौ। त्रुचः / इकार उच्चारणार्थः। ककारः कित्कार्यार्थः / तनेड्वच् // 872 / / तनूयी विस्तारे इत्यस्मात् डिद्वच् प्रत्ययः स्यात् / त्वक शरीरादिवेष्टनम्। पारेरज् // 873 // पारण कर्मसमाप्तावित्यस्मादज् प्रत्ययः स्यात् / पार शाकविशेषः प्राकारः सुवर्ण रत्नं च / पारजौ / पारजः / ____ऋधिपृथिभिषिम्यः कित्॥८७४॥ एभ्यः किदज् प्रत्ययः स्यात् / ऋधौच् वृद्धौ / ऋधक समीपवाचि अव्ययम् / प्रथिष् प्रख्याने / निर्देशादेव यकृत् / पृथक् नानार्थेऽव्यम् / भिष् सौत्रः / भिषक् वैद्यः / भिषजौ / भिषजः। भृपणिभ्यामिज भुरवणौ च // 875 // भृपणिभ्यामिज् प्रत्ययो यथासंख्यं भुर वण इत्यादेशौ च स्याताम् / भुंग भरणे / भुरिक् बाहुः शब्दः भूमिः वायुः एकाक्षराधिकपादं च ऋक्च्छन्दः। पणि व्यवहारस्तुत्योः / वणिक् वैदेहिकः / वशेः कित् // 876 // वशक् कान्तावित्यस्मात् किदिज् प्रत्ययः स्यात् / उशिक कान्तः उशीरम् अग्निः गौतमश्च ऋषिः / लङ्घरेट नलुक् च // 877 // लघुङ् गतावित्यस्मात् अट्पत्ययो नलोपश्चास्य स्यात् / लघट वायुः लघु च शकटम् / सर्तेरड् // 878 // सं गतावित्यस्मादट् प्रत्ययः स्यात् / सरट वृक्षविशेषः मेघः उष्टजातिश्च / ईडेरविड् ह्रस्वश्च // 879 // ईडिक् स्तुतावित्यस्मादविट् प्रत्ययः स्यात् इस्वश्चास्य / इडविट् विश्रवाः। किपि म्लेच्छश्च वा // 880 // म्लेच्छेरीडेश्च किपि प्रत्यये वा इस्वः स्यात् / अत एव वचनात् किए च / म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दे / म्लेट म्लिट उभयं म्लेच्छजातिः / ईट् इट् स्वामी मेदिनी च / __ तृपेः कत् // 881 // तृपौच प्रीतावित्यस्मात् किदत् प्रत्ययः स्यात् / तृपत् चन्द्रः समुद्रः तृणभूमिश्च / 107

Page #863
850 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कूदन्ते संश्चदेहत्साक्षादादयः // 882 // एते कत्मत्ययान्ता निपात्यन्ते / संपूर्वाचिनोतेर्डित् समोमकारस्यानुस्वारपूर्वः शकारश्च / संश्चत् अध्वर्युः कुहकश्च / अनुस्वारं नेच्छन्त्येके / सश्चत् कुहकः / विपूर्वाद् हन्तेर्डिद्वेश्च गुणः। विहन्ति गर्भमिति वेहत् गर्भघातिनी अप्रजाः स्त्री अनवाश्च / संपूर्वादीक्षतेः साक्षाभावश्च / साक्षात् समक्षमित्यर्थः / आदिग्रहणाद्रेहद्वियत्पुरीतदादयोऽपि / पटच्छपदादयोऽनुकरणाः॥८८३॥ पटदित्यादयोऽनुकरणशब्दाः कत्मत्ययान्ता निपात्यन्ते / पट गतौ / पटत् / छुपत् संस्पर्शे, उकारस्याकारश्च / छपत्। पत्ल गतौ / पतत् / शृश् हिंसायाम् / शरत् / शल गतौ / शलत् / खट काङक्षे / खटत् / दहेः प च / दपत् / डिहेः डिपत् / खनते रश्च / खरत् / खादतेः खादत् / सर्व एते कस्यचिद्विशेषस्य श्रुतिप्रत्यासत्त्याऽनुकरणशब्दाः। अनुकरणमपि हि साध्वेव कर्तव्यं न यत् किंचित् यथानक्षरमिति शिष्टाः स्मरन्ति / . ____ [हिहिमहिपृषिभ्यः कतः // 884 // एभ्यः किदवः प्रत्ययः स्यात् / द्रुहौच जिघांसायाम् / द्रुहन् ग्रीष्मः / वृह वृद्धौ / बृहन् प्रवृद्धः / बृहती छन्दः / मह पूजायाम् / महान् पूजितः विस्तीर्णश्च / महान्तौ / महान्तः / महती। पृषू सेचने। पृषत् तन्त्रं जलबिन्दुः चित्रवर्णजातिः दध्युपसिक्तमाज्यं च / पृषती मृगी / स्थूलपृषतीमालभेत / ऋकारो ङयाद्यर्थः। ___गमेर्डिद् द्वे च / 885 // गम्लं गतावित्यस्मात् कतः प्रत्ययो डित् स्यात् द्वे चास्य रूपे स्याताम् / जगत् स्थावरजङ्गमो लोकः / जगती पृथ्वी / भातेर्डवतुः ॥८८६॥भांक दीप्तावित्यस्मात् डिदवतुः प्रत्ययः स्यात् / भवान्। भवन्तौ / भवन्तः / उकारो दीर्घत्वादिकार्थः / हृमृरुहियुषितडिभ्य इत् // 887 // एभ्य इत प्रत्ययः स्यात् / हंग हरणे। हरित् हरितो वर्णः ककुब वायुः मृगजातिः अश्वः सूर्यश्च / सं गतौ / सरित् नदी। रुहं बीजजन्मनि / रोहित वीरुत्पकारः मत्स्यः सूर्यः अग्निः मृगः वर्णश्च / युषः सौत्रः / योषति गच्छति पुरुषमिति योषित् स्त्री / तडण आघाते। तडित् विद्युत् / ___ उदकाच्छ्वेर्डित् // 888 // उदकपूर्वात् ट्दोश्चि गतिवृद्धयोरित्यस्मात् डिदित् प्रत्यय: स्यात् / उदकेन श्यति उदश्चित् तक्रम् / 'नाम्युत्तरपदस्य च ' इति उदकस्य उदभावः। उत् // 889 // मृत् प्राणत्यागे इत्यस्मादुत् प्रत्ययः स्यात् / मरुत् वायुः

Page #864
उणादिपकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. देवः गिरिशिखरं च। ग्रो मादिर्वा // 890 // गृत् निगरणे इत्यस्मादुत् प्रत्ययः स्यात् स च मकारादि / गर्मुत् गरुडः आदित्यः मधुमक्षिका तक्षा तृणं सुवर्ण च / गरुख बर्हः अजगरः मरकतमणिः वेगः तेजसां वर्तिश्च / शकेत्॥८९१।। शक्लंट् शतावित्यस्माद् ऋत् प्रत्ययः स्यात् / शकृत् पुरीषम् / यजेः क च // 892 // यजी देवपूजादिष्वित्यस्मात् ऋत् प्रत्ययो कश्चान्तादेश स्यात् / यकृत् अन्त्रम् / पातेः कुथ् ॥८९३॥पांक रक्षणे इत्यस्मात् ऋथ् प्रत्ययः कित् स्यात् / पृथो नाम क्षत्रियाः / ___शृदृभसेरद् / / 894 / / एभ्योऽद् प्रत्ययः स्यात् / शृश् हिंसायाम् / शरद् ऋतुः। दृ भये / दरत् जनपदसमानशब्दः क्षत्रियः / दरदो जनपदः / भस भर्त्सनदीप्त्योः , सौत्रः / भसत् जघनम् आस्यम् आमाशयस्थानं च / भषेरपीच्छन्त्येके / भषत् / __तनित्यजियजिभ्यो डद // 895 // एभ्यो डिदद प्रत्ययः स्यात् / तनूयी विस्तारे / तद, सः। त्यजं हानौ। त्यद, स्यः। एतौ निर्देशवाचिनौ / यजी देवपूजादौ / यद्-यः / अयमुद्देशवाचो / इणस्तद् // 896 // इणंक गतावित्यस्मात् तद् प्रत्ययः स्यात् / एतद्-एषः। समीपवाची शब्दः। ___ प्रः सद् // 897 // पृथु पालनपूरणयोरित्यस्मात् सद् इत्येवं प्रत्ययः स्यात् / पर्षत् सभा / द्रो ह्रस्वश्च // 898 // दृश् विदारणे इत्यस्मात् सद् प्रत्ययः स्याद् इस्वश्वास्य। दृषत् पाषाणः। ____ युष्यसिभ्यांक्मद् // 899 // आभ्यां कित् मत् प्रत्ययः स्यात् / युषः सौत्रः, सेवायाम् / युष्मद्-यूयम् / असूच क्षेपणे, अस्मद्-वयम् / . उक्षितक्ष्यक्षीशिराजिधन्विपश्चिपूषिक्लिदिस्निहिनुमस्जेरन॥९००। एभ्योऽन् प्रत्ययः स्यात् / उक्ष सेचने। उक्षा वृषः / तक्षौ तनूकरणे / तक्षा वर्द्धकिः। अक्षौ व्याप्तौ च / अक्षा दृष्टिनिपातः / ईशिक् ऐश्वर्ये / ईशा परमात्मा / राजृग् दीप्तौ राजा ईश्वरः। धन्विः सौत्रो गतौ, धवु गतौ वा / धन्वा मरुः धनुश्च / पचुङ् व्यक्तीकरणे / पञ्च संख्या / पूष वृद्धौ / पूषा आदित्यः / क्लिदौच आर्द्रभावे /

Page #865
852 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [कृदन्ते क्लेदा मुखप्रसेकचन्द्रः इन्द्रश्च / ष्णिहौच प्रीतौ / स्नेहा स्वाङ्गम सुहृत् वशा च गौः / णुक् स्तुतौ / नव संख्या / टुमस्जोंत् शुद्धौ / मज्जा षष्ठो धातुः। - लूपूयुषि{शिद्युदिविप्रतिदिविभ्यः कित्॥९०१॥ एभ्यः किदन् मत्ययः स्यात् / लूग्श् छेदने / लुवा दानं स्थावरश्च / पूग्थ् पवने / पुवा वायुः / युक मिश्रणे। युवा तरुणः। वृष सेचने / वृषा इन्द्रः वृषभश्च / दंशं दशने / दश संख्या। छुक् अभिगमे / युवा अभिगमनीयः राजा सूर्यश्च / दिवूच क्रीडादौ / दिवा दिनम् / प्रतिपूर्वात् प्रतिदिवा अहः अपराह्नश्च / ____ श्वन्मातरिश्वनमूर्धन्प्लीहअर्यमन्विश्वप्सन्परिज्वन्महन्नहन्मघवन्नथर्वनिति // 902 // एतेऽन्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / श्वयतेलुक् च / श्वा कुक्कुरः / मातरि अन्तरिक्षे श्वयति मातरिश्वा वायुः / अत्र ' तत्पुरुषे कृति' इति सप्तम्या अलुप् इकारलोपश्च पूर्ववत् / मूर्छधं च / मूर्छन्त्यस्मिन्नाहताः प्राणिन इति मूर्धा शिरः / प्लिहेर्दीर्घश्च / प्लीहा जठरान्तरावयवः / अरिपूर्वादमेय॑न्तात् अरीन् आमयतीति अर्यमा सूर्यः। विश्वपूर्वात् प्सातेः कित् च। विश्वप्सा कालः वायुः अग्निः इन्द्रश्च / परिपूर्वांत ज्वलतेर्डिच्च / परिज्वा सूर्यः चन्द्रः अग्निः वायुश्च / महीयतेरीयलोपश्च / महा महत्त्वम् / अहेर्नलोपश्च / अंहतेः अहः दिवसः। मझेर्नलोपोऽव् चान्तः। मङ्घते इति मघवा इन्द्रः / नव्पूर्वात खः खस्थश्च / खति अथर्वा वेदः ऋषिश्च / इतिकरणादन्येऽपि भवन्ति / षप्यशोभ्यां तन् // 903 // आभ्यां तन् प्रत्ययः स्यात् / पप समवाये / अशौटि व्याप्तौ / सप्त अष्ट उभे संख्ये / .. स्नामदिपद्यर्तिपृशकिभ्यो वन् // 904 // एभ्यो वन् प्रत्ययः स्यात् / ष्णांक शौचे / स्नावा शिरा नदी च / मदैच हर्षे / मद्वा दृप्तः पानं कान्तिः क्रीडा मुनिः शिरश्च / मदरी मदिरा। बाहुलकात् डी वनो रश्च। पदिच गतौ / पद्वा पत्तिः वत्सः रथः पादः गतिश्च / ऋक् गतौ / अर्वा अश्व; अशनिः आसनं मुनिश्च / पृश् पालनपूरणयोः / पर्व सन्धिः पूरणं पुण्यतिथिश्च / शक्लंट् शक्तौ / शक्का वर्धकिः समर्थः। शकरी नदी विद्युत् छन्दोजातिः युवतिः सुरभिश्च / शाकरो वृषः / ग्रहेरा च // 905 // ग्रहीश् उपादाने इत्यस्माद् वन् प्रत्ययः स्यादाकारश्चान्तादेशः / ग्रावा पाषाणः पर्वतश्च / . ऋशीशिरुहिजिक्षिहमृधृभ्यः कनिए // 906 // एभ्यः कनिप् प्रत्ययः

Page #866
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. स्यात् / ऋक् गतौ / ऋला ऋषिः / शीफू स्वप्ने / शीवा अजगरः / क्रुशं आह्वानरोदनयोः / क्रुश्वा शृगालः / रुहं बीजजन्मनि / रुहा वृक्षः। जिं अभिभवे / जिला धर्मः इन्द्रः योद्धा च / जिवरी नदी वणिजश्च / वाराणसी जिवरीमाहुः। सिं क्षये / लिखा वायुः विष्णुः मृत्युश्च / लिवरी रात्रिः। हंग हरणे / हृता रुद्रः मत्स्यः वायुश्च / सं गतौ / सूखा कालः अग्निः वायुः सर्पः प्रजापतिः नीचजातिश्च / मृखरी वेश्यामाता / धृत् स्थाने / धृवा विष्णुः शैलः समुद्रश्च / धृतरी भूमिः / हुँन् आदरे / दृत्वा दृप्तः। पकारस्तागमार्थः / सृजेः सज्मृकौ च // 907 // सृजत् विसर्गे इत्यस्मात् कनिप् प्रत्ययः स्यात् सज् मृक् इत्यादेशौ चास्य स्याताम् / सज्वा मालाकारः रज्जुश्च / मृकणी आस्योपान्तौ। ध्याप्योर्धी पी च // 908 // ध्यै चिन्तायाम् प्यै वृद्धौ इत्याभ्यां कनिए प्रत्ययो यथासंख्यं च धी पी इत्येतावादेशौ स्याताम् / ध्यायतीति धीवा पीवा मनीषी निषादः व्याधिः मत्स्यश्च / प्यायतेः, पीवा पीनः / __ अते च // 909 // अत सातत्यगमने इत्यस्मात् कनिप् प्रत्ययो धश्चान्तादेशः स्यात् / अध्वा मार्गः। प्रात्सदिरीरिणस्तोऽन्तश्च // 910 // प्रपूर्वेभ्यः सद्यादिभ्यः कनिप् प्रत्ययस्तोऽन्तश्च / षद्लं विशरणगत्यवसादनेषु / प्रसत्त्वा मूढः वायुश्च प्रसत्वरी माता प्रतिपत्तिश्च / रीशू गतिरेषणयोः / परीखा वायुः / परीवरी स्त्रीविशेषः / ईरिक् गतिकम्पनयोः। गेर्खा सागरः वायुश्च / मेवरी नगरी। इणक् गतौ। प्रेवरी नगरीत्याहुः। मन् // 911 // सर्वधातुभ्यो बहुलं मन् प्रत्ययः स्यात् / डुकुंग करणे / कर्म व्यापारः / ऋग्ट् वरणे / वर्म कवचम् / वृतूङ् वर्तने / वर्त्म पन्थाः / चर भक्षणे च / चर्म अजिनम् / भस भत्सनदीप्त्योः सौत्रः / भसितं तदिति भस्म भूतिः / जनैचि प्रादुर्भावे / जन्म उत्पत्तिः। शृश् हिंसायाम् / शर्म सुखम् / वसवोऽस्य दुरितं शीर्यासुरिति वसुशर्मा / एवं हरिशर्मा / मृत् प्राणत्यागे / मर्म जीवप्रदेशप्रचयस्थानम् / यत्र जायमाना वेदना महती जायते / नृश् नये / नर्म परिहासकथा / श्लिपंच आलिङ्गने / श्लेष्मा कफः। ऊष रुजायाम् / ऊष्मा तापः। टुडु/ग्क् पोषणे च / भर्म मुवर्णम् / यांक प्रापणे / यामा रथः / वाक् गतिगन्धनयोः / वामा करचरणहस्वः / पांक् रक्षणे / पामा कच्छूः वृषः सेचने / वर्म शरीरम् /

Page #867
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्ते पलं विशरणगत्यवसादनेषु / सद्म गृहम् / विशंत प्रवेशने / वेश्म गृहम् / हिंट गतिवद्धयोः। हेम सुवर्णम् / छदण अपवारणे / छद्म माया / दीडच क्षये, दें पालने वा। दाम रज्जुः माता च / दुधांग्क् धारणे च / धाम स्थानं तेजश्च / ष्ठांग गतिनिवृत्तौ / स्थाम बलम् / डुंग्ट अभिषबे / सोमा यज्ञः पयो रसः चन्द्रमाश्च / गतौ / अय्म संग्रामः। तक् हसने / तक्मा रतिः आतपः दीपश्च / हुंक् दानादनयोः / होम हव्यद्रव्यम् अग्निहोत्रशाला च / धुंग धारणे। धर्म पुण्यम् / विपूर्वात् विधर्मा अहितः वायुः व्यभिचारश्च / ध्यें चिन्तायाम् / ध्याम ध्यानम् / / - कुष्युषिमृपिभ्यः कित् // 912 // एभ्यः कित् मन् प्रत्ययः स्यात् / कुपथ् निष्कर्षे / कुष्म शल्यम् / उषू दाहे / उष्मा दाहः / मृप्लं गतौ। मृप्मा सर्पः शिशुः यतिश्च / ___ वृंहेर्नोऽच्च / / 913 // दृहु शब्दे इत्यस्मात् मन् प्रत्ययः स्यात् नकारस्य चाकारः। ब्रह्म परं तेजः अध्ययनं मोक्षः / बृहत्त्वादात्मा / ब्रह्मा भगवान् / - व्येग एदोतौ च वा // 914 // व्यंग् संवरणे इत्यस्मात् मन् प्रत्यय एदेतो चान्तादेशौ वा स्याताम् / व्येम वस्त्रम् / व्येमा संसारः कुविन्दभाण्डं च / व्योम नमः / पक्षे, व्याम न्यग्रोधाख्यं प्रमाणम् / स्यतेरी च वा // 915 // पोंच अन्तकर्मणि इत्यस्मात् मन् प्रत्यय ईकारश्चान्तादेशो वा स्यात् / सीमा आघाटः / पक्षे, साम पियवचनं वामदेव्यादि च / सात्मन्नात्मन्वेमन्रोमन्लोमन्ललामन्नामन्पाप्मन्पक्ष्मन्यक्ष्मन्निति / / 916 // एते मन्प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / स्यतेस्तोऽन्तश्च / सात्म अत्यन्ताभ्यस्तं प्रकृतिभूतम् अन्तकर्म च / अतेः दीर्घश्च / आत्मा जीवः / वेग आखाभावश्च / वेम तन्तुबायोपकरणम् / रुहेल्क् च / रोम तनूरुहम् / लत्वे-लोम तदेव / क्लमेरोच्च / क्लोम शरीरान्तरवयवः / लातेर्द्वित्वं च / ललाम भूषणादि / नमेरा च / नाम संज्ञा कीर्तिश्च / पातयतेस्तः प् च / पाप्मा पापं रक्षश्च / पञ्चेः कः षोऽन्तो नलोपश्च / पक्ष्म अक्ष्यादिलोम / यस्यतेः यक्षिणो वा यक्ष्मा रोगः / इतिकरणात् तोक्मरुक्मादयो भवन्ति / .: हृजनिभ्यामिमन् // 917 // आभ्यामिमन् प्रत्यय: स्यात् / हूंग हरणे / हस्मिा पापविशेषः मृत्युः वायुश्च / जनैचि मादुर्भावे / जनिमा धर्मविशेषः संसारश्च /

Page #868
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमवृहत्मक्रिया. सहभृस्तृसूभ्य ईमन् // 918 // एभ्य ईमन् प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / सरीमा कालः। हंग हरणे / हरीमा मातरिश्वा / टुडु/ग्क् पोषणे च / भरीमा क्षमी राजा कुटुम्बं च / धृग् धारणे। धरीमा धर्मः। स्तृग्श् आच्छादने / स्तरीमा प्रावारः / पूत प्रेरणे। सवीमा गर्भ: प्रसूतिश्च / / गमेरिन् / 919 // गम्लं गतावित्यस्मादिन् प्रत्ययः स्यात् / गमिष्यतीति गमी जिगमिषुः। आश्च णित् // 920 // आपूर्वात् केवलाच्च गमेणिदिन् प्रत्ययः स्यात् / आगमिष्यतीति आगामी प्रोषितादिः। गमिष्यतीति गामी प्रस्थितादिः। सुवः // 921 // पूडौच माणिप्रसवे इत्यस्मात् णिदिन् प्रत्ययः स्यात् / आसावी आसविष्यमाणः। जनिष्यमाण इत्यर्थः। भुवो वा // 922 // भू सत्तायामित्यस्मात् इन् प्रत्यय: स्यात् स च णिद्वा / भविष्यतीति भावी कर्मविपाकादिः / भवी भविष्यन् / प्रप्रतेबुधिभ्याम् // 923 // प्रपूर्वाद प्रतिपूर्वाञ्च यांक प्रापणे बुधि मनिंच ज्ञाने इत्यस्मात् च णिदिन् प्रत्ययः स्यात् / प्रयास्यतीति प्रयायी, प्रतियास्यतीति प्रतियायी / प्रभोत्स्यते इति प्रबोधी प्रतिबोधी बालादिः / प्रात् स्थः ॥९२४॥प्रपूर्वात् ष्ठां गतिनिवृतौ इत्यस्मात् णिदिन् प्रत्ययः स्यात् / प्रस्थास्यते इति प्रस्थायी गन्तुमनाः / परमात् कित् // 925 // परमपूर्वात् तिष्ठतेः किदित् प्रत्ययः स्यात् / परमे पदे तिष्ठतीति परमेष्ठी अहंदादिः / भीरुष्ठानादित्वात् षत्वं सप्तम्या अलुप् च / पथिमन्थिभ्याम् / / 926 // आभ्यां किदिन प्रत्ययः स्यात् / पथे गतौ / पन्थाः मार्गः। पन्थानौ। पन्थानः / पथिपियः / मन्थश् विलोडने। मन्थाः क्षुब्धः वायुः वज्रश्च / मन्थानौ। मन्थानः। मथिपियः। होर्मिन् // 927 / / हुंक् दानादनयोरित्यस्मात् मिन् प्रत्ययः स्यात् / होमी ऋविक् घृतं च। ___ अर्ते क्षिनक् // 928 // ऋक् गतावित्यस्मात् भुतिनक् प्रत्ययः स्यात् / ऋभुक्षा इन्द्रः / ऋभुक्षाणौ / ऋभुक्षाणः / अदस्निन् ॥९२९॥अदंक् भक्षणे इत्यस्मात् त्रिन् प्रत्ययः स्यात् / अत्री ऋषिः। पतेरविन् // 930 // पत्ल गतावित्यस्मादत्रिन् प्रत्ययः स्यात् / पतत्री पक्षी।

Page #869
856 . सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. .[कृदन्ते . आपः किप् ह्रस्वश्च // 931 // आप्लंट् व्याप्तावित्यस्मात् किप् प्रत्ययो इस्वश्चास्य / आपः अम्भः। स्वभावाद् बहुत्वम् / ककुत्रिष्टुबनुष्टुभः // 932 // एते किप्पत्ययान्ता निपात्यन्ते / कपूर्वात् स्कुनातेः सलोपश्च / कं वायुं ब्रह्म च स्कुनन्तीति ककुभो दिशः। ककुप उष्णिक छन्दः / ज्यनुपूर्वात् स्कुनातेः सः षश्च / त्रिष्टुप् छन्दः। अनुष्टुप् छन्दः / बहुवचनानिजिविजिविषां किप् शित् / नेनिक् प्रजापतिः। वेविक् शुचिः। वेविट् चन्द्रमाः। ____ अवेमः // 933 // अव रक्षणादावित्यस्मान्मः प्रत्यय: स्यात् / अवतीति ओम् ब्रह्म प्रणवश्च / __सोरेतेरम् // 934 // सुपूर्वादिणंक् गतावित्यस्मात् अम् प्रत्ययः स्यात् / स्वयम् आत्मना। नशिनूभ्यां नक्तनूनौ च // 935 / / नशौच अदर्शने यत् स्तवने आभ्यामम् प्रत्ययो नक्त नून इत्यादेशौ चानयोः / नक्तं रात्रौ / नूनं वितर्के / - स्यतर्णित् // 936 // षोंच् अन्तकर्मणीत्यस्मात् णिदम् प्रत्ययः स्यात् / सायं दिवसावसानम् / गमिजमिक्षमिकमिशमिसमिभ्यो डित् // 937 // एभ्यो डिदम् प्रत्ययः स्यात् / गम्लं गतौ / गम् / जमू अदने / जम् / क्षमौषि सहने / क्षम् / एतानि भार्यानामानि / कमूङ् कान्तौ। कम पानीयम् / शमूच उपशमे / शम् सुखम् / षम वैक्लव्ये / सम् / संभवति / इणो दमक // 938 // इणंक गतावित्यस्मात् कित् दम् प्रत्ययः स्यात् / इदम् प्रत्यक्षनिर्देशे। कोर्डिम् // 939 // कुंङ् शब्दे इत्यस्मात् डिदिम् प्रत्ययः स्यात् / किम् / अनेनाविज्ञातं वस्तु पर्यनुयुज्यते / तूषेरीम् णोऽन्तश्च // 940 // तूष तुष्टावित्यस्मादीम् प्रत्ययो णकारश्चास्यान्तः स्यात् / तूष्णीं वानियमे / ईङ्कमिशमिसमिभ्यो डित् // 941 // एभ्यो डिदीम् प्रत्ययः स्यात् / ईच् गतौ / ईम् / कमूङ् कान्तौ / कीम् / शमूच उपशमे / शीम् / षम् वैक्लव्ये / सीम् / अभिनयव्याहरणान्येतानि / ईम् शीम् अव्यक्ते / कीम् संशयप्रश्नादिषु /

Page #870
उणादिमकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 857 सीम् अमर्षपादपूरणयोः / क्रमिगमिक्षमेस्तुमाचातः / / 942 // एभ्यस्तुम् प्रत्ययोऽकारस्य चाऽऽकारः स्यात् / क्रमू पादविक्षेपे / क्रान्तुं गमनम् / गम्लं गतौ / गान्तुम् पान्थः / क्षमौषि सहने। क्षान्तुं भूमिः। तुमर्थश्च सर्वत्र / गृपृदुर्विधुर्विभ्यः विप् // 943 // एभ्यः किए मत्ययः स्यात् / गृश् शब्दे / गीः वाक् / पृथु पालनपूरणयोः / पूः नगरी / दुर्वै धुर्वै हिंसायाम् / दूः देहान्तरवयवः / धूः शकटाङ्गम् आदिश्च / / वाारौ // 944 // एतौ किप्प्रत्ययान्तौ निपात्येते / तृणोतेदृद्धिश्च / वाः पानीयम् / कर्मणि दश्च धाखादिः / वृण्वन्ति तामिति द्वाः द्वारम् / हूँ वरणे इत्यस्य च णिगन्तस्य रूपम् / प्रादतेरर् // 945 // प्रपूदित सातत्यगमने इत्यस्मादर् प्रत्ययः स्यात् / प्रातः प्रभातम् / सोरते क् च // 946 // सुपूर्वाक् गतावित्यस्मादर् प्रत्ययो धातोश्च लुक् स्यात् / स्वः स्वर्गः। . पूसन्यमिन्यः पुनसनुतान्ताश्च // 947 / पूग्य पवने, षण् भक्तौ अम गतावित्येतेभ्योऽर् प्रत्ययः स्यात् यथासंख्यं च पुन् सनुत् अन्त् इत्यादेशा एषां स्युः / पुनः भूयः / सनुतः कालवाची / अन्त: मध्ये / चतेरुर् 948 // चतेग याचने इत्यस्मादुर् प्रत्ययः स्यात् / चखारः संख्या। चखारि / चतस्रः। दिवेर्डित् // 949 // दिवूच् क्रीडादावित्यस्मात् डिदिक् प्रत्ययः स्यात् / यौः स्वर्गः अन्तरिक्षं च / दिवौ / दिवः। विशिविपाशिभ्यां किए // 950 / / आभ्यां किप् प्रत्ययः स्यात् / विशंत् प्रवेशने / विशः प्रजाः। विट वैश्यः पुरीषं अपत्यं च / पशण बन्धने, विपूर्वः / विपाशयति स्म वसिष्ठमिति विपाट नदी। __ सहेः षष् च 951 // पहि मर्षणे इत्यस्मात् किप् प्रत्ययः षष् चास्यादेशः स्यात् / षट् संख्या। ___ अस् // 952 // सर्वधातुभ्यो बहुलमस् प्रत्ययः स्यात् / तपं संतापे / तपः संतापः माघमासः निर्जराफलं चानशनादि / मुष्ठु तपतीति सुतपाः / एवं महातपाः। 104

Page #871
858 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते णमं प्रहत्वे / नमः पूजायाम् / तमूच् काङ्क्षायाम् / तमः अन्धकारः तृतीयगुणः अज्ञानं च / इणंक गतौ। अयः काललोहम् / वींक प्रजनादौ / वयः पक्षी प्राणिनां कालकृता शरीरावस्था च यौवनादिः। वर्चि दीप्तौ / वर्चः लावण्यम् अन्नमलं तेजश्च / सुष्ठु वर्चते इति सुवर्चाः / रक्ष पालने / रक्षः निशाचरः / जिमिदाच् स्नेहने / मेदः चतुर्थी धातुः। रह त्यागे / रहः प्रच्छन्नम् / पहि मर्षणे / सहाः मार्गशीर्षमासः / णभच् हिंसायाम् / नभः आकाशं श्रावणमासश्च / चितै संज्ञाने / चेतः चित्तम् / प्रचेता वरुणः / मनिंच ज्ञाने / मनः नोइन्द्रियम् / अग्क व्यक्तायां वाचि / वचः वचनम् / रुदृक् अश्रुविमोचने / रोदः नमः। रोदसी द्यावापृथिव्यौ / रुधूपी आवरणे / रोधः तीरम् / अनक् प्राणने / अनः शकटम् अन्नं भोजनं च / सं गतौ / सरः जलाशयविशेषः। तृ प्लवनतरणयोः। तरः वेगः बलं च / रहु गतौ। रंहः जवः। तिजि क्षमानिशानयोः / तेजः दीप्तिः / मयि गतौ। मयः मुखम् / मह पूजायाम् / महः तेजः / अचिण् पूजायाम् / अर्चः पूजा। पद्ल विशरणादौ। सदः सभा भवनं च / अञ्जौप व्यक्त्यादौ / अञ्जः स्नेहः / / पाहाभ्यां पयह्यौ च 953 // पां पाने ओहांक त्यागे इत्याभ्यामस् प्रत्ययः स्यात् यथासंख्यं च पय् ह्य इत्यादेशावनयोः स्याताम् / पयः क्षीरं जलं च / ह्यः अनन्तरातीते दिने / - छदिवहिभ्यां छन्दोधौ च // 954 // छदण संवरणे वहीं प्रापणे इत्याभ्यामस् प्रत्ययो यथासंख्यं चानयोः छन्द ऊध् इत्यादेशौ स्याताम् / छन्दः वेदः इच्छा वाग्बन्धविशेषश्च / ऊधः धेनोः क्षीराधारः।। श्वेः शव च वा // 955 // वोश्चि गतिवृद्धयोरित्यस्मात् अस् प्रत्ययः स्यात् अस्य च शव् इत्यादेशो वा / शवः रोगाभिधानं मृतदेहश्च / शवसी / शवांसि। श्वयः शोफः बलं च / श्वयसी / श्वयांसि / विश्वाद् विदिभुजिभ्याम् // 956 // विश्वपूर्वाभ्यामाभ्यामस् प्रत्ययः स्यात् / विदक् ज्ञाने / विश्ववेदाः अग्निः / भुजंप पालनाभ्यवहारयोः। विश्वभोजाः अग्निः लोकपालश्च / चाये! ह्रस्वश्च वा // 957 // चायग् पूजानिशामनयोः इत्यस्मात् अस् प्रत्ययो नकारोऽन्तादेशो इखश्चास्य वा। चणः चाणश्चान्नम् / बाहुलकाण्णवम् / णत्वं नेच्छन्त्येके।

Page #872
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 859 __ अशेर्यश्वादिः // 958 // अशश भोजने अशौटि व्याप्तावित्यस्माद्वास् प्रत्ययो यकारश्च धाखादिः स्यात् / यशः माहात्म्यम् सत्त्वं श्रीः ज्ञानं प्रतापः कीर्तिश्च / एवं शोभनमश्नाति अनुते वा सुयशाः / नागमेवानाति नागयशाः / बृहदेनोऽनाति बृहद्यशाः / श्रुत एनोऽश्नाति श्रुतयशाः / एवमन्येऽपि द्रष्टव्याः। उर्ज च // 959 / / उधू दाहे इत्यस्मादस् प्रत्ययो जकारश्चान्तादेशः स्यात् / ओजः बलं प्रभावः दीप्तिः शुक्रं च / ___ स्कन्दे च // 960 // स्कन्दं गतिशोषणयोः इत्यस्मात् अस् प्रत्ययो धकारवान्तादेशः स्यात् / स्कन्धः स्वाङ्गम् / अवेर्वा // 961 // अव रक्षणादावित्यस्मादस् प्रत्ययो धकारश्चान्तादेशो वा / अधः अवरम् / अवः रक्षा। __अमेर्भही चान्तौ 1962 // अम गतावित्यस्मादस् प्रत्ययो भकारहकारी चान्तौ स्याताम् / अम्भः पानीयम् / अंहः पापम् अपराधः दिनश्च / __अदेरन्ध च वा // 963 // अदंक् भक्षणे इत्यस्मादस् प्रत्ययोऽन्धादेशश्चास्य वा स्यात् / अद्यते तदिति अन्धः अन्नम् / अद्यते दृशा मनसा च तत् इति अदः। अनेन प्रत्यक्षविप्रकृष्टम् अप्रत्यक्षं च बुद्धिस्थमपदिश्यते / ___आपोऽपाप्ताप्सराब्जाश्च // 964 // आप्लंट् व्याप्तावित्यस्मात् अस् प्रत्ययोऽप् अप्त् अप्सर अब्ज इत्यादेशाश्चास्य स्युः / अपः सत्कर्म / अतः तदेव / अप्सरसः देवगणिकाः। अब्जः जलजम् अजय च रूपम् / उच्यश्चेः क च // 965 // उचच समवाये अञ्चू गतौ चेत्याभ्यामस् प्रत्ययोऽनयोश्च कोऽन्तादेशः स्यात् / ओकः आलयः जलौकसश्च / अङ्कः स्वाङ्गं रणश्च / - अज्यजियुजिभृजेर्ग च // 966 // एभ्योऽस् प्रत्ययो गकारश्चान्तादेशः स्यात् / अञ्जौप व्यक्त्यादौ / अङ्गः क्षत्रियनाम गिरिपक्षी व्यक्तिश्च / अज क्षेपणे च / अगः क्षेमम् / युनूंपी योगे। योगः मनः युगं च / भृजैङ् भर्जने। भर्गः रुद्रः हविः तेजश्च / ____ अर्तरुराशी च // 967 // ऋक् गतावित्यस्मादस् प्रत्ययोऽस्य चोरिति अर्थ इति च तालव्यशकारान्त आदेशः स्यात् / उरः वक्षः। अशीसि गुदादिकीलाः / - येन्धिभ्यां यादेधौ च // 968 // यांक प्रापणे निइन्धैपि दीप्तौ इत्याभ्यामस् प्रत्ययो यथासंख्यं च याद् एष इत्यादेशौ स्याताम् / यादः जलदुष्ट सत्त्वम् /

Page #873
860 सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ कृदन्ते एधः इन्धनम् / चक्षः शिवा // 969 // चक्षिक् व्यक्तायां वाचीत्यस्मात् अस् प्रत्ययः स च शिद्वा / चक्षः ख्याः उभे अपि रक्षोनाम्नी / आचक्षाः वाग्मी। आख्याः प्रख्याश्च बृहस्पतिः / संचक्षाः ऋखिक / नृचक्षाः राक्षसः। वस्त्यगिभ्यां णित् // 970 // वस्त्यगिभ्यां णिदस् प्रत्ययः स्यात् / वसिक् आच्छादने / वासः वस्त्रम् / अग कुटिलायां गतौ / आगः अपराधः / मिथिरञ्ज्युषितृपशृभूवाष्टिभ्यः कित् // 971 // एभ्यः किदस् प्रत्ययः स्यात् / मिथग मेधाहिंसयोः / मिथः परस्परम् रहसि चेत्यर्थः / रञ्जी रागे। रजः गुणः अशुभं पांसुश्च / उषू दाहे / उषाः संध्या अरुणः रात्रिश्च / तृ प्लवनतरणयोः। तिरस्करोति, तिरः कला काण्डं गतः। तिर इति अन्तर्दावनृजुत्वे च / पृश् पालनपूरणयोः। पुरः पूजायाम् / तथा च पठन्ति नमः पूजायां पुरश्चेति। शृश् हिंसायाम् / शृणाति तद्वियुक्तमिति शिरः उत्तमाङ्गम् / भू सत्तायाम् / भुवः लोकः अन्तरिक्षं सूयश्च / वशक् कान्तौ / उशा रात्रिः। विधेर्वा // 972 // विधत् विधाने इत्यस्मादस् प्रत्ययः स्यात् स च किद्वा / . वेधाः विद्वान् सर्ववित् प्रजापतिश्च / विधाः स एव / नुवो धथादिः / / 973 // यत् स्तवने इत्यस्माद् धकारादिस्थकारादिश्च किदस् प्रत्ययः स्यात् / नधा नूयाश्च सूतमागधौ / धादौ गुणमिच्छन्त्येके / नोधाः ऋषिः ऋषिक् / बयःपयःपुरोरेतोभ्यो धागः // 974 // एभ्यः परात् डुधांग्क् धारणे चेत्यस्मात् किदस् प्रत्ययः स्यात् / वयोधाः युवा चन्द्रः प्राणी च / पयोधाः पर्जन्यः। पुरोधाः पुरोहितः उपाध्यायश्च / रेतोधा जनकः / नत्र ईहेरेहेधौ च // 975 // नपूर्वादीहि चेष्टायामित्यस्मात् अस् प्रत्ययोऽ. स्य च एह ए इत्यादेशौ स्याताम् / अनेहा कालः इन्द्रः चन्द्रश्च / अनेधा अग्निः वायुश्च / विहायस्सुमनस्पुरुदंशस्पुरूरवोऽङ्गिरसः // 976 // एतेऽस्पत्ययान्ता निपात्यन्ते / विपूर्वाजहातेजिहीतेर्वा योऽन्तथ / विजहातीति विहायः आकाशम् / विजिहीत इति विहायाः पक्षी। सुपूर्वान्माने ईस्वश्च / सुष्ठु मानयन्ति मान्यन्ते वा सुमनसः पुष्पाणि / पुरुं दशतीति पुरुदंशाः इन्द्रः / पुरुपूर्वाद् रौतेदीर्घश्च / पुरु रौतीति पूरूरवाः राजा यमुर्वशी चकमे / अङ्गेरिरोऽन्तश्च / अङ्गतीत्यङ्गिरा ऋषिः /

Page #874
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. पातेजस्थसौ // 977 // पांक रक्षणे इत्यस्मात् जस् थस् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / पाजः बलम् / पाथ उदकम् अन्नं च / सुरीभ्यां तस् // 978 // आभ्यां तस् प्रत्ययः स्यात् / मुं गतौ / स्रोतः निर्झरणम् / सुष्ठु स्रवतीति सुस्रोताः। रीश् गतिरेषणयोः / रेतः शुक्रम् / ___ अर्तीणभ्यां नस् // 979 // आभ्यां नस् प्रत्ययः स्यात् / सं गतौ / एन: पापम् अपराधश्च। रिचेः क च // 980 // रिबूपी विरेचन इत्यस्मात् नस् प्रत्ययोऽस्य च ककारोऽन्तादेशः स्यात् / रेक्णः पापं धनं च / रीवृभ्यां पस् / / 981 // आभ्यां पस् प्रत्ययः स्यात् / रीश् गतिरेषणयोः / रेपः पापम् / वृग्ट वरणे। वर्षः रूपम् / शीङः फस् च // 982 // शीङ्क् स्वप्ने इत्यस्मात् फस् चकारात् पस प्रत्ययः स्यात् / शेफः शेपश्च मेढ़म् / पचिवचिभ्यां सस् // 983 // आभ्यां सस् प्रत्ययः स्यात् / डुपची पाके। पक्षः चक्रम् इन्धनं च / वचं भाषणे / वक्षः उरः शरीरं च / इणस्तशस् // 984 // इणंक गतावित्यस्मात् तशस् प्रत्ययः स्यात् / एतशाः सोमः अध्वर्युः वायुः अग्निः अर्कः इन्द्रश्च / वष्टेः कनस् // 985 // वशक् कान्तावित्यस्मात् कित् अनस् प्रत्ययः स्यात् / उशनाः शुक्रः। चन्दो रमन् // 986 // चदु दीप्त्याहादयोरित्यस्माद् रमस् प्रत्ययः स्यात् / चन्द्रमाः शशी। ___ दमेरुनसूनसौ // 987 // दमूच् उपशम इत्यस्मात् उनस् ऊनस्. इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् / दमुनाः अग्निः। दमूनाः सूर्यः देवः उपशान्तश्च / _इण आस् // 988 // इणंक गतावित्यस्मादास् प्रत्ययः स्यात् / अयाः कालः आदित्यश्च / __ रुच्यर्चिशुचिहुसृपिछादिदिभ्य इस् // 989 / / एभ्य इस् प्रत्ययः स्यात् / रुचि अभिपीत्यां च। रोचिः किरणः। वसुपूर्वाद् वसुरोचिः वासवः किरणः ऋतुश्चः। अर्च पूजायाम् / अचिः ज्वाला। शुच् शोके / शोचिः रश्मिः शोकः पिङ्गलभावः विविक्तं च / हुंक् दानादनयोः / हविः पुरोडासादि / मृप्लं गतौ / सर्पिः घृतम् /

Page #875
862 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ कृदन्ते छदण् संवरणे। छादयतीति छदिः। 'छदेरिस्मन्त्रटको ' इति इस्वः। बाहुलकादीर्घत्वे छादिः / उभयं गृहच्छादनम् / ऊदृपी दीप्तिदेवनयोः / छर्दिः वमनम् / बंहिहेर्नलुक् च // 990 // आभ्यामिस् प्रत्ययो नकारस्य च लुक् स्यात् / बहुङ् वृद्धौ / बहिः अनभ्यन्तरे / वृहु शब्दे च / बर्हिः शिखी दर्भश्च / द्युतरादेश्च जः॥९९१॥ द्युति दीप्तावित्यस्मादिस् प्रत्ययो धालादेश्च वर्णस्य जकारः / ज्योतिः तेजः सूर्यः अग्निः तारका च / सहेर्ध च // 992 // षहि मर्षणे इत्यस्मादिस् प्रत्ययो धकारश्चान्तादेशः स्यात् / सधिः सत्त्वं भूमिः संयोगः सहिष्णुः अग्निः अनदाश्च / पस्थोऽन्तश्च // 993 // पां पाने इत्यस्मादिस् प्रत्ययः थकारश्चान्तः स्यात् / पाथिः पानं नदी आदित्यः ज्योतिः स्वर्गलोकश्च / / नियो डित् // 994 // णींग प्रापणे इत्यस्मात् डिदिस् प्रत्ययः स्यात् / निश्चिनोति / निरुपसर्गोऽयं पृथग्भावे / अवेणित् // 995 / / अव रक्षणादावित्यस्माणिदिस् प्रत्ययः स्यात् / आविः माकाश्ये / आविरभूत् / आविष्करोति / तुभूस्तुभ्यःकित् // 996 // एभ्यः किदिस् प्रत्ययः स्यात् / तुंक् वृत्त्यादौ / तुविः समुद्रः सरित् विवस्वान् प्रभुसंयोगश्च / भू सत्तायाम् / भुविः क्रतुः समुद्रः सरित् विवस्वाँश्च / ष्टुंग्क् स्तुतौ / स्तुविः स्तोता यज्ञश्च / रुर्तिजनितनिधनिमनिग्रन्थिपूतपित्रपिवपियजिप्रादिवपिभ्य उस् // 997 // एभ्य उस् प्रत्ययः स्यात् / रुदृक् अश्रुविमोचने। रोदुः अश्रुनिपातः। कंक् गतौ / अरुः व्रणः आदित्यः प्राणः समुद्रश्च / जनैचि प्रादुर्भावे / जनुः अपत्यं पिता माता जन्म प्राणी च / तनूयी विस्तारे। तनुः शरीरम् / धन धान्ये, सौत्रः। धनुः चापम् / मनिच् ज्ञाने / मनुः प्रजापतिः। ग्रन्थश संदर्भ / ग्रन्थुः ग्रन्थः / पृश् पालनपूरणयोः। परुः पर्व समुद्रः धर्मश्च / तपं संतापे / तपुः त्रपु शत्रु: भास्करः अग्निः कृच्छादि च / त्रपौषि लज्जायाम् / त्रपुः त्रपु / डुवपी बीजसन्ताने / वपुः शरीरं लावण्यं तेजश्च / यजी देवपूजादौ / यजुः अच्छन्दा श्रुतिः यज्ञोत्सवश्च / अदक् भक्षणे प्रपूर्वः। प्रादुः प्राकाश्ये उत्पत्तौ च / प्रादुर्बभूव / प्रादुरासीत् / टुवेपृङ् चलने / वेपुः वेपथुः। इणो णित् // 998 // इणं गतावित्यस्मा णिदुस् प्रत्ययः स्यात् / आयुः

Page #876
उणादिप्रकरणम् ] सिद्धहैमघृहत्प्रक्रिया. जीवितम् / जटापूर्वादपि / जटायुः अरुणात्मजः। " तं नीलजीमूतनिकाशवर्ण सपाण्डुरोरस्कमुदारधैर्यम् / ददर्श लङ्काधिपतिः पृथिव्यां जटायुपं शान्तमिवाग्निदाहम् " // दुषोर्डित् // 999 // दुषंच वैकृत्ये इत्यस्मात् डिदुस् प्रत्ययः स्यात् / दुः निन्दायाम् / दुष्पुरुषः। मुहिमिथ्यादेः कित् // 1000|| आभ्यां किदुस् प्रत्ययः स्यात् / मुहौच वैचित्ये / मुहुः कालावृत्तिः / मिथग मेधाहिंसयोः। मिथुः संगमः / आदिग्रहणादन्येभ्योऽपि भवति / चक्षेः शिखा // 1001 // चक्षिक व्यक्तायां वाचि इत्यस्मात् कित् उस् प्रत्ययः स्यात् स च शिद्वा / चक्षुः परिचक्षुः अवचक्षुः अवसंचक्षुः अचक्षुः अवख्युः / बाहुलकात् द्विवचने संचचक्षुः, विचख्युः।। पातेईम्सुः // 1002 // पांक रक्षणे इत्यस्मात् डिदुम्सुः प्रत्ययः स्यात् / पुमान् पुरुषः / पुमांसौ / पुमांसः। उकार उदित्कार्यार्थः / न्युझ्यामञ्चेः ककाकैसष्टावच॥१००३॥न्युद्भ्यां परादञ्चू गतौ चेत्यस्मात् कितः अ आ ऐस् इत्येते प्रत्ययाः स्युः ते च टावत् / टायामिव एषु कार्य भवतीत्यर्थः। तेन ' अच्च प्राग्दीर्घश्च' इति भवति / नीचम् उच्चम् / नीचा उच्चा। नीचैः उच्चैः। प्रसिद्धार्थी एते। लाघवार्थ सन्ताधिकारेऽपि अकाराकारप्रत्ययविधानम् / ____शमो नियो डैस् मलुक् च // 1004 // शम्पूर्वात् णींग प्रापणे इत्यस्मात् डिदैस् प्रत्ययः स्यात् शमो मकारस्य च लुक् / शनैः मन्दम् / __ यमिदमिभ्यां डोस् // 1005 // आभ्यां डिदोस् प्रत्ययः स्यात् / यम उपरमे / योर्विषयसुखम् / दमुच् उपशमे / दोर्बाहुः / अनमो वहे किए सश्च डः // 1006 // अनस्शब्दपूर्वात् वहीं प्रापणे इत्यस्मात् किप् प्रत्ययः सकारस्य च डः स्यात् / अनो वहति अनड्वान् वृषभः / 1022 भीमादयोऽपादाने / / 7 / 1 / 14 // भीमादयः शब्दा अपादाने साधवः स्युः : विभ्यत्वस्मादिति भीमः / एवं भीष्मः / भयानकः / वरुः वमुद्रः / सुवः / सुक् / रक्षः। संकसुकः। खलतिः। उणादिप्रत्ययान्ता एते संपदानाचान्यत्रोणादयः इति निषेधेनाप्राप्ता निपात्यन्ते। 1023 संप्रदानाचान्यत्रोणादयः // // 1 // 16 // संप्रदानादपादानाच्चान्यत्र

Page #877
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त कारके भावे चोणादयः प्रत्ययाः स्युः। कृत्वात् कर्तर्येव प्राप्ताः कर्मादिष्वपि कथ्यन्ते / करोतीति कारुः / वातीति वायुः। कषितोऽसाविति कर्मणि कषिः / तन्यतेऽसाविति तनुः / ऋचन्ति तयेति ऋक् / वृत्तं तत्रेति वर्त्म / चरितं तत्रेति चर्म। // इत्युणादिविवृतिः // // अथोत्तरकृदन्तप्रकरणम् // 1024 वय॑ति गम्यादिः // 5 / 3 / 1 / गम्यादयः शब्दा वर्त्यति भविष्यति धावर्थे इन्नादिप्रत्ययान्ताः साधवः स्युः / अनेन सामान्यतः सिद्धानां प्रत्ययानां भविष्यद्धावर्थता विधीयते / गमिष्यतीति गमी ग्रामम् / इन्नौणादिकः सति प्राप्तो वस्य॑ति भवति / आगामी / भावी / प्रस्थायी / एभ्य औणादिको णिन् / प्रयायी। प्रतियायी / प्रतिबोधी / प्रतिरोधी। एभ्योऽजाते: शीले आवश्यके वा णिन् सिद्धो भविष्यति नियम्यते / कथं श्वो ग्रामं गमी ? भविष्यत्सामान्ये पदं निष्पाय पश्चाच्छ्वःशब्देन योगः कार्यः। 1025 वा हेतुसिद्धौ क्तः // 5 // 3 // 2 // हेतुः कारणं तस्य सिद्धिः निष्पत्तिः, वर्त्यर्थे वर्तमानाद् धातोः धावर्थे हेतोः सिद्धौ सत्यां क्तः प्रत्ययो वा स्यात् / किं ब्रवीषि वृष्टो देवः संपन्नास्तहिं शालयः। संपत्यस्यन्त इति वा / प्राप्ता नौस्तीर्णा तर्हि नदी / तरिष्यत इति वा। 1026 कषोऽनिटः // 5 // 3 / 3 / / कषेः कृच्छगहनयोरनिट्वमुक्तम् / तस्माद् वय॑ति वर्तमानात् क्तः स्यात् / कषिष्यतीति कष्टम् / कष्टा दिशस्तमसा। सत्यपि कश्चित् / कति कष्टम् / अनिट इति किम् / कषिताः शत्रवः शूरेण / 1027 क्रियायां क्रियार्थायां तुम्णकच् भविष्यन्ती // 5 // 3 // 13 // वेति निवृत्तम् / यस्माद् धातोस्तुमादिः तद्वाच्या या क्रिया सार्थः प्रयोजनं यस्याः सा क्रियार्था / तस्यां क्रियायामुपपदे वत्स्य॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोस्तुम्णकचभविष्यन्तीप्रत्ययाः स्युः / कर्तुं व्रजति / कारको व्रजति / करिष्यामीति व्रजति / भोक्तुं व्रजति / भोजको व्रजति / भोक्ष्ये इति व्रजति / क्रियायामिति किम् / भिक्षिष्ये इत्यस्य जटाः / क्रियार्थायामिति किम् / धावतस्ते पतिष्यति वासः / अत्रास्ति धावनक्रियोपपदं न खसौ पतनार्थमुपात्तेति न भवति / णकतृचौ इति सामान्येन सिद्धे क्रियार्थोपपदभाविन्या भविष्यन्त्या बाधा मा भूदिति णकज्विधानम् / अस

Page #878
प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्यक्रिया. 865 रूपविधिना णकोऽपि भविष्यतीति चेदेवं तर्हि असरूपविधिना तृजादयो मा भूवन्निति पुनर्णकज्विधानम् / तेनौदनस्य पाचको व्रजति पक्ता व्रजति पचो व्रजति विक्षिपो व्रजतीत्यादि न भवति। ___ 1028 क्त्वातुमम् भावे // 5 // 2 // 13 // वेति निवृत्तम् / क्वा तुम् अम् इत्येते प्रत्यया भावे धात्वर्थमात्रे वेदितव्याः / कृत्वो व्रजति / कर्तुं व्रजति / कारं कारं व्रजति / चौरंकारमाक्रोशति / अतिथिवेदं भोजयति। 1029 कालवेलासमये तुम्वावसरे // 5 / 4 / 33 // कालवेलासमयशब्देधूपपदेषु अवसरे गम्यमाने धातोस्तुम् प्रत्ययो वा स्यात् / कालो भोक्तुम् / वेला भोक्तुम् / समयो भोक्तुम् / वावचनाद् यथाप्राप्तं च / कालो भोक्तव्यस्य / ऊर्ध्व मुहूर्तात् कालो भोक्तुम् / ऊर्चे मुहूर्ताद् भोक्तुं स्म कालः / अङ्ग स्म राजन् भोक्तुं काल इत्येतेषु परत्वात् तुमेव / अवसर इति किम् / कालः पचति भूतानि / कालोऽत्र द्रव्यं न त्ववसरः। 1030 शकधृषज्ञारभलभसहार्हग्लाघटास्तिसमर्थार्थे च तुम् // 5 // 4 / 90 // शक्याद्यर्थेषु धातुषु समर्थार्थेषु नाममु च चकारादिच्छार्थेषु धातुषूपपदेषु कर्मभूताद्धातोस्तुम् प्रत्ययः स्यात् / शक्नोति पारयति वा भोक्तुम् / धृष्णोत्यध्यवस्यति वा . भोक्तुम् / जानाति वेत्ति वा भोक्तुम् / आस्मते प्रक्रमते वा भोक्तुम्। लभते विदते * वा भोक्तुम् / सहते क्षमते वा भोक्तुम् / अर्हति प्रामोति वा भोक्तुम् / ग्लायति * म्लायति वा भोक्तुम् / घटते युज्यते वा भोक्तुम् / अस्ति विद्यते वा भोक्तुम् / / समर्थोऽलं प्रभवति ईष्टे वा भोक्तुम् / समर्थार्थप्रतीतावपि भवति / द्रष्टुं चक्षुः योद्धं धनुः / शक्त्या भुज्यते सामर्थ्येन भुज्यते इत्यादौ वनभिधानान्न भवति / इच्छार्थेषुइच्छति भोक्तुम् / वाञ्छति भोक्तुम् / वष्टि भोक्तुम् / अभिलषति भोक्तुम् / : समर्थार्थत्वादेव सिद्धे शकग्रहणमसमर्थार्थम् / कर्मण इति च सामर्थ्याच्छकादिष्वईपर्यन्तेषु इच्छार्थेषु चोपपदेषु सत्सु संबन्धनीयम् / अन्ये तु शकादिषु घटान्तेषु स्वरूपोपदेष्वेवेच्छन्ति न तदर्थेषु / अतादर्थ्यार्थमक्रियोपपदार्थ चेदं प्रस्तूयते / 1031 कर्मणोऽण् // 5 // 3 // 14 // क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे कर्मणः पराद् वर्त्यर्थे वर्तमानाद् धातोरण प्रत्ययः स्यात् / कुम्भकारो व्रजति / काण्डलावो व्रजति। कर्मणोऽण इति सामान्येन विहितोऽण णकचाऽनेन बाध्येतासरूपविधिश्च नास्तीति पुनर्विधीयते / सोऽपवादत्वाग्णकचं बाधते / परत्वात् सामान्यस्याणो बाधकान् 109

Page #879
कृदन्त सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [उत्तरकृदन्त टगादीनपि / तेन वक्रगायो व्रजति सुरापायो व्रजति गोदायो व्रजति / बहुलाधिकाराण्णकच्भविष्यन्त्यावपि भवतः / कटं कारको व्रजति / ओदनं भोजको व्रजति / काण्डानि लविष्यामि इति व्रजति / कम्बलं दास्यामीति व्रजति / 1032 भाववचनाः // 5 // 3 // 15 // भाववचना घक्त्यादयस्ते क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे वय॑त्यर्थे वर्तमानाद् धातोः स्युः। क्रियार्थीपपदेन तुमा मा बाधिषतेति वचनम् / असरूपविध्यभावस्य ज्ञापितत्वात् / पाकाय पक्तये पचनाय पाचनायै वा व्रजति। वचनग्रहणाद् यो यथा विहितः स तथा भवति। 'तुमोऽर्थे भाववचनात् ' इति चतुर्थी। 1033 पदरुजविशस्पृशो घम् // 5 // 3 // 16 // एभ्यो धातुभ्यो घञ् प्रत्ययः स्यात् / कृत्त्वात् कर्तरि / वर्त्यतीत्यादि निवृत्तम् / पद्यते पत्स्यते अपादि पेदे वा पादः / एवं रोगः / वेशः। स्पर्शी व्याधिविशेषः / स्पर्शो देवदत्तः कम्बलस्य / घकारः कत्वगत्वार्थः / अकारो वृद्धयर्थः / - 1034 सर्तेः स्थिरव्याधिवलमत्स्ये // 5 // 3 // 17 // सर्तेरेषु कर्तृषु घञ् स्यात् / स्थिरे-सरति कालान्तरमिति सारः स्थिरः पदार्थः / सालसारः। खदिरसारः / कार्यसारः / व्याध्यादौ-अतीसारः व्याधिः, सारो बलम् / विसारो मत्स्यः। 1035 भावाकोंः // 5 // 3 // 18 // भावे वाच्ये कर्तवर्जिते कारके च सर्वधातुभ्यो घब् स्यात् / पचनं पाकः / एवं रागः। त्यागः। प्रकुर्वन्ति तमिति प्राकारः। एवं पासः। प्रसेवः / समाहारः / कारः। करणाधिकरणयोरनट तदपवादश्च व्यञ्जनान्तेभ्यो घञ् वक्ष्यते / दाशन्तेऽस्मा इति दाशः। तालव्योपान्त्योऽयम् / आहरन्त्यस्मादित्याहारः। असंज्ञायामपि / दायो दत्तः / लाभो लब्धः / कृतः कटो हृतो भार इत्यादौ बहुलाधिकारान्न / अकत्रिति पयुदासेन कारकाश्रयणात संबन्धे न / देवदत्तस्य पच्यते / भावाकोरिति किम् / पचः / भावो भवत्यर्थः साध्यरूपः क्रियासामान्यं धात्वर्थः स धातुनैवोच्यते तत्रैव च त्यादयः क्त्वातुममस्तव्यानीयादयश्च भवन्ति / यस्तु भावो धात्वर्थधर्मः सिद्धता नाम लिङ्गसंख्यायोगी द्रव्यवद् धात्वर्थादन्यः / तत्रायं घनादिविधिः। तेन तद्योगे लिङ्गवचनभेदः सिद्धो भवति / पाकः ।पाको। पाकाः। पचनं, पचने, पचनानि। पक्तिः, पक्ती, पक्तयः / इति / 1036 स्फुरस्फुलोर्घति // 4 / 2 / 4 // स्फुरस्फुलोर्घत्रि सन्ध्यक्षरस्याकारः स्यात् / विस्फारः, विस्फालः / विष्फारः, विष्फालः / 'वेः' इति वा षत्वम् /

Page #880
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया. 867 घनीति किम् / विस्फोरकः। 1037 घभि भावकरणे // 4 // 2 // 52 // रब्जेरुपान्त्यनकारस्य भावकरणार्थे घनि परे लुक् स्यात् / रञ्जनं रज्यतेऽनेनेति वा रागः। घभि इति किम् / रञ्जनम् / भावकरणे इति किम् / रजन्त्यस्मिमिति रङ्गः / 1038 स्थदो जवे // 4 // 2 // 53 // स्यद इति स्यन्देर्घबि नलोपो वृद्धयभावश्च निपात्यते जवे वेगेऽभिधेये / गोस्यदः। अश्वस्यदः। जव इति किम् / घृतस्यन्दः / तैलस्यन्दः 1039 दशनावोदेधौद्मप्रश्रथाहमश्रथम् // 4 // 2 // 54 // एते शब्दाः कृतनलोपादयो निपात्यन्ते / दन्शेरनटि अवपूर्वस्य उन्देः इन्धेश्च पनि उन्देर्मनि नलोपः, प्रहिमपूर्वस्य श्रन्थेनि वृद्धयभावश्च निपात्यते / दशनम् / अवोदः। एषः। ओद्म / प्रश्रयः। हिमश्रथः / 1040 उद्यमोपरमौ // 43157 // उदुपपूर्वयोर्यमिरम्योर्घवि वृद्धयभावो निपात्यते / उद्यमः। उपरमः। अन्यत्र वृद्धिरेव / यामः। संयामः।सुयामः। रामः। विरामः। 1041 इङोऽपादाने तु टिद्वा // 5 // 3 // 19 // इडो धातो वाकोंर्घन् स्यात् अपादाने तु कारके वा टित् / अध्ययनमध्यायः। अधीयत इति अध्यायः / उपेत्याधीयतेऽस्मादित्युपाध्यायः / टिद्विधानसामर्थ्यात् स्त्रियां क्तिर्बाध्यते / उपाध्यायी / उपाध्याया। 1042 श्री वायुवर्णनिहते // 5 // 3 // 20 // शृ इत्यस्माद् भावाकोंर्वाय्वादिध्वर्थेषु घन स्यात् / शीर्यते औषधादिभिरिति शारो वायुः / मालिन्येन शीर्यत इति शारो वर्णः / निवृतं निवरणं प्रावरणमित्यर्थः / निशीर्यते शीताद्युपद्रवो येन तत् निवृतम् / 'गौरिवाकृतनीशारः प्रायेण शिशिरे कृशः'। निता द्यूतोपकरणमिति कश्चित् नियमेन वृता इत्यन्वर्थात् / शारैरिव क्रीडितम् / एष्विति किम् / शरः। 1043 निरभेः पूल्यः // 53 // 21 // पू इति पूग्पूङोः सामान्येन ग्रहणम् / निरभिपूर्वाभ्यां यथासंख्यं पूलूभ्यां परो भावाकोंर्घञ् स्यात् / निष्पूयते निष्पावः। अभिलावः। 1044 रोरुपसर्गात् // 5 // 3 // 22 // उपसर्गपूर्वाद् रौतेर्भावाकोंर्घञ् स्यात् / संरवणं संरावः / उपरावः / विरावः। उपसर्गादिति किम् / रवः / सांराविणमित्यत्र बिन् बाधकः / कथं रावः ? बहुलाधिकारात् /

Page #881
868 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त 1045 भूश्यदोऽल् // 5 // 3 // 23 // भू श्रि अद् इत्येतेभ्य उपसर्गपूर्वेभ्यो भावाकोरल् प्रत्ययः स्यात् / प्रभवः विभवः। संभवः। प्रश्रयः। प्रतिश्रयः / संश्रयः / प्रघसः / विघसः संघसः / उपसर्गादित्येव / भावः / श्रायः। घासः / भूश्योरुपसर्गादेवेति नियमार्थ वचनम् / कथं प्रभावः विभावः अनुभावः ? बहुलाधिकारात् / प्रकृष्टो भाव इत्यादिपादिसमासो वा / लकारो 'मिग्मीगोऽखलिचलि' इत्यत्र विशेषणार्थः। 1046 न्यादो नवा // 5 // 3 // 24 // निपूर्वाददेरलि घस्लभावोऽकारस्य दीर्घत्वं च वा निपात्यते ! न्यादः / निघसः / 1047 संनिव्युपाद्यमः // 5 // 3 // 26 // एभ्य उपसर्गेभ्यः पराद यमेर्भावाकोरल् वा स्यात् / संयमः / संयामः / नियमः। नियामः / वियमः / वियामः / उपयमः। उपयामः। 1048 नेर्नदगदपठस्वनक्कणः // 5 // 3 // 26 // नेरुपसर्गात् परेभ्य एभ्यो भावाकोरल् प्रत्ययो वा स्यात् / निनदः / निनादः। निगदः / निगादः। निपठः। निपाठः / निस्वनः / निस्वानः / निकणः / निकाणः। . 1049 वैणे कणः // 5 // 3 // 27 // वीणायां भवों वैणः / वैणेऽर्थे वर्तमानादुपसर्गपूर्वात् कणेर्भावाकोरल् वा स्यात् / प्रकणी वीणायाः / प्रकाणो वीणायाः / एवं निकणः, निकाणः / वैण इति किंम् / प्रकाणः शङ्खलस्य / कथं कणः, काणों वीणायाः ? ' नवा कण' इत्यादिना सामान्येन विधानात् वैणेऽपि भवति / 1050 युवर्णदृवशरणगमृद्ग्रहः // 5 // 3 / 28 // उपसर्गाद् वेति च निवृत्तम् / इवर्णान्तेभ्य उवर्णान्तेभ्यो दृदृक्शरणगमिभ्य ऋकारान्तेभ्यो ग्रहेश्च धातो वाकोरल् स्यात् / घनोऽपवादः। चयः / निश्चयः / जयः / क्षयः / क्रयः। यवः। रवः। नवः / स्तवः / लवः। पवः। वरः / प्रचरः। दरः। आदरः / वशः। रणः / गमः / अवगमः। कृ-करः। गृ-गरः / तृ-तरः। दृ-दरः। शृ-शरः / ग्रहः। कथं वारः समूहः, वारोऽवसरः, गारः क्रियाभ्यावृत्तिः ? बहुलाधिकाराद् घम् / परिवार इति तु ण्यन्तादचि सिद्धम् / 1051 वर्षादयः क्लीवे // 5 / 3 / 29 // वर्षादयः शब्दा अलन्ताः क्लीबे यथादर्शनं भावाकोंनिपात्यन्ते / नपुंसके ताननिवृत्त्यर्थं वचनम् / वर्ष भयं धनं वनं खलं पदं युगम् / अत्र रथाङ्गकालविशेषयुग्मेष्वल गलगुणाभावौ च निपासनात् /

Page #882
पकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अनपुंसकक्तस्तु असरूपविधिना भवत्येव / वृष्यते स्म दृष्टं मेघेन / भीतं बटुना। 1052 समुदोऽजः पशौ // 5 // 3 // 30 // समुद्भ्यां परादजतेः पशुविषये धात्वर्थे वर्तमानात भावाकोरल् स्यात् / समजः पशूनां समूह इत्यर्थः। उदजः पशूनां प्रेरणमित्यर्थः / समुद इति किम् / व्याजः पशूनाम् / पशाविति किम् / समाजः साधूनाम् / उदाजः खगानाम् / 1053 मृग्लहः प्रजनाक्षे / 5 / 3 / 31 / / सतिगृहिभ्यां यथासंख्यं प्रजनाक्षविषये धात्वर्थे वर्तमानाभ्यां भावाकोरल् स्यात् / गवामुपसरः / पशूनामुपसरः। वीनामुपसरं दृष्ट्वा / प्रजनो गर्भग्रहणम् / तदर्थ स्त्रीषु पुसां प्रथमं सरणमुपसर उच्यते / अक्षाणां ग्लहः ग्रहणमित्यर्थः। ग्रहेः सूत्रनिपातनाल्लत्वम् / ग्लहिः प्रकृत्यन्तरं वा / प्रजनाक्ष इति किम् / उपसारो भृत्यै राज्ञाम् / ग्लहः ग्लाहो वा पादस्य / कथं परिसरविषमेषुलीढमुक्तौ ? अधिकरणे पुंनान्नि घेन सिद्धम् / 1054 पणेर्माने / / 5 / 3 / 32 // पणेर्मानेऽर्थे वर्तमानाद् भावाकोरल् स्यात् / मुलकपणः। शाकपणः। पण्यत इति पणः, मूलकादीनां संव्यवहारार्थ परिमितो मुष्टिरित्यर्थः / मान इति किम् / पाणः। घोऽपवादो योगः। 1055 संमदप्रमदो हर्षे // 5 // 3 // 33 // संमद प्रमद इत्येतौ भावाकोहर्षेऽर्थेऽलन्तौ निपात्येते। सम्मदः कोकिलानाम् / प्रमदः कन्यानाम् / हर्ष इति किम् / संमादः / प्रमादः / संपान्मद इत्यनुक्त्वा निपातनं रूपनिग्रहार्थम् / तेगोपसर्मान्तरयोगे न / प्रसंमादः / संप्रमादः / अभिसंमादः। 1056 हनोऽन्तर्घनान्तर्घणौ देशे // 5 // 3 // 34 // अन्तःपूर्वाद् हन्तेरल प्रत्ययो घनघणौ चादेशौ निपात्येते देशेऽभिधेये भावाकोंः / अन्तर्हण्यतेऽस्मिनित्यन्तर्घनः अन्तर्घणो वा वाहीकेषु देशविशेषः / अन्तर्घातोऽन्यः / एके त्वन्तः संहतो देशोऽन्तर्घनः / अभ्यन्तरो देश इति केचित् / तस्मिन्नन्तर्घणेऽपश्यत् / घणिः प्रकृत्यन्तरमित्यन्ये / 1057 प्रघणप्रघाणौ गृहांशे // 5 // 3 // 35 // प्रपूर्वाद् हन्तेहांशेऽभिधेयेऽल् प्रत्ययो घणघाणौ चादेशौ निपात्येते / प्रघणः प्रघाणो वा द्वारालिन्दकः / प्रघातोऽन्यः। 1058 निघोघसंघोद्घनापघनोपन्नं निमितप्रशस्तगणात्याधानानासन्नम् // 5 // 3 // 36 // हन्तेनिघादयः शन्दा यथासंख्यं निमिवादिषु वाच्येषु

Page #883
870 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त कृतघत्वादयोऽलन्ता निपात्यन्ते / समन्ततो मितं तुल्यमविशेषेण वा मितं परिच्छिन्नं निमितम् / तुल्यारोहपरिणाहमित्यर्थः। निर्विशेषं निश्चयेन वा हन्यन्ते ज्ञायन्ते निघा वृक्षाः / निघाः शालयः / निघा बृहतिका / निघं वस्त्रम् / निघातोऽन्यः / उत्कर्षेण हन्यते ज्ञायते उद्घः प्रशस्तः। उद्घातोऽन्यः / गणः प्राणिसमूहः / संहतिः संघः / अन्यत्र संघातः / कथं संघातो मनुष्याणाम् ? संघातशब्दः समुदायमात्रे / अत्याधीयन्ते छेदनार्थ कुट्टनार्थं च काष्ठादीनि यत्र तदत्याधानम् / उद्धन्यतेऽस्मिन्निति उद्घनः / काष्ठोद्घनः / ताम्रोद्घनः / लोहोद्घनः / घनः स्कन्धः / उद्घातोऽन्यः / अझं शरीरावयवः / अपहन्यतेऽनेनेत्यपघनोऽङ्गम्। व्रणिभिरपघनैर्घर्घरा व्यक्तघोषान् / पाणिः पादचापघनो नापरमङ्गमित्यन्ये / अपघातोऽन्यः / उपहन्यते समीप इति ज्ञायते उपनः आसन्नः / गुरूपन्नः / ग्रामोपन्नः। उपघातोऽन्यः / निपातनादेवोपात्तार्थविशेषे वृत्तिरसरूपपत्ययबाधनं च विज्ञायते / 1059 मूर्तिनिचिताभ्रे घनः // 5 // 3 // 37 // हन्तेर्मूादिष्वर्थेषु अल् प्रत्ययो घनादेशश्च निपात्यते / मृतिः काठिन्यम् / अभ्रस्य घनः काठिन्यमित्यर्थः / एवं दधिधनः / लोहघनः / निचितं निरन्तरम् , तत्र घनाः केशाः / घनाः ब्रीहयः / अभ्रं मेघः, तत्र घनः। कथं घनं दधि ? गुणशब्दोऽयम् , तद्योगाद् गुणिन्यपि वर्तते। 1060 व्ययोद्रोः करणे // 5 // 3 // 38 // वि अयस् द्रु इत्येतेभ्यः पराद् हन्तेः करणेऽल प्रत्ययो घनादेशश्च निपात्यते / भावस्य कारकान्तरस्य चानुप्रवेशो मा भूदिति करणग्रहणम् / विहन्यतेऽनेन तिमिरं विघनः / विघनेन्दुसमद्युतिः / वयः पक्षिणो हन्यन्तेऽनेनेति वा विघनः, अयोधनः / द्रुः हन्यतेऽनेनेति दुघनः कुठारः। कथं द्रुघणः ? अरीहणादिपाठाण्णत्वे भविष्यति / घणतेाऽजन्तस्य रूपम् / स्त्रियां त्वनडेव परत्वात् / विहननी / अयोहननी / द्रुहननी / 1061 स्तम्बाद घनश्च // 53 // 39 // स्तम्बशब्दात् पराद् हन्तेरल घनघनादेशौ च निपात्येते करणे / स्तम्बो हन्यतेऽनेन स्तम्बघ्नो दण्डः। स्तम्बघनो यष्टिः। स्त्रियां परत्वादनडेव / स्तम्बहननी यष्टिः। केचित्त कप्रत्यये निपातनं कृत्वा स्त्रियामपि स्तम्बघ्नेति इच्छन्ति / अन्ये तु स्तम्बपूर्वस्यापि हन्तेः 'सातिहेती'ति निपातनात स्तम्बहेतिरितीच्छन्ति / करण इत्येव / स्तम्बहननं स्तम्बघातः। कथं स्तम्बनीषीका ? करणस्यापि कर्तृविवक्षया 'अचित्ते टक्' इत्यनेन टकि सिद्धम् / . 1062 परेघः / / 5 / 3 / 40 // परिपूर्वाद्धन्तेरल् पादेशश्च करणे निपात्यते /

Page #884
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 871 परिहण्यतेऽनेनेति परिघोऽर्गला / लत्वे पलियः / 1063 6H समाह्वयाह्वयौ यूतनाग्नोः।।५।३।४१।। करण इति निवृत्तम् / द्यूते नानि चाभिधेये यथासंख्यं समापूर्वादापर्वाच्च हयतेरल् हयादेशश्च निपात्यते / समाहृयः प्राणिद्यूतम् / आयो नाम / 1064 न्यभ्युपवेर्वाश्चोत् / / 5 / 3 / 42 // नि-अभि-उप-विभ्यः पराद् हयतेर्भावाकोरल् तत्संनियोगे च वाशब्द उकारः स्यात् / अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः / निहवः / अभिहवः / उपहवः / विहवः / न्यभ्युपवेरिति किम् / पहायः। ह इत्येव / निवायः / हो हव इत्यनिपातनं किम् / यलुपि निपातनं मा भूत् / तेन विजोहव इति सिद्धम् / अन्यथा विहव इति स्यात् / जुहोतिनैव सिद्धे हयतेरूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम् / 1065 आडो युद्धे // 5 // 3 // 43 // आपूर्वाद् हयतेयुद्धेऽथै भावाअोरल् स्यात् वाशब्दश्वोकारः। आहूयन्ते योद्धारोऽस्मिनित्याहवो युद्धम् / युद्ध इति किम् / आहायः, आहानम् / 1066 आहायो निपानम् // 5 // 3 // 44 // निपिबन्त्यस्मिन्निपानम् / पशुशकुनीनां पानार्थ कृतो जलाधारः / आपूर्वाद् हयतेर्भावाकोरल आहावादेशश्च निपात्यते निपानं चेदभिधेयं स्यात् / आहूयन्ते पशवः पानायास्मिन्नित्याहावः पशूनाम् / आहावः शकुनीनाम् / निपानमित्यर्थः / निपानमिति किम् / आहायः, आह्वानम् / 1067 भावेऽनुपसर्गात् / / 5 / 3 / 45 // अविद्यमानोपसर्गाद् हयतेर्भावेऽल् वाशब्दश्वोकारः। अकर्तरीत्यस्यानुप्रवेशो मा भूदिति भावग्रहणम् / हानं हवः / भाव इति किम् / कर्मणि हायः। अनुपसर्गादिति किम् / आह्वायः। 1068 हनो वा वध् च // 5 // 3 // 46 // अनुपसर्गाद हन्तेर्भावेऽल वा स्यात तत्संनियोगे चास्य वधादेशः। हननं वधः। घातः / अनुपसर्गादित्येव / संघातः / 1069 व्यधजपमयः // 5 / 3 / 47 // एभ्योऽनुपसर्गेभ्यो भावाकोरल स्यात् / बहुवचनाद् भाव इति निवृत्तम् / व्यधः। जपः / मदः / अनुपसर्गादित्येव / आव्याधः / उपजापः। उन्मादः।। 1070 नवा कणयमहसस्वनः // 5 // 3 // 48 // अनुपसर्गेभ्य एभ्यो भावा कोरल् वा स्यात् / कणः, काणः। यमः, यामः / हसः / हासः / खनः, स्वानः

Page #885
.872 सिद्ध हैमहत्यक्रिया. [ उतरकृदन्त अनुपसर्गादित्येव / प्रकाणः / प्रयामः / प्रहासः / विष्वाणः / अमाप्तविभाषेयम् / 1071 आङो रुप्लोः // 5349 // आङः पराभ्यां रुप्लुभ्यां भावाकोरल् वा स्यात् / आरवः / आरावः। आप्लवः / आप्लावः / आङ इति किम् / विरावः / विप्लवः / रौतेपनि प्लवतेरलि नित्यं प्राप्ते विकल्पः।। 1072 वर्षविघ्नेऽवाद् ग्रहः // 5 // 3 // 50 // अवपूर्वाद् अहेवर्षविघ्ने वाच्ये भावाकोरल् वा स्यात् / अवग्रहः / अवग्राहः / वृष्टेः प्रतिबन्ध इत्यर्थः / वर्षविघ्न इति किम् / अवग्रहः पदस्य / अवग्रहोऽर्थस्य / / 1073 प्रादश्मितुलासूत्रे // 5 // 3 // 51 // प्रपूर्वाद् ग्रहे रश्मौ तुलासूत्रे चार्थे भावाकोरल् वा स्यात् / प्रगृह्यत इति प्रग्रहः ग्राहः, अश्वादेः संयमनरज्जुस्तुलासूत्रं चोच्यते / अन्यस्तु प्रग्रहः। . 1074 गो वस्त्रे // 5 // 3 // 52 // प्रपूर्वाद् वृणोतेर्वस्त्रविशेषे वाच्ये भावाकओरल् वा स्यात् / प्रवृण्वन्ति तमिति प्रवरः, पावारः, 'घन्युपसर्गस्य बहुलम्' इति दीर्घः। अन्ये तु पाङ्पूर्व एव वृणोतिः स्वभावाद् वस्त्रविशेषे वर्तते, तेन प्रावारः, पावर इति भवति / वस्त्र इति किम् / प्रवरो यतिः। 1075 उदः श्रेः॥५॥३॥५३॥ उत्पूर्वाच्छ्रे वाकोरल्या स्यात् / उच्छ्या। उच्छ्रायः / नित्यमलि प्राप्ते विकल्पः। 1076 युपूद्रोर्घञ् // 5 // 3 // 54 // वेति निवृत्तम् पृथग्योगात् / उत्पूर्वेभ्य एभ्यो भावाकोंर्घ स्यात् / अलोऽपवादः / उद्यावः / उत्पावः / उद्मावः / 1077 ग्रहः // 5 // 3 // 55 // उत्पूर्वाद् ग्रहे वाकत्रोंर्घ स्यात् / अलोऽपपादः / उद्ग्राहः / उद इत्येव / ग्रहः, विग्रहः। 1078 न्यवाच्छापे // 5 // 6 // 56 // न्यवाभ्यां पराद् ग्रहेः शापे आक्रोशे गम्यमाने भावाकोंर्घञ् स्यात् / निग्राहो ह ते वृषल भूयात् / अवग्राहो ह ते नाल्म भूयात् / शाप इति किम् / निग्रहश्चौरस्य / अवग्रहः पदस्य / 1079 प्राल्लिप्सायाम् // 5 // 3 // 55 // प्रपूर्वाद् ग्रहेलिप्सायां गम्यमानायां भावाकोंर्घ स्यात् / पात्र ग्राहेण चरति पिण्डपातार्थी भिक्षुः / स्रुवस्य प्रग्राहेण चरति दक्षिणार्थी द्विजः / लिप्सायामिति किम् / सुवस्य प्रग्रहः। 1080 समो मुष्टौ // 5 // 3 // 58 // संपूर्वाद् अहेर्मुष्टिविषये धावणे भावाकओपन स्यात् / मुष्टिरछुलिसंनिवेशो न परिमाणम् / तत्र 'माने' इत्येक सिद्धत्वात् /

Page #886
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. संग्राहो मल्लस्य / अहो मौष्टिकस्य संग्राहः / मुष्टेर्दाढर्यमुच्यते। मुष्टाविति किम् / संग्रहः शिष्यस्य / 1081 युदुद्रोः॥५३॥५९॥ संपूर्वेभ्य एभ्यो भावाकोंर्घञ् स्यात् / संगावः। संदावः / संद्रावः / सम इत्येव / विद्रवः / उपद्रवः / 1082 नियमानुपसर्गाद् वा // 5 // 3 / 60 // अविद्यमानोपसर्गान्नयतेयुद्द्रोश्च भावाकोंर्घञ् वा स्यात् / नयः। नायः / यवः / यावः। दवः / दावः / द्रवः / द्रावः / अनुपसर्गादिति किम् / प्रणयः / 1083 चोदः // 5 / 3 / 61 // उत्पूर्वान्नयते वाक!र्वा घञ् स्यात् / उन्नायः, उन्नयः। 1084 अवात् // 5 // 3 / 62 // अवपूर्वान्नयतेर्भावाकीर्घ स्यात् / अवनायः॥ 1085 परे ते // 5 / 3 / 63 // परिपूर्वान्नयते तविषये धावर्थे वर्तमानाद् भावाकोंर्घञ् स्यात् / परिणायेन शारान् हन्ति / समन्तान्नयनेनेत्यर्थः। द्यूत इति किम् / परिणयः कन्यायाः। 1086 भुवोऽवज्ञाने वा // 5 // 3 // 64 // परिपूर्वाद् भवतेरवज्ञानेऽर्थे वर्तमा. नाद् भावाकोंर्घ वा स्यात् / अवज्ञानमसत्कारपूर्वकोऽवक्षेपः। परिभावः / परिभवः / अवज्ञान इति किम् / समन्ताद् भवनं परिभवः / / __ 1087 यज्ञे ग्रहः // 5 // 3 // 65 // परिपूर्वाद् अहेर्यज्ञविषये प्रयोगे भावाकोंर्घञ् स्यात् / पूर्वपरिग्राहः / उत्तरपरिग्राहः / वेदेर्यज्ञाङ्गभूताया ग्रहणविशेष एता. भ्यामभिधीयते / यज्ञ इति किम् / परिग्रहः कुटुम्बिनः। 1088 संस्तोः // 5 // 3 // 66 // संपूर्वात् स्तोते वाकऊर्यज्ञविषये घञ् स्यात् / (संस्तुवन्त्यत्रेति संस्तावश्छन्दोगानाम् / समेत्य स्तुवन्ति छन्दोगा यत्र देशे स देशः संस्ताव उच्यते / यज्ञे इत्येव / संस्तवोऽन्यदृष्टे / 1089 प्रात्सगुस्तोः // 53 // 67 // प्रात्परेभ्यः स्रवत्यादिभ्यो भावाकोंर्घञ् स्यात् / प्रस्रावः। प्रद्रावः / प्रस्तावः / प्रादिति किम् / स्रवः / द्रवः। स्तवः / कथं स्रावः ? बहुलाधिकारात् / 1090 अयज्ञे स्त्रः॥॥३६८॥ प्रपूर्वात् स्तृ इत्येतस्मात् धातोर्भावाकोंघंञ् स्यात् अयज्ञे-न चेत् यज्ञविषयः प्रयोगः। प्रस्तारः / मणिप्रस्तारः / विमान 110

Page #887
सिद्धहैमबृहत्प्रक्रिया, [ उत्तरकृदन्त प्रस्तारः। नयप्रस्तारः। अयज्ञ इति किम् / बर्हिष्मस्तारः। समासेऽसमस्तस्येति षत्वम् / 1091 वेरशब्दे प्रथने // 5 / 369 // प्रथनं विस्तीर्णता / वेः परात् स्तृणातेरशब्दविषये प्रथनेऽभिधेये घञ् स्यात् / विस्तारः पटस्य / प्रथन इति किम् / तृणस्य विस्तरः। छादनमित्यर्थः / अशब्द इति किम् / अहो द्वादशाङ्गस्य विस्तरः। 1092 छन्दोनानि // 5370 // छन्दः पद्यो वर्णविन्यासः / विपूर्वात् स्तृणातेश्छन्दोनाम्नि विषये घञ् स्यात् / विष्टारपङ्क्तिः। केचित्तु वेरन्यतोऽपीच्छन्ति / आस्तारपङ्क्तिः / प्रस्तारपङ्क्तिः छन्दोनाम / 1093 क्षुश्रोः // 5 / 371 // क्षौतेः शृणोतेश्च विपूर्वाभावाकोंर्घञ् स्यात् / विक्षावः / विश्रावः। वेरित्येव / क्षवः / श्रवः / 1094 न्युदो ग्रः // 5 // 3 // 72 // न्युद्भ्यां पराद गिरतेणातेर्वा भावाकओर्घञ् स्यात् / निगारः / उद्गारः / न्युद इति किम् / गरः। संगरः। __ 1095 किरो धान्ये // 5 // 3 // 73 // न्युत्पूर्वात् किरतेर्धान्यविषये धाबर्थे वर्तमानाद् भावाकोंर्घञ् स्यात् / निकारो धान्यस्य / उत्कारो धान्यस्य / राशिरित्यर्थः / धान्य इति किम् / फलनिकरः / पुष्पोत्करः / 1096 नेर्वः // 5 // 3 // 74 // निपूर्वात् वृणोतेāणातेर्वा धान्यविशेषेऽभिधेये भावाकोंर्घञ् स्यात् / नित्रियन्त इति नीवारा नाम ब्रीहिविशेषाः। 'घव्युपसर्गस्य बहुलम्' इति दीर्घवम् / धान्य इत्येव / निवरा कन्या / स्वभावादलन्तोऽप्ययं स्त्रियां वर्तते / क्तिस्तु बहुलाधिकारान्न / 1097 इणोऽभ्रेषे // 5 / 3 / 75 / / स्थितेरचलनमभ्रेषः। निपूर्वादिणोऽभ्रषविषयेऽर्थे वर्तमानाद् भावाकोंर्घञ् स्यात् / शास्त्रलोकप्रसिद्धयादिना नियतमयनं न्यायः / अभ्रेष इति किम् / न्ययं गतश्चौरः। 1098 परेः क्रमे / 5 / 3 / 76 // क्रमः परिपाटी / परिपूर्वादिणः क्रमविषयेऽर्थे वर्तमानाद् भावाकळघञ् स्यात् / तव पर्यायो भोक्तुम्। मम पर्यायो भोक्तुम्। क्रमेण पदार्थानां क्रियासंबन्धः पर्यायः / क्रम इति किम् / पर्ययः स्वाध्यायस्य / अतिक्रम इत्यर्थः / विपर्ययो मतेः, अन्यथाभवनमित्यर्थः।। 1099 व्युपाच्छीङः // 5 / 3 / 77 // व्युपाभ्यां पराच्छीङो भावाकोंर्घञ् स्यात् क्रमे-क्रमविषयश्चेद् धात्वर्थः / तव राजविशायः। मम राजोपशायः। क्रमप्राप्तं पर्यायसाध्यं शयनमुच्यते / अन्ये तु शयितुं पर्याय उच्यते इत्याहुः / क्रम इति

Page #888
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 875 किम् / विशयः। उपशयः। 1100 हस्तप्राप्ये चेरस्तये // 5 / 3 / 78 // हस्तेनोपायान्तरनिरपेक्षेण प्राप्तुं शक्यं हस्तप्राप्यम् / तद्विषयाचिनोतेर्भावाकोंर्घञ् स्यात् अस्तेये-न चेद् धात्वर्थः स्तेये चौर्ये भवति / हस्तप्राप्यशब्देन प्रत्यासत्तिः प्राप्यस्य लक्ष्यते / तेन प्रत्यासत्तिविषये धावर्थे विधानम् / पुष्पपचायः। फलाबचायः / फलोच्चायः। फलोचायश्च संहतैः / उदो नेच्छन्त्यन्ये / फलोच्चयः / हस्तपाप्य इति किम् / पुष्पप्रचय करोति तरुशिखरे / अस्तेय इति किम् / स्तेयेन पुष्पप्रचयं करोति। हस्तपाप्यशब्देन प्रमाणमप्युच्यते / यद्धस्ते संभवति न हस्तादतिरिच्यते इति / ततश्च 'माने'-इत्यनेनैव सिद्धे नियमार्थ वचनम् / अस्तेय एवेति, तेन पुष्पाणां हस्तेन प्रचयं करोति चौर इत्यत्र ' माने ' इत्यनेनापि घञ् न। 1101 चितिदेहावासोपसमाधाने कश्चादेः // 5 // 3 // 79 // चीयत इति चितिर्यज्ञेऽग्निविशेषः तदाधारो वा। देहः शरीरम् / आवासो निवासः उपसमाधानमुपर्युपरि राशीकरणम् / एष्वर्थेषु चिनोतेर्भावाकोंर्घञ् तत्संनियोगे चादेः ककारादेशः स्यात् / चितौ-आकायमग्निं चिन्वीत / देहे-कायः शरीरम् / आवासेऋषिनिकायः / उपसमाधाने-गोमयनिकायः। गोमयपरिकायः। कथं काष्ठनिचयः ? बहुखमात्रविवक्षया / एष्विति किम् / चयः / चः क इत्येव सिद्धे आदिग्रहणमादेरेव यथा स्यात् , तेन चेर्थङ्लुपि निकेचाय इत्येव भवति / 1102 संघेऽनूचे // 5 / 3 / 80 // न विद्यते कुतश्चिदूर्ध्वमुपरि किंचिद् यस्मिन् सोऽन्यः / तस्मिन् संघे माणिसमुदायेऽभिधेये चिनोते वाकळर्घञ् तत्संनियोगे चादेः कः / वैयाकरणनिकायः / तार्किकनिकायः / संघ इति किम् / सारसमुच्चयः। प्रमाणसमुच्चयः। अनूय इति किम् / सूकरनिचयः। सूकरा ह्युपर्युपरि चीयन्ते / 1103 माने // 5 // 3 // 81 // माने गम्यमाने धातोर्भावाकोंर्घञ् स्यात् / मानमियत्ता / सा च द्वेधा / संख्या परिमाणं च / एको निघासः / द्वौ निघासौ। एकस्तण्डुलावक्षायः / एकस्तण्डुलनिश्चायः / एकः कारः। द्वौ कारौ / त्रयः काराः। द्वौ सर्पनिष्पावौ / समित्संग्राहः / तण्डुलसंग्राहः / मुष्टिरित्यर्थः / मान इति किम् / निश्चयः। अल एवायमपवादः। क्यादिभिस्तु बाध्यते / एका तिलोच्छ्रितिः। द्वे प्रसृती। 1104 स्थादिभ्यः कः // 5 // 3 // 82 // स्थादिभ्यो धातुभ्यो भावाकोंः कः

Page #889
सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. [ उत्तरकृदन्त प्रत्यय: स्यात् / आखूनामुत्थानम् आखूत्थो वर्तते / शलभोत्थो वर्तते / प्रतिष्ठन्त्यस्मिन्निति प्रस्थः सानुः / संतिष्ठन्तेऽस्यामिति संस्था / व्यवतिष्ठन्तेऽनयेति व्यवस्था / प्रस्नान्त्यस्मिन्निति प्रस्नः / प्रपिबन्त्यस्यामिति प्रपा / विध्यतेऽनेनेति विधः / आविध्यतेऽनेनेत्याविधः। विहन्यतेऽनेनास्मिन् वा विघ्नः / आयुध्यतेऽनेनेत्यायुधम् / आध्यायन्ति तमित्यादयः / पृषोदरादिखाद् धस्य ढः / सर्वापवादवादनटमपि कमत्ययो बाधते / कथमाव्याधः घातः विघातः उपघातः ? बहुलाधिकारात् / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / / 11.5 ट्वितोऽथुः / / 5 / 3 / 83 // द्वितो धातोर्भावाकोंरथुः प्रत्ययः स्यात् / वेपथुः / वमथुः / श्वययुः। स्फूर्जथुः। भ्रासथुः / नन्दथुः। क्षवथुः। दवथुः / असरूपत्वाद् घालावपि / वेपः। क्षवः। . 1106 वितस्त्रिमा तत्कृतम् // 5 / 3 / 84 // इवितो धातोर्भावाकोस्त्रिमक् प्रत्ययः स्यात् तेन धावर्थेन कृतं निवृत्तमित्येतस्मिन्नर्थे / पाकेन निर्वृत्तं पवित्रमम् / उप्तिमम् / कृत्रिमम् / लब्ध्रिमम् / विहित्रिमम् / याचित्रिमम् / विदसाविति कश्चित् / याचथुः / ककारः कित्कार्यार्थः / 1107 यजिस्वपिरक्षियतिप्रच्छो नः // 5 // 3 // 85 // एभ्यो भावाकोंनः प्रत्ययः स्यात् / यज्ञः / स्वमः / रक्ष्णः / यत्नः / प्रश्नः / 1108 विच्छो नङ् // 5 / 3 / 86 // विच्छे वाकौनङ् प्रत्ययः स्यात् / विश्नः। डकारो गुणप्रतिषेधार्थः / 1109 उपसर्गादः किः // 5 // 3 // 87 // उपसर्गपूर्वादासंज्ञकाद् धातोर्भावाकोंः किः प्रत्ययः स्यात् / आदिः। प्रदिः / प्रधिः। आधिः / निधिः / उपविधिः। सन्धिः। समाधिः। कित्करणमाकारलोपार्थम् / 1910 व्याप्यादाधारे // 5 // 3 / 88 // व्याप्यात् कर्मणः परादासंज्ञादाधारेऽ धिकरणे कारके किः स्यात् / जलं धीयतेऽस्मिन्निति जलधिः / शरधिः / इषुधिः। वालधिः / शेवधिः / आधारग्रहणमर्थान्तरनिषेधार्थम् / 1111 अन्तर्द्धिः // 5 // 3 // 89 // अन्तःपूर्वाधातेर्भावाकोः किः प्रत्ययो निपात्यते / अन्तर्षिः। 1112 अभिव्याप्तौ भावेऽननिन् // 5 / 3 / 90 // क्रियया स्वसंबन्धिनः साकल्येनाभिसंबन्धोऽभिव्याप्तिः / तस्यां गम्यमानायां भावे धातोरनजिन् इत्येतो

Page #890
877 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. प्रत्ययौ स्याताम् / समन्ताद् रावः संरवणं, सांराविणं सेनायां वर्तते / संकुटनं सांकोटिनमेषाम् / अभिव्याप्ताविति किम् / संरावः। संकोटः। भावग्रहणं कर्मादिप्रतिषेधार्थम् / असरूपविधिना क्तघनादिनिकृत्यर्थमनग्रहणम् / / 1113 स्त्रियां क्तिः / / 5 / 3 / 91 // स्त्रियामिति प्रत्ययार्थविशेषणम् / धातोर्भावाकोंः स्त्रीलिङ्गे क्तिः प्रत्ययः स्यात् / घनादेरपवादः / कृतिः। हृतिः। चितिः। नीतिः / नुतिः / भूतिः / स्त्रियामिति किम् / कारः / चयः। 1114 श्वादिभ्यः / / 5 / 3 / 92 // शृणोत्यादिभ्यो धातुभ्यः स्त्रीलिङ्गे भावाकोंः क्तिः स्यात् / वक्ष्यमाणैः किवादिभिः सह समावेशार्थ वचनम् / श्रु-श्रुतिः। प्रतिश्रुत् / स्तु-स्तुतिः। प्रतिस्तुत् / पद-संपत्तिः, संपद / सद-आसत्तिः। संसद। उपनिषद्। निषद्या। विद्-संवित्तिः। संविद। विद्या। वेदना। लभ्-लब्धिः / लभा। अर्द-शिरोऽतिः। अर्दिका / शंस्-प्रशस्तिः। प्रशंसा / पच्-पक्तिः। पचा / कण्डूयकण्डूतिः,कण्डूः,कण्डूया। व्यवक्रुश-व्यवक्रुष्टिः। व्यावक्रोशी। इष्-इष्टिः। इच्छा। यज्इष्टिः / इज्या / मन्-मतिः। मन्या / आस-आस्या / उपास्तिः / उपासना। शास्-अनुशिष्टिः, आशीः। भृग-भृतिः, भृत्या। स्तूयते इज्यते इष्यतेऽनयेति स्तुतिः इष्टिः इष्टिः) इष्टिरिति संज्ञाशब्दखात् करणेऽपि क्तिरेव नानट् / एवं स्तुतिः / अन्यत्र तु स्पर्धे 'परत्वात् स्त्रीखलनाः अलो बाधकाः स्त्रियाः खलनौ' इति न्यायः। 1115 समिणासुगः // 5 // 3 / 93 // संपूर्वादिण आङ्तर्वात् सुनोतेश्च भावाकोः स्त्रियां क्तिः स्यात् / क्यपोऽपवादः / समितिः / आसुतिः। समाङगेऽन्यत्र इत्या सुत्येति क्यबेव / 1116 सातिहेतियूतिजूतिज्ञप्तिकीर्ति // 5 // 394 // एते शब्दा भावा. कोः क्तिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। सिनोतेः सुनोतेः स्यतेर्वा आत्वमित्वाभावश्च निपात्यते / सातिः। हिनोतेर्गुणे हन्तेर्वाऽन्त्यस्वरादेरेत्वे हेतिः। यौतेर्जवतेश्व दीर्घत्वे यूतिः / जूतिः / ज्ञपयतेईप्तिः। कीर्तयतेः कीर्तिः / आभ्यां ण्यन्तलक्षणोऽनो न। कीर्तनेत्यपि कश्चित् / 1117 गापापचो भावे // 5 // 395 / / एभ्यो भावेऽर्थे स्त्रियां क्तिः स्यात् / गा इति सामान्येन ग्रहणम् / प्रगीतिः। संगीतिः / पा इति गापचिसाहचर्यात् पिबतेर्ग्रहणम् / प्रपीतिः / संपीतिः। पक्तिः। मपक्तिः / भावग्रहणमर्थान्तरनिरासाथेम् / बाधकस्याङोऽपवादः।

Page #891
878 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्तं 1118 स्थो वा // 5 // 3 // 96 // तिष्ठतेर्भावेऽर्थे स्त्रियां तिर्वा स्यात् / पस्थितिः। उपस्थितिः। वावचनादपि / आस्था / व्यवस्था / संस्था / पूर्ववदङोऽपवादः। 1119 अपाचायश्चिः क्तौ // 4 / 2 / 66 // अपपूर्वस्य चायतेः क्तिप्रत्यये चिरादेशः स्यात् / अपचितिः / हादो हदिति हादेशे हृत्तिः। 1120 तेर्ग्रहादिभ्यः // 44 // 33 // ग्रहादिभ्य एव परस्य स्ताधशितस्तेरादिरिट् स्यात् / तेरिति सामान्येन क्तेस्तिको वा ग्रहणम् / निगृहीतिः। अपस्निहितिः। निकुचितिः / निपठितिः। उदितिः / भणितिः / रणितिः / मथितिः / लिखितिः। कम्पितिः / अन्दोलितिः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेहादिभ्य एवेति नियमादन्यत्र न / शान्तिः / वान्तिः। दीप्तिः। ज्ञप्तिः। सस्तिः / ध्वस्तिः / विकः खल्वपि। तन्तिः / सन्तिः / कण्डूतिः / णौ, पाक्तिः। याष्टिः / प्रज्ञप्तिः। तेरेव ग्रहादिभ्य इति विपरीतनियमो न / उत्तरत्र ग्रहेः परोक्षायामिटो दीर्घनिषेधात् / 1121 आस्यटिव्रज्यजः क्यप् // 6 // 3 / 97 // एभ्यः परो भावेऽर्थे स्त्रियां क्यप् प्रत्ययः स्यात् / आस् आस्या / अट अटया। वृथाटया खलु सा तस्याः / व्रज् व्रज्या / यज् इज्या / ककारः कित्कार्यार्थः / पित्करणमुत्तरत्र तागमार्थम् / 1122 भृगो नाम्नि // 5 / 3 / 98 // भृगः परो भावेऽर्थे स्त्रियां नाम्नि संज्ञायां क्यप् प्रत्ययः स्यात् / भरणं भृत्या / नाम्नीति किम् / भृतिः / भाव इत्येव / भ्रियत इति भायों वधूः। 1123 समजनिपनिषदशीसुविदिचरिमनीणः // 5 / 3 / 99 // योगविभागाद् भाव एवेति निवृत्तम् / एभ्यः परो नाम्नि भावाकोः स्त्रियां क्यप स्यात् / सम-समजन्त्यस्यामिति समज्या। निपनिषदेति संहितानिर्देशात् पतेः पदेश्च ग्रहणम् / निपतन्त्यस्यामिति निपत्या। निपद्या / निषद्-निषदनं निषीदन्त्यस्यामिति निषद्या। शी-शेरतेऽस्यामिति शय्या। मुग्-सवनं सुन्वन्त्यस्यामिति वा सुत्या / विद्-वेदनं विदन्ति तस्यां तया वा हिताहितमिति विद्या / चर् चरणं चरन्ति अनयेति वा चर्या / मन् मननं मन्यतेऽनयेति वा मन्या / इण-अयनमेत्यनयेति वा इत्या / नाम्नीत्येव / संवीतिः। निपत्तिः / निपत्तिः। 1124 कृगः श च वा // 5 / 3 / 100 // करोतेर्भावाकोंः स्त्रियां शः प्रत्ययो वा स्यात् / चकारात् क्यप् च / क्रिया / कृत्या / पक्षे कृतिः। क्रियेति यदा भावकर्मणोः शस्तदा मध्ये क्यः / यदा त्वपानादौ शस्तदा क्यो नास्तीति रेरिकारस्येयादेशः।

Page #892
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 879 1125 मृगयेच्छायामातृष्णाकृपाभाश्रद्धाऽन्तर्धा / / 5 / 3 / 101 // एते शब्दाः स्त्रियां निपात्यन्ते / तत्रेच्छा भाव एव / शेषास्तु भावाकोंः / अन्ये तु सर्वान् भाव एवानुमन्यन्ते। मृगयतेः शः शव् च क्यापवादो निपात्यते / मृगया। इच्छतेः शः क्याभावश्च / इच्छा / याचितृष्योः ननङौ / यात्रा। तृष्णा / क्रपेरङ रेफस्य च ऋकारः / कृपा / भातेरङ्। भा। श्रुत्पूर्वादन्तःपूर्वाञ्च दधातेर / श्रद्धा / अन्तर्धा / 1126 परेः मृचरेर्यः / 5 / 3 / 102 // परिपूर्वाभ्यां सूचरिभ्यां परः स्त्रियां यः प्रत्ययः स्यात् भावाक!ः। भाव इत्यन्ये / परिसर्या / परेरिति किम् / संसृतिः / चूतिः। 1127 वाटाट्यात् // 5 // 3103 // अटतेयङन्तान स्त्रियां यप्रत्ययो वा स्यात् भावाकोंः / भाव इत्यन्ये / अटाटया। पक्षे अः प्रत्ययः। अटाटा / अन्ये तु क्तिप्रत्ययबाधनार्थमटतेरयङन्तस्य यपत्ययं द्विवचनं पूर्वदीर्घत्वं च निपातयन्ति / अटनमटाव्या। 1128 जागुरश्च // 5 // 3 // 104 // जागर्तेः स्त्रियामः प्रत्ययो यश्च स्याद् भावाकोंः / भाव इत्यन्ये / जागरा / जागर्या / 1129 शंसिप्रत्ययात् // 5 / 3 / 105 // शंसेः प्रत्ययान्तेभ्यश्च धातुभ्यो भावाकोः स्त्रियामः प्रत्ययः स्यात् / प्रशंसा / गोपाया / ऋतीया / मीमांसा / कण्डूया / लोलूया / चिकीर्षा / पुत्रकाम्या / पुत्रीया / गवा / गल्भा / श्येनाया। पटपटाया। शंसूः क्तेऽनिट् इति वचनम् / 1130 क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात् // 5 / 3 / 106 // तस्येट् यस्मात् स क्तेट् / क्तेटो गुरुमतो व्यञ्जनान्ताद् धातोर्भावाकोंः स्त्रियामः प्रत्ययः स्यात् / ईहा / ऊहा। ईक्षा / उक्षा / कुण्डा। हुण्डा / शिक्षा / भिक्षा / व्यतीहा / व्यतीक्षा / क्तेट इति किम् / सस्तिः / ध्वस्तिः / आप्तिः / दीप्तिः / अक्तिः। राद्धिः। चायअपचितिः / / स्फुर्छा, स्फूर्तिः / मुर्छा, मूर्तिः / गुरोरिति किम् / स्फुर-स्फूर्तिः। निपठितिः / व्यञ्जनादिति किम् / संशीतिः / 1131 षितोऽङ् // 5 / 3 / 107 // षिद्भ्यो धातुभ्यो भावाकोः स्त्रियामङ् प्रत्ययः स्यात् / पचा / क्षमा / शान्तिरिति तु क्षाम्यते। घटा / खरा। प्रथा। व्यथा / जरा / 'ऋवर्णदृशोऽङि' इति गुणः / डकारो डिस्कार्यार्थः /

Page #893
880 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त 1132 भिदादयः // 5 / 3 / 108 // भिदादयः शब्दा भावाकोंः स्त्रियामप्रत्ययान्ता यथादर्शनं निपात्यन्ते / भिदा विदारणम् / छिदा द्वैधीकरणम् / विदा विचारणा / मृजा शरीरसंस्कारः। सिपा प्रेरणम् / दया अनुकम्पा / रुजा रोगः। चुरा चौर्यम् / पृच्छा प्रश्नः / एतेऽर्थविशेषे / अन्यत्र भित्तिः कुडयम् , छित्तिश्चौर्यादिकरणाद् राजापराधः, विच्छित्तिः प्रकार इत्यादि / तथा ऋकहधृतृभ्यः संज्ञायां वृद्धिश्च / आरा शस्त्री / ऋतिरन्या / कारा गुप्तिः। कृतिरन्या / हारा मानम् / हृतिरन्या / धारा प्रपातः खड्गादेर्वा / धृतिरन्या / तारा ज्योतिः। तीर्णिरन्या / तथा गुहिकुहिवशिवपितुलिक्षपितिभ्यश्च संज्ञायाम् / गुहा पर्वतकन्दरा ओषधिश्च / गढिरन्या / कुहा नाम नदी / कुहनान्या / वशा स्नेहनद्रव्यम् धातुविशेषश्च / उष्टिरन्या। वपा मेदोविशेषः / उप्तिरन्या / एवं तुला उन्मानम् / क्षपा रात्रिः। क्षिया आचारभ्रंशः। तथा संज्ञायामेव रिखिलिखिशुभिसिधिमिधिगुधिभ्यो गुणश्च / रिखिः लिखेः समानार्थः सौत्रो धातुः / रेखा राजिः। लेखा सैव / शोभा कान्तिः। सेधा सखम् / मेधा बुद्धिः। गोधा प्राणिविशेषः दोस्त्राणं च / भिदादिराकृतिगणः, तेन चूडेत्यादिसिद्धम् / / __ अकृतस्य क्रिया चैव प्राप्तेर्बाधनमेव च / अधिकार्थविवक्षा च त्रयमेतन्निपातनात् // 1133 भीषिभूषिचिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चिस्पृहितोलिदोलिभ्यः // 5 // 3 // 109 // एभ्यो ण्यन्तेभ्यः स्त्रियां भावाकोरङ् स्यात् / ण्यन्तवादने प्राप्ते वचनम् / भीषा / भूषा। चिन्ता / पूजा / कथा / कुम्बा। चर्चा / स्पृहा। तोला / दोला / बहुवचनाद् यथादर्शनमन्येभ्योऽपि भवति / पीडा / ऊना / 1134 उपसर्गादातः / / 5 / 3 / 110 // उपसर्गेभ्य आकारोन्तेभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकोरङ् स्यात् / उपदा / उपधा। आधा / प्रदा। प्रधा। विधा। संधा / प्रमा। श्वादिखात् क्तौ प्रमितिः। उपसर्गादिति किम् / दत्तिः। 1135 णिवेत्त्यासश्रन्थघवन्देरनः // 5 // 3 // 111 // ण्यन्तेभ्यो वेत्त्यासश्रन्थघट्टवन्दिभ्यश्च धातुभ्यः स्त्रियां भावाकोरनः प्रत्ययः स्यात / कारणा। हारणा। कामना। लक्षणा। भावना। वेदना। आसना। उपासना। श्रन्थना। ग्रन्थेरप्यन्ये / ग्रन्थना। घटना / वन्दना। वेत्तीति तिन्निर्देशो ज्ञानार्थपरिग्रहार्थः / 1136 इषोनिच्छायाम् // 5131112 // इरनिच्छायां वर्तमानात स्त्रियां

Page #894
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 881 भावाकोरनः स्यात् / अन्वेषणा / एषणा। पिण्दैषणा / अनिच्छायामिति किम् / इष्टिः / कथं प्राणैषणा वित्तैषणा परलोकैषणा ? बहुलाधिकारात् / 1137 पर्यधेर्वा // 5 / 3 / 113 // पर्यधिपूर्वादिषेरनिच्छायां वर्तमानाद् भावाकोंः स्त्रियामनो वा स्यात् / पर्येषणा / परीष्टिः / अध्येषणा। अधीष्टिः / अधीष्टिरिति नेच्छन्त्यन्ये / ___1138 क्रुत्संपदादिभ्यः किम् / / 5 / 3 / 114 // क्रुधादिभ्योऽनुपसर्गपूर्वेभ्यः पदादिभ्यश्च समादिपूर्वेभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकोः किए प्रत्ययः स्यात् / क्रुधेः क्रुत् / युधेः युत् / क्षुधेः क्षुत् / तृषेः तृट् / विषेः बिट् / रुषेः रुट् / रुजेः रुक् / रुचेः रुक् / शुचेः शुक् / मुदेः मुत् / मृदेः मृत् / गृ-गीः / त्रै-त्राः। दिशेः दिक् / सृजेः सक्। तथा पदेः संपद्। विपद् / आपद् / व्यापद् / प्रतिपद् / पढेंसंसत् / परिपत् / उपसत् / उपनिषत् / विदेः निवित् / शासेः प्रशीः / आशीः। श्रु-प्रतिश्रुत् / उपश्रुत् / जु-परित् / नहे. ट्रफानत् / वृषेः प्राट् / पुषेः विमुट् / वृतेः नीत् / उपात् / यतेः संयत् / इणः समित् / भृगः उपभृत् / इन्धेः समित् / क्रुधादिः संपदादिश्चाकृतिगणः / 1139 भ्यादिभ्यो वा // 5 // 3 // 115 // विभेत्यादिभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकोः किप वा स्यात् / भीः / भोतिः / हीः / ह्रीतिः / लूः / लूनिः / भूः। भूतिः / कण्डः / कण्डूया। कृत् / कृतिः। भित् / भित्तिः। छित् / छित्तिः। तुत् / तुत्तिः / दृक् / दृष्टिः / नशेः नक् / नष्टिः / युजे; युक् / युक्तिः / ज्वरेः जूः / जूतिः / वरेः तूः / तूर्तिः / अवतेः ऊः। ऊतिः / त्रिवेः स्मूः / स्चूतिः। मवते: मूः / मूतिः। नौतेः नुत् / नुतिः। शकेः शक् / शक्तिः।। 1140 व्यतीहारेऽनीहादिभ्यो नः // 5 / 3 / 116 // व्यतिहरणं व्यतिहारः। परस्परस्य कृतमतिकृतिः। व्यतिहारविषयेभ्यो धातुभ्य ईहादिवर्जितेभ्यः स्त्रियां बः प्रत्ययः स्यात् / बाहुलकाद् भावे त्यादीनामपवादः। परस्परमाक्रोशनं व्यावक्रोशी / व्याक्रोशी / व्यावमोषी / व्यावहासी / व्यावलेखी / व्यातिचारी / व्यावची / व्यात्युक्षी / अनीहादिभ्य इति किम् / व्यतीहा। व्यतीक्षा / व्यतिपृच्छा / व्यवहृतिः। व्युत्युक्षेत्यप्येके / नित्यं 'अजिनोऽण् '-इति स्वार्थेऽण् वक्ष्यते। तेन केवलस्य प्रयोगो न भवति / ' श्वादिभ्यः' इति समावेशाभिधानात् व्यवक्रुष्टि-व्याक्रुष्टिरित्यपि भवति / स्त्रियामित्येव / व्यतिपाको वर्तते /

Page #895
882 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त __ 1141 नमोऽनिः शापे // 5 / 3 / 117 // नत्र; पराद् धातोः शापे गम्यमाने भावाकोंः स्त्रियामनिः प्रत्ययः स्यात् / अजननिस्ते वृषल भूयात् / एवमजीवनिः। अकरणिः / अप्रयाणिः। अगमनिः / नत्र इति किम् / मृतिस्ते जाल्म भूयात् / शाप इति किम् / अकृतिस्तस्य पटस्य / 1142 ग्लाहाज्यः // 53 // 118 // एभ्यः स्त्रियां भावाकोरनिः प्रत्ययः स्यात् / ग्लानिः / हानिः / ज्यानिः / म्लानिरित्यपि कश्चित् / 1143 प्रश्नाख्याने वेञ् // 5 // 3 // 119 // प्रश्ने आख्याने च गम्यमाने स्त्रियां भावाकोंर्धातोरिञ् प्रत्ययो वा स्यात् / वावचनाद् यथाप्राप्तं च / कां त्वं कारिमकार्षीः। कां कारिकां का क्रियां कां कृत्यां कां कृतिम्। आख्याने सवी कारिमकार्ष सर्वी कारिकां सर्वी क्रियां सर्वा कृत्याम् सर्वा कृतिम् / कां त्वं गणिमजीगणः, कां गणनाम् / सर्वां गणिमजीगणम् सी गणिकां सर्वा गणनाम् / एवं पाचिं पाचिकां पक्तिं पचाम् / पाठिं पाठिकां पठितिम् / प्रश्नाख्यान इति किम् / कृतिः। हृतिः। ___ 1144 पर्यायाहणोत्पत्तौ च णकः // 5 // 3 / 120 // एष्वर्थेषु प्रश्नाख्यानयोश्च गम्यमानयोः स्त्रियां भावाकोंर्धातोर्णकः प्रत्ययः स्यात् / त्याद्यपवादः / पर्यायः क्रमः परिपाटिरिति यावत् / भवत आसिका / भवतः शायिका। भवतोऽग्रगामिका / आसितुं शयितुमग्रेगन्तुं च भवतः क्रम इत्यर्थः / अहंणमर्हः योग्यता / अर्हति भवान् इक्षुभक्षिकाम् / ओदनभोजिकाम् / पयःपायिकाम् / ऋणं यत्परस्मै धार्यते / इक्षुभक्षिकां मे धारयसि / उत्पत्तिर्जन्म / इक्षुभक्षिका मे उदपादि। प्रश्नेकां त्वं कारिकामकार्षीः / कां त्वं गणिकामजीगणः। आख्याने-सा कारिकामकार्ष, सर्वी गणिकामजीगणम् / बहुलाधिकारात् कचिन्न / चिकीर्षा बुभुक्षा मे उदपादि / प्रश्नाख्यानयोगेऽपि पर्यायादिषु परखाद् णक एव भवति नेञ् / 1145 नाम्नि पुंसि च // 5 // 3 // 121 // धातोः स्त्रियां भावाकोंर्नाम्नि संज्ञायां णकः प्रत्ययः स्यात् , यथादर्शनं पुंसि च / प्रच्छर्दन प्रच्छर्यतेऽनयेति वा प्रच्छर्दिका / एवं प्रवाहिका / विचर्चिका / प्रस्कन्दिका। विपादिका / एता रोगसंज्ञाः / उद्दालकपुष्पाणि भज्यन्ते यस्यां सा उद्दालकपुष्पभञ्जिका। एवं वारणपुष्पप्रचायिका। अभ्योषाः खाद्यन्तेऽस्यामिति अभ्योषखादिका। एवमवोषखादिका। साला भज्यन्ते यस्यां सा सालभञ्जिका / एवंनामानः क्रीडाः। बहुलाधिकारादिह न / शिरसोऽर्दन शिरोऽतिः / एवं शीर्षातिः। शिरोऽभितप्तिः / शीर्षाभितप्तिः / तथा

Page #896
883 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. चन्दनतक्षा क्रीडा / बहुलाधिकारादेव चार्तिरित्यत्रार्दतेः अर्दयतेश्च यथाक्रममप्रत्ययमनप्रत्ययं च बाधिखा क्तिरेव / पुंसि च-अरोचनं न रोचतेऽस्मिन्निति वा अरोचकः / अनाशकः / उत्कन्दकः / उत्कर्णकः। 1146 भावे // 5 // 3 // 122 // भावे-धावर्थनिर्देशे स्त्रियां धातोर्णकः प्रत्ययः स्यात् / आसिका / शायिका / जीविका / कारिका / बहुलाधिकारात् ईक्षा, ऊहा, ईहा, स्मरणा। 1147 क्लीबे क्तः // 5 // 3 / 123 / / क्लीवे नपुंसकलिङ्गे भावेऽर्थे धातोः क्तः प्रत्ययः स्यात् / घनाद्यपवादः / स्त्रियां भावाकोरिति च निवृत्तम् / हसितं छात्रस्य / नृत्तं मयूरस्य / व्याहृतं कोकिलस्य / गतं मतंगजस्य / क्लीव इति किम् / हसः। हासः। 1148 अनट् // 5 // 3 // 124 // क्लीवे भावेऽर्थे धातोरनट् स्यात् / गमनं भोजनं वचनं हसनं छात्रस्य / टकार उत्तरत्र ङयर्थः / 1149 ष्ठिवसिवोऽनटि वा // 4 / 2 / 112 // ष्ठिवः सीव्यतेश्वानटि वा दीर्घः स्यात् / निष्ठीवनम् / निष्ठेवनम् / सीवनम् / सेवनम् / 1150 यत्कर्मस्पर्शात् करृङ्गसुखं ततः // 5 // 3 / 126 // येन कर्मणा संस्पृश्यमानस्य कर्तुरङ्गस्य शरीरस्य सुखमुत्पद्यते ततः कर्मणः पराद धातोः क्लीधे भावेऽर्थेऽनट् स्यात् / पूर्वेणैव प्रत्यये सिद्धे नित्यसमासार्थ वचनम् / पयःपानं सुखम् / ओदनभोजनं सुखम् / * कर्मति किम् / अपादानादिस्पर्श मा भूत् / तूलिकाया उत्थानं सुखम् / स्पर्शादिति किम् / अग्निकुण्डस्योपासनं मुखम् / कत्रिति किम् / शिष्येण गुरोः स्नापनं सुखम् / स्नापयतेने गुरुः कर्ता किं तहि कर्म / अङ्गग्रहणं किम् / पुत्रस्य परिष्वञ्जनं सुखम् / पुत्रस्य स्पर्शान्न शरीरस्य सुखं किं तर्हि मानसी प्रीतिः / अन्यथा परपुत्रपरिष्वङ्गेऽपि स्यात् / सुखमिति किम् / कण्टकानां मर्दनम् / सर्वत्रासमासः प्रत्युदाहार्यः / अथवा तत इति सप्तम्यन्तात् तमुः / येन कर्मणा स्पृश्यमानस्य कर्तुरङ्गसुखमुत्पद्यते तस्मिन् कर्मण्यभिधेये सामथ्यात् कर्तुः पराद् धातोरनट् स्यात् इत्यपरोऽर्थः। राज्ञा भुज्यन्ते राजभोजनाः शालयः / राजाच्छादनाः पावाराः। राजपरिधानानि वासांसि / 1151 रम्यादिभ्यः कर्तरि // 5 // 3 / 126 // रम्यादिभ्यो धातुभ्यः कर्तर्यनट स्यात् / रम्-रमणी / कम्-कमनी / नन्द् नन्दनी / ह्राद् हादनी / व्रश्च-इध्मत्रश्वनः / शातिः-पलाशशातनः / बहुचनं प्रयोगानुसरणार्थम् /

Page #897
864 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [उत्तरकृदन्त 1152 कारणम् // 5 / 3 / 127 // कृगः कर्तर्यनट् वृद्धिश्च निपात्यते। करोतीति कारणम् / कर्तरीति किम् / करणम् / 1153 भुजिपत्यादिभ्यः कर्मापादाने // 1 // 3 // 128 // भुज्यादिभ्यः पत्यादिभ्यश्च धातुभ्यो यथासंख्यं कर्मण्यपादाने चानट् स्यात् / भुज्यत इति भोजनम् / निरदन्ति तदिति निरदनम् / आच्छादि-आच्छादनम् / अवस्रावि-अवस्रावणम् / अवसिच्-अवसेचनम् / अस्-असनम् / वस्-वसनम् / आभृग-आभरणम् / अपादाने, पत्-प्रपतत्यस्मादिति प्रपतनः। स्कन्दि-प्रस्कन्दनः / श्योति-प्रश्श्योतनः। खु-प्रस्रवणः / झुष्-निर्झरणः / धृ-शङ्खोद्धरणः / दाग-अपादानम् / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / 1154 करणाधारे // 5 / 3 / 129 // करणाधारयोरर्थयोः धातोरनट् स्यात् / घबाधपवादः / करणे-एषणी। लेखनी / विचयनी / इध्मत्रश्चनः / पलाशशातनः। अविलवनः। श्मश्रुकर्तनः। आधारे-गोदोहनी / सक्तुधानी। तिलपीडनी। शयनम् / भासनम् / अधिकरणम् / आस्थानम् / 1155 पुनाम्नि घः // 5 // 3 // 130 // पुंसो नाम संज्ञा पुन्नाम / तत्र गम्यमाने करणाधारयोर्धातोघेः प्रत्ययः स्यात् / करणे-अच्छदः / उरच्छदः / दन्तच्छदः / प्लवः / प्रणवः / करः / प्रत्ययः / शरः। आधारे-एत्य कुर्वन्त्यस्मिन्नित्याकरः / आलवः / आरवः। आपवः / भवः / लयः / विषयः / भरः / प्रहरः / प्रसरः / अवसरः। परिसरः। विसरः / प्रतिसरः। पुंग्रहणं किम् / विचीयतेऽनयेति विचयनी / प्रधीयते विकारोऽस्मिन्निति प्रधानम् / नाम्नीति किम् / प्रहरणो दण्डः। बहुलाधिकाराव कचिन्न / प्रसाधनः / दोहनः / घकार ‘एकोपसर्गस्य च घे' इत्यत्र विशेषणार्थः / 1156 गोचरसंचरवहबजव्यजखलापणनिगमबकभगकषाकषनिकषम् // 5 / 3 / 131 // एते शब्दाः करणाधारयोः पुनाम्नि व्यञ्जनाद् घत्रि प्राप्ते घप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते / गावश्चरन्ति अस्मिन्निति गोचरो देशः / व्युत्पत्तिमात्र चेदम् / विषयस्य तु संज्ञा / अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम् / संचरन्तेऽनेन संचरः। वहन्ति तेन वहः वृषस्कन्धदेशः। वजन्त्यस्मिनिति वजः। विपूर्वोऽजिः / व्यजत्यनेन व्यजः / निपातनाद् वीभावाभावः। खलन्त्यस्मिमिति खलः / एत्य पणायन्ति अस्मिमिति आपणः / निगच्छन्ति तत्रेति निगमः / वक्तीति

Page #898
885. प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. वकः / बाहुलकात् कर्तरि / निपचन्त्यनेन निपक इत्यपि कश्चित् / भज्यतेऽनेनास्मिन्निति वा भगः / भगमिति बाहुलकात् क्लीबोऽपि घः। कषत्यस्मिन्निति कषः / एवमाकषः / निकषः / 1157 व्यञ्जनाद् घञ् // 5 // 3 // 132 // व्यञ्जनान्ताद् धातोः पुनाम्नि करणाधारे घञ् प्रत्ययः स्यात् / घस्यापवादः / विदन्त्यनेन विन्दति विन्दते वा वेदः। चेष्टतेऽनेन चेष्टो बलम् / एत्य पचन्त्यस्मिन्नित्यापाकः / आरामः। लेखः / बन्धः। नेगः / वेगः / रागः / रङ्गः / क्रमः / प्रासादः / अपामार्गः / नीमार्गः / 1158 अवात् तृस्तृभ्याम् // 5 / 3 / 133 // अवपूर्वाभ्यां तृस्तृभ्यां करणाधारयो 'नाम्नि घञ् स्यात् / अवतरन्त्यनेनास्मिन् वेति अवतारः / अवस्तृणन्त्यनेनास्मिनिति वा अवस्तारः / बहुलाधिकारादसंज्ञायामपि / अवतारो नद्याः / उत्पूर्वादपि / नद्युत्तारः / करणाधार इत्येव / अवतरः / केचित्तु संज्ञायामसंज्ञायां च भावेऽकर्तरि कारके च स्त्रो नित्यं तरतेस्तु विकल्पेन घनमिच्छन्ति / द्विवचनं करणाधार इति यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् / 1189 न्यायावायाध्यायोद्यावसंहारावहाराधारदारजारम् // 13 // 134 // स्वरान्तार्थ आरम्भः / एते शब्दाः पुनान्नि करणाधारयोघे प्राप्ते घन्ता निपात्यन्ते / निपूर्वस्येणो नीयतेऽनेनेति न्यायः / एत्य वयन्ति वायन्ति वा तत्रेति आवायः। अधीयतेऽनेनास्मिन् वाध्यायः। उद्युवन्ति तेन तस्मिन् वोद्यावः / संहरन्ति तेन संहारः / अवहरन्ति तेन तस्मिन् वा अवहारः। आध्रियते तत्रेत्याधारः। दीयन्ते एभिरिति दाराः / जीर्यतेऽनेनेति जारः। दारयन्तीति दाराः / जरयतीति जार इति कर्तरि केचिन्निपातयन्ति / 1160 उदकोऽतोये // 5 // 3 / 135 // उत्पूर्वादश्चतेः पुंनाम्नि करणाधारयोघं निपात्यते अतोये-न चेत् तोयविषयो धाबर्थः। जलं चेत् तेन नोदच्यत इत्यर्थः। तैलोदङ्कः। घृतोदङ्कः। अतोय इति किम् / उदकोदञ्चनः / 'व्यञ्जनान्ताद घञ्' इति सिद्धे तोये प्रतिषेधार्थ वचनम् / रूपाविशेषाद् घोऽपि न भवति / 1161 आनायो जालम् // 5 // 3 // 136 // आपून्नियतेः करणे पुंनाम्नि घञ् निपात्यते जालं चेद्वाच्यं स्यात् / आनयन्ति तेन आनायो मत्स्यानाम् / आनायो मृगाणाम् / 1162 खनो डडरेकेकवकघं च // 5 // 3 // 137 // खनेः पुंनान्नि करणापा

Page #899
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त रयोर्ड डर इक इकवक घ घञ् च प्रत्ययाः स्युः। आखायते आखन्यते वाऽनेनास्मिन् वा आखः / आखरः / आखनिकः। आखनिकवकः / आखनः / आखानः / 1163 इकिश्ति स्वरूपार्थे // 5 / 3 / 138 // धातोः स्वरूपेऽर्थे चाभिधेये इकिश्तिव् इत्येते प्रत्ययाः स्युः / भञ्जिः। क्रुधिः / वेत्तिः। अर्थ-यजेरङ्गानि / भुजिः क्रियते / पचतिवर्तते / 1164 दुःस्वीषतः कृच्छ्राकृच्छ्रार्थात् खल् // 5 // 3 // 139 // कृच्छं दुःखम् / अकृच्छ्रे सुखम् / कृच्छ्रार्थवृत्तेः दुरः सामर्थ्यादकृच्छ्रार्थवृत्तिभ्यां स्वीप द्भ्यां पराद् धातोर्भावाकर्मणोरर्थयोः खल् प्रत्ययः स्यात् / कृत्यादीनामपनादः / दुःखेन शय्यत इति दुःशयम् / सुखेन शय्यत इति सुशयम् , ईपच्छयं भवता / दुःखेन क्रियत इति दुष्करः / सुखेन क्रियत इति सुकरः, ईषत्करः कटो भवता / दुष्करं सुकरम् ईपत्करं भवता / दुःस्वीषत इति किम् / कृच्छ्रसाध्यः / सुखसाध्यः। कृच्छ्राकृच्छादिति किम् / ईपल्लभ्यं धनं कृपणात् / अल्पं लभ्यमित्यर्थः / खकार उत्तरत्र मागमार्थः। लकारः खलाश्च' इत्यत्र विशेषणार्थः / इह स्त्रीप्रत्ययात प्रभृति असरूपविधेरभावात् स्पर्धे अलः स्त्रीखलनाः स्त्रियास्तु खलनौ परत्वात् भवतः। तत्र चयः जयः लवः इत्यादावलोऽवकाशः कृतिः हृतिः इत्यादौ स्त्रीप्रत्ययस्य चितिः स्तुतिरित्यादौ तूभयं प्रामोति / अलोऽविशेषेणाभिधानात् / तत्र परखात् स्त्रीप्रत्ययो भवति / तथा दुर्भेदः सुभेद इत्यादौ खलोऽवकाशः अळस्तु पूर्व एव दुश्चयं मुचयं दुर्लवं सुलवमित्यादौ तूभयप्राप्तौ परसात् खल् भवति / तथा इध्मत्रश्चनः पलाशच्छेदन इत्यादौ अनस्यावकाशः अलस्तु पूर्वक एव पलाशशातनोऽविलवन इत्यादौ तूभयप्राप्तौ परसादनो भवति / एवं हृतिः कृतिरित्यादौ स्त्रीप्रत्ययस्यावकाशः दुर्भेदः सुभेदः इत्यादौ खलः दुर्भदा सुभेदा इत्यादौ तूभयप्राप्तौ परत्वात् खल् भवति / तथा इध्मत्रश्चनः पलाशच्छेदन इत्यादावनस्यावकाशः कृतिरित्यादौ स्त्रीप्रत्ययस्य सक्तुधानी तिलपीडनीत्यादौ तूभयप्राप्तौ परसादनडेव / लभेः खलि ' उपसर्गात् खल्घजोश्च' इति नोऽन्तः / ईषत्मलम्भम् / ईषदुपलम्भम् / दुष्पलम्भम्। सुप्रलम्भम् / 1165 सुदुर्व्यः // 4 / 4 / 109 // सु दुर् इत्येताभ्यां व्यस्ताभ्यां समस्ताभ्यां चोपसर्गात् पराभ्यां परस्य लभतेः स्वरात् परः खल्योः परयो!ऽन्तः स्यात् / खल्-अतिमुलम्भम् / अतिदुर्लम्भम् / घन्-अतिसुलम्भः / अतिदुर्लभ्भः / उपसर्गादित्येव / सुलभम् / दुर्लभम् / मुदुर्लभम् / सुलाभः / दुर्लाभः / सुदुर्लाभः।

Page #900
887 प्रकरणम्] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. अतिमुलभमतिदुर्लभमित्यतेः पूजातिक्रमयोरनुपसर्गवात् / उपसर्गादेव सुदुर्घ्य इति नियमार्थ वचनम् / बहुवचनं व्यस्तसमस्तपरिग्रहार्थम् दुस्संग्रहार्थं च। 1166 व्यर्थे काप्याद् भूकृगः // 5 / 3 / 140 // कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेभ्यो दुःस्वीषद्भ्यः पराभ्यां च्व्यर्थे वर्तमानाभ्यां कर्तृकर्मवाचिभ्यां शब्दाभ्यां पराभ्यां यथासंख्यं भूकृग्भ्यां परः खल् प्रत्ययः स्यात् / खानुबन्धबलात् कर्तृकर्मणोरेवानन्तर्यम् / दुःखेनानाढयेनाढयेन भूयते दुराढयंभवं भवता / सुखेनानाढयेनाढयेन भूयते स्वाट्यंभवं भवता / ईषदाढ्यंभवं भवता / दुःखेनाढयः आढयः क्रियते दुराढ्यंकरो मैत्रो भवता / सुखेनानाढ्य आढ्यः क्रियते स्वाढ्यंकरश्चैत्रो भवता / ईषदाढयंकरश्चैत्रो भवता / मुखेनाकटः कटः क्रियन्ते सुकटंकराणि वीरणानि / सुकरः कटो वीरणैरित्यत्र तु करणविवक्षा / व्यर्थे इति किम् / दुराढयेन भूयते / स्वादयेन भूयते / ईषदाढन्येन भूयते / आढ्य एव सन् कंचिद् विशेषमापद्यत इत्यर्थः / एवं दुराढ्यः क्रियते इत्यादि / अभूतप्रादुर्भावेऽपि वा प्रकृतेरविवक्षणात् च्व्यर्थो नास्ति / 1167 शासू युधिदृशिधृषिमृषातोऽनः // 5 // 3 // 141 // कृच्छ्राकृच्छ्रार्थदुःखीषत्पूर्वेभ्यः शासूप्रभृतिभ्य आकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यो भावकर्मणोरर्थयोरनः प्रत्ययः स्यात् / दुःखेन शिष्यते दुःशासनः। सुखेन शिष्यते सुशासनः। ईपच्छासनः। एवं दुर्योधनः, दुर्दर्शनः, दुर्धर्षणः, “दुर्मर्षणः। आदन्त-दुरुत्थानं भवता / मूत्थानम् / ईषदुत्थानम् / दुष्पानं पयो भवता / सुपानम् / ईषत्पानम् / आदन्तवर्जितेभ्यः केचिद् विकल्पमिच्छन्ति / तन्मते दुःशासः। दुर्योधः / दुर्दर्शः। दुर्धर्षः / दुर्मर्ष इत्याद्यपि भवति / दुर्दों हि राजा कार्याकार्यविपर्यासमासन्नैः कार्यते / कथम् ईपदरिद्रः ? विषयेऽप्याकारस्य लोपेनादन्तखाभावात् खलेव / खलोऽपवादो योगः। __ 1168 णिन् चावश्यकाधमये // 5 // 4 // 36 // अवश्यंभाव आवश्यकम् / ऋणेऽधमोऽधमर्णः तस्य भाव आधमर्ण्यम् / आवश्यके आधमये च गम्यमाने कर्तरि वाच्ये धातोणिन् कृत्याश्च स्युः। अवश्यं करोतीति कारी / हारी / यदा खवश्यमोऽपि प्रयोग उभाभ्यामपि द्योतनात् तदा मयूरव्यंसकादित्वात् समासः। अवश्यकारी / अवश्यंहारी / अवश्यशब्दप्रयोगे तु अवश्यकारी। अकारान्तोऽपि ह्यनव्ययमवश्यशब्दोऽस्ति / अवश्यं गेयो गाथको गीतस्य / अवश्यं भव्यश्चैत्रः / आधमये-शतं दायी / सहस्रं दायी। कारी मे कटमसि / हारी मे भारमसि / गेयो

Page #901
.888 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त * गाथानाम् / णिना बाधा माभूदिति कृत्यविधानम् / कृत्त्वाच्च कर्तरिणिनो विधानात् कृत्योनामपि कर्तर्येव विधानम् / भावकर्मणोस्तु सामान्येन विधानात् सिद्धा एव बाधकाभावात् / 1169 निषेधेऽलंखल्योः क्त्वा // 5 / 4 / 44 // निषेधे वर्तमानयोरलंखलुशब्दयोरुपपदयोर्धातोः क्त्वाप्रत्ययो वा स्यात् / अलं कृत्वा / खलु कृत्वा / न कर्तव्यमित्यर्थः। पक्षे यथाप्राप्तम् / अलं वत्स रोदनेन / अलं रुदितम् / क्त्वान्तयोग एव खलुशब्दो निषेधवाचीति पक्षे खलुशब्दो नोदाहियते / अन्ये तु खलु कृतेन खलु भोजनेन खलु भोजनमित्यप्युदाहरन्ति / निषेध इति किम् / अलंकारः स्त्रियाः। सिद्धं खलु / अलंखल्वोरिति किम् / मा कारि भवता / 1170 परावरे // 14 // 45 // परे अवरे च गम्यमाने धातोः क्त्वा वा स्यात् / 1171 अननः क्त्वो यप् // 3 / 2 / 154 // नञ्वर्जितादव्ययात् पूर्वपदाद् यदुत्तरपदं तदवयवस्य क्त्वाप्रत्ययस्य यवादेशः स्यात् / अतिक्रम्य नदी पर्वतः / नद्याः परः पर्वत इत्यर्थः / बाल्यमतिक्रम्य यौवनम् / अवरे-अप्राप्य नदी पर्वतः / मद्या अर्वाक् पर्वत इत्यर्थः। अप्राप्य यौवनम् बाल्यम् / नदीपर्वतयोर्खाल्ययौवनयोर्वा परावरत्वमात्रं प्रतीयते अस्ति प्राप्यत इति वा न द्वितीया क्रियेति / तुल्यकतकक्रियान्तराभावात् 'प्राक्काले ' इति न सिद्धयतीति वचनम् / वाधिकाराद् यथामाप्तं च / नद्यतिक्रमेण पर्वतः, नद्यप्राप्त्या पर्वतः / अनब इति किम् / अकृत्वा / अहत्वा। परमकृत्वा / अनत्र इति नसदृशमव्ययं गृह्यत इति इह नमोऽनव्ययाच न भवति / उत्तरपदस्येत्येव / अलं कृत्वा / खलु कृत्वा। 1172 निमील्यादिमेङस्तुल्यकर्तृके // 5 // 4 // 46 // तुल्यो धात्वर्थान्तरेण कर्ता यस्य स तुल्यकर्तृकस्तस्मिन्नर्थे वर्तमानेभ्यो निमील्यादिभ्यो मेडश्च धातोः संबन्धे सति क्त्वा वा स्यात् / निमील्यादीनां समानकालार्थो मेडस्तु परकालार्थ आरम्भः / स्वभावात् मेङ् व्यतिहार एव वर्तते / अक्षिणी निमील्य हसति / मुख व्यादाय स्वपिति / पादौ प्रसार्य पतति / दन्तान् प्रकाश्य जल्पति / शिशुरयं मातरं भक्षयित्वोपजातः / 1173 मेडो वा मित् // 4 / 3 / 88 // मेङो यपि परे मिदादेशो वा स्यात् / अपमाय अपमित्य याचते / अपमातुं प्रतिदातुं याचत इत्यर्थः / पूर्व ह्यसौ याचते पश्चादपमयत इत्यर्थः / याचेस्तु पूर्वकालेऽपि क्त्वा न भवति मेङः परकालभाविन्या

Page #902
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 889 क्खया याचिपाकालस्योक्तवात् / पक्षे याचिखापमयते / अपमातुं याचते / तुल्यकर्तृक इति किम् / चैत्रस्यासिनिमीलने मैत्रो हसति / चैत्रस्यापमाने मैत्रो याचते। 1174 प्राक्काले // 5 / 4 / 47 / / परकालेन धात्वर्थेन तुल्यकर्तृ के प्राकालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः धातोः संबन्धे क्खा वा स्यात् / आसिखा भुङ्क्ते / भुक्खा व्रजति / भुक्खा पुनर्भुङ्क्ते / स्नाला भुक्खा पीला व्रजति / पक्षे आस्यते भोक्तुम् इत्यपि भवति / तुल्यकतक इत्येव / भुक्तवति गुरौ शिष्यो व्रजति / प्राकाल इति किम् / भुज्यते पीयते चानेन / अथ यदनेन भुज्यते ततोऽयं पचति, यदनेनाधीयते ततोऽयं शेते इत्यत्र कथं क्खा न भवति ? उच्यते / यत्र यच्छब्देन सह ततः शब्दः प्रयुज्यते तत्र ततःशब्देनैव प्राक्कालताऽभिधीयते इत्युक्तार्थखात् क्खा न / यदनेन भुक्खा गम्यते ततोऽयमधीते इत्यत्र तु भोजनगमनयोः क्रमे क्खा गमनाध्ययनयोस्तु ततःशब्देन क्रमस्याभिधानात् गमेन भवति / प्राकाले इत्युत्तरत्र यथासंभवममिधानतोऽनुवर्तनीयम् / ___1175 जनशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा // 1 / 3 / 23 // जकारान्ताद् धातोनशेश्च नकारे उपान्त्ये सति तकारादिः क्त्वा किद्वद्वा स्यात् / रक्त्वा / रक्त्वा / भक्त्वा / भक्त्वा। मक्त्वा / मक्त्वा / 'मस्जेः सः' इति नः। नष्ट्वा। नंष्ट्वा / नशो धुटीति नः / नीति किम् / भुक्खा / इष्ट्वा / उपान्त्य इति किम् / निक्खा क्त्वेति किम् / भक्ता / नंष्टा / नादिरिति किम् / विभज्य / अञ्जिवा / 1176 ऋत्तृषमृषकृशवञ्चलुश्चथफः सेट् // 4 / 3 / 24 // न्युपान्त्य इति विशेषणं थफान्तानां नान्येषां संभवव्यभिचाराभावात् / न्युपान्त्ये सति एभ्यो विहितः क्वा सेट किद्वद्वा स्यात् / ऋत् ऋतित्वा / अतित्वा / तृष्-तृषित्वा / तर्षित्वा / मृषच्-मृषित्वा / मर्पित्वा / कृश-कृशित्वा कर्शित्वा। वञ्च-वचित्वा / वञ्चित्वा / लुश्च-लुचित्वा लुश्चित्वा / श्रन्थ-श्रथित्वा श्रन्थित्वा / ग्रन्थ-ग्रथित्वा ग्रन्थित्वा / गुम्फ-गुफित्वा / गुम्फित्वा। ऋम्फ-ऋफित्वा, ऋम्फित्वा। न्युपान्त्य इत्येव / कुथकोथित्वा / पुथ-पोथित्वा / रिफ्-रेफित्वा / क्वेत्येव / ग्रथितः / ग्रथितवान् / सेडिति किम् / वञ्चू-वक्त्वा / मृष-मृष्ट्वा / ऊदिखात् क्त्वायां वेटौ विहितविशेषणाद् ऋफित्वेत्यत्र नलोपेऽपि कित्त्वाद् गुणो न / क्त्वेत्यनेन कित्त्वप्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् / 1177 क्त्वा // 4 // 3 // 29 // धातोः परः क्त्वा सेट किन्न स्यात् / देवित्वा। 112

Page #903
सिद्धहैमबृहत्ङक्रिया. [ उत्तरकृदन्त सेवित्वा / वत्तित्वा / भ्रंशित्वा / ध्वंसित्वा / बश्चित्वा। कथं कुटत् कुटित्वा ? 'कुटादेर्डिद्वदब्णित्' इति ङिद्वद्भावात् / सेडित्येव / कृत्वा / इष्ट्वा / शान्त्वा / 1178 स्कन्दस्यन्दः // 4 / 3 / 30 // स्कन्दिस्यन्दिभ्यां परः क्त्वा किद्वन्न स्यात् / स्कन्त्वा / स्यन्त्वा / प्रस्कन्ध / प्रस्यन्ध / केचित प्रस्कद्य प्रस्यथेति यः कित्त्वमिच्छन्ति / तन्मतसंग्रहार्थ क्त्वेति द्वितकारो निर्देशः। तकारादिः क्वेत्यर्थः / अनिडर्थे वचनम् / सेटि तु पूर्वसूत्रेण स्यन्दित्वेत्येव भवति / 1179 क्षुधक्लिशकुषगुधमृडमृदवदवसः॥४।३।३१॥ नेति निवृत्तम् / एभ्यः परः क्त्वा सेट् किद्वत् स्यात् / क्षुधित्वा / क्लिशित्वा / कुषित्वा / गुधित्वा / मृडित्वा / मृदित्वा / उदित्वा / उषित्वा / क्षुधेर्नेच्छन्त्यन्ये / क्त्वेति प्रतिषेधे 'वौ व्यञ्जनादेः सन् चायवः' इति विकल्पे च प्राप्ते वचनम् / 1180 हाको हिः क्खि // 4 / 4 / 14 / / ओहांक् इत्येतस्य तादौ किति क्त्वापत्यये परे हिरादेशः स्यात् / हित्वा / ककारो हांनिवृत्यर्थः। हात्वा / क्वीति किम् / हीनः / तीत्येव / प्रहाय / यलुपि-जहित्वा / द्वित्वे पूर्वदीर्घत्वमपीचन्ति एके / जाहित्वा / उभयत्रेटि आतो लुक् / / 1181 जूनश्चः क्वः // 4 / 4 / 41 // वश्विभ्यां परस्य क्त्वाप्रत्ययस्यादिरिट स्यात् / जरित्वा / जरीत्वा / व्रश्चित्वा / 'क्त्वा' इत्यनेनाकित्वान्न खत् / इति क्रैयादिकस्य ग्रहणम् / देवादिकस्य तु सानुबन्धस्य जीवा। अस्यैवेच्छन्त्यन्ये / ज़ इत्यस्य 'ऋवर्ण,यूणुगः कितः' प्रतिषेधे व्रश्चेरौदित्वाद विकल्पे प्राप्त वचनम् / 1182 ऊदितो वा // 4 // 4 // 42 // ऊदितो धातोः परस्य क्त्वाप्रत्ययस्यादिरिड् वा स्यात् / दान्त्वा / दमित्वा / शान्त्वा / शमित्वा / तान्त्वा / तमित्वा / धूत्वा / देवित्वा / स्यूत्वा / सेवित्वा / यमसिध्यत्योरमाप्तेऽन्येषां प्राप्ते विभाषा। 1183 लघोर्यपि // 4 / 3 / 86 // लघोः परस्य णेर्यपि परेऽयादेशः स्यात् / प्रशमय्य / प्रबेभिदय्य / लधोरिति किम् / प्रतिपाद्य गतः / वचनसामर्थ्यांदेकेन वणेन व्यवधानमाश्रीयते न तु भूतपूर्वन्यायः अत इत्यकरणात् / 1184 वानोः // 4 / 3 / 8 // आग्मोतेः परस्य णेर्यपि परेऽयादेशो वा स्यात् / प्रापय्य गतः / प्राप्य गतः। नुनिर्देशादिङादेशस्य न / अध्याप्य गतः। आप्लंण लम्भने इत्यस्यापीच्छन्त्यन्ये / 1185 क्षेः क्षी // 4 / 3 / 89 // क्षेपि परे क्षी आदेशः स्यात् / पक्षीय /

Page #904
प्रकरणम् सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. उपक्षीय / निरनुबन्धनिर्देशात् क्षिपश् हिंसायामित्येतस्य न भवति / पक्षित्यः / अस्यापि ग्रहणमित्यन्ये / 1186 ज्यश्च यपि // 4 / 176 // ज्या इत्येतस्य वेगश्च यपि परे टन्न स्यात् / प्रज्याय / उपज्याय / प्रवाय / उपवाय / 1187 व्यः // 4 / 177 // व्येगो यपि परे हन्न स्यात् / प्रत्याय। उपव्याय। योगविभाग उत्तरार्थः / स्यात् / संव्याय / संवीय / परिव्याय / परिवीय / निरपेक्षत्वेनान्तरङ्गत्वात् मागेव तो दीर्घत्वं न तु तोऽन्तः / समो नेच्छन्त्येके / तेन नित्यं संव्याय / / 1189 क्रमः क्त्वि वा // 4 / 1 / 106 // क्रमः परस्य धुडादौ क्त्वामत्यये वा दीर्घः स्यात् / क्रान्त्वा / क्रन्खा / धुटि इत्येव / क्रमिखा / ऊदितो वेति वेट् / प्रक्रम्येतत्र खन्तरङ्गमपि दीर्घत्वं बाधित्वा मागेव यप् / एतच्च ‘यपि चादो जग्ध ' इत्यत्र ज्ञापितमेव / 1990 यपि // 4 // 2 // 56 // एषां ( यभिरमिनमिगमिहनिमनीनां वनतेस्तनादीनां च ) धातूनामन्तस्य यपि परे लुक् स्यात् / 'वामः' इति वचनान्नान्तानामेवायं विधिः / हन्-प्रहत्य। मन्-प्रमत्य / वनति-प्रवत्य / तनादि-प्रतत्य / प्रसत्य। प्रक्षत्य / यपीति किम् / हन्यते / क्न्यते / तन्यते / 1191 वामः // 4 / 2 / 57 // एषां मकारान्तानां यपि प्रत्ययेऽन्तस्य लुग्वा स्यात् / प्रयत्य / प्रयम्य / विरत्य / विरम्य / प्रणत्य / प्रणम्य / आगत्य / आगम्य / एषामित्येव / उपशम्य / 1192 रुणम् चाभीक्ष्ण्ये // 4 // 48 // आभीक्ष्ण्यविशिष्टेन परकालेन तुल्यकर्तृके माकालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्धातोः संबन्धे रुणम् चकारात् क्त्वा च स्यात् / भोज भोजं व्रजति / भुक्त्वा भुक्त्वा ब्रजति / पायं पायं गच्छति / पीला पीत्वा गच्छति / अग्रे भोज भोजं व्रजति / अग्रे भुक्त्वा भुक्त्वा व्रगति / अथ क्त्वारब्णमोहिस्वादिवत् प्रकृत्यर्थोपाधिद्योतने सामर्थ्य नास्तीति आभीक्ष्ण्याभिव्यक्तये द्विर्वचनं भवति / इह कस्मात् ख्णम् न-यदयं पुनः पुनर्भुक्त्वा व्रजति अधीते एव ततः परम् / आभीक्ष्ण्यस्य स्वशब्देनैवोक्तत्वात् / क्त्वापि तर्हि न पामोति / मा भूदाभीक्ष्ण्ये भाकाल्ये भविष्यति / वाधिकारेणैव पक्षे त्वामत्ययस्य सिद्धौ

Page #905
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त चकारेण तस्य विधानं वर्तमानादिप्रत्ययान्तरनिषेधार्थम् / ननु क्त्वादिभिर्भावे विधीयमानैः कर्तुरनभिहितत्वादोदनं पक्त्वा भुङ्क्ते देवदत्त इत्यादिषु कर्तरि तृतीया पामोति / नैवम् / भुजिप्रत्ययेनैव कर्तुरभिहितत्वान्न भवति / प्रधानशक्त्यभिधाने हि गुणशक्तिरभिहितवत् प्रकाशते इति / खित्त्वं चौरंकारमाक्रोशति स्वादुकारं भुङ्क्ते इत्युत्तरार्थम् / 1193 वापगुरो णमि // 4 // 25 // अपपूर्वस्य गुरैति इत्यस्य धातोः संध्यक्षरस्य स्थाने णमि प्रत्यये परे आकारादेशो वा स्यात् / अपगारमपगारम् / अपगोरमपगोरम् / आभीक्ष्ण्ये ख्णम् द्वित्वं च / अस्यपगारं युध्यन्ते / अस्यपगोरं युध्यन्ते / " द्वितीयया' इति णम् / 1194 पूर्वाग्रे प्रथमे // 5 / 4 / 49 // पूर्व अंग्रे प्रथम इत्येतेषूपपदेषु परकालेन तुल्यकर्तृके प्राकालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोर्धातोः संबन्धे ख्णम् वा स्यात् / अनाभीक्ष्ण्यार्थ वचनम् / पूर्व भोजं व्रजति / पूर्व भुक्त्वा व्रजति / अग्रे भोज बजति / अग्रे भुक्त्वा व्रजति / प्रथमं भोज व्रजति / प्रथम भुक्त्वा व्रजति। वर्तमानादयोऽपि-पूर्व भुज्यते ततो व्रजति, अग्रे भुज्यते ततो व्रजति, प्रथमं भुज्यते ततो व्रजति / पूर्वादयश्चात्र व्यापारान्तरापेक्षे प्राकाल्ये व्रज्यापेक्षे तु क्त्वाख्णमाविति नोक्तार्थता / ततश्चायमर्थोऽन्यभोक्तभुजिक्रियाभ्यः स्वक्रियान्तरेभ्यो वा पूर्व भोजनं कृत्वा बजतीत्यर्थः / पूर्वप्रथमसाहचर्यात् अग्रेशब्दः कालवाची / 1195 अन्यथैवंकथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् // 5450 // एभ्यः परात् तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् करोतेरनर्थकात् धातोः संबन्धे ख्णम् वा स्यात् / अन्यथाकारं भुङ्क्ते / एवंकारं भुङ्क्ते / कथंकारम् इत्थंकारं भुङ्क्ते / पक्षे क्त्वैव / अन्यथा कृत्वा / एवं कृत्वा / कथं कृत्वा / इत्थं कृत्वा भुङ्क्ते / एवमुत्तरत्रापि / आनर्थक्यं करोतेरन्यथादिभ्यः पृथगर्थाभावात् / यावदुक्तं भवति अन्यथा भुङ्क्ते तावदुक्तं भवति अन्यथाकारं भुङ्क्ते इति / अनर्थकादिति किम् / अन्यथा कृत्वा शिरो भुङ्क्ते / अत्रान्यथाशब्दः शिरःप्रकारे करोतेश्च शिरः कर्म तन्न करोतिना विना गम्यत इति। 1196 यथातथादोत्तरे // 5 // 4 // 51 // यथातथाशब्दाभ्यां परात् तुल्यकर्तृ केऽर्थे वर्तमानादनर्थकात् करोतेर्धातोः संबन्धे सति रुणम् वा स्यात् ईयो त्तरे-ईयश्चेत् पृच्छते उत्तरं ददाति / कथं भवान् भोक्ष्यत इति पृष्टोऽसूयया तं

Page #906
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. प्रत्याह / यथाकारमहं भोक्ष्ये तथाकारमहं भोक्ष्ये किं तवानेन / किं ते मया यथाहं भोक्ष्ये तथाहं भोक्ष्ये इत्यर्थः / इष्र्योत्तर इति किम् / यथा कृत्वाहं भोक्ष्ये तथा द्रक्ष्यसि / अनर्थकादित्येव / यथा कृत्वाहं शिरो भोक्ष्ये तथा कृत्वाहं शिरो भोक्ष्ये किं तवानेन / 1197 शापे व्याप्यात् // 5 // 4 // 52 // अनर्थकादिति निवृत्तम् / व्याप्यात् कर्मणः परात् तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् करोतेर्धातोः संबन्धे ख्णम् वा स्यात् शापे-आक्रोशे गम्यमाने / चौरंकारमाक्रोशति / करोतिरिहोच्चारणे / चौरं कृत्वा चौरशब्दमुच्चार्याक्रोशति / चौरोऽसीत्याक्रोशति इत्यर्थः / एवं दस्युंकारमाक्रोशति / व्या,कारमाक्रोशति / शाप इति किम् / चौरं कृत्वा हेतुभिः कथयति / 1198 स्वादददीर्घात् // 5 // 4 // 53 // स्वादोरर्थे वर्तमानाच्छब्दाददीर्घान्ताद व्याप्यात् परस्मात् तुल्यकर्तृके वर्तमानात् करोतेर्धातोः संबन्धे रुणम् वा स्यात् / स्वादुंकारं भुकते / संपन्नंकारं भुङ्क्ते / मिष्टंकारं भुङक्ते / लवणंकारं भुङ्क्ते / पक्षे स्वादुं कृत्वा मिष्टं कृत्वा लवणं कृत्वा भुङ्क्ते / अदीर्घादिति किम् / स्वाद्वीं कृत्वा स्वादुकृत्य संपन्नां कृत्वा यवागू भुङ्क्ते / स्वादुंकारं यवागू भुङ्क्ते / अस्वादु स्वादुं कृत्वा स्वादुंकारं भुङ्क्ते इत्यत्र तु ङीच्च्योर्विकल्पितत्वात् न दीर्घ इति भवति / संपन्नंकारं यवागू भुङ्क्ते इति तु सामान्येन पदं निष्पाद्य पश्चाद् यवाग्वा संबन्धे भविष्यति / 1199 विदृग्भ्यःकात्स्न्यै णम् // 5 / 4 / 54 // काविशिष्टाद् व्याप्यात् परेभ्यस्तुल्यकर्तृके प्राकालेऽर्थे वर्तमानेभ्यो विदिभ्यो दृशेश्च धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / विद्यतेरकर्मकत्वात् तद्वर्जास्त्रयो विदयो गृह्यन्ते / अतिथिवेदं भोजयति / यं यमतिथिं जानाति लभते विचारयति वा तं तं सर्व भोजयतीत्यर्थः / कन्यादर्श वरयति / यां यां कन्यां पश्यति तां तां सर्वा वरयति / बहुवचनात् त्रयाणामपि विदीनां ग्रहणम् / अन्यथा निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धकस्येत्युपतिष्ठेत / कान्य इति किम् / अतिथिं विदित्वा भोजयति / कन्यां दृष्ट्वा वरयति / 1200 यावतो विन्दजीवः // 5 // 4 // 55 // कात्यविशिष्टाद् व्याप्यात् यावच्छब्दात पराभ्यां विन्दजीविभ्यामेककर्तृ केऽर्थे वर्तमानाभ्यां धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / विन्देति शनिर्देशाल्लाभार्थस्य ग्रहणम् / यावद्वेदं भुङ्क्ते / यावल्लभते तावद् भुङ्क्ते इत्यर्थः / यावज्जीवमधीते / यावज्जीवति तावदधी ते

Page #907
894 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त इत्यर्थः / जीवेः पूर्वकालासंभवात् अपूर्वकाल एव विधिः / 1201 चर्मोदरात पूरेः // 4 // 56 // व्याप्याभ्यां चर्मोदरशब्दाभ्यां परादेककर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् पूरयतेर्धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / चर्मपूरमास्ते / चर्म पूरयित्वा आस्ते इत्यर्थः / उदरपूरं शेते / उदरं पूरयित्वा शेते इत्यर्थः। 1202 वृष्टिमान ऊलुक चास्य वा // 14 / 17 / व्याप्यात् परात् पूरयतेर्धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् अस्य च पूरयतेरूकारस्य लुग्वा, समुदायेन चेद वृष्टिमानं वृष्टीयत्ता गम्यते / गोष्पदनं वृष्टो देवः। गोष्पदपूरं वृष्टो देवः / सीतामं सीतापूरं वृष्टो मेघः / यावता गोष्पदादिपूरणा भवति तावद वृष्ट इत्यर्थः। अस्येतिग्रहणादुपपदस्य न भवति / मूषकबिलपूरं वृष्टो मेघः। गोष्पदपमिति प्रातर्धातोः ' आतो डोऽहामः' इति डेन गोष्पदपूरमित्यणा च क्रियाविशेषणत्वे सिद्धयति / एवं सर्वे णमन्ताः प्रयोगाः / तत्र णम्विधानमव्ययत्वेन तरामावर्थमनुस्वारश्रवणार्थ च / तेन गोष्पदपंतरां गोष्पदपंतमां गोश्पदप्ररूपं गोष्पदप्रंकल्पं देश्यं देशीयं गोष्पदपूरंतरां तमां रूपं कल्पं देश्यं देशीयम् इत्यादि सिद्धं भवति / अन्यथा हि गोष्पदप्रतरं गोष्पदपूरतरमित्याद्येव स्यात् / गोष्पदप्रेण गोष्पदपीभवति गोष्पदपूरेण गोष्पदपूरीभवतीत्यादिप्रयोगास्तु डघत्रादिप्रत्ययान्ता द्रष्टव्याः। 1203 चेलार्थात् कोपेः / / 5 / 4 / 58 // चेलार्थात् व्याप्यात् परात् क्रोपयतेस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् दृष्टिमाने गम्यमाने धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / चेलनोपं वृष्टो मेघः / वस्त्रकोपम् / वसननोपम् / यावता चेलं क्नूयते आH. भवति तावद् वृष्ट इत्यर्थः। अर्थग्रहणादत्र स्वरूपपर्यायविशेषाणां त्रयाणामपि ग्रहणम् / तेन पटिकानोपं कम्बलक्नोपमित्यादौ चेलविशेषादपि भवति / अयमप्यप्राक्काले विधिः। 1204 गात्रपुरुषात् स्नः / / 4 / 09 / / गात्रपुरुषाभ्यां व्याप्याभ्यां पराद अन्तर्भूतण्यर्थात स्नातेस्तुल्यकर्तृकेऽर्थ वर्तमानात् दृष्टिमाने गम्यमाने ' धातोः संबन्चे णम् वा स्यात् / गात्रस्नायं वृष्टो मेघः / पुरुषस्नायं वृष्टो मेघः / यावता गात्रं पुरुषश्च स्नाप्यते तावद् वृष्ट इत्यर्थः / इदं केचिदेवेच्छन्ति / 1205 शुष्कचूर्णरूक्षात् पिषस्तस्यैव // 5 // 4 // 60 // शुष्कचूर्णरूक्षेभ्यो व्याप्येभ्यः परात् पिषेणम् वा स्यात् तस्यैव धातोः संबन्धे सति / शुष्कपेषं पिनष्टि / शुष्कं पिनष्टीत्यर्थः / एवं चूर्णपेषम् / रूपेवम् / शुष्कपेष पिष्टः / शुष्क

Page #908
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. पेषं पेष्टव्यः / शुष्कपेषं पिष्यते / तादिभिरुक्तेऽपि व्याप्ये तदुपपदतास्त्येव / प्रयोगानुप्रयोगक्रिययोरैक्यात् तुल्यकर्तृकत्वम् प्राक्कालत्वं च नास्तीत्यत्र प्रकरणे पक्षे स्वा न भवति / घनादय एव तु भवन्ति / शुष्कस्य पेषं पिनष्टि / सामान्यविशेषभावविवक्षया च धातुसंबन्धः। यदाहुः-सामान्यपुषेरवयवपुषिः कर्म भवतीति / कश्चित्तु सामान्यविशेषविवक्षयात्रापि क्रियाभेदोऽस्तीति तुल्यकर्तृकत्वं पाकालत्वं च तेन क्त्वापि निमूलं कषित्वा कपतीत्यादि मन्यते / 1206 कृग्ग्रहोऽकृतजीवात् // 5 // 4 / 61 // अकृत जीव इत्येताभ्यां व्याप्याभ्यां पराभ्यां यथासंख्यं करोतिगृहणातिभ्यां तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / अकृतकारं करोति, अकृतं करोतीत्यर्थः। जीवग्राहं गृह्णाति, जीवन्तं गृहणातीत्यर्थः। 1207 निमूलात् कषः // 5 / 4 / 62 // निमूलाद् व्याप्यात् परात् कषस्तस्यैव धातोः संवन्धे सति णम् वा स्यात् / निमूलमित्यत्रात्ययेऽव्ययीभावः / निर्गतानि मूलान्यस्येति बहुव्रीहिर्वा / निमूलकाषं कषति / निमूलं कषतीत्यर्थः। पक्षे निमूलस्य काषं कषति / 12.8 हनश्च समूलात् // 5 / 463 // समूलशब्दाद् व्याप्यात् पराद्हन्तेः कषेश्च तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / समूलमिति साकल्येऽव्ययीभावो बहुव्रीहिर्वा / समूळघातं 'हन्ति-समूलं हन्तीत्यर्थः। समूलकाषं कपतिसमूलं कषतीत्यर्थः। 1209 करणेभ्यः // 5 // 4 / 64 // करणात् कारकात् पराद् हन्तेस्तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / पाणिघातं कुड्यमाहन्ति / पादघातं शिलां हन्ति / पाणिना पादेन वा हन्तीत्यर्थः / बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन करणपूर्वादिसार्थादपि हन्तेः अनेनैव णम् / अस्युपघातमरीन् हन्ति / शरोपघातं मृगान् हन्ति / तथा च सति नित्यसमासस्तस्यैव धातोरनुप्रयोगश्च सिद्धयति / 1210 स्वस्नेहनार्थात् पुषपिषः // 5 // 4 // 66 // आत्मा आत्मीयं ज्ञातिधनं च स्वम् / स्निह्यते सिच्यते येनोदकादिना तत् स्नेहनम् / स्वार्थात् स्नेहनार्थाच करणवाचिनः पराद् यथासंख्यं पुषः पिषश्च तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / स्वपोषं पुष्णाति पुष्यति पोषति वा / एवमात्मपोषं गोपोषं महिषीपोषं पितृपोषं मातृपोषं धनपोषं रैपोषम् / स्वादिभिः पुष्णातीत्याद्यर्थः / स्नेहनार्थात्

Page #909
896 सिद्धहेमबृहत्प्रक्रिया. [ उत्तरकृदन्त उदपेषं पिनष्टि / एवं घृतपेषम् तैलपेषं क्षीरपेषम् / उदकादिना पिनष्टीत्यर्थः / . 1211 हस्ताद ग्रहवर्तितः // 5 // 4 // 66 // हस्तार्थात् करणवाचिनः शब्दात् परेभ्यो ग्रहवर्तिद्भयस्तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / हस्तग्राहं गृह्णाति / एवं करग्राहम् / पाणिग्राहम् / हस्तेन गृह्णातीत्यर्थः / वर्तित इति वर्ततेर्ण्यन्तस्याण्यन्तस्य च ग्रहणम् / हस्तवतं वर्तयति / करवर्तम् / पाणिवर्तम् / हस्तेन वर्तयतीत्यर्थः। हस्तवर्त वर्तते / करवर्तम् / पाणिवर्तम् / हस्तेन वर्तत इत्यर्थः / अण्यन्तान्नेच्छन्त्येके / 1212 बन्धेर्नानि // 5 / 4 / 67 // बन्धेरिति प्रकृतिर्नामविशेषणं च / बन्धेर्बन्ध्यर्थस्य बन्धनस्य यन्नाम संज्ञा तद्विषयात करणवाचिनः पराद बन्धेर्धातोस्तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / क्रौञ्चबन्धं बद्धः / मयूरिकाबन्धं बद्धः / मर्कटबन्धं बद्धः। गोबन्धं बद्धः / महिषीबन्धं बद्धः। अट्टालिकाबन्धं बद्धः। चण्डालिकाबन्धं बद्धः। क्रौञ्चादीनि बन्धनामधेयानि / क्रौञ्चाद्याकारो बन्धः क्रौञ्चादिरित्युच्यते / तेन बन्धेन बद्ध इत्यर्थः। केचित उत्तरपदप्रकृतिप्रत्ययसमुदायस्य क्रौञ्चबन्धमित्यादेः संज्ञात्वं मन्यन्ते, व्युत्पतिं च क्रौञ्चेन क्रौञ्चाय क्रौञ्चाद् वा बन्धनमित्यादि यथाकथंचित् कुर्वन्ति तन्मतसंग्रहार्थ नाम्नीति प्रत्ययान्तोपाधित्वेन व्याख्येयम् / 1213 आधारात् / / 5 / 4 / 68 // आधारवाचिनः पराद् बन्धेस्तस्यैव धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / चक्रबन्धं बद्धः / चारकबन्धं बद्धः / कूटबन्धं बद्धः / गुप्तिबन्धं बद्धः / चक्रादिषु बद्ध इत्यर्थः / ग्रामेबद्धः, हस्तेबद्धः इति बहुलाधिकारान्न भवति / 1214 कर्तुर्जीवपुरुषान्नश्वहः // 5 / 4 / 69 // कर्तृवाचिभ्यां जीवपुरुषाभ्यां पराभ्यां यथासंख्यं नशिवहिभ्यां तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / जीवनाशं नश्यति / जीवनश्यतीत्यर्थः / पुरुषवाहं वहति-पुरुषः प्रेष्यो भूत्वा वहतीत्यर्थः। कर्तुरिति किम् / जीवेन नश्यति / पुरुषं वहति / __ 1218 ऊर्ध्वात्पूःशुषः // 5 / 4 / 70 // कर्तृवाचिन ऊर्ध्वशब्दात् परात् पूरः शुषश्च तस्यैव धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् // पूरीत्यनिर्देशात् पूर्दैवादिको न चौरादिकः / ऊर्ध्वपूरं पूर्यते-अर्चः पूर्यत इत्यर्थः / ऊर्ध्वशोषं शुष्यति / ऊर्ध्वः शुष्यतीत्यर्थः।

Page #910
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 497 1216 व्याप्याचेवात् // 5 // 4 / 71 // व्याप्यात् कर्मणश्चकारात् कर्तुश्चेवात् इवार्थात् उपमानार्थात् पराद् धातोस्तस्यैव धातोः संवन्धे सति णम् वा स्यात् / सुवर्णनिधायं निहितः सुवर्णमिव निहित इत्यर्थः। एवं रत्ननिधायं घृतनिधायम् / शाकलेशं क्लिष्टः। ओदनपाचं पकः। कर्तुः-काकनाशं नष्टः। काक इव नष्ट इत्यर्थः। एवं जमालिनाशं नष्टः ।अभ्रविलायं विलीनः। अभ्रमिव विलीन इत्यर्थः। 1217 उपात् किरो लवने // 5 / 4 / 72 // उपपूर्वात् किरतेर्लवनेऽर्थे वर्तमानस्यान्यस्य धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / लवन इति वचनात् तस्यैवेति निवृत्तम् / उपस्कारं मद्रका लुनन्ति / विक्षिपन्तो लुनन्तीत्यर्थः। लवन इति किम् / उपकीय गच्छति / 1218 दशेस्तृतीयथा // 5 // 4 // 73 // तृतीयान्तेन योगे उपपूर्वात् तुल्यकर्तृ केऽर्थे वर्तमानाईशेरन्यस्य धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / मूलकेनोपदंश भुङ्क्ते / मूलकोपदंशं भुङ्क्ते / आईकेणोपदंश भुङ्क्ते / आर्द्रकोपदंशं भुङ्क्ते / पक्षे मूलकेनोपदश्य भुङ्क्ते / आईकेणोपदश्य भुङ्क्ते / मूलकाद्युपदंशेः कर्मापि प्रधानस्य भुजेः करणमिति तृतीयैव भवति / प्रधानक्रियोपयुक्ते हि कारके गुणक्रिया न स्वानुरूपां विभक्तिमुत्पादयितुमलमप्रधानखादेव यथेष्यते ग्रामो गन्तुं पक्त्वा भुज्यते ओदन इति / यदा खवयवक्रियापेक्षया पूर्वकालविवक्षायां क्त्वा क्रियते तदा क्रियाभेदात् संबन्धभेदे द्वितीयापि भवति-मूलकमुपदश्य भुङ्क्ते / __ 1219 हिंसार्थादेकाप्यात् // 5 / 4 / 74 // हिंसा प्राण्युपघातस्तदर्थाद् धातोः संबध्यमानेन धातुना सहैकाप्यात् एककर्मकात् तृतीयान्तेन योगे तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् णम् वा स्यात् / दण्डेनोपघातं गाः सादयति / दण्डोघातं गाः सादयति / खड्गेन प्रहारं खड्गप्रहारं शत्रून् विजयते / दण्डेनाताडं दण्डाताडं गाः कालयति / पक्षे दण्डेनोपहत्येत्यादि / हिंसार्थादिति किम् / चन्दनेनानुलिप्य जिनं पूजयन्ति / एकाप्यादिति किम् / दण्डेनाहत्य चौरं गोपालको गाः खेटयति / 1220 उपपीडरुधकर्षस्तत्सप्तम्या / / 5 / 4 / 75 / / तया तृतीयया युक्ता सप्तमी तत्सप्तमी, तदन्तेन योगे उपपूर्वेभ्यः पीडरुधकर्षतिभ्यस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानेभ्यो धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / पार्श्वभ्यामुपपीडं शेते पार्थोपपीडं शेते। पार्श्वयोरुपपीडं शेते पार्थोपपीडं शेते / व्रजेनोपरोधं व्रजोपरोधं गाः सादयति / बजे उपरोधं व्रजोपरोधं गाः स्थापयति / पाणिनोपकर्ष पाण्युपकर्ष धानाः पिनष्टि / पाणावुप 113

Page #911
सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ उत्तरकृदन्त कर्ष पाण्युपकर्ष धाना गृह्णाति / कर्ष इति शप्निर्देशाद् भौवादिकस्य कर्षन्ति शाखां ग्राममिति द्विकर्मकस्याकर्षणार्थस्य ग्रहणं न तु तौदादिकस्य पञ्चभिईलैः कृषतीति विलेखनार्थस्य / तेन भूमावुपकृष्य तिलान् वपति हलेनोपकृष्य वपतीत्यत्र न भवति / अन्ये खनयोरर्थभेदमप्रतिपद्यमानास्तौदादिकादपीच्छन्ति / उपेति किम् / पार्चन निपीड्य तिष्ठति / अन्ये तूपपूर्वादेव पीडेरिच्छन्ति, रुधकर्षाभ्यां तु कामचारेण / तेन व्रजरोधं गाः स्थापयति / हस्तरोधं दधद्धनुः। व्रजेन रोधम् / हस्तेन रोधम् / उपपूर्वादपि / व्रजोपरोधं गाः स्थापयति / अन्योपसर्गपूर्वादपि / वजानुरोधं गाः स्थापयति / एवं पाणिकर्ष धाना गृह्णाति / पाणौ कर्ष पाणिना कर्षमित्याद्यपि भवति / / 1221 प्रमाणसमासत्त्योः // 5 // 4 // 76 // आयाममानं प्रमाणं समासत्तिः संरम्भपूर्वकः संनिकर्षस्तयोर्गम्यमानयोस्तृतीयान्तेन सप्तम्यन्तेन च योगे धातोस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / यङ्गुलेनोत्कर्ष व्यङ्गुलोत्कर्ष गण्डिकाश्छिनत्ति / ब्यङ्गुले उत्कर्ष यङ्गुलोत्कर्ष गण्डिकाश्छिनत्ति / समासत्तौ-केशैहिं केशग्राहं युद्धयन्ते / केशेषु ग्राहं केशग्राहं युद्धयन्ते / एवं हस्तग्राहम् / अस्यपनोदं युद्धयन्ते / युद्धसंरम्भादत्यन्तं संनिकृष्य युद्धयन्त इत्यर्थः / पक्षे यङ्गुलेनोत्कृष्य यङ्गुले उत्कृष्य गण्डिकाष्छिनत्ति / केशहीवा केशेषु गृहीत्वा युद्धयन्ते / 1222 पञ्चम्या त्वरायाम् // 1 / 4 / 77 // खरा परीप्सा औत्सुक्यमिति यावत् / तस्यां गम्यमानायां पञ्चम्यन्तेन योगे धातोस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः संबन्धे सति णम् वा स्यात् / शय्याया उत्थायं शय्योत्थायं धावति / एवं नाम खरते यदावश्यकादिकमपि नापेक्षते / स्तनरन्ध्रादपकर्ष स्तनरन्ध्रापकर्ष पयः पिबति / एवं नाम खरते यत्पात्रे दोहमप्यप्रतीक्ष्य मुख एव पयः पिवति इत्यर्थः / पक्षे शय्याया उत्थाय धावति / त्वरायामिति किम् / आसनादुत्थाय गच्छति / 1223 द्वितीयया // 5 / 4 / 78 / / द्वितीयान्तेन योगे धातोस्तुल्यकर्तकेऽर्थे वर्तमानात् त्वरायां गम्यमानायां धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / लोष्ठान् ग्राहं लोष्ठग्राहं युद्धयन्ते / यष्टीहिं यष्टिग्राहं युद्ध्यन्ते / दण्डमुद्यामं दण्डोद्यामं धावति। एवं नाम योद्धं त्वरन्ते यदायुधग्रहणमपि नाद्रियन्ते यत्किचिदासन्नं तद् गृहन्ति / पक्षे लोष्ठान् यष्टीहीला युद्धयन्ते / खरायामित्येव / खड्गं गृहीत्वा युद्धयन्ते / योगविभागः उत्तरार्थः।

Page #912
899 प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. 1224 स्वाङ्गेनाध्रुवेण // 5 // 4 // 79 // अविकारोऽद्रवं मूर्तमित्यादिलक्षणं स्वाङ्गम् / यस्मिन्नने छिन्ने भिन्ने वा पाणी न म्रियते तदध्रुवम् / अध्रुवेण स्वाङ्गेन द्वितीयान्तेन योगे धातोस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / भ्रवौ विक्षेपं भूविक्षेयं जल्पति / अक्षिणी निकाणमक्षिनिकाणं हसति / केशान् परिधायं केशपरिधायं नृत्यति / प्रतिमायाः पादावनुलेपं पादानुलेपं प्रणमति / पक्षे भ्रुवौ विक्षिप्य जल्पति इत्यादि / स्वाङ्गेति किम् / कफमुन्मूल्य जल्पति / अध्रुवेणेति किम् / शिर उत्क्षिप्य कथयति / 1225 परिक्लेश्येन // 5 / 4 / 80 // परि समंतात् क्लिश्यमानं पीड्यमानं परिक्लेश्यम् / तेन स्वाङ्गेन द्वितीयान्तेन योगे तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद् धातो. र्धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / ध्रुवार्थोऽयमारंभः। उरांसि प्रतिपेषमुर प्रतिपेषं युद्धयन्ते / शिरांसि च्छेदं शिरच्छेदं युध्यन्ते / उरांसि परितः पीडयन्तः शिरांसि छिन्दन्तो युद्धयन्ते इत्यर्थः / पक्षे उरांसि प्रतिपिष्य शिरांसि छित्त्वा / __ 1226 विशपतपदस्कन्दो वीप्साभीक्ष्ण्ये // 5 / 4 / 81 // श्रुतत्वात् विश्यादिक्रियाभिः साकल्येनोपपदार्थानां व्याप्तुमिच्छा वीप्सा / प्रकृत्यर्थस्य पौनःपुन्येनासेवनमाभीक्ष्ण्यम् / यदाहुः-मुप्सु वीप्सा तिषु अव्ययकृत्सु चाभीक्ष्ण्यमिति / द्वितीयान्तेन योगे विशादिभिस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानेभ्यो वीप्सायामाभीक्ष्ण्ये च गम्यमाने धातोः संबन्धे सति गम् वा स्यात् / गेहं गेहमनुप्रवेशं गेहानुप्रवेशमास्ते / गेहमनुमवेशमनुप्रवेशं गेहानुप्रवेशमास्ते / गेहंगेहमनुप्रपातं गेहानुप्रपातमास्ते / गेहमनुप्रपातमनुपपातं गेहानुपपातमास्ते / गेहंगेहमनुप्रपादं गेहानुपपादमास्ते / गेहमनुप्रपादमनुप्रपादं गेहानुप्रपादमास्ते / गेहं गेहमवस्कन्दं गेहावस्कन्दमास्ते / गेहमवस्कन्दमवस्कन्दं गेहावस्कन्दमास्ते / पक्षे गेहं गेहमनुपविश्यास्ते / गेहमनुप्रविश्यानुपविश्यास्ते इत्यादि / वीप्सायामुपपदस्याभीक्ष्ण्ये तु धातोखिम् / गेहानुप्रवेशमास्ते इत्यादौ तु वीप्सामीक्ष्ण्ये शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् समासेनैवोक्ते इति द्विवचनं न भवति। आभीक्ष्ण्ये णम् सिद्ध एव / विकल्पेनोपपदसमासार्थ वचनम् / तेन हि समासाभावः स्यात् / वीप्साभीक्ष्ण्य इति किम् / गेहमनुपविश्यास्ते। 1227 कालेन तृष्यस्वः क्रियान्तरे // 5 // 482 // क्रियामन्तरयतीति क्रियान्तरः क्रियाव्यवधायकः / तस्मिन्नर्थे वर्तमानाभ्यां तृष्यसूभ्यां धातुभ्यां

Page #913
900 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [ज्ञत्तरकृदन्त द्वितीयान्तेन कालवाचिना योगे धातोः संवन्धे णम् वा स्यात् / व्यहं तर्प व्यहतर्ष गावः पिबन्ति / अहमत्यासं यहात्यासं गावः पिबन्ति / तृष्यस्व इति किम् / यहमुपोष्य भुङ्क्ते / क्रियान्तर इति किम् / अहरत्यस्येवून गतः / इहात्यासेनाहरिषवश्व व्याप्यन्ते न तु गतिक्रिया व्यवधीयते / 1228 नाम्ना ग्रहादिशः // 5 // 4 / 83 // नामशब्देन द्वितीयान्तेन योगे तुल्यकर्तेकेऽर्थे वर्तमानाद् ग्रहेरादिशश्च धातोः संबन्धे णम् वा स्यात् / नामानि ग्राहं नामग्राहमादयति / नाम्नी देवदत्तो ग्राहम् नामग्राहं देवदत्त आह्वयति / नामान्यादेशं नामादेशं ददाति / पक्षे नाम गृहीखा दत्ते। नामादिश्य दत्ते / 1229 कृगोऽव्ययेनिष्टोक्तौ क्त्वाणमौ // 5 / 4 / 84 // अव्ययेन योगे करोतेस्तुल्यकर्तृकेऽथै वर्तमानादनिष्टायामुक्तौ गम्यमानायां धातोः संबन्धे क्त्वाणमौ स्याताम् / ब्राह्मण पुत्रस्ते जातः किंतर्हि वृषल नीचैःकृत्वा नीचैःकृत्य कथयसि / किंतर्हि नीचैर्वृषल कारं वृषल नीचैःकारं कथयसि / उच्चै म प्रियमाख्येयम् / ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणी, किं तर्हि वृषल उच्चैःकृत्वा उच्चैःकृत्य कथयसि। किंतर्हि उच्चैपल कारं वृषलोचै;कारं कथयसि / नीचैर्नामाभियमाख्येयम् / अनिष्टोक्ताविति किम् / उचैःकृताचष्टे ब्राह्मण पुत्रस्ते जात इति / नीचैःकृताचष्टे ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणी जातेति / अव्ययेनेति किम् / ब्राह्मण पुत्रस्ते जातः, किंतर्हि वृषल मन्दं कृता कथयसि / ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणी जातेति किं तर्हि वृषल तारं कृता कथयसि / वाधिकारेणैव पक्षे तबायाः सिद्धौ समासाथै तद्विधानम् / अन्यथा हि णम एव पाक्षिकः समासः स्यात् न तु क्वः / त्वा चेत्यकृत्वा णविधानमुत्तरत्रोभयानुवृत्त्यर्थम् / 1230 तिर्यचापवर्गे // 5 // 4 / 85 // अपवर्गः क्रियासमाप्तिः समाप्तिपूर्वको वा विरामः त्यागो वा। तस्मिन् गम्यमाने तिर्यच् इत्यनेनाव्ययेन योगे करोतेस्तुल्यकर्तकेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः संबन्धे क्त्वाणमौ प्रत्ययौ स्याताम् / तिर्यकृत्वा तिर्यकृत्य तिर्यकारमास्ते / समाप्य विरम्य वा उत्सृज्य वास्ते इत्यर्थः / अपवर्ग इति किम् / तिर्यक्कृत्वा काष्ठं गतः। 1231 स्वागतश्व्यर्थे नानाविधार्थेन भुवश्च / / 5 / 4 / 86 / / स्वाङ्गमुक्तलक्षणम् / तस्प्रत्ययान्तेन च्व्यर्थवृत्तिभिर्नानाविनाभ्यां धार्थमत्ययान्तैश्च योगे भुवः कृगश्च तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः संबन्धे क्वाणमौ स्याताम् / वचनभेदा

Page #914
प्रकरणम् ] सिद्धहैमबृहत्पक्रिया. 901 धातुमत्यययथासंख्यं नास्ति / मुखतो भूखा मुखतोभूय मुखतोभावमास्ते / मुखतः कृता मुखतःकृत्य मुखतःकारमास्ते / पाश्वतो भूखा पावतोभूय पार्श्वतोभावं शेते / पार्श्वतः कृत्वा पाश्वतःकृत्य पार्वतःकारं शेते / अनाना नानाभूत्वा गतः नानाभूत्वा नानाभूय नानाभावं गतः। अनाना नानाकृत्वा गतः नानाकृत्वा नानाकृत्य नानाकारं गतः। एवं विना भूत्वा विनाभूय विनाभावं गतः। विनाकृत्वा विनाकृत्य विनाकारं गतः / धार्था धाधमधाध्यमत्रः। द्विधा भूत्वा द्विधाभूय द्विधाभावमास्ते / द्विधाकृत्वा द्विधाकृत्य द्विधाकारं गतः / द्वैधं भूत्वा द्वैधभूय द्वैधंभावमास्ते / द्वैधंकृत्वा द्वैधंकृत्य द्वैधंकारं गतः / द्वेधाभूत्वा द्वेधाभूय द्वेधाभावमास्ते / द्वेधाकृत्वा द्वेषाकृत्य द्वेधाकारं गतः / ऐकथ्यंभूत्वा ऐकध्यंभूय ऐकध्यंभावमास्ते / ऐकध्यंकृत्वा ऐकथ्यंकृत्य ऐकध्यंकारं गतः / धणस्तु प्रकारविचालवदर्थत्वेन अधार्थत्वात् अव्ययाधिकाराच निरासः। अस्यापि ग्रहणमित्यन्ये / अव्ययाधिकारादेव च मुखे तस्यति मुखतः कृत्वा गत इत्यत्र न भवति / स्वाङ्गेति किम् / सर्वतो भूत्वास्ते। तसिति किम् / मुखे भूत्वा गतः / व्यर्थेति किम् / नानाकृत्वा भक्ष्याणि भुङ्क्ते / द्विधाकृत्वा काष्ठानि गतः। 1232 तूष्णीमा // 1 / 4 / 87 // तूष्णींशब्देन योगे भवतेर्धातोः संबन्धे क्त्वाणमौ स्याताम् / तूष्णीं भूत्वा तूष्णीभूय तूष्णींभावमास्ते / 1233 आनुलोम्येऽन्वचा॥।४।८८॥ आनुलोम्यमनुकूलता परचित्ताराधनम् / अन्वचित्यनेन अव्ययेन योगे भवतेस्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानादानुलोम्ये गम्यमाने धातोः संबन्धे क्त्वाणमौ स्याताम् / अन्वग्भूत्वा अन्वग्भूय अन्वग्भावमास्ते / अनुकूलो भूत्वा तिष्ठतीत्यर्थः / आनुलोम्य इति किम् / अन्वग्भूत्वा विजयते शत्रुः / पश्चाद् भूत्वेत्यर्थः / तिर्यचान्वचेति शब्दानुकरणात् तिरथान्चेति न भवति / // इति श्रीहैमबृहत्पक्रियायाम् उत्तरकृदन्तपकरणं समाप्तम् // // इति श्रीहेमबृहत्मक्रिया समाप्ता // मयाशंकरपुत्रेण गिरिजाशंकरेण वै // कृतेयं प्रक्रिया जीयाद्यावच्चन्द्रदिवाकरौ // 1 //

Page #915
piaCO3 इति श्रीहेमबृहत्प्रक्रिया समाप्ता. Lc0coid

Page #916
// हैमपञ्चपाठी॥ तत्र प्रथम // हैम-(अष्टाध्यायी )-सूत्रपाठः // // अथ प्रथमोऽध्यायः॥ अर्हम् // 11 // 1 // सिद्धिः स्याद्वादात् // 1 // 1 // 2 // लोकात् // 1 // 1 // 3 // औदन्ताः स्वराः // 11 // 4 // एकद्वित्रिमात्रा ह्रस्वदीर्घप्लुताः // 11 // 5 // अनवर्णा नामी // 1 // 1 // 6 // लदन्ताः समानाः // 11 // 7 // ए ऐ ओ औ सन्ध्यक्षरम् // 1 // 18 // अं अः अनुस्वारविसौं // 1 // 1 // 9 // कादिर्व्यञ्जनम् // 1110 // अपश्चमान्तस्थो धुट् // 1 // 1 // 11 // पञ्चको वर्गः // 21 // 12 // आद्यद्वितीयशषसा अघोषाः // 11 // 13 // अन्यो घोषवान् // 2 // 14 // यरलवा अन्तस्थाः // 1 / 1 / 15 // अंअः कापशषसाः शिट् // 1 / 1 / 16 // तुल्यास्यप्रयत्नः स्वः // 1 / 1 / 17 // स्यौजसमौशस्टाभ्यांभिस्ङेभ्यांभ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङयोस्सुपां त्रयी प्रयी प्रथमादिः // 11 // 18 // स्त्यादिर्विभक्तिः // 1119 // तदन्तं पदम् // 11 // 20 // नाम सिदय् व्यंजने // 11 // 21 // नं क्ये ॥शश२२॥ न स्तं मत्वर्थे // 1 // 1 // 23 // मनुर्नभोऽङ्गिरौ वति // 21 // 24 // वृत्त्यन्तोऽसषे // 11 // 25 // सविशेषणमाख्यातं वाक्यम् // 11 // 26 // अधातुविभक्तिवाक्यमर्थवन्नाम // 2 // 27 // शिघुट् // 1 // 1 // 28 // पुस्त्रियोः स्यमौजस् // 1 // 1 // 29 // स्वरादयोऽव्ययम् // 11 // 30 // चादयोऽसत्वे // 21 // 31 // अधण्तस्वाद्याशसः // 1 // 1 // 32 // विभक्तिथमन्ततसाद्याभाः // 1 // 1 // 33 // वत्तस्यामै // 11 // 34 // क्वातुमम् // 1 // 1 // 35 // गतिः ॥शश३६॥ अप्रयोगीत // 11 // 37 // अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः ॥शश३८॥ इत्यत संख्यावत् // 11 // 39 // बहुगणं भेदे // 11 // 40 // कसमासेऽध्यर्धः // 11 // 41 // अर्धपूर्वपदः पूरणः // 242 // // इति प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः॥ समानानां तेन दीर्घः // 12 // 1 // ऋलति ह्रस्वो वा // 12 // 2 // ऋत कर्ल ऋलभ्यां वा // 22 // 3 // ऋतो वा तौ च // 1 // 24 // ऋस्तयोः // 1 / 5 // अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् // 1 // 26 // ऋणे प्रदशार्णवसनकम्बलवत्सरवत्सतरस्यार // 1 // 27 // ऋते तृतीयासमासे // 28 // ऋत्यारुपसर्गस्य // 22 / 9 // नाम्नि वा // 12 // 10 // लत्याल् वा // 2211 // ऐदौत्संध्यक्षरैः // 22 // 12 // ऊटा // 12 // 13 // प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण // 22 // 14 // स्वैरस्वैर्यक्षौहिण्याम् // 22 // 15 // अनियोगे लुगेधे // 1216 // वौष्ठौतौ समासे // 12 // 17 // ओमाङि // 1 // 2 // 18 // उपसर्गस्यानिणेधेदोति // 1 / 2 / 19 // वा नाम्नि // 12 / 20 // इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम् // 1 / 2 / 21 // ह्रस्वोऽपदे वा // 12 // 22 // एदैतोऽयाय // 12 // 23 // ओदौतोऽवाव् // 1 // 2 // 24 // व्यक्ये

Page #917
904 सिद्धहैमबृहत्मक्रिया. [अष्टध्यायी // 2225 // ऋतो रस्तद्धिते // 26 // पदोतः पदान्तेऽस्य लुक // 2 // 27 // गोर्नाम्न्यवोऽक्षे // 1 / 2 / 28 // स्वरे वाऽनक्षे // 1 // 2 // 29 // इन्द्रे // 1 // 2 // 30 // वाऽत्यसन्धिः // 1 // 2 // 31 // प्लुतोऽनितौ // 1 // 2 // 32 // इ३वा // 12 // 33 // ईदूदेद् द्विवचनम् // 1 // 2 // 34 // अदो मुमी // 1 // 2 // 35 // चादिः स्वरोऽनाङ् // 12 // 36 // ओदन्तः // 12 // 37 // सौ नवेतौ // 12 // 38 // ॐ चोम् // 1 // 2 // 39 // अञ्वर्गात् स्वरे वोऽसन् // 12 // 40 // अइउवर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनीदादेः // 12 // 41 // // इति प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः // . तृतीयस्य पञ्चमे // 1 // 3 // 1 // प्रत्यये च // 1 // 32 // ततो हश्चतुर्थः // 1 // 3 // 3 // प्रथमादधुटि शश्छः // 1 // 3 // 4 // रः कखपफयोः )(क-पौ // 1 // 35 // शषसे शषसं वा // 9 // 36 // चटते सद्वितीये // 1 // 37 // नोऽप्रशानोऽनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्याऽघुट्परे // 1 // 38 // पुमोऽशिट्यघोषेऽख्यागि रः // // 39 // नृनः पेषु वा // 1 / 3 / 10 // द्विः कानः कानि सः // 1 // 3 // 11 // स्सटि समा // 1 // 3 // 12 // लुक् // 1 // 3 // 13 // तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ // 1 // 3 // 14 // मनयवलपरे हे // 1 // 3 // 15 // सम्राट // 1 // 3 // 16 // णोः कटावन्तौ शिटि न वा // 1 // 3 // 17 // ङ्गः सः त्सोऽश्वः // 1 // 3 // 18 // नः शि ञ्च् // 1 // 3 // 19 // अतोऽति रोरुः // 1 // 3 // 20 // घोषवति // 321 // अवर्णभोभगोऽघोलुंगसंधिः // 1 // 3 // 22 // व्योः // 1 // 3 // 23 // स्वरे वा // 1 // 3 // 24 // अस्पष्टाववर्णात्वनुनि वा // 1 // 3 // 25 // रोर्यः // 1 // 3 // 26 // ह्रस्वानङ्गनो द्वे // 1 // 3 // 27 // अनाड्याङो दीर्घावा छः // 1 // 3 // 28 // प्लुताद्वा // 1 // 3 // 29 // स्वरेभ्यः // 13 // 30 // हादर्हस्वरस्यानु मवा // 1 // 3 // 31 // अदीर्घाद् विरामैकव्यंजने // 13 // 32 // अञ्वर्गस्यान्तस्थातः // 1 // 3 // 33 // ततोऽस्याः // 13 // 34 // शिटः प्रथमद्वितीयस्य // 1 // 3 // 35 // ततः शिट: ॥१॥३॥३६॥न रात्स्वरे // 11 // 37 // पुत्रस्यादिन् पुत्रादिन्याक्रोशे // 13 // 38 // नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते // 1 // 3 // 39 // शिड् हेऽनुस्वारः // 1 // 3 // 40 // रोरे लुग्दीर्घश्चादिदुतः // 1 // 3 // 41 // ढस्तड्ढे // 1 // 3 // 42 // सहिवहेरोच्चावर्णस्य // 1 // 3 // 43 // उदः स्थास्तम्भः सः // 1 // 3 // 44 // तदः से स्वरे पादार्था // 1 // 3 // 45 // एतदश्च व्यञ्जनेऽनग्नऊसमासे // 1 // 3 // 46 // व्यञ्जनात् पञ्चमान्तस्थायाः सरूपे वा // 1 // 3 // 47 // धुटो धुटि स्वे वा // 1 // 3 // 48 // तृतीयस्तृतीयचतुर्थे // 1 // 3 // 49 // अघोषे प्रथमोऽशिटः // 1 // 3 // 50 // विरामे वा // 1 // 3 // 51 // न संधिः // 1 // 3 // 52 // रः पदान्ते विसर्गस्तयोः // 1 // 3 // 53 // ख्यागि // 1 // 3 // 54 // शिट्यघोषात् // 1 // 3 // 55 // व्यत्यये लुग्वा // 1 // 3 // 56 // अरोः सुपि रः // 13 // 57 // वाहर्पत्यादयः // 1 // 3 // 58 // शिट्याद्यस्य द्वितीयो बा // 1 // 3 // 59 // तवर्गस्य श्चवर्गष्टवर्गाभ्यां योगे चटवरौ // 13 // 60 // सस्य शषौ // 1 // 3 // 61 // न शात् // 1 // 362 // पदान्ताट् टवर्गादनामनगरीनवतेः // 1 // 3 // 63 // षि तवर्गस्य // 13 // 64 // लि लौ // 1 // 3 // 65 // . // इति प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः॥ ___ अत आ स्यादौ जस्भ्यां ये // 141 // भिस ऐस् // 1 // 2 // इदमदसोऽक्येव

Page #918
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. 905 // 1 // 4 // 3 // एबहुस्भोसि // 1 // 44 // टाङसोरिनस्यौ // 1 // 45 // डेडस्योर्यातौ // 1 // 46 // सर्वादेः स्मैस्मातौ // 1 // 47 // स्मिन् // 14 // 8 // जस इः // 1 / 4 / 9 // नेमार्थप्रथम चरमतयायाल्पकतिपयस्य वा // 1 // 4 // 10 // द्वन्द्वे वा // 1 / 4 / 11 // न सर्वादिः // 1 // 4 // 12 // तृतीयान्तात् पूर्वापरं योगे // 14 // 13 // तीयं ङित्कार्य वा // 14 // 14 // अवर्णस्यामः साम् // 14 // 15 // नवभ्यः पूर्वेभ्य इस्मास्मिन् वा // 1 // 4 // 16 // आपो ङितां यै यास् यास् याम् // 1 / 4 / 17 // सर्वादेर्डस्पूर्वाः // 1 / 4 / 18 // टौस्येत् // 1 / 4 / 19 // औता // 1 // 4 // 20 // इदुतोऽखेरीदूत् // 14 // 21 // जस्येदात् // 1 // 4 // 22 // ङित्यदिति // 1 // 4 // 23 // टःपुंसि ना // 14 // 24 // ङि H // 1 / 4 / 25 // केवलसखिपतेरोः // 14 // 26 // न नाडिदेत // 14 // 27 // स्त्रिया डितां वा दैदास दास दाम // 1 / 4 / 28 // स्त्रीदूतः // 1 / 4 / 29 // वेयुवोऽस्त्रियाः // 1 / 4 / 30 // आमो नाम् वा // 14 // 31 // ह्रस्वापश्च // 1 // 4 // 32 // संख्यानां र्णाम् // 14 // 33 // त्रयः // 1 // 4 // 34 // एदोद्भ्यां ङसिङसोरः // 1 / 4 / 35 // खितिखीतीय उर् // 1 / 4 / 36 // ऋतो दुर् // 1 // 4 // 37 // तृस्वसृनप्तनेष्टुत्वष्टक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्त्रो घुटयार् // 1 // 4 // 38 // अ च // 14 // 39 // मातुर्मातः पुत्रेऽर्हे सिनामन्त्र्ये // 14 // 40 // ह्रस्वस्य गुणः // 1 // 4 // 41 // एदापः // 14 // 42 // नित्यदिद्विस्वराम्बार्थस्य ह्रस्वः॥ 1 // 4 // 43 // अदेतः स्यमोलुंक // 14 // 44 // दीर्घड्याब्व्यंजनात्सेः // 4 // 45 // समानादमोऽतः // 14 // 46 // दीर्घा नाम्यतिसृचतसृष्रः // 14 // 47 // नुर्वा // 1 // 4 // 48 // शसोऽता सश्च नः पुंसि // 1 // 4 // 49 // संख्यासायवेरहस्याहन् ङौ वा // 1 // 4 // 50 // निय आम् // 1 // 4 // 51 // वाष्टन आः स्यादौ // 1 // 4 // 52 // अष्ट और्जस्शसोः // 1 // 4 // 53 // डतिष्णः संख्याया लुप् // 1 // 4 // 54 // नपुंसकस्य शिः // 1 // 4 // 55 // औरीः // 1 // 4 // 56 // अतः स्यमोऽम् // 1 / 4 / 57 // पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः // 1 / 4 / 58 // अनतो लुप् // 1 / 4 / 59 // जरसो वा // 1 // 4 // 60 // नामिनो लुग्वा // 14 // 61 // वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे // 1 // 4 // 62 // दध्यस्थिसक्थ्यक्षणोऽन्तस्यान् // 1 // 4 // 63 // अनामस्वरे नोऽन्तः // 24 // 64 // स्वराच्छौ // 1 // 4 // 65 // धुटां प्राक् // 1 // 4 // 66 // लेा वा // 1 // 4 // 67 // घुटि // 1 // 4 // 68 // अचः॥१।४।६९॥ ऋदुदितः // 11470 // युज्रोऽसमासे // 1 // 471 // अनडुहः सौ // 14 // 72 // पुंसोः पुमन्स् // 1 // 4 // 73 // ओत औः // 1 // 47 // आअम्शसोऽता // 2475 // पथिन्मथिन्नुभुक्षः सौ // 11476 // एः // 1 / 4 / 77 // थोन्थ् // 2478 // इन्ङीस्वरे लुक् // 1 // 4 // 79 // वोशनसो नश्चामन्त्र्ये सौ // 1480 // उतोऽनडुच्चतुरो वः // 2481 // वाः शेषे // 1 // 4/82 // सख्युरितोऽ. शावत् // 1 / 4 / 83 // ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसश्च सेर्डाः // 1 / 4 / 84 // नि दीर्घः // 1 / 4 / 85 // स्महतोः॥१॥४॥८६॥ इन्हनपूषार्यम्णः शिस्योः // 1 // 4 / 87 // अपः // 1 / 4 / 88 // नि वा // 1 / 4 / 89 // अभ्वादेरत्वसः सौ // 1 / 4 / 90 // क्रुशस्तुनस्तृच् पुंसि // 1 // 4 / 91 // टादौ स्वरे वा // 1 / 4 / 92 // स्त्रियाम् // 1 / 4 / 93 // // इति प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः // 114

Page #919
हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी // अथ द्वितीयोऽध्यायः // त्रिचतुरस्तिसृचतसृ स्यादौ // 2 // 1 // 1 // ऋतो रः स्वरेऽनि // 2 // 1 // 2 // जराया जरस् वा // 2 // 1 // 3 // अपोऽझे // 2 // 14 // आ रायो व्यञ्जने // 2 // 15 // युष्मदस्मदोः // 2 // 16 // टाङयोसि यः॥२॥१७॥ शेषे लुक् // 2 // 18 // मोर्वा // 2 // 19 // मन्तस्य युवावी द्वयोः // 2 // 1 // 10 // त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् // 2 // 1 // 11 // त्वमहं सिना प्राक् चाकः // 2 // 1 // 12 // यूयं वयं जसा // 2 // 1 // 13 // तुम्यं मह्यं ड्या // 22 // 14 // तव मम ङसा // 2 // 15 // अमौ मः // 2 // 1 // 16 // शसो नः // 2 // 1 // 17 // अभ्यं भ्यसः // 2 // 1 // 18 // ङसेश्चाद् // 2 / 1 / 19 // आम आकम् // 2 // 1 // 20 // पदाधुविभक्त्यैकवाक्ये वस्नसौ बहुत्वे // 2 // 1 // 21 // द्वित्वे वाम्नौ // 2 // 1 // 22 // डेङसा तेमे // 2 // 1 // 23 // अमा त्वा मा // 2 // 1 // 24 // असदिवामन्त्र्यं पूर्वम् // 2 // 1 // 25 // जस् विशेष्यं वामन्त्र्ये // 2 // 1 // 26 // नान्यत् // 21 // 27 // पादाद्योः // 2 // 1 // 28 // चाहहवैवयोगे // 21 // 29 // दृश्यर्थैश्चिन्तायाम् // 2 // 1 // 30 // नित्यमन्वादेशे // 2 // 1 // 31 // सपूर्वात् प्रथमान्तावा // 2 // 1 // 32 // त्यदामेनदेतदो द्वितीयाटौस्यवृत्त्यन्ते // 2 // 1 // 33 // इदमः // 2 // 1 // 34 // अव्यञ्जने // 2 // 1 // 35 // अनक् // 2 // 1 // 36 // टौस्यनः // 21 // 37 // अयमियं पुंखियोः सौ // 2 // 38 // दो मः स्यादौ // 2 // 1 // 39 // किमः कस्तसादौ च // 2 // 1 // 40 // आ वरः // // 41 // तः सौ सः // 21 // 42 // अदसो दः सेस्तु डौः // 2 // 1 // 43 // असुको वाऽकि // 2 // 1 // 44 // मोऽवर्णस्य // 21 // 45 // वाद्रौ // 2 // 1 // 46 // मादुवर्णाऽनु // 21 // 47 // प्रागिनात् // 2 // 1 // 48 // बहुष्वेरीः // 2 // 1 // 49 // धातोरिवर्णावर्णस्येयुत् स्वरे प्रत्यये // 2 // 1 // 50 // इणः // 2 // 1 // 51 // संयोगात् // 2 // 1 // 52 // भ्रूश्नोः // 2 // 1 // 53 // स्त्रियाः // 2 // 1 // 54 // वामशसि // 2 // 1 // 55 // योऽनेकस्वरस्य // 21 // 56 // स्यादौ वः // 2 // 1157 // क्विवृत्तेरसुधियस्तौ // 2 / 1158 // दृन्पुनर्वर्षाकारैर्भुवः // 2 / 1159 // णषमसत्परे स्यादिविधौ च // 2 // 1 // 60 // क्तादेशोऽषि // 2 // 1 // 61 // षढोः कः सि // 21 // 2 // भ्वादेर्नामिनो दीर्घा वेर्व्यिञ्जने // 2 // 1163 // पदान्ते // 2 // 1 // 64 // न यि तद्धिते // 2 // 1 // 65 // कुरुच्छरः // 2 // 66 // मो नो म्वोश्च // 2 // 1 // 67 // स्त्रंसध्वंस्क्वस्सनडुहो दः ॥२॥श६८॥ ऋत्विदि दृश्स्पृशत्रज्दधृषुष्णिहो गः // 2 // 1 // 69 // नशो वा // 2 // 17 // युजश्चक्रुश्चो नो ङः // 2171 // सो रुः // 2 // 1 // 72 // सजुषः // 2 // 173 // अह्नः // 2 // 1174 रो लुप्यरि // 2 // 17 // धुटस्तृतीयः // 2 / 176 // गडदवादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्यादेचतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये // 2 // 77 // धागस्तथोश्च // 2 / 1178 // अधश्च. तुर्थात्तथोर्धः // 2 // 1 // 79 // र्नाम्यन्तात् परोक्षाद्यतन्याशिषो धो ढः // 2 / 1 / 80 // हान्तस्थानीड्भ्यां वा // 2 // 181 // हो धुट पदान्ते // 2182 // भ्वादेर्दादेर्घः // 2 // 1 // 83 // मुहद्रुहष्णुहष्णिहो वा // 2 // 1184 // नहाहोर्धतौ // 2 // 1 // 85 // चजः कगम् // 2186 // यजसृजमृजराजभ्राजभ्रस्जव्रश्चपरिव्राजः शः षः // 2 / 1 / 87 // संयोगस्यादौ स्कोर्लुक् // 2 / 1188 // पदस्य // 2 // 189 // रात्सः // 2 // 1 // 90 // नाम्नो नोऽनह्नः // 2 / 1191 // नामन्त्र्ये // 2 / 1 / 12 / / क्लीबे वा // 21 // 93 // मावर्णान्तोपान्त्याऽपञ्चमवन्मतोमे घः // 2 / 1194 // नाग्नि // 2 // 1195 // चर्मण्वत्यष्ठीवञ्चक्रीवत्कक्षीवद्रुम

Page #920
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. ण्वत् // 2 // 1196 // उदन्वानब्धौ च / 2 / 1297 // राजन्वान सुराज्ञि // 2 // 1 // 98 // नोादिभ्यः // 2 / 1 / 99 // मासनिशासनस्य शसादौ लुग्वा // 2 // 1 // 100 // दन्तपादनासिकाहृदयासृग्यूषोदकदोर्यकृच्छकृतो दत्पन्नस्हृदसन्यूषन्नुदन्दोषन्यकन्शकन् वा // 21 / 101 // यस्वरे पादः पदणिक्यघुटि // 2 / 1 / 102 // उदच उदीच् // 2 / 1 / 103 // अच्च् प्राग्दीर्घश्च // 2 / 1 / 104 // क्वसुष्मतौ च // 71 / 105 // श्वन्युवन्मघोनो ङीस्याघघुट्स्व रे व उः // 2 / 1 / 106 // लुगातोऽनापः // 2 / 1 / 107 // अनोऽस्य // 2 // 1 // 108 // ईङौ वा // 2 // 1 // 109 // षादिहन्धृतराज्ञोऽणि // 2 // 1 // 110 // न वमन्तसंयोगात् // 22 // 111 // हनो हो घ्नः // 2 / 11112 // लुगस्यादेत्यपदे // 2 / 1 / 113 // डित्यन्त्यस्वरादेः // 2 / 1 / 114 // अवर्णादश्नोन्तो वाऽतुरीयोः // 2 / 1 / 115 // श्यशवः॥२।१।११६॥ दिव औः सौ // 2 / 1 / 117 // उः पदान्तेऽनूत् // 2 // 11118 // // इति द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः // क्रियाहेतुः कारकम् // 2 // 2 // 1 // स्वतंत्रः कर्ता // 22 // 2 // कर्तुाप्यं कर्म // 2 // 2 // 3 // वा कर्मणामणिकर्ता णौ // 24 // गतिबोधाहारार्थशब्दकर्मनित्याकर्मणामनीखाद्यदिबाशब्दायक्रन्दाम् // 2 / 2 / 5 // भक्षेहिँसायाम् // 22 // 6 // वहेः प्रवेयः // 2 // 27 // हृक्रोर्नवा // 22 // 8 // दृश्यभिवदोरात्मने // 2 / 2 / 9 // नाथः // 22 // 10 // स्मृत्यर्थदयेशः // 2 / 2 / 11 // कृगः प्रतियत्ने // 2 / 2 / 12 // रुजार्थस्याज्वरिसंतापेर्भावे कर्तरि // 22 // 13 // जासनाटकाथपिषो हिंसायाम् // 2 / 2 / 14 // निप्रेभ्यो नः // 22 / 15 // विनिमेयद्यूतपणं पणव्यवहोः // 2 // 2 // 16 // उपसर्गाद्दिवः॥२।२।१७॥ न // 2 // 2 // 18 // करणं च // 22 // 19 // अधेः शीस्थास आधारः // 2 / 2 / 20 // उपान्वध्यावसः // 2 / 2 / 21 // वाभिनिविशः // 2 / 2 / 22 // कालाध्वभावदेशं वा कर्म चाकर्मणाम् // 2 / 2 / 23 // साधकतमं करणम् // 22 // 24 // कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् // 2 / 2 / 25 // स्पृहेाप्यं वा // 2 / 2 / 26 // क्रुधद्रुहेासूयार्थैर्य प्रति कोपः // 2 / 2 / 27 // नोपसर्गात्क्रुद्रुहा // 2 / 2 / 28 // अपायेऽवधिररपादानम् // 2 / 2 / 29 // क्रियाश्रयस्थाधारोऽधिकरणम् // 2 // 2 // 30 // नाम्नः प्रथमैकद्विबही // 22 // 31 // आमध्ये // 2 // 2 // 32 // गौणात्समयानिकषाहाधिगन्तरान्तरेणातियेनतेनैद्धितीया // 22 // 33 // द्वित्वेऽधोऽध्युपरिभिः // 22 // 34 // सवेभियाभिपरिणा तसा // 2 // 2 // 35 // लक्षणवोस्थेत्थंभूतेष्वभिना // 22 // 36 // भागिनि च प्रतिपर्यनुभिः // 22 // 37 // हेतुसहाथैऽनुना // 2 // 2 // 38 // उत्कृष्टेऽनूपेन // 2 // 2 // 39 // कर्मणि // 2 // 2 // 40 // क्रियाविशेषणात् // 2 / 2 / 41 // कालाधनोाप्तौ // 22 / 42 // सिद्धौ तृतीया // 22 // 43 // हेतुकर्तृकरणेत्थंभूतलक्षणे // 2 / 244 // सहाथै // 2 / 2 / 45 // यदभेदैस्तद्वदाख्या॥२२॥४६॥ कृताचैः // 2 / 2 / 47 // काले भान्नवाऽऽधारे // 22 // 48 // प्रसितोत्सुकाधवद्धैः // 2 / 2 / 49 // व्याप्ये द्विद्रोणादिभ्यो वीप्लायाम् // 22 // 50 // समो शोऽस्मृतौ वा // 2 // 2 // 51 // दामः संप्रदाने धर्म्य आत्मने च // 22 // 52 // चतुर्थी // 22 // 53 // तादर्से // 22 // 54 // रुचिक्लप्त्यर्थधारिभिः प्रेयविकारोत्तमणेषु // 22 // 55 // प्रत्याङः श्रुघाऽर्थिनि // 22 // 56 // प्रत्यनोर्गुणाऽऽख्यातरि // 2 / 2 / 57 // यतीक्ष्ये राधीक्षी // 2 / 2 / 58 // उत्पातेन ज्ञाप्ये // 2 / 2 / 29 // श्लाघल्नुस्थाशपा प्रयोज्ये // 222260 // तुमोऽर्थे भाववचनात्

Page #921
908 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी // 2261 // गम्यस्याप्ये // 2 / 2 / 62 // गतेर्नवाऽनाप्ते // 2 / 2 / 63 // मन्यस्यानावादिभ्योऽतिकुत्सने // 2 / 2 / 64 // हितसुखाभ्याम् // 2 // 2 // 65 // तद्भद्रायुष्यक्षेमार्थार्थनाशिषि // 2 // 2 // 66 // परिक्रयणे // 2 / 2 / 67 // शक्तार्थवषट्नमास्वस्तिस्वाहास्वधाभिः // 2 / 2 / 68 // पञ्चम्यपादाने // 2 / 2 / 69 // आङाऽवधौ // 2 / 270 // पर्यपाभ्यां वये // 2 / 271 // यतः प्रतिनिधिप्रतिदाने प्रतिना // 2272 // आख्यातर्युपयोगे // 2273 // गम्ययपः कर्माधारे // 2 / 2 / 74 // प्रभृत्यन्यार्थदिक्शब्दबहिरारादितरैः // 2 / 275 // ऋणाद्धेतोः // 22276 // गुणादस्त्रियां न वा // 2 / 277 // आरादथैः // 2 / 2178 // स्तोकाल्पकृच्छ्रकतिपयादसत्वे करणे // 22 / 79 // अज्ञाने ज्ञः षष्ठी // 2 / 2 / 80 // शेषे // 2 / 2 / 81 // रिरिष्टात्स्तादस्तादसतसाता / / 2 / 2 / 82 // कर्मणि कृतः // 2 / 2 / 83 // द्विषो वाऽतृशः // 2 / 2 / 84 // वैकत्र द्वयोः // 2 / 2 / 85 // कर्तरि // 2 // 2 // 86 // द्विहेतोरस्त्र्यणकस्य वा // 2 / 2 / 87 // कृत्यस्य वा // 2 / 2 / 88 // नोभयोर्हेतोः // 2 / 2 / 89 // तन्नुदन्ताव्ययकस्वानातृश्शतृङिणकच्खलर्थस्य // 2 / 2 / 90 // क्तयोरसदाधारे // 2 / 2 / 21 // वा क्लीबे // 2 / 2 / 92 // अकमेरुकस्य // 2 / 2 / 93 // एष्यहणेनः // 2 / 2 / 94 // सप्तम्यधिकरणे // 2 / 2 / 95 // नवा सुजथैः काले // 2 / 2 / 96 // कुशलायुक्तेनाऽऽसेवायाम् // 2 / 2 / 97 // स्वामीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैः // 2 / 2 / 28 // व्याप्ये क्तेनः // 2 / 2 / 99 // तद्यक्ते हेतौ // 2 // 100 // अप्रत्यादावसाधना // 2 // 10 // निपणेन चार्चायाम // 102 // स्वेशेऽधिना // 2 // 2 // 103 // उपेनाधिकिनि // 2 // 21104 // यद्धावो भावलक्षणम् // 2 / 2 / 105 // गते गम्येऽध्वनोऽन्तेनैकार्थ्यं वा // 2 / 2 / 106 // षष्ठी वानादरे // 2 / 2 / 107 // सप्तमी चाविभागे निर्धारणे // 2 / 2 / 108 // क्रियामध्येऽध्वकाले पञ्चमी च // 2 / 2 / 109 // अधिकेन भूयसस्ते // 2 / 2 / 110 // तृतीयाल्पोयसः // 2 / 2 / 111 // पृथग्नाना पञ्चमी च // 22 / 112 // ऋते द्वितीया च // 2 / 2 / 113 // विना ते तृतीया च // 2 / / 114 // तुल्यार्थस्तृतोयाषष्ठयौ // 2 / 2 / 115 // द्वितीयाषप्ठयावेनेनानञ्चेः // 22 / 116 // हेत्वर्थेस्तृतीयाद्याः // 2 / 2 / 117 // सर्वादेः सर्वाः // 2 / 2 / 118 // असत्त्वारादर्थाट्टाङसिङ्यम् // 2 / 2 / 119 // जात्याख्यायां नवैकोऽसंख्यो बहुवत् // 2 / 2 / 120 // अविशेषणे द्वौ चास्मदः // 2 / 2 / 121 // फल्गुनीप्रोष्ठपदस्य भे // 2 / 2 / 122 // गुरावेकश्च // 2 / 2 / 123 // // इति द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः // नमस्पुरसो गतेः कखपफिरः सः॥२॥३॥१॥ तिरसो वा // 2 // 3 // 2 // पुंसः॥२॥३॥३॥ शिरोऽधसः पदे समासैक्ये // 2 // 3 // 4 // अतः कृकमिकंसकुम्भ कुशाकर्णीपात्रेऽनव्ययस्य // 2 // 3 / 5 / / प्रत्यये // 2 / 3 / 6 / रोः काम्ये // 2 // 3 // 7 // नामिनस्तयोः षः॥२॥३॥८॥ निर्दुबहिराविष्प्रादुश्चतुराम् // 2 // 3 // 9 // सुचो वा // 2 // 3 // 10 // वेसुसोऽपेक्षायाम् // 2 // 3 // 11 // नैकाथ्येऽक्रिये // 2 // 3 // 12 // समासेऽसमस्तस्य // 2 // 3 // 13 // भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः // 2 // 3 // 14 // नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्नान्तरेऽपि // 2 // 3 // 15 // समासेऽग्नेः स्तुतः // 2 // 3 // 16 // ज्योतिरायुभ्यो च स्तोमस्य // 2 // 3 // 17 // मातृपितुः स्वसुः // 2 // 3 // 18 // अलुपि वा // 2 // 3 // 19 // निनद्याः स्नातेः कौशले

Page #922
सूत्रपाठः] हैमपश्चपाठी. 909 // 2 // 3 // 20 // प्रतेः स्नातस्य सूत्रे // 2 // 3 // 21 // स्नानस्य नाम्नि // 23 // 22 // वेः स्वः // 2 // 3 // 23 // अभिनिष्टानः // 2 // 3 // 24 // गवि युधेः स्थिरस्य // 2 // 3 // 25 // एत्यकः // 2 // 3 // 26 // भादितो वा // 2 // 3 // 27 // विकुशमिपरेः स्थलस्य // 2 // 3 // 28 // कपेत्रेि // 2 // 3 / 29 // गोऽम्बाम्बसव्यापद्वित्रिभूम्यग्निशेकुशकुक्वगुमञ्जिपुञ्जिवर्हिःपरमे दिवेःस्थस्य // 2 // 3 // 30 // निर्दुःसोःसेधसन्धिसाम्नाम् // 2 // 3 // 31 // प्रष्ठोऽग्रगे // 2 // 3 // 32 // भीरुष्ठानादयः॥२॥३॥३३॥ ह्रस्वान्नाम्नस्ति // 2 // 3 // 34 // निसस्तपेनाऽऽसेवायाम्॥२३॥३५॥ घस्वसः // 2 // 3 // 36 // णिस्तोरेवास्वदस्विदसहः षणि // 2 // 3 // 37 // सजेर्वा // 2 // 3 // 38 // उपसर्गात् सुग्सुवसोस्तुस्तुभोऽट्यप्यद्वित्वे // 23 // 32 // स्थासेनिसेधसिच्सां द्वित्वेऽपि // 2 // 3 // 40 // अङप्रतिस्तब्धनिस्तब्धे स्तम्भः // 2 // 3 // 41 // अवाच्चाश्रयोजर्जाविदूरे // 23 // 42 // व्यवात्स्वनोऽशने // 2 // 3 // 43 // सदोऽप्रतेः परोक्षायां त्वादेः // 2 // 3 // 44 // स्वाश्च // 2 // 3 // 45 // परिनिवेः सेवः // 2 // 3 // 46 // सयसितस्य // 23 // 47 // असोङसिवूसहस्सटाम् // 2 // 3 // 48 // स्तुस्वञ्जश्चाटि नवा // 2 // 3 // 49 // निरभ्यनोश्च स्यन्दस्याप्राणिनि // 2 // 3 // 50 // वेः स्कन्दोऽक्तयोः // 2 // 3 // 51 // परेः // 23 // 52 // निर्नेः स्फुरस्फुलोः // 2 // 3 // 53 // वेः // 2 // 3 // 54 // स्कभ्नः // 2 // 3 // 55 // निर्दुःसुवेः समसूतेः // 2 // 3 // 56 // अवः स्वपः // 2 // 3 // 57 // प्रादुरुपसर्गाद्यस्वरेऽस्तेः // 2 // 3 // 58 // न स्तः // 2 // 3 // 59 // सिचो यङि // 2 // 3 // 60 // गतौ सेधः // 2 // 3 // 61 // सुगः स्यसनि // 2 // 3 // 62 // रणवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽलचटतवर्गशसान्तरे॥२॥३॥६३॥ पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः // 23 // 64 // नसस्य // 2 // 3 // 65 // निष्प्राग्रेऽन्तःखदिरकाश्ाम्रशरेक्षुप्लक्षपीयूक्षाभ्यो वनस्य // 2 // 3 // 66 // द्वित्रिस्वरौषधिवृक्षेभ्यो नवाऽनिरिकादिभ्यः // 2 // 3 // 67 // गिरिनद्यादीनाम् // 2 // 3 // 68 // पानस्य भावकरणे // 2 / 3 / 69 // देशे // 2 // 370 // ग्रामानानियः // 2 // 371 // वाह्याद्वाहनस्य // 2 // 3 // 72 // अतोऽह्नस्य // 2 // 3 // 73 // चतुत्रेयिनस्य वयसि // 2 / 3 / 74 // वोत्तरपदान्तस्यादेरयुवपक्काह्नः // 2 // 3 / 75 // कवगैकस्वरवति // 2 // 3 / 76 // अदुरुपसर्गान्तरो णहिनुमोनानेः // 2 // 37 // नशः शः // 2 // 3 // 78 // नेमदिापतपदनदगदवपीवहीशमूचिग्यातिवातिद्रातिप्सातिस्यतिहन्तिदेग्धौ // 2 // 3 // 79 // अकखाद्यषान्ते पाठे वा // 2 // 3 // 80 // द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः परेस्तु वा // 2 // 3 // 81 // हनः // 2 // 3 / 82 // वमि वा // 2 / 3 / 83 // निंसनिक्षनिन्दः कृति वा // 2 / 3 / 84 // स्वरात् // 2 // 3 // 85 // नाम्यादेरेव ने // 2 // 3 // 86 // व्यञ्जनादे म्युपान्त्याद्वा // 2 // 3 // 87 // जेर्वा // 2 // 3 // 88 // निर्विण्णः // 2 / 3 / 89 // न ख्यापूग्भूमाकम्गम्प्यायवेपो णेश्च // 2 // 390 // देशेऽन्तरोऽयनहनः // 2 // 3 // 91 // षात्पदे // 2 / 3 / 92 // पदेऽन्तरेऽनाङ्यतद्धिते // 2 // 3 / 93 // हनो घि // 2 // 394 // नृतेर्यङि // 2 // 395 // क्षुभ्नादीनाम् // 2 // 3 // 96 // पाठे धात्वादेो नः २९७॥षः सोऽष्ट्येष्टिवष्वष्कः॥२॥३॥९८॥ ऋर ललं पोऽकपीटादिष // 2 // 3 // 9 // उपसर्गस्यायो // 2 // 3 // 100 // यो यङि // 2 / 3 / 101 // नवा स्वरे // 2 // 3 // 102 // परे_ङ्कयोगे // 2 // 3 // 103 // ऋफिडादीनां डश्च लः // 2 // 3 / 104 // जपादीनां पो बः // 2 // 3 / 105 // // इति द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः // स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेः // 2 / 4 / 1 // अधातूदृदितः // 2 / 4 / 2 // अञ्चः // 2 // 4 // 3 //

Page #923
910 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी णखराघोषाद्वनो रश्च // 4 // वा बहुव्रीहेः // 45 // वा पादः // 2 // 46 // ऊनः // 47 // अशिशोः॥४८॥ संख्यादेर्हायनाद्वयसि // 49 // दाम्नः // 2 / 4 / 10 // अनो वा // 4 // 11 // नाम्नि // 2 // 4 // 12 // नोपान्त्यवतः // 2413 // मनः // 2 / 4 / 14 // ताभ्यां वाए डित् // 24 // 15 // अजादेः // 2 / 4 / 16 // ऋचि पादः पात्पदे // 2417 // आत् // 2 // 4 // 18 // गौरादिभ्यो मुख्यान् ङीः॥४॥१९॥ अणजेयेकण्नस्नटिताम् // 24 // 20 // वयस्यनन्त्ये // 2 / 4 / 21 // द्विगोः समाहारात् // 24 // 22 // परिमाणात्तद्धितलुक्यबिस्ताचितकम्बल्यात् // 24 // 23 // काण्डात्प्रमाणादक्षेत्रे // 2 / 4 / 24 // पुरुषाद्वा // 24 // 25 // रेवतरोहिणाद् मे // 2426 // नीलात्प्राण्योषध्योः // 24 // 27 // क्ताच्च नाम्नि वा // 4 // 48 // केवलमामकभागधेयपोपापरसमानार्यकृतसुमङ्गलभेषजात् // 2 / 4 / 29 // भाजगोणनागस्थलकुण्डकालकुशकामुककटकबरात् पक्कावपनस्थूलाकृत्रिमामत्रष्णायसीरिसंसुश्रोणिकेशपाशे // 5 // 4 // 30 // नवा शोणादेः // 24 // 31 // इतोऽक्त्यर्थात् // 24 // 32 // पद्धतेः // 24 // 33 // शक्तेः शस्त्रे // 24 // 34 // स्वरादुतो गुणादखरोः // 24 // 35 // श्येतैतहरितभरतरोहिताद्वर्णात्ता नश्च // 24 // 36 // क्नः पलितासितात् // 24 // 37 // असहनविद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः // 24 // 38 // नासिकोदरौष्ठजवादन्तकर्णशृङ्गाङ्गगात्रकण्ठात् // 24 // 39 // नखमुखादनाम्नि // 4 // 40 // पुच्छात् // 2 // 4 // 41 // कबरमणिविषशरादेः॥२४॥४२॥ पक्षाच्चोपमादेः // 24 // 43 // क्रीतात् करणादेः // 4 // 44 // तादल्पे // 4 // 45 // स्वाङ्गादेरकृतमितजातप्रतिपन्नाद् बहुव्रीहेः // 2 / 4 / 46 // अनाच्छादजात्यादेनंवा // 24 // 47 // पत्युनः // 24 // 48 // सादेः // 4 // 49 // सपत्न्यादौ // 2 // 4 // 50 // ऊढायाम् // 24 // 51 // पाणिगृहीतीति // 24 // 52 // पतिवत्न्यन्तर्वत्न्यौ भार्यागर्भिण्योः॥४॥५३॥ जातेरयान्तनित्यस्त्रीशूद्रात् // 4 // 54 // पाककर्णपर्णवालान्तात् // 2 / 4 / 55 // असत्काण्डप्रान्तशतकाचः पुष्पात् // 4 // 56 // असंभस्त्राजिनैकशणपिण्डात् फलात् // 2 / 4 / 57 // अनमो मूलात् // 2 / 458 // धवाद्योगादपालकान्तात् // 2 / 4 / 59 // पूतक्रतुवृषाकप्यग्निकुसिदकुसोदादै च // 4 // 6 // मनोरौ च वा // 2 // 4 // 61 // वरुणेन्द्ररुद्रभवशमृडादान चान्तः॥२४॥६२॥ मातुलाचार्योपाध्यायाद्वा // 24 // 63 // सूर्याद्देवतायां वा ॥रा४६४॥ यवयवनारण्यहिमाद्दोषलिप्युरुमहत्त्वे // 2 // 4 // 65 // अर्यक्षत्रियाद्वा // 24 // 66 // यत्रो डायन् च वा // 24 // 67 // लोहितादिशकलान्ताद् // 24 / 68 // षावटाद्वा // 24 // 69 // कौरव्यमाण्डूकासुरेः ॥रा४७०॥ इञ इतः॥२।४।७१॥ नुर्जातेः // 2 / 4 / 72 // उतोऽप्राणिनश्चायुरज्ज्वादिभ्यऊ॥२।४।७३॥ बाह्वन्तकद्रुकमण्डलोर्नाम्नि // 2 // 47 // उपमानसहितसंहितसहशफ. वामलक्ष्मणाधुरोः // 2 / 4 / 75 // नारी सखी पगू श्वश्रू // 2 / 4 / 76 // यूनस्तिः // 2477 // अनार्षे वृद्धेऽणिञो बहुस्वरगुरूपान्त्यस्यान्त्यस्य ष्यः // 2478 // कुलाख्यानाम् // 4 // 79 // क्रौड्यादीनाम् // 2 / 4 / 80 // भोजसूतयोः क्षत्रियायुवत्योः // 2 / 4 / 81 // दैवयशिशौचिवृक्षिसात्यमुनिकाण्ठेविद्वेर्वा // 2 / 4 / 82 // ष्या पुत्रपत्योः केवलयोरीच् तत्पुरुषे // 2 / 4 / 83 // बन्धौ बहुवोहौ // 2 / 4 / 84 // मातमातृमातृके वा // 2 / 4 / 85 // अस्य इयां लुक् // 24 // 86 // मत्स्यस्य यः // 2 / 4 / 87 // व्यञ्जनात्तद्धितस्य // 2 / 4 / 88 //

Page #924
सूत्रपाठ] हैमपञ्चपाठी. सूर्यागस्त्ययोरीये च // 2 / 4 / 89 // तिष्यपुष्ययोर्भाणि // 2 // 4 / 90 // आपत्यस्य क्यच्च्योः // / 491 // तद्धितयस्वरेऽनाति ॥रा४९२॥ बिल्वकीयादेरीयस्य // 2 / 4 / 93 // न राजन्यमनुष्ययोरके // 2 / 494 // यादेौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः // 24 / 95 // गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासे यो बहुव्रीहौ // 2 / 4 / 96 // क्लीबे ॥रा४।९७॥ वेदूतोऽनव्ययम्वृदीज्डीयुवः पदे // 2 / 4 / 98 // ड्यापो बहुलं नाम्नि // 2 / 4 / 99 // त्वे // 2 / 4 / 10 // ध्रुवोऽच्च कुंसकुट्योः // 2 / 4 / 101 // मालेषीकेष्टकस्यान्तेऽपि भारितूलचिते // 2 / 4 / 102 // गोण्या मेये // 2 / 4 / 103 // यादीदूतः के // 24 / 104 // न कचि // 2 / 4 / 105 // नवापः // 2 / 4 / 106 // इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे // 2 / 4 / 107 // स्वशाजभस्त्रा धातुत्ययकात् // रा४।१०८ // व्येषसूतपुत्रवृन्दारकस्य // 2 / 4 / 109 // वौ वर्तिका // 2 / 4 / 110 // अस्यायत्तत्क्षिपकादीनाम् // 2 / 4 / 111 // नरिका मामिका // 2 / 4 / 112 // तारका वर्णकाष्टका ज्योतिस्तान्तवपितृदेवत्ये // 2 / 4 / 113 // // इति द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः // // अथ तृतीयोऽध्यायः // धातोः पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमाांतिवर्जः प्रादिरुपसर्गः प्राक् च // 3 // 11 // ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाचश्च गतिः // 31 // 2 // कारिका स्थित्यादौ // 3 // 1 // 3 // भूषादरक्षेपेऽलंसदत् // 3 // 1 // 4 // अग्रहानुपदेशेऽन्तरदः // 3 // 1 // 5 // कणेमनस्तृप्तौ // 3 // 6 // पुरोऽस्तमव्ययम् // 3 // 17 // गत्यर्थवदोऽच्छः // 3 // 18 // तिरोऽन्तधौ // 3 // 19 // कृगो नवा // 3 // 1 // 10 // मध्येपदेनिवचनेमनस्युरस्यनत्याधाने // 3 // 11 // उपाजेऽन्वाजे // 3 // 1 // 12 // स्वाम्येऽधिः // 3 // 1 // 13 // साक्षादादिश्च्ळ्य र्थे // 3 // 1 // 14 // नित्यं हस्तेपाणावुद्वाहे // 3 // 1 // 15 // प्राध्वं बन्धे // 3 // 1 // 16 // जोविकोपनिषदौपम्ये // 3 // 1 // 17 // नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम् // 3 // 1 // 18 // सुज्वार्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः // 3 // 1 // 19 // आसन्नादूराधिकाध्यर्धािदिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे // 3 // 1 // 20 // अव्ययम् // 3 // // 21 // एकार्थ चानेकं च // 3 // 1 // 22 // उष्ट्रमुखादयः॥३॥१॥२३॥ सहस्तेन // 3 // 1 // 24 // दिशो रूढयान्तराले // 3 // 1 // 25 // तत्रादाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरूपेण युद्धेऽव्ययीभावः // 31 // 26 // नदीभिर्नाम्नि // 3 // 1 // 27 // संख्या समाहारे // 3 // 1 // 28 // वंश्येन पूर्वार्थ // 3 // 1 // 29 // पारे मध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठया वा // 3 // 1 // 30 // यावदियत्वे // 31 // 31 // पर्यपाबहिरच् पञ्चम्या // 3 // 1 // 32 // लक्षणेनाभिप्रत्याभिमुख्ये // 3 // 1 // 33 // देर्येऽनुः ॥३॥१॥३४॥समीपे // 3 // 1 // 35 // तिष्ठग्वित्यादयः॥३॥१॥३६॥ नित्यं प्रतिनाल्पे // 3 // 1 // 37 // संख्याशलाकं परिणा द्यूतेऽन्यथावृत्तौ // 3 // 1 // 38 // विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासंप्रतिपश्चात्क्रमख्यातियुगपत्सएक्संपत्साकल्यान्तेऽव्ययम् // 3 // 1 // 39 // योग्यतावीप्सार्थानतिवृत्तिसादृश्ये ॥३१॥४०॥यथाऽथा // 3 // 1 // 41 // गतिक्वन्यस्तत्पुरुषः // 31 // 42 // दुर्निन्दाकृच्छ्रे // 3 // 1 // 43 // सुः पूजायाम् // 3 // 1 // 44 // अतिरतिक्रमे च // 3 // 1 // 45 // आङल्पे // 3 // 1 // 46 // प्रात्यवपरिनिरादयो

Page #925
912 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायो गतकान्त क्रुष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः // 3 // 1 // 47 // अव्ययं प्रवृद्धादिभिः // 3 // 48 // ङस्यक्तं कृता // 32 // 49 // तृतीयोक्तं वा // 3 // 1 // 50 // नञ् // 3 // 1 // 51 // पूर्वापराधरोत्तरमभिन्नेनांशिना // 3 // 1 // 52 // सायाह्लादयः // 31 // 53 // समेंऽशेऽर्ध नवा // 3 // 1 // 54 // जरत्यादिभिः // 31 // 55 // द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः // 3 // 1 // 56 // कालो द्विगौ च मेयैः // 31 // 57 // स्वयंसामी क्तेन // 31 // 58 // द्वितीया खट्वा क्षेपे // 3 // 1 // 59 // कालः // 31 // 60 // व्याप्तौ // 3 // 1 // 61 // श्रितादिभिः // 3 // 1 // 62 // प्राप्तापन्नौ तयाञ्च // 3 // 1 // 63 // ईषद्गुणवचनैः // 3 // 1 // 64 // तृतीया तत्कृतैः // 3 // 1 // 65 // चतस्रार्धम् // 3 // 1 // 66 // ऊनार्थपूर्वाधैः // 3 / 1167 // कारकं कृता // 3 // 1 // 68 // नविंशत्यादिनैकोऽच्चान्तः // 3 // 169 // चतुर्थी प्रकृत्या // 3 // 170 // हितादिभिः // 3 // 171 // तदर्थार्थेन // 3 // 72 // पश्चमी भयाद्यैः // 331173 // क्तेनाऽसत्वे // 3 // 1174 // परःशतादिः // 3 // 1175 // षष्ठ्ययत्नाच्छेषे // 3 // 1176 // कृति // 3 / 1177 // याजकादिभिः // 3 / 178 // पत्तिरथौ गणकेन // 3 // 1 // 79 // सर्वपश्चादादयः // 3 // 1480 // अकेन क्रीडाजीवे // 3 // 1 // 81 // न कर्तरि // 3 // 1182 // कर्मजा तृचा च // 3 / 1 / 83 // तृतीयायाम् // 3 // 1 // 84 // तृप्तार्थपूरणाव्ययाऽतृश्शात्रानशा // 3 // 185 // ज्ञानेच्छार्थाधारक्तेन // 3 // 1 // 86 // अस्वस्थगुणैः // 3 / 1187 // सप्तमी शौण्डायैः // 3 // 1 // 88 // सिंहायैः पूजायाम् // 3 / 1 / 89 // काकाद्यैः क्षेपे // 33190 // पात्रेसमितेत्यादयः // 3 // 1191 // क्तेन // 3 // 1 // 92 // तत्राहोरात्रांशम् // 3 // 193 // नाम्नि // 31194 // कृोनावश्यके // 3 / 1195 // विशेषणं विशेष्येणैकार्थ कर्मधारयश्च // 196 // पूर्वेकालेकसवेजरत्पराणनवकेवलम // 3 // 197 // दिगधिकं संज्ञातद्धितोत्तरपदे // 3 // 198 // संख्या समाहारे च द्विगुश्चानाम्न्ययम् // 3 // 1199 // निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः // 3 / 1 / 100 // उपमानं सामान्यैः // 3 / 1 / 101 // उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ // 3 // 1102 // पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम् // 3 // 1 // 103 // श्रेण्यादिकृताधैभव्यर्थे // 3 // 1 // 104 // तं नमादिभिन्नैः // 3 // 1 // 105 // सेड्नानिटा // 3 // 1 // 106 // सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् // 3 / 1 / 107 // वृन्दारकनागकुञ्जरैः // 3 / 1 / 108 // कतरकतमौ जातिप्रश्ने // 3 // 11109 // किं क्षेपे // 3 / 1 / 110 // पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्बष्क्रयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यायकधूर्तप्रशंसारूढर्जातिः // 3 // 1 // 111 // चतुष्पाद्गर्भिण्या // 3 // 1 // 112 // युवा खलतिपलितजरद्वलिनैः // 3 // 11113 // कृत्यतुल्याख्यमजात्या // 3 // 1 // 114 // कुमारः श्रमणादिना // 3 / 1 / 115 // मयूरव्यंसकेत्यादयः // 3 // 1 // 116 // चार्थे द्वन्द्धः सहोक्तौ // 3 / 1 / 117 // समानामर्थनैकः शेषः // 3 / 1 / 118 // स्यादावसंख्येयः // 3 // 2 // 119 // त्यदादिः // 3 // 1 // 120 // भ्रातृपुत्राः स्वसृदुहितृभिः // 3 / 1 / 121 // पिता मात्रा वा // 3 / 1122 // श्वशुरः श्वश्रूभ्या वा // 3 // 1 // 123 // वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे // 3 / 1 / 124 // स्त्री पुंवञ्च // 3 / 1 / 125 // पुरुषः स्त्रिया // 3 / 1 / 126 // ग्राम्याशिशुद्विशफसंघे स्त्री प्रायः // 3 // 1 // 127 // क्लीबमन्येनैकं च वा // 31 // 128 // पुष्यार्थाद मे पुनर्वसुः // 3 // 1 // 129 // विरोधिनामद्रव्याणां नवा द्वन्द्वः स्वैः // 3 / 1 / 130 // अश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराः // 3 // 1 // 131 // पशुव्यञ्जनानाम् // 3 // 1 // 132 // तरुतृणधान्यमृगपक्षिणां

Page #926
913 सूत्रपाठ] हैमपश्चपाठी. बहुत्वे // 3 // 1 // 133 // सेनाङ्गक्षुद्रजन्तूनाम् // 3 // 1 // 134 // फलस्य जातौ // 3 / 1 / 135 // अप्राणि पश्चादेः // 3 / 1 / 136 // प्राणितूर्याङ्गाणाम् // 3 / 1 / 137 // चरणस्य स्थेणोऽद्यतन्यामनुवादे // 31 // 138 // अक्लीबेऽध्वर्युक्रतोः // 3 / 1 / 139 // निकटपाठस्य // 3 // 11140 // नित्यवैरस्य / / 3 / 1 / 141 // नदीदेशपुरां विलिङ्गानाम् // 3 / 1 / 142 // पाव्यशूद्रस्य // 3 // 11143 / / गवाश्वादिः // 3 // 1 // 144 // न दधिपयआदिः // 3 / 1 / 145 // संख्याने // 3 / 1 / 146 // वान्तिके // 3 / 1 / 147 // प्रथमोक्तं प्राक् // 3 // 1 // 148 // राजदन्तादिषु // 3 / 1 / 149 // विशेषणसर्वादिसंख्यं बहुव्रीहौ // 3 / 1 / 150 // क्ताः // 3 // 1151 // जातिकालसुखादेर्नवा // 3 / 1 / 152 // आहिताग्न्यादिषु // 3 // 1 // 153 // प्रहरणात् // 3 / 1 / 154 // न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च // 3 // 1 // 155 // गड्वादिभ्यः // 3 / 1 / 156 // प्रियः // 31 // 157 // कडारादयः कर्मधारये // 32 // 158 // धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे // 3 // 1 // 159 // लध्वक्षरासखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वराय॑मेकम् // 3 // 1 // 160 // मासवर्णभ्रात्रनुपूर्वम् // 3 // 11161 // भर्तुतुल्यस्वरम् // 3 / 1 / 162 // संख्या समासे // 3 // 1 // 163 // // इति तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः॥ परस्परान्योन्येतरेतरस्यां स्यादेर्वाऽपुंसि // 32 // 1 // अमव्ययीभावस्यातोऽ पञ्चम्याः // 32 // 2 // वा तृतीयायाः // 32 // 3 // सप्तम्या वा // 3 / 2 / 4 // ऋद्धनदीवंश्यस्य // 3 / 2 / 5 // अनतो लुप् // 32 // 6 // अव्ययस्य // 27 // ऐकायें // 3 // 28 // न नाम्येकस्वरात खित्यत्तरपदेऽमः॥३॥२॥९॥ असत्त्वे उसेः॥३२॥१०॥ ब्राह्मणाच्छंसी // // 2 // 11 // ओजोऽञ्जःसहोऽम्भस्तमस्तपसष्टः // 32 // 12 // पुंजनुषोऽनुजान्धे // 3 / 2 / 13 // आत्मनः पूरणे // 32 // 14 // मनसश्चाज्ञायिनि // 32 // 15 // नाम्नि // 32 // 16 // परात्मभ्यां डेः // 32 // 17 // अव्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् // 32 // 18 // प्राकारस्य व्यञ्जने // 32 // 19 // तत्पुरुषे कृति // 3 / 2 / 20 // मध्यान्ताद् गुरौ // 32 // 21 // अमूर्धमस्तकात् स्वाङ्गादकामे // 32 // 22 // बन्धे घनि न वा // 32 // 23 // कालात्तनतरतमकाले // 3 // 2 // 24 // शयवासिवासेष्वकालात् // 3 / 2 / 25|| वर्षक्षरवराप्सरःशरोरोमनसो जे // 3 / 2 / 26 // घुप्रावृड्वर्षाशरत्कालात् // 32 // 27 // अपो ययोनिमतिचरे // 3 / 2 / 28 // नेन्सिद्धस्थे // 3 / 2 / 29 // षष्ठ्याः क्षेपे // 32 // 30 // पुत्रे वा // 32 // 31 // पश्यद्वाग्दिशो हरयुक्तिदण्डे // 3 // 2 // 32 // अदसोऽकायनणोः // 32 // 33 // देवानां प्रियः // 32 // 34 // शेपपुच्छलाङ्गुलेषु नाम्नि शुनः // 32 // 35 // वाचस्पतिवास्तोष्पतिदिवस्पतिदिवोदासम् // 32 // 36 // ऋतां विद्यायोनिसंबन्धे // 3 // 2 // 37 // स्वरसृपत्योर्वा // 32 // 38 // आ द्वन्द्वे // 3 // 2 // 39 // पुत्रे // 32 // 40 // वेदसहश्रुतावायुदेवतानाम् // 32 // 41 // ईःषोमवरुणेऽग्नेः // 32 // 42 // इद्धिमत्यविष्णौ // 32 // 43 // दिवो द्यावा // 3 // 2 // 44 // दिवस्दिवः पृथिव्यां वा // 32 // 45 // उषासोषसः // 3 // 2 // 46 // मातरपितरं वा // 32 // 47 // वर्चस्कादिष्ववस्करादयः // 3 / 2 / 48 // परतः स्त्रीपुंवत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ् // 3 // 2 // 49 // क्यङ्मानिपित्तद्धिते // 32 // 50 // जातिश्च णितद्धितयस्वरे // 3 // 2 // 51 // एयेऽग्नायी // 32 // 52 // नाप्प्रियादौ // 32 // 53 // तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः // 32 // 54 // तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्तविकारे // 32 // 55 // 115

Page #927
914 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी स्वाङ्गान् कीर्जातिश्चामानिनि // 32 // 56 // पुंषत्कर्मधारये // 32 // 57 // रिति // 32 // 58 // त्वते गुणः // 32 // 59 // च्वौ क्वचित् // 32 // 60 // सर्वादयोऽस्यादौ // 2 // 61 // मृगक्षीरादिषु वा // 3 // 62 // ऋदुदित्तरतमरूपकल्पब्रुवचेलगोत्रमहते वा ह्रस्वश्च // 3 / 2 / 63 // यः // 3 / 2 / 64 // भोगवद्गौरिमतो नि // 32 // 65 // नवैकस्वराणाम् // 32 // 66 // ऊङः // 3267 // महतः करघासविशिष्टे डाः // 312 / 68 // स्त्रियाम् // 3 / 2 / 69 // जातीयैकार्थे च्वेः // 3 // 2 // 70 // न पुंवन्निषेधे // 3 / 271 // इच्यखरे दीर्घ आञ्च // 3272 // हविष्यष्टनः कपाले // 32 // 73 // गवि युक्ते // 3 / 2 / 74 // नाम्नि // 3 / 275 // कोटरमिश्रकसिध्रकपुरगसारिकस्य वणे // 3276 // अञ्जनादीनां गिरौ // 3277 // अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मतौ // 3278 // ऋषौ विश्वस्य मित्रे // 32 // 79 // नरे // 3 / 2 / 80 // वसुराटोः // 3281 // वलच्यपित्रादेः // 3 / 2 / 82 // चितेः कचि // 22 // 83 // स्वामिचिन्हस्याविष्टाष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रसुवस्वस्तिकस्य कर्णे // 3284 // गतिकारकस्य नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनौ क्वौ // 32 // 85 // घञ्युपसर्गस्य बहुलम् // 3 / 286 // नामिनः काशे // 31287 // दस्ति // 3 / 2 / 88 // अपील्वादेर्वहे // 3 / 2 / 89 // शुनः // 32 / 90 // एकादश षोडश षोडन् षोढा षड्ढा // 3 / 2 / 91 // द्वित्र्यष्टानां द्वात्रयोऽष्टाः प्राक्शतादनशीतिबहुव्रीहौ // 3 / 2 / 92 // चत्वारिंशदादौ वा // 3 / 2 / 93 // हृदयस्य हल्लासलेखाण्ये // 3294 // पदः पादस्याज्यातिगोपहते // 32 // 25 // हिमहतिकाषिये पत् // 3296 // ऋचः शसि // 3 / 2 / 97 // शब्दनिष्कघोषमिश्रे वा // 3 / 2 / 98 // नस् नासिकायास्तः क्षुद्रे // 3 / 2 / 99 // येऽवणे // 3 / 2 / 100 // शिरसः शीर्षन् // 3 / 2 / 101 // केशे वा // 3 / 2 / 102 // शीर्षः स्वरे तद्धिते // 32 // 103 // उदकस्योदः पेषंधिवासवाहने // 3 / 2 / 104 // वैकव्यञ्जने पूर्ये // 3 / 2 / 105 // मन्थोदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारवीवधगाहे वा // 32 // 106 // नाम्न्युत्तरपदस्य च // 32 / 107 // ते लग्वा // 3 / 2 / 108 // द्यन्तरनवणेपिसर्गादपईप // 3 / 2109 // अनोर्देश उप // 32 // 110 // खित्यनव्ययारुषोऽन्तो हस्वश्च // 111 // सत्यागदास्तोः कारे // 3 // 12 // लोकंपृणमध्यंदिनानभ्याशमित्यम् // 3 / 2 / 113 // भ्राष्ट्राग्नेरिन्धे // 33 // 114 // अगिलागिलगिलगिलयोः // 2 / 115 // भद्रोष्णात्करणे // 32 / 116 // नवाऽखित्कृदन्ते रात्रेः // 3 / 2 / 117 // धेनोर्भव्यायाम् // 32 // 118 // अषष्ठीतृतीयादन्याद्दोऽर्थे // 3 / 2 / 119 // आशीराशास्थितास्थोत्सुकोतिरागे // 32 // 120 // ईयकारके // 32 // 121 // सर्वादिविज्वग्देवाड् डद्रिः कव्यञ्चौ // 3 / 2 / 122 // सहसमः सध्रिसमि // 32 // 123 // तिरसस्तियति // 3 / 2 / 124 // नञत् // 3 / 2 / 125 // त्यादौ क्षेपे // 3 / 2 / 126 // नगोऽप्राणिनि वा // 2 / 2 / 127 // नखादयः // 32 / 128 // अनुस्वरे // 3 / 2 / 129 // कोः कत्तत्पुरुषे // 3 / 2 / 130 // रथवदे // 3 / 2 / 131 // तृणे जातौ // 3 / 2 / 132 // कत्रिः // 32 / 133 // काक्षपथोः // 3 / 2 / 134 // पुरुषे वा // 3 / 2 / 135 // अल्पे // 3 / 2 / 136 // काकवी वोष्णे // 3 / 2 / 137 // कृत्येऽवश्यमो लुक् // 3 / 2 / 138 // समस्ततहिते वा // 32 / 139 // तुमश्च मनःकामे // 3 / 2 / 140 // मांसस्यानटपनि पचि नवा // 3 / 2141 // दिक्शब्दात्तीरस्य तारः // 3 / 2 / 142 // सहस्य सोऽन्यार्थे // 32143 // नाम्नि // 32 / 144 // अदृश्याधिके // 32 // 145 //

Page #928
सूत्रपाठ; ] हैमपञ्चपाठी. अकालेऽव्ययीभावे // 32 // 146 // ग्रन्थान्ते // 22 // 147 // नाशिष्यगोवत्सहले // 3 / 2 / 148 // समानस्य धर्मादिषु // 3 / 2 / 149 / / सब्रह्मचारी // 3 / 2 / 150 // दृग्दृश्दृक्षे // 3 / 2 / 151 // अन्यत्यदादेरा // 3 / 2 / 152 // इदंकिमोत्कीः // 3 / 2 / 153 // अनञः क्त्वो यप् // 3 / 2 / 154 // पृषोदरादयः // 3 // 2 // 155 // वावाप्योस्तनिक्रीधाग्नहोर्वपी // 32 // 156 // // इति तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः // वृद्धिरारैदौत् // 3 // 3 // 1 // गुणोऽरेदोत् // 3 // 32 // क्रियार्थो धातुः // 3 // 3 // 3 // न प्रादिरप्रत्ययः // 3 // 3 // 4 // अवौ दाधौ दा // 33 // 5 // वर्तमाना तिव् तस् अन्ति सिव थस् थ मिव् वस् मस् ते आते अन्ते से आथे ध्वे ए वहे महे // 3 // 3 // 6 // सप्तमी यात् याताम् युस् यास् यातम् यात याम् याव याम ईत ईयाताम् ईरन् ईथास् ईयाथाम् ईध्वम् ईय ईवहि ईमहि // 3 // 37 // पञ्चमी तु ताम् अन्तु हि तम् त आनि आवव् आमव् ताम् आताम् अन्ताम् स्व आथाम् ध्वम् ऐन् आवहैव् आमहैव् // 3 // 3 // 8 // ह्यस्तनो दिव् ताम् अन् सिव् तम् त अम्व व म त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि // 3 // 3 // 9 // एताः शितः // 33 // 10 // अद्यतनी दि ताम् अन् सि तम् त अम् व म त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि // 3 // 3 // 11 // परोक्षा णव अतुस् उस् थव् अथुस् अ णव व म ए आते ईरे से आथे ध्वे ए वहे महे // 33 // 12 // आशीः क्यात् क्यास्ताम् क्यासुस् क्यास् क्यास्तम् क्यास्त क्यासम् क्यास्व क्यास्म सीष्ट सोयास्ताम् सीरन् सीष्ठास् सीयास्थाम् सीध्वम् सीय सीवहि सीमहि // 3 // 3 // 13 // श्वस्तनी ता तारौ तारस् तासि तास्थस् तास्थ तास्मि तास्वस् तास्मस् ता तारौ तारस् तासे तासाथे ताध्वे ताहे तास्वहे तास्महे // 3 // 3 // 14 // भविष्यन्तो स्यति स्यतस् स्यन्ति स्यसि स्यथस् स्यथ स्यामि स्यावस् स्यामस् स्यते स्येते स्यन्ते स्यसे स्येथे स्यध्वे स्ये स्यावहे स्यामहे // 3 // 3 // 15 // क्रियातिपत्तिः स्यत् स्यताम् स्यन् स्यस् स्यतम् स्यत स्यम् स्याव स्याम स्यत स्येताम् स्यन्त स्यथाल् स्येथाम् स्यध्वम् स्ये स्यावहि स्यामहि // 3 // 3 // 16 // त्रोणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि // 3 // 3 // 17 // एकद्विबहुषु // 3 // 3 // 18 // नवाद्यानि शतृक्कसू च परस्मैपदम् // 33 // 19 // पराणि कानानशौ चात्मनेपदम् // 33 // 20 // तत्साप्यानाप्यात्कर्मभावे कृत्यक्तखलाश्च // 3 // 3 // 21 // इङितः कर्तरि // 3 // 3 // 22 // क्रियाव्यतिहारेऽगतिहिंसाशब्दार्थहसो हृवहश्वानन्योन्यार्थे // 33 // 23 // निविशः // 33 // 24 // उपसर्गादस्योहो वा // 3 // 325 // उत्स्वराधुजेरयज्ञतत्पात्रे // 33 // 26 // परिव्यवात्क्रियः // 3 // 3 // 27 // परावेर्जेः // 3 / 3 / 28 // समः क्ष्णोः // 33 // 29 // अपरिकरः // 3 // 3 // 30 // उदश्वरः साप्यात् // 3 // 3 // 31 // समस्तृतीयया // 33 // 32 // क्रीडोऽकूजने // 3 // 3 // 33 // अन्वाङ्परेः // 3 // 3 // 34 // शप उपलम्भने // 3 // 3 // 35 // आशिषि नाथः // 33 // 36 // भुनजोऽत्राणे // 33 // 37 // हृगो गतताच्छील्ये // 3 // 3 // 38 // पूजाचार्यकभृत्युत्क्षेपज्ञानविगणनव्यये नियः // 3 // 3 // 39 // कर्तृस्थामूर्ताप्यात् // 33 // 40 // शदेः शिति // 3 // 3 // 41 // म्रियतेरद्यतन्याशिषि च // 33 // 42 // क्यक्षो नवा // 3 // 3 // 43 // धुझ्योऽद्यतन्याम् // 3 // 3 // 44 // वृद्भ्यः स्यसनोः // 3 // 3 // 45 // कृपः श्वस्तन्याम्

Page #929
हैमपश्चपाठी. [अष्टाध्यायी // 3 // 3 // 46 // क्रमोऽनुपसर्गात् // 3 // 3 // 47 // वृत्तिसर्गतायने // 3 // 3 // 48 // परोपात् // 3 // 3 // 49 // वेः स्वार्थे // 33 // 50 // प्रोपादारम्भे // 33 // 51 // आङो ज्योतिरुद्गमे // 3 // 3 // 52 // दागोऽस्वास्यप्रसारविकासे // 33 // 53 // नुप्रच्छः // 3 // 3 // 54 // गमेः क्षान्तौ // 3 // 3 // 55 // ह्वः स्पर्धे // 3 // 3 // 56 // संनिवेः॥३॥३॥५७॥ उपात् // 33 // 58 // यमः स्वीकारे // 3 / 359 // देवार्चामैत्रीसंगमपथिकर्तृकमन्त्रकरणे स्थः // 3 // 360 // वा लिप्सायाम् // 3 // 3 // 6 // उदोऽनूहे // 33 // 62 // संविप्रावात् // 3 // 3 // 63 // ज्ञीप्सास्थेये // 3 // 3 // 64 // प्रतिज्ञायाम् // 33 // 65 // समो गिरः // 3 // 3 // 66 // अवात् // 3 // 3 // 67 // निह्नवे ज्ञः // 3 / 3 / 68 // संप्रतेरस्मृतौ // 3 // 3 // 69 // अननोः सनः // 3 // 370 // ध्रुवोऽनाप्रतेः // 3 // 371 // स्मृशः // 3 // 3 // 72 // शको जिज्ञासायाम् // 3 // 3 // 73 // प्राग्वत् // 3 / 3 / 74 // आमः कृगः // 3 // 375 // गन्धनावक्षेपसेवासाहसप्रतियत्नप्रकथनोपयोगे // 3 // 376 // अधेः प्रसहने // 3377 // दीप्तिज्ञानयत्नविमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे वदः // 3 // 3 // 78 // व्यक्तवाचां सहोक्तौ // 3 // 3 // 79 // विवादे वा // 3 // 380 // अनोः कर्मण्यसति // 33 // 81 // ज्ञः॥३।३।८२॥ उपात् स्थः // 3 / 3 / 83 // सभो गमृच्छिप्रच्छिश्रुवित्स्वरत्यर्तिदृशः // 3 // 3 // 84 // वेः कृगः शब्दे चानाशे // 3 // 3 // 85 // आङो यमहनः स्वेऽङ्गे च // 3 // 3 // 86 // व्युदस्तपः // 3 / 3 / 87 // अणिकर्मणिकर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ // 3 // 3 // 88 // प्रलम्भे गृधिवञ्चेः // 3 / 3 / 89 // लीङ्लिनोऽर्चाभिभवे चाचाकर्तर्यपि // 3 // 90 // स्मिङः प्रयोक्तुः स्वार्थे // 3 / 3 / 91 // बिभेतेीष् च // 3 // 392 // मिथ्याकृगोऽभ्यासे // 3 / 3 / 93 // परिमुहायमायसपाधेववसदमादरुचनृतः फलवति // 3 / 3 / 94 // ईगितः // 3 / 3 / 95 // शोऽनुपसर्गात् // 3 / 3 / 96 // वदोऽपात् // 33 // 97 // समुदाङो यमेरग्रन्थे // 3 / 3 / 98 // पदान्तरगम्ये वा // 3 // 3 // 99 // शेषात् परस्मै // 3 / 3 / 100 // परानोः कृगः // 3 / 3 / 101 // प्रत्यभ्यतेः क्षिपः // 33102 // प्राद्वहः // 3 // 3 // 103 // परेम॒षश्च // 3 / 3104 // व्यापरे रमः // 3 / 3 / 105 // वोपात् // 3 / 3 / 106 // अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः // 3 / 3 / 107 // चल्याहारार्थबुधयुधपुद्रुश्रुनशजनः // 3 / 3 / 108 // // इति तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पाद. // ___गुपौ धूपविच्छिपणिपनेरायः // 3 / 4 / 1 // कमेर्णिङ् // 3 / 4 / 2 // ऋतेमयः // 3 // 4 // 3 // अशवि ते वा // 3 // 44 // गुतिजो गर्हाक्षान्तौ सन् // 3 // 45 // कितः संशयप्रतीकारे // 3 // 4 // 6 // शान्दान्मान्वधान्निशानार्जवविचोरवैरूप्ये दीर्घश्चेतः // 3 // 47 // धातोः कण्ड्वादेर्यक् // 3 // 4 // 8 // व्यञ्जनादेकस्वराभृशाभीक्ष्ण्ये यङ् वा // 3 // 49 // अटयर्तिसूत्रिमूत्रिसूच्यशूर्णाः // 3 / 4 / 10 // गत्यर्थात् कुटिले // 3 / 4 / 11 // गृलुपसदचरजपजभदशदहो गये // 3 / 4 / 12 // न गृणाशुभरुचः॥६४॥१३॥ बहुलं लुप् // 3 // 4 // 14 // अचि // 3 / 4 / 15 // नोतः // 3 / 4 / 16 // चुरादिभ्यो णिच् // 3 // 4 // 17 // युजादेर्नवा // 3 // 18 // भूङः प्राप्तौ णिङ् // 3 / 4 / 19 // प्रयोक्तृव्यापारे णिग् // 3 // 4 // 20 // तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः // 3 / 4 / 21 // द्वितीयायाः काम्यः // 3 / 4 / 22 // अमाव्ययात् क्यन् च // 3 // 23 // आधाराञ्चोपमानादाचारे // 3 // 4 // 24 // कर्तुः क्विप् गल्भक्लीबहोडात्तु डिन्त् / 3 / 4 / 25 // क्यङ्॥३॥४॥२६॥ सो वा लुक् च // 3 / 4 / 27 // ओजोऽप्सरसः // 34 // 28 //

Page #930
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. व्यर्थे भृशादेः स्तोः // 3 / 4 / 29 // डाच्लोहितादिभ्यः षित् // 34 // 30 // कष्टकक्षकच्छसत्रगहनाय पापे क्रमणे // 3 // 4 // 31 // रोमन्थाद् व्याप्योदुचर्वणे // 3 / 4 / 32 // फेनोष्मवाष्पधूमादुद्वमने // 3 // 4 // 33 // सुखादेरनुभवे // 3 // 4 // 34 // शब्दादेः कृतौ वा // 3 // 35 // तपसः क्यन् // 34 // 36 // नमोवरिवश्चित्रोऽर्चासेवाश्चर्ये // 3 // 37 // अङ्गानिरसने णि // 3 // 4 // 38 // पुच्छादुत्परिव्यसने // 3 // 4 // 39 // भाण्डात् समाचितौ // 3 // 4 // 40 // चीवरात् परिधार्जने // 3 // 4 // 41 // णिज् बहुलं नाम्नः कृगादिषु // 3 // 4 // 42 // व्रताद् भुजितनिवृत्त्योः // 34 // 43 // सत्यार्थवेदस्याः // 34 // 44 // श्वेताश्वाश्वतरगालोडिताबरकस्याश्वतरेतकलुक् // ३॥४५॥धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम् // 3 // 4 // 46 // दयायास्कासः // 3 // 4 // 47 // गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णाः // 34 // 48 // जाग्रुषसमिन्धेर्नवा // 3 // 4 // 49 // भीह्रोभृहोस्तिव्वत् // 34 // 50 // वेत्तेः कित् // 3 // 4 // 51 // पञ्चम्याः कृम् // 3 // 4 // 52 // सिजद्यतन्याम् // 3 // 4 // 53 // स्पृशमृशकृशत. पडपो वा // 34 // 54 // हशिटो नाम्युपान्त्यादहशोऽनिटः सक् // 34 // 55 // श्लिषः // 3 // 4 // 56 // नासत्वाश्लेषे / / 3 / 4.57 // णिश्रिद्रुनुकमः कर्तरि ङः // 3 / 4 / 58 // धेश्वेर्वा // 2459 // शास्त्यसूवक्तिख्यातेरङ् // 34 // 60 // सत्यतैर्वा // 3 // 4 // 61 // ह्वालिपसिचः // 34/62 // वात्मने // 4 // 63 // लदित्धुतादिपुष्यादेः परस्मै // 3 // 4 // 64 // ऋदिक्विस्तम्भूस्तुम्भूम्रचूम्लुचूग्रुचूग्लुचूग्लुञ्चूज्रो वा // 34 // 65 // त्रिच् ते पदस्तलुक् च // 34 // 66 // दीपजनबुधपूरितायिप्यायो वा // 3 // 4 // 67 // भावकर्मणोः // 3 / 4 / 68 // स्वरग्रहदृश्हन्भ्यः स्यसिजाशोःश्वस्तन्यां मिड् वा // 3 // 469 // क्यः शिति // 2470 // कर्तर्यनद्भ्यः शव // 3 // 47 // दिवादेः श्यः // 3 // 4 // 72 // भ्रासभ्लासभ्रमकमक्लमत्रसित्रुटिलषियसिसंयसेर्वा // 3 / 4 / 73 / / कुषिरओाप्ये वा परस्मै च // 34/74 // स्वादेः श्नुः // 4/75 // वाक्षः // 3 / 4 / 76 // तक्षः स्वार्थे वा // 3 / 4 / 77 // स्तम्भूस्तम्भूस्कम्भूस्कुम्भूस्कोः श्नां च // 3 / 478 // यादेः // 3 // 4 // 79 // व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः // 3 / 4 / 80 // तुदादेः शः // 3 / 4 / 81 // रुधां स्वराच्छ्नो नलुक्च // 3 / 4 / 82 // कृतनादेरुः // 3483 // सृजः श्राद्ध ञिक्यात्मने तथा // 3 / 4 / 84 // तपेस्तपःकर्मकात् // 3 / 4 / 85 // एकधातौ कर्म क्रिययैकाकर्मक्रिये // 3 / 4 / 86 // पचिदुहेः // 34 // 87 // न कर्मणा अिच् // 3 / 488 // रुधः // 3 // 4/89 // स्वरदुहो वा // 3 / 49 तपः कत्रनुतापे च // 3 / 4 / 91 // णिस्नुयात्मनेपदाकर्मकात् // 3492 // भूषार्थसन्किरादिभ्यश्च निक्यौ // 3 / 4 / 93 // करणक्रियया क्वचित् // 3 / 4 / 94 // // इति तृतीयोऽध्यायः // द्विर्धातुः परोक्षाङे प्राक्तु स्वरे स्वरविधेः // 4 // 11 // आद्योंश एकस्वरः // 4 // 12 // सन्यङश्च // 4 // 1 // 3 // स्वरादेर्द्वितीयः // 4 // 4 // न वदनं संयोगादिः // 4 // 15 // अयि रः // 4 // 26 // नाम्नो द्वितीयाद यथेष्टम् // 4 // 17 // अन्यस्य // 48 // कण्डवादेस्तृतीयः // 4 // 19 // पुनरेकेषाम् // 4 // 10 // यिः सन्वेjः // 41 // 11 // हवः शिति // 41 // 12 // चराचरचलाचलपतापतवदावदघनाघनपाटूपटं वा // 4 // 1 // 13 // चिक्लिदचनसम् // 4 / 1 / 14 // दाश्वत्साह्वन्मीदवत् // 4 // 115 // ज्ञप्यापो झीपीए न च

Page #931
918 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी द्विः सि सनि // 41 // 16 // ऋध ईत् // 4 // // 17 // दम्भो धिप् धीप् // 4 // 1 // 18 // अव्याप्यस्य मुचेग्विा // 4 / 1 / 19 // मिमीमादामित् स्वरस्य // 4 / 1 / 20 // रभलभशकपतपदामिः // 4 / 1 / 21 // राधेर्वधे // 41 // 22 // अवित्परोक्षासेट्थवोरेः // 41 // 23 // अनादेशादेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः॥४।१।२४॥ तृत्रपफलभजाम् // 4 // 1 // 25 // भ्रमवमत्रसफणस्यमस्वनराजभ्राजधासभ्लासो वा // 41 // 26 // श्रन्थग्रन्थो नलुक् च // 4 // 27 // दम्भः // 4 // 28 // थे वा // 4 // 1 // 29 // न शसददवादिगुणिनः // 41 // 30 // हौ दः // 41 // 31 // देर्दिगिः परोक्षायाम् // 41 // 32 // * पिबः पीप्य् // 4 // 1 // 33 // अङे हिहनो हो घः पूर्वात् // 4 // 1 // 34 // जेर्गिः सन्परोक्षयोः // 41 // 35 // चेः किर्वा // 4 // 1 // 36 // पूर्वस्यास्वे स्वरे योरियुत् // 41 // 37 // ऋतोऽत् // 4 // 1 // 38 // ह्रस्वः // 4 // 1 // 39 // गहोर्जः // 41 // 40 // द्युतेरिः // 41 // 41 // द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी // 4 // 1 // 42 // तिर्वा ष्ठिवः // 4 // 1 // 43 // व्यञ्जनस्यानादेर्लुक् // 4 // 1 // 44 // अघोषे शिटः // 4 // 45 // कङश्चञ् // 41 // 46 // न कवतेयङः // 41 // 47 // आगुणावन्यादेः // 4 // 1 // 48 // न हाको लुपि // 41 // 49 // वश्चस्रंसध्वंसभ्रंशकसपतपदस्कन्दोऽन्तो नीः // 4 // 1 // 50 // मुरतोऽनुनासिकस्य // 4 // 1 // 51 // जपजभदहदशभञ्जपशः // 4 // 1 // 52 // चरफलाम् // 4 // 1 // 53 // ति चोपान्त्यातोऽनोदुः // 4 // 1 // 54 // क्रमतां रीः // 4 // 1 // 55 // रिरौ च लुपि // 41 // 56 // निजां शित्येत् // 41 // 57 // पृभृमोहाङामिः // 41 // 58 // सन्यस्य // 41 // 59 // ओर्जान्तस्थापवर्गेऽवणे // 4 / 1 / 60 // श्रुत्रगुप्लुच्योर्वा // 41 // 61 // स्वपो जावुः // 4 / 1 / 62 // असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे // 4 // 1 // 63 // लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः // 4 // 1 // 64 // स्मृदृत्वरप्रथम्रदस्तृस्पशेरः // 4 // 1 // 65 // बा वेष्टचेष्टः // 4 // 1 // 66 // ईच्च गणः // 4 / 1167 // अस्यादेराः परोक्षायाम् // 4 // 68 // अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौसंयोगस्य // 4 // 1 // 69 // भूस्वपोरदुतौ // 4 // 170 // ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथेरिः॥४॥१७१ // यजादिवशवचः सस्वरान्तस्था य्वृत् // 41 // 72 // न वयो य // 4 // 1 // 73 // वेरयः // 4 / 1 / 74 // अविति वा // 4|1175 // ज्यश्च यपि // 4176 // व्यः॥४।१।७७॥ संपरेर्वा // 4|1178 // यजादिवचेः किति // 41 // 79 // स्वपेर्यङे च // 4 // 180 // ज्याव्यधः क्ङिति // 4 / 1 / 81 // व्यचोऽनसि // 4 / 1 / 82 // वशेरयङि // 4 // 183 // ग्रहवश्चभ्रस्जप्रच्छः // 4 / 1 / 84 // व्येस्यमोर्यङि // 4 / 1 / 85 // चायः की // 4 // 1 // 86 // द्वित्वे ह्वः॥४॥१८७॥ णौ ङसनि // 4|1188 // श्वेर्वा // 4 / 1 / 89 // वा परोक्षायङि // 4190 // प्यायः पीः // 4 / 191 // क्तयोरनुपसर्गस्य // 4 / 1 / 92 // आङोऽन्धूधसोः // 4|1193 // स्फायः स्फी वा // 4 / 1 / 94 // प्रसमः स्त्यः स्तीः // 4 // 1295 // प्रात्तश्च मो वा // 4 // 196 // श्यःशीर्द्रवमूर्तिस्पर्श नश्चास्पर्श // 4 // 1197 // प्रतेः // 4.1298 // वाऽभ्यवाभ्याम् // 4 // 1199 // श्रः शृतं हविःक्षीरे // 4 / 1 / 100 // श्रपेः प्रयोक्त्रैक्यै // 41101 // वृत् सकृत् // 4 / 1 / 102 // दीर्घमवोऽन्त्यम् // 4 / 1 / 103 // स्वरहनगमोः सनि धुटि // 4 / 1 / 104 // तनो वा // 4 / 1 / 105 // क्रमः क्त्वि वा // 4 / 1 / 106 // अहन्पश्चमस्य क्विक्ङिति // 4 / 1 / 107 // अनुनासिके च च्छ्वः शूट // 4 / 1 / 108 // मव्यविधिविज्वरित्वरेरुपान्त्येन // 4 / 1 / 109 // राल्लुक् // 4 / 1 / 110 // क्तेऽनिटश्चजोः कगौ घिति // 4 // 11111 // न्यङ्कद्गमेघादयः

Page #932
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. // 4 / 1 / 112 // न वञ्चेर्गतौ // 1 / 113 // यजेर्यज्ञाङ्गे // 4 // 114 // ध्यण्यावश्यके निप्राधुजः // 4 / 1 / 115 // शक्ये // 4 / 1116 // भुजो भक्ष्ये // 4 / 1 / 117 // त्यज्यप्रवचः // 4 / 1 / 118 // वचोऽशब्दनाम्नि // 4 / 1 / 119 // भुजन्युजं पाणिरोगे // 41 // 120 // वीरुन्न्यग्रोधौ // 4 / 1 / 121 // // इति चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः // आत्संध्यक्षरस्य // 4 // 2 // 1 // न शिति // 2 // व्यस्थव्णवि // 42 // 3 // स्फुरस्फुलोजि ॥४ारा४॥ वाऽपपुरो णमि // 4 // 25 // दीङः सनि वा // 4 // 26 // यबक्ङिति // 27 // मिग्मीगोऽखलचलि // 28 // लोलिनोर्वा // 4 / 2 / 9 // णौ क्रीजीङः // 4 // 2 // 10 // सिद्धयतेरज्ञाने // 4 / 2 / 11 // चिस्फुरोर्नवा // 4 / 2 / 12 // वियः प्रजने // 4 / 2 / 13 // रुहः पः // 4 // 2 // 14 // लियो नोऽन्तःस्नेहद्रवे // 4 / 2 / 15 // लो लः // 4 // 2 // 16 // पातेः // 4 / 2 / 17 // धूम्प्रीगोनः // 4 / 2 / 18 // वो विधूनने जः // 4 // 2 // 19 // पाशाच्छासावेव्याह्वो यः // 4 // 2 // 20 // अर्तिहीव्लीरीक्नूयिक्ष्माय्यातां पुः // 4 / 2 / 21 // स्फाय स्फाव् // 4 // 2 // 22 // शदिरगतौ शात् // 4 / 2 / 23 // घटादेर्हस्वो दीर्घस्तु वा त्रिणम्परे // 4 // 2 // 24 // कगेवनूजनैजष्तसूरञ्जः // 4 // 2 // 25 // अमोऽकम्यमिचमः // 4 / 2 / 26 // पर्यपात् स्खदः // 4 // 2 // 27 // शमोऽदर्शने // 4 // 2 / 28 // यमोऽपरिवेषणे णिचि च // 4 / 2 / 29 // मारणतोषणनिशाने शश्च // 4 // 2 // 30 // चहणः शाठये // 4 // 2 // 31 // ज्वलबलमलग्लास्नावनूवमनमोऽनुपसर्गस्य वा // 4 / 2 / 32 // छदेरिस्मन्त्रीको // 4 // 2 // 33 // एकोपसर्गस्य च घेः // 4 // 2 // 34 // उपान्त्यस्यासमानलोपिशास्वृदितो डे // 42 // 35 // भ्रासभासभाषदीपपीडजीवमीलकणरणवणभणश्रणहेठलुठलुपलपां नवा // 4 // 2 // 36 // ऋवर्णस्य // 4 // 2 // 37 // जिघतेरिः // 4 // 2 // 38 // तिष्ठतेः // 4 // 2 // 39 // ऊदुषो णौ // 4 / 2 / 40 // चित्ते का // 4 // 2 // 41 // गोहः स्वरे // 4 // 2 // 42 // भुवो वः परोक्षाद्यतन्योः // 4 / 2 / 43 // गमहनजनखनघसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक् // 4 / 2 / 44 // नो व्यञ्जनस्यानुदितः // 4 // 2 // 45 // अञ्चोऽनचार्याम् // 4 // 2 // 46 // लङ्गिकम्प्योरुपतापाङ्गविकृत्योः // 4 // 2 // 47 // भजेऔं वा // 4 / 2 / 48 // दंशसञ्जः शवि // 4 / 2 / 49 // अविनोश्च रञ्जः // 4 / 2 / 50 // णौ मृगरमणे // 4 // 2 // 51 // घञि भावकरणे // // 2 // 52 // स्यदो जवे // 4 // 2 / 53 // दशनावोदैधौद्मप्रस्थश्रथहिमश्रथम् // 4 // 2 // 54 // यमिरमिनमिगमिहनिमनिवनतितनादेधुटि क्डिति // 4 // 2 // 55 // यपि // 4 // 2 // 56 // वामः // 4 / 2 / 57 // गमां कौ // 4 / 2 / 58 // न तिकि दीर्घश्च // 4 / 2 / 59 // आः खनिसनिजनः // 4 / 2 / 60 // सनि // 4 / 2 / 61 // ये नवा // 4 / 2 / 62 // तनः क्ये // 4 // 2 / 63 // तौ सनस्तिकि // 4 / 2 / 64 // वन्यापञ्चमस्य // 4 // 2 // 65 // अपाच्चायश्चिः क्तौ // 4 // 2 // 66 // ह्लादो हृद् क्तयोश्च // 4267 // ऋल्ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः // 4 / 2 / 68 // रदादमूर्छमदः क्तयोर्दस्य च // 4 / 269 // सूयत्यद्योदितः // 4 // 2 / 70 // व्यञ्जनान्तस्थातोऽख्याध्यः // 4 / 2 / 71 // पूदिव्यञ्चे. शाङ्तानपादाने // 4 // 2 // 72 // सेसे कर्मकर्तरि // 42 // 73 // क्षेः क्षी चाध्यार्थे // 4 // 274 // वाक्रोशः दैन्ये // 4 // 275 // ऋहीघ्राध्रात्रोन्दनुदविन्तेर्वा // 4 // 76 // दुगोरू

Page #933
920 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी च // 4277 // शुषिपचो मकधम् // 4 / 278 // निर्वाणमवाते // 4 // 2 // 79 // अनुपसर्गाः क्षोबोल्लाघकृशफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लाः // 4 / 2 / 80 // भित्तं शकलम् // 4 / 2 / 81 // वित्तं धनप्रतीतम् // 4 / 2 / 82 // हुधुटो हेर्घिः 4 / 2 / 83 // शासस्हनः शाध्येधिजहि // 4 / 2 / 84 // अतः प्रत्ययाल्लुक् // 4 / 2 / 85 // असंयोगादोः // 4 // 2 // 86 // वम्यविति वा // 4aa287 // कृगो यि च // 4 / 2 / 88 // अतः शित्युत् // 4 // 2 // 89 // नास्त्योर्लुक् // 4 // 2 / 90 // वा द्विषातोऽनः पुस् // 4 / 2 / 21 // सिज्विदोऽभुवः // 4 / 2 / 92 // उद्युक्तजक्षपञ्चतः॥४ा२।९३॥ अन्तो नो लुक्॥४।२।९४॥ शौ वा // 4 / 2 / 95 // नश्चातः॥४।२।९६॥ एषामीर्व्यञ्जनेऽदः // 4aa / 97 // इदरिद्रः / / 4 / 2 / 98 // भियो न वा // 4 / 2 / 99 // हाकः॥४।२।१००॥ आ च हौ // 4 / 2 / 101 // यि लुक् // 4 // 2 / 102 // ओतः श्ये // 4 / 2 / 103 // जा ज्ञाजनोऽत्यादौ // 4 / 2 / 104 // प्वादेह्रस्वः // 4 / 2 / 105 // गमिषद्यमश्छः // 4 / 2 / 106 // वेगे सर्तेर्धाव // 4 / 2 / 107 // श्रौतिकबुधिवुपाघ्राध्मास्थाम्नादाम्दृश्रर्तिशदसदः शृकृधिपिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्छशीयसीदम् // 4 / 2 / 108 // क्रमो दीर्घः परस्मै // 4 / 2 / 109 // ष्ठिवूक्लम्वाचमः // 4 / 2 / 110 // शम्सप्तकस्य श्ये // 4 / 2 / 111 // ष्ठिन्सिवोऽनटि वा // 4 / 2 / 112 // मव्यस्याः // 4 / 2 / 113 // अनतोऽन्तोऽदात्मने // 4 / 2 / 114 // शीङो रत् // 4 // 2 // 115 // वेत्तेनवा // 4 / 2 / 116 // तिवां णवः परस्मै // 4 / 2 / 117 // ब्रूगः पञ्चानां पश्चाहश्च // 4 / 2 / 118 // आशिषि तुह्योस्तातङ् // 4 / 2 / 119 // आतो व औः // 4 / 2 / 120 // आतामाते आथामाथे आदिः // 4 / 2 / 121 // यः सप्तम्याः // 4 / 2 / 122 // याम्युसोरियमियुसौ // 4 / 2 / 123 // // इति चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः // नामिनो गुणोऽविङति // 4 // 31 // उश्नोः // 4 // 32 // पुस्पौ // 4 // 3 // 3 // लघोरुपान्त्यस्य // 4 // 3 // 4 // मिदः श्ये // 4 // 3 // 5 // जागुः किति // 4 // 3 // 6 // ऋवर्णदृशोऽङि // 4 // 37 // स्कृच्छ्तोऽकि परोक्षायाम् // 4 // 38 // संयोगादर्तेः // 4 // 39 // क्ययङाशीर्ये // 4 // 3 // 10 // न वृद्धिश्चाविति क्ङिल्लोपे // 4 // 3 // 11 // भबतेः सिज्लुपि // 4 // 3 // 12 // सूतेः पञ्चम्याम् // 4 // 3 // 13 // उद्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे // 4 // 3 // 14 // ह्विणोरप्विति व्यौ // 4 // 3 // 15 // इको वा // 4 // 3 // 16 // कुटादेर्डिद्वदणित् // 4 // 3 // 17 // विजेरिट // 4 / 3 / 18 // वोः // 4 // 3 // 19 // शिदवित् // 4 // 3 // 20 // इन्ध्यसंयोगात्परोक्षा किद्वत् // 4 // 3 // 21 // स्वञ्जनवा // 4 // 3 // 22 // जनशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा // 4 // 3 // 23 // ऋत्तुषमृषकृशवश्चलुचथफः सेट् // 4 // 3 // 24 // वौ व्यञ्जनादेः सन् चायवः // 4 // 3 // 25 // उति शवाहद्भ्यः क्तौ भावारंभे // 4 / 3 / 26 / / न डीशीपघृषिक्ष्विदिस्विदिमिदः // 4 / 3 / 27 // मृषः क्षान्तौ // 4 / 3 / 28 // क्त्वा // 4 // 3 // 29 // स्कन्दस्यन्दः // 4 // 3 // 30 // क्षुधक्लिशकुषगुधमृडमृदवदवसः // 4 // 3 // 31 // रुदविदमुषग्रहस्वपप्रच्छः सन् च // 4 // 3 // 32 // नामिनोऽनिट् // 4 // 3 // 33 // उपान्त्ये // 4 // 3 // 34 // सिजाशिषावात्मने // 4 // 3 // 35 // ऋवर्णात् // 4 // 3 // 36 // गमो वा // 43 // 37 // हनः सिच् // 4 // 3 // 38 // यमः सूचने // 4 // 3 // 39 // वा स्वीकृतौ // 4 // 3 // 40 // इश्वस्थादः // 4 // 3 // 41 // मृजोऽस्य वृद्धिः // 4 // 3 // 42 // ऋतः स्वरे वा // 4 // 3 // 43 // सिचि परस्मै

Page #934
सूत्रपाठः ] हैमपश्चपाठी. समानस्याङिति // 4 // 3 // 44 // व्यञ्जनानामनिटि // 4 // 3 // 45 // वोर्गुगः सेटि // 436 // व्यञ्जनादेपान्त्यस्यातः // 4 // 3 // 47 // वदव्रजल्ः // 4 // 3 // 48 // न विजागृशसक्षणहम्येदितः // 4 // 3 // 49 // णिति // 4 // 3 // 50 // नामिनोऽकलिहलेः // 4 // 3 // 51 // जागुर्जिणवि // 4 // 3 // 52 // आतः ऐः कृऔ // 4 // 3 // 53 // न जनवधः // 4 // 3 // 54 // मोऽकमियमिरमिनमिगमिवमाचमः // 4 // 3 // 55 // विश्रमेर्वा // 4 // 3 // 56 // उद्यमोपरमौ // 4 // 3 // 57 // णिद्वान्त्यो णव // 4 // 3 // 58 // उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः // 4 // 3 // 59 // वोः // 4 // 3 // 60 // न दिस्योः // 4 // 3 // 61 // तृहः श्नादीत् // 4 // 3 // 62 // ब्रूतः परादिः // 4 // 3 // 63 // यतुरुस्तोर्बहुलम् // 4 / 3 / 64 // सः सिजस्तेर्दिस्योः // 4 // 3 // 65 // पिबैतिदाभूस्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट् // 4 // 3 // 66 // धेघ्राशाछासो वा // 4 // 3 // 67 // तन्भ्यो वा तथासि न्णोश्च // 4 / 368 // सनस्तत्रा वा // 4 // 3/69 // धुड्ह्रस्वाल्लुगनिटस्तथोः // 4 // 370 // इट ईति // 4 // 3 // 72 // सो धि वा // 4 // 3 // 72 // अस्तेः सि हस्त्वेति // 4 // 3 // 73 // दुहदिहलिहगुहो दन्त्यात्मने वा सकः // 4 / 3 / 74 // स्वरेऽतः // 4 // 37 // दरिद्रोऽद्यतन्यां वा // 4 // 376 // अशित्यस्सनणकच्णकानटि // 4 // 377 // व्यञ्जनाद्देः सश्च दः // 4 // 378 // सेः रद्धां च रुर्वा // 4 // 3 // 79 // योऽशिति // 4 / 3 / 80 // क्यो वा // 4 / 3 / 81 // अतः // 4 // 382 // णेरनिटि // 4 // 383 // सेटक्तयोः // 4 // 384 // आमन्ताल्वाय्वेत्नावय // 4 // 3185 // लघोपि // 4 // 3 // 86 // वाप्नोः // 4 // 3 // 87 // मेङो वा मित् // 4 // 3 / 88 // क्षेः क्षी // 4 // 3 / 89 // क्षय्यजय्यौ शक्तौ // 4 // 390 // क्रय्यः क्रयार्थे // 4 // 3 / 91 // सस्तः सि // 4 // 392 // दीय दीङः क्ङिति स्वरे // 4 // 393 // इडेत्पुसि चातो लुक् // 4 // 394 // संयोगादेर्वाशिष्येः // 4 // 395 // गापास्थासादामाहाकः // 4 // 396 // इर्व्यञ्जनेऽयपि // 4 // 397 // घ्राध्मोर्यङि // 4/3198 // हनोनी वधे // 4 / 3 / 99 // णिति घात् // 4 // 3 // 10 // ञिणवि घन् // 4 / 3 / 101 // नशेर्नेश्वाङि // 4 / 3 / 102 // श्वयत्यस्वचपतः श्वास्थवोचपप्तम् // 4 // 3 // 103 // शीङ एः शिति // 4 // 3 / 104 // क्ङिति यि शय् // 4 // 3 / 105 // उपसर्गादूहो ह्रस्वः // 4 / 3 / 106 // आशिषीणः // 4 / 3 / 107 // दीर्घनिच्चयङ्यक्येषु च // 4 / 3 / 108 // ऋतो रोः // 4 / 3 / 102 // रिः शक्याशीर्ये // 4 / 3 / 110 // ईप्रच्वाववर्णस्यानव्ययस्य // 4 // 3 // 111 // क्यनि // 4 / 3 / 112 // क्षुत्तृड्गर्धेऽशनायोदन्यधनायम् // 4 // 3 // 113 // वृषाश्वान्मैथुने स्सोऽन्तः // 4 / 3 / 114 // अस् च लौल्ये // 4 / 3 / 115 // // इति चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः // ___अस्तिब्रुवोर्भूवचावशिति // 4|4|1 // अघञ्क्य बलच्यजेर्वी // 44 // 2 // त्रने वा // 44 // 3 // चक्षो वाचि क्शांग ख्यांग // 44 // न वा परोक्षायाम् // 4 // 45 // भृजो भ— // 446 // प्रात् दागस्त आरंभे क्ते // 4 // 47 // निविस्वन्ववात् // 4 // 48 // स्वरादुपसर्गात् दस्ति कित्यधः // 4 // 49 // दत् // 4 / 4 / 10 // दोसोमास्थ इः // 4|4|11 // छाशोर्वा // 4|4|12 // शो व्रते // 4 / 13 // हाको हिः क्त्वि // 4 / 4 / 14 // धागः // 4 // 15 // यपि चादो जग्ध् // 4 // 4 // 16 // घस्ल सनद्यतनीघत्रचलि // 4|4|17 // परोक्षायां नवा // 4 / 4 / 18 // वेर्वय् // 4 / 4 / 19 // ऋः शृदृप्रः // 4 // 4 // 20 // हनो वध आशिष्यौ // 4 // 21 // अद्यतन्यां वा त्वात्मने // 44 // 22 // इणिकोईः // २३॥णावशाने गमुः // 44 // 24 // 116

Page #935
922 हैमपञ्चपाठी. [अष्टाध्यायी सनीङश्च // 44 // 25 // गाः परोक्षायाम् // 44 // 26 // णौ सन्डे वा // 4 // 2 // 27 // वाऽद्यतनीक्रियातिपत्त्योर्गीङ् // 4 // 4 // 28 // अड्धातोरादिस्तिन्यां चामाङा // 4 / 4 / 29 // एत्यस्तेर्वृद्धिः // 4 // 4 // 30 // स्वरादेस्तासु // 4 // 4 // 31 // स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट // 4 // 4 // 32 // तेर्ग्रहादिभ्यः // 44 // 33 // गृलो परोक्षायां दीर्घः // 44 // 34 // वृतो नवाऽनाशी:सिच्परस्मै // 4 // 4 // 35 // इद् सिजाशिषोरात्मने // 4 // 4 // 36 // संयोगादृतः // 44 // 37 // धूगौदितः // 44 // 38 // निष्कुषः // 4 // 4 // 39 // क्तयोः // 44 // 40 // जृव्रश्चः क्त्वः // 14 // 41 // ऊदितो वा // 4|4|42 // क्षुधवसस्तेषाम् // 4|4|43 // लुभ्यञ्चेर्विमोहाचें // 4444 // पूक्लिशिभ्यो न वा ॥४ाधा४५॥ सहलुभेच्छरुषरिषस्तादेः // 4 / 4 / 46 // इवृधभ्रस्जदम्भश्रियूर्णभरज्ञपिसनितनिपतिवृद्दरिद्रः सनः // 4 // 4 // 47 // ऋमिपूङञ्जशौकगृदृधृप्रच्छः // 44 // 48 // हनृतः स्यस्य // 4 // 4 // 49 // कृततनृतछूदतृदोऽसिचः सादेर्वा // 44 // 50 // गमोऽनात्मने // 4 // 4 // 51 // स्नोः // 4 // 4 // 52 // क्रमः // 44 // 53 // तुः // 4454 // न वृद्भयः // 44 // 55 // एकस्वरादनुस्वारेतः // 44 // 56 // ऋवर्णश्यूटुंगः कितः // 4 / 4 / 57 // उवर्णात् // 3458 // ग्रहगुहश्च सनः // 4 / 4 / 59 // स्वार्थे // 44 // 60 // डीयः प्रव्यै दितः क्तयोः॥४४॥६॥ वेटोऽपतः॥४॥२॥ संनिवेरर्दः // 4 // 463 // अविदूरेऽमेः // 4 // 4 // 64 // वर्तेर्वृत्तं ग्रन्थे // 44 // 65 // धृषशसः प्रगल्भे // 66 // कषः कृच्छ्रगहने // 44 // 67 // घुषेरविशब्दने // 4 / 4 / 68 // बलिस्थूले दृढः // 4 // 69 // क्षुब्धविरिब्धस्वान्तध्वान्तलग्नम्लिष्टफाण्टबाढपरिवृद्ध मन्थस्वरमनस्तमासक्तास्पष्टानायासभृशप्रभौ // 4470 // आदितः // 4 / 4 / 71 // नवा भावारंभे // 4472 // शकः कर्मणि // 47 // णौ दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टछन्नज्ञप्तम् // 4474 // श्वसजपवमरुषज्वरसंघुषास्वनामः // 4 // 475 // हृषेः केशलोमविस्मयप्रतीघाते // 4476 // अपचितः // 4 / 4 / 77 // सृजिशिस्कृस्वरात्वतस्तृजनित्यानिटस्थवः // 4478 // ऋतः // 44 // 79 // ऋवृव्येऽद इट् // 4 / 4 / 80 // स्क्रसृवृभृस्तुश्रुस्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः॥४४८१॥ घसेकस्वरातः क्वसोः॥४४८२॥ गमहनविदलविशदृशो वा // 4 / 4 / 83 // सिचोऽजेः॥४४८४॥ धूग्सुस्तोः परस्मै // 4 / 4 / 85 // यमिरमिनम्यातः सोऽन्तश्च // 486 // ईशीडः सेध्वेस्वध्वमोः॥४।४।८७॥ रुत्पश्चकाच्छिदयः॥४/८८॥ दिस्योरिट् // 4 / 4 / 89 // अदश्चात् // 4 / 4 / 90 // संपरेः कृगः स्सट् // 4491 // उपादभूषासमवायप्रतियत्नविकारवाक्याध्याहारे // 4 // 492 // किरो लवने // 4493 // प्रतेश्च वधे // 4494 // अपात्चतुष्पात्पक्षिशुनि हृष्टान्नाश्रयार्थे // 4 // 4 / 95 // वौ विष्किरो वा // 4496 // प्रात्तुम्पतेर्गवि // 4|497 // उदितः स्वरान्नोऽन्तः // 4 / 498 // मुचादितफहफगुफशुभोम्भः शे // 4 / 4 / 99 // जभः स्वरे // 4|4|100 // रध इटि तु परोक्षायामेव // 4 / 4 / 101 // रभोऽपरोक्षाशवि // 4|4|102 // लभः ॥४।४।१०३॥आङो यि // 4|4|104 // उपात् स्तुतौ // 4|4|105 // त्रिख्णमोर्वा // 4|4|106 // उपसर्गात् खल्योश्च // 4|4|107 // सुदुर्थ्यः // 4 / 4 / 108 // न शो धुटि // 109 // मस्जेः सः // 4|4|110 // अः सृजिदृशोऽकिति // 4|4|111 // स्पृशादिसृपो वा // 4|4112 // हस्पस्य तः पित्कृति // 4|4|113 // अतो म आने // 4|4|114 // आसीनः // 4|4|115 //

Page #936
सूत्रपाठ; ] हैमपञ्चपाठी. 923 ऋतां क्ङितीर् // 4 / 4 / 116 // ओष्ठयादुर् // 4 / 4 / 117 // इसासः शासोऽव्यञ्जने // 4|4|118 // क्वौ // 4|4|119 // आङः // 4 / 4 / 120 // य्वोः प्वव्यञ्जने लुक् // 4 / 4 / 121 // कृतः कीर्तिः // 4122 // // इति चतुर्थोऽध्यायः॥ आ तुमोऽत्यादिः कृत् // 5 // 2 // 1 // बहुलम् // 5 // 12 // कर्तरि // 5 // 1 // 3 // व्याप्ये घुरकेलिमकृष्टपच्यम् // 5 // 1 // 4 // संगतेऽजर्यम् // 5 // 1 // 5 // रुच्याव्यथ्यवास्तव्यम् // 5 // 1 // 6 // भव्यगेयजन्यरम्यापात्याप्लाव्यं न वा // 5 // 17 // प्रवचनीयादयः // 5 // 1 // 8 // श्लिष्शीस्थासवसजनरुहजृभजेः क्तः // 5 / 109 // आरंभे // 5 / 1 / 10 // यकर्मकपिबभुजेः // 5 / 1 / 11 // अद्यर्थाच्चाधारे // 5 // 1 // 12 // क्त्वातुमम् भावे // 5 // 1 // 13 // भीमादयोऽपादाने // 5 / 1 / 14 // संप्रदानाच्चान्यत्रोणादयः // 5 // 1 // 15 // असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः प्राक्तेः // 5 / 116 // ऋवर्णव्यञ्जनाद् घ्यण् // 5 // 1 // 17 // पाणिसमवाभ्यां सृजः // 5 // 1 // 18 // उवर्णादावश्यके // 5 // 1 // 19 // आसुयुवपिरपिलपित्रपिडिपिदभिचम्याचमः // 5 / 1 / 20 // वाधारेऽमावस्या // 5 / 1 / 21 // संचाय्यकुण्डपाय्यराजसूयं क्रतौ // 5 // 1 // 22 // प्रणाय्यो निष्कामासंमते // 5 / 1 / 23 // धाय्यापाय्यसान्नाय्यनिकाय्यमृग्मानहविर्निवासे // 5 // 1 // 24 // परिचाय्योपचाय्यानाय्यसमूह्यचित्यमग्नौ // 5 // 1 // 25 // याज्या दानर्चि // 5 / 1 / 26 // तव्यानीयौ // 5 // 1 // 27 // य एच्चातः // 5 // 1 // 28 // शकितकिचतियतिशसिसहियजिभजिपवर्गात् // 5 // 1 // 29 // यममदगदोऽनुपसर्गात् // 5 // 1 // 30 // चरेराङस्त्वगुरौ // 5 // 1 // 31 // वोपसर्यावधपण्यमुपेयर्तुमतीगहविक्रेये // 5 // // 32 // स्वामिवैश्येऽर्यः // 5 // 1 // 33 // वा करणे // 5 // 1 // 34 // नाम्नो वदः क्यच // 5 // 1 // 35 // हत्याभूयं भावे // 5 // 1 // 36 // अग्निचित्या // 5 // 1 // 37 // खे मृषोघे // 5 // 1 // 38 // कुप्यभिद्योद्ध्यसिध्यतिष्यपुव्ययुग्याज्यसूर्य नाम्नि // 5 // 1 // 39 // दृवृरस्तुजुषेतिशासः // 5 // 1 // 40 // ऋदुपान्त्यादपिवृदृचः // 5 / 1 / 41 // कृवृषिमृजिशंसिगुहिदुहिजपो वा // 5 / 1 / 42 // जिविपून्यो हलिमुञ्जकल्के // 1 / 1 / 43 // पदास्वैरिवाह्यापक्ष्ये ग्रहः // 5 / 1144 // भृगोऽसंज्ञायाम् // 5 // 1 // 45 // समो वा // 5 / 1146 // ते कृत्याः // 5 / 1147 // णकतृचौ // 5 / 1148 // अच् // 5 / 1149 // लिहादिभ्यः // 5 // 1 // 50 // ब्रुवः // 5 / 1 / 51 // नन्दादिभ्योऽनः // 5 // 1 // 52 // ग्रहादिभ्यो णिन् // 5 // 1 // 53 // नाम्युपान्त्यप्रीकृगृशः कः // 5 / 1 / 54 // गेहे ग्रहः // 5 / 1155 // उपसर्गादातो डोऽश्यः // 5 // 1 // 56 // व्याघ्राने प्राणिनसोः // 5 // 1 // 57 // घ्राध्मापाट्धेदृशः शः // 5 / 1158 // साहिसातिवेधुदेजिधारिपारिचेतेरनुपसर्गात् // 5 // 1 // 59 // लिम्पविन्दः // 5 // 1 // 60 // निगवादेर्नाम्नि // 5 // 1 // 61 // वा ज्वलादिदुनोमूग्रहास्रोर्णः // 5 // 1 // 62 // अवहसासंस्रोः॥५॥१॥६३॥ तन्व्यधीश्वसातः॥५॥१॥६४॥ नृत्खवञ्जः शिल्पिन्यकट् // 5 // 1 // 65 // गस्थकः // 5 // 1 // 66 // टनण् // 5 // 1 // 67 // हः कालवीद्योः // 5 / 1 / 68 // पुसृल्योऽकः साधौ // 5 / 1 / 69 // आशिष्यकन् // 5 / 1 / 70 // तिकृतौ नाम्नि // 5 / 1171 // कर्मणोऽण् // 5 / 172 // शोलिकामिभक्ष्याचरीक्षिक्षमा णः // 5 / 1173 // गायोऽनुसर्गाट टक् // 5 / 1 / 74 //

Page #937
924 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी सुराशीधोः पिबः // 5 / 1175 // आतो डोऽह्वावामः // 5 // 1 // 76 // समः ख्यः // 5 // 1177 // दश्चाङः // 5 / 178 // प्राज्ज्ञश्च / / 5 / 1179 // आशिषि हनः // 5 // 1 // 80 // क्लेशादिभ्योऽपात् // 5 / 1 / 81 // कुमारशीर्षाणिन् // 5 / 1182 // अचित्ते टक् // 5 // 1 // 83 // जायापतेश्चिन्हवति // 5 / 1 / 84 // ब्रह्मादिभ्यः // 5 / 1 / 85 // हस्तिबाहुकपाटाच् शक्तौ // 5 // 1 // 86 // नगरादगजे // 5 / 1187 // राजघः॥५॥१८८॥ पाणिघताडघौ शिल्पिनि // 5 // 189 // कुक्ष्यात्मोदराद्भगः खिः // 5 // 1 // 90 // अोऽच् // 5 // 1291 // धनुर्दण्डत्सरुलाङ्गलाङ्कुशर्षियष्टिशक्तितोमरघटाद्ग्रहः॥५॥१॥९२॥ सूत्राद्धारणे // 5 / 1193 // आयुधादिभ्यो धृगोऽदण्डादेः॥५॥११९४॥ हृगो वयोऽनुद्यमे // 5 // 1 // 95 // आङः शीले // 5 // 1 // 26 // दृतिनाथात्पशाविः // 5 // 1 // 97 // रजःफले मलादु ग्रहः // 5 / 1198 // देववातादापः // 5 // 1 // 99 // शकृत्स्तबाद्वत्सवीही कृगः // 5 // 11100 // किंयत्तद्बहोरः // 5 / 1 / 101 // संख्याहर्दिवाविभानिशाप्रभाभाश्चित्रकर्नाद्यन्तानन्तकारबाह्ररुर्धनुर्नान्दोलिपिलिबिबलिभक्तिक्षेत्रजङ्घाक्षपाक्षणदारजनिदोषादिनदिवसाट् टः // 5 / 1 / 102 // हेतुतच्छीलानुकूलेऽशब्दश्लोककलहगाथावैरचाटुसूत्रमन्त्रपदात् // 5 / 1 / 103 // भृतौ कर्मणः // 5 / 1 / 104 // क्षेमप्रियमद्रभद्रात् खाण् // 5 / 1 / 105 / / मेघर्तिभयाभयात् खः।।५।१।१०६॥ प्रियवशाद्वदः॥५॥११०७॥ द्विषं. तपपरंतपौ // 5 / 1 / 108 // परिमाणार्थमितनखा पचः // 5 / 1 / 109 // कूलाभ्रकरीषात् कषः // 5 / 11110 // सर्वात् सहश्च // 5 / 1 / 111 // भृवृजितृतपदमेश्च नाम्नि // 5 / 1 / 112 // धारेर्धर् च // 5 / 1 / 113 // पुरंदरभगंदरौ // 5 / 1 / 114 // वाचंयमो व्रते // 5 // 1 // 115 // मन्याण्णिन् // 5 / 1 / 116 // कर्तुः खश् // 5 // 11117 // एजेः // 5 / 1 / 118 // शुनीस्तनमुञ्जकूलास्यपुष्पाठ्धेः // 5 / 1 / 119 // नाडीघटीखरोमुष्टिनासिकावातामश्च // 5 / 1 / 120 // माणिकरात् // 5 // 11121 // कूलादुगुजोद्वहः // 5 // 1 // 122 // वहाभ्राल्लिहः // 5 // 1 // 123 // बहुविध्वरुस्तिलात्तुदः // 5 / 1 / 124 // ललाटवातशर्धात्तपाजहाकः // 5 / 11125 // असूर्योग्रादृशः // 5 / 1 / 126 // इरंमदः // 5 // 2 // 127 // ननपलितप्रियान्धस्थूलसुभगाढ्यतदन्ताच्च्च्य र्थेऽच्वेर्भुवः खिष्णुखुकञ् // 5 / 1 / 128 // कृगः खनटकरणे // 5 / 1129 // भावे चाशिताद् भुवः खः // 5 / 9 / 130 // नाम्नो गमः खड्डौ च विहायसस्तु विहः // 5 // 1 // 131 // सुगदुर्गमाधारे // 5 / 1 / 132 // निगो देशे // 5 // 1 // 133 // शमो नाम्न्यः // 5 / 1 / 134 // पार्धादिभ्यः शीङः // 5 // 1 // 135 // ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः // 5 / 13136 // आधारात् // 5 / 1 / 137 // चरेष्टः // 5 // 1 // 138 // भिक्षासेनादायात् // 5 / 11139 // पुरोऽग्रतोऽग्रे सत्तः // 5 // 1 // 140 // पूर्वात्कर्तुः // 5 // 1 // 141 // स्थापास्नात्रः कः // 5 / 1 / 142 // शोकापनुदतुन्दपरिमृजस्तम्बेरमकर्णजपं प्रियालसहस्तिसूचके // 5 // 1 // 143 // मूलविभुजादयः // 5 // 11144 // दुहेर्छघः // 5 / 1 / 145 // भजो बिण् / 5 / 1 / 146 // मन् वन क्वनि विच क्वचित् // 5 // 1 // 147 // क्विप् // 5 // 1 // 48 // स्पृशोऽनुदकाद् // 5 / 1 / 149 // अदोऽनन्नात् // 5 // 1 // 15 // क्रव्यात्-क्रव्यादावामपक्वादौ // 511151 // त्यदाद्यन्यसमानादुपमानाद्व्याप्ये दृशष्टक्सको च // 5 // 5 // 152 // कतुर्णिन् // 5 / 1 / 153 // अजातेः शीले // 5 / 1 / 154 // साधौ // 5 / 1 / 155 // ब्रह्मणो वदः // 5 / 1 / 156 // व्रताभीक्ष्ण्ये // 5 // 1 // 157 // करणाद्यजो भूते // 5 // 1 // 158 //

Page #938
925 सूत्रपाठ] हैमपञ्चपाठी. निन्द्ये व्याप्यादिन विक्रियः // 5 / 1 / 159 // हनो णिन् // 5 // 1 // 160 // ब्रह्मभ्रूणवृत्रात् क्विप् // 5 // 1 // 161 // कृगः सुपुण्यपापकर्ममन्त्रपदात् // 5 / 1 / 162 // सोमात्सुगः // 5 // 1 // 163 // अग्नेश्चेः॥५॥१॥१६४॥ कर्मण्यग्न्यर्थे // 5 / 1 / 165 // दृशः क्वनिप् // 5 // 1 // 166 // सहराजभ्या कूग्युधेः // 5 / 1 / 167 // अनोर्जनेर्डः // 5 / 1 / 168 // सप्तम्याः // 5 / 11.69 // अजातेः पञ्चम्याः // 5 // 1 // 170 // क्वचित् // 5 // 1 // 171 // सुयजो ङ्वनि // 5 / 1 / 172 // जृषोऽतः // 5 / 1 / 173 // क्तक्तवतू // 5 // 1 // 174 // // इति पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः // श्रुसदवस्भ्यः परोक्षा वा // 5 // 2 // 1 // तत्र क्वसुकानौ तद्वत् // 5 // 2 // 2 // येयिवदनाश्वदनूचानम् // 5 // 2 // 3 // अद्यतनी // 5 // 24 // विशेषाविवक्षाव्यामिश्रे // 5 // 2 // 5 // रात्रौ वसोऽन्त्ययामाऽस्वप्तर्यद्य // 5 // 2 // 6 // अनद्यतने हस्तनी // 5 // 27 // ख्याते दृश्ये // 5 / 2 / 8 // अयदि स्मृत्यर्थे भविष्यन्ती // 5 / 2 / 9 // वाकाङ्क्षायाम् // 5 // 2 // 10 // कृतास्मरणातिनिह्नवे परोक्षा // 5 // 2 // 11 // परोक्षे // 5 // 2 // 12 // हशश्वद्युगान्तःप्रच्छये शस्तनी च // 5 // 2 // 13 // अविवक्षिते // 5 / 2 / 14 // वाद्यतनी पुरादौ // 5 // 2 // 15 // स्मे च वर्तमाना // 5 // 2 // 16 // ननौ पृष्टोक्तौ सद्वत् // 5 / 2 / 17 // नन्वोर्वा // 5 / 2 / 18 // सति // 5 // 2 // 19 // शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ // 5 // 2 // 20 // तौ माझ्या . क्रोशेषु // 5 / 2 / 21 // वा वेत्तेः क्वसुः // 5 / 2 / 22 // पूङ्यजः शानः // 5 / 2 / 23 // वयःश. क्तिशीले // 5 / 224 // धारीङोऽकृच्छेऽतृश् // 5 / 2 / 25 // सुग्द्विषार्हः सत्रिशत्रुस्तुत्ये // 52 / 26 // तृन् शीलधर्मसाधुषु // 5227 // भ्राज्यलंकृग्निराग्भूसहिरुचिवृतिवृधिचरिप्रजनापत्रप इष्णुः // 5 / 2 / 28 // उदः पचिपतिपदिमदेः // 5 / 2 / 29 // भूजेः ष्णुक् // 52 // 30 // स्थाग्लाम्लापचिपरिमृजिक्षेः स्नुः॥५॥२॥३१॥ त्रसिगृधिधृषिक्षिपः क्नुः // 5 / 2 / 32 // सन्भिक्षाशंसेरुः // 5 // 2 // 33 // विन्द्विच्छू // 5 // 2 // 34 // शृवन्देरारुः // 5 // 2 // 35 // दाधेसिशदसदो रुः // 5 // 2 // 36 // शीशद्धानिद्रातन्द्रादयिपतिगृहिस्पृहे. रालुः // 5 // 2 // 37 // ङौ सासहिवावहिचाचलिपापति // 5 // 2 // 38 // सनिचक्रिदधिजज्ञिनेमि // 5 / 2 / 39 // शृकमगमहनवृषभूस्थ उकण् // 5 / 2 / 40 // लषपतपदः // 5 // 2 // 41 // भूषाक्रोधार्थजुसृगृधिज्वलशुचश्चानः // 5 // 2 // 42 // चलशब्दार्थादकर्मकात् // 5 // 2 // 43 // इङितो व्यञ्जनाद्यन्तात् // 2 // 2 // 44 // न णित्यसूददीपदोक्षः॥५॥२॥४५॥ द्रमक्रमो यङः ॥५॥रा४६॥ यजिजपिदशिवदादूकः // 5 // 2 // 47 // जागुः // 5 / 2 / 48 // शमष्टकात् घिनण् // 5 / 2 / 49 // युजभुजभजत्यजरञ्जद्विषदुषद्रुहृदुहाभ्याहनः // 5 // 2 // 50 // आङः क्रीडमुषः // 5 // 2 // 51 // प्राच्च यमयसः॥५।२।५२॥ मथलपः // 5 / 2 / 53 // वेश्च द्रोः // 5 / 2 / 54 // विपरिप्रात् सर्तः // 5 // 2 // 55 // समः पृचैप्ज्वरेः // 5 // 2 // 56 // संवेः सृजः // 5 / 2 / 57 // संपरिव्यनुप्राद्वदः // 5 / 2 / 58 // वेर्विचकत्थस्रम्भकषकसलसहनः // 5 / 2 / 59 // व्यपा. भेर्लषः // 5 // 2 // 60 // संप्राद्वसात् // 5 // 2 // 6 // समत्यपाभिव्यमेश्वरः // 5 / 2 / 62 // समनुव्यवाद्धः // 5 / 2 / 63 // वेदहः // 5 / 2 / 64 // परेर्देविमुहश्च // 5 / 265 // क्षिपरटः // 5 // 2 // 66 // वादेश्च णकः // 5 / 2 / 67 // निन्दहिंसक्लिशखादविनाशिन्याभाषासूयाऽनेकस्वरात् // 5 / 2 / 68 // उपसर्गात् देवृदेविक्रुशः // 5 / 2 / 69 // वृशिक्षिलुण्टिजल्पिकुट्टा

Page #939
926 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी टाकः // 5 / 270 // प्रात्सृजोरिन् // 5 / 271 // जीण्दृक्षिविधिपरिभूवमाभ्यमाव्यथः // 5 // 2 // 72 // सृघस्यदो मरक् // 5 // 2 // 73 // भलिभासिमिदो घुरः॥५॥२।७४॥ वेत्तिच्छिदभिदः कित् // 5 / 275 // भियो रुरुकलुकम् // 5 / 2 / 76 // सृजीनशष्ट्वरप् // 5 / 277 // गत्वरः // 5 / 2 / 78 // स्स्यजसहिंसदीपकम्पकमनमोरः॥५॥२॥७९॥ तृषिधृषिस्वपो नजिङ् ॥५।२।८०॥स्थेशभासपिसकसो वरः // 5 / 2 / 81 // यायावरः // 5 / 2 / 82 // दिद्युद्ददृज्जगजु. हूवाक्प्राधीश्रीगुस्तूज्वायतस्तुकटप्रूपरिवाभ्राजादयः क्विपः // 5 / 2 / 83 // शंसंस्वयंविप्राद् भुवो दुः॥५।२।८४॥ पुव इत्रो दैवते // 5 / 2 / 85 // ऋषिनाम्नोः करणे // 5 / 2 / 86 // लूधूसूखनचरसहार्तेः // 5 / 2 / 87 // नीदादशसू युयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतपानहस्त्रट // 5 / 2 / 88 // हलक्रोडास्ये पुवः // 5 / 2 / 89 // दंशेस्त्रः // 5 / 2 / 90 // धात्री // 5 / 2 / 91 // शानेच्छार्थिञोच्छील्यादिभ्यः क्तः // 5 / 2 / 92 // उणादयः // 5 / 2 / 93 // // इति पञ्चमस्य द्वितीयः पादः // वय॑ति गम्यादिः // 5 // 3 // 1 // वा हेतुसिद्धौ क्तः॥५॥३२॥ कषोऽनिटः॥५॥३॥३॥ भविष्यन्ती // 5 // 3 / 4 // अनद्यतने श्वस्तनी // 5 // 35 // परिदेवने // 5 // 3 // 6 // पुरायावतोवर्तमाना // 5 // 3 // 7 // कदाकार्नवा॥५॥३८॥ किंवृत्ते लिप्सायाम् // 5 // 3 // 9 // लिप्स्यसिद्धौ // 5 // 3 // 10 // पञ्चम्यर्थहेतौ // 5 / 3 / 11 // सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्तिके // 5 // 3 // 12 // क्रियार्या क्रियार्थायां तुम्णकभविष्यन्ती // 5 / 3 / 13 // कर्मणोऽण् // 5 // 3 // 14 // भाववचनाः // 5 // 3 // 15 // पदरुजविशस्पृशो घञ् // 5 / 3 / 16 // सर्तेः स्थिरव्याधिबलमत्स्ये // 5 // 3 // 17 // भावाकोंः // 5 // 3 // 18 // इङोऽपादाने तु टिद्वा // 5 // 3 // 19 // श्री वायुः वर्णनिवृते // 9 // 3 // 20 // निरभेः पूल्वः // 5 // 3 // 21 // रोरुपसर्गात् // 5 // 3 // 22 // भूयदोऽल् // 5 // 3 // 23 // न्यादो न वा // 5 // 3 // 24 // संनिव्युपाद्यमः // 5 // 3 // 25 // नेर्नदगदपठस्वनक्वणः // 5 // 3 // 26 // वैणे क्वणः // 5 // 3 // 27 // युवर्णवृदृवशरणगमृद्ग्रहः // 5 // 3 // 28 // वर्षादयः क्लीबे // 5 // 3 // 29 // समुदोऽजः पशौ // 5 // 3 // 30 // सृग्लहः प्रजनाक्षे // 5 // 3 // 31 // पणेर्माने // 5 // 3 // 32 // संमदप्रमदौ हर्षे / / 5 / 3 // 33 // हनोऽन्तर्घनान्तर्घणौ देशे // 5 // 3 // 34 // प्रघणप्रघाणौ गृहांशे // 5 // 3 // 35 // निघोद्घसंघोद्घनापघनोपघ्नं निमितप्रशस्तगणात्याधानाङ्गासन्नम् // 5 // 3 // 36 // मूर्तिनिचिताभ्रे घनः // 5 // 3 // 37 // व्ययोद्रोः करणे // 5 // 3 // 38 // स्तम्बाघ्नश्च // 5 // 3 // 39 // परेर्घः॥५॥३॥४०॥ ह्वःसमाह्वयाह्वयौ द्यूतनाम्नोः // 5 // 3 // 41 // न्यभ्युपवेर्वाश्चोत् // 5 // 3 // 42 // आङो युद्धे // 5 // 3 // 43 // आहावो निपानम् // 5 // 3 // 44 // भावेऽनुपसर्गात् // 5 // 3 // 45 // हनो वा वध् च // 5 // 3 // 46 // व्यधजपमद्भयः॥५॥३॥४७॥ नवा कणयमहसस्वनः॥५॥३॥४८॥ आदो रुप्लोः // 5 // 3 // 49 // वर्षविघ्नेऽवाग्रहः / / 5 / 3 // 50 // प्रादश्मितुलासूत्रे // 5 // 3 // 51 // वृगो वस्त्रे // 5 / 3 / 22 / / उदः श्रेः // 5 / 3 / 53 // युपूद्रोर्घञ् // 5 / 3 / 54 // ग्रहः // 5 / 3 / 55 // न्यवाच्छापे // 5 // 3 // 56 // प्राल्लिप्सायाम् // 5 / 3 / 57 // समो मुष्टौ // 5 / 3 / 58 // युदुद्रोः // 5 // 3 // 59 // नियश्चानुपसर्गाचा // 5 // 3 // 60 // वोदः // 5 // 3 // 61 // अवात् // 5 // 3 // 62 // परेवुते // 5 // 3 / 63 // भुवोऽवज्ञाने // 5 / 3 / 64 // यज्ञे ग्रहः // 5 // 3 // 65 // संस्तोः // 5 // 3 // 66 // प्रात्स्तु द्रुस्रोः // 5 / 3 / 67 // अयने स्वः // 5 // 3 // 68 // वेरशब्दे प्रथने // 2 // 3 // 69 // छन्दोनाम्नि // 5 // 3 / 70 // शु श्रोः

Page #940
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. 927 // 5 // 371 // न्युदो ग्रः // 5 // 3 // 72 // किरो धान्ये // 5 // 3 // 73 // नेषुः // 5 / 3 / 74 // इणोऽभ्रषे // 5 / 3 / 75 // परेः क्रमे // 5 / 3 / 76 // व्युपाच्छीङः // 5 // 3 / 77 // हस्तप्राप्ये चेरस्तेये // 5 / 3 / 78 // चितिदेहावासोपसमाधाने कश्चादेः // 5 // 3 // 79 // संघेऽनूध // 5 // 3 / 80 // माने // 5 / 3 / 81 // स्थादिभ्यः कः // 5 // 3 // 82 // ट्वितोऽथुः // 5 // 3 // 83 // वितस्त्रिम तत्कृतम् // 5 // 3 // 84 // यजिस्वपिरक्षियतिप्रच्छो नः // 5 // 3 // 85 // विच्छो नङ् // 5 // 3 // 86 // उपसर्गादः किः // 5 // 3 // 87 // व्याप्यादाधारे // 5 / 3 / 88 // अन्तर्धिः // 5 // 3 // 89 // अभिव्याप्तौ भावेऽनजिन् // 5 // 3 // 90 // स्त्रियां क्तिः // 5 / 391 // वादिभ्यः // 5 // 3 // 92 // समिणासुगः // 5 // 3 // 93 // सातिहेतियूतिजूतिज्ञप्तिकीर्ति // 5 / 3 / 94 // गापापचो भावे // 5 / 3 / 95 // स्थो वा // 5 // 3 // 96 // आस्यटिव्रज्यजाक्यप् // 5 / 3 / 97 // भृगो नाम्नि // 5 / 3 / 98 // समजनिपनिषदशीसुग्विदिचरिमनीणः // 5 / 3 / 99 // कृगः श च वा // 5 // 3 // 100 // मृगयेच्छायामातृष्णाकृपाभाश्रद्धाऽन्तर्द्धा // 5 / 3 / 101 // परेः सृचरेर्यः // 5 / 3 / 102 // वाटाट्यात् // 5 / 3 / 103 // जागुरश्च // 5 / 3 / 104 // शंसिप्रत्ययात् // 5 // 3 // 105 // क्वेटो गुरोर्व्यञ्जनात् // 5 // 3 // 106 // षितो. ऽङ् // 5 / 3 / 107 // भिदादयः // 5 / 3 / 108 // भीषिभूषिचिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चिस्पृहितोलिदोलिभ्यः // 5 // 3 // 109 // उपसर्गादातः // 5 // 3 // 110 // णिवेत्त्यासश्रन्थघट्टवन्देरनः // 53 // 111 // इषोऽनिच्छायाम् // 5 // 3 // 112 // पर्यधेर्वा // 5 // 3 // 113 // क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप // 5 // 3 // 114 // भ्यादिभ्यो वा // 5 / 3 / 115 // व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो अः // 5 / 3 / 116 // नमोऽनिः शापे // 5 / 3 / 117 // ग्लाहाज्यः // 5 / 3 / 118 // प्रश्नाख्याने वेञ् // 5 / 3 / 119 // पर्यायाहणोत्पत्तौ च णकः // 5 / 3 / 120 // नाम्नि पुंसि च // 5 / 3 / 121 // भावे // 5 / 3 / 122 // क्लीबे क्तः॥ 5 / 3 / 123 // अनट् // 5 / 3 / 124 // यत्कर्मस्पर्शात्कघ्रङ्गसुखं ततः // 5 / 3 / 125 // रम्यादिभ्यः कर्तरि // 5 / 3 / 126 // कारणम् // 5 / 3 / 127 // भुजिपत्यादिभ्यः कर्मापादाने // 5 / 3 / 128 // करणादाधारे // 5 // 3129 // पुंनाम्नि घः // 5 / 3 / 130 // गोचरसंचरवहव्रजव्यजखलापणनिगमबकभगकषाकषनिकषम् // 5 // 3 // 131 // व्यञ्जनाद् घञ् // 5 // 3 // 132 // अवात् तृस्तृभ्याम् // 5 // 3 // 133 // न्यायावायाध्यायोद्मावसंहारावहाराधादारजारम् // 5 // 3 / 134 // उदकोऽतोये // 5 // 3 // 135 // आनायो जालम् // 5 / 3 / 136 // खनो डडरेकेकवकं च // 5 / 3 / 137 // इकिश्तिव स्वरूपार्थे // 5 / 3 / 138 // दुःस्वीषतः कृच्छार्थात् खल् // 5 / / 139 // च्व्यर्थे क प्याद्भगः // 5 // 3 // 140 // शासू युधिदृशिधृषिमृषातोऽनः // 5 / 3 / 141 // // इति पञ्चमे तृतीयः पादः // सत्सामीप्ये सद्वद्वा // 5 // 41 // भूतवच्चाशंस्ये वा // 5 // 4 // 2 // क्षिप्राशंसायोभविष्यन्तीसप्तम्यौ // 5 // 4 // 3 // संभावने सिद्धवत् // 5 // 4 // 4 // नानद्यतनः प्रबन्धासत्त्योः // 5 / 4 / 5 // एष्यत्यवधौ देशस्यार्वाग्भागे // 5 // 4 // 6 // कालस्यानहोरात्राणाम् // 5 // 47 // परे वा // 5 // 48 // सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तौ क्रियातिपत्तिः // 5 // 4 // 9 // भूते // 5 // 410 // वोतात् प्राक् // 5 / 4 / 11 // क्षेपेऽपिजात्वोर्वर्तमाना // 5 // 4 // 12 // कथसि

Page #941
928 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी सप्तमी च वा // 5 // 4 // 13 // किंवृत्ते सप्तमीभविष्यन्त्यौ // 5 // 4 // 14 // अश्रद्धाऽमर्षेऽन्यत्रापि // 5 / 4 / 15 // किंकिलास्त्यर्थयोर्भविष्यन्तो // 5 / 4 / 16 // जातुयद्यदायदौ सप्तमी // 5 / 4 / 17 // क्षेपे च यच्चयः // 5 / 4 / 18 // चित्रे // 5 / 4 / 19 // शेषे भविष्यन्त्ययदौ // 5 // 4 // 20 // सप्तम्यताप्योर्बाढे // 5 / 4 / 21 // संभावनेऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ // 5 // 22 // अयदि श्रद्धाधातौ न वा // 5 // 4 // 23 // सतोच्छार्थात् // 5 // 4 // 24 // वय॑ति हेतुफले // 5 / 4 / 25 // कामोक्तावकञ्चिति // 5 // 26 // इच्छार्थे सप्तमीपञ्चम्यौ // 5 // 4 // 27 // विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थने // 5 / 4 / 28 // प्रैषानुज्ञावसरे कृत्यपञ्चम्यौ // 5 / 4 / 29 // सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्तिके // 5 / 4 / 30 // स्मे पञ्चमी // 5 // 4 // 31 // अधीष्टौ // 5 // 4 // 32 // कालवेलासमये तुम् वावसरे // 5 // 4 // 33 // सप्तमी यदि // 5 // 4 // 34 // शक्ताह कत्याच // 54 // 35 // णिन चावश्यकाधमयें // 54 // 36 // अहे तच // 5 // 37 // आशिष्याशीःपञ्चम्यौ // 5 // 4 // 38 // माङयद्यतनी // 5 // 4 // 39 // सस्मे ह्यस्तनी च // 54 // 40 // धातोः संबन्धे प्रत्ययाः // 5 // 4 // 41 // भृशाभीक्ष्ण्ये हिस्वौ यथाविधि तध्वमौ च तद्युष्मदि // 5 // 4 // 42 // प्रचये नवा सामान्यार्थस्य // 5 // 4 // 43 // निषे. धेऽलंखल्वोः क्त्वा // 54 // 44 // परावरे // 54 // 45 // निमील्यादिमेङस्तुल्यकर्तृके // 5 // 4 // 46 // प्राक्काले // 5 // 4 // 47 // ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये // 54 // 48 // पूर्वाग्रेप्रथमे // 5 // 4 // 49 // अन्यथैवंकथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् // 54 // 50 // यथातथादीष्ोत्तरे // 5 // 4 // 51 // शापे व्याप्यात् // 5 // 4 // 52 // स्वाद्वर्थाददीर्घात् // 5 // 4 // 53 // विदृग्भ्यः कात्स्न्य णम् // 5 // 4 // 54 // यावतो विन्दजीवः // 5 / 4 / 55 // चोदरात् पूरेः // 5 / 4 / 56 // वृष्टिमान ऊलुक् चास्य वा // 5 // 4 // 57 // चेलार्थात् कोपेः // 5 / 4 / 58 // गात्रपुरुषात् स्नः // 5 / 4 / 59 // शुष्कचूर्णरूक्षात् पिषस्तस्यैव // 5 // 4 // 60 // कृग्ग्रहोऽकृतजोवात् // 5 / 4 / 61 // निमूलात्कषः / / 5 / 4 / 62 // हनश्च समूलात् // 54 / 63 // करणेभ्यः // 5 // 4 // 64 // स्वस्नेहनार्थात् पुष्पिषः // 5 // 4 // 65 // हस्तार्थाद् ग्रहवर्तिवृतः // 5 // 4 // 66 // बन्धेर्नाम्नि // 54 // 67 // आधारात् // 5 // 4 // 68 // कर्तुर्जीवपुरुषान्नश्वहः // 5 / 4 / 69 // ऊर्ध्वात् पूःशुषः // 5 / 470 // व्याप्याच्चेवात् // 5 / 4 / 71 / / उपात् किरो लवने // 54 // 72 // दंशेस्तृतीयया // 5 // 4 // 73 // हिंसादिकाप्यात् // 5 / 4 / 74 // उपपीडरुधकर्षस्तत्सप्तम्या // 5475 // प्रमाणसमासत्योः // 5 / 476 // पञ्चम्या त्वरायाम् // 5 // 477 // द्वितीयया // 5478 // स्वाङ्गेनाऽध्रुवेण // 5 // 4 // 79 // परिक्लेश्येन // 5 / 4 / 80 // विशपतपदस्कन्दो वीप्साभीक्ष्ण्ये // 5 / 4 / 81 // कालेन तृष्यस्वः क्रियान्तरे // 5 / 4 / 82 // नाम्ना ग्रहादिशः // 5 / 4 / 83 // कृगोऽव्ययेनानिष्टोक्तौ क्त्वाणमौ // 5484 // तिर्यचापवर्गे // 5 / 4 / 85 // स्वागतश्व्य र्थनानाविनाधार्थेन भुवश्च // 5 / 4 / 86 // तूष्णीमा // 5 // 4/87 // आनुलोम्येऽन्वचा // 5 / 4 / 88 // इच्छार्थे कर्मणः सप्तमी // 5 / 4 / 89 // शकषज्ञारभल. भसहार्हग्लाघटास्तिसमर्थार्थ च तुम् // 5 / 4 / 90 // // इति पञ्चमोऽध्यायः॥ तद्धितोऽणादिः // 6 // 1 // 1 // पौत्रादि वृद्धम् // 6 // 12 // वंश्यज्यायोभ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राधस्त्री युवा // 6 // 1 // 3 // सपिण्डे वयःस्थानाधिके जीवद्वा // 6 // 1 // 4 // युववृद्धं

Page #942
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. 929 कुत्सार्चे वा // 15 // संज्ञा दुर्वा // 6 // 6 // त्यदादिः // 617 // वृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः // 6 / 1 / 8 // एदोद् देश एवेयादौ // 19 // प्राग्देशे // 61 / 10 // वाद्यात् // 6 // 11 // गोत्रोत्तरपदात् गोत्रादिवाजिह्वाकात्यहरितकात्यात् // 61 // 12 // प्राग्जिताद ण् // 6 // 1 // 13 // धनादेः पत्युः // 6 // 14 // अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्ययमपत्युत्तरपदाञ्यः // 6 // 115 // बहिषष्टीकण्च // 6 // 1 // 16 // कल्यग्नेरेयण // 3 // 17 // प्रथिव्या आत्र // 18 // उत्सादेर // // 19 // बष्कयादसमासे // 6 // 20 // देवाद्यञ् च // 6 // 1 // 21 // अस्थाम्नः // 6 // 1 // 22 // लोम्नोऽपत्येषु // 6 // 23 // द्विगोरनपत्ये यस्वरादेर्लुबद्विः // 6 // 1 // 24 // प्राग्वतः स्त्रीपुंसान्नञ् स्नञ् // 6 // 1 // 25 // त्वे वा // 6 // 9 // 26 // गोः स्वरे यः // 6 // 27 // उसोऽपत्ये // 1 / 28 // आद्यात् // 6 // 1 // 29 // वृद्धाद्यूनि // 6 // 1 // 30 // अत इञ् // 6 // 1 // 31 // बाह्वादिभ्यो गोत्रे // 6 // 1 // 32 // वर्मणोऽचक्रात् // 6 // 1 // 33 // अजादिभ्यो धेनोः // 6 // 1 // 34 // ब्राह्मणाद्वा // 6 // 1 // 35 // भूयःसंभूयोम्भोमितौजसः स्लुक् च // 6 // 36 // शालङ्क्यौदिषाडिबाड्वलि // 6 // 1 // 37 // व्यासवरुटसुधातृनिषादबिम्बचण्डालादन्तस्य चाक् // 6 // 1 // 38 // पुनर्भूपुत्रदुहितननान्दुरनन्तरेऽञ् // 61 // 39 // परत्रियाः परशुश्चासावयें // 6 // 1 // 40 // बिदादेवृद्धे // 6 // 1 // 41 // गर्गादेर्यञ् // 6 // 1 // 42 // मधुबनोर्ब्राह्मणकौशिके // 61143 // कपिबोधादाङ्गिरसे // 6 // 1 // 44 // वतण्डात् // 6 // 1 // 45 // स्त्रियां लुप् // 6 // 1 // 46 // कुञ्जादे यन्यः // 6247 // स्त्रीबहुष्वायनञ् // 6 // 1 // 48 // अश्वादेः // 6 // 1 // 49 // शपभरद्वाजादात्रेये // 6 // 50 // भर्गात् चैगर्ते // 6 // 1 // 51 // आयाद् भारद्वाजे // 6 // 1 // 52 // नडादिभ्य आयनण् // 61 // 53 // यनिमः // 6154 // हरितादेरञः // 6 // 1 // 55 // कोष्टशलङ्कोलक् च // 6 // 1 // 56 // दर्भकृष्णाग्निशर्मरणशरद्वच्छुनकादाग्रायणब्राह्मणवार्षगण्यवाशिष्ठभार्गववात्स्ये // 157 // जीवन्तपर्वताद्वा // 6 // 1 // 58 // द्रोणाद्वा // 6 / 1 / 59 // शिवादेरण // 6 // 1 // 60 // ऋषिवृष्ण्यन्धककुरुभ्यः // 6161 // कन्यात्रिवेण्याः कनीनत्रिवणं च ॥६॥श६२॥ शुङ्गाभ्यां भारद्वाजे॥६॥६३॥ विकर्णच्छगलाद्वात्स्याये // 6 // 1 // 64 // णश्च विश्रवसो विश्लुक् च वा // 665 // संख्यासंभद्रान्मातुर्मातुर्च // 6 // 1 // 66 // अदोनदीमानुषीनाम्नः // 6 // 1 // 67 // पीलासाल्वामण्डूकाद्वा // 6 // 68 // दितेश्चैयण् वा // 6 // 69 // याप्त्यूङः // 6 / 1170 // द्विस्वरादनद्याः // 6 / 171 // इतोऽनिञः // 72 // शभ्रादिभ्यः // 73 // श्यामलक्षणाद्वाशिष्ठे // 6174 // विकर्णकुषीतकात्काश्यपे॥६।१।७५॥ध्रुवो भ्रुव च // 6 // 1176 // कल्याण्यादेरिन् चान्तस्य // 6177 // कुलटाया वा // 6 / 1178 // चटकाण्णैरः स्त्रियां तु लुप् // 6 // 79 // क्षुद्राभ्य एरण वा // 6 // 1 // 80 // गोधाया दुष्टे णारश्च // 6 / 1 / 81 // जण्टपण्टात् // 6 / 1 / 82 // चतुष्पाद्भय एयञ् // 6 / 1 / 83 // गृष्ट्यादेः // 6 / 1 / 84 // वाडवेयो वृषे // 6 // 185 // रेवत्यादेरिकण् // 6 // 1 // 86 // वृद्धस्त्रियाः क्षेपे णश्च // 61487 // भ्रातुर्यः // 6 / 1 / 88 // ईयः स्वसुश्च // 61189 // मातृपित्रादेर्डेयणीयणौ // 6 / 1 / 90 // श्वशुराद्यः // 6 / 1 / 91 // जातौ राज्ञः // 6192 // क्षत्रादियः // 6193 // मनोर्याणी षश्चान्तः // 6 / 1 / 94 // माणवः कुत्सायाम् // 61195 // कुलादीनः // 61196 // यैयकनावसमासे वा // 6 / 1 / 97 // 117

Page #943
हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी दुष्कुलादेयण् वा // 61 / 98 // महाकुलाद्वाऽञीनौ // 61199 // कुर्वादेर्व्यः // 6 // 10 // सम्राजः क्षत्रिये // 6 // 10 // सेनान्तकारुलक्ष्मणादिञ् च // 6102 // सुयाम्नः सौवीरेष्वायनिञ् // 6 // 103 // पाण्टाहृतिमिमताण्णश्च // 6 / 1 / 104 // भागवित्तितार्णविन्दवाकशापेयान्निन्दायामिकण वा // 611105 // सौयामायनियामु. न्दायनिवार्ष्यायणेरीयश्च वा // 6 // // 106 // तिकादेरायनिञ् // 6 / 1 / 107 // दगुकोसलकरिच्छागवृषाद्यादिः॥६१॥१०८॥ द्विस्वरादणः॥६१।१०९॥ अवृद्धाहोर्नवा // 6 / 1 / 110 // पुत्रान्तात् // 61111 // चर्मिवर्मिंगारेटकार्कटयकाकलङ्कावाकिनाच्च कश्चान्तोऽन्त्यस्वरात् // 616112 // अदोरायनिः प्रायः॥६॥१॥११३॥ राष्ट्रक्षत्रियात्सरूपाद्राजापत्ये दिरञ् // 6 / 1 / 114 // गान्धारिसाल्वेयाभ्याम् // 6 / 1 / 115 // पुरुमगधकलिङ्गसूरमसद्विस्वरादण् // 6 / 1 / 116 // साल्वांशप्रत्यग्रथकलकूटाश्मकादिञ् // 6 / 1 / 117 // दुनादि कुर्वित्कोसलाजादाञ् ञ्यः // 611118 // पाण्डोडर्यण् // 6 / 1 / 119 // शकादिभ्यो द्रेर्लुप् // 6 / 1 / 120 // कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम् // 6 / 1 / 121 // कुरोर्वा // 6 / 1122 // द्रेरञणोऽप्राच्यभर्गादेः // 61 / 123 // बहुष्वस्त्रियाम् // 6 / 11124 // यस्कादेगेत्रेि॥६।१।१२५॥ यत्रोऽश्यापर्णान्तगीपवनादेः // 6 / 1 / 126 // कौण्डिन्यागस्त्ययोः कुण्डिनागस्ती च // 61 / 127 // भृग्वङ्गिस्कुत्सवशिष्ठगोतमात्रेः // 6 / 1 / 128 // प्राग्भरते बहुस्वरादिनः // 6129 // वोपकादेः // 6 / 1 / 130 // तिककितवादौ द्वन्द्वे // 6 // 1 // 131 // यादेस्तथा // 6132 // वान्येन // 6 // 1133 // येकेषु षष्ठ्यास्तत्पुरुषे यादेर्वा // 6 // 1 // 134 // न प्राग्जितीये स्वरे // 31 // 135 // गर्गभार्गविका // 6 / 1136 // यूनि लुप् // 6 / 1 / 137 // वायनणायनिओः // 6311138 // द्रीमो वा // 6 / 1 / 139 // जिदार्षादणियोः // 6 / 1140 // अब्राह्मणात् // 6 // 11141 // पैलादेः // 6 / 1 / 142 // प्राच्येञोऽतौल्वल्यादेः // 6 / 1 / 143 // // इति षष्ठाध्यायस्य प्रथमः पादः // रागाट्टो रक्ते // 6 // 2 // 1 // लाक्षारोचनादिकण् // 6 / 2 / 2 // शकलकर्दमाद्वा // 6 // 2 // 3 // नीलपीतादकम् // 6 // 4 // उदितगुरोर्भाधुक्तेऽब्दे // 6 // 2 // 5 // चन्द्रयुक्तात्काले लुप त्वप्रयुक्ते // 6 // 26 // द्वन्द्वादीयः ॥६॥२७॥श्रवणाश्वत्थान्नाम्न्यः॥६२८॥ षष्ठयाः समूहे // 29 // भिक्षादेः // 6 // 2 // 10 // क्षुद्रकमालवात्सेनानाम्नि // 2 // 11 // गोत्रो क्षवत्सोष्ट्रवृद्धाजोरभ्रमनुष्यराजराजन्यराजपुत्रादकञ् // 6212 // केदाराण ण्यश्च // 6 // 13 // कवचिहत्यचित्ताच्चेकण् // 6 // 2 // 14 // धेनोरनञः // 6 // 2 // 15 // ब्राह्मणमाणववाडवाद्यः // 62 / 16 // गणिकाया ण्यः॥६॥२॥१७॥ केशाद्वा // 62 / 18 // वाश्चादीयः // 6 // 2 // 19 // पर्खा ड्वण // 2 // 20 // ईनोऽह्नः क्रतौ // 6 / 2 / 21 // पृष्ठाचः // 62 / 22 // चरणाद्धर्मवत् // 6 / 2 / 23 // गोरथवातात् त्रल्कट्यलूलम् // 6 // 24 // पाशादेश्च ल्यः // 62 / 25 // श्वादिभ्योऽञ् // 6 / 26 // खलादिभ्यो लिन् // 6 // 27 // ग्रामजनबन्धुगजसहायात्तल् // 6 // 28 // पुरुषात् कृतहितवधविकारे चैयञ् // 6 / 2 / 29 // विकारे॥६२॥३०॥ प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च // 6 // 31 // तालाद्धनुषि // 2 // 32 // त्रपुजतोः षोऽन्तश्च // 6 // 2 // 33 // शम्या लः // 6 // 2 // 34 // पयोद्रोर्यः // 6 // 2 // 35 // उष्ट्रादकञ् // 6 // 2 // 36 //

Page #944
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. उमोर्णाद्वा // 6 // 2 // 37 // एण्या एयञ् // 6 // 2 // 38 // कौशेयम् // 6 // 2 // 39 // परशव्याद्यलुक च // 6 // 2 // 40 // कंसीयाञ् ञ्यः // 2 // 41 // हेयार्थान्माने // 6 // 2 // 42 // द्रोर्वयः // 6 // 2 // 43 // मानात् क्रीतवत् // 6 // 44 // हेमादिभ्योऽञ् // 62 // 45 // अभक्ष्याच्छादने वा मयट् // 6 / 2 / 46 // शरदर्भकूदीतृणसोमवल्वजात् // 6 // 47 // एकस्वरात् // 6 // 48 // दोरप्राणिनः // 6 // 49 // गोः पुरीषे // 6 // 50 // व्रीहेः पुरोडाशे // 2 // 51 // तिलयवादनाम्नि // 6 // 2 // 52 // पिष्टात् // 6 // 2 // 53 // नाम्नि कः // 6 // 2 // 54 // ह्योगोदोहादीनञ् हियङ्गुश्चास्य // 6 // 2 // 55 // अपो यञ् वा // 6 // 2 // 56 // लुब् बहुलं पुष्पमूले // 32 // 57 // फले // 158 // प्रक्षादेरण // 2 // 59 // जम्वा वा // 6 // 60 // न द्विरद्रुवयगोमयफलात् // 62 / 61 // पितृमातुर्व्यडुलं भ्रातरि // 62 / 62 // पित्रो महट् // 6 / 2 / 63 // अवेर्दुग्धे सोढदूसमरीसम् // 6 / 2 / 64 // राष्ट्रेऽनङ्गादिभ्यः // 6 // 65 // राजन्यादिभ्योऽकञ् // 6 // 66 // वसातेर्वा // 62 / 67 // भोरिक्यैषुकार्यादेर्विधभक्तम् // 62 / 68 // निवासादूरभव इति देशनाम्नि // 6 / 2 / 69 // तदवास्ति // 6 / 270 // तेन निवृत्ते च // 2071 // नद्यां मतुः // 62 / 72 // मध्वादेः // 6 / 2 / 73 // नडकुमुदवेतसमहिषाद् डित् // 62 / 74 // नडशादात् ड्वलः // 62 / 75 // शिखायाः // 6276 // शिरीषादिककणौ // 6277 // शर्कराया इकणीयाण् च // 62 / 78 // रोऽश्मादेः // 6279 // प्रेक्षादेरिन् // 62 / 80 // तृणादेः सल् // 62 / 81 // काशादेरिलः // 62 / 82 // अरोहणादेरकम् // 683 // सुपन्थ्यादेमंः // 62 / 84 // सुतंगमादेरिञ् // 6 / 2 / 85 // बलादेयः // 6 // 2 // 86 // अहरादिभ्योऽञ् // 62 / 87 // सख्यादेरेयग् // 62 / 88 // पन्थ्यादेरायनण् // 6 // 2 // 89 // कर्णादेरायनिञ् // 6 / 90 // ऋश्यादेः कः // 6294 // वराहादेः कम् // 62 / 95 // कुमुदादेरिकः // 62 / 96 // अश्वत्थादेरिकम् // 62 / 97 // सास्य पौर्णमासी // 62 / 98 // आग्रहायण्यश्वत्थादिका // 6 / 2 / 99 // चैत्रीकार्तिकीफाल्गुनीश्रवणाद्वा // 62 // 100 // देवता // 6 / 2 / 101 // पैङ्गाक्षीपुत्रादेरोयः // 6 / 2 / 102 // शुक्रादियः // 6 / 2 / 103 // शतरुद्रात्तौ // 62 / 104 // अपोनपादपान्नपातस्तु चान्तः // 62 / 105 // महेन्द्राद्वा // 62 / 106 // कसोमायण // 6 / 2 / 107 // द्यावापृथिवीशुनासीराग्नीषोममरुत्ववास्तोष्पतिगृहमेधादीययौ // 62 / 108 // वाय्वृतुपित्रषसो यः // 6 / 2 / 109 // महाराजप्रोष्ठपदादिकण् // 62 / 110 // कालाद् भववत् // 6 / 2 / 111 // आदेश्छन्दसः प्रगाथे // 6 / 2 / 112 // योद्धप्रयो. जनाद्युद्धे // 62 // 113 // भावघञोऽस्यां णः // 62 / 114 // श्यैनंपाता तैलंपाता // 62 / 115 // प्रहरणात् क्रीडायां णः // 62 / 116 // तद्वेत्त्यधीते // 62 / 117 // न्यायादेरिकण् // 62 / 118 // पदकल्पलक्षणान्तक्रत्वाख्यानाख्यायिकात् // 6 / 2 / 119 // अकल्पात् सूत्रात् // 6 / 2 / 120 // अधर्मक्षत्रत्रिसंसर्गाङ्गाद्विद्यायाः // 6 / 2 / 121 // याज्ञिकौक्थिकलौकायतिकम् // 2 // 122 // अनुब्राह्मणादिन् // 6 / 2 / 123 // शतषष्टेः पथ इकट् // 6 // 2 // 124 // पदोत्तरपदेभ्य इकः // 6 // 2 // 125 // पदक्रमशिक्षामोमांसासाम्नोऽकः // 6 // 2 / 126 // ससर्वपूर्वाल्लुप् // 62 / 127 // संख्याङ्का

Page #945
MAAMIR हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी सूत्रे // 62 / 128 // प्रोक्तात् // 6 / 2 / 129 // वेदेनब्राह्मणमत्रैव // 6 / 2 / 130 // तेन च्छन्ने रथे // 6 // 131 // पाण्डुकम्बलादिन // 62 / 132 // दृष्टे साम्नि नाम्नि // 62 / 133 // गोत्रादङ्कवत् // 62 / 134 // वामदेवाद्यः॥६२।१३५॥ डिद्वाण् // 6 // 2 / 136 // वा जाते द्विः // 2 // 137 // तत्रोद्धते पात्रेभ्यः // 2 // 138 // स्थण्डिलाच्छेते व्रती // 02 / 139 // संस्कृते भक्ष्ये // 6 // 2 // 140 // शूलोखाद्यः // 62 / 141 // क्षीरादेयण // 62 / 142 // दध्न इकण् // 62 / 143 // वोदश्वितः // 6 // 2 // 144 // क्वचित् // 6 / 2 / 145 // // इति पष्ठाध्यायस्य द्वितीयः पादः // शेषे // 6 // 3 // 1 // नद्यादेरेयण् // 6 // 3 // 2 // राष्ट्रादियः॥६॥३॥३॥ दूरादेत्यः // 6 // 34 // उत्तरादाहञ् // 6 // 3 // 5 // पारावारादीनः // 6 // 3 // 6 // व्यस्तव्यत्यस्तात् // 6 // 37 // द्युप्रागपागुदक्प्रतीचो यः॥६।८॥ ग्रामादीनञ् च // 6 // 2 // 9 // कत्र्यादेश्चैयकञ् // 6 // 3 // 10 // कुण्डयादिभ्यो यलुक् च // 6 // 3 // 11 // कुलकुक्षिग्रोवाच्छ्वास्यलंकारे // 63 // 12 // दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यण् // 6 // 3 // 13 // वह्ल्यूपिर्दिकापिश्याष्टायनण् // 6 // 3 // 14 // रङ्कोः प्राणिनि वा // 6 // 3 // 15 // क्वेहामात्रतसस्त्यच् // 6 // 16 // नेधुंवे // 6 // 3 // 17 // निसो गते // 6 // 3 // 18 // ऐषमोह्यस्श्वसो वा // 6 // 3 // 19 // कन्थाया इकण् // 6 // 3 // 20 // वर्णावका॥ 22 // रूप्योत्तरपदारण्याण्णः॥६॥३॥२२॥ दिक्पूर्वपदादनाम्नः // 3 // 3 // 23 // मद्रादञ् // 6 // 3 // 24 // उदग्ग्रामाद्यकल्लोम्नः // 6 // 3 // 25 // गोष्ठीतैकोनैकेतीगोमतीशरसेनवाहीकरोमकपटच्चरात् // 6 // 3 // 26 // शकलादेर्यञः॥६॥३॥२७॥ वृद्धेञः॥६३॥२८॥ न द्विस्वरात् प्राग्भरतात् // 6 // 3 // 29 // भवतोरिकणीयसौ // 6 // 3 // 30 // परजनराज्ञोऽकीयः // 6 // 3 // 31 // दोरीयः // 6 // 3 // 32 // उष्णादिभ्यः कालात् // 6 // 33 // व्यादिभ्यो णिकेकणौ // 6334 // काश्यादेः // 6 // 3 // 35 // वाहीकेषु ग्रामात् // 63 // 36 // वोशीनरेषु // 6 // 3 // 37 // वृजिमद्राद् देशात्कः // 6 // 38 // उवर्णादिकण् // 63 // 39 // दोरेव प्राचः // 6 // 3 // 40 // ईतोऽकञ् // 6 // 3 // 41 // रोपान्त्यात् // 63 // 42 // प्रस्थपुरवहान्तयोपान्त्यधन्वार्थात् // 63 / 43 // राष्ट्रेभ्यः // 6 // 3 // 44 // बहुविषयेभ्यः // 6 // 3 // 45 // धूमादेः // 6 // 3 // 46 // सौवीरेषु कूलात् // 6 // 3 // 47 // समुदान्नृनावोः // 6 // 3 // 48 // नगरात्कुत्सादाक्ष्ये // 6 // 3 // 49 // कच्छाग्नि. वक्त्रवत्तिरपदात् // 6 // 3 // 50 // अरण्यात्पथिन्यायाध्यायेभमरविहारे // 63 // 51 // गोमये वा // 6 // 3 // 52 // कुरुयुगंधराद्वा // 6 // 3 // 53 // साल्वाद्गोयवाग्वपत्तौ // 6 // 3 // 54 // कच्छादेनूनृस्थे // 6 // 3 // 55 // कोपान्त्याचाण् // 63 // 56 // गतॊत्तरपदादीयः // 63 // 57 // कटपूर्वात्प्राचः // 63 // 58 // कखोपान्त्यकन्थापलदनगरग्रामह्रदोत्तरपदादोः // 6 // 3 // 59 // पर्वतात् // 6 // 3 // 60 // अनरे वा // 6 // 3 // 61 // पर्णकृकणाद् भारद्वाजात् // 6 // 3 // 62 // गहादिभ्यः॥६॥३॥६३॥ पृथिवीमध्यान्मध्यमश्चास्य // 6 // 3 // 64 // निवासाचरणेऽण् // 6 // 3 // 65 // वेणुकादिभ्य ईयण् // 63 // 66 // वा युष्मदस्मदोऽञीनी युष्माकास्माकं चास्यैकत्वे तु तवकममकम् // 6 // 367 // द्वीपादनुसमुद्रं ण्यः // ६ारा६८ // अर्धाद्यः // 6 // 3 // 69 // सपूर्वादिकण् // 6370 // दिक्पूर्वात्तौ // 6 // 371 // ग्रामराष्ट्रांशादणिकणौ // 6 // 3 // 72 // परावराधमोत्तमादेर्यः

Page #946
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. 933 // 6 // 3 // 73 // अमोऽन्तावोधसः॥६।३।७४॥ पश्चादाद्यन्ताग्रादिमः // 6375 // मध्यान्मः // 6376 // मध्य उत्कर्षापकर्षयोरः // 6377 // अध्यात्मादिभ्य इकण् // 6378 // समानपूर्वलोकोत्तरपदात् // 6 / 3 / 79 // वर्षाकालेभ्यः // 6 // 3 / 80 // शरदः श्राद्ध कर्मणि // 6 // 3 // 8 // न वा रोगातपे // 63 // 82 // निशाप्रदोषात् // 6 // 3 // 83 // श्वसस्तादिः // 6384 // चिरपरुत्परारेस्त्नः // 6385 // पुरो नः // 63286 // पूर्वालापराह्मात्तन // 6387 // सायंचिरंप्राज्ञेप्रगेऽव्ययात् // 6388 // भर्तुसंध्यादेरण // 63389 // संवत्सरात् फलपर्वणोः // 6 // 3 // 20 // हेमन्ताद्वा तलुक् च // 6 // 3 // 91 // प्रावृष एण्यः॥६॥३॥९२॥ स्थामाजिनान्ताल्लुप् // 6 // 3 // 93 // तत्र कृतलब्धक्रीतसंभूते // 6 // 3 // 94 // कुशले // 6395 // पथोऽकः // 6396 // कोऽश्मादेः // 6 // 3 // 27 // जाते // 63 / 98 // प्रावृष इकः // 6 // 399 // नाम्नि शरदोऽकञ् // 63 / 100 // सिन्ध्वपकरात्काणौ // 6 / 3 / 101 // पूर्वाहापरालार्दामूलप्रदोषादकः // 6 // 3 // 102 // पथः पन्थ च // 63 / 103 // अश्च वामावास्यायाः // 6 / 3 / 104 // श्रविष्ठाषाढादीयण च // 63 // 105 // फल्गुन्याष्टः // 6 // 3 / 106 // बहुलानुराधापुष्यार्थपुनर्वसुहस्तविशाखास्वातेलृप् // 6 // 3 / 107 // चित्रारेवतीरोहिण्याः स्त्रियाम् // 63 / 108 // बहुलमन्येभ्यः // 6 // 3 // 109 // स्थानान्तगोशालखरशालात् // 63 / 110 // वत्सशालाद्वा // 63 // 111 // सोदर्यसमानोदयौँ // 6 // 3 // 112 // कालाद् देय ऋणे // 6 // 3 / 113 // कलाप्यश्वत्थयवबुसोमाव्यासैषमसोऽकः॥६३॥११॥ ग्रीष्मावरसमादकञ् // 63 / 115 // संवत्सराग्रहायण्या इकण् च // 63 / 116 // साधुपुष्प्यत्पच्यमाने // 6 // 3 // 117 // उप्ते // 6 // 3 // 118 / आश्वयुज्या अकम् // 6 / 3 / 119 / / ग्रीष्मवसन्ताद्वा // 3 // 120 // व्याहरति मृगे // 3 // 121 // जयिनि च // 3 // 122 // भवे // 6 // 3 // 123 // दिगादिदेहाशाद्यः॥६३।१२४॥ नाम्न्युदकात्॥६३।१२५॥ मध्यादिनण्णेयामोऽन्तश्च // 6 // 3 // 126 // जिह्वामूलागुलेश्चयः॥६॥३॥१२७॥ वर्गान्तात् // 63 / 128 // ईनयौ चाशब्दे // 63 // 129 // दृतिकुक्षिकलशिवस्त्यहेरेयण् // 63 // 130 // आस्तेयम् // 6 // 3 // 131 // ग्रीवातोऽण् च // 6 // 3 // 132 // चतुर्मासान्नाम्नि // 63 / 133 // यज्ञे ञ्यः // 6 / 3 / 134 // गंभीरपञ्चजनबहिंदेवात् // 63 / 135 // परिमुखादेरव्ययीभावात // 6 // 3 // 136 // अन्तःपूर्वादिकण् // 6 // 3 // 137 // पर्यनोामात् // 6 // 3 // 138 // उपाजानुनीविकर्णात्प्रायेण // 6 // 3 // 139 // रूढावन्तःपुरादिकः // 6 // 3 // 140 // कर्णललाटाकल् // 6 // 3 // 141 // तस्य व्याख्याने च ग्रन्थात् // 633142 // प्रायो बहुस्वरादिकण् // 6 // 3143 // ऋगृद्विस्वरयागेभ्यः // 6 // 3 // 144 // ऋषेरध्याये // 633145 // पुरोडाशपौरोडाशादिकेकटौ // 6 / 3 / 146 // छन्दसो यः // 6 // 3 // 147 // शिक्षादेश्चाण // 63 // 148 // तत आगते // 6 // 3 // 149 // विद्यायोनिसंबन्धादकञ् // 6 // 3 // 150 // पितुर्यो वा // 6 // 3 // 151 // ऋत इकण् // 6 // 3 // 152 // आयस्थानात् // 6 / 3 / 153 // शुण्डिकादेरण् // 6 // 3 // 154 // गोत्रादङ्कवत् // 6 // 3 // 155 // नृहेतुभ्यो रूप्यमयटौ वा // 6 // 3 // 156 // प्रभवति // 6 // 3 // 157 // वैडूर्यः॥६॥३॥१५८॥ त्यदादेर्मयट् // 6 / 3 / 159 // तस्येदम् // 6 // 3 // 160 // हलसोरादिकण् // 6 // 3 // 161 // समिध आधाने टेन्यण // 6 // 3 // 162 // विवाहे द्वंद्वादकल् // 6 // 3 // 163 // अदेवासुरादिभ्यो वैरे // 6 // 3 // 164 //

Page #947
हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी नटान्नृत्ते व्यः / / 6 / 3 / 165 // छन्दोगौक्थिकयाज्ञिकब चाच्च धर्माम्नायसंधे // 63 // 166 // आथर्वणिकादणिकलुक् च // 6 // 3 // 167 // चरणादकञ् // 6 // 3 // 168 // गोत्राददण्डमाणवशिष्ये // 63 / 169 // रैवतिकादेरीयः // 63 / 170 // कौपिञ्जलहास्तिपदादण् // 6 // 3 // 171 // संघघोषाङ्कलक्षणेऽभ्यनिञः // 63 // 172 // शाकलादकञ् च // 3 // 173 // गृहेऽग्नीधो रण धश्च // 6 // 3 // 174 // रथात्सादेश्च वोद्रङ्गे // 6 // 3 // 175 // यः // 63 / 176 // पत्रपूर्वाद // 633177 // वाहनात् // 63 / 178 // वाह्यपथ्युपकरणे // 6 // 3 // 279 // वहेस्तुरिश्चादिः // 6 // 3 // 180 // तेन प्रोक्ते // 6 // 3 // 181 // मौदादिभ्यः // 63 / 182 // कठादिभ्यो वेदे लुप् // 6 // 3 // 183 // तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखादीयण // 6 / 3 / 184 // छगलिनो णेयिन् // 6 // 3 // 185 // शौनकादिभ्यो णिन् // 6 // 3 // 186 // पुराणे कल्पे // 6 // 3 // 187 // काश्यपकौशिकाद्वेदवच्च // 62 / 188 // शिलालिपाराशर्यान्नटभिक्षुसूत्रे // 6 // 3 // 989 // कृशाश्वकर्मन्दादिन् // 3 // 190 // उपज्ञाते // 63 / 191 // कृते // 6 // 3 // 192 // नाम्नि मक्षिकादिभ्यः // 6 // 3 // 193 // कुलालादेरकञ् // 63 / 194 // सर्वचर्मण ईनेनौ // 63 // 195 // उरसो याणौ // 6 // 3 // 196 // छन्दस्यः // 6 // 3 // 197 // अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे // 6 // 3 // 198 // ज्योतिषम् // 631199 // शिशुक्रन्दादिभ्य ईयः // 6 // 3 // 200 // द्वन्द्वात्प्रायः // 63201 // अभिनिष्क्रामति द्वारे // 63202 // गच्छति पथिदूते // 63 / 203 // भजति // 630204 // महाराजादिकण् // 6 // 3 / 205 // अचित्ताददेशकालात् // 63 / 206 // वासुदेवार्जुनादकः // 63 // 207 // गोत्रक्षत्रियेभ्योऽकञ् प्रायः // 63208 // सरूपात् द्रिः सर्व राष्ट्रवत् // 6 // 3 / 209 // टस्तुल्यदिशि // 63210 // तसिः // 63211 // यश्चोरसः // 63212 // सेर्निवासादस्य // 63213 // आभिजनात् // 63 / 214 // शण्डिकादेर्यः // 63 // 215 // सिन्ध्वादेरञ् // 6 / 3 / 216 // सलातुरादीयण् // 63 / 217 // तूदीवर्मत्या एयण् // 6 // 3 / 218 // गिरेरीयोऽस्त्राजीवे // 63 / 219 // // इति षष्ठाध्यायस्य तृतीयः पादः // इकण् // 41 // तेन जितजयद्दीव्यत्खनत्सु // 64aa2 // संस्कृते // 64 // 3 // कुलत्थकोपान्त्यादण् // 6 // 44 // संसृष्टे // 45 // लवणादः // 66 // चूर्णमुद्गाभ्यामिनणौ // 47 // व्यञ्जनेभ्य उपसिक्ते // 6 // 48 // तरति // 6 // 49 // नौद्विस्वरादिकः // 64 / 10 / / चरति // 6411 // पादेरिकट् // 6 // 4 // 12 // पदिकः // 64 / 13 / / श्वगणाद्वा // 64 / 14 // वेतनादेर्जीवति // 4 // 15 // व्यस्ताच्च क्रयविक्रयादिकः // 6416 // वस्नात् // 64 / 17 // आयुधादीयश्च // 64 / 18 // वातादीनञ् // 6 // 19 // निर्वृत्तेऽक्षयूतादेः // 6 // 4 // 20 // भावादिमः // 64aa21 // याचितापमित्यात्कण् / // 64aa22 // हरत्युत्सङ्गादेः // 64aa23 // भस्त्रादेरिकद् // 64 / 24 // विवधवीवधाद्वा // 6 // 4 // 25 // कुटिलिकाया अण् // 4 // 26 // ओजःसहोम्भसो वर्तते // 6427 // तं प्रत्यनोरोमेपकूलात् // 6 // 28 // परेर्मुखपार्धात् // 64 / 29 // रक्षदुञ्छतोः // 6 // 30 // पक्षिमत्स्यमृगार्थाद घ्नति // 6 // 31 // परिपन्थात् तिष्ठति च // 6 // 32 //

Page #948
सूत्रपाठ;] हैमपञ्चपाठी. परिपथात् // 6 // 33 // अवृद्धेगुहाति गये // 634 // कुसीदादिकट् // 6 // 35 // दशैकादशादिकश्च // 6 / 4 / 36 // अर्थपदपदोत्तरपदललामप्रतिकण्ठात् // 6 // 37 // परदारादिभ्यो गच्छति // 64 / 38 // प्रतिपथादिकश्च // 64 // 39 // माथोत्तरपदपदव्याक्रन्दाद् धावति // 64|40 // पश्चात्यनुपदात् // 44 // सुस्मातादिभ्यः पृच्छति // 6442 // प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति // 6 // 4 // 43 // माशब्द इत्यादिभ्यः॥६४४४॥ शाब्दिकदार्दरिकलालाटिककौक्कुटिकम् // 4 // 45 // समूहार्थात्समवेते॥६४॥४६॥ पर्षदो ण्यः // 4 // 47 // सेनाया वा // 6448 // धर्माधर्माच्चरति // 6449 / षष्ठया धयें // 4 // 50 // ऋन्नरादेरण् // 64 / 51 // विभाजयितृविशसितुर्णीलुक् च // 6 // 4 // 52 // अवक्रये // 6 // 53 // तदस्य पण्यम् // 64 / 54 // किशरादेरिकट् // 64 / 55 / / शलालुनो वा // 6 // 4 // 56 // शिल्पम् // 64 / 57 // मड्डुकझर्झराद्वाण // 6 / 4 / 58 // शीलम् // 6459 // अस्थाच्छत्रादेरञ् // 64 / 60 // तूष्णीकः // 64 / 61 // प्रहरणम् // 6462 // परश्वधाद्वाण // 64/63 // शक्तियष्टेष्टीकण् // 64 / 64 // वेष्ट्यादिभ्यः // 6 // 4 // 65 // नास्तिकास्तिकदैष्टिकम् // 6 // 66 // वृत्तोऽपपाठोऽनुयोगे // 6467 // बहुस्वरपूर्वादिकः // 64/68 // भक्ष्यं हितमस्मै // 64/69 // नियुक्तं दीयते // 6 / 4 / 70 // श्राणामांसौदनादिको वा॥६४७१॥ भक्तौदनाद्वा णिकट्॥६४७२॥ नवयज्ञादयोऽस्मिन् वर्तन्ते // 6473 // तत्र नियुक्ते // 6474 // अगारान्तादिकः // 64 / 75 // अदेशकालाद ध्यायिनि // 6476 // निकटादिषु वसति // 6477 // सतीर्थ्यः॥६४७८॥प्रस्तारसंस्थानतदन्तकठिनान्तेभ्यो व्यवहरति // 479 // संख्यादेश्वार्हदलुचः // 64/80 // गोदानादीनां ब्रह्मचर्ये // 6481 // चन्द्रायणं च चरति // 6482 // देवव्रतादीन डिन् // 6 / 4 / 83 // उकश्चाष्टाचत्वारिंशतं वर्षाणाम् // 6484 // चातुर्मास्यं तौ यलुक् च // 6485 // क्रोशयोजनपूर्वाच्छताद्योजनाच्चाभिगमाहे // 6486 // तद्यात्येभ्यः // 6 / 4 / 87 // पथ इकट् // 64 / 88 // नित्यं णः पन्थश्च // 6489 // शङ्क्त्त रकान्ताराजवारिस्थलजङ्गलादेस्तेनाहृते च // 6490 // स्थलादेर्मधुकमरिचेऽण् // 6 / 4 / 91 // तुरायणपारायण यजमानाधीयाने // 64aa92 // संशयं प्राप्ते ज्ञेये // 6493 // तस्मै योगादेः शक्ते // 6494 // योगकर्मभ्यां योको // 64 / 95 // यज्ञानां दक्षिणायाम् // 6496 // तेषु देये // 6497 // काले कार्ये च भववत् // 6498 // व्युष्टादिष्वण् // 6499 // यथाकथाचाण् णः // 64 / 100 // तेन हस्ताद्यः // 64 / 101 // शोभमाने // 64 / 102 // कर्मवेषाद्यः // 64 / 103 // कालात्परिजय्यलभ्यकार्यसुकरे // 6104 // निवृत्ते // 64105 // तं भाविभूते // 64106 // तस्मै भृताधीष्टे च // 64 / 107 // षण्मासादवयसि ण्येकौ // 64 / 108 // समाया ईनः // 64 / 109 // राज्यहःसंवत्सराच द्विगोर्वा // 64 / 110 // वर्षादश्च वा // 64 / 111 // प्राणिनि भूते // 6 / 4 / 112 // मासाद्वयसि यः // 64 / 113 // ईनञ्च // 64 / 114 // षण्मासाद्ययणिकण // 6 / 4 / 115 // सोऽस्य ब्रह्मचर्यतद्वतोः // 6 / 4 / 116 // प्रयोजनम् // 6 / 4 / 117 // एकागाराच्चौरे // 64 / 118 // चूडादिभ्योऽण् // 64 / 119 // विशाखाषाढान्मन्थदण्डे // 64 / 120 // उत्थापनादेरीयः // 64 / 121 // विशिरुहिपदिपूरिसमापेर

Page #949
936 हैमवपाठी. [ अष्टाध्यायी मात्सपूर्वपदात् // 64122 // स्वर्गस्वस्तिवाचनादिभ्यो यलुपौ // 64 / 123 // समयात् प्राप्तः // 64 / 124 // ऋत्वादिभ्योऽण // 64125 // कालाद्यः // 64 / 126 // दीर्घः // 64127 // आकालिकमिकश्चाद्यन्ते // 64 / 128 // त्रिंशद्विशतेर्डकोऽसं. ज्ञायामार्हदथें // 6 / 4 / 129 // संख्याडतेश्चाशत्तिष्टेः कः // 64 / 130 // शतात् केवलादतस्मिन् येकौ // 64131 // वातोरिकः // 64132 // कार्षापणादिकट् प्रतिश्चास्य वा // 64 / 133 // अर्थात् पलकंसकर्षात् // 64134 // कंसार्धात् // 64 / 135 // सहस्रशतमानादण // 64136 // शूर्पाद्वाञ् // 64137 // वसनात् // 64 / 138 // विंशतिकात् // 6 / 4 / 139 // द्विगोरीनः // 6 / 4 / 140 // अनाम्न्यद्विः प्लुप् // 633141 // नवाऽणः // 64142 // सुवर्णकार्षापणात् // 64143 // द्वित्रिबहोर्निष्कबिस्तात् // 6944 // शताधः // 64145 // शाणात् // 64 / 146 // द्वित्र्यादेर्याण् वा // 64 / 147 // पणपादमाषाद्यः // 64948 // खारीकाकणीभ्यः कच् // 64149 // मूल्यैः क्रीते // 64150 // तस्य वापे // 64151 // वातपित्तश्लेष्मसंनिपाताच्छममकोपने // 64 // 52 // हेतौ संयोगोत्पाते // 64153 // पुत्राधेयौ // 64154 // द्विस्वरब्रह्मवर्चसाद्योऽसंख्यापरिमाणाश्वादेः // 64155 // पृथिवीसर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ् // 6 // 156 // लोकसर्वलोकाज ज्ञाते // 64 / 157 // तदत्रास्मै वा वृद्धयायलाभोपदाशल्कं देयम् // 64158 // पुरणा दिकः // 4159 // भागाधेकौ // 64160 // तं पचति द्रोणाद्वाज // 11 // संभवदवहरतोश्च // 64 / 162 // पात्राचिताढकादीनो वा // 64163 // द्विगोरीनेकटौ वा // 64 / 164 // कुलिजाद्वा लुप् च // 64165 // वंशादेर्भाराद्धरद्वहदावहत्सु // 64 / 166 // द्रव्यवस्नात् केकम् // 6 / 4 / 167 // सोऽस्य भृतिवस्नांशम् // 64 / 168 // मानम् // 64 / 169 // जीवितस्य सन् // 6 / 4 / 170 // संख्यायाः संघसूत्रपाठे // 6 / 4 / 171 // नाम्नि // 64|172 // विंशत्यादयः // 64 / 173 // *शचात्वारिंशम् // 64 / 174 // पञ्चदशद्वर्गे वा // 6 / 4 / 175 // स्तोमे डट् // 6 / 4 / 176 // तमर्हति // 6177 // दण्डादेर्यः // 64 / 178 // यज्ञादियः // 64 / 179 // पात्रात्तौ // 64 / 180 // दक्षिणाकडङ्गरस्थालीबिलादीययौ // 64 / 181 // छेदादेर्नित्यम् // 64182 // विरागाद्विरङ्गश्च // 64 / 183 // शीर्षच्छेदाद्यो वा // 6 / 4 / 184 // शालीनकौपीनाविजीनम् // 64 / 185 // // इति षष्ठोऽध्यायः // यः // 7 // 11 // वहति रथयुगप्रासङ्गात् // 7 // 1 // 2 // धुरो यैयण // 7113 // वामाद्यादेरीनः // 7 // 1 // 4 // अश्चैकादेः // 7 // 1 // 5 // हलसीरादिकण् // 7 // 1 // 6 // शकटा. दण् // 7 // 17 // विध्यत्यनन्येन // 7118 // धनगणाल्लब्धरि // 7 // 19 // णोऽन्नात् // 71 / 10 // हृद्यपद्यतुल्यमूल्यवश्यपथ्यवयस्यधेनुष्यागार्हपत्यजन्यधर्म्यम् // 7 // 11 // नौविषेण तार्यवध्ये // 7 // 1 // 12 // न्यायार्थादनपेते // 7 // 1 // 13 // मतमदस्य करणे // 7 // 1 // 14 // तत्र साधौ // 7 // 1 // 15 // पथ्यतिथिवसतिस्वपतेरेयण // 7 // 1 // 16 // भक्ताण्णः // 71 // 17 // पर्षदो ण्यणौ // 71218 // सर्वजनाण्ण्येनौ // 7 // 19 // प्रतिजनादेरीनञ् // 71 // 20 // कथादेरिकण् // 7 // 1 // 21 // देवतान्तात्तदर्थे // 7 // 1 // 22 // पाद्यार्ये

Page #950
सूत्रपाठः ] हैमाञ्चपाली. // 7 // 23 // ण्योऽतिथेः // 7 // 24 // सादेश्चातदः // 7 // 1 // 25 // हलस्य कर्षे // 7 // 1 // 26 // सीतया संगते // 7 // 27 // ईयः // 7 // 28 // हविरन्नभेदापूपादेयो वा // 71 // 29 // उवर्णयुगादेयः // 79 // 30 // नामेन चादेहांशात् // 7 // 31 // न् चोधसः // 71 // 32 // शुनो वश्चोदूत् // 71 / 33 // कम्बलान्नाम्नि // 7 // 1 // 34 // तस्मै हिते // 72 // 35 // न राजाचार्यब्राह्मणवृष्णः // 7 // 1 // 36 // प्राण्यङ्गरथखलतिलयववृषब्रह्ममाषाद्यः॥१॥३७॥ अव्यजात् थ्यप् // 7 // 1 // 38 // चरकमाणवादीनञ् // 7 // 1 // 39 // भोगोत्तरपदाभ्यामीनः // 7 // 1 // 40 // पश्चसर्वविश्वाजनात्कर्मधारये // 7 // 1 // 41 // महत्सर्वादिकण् // 71 // 42 // सर्वाण्णो वा // 7 // 1 // 43 // परिणामिनि वृदुर्थे // 7 // 1 // 44 // चर्मण्यञ् // 7 // 1 // 45 // ऋषभोपानहाळ्यः // 11 // 46 // दिर्जलेरेयण // 21 // 37 // परिखास्य स्यात् // 7 // 1 // 48 // अत्र च // 7 // 1 // 49 // तद् // 1150 // तस्याई क्रियायां वत् // 7 // 1 // 51 // स्यादेरिवे // 7 // 52 // तत्र // 7 // 1 // 53 // तस्य // 7 // 1 // 54 // भावे त्वतम् // 7 // 1 // 55 // प्राक्त्वादगडुलादेः // 7 // 1 // 56 // नञ्तत्पुरुषादबुधादेः॥ 7 // 1 // 57 // पृथ्वादेरिमन् वा // 7 // 1 // 58 // वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण् च वा // 7 / 1 / 59 // पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च // 71160 // अर्हतस्तो न्त् च // 7 // 1 // 61 // सहायाद्वा // 1 // 62 // सखिवणिग्दूताद्यः // 71163 // स्तेनान्नलुक् च // 7 / 164 // कपिज्ञातेरेयण // 7 // 1 // 65 // प्राणिजातिवयोऽर्थादञ् // 41 // 66 // युवादेरण // 71167 // हायनान्तात् // 771168 // य्वृवर्णाल्लघ्वादेः // 1169 // पुरुषहृदयादसमासे // 7 / 170 // श्रोत्रियाद्यलुक् च // 7 // 171 // योपान्त्याद्गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ् // 7 // 72 // चौरादेः // 7 / 1 / 73 // द्वन्द्वाल्लित् // 71 / 74 // गोत्रचरणाच्छ्लाघात्याकारप्राप्त्यवगमे // 7 / 1 / 75 // होत्राभ्य ईयः // 7176 // ब्रह्मणस्त्वः // 7 // 1 // 77 // शाकटशाकिनी क्षेत्रे // 7 // 178 // धान्येभ्य ईनञ् // 71 / 79 // व्रीहिशालेरेयण // 7 / 1 / 80 // यवयवकषष्टिकाद्यः // 7 // 1 // 81 // वाणुमाषात् // 71182 // वोमाभङ्गातिलात् // 7 / 1 / 83 // अलाब्वाश्च कटो रजसि // 71 / 84 // अह्ना गम्येऽश्वादीनः // 7 / 1 / 85 // कुलाजल्पे // 71 / 86 // पील्वादेः कुणः पाके // 7 // 1387 // कर्णादेर्मूले जाहः // 7 // 1188 // पक्षात्तिः // 7 / 1 / 89 // हिमादेलुः सहे // 71 // 90 // बलवातादूलः // 7 // 191 // शीतोष्णतृप्रादालुरसहे // 7 // 1292 // यथामुखसंमुखादीनस्तदृश्यतेऽस्मिन् // 71193 // सर्वादेः पथ्यङ्गकर्मपत्रपात्रशरावं व्याप्नोति // 7 / 1 / 94 // आप्रपदम् // 71195 // अनुपदं बद्धा // 71196 // अयानयं नेयः // 7 / 1197 // सर्वान्नमत्ति // 71 / 98 // परोवरीणपरंपरीणपुत्रपौत्रीणम् // 71 / 99 // यथाकामानुकामात्यन्तं गामिनि // 71 / 100 // पारावारं व्यस्तव्यत्यस्तं च // 71 / 101 // अनुग्वलम् // 71 / 102 // अध्वानं येनौ // 7 / 1 / 103 // अभ्यमित्रमीयश्च // 71 / 104 // समांसमीनाद्यश्वीनाद्यप्रातीनागवीनसाप्तपदीनम् // 71 / 105 // अषडक्षाशितंग्वलंकर्मालंपुरुषादीनः // 7 // 1 // 106 // अदिनियां वाचः // 1 / 107 // तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः // 71 / 108 // न नृपूजार्थध्वजचित्रे // 71 / 109 // अपण्ये जीवने // 7 // 110 // देवपथादिभ्यः // 7 // 111 // वस्तेरेयञ् // 7 / 1 / 112 // शिलाया एयच्च // 7 // 1.113 // शाखादेयः // 7 // 1 // 114 // द्रोभव्ये // 7 // 1 // 115 // कुशा 118

Page #951
938 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी ग्रादीयः // 71 / 116 // काकतालीयादयः // 71 / 117 // शर्करादेरण् // 71 // 118 // अः सपत्न्याः // 7 / 1 / 119 // एकशालाया इकः // 7 / 1 / 120 // गोण्यादेश्चेकण् // 71 / 121 // कर्कलोहितात् टीकण च // 7 // 1 // 122 // वेर्विस्तृते शालशङ्कटौ // 7 // 1 // 123 // कटः // 7 / 1 / 124 // संप्रोन्नेः संकीर्णप्रकाशाधिकसमीपे // 71 / 125 // अवात्कुटारश्चावनते // 71 / 126 // नासानतितद्वतोष्टीटनाटभ्रटम् // 71 / 127 // नेरिनपिटकाश्चिक्चिचिकश्चास्य // 7 / 1 / 128 // बिडबिरीसौ नीरन्ध्रे च // 7 / 1 / 129 // क्लिन्नालश्चक्षुषि चिल् पिल् चुल् चास्य // 7 / 1 / 130 // उपत्यकाधित्यके // 71 / 131 // अवेः संघातविस्तारे कटपटम् // 7 // 1 // 132 // पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः // 7 / 1 / 133 // द्वित्वे गोयुगः // 7 // 1134 // षट्त्वे षड्गवः // 7 // 1 // 135 // तिलादिभ्यः स्नेहे तैलः // 7 // 1 // 136 // तत्र घटते कर्मणष्ठः // 711137 // तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः // 7 / 1 / 138 // गर्भादप्राणिनि // 7 / 1 / 139 // प्रमाणान्मात्रट् // 7 / 1 / 140 // हस्तिपुरुषाद्वाण // 7 / 1 / 141 // वोर्ध्वं दध्नट् द्वयसट् // 71 / 142 // मानादसंशये लुप् // 71 / 143 // द्विगोः संशये च // 7 / 1 / 144 // मात्रट् // 7 / 1 / 145 // शन्शद्विशतेः // 71 / 146 // डिन् // 7 / 1 / 147 // इदंकिमोऽतुरिय किय चास्य // 71 / 148 // यत्तदेतदो डावादिः // 71 / 149 // यत्तत्किमः संख्याया डतिर्वा // 7 / 1 / 150 // अवयवात्तयट् // 71 / 151 // द्वित्रिभ्यां मयड् वा // 7 / 1 / 152 // द्यादेर्गुणान्मूल्यक्रेये मयट् // 7 // 11153 // अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शतसहस्रे शतिशद्दशान्ताया डः // 71 / 154 // संख्यापूरणे डट् // 71 / 155 // विंशत्यादेर्वा तमट् // 7 / 1 / 156 // शतादिमासार्धमाससंवत्सरात् // 71 / 157 // षष्टयादेरसंख्यादेः // 7 / 1 / 158 // नो मट् // 7 / 1 / 159 // पित्तिथट् बहुगणपूगसंघात् // 7 // 1160 // अतोरिथट् // 71 / 161 // षट्कतिकतिपयात्थट् // 71 / 162 // चतुरः॥७१।१६३॥ येयौ चलुक् च // 71 / 164 // द्वेस्तीयः // 71 / 165 // त्रेस्तृ च // 71 / 166 // पूर्वमनेन सादे'चेन् // 71 / 167 // इष्टादेः // 71 / 168 // श्राद्धमद्य भुक्तमिकेनौ // 71 / 169 // अनुपद्यन्वेष्टा // 71 / 170 // दाण्डाजिनिकायःलिकपार्श्वकम् // 71 / 171 // क्षेत्रेडन्यस्मिन्नाश्य इयः // 71 / 172 // छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा // 71 / 173 // इन्द्रियम् // 7 // 17 // तेन वित्ते चञ्चुचणौ // 7 // 175 // पूरणाद ग्रन्थस्य ग्राहकेको लक चास्य // 72 // 176 // ग्रहणाद्वा // 7 / 1177 // सस्याद गुणात्परिजाते // 71 / 178 // धनहिरण्ये कामे // 71 / 179 // स्वाङ्गेषु सक्ते // 7 / 1 / 180 // उदरे त्विकणाड्ने // 7 // 1 // 181 // अंशं हारिणि // 7 / 1 / 182 // तन्त्रादचिरोद्धृते // 7 // 1 // 183 // ब्राह्मणान्नाम्नि // 71 / 184 // उप्णात् // 1 / 185 // शीताञ्च कारिणि // 71 / 186 // अधेरारूढे // 71 / 187 // अनोः कमितरि // 71 / 188 // अमेरीश्च वा // 7 / 1 / 189 // सोऽस्य मुख्यः // 7 // 1 // 190 // शृङ्खलकः करमे // 71 / 191 // उदुत्सोरुन्मनसि // 71 / 192 // कालहेतुफलाद्रोगे // 71 / 193 // प्रायोऽन्नमस्मिन्नाम्नि // 71 / 194 // कुल्माषादण् // 71 / 195 // वटकादिन् // 71 / 196 // साक्षाद्रष्टा // 71 / 197 // // इति सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः // तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः // 7 // 2 // 1 // आ यात् // 7 // 2 // 2 // नावादेरिकः // 72 // 3 //

Page #952
सूत्रपाठः ] हैमपञ्चपाठी. 939 शिखादिभ्य इन् // 7 // 24 // व्रीह्यादिभ्यस्तौ // 72 // 5 // अतोऽनेकस्वरात् // 7 // 26 // अशिरसोऽशोर्षश्च // 7 // 27 // अर्थार्थान्ताद् भावात् // 7 / 2 / 8 // व्रीह्यर्थतुन्दादेरिलश्च // 72 / 9 // स्वाङ्गाद्विवृद्धात्ते // 7 / 2 / 10 // वृन्दादारकः // 72 // 11 // शृङ्गात् // 72 // 12 // फलबच्चिनः // 72 // 13 // मलादीमसश्च // 7 / 2 / 14 // मरुत्पर्वणस्तः // 72 / 15 // वलिवटितुण्डेर्भः // 7 // 2 // 16 // ऊर्णाहंशुभमो युस् // 7 / 2 / 17 // कंशंभ्यां युस्तियस्तुतवभम् // 7 / 2 / 18 // बलवातदन्तललाटादूलः // 7 / 2 / 19 // प्राण्यङ्गादातो लः // 7 // 2 // 20 // सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुग्भ्यः // 72 // 21 // प्रज्ञापर्णोदकफेनाल्लेलौ // 72 / 22 // कालाजटाघाटात्क्षेपे // 72 / 23 // वाच आलाटौ // 72 // 24 // ग्मिन् // 72 // 25 // मध्वादिभ्यो रः // 72 // 26 // कृष्यादिभ्यो वलच् // 7 / 2 / 27 // लोमपिच्छादेः शेलम् // 72 // 28 // नोऽङ्गादेः // 7 / 2 / 29 // शाकीपलालीदवा ह्रस्वश्च // 7 // 2 // 30 // विष्वचो विषुश्च // 2 // 31 // लक्ष्म्या अनः // 7 // 2 // 32 // प्रज्ञाश्रद्धार्चावृत्तर्णः // 12 // 33 // ज्योत्स्नादिभ्योऽण् // 72 // 34 // सिकताशर्करात् // 2 // 35 // इलश्च देशे // 72 // 36 // धंद्रोर्मः // 7 / 2 / 37 // काण्डाण्डभाण्डादीरः // 7 // 2 // 38 // कच्छ्वा दुरः // 7 // 2 // 39 // दन्तादुन्नतात् // 7 // 2 // 40 // मेधारथान्नवेरः // 7 // 2 // 41 // कृपाहृदयादालुः // 72 // 42 // केशाद्वः // 7 // 2 // 43 // मण्यादिभ्यः // 7 // 2 // 44 // हीनात् स्वाहादः // 72 / 45 // अभ्रादिभ्यः // 72 // 46 // अस्तपोमायामेधास्रजो विन् // 7247 // आमयादीर्घश्च // 72 // 48 // स्वान्मिन्नोशे // 72 // 49 // गोः // 72 // 50 // ऊर्जा विन्वलावस् चान्तः // 7 // 2 // 51 // तमिस्रार्णवज्योत्स्नाः // 7 // 2 // 52 // गुणादिभ्यो यः // 7 // 2 // 53 // रूपात्प्रशस्ताहतात् // 7 / 2 / 54 // पूर्णमासोऽण् // 7 / 2 / 55 // गोपूर्वादत इकण् // 72 / 56 // निष्कादेः शतसहस्रात् // 72 / 57 // एकादेः कर्मधारयात् // 72 / 58 // सर्वादेरिन् // 72 / 59 // प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्वरुनिन्द्यात् // 1260 // वातातीसारपिशाचात् कश्चान्तः // 72 / 61 // पूरणाद्वयसि // 7 // 2 // 62 // सुखादेः // 7 / 2 / 63 // मालायाः क्षेपे // 72 / 64 // धर्मशीलवर्णान्तात् // 72 / 65 // बाहूर्बादेर्बलात् // 7 // 2 // 66 // मन्माब्जादे म्नि // 7 // 2 // 6 // हस्तदन्तफराज्जातौ // 12 / 68 // वर्णाद् ब्रह्मचारिणि // 1269 // पुष्करादेर्देशे // 72 / 70 // सूक्तसाम्नोरीयः॥७२।७१॥ लुब्वाध्यायानुवाके // 7272 // विमुक्तादेरण // 72 / 73 // घोषदादेरिकः // 72 / 74 // प्रकारे जातीयर्॥२।७५॥ कोऽण्वादेः॥७।२।७६॥ जीर्णगोमूत्रावदातसुरायवकृष्णाच्छाल्याच्छादनसुराहिव्रीहितिले // 72 / 77 // भूतपूवैप्चरट // 72 / 78 गोष्ठादीनन // 72 // 79 // षष्ठया रूप्यप्चर // 72 / 80 // व्याश्रये तसुः // 72 // 81 // रोगात्प्रतीकारे // 72 / 82 // पर्यभेः सवेभिये // 72 / 83 // आद्यादिभ्यः // 72 / 84 // क्षेपातिग्रहाव्यथेष्वकर्तुस्तृतीयायाः // 7 // 2 / 85 // पापहोयमानेन // 72 // 86 // प्रतिना पञ्चम्याः // 12 // 87 // अहोयरुहोपादाने // 7 // 2 // 88 // किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित्तस् // 72 // 89 // इतोऽतः कुतः // 12 / 90 // भवत्वायुष्मदोर्घायुर्देवानाप्रियैकार्थात् // 72 / 91 // त्रप् च // 72 / 92 // ककुत्रात्रेह 7 / 2 / 93 // सप्तम्याः // 72 / 94 // किंय तत्सर्वैकान्यात्काले दा // 2 / 95 // सदाऽधुनेदानींतदानीमेतर्हि // 7 // 2 / 96 // सद्योऽद्यपरेद्यव्यह्नि // 7 / 2 / 97 // पूर्वापराधरोत्तरान्यान्यतरेतरादेद्युस् // 7 / 2 / 98 //

Page #953
940 हैमपञ्चपाठी. [अष्टाध्यायो / उभयाद् धुस् च // 7 / 2 / 99 // ऐषमः परुत्परारि वर्षे // 7 // 2 // 100 // अनद्यतने र्हिः // 72 / 101 // प्रकारे था // 72 / 102 // कथमित्थम् // 72 / 103 // संख्याया धा // 72 / 104 // विचाले च // 7 // 2 // 105 // वैकाद् ध्यमञ् // 7 / 2 / 106 // द्विषेर्धमत्रेधौ वा // 7 / 2 / 107 // तद्वति धण् // 72 / 108 // वारे कृत्वस् // 7 / 2 / 109 // द्वित्रिचतुरः सुच् // 7 / 2 / 110 // एकात्सकृच्चास्य // 72 / 111 // बहोर्धासन्ने // 72 / 112 // दिक्शब्दादिग्देशकालेषु प्रथमापञ्चमीसप्तम्याः // 12 // 113 // ऊर्ध्वाद्रिरिष्ठातावुपश्चास्य // 7 / 2 / 114 // पूर्वावराधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् // 72 / 115 // परावरात् स्तात् // 7 / 2 / 116 // दक्षिणोत्तराच्चातस् // 72 / 117 // अधरापराच्चात् // 72 / 118 // वा दक्षिणात्प्रथमासप्तम्या आः // 71 // 119 // आही दूरे // 12 / 120 // वोत्तरात् // 72 // 121 // अदूरे एनः // 72 / 122 // लुबञ्चेः // 72 / 123 // पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाति // 7 // 2 // 124 // वोत्तरपदेऽर्धे // 7 / 2 / 125 // कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः // 72 / 126 // अर्मनश्चक्षुश्चेतोरहोरजसां लुक् च्वौ // 12127 // इसुसोर्बहुलम् // 72 / 128 // व्यञ्जनस्यान्त ईः // 72 / 129 // व्याप्तौ स्सात् // 72 / 130 // जातेः संपदा च // 72 / 131 // तत्राधीने // 72 / 132 // देये त्रा च // 72 / 133 // सप्तमीद्वि तीयाद्देवादिभ्यः // 7 / 2 / 134 // तीयशंबबीजात् कृगा कृषौ डाच् // 72 / 135 // संख्यादेर्गुणात् // 7 / 2 / 136 // समयाद्यापनायाम् // 72 / 137 // सपत्रनिष्पत्रादतिव्यथने // 72 / 138 // निष्कुलान्निष्कोषणे // 72 / 139 // प्रियसुखादानुकूल्ये // 72 / 140 // दुःखात् प्रातिकूल्ये // 71 // 141 // शूलात् पाके // 7 // 2 // 142 // सत्यादशपथे // 12143 // मद्रभद्राद्वपने // 72 / 144 // अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात् कृभ्वस्तिनानितौ द्विश्च // 72 / 145 // इतावतो लुक् // 72146 // न द्वित्वे // 7 / 2 / 147 // तो वा // 72 // 148 // डाच्यादौ // 72149 // बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टानिष्टे प्शस् // 7 / 2 / 150 // संख्यैकार्थाद वीप्सायां शस् // 72 / 151 // संख्यादेः पादादिभ्यो दानदण्डे चाकल्लुक् च // 72 / 152 // तीयाट्टीकण न विद्या चेत् // 72153 // निष्फले तिलात् पिञ्जपेजौ // 72 // 154 // प्रायोऽतोयसटमात्र // 72155 // वणव्यात स्वरूपे कारः // 72 // 156 // रादेफः // 7 // 2 // 157 // नामरूपभागधेयाद्धेयः // 2 // 158 // मादिभ्यो यः // 7 / 2 / 159 // नवादीनतनत्नं च नू चास्य // 22160 // प्रात् पुराणे नश्च // 2 / 161 // देवात्तल् // 72 / 162 // होत्राभ्य ईयः // 72 / 163 // भैषजादिभ्यष्टयण // 72 / 164 // प्रज्ञादिभ्योऽण् // 72 / 165 // श्रोत्रौषधिकृष्णाच्छरीरभेषजमृगे // 72 / 166 // कर्मणः संदिष्टे // 72 / 167 // वाच इकण् // 72 / 168 // विनयादिभ्यः // 712 / 169 // उपायाद् ह्रस्वश्च // 72 / 170 // मृदस्तिकः // 72 / 171 // सस्नो प्रशस्ते // 12172 // // इति सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः // प्रकृते मयट् // 3 // 1 // अस्मिन् // 7 // 32 // तयोः समूहवञ्च बहुषु // 7 // 33 // निन्धे पाशप् // 34 // प्रकृष्टे तमप् // 3 // 5 // द्वयोर्विभज्ये च तरप // 3 // 6 // क्वचित् (स्वार्थे ) // 37 // किंत्याचेव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम् // 3 // 8 // गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू // 739 // त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप् // 73 / 10 // अतर्मबादेरीषदसमाप्ते

Page #954
सूत्रपाठ हैमपञ्चपाठी. कल्पप् देश्यप् देशीयर् // 73 // 11 // नाम्नः प्रागं बहुर्वा // 73 // 12 // न तमवादिः कपोऽछिन्नादिभ्यः // 73 / 13 // अनत्यन्ते // 7 // 314 // यावादिभ्यः कः // 73 // 15 // कुमारीकोडनेयसोः // 73 // 16 // लोहितान्मणौ // 7 // 3 // 17 // रक्तानित्यवर्णयोः // 73 // 18 // कालात् // 73 / 19 // शीतोष्णादृतौ // 3 // 20 // लूनवियातात्पशौ // 7 // 3 // 21 // स्नाताद्वेदसमाप्तौ // 7322 // तनुपुत्राणुबृहतीशून्यात् सूत्रकृत्रिमनिपुणाच्छादनरिते // 7 // 3 // 23 // भागेऽष्टमाञ् H // 73 / 24 // षष्ठात् // 73 // 25 // माने कश्च // 73 / 26 // एकादाकिन् चासहाये // 3 / 27 // प्राग् नित्यात् कप // 7 // 3 // 28 // त्यादिसर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात्पूर्वोऽक् // 7 / 3 / 29 // युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः // 7 / 3 / 30 // अव्ययस्य कोऽद् च // 3 // 31 // तूष्णीकाम् // 3 // 32 // कुत्सिताल्पाज्ञाते // 73 / 33 // अनुकम्पातयुक्तनीत्योः // 73 // 34 // अजातेनुनाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा // 7 // 3 // 35 // वोपादेरडाकौ // 7 // 3 // 36 // ऋववर्णात् स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च // 73 // 37 // लुक्युत्तरपदस्य कप्न् // 7 // 3 // 38 // लुक् चाजिनान्तात् // 73 // 39 // षड्व कस्वरपूर्वपदस्य स्वरें // 3 // 40 // द्वितीयात्स्वरादूर्ध्वम् // 73 // 41 // संध्यक्षरात्तेन // 73 // 42 // शेवलाद्यादेस्तृतीयात् // 73 // 43 // क्वचित्तुर्यात् // 7 // 3 // 44 // पूर्वपदस्य वा // 73 // 45 // ह्रस्वे // 73 // 46 // कुटीशुण्डाद्रः // 73 // 47 // शम्या रुरौ // 73 // 48 // कुत्वा डुपः // 73 // 49 // कासूगोणीभ्यां तर // 7 // 3 // 20 // वत्सोक्षाश्वर्षभाद् ध्रासे पित् // 7 // 3 // 51 // वैकाद् द्वयोर्निर्धार्ये डतरः // 73 // 52 // यत्तकिमन्यात् // 73 // 53 // बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा // 7 // 3 // 54 // वैकात् // 73 // 55 // तात्तमबादेश्चानत्यन्ते // 73 // 56 // न सामिवचने // 7357 // नित्यं यजिनोऽण् // 7 / 3 / 58 // विसारिणो मत्स्ये // 73 // 59 // पूगादमुख्यकाञ् ज्यो द्रिः // 73 // 60 // वातादस्त्रियाम् // 7 // 3 // 61 // शस्त्रजीविसंघाञ् ञ्यट् वा // 7 // 3 // 62 // वाहीकेष्वब्राह्मणराजन्येभ्यः // 7 // 3 // 63 // वृकाट् टेण्यण् // 7 // 3 // 64 // यौधेयादेरञ् // 73 // 65 // पर्वादेरण // 73 // 66 // दामन्यादेरीयः॥७३।६७॥ श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छालावदूर्णावद्विदभृदभिजितो गोत्रेऽणो यञ् // 73 // 68 // समासान्तः // 73 // 69 // न किमः क्षेपे // 73 / 70 // नञ्तत्पुरुषात् // 73 / 71 // पूजास्वतः प्राक् टात् // 7 // 3 // 72 // बहोर्डे // 73 / 73 // इच् युद्धे // 73 / 74 // द्विदण्डयादिः // 7375 // ऋक्पू:पथ्यपोऽत् // 73 / 76 // धुरोऽनक्षस्य // 7377 // संख्यापण्डूिदकृष्णाद्भूमेः // 7 // 378 // उपसर्गादध्वनः // 73 // 79 // समवान्धात्तमसः // 73 / 80 // तप्तान्ववाद्रहसः // 73 // 8 // प्रत्यन्ववात्सामलोम्नः // 73 / 82 // ब्रह्महस्तिराजपल्यावर्चसः // 7 // 3 // 83 // प्रतेरुरसः सप्तम्याः॥७३।८४॥ अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे // 7385 // संकटाभ्याम् // 73 // 86 // प्रतिपरोऽनो. रव्ययीभावात् // 7 // 3 // 87 // अनः॥७३।८८॥ नपुंसकाद्वा॥७३॥८९॥ गिरिनदीपौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवाद्वा // 73 // 20 // संख्याया नदीगोंदावरीभ्याम् // 7 // 3 // 91 // शरदादेः // 73 / 92 // जराया जरस् च // 7393 // सरजंसोपशुनांनुगवम् // 73/94 // जातमहबृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात् // 7395 // श्रियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च // 7396 // ऋक्सामय॑जुषधेन्वनदुहवाङ्मनसाहोरात्ररोत्रिदिवभक्तदिवा हर्दिवोष्ठीवपदष्ठोवा--

Page #955
942 हैमपञ्चपाठी. [अष्टाध्यायी क्षिध्रुवदारगवम् // 7397 // चवर्गदषहः समाहारे // 7 / 3 / 98 // द्विगोरन्नहोऽट् // 7 // 3 / 99 // द्वित्रेरायुषः // 73 / 100 // वाञ्जलेरलुकः // 73 // 101 // खार्या वा // 7 // 3 // 102 // वार्धाच्च // 73 / 103 // नावः // 7 // 3 // 104 // गोस्तत्पुरुषात् // 73 // 105 // राजन्सखेः // 73 / 106 // राष्ट्राख्याद् ब्रह्मणः // 73 / 107 // कुमहद्भ्यां वा // 73 / 108 // ग्रामकौटात्तक्ष्णः // 73 / 109 // गोष्ठातेः शुनः // 7 / 3 / 110 // प्राणिन उपमानात् // 73 / 111 // अप्राणिनि // 73 / 112 // पूर्वोत्तरमृगाच्च सक्थनः // 73 / 113 // उरसोऽग्रे // 73 // 114 // सरोऽनोऽश्मायसो जातिनाम्नोः // 73 / 115 // अह्नः // 7 / 3 / 116 // संख्यातादह्नश्च वा // 73 / 117 // सर्वाशसंख्याव्ययात् // 73 / 118 // संख्यातैकपुण्यवर्षादीर्घाञ्च रात्ररत् // 7 / 3 / 119 // पुरुषायुषद्विस्तावत्रिस्तावम् // 7 / 2 / 120 // श्वसो वसीयसः // 73 / 121 // निसश्च श्रेयसः // 73 / 122 // नञव्ययात् संख्याया डः // 7 // 3 // 123 // संरव्याव्ययादगुलेः // 73 // 124 // बहुव्रोहेः काष्ठे टः // 7 / 3 / 125 // सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे // 73 / 126 // द्विद्धनों वा // 73 / 127 // प्रमाणीसंख्यात् डः // 7 / 3 / 128 // सुप्रातसुश्वसुदिवशारिकुक्षचतुरश्रेणोपदाजपदप्रोष्ठपदभद्रपदम् // 7 / 3 / 129 // पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप् // 7 // 3 // 130 // नसुव्युपत्रेश्चतुरः // 73 / 131 // अन्तर्बहिया लोम्नः // 73132 // भान्नेतुः // 7 / 3 / 133 // नामे म्नि // 73 / 134 // नबहोर्ऋचो माणवचरणे // 73 // 135 // नसुदुर्व्यः सक्तिसक्थिहलेर्वा // 73 // 136 // प्रजाया अस् // 7 / 3 / 137 // मन्दाल्पाञ्च मेधायाः // 7 // 3 // 138 // जातेरीयः सामान्यवति // 73 / 139 // भृतिप्रत्ययान्मासादिकः // 73 // 140 // द्विपदाद्धर्मादन् // 7 / 3 / 141 // सहरिततणसोमाजम्भात // 73 // 142 // दक्षिणेर्मा व्याधयोगे // 7 // 3 // 243 // सपत्यत्सरमेर्गन्धादिद गणे // 73144 // वाऽऽगन्तौ // 73 // 145 // वाल्पे // 714 // वोपमानात् // 73 / 147 // पात्पादस्याहस्त्यादेः // 73 / 148 // कुम्भपद्यादिः॥७३॥१४९॥ सुसंख्यात् // 7 // 3 // 150 // वयसि दन्तस्य दत // 7 // 3 // 151 // स्त्रियां नाम्नि // 7 // 3 // 152 // श्यावारोकाद्वा॥७।३।१५३॥ वाग्रान्तशुद्धशुभ्रवृषवराहाहिमूषिकशिखरात्॥७३॥१५४|| संप्राजानो ज्ञौ // 73 / 155 // वोर्ध्वात् // 73 / 156 // सुहृदुहृन्मित्राभित्रे // 73 / 157 // धनुषो धन्वन् // 7 // 3 // 158 // वा नाम्नि // 73 // 159 // खरखुरान्नासिकाया नस् // 7 // 3 // 160 // अस्थूलाच नसः॥७३।१६१॥ उपसर्गात् // 7 // 3 // 162 // वेः खुखग्रम् // 73 / 163 // जायाया जानिः॥७३॥१६४॥ व्युदः काकुदस्य लुक् // 7 // 3 // 165 // पूर्णाद्वा // 73 / 166 // ककुदस्यावस्थायात् // 7 / 3 / 167 // त्रिककुद् गिरौ // 73 / 168 // स्त्रियामूधसोऽन् // 73 / 169 // इनः कच् // 73 / 170 // ऋन्नित्यदितः // 73 / 171 // दध्युरःसर्पिर्मधूपानच्छालेः // 7 / 3172 // पुमनकुन्नौपयोलक्ष्म्या एकत्वे // 73 / 173 // नञोऽर्थात् // 73 / 174 // शेषाद्वा // 73 // 175 // न नाम्नि // 73 / 176 // ईयसोः // 73 // 17 // सहात्तुल्ययोगे // 73 / 178 // भ्रातुः स्तुतौ // 73179 // नाडीतन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे // 73 / 180 // निष्प्रवाणिः // 7 // 3 // 181 // सुश्वादिभ्यः // 7 // 3 // 182 // // इति सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः // वृद्धिःस्वरेष्वादेफ्रिति तद्धिते // 7 // 41 // केकयमित्रयुप्रलयस्य यादेरेय् च

Page #956
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. // 4 // 2 // देविकाशिंशपादीर्घसत्रश्रेयसस्तत्प्राप्तावाः॥७॥४॥३॥ वहीनरस्यैत् // 44 // य्वः पदान्तात्प्रागैदौत् // 7 // 4 // 5 // द्वारादेः // 7 // 46 // न्यग्रोधस्य केवलस्य // 47 // न्यकोर्वा // 48 // न अस्वङ्गादेः // 7 // 49 // श्वादेरिति // 7 / 4 / 10 // इञः // 7 / 4 / 11 // पदस्यानिति वा // 7 / 4 / 12 // प्रोष्ठभद्राज्जाते // 7 / 4 / 13 // अंशाहतोः // 4 // 14 // सुसर्वार्धाद्राष्ट्रस्य // 7 / 4 / 15 // अभद्रस्य दिशः // 7 / 4 / 16 // प्राग्ग्रामाणाम् // 7 // 4 // 17 // संख्याधिकाभ्यां वर्षस्याभाविनि // 74 / 18 // मानसंवत्सरस्याशाणकुलिजस्यानास्नि // 7 / 4 / 19 // अर्धात्परिमाणस्याऽनतो वा त्वादेः // 74 // 20 // प्राद्वाहणस्यैये // 7 // 4 // 21 // एयस्य // 14 // 22 // नञः क्षेत्रज्ञेश्वरकुशलचपलनिपुणशुचेः // 4 // 23 // जङ्गलधेनुवलजस्योत्तरपदस्य तु वा // 4 // 24 // हृद्भगसिन्धोः // 7 // 4 // 25 // प्राचां नगरस्य // 7 / 4 / 26 // अनुशतिकादीनाम् // 74 / 27 // देवतानामात्वादौ // 7 / 4 / 28 // आतो नेन्द्रवरुणस्य // 4 // 29 // सारवैश्वाकमैत्रेयभ्रौणहत्यधैवत्यहिरण्मयम् // 4 // 30 // वाऽन्तमाऽन्तितमाऽन्तितोन्तियाऽन्तिषद् // 7 / 4 / 31 // विन्मतोर्णीष्ठेयसौ लुप् // 4 // 32 // अल्पयूनोः कन् वा // 7 // 4 // 33 // प्रशस्यस्य श्रः // 7 // 4 // 34 // वृद्धस्य च ज्यः // 7 // 4 // 35 // ज्यायान् // 74 / 36 // बाढान्तिकयोः साधनेदौ // 74 / 37 // प्रियस्थिरस्फिरोरुगुरुबहुल तृप्रदीर्घवृद्धवृन्दारस्येमनि च प्रास्थास्फावरगरबंहत्रपद्राघवर्षवृन्दम् // 74 // 38 // पृथुमृदुभृशकशदृढपरिवृढस्य ऋतो रः // 4 // 39 // बहोर्णीष्ठे भूय् // 7 // 4 // 40 // भूलुक चेवर्णस्य // 7 // 4 // 41 // स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः // 7 / 4 / 42 // अन्त्यस्वरादेः // 7443 // नैकस्वरस्य वा // 7444 // दण्डिहस्तिनोरायने // 7445 // वाशिन आयनौ // 46 // एये जिह्माशिनः // 74|47 // ईनेऽध्वात्मनोः // 74|48 // इकण्यथर्वणः // 74|49 // यूनोऽके // 74 / 50 // अनोऽटये ये // 74.51 // अणि // 74 / 52 / / संयोगादिनः // 7453 // गाथिविद थिकेशिपणिगणिनः // 74 / 54 // अनपत्ये // 7 // 4 // 55 // उक्ष्णो लुक् // 7 / 456 // ब्रह्मणः // 74 / 57 // जातौ // 74 / 58 // अवर्मणो मनोऽपत्ये // 7459 // हितनाम्नो वा // 7 // 4 // 60 // नोऽपदस्य तद्धिते // 74 / 61 // कलापिकुथुमिततलिजाजलिलाङ्गलिशिखण्डिशिलालिसब्रह्मचारिपीठसर्पिसूकरसद्मसुपर्वणः // 7 // 4 // 62 // वाश्मनो विकारे // 74 / 63 // चर्मशुनः कोशसंकोचे // 74/64 // प्रायोऽव्ययस्य // 74/65 // अनीनादट्यह्नोऽतः // 7 // 4 // 66 // विंशतेस्तेर्डिति // 7 / 4 / 67 // अवर्णेवर्णस्य // 74 / 68 // अकद्रूपाण्ड्वोरुवर्णस्यैये // 74 / 69 // अस्वयम्भुवोऽव् // 74 / 70 // ऋवर्णावर्णदोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक् // 74/71 // असकृत्संभ्रमे // 74 / 72 // भृशाभीक्ष्ण्याविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः // 7473 // नानावधारणे // 74/74 // आधिक्यानुपू] // 74/75 // डतरडतमौ समानां स्त्रीभावप्रश्ने // 476 // पूर्वप्रथमावन्यतोऽतिशये // 7 // 47 // प्रोपोत्सं पादपूरणे // 74 / 78 // सामीप्येऽधोऽध्युपरि // 74 // 79 // वोप्सायाम् // 4/80 // प्लुप चादावेकस्य स्यादेः // 74 / 81 // द्वन्द्वं वा // 74/82 // रहस्यमर्यादोक्तिव्युत्क्रान्तियज्ञपात्रप्रयोगे // 74/83 // लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये // 74/84 //

Page #957
[ अष्टाध्यायी आवाधे // 7 // 4 // 85 // नवा गुणः सदृशे रिख // 7486 // प्रियसुखं वाऽवच्छे // 74/87 // वाक्यस्य परिर्वर्जने // 7488 // संमत्यसूयाकोपकुत्सनेष्वाद्यामन्त्र्यमादौ स्वरेष्वन्त्यश्च प्लुतः // 7 / 4 / 89 // भर्त्सने पर्यायेण // 74 / 90 // त्यादेः साकाङ्क्षस्याङ्गेन // 74 / 91 // क्षियाशी प्रेषे // 74 / 92 // चितीवार्थे // 74 / 93 // प्रतिश्रवणनिगृह्यानुयोगे // 4 / 94 // विचारे पूर्वस्य // 95 // ओमः प्रारंभे // 74 / 96 // हेः प्रश्नाख्याने // 74 / 97 // प्रश्ने च प्रतिपदम् // 74 / 98 // दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वै. कोऽनन्त्योऽपि लनृत् // 74 / 99 // हेहैम्वेषामेव // 74|100 // अस्त्रीशूद्रे प्रत्यभिवादे भोगोत्रनाम्नो वा // 74 / 101 // सभा विचारे च संधेयसंध्यक्षरस्यादिदुत्परः // 74 / 102 // तयोवौँ स्वरे संहितायाम् // 7 / 4 / 103 // पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य // 74 / 104 // सप्तम्या पूर्वस्य |105 // षष्ठ्यान्तस्य // 7 / 4 / 106 // अनेकवर्णः सर्वस्य // 74 / 107 // प्रत्ययस्य // 9 // 108 // स्थानीवाऽवर्णविधौ // 7 / 4 / 109 // स्वरस्य परे प्राग्विधौ // 7 / 4 / 110 // न संधिङीयक्विद्विदीर्घासद्विधावस्लुकि // 74 / 111 // लुप्यय्वृल्लेनत् // 74 / 112 // विशेषणमन्तः // 7 // 113 // सप्तम्या आदिः // 7 / 4 / 114 // प्रत्ययः प्रकृत्यादेः // 74 / 115 // गौणो यादिः // 74 / 116 // कृत्सगतिकारकस्यापि // 7 / 4 / 117 // परः // 74 / 118 // स्पर्धे // 74 / 119 // आसन्नः // 74 / 120 // संबन्धिनां संबन्धे // 74 / 121 // समर्थः पदविधिः // 74 / 122 // // इति सप्तमोऽध्यायः // // ॐ // अथ प्राकृतम् // 8 // 1 // 1 // बहुलम् // 12 ॥आर्षम् // 8 // 1 // 3 // दीर्घह्रस्वौ मिथो वृत्तौ // 8 // 1 // 4 // पदयोः सन्धिर्वा // 8 // 5 // न युवर्णस्यास्वे // 8 // 1 // 6 // एदोतोः स्वरे // 8 // 17 // स्वरस्योवृत्ते // 8 // 1 // 8 // त्यादेः // 8 // 19 // लुक् // 8 // 1 // 10 // अन्त्यव्यञ्जनस्य // 8 // 1 // 11 // न श्रदुदोः // 8 // 1 // 12 // निर्दुरोर्वा // 8 / 1 / 13 // स्वरेऽन्तरश्च // 8 / 1 / 14 // स्त्रियामादविद्युतः // 8 // 15 // रो रो // 8 // 16 // क्षुधो हा // 8 / 1217 // शरदादेरत् // 8 / 1 / 18 // दिक्प्रावृषोः सः // 8 / 1 / 19 // आयुरप्सरसोर्वा // 8 // 20 // ककुभो हः // 8 // 1 // 11 // धनुषो वो // 8 // 22 // मोऽनुस्वारः // 8 // 1 // 23 // वा स्वरे मश्च // 8 // 24 // ङ-अ-ण-नो व्यञ्जने // 8 // 25 // वक्रादावन्तः // 8 // 1 // 26 // क्त्वास्यादेर्णस्वोर्वा // 8 // 27 // विंशत्यादेलक // 8 // 28 // मांसादेर्वा // 1 // 29 // वर्गेऽन्त्यो वा // 8 // 30 // प्रावट-शरत्तरणयः पुंसि // 8 // 1 // 31 // स्नमदामशिरो-नमः // 8 // 1 // 32 // वाक्ष्यर्थवचनाद्याः // 8 // 33 // गुणाद्याः क्लीवे वा // 8 // 1 // 34 // वेमाञ्जल्याद्याः स्त्रियाम् // 8 // 1 // 35 // बाहोरात् // 8 // 1 // 36 // अतो डो विसर्गस्य // 8 // 1 // 37 // निष्प्रती ओत्परी माल्यस्थोर्वा // 8 // 1 // 38 // आदेः // 8 // 1 // 39 // त्यदाद्यव्ययात् तत्स्वरस्य लुक् // 8 // 1 // 40 // पदादपेर्वा // 8 // 1 // 41 // इतेः स्वरात् तश्च द्विः // 8 // 1 // 42 // लुप्तयरवशषसां शषसां दीर्घः // 8 // 1 // 43 // अतः समृद्धयादौ का // 8 // 1 // 44 // दक्षिणे हे // 8 // 1 // 45 // इः स्वप्नादौ // 8 // 1 // 46 // पक्वाङ्गारललाटे वा // 8 // 47 // मध्यमकतमे द्वितीयस्य // 8 // 1 // 48 // सप्तपणे वा // 8 / 1 / 49 // मयट्याहर्वा // 31 // 50 // ईर्हरे वा // 8 // 1 // 51 // ध्वनिविष्व

Page #958
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. चोरुः // 8 // 1 // 52 // (च) वन्द्रखण्डिते णा वा // 8 // 1 // 53 // गवये वः // 8 // 1 // 54 // प्रथमे पथोर्वा // 8 // 1155 // शो णत्वेभिज्ञादौ // 8 / 2 / 56 // एच्छय्यादौ // 8 // 1157 // वल्ल्युत्करपर्यन्ताश्चर्य वा // 8 // 1 // 58 // ब्रह्मचर्ये चः // 8 / 1 / 59 // तोऽन्तरि // 8 // 160 // ओत्पद्मे // 8 / 1 / 61 // नमस्कारपरस्परे द्वितोयस्य // 8 / 1 / 62 // वा // 8 / 1163 // स्वपावुच्च // 8 // 1 // 64 // नात्पुनर्यादाइ वा // 8 // 1 // 65 // वालावरण्ये लुक् // 8 // 1 // 66 // वाव्ययोत्खातादावदातः // 8 / 1167 // घटेर्वा // 8 / 1 / 68 // महाराष्ट्रे // 8 / 11.9 // मांसादिष्वनुस्वारे // 8 // 1 // 70 // श्यामाके मः // 8 / 1 / 71 // इः सदादौ वा // 8.1172 // आचार्ये चोच्च // 8 // 1 // 73 // ईः स्त्यानखल्वाटे // 8 / 1 / 74 // उः साना-स्तावके // 8 / 1 / 75 // ऊहासारे // 8 / 1 / 76 // आर्यायां यः श्वश्वाम् // 8 / 177 // पद् ग्राह्ये // 8 / 1 / 78 // द्वारे वा // 8 // 1 // 79 // पारापते रो वा // 8 // 1 // 8 // मात्रटि वा // 8 / 1 / 81 // उदोद्वा // 8 / 1182 // ओदाल्यां पङ्क्तौ // 8 / 183 // ह्रस्वः संयोगे // 8 / 1484 // इत एद्वा // 8 / 1 / 85 // किंशुके वा // 8 // 1 // 86 // मिरायाम् // 851187 // पथिपृथिवीप्रतिश्रुन्मूषिकहरिद्राबिभी तकेष्वत् // 8 / 1 / 88 // शिथिलेगुदे वा // 8 / 1 / 89 // तित्तिरौ रः // 8 // 190 // इतौ तो वाक्यादौ // 8 / 1 / 91 // इर्जिह्वासिंहशिविंशतो त्या // 8 / 1 / 92 // लुंकि निरः // 8 // 1 // 93 // द्विन्योरुत् // 8 // 1194|| प्रवासीक्षौ // 8 / 195 // युधिष्ठिरे वा // 8196 // ओच्च द्विधाकृगः // 8 // 1 // 97 // वा निर्झरे ना // 8 / 1 / 98 // हरीतक्यामोतोऽत् // 8 // 1199 // आत्कश्मीरे // 8 / 1 / 100 // पानीयादिष्वित् // 8 / 1 / 101 // उजीर्णे // 8 / 1 / 102 // ऊर्हानबिहीने वा // 8 / 1 / 103 // तीर्थे हे // 8 / 1 / 104 // एत्पीयूषापीडबिभीतककोदृशेदृशे // 8 / 1 / 105 // नीडपीठे वा // 8 / 1 / 106 // उतो मुकुलादिष्वत् // 8 // 1 // 107 // वोपरौ // 8 // 1 // 108 // गुरौ के वा // 8 / 1 / 109 // इर्भुकुटौ // 8 // 110 // पुरुषे रोः // 8 / 1 / 111 // ईः क्षुते // 8 / 1 / 112 // उत्सुभगमुसले वा // 8 / 1 / 113 // अनुत्साहोत्सन्ने त्सच्छे // 8 / 1 / 124 // लुंकि दुरो वा // 8 / 1 / 115 // ओत्संयोगे // 8 / 1 / 116 // कुतूहले वा ह्रस्वश्च // 1 / 117 // अदूतः सूक्ष्मे वा // 8 / 1 / 118 // दुकूले वा लश्च विः // / 1 / 119 // इद्वियूढे // 8 / 1 / 120 // उद्धृहनूमत्कण्डूयवातूले // 8 // 121 // मधूके वा // 8 / 1 / 122 // इदेतौ नूपुरे वा // 8 / 1 / 123 // ओत्कृष्माण्डीतूणीरकूर्परस्थालताम्बूलगुडूचीमूल्ये // 8 / 1 / 124 // स्थूणातूणे वा // 8 / 1 / 125 // ऋतोऽत् // 8 // 1 // 126 // आत्कृशामृदुकमृदुत्वे वा / / 8 / 1 / 127 // इत्कृपादौ // 8 / 1 / 1280 पृष्टे वानुत्तरपदे // 8 // 1 // 129 // मसृणमृगाङ्कमृत्युशृङ्गधृष्टे वा // 8 / 1 / 130 // उहत्वादौ // 8 / 1 / 131 // निवृत्तवृन्दारके वा // 8 // 132 // वृषभे वा // 4 / 1133 // गोणान्त्यस्य // 8 / 1 / 134 // मातुरिद्वा // 8 // 1 // 135 // उदूदोन्मृषि // 8 / 1 / 136 // इदुतौ वृष्टवृष्टिपृथङ्मृदङ्गनप्तृके // 8 // 1 // 137 // वा बृहस्पतौ // 8 // 1 // 138 // इदेदोढन्ते // 8 / 1 / 129 // रिः केवलस्य // 8 // 1 // 140 // ऋणर्वृषभवृषौ वा // 8 // 1 // 141 // दृशः क्विप्टक्सनः // 8 / 1 / 142 // आदृते ढिः // 8 / 1 / 143 // अरिदप्ते // 8 // 1 // 144 // लत इलिः क्लप्तक्लन्ने // 8 / 1 / 145 // एत इद्वो वेदनाचपेटादेवरकेसरे // 8 / 1 / 146 // ऊः स्तेने वा // 8 / 1 / 147 // ऐत एत् // 8 / 1 / 148 // इत्सैन्धवशनैश्चरे // 8 / 1 / 149 // सैन्ये वा 119

Page #959
हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी // 8 // 1 // 150 // अइदैत्यादौ च // 8 // 1 // 151 // वैरादौ वा // 8 // 152 // एञ्च देवे // 8 // 1153 // उच्चैर्नीचैस्य अः॥ 81 / 154 // ईद्वैर्ये // 8 // 155 // ओतोद्वान्योन्यप्रकोष्ठातोद्यशिरोवेदनामनोहरसरोरुहे क्तोश्च वः // 8 / 1 / 156 // ऊत्सोच्छ्वासे // 8 // 157 // गव्यउ आअः // 8 // 1 // 158 // औत् ओत् // 81159 // उत्सौन्दर्यादौ // 8 // 160 // कौक्षेयके वा // 8 / 1 / 161 // अउः पौरादौ च // 816162 // आच्च गौरवे // 8 // 1163 // नाव्यावः // 8 / 1 / 164 // एत्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन // 8 // 165 // स्थविरविचकिलायस्कारे // 8 / 1 / 166 // वा कदले // 8 / 1 / 167 // वेतः कर्णिकारे // 8 / 1 / 168 // अयौ वैत् // 8 / 1 / 169 // ओत्पूतरबदरनवमालिकानवफलिकापूगफले // 8 / 1 / 170 // नवा मयूखलवणचतुर्गुणचतुर्थचतुर्दशचतुर्वारसुकुमारकुतूहलोदूखलोलूखले // 8 / 1 / 171 // अवापोते // 8 / 1 / 172 // ऊच्चोपे // 8 / 1173 // उमो निषण्णे // 8 / 1 / 174 // प्रावरणे अङ्ग्वाऊ // 8 / 1 / 175 // स्वरादसंयुक्तस्यानादेः // 8 / 1 / 176 // क-ग-च-ज-त-द-प-यवां प्रायो लुक् // 8 // 1 // 177 // यमुनाचामुण्डाकामुकातिमुक्तके मोऽनुनासिकच // 8 // 178 // नावर्णात् पः // 8 / 1 / 179 // अवर्णो यश्रुतिः // 8 / 1 / 180 // कुब्जकर्परकीले कः खोऽपुष्पे // 8 // 1 // 181 // मरकतमदकले गः कन्दुके त्वादेः // 8 // 1 // 182 // किराते चः // 8 / 1 / 183 // शीकरे भहौ वा // 8 / 1 / 184 // चन्द्रिकायां मः // 8 // 1 // 185 // निकषस्फटिकचिकुरे हः // 8 // 11186 // खघथधभाम् // 8 // 1 // 187 // पृथकि धो वा // 8 // 1 // 188 // शृङ्खले खः कः // 8 // 189 // पुन्नागभागिन्यो! मः // 8 / 1 / 190 // छागे लः // 8 // 1 // 191 // ऊत्वे दुर्भगसुभगे वः // 8192 // खचितपिशाचयोश्चः सल्लौ वा // 8 // 193 // जटिले जो ग्रो वा // 1194 टो डः ॥ाश१९५॥ सदाशकटकैटमेदवाश१९॥ स्फटिके लः // 8 / 1 / 197 // चपेटापाटौ वा // 8 // 198 // ठो ढः // 8 // 1 // 199 // अङ्कोठे ल्लः // 8 / 1 / 200 // पिठरे हो वा रश्च डः // 8 / 1 / 201 // डो लः // 8 / 11202 // वेणौ णो वा // 8 / 1 / 203 // तुच्छे तश्चछौ वा // 8 / 1 / 204 // तगरत्रसरतूवरे टः // 8 / 1 / 205 // प्रत्यादौ डः // 8 / 1 / 206 // इत्वे वेतसे // 8 // 1 // 207 // गर्भितातिमुक्तके णः // 8 / 0208 // रुदिते दिनाण्णः // 8209 // सप्ततौ रः // 8 / 210 // अतसीसातवाहने लः // 8 / 11211 // पलिते वा // 8 / 1212 // पीते वो ले वा // 8 / 1 / 213 // वितस्तिवसतिभरतकातरमातुलिङ्गे हः // 8 // 1214 // मेथिशिथिरशिथिलप्रथमे थस्य दः // 8 / 1 / 215 // निशीथपृथिव्योर्वा // 8 // 1 // 216 // दशनदष्टदग्धदोलादण्डदरदाहदम्भदर्भकदनदोहदे दो वा डः / / 8 / 1 / 217 // दंशदहोः // 8 // 11218 // सङ्ख्यागद्गदे रः // 8 // 11219 // कदल्यामद्रुमे // 8 / 1220 // प्रदीपिदोहदे लः // 8 // 221 // कदम्बे वा // 8 // 222 // दीपौ धो वा // 8223 // कदर्थिते वः // 8 / 1 / 224 // ककुदे हः॥८।१।२२५॥ निषधे धो ढः // 81 / 226 // वौषधे // 8 / 1227 // नो णः // 8 // 228 // वादौ // 8 / 1229 // निम्बनापिते लण्णं वा // 8 / 1 / 230 // पो वः // 8 // 1 // 231 // पाटिपरुषपरिघपरिखापनसपारिभद्रे फः // 8 // 1 // 232 // प्रभूते वः // 811233 // नीपापीडे मो वा // 8 // 1 // 234 // पापों रः // 8 // 1 // 235 //

Page #960
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. 947 फो भहौ // 8 // 1236 // बो वः // 8 // 237 // बिसिन्यां भः // 8 // 1 // 238 // कबन्धे मयौ // 81 // 239 // कैटभे भो वः॥८॥२४०॥ विषमे मो ढो वा // 1 // 241 // मन्मथे वः // 811242 // वाभिमन्यौ // 81243 // भ्रमरे सो वा // 8 // 1 // 244 // आदेो जः // 8 // 1 // 245 // युष्मद्यर्थपरे तः // 8 // 1 // 246 / / यष्टयां लः // 81 // 247 // वोत्तरीयानीयतीयकृद्ये जः / / 8 / 1 / 24. // छायायां होऽकान्तौ वा // 8 / 1249 // डाहवौ कतिपये / / 8 / 1 / 250 // किरिमेरे रो डः // 8 // 251 // पर्याणे डा वा // 8 / 1 / 252 // करवीरे णः॥८॥१२५३ // हरिद्रादौ लः // 81254 // स्थूले लो रः // 8 // 1 // 255 // लाहललाङ्गललाङ्कले वादेर्णः // 8 // 256 // ललाटे च // 8 // 1 // 257 // शबरे बो मः // 8 / 1 / 258 // स्वप्ननोव्योर्वा // 8 // 1 // 259 // शषोः सः // 8 / 1 / 260 // स्नुषायां ण्हो न वा // 8 // 1 // 261 // दशपाषाणे हः // 8 // 1 // 262 // दिवसे सः // 8 / 1 / 263 // हो घोऽनुस्वारात् // 8 / 1264 // षट्शमीशावसुधासप्तपर्णेष्वादेश्छः / / 8 / 1 / 265 // शिरायां वा // दाश२६६॥ लगभाजनदनुजराजकुले जः सस्वरस्य न वा // 8 // 267 / / व्याकरणप्राकारागते कगोः // 8 // 268 // किसलयकालायसहदये यः ॥ाश२६९॥ दुर्गादेव्युदुम्बरपादपतनपादपीठेऽन्तर्दः // 8 // 1 // 270 // यावत्तावजीवितावर्त्तमाना वटप्रावारकदेवकुलैवमेवे वः // 8 // 1271 // // इति अष्टमाध्यायस्य प्रथमः पादः // संयुक्तस्य // 8 / 2 / 1 // शक्तमुक्तदष्टरुग्णमृदुत्वे को वा // 8 / 2 / 2 // क्षः खः क्वचित्तु छझौ // 8 // 2 // 3 // कस्कयो स्नि // 8 // 4 // शुष्कस्कन्दे वा // 2 // 5 // श्वेटकादौ // 8 // 6 // स्थाणावहरे // 8 // 27 // स्तम्भे स्तो वा // 8 // 28 // थठावस्पन्दे // 8 / 2 / 9 / / रक्ते गो वा // 8 // 10 // शुल्के ङ्गो वा // 8 // 2 // 11 // कृत्तिचत्वरे च // 8 // 2 // 12 // त्योऽचैत्ये // 8 // 2 // 13 // प्रत्यूषे षश्च हो वा // 8 // 14 // त्वथ्वद्वध्वां चछजझाः क्वचित् // 8 // 2 // 15 // वृश्चिके प्रचेञ्चुर्वा // 8 // 16 // छोऽक्ष्यादौ // 8 / 2 / 17 // क्षमायां को // 82 / 18 // ऋक्षे वा // 8 / 2 / 19 // क्षण उत्सवे // 8 / 2 / 20 // ह्रस्वात् थ्यश्चत्सप्सामनिश्चले // 8 / 21 // सामथ्र्योत्सुकोत्सवे वा // 82 / 22 // स्पृहायाम् // 82 / 23 // द्यय्यर्याजः // 8 / 2 / 24 // अभिमन्यौ जौ वा // 8 / 2 / 25 // साध्वसध्यह्यां झः // 8226 // ध्वजे वा // 8 // 27 // इन्धौ झा // दा२।२८॥ वृत्तप्रवृत्तमृत्तिकापत्तनकदर्थिते टः // 82 // 29 // तस्याधूर्त्तादौ // 8 / 2 / 30 // वृन्ते ण्टः // 8 / 2 / 31 // ठोऽस्थिविसंस्थुले // 8 / 2 / 32 // स्त्यानचतुर्थार्थ वा // 8 // 2 // 33 // टस्यानुट्रेष्टासंदष्टे // 8 // 2 // 34 // गर्ते डः // 8 // 2 // 35 // सम्मदवितर्दिविच्छर्दच्छर्दिकपदमर्दिते र्दस्य // 8 / 2 / 36 // गर्दभे वा // 8 // 2 // 37 // कन्दारिकाभिन्दिपाले ण्डः // 8 // 2 // 38 // स्तब्धे ठढौ // 8 // 2 // 39 // दग्धविदग्धवृद्धिवृद्ध ढः // 8 // 2 // 40 // श्रद्धर्द्धिमूर्धेिऽन्ते वा // 8 // 2 // 41 // म्नज्ञोणः // 8 / 2 / 42 // पञ्चाशत्पञ्चदशदत्ते // 8 / 2 / 43 // मन्यौ न्तो वा // 8 // 2 // 44 // स्तस्य थोऽसमस्तस्तम्बे // 8 // 45 // स्तवे वा // 8 // 2 // 46 // पर्यस्ते थटौ // 8 // 47 // वोत्साहे थो हश्च रः // 8 // 2 // 48 // आश्लिष्टे लधौ ॥८ारा४९॥ चिन्हे न्यो वा // 8 // 2 // 50 // भस्मात्मनोः पो वा // 8 // 51 // मक्मोः // 8 // 2 // 52 // पस्पयोः फः॥२॥५३॥ भीष्मे ष्मः // 8 // 54 //

Page #961
948 हैमपञ्चपाठी. [अष्टाध्यायी प्रलेष्मणि वा // 8 // 2 // 55 // ताम्राने म्बः // 8 // 56 // ह्रो भो वा // 8 / 2 / 57 // वा विह्वले वौ वश्च // 8 / 2 / 58 // वोर्चे // 82 / 59 // कश्मोरे म्भो वा // दाश६०॥ न्मो मः ॥८ाश६१॥ ग्मो वा रा६२॥ ब्रह्मचर्यतूर्यसौन्दर्यशौण्डोर्ये o रः॥८।२।६३॥ धैर्य वा पाश६४॥ एतःपर्यन्ते // 8 // 65 // आश्चर्य वा॥६६॥ अतो रिआररिज्जरीअं॥८॥६७॥ पर्यस्तपर्याणसौकुमार्ये ल्लः // 8 / 2 / 68 // बृहस्पतिवनस्पत्योः सो वा // 8 / 2 / 69 // बाष्पे होऽश्रुणि // 8270|| कार्षापणे // 8 // 7 // दुःखदक्षिणतीर्थे वा // 8 / 272 // कूष्माण्ड्यां ष्मो लस्तु ण्डो वा // 82 / 73 // पक्ष्मश्मष्मस्मह्मां म्हः // 8 / 2 / 74 // सूक्ष्मश्नष्णस्नहह्मणां ग्रहः // 82 / 75 // हो ल्हः // 82 / 76 // कगटडतदपशषस क पामूर्व लुक् // 8277 // अधो मनयाम् // 8 / 278 // सर्वत्र लवरामवन्द्रे // 879 // द्रे रो न वा // 8 // 280 // धात्र्याम् // 82 / 81 // तीक्ष्णे णः // 8 / 2 / 82 // शो ञः // 8 / 2 / 83 // मध्याह्ने हः // 8 / 2 / 84 // दशा // 8 // 2 // 85 // आदेः श्मशुश्मशाने // 8286 // श्चो हरिश्चन्द्रे // 8 / 2 / 87 // रात्रौ वा // 8 // 2 // 88 // अनादौ शेषादेशयोर्द्वित्वम् // 8 / 2 / 89 // द्वितीयतुर्ययोरुपरि पूर्वः // 8 / 2 / 90 // दीर्घे ना // 8 / 2 / 91 // न दीर्घानुस्वारात् // 8 / 2 / 92 // रहोः // 8 / 2 / 93 // धृष्टद्युम्ने णः // 8 / 2 / 94 // कर्णिकारे वा // 8 / 2 / 95 // दृप्ते // 8 / 2 / 96 // समासे वा // 8 / 2 / 97 // तैलादौ // 8 / 2 / 98 // सेवादौ वा // 8 / 2 / 99 // शाङ्गै ङात्पूर्वोत् // 8 / 2 / 100 // क्षमाश्लाघारत्नेऽन्त्यव्यञ्जनात् // 8 / 2 / 101 // स्नेहाग्न्योर्वा // 8 / 2 / 102 // प्लक्षे लात् // 8 / 2 / 103 // हश्रीह्रीकृत्स्नक्रियादृिष्ट्यास्वित् // 8 / 2 / 104 // शर्षतप्तवजे वा // 8 / 2 / 105 // लात् // 8 / 2 / 106 // स्याद् भव्यचैत्यचौर्यसमेषु यात् पा२।१०७॥ स्वप्ने नात् // 8 / 2 / 108 // स्निग्धे वादितौ // 8 / 2 / 109 // कृष्णे वर्णे वा // 8 / 2 / 110 // उच्चाहति // 8 / 2 / 111 // पद्मछद्ममूर्खद्वारे वा // 8 / 2 / 112 // तन्वीतुल्येषु // 8 / 2 / 113 // एकस्वरे श्वः स्वे // 8 / 2 / 114 // ज्यायामीत् ॥८ारा११५॥ करेणूवाराणस्यो रणोर्व्यत्ययः // 8 / 2 / 116 // आलाने लनोः // 8 // 2 // 117 // अचलपुरे चलोः टा२।१९८॥ महाराष्ट्रे हरोः // 8 / 2 / 119 // हदे हदोः / / 8 / 2 / 120 // हरिताले रलोनवा // 8 / 2 / 121 // लघुके लहोः // 8 / 2 / 122 // ललाटे लडोः // 8 / 2 / 123 // ह्ये ह्योः // 8 / 2 / 124 // स्तोकस्य थोक-थोव-थेवाः // 8 / 2 / 125 // दुहितृभगिन्यो—आबहिण्यौ // 82 / 126 // वृक्षक्षिप्तयो रुक्खछूढौ // 8 / 2 / 127 // वनिताया विलया // 82 / 128 // गौणस्येषतः करः // 8 / 2 / 129 // स्त्रिया इत्थी // 8 / 2 / 130 // धृतेर्दिहिः // 8 / 131 // माारस्य मञ्जरवारौ // 8 / 2 / 132 // वैडूर्यस्य वेरुलिअं // 8 / 2 / 133 // एहि एत्ताहे इदानीमः // 8 / 2 / 134 // पूर्वस्य पुरिमा // 8 / 2 / 135 // त्रस्तस्य हित्थतट्ठौ // 8 / 2 / 136 // बृहस्पतौ बहो भयः // 8 / 2 / 137 // मलिनाभयशुक्तिछुप्तारब्धपदातेर्मइलावहसिप्पिछिक्काढत्तपाइकं // 8 / 2 / 138 // दंष्ट्राया दाढा // 8 / 2 / 139 // बहिसो बाहिंबाहिरौ // 8 / 2 / 140 // अधसो हेठं // 8 // 2 // 141 // मातृपितुः स्वसुः सिआछौ // 8 / 2 / 142 // तिर्यचस्तिरिच्छः // 8 // 2 // 143 // गृहस्य घरोऽपतौ // 8 / 2 / 144 // शीलाद्यर्थस्येरः // 8 / 2 / 145 // क्त्वस्तु. मत्तणतुआणाः॥८।२।१४६॥ इदमर्थस्य केरः॥८।२।१४७॥ परराजभ्या कडिक्कौ // 8 / 2 / 148 // युष्मदस्मदोञ पच्चयः॥८२।१४९॥ वतेवः // 8 / 2 / 150 // सर्वाङ्गादीनस्येकः॥८२।१५१॥

Page #962
949 सूत्रपाठः] हैमपश्चपाठी. पथो णस्येकट् // 8 / 2 / 152 // ईयस्यात्मनो णयः // 8 / 2 / 153 // त्वस्य डिमात्तणौ वा // 8 / 2 / 154 // अनङ्कोठात्तैलस्य डेल्लः // 8 / 2 / 155 // यत्तदेतदोतोरित्ति अ एतल्लुक् च // 8 / 2 / 156 // इदंकिमश्च डेत्तिअडेत्तिलडेदहाः // 8 / 2 / 157 // कृत्वसो हुत्तम् // 8 / 2 / 158 // आल्विल्लोल्लालवन्तमन्तेत्तेरमणा मतोः // 8 / 2 / 159 // तो दो तसो वा // 82 / 160 // त्रपो हिहत्थाः // 82 / 161 // वैकादः सि सि इआ // 82 / 162 // डिल्लडुल्लौ भवे // 8 / 2 / 163 // स्वार्थे कश्च वा // 8 / 2 / 164 // ल्लो नवैकाद्वा // 8 / 2 / 165 // उपरेः संव्याने // 8 / 2 / 166 // ध्रुवो मया डमया // 8 / 2 / 167 // शनैसो डिअम् // 82 / 168 // मनाको न वा डयं च // 8 / 2 / 169 // मिश्राड्डालिअः // 8 / 2 / 170 // रो दीर्घात् // 82 / 171 // त्वादेः सः // 8 / 2 / 172 // विद्युत्पत्रपीतान्धाल्लः // 8 / 2 / 173 // गोणादयः // 82 / 174 // अव्ययम् // 8 / 2 / 175 // तं वाक्योपन्यासे // 8 / 2 / 176 // आम अभ्यपगमे // 2177 // णवि वैपरीत्येवाश१७८॥ पूणरुत्त कृतकरणे // 8 / 2 / 179 // हन्दि विषादविकल्पपश्चात्तापनिश्चयसत्ये // 8 / 2 / 180 // हन्द च गृहाणार्थे // 8 / 2 / 181 // मिवपिवविवश्वविअइवार्थे वा // 8182 // जेण तेण लक्षणे // 2 / 183 // णइ चेअ चिअ च्च अवधारणे // 8 / 2 / 184 // बले निर्धारणनिश्चययोः // 8 / 2 / 185 // किरेर हिर किलाथ वा // 8 / 2 / 186 // णवर केवले // 8218 // आनन्तर्ये णवरि // 8 / 1 / 188 // अलारि निवारणे // 8 / 2 / 189 // अण णाई नञर्थे // 8 / 2 / 190 // माई मार्थे // 8 / 2 / 191 // हद्धी निर्वेदे // 8 / 2 / 192 // वेव्वे भयवारणविषादे // 8 / 2 / 193 // वेव्व च आमन्त्रणे // 8 / 2 / 194 // मामि हला हले सख्या वा // 8 / 2 / 195 // दे संमुखीकरणे च // 8 / 2 / 196 // हुं दानपृच्छानिवारणे // 8 / 2 / 197 // हु खु निश्चयवितर्कसंभावनविस्मये // 8 / 2 / 198 // ऊ गरेक्षेपविस्मयसूचने // 8 / 2 / 199 // थू कुत्सायाम् // 8 / 2 / 200 // रे अरे संभाषणरतिकलहे // 8 / 2 / 201 // हरे क्षेपे च // 8 / 2 / 202 // ओ सूचनापश्चात्तापे // 8 / 2 / 203 // अव्वो सूचनादुःखसंभाषणापराधविस्मयानन्दादरभयखेदविषादपश्चात्तापे // 8 / 2 / 204 // अइ संभावने // 8 / 2 / 205 // वणे निश्चयविकल्पानुकंप्ये च // 8 / 2 / 206 // मणे विमर्शे // 8 / 2 / 207 // अम्मो आश्चर्ये // 8 / 2 / 208 // स्वयंमोऽर्थे अप्पणो न वा // 8 / 2 / 209 // प्रत्येकमः पाडिकं पाडिएक्कं // 8 / 2 / 210 // उअ पश्य // 8 / 2 / 211 // इहरा इतरथा // 8 / 2 / 212 // एक्कसरि झगिति संप्रति // 822213 // मोरउल्ला मुधा // 8 / 2 / 214 // दरार्धाल्पे // 8 / 2 / 215 // किणो प्रश्ने // 8 // 2 / 216 // इजेराः पादपूरणे // 8 / 2 / 217 // प्यादयः // 8 / 2 / 218 // // इति अष्टमाध्याये द्वितीयः पादः // वीप्स्यात्स्यादेवीप्स्ये स्वरे मो वा // 8 // 3 // 1 // अतः सेोः // 8 // 32 // वैतत्तदः // 8 // 3 // 3 // जस्शसोलुंक् // 8 // 3 // 4 // अमोऽस्य // 8 // 35 // टा आमोर्णः // 8 // 36 // भिसो हि हि हिं // 8 // 37 // उसेस्त्तोदोदुहिहिन्तो लुकः // 8 // 38 // भ्यसस्त्तोदोदुहिहिन्तोसुन्तो // 8 // 39 // उसः स्सः // 8 // 10 // डे म्मि उः // 8 // 3 // 11 // जस्शस्ङसितोदोद्वामि दीर्घः // 8 // 3 // 12 // भ्यसि वा // 8 // 3 // 13 // टाणशस्येत् // 8 // 3 // 14 // भिस्भ्यस्सुपि // 8 // 3 // 15 // इदुतो दीर्घः // 8 // 3 // 16 // चतुरो वा // 8 // 3 // 17 // लुप्ते शसि

Page #963
950 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी // 8 // 3 // 18 // अक्लीवे सौ // 8 // 3 // 19 // पुंसि जसो डउ डओ वा // 8 // 3 // 20 // वोतो डवो // 8 // 3 // 21 // जस्शसोो वा // 8 // 3 // 22 // ङसिङसोः पुंक्लीबे वा // 8 // 23 // टो णा // 8 // 3 // 24 // क्लीबे स्वरान्म् सेः // 8 // 3 // 25 // जस्शस (इंणयः सप्राग्दीर्घाः // 8 // 3 // 26 // स्त्रियामुदोतौ वा // 8 // 3 // 27 // ईतः सेश्चा वा // 8 // 28 // टाङस्ङेरदादिदेवा तु ङसेः // 8 // 3 // 29 // नात आत् // 8 // 3 // 30 // प्रत्यये ङोर्न वा // 8 // 3 // 31 // अजातेः पुंसः // 83 // 32 // किंयत्तदोस्यमामि // 83 // 33 // छायाहरिद्रयोः // 83 // 34 // स्वस्रादेर्डा // 8 // 3 // 35 // ह्रस्वोऽमि // 8 // 3 // 36 // नामन्त्र्यात्सौ मः // 8 // 3 // 37 // डो दीर्घा वा // 8 // 3 // 38 // ऋतोद्वा // 8 // 3 // 39 // नाम्न्यरं वा // 8 // 3 // 40 // वाप ए // 8 // 3 // 41 // ईदूतोह्रस्वः // 8 // 3 // 42 // क्विपः // 8 // 3 // 43 // ऋतामुदस्यमौसु वा // 83 // 44 // आरः स्यादौ // 8 // 45 // आ अरा मातुः // 8 // 3 // 46 // नाम्न्यरः // 8 // 3 // 47 // आ सौ न वा // 8 // 3 // 48 // राज्ञः // 8 // 3 // 49 // जस्शस्ङसिङसां णो // 8 // 3 // 50 // टो णा // 8 // 3 // 51 // इर्जस्य णो णा ङौ // 8 // 3 // 52 // इणंममामा // 8 // 3 // 53 // ईद्भिस्भ्यसाम्सुपि // 8 // 3 // 54 // आजस्य :टाङसिङस्सु सणाणोष्वण // 8 // 3 // 55 // पुंस्यन आणो रानवञ्च // 8 // 3 // 56 // आत्मनष्टो णिआ णइआ // 8357 // अतः सर्वादेर्डे जसः // 8 // 3 // 58 // H स्तिम्मित्थाः // 8 // 3 // 59 // न वानिदमेतदो हिं // 8 // 3 // 60 // आमो डेसिं // 8 // 3 // 61 // किंतद्भयां डासः // 83 // 12 // किंयत्तद्भयो ङसः // 8 / 3 / 63 // ईयः स्सा से // 8 // 3 // 64 // हे डाला इआ काले // 8 // 3 // 65 // उसेम्हां // 8 // 3 // 66 // तदो डोः // 83 // 67 // किमो डिणोडीसौ // 8 // 3 // 68 // इदमेतत्कियत्तद्भयष्टो डिणा // 8 // 3 // 69 // तदो णः स्यादौ क्वचित् // 8 // 370 // किमः कस्त्रतसोश्च // 8 / 3 / 71 // इदम इमः // 8 // 3 // 72 // पुंखियोन वायमिमिआ सौ // 8 // 73 // स्सिंस्सयोरत् // 8 / 3 / 74 // उर्मेन हः // 8 / 3 / 75 // न त्थः // 8376 // णोम्शस्टाभिसि // 8 // 377 // अमेणम् // 8 // 378 // क्लीबे स्यमेदमिणमो च // 8 // 3 // 79 // किमः किं // 8 // 380 // वेदंतदेतदो ङसाम्भ्यांसेसिमौ // 8 // 3 // 81 // वैतदो उसेस्त्तो ताहे॥८॥३॥८२॥ त्थे च तस्य लुक् // 8 / 3 / 83 // एरदीतौ म्मौ वा // 8 // 3 // 84 // वैसेणमिणमो सिना // 8 // 185 // तदश्च तः सोक्लोबे // 8 // 3 // 86 // वादसो दस्य होनोदाम् // 8 // 387 // मुः स्यादौ // 8 // 3 // 88 // म्मावये औ वा // 8 // 389 // युष्मदस्तं तुं तुवं तुह तुमं सिना ॥८।३९०॥भे तुब्भे तुज्झ ( उज्झे) तुम्ह तुम्हे उरहे जसा // 8 // 3 // 91 // तं तुं तुम तुवं तुह तुमे तुए अमा // 8 / 3 / 92 // वो तुज्झ ( उज्झे ) तुब्भे तुय्हे उय्हे मे शसा // 8393 // मे दि दे ते तइ तए तुमं तुमइ तुमए तुमे तुमाइ टा // 8 // 394 // मे तुष्भेहिं उज्झेहिं उभ्हेहिं तुम्हेहिं उरहेहिं भिसा // 8395 // तइ-तुव-तुम-तुहतुब्भा ङसौ // 8 // 3 // 96 // तुय्ह तुब्भ तहिन्तो ङसिना // 83 / 97 // तुब्भतुय्होय्होम्हा भ्यसि // 8 // 3 // 98 // तइ-तुं-ते-तुम्ह-तुह-तुहं-तुव-तुम-तुमे-तुमो-तुमाइ-दि-दे-इए-तुब्भोभोव्हा ङसा // 8 // 3 // 99 // तु वो मे (तुय्ह) तुब्भ तुब्भं ( उब्भ ) तुब्भाण तुवाणतुमाणतुहाण उ (तुम्हाण आमा // 83 // 100 // तुमे तुमए तुमाइ तइ तए ङिना // 8 // 3 // 10 // तु-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङौ // 8 // 3 // 102 // सुपि // 83 / 103 // ब्भो म्हज्झौ वा // 83104 // अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि ह अहं अयं सिना // 8 // 105 // अम्ह

Page #964
सूत्रपाठः] हैमपञ्चपाठी. 951 अम्हे अम्हो मो वयं भे जसा ॥८।३।१०६॥णे णं मि अम्मि अम्ह मम्ह मं ममं मिमं अहं अमा // 83 // 107 // अम्हे अम्हो अम्ह णे शसा // 8 / 3 / 108 // मि मे ममं ममए ममाइ मइ मए मयाइ णे टा // 8 / 3109 // अम्हेहि अम्हाहि अम्ह अम्हे णे भिसा // 8 // 3 // 110 // मइ-मम-मह-मज्झा-सौ // 8 // 3 // 111 // ममाम्हौ भ्यसि // 8 // 3 // 11 // मे मइ मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं उसा // 8 / 3 / 113 // णे णो मज्झ अम्ह अम्हं अम्हे अम्हो अम्हाण ममाण महाण मज्झाण आमा // 8 / 3 / 114 // मि मइ ममाइ मए मे ङिना // 8 // 3 // 115 // अम्ह-मम-मह-मज्झा ङौ // 8 / 3 / 116 // सुपि // 8 // 3 // 117 // त्रेस्ती तृतीयादौ // 8 / 3 / 128 // द्वेदेवे // 83 / 119 // दुवे दोण्णि वेण्णि च जस्शसा // 3 // 120 // त्रेस्तिण्णिः // 8 // 3 / 121 // चतुरश्चत्तारो चउरो चत्तारि // 8 / 3 / 122 // सङ्ख्याया आमो ण्ह ण्हं // 8 // 3 // 123 // शेषेऽदन्तवत् // 8 / 3 / 124 // न दी| णो // 8 // 3 // 125 // ङसेलृक् // 8 // 3 // 126 // भ्यसश्च हिः // 8 // 3 // 127 // // 8 // 3 // 128 // एत् // 83 / 129 // द्विवचनस्य बहुवचनम् // 8 // 3 // 130 // चतुर्थ्याः षष्ठी // 8 // 3 // 131 // तादर्थ्यउर्वा // 8 // 3 // 132 // वधाड्डाइश्च वा // 8 // 3 // 133 // क्वचिद् द्वितीयादेः // 8 / 3 / 134 // द्वितायातृतीययोः सप्तमी // 8 // 3 // 135 // पञ्चम्यास्तृतीया // 8 // 3 // 136 // सप्तम्या द्वितीया // 8 // 3 // 137 // क्यङोर्यलुक् // 8 / 3 / 138 // त्यादीनामाद्यत्रयस्याद्यस्ये. चेचौ // 8 // 3 // 139 // द्वितीयस्य सि से // 8 // 3 // 140 // तृतीयस्य मिः // 8 // 3 // 141 // बहष्वाद्यस्य न्तिन्ते इरे // 8 // 3 // 142 // मध्यमस्येत्थाहचौ // 83 // 143 // तृतीयस्य मो मु माः // 8 / 3 / 144 // अत एवैच् से // 8 // 3 // 145 // सिनास्तेः सिः // 83 // 146 // मिमो-मैम्हि म्हो म्हा वा // 83 // 147 // अत्थिस्त्यादिना // 8 // 3 // 848 // रदेदावावे // 8 / 3 / 149 // गुर्वादेरविर्वा // 8 // 3 // 150 // भ्रमेराडो वा // 8 // 3 // 151 // लुगावी क्त-भावकर्मसु // 8 // 3 // 152 // अदेल्लुक्यादेरत आः // 8 / 3 / 153 // मौ वा // 8 // 3 // 154 // इच्च मोमु-मे वा // 8 / 3 / 155 // क्ते // 8 // 3 // 156 // एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य-भविष्यत्सु // 8 // 3 // 157 // वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा // 8 // 3 // 158 // जा ज्जे // 8 // 3 // 159 // ईअ-इजौ क्यस्य // 8 // 3 // 160 // दृशिवचेर्डीसडुञ्चं // 83 // 161 // सी-हि-होअ भूतार्थस्य // 83 / 162 // व्यञ्जनादीअः॥८॥३॥१६३॥ तेनास्तेरास्यहेसी॥८॥३॥१६४॥जात्सप्तम्या इर्वा // 8 / 3 / 165 // भविष्यति हिरादिः // 8 // 3 // 166 // मि-मो-मु-मेस्सा हा नवा // 8 // 3 // 167 // मो-मुमानां हिस्सा हित्था // 8 // 3 // 168 // मे स्सं // 8 / 3 / 169 // कृ-दो हं // 8 // 3 // 170 // श्रुगमि-रुदि-विदि-दृशि-मुचि-वचि-छिदि-भिदि-भुजां सोच्छं गच्छं रोच्छं वेच्छं दच्छं मोच्छं वो (व)च्छं छेच्छं भेच्छं भोच्छं // 8 / 3 / 171 // सोच्छादय इजादिषु हिलुक् च वा // 8 // 3 // 172 // दु सु मु विध्यादिष्वेकस्मिस्त्रयाणाम् // 8 / 3 / 173 // सोहिर्वा // 8 // 3 // 174 // अत इजस्विजहीज्जे-लुको वा // 8 // 3 // 175 // बहुषु न्तु ह मो // 8 / 3 / 176 // वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज जावा // 83177 // मध्ये च स्वरान्ताद्वा // 8 / 3 / 178 // क्रियातिपत्तेः॥८।३।१७९॥ न्तमाणौ // 8 / 3 / 180 // शत्रानशः / / 8 / 3 / 181 // ई च स्त्रियाम् // 8 // 3 // 182 // // इति अष्ट्रमाध्याये तृतीयः पादः //

Page #965
952 हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी इदितो वा // 41 // कथेवंजरपजराप्पालपिसुणमङ्घबाल्लचवजम्पसीससाहाः // 4 // 2 // दुःखे णिव्वरः // 843 // जुगुप्सेझुणदुगुच्छदुगुञ्छाः // 8 // 4 // 4 // बुभुक्षिवीज्योरिववोजौ // 8 // 4 // 5 // ध्यागोागौ // 4 // 6 // शो जाणमुणौ // 47 // उदो ध्मो धुमा // 48 // श्रदो धो दहः // 8 / 4 / 9 // पिबेः पिजड (ड)ल्लपट्टयोट्टाः // 8 // 10 // उद्वातेरोरुम्मा वसुआ॥८।४।११॥ निद्रातेरोहोरोवौ // 8 // 11 // आधेराइग्घः // 8 // 4 // 13 // स्नातेरब्भुत्तः // 8 / 4 / 14 // समः स्त्यः खाः // 8 // 4 // 15 // स्थष्ठाथक्वचिट्ठनिरप्पाः // 8 / 4 / 16 // उदष्ठकुक्कुरौ // 4 // 17 // म्लेर्वा पव्वायौ // 8 / 4 / 18 // निर्मो निम्माणनिम्मवौ // 8 / 4 / 19 // क्षेर्णिज्झरो वा // 8 / 4 / 20 // छदेणैर्गुमनूमसन्नुमढक्कौम्वालपव्वालाः // 8 / 4 / 21 // निविपत्योर्णिहोडः // 8 // 4 // 22 // दूङो दूमः // 84 / 23 // धवले मः // 8 // 4 // 24 // तुलेरोहामः // 4 // 25 // विरेचेरोलुण्डोल्लुण्डपल्हत्थाः // 84 / 26 // तडेराहोडविहोडौ // 4 // 27 // मिश्रेर्वीसालमेलवौ // 84 // 28 // उद्धलेर्गुण्ठः // 8 // 4 // 29 // भ्रमेस्तालिअण्टतमाडौ // 8 // 4 // 30 // नशेर्विउडनासवहारवविप्पगालपलावाः // 8 // 4 // 31 // दृशेवदंसदक्खवाः // 8 / 4 / 32 // उद्घटेरुग्गः // 8 // 4 // 33 // स्पृहः सिहः // 4 // 34 // सम्भावेरासङ्घः // 4 // 35 // उन्नमेरुत्थङ्घोल्लालगुलुगुञ्छोप्पेलाः // 84 // 36 // प्रस्थापेः पट्ठवपेण्डवौ // 4 // 37 // विज्ञपेोकावुक्कौ // 4 // 38 // अरल्लिवचच्चुप्पपणामाः // 4 // 39 // यापेजवः // 4 // 40 // प्लावेरोम्वालपव्वालौ // 4 // 41 // विकोशेः पक्खोडः // 4 // 42 // रोमन्थे रोग्गालवग्गोलौ // 8 / 4 / 43 // कमेर्णिहुवः // 8 / 4 / 44 // प्रकाशेणुव्वः // 8 // 4 // 45 // कम्पेर्विच्छोलः // 84 // 46 // आरोपेर्वलः // 8 // 4 // 47 // दोलेरङ्खोलः॥४॥४८॥ रज्जेरावः // 4 // 49 // घटेः परिवाडः // 8450 // वेष्टेः परिआलः // 8451 // क्रियः किणो वेस्तु क्के च // 8 / 4 / 52 // भियो भाबीहौ // 8 / 4 / 53 // आलीङोल्ली // 84 / 54 // नीलीअॅर्णिलीअणिलुक्कणिरिग्घलुक्कलिक्कल्हिक्काः // 8 / 4 / 55 // विलीर्विरा // 8 // 4 // 56 // रुते रुञ्जरुण्टौ // 8 / 4 / 57 // श्रुटेर्हणः // 8 / 4 / 58 // धूगेधुवः // 8 / 4 / 59 // भुवे-हुव-हवाः // 4 // 60 // अविति हुः // 8 // 4 // 61 // पृथक् स्पष्टे णिव्वडः॥४॥६२॥ प्रभौ हुप्पो वा // 4 // 63 // क्ते हूः // 8 // 4 // 64 // कृगेः कुणः॥८॥४॥६५॥ काणेक्षिते णिआरः // 8 // 4 // 66 // निष्टम्भावष्टम्भे णिठुहसंदाणं // 4 // 67 // श्रमे वावम्फः // 84 / 68 // मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः // 84/69 // शैथिल्यलम्बने पयल्लः // 8470 // निष्पाताच्छोटे णीलुञ्छः // 8471 // भुरे कम्मः // 8472 // चाटौ गुललः // 8 / 4 / 73 // स्मरेझरझूर-भर-भल-लड-विम्हर- सुमर-पयर-पम्हुहाः // 8474 // विस्मुः पम्हुसविभ्हर-वोसराः // 8475 // व्याहृगेः कोकपोकौ // 8476 // प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ // 8477 // महमहो गन्धे // 8478 // निस्सहेर्णीहर-नील-धाड-वरहाडाः // 8479 // जाग्रेजग्गः // 8 / 4 / 80 // व्याप्रेराअड्डः // 8481 // संवृगेः साहरसाहट्टौ // 8 / 4 / 82 // आहः सन्नामः // 4 // 3 // प्रहगेः सारः॥८४८४॥ अवतरेरोहओरसौ // 8485 // शकेश्चयतैरतीरपाराः॥४८६॥ फक्कस्थक्कः॥८४८७॥ श्लाघः सलहः // 848 // खचेर्वेअडः // 8 / 4 / 89 // पचेः सोल्लपउलौ // 8490 // मुचेश्छड्डावहेडमेल्लोस्सिक्करेअवणिल्लुन्छधंसाडाः // 8491 // दुःखे णिव्वलः // 8492 // वञ्चेर्वेहववेलवजूर

Page #966
सूत्रपाठ] हैमपश्चपाठी. वोमच्छाः // 8 / 4 / 93 // रचेरुगाहावहविडविड्डाः // 8 / 4 / 94 // समारचेरुवहत्थसारवसमारकेलायाः // 8 / 4 / 95 // सिचेः सिञ्चसिम्पौ // 8 / 4 / 96 // प्रच्छः पुच्छः // 8 / 4 / 97 // गर्जेर्बुकः // 8 / 4 / 98 // वृषे ढिक्कः // 8 / 4 / 99 // राजेरग्घछजसहरीररेहाः // 8 / 4 / 100 // मस्जेराउड्डणिउड्डबुड्डखुप्पाः // 8 / 4 / 101 // पुजेरारोलवमालौ // 8 / 4 / 102 // लस्जे र्जीहः // 8 / 4 / 103 // तिजेरोसुक्कः // 8 / 4 / 104 // मृजेरुग्घुसलुन्छपुञ्छपुंसफुसपुसलुहहुलरोसाणाः // 8 / 4 / 105 // भोर्वेमयमुसुमूरभूरसूरसूडविरपविरञ्जकरञ्जनीरजाः // 8 / 4 / 106 // अनुव्रजेः पडिअग्गः // 84 / 107 // अर्जेविंढवः // 8 / 4 / 108 // युजो जुञ्जजुज्जजुप्पाः // 84 / 109 // भुजो भुअजिमजेमकम्माण्हसमाणचमढचड़ाः // 84 / 110 // वोपेन कम्मवः // 8 / 4 / 111 // घटेगढः // 8 / 4 / 112 // समो गलः // 84|113 // हासेन स्फुटेर्मुरः // 84 / 114 // मण्डेश्चिञ्चचिञ्चमचिञ्चिल्लरीडटिविडिकाः // 8 / 4 / 115 // तुडेस्तोडतुट्टखुदृखुडोक्खुडोल्लुक्कणिल्लुक्कलुक्कोल्लूराः // 84116 // घूर्णी घुलघोलघुम्मपहल्लाः // 8 / 4 / 117 // विवृतेसः // 84|118 // क्वथेरट्टः // 8 / 4 / 119 // ग्रन्थो गण्ठः // 8 / 4 / 120 // मन्थेषुसलविरोलौ // 8 / 4 / 121 // हादेरवअच्छः // 8 / 4 / 122 // नेः सदो मजः // 8 / 4 / 123 // छिदेवुहावणिच्छल्लणिज्झोडणिव्वरणिल्लूर लूराः // 8 / 4 / 124 // आङा ओअन्दोद्दालौ // 8 / 4 / 125 // मृदो मलमढपरिहट्टखड्डुचड्डमड्डपन्नाडाः // 84|126 // स्पन्देश्शुलुचुलः // 84127 // निरः पदेवलः // 8 / 4 / 128 // विसंवदेविअविलोट्टफंसाः // 8 / 4 / 129 // शदोज्झडपक्खोडौ // 8 / 4 / 130 // आक्रन्देीहरः // 84|131 // खिदेणुरविसूरौ // 8 / 4 / 132 // रुधेरुत्थवः // 8 / 4 / 133 // निषेधेर्हकः // 8 / 4 / 134 // क्रुधेर्जूरः // 8 / 4 / 135 // जना जाजम्मौ // 8 / 4 / 136 // तनेस्तडतडतड्डवविरल्लाः // 8 / 4 / 137 // तृपस्थप्पः // 84138 // उपसरल्लिअः // 84|139 // संतपेझङ्खः // 84 / 140 // व्यापेरोअग्गः // 84141 // समापेः समाणः // 8 / 4 / 142 // क्षिपेर्गलत्थाडक्खसोल्लपेल्लणोल्लछुहहुलपरीघत्ताः // 84 / 143 // उक्षिपेर्गुलुञ्छोत्थवाल्लत्थोब्भुत्थोस्सिकहक्खुवाः // 8 / 4 / 144 // आक्षिपेीरवः // 84145 // स्वपेः कमवसलिसलोट्टाः // 8 / 4 / 146 // वेपेरायम्बायज्झौ // 8 / 4 / 147 // विलपेझंडवडवडौ // 8 / 4 / 148 // लिपो लिम्पः // 8 / 4 / 149 // गुप्योवरणडौ // 8 / 4 / 150 // क्रपोवहोणिः // 8 / 4 / 151 // प्रदीपस्तेअवसन्दुमसन्धुक्काब्भुत्ताः // 8 / 4 / 152 // लुभेः सम्भावः // 8 / 4 / 153 // क्षुमेः खडरपड्डहौ // 84154 // आङो रभे रम्भढवौ // 8 / 4 / 155 // उपालम्मेझंडपञ्चारवेलवाः // 8 / 4 / 156 // अवेर्ज़म्भो जक्ष्भा // 8 / 4 / 157 // भाराकान्ते नर्मीणेसुदः // 84 / 158 // विश्रमेणिव्वा // 84 / 159 // आक्रमेरोहावोत्थारञ्छुन्दाः // 8 / 4 / 160 // भ्रमेष्ठिरिटिल्लढुण्डुल्लढण्ढल्लचक्कम्मभम्मडभमडभमाडतलअण्टझण्टझम्पभुमगुमफुमफुसदुमदुसपरीपराः // 8 / 4 / 161 // गमेरई अइच्छाणुवजावजसोक्कुसाक्कुसपञ्चड्डुपच्छन्दणिम्महणीणीणणीलुक्कपदअरम्भपरिअल्लवोलपरिअल-- णिरिणासणिवहावसेहावहराः // 8 / 4 / 162 // आङा अहिपच्चुअः // 841163 // समा अभिड // 8 / 4 / 164 // अभ्याडोम्मत्थः // 84165 // प्रत्याङा पलोट्टः 120

Page #967
954 हैमपश्चपाठी. [ अष्टाध्यायी // 8 // 166 // शमे पडिसोपरिसामौ // 84 / 167 // रमेः संखुड्डखेड्डोभावकिलिकिञ्चकोटुममोट्टायणोसरवेल्लाः // 84 / 168 // पूरेरग्घाडोग्यवोद्धमाङ्गुमाहिरेमाः // 8 / 4 / 169 // त्वरस्तुवरजअडौ // 8 / 4 / 170 // त्यादिशत्रोस्तुरः // 8 / 4 / 171 // तुरोत्यादौ // 84 / 172 // क्षरः खिरझरपज्झरपञ्चडणिञ्चलणिदृआः // 8 / 4 / 173 // उच्छल उत्थल्लः // 8 / 4 / 174 // विगलेस्थिप्पणिहौ // 8 / 4 / 175 // दलिवल्योर्विसट्टवम्फो // 8 / 4 / 176 // भ्रंशेः फिडफिट्टफुडफुदृचुक्कभुल्लाः // 8 / 4 / 177 // नशेर्णिरणासणिवहावसेहपडिसासेहावहराः // 84 / 178 // अवात्काशो वासः // 8 / 4 / 179 // संदिशेरप्पाहः // 84 / 180 // दृशो निअच्छपेच्छावयच्छावयज्झवजसव्ववदेक्खोअक्खावक्खावअक्खपुलोअ (ए)पुलअनिआवआसपासाः // 8 / 4 / 181 // स्पृशः फासफंसफरिसछिवछिहालुङ्खालिहाः // 8 / 4 / 182 // प्रविशे रिअः // 8 // 4 / 183 // प्रान्मृशमुषो सः // 8 // 4 // 184 // पिषेर्णिवहणिरिणासणिरिण(णि )जरोञ्चचड्डाः // 84 / 185 // भषे(क्कः // 8 / 4 / 186 // कृषेः कड्ढसाअड्ढाञ्चाणच्छायञ्छाइञ्छाः // 84|187 // असावक्खोडः // 4 // 188 // गवेषेर्द्धण्दुल्लढण्ढोलगमेसघत्ताः // 4 / 189 // श्लिषेः सामग्गावयासपरिअन्ताः // 84 / 190 // म्रक्षेश्वोप्पडः // 84 / 191 // काक्षेराहाहिलङ्घाहिलवच्चवम्फमहसिहविलुम्पाः // 8 / 4 / 192 // प्रतीक्षेः सामयविहीरविरमालाः // 8 / 4 / 193 // तक्षेस्तच्छचच्छरम्परम्फाः // 84 / 194 // विकसेः कोआसवोसट्टौ // 8 / 4 / 195 // हसेर्गुञ्जः // 8 / 4 / 196 // स्रंसेलसडिम्मौ // 8 / 4 / 197 // त्रसेर्डरबोजवजाः // 8 / 4 / 198 // न्यसो णिमणुमौ // 84|199 // पर्यसम्पलोडपल्लट्टपल्हत्थाः // 8 / 4 / 200 // निश्वसेझखः // 8 / 4 / 201 // उल्लसेरूसलोसुम्मणिल्लसपुलआअगुञ्जोल्लारोआः // 8 / 4 / 202 // भासेर्भिसः॥ 84 / 203 // ग्रसेर्घिसः // 8 / 4 / 204 // अवाद् गाहेर्वाहः // 8 / 4 / 205 // आरुहेश्चडवडग्गौ // 8 / 206 // मुहेर्गुम्मगुम्मडौ // 8 / 4 / 207 // दहेरहिऊलालुङ्खौ // 8 / 4 / 208 // ग्रहो वलगेण्हहरपङ्गनिरुवाराहिपच्चुआः // 8 / 4 / 209 // क्त्वातुम्तव्येषु घेत् // 8 / 4 / 210 // वचो वोत् // 8 / 4 / 211 // रुदभुजमुचां तोन्त्यस्य // 84212 // दृशस्तेन ट्ठः // 8 / 4 / 213 // आः कृगो भूतभविष्यतोश्च // 8 / 4 / 214 // गमिष्यमासां छः // 8 / 4 / 215 // छिदिभिदो न्दः // 8 / 4 / 216 // युधबुधगृधक्रुधसिधमुहां ज्झः // 8 / 4 / 217 // रुधोन्धम्भौ च // 84218 // सदपतोर्डः // 8 / 4 / 219 // क्वथवर्धा ढः // 8 / 4 / 220 // वेष्टः // 8 / 4 / 221 // समो लः // 8 / 4 / 222 // वोदः // 8 / 4 / 223 // स्विदां ज्जः // 84 // 224 // व्रजनृतमदां चः // 8 / 4 / 225 // रुदनमोर्वः // 8 / 4 / 226 // उद्विजः // 84 / 227 // खादधावोर्लुक् // 8 / 4 / 228 // सृजो रः // 8 / 4 / 229 // शक्रादीनां द्वित्वम् // 84aa230 // स्फुटि चलेः // 8 / 4 / 231 // प्रादेर्मीलेः // 8 / 4 / 232 // उवर्णस्यावः // 8 / 4 / 233 // ऋवर्णस्यारः // 84 / 234 // वृषादीनामरिः // 8 / 4 / 235 // रुषादीनां दीर्घः // 8 / 4 / 236 // युवर्णस्य गुणः // 8 // 4 // 237 // स्वराणां स्वराः // 4 // 238 // व्यञ्जनाददन्ते / / 4 / 239 // स्वरादनतो वा // 64 / 240 // चिजिश्रुहस्तुलुपूधूगां णो ह्रस्वश्च

Page #968
सूत्रपाठः हैमपञ्चपाठी. . 955 // 8 // 4 // 241 // नवा कर्मभावे व्वः क्यस्य च लुक् // 8 / 4 / 242 // म्मश्चेः // 8 / 4 / 243 // हन्खनोऽन्त्यस्य // 8 / 4 / 244 // ब्भो दुहलिहवहरुधामुच्चातः // 84245 // दहो ज्झः // 8 / 4 / 246 // बन्धो न्धः // 8 / 4 / 247 // समनूपाद्रुधेः // 8 / 4 / 248 // गमादीनां द्वित्त्वम् // 8 / 4 / 249 // हृकृतजामीरः // 8 / 4 / 250 // अर्जेर्विंढप्पः // 84 / 251 // ज्ञोणव्वणजौ // 8 / 4 / 252 // व्याहृगेहिप्पः // 8 / 4 / 253 // आरभेराढप्पः // 84254 // स्निहसिचोः सिप्पः // 8 / 4 / 255 // ग्रहेघैप्पः // 8 / 4 / 256 // स्पृशेश्छिप्पः // 8 / 4 / 257 // क्तेनाप्पुण्णादयः // 8 / 4 / 258 // धातवोऽर्थान्तरेऽपि // 4 / 259 // तोदोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य // 814 / 260 // अधः क्वचित् // 8 / 4 / 261 // वादेस्तावति // 8 / 4 / 262 // आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः // 8 / 263 // मो वा // 4 // 264 // भवद्भगवतोः॥८।४।२६५॥ नवा यो य्यः // 84266 // थो धः // 8 / 4 / 267 // इहहचोर्हस्य // 8 / 4 / 268 // भुवो भः // 8 / 4 / 269 // पूर्वस्य पुरवः // 8 / 4 / 270 // क्त्व इयदूणौ // 8 / 4 / 271 // कृगमो डडुअः // 84 / 272 // दिरिचेवोः // 8 / 4 / 273 // अतो देश्च // 8 / 4 / 274 // भविष्यति स्सिः // 8 / 4 / 275 // अतो उसे दोडादू // 4 // 276 // इदानीमो दाणिं // 84 // 277 // तस्मात्ताः // 8 / 4 / 278 // मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः // 8 / 4 / 279 // एवार्थ य्येव // 8 / 4 / 280 // हले चे ट्याह्वाने // 8 / 4 / 281 // होमाणहे विस्मयनिर्वेदे // 8 / 4 / 282 // णं नन्वर्थे // 8 / 4 / 283 // अम्महे हर्षे // 8 / 4 / 284 // हीही विदूषकस्य // 8 / 4 / 285 // शेषं प्राकृतवत् // 8 / 4 / 286 // अत एत्तौ पुंसि मागध्याम् // 84 / 287 // रसोर्लशौ // 8 / 4 / 288 // सषोःसंयोगे सो ग्रीष्मे // 84289 // दृष्ठयोस्टः // 8 / 4 / 290 // स्थर्थयोस्तः // 8 / 4 / 291 // जद्ययां यः॥८।४।२९२॥ न्यण्यज्ञां नः // 8 / 4 / 293 // व्रजो जः॥८।४।२९४॥ छस्य श्चोनादौ // 8 / 4 / 295 // क्षस्य कः // 8 / 4 / 296 // स्कः प्रेक्षाचक्षोः // 8 / 4 / 297 // तिष्ठश्चिष्ठः // 8 / 4 / 298 // अवर्णाद्वा उसो डाहः // 8 / 4 / 299 // आमो डाहँवा // 8 // 4 // 300 // अहं वयमोहगे // 8 // 4 // 301 // शेषं शोरसेनीवत् // 8 / 4 / 302 // शो ज्ञः पैशाच्याम् // 4 // 303 // राज्ञो वा चिञ् // 8 // 4 // 304 // न्यण्योञ्जः // 84 / 305 // णो नः॥८४॥३०६॥ तदोस्तः // 84307 // लोळः // 84 // 308 // शषोः सः॥८।४।३०९॥ हृदये यस्य पः // 8 / 4 / 310 // टोस्तुर्वा // 8 // 4 // 311 // क्त्वस्तूनः // 8 // 4 / 312 // द्धनत्थूनौ ष्वः // 8 / 4 / 313 // र्यस्नष्टां रियसिनसटाः क्वचित् // 8 // 4 // 314 // क्यस्येय्यः // 8 // 4 // 315 // कृगो डीरः // 84 // 316 // यादृशादेवुस्तिः 8 / 4 / 317 // इचेचः // 8 / 4 / 318 // आत्तश्च // 8 / 4 / 319 // भविष्यत्येय्य एव // 84 // 320 // अतो उसे तोडातू // 8 / 4 / 321 // तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए // 8 / 4 / 322 // शेषं शौरसेनीवत् // 8 / 4 / 323 // नकगचजादिषदशम्यन्त सूत्रोक्तम् // 8 / 4 / 324 // चूलिकापैशाचिके तृती. यतुर्ययोरायद्वितीयौ // 8 / 4 / 325 // रस्य लो वा // 8 // 4 // 326 // नादियुज्योरन्येषाम् // 8 / 4 / 327 // शेषं प्राग्वत् // 8 // 4 // 328 // स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे // 4 // 329 // स्यादौ दीर्घह्रस्वौ // 8 / 4 / 330 // स्यमोरस्योत् // 8 / 4 / 331 // सौ पुंस्योद्वा // 8 / 4 / 332 // एट्टि // 4 // 333 // ङिच्च // 8 // 4 // 334 // भिस्येद्वा // 8 // 4 // 335 // उसेहू // 84 // 336 // भ्यसो हुँ // 84337 // अतः सुहोस्तवः // 8 // 4 // 338 // आमो हं // 84 // 339 // हुं

Page #969
हैमपञ्चपाठी. [ अष्टाध्यायी चेदुभ्याम् // 8 // 4 // 340 // ङसिभ्यस्ङीनां हेहुंहयः // 4 // 349 // आटो णानुस्वारौ // 8 / 4 / 342 // एं चेदुतः // 14 // 343 // स्यम्जस्शसां लुक् // 4 // 344 // षष्ठयाः // 8 // 4 // 345 // आमन्त्र्ये जसो होः // 8 // 4 // 346 // भिस्सुपोहि // 8 // 4 // 347 // स्त्रियां जसशसोरुदोत // 8 // 4 // 348 // टए // 8 // 4 // 349 // उसङस्योहे // 8 // 4 // 350 // भ्यसामोहः // 841351 // उहि // 8 // 4 // 352 // क्लीबे जस्शसोरिं / / 8 / 4 / 353 // कान्तस्यात उं स्यमोः // 8 / 4 / 354 // सर्वादेर्डसेही // 8 // 4 // 355 // किमो डिहे वा // 4 // 356 // हिं // 4 // 357 // यत्तत्किंभ्यो ङसो डासुर्नवा // 841358 // स्त्रियां डहे // 841359 // यत्तदः स्यमोधैं त्रं // 8 // 4 // 360 // इदम इमुः क्लीवे // 8 // 4 // 361 // एतदः स्त्रीपुंक्लीबे एह एहो एहु // 84 // 362 // एइर्जस्शसोः // 84363 // अदस ओइ // 84 // 364 // इदम आयः॥८।४।३६५॥ सर्वस्य साहो वा // 8 // 4 // 366 // किमः काइंकवणौ वा // 84 // 367 // युष्मदः सौ तुहुं // 84368 // जस्शसोस्तुम्हे तुम्हइं // 4 // 369 // टायमा पई तइं // 8 // 4 // 370 // भिला तुम्हेहिं // 8 / 4 / 371 // ङसिङस्भ्यां तउतुज्झतुध्र 4 // 372 // भ्यसांभ्यां तुम्हहं // 8 / 4 / 373 // तुम्हासु सुमा // 84374 // सोवस्मदो हउं // 8 // 4 // 375 // जस्शसोरम्हे अम्हइं॥८४॥३७६॥ टा डन्यमा मई // 8 // 4 // 377 // अम्हेहिं भिसा // 84 // 378 // महु मज्झु सिङस्भ्याम् // 8 // 4 // 379 // अम्हहं भ्यसाम्भ्याम // 8 // 4 // 380 // सुपा अम्हासु // 8 // 4 // 381 // त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हिं न वा // 8 / 4 / 382 // मध्यत्रयस्याद्यस्य हिः // 4 // 38 // बहुत्वे हुं // 4 // 384 // अन्त्यत्रयस्याद्यस्य उं // 8 / 4 / 385 // बहुत्वे हुं // 84 // 386 // हिस्वयोरिदुदेत् // 8 // 4 // 387 // वय॑ति स्यस्य सः // 8 / 4 / 388 // क्रियेः कीसु // 8 / 4 / 389 // भुवः पर्याप्तौ हुच्च // 8 / 4 / 390 // बगो ब्रुको का // 841391 // व्रजेवुञः // 84392 // दृशेः प्रस्सः // 8 / 4 / 393 // ग्रहेण्हः // 4 // 394 // तक्ष्यादीनां छोल्लादयः॥८४।३९५॥ अनादौ स्वरादसंयुक्तानां कखतथपफां गघदधबभाः // 4.396 // मोऽनुनासिको या // 4 // 39 // बाधो रो लुकः // 8 // 398 // अभूतोऽपि क्वचित् // 8 / 4 / 399 // आपद्विपत्संपदां द इः // 84|400 // कथं यथातथा थादेरेमे मेहेधाः डितः // 84401 // याइक्तादृक्कीगीदृशां दादेहः // 84402 // अतां डइसः // 84403 // यत्रतत्र. योखस्य डिदेत्थ्यत्तु // 84404 // एत्थु कुत्रात्रे // 84405 // यावत्तावतोर्वादेम उं महिं // 84|406 // वा यत्तदोतो.वडः // 8 / 4 / 407 // वेदंकिमोर्यादेः // 84408 // परस्परस्यादिरः // 8 / 4 / 409 // कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् // 84 / 410 // पदान्ते उं-हुं-हिं-हंकाराणाम् // 84|411 // म्हो म्भो बा // 8 / 4 / 412 // अन्यादृशोन्नाइसावराइसौ // 8 / 4 / 413 // प्रायसः प्राउप्राइवप्राइम्वःपग्गिम्वाः // 8 // 4 / 414 // वान्यथोनुः // 84|415 // कुतसः कउ कहन्तिहु // 8 / 4 / 416 // तत-स्तदोस्तोः // 84417 // एवं-परं-सम-ध्रुवं-मा-मना-कएम्व-पर-समाणु-ध्रुवु-मं-मणाउं // 4 / 418 // किलाथवादि-वा-सह-नहेः किराहवइ दिवे सहुं नाहिं // 84|419 // पश्चादेवमेवैवेदानींप्रत्युतेतसः पच्छइ--एम्वइ--जि--एम्वहिं-पञ्चलिउ--एत्तहे // 8 // 4 // 420 // विषण्णोक्तवर्मनो वुन्न-वुत्त-विच्चं // 8 / 4 / 421 // शीघ्रादीनां वाहल्ला

Page #970
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 957 दयः // 8 / 4 / 422 // हुहुरुघुग्घादयः शब्द-चेष्टानुकरणयोः // 8 / 4 / 423 // घइमादयोऽनर्थकाः // 84|424 // तादर्से केहि-तेहिं-रेसि-रेसिं-तणेणाः // 84 / 425 // पुनर्विनः स्वार्थे दुः // 8 / 4 / 426 // अवश्यमो डें-डौ // 84|427 // एकशसो डिः // 8 / 4 / 428 // अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिक-क-लुक् च // 8 / 4 / 429 // योगजाश्चैषाम् // 84430 // त्रियां तदन्ताड्डोः // 8 / 4 / 431 // आन्तान्ताड्डाः // 84 / 432 // अस्येदे // 84433 // युष्मदादेरोयस्य डारः // 84434 // अतोत्तुलः // 8 / 4 / 435 // त्रस्य डेत्तेहे // 84|436 // त्वतलोः प्पणः // 84|437 // तव्यस्य इएव्वउं एन्वउं एवा // 8 / 4 / 438 // क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः // 84|439 // एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः // 84|440 // तुम एवमणाणहमणहिं च // 84|441 // गमेरेप्पिण्वेप्प्योरेलुंग् वा // 8 // 4442 // तृनोणअः // 84443 // इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणकः // 84444 // लिङ्गमतन्त्रम् // 84445 // शौरसेनीवत् // 84446 // व्यत्ययश्च // 4|447 // शेषं संस्कृतवत्सिद्धम् // 8 // 34 // // इत्यष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः // // समाप्तो हैमसूत्रपाठः // // अथ हैम-गणपाठः॥ 162 भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः॥ 2 // 3 // 14 // परमसर्पिष्कुण्डिका। परमधनुष्कपालम्। परमबर्हिष्पूलः। परमयजुष्पात्रम्। अत्र सर्पिष्कुण्डिकाधनुष्कपालबर्हिःपूलयजुष्पात्राणां समासेऽसमस्तस्येत्यनेन षत्वे सिद्धेऽपि समस्तार्थमिह पाठः। अन्ये त्वेषां समस्तानां षत्वं न मन्यन्ते / तन्मते परमसर्पिःकुण्डिकेत्यादिषु षत्वं न भवति। कस्कः। वोप्सायां द्विवचनम् / कुतः कुतः आगतः कौतस्कुतः। शुनस्कर्णः। 'षष्ठयाः क्षेपे' इत्यलुप् / सद्यस्कालः। बहुव्रीहिरसमासो वा / सद्यः क्रयणं सद्यस्क्रीः। तत्र भवः साद्यस्क्रः। भ्रातुष्पुत्र / सर्पिष्ण्डिका / बर्हिःपूल / यजुष्पात्र / इति भ्रातुष्पुत्रादयः। कस्कः। कौतस्कुतः। शुनस्कर्णः। सद्यस्कालः। सद्यस्क्रीः। साद्यस्क्रः। भास्करः। अहस्करः। अयस्काण्ड / तमस्कान्त / अयस्कान्त / अयस्कुण्ड / मेदस्पिण्ड / अयस्पिण्ड। इति कस्कादयः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम्। तेन यथादर्शनमन्येऽपि भवन्ति / 171 वाहर्पत्यादयः // 1 / 3 / 58 // अहर्पतिः। अहःपतिः। अह पतिः। गीपतिः। गी:पतिः / गीपतिः। धूर्पतिः। धूःपतिः। धूप्पतिः / इत्यहर्पत्यादयः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 427 गौरादिभ्यो मुरब्यान्डीः // 24 // 19 // गौर। शबल / कल्माष। सारङ्ग। पिशङ्ग / हरिण / पाण्डुर / अमर / सुन्दर / विकल। विष्कल / पुष्कल / निष्कल।

Page #971
958 हैमपञ्चपाठी. गौरादीनां गुणवचनत्वेनाजातिगचित्वादप्राप्ते पाठः / यस्तु विकलेति कालविशेषवाची आनन्तःस विगता कलेति भविष्यति। दास। चेट। विट। भिक्षक / बन्धक। पुत्र / गायत्र / आनन्द / टेट / कटेट / नट / एषामजातिवचनत्वादप्राप्ते पाठः। काव्य / शैव्य / मत्स्य / मनुष्य / मुकय / हय / गवय / ऋस्य / द्रुण / ओकण / एषां जातिवाचित्वेप्यष्टानां यान्तत्वाद् द्रुणौकणयोर्नित्यस्त्रीविषयत्वादप्राप्ते पाठः। भौरिकि। भौलिकि / भौलिङ्गि / औद्ग्राहमाति। आलच्चि / कालचि / सौधर्म / आयस्थूण / आरद / भौरिकिभौलिक्योः क्रौड्यादित्वात् शेषाणां त्वणिजन्तानां गुरूपान्त्यत्वात् ष्ये प्राप्ते पाठः / कथं भौरिक्या, भौलिक्या ? क्रौड्यादिपाठात् ज्योऽपि / आपच्चिको राष्ट्रसरूपः क्षत्रियस्तस्यापत्यं स्त्रो आपच्चिकीत्यत्र शकादित्वाद् ज्यलोपेऽपि जातिवाचित्वाद् ङीर्भवति / दोट / वरट / नाट / मूलाट / पाट / सृपाट / पेट / पट / पटल / पुट / कुट / फाण्टश / धातक / केतक। तर्कर / शर्कार / बदर / कुवल / लवण / बिल्व / आमलक / मालत / वेतस / अतस / आढक / कदर / कदल / गुडून / बाकुच / नाच / माच / कुम्भ / कुसुम्भ / यूष / मेष / सूष / मूष / करीर / सल्लक / वल्लक / मल्लक / मालक / मेथ। पिप्पल / हरीतक / कोशातक। शम / तम। सुषव / शृङ / भृङ्ग / बर्बर / पाण्ड / लोहाण्ड / शष्कण्ड / पिण्ड / मण्डर / मण्डल / यूप / सूप / सूर्प / सूर्म / मठ / पिठर / कुर्द / गूर्द / सूर्द / खार / काकण / द्रोण / अरोहण / ओकण / वृस / आसन्द / अलन्द / कन्दल / सलन्द / देह / देहल / शष्कुल / शव / सूच / भञ्जर। अलज / गण्डूज / वैजयन्त ! शालूक / उपरतस / सच्छेद / एषां नित्यस्त्रीविषयत्वादप्राप्ते पाठः। क्रोष्टु सरस् अनयोरनकारान्तत्वादप्राप्ते पाठः। अनड्वाही अनडुही। अत एव पाठादन/शब्दस्य उल्यामुकारस्य पक्षे वाशब्दादेशः। सौ नित्यं नागमाभावश्च / प्रत्यवरोहिणी। पृथिवी / आग्रहायणी / सप्रत्ययपाठः पुंवद्भावनिषेधार्थः। अनड्वाहीभार्यः। अनडुहीवृन्दारकेत्यादि। तद्धितलोपेऽपि लुगभावार्थश्च / पञ्चानड्वाहिः। दशानडुहिः। आश्मरथ्यः।-गोत्रयजन्तात् डायन् मा भूत् येव यथा स्यादित्यस्य पाठः। पहि-पर्येहि-अनयोरिदन्तत्वाद् विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थः पाठः। बहुवचनमाकृतिगणार्यम् / तेन नद / मह / भव / प्लव / चर। गर / तर / गाह / देव / सूद / अराल / उदवड / चण्ड / उमाभङ्ग / हरीकणी। वटर / अधिकारी / एषण / करणे-इति केचित् / इष्यते अन्विष्यतेऽनया दोष इति इषोऽनिच्छायाम् इत्यने सति एषणी वैद्यशलाका। करणादन्यत्रैषणा / अन्वेषणा / आबेव / तदन्ये न मन्यन्ते / 441 नवा शोणादेः // 2 // 4 // 31 // शोण / चण्ड / अराल / कमल / कृपण / विकट / विशाल। विशंकट / भरुज / ध्वज / कल्याण / उदार / पुराण / बहुबहुः बह्वी। एवंनामा काचित् / 448 असहनविद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः॥२४॥३८॥ अक्रोडा. दिभ्य इति किम्। कल्याणो क्रोडा अस्याःकल्याणक्रोडा / क्रोडाशब्दःस्त्रोक्लोब

Page #972
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. लिङ्गः। कल्याणखुरा। पीनगुदा। एकशफा। दीर्घभाला / भव्यभाला / सुगला। सुभगा। कल्याणी उखा स्फिक् यस्याःसा कल्याणोखा / कल्याणगोखा / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन किसलयकरा / मृणालभुजेत्यादि / / 491 क्रौड्यादीनाम् // 2480 // क्रौडि। लाडि / व्याडि / आपक्षिति। आपिशिलि। सौधातकि / भौरिकि। भौलिकि / शाल्मलि / शालास्थलि / कापिष्ठलि। रौढि / देवदत्ति / याशदत्ति / इत्यादय इञन्ताः / चौपयत / चैकयत। चैटयत / बैल्वयत / सैकयत-एतेऽगन्ताः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 641 वाहिताग्न्यादिषु // 3 // 1 // 153 // अग्न्याहितः। जातपुत्रः। पुत्रजातः। जातदन्तः। दन्तजातः। जातश्मश्रुः। प्रमश्रृजातः। पीततैलः / तैलपीतः / पीततः। घृतपीतः / पीतमद्यः। मद्यपीतः / पीतविषः। विषपीतः। ऊढभार्यः। भार्योढः। गतार्थः। अर्थगतः। छिन्नशीर्षः। शीर्षच्छिन्नः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन पीतदधिः / दधिपीत इत्यादयोऽपि भवन्ति / 643 न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च // 3 // 1 // 155 // इन्दुमौलिः / चन्द्रमौलिः। शशिशेखरः। पद्मनाभः। ऊर्णनाभः। पद्महस्तः। शंखपाणिः / दर्भपवित्रपाणिः / पद्मपाणिः / इत्यादि। 644 गड्वादिभ्यः // 3 // // 156 // गडुकंठः। कंठेगडुः। शिरसिगडः। गडशिराः। शिरस्यरुः / अरुःशिराः / मध्येगुरुः / गुरुमध्यः / अन्तेगुरुः / गुर्वन्तः। 647 नाप्प्रियादौ // 32 // 53 // प्रिया / मनोज्ञा / कल्याणो / सुभगा / दुर्भगा / स्वा। क्षान्ता / कान्ता / वामना / समा / सचिवा / चपला / बाला। तनया / दुहित / भक्ति / इति प्रियादिः / वामेत्यप्यन्ये / 678 कुंभपद्यादिः // 7 / 3 / 149 // कुंभपदी / जालपदी। एकपदो / शतपदी। स्थूणापदी। सूत्रपदी / मुनिपदी / शितिपदी। आर्द्रपदी। गोधापदी। कलशीपदी / दासीपदो / विष्णुपदी / कृष्णपदी / कृणिपदी / गुणपदी / द्रोण(णी)पदी / सकृत्पदी / सकरपदी। शुचिपदी / सूचीपदी / विपदी / अपदी / निष्पदी / अष्टापदी / अशीतिपदी / इति कुंभपद्यादिः। . 716 सुवादिभ्यः // 7 // 3 // 182 // सुभ्रः / लेखाधूः। शलाकाधूः / कोमलोरूः। संहितोरूः। वरोरूः / पीवरोरूः। जातिवचनत्त्वादूङन्ता एते। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 735 तिष्ठग्वित्यादयः // 31 // 36 // तिष्टन्ति गावो यस्मिन् काले गर्भग्रहणाय दोहाय वाहाय वत्सेभ्यो निवासाय जलपानार्थ वा स कालस्तिष्ठद्गु / वहन्ति गावो यस्मिन् काले स कालो वहद्गु / आयन्ति गावो यस्मिन् स काल आयतीगवम् / रतेऽन्यदार्थे काले। तथा खले यवा यस्मिन् स कालः खलेयवम् / खलेबुसम् / निपातनात् सप्तम्या अलुप्। लूनयवम् / लूयमानयवम् / पूनयवम् /

Page #973
हैमपञ्चपाठी. [ हैमपूयमानयवम् / संहृतबुसम् / संह्रियमाणयवम् / एते प्रथमैकवचनान्ता एवान्यपदार्थे काले / देशेऽपीत्यन्ये / तेन खलेयवं पश्य, खलेयवेन कृतम् , खले. यवे कृतम् , इत्यादयः प्रयोगा असाधवः। द्वितीयादिविभक्त्यन्ता अपि एते साधव इत्यन्ये / नाभेरधः अधोनाभम् / निपातनादत् समासान्तः। पूर्वपदार्थप्रधानोऽयम् / तथा समत्वं भूमेः समभूमि / एवं समपदाति / पक्षे पूर्वपदस्य मान्तत्वमपि निपात्यते / समभूमि / समंपदाति / एतौ देशकालभावेष्वन्यपदार्थेष्वित्यन्ये / उत्तरपदार्थप्राधान्ये तु समा भूमिः समभूमिः, समपदातिरितिकर्मधारय एव / तथा शोभनत्वं समस्य शोभनत्वं समायाः शोभना समा यत्र सुषमम् / एवं विषमम् / निःषमं दुष्षमम् / अपरसमम् / उत्तरपदार्थप्राधान्ये तु तत्पुरुष एव / शोभना समा सुषमा। शोभने समे सुषमे / समशब्देनाव्ययीभाव इत्यन्ये / तथा समाया आयतीत्वम् आयती समा यत्र आयती समेति वा आयतीसमम् / एवं पापसमम् / पुण्यसमम् / समशब्देन तृतीयासमास इत्यन्ये / आयत्या समम् आयतीसमम् ।एवं पापसमम् / पुण्यसमम् / तथा प्रकृष्टत्वं चाह्नः प्राणम् / निपातनादह्नादेशः। एवं प्ररथम् प्रमृगम् प्रदक्षिणम् / कालभावलक्षणेऽन्येपदार्थेऽपीत्यन्ये / प्रक्रान्तमहरस्मिन् प्राह्मम् / प्रगता रथा अस्मिन् प्ररथम् / प्रनष्टा मृगा अस्मिन् प्रमृगम् / प्रकृतो दक्षिणा अस्मिन् प्रदक्षिणम् / अन्यत्र प्रगता मृगा अस्मात् प्रमृगो देशः / देशेऽप्यन्ये / उत्तर पदार्थप्राधान्ये तु तत्पुरुष एव / प्रातः। प्ररथः। प्रमृगः। प्रदक्षिणा / तथैकत्वम न्तस्य एकोऽन्त इति वा एकान्तम् / देशेऽन्यपदार्थेऽपीत्यन्ये / एवं प्रान्तं समपक्षम् समानतीर्थम् समानतीरम् / तथा संप्रति असंप्रति अप्रदक्षिणानि यथासंख्यं वर्तमानावर्तमानवामेषु / तथा युद्धे इजन्तं च / केशाकेशि दण्डादण्डि द्विदण्डि द्विमुसलि / तिष्ठद्ग्वादिराकृतिगणः / तेन प्रसव्यम् अपसव्यम् यत्प्र. भृति तत्प्रभृति इतःप्रभृति इत्यादि सिद्धम् / ___742 द्विदण्ड्यादिः // 73 / 75 // द्वौ दण्डावस्मिन् प्रहरणे द्विदण्डि प्रहरति। एवं द्विमुसलि / उभादन्ति / उभयादन्ति / उभाबाहु / उभयाबाहु / उभौ हस्ता. वस्मिन् पाने उभाहस्ति पिबति / एवमुभयाहस्ति / उभापाणि / उभयापाणि / उभाञ्जलि / उभयाञ्जलि / उभौ कर्णावस्मिन् श्रवणे उभाकर्णि शृणोति / एवमु. भयाकर्णि / अन्ते वासोऽस्मिन् स्थानेऽन्तेवासि तिष्ठति अन्तेवासी गुरोरिति ताच्छीलिकान्तोऽन्य एव शब्दः / संहितानि पुच्छान्यस्मिन् सरणे संहितपुच्छि धावन्ति / एकः पादोऽस्मिन् गमने एकपदि गच्छति / समानौ पादावस्मिन् सपदि गच्छति / आच्यपादौ आच्यपदि शेते / एवं प्रोहपदि हस्तिनं वाहयति / निकच्य कौँ निकृच्यकर्णि धावति / तिष्ठद्गवादित्वादव्ययीभावः / उभाबाहु उभयाबाह्वित्यत्र निपातनादिजुलुपि स्थानिवद्भावादिजन्तत्वेनाव्ययीभावसंज्ञा विभक्त्यलुक् पादस्य पद्भावः समानस्य सभावश्चेत्यादि सर्व निपातनात् सिद्धम् / 749 शरदादेः // 43392 // शरद् त्यद् तद् यद् कियत् हिरुक् हिमवत्

Page #974
गणपाठः]] हैमपश्चपाठी. उपसद् सदस् अदस् अनसू मनस् विपाश् दिश् दृश् विश् उपानह् अनडुङ् चतुर् दिव् / 764 साक्षादादिश्च्व्यर्थे // 3 // 1 // 14 // साक्षात् मिथ्या चिन्ता भद्रा रोचना लोचना अमा आस्था अग्धा प्राजर्या प्राजुरा प्राजरुहा बोजर्या बीजरुहा संसर्पा / अर्थे अग्नौ वशे विकपने प्रकपने विसहने प्रसहने / अर्थप्रभृतयः सप्तम्येकवचनान्तप्रतिरूपकाः स्वभावात् निपाताद्वा / लवणम् उष्णम् शीतम् उदकम् आर्द्रम् / लवणादीनामेतत्सूत्रविहितगतिसंज्ञासंनियोग एव मान्तत्त्वं निपात्यते / प्रादुस् आविस् नमस् इति साक्षादादिः। 7:3 प्रात्यषपरिनिरादयो गतक्रान्तकृष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः // 3 // 1 // 47 // प्रादयः-प्रगत आचार्यः प्राचार्यः। एवं प्रान्तेवासी / प्रवृद्धो गुरुः प्रगुरुः / प्रकृष्टो वीरः प्रवीरः / संगतोऽर्थः समर्थः। विरुद्धः पक्षः विपक्षः। प्रत्यर्थी पक्षः प्रतिपक्षः / प्रतिबद्धं वचः प्रतिवचः / उपश्लिष्टः पतिरुपपतिः / उपपन्नोऽनुकूलः प्रतिकूलो वा नायकः उपनायकः / अनुनायकः। प्रतिनायकः। अत्यादयः-अतिक्रान्तः खट्वामतिखट्वः। उद्तो वेलामुढेलः। प्रतिगतोऽक्षं प्रत्यक्षः / अनुगतः प्रतिगतो वा लोमानि अनुलोमः / प्रतिलोमः / अभिप्रपन्नो मुखमभिमुखः। _ अधादयः-अवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः / परिणद्धो वीरुद्भिः परिवीरुत् / संनद्धो वर्मणा संवर्मा / अनुगतमर्थेनान्वर्थ नाम / संगतमक्षेण समक्षं वस्तु / वियुक्तमर्थेन व्यर्थं वचः / संगतमर्थेन समर्थ पदम् / / पर्यादयः-परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः / उद्युक्तः संग्रामाय उत्संग्रामः। शक्तः कुमार्यै अलंकुमारिः / शक्तः पुरुषेभ्यः अलंपुरुषीणः / अलंशब्दस्य चतुर्थ्यन्तेन वक्यमपीच्छन्त्यन्ये / अलं जीविकायै अलंजीविकः / अलं कुमार्यै अलंकुमारिः। निरादयः-निष्क्रान्तः कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बिः / अपगतः शाखायाः अप. शाखः। अन्तर्गतोऽगुल्या अन्तरङ्गुलो नखः। उत्क्रान्ता कुलादुत्कुला कुलटा / एवमुढेलः समुद्रः / उच्छाखं वचः। उत्सूत्रो न्यायः / उच्छृखलः कलभः / अपगतमादपार्थम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 775 अव्ययं प्रवृद्धादिभिः // 3 // 1 // 48 // पुनःप्रवृद्धं बर्हिः, पुनरुत्स्यूतं वासः / पुनर्निष्क्रान्तो रथः / पुनरुक्तं वचः। पुनर्नवं वयः / पुनःशृतं पयः। स्वर्यातः / अन्तर्भूतः। प्रातःसवनम् / उच्चै?षः। नीचैर्गतम् / अधस्पदम् / अनद्वा पुरुषः। असशक्तः पुरुषः / प्रायश्चित्तम् / सद्यस्क्रीः / प्राग्वृत्तम् / पुराकल्पः / श्वःश्रेयसम् / श्वोवसीयसम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 780 सायाह्नादयः // 31 // 53 // सायमह्नः सायाह्नः / मध्यमह्नः मध्याह्नः / 121

Page #975
हैमपश्चपाठी. [ हैममध्यं दिनस्य मध्यंदिनम् / मध्यं रात्रे मध्यरात्रः। उपारताः पश्चिमरात्रगोचरात् इत्यादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 782 जरत्यादिभिः // 3255 // अर्धा जरत्या अर्धजरती तत्तुल्यम् अर्धजरतीयम् / अर्धवैशसम् / अक्तिम् / अर्धविलोकितम् / पक्षे जरत्यर्ध इत्याद्यपि भवति / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 789 श्रितादिभिः // 3 // 1162 // श्रित अतीत पतित गत अत्यस्त प्राप्त आपन्न गमिन् गामिन् आगामिन् / इति श्रितादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन ओदनबुभुक्षुः हिताशंसुः तत्त्वबुभुत्सुः सुखेच्छुः इत्यादि सिद्धम् / ___794 ऊनार्थपूर्वाद्यैः // 3 // 1 // 67 // पूर्व / अवर / सदृश / सम / कलह / निपुण / मिश्र / श्लक्ष्ण इति पूर्वादयः / आकृतिगणोऽयम् / तेन धान्येनार्थो धान्यार्थः। हिरण्यार्थः / आत्मनापञ्चमः / आत्मनाषष्ठः / 'पतावलुप्समासौ' माषेणाधिकं माषाधि / 798 हिंतादिभिः // 3 / 1 / 71 // हित / सुर्ख। रक्षित / बलि / इति हितादयः। आकृतिगणोऽयम् / तेन अश्वघासः। श्वश्रूसुरा / श्वश्रूसुरम् / हस्तिविधानम् / धर्मनियमः / धर्मजिज्ञासा / नाट्यशाला / आत्मनेपदम् / परस्मैपदम् इत्यादि सिद्धम् / कृत्यप्रत्ययान्तं चेह पठ्यते / देवदेयम् / ब्राह्मणदेयम् / वरप्रदेया कन्या / इह न भवति ब्राह्मणाय दातव्यम् / 800 पञ्चमी भयाद्यैः // 3 // 173 // भय / भीत / भीति / भी / भीरु / भीलुक / निर्गत / जुगुप्सु / अपेत / अपोढ / मुक्त / पतित / अपत्रस्त इति भयादयः / आकृतिगणश्चायम् / तेन द्वीपान्तरानीतः / स्थानभ्रष्टः / तात्परः तपरः इत्यादि सिद्धम् / 805 याजकादिभिः // 3 / 1178 // याजक / पूजक / परिचारक / परिवेषक / स्नापक / अध्यापक / आच्छादक / उन्मादक / उद्वर्तक / होत / भर्तृ / आकृतिगणोऽयम् / तेन तुल्यार्था अपि / गुरुसदृशः। गुरुसमः। दास्याः सदृशः। वृषल्याः समः / 'षठ्याः क्षेपे' इत्यलुप् / तथा अन्यत्कारकम् / विश्वगोप्ता / तीर्थकर्ता / तत्प्रयोजको हेतुश्च / जनिकर्तुः प्रकृतिः। इत्यादि सिद्धम् / 815 सप्तमी शौण्डाद्यः // 3 / 188 // शौण्ड / धूर्त / कितव / व्याल / सव्य / आयस / व्यान / सवीण / अन्तर / अधीन / पटु / पण्डित / कुशल / चपल / निपुण / सिद्ध / शुष्क। पक्क / बन्ध / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन शिरःशेखरः / हस्तकटकः / आपातरमणीयः / अवसानविरसः / पृथिवीविदितः / पृथिवीप्रणतः / अन्तेगुरुः / मध्येगुरुः / ऋणेऽधमः अधमर्णः / ऋणे उत्तमः उत्तमर्णः। राजदन्तादित्वात् परनिपात इत्यादि सिद्धम / 816 सिंहाद्यैः पूजायाम् // 3 // 1689 // समरे सिंह इव समरसिंहः / एवं रणव्याघ्रः / भूमिवासवः / कलियुधिष्ठिरः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् /

Page #976
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 817 काकाद्यैः क्षेपे // 3 / 090 // तीर्थे काक इव तीर्थकाकः। एवं तीर्थध्वांक्षः। तीर्थवायसः। तीर्थवकः / तीर्थश्वा / तीर्थसारमेयः / तीर्थकुक्कुटः। तोर्थशृगालः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 818 पात्रेसमितेत्यादयः // 3 / 1191 // पात्र एव समिताः पात्रेसमिताः। एवं पात्रेबहुलाः / गेहेशूरः / गेहेदाही। गेहेक्ष्वेडी / गेहेनर्दी / गेहेनी / गेहमेव विजितमनेन गेहे विजिती / इष्टादेः इतीनि व्याप्ये क्तेनः इति सप्तमी / एवं गेहेविचिती / गेहेव्यालः / गेहेपटुः। गेहेपण्डितः / गेहेप्रगल्भः। गोष्ठेशूरः। गोष्ठेक्ष्वेडी / गोष्ठेनर्दी / गोष्ठेविजिती। गोष्ठेव्यालः / गोष्ठेपटुः / गोष्ठेपण्डितः। गोष्ठेप्रगल्भः / एषु अवधारणेन क्षेपो गम्यते / उदुम्बरे मशक इव उदुम्बरमशकः। एवमुदुम्बरकृमिः। कूपकच्छपः / कूपमण्डूकः / अवटकच्छपः / अवटमण्डूकः / उदपानमण्डूकः / अल्पदृश्वैवमुच्यते / नगरकाकः / नगरवायसः / नगरश्वा / एतैः सदृशो धृष्ट उच्यते / उदुम्बरमशकादिषूपमया क्षेपो गम्यते / गेहमेही / पिण्डीशूरः / य आवश्यकार्थमपि बहिर्न निर्गच्छति भोजन एव च संरभते च स एवमुच्यते / अत्रावधारणेन निरुत्साहता तया च क्षेपो गम्यते / पितरि शूरः। मातरि पुरुषः / यः सदाचारं भिनत्ति स एवमुच्यते / अत्र प्रतिषिद्धासेवनेन क्षेपो गम्यते / गर्भधीरः। गर्भशूरः। गर्भसुहितः / गर्भेतृप्तः / गर्भेदृप्तः / योऽ. लोकाभिमानित्वादनुचितचेष्टः स एवमुच्यते / तत एव च क्षेपो गम्यते / कर्णेटिरिटिरिः / कर्णेचुरुचुरः / कर्णेटिरिटिरा / कर्णेचुरुचुरा / चापलेनानुचितचेष्टोच्यते। टिरिटिरीति गत्यनुकरणंचुरुचुर्विति वाक्यानुकरणम्। तत् करोति णिजन्तादप्रत्ययो निपातनसामर्थ्याच्चानो न भवति। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन व्रणकृमिः / गृहसर्पः / गृहकलविङ्कः। आखनिकवकः इत्यादयो गृह्यन्ते / 828 निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः // 3 // 11100 // अपापाचैरिति किम् / पापवैयाकरणः / अणकवैयाकरणः / प्रवृत्तिनिमित्तमेव कुत्स्यते / एवं पापकुलालः / अणकनापितः / हतविधिः / दग्धदैवम् / दुष्टामात्याः / क्षुद्रतापस इत्यादि / 830 उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ // 3 // 1 // 102 // व्याघ्र / सिंह। ऋषभ / वृषभ / महिष / चन्दन / वृक / वराह / हस्तिन् / कुञ्जर / रुरु / पृषत / पुण्डरीक / पलाविका / क्रुश्चा। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन वाग्वज्रः, मुखपद्म, पाणिपल्लवं, ककिसलयं, वदनेन्दुः, पर्थिवचन्द्रः, वानरश्वा, कुचकुम्भस्तनकलशादयोऽपि भवन्ति / 833 श्रेण्यादिकृत्याद्यैश्च्व्य र्थे // 3 // 1 // 104 // श्रेणि। ऊक / पूग / कुन्दुम / कन्दुम / राशि / निचय / विशिष्ट / निर्धन / कृपण / इन्द्र / देव / मुण्ड / भूत। श्रमण / वदान्य / अध्यायकः। अध्यापक / ब्राह्मण / क्षत्रिय / पटु / पण्डित / कुशल / चपल / निपुण इति श्रेण्यादिः / कृत / मत / मित / भूत / उप्त / उक्त / समाज्ञात / समाख्यात /

Page #977
हैमपञ्चपाठी. समाम्नात / संभावित / अवधारित / अवकल्पित / निराकृत / उपकृत / अपाकृत / कलित / उदाहृत / उदीरित / उदित / दृष्ट / विश्रुत / विहित / निरूपित / आसीन / आस्थित / अवबद्ध इति कृतादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 847 कुमारः श्रमणादिभिः // 3 / 1 / 117 // [ तत्रैव प्रक्रियायां तत्पुरुषसमासप्रकरणे श्रमणादयो निर्दिष्टाः ] 848 मयूरव्यंसकेत्यादयः // 3 / 1116 // मयूरव्यंसकः / छात्रव्यंसकः। कम्बोजमुण्डः। यवनमुण्डः / / ____ एहीडादयोऽन्यपदार्थे / एहीडम्, एहियवं वर्तते / एवम् एहिवाणिजा / प्रेहिवाणिजा / अपेहिवाणिजा / पहिस्वागता / अपेहिस्वागता / एहिद्वितीया / अपेहिद्वितीया / एहिप्रघसा। अपेहिप्रघसा। एहिविघसा। अपेहिविघसा। एहिप्रकसा। अपेहिप्रकला। प्रोहकटा। प्रोहकर्दमा। प्रोहकपर्दा / उद्धमचूडा। आहरचेला। आहरवसना। आहरवितता। कृन्धि विचक्षणेति कृन्धि विचक्षणमिति वा यस्यां सा कृन्धिविचक्षणा क्रिया / भिन्धि लवणमिति यस्यां सा भिन्धिलवणा / एवं पचलवणा। उद्धरोत्सृजेति जल्पो यस्यां सोद्धरोत्सृजा। एवमुद्धरावसृजा / उद्धमविधमा। उद्वपनिवपा। उत्पतनिपता। उत्पचनिपचो / कृन्धि विक्षिणीहीति कृन्धि विक्षणु इति वा यस्यां सा कृन्धिविक्षणा / उन्मजावमृजेति यस्यां सोन्मजावमृजा / अत एव निपातनादिहैव च मृजेही शो भवति / गतप्रत्यागतादयः // गतं च तत्प्रत्यागतम् च गतप्रत्यागतम् / एवं यातानुयातम् / महान् क्रयोऽल्पः क्रयिका क्रयावयवयोगात् क्रयः क्रयिकावयवयोगात् क्रयिका क्रयश्चासो क्रयिका च क्रयक्रयिका समुदायः / एवं पुटापुटिका / फलाफलिका / मानोन्मानिका / शाकपार्थिवादयः // शाकप्रियः शाकभोजी शाकप्रधानो वा पार्थिवः पृथोरपत्यं शाकपार्थिवः / पृथिव्या ईश्वरः पार्थिवः इति वा तेन शाकपार्थिवः / कुतपवस्त्रसौश्रुतः / सुश्रुतोऽपत्यं सौश्रुतः / कुतपसौश्रुतः / अजापण्यस्तौल्वलिः अजातौल्वलिः। यष्टिप्रहरणो यो मौद्गल्यः यष्टिमौद्गल्यः। एवं परशुरामः। घृतप्रधाना रोटिः घृतरोटिः / एवमोदनपाणिनिः। आणिमाण्डव्यः। बलाकाकौशिकः / विदर्भीकौण्डिन्यः। सहस्रबाहुरर्जुनः सहस्रार्जुनः। व्यवयवा विद्या त्रिविद्या / एकाधिका दश एकादश / एवं द्वादश / षोडश / एकविंशतिः। द्वाविंशतिः। एकशतम् / द्विशतम् / दध्युपसिक्त ओदनो दध्योदनः / एवं घृतौदनः / गुडमिश्रा धाना गुडधानाः / एवं तिलपृथुकाः। अश्वयुक्तो रथः अश्वरथः / एवं गजरथः / घृतपूर्णा घटः घृतघटः / अत्र शाकपार्थिवादिषु प्रियादेरुत्तरपदस्य लोपः / तृतोयो भागः त्रिभागः। तृतीयभागः। व्यंशः। तृतीयांशः। षड्भागः। षष्ठभागः। षडंशः / षष्ठांशः / त्रिदिवं तृतीयदिवम् / त्रिविष्टपं, तृतीयविष्टपमित्यादिषु पूरणप्रत्ययस्य वा लुग् भवति / तथा सर्वेषां श्वेततरः सर्वश्वेतः / एवं सर्वम

Page #978
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 965 हान् / अत्र गुणेन तरबन्तेन निर्धारणषष्ठीसमासस्तरब्लोपश्च / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन विस्पष्टं पटुः विस्पष्टपटुः / पुना राजा पुनाराजः / एवं पुनर्गवः / पादाभ्यां ह्रियते इति पादहारकः / गले चोप्यत इति गलेचोपकः / सायंदोहः / प्रातर्दोहः / पुनहिः / सायमाशः / प्रातराश इत्यादयो द्रष्टव्याः। 849 राजदन्तादिषु // 3 / 1 / 149 // राजदन्तः / लिप्तवासितम् / सिक्तसंमृष्टम् / भृष्टलुञ्चितम् / नग्नमुषितम् / अवक्लिन्नपक्वम् / अर्पितोतम् / उप्तगाढम् / ऋणे अधमः अधमर्णः-अत्र 'सप्तमी' // 3 / 1 / 88 // इति प्रथमोक्तत्वेन पूर्वनिपातेऽधमस्य पूर्वनिपातः / एवमुत्तमर्णः / उलूखलं मुशलं च उलूखलमुशले / अत्र मुशलशब्दस्याल्पस्वरत्वात् पूर्वनिपाते प्राप्ते उलूखलशब्दस्यानेन पूर्वनिपातः / एवं तन्दुलकिण्वम् / चित्रस्थवाहीको / स्नातकराजानौ / उशीरबीजशिक्षास्थम् / आरट्वायनिचान्धनि / अधरोष्ठम् / वैकारिमतगाजवाजम् / गौपालिधानपूलासम् / कुरण्डस्थलपूलासम् / दारजारौ / दारशब्द एकवचनान्तोऽप्यस्ति / अत्र नियमे दारार्थम् / अत्र तु स्वराद्यदन्तत्वादर्थशब्दस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते दारशब्दस्य पूर्वनिपातः / एवं विष्वक्सेनार्जुनौ / शूद्रायौँ। विषयेन्द्रियाणि / गवाश्वम् / अवन्त्यश्मकाः / चित्रास्वाती माणविके / केशश्मश्रु / अत्रेदुदन्तत्वेन स्वातिश्मश्रुशब्दयोः पूर्वनिपाते प्राप्ते चित्राकेशयोः पूर्वनिपातः / एवं भार्यापती। पुत्रपतो। स्वसृपती / जंपतो / दंपती / गणपाठाजायाशब्दस्य जंभावो दंभावश्च वा निपात्यते / पुत्रपशू / शिरोजानु / शिरोविजु / नरनारायणौ / अय॑त्वानारायणस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते नरस्य पूर्वनिपातः / एवं सोमरुद्रौ / कुबेरकेशवौ काकमयूरौ / उमामहेश्वरौ / पाण्डुधृतराष्ट्री / च्येष्ठभ्रातृत्वेन धृतराष्ट्रस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते पाण्डोः पूर्वनिपातः / एवं विष्णुवासवौ / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन क्वचिद् विकल्पः। पुरुषोत्तमः / उत्तमपुरुषः। मध्यगृहम् / गृहमध्यम् / अधरबिम्बम् / बिम्बाधरः / ओष्ठबिम्बम् / बिम्बोष्ठः। इत्यादि / 886 मृगक्षीरादिषु वा // 3 / 262 // मृग्याः क्षोरं मृगक्षीरम् मृगीक्षीरम् / एवं मृगपदम् मृगीपदम् / मृगशावः मृगीशावः। कुकुटाण्डम् , कुक्कुट्यण्डम् / मयूराण्डम् , मयूर्यण्डम् / काकाण्डम् , काक्यण्डम् / काकशावः, काकीशावः / 888 धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे // 3 / 1 / 159 // धर्मार्थो / अर्थधी / कामार्थो / अर्थकामौ / शब्दार्थी / अर्थशब्दौ / आद्यन्तौ / अन्तादी / अग्नोन्द्रौ / इन्द्राग्नी / चन्द्राको / अर्कचन्द्रौ / अश्वत्थकपित्थौ / कपित्थाश्वत्थौ / इत्यादिषु स्वराद्यदन्तत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते / सर्पिर्भधुनो। मधुसर्पिषो / गुणवृद्धी / वृद्धिगुणौ। दीर्घलघू / लघुदी? / चन्द्रराहू / राहुचन्द्रौ / इत्यादिष्विदुदन्तत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते / तपःश्रुतौ श्रुततपसी / द्रोणभीष्मौ, भीष्मद्रोणौ / इत्यादिष्वय॑त्वानित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते / शकृन्मूत्रम् , मूत्रशकृत् / कुशकाशम् / काशकुशम् / करभरासभौ / रासभकरभौ। इत्यादिषु लध्वक्षरत्वात् पूर्वनिपाते प्राप्ते // समी

Page #979
हैमपञ्चपाठी. रणाग्नी / अग्निसमीरणौ / आदित्यचन्द्रौ / चन्द्रादित्यौ / पाणिनीयरौढीयाः। रौढीयपाणिनीयाः / जित्याविपूयविनीयाः / विपूयविनीयजित्याः / इत्यादिष्वल्पस्वरत्वान्नित्वं पूर्वनिपाते प्राप्ते / ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः / शूद्रविक्षत्रियविप्राः / भीमसेनार्जुनौ / अर्जुनभीमसेनौ। देवापिशंतनू / शंतनुदेवापी / इति वर्ण. भ्रातृलक्षणेऽनुपूर्व निपाते प्राप्ते विकल्पार्थ वचनम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन वसन्तग्रीष्मौ। ग्रीष्मवसन्तौ। शुक्रशुची। शुचिशुक्रौ इत्यादयोऽपि द्रष्टव्याः। 907 गवाश्वादिः // 3 // 1 // 144 // गौश्चाश्वश्च गवाश्वम् / गवाविकम् / गवैडकम् / अजाविकम् / अजैडकम् / कुब्जवामनम् / कुञ्जकैरातम्। कुब्जकैरातकम्। पुत्रपौत्रम्। नित्यवैराभावपक्षे श्वचण्डालम् / स्त्रोकुमारम् / दासीमाणवकम् / शाटीपच्छिकम्। उष्ट्रखरम् / मूत्रशकृत् / मूत्रपुरीषम / यकृन्मेदः / मांसशोणितम् / दर्भशरम्। दर्भपूतीकम् / अर्जुनपुरुषम् / तृणोलुपम् / कुडीकुडम् / दासीदासम् / भागवतोभागवतम् / त्रिष्वेतेषु 'पुरुषः स्त्रिया' 3-1-125 इत्येकशेषो न भवति निपातनात्। गवाश्वादिषु यथोच्चारितरूपग्रहणादन्यत्र नायं विधिः। गोऽश्वौ / गोऽश्वम् / गोअश्वौ / गोअश्वम् / गोऽविको / गोऽविकम् / गवेलको। गवेलकम् / पशुविभाषैव भवति / ___908 न दधिपयआदिः // 3 / 1 / 145 // दधि च पयश्च दधिपयसी / सर्पिर्मधुनी / मधुसर्पिषी / हरिवासवौ / ब्रह्मप्रजापतो। शिववैश्रवणौ / स्कन्दविशाखौ। परिजाकौशिकौ / प्रवापसदौ / आद्यवसाने / सूर्याचन्द्रमसौ / मित्रावरुणौ / अग्नीषोमौ / सोमारुद्रौ / नारदपर्वतौ / खण्डामौ / नरनारायणौ / रामलक्ष्मणौ / भीमार्जुनौ / कम्बलाश्वतरौ / मातापितरौ / पितापुत्रौ। श्रद्धामेधे / शुक्लकृष्णे / इध्माबर्हिषी / पूर्वस्य दीर्घत्वं निपातनात् / ऋक्सामे। वाङ्मनसे / अत्र 'ऋक्सामय॑जुष' 7-2-97 इत्यादिनाकारान्तत्वम् / याज्यानुवाक्ये / दीक्षातपसो / श्रद्धातपसी / श्रुततपसी। मेधातपसी। अध्ययनतपसी। उलूखलमुशले / अत्राद्येषु त्रिषु व्यञ्जनविकल्पे शुक्लकृष्णे इत्यत्र ‘विरोधिनामद्रव्याणाम्' इति विकल्पे, इध्माबहिषी, उलूखलमुशले 'अप्राणिपश्वादेः' 3-1-136 इति नित्यमेकत्वे शेषेषु च 'चाथै द्वन्द्वः सहोक्तौ' इत्युभयस्मिन् प्राप्ते प्रतिषेधोऽयम् / चण्डालमृतपाश्च द्रष्टव्याः। 993 भीरुष्टानादयः // 2 // 3 // 33 // भीरुष्ठान / अङ्गुलिषङ्ग। सव्येष्ट्र / परमेष्ठिन् / सुष्टु / दुष्ठु / अपष्ठु / वनिष्ठु / गौरिषक्थ। प्रतिष्णिका / नौषेचिका / दुन्दुभिषेवणः / इति भोरुष्ठानादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 997 गिरिनद्यादीनाम् // 2 // 3 // 68 // गिरिणदी। गिरिनदी / गिरिणखः। गिरिनखः। गिरिणद्धः / गिरिनद्धः / गिरिणितम्बः / गिरिनितम्बः / चक्रणदी। वक्रनदी। वक्रणितम्बा। वक्रनितम्बा। चक्रणितम्बा। चक्रनितम्बा। माषोणः।माषोनः। तूर्यमाणः। तूर्यमानः। आर्गयणः / आर्गयनः / ऋगयनं वेत्त्यधीते वेत्यण् / ऋगयनस्य व्याख्यानं तत्र भवो वा शिक्षादित्वादण् / बहुवचनायथादर्शनमन्येऽपि भवन्ति /

Page #980
मणपाठः] हैमपश्चपाठी. 1012 वर्चस्कादिष्ववस्करादयः // 32 // 48 // वर्चस्केऽवस्करः / अवकीर्यतेऽवस्करः अन्नमलम् / तत्संबंधात् तद्देशोऽप्यवस्करः। अवकरोऽन्यः। अपस्करो रथाङ्गे / अपकरोऽन्यः / कुत्सिता तुम्बुरुः कुस्तुम्बुरुरौषधिजातौ / तत्फलान्यपि कुस्तुम्बुरूणि / अन्यत्र कुतुम्बुरुस्तिन्दुकवृक्षः / अवरस्परा अपरस्परा वा क्रियासातत्ये। अवरस्पराः सार्था गच्छन्ति-सततं गच्छन्तीत्यर्थः। अन्यत्रावरपराः सार्था गच्छन्ति / अवरे च अपरे च सकृदेव गच्छन्तीत्यर्थः / आस्पदं प्रतिष्ठायाम् / प्रतिष्ठा स्थानमात्मयापनापदम् / अन्यत्र आ ईषत् पदमा पदावा आपदम् / आश्चर्यमद्भुते / आश्चर्य नीला द्यौः / प्रस्कण्वहरिश्चन्द्रावृषी / प्रगतं कण्वं पापमस्मादिति प्रस्कण्वः / हरिश्चन्द्रइवाह्लादको यस्य हरिश्चन्द्रः। ऋषेरन्याय प्रकण्वो देशः / हरिचन्द्रो माणवकः / मस्करो वेणुदण्डयोः / मा क्रियते प्रतिषिध्यतेऽनेनेति मस्करः। मकरशब्दस्य वाऽव्युत्पन्नस्य मस्कर इति रूपम् / अन्यत्र मकरो ग्राहः / मस्करी परिव्राजके / माकरणशीलो मस्करी / सह्याह माकृषत कर्माणि शान्तिर्वः श्रेयसीति / मकरिनशब्दस्य वा मस्करोति रूपम् / अन्यत्र मकरीति समुद्रः / कास्तोराजस्तुन्दे नगरे / ईषत्तीरमजस्येव तुन्दमस्येति व्युत्पत्तिमात्रम् / कास्तीरमजस्तुन्दं च नगरम् / अन्यत्र कातीरम् / अजतुन्दम् / कारस्करो वृक्षे / कारं करोति किल कारस्करो वृक्षः / कारकरोड न्यः / वनस्पतिः पुष्पं विना फलवति वृक्षे / सर्वा हरितकायो वनस्पतिरित्यन्ये / वनपतिरन्यः। पारस्करो देशे। पारं करोति पारस्करो देशः। पारकरोऽन्यः / करस्करो गिरिवृक्षयोः। करं करोति इति करस्करो नाम गिरिः / करस्करो वृक्षः / करकरोऽन्यः / रथस्पा नद्याम् / रथं पाति पिबति वा रथस्पा नाम नदी / रथपाऽन्या / किष्कुरुः प्रहरणे / कस्य कुरुः किष्कुरुः नाम प्रहरणम् / किमो मकारस्य षकारादेशः। किष्कुः प्रमाणे। किमपीषत्परिमेया कुर्भूमिरस्य किष्कुः वितस्तिर्हस्तो वा / किं करोतीति वा किष्कुः / करोतेईप्रत्ययः किमो मकारस्य च षकारः / कार्यं करोतीति वा किष्कुः / डुप्रत्ययः कार्यशब्दस्य किष्भावः / किष्किन्ध इति गुहापर्वतयोः / किमप्यन्तर्दधाति किष्किन्धा नाम गुहा / किमो द्विर्वचनं पूर्वस्य च मकारस्य षकारः / किं किं दधाति किष्किन्धः पर्वतः। आस्कथं नगरे। आहृताः कथा अस्मिन्नित्यास्कन्थं नाम नगरम् / तस्करश्चौरे / तत् करोति तस्करश्चौरः / बृहस्पतिर्देवतायाम् / बृहतां पतिः बृहन् पतिरिति वा बृहस्पतिः। उभयत्र तकारस्य सकारः। अन्यत्र तत्करः बृहस्पतिः / प्रायश्चित्तप्रायश्चित्ती अतीचारशोधने। प्रकर्षेणैत्यागच्छत्यस्मदाचारधर्म इति प्रायो मुनिलोकः / चिन्त्यते स्मर्यते इति चित्तम् चित्तिश्च व्रतम् / प्रायश्चित्तं चिन्तितं किल्बिषविशुद्धये / प्रायश्चित्तमतिचारशोधनम् आलोचनप्रतिक्रमणादि / एवं प्रायश्चित्तिः। पक्षे विसर्जनीयपूर्वः शकार इत्यन्ये / प्रायःश्चित्तम् / प्रायःश्चित्तिः / अन्ये तु प्रायणं प्रायः तस्य चित्तं प्रायश्चित्तं प्रायश्चित्तिरित्यपि मन्यन्ते / शष्कुली कृतान्ते / शष्कुलशब्दाद् गौरादित्वाद् ङीः। कृतान्नादन्यत्र HHHHHHHHHHHHHHHI

Page #981
968 हैमपञ्चपाठी. शकुली मत्स्यविशेषः / गोष्पदं गोसेविते प्रमाणे च / यत्र गावः पद्यन्ते स गोभिः सेवितो ग्रामसमीपादिदेश उच्यते / प्रमाणे गोष्पदपूरं वृष्टो देवः / गोष्पदमात्रं क्षेत्रम् / अत्र गोः पदमन्यस्येयत्तां परिच्छेत्तुमुपादीयमानं प्रमाणं भवति / अन्यत्र गोपदम् / अगोष्पदं सेवारहिते। न विद्यते गोः पदं येषु तान्यगोष्पदान्यरण्यानि / अगोष्पदेष्वरण्येषु विश्वासमुपजग्मिवान् / ननु गोष्पदप्रतिषेधादगोष्पदमिति सिद्धयति / सत्यम् / किं तु यत्र गवां प्रसङ्गो ताभिः सेवितस्तत्रैव स्यात् / यथा यत्र शुक्लगुणप्रसङ्गः स एवाशुक्ल इति भवति नात्माकाशादि। यत्र तु गवामत्यन्तासंभवस्तत्र न स्यात् तत्रापि यथा स्यादित्येवमर्थ निपातनम् / न विद्यते गोः पदं यत्रेति त्रिपदबहुव्रीहिविवक्षायां रूपान्तरनिवृत्त्यर्थम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेनावोचपरोवरादयोऽपि दृष्टव्याः। 1020 अञ्जनादीनां गिरौ // 3 // 27 // अञ्जन भाञ्जन किंशुक किंशुलक साल्व लोहित कुक्कुट खड्न नल पिङ्गल इत्यञ्जनादिः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / / 1021 अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मत्तौ // 378 // शरावती, वंशावती, शुचीमती / कुशावती। धूमावती। अहीवती। कपीवती / मुनीवती। मणीवती। वार्दावान्नाम गिरिः। वेटावान्नाम गिरिः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / / बहुस्वरस्यानजिरादिविशेषणं किम् / अजिरवती। खदिरवती। खजुरवती। स्थविरवती / पुलिनवती / मलयवती। हंसकारण्डववती / चक्रवाकवती / अलंकारवती / शशाङ्कवती / हिरण्यवती / अजिरादिराकृतिगणः / 1031 अपील्वादेर्वहे // 3 / 2 / 89 // अपील्वादेरिति किम् / पीलुवहम् / दारुवहम् / चारुवहम् / 1066 नखादयः // 3 / 2 / 128 // नास्य खमस्तीति नखः / न भ्राजते इति नभ्राट् क्विबन्तः / न पातीति नपात् शत्रन्तः / न वेत्तीति नवेदाः / न असत्यः नासत्यः / न मुञ्चतीति नमुचिः / नास्य कुलमस्तीति नकुलः / एवं न न पातीति नपात् / न न वेत्तीति नवेदाः / न न मुञ्चतीति नमुचिः / न न कुलमस्त्यस्य नकुलः / न न खमस्त्यस्य नखः / न पुमान् न स्त्रीति नपुंसकम् / न क्षीयते न क्षरति वा नक्षत्रम् / औणादिके त्रुटि क्षभावे निपात्यते / न क्रामति न क्रीणाति वा नकः / डप्रत्ययो निपातनात् / नास्मिन्नकं दुःखमस्ति नाकः / न विद्यन्ते ग्नाः श्रियः छन्दांसि वास्य नग्नः / न अगः नागः / न विद्यते भागोऽस्य नभागः / नारमञ्चति नाराचः। न आप्यत इति नापितः। न मीयतेऽसाविति नमेरुः / नाभिनन्दति वधूमिति ननान्दा / नान्तरेण भवति नान्तरीयकम् / न न चिकेति नाचिकेतः। अत एव निपातनात् कित् ज्ञापनार्थी जुहोत्यादौ दृष्टव्यः / अस्माच्च नञ्चयोपपदान्नाम्नि शब् प्रत्ययो भवति / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन नास्तिकः / नभः। नारङ्गमित्यादयो द्रष्टव्याः / 1080 समानस्य धर्मादिषु // 3 / 2 / 149 // धर्म / जातीय / नामन् / गोत्र / रूप / स्थान / वर्ण / वयस् / वचन / ज्योतिस् / जनपद / रात्रि / नाभि /

Page #982
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 969 बन्धु / पक्ष / गन्ध / पिण्ड / देश / कर / लोहित / कुक्षि / वेणि इति धर्मादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1085 पृषोदरादयः // 3 / 2 / 155 // पृषदुदरमुदरे वास्य पृषोदरः। पृषत उदरं पृषोदरम् / पृषत उद्वानं पृषोद्वानम् / जीवनस्य जलस्य मूतः पुटबन्धः जीमूतः। अत्र वनस्य लोपः। वारिणो वाहको बलाहकः। अत्र पूर्वपदस्य बः उत्तरपदादेश्च ल आदेशः। आध्यायन्ति तमिति आढ्यः / अत्र ध्यस्य ढ्यादेशः / कृच्छ्रेण दास्यते नास्यते दभ्यते च खलि, दुष्टो दासो नासो दम्भ इति वा दूडासः / दूणासः। दूडभः / दुष्टं ध्यायति दूढ्यः। एषु पूर्वपदस्य दुसो दूभावः उत्तरपदादेव डत्वणत्वढत्वानि दम्मेनलोपश्च / मह्यां रौति मयूरः / रौतेरच्यन्तलोपो महीशब्दस्य मयूभाषः / मह्यां शेते महिषः / डः / अत्र पूर्वपदस्य ह्रस्वत्वं शस्य च षत्वम् / पिशितमश्नाति पिशाचः / अत्र पिशितस्य पिशादेशः अश्नातेः शस्य चादेशः। शवानां शयनं श्मशानम् / पूर्वपदस्य श्मादेशः उत्तरपदस्य च शानादेशः। ब्रुवन्तोऽस्यां सीदन्ति विषीदन्ति बृसी / अत्र डट्प्रत्ययः / पूर्वपदस्य बृभावः / ऊर्ध्व खं बिलं वास्य उदूखलम् / उलूखलं वा / अत्र पूर्वपदस्योदूभाव उलूभावश्च उत्तरपदस्य खलादेशः / दिवि द्यौर्वाक एषां दिवौकसः। अत्राकारागमः / अश्व इव तिष्ठति अश्वत्थः। कपिरिव तिष्ठति कपयोऽस्मिस्तिष्ठन्ति इति वा कपित्थः। दनि तिष्ठति दधित्थः / मह्यां तिष्ठति महित्थः / एषु तिष्ठतेः सकारस्य तकारः। मुहुः स्वनं लाति मुहुर्मुहुर्लसतीति वा मुसलम् / अत्र मुहुःशब्दस्य मुभावः / स्वनशब्दस्य सभावः / पक्षान्तरे लसयोर्विपर्ययश्च। ऊध्र्वा कर्णावस्येत्युलूकः। अत्रो शब्दस्योलादेशः कर्णशब्दस्योकादेशश्च / मेहनस्य खं तस्य माला मेखला / अत्र मेहनखे हनस्य मालाशब्दे च माशब्दस्य लोपः / कौ जीर्यति कुञ्जरः / अत्र कुशब्दस्य मोऽन्तः / आश्वस्य विषमस्ति आशीविषः / अत्राशशब्दस्याशीभावः / बलं वर्धयति बलीवर्दः / अत्र बलस्येकारोऽन्तादेशो वर्धधकारस्य च दकारः / मनस ईष्टे मनीषी / अत्र मनसोऽन्त्यस्वरादिलोपः ईशेः शस्य च षः / बिलं दारयतीति बिडालः / अत्र बिलशब्दस्य ललोपः / उत्तरपदस्य डालादेशः। मृदमालीयते-डः-मृणालः। अत्र मृदो दकारस्य णकारः। असृगालीयते डः-सृगालः / अत्रादेापः / असृग्गलति वा सृगालः / अत्रासृज आद्यन्तलोपः / पुरो दाश्यते पुरोडाशः / अत्रोत्तरपदादेर्डत्वम् / अश्वस्याम्बा वडवा / अत्राश्वस्याशो लोपः। ड् चान्तः। अम्बाशब्दे च मोलोपः। शकस्यान्धुः शकन्धुः / अत्र पूर्वपदान्तस्योत्तरपदादेर्वा लोपः / एवं कर्कन्धुः / अटतोत्यच् अटा। कुलानामटा कुलटा। अव् अवाक् अटन्त्यस्मिन्निति बाहुलकात् 'पुंनाम्नि' इति घः अवटः / हिनस्ति सिंहः / अत्र तकारस्य लोपः / शकारलकारयोस्तु विपर्ययः / भ्रमन् रौति-डः भ्रमरः / अत्र तलोपः / एवंप्रकाराः शिष्टैः प्रयुक्ताः पृषोदरादयः / मयूरमहिषादीनामुणादौ व्युत्पादितानामपीह व्युत्पादनमनेकधा शब्दव्युत्पत्तिज्ञापनार्थम् / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन मुहूर्तमारग्वधोऽश्व 122

Page #983
हैमपश्चपाठी. [हैमस्थामनिलयतीत्यादयो द्रष्टव्याः / 1090 धनादेः पत्युः // 6 // 1 // 14 // धन / अश्व / गज / शत / गण / कुल। गृह / पशु / धर्म / धन्वन् / सभा। सेनो / क्षेत्र / अधि / राष्ट्र / धान्य / प्राण इति धनादिः / / 1099 उत्सादेरञ् // 61 // 19 // उत्स। उदपान / विकर / विनद / महानद / महानस / महाप्राण / महाप्रयाण / तरुण / तलुन / धेनु / पक्ति / जगती / बृहती.। त्रिष्टुभ् / अनुष्टुभ् / जनपद / भरत / उशीनर / ग्रीष्म। अच्छन्दसि / पीलकण। उदस्थान / देशे वृषद् / अंशे वृषदंश इत्यन्ये / भल्लकीय / रथन्तर / मध्यंदिन / बृहत् / महिमन् / मिहदित्यपि केचित् / सत्वच्छब्दो मत्त्वन्तः / सत्वतोऽपत्यं तत्र भवो वा सात्वतः / अन्ये तु नागममपीच्छन्ति / सात्वन्तः / कुरु / पञ्चाल / इन्द्रावसान / उष्णिह् / ककुभ् / अकारान्तावेतावित्यन्ये / सुवर्ण / हंसपथ। वर्धमान इति उत्सादिः। 1117 बाह्वादिभ्यो गोत्रे // 6 // 1 // 32 // चाहु / उपवाकु / निवाकु / वटाकु / वटाकु / उपबिन्दु / चाटाकु / वृकला / कृकला / चूडा / बलाका / जङ्घा / छगला / अगला / लगहा / ध्रुवका / मूषिका / सुमित्रा / दुर्मित्रा / वृकलादिभ्यो यथासंभवमेयणो मानुषीनामलक्षणस्य चाणोऽपवादोऽयमिञ् / युधिष्ठिर। अर्जुन / राम / संकर्षण / कृष्ण / गद / प्रद्युम्न / साम्ब / सत्यक / शुर / अमुर / अजीगर्त / मध्यंदिन / एषु ऋश्यादिलक्षणस्याणोऽपवादः / सुधाकन् / स्वधावत् / पुष्करसद् / अनुहरत् / अनडुह् / पश्चन् / सप्तन् ।अष्टन् / क्षेमधन्विन् / माषशिरोविन् / शृङ्खलतोदिन् / खरनादिन् / प्राकारमर्दिन् / नगरमर्दिन् / इन्द्रशर्मन् / मद्रशर्मन् / अग्निशर्मम् / देवशर्मन् / उपदश्च / उदञ्च / कुनामन् / सुनामन् / सुदामन् / शिरस् / लोमन् / एतौ तदन्तौ / इस्तिशिरसोऽपत्यं हास्तिशीर्षिः / औडुलौमिः / शारलौमिः / इति बाह्वादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / तेन सख्युरपत्यं साखिः। संवेशिनः। सांवेशिः। उदङ्कस्य औदतिः / औद्दालकिः / वाल्मीकिः / आरुणिः इत्यादि सिद्धं भवति / 1120 अजादिभ्यो धेनोः // 6 // 34 // अजादयः प्रयोगतोऽनुसर्तव्याः। 1928 बिदादेर्वृद्ध // 641 // बिद / उर्व / कश्यप / कुशिक / भरद्वाज / उपमन्यु / किलात / कीदर्भ / विश्वानर / ऋष्टिषेण / ऋतभाग / हर्यश्व / प्रियक / पियक / अपस्तम्भ / कुवाचर / कूवाचर / शरद्वत् / शुनक / धेनु / उत्सादिष्वपि धेनुशब्दः पठ्यते / स प्रत्यग्रप्रसवगव्यादिवाचकः। अयमृषिवचनः। अश्व / शंख / गोपवन / शिग्रु / विन्दु / ताजम / अश्वावतान / श्यामाक / श्यापर्ण / हरित / किन्दास / वस्यस्क / अर्कलुश / वध्योग / विष्णुवृद्ध / वृष्णिवृद्ध / प्रतिबोध / रथीतर / रथंतर / गविष्ठिर / गविष्ठिल / निषाद / शबर / सठर / सृदाकु / पृदाकु / केचिदेतौ हरितादेः प्राक् पठन्ति / तन्मते 'रितादेरलः' इत्यायनण् न भवति। मठरशब्दं गोपवनादावपि अञो लुबभावार्थ

Page #984
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. केचित् पठन्ति / अन्ये तु मठराद्यकारादिमअमिच्छन्ति / माठर्यः मोठया / बहुष्वञो लुपि संनियोगशिष्टत्वात् यस्यापि निवृत्तिरिति मठराः / 1130 गर्गादेर्यञ् // 61 // 42 // गर्ग / वत्स / वाज / अज / संकृति / व्याघ्रपाद् / विदभृत् / पितृवध् / प्राचीनयोग / पुलस्ति / रेभ / अग्निवेश / शंख / शट / धूम / अवट / नमस / चमस / धनंजय / तृक्ष। विश्वावसु / जरमारण। कुरुकत। अनडुह् / लोहित / संशिति / वक्र / बभ्रु / बभ्लु / मण्डु / मक्षु / मखु / शस्थु / शङ्क। लतु। लिगु। गूहलु / जिगोषु। मनु / तन्तु / मनुतन्तु / मनायी। अणेयणोः प्राप्तावस्य पाठः। पुंवद्भावस्तु 'कौण्डिन्यागस्त्ययोः इति कौण्डिन्यनिर्देशादनित्य इति न भवति / सूनु / स्रुव / कच्छक / ऋक्ष / रुक्ष / रूक्ष / तरुक्ष / तलुक्ष / तण्डिन् / वतण्ड / कपि / कत / शकल / कण्व / वामरथ / गोकक्ष / कुण्डिनी / यज्ञवल्क / पर्णवल्क / अभयजात / विरोहित / वृषगण / रहोगण / शण्डिल / मुद्गर / मुद्गल / मुसर / मुसल / पराशर / जंतूकर्ण / मन्द्रित। अश्मरथ / शर्कराक्ष / पूतिमाष / स्थूर / स्थूरा / अरराका / पिङ्ग / पिङ्गल / कृष्ण / गोलुन्द / उलूक / तितिम्भ / भिष / भिषज / भिष्णज / भण्डित / भडित / दल्भ / चिकित / देवहू / इन्द्रहू / यज्ञहू / एकलू / पिप्पलू / पत्यलू / वृहलू / पप्फलू / बृहदग्नि / जमदग्नि / सुलामिन / कुटोगु / उक्थ / कुटल / चणक / चुलुक / कर्कट / अलापिन् / सुवर्ण / सुलाभिन् इति गर्गादिः / 1135 कुआदेयिन्यः // 61 // 47 // कुञ्ज / ब्रन / गण / भस्मन् / लोमन् / लौमायन्य / तदन्तादेव केचित् / औडुलोमायन्यः / शट / अयं गर्गादिष्वपि / शाक / शुण्डा / शुभा / विपाश् / अयं शिवादिष्वपि / स्कन्ध / स्कम्भ / शंख / अयं गर्गादावश्वादौ बिदादौ च / इति कुजादिः / 1137 अश्वादेः // 6 / 1149 // अश्व / शंख। जन। उत्स। ग्रीष्म। अर्जुन / वैल्य / अश्मन् / बिद / कुट / पुट / स्फुट / रोहिण / खर्जुल / खजूर / खजूल। पिञ्जर। भदिल / भटिल। भडिल। भण्डिल / भटक / भडित / भण्डित / प्रादृत / राम / उद / क्षान्ध / ग्रीव / रामोद / रामोदक्ष / अन्धग्रीव / काश। काण / गोल / आह्व / गोला। अर्क / स्वन / अर्कस्वन / शुन / वन / पत। पद / चक्र / कुल / ग्रीवा / श्रविष्ठा / पावित / पवित्रा / (पावित्र) पविन्दा। मोमिन् / श्याम / धूम / धूम्र / वस्त्र / वाग्मिन् / विश्वानर / विश्वतर / वत / सनख / सन / खड / जड। गद / जण्ड / अर्ह (अर्थ) वीक्ष / विशम्प। विशाल / गिरि / चपल / गिरिचपल / चुप / दासक / चुपदासक / धाय्या। धन्य / धर्म्य / पुंसिजात / शूद्रक / सुमनस् / दुर्मनस् / आतव / उत्सातव / कितव / किव / शिव / खिव / खिप / खदिर / आमा / आनडुयायन-इति यजन्तादायनणापि सिद्धथति प्राग्जितीयस्वरादी तु यूनि लुप् इति नित्यलुबर्थमस्योपादानम् / इत्यश्वादिः / अत्र योऽश्वादिर्वृद्धकाण्डेऽन्यत्रापि पठ्यते तस्य

Page #985
972 हैमपञ्चपाठी. सोऽपि भवति। अश्वशब्दाद् बिदादिषु पाठादञ् / इहायनञ् / आश्वः। आश्वायनः / शंखशब्दादू बिदादिष्व गर्गादिषु यञ् कुञ्जादिषु आयन्यः इहायनञ् / शांखः। शाङ्ख्यः। शांखायनः। जनशब्दान्नडादिष्वायनण् इहायनञ् / तत्र यूनि प्रत्यये विधेये विशेषः / जानायनिः / जानायनो युवा / उत्सग्रीष्मयोरुत्सादिषु पाठोऽनन्तरार्थोऽनपत्यार्थश्च / इह तु वृद्धेऽयमेव यथा स्यादित्येवमर्थः / औत्सायनः। प्रैष्मायणः / अर्जुनशब्दस्य बाह्वादिषु पाठोऽनन्तरार्थः / वृद्ध त्वयमेव / आर्जुनायनः / वैल्येति विलिशब्दो भ्यान्तस्ततो यूनि प्रत्ययः। वैल्यायनो युवा। 1142 नडादिभ्य आयनण् // 6 // 1 // 53 // नड / चर / वक / मुञ्ज / इतिक / इतिश / उपक / लमक / सप्तल (सत्तल)। सत्वल / व्याज। (वाज) व्यतिकेत्येके / प्राण / नर / सायक / दाश / मित्र / दाशमित्र / द्वीपा / द्वीप / पिङ्गर / पिङ्गल / किंकल / किंकर / कातर / काथल / काश्यप / काश्य / नाव्य / अज / अमुष्य / लिगु / चित्र / अमित्र / कुमार / लोह / स्तम्ब / स्तम्भ / अग्र / शिंशपा। तृण / शकट / मिकट / मिमत / सुमत / जन / ऋच् / इन्ध / ऋगिन्ध / मित। जनंधर / जलंधर / युगंधर। हंसक / दण्डिन् / हस्तिन् / पञ्चाल / चमसिन् / सुकृत्य / स्थिरक / ब्राह्मण / चटक / अश्वल / खरप / बदर / शोण / दण्डम / छाग / दुर्ग / अलोह / कामुक / (कामक) ब्रह्मदत्त / उदुम्बर / सण / लङ्क / केकर / (ककर)। नाव्य / आलाह / ऋग / वृषगण / अध्वर / बालिश। दण्डप। इति नडादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1144 हरितादेरञः // 6 // 55 // बिदाद्यन्तर्गणो हरितादिः।। 1149 शिवादेरण् // 6 // 60 // शिव / प्रौष्ठ / प्रौष्ठिक / वण्ट / जम्ब / जम्भ। ककुभ / कुथार / अनभिम्लान / ककुस्थ / कोहड / कहूय / रोध / पिलधर / वतण्ड। तृण / कर्ण। क्षीरहद / जलह्रद / परिषिक। शिलिन्द / गोफिल / गोहिल / कपिलक / जटिलक / बधिरक / मञ्जिरक / वृष्णिक / खजार / खाल। रेख / लेख / आलेखन। वर्तन / ऋक्ष / वर्तनक्ष / विकट / पिटाक / तृक्षाक / नभाक ऊर्णनाभ / सुपिष्ट / पिष्टकर्णक / पर्णक / मसुरकर्ण / मसूरकर्ण / खडूरक / गडेरक / यस्क / लह्य / द्रुह्य / अयस्थूण / भलन्द। भलन्दन / विरूप / विरूपाक्ष / भूरि / संधि / भूमि / मुनि / क्रुश्चा / कोकिला / इला / सपत्नी / जरत्कारु / उत्केया / काय्या। सुरोहिका / पोठीनासा / महित्री। आर्यश्वेता। ऋष्टिषेण / गङ्गा / पाण्डु / विपाश् / तक्षन् / इति शिवादिः। अत्राविरूपाक्षा. दिञोऽपवादः / भूर्यादीनामा आर्यश्वेताया एयणः, ऋष्टिषेणस्य सेनान्तस्य सेनान्तब्येतोः / बिदादिपाठाद् वृद्धेऽओव भवति / तदन्ताच्च यूनि अत इत्र तस्य 'जिदार्षादणिोः ' इति लुपि आर्टिषेणः पिता च पुत्रः। तथा ऋष्टिषेणस्यापत्यं वृद्धं बहवः बिदाद्यञ् तस्य 'यात्रः' इत्यादिना लुपि ऋष्टिषेणाः। पाण्डुपाठः शुभ्राद्येयणा गङ्गापाठस्तिकाद्यायनित्रा च समावेशार्थः / तेन पाण्डोरूप्यं गङ्गायाश्च त्रैरूप्यं सिद्धम् / पाण्डवः / पाण्डवेयः। गाङ्गः। गाङ्गायनिः / गाङ्गेयः।

Page #986
973 गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. विपाश्पाठः कुआदिलक्षणेन जायन्येन समावेशार्थः / वैपाशः / वैपाशायन्यः / तक्षन्पाठः कुर्वादिब्येन समावेशार्थः / ताक्ष्णः / ताक्षण्यः / 1166 शुभ्रादिभ्यः // 6 / 1 / 73 // शुभ्र / विष्टपुर / विष्टपर। ब्रह्मकृत / शतद्वार / शताहार / शालाघल / किट / (टीक) शालूक / कृकलास / प्रवाहण / भाण / भारत / कुदत्त / कर्पर। इतर / अन्यतर / आलीढ / सदत्त / सुदक्ष / तुद / अकशाप / वादन / शतल / शकल / (शक) शवल / खडूर / कुशम्ब / शुक्र / विग्र / बीज / अश्व / बीजाश्व / अजिर / मवक / मखण्डु / मकष्टु / मघष्टु / सृकण्डु / मृकण्डु / जिह्माशिन् / अजवस्ति / शकन्धि / परिधि / अणीचि / कणीचि / शकुनि / अतिथि / अनुदृष्टि / शलाकाधू / लेखाधू / रोहिणी / रुक्मिणी / किकशा। विवशा / गन्धपिङ्गला। षडोन्मत्ता। कुमारिका / कुबेरिका / अम्बिका। अशोका / श्वन् / गङ्गा / पाण्डु / विमातृ / विधवा / कद्रू / गोधा / सुदामन् / सुनामन् / इति शुभ्रादयः / मवकान्तानामिञोऽपवाद पयण मखण्ड्वादीनां विमात्रन्तानामणः विधवाया एरणः कद्रूगोधयोश्चतुष्पादेयत्रः / मुदामन्सुनाम्नोरिजा शुभ्रस्य तु ज्येन समावेशार्थः पाठः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1172 कल्याणादेरिन् चान्तस्य // 6 / 1177 // कल्याणो। सुभगा। दुर्भगा। बन्धकी। जरती। बलीवर्दी / ज्येष्ठा / कनिष्ठा / मध्यमा / परस्त्री / अनुदृष्टि / अनुसृष्टि / इति कल्याण्यादिः / परस्त्र्यन्तानां 'उज्याप्त्यूङः' इति अनुदृष्टेः 'शुभ्रादिभ्यः' इति एयण सिद्ध एव इनादेशमात्रं विधीयते / अनुसृष्टेरुभयम् / 1174 अनुशतिकादीनाम् // 4 // 27 // अनुशतिक / अनुहोड। अनुसंवत्सर / अनुसंवरण / अनुरहत् / अगारवेणु। असिहत्या। अश्वि(स्य) हत्य। अस्यहेति / अस्यहेतु / अनिषाद / अधेनु / कृरुरुत / कुरुपञ्चाल / अधिदेव / अधिभूत / इहलोक / परलोक / सर्वलोक / सर्वपुरुष / सर्वभूमि / वध्योग / प्रयोग / अभिगम। परस्त्री। पष्करसद / उदकशद्ध / सत्रनड / चतर्विद्या। शातकम्भ। सुखशयन / इत्यनुशतिकादिः। आकृतिगणोऽयम / तेन राजपौरुष्यादयष्टयणन्ता अत्रैव पठ्यन्ते। राजपौरुष्यम् / पारिमाण्डल्यम् / प्रातिभाव्यम् / सार्ववैद्यम् / प्रत्ययान्तरे त्वादेरेव वृद्धिः / राजपुरुषस्यापत्यं राजपुरुषायणिः / 1181 गृष्टयादेः // 6 // 84 // गृष्टि। हृष्टि / हलि। वालि / विधि / कुद्रि / अजवस्ति / मित्रयु इति गृष्टयादिः / 1184 यस्कादेोत्रे // 6 // 1 // 125 // यस्क / लय / द्रुह्य / अयस्थूण। तृणकर्ण / भलन्दन एभ्यः शिवाद्यणो लुप् / खरप-अस्मानडाद्यायनणः / भडिल / भण्डिल / भडित। भण्डित-एभ्योऽश्वाद्यायनञः। सदामत्त। कम्बलहार। पांढक / कर्णाढक। पिण्डीजङ्घ / बकसक्थ। रक्षोमुख / जङ्घारथ / उत्काश। कदुमन्थ / कदुकमन्थ / विषपुट / निकष / (किषक ) कषक / उपरिमेखल / कडम / कृश / पटाक /

Page #987
974 [ हैम हैमपञ्चपाठी. क्रोष्टुपाद / क्रोष्टुमाय / शीर्षमाय / स्थगल / पदक / वर्मक-एभ्योऽत इनः। पुष्करसद्-अस्माद् बाह्वादीषः / विधि / कुद्रि / अजवस्ति / मित्रयु / एभ्यो गृष्टयाद्येयाः / इति यस्कादिः / 1186 रेवत्यादेरिकण् // 6 // 2 // 86 // रेवती / अश्वपाली / मणिपाली / द्वारपाली / वृकवञ्चिन् / वृकग्राह / कर्णग्राह / दण्डग्राह / कुक्कुटाक्ष इति रेवत्यादिः / 1202 कुर्वादेर्व्यः // 61 // 100 // कुरु / शङ्कु / शकन्धु / शाकभू / पथिकारिन् / मतिमत् / पितृमत् / पितृमन्तु / वाच / हन्त / हृदिक / शलाका / कालाका। एरका / पदका। खदाका। केशिनी / मति / कवि / हन्ति / पिण्डी / ऐन्द्रजाली / धातुजि / वैराजकि / दामोष्णीषि / गाणकरि / कैशौरि / कापिअलादि / गर्गर / हन / मजष / अविमारक / अजमारक।चफहक। कट। कुटल / मुर / दभ्र / सूर्पणाय / श्यावनाय / श्यावरथ / श्याप्रथ / श्यावप्रथ / श्यापत्र / श्यापुत्र / सत्यंकार। वलभीकार। कर्णकार। पथिकार। बृहतोकार / वान्तवृक्ष। आम्रवृक्ष / मूढ / शाक। इन / रथकार / नापित / तक्षन् / शुद्ध इति कुर्वादिः। अत्र हन्त्रन्तानां सामान्याणो हृदिकस्य वृष्ण्यणोऽपवादो भ्यः / शलाकादीनां केशिन्यन्तानामेयणः। मानुषीनामत्वेऽणोऽपि। केशिनीशब्दस्य स्त्रीलिङ्गपाठादेव पंवद्रावो न भवति। कैशिन्यः / पुंलिङ्गनिवृत्त्यर्थस्त सपाठो न भवति। 'गाथिविटथिकेशिपणिगणिनः' इत्यपत्येऽण्यन्त्यस्वरादेः लक्प्रतिषेधातू / केशिन्शब्दाद्धि ब्यविधानेऽण न संभवत्येव / मतिकविहन्तिपिण्डीनामेयणः / ऐन्द्रजाल्यादीनां कापिञ्जलाधन्तानामायनणः। गर्गरादीनामित्रः। तक्षशब्दस्य शुभ्रस्यैयणा। 1209 तिकादेरायनिञ् // 6 / 1 / 107 // तिक / कितव / संज्ञा / बाल / शिखा। बालशिख / उरश / शाट्य / सैन्धव / यमुन्द / रूप्य / पूर्णिक / ग्राम्य / नील / अमित्र / गोकक्ष्य / कुरु। देवर। दैवर। धेवर। धैवर / देवरथ / तैतिल / शैलाल। औरश / कौरव्य / भौरिकि। भौलिकि। चौपयत। चैतयत / चैटयत। शैकयत / क्षैतयत / ध्वाज / वत / ध्वाजवत / चन्द्रमस् / शुभ / श्रुभ / गङ्ग / गङ्गा / वरेण्य / वन्ध्या / बिम्बा। अरद्ध / अरद्धा। आरद्ध / वह्यका। खल्य / लोमका / उदन्य / यज्ञ / नोड / आरथ्य / लङ्कव / भीत / उतथ्य / सुयामन् / उखा। खल्वका / शल्यका / जाजल / वसु / उरस् इति तिकादिः / शाटयशब्दो यजन्तो ध्यणन्तो वा / शाट्यायनिः / यजन्तादायनणेवेत्येके / शाट्यायनः / औरशशब्देन क्षत्रियप्रत्ययान्तेन साहचर्यात् कौरव्यशब्दः क्षत्रियप्रत्ययान्त एव गृह्यते। अन्यस्मादिओव। तस्य च 'त्रिदा दणिोः ' इति लुप्। कौरव्यः पिता। कौरव्यः पुत्रः / आयनिञस्तु ' अब्राह्मणात् ' इति प्राप्तापि लुप् न भवति विधानसामर्थ्यात् / नहीन आयनिरो वा लुपि कश्चिविशेषः / कौरव्यः पिता / कौरव्यायणिः पुत्रः। 1234 शकादिभ्यो नेर्लुप् // 61 / 120 // शक / यवन / जर्त / कम्बोज /

Page #988
Til गणपाठः] हैमपश्चपाठी. 975 योल / केरल / आधारय / विधारय / उपधारय / मुरल। खस / शकादयः प्रयोगगम्याः / 1237 देरञणोऽप्राच्यभर्गादेः // 6 // 12123 // अप्राच्यभर्गादेरिति किम् / पाञ्चाली / वैदेही। पैप्पली / मागधी / कालिङ्गी / वैदर्भी / आङ्गी / वाङ्गी / सौझी / पौण्ड्री / शौरमसी / पाञ्चालादयः प्राच्या राष्ट्रसरूपाः क्षत्रियाः / भर्गादि-भर्ग / करूष / करूश / केकय / कश्मीर / साल्व / सुस्थाल / उरश / यौधेय / शौक्रेय / शौभ्रेय / घातॆय / धार्तेय / ज्यावानेय / त्रिगर्त / भरत / उशीनर / इति भर्गादिः / यौधेयादिज्यावानेयान्तानां स्वार्थिकस्याजो द्रेः लुप् प्रतिषिध्यते / योधेयीनां संघादि यौधेयमिति संघाद्यणर्थम् / लुपि हि सत्यामअन्तत्वाभावात् संघाचण् न स्यात् / प्रकृतस्य तु अञः प्रसङ्गाभावात् न प्रतिषेधः। भरतोशीनरशब्दावुत्सादिषु पठयेते / तयोरिहोपादानात् सत्यप्यणपवादे चेत्यस्मिन् उत्साद्यनं बाधित्वा द्रिसंज्ञक एवाञ् भवतीति ज्ञाप्यते / तेन भरतानां राजानो भरता उशीनराणामुशीनरा इति राशि विहितस्यात्र उत्तरसूत्रेण लुप् सिद्धा भवति / उत्साद्यञस्तु दिसंज्ञाया अभावान्न स्यात् / नापि ' यानः' इत्यादिना प्राप्तिः राज्ञामगोत्रत्वात् / 1242 वोपकादेः // 6 / 1 / 130 // उपक / लमक। आभ्यां नडाद्यायनणो लुप् / भ्रष्टक / कपिष्ठल / कृष्णाजिन / कृष्णसुन्दर / पिङ्गलक / कृष्णपिङ्गल / कलशीकण्ठ / दामकण्ठ / जतुक / कनक / मदाघ / अपजग्ध / अडारक / वटारक / प्रतिलोम / अनुलोम / प्रतान / अनुपद / अभिहित / अनभिहित / खारीजङ्घ / कशकृत्स्न / शलाथल / कमन्दक / कमन्तक / कवन्तक / पिझूलक / अडड्डक / अवचक / पतञ्जल / पदञ्जल / वर्णक / पर्णक / कठेरित / पभ्योऽत इञः / कुषीतक-अत्र काश्यपेऽर्थे 'विकर्णकुषीतकात्काश्यपे' इत्येयणः / अन्यत्रेञः / लेखाभूः-अत्र शुभ्राधेयणः / पिष्ट / सुपिष्ट / मसुरकर्ण / कर्णक / पर्णक / जटिलक। बधिरक / एभ्यः शिवाद्यणः। कठेलिति / पतञ्जलि। खरीखन / एभ्य औत्सर्गिकाणः / इत्युपकादिः / 1243 तिककितवादौ द्वन्द्वे // 61131 // तिककितव / उब्जककुभ / उरशलङ्कट / अग्निवेशदशेरक / शण्डिलकशकृत्स्न / उपकलमक / भ्रष्ट्रककपिष्ठल / कृष्णाजिनकृष्णसुन्दर / वङ्खरभण्डीरथ / पहकनरक / बकनख / स्वगुदपरिणद्ध / (ता) लङ्कशान्तमुख / इति तिककितवादिः / 1253 पैलादेः // 611142 // पैल / शालङ्कि / सात्यकि। सात्यंकामि / औदन्यि / औदञ्चि / औदमजि / औदवजि / औदभृजि / औदमेघि / औदशुद्धि / औदकशुद्धि / देवस्थानि / पैङ्गलौदयनि / राणि / राहमिति / भौलिङ्गि / ओगाहमानि / औजिहानि / इति पैलादिः / 1254 प्राच्येोऽतौल्वल्यादेः // 6 // 1143 // तौल्वलि / तैल्वलि / तैल्वकि।

Page #989
हैमपञ्चपाठी. [ हैमधारणि / रामणि / दालीपि / देवोति / देवमति / दैवयशि / प्राटाहति / प्रादाहति / चाफदृकि / आसुरि / पौष्करसादि / आनुराहति / आनुति / नैमिश्रि / नैमिश्लि / नैमिशि / आशि / बान्धकि / यासि / बाद्धकि / आसिनासि / आसिबद्धकि / चौकि / पौष्पि / आहिंसि / वैरकि / वैलकि / वैशीति / वैहति / वैकर्णि / वालि / कारेणुपालि / इति तौल्वल्यादिः / 1266 भिक्षादेः // 10 // भिक्षा / भिक्षशब्दीऽकारान्तोऽपीत्येके / गर्भिणी। युवति / क्षेत्र / करीष / अङ्गार। चर्मन् / वर्मन् / चर्मिन् / वर्मिन् / पद्धति / सहस्र / अथर्वन् / दक्षिणा / खण्डिक / युग / वरत्रा। युगवरत्रा / हल / बन्ध / हलबन्ध / औलुक्य / इति भिक्षादिः / 1284 पाशादिभ्यो ल्यः // 62 / 25 // पाश / तृण / खल / धूम / अङ्गार / पोटगल / पिटक / पिटाक / शकट / हल / नल / वन इति पाशादिः / 1285 श्वादिभ्योऽञ् // 6 // 2 // 26 // शुनां समूहः शौवम् / अह्नामाह्नम् / दण्डिनां दाण्डम् / चक्रिणां चाक्रम् / श्वादयः प्रयोगगम्याः / / 1286 खलादिभ्यो लिन् // 62 / 27 // खलानां समूहः खलिनी / ऊकानाम् ऊकिनी / कुटुम्बानां कुटुम्बिनी / खलादयः प्रयोगगम्याः / 1306 हेमादिभ्योऽञ् // 6 // 2 // 45 // हेमन् / रजत / उदुम्बर / नीवुदार / रोहितक। बिभीतक / कण्डकार / गवीधुका / पाटवी / श्यामाक। बार्हिण-इति हेमादयः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1318 द्वारादेः // 46 // द्वार / स्वर / स्वर् / स्वस्ति / स्वादुमृद् / व्यल्कस / श्वस् / श्वन् / स्क्यकृत / स्व / स्वाध्याय / स्वग्राम / इति द्वारादिः। 1323 प्लक्षादेरण् // 62 / 59 // प्लक्ष। न्यग्रोध / अश्वत्थ / इगुदी। वेणु / वृहती / सगु / रु(स)कु कक्रतु इति प्लक्षादिः / 1330 राष्ट्रेऽनङ्गादिभ्यः // 6 // 2 // 65 // अङ्ग / वङ्ग / सुह्म / पुष्ट्र इति / अङ्गादयः प्रयोगम्याः। 1331 राजन्यादिभ्योऽकञ् // 2 // 66 // राजन्य / दैवयातव / देवयात आवृत / आव्रीतक / वात्रव / शालङ्कायन / बाभ्रव्य / जालन्धरायण / जानंधरायण / कौन्ताल / आत्मकामेय / अम्बरीपुत्र / आम्बरीपुत्र / अम्बरीषपुत्र / बैल्ववन / शैलूषज / उदुम्बर / औदुम्बर / तैतल / संप्रिय / दाक्षि / ऊर्णनाभ / ऊर्णनाभि / आर्जुनायन / विराट / मालव / त्रिगर्त / इति राजन्यादिः / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1333 भौरिक्यैषुकार्यादेर्विधभक्तम् // 62 / 68 // भौरिकि / भौलिकि / चौपयत / चौदयत / चैटयत / चैकयत / सैकयत / क्षतयत / काणेय / वालिकाय / वाणिजक इति भौरिक्यादिः /

Page #990
मणपाठः] हैमपञ्चपाठी. ऐषुकारि / सारसायन / चान्द्रायण / ताायण / द्याक्षायण / त्र्याक्षायण। ध्यक्षायण / त्र्यक्षायण / औलायन / सौवीर / दासमित्रि / दासमित्रायण / शौद्रकायण / शयण्ड / शाण्ड / शायाण्ड / शायण्डायन / खादायन / गौ(मा) लुकायन / विश्व / वैश्वधेनव / वैश्वमाणव / वैश्वदेव / तुण्ड / देव / तुण्डदेव / शायाण्डी / शायण्डो / वायौविद इत्यैषुकार्यादिः / 1339 मध्वादेः // 6 // 2 // 73 // मधु / बिस / स्थाणु / ऋषि / इक्षु / वेणु / कर्कन्धु / कर्कन्धू / शमी / करीर / हिम / किसर / सार्पण / रुवत् / पार्दा / कीशरु / इष्टका / पार्दाकी / शरु / शुक्ति / आसुति / सुत्या / आसन्दी / शकली / वेट / पीडा / अक्षशिल / अक्षशिला / आमिषी / इति मध्वादिः / 1345 रोऽश्मादेः // 2 // 79 // अश्मन् / यूष / ऊष / यूथ / मीन / गुद / दर्भ / कूट / गुहा / वृन्द / नग / कण्ड / गह्व / कन्द / पामन् इत्यश्मादिः / 1346 प्रेक्षादेरिन् // 62 / 80 // प्रेक्षा। फलका / बन्धुका / ध्रुवका / धुवका। क्षिपका / कूप / पुक / धुक / इक्कट / कङ्कट / संकट / मह / गर्त / न्यग्रोध / परिवाप / यवाष / हिरण्य इति प्रेक्षादिः / 1347 तृणादेः सल् // 62 // 81 // तृण / नद / जन / पर्ण / वर्ण / अर्णस् / वरण / बिल / तुस / वन / पुल इति तृणादिः / 1348 काशादेरिलः // 6282 // काश / वाश / अश्वत्थ / पलाश / पीयूक्षा / पाश / विश / तृण / नल / वन / मलवन / कर्दम / कर्पूर / बर्बर / वर्तुल / शीपाल / कण्टक / गुहा / कपित्थ इति काश्यादिः / 1349 अरीहणादेरकण् // 6 // 2 // 83 // अरीहण / खण्डु / खण्डू / द्रुघण किरण / खदिर / भगल / भलन्दन / उलुन्द / खावुरायण / खापुरायण / खानुरायण / कौष्टायन / कौद्रायण / भास्त्रायण / गायन / रैवत / रायस्पोष। विपथ / विपाश / उद्दण्ड / उदश्चन / ऐडायन / जाम्बवत / जाम्बवत् / शिंशपा / वीरण / धौमतायन / यज्ञदत्त / सुयज्ञ / बधिर / बिल्व / जम्बू / साम्बुरायण / कश / कृत्स्न / सुशर्मन् इति अरोहणादिः / 1350 सुपन्थ्यादेWः // 6 // 2 // 84 // सुपन्थिन् / सुवन्थिन् / संकाश / कम्पील। सुपरि / यूप / अश्मन् / अश्व / अङ्ग / नाथ। कुण्ट / कुट / कूट / मादित / मृष्टि / आगस्त्य / शूर / विरन्त / विकर / नासिका / प्रगदिन् / मगदिन् / कटिद / कटिप / कटिव / चूदार / मदार / मजार / कोविदार / कश्मीर / शूरसेन / कुम्भ / सीर / सुर / कसमल / अंस / नासा / रोमन् / लोमन् / तीर्थ / पुलिन / मलिन / अगस्ति / सुपथिन् / दश / नल / सकर्ण / कलिव / खडिव / गडिव / इति सुपन्थ्यादिः / 1351 सुतंगमादेरिञ् // 6 // 2 // 85 // सुतंगम / मुनिवित्त / विप्रचित्त / 123

Page #991
978 हैमपश्चपाठी. महावित्त / महापुत्र / शुक्र / श्वेत / विन / श्वन् / विश्वन् / अर्जुन / अजिर / गदिक / बीज / वाप / बीजवाप / कर्ण इति सुतंगमादिः / 1352 बलादेर्यः // 6 // 286 // बल / पुल / मुल / उल / कुल / दुल / नल। दल / उरल / लकुल / वन इति बलादिः। 1353 अहरादिभ्योऽञ् // 6 // 28 // अहन् / लोमन् / वेमन् / गङ्गा / इत्यहरादिराकृतिगणः।। 1354 सख्यादेरेयण् // 6288 // सखि / सखिदत्त / दत्त / अग्नि / अग्निदत्त / वादस्त / वायुदत्ता। गोफिल / भल्ल / भल्लिपाल / चक्र। चक्रवाक / छगल / अशोक / सीरक / सरक / वीर। वीरसरस / समल / रोह / तमाल / कदल / करवीर / कुशीरक / सुरसा। सरम / सपूल इति सख्यादिः / 1355 पन्थ्यादेरायनण् // 6289 // पथिन् / पक्ष / तुष / अण्डक / वलिक / पाक / चित्र / चित्रा। अतिश्च / कुम्भ / सीरक / लोमन् / रोमन् / लोमक। हंसक / सकर्ण / सकर्णक / सरक / सहक / सरस / समल / अंशुक / कुण्ड। यमल / बिल / हस्त / हस्तिन् / सिंहक इति पन्थ्यादिः / 1356 कर्णादेरायनिञ् // 6 / 2 / 90 // कर्ण / वसिष्ठ / अर्क / लुस / अर्कलुस / द्रुपद / आनदुध / पाञ्चजन्य / रिफम्। स्फिज / कुलिश / आकनीकुम्भ / जित्वन् / जित्य / जैत्र / आण्डीवत् / जीवन्त इति कर्णादिः। 1357 उत्करादेरीयः // 6291 // उत्कर / संकर / संपर / संपल / सफर / संफल। संफुल। पिप्पल / मूल / पिप्पलमूल। अर्क। अश्मन् / सुवर्ण। सुपर्ण। पर्ण। सुपर्णपर्ण / हिरण्यपर्ण / इडा / अजिर / इडाजिर / अग्नि / तिक / कितव / आतप। अनेक। पलाश। तिककितक / वातपान / एक। पलाश। अनेकपलाश। अंशक / त्रैवण / पिचुक / अश्वत्थ / काश / क्षुद्रा। काशक्षुद्रा / भस्रा / विशाल / शाला / अरण्य / अजिन / अरण्याजिन / जन्यजनक / आर्जन / खण्डाजिन / चल्यण / उत्क्रोश / क्षान्ध / रु(ख)ण्ड / खदिर / सूपर्णाय / श्यावनाय / नैवाकव / नितान्त / वृक्ष / नितान्तवृक्ष / आवृक्ष / इन्द्रवृक्ष / अग्निवृक्ष / मन्त्रणाह। अरीहण / वातागर / विजिगीषा / संस्रव / रोहिद्गर्त / नीवापक / अणक / निशान्त / खल / जिन / वैराणक / अवरोहित / जन्य / इन्द्रवर्म / गर्त / इत्युत्करादिः। 1358 नडादेः कीयः // 62 / 92 // नड / प्लक्ष / बिल्व / वेणु / वेत्र / वेतस / त्रि। तक्षन् / इक्षुकाष्ठ / कपोत / क्रुञ्च / क्रुश्चाशब्दस्यात एव गणपाठात् इखत्वम् / इति नडादिः। 1359 कृशाश्वादेरीयण् // 6 / 2 / 93 // कृशाश्व / अरिष्ट / अरिष्य / वेष्य / विशाल / रोमक / लोमक / रोमश / शवल / शिवल / कूट / चर्चुल / पूगर / शूकर / धूकर / पूकर / संदृश / सदृश / पुरगा। पूरवा / धूम / धूम्र /

Page #992
गणपाठः हैमपञ्चपाठी. 979 विनीत / आविनत / विकूच्या / अयस् / सायस् / इरस् / उरस् / अरुष्य / ऐरास / इर / आभ / मुद्गल / मौदगल्य / सुवर्चल / प्रतर / अजिन / अविनत / विकुट्याङ्कुश / पराशर इति कृशाश्वादिः / 1360 ऋश्यादेः कः // 6 / 2 / 94 // ऋश्य / न्यग्रोध / शर / निलीन / निवात / विनद्ध / सित / शित / नद्ध / निनद्ध / परिगूढ / उपगूढ / उत्तर / अश्मन् / उत्तराश्मन् / स्थूल / बाहु / स्थूलबाहु / खदिर / अरदु / अनडुह् / परिवंश / खण्ड / वोरण / कर्दम / शर्करा / निबन्ध / अशनि / खण्ड / दण्ड / वेणु / परिवृत वेश्मन् / अंशु इति ऋश्यादिः। 1361 वराहादेः कण् // 6 / 295 // वराह / पलाश / विनद्ध / निबद्ध / स्थूल / बाहु / स्थूलबाहु / खदिर / विदग्ध / विजग्ध / विभग्न / विभक्त / पिनद्ध / निमग्न इति वराहादिः / 1362 कुमुदादेरिकः // 6 / 2 / 96 // कुमुद / इक्कट / निर्यास / कङ्कट / संकट / गर्त / परिवाप / यवाष / कूप / विकङ्कत / बल्बज / अश्वत्थ / न्यग्रोध / बीज / दशा / शाल्मलि। मुनि। स्थल। ग्राम इति कुमुदादिः। 1363 अश्वत्थादेरिकण् // 62 / 97 // अश्वत्थ / कुमुद / गोमूठ / रथकार / दाश / ग्राम / घास / कुन्द / शाल्मलि / मुनि / स्थल / मुनिस्थल / कुट / मुचुकर्ण / मुचुकूर्णि / कुण्डल / शुचिकर्ण इत्यश्वत्थादिः / इतिकर णादू यथादर्शनं प्रत्ययव्यवस्थायामर्थप्रकृत्युपादानं प्रपश्चार्थम् / 1386 न्यायादेरिकम् // 62 / 118 // न्याय / न्यास / लोकायत / पुनरुक्त / परिषद / चर्चा / क्रमेतर / श्लक्ष्ण / संहिता / पदे / पद / क्रम / संघट / संघटा / वृत्ति / संग्रह / आयुर्वेद / गण / गुण / स्वागम / इतिहास / पुराण / भारत / ब्रह्माण्ड / आख्यान / द्विपदा / ज्योतिष / गणित / अनस्त / लक्ष्य / लक्षण / अनुलक्ष्य / सुलक्ष्य / वसन्त / वर्षा / शरद् / वर्षाशरद् / हेमन्त / शिशिर / प्रथम / चरम / प्रथमगुण / चरमगुण / अनुगुण / अथर्वन् / आथर्वण इति न्यायादिः / 1414 नद्यादेरेयण् // 6 // 32 // नदी / मही / वाराणसी / श्रावस्तो / कौशाम्बी / धनकौशाम्बी। वनवासो / काशफरो। खादिरी / पूर्वनगर / पूर्वनगरी। पुर / वन / गिरि / पुर / वनगिरि। पूर्वनगरो / पावा। मावा। माल्वा / दार्वा / सेतकी / सैतवी / इति नचादिः। 1422 कन्यादेश्चैयकञ् // 6 // 3 // 10 // कत्रि / पुष्कर / पुष्कल / पौदन / उम्पि / उम्भि / औम्भि / कुम्भो / कुण्डिना / नगर / महिष्मती। वर्मवती। चर्मण्वती इति कठ्यादिः। 1423 कुण्ड्यादिभ्यो यलुक् च // 6 // 3 // 12 // कुण्ड्या / कुण्या / उक्ष्या / भाण्ड्या / ग्रामकुड्या / तृण्या। वन्या / पल्या। पुल्या / मुल्या / इति कुण्ड्यादिः।

Page #993
980 हैमपञ्चपाठी.. [हैम१४४७ व्यादिभ्यो णिकेकणौ // 6 // 3 // 34 // वैकालिकः। वैकालिका। वैकालिकी। आनुकालिकः। आनुकालिका आनुकालिको। ऐदंकालिका / ऐदंकालिकी। धौमकालिका। धौमकालिको। आपत्कालिका। आपत्कालिको। सांपत्कालिका / सांपकालिको। कौपकालिका / कौपकालिकी / क्रौधकालिका / क्रोधकालिको / और्वकालिका / और्वकालिकी / पौर्वकालिका / पौर्वकालिकी / तात्कालिका। तात्कालिकी। क्रौरकालिका। क्रौरकालिकी व्यादयः प्रयोगगम्याः। 1448 काश्यादेः॥६॥३॥३५॥ काशि। चेदि / देवदत्त / सांयाति / सांवाह / अच्युत। मोदमान / श्वकुलाल / शकुलाद / हस्तिक: / कौनाम / हिरण्य / करण / हैहिरण्यः करणे / अरिंदम / सधमित्र / दाशमित्र / सिन्धुमित्र / दासमित्र / छागमित्र / दासग्राम। शौवावतान। गौवाशन / गौवासन / तारङ्गि। भारङ्गि / युवराज / उपराज / देवराज इति काश्यादिः / 1462 धूमादेः // 6 // 3 // 46 // धूम / षडण्ड / षडाण्ड / अवतण्ड / त्वण्डक / वतण्डव / शशादन। अर्जुन / आर्जुनाव / दाण्डायन / स्थलो। दाण्डायनस्थलो। मानकस्थली / आनकस्थली / माहकस्थली / मद्रकस्थली / माषस्थली / घोषस्थली। राजस्थलो। अट्टस्थली। मानस्थली। माणवकस्थलो। राजगृह / सत्रा. साह / सात्रासाह / भक्ष्यादी / भक्ष्यली / भक्ष्यालो / भद्राली। मद्रकुल / अञ्जीकुल / द्याहाव / व्याहाव / द्वियाहाव / त्रियाहाव / संस्फीय / वर्बड / गर्त / वयं / शकुन्ति / विनाद / इमकान्त / विदेह। आनर्त। वादूर / खाडूर / माठर / पाठेय / पाथेय / घोष / घोषमित्र / शिष्य / वणिय। पल्ली / अराज्ञी। आराझी / धार्तराज्ञी। धार्तराष्ट्री / धार्तराष्ट्र / अवया / तोर्थकुक्षि / समुद्रकुक्षि। द्वीप। अन्तरोप / अरुण। उज्जयनो। दक्षिणापथ / साकेत इति धूमादिः। दाण्डायनस्थलीत्यादीनां दुसंज्ञकानामोकारान्तानां वादूरखाडूरमाठराणां च पाठोऽप्राच्यार्थः। प्राच्यानां त्वीद्रोपान्त्यलक्षणोऽक सिद्ध एव / विदेहानर्तयो राष्ट्रऽकञ् सिद्ध एव / सामर्थ्याददेशार्थः पाठः। विदेहानामानर्तानां च क्षत्रियाणामिदं वैदेहकम। आनर्तकम। पाठेयपाथेययोपान्त्यत्वादका सिद्धोऽदेशार्थः पाठः / पठेः पठाया वापत्यं पाठेयः / तस्येदं पाठेयकम् / 1471 कच्छादेर्नुनृस्थे // 6 // 3 // 55 // कच्छ / सिन्धु / वर्ण / मधुमत् / कम्बोज / साल्व / कुरु / अनुषण्ड / अनूषण्ड / कश्मीर / विजापक / द्वीप / अनूप। अजवाह। कुलूत। रगु (कु)। गन्धार। साल्वेय / यौधेय। सस्थाल / सिन्ध्वन्त इति कच्छादिः / कच्छादयो ये बहुविषया राष्ट्रशब्दास्तेभ्यो 'बहुविषयेभ्यः' इत्यकञ् सिद्ध एव / उत्तरेण त्वणा बाधा मा भूदिति पुनर्विधीयते। वर्णसिन्धुभ्याम् ‘उवर्कादिकण्' इतोकणितदपवादे कच्छाद्यणि कुरोः 'कुरुयुगन्धराद्वा' इति विकल्पे विजापकस्य कोपान्त्यलक्षणेऽणि कच्छस्यौत्सर्गिकाणि प्राप्तेऽकविधिः / अपरे कच्छमपि बहुविषयं राष्ट्रशब्दमाहुस्तदा पूर्वोक्तमेव पाठफलम् /

Page #994
गणपाठ हैमपञ्चपाठी. 1479 गहादिभ्यः॥३६३॥ गह / अन्तस्थ / अन्थस्था / सम / विषम / उत्तम / अङ्गमगध / शुक्लपक्ष / पूर्वपक्ष / अपरपक्ष / कृष्णशकुन / अधमशाख / उत्तम शाख / समानशाख / एकशाख / समानग्राम / एकग्राम / एकवृक्ष / एकपलाश / इष्वग्र / दन्ताय / इष्वनीक / अवस्यन्द / कामप्रस्थ / सौप्रख्य / खाडायनि / काठेरणि / काठेरिणि / लावेरणि / लावेरिणि / लावीरणि / शैशिरि। शौङ्गि। शौङ्गिशैशरि / आसुरि / आहिंसि / आमित्रि। व्याडि। भौङ्गि / भौर्जि / भौजि / आध्यश्वि / आश्वत्थि / औद्गाहमानि / औपबिन्दवि / आनिशर्मि / दैवशर्मि / श्रौति / बाटारकि / वाल्मोकि / क्षैमधृत्वि / उत्तर / अन्तर / मुखतस् / पार्श्वतस् / एकतस् / अनन्तर / आनृशंसि / साटि / सौमित्रि। परपक्ष / स्वक। देवक / इति गहादयः। बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 1482 वेणुकादिभ्य ईयण् // 63 // 66 // वैणुकीयः / वैत्रकीयः / औत्तरपदीयः। औत्तरीयः। औत्तरकीयः / प्रास्थीयः / प्रास्थकीयः। माध्यमकीयः।मा. ध्यमिकीयः / नैपुणकोयः / बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् / / 1494 अध्यात्मादिभ्य इकण् // 6378 // अध्यात्म भवमाध्यात्मिकम् / एव. माधिदैविकम् / आधिभौतिकम् / और्ध्वदमिकः / औदमिकः / और्ध्वदेहिकः औदेहिकः / अत एव पाठादूर्ध्वशब्दस्य दमदेहयोर्वा मोऽन्तः केचित् ऊर्ध्वदमोर्धदेहावनुशतिकादिषु पठन्त उभयपदवृद्धिमिच्छन्ति-और्ध्वदामिकः / औ दैहिकः / ऊर्ध्वमौहूर्तिकः। अकस्मात् हेतुशून्यः कालः तत्र भवमाकस्मिकम् / अमुष्मिन् परलोके भवम् आमुष्मिकम् / एव्रमामुत्रिकम् / पारत्रिकम् / इह भवमैहिकम् / शैषिकम् / पाठसामर्थ्यात् सप्तम्या अलुप् / अध्यात्मादयः प्रयोगगम्याः। 1506 भर्तुसंध्यादेरण् // 6 // 3189 // संध्या / संधिवेला / अमावास्या / त्रयोदशी। चतुर्दशो। पञ्चदशी / पौर्णमासी। प्रतिपद् / शश्वत् इति संध्यादिः। 1514 कोऽश्मादेः॥६३९३॥ अश्मन् / अशनि / आकर्ष / त्सरु / पिशाच / पिचण्ड / पाद / शकुनि / निचय / जय / नय / ह्राद / ह्लाद / इत्यश्मादिः / 1543 दिगादिदेहांशाद्यः // 6 // 3 / 124 // दिश् / वर्ग। पूग। गण। यूथ / पक्ष। धाय्या। मित्र / धाय्यमित्र / मेधा / न्याय / अन्तर् / पथिन् / रहस् / अलीक / उख / उखा / साक्षिन् / आदि / अन्त / मुख / जघन / मेघ / वंश / अनुवंश / देश / काल / वेश / आकाश / अप् इति दिगादिः। मुखज. घनवंशानुवंशानाम् अदेहांशार्थः पाठः / सेनाया यन्मुखं तत्र भवो मुख्यः / सेनाया यजघनं तत्र भवो जघन्यः। वंशोऽन्वयस्तत्र भवो वंश्यः। एवमनुवंश्यः। 1555 परिमुखादेरव्ययीभावात् // 63 / 136 // परिमुख / परिहनु / पोष्ठ / पर्युलूखल / परिरथ / परिसिर / परिसीर / उपसीर / अनुसीर / उपस्थूण / उपस्थूल / उपकलाप / उपकपाल / अनुपथ / अनुगङ्ग। अनुतिल। अनुसीत / ( अनुशीत) अनुमाष / अनुयव / अनुयूप / अनुवंश / अनुपद / इति परिमुखादिः / अनुवंशाहिगादित्वाद्योऽपि /

Page #995
हैमपञ्चपाठी. [ हैम१५६९ शिक्षादेवाण // 6 // 3 // 148 // शिक्षा / ऋगयन / पद / व्याख्यान / पदव्याख्यान / छन्दोव्याख्यान / छन्दोमान / छन्दोभाष / छन्दोविचिति / छन्दोविचिती। छन्दोविजिति / न्याय / पुनरुक्त / निरुक्त / व्याकरण / निगम। वास्तुविद्या / अङ्गविद्या / क्षत्रविद्या / त्रिविद्या / विद्या / उत्पात / उत्पाद / संवत्सर / मुहूर्त / निमित्त / उपनिषद् / ऋषि / यज्ञ / चर्चा / क्रमेतर / श्लक्ष्ण / इति शिक्षादिः। बहुस्वराणामदुसंज्ञकानामुपादानं प्रायोग्रहणस्य प्रपञ्चः। 1576 शुण्डिकादेरण // 6 // 3 // 154 // शुण्डिका / उदपान / पर्ण / कृकण / उलप / तृण / तीर्थ / स्थण्डिल / उपल / उदक / भूमि / पिप्पल इति शुण्डिकादिः। 1597 रैवतिकादेरीयः // 6 / 3 / 170 // रैवतिक / गौरग्रीवि / स्वापिशिष्य / क्षेमधृति / औदमेघि / औदवाहि / वैजवापि / इति रैवतिकादिः। 1614 शौनकादिभ्यो णिन् // 6 // 3 // 186 // शौनक / शाङ्गरव / वाजसनेय / शापेय / काकेय / ( शाफेय) शाष्पेय। शाल्फेय / स्कन्ध / स्कम्भ / देवदर्श / रज्जुभार / रज्जुतार / रज्जुकण्ठ / दामकण्ठ / कठ / शाठ कुशाठ। कुशाप / कुशायन / आश्वपञ्चम / तलवकार / परुषांसक / पुरुषांसक। हरिंद्र / तुम्बुरु / उपलप / आलम्बि / पलिङ्ग / कमल / ऋचाभ / आरुणि / ताण्ड्य / श्यामायन / खादायन / कषायतल / स्तम्भ इति शौनकादयः / 1622 नाम्नि मक्षिकादिभ्यः // 6 // 33193 // मक्षिका। सरघा। गर्मुन् / नर्मुका। पुत्तिका / क्षुदा / भ्रमर / वटर / वातप इति / मक्षिकादयः प्रयोगगम्याः / 1623 कुलालादेरकञ् // 63 // 194 // कुलाल / वरुट / कर्मार / निषाद / चण्डाल / सेना / सिरन्ध्र / देवराजन् / देवराज / परिषद् / वधू / भद्र / अनडुह् / ब्रह्मन् / कुम्भकार / अश्वपाक / रुरु इति कुलालादिः // 1629 शिशुक्रन्दादिभ्य ईयः॥६।३।२००॥ शिशुक्रन्द / यमसभ / इन्द्रजनन / प्रद्युम्नप्रत्यागमन / प्रद्युम्नोदयन / सोताहरण / सीतान्वेषण / शिशुक्रन्दादयः प्रयोगतोऽनुसतव्याः // 1643 शण्डिकादेर्यः // 6 // 3 / 215 // शण्डिक / कृचवार / सर्वसेन / सर्वकेश / शङ्ख / शक / शट / रक / चरण / शंकर / बोध इति शण्डिकादिः // 1644 सिन्ध्वादेरञ् // 6 // 3 // 216 // सिन्धु / वर्गु / मधुमत् / कम्बोज / कुलूज / गन्धार / कश्मीर / सल्व / किष्किन्ध / गब्दिक / उरस् / दरद् / ग्रामणी। काण्डवरक। सल्वान्तेभ्यो नृनृस्थाकोऽपवादोऽञ् / शेषेभ्यो बहुविषयराष्ट्रलक्षणस्याको ग्रामणीकाण्डवरकाभ्यामीयस्य / तक्षशिलादिभ्यस्तु अञ् नोच्यते उत्सर्गेणैव सिद्धत्वात् // 1659 पदेरिकट् // 412 // पर्प / अश्व / अश्वत्थ / रथ / अर्घ्य / व्याल / व्यास इति पर्पादिः //

Page #996
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 1662 वेतनादेर्जीवति // 6 / 4 / 15 // वेतन / वाह / अर्धवाह / धनुस् / दण्ड। धनुर्दण्ड / जाल / वेश / उपवेश / प्रेषण / भृति / उपवेष / उपस्था / उपास्ति / उपस्थान / सुख / शय्या / सुखशय्या। शक्ति / उपनिषद् / उपरिजन / स्विज / स्फिग / बाल / पुतचाल / उपदेश। पाद / उपहस्त। इति वेतनादिः॥ 1667 निर्वृत्तेऽक्षतादेः // 6 / 4 / 20 // अक्षद्यूत / जङ्घाप्रहत / जङ्घाप्रहृत / जङ्घाप्रहार / पादस्वेद / पादस्वेदन / कण्टकमर्द / कण्टकमर्दन / शर्करामर्दन / गत / आगत / गतागत / यात / उपयात / यातोपयात / गतानुगत / अनुगत इत्यक्षद्यूतादिः // 1670 हरत्युत्सङ्गादेः // 6 // 4 // 23 // उत्सङ्ग / उत्रुप / उडुप / उत्पुत / उत्पुट / पिटक / पिटाक इत्युत्सङ्गादिः // 1671 भस्वादेरिकट // 64 // 24 // भस्त्रा। भरट / भरण / शीर्षभार / शीर्षेभार / अङ्गभार / अङ्गेभार / अंसभार / अंसेभार इति भस्वादिः // 1685 परदारादिभ्यो गच्छति // 6 // 38 // परदार / गुरुदार / गुरुतल्प / सभर्तृका। भ्रातृजाया। इत्यादयः परदारादयः प्रयोगगम्याः॥ 1689 सुस्नातादिभ्यः पृच्छति // 64 // 43 // सुस्नात / सुखरात्र / सुखशयन / सुखशय्या इत्यादयः प्रयोगगम्याः सुस्तातादयः॥ 1690 प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति // 6 // 43 // प्रभूत / पर्याप्त / विपुल / विचित्र / निपुण / स्वर्गमन / स्वागत / स्वस्ति इत्यादयः प्रयोगगम्याः प्रभूतादयः // 1691 माशब्द इत्यादिभ्यः // 6444 // माशब्द / कार्यशब्द / नित्यशब्द इत्यादयः प्रयोगगम्याः माशब्दादयः॥ 1698 ऋन्नरादेरण् // 6451 // नर / महिषी / प्रजावती / प्रजापति / विलेपिका / प्रलेपिका। अनुलेपिका / वर्णक / पेषिका / वर्णकपेषिका / मणिपाली / पुरोहित / अनुचारक / अनुवाक / यजमान / होतृयजमान / इति नरादिः // 1702 किशरादेरिकट् // 6 // 55 // किशर / तगर / स्थगर / उशीर / हरिद्रा / हरिद्रु / हरिद्रुपी / गुग्गुलु / नलद इति किशरादिः // 1707 अस्थाच्छनादेरञ् // 64/60 // छत्र / चुरा / तपस् / कर्मन् / शिक्षा / चुक्षा / भिक्षा / भक्षा / तितिक्षा / बुभुक्षा / विश्वधा / उदस्थान / उपस्थान / पुरोडा / कृषि / मन्द्र / सत्य / अनृत / विशिख / विशिखा / प्ररोह इति छत्रादिः // 1612 वेष्ट्यादिभ्यः // 64 // 65 // इष्टि / ईषा / कम्पन / अम्भस् / दण्ड इत्यादयः प्रयोगगम्या इष्टयादयः / 1720 नवयज्ञादयोऽस्मिन् वर्तन्ते // 6 // 73 // नवयज्ञ / पाकयज्ञ इति नवयज्ञादयः प्रयोगगम्याः //

Page #997
984 हैमपश्चपाठी. - 1724 निकटादिषु वसति // 6477 // निकट / वृक्षमूल / श्मशान / अभ्यवकाश / आवसथ इति निकटादयः प्रयोगगम्याः // 1728 गोदानादीनां ब्रह्मचर्ये // 64 / 81 // गोदान / आदित्यव्रत / महानाम्नी इति गोदानादयः प्रयोगगम्याः। 1730 देवव्रतादीन डिन् // 3 / 4 / 83 // देवव्रत / तिलवत / अवान्तरदीक्षा / महाव्रत इत्यादयो देवव्रतादयः प्रयोगगम्याः // 1741 तस्मै योगादेः शक्ते // 3494 // योग / सन्ताप / सन्नाह / संग्राम / संयोग / संपराय / संघात / संपाद / संपादन / संक्रम / संपेश / संवेश / संमोदन / निष्पेष / निःसर्ग / निर्घोष / निसर्ग / विसर्ग / उपसर्ग। प्रवास / उपवास / सक्तु / मांस / ओदन / मांसौदन / सक्तुमांसौदन इति योगादिः // 1746 व्युष्टादिष्वण // 6499 // व्युष्ट / नित्य / निष्क्रमण / प्रवेशन / तीर्थ / संग्राम / संघात / अग्निपद / पीलुमूल / प्रवास / उपवास इति व्यष्यादिः / आकृतिगणोऽयम् // . 1768 चूडादिभ्योऽण् // 6 / 4 / 119 // चूडा / चूला / उपनयन / श्रद्धा इति चूडादयः प्रयोगगम्याः // 1770 उत्थापनादेरीयः // 64 / 111 // उत्थापन / उपस्थापन / अनुप्रवचन / अनुवाचन / अनुवदन / अनुवादन / अनुपान / अनुवासन / आरम्भण / समारम्भण इत्युत्थापनादिः // 1772 स्वर्गस्वस्तिवाचनादिभ्यो यलुपौ // 6 / 4 / 123 // स्वर्ग। यशस् / आयुस् / काम / धन इत्यादयः प्रयोगगम्याः स्वर्गादयः // ___ स्वस्तिवाचन / शान्तिवाचन / पुण्याहवाचन इत्यादयः प्रयोगगम्याः स्वस्तिवाचनादयः // 1774 ऋत्वादिभ्योऽण् // 6 / 4 / 125 // ऋतु / उपवस्तृ / प्राशितृ इति ऋत्वादयः प्रयोगगम्याः // 1809 द्विस्वरब्रह्मवर्चसाद्योऽसंख्यापरिमाणाश्वादेः // 64 / 155 // अश्व / गण / वसु / वस्त्र / ऊर्णा / उमा / भङ्गा / वर्षा / अश्मन् इत्यश्वादिः॥ 1820 वंशादेराद्धरबहदावहत्सु // 64 / 166 // वंश / कुट / कुटज / वल्वज / मूल / स्थूणा / अक्ष / अश्मन् / इक्षु / खट्वा / श्लक्ष्ण इति वंशादिः॥ 1832 दण्डादेर्यः // 64 / 178 // दण्ड। मुसल। मेधा। वध / मधुपर्क / अर्ध। मेघ / उदक / इभ / कशा / युग इति दण्डादिः // 1836 छेदादेर्नित्यम् // 6 // 3 // 182 // छेद / भेद / द्रोह / दोह। नर्त / गोनर्त / कर्ष / विकर्ष / प्रकर्ष / प्रयोग / विप्रयोग / संप्रयोग / प्रेक्षण / संप्रश्न / विप्रश्न इति छेदादिः॥ 1844 वामाद्यादेरीनः // 7 // 1 // 4 // वामधुरा / सर्वधुरा / उत्तरधुरा / दक्षिणधुरा इति वामादयः प्रयोगगम्याः //

Page #998
गणपाठः] हमपश्चपाठी. 1860 प्रतिजनादेरीनञ् // 71 // 20 // प्रतिजन / अनुजन / विश्वजन / पाश्चजन / महाजन / इदंयुग। संयुग। समयुग / परयुग। परकुल / परस्यकुल / अमुष्यकुल / इति प्रतिजनादिः // 1861 कथादेरिकण् // 7 // 1 // 21 // कथा / विकथा / विश्वकथा / संकथा / वितण्डा / जनेवाद ( जनवाद ) / भृशोवाद / जनभृशोवाद / वृत्ति / संग्रह। गुण / गण / आयुर्वेद / गुड / कुल्माष / गुल्मास / इक्षु / सक्तु / वेणु / अपूप / मांसौदन / मांस / ओदन / संग्राम / संघात / संवाह / प्रवास / निवास / उपवास इति कथादिः // 1869 हविरनभेदापूपादेो वा // 1 // 29 // अपूप। तण्डुल / ओदन / पृथुक। अभ्यूष / अभ्योष / अवोष। किण्व / मुसल। कटक / शकट / वर्णवेष्टक / ईर्गल / इल्वल / स्थूणा / यूप / सूप। दीप / प्रदीप / अश्वपत्र इत्यपूपादिः॥ 1870 उवर्णयुगादेर्यः // 7 // 1 // 30 // युग / हविस् / अष्टका / बर्हिस् / मेधा। नुच् / बीज / कूप / क्षर / अक्षर / खद / स्खद / विष / दाश / खर / असुर / दर / अध्वन् / गो इति युगादिः // 1881 क्षुभ्नादीनाम् // 2 // 396 // क्षुभ्ना / तृप्नु / आचार्यानी / आचार्यभोगीन / सर्वनामन् / नृनमन / नुनमेत्येके / नृत्त / नर्तन / नट / नद / नड / इत्येके / नदी। नगर / निवेश / निवास / अग्नि / अनूप / नन्दिन् / नन्दन / गहन / नदन / ख्याग् इति क्षुभ्नादिः // बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / / 1900 प्राक्त्वादगडुलादेः // 11 // 56 // गडुल / विशस्त / दायाद / बालिश। संवादिन् / बहुभाषिन् / शीर्षघातिन् / शीर्षाघातिन् / कमण्डलु इति गडुलादिः। 101 नञ्तत्पुरुषादबुधादेः // 1157 // बुध / चतुर / संगत / लवण / वड / कत / रस / लस / यथा / तथा / यथातथ / यथापुर / ईश्वर / क्षेत्रज्ञ / संवादिन् / संवेशिन् / बहुभाषिन् / शीर्षघातिन् / समस्थ / विषमस्थ / पुरस्थ / परमस्थ। मध्यस्थ। दुष्पुरुष / कापुरुष / विशाल / इति बुधादिः / एभ्यो नञ्तत्पुरुषेभ्यो राजादित्वात् टयण // गडुलविशस्तदायादानामपि पाठं केचित् इच्छन्ति। अन्ये तु बुधादीनामष्टानामेव प्रतिषेधमिच्छन्ति / एषामेव च विकल्पमपरे। 1902 पृथ्वादेरिमन् वा // 3 // 1158 // पृथु / मृदु / पटु / महि / तनु / लघु / बहु / साधु / आशु / उरु / गुरु / खण्डु / पाण्डु / बहुल / चण्ड / खण्ड / अकिंचन / बाल / होड / पाक / वत्स / मन्द / स्वादु / ऋजु / वृष / कटु / ह्रस्व / दीर्घ / क्षिप्र / क्षुद्र / प्रिय / महत्। अणु / चारु / वक्र / वृद्ध / काल / तृप्त / इति पृथ्वादिः / 1907 वर्णदृढादिभ्यष्टयण च वा // 7 // 159 // दृढ / वृढ / परिवृढ / कृश / भृश / चुक्र / शुक्र / आम्र / ताम्र / अम्ल / लवण / शीत / उष्ण / तृष्णा। जड / बधिर / मूक / मूर्ख / पण्डित / मधुर / वियात / विलात / विमनस् / विशारद / विमति / संमति / संमनस् इति दृढादिः / 124

Page #999
986 हैमपञ्चपाठी.. [ हैम१९०८ पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च // 71 // 60 // राजन् / कवि / ब्राह्मण / माणव / दण्डमाणव / वाडव / चौर / धूर्त / आराधय / विराधय / उपराधय / अपिराधय / अनृशंस। कुशल / चपल। निपुण / पिशुन / चौक्ष / स्वस्थ / विश्वस्त / विफल / विशस्य / पुरोहित / ग्रामिक / खण्डिक / दण्डिक / कर्मिक / चर्मिक / वर्मिक / शिलिक / सूतक / अजिनिक / अञ्जनिक / अञ्जलिक / छत्रिक / सूचक / सुहित / बाल / मन्द / होड / राजादिराकृतिगणः // 1925 युवादेरण् // 7 // 1 // 67 // युवन् / स्थविर / यजमान / कुतुक / श्रमण / श्रमणक / श्रवण / कमण्डलुक / कुस्त्री / दुःस्त्री / सुस्त्री / सुहृदय / दुर्हृदय / सुहृत् / दुहृत् / सुभ्रातृ / दुर्भात / वृषल / परिव्राजक / सब्रह्मचारिन् / अनृशंस / चपल / कुशल / निपुण / पिशुन / कुतूहल / क्षेत्रज्ञ / उद्गातृ / उन्नेतृ / प्रशास्तृ / प्रतिहर्तृ / होत / पोत / भ्रातृ / भर्तृ / रथगणक / पत्तिगणक / सुष्टु / दुष्ठु / अध्वर्यु / कर्तृ / मिथुन / कुलीन / सहस् / सहस्र / कण्डुक / कितव इति युवादिः / स्थविरश्रमणपिशुननिपुणकुशलचपल-अनृशं. सेभ्यो राजादिदर्शनात् व्यणपि / स्थाविर्य श्रामण्यमित्यादि / पूर्वत्राणि द्वैपादि न सिद्धयति / इह त्वनि यौवनादि इत्यत्रणोरुपादानम् // 1621 चौरादेः // 71 / 73 // चौर / धूर्त / युवन् / ग्रामपुत्र / ग्रामसण्ड। ग्रामसाण्ड / ग्रामकुमार / ग्रामकुल / ग्रामकुलाल / अमुष्यपुत्र / अमुष्यकुल / शरपत्र / शारपत्र / मनोज्ञ / प्रियरूप / अदोरूप / अभिरूप / बहुल / मेधाविन् / कल्याण / आढ्य / सुकुमार / छान्दस / छात्र / श्रोत्रिय / विश्वदेव / ग्रामिक / कुलपुत्र / सारपुत्र / वृद्ध / अवश्यम् / इति चौरादिः / 1936 पील्वादेः कुणः पाके // 7187 // पीलु / कर्कन्धु / शमी। करीर। बदर / कुवल / अश्वत्थ / खदिर इति पील्वादिः / 1937 कर्णादेर्मूले जाहः // 71 / 88 // कर्ण / अक्षि / आस्य / वक्त्र / नख / मुख / केश / दन्त / ओष्ठ / भ्रू / शृङ्ग / पाद / गुल्फ / पुष्प / फल / इति कर्णादिः / 1960 देवपथादिभ्यः // 7 // 1 // 111 // देवपथ। हंसपथ / अजपथ / वारिपथ / राजपथ / शतपथ / शङ्कपथ / स्थलपथ / सिन्धुपथ / उष्ट्रग्रीवा / वामरज्जु / हंस / ( हस्त ) इन्द्र / दण्ड / पथ्य / ( पुष्प ) मत्स्य इति देवपथादिः // 1963 शाखादेर्यः // 7 / 1 / 114 // शाखा / मुख / जघन / स्कन्द / स्कन्ध / मेघ / शृङ्ग / चरण / शरण / उरस् / शिरस् / अग्र / इति शाखादिः॥ 1966 काकतालीयादयः // 712117 // काकतालीयम् : खलतिबिल्वीयम् / अन्धकवतिकीयम् / अजाकृपाणोयम् / अर्धजरतीयम् / घुणाक्षरीयमित्यादि // ___1967 शर्करादेरण् // 7 / 1 / 118 // शर्करा / कपालिका / कम्वाष्टिका / गोपुच्छ / गोलोमन् / पुण्डरीक / शतपत्र / नराची / नकुल / सिकता /

Page #1000
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. 987 कपाटिका / इति शर्करादिः॥ 1970 गोण्यादेश्चेकण् // 712121 // गोणी / अङ्गुली / भरुजा / वधू / बभ्रु / वल्गु / मण्डर / मण्डल / शब्कुली / हरि / मण्डु / कपि / भरु / खल / उदश्वित् / तरस् / कुलिश / मुनि / रुरु / इति गोण्यादिः / 1985 तिलादिभ्यः स्नेहे तैलः // 71 / 136 // तिलतैलम् / सर्षपतैलम् / इङ्गुदतैलम् / एरण्डतैलम् // 1987 तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः // 7 / 1 / 138 // तारका। पुष्प / कर्णक / ऋजीष / मूत्र / पुरीष / निष्क्रमण / उच्चार / विचार / प्रचार / आराल / कुड्मल / कुसुम / मुकुल / वकुल / स्तबक / पल्लव / किशलय / वेश / वेग / निद्रा। तन्द्रा / श्रद्धा / बुभुक्षा / पिपासा / अभ्र / श्वभ्र / रोग / अङ्गारक। पर्णक / द्रोह / सुख / दुःख / उत्कण्ठा / भर / तरङ्ग / व्याधि / व्रण / कण्डूक / कण्टक / मञ्जरी। कोरक / अङ्कुर / हस्तक | पुलक। रोमाञ्च / हर्ष / उत्कर्ष / गर्व / कल्लोल / शृङ्गार / अन्धकार / कन्दल / शैवल / कुतूहल / कुवलय / कलङ्क / कजल / कर्दम / सीमन्त / राग / क्षुध् / तृष् / ज्वर / गर / दोह / शास्त्र / षण्डा / मुकुर / मुद्रा / गर्ध / फल / तिलक / चन्द्रक / इति तारकादिः / / 2017 इष्टादेः // 7 / 1 / 168 // इष्ट / पूर्त / उपपादित / उपसादित / उपासित / निगदित / परिगदित / निकटित / संकलित / परिकलित / संरक्षित। परिरक्षित / अर्चित / अगणित / अवगणित / अवकीर्ण / अवमुक्त / आयुक्त। गृहीत / अधीत। आग्नात / श्रुत। आसेवित / अवधारित / अवकल्पित / कृत। निराकृत / उपकृत / उपाकृत / अनुयुक्त / अनुगुणित / अनुगणित / गणित / परिगणित / अनुपठित / निपठित / पठित / व्याकुलित / उद्गृहीत / कथित / निकथित / निषादित / इतीष्टादिः / / 2054 नोर्यादिभ्यः // 2 // 299 // ऊर्मि / दलिभ / भूषि / तिमि / कृमि / यव / कुश्चा / द्राक्षा / ध्राङ्क्षा / वासा / हरित् / गरुत् / ध्वजित् / ककुद् / ज्योतिस् / महिष / गो। कान्ति / शिम्बी / चारु / इक्षु / बन्धु / मधु / बिन्दु / इन्दु / छ / वसु / अंशु / श्रु / हनु / सानु / भानु / इत्यूादिः। 2055 नावादेरिकः // 7 // 23 // नौ / कुमारी / यवखदा / सभा / करण / इति नावादिः / 2056 शिखादिभ्य इन् // 7 // 4 // शिखा / माला / शाला / मेखला / शाखा / वीणा / संज्ञा / वडवा / अष्टका / बलाका / पताका। कर्मन / बल / उत्साह / उद्दास / उद्भास / उल / मुल। मूल / आयाम / प्रयाम / आरोह / अवरोह / परिणाह / शृङ्ग / वृन्द / गदा / निचुल / मुकुल / कूल / फल / अल / मान / मनीषा / व्रत / धन्वन् / चूडा / केका / दंष्ट्रा / सूना। घृणा / करुणा। जरा / आयास / (आयस)। स्तबक / उपयाम / उद्यम / इति

Page #1001
988 [हैम हैमपञ्चपाठी. शिखादिराकृतिगणः / केचित्तु वडवा / अष्टका / कर्मन् / धर्मन् / चर्मन् | इत्येतेभ्य इकमपीच्छन्ति / ____2057 व्रीह्यादिभ्यस्तौ // 7 / 2 / 5 // व्रीहि / माया इत्यादयः प्रयोगगम्याः। ___2061 व्रीह्यर्थतुन्दादेरिलश्च // 7 // 29 // तुन्द / उदर / पिचण्ड / यव / ग्रह। पङ्क / गुहा / कला। काक / इति तुन्दादिः।। 2073 सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुग्भ्यः // 7 / 2 / 21 // सिध्म / वर्मन् / गडु / तुण्डि / मणि / नाभि / बीज / निष्पाद् / निष्पद् / निष्प / पांशु / हनु / पर्छ / पाणी। धमनी / सक्तु / मांस / पत्र। वात / पित्त / श्लेष्मन् / पार्श्व / कर्ण / सक्थि / स्नेह / शीत / कृष्ण / श्याम / पिङ्ग / पक्ष्मन् / पृथु / मृदु / मञ्ज / वटु / कण्डू इति सिध्मादिः। 2078 मध्वादिभ्यो रः // 72 // 26 // मधु / ख / मुख / कुञ्ज / नग / ऊष / मुष्क / शुषि / कण्डू / पाण्डु / पांशु इत्यादयः प्रयोगगम्या मध्वादयः / 2072 कृष्यादिभ्यो वलच् // 72 / 27 // कृषि / आसुती / परिषद् / रजस् / दन्त / शिखा / मातृ / पितृ / भ्रातृ / उत्साह / पुत्र / उत्सङ्ग / इत्यादयः प्रगोगगम्याः कृप्यादयः / 2080 लोमपिच्छादेः शेलम् // 7 / 2 / 28 // लोमन् / रोमन् / बभ्रु / वल्गु / हरि / कपि / मुनि / गिरि / ऊरु / कर्क इति लोमादिः। पिच्छ / उरस् / ध्रुवका / पक्ष / चूर्ण इति पिच्छादिः। 2981 नोऽङ्गादेः // 72 / 29 // अङ्ग / पामन् / वामन् / हेमन् / ष्लेष्मन् / सामन् / वर्मन् ( वर्मन् ) शाकिन् / पलालिन् / पलाशिन् / ऊष्मन् / कद्रु / बलि इत्यङ्गादिः // 2086 ज्योत्स्नादिभ्योऽण् // 7 // 2 // 34 // ज्योत्स्ना। तमिस्रा / विसर्प / विपाद् / कुतुप। कुण्डल / तपस् / सहस्र / इत्यादयः प्रयोगगम्या ज्योत्स्नादयः // 2096 मण्यादिभ्यः // 12 // 44 // मणि / हिरण्य / बिम्ब / कुरर / कुरव / राजी / इष्टका / गाण्डि / गाण्डी / अजका इति मण्यादयः प्रयोगगम्याः // 2098 अभ्रादिभ्यः // 7 // 2 // 46 // अभ्र / अर्शस् / उरस् / तुन्द / चतुर / पलित / जय / घाटा। कर्दमां काम / बल / घटा / अम्ल / लवण / इत्यभ्रादिराकृतिगणः। 2105 गुणादिभ्यो यः // 712 / 53 // गुण / हिम / इत्यादयः प्रयोगगम्या गुणादयः / 2115 सुखादेः // 72 / 63 // सुख / दुःख / तृप्र / कृच्छ्र / अस्त्र / अलीक / कृपण / सोढ / प्रतीप / प्रणय / हस्त / (हल) आस्र / कक्ष / शील इत्येके / इति सुखादिः। 2119 मन्माब्जादेर्नाग्नि // 6 // 2 // 67 // अज्ज / कमल / सरोरुह / सरोज / अम्भोज / राजीव / अरविन्द / पङ्कज / पुटक / नालोक / मृणाल / बिस / तामरस / यवास / इत्यब्जादिः /

Page #1002
गणपाठः ] हैमपश्चपाठी. 2122 पुष्करादेर्देशे // 72 / 70 // पुष्कर / पद्म / उत्पल / तमाल / कुमुद / कैरव / नल / कपित्थ / बिस / मृणाल / कर्दम / शालूक / विवर्ह / करीष / शिरीष / यवास / यवाष / यव / माष / हिरण्य / तट / तरङ्ग / कल्लोल / इति पुष्करादिः // 2125 विमुक्तादेरण् // 72 / 73 // विमुक्त / देवासुर / रक्षोसुर / उपसद् / उपसद / परिसारक / वसु / मरुत् / सत्वत् / सत्वन्तु / दशाह / वयस् / हविर्धान / महित्री। सोमापूषन् / इडा / इला / अग्नाविष्णू / उर्वशी। दशार्ण / वसुमन्तु / पत्नीवन्तु / वर्हवन्तु / सुवृत्रहन् / पतत्रिन् / सुपर्ण / इति विमुक्तादिः। 2126 घोषदादेरकः॥ 72 / 74 // घोषद् / गोषद् / इषेत्वा / मातरिश्वन् / देवस्यत्वा / पत्वा। देवीराप / कृष्णोरथ / खरेष्ठा / देविंधीया। रक्षोहण / अञ्जन / प्रतूर्त / उशान / कृशानु / सहस्रशीर्षन् / वाचस्पति / स्वाहा / प्राण / इति घोषदादिः // 2129 कोऽण्वादेः // 72 / 76 // अणु / स्थूल / माष / इषु / इक्षु / वाद्य / तिल / काल / तिलकाल / पत्र / मूल / पत्रमूल / पर्णमूल / कुमारीपुत्र / कुमारी। श्वशुर / मणि / बृहत् / चञ्चत् / चन्द्र / एरण्ड / पुण्ड्र। इत्यण्वादिः॥ 2137 आद्यादिभ्यः // 7 // 2 // 84 // आदि / मध्य / अन्त / अन / वक्षस् / पार्श्व / पृष्ठ / मुख / सर्व / विश्व / उभय / अन्य / पूर्व / एक / इदम् / प्रमाण / पृष्ठ / पार्श्व। स्वर / वर्ण / शब्द / अर्थ / अभिधान / यत् / तत् इत्यादयः प्रयोगम्या आधादयः / 2190 सप्तमीद्वितीयाद्देवादिभ्यः // 72 / 134 // देव / मनुष्य / मर्त्य / पुरुष / पुरु / बहु / इति शिष्टप्रयोगगम्या देवादयः // 2205 संख्यादेः पादादिभ्यो दानदण्डे चाकल लुक् च // 72 / 152 // पाद / शत / मोदक इत्यादयः पादादयः प्रयोगतोऽनुसर्तव्याः / 2212 मादिभ्यो यः // 72 / 159 // मर्त / सूर / क्षेम / यविष् / भाग / अपराध / रव / लव इत्यादयः प्रयोगगम्या मतादयः / 2217 भेषजादिभ्यष्टयण // 7 // 2 // 164 // मेषज / अनन्त / आवसथ / इतिह / चतुर्वर्ण / चतुराश्रम / चतुर्वेद / चतुर्विद्या / त्रिवेद / त्रिविद्या / त्रिलोक / एकभाव / द्विभाव / त्रिभाव / अन्यभाव / सर्वविद्या / सर्वलोक / षड्गुण / शील / इत्यादयः शिष्टप्रयोगगम्या भेषजादयः / 2218 प्रज्ञादिभ्योऽण् // 7 // 165 // प्रज्ञ / वणिज् / उशिज् / प्रत्यक्ष / विद्वस् / विदत् / विन्दन्त / द्विदत् / षोडत् / विद्या / मनस् / जुह्वत् / चिकोर्षत् / चिकीर्षति / वसु / मरुत् / (बसुमत् ) सत्वस् / सन्वतु / सर्व / दशाह / क्रुश्च / वयस् / रक्षस् / असुर / शत्रु / चोर / योध / चक्षु / पिशाच / अशनि / कर्षापण / देवता / बन्ध / अनुजा / बर / अनुष्क / चतष्यास्य / रक्षोघ्न / वियात / विकृत / विकृति / व्याकृत / करिबस्कृत / अप्रायण / अग्रहा

Page #1003
हैमपञ्चपाठी. [हैमयण / संतपन / मधुप / द्विधा(ता) / चण्डाल / गायत्री / उष्णिह् / अनुष्टुभ् / बृहती / पङ्क्ति। त्रिष्टुभ् / जगती / इति प्रज्ञादिराकृतिगणः / 2222 विनयादिभ्यः // 72 / 169 // विनय / समय / समाय / कथंचित् / अकस्मात् / उपचार / व्यवहार / समाचार / संप्रदाय / समुत्कर्ष / संगति / संग्राम / समूह / विशेष / अव्यय / अत्यय / अनुगादिन् / इति विनयादिराकृतिगणः। यावादिभ्यः कः // 73 // 15 // याव / मणि / अवि / अस्थि / लात्र / पात्र / पीत / स्तब्ध / ज्ञात / अज्ञात / पुण्य / नित्य / सत्वत् / दशार्ह / वयस् / चन्द्र / जानु / भूत / भिक्षु इति यावादिराकृतिगणः / / 2295 यौधेयादेरञ् // 73 // 65 // भर्गाद्यन्तर्गणो यौधेयादिः // 2300 पोदेरण् // 7 // 3 // 66 // पशु / रक्षस् / असुर / वह्निक / वयस् (वचस् ) / वसु / मरुत् / सत्वन् / सत्वन्तु / दशाह / पिशाच / अशनि / कार्षापण इति पर्खादिः / 2301 दामन्यादेरीयः // 3 // 67 // दामनि / औलपि / औपलि / वैजवापि / औदकि / आच्युतन्ति / काकन्दि / काकन्दकि / ककुन्दि / ककुन्दकि / शाक्रन्तपि। (शत्रुन्तपि)। सार्वसेनि / बिन्दु। तुलभा / मौञ्जायन / औदमेधि / औपबिन्दि / सावित्रीपुत्र / कौण्ठोपरथ / कौण्डोपरथ / कौण्ठारथ / दाण्डकि / क्रौष्टकि / जालमानि / जारमाणि / ब्रह्मगुप्त / ब्राह्मगुप्त / जानकि / इति दामन्यादिः। // इति पूर्वार्द्धम् // // अथोत्तरार्द्धम् // 201 ऋरललं कृपोऽकृपीटादिषु // 2 // 3 // 89 // अकृपीटादिष्विति किम् / कृपीटम् / कृपणः / कृपाणः / कृपः / कर्पूरः / कर्परः / कर्पटः / कर्पटिः / इत्यादि / बहुवचनमाकृतिगणार्थम् / 481 च्व्यर्थे भृशादेः स्तोः // 3 / 4 / 29 // भृश / उत्सुक / शीघ्र / चपल / पण्डित / अर / कण्डुर / फेन / शुचि / नील / हरित / मन्द / मद्र / भद्र / संश्चत् / तृषस् / रेफत् / रेहत् / वेहत् / वर्चस् / उन्मनस् / सुमनस् / दुर्मनस् / अभिमनस् इति भृशादिः // 482 डाउलोहितादिभ्यः षित् // 34 // 30 // लोहित / जिह्म / श्याम / धूम / चर्मन् / हर्ष / गर्व / सुख / दुःख / मूर्छा / निद्रा / कृपा / करुणा / 487 सुखादेरनुभवे // 34 // 34 // सुख / दुःख / तृप्र / कृच्छ्र / आन / अलीक / करण / कृपण / सोढ / प्रतीप / 488 शब्दादेः कृतौ वा // 3 // 4 // 35 // शब्द / वैर / कलह / ओघ / वेग / युद्ध / अभ्र / कण्व / मम / मेघ / अट / अट्या / अटाट्या / सोका / सोटा। कोटा / पोटा / प्लुष्टा / सुदिन / दुर्दिन / नीहार //

Page #1004
गणपाठः] हैमपञ्चपाठी. क्वथे / मथे / षद्लं। शलं / बुध् / टुवमू / भ्रमू / क्षर / चल / जल / टल / ट्वल / ष्ठल / हल / णल / बल / पुल / कुल / पल / फल / शल / हुल / क्रुश / कस / रुहं / रमिं / पहि / वृत् इति ज्वलादिः // // अथ हैम-धातुपाठः॥ 1 भू सत्तायाम् / 2 पां पाने / 3 घ्रां गन्धोपादाने / 4 मां शब्दाग्निसंयोगयोः। 5 ष्टां गतिनिवृत्तौ / 6 नां अभ्यासे / 7 दाम् दाने / 8 जिं जिं अभिभवे / 9 क्षिं क्षये / 10 इं दुं दूं तूं गतौ / 11 धुं स्थैर्य च / 12 सुं प्रसवैश्वर्ययोः।१३ स्मं चिन्तायाम् / 14 गूं धूं सेचने / 15 औस्व शब्दोपतापयोः। 16 हूँ वरणे / 17 बुं व्हॅ कौटिल्ये। 18 सं गतौ। 19 प्रापणे च / 20 तृ प्लवनरतणयोः / 21 दधे पाने / 22 देव शोधने / 23 ध्यै चिन्तायाम् / 24 ग्लैं हर्षक्षये / 25 म्लें गात्रविनामे / 26 चैं न्यकरणे / 27 3 स्वप्ने / 28 धैं तृप्तौ / 29 के गैंरै शब्दे 30 ष्टथै स्त्य सङ्घाते च / 31 ख्य खदने / 32 बै जै मैं क्षये / 33 . 3 पाके / 34 पैं ओवै शोषणे / 35 ष्णे वेष्टने / 36 फक नीचैर्गतौ / 37 तक हसने / 38 तकु कृछ्रजीवने / 39 शुक गतौ / 40 बुक्क भाषणे 41 उखु राख लाख द्राख्ख ध्राखू शोषणालमर्थयोः। 42 शाखु श्लाखु व्याप्तौ / 43 कक्ख हसने / 44 उख नख णख वख मख रख लख मखु रखु लखु रिखु इख इखु ईखु वल्ग रगु लगु तगु श्रगु श्लगु अगु वगु मगु स्वगु इगु उगु रिगु लिगु गतौ / 45 त्वगु कम्पने च / 46 युगु जुगु वुगु वर्जने / 47 गग्घ हसने / 48 दघु पालने / 49 शिघु आघ्राणे / 50 मधु मण्डने / 51 लघु शोषणे 52 शुच शोके / 53 कुच शब्दे तारे / 54 क्रुश्च गतौ / 55 कुश्च च कौटिल्याल्पीभावयोः / 56 लुश्च अपनयने / 57 अर्च पूजायाम् / 58 अञ्चू गतौ च / 59 वञ्चू चञ्चू तञ्चू त्वञ्चू मञ्चू मुञ्चू मुचू म्रचू म्लुचू ग्लुचू ग्लुंचू षश्च गतौ। 60 ग्रुचू ग्लुचू स्तेये / 61 म्लेच्छ अव्यक्तायाम्वाचि / 62 लछ लाछु लक्षणे / 63 वाछु इच्छायाम् / 64 आछु आयामे / 65 ह्रीछ लज्जायाम् / 66 हू» कौटिल्ये / 67 मूर्छा मोहसमुछाययोः / 68 स्फूर्छा स्मूर्छा विस्मृतौ / 69 युछ प्रमादे / 70 धृज धृजु ध्वज ध्वजु ध्रज ध्रजु वज व्रज षस्ज गतौ / 71 अज क्षेपणे च / 72 कुजू खुजू स्तेये / 73 अर्ज सर्ज अर्जने / 74 कर्ज व्यथने 75 खर्ज मार्जने च / 76 खज मन्थे / 77 खजू गतिवैकल्ये / 78 एजृ कम्पने / 79 ट्वोस्फूर्जा वज्रनिषे। 80 क्षीज कूज गुज गुजु अव्यक्ते शब्दे / 81 लज लजु तर्ज भर्त्सने / 82 लाज लाजु भर्जने च / 83 जज जजु युद्धे / 84 तुज हिंसायाम् / 85 तुजु बलने च / 86 गर्ज गजु गृज गृजु मुज मुजु मृज मृजु मज शब्दे / 87 गज मदने च / 88 त्यजं हानौ / 89 षंजं सङ्गे / 90 कटे वर्षावरणयोः / 91 शट रुजाविशरणगत्यवसादनेषु / 92 वट वेष्टने / 93 किट खिट उत्रासे / 94 शिट

Page #1005
992 हैमपशापाठी. [ हैमषिट अनादरे / 95 जट झट सङ्घाते / 96 पिट शब्दे च / 97 भट भृतौ / 98 तट उच्छाये / 99 खट कांक्षे / 100 गट नृत्तौ / 101 हट दीप्तौ / 102 षट अवयवे / 103 लुट विलोटने / 104 चिट प्रेष्ये / 105 विट शब्दे / 106 हेट विबाधायाम् / 107 अट पट इट किट कट कटु कट गतौ / 108 कुटु वैकल्ये / 109 मुट प्रमर्दने / 110 चुट चुटु अल्पीभावे / 111 वटु विभाजने / 112 रुटु लुटु स्तेये / 113 स्फुट स्फुट्ट विशरणे / 114 लट बाल्ये / 115 रट रठ च परिभाषणे / 116 पठ व्यक्तायाम् वाचि / 117 वठ स्थौल्ये / 118 मठ मदनिवासयोश्च / 119 कठ कृछ्रजीवने / 120 हठ बलात्कारे / 121 उठ रुठ लुठ उपघाते / 122 पिठ हिंसासंक्लेशयोः / 123 शठ कैतवे च / 124 शुठ गतिप्रतिघाते / 125 कुछ लुटु आलस्ये च / 126 शुटु शोषणे / 127 अठ रुठु गतौ / 128 पुडु प्रमर्दने / 129 मुड खण्डने च / 130 मडु भूषायाम् / 131 गडु वदनैकदेशे। 132 शौड गर्वे / 133 यौड सम्बन्धे / 134 मेट्ट ब्रेड म्लेड लोड लौट्ट उन्मादे / 135 रोड़ रौड़ तौड़ अनादरे / 136 क्रीड़ विहारे / 137 तड तृट्ट तौड तोडने / 138 हुड हूड हूड होड़ गतौ / 139 खोड़ प्रतिघाते / 140 विड आक्रोशे / 141 अड उद्यमे / 142 लड विलासे / 143 कडु मदे / 144 कड्ड कार्कश्ये / 145 अड्डु अभियोगे / 146 चुडु हावकरणे / 147 अण रण वण व्रण बण भण भ्रण मण धण ध्वण ध्रण कण कण चण शब्दे / 148 ओण अपनयने / 149 शोण वर्णगत्योः / 150 श्रोण श्लोण संघाते / 151 पै” गतिप्रेरणश्लेषणेषु / 152 चितै संज्ञाने / 153 अत सातत्यगमने / 154 च्युत आसेचने। 155 चुतृ श्चुतृ प्रच्युत क्षरणे। 156 जुतृ भासने / 157 अतु बन्धने / 158 कित निवासे / 159 ऋत घृणागतिस्पर्द्धषु / 160 कुथु पुथु लुथु मथु मन्थ मान्थ हिंसासंक्लेशयोः। 161 खाद भक्षणे 162 बद स्थैर्ये / 163 खद हिंसायाम् च / 164 गद व्यक्तायाम् वाचि / 165 रद विलेखने / 166 णद निविदा अव्यक्ते शब्दे / 167 अर्द गतियाचनयोः / 168 नई गर्द गर्द शब्दे / 169 तर्द हिंसायाम् / 170 कर्द कुत्सिते शब्दे / 171 खर्द दशने / 172 अदु बन्धने / 173 इदु परमैश्वर्य 174 बिदु अवयवे / 175 णिदु कुत्सायाम् / 176 टुनदु समृद्धौ / 177 चदु दीप्त्याल्हादनयोः / 178 अदु चेष्टायाम् / 179 कदु क्रदु क्लदु रोदनाह्वानयोः / 180 क्लिदु परिदेवने / 181 स्कंदं गतिशोषणयोः / 182 षिधु गत्याम् / 183 विधौ शास्त्रमाङ्गल्ययोः। 184 शुन्ध शुद्धौ / 185 स्तन धन ध्वन चन स्वन वन शब्दे / 186 वन षन संभक्तौ / 187 कनै दीप्तिकान्तिगतिषु / 188 गुपौ रक्षणे / 189 तप,-धुप, सन्तापे / 190 रप लप जल्प व्यक्ते वचने / 191 जप मानसे च / 192 चप सान्त्वने / 193 षप समवाये / 194 सृप्लं गतौ / 195 चुप मन्दायाम् / 196 तुप तुम्प त्रुप त्रुम्प तुफ तुम्फ त्रुफ त्रुम्फ हिंसायाम् / 197 वर्फ रफ रफु अर्ब कर्व खर्ब गर्व चर्ब तर्ब नर्व पर्व बर्व शर्ब पर्व सर्व

Page #1006
धातुपाठः ] हैमपश्चपाठी. रिबु गतौ / 198 कुबु आच्छादने / 199 लुबु तुबु अर्दने / 200 चुबु वक्तसंयोगे / 201 सृभू सृम्भू स्रिभू षिभू भर्म हिंसायाम् / 202 शुम्भ भाषणे च / 203 यभं जम मैथुने / 204 चमू छमू जमू झमू जिमू अदने / 205 क्रम पादविक्षेपे / 206 यमू उपरमे / 207 स्यमू शब्दे / 208 णमं प्रत्वे / 209 षम ष्टम वैक्लव्ये / 210 अम शब्दभक्त्योः / 211 अम द्रम हम्म मिमृ गम्लं गतौ / 212 हय हर्य क्लान्तौ च / 213 मव्य बन्धने / 214 सूर्य ईर्ष्या ईj ईर्ष्यार्थाः / 215 शुच्यै चुच्य अभिषवे / 216 / त्सर छद्मगतौ / 217 क्मर हूर्छने / 218 अभ्र वभ्र मभ्र गतौ / 219 चर भक्षणे च / 220 धोक्र गतिचातुर्ये / 221 खोर्क प्रतिघाते / 222 दल त्रिफला विशरणे / 223 मील श्मील स्मील क्ष्मील निमेषणे / 224 पील प्रतिष्टम्मे / 225 णील वरणे / 226 शील समाधौ / 227 कील बन्धे / 228 कूल आवरणे / 229 शूल रुजायाम् / 230 तूल निष्कर्षे / 231 पूल संघाते / 232 मूल प्रतिष्ठायाम् / 233 फल निष्पत्तौ / 234 फुल्ल विकसने / 235 चुल्ल हावकरणे / 236 चिल्ल शैथिल्ये च / 237 पेल फेल. शेल. षेल सेल वेल सल तिल तिल्ल पल्ल वेल्ल गतौ / 238 वेल चेल केल क्वेल खेल स्खल चलने / 239 खल सञ्चये च / 240 श्वल श्चल्ल आशुगतौ / 241 गल चर्व अदने / 242 पूर्व पर्व मर्च पूरणे / 243 गर्व धिवु शव गतौ / 244 कर्व खर्च गर्व दर्प / 245 ष्ठिवू शिवू निरसने / 246 जीव प्राणधारणे / 247 पीव मीष तीव नीव स्थौल्ये / 248 उवै तुर्वै थुवै दुवै धुर्वै जुवें अर्व भर्व शर्व हिंसायाम् / 249 मुवै मव बन्धने / 250 गुन्वै उद्यमे / 251 पिवु मिवु निवु सेचने / 252 हिवु दिवु जिवु प्रीणने / 253 इवु व्याप्तौ च / 254 अव रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृप्त्यवगमनप्रवेशश्रवणस्वाम्यर्थयाचनक्रियेच्छादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादहनभाववृद्धिषु / 255 कश शब्दे / 256 मिश मश रोषे च / 257 शश प्लुतिगतौ / 258 णिश समाधौ / 259 दृ, प्रेक्षणे / 260 दंशं दशने / 261 घुष शब्दे / 262 चूष पाने / 263 तूष तुष्टौ / 264 पूष वृद्धौ / 265 लूष मूष स्तेये / 266 खूष प्रसवे / 267 ऊष रुजायाम् / 268 ईष उंछे / 269 कृषं विलेखने। 270 कष शिष जष झष वष मष मुष रुष रिष यूष जूष शष चष हिंसायाम् / 271 वृष संघाते च / 272 भष भर्सने / 273 जिषू विषू मिषू निषू पृषू वृष सेचने / 274 मृषू सहने च / 275 उषू श्रिषू श्लिषू पृषू प्लुषू दाहे। 276 घृषू सङ्घर्षे / 277 हृषू अलीके। 278 पुष पुष्टौ / 279 भूष तसु अलङ्कारे / 280 तुस हस हस रस शब्दे / 281 लस श्लेषणक्रीडनयोः / 282 घस्लं अदने / 283 हसे हसने / 284 पिस पेसृ वेस गतौ / 285 शसू हिंसायाम् / 286 शंसू स्तुतौ च / 287 मिहं सेचने / 288 दहं भस्मीकरणे / 289 चह कल्कने / 290 रह त्यागे / 291 रहु गतौ / 292 दृह दृहु बृह वृद्धौ / 293 बृह बृहु शब्दे च / 294 उह तुह दुह अर्दने / 295 अर्ह मह पूजायाम् / 296 उक्ष 125

Page #1007
हैमपञ्चपाठी. सेचने / 297 रक्ष पालने / 298 मक्ष मुक्ष सङ्घाते / 299 अक्षौ व्याप्तौ च / 300 तक्षौ त्वक्षौ तनूकरणे / 301 णिक्ष चुम्बने। 302 तृक्ष स्तृक्ष णक्ष गतौ / 303 वक्ष रोपे / 304 त्वक्ष त्वचने / 305 सूW अनादरे / 306 काभु वाक्षु माक्षु कांक्षायाम् / 3:7 द्राक्षु ध्राक्षु ध्वाक्षु घोरवासिते च। इति परस्मैभाषाः। 1 गाङ् गतौ / 2 मिङ् ईषद्धसने / 3 डीङ् विहायसा गतौ / 4 उंङ् कुंङ् गुंङ घुङ डुङ् शब्दे / 5 च्युङ् ज्युंङ् जुंङ श्रृंङ् प्लुङ् गतौ / 6 रुंङ् रेषणे च / 7 पूङ् पवने / 8 मूङ् बन्धने / 9 धृङ् अवध्वंसने / 10 में प्रतिदाने / 11 दें त्रैङ् पालने / 12 श्ये गतौ / 13 प्य वृद्धौ / 14 वकु कौटिल्ये / 15 मकुङ् मण्डने / 16 अकुङ् लक्षणे / 17 शीकृङ् सेचने / 18 लोकङ् दर्शने / 19 श्लोकङ् सङ्घाते / 20 द्रेकृङ् धेकृङ् शब्दोत्साहे / 21 रेकङ् शकुङ् शङ्कायाम् / 22 ककि लौल्ये / 23 कुकि वृकि आदाने / 24 चकि तृप्तिप्रतीघातयोः / 25 ककुङ् श्वकुङ्कु ङ् अकुङ् श्लकुङ् ढौकृङ् त्रौकङ् प्वष्कि वस्कि मस्कि तिकि टिकि टीकर सेकृङ् स्रकृङ् रघु लघुङ् गतौ / 26 अघुङ् वघुङ् गत्याक्षेपे / 27 मघुङ कैतवे च। 28 राघृङ् लाघृङ् सामर्थ्ये / 29 द्राघृङ् आयासे च / 30 श्लाघृङ् कत्थने / 31 लोङ् दर्शने / 32 षचि सेचने / 33 शचि व्यक्तायाम् वाचि / 34 कचि बन्धने / 35 कचुङ् दीप्तौ च 36 श्वचि श्वचुङ् गतौ / 37 वर्चि दीप्तौ / 38 मचि मुचुङ् कल्कने / 39 मचुङ् धारणोच्छ्रायपूजनेषु च / 40 पचुङ् व्यक्तीकरणे / 41 ष्टुचि प्रसादे / 42 एजुङ् भ्रेजुङ् भ्राजि दीप्तौ / 43 इजुङ् गतौ। 44 ईजि कुत्सने च। 45 ऋजि गतिस्थानार्जनोपार्जनेषु। 46 ऋजुङ् भृजैङ् भर्जने। 47 तिजि क्षमानिशानयोः / 48 घट्टि चलने / 49 स्फुटि विकसने / 50 चेष्टि चेष्टायाम् / 51 गोष्टि लोष्टि सङ्घाते। 52 वेष्टि वेष्टने / 53 अट्टि हिंसातिक्रमयोः। 54 एठि हेठि विबाधायाम् / 55 मठुङ् कठुङ् शोके / 56 मुठुङ् पलायने / 57 वठुङ एकचर्यायाम् / 58 अठुङ् पठुङ् गतौ / 59 हुडुङ् पिडुङ् सङ्घाते / 60 शडुङ् रुजायाम् च / 61 तडुङ् ताडने / 62 कडुङ् मदे / 63 खडुङ् मन्थे / 64 खुडुङ् गतिवैकल्ये / 65 कुडुङ् दाहे / 66 वडुङ् मडुङ् वेष्टने / 67 भडुङ् परिभाषणे / 68 मुडुङ् मार्जने / 69 तुडुङ् तोडने / 70 भुडुङ् धरणे / 71 चडुङ् कोपे / 72 द्राङ् ध्राडङ् विशरणे / 73 शाडङ् श्लाघायाम् / 74 वाडङ् आप्लाव्ये / 75 हेडुङ् होङ् अनादरे / 76 हिडुङ् गतौ च / 77 घिणुङ् घुणुङ् घृणुङ् ग्रहणे / 78 घुणि धूर्णि भ्रमणे / 79 पणि व्यवहारस्तुत्योः। 80 यतैङ् प्रयत्ने / 81 युसृङ् जुतृङ् भासने। 82 विथ वेशृङ् याचने। 83 नाथङ् उपतापैश्वर्याशीःषु च। 84 श्रथुङ् शैथिल्ये / 85 ग्रथुङ् कौटिल्ये 86 कत्थि श्लाघायाम् / 87 खिदुङ् श्वेत्ये। 88 वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः। 89 भदुङ् सुखकल्याणयोः। 90 मदुङ् स्तुतिमोदमदस्वप्नगतिषु / 91 स्पदुङ् किश्चिञ्चलने / 92 क्लिदुङ् परिदेवने / 93 मुदि हर्षे / 94 ददि दाने / 95 हदिं पुरीषोत्सग / 96 ष्वदि स्वदि स्वादि

Page #1008
धातुपाठः] हैमपञ्चपाठी. आस्वादने / 97 उर्दि मानक्रीडयोश्च 98 कुर्दि गुदि गुदि क्रीडायाम् / 99 षूदि क्षरणे / 100 ह्रादि शब्दे / 101 हादैङ् सुखे च / 102 पदि कुत्सिते शब्दे / प्रतिष्ठालिप्साग्रन्थेषु / 107 वाधृङ् रोटने। 108 दधि धारणे / 109 बधि बन्धने / 110 नाधृङ् नाघवत् / 111 पनि स्तुतौ। 112 मानि पूजायाम् / 113 तिपृङ् टिपृङ् ष्टेपृङ् क्षरणे / 114 तेपृङ् कम्पने च / 115 टुवेपृङ् केपृङ् गेपृङ् कपुङ् चलने / 116 ग्लेपृङ् दैन्ये च / 117 मेपृङ् रेपृङ् लेपृङ् गतौ / 11. पौषि लजायाम् / 119 गुपि गोपनकुत्सनयोः। 120 अबुङ् रबुङ् शब्दे / 121 लबुङ् अवयंसने च। 122 कबृङ् वर्णे / 123 क्लीबृङ् अधाष्टर्थे / 124 क्षीबृङ् मदे / 125 शोभृङ् चीभृङ् शल्भि कत्थने / 126 वल्भि भोजने / 127 गल्भि धाष्टये / 128 रेशृङ् अभुङ् रभुङ् लभुङ् शब्दे / 129 ष्टभुङ् स्कभुङ् ष्टुभुङ् स्तम्भे / 130 अभुङ् जभैङ् जुभुङ गात्रविनामे / 131 रभि राभस्ये। 132 डुलभिष् प्राप्तौ। 133 भामि क्रोधे / 134 क्षमौषि सहने / 135 कमूङ् कान्तौ। 136 अयि वयि पयि मयि नयि चयि रयि गतौ / 137 तयि णयि रक्षणे च / 138 दयि दानगतिहिंसादहनेषु च / 139 ऊयैङ् तन्तुसन्ताने। 140 पूयैङ् दुर्गन्धविशरणयोः। 141 क्नूयैङ् शब्दोन्दनयोः। 142 क्ष्मायैङ् विधूनने / 143 स्कायैङ् ओप्यायैङ् वृद्धौ / 144 ताङ् सन्तानपालनयोः / 145 वलि वल्लि संवरणे। 146 शलि चलने च। 147 मलि मल्लि धारणे। 148 भलि भल्लि परिभाषणहिंसादानेषु / 149 कलि शब्दसंख्यानयोः / 150 कल्लि अशब्दे / 151 तेवृङ् देवृङ् देवने / 152 षेवृङ् सेवृङ् केवृङ् खेवृङ् गेवृङ् ग्लेवृङ् पेवृङ् प्लेवृङ् मेवृङ् म्लेवृङ् सेवने / 153 रेवृङ् पवि गतौ / 154 काङ् दीप्तौ / 155 क्लेशि विबाधने। 156 भाषि च व्यक्तायाम्वाचि। 157 ईषि गतिहिंसादर्शनेषु / 18 गेङ् अन्विच्छायाम् / 159 येवृङ् प्रयत्ने / 160 जेपृङ् णेशृङ् एङ् हेपृङ् गतौ। 161 रेघृङ् हेर्पङ् अव्यक्ते शब्दे / 162 पर्षि स्नेहने। 163 घुषुङ् कान्तीकरणे / 164 स्रंसूप्रमादे / 165 कासृङ् शब्दकुत्लायाम् / 166 भासि टुभ्रासि टुभ्लासृङ् दीप्तौ / 167 रासृङ्णामृङ् शब्दे / 168 णसि कौटिल्ये / 169 भ्यसि भये / 170 आङ् शसुङ् इच्छायाम् / 171 असूङ् ग्लसूङ् अदने / कुत्सने / 176 वर्हि गल्हि प्राधान्ये / 177 बर्हि बल्हि परिभाषणहिंसाच्छादनेषु / 178 वेहृङ् जेहृङ् वाहृङ् प्रयत्ने / 179 दाहृङ् निक्षेपे / 180 ऊहि तर्के। 181 गाहौङ् विलोडने। 182 ग्लाहौङ् ग्रहणे / 183 बहुङ् महुङ् वृद्धौ / 184 दक्षि शैघ्ये च / 185 धुक्षि धिक्षि सन्दीपनक्लेशनजीवनेषु / 186 वृक्षि वरणे / 187 शिक्षि विद्योपादाने / 188 भिक्षि याञ्चायाम् / 189 दीक्षि मौण्डयेज्योपनयननियमव्रतादेशेषु / 190 ईक्षि दर्शने / इति आत्मनेभाषाः / 1 श्रिग् सेवायाम् / 2 णींग प्रापणे। 3 हुंग् हरणे / 4 इंग् भरणे /

Page #1009
हैमपञ्चपाठी. 5 धृग् धारणे / 6 डुकुंग करणे / 7 हिकी अव्यक्ते शब्दे / 8 अञ्चूग् गतौ च / 9 डुयाचुंग याञ्चायाम् / 10 डुपर्चीए पाके। 11 राज़ंग टुभ्राजी दीप्तौ / 12 भजी सेवायाम् / 13 रजीं रागे / 14 रेटेर परिभाषणयाचनयोः / 15 वेणग् गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु / 16 चतेग याचने / 17 प्रोग् पर्याप्तौ / 18 मिथूग् मेधाहिंसयोः / 19 मेथग् सङ्गमे च / 20 चदेग याचने / 21 ओबुन्दर निशामने / 22 णिदृग् णेदृग् कुत्सासन्निकर्षयोः। 23 मिदृग् मेहग् मेधाहिंसयोः / 24 मेघृग् सङ्गमे च / 25 शृधग् मृधूग उन्दे / 26 बुधृग् बोधने / 27 खनग अवदारणे / 28 दानी अवखण्डने / 29 शानी तेजने / 30 शपी आक्रोशे / 31 चायग् पूजानिशामनयोः / 32 व्ययी गतौ / 33 अलो भूषणपर्याप्तिवारणेषु / 34 धावूग् गतिशुद्धयोः / 35 चीवृग् ऋषीवत् / 36 दाशृग् दाने / 37 ऋषो आदानसंवरणयोः / 38 भेषग् भये / 39 श्रेषग् चलने च / 40 पषी बाधनस्पर्शनयोः / 41 लषी कान्तौ / 42 चषी भक्षणे / 43 छषी हिंसायाम् / 44 त्विषीं दीप्तौ / 45 अषी असी गत्यादानयोश्च / 46 दासृग् दाने / 47 माहृग् माने / 48 गुहौग् संवरणे / 49 भ्लक्षी भक्षणे / इति उभयतो भाषाः / / . 1 धुति दीप्तौ / 2 रुचि अभिप्रीत्यां च / 3 घुटि परिवर्तने / 4 रुटि लुटि लुठि प्रतीघाते / 5 श्विताङ् वर्णे / 6 जिमिदाङ् स्नेहने / 7 जिश्विदा अिष्विदाङ् मोचने च / 8 शुभि दीप्तौ / 9 क्षुभि सञ्चलने / 10 णभि तुभि हिंसायाम् / 11 संभूङ् विश्वासे। 12 भ्रंशूङ् स्रंसूङ् अवलंसने। 13 धंसूङ् गतौ च / 14 वृतूङ् वर्तने / 15 स्यंदौङ् स्रवणे / 16 वृधूङ् वृद्धौ। 17 शृधू शब्दकुत्सायाम् / 18 कृपौङ् सामर्थ्ये / वृत् द्युतादयः। . 1 ज्वल दीप्तौ / 2 कुच सम्पर्चनकौटिल्यप्रतिष्टंभविलेखनेषु / 3 पत्ल पथि गतौ / 4 क्वथे निष्पाके / 5 मथे विलोडने / 6 षद्लं विशरणगत्यवसादनेषु / 7 शदूलं शातने / 8 बुध अवगमने / 9 टुवमू उगिरणे / 10 भ्रमू चलने / 11 क्षर सश्चलने / 12 चल कम्पने / 13 जल घात्ये / 14 टल ट्वल वैक्लव्ये / 15 ष्ठल स्थाने / 16 हल विलेखने / 17 णल गन्धे / 18 बल प्राणनधान्यावरोधयोः / 19 पुल महत्वे / 20 कुल बन्धुसंस्त्यानयोः / 21 पल फल शल गतौ / 22 हुल हिंसासंवरणयोश्च / 23 क्रुशं आह्वानरोदनयोः / 24 कस गतौ। 25 रुहं जन्मनि / 26 रमिं क्रोडायाम् / 27 पहिं मर्षणे / वृत् ज्वलादिः। 1 यजी देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु / 2 व्यग् तन्तुसन्ताने / 3 वेंग् संवरणे / 4 लॅग् स्पर्धाशब्दयोः / 5 टुवपी बीजसन्ताने / 6 वहीं प्रापणे / 7 ट्रोश्वि गतिवृद्धयोः / 8 वद व्यक्तायाम् वाचि। 9 वसं निवासे। वृत् यजादिः। 1 घटिए चेष्टायाम् / 2 क्षजुङ् गतिदानयोः / 3 व्यथिष् भयचलनयोः / 4 प्रथिष् प्रख्याने / 5 म्रदिष् मर्दने / 6 स्खदिष् खदने। 7 कदुङ् कदुङ् क्लदुङ्

Page #1010
धातुपाठः] हैमपञ्चपाठी. वैक्लव्ये / 8 पि कृपायाम् / 9 त्रित्वरिष् सम्भ्रमे / 10 प्रसिष् विस्तारे / 11 दक्षि हिंसागत्योः / 12 श्रां पाके। 13 स्मृ आध्याने / 14 दृ भये / 15 नृ नये / 16 ष्टक स्तक प्रतीघाते / 17 चक तृप्तौ च / 18 अक कुटिलायां गतौ / 19 कखे हसने / 20 अग अकवत् / 21 रगे शङ्कायाम् / 22 लगे सङ्गे / 23 ह्रगे लगे षगे सगे ष्टगे स्थगे संवरणे / 24 वट भट परिभाषणे 25 णट नृत्तौ / 26 गड सेचने / 27 हेड वेष्टने / 28 लड जिह्वोन्मथने / 29 फण कण रण गतौ / 30 चण हिंसादानयोश्च / 31 शण श्रण दाने / 32 स्नथ क्नथ क्रथ क्लथ हिंसाः / 33 छद उर्जने / 34 मुदै हर्षग्लपनयोः / 35 ष्टन स्तन ध्वन शब्दे / 36 स्वन अवतंसने / 37 चन हिंसायाम् / 38 ज्वर रोगे। 39 चल कम्पने / 40 हल हल चलने / 41 ज्वल दीप्तौ च / वृत् घटादिः / // इति भ्वादयो निरनुबन्धा धातवः समाप्ताः // 1 अदं प्सांक भक्षणे / 2 भांक दीप्तौ / 3 यांक प्रापणे / 4 वां गतिगन्धनयोः / 5 ष्णांक शौचे / 6 श्रांक पाके / 7 द्रांक कुत्सितगतौ / 8 पांक् रक्षणे / 9 लांक् आदाने / 10 रांक दाने / 11 दांव लवने / 12 ख्यांक प्रकथने / 13 प्रांक् पूरणे / 14 मांक माने / 15 इंक् स्मरणे / 16 इंण्क् गतौ / 17 वींक् प्रजनकान्त्यसनखादने च / 18 छुक् अभिगमे / 19 पुंक् प्रसवैश्वर्ययोः / 20 तुक वृत्तिहिंसापूरणेषु / 21 युक् मिश्रणे / 22 णुक् स्तुतौ / 23 क्ष्णुक तेजने / 24 स्नुक प्रस्रवणे। 25 टुक्षु रु कुंक शब्दे / 26 रुदृक् अश्रुविमोचने / 27 निष्वपंक् शये / 28 अन श्वसक् प्राणने / 29 जक्षक् भक्षहसनयोः / 30 दरिद्राक् दुर्गतौ। 31 जागृक् निद्राक्षये / 32 चकासृक् दीप्तौ। 33 शासूक् अनुशिष्टौ / 34 वचं भाषणे / 35 मृजौक् शुद्धौ / 36 सस्तुक् स्वप्ने / 37 विदक् ज्ञाने / 38 हनंक हिंसागत्योः / 39 वशक् कान्तौ / 40 असूक् भुवि / 41 षसक् स्वप्ने / 42 यङ्लुप् च / इति परस्मैभाषाः / 1 इंङ्क अध्ययने / 2 शी स्वप्ने। 3 हूं अपनयने। 4 पूडौक प्राणिगर्भविमोचने / 5 पृचैङ् पृजुङ् पिजुकी संपर्चने / 6 वृजैकिं वर्जने / ७णिजुकिं विशुद्धौ / 8 शिजुकि अव्यक्ते शब्दे / 9 इडिक् स्तुतौ / 10 ईरिक गतिकंपनयोः / 11 ईशिक् ऐश्वर्ये / 12 वसिक् आच्छादने। 13 आशामुकि इच्छायाम् / 14 आसिक् उपवेशने / 15 कसुकि गतिसातनयोः। 16 णिसुकि चुंबने / 17 चक्षिक व्यक्तायाम् वाचि / इति आत्मनेभाषाः / 1 ऊर्गुग्क् आच्छादने / 2 ष्टुंग्क् स्तुतौ / 3 बॅग्क व्यक्तायाम् वाचि / 4 द्विषींक अप्रीतौ / 5 दुहीक क्षरणे / 6 दिहीक् लेपे। 7 लिहींक आस्वादने इति उभयतो भाषाः। 1 हुंक दानादनयोः / 2 ओहांक् त्यागे / 3 त्रिभीक् भये / 4 ह्रींक् लजायाम् / 5 पृक् पालनपूरणयोः / 6 ऋक् गतौ इति परस्मैभाषाः /

Page #1011
998 [ हैम हैमपञ्चपाठी. 1 ओहां गतौ / 2 मांङ्क मानशब्दयोः / इति आत्मनेभाषाः। 1 डुदांग्क् दाने। 2 डुधांग्क् धारणे च / 3 टुडु,ग्क् पोषणे च। 4 णिजॅकी शौचे च / 5 विजॅकी पृथग्भावे / 6 विष्लंको व्याप्तौ। इति उभयतो भाषाः / वृत् ह्रादयः। इति अदादयः कितो धातवः। 1 दिवूच क्रीडाजयेच्छापणिद्युतिस्तुतिगतिषु / 2 जृष् झुष्च् जरसि / 3 शोंच तक्षणे / 4 दो छोच् छेदने / 5 षोंच अन्तकर्मणि। 6 वीडच् लजायाम् / 7 नृतैच् नर्तने / 8 कुथच् पूतिभावे / 9 पुथच् हिंसायाम् / 10 गुधच् परिवेष्टने / 11 राधंच् वृद्धौ / 12 व्यधंच् ताडने / 13 क्षिपंच प्रेरणे / 14 पुष्पच् विकसने / 15 तिम तीम ष्टिम टीमच् आर्द्रभावे / 16 षिवूच् उतौ। 17 श्रिवूच गतिशोषणयोः / 18 ष्ठिवू क्षिवूच निरसने / 19 इषच् गतौ / 20 ष्णमूच् निरसने / 21 कसूच् व्हृतिदीप्त्योः / 22 प्रसैच् भये / 23 प्युसच् दाहे। 24 षह षुहच् शक्तौ / 25 पुषंच् पुष्टौ / 26 उचच् समवाये / 27 लुटच् विलोटने / 28 विदांच गात्रप्रक्षरणे / 29 क्लिदौच आर्द्रभावे / 30 जिमिदाच स्नेहने / 31 जिश्विदाच् मोचने च / 32 क्षुधंच बुभुक्षायाम् / 33 श्रुधंच शौचे / 34 क्रुधंच कोपे। 35 षिवूच संराद्धौ / 36 रुधूच वृद्धौ / 37 गृधूच अभिकांक्षायाम् / 38 रधौच हिंसासंराद्धयोः। 39 तृपौच प्रीतौ। 40 दृपौच हर्षमोहनयोः। 41 कुपच् क्रोधे / 42 गुप्च् व्याकुलत्वे / 43 युप रुप लुपच विमोहने / 44 डिपच् क्षेपे / 45 ष्ट्रपच् समुच्छाये। 46 लुभच् गाद्धर्थे / 47 शुभच् सञ्चलने / 48 णभ तुभच हिंसायाम् / 49 नशौच अदर्शने / 50 कुशच् श्लेषणे / 51 भृशू भ्रंशच् अधःपतने / 52 वृशच् वरणे / 53 कृशन् तनुत्वे / 54 शुषंच शोषणे। 55 दुषंच् वैकृत्ये / 56 श्लिषंच आलिङ्गने 57 प्लुषूच दाहे 58 ञितृषच् पिपासायाम् / 59 तुषं हृषच तुष्टौ / 60 रुषंच रोषे / 61 प्युठ प्युस् पुसच् विभागे। 62 विसच् प्रेरणे / 63 कुसच् श्लेषे। 64 असच क्षेपणे। 65 यसूच प्रयत्ने / 66 जस्च् मोक्षणे / 67 तसू दसूच उपक्षये / 6. वसूच् स्तम्भे / 69 वुस उत्सर्गे। 70 मुसच् खण्डने / 71 मसैच् परिणामे / 72 शमू दमूच उपशमे / 73 तमूच् कांक्षायाम् / 74 श्रमूच् खेदतपसोः। 75 भ्रमूच् अनवस्थाने / 76 समूच् सहने। 77 मदैच हर्षे / 78 क्लमूच् ग्लानौ / 79 मुहौच वैचित्ये / 80 द्रुहौच जिघांसायाम् / 81 ष्णुहोच् उदगिरणे। 82 ष्णिहौच प्रीतौ। वृत् पुषादिः / इति परस्मैभाषाः / 1 षूडौच् प्राणिप्रसवे / 2 दूंच् परितापे / 3 दींच् क्षये। 4 धींच् अनादरे / 5 मीच हिंसायाम् / 6 रीच् श्रवणे / 7 लींच् श्लेषणे / 8 डीच गतौ / 9 वीच् वरणे / वृत् स्वादिः। 10 पीच पाने / 11 ईङ्च गतौ / 12 प्रीं प्रीतौ / 13 युजिन् समाधौ / 14 सृर्जिच विसर्गे / 15 वृतूचि वरणे / 16 पदिंच गतौ / 17 विदिंच सत्तायाम् / 18 खिदिन दैन्ये / 19 युधिंन् सम्प्रहारे / 20 अनो

Page #1012
धातुपाठः] हैमपञ्चपाठी. रुधिंच कामे। 21 बुधिं मनिंच ज्ञाने। 22 अनिच् प्राणने / 23 जनैचि प्रादुर्भावे / 24 दीपैचि दीप्तौ / 25 तपिंच ऐश्वर्य वा / 26 पुरैचि आप्यायने / 21 घूरै ज्वरैचि जरायाम् / 28 धूरैङ् गूरैचि गतौ / 29 श्रूरैचि स्तम्भे / 30 तूरैचि त्वरायाम् / 31 घूरादयो हिंसायाम् च / 32 चूरैचि दाहे / 33 क्लिशिंच् उपतापे / 34 लिशिंच् अल्पत्वे / 35 काशिच दीप्तौ / 36 वासिन् शब्दे / इति आत्मनेभाषाः। 1 शकींच् मर्षणे / 2 शुगैच् पूतिभावे / 3 रजींच रागे / 4 शपींच् आक्रोशे / 5 मृषींच् तितिक्षायाम् / 6 णहीच बन्धने / इति उभयतो भाषाः। इति दिवादयश्चितो धातवः / 1 पुंग्ट् अभिषवे / 2 किंग्ट् बन्धने / 3 शिंग्ट् निशातने / 4 डुमिंग्ट् प्रक्षेपणे। 5 चिंग्ट् चयने / 6 धूग्ट् कम्पने / 7 स्तुंग्ट आच्छादने / 8 इंग्ट हिंसायाम् / 9 वृग्द वरणे। इति उभयतोभाषाः / / 1 हिंद गतिवृद्धयोः। 2 श्रृंट् श्रवणे / 3 टुदुंट उपतापे / 4 पृट् प्रीतौ / 5 स्मृट् पालने च / 6 शक्लंट शक्तौ / तिक तिग षघट हिंसायाम् / 8 राधं साधंद संसिद्धौ / 9 रुधूट वृद्धौ / 10 आप्लंट् व्याप्तौ / 11 तृपट् प्रीणने / 12 दम्भूद् दम्भे / 13 कृवु हिंसाकरणयोः / 14 धिवुट् गतौ / 15 जिधृषाट् प्रागल्भ्ये / इति परस्मैभाषाः / 1 टिघिद् आस्कन्दने / 2 अशौटि व्याप्तौ। इति आत्मनेभाषाः / इति स्वादयष्टितो धातवः। 1 तुदीत् व्यथने / 2 भ्रस्जीत् पाके / 3 क्षिपीत् प्रेरणे / 4 दिशीत् अतिसर्जने / 5 कृषीत् विलेखने / 6 मुलंती मोक्षणे / 7 षिचीत् क्षरणे / 8 विलंती लाभे / 9 लुप्लंती छेदने / 10 लिपीत् उपदेहे। इति उभयतो भाषाः॥ 11 कृतैत् छेदने / 12 खिदत् परिघाते। 13 पिशत् अवयवे / वृत्मचादिः। 14 रिपीत् गतौ / 15 धिंत् धारणे / 16 क्षित् निवासगत्योः / 17 घूत् प्रेरणे / 18 मंत् प्राणत्यागे / 19 कृत् विक्षेपे / 20 गृत् निगरणे / 21 लिखत् अक्षरविन्यासे / 22 जर्व झर्वत् परिभाषणे / 23 त्वचत् संवरणे / 24 रुचत् स्तुतौ / 25 ओवश्चौत् छेदने। 26 ऋछत् इन्द्रियप्रलयमूर्तिभावयोः। 27 विछत् गतौ / 28 उछैत् विवासे / 29 मिछत् उत्क्लेशे / 30 उछुत् उञ्छे / 31 प्रच्छंत् झीप्सायाम् / 32 उब्जत् आर्जवे / 33 सृजंत् विसर्गे। 34 रुजोत् भङ्गे / 35 भुजोत् कौटिल्ये / 36 टुमस्जोंत् शुद्धौ / 37 जर्ज झर्झत् परिभाषणे / 38 उज्झत् उत्सर्गे / 39 जुडत् गतौ / 40 पृड मृडत् सुखने / 41 कडत् मदे / 42 पृणत् प्रीणने / 43 तुणत् कौटिल्ये / 44 मृणत् हिंसायाम् / 45 द्रुणत् गतिकौटिल्ययोश्च / 46 पुणत् शुभे। 47 मुणत् प्रतिज्ञाने / 48 कुणत् शब्दोपकरणयोः / 49 घुण घूर्णत् भ्रमणे / 50 तैत् हिंसाग्रन्थयोः / 51 णुदत् प्रेरणे। 52 षदलंत् अवसादने / 53 विधत् विधाने / 54 जुन शुनत्

Page #1013
हैमपञ्चपाठी. [ हैमगतौ / 55 छुपत् स्पर्श / 56 रिफत् कथनयुद्धहिंसादानेषु / 57 तृफ टुंफत् तृप्तौ / 58 ऋफ रिंफत् हिंसायाम् / 59 दृफ फत् उत्क्लेशे / 60 गुफ गुंफत् ग्रंथने / 61 उभ उंभत् पूरणे / 62 शुभ शुंभत् शोभार्थे / 63 हभैत् ग्रंथे / 64 लुभत् विमोहने 65 कुरत् शब्दे / 66 क्षुरत् विलेखने / 67 खुरत् छेदने च / 68 घुरत् भीमार्थशब्दयोः / 69 पुरत् अग्रगमने / 70 मुरत् संवेष्टने / 71 सुरत् ऐश्वर्यदीप्त्योः / 72 स्फर स्फलत् स्फुरणे / 73 किलत् श्वैत्यक्रीडनयोः / 74 इलत् गतिस्वप्नक्षेपणेषु / 75 हिलत् हावकरणे / 76 शिल सिलत् उञ्छे / 77 तिलत् स्नेहने / 78 चलत् विलसने / 79 चिलत् वसने / 80 विलत् वरणे / 81 बिलत् भेदने। 82 णिलत् गहने / 83 मिलत् श्लेषणे। 84 स्पृशंत् संस्पर्श / 85 रुशं रिशिंत् हिंसायाम् / 86 विशंत् प्रवेशने / 87 मृशंत् आमर्शने / 88 लिशं रुषैत् गतौ / 89 इषत् इच्छायाम् / 90 मिषत् स्पर्द्धायाम् / 91 वृहौत् उद्यमे / 92 तुंहौ तृहौ स्तृहौ स्तूंहौत् हिंसायाम् / 93 कुटत् कौटिल्ये / 94 गुंत् पुरीषोत्सर्गे। 95 धंत् गतिस्थैर्ययोः / 96 णूत् स्तवने / 97 धूत विधूनने / 98 कुचत् संकोचने / 99 व्यचत् व्याजीकरणे / 100 गुजत् शब्दे / 101 घुटत् प्रतीघाते / 102 चुट छुट त्रुटत् छेदने / 103 तुटत् कलहकर्मणि / 104 मुटत् आक्षेपप्रमर्दनयोः। 105 स्फुटत् विकसने / 106 पुट लुठत् संश्लेषणे / 107 कृडत् घसने / 108 कुडत बाल्ये च / 109 गुडत् रक्षायाम् / 110 जुडत् बंधने / 111 तुडत् तोडने / 112 लुड घुड स्थुडत् संघरणे / 113 बुडत् उत्सर्गे च / 114 ब्रुड भ्रुडत् संघाते / 115 टुड हुड त्रुडत् निमजने / 116 चुणत् छेदने / 117 डिपत् क्षेपे / 118 छुरत् छेदने। 119 स्फुरत् स्फुरणे। 120 स्फुलत् संचये च / इति परस्मैभाषाः। 121 कुंङ् क्रुङ्त् शब्दे / 122 गुरैति उद्यमे / वृत्कुटादिः / 123 पृङ्त व्यायामे / 124 हंङ्त् आदरे / 125 धृत् स्थाने / 126 ओविजैति भयचलनयोः / 127 ओलजैङ् ओलस्जैति वीडे / 128 ष्वजित् सङ्गे / 129 जुति प्रीतिसेवनयोः। इति आत्मनेभाषाः। इति तुदादयस्तितो धातवः। 1 रुधूपी आवरणे / 2 रिपी विरेचने / 3 विचूपी पृथग्भावे / 4 युजंपी योगे / 5 क्षुद्रूपी संपेषे / 6 भिद्रूपी विदारणे / 7 छिदंपी द्वैधीकरणे / 8 ऊछुदृपी दीप्तिदेवनयोः। 9 ऊतृदृपी हिंसानादरयोः। इति उभयतो भाषाः। 10 पृचैए संपर्के / 11 वृचैप् वरणे / 12 तंचूं तंजौए संकोचने / 13 भंजौए आमर्दने / 14 भुजंप पालनाभ्यवहारयोः। 15 अंजौए व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु / 16 ओविजैप् भयचलनयोः / 17 कृतैए संवेष्टने / 18 उंदैप क्लेदने / 19 शिष्लंप् विशेषणे / 20 पिष्लंप् संचूर्णने / 21 हिसु तृहप् हिंसायाम् / इति परस्मैभाषाः / ___22 खिदिए दैन्ये / 23 विदिए विचारणे / 24 जिइंधैपि दीप्तौ / 25 इति आत्मनेभाषाः। इति रुधादयः पितो धातवः /

Page #1014
धातुपाठः] हैमपञ्चपाठी. 1 तनूयी विस्तारे / 2 षणूयी दाने / 3 क्षणू क्षिणूयी हिंसायाम् / 4 ऋणूयी गतौ / 5 तृणूयी अदने / 6 घृणूयी दीप्तौ / इति उभयतो भाषाः।। 7 वयि याचने / 8 मनूयि बोधने / इति आत्मनेभाषाः / इति तनादयो यितो धातवः। 1 दुक्रींग्श द्रव्यविनिमये / 2 किंग् बन्धने / 3 प्रींग्श् तृप्तिकान्त्योः / 4 श्रींग्श् पाके ! 5 मींग्श् हिंसायाम् / 6 युग्श् बन्धने / 7 स्कुंग्श् आप्रवणे / 8 क्नूग्श् शब्दे / 9 दूग्श् हिंसायाम् / 10 ग्रहीश् उपादाने। 11 पूग्श् पवने / 12 लूग्श् छेदने / 13 धूम्श् कम्पने / 14 स्तृग्श् आच्छादने / 15 कृपश् हिंसायाम् / 16 वृग्ण वरणे / इति उभयतो भाषाः। 1 ज्यांश हानौ / 2 रीश् गतिरेषणयोः / 3 लींश् श्लेषणे / 4 व्लीश् वरणे / 5 प्लींश् गतौ / 6 कृ मृ शृश् हिंसायाम् / 7 पृश् पालनपूरणयोः / 8 वृश् भरणे / 9 भृश् भर्जने च / 10 दृश् विदारणे / 11 अश् वयोहानौ। 12 नृश् नये / 13 गृश् शब्दे / 14 ऋश् गतौ / वृत्प्वादिः / वृत्ल्वादिः / 15 ज्ञांश् अवबोधने / 16 क्षिष्श् हिंसायाम् / 17 ब्रीश् धरणे / 18 भ्रोश भरणे / 19 हेठश् भूतप्रादुर्भावे / 20 मृडश् सुखने / 21 श्रन्थश् विमोचनप्रतिहर्षणयोः। 22 मन्थश् पिलोडने / 23 ग्रन्थ संदर्भ / 24 कुन्थश संक्लेशे / 25 मृदश् क्षोदे / 26 गुधश् रोषे / 27 बन्धश् बन्धने / 28 क्षुभश् संचलने / 29 णभ तभश हिंसायाम / 30 खवश हेठा वत / 31 क्रिोश विबाधने / 32 अशश भोशने / 33 इषश आभीक्ष्ण्ये। 34 विषश विप्रयोगे। 35 पुष प्लुषश् स्नेहसेचनपूरणेषु / 36 मुषश् स्तेये / 37 पुषश् पुष्टौ / 38 कुषा निष्कर्षे / 39 ध्रसुश उञ्छे / इति परस्मैभाषाः / 1 वृश सम्भक्तौ / इति आत्मनेभाषाः / इति क्रयादयः शितो धातवः॥ 1 चुरण स्तेये / 2 पृण पूरणे / 3 घृण स्रवणे / 4 शुल्क वल्कण भाषणे। 5 नक्क धक्कण नाशने / 6 चक्क चुकण् व्यथने / 7 टकण बन्धने / 8 अर्कण् स्तवने / 9 पिच्चण कुट्टने / 10 पचुण विस्तारे / 11 म्लेच्छण म्लेच्छने / 12 ऊर्जण् बलप्राणनयोः / 13 युज पिजुण हिंसाबलदाननिकेतनेषु। 14 क्षुजुण कृच्छ्रजीवने। 15 पूजण् पूजायाम् / 16 गज मार्जण् शब्दे / 17 तिजण् निशाने। 18 वज व्रजण मार्गणसंस्कारगत्योः / 19 रुजण् हिंसायाम् / 20 नटण अवस्यन्दने / 21 तुट चुट चुटु छुटुण छेदने / 22 कुट्टण कुत्सने च / 23 पुट्ट चुट्ट षुट्टण अल्पीभावे / 24 पुट मुटण संचूर्णने / 25 अट्ट स्मिटण अनादरे / 26 लुण्टण स्तेये च / 27 स्निटण स्नेहने / 28 घट्टण चलने / 29 खट्टण संवरणे / 30 षट्ट स्फिट्टर हिंसायाम् / 31 स्फुटण परिहासे / 32 कोटण् वर्णने। 33 वटुण विभाजने / 34 रुटण् रोष। 35 शठ श्वठुण संस्कारगत्योः / 36 शुठण आलस्ये / 37 शुठुण शोषणे / 38 गुठण् वेष्टने / 39 लडण उपसेवायाम् / 40 स्फुडण् परिहासे / 41 ओलडुण् उत्क्षेपे / 42 पीडण् गहने / 43 126

Page #1015
हैमपञ्चपाठी. [ हैमतडण आघाते / 44 खड खडण मेदे / 45 कडण् खण्डने च / 46 कुडुण् रक्षणे / 47 गुडुण वेष्टने च / 48 चुडुण छेदने / 49 मडण् भूषायाम् / 50 भडुण् कल्याणे / 51 पिडण् सङ्घाते / 52 ईडण् स्तुतौ / 53 चडण् कोपे / 54 जुड चूर्ण वर्णण प्रेरणे / 55 चूण तूणण संकोचने / 56 श्रणण् दाने / 57 पूणण संघाते / 58 चितुण् स्मृत्याम् / 59 पुस्त बुस्तण आदरांनादरयोः / 60 मुस्तण संघाते / 61 कृतण संशब्दने / 62 स्वर्त पथुण गतौ / 63 श्रथण् प्रतिहर्षे / 64 पृथुण प्रक्षेपणे / 65 प्रथण् प्रख्याने / 66 छदण् संवरणे / 67 चुदण संचोदने / 68 मिदुण् स्नेहने / 69 गुर्दण् निकेतने / 70 छर्दण् वमने 71 बुधण् हिंसायाम् / 72 वर्धण छेदनपूरणयोः। 73 गर्धण अभिकांक्षायाम्। . 74 बन्ध बधण संयमने / 75 छपुण गतौ / 76 क्षपुण् क्षान्तौ / 77 ष्ट्रपण समुच्छ्राये / 78 डिपण क्षेपे / 72 रुपण व्यक्तायां वाचि। 80 डपु डिपुण् संघाते। 81 शूर्पण माने / 82 शुल्बण् सर्जने च / 83 डबु डिबुण् क्षेपे / 84 सम्बण् सम्बन्धे / 85 कुबुण आच्छादने / 86 लुब्बु तुबुण तर्दने / 87 पुर्बण निकेतने / 88 यमण परिवेषणे 89 व्ययण क्षये / 90 यत्रुण संकोचने / 91 कुगुण अनृ. तभाषणे। 92 श्वभ्रण गतौ / 93 तिलण् स्नेहने / 94 जलण अपवारणे। 95 क्षलण शौचे। 96 पुलण् समुच्छाये / 97 बिलण् मेदे / 98 तलण् प्रतिष्ठायाम् / 99 तुलण उन्माने / 100 दुलण् उत्क्षेपे / 101 बुलण निमन्जने / 102 मुलण रोदने / 103 कल किल पिलण क्षेपे / 104 पलण रक्षणे / 105 इलण् प्रेरणे / 106 चलण भृतौ / 107 सांत्वण सामप्रयोगे / 108 धूशण कान्तीकरणे। 109 श्लिषण श्लेषणे / 110 लुषण् हिंसायाम् / 111 रुषण रोषे / 112 प्युषण उत्सर्गे। 113 पसुण नाशने / 114 जसुण रक्षणे / 115 पुंसुण अभिमर्दने / 116 ब्रुस पिस जस बर्हण हिंसायाम् / 117 लिहण स्नेहने / 118 म्रक्षण म्लेच्छने। 119 भक्षण अदने / 120 पक्षिण परिग्रहे / 121 लक्षीण दर्शनांकनयोः। // इतोऽर्थविशेषे आलक्षिणः॥ 122 ज्ञाण मारणादिनियोजनेषु / 123 च्युण सहने / 124 भूण अवकल्कने / 125 बुक्कण भषणे / 126 रक लक रग लगण आस्वादने / 127 लिगुण चित्रीकरणे / 128 चर्चण अध्ययने / 129 अंचण विशेषणे / 130 मचण प्रमोचने / 131 अर्जण प्रतियत्ने / 132 भजण विश्राणने / 133 चट स्फुटण मेदे। 134 घटण संघाते हन्त्यर्थाश्च / 135 कणण निमोलने / 136 यतण् निकारोपस्कारयोः / 137 निरश्च प्रतिदाने / 138 शब्दण् उत्सर्गात् भाषाविष्कारयोः / 139 दण् आश्रवणे / 140 आङः क्रंदण् सातत्ये / 141 142 मुदण् संसर्गे / 143 शृधण् प्रसहने / 144 कृपण अवकल्कने / 145 जभुण नाशने। 146 अमण रोगे। 147 चरण असंशये। 148 पूरण आप्यायने / 149 दलण विदारणे / 150 दिवण् अर्दने / 151 पश पषण् बन्धने / 152 पुषण धारणे / 153 घुषण विशब्दने / 154 आङः क्रन्दे / 155 भूष तसुण

Page #1016
1003 धातुपाठः] हैमपञ्चपाठी. अलंकारे / 156 जसण ताडने / 157 त्रसण वारणे / 148 वसण स्नेहच्छेदावहरणेषु / 159 ध्रसण उत्क्षेपे / 160 ग्रसण् ग्रहणे / 161 लसण शिल्पयोगे / 162 अर्हण पूजायाम् / 163 मोक्षण असने / 164 लोक, तर्क, रघु, लघु, लोचू, विच्छ, अजु, तुजु, पिजु, लजु, लुजु, भजु, पट, पुट, लुट, घट, घटु, वृत, पुथ, नद, वृध, गुप, धूप, कुप, चिव, दशु, कुशु, त्रसु, पिसु, कुसु, दसु, बहे, वृहु, वल्ह, अहु, वहु, महुण, भाषार्थाः / इति परस्मैभाषाः। 1 युणि जुगुप्सायाम् / 2 गणि विज्ञाने / 3 वंचिण् प्रलम्भने / 4 कुटिण् प्रतापने / 5 मदिण तृप्तियोगे / 6 विदिण चेतनाख्याननिवासेषु / 7 मनिण् स्तंभे / 8 बलि भलिण आभण्डने / 9 दिविण परिकूजने / 10 वृषिण शक्तिबन्धे / 11 कुत्सिण अवक्षेपे / 12 लक्षिण आलोचने / 13 हिष्कि किष्किण् हिंसायाम् / 14 निष्किण परिमाणे / 15 तर्जिण संतर्जने / 16 कूटिण् अप्रमादे / 17 त्रुटिण् छेदने / 18 शठिण श्लाघायाम् / 19 कूणिण संकोचने / 20 तूणिण पूरणे 21 भूणिण आशंसायाम् / 22 चितिण संवेदने / 23 बस्ति गंधिण् अर्दने / 24 डपि डिपि डंपि डिपि डंभि डिभिण् संघाते / 25 स्यमिण वितकें / 26 शमिण आलोचने / 27 कुस्मिण कुस्मयने / 28 गुरिण उद्यमे 29 तंत्रिण कुटुंबधारणे / 30 मंत्रिण गुप्तभाषणे / 31 ललिण् ईप्सायाम् / 32 स्पशिण ग्रहणश्लेषणयोः / 33 दंशिण् दंशने / 34 दंसिण् दर्शने च / 35 भत्सिण संतर्जने / 36 यक्षिण पूजायाम् / इति आत्मनेभाषाः / // इतोऽदन्ताः // 1 अङ्कण लक्षणे / 2 ब्लेष्कण दर्शने / 3 सुख दुःखण तत्क्रियायाम् / 4 अङ्गण् पदलक्षणयोः। 5 अघण् पापकरणे / 6 रचण् प्रतियत्ने / 7 सूचण पैशून्ये / 8 भाजण पृथकर्मणि / 9 सभाजण् प्रीतिसेवनयोः। 10 लज लजुण प्रकाशने। 11 कूटण् दाहे / 12 पट वटुण् ग्रन्थे / 13 खेटण् भक्षणे / 14 खोटण क्षेपे / 15 पुटण् संसर्गे / 16 वटुण विभाजने / 17 शठ श्वठण् सम्यग्भाषणे / 18 दण्डण् दण्डनिपातने। 19 व्रण गात्रविचूर्णने / 20 वर्णण वर्णक्रियाविस्तारगुणवचनेषु / 21 पर्णण हरितभावे / 22 कर्णण भेदे / 23 तूणण संकोचने / 24 गणण् सङ्ख्याने। 25 कुण गुण केतण आमन्त्रणे / 26 पतण गतौ वा। 27 वातण गतिसुखसेवनयोः। 28 कथण वाक्यप्रबन्धे / 29 श्रथण दौर्बल्ये / 30 छेदण द्वैधीकरणे। 31 गदण् गजे / 32 अन्धण् द्रष्टयुपसंहारे / 33 स्तनण् गर्जे / 34 ध्वनण शब्दे / 35 स्तेनण् चौर्ये / 36 उनण परिहाणे / 37 कृपण दौर्बल्ये / 38 रुपण रूपक्रियायाम् / 39 क्षप लाभण प्रेरणे / 40 भामण् क्रोधे / 41 गोमण उपलेपने / 42 सामण सान्त्वने / 43 श्रामण आमन्त्रणे / 44 स्तोमण श्लाघायाम् / 45 व्ययण वित्तसमुत्सर्गे / 46 सूत्रण विमोचने / 47 मूत्रण प्रश्रवणे / 48 पार तीरण कर्मसमाप्तौ / 49 कत्र गात्रण शैथिल्ये / 50 चित्रण चित्रक्रियाकदाचिद्रष्टयोः। 51 छिद्रण भेदे। 52 मिश्रण संपर्चने / 53 वरण ईप्सायाम् /

Page #1017
1004 हैमपञ्चपाठी. [हैम५४ स्वरण आक्षेपे / 55 शारण दौर्बल्ये / 56 कुमारण क्रीडायाम् / 57 कलण् संख्यानगत्योः। 58 शीलण उपधारणे / 59 वेल कालण् उपदेशे / 60 पल पूलण लवनपवनयोः / 61 अंशण समाघाते / 62 पषण अनुपसर्गः / 63 गवेषण मार्गणे / 64 मृषण् क्षान्तौ / 65 रसण आस्वादनस्नेहनयोः / 66 वासण् उपसेवायाम् / 67 निवासण आच्छादने / 68 चहण कल्कने / 69 मह पूजायाम् / 70 रहण त्यागे / 71 रहुण् गतौ / 72 स्पृहण ईप्सायाम् / 73 रूक्षण पारुष्ये / इति परस्मैभाषाः / 1 मृगणि अन्वेषणे / 2 अर्थणि उपयाचने / 3 पदणि गतौ / 4 संग्रामणि युद्धे / 5 शूर वीरणि विक्रान्तौ / 6 सत्रणि सन्दानक्रियायाम् / 7 स्थूलणि परिवृंहणे / 8 गर्वणि माने / 9 गृहणि ग्रहणे / 10 कुहणि विस्मापने / इति आत्मनेभाषाः / 1 युजण संपर्चने / 2 लीण् द्रवीकरणे / 3 मीण मतौ / 4 प्रीगण तर्पणे। 5 धूगण कम्पने / 6 वृगण आवरणे / ७.जण वयोहानौ / 8 चीक शीकण आमर्षणे / 9 मार्गण अन्वेषणे / 10 पृचण् संपर्चने / 11 रिचण् वियोजने / 12 वचण भाषणे / 13 अचिण् पूजायाम् / 14 वृजैण् वर्जने / 15 मृजौण् शौचालङ्कारयोः / 16 कठुण शोके / 17 श्रन्थ ग्रन्थण सदर्भे / 18 क्रथ अदिण् हिंसायाम् / 19 श्रथण बन्धने च / 20 विदण् भाषणे / 21 छदण् अपवारणे 22 आङः सदण् गतौ / 23 वृदण् संदीपने / 24 शुधिण् शुद्धौ / 25 तनुण श्रद्धाघाते / 26 उपसर्गात् दैये / 27 मानण् पूजायाम् / 28 तपिण दाहे / 29 तृपण पृणने / 30 आप्लण लम्भने / 31 भैण भये / 32 ईरण क्षेपे / 33 मृषिण तितिक्षायाम् / 34 शिषण असपियोगे / 35 विपूर्वा अति. शये / 36 जुषण परितर्कणे / 37 धृषण् प्रसहने / 38 हिसुण हिंसायाम् / 39 गर्हण विनिन्दने / 40 षहण् मर्षणे / // बहुलमेत निदर्शनम् / वृत्युजादिःपरस्मैभाषाः। इत्याचार्य हेमचन्द्रानुस्मृता श्शुरादयो णितो धातवः॥ // इति हैम-धातुपाठः॥ ॥अथ हैम-परिभाषापाठः॥ 1 स्वं रूपं शब्दस्याशब्दसंशा / 2 सुसर्वार्द्ध दिक्शब्देभ्यो जनपदस्य / 3 ऋतोवृद्धिमद्विधाववयवेभ्यः। 4 स्वरस्य ह्रस्वदीर्घप्लुताः। 5 आद्यन्तवदेकस्मिन् / 6 प्रकृतिवदनुकरणम् / 7 एकदेशविकृतमनन्यवत् / 8 भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः। ९भाविनि भूतवदुपचारः। 10 यथासंख्यमनुदेशः समानाम् / 11 विवक्षातः कार

Page #1018
परिभाषापाठः ] हैमपञ्चपाठी. 1005 काणि / 12 अपेक्षातोऽधिकारः। 13 अर्थवशाद विभक्तिपरिणामः। 14 अर्थवग्रहणे नानर्थकस्य / 15 लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् / 16 नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि / 17 प्रकृतिग्रहणे यङ्लुबन्तस्यापि / 18 तिवा शवाऽनुबन्धन निर्दिष्टं यद् गणेन च / एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यङ्लुपि / 19 सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य / 20 असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे / 21 न स्वरानन्तर्ये / 22 गौणमुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्ययः। 23 कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे / 24 क्वचिदुभयगतिः / 25 सिद्धे सत्यारंभो नियमार्थः / 26 धातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कार्यविज्ञानम् / 27 नत्रुक्तं तत्सदृशे / 28 उक्तार्थानामप्रयोगः / 29 निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः / 30 सनियोगशिष्टानामेकापायेऽन्यतरस्याप्यपायः / 31 नान्वाचीयमाननिवृत्तौ प्रधानस्य / 32 निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धकस्य / 33 एकानुबन्धग्रहणे न यनुबन्धकस्य / 34 नानुबन्धकृतान्यसारूप्यानेकस्वरत्वानेकवर्णत्वानि / 35 समासान्तागमसंज्ञाज्ञापकगणननिर्दिष्टान्यनित्यानि / 36 पूर्वेऽपवादा अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान् / 37 मध्येऽपवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान् / 38 यं विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधिर्बाध्यते / 39 यस्य तु विधेनिमित्तमस्ति नासौ विधिर्बाध्यते / 40 येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव बाधकः। 41 वलवन्नित्यमनित्यात् / 42 अन्तरङ्गं बहिरङ्गात् / 43 निरवकाशं सावकाशात् / 44 वार्णात्प्राकृतम् / 45 वृद् य्वृदाश्रयं च / 46 उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः। 47 लुबन्तरङ्गेभ्यः / 48 सर्वेभ्यो लोपः / 49 लोपात्स्वरादेशः / 50 आदेशादागमः / 51 आगमात् सर्वादेशः / 52 परान्नित्यम् / 53 नित्यादन्तरङ्गम् / 54 अन्तरङ्गाच्चानवकाशम्। 55 उत्सर्गादपवादः। 56 अपवादान् क्वचिदुत्सोऽपि / 57 नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः। 58 प्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामपि ग्रहणम् / 59 प्रत्ययाप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव / 60 अदाद्यनदाद्योरनदादेरेव / 61 प्राकरणिकाप्राकरणिकयोः प्राकरणिकस्यैव / 62 निरनुबन्धग्रहणे सामान्येन। 63 साहचर्यात् सदृशस्यैव / 64 वर्णग्रहणे जातिग्रहणम् / 65 वर्णैकदेशोऽपि वर्णग्रहणेन गृह्यते / 66 तन्मध्यपतितस्तद्गहणेन गृह्यते। 67 आगमा यद्गुणीभूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते। 68 स्वाङ्गमव्यवधायि / 69 उपसा न व्यवधायी / 70 येन नाव्यवधा तेन व्यवहितेऽपि स्यात् / 71 ऋकारापदिष्टं कार्य लकारस्यापि। 72 सकारापदिष्टं तदादे. शस्य शकारस्यापि / 73 ह्रस्वदीर्घापदिष्टं कार्य न प्लुतस्य / 74 संशोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणं न तदन्तस्य। 75 ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः। 76 अनिनस्मन् ग्रहणान्यर्थवताऽनर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति / 77 गामादान हणेष्वविशेषः / 78 श्रुतानुमितयोः श्रौतो विधिर्बलोयान् / 79 अन्तरङ्गानपि विधीन् यबादेशो बाधते / 80 सकृद्गते स्पर्द्ध यद् बाधितं तद् बाधितमेव / 81 द्वित्वे सति पूर्वस्य विकारेषु बाधको न बाधकः / 82 कृतेऽन्यस्मिन् धातुप्रत्ययकार्ये पश्चाद् वृद्धिस्तद्वाध्योऽट् च / 83 पूर्व पूर्वोत्तरपदयोः कार्य कार्य

Page #1019
हैमपश्चपाठी. [ हैमपरिभाषापाठः पश्चात् सन्धिकार्यम् / 84 संज्ञा न संशान्तरवाधिका। 85 सापेक्षमसमर्थम् / 86 प्रधानस्य तु सापेक्षत्वेऽपि समासः। 87 तद्धितीयो भावप्रत्ययः सापेक्षादपि / 88 गतिकारकङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैर्विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समासः। 89 समासतद्धितानां वृत्तिर्विकल्पेन वृत्तिविषये च नित्यैवापवादवृत्तिः / 90 आदशभ्यः संख्या संख्येये वर्तते न संख्याने / 91 एकशब्दस्यासंख्यात्वं क्वचित् / 92 णौ यत्कृतं कार्य तत्सर्व स्थानिवद् भवति / 93 द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति / 94 आत्मनेपदमनित्यम् / 95 क्विपि व्यञ्जनकार्यमनित्यम् / 96 स्थानिवद्भावपुंवद्भावैकशेषद्वन्द्वैकत्वदीर्घत्वान्यनित्यानि / 97 अनित्यो णिच्चुरादीनाम् / 98 णिलोपोऽप्यनित्यः / 99 णिच्संनियोगे एव चुरादीनामदन्तता / 100 धातवोऽनेकार्थाः / 101 गत्यर्था ज्ञानार्थाः / 102 नाम्नां व्युत्पत्तिरव्यवस्थिता / 103 उणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानि / 104 शुद्धधातूनामकृत्रिम रूपम् / 105 क्विबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति शब्दत्वं च प्रतिपद्यन्ते / 106 उभयस्थाननिष्पन्नोऽन्यतरव्यपदेशभाक् / 107 अवयवे कृतं लिङ्गं समुदायमपि विशिनष्टि चेत्तं समुदायं सोऽवयवो न व्यभिचरति। 108 येन धातुना युक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येवोपसर्गसंज्ञाः। 109 यत्रोपसर्गत्वं न संभवति तत्रोपसर्गशादेव प्रादयो लक्ष्यन्ते न तु संभवत्यु पसर्गत्वे / 110 शीलादिप्रत्ययेषु नासरूपोत्सर्गविधिः। 111 त्यादिष्वन्योन्यं नासरूपोत्सर्गविधिः / 112 स्त्रीखलना अलो वाधकाः स्त्रियाः खलनौ / 113 यावत् संभवस्तावद्विधिः / 114 संभवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवत् / 115 सर्वं वाक्यं सावधारणम् / 116 परार्थे प्रयुज्यमानः शब्दो वतमन्तरेणापि वदर्थं गमयति / 117 द्वौ नौ प्रकृतमर्थ बोधयतः / 118 चकारो यस्मात्परस्तत्सजातीयमेव समुच्चिनोति / 119 चानुकृष्टं नानुवर्तते / 120 चानुकृष्टेन न यथासंख्यम् / 121 व्याख्यातो विशेषार्थप्रतिपत्तिः। 122 यत्रान्यत् क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते / 123 यदुपाधेविंभाषा तदुपाधेः प्रतिषेधः। 124 यस्य येनाभिसंबन्धो दूरस्थस्यापि तेन सः / 125 येन विना यन्न भवति तत्तस्यानिमित्तस्यापि निमित्तम् / 126 नामग्रहणे प्रायेणोपसर्गस्य न ग्रहणम् / 127 सामान्यातिदेशे विशेषस्य नातिदेशः / 128 सर्वत्रापि विशेषेण सामान्य बाध्यते न तु सामान्येन विशेषः / 129 ङित्वेन कित्वं बाध्यते / 130 परादन्तरङ्ग बलीयः / 131 प्रत्ययलोपेऽपि प्रत्ययलक्षणं कार्य विज्ञायते / 132 विधिनियमयोर्विधिरेव ज्यायान् / 133 अनन्तरस्यैव विधिनिषेधो वा / 134 पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तिः / 135 न केवला प्रकृतिःप्रयोक्तव्या / 136 क्विबर्थ प्रकृतिरेवाह / 137 द्वन्द्वात्परः प्रत्येकमभिसंबध्यते / 138 विचित्राः शब्दशक्तयः / 139 किं हि वचनान्न भवति / 140 न्यायाः स्थविरयष्टिप्रायाः // LADM

Page #1020
// अथ हैम-लिङ्गानुशासनम् // // लघुन्यासस्थावचूरिसहितम् // // तत्र प्रथमं पुलिडाधिकारः / / पुंलिङ्ग कटणथपभमयरषसस्न्वन्तमिमनलौ किश्तित् / / ननौ घघनौ दः किर्भावे खोऽकर्तरि च कः स्यात // 1 // ( अव० ) लिङ्गानुशासनमन्तरेण शब्दानुशासनं नाविकलमिति सामान्यविशेषलक्षणाभ्यां लिङ्गमनुशिष्यते / नामेति वक्ष्यमाणमिह संबध्यते / कटणथपभमयरषसान्तं स्न्वन्तं च नाम पुंलिङ्गं स्यात् / कादयोऽकारान्ता गृधन्ते थक् सन्तनिर्देशात् // द्विस्वरसन्तानां नपुंसकत्वस्य वक्ष्यमोणत्वेन एकत्रिस्वरादिसन्ता गृह्यन्ते // कान्तः-आनकः-पटहो दुन्दुभिश्चेत्यादि / टान्त:-कक्षापुटःसारसंग्रहग्रन्थः इत्यादि / णान्तः-गुणः शुम्बेऽप्रधानादौ / इत्यादि / थान्तःनिशीथः अर्धरात्रः, शपथः समयः / इत्यादि / पान्तः-चुपो लतासमुदायः / इत्यादि / भान्तः-दर्भो बहिः / इत्यादि / मान्तः-गोधूमो नागरने स्यात् / इत्यादि / यान्तः-भागधेयो दायादः। राजदेये तु पुंस्त्रियोर्वक्ष्यते / शुमे तु तन्नामत्वादेव क्लीबत्वम् / तन्दुलीयः शाकविशेष इत्यादि / रान्तः-निदुरः / कन्दरी / इत्यादि / षान्तः-गवाक्षः। 'गवाक्षी शक्रवारुण्यां गवाक्षो जालके कपौ' इत्यादि / सान्तः-कूर्पासः कञ्चुके / हंसो विहङ्गभेदे / इत्यादि / सन्तःमाश्चन्द्रमासयोः पुंसि / अनेहा कालः इत्यादि / नन्तः-ग्रावा पाषाणो गिरिश्च / इत्यादि / उकारान्तः-तधैः सूत्रवेष्टनमग्न्याधारभाण्डं च / मन्तुः अपराधः / इत्यादि / अन्तान्तं नाम पुंलिङ्गम् / पर्यन्तोऽवसानम् / विष्टान्तः मरणम् / प्रत्यन्तस्य बाहुलकत्वान्नपुंसकत्वमेव / इमन्प्रप्रत्ययान्तमल्प्रत्ययान्तं च नाम पुंलिङ्गम् / इमन्-प्रथिमा / म्रदिमा / द्रढिमा इत्यादि / नन्तत्वेनैव सिद्धे इमनग्रहणम् 'आत्वात् त्वादिः' इति नपुंसकबाधनार्थम् / यस्त्वौणादिकस्तस्याश्रयलिङ्गता / भरिमा पृथ्वी, वरिमा तपस्वी इत्यादि / अल्-प्रभवः / प्रभवस्तु पराक्रमे / मोक्षेऽपवर्गः इत्यादि / तथा क्यन्तं श्तिवन्तं नाम पुंलिङ्गम् / किःअयं वृतिः-वृतूङ् धातुस्तदर्थश्च / श्तिव्-अयं पचतिः-हुपची धातुस्तदर्थश्च / शितव्साहचर्यात् 'इकिश्तित् स्वरूपार्थे ' इति विहितस्यैव केर्ग्रहणम् / तथा नप्रत्ययान्तं नङ्प्रत्ययान्तं (च) नाम पुंलिङ्गम् / 'स्वप्नः स्वापे प्रसुप्तस्य विज्ञाने दर्शनेऽपि च ' / प्रश्नः पृच्छा / नङ्-विश्नो गमनम् / तथा घप्रत्ययान्तं घञ्प्रत्ययान्तं च नाम पुंलिङ्गम् / घः-करः / 'करो वर्षापले रश्मी पाणी प्रत्यायशुण्डयोः' / परिसरो मृत्यौ देवोपान्तप्रदेशयोः / उरश्छदः कवचं

Page #1021
हैमपञ्चपाठी. प्रच्छदश्चोत्तरपटः / छदस्य तु नपुंसकता वक्ष्यते / इत्यादि / घान्तम्-पादः / पादो वुन्धांहितुर्याशरश्मिप्रत्यन्तपर्वतादिषु / आप्लावः स्नानम् / भावः / 'भावः सत्तास्वभावाभिप्रायचेष्टात्मजन्मसु / क्रियालीलापदार्थेषु विभूतिबन्धजन्तुषु' // अनुबन्धः प्रकृत्यादेरनुयोगी। दासंज्ञकाद्धातोर्यः किः प्रत्ययो विहितस्तदन्तं नाम पुंलिङ्गम् / आदिः प्राथम्यम् / व्याधिः रोगः / उपाधिर्धर्मचिन्ता कैतवं कुटुम्बव्यापृतौ विशेषणं च / उपधिः कपटम् / उपनिधिः न्यासः / प्रतिनिधिः प्रतिबिम्बम् / संधिः पुमान् सुरङ्गादौ / परिधिः परिवेषः। अवधिस्त्ववधानादौ / प्रणिधिः प्रार्थनमवधानं चरश्च / समाधिः प्रतिसमाधानं नियमो मौनं चित्तैकाग्यं च / विधिः कालः कल्पो ब्रह्मा विधिवाक्यं विधानं दैवं प्रकारश्च / वालधिः पुच्छम् / शब्दधिः कर्णः। जलधिः समुद्रः / अन्तार्द्धय॑वधा / प्रधेस्तु नेमौ स्त्रीपुंसत्वं वक्ष्यते रोगविशेष स्त्रीत्वं, शिरोधेस्तु स्त्रीत्वम् , इषुधेस्तु स्त्रीपुंसत्वं वक्ष्यते / इत्यादि / भावे खः / भावेऽर्थे यः खो विहितस्तदन्तं नाम पुंलिङ्गम् / आशितस्य भवन आशितंभवो .वर्तते / तृप्तिरित्यर्थः / भाव इति किम् / आशितो भवत्यनया आशितंभवा पञ्चपूली / अकर्तरि च कः स्यात् / भावे कर्तृवर्जिते च कारके यः कः प्रत्ययस्तदन्तं नाम पुंलिङ्गम् / आखूनामुत्थानमाखूत्थः, विहन्यतेऽनेनास्मिन् वा विघ्न अन्तरायः इत्यादि। अकर्तरि चेति किम् / जानातीति ज्ञा परिषद् // 1 // हस्तस्तनौष्ठनखदन्तकपोलगुल्फकेशान्धुगुच्छदिनसर्तुपतद्ग्रहाणाम् / निर्यासनाकरसकण्ठकुठारकोष्ठहैमारिवर्षविषबोलरथाशनीनाम् // 2 // ( अव० ) हस्तादीनां नाम जलध्यादीनां तु सभिदां सप्रमेदानामपि पुंलिङ्गं भवति / हस्तनाम-पञ्चशाखः / करः / शयः / अयं शय्यायामपि यान्तत्वात् पुंसि / हस्तस्य तु पुनपुंसकत्वम् / स्तननाम-स्तनः, पयोधरः, कुचः, वक्षोजः इत्यादि / ओष्ठनाम-ओष्ठः, अधरः, दन्तच्छदः इत्यादि / नखनामकरजः, कररुहः, मदनाङ्कुशः इत्यादि। नखः पुंक्लीबः। नखरस्तु त्रिलिङ्गः। दन्तनाम-दन्तः / दशनः / अयं रुद्रटेन क्लीबेऽपि निबद्धः-'दशनानि च कुन्दकलिकाः स्युः ' इति तश्चिन्त्यम् / द्विजः / रदः। रदनः इत्यादि / कपोलनामकपोलः / गण्डः। गल्लः इत्यादि। गुल्फनाम-गुल्फः। गुटुः / प्रपदः / आप्रपदः। खुरकः / निस्तोदः / पादशीर्षः इत्यादि / हस्तिगुल्फस्तु प्रौहः। घुटिकघुण्टिघुण्टगुल्फास्तु स्त्रीपुंसलिङ्गा वक्ष्यन्ते / केशनाम-केशः / शिरोजः। शिरोरुहः / चिकुरः / चिहुरः / कचः-अयं बाहुलकाद् व्रणेऽपि पुंसि / गुरोः पुत्रे तु देहि नामत्वात्सिद्धम् / इभ्यां तु योनिमत्वात्स्त्रीत्वम् / अस्रः / वेल्लितानः इत्यादि / वृजिनश्च / यद्गौडः / 'वृजिनं कल्मषे क्लीबं केशे ना कुटिले त्रिषु'। कुन्तलश्च / 'कुन्तलाः स्युर्जनपदो हलो वालश्च कुन्तलः' / हले बाहुलकात् पुंसि। वालः पुंनपुंसको वक्ष्यते / तद्विशेषोऽपि केशः / कुरलः अलकः। अन्धुः कूपस्तन्नाम-अन्धुः। ह्रहिः। प्रहिः इत्यादि / कूपस्तु स्त्रीपुंसलिङ्गः। गुच्छनाम-गुच्छः।

Page #1022
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. गुत्सः। गुलुञ्छः। स्तबकस्तु पुंक्लीबः। दिननाम-घनः। सूर्याङ्कः। दण्डयामः। दिनदिवसवासराणां पुनपुंसकत्वम्। दिवाह्नोस्तु नपुंसकत्वम् / स इति समासस्याख्या पूर्वाचार्याणाम्। तन्नाम। तन्नाम-बहुव्रीहिः, अव्ययीभावः, द्वन्द्वः इत्यादि / ऋतुनाम-हेमन्तः / वसन्तशिशिरनिदाघाः पुनपुंसकाः / शरत्प्रावृड्वर्षाश्च स्त्रीलिङ्गाः / ऋतुस्तु उदन्तत्वात् पुंसि / पतग्रह आचेलकाधारस्तन्नाम / प्रतिग्रहः।। प्रतिग्राहः इत्यादि / निर्यासनाम-वृक्षादीनां रसः-गुग्गुलः / श्रीपृष्टः / श्रीवेष्टः / सर्जरसः / उषः। उलूखलं नपुंसकम्। निर्यासस्तु पुनपुंसकः। कुम्भकुन्दोलूखले तु बाहुलकानपुंसके / नाकनाम-स्वर्गः। स्वः। अव्ययम्। नाकत्रिदिवौ पुनपुंसको। दिवं त्रिविष्टपं क्लीबे / द्योदिवौ स्त्री। रसाः शृङ्गारादयस्तन्नाम-शृङ्गारहास्यकरणरौद्रवीरभयानकशान्तबीभत्सादभुता इति / वत्सलस्तु पुत्रादिस्नेहात्मा रतिमेद एव / शृङ्गारः पुंक्लीबः / गौडस्तु ' शृङ्गारवीरौ बीभत्सं रौद्रं हास्यं भयानकम् / करुणा चाद्भुतं शान्तं वात्सल्यं च रसा दश' इति / कण्ठनाम-गलः / नालः। कुठारनाम-परशुः / पशुः / स्वधितिः इत्यादि / कुठारः पुंस्त्री / कोष्टनामकुशलः इत्यादि / हैमनाम-हैमो भेषजमेदः-किराततिक्तः / किरातकसंज्ञः / अरिमाम-द्विषन् / प्रत्यर्थी / रिपुः इत्यादि / वर्षनाम-वत्सः। संवत्सरः / संवदित्यव्ययमपीति कश्चित् / वर्षहायनाब्दास्तु पुंक्लीबाः / शरत्समे तु बीलिने। विषनाम-गरः / ब्रह्मसुतः / क्ष्वेडः / वत्सनाभः इत्यादि / विषकालकूटगरलहालाहलकाकोलाः पुनपुंसकाः। मधुरस्य बाहुलकात् क्लीबत्वम् / बोल औषधविशेष. स्तन्नाम-गन्धरसः / प्राणः। इत्यादि / रथनाम-पताकी / स्यन्दनः पुनपुंसकोऽ. यमिति गौडशेषः / रथः पुंस्त्री / अशनिनाम-पविः / इत्यादि / अशनिः पुंस्त्री। वज्रकुलिशौ पुंक्लीबौ / भिदुरं बाहुलकात् क्लीबम् // 2 // *वेतप्लवात्ममुरजासिकफाभ्रपङ्कमन्थविषां जलधिशेवधिदेहभाजाम् / मानद्रुमाद्रिविषयाशुगशोणमासधान्याध्वराग्निमरुतां सभिदां तु नाम // 3 // ( अव० ) श्वेतनाम-श्वेतः / कपर्दः / प्लवनाम-कोलः / मेलः / उडुपस्तु पुंक्लीवः / आत्मनाम-जीवः। पुद्गलः / क्षेत्रज्ञः। प्रधाने त्वाश्रयलिङ्गता / पुरुषः इत्यादि / मुरजो मर्दलस्तन्नाम-मृदङ्गः। मुरजभेदोऽपि / मुरजः / असिनामनिस्त्रिंशः / खङ्गः / ऋष्टेस्तु पुत्रीत्वम् / कफः प्लेष्मा। खेटस्तु पुंक्लीबः। अभ्रं मेघः / अभ्रस्तु पुंक्लीवः / पङ्को निषवरः / पङ्कजम्बालौ पुंक्लीबौ / मन्थः मन्थानः / त्विट् कांतिः। अंशुः / अयं रवावपि / अभीषुः / मूर्धन्योपान्त्योऽयम् / मयूखः / अयं शोभाज्वालयोरपि बाहुलकात् पुंसि / रुचित्विट्युतिदीधितयः स्त्रीलिङ्गाः। रोचिःशोचिषी तु द्विस्वरसन्तत्वात् क्लीबे / गोमरीचिप्रश्नयस्तु पुंस्त्रीलिङ्गाः। रश्मिः / अयं रजौ स्त्रियाम् / जलधिः / अर्णवः / समुद्रः / महाकच्छः / पश्चिमाशापतौ तु देहिनामत्वात् पुंसि / तत्प्रभेदनाम-क्षीरोदः लवणोदः इत्यादि / शेवधिः / निधिः। तत्प्रमेदः / 'महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ / मुकुन्दकुन्दनीलाच खर्वश्च निधयो नव' / पद्मस्य विभबिन्दौ 127

Page #1023
हैमपञ्चपाठी. नपुंसकत्वम् / देही / जन्तुः। जन्मी / जन्मशब्दोऽकारान्ताऽप्यस्ति / जन्तुः पुनपुंसकः / तत्प्रभेदः-ब्राह्मणः / क्षत्रियः / वैश्यः / शूद्र इत्यादि / देवः / सुरः। इत्यादि / तत्प्रभेदः-इन्द्रः / चन्द्रः इत्यादि / माननाम-तूलः / कुडवः / प्रस्थः पुंनपुंसकः / आढकस्तु त्रिलिङ्गः / द्रुमनाम-अंहिपः वनस्पतिः। विषयनाम-विषयः इन्द्रियग्राह्यो गन्धशब्दस्पर्शादिः देशश्च / तुबररावकषायकोलाहलनीलानां पुंक्लीबत्वम् / रूपस्य तु नपुंसकत्वम् / आशुगनाम-पतत्रिः / शरबाणकाण्डाः पुंनपुंसकाः / इषुत्रिलिङ्गः / धान्यनाम-व्रीहिः / स्तम्बकरिः / धान्यसोत्यशस्याना संयुक्तयान्तत्वेन नपुंसकत्वम् / माषाणू पुनपुंसकौ / आढकीप्रियंगू स्त्री। मसूरः स्त्रीपुंसः / शणं नपुंसकम् / अध्वरनाम-अध्वरः / मखः / यज्ञः / वितानवाजपेयराजसूयानां यज्ञविशेषाणां पुनपुंसकत्वम् / बर्हिःसत्रयोस्तु नपुंसकत्वम् / अग्निनाम-भास्करः, आशुशुक्षणिः / अयमण्यन्तोऽपि बाहुलकात पुंसि / मरुन्नाम-वातः / समानस्तु पुनपुंसकः // 3 // बोऽच्छदेऽहिर्वप्रे ब्रीह्यग्न्योर्हायनबर्हिषौ // मस्तुः सक्तौ स्फटिकेऽच्छो नीलमित्रौ मणीनयोः // 4 // ( अव०) छदः पर्ण पिच्छं च / ततोऽन्यस्मिन् बर्हः पुंसि / बर्हः परिवारः / तयोस्तु पुनपुंसकः / वप्रे केदारेऽहिः पुंसि / स तु पुंस्त्री / हायनबर्हिषौ बीहावग्नौ च पुंसि / वर्षरश्म्योश्च मेदे नपुंसकौ। बर्हिषोऽग्निनामत्वादेव सिद्धे द्विस्वरसन्तक्लीबत्वबाधनार्थम् / सक्तौ धानाविकारे मस्तुः। अन्यत्र तु स्त्वन्तत्वात् क्लीबत्वम् / स्फटिकेऽच्छः / अयमव्ययमाभिमुख्येऽप्यस्ति / मणौ रत्ने इने सूर्ये क्रमेण नीलमित्रौ पुंसि / नीलान्तत्वान्महीनीलोऽपि / मित्रस्य देहिनामत्वादेव सिद्धे नियमार्थ, तेन सुहृदि संयुक्तरान्तत्वेन क्लीबत्वम् // 4 // कोणेऽस्रश्चषके कोशस्तलस्तालचपेटयोः // अनातोघे घनो भूम्नि दारमाणासुवल्वजाः // 5 // ( अव० ) कोणेऽस्रः पुंसि / कोणः अस्रः / अन्यत्रेदमस्रं रुधिरम् / संयुक्तरान्तत्वान्नपुंसकत्वम् / केशे तु नन्नामत्वादेव पुंस्त्वम् / चषके कोशः पुंसि / कोशश्चषकः / प्रत्याकारे शम्बायां च त्रिषु / भाण्डागारादौ तु पुनपुंसकः / तालो वृक्षविशेषो वितस्तिश्च तयोश्चपेटे च तलः पुंसि / तलान्तत्वात् प्रत. लोऽपि चपेटे / आतोद्यमुपलक्षणं नृत्यस्य / आतोचान्मध्यमनृत्ताच्चान्यत्र घनः पुंसि / दाराः कलत्रम् / प्राणा असवो जीवितं च / असवः प्राणाः / वल्वजा उपलाख्यस्तृणभेदः / एते पुंलिङ्गाः / भूम्नि-बहुत्व एव / क्वचिदेषामेकत्वमपि / असुसाहचर्यात्तद्वाचिन एव प्राणस्य बहुत्वम् / पुंस्त्वं तु णान्तत्वादेव सिद्धम् // 5 // __ कान्तश्चन्द्रार्कनामायःपरो यानार्थतो युगः // यश्च स्यादसमाहारे द्वन्द्वोऽश्ववडवाविति // 6 // ( अव० ) चन्द्रार्कनामभ्योऽयःशब्दाच्च परः कान्तो यानार्थवाचिनः परो

Page #1024
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. युगश्च पुंलिङ्गः / चन्द्रकान्तः / सूर्यकान्तः / अयस्कान्तः लोहाकर्षणः / ( यूपयुग्मयोरपि ) यानयुगः / शकटयुगः / यश्चासमाहारे इतरेतरयोगे द्वन्द्वोऽश्ववडवाविति स पुंसि / अश्वश्च वडवा चेमावश्ववडवौ / द्विवचनमतन्त्रम् / तेनाश्ववडवाः / अश्ववडवान् पश्य / 'अश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराः' इति निर्देशास्वत्वम् / असमाहार इति किम् / अश्ववडवम् / द्वन्द्व इति किम् / अश्वो वडवाऽस्याश्ववडवमुन्मुग्धं कुलम् / अश्ववडवा स्त्री / द्वन्द्वस्यापरवल्लिङ्गत्वप्राप्तौ वचनम् // 6 // वाकोत्तरा नक्तकरल्लकाङ्का न्युह्वोत्तरासङ्गतरङ्गरङ्गाः॥ परागपूगौ सृगमस्तुलुङ्गकुडङ्गकालिङ्गमतङ्गमङ्गाः // 7 // (अव०) अतःपरं स्वरान्तक्रमेण शब्दा उदाहियन्ते / तत्र स्वरान्तेषु ककारोपान्त्यादिक्रमेणाकारान्ता उदाह्रियन्ते / वाकोत्तरपदा नक्तकादयश्च शब्दाः पुंलिङ्गाः / अनूच्यत इति अनुवाकः-ऋग्यजुःसमूहात्मकं वचनम् / घअन्तत्वादेव सिद्ध नियमार्थ वचनम् , 'भाव एव पुंस्त्व' मिति / तेन वकं काष्टमित्यादौ भावादन्यत्र घनन्तस्याश्रयलिङ्गता। अनुगतो अथवा वाकोऽनेन तदनुवाक इति अन्यपदार्थत्वेऽपि पुंस्त्वार्थम् / नक्तको गलनम् / रल्लकः पक्ष्मकम्बलः। अङ्कः समीपम् / नक्तकरल्लकयोर्वस्त्रनामत्वेनाङ्कस्यान्तिकनामत्वेन क्लीबत्वे प्राप्ते वचनम् / न्युङ्खाः षडोङ्काराः / सम्यग्मनोज्ञे त्वाश्रयलिङ्गः / उत्तरासङ्गः वैकक्ष्यम् / तद्वाची अर्थप्राधान्यात् कम्बलोऽपि / तरङ्गः ऊर्मिः / रङ्गो नर्तनभूमिः / परागो धूल्यादिः। पूगः क्रमुकः संघोऽपि। अयं क्लीबोऽपीति कश्चित् / सृगो भिन्दिपालाख्यः शस्त्रविशेषोऽर्थप्राधान्याद् भिन्दि (न्द) पालोऽपि / मस्तुलिङ्गो मस्तिष्कः / कुडङ्गो वृक्षगहनम् / कालिङ्गः कालिङ्गिनी तत्फलं च / चिर्भट्यां वल्लिनामत्वादेव स्त्रीत्वम् / वल्लिनामत्वेन स्त्रीत्वे फलनामत्वेन क्लीवत्वे प्राप्ते वचनम् / तमङ्ग इन्द्रकोशः / मङ्गो धर्ना नौः शिरश्च // 7 // वेगसमुद्गावपाङ्गवीघार्घा मञ्चसपुच्छपिच्छगच्छाः // वाजोजकिलिञ्जपुञ्जमुञ्जा अवटः पट्टहठप्रकोष्ठकोष्ठाः // 8 // ( अव० ) वेगो रयः किंपाकफलं प्रवाहो मूत्रादिप्रवृत्तिश्च / समुद्गः संपुटः / अपाङ्गो नेत्रान्तस्तिलकश्च / वर्गः संघातः / ओघः समूहादिः / अर्घा मूल्यं पूजाविशेषश्च / वेगवर्गरौघा_णामौणादिकगान्तानां समुद्गस्य च डान्तस्य ग्रहणम् / घअन्तत्वे तु सिद्धमेव / मञ्चो राजासनम् / पुच्छः पश्चादभागः / लाङ्घले तु पुनपुंसकः / पिच्छं लाङ्गुलम् / गच्छोऽभिमतसंख्यावसानम् / वाजः पिच्छम् / ओजो विषमसंख्या। किलिञ्जः करः। मुञ्जः शरेषीका। अवटो रन्ध्रम् / पट्टः पेषणपाषाणः पीठं च / ललाटभूषायां बाहुलकत्वात् स्त्रीत्वे पट्ठी। हठः बलात्कारः वारिपर्णी च / प्रकोष्ठः कूर्पराद्धः। कोष्ठः कुक्षिगृहयोरन्तरालम् आत्मोयश्च // 8 //

Page #1025
1012 हैमपश्चपाठी. [ हैमअङ्गुष्ठगण्डौ लगुडप्रगण्डकरण्डकूष्माण्डगुडाः शिखण्डः // वरुण्डरुण्डौ च पिचण्डनाडीव्रणौ गुणभ्रूणमलक्तकुन्तौ // 9 // ( अव० ) अङ्गुष्ठोऽङ्गुलिविशेषः / अथ डान्ता दश / गण्डः पिटकः। लगुडो लोहमयं शस्त्रम् / प्रगण्डः कूर्परांसयोर्मध्यम् / करण्डो भाण्डविशेषः / कूष्माण्डः कर्कारुः भ्रूणश्च / गुडो गोलकः। शिखण्डश्चूडा। वरण्डोऽन्तरावेदौ / रुण्डः कबन्धः। रुण्डान्तत्वाद्वारुण्डः सेकपात्रम् / पिचण्ड उदरम् / णान्तात्रयः। नाडीव्रणो रोगविशेष H / व्रणस्य पुनपुंसकत्वेन तत्पुरुषेण परवल्लिङ्गताप्राप्तौ वचनम् / गुणः पटः। भ्रूणो गर्भिणी स्त्री शिशुश्च / गुणस्यांशुकनामत्वेन नपुंसकत्वे भ्रूणस्य तु योनिमन्नामत्वेन स्त्रीत्वे प्राप्ते पाठः / अथ तान्ताः सप्त / अलक्तो यावकः। कुन्तः प्रासः। अर्थप्राधान्यात् शलपराचदीर्घायुधा भपि // 9 // पोतः पिष्टातः पृषतश्चोत्पातवातावर्थकपः / बुबुदगदमगदो मकरन्दो जनपदगन्धस्कन्धमगाधाः // 10 // (अव०) पोतः-प्रवहणं शिशुश्च / पिष्टातः पटवासकः। पृषता बिन्दवः। प्रायेण बहुवचनान्तोऽयम् / मृगवाचिनस्तु देहिनामत्वादेव पुंस्त्वम् / उत्पातः उपसर्गः / व्रातः समूहः / अथ थान्तः / 'अर्थः प्रकारे विषये चित्तकारणवस्तुषु / अभिधेयेऽपि शब्दानाम् ' / धननामत्वेन क्लीबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / अथ दान्ताः षट् / कपर्दो हरजटाबन्धः। वराटवाचिनस्तु तन्नामत्वादेव सिद्धं पुंस्त्वम् / बुदबुदः जलादिसंस्थानविशेषः / गदो व्याधिः, विष्णोरनुजश्च / अगद औषधम् / मकरन्दः पुष्परसः। अर्थप्राधान्यान्मरन्द इति। जनपदो जनसमूहो विषयः करदश्च कुटुम्बी / अगदजनपदयोभैषजनामपदान्तत्वाभ्यां नपुंसकत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / अथ धान्ताः / 'गन्धो गन्धक आसोदे लेशे संबन्धगर्वयोः / स्कन्धः-'प्रकाण्डेऽशे नृपे स्कन्धः काये व्यूहसमूहयोः' / अगाधः विरलम् / बिलनामत्वादेव क्लीबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / विरं छन्दः // 10 // अर्धसुदर्शनदेवनमहनाभिजनजनाः परिघातनफेनौ / पूपापूपौ सूपकलापौ रेफः शोफः स्तम्बनितम्बौ // 11 // (अव०) अर्धः खण्डम् / ग्रामाधः / अर्धः पटी / अर्धः नगरम् / समांशे तु क्लोबत्वस्य वक्ष्यमाणतया विषमांशवृत्तिरिहार्धशब्दः। अथ नान्ताः सप्त / सुदर्शनः विष्णुचक्रं शक्रपुरं च / मेरुजम्ब्वां स्त्रीपुंसलिङ्गः / देवनः अक्षः / क्रीडाविहारविजिगीषासु नान्तत्वान्नपुंसकत्वमेव / अह्न इति संख्यात '-इति 'सर्वाश' इति च कृतसामासान्तोऽहनशब्दः। संख्याताह्नः। सर्वमहः सर्वाः / एवं सायाह्नः। प्रारंभो मध्यं चाह्नः प्राणः मध्याह्नः / अपराह्नस्तु पुंक्लीवः। परवल्लिङ्गतापवादोऽह्नस्य पाठः / अभिजनः कुले ख्यातावभिजनो जन्मभूम्यां

Page #1026
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. कुलध्वजौ / जनः लोकः। परिघातनः अयोबद्धो लगुडः / फेनः डिण्डीरः / अर्थप्राधान्यादब्धिकफ इत्यपि / अथ पान्ताश्चत्वारः / पूपोऽपूपश्च गुणभेदः। सूपः मुद्गादिविकारः। सूपकारे देहिनामत्वादेव सिद्धम् / अर्थप्राधान्यात् सूद इत्यपि / पूपादीनां नपुंसकत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। 'कलापः संहतो बर्हे काञ्च्याम् भूषणतणयोः / पिच्छनामत्वान्नपुंसकत्वेऽस्य पाठः / अथ फान्तौ / रेफोऽवद्यम् / वर्णविशेषे तु विषयनामत्वेनैव पुंस्त्वम् / शोफःश्वयथुः। अथ बान्ताः। स्तम्बः आलानं व्रीह्यादीनां प्रकाण्डविशेषश्च / तत्र चार्थप्राधान्याद गुच्छोऽपि / नितम्बः-'स्त्रियाः पश्चात्कटौ सानौ नितम्बः कटरोधसोः' // 11 // शम्बाम्बौ पाञ्चजन्यतिष्यौ पुष्यः सिचयनिकाय्यरात्रवृत्राः // मन्त्रामित्रौ कटमपुण्डाराः कल्लोलोल्लौ च खल्लतल्लौ // 12 // ( अव० ) शम्बः मुसलाग्रस्थो लोहमण्डलकः / अशनौ तु तन्नामत्वादेव पुंस्त्वम् / अम्बः सरकादीनाम् / अथ यान्ताः। पाञ्चजन्यो विष्णोः शंखः पोटगलश्च / तिष्यः पुष्यश्च कलियुगम् / नक्षत्रे बहुलं नक्षत्रेत्यनेन मासविशेषे तु मासनामत्वादेव पुंस्त्वम् / सिचयो वस्त्रम् / अंशुकनामत्वेन क्लोबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। निकाय्यो निवासः। अथ रान्ताः। रात्र इति कृतसमासान्तः 'संख्यातैक' इति ऋक्साम इति च रात्रिशब्दः / पुण्या रात्रिः पुण्यरात्रः / वर्षारात्रः / दोर्घरात्रः / चिररात्रः / पूर्वरात्रः / अपररात्रः / अर्धरात्रः / अहोरात्राविमौ / एकात्समाहारे च पुंक्लोबः / परवल्लिङ्गतापवादोऽस्य पाठः / वृत्रोऽन्धकारः रिपुश्च / मन्त्रः ऋगा. दिलक्षणः / अमित्रो वैरी। अरिनामत्वादेव सिद्धे संयुक्तरान्तत्त्वात् क्लीबत्वबाधनार्थ वचनम् / कटप्रः समूहः / 'पुण्ड्रो दैन्यविशेषेक्षुभेदयोरतिमुक्तके'। आरः आरकूटः / द्रवनामत्वात् क्लोबत्ने प्राप्तेऽस्य पाठः / अथ लान्ताः / कल्लोलस्तरङ्गः / अर्थप्राधान्यादुल्लोलोऽपि / उल्लः सूरणः / खल्लः कृतौ हस्तपादावमर्दनाख्यरुजि च / तल्लस्तडागः // 12 // कण्डोलपोटगलपुद्गलकालवालावेला गलो जगलहिङ्गुलगोलफालाः // स्याद्देवलो बहुलतण्डुलपत्रपालवातूलतालजडुला भृमलो निचोलः // 13 // (अव०) कण्डोलः पिटकाख्यं भाजनम् / पोटगलः काशः नडश्च / पुद्गलः परमाणुः देहश्च / कालो मृत्युः। वालोऽश्वकरिवालधिः। तुटौ तु बाहुलकात् त्रियाम् / आवेलश्चर्वितताम्बूलम्। गलः सर्जरसः / अर्थप्राधान्यात् कलकल इत्यपि। कण्ठे तु तन्नामत्वादेव पुंस्त्वम् / द्रवनामत्वात् क्लीबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। जगलः पिष्टमद्यम् / हिगुलं दारदम् / गोलः सर्वतोवृत्तः बालक्रीडनकाष्टे स्त्रीप. त्राञ्जनादौ क्लोबः। यस्तु गोल एव गोलक इति स्वार्थिकप्रत्ययान्तो मृते भर्तरि जारजस्य वाचकः स आश्रयलिङ्गः। फालः कुशी। देवलः देवायतनम् / बहुलः कृष्णपक्षः। तण्डुलः धान्यसारः विडङ्गं च / पत्रपालः दीर्घा छुरी / वातूलः वातसमूहः। वातासहे चोन्मत्ते चाश्रयलिङ्गः। तालः गोतकालक्रियामानकरत

Page #1027
1014 हैमपञ्चपाठी. [ हैमलादौ / जडुलो देहे कृष्णं लक्ष्म / भृमलो रोगविशेषः। निचोलः निचुलकम् / उपसर्गस्यातन्त्रत्वात् चोलः। स्त्रीणां कूर्पासकश्चोलः // 13 // कामलकुद्दालावयवस्वाः सुवरौरवयावाः शिवदावौ // माधवपणवादीनवहावध्रुवकोटीशांशाः स्पशवंशौ // 14 // (अव०) कामला-'मरौ रोगेऽवतंसे ना कामलस्त्रिषु कामुके'। कुहालः खनित्रविशेषः। अथ वान्ताः 12 / अवयवः अङ्गम् / स्व आत्मा स्वभावः शातिश्च / अर्थे तु पुंक्लीबः। आत्मीये तु गुणवृत्तित्वात् आश्रयलिङ्कः / स्रुवः नुग्भेदः। रौरवो नरकभेदः। यावः अलक्तकः। शिवो वेदादिः। दावोऽरण्यम् / वह्निविशेषे तु पुस्त्वं सिद्धमेव / अर्थप्राधान्याद्दव इत्यपि। 'कानने वनवह्नौ च स्याहावो दववन्नरि। माधवो मधुमिश्र आसवः। स्वार्थिके के माधवकः / माघे मासभेदे मधौ विष्णौ च सिद्धमेव पुंस्त्वम् / स्त्रियामपीति कश्चित् / पणवः पटहः। आदोनवो दोषः परिक्लिष्टः दुरन्तश्च / हावः भावसूचकः। ध्रुवःआयतौशिवे शंकौ'। इत्यादि / अथ शान्ताः 7 / कोटीशो लोष्टभेदनः। अर्थप्राधान्यात् कोटिशोऽपि। अंशः भागः। स्पशः संपरायः प्रणिधिश्च / 'वंशो वर्गे कुले वेणौ पृष्ठस्यावयवेऽपि च // 14 // कुशोड्डीशपुरोडाशषकुल्मासनिष्कुहाः॥ अहनियूहकलहाः पक्षराशिवराश्यषिः // 15 // (अव०) कुशः योक्त्रम् द्वीपश्च / उड्डीशो ग्रन्थविशेषः। हरे तु देहिनामत्वात् पुंस्त्वम् / 'पुरोडाशो हविर्भेदे चमस्यां पिष्टकस्य च / रसे सोमलतायाश्च हुतशेषे च पुंस्यपि // अथ षान्तः / वृषः गवादिः / व्रतिनामासन वृषी। अथ सान्तः / कुल्मासः अर्धस्विन्नो माषादिः / अन्ननामत्वात् क्लीबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। मूर्धन्योपान्त्योऽप्ययम् / अथ हान्ताः 4 / निष्कुहः कोटरम् / ये तु टान्तमाहुस्तन्मते टान्तत्वात् पुंस्त्वम् / अह इति 'द्विगोः' इति 'अह्नः' इति च कृतसमासान्तोऽहन्शब्दः। द्वयोरह्नोः समाहारो यहः। त्र्यहः। पञ्चाहः / सप्ताहः। द्विगुरन्नेति स्त्रीनपुंसकत्वे परमाह उत्तराह इत्यादौ परवल्लिङ्गताप्राप्तौ वचनम् / सुदिनैकाभ्यां क्लीबत्वम् / पुण्याहस्य तु पुनपुंसकत्वम्। नियूहः शेखरे नागदन्ते निर्यासेऽपि / कलहः खड्गकोशे भण्डने च / अथ क्षान्तः। पक्षः पिच्छम् / युद्धपिच्छनामत्वात् क्लीबत्वे प्राप्ते वचनम् / प्रतिज्ञार्थादौ च पक्षस्य षान्तत्वादेव पुंस्त्वम् / अथेकारान्ताः। राशिमषादिः पुञ्जश्च / वराशिः स्थूलशाटः। वस्त्रनामत्वात् क्लोबत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। ऋषिर्वेदवसिष्ठादौ // 15 // दुन्दुभिर्वमतिष्णिपाण्यविज्ञातिरालिकलयोऽञ्जलिघृणिः // अग्निवह्निकमयोऽहिदीदिविग्रन्थिकुक्षितयोऽर्दनिर्ध्वनिः // 16 // - (अव०) दुन्दुभिर्मेरीविशेषे / दैत्ये तु सिद्धमेव / अक्षे स्त्रीत्वम् / वमति

Page #1028
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. ान्तिः / वृष्णिः कुलविशेषः मेषश्च। पाणिः हस्तः। अविः मूषककम्बलः / ज्ञातिः स्वजनः। रालिः कलहः। कलिः अन्त्ययुगम् / अञ्जलिः पाणिपुटः। घृणिरभीशुः। अग्निः कृशानुः। वह्निः स एव / कृमिः कीटः। अर्थप्राधान्यात् क्रिमिरपि / अंह्निः पादः। अर्थप्राधान्यादतिरपि। दीदिविः ओदनम् / अर्थप्राधान्यात् कुरुश्च / ग्रन्थिः रज्ज्वादिवेष्टनबन्धः। कुक्षिर्जठरम् / दृतिश्चर्म चर्मप्रसेवकश्च / अर्दनिः अग्निः। ध्वनिः प्रतीयमानोऽर्थः। वृष्णिघृष्ण्याय॑न्तत्वात् अग्निवन्योश्च न्यन्तत्वात् अर्दनेरन्यन्तत्वात् कृमेय॑न्तत्वात् पाणिकुक्ष्यंहीणां प्राण्यङ्गवाचीदन्तत्वात् स्त्रीत्वे दीदिवेरन्ननामत्वाद्रालेश्च युन्नामत्वात् क्लीबत्वे प्राप्ते वचनम् // 16 // गिरिशिश्रुजायुकर्षो हाहाहूहूश्च नग्नहूर्गर्मुत् // पादश्मानावात्मा पाप्मस्थेमौष्मयक्ष्माणः // 17 // ( अव० ) गिरिः कन्दुकः। शिश्रुः श्रोत्रम् / जायुरौषधम् / कर्पू: करीषाग्निः। हाहाहूहूरित्यखण्डं नाम देवगायनवाचि / केचित् खण्डयन्ति / अव्ययत्वादलिङ्गाविति केचित् / गन्धर्व च हाहा हूहूरिति तु लक्ष्यम् / एकदेशविकृतस्यानन्यत्वादर्थप्राधान्याद्वा निर्देशस्य तदपि संगृहीतम् / देहिनामत्वादेव पुंस्त्वसिद्धौ विमतिज्ञापनार्थं हूहूरित्यस्य कृत इति स्त्रीत्वबाधनार्थम् / नग्नहूर्माषदलिन्यादिबीजम् / अर्थप्राधान्यान्नग्नहुरित्यपि / नग्नान् ह्वयति इति व्युत्पत्तिप्राधान्ये त्वाश्रयलिङ्गता / अथ व्यञ्जनान्ताः / गर्मुत् सुवर्णम् सरघा च / द्रवनामत्वा नपुंसकत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / पाद् चरणः। अदन्तोऽप्ययम् / अश्मा पाषाणः। उपलक्षणत्वाद्वेमलोऽपि / आत्मा शरीरं स्वभावश्च / पाप्मा पापं रोगश्च / स्थेमा स्थैर्यम् / इमन्नन्तत्वादेव सिद्धे द्विस्वरं मन्नकर्तरि इति क्लीबत्वबाधनार्थमस्य पाठः / ऊष्मा संतापः समृद्धिश्च / यक्ष्मा क्षयरोगः / तदन्तत्वाद्राजयक्ष्मापि / अश्मादीनामन्नन्तत्वेन क्लीबत्वे प्राप्ते वचनम् / एवं शेषेष्वपि लिङ्गेषु स्वरव्यञ्जनान्तक्रमो ज्ञेयः // 17 // // इति पुंलिङ्गं समाप्तम् // // अथ स्त्रीलिङ्गाधिकारः॥ स्त्रीलिङ्ग योनिमम्रीसेनावल्लितडिनिशाम् // वीचितन्द्राऽवटुग्रीवाजिहाशस्त्रीदयादिशाम् // 1 // ( अव० ) नामेति स्मर्यते / योनिमदादीनां नाम स्त्रीलिङ्गं भवति। पुरुषी। स्त्री / रामा / वामा / हस्तिनी / वशा / वृषी / अश्वा / मकरी / मत्सी / मयूरी इत्यादि / वम्रीनाम उपदेहिका इत्यादि / सेनानाम-चमूः, पृतना, वाहिनी, इत्यादि / वल्लिनाम-लता, प्रतानिनी, वल्लरी, इत्यादि / वल्ली / अजमोदायां तु अस्य बाहुलकात् स्त्रीत्वम् / तडिन्नाम-शंबा, चपला, चरा इत्यादि /

Page #1029
हैमपश्चपाठी. [ हैमनिशानाम-तुङ्गी, तमी / निशब्दोऽप्यस्ति निशावाची। वीचिनाम-चीचिः, उत्कलिका, लहरी, भङ्गिः इत्यादि / तरङ्गोल्लोलकल्लोलानां पुंस्त्वमुक्तम् / तन्द्राशब्देनालस्यनिद्रे गृह्यते / अवटुनाम-घाटा, कृकाटिका इत्यादि / अवटोस्तु स्त्रीपुंसत्वम्। ग्रोवानाम-ग्रीवा। अयं तशिरायामपि। जिह्वानाम-रसज्ञेत्यादि। शस्त्रीनाम-शस्त्री, असिपुत्री, इत्यादि / दयानाम-दया, करुणा, इत्यादि / दिग्नामआशा, ककुप् इत्यादि // 1 // शिंशपाद्या नदीवीणाज्योत्स्नाचीरीतिथीधियाम् // अङ्गुलीकलशिकङ्गुहिङ्गुपत्रीमुरानसाम् // 2 // ( अव०) शिंशपादिगणो नयादीनां नाम च स्त्रीलिङ्गं भवति / शिंशपादि-शिंशपा, विरुत्, पार्टला, विडा, फल्गुका, स्नुक्स्नुह्यौ, निर्गुण्डी, झण्टी, जम्बूः, श्रीपर्णी, भद्रपणी, बंदरी, इत्यादि गणपाठः / नदीनाम-नदो, धुनी, निम्नगा, इत्यादि / वीणानाम-घोषबती / तद्भेदोऽपि / विपश्ची इत्यादि / ज्योत्स्नानाम-चन्द्रिका, कौमुदी, इत्यादि / चीरी जीवविशेषः। तिथीति ड्यन्तं पदम् / प्रतिपदाद्याः द्वितीया तृतीया चतुर्थी इत्यादि यावत् पञ्चदशी / सैव पूर्णचन्द्र। राका। पूर्णिमा / न्यूनचन्द्राऽनुमतिः। अमावास्या इत्यादि / धीनामधिषणा, पण्डा। अङ्गुलीनाम-अङ्गुली, करशाखा, कलशी, गर्गरी। कॉर्धान्यविशेषः / हिगुपत्री गुल्ममेदः / सुरा वारुणी / नसा नासिका // 2 // रास्नाशिलावचालालाशिम्बाकृष्णोष्णिकाश्रियाम् // मृकापण्यातसीधाय्यासरघारोचनाभुवाम् // 3 // ( अव० ) रास्मा ओषधीविशेषः। शिला मनःशिला। वचा शतपर्विका / गोलोमी। जीवा षड्ग्रन्था / उग्रगन्धा इत्यादि / लाला सृणीका / शिम्बा बीजकोशी / कृष्णा कृष्णजीरकं राजिका च / पिप्पल्यां वल्लिनामत्वात् सिद्धमेव / उष्णिका यवागूः / श्रीः, लक्ष्मीः, कमला, पद्मा, पद्मवासा, हरिप्रिया, क्षीरोदतनया, मा, रमा, इन्दिरा इत्यादि। सृक्का गन्धद्रव्यविशेषः, तन्नाम / मरुन्माला, पिशुना, सृका, देवीलता, इत्यादि / पण्यानाम-पण्या, कटती, सुवर्णलता, ज्योतिष्का, इत्यादि / अतसीनाम-कृष्णप्रिया, चण्डिका, मसृणा, क्षुमा, उमा, इत्यादि / धाय्यानाम-सामिधेनी ऋक् इत्यादि / सरघानाम-क्षुद्रा, मधुमक्षिका, इत्यादि / रोचनेति / गोरोचना वंशरोचना च गृह्यते / तत्राद्यानाम-' वन्दनीया तु रोचना / भूतनी भूतनाशिनी' / वंशरोचना तु वांशी तु काक्षीरी तुका शुभा इत्यादि / भूनाम-भूः, भूमिः, पृथ्वी, मही इत्यादि // 3 // हरिद्रामांसिदूर्वाऽऽलूबलाकाकृष्णलागिराम् // इत्तु प्राण्यङ्गवाचि स्यादीद्देकस्वरं कृतः॥४॥ (अव० ) हरिद्रा / पीतिका। मॉसिर्गन्धद्रव्यविशेषः। दूर्वा हरिताली। आलूः

Page #1030
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1017 कर्करी, गलन्तिका च / बलाका पुंध्वजेऽपि स्त्रीत्वमेव / बलाका विसकण्टिका। कृष्णला गुञ्जा / गीर्वाक् / प्राण्यङ्गवाचि इकारान्तं नाम स्त्रीलिङ्गम् / गोधिललाटम् / कटिः / पालिः / इत्यादि / इदिति किम् / कर्णः / प्राण्यङ्गवाचीति किम् / नाभिः क्षत्रियः / प्राण्यङ्गवाचिनस्तु स्त्रीपंसत्वम / चक्रपिण्डिकायां त स्त्रीत्वम / ईकारान्तमकारान्तं चैकस्वरं स्त्रीलिङ्गम / हीः प्रोः, श्री, भ्रः, स्त्रः, दूः, जूः। एकस्वरमिति किम् / स्वयंभूर्ब्रह्मा / नीः लूरित्यादौ तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गता। कृत्संबन्धिनौ यावीदूतौ तदन्तं नाम स्त्रीलिङ्गम् / अनेकस्वरार्थ आरंभः / लक्ष्मीः / पपीः / इत्यादि / यवागूः / कुकूः। कच्छूः। अजूः / तनूः / इत्यादि // 4 // पात्रादिवर्जितादन्तोत्तरपदः समाहारे // द्विगुरन्नावन्तान्तो वाऽन्यस्तु वो नपुंसकः // 5 // ( अव० ) पात्रादिवर्जितमकारान्तमुत्तरपदं यस्य स द्विगुः समाहारे स्त्री। पञ्चानां पूलानां समाहारः पञ्चपूली। पात्रादिवर्जित इति किम् / द्विपात्रम् / बिमासम् / त्रिभुवनम् / चतुर्युगम् / द्वित्रिचतुर्थ्यः परः पथः / त्रिपुरम् / इत्यादि / अदन्तेति किम् / पञ्चसमिति / त्रिगुप्ति / पञ्चकुमारि। दशकुमारि / अन्त्ययोः स्त्रीपुंसत्वमपीत्येके / उत्तरपदेति किम् / पञ्च गावः समाहृताः पञ्चगवम / एवं दशगवम / सप्तभूमम् / अत्र द्विगुरदन्तो नोत्तरपदम् / समाहार इति किम / पञ्चाम्रप्रियः / अन्नन्तमाबन्तं च यदुत्तरपदं तदन्तो द्विगुर्वा स्त्री। पञ्चराजम् / पञ्चराजी / पञ्चमालम् / पञ्चमाली। त्रिसन्ध्यं तु क्लीबम् / अन्नन्तं चाबन्तं चोत्तरपदं न द्विगुरिति द्विरन्तग्रहणम् / उक्तस्त्रीत्वादन्यो द्विगुः समाहारे वर्तमानो नपुंसकम् / तेन पात्राद्युत्तरपदस्यानदन्तोत्तरपदस्य विकल्पितस्त्रीत्वस्य च पक्षे क्लीबत्वम् // 5 // लिन्मिन्यनिण्यणिस्युक्ताः कचित्तिगल्पह्रस्वे कम् // विंशत्याद्या शताद् द्वन्द्वे सा चैक्ये द्वन्द्वमेययोः // 6 // (अव०) लित्प्रत्ययान्तं मि-नि-अनि-अणिप्रत्ययान्तं स्त्रियामुक्ताः ब्युक्ताः क्तिः, क्यप् , शः, यः, अ, अङ्, अनः, विप् , ञः, अनि:, इञ्, णकश्च इत्येतदन्तं च नाम स्त्रीलिङ्गं स्यात् / लित्-गवां समूहो गोत्रा / एवं रथकट्यातण्याजनतादयोऽपि / शुक्लस्य भावः शुक्लता। देव एव देवता / इत्यादि। मिः-नेमिः कूपस्यान्ते व्यत्रं काष्ठं चक्रधारा च / वल्मिरिन्द्रः। दल्मिः शस्त्रम्। निः-वेनिः केशरचना / अनिः-वर्तनिः मार्गः / अटनिर्धनुष्प्रान्तः। णिः-वाणिः मूल्यम् / वेणिः केशरचना प्रवाहश्च / अणिः-सरणिः पन्थाः / तरणिः संक्रमो यवागूश्च / समुद्रादौ तु स्त्रीपुंसत्वम् / क्तिः-भूत्यादयः / क्यप्-आस्या आसनम् / अट्या, व्रज्या, ईर्या च गमने / शः-क्रिया / यः-जागर्या / अ-शंसा, इच्छा / शुश्रूषा श्रवणेच्छा / अङ्-भिदा, चिदा, पूजा। अनः-वन्दना स्तुतिः। 128

Page #1031
1018 हैमपञ्चपाठी. चेतना संवित्तिः। याचेरपि बाहुलकादने याचना / एषां भावे क्लीबत्वम् / किए-संपत् / समित् एधो रणश्च / रुक, त्विट् , धुच्च कान्तिः। अः-व्यात्युक्षी व्यतिहारेण सेचनम् / अनिः-अजननिस्ते वृषल भूयात् / इञ्-कां त्वं कारिमकार्षीः सर्वा कारिमकार्षम् / णकः-भवतः शायिका-शयितुं पर्याय इत्यर्थः / क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण तिगन्तं नाम स्त्रीलिङ्गम् / तनुतात्तन्तिरित्यादि / अल्पे ह्रस्वे चार्थे यः कप तदन्तं माम स्त्रीलिङ्गम् / अल्पः क्रयः क्रयिका / ह्रस्वः पुटः पुटिका / क्वचिदिति किम् / पुटकः विंशत्याद्या संख्या संख्येये संख्याने वर्तमाना च स्त्रीलिङ्गम् / इयं विंशतिः घटा घटानां वा / एवं त्रिंशदादयोऽपि / षष्टिविलिङ्गः। शताद्यानां पुनपुंसकत्वम् / नन्तसंख्या त्वलिङ्गा / द्वन्द्वे विंशत्याद्या संख्या शतादर्वाक् श्रीलिङ्गम् एकविंशतिर्यावन्नवनवतिः / द्वन्द्वैकत्वे इति क्लीबत्वबाधनार्थ वचनम् / सा विंशत्याद्या संख्या द्वन्द्वे इतरेतरसमासे मेये संख्येये च वर्तमाना एकत्व एव प्रयोक्तव्यां / इतरेतरार्थ वचनम् / एकविशतिघंटा घटानां वा / एकशतम् / द्विलक्षम् / द्विसहस्रम् / द्वन्द्वमेययोरिति किम् / द्वे विंशती घटानां तिस्रो वा विंशतयः / विंशत्यादेः संख्यास्थानस्यैव द्वित्ववहुत्वविवक्षायां द्विवचमबहुवचने / सा चेति प्रसिद्धसंख्यापरामर्शादिह न स्यात् / एकश्चैत्राय विंशतिमैत्रायेति एकविंशती आभ्यां दीयतामिति द्विवचनमेव // 6 // बुग्गीतिलताभिदि ध्रुवा विडनरि वारि घटीभबन्धयोः॥ शल्यध्वनिवाघभित्सु तु वेडा दुन्दुभिरक्षविन्दुषु // 7 // ( अव० ) सुग्मेदे यशभाण्डमेदे गीतिलताभिदोः शालिपर्णीमूर्वयोश्च ध्रुवाशब्दः स्त्रीलिङ्गः / मरादन्यत्र विट् / वारीति शब्दरूपं घट्यामिभबन्धनभुवां वा // शल्यभिदि वेणुशलाकायां ध्वनिभिदि भटानां सिंहनादे वाद्यभिदि च दन्तोष्ठवाद्ये श्वेडा स्त्री / अक्षबिन्दुषु पासकबिन्दुषु दुन्दुभिः स्त्री // 7 // गृह्या शाखापुरेऽश्मन्तेऽन्तिका कीला रताहतौ // रजौ रश्मिर्यवादि षादौ गञ्जा मुरागृहे // 8 // ( अव० ) शाखापुरं समीपस्थपुरं तत्र गृह्या अश्मन्ते चुल्यामन्तिका, रताहतौ सुरतप्रहणने कीला स्त्री। रजौ वाच्यायां रश्मिः स्त्री। इह यवादयो यवयवनेति सूत्रोक्ताः शब्दा दोषादयश्चार्था गृह्यन्ते / दुष्टो यवो यवानी / यवनानां लिपिर्यवनानी / उरु अरण्यमरण्यानी / महद्धिमं हिमानी। दोषादाविति किम् / यवः। यवनाः / धान्यविषयनामत्वात् पुंस्त्वमेव / अरण्यहिमयोस्तु प्रतिपदपाठान्नपुंसकत्वम् / सुरागृहे वाच्ये गञ्जा खी। खानौ स्त्रीपुंसलिङ्गः // 8 // अहंपूर्विकादिवर्षामघा अकृत्तिका बहौ // वा तु जलौकाप्सरसः सिकतामुमनसःसमाः // 9 //

Page #1032
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. ___ ( अव० ) अहंपूर्विकादयो मयूरव्यंसकादिषु कृतनिपाताः स्त्रीलिङ्गाः। 'अहं. पूर्वोऽहं पूर्व इत्यहपूर्विका स्त्रियाम् / आहोपुरुषिका दर्पाद्या स्यात्संभावनात्मनि / अहमहमिका तु सा स्यात्परस्परमहंकृतिः' / वर्षामघाऽकृत्तिकाः स्त्रीबहुवचनान्ताश्च / जलौक आदयोऽपि स्त्री० विकल्पेन बहुवचनान्ताश्च / कृत्तिकाऽर्थप्राधान्याद् बहुलाऽपि / समान्तत्वात् सुषमाऽपि कालभेदे परमशोभायां च // 9 // गायत्र्यादय इष्टका बृहतिका संवर्तिका सर्जिका-। दूषीके अपि पादुका डिरुकया पर्यस्तिका मानिका // नीका कन्चुलिकाऽऽलुका कलिकया राका पताकान्धिका / शूकापूपलिका त्रिका चविकयोल्का पश्चिका पिण्डिका // 10 // (अव०) षडक्षरी गायत्रीमादीकृत्य षड्विंशत्यक्षरीमुकृष्टिं यावत् छन्दोजातिनामानि स्त्री० / शर्करी मेखलानद्योरपि / अक्षरनियमात्मकं छन्दः / गुरुलघुनियमात्मकं वृत्तम् / इति बहुलं वृत्तेत्यादिना न सिद्धयति / इष्टका मृद्धि कारः / बृहतिका उत्तरासङ्गः / कप्रत्ययाभावे बृहती रिङ्गिणी / संवर्तिका पद्मादीनां नवोद्भिन्नं दलम् / सर्जिका क्षारविशेषः / अर्थप्राधान्यात् सझिकापि / सुवर्चिका, स्रुघ्नी इत्यादि / दूषीका नेत्रमलम् / अर्थप्रधान्यात् दूषिका इत्यादि। पादुका उपानत् / अर्थप्राधान्यादुपानदादयोऽपि तत्पर्यायाः सर्वे / डिरुका कोष्ठिकाख्यो मृद्विकारः / पर्यस्तिका परिकरः / अर्थप्राधान्यादवसक्थिकापि / मानिका द्रोणचतुष्टयम् / नीका सारणिः / कञ्चुलिका कञ्चुकः / अल्लका धा. न्यकम् / कलिका कुड्मलम् / कलिकान्तत्वादुत्कलिकापि हेलोत्कण्ठयोः / राका कच्छूः। पताका सौभाग्यं ध्वजश्च / अर्थप्राधान्यात् पटाकावैजयन्ती. जयन्त्योऽपि / अन्धिका कैतवम् / शुका हृल्लेखा / पूपलिकाऽपूपः / काभावे पूपली। अर्थप्राधान्यात् पोली / त्रिका कूपस्यान्ते ध्यत्रं काष्ठम् / चविका श्लेमनश्चव्याख्यो भेषजः / अर्थप्राधान्यात् सुगन्धापि / उल्का ज्वाला / पश्चिका न्यासः / पिण्डिका चक्रनाभिः // 10 // ध्रुवका क्षिपका कनीनिका शम्बूका शिविका गवेधुका // कणिका केका विपादिका महिका यूका मक्षिकाष्टका // 11 // ( अव० ) ध्रुवका भाण्डविशेषः / उपलक्षणत्वात् धुवकापि / क्षिपका शत्रविशेषः / कनीनिका नेत्रतारा / शम्बूका शुक्तिः / शिबिका याप्ययानम् / गवेधुका तृणधान्यविशेषः / अर्थप्राधान्यात् गवीधुकापि / कणिका गोधूमचूर्णम् / अर्थप्राधान्यात् शुद्धसमितापि / केका मयूरध्वनिः / विपादिका पादस्फोटः / मिहिका हिमम्। यूका क्षुद्रजीवविशेषः। मक्षिकापि। अष्टका पितृदैवत्यं कर्म // 11 // कूर्चिका कूचिका टीका कोशिका केणिकोमिका / / जलौका माविका धूका कालिका दीर्घिकोष्ट्रिका // 12 //

Page #1033
1020 हैमपञ्चपाठी. (भव० ) कूचिका क्षीरविकृतिः। कूचिका कपाटाकुटः। अर्थप्राधान्यात् कुश्चिकापि / टीका वृत्तिः / कोशिका दीपभाजनम् / केणिका गुणलयनी / ऊर्मिका अगुलीयकम् / जलौका रक्ताकर्षः प्राणी। अर्थप्राधान्याजलूकाऽपि / प्राविका श्येनः। धूका पताका / कालिका क्षारविशेषःकोटश्च / दीर्घिका परिखा। उष्ट्रिका अलिञ्जरः / अर्थप्राधान्यान्नन्दापि // 12 // (शि )शलाका वालुकेषीका विहङ्गिकेषिके उखा // परिखा विशिखा शाखा शिखा भङ्गा सुरङ्गया // 13 // (अव०) शलाका चित्रकूचिका / वालुका सिकता / वालुकान्तत्वाद्धिमवालुकापि कर्पूरे / इषीका वीरणशलाकाविशेषः / विहङ्गिका भारयष्टिः / ईषिका गजाक्षिकूटम् / उखा स्थाली। परिखा खेयविशेषः। विशिखा प्रतोली। शाखा भुजः / शिखा चूडा / भङ्गा तृणधान्यम् / सुरङ्गा गूढमार्गः / अर्थप्राधान्यात् संधिलापि // 13 // जङ्घा चश्चा कच्छा पिच्छा पिञ्जा गुञ्जा खजा प्रजा // झझा घण्टा जटा घोण्टा पोटा भिस्सटया छटा // 14 // (अव०) जङ्घा अङ्गविशेषः। चञ्चा तृणमयः पुरुषः। कच्छा कच्छोटिकापि / अर्थप्राधान्यात् कच्छाटिकापि / पिच्छा कालिकम् / पिञ्जा तूलम् / गुञ्जा पटहः। खजा मन्थः दर्विश्च / अर्थप्राधान्यात् खजाकापि / प्रजा लोकः। झञ्झा सशीकरो मेघवातः। घण्टा वाद्यविशेषः। अर्थप्राधान्यात् किङ्किणीक्षुद्रघण्टिके अपि / जटा कचविकारः। घोण्टा बदरीफलम् / पोटा शण्डः / अर्थप्राधान्यात् तृती. याप्रकृतिरपि / भिस्सटा दग्धिका / छटा समूहविशेषः // 14 // विष्ठा मञ्जिष्ठया काष्ठा पाठा शुण्डा गुडा जडा।। वेडा वितण्डया दाढा राढा रीढाऽवलीढया // 15 // (अव०) विष्ठा पुरोषम् / मञ्जिष्ठा रागद्रव्यविशेषोऽर्थप्राधान्यात् अरुणापि / काष्ठा मर्यादा / पाठा औषधविशेषः / शुण्डा करिहस्तः / गुडा स्नुही। गुडिकापि च / जडा शूकशिम्बी / वेडा नौः / वितण्डा वादभेदः / दाढा दंष्ट्रा / राढा शोभा / रीढा अवलेहा / अवलीढापि // 15 // घृणोर्णा वर्वणा स्थूणा दक्षिणा लिखिता लता // तृणता त्रिता त्रेता गीता सीता सिता चिता // 16 // ( अव० ) घृणा निन्दा / ऊर्णा मेषरोम / वर्वणा मक्षिका / स्थूणा गृहादीनामुत्तम्भनकाष्ठम् / दक्षिणा यज्ञदानम् / लिखिता लिपिः / तृणता चापम् / त्रिवृता औषधिः। अर्थप्राधान्यात् अरुणादयोऽपि तत्पर्यायाः। त्रेता युगविशेषः। गीता शास्त्रविशेषः / सीता लाङ्गलपद्धतिः। सिता शर्करा। अर्थप्राधान्यात् कठिन्यपि / चिता मृतकदाहाय काष्ठशय्या // 16 //

Page #1034
लिङ्गानुशासनम् हैमपञ्चपाठी. 1021 मुक्ता वार्ता लूवाऽनन्ता प्रमृता मार्जिताऽमृता // कन्था मर्यादागदेक्षुगन्धा गोधा स्वधा सुधा // 17 // ( अव० ) मुक्ता मौक्तिकम् / वार्ता वृत्तिः। लूता ऊर्णनाभः / अनन्ता दूर्वा / प्रसृता जङ्घा / मार्जिता शिखरिणी। अर्थप्राधान्यात् मर्जिताशिखरिण्यावपि / अमृता पथ्या गुडूची च / कन्था स्यूतजीर्णवस्त्रप्रावरणम् / मर्यादाऽवधिः / गदा प्रहरणविशेषः / इक्षुगन्धा कोकिलाक्षे गोक्षुरकाशक्रोष्ट्रीषु / गोधा दोस्त्राणं प्राणिविशेषश्च / पुंध्वजोऽपि / गोधान्तत्वात् तृणगोधा कृकलासः / स्वधा पितृदानार्थो मंत्रविशेषः / सुधा पीयूषं लेपनं च // 17 // सास्ना सूना धाना पम्पा झम्पा रम्पा प्रपा शिफा // कम्बा भम्भा सभा हम्मा सीमा पामारुमे उमा // 18 // ( अव० ) सास्ना गोगलचर्म / सूना घातस्थानम् / धाना भ्रष्टयवोऽङ्कुरश्च / पम्पा सरोवरविशेषः / झम्पा उच्चादधःपतनम् / रम्पा चर्मकृदुपकरणम् / प्रपाऽम्बुशाला। अकर्तरि कः स्यादिति पुंस्त्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। शिफा तरुजटा। कम्बा कम्बिः / भम्भा भेरी / सभा वृन्दम् सभासदश्च / हम्भा गोध्वनिः / अर्थप्राधान्याद्रम्भाऽपि / सीमा मर्यादा / पामा कण्डूः / अर्थप्राधान्याद्विचर्चिकापि / रुमा लवणाकरः / उमा कीर्तिः // 18 // चित्या पद्या पर्या योग्या छाया माया पेया कक्ष्या // दृष्या नस्या शम्या संध्या रथ्या कुल्या ज्या मङ्गल्या // 19 // (अव०) चित्या चिता। पद्या मार्गः / पर्या क्रमः / सहयोगे सपर्या पूजा। योग्याभ्यासः। छाया शोभातमःप्रतिबिम्बेषु पालनोत्कोचयोः पङ्क्त्ययोषित्कान्त्यादिषु च // माया दम्भः / अर्थप्राधान्यात् शाम्बरी / पेया शृतं दुग्धादि / कक्ष्या काञ्ची हादेमध्यभागश्च / दृष्या रज्जुः / नस्या वृषादीनां नासारज्जुः / शम्या युगकीलकः / संध्या चिंतामर्यादादिषु / रथ्या रथानां समूहः प्रतोली पन्थाश्च / कुल्या सारणिः / ज्या मूर्वी / मङ्गल्या मल्लिकागन्ध्यगुरुश्च // 19 // उपकार्या जलारा प्रतिसीरा परंपरा / / कण्डराऽमृग्धरा होरा वागुरा शर्करा शिरा // 20 // ( अव०) उपकार्या नृपमन्दिरम् / अर्थप्राधान्यादुपकारिकापि / जला आर्द्रवस्त्रम् / इरा जलमन्नं गीश्च / प्रतिसीरा जवनिका / परंपरा परिपाटिः सन्तानकश्च / कण्डरा महानायुः / असृग्धराऽजिनम् / होरा लग्नम् / वागुरा मृगबन्धिनी / शर्करा उपला / शिरा धमनी // 20 //

Page #1035
1022 हैमपश्चपाठी. [हैमगुन्द्रा मुद्रा क्षुद्रा भद्रा भस्खा छत्रा यात्रा मात्रा // दंष्ट्रा फेला वेला मेला गोला दोला शाला माला // 21 // ( अव० ) गुन्द्रा मुस्ताविशेषः। अर्थप्राधान्यान्महिलापि / मुद्रा प्राण्यगुलिसंनिवेशः / क्षुद्रा वेश्या नटी कण्टकारिका च / भद्रा विष्टिः / भस्त्रा लोहधमनी / छत्रा मधुरिका कुस्तुंबरशिलन्ध्रयोश्च / यात्रा प्रयाणी देवोत्सवो वृत्तिश्च / मात्रा परिच्छदः मानमल्पं च / दंष्ट्रा दाढा। अर्थप्राधान्याद्राक्षस्यपि। फेला भोजनोज्झितम् / अर्थप्राधान्यात् पिण्डोलिः फेलिश्च / वेला काले बुधग्रहस्त्रियां सीम्नि वाचि च / अकारप्रश्लेषादवेला पूगचूर्णः। मेला मसिः। गोला बालक्रीडनकाष्ठम् / दोला प्रेङ्खा / शाला गृहम् / अर्थप्राधान्यात् किमीत्यपि / माला पङ्क्तिः / स्वार्थिके के मालिका पुष्पमाल्यम् , सरिभेदः पक्षी ग्रैवेयकं च // 21 // मेखला सिध्मला लीला रसाला सर्वला बला // कुहाला शकुला हेला शिला सुवर्चला कला // 22 // ( अव० ) मेखला काञ्चीशैलनितम्बखड्गबन्धेषु / सिध्मला मत्स्यचूर्णम् / लीला केलिः / रसाला मार्जिता जिह्वा च / सर्वला बाणभेदः / बला ओषधिविशेषः / अर्थप्राधान्यात् विनयापि / बलान्तत्वात् अतिबलामहाबले अपि / कुहाला काहला / अर्थप्राधान्याञ्चण्डकोलाहला पिच्छला पत्रकाहला च / शङ्कुला क्रीडनशकुः / हेलावहेला / शिला दृषत् स्तम्भाधारभूतं दारु च / गण्डूपद्यां तु ङ्यां शिली / सुवर्चला शाकविशेषः। कला शिल्पादिः // 22 // उपला शारिवा मूर्वा लट्टा खट्वा शिवा दशा // कशा कुशेशा मजूषा शेषा मूषेषया स्नसा // 23 // ( अव०) उपलाऽश्मरूपा मृत् शर्करा च / अत्र चोपलक्षणत्वात् माधवी मधुनः शर्करा / अथ वान्ताः पञ्च / शारिवा औषधविशेषः शालिबिशेषः / मूर्वा ज्याहेतुस्तृणविशेषः / अर्थप्राधान्यान्मोरटास्रवे अपि / कटंभरापि च / लट्वा कुसुम्भं भ्रमरश्च / खट्वा शयनम् / शिवा क्रोष्ट्री। दशावस्था वर्तिश्च / कशाऽश्वताडनं चर्मदण्डः / अर्थप्राधान्यात् सप्तलापि / कुशा बला झ्यां कुशी आयसी चेत् / ईशा हलदण्डः / मञ्जूषा पेटा / अर्थप्राधान्यात् पेटीपेटे अपि / शेषा देवनिर्माल्यम् / मूषा स्वर्णविलयनभाण्डम् / ईषा हलाद्यवयवः / स्नसा स्नायुः // 23 // वस्नसा विरसा भिस्सा नासा बाहागुहा स्वाहा // कक्षाऽऽमिक्षा रिक्षा राक्षा भङ्गयावल्यायतिस्रोटिः // 24 // ( अव० ) घनसा स्नायुः / विससा जरा / भिस्सा ओदनः / नासा स्तम्भादीनामुपरि दारु / बाहा. बाहुः / गुहा गिरिविवरम् / स्वाहाग्निभार्या /

Page #1036
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपश्चपाठी. 1023 कक्षा उग्राहणिका स्पर्धा पदं कटाटिका च / आमिक्षा शृतक्षीरक्षिप्तदधि / रिक्षा यूकाण्डम् लत्वे लिक्षा। राक्षा जतु / लत्वे लाक्षा। अर्थप्राधान्यात् वरवर्णिनी रजनी पलंकषा च / अथ चेदन्ताः / भङ्गिविच्छित्तिः। आवलिः पंक्तिः। आयतिरुत्तरकालः प्रभावः दैर्घ्यं च / त्रोटिर्मत्स्यभेदे बन्द्यां च // 24 // पेशिर्वासिर्वसतिविपणी नाभिनाल्यालि पालि भल्लिः पल्लिभ्रंकुटिशकटी चर्चरिः शाटिभाटी / खाटिर्वतिव्रततिवमिशुण्ठीतिरीतिर्वितदि देविनींविच्छविलिबिशढिश्रेढिजात्याजिराजि // 26 // ( अव० ) पेशिर्मासपिण्डी खड्गपिधानं च / वासिस्तक्षोपकरणम् / अर्थप्राधान्यात्तक्षण्यपि / वसतिर्वेश्म / विपणिः पण्यमापणः पण्यवीथी च / अस्यां च पुंस्यपि कश्चित् / नाभिश्चक्रादिनाभिः / नाभिः कालमान कन्दलं च। लत्वाभावे नाडि लम् शिरा च / शिरायां चार्थप्राधान्याल्ललनापि / आलिरनर्थः सेतुश्च / चर्चरिः हर्षक्रीडा / शाटिः प्रावरणविशेषः / भाटिः सुरतमूल्यम् / खाटिः किणः / वर्तिर्दीपस्तद्दशा च / व्रततिर्विस्तारः। वमिर्वान्तिः / शुण्ठि - गरम् / ईतिरुपद्रवः / अर्थप्राधान्यात् शृगाल्यपि / 'अतिवृष्टिरनावृष्टिर्मूषकाः शलभाः शुकाः। अत्यासन्नाश्च राजानो षडेता ईतयः स्मृताः' / रीतिरारकूटम्। अर्थप्राधान्यादरीरी अपि / वितर्दिवैदिका / दर्विारुहस्तः / नीविर्मूलधनम् / छविः कान्तिः शोभा च / लिबिर्लिपिः / अर्थप्राधान्याल्लिपिरपि / शढिरौषधविशेषः। श्रेढिर्गणितव्यवहारविशेषः। जातिर्मालती / आजिः संग्रामः। पुंस्यपीति कश्चित् / राजिः पङ्क्तिः / के राजिका केदारः // 25 // रुचिः सूचिसाची खनिः खानिखारी / खलिः कीलितली क्लमिळपिधली // कृषिः स्थालिहिण्डी त्रुटिदिनान्दी / ककिः कुक्कुटिः काकलिः शुक्तिपती // 26 // ( अव०) रुचिः कान्तिः / सूचिः सेवनी / साचिः तिर्यग् / खनिराकरः / खानिः स एव / खारिौनविशेषः / खलिः पिण्याकादिः / कीलिः कीलिका / तूलिः चित्रकृर्चिका / क्लमिः क्लमः / वापिः कूपः / धूलिः पांशुः / कृषिः कर्षणम् / उपलक्षणं चेदं किप्रत्ययान्तानाम् / तेन छिदिभिदित्विष्यादयोऽपि सिद्धाः। स्थालिरुखा / हिण्डिः रात्रौ रक्षाचारः / त्रुटिः संशयेऽल्पेऽपि / वेदियज्ञोपकरणी भूः। नान्दिः पूर्वरङ्गाङ्गम् / ककिः पक्षिविशेषः / कुक्कुटिः कुहनी / काकलिर्ध्वनिविशेषः। शुक्तिः कपालशकले। पङ्क्तिर्दशसंख्या // 26 // किखिस्ताडिकम्बी द्युतिः शारिराति-। स्तटिः कोटिविष्टी वटिष्टिवीथी //

Page #1037
1024 हैमपञ्चपाठी. [ हैमदरिलरिर्मञ्जरिः पुञ्जिभेरी शरारिस्तुरिः पिण्डिमाढी मुषण्डिः // 27 // ( अव० ) किखिः कालस्य गोत्रविशेषः / ताडिराभरणविशेषः / कम्बिदर्विः। द्युतिः कान्तिः / शारिरक्षोपकरणम् // आतिः शरारिः / तटिः नद्यादौ जलास्फोटनस्थानन् / कोटिरग्रम् / विष्टिर्भद्रा / पटिर्गुलिका / गृष्टिानविशेषः / वीथिः पङ्क्त्यादिषु / दरिः कन्दरा / वल्लरिमायौँ एकार्थे / पुञ्जिः संहतिः / मेरिः वाद्यम् / शरारिराटिः। तुरिस्तन्तुवायोपकरणम् / पिण्डिर्निष्पीडितस्नेहपिण्डः / मादिः पत्रस्नसा / मुषण्ढिरायुधविशेषः // 27 // राटिराटिरटविः परिपाटिः फालिगालिजनिकाकिनिकानि // चारिहानिवलभि प्रधिकम्पी चुल्लिचुण्टितरयोंऽहतिशाणी // 28 // ( अव० ) राटिः कलहः / आटिः शरारिः। अटविः अरण्यम् / परिपाटिः क्रमः / फालिदलम् / गालिरवद्योद्भावनम् / जनिर्जन्म / काकिनिर्माषचतुर्भागः। कानिः संकोचः। चारिः पशुभक्ष्यम् / हानिरर्थनाशः। वलभिः पटलाधारो वंशपञ्जरः। इदन्तवात् डयां बलभी। अर्थप्राधान्यान् गोपानसी। प्रधिः रोगविशेषः। कम्पिः कम्पनम् / चुल्लिरुद्धानम् / चुण्टिः क्षुद्रवापी / तरिः नौः / अर्थप्राधान्यात् द्रोण्यपि / अंहतिर्दानम् / शाणिः शाणः // 28 // सनिः सानिमेनिमरिर्मारिरश्योषधी विद्रधिझल्लरिः पारिरभ्रिः। शिरोधिः कविः कीर्तिगन्त्रीकबर्यः कुमार्याढकी स्वेदनी हादिनीली // 29 // ( अव० ) सनिर्याश्चा / सानिर्वस्त्रभेदः। मेनिः संकल्पः / मरिर्मारिश्च मरकम् / अश्रिः कोटिः। ओषधिरौषधम् / विद्रधिः रोगविशेषः। झल्लरिधिविशेषः / अर्थप्राधान्यात् कलरिरपि / पारिस्तैलाद्याधारः। अभ्रिः खनित्रम् / शिरोधिः कन्धरा / कविः खलीनम् / कीर्तिर्यशः। अथेदन्ताः-गन्त्री शकटिका। कबरी वेणिः / कुमारी रामतरुणी / आढकी धान्यमेदः / अर्थप्राधान्यात् तुवर्यपि / स्वेदिनी कण्डूः / ह्रादिनी वज्रम् / ईली एकधारोऽसिः // 29 // हरिण्यश्मरी कर्तरीस्थग्यपटयः करीयकपद्यक्षवत्यः प्रतोली // कृपाणीकदल्यौ पलालीहसन्यौ उसी गृध्रसी घर्घरी कर्परी च // 30 // ( अव० ) हरणी स्वर्णप्रतिमा / अश्मरी मूत्रकृच्छ्रम् / कर्तिनी तर्कुः / स्थगी ताम्बूलकरङ्कः। अपटी काण्डपटः। करीरी करिदन्तमूलम् / एकपदी मार्गः। अर्थप्राधान्यात् पदविरपि / अक्षवती द्यूतम् / प्रतोली विशिखा / कृपाणिः कर्तरिः / अर्थप्राधात्कर्तर्यपि / कदली पताका / पलाली क्षोदः। हसनी अङ्गारशकटी। अर्थप्राधान्यात् हसन्त्यपि / बृसी वतिनामासनम् / मूर्धन्योपान्त्यो दन्त्योपान्तश्च / गृध्रसी ऊरुसंधौ वातरुक् / घर्घरी किंकिणी / कर्परी तुत्थाजनम् / अर्थप्राधान्याद्दर्विकापि // 30 //

Page #1038
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1025 काण्डी खल्ली मदी घटी गोणी खण्डोल्येषणी द्रुणी // तिलपर्णी केवली खटी नध्रीरसवत्यौ च वातली // 31 // ( अव० ) काण्डी वेदविषयो ग्रन्थः / खल्ली हस्तपादावमर्दनाख्यो रोगः / मदी कृषिवस्तुविशेषः / धटी वस्त्रखण्डम् / गोणी धान्यभाजनविशेषः / अर्थप्राधान्यात् कण्ठालापि / खण्डोली सरसी तैलमानं च / एषणी वैद्यशलाका / अर्थप्राधान्यात् नाराच्यपि / द्रुणी कर्णजलौका / तिलपर्णी रक्तचन्दनम् / पर्ण्यन्तत्वेन माषपर्णीत्याद्यपि / केवली ज्योतिःशास्त्रम् / खटी खटिनी / अर्थप्राधान्यात् कष्कटी कठिन्यामपि / नधी वध्री / रसवती महानसम् / वातली वागुरा // 31 // बाली गन्धोली काकली गोष्ठयजाजीन्द्राणी मत्स्यण्डी दामनी शिञ्जिनी च / शृङ्गी कस्तूरी देहली मौर्व्यतिभ्यासन्दीक्षरेय्यः शष्कुली दद्रुपy // 32 // (अव०) वाली कर्णभूषणम् / कप्रत्यये वालिका सिकता। गन्धोली क्षुद्रजन्तुः / काकली ध्वनिविशेषः / गोष्ठी सभा संलापश्च / अजाजी जोरकः। इन्द्राणी करणविशेषः सिन्दुवारश्च / मत्स्यण्डी शर्करामेदः / अर्थप्राधान्यात् मात्स्यण्डी मीनाण्डी च। दामनी पशुरज्जुः। शिञ्जिनी ज्या। शृङ्गी चूर्णविशेषः। कस्तूरी मृगमदः। अर्थप्राधान्याद्योजनगन्धाऽपि। देहली गेहद्वाराग्रस्थली। मौर्वी ज्या। अतिभीर्वज्रज्वाला / आसन्दी वेत्रासनम् / क्षैरेयी पायसम् / शष्कुली अन्नभेदः / अथोदन्ताः। दद्रुः कुष्ठभेदः। पशुः पाङस्थि // 32 // कर्णान्दुकच्छू तनूरज्जुचञ्चू स्नायुर्जुहूः सीमधुरौ स्फिगर्वाक् // द्वा?दिवौ मुक्त्वगृचः शरद्वाश्छदिर्दरत्पामदृषदृशो नौः // 33 // ( अव० ) कर्णान्दुरुक्षिप्तिका / कच्छुः पामा / तनुः कायः / रज्जुर्गुणः / अर्थप्राधान्याद्वरत्रापि / चञ्चुः पक्षिमुखाग्रम् / स्नायुः शिरा / जुहूः स्रग्मेदः। सीमा मर्यादा / धूः शकटाङ्गम् / स्फिग् श्रुतम् / अर्वाक् अवान्तरम् / द्वार द्वारम् / द्योदिवित्येतौ स्वर्गाकाशवाचिनौ ओकारान्तवन्तौ / स्रुग्होमभाण्डम् / त्वक चर्म वल्कलं च। कल्कले चार्थप्राधान्यात् छल्लिरपि / ऋग् गायत्र्यादिः / एते त्रयोऽपि चन्ताः / शरत् ऋतुविशेषः वर्षश्च / वाः वारि / क्वचित् क्लीबत्वमपि / छर्दिन्तिः / दरत् म्लेच्छविशेषः / पामा कण्डूः / दृषत् पाषाणः / दृग् लोचनम् / नौस्तरी // 33 // // इति स्त्रीलिङ्गं समाप्तम् //

Page #1039
1026 हैमपञ्चपाठी. [ हैम॥ अथ नपुंसकाधिकारः // नलस्तुतत्तसंयुक्तररुयान्तं नपुंसकम् // वेध आदिन् विना सन्तं द्विस्वरं मन्नकर्तरि // 1 // (अव०) नान्तं लान्तं त्वन्तं तान्तं त्तान्तं संयुक्ता ये ररुयास्तदन्तं च नपुंसकलिङ्गं स्यात् / नान्तमजिनं चर्मेत्यादि / लान्तं-चक्रवालं समूहः / दलं शकलम् / त्वन्तं-वस्तु तत्त्वं पदार्थश्च / मस्तु दधिनिष्यन्दः / तान्तं-शीतमनुष्णम् , अद्भुतमाश्चर्यमित्यादि / त्तान्तं-भित्तं शकलम् / निमित्तं हेतुरित्यादि / त्तस्य संयुक्तस्य पृथगुपन्यासात् पूर्वेऽसंयुक्ता गृह्यन्ते / संयुक्तरान्तम्-अग्नं पुरः अधिक च / गोत्रं नाम कुलं क्षेत्रं च / शुक्रं सप्तमो धातुः / इत्यादि / संयुक्तशब्दान्तम्-श्मश्रु कूर्चमित्यादि / संयुक्तयान्तं-शरव्यं लक्ष्यं वेध्यं च / सान्नाय्यं हव्यमित्यादि / वेधस्प्रभृतीन वर्जयित्वा सकारान्तं द्विस्वरं नपुंसकम् / इदं रक्षः निशाचरः / उषः प्रभातं संध्यायां तु पुंस्त्री / तपः कृच्छ्राचरणम् / माघे पुंनपुंसकम् / रजो रेणुः / पुंसीति गौडः। जोपान्त्योऽयम् / यादो जलचरः / रोचिः शोचिश्च दीप्ती / वेध आदीनिति किम् / वेधा बुधो विष्णुर्विधिश्च / सहा हेमन्तः। नभा मेघादिः / ओका आश्रयः। ओकस्य तु कान्तत्वात् पुंस्त्वम् / पूर्वापवादो योगः। तेनाम्भःस्रोतो याद इत्यादीनां नद्यादिनामत्वेऽपि क्लीबत्वमेव / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता परत्वात् / द्विस्वरमिति अनुवर्तते / अकर्तरि विहितो यो मन् तदन्तं नाम नपुंसकम् / धाम तेजः। वर्म प्रमाणं शरीरं च / तर्म यूपानम् / वर्त्म मार्गः। अकर्तरीति किम् / ददातीति दामा। करोतीति कर्मा // 1 // धनरत्ननभोऽनहषीकतमोघुसणाङ्गणशुल्कशुभाम्बुरुहाम् // अघगूथजलांशुकदारुमनोबिलपिच्छधनुर्दलतालुहृदाम् // 2 // ( अव०) धनादीनां नाम नपुंसकम् / धननाम-द्रविणं वस्तु इत्यादि / रत्नं माणिकमित्यादि / नभो वियदित्यादि / अन्नं सिक्थं भक्तम् / हृषीकम् इन्द्रियम् अक्षम् / तमोऽवतमसम् इत्यादि / दिगम्बरस्य तु बाहुलकात् पुंस्त्वम् / घुसृणं कुंकुमः / पुंसीति वाचस्पतिः। कश्मीरजम् इत्यादि / अङ्गणं प्राङ्गणम् अजिरम् इत्यादि। शुल्कम् आरनालं तुषोदकमित्यादि / शुभं श्वःश्रेयसं कल्याणमित्यादि। शम्भावपि निःश्रेयसशब्दो बाहुलकानपुंसकः। अम्बुरुहम् अब्जम् कुशेशयमित्यादि। अम्बुरुहवाचिनां नलिनाम्बुजपद्मकमलनालीकानां पुनपुंसकत्वम् / अघं पापम् / थम् अशुचिः / जलं सलिलं कीलालं क्षीरम् / दधिसारबाणयोस्तु पुनपुंसकत्वम्। गौडस्तु घनरसस्यापि / वरुणस्य तद्वाचिनो बाहुलकात् पुंस्त्वम् / अंशुकं वस्त्रम् / दारु काष्ठम् / काष्ठान्तत्वात् पूतिकाष्ठमपि। सरलो देवदारुश्च द्रुमौ / एधस्तु घनन्तत्वेन पुंसि / समिधस्तु युक्तत्वात् स्त्रीत्वम् / मनो मानसमित्यादि / बिलं रन्ध्रमित्यादि / पिच्छं पतत्रं पत्रम् / तनूरुहगरुदर्हास्तु पुनपुंसकाः / धनुः

Page #1040
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1027 कार्मुकम् / पिनाककोदण्डगाण्डीवगाण्डिवानां पुनपुंसकत्वम् / दलं किसलयम् / तालु काकुदम् / हृत् हृदयम् / वक्षः पुनपुंसकम् // 2 // हळदुःखसुखागुरुहिङ्गुरुचखचभेषजतुत्थकुसुम्भदृशाम् / मरिचास्थिशिलाभवमुक्कयकृन्नलदान्तिकवल्कलसिध्मयुधाम् // 3 // ( अव० ) हलं लाङ्गलम् / दुःखं कष्टम् / सुखं शर्म। सुखादीनां गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता। सुखः सुखा / अगुरु लोहम् / हिगु सहस्रवेधि / रुचं होवेरम् / त्वचं गन्धद्रव्यविशेषः / भेषजं शमनम्। औषधस्तु पुनपुंसकः / तुत्थं चक्षुष्यो द्रव्य विशेषः। कुसुम्भं वह्निशिखम् महारजतम् / कुसुंभस्तु पुनपुंसकः। अक्षि ईक्षणम् / दृग् दृष्टिः स्त्रीलिङ्गे / मरिचं वेल्हजम् / अस्थि कीकसम्। शिलाभवं शिलायाः सारः निष्यन्दः शैलेयसंज्ञम् / सृक्क ओष्ठपर्यन्तः। यकृत् दक्षिणपार्श्वे कृष्णमांसांशः। नलदं तृणविशेषः। अन्तिकं समीपम् अभ्यर्णम् अभ्याशम् / दन्त्योपान्त्ये तु बाहुलकात् पुंस्त्वम् / सिध्म किलासम् / युत् युद्धम् / युधस्तु स्त्रीत्वम् / संयतो नपुंसकत्वम् // 3 // सौवीरस्थानकद्वारक्लोमधौतेयकासृजाम् // लवणव्यञ्जनफलप्रसूनद्रवतां सभित् // 4 // ( अव० ) सौवीरादीनां लवणादीनां तु सभेदमपि क्लीबम् / वाच्यस्य समेदत्वान्नामापि सभेदम् / सौवीरं सौवीराञ्जनम् / स्थानकं योधानामालीढादिसंस्थानविशेषः / द्वारमुपायेऽपि बाहुलकात् क्लीबम् / क्लोममुदो जलाधारो हृदयस्य दक्षिणे यकृत् क्लोमं च वामे प्लीहा पुष्पसाश्चेति वैद्याः। धौतेयकं ग्रन्थिपर्णम्। तद्वाची जीवदस्तु बाहुलकात् पुंसि। असृग् रुधिरम् / लवणं तद्भेदाः-अक्षीवमाणिवन्धविडादयः। व्यञ्जनमेदाः दधिदुग्धाज्यतकादयः / गोरसस्य सान्तत्वात् पुंस्त्वम् / फलभेदा नालिकेरादयः / प्रसूनभेदाश्चम्पकादयः / अग्निसंपर्के ये द्रवन्ति विलीयन्ते ते द्रवन्तस्तेषां भेदा लोहादयः / स्वर्णवाचिनस्तु चाम्पेयस्य आरकूटवाचिनो मदनस्य तु बाहुलकात् पुंस्त्वम् / इह पृथग्रहणात् जलसंपर्काचे द्रवन्ति न तेषां परिग्रहः / तेन न मृदोऽपि परिग्रहः // 4 // पुरं सद्माङ्गयोइछत्रशीर्षयोः पुण्डरीकके // मधु द्रवे ध्रुवं शश्वतर्कयोःखपुरं घटे // 6 // __(अव०) सद्मनि अङ्गे च पुरं क्लीबम् / नगरे तु त्रिलिङ्गः। पुण्डरीकं कं च क्रमेण छत्रे शीर्षे च / द्रवति वस्तुनि मधु क्लीबम् / मधु मकरन्दः / शश्वन्नित्ये तर्क ऊहे च ध्रुवम् / अन्यत्र तु यथाप्राप्तम् / खपुरं घटे वाच्ये क्लीबम् // 5 // अयूपे दैवेऽकार्यादौ युगं दिष्टं तथा कटु // असं द्वन्द्वं स्थले धन्वारिष्टमद्रुमपक्षिणोः // 6 //

Page #1041
1028 हैमपञ्चपाठी. [ हैम(अव०) अयूपादिष्वर्थेषु यथासंख्यं युगदिष्टकटुशब्दाः क्लीवाः / युगं युग्मं कृतादि / यूपे तु पुनपुंसकम् / गोगोयुगं इत्यादौ तु गोयुगप्रत्ययान्तादेव सिद्धम् / दिष्टं दैवम् / काले तु पुंसि / कटु अकार्यम् दूषणं च / समासादन्यत्र द्वन्द्वं क्लीबम् / द्वन्द्वं युग्मम् / अर्थप्राधान्याद् इन्द्वमपि / धन्वनशब्दः स्थले क्लीबः। मरौ तु पुनपुंसकः। द्रुमं च पक्षिणं च वर्जयित्वाऽरिष्टं क्लीबम् / अरिष्टं सूतिकागृहम् मरणं अशुभम् // 6 // धर्म दानादिके तुल्यभागेऽर्ध ब्राह्मणं श्रुतौ // न्याय्ये सारं पद्ममिभबिन्दौ काममनुमतौ // 7 // ( अव० ) दानादिके पुण्यस्योपाये धर्मः क्लीबः / तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् / पुण्ये तु मान्तत्वात् पुंस्त्वम् / स्वभावे तु पुनपुंसकः। समेंऽशे वाच्येऽर्धशब्दः। अर्ध पिप्पल्याः अर्धपिप्पली। अतुल्ये भागे तु पुंस्त्वम् / केचिदाश्रयलिङ्गतामाहुः / श्रुतौ वेदविषये ब्राह्मणं नपुंसकम् / न्यायादनपेतं न्याय्यम् , तस्मिन् वाच्ये सारशब्दः / बलादौ तु पुंस्त्वम् / इभबिन्दौ वाच्ये पद्मं नपुंसकम् / अन्यत्र तु यथाप्राप्तम् / अनुशायां कामं क्लीबम् / अयमव्ययमप्यस्ति // 7 // खलं भुवि तथा लक्ष वेध्येऽहः सुदिनैकतः॥ भूमोऽसंख्यात एकार्थे पथः संख्याव्ययोत्तरः // 8 // ( अव० ) भुवि वाच्यायां क्लीबं खलम् / पिण्याके दुर्जने च पुनपुंसकः / स्थाने तु त्रिलिङ्गः / वेध्ये वाच्ये लक्षम् / व्याजे तु पुनपुंसकः / संख्यायां तु पुंस्त्रा। शोभनवाचिसुदिनशब्दादेकशब्दाच्च परो अह इति कृतसमासान्तोऽहन्शब्दः क्लीबः / भूम इति कृतसमासान्तो भूमिशब्दः संख्याया अन्येभ्यः परः एकार्थे कर्मधारये वर्तमानः क्लीबः / पाण्डुर्भूमिः पाण्डुभूमम् / एवमुदग्भूमम् / कृष्णभूमम् / असंख्यात इति किम् / द्वयोर्भूम्योः समाहारो विभूमम् / 'अन्यस्तु सर्वो नपुंसकः' इति नपुंसकत्वम् / ननु चेत्संख्यापूर्वस्यापि क्लीबत्वं तर्हि निषेधोऽनर्थकः / नैवम् / द्वयोर्भूम्योः क्रीत इति कृतसमासान्तादिकणि तस्य लुपि क्लीबत्वम् आश्रयलिङ्गता चेष्यते। एतच्च विशिष्टं व्यावृत्तेः फलम्। संख्यावाचिनोऽव्ययाञ्च परः कृतसमासान्तोऽयं पथिन्शब्दः पथशब्दो वा क्लीबे। द्वयोः पन्थाः द्विपथम् / यवयवो वाऽयम् // 8 // द्वन्द्वैकलाव्ययीभावौ क्रियाव्ययविशेषणे // कृत्याः क्तानाः खल बिन् भावे आ खात् खादिः समूहजः // 9 // (अव०) द्वन्द्वैकत्वं सुखदुःखम् / अव्ययीभावः दण्डादण्डि / तूष्णींगङ्गं देशः / पञ्चनदम् / पारेगङ्गमित्यादि। क्रियाया अव्ययस्य च यद्विशेषणं समानाधिकरणं तबाचि नपुंसकम् / साधु पचति / प्राग्रमणीयम् दिग् देशः कालो वा। एवमुदग् प्रत्यगित्यादि। भावे ये विहिताः कृत्याः क्तानाः खल् जिन् तदन्तं

Page #1042
लिङ्गानुशासनम् हैमपञ्चपाठी. 1029 नाम क्लीबम् / चैत्रेण कार्य पाक्यं कर्तव्यं करणीयं देयं ब्रह्मभूयं ब्रह्मत्वमित्यादि। ताना इति प्रश्लेषात् आनानानटो गृह्यन्ते / क्ते चैत्रैण कृतम् / आनेति कानानशोर्ग्रहणम् / पेचानं पच्यमानं चैत्रेण / अनट् निर्वाणम् / अन-ईषत्स्थानं मैत्रेण / खल्-दुराढयंभवं मैत्रेण / निन्-समन्ताद् रावः सांराविणम् / 'भावे त्वतल्' इति त्वप्रत्ययादारभ्य ब्रह्मणस्त्वमिति त्वमभिव्याप्य ये प्रत्यया त्व-य-एयण- अञ्--अण्--अकञ्--ईय- त्वरूपास्तदन्तं नाम क्लीबम् / त्व-तदात्वम् तत्कालः / यः-सख्यं मैत्री / वणिज्यं तु स्त्री क्लीबम् / एयण-कापेयम् कपेः क्रीडादिकम् / अञ्-द्वैपम्-द्वीपिनो जातिः कर्म च / अण्-चापलम् / अकञ्आचार्यकम् , आचार्यता / ईय-होत्रीयम् / त्व-ब्रह्मत्वम् / समूहे जाता ये प्रत्यया अण्--अकञ्--ण्य--इकण्-य-ईय--ड्वण्-अञ्-एयपास्तदन्तं नाम कीबम् / अण्-भैक्षम् / अकञ्-औपगवकम् / ण्य-कदार्यम् / इकण्-कावचिकम् / य-ब्राह्मण्यम् / ईय-अश्वीयम् / ड्वण-पार्श्वम् / अञ्-शौवम् / एयञ्पौरुषेयम् / इत्यादि // 9 // गायत्र्याधण स्वार्थेऽव्यक्तमथानकर्मधारयः // तत्पुरुषो बहूनां चेच्छाया शालां विना सभा // 10 // ( अव० ) गायत्र्यादीनि छन्दोनामानि स्वार्थे योऽण् तदन्तानि क्लोवानि / गायत्र्येव गायत्रम् / एवमानुष्टुभादीन्यपि। अव्यक्तम् अव्यक्तलिङ्गवाचि क्लीबम् / किं तस्या गर्भ जातम् / यत्तत्रोत्पद्यते तदानय / इदं च शिष्टप्रयुक्तेष्वेव द्रष्टव्यम् / अधिकारोऽयं गृहतः स्थूणा इति यावत् / यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्र नञ्समासं कर्मधारयं च वर्जयित्वा योऽन्यस्तत्पुरुषः स नपुंसकं भवति इति अधिकृतं वेदितव्यम् / छायान्तस्तत्पुरुषः क्लीबः / सा यदि येषां बहूनां समुदितानां संभवति / शलभानां छाया शलभच्छायम् / शरच्छायम् / बहूनामिति किम् / कुड्यस्य छाया कुड्यच्छाया / सेनाशालेत्यादिना विकल्पे प्राप्ते वचनं नित्यार्थम् / शालां मुक्त्वाऽन्यत्राथै यः सभाशब्दस्तदन्तः तत्पुरुषः क्लीबः / स्त्रोसभं दासीसभं मनुष्यसभं तत्समूह इत्यर्थः / अनकर्मधारय इत्येव / असभा / परमसभाया उत्तरपदत्वविज्ञानादिह न स्यात् / स्त्रीणां परमसभा स्त्रीपरमसभा / एवमुत्तरत्रापि // 10 // राजवर्जितराजार्थराक्षसादेः पराऽपि च // आदावुपक्रमोपज्ञे कन्थोशीरनामनि // 11 // ( अव० ) रामार्था ईश्वरादयस्तेभ्यो राजवर्जितेभ्यो राक्षसादयः पिशाचा. दयश्च प्राणिनोऽमनुष्यास्तेभ्यः परा या सभा तदन्तस्तत्पुरुषः क्लोबः / शालार्थ आरंभः / इनसभम् ईश्वरसभं नृपसभम् / पिशाचप्लभम् / रक्षःसभम् / तद्वन्दं तत्संघो वेत्यर्थः / नृपतिसभामगमदिति बाहुलकात् / राजवर्जितेति किम् / राजसभा। समूहार्थस्य भवत्येव पूर्वेण राजलभम् / राजार्थराक्षसादेरिति किम् /

Page #1043
हैमपञ्चपाठी. [ हैमनरसभा। आदौ उपक्रमस्योपज्ञानस्य च प्राथम्ये विवक्षिते उपक्रमोपज्ञेत्येतदन्तस्तत्पुरुषः क्लीबः। श्रेयांसोपक्रमः श्रेयांसोपक्रमं दानम् / श्रेयांसेन श्रेयसे प्रथम प्रवर्तितमित्यर्थः / आदिदेवस्योपशा आदिदेवोपझं धर्मव्यवस्था / आदिदेवेन प्रथमं ज्ञात्वा प्रवर्तितेत्यर्थः / उपक्रम्यते इत्युपक्रमः / उपज्ञायते इत्युपक्षा / कर्मणि घनङावित्यनुयोगेन सामानाधिकरण्यम्। उशीनरा नाम देशस्तत्र चेत्कस्यचित्संज्ञायां वर्तमानः कन्थान्तस्तत्पुरुषः क्लीबः / सौशमीनां कंथा सौशमिकन्थम् / आह्वरकन्थं नाम उशीनरेषु ग्रामः / उशीनरेति किम् / दक्षिणकन्था नाम ग्रामसंज्ञा किन्तु उशीनरेषु न // 11 // सेनाशालासुराच्छायानिशा वोर्णा शशात्परा // भाद्गणो गृहतः स्थूणा संख्यादन्ता शतादिका // 12 // (अव० ) सेनाद्यन्तस्तत्पुरुषो वा क्लीबः। कपिसेनम् / कपिसेना / हस्तिशालम् / हस्तिशाला / यवसुरम् / यवसुरा / छत्रच्छायम् / छत्रच्छाया / चौ. रनिशम्। चौरनिशा / अनकर्मधारय इति किम् / असेना। परमसेना / शशात्परो य ऊर्णाशब्दस्तदन्तस्तत्पुरुषः क्लोबः / शशोर्णम् / अन्यत्र तु न / छागोर्णा / भात्परो यो गणस्तदन्तस्तत्पुरुषः क्लीबः / भगणम् / अन्यत्र न / गोगणः। गृहात्परा या स्थूणा तदन्तस्तत्पुरुषः क्लीबः। गृहस्थूणं गृहधारणम् / अन्यत्र त न। शालास्थूणा / अकारान्ताः शतप्रभृतिसंख्याः क्रोबाः / अब्जं खर्व निखर्व महासरोजमित्यादि / शतसहस्रायुतप्रयुतानां पुंनपुंसकत्वम् / लक्षस्य तु पुंस्त्रीत्वम् // 12 // मौक्तिकं माक्षिकं सौप्तिकं क्लीतकं नाणक नाटकं खेटकं तोटकम् // आहिकं रूपकं जापकं जालकं वेणुकं गैरकं कारकं वास्तुकम् // 13 // (अव० ) अथ कान्ताः। मौक्तिकं मुक्ता / माक्षिकं यस्मात्ताम्रादि भवति स धातुविशेषः / सौप्तिकं रात्रिधाटी / क्लीतकं मधुकम् / नाणकं रूपकादि / नाटकं दशरूपकभेदः। खेटकं फलकम्। तोटकं दशरूपकभेदः वृत्तं च / आह्निक नित्यक्रिया भोजनं च / रूपकं काव्यालंकारविशेषः / उपलक्षणत्वाद्यमकं दीपकं च / जापकं दर्वी सुगन्धिद्रव्यविशेषश्च / अर्थप्राधान्यात् कालापकमपि / दा च पंलिङ्गोऽप्ययमित्येके / जालकं कुड्मलम् / वेणुकं गजयोत्रम् / गैरिकं धातुविशेषः / कारकं कादि / गुणवृत्तिस्त्वाश्रयलिङ्गः / वास्तुकं शाकविशेषः॥१३॥ रुचकं धान्याकनि शलाकालीकालिकशल्कोपमूर्यकाल्कम् // कवककिबुकतोकतिन्तिडीकैडू छत्राकत्रिकोल्मुकानि // 14 // (अव०) रुचकं चन्दनपेषणी शिला। धान्याकं अल्लुका / अर्थप्राधान्यात् धानेयकम् धान्यकं धानीयकमपि। निःशलाकं रहः / अर्थप्राधान्याजनान्तिकमपि / अलीकं ललाटम् अलिकं च / शल्कं खण्डम् / उपसूर्यकं परिवेषः / अल्कश्च

Page #1044
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपश्चपाठी. रोगः / कवकं भूकन्दविशेषः / किषुकं जलोत्पन्नद्रव्यविशेषः / तोकमपत्यम् / तिन्तिडीकं चक्रम् / एडूकं अन्तय॑स्तास्थि कुडयम् / छत्राकं भूकन्दविशेषः / त्रिकं पृष्ठाधोभागः / उल्मुकं अलातम् // 14 // मार्तीककदम्बके बुकं चिबुकं कुतुकमनूकचित्रके // कुहुकं मधुपर्कशीर्षके शालूकं कुलकं प्रकीर्णकम् // 15 // ( अव० ) मार्तीकं मृद्वीकासवः। अर्थप्राधान्यात् माध्वीकमपि हारहूरं च / मुरानामत्वेन स्त्रीत्वे प्राप्ते वचनम् / कदम्बकं समूहः / काभावे कदम्बम् / बुकं तृणविशेषः / चिबुकमधरस्याधः / कुतुकं कुतूहलम् / अनूकमन्वयः / चित्रकं पुण्द्रम् / कुहुकमाश्चर्यम् / मधुपर्क दधिमध्वादिः देवादीनामर्घः / शीर्षकं शिरस्त्राणम् / शालूकमुत्पलादिकन्दः / कुलकं वृत्तसमूहः। प्रकीर्णकं चामरम् // 15 // हल्लीसकपुष्के खलिङ्ग स्फिगमङ्गं प्रगचोचवीजपिञ्जम् // रिष्टं फाण्टं ललाटमिष्टव्युष्टं करोटकृपीटचीनपिष्टम् / / 16 // ( अव० ) हल्लीसकं स्त्रीणां नृत्तभेदः / पुष्पकं नेत्ररोगः। खं संवेदनम् / लिङ्गं हेतुश्चिद्रं च / अर्थप्राधान्याचिह्नमपि / स्फिगं स्फिग् / अङ्गं प्रतीकः समीपं च / अङ्गान्तत्वाद्वराङ्गं चक्राङ्गं च / प्रगं प्रभातम् / चोचमुपभुक्तफलावशेषश्छल्ल्यादि / बीजं हेतुः आधानं च / पिजं बलम् / रिष्टं क्षेमम् / फाण्टमनायासम् / ललाटं भालम् / इष्टं क्रतुकर्म / व्युष्टं प्रभातम् / करोटं मस्तकम् कांस्यभाजनं च / कृपीटमुदरम् / चीनपृष्टम् सिन्दूरम् // 16 // शृङ्गाटमोरटपिटान्यथ पृष्ठगोष्ठभाण्डाण्डतुण्डशरणग्रहणेरणानि // पिङ्गाणतीक्ष्णलवणद्रविणं पुराणं त्राणं शणं हिरणकारणकार्मणानि // 17 // ( अव०) शृङ्गाट जलोद्भवकन्दः चतुष्पथं च / मोरटमिक्षुमूलम् / पिट छर्दिः / टान्तानां तु पुंस्त्वे प्राप्तेऽस्य पाठः। अथ ठान्तौ / पृष्ठं प्राण्यङ्गम् / गोष्ठं गोकुलम् / गोष्ठप्रत्ययान्तमपि / गोगोष्ठम् / अश्वगोष्ठम् / 'पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः' इति गोष्ठः / माण्डं भाजनं गेहं च / अण्डं वृषणः / तुण्डं मुण्डम् / अर्थप्राधान्यात् द्विजालयमपि / शरणं गृहं त्राणं च / ग्रहणमादरः / इरणभूषरम् / अर्थप्राधान्यादूरमपि / पिङ्गाणं काचभाजनं गेहं च / तीक्ष्णं विषादिः / लवणं लावण्यम् / द्रविणं पराक्रमः / अर्थप्राधान्यात् द्युम्नमपि / पुराणं पञ्चलक्षणम् / त्राणं त्रायमानाख्यो विधिविशेषः। शणं धान्यविशेषः / हिरणम् 'विराटहेमरेतःसु हिरणं स्याद्धिरण्यवत्' / कारणं हेतुः / कार्मणं संवननमपि // 17 // पर्याणणघ्राणपारायणानि श्रीपर्णोष्णे धोरणषणभूतम् // प्रादेशान्ताश्मन्तशीतं निशान्तं वृन्तं तूस्तं वार्त्तवाहित्थमुक्थम् // 18 // ( अव० ) पर्याणं पल्ययनम् ! ऋणमुत्तमर्णदेयम् / घ्राणं घ्राणा / पारायणं

Page #1045
1032 हैमपञ्चपाठी. शास्त्रविशेषः / श्रीपर्णमग्निमन्थः / उष्णं शीतविरोधः / धोरणं वाहनम् / शूणं विकलता / भूतं प्राणी / प्रादेशान्तं प्रमाणविशेषावस्थानम् / अश्मन्तं चुल्लिः / शीतम् ऋतुविशेषः उष्णविरोधश्च / निशान्तं गृहम् अवरोधश्च / अन्तान्तत्वात् पुंस्त्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / वृन्तं प्रसवबन्धनम् / वृन्तान्तत्वात् तालवृन्तमपि / तूस्तं केशजटा, जरद्वस्त्रम् / खण्डे तु सिद्धमेव / वार्तमारोग्यं निःसारं च / अथ थान्तौ / वाहित्थं गजकुम्भयोरधः / उक्थं साम // 18 // अच्छोदगोदकुसिदानि कुसीदतुन्दवृन्दास्पन्दं दपदनिम्नसशिल्पतल्पम् / / कूर्पत्रिविष्टपपरीपवदन्तरीपरूपं च पुष्पनिकुरम्बकुटुम्बशुल्बम् // 19 // ( अव० ) अथ दान्ताः। अच्छोदं देवसरः। उपलक्षणत्वान्मानसमपि / गोदं मस्तकस्नेहः / कुसिदम् ऋणम् / कुसीदं विज्ञानम् / तुन्दमुदरम् / वृन्द समूहः। आस्पदं प्रतिष्ठा कृत्यं च / दं कलत्रं त्राणं च / पदं त्राणं स्थानम् / पादे पुंस्यपि पदान्तत्वात् गोष्पदप्रपदादयोऽपि / निम्नं गम्भीरम् / शिल्पं विज्ञानम् / तल्पं रणमण्डपः अट्टः दाराश्च / शयनीये तु पुंक्लीबः। कूर्प ध्रुवोर्मध्यरोम / कूपमिति भार्गविः। त्रिविष्टपं स्वर्गः। त्रिविष्टपमपि। परीपं परिगता आपो यत्र / अन्तरीपं मध्येजलप्रदेशः / रूपं चक्षुर्विषयः सौन्दर्य च / पुष्पं स्त्रीरजोनेत्ररोगश्रीदविमानप्रसूनेषु / निकुरम्बं समूहः / कुटुम्बं पुत्रदारादि / शुल्वं रज्जुः // 19 // प्रसभतलभशुष्माध्यात्मधामेर्मसूक्ष्म किलिमतलिमतोक्मं युग्मतिग्मं त्रिसन्ध्यम् // किसलयशयनीये सायखेयेन्द्रियाणि द्रुवयभयकलत्रद्वापरक्षेत्रसत्रम् // 20 // (अव० ) अथ भान्तौ / प्रसभं बलात्कारः। तलभं करिकराघातः / भान्तत्वेन पुंस्त्वे प्राप्तेऽस्य वचनम् / अथ मान्ता दश / शुष्ममोजः / आत्मानमधिष्ठितमध्यात्मं योगशास्त्रम् / बाहुलकात् तत्पुरुषादपि समासान्तः। अव्ययी. भावस्य तु 'द्वन्द्वैकत्व' इति नपुंसकत्वम् / धामं गेहं तेजश्च / नन्तस्य तु मन्नन्तत्वादेव सिद्धम् / ईम व्रणम् / सूक्ष्ममणौ। किलिमं देवदारुः। तलिमं कुट्टिमं तल्पं चन्द्रहासः वितानं च। तोक्मं कर्णमलः / युग्मं युगम् / तिग्मं तीक्ष्णम् / अर्थप्राधान्यात् तीक्ष्णं खरं तीव्रमपि / अथ यान्ताः / त्रिसन्ध्यमुपवैणवं सन्ध्यात्रयसमाहारः / 'अन्नाबन्तान्तो वा' इति पक्षे स्त्रीत्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / किसलयं पल्लवः / शयनीयं शय्या / सायं दिनावसानम् / खेयं परिखा / इन्द्रियं रेतः / द्रुवयं मानम् / पाय्यमपि / भयं प्रतिभयं कुब्जकप्रसूनेऽपि। शुष्मादीनां मान्तत्वात् किसलयादीनां यान्तत्वात् पुंस्त्वे प्राप्ते पाठः / अथ रान्ताः / कलत्रं भार्या / द्वापर युगविशेषः / क्षेत्र केदारः / क्षेत्रकलत्रयोोनिमन्नामत्वेन स्त्रीत्वप्राप्तौ वचनम् / सत्रं गृहम् आच्छादनं सदादानं वनं दम्भः साधनं यशश्च // 20 // शृङ्गवेरमजिराभ्रपुष्करं तीरमुत्तरमगारनागरे / स्फारमक्षरकुकुन्दरोदरपान्तराणि शिबिरं कलेवरम् // 21 //

Page #1046
लिङ्गानुशासनम्] हैमपञ्चपाठी. 1033 ( अव०) शङ्गवेरमाकम् / अजिरं प्राङ्गणे वाते विषये दर्दुरे तनौ / अभ्रं मेघः नाकश्च / स्वार्थिके के अभ्रकं गिरिजामलम् / अर्थप्राधान्यात् शैलाभ्रादयोऽपि / पुष्करं पङ्कजव्योमपयःकरिकराग्रेषु। तीरं तटम् / अपुवाची तु तीरो बाहुलकात् पुंसि / उत्तरं प्रतिवचनम् / अगारं गृहम् / नागरं मुस्तकः शुण्ठी च / स्फारं विपुलम् / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता। अक्षरं वर्णः मोक्षः परब्रह्म च / कुकुन्दरं जघनकृपः / अर्थप्राधान्यान् ककुन्दरतावुके अपि / उदरं जठरव्याधियुद्धानि / जठरे त्रिलिङ्गोऽयमिति बुद्धिसागरः। प्रान्तरं विपिने दरशून्यवर्त्मनि कोटरे च / शिबिरं सैन्यम् तन्निवेशश्च / कलेवरं शरीरम् // 21 // सिन्दूरमण्डूरकटीरचामरक्रूराणि दूराररवैरचवरम् // औशीरपातालमुलूखलातवे सत्वं च सान्त्वं दिवकिण्वयौतवम् // 22 // (अव० ) सिंदूरं धातुविशेषः / अर्थप्राधान्यात् मसिवर्द्धनम् गन्धोरम् नागसंभवमित्यपि / मण्डूरं लोहमलम् / कटीरं कटी / चामरं प्रकीर्णकम् / पुंस्यपीति कश्चित् / क्रूरं क्रौर्यम् / दूरं विप्रकृष्टम्। अनयोर्गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गतैव / अररं कपाटं रणं च / वैरं विरोधः। चत्वरं चतुष्पथम् / औशीरं शयनासने चामरं यष्टिश्च / अथ लान्तौ / पातालं वडवानलः / उलूखलं गुग्गुलः / निर्यासनामत्वात् पुंस्त्वे प्राप्तेऽस्य पाठः / आर्तवं पुष्पं स्त्रीरजश्च / सत्वं व्यवसाये स्वभावे विलम्बिते चित्ते गुणे द्रव्यात्मभावयोः / चस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् तत्त्वं स्वरूपे वाद्यभेदे परमात्मनि च / प्लवं मुस्तः गन्धतृणं च / सान्त्वं साम दाक्षिण्यं च। दिवं दिवसः स्वर्गश्च / किण्वं सुराबीजम् / यौतवं मानविशेषः // 22 // विश्वं वृशपलिशमर्पिशकिल्बिषानुतर्षाषिषं मिषमृचीषमजीपशीर्षे // पीयूषसाध्वसमहानससाहसानि कासीसमत्सतरसं यवसं बिसं च // 23 // ( अव०) विश्वं जगत् / वृशं शृङ्गवेरं लशुनं मूलकं च / पलिशं यत्र स्थित्वा मृगादि व्यापाद्यते / अर्पिशम् आर्द्रमांसम् बालवत्साया दुग्धं च / अथ षान्ताः। किल्बिषं रोगः अपराधः विषं च / अनुतर्ष मद्यम् / अषिषम् शीर्षान्तत्वात् कपिशीर्षमपि / पीयूषममृतं प्रत्यग्रप्रसवगव्यादिक्षीरविकारश्च / अथ सान्ताः। साध्वसं भयम्। महानसं पाकस्थानम्। साहसं दुष्करकर्म वैयात्यमविमृश्यकारिता दमश्च / कासीसं धातुविशेषः / अर्थप्राधान्यात् धातुकासीसं धातुशेखरमपि / मत्सं संधिस्थानम् / तरसं मांसम् / अर्थप्राधान्यात् उत्सप्तं शुष्कमांसम् / यवसमश्वादिघासः। विसं पद्मकन्दः // 23 // मन्दाक्षवीक्षमथ सक्थि शयातु यातु स्वाद्वाशु तुम्बरु कशेरु शलालु चाल // संयत्ककुन्महदहानि पृषत्पुरीतत्पर्वाणि रोम च भसच्च जगल्ललाम // 24 // (अव०) मन्दाक्षं लज्जा शूका च / वीक्षं विस्मयः दृश्यं च / सक्थि ऊरुः। 130

Page #1047
हैमपञ्चपाठी. इत् प्राण्यङ्ग'-इति स्त्रीत्वप्राप्तौ वचनम् / अथोदन्ताः / शयातु अजगरः / यातु राक्षसः / स्वादु पयः / आशु शीघ्रम् / तुम्बरु ओषधिविशेषः / उका. रान्तत्वात् पुंस्त्वे प्राप्ते वचनम् / कसेरु कन्दविशेषःपृष्ठास्थि च / अर्थप्राधाम्यात् गाङ्गेयमपि / शलालु गन्धद्रव्यम् / आलु कन्दविशेषः। अथ व्यञ्जनान्ताः। संयत् संग्रामः। ककुत् वृषस्कन्धः। महत् राज्यं बुद्धितत्वं च / अयं पुंस्यपि / महान् प्रकृतिः। अहर्दिनम् / पृषत् बिन्दुः। पुरीतत् अन्त्रम् / पर्व दर्शप्रतिपदोः संधिः / प्रन्थिप्रस्तावयोरपि / पर्व क्लीबमाहवे च विषुवत्प्रभृतिष्वपि। रोम तनूरहम् / रोमणी इति द्विवचनम् / मन्नन्तत्वेनैव सिद्ध कर्बर्थ वचनम् / पुंस्यपि कश्चित् / भसदास्यं जघनमाश्रयस्थानम् / दकारान्तोऽयम् / जगत् विश्वम् / ललाम ध्वजादौ रम्ये च / ललामस्य तु पुनपुंसकत्वम् // 24 // // इति नपुंसकलिङ्गं समाप्तम् // // अथ स्त्रीपुंसाधिकारः॥ पुंस्त्रीलिङ्गं चतुर्दशके शकुनिरये च दुर्गतिः॥ दोमले कक्ष आकरे गञ्जो भूरुहि बाणपिप्पलौ // 1 // ( अव०) चतुर्दशके स्थाने वर्तमानः शङ्कुशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः अयमियं या शकुः / 'एक दश शतं तस्मात् सहस्रमयुतं ततः परं लक्षम् / प्रयुतं कोटिमथार्बुदमब्जं खर्व निखर्व च // 1 // तस्मान्महासरोजं शकुंसरितां पतिं ततस्त्वनत्यम्। मध्यं परार्धमाहुर्यथोत्तरं दशगुणं तज्ज्ञाः // 2 // निरये वाच्ये दुर्गतिशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः। अयमियं वा दुर्गतिः। भुजमूलेऽभिधेये कक्षशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः। कसः कक्षा दोर्मूलम् / आकरे वाच्ये गञ्जः स्त्रीपुंसलिङ्गः। गञ्जः गञ्जा आकरः। भाण्डागारे तु पुनपुंसकत्वमसुरालये तु स्त्रीत्वं प्रतिपदपाठेनोक्तम् / भूरुहि वृक्षे वाच्ये बाणपिप्पलशब्दौ स्त्रीपुंसकौ / बाणः बाणा झिण्टी / पिप्पलः पिप्पली अश्वत्थः / वस्त्रच्छेदनोपकरणे प्रतिपदपाठात्पुनपुंसकत्वम् / जले तु तन्नामत्वानपुंसकत्वम् // 1 // नाभिः प्राण्यङ्गके प्रधिर्नमौ वचन बलिहे कुटः।। श्रोण्योषध्योः कटो भ्रमो मोहे पिण्डो वृन्दगोलयोः // 2 // (अव० ) प्राण्यङ्गे वाच्ये नाभिशब्दः श्रीपुंसलिङ्गः। अयं नाभिः इयं नाभिः .प्राण्यङ्गविशेषः / नेमौ चक्रधारायां वाच्यायां प्रधिः। अयमियं वा प्रधिः। कचनार्थविशेषे बलिशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः। बवयोरैक्येन निर्देशः। अयमियं वा बलिः उपहारः त्वम् मांससंकोचश्व जठरावयवश्च / गृहे वाच्ये कुटशब्दः। कुटः कुटी। घटे हलाङ्गे च पुंक्लीबः। श्रोणावौषधिविशेषे च कटः पुंस्त्रीलिङ्गः। कटः कटी श्रोणिः, कटः कटा औषधिः / मोहे अज्ञानविशेषे च भ्रमः पुंस्त्री। भ्रमः भ्रमी अज्ञानविशेषे संदेहे भ्रमणे च / वृन्दे सक्त्वादीनां गोले च वाच्ये पिण्डः पुंस्त्री। पिण्डः पिण्डी वृन्दं गोलकश्च // 2 //

Page #1048
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. भकनीनिकयोस्तारो भेऽश्लेषहस्तश्रवणाः // कणः स्फुलिङ्गे लेशे च वराटो रज्जुशस्त्रयोः // 3 // ( अव०) भे नक्षत्रे कनीनिकायां तारकायां च तारशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः / तारस्तारा नक्षत्रं कनीनिका च / मे नक्षत्रविशेषे अश्लेषहस्तश्रवणाः श्रीपुंस: लिङ्गाः / अश्लेषः, अश्लेषा, हस्तो हस्ता, श्रवणः श्रवणा नक्षत्राणि / स्फुलिङ्गे लेशे च वाच्ये कणः स्त्रीपुंसलिङ्गः। कणः कणा स्फुलिङ्गो लेशश्च / वराटः वराटा रज्जुशस्त्रविशेषौ / अन्यत्र तु कपर्दे प्रवेतनामत्वात् पुंस्त्वमेव // 3 // कुंभः कलशे तरणिः समुद्रार्कीशुयष्टिषु / / भागधेयो राजदेये मेरुजम्ब्वां सुदर्शनः // 4 // (अव० ) कलशे वाच्ये कुम्भः पुंस्त्री / कुम्भः कुम्भी कलशः / अन्यत्र तु यथाप्राप्तम् / गुग्गुलौ बाहुलकानपुंसकत्वम् / अयमियं वा तरणिः समुद्रः अर्कः अंशुः पतितगोरूपोत्थापनी यष्टिश्च / अन्यत्र तु 'लिन्मिन्यनिण्यणिस्त्र युक्ताः' इति स्त्रीत्वमेव / भागधेयो भागधेयी राजदेयः करः / मेरुजम्ब्वां सुदर्शनशब्दः स्त्रीपुंसलिङ्गः / सुदर्शनः सुदर्शना मेरुनम्बूः। अन्यत्र तु विष्णुचक्रे शक्रपुरे च प्रतिपदपाठात्पुंस्त्वमेव // 4 // करेणुर्गजहस्तिन्योरल्पाख्यापत्यतद्धितः॥ लाजवस्त्रदशौ भूम्नीहाद्याः प्रत्ययभेदतः // 5 // ( अव० ) गजे हस्तिन्यां च वाच्ये करेणुः स्त्रीपुंसलिङ्गः। अयमियं वा करेणुः गजः हस्तिनी च / अलेभ्रमरस्याख्या पुंस्त्री। अयमलिः / इयमलिः। एवमली अलिनी, भृङ्गः भृङ्गी इत्यादि / देहिनामत्वात्पुंस्त्वे प्राप्ते योनिमन्नामत्वाभावाच स्त्री'सार्थ वचनम् / अपत्येऽर्थे जातस्तद्धितस्तदन्तं नाम पुंस्त्रीलिङ्गम् / अयमौ. पगवः / इयमौपगवी / एवं बैदः बैदी गायः गार्गी इत्याद्यपि / आश्रयलिङ्गत्वमपीति कश्चित् / औपगवः ना औपगवी स्त्री औपगवं कुलमित्यादि / लाजशब्दः वस्त्रसंबन्धी दशावाची च दशशब्दः स्त्रीपुंसौ तौ च बहुत्व एव प्रयोक्तन्यौ / अघञ्प्रत्ययभेदेनेहाद्याः शब्दाः श्रीपुंसलिङ्गाः। ईहः ईहा वाञ्छा उद्यमश्चेष्टा च / ऊहः ऊहा तर्कः / स्पर्धः स्पर्धा संघर्षः। इत्यादि // 5 // शुण्डिकचर्मप्रसेवको सल्लकमल्लकदृश्चिका अपि / शल्यकघुटिको पिपीलिक चुलुकहुडुक्कतुरुष्कतिन्दुकाः // 6 // ( अव० ) अथ कान्ताः / शुण्डिकः शुण्डिका सुरापणः / धर्मप्रसेवकः चर्मप्रसेवका दृतिः। सलकः सल्लको गजप्रियतरुः निर्यासविशेषश्चेत्यरुणः / मल्लकः मल्लिका दीपवाधारः / वृश्चिकः वृश्चिकी सविषः कीटः / शल्यकः शल्यको श्वावित् / घुटिकः धुटिका गुल्फः / अर्थप्राधान्यात् घुण्टिकः घुण्टिका,

Page #1049
1036 हैमपञ्चपाठी. घुटः घुटी, गुल्फः गुल्फा इत्यादि / पिपीलकः पिपीलिका बल्मीककृमिः / चुलुकः चुलुका आस्यपूरणं वारि / हुडुक्कः हुडुक्कातोद्यम् / तुरुष्कः तुरुष्का सिलकः। तिन्दुकः तिन्दुकी वृक्षविशेषः // 6 // शृङ्गोऽथ लश्चभुजशाटसटाः सूपारः कीटः किटस्फटघटा वरटः किलाटः // चोटश्चपेटफटशुण्डगुडाः सशाणाः स्युरिपर्णफलगर्तरथाजमोदाः // 7 // (अव०) शुङ्गः शुङ्गा कन्दलः / अथ चान्तः / लश्चः लञ्चा उपचारः / भुजः भुजा बाहुः / शाटः शाटी परिधानम् / सटः सटा सिंहस्कन्धकेशाः / सृपाटः सृपाटी परिमाणविशेषः। किटः किटी वंशादिपुत्तलिका / स्फटः स्फटा फणः / घटः घटी कलशः / वरटः वरटा क्षुद्रजन्तुविशेषः। किलाटः किलाटी क्षीरविकारः। किलाटिकेत्यमरटीका। चोट: चोटी शाटिका / चपेटः चपेटा विस्तृतागुलिपाणितलम् / फटः फटा फणः / शुण्डः शुण्डा सुरा / गुजः गुडा हस्तिसन्नाहः / शाणः शाणा निकषः / वारिपर्णः वारिपर्णी फङ्गानामशाकम् / फणः फणा फटा / गर्तः गर्ता श्वभ्रम् / रथः रथी स्यन्दनः / अज. मोदः अजमोदा ब्रह्मकुशा // 7 // विधकूपकलम्बजित्यवर्धाः सहचरमुद्गरनालिकेरहाराः // बहुकरकसरौ कुठारशारौ वल्लरशफरमसूरकीलरालाः // 8 // (अव०) विधः विधा प्रकारः / कूपः कूपी अन्धुः / कलम्बः कलम्बी शाकविशेषः / जित्यः जित्या हलिः / अथ रान्ताः / वर्धः बर्धी चर्मरज्जुः। सहचरः सहचरी लता समूहविशेषश्च / मुद्गरः मुद्गरी लोष्टादिभेदनोपकरणम् / नालिकेरः नालिकेरी तरुविशेषः / फले तु तन्नामत्वात् क्लीबत्वम् / हारः हारा मुक्तादाम / बहुकरः बहुकरी संमार्जनी। कृसरः कसरी तिलौदनः। कुठारः कुठारी पशुः। शारः शारी आयानयीनः वराटश्चेति हर्षः। वल्लरः वल्लरी मञ्जरी। अर्थप्राधान्यान्मअरः मञ्जरीत्यपि / शफरः शफरी मत्स्यविशेषः / मसूरः मसूरी माषविशेषः / अर्थप्राधान्यान्मसुरोपि / कोलः कीला कफण्यादि / रालः राला सर्जरसः // 8 // पटोलः कम्बलो भल्लो दंशो गण्डूषवेतसौ // लालसो रभसो वर्तिवितस्तितुटयखुटिः // 9 // ( अव० ) पटोलः पटोला ओषधिविशेषः। कम्बलः कम्बली ऊर्णावस्त्रं गोगलचर्म च। भल्लः भल्लो शस्त्रभेदः। अथ शान्तः। दंशः दंशी क्षुद्रजन्तुविशेषः। अथ षान्तः। गण्डूषः गण्डूषा करजलादिमुखपूरणम् / अथ सान्ताः / वेतसः वेतसी वानीरः। लालसः लालसा तृष्णातिरेकौत्सुक्ययाच्यासु // अन्यत्र तु आश्रयलिङ्गः। रभसः सभसा पौर्वापर्याविचारः। रभसो हर्षवेगयोः। माघे तु स्त्रियाम्। 'क्रमते नभो रभसयैव' / अथेदन्ताः / अयं वर्तिरियं वर्तिर्वस्त्रस्य दशा। अयं वितस्ति

Page #1050
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. रियं वितस्तिः वितताङ्गुष्ठकनिष्ठः करः। अयं कुटिरियं कुटिः स्वल्पवासः। अयं त्रुटिरियं त्रुटिः अवस्था क्षणद्वयं चेत्यरुणः // 9 // ऊर्मीशम्यौ रल्यरत्नी अवीचिलव्यण्याणिश्रेणयः श्रोण्यरण्यौ / पाणीशल्यौ शाल्मलियष्टिमुष्टी योनिमुन्यौ स्वातिगव्यूतिबस्त्यः // 10 // ( अव०) अयमूर्मिरियमूर्मिः वीच्यादि / अयमियं वा शमिस्तरुविशेषः / अयमियं वा रत्निः बद्धमुष्टिः करः / अयमियं वाऽरनिः सकनिष्ठः करः / अयमियं वाऽवीचिः नरकभेदः / अयमियं वा लवित्रम् / अयमियं वा अणिः अक्षाम्रकीलिका अधिः सीमा च / अयमियं वाणिः सैव / अयमियं वा श्रेणिः पङ्क्तिः / अयमियं वा श्रोणिः कटिः। अयमियमरणिः अग्निनिर्मन्थनकाष्ठम् / अयमियं वा पाणिः गुल्फयोरधः पादावयवः / सैन्यपृष्ठे तु बाहुलकात्पुंसि / अयमियं वा शलिः कौटिल्यम् / अयमियं वा शाल्मलिवृक्षविशेषः / एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् शल्मलिः / अयमियं वा यष्टिः आलम्बनदण्डः / अयमियं वा मुष्टिः संपीडिताङ्गुलिः करः / अयमियं वा योनिरुत्पत्तिस्थानं श्रोणिश्च / यद्गौडः 'द्वयोनिर्भगाकारे'। अयमियं वा मुनिस्तपस्वी / अयमियं वा स्वातिनक्षत्रम् / अयमियं वा गव्यूतिः क्रोशद्वयम् / अयमियं वा बस्तिमूत्राधारः // 10 // मेथिर्मेधिमशी मषीषुधी ऋष्टिः पाटलीजाटली अहिः // पश्निस्तिथ्यशनी मणिः सृणिमौलि; केलिहलीमरीचयः // 11 // ( अव०) अयमियं वा मेथिः पशुबन्धनार्थ खलमध्ये स्थूणा / अयमियं मेधिः सैव / अयमियं मसिः कजलम् / अयमियं मषिस्तदेव / अयमियमिषुधिस्तूणीरः / अयमियमृष्टिः खङ्गः। व्यञ्जनादिरपि / अयमियं पाटलिस्तरुविशेषः / अयमियं जाटलिः स एव / अयमियमहिः सर्पः। अयमियं प्रश्निः किरणः। अयमियं तिथिः प्रतिपदादिः। अयमियमशनिवज्रम् विद्युच्च / अयमियं मणिः रत्नादि / अयमियं सृणिरङ्कुशः। अयमियं मौलिः चूडा मुकुटः केशाश्च / अयमियं केलिः परिहासः। अयमियं हलिः महाहलम् / अयमियं मरीचिः करः // 11 // हन्वाखू कर्कन्धुः सिन्धुर्मृत्युमन्ववट्वेरुः // ऊरुः कन्दुः काकुः किष्कुर्बाहुर्गवेधू रा गौर्भाः॥१२॥ ( अव० ) अयमियं हनुः कपोलयोरधोवर्ती मुखावयवः / अयमियमाखुः मूषिकः / अयमियं कर्कन्धुः बदरी। अयमियं सिन्धु सरिदर्णवश्च / अयमियं मृत्युः प्राणवियोगः / अयमियं मनुः प्रजापतिः / अयमियमवटुः कृकाटिका / अयमियमेरुः चिर्भटः / उपलक्षणत्वादीर्वारुरपि। स्वार्थिके तु के प्रकृतिलिङ्गबाधया एर्वारुकमपि / अयमियमूरुः सक्थि / अयमियं कन्दुः स्वेदनिका / अय

Page #1051
1038 हैमपञ्चपाठी. [ हैममियं काकुः ध्वनेर्विकारः / अयमियं 'किष्कुः हस्ते वितस्तौ च प्रकोष्ठे वा नपुंसकम् / अयमियं बाहुः हस्तः / अयमियं गवेधुः तृणधान्यविशेषः / अयमियं रा द्रव्यम् / अयमियं गौः / अयमियं भाः कान्तिः प्रभावश्च / अन्यत्र प्रभायामपि भाः शब्दः सन्तः पुंलिङ्ग एव चेत्याह // 12 // // अथ पुनपुंसकाधिकारः॥ पुंनपुंसकलिङ्गोऽब्जः शंखे पद्मोऽन्जसंख्ययोः // कंसोऽपुंसि कुशो बहिर्वालो हीवेरकेशयोः // 1 // ( अव०) शंखे वाध्येऽब्जशब्दः पुनपुंसकलिङ्गः। अब्जः अब्जं शंखः। यदुक्तम् 'अब्जो धन्वतरौ चन्द्रे शंखे स्त्रीक्लीबमम्बुजे'। अब्जे संख्याविशेषे च पद्मः पुनपुंसकम् / पद्मः पद्ममब्जं संख्याविशेषश्च / पद्मकादावपीत्यन्ये / अपुंसि नरादन्यत्राथै कंसशब्दः पुंनपुंसकः। कंसः कंसं मानविशेषः पानपात्रं कांस्यं च / कुशशब्दः पुंनपुंसको बर्हिर्दर्भश्चेद्वाच्यः / कुशः कुशं दर्भः। रामसुते तु देहि.. मनामत्वाद् योक्त्रद्वीपान्तरयोस्तु प्रतिपदपाठात् पुंसि // 1 // द्वापरः संशये च्छेदे पिप्पलो विष्टरस्तरौ // अब्दो वर्षे दरखासे कुकूलस्तुषपावके // 2 // (अव०) संशये संदेहे वाच्ये द्वापरशब्दः पुनपुंसकः / द्वापरः द्वापरं संशयः। अन्यत्र तु यथाप्राप्तम् / द्वापर युगविशेषः प्रतिपदपाठात् नपुंसकः / छिद्यतेऽनेनेति च्छेदो वस्त्रोपकरणम् / तस्मिन् वाच्ये पिप्पलः पुनपुंसकः / पिप्पलः पिपप्लं वस्त्रच्छेदोपकरणम् / तरोरन्यत्रार्थे विष्टरः पुंनपुंसकः / विष्टरः विष्टरम् आसनं बर्हिमुष्टिश्च / अब्दः अब्दं वर्षम् / दरो दरं भयम् / कन्दरे तु त्रिलिङ्गः / ईषदर्थे त्वव्ययम् देश्यपदं वा / यथा 'दरदलितहरिद्रापिञ्जराण्यङ्गकानि'। तुषपावके तुषाग्नौ वाच्ये कुकूलः पुनपुंसकः। कुकूलः कुकूलं तुषपावकः। अन्यत्र तु लान्तत्वान्नपुंसकम् / कुकूलं शंकुमान् गर्तः // 2 // परीवादपर्ययोर्जन्यतल्पौ तपोधर्मवत्सानि माघोष्णहृत्सु // वटस्तुल्यतागोलभक्ष्येषु वर्णः सितादिवरायो रणे संपरायः // 3 // ( अव०) जन्यशब्दः परीवादे कौलीने वाच्ये तल्पश्च पल्यङ्गे पुनपुंसकः / जन्यः जन्यं परीवादः। 'जन्यः स्याजनवादेऽपि ' इत्यमरः। तल्पं तल्पः पर्यः। तपःशब्दो माघमासे धर्मशब्द उष्णे शीतविरोधिनि वत्सः हृदि नपुंसकः / अयं तपा इदं तपः माघः / धर्मः घर्ममुष्णः / वत्सः वत्सं हृत् / वटशब्दस्तु. ल्यतायां गोलके भक्ष्यविशेषे च वाच्ये पुनपुंसकः / वटः वटं तुल्यता गोलकः भक्ष्यविशेषः / न्यग्रोधे रजौ च त्रिलिङ्गः / भक्ष्ये स्वार्थिके केऽपि वटक:

Page #1052
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. घटकम् / न्यग्रोधफले फलनामत्वान्नपुंसकम् / वर्णशब्दः सितादौ स्वरादौ च वाच्ये पुनपुंसकः। वर्णः वर्ण सितकृष्णादि रूपं स्वराद्यक्षरं च। अन्यत्र तु णान्तत्वात्पुंस्येव / विलेपनेऽप्येके / रणे युद्धे वाच्ये संपरायः पुंनपुंसकः / संपरायः संयरायं रणम् // 3 // सैन्धवो लवणे भूतः प्रेते तमो विधुतुदे // स्वदायौ कस्वरे कृच्छं व्रते शुक्रोऽग्निमासयोः // 4 // लवणे वाच्ये सैन्धवः पुनपुंसकः / सैन्धवः सैन्धवं लवणम् / प्रेते वाच्ये भूतः पुनपुंसकः। भूतः भूतं प्रेतः। अन्यत्र तु पृथिव्यादौ प्राणिनिच क्लोबः बिधुतुदे राही वाच्ये तमः शब्दः पुनपुंसकलिङ्गः। अयं तमा इदं तमो राहुः / स्वदायशब्दौ कस्वरे धने वाच्ये पुनपुंसकौ / स्वः स्वं कस्वरम् / अन्यत्र स्वः आत्मा स्वभावो ज्ञातिश्च / प्रतिपदपाठात् पुंस्त्वमेव / दायः दायं धनम् / कृच्छ्रशब्दो व्रते वाच्ये पुनपुंसकः / कृच्छ्रः कृच्छ्रे सान्तपनादिवतम् / अग्नौ ज्येष्ठमासे च शुक्रः शब्दः पुनपुंसकः / शुक्रः शुक्रमग्निज्येष्ठमासश्च // 4 // कर्पूरस्वर्णयोश्चन्द्र उडादृशं छदे दलः // धर्मः खभावे रुचको भूषाभिन्मातुलिङ्गयोः // 5 // ( अव० ) कर्पूरे स्वर्णे च वाच्ये चन्द्रशब्दः पुनपुंसकः / चन्द्रः चन्द्र कर्पूरं स्वर्ण च / उडौ नक्षत्रे वाच्ये ऋक्षशब्दः पुनपुंसकः। ऋक्षः ऋक्षं भम्। छदे पणे वाच्ये दलशब्दः पुंनपुंसकः / दलः दलं छदः / स्वभावे स्वरूपे वाच्ये धर्मशब्दः पुनपुंसकः / धर्मः धर्म स्वभावः / अन्यत्र तु पुण्योपाये क्लीबत्वमुक्तम् / अन्यत्र तु पुंलिङ्ग एव। भूषाभिदि ग्रैवेयके मातुलिङ्गे च बीजपूरे वाच्ये रुचकः पुनपुंसकः / रचकः रुचकं त्रैवेयकं बीजपूरं च / सौवर्चले चन्दनपेषण्यां शिलायां च क्लीवः // 5 // पाताले वाडवो वधेः सीस आमलकः फले / / पिटजङ्गलसखानि पिटकामांसजन्तुषु // 6 / / ( अव० ) पाताले वाच्ये वाडवशब्दः पुनपुंसकः / वाडवः वाडवं पातालम् / वर्धः सीसे सीसके वाच्ये / फले वाच्ये आमलकः पुनपुंसकः। आमलकः आमलकं फलम् / पिटकाख्ये भाजनविशेषे मांसे जन्तौ च यथासंख्यं पिटजङ्गलसत्वाः पुनपुंसकाः / पिटः पिटम् पिटका / अन्यत्र छदौं आकर्षफले च प्रतिपदपाठान्नपुंसकत्वम् / जङ्गलः जङ्गलं मांसम् / जङ्गलो निर्जले देशे त्रिलिङ्गः पिशितेऽस्त्रियाम् / सत्वः सत्वं जन्तुः। जन्तुविशेषोऽपि जन्तुः। तेन पिशाचादावपि पुनपुंसकत्वम् / उपलक्षणत्वाद् गुणप्राणयोरपि / अन्यत्र तु क्लीबः // 6 // मधुपिडौ सुरातन्वोर्नाम शेवालमध्ययोः / / एकाद्रातः समाहारे तथा सूतककूलकौ // 7 //

Page #1053
1040 हैमपञ्चपाठी. [हैम(अव०) सुरायां मृबीकामद्ये तनौ च वाच्यायां मधुपिण्डशब्दौ पुनपुंसको। अयं मधुः इदं मधु सुरा। अयं पिण्डः इदं पिण्डं तनुः / शेवालमध्ययोनाम पुनपुंसकम् / शेवालः शेवालम् शेवलः शेवलमित्यादि / मध्यः मध्यं मध्यमः मध्यमम् अवलग्नः अवलग्नम् विलग्नः विलग्नमित्यादि / रात्र इति कृतसमासान्तो रात्रिशब्दो गृह्यते स एकशब्दात्परः पुंनपुंसकः। असमाहारार्थं वचनम् / एका चासौ रात्रिश्च एकरात्रः एकरात्रम् / समाहारे द्विगुसमाहारो द्वन्द्वसमाहारश्च गृह्यते तस्मिन् वर्तमानो यो रात्रशब्दः स पुनपुंसकः। द्वे रात्री समाहृते द्विरात्रः द्विरात्रम् / एवं त्रिरात्रः त्रिरात्रमित्यादि / द्वन्द्वसमाहारे अहश्च रात्रिश्च अहोरात्रम् / समाहार इति किम् / पूर्वो रात्रेरंशः पूर्वरात्रः / अथ कान्ताः // सूतकः सूतकं पारदः / कूलकः कूलकं स्तूपः // 7 // वैनीतकभ्रमरको मरकोवलीकवल्मीकवल्कपुलकाः फरकव्यलीकौ // किञ्जल्ककल्कमणिकस्तबका वितङ्कवर्चस्कचूचुकतडाकतटाकतङ्काः // 8 // (अव०) वैनीतकः वैनीतक परंपरावाद्यं याप्ययानादि / भ्रमरकः भ्रमरकं ललाटस्थोऽलकः। मरकः मरकं बहुप्राणिमरणम् / वलीकः वलीकं नीव्रम् / वल्मीकः वल्मीकं पिपीलिकादिकृतो मृत्संचयः / वल्कः वल्कं तरुत्वक् / पुलकः पुलकं रोमाञ्चः। फरकः फरक खेटकः। रलयोरैक्येन फलकमपि / व्यलीकः व्यलीकमप्रिय कार्य च / किञ्जल्कः किअल्कं केसरम् / कल्कः कल्कं कषायः तिलादेः खलश्च / मणिकः मणिकमलिञ्जरः। स्तबकः स्तबकं गुच्छः। वितङ्कः वितङ्कम् आरोग्यम् / वर्चस्कः वर्चस्कमवस्करः / चूचुकः चूचुकं कुचाग्रम् / तडाकः तडार्क सरः। तटाकः तटाकं तदेव / अर्थप्राधान्यात्तडागोऽपि / तङ्कः तङ्कम् आतङ्कः // 8 // बालकः फलकमालकालका मूलकस्तिलकपङ्कपातकाः // कोरकः करककन्दुकान्दुकानीकनिष्कचषका विशेषकः // 9 // ( अव०) बालकः परिहार्यमङ्गुलीयकं च / फलकः फलकं खेटकम् / तदन्तत्वात् शालिफलकोऽपि अष्टापदः / मालकः मालकं ग्रामान्तराटवी / अलकः अलकं चूर्णकुन्तलः / मूलकः मूलकं शाकविशेषः / तिलकः तिलकं पुण्ढः / पङ्कः पकं कर्दमः पापं च / पातकः पातकं पापम् / कोरकः कोरकं कुड्मलम् / अर्थप्राधान्यात् क्षारकोऽपि / करकः करकं कमण्डलुः करंकश्च / कन्दुकः कन्दुकं गिरिः / अन्दुकः अन्दुकं गजपादबन्धनम् / अनीकः अनीकं युद्धं सेना च / निष्कः निष्कं हेम्नः अष्टोत्तरं शतं पलं कर्षः हेम्नः उरोभूषणं दीनारश्च / चषकः चषकं मद्यपानभाजनम् / विशेषकः विशेषकं तिलकः // 9 // शाटककण्टकटङ्कविटङ्का मञ्चकमेचकनाकपिनाकाः // पुस्तकमस्तकमुस्तकशाका वर्णकमोदकमूषिकमुष्काः // 10 // ( अव० ) शाटकः शाटकं वस्त्र विशेषः। कण्टकः कण्टकं रोभाञ्चः वृक्षभेदी

Page #1054
1041 लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. च / टङ्कः पाषाणादिच्छेदोपकरणं गिरिशृङ्गं च / विटङ्कः विटई कपोतपालीसंझं पक्षिविश्रामार्थ बहिर्निर्गतं दारु चक्रदार्वाधारः, तत्र हि कपोतपङ्क्तिरुत्कीर्यते / मञ्चकः 2 पल्यङ्कः / मेचकः 2 वर्णविशेषः / नाकः 2 स्वर्ग आकाशं च / पिनाकः 2 रुद्रधनुः। पुस्तकः 2 लिखि पत्रसञ्चयः / णकप्रत्ययान्तोऽयम् / तेन पुस्तात् स्वार्थिक केन च सिद्धयति / मस्तकः 2 शिरः। उणादौ तु कान्तोऽयम् / तप्रत्ययान्ताद्वा स्वार्थिकाकः। मुस्तकः 2 मुस्ता। शाकं 2 मूलकादि। वर्णकः 2 विलेपनम् / मोदकः 2 लड्डुकः / मूषिकः 2 आखुः। मुष्कः 2 वृषणः // 10 // चण्डातकश्वरकरोचककञ्चुकानि मस्तिष्कयावककरण्डकतण्डकानि // आतङ्कशूकसरकाः कटकः सशुल्कः पिण्याकझझरकहंसकशंखमुखाः॥११॥ ( अव० ) चण्डातकः 2 अर्धारुकवस्त्रम् / चरकः 2 शास्त्रविशेषः / रोचकः 2 क्षुत् / कञ्चुकः 2 सन्नाहादिः। मस्तिष्कः 2 मस्तकस्नेहः। यावकः 2 अलक्तकः / करण्डकः 2 पुष्पाद्याधारः / तरण्डकः 2 शाल्यादिसारः / आतङ्क: 2 इष्टवियोगतापरुक्शंकादिषु / घञन्तत्वात् पुंसि / शूकः 2 धान्यादेः शंगः। सरकः 2 मद्यभाजनम् / मद्यपाने तु त्रिलिङ्गः / कटकः 2 सैन्यं सानुः वलयोऽद्रिशृङ्गं च / शुल्कः 2 मार्गादौ राजदेयं स्त्रीविवाहपरिग्राह्यं धान्यं च / पिण्याकः 2 तिलादिखलः / झर्झरकः 2 कलियुगम् / हंसकः 2 नू पुरम् / शंखः 2 कम्बुः वलयं प्राण्यङ्गम् / पुंखः 2 शरपृष्ठम् // 11 // नखमुखमधिकाङ्गः संयुगः पद्मरागो भगयुगमथ टङ्गोद्योगशृङ्गा निदाघः // क्रकचकवचकूर्चाधर्चपुच्छोञ्छकच्छा व्रजमुटजनिकुञ्जौ कुञ्जभूर्जाम्बुजाश्च // 12 // (अव० ) नखमुखे प्रसिद्धे / अधिकाङ्गः 2 सारसनं यद्हृदि बध्यते युधि / संयुग, 2 संग्रामः / पद्मरागः 2 शोणमणिः। भग 2 उपस्थः / युगो 2 यूपः / टङ्गः 2 खनित्रम् / उद्योगः 2 पराक्रमः / शृङ्गं 2 शिखरम् / निदाघः 2 ग्रीष्मः / क्रकचः 2 करपत्रम् / कवचः 2 वर्म / कूर्चः भ्रूमध्यम् दीर्घश्मश्रु कैतवं च / ऋचोऽर्धमर्धर्चः 2 / 'परलिङ्गो द्वंद्वोऽशी' इत्यस्यापवादः / पुच्छः 2 लाङ्ग्लम् / उञ्छं 2 जीविकाविशेषः। कच्छो 2 बहुजलो देशः। ब्रजः 2 पन्थाः। उटजः 2 तापसपर्णकुटी। निकुञ्जः 2 गह्वरम् / कुञ्जः 2 गह्वरः गजकुंभाधो दन्तिदन्तः हनुश्च / भूर्ज 2 च तरुविशेषत्वक् / अम्बुजः कमलम् / चकारोऽ. नुक्तसमुच्चये / तेन चान्तेषु अध्यो 2 नमस्या // 12 // ध्वजमलयजकूटाः कालकूटारकूटौ कवटकपटखेटाः कर्पटः पिष्टलोष्टौ // नटनिकटकिरीटाः कर्बटः कुक्कुटाट्टौ कुटयकुटविटानि व्यङ्गटः कोट्टकुष्ठौ // 13 // ( अव० ) ध्वजः 2 पताकादिः। मलयजः 2 श्रीखण्डम् / कुटं 2 मायादि / कालकूटं 2 विषम् / आरकूटो 2 रीतिः। कवटः 2 उच्छिष्टम् / कपटः 2 दम्भः। खेदः फलकं कफश्च / कर्पटः 2 वासः। पिष्टः 2 अपूपः। लोष्टः 2 मृच्छकलम् / 131

Page #1055
1042 हैमपञ्चपाठी. [ हैमनटः 2 नर्तकविशेषः / निकटः 2 समीपम् / किरीटः 2 मुकुटम् / कर्बटः 2 पर्वतावृतग्रामविशेषः / कुक्कुटः 2 ताम्रचूडः / अट्टः क्षौमम् गेहभेदश्च / कुटो घटः हलाविशेषश्च / यकुटः वार्ताकीकुसुमम् / विटः खिङ्गः गोविशेषश्च / त्र्यङ्गटः शिक्यभेदः / कोट्टः दुर्गः / अथ ठान्तौ / कुष्ठं त्वग्दोषः गन्धद्रव्यविशेषश्च // 13 // कमठो वारुण्डखण्डषण्डा निगडाक्रीडनडप्रकाण्डकाण्डाः // कोदण्डतरण्डमण्डमुण्डा दण्डाण्डौ दृढवारबाणबाणाः // 14 // ( अव० ) कमठः 2 असुरविशेषः भाजनं च / कूर्मे तु देहिनामत्वात् पुंस्त्वमेव / बारुण्डः 2 दृक्कर्णमलः गणिस्थराजश्च / खण्डः 2 शकलमिक्षुविकारश्च / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता / खण्डः खण्डी खण्डमिति / षण्डः 2 वृक्षादिसमूहः / निगडः 2 पादबन्धनम् / आक्रीडः 2 उद्यानविशेषः / नडः 2 नड्वलजस्तृणविशेषः / प्रकाण्डः 2 स्तम्बः शस्तं तरोश्च मूलशाखान्तरम् / काण्डः 2 शरः समयश्च प्रकरणं समूहः जलं वालं कुत्सितं वृषस्कन्धः लता च / कोदण्डं 2 चापम् / तरण्डः 2 उडुपः। मण्डः 2 द्रवद्र्व्याणामुपरिस्थो भागः भक्तादिनिर्यासः एरण्डः मस्तु च / मुण्डम् 2 शिरः / दण्डः 2 यष्टिः मन्थाः सैन्यं दमनं च / अण्डः पक्ष्यादिप्रसवः / अथ ढान्तः / दृढः 2 स्थूलं बलवाँश्च / वारबाणं 2 चर्म / बाणः 2 शरः पुष्पविशेषश्च // 14 // कर्षापणः श्रवणपक्कणकङ्कणानि द्रोणापराह्नचरणानि तणं सुवर्णम् // स्वर्णव्रणो वृषणभूषणदूषणानि भाणस्तथा किणरणप्रवणानि चूर्णः // 15 // ( अव०) कर्षापणः 2 मानविशेषः पणषोडशकं च / प्रज्ञाद्यणि कार्षापणोऽपि / श्रवणः 2 कर्णः / पक्कणः शबरालयः। कङ्कणः 2 हस्तरक्षासूत्रम् / द्रोणः 2 परिमाणविशेषः। अपराह्नः 2 दिवसापरभागश्च / चरणं 2 गोत्रादि / तृणः 2 उपलादिः / सुवर्णः 2 स्वर्णः 2 हेमम् / व्रणः 2 ऊरुः / वृषणः 2 मुष्कः / भूषणः 2 अलंकारः / अर्थप्राधान्यात् मण्डनोऽपि / दूषणः 2 उपालंभः / भाणः 2 प्रबन्धभेदः / किणः 2 त्वग्ग्रन्थिः। रणः 2 संपरायः / प्रवणः 2 चतुष्पथम् / चूर्णः 2 क्षोदः // 15 // तोरणपूर्तनिकेतनिवाताः पारतमन्तयुतप्रयुतानि / / वेडितमक्षतदेवतत्तैरावतलोहितहस्तशतानि // 16 // ( अव० ) तोरणः 2 वन्दनमाला बहिरि निर्यहश्च / पूर्तः खातादि कर्म / निकेतः 2 आवासः / निवातः 2 गृहं दुर्भेदं चर्म च / वातरहिते प्रदेशे त्वाश्रयलिङ्गता / पारतं 2 रसेन्द्रः / अर्थप्राधान्यात् पारदमपि / अन्तः 2 प्रान्तः समीपं स्वरूपं च / उपलक्षणत्वात् प्रान्तः प्रान्तमपि। युतम् 2 अपानम् / प्रयुतं 2 दश लक्षाणि / वेडितः 2 सिंहनादविशेषः / अक्षताः अक्षतम् मङ्गलस्य

Page #1056
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. तण्डुलाः / पुंसि बहुत्व एवायम् / दैवतः 2 देवता / वृत्तम् 2 शीलं निस्तलं च / ऐरावतः 2 सुरेन्द्रदन्ती / लोहितः 2 शोणितम् / गुणवृत्तिस्त्वाश्रयलिङ्गः। व्रतोपवीतौ पलितो वसन्तध्वान्तायुतद्यूतघृतानि पुस्तः / / शुद्धान्तबुस्तौ रजतो मुहूर्तद्वियूथयूथानि वरूथगूथौ // 17 / / ( अव० ) व्रतः शास्त्रितो नियमः। उपवीतः 2 कण्ठसूत्रम् / पलितं 2 पक्वकेशः / केशपाके कर्दमे च तान्तत्वान्नपुंसकत्वम् / वसन्तः 2 सुरभिः देवपुत्रविशेषश्च / ध्वान्तं 2 तमः। अयुतं 2 दशसहस्राणि / द्यूतः 2 दुरोदरम् / घृतम् 2 आज्यम् / पुस्तं 2 लेख्यपत्रसंघातः लेपादिकर्म च / शुद्धान्तः 2 अ. न्तःपुरम् / बुस्तं 2 पक्कमांसविशेषः / रजतो रूप्यं श्वेतं च / मुहूर्तः घटिकाद्वयम् / द्वयो!थयोः समाहारो द्वियूथः। यूथः सजातीयपश्वादिसंघातः। वरूथः 2 रथगुप्तिः / गूथः 2 विष्ठा // 17 // प्रस्थं तीर्थ प्रोथमलिन्दः ककुदः कुकुदाष्टापदकुन्दाः // गुददोहदकुमुदच्छदकन्दार्बुदसौधमथोत्सेधकबन्धौ // 18 // ( अव० ) प्रस्थः 2 मानम् / तन्मितं वस्तुमानं च / तीर्थ 2 पुण्यस्थानं जलावतारश्च / प्रोथः 2 अश्वादे?णान्तरम् / अलिन्दः 2 गृहद्वारस्था स्थलीं। ककुदः 2 कुकुदश्च श्रेष्ठं वृषस्कन्धः राजचिन्हं च / अष्टापदं 2 सुवर्ण द्यूतफलक च / अर्थप्राधान्यात् शारिफलकमपि / गिरौ शलभे कपौ चाद्रिदेहिनामत्वात् पुंस्त्री / कुन्दः 2 पुष्पविशेषः / निधिभेदमुरभिदोस्तु पुंस्त्वमुक्तमेव / चक्रभ्रमौ च बाहुलकात् पुंसि / गुदम् 2 अपानम् / दोहदः 2 श्रद्धादौ / हृदयस्य तु बाहुलकानपुंसकत्वम् / कुमुदः 2 कैरवम् / छदः 2 दलं पिच्छं च / कन्दः 2 पयोधरः सस्यमूलं च / अर्बुदो 2 दश कोट्यः / कोटिरित्यन्ये / स्थानविशेषः अक्षिरोगविशेषश्च / पर्वतविशेषे तु पुंस्त्वमेव / अथ धान्ताः / सौधः 2 राजगृहम् / उत्सेधः 2 उन्नतिः / कबन्धः शिरोरहितः कायः // 18 // श्राद्धायुधान्धौषधगन्धमादनप्रस्फोटनालग्नपिधानचन्दनाः / / वितानदाजादनशिश्नयौवनापीनोदपानासनकेतनाशनम् // 19 // ( अव० ) श्राद्धः 2 पितृकर्म / यस्तु मत्वर्थीयाणन्तः स आश्रयलिङ्गः / आयुधः प्रहरणम् / अन्धः 2 तमः / औषधो 2 भेषजम् / गन्धमादनः 2 पर्वतविशेषः / प्रस्फोटनः 2 शुर्पम् / लग्नं 2 मेषादि / पिधानं 2 संवरणम् / अपेः प्यादेशाभावेऽपिधानमपि / चन्दनः 2 मलयजतरुः / चन्दनान्तत्वाद्धरिचन्दनो देवदारुः चन्दनविशेषश्च / वितानं 2 विस्तारः उल्लोचःशून्यः यज्ञश्च / राजादनः 2 पियालः क्षीरिका च / शिश्नं 2 मेदः / यौवनं 2 द्वितीयं वयः / आपीनम् 2 ऊधः। उदपानं 2 कूपः। असनं 2 वृक्षविशेषः / श्लेषनिर्देशादासनमुपवेशनम् / केतनः 2 ध्वजः / अशनः 3 ओदनः // 19 //

Page #1057
JAV 1.44 हैमपञ्चपाठी. [ हैमनलिनपुलिनमौना वर्धमानः समानौदनदिनशतमाना हायनस्थानमानाः॥ धननिधनविमानास्ताडनस्तेनवस्ना भवनभुवनयानोद्यानवातायनानि // 20 // ( अव०) नलिनः 2 पद्मम् / पुलिन: 2 सैकतम् / मौनो 2 वाग्यमः / वर्धमानः 2 शरावः / समानः 2 तुल्यः शरीरस्थो वायुविशेषश्च / ओदनः कूरम् / दिनो 2 दिवसः। शतं मानान्यस्य शतमानः 2 भूभागविशेष: रूप्यमानं च / हायनः 2 वर्ष: रश्मिश्च / स्थानम् 2 आश्रयः / मानः 2 दर्पः / धनो 2 द्रव्यम् / निधन: 2 विनाशः कुलं च / विमानं 2 व्योमयानादि / ताडनः 2 व्यधनम् / स्तेनः 2 चौरः चौर्य च / वस्न: 2 अवक्रयः / धनवस्त्रयोस्तु क्लीबत्वम् / भवनः गेहम् / भुवनं जगत् / यान: 2 वाहनम् / उद्यानः 2 क्रोडास्थानम् / वातायनः 2 गवाक्षः // 20 // अभिधानद्वीपिनौ निपानं शयनं लशुनरसोनगृञ्जनानि // खलिनखलीनानुमानदीपाः कुणपः कुतपावापचावमूः // 21 // (अव० ) अभिधानं 2 संज्ञा शब्दश्च / द्वीपिनं 2 व्याघ्रः / निपानं 2 आहावः / शयनं 2 शय्या / लशुनरसोनगृञ्जना 2 महाकन्दाः / खलिनं 2 खलीनं च कषियम् / अनुमानो हेतुः / अकर्बनडन्तोऽयम् / भावे तु क्लीबत्वमेव / दीपः 2 प्रदीपः। कुणपः 2 शवम् / कुतपः 2 छागरोमकृतकम्बलः दर्भः अपराह्नकालश्च / आवापो 2 वलयः / चापं 2 धनुः / शूर्प 2 धान्यादिपवनं भाण्डम् // 29 // स्तूपोडुपौ विटपमण्डपशष्पबाष्पद्वीपानि विष्टपनिपौ शफडिम्बबिम्बाः // जम्भः कुसुम्भककुभौ कलभो निमार्मसंक्रामसंक्रमललामहिमानि हेमम् / / 22 / / (अव०) स्तूपो 2 मृदादिकूटः। उडुपं 2 प्लवः। चन्द्रे तु पुंस्त्वम् / विटपः 2 तरोः स्कन्धादूर्ध्व शाखा / मण्डपो जनाश्रयः। शष्पं 2 बालतृणं प्रोक्तम् / बाष्पं नेत्रवारि ऊष्मा च / द्वीपं 2 मध्येजलं देशः / विष्टपं 2 जगत् / निपं 2 घटः। शफः 2 खुरः। डिम्बः 3 उदरान्तोऽवयवः / बिम्बं 2 प्रतिबिम्बं मण्डलं च / जम्भो जम्बीरः ! कुसुम्भं कमण्डलः महारजतं च / ककुभः वीणाप्रसेवः। कलभः 2 करिपोतः। निभो 2 व्याजः / अर्मः चक्षुरोगः / संक्रामः संक्रमश्च जलतरणविशेषः। ललानः शृङ्गं पुच्छं हयमुखेऽन्यवर्णः पुण्द्रः केतुश्च / हिमः 2 तुषारः / 2 हेभम् स्वर्णः // 22 // उद्यमकामोद्यामाश्रमकुट्टिमकुसुमसंगमा गुल्मः // क्षेमक्षौमौ कम्बलिवाह्यो मैरेयतू? च // 23 // ( अव०) उद्यमः 2 उत्साहः। कामः 2 अभिलाषः। उद्यामः 2 'उद्यमोपरमौ' इति निपातनाद् वृद्धिनिषेधेऽपि अत एव निपातनादात्वमपि / आश्रमः 2 मुनिस्थानं ब्रह्मचर्यादिश्च / कुट्टिमः संस्कृतभूमिविशेषः। कुसुमं 2 पुष्पे खीर

Page #1058
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1045 जस्यपि च / नेत्ररोगे तु बाहुलकात् क्लीबत्वमेव / संगमः२ संगमः / गुल्मः विटपः प्रकाण्डं च / क्षेमः 2 कुशलं लब्धरक्षणं च / क्षौमम् 2 अट्टालकः अभ्यन्तरे प्राकारधारणार्थ खोमाख्यश्च / कम्बलिवाह्य 2 गन्त्री। मैरेयः२ सीधुः। तूर्य 2 वाद्यम् // 23 // पूयाजन्यप्रमयसमया राजसूयो हिरण्या-। रण्ये संख्यं मलयवलयौ वाजपेयः कषायः // शल्यं कुल्याव्ययकवियवद्गोमयं पारिहार्यः / पारावारातिखरशिखरक्षत्रवस्त्रोपवस्त्राः // 24 // ( अव० ) पूयः 2 क्लिन्नासृग् / अजन्यः 2 उत्पातः / प्रमयः 2 मरणम् / समयः 2 कालः / अन्यत्र पुंसि / राजसूयः 2 क्रतुः / हिरण्यं 2 स्वर्णम् / अरण्यः 2 अटवी / संख्यः 2 आहवः / मलयः 2 गिरिविशेषः / वलयः 2 कटकम् / वाजपेयः 2 क्रतुभेदः / कषायो 2 रसभेदेऽङ्गरोगे च / शल्यं 2 देहगतं शस्त्रादि / कुल्यः 2 अस्थि / अध्ययं 2 स्वरादि। कवियः 2 अलिनम् / गोमयः गोशकृत् / पारिहार्य 2 वलयम् / अथ रान्ताः। पारं 2 परतीरं समाप्तिश्च / अवारम् 2 अर्वाक्तीरम् / अतिखरः 2 औषधविशेषः / शिखरं 2 शैलवृक्षाग्रं पुलकः पक्कदाडिमबीजाभमाणिक्यं च / क्षत्रं क्षत्रियः। वस्त्रं 2 वासः। उपवस्त्रम् 2 उपवासः। यत्तूपवस्ता प्राप्तोऽस्येति कृत्वाणि औपवस्त्रमुपवासः तत्संयुक्तरान्तत्वान्नपुंसकम् // 24 // अलिञ्जरः कूबरकूरबेरनीहारहिञ्जीरसहस्रमेदाः // संसारसीरौ तुवरश्च सूत्रशृङ्गारपद्रान्तरकर्णपूराः // 25 // ( अव० ) अलिअरः 2 मणिकः / कूबरं 2 युगंधरः। कूरः 2 ओदनम् / बेरो 2 देहः / नीहारः 2 हिमम् / हिजीरः 2 अन्दुकः / सहस्रं दशशतानि / मेढ़ः 2 शफः / संसारः 2 जगत् / सोरं 2 हलम् / तुबरः 2 कषायः / सूत्रः 2 तन्तुः सूत्रणा च / शृङ्गारो रसविशेषः / पद्रं ग्रामस्थानविशेषः / अन्तरं 2 मध्यं छिद्रं विनार्थश्च अवधिः अवकाशः विशेषश्च / कर्णपूरः 2 अवतंसः नीलोत्पलं च // 25 // नेत्रं वक्त्रपवित्रपत्रसमरौशीरान्धकारा वरः / केदारप्रवरौ कुलीरशिशिरावाडम्बरो गहरः॥ क्षीरं कोटरचक्रचुक्रतिमिराङ्गारास्तुषारः शर- भ्राष्ट्रोपहरराष्ट्रतक्रजठरार्द्राः कुञ्जरः पञ्जरः // 26 // ( अव० ) नेत्रो 2 नयनम् परिधानविशेषश्च / वक्त्रो मुखम् / पवित्रः पावनम् / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता / पत्रं 2 पर्ण वाहनं च / समरः 2 रणम् /

Page #1059
/ हैम 1046 हैमपञ्चपाठी. उशीरः 2 वीरणीमूलम् / अन्धकारः 2 तमः / अर्थप्राधान्यान्नीलपङ्कदिनकेसरावपि / वरः 2 श्रेष्ठः देवतादेश्च / मनागिष्टे त्वव्ययम् / अन्ये तु क्लीबम् / केदारः 2 वप्रः / प्रवरो 2 गोत्रविशेषः हिमं च / कलीरः२ कर्कटकः / शिशिरः ऋतुविशेषः। आडम्बरं 2 करिगर्जितं पटह उद्धतवेषादिश्च / गह्वरं बिलं निकुञ्जः दंभश्च / क्षीरः 2 दुग्धम् / जले तु नपुंसकत्वम् / कोटरं छिद्रम् निष्कुहश्च / चक्रः आयुधं रथाङ्गं संघातः राष्ट्र कटकं च / स्वल्पह्रस्वयोः कपि चक्रिका दुरुद्योगः घुणावर्तश्च / चुक्रम् अम्लो रसः अम्लव्यञ्जनं च / तिमिरः 2 तमः / अङ्गारः अग्निदग्धकाष्ठशकलम् / तुषारः 2 हिमम् / शरः 2 बाणः दधिसारश्च / भ्राष्ट्रं 2 अम्बरीषः / उपह्वरः 2 उपसरः रहः समीपं च / राष्ट्रः 2 जनपदः उपद्रवश्च / तक्रम् 2 उदश्वित् / जठरम् 2 उदरम् / आर्द्रः 2 शृङ्गवेरम् / कुञ्जरः 2 गजः / पञ्जरं 2 वीतंसम् // 26 // कपरनूपुरकुटीरविहारवारकान्तारतोमरदुरोदरवासराणि // कासारकेसरकरीरशरीरजीरमञ्जीरशेखरयुगंधरवनवप्राः // 27 // ( अव० ) कर्पूरं 2 घनसारः / नूपुरो 2 मञ्जीरः / कुटीरं 2 ह्रस्वा कुटी / विहारं 2 भिक्षुस्थानं यतिचर्या च / वारः 2 परिपाटिः अवसरः समूहश्च / कान्तारो 2 महारण्यम् / तोमरं 2 शस्त्रविशेषः। दुरोदरं 2 पणः। वासरं 2 दिनम् / कासारः 2 पल्वलम् / केसरः 2 किञ्जल्कः सटा च / करीरं 2 वंशाद्यङ्करः घटश्च / शरोरः 2 कायः / जीरम् 2 अजाजीकः / जीरकोऽपि च / मञ्जीरः 2 नूपुरम् / शेखरं 2 शिरोभूषणम् / युगंधरं 2 कृबरम् / वज्रम् 2 अशनिः रत्नं च / वप्रं 2 क्षेत्रं रोधश्च // 27 // आलवालपलभालपलालाः पल्वलः खलचालविशालाः॥ शूलमूलमुकुलास्तलतैलौ तूलकुड्मलतमालकपालाः // 28 // (अव०) आलवालम् 2 आवालम् / पलम् 2 मांसं मानविशेषश्च / भालं 2 ललाटम् / पलालं 2 धान्यादेः शुष्कनालम् / पल्वलः२ कासारः। खलः२ पिण्याकः दुर्जनश्च / दुर्जने आश्रयलिङ्गोऽप्यमित्येके / चषालः 2 यज्ञपात्रम् / विशालः 2 विस्तीर्णता / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता / शूलम् 2 आयुधम् / मूलम् 2 आदिः . प्रतिष्ठा च / मुकुलं 2 कुड्मलः / तलम् 2 अधः स्वभावश्च / पृष्ठे तु लान्तत्वान्नपुंसकः / तैलं 2 तिलादिस्नेहः / तूलं 2 पिचुः / कुड्मलो 2 मुकुलः / तमालो 2 वृक्षविशेषः। कपालम् 2 शिरोऽस्थि / घटादिशकले व्रजे भिक्षाभाजने च स्त्रीक्लीबः // 28 // कवलप्रवालबलशम्बलोत्पलोपलशीलशैलशकलाङ्गुलाश्चलाः // कमलं. मलं मुशलशालकुण्डलाः कललं नलं निगलनीलमङ्गलाः // 29 // ( अव० ) कवलः 2 भक्ष्यपिण्डः / प्रवालं 2 नवकिशलयं विद्रुमश्च / बलः

Page #1060
- 1047 लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. प्राणः। अर्थप्राधान्यात् सहोऽपि / सैन्यस्थौल्यरूपेषु तु क्लीबः। शंबलं 2 पाथेयम् / उत्पलं 2 सरोजम् / अर्थप्राधान्यात् कुबलयमपि / उपलः२ पाषाणः। शीलं 2 शद्: वृत्तं स्वभावश्च / शैलं 2 गडः / शकलं खण्डम् / अङ्गुलः अङ्गुलीयमानम् / अञ्चलं 2 वस्कदेशः। कमलः 2 पद्मम् / जले तु क्लीबः / अर्थप्राधान्यान्नाली. कमपि / मलं किट्टं पापं च / किट्टे चार्थप्राधान्यात् किट्टः किट्टम् / मुसलः 2 क्षोदनोपकरणम् / अर्थप्राधान्यात् अयोऽग्रः / शालं 2 वृक्षविशेषः / कुण्डलं 2 कर्णाभरणम् / कललं 2 शुक्रशोणितयोरीषद्घनः परिणामः। नलम् 2 अन्तःशुषिरस्तुणविशेषः / नल् गन्धे इत्यस्येदं रूपमिति कृतलत्वान्नडादस्य भेदः / निगल्यते वध्यतेऽनेनेति निगलः पादबन्धनम् / अयमपि धातुभेदे कृतलत्वान्न सिद्धयति / नोलं 2 वर्णविशेषः। मङ्गलः 2 प्रशस्तम् // 29 // काकोलहलाहलौ हलं कोलाहलकङ्कालवल्कलाः // सौवर्चलधूमले फलं हालाहलजम्बालखण्डलाः // 30 // (अव०) काकोलो 2 विषभेदः / हलाहलः 2 स एव / हलः 2 सीरः / कोलाहलः 2 कलकलः। कंकालं 2 शरीरास्थि / वल्कलं 2 वृक्षादीनां त्वक् / सौवर्चलं 2 रुचकम् / धूमलः 2 तूर्यः / फलः 2 प्रयोजनं पुष्पादिभवं च / हालाहलो 2 विषभेदः। एकदेशविकृतस्यानन्यत्वेन हालहलमपि / जम्बालः 2 कर्दमः / खण्डलः 2 खण्डम् // 30 // लाङ्कलगरलाविन्द्रनीलगाण्डीवगाण्डिवाः / / उल्वः पारशवः पार्थापूर्वत्रिदिवताण्डवाः // 31 // ( अव०) लागूलः 2 पुच्छम् / गरलं 2 विषम् / इन्द्रनीलः 2 रत्नभेदः / गाण्डीवं 2 धनुः पार्थधनुश्च / गाण्डिवं तदेव / उल्वः कललम् / पारशवः 2 शस्त्रम् / पार्श्वः 2 कक्षाधःशरीरदेशः। अपूर्व 2 धर्माधर्मी // त्रिदिवं स्वर्गः / ताण्डवं 2 उद्धतं नृत्यम् // 31 // निष्ठेवः प्रग्रीवः शरावरावौ भावक्लीवशवानि // दैवः पूर्वः पल्लवनल्वी पाशं कुलिशं कर्कशकोशौ // 32 // ( अव० ) निष्ठेवः 2 निष्ठेवनम् / अत्र यज्ञोपकरणवाचिनं पात्रीवशब्दं केचित् पठन्ति स त्वाश्रयलिङ्गः। प्रग्रीवो 2 वातायनम् / शरावो 2 वर्धमानम् / रावः 2 ध्वनिविशेषः। भावः 2 स्वभावादिः। क्लीबः 2 तृतीयाप्रकृतिः / अर्थप्राप्राधान्यानपुंसकमपि। शवो 2 मृतशरीरम् / दैवो 2 विधिः। पूर्वः 2 प्रथमता। गुणवृत्तिस्त्वाश्रयलिङ्गः / पल्लवः 2 किशलयम्। पल्लवान्तत्वात् सपल्लवो 2 वासः / नल्वो 2 हस्तचतुःशती। अथ शान्ताः। पाशो 2 बन्धनम् / कुलिशो 2 वज्रम् / कर्कशोऽमृदुत्वम् / गुणवृत्तेस्त्वाश्रयलिङ्गता। कोशो 2 भाण्डागारः कुड्मलं शपथश्च / भाण्डागारेऽर्थप्राधान्यात् गओऽपि तालव्योपान्त्यः। समानार्थः मूर्धन्योपान्त्यः कोषशब्दो वक्ष्यते // 32 //

Page #1061
1048 हैमपञ्चपाठी. आकाशकाशकणिशाङ्कुशशेषवेषोष्णीषाम्बरीषविषरोहिषमाषमेषाः // प्रत्यूषयूषमथकोषकरीषकर्षवर्षामिषा रसबुसेक्कसचिक्कसाश्च // 33 // ( अव० ) आकाशो 2 नभः / काशः 2 तृणविशेषः / कणिशं 2 धान्यशीर्षकम् / अङ्कुशः 2 सृणिः। अथ षान्ताः। शेषः 2 उपयुक्तेतरत् / वेषः 2 आकल्पः। तालव्योपान्त्योऽप्ययम् / उष्णीषं 2 किरीटम् शिरोवेष्टनं च / अम्बरीषं 2 भ्राष्ट्रः / विषं 2 गरलम् / रोहिषं 2 रक्ततृणम् / माषः 2 धान्यविशेषः। मेष: 2 मेण्दम् / प्रत्यूषः प्रभातम् / यूषं 2 मुद्गादिरसविशेषः। कोषः 2 कुड्मलम् / करीषः 2 शुष्कगोमयं तदग्निश्च / कर्षः 2 पलचतुर्थांशः / वर्षः 2 संव. त्सरः वृष्टिः खण्डः भरतक्षेत्रादि च / आमिषम् 2 उत्कोचः मांसं भोग्यवस्तु च। रसं 2 मधुरादि शृङ्गारादि विषं वीर्य रागश्च / बुसं 2 कडङ्गरः। इक्कसं 2 वस्तुविशेषः। चिक्कसं 2 यवान्नविशेषः। चकारात् पायसं 2 परमान्नं 2 च // 33 // कर्पास आसो दिवसावतंसवीतंसमांसाः पनसोपवासौ // निर्यासमासौ चमसांसकांसस्नेहानि बी गृहगेहलोहाः // 34 // ( अव० ) कासः 2 तूलकारणम् / आसो 2 धनुः / दिवसं 2 दिनम् / अवतंसः 2 शेखरः। अवस्य वादेशे वतंसोऽपि। अर्थप्राधान्यादुत्तंसो 2 ऽपि। वीतंसः 2 पञ्जरः। मांसं 2 जङ्गलम्। पनसो 2 वृक्षविशेषः। उपवासः 2 अहोरात्रनिरशनता / निर्यासो 2 वृक्षादेनिस्यन्दः / मासः 2 पक्षद्वयम् / चमसं 2 यज्ञपात्रम् / मसूरादिपिष्टे तु बाहुलकात् स्त्रीत्वम् / चमसी। अंसः 2 स्कन्धः। कांसो भाण्डविशेषः / स्नेहं 2 सौहृदं तैलं च / बर्हः 2 कलापः वर्ण च / गृहाणि 2 दारा वेश्म च / गेहः 2 सदनम् / लोहः 2 अयः अगुरु च // 34 // पुण्याहदेहौ पटहस्तनूरुहो लक्षाररिस्थाणुकमण्डलूनि च // चाटुश्चटुजेन्तुकशिप्वणुस्तथा जीवातुकुस्तुम्बुरुजानु सानु च // 3 // ( अव० ) पुण्याहः 2 पुण्यदिनम् / देहः 2 कायः / पटहः 2 आनकः। तनूरुहः 2 गरुल्लोनी / लक्षः 2 व्याजः। वेध्ये क्लीबः। संख्यायां तु स्त्रीक्लीवः / अररिः 2 कपाटम्। अथोदन्ताः। स्थाणुः 2 शंकुः / शिवे तु देहिनामत्वात्पुंस्त्वम् / कमण्डलुः 2 करकः / चाटुः 2 प्रियवाक्यम् / चटुः 2 तदेव / जन्तुः 2 प्राणी। कशिपुः 2 भोजनाच्छादने / अणुः 2 परमाणुः सूक्ष्मपरिमाणविशेष इत्यर्थः / जीवातुः 2 जीवनौषधम् / कुस्तुम्बुरुः 2 धान्यविशेषः / जानुः 2 अष्ठीवान् / सानुः 2 गिरितटम् // 35 // कम्बुः सक्तुर्वगुरुर्वास्तु पलाण्डुहिङ्गुः शिगुर्दोस्तितउः सीध्वथ भूम // वेम प्रेम ब्रह्म गरुल्लोम विहायः कर्माष्ठीवत्पक्ष्मधनुर्नाममहिम्नी // 36 // ( अव० ) कंबुः 2 शंखः / वलये शम्बूके गजे कर्चुरे च पुंसि / सक्तुः

Page #1062
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1049 यवादिविकृतिः। केचिदेनं बहुवचनान्तं पठन्ति / दारु 2 काष्ठम् / दार्वन्तत्वादेव महादादयोऽपि पुंक्लीबाः। सर्वेऽप्येते एकार्थाः। अगुरु 2 गन्धद्रव्यविशेषः। वास्तुः२ गृहभूमिः। पलाण्डुः 2 कन्दविशेषः। हिगु 2 रामठम् / शिनः 2 शोभाञ्जनम् / अथोदन्तप्रक्रम पव छन्दोऽनुसंधानात् सन्तः। दोः 2 बाहुः / तितउः 2 शूर्पम् / सीधुः 2 मेरेयम् / अथ व्यञ्जनान्ताः। भूमा 2 बहुत्वम् / वेमा 2 तन्तुवायशलाका। प्रेमा 2 स्नेहः नर्म च / ब्रह्म 2 तपः वेदः ज्ञानम् आत्मा प्रजापतिः। गरुत् 3 स्वर्ण पिच्छं च / लोम 2 तनूरुहम् / विहायाः 2 शकुनिनभश्च / कर्म 2 क्रिया व्याप्यं च / अष्ठीवान् 2 जानुः। पक्ष्म 2 अक्षिरोम तूलं च / धनुः 2 चापम् / नाम 2 संज्ञा / महिमा 2 महत्त्वम् // 36 // // इति पुंनपुंसकलिङ्गाः // // अथ स्त्रीनपुंसकाधिकारः॥ स्रोक्लोबयोनख शुक्तौ विश्व मधुकमौषधे // माने लक्षं मधौ कल्यं क्रोडोऽङ्के तिन्दुकं फले // 1 // (अव० ) शुक्तौ गन्धद्रव्यविशेषे नखशब्दः स्त्रीक्लीवलिङ्गः / नखी नखम् / विश्वमधुकनानी औषधवाचिनी स्त्रीक्लीबे / विश्वा विश्वं शुण्ठी। मधुका मधुकं मधुयष्टिः / माने संख्यायां लक्षं स्त्रीक्लीबम् / लक्षा लक्षं सहस्रशतम् / मधौ मद्ये वाच्ये कल्यशब्दः स्त्रीक्लीवः। कल्या कल्यम् / अङ्के उरसि वाच्ये क्रोडशब्दः स्त्रीक्लीबः। क्रोडा क्रोडम् / फलविशेषे तिन्दुकं स्त्रीक्लीबम् / तिन्दुकी तिन्दुकम् // 1 // तरलं यवाग्वां पुष्पे पाटलं पटलं चये।।। वसन्ततिलकं वृत्ते कपालं भिक्षुभाजने // 2 // ( अव० ) यवाग्वां वाच्यायां तरलम् / तरला तरलम् / हारे तन्मध्यमणौ चाभरणनामत्वात् पुंस्त्वम् / पुष्पविशेषे वाच्ये पाटलम् / पाटली पाटलम् / चये समूहे वाच्ये पटलम् / पटली पटलम् / पिटकतिलकपरिच्छेदेषु लान्तत्वानपुंसकत्वम् / वृत्तविशेषे वसन्ततिलकम् / वसन्तनिलका वसन्ततिलकम् / भिक्षुभाजने वाच्ये कपालं स्त्री क्लीबम् / कपाली कपालम् // 2 // अर्धपूर्वपदो नावष्टयणकनटौ कचित् / / चोराद्यमनोज्ञाद्यकञ् कथानककशेरुके // 3 // ( अव० ) अर्घशब्दपूर्वपदोऽट् समासान्तो नौशब्दःस्त्रीक्लीबः। अर्धनावी / अर्धनावम् / ट्यण्प्रत्ययान्तं कर्तृवर्जिते कारके विहितो योऽनट्प्रत्ययस्तदन्तं च क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण स्त्रीक्लीबम् / ट्यण् , उचितस्य भावः कर्म वा औचिती / औचित्यम् / एवं याथाकामी याथाकाम्यम् / वैदग्धी वैदग्ध्यम् / मैत्री मैत्र्यम् / 132

Page #1063
हैमपश्चपाठी. आनुपूर्वी आनुपूर्व्यम् / इत्यादि / क्वचिद्वचनात् क्वचित्स्त्रीत्वमेव / शीलमेव शैली। क्वचित्लोबत्वमेव / शैत्यम् / एवं दाढर्यम् / जाड्यम् / ब्राह्मण्यम् / त्रैलोक्यम् / सैन्यम् / इत्यादि / अकनट् / आस्थानी आस्थानम् राजसभा / राजधानी राजधानम् स्कन्धावारः / चालनी चालनं तितउः / एवं करणी करणम् / प्रमाणी प्रमाणम् / इत्यादि / क्वचित् स्त्रीत्वमेव गुणलयनी दृष्यम् / भ्रमणी राज्ञः क्रीडा / प्रसाधनी कङ्कतिका / वेषे तु क्लीबत्वमेव / गवादनी गवां घासस्थानम् / इत्यादि / क्वचिन्नपुंसकत्वमेव / प्रधोयतेऽस्मिन्निति प्रधानम् / "प्रकृतौ तु महामात्रे प्रज्ञायां परमात्मनि / नपुंसकं प्रधानं स्यात् एकत्वे तूत्तमे सदा // 1 // साध्यतेऽनेनेति साधनं प्रमाणं तुरगादिसमूहश्च / लक्षणं लक्ष्म चिह्न नाम च / उपवर्तनं देशः। स्थानं स्थितिः सादृश्यं च। युक्तार्थे करणार्थे च स्थाने इत्यव्ययम् / केतनं 2 गृहम् / केतौ तु पुंनपुंसकम् / प्रमाण 2 सम्यक्प्रवक्ता / कारणं 2 मर्यादा मानं च / उपसर्जनं 2 गौणमित्यादयः। केचित्तु आश्रयलिङ्गभाजः / राजभोजनः शालिः / राजभोजनी द्राक्षा। राजभोजनमन्नम् / इत्यादिकाः। मनोज्ञाद्यन्तर्गणवर्जितेभ्यघोरादिभ्यो योऽकञ् प्रत्ययस्तदन्तं नाम स्त्रीनपुंसकम्। चौरिका चौरकम् / धौर्तिका धौर्तकम् / यौवनिका यौवनकम् / इत्यादि। अमनोज्ञादीति किम् / मानोज्ञकम् प्रेयरूपकम् इत्यादौ 'आ त्वात्त्वादिः' इत्यनेन क्लीवत्वमेव / चौर, धूर्त, युवन् , ग्रामपुत्र, ग्रामपण्ड, ग्रामभाण्ड, ग्रामकुमार, ग्रामकुल, ग्रामकुलाल, अमुष्यपुत्र, अमुष्यकुल, शरपुत्र, शारपुत्र, मनोज्ञ, प्रियरूप, अभिरूप, बहुल, मेधाविन्, कल्याण, आढ्य, सुकुमार, छान्दस, छात्र, श्रोत्रिय, विश्वदेव, ग्रामिक, कुलपुत्र, सारपुत्र, वृद्ध, अवश्य इति चौरादिः / अथ कान्ताश्चत्वारः। कथानिका, कथानकम्, आख्यानम् / कशेरुका कशेरुकं पृष्ठास्थि // 3 // वंशिकवक्रोष्ठिककन्यकुब्जपीगनि नक्तमवहित्थम् // रशनं रसनाच्छोठनशुंबं तुम्बं महोदयं कांस्यम् / / 4 // ( अव० ) वंशिका वंशिकम् अगुरुः। वक्रोष्ठिका वक्रोष्ठिकं स्मितम् / अथ जान्तः / कन्यकुब्जा कन्यकुब्जं महोदयाख्यो देशः। अथ ठान्तः / पीठी पीठमासनम् / नक्ता नक्तं रात्रिः / नक्तमिति मन्तमव्ययमपि। अवहित्था अवहित्थमाकारगोपनम् / रशनं रशना काञ्ची / रसना रसनं जिह्वा / आच्छोटना आच्छोटनं मृगया / शुम्बा शुम्बं रज्जुः / तुम्बी तुम्बं वल्लिविशेषः / महोदया महोदयं कन्यकुब्जाख्यो देशः। कांस्यी कांस्यं सौराष्ट्रिका / अर्थप्राधान्यात् सौराष्ट्रिका सौराष्ट्रिकमपि // 4 // 'मृगव्यचव्ये च वणिज्यवीर्यनासीरगात्रापरमन्दिराणि // तमिस्रशस्त्रे नगरं मसूरत्वक्षीरकादम्बरकाहलानि // 5 // (अव०) मृगव्या मृगव्यं पापद्धिः / चव्या चव्यं नागवल्लिमूलम् / वचायां

Page #1064
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1051 तु स्त्रीत्वमेव / वणिज्या वणिज्यं वणिकर्म / वीर्या वीर्यम् अतिशयशक्तिः / अथ रान्ता दश / नासीरा नासीरमग्रयानम् / गात्रा गात्रं गजस्य पूर्वजङ्घादिभागः / अपरा अपरं गजस्य पाश्चात्यजङ्घा / मन्दिरा मन्दिरं गृहम् / समुद्रे तु पुंस्त्वमेव / नगरे तु क्लीबम् / तमिस्र तमः / तमिस्रा निबिडं तमः। सामान्यविशेषयोरभेदविवक्षया ऐकार्यम् / कोपे तु क्लीबम् / कृष्णपक्षनिशायां तु स्त्री। शस्त्री शस्त्रमायुधविशेषः नगरी नगरं पुरी। मसूरी मसूरं चर्मासनम् / त्वक्षीरी त्वक्क्षीरं वंशलोचना / कादम्बरी कादम्बरं मद्यविशेषः / सामान्य विशेषयोरभेदविवक्षायामित्थं निर्देशः। यदाह-' कादंबरं मद्यमेदे दघिसारे सीधुनि स्त्रियाम्। अथ लान्ता अष्ट / काहला काहलं शुषिरो वाद्यभेदः // 5 // स्थालीकदल्यौ स्थलजालपित्तला गोलायुगल्यौ बडिशं च छर्दि च // अलाबु जम्बूडुरुषः सरः सदो रोदोऽचिषी दामगुणे बयट तयट् // 6 // ( अव० ) स्थाली स्थालं भाजनविशेषः। कदलो कदलं शाकादेर्नवनालम् / स्थली अकृत्रिमा चेत् कृत्रिमा तु स्थला / स्थलम् उन्नतो भूभागः / जाली जालम् आनायः समूहः गवाक्षश्च / पित्तला पित्तलमारकूटम् / गोला गोलं 'पत्राञ्जने कुनद्यां च गोदावर्या च मण्डले / सखीमणिकयोगोला गोलं लक्ष्यानुसारतः' // 1 // युगली युगलं युगम् / अथ शान्तः। बडिशा बडिशं मत्स्यबन्धनम् / बडिशीत्यपि क्वचित् / अथेदन्तः / इयं छर्दिः इदं छर्दि वान्तिः / श्यमलाबूः इदमलाबु तुम्बीलता / इयं जम्बूः इदं जम्बु जम्बूवृक्षफलम् / अनयोः क्लीबत्वे ह्रस्वता। उडुः उडु नक्षत्रम्। उषा उषः सन्ध्या / प्रभाते पुनपुंसकम् / सरः सरसी तडागः / सदः सदाः सभा। रोदः रोदसी द्यावापृथिव्यौ / अर्चिः 2 अग्निशिखा रश्मिश्च / दाम 2 बन्धनम् / गुणवाचि अयट्तयडन्तं नाम स्त्रीनपुंसकम् / यी वयम् / त्रयी त्रयम् / चतुष्टयी चतुष्टयम् / गुणिनि त्वाश्रयलिङ्गतैव / द्वये पदार्थाः द्वयी गतिः। द्रव्यं वस्तु / त्रयाणि जगन्ति / चतुस्रये कषायाः। चतुष्टयो शब्दानां प्रवृत्तिः इत्यादि // 6 // // इति श्रीक्लीबलिङ्गाः // // अथ स्वतस्त्रिलिङ्गाधिकारः // खतस्त्रिलिङ्गः सरकोऽनुतर्षे शलल: शले // करकोब्दोपले कोशः शिम्बाखड्गपिधानयोः // 1 // __ (अव० ) स्वतो नतु विशेष्यवशात् / अनुतर्षे मद्यपाने वाच्ये सरकशब्दत्रिलिङ्गः। सरकः सरका सरकम् / स्वतस्त्रिलिङ्ग इत्यधिकारः / शले श्वाविद्रोमणि वाच्ये शललशब्दस्त्रिलिङ्गः / शललः शलला शललम् / अब्दोपले मेघपाषाणे वाच्ये करकशब्दस्त्रिलिङ्गः। शिम्बायां बीजकोशे खड्गपिधाने प्रत्याकारे च कोशशखिलिङ्गः // 1 //

Page #1065
1052 हैमपञ्चपाठी. बहुलं वृत्तनक्षत्रपुरायाभरणाभिधाः // 2 // ( अव० ) प्राणेषु असुषु वाच्येषु जीवः स्वतस्त्रिलिङ्गः / जीवः जीवा जीवं प्राणाः / केदारे वाच्ये वलजस्त्रिलिङ्गः / पवने धान्यपवनस्थाने खलशब्दस्त्रिलिङ्गः / वृत्तं मात्रादिच्छन्दः / वृत्तादीनामभिधा नामानि बहुलं लक्ष्यानुरोधेन त्रिलिङ्गानि / वृत्ताभिधा-श्लोकः पुटः पणव इत्यादि पुंसि / प्रमाणी समानी कलिका गाथा आर्या इत्यादि स्त्रियाम् / पक्त्रं वितानमित्यादि क्लीबे / दण्डकः पुनपुंसकः / वसंततिलकं स्त्रोक्लीवे उक्तम् / नक्षत्राभिधा तिष्यः पुनर्वसुःइत्यादि पुंसि / अश्विनी इल्वलाः चित्रा इत्यादि स्त्रियाम् / भं नक्षत्रं इत्यादि नपुंसकम्। मृगशिरः पुनपुंसकः। कस्यचित्पुरस्याभिधा द्रङ्गः द्राङ्गः निगमः इत्यादि पुंसि। पूः अमरावती अलकेत्यादि स्त्रियाम् / अधिष्ठानं पत्तनं दुर्गम् इत्यादि क्लीबम् / आदिशब्दो ग्रामदेशोपलक्षणम् / तेन वरणा ग्रामः गोदौ ग्रामः इत्यादि पुंसि / शालूकिनो ग्रामः / काञ्ची माढिश्च देश इत्यादि स्त्रियाम् / क्रोडं ग्रामः कुरुक्षेत्रं च देशः इत्यादि क्लीबे / आभरणाभिधा-तुलाकोटिः ताडङ्कः इत्यादि पुंसि / वालपाश्यापारितथ्याशब्दौ केशाभरणे, मेखला सप्तकी इत्यादि स्त्रियाम् / केयूराङ्गदे मुकुटम् अङ्गुलीयकम् इत्यादि क्लीबे / आवाप्यादयः पुंनपुंसकाः। हारः पुंनपुंसकः। रशनं स्त्रोक्लीबम् // 2 // भल्लातक आमलको हरीतकबिभीतकौ // तारकाढकपिटकस्फुलिङ्गा विडङ्गतटौ // 3 // ( अव० ) भल्लातकी आमलकी हरीतको बिभीतक्यादयो वृक्षभेदाः / ता. रका भम् / आढकी मानविशेषः / पिटका भाजनविशेषः फोटश्च / स्फुलिङ्गा अग्निकणाः / विडङ्गा औषधिविशेषः / अभिज्ञे त्वाश्रयलिङ्गः। तटी रोधः // 3 // पटः पुटो वटो वाटः कपाटशकटौ कटः / / पेटो मठः कुण्डनीडविषाणास्तूणकङ्कतौ // 4 // ( अव०) पटी वस्त्रविशेषः / पुटी पत्रभाजनम् / भूर्जाद्यवयये तु टान्तत्वात् पुंस्त्वमेव / वटो न्यग्रोधतरुः रज्जुश्च / वाटी वृत्तिः / यवविकारे वरण्डेऽङ्गे च बाहुलकात्पुंनपुंसकः / वर्त्मनि पुंस्त्वमेव / इकटीवास्तुनोस्तु स्त्रियाम्। कपाटी अररिः। जपादित्वाद्वत्वे कवाटी। शकटी अनः / कटो वीरणादिक्रतः। पेटी संघातः परिच्छदश्च / स्वार्थे के पेटिका / मठी आश्रयविशेषः / कुण्डी भाजनमेदः / नीडा कुलायः / विषाणी विषाणा वा गवादिशृङ्गम् दन्तिदन्तश्च / तूणो तूणा वा इषुधिः / कंकती केशमार्जनम् // 4 // मुस्तकुथेङ्गुदजृम्भदाडिमाः पिठरपतिसरपात्रकन्दराः // नखरो वल्लूरो दरः पुर छत्रकुवलमृणालमण्डलाः // 5 //

Page #1066
1053 लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. - (अव०) मुस्ता कन्दविशेषः / कुथा वर्णकम्बलः / इङ्गुदी वृक्षविशेषः / जृम्भा जृम्भणम् / दाडिमा उञ्चिलिङ्गतरुः तत्फलं तत्कणश्च / पिठरी स्थाली। मुस्तं मन्थानदण्डयोस्तु क्लीबम् / प्रतिसरा मङ्गल्यसूत्रं सेनायाः पश्चाद्भागश्च / पात्रो भाजनम् / योग्ये यज्ञभाण्डे नाट्यानुकर्तरि च क्लोबः। कन्दरी कन्दरा च दरी / अंकुशे तु पुंसि / नखरी नखरा वा नखः / वल्लूरा सौकरं शुष्कं वा मांसम् / ऊषरे नक्षत्रे वाहने च क्लोबम् / दरी श्वभ्रम् / पुरी नगरी / छत्री आतपत्रम् / कुवली वृक्षविशेषः तत्फलं च / मृणाली बिसम् / मण्डलो देशः समूहश्च बिम्बं चतुरस्रता च // 5 // नालप्रणालपटलागलशृंखलकन्दलाः / / पूलावहेलो कलशकटाहौ पष्टिरेण्विषु // 6 // ( अव० ) नाली नाला वा पद्मादिवृन्तम् / जलनिर्गमे तु बाहुलकात् पुंसिलत्वाभावे नाडः। प्रणाली जलपद्धतिः / पटली गृहोपरिभागः अक्षिरोगश्च / 'अर्गला त्रिषु कल्लोले दण्डे चान्तः कपाटयोः। शृंखलः शृंखला शृंखलमयोमयी रज्जुः। कन्दली उपरागः समूहः नवाङ्कुरः द्रुमभेदश्च / पूली पूला वा बद्धतृणसंचयः। अवहेलाऽवज्ञा / कलशो जलाद्याधारविशेषः / दन्त्योपान्त्योऽयमपि / कटाही भाण्डविशेषः / षष्टिः संख्या विशेषः / रेणुधूलिः / इषुर्बाणः // 6 // // इति स्वतस्त्रिलिङ्गाः // // अथ परलिङ्गाधिकारः // परिलिङ्गो द्वन्द्वोंऽशी डेऽर्थो वाच्यवदपत्यमिति नियताः॥ अस्यारोपाभावे गुणवृत्तेराश्रयाद्वचनलिङ्गे // 1 // ( अव०) द्वन्द्वः समासो द्वन्द्वस्यैव यत्परमुत्तरपदं तत्समानलिङ्गो भवति / स च समाहारादन्यो भिन्नलिङ्गवर्तिपदो वचनं प्रयोजयति / समाहारस्तु नपुंसक उक्तः। समानलिङ्गवर्तिपदोऽपि सिद्धलिङ्ग एव / इमौ मयूरीकुक्कुटौ। इमे कुक्कुटमयूर्यो / इत्यादि। अंशितत्पुरुषसमालः परलिङ्गो भवति। अर्ध पिप्पल्या अर्धपिप्पलो। अयं 'समेंऽशेऽर्ध नवा' इति समासः / अ? जरत्या अर्धजरतीयम् / 'जरत्यादिभिः' इति समासः। द्वितीयं भिक्षायाः द्वितीयभिक्षा 'द्वित्रि' इति समासः। पूर्वाहपूर्वरात्रादीनाम् ' अह्न' इति ‘रात्र' इति च पुंस्त्वम् / अॅऽर्थश्चतुर्थ्यर्थोऽर्थशब्दो यत्र प्रस्तावात् तत्पुरुषसमासे स वाच्यस्य यल्लिङ्गं तत्समानलिङ्गो भवति / ब्राह्मणायायं ब्राह्मणार्थः सूपः / एवं ब्राह्मणार्था पेया / ब्राह्मणार्थ पयः / के इति किम् / धान्येनार्थः धान्यार्थः / पुंस्त्वापवादो योगः। अपत्यमिति अपत्यादयः शब्दा नियता नियते अजहद्वर्तिनी व्यस्ते समस्ते वा लिङ्गवचने येषां ते तथा / अपत्यं दुहिता पुत्रश्च / इति शब्दस्यार्थत्वादेव तोकं रक्षः सारथिः सादी

Page #1067
1054 हैमपञ्चपाठी. निषादी अतिथिः स्त्री पुमान् कुलं वा / स्याद्वादः प्रमाणम् , अनेकान्तात्मकं वस्तु संविदां गोचरः, दण्ड उपसर्जनं, विद्या गुणः, गौः प्रकाण्डं, कुमारी तल्लजः, अश्वो मतल्लिका / स्वार्थिककप्रत्ययान्तास्तु क्वचिद्वाच्यलिङ्गा अपि भवन्ति / वीरौ रक्षःप्रकाण्डकौ / कुमारी तल्लजका इत्यादि / बाहुलकात् क्वचिदाश्रयलिङ्गा अपि / प्रमाणी ब्राह्मगी। गुणो विशेषणं तस्मात् प्रवृत्तिनिमित्ताद्विशेष्ये वृत्तिर्यस्य स गुणवृत्तिः शब्दः तस्याश्रयाद्विशेष्यवशाल्लिङ्गवचने स्याताम् / परत्वात् सकलशास्त्रापवादः / अख्यारोपेति-आरोपोऽर्थान्तरे निवेशनम् / अस्त्रियामारोपीऽख्यारोपस्तस्याभावे सति / गुणवृत्तिश्च गुणद्रव्यक्रियोपाधिभेदात्रिधा / गुणोपाधिः-शुक्लः पटः शुक्ला शाटी शुक्लं वस्त्रम् / मूर्यो ना, मूर्खा स्त्री, मूर्ख कुलम् इत्यादि / द्रव्योपाधिः-दण्डी ना, दण्डिनी स्त्री, दण्डि कुलम् इत्यादि / क्रियोपाधिः-पाचको ना पाचिका स्त्री पाचकं कुलम् / सर्वादिः केवलस्तन्तश्च गुणवृत्तिः। एवं संख्यापि / सर्वः सूपः, सर्वा यवागूः, सर्वमन्नम् / एवं स सा तत् / अन्यः अन्या, अन्यत् / द्वाभ्यामन्यः यन्यः / घ्यन्या / यन्यत् / एकः पटः एका पटो एकं वस्त्रम् / एवं द्वौ द्वे द्वे / त्रयः तिस्रः त्रीणि / बहुव्रीहिरदिग्वृत्तिर्गुणवृत्तिः / चित्रा गावोऽस्य चित्रगुर्ना चित्रगुः स्त्री चित्रगु कुलम् इत्यादि / दिग्वाची तु दिग्नामत्वात् स्त्रीलिङ्गः / दक्षिणस्याः पूर्वस्याश्च यदन्तरालं दिक् सा दक्षिणपूर्वा दिक् / एवं दक्षिणपश्चिमा / पूर्वपदप्रधानस्तत्पुरुषस्तद्धितार्थद्विगुश्च गुणवृत्तिः। अतिक्रान्तः खट्वामतिखट्वः अतिखट्वा अतिखट्वम् / एवमवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः 3 / परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः 3 / अलं जीविकायै अलंजीविकः 3 / निष्क्रान्तः कौशाम्ब्या निष्कौशाम्बिः 3 / प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः 3 इत्यादयः। शतात्परे पर शताः। एवं परःसहस्राः 3 / परोलक्षाः 3 / उत्तरपदप्रधानस्य तु यथास्वं लिङ्गम् / तद्धितार्थद्विगुः-पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पञ्चकपालः पञ्चकपाला पञ्चकपालम् / रक्ताद्यर्थेऽणाद्यन्ताश्च गुणवृत्तयः / हरिद्रया रक्तः हारिद्रः हारिद्रो हारिद्रम् / एवं सर्वतद्धितेषु यथायोगमपवादवर्जमुदाहार्यम् / आरोपाभावे इति किम् / चञ्चेव चचा पुरुषः / अत्र समतया आरोपः / एवमन्येष्वप्यारोपेवूदाहार्यम् / अस्त्रीति किम् / धवनानो योगात्तद्भार्यायामध्यारोपे आश्रयलिङ्गतैव / प्रष्ठस्य भार्या स एवेयमित्यभेदोपचारेण प्रष्ठी / एवं भवान्यादयोऽपि // 1 // प्रकृतेलिङ्गवचने बाधन्ते स्वार्थिकाः कचित् // प्रकृतिहेरीतक्यादिर्न लिङ्गमतिवर्तते // 2 // ( अव० ) स्वार्थ प्रकृत्यर्थे भवन्ति इति स्वार्थिकाः। ते च क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण प्रकृतेर्लिङ्गं वचनं च बाधन्ते / वाधिते च लिङ्गे बहुलं लिङ्गव्यवस्था / संदिष्टा वाक् वाचिकम् / विनय एव वैनयिकम् / उपाय एव औपयिकम् / योग्ये त्वाश्रयलिङ्गता / वृत्तिरेव वार्तिकम् / ह्रस्वा शुण्डा शमी वा शुण्डारः शमीरः / क्वचिदनुवर्तते / राज्ञो धूः राजधुरा / मृदेव मृत्तिका मृत्सा / मृत्स्ना /

Page #1068
लिङ्गानुशासनम् ] हैमपञ्चपाठी. 1055 क्वचिद्विकल्पः / ईषदपरिसमाप्तौ गुडो बहुगुडो बहुगुडा वा द्राक्षा प्रकृतिलिङ्गप्रतिपत्तिव्युदासार्थ वचनम् / हरीतक्यादिका प्रकृतिः प्रत्ययार्थे वर्तमानापि प्रकृत्यर्थलिङ्गं नातिकामति / हरीतक्या विकारोऽवयवो वा हरीतकी हरोतक्यौ हरितक्यः फलानि / एवं पिप्पल्यादयोऽपि / मल्लिकाया विकारोऽवयवो वा पुष्पं मल्लिका / एवं मालती यूथिका मागधी नवमालिकादयोऽपि // 2 // वचनं तु खलतिकादिवर्थात्येति पूर्वपदभूता // स्त्रीपुंनपुंसकानां सहवचने स्यात् परं लिङ्गम् // 3 // ( अव० ) खलतिकादिका प्रकृतिर्वचनमेव नातिकामति / लिङ्गं तु अतिक्रामति / तुरेवार्थे / खलतिको नाम पर्वतस्यादुरभवानि खलतिकं वनानि। बहुविषया प्रकृतिः पञ्चालादिका पूर्वपदभूता सतो स्वगतं वचनमतिकामति / 'अख्यारोपाभावे'- इत्यस्यापवादः / पञ्चालाश्च निवासः मथुरा च पञ्चालमथुरे / स्त्रीपुंनपुंसकानामिति / स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गानां सहवचने परं पुंलिङ्गं नपुंसकलिङ्गं वा भवति / स्त्रीपुंसयोः सहवचने पुंलिङ्गं भवति / सा च स च तौ / स च शाटी च तौ। स्त्रीनपुंसकयोर्नपुंसकम् / सा च वस्त्रं च ते / पुनपुंसकयोनपुंसकम्। स च तच्च ते / स्त्रीपुंनपुंसकानां नपुंसकम् / सा च स च तच्च तानि // 3 // नन्ता संख्या डतिर्युष्मदस्मच्च स्युरलिङ्गकाः // पदं वाक्यमव्ययं चेत्यसंख्यं च तद्बहुलम् // 4 // ( अव० ) नन्ता संख्या डत्यन्तं युष्मदस्मदी च अलिङ्गाः शब्दाः। पञ्च कति यति वा स्त्रियः / अत्र ङीर्न भवति / युष्मभ्यम् अस्मभ्यम् अत्राए न भवति / विभक्त्यन्तं पदं, सविशेषणमाख्यातं वाक्यम् , स्वराद्यव्ययं च अलिङ्गानि असंख्यानि च / काण्डे / कुलं पचते / काण्डीभूतं कुलम् / एषु क्लीबे इति ह्रस्वो न भवति / तद्बहुलम् / तत्पूर्वक्तिं लिङ्गलक्षणं बहुलं द्रष्टव्यम् / तेन 'पिङ्गः पिशङ्गे पिङ्गी तु शम्यां पिङ्गे तु बालकम् / रामठे नालिकायां तु पिङ्गा गोरोचनामयोः' इत्येवमादि लिङ्गं शिष्टप्रयोगानुसारेण वेदितव्यम् / तदुक्तम् वाग्विषयस्य तु महतः संक्षेपत एव लिङ्गविधिरुक्तः / / यन्नोक्तमत्र सद्भिस्तल्लोकत एव विज्ञेयम् // 1 // निःशेषनामलिङ्गानुशासनान्यभिसमीक्ष्य संक्षेपात् // आचार्यहेमचन्द्रः समभदनुशासनानि लिङ्गानाम् // 5 // // इति हैमलिङ्गानुशासनम् //

Page #1069
// अथ श्रीसिद्धहैमबृहत्प्रक्रियास्थसूत्राणाम् अकारादिवर्णक्रमसूची // // सूत्रम् // सूत्रांकः 4m पृष्ठम् 10. अइउवर्ण-देः // 1 / 2 / 41 // 15 अं अः-ौ // 1 / 1 / 9 // 14 अं अः४ क-ट् // 1 / 1 / 16 // 2 2031 अंश ग॥८।१ / 182 / / 409 1497 अंशादृतोः // 7 / 4 / 14 // 306 1968 अः सपत्न्याः // 7 / 1 / 119 // 397 149 अः सृजिशोऽकिति // 4 / 4 / 111 // 510 1102 अः स्थाम्नः // 6 / 1 / 22 // 239 50 अकखाद्य-वा // 2 / 3 / 80 // 485 193 अकदिनोश्च रओः // 4 / 2 / 50 // 524 1963 अकद्रपा-ये // 7 / 4 / 69 // 249 584 अकमेरुकस्य // 2 / 2 / 93 // 1388 अकल्पात् सूत्रात् // 6 / 2 / 120 // 288 737 अकालेऽव्ययीभावे // 3 / 2 / 146 // 163 808 अकेन क्रीडाजीवे // 3 / 1 / 81 // 177 899 अक्लीबेऽध्वर्युक्रतोः // 3 / 1 / 139 // 200 940 अक्षणोऽप्राण्यङ्गे // 7 / 3 / 85 // 209 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1722 अगारान्तादिकः // 6 / 4 / 75 // 348 1057 अगिलागिलगिल-योः // 3 / 2 / 115 // 231 721 अग्निचित्या // 5 / 1 / 37 // 671 866 अग्नेश्चेः // 5 / 1 / 164 // 698 755 अग्रहानुपदेशेऽन्तरदः // 3 / 1 // 5 // 166 111 अघक्य बल-वीं // 4 / 4 / 2 // 118 अघोषे प्र-टः // 1 / 3 / 50 // 22 68 अघोषे शिटः // 4 / 1 / 45 // 490 355 अङप्रतिस्त-म्भः // 2 / 3 / 41 // 571 261 अहिहनो-र्वात् // 4 / 1 / 34 // 541 491 अङ्गानिरसने णिङ् // 3 / 4 / 38 // 610 1727 अस्थाच्छन्त्रादेरञ् // 6 / 4 / 60 // 345 735 अच् // 5 / 1 / 49 // 674 289 अचः // 1 / 4 / 69 // 736 अचि // 3 / 4 / 15 // 674 1635 अचित्ताददेशकालात् // 6 / 3 / 206 // 332 781 अचित्ते टकू // 5 / 1 / 83 // 682 291 अच्च् प्रा-श्च // 2 / 1 / 104 // 57 872 अजातेः पञ्चम्याः // 5 / 1 / 170 // 698 856 अजातेः शीले // 5 / 1 / 154 // 695 /

Page #1070
.30 र 88 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2269 अजातेनु-वा // 7 / 3 / 35 // 458 1120 अजादिभ्यो धेनोः // 6 // 1 / 34 // 242 402 अजादेः // 2 / 4 / 16 // 571 अज्ञाने ज्ञः षष्ठी // 2 / 2 / 80 // 131 405 अञ्चः // 2 / 4 / 3 // 288 अञ्चोऽनायाम् // 4 / 2 / 46 // 1020 अञ्जनादीनां गिरौ // 3 / 2 / 77 // 64 अञ्वर्ग-तः // 1 / 3 / 33 // 107 अन्वर्गात्-न् // 1 / 2 / 40 // 20 441 अट्यर्तिसू-र्णाः // 3 / 4 / 10 // 599 28 अधातोरा-ङा // 4 / 4 / 29 // 480 430 अणजेयेक-ताम् // 2 / 4 / 20 // 93 1119 अणि // 7 / 4 / 52 // 242 565 अणिकर्मणिक्-तौ // 3 / 3 / 88 // 629 682 अणिगि प्राणिक-गः // 3 / 3 / 107 // 634 121 अतः // 4 / 3 / 82 // 152 अतः कृकमि-स्य // 2 / 3 / 5 // 27 25 अतः प्रत्ययाल्लुक् // 4 / 2 / 85 // 480 185 अतः शित्युत् // 4 / 2 / 89 // 522 269 अतः स्यमोऽम् // 1 / 4 / 57 // 182 अत आ:-ये // 1 / 4 / 1 // 1115 अत इञ् // 6 / 1 / 31 // 241. 2245 अतमबादे-यर // 7 / 3 / 11 // 452 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 771 अतिरतिक्रमे च // 3 / 1 / 45 // 169 163 अतोऽति रोरुः // 1 / 3 / 20 // 2058 अतोऽनेकस्वरात् // 7 / 2 / 6 // 948 अतो म आने // 4 / 4 / 114 // 2010 अतोरिथट् // 7 / 1 / 161 // 407 872 अतोऽह्नस्य // 2 // 3 // 73 // 1891 अत्र च // 7 / 1 / 49 // 380 221 अदश्चाट् // 4 / 4 / 90 // 968 अदसोऽकसायनणोः // 3 / 2 / 33 // 214 376 अदसो दः सेस्तु डौ // 2 / 1 / 43 // 79 1956 अदिस्त्रियां वाञ्चः // 7 / 1 / 107 // 395 '55 अदीर्घात्-ने // 1 / 3 / 32 // 10 49 अदुरुपसर्गा-नेः // 2 / 3 / 77 // 484 2177 अदूरे एनः // 7 / 2 / 122 // 633 अदृश्याधिके // 3 / 2 / 145 // 145 193 अदेतः-क् // 1 / 4 / 44 // 35 1591 अदेवासुरादिभ्यो वैरे // 6 / 3 / 164 // 324 1723 अदेशकालाध्यायिनि // 6 / 4 / 76 // 348 852 अदोऽनन्नात् // 5 / 1 / 150 // 694 102 अदोमुमो // 1 / 2 / 35 // 1218 अदोरायनिः प्रायः // 6 / 1 / 113 // 258 1159 अदानदीमा-म्नः // 6 / 1 / 67 // 249 29 अद्यतनी // 5 / 2 / 4 // 481 1057 502

Page #1071
79 159 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 30 अद्यतनी-महि // 3 / 3 / 11 // 481 259 अद्यतन्यां वा-ने // 4 / 4 / 22 // 541 880 अद्यर्थाचाधारे // 5 / 1 / 12 // 700 953 अद्यञ्जनात्स-लम् // 3 / 2 / 18 // 211 357 अव्यञ्जने // 2 / 1 / 35 // 74 396 अधण्-सः // 1 / 1 / 32 // 2172 अधरापराच्चात् // 7 / 2 / 118 // 436 1389 अधर्मक्षत्रियाः // 6 / 2 / 121 // 288 131 अधश्चतुर्थात्तथोर्धः // 2 / 1 / 79 // 505 176 अधातुवि-म // 1 / 1 / 27 // 404 अधातूदृदितः // 2 / 4 / 2 // 88 2003 अधिकं तत्सं-डः // 7 / 1 / 154 // 404 603 अधिकेन भूयसस्ते // 2 / 2 / 111 // 137 659 अधोष्टौ // 5 / 4 / 32 // 656 550 अधेः प्रसहने // 3 / 3 / 77 // 625 516 अधेः शीङ्स्थास आधारः॥२।२।२०॥ 116 2036 अधेरारूढे // 7 / 1 / 187 // 410 1494 अध्यात्मादिभ्य इकण् // 6 / 3 / 78 // 305 1952 अध्वानं येनौ // 7 / 1 / 103 // 393 744 अनः // 7 / 3 / 88 // 359 अनक् // 2 / 1 / 36 // 1021 अनजिरादि-तौ // 3 / 2 / 78 // 224 1171 अनञः क्त्वो यप् // 3 / 2 / 154 // 888 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 468 अनमो मूलात् // 2 / 4 / 58 // 102 1148 अनट् // 5 / 3 / 124 // 883 381 अनडुहः सौ // 1 / 4 / 72 // 126 अनतोऽन्तोदात्मने // 4 / 2 / 114 // 503 280 अनतो लुप् // 1 / 4 / 59 // 721 अनतो लुप् // 3 / 2 / 6 // 2248 अनत्यन्ते // 7 / 3 / 14 // 2154 अनघतने र्हिः // 7 / 2 / 101 // 432 42 अनद्यतने श्वस्तनी // 5 / 3 / 5 // 483 26 अनद्यतने हस्तनी // 5 / 2 / 7 // 480 545 अननोः सनः // 3 / 3 / 70 // 624 177 अनन्तः प-यः // 1 / 1 / 38 // 33 1266-2 अनपत्ये // 7 / 4 / 55 // 269 1477 अनरे वा // 6 / 3 / 61 // 303 5 अनवर्णा नामी // 1 / 1 / 6 // 140 अनाङ्माङो-छः // 1 / 3 / 28 // 25 457 अनाच्छादजा-वा // 2 / 4 / 47 // 99 107 अनातो नश्चान्त-स्य // 4 / 1 / 69 // 498 101 अनादेशादे-तः // 4 / 1 / 24 // 496 1793 अनाम्न्यद्विः प्लुप् // 6 / 4 / 141 // 360 281 अनामस्वरे नोन्तः // 1 / 4 / 64 // 55 489 अनार्षे वृद्धे-ष्यः // 2 / 4 / 78 // 105 1 1092 अनिदम्यणपवादे-ज्यः // 6 / 1 / 15 // 237 hi 75

Page #1072
73 // सूत्रम् // 49 अनियो-वे // 1 / 2 / 16 // 1280 अनीनाद-तः // 7 / 466 // 226 अनुकम्पा-त्योः // 7 / 334 // 1951 अनुग्वलम् // 7 / 1 / 102 // 393 338 अनुनासिके च-द् // 4 / 1 / 108 // 563 1945 अनुपदं बद्धा // 7 / 1 / 96 // 392 2019 अनुपद्यन्वेष्टा // 7 / 1 / 170 // 407 896 अनुपसर्गाः क्षीबो-ल्लाः // 4 / 2 / 80 // 704 1391 अनुब्राह्मणादिन् // 6 / 2 / 123 // 288 1174 अनुशतिकादीनाम् // 7 / 4 / 27 // 251 32 अनेकवर्णः सर्वस्य // 7 / 4 / 107 // 5 2037 अनोः कमितरि // 7 / 1 / 188 // 410 554 अनोः कर्मण्यसति // 3 / 3 / 81 // 627 1194 अनोऽट्ये ये // 7 / 51 // 253 870 अनोर्जनेर्डः // 5 / 1 / 168 // 698 1052 अनादेशे उप // 3 / 2 / 110 // 230 410 अनो वा // 2 / 4 / 11 // 209 अनोऽस्य // 2 / 1 / 108 // 1556 अन्तःपूर्वादिकम् // 6 / 3 / 137 // 317 1111 अन्तर्द्धिः // 5 / 3 / 89 // 659 अन्तर्बहि-म्नः // 7 / 3 / 132 // 303 अन्तो नो लुक् // 4 / 2 / 94 // 2063 अन्त्यदादेरा // 3 / 2 / 152 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1195 अन्यथैवंकथ-कात् // 5 / 4 / 50 // 501 अन्यस्य // 4 / 1 / 8 // 12 अन्यो घो-न् // 1 / 1 / 14 // 516 अन्वापरेः // 3 / 3 / 34 // 663 अन् स्वरे॥३।२। 129 // * 350 अपः॥ 1 / 4 / 88 // 941 अपचितः // 4 / 4 / 77 // 9 अपश्चमा-ट् // 1 / 1 / 11 // 1959 अपण्ये जीवने // 7 / 1 / 110 // 395 512 अपस्किरः // 3 / 3 / 30 // 617 331-2 अपाच्चतुष्पा-र्थे // 4 / 4 / 95 // 562 1119 अपाञ्चायश्चिः क्तौ // 4 / 2 / 66 // 878 559 अपायेऽवधिरपादानम् // 2 / 2 / 29 // 127 1031 अपील्वादेहे // 3 / 2 / 89 // 226 351 अपोऽद् मे // 2 / 1 / 4 // 73 1373 अपोनपादपा-तः // 6 / 2 / 105 // 285 1317 अपो यत्र वा // 6 / 2 / 56 // 276 963 अपो ययोनिमतिचरे // 3 / 2 / 28 // 214 593 अप्रत्यादावसाधुना // 2 / 2 / 101 // 135 16 अप्रयोगीत् // 1 / 1 / 37 // 865 अप्राणिनि // 7 / 3 / 1912 // 192 899 अप्राणिपश्चादेः // 3 / 1 / 136 // 200 1253 अब्राह्मणात् // 6 / 1 / 141 // 1059 82 39 3

Page #1073
/ सूत्रांकः पृष्ठम् 301 281 438 362 1684 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1307 अभक्ष्याच्छादने वा मयट् // 6 / 2 / 46 // 275 1631 अभिनिष्क्रामति द्वारे॥६।३। 202 // 331 983 अभिनिष्टानः // 2 / 3 / 24 // 216 1912 अभिव्याप्तौ-मिन् // 5 / 3 / 90 // 876 2038 अमेरीश्च वा // 7 / 1 / 189 // 410 1953 अभ्यमित्रमीयश्च // 7 / 1 / 104 // 393 316 अभ्यम्भ्य सः // 2 / 1 / 18 // 63 2098 अभ्रादिभ्यः // 7 / 2 / 46 // 422 302 अभ्वादे-सौ // 1 / 4 / 90 // 59 1461 अमद्रस्य दिशः // 7 / 4 / 16 // 300 723 अमव्ययीभाव-म्याः // 3 / 2 / 2 // 160 325 अमा त्वामा // 2 / 1 / 24 // 469 अमाव्ययातक्यन् च // 3 / 4 / 23 // 605 957 अमूर्धमस्तका-मे // 3 / 2 / 22 // 212 403 अमोऽकम्यमियमः // 4 / 2 / 26 // 590 1627 अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे // 6 / 3 / 198 // 331 1490 अमोऽन्तावोधसः // 6 / 3 / 74 // 305 309 अमौ मः // 2 / 1 / 16 // 1090 अयज्ञे स्त्रः // 5 / 3 / 68 // 873 650 अयदि श्रद्धा-नवा // 5 / 4 / 23 // 612 अयदि स्मृ-न्तो // 5 / 2 / 9 // 354 अयमियं पुं-सौ // 2 / 1 / 38 // 74 1946 अयानयं नेयः // 7 / 1 / 97 // 392 // सूत्रम् // 283 अयि रः // 4 / 1 / 6 // 1467 अरण्यात्पथि-रे // 6 / 3 / 51 // 1349 अरीहणादेरकण् // 6 / 2 / 83 // 2180 अरुर्मनश्च-च्वौ // 7 / 2 / 127 // // 1 / 3 / 57 // 247 अझै च // 1 / 4 / 39 // 372 अर्तिरीब्लीह्री-पुः // 4 / 2 / 21 // त् // 6 / 4 / 37 // 2060 अर्थार्थान्ता-त् // 7 / 2 / 8 // 1782 अर्धपूर्वपदः पूरणः // 1 / 1 / 42 // 1804 // 7 / 4 / 20 // 1786 त् // 6 / 4 / 134 // 1485 अर्धाद्यः // 6 / 3 / 69 // 477 अर्यक्षत्रियाद्वा // 2 / 4 / 66 // 1909 अर्हतस्तो न्त् च // 7 / 1 / 61 // .1 अहम् // 1 / 1 / 1 // 734 अहे तृच् // 5 / 4 / 37 // 789 अोऽच // 5 / 1 / 91 // 1933 अलाब्वाश्व-सि // 7 / 1 / 84 // 976 अलुपि वा // 2 / 3 / 19 // 2238 अल्पयूनोः कन् वा // 7 / 4 / 33 // 1072 अल्पे // 3 / 2 / 136 // 237 अवः स्वपः // 2 / 3 / 57 // 578 340 416 358 362 359 304 103 386 1060 673 683 390 215 451 234 537

Page #1074
पृष्ठम् 343 402 30 37 // सूत्रम् // 1720 अवक्रये // 6 / 4 / 53 // 2000 अवयवात्तयट् // 7 / 1 / 151 // 165 अवर्णभो-धिः // 1 / 3 / 22 // 187 अवर्णस्या-साम् // 1 / 4 / 15 // 39 अवर्णस्ये रल् // 1 / 2 / 6 // 387 अवर्णादश्नो-ङयोः // 2 / 1 / 115 // 652 अवर्णेवर्णस्य // 7 / 4 / 68 // 1222 अवर्मणो-त्ये // 7 / 4 / 59 // 758 अवहसासंस्रोः // 5 / 1 / 63 // 356 अवाच्चाश्रयो-रे // 2 / 3 / 42 // 542 अवात् // 3 / 3 / 67 // 1084 अवात् // 5 / 3 / 62 // 1975 अवात्कुटा-ते // 7 / 1 / 126 // 1958 अवात् तृस्तृभ्याम् // 5 / 3 / 133 // 212 अविति वा // 4 / 1 / 75 // 327 अवित्परोक्षा-रेः // 4 / 1 / 23 // 929 अविदुरेऽभेः // 4 / 4 / 64 // 616 अविवक्षिते // 5 / 2 / 14 // 140 अविशेषणे-दः // 2 / 2 / 122 // 1212 अवृद्धाहोर्नवा // 6 / 1 / 110 // 1681 अवृद्धाहति गये // 6 / 4 / 34 // 1981 अवेः संघा-टम् // 7 / 1 / 132 // 1329 अवेर्दुग्धे-सम् // 6 / 2 / 64 // 82 149 258 678 571 634 876 390 885 529 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 70 अवौ दाधौ दा // 3 / 3 / 5 // 491 2201 अव्यक्तानु-श्च // 7 / 2 / 145 // 442 1878 अव्यजात्थ्य प् // 7 / 1 / 38 // 377 627 अव्ययम् // 3 / 1 / 21 // 775 अव्ययं प्रवृ-भिः // 3 / 1 / 48 // 401 अव्ययस्य // 3 / 2 / 7 // 2265 अव्ययस्य कोऽद् च // 7 / 3 / 31 // 457 432 अव्याप्यस्य मुचेग्विा // 4 / 1 / 19 // 596 125 अशवि ते वा // 3 / 4 / 4 // 503 243 अशित्यस्सन्-टि // 4 / 3 / 77 // 538 2019 अशिरसोऽशीर्षश्च // 7 / 2 / 7 // 416 423 अशिशोः हो // 2 / 4 / 8 // // 92 1521 अश्व बाऽमावास्यायाः // 6 / 3 / 104 // 310 1845 अश्चैकादेः // 7 / 1 / 5 // 371 642 अश्रद्धामर्षे-पि // 5 / 4 / 15 // 652 1363 अश्वत्थादेरिकण // 6 / 2 / 97 // 283 894 अश्ववडवपू-राः // 3 / 1 / 131 // 198 1137 अश्वादेः // 6 / 1 / 49 // 246 1955 अषडक्षा-नः // 7 / 1 / 106 // 1061 अषष्ठीततो-थै // 3 / 2 / 119 // 232 349 अष्ट और्ज-सोः // 1 / 4 / 53 // 467 असंभवाजिनैक-त् // 2 / 4 / 57 // 102 188 असंयोगादोः // 4 / 2 / 86 // 1061 256 340 399 278 523

Page #1075
सूझकः // सूत्रम् // 814 अस्वस्थगुणैः // 3 / 1 / 87 // 767 अहन्पश्चमस्य-ति // 4 / 1 / 107 // 1353 अहरादिभ्योऽञ् // 6 / 2 / 87 // 2141 अहीयरुहो-ने // 7 / 2 / 88 // 169 अह्नः // 2 / 1 / 74 // 869 अह्नः // 7 / 3 / 116 // 1934 अह्ना ग-नञ् // 7 / 1 / 85 // 178 679 282 429 31 आ सांकः // सूत्रम् // 2303 असकृत् संभ्रमे // 7 / 4 / 72 // 466 466 असत्काड-त् // 2 / 4 / 56 // 101 612 असत्वाराद-म् // 2 / 2 / 120 // 945 असत्त्वे डसेः॥ 3 / 2 / 10 // 210 326 असदिवा-र्वम् // 2 / 1 / 25 // 67 174 असमानलोपे-डे // 4 / 1 / 63 // 519 675 असरूपोप-क्तेः॥ 5 / 1 / 16 // 662 448 असहनवि-भ्यः // 2 / 4 / 38 // 97 377 अमुको वाकि // 2 / 1 / 44 // 72 824 असूर्योपाद् दृशः // 5 / 1 / 126 // 688 190 असोङसिवू-टाम् // 2 / 3 / 48 // 523 476 अस् च लौल्ये // 4 / 3 / 115 // 607 2099 अस्तपोमाया-विन् // 7 / 2 / 47 // 422 267 अस्तिब्रुवो वचावशिति // 4 / 4 / 1 // 543 265 अस्तेः सि-ति // 4 / 3 / 73 // 542 97 अस्त्रीशूद्रे-वा // 7 / 4 / 101 // 18 691 अस्थूलाच नसः // 7 / 3 / 161 // 155 167 अस्पष्टाव-वा॥ 1 / 3 / 25 // 2227 अस्मिन् // 7 / 3 / 2 // . 447 425 अस्य यां लुक् // 2 / 4 / 86 // 92 90 अस्थादेराः परोक्षायाम् // 4 / 1 / 68 // 494 419 अस्थाऽयत्त-नाम् // 2 / 4 / 111 // 91 1608 अस्वयंभुवोऽव् // 7 / 4 / 70 // 240 1065 256 आ अम्शसोऽता // 1 / 4 / 75 // 463 आः खनिसक्जिनः॥ 4 / 2 / 60 // 1777 आकालिक ते // 6 / 4 / 128 // 564 आख्यातर्युपयोगे // 2 / 2 / 73 // 439 आगुणावग्यादेः // 4 / 1 / 48 // 1365 आग्रहायण्यश्व-कण् // 6 / 2 / 99 // 275 आङः // 4 / 4 / 120 // 980 आङः क्रीडमुषः // 5 / 2 / 51 // 794 आङः शोले // 5 / 1 / 96 // 772 आङल्पे // 3 / 1 / 46 // 561 आङावधौ // 2 / 2 / 70 // 527 आङो ज्योतिरुद्गमे // 3 / 3 / 52 // 901 आङोऽन्धूधसोः॥ 4 / 1 / 93 // 561 आङो यमहनः च // 3 / 3 / 86 // 48 604 357 129 598 283 544 724 684 169 128 621 628

Page #1076
सूत्रांकः पृष्ठम् 712 आङो यि // 4 / 4 / 104 // 1065 आङो युद्धे // 5 / 3 / 43 // 1071 आङो रुप्लोः // 5 / 3 / 49 // 292 आ च हौ // 4 / 2 / 101 // 549 403 आत् // 2 / 4 / 18 // 587 आत ऐः कृऔ // 4 / 3 / 53 // 129 आतामातेआथा-दिः // 4 / 2 / 121 // 503 667 आ तुमोऽत्या-त् // 5 / 1 / 1 // 660 774 आतो डोऽह्वावामः // 5 / 1 / 76 // 681 55 आतो णव औः // 4 / 2 / 120 // 487 1369 आतो नेन्द्र-स्य // 7 / 4 / 29 // 284 949 आत्मनः पूरणे // 3 / 2 / 14 // 211 1140 आत्रेयाद् भारद्वाजे // 6 / 1 / 52 // 226 96 आत्संध्यक्षरस्य // 4 / 2 / 1 // 1594 अथर्वणिका-च // 6 / 3 / 167 // 324 897 आदितः // 4 / 4 / 71 // 1380 आदेश्छन्दसः प्रगाथे // 6 / 2 / 112 // 286 11 आद्यद्वितीय-षाः // 1 / 1 / 13 // 2 1113 आद्यात् // 6 / 1 / 29 // 2137 आद्यादिभ्यः // 7 / 2 / 84 // 428 246-2 आद्योऽश एकस्वरः // 4 / 1 / 2 // 539 911 आ द्वंद्वे // 3 / 2 / 39 // 202 233 आ द्वरः // 2 / 1 / 41 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 473 आधाराञ्चोप-रे // 3 / 4 / 24 // 606 845 आधारात् // 5 / 1 / 137 // 691 1213 आधारात् // 5 / 4 / 68 // 896 2306 आधिक्यानुपूज्यॆ // 7 / 4 / 75 // 468 1561 आनायो जालम् // 5 / 3 / 136 // 885 1233 आनुलोम्येऽन्वचा // 5 / 4 / 8 // 2184 आपत्यस्य क्यव्योः // 2 / 4 / 91 // 259 आपो ङितां-याम् // 1 / 4 / 17 // 49 1944 आप्रपदम् // 7 / 1 / 95 // 392 2316 आबाधे // 7 / 4 / 85 // 471 1642 आभिजनात् // 6 / 3 / 214 // 334 321 आम आकम् // 2 / 1 / 20 // 64 105 आमः कृगः // 3 / 3 / 75 // 497 176 आमन्ताल्वाय्येत्नावय् // 4 / 3 / 85 // 519 495 आमन्त्र्ये // 2 / 2 / 32 // 108 2100 आमयादीर्घश्च // 7 / 2 / 48 // 422 244 आमो नाम् वा // 1 / 4 / 31 // 46 1575 आयस्थानात् // 6 / 3 / 153 // 321 2048 आयात् // 7 / 2 / 2 // 1665 आयुधादिभ्यो-देः // 5 / 1 / 94 // 337 1665 आयुधादोयश्च // 6 / 4 / 18 // 337 678 आरम्भे // 5 / 1 / 10 // 700 569 आरादथैः // 2 / 2 / 78 // 1063 7:4 241

Page #1077
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 254 आ रायो व्यञ्जने // 2 / 1 / 5 // 48 -24 आशिषि तु-ङ् // 4 / 2 / 119 // 480 518 आशिषि नाथः // 3 / 3 / 36 // 619 167 आशिषि हनः // 5 / 1 / 80 // 681 231 आशिषीणः // 4 / 3 / 107 // 535 765 आशिष्यकन् // 5 / 1 / 70 // 679 765 आशिष्याशी पञ्चम्यौ // 5 / 4 / 38 // 671 41 आशीः क्यात्-सीमहि // 3 / 3 / 13 // 232 1538 आश्वयुज्या अकञ् // 6 / 3 / 119 // 314 285 आसन्नः // 7 / 4 / 120 // 5 624 आसन्नादूरा-थै // 3 / 1 / 20 // 143 949 आसीनः // 4 / 4 / 115 // 317 691 आसु : // 5 / 1 / 20 // 665 1550 आस्तेयम् // 6 / 3 / 131 // 316 1121 आस्यटिव्रज्यजः क्यप् // 5 / 3 / 97 // 878 1066 आहावो निपानम् // 5 / 3 / 44 // 871 641 आहिताग्न्यादिषु // 3 / 1 / 153 // 147 2175 आहि दूरे // 7 / 2 / 120 // 446 // सूत्रम् // पृष्ठम् 226 इको वा // 4 / 3 / 16 // 534 र 7 इङितः कर्तरि // 3 / 3 / 22 // 476 973 इङितो व्यञ्जना-तू // 5 / 2 / 44 // 722 1041 इङोऽपादाने-द्वा // 5 / 3 / 19 // 867 415 इच्चापुंसो-रे // 2 / 4 / 107 // 90 657 इच्छाथै कर्मणः सप्तमी // 5 / 4 / 89 // 656 654 इच्छार्थे सप्तमीपञ्चम्यौ // 5 / 4 / 27 // 655 720 इच्यस्वरे दी-च॥ 3 / 2 / 72 // 159 719 इच् युद्धे // 7 / 3 / 74 // 482 इञ इतः // 2 / 4 / 71 // 104 1220 इञः॥ 7 / 4 / 11 // 258 63 इट ईति // 4 / 3 / 71 // 325 इट् सिजाशिषो ने // 4 / 4 / 36 // 558 53 इडेत्पुसि-लुक // 4 / 3 / 94 // 230 इणः // 2 / 1 / 51 // 835 228 इणिकोईः // 4 / 4 / 23 // 1097 इणोऽभ्रेषे // 5 / 3 / 75 // 874 74 इतावतो लुक् // 7 / 2 / 146 // 442 इतोऽक्त्य र्थात् // 2 / 4 / 32 // 2143 इतोऽतः कुतः // 7 / 2 / 90 // 430 1165 इतोऽनित्रः // 6 / 1 / 72 // 250 1084 इदंकिमीत्कीः // 3 / 2 / 153 // 236 1997 इदंकिमो-स्य // 7 / 1 / 148 // 402 8508 489 1648 इकण् // 6 / 4 / 1 // 335 1686-2 इकण्यथर्वणः // 7 / 4 / 49 // 287 1161 इकिश्तिव् स्वरूपार्थे // 5 / 3 / 138 // 886

Page #1078
74 पृष्ठम् 476 40 299 र सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 356 इदमः // 2 / 1 / 34 // 360 इदमदसोऽक्येव // 1 / 4 / 3 // 214 इदुतोऽस्त्रे-त् // 1 / 4 / 21 // 40 701 इनः कच् // 7 / 3 / 170 // 346 इन्ङीस्वरे लुक् // 1 / 4 / 79 // 72 2023 इन्द्रियम् // 7 / 1 / 174 // 408 81 इन्द्रे // 1 / 2 / 30 // 56 इन्ध्यसंयोगा-द्वत् // 4 / 3 / 21 // 487 -स्योः // 1 / 4 / 87 // 825 इरंमदः // 5 / 1 / 127 // 689 240 इर्दरिद्रः // 4 / 2 / 98 // 915 इर्वृद्धिमत्यविष्णौ // 3 / 2 / 43 // 203 2088 इलश्च देशे // 7 / 2 / 36 // 421 54 इवर्णादे-लम् // 1 / 2 / 21 // 164 इश्व स्थादः // 4 / 3 / 41 // 424 इवृध-सनः // 4 / 4 / 47 // 1136 इषोऽनिच्छायाम् // 5 / 3 / 112 // 880 2017 इष्टादेः // 7 / 1 / 168 // 407 249 इसासः शासोव्यञ्जने // 4 / 4 / 118 // 539 2182 इसुसोर्बहुलम् // 7 / 2 / 128 // 438 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 8 ईगित: // 3 / 3 / 95 // 211 ईङौ वा // 2 / 1 / 109 // 376 ई च गणः // 4 / 1 / 67 // 1455 ईतोऽकञ् // 6 / 3 / 41 // 101 ईदूदें-नम् // 1 / 2 / 34 // 1763 ईनञ् च // 6 / 4 / 114 // 1548 ईनयौ चाशब्दे // 6 / 3 / 129 // 1882 ईनेऽध्वात्मनोः // 7 / 4 / 48 // 1279 ईनोऽह्नः क्रतौ // 6 / 2 / 21 // 1868 ईयः // 7 / 1 / 28 // 1190 ईयः स्वसुश्च // 6 / 1 / 89 // 1063 ईयाकरके // 3 / 2 / 121 // 711 ईयसोः // 7 / 3 / 177 // 450 ईय॑ञ्जनेऽयपि // 4 / 3 / 97 // 274 ईशीड--मोः // 4 / 4 ! 87 // 2179 ईश्वाववर्ण-स्य // 4 / 3 / 111 // 791 ईषद्गुणवचनैः // 3 / 1 / 64 // 355 315 378 271 375 1065 253 232 157 600 544 437 174 100 इश्वा // 1 / 2 / 33 // 365 उः पदान्तेनूत् // 2 / 1 / 198 // / 1505 उक्ष्णो लुक् // 7 // 4 / 56 // 76 323 914 ई: षोमवरुणेनेः // 3 / 2 / 42 // 03

Page #1079
897 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1021 उणादयः // 5 / 2 / 93 // 731 232 उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः॥४ / 3 / 59 // 536 911 उति शवों -मे // 4 / 3 / 26 // 708 363 उतोऽनडुच्चतुरो वः // 1 / 4 / 81 // 75 484 उतोऽप्राणिन-ऊक // 2 / 4 / 73 // 1357 उत्करादेरीयः // 6 / 2 / 91 // 282 526 उत्कृष्टेऽनूपेन // 2 / 2 / 39 // 119 1417 उत्तरादाहञ् // 6 / 3 / 5 // 293 1770 उत्थापनादेरीयः // 6 / 4 / 121 // 356 549 उत्पातेन ज्ञाप्ये // 2 / 2 / 59 // 124 1099 उत्सादेरञ् // 6 / 1 / 19 // 238 508 उत्स्व राधु-त्रे // 3 / 3 / 26 // 617 958 उदः पचि-रेः // 5 / 2 / 29 // 720 1075 उदः श्रेः // 5 / 3 / 53 // 872 117 उदः स्थास्तम्भः सः // 1 / 3 / 44 // 22 1046 उदकस्योटः पेषंधिवास-ने॥३।२।१०४॥२२९ 1437 उदग्ग्रामाद्य-म्नः // 6 / 3 / 25 // 296 1160 उदङ्कोऽतोये // 5 / 3 / 135 // 885 295 उदच उदीच // 2 / 1 / 103 // 58. 2052 उदन्वानब्धौ च // 2 / 1 / 97 // 414 2030 उदरे विकणाद्यूने // 7 / 1 / 181 // 409 513 उदश्चरः साप्यात् // 3 / 3 / 31 // 618 102 उदितः स्वरान्नोन्तः // 4 / 4 98 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1260 उदितगुरोर्भा-ब्दे // 6 / 2 / 5 // 267 2041 उदुत्सोरुन्मनसि // 7 / 1 / 192 // 411 537 उदोऽनूइँहे // 3 / 3 / 62 // 23 1040 उद्यमोपरमौ // 4 / 3 / 57 // 867 1620 उपज्ञाते // 6 / 3 / 191 // 329 1980 उपत्यकाधित्यके // 7 / 1 / 131 // 398 1220 उपपीडरुध-म्या // 5 / 4 / 75 // 829 उपमानं सामान्यैः // 3 / 1 / 101 // 183 486 उपमानसहितः-रोः॥ 2 / 4 / 75 // 105 830 उपमेयं व्याघ्रा-क्तौ // 3 / 1 / 102 // 183 52 उपसर्गस्यानि-ति // 1 / 2 / 19 // 10 178 उपसर्गस्यायौ // 2 / 3 / 100 // 519 692 उपसर्गात // 7 / 3 / 162 // 594 उपसर्गात् खल्घोश्च // 4 / 4 / 107 // 637 284 उपसर्गात् सुग्-त्वे // 2 / 3 / 39 // 546 935 उपसर्गादध्वनः // 7 / 3 / 79 // 208 506 उपसर्गादस्योहो वा // 3 / 3 / 25 // 616 1139 उपसर्गादातः // 5 / 3 / 110 // 880 751 उपसर्गादातो-श्यः // 5 / 1 / 56 // 677 507 उपसर्गादूहो ह्रस्वः॥ 4 / 3 / 106 // 617 1109 उपसर्गाद्दः किः // 5 / 3 / 87 // 876 513 उपसर्गादिवः // 2 / 2 / 17 // 115 997-2 उपसर्गादेवृ-शः // 5 / 2 / 69 // 726 1066

Page #1080
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 918 उषासोषसः // 3 / 2 / 46 // 204 629 उष्ट्रमुखादयः॥३।१ / 23 // 1297 उष्ट्रादकञ् // 6 / 2 / 36 // 273 2034 उष्णात् // 7 / 1 / 185 // 1446 उष्णादिभ्यः कालात् // 6 / 3 / 33 // 297 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 762 उपाजेऽन्वाजे / // 3 / 1 / 12 // 167 1558 उपाज्जानुनीवि-ण // 6 / 3 / 139 // 317 533 उपात् // 3 / 3 / 58 // 622 1276 उपात् किरो लवने // 5 / 4 / 72 // 897 713 उपात् स्तुतौ // 4 / 4 / 105 // 669 556 उपात्स्थः / // 3 / 3 / 83 // 628 192 उपाद्भूषासमवाय-रे // 4 / 4 / 92 // 524 172 उपान्त्यस्यासमा-॥४।२। 35 // 518 119 उपान्त्ये // 4 / 3 / 34 // 502 517 उपान्वध्यावसः // 2 / 2 / 21 // 116 2223 उपायाभस्वश्च // 7 / 2 / 170 // 447 597 उपेनाधिकिनि // 2 / 2 / 105 // 1537 उप्ते // 6 / 3 / 118 // 314 2152 उभयाद् द्युस् च // 7 / 2 / 99 // 432 1298 उमोर्णाद्वा // 6 / 2 / 37 // 273 867 उरसोऽग्रे // 7 / 3 / 114 // 192 1625 उरसो याणौ // 6 / 3 / 196 // 1870 उवर्णयुगादेर्यः // 7 / 1 / 30 // 376 273 उवर्णात् // 4 / 4 / 58 // 544 690 उवर्णादावश्यके // 5 / 1 / 19 // 665 1453 उवर्णादिकण् // 6 / 3 / 39 // 299 158 उश्नोः // 4 / 3 / 2 // 1067 92 1017 ऊङः // 3 / 2 / 67 // 223 106 ॐ चोञ् // 1 / 2 / 39 // 20 46 ऊटा // 1 / 2 / 13 // 461 ऊढायाम् // 2 / 4 / 51 // 100 1182 ऊदितो वा // 4 / 4 / 42 // 890 409 ऊदुषो णौ // 4 / 2 / 40 // 422 ऊनः // 2 / 4 / 7 // 794 ऊनार्थपूर्वाद्यैः // 3 / 1 / 67 // 174 2103 ऊर्जा विन्वन्तः // 7 / 2 / 51 // 423 2069 ऊर्णाहंशुभमो युस् // 7 / 2 / 17 // 417 1215 ऊर्ध्वात् पूःशुषः // 5 / 4 / 70 // 896 834 ऊर्ध्वादिभ्यः कर्तुः // 5 / 1 / 136 // 691 2168 ऊर्ध्वादिरिष्टा-स्य // 7 / 2 / 114 // 435 23 ऊर्याद्यनु-तिः // 3 / 1 / 2 // 300 35 ऋलति-वा // 1 / 2 / 2 // 6

Page #1081
सूत्रांकः // सूत्रम् // 1774 ऋत्वादिभ्योऽण् // 6 / 4 / 925 // 300 ऋत्विदिश्-गः // 2 / 1 / 69 // पृष्ठम् 357 59 59 222 672 1013 ऋदुदित्तरतम-श्च // 3 / 2 / 63 // 725 ऋदुपान्त्याद-चः // 5 / 1 / 41 // 224 ऋदुशनस्पु-र्डाः // 1 / 4 / 84 // सूत्रांकः // सूत्रम् // 296 4 / 4 / 20 // 932 ऋक्पूःपथ्यपोऽत् // 7 / 3 / 76 // 207 920 ऋक्सामग्य-वम् // 7 / 3 / 97 // 204 1565 ऋगृद्विस्वरयागेभ्यः // 6 / 3 / 144 // 319 1039 ऋचः शसि // 3 / 2 / 97 // 228 409 ऋचि // 2 / 4 / 17 // 567 ऋणाद्धेतोः // 2 / 2 / 76 // 130 47 ऋणे प्र-र् // 1 / 2 / 7 // 1574 ऋत इकण // 6 / 3 / 152 // 321 82 ऋतः // 4 / 4 / 79 // 252 ऋतः स्वरे वा // 4 / 3 / 43 // 672 ऋतां विद्यायो-धे-॥ 3 / 2 / 37 // 215 401 ऋते तृ-से // 1 / 2 / 8 // 606 ऋत द्वितीया च // 2 / 2 / 114 // 123 ऋतेमयः // 3 / 4 / 3 // 503 251 ऋतो दुर् // 1 / 4 / 37 // 80 ऋतोऽत् // 4 / 138 // 493 264 ऋतोरः-नि // 2 / 1 / 2 // 1573 ऋतो र-ते // 1 / 2 / 26 // 320 2185 ऋतो रीः॥४।३। 109 439 37 ऋतो वा तौ च // 1 / 2 / 4 // 7 1176 ऋत्तृषमृषकश-सेट् // 4 / 3 / 24 // 889 42 ऋत्यारु-स्य // 1 / 2 / 9 // 1068 726 ऋद्धनदीवंश्यस्य // 3 / 2 / 5 // 160 425 ऋध ईत् // 4 / 1 / 17 // 1698 ऋन्नरादेरण् // 6 / 4 / 51 // 343. 702 ऋन्नित्यदितः // 7 / 3 / 171. // 156 1062-3 ऋफिडादीनां डश्च लः // 2 / 3 / 104 // 871 455 ऋमतां रीः // 4 / 1 / 55 // 601 201 कर ललं-षु // 2 / 3 / 99 // 527 89 ऋवर्णदृशोऽङि॥ 4 / 3 / 7 // 494 677 वर्णव्यञ्ज-ध्यण् // 5 / 1 / 17 // 662 326 ऋवर्णश्यूर्तुगः कितः // 4 / 4 / 57 // 559 162 ऋवर्णात् // 4 / 3 / 36 // 1273 ऋववर्ण-लुक् // 7 / 4 / 71 // 270 2271 ऋवर्णावर्णा-च // 7 / 3 / 37 // 459 91 ऋवृव्येद् इट् // 4 / 4 / 80 // 494 1360 ऋश्यादेः कः // 6 / 2 / 94 // 283 / 1888 ऋषभोपा-ज्यः॥ 7 / 1 / 46 // 379

Page #1082
सूत्रांकः // सूत्रम् // 1014 ऋषिनाम्नोः करणे // 5 / 2 / 86 // 729 1150 ऋषिवृष्ण्यन्धककुरुभ्यः // 6 / 1 / 61 // 247 1566 ऋषेरध्याये // 6 / 3 / 145 // 319 1022 ऋषौ विश्वस्य मित्रे // 3 / 2 / 79 // 224 439 ऋस्मिपूङञ्जशौ-च्छः // 4 / 4 / 48 // 596 891 ऋहीघ्राधा-र्वा // 4 / 2 / 76 // 703 -94 ऋतां क्ङितीर् // 4 / 4 / 116 // 495 , 109 ऋदिच्छ्विस्तम्भू-वा // 3 / 4 / 65 // 498 * 882 ऋल्वादेरे-प्रः // 4 / 2 / 68 // 709 38 ऋस्तयोः // 1 / 2 / 5 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 4 एकद्वित्रि-ततः // 1 / 1 / 5 // 3 एकद्विबहुषु // 3 / 3 / 18 // 475 596 एकधातौ कर्म-ये // 3 / 4 / 86 // 638 1967 एकशालाया इकः // 7 / 1 / 120 // 397 1309 एकस्वरात् // 6 / 2 / 48 // 275 59 एकस्वरादनु-तः // 4 / 4 / 56 // 488 1767 एकागाराच्चौरे // 6 / 4 / 118 // 355 2164 एकात्-स्य // 7 / 2 / 111 // 434 1033 एकादश षोडश-डूढा // 3 / 2 / 91 // 226 2261 एकादाकि-ये // 7 / 3 / 27 // 456 2110 एकादेः कर्मधारयात् // 7 / 2 / 58 // 424 628 एकार्थ चानेकं च // 3 / 1 / 22 // 144 1655-2 एकोपसर्गस्य च घे // 4 / 2 / 34 // 884 816 एजेः // 5 / 1 / 118 // 687 1299 एण्या एयञ् // 6 / 2 / 38 // 273 175 एतदश्च-से // 1 / 3 / 46 // 12 एताः शितः // 3 / 3 / 10 // 985 एत्यकः॥ 2 / 3 / 26 // 217 227 एत्यस्तेर्वृद्धिः // 4 / 4 / 30 // 477 260 एदापः // 1 / 4 / 42 // 68 पदैतोऽयाय् // 1 / 2 / 23 // 78 एदोतः लुक् // 1 / 2 / 27 // 1450 एदोद्देश एवेयादौ // 6 / 1 / 9 // 298 2069 7 36 लत-चा // 1 / 2 / 3 // 44 लत्याल् वा // 1 / 2 / 11 // 137 लदिद्युतादि-स्मै // 3 / 4 / 64 // 506 6 लदन्ताः -नाः // 1 / 1 / 7 // 7 ए ऐ ओ औ-रम् // 1 / 1 / 8 // 344 एः॥ 1 / 4 / 77 // 72

Page #1083
पृष्ठम् पृष्ठम् 578 548 सूत्रांकः // सूत्रम् // 218 : // 1 / 4 / 36 // 188 एद्वहुस्भोसि // 1 / 4 / 4 / 22 // 1168 पयस्य // 7 / 4 / 22 // 1217 एयेऽग्नायी // 3 / 2 / 52 // 1226 एये जिह्माशिनः // 7 / 4 / 47 // 290 एषामीळञ्जनेऽदः // 4 / 2 / 97 // 634 एष्यत्यवधौ-गे // 5 / 4 / 6 // 585 एष्यदृणेनः // 2 / 2 / 94 // 34 250 257 259 548 649 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 51 ओमाङि // 1 / 2 / 18 // 373 ओजन्तिस्था-र्णे // 4 / 1 / 60 // 295 ओष्ठ्यादुर // 4 / 4 / 117 // औ 257 औता // 1 / 4 / 20 // 3 औदन्ताः स्वराः // 1 / 1 / 4 // 270 औरीः // 1 / 4 / 56 // 143 1070 432 295 303 339. 619 ऐकायें // 3 / 2 / 8 // 45 ऐदौत्-रैः // 1 / 2 / 12 // 2153 ऐषमापरु-र्षे // 7 / 2 / 100 // 1431 ऐषमोह्यःश्वसो वा // 6 / 3 / 19 // ओ 1674 ओजःसहो-ते // 6 / 4 / 27 // 947 ओजोञ्जःस-ष्टः // 3 / 2 / 12 // 480 ओजोऽप्सरसः // 3 / 4 / 28 // 255 ओत औः // 1 / 4 / 74 // 302 ओतः श्ये // 4 / 2 / 103 // 14 ओदन्तः // 1 / 2 / 37 // 69 ओदौतोऽवाव् // 1 / 2 / 24 // 92 ओमः प्रारम्भे // 7 / 4 / 96 // 2070 कंशंभ्यां-भम् // 7 / 2 / 18 // 2787 कंसार्धात् // 6 / 4 / 135 // 359 1302 कंसीयायः // 6 / 2 / 41 // 274 698 ककुदस्या-म् // 7 / 3 / 167 // 1475 कखोपान्त्य-दोः // 6 / 3 / 59 // 401 कगेवनूजनै-रञ्जः // 4 / 2 / 25 // 590 .. 75 कङश्चञ् // 4 / 1 / 46 // 492 1466 कच्छाग्निवक्त्र-दात् // 6 / 3 / 50 // 301 1471 कच्छादेर्नृनृस्थे // 6 / 3 / 55 // 302 2091 कच्छ्वा डुरः // 7 / 2 / 39 // 421 1973 कटः // 7 / 1 / 124 // 397 1474 // 6 / 3 / 58 // 303 1611 कठादिभ्यो वेदे लुप् // 6 / 3 / 183 // 327 850 कडारादयः कर्मधारये // 3 / 1 / 158 // 189 608 48 20

Page #1084
233 132 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 756 कणेमनस्तृप्तौ // 3 / 1 / 6 // 167 502 कण्ड्वादेस्तृतीयः // 4 / 1 / 9 // 839 कतरकतमौ-ने // 3 / 1 / 109 // 185 1069 कत्रिः // 3 / 2 / 133 // 1422 कठ्यादेश्चैयकञ् // 6 / 3 / 10 // 293 2156 कथमित्थम् // 7 / 2 / 103 // 640 कथमि सप्तमी च वा // 5 / 4 / 13 // 651 1861 कथादेरिकण् // 7 / 1 / 21 // 374 623 कदाकोर्नवा // 5 / 3 / 8 // 646 1432 कन्थाया इकण् // 6 / 3 / 20 // 295 1151 कन्यात्रिवेण्याः च // 6 / 1 / 62 // 248 1913 कपिज्ञातेरेयण // 7 / 1 / 65 // 386 1132 कपिबोधा-से // 6 / 1 / 44 // 245 989 कपेोत्रे // 2 / 3 / 29 // 217 452 कबरमणि-देः // 2 / 4 / 42 // 99 170 कमेणिङ् // 3 / 4 / 2 // 1874 कम्बलान्नानि // 7 / 1 / 34 // 377 604 करणक्रियया क्वचित् // 3 / 4 / 94 // 642 515 करणं च // 2 / 2 / 19 // 860 करणाद्यजो भूते // 5 / 1 / 158 // 696 1154 करणाधारे // 5 / 3 / 129 // 1209 करणेभ्यः // 5 / 4 / 64 // 1971 कर्कलोहि च // 7 / 1 / 122 // 397 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1560 कर्णललाटात्कल् // 6 / 3 / 141 // 318 1356 कर्णादेरायनिञ् // 6 / 2 / 90 // 282 1937 कर्णादेर्मूले जाहः // 7 / 1 / 88 // 391 577 कर्तरि // 2 / 2 / 86 // 669 कर्तरि // 5 / 1 / 3 // . 13 कर्तर्यनभ्यः शव् // 3 / 4 / 71 // 478 477 कर्तुः क्विप-ङित् // 3 / 4 / 25 // 815 कर्तुः खम् // 5 / 1 / 117 // 687 1214 कर्तुर्जीवपुरुषा-हः // 5 / 4 / 69 // 896 855 कर्तुणिन् // 5 / 1 / 153 // 498 कर्तुाप्यं कर्म // 2 / 2 / 3 // 108 521 कर्तृस्थामूर्ताप्यात् // 3 / 3 / 40 // 620 810 कर्मजा तृचा च // 3 / 1 / 83 // 177 2220 कर्मणः संदिष्टे // 7 / 2 / 167 // 446 499 कर्मणि // 2 / 2 / 40 // 109 574 कर्मणि कृतः // 2 / 2 / 83 // 131 770 कर्मणोऽण् // 5 / 1 / 72 // 680 1031 कर्मणोऽण् // 5 / 3 / 14 // 867 कर्मण्यग्न्यथै // 5 / 1 / 165 // 698 1750 कर्मवेषाद्यः // 6 / 4 / 103 // 539 कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् // 2 // 2 // 25 // 122 1609 कलापिकुथु-णः // 7 / 4 / 62 // 327 . 1533 कलाप्यश्वत्थ-कः // 6 / 3 / 114 // 313 .1071 352 884

Page #1085
53 सूत्रांकः // सूत्रम् / पृष्ठम् 1097 कल्यग्नेरेयण् // 6 / 1 / 17 // 238 1172 कल्याण्यादेरिनचान्तस्य // 6 / 1 / 77 // 25. 1271 कवचिह-कण् // 6 / 2 / 14 // 269 268 कवर्गकस्वरवति // 2 / 3 / 76 // 932 कषः कृच्छ्रगहने // 4 / 4 / 67 // 712 1026 कषोऽनिटः // 5 / 3 / 3 // 864 484 कष्टकक्षकृच्छ्र-णे // 3 / 4 / 31 // 609 1781 कसमा-र्धः // 1 / 1 / 41 // 358 1375 कसोमात् ट्यण् // 6 / 2 / 107 // 285 1967 काकतालीयादयः // 7 / 1 117 // 396 1073 काकवौ वोष्णे // 3 / 2 / 137 // 234 817 काकाद्यैः क्षेपे // 3 / 1 / 90 // 179 1070 काक्षपयोः // 3 / 2 / 134 // 233 2090 काण्डाण्डभाण्डादीरः // 7 / 2 / 38 // 421 434 काण्डात्प्रमा-त्रे // 2 / 4 / 24 // 94 8 कादिर्व्यञ्जनम् // 1 / 1 / 10 // 2 653 कामोक्तावकञ्चिति // 5 / 4 / 26 // 655 795 कारकं कृता // 3 / 1 / 68 // 174 1152 कारणम् // 5 / 3 / 127 // 884 753 कारिका स्थित्यादौ // 3 / 1 / 3 // 166 1785 कार्षापणा-या // 6 / 4 / 133 // 359 787 कालः // 3 / 1 / 60 // 173 660 कालवेलासमये-रे // 5 / 4 / 33 // 656 , सूपांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 635 कालस्यानहोरात्राणाम् // 5 / 4 / 7 // 650 2042 कालहेतु-गे // 7 / 1 / 193 // 411 2075 कालाजटाघा-पे // 7 / 2 / 23 // 419 2253 कालात् // 7 / 3 / 19 // 959 कालात्तनतरतमकाले // 3 / 2 / 24 // 1751 कालात्परि-रे // 6 / 4 / 104 // 352 1532 कालाद्देय ऋणे // 6 / 3 / 113 // 313 1379 कालाद्भववत् // 6 / 2 / 111 // 286 1775 कालाद्यः॥६।४। 126 // 357 519 कालाध्वमा-णाम् // 2 / 2 / 23 // 116 1745 काले कार्य-वत् // 6 / 4 / 98 // 351 1227 कालेन तृष्य-रे // 5 / 4 / 82 // 899 535 काले भान्नवाधारे // 2 / 2 / 48 // 121 784 कालो द्विगौ च मेयैः // 4 / 1 / 57 // 172 1348 काशादेरिलः // 6 / 2 / 82 // 281 1616 काश्यपकौ-च // 6 / 3 / 188 // 328 6 / 3 / 35 // 297 2284 कासूगोणी-रट् // 7 / 3 / 50 // 461 2148 कियत्तत्सर्वदा // 7 / 2 / 95 // 431 624 किंवृत्ते लिप्सायाम् // 5 / 3 / 9 // 646 641 किंवृत्ते सप्तमी-न्त्यौ // 5 / 4 / 14 // 651 799 किंयत्तद्वहोरः // 5 / 1 / 101 // 684 643 किंकिलास्त्यर्थ-न्ती // 5 / 4 / 16 // 652 866

Page #1086
पृष्ठम् mmm 391 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 840 किं क्षेपे // 3 / 110 // 117 कितः संशयप्रतीकारै // 3 / 4 / 6 // 502 2234 कित्याये-स्याम् // 7 / 3 / 8 // 450 353 किमः क-च // 2 / 1 / 40 // 2142 किमयादि-त्तस् // 7 / 2 / 89 // 429 1095 किरो धान्ये // 5 / 3 / 73 // 874 335 किरो लवने // 4 / 4 / 93 // 1702 किशरादेरिकट् // 6 / 4 / 55 // 344 678 कुंभपद्यादिः // 7 / 3 / 149 // 153 788 कुक्ष्यात्मोदरा-खिः // 5 / 1 / 90 // 683 1135 कुादे यन्यः // 6 / 1 / 47 // 340 कुटादेर्डिद्वदणित् // 4 / 3 / 17 // 565 1673 कुटिलिकाया अण् // 6 / 4 / 26 // 338 2281 कुटीशुण्डाद्रः // 7 / 3 / 47 // 461 1423 कुण्ड्यादिभ्यो यलुक् च // 6 / 3 / 11 // 294 2283 कुत्वा डुपः // 7 / 3 / 49 // 461 2267 कुत्सिताल्पाक्षाते // 7 / 3 / 33 // 457 1235 कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम् // 6 / 1 / 121 // 261 723 कुप्यभिद्यो-नि // 5 / 1 / 39 // 671 861 कुमहद्भ्यां वा // 7 / 3 / 108 // 191 847 कुमारः श्रमणादिना // 3 / 1 / 115 // 187 780 कुमारशीर्षाणिन् // 5 / 1 / 82 // 682 2250 कुमारीकीड-सोः // 7 / 3 / 16 // 454 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1362 कुमुदादेरिकः // 6 / 2 / 96 // 283 187 कुरुछुरः // 2 / 1 / 66 // 522 1469 कुरुयुगंधराद्वा // 6 / 3 / 53 // 301 1236 कुरोर्वा // 6 / 1 / 122 // 1202 कुर्वादेयंः // 6 / 1 / 100 // 254 1424 कुलकुक्षि-रे // 6 / 3 / 12 // 294 1175 कुलटाया वा // 6 / 1 / 78 // 251 1651 कुलत्थकोपान्त्यादण् // 6 / 4 / 4 // 335 490 कुलाख्यानाम् // 2 / 4 / 79 // 1935 कुलाजल्पे // 7 / 1 / 86 // 1998 कुलादीनः // 6 / 1 / 96 // 254 1623 कुलालादेरकञ् // 6 / 3 / 194 // 330 2819 कुलिजाद्वा लुप् च // 6 / 4 / 165 // 366 2044 कुल्मासादण् // 7 / 1 / 195 // 411 589 कुशलायु-याम् // 2 / 2 / 97 // 134 1512 कुशले // 6 / 3 / 95 // 309 1965 कुशाग्रादीयः // 7 / 1 / 116 // 607 कुषिरजेाप्ये-च // 3 / 4 / 74 // 642 1682 कुसीदादिकट् // 6 / 4 / 35 // 340 820 कूलादुद्रुजोद्वहः // 5 / 1 / 122 // 808 कूलाभकरी-षः // 5 / 1 / 110 // "686 827 कृगः खनट्-णे // 5 / 1 / 129 // "50 कृगः प्रतियत्ने // 2 // 2 / 12 // 2073 688

Page #1087
पृष्ठम् 878 689 167 522 522 . 930 // 169 सूत्रांकः // सूत्रम् // . 1124 कृगः श च वा // 5 / 3 / 100 // . 827 कृगः सुपुण्य-त् // 5 / 1 / 162 // 760 कृगो नवा // 3 / 1 / 10 // 186 कृगो यि च // 4 / 2 / 88 // 1229 कृगोऽव्ययेना-मौ // 5 / 4 / 84 // 1206 कृग्ग्रहो-वात् // 5 / 4 / 61 // 184 कृरतनादेरुः // 3 / 4 / 83 // 303 कृतवृतनृत-र्वा // 4 / 4 / 50 // 534 कृताद्यैः // 2 / 2 / 47 // 614 कृतास्मरणा-क्षा // 5 / 2 / 11 // 804 कृति // 3 / 1 / 77 // 1621 कृते // 6 / 3 / 192 // 846 कृत्यतुल्या-त्या // 3 / 1 / 114 // 1074 कृत्येऽवश्यमो लुक् // 3 / 2 / 138 // 579 कृत्यस्य वा // 1 / 2 / 88 // 820 कृत्सगति-पि // 7 / 4 / 117 // 823 कृधनावश्यके // 3 / 1 / 95 // 202 कृपः श्वस्तन्याम् // 3 / 3 / 46 // 2094 कृपाहृदयादालः // 7 / 2 / 42 // 2178 कृभ्वस्तिभ्यां-च्विः // 7 / 2 / 126 // 626 कृवृषिमृजि-वा // 5 / 1 / 42 // 1619 कृशाश्वक-दिन // 6 / 3 / 190 // 1359 कृशाश्वादेरीयण // 6 / 2 / 93 // / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2079 कृष्यादिभ्यो वलच् // 7 / 2 / 27 // 419 367 कृतः कीर्तिः // 4 / 4 / 123 // 576 1182 केकयमित्रयु-च // 7 / 4 / 2 / 252 1270 केदाराण्ण्य श्च // 6 / 2 / 13 // 269 439 केवलमामक-जात् // 2 / 4 / 29 // 95 228 केवलस-रौः॥ 1 / 4 / 26 // 2095 केशाद्वः // 7 / 2 / 43 // 1276 केशाद्वा // 6 / 2 / 18 // 270 1094 केशे वा // 3 / 2 / 102 // 229 76. कोः कत्तत्पुरुषे // 3 / 2 / 130 // 1019 कोटकमिश्रक-णे // 3 / 2 / 76 // 224 2129 कोऽण्वादेः // 7 / 2 / 76 // 427 1472 कोपान्त्याच्चाण् // 6 / 3 / 56 // 302 1514 कोऽश्मादेः // 6 / 4 / 97 // 309 1239 कौण्डिन्याग-च // 6 / 1 / 127 // 262 1598 कौपिञ्जलहास्तिपदादण् // 6 / 3 / 171 // 325 481 कौरव्यमाण्डूकासुरेः // 2 / 4 / 70 // 104 1300 कौशेयम् // 6 / 2 / 39 // 274 453 क्ङिति यि शय् // 4 / 3 / 105 // 601 834 तं नमादिभिन्नैः // 3 / 1 / 105 // 184 876 तक्तवतू // 5 / 1 / 174 // 925 क्तयोः // 4 / 4 / 40 // 900 क्तयोरनुपसर्गस्य // 4 / 1 / 92 // 705 644 176 330 187 234 132 179 180 1074 437 329 282

Page #1088
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 582 क्तयोरसदाधारे // 2 / 2 / 91 // 639 क्ताः // 3 / 1 / 151 // 146 438 क्ताच्च नाम्नि वा // 2 / 4 / 28 // 2290 क्तात्तमबादे-न्ते // 7 / 3 / 56 // 463 455 क्तादल्पे // 2 / 4 / 45 // 245 क्तादेशोऽषि // 2 / 1 / 61 // . 1130 क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात् // 5 / 3 / 106 // 879 819 क्तेन // 3 / 1 / 92 // 801 क्तेनासत्वे // 3 / 1 / 74 // 176 678 क्तेऽनिटश्चजोः -ति // 4 / 1 / 111 // 662 1177 क्त्वा // 4 / 3 / 29 // 889 399 क्त्वातुमम् // 1 / 1 / 35 // 1028 क्त्वातुमम्-वे // 5 / 1 / 13 // 447 कः पलितासितात् // 2 / 4 / 37 // 97 584 क्यः शिति // 3 / 4 / 70 // 478 क्यङ् // 3 / 4 / 26 // 607 2724 क्यङमानिपित्-ते // 3 / 2 / 50 // 360 483 क्य ङ्गो नवा // 3 / 3 / 43 // 608 470 क्यनि // 4 / 3 / 112 // 83 क्ययङाशीयें // 4 / 3 / 10 // 472 क्यो वा // 4 / 3 / 81 // 606 144 क्रमः // 4 / 4 / 54 // 508 1989 क्रमः क्त्वि वा // 4 / 1 / 106 // 891 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 143 क्रमो दीर्घः परस्मै // 4 / 2 / 109 // 508 522 क्रमोऽनुपसर्गात् // 3 / 3 / 47 // 620 72 क्रय्यः क्रयार्थे // 4 / 3 / 91 // 13 853 क्रव्यात्क्रव्या-दौ // 5 / 1 / 151 // 694 48 क्रियातिपत्तिः -महि // 3 / 3 / 16 // 484 602 क्रियामध्येऽध्व-च // 2 / 2 / 110 // 137 628 क्रियायां क्रियार्था-न्ती // 5 / 3 / 13 // 647 20 क्रियार्थो धातुः // 3 / 3 / 3 // 4 527 क्रियाविशेषणात् // 2 / 2 / 41 // 119 504 क्रियाव्यतिहा-र्थे // 3 / 3 / 23 // 616 586 क्रियाश्रयस्या-णम् // 2 / 2 / 30 // 134 496 क्रियाहेतुः कारकम् // 2 / 2 / 1 // 108 515 क्रीडोऽकूजने // 3 / 3 / 33 // 618 454 क्रीतात्करणादेः // 2 / 4 / 44 // 99 1134 क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप् // 5 / 3 / 114 // 881 542 क्रुद्रुहे-पः // 2 / 2 / 27 // 122 246 क्रुशस्तुनः-सि // 1 / 4 / 91 // 46 1733 क्रोशयोजन हें // 6 / 4 / 86 // 350 1145 क्रोष्टुशलङ्कोर्लुक् च // 6 / 1 / 56 // 247 491 क्रोड्यादीनाम् // 2 / 4 / 79 // 106 353 क्रयादेः॥ 3 / 4 / 79 // 570 1979 क्लिन्नाल्ल-स्य // 7 / 1 / 130 // 398 931 क्लीबमन्ये-वा // 3 / 1 / 128 // 207 50. 606

Page #1089
890 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 279 क्लोबे // 2 / 4 / 97 // 1147 क्लीबे क्तः // 5 / 3 / 123 // 883 391 क्लीबे वा // 2 / 1 / 93 // 779 क्लेशादिभ्योऽपात् // 5 / 1 / 81 // 2946 ककुत्रात्रेह // 7 / 2 / 93 // 873 क्वचित् // 5 / 1 / 171 // 699 1412 क्वचित् // 6 / 2 / 145 // 292 22:8 7 / 3 / 44 // 460 2233 क्वचित् // 7 / 3 / 7 // 472 क्वसुष्मतौ च // 2 / 1 / 105 // 78 847 क्विए // 5 / 1 / 148 // 693 241 क्विवृत्तेरसुधियस्तौ // 2 / 1 / 58 // 45 1428 क्वेहामात्रतसस्त्यच् // 6 / 3 / 16 // 294 849 क्वौ // 4 / 4 / 120 // / 1195 क्षत्रादियः // 6 / 1 / 93 // 254 71 क्षय्यजय्यौ शक्तौ // 4 / 3 / 90 // 12 995 क्षिपरटः // 5 / 2 / 66 // 725 631 क्षिप्राशंलार्थ-म्यौ // 5 / 4 / 3 // 648 88 क्षियाशोःप्रेषे // 7 / 4 / 92 // 15 1409 क्षीरादेयण // 1 / 21 / 142 // 291 474 क्षुत्तृड्गर्धेऽशना-यम् // 4 / 3 / 113 // 606 1267 क्षुद्रकमालवा-म्नि // 6 / 2 / 11 // 269 1177 क्षुद्राभ्य एरण वा // 6 / 1 / 80 // 251 | सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1979 क्षुधक्लिशकुष-सः // 4 / 3 / 31 // 926 क्षुधवसस्तेषाम् // 4 / 4 / 43 // 711 935 क्षुब्धविरिन्ध-भौ // 4 / 4 / 71 // 712 1881 क्षुभ्नादीनाम् // 2 / 3 / 96 // 378 1093 क्षुश्रोः // 5 / 3 / 71 // 874 1185 क्षेः क्षी // 4 / 3 / 89 // 889 क्षेः क्षी चाध्यार्थे // 4 / 2 / 74 // 703 2021 क्षेत्रेऽन्य-यः // 7 / 1 / 172 // 407 213 क्षेपातिग्र-याः॥ 7 / 2 / 86 // 428. 645 क्षेपे च यञ्चयः // 5 / 4 / 18 // 653 631 क्षेपेऽपिजात्वो-ना // 5 / 4 / 12 // 651 803 क्षेमप्रिय-खाण् // 5 / 1 / 105 // 685 894 १शुषिपचो-वम् // 4 / 2 / 78 // 704 ख 1962 खनो डडरेकेकवकघं च // 5 / 3 137 // 885 689 खरखुराना-नस् // 7 / 3 / 160 // 155 1286 खलादिभ्यो-लिन् // 6 / 2 / 27 // 272 1802 खारोकाक-कच् // 6 / 4 / 149 // 362 856 खार्या वा // 7 / 3 / 102 // 227 खिति खीती-र् // 1 / 4 // 36 // 42 1053 खित्यनव्यया-श्च // 3 / 2 / 111 // 230 722 खेयमृषोघे // 5 / 1 / 38 // 671 1076

Page #1090
सूत्रांकः // सूत्रम् // 1192 ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये // 5 / 4 / 48 // 146 ख्यागि // 1 / 3 / 54 // 611 ख्याते दृश्ये // 5 / 2 / 8 // पृष्ठम् 891 27 643 332 270 87 225 166 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 848 गमां क्वौ // 4 / 2 / 58 // 693 145 गमिषद्यमश्छः // 4 / 2 / 106 // 508 530 गमेः क्षान्तौ // 3 / 3 / 55 // 622 147 गमोऽनात्मने // 4 / 4 / 51 // 508 558 गमो वा // 4 / 3 / 37 // 628 1554 गम्भोर-वात् // 6 / 3 / 135 // 316 565 गम्ययपः कर्माधारे // 2 / 2 / 74 // 129 552 गम्यस्याप्ये // 2 / 2 / 62 // 1248 गर्गभार्गविका // 6 / 1 / 136 // 265 1930 गर्गादेर्यञ् // 6 / 1 / 42 // 244 1473 गत्तरपदादीयः // 6 / 3 / 57 // 302 1988 गर्भादप्राणिनि // 7 / 1 / 139 // 400 907 गवाश्वादिः // 3 / 1 / 144 // 202 884 गवि युक्ते // 3 / 2 / 74 // 984 गवियुधेः स्थिरस्य // 2 / 3 / 25 // 761 गस्थकः // 5 / 1 / 66 // 678 1479 गहादिभ्यः // 6 / 3 / 63 // 303 65 गहोर्जः // 4 / 1 / 40 // 269 गाः परोक्षायाम् // 4 / 4 / 26 // 543 1204 गात्रपुरुषात्स्नः // 5 / 4 / 59 // 894 1227 गाथिविद-नः // 7 / 4 / 54 // 259 1229 गान्धारिसाल्वेयाभ्याम् // 6 / 1 / 115 // 259 1117 गापापचो भावे // 5 / 3 / 95 // 1632 गच्छति पथिदृते // 6 / 3 / 203 // 335 गडदबादे-ये // 2 / 1 / 77 // 644 गड्वादिभ्यः // 3 / 1 / 156 // 1275 गणिकाया ण्यः // 6 / 2 / 17 // 400 गतिः // 1 / 1 / 36 // 1027 गतिकारक-क्वौ // 3 / 2 / 85 // 752 गतिक्वन्य-पः // 3 / 1 / 42 // 501 गतिबोधा-दाम् // 2 / 2 / 5 // 599 गते गम्येऽध्व-वा // 2 / 2 / 107 // 553 गतेर्नवाऽनाप्ते // 2 / 2 / 63 // 130 गतौ सेधः // 2 / 3 / 61 // 758 गत्यर्थवदोऽच्छः // 3 / 1 / 8 // 679 गत्यर्थाकर्मक-जेः // 5 / 1 / 11 // , 442 गत्यर्थात् कुटिले // 3 / 4 / 11 // 1006 गत्वरः // 5 / 2 / 78 // 549 गन्धनावक्षे-गे // 3 / 3 / 76 // 146 गमहनजन-लुक् // 4 / 2 / 44 // 944 गमहनविद्ल-चा // 4 / 4 / 83 // 900 136 125 167 489 599 727 625 508 716

Page #1091
सूत्रांकः // सूत्रम् // 58 गापास्थासादा-कः // 4 / 3 / 96 // 772 गायोऽनुपसर्गादृक् // 5 / 1 / 74 // 747 गिरिनदो-द्वा // 7 / 3 / 90 // 997 गिरिनद्यादोनाम् // 2 / 3 / 68 // 1647 गिरेरीयोऽस्त्राजीवे // 6 / 3 / 219 // 2235 गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू // 7 / 3 / 9 // 568 गुणाद-नवा // 2 / 2 / 77 // 2105 गुणादिभ्यो यः // 7 / 2 / 53 // . पृष्ठम् 487 680 165 219 335 291 130 423 4 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1011 गोण्या मेये // 2 / 4 / 103 // 222 1637 गोत्रक्षत्रिये-यः // 6 / 3 / 208 // 332 1924 गोत्रचरणा-मे // 7 / 1 / 75 // 389 1402 गोत्रादङ्कवत् // 6 / 2 / 134 // 1577 गोत्रादङ्कवत् // 6 / 3 / 155 // 321 1596 गात्राददण्ड-ष्ये // 6 / 3 / 169 // 39 1268 गोत्रोक्षवत्सो-कञ् // 6 / 2 / 12 // 269 1255 गोत्रोत्तरपदादू-त्यात् // 6 / 1 / 12 // 266 1728 गोदानादीनां-ये // 6 / 4 / 81 // 349 1978 गोधाया दुष्टे णारश्च // 6 / 1 / 81 // 251 2108 गोपूर्वादत इकण् // 7 / 2 / 56 // 423 1468 गोमये वा // 6 / 3 / 52 // 301 990 गोऽम्बाम्ब-स्य // 2 / 3 / 30 // 217 1283 गोरथवातात्र-लम् // 6 / 2 / 24 // 271 79 गोर्नाम्न्यवोक्षे // 1 / 2 / 28 // 13 638 गोश्चान्ते-हौ // 2 / 4 / 96 146 863 गोष्ठातेः शुनः // 7 / 3 / 110 // 191 2132 गोष्ठादीनञ् // 7 / 2 / 79 // 428 859 गोस्तत्पुरुषात् // 7 / 3 / 105 // 191 194 गोहः स्वरे // 4 / 2 / 42 // 525 520 गौणात्सम-या // 2 / 2 / 33 // 117 135 गुपौधूपवि-यः // 3 / 4 / 1 // 506 न // 3 / 4 / 5 // 616 गुरावेकश्च // 2 / 2 / 124 // 140 .104 गुरुनाम्यादे-र्णाः // 3 / 4 / 48 // 497 1181 गृष्टयादेः // 6 / 1 / 84 // 252 1601 गृहेऽग्नीधो रण्धश्च // 6 / 3 / 174 // 326 . 359 गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः // 4 / 4 / 34 // 571 444 गृलुपसद-गडें // 3 / 4 / 12 // 750 गेहे ग्रहः // 5 / 1 / 55 // 677 2102 गोः // 7 / 2 / 50 // 423 1311 गोः पुरीषे // 6 / 2 / 50 // 1106 गोः स्वरे यः // 6 / 1 / 27 // 240 1156 गोचरसंचर-षम् // 5 / 3 / 131 // 884 1970 गोण्यादेश्चेकण् // 7 / 1 / 121 // 397 2008 600 275 427 गौरादिभ्यो मुख्यान ङोः // 2 / 4 // 19 // 93

Page #1092
53 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1438 गौष्ठीतैकी-च्चरात् // 6 / 3 / 26 // 296 2077 ग्मिन् // 7 / 2 / 25 // 1079 ग्रन्थान्ते // 3 / 2 / 147 // 235 1077 ग्रहः // 5 / 3 / 55 // 872 416 ग्रहगुहश्च सनः // 4 / 4 / 59 // 2026 ग्रहणाद्वा // 7 / 1 / 177 // 408 331 ग्रहवश्वभ्रस्जप्रच्छः // 4 / 1 / 84 // 1760 741 ग्रहादिभ्यो णिन् // 5 / 1 / 53 // 676 862 ग्रामकौटात्तक्ष्णः // 7 / 3 / 109 // 191 1287 ग्रामजनबन्धु-त्तल् // 6 / 2 / 28 // 272 1488 ग्रामराष्ट्रांशाद-णौ // 6 / 3 / 72 // 304 1000 ग्रामाग्रान्नियः // 2 / 3 / 71 // 219 1421 ग्रामादीनञ् च // 6 / 3 / 9 // 293 930 ग्राम्याशिशुद्वि-यः // 3 / 1 / 127 // 207 1551 ग्रीवातोऽण् च // 6 / 3 / 132 1539 ग्रीष्मवसन्ताद्वा // 6 / 3 / 120 // 313 1534 ग्रीष्मावर-कञ् // 6 / 3 / 115 // 315 445 ग्रो यङि॥ 2 / 3 101 // 600 1142 ग्लाहाज्यः // 5 / 3 / 118 // 882 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 374 घटादेर्हस्वो -रे // 4 / 2 / 24 // 579 943 घसेकस्वरा-सोः // 4 / 4 / 82 // 715 222 घस्ल-सन-लि // 4 / 4 / 17 // 155 घस्वसः // 2 / 3 / 26 // / 1 / 4 / 68 // 933 घुषेरविशब्दे // 4 / 4 / 68 // 712 2126 घोषदादेरकः // 7 / 2 / 74 // 426 164 घोषवति // 1 / 3 / 21 // 753 घ्राध्मामापाद्धे-शः // 5 / 1 / 58 // 677 451 घ्राध्मोर्यङि // 4 / 3 / 98 // 601 682 घ्यण्यावश्यके // 4 / 1 / 115 // 664 1079 240 170 319 उसेश्चाद् // 2 / 1 / 19 // 1101 ङसोऽपत्ये // 6 / 1 / 28 // 776 ङस्युक्तं कृता // 3 / 1 / 49 // 219 डिडौंः // 1 / 4 / 25 // 217 ङित्यदिति // 1 / 4 / 23 // 198 : स्मिन् // 1 / 4 / 8 // 324 डेङसा ते मे // 2 / 1 / 23 // 187 डेङस्योर्यातौ // 1 / 4 / 6 // 396 ङः पिबः पीप्य् // 4 / 1 / 33 // 967 औ सासहिवाव-ति // 5 / 2 / 38 // 37 घ. 1037 घञि भावकरणे // 4 / 2 / 52 // 1028 घञ्युपसर्ग-लम् // 3 / 2 / 86 // 867 225 34 589 721

Page #1093
पृष्ठम् // सूत्रम् // 124 णोः कटा-वा // 1 / 3 / 17 // 23 2014 ड्यः // 3 / 2 / 64 // 223 703 ङ्यादीदूतः के // 2 / 4 / 104 // 156 1321 ज्यादाण-च्योः // 2 / 4 / 95 // 277 787 ड्यापो बहुलं नाम्नि // 2 / 4 / 99 // 217 1162 ड्याप्त्यूङः // 6 / 1 / 70 // 249 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1872 चरकमा-नञ् // 7 / 1 39 // 377 901 चरणस्य स्थणो-दे // 3 / 1 / 138 // 200 1595 चरणादकञ् // 6 / 3 168 // 324 1282 चरणाद्धर्मवत् // 6 / 2 / 23 // 271 1658 चरति // 6 / 4 / 11 // 337 441 चरफलाम् // 4 / 1 / 53 // 600 739 चराचरचला-वा // 4 / 1 / 13 // 674 115 चरेराङ-स्त्वगुरौ // 5 / 1 / 31 // 670 836 चरेष्टः // 5 / 1 / 138 // 1887 चर्मण्यञ् // 7 / 1 // 45 // 379 2051 चर्मण्वत्य-त् // 2 // 1 // 96 // 1291 चर्मशुनः चे // 7 / 4 / 64 // 272 1214 चमिवर्मि-रात् // 6 / 1 / 112 // 257 1201 2 / 4 / 56 // 972 चलशब्दार्था-त् // 5 / 2 / 43 // 722 583 चल्याहारार्थेङ्-नः // 3 / 3 / 108 // 634 121 चवर्गद-रे // 7 / 3 / 98 // 204 377 चहणः शाठये // 4 / 2 / 31 // 583 1732 चातुर्मास्यन्-च // 6 / 4 / 85 // 349 21 चादयोऽसत्वे // 1 / 1 / 31 // 4 103 चादिः-नाङ्॥ 1 / 2 / 36 // 19 469 चायः कीः // 4 / 1 / 86 // 602 887 चाथै द्वन्द्वः सहोक्तौ // 3 / 1 / 117 // 196 276 चक्षो वाचि-ख्यांग् // 4 / 4 / 4 // 545 285 चजः कगम् // 2 / 1 / 86 // 56 1976 चटकाण्णैरः-प् // 6 / 1 / 79 // 251 145 चटते स-ये // 1 / 3 / 7 // 27 793 चतस्रार्द्ध)म् // 3 / 1 / 66 // 174 2012 चतुरः // 7 / 1 / 163 // 406 540 चतुर्थी // 2 / 2 / 53 // 122 797 चतुर्थी प्रकृत्या // 3 / 1 / 70 // 175 1552 चतुर्मासान्नानि // 6 / 3 / 133 // 316 844 चतुष्पाद् गर्भिण्या // 3 / 1 / 112 // 187 1180 चतुष्पाद्भय एयञ् // 6 / 1 / 83 // 251 426 चतुस्नेहऱ्या-सि // 2 / 3 / 74 // 93 1035 चत्वारिंशदादौ वा // 3 / 2 / 93 // 227 1262 चन्द्रयुक्तात्-क्ते // 6 / 2 / 6 // 268 2729 चन्द्रायणं च चरति // 6 / 4 / 82 // 349 894

Page #1094
सूत्रांकः // सूत्रम् // 1889 छदिर्बलेरेयण // 7 / 1 / 47 // 850 छदेरिस्मन्त्रट क्वौ // 4 / 2 / 33 // 1568 छन्दसो यः // 6 / 3 / 147 // 1626 छन्दस्यः // 6 / 3 / 197 // 1993 छन्दागौ-घे // 6 / 3 / 166 // 2022 छन्दोऽधीते-वा // 7 / 1 / 173 // 1092 छन्दोनाम्नि // 5 / 3 / 70 // 921 छाशोर्वा // 4 / 4 / 12 // 1836 छेदादेनित्यम् // 6 / 4 / 182 // पृष्ठम् 379 694 320 330 324 408 874 710 369 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 330 चाहहवैवयोगे // 2 / 1 / 29 // 68 740 चिक्लिदचक्नसम् // 4 / 1 / 14 // 674 1101 चितिदेहा-देः // 5 / 3 / 79 // 875 89 चितीवार्थे // 7 / 4 / 93 // 1825 चितेः कचि // 3 / 2 / 83 // 224 410 चित्त वा // 4 / 2 / 41 // 1525 चित्रारेवतो-याम् // 6 / 3 / 108 // 311 646 चित्रे // 5 / 4 / 19 // 1502 चिरपरुत्प-स्त्नः // 6 / 3 / 85 // 307 390 चिस्फुरोर्नवा // 4 / 2 / 12 // 588 494 चीवरात्परिधार्जने // 3 / 4 / 41 // 611 364 चुरादिभ्यो णिच् // 3 / 4 / 17 // 574 1768 चूडादिभ्योऽण् // 6 / 4 / 119 // 355 1654 चूर्णमुद्गा-णौ // 6 / 4 / 7 // 336 323 चेः किर्वा // 4 / 1 / 36 // 558 1203 चेलार्थात् नोपेः // 5 / 4 / 58 // 894 1366 चैत्रीकार्तिकी-द्वा // 6 / 2 / 100 // 283 1921 चौरादेः // 7 / 1 / 73 // 388 2179-2 च्वौ क्वचित् // 3 / 2 / 60 // 438 1166 च्य र्थे क_प्या-गः // 5 / 3 / 140 // 887 __481 ळ्यर्थे भृशादेः स्तोः // 3 / 4 / 29 // 608 1081 1562-3 जङ्गल-वा // 7 / 4 / 24 // 1179 जण्टपण्टात् // 6 / 1 / 82 // 1175 जनशो न्युपान्त्ये-क्त्वा // 4 / 3 / 23 // 889 448 जपजभदहदश-शः // 4 / 1 / 52 // 600 1062-4 जपादीनां पो वः // 2 / 3 / 105 // 871 .140 जभः स्वरे // 4 / 4 / 100 // 507 1325 जम्ब्वा वा // 6 / 2 / 60 // 278 1541 जयिनि च // 6 / 3 / 122 // 782 जरत्यादिभिः // 3 / 1 / 55 // 275 जरसो वा // 1 / 4 / 60 // 750 जराया ज-च // 7 / 3 / 93 // या ज-वा // 2 / 1 / 3 // 38 1613 छगलिनो यिन् // 6 / 3 / 185 // 328

Page #1095
40 - A सूत्रांका / सूत्रम् // पृष्ठम् 194 जस इः // 1 / 4 / 9 // 215 जस्येदोत् / 14 / 22 // 327 अस्विशे-व्ये // 2 / 1 / 26 // 977 जामुः // 5 / 2 / 48 // 284 जागुः किति // 4 / 3 / 6 // 1128 जागुरश्च // 5 / 3 / 104 // 247 जागुर्जिणवि // 4 / 3 / 52 // 154 जाग्रुषसमिन्धेर्नवा // 3 / 4 / 49 // 511 317 जा 4 / 2 / 104 // 556 851 जातमहद्-यात् // 7 / 3 / 95 // 189 640 जातिकालसुखा-वा // 3 / 1 / 152 // 147 1216 जातिश्च णिर्ताद्ध-रे // 3 / 2 / 51 // 257 837 जातीयैकार्थेऽच्वेः // 3 / 2 / 70 // 185 644 जातुयद्यदायदौ सप्तमी // 5 / 4 / 17 // 652 1515 जाते // 6 / 3 / 98 // 309 2187 जातेः सम्पदा च // 7 / 2 / 131 // 439 464 जातेरयान्त-त् // 2 / 4 / 54 // 100 668 जातेरीयः सामान्यवति // 7 / 3 / 139 // 151 1597 जातौ // 7 / 4 / 58 // 323 1193 जातौ राज्ञः // 6 / 1 / 92 // 253 613 जात्याख्यायां चत् // 2 / 2 / 121 // 139 782 जायापतेश्चि-ति // 5 / 1 / 84 // 682 695 जायाया जानिः // 7 / 3 / 164 // 155 सूत्रांकः सूत्रम् // पृष्ठम् 510 जासनाट-याम् // 2 / 2 / 14 // 114 407 जिघ्रतेरिः // 4 / 2 / 38 // 727 निविपून्यो-ल्के // 5 / 1 / 43 // 672 2546 जिह्वामूला यः // 6 / 3 / 127 // 1000 जीण्डक्षि-थः // 5 / 2 / 72 // 726 2130 नीर्णगोमूत्रा-ले // 7 / 2 / 77 // 427 1147 जीवन्तपर्वताहा // 6 / 1 / 58 // 247 767 जीविकोपनि-म्ये // 3 / 1 / 17 // 168 1824 जीवितस्य सन् // 6 / 4 / 170 // 367 132 भ्रमवम-वा // 4 / 1 / 26 // 505 धः क्त्वः // 4 / 4 / 41 // 890 875 जृषोऽतः॥ 5 / 1 / 173 // 73 जेर्गिः सम्परोक्षयोः // 4 / 1 / 35 // 491 555 ज्ञः // 3 / 3 / 82 // 427 ज्ञप्यापो शोपीप-सनि // 4 / 1 / 16 // 595 813 ज्ञानेच्छा -न // 3 / 1 86 // 178 1020 ज्ञाने च्छार्चायत्री-क्तः // 5 / 2 / 92 // 730 539 शीप्सास्थेये // 3 / 3 / 64 // 624 572 शोऽनुपसर्गात् // 3 / 3 / 96 // 632 1186 ज्यश्च यपि // 4 / 1 / 76 // 891 2241 ज्यायान् // 7 / 4 / 36 // 304 ज्याव्यधः क्ङिति // 4 / / 81 // 552 215 ज्याव्येव्यधिव्यचि-रिः // 4 / 1 / 71 // 530

Page #1096
पृष्ठम् पृष्ठम् 216 331 420 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 98 धेश्वेर्वा // 3 / 4 / 59 // 1105 वितोऽथुः // 5 / 3 / 83 // 876 सूत्रांकः // सूत्रम् // 978 ज्योतिरायु-स्य // 2 / 3 / 17 // 1628 ज्योतिषम् // 6 / 3 / 199 // 2086 ज्योत्स्नादिभ्योऽण् // 7 / 2 / 34 // 406 ज्वलहलह्मल-वा // 4 / 2 / 32 // ब 593 त्रिष्णमोर्वा // 4 / 4 / 106 // 316 त्रिच ते पद-च // 3 / 4 / 66 // 260 मिणवि घन् // 4 / 3 / 101 // 1141 त्रिदा दणिोः // 6 / 1 / 140 // 100 णिति // 4 / 3 / 50 // 375 णिति घात् // 4 / 3 / 100 // 42 555 246 1731 डकश्चाष्टाच-णाम् // 6 / 4 / 84 // 349 '2307 डतरडतमौ-श्ने // 7 / 4 / 76 // 468 230 डतिष्णः -प् // 1 / 4 / 54 // 229 डत्यतु संख्यावत् // 1 / 1 / 39 // 42 2202 डाच्यादौ // 7 / 2 / 149 // 442 482 डाच्लोहिता-षित् // 3 / 4 / 30 // 608 220 डित्यन्त्यस्वरादेः // 5 / 1 / 114 // 41 1404 डिहाण // 6 / 2 / 136 // 291 1996 डिन् // 7 / 1 / 147 // 401 892 डीयश्व्यैदितः क्तयोः // 4 / 4 / 61 // 703 126 इनः सः-श्वः // 1 / 3 / 18 // 23 1106 इवितखिमक्-तम् // 5 / 3 / 84 // 876 579 1083 678 333 216 टः पुंसि ना // 1 / 4 / 24 // 762 टनण् // 5 / 1 / 67 // 1638 टस्तुल्यदिशि // 6 / 3 / 210 // 185 टाङसोरिनस्यौ // 1 / 4 / 5 // 314 टायोसि यः // 2 / 1 / 7 // 249 टादौ स्वरे वा // 1 / 4 / 92 // 358 टौस्यनः // 2 / 1 / 37n 258 टौस्येत् // 1 / 4 / 19 // सो वा॥४।३। 67 // 173 ढस्तड्ढे // 1 / 3 / 42 // 47 74 731 णकतृचौ // 5 / 1 / 48 // 673 1154 णश्च विश्रवसो वा // 6 / 1 / 65 // 248 365 णषमसत्परेस्यादिविधौ च // 2 / 1 / 60 // 79 449

Page #1097
88 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 406 णस्वराघोषा-श्च // 2 / 4 / 4 // 411 णावज्ञाने गमुः // 4 / 4 / 24 // 592 495 णिज् बहुलं-षु // 3 / 4 / 42 // 74 णिद्वान्त्यो णव् // 4 / 3 // 58 // 1168 णिन् चावश्य-ये // 5 / 4 / 36 // 887 1135 णिवेत्त्यास-नः // 5 / 3 / 111 // 78 णिश्रिद्रुनुकमः-ङः॥३।४।५८ // 422 436 णिस्तोरेवाऽ-णि // 2 / 3 / 37 // 597 601 णिस्नुश्यात्मने-त् // 3 / 4 / 92 // 640 171 णेरनिटि // 4 / 3 / 83 // 704 जेर्वा // 2 / 3 / 88 // 668 1850 णोऽन्नात् // 7 / 1 / 10 // 372 387 णौ क्रोजोङः // 4 / 2 / 10 // 397 णौ ङसनि // 4 / 1 // 88 // 590 शान्त-प्तम् // 4 / 4 / 74 // 714 4.2 णौ मृगरमणे // 4 / 2 / 51 // 388 णौ सन्छे वा // 4 / 4 / 27 // 588 1864 ण्योऽतिथेः // 7 / 1 / 24 // 375 सूत्रांकः // सूत्रम् // ..... पृष्ठम् 1170 तत आगते // 6 / 3 / 149 // 320 61 ततोऽस्याः // 1 / 3 / 34 // 119 ततो ह-र्थः // 1 / 3 / 3 / 23 955 तत्पुरुषे कृति // 3 / 2 / 20 // 212 1896 तत्र // 7 / 1 / 53 // 381 1511 तत्र कृतलब्ध-ते // 6 / 3 / 94 // 309 942 तत्र क्वसुकानौ-त् // 5 / 2 / 2 // 715 1986 तत्र घटते-ष्ठः // 7 / 1 / 137 // 391 1721 तत्र नियुक्ते // 6 / 4 / 74 // 347 1855 तत्र साधौ // 7 / 1 / 15 // 374 718 तत्रादायमि-वः // 3 / 1 / 26 // 959 2188 तत्राधीने // 7 / 2 / 132 // 440 821 तत्राहोरात्रांशम् // 3 / 1 / 93 // 1404 तत्रोद्धृते पात्रेभ्यः // 6 / 2 / 138 // 291 6 तत्साप्यानाप्या-श्च // 3 / 3 / 21 // 475 1892 तद् // 7 // 1 // 50 // 174 तदः से:- // 1 / 3 / 45 / / 32 26 तदन्तं पदम् // 1 / 1 / 20 // 5 1335 तदत्रास्ति // 6 / 2 / 70 // 280 1812 तदत्रास्मै वा-यम् // 6 / 4 / 158 // 364 799 तदर्थार्थेन // 3 / 1 / 72 // 1701 तदस्य पण्यम् // 6 / 4 / 54 // 344 1987 तदस्य सं-तः // 7 / 1 / 138 // 399 590 305 तः सौ सः // 2 / 1 / 42 // 159 तक्षः स्वार्थे वा // 3 / 4 / 77 // 66 ततः शिटः // 1 / 3 / 36 // 512 12

Page #1098
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2047 तदस्यास्त्य-तुः // 7 / 2 / 1 // 412 641 तद्धितः स्वर-रे // 3 / 2 / 55 // 148 1988 तद्धितयस्वरेऽनाति // 2 / 4 / 92 // 648 तद्धिताकको-ख्याः // 3 / 2 / 54 // 1087 तद्धितोऽणादिः // 6 / 1 / 1 // 237 556 तद्भद्रायुष्य-षि // 2 / 2 / 66 // 126 1734 तद्यात्येभ्यः // 6 / 4 / 87 // 350 2161 तद्वति धण // 7 / 2 / 108 // 438 1385 तद्वेत्त्यधीते // 6 / 2 / 117 // 287 592 तद्युक्ते हेतौ // 2 / 2 / 100 // // 135 588 तनः क्ये // 4 / 2 / 63 // 2257 तनुपुत्राणु-क्ते // 7 / 3 / 23 // 429 तनो वा // 4 / 1 / 105 // . 596 2032 तन्त्रादचि-ते // 7 / 1 / 183 // 410 351 तन्भ्यो वा-श्च // 4 / 3 / 68 // 569 759 तन्व्य धीण-तः // 5 / 1 / 64 // 678 589 तपः कत्रनुतापे च // 3 / 4 / 91 // 636 489 तपसः क्यन् // 3 / 4 / 36 // 610 606 तपेस्तपःकर्मकात् // 3 / 4 / 85 // 642 937 तप्तान्ववाद्रहस. // 7 / 3 / 81 // 208 1831 तमर्हति // 6 / 4 / 177 // 369 2184 तमिस्त्रार्णवज्योत्स्नाः // 7 / 2 / 52 // 423 1815 तं पचति द्रोणाद्वाञ् // 6 / 4 / 161 // 365 // सूत्रम् // पृष्ठम् 1675 तं प्रत्यनो-लात् // 6 / 4 / 28 // 339 1753 तं भाविभूते // 6 / 4 / 106 // 353 99 तयोवा-याम् // 7 / 4 / 103 // 2228 तयोः समू-षु // 7 / 3 / 3 // 447 1656 तरति // 6 / 4 / 9 // 336 * 896 तरुतृणधान्य-त्वे // 3 / 1 / 133 // 199 320 तव मम ङसा // 2 / 1 / 15 // 109 तवर्गस्य श्च-गौ // 1 / 3 / 60 // 21 699 तव्यानीयौ // 5 / 1 / 27 // 667 1639 तसिः // 6 / 3 / 211 // 1754 -च // 6 / 4 / 107 // 353 1741 तस्मै योगादेः शक्ते // 6 / 4 / 94 // 351 1875 तस्मै हिते // 7 / 1 / 35 // 377 1897 तस्य // 7 / 1 / 54 // 381 1957 तस्य तुल्ये कः-त्योः // 7 / 1 / 108 // 395 1805 तस्य वापे // 6 / 4 / 151 // 363 1563 तस्य व्याख्या-त् // 6 / 3 / 142 // 318 1582 तस्येदम् // 6 / 3 / 160 // 322 1893 तस्याहे-वत् // 7 / 1 / 51 // 380 544 तादयें // 2 / 2 / 54 // 123 414 ताभ्यां वा-त् // 2 / 4 / 15 // 90 421 तारका वर्णका-त्ये // 2 / 4 / 113 // 92 1293 तालाद्धनुषि // 6 / 2 / 32 // 273

Page #1099
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1243 तिककितवादी द्वन्द्धे // 6 / 1 / 131 // 263 1209 तिकादेरायनिञ् // 6 / 1 / 107 // 256 766 तिक्कृतौ नाम्नि // 5 / 1 / 71 // 679 447 ति चोपान्त्या-दुः // 4 / 1 / 54 // 600 1612 तित्तिरिवर-यण // 6 / 3 / 184 // 328 297 तिरसस्तियति // 3 / 2 / 124 // 58 150 तिरसो वा // 2 / 3 / 2 // 27 759 तिरोन्त // 3 / 1 / 9 // 1230 तिर्यचापवर्गे // 5 / 4 / 85 // 900 148 तिर्वा ष्ठिवः // 4 / 1 / 43 // 510 1313 तिलयवादनाम्नि // 6 / 2 / 52 // 276 1985 तिलादिभ्यः-लः // 7 / 1 / 136 // 253 तिवां णवः परस्मै // 4 / 2 / 117 // 540 400 4 / 2 / 39 // 735 तिष्ठग्वि -यः // 3 / 1 / 36 // 162 1261 तिष्यपुष्ययोर्भाणि // 2 / 4 / 90 // 267 203 तीयं ङित्-वा // 1 / 4 / 14 // 38 2191 तीयशम्ब-डाच // 7 / 2 / 132 // 440 2206 तीयाट्टीकण्-चेत् // 7 / 2 / 153 // 444 733 तुः // 4 / 4 / 54 // 673 330 तुदादेः शः // 3 / 4 / 81 // 560 315 तुभ्यं मह्यं ङया // 2 / 1 / 14 // 62 414 तुमर्हादिच्छायां-न: // 3 / 4 / 21 // 592 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1076 तुमश्च मनःकामे // 3 / 2 / 140 // 234 551 तुमोथ भा-त् // 2 / 2 / 61 // 125 1739 तुरायणपा-ने // 6 / 4 / 92 // 350 17 तुल्यस्थाना-स्वः // 1 / 1 / 17 // 3 608 तुल्याथैस्तृतीयाषष्ठयौ // 2 / 2 / 116 // 138 1646 तूदीवर्मत्या एयण // 6 / 3 / 218 // 334 1708 तूष्णीकः // 6 / 4 / 61 // 2266 तूष्णीकाम् // 7 / 3 / 32 // 1232 तूष्णीमा // 5 / 4 / 87 // 902 1347 तृष्णादेः सल् // 6 / 2 / 81 // 282 1068 तृणे जातौ // 3 / 2 / 132 // 233 59 तृतीयस्तृ-थै // 1 / 3 / 49 // 114 तृतीयस्य पञ्चमे // 1 / 3 / 1 792 तृतीया तत्कृतैः // 3 / 1 / 65 // 174 202 तृतीयान्तात्-गे // 1 / 4 / 13 // 37 8.1 तृतीयायाम् // 3 / 1 / 84 // 177 604 तृतीयाल्पीयसः // 2 / 2 / 112 // 138 777 तृतीयोक्तं वा // 3 / 1 / 50 // 170 581 तृन्नुदन्ता-स्य // 2 / 2 / 90 // 133 956 तृन् शीलधर्मसाधुषु // 5 / 2 / 27 // 719 812 तृप्तार्थपूरणा-शा // 3 / 1 / 85 // 178 | 1008 तृषिधृषिस्वपो नजिङ्॥ 5 / 2 / 80 // 728 248 तृस्वस-र // 1 / 4 / 38 // 22

Page #1100
पृष्ठम् 568 पृष्ठम् 232 72 290 335 280 327 408 273 431 720 सूत्रांकः // सूत्रम् // 350 तृहः श्नादीत् // 4 / 3 / 62 // 93 तृत्रपफलभजाम् // 4 / 3 / 25 // 676 ते कृत्याः // 5 / 1 / 47 // 1399 तेन च्छन्ने रथे // 6 / 2 / 131 // 1649 तेन जित-त्सु // 6 / 4 / 2 // 1336 तेन निवृत्ते च // 6 / 2 / 71 // 1608 तेन प्रोक्ते // 6 / 3 / 181 // 2024 तेन वित्ते-णौ // 7 / 1 / 175 // 1748 तेन हस्ताद्यः // 6 / 4 / 101 // 1120 तेर्ग्रहादिभ्यः // 4 / 4 / 33 // 1850 ते लुग्वा // 3 / 2 / 108 // 1744 तेषु देये // 6 / 4 / 97 // 77 तो वा // 7 / 2 / 148 // 950 तौ माङयाक्रोशेषु // 5 / 2 / 21 // 121 तौ मुमो-स्वौ // 1 / 3 / 14 // 769 तौ सनस्तिकि // 4 / 2 / 64 // 685 त्यजयजप्रवचः // 4 / 1 / 118 // 923 त्यदादिः // 3 / 1 / 120 // 1157 त्यदादिः // 6 / 1 / 7 // 1581 त्यदादेर्मयट् // 6 / 3 / 159 // 854 त्यदाद्यन्कसमा-च // 5 / 1 / 152 // 306 त्वदामेन-ते // 2 / 1 / 33 // 2262 त्यादिसर्वादेः-ऽक् // 7 / 3 / 29 // 878 230 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 87 त्यादेः सा-न // 7 / 4 / 91 // 2244 त्यादेश्च प्र-पप् // 7 / 3 / 10 // 1064 त्यादौ क्षेपे // 3 / 2 / 126 // 732 त्रने वा // 4 / 4 / 3 // 2235.2 अन्त्यस्वरादेः // 7 / 4 / 43 // 1294 पुजतोः षोऽन्तश्च // 6 / 2 / 33 // 2145 त्रप् च // 7 / 2 / 92 // 961 त्रसिगृधि-क्नुः // 5 / 2 / 32 // 699 त्रिककुद् गिरौ // 7 / 3 / 168 // 263 त्रिचतुरस्-दौ // 2 / 1 / 1 // 1778 त्रिंशद्विशते-थै // 6 / 4 / 129 // 2 त्रीणि त्रीण्यन्य-दि // 3 / 3 / 17 // 2015 त्रेस्तु च // 7 / 1 / 166 // 262 त्रेस्त्रयः // 1 / 4 / 34 // 1828 चॅशचात्वारिंशम् // 6 / 4 / 174 // 1899 त्वते गुणः // 3 / 2 / 59 // 307 त्वमहं-कः // 2 / 1 / 12 // 312 त्वमौ प्र-न् // 2 / 1 / 11 // 1008 त्वे // 2 / 4 / 10 // 1105 त्वे वा // 6 / 1 / 26 // 357 475 406 43 368 383 718 23 679 664 205 248 322 695 60 456 62 221 239 | 329 थे वा // 4 / 1 / 29 // 345 थो न्यू // 1 / 4 / 78 //

Page #1101
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 294 426 258 114 देशसञ्जः शवि // 4 / 2 / 49 // 500 // // 5 / 4 / 73 // 1818 दंशेखः // 5 / 2 / 90 // 730 1035 दक्षिणाकडङ्गर-यौ // 6 / 4 / 181 // 369 1425 दक्षिणापश्चा-त्यण् // 6 / 3 / 13 // 672 दक्षिणेर्मा व्याधयोगे // 7 / 3 / 143 152 2171 दक्षिणोत्तराच्चातस् // 7 / 2 / 17 // 1210 दगुकोशल-दिः // 6 / 1 / 108 // 256 1832 दण्डादेर्यः // 6 / 4 / 178 // 1224 दण्डिहस्ति-ने // 7 / 4 / 45 // 918 दत् // 4 / 4 / 10 // 709 1410 दध्न इकण // 6 / 2 / 143 // 292 284 दध्यस्थि -न् // 1 / 4 / 63 // .705 दध्युरःस-लेः // 7 / 3 / 172 // 157 208 दन्तपादना-वा // 2 / 1 / 101 // 39 2092 दन्तादुन्नतात् // 7 / 2 / 40 // 328 दम्भः // 4 / 1 / 28 // 559 426 दम्भो धिप्धीप् // 4 / 1 / 18 // 595 177 दयायास्कासः // 3 / 4 / 47 // 519 242 दरिद्रोऽद्यतन्यां वा // 4 / 3 / 76 // 538 1146 दर्भकृष्णाग्निशर्म-त्स्ये // 6 / 1 / 57 // 247 2039 दशनावोदै-थम् // 4 / 2 / 54 // 867 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1683 दशैकादशादिकश्च // 6 / 4 / 36 // 340 776 दश्चाङः // 5 / 1 / 78 // 1030 दस्ति // 3 / 2 / 88 // 226 528 दागोऽस्वास्यप्रसारविकासे // 3 / 3 / 53 // 622 965 दाधेसिशद-रुः // 5 / 2 / 36 // 720 2020 दाण्डाजिनि-कम् // 7 / 1 / 171 // 407 538 दामः संप्रदा-च // 2 / 2 / 52 // 122 2301 दामन्यादेरीयः // 7 / 3 / 67 // 465 409-2 दाम्नः // 2 / 4 / 10 // 89 946 दाश्वत्सावन्मीदवत् // 4 / 1 / 15 // 716 1435 दिक्पूर्वपदादनाम्नः // 6 / 3 / 23 // 295 1487 दिक्पूर्वात्तौ // 6 / 3 / 71 // 304 1078 दिक्शब्दात्तीर-रः // 3 / 2 / 142 // 235 2166 दिक्शब्दा-म्याः // 7 / 2 / 113 // 435 826 दिगधिकं संज्ञा-दे // 3 / 1 / 98 // 181 1543 दिगादिदेहांशाद्यः // 6 / 3 / 124 // 315 1961 दितेश्चैयण वा // 6 / 1 / 69 // 249 1011 दिद्यद्दहज-षः // 5 / 283 // 728 364 दिव औः सौ // 2 / 1 / 117 // 917 दिवस् दिवः-वा // 3 / 2 / 45 // 203 309 दिवादेः श्यः // 3 / 4 / 72 // 916 दिवो द्यावा // 3 / 2 / 44 // 203 .635 दिशो रूढ्या-ले // 3 / 1 / 25 // 145 1088

Page #1102
पृष्ठम् 520 626 137 पृष्ठम् 47 672 698 113 69 290 440 514 284 284 357 44 572 261 दोघेमवोऽन्त्यम // 4 / 1 / 1. सूत्रांकः // सूत्रम् // 335 दिस्योरीट् // 4 / 4 / 89 // 435 दोङः सनि वा // 4 / 2 / 6 // 179 दीपजनबुध-वा // 3 / 4 / 67 // 551 दीप्तिज्ञानयत्न-दः // 3 / 3 / 78 // 314 दीय दीङः-रे // 4 / 3 / 93 // 1776 दीर्घः // 6 / 4 / 127 // 235 दीर्घङयाब्-सेः // .1 / 4 / 45 // न्त्य म् // 4 / 1 / 103 // 2181 दीर्घश्च्वियङ्च // 4 / 3 / 108 // 191 दी| नाम्य-धः // 1 / 4 / 47 // 2197 दुःखात्प्रातिकूल्ये // 7 / 2 / 141 // 1164 दुःस्वीषतः-खल् // 5 / 3 / 139 // 893 दुगोरू च // 4 / 2 / 77 // 1232 दुनादिकुर्वि-ज्य: // 6 / 1 / 118 // 769 दुनिन्दाकृच्छ्रे // 3 / 1 / 43 // 1200 दुष्कुलादेयण्वा // 6 / 1 / 98 // 195 दुहदिहलिह-कः // 4 / 3 / 74 // 843 दुहेर्डधः // 51 / 145 // 95 दूरादामन्त्र्य-नृत् // 7 / 4 / 99 // 1416 दूरादेत्यः // 6 / 3 / 4 // 1082 दृग्दृशदृक्षे // 3 / 2 / 151 // 1549 दृतिकुक्षि-यण // 6 / 3 / 130 // 795 दृतिनाथात्पशाविः // 5 / 1 / 97 // 374 34 442 886 704 260 169 254 / सूत्रांकः // सूत्रम् // . 251 इन्पुनर्वर्षाकारैर्भुवः // 2 / 1 / 59 // 724 दृवृग्स्तु जुषे-सः // 5 / 1 / 40 // 868 दृशः क्वनिप् // 5 / 1 / 166 // 505 दृश्यभिवदोरात्मने // 2 / 2 / 9 // 331 दृश्यर्थैश्चिन्तायाम् // 2 / 1 / 30 // 1401 दृष्टे साम्नि नाम्नि // 6 / 2 / 133 // 2189 देये त्रा च // 7 / 2 / 133 // 165 देदिगिः परोक्षायाम् // 4 / 1 / 32 // 1367 देवता // 6 / 2 / 101 // 1368 देवतानामात्वादौ // 7 / 4 / 2. // 1862 देवतान्तात्तदर्थ // 7 / 1 / 22 // 1960 देवपथादिभ्यः // 7 / 1 / 111 797 देववातादापः // 5 / 1 / 99 // 1730 देवव्रतादीन् डिन् // 6 / 4 / 83 // 2215 देवात्तल् // 7 / 2 / 162 // 1101 देवाद्य च // 6 / 1 / 21 // 969 देवानांप्रियः // 3 / 2 / 34 // 535 देवार्चामैत्री-स्थः // 3 / 3 / 60 // 1561 देविकाशिंश-वाः // 7 / 4 / 3 // 999 देशे // 2 / 3 / 70 // 770 देशेऽन्तरो-नः // 2 / 3 / 91 // 733 दैयेऽनुः // 3 / 1 / 34 // 493 दैवयशिशौचिवृ-र्चा // 2 / 4 / 82 // 396 684 342 445 239 214 692 17 293 235 316 684 318 219 668 162

Page #1103
525 सूत्रांकः // सूत्रम् // 355 दो मः स्यादौ // 2 / 1 39 // 74 1310 दोरप्राणिनः // 6 / 2 / 49 // 275 1444 दोरीयः // 6 / 3 / 32 // 297 1454 दोरेव प्राचः // 6 / 3 / 40 // 299 920 दोसोमास्थ इः // 4 / 4 / 11 // 1376 द्यावापृथिवी-यौ // 6 / 2 / 108 // 285 197 धुतेरिः // 4 / 1 / 41 // 526 196 धुद्भयोऽद्यतन्याम् // 3 / 3 / 44 // 2089 धुद्रोर्मः // 7 / 2 / 37 // 1420 झुप्रागपागु-यः॥ 6 / 3 / 8 // 293 962 द्युप्रावृट्वर्षा-त् // 3 / 2 / 27 // 213 975 द्रमक्रमो यङः // 5 / 2 / 46 // 723 1821 द्रव्यवस्नात्केकम् // 6 / 4 / 167 // 366 1251 द्रीमो वा // 6 / 1 / 139 // 265 1237 देरञणोऽप्राच्यभर्गादेः॥६। 1 / 123 // 261 1148 द्रोणाद्वा // 6 / 1 / 59 // 247 1964 द्रोभव्ये // 7 / 1 / 115 // 396 1304 द्रोर्वयः // 6 / 2 / 43 // 274 1244 द्रयादेस्तथा // 6 / 1 / 132 // 263 470 1630 द्वन्द्वात्प्रायः // 6 / 3 / 201 // 331 1263 द्वन्द्वादीयः // 6 / 2 / 7 // 1923 द्वन्द्वाल्लित् // 7 / 1 / 74 // 288 / सूत्रअंकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 200 द्वन्द्वे वा // 1 / 4 / 11 // 37 2232 द्वयोर्षिभज्ये च तर // 7 / 3 / 6 // 449 1318 द्वारादेः // 7 / 4 / 6 // 266 136 द्विः कानः-सः॥ 1 / 3 / 11 // 25 1993 द्विगोः संशये च // 7 / 1 / 144 // 401 432 द्विगोः समाहारात् // 2 / 4 / 22 // 94 1103 द्विगोरनपत्ये-द्विः // 6 / 1 / 24 // 239 853 विगोरनहोऽट् // 7 / 3 / 99 // 190 1792 द्विगोरीनः // 6 / 4 / 140 // 360 365 द्विगोरीनेकटौ वा // 6 / 4 / 164 // 365 38 द्वितीयतुर्य-: // 4 / 1 / 42 // 482 1223 द्वितीयया // 5 / 4 / 78 // 898 786 द्वितोया खट्वा क्षेपे // 3 / 1 / 59 // 173 2275 द्वितीयात्स्वरादूर्ध्वम् // 7 / 3 / 41 // 460 468 द्वितीयायाः काम्यः॥ 3 / 4 / 22 // 605 609 द्वितीयाषष्ठयावे-ञ्चेः // 2 / 2 / 117 // 138 2163 द्वित्रिचतुरः सुच // 7 / 2 / 110 // 434 783 द्वित्रिचतुष्पू-यः // 3 / 1 / 56 // 172 1797 द्वित्रिबहो-स्तात् // 6 / 4 / 144 // 361 2001 द्वित्रिभ्यामयड् वा // 7 / 1 / 152 // 403 996 द्वित्रिस्वरौ-भ्यः // 2 / 3 / 67 // 218 854 द्विरायुषः // 7 / 3 / 100 // 190 2160 द्विर्धमजेधौ वा // 7 / 2 / 107 // 434 0404 268

Page #1104
सूत्रांकः // सूत्रम् // 1246 दयेकेषु-र्वा // 6 / 1 / 134 // 417 द्वयेषसूत-स्य // 2 / 4 / 109 // पृष्ठम् 264 91 154 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 654 द्वित्रेनों वा // 7 / 3 / 127 // 149 1034 द्वित्र्यष्टानां हौ // 3 / 2 / 92 // 236 1800 द्विव्यादेर्याण व। // 6 / 4 / 147 // 361 1983 द्वित्वे गीयुगः // 7 / 1 / 134 // 399 521 द्वित्वे ऽधोऽध्युपरिभिः॥२।२।३४॥ 118 238 द्वित्वेऽप्यन्ते वा // 2 / 3 / 81 // 537 323 द्वित्वे वां नौ // 2 / 1 / 22 // 66 218 द्वित्वे ह्रः // 4 / 1 / 87 // 530 742 द्विदण्डयादिः // 7 / 3 / 75 // 164 670 द्विपदाद्धर्मादन् // 7 / 3 / 141 // 152 36 द्विर्धातुः परोक्षा-धेः // 4 / 1 / 1 // 482 806 द्विषन्तपपरन्तपौ // 5 / 1 / 108 // 686 576 द्विषो वातृशः // 2 / 2 / 84 // 132 1809 द्विस्वरब्रह्म-देः // 6 / 4 / 155 // 363 1211 द्विस्वरादणः // 6 / 1 / 109 // 256 1164 द्विस्वरादनद्याः // 6 / 1 / 71 // 249 578 द्विहेतो वा // 2 / 2 / 87 // 122 1484 द्वीपादनुसमुद्रं ण्यः // 6 / 3 / 68 // 304 2014 वस्तीयः // 7 / 1 / 165 // 406 1051 द्वयन्तरनव-ईए // 3 / 2 / 109 // 230 2002 द्वयादेर्गुणान् यत् // 7 / 1 / 151 // 403 239 द्वयुक्तजक्षपञ्चतः // 4 / 2 / 93 // 537 300 द्वयुक्तोपान्त्यस्य-रे // 4 / 3 / 14 // 550 109.1 710 1849 धनगणाल्लब्धरि // 7 / 1 / 9 // 372 2028 धनहिरण्ये कामे // 7 / 1 / 179 // 409 1090 धनादेः पत्युः // 6 / 1 / 14 // 237 790 धनुर्दण्डत्सरु-हः // 5 / 1 / 92 // 683 687 धनुषो धन्वन् // 7 / 3 / 158 // 2117 धर्मशील-त् // 7 / 2 / 65 // 1696 धर्माधर्माच्चरति // 6 / 4 / 49 // 343 888 धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे // 3 / 1 / 159 // 197 469 धवाद्योगा-त् // 2 / 4 / 59 // 102 923 धागः // 4 / 4 / 15 // 298 धागस्तथोश्च // 2 / 1 / 78 // 550 499 धातोः कण्ड्वादेर्यक् // 3 / 4 / 8 // 614 22 धातोः पू-च // 3 / 1 / 1 // 663 धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः॥५।४। 41 // 657 122 धातारनेकस्वरादाम्-न्तम् // 3 / 4 / 46 // 502 238 धातोरिवों -ये // 2 / 1 / 50 // 44 1019 धात्री // 5 / 2 / 91 // 730 1928 धान्येभ्य ईनञ् // 7 / 1 / 79 // 390 695 धाय्यापाय्यसा-से // 5 / 1 / 24 // 666 954 धारोङोऽकृच्छ्रे तृश् // 5 / 2 / 25 // 719

Page #1105
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 687 24 पृष्ठम् 98 233 668 301 682 600 233 689 376 76 धुटस्तृतीयः // 2 / 1 / 76 // 276 धुटां प्राक् // 1 / 4 / 66 // 128 धुटो धुटि-वा // 1 / 3 / 48 // 811 धुड्हस्वा-थोः // 4 / 3 / 70 // 933 धुरोऽनक्षस्य // 7 / 3 / 77 // 1842 धुरोयैयण // 7 / 1 / 3 // 86 धूगौदितः // 4 / 4 / 38 // 381 धूम्प्रीगोनः // 4 / 2 / 18 // 79 धूम्सुस्तोः परस्मै // 4 / 4 / 85 // 1462 धूमादेः // 6 / 3 / 46 // 931 धृषशसः प्रगल्मे // 4 / 4 / 66 // 1272 धेनोरनञः // 6 / 2 / 15 // 1060 धेनो व्यायाम् // 3 / 2 / 118 // 687 208 494 300 712 270 232 सूत्रांकः // सूत्रम् // 450 नखमुखादनाम्नि // 2 / 4 / 40 // 1066 नखादयः // 3 / 2 / 128 // 706 न ख्यापूग्-श्च // 2 / 3 / 90 // 1465 नगरात्कुत्सादाक्ष्ये // 6 / 1 / 49 // 785 नगरादगजे // 5 / 1 / 87 // 449 न गृणाशुभरुचः॥३।४।१३॥ 1065 नगोऽप्राणिनि वा // 3 / 2 / 127 // 826 नग्नपलित-कौ // 5 / 1 128 // 1872 न् चोधसः // 7 / 1 / 32 // 318 न जनवधः // 4 / 3 / 54 // 778 नञ् // 3 / 1 / 51 // 1584 नञः क्षेत्रज्ञे-चेः // 7 / 4 / 23 // 665 नञत् // 3 / 2 / 125 // 877 नत्रव्यया-डः // 7 / 3 / 123 // 2292-2 न अस्वङ्गादेः // 7 / 4 / 9 // 1141 नञोऽनिः शापे // 5 / 3 / 117 // 707 नोर्थात् // 7 / 3 / 174 // 879 नञ्तत्पुरुषात् // 7 / 3 / 71 // 1901 नञ्तत्पुरु-देः // 7 / 1 / 57 // 662 नम्बहो-णे // 7 / 3 / 135 // 664 नसुदुभ्यः र्वा 7 / 3 / 136 // 658 नसुव्युप-रः // 7 / 3 / 131 // 1592 नटान्नृत्ते ज्यः // 6 / 3 / 165 // 170 323 1092 194 464 606 24 156 383 514 न // 2 / 2 / 18 // 471 नं क्ये // 1 / 1 / 22 // 127 नः शि ञ्च // 1 / 3 / 19 // 704 न कचि // 2 / 4 / 105 // 809 न कर्तरि // 3 / 1 / 82 // 598 न कर्मणा जिच् // 3 / 4 / 88 // 457 न कवतेर्यङः // 4 / 1 / 47 // 842 न किमः क्षेपे // 7 / 3 / 70 // 151 150 602 324

Page #1106
म् // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1340 नडकुमुदवेतस-डित् // 6 / 2 / 74 // 280 1343 नडशादाद् वलः // 6 / 2 / 75 // 281 1142 नडादिभ्य आयनण् // 6 / 1 / 53 // 246 1358 नंडादेः कीयः // 6 / 2 / 92 // 282 912 न डीशीङ्-दः // 4 / 3 / 27 // 708 974 न णियसूद-क्षः // 5 / 2 / 45 // 723 2247 न तमबादिः-भ्यः // 7 / 3 / 13 // 453 769 न तिकि दीर्घश्च // 4 / 2 / 59 // 679 908 न दधिपयआदिः // 3 / 1 / 145 // 202 279 न दिस्योः // 4 / 3 / 61 // 545 905 नदीदेशपुरां-नाम् // 3 / 1 / 142 // 201 722 नदीभिर्नाम्नि // 3 / 1 / 27 // 160 1414 नद्यादेरेयण // 6 / 3 / 2 // 292 1337 नद्यां मतुः // 6 / 2 / 72 // 280 75 न द्वित्वे // 7 / 2 / 147 // 1326 न द्विरद्रुवय-त् // 6 / 2 / 61 // 298 1041 न-द्विस्वरा-तात् // 6 / 3 / 29 // 296 226 न नाडिदेत् // 1 / 4 / 27 // 710 न नाम्नि // 7 / 3 / 176 // 157 944 न नाम्येक-ऽमः // 3 / 2 / 9 // 210 1958 न नृपूजार्थध्वजचित्रे // 7 / 1 / 109 // 395 619 ननौ पृष्टोक्तौ-त् // 5 / 2 / 17 // 645 .746 नन्द्यादिभ्योऽनः // 5 / 1 / 52 // 675 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 620 नन्वोर्वा // 5 / 2 / 18 // 646 271 नपुंसकस्य खिः // 1 / 4 / 55 // 53 746 नपुंसकाद्वा // 7 / 3 / 79 // 882 न पुंवन्निषेधे // 3 / 2 / 81 // 195 1247 न प्राग्जितीये स्वरे // 6 / 1 / 135 // 264 1 न प्रादिरप्रत्ययः // 3 / 3 / 4 // 474 365 न वदनं संयोगादिः // 4 / 1 / 5 // 575 149 नमस्पुरसो-सः // 2 / 3 / 1 // 27 490 नमोवरिवश्चित्रो -र्ये // 3 / 4 / 37 // 610 1843 न यि तद्धिते // 2 / 1 / 65 // 371 1269 न राजन्य-के // 2 / 4 / 94 // 269 1876 न राजाचार्य-ष्णः // 7 / 1 / 36 // 377 67 न रात्स्व रे // 1 / 3 / 37 // 420 नरिका मामिका // 2 / 4 / 112 // 92 1023 नरे // 3 / 2 / 80 // 224 680 नवञ्चेर्गतौ // 4 / 1 / 113 // 663 199 नवभ्यः -चा // 1 / 4 / 16 // 338 न वमन्तसंयोगात् // 2 / 1 / 111 // 70 1720 नवयज्ञादयोऽ-न्ते // 6 / 4 / 73 // 347 210 न वयो य् // 4 / 1 / 73 // 529 1070 नवा क्वणयमहसस्वनः // 5 / 3 / 48 // 871 1059 नवाऽखित्कृद-त्रेः // 3 / 2 / 117 // 231 1317 नवा गुण:-रित् // 7 / 4 / 86 // 471 1093

Page #1107
पृष्ठम् 360 445 545 714 306 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1795 नवाणः // 6 / 4 / 142 // / 2213 नवादीन-स्य // 7 / 2 / 160 // 4 नवाद्यानि शत दम // 3 / 3 / 19 // -- 7.9 नवापः // 2 / 4 / 106 // 277 नवा परोक्षायाम् // 4 / 4 / 5 // 936 नवा भावारभ्भे // 4 / 4 / 72 // 1499 नवा रोगातपे // 6 / 3 / 82 // 449 नव / 2 / 4 / 31 // 554 नवा सुजथैः काले // 2 / 2 / 96 / / 337 नवा स्वरे // 2 / 3 / 102 // 796 न विंशत्यादि-न्तः // 3 / 1 // 69 // 163 न वृद्धिश्चा-पे // 4 / 3 / 11 // 199 न वृद्भयः // 4 / 4 / 55 // 1016 नवैकस्वराणाम् // 3 / 2 / 66 // 307 मशःशः // 2 / 3 / 78 // 106 न शसदद-नः // 4 / 1 / 30 // 111 न शात् // 1 / 3 / 62 // 97 में शिति // 4 / 2 / 2 // 308 नशेर्नेश वाङि // 4 / 3 / 12 // 309 नशो धुटि // 4 / 4 / 109 // 366 नशो वा // 2 / 1 / 70 // 115 न विजागृस-तः // 4 / 3 / 49 // 142 न संधिः // 1 / 3 / 52 // 134 562 175 514 526 223 553 498. सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 58 न संधिङीय-कि // 7 / 4 / 111 // 10 643 न सप्तमीन्द्वादिभ्यश्च // 3 / 1 / 165 // 147 201 न सर्वादिः // 1 / 4 / 12 // 37 693 नसस्य // 2 / 3 / 65 // 2291 न सामिवचने // 7 / 3 / 57 // 463 2049 न स्तं-र्थे // 1 / 1 / 23 // 1041 नस् नासिका-द्रे // 3 / 2 / 99 // 228 595 न स्लः // 2 / 3 / 59 // 638 464 न हाको लुपि // 4 / 1 / 49 // 604 385 नहाहोर्धतौ // 2 / 1 / 85 // 81 818 नाडीघटीखरी-श्च // 5 / 1 / 120 // 688 714 नाडीतन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे // 7 / 3 / 180 // 158 506 नाथः // 2 / 2 / 10 // 633 नानद्यतन-त्योः // 5 / 4 / 5 // 649 2305 नानावधारणे // 7 / 4 / 74 // 467 328 नान्यत् // 2 / 1 / 27 // 647 नाप्पियादौ // 3 / 2 / 53 // 1871 // 7 / 1 / 31 // 376 661 नाभर्नाम्नि // 7 / 3 / 134 // 150 336 नामन्त्र्ये // 2 / 1 / 92 // 70 618 नाम नाम्नैकार्थे-लम् // 3 / 1 / 18 // 142 2211 नामरूप-यः // 7 / 2 / 158 // 207 नाम सिद-ने // 1 / 1 / 21 // 67 76 500

Page #1108
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1029 नामिनः काशे // 3 / 2 / 87 // 225 155 नामिनस्तयोः षः // 2 / 3 / 8 // 28 39 नामिनोऽकलिहलेः // 4 / 3 / 51 // 482 14 नाणिनो गुणो-ति // 4 / 3 / 1 // 478 419 नामिनोऽनिट् // 4 / 3 / 33 // 593 282 नामिनो लुग्वा // 1 / 4 / 61 // 55 494 नानः प्रथमै-हौ // 2 / 2 / 31 // 107 2246 नाम्नः प्राग्-र्वा // 7 / 3 / 12 // 453 1228 नाम्ना ग्रहादिशः / / 5 / 4 / 83 // 900 1338 नाम्नि // 2 / 1 / 95 // 411 नाम्नि // 2 / 4 / 12 // 822 नाम्नि // 3 / 1 / 94 // 951 नाम्नि // 3 / 2 / 16 // 1018 नाम्नि // 3 / 2 / 75 // 632 नाम्नि // 3 / 2 / 144 // 1826 नाम्नि // 6 / 4 / 172 // 368 1315 नाम्नि कः // 6 / 2 / 54 // 276 1145 नाम्नि पुंसि च // 5 / 3 / 121 // 882 1622 नाम्नि मक्षिकादिभ्यः // 6 / 3 / 193 // 330 43 नाम्नि वा // 1 / 2 / 10 // 8 1517 नाम्नि शरदोऽकञ् // 6 / 3 / 100 // 310 829 नाम्नो गमः-हः // 5 / 1 / 131 // 689 500 नाम्नो द्विती-प्रम् // 4 / 1 / 7 // 615 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 210 नाम्नो नोऽनह्नः // 2 / 1 / 91 // 39 799 नाम्नो वदः क्यप् च // 5 / 1 / 35 // 671 1049 नाम्न्युत्तरपदस्य च // 3 / 2 / 107 // 229 1544 नाम्न्युदकात् // 6 / 3 / 125 // 315 192 नाम्यन्तस्था-पि // 2 / 3 / 15 // 35 702 नाम्यादेरेव ने // 2 / 3 / 86 // 667 748 नाम्युपान्त्य-कः // 5 / 1 / 54 // 676 487 वारी सखी-श्रू // 2 / 4 / 76 // 105 858 नावः // 7 / 3 / 104 // 2055 नावादेरिकः // 7 / 2 / 3 // 624 वांशिष्यगोवत्सहले // 3 / 2 / 148 // 145 311 नासत्वाश्लेषे // 3 / 4 / 57 // 196 नासानति-टम् // 7 / 1 / 127 // 398 449 नासिकोदरी-ण्ठात् // 2 / 4 / 39 // 98 1713 नास्तिका-कम् // 6 / 4 / 66 // 346 70 निंसनिक्ष-वा // 2 / 3 / 84 // 903 निकटपाठस्य // 3 / 1 / 140 // 201 | 1724 निकटादिषु वसति // 6 / 4 / 77 // 348 756 निगवादेर्नाम्नि // 5 / 1 / 61 // 677 1058 निघोघसंघो-नम् // 5 / 3 / 36 // 869 299 निजां शित्येत् // 4 / 1 / 57 // 237 नित्यदिद्-स्वः // 1 / 4 / 43 // 44 332 नित्यमन्वादेशे // 2 / 1 / 31 //

Page #1109
28 83 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 904 नित्यवैरस्य // 3 / 1 / 141 // 201 2292 नित्यंत्रिजिनोऽण् // 7 / 3 / 58 // 464 1736 नित्यं णः पन्थश्च // 6 / 4 / 89 // 350 736 नित्यं प्रतिनाल्पे // 3 / 1 / 37 // 162 765 नित्यं हस्ते-हे // 3 / 1 / 15 // 168 273 नि दीर्घः // 1 / 4 / 85 // 53 979 निनद्याः -ले // 2 / 3 / 20 // 216 997 निन्दहिंस-रात् // 5 / 2 / 68 // 726 828 निन्धं कुत्सनै-धैः // 3 / 1 / 100 // 182 2229 निन्ये पाशप् // 7 / 3 / 4 // 448 869 निन्द्ये व्याप्या-यः // 5 / 1 / 159 // 696 595 निपुणेन चार्चायाम् // 2 / 2 / 103 // 683 निप्रायुजः शक्ये // 4 / 1 / 116 // 664 511 निप्रेभ्यो नः // 2 / 2 / 15 // 115 1172 निमील्यादिमेङ-के // 5 / 4 / 46 // 888 1207 निमूलात्कषः // 5 / 4 / 62 // 894 240 निय आम् // 1 / 4 / 51 // 45 1082 नियश्चानुपसर्गाद्वा // 5 / 3 / 60 // 873 1717 नियुक्तं दीयते // 6 / 4 / 70 // 347 1043 निरभेः पूल्वः // 5 / 3 / 21 // 200 निरभ्यनोश्व-नि // 2 / 3 / 50 // 526 831 निर्गो देशे // 5 / 1 / 133 // 745 निर्दुःसुवेः-तेः // 2 / 3 / 56 // | सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 156 निर्दुर्बहि-राम् // 2 / 3 / 9 // 991 निर्दुःसोः-म्नाम् // 2 / 3 / 31 // 218 342 निर्नेः स्फुरस्फुलोः // 2 / 3 / 53 // 566 895 निर्वाणमवाते // 4 / 2 / 79 // 704 705 निविण्णः // 2 / 3 / 89 // 668 1667 निवृत्तेऽक्षयूतादेः // 6 / 4 / 20 // 338 1752 निवृत्ते // 6 / 4 / 105 // 353 392 नि वा // 1 / 4 / 89 // 1481 निवासाचरणेऽण् // 6 / 3 / 65 // 303 1334 निवासादूरभवे-म्नि // 6 / 2 / 69 // 279 505 निविशः // 3 / 3 / 24 // 917 निविस्वन्ववात् // 4 / 4 / 8 // 709 1500 निशाप्रदोषात् // 6 / 3 / 83 // 306 1169 निषेधेऽलंखल्वोः क्त्वा // 5 / 4 / 44 // 888 2109 निष्कादेः-स्रात् // 7 / 2 / 57 // 424 2195 निष्कुलान्नि-णे // 7 / 2 / 139 // 441 363 निष्कुषः // 4 / 4 / 39 // 574 715 निष्प्रवाणिः // 7 / 3 / 181 // 158 2207 निष्फले तिला-जौ // 7 / 2 / 154 // 444 995 निष्पा-नस्य // 2 / 3 / 66 // 218 136 निसस्तपेऽनासेवायाम् // 2 / 3 / 35 // 506 876 निसश्च श्रेयसः // 7 / 3 / 122 // 1430 निसो गते // 6 / 3 / 18 // 295 3404 867

Page #1110
पृष्ठम् 123 89 24 पृष्ठम् 624 729 267 95 622 104 48 601 405 678 सूत्रांकः // सूत्रम् // 543 निहवे शः // 3 / 3 / 68 // 1016 नीदावशसू-स्वट् // 5 / 2 / 88 // 1259 नीलपीतादकम् // 6 / 2 / 4 // 437 नीलात्प्राण्योषध्योः // 2 / 4 / 27 // 529 नुप्रच्छः // 3 / 3 / 54 // 483 नुर्जातेः॥२ / 4 / 72 // 253 नुर्वा // 1 / 4 / 48 // 456 नृतेर्यङि // 2 / 3 / 95 // 760 नृत्खनञ्जः -ट् // 5 / 1 / 65 // 1578 नृहेतुभ्यो-वा // 6 / 3 / 156 // 133 नृनः-व। // 1 / 3 / 10 // 964 नेनसिद्धस्थे // 3 / 2 / 29 // 204 नेमार्ध-वा // 1 / 4 / 10 // 1977 नेरिनपिट-स्य // 7 / 1 / 128 // 71 नेमादापत-ग्धौ // 2 / 3 / 79 // 1429 नेर्धवे // 6 / 3 / 17 // दपठ-णः // 5 / 3 / 26 // 1096 नेषुः // 5 / 3 / 74 // 2237 नैकस्वरस्य // 7 / 4 / 44 // 160 नैकार्थेऽक्रिये // 2 / 3 / 12 // 2081 नोऽङ्गादेः॥ 7 / 2 / 29 // 737 नोतः // 3 / 4 / 16 // 655 नोऽपदस्य तद्धिते // 7 / 4 / 61 // 321 सूत्रांकः // सूत्रम् // 543 नोपसर्गात्-हा // 2 / 2 / 28 // 412 नोपान्त्यवतः // 2 / 4 / 13 // -- 130 नोऽप्रशानो-रे // 1 / 3 / 8 // 580 नोभयोर्हेतोः // 2 / 2 / 89 // 2008 नो मट् // 7 / 1 / 159 // 2054 नोादिभ्यः // 2 / 1 / 99 // 108 नो व्यञ्जनस्या-तः // 4 / 2 / 45 // 1657 नौद्विस्वरादिकः // 6 / 4 / 10 // 1852 नौविषेण-ध्ये // 7 / 1 / 12 // 1872 न्चोधसः // 7 / 1 / 32 // 1324 न्यग्रोधस्य-स्य // 7 / 4 / 7 // 679 न्य द्ग-यः // 4 / 1 / 112 // 1583 न्यकोर्वा // 7 / 4 / 8 // / 1064 न्यभ्युपवेर्वाश्चोत् // 5 / 3 / 42 // 1078 न्यवाच्छापे // 5 / 3 / 56 // 1046 न्यादी नवा // 5 / 3 / 24 // 1386 न्यायादेरिकण् // 6 / 2 / 118 // 1853 न्यायार्थादनपेते // 7 / 1 / 13 // 1159 न्यायावाया-रम् // 5 / 3 / 134 // 1094 न्युदो ग्रः॥ 5 / 3 / 74 // 277 स्महतोः // 1 / 4 / 86 // 498 336 373 376 277 323 398 872 - .868 104 295 868 874 287 373 885 874 29 420 54 674 109 453 पक्षाच्चोपमादेः // 2 / 4 / 43 //

Page #1111
पृष्ठम् 339 2 53 368 480 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1938 पक्षात्तिः // 7 / 1 / 89 // 1678 पक्षिमत्स्य -ति // 6 / 4 / 31 // 597 पचिदुहेः // 3 / 4 / 87 // 10 पश्वको वर्गः // 1 / 1 / 12 // 274 पञ्चतोऽन्यादे-दः // 1 / 4 / 58 // 1829 पञ्चद्दशद्वर्गे वा // 6 / 4 / 175 // 23 पञ्चमी-आमहैव् // 3 / 3 / 8 // 800 पश्चमी 3 / 1 / 73 // 560 पञ्चम्यपादाने // 2 / 2 / 69 // 626 पञ्चम्यर्थहेतौ // 5 / 3 / 11 // 254 पञ्चम्याः कृग् // 3 / 4 / 52 // 1222 पञ्चम्या त्वरायाम् // 5 / 4 / 77 29 पञ्चम्या नि-स्य // 7 / 4 / 104 // 1883 पञ्चसर्व-ये // 7 / 1 / 41 // 1801 पणपादमाषाद्यः // 6 / 4 / 148 // 1054 पणेर्माने // 5 / 3 / 32 // 1908 पतिराजान्त-च // 7 / 1 / 60 // 463 पतिवन्यन्त-ण्योः // 2 / 4 / 53 // 806 पत्तिरथौ गणकेन // 3 / 1 / 79 // 458 पत्यु नः // 2 / 4 / 48 // 1604 पत्रपूर्वादञ् // 6 / 3 / 177 // 1735 पथ इकट् // 6 / 4 / 88 // 1520 पथ: पन्थ च // 6 / 3 / 103 // 127 647 540 898 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 343 पथिनमथिन-सौ // 1 / 4 / 76 // 72 1513 पथोऽकः // 6 / 3 / 96 // 309 1856 पथ्यतिथि-यण // 7 / 1 / 16 // 374 1037 पदः पादस्याज्या-ते // 3 / 2 / 95 // 227 1387 पदकल्पल-कात् // 6 / 2 / 119 // 287 1394 पदक्रमशिक्षा-कः // 6 / 2 // 126 // 289 1033 पदरुजविश-घञ् // 5 / 3 / 16 // 866 60 पदस्य // 2 / 1 / 89 // 1319 पदस्यानिति वा // 7 / 4 / 12 // 276 322 पदाधुग्-त्वे // 2 / 1 / 21 // 65 575 पदान्तरगम्ये वा // 3 / 3 / 99 // 112 पदान्ताट्ट-तेः // 1 / 3 / 63 // 368 पदान्ते // 2 / 1 / 64 // 76 728 पदास्वैरिबा-हः // 5 / 1 / 44 // 672 1660 पदिकः // 6 / 4 / 13 // 337 709 पदेऽन्तरेऽना-ते // 2 ! 3 / 93 // 1393 पदोत्तरपदेभ्य इकः // 6 / 2 / 125 // 289 443 पद्धतेः // 2 / 4 / 33 // 96 1355 पन्थ्यादेरायनण् // 6 / 2 / 89 // 282 1296 पयोद्रोर्यः // 6 / 2 / 35 // 273 178 परः // 7 / 4 / 118 // 802 परशतादिः // 3 / 1 / 75 // 176 1443 परजनराज्ञोऽकीयः // 6 / 3 / 31 // 297 21 378 361 869 385 100 177 100 326 350 310

Page #1112
सूत्रांकः पृष्ठम् 686 316 632 617 675 874 879 // सूत्रम् // पृष्ठम् 646 परतः स्त्री पुंवत्-ङ्॥ 3 / 2 / 49 // 147 1685 परदारादिभ्यो गच्छति // 6 / 4 / 38 // 341 1301 परशव्याघलुक् च // 6 / 2 / 40 // 274 1710 परश्वधाद्वाण // 6 / 4 / 63 // 345 1127 परस्त्रियाः प-यें // 6 / 1 / 40 // 244 2320 परस्परान्योन्येत-सि // 3 / 2 / 1 // 472 5 पराणि कानान-दम् // 3 / 3 / 20 // 475 952 परात्मभ्यां ङः // 3 / 2 / 17 // 576 परानोः कृगः // 3 / 3 / 101 // 2170 परावरात्स्तात् // 7 / 2 / 116 // 436 1489 परावराधमोर्यः // 6 / 3 / 73 // 1170 परावरे // 5 / 4 / 45 // _510 परावेर्जेः // 3 / 3 / 28 / 617 557 परिक्रयणे // 2 / 2 / 67 // 1225 परिक्लेश्येन // 5 / 4 / 80 // 899 1890 परिखाऽस्य स्यात् // 7 / 1 / 48 // 379 696 परिचाय्योप-ग्नौ // 5 / 1 / 25 // 666 1886 परिणामि-र्थे // 7 / 1 / 44 // 621 परिदेवने // 5 / 3 / 6 // 646 181 परिनिवेः सेवः // 2 / 3 / 46 // 520 1680 परिपथात् // 6 / 4 / 33 // 340 1679 परिपन्थात्तिष्ठति च // 6 / 4 / 32 // 340 433 परिमाणा-ल्यात् // 2 / 4 / 23 // 305 888 सूत्रांकः // सूत्रम् // 807 परिमाणार्थ-चः // 5 / 1 / 109 // 1555 परिमुखादे-वात् // 6 / 3 / 136 // 571 परिमुहायमा-ति // 3 / 3 // 94 // 509 परिव्यवात् क्रियः // 3 / 3 / 27 // 744 परेः // 2 / 3 / 52 // 1098 परेः क्रमे // 5 / 3 / 76 // 1126 परेः सृचरेर्यः // 5 / 3 / 102 // 1062 परेघः // 5 / 3 / 40 // 1062-2 परे_ङ्कयोगे // 2 / 3 / 103 // 994 परेर्दैविमुहश्च // 5 / 2 / 65 // 1085 परेद्यते // 5 / 3 / 63 // 1676 परेर्मुखपार्ध्वात् // 6 / 4 / 29 // 579 परेम॒षश्च // 3 / 3 / 104 // 636 परे वा // 5 / 4 / 8 // 35 परोक्षा-महे // 3 / 3 / 12 // 223 परोक्षायां नवा // 4 / 4 / 18 // 34 परोक्षे // 5 / 2 / 12 // 524 परोपात् // 3 / 3 / 49 // 1948 परोवरीण-णम् // 7 / 1 / 99 // 1478 पर्णकृकणातू-जात // 6 / 3 / 62 // 1659 पदेरिकट // 6 / 4 / 12 // 1137 पर्यधेर्वा // 5 / 3 / 113 // 1557 पर्यनोामात् // 6 / 3 / 138 // 870 871 725 873 339 126 650 378 481 621 337 94

Page #1113
पृष्ठम् 290 260 589 153 270 179 201 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 731 पर्यपाङ्-म्या // 3 / 1 / 32 // 404 पर्यपात् स्खदः // 4 / 2 / 27 // 562 पर्यपाभ्यां वयें // 2 / 2 / 71 // 128 2136 पर्यमेः सर्वोभये // 7 / 2 / 83 // 428 1144 पर्यायार्हणोत्पत्तौ च णकः // 5 / 3 / 120 // 882 1476 पर्वतात् // 6 / 3 / 60 // 303 1278 पर्वा ड्वण् // 6 / 2 / 20 // 2300 पर्खादेरण् // 7 / 3 / 66 // 1694 पर्षदो ण्यः // 6 / 4 / 47 // 343 1858 पर्षदो ण्यणौ // 7 / 1 / 18 // 374 1982 पशुभ्यः -ष्ठः॥ 7 / 1 / 133 // 399 895 पशुव्यञ्जनानाम् // 3 / 1 / 132 // 1688 पश्चात्यनुपदात् // 6 / 4 / 41 // 341 1491 पश्चादाद्यन्ता-मः // 6 / 3 / 75 // 305 2173 पश्चोऽपरस्य-ति // 7 / 2 / 124 // 436 967 पश्यद्वादि-ण्डे // 3 / 2 / 32 // 214 465 पाककर्णपर्ण-त् // 2 / 4 / 55 // 101 116 पाठे धात्वादेो नः // 2 / 3 / 97 // 501 819 पाणिकरात् // 5 / 1 / 121 // 688 462 पाणिगृहीतीति // 2 / 4 / 52 // 100 787 पाणिघताडघौ-नि // 5 / 1 / 89 // 683 689 पाणिसमवाभ्यां सृजः // 5 / 1 / 18 // 665 1205 पाण्टाहृति-णच // 6 / 1 / 104 // 255 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1400 पाण्डुकम्बलादिन् // 6 / 2 / 132 // 1233 पाण्डोर्यण् // 6 / 1 / 119 // 393 पातेः // 4 / 2 / 17 // 677 पात्पादस्याह-देः // 7 / 3 / 148 // 1817 पात्राचिता-वा // 6 / 4 / 163 // 1834 पात्रात्तौ // 6 / 4 / 180 // 818 पात्रेसमि-यः // 3 / 1 / 91 // 906 पाव्यशुद्रस्य // 3 / 1 / 143 // 329 पादाद्योः // 2 / 1 / 28 // 1863 पाधायें // 7 / 1 / 23 // 998 पानस्य भावकरणे // 2 / 3 / 69 // 2139 पापहीयमानेन // 7 / 2 / 86 // 1950 पारावार-च // 7 / 1 / 101 // 1418 पारावारादीनः // 6 / 3 / 6 // 729 पारेमध्ये-वा // 3 / 1 / 30 // 833 पाादिभ्यः-ङः // 5 / 1 / 135 // 395 पाशाच्छासा-यः // 4 / 2 / 20 // 1284 शादेश्च ल्यः // 6 / 2 / 25 // 925 पिता मात्रा वा // 3 / 1 / 122 // 1572 पितुर्यों वा // 6 / 3 / 151 // 1327 पितृमातुर्व्य- रि // 6 / 2 / 62 // 2009 पित्तिथट-घात् // 7 / 1 / 160 // 1328 पित्रो महद् // 6 / 2 / 63 // 374 219 429 393 293 1100 691 589 271 205 320 278 405 278

Page #1114
पृष्ठम् 481 276 249 884 25 78 42 सूत्रांकः // सूत्रम् // ___31 पिबैतिदाभूस्थः -ट् // 4 / 3 / 66 // 1314 पिष्टात् // 6 / 2 / 53 // 1960 पीलासाल्वा-द्वा // 6 / 1 / 68 // 1936 पोल्वादेः-के // 7 / 1 / 87 // 1155 पुंनाम्नि घः // 5 / 3 / 130 // पारये // 3 / 2 / 57 // 132 पुंसः // 2 / 3 / 3 // // 1 / 4 / 73 // 212-2 पुंस्त्रियोः -स् // 1 / 1 / 29 // 451 पुच्छात् // 2 / 2 / 41 // 492 पुच्छादुत्परिव्यसने // 3 / 4 / 39 // 948 पुअनुषोऽजान्धे // 3 / 2 / 13 // 62 पुत्रस्यादि-शे // 1 / 3 / 38 // 1808 पुत्राधेयौ // 6 / 4 / 154 // 1213 पुत्रान्तात् // 6 / 1 / 111 // 912 पुत्रे // 3 / 2 / 40 // 966 पुत्रे वा // 3 / 2 / 31 // 503 पुनरेकेषाम् // 4 / 1 / 10 // 1126 पुनर्भूपुत्र-ञ् // 6 / 1 / 39 706 पुमनडु-त्वे // 7 / 3 / 173 // 131 पुमोऽशि-रः // 1 / 3 / 9 // 812 पुरंदरभगंदरौ / 5 / 1 / 114 // 1615 पुराणे कल्पे // 6 / 3 / 187 // 610 211 // सूत्रम् // पृष्ठम् 622 पुरायावतोवर्तमाना // 5 / 3 / 7 // 646 1230 पुरुमगधकलिङ्ग-दण् // 6 / 1 / 116 // 259 ___929 पुरुषास्त्रिया // 3 / 1 / 126 // 206 1018 पुरुषहृदयादसमासे // 7 / 1 / 70 // 387 1288 पुरुषात् कृत-यञ् // 6 / 2 / 29 // 272 435 पुरुषाद्वा // 2 / 4 / 25 // 874 पुरुषामु वम् // 7 / 3 / 120 // 2071 पुरुषे वा // 3 / 2 / 135 // 234 838 पुरोऽग्रतोऽग्रे सर्तेः // 5 / 1 / 140 // 1567 पुरोडाश-टौ // 6 / 3 / 146 // 320 1503 पुरो नः // 6 / 3 / 86 // 307 757 पुरोऽस्तमव्ययम् // 3 / 1 / 7 // 167 1013 पुव इत्रो दैवते // 5 / 2 / 85 // 729 2122 पुष्करादेदेशे // 7 / 2 / 70 // 425 892 पुष्यार्थाने पुनर्वसुः // 3 / 1 / 129 // 198 345 पुस्पौ // 4 / 3 / 3 // 538 294 पूगादमुख्य-द्रिः // 7 / 3 / 60 // 464 913 पूक्लिशिभ्यो नवा // 4 / 4 / 45 // 708 952 पूङ्यजेः शानः // 5 / 2 / 23 // 718 520 पूजाचार्यक-यः // 3 / 3 / 39 // 699 942 पूजास्वतेः प्राक्टात् // 7 / 3 / 72 // 209 470 पूतक्रतुवृषा-च // 2 / 4 / 60 // 102 886 पूदिव्यश्चेर्ना ने // 4 / 2 / 72 // 702 1101 257 203 214 157 687 328

Page #1115
238 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2025 पूरणाद्ग्रन्थ-स्य // 7 / 1 / 176 // 408 2114 पूरणाद्वयसि // 7 / 2 / 62 // 424 1813 पूरणा दिकः // 6 / 4 / 159 // 364 657 पूरणीभ्यस्तत्-प् // 7 / 3 / 130 // 150 2107 पूर्णमासोऽण् // 7 / 2 / 55 // 423 697 पूर्णाद्वा // 7 / 3 / 166 // 156 लम् // 3 / 1 / 97 // 181 -गः // 2 / 3 / 64 // 2279 पूर्वपदस्य वा // 7 / 3 / 45 // 461 2308 पूर्वप्रथमा-ये // 7 / 4 / 77 // 468 2016 पूर्वमनेन-न् // 7 / 1 / 167 // 406 77 पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुत् // 4 / 1 / 37 // 492 1194 पूर्वाग्रेप्रथमे // 5 / 4 / 49 // 892 839 पूर्वात्कर्तुः // 5 / 1 / 141 // 831 पूर्वापरप्र-रम् // 3 / 1 / 103 // 183 779 पूर्वापराध-ना // 3 / 1 / 52 // 171 2151 पूर्वापरा-धुस् // 7 / 2 / 98 // 432 2169 पूर्वावराध-षाम् // 7 / 2 / 115 // 435 1504 पूर्वाला-नट् // 6 / 3 / 87 // 307 1519 पूर्वाला-कः // 6 / 3 / 102 // 866 पूर्वोत्तर-क्थ्नः // 7 / 3 / 113 // 605 पृथग् नाना-च // 2 / 2 / 113 // 138 1480 पृथिवीमध्यान्-स्य // 6 / 3 / 64 // 303 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1810 पृथिवीसर्व-श्वाञ् // 6 / 4 / 156 // 364 1098 पृथिव्या ञाञ् // 6 / 1 / 18 // 1903 पृथुमृदु-रः // 7 / 4 / 39 // 384 1902 पृथ्वादेरिमन्वा // 7 / 1 / 58 // 384 1085 पृषोदरादयः // 3 / 2 / 155 // 236 1281 पृष्ठाद्यः // 6 / 2 / 22 // 271 294 पृभृमाहाङामिः // 4 / 1 / 58 // 548 1370 पैङ्गाक्षीपुत्रादेरीयः // 6 / 2 / 102 // 284 1253 पैलादेः // 6 / 1 / 142 // 266 843 पोटायुवति-ति // 3 / 1 / 111 // 186 1109 पौत्रादि वृद्धम् // 6 / 1 / 2 // 240 180 प्यायः पीः // 4 / 1 / 91 // 520 2127 प्रकारे जातीयर // 7 / 2 / 75 // 426 2155 प्रकारे था // 7 / 2 / 102 // 433 2226 प्रकृते मयट् // 7 / 3 / 1 // .447 2230 448 1057 प्रघणप्रघाणौ गृहांशे // 5 / 3 / 35 // 869 666 प्रचये नवा-स्य // 5 / 4 / 43 // 659 666 प्रजाया अस् // 7 / 3 / 137 // 151 2218 प्रज्ञादिभ्योऽण् // 7 / 2 165 // 446 2074 प्रज्ञापर्णाद-लौ // 7 / 2 / 22 // 418 2085 प्रज्ञाश्रद्धा-र्ण: // 7 / 2 / 33 // 420 694 प्रणाय्यो नि-ते // 5 / 1 / 23 // 666 1102

Page #1116
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1860 प्रतिजनादेरीनञ् // 7 / 1 / 20 // 374 540 प्रतिज्ञायाम् // 3 / 3 / 65 // 624 2140 प्रतिना पञ्चम्याः // 7 / 2 / 7 // 1686 प्रतिपथादिकश्च // 6 / 4 / 39 // 341 743 प्रतिपरोऽनो-वात् // 7 / 3 / 87 // 164 90 प्रतिश्रवण-गे // 7 / 4 / 94 // 906 प्रतेः // 4 / 1 / 98 // 706 980 प्रतेः स्नातस्य सूत्रे // 2 / 3 / 21 // 216 774 प्रतेरुरसः सप्तम्याः // 7 / 3 / 84 // 170 336 प्रतेश्च वधे // 4 / 4 / 94 // 706 547 प्रत्यनोर्गुणा-रि // 2 / 2 / 57 // 124 938 प्रत्यन्ववात्सामलोम्नः // 7 / 3 / 82 // 208 577 प्रत्यभ्यतेः क्षिपः // 3 / 3 / 102 // 633 394 प्रत्ययः-देः // 7 / 4 / 115 // 84 33 प्रत्ययस्य // 7 / 4 / 108 // 153 प्रत्यये // 2 / 3 / 6 // 115 प्रत्यये च // 1 / 3 / 2 // 546 प्रत्याङः श्रु-नि // 2 / 2 / 56 // 120 प्रथमाद-छः // 1 / 3 / 4 // . 625 प्रथमोक्तं प्राक् // 3 / 1 / 148 // 144 1579 प्रभवति // 6 / 3 / 157 // 322 1690 प्रभूतादि-ति // 6 / 4 / 43 // 342 566 प्रभृत्यन्यार्थ-रैः // 2 / 2 / 75 // 129 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1221 प्रमाणसमासत्त्योः // 5 / 4 / 76 // 898 1989 प्रमाणान्मात्रट् // 7 / 1 / 140 // 400 623 प्रमाणीसंख्याड्डः // 7 / 3 / 128 // 143 383 प्रयोक्तृव्यापारे णिग् // 3 / 4 / 20 // 587 1766 प्रयोजनम् // 6 / 4 / 117 // 355 566 प्रलम्मे गृधिवश्वेः // 3 / 3 / 89 // 631 674 प्रवचनीयादयः // 5 / 1 / 8 // 2239 प्रशस्यस्य श्रः / 7 / 4 / 34 // 451 1143 प्रश्नाख्याने वेञ् / 5 / 3 / 119 // 882 97 प्रश्नार्चाविचा-रः // 7 / 4 / 102 // 18 94 प्रश्ने च प्रतिपदम् // 7 / 4 / 98 // 17 992 प्रष्ठोऽग्रगे // 2 / 3 / 32 // 218 903 प्रसमः स्त्यः स्तीः // 4 / 1 / 95 // 706 535-2 प्रसितोत्सु-द्वैः // 2 / 2 / 49 // 121 17.6 प्रस्तारसंस्थान-ति // 6 / 4 / 79 // 348 1457 प्रस्थपुरवहान्त-त् // 6 / 3 / 43 // 299 47 प्रस्यैषै-ण // 1 / 2 / 14 // 1709 प्रहरणम् // 6 / 4 / 62 // 345 642 प्रहरणात् // 3 / 1 / 154 // 1384 प्रहरणात् क्रीडायां णः // 6 / 2 / 116 // 287 954 प्राकारस्य व्यअने // 3 / 2 / 19 // 212 1174 प्राक्काले // 5 / 4 / 47 // 1900 प्राक्त्वादगडुलादेः // 7 / 1 / 56 // 383 1103 23

Page #1117
726 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2262 कप // 7 / 3 / 28 // 380 प्रागिनात् // 2 / 1 / 48 // 1562 प्राग्ग्रामाणाम् // 7 / 4 / 17 // 358 1089 प्राग्जितादण् // 6 / 1 / 13 // 237 1445 प्राग्देशे // 6 / 1 / 10 // 297 1241 प्राग्भरते-अः // 6 / 1 / 129 // .422 प्राग्वत् // 3 / 3 / 74 // 1904 प्राग्वतः-स्नञ् // 6 / 1 / 25 // 239 1562-2 प्राची नगरस्य // 7 / 4 / 26 // 318 981 प्राञ्च यमयसः // 5 / 2 / 52 // 724 1254 प्राच्येोऽतौल्वल्यादेः // 6 / 1 / 143 // 266 777 प्राज्ज्ञश्च // 5 / 1 / 79 // 681 1914 प्राणिजाति-दञ् // 7 / 1 / 66 387 900 प्राणितूर्याङ्गाणाम् // 3 / 1 / 137 // 200 864 प्राणिन उपमानात् // 7 / 3 / 111 // 192 1761 प्राणिनि भूते // 6 / 4 / 112 354 2112 प्राणिस्थादस्वा-त् // 7 / 2 / 60 // 424 1877 प्राण्यङ्गरथचल-द्यः // 7 / 1 / 37 // 377 2072 प्राण्यङ्गादातो लः // 7 / 2 / 20 418 1292 प्राण्यौषधिवृ-च // 6 / 2 / 31 // 272 904 प्रात्तश्च मो वा // 4 / 1 / 96 // 706 139 प्रात्तुम्पतेर्गवि // 4 / 4 / 97 // 507 2214 प्रात्पुराणे नश्च // 7 / 2 / 161 // / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 773 प्रात्यवपरि-न्तैः // 3 / 1 / 47 // 169 999 प्रात्सूजोरिन् // 5 / 2 / 71 // 1089 प्रात् सुद्रुस्तोः // 5 / 3 / 67 // 873 266 प्रादुरुपसर्गा-स्तेः // 2 / 3 / 58 // 542 916 प्रादागस्त्त आ-क्ते // 4 / 4 / 7 // 709 1073 प्राश्मितुलासूत्रे // 5 / 3 / 51 // 872 578 प्राद्वहः // 3 / 3 / 103 // 1567 प्रावाहणस्यैये // 7 / 4 / 21 // 250 766 प्राध्वं बन्धे // 3 / 1 / 16 // 168 720 प्राप्तापन्नौ-च // 3 / 1 / 63 // 174 2208 प्रायोऽतोय-त्रट् // 7 / 2 / 155 // 444 2043 प्रायोऽन्नम-म्नि // 7 / 1 / 194 // 411 1564 प्रायो बहुस्वरादिकम् // 6 / 3 / 143 // 319 1096 प्रायोऽव्ययस्य // 7 / 4 / 65 // 238 1079 प्राल्लिप्सायाम् // 5 / 3 / 57 // 872 1516 प्रावृष इकः // 6 / 3 / 99 // 310 1509 प्रावृष एण्यः // 6 / 3 / 92 // 308 645 प्रियः // 3 / 1 / 157 // 805 प्रियवशाद्वदः // 5 / 1 / 107 // 886 2318 प्रियसुखं-छे // 7 / 4 / 87 // 472 2196 प्रियसुखादा-ल्ये // 7 / 2 / 140 // 442 1904 प्रियस्थिर-न्दम् // 7 / 4 / 38 // 384 764 पुसृल्वोऽकः साधौ // 5 / 1 / 69 // 672

Page #1118
पृष्ठम् 281 655 289 418 391 ૨૮ર, 712 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1346 प्रेक्षादेरिन् // 6 / 2 / 80 // 655 प्रैषानुज्ञावसरे-म्यौ // 5 / 4 / 21 // 1397 प्रोक्तात् // 6 / 2 / 129 // 626 प्रोपादारम्भे // 3 / 3 / 51 // 2309 प्रोपोत्सं-णे // 7 / 4 / 78 // 1528 प्रोष्ठभद्राजाते // 7 / 4 / 13 // 1323 प्लक्षादेरण // 6 / 2 / 59 // 141 प्लुताद्वा // 1 / 3 / 29 // 84 प्लुतोऽनितौ // 1 / 2 / 32 // 2392 पलुप्चादा-देः // 7 / 4 / 81 // 360 प्वादेह्रस्वः // 4 / 2 / 105 // 312 277 239 238 6.3 572 2071 बलवातदन्त-ल: // 7 / 2 / 19 // 1940 बलवातादूलः // 7 / 1 / 91 // 1352 बलादेर्यः // 6 / 2 / 86 // 934 बलिस्थूले दृढः // 4 / 4 / 69 // 1000 बष्कयादसमासे // 6 / 1 / 20 // 1095 बहिषष्टीकण् च // 6 / 1 / 16 // 1780 बहुम-दे // 1 / 1 / 40 // .462 बहुलं लुप् // 3 / 4 / 14 // 66. बहुलम् // / 1 / 2 // 1526 बहुलमन्येभ्यः // 6 / 3 / 109 1524 बहुलानुराधा-लुप् // 6 / 3 / 107 // 822 बहुविध्वरु-दः // 5 / 1 / 124 // 13.59 बहुविषयेभ्यः // 6 / 3 / 45 // EL बहुव्रीहे:-टः // 7 / 3 / 125 // 1238 बहुष्वस्त्रियाम् // 6 / 1 / 124 // 370 बहुपबेरीः // 2 / 1 / 42 // 1725 बहुस्वरपूर्वादिकः // 6 / 4 68 // 2288 बहूनां प्रश्चे-वा // 7 / 3 / 54 // 143 बहोई // 7 / 3 / 73 // 2243 बहोर्णीष्ठे भूर // 7 / 4 / 40 // 2165 बोर्धासन्ने // 7 / 2 / 112 // 1426 बल्यूर्दिादिः // 6 / 3 / 14 // 2293 बह्वल्पार्था-पशस् // 7 / 2 / 150 // 311 688 300 2065 फलबाँच्चनः // 7 / 2 / 13 // 415 898 फ़लस्य जातौ // 3 / 1 / 135 // .. .. 199 1322 फले // 6 / 2 / 58 // 277 615 .फल्गुनीप्रो-से // 2 / 2 / 123 // 140 1523 फल्गुन्याष्टः // 6 / 3 / 106 // 486 फेनोमबाष्प-ते // 3 / 4 / 33 // 6.9 261 79 346 209 134 958 बन्धे पनि नवा // 3 / 2 / 23 // 1212 बन्धेर्नाम्नि // 5 / 4 / 67 // 24 बन्धौ बहुव्रीहौ // 2 // 4 / 84 // 213 896 . 921 343

Page #1119
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2244 बाढान्तिक-दौ // 7 / 4 / 37 // 452 2118 बाहूर्वादेर्बलात् // 7 / 2 / 66 // 485 बाह्वन्तक-म्नि // 2 / 4 / 74 // 1117 बाह्वादिभ्यो गोत्रे // 6 / 1 / 32 // 242 1978 बिडबिरीच // 7 / 1 / 129 // 398 1128 बिदादेर्वृद्धे // 6 / 1 / 41 // 244 569 बिमेतेीष् च // 3 / 3 / 92 // 631 1562-3 बिल्वकीयादेरीयस्य // 2 / 4 / 93 // 318 1586 ब्रह्मणः // 7 / 4 / 57 // 323 1926 ब्रह्मणस्त्वः // 7 / 1 / 77 // 389 / 857 ब्रह्मणो वदः // 5 / 1 / 156 // 863 ब्रह्मभ्रूणवृ-प् // 5 / 1 / 161 // 939 ब्रह्महस्ति -सः // 7 / 3 / 83 // 209 783 ब्रह्मादिम्यः // 5 / 1 / 85 // 682 1274 ब्राझणमाण-द्यः॥६।२।१६ // 270 . 946 ब्राह्मणाच्छंसी // 3 / 2 / 11 // 210 1121 ब्राह्मणाद्वा // 6 / 1 / 35 // 243 2033 ब्राह्मणान्नाम्नि // 7 / 1 / 184 // 741 ब्रुवः // 5 / 1 / 51 // 674 285 ब्रूगः पश्चानां-श्च // 4 / 2 / 118 // 546 286 बतः परादिः // 4 / 3 / 63 // भ 1857 भक्ताण्णः // 7 / 1 / 17 // 374 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 1719 भक्तौदनाद्वाणिकट् // 6 / 4 / 72 // 347 502 भक्षेहिसायाम् // 2 / 2 / 6 // 112 1716 भक्ष्यं हितमस्मै // 6 / 4 / 69 // 347 1633 भजति // 6 / 3 / 204 // 332 844 भजो विण // 5 / 1 / 146 // 692 1002 भलिभासिमिदो घुरः // 5 / 2 / 74 // 727 592 भञ्जी वा // 4 / 2 / 48 // 637 1058 भद्रोष्णात्करणे // 3 / 2 / 116 // 231 1139 भर्गात् त्रैगर्ते // 6 / 1 / 51 // 246 891 भर्तुतुल्यस्वरम् // 3 / 1 / 162 // 198 1506 भर्तुसंध्यादेरण् // 6 / 3 / 89 // 308 86 भत्र्सने पर्यायेण // 7 / 4 / 90 // 32 भवतेः सिज्लुपि // 4 / 3 / 12 // 481 1442 भवतोरिकणीयसौ // 6 / 3 / 30 // 296 2144 भवत्वायु-र्थात् // 7 / 2 / 91 // 430 45 भविष्यन्ती // 5 / 3 / 4 // 46 भविष्यन्ती-हे // 3 / 3 / 15 // 484 1542 भवे // 6 / 3 / 123 // 673 भव्यगेयजन्य-नवा // 5 / 1 / 7 // 1671 भनादेरिकन // 6 / 4 / 24 // 338 1207 भावित्तिता-वा // 6 / 1 / 105 // 255 1814 भागाद्येकौ // 6 / 4 / 160 // 524 भागिनि च-भिः // 2 / 2 / 37 // 1106

Page #1120
पृष्ठम् 456 610 217 पृष्ठम् 880 547 664 884 664 150 481 873 सूत्रांकः // सूत्रम् // 2258 भागेऽष्टमाज्ञः // 7 / 3 / 24 // 440 भाजगोण-शे // 2 / 4 / 30 // 493 भाण्डात्समाचितौ // 3 / 4 / 47 // 986 भादितो वा // 2 / 3 / 27 // 660 भान्नेतुः // 7 / 3 / 133 // 585 भावकर्मणोः // 3 / 4 / 68 // 1382 भावघञो-णः // 6 / 2 / 114 // 2032 भाववचनाः // 5 / 3 / 15 // 1035 भावाकोंः // 5 / 3 / 18 // 1668 भावादिमः // 6 / 4 / 21 // 1146 भावे // 5 / 3 / 122 // 828 भावे चाशि-खः // 5 / 1 / 130 // 1898 भावे त्वतल् // 7 / 1 / 55 // 1067 भावेऽनुपसर्गात् // 5 / 3 / 45 // 1266 भिक्षादेः // 6 / 2 / 10 // 837 भिक्षासेनादायात् // 5 / 1 / 139 // 898 भित्तं शकलम् // 4 / 2 / 81 // 1132 भिदादयः // 5 / 3 / 108 // 293 भियो नवा // 4 / 2 / 99 // 1004 भियो रुरुकलुकम् // 5 / 2 / 76 // 186 भिस ऐस् // 1 / 4 / 2 // 1022 भीमादयोऽपादाने // 5 / 1 / 14 // 993 भीरुष्ठानादयः // 2 / 3 / 33 // 635 286 866 866 338 883 689 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1133 भीषिभूषि-भ्यः // 5 / 3 / 109 // 288 भीहीभृहोस्तिव्वत् // 3 / 4 / 50 // 687 भुजन्युजं-गे // 4 / 1 / 120 // 1153 भुजिपत्या-ने // 5 / 3 / 128 // 684 भुजो भक्ष्ये // 4 / 1 / 117 // 348 भुनजोऽत्राणे // 3 / 3 / 37 // 33 भुवो वः न्योः // 4 / 2 / 43 // 1086 भुवोऽवज्ञाने वा // 5 / 3 / 64 // 382 भूङः प्राप्तौ णिङ् // 3 / 4 / 19 // 959 भूजेः ष्णुक् // 5 / 2 / 30 // 2131 वरट् // 7 / 2 / 78 // 630 भूतवच्चाशंस्ये वा // 5 / 4 / 2 // 637 भूते // 5 / 4 / 10 // 1122 भूयःसंभूयो-च // 6 / 1 / 36 // 1905 भूलृक् चेवर्णस्य // 7 / 4 / 41 // 1045 भूश्यदोऽल् // 5 / 3 / 23 // 971 भूषाक्रोधार्थ-नः // 5 / 2 / 42 // 754 भूषादरक्षेपे-त् // 3 / 1 / 4 // 603 भूषार्थसन्-क्यौ // 3 / 4 / 93 // 37 भूस्वपोरदुतौ // 4 / 1 / 70 // 1122 भृगो नाम्नि // 5 / 3 / 98 // 729 भृगोऽसंज्ञायाम् // 5 / 1 / 45 // 1240 भृग्वङ्गिरस्कु-त्रेः // 6 / 1 / 128 // 720 427 648 650 1014 243 871 269 691 705 868 722 880 548 727 34 640 482 878 673 262 863 218

Page #1121
. A . . 724 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 332 भृजो भर्ज // 4 / 4 / 6 // 669 भृतिप्रत्य-कः // 7 / 3 / 140 // 152 802 भृतौ कर्मणः // 5 / 1 / 04 // 810 भृवृजितृ-म्नि // 5 / 1 / 192 // 686 2204 भृशाभीक्ष्ण्या -देः // 7 / 4 / 73 // 467 664 भृशाभोण्ये हि-दि // 5 / 4 / 42 // 658 2217 भेषजादिभ्यष्टयण // 7 / 2 / 164 // 446 1095 भोगवद्गौरिमतोनाम्नि // 3 / 2 / 65 // 223 180 भोगोत्तर-नः // 7 / 1 / 40 // 377 492 भोजसूतयोः त्योः // 2 / 4 / 81 // 106 म् // 6 / 2 / 68 // 279 366 भ्राजभालभाष-नवा // 4 / 2 / 36 // 579 957 भ्राज्यलंकर-ऽणुः // 5 // 2 // 28 // 719 1989 भ्रातुर्व्यः // 6 / 1 / 88 // 253. 723 भ्रातुः स्तुतौ // 7 / 3 / 179 // 158 162 भ्रातुपुत्र-यः // 2 / 3 / 14 // 30 924 भ्रातृपुत्राः स्वसृ-भिः॥ 3 / 1 / 121 // 205 1056 भ्राष्ट्राग्नेरिन्धे // 3 / 2 / 114 // 231 142 भ्रासभ्लासभ्रम-र्वा // 3 / 4 / 73 // 508 1009 भ्रुवोऽच्च-ट्योः // 2 / 4 / 101 // 222 1171 ध्रुवो भुव च // 6 / 1 / 76 // 267 भ्रूश्नोः // 2 / 1 / 53 // / 1139 भ्वादिभ्यो वा // 5 / 3 / 115 // / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठ 383 भ्वादेर्दादेर्घः // 2 / 1 / 83 // 80 337 भ्वादे मिनो-ने // 2 / 1 / 63 // 70 म 1705 मड्डुकझर्झराद्वाण // 6 / 4 / 58 // 344 2096 मण्यादिभ्यः // 7 / 2 / 44 // 422 1854 मतमदस्य करणे // 7 / 1 / 14 // 373 428 मत्स्य स्य यः // 2 / 4 / 87 // 982 मथलपः // 5 / 2 / 53 // 2200 मद्रभद्रांद्वपने // 7 / 2 / 144 // 442 1436 मद्रांदञ् // 6 / 3 / 24 // 295 1931 मधुबभ्रोाह्म-के // 6 / 1 / 43 // 245 1493 मध्य उत्क-रः // 6 / 3 / 77 // 305 1545 मध्यादिनण्णेया मोन्तश्च // 6 / 3 / 126 // 315 956 मण्यान्ताद्गुरौ // 3 / 2 / 21 // 212 1492 मध्यान्मः // 6 / 3 / 76 // 305 761 मध्ये पदे नि-ने // 3 / 1 / 11 // 167 2078 मध्वादिभ्यो रः // 7 / 2 / 26 // 1339 मध्वादेः // 6 / 2 / 73 // 280 413 मनः // 2 / 4 / 14 // 122 मनयवलपरे हे // 1 / 3 / 15 // 950 मनसश्चाज्ञायिनि // 3 / 2 / 15 // 1895 मनुर्नभो-ति // 1 / 1 / 24 // 471 मनोरौ च वा // 2 / 4 / 61 // 1138 381

Page #1122
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1196 मनोर्याणौ षश्चान्त; // 6 / 1 / 94 // 253 308 मन्तस्य युवा-योः // 2 / 1 / 10 // 61 1048 मन्थौदनसक्तु-वा // 3 / 2 / 106 // 230 667 मन्दाल्पाच्च मेधायाः // 7 / 3 / 138 // 151 2119 मन्माब्जादेर्नाम्नि // 7 / 2 / 67 // 425 524 मन्यस्यानावा-ने // 2 / 2 / 64 // 125 814 मन्याण्णिन् // 5 / 1 / 1.6 // 687 845 मन्वनक्वनि-चित् // 5 / 1 / 147 // 692 848 मयूरव्यंसकेत्यादयः // 3 / 1 / 116 // 188 2067 मरुत्पर्वणस्तः // 7 / 2 / 15 // 497 2212 मर्तादिभ्यो यः // 7 / 2 / 259 // 445 2066 मलादीमसश्च // 7 / 2 / 14 // 417 466 मव्यविधिवि-न // 4 / 1 / 190 // 605 16 मव्यस्याः // 4 / 2 / 113 // 478 339 मस्जेः सः // 4 / 4 / 110 // 563 880 महतः-डाः // 3 / 2 / 68 // 1884 महत्सर्वादिकण् // 7 / 1 / 42 // 378 1201 महाकुलाद्वानोननौं // 6 / 1 / 99 // 254 1378 महाराजप्रो-कण् // 6 / 2 / 110 // 286 1634 महाराजादिकण् // 6 / 3 / 205 // 332 1374 महेन्द्राहा // 6 / 2 / / 106 // 285 1077 मांसस्यानड्-वा // 3 / 2 / 141 // 234 21-2 मायद्यतनौं // 5 / 4 / 39 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1197 माणवः कुत्लायाम् // 6 / 1 / 95 // 254 1006 मातमातृमातृके वा // 2 / 4 / 85 // 221 919 मातरपितरं वा // 3 / 2 / 47 // 204 717 मातुर्मातः-त्र्ये // 1 / 4 / 40 // 158 473 मातुलाचार्यो-द्वा // 2 / 4 / 63 // 103 * 974 मातृपितुः स्वसुः // 2 / 3 / 18 // 215 1191 मातृपित्रादेयणीयणौ // 6 / 1 / 90 // 253 1994 मात्रट् // 7 / 1 / 145 // 401 1687 माथोत्तरपद-ति // 6 / 4 / 40 // 341 294 मादुवर्णोऽनुं // 2 / 1 / 47 // 57 1823 मानम् // 6 / 4 / 169 // 367 1758 मानसंव-म्नि // 7 / 4 / 19 // 354 1305 मानात् क्रीतवत् // 6 / 2 / 44 // 274 1992 मानादसंशये लुप् // 7 / 1 / 143 // 400 1103 माने // 5 / 3 / 81 // 875 2260 माने कश्च // 7 / 3 / 26 // 456 371 मारणतोषण-ज्ञश्च // 4 / 2 / 30 // 578 2116 मालायाः क्षेपे // 7 / 2 / 64 // 425 1010 मालेषीके-ते // 2 / 4 / 102 // 222 2050 मावन्तिो -वः // 2 / 1 / 94 // 414 1691 माशब्दइत्यादिभ्यः // 6 / 4 / 44 // 342 206 मौसनिशा-वा // 2 / 1 / 100 // 38 860 मासवर्णभ्रानुपूर्वम् // 3 / 1 / 161 // 128 481

Page #1123
/ सूत्रांकः // सूत्रम् // 1610 मौदादिभ्यः // 6 / 3 / 182 // 278 म्नां घुड्-न्ते // 1 / 3 / 39 // 334 म्रियतेरद्यत-च // 3 / 3 / 42 // पृष्ठम् 327 य 370 सूत्रांकः . // सूत्रम् // पृष्ठम् 1762 मासाद्वयसि यः // 6 / 4 / 113 // 354 322 मिग्मीगोऽखलचलि // 4 / 2 / 8 // 558 570 मिथ्याकृगोऽभ्यासे // 3 / 3 / 93 // 631 305 मिदः श्ये // 4 / 3 / 5 // 552 433 मिमोमादामित्स्वरस्य // 4 / 1 / 20 // 596 333 मुचादितफदृफ-शे // 4 / 4 / 99 // 561 443 मुरतोऽनुनासिकस्य / 4 / 1 51 // 599 384 मुहद्रुहष्णुहष्णिहो वा // 2 / 1 / 84 // 80 1059 मूर्तिनिचिताभ्रे धनः // 5 / 3 / 37 // 870 842 मूलविभुजादयः // 5 / 1 / 144 // 692 1803 मूल्यैः क्रीते // 6 / 4 / 150 // 362 886 मृगक्षीरादिषु वा // 3 / 2 / 62 // 196 1125 मृगयेच्छा याच्या -र्धा // 5 / 3 / 101 // 879 251 मुजोऽस्य वृद्धिः // 4 / 3 / 42 // 540 2224 मुंदस्तिकः // 7 / 2 / 171 // 447 914 मृषः क्षान्तौ // 4 / 3 / 28 // 708 804 मेघर्तिभया-खः // 5 / 1 / 106 // 686 1973 मेङो वा मित् // 4 / 3 / 88 // 888 . 2093 मेधारथान्नवेरः // 7 / 2 / 41 // 421 590 मोऽकमियमिरमि-मः // 4 / 3 / 55 // 637 352 मो नो म्वोश्च // 2 / 1 / 37 // 318 मोर्वा // 2 / 1 / 9 // 378 मोऽवर्णस्य // 2 / 1 / 45 // 710 य एच्चातः // 5 / 1 / 28 // 1603 यः // 6 / 3 / 176 // 326 1840 यः // 7 / 1 / 1 // 19 यः // 4 / 2 / 122 // 233 यतुरुस्तोर्बहुलम् // 4 / 3 / 64 // 536 286 यजसृज-षः // 2 / 1 / 87 // 56 208 यजादिवचेः किति // 4 / 1 / 79 // 529 207 यजादिवश्-वृत् // 4 / 1 / 72 // 529 976 यजिजपिदंशि-कः // 5 / 2 / 47 // 723 1107 यजिस्वपिरक्षि-नः // 5 / 3 / 5 // 876 681 यजेर्यशाङ्गे // 4 / 1 / 114 // 662 1833 यज्ञादियः // 6 / 4 / 179 // 369 1743 यज्ञानां दक्षिणायाम् // 6 / 4 / 96 // 351 1087 यज्ञे ग्रहः // 5 / 3 / 65 // 873 1553 यज्ञे ञ्यः // 6 / 3 / 134 // 316 1129 यत्रोऽश्या-देः // 6 / 1 / 126 // 244 1143 यनिञः // 6 / 1 / / 54 // 246 478 यत्रो डायन् च वा // 2 / 4 / 67 // 104 563 यतः प्रतिनि-ना // 2 / 2 / 72 // 128

Page #1124
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1150 यत्कर्मस्पर्शात्-तः // 5 / 3 / 125 // 883 1999 यत्तत्किमः—र्वा // 7 / 1 / 150 // 402 2287 यत्तत्किमन्यात् // 7 / 3 / 53 // 462 1998 यत्तदेतदो डावादिः // 7 / 1 / 149 // 402 1747 यथाकथाचाण्णः // 6 / 4 / 100 // 352 1949 यथाकामा-नि // 7 / 1 / 100 // 393 1196 यथातथादीोत्तरे // 5 / 4 / 51 // 892 741 यथाऽथा // 3 / 1 / 41 // 164 1942 यथामुख-स्मिन् // 7 / 1 / 93 // 391 598 यद्भावो भावलक्षणम् // 2 / 2 / 106 // 136 दाख्या // 2 / 2 / 46 // 121 548 यद्वीक्ष्ये राधीक्षी // 2 / 2 / 58 // 124 1190 यपि // 4 / 2 / 56 // 891 924 यपि चादो जग्ध् // 4 / 4 / 16 // 710 313 यबक्ङिति // 4 / 2 / 7 // 563 यमः सूचने // 4 / 3 / 39 // . 629 534 यमः स्वीकारे // 3 / 3 // 59 // 623 724 यममदगदोऽनुपसर्गात् // 5 / 1 / 30 // 670 256 यमिरमिनमिगमि-ति // 4 / 2 / 55 // 541 62 यमिरमिनम्या-श्च // 4 / 4 / 86 // 489 370 यमोऽपरिवे च // 4 / 2 / 29 // 577 13 यरलवा अन्तस्थाः // 1 / 1 / 15 // 2 1930 यवयवक-द्यः // 7 / 1 / 81 // 390 1 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 476 यवयवनार-त्वे // 2 / 4 / 65 // 103 1640 यश्चोरसः // 6 / 3 / 212 // 334 1984 यस्कादेगेत्रि // 6 / 1 / 125 // 252 334 यस्वरे पा-टि // 2 / 1 / 102 // 69 1669 याचितापमित्यात्कण // 6 / 4 / 22 // 338 805 याजकादिभिः // 3 / 1 / 78 // 176 1390 याज्ञिकौक्थिक-कम् // 6 / 2 / 122 // 288 698 याज्या दानचि // 5 / 1 / 26 // 667 20 याम्युसोरियमियुसौ // 4 / 2 / 123 // 479 1010 यायावरः // 5 / 2 / 82 // 828 1200 यावतो विन्दजोवः // 5 / 4 / 55 // 893 730 यावदियत्त्वे // 3 / 1 / 31 // 161 2249 यावादिभ्यः कः // 7 / 3 / 15 // 454 415 यिः सन्वर्ण्य: // 4 / 1 / 11 // 593 291 यि लुक् // 4 / 2 / 102 // 548 290 युजश्चक्रुश्चो नो ङः // 2 / 1 / 71 // 57 979 युजभुजभज-नः // 5 / 2 / 50 // 723 378 युजादेर्नवा // 3 / 4 / 18 // 298 युज्रोऽसमासे // 1 / 4 / 71 // 58 1081 युदुद्रोः // 5 / 3 / 59 // 1076 युपूद्रोर्घञ् // 5 / 3 / 54 // 872 1050 युवर्णवृदवश-हः // 5 / 3 / 28 // 868 1112 युववृद्धं कुत्सार्चे वा // 6 / 1 / 5 // 241 1111 873

Page #1125
/ सशांकः // सूत्रम् // 386 रवोः प्वव्यञ्जने लुक् // है।४ / 121 // 588 - 505 सूखांकः // सूत्रम् // 845 युवा खलति-नैः // 3 / 1 / 113 // 187 1915 युवावरण् // 7 / 1 / 67 // 387 310 युष्मदस्मदोः // 2 / 1 / 6 // 2264 युष्मदस्मदो-देः // 7 / 3 / 30 // 457 488 यूनस्तिः // 2 / 4 / 77 // 1242 यूनि लुप् // 6 / 1 / 137 // 1922 यूनोऽके // 7 / 4 / 50 // 388 311 यूयं वयं जसा // 21 // 13 // 62 134 ये नवा // 4 / 2 / 62 // 2013 येयौ शलुक् च // 7 / 1 / 164 // 416 1042 ग्रेऽवणे // 3 / 2 / 100 // ર૮ 1999 यैयकआवसमासे वा // 6 / 1 / 17 // 14 1742 योगकर्मभ्यां योकत्रौ // 6 / 4 / 95 // 351 760 योग्यतावीप्सा-श्ये // 3 / 1 / 40 // 164 1381 योद्धप्रयोजनाद्युद्धे // 6 / 2 / 113 // 286 239 योऽनेकस्वरस्य // 2 / 1 / 56 // 45 1920 योपान्ल्या -कञ् // 7 / 1 / 72 // 388 440 योऽशिति // 4 / 3 / 80 // 2299 यौधेयादेरञ् // 7 / 3 / 65 // 70 व्यक्ये // 1 / 2 / 25 // 1125 य्वः पदान्तात्-दौत् // 7 / 4 / 5 // 243 213 वृत् सकृत् // 4 / 1 / 102 // 1927 वृवर्णाल्लघ्वादेः // 7 / 1 / 69 // 387 134 रस कखप- पौ // 1 / 3 / 5 // 25 135 रः पदान्ते-योः // 1 / 3 / 53 // 2252 रक्तानित्यवर्णयोः // 7 / 3 / 18 // 454 1677 6 / 4 / 30 // 339 1427 रङ्कोः प्राणिनि वा // 6 / 3 / 15 // 294 796 रजःफलेमलाद्ग्रहः // 5 / 1 / 98 // 684 1067 रथवदे // 3 / 2 / 131 // 233 1602 रथात्सादेश्च वोद्रङ्गे // 6 / 3 / 175 // 326 883 रदादमूर्छम-च // 4 / 2 / 69 // 701 306 रध इटि तु-ब // 4 / 4 / 101 // 701 430 रभलभशक-मिः // 4 / 1 / 21 // 596 412 रभोऽपरोक्षाशवि // 4 / 4 / 102 // 592 11551 रम्यादिभ्यः-रि // 5 / 3 / 126 // 195 रषवर्णान्नो-रे // 2 / 3 / 63 // 2314 रहस्यमा -गे // 7 / 4 / 83 // 1256 रागाट्टो रक्ते // 6 / 2 / 1 // 267 786 राजघः // 5 / 1 / 88 // 683 849 राजदन्तादिषु // 3 / 1 / 149 // 189 1331 राजन्यादिभ्योऽकञ् // 6 / 2 / 66 // 279 2053 राजन्वान् सुराशि // 2 / 1 / 98 // 415 841 राजन्सखेः // 73 / 106 // 186

Page #1126
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 610 रात्रौ वसो-द्य // 5 / 2 / 6 // 1757 राज्यहःसं-र्वा // 6 / 4 / 110 // 370 रात्सः // 2 / 1 / 90 // 77 2210 रादेफः // 7 / 2 / 157 // 434 राधेर्वधे // 4 / 1 / 22 // 467 राल्लुक् // 4 / 1 / 190 // 605 1228 राष्ट्रक्षत्रियात्-रञ् // 6 / 1 / 114 // 259 860 राष्ट्राख्याद्ब्रह्मणः // 7 / 3 / 107 // 191 1415 राष्ट्रादियः // 6 / 3 / 3 // 293 1330 राष्ट्रेऽनङ्गादिभ्यः // 6 / 2 / 65 // 279 1458 राष्ट्रेभ्यः // 6 / 3 / 44 // 299 85 रिः शक्याशोर्ये // 4 / 3 / 110 // 493 2128 रिति // 3 / 2 / 58 // 573 रिरिष्टात्-ता // 2 / 2 / 82 // 131 465 रिरौ च लुपि // 4 / 1 / 56 // 604 545 रुचिकृप्य-षु // 2 / 2 / 55 // 123 672 रुच्याव्यथ्यवास्तव्यम् // 5 / 1 / 6 // 661 509 रुजार्थस्या-रि // 2 / 2 / 13 // 114 234 रुत्पश्चकाच्छिदयः // 4 / 4 / 88 // 536 . 417 रुदविदमुष-च // 4 / 3 / 32 // 599 रुधः // 3 / 4 / 89 // 639 347 रुधां स्वराच्छ्नो -च // 3 / 4 / 82 // 567 392 रुहः पः // 4 / 2 / 14 // 589 | सूत्रांकः पृष्ठम् 1559 रूढावन्तःपुरादिकः // 6 / 3 / 140 // 317 2106 रूपात्प्रशस्ताहतात् // 7 / 2 / 54 // 423 1434 रूप्योत्तरपदारण्याण्णः // 6 / 3 / 22 // 295 436 रेवतरोहिणाझे // 2 / 4 / 26 // 95 1186 रेवत्यादेरिकण् // 6 / 1 / 86 // 252 1597 रैवतिकादेरीयः // 6 / 3 / 170 // 325 154 रोः काम्ये // 2 / 3 / 7 // 28 2135 रोगात्प्रतीकारे // 7 / 2 / 82 // 428 1456 रोपान्त्यात् // 6 / 3 / 42 // 299 485 रोमन्थायाप्या-णे // 3 / 4 / 32 // 1044 रोरुपसर्गात् // 5 / 3 / 22 // 172 रो रे लुग-नः॥ 1 / 3 / 41 // રૂર 168 रोर्यः // 1 / 3 / 26 // 170 रोलुप्यरिं // 2 / 1 / 75 // 31 1345 रोऽश्मादेः // 6 / 2 / 79 // 286 160 र्नाम्यन्तात्-ढः // 2 / 1 / 80 // 386 र्लो वा // 1 / 4 / 67 // 63 दिर्हस्व-चा // 9 / 3 / 31 // 867 1113 426 523 लक्षणवीप्स्ये-ना // 2 / 2 / 36 // 732 लक्षणेनाभि-ख्ये // 3 / 1 / 33 // 2084 लक्ष्म्या अनः // 7 / 2 / 32 // 175 लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः // 4 / 1 / 64 // 161 420 519

Page #1127
सूत्रांकः // सूत्रम् // 103 लघोरुपान्त्यस्य // 4 / 3 / 4 // 1183 लघोर्यपि // 4 / 3 / 86 // 889 लघ्वक्षरास-कम् // 3 / 1 / 160 // 910 लङ्गिकम्प्यो -त्योः // 4 / 2 / 47 // 413 लभः // 4 / 4 / 103 // 823 ललाटवात-कः // 5 / 1 / 125 // 1653 लवणादः // 6 / 4 / 6 // 970 लषपतपदः // 5 / 2 / 41 // 1257 लाक्षारोचनादिकम् // 6 / 2 / 2 // 625 लिप्स्यसिद्धौ // 5 / 3 / 10 // 755 लिम्पविन्दः // 5 / 1 / 60 // 379 लियो नोऽन्तः-वे // 4 / 2 / 15 // पृष्ठम् 495 890 197 707 592 688 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1320 लुब्बहुलं पुष्पमूले // 6 / 2 / 57 // 277 2124 लुब्वाध्यायानुवाके // 7 / 2 / 72 // 426 927 लुभ्यश्चेविमोहाचें // 4 / 4 / 44 // 911 2015 लूधूसू-तः // 5 / 2 / 87 // 729 2255 लूनवियातात् पशौ // 7 / 3 / 21 // 455 137 लदिधुतादि०॥३।४। 64 // 506 1055 लोकंपृणम-त्यम् // 3 / 2 / 113 // 231 2315 लोकज्ञाते-यें // 7 / 4 / 84 // 471 1811 लोकसर्व-ते // 6 / 4! 157 // 364 27 लोकात् // 1 / 1 / 3 // 2080 लोमपिच्छादेः शेलम् // 7 / 2 / 28 // 419 234 लोनोऽपत्येषु // 6 / 1 / 23 // 43 380 लो लः // 4 / 2 / 16 // 584 479 लोहितादिश-त् // 2 / 4 / 68 // 104 2251 लोहितान्मणौ // 7 / 3 / 17 // 454 722 267 647 677 584 11.24 22 738 लिहादिभ्यः // 5 / 1 / 50 // 674 567 लीलिनो-पि // 3 / 3 / 90 // 631 315 लीक्लिनोर्वा // 4 / 2 / 9 // 555 138 लुक् // 1 / 3 / 13 // 25 2273 लुक्चाजिनान्तात् // 7 / 3 / 39 // 459 2272 लुक्थुत्तरपदस्य कप्न // 7 / 3 / 38 // 459 304 लुगस्यादेत्यपदे // 2 / 1 / 113 // 60 213 लुगातोऽनापः // 2 / 1 / 107 // 40 231 लुप्यय्वृल्लेनत् // 7 / 4 / 112 // 43 2167 लुबञ्चेः // 7 / 2 / 123 // 435 1820 वंशादेर्भा-त्सु // 6 / 4 / 166 // 1910 वंश्यज्यायो-वा // 6 / 1 / 3 // 728 वंश्येन पूर्वार्थे // 3 / 1 / 29 // 686 वचोऽशब्दनाम्नि // 4 / 1 / 119 // 458 वञ्चत्रंसध्वंस-नीः // 4 / 1 / 50 // 2045 वटकादिन् // 7 / 1 / 196 // 1133 वतण्डात् // 6 / 1 / 45 // 240 160 664 602 245

Page #1128
पृष्ठम् 312 461 499 पृष्ठम् 242 670 213 872 306 868 354 224 573 व 632 693 541 सूत्रांकः // सूत्रम् // 398 वत्तस्याम् // 1 / 1 / 34 // 1530 वत्सशालाद्वा // 6 / 3 / 111 // 2282 वत्सोक्षाश्व-पित् // 7 / 3 / 51 // 110 वदव्रजलूः // 4 / 3 / 48 // त् // 3 / 3 / 97 // 746 बन्यापञ्चमस्य // 4 / 2 / 65 // 257 वमि वा // 2 / 3 / 83 // 320 वम्यविति वा // 4 / 2 / 87 // 953 वयःशक्तिशीले // 5 / 2 / 24 // 680 बयसि दन्त-तृ // 7 / 3 / 151 // 431 वयस्यनन्त्ये // 2 / 4 / 21 // 1361 वराहादेः कण् // 6 / 2 / 95 // 472 वरुणेन्द्र-न्तः // 2 / 4 / 62 // 1547 वर्गान्तात् // 6 / 3 / 128 // 1012 वर्चस्कादिष्व-यः // 3 / 2 / 48 // 1907 वर्णदृढा-वा // 7 / 1 / 59 // 2121 वर्णाद-णि // 7 / 2 / 69 // 1433 वर्णावकञ् // 6 / 3 / 21 // 2209 वर्णाव्ययात्-रः // 7 / 2 / 156 // 11 वर्तमाना-महे // 3 / 3 / 6 // 930 वर्तेर्वृत्तं ग्रन्थे // 4 / 4 / 65 // 1024 वर्त्यति गम्यादिः // 5 / 3 / 1 // 652 वय॑ति-ले // 5 / 4 / 25 // 557 718 153 94 283 103 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1118 वर्मणोऽचक्रात् // 6 / 1 / 33 // 716 वर्योपसार्या-ये // 5 / 1 / 32 // 961 वर्षक्षर-जे // 3 / 2 / 26 // 2072 वर्षविघ्नेऽवादग्रहः // 5 / 3 / 50 // 1496 वर्षाकालेभ्यः // 6 / 3 / 80 // 1051 वर्षादयः क्लीबे // 5 / 3 / 29 // 1759 वर्षादश्च वा // 6 / 4 / 111 // 1024 वलापत्रादेः // 3 / 2 / 82 // 2068 वलिवटि-मः // 7 / 2 / 16 // 262 वशेरयङि // 4 / 1 / 83 // 1332 वसातेर्वा // 6 / 2 / 67 // 1720 वसनात् // 6 / 4 / 138 // 299 वसुराटोः // 3 / 2 / 81 // 1961 वस्तेरेयञ् // 7 / 1 / 212 // 1664 वस्तान // 6 / 4 / 17 // 1841 वहित रथयु-त् // 7 / 1 / 2 // 821 वहाभ्राल्लिहः // 5 / 1 / 123 // 1116 वहीनरस्यैत् // 7 / 4 / 4 // 503 वहेः प्रवेयः // 2 / 2 / 7 // 1607 वहेस्तुरिश्चादिः // 6 / 3 / 180 // 718 बह्यं करणे // 5 / 1 / 34 // 1426 वह्ल्थूर्दिपर्दि-नण् // 6 // 14 // 361 वाः शेषे // 1 / 4 / 82 // 579 222 396 337 370 688 242 444 479 712 864 327 670 294

Page #1129
पृष्ठम् 111 644 472 703 133 512 153 154 419 446 सूत्रांकः // सूत्रम् // 500 वाऽकर्मणा-णौ // 2 / 2 / 4 // 513 वाकाङ्क्षायाम् // 5 / 2 / 10 // 2319 वाक्यस्य परिर्वर्जने // 7 / 4 / 88 // 890 वाक्रोशदैन्ये // 4 / 2 / 75 // 583 वा क्लीबे // 2 / 2 / 92 // 157 वाक्षः // 3 / 4 / 76 // 674 वागन्तौ // 7 / 3 / 145 // . . 683 वाग्रान्त-रात् // 7 / 3 / 195 // 2076 वाच आलाटौ // 7 / 2 / 24 // 2221 वाच इकण् // 7 / 2 / 168 // 813 वाचंयमो व्रते // 5 / 1 / 115 // 971 वाचस्पति-सम् // 3 / 2 / 36 // 1527 वा जाते द्विः // 6 / 2 / 137 // 757 वा ज्वलादि-र्णः // 5 / 1 / 62 // 855 वाजलेरलुकः // 7 / 3 / 101 // 1127 वाटाट्यात् // 5 / 3 / 103 // 1185 वाडवेयो वृषे // 6 / 1 / 85 // 1931 वाणुमाषात् // 7 / 1 / 82 // 1806 वातपित्त-ने // 6 / 4 / 152 // 2113 वातातीसार-न्तः // 7 / 2 / 61 // 724 वा तृतीयायाः॥३।२।३॥ 1784 वातोरिकः॥६।४ / 132 // 217 वात्मने // 3 / 4 / 63 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 82 वात्यसंधिः // 1 / 2 / 31 // 14 2174 वा दक्षिणात्-आः // 7 / 2 / 119 // 436 996 वादेश्च णकः॥ 5 / 2 / 67 // 726 268 वाद्यतनीक्रिया-र्गीङ् // 4 / 4 / 28 // 543 617 वाद्यतनी पुरादौ // 5 / 2 / 15 // 645 1088 वाद्यात् // 6 / 1 / 11 // 237 293 वाद्रौ // 2 / 1 / 46 // 224 वा विषातोऽनः पुस् // 4 / 2 / 91 // 534 692 वाधारऽमावास्या // 5 / 1 / 21 // 665 10 वा नाम्नि // 1 / 2 / 20 // 53 688 वा नाम्नि // 7 / 3 / 159 // 155 910 वान्तिके // 3 / 1 / 147 // 202 2231 वान्तमान्ति-षद् // 7 / 4 / 31 // 449 283 वान्यतः पुमान्-रे // 1 / 4 / 62 // 1245 वान्येन // 6 / 1 / 133 // 264 1193 वापगुरो णमि // 4 / 2 / 5 // 219 वा परोक्षायङि // 4 / 1 / 90 // 408 वा पादः // 2 / 4 / 6 // 1184 वाप्नोः // 4 / 3 / 87 // 890 407 वा बहुव्रीहेः // 2 / 4 / 5 // 518 वाभिनिविशः / / 2 / 2 / 22 // 907 वाऽभ्यवाभ्याम् // 4 / 1 / 99 // 706 1191 वामः // 4 / 2 / 57 // 891 312 678 879. 252 390 363 424 160 359 530

Page #1130
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1403 वामदेवाद्यः // 6 / 2 / 135 // 291 1844 वामाद्यादेरोनः // 7 / 1 / 4 // 371 223 वामशसि // 2 / 1 / 55 // 1250 वायनणायनिओः // 6 / 1 / 138 // 265 1483 वा युष्मद-कम् // 6 / 3 / 67 // 304 1377 वाय्वृतुपित्रुषसो यः // 6 / 2 / 109 // 285 2162 वारे कृत्वस् // 7 / 2 / 109 // 434 857 वार्धाच // 7 / 3 / 103 // 536 वा लिप्सायाम् // 3 / 3 / 61 // 623 675 वाल्पे // 7 / 3 / 146 // 1086 वावाप्यो-पो // 3 / 2 / 156 // 236 951 वा वेत्तेः क्वसुः // 5 / 2 / 22 // 718 385 वा वेष्टचेष्टः // 4 / 1 / 66 // 188 1225 वाशिन आयनौ // 7 / 4 / 46 // 258 1290 वाश्मनो विकारे // 7 / 4 / 63 // 272 1277 वाश्वादीयः // 6 / 2 / 19 // 270 348 वाष्टन आः स्यादौ // 1 / 4 / 52 // 72 1636 वासुदेवार्जुनादकः // 6 / 3 / 207 // 332 534-2 वा स्वीकृतौ // 4 / 3 / 40 // 623 1605 बाहनात् // 6 / 3 / 178 // 326 171 वाहर्पत्यादयः // 1 / 3 / 58 // 31 641 वाहिताग्न्यादिषु // 3 / 1 / 153 // 147 . 1449 वाहीकेषु प्रामात् // 6 / 3 / 36 // 298 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2297 वाहीकेष्वब्राह्म-भ्यः // 7 / 3 / 63 // 464 1025 वा हेतुसिद्धौ क्तः // 5 / 3 / 2 // 864 1606 वाहपथ्युपकरणे // 6 / 3 / 179 // 326 1001 वाह्याद्वाहनस्य // 2 / 3 / 72 // 1791 विंशतिकात् // 6 / 4 / 139 // 360 - 626 विंशते-ति // 7 / 4 / 67 // 1827 विशत्यादयः // 6 / 4 / 173 // 368 2005 विंशत्यादेर्वा तमद् // 7 / 1 / 156 // 405 1170 विकर्णकुषीत-पे // 6 / 1 / 75 // 250 1153 विकर्णच्छगला-ये // 6 / 1 / 64 // 248 1289 विकारे // 6 / 2 / 30 // 272 988 विकुशमिपरेः-स्य // 2 / 3 / 28 // 217 91 विचारे पूर्वस्य // 7 / 4 / 95 // 16 2158 विचाले च // 7 / 2 / 105 // 433 1108 विच्छो नङ् // 5 / 3 / 86 // 876 344 विजेरिट् // 4 / 3 / 18 // 566 899 वित्तं धनप्रतीतम् // 4 / 2 / 82 // 705 1199 विद्दग्भ्यः -णम् // 5 / 4 / 54 // 893 1571 विद्यायोनिसम्बन्धादकञ् // 6 / 3 / 150 // 320 17 विधिनिमन्त्रणा-ने // 5 / 4 / 28 // 479 1848 विध्यत्यनन्येन // 7 / 1 / 8 // 372 2222 विनयादिभ्यः // 7 / 2 / 161 // 447 607 विना ते तृतीया च // 2 / 2 / 115 // 138 1117

Page #1131
सूत्रांकः 724 // सूत्रम् // 512 विनिमेयद्यूतपणं-होः // 2 // 2 / 16 // 115 963 विन्विच्छू // 5 / 2 // 34 // 720 2236 विन्मतोर्णीष्ठे-लुप् // 7 / 4 / 32 // 451 984 विपरिप्रात्सर्तेः // 5 / 2 / 55 // 397 विभक्तिथ-भाः // 1 / 1 / 33 // 738 विभक्तिस-यम् // 3 / 1 / 39 // / 1699 विभाजयितृ-च // 6 / 4 / 52 // 2125 विमुस्तादेरण् / 7 / 2 / 73 // 391 वियः प्रजने // 4 / 2 / 13 // 589 1837 विरागाद्विरङ्गश्च // 6 / 4 / 183 // 369 189 विरामे वा // 1 / 3 / 51 // 893 बिरोधिनाम-स्वैः // 3 / 1 / 130 // 198 1672 विषधवीवधाद्वा // 6 / 4 / 25 // 338 553 विवाद वा // 3 / 3 / 80 // 627 1590 विवाहे द्वन्द्वादकल् // 6 / 3 / 163 // 323 1256 विशपतपद-क्ष्ण्ये // 5 / 4 / 81 // 899 1769 विशाखाषा-ण्डे // 6 / 4 / 120 // 356 1771 विशिरहि-दात् // 6 / 4 / 122 // 356 824 विशेषणं वि-श्च // 3 / 1 / 96 // 180 24 विशेषणमन्तः // 7 / 4 / 113 // 637 विशेषणस-हौ // 3 / 1 / 150 // 146 6.9 विशेषाविव-श्रे // 5 / 2 / 5 / 643 591 विश्रमेर्वा // 4 / 3 / 56 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 2043 विष्वचो विषुश्च // 7 / 2 / 31 // 420 2293 विसारिणो मत्स्ये // 7 / 3 / 59 // 464 2311 वोप्सायाम् // 7 / 4 / 80 // 469 688 विरुन्न्यग्रोधौ // 4 / 1 / 121 // 664 2298 वृकाट्टेण्यण // 7 / 3 / 64 // 465 1074 वृगो वस्त्रे // 5 / 3 / 52 // 872 1452 वृजिमद्राद्देशात्कः // 6 / 3 / 38 // 298 523 वृत्तिसर्गतायने // 3 / 3 / 48 // 620 1714 वृत्तोऽपपाठोऽनुयोगे // 6 / 4 / 67 // 346 393 वृत्त्यन्तोऽसषे // 1 / 1 / 25 // 84 1187 वृद्धस्त्रियाः-णश्च // 6 / 1 / 87 // 252 2240 वृद्धस्य च ज्यः // 7 / 4 / 35 // 451 1114 वृद्धाधूनि // 6 / 7 / 30 // 241 1091 वृद्धिः स्वरेष्वा-ते // 7 / 4 / 1 // 237 18 वृद्धिरारैदौत् // 3 / 3 / 1 // 4 1958 वृद्धिर्यस्य स्व-दिः // 6 / 1 / 8 // 249 1440 वृद्धञः // 6 / 3 / 28 // 296 927 वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे // 3 / 1 / 124 // 206 998 वृद्भिक्षिलुण्टि-कः // 5 / 2 / 70 // 726 198 वृद्भ्यः स्यसनोः // 3 / 3 / 45 // 526 2063 वृन्दादारकः // 7 / 2 / 11 // 417 838 वृन्दारेकनागकुञ्जरैः // 3 / 1 / 108 // 185 475 वृषाश्वान्मथुने स्सोऽन्तः // 4 / 3 / 114 // 607 637

Page #1132
सूत्रांकः 12 પૂબ 529 725 397 724 29 132 229 .462 // सूत्रम् // पृष्ठम् -वा // 5 / 4 / 57 // 894 ऽना-च // 4 / 4 / 35 // 343 वेः // 2 / 3 / 54 // 560 वेः कृगः-शे // 3 / 3 / 85 // દ૨૮ 694 वे खुखग्रम् // 7 / 3 / 163 // 155 743 वेः स्कन्दोऽक्तयोः॥ 2 / 3 / 51 // 675 982 वेः स्त्रः // 2 / 3 / 23 // 216 525 वेः स्वार्थ // 3 / 3 / 50 // 87 वेगे सर्तेर्धात् // 4 / 2 / 107 // . 494 887 वेटोऽपतः // 4 / 4 / 62 // 702 1482 वेणुकादिभ्य इयण // 6 / 3 / 66 // 304 1632 वेतनादेर्जीवति // 6 / 4 / 15 // 337 1003 वेत्तिच्छिदभिदः कित् // 5 / 2 / 75 // 727 25 3 / 4 / 51 // 540 559 वेत्तेर्नवा // 4 / 2 / 116 // 628 913 वेदसहश्रु-नाम् // 3 / 2 / 41 // 203 1007 वेदूतोऽनव्य-दे // 2 / 4 / 98 // 1398 वेदेन्ब्राह्मणमत्रैव // 6 / 2 / 130 // 290 945 वेयिवदनाश्व-नम् // 5 / 2 / 3 // 716 याः // 1 / 4 / 30 // 211 वेरयः // 4 / 1 / 74 // 529 1091 वेरशब्दे प्रथने // 5 / 3 / 69 // 874 993 वेर्दहः // 5 / 2 / 64 // सूत्रांकः // सूत्रम् // 209 वेर्वय् // 4 / 4 / 19 // 988 वेर्विचकत्थ-नः // 5 / 2 / 59 // 1972 वेर्विस्तृते-टौ // 7 / 1 / 123 // 983 वेश्च द्रोः // 5 / 2 / 54 // 1712 वेष्ठयादिभ्यः // 6 / 4 / 65 // 159 वेसुसोऽपेक्षायाम् // 2 / 3 / 11 // 576 वैकत्र द्वयोः // 2 / 2 / 85 // 3 / 2 / 105 // 2289 वैकात् // 7 / 3 / 55 // 2286 वैकात्-रः // 7 / 3 / 52 // 2159 वैकाद् ध्यमञ् // 7 / 2 / / 106 // 1580 वैडूर्यः // 6 / 3 / 158 // 1049 वैणे क्वणः // 5 / 3 / 27 // 638 वोतात् प्राक् // 5 / 4 / 11 // 1002 वोत्तरपद-ह्नः // 2 / 3 / 75 // 832 वोत्तरपदेऽधैं // 7 / 2 / 125 // 2176 वोत्तरात् // 7 / 2 / 121 // 1083 वोदः // 5 / 3 / 61 // 1411 वोदश्वितः // 6 / 2 / 144 // 1242 वोपकादेः // 6 / 1 / 130 // 676 वोपमानात् // 7 / 3 / 147 // 581 वोपात् // 3 / 3 / 106 // 2250 वोपादेरडाकौ च // 7 / 3 / 36 // 434 322 868 220 184 437 221 2 292 263 153 634

Page #1133
278 589 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1932 वोमाभङ्गातिलात् // 7 / 1 / 83 // 280 वोर्तुगः सेटि // 4 / 3 / 46 // / 3 / 19 // 545 278 वोर्णाः // 4 / 3 / 60 // 545 1991 वोर्ध्व द-सट् // 7 / 1 / 142 // 400 685 वोर्ध्वात् // 7 / 3 / 156 // 394 वो विधूनने जः // 4 / 2 / 19 // 375 वोशनसो-सौ // 1 / 4 / 80 // 79 6 / 3 / 37 // 298 418 वौ वर्तिका // 2 / 4 / 110 // 749 वौ विष्किरो वा // 4 / 4 / 96 // 676 423 वौ व्यञ्जनादेः-यवः // 4 / 3 / 25 // 594 50 वौष्ठौतौ-से // 1 / 2 / 17 // 9 1187 व्यः // 4 / 1 / 77 // 891 552 व्यक्तवाचां सहोक्तौ // 3 / 3 / 79 // 626 341 व्यचोऽनसि // 4 / 1 / 82 // 64 व्यञ्जनस्या- क् // 4 / 1 / 44 // 489 2183 व्यञ्जनस्यान्त ईः // 7 / 2 / 129 // 439 358 व्यञ्जनाच्छनाहेरानः // 3 / 4 / 80 // 571 429 व्यञ्जनात्तद्धितस्य // 2 / 4 / 88 // 93 1093 व्यञ्जनात्प-वा // 1 / 3 / 47 // 237 438 व्यञ्जनादेरेक-वा // 3 / 4 / 9 598 703 व्यञ्जनादे म्युपान्त्याद्वा // 2 / 3 / 87 // 667 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 99 व्यञ्जनादे-तः // 4 / 3 / 47 // 496 1157 व्यञ्जनाद् घञ् // 5 / 3 / 132 // 885 244 व्यञ्जनादेः सश्च दः // 4 / 3 / 78 // 538 112 व्यञ्जनानामनिटि // 4 / 3 / 45 // 500 885 व्यञ्जनान्तस्था-ध्यः॥ 4 / 2 / 71 // 702 1655 व्यञ्जनेभ्य उपसिक्ते // 6 / 4 / 8 // 336 1140 व्यतिहारेऽनीहा-अः // 5 / 3 / 116 // 881 148 व्यत्यये लुग्वा // 1 / 3 / 56 // 27 1069 व्यधजपमद्भ्यः // 5 / 3 / 47 // 871 989 व्यपाभेर्लषः // 5 / 2 / 60 // 725 1060 व्ययोद्रोः करणे // 5 / 3 / 38 // 870 133 व्यवात्स्वनोऽशने // 2 / 3 / 43 // 505 1419 व्यस्तव्यत्यस्तात् // 6 / 3 / 7 // 293 1663 व्यस्ताच्च क्र-कः // 6 / 4 / 16 // 337 214 व्यस्थणवि // 4 / 2 / 3 // 530 752 व्याघ्राघ्र प्रा-सोः // 5 / 1 / 57 // 677 580 व्यापरे रमः // 3 / 3 / 105 // 634 1447 व्यादिभ्यो णिकेकणौ // 6 / 3 / 34 // 297 788 ब्याप्तौ // 3 / 1 / 61 // 173 2186 व्याप्तौ स्सात् // 7 / 2 / 130 // 439 1216 व्याप्याच्चेवात् // 5 / 4 / 71 // 897 1110 व्याप्यादाधारे // 5 / 3 / 88 // 876 291 व्याप्येक्तेनः // 2 / 2 / 99 // 1120

Page #1134
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 670 व्याप्ये धुरके-च्यम् // 5 / 1 / 4 // 661 536 व्याप्ये द्विद्रो-याम् // 2 / 2 / 50 // 121 2134 व्याश्रये तसुः // 7 / 2 / 81 // 428 1124 व्यासवरुट-चाक् // 6 / 1 / 38 // 243 1540 व्याहरति मृगे // 6 / 3 / 121 // 324 696 व्युदः काकु-लुक् // 7 / 3 / 165 // 156 564 व्युदस्तपः // 3 / 3 / 87 // 1099 व्युपाच्छीङः // 5 / 3 / 77 // 874 1746 व्युष्टादिष्वण // 6 / 4 / 99 // 459 व्येस्यमोर्यङि // 4 / 1 / 85 // 602 166 व्योः // 1 / 3 / 23 // 30 496 व्रताद्भुजितन्निवृत्त्योः॥ 3 / 4 / 43 // 613 759 व्रताभोण्ये // 5 / 1 / 157 // 696 2295 वातादस्त्रियाम् // 7 / 3 / 61 // 464 1666 व्रातादीनञ् // 6 / 4 / 19 // 338 1929 वाहिशालेरेयण // 7 / 1 / 80 // 390 1312 वीहेः पुरोडाशे // 6 / 2 / 51 // 276 2061 व्रीह्यर्थतुन्दा-श्व // 7 / 2 / 9 // 2057 वोह्यादिभ्यस्तौ // 7 / 2 / 5 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1030 शकधृषज्ञारभ-तुम् // 5 / 4 / 90 // 865 1847 शकटादण् // 7 / 1 / 7 // 371 1258 शकलकर्दमाद्वा // 6 / 2 / 3 // 267 1439 शकलादेर्यत्रः // 6 / 3 / 27 // 296 1234 शकादिभ्यो नेर्लुप् // 6 / 1 / 120 // 261 711 शकितकिचति-त् // 5 / 1 / 29 // 669 798 शकृत्स्तम्बाद्-गः // 5 / 1 / 100 // 684 548 शकोऽजिज्ञासायाम् // 3 / 3 / 73 // 625 550 शक्तार्थवषट्नमः-भिः // 2 / 2 / 68 // 127 662 शक्तार्हे कृत्याश्च // 5 / 4 / 35 // 657 1711 शक्तियष्टेष्टोकण् // 6 / 4 / 64 // 345 444 शक्तेः शस्त्रे // 2 / 4 / 34 // 1737 शङ्क्त्त र-च // 6 / 4 / 90 // 350 1643 शण्डिकादेयः // 6 / 3 / 215 // 334 1372 शतरुद्रात्तौ // 6 / 2 / 104 // 285 1392 शतषष्टेः पथ इकट् // 6 / 2 / 124 // 288 1783 शतात्केव-कौ // 6 / 4 / 131 // 358 2006 शतादिमासा-रात् // 7 / 1 / 157 // 405 1798 शताद्यः // 6 / 4 / 145 // 361 947 शत्रानशावे-स्यौ // 5 / 2 / 20 // 716 400 शदिरगतौ शात् // 4 / 2 / 23 // 590 205 शदेः शिति // 3 / 3 / 41 // .528 1995 शन्शविंशतेः // 7 / 1 / 146 // 401 1121 1012 शंसंस्वयं-हुः // 5 / 2 / 84 // 1129 शंसिप्रत्ययात् // 5 / 3 / 105 // 937 शकः कर्मणि // 4 / 4 / 73 // 729 879 "714

Page #1135
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 517 शप उपलम्भने // 3 / 3 / 35 // 618 1138 शपभरद्वाजादात्रेये // 6 / 1 / 50 // 246 1040 शब्दनिष्कघोषमित्रे वा // 3 / 2 / 98 // 228 488 शब्दादेः कृतौ वा // 3 / 4 / 35 // 609 978 शमष्टकात्-ण् // 5 / 2 / 49 // 723 405 शमो दर्शने // 4 / 2 / 28 // 832 शमो नाम्न्यः // 5 / 1 / 134 // 690 2282 शम्या रुरौ // 7 / 3 / 48 // 1295 शम्या लः // 6 / 2 / 34 // 273 312 शम्सप्तकस्य श्ये // 4 / 2 / 111 // 554 960 शयवासिवासे-त् // 3 / 2 / 25 // 213 1498 शरदः श्राद्ध कर्मणि // 6 / 3 / 81 // 306 1308 शरदर्भकूदो-जात् // 6 / 2 / 47 // 275 749 शरदादेः // 7 / 3 / 92 // 1967 शर्करादेरण // 7 / 1 / 118 // 397 1344 शर्कराया इक-च // 6 / 2 / 78 // 281 1703 शलालुनो वा // 6 / 4 / 56 // 344 144 शषसे श-वा // 1 / 3 / 6 // 26 184 शसोता-सि // 1 / 4 / 49 // 313 शसो नः // 2 / 1 / 17 // દર 2216 शस्त्रजीवि-वा // 7 / 3 / 62 // 1927 शाकटशा-त्रे // 7 / 1 / 78 // . 1600 शाकलादकञ् च // 6 / 3 / 173 // 326 सूत्रांकः // सूत्रम् // 2082 शाकीप-श्च // 7 / 2 / 30 // 420 1963 शाखादेर्यः // 7 / 1 / 114 // 396 1.799 शाणात् // 6 / 4 / 146 // 361 168 शान्दान्मान्बधा-तः // 3 / 4 / 7 // 517 1197 शापे व्याप्यात् // 5 / 4 / 52 // 893 1692 शाब्दिकदार्द-कम् // 6 / 4 / 45 // 342 1123 शालङ्क्यौदिषा-लि // 6 / 1 / 37 // 243 1839 शालीनको-नम् // 6 / 4 / 185 // 370 250 शासस्हनः-हि // 4 / 2 / 84 // 539 1167 शासूयुधिशि-नः // 5 / 3 / 141 // 807 225 शास्त्यसूवक्ति-रङ् // 3 / 4 60 // 534 1569 शिक्षादेश्वाण // 6 / 3 / 148 // 320 2056 शिखादिभ्य इन् // 7 / 2 / 4 // 415 1342 शिखायाः // 6 / 2 / 76 // 65 शिटः प्रथ-स्य // 1 / 3 / 35 // 12 147 शिट्यघोषात् // 1 / 3 / 55 // 27 125 शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा // 1 / 3 / 40 // 23 371 शिड्ढेऽनुस्वारः // 1 / 3 / 40 // 77 15 शिदवित् // 4 / 3 / 20 // 478 1043 शिरसः शोर्षन् // 3 / 2 / 101 // 229 1343 शिरीषादिककणौ // 6 / 2 / 77 // 281 151 शिरोऽधस:-क्ये // 2 / 3 / 4 271-2 शिघुट् // 1 / 1 / 28 // 1122 - 282 34

Page #1136
OR 329 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1962 शिलाया एयच्च // 7 / 1 / 113 // 1618 शिलालिपा-त्रे // 6 / 3 / 189 // 1704 शिल्पं // 6 / 4 / 57 // 344 1949 शिवादेरण // 6 / 1 / 60 // 247 1629 शिशुक्रन्दा-यः // 6 / 3 / 200 // 331 270 शीङ ए: शिति // 4 / 3 / 104 // 543 271 शीङो रत् // 4 / 2 / 115 // 543 966 शीशद्धानिद्रा-लुः॥५। 2 / 37 // 721 2035 शीताच्च कारिणि // 7 / 1 / 186 // 410 1941 शीतोष्णतृ-हे // 7 / 1 / 92 // 2254 शीतोष्णादृतौ // 7 / 3 / 20 // 1045 शीर्षः स्वरे तद्धिते // 3 / 2 / 103 // 229 1838 शीर्षच्छेदाद्यो वा // 6 / 4 / 184 // 370 1706 शीलम् // 6 / 4 / 59 // 771 शीलिकामि-णः // 5 / 1 / 73 // 680 1371 शुक्रादियः // 6 / 2 / 103 // 284 1152 शुङ्गाभ्यां भरवाजे // 6 / 1 / 63 // 248 1576 शुण्डिकादेरण् // 6 / 3 / 154 // 321 1032 शुनः // 3 / 2 / 90 // 229 817 शुनीस्तन डेः // 5 / 3 / 119 // 687 1873 शुनो वचोदूत् // 7 / 1 / 33 // 376 1966 शुभ्रादिषः // 6 / 1 / 73 // 1205 शुष्कचूर्ण-व // 5 / 4 / 60 // 894 सूत्रांकः // सूत्रम् // . पृष्ठम् 1789 शूर्षाद्वाञ् // 6 / 4 / 137 // 2198 शूलात्पाके // 7 / 2 / 142 // 1408 शूलोखाद्यः // 6 / 2 / 141 // 291 2040 शृङ्खल-भेः // 7 / 1 / 191 // 2064 शृङ्गात् // 7 / 2 / 12 // 969 शृकमगम-कण् // 5 / 2 / 40 // 721 964 शृवन्देरारुः // 5 / 2 // 35 // 720 970 शेपपुच्छला-नः // 3 / 2 / 35 // 214 2277 शेवलाद्यादे-यात् // 7 / 3 / 43 // 460 7 शेषात्परस्मै // 3 / 3 // 100 // 477 708 शेषाद्वा // 7 / 3 / 175 // 157 572 शेषे // 2 / 2 / 81 // 1413 शेषे // 6 / 3 / 1 // 292 647 शेषे भविष्यन्त्ययदौ // 5 / 4 / 20 // 653 317 शेषे लुक् // 2 / 1 / 8 // 841 शोकापनुद-के // 5 / 1 / 143 // 692 1749 शोभमाने // 6 / 4 / 102 // 352 922 शोव्रते // 4 / 4 / 13 // 710 1614 शौनकादिभ्यो णिन् // 6 / 3 / 186 // 328 390 शौ वा // 4 / 2 / 95 // 83 241 नश्चातः // 4 / 2 / 96 // 264 श्रास्त्यो क् // 4 / 2 / 90 // 542 905 श्यः शीर्द्रवमूर्ति-शें // 4 / 1 / 97 // 706 1123 344

Page #1137
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 388 श्यशवः // 2 / 1 / 116 // 1169 श्यामलक्षणा-ष्ठे // 6 / 1 / 74 // 250 682 श्यावारोकाद्वा // 7 / 3 / 153 // 154 446 श्येतैतहरित-नश्च // 2 / 4 / 36 // 97 1383 श्यनंपाता-ता // 6 / 2 / 115 // 287 908 श्रः शृतं हविःक्षीरे // 4 / 1 / 100 // 707 362 श्रन्थग्रन्थो नलुक्-च // 4 / 1 / 27 // 573 9.9 श्रपेः प्रयोक्ये // 4 / 1 / 101 // 77 1264 श्रवणाश्वत्थान्नाम्न्यः // 6 / 2 / 8 / 268 1522 श्रविष्ठाषाढादीयण च // 6 / 3 / 105 // 311 1718 श्राणामांलौ-वा // 6 / 4 / 71 // . 347 2018 श्राद्धमद्य-नौ // 7 / 1 / 169 // 407 781 श्रितादिभिः // 3 / 1 / 62 // 173 2302 श्रुमच्छमो-यञ् // 7 / 3 / 68 // 466 . 546 श्रुवोऽनाङ्मतेः // 3 / 3 / 71 // 625 608 श्रुसदवसभ्यः -वा // 5 / 2 / 1 // 642 384 श्रुनुद्रुघु-र्वा // 4 / 1 / 61 // 587 833 श्रेण्यादिकृता-थै // 3 / 1 / 101 // 184 1919 श्रोत्रियाद्यलुक् च // 7 / 1 / 71 // 388 2219 श्रोत्रौषधि-गे // 7 / 2 / 166 // 1042 श्री वायुवर्णनिवृते // 5 / 3 / 20 // 867 51 श्रौतिकृवुधिबु-दम् // 4 / 2 / 108 // 486 1114 श्वादिभ्यः // 5 / 3 / 92 // 877 सूत्रांकः . .. // सूत्रम् // पृष्ठम् 550 श्लाघहनुस्था-ज्ये // 2 / 2 / 60 // 125 310 श्लिषः // 3 / 4 / 56 // 553 877 श्लिषशीङ्-क्तः // 5 / 1 / 9 // 699 1661 श्वगणाद्वा // 6 / 4 / 14 // 337 342 श्वन्युवन्म-उः // 2 / 1 / 106 // 71 203 श्वयत्यसूवच-तम् // 4 / 3 / 103 // 527 926 श्वशुरः श्वश्रूभ्यां वा // 3 / 1 / 123 // 206 1192 श्वशुराद्यः // 6 / 1 / 91 // 253 939 श्वसजपवम-मः // 4 / 4 / 75 // 714 1501 श्वसस्तादिः // 6 / 3 / 84 // 307 875 श्वसो वसीयसः // 7 / 3 / 121 // 194 43 श्वस्तनी ता-तास्महे // 3 / 3 / 14 // 483 1285 श्वादिभ्योऽञ् // 6 / 2 / 26 // 271 1219 श्वादेरिति // 7 / 4 / 10 // 258 498 श्वेताश्वाश्वतर-लुक् // 3 / 4 / 45 // 613 398 श्वे र्वा // 4 / 1 / 85 // 1124 67 षः सोऽष्ठयै-ष्कः // 2 / 3 / 98 // 490 2011 षट्कति-थट् // 7 / 1 / 162 // 406 1984 षट्त्वे षड्गवः // 7 / / 135 // 399 2274 षड्व क-रे // 7 / 3 / 40 // 459 150 षढोः कः सि // 2 / 1 / 62 // 510 1755 षण्मासादवयसि-कौ // 6 / 4 / 108 // 353

Page #1138
पृष्ठम् 355 405 137 176 268 343 सूत्रांकः // सूत्रम् // 1764 षण्मासाद्य-कण् // 6 / 4 / 115 // 2007 षष्ठ्यादेर-देः // 7 / 1 / 157 // 2259 षष्ठात् // 7 / 3 / 25 // 600 षष्ठी वानादरे // 2 / 2 / 108 // 803 षष्ठ्ययत्नाच्छेषे // 3 / 1 / 76 // 965 षष्ठया:क्षेपे // 3 / 2 / 30 // 1265 षष्ठयाः समूहे // 6 / 2 / 9 // 1697 षष्ठया धये // 6 / 4 / 50 // 31 षष्ठ्यान्त्यस्य // 7 / 4 / 106 // 2133 षष्ठ्या रूप्य-टू // 7 / 2 / 80 // 708 षात्पदे // 2 / 3 / 92 // 1221 षादिहन-णि // 2 / 1 / 110 // 480 षावटाद्वा // 2 / 4 / 69 // 113 षि तवर्गस्य // 1 / 3 / 64 // 1131 षितोऽङ् // 5 / 3 / 177 // 141 ष्ठिवूक्लम्वाचमः // 4 / 2 / 117 // 1149 ष्ठिसिवोऽवा // 4 / 2 / 112 // 1003 ष्या पुत्रपत्योः -थे // 2 / 4 / 83 // 428 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 870 संख्याता-वा // 7 / 3 / 117 // 873 संख्यातैक-रत् // 7 / 3 / 119 // 193 2205 संख्याधेः पादा-च // 7 / / 152 // 444 2192 संख्यादेर्गुणात् // 7 / 2 / 136 // 424 संख्यादेहय-सि // 2 / 4 / 9 // 1727 संख्यादेश्चा-चः // 6 / 4 / 80 // 348 1760 संख्याधि-नि // 7 / 4 / 18 // 347 संख्यानां र्णाम् // 5 / 4 / 33 // 72 909 संख्याने // 3 / 1 / 146 // 202 934 संख्यापाण्डू-मेः // 7 / 3 / 78 // 208 2004 संख्यापूरणे डट् // 7 / 1 / 155 // 404 1825 संख्यायाः संघ-ठे॥६।४। 171 // 367 2157 संख्याया धा // 7 / 2 / 104 // 748 संख्यायानदी-म् // 7 / 3 / 91 // 165 878 संख्याव्ययादगुलेः // 7 / 3 / 124 // 194 621 संख्या समासे // 3 / 1 / 163 // 143 727 संख्या समाहारे // 3 / 1 / 28 // 160 827 संख्या समाहारे-यम् // 3 / 1 / 99 // 182 212 संख्यासाय-वा // 14 / 50 // 1155 संख्यासंभ-र्च // 6 / 1 / 66 // 248 800 संख्याहर्दिवा-टः // 5 / 1 / 102 // 685 2204 संख्यैकार्था-शस् // 7 / 2 / 151 // 443 671 संगतेऽजर्यम् // 5 / 1 / 5 // 1125 258 104 22 879 507 883 220 209 941 संकटाभ्याम् // 7 / 3 / 86 // 737 संख्याक्ष-त्तौ // 3 / 1 / 38 // 1396 संख्यात्सूत्रे // 6 / 2 / 128 // 1779 संख्याडते-कः // 6 / 4 / 130 // 289 358

Page #1139
325 875 257 248 622 493 490 313 308 623 724 351 868 724 523 सूत्रांकः // सूत्रम् // . 1599 संघघोषा-अः // 6 / 3 / 172 // 1902 संघेऽनूर्वे // 5 / 3 80 // 693 संचाय्यकुण्ड-तौ // 5 / 1 / 22 // 1156 संज्ञा दुर्वा // 6 / 1 / 6 // 2276 संध्यक्षरात्तेन // 7 / 3 / 42 // '532 निवेः // 3 / 3 / 57 // 928 संनिवेरर्दः // 4 / 4 / 63 // 1047 संनिव्युपाद्यमः // 2 / 3 / 25 // 987 संपरिव्यनुप्रावदः // 5 / 2 / 58 // 189 संपरेः कृगः स्सट् // 4 / 4 / 91 // 1988 संपरेर्वा // 4 / 1 / 78 // 544 संप्रतेरस्मृतौ // 3 / 3 / 69 // 1023 संप्रदानाच्चान्य-यः // 5 / 1 / 15 // 684 संप्राजा-शौ // 7 / 3 / 155 // 990 संप्राद्वसात् // 5 / 2 / 61 // 1974 संप्रोन्नेः सं-पे // 7 / 1 / 125 // 975 संबन्धिनां संबन्धे // 7 / 4 / 121 // 1816 संभवदवहरतोश्च // 6 / 4 / 162 // 649 संभावनेलमथै-क्तौ // 5 / 4 / 22 // 632 संभावने सिद्धवत् // 5 / 4 / 4 // 85 संमत्यसू-तः // 7 / 4 / 89 // 1055 संमदप्रमदौ हर्षे // 5 / 3 / 33 // 287 संयोगस्या-क् // 2 / 1 / 88 // सूत्रांकः // सूत्रम् // . 242 संयोगात् // 2 / 1 / 52 // 1215 संयोगादिनः // 7 / 4 / 53 // 324 संयोगादतः // 4 / 4 / 37 // 81 संयोगादतः // 4 / 3 / 9 // 66 संयोगादेर्वा-ध्येः // 4 / 3 / 95 // 1535 संवत्सरान-च // 6 / 3 / 116 // 1507 संवत्सरात्-णोः // 6 / 3 / 90 // 538 संधिप्रावात् // 3 / 3 / 63 // 986 संवेः सृजः // 5 / 2 / 57 // 1740 संशयं प्राप्ते ज्ञेये // 6 / 4 / 93 // 1652 संसृष्टे // 6 / 4 / 5 // 1650 संस्कृते // 6 / 4 / 3 // 1407 संस्कृते भक्ष्ये // 6 / 2 / 140 // 1088 संस्तोः // 5 / 3 / 66 // 61 सः सिजस्तेर्दिस्योः // 4 / 3 / 65 // 653 सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे // 7 / 3 / 126 // 1911 सखिवणिग्दूताद्यः // 7 / 1 / 63 // 1354 सख्यादेरेयण् / 6 / 2 / 88 // 225 सख्युरितोऽशावत् / 1 / 4 / 83 // 367 सजुषः // 2 / 1 / 73 // 437 सञ्जेर्वा // 2 / 3 / 38 // 10 सति // 5 / 2 / 19 // 651 सतीच्छार्थात् // 5 / 4 / 24 // 1126 624 154 725 398 215 365 653 649 15 869 56 335 291 873 489 149 386 282 42 76 477 654

Page #1140
सूत्रांकः // सूत्रम् // . पृष्ठम् 1725 सतीर्थ्यः // 6 / 4 / 78 // 348 1054 सत्यागदास्तोः कारे // 3 / 2 / 112 // 231 2199 सत्यादशपथे // 7 / 2 / 143 // 442 497 सत्यार्थवेदस्याः // 3 / 4 / 44 // 613 629 सत्सामीप्ये सद्वद्वा // 5 / 4 / 1 // 648 204 सदोऽप्रतेः-देः // 2 / 3 / 44 // 2150 सद्योऽद्य-ह्नि // 7 / 2 / 97 // 353 सनस्तत्रा वा // 4 / 3 / 69 // 428 सनि // 4 / 2 / 61 // 595 421 सनीङश्च // 4 / 4 / 25 // 524 962 सन्भिक्षाशंसेरुः // 5 / 2 / 33 // 720 836 सन्महत्परमो-याम् // 3 / 1 / 107 // 185 118 सन्यङश्च // 4 / 1 / 3 // 502 169 सन्यस्य // 4 / 1 / 59 // 460 सपत्न्यादौ // 2 / 4 / 50 // 100 2194 सपत्रनिष्पत्रा-ने // 7 / 2 / 138 // 441 1111 सपिण्डे वयःस्थाना-द्वा // 6 / 1 / 4 // 240 333 // 2 / 1 / 32 // 1486 सपूर्वादिकण् // 6 / 3 / 70 // 304 18 सप्तमी-ईमहि // 3 / 3 / 7 // 479 601 सप्तमीचा-णे // 2 / 2 / 109 // 137 627 सप्तमीचोर्ध्व-के // 5 / 3 / 12 // 647 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 656 सप्तमीचो-के // 5 / 4 / 30 // 656 2190 सप्तमीद्विती-भ्यः // 7 / 2 / 134 // 440 661 सप्तमी यदि // 5 / 4 / 34 // 657 815 सप्तमी शौण्डाद्यैः // 3 / 1 / 88 // 179 587 सप्तम्यधिकरणे // 2 / 2 / 95 // 134 47 सप्तम्यर्थे-क्रि-त्तिः // 5 / 4 / 9 // 484 871 सप्तम्याः // 5 / 1 / 169 // 698 2147 सप्तम्याः // 7 / 2 / 94 // 25 सप्तम्या आदिः // 7 / 4 / 114 // 30 सप्तम्या पूर्वस्य // 7 / 4 / 105 // 725 सप्तम्या वा // 3 / 2 / 4 // 160 648 सप्तम्यताप्योर्बाढे // 5 / 4 / 21 // 653 1081 सब्रह्मचारी // 3 / 2 / 150 // 235 511 समः क्ष्णोः // 3 / 3 / 29 // 775 समः ख्यः // 5 / 1 / 77 // 985 समः पृचैप्ज्वरेः // 5 / 2 / 56 // 724 1123 समजनिपनिषद-णः // 5 / 3 / 99 // 878 991 समत्यपाभिरः // 5 / 2 / 62 // 725 992 समनुव्यवाद्रुधः // 5 / 2 / 63 // 725 1773 समयात् प्राप्तः // 6 / 4 / 124 // 356 2193 समयाद्या-याम् // 7 / 2 / 137 // 441 617 समर्थः पदविधिः // 7 / 4 / 122 // 140 936 समवान्धात्तमसः // 7 / 3 / 80 //

Page #1141
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1079 समस्ततहिते वा // 3 / 2 / 139 // 234 514 समस्तृतीयया // 3 / 3 / 32 // 618 1954 समांसमी-नम् // 7 / 1 / 105 // 394 1495 समानपूर्व-त् // 6 / 3 / 79 // 306 1080 समानस्य धर्मादिषु // 3 / 2 / 149 // 235 183 समानादमोतः // 1 / 4 / 46 // 34 34 समानानां-र्घः // 1 / 2 / 1 // 6 922 समानामर्थेनैकः शेषः // 3 / 1 / 118 // 205 1756 समाया ईनः // 6 / 4 / 109 // 353 622 समासान्तः // 7 / 3 / 69 // 143 977 समासेऽग्नेः स्तुतः // 2 / 3 / 16 // 216 161 समासेऽसमस्तस्य // 2 / 3 / 13 // 29 1115 समिणा सुगः // 5 / 3 / 93 // 877 1589 समिधआ-न्यण् // 6 / 3 / 162 // 323 734 समीपे // 3 / 1 / 35 // 162 574 समुदाङो यमेरग्रन्थे // 3 / 3 / 98 // 632 1052 समुदोऽजः पशौ // 5 / 3 / 30 // 869 1464 समुद्रान्नुनावोः॥ 6 / 3 / 48 // 1693 समूहार्थात्समवेते // 6 / 4 / 46 // 342 781 समेंऽशेऽर्धे नवा // 3 / 1 / 54 // 171 557 समोगमृ-शः॥ 3 / 3 / 84 // 628 541 समो गिरः // 3 / 3 / 66 // 624 537 समोशोऽ-वा // 2 / 2 / 51 // 122 / सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1080 समो मुष्टौ // 5 / 3 / 58 // 872 730 समोवा // 5 / 1 / 46 // 673 1203 सम्राजः क्षत्रिये // 6 / 1 / 101 // 255 123 सम्राट् // 1 / 3 / 16 // 742 सयसितस्य // 2 / 3 / 47 // 674 751 सरअसोप-वम् // 7 / 3 / 94 // 165 1637 सरूपाद्रेः -वत् // 6 / 3 / 209 // 333 868 सरोऽनो-म्नोः // 7 / 3 / 115 // 192 1034 सर्तेः स्थिर-त्स्ये // 5 / 3 / 17 // 866 88 सय॑र्तेर्वा // 3 / 4 / 61 // 494 1624 सर्वचर्मण इनेनौ // 6 / 3 / 195 // 330 1859 सर्वजनाण्ण्येनौ // 7 / 1 / 19 // 374 807 सर्वपश्चा-यः // 3 / 1 / 80 // 177 1885 सर्वाणो वा // 7 / 1 / 43 // 378 809 सर्वात्सहश्च // 5 / 1 / 111 // 686 636 सर्वादयोऽस्यादौ // 3 / 2 / 61 // 146 292 सर्वादिविष्वग्-चौ // 3 / 2 / 122 // . 57 1943 सर्वादेः प-ति // 7 / 1 / 94 // 392 611 सर्वादेः सर्वाः // 2 / 2 / 119 // 139 196 सर्वादेः स्मैस्मातौ // 1 / 4 / 7 // 36 261 सर्वादेर्डस्पूर्वाः // 1 / 4 / 18 // 49 2111 सर्वादेरिन् // 7 / 2 / 59 // 424 1947 सर्वान्नमत्ति // 7 / 1 / 98 // 392 1128

Page #1142
सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 871 सर्वांश-यात् // 7 / 3 / 118 // 193 522 सर्वोभया-सा // 2 / 2 / 35 // 118 1645 सलातुरादीयण् // 6 / 3 / 217 // 334 321-2 सविषेषण-क्यम् // 1 / 1 / 26 // 65 1395 ससर्वपूर्वाल्लुप् // 6 / 2 / 127 // 289 156 सस्तः सि // 4 / 3 / 92 // 2225 सस्नो प्रशस्ते // 7 / 2 / 172 // 447 29-3 सस्मे ह्यस्तनी च // 5 / 4 / 40 // 481 110 सस्य शषौ // 1 / 3 / 61 // 21 2027 सस्याद्गुणात्-ते // 7 / 1 / 178 // 4.9 968 सनिचकिदधि-मि // 5 / 2 / 39 // 721 869 सहराजम्यां-धेः // 5 / 1 / 167 // 698 153 सहलुमेच्छा -देः // 4 / 4 / 46 // 511 296 सहसमः सध्रिसमि // 3 / 2 / 123 // 58 630 सहस्तेन // 3 / 1 / 24 // 1788 सहस्रशत-दण् // 6 / 4 / 136 // 359 631 सहस्य सोऽन्यार्थे // 3 / 2 / 143 // 145 712 सहात्तुल्ययोगे // 7 / 3 / 178 158 1910 सहायाद्वा // 7 / 1 / 62 // 522 सहाथै // 2 / 2 / 45 // 206 सहिवहे-स्व // 1 / 3 / 43 // 529 764 साक्षादादि शव्यर्थे // 3 / 1 / 14 // 168 2046 साक्षाद्रष्टा // 7 // 1 / 197 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 1916 सातिहेतियूति-ति // 5 / 33 94 // 877 459 सादेः // 2 / 4 / 49 // 100 1865 सादेश्चातदः // 7 / 1 / 25 // 375 531 साधकतमं करणम् / 2 / 2 / 24 // 120 594 साधुना // 2 / 2 / 102 // 1536 साधुपुष्यत्पच्यमाने // 6 / 3 / 117 // 314 857 2310 सामीप्येऽधो-रि // 7 / 4 / 79 // 469 1505 सायंचिरंप्रा-यात् // 6 / 3 / 88 // 307 78. सायाह्नादयः // 3 / 1 / 53 // 171 1183 सारवैश्वा-यम् // 7 / 4 / 30 // 252 1470 साल्वात्-त्तौ // 6 / 3 / 54 // 302 1231 साल्वांशप्रत्य-दिञ् // 6 / 1 / 117 // 260 1354 सास्य पौर्णमासी // 6 / 2 / 98 // 283 754 साहिसातिवे-त् // 5 / 1 / 59 // 677 2087 सिकताशर्करात् // 7 / 2 / 35 // 72 सिचि-परस्मै-ति // 4 / 3 / 44 // 491 349 सिचोऽर्छः // 4 / 4 / 84 // 461 लिचो यडि // 2 / 3 / 60 30 सिजद्यतन्याम् // 3 / 4 / 53 // 489 183 सिजाशिनावात्मने // 4 / 3 / 35 // 521 5. सिज्विोऽभुवः // 4 // 2 // 92 // 487 2 सिद्धिः -त् // 1 / 1 / 2 // 1129 127

Page #1143
पृष्ठम् 360 300 153 341 152 154 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 529 सिद्धौ तृतीया // 2 / 2 / 43 // 2073 सिध्मादि-ग्म्यः // 7 / 2 / 21 // 389 सिध्यतेरज्ञाने // 4 / 2 / 11 // 588 5644 सिन्ध्वादेरञ् // 6 / 3 / 216 // 334 816 सिंहाद्यैः पूजायाम् // 3 / 1 / 89 179 1867 सीतया संगते // 7 / 1 / 27 // 375 770 सुः पूजायाम् // 3 / 1 / 44 // 2115 सुखादेः // 7 / 2 / 63 // 425 487 सुखादेरनुभवे // 3 / 4 / 34 // 609 830 सुगदुर्गमाधारे // 5 / 1 / 132 // 390 321 सुगः स्यनि // 2 / 3 / 62 // 557 955 सुर द्विषाहः-त्ये // 5 / 2 / 26 // 719 157 सुचो वा // 2 / 3 / 10 // 620 सुस्वार्थे सं-हिः // 3 / 1 / 19 // 1351 सुतंगमादेरिञ् // 6 / 2 / 85 // 282 1165 सुदुर्घ्यः // 4 / 4 / 108 // 886 1350 सुपन्थ्मादेर्व्यः // .6 / 2 / 84 // 281 673 सुपूत्युत्सु-णे // 7 / 3 / 144 // 152 656 सुप्रातसुश्व-दम् // 7 / 3 / 129 150 716 सुवादिभ्यः // 7 / 3 / 182 // 874 सुयजोर्ध्वनिप् // 5 / 1 / 172 // 699 1205 सुयाम्नः सौवी-निञ् // 6 / 1 / 103 // 255 773 सुराशोधोः पिवः // 5 / 1 / 75 // 680 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 1796 सुवर्णकार्षापणात् // 6 / 4 / 143 // 1460 सुसर्वार्धाद्राष्ट्रस्य // 7 / 4 / 15 // 679 सुसंख्यात् // 7 / 3 / 150 // 1689 सुस्नातादि-ति // 6 / 4 / 42 // 671 सुहरित तृण-त् // 7 / 3 / 152 // 686 सुहृद्दुहृन्-त्रे // 7 / 3 / 157 // 2123 सूक्तसाम्नोरीयः // 7 / 2 / 71 // 272 सूतेः पञ्चम्याम् // 4 / 3 / 13 // 791 सूत्राद्धारणे // 5 / 1 / 93 // 884 सूयत्याद्योदितः // 4 / 2 / 70 // 475 सूर्यागस्त्ययो-च // 2 / 4 / 89 // 474 सूर्याद्देवतायां वा // 2 / 4 / 64 // 1053 सृग्लहः प्रजनाक्षे // 5 / 3 / 31 // 1001 सृघस्यदोमरक् // 5 / 2 / 73 // 605 सृजः श्राद्धे-तथा // 3 / 4 / 84 // . 57 सृजिशिस्कृ-वः // 4 / 4 / 78 // 1005 सृजीनशष्ट्वरम् // 5 / 2 / 77 // 246 सेः रद्धांचरुर्वा // 4 / 3 / 79 // 915 सेट् क्तयोः // 4 / 3 / 84 // 835 सेड्नानिटा // 3 / 1 / 106 // 897 सेनाङ्गक्षुद्र-नाम् // 3 / 1 / 134 // 1204 सेनान्तका-च // 6 / 1 / 102 // 1695 सेनाया वा // 6 / 4 / 48 // 29 544 683 701 193 103 869 727 642 487 727 539 709 185 199 255 343

Page #1144
878 52 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 888 सेासे कर्मकर्तरि // 4 / 2 / 73 // 703 1641 सेनिवासादस्य // 6 / 3 / 213 // 334 1531 सोदर्यसमानोदयौँ // 6 / 3 / 112 // 312 127 सोधिवा // 4 / 3 / 72 // 503 865 सोमात् सुगः // 5 / 1 / 163 // 697 143 सोरुः // 2 / 1 / 72 // 479 सोवालुक्च // 3 / 4 / 27 // 608 1765 सोऽस्य ब्रह्म-तोः // 6 / 4 / 116 // 355 1822 सोऽस्य भृति-शम् // 6 / 4 / 168 // 366 2039 सोऽस्य मुख्यः // 7 / 1 / 190 // 490 105 सौनवेतौ // 1 / 2 / 38 // 20 1208 सौयामायनि-वा // 6 / 1 / 106 // 256 1463 सौवीरेपु कूलात् // 6 / 3 / 47 // 1178 स्कन्द स्यन्दः // 4 / 3 / 30 // 890 357 स्कभ्नः // 2 / 3 / 55 // 571 92 स्कृच्छ्रतो-याम् // 4 / 3 / 8 // 494 40 स्क्रसृवृभृ-याः // 4 / 4 / 81 // 1061 स्तम्बाद ध्नश्च // 5 / 3 / 39 // 870 354 स्तम्भूस्तुम्भू-च // 3 / 4 / 78 // 570 44 स्ताद्यशितो-रिट् // 4 / 4 / 32 // 483 191 स्तुस्वञ्जश्चा-वा // 2 / 3 / 49 // 1912 स्तेनान्न लुक्च // 7 / 1 / 54 // 386. 570 स्तोकाल्प-णे // 2 / 2 / 72 // सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् . 1830 स्तोमेडट् // 6 / 4 / 126 // 180 स्त्यादिविभक्तिः // 1 / 1 / 19 // 33 222 स्त्रियाः // 2 / 1 / 64 // 852 स्त्रियाः पुंसो-च्च // 7 / 3 / 96 // 262 स्त्रिया ङितां-म् // 1 / 4 / 28 // 50 1113 स्त्रियांक्तिः // 5 / 3 / 91 // 681 स्त्रियां नाम्नि // 7 / 3 / 152 // 266 स्त्रिर्या नृतो-मः // 2 / 4 / 1 // 52 1134 स्त्रियां लुप् // 6 / 1 / 46 // 245 265 स्त्रियाम् // 1 / 4 / 93 // 881 स्त्रियाम् // 3 / 2 / 61 // 700 स्त्रियामूधसोऽन् // 7 / 3 / 169 // 156 236 स्त्रीदूतः // 1 / 4 / 29 // 1136 स्त्रीबहुष्वायनञ् // 6 / 1 / 48 // 246 728 स्त्री पुंवच्च // 3 / 1 / 125 // 206 1406 स्थण्डिलात्-ती // 6 / 2 / 139 // 291 1738 स्थलादेर्मधुक-ण् // 6 / 4 / 91 // 350 960 स्थाग्लाम्लापचि-स्नुः // 5 / 2 / 31 // 720 1104 स्थादिभ्यः कः // 5 / 3 / 82 // 875 1529 स्थानान्तगो-लात् // 6 / 3 / 110 // 312 56 स्थानीवावर्णविधौ // 7 / 4 / 109 // 10 840 स्थापास्नात्रः कः // 5 / 1 / 142 // 692 1510 स्थामाजिना-प् // 6 / 3 / 93 // 308 483

Page #1145
पृष्ठम् 33 380 78 29 90 108 537 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 69 स्थासेनिसेध-पि // 2 / 3 / 40 // 490 1906 स्थूलदूर-नः // 7 / 4 / 42 // 385 1009 स्थेशभास-रः॥ 5 / 2 / 81 // 728 1118 स्थोवा // 5 / 3 / 96 // 878 2256 स्नाताद्वेदसमाप्तौ // 7 / 3 / 22 // 455 981 स्नानस्य नाम्नि // 2 / 3 / 22 // 602 स्नोः // 4 / 4 / 52 // 640 158 स्पर्धे // 7 / 4 / 119 // 151 स्पृशमशकृष-वा // 3 / 4 / 54 // 511 138 स्पृशादिसृपो वा // 4 / 4 / 112 // 507 851 स्प्रशोऽनुदकात् // 5 / 1 / 149 // 541 स्पृहेाप्यं वा // 2 / 2 / 26 // 122 399 स्फाय स्फाव् // 4 / 2 / 22 // 590 902 स्फायः स्फी वा // 4 / 1 / 94 // 706 1036 ऽफुरस्फुलोर्धनि // 4 / 2 / 4 // 866 568 स्मिङः प्रयोक्तुः स्वार्थे // 3 / 3 / 91 // 631 507 स्मृत्यर्थदयेशः // 2 / 2 / 11 // 113 369 स्मृदृत्वरप्रथ-रः // 4 / 1 / 65 // - 576 547 स्मृदृशः // 3 / 3 / 72 // 625 618 स्मेच वर्तमाना // 5 / 2 / 16 // 645 658 स्मे पञ्चमी // 5 / 4 / 31 // 656 1007 स्यजसहिंस-रः // 5 / 2 / 79 // 727 1038 स्यदोजवे // 4 / 2 / 53 // 867 / सूत्रांकः // सूत्रम् // 181 स्यादावसंख्येयः // 3 / 1 / 119 // 1894 स्यादेरिवे // 7 / 1 / 52 // 252 स्यादौ वः // 2 / 5 / 57 // 179 स्यौजस-दिः // 1 / 1 / 18 // 373 स्त्रंसध्वंस्-दः // 2 / 1 / 68 // 345 स्वअश्च // 2 / 3 / 45 // 346 स्वञ्जनवा // 4 / 3 / 22 // 416 स्वज्ञाजभ-कात् // 2 / 4 / 108 // 497 स्वतन्त्रः कर्ता // 2 / 2 / 2 // 236 स्वपेर्यउच // 4 / 1 / 80 // 418 स्वपोणावुः // 4 / 1 / 62 // 785 स्वयं सामी क्तेन // 3 / 1 / 58 // 586 स्वरग्रहदश-वा // 3 / 4 / 69 // 600 स्व 57 स्वरस्य परे-धौ // 7 / 4 / 110 // 420 स्वरहनगमोः-टि // 4 / 1 / 104 // 272 स्वराच्छौ // 1 / 4 / 65 // 701 स्वरात् // 2 / 3 / 85 // 395 स्वरादयोऽ-यम् // 1 / 1 / 30 // 445 स्वरादुतो-रोः // 2 / 4 / 35 // 918 स्वरादुपसर्गात्-धः // 4 / 4 / 9 // 173 स्वरादेद्वितीयः // 4 / 1 / 4 // 76 स्वरादेस्तासु // 4 / 4 / 31 // 173 635 10 593 84 709 599

Page #1146
पृष्ठम् सूत्रांकः // सूत्रम् // 137 स्सटि समः // 1 / 3 / 12 // पृष्ठम् 13 14 356 679 671. 541 629 895 895 900 142 601 सूत्रांकः // सूत्रम् // 182 स्वरेऽनः // 4 / 3 / 75 // 139 स्वरेभ्यः // 1 / 3 / 30 // 73 स्वरेवा // 1 / 3 / 24 // 80 स्वरेवाऽनक्षे // 1 / 2 / 29 // 1772 स्वर्ग स्वस्ति-पौ // 6 / 4 / 123 // 973 स्वसृपत्त्योर्वा // 3 / 2 / 38 // 1210 स्वस्नेहनार्था-षः // 5 / 4 / 65 // 1231 स्वागतश्व्य र्थ-श्च // 5 / 4 / 86 // 650 स्वाङ्गात्-नि // 3 / 2 / 56 // 456 स्वाङ्गादेरकृत-हेः // 2 / 4 / 46 // 2062 स्वाङ्गाद्विवृद्धात्ते // 7 / 2 / 10 // 1224 स्वाङ्गेनाध्रुवेण // 5 / 4 / 79 // 2029 स्वाङ्गेषु सक्ते // 7 / 1 / 180 // 319 स्वादेः इनुः // 3 / 4 / 75 // 1198 स्वाद्वर्थाददीर्घात् // 5 / 4 / 53 // 2101 स्वान्मिन्नीशे // 7 / 2 / 49 // 1026 स्वामिचिह्नणे // 3 / 2 / 84 // 717 स्वामिवैश्येऽर्यः // 5 / 1 / 33 // 590 स्वामीश्वरा-तैः // 2 / 2 / 98 // 763 स्वाम्येऽधिः // 3 / 1 / 13 // 120 स्वार्थं // 4 / 4 / 60 // 596 स्वशैऽधिना // 2 / 2 / 104 // 48 स्वैर-ण्याम् // 1 / / 15 // 899 409 527 893 763 हः कालघ्रीह्योः // 5 / 1 / 68 // 720 हत्या भूयं भावे // 5 / 1 / 36 // 258 हनः // 2 / 3 / 82 // 562 हनः सिच् // 4 / 3 / 38 // 1208 हनश्च समूलात् // 5 / 4 / 63 // 84 हनृतः स्यस्य // 4 / 4 / 49 // 341 हनो धि // 2 / 3 / 94 // 452 हनो नीर्वधे // 4 / 3 / 99 // 862 हनो णिन् // 5 / 1 / 160 // 1056 हनोऽन्तर्घना-देशे // 5 / 3 / 34 // 262 हनो वध आ-ौ // 4 / 4 / 21 // 1068 हनो वा वध् च / / 5 / 3 / 46 // 340 // 2 / 1 / 112 // 1670 हरत्युत्सङ्गादेः // 6 / 4 / 23 // 1144 हरितादेरञः // 6 / 1 / 55 // 1017 हलक्रोडास्येपुवः // 5 / 2 / 89 // 1588 हलसीरादिकण् // 6 / 3 / 161 // 1846 हलसीरादिकण् // 7 / 1 / 6 // 1866 हलस्य कर्षे // 7 / 1 / 26 // 287 हवः शिति // 4 / 1 / 12 // 1869 हविरन्न-वा // 7 / 1 / 29 // 869 542 871 338 247 225 670 134 168 371 375 547 375

Page #1147
पृष्ठम् 227 250 37 715 16 120 685 119 70 सूत्रांकः // सूत्रम् // पृष्ठम् 883 हविष्यष्टनः कपाले // 3 / 2 / 73 // 195 615 हशश्वद्युगान्तः च // 5 / 2 / 13 // 644 152 हशिटोना-सक् // 3 / 4 / 55 // 511 2120 हस्तदन्त-तौ // 7 / 2 / 68 // 425 1100 हस्तप्राप्ये चेरस्तेये // 5 / 3 / 78 // 875 1211 हस्तार्थाद्ग्रह-तः // 5 / 4 / 66 // 896 1997 हस्तिपुरुषाद्वाण // 7 / 1 / 141 // 400 784 हस्तिबाहुकपा-क्ता // 5 / 1 / 86 // 682 289 हाकः // 4 / 2 / 100 // 547 1980 हाकी हिः क्त्वि // 4 / 4 / 14 // 890 161 हान्तस्थाञ् जोड्भ्यांवा // 2 / 1 / 81 // 513 1916 हायनान्तात् // 7 / 1 / 68 // 387 1223 हितनाम्नो वा // 7 / 4 / 60 // 258 555 हितसुखाभ्याम् // 2 / 2 / 65 // . 126 798 हितादिभिः // 3 / 1 / 71 // 1038 हिमहतिकाषिये पद् // 3 / 2 / 96 // 227. 1939 हिमादेलुः सहे // 7 / 1 / 90 // 391 1219 हिंसार्थादेकाप्यात् // 5 / 4 / 74 // 897. 2097 हीनात्स्वाङ्गादः // 7 / 2 / 45 // 422 220 हुधुटो हेधिः // 4 / 2 / 83 // 533 504 हृक्रोर्नवा // 2 / 2 / 8 // 519 हृगो गतताच्छील्ये // 3 / 3 / 38 // 619 793 हृगो वयोऽनुद्यमे // 5 / 1 / 95 // 684 सूत्रांकः // सूत्रम् // / 1036 हृदयस्य-ण्ये // 3 / 2 / 94 // 1173 हृद्भगसिन्धोः // 7 / 4 / 25 // 1851 हृद्यपद्यतुल्य-र्म्यम् // 7 / 1 / 11 // 940 हृषेः केशलोम-ते // 4 / 4 / 76 // 93 हेः प्रश्नाख्याने // 6 / 4 / 97 // 530 हेतुकर्तृकरणे-णे // 2 / 2 / 44 // 801 हेतुताच्छील्या-त् // 5 / 1 / 103 // 525 हेतुसहार्थेऽनुना // 2 / 2 / 38 // 6 / 4 / 153 // 610. हेत्वथैस्तृ-द्याः // 2 / 2 / 118 // 1508 हेमन्ताद्वातलुक्च // 6 / 3 / 91 // 1306 हेमादिभ्योऽञ् // 6 / 2 / 45 // 1303 हेमार्थान्माने // 6 / 2 / 42 // __ 96 हेहेष्वेषामेव // 7 / 4 / 100 // 1925 होत्राभ्य ईयः // 7 / 1 / 76 // 2216 होत्राया ईयः // 7 / 2 / 163 // 382 हो धुट्पदान्ते // 2 / 1 / 82 // 297 हौ दः // 4 / 1 / 31 // 54 हस्वः // 4 / 1 / 39 // 221 इस्वस्य गणः // 1 / 4 / 41 // 697 ह्रस्वस्य तः पित्कृति // 4 / 4 / 113 129 ह्रस्वान्ण नोद्वे // 1 / 3 / 27 // 994 ह्रस्वान्नाम्नस्ति // 2 / 3 / 34 // 138 308 275 274 1134 - 549 487 666 24 218

Page #1148
पृष्ठम् सूत्रांकः // सूत्रम् // 190 ह्रस्वापश्च // 1 / 4 / 32 // 2280 ह्रस्वे // 7 / 3 / 46 // 83 ह्रस्वोऽपदे वा // 1 / 2 / 22 // : 27 ह्यस्तनी-महि // 3 // 3 // 9 // 1316 ह्यो गोदोहादी-स्य // 6 / 2 / 55 // / सूत्रांकः // सूत्रम् // 881 ह्लादो हृद्-श्च // 4 / 2 / 67 // 1063 ह्वः समाह्वया-म्नोः // 5 / 3 / 41 531 ह्वः स्पर्धे // 3 / 3 / 56 // 216 हालिप्सिचः // 3 / 4 / 62 // 229 द्विणोरप्विति व्यौ // 4 / 3 / 15 // पृष्ठम् 701 871 461 14 480 276 . 530 535

Page #1149
// अथ अकारादिक्रमेण हैमधातुसूची // - - अ. गणः पृष्ठम् 582 धातुः गणः चुरा० भ्वा० अक भ्वा० पृष्ठम् 532 514 512 अकुङ् अक्षी अग अगद 532 509 508 508 615 497 अगु धातुः अन्धण अबुङ् अभुङ् अभ्र अम अम अमण अयि अरर अकेण् अर्च अचिण् अर्ज अर्जण् अर्थणि कण्ड्वा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० अघण् अघुङ् अङ्कण चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० चुरा० भ्वा० चुरा भ्वा० 574 498 499 चुरा० 499 अङ्गण अङ्गण अज अजु अञ्च अञ्चु भ्वा० चुरा० 499 579 चुरा० " भ्वा० 578 498 524 अर्द अञ्चूग अर्दि " भ्वा० चुरा० भ्वा० 504 505 507 अौप अर्ब अर्व अट 501 रुधा० भ्वा० चुरा० भ्वा० अर्ह 555 512 580 अट्ट अट्टि अठ अठुङ् अड अडु 501 515 501 501 502 5.2 अर्हण अली अव অহা अंशण अशौटि अषो अण चुरा० भ्वा० भ्वा० क्रया० चुरा० स्वा० भ्वा० कण्ड्वा० अदा० भ्वा० कण्ड्वा० 573 583 560 525 625 अत अतु अस् अदं अदु 504 अदा० भ्वा० अदा० दिवा० असक् असी असु 614 अन अनिच असु

Page #1150
गणः धातुः गणः पृष्ठम् धातुः असूग असूच पृष्ठम् . 614 कण्ड्वा दिवा० अहु चुरा० 580 521 अहुङ् भ्वा० ईक्षि ईये ईखु ईङच् 509 497 char cho chos chis cho आछु आ. भ्वा० चुरा० स्वा० अदा. आप्लंग आप्लंट आसिक अदा० भ्वा० भ्वा० भ्वार दिवा० भ्वा० चुरा अदा० चुरा० अदा० 499 505 599 ईकिक् 544 इंशिक भ्वा० अदा० भ्वा० 534 भ्वा० ईषि इखु 520 501 497 अदा० भ्वा० इजुङ् The FETT FEEDEECEPTE E ELE TE DELLE 501 उक्ष भ्वा० इंक उख 504 अदा० भ्वा० रुधा० कण्ड्वा० इन्धैपि इमस् इयस् उ उचच 615 दिवा भ्वा० तुदा० 7.6M इरग उच्छेत् उज्झत् 499 563 563 564 501 इरञ् इरध इरस् इलम् कण्ड्का० 614 चुरा० भ्वा० रुधा० तुदा० इलतू तुदा० उन्दैप उजत् उभ उम्भत् उरण 573 564 " भ्वा० दिवा० तुदा० क्रया० कण्ड्वा० इषच इषत् कण्ड्वा० उरस् 615 उदि भ्वा० 143

Page #1151
1138 धातुः गणः / पृष्ठम् गण: धातुः पला एषक कण्ड्वा० भ्वा० पृष्ठम् 655 520 भ्वा० कण्ड्वा० भ्बा० भ्वा० उषस् ओ. 512 भ्वा० ओख ओण 497 502 ऊनण् ऊयैङ् 582 519 574 ओलडुण् ओलस्जैति चुरा० तुदा० 566 कर्जण चुरा० भ्वा० चुरा० अदा० चुरा० भ्वा० क. ऊर्गुगक् भ्वा० 524 582 ऊवण ऊष ऊहि ककि ककुङ कक्ख 511 521 497 532 ऋ. कखे कचि 494 भ्वा० अदा० तुदा० कचुङ् कट 515 501 562 कटु कटे 500 भ्वा० 515 कठ ऋक् . ऋचत् ऋच्छत् ऋजि ऋजुङ् ऋणूयी ऋत ऋधूद ऋधूच ऋफ ऋम्फत् ऋम्फ 570 503 चुरा० तना० भ्वा० स्वादि० दिवा० तुदा० कठुण कडत् 552 564 रुधा भ्वा० कड्ड 564 501 501 कडु कडुङ् कण्डुग् कडु कण कण्ड्वा० भ्वा० 515 514 501 क्रया० भ्वा० 573 525 565 ऋषी ऋषैत् 532 कणण चुरा० 579 कत्र पज भ्वा० कथ 583 582 516 भ्वा० कत्थि कदु पाठ 504 पाध 516 कदुङ् 532

Page #1152
1139 गणः पृष्ठम् गण धातु० कुच भ्वा० 506 भ्वा० धातुः कनै कपुङ् कबृङ्क कमुङ् कुच पृष्ठम् 498 527 565 499 498 कुचत् कुजू तुदा भ्वा० कर्ज 499 582 कर्ण कर्द कर्ब चुरा० भ्वा० 504 507 कुटिए कुछ कुडत् चुरा० भ्वा० तुदा० स्वा० : :: :: :: :: : 501 575 501 575 564 कर्व चुरा० कुडुण कुणत् 582 कुण भ्वा० 520 कुत्सिण् कुथ 504 चुरा० तुदा० चुरा० चुरा० दिवा० भ्वा० चुरा० क्रया० चुरा० दिवा० भ्वा० चुरा कलण कलण कलि कल्लि कश कष कस कसुकि काक्षु कालण् काशि काशृङ् कासृङ् किट किट कित किल 528 544 अदा० भ्वा० 512 583 चुरा दिवा० भ्वा० 556 520 520 कुन्थश कुप कुपच कुबु कुबुण कुमारण कुरत् 553 507 577 583 : : 564 तुदा० भ्वा० भवा० 501 502 कुर्दि 528 " चुरा० दिवा० किलत् तुदा० 564 चुरा चुरा० किष्कण् कीटण कील कुल कुशन् कुशु कुषश कुशुभ कुसन् कुसु कुस्मिण 575 509 क्रया कण्ड्वा० दिवा० चुरा० चुरा० 615 554 भ्वा० कुकि : 581 अदा० भ्वा० तुदा० कुहणि कूङत् तुदा०

Page #1153
1140 गणः धातुः गणः पृष्ठम् 532 भ्वा० चुरा० कथ क्रथ धातुः कूज कूट कृरिण कूटिण कूणि कूल कंग 499 582 581 580 भ्वा० चुरा० भ्वा० 504 581 भ्वा० 509 चुरा० भ्वा० 579 532 507 कृग्द स्वा० तुदा० 522 558 566 ऋद्रु क्रदुङ् क्रन्द क्रपि क्रमू क्रीण क्रीड क्रुश्च क्रुधंच क्रुशं :: त्र्या० भ्वा० 562 501 498 552 568 दिवा० म रुधा० भ्वा० चुरा० कृपण 528 भ्वा० भ्वा० कृपण 182 क्रुथ 532 560 504 532 दिवा० कृशच कृष कृषीत् 552 क्लंदौच स्वा० दिवा० भ्वा० तुदा० क्रया 800 क्लमूच भ्वा० 504 573 572 कृगश कृणि क्लिदु क्लिदुङ् क्लिशिन् दिवा० चुरा० तुदा० 556 573 क्लिशौच क्लीवृङ क्लेशि क्रया० भ्वा० चुरा० 576 कृतम् केतण केपृय " कर्ण भ्वा० कण्ड्वा० भ्वा० भ्वा० केला 520 502 527 510 531 कथे क्वेल क्षमुङ् क्षण केवृद्ध 520 चुरा० तना० चुरा० 495 532 552 कथ 582 कसूच क्नूगश दिवा क्रया० क्षपुणे क्षमौच् क्षमौषि फ्नयैङ् दिवा भ्वा० भ्वा० कमर 509 528

Page #1154
धातुः गण: धातः गणः पृष्ठम् पृष्ठम् 577 492 खद भ्वा० 504 खज खर्द क्षिणूयी क्षित् सिंष्य क्षिपंच 573 507 चुरा० भ्वा० तना० तुदा० क्रया दिवा० तुदा० भ्वा० दिवा० भ्वा० क्षिपींद क्षिवू खर्व खल खवा खाद खिट क्रया भ्वा० क्षिवू 552 499 573 504 501 562 क्षीज क्षीङ खिदंत् खिदिर खिदिप तुदा. दिवा० रुधा० भ्वा० 567 552 क्षुद्रूपी क्षुधंद क्षुभन् क्षुभश क्षुभि " 515 575 चुरा० अदा० रुधा० दिवा० दिवा० क्रया० भ्वा० तुदा० भ्वा० अदा० भ्वा० खुडण् खुरत् खेटण् तुदा० खेला 496 536 खेल कण्ड्वा० भ्वा० 615 510 520 520 खेवृङ् खोटण् खोक्र खोड ख्यांक चुरा० भ्वा० क्ष्मायैङ् क्ष्मील विदा विदाङ् विदाच 582 509 504 " भ्वा० 526 552 501 534 दिवा० अदा० भ्वा० खगु भ्वा० 497 खज गग्ध गज गज गझु भ्वा० चुरा० भ्वा० 428 574 500 500 खट खट्टण चुरा० गड 501 भ्वा० चुरा गडु गणण खडण् चुरा

Page #1155
गण: धातुः गणः पृष्ठम् गुपि 517 भवा० चुरा० कण्ड्वा० चुरा० भ्वा० धातुः गद गदण गद्गद गन्धि गम्लं गर्ज गर्द गर्धण गर्ब पृष्ठम् 504 582 615 581 508 गुप गुपच भ्वा० चुरा० दिवा भ्वा० 553 506 564 तुदा० 500 504 गुफ गुम्फत् गुति गुर्द गुर्दि " चुरा भ्वा० तुदा० 576 चुरा 507 +- भ्वा० गर्ज 510 510 566 576 516 510 525 581 556 493 500 गर्वणि गुहौग गूरिण गुरैचि चुरा भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० दिवा० भ्वा० गृज गृधुच गर्हि गर्हण् गल गल्भि गल्हि गवेषण गाङ् गात्रण गाधृङ् गाहौंङ् 552 583 513 चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० गृत दिवा० चुरा० तुदा चुरा० क्रया भ्वा० 562 580 गृणि गृश गेप 573 520 513 गेवृ गेषक गुज 499 तुदा० भ्वा० चुरा० 565 499 575 कण्ड्वा० चुरा० भ्वा० 520 496 615 582 515 तुदा० चुरा० गुजत् गुजु गुठुण गुडत् गुडुण गुण गुंत् गुदि गुधश् गुधच 575 582 गोधा गोमण गोष्टि ग्रथुङ् ग्रन्थ ग्रन्थश असण 516 चुरा० क्रया. 573 580 तुदा० भ्वा० क्रया० दिवा० चुरा० 573 551 भ्वा० क्रया ग्रहीश 571

Page #1156
1143 धातुः गणः पृष्ठम् गणः पृष्ठम् धातुः गृचू भ्वा० घषू भ्वा० ना 498 घुणु ग्लाहौङ् ग्लुचू ग्लुनू 521 498 भ्वा० ग्लेपृङ् ग्लेवृक 517 520 496 भ्वा० 532 घट चुरा० चुरा० अदा० 574 539 579 घंटण घटिष् घट्टण घट्टि भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चक चकि चक्क चकासृक् चक्षिक चञ्चु चट चडुङ् चडुण् भ्वा० चुरा भ्वा० चुरा० भ्वा० 498 579 516 500 521 घसुङ् घस्लं घिणुङ् चण चण 532 502 चतेग् चदु घुटि घुटत् घुण तुदा० 513 526 . 565 564 516 चदेग तुदा० भ्वा० 504 524 505 532 चन घुणि चन घुणु.४ घुरत् घुषुङ् घुष घुषण चप चमू तुदा० भ्वा० 564 520 510 507 519 चयि चर . 509 चुरा० 580 चरण चुरा० चर्चण " चबे भ्वा० तुदा० भ्वा० दिवा० भ्वार चुरा० तना 507 510 528 493 674 चल चल चलतू 532 तुदा०

Page #1157
गणः धातुः गणः पृष्ठम् धालु चलण. चष भ्वा० 575 556 चूरचि भ्वा० चुरा० दिवा चुरा भ्वा० चषी चह चहण् चायुग " चूर्ण चुरा० भ्वा० 550 564 वृत्त चिंग्द तुदा० भ्वा० चेल चेष्टि 510 चिट चित्तण व्य चुराक 515 578 513 502 भ्वा० स्वा० भ्वा० चुरा० चुरा० भ्वा० चुरा० तुदा० भ्वा० चुरा० च्युत चितुण् चिते चिजण चिलतू चिल्ल चिव चीक चीभृङ् 565 स्वा० 532 चुरा० " भ्वा भ्वा० छद छा छदण् छपुण 517 525 574 चीवृ चुरा० चुक्क चुरा० भ्वा० 676 509 577 576 507 53 525 567 चुच्चे चुट चुट चुट 501 565 तुदा० छर्द छपी छिदृपि भ्वा० चुरा भ्वा० रुधा चुरा० तुदा० चुरा चुह छिद्रण 583 चुह 575 501 575 छुटुण् चुरा० 575 छुरत् चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० तुदा० भ्वा० (उदंपि चुपत् द तुदा० रुधार चुरा० चुरा दिवाल 502 छेद 582 चुदम् 576 छाँच 551 चुछ चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० चुरा अदा भ्वा० चुरण 4 जज

Page #1158
. गणः गणः . धातुः जजु पृष्ठम् 500 धातुः जुषैति पृष्ठम् 567 भ्वा० तुदा० भ्वा० दिवा० जुभुङ् जनैचि जप जम 556 506 517 585 भ्वा० चुरा० 507 जश् दिवा० क्रया० 573 जभुङ जभुण चुरा जेङ् भ्वा० भ्वा० 517 जेहृङ् तुदा० 562 जर्ज " भ्वा० चुराक क्रया 501 279 573 572 चुरा० जलण जल्प जष 577 506 भ्वा० भ्वा० जस जि 577 चुराक 577 जसंण जसुण जसूच जागृक् ज्वर ज्वरैचि ज्वल ज्वल दवा० भ्वा० 532 दिवा० अदा० भ्वा० भ्वा० जि 538 491 507 भ्वा० झट तिम 501 जिवु तुदा० जिवू जीव 511 510 498 513 झमू झर्चत् झझत झष 507 562 564 511 भ्वा० दिवा झूषन् चुरा० तुदा० टकुण चुरा० भ्वा० जुडत् टल 574 528 495 धे जुत भ्वा० 502 भ्वा० 515 टिकि टीकृड़ जुन तुदा० तुदा० भ्वा० चुराक 144 जुषण भ्वा० इल

Page #1159
1146 धातुः गणः पृष्ठम् गणः धातुः णिक्ष णिजुकी णिम् पृष्ठम् 512 550 524 चुरा० डप डंपि डंभि चुरा० णिदु भ्वा० अदा० भ्वा० भ्वा० तुदा० भ्वा० 504 : : डपु 510 डिपत् अदा० डिपण तुदा० चुरा० 576 णिलत् णिश णिसुकि णींग णील णुक णुदंत् णूत् भ्वा० भ्वा० 544 522 509 डिपि डिपच् दिवा अदा० तुदा० 536 डिपुण् चुरा० चुरा० 576 577 564 " डिबुण् डिपि डिभिण णेग भ्वा० 524 520 भ्वा० डीङ् डीच 513 . . दिवा० भ्वा० तक तकु ढौकङ् 496 496 512 497 भ्वा० 515 तक्षौ ण भ्वा० तगु तञ्चु 497 501 . . . 504 णक्ष णख णट णट पद णभ णभ णभि णमं णयि 568 501 575 515 581 दिवा० क्रया० भ्वा० तश्चौप तट तडण तडुङ् तनूण् तनूयो तंत्रीण तपं 532 554 573 526 508 520 504 521 521 557 521 रुधा भ्वा० रुधा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० तना० चुरा० भ्वा० चुरा० दिवा० कण्ड्वा० दिवा० कण्ड्वा० भ्वा० 506 णर्द तपिण भ्वा० 556 णल णसि णहीच णासृङ् तपिंच तपुस् तमूच दिवा० भ्वा० 554 तम्पस

Page #1160
गणः णगः पृष्ठम् धातुः तयि तरण पृष्ठम् 529 615 तुदा० धातुः तुडत् तुडुङ् तुट्ट भ्वा० तके भ्वा० कण्ड्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 501 564 तुणत् तुदा० तर्जणि तर्द 500 581 504 507 भ्वा० 507 तुदीत् तुप तुबु तुबुण् " तलण 577 तुभि चुरा० भ्वा० दिवा० . . . . तुभच तुभश चुरा० भ्वा० चुरा० दिवा० भ्वा० स्वा० भ्वा० स्वा० 526 553 573 507 क्रया 520 भ्वा० तसुण तसू तायङ् तिक तिकि तिग तिजण तिजि * तुम्प तुफ तुम्फ तुरण 559 575 510 चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० भ्वा० चुरा० दिवा० भ्वा० 577 तुलण तुषं तुस तिपृङ 552 615 तिम तिरस् तिल तिल तह दिवा० कण्ड्वा० भ्वा० चुरा० 511 512 501 भ्वा० चुरा० 577 तूणण 576 तिलत् 182 तुदा० भ्वा० तूणण तूणिण् तूरैचि तूल तिल्ल तीमच तीरण तीव तुंक दिवा० 552 583 दिवा० भ्वा० 509 चुरा० भ्वा० अदा० चुवा० 512 500 चुरा० चुरा० तृक्ष तृजु तृणूयी (उ)तद्रूपी तृपट् तना० 570 567 500 तुट तुटत तुड भ्वा० चुरा० तुदा० तुदा० रुधा स्वा० चुरा० दिवा० 566 तृपौच 553

Page #1161
धातु गणः पृष्ठम् / धातु: गण: पृष्ठम् तृफ तुदा० " 566 भ्वा० तुम्फलू तृषा तृहए तृहौ दिवा० रुधा० तुदा० 568 तुंही दक्षिः दक्षि भ्वा० भ्वा० 532 त स्वा० 494 520 . 501 BHEERFF दण्ड ददि दधि दभैत् दमूच् त्यज 564 515 चुरा० भ्वा० भ्वा० तुदाय दिवा० स्वादि० भ्वा० अदा० भ्वा० 506 517 . 537 दयि. दरिद्धा दल दलण दंशं प्रसैन् 580 चुरा० भ्वा० त्रुटत् त्रुटिए त्रुडत् दिवा० तुदान चुरा० तुदा० भ्वा० भ्वाथ दंशिम् चुरा० दंसिप त्रुप 507 दशु दर 54 त्रुफ त्रुम्फ दसूच दहं दांगक दांम्. दानो दिवा भ्वार अदा भ्वा० त्रैका 525 दांवकर त्वक्षो त्वचत् अदा भ्वार 562 525 तुदा भ्वा० त्व त्वरिष त्विी त्सर दाभृग दाका दिव दिक्षिण दिवु दिवू चुरा चुराप भ्वा० दिकोष 580 581 510 511 509

Page #1162
" धातुः गणः पृष्ठम् धातुः गण: पृष्ठम् दिशीत् भ्वा 496 द्रम द्रांक 561 547 521 555 दिहीक दीक्षि दीव दीपैत्रि 509. 537 तुदा अदा भ्वा० दिवा दिकार भ्वा० कण्ड्वा० अदा० भ्वा० द्राक्षु 497 492 516 द्राखू द्रा द्राक्ष द्राङ् द्रुहौच दूशश 581 चुरा० 521. इंट दिवा० क्रया० भ्वा० द्रेक दुरज दुलण दुवर स्वा० भ्वा० कण्ड्वा चुरा० कण्ड्वार दिवा अदा० भ्वा० दिवा० द्विषींक 496 547 अदा० भ्वा० . दुषंच. दुहीं. धकण धण दुङ पोच 502 505 552 चुरा भ्वा० भ्वा० अदा० भ्वा० धन. हफ. तुदा 564 धांगक ध्राडङ्ग धावूग् धित् तुदा० भ्वा० 562 521 हभैण 585 चुरा० भ्वा० धिक्षि धिवु 510 2 560 धिवुद धींच स्वा० दिवा० धुक्षि भ्वा० 521 " 510 572 514. 520 धूम धूग्ण धूगक धूग्द क्रया चुरा० स्वा० 585 दिवा अदा०. स्वा तुदा० भ्वा० धूप

Page #1163
पृष्ठम् धातः गणः. गणः दिवा पृष्ठम् चुरा० 577 चुरा० धातुः धूरैङ् धूरण धुंग धुंङ धृत धृज भ्वा० नक्क नख नटण 574 497 522 514 566 भ्वा० चुरा० चुरा० भ्वा० तुदा० भ्वा० नद 504 499 586 519 धृषण धृषाद चुरा० स्वा० 504 507 धोत्र भ्वा० 560 509 490 553 नयि नर्द नर्व नशौच नाङ् नाधृङ् निवासण् निवु निष्क दिवा भ्वा० ध्मां 516 496 ध्रज 499 583 499 चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० ध्रण 502 580 निषू ध्रस ध्रसूश चुरा० . क्रया भ्वा० 574 नीव नृतैच ध्राक्षु नाखू 512 497 दिवा० भ्वा० क्रया० 532 ध्राडा भ्वा० नृश् 573 492 धंत् तुदा० पक्षण पचिष भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 577 524 574 पचुण ध्वज ध्बजु 499 पट पट 501 चुरा 502 505 पट ध्वण ध्वन ध्वन ध्वनण. पठ चुरा० भ्वा० 501 562 चुरा० पणि ध्वंसूङ भ्वा० 582 ध्वाक्षु 512 पतण पत्ल पथुण चुरा० भ्वा० चुरा० 576

Page #1164
1151 धातु गणः पृष्ठम् गणः पृष्ठम् पथे धातुः पिवु पिशत् पिप्लंप भ्वा० भ्वा० चुरा दिवा० भ्वा० पदाण पदिंच पनि पयि पयस् तुदा० 562 568 577 517 रुधार चुरा० पिस् पिंसु कण्ड्वा० पिस पर्ण पीच भ्वा० दिवा० 512 555 पर्दि चुरा० भ्वा० भ्वा० पीड चुरा० भ्वा० 572 पर्व 507 पील पोव पुंसण् पर्व पर्षि 509 510 577 " 520 528 चुरा० तुदा० पुट 566 576 चुरा० 577 पुट चुरा० पुटण् 582 भ्वा० 510 520 580 575 501 पलण पल्यूलण् पल्ल पवि पश पशण पषण पषी पसुण भ्वा० पुणत् तुदा० 583 पुथ भ्वा० 580 525 577 504 चुरा० 615 पा 486 भ्वा० अदा० पुथच पुथु पुरण पुरत् पुर्बण पुल पुलण् पांक पार चुरा० दिवा० भ्वा० कण्ड्वा० तुदा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० क्रया० दिवा० 576 528 चुरा० पित् तुदा० चुरा 562 574 पिञ्चण पिजु पिजुण् 574 574 552 अदा० भ्वा० 501 पिजुकि पिट पिठ पिडुङ् पिडण् पिलण् पुषण पुषश् पुषच पुष्पच पुंसण पुसच् पुस्त पूग्य 577 515 चुरा० दिवा० चुरा० क्रया० चुरा० 554 576 572 576

Page #1165
धातु गणः पृष्ठम् गणः पृष्ठम् प्रथि भ्वा० 532 भ्वा० चुरा० m पूर्ण पूयैङ पूरण पूरैचि भ्वा० चुरा० दिवा० भ्वा० प्रतिष् प्रांक प्रींग्ण प्रीम प्रीत् मुंङ् पृष् . पुषू प्लिहि अदा० चुरा० क्रया दिचा भ्वा० क्रया० भ्वा० 513 574 पल " 511 अदा० तुदा० 566 521 572 513 चुरा० पृङ्द पृछपा पृचैक पृचैप पृजुङ प्लुषश् 574 568 अदा० रुधा० अदा० स्वादि. क्रया० भ्वा० মা भ्वा० दिवा० भ्वा० अदाक 554 520 559 प्लेबुङ् प्सांक तुदा० 533 पूड पृण 574 564 पृण पृथ फक भ्वा० 496 532 फण चुरा० तुदा० चुरा० भ्वा० क्रया भ्वा० भ्वा० फल 528 510 पेल. फला पेवृद्ध 520 510 512 496 502 फेल बण भ्वा० बद प्युष् दवro 554 बध चुरी 504 575 516 576 प्यक भ्वा० बधि बघण बधि 514 भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा प्रच्छर प्रथम् तुदा. चुसा० 576 बन्ध

Page #1166
गणः पृष्ठम् धातुः गणः पृष्ठम् धातुः बन्धं बर्ब 573 क्रया० भ्वा० चुरा० भ. चुरा० 507 580 . 577 भक्षण भजण् भजी 577 579 524 580 568 बर्हि भ्वा० भ्वा० चुरा० रुधा० भ्वा० भजु भौंप 528 581 चुरा० भट 501 बलि बल्ह बल्हि बस्ति चुरा० भट 532 भ्वा० 581 चुरा० भ्वा० भडुङ् भडण भण भदु भरण 575 502 भ्वा० 521 बाधक " 504 कण्ड्वा० भ्वा० भर्भ बिदु बिलत् बिलण् बिसच् 565 577 भर्व चुरा० 554 497. 578 भर्तिण भलि भलिण् 615 507 510 581 520 581 520 तुदा० चुरा० दिवा० भ्वा० चुरा० तुदा० भ्वा० चुरा० दिवा० भ्वा० भ्वार चुरा० भ्वा० 566 भल्लि 528 भष बुक्क बुक्कण् बुडत् बुध बुधुण् बुधि बुधृग् बुन्दग बुलण बुस्तण भांक 524 भाजण भामि भामण भाषि भासि अदा० चुरा भ्वा० चुरा० भ्वा० 534 581 517 582 520 521. चुरा० 576 भिक्षि प्रह भवा 580 बृहु . बृट्ट बृस 567 615 512 चुरा० भ्वा० चुरा० तुदा० अदा० क्रया० 577 रुधा० कण्ड्वा०कण्ड्वा० अदा० रुधा० 548 भिडंपी भिषज् भिष्णुक भीक् भुजप भुजौंत् भुडुङ् 566 546 बूंगक् ब्लींश् ब्लेष्क 573 तुदा० 563 515 चुरा० भ्वा० 145

Page #1167
1154 धातुः गणः गणः पृष्ठम् पृष्ठम् 477 578 भ्वा० भूण् भूष भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० अदा० भ्वा० दिवा० क्रया० भ्वा० धातुः मघुङ् मचि मचुङ् मज मञ्चु 500 522 550 500 498 501 मठ भृजैङ् 515 भृश. भृश् मेज 501 मठुङ् मडु मडुङ् 553 573 मडुण मेरा चुरा० भ्वा० भ्यसि भ्रण भ्रम् मण मथु मथे मदिण् मदुङ् 502 504 527 चुरा० भ्वा० भ्रमूच भ्रस्जीत् 525 521 502 528 554 560 553 526 515 524 दिवा० तुदा० दिवा० भ्वा० 516 532 554 भ्रंश दिवा मदै मदैन् मनिंच मनिण 555 570 भ्रंसूङ् भ्राजि भ्राज़ग भ्रासि भ्रींश ध्रुडत् श्रुणिण् भ्रेपर 573 क्रया तुदा० मनूयी मंत्रिण मन्तु मन्थ मन्थश मभ्र मयि मर्ब चुरा० तना० चुरा० कण्ड्वा० भ्वा० क्रया० भ्वा० चुरा० 504 573 भ्वा० 525 509 भ्लासृङ् 501 519 510 मह 512 भ्वा० 520 मकुङ् मक्ष मख मखु मगध मलि मल्लि मव मव्य मश मष 509 497 427 615 497 00 कण्ड्वा० भ्वा० 510 मगु

Page #1168
1155 धातुः पृष्ठम् धातः गणः पृष्ठम् मसैन् मीव भ्वा० मुक्ष 512 मस्की मस्जोंत् महण 'महीं 583 514 गण: दिवा० भ्वा० तुदा० चुरा० कण्ड्वा० भ्वा० चुरा० भ्वा० अदा० चुरा० अदा० भ्वा० चुरा० भ्वा० . मुचुङ् मुडुङ् मुच्लंती मुचण मुज तुदा० चुरा० भ्वा० 579 500 महुण माक्षु 512 534 मुञ्चु मार्गण माक् मांङ् मुट 498 501 575 चुरा० मुटण मुटत् 504 तुदा० भ्वा० 501 मान्थ मानण् मानि मार्जण तुदा० 564 579 चुरा० मुणत् मुदण् मुदि 574 525 चुरा० भ्वा० माहग मिंग्ट् तुदा० मुरत् मुच्र्छा 564 499 मिच्छत् 563 भ्वा० मिदाङ भ्वा० स्वा० तुदा भ्वा० दिवा चुरा० भ्वा० मिदान् मिदुण् सुष 511 526 552 576 524 508 मुषश् 574 मुसच क्रूया दिवा० चुरा० मिम मिलत् 576 554 तुदा० मुस्तण मुहौच 565 दिवा० मिबु भ्वा० 510 मिश मिश्रण मिषत् 583 565 511 स्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० भूचण मूल मूलण मूष मृज मृजु मिषू मिहं मींग्श् मींच् मीण मील 512 चुरा० तुदा० भ्वा० भ्वा० क्रया० दिवा० चुरा० भ्वा० 570 555 584 मtur 584 चुरा० अदा० चुरा० मृजोक् मृजौण 509

Page #1169
गणः पृष्ठम् धातुः णगः पृष्ठम् तुदा० क्रया तुदा० 573 564 धातुः मुडत् मृड मृणत् मुंत् मृदश् मृधृग मृशंत् 581 562 529 579 516 577 यतैङ् क्रया० भ्वा० तुदा० 573 524 चुरा० मृषण चुरा० यमण 577 प्रषाचा 557 यसूच 554 दिवा भ्वा० क्रया 573 स्वा० 514 यक्षिण चुरा० यजि भ्वा० यतणू चुरा० भ्वा० यत्रुण यमं भ्वा० चुरा० यमूं भ्वा० दिवा० यांक अदा० याचुङ् भ्वा० युक् अदा० क्रया युगु भ्वा० युच्छ युजण् चुरा० युजिंच दिवा० युज़पी . रुधार चुरा० युतृङ् भ्वा० युधिच दिवा० युप यूष भ्वा० येष अङ्क युंग्श 524 536 570 498 499 584 501 524 मेथूग् मेहा मेधा कण्ड्वा० भ्वा० 15 मेधृग 524 मेपृङ् युणि 580 मेवृङ् मोक्षण 520 580 516 नां म्रक्षण प्रदिष् म्रचु म्रञ्चु चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 576 532 498 498 553 511 520 501 ह " 498 498 चुरा० भ्वा० रक्ष 578 512 497 498 म्लुञ्चू म्लेच्छ म्लेच्छण म्लेड म्लेवृक 574 रखु चुरा० भ्वा० TET चुरा० भ्वा० 578 497 * 496

Page #1170
E .1957 गणः पृष्ठम् धातुः गणः धातुः रघुङ् हिं तुदा० भ्वा० चुरा० रिखु भ्वा० 497 497 रचण् k 524 रिगु रिचण् रिपी भ्वा० दिवा० चुरा० रुधा० रञ्जींच रट भ्वा० 501 रिफत् 567 564 507 खि " रण रिशंत् 532 502 रण तुदा० भ्वा० तुदा० भ्वा० दिवा० क्रया० अदा० भ्वा० 511 504 रिष उच रांश रद रघौच 552 572 दिवा० भ्वा० रप रफ 507 रुचि 514 526 575 563 रुजण रुनोत् चुरा० तुदा० 517 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 2 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 44A रबुङ रभिक चुरा० भ्वा० 526 501 रमि कट रयि रस रसण चुरा० स्वा० रुहक् रुधिंन् भ्वा० अदा० दिवा० रुधा० दिवा० रह 512 रुपि 567 रहण 553 चुरा० भ्वा० चुरो० 512 तुदा० रुप रुशं रुष रुषण रुषंच रुहं राक भ्वा० 583 534 497 515 524 559 राखू राघृङ् 528 - - भवा० चुरा० दिवा० भ्वा० चुरा० चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० रूपण 582 राजृग राधं राधंच रासुङ स्वा० दिवा० भ्वा० 551 रेखा

Page #1171
1158 धातुः गणः गणः पृष्ठम् पृष्ठम् 524 रेहम् रेपृङ् धातुः लभिष वा० ललिण लषीं भ्वा० चुरा० भ्वा० 595 520 520 HNA AAVALNNN लसण लांक लाखू लाधृङ् ला चुरा० अदा० भ्वा० 580 534 497 . कण्ड्वा० भ्वा० लक चुरा० 578 577 लक्षिण लक्षीण लख 499 500 500 614 582 497 लखु लगण भ्वा० कण्ड्वा० चुरा० तुदा० भ्वा० भ्वा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 497 लगे 497 532 498 चुरा० 578 लाज लाजु लाट् लाभ लिखत् लिगु लिगुण लिट लिपीत् लिशं लिशिंच् लिहीं लीण् लींच लींश् कण्ड्वा० 614 561 चुरा० भ्वा० 'तुदा० 515 499 लछ लज " 499 दिवा० अदा० चुरा० दिवा० क्रया चुरा० भ्वा० चुरा० लजु 499 580 572 लजुण 581 चुरा० भ्वा० तुदा० भ्वा० 498 लुट 501 चुरा० दिवा० भ्वा० चुरा० 501 501 532 575 575 506 517 लडण लडुण लुटि 526 501 भ्वा० 501 " लुठत् तुदा०

Page #1172
धातुः गणः पृष्ठम् 526 धातुः गणः लुठि भ्वा० वज चुरा० पृष्ठम् 575 580 लुछ लुण्टत् चुरा० भ्वार दिवा० 575 504 वञ्चिण् वञ्चि वञ्चु वट वट चुरा० भ्वा० 498 532 लुपच लुप्लंती तुदा० 501 व? चुरा० भ्वा० दिवा० 577 507 553 582 तुदा० क्रया लुवु लुभच लुभत् लूगश लूष लूषण लेखा लेट वटुण वटुण वठ वठुङ् वडुण् घडुङ् चुरा० भ्वा० भ्वा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 572 577 वण वणण चुरा० 582 वद 531. लेपृङ् लोक भ्वा० चुरा०. कण्ड्वा० कण्ड्वा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० 614 517 580 514 वदिण् भ्वा० चुरा० भ्वा० लोकृङ् लोचू वन 505 लोङ् 515 वन वनूयी लोट तना० A. वपी भ्वा० 530 भ्वा० 501 वभुङ् वभ्र 515 501 वमू 509 528 519 वयि व. भ्वा० भ्वा० वकुङ् वक्ष वख वरण वरण 583 कण्ड्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० 512 497 497 515 वर्चि वगु वर्णण 576 वधु 582 वचंण वचं 585 चुरा० अदा० भ्वा० वर्णण वर्धण वर्फ बहि भ्वा० 540 499 576 507 521 वज

Page #1173
गणः गणः पृष्ठम् धातुः विदि धातु वलि वल्क वल्ग वल्गु वल्भि वल्लि पृष्ठम् 520 . 574 497 614 517 580 556 विदिंच विदिंप चुरा० भ्वा० कण्ड्वा० भ्वा० चुरा दिवा० रुघा० भ्वा० तुदा० 569 विदु tea 504 561 564 विधत् वल्ह विलत् 580 521 चुरा० भ्वा० अदा० भ्वा० 542 विषश् 576 विषू 511 531 वल्हि वशक् वष वसं वसण वसिक् वसूच वहीं वहु चुरा० विशंत् क्रया० भ्वा० विष्लंकी अदा विस दिवा अदा० वीरणि चुरा० वुगु भ्वा० वुसन् दिवा० भ्वा० वींक 544 554 498. अदा० दिवा० भ्वा० चुरा० अदा० भ्वा० 580 534 वांक वृकि 512 वृक्ष 521 499 वृजैण् वाक्षु वाछु वाट्ट वात वृजैकिं चुराक अदा क्रया वृश 574 वासण वृग्ट् स्वा० 521 वाशि वाह विचूंपी विच्छ 568 567 चुरा० चुरा० दिवा० भ्वा० रुधा० चुरा० तुदा० अदा० तुदा० रुधा० भ्वा० वृग्ण वृचैप वृत वृतूक वृतूचि 526 विच्छत् 563 विजूंकी वृध चुरा० रुघा० चुरा० भ्वा० दिवा० चुरा० भ्वा० दिवा० भ्वा० चुरा० भ्वा० 555 500 527 विजैति विजेष् 568 501 विट विड विशृङ् वृधूङ वृशन् वृष . वृषि 511 विदक अदा० . वृह

Page #1174
धातुः गण: पृष्ठम् गणः पृष्ठम् धातुः व्लींश् वहोत क्रया० तुदा० क्रया वृश्शू श. शकीच भ्वा० कण्ड्वा० 514 572 573 529 614 614 524 दिवा भ्वा० स्वा० भ्वा० 559 शक्लंट शचि शट शठ 515 वेण्टग भ्वा० 15 516 501 575 582 चुरा० शठ 10/3 वेपृङ् वेल वेलण 501 चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० वेला 6 कण्ड्वा० भ्वा०. शठ शठिण शडुङ् शण शबँ शपी 515 532 528 525 म वे भवा 515 512 शपीच 300 दिवा० चुरा० 521 579 10 khet शब्द शमिण 496 शम् दिवा० भ्वा० 554 507 शर्ब तुदा० चुरा० 0 528 भ्वा० दिवा० 551 व्यचत् व्यथण व्यथीष् व्यधंच् व्ययण व्ययी व्युसन् व्यग् व्रज व्रजण व्रण वश्चौत् भ्वा० दिवा० भ्वा० शलि शल्मि शव शश शष. शसुङ् 510 510 530 575 शसू चुरा० भ्वा० तुदा. दिवा० 502 562 512 497 व्रींच शंसू शाख शाडङ् शानी शारण बीडच 524 " वीश क्रया० 573 चुरा.

Page #1175
गणः पृष्ठम् धातुः गणः पृष्ठम् शासक् शासूकि शिक्षि अदा० अदा० भ्वा० 544 शिघु चुरा० दिवा० चुरा० भ्वा० चुरा० भ्वा० :498 शूरैचि शुर्पण शूल शृंधण गृधूग शृधू शिग्द स्वा० भ्वा० 579 524 501 तुदा० 564 ঘূযু 573 568 551 भ्वा० चुरा० रुधा चुरा० भ्वा० अदा० भ्वा० शेल शच शोण शौड क्रया भ्वा० दिवा० भ्वा० भ्वा० भ्वा० 502 प्रचुत श्युत 502 502 श्मील श्र्थे शिट शिल शिष शिषण शिप्लंप् शीकण शीकृङ् शीक् शीभृङ शील शील शुक शुच शुगैच शुच्यै शुठ शुठण् शुटु शुटुण शुनत् शुन्ध शुन्ध चुरा० भ्वा० 514 2497 498 श्रकुङ् स्वा० श्रगु " दिवा० भ्वा० 532 +576 उरा० 501 श्रण श्रण अथण श्रथण श्रथण चुरा० चुरा० भ्वा० चुरा० अथुङ् तुदा० भ्वा० श्रन्थ श्रन्थ श्रमूच "573 चुरा० तुदा० श्रां शुभि भ्वा० शाक भ्वा० चुरा জঘ दिवा० भ्वा० अदा० चुरा० भ्वा०दिवा० भ्वा० क्रया श्रामण श्रिग तुदा० चुरा० शिवूच शुल्क शुल्बण शुषंच "5574 577 " श्रिषू श्रींग्य दिवा० 553 570

Page #1176
LLA धातु गणः गण: पृष्ठम्म पृष्ठम् 492 भ्वा० तना० श्रृंट धुंधं भ्वा०. स्वा० दिवाभ्वा० धातुः षण षणूयीं, षद्लं षद्लंत् षप भ्वा० 569 928 564 506 श्रोतः तुदा० भ्वा० भवा 502 षम 508. 507 497. 497 लगु श्ला श्लाघृङ् श्लिषण् / श्लिष षर्ब षसक् परज चुरा० दिवा० षहण पहि श्लिषू 570 553 511 514 502 भ्वा० अदा० भ्वा० दिवा० चुरा० भ्वा० स्वा० क्रया० तुदा० भ्वा० 552 586.. 528. 558. 570 किंग्ट् श्लोकूक श्लोण. श्वकु श्वचि श्वचुङ श्वठ REEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE. REBE - BRE BUDEEE BABBULLDELE... षिट 505 षिधू षिधूंच: 575 दिवा० श्वठण विधौ व: : : 4.44 2 : 4 : . . . . . . . . . . . . . भ्वा०. 552. 505 507, 552. 575 षिम्भू " श्वठुण् श्वभ्रण भ्वा० दिवा.. अदा० स्वा० कण्ड्वा० 537 श्वस श्वि अदा० भ्वा० दिवा०, 552 श्विता 526 धुंक पुग्द्ः षुदणः षुडन् धूत् खूऔक् धूडौ दण दि खूप 543 षमे षघद षचिः भ्वा० स्वा० भ्वा० तुदा अदा० दिवा. चुरा० भ्वा० 498 511 पंझं 500 षट्ठ चुरा० 496.

Page #1177
धातुः गणः पृष्ठम् धातुः गणः पृष्ठम् षोंच दिवा० भ्वा० स. भ्वा० ष्टक सगे सत्रणि 532 584 ष्टगे चुरा० सद 532 532 532 517 508 560 स्वा० भ्वा० दिवा० 585 615 577 ष्टिघिद् ष्टिपृङ् ष्टिम ष्टीमच ष्टुगक् ष्टुचि 552 552 540 कण्ड्वा० चुरा० कण्ड्वा० चुरा० अदा० चुरा० कण्ड्वा० भ्वा० सपर सभाजण समर सम्ब सस्तुक् संग्रामणि संभूयस् सर्ज सर्ब सल . साधंट सान्त्व सामण 499 अदा० भ्वा० दिवा० चुरा० भ्वा० ष्टुपच 576 ष्टेपृङ् स्वा० 496 528 490 चुरा० ष्ठा ष्ठिवू सिलत् 577 582 564 492 तुदा० ठिवू दिवा० 552 सुख सुख अदा० 615 536 भ्वा० चुरा० कण्ड्वा० तुदा० चुरा० ष्णसूच ष्णुफ ष्णांक् ष्णिहौच 564 581 दिवा० ष्णुहौच . सूचण् सूत्रण सूर्य सूर्भ bण भ्वा० मिङ् 554 554 496 513 574 566 579 ब्लुषश 512 494 563 भ्वा० स्वा० क्रया तुदा० चुरा० भ्वा० अदा भ्वा० वर्जित् तुदा० दिवा० ष्वद वदि भ्वा० 536 . सृजंत् सृजिच सृप्लं सृभूसृम्भू .. सेकृङ्. सेल प्वपक् वष्कि विदाङ् विदांन् 507 दिवा० 526 552 .

Page #1178
गण: पृष्ठम् गण: पृष्ठम् भ्वार धातुः सेवृङ् स्कंद स्कभुङ् स्कम्भू स्कुंग्श् धातुः स्फलत् स्फायैङ् स्फिटण् 564 520 तुदा० भ्वा० चुरा० भ्वा० चुरा० तुदा० 504 517 570 575 516 570 532 क्रया० स्फुटण स्फुटत् 501 575 566 भ्वा० चुरा० क्रया भ्वा० स्फुटि भ्वा० 501 चुरा० 532 505 532 तुदा० भ्वा० 499 स्कुम्भू स्खदिष् स्खल स्तक स्तन स्तन स्तनण स्तम्भू स्तुम्भू स्तृक्ष स्तुंग्ट स्तुंहौत् स्तृग्श् स्तेन चुरा०. क्रया० 570 स्फुरत् स्फुर्छा स्मूर्छा स्फुलत् स्फूर्जा स्मिटण स्मोल 512 558 तुदा० भ्वा० चुरा० भ्वा० भ्वा० स्मृ भ्वा० स्वा० तुदा० क्या० चुरा० 509 493 532 स्वा० स्तोमण 583 स्त्य स्मूं स्मृट् स्यन्दौङ् स्यमिण स्यमू स्त्रन्सृङ स्रम्भू ख्रसङ् चुरा० भ्वा० 526 भवा० चुरा० चुरा० भ्वा० तुदा० 577 526 532 मिभू 507 492 स्नथ स्निटण् स्निहण स्थगे स्थुडत् स्थूलणि स्पदुङ् स्पद्धि स्पशिण स्पृशत् स्पृहण स्फर चुरा० नेक भ्वा० 516 चुरा० 505 स्वदि स्वन -स्वन स्वरण 581 565 583 तुदा० चुरा० 532 तुदा०

Page #1179
P गण: धातः गणः पृष्ठम्' धातु:: स्वादि स्विदुः भ्वा० पृष्ठम्: 516: 516 भ्वा० हृणीङ् हृषच भ्वा० 522. कण्ड्वा० . 6140 दिवा० भ्वा० ho हट हठ 501 501 हृस हदि 503 हनं हम्म अदा० भ्वा० क्रया० हेठि भ्वा० हड 532 5415 508: 509 501 528 512 547 520 हेपृङ् होट्टङ् हौड 501, rakreekrrikkekretelks krk ress ht fit : . . . . . . . : 524 हुनु + अदा०. 532 हगे " 564 हसे हांक अदा० हांङ्क हिकि भ्वा० हिंट स्वा० हिडु भ्बा० हिलत् तुदा० हिवु भ्वा० हिष्कि चुरा० हिसु . रुधा० हिसुण्. चुरा० अदा० तुदा० भ्वा० हादि भ्वा० अदा० भ्वा० ह्रींक हीच्छ. 548 568. हगे 520 532. 576., चुरा० भ्वा० हस 566 515 501 हादैङ्. ह्वल भ्वा० 532 हुच्छा 528 53. .

Page #1180
// वैयाकरणन्यायादर्शः॥ // श्रीहेमहंसगणिकृतन्यायसंग्रहात्समुद्भुतः // समुद्धर्ता-मयाशंकरजन्मा गिरिजाशंकरः शास्त्री // // मंगलं प्रतिज्ञा च // यं यजन्ते भिन्न भिन्नरूपैर्नामान्तरैरपि // . जगतां सर्वधर्मास्तं परमात्मानमीड्महे // 1 // लहैमव्याकरणस्थिताँच बहुशः प्राचीनपाठागतान् / प्राज्यव्याकरणान्सरशविबुधैरन्यैरपि स्वीकृतान् / / संजग्राह विरच्य वृत्तिमतुला यान् हेमहंसो गणी / . तान् वच्मीह समासतोऽहमखिलान्यायान्वित्या युवान् // 2 // एकैकज्ञापकयुतो-दाहृत्येकैकभूषितः / न्यायैः सुबिम्बितोऽयं स्तान्यायादर्शी मुदे सताम् // 3 // अथ च प्रसिद्धाचार्यैः श्रीहेमचन्द्ररेव युटुक्तमादिवाक्यं न्यायसूत्रस्थादौ तदेवाह-- अथ ये तुःशास्त्रे सूचिता लोकप्रसिद्धाश्च न्यायास्तदर्थ यत्नः क्रियते; इति / अस्यार्थः-अथेति / कोऽर्थः ? हैमव्याकरणानन्तरम् / एतेन तव्याकरणेन सह सर्वन्यायानामानन्तर्यसंबन्धः ‘सूच्यते / तथा च ये विति शब्दोऽपि व्याकरणसूत्राणामर्वाचीनत्वेऽपि न्यायसूत्राणां तु व्याकरणान्तरेष्वपि तथैव पठितत्त्वेनातीव प्राचीनत्वं द्योतयति; न्यायाश्चैते गुरुपरंपरयैकागताइति तेषां गुरुपूर्वक्रमलक्षणरूपसंबन्धमपि प्रकाशयति / शाखे इत्यनेन साङ्गशब्दानुशासनमत्र निर्दिष्टम् / लोकप्रसिद्धा इति पदे च लोका वैयाकरणसमयविदः प्रामाणिकादयश्च गृह्यन्ते / न्याया इति / न्यायशब्दस्य किल 'सूचीकटाहन्यायः'

Page #1181
1168 इत्यादिदृष्टान्ते रूढत्वेऽप्यत्र तु नीयते सन्दिग्धोऽर्थो निर्णयमेभिरिति न्यायाःस्वेष्टसंसाधनानुगुणा युक्तय इत्येवार्थः स्वीक्रियते / अन्यश्च स्पष्टम् / अथ प्रतिक्षातमुपक्रम्यते स्वं रूपं शन्दस्याशब्दसंज्ञा // 1 // सर्वत्र व्याकरणसूत्रे शब्दस्य स्वं रूपं ग्राह्यम् / अशब्दसंज्ञा-यदि तेन शब्देन संशाकरणं न स्यात् / यदि तेन शब्देन काचित्संज्ञा कृता चेतर्हि रूपमनादृत्य यावतां सा संज्ञा तावतामेव ग्रहणम् / यथा-'समः ख्यः // 5 / 1 / 77 // इत्यत्र ख्यांधातुश्चक्षादेशश्चेति द्विधाऽपि ख्या इति रूपमेव गृद्यते ख्येति संज्ञाया अभावात् / तेन गाः संख्याति, संचष्टे वेत्युभयथापि गोसंख्य इत्यादौ डः सिद्धः। अन्यथा तु गौणमुख्ययोः, कृत्रिमाकृत्रिमयोति न्यायाभ्यां स्वाभाविकधातोः ख्यांक इत्यस्मादेव कृत्रिमाञ्चक्षादेशादेव वा डः स्यात्। अतएव गौणमु. ख्ययोरित्यादिन्यायानामपवादत्वमस्येत्यग्रे निवेदयिष्यते / 'उपसर्गादः किः' // 5 / 3 / 87 // इत्यादौ तु दासंज्ञा धातवो गृह्यन्ते देतिसंज्ञासद्भावात् / तेन आदिरित्यत्र यथा आधिरित्यत्रापि किः सिद्धः। स्वं रूपं शब्दस्येत्यंशस्य ज्ञापकं 'नदीभिर्नाग्नि' // 3 / 1 / 27 // इत्यत्र बहुवचनम् / एकवचने हि न्यायेनानेन स्वरूपस्यैव केवलस्य नदीरूपस्य ग्रहणं प्रसज्येत नतु नदीविशेषाणामपि। ततश्च 'संख्या समाहारे' // 31 // 28 // इत्युत्तरसूत्रेण पञ्चानां नदीनां समाहारः पञ्चनदमित्यत्रैवाव्ययीभावसमासः स्यान्न तु द्वयोर्यमुनयोः समाहारो बियमुनमित्यादिषु। अशब्दसंज्ञेत्यंशस्य च ज्ञापकं 'स्वरादुपसर्गादस्तिकित्यधः' // 4 // 4 // 9 // इत्यत्र धावर्जनम्। यदि हि स्वं रूपमित्यनेन 'द' इति दारूपमेव गृह्यते तत्र धाप्रसङ्ग एव नास्तीति किमर्थं धावर्जनम् / अस्य चाद्योंऽशोऽनित्यः, तेन 'उत्स्वरायुजेरयतत्पात्रे // 3 / 3 / 26 // इत्यत्र 'युजादेर्न वा // 3 / 4 / 18 // इत्यनेन विकल्पितणिचश्चौरादिकयुजेणिचोऽभावपक्षे युजिरूपसंभवेऽपि न ग्रहणम् / अनित्यताशापकं तु 'पूक्लिशिभ्यो न वा' // 4 / 4 / 45 // इत्यत्र बहुवचनम् / तद्धि क्लिश्यति क्लिश्नात्योहणार्थ निर्दिष्टम् / एतन्न्यायाद्यांशस्य नित्यत्वे तु तयोरुभयोरपि ग्रहणं सेत्स्यतीति कुतो बहुवचननिर्देशः। द्वितीयांशोऽप्यनित्यस्तेन 'प्राज्ज्ञश्च' // 5 / 1179 // इत्यत्र 'दश्चाई // 5 / 1178 // इति पूर्वसूत्राद्द इत्यनुवृत्त्या दासंज्ञकवददासंज्ञकयोरपि दादैवोर्ग्रहणं सिद्धम् / अस्यानित्यत्वे ज्ञापकं 'प्राज्ञश्चे'त्यस्य वृत्तौ द इति दारूपमेव // 1 // मुसद्धिदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य // 2 // अयमर्थः-जनपदवाचिनो यो विधिरुक्तः स सुसर्वार्द्धदिक्शब्दपूर्वस्य जनपदान्तस्यापि स्यात् / यथा मगधेषु भवो मागधक इत्यादौ केवलाजनपदवाचिशब्दादिव, सुमगधेषु भवः सुमागध इत्यादौ सुपूर्वाजनपदान्तादपि 'बहुविषयेभ्यः' // 6 // 3 // 45 // इत्यक स्यादेव / ज्ञापकमस्य 'सुसर्वा द्राष्ट्रस्य // 7 // 4 // 15 //

Page #1182
'अमद्रस्य दिशः' // 74 / 16 // इति सूत्राभ्यां वृद्धिविधानमेव / ग्रहमवतेति न्यायेन सुमगधादिशब्देभ्यो जनपदान्तत्वेन णित्प्रत्यय एव न भविष्यतीति आभ्यां वृद्धिकरणस्य निर्विषयत्वमेव / अत एव चायं न्यायो ग्रहणवतेति न्यायस्यापवादः / एवमुत्तरोऽपि // 2 // ऋतो:द्धिमद्विधाववयवेभ्यः // 3 // यस्मिन् परे वृद्धिप्राप्तिः स णित्प्रत्ययो वृद्धिमानिह गृह्यते / ऋतुवाचकाद् णित्प्रत्ययस्य विधौ कर्तव्ये तदवयवपूर्वादृत्वन्तादपि स विधिः स्यात् / तेन वर्षासु भवं धार्षिकमित्यत्र यथा केवलाद्वर्षाशब्दाद् 'वर्षाकालेभ्यः' // 6 // 3 // 80 // इतीकण भवति तथा पूर्वाश्च ताः वर्षाश्च पूर्ववर्षाः तासु भवं पूर्ववार्षिकमित्यत्र वर्षान्तादपि वर्षाकालेभ्य इतोकण सिद्धयति / ज्ञापकमस्य 'अंशादृतोः' // 7 / 4 / 14 // इत्यनेनांशवाचिनः परस्य ऋतुमद्वाच्युत्तरपदस्य वृद्धिविधानमेव / अंशाहतोरित्यनेनोत्तरपदवृद्धिस्तावद् वर्षाकालेभ्य इत्यादिसूत्रविहिते णित्प्रत्यये परे एव भवति, स च णित्प्रत्ययो यदि पूर्ववर्षादिशब्देभ्य ऋत्वन्तत्वेन ग्रहणवतेतिन्यायानायास्यत्येवेति अंशाटतोरिति वृद्धिविधानं व्यर्थ सज्ञापयतीमं न्यायम् // 3 // - स्वरस्य इस्वदीर्घप्लुताः // 4 // अयं भावः-हस्वाद्यादेशाः स्वरस्यैव स्युनतु व्यञ्जनस्य / तेन सह श्रिया वर्तते सश्रि कुलमित्यत्र ईतः 'क्लीबे' // 2 / 4 / 97 // इत्यनेन ह्रस्वो यथा भवति तथा तत् इत्यत्र तकारस्य लवर्णतवर्गलसा दन्त्या इत्यासन्नत्वेन ह्रस्वः प्राप्तोऽपि व्यञ्जनत्वान्न भवति / तथा च प्रत्यञ्चन्तीति क्विपि तान् प्रतीचः इत्यत्र -- अच्च प्राग् दीर्घश्च' // 2 / 1 / 104 // इत्यनेनाचश्चत्वे प्राक्स्थितस्य इतो यथा दीर्घस्तथा दृषदमञ्चन्तीति विपि तान् दृषञ्चः इत्यत्र पूक्तिसूत्रेणाचश्चत्वे प्राक्स्थितदकारस्य पूर्ववदासन्नत्वेऽपि व्यञ्जनत्वान्न दीर्घप्राप्तिः / तथैव च है चैत्र 3 पहि; अत्र अकारस्य 'दुरावामन्त्र्यस्य' // 7 / 4 / 99 // इत्यनेन प्लुतत्वं यथा तथान्यत्र कुत्रापि व्यञ्जनस्य न। ज्ञापकमस्य न्यायस्य ह्रस्वाद्यादेशविधायके तत्तद्विधौ प्रायःस्थान्यनुपादानम् / स्थानिविशेषानुक्त्या स्वरवद् व्यञ्जनस्यापि ह्रस्वाद्यादेशप्रसङ्गे प्रतिषेधार्थोऽयं न्यायः // 4 // आधन्तवदेकस्मिन् / / 5 // अयमाशयः-यत्रैकमेव वर्णाद्यस्ति कार्य तु तदादिकस्य तदन्तस्य वोक्तं तत्र तदेवैकं वर्णाद्यादित्वेनान्तत्वेन प्रकल्प्य तत्तत् कार्य करणीयम् / तत्रादित्वेन प्रकल्पनं यथा-ईहाञ्चके इत्यादौ धातोर्गुरुनाम्यादित्वेन परोक्षायां 'गुरुनाम्यादे'-३।४।४९ // इत्यनेनाम् भवति यथा तथैव ईडूच् गतावित्यस्य परोक्षायामयाञ्चक्रे इत्यादावपि नामिमात्रस्यैव नाम्यादित्वकल्पनयाम् क्रियते / ज्ञापकम

Page #1183
1970 स्या त्रांशे 'यः स्वरे पादः पदणिषयघुटि' // 2 // 1 // 102 // इत्यत्र णिधर्जनम् / तद्धि णेः एतन्न्यायेन स्वरादित्वादेव कृतम् / यदि हि स्वरमात्रस्यापि णेः स्वरादित्वं न स्यात्तर्हि प्रसङ्गाभावादेव णिवर्जनस्य निष्प्रयोजनत्वमेव / अस्यांशस्यानित्यत्वम् / तेन ईच् गतावित्यस्य गुरुनाम्यादित्वकल्पनाया अभावेनामादेशाभावात् ईये, ईयाते इत्याद्यपि भवति। अन्तत्वेन प्रकल्पनं यथा-जेता इत्यादौ धातोर्नाम्यन्तत्वेन 'नामिनो गुणोऽविङति' // 4 // 31 // इति गुणो यथा भवति तथा एता इत्यादौ नामिमात्रस्यापि धातोर्नाम्यन्तत्वकल्पनात् स्यादेव / अत्रांशे ज्ञापकं तु यन्तीत्यादावियबाधनार्थ 'ह्विणोरप्विति व्यौ' // 4 / 3 / 15 // इति यत्वविधानम् / तद्धि ' धातोरिवो' // 2 / 1 / 50 // इति प्राप्तेय्वाधनार्थ विधीयते / यदि च इकारमात्ररूपस्येण्धातोरेतन्न्यायेनेवर्णान्तत्वं न स्यात्तर्हि इय्प्राप्तेरसंभवात् तद्बाधनार्थ यत्वकरणमनावश्यकमेव / अप्राप्तप्रापणार्थोऽयं न्यायः। एवमुत्तरोऽपि // 5 // प्रकृतिवदनुकरणम् // 6 // प्रकृतिः अनुकार्य धात्वादि / तद्वत् अनुकरणेऽपि कार्य स्यात् / तेन 'परिव्यवात् क्रियः // 3 // 3 // 27 // इत्यत्र धात्वनुकरणस्य क्री इत्यस्यापि धातुवद्भावात् 'संयोगात्' // 21 // 52 // इतीयादेशरूपं धातुकार्य भवति / वत्करणेन च सर्वथा धातुत्वाभावान्न त्यादयः। ज्ञापकमस्य क्रिय इति सूत्रनिर्देश एव / अस्य चानित्यत्वम् / 'तदःसेः स्वरे पादार्था // 1 / 3 / 45 // इत्यत्र तदः स्थाने तस्मादिति निर्देशाभावात् // 6 // * एकदेशविकृतमनन्यवत् // 7 // अयमाशयः-एकस्मिन् प्रदेशे वैसदृश्येन शब्दस्यान्यत्वं नैव गण्यते, किंतु तथाविधस्यापि यथोक्तं कार्य क्रियते / तेन अतीसारोऽस्यास्तीत्यतीसारको इत्यत्र यथा अतिसारोऽस्यास्तीत्यतिसारकी इत्यत्रापि 'वातातीसार०' // 7 / 2 / 61 // इत्यनेन मत्त्वर्थीय इन् कागमश्च सिद्धयति / ज्ञापकमस्य 'सख्युरितोऽशावैत्' इत्यत्र इत इति वचनम् / तद्धि सखीशब्दस्य ऐत्वनिषेधार्थम् / एतन्न्यायाभावे तु सूत्रे सखिशब्दस्यैव साक्षादुक्तेः सखीशब्दस्य ऐत्वप्राप्तिरेव नेति कुतःसखीनिषेधार्थमित इत्युच्येत / अस्य चानित्यत्वम् / सूरशब्दस्य मादित्वे सत्यपि एकदेशविकृतशरशब्दस्य मर्त्तादित्वाभावात् / अस्य नित्यत्वे तु यथा सूरस्य 'मादिभ्यो यः' // 7 / 2 / 159 // इत्यनेन स्वार्थिके ये सूर्य इति निष्पन्नं तथा शूरस्यापि शूर्य इत्यनिष्टं निष्पद्येत / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'संख्याहर्दिवाविभा०' // 5 / 1 / 12 // इति सूत्रे लिपिलिव्योः पृथङ् निर्देशः / अस्य नित्यत्वे ह्यन्यतरनिर्देशेनापि निर्वहेत्। साक्षाल्लक्ष्यमाणस्यापि वैसशस्यापह्नवाथेऽयं न्यायः // 7 // पूर्वन्याये एकदेशेत्युपलक्षणम् , तेन कचिदनेकदेशविकृतमप्यनन्यवत् // 8 //

Page #1184
1171 स्पष्टोऽर्थः / यथा 'यमिरमि० // 4 / 2 / 55 // इत्यादिना नलोपे प्रणिहत इत्यादावेकदेशविकृतस्येव ‘ने मादापतपद' // 2 // 3 // 79 // इति णत्वं तथा प्रणिघ्नन्तीत्यत्र हनेः अनेकदेशविकृतत्वेऽपि अनन्यवद्भावात् तस्मिन् परे णत्वं सिद्धम् / न च प्रन्योहनेश्च योगे जाते एव नेर्णः करिष्यत इति कथमेतन्न्यायावकोश इति वाच्यम् / 'णषमसत्परे // 2 // 60 // इति वचनेन त्याद्युत्पत्त्यादि. परकार्ये कर्तव्ये णत्वशास्त्रस्यासत्त्वेनाप्रवृत्तेः। ज्ञापकमस्य पूर्वन्यायबीजत्वमेव // 8 // भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः // 9 // इदमस्य तात्पर्यम्-यः प्राक् तथा भूत्वा संप्रत्यन्यथाभूतः स उपचारेण . प्राच्यावस्थावानिव व्यवह्रियते / तेन प्रण्यहन्नित्यादौ साक्षाद् हनाविव प्रण्यवधीदित्यादौ हनादेशवधेरपि भूतपूर्वहन्रूपत्वोपचारात् ' नेआदा०' // 2 // 3 // 79 // इति नेणः सिद्धः / ज्ञापकमस्य 'नेमादा०' इत्यस्मिन्नेव सूत्रे हन्तेरिव वधेरपठनम् / अस्य च क्वचिदनित्यत्वम् / तेन विज्ञपय्येत्यादौ 'मारणतोषणनिशाने ज्ञश्च' // 4 / 2 / 30 // इत्यनेन कृतहस्वस्य ज्ञपेर्भूतपूर्वज्ञापिरूपत्वानुपचरणात् 'लघोर्यपि' // 4 // 3 // 86 // इत्यनेन लघूपान्त्यलक्षणो रय् सिद्धयति / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'संख्यानां र्णाम् ' // 12 // 33 // इत्यत्र र्णामिति बहुवचनम् / तद्धि अष्टानामि. त्यत्र परत्वाद् 'वाऽष्टनःआ' // 1 // 4 // 52 // इत्यात्वे परत्वात् कृते नान्तत्वाभावाद भूतपूर्वनान्तादपि आमो नाम्भावार्थ कृतम्। नित्यत्वे त्वस्य बहुवचनं विनाप्येतन्न्यायेनैव व्यवहारे बहुवचननिर्देशस्य व्यर्थत्वमेव // 9 // भाविनि भूतवदुपचारः // 10 // अर्थात्-भाविनीमवस्थां भूतवदुपचर्य भाव्यवस्थासंबंधि कार्य विधीयते / तेन नृणामित्यादौ पदत्वे निष्पन्ने 'रषवर्गान्नो ण' // 2 // 3 // 63 // इति णत्वं यथा भवति तथा रवणमित्यादावपि स्याद्युत्पत्त्यनन्तरं भाविनः पदत्वस्य भूतवदुपचारेण णत्वं कृत्वैव न्यासः सिद्धः / ज्ञापकं त्वस्य 'रश्वत्' इत्यनेन पद एव णत्वविधानम् / णत्वं तावन्नृणामित्यादिपदेष्विव रवणादिनामस्वपि दृश्यते इति 'रवर्णात्' इत्यत्र पदे एव विहितम् , तेन च ज्ञायते नानां णत्वे कर्तव्य एष न्यायोऽस्तीति। अस्याप्यनित्यत्वम् / तेन अपाठीदित्यादौ कृतेऽन्यस्मिन् धातुकार्य वृद्धिस्तदुवाध्योऽट्चेति न्यायेनाटः सर्वकार्यपश्चाद्भावित्वेन पठे: स्वरादित्वे भाविन्यपि भूतवदनुपचरणाद् 'व्यञ्जनादेवे० // 4 / 3 / 47 // इति वृद्धिः सिद्धा // 10 // यथासंख्यमनुदेशः समानाम् // 11 // इदं रहस्यम्-संख्यया पकद्वयादिवचननिर्देशेन चेति प्रकारद्वयेन समानां मिथः तुल्यानां पूर्वेषामुत्तरेषां च पदानां यथासंख्य-संख्याऽनतिक्रमेणैवानुअनुकूलं देशनं-कथनं कर्तव्यम् / अयमर्थः-आद्यमाद्येन द्वितीयं द्वितीयेनेत्यादि

Page #1185
रीत्यैव योजना कर्तव्या न त्वन्यथा / यथा डेङस्योर्यातौ' इत्यादौ स्थानिनोरादेशयोश्च द्विद्विसंख्यत्वेन द्विवचनानिर्दिप्रत्वेन च यथासंख्यं योजना / एतन्यायाभावे तु डेङसिभ्यां सह यातोः प्रत्येकं योजनेत्याद्यप्याशंक्येत निषेधकाभावात् / ज्ञापकमस्य चछटठतथे इति लघुना सूत्रेण सिद्धावपि 'चटते सद्वितीये' // 1 // 37 // इति गुरुसूत्रकरणम् / तद्धि शषसानां चटतानां चैतन्न्यायाद्यथासंख्यं योजनेति ज्ञापनार्थ कृतम / चछेत्यादिनिर्देशे त यथासंख्यं योजना न स्यात् / अनित्योऽयम्। 'भुजिपत्यादिभ्यः कर्मापादाने' // 5 // 3 // 128 // इत्यत्र वचन वैषम्येऽपि यथासंख्यसद्भावात् , 'पूर्वावराधरेभ्योऽसस्तातौ०' इत्यत्र च पूर्वावराधरशब्दानां 'दिकशब्दादिग्देशकालेषु० // 12 / 113 // इति सूत्रादनुवर्त्तमानैदिग्दे. शकालैः सह संख्याया वचननिर्देशस्य तुल्यत्वेऽपि यथासंख्याभावात् / योजनाया यादृच्छिकत्वे प्राप्ते नियमनार्थोऽयं न्यायः // 11 // विवक्षातः कारकाणि // 12 // भवन्ति, न भवन्ति, अन्यथा भवन्ति चेति शेषः। तत्र अवनं-भिक्षा वास यतीत्यादौ भिक्षादेनिर्व्यापारत्वेन हेतुमात्रत्वात्तत्वतोऽकारकत्वेऽपि स्वतंत्रतया वासनादिव्यापारविवक्षया कर्तृकारकत्वम् / अभवनं-माषाणामश्नीयादित्यादौ माषादीनां कर्मत्वे सत्यपि तदविवक्षणात् संवन्धमात्रे षष्ठी। अन्यथाभवनम् ओदनः स्वयं पच्यते, असिश्छिनत्तीत्यादावोदनास्योः कर्मकरणयोरपि स्वातंत्र्यविवक्षया कर्तृत्वम् / ज्ञापकमस्य ‘स्मृत्यर्थदयेशः' // 22 // 11 // इतिसूत्रस्य नियमार्थत्वम् / यदि हि न्यायेनानेन स्मृत्यर्थदयेशामपि कर्मणः कर्मत्वस्य विवक्षावशात् वैकल्पिकत्वमानीयते तद्देव कर्मत्वविकल्पसिद्धौ ‘स्मृत्यर्थदयेश ' इति कर्मत्वविकल्पारंभस्य नियमार्थत्वमुपपद्येत, सिद्धे सत्यारंभो नियमार्थ इति न्यायात् / नियमश्वायम्-स्मृत्यर्थेति सूत्रोक्तधातूनां कर्मैव पक्षे अकर्मत्वविधानात् शेषरूपेण विवक्ष्यते नतु कारकान्तरम् / तेन मात्रा स्मृतमित्यादौ कादीनां शेषविवक्षाया अभावात् षष्ठी न / अनित्यश्चायम् / तेन संबन्धस्याकारकत्वमेव / ततश्च बहूनाभिदं वस्त्रमित्यत्र बहुशब्दात् 'बह्वल्पार्थात् // 7 // 2 // 150 // इति प्शस् न / कारकाणां मिथोऽसाधारणलक्षणत्वेन नैयत्य एव प्रसक्ते तनिषेधार्थोऽयं न्यायः // 12 // __ अपेक्षातोऽधिकारः // 13 // ___अयं भावः-अपेक्षा इष्टता, तत एवाधिकारः प्रवृत्तिमानिवृत्तिमांश्च ज्ञेयः, नतु तत्र किंचिज्ज्ञापकमपेक्ष्यम् / यथा 'णषमसत्परे स्यादिविधौ' // 2 / 9 / 60 // इत्यतः सूत्रादसत्पर इत्यधिकारो 'रान्सः' // 2190 // इतियावदनुवर्तते नोर्ध्वम्, स्यादि. विधौ चेत्यधिकारस्तु 'नोयादिभ्यः // 2 / 1 / 99 // इतियावदित्येषोऽर्थः शापकमन्तरापि सिद्धयति / ज्ञापकमस्य 'समानानां तेनदोर्घः' // 1 // 2 // 1 // इत्यत्र समानामिति निर्देशः। अत्र तावदामो नाम् ‘ह्रस्वापश्च' // 14 // 32 // इत्यमेन कृतः। स

Page #1186
1173 च तेन तदैव स्याद्यदि 'आमो नाम्वा' // 4 // 31 // इति पूर्वसूत्रादाम इति नामिति च पदे तत्रानुवर्तते / तदनुवृत्तिश्चैतन्न्यायादेव न त्वन्यथा, ज्ञापकान्तराभावावात् / तथा 'ऐदौत्संध्यक्षरैः' // 122212 // इत्यत्र ऐत्वमप्यस्य ज्ञापकम् / इदं ह्यनुपसर्गाकारस्यैत्वं 'ऋत्यारुपसर्गस्य // 1 // 29 // इत्यतोऽनुवर्तमानस्योपसर्गाधिकारस्य निवृत्तावेव संभवेत् तन्निवृत्तिश्चैतन्न्यायाधीनैवेत्यादि / अनित्यश्चायम् / यदि सर्वत्राप्यधिकारप्रवृत्तिनिवृत्ती एवमेवापेक्षातः स्यातां तर्हि 'प्रत्यये च' // 1 // 3 // 2 // इत्यत्रोत्तरत्र विकल्पानुवृत्यर्थश्चकारः 'शषसे शषसं वा' // 16 // इत्यत्र च नवाधिकारे वाग्रहणमुत्तर विकल्पानुवृत्त्यर्थ किमर्थ क्रियेत / तेनैवानित्यत्वमस्य ज्ञायते / विशेषातिदिष्टो विधिः प्रकृताधिकारं न बाधते' इत्यपि न्यायो 'मण्डूकप्लुति' न्यायश्चास्यैव प्रपञ्चः // 13 // अर्थवशाद् विभक्तिपरिणामः // 14 // विभक्तेः परिणामः परावर्तः अर्थवशात् क्रियत इत्यर्थः / यथा 'अत आः'०॥४१॥ इत्यतो षष्टयन्तस्याप्यत इति पदस्य 'भिस ऐस्' // 12 // इत्यत्र पश्चम्यन्तत्वेन परिणमनम् / ज्ञापकमस्य 'अव्यञ्जने // 2 // 1 // 35 // इत्यत्र स्थानिनोऽनुपादानम् / अत्र तावदिदंशब्दः स्थानित्वेनेष्टः, यदि च पूर्वसूत्रस्थः षष्ठयन्त एव तत्रानुवर्यंत तदा 'षष्ठयान्त्यस्य' // 74 / 106 // इति परिभाषया इदमो मस्यैवादेशः स्यात् , प्रयोगेषु च संपूर्णस्यैवेदम आदेशो 'दृश्यते', ततश्च 'अद्व्यञ्जने' इत्यत्र प्रथमान्तेनेदंशब्देन स्थानित्वेन भाव्यमेव- सत्यप्येवं यदत्रे सर्वथा स्थानी नोपात्तस्तदेतन्न्यायेन षष्ठयाः प्रथमात्वपरिणमनसंभावनयैव / अयमप्यनित्यः। 'तृतीयस्य पञ्चमे' // 1 // 3 // 1 // इत्यतोऽनुवर्तमानस्य तृतीयस्येति पदस्य पञ्चम्यन्तत्वेन परिणामसंभवेऽपि 'ततो हश्चतुर्थ // 1 // 3 // 3 // इत्यत्र तत इत्युक्तिदर्शनात् // 14 // अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य // 15 // अयमर्थः- अर्थवतः प्रत्ययस्य प्रकृतेर्वा ग्रहणे संभवति सति अनर्थकस्य ग्रहणं न कार्यम्। शब्दसारूप्यादुभयोर्ग्रहणे प्रसक्ते अर्थवत एव ग्रहणमनेन कार्यते / तत्र प्रत्ययस्य यथा-'तीयं ङित्कार्ये वा' // 1414 // इत्यत्र 'द्वेस्तीयः' // 7 / 1 / 165 // इत्यादिविहितसार्थकतीयस्य संभवे जातीयरसंबंध्यनर्थकतीयस्याग्रहणेन पटुजातीयायेत्यादौ 'तीयं ङित्कार्ये वा' इत्यनेन स्मायादयो न भवन्ति / प्रकृतेर्यथा-प्लोहानौ प्लीहानः इत्यादौ च हनो निरर्थकत्वात् 'इनहन्पूषार्यम्णः' // 5 / 4 / 87 // इत्यत्राग्रहणे 'नि दीर्घः' // 1485 // इत्यनेन दीर्घः सिद्धयति / ज्ञापकमस्य 'तृस्वसृनप्तृ० // 14 // 38 // इत्यत्र तृशब्दान्तानामपि नप्त्रादीनां पृथगुपादानम् / तद्धि नत्रादीनामौणादिकतृप्रत्ययान्तानामुणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानीति न्यायादव्युत्पन्नसंज्ञाशब्दत्वेन तृशब्दस्यानर्थकत्वादनेन न्यायेन तृशब्देनाग्रहणं प्राप्स्यतीत्याशंकया कृतम् / यद्यस्य न्यायस्याभावस्तदा तृशब्देनैव नवा

Page #1187
1174 दीनां ग्रहणसंभवात् पृथगुपादानं निष्प्रयोजनमेव / अनित्यश्चायम् / अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्तीति न्यायेन बाध्यत्वात् / अनित्यज्ञापकं तु 'संख्याडतेश्चाशत्तिष्टे कः // 6 / 4 / 130 // इत्पत्र डत्यन्तानां 'डत्यतु संख्यावत् // 1 / 1 / 39 // इत्यन संख्यावत्करणात् संख्याशब्देन ग्रहणे सिद्धेऽपि पृथग् ग्रहणम् / तद्धि त्यन्तानां वर्जने डत्यन्तानामपि वर्जनं प्रसङ्ख्यतीत्याशंकया क्रियते। यदि नित्यत्वमस्य स्यात्तर्हि डतौ तेरनर्थकत्वेन त्यन्तवर्जने डत्यन्तवर्जनस्य प्रसङ्ग एव नास्तीति किमर्थ तच्छङ्कया डतिं पृथग् गृह्णीयात् // 15 // - लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् // 16 // लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं लिङ्गम् , तदाश्रित्योक्तो विधिरप्युपचाराल्लक्षणम् : पदं पदं प्रति उक्तः प्रतिपदोक्तः। अर्थात् यत्सामान्येन लिङ्गमात्रं निर्दिश्य विहितं तल्लक्षणं, यच्च नामग्राहं विहितं तत् प्रतिपदोक्तम् , तत्रोभयोर्ग्रहणे प्रसक्ते प्रतिपदोक्तमेव ग्राह्यं नतु लक्षणेन चरति लाक्षणिकमिति / यथा 'नोऽप्रशानोऽनुस्वारा०' // 1 / 3 / 8 // इत्यत्र लाक्षणिकनकारस्याग्रहणात् त्वन्तत्रेत्यादौ नस्य सो न / अत्र च नकारस्य वल्ल्यादिच्छन्नदेशे ककुदं दृष्ट्वा गवाऽत्र भाव्यमितिवत् तकारं पुरो दृष्ट्वा तकारस्यानुनासिकेन नकारेणात्र भाव्यमिति युक्त्या लक्षणाच्चिह्नादागतत्वेन लाक्षणिकत्वात् / प्रतिपदोक्तनस्य तु सः स्यादेव / यथा भवाँस्तत्र / अत्र नस्य 'नो नोऽन्त ' इति नकारमेवोक्त्वा विहितत्वेन प्रतिपदोक्तत्वम् / ज्ञापकमस्य 'एकार्थ चानेकं च' // 3 / 1 / 22 // इत्यनेनैव सिद्धे 'आसन्नादूरा०' // 3 / 1 / 20 // इत्यादिप्रतिपदोक्तबहुव्रीहिविधानम् / तेन आसन्ना दश येषां ते आसन्नदशाः इत्यादवेव डः, नतु एकार्थमितिसूत्रनिष्पन्ने बहुव्रीहौ-प्रिया दश येषां ते प्रियदशानः इत्यादौ / अस्याप्यनित्यत्वम् / 'ह्रस्वस्य गुणः' // 1 / 4 / 41 // इत्यत्र प्रतिपदोक्तवल्लाक्षणिकस्यापि ह्रस्वस्य ग्रहणात् / यथा हे कर्तः इत्यत्र ‘णकतृचौ' // 5 / 1 / 48 // इतिविहिततृरूपप्रतिप्रदोक्तहस्वस्य गुणस्तथैव 'निर्गतः कौशांब्यास्तत्संबुद्धौ हे निष्कौशांबे, इत्यत्र 'गोश्चान्ते० ' // 2 / 4 / 96 // इत्यनेन ह्रस्व इति सामान्योक्त्या कौशांवीशब्दे ईकारं स्थानिनं दृष्ट्वा तस्य स्वकीय इकारः ह्रस्वः स्यादित्यनया युक्त्या लक्षणाञ्चिह्नादेवागतत्वेन ह्रस्वस्य लाक्षणिकत्त्वेऽपि गुणः / अत्र च केचिदिममप्यर्थं स्वीकुर्वन्ति-लक्षणेन व्याकरणेन निष्पन्नं लाक्षणिकमव्युत्पन्नं प्रतिपदोक्तमिति / सोऽपि पूर्वोक्तव्याख्ययैव संगृह्यते // 16 // नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् // 17 // अयं भावः-नाममात्रनिर्देशे स्त्रीत्वादिलिङ्गविशिष्टमपि नाम गृह्यते / यथा 'त्यदामेनदेतदो० // 2 / 1 / 33 // इत्यत्र त्यदामिति नाममात्रनिर्देशेन त्यदाद्यधिकारे सर्वत्र स्त्रोत्वादिविशिष्टानामपि त्यदादीनां ग्रहणम् / तेन सा

Page #1188
. 1175 स्था इत्यादौ 'तः सौ सः' // 2 / 1 / 42 // इति से कर्तव्ये त्यदादेः सेश्व आपा व्यवधानं न / आपश्च स्त्रीलिङ्गवैशिष्ट्यजन्यत्वेन कार्ये कारणोपचारनीत्या स्त्रीलिङ्गवैशिष्टयमात्ररूपत्वविवक्षणात् / तथा च आपः एतन्न्यायेन त्यदादिनामग्रहणेनापि ग्रहणात् / ज्ञापकमस्य 'राजन् सखेः ' // 7 / 3 / 106 // इत्यत्रराजनिति नान्तनिर्देशः / स हि महती राज्ञी महाराज्ञीत्यत्र स्त्रीलिङ्गे अट्समासान्तनिषेधार्थ क्रियते / यदि न चेन्न्यायोऽयं राजसखेरिति निर्देशन महाराज्ञीत्यत्र राज्ञीत्यस्य भिन्नशब्दत्वेन प्राप्तिरेव नेति कुतस्तनिषेधार्थ नान्तनिर्देशः क्रियेत / अनित्योऽप्ययम् / तेन 'सर्वादिविष्वग्देवाडऽद्रिः // 22 // 122 // इति डद्रिविषूचीशब्दान्न भवति / अन्यथा विषूचयङ् इत्यनिष्टमेव रूपं स्यात् / शब्दभेदादर्थभेदाच्चाप्राप्तस्य ग्रहणस्य प्रापणार्थोऽयं न्यायः / एवमुत्तरोऽपि // 17 // प्रकृतिग्रहणे यङ्लुबन्तस्यापि ग्रहणम् // 18 // यस्माच्छब्दाद् यः प्रत्ययो विधीयते सा तस्य प्रकृतिः, सा चात्र साम. * धातुरूपैव, यङ्लुबन्तत्वस्यान्यत्रासंभवात् / एवमुत्तरत्रापि / यस्य धातोः केवलस्य यत्कार्यमुक्तं तत्तस्य यत्तुबन्तस्यापि स्यात् / तेन प्रणिदत्ते इत्यत्र केवले दागि परे यथा ' नेमादा० // 2 / 3 / 79 // इत्यनेन णत्वं तथा प्रणिदादेति इति यङ्लुबन्तेऽपि। ज्ञापकमस्य 'एकस्वरादनुस्वारेतः' // 4 / 4 / 56 // इति बृहत्सूत्ररचनम् / तथाहि अनुस्वारेतस्तावद् कृगादिधातवः, ते च सर्वेऽप्येकस्वरा एव, न त्वनेकस्वरः कचिदपीति एकस्वरादित्यस्य व्यवच्छेद्याभावात् कर्तेत्यादाविनिषेधार्थम् ' अनुस्वारेतः ' इत्येतावतैव सूत्रेण भाव्यम् / न चैतावत्येव सूत्रे अवधीदित्यत्रापीड्निषेधः प्रसज्यतेति बृहत्सूत्ररचनमावश्यकमेवेति वाच्यम् / तत्रेनिषेधनिवृत्त्यर्थमवधानुस्वारेत इत्येव सूत्रेऽपि सुनिर्वाहात् / सत्येप्येवं बृहत्सूत्ररचनमिदं तदैव सार्थकं स्याद्यदि न केवलमेक एव हनादेशवधधातुरदन्तत्वादनेकस्वरः स्थानिवद्भावाच्चानुस्वारेत् संभवति, किन्त्वन्येऽपि बहवो धातवोऽनेकस्वरानुस्वारेतः संभवन्ति / तादृशाश्च बहवो धातवस्तदैव संभवेयुर्यदि कृगादीन् यङ्लुबन्तीकृत्यैष न्यायः स्फोर्यते / तद्यथा-कृधातुर्यङ्लुवन्तत्वे चर्क इत्यादिरूपत्वादनेकस्वर एतन्न्यायस्फोरणादनुस्वारेच्चेति / ततश्च चर्करितेत्यादाववधोदित्यादावपि चेनिषेधनिवृत्त्यर्थमेवं बृहत्सूत्रं कर्तव्यमेव / अनित्त्यश्चायमग्रेतनन्यायेन बाध्यमानत्वात् // 18 // तिवा शवाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद् गणेन च // एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यलुपि // 19 // __ निर्दिष्टमित्यस्य प्रत्येकं संबन्धात् तिवादिनिर्दिष्टमेकस्वरशब्दमुच्चार्य च विहितं कार्य विवक्षितधातोर्यङ्लुपि न / पूर्वेणातिप्रसङ्गे निषेधार्थोऽयं न्यायः / तत्र तिवा निर्दिष्टं द्वेधा / अलुप्तेन लुप्तेन च / अलुप्तेन यथा-' न कवतेर्यङः ' // 4 / 1 / 47 // इति कस्य चत्वनिषेधः / अयं कोक्यते इत्यादौ स्यानतु HEETHERE

Page #1189
THHHHHHHHH चोकवीतीत्यादौ / लुप्तेन यथा-डेः पिबः पीप्य् ' // 4 / 1 / 33 // इति पीप्यादेशः केवलस्यैव पिबतेः अपोप्यदित्यत्र स्यान्नतु यङ्लुपि अपापयदित्यत्र / शवा निर्दिष्टं यथा-' निसस्तपेऽनासेवायाम् ' // 23 // 35 // इति षत्वं निष्टपती. त्यादौ एव स्यान्न तु निस्तातपीतीत्यादौ / अनुबन्धेन निर्दिष्टं यथा-'गापास्थासादामाहाकः' // 4 / 3 / 96 // इति एत्वम् / इदं हेयादित्यत्रैव स्यान्न तु जहायादित्यादौ / गणेन निर्दिष्टं त्रिधा-संख्यया आदिशब्देन बहुवचनेन च / तत्र संख्यया यथा-'रुत्पश्चकाच्छिदयः // 4488 // इति / अयं स्वपितीत्यादौ एव स्यान्नतु सोषोप्तीत्यादौ / आदिशब्देन यथा-'लदिद्दयुतादिपुष्यादेः परस्मै' // 3 // 4 // 64 // इत्यङ् / अयमद्युतदित्यादावेव स्यान्न तु अदेद्योतीत्यादौ / बहुः वचनेन यथा-'तेर्ग्रहादिभ्यः' // 44 // 335 // इत्यनेन ग्रहादिभ्यः परस्याशितस्तिप्रत्ययस्यादौ 'स्ताद्यशित०' इत्यनेन प्राप्तस्य इटो अनुज्ञाविधिः। स च भणितिः इत्यादावेव नतु बम्भाणिरित्यादो। एकस्वरनिमित्तं यथा-'एकस्वरादनुस्वारेतः' // 4 / 4 / 56 // इतीनिषेधः / अयं शक्त इत्यादावेव न तु शाशकित इत्यादौ / शापकमस्य तत्तसूत्रेषु तत्तन्निर्देशा एव / अनित्यत्वमस्य आद्ये पञ्चमे चांशे न दृश्यते शेषेषु तु दृश्यते / तत्र द्वितीयेऽशे-'पिबेतिदाभूस्थः० // 4 // 3 // 66 // इति सिचो लुबिनिषेधश्च शक्निर्दिष्टोऽपि अपात् इत्यादाविव अपापादित्यत्रापि भवति / तृतीयेऽशे-'डीयश्व्यैदितः०' // 4461 // इतीनिषेधस्यानुबन्ध- , निर्दिष्टत्वेऽपि नृत्त इत्यादाविव नरीनृत्त इत्याद्यवपि प्रवृत्तिः / चतुर्थेऽशे-'स्पृशादिसृर्पा वा' इत्यदागमस्य गणनिर्दिष्टत्वेऽपि स्प्रष्टा इत्यादाविव यङ्लुपि पEष्टीत्यादावपि दर्शनमस्यानित्यत्ये बीजम् // 19 // सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य // 20 // अयमर्थः- सन्निपतति सङ्गच्छते कार्यमस्मिन्निति सन्निपातो निमित्तम् / निमित्तरूपमयभिचारि चिन्हं दृष्ट्वा निर्णीतप्रवृत्तिकः स्वनिमिर्त्तादुद्भूत इति यावत् / स विधिस्तस्य स्वनिमित्तस्य विधाते निमित्तं न / यथा-पपाच इत्यत्र णवा जातमनेकस्वरत्वं 'धातोरनेकस्वरादाम् // 3 // 446 // इत्यामादेशनिष्पा. दनेन णवो विघातकं न स्यात् / ज्ञापकमस्य धातोरनेकस्वरादित्यत्र सामान्येनानेकस्वरादित्युक्तिः / तथाहि-धातोरनेकस्वरत्वं तावद् द्वेधा / परोक्षाहेतुकमन्यच्च / आद्यं पचादीनामन्यच्च चकासादीनाम् / तत्र द्वितीये धातोरनेकस्वरादित्यामो देशो दृश्यते यथा चकासामास / आधे तु न यथा पपाच / एवं सत्यपि सूत्रेऽनेकस्वरादिति सामान्येनैव यदुक्तं तदेतन्न्यायाशयैव / अनित्यश्चायम् / अतिजरसैरित्यत्र अदन्तत्वेन निष्पन्नस्यापि ऐसादेशस्य जरसादेशहेतुभवनेन स्वनिमित्तादन्तत्वविघातत्वात् / अनित्यत्वे लिङ्गं तु 'भिस ऐप्स् ' // 1 // 4 // 2 // इत्यत्र एस्करणेनापि देवैरित्यादीनां सिद्धौ ऐस्करणम् / तद्धि अतिजरसैरित्यर्थमेव कृतं विभाव्यते // 20 // HHHHHH

Page #1190
1177 असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे // 21 // यत्प्रकृत्याश्रितं, पूर्व वा व्यवस्थितम् , अल्पनिमित्तं वा तदन्तरङ्गम् ; यच्च प्रत्ययाश्रितम , बहिर्वा व्यवस्थितं बहनिमित्तं वा तद बहिरङ्गम्। अन्तरङ्गे कार्ये कर्तव्ये बहिरङ्गममसिद्धमसदिव स्यात् / यथा, गिर्योरित्यादौ प्रत्ययाश्रितत्वेन बहिर्व्यवस्थितत्वेन वा बहिरङ्गस्य यत्वस्य प्रकृत्याश्रितत्वेन पूर्व व्यवस्थितत्वेन वा अन्तरङ्गे 'भ्वादे मिनो० // 2 / 1 / 63 // इति दीर्घ कर्तव्ये असिद्धत्वान्न दीर्घः / ज्ञापकमस्य 'न सन्धिङी० // 74|111 // इत्यत्र सन्धिविधित्वेन द्वित्वविधावपि स्थानिवद्भावनिषेधस्य सिद्धौ द्विग्रहणम् / तद्धि दद्धयत्रेत्यादौ धस्य 'अदीर्घाद्विरामैकव्यञ्जने' // 1 // 3 // 32 // इति द्वित्वे क्रियमाणे 'स्वरस्य परे प्राग्विधौ' // 7 // 110 // इत्यनेन यत्वादेः प्राप्तस्थानिवद्भावस्य सन्धिविधित्वेन निषेधे कृतेऽपि पुनरनेन न्यायेनासिद्धत्ववारेण प्राप्तस्थानिवद्भावनिषेधार्थ - कृतम् / अस्य न्यायस्यासत्त्वे तु स्थानिवद्भावनिषेधस्य सन्धिविधित्वेनैव सिद्धत्वात् द्विग्रहणं व्यर्थमेव स्यात् / अनित्यश्चायमुत्तरेण बाध्यमानत्वात् // 21 // न स्वरानन्तये // 22 // स्वरयोरानन्तर्ये सति अन्तरङ्गे कार्ये कर्तव्ये बहिरङ्गमसिद्धं न / पूर्वेण प्राप्तेऽतिप्रसङ्गे निषेधार्थोऽयं न्यायः। यथा इयेषेत्यादौ बहिर्व्यवस्थितत्वेन बहिरङ्गोऽपि इष्धातोर्गुणः, पूर्वव्यवस्थितत्वेनान्तरङ्गे 'पूर्वस्यास्वे स्वरे य्वोरियुवू' // 4 // 1 // 37 // इतीयादेशे कर्तव्ये नासिद्धः स्वरयोरानन्तर्यसदभावात्। ज्ञापकमस्य 'वृत्त्यन्तोऽसषे' // 1 / 1 / 25 // इति निर्देश एव / स्वरयोरानन्तर्येऽपि पूर्वन्यायेन बहिरङ्गासिद्धत्वं स्यात्तीत्र वृत्त्यन्तशब्दाग्रस्थस्य से रोः 'अतोऽति रोरुः' // // 3 / 20 // इत्यनेन कृतस्योत्वस्य पदान्तरस्थाकारसापेक्षत्वेन बहिरङ्गत्वाद् 'अवर्णस्येवर्णादिनै० // 12 / 6 // इत्यनेन प्राक्स्थिताकारेण सह ओत्वे एकपदापेक्षत्वेनान्तरङ्गे कर्तव्ये असिद्धत्वेन 'वृत्त्यन्तोऽसषे' इति निर्देशो नैव संभवेत् / अनित्यत्वमस्य तु न ज्ञायते // 22 // गौणमुख्ययोमुख्य कार्यसंपत्ययः // 23 // मुख्यस्य बलिष्ठत्वमनेन सूच्यते / यथा 'चरणस्य स्थेणोऽद्यतन्यामनुवादे' // 311138 // इति सूत्रे स्थेणोर्मुख्यकर्तुश्चरणस्येति व्याख्यातम् / संबन्धहेतूनां कारकाणां षट्संख्यत्वेन स्थेणोः करणादित्वेनापि संबन्धित्वं चरणानां संभवत्यपि 'चरणस्य स्थेणः०' इति सूत्रवृत्तौ स्थेणोः कर्तृत्वेन संबन्धिनो ये चरणा इति यद् व्याख्यातं तत्कर्तुरेव स्वातन्त्र्यात् सर्वकारकेषु मुख्यत्वेनैतन्न्यायात्कर्तु। रेव व्याख्यात्र प्राप्नोतीति बुद्धया / अपिच कर्तृत्वेन संबन्धे सत्यपि कर्ता गौणो मुख्यश्च संभवतीति अस्मान्न्यायान्मुख्यत्वभाजा क; सह संबन्ध एव समाहारः स्यान्न तु गौणत्वभाजा क; सह संबन्धे / अस्य ज्ञापकं 'चरणस्य स्थणः०' इति सामान्येनोक्तिरेव / स्थणोर्मुख्यकर्तुश्चरणस्येतीष्टेऽपि यत्तथैव नोक्तमित्येत 148

Page #1191
1178 न्याशयेनैव / अस्य न्यायस्य सत्त्व एव चरणानां कर्तृत्वं कर्तृत्वेऽपि मुख्यत्वं च लभ्यते नान्यथा / अस्यानित्यत्वम् / 'धातोरिवर्णावर्णस्य० // 2 // 1 // 50 // इत्यनेन शिश्रियुः, लुलुवुरित्यादौ मुख्यधातूनामिव नियौ, लुवौ इत्यादौ गौणानामपि इयुवोः कृतत्वात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'स्यादौ वः // 2 // 1157 // इति सूत्रम् / तद्धि वसु इच्छतः-क्यनि वसूयतः, ततः विपि-वस्वौ-इत्यादौ इवर्णादेरस्वे० // 12 // 21 // इत्यनेन सिद्धेऽपि वत्वे वार्णात्प्राकृतमिति न्यायात्परत्वाच्च तद् वत्वं बाधित्वा धातोरिवर्णेत्युवेव प्राप्स्यतीति तद्बाधनार्थ कृतम् / नित्यत्वे त्वस्य वस्वौ इतरादीनां गौणधातुत्वेन धातोरिवर्णेत्यस्य प्राप्तिरेव नेति किमर्थं तद्बाधनार्थमिदमारभ्येत / अस्यैव न्यायस्य प्रपञ्चीभूतौ 'प्रधानानुयायिनो व्यवहाराः 'प्रधानानुयाय्यप्रधानम् ' इतीमौ न्यायावित्यन्यत्र विस्तरः // 23 // कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे // 24 // कार्यसंप्रत्यय इति संबन्धः / कृत्रिमं परिभाषानिष्पन्नं तच्च गौणमौपाधिकत्वात् / ततोऽन्यदकृत्रिमं लोकप्रसिद्धं तच्च मुख्यमनौपाधिकत्वात् / तयोर्मध्ये कृत्रिमे कार्य कर्तव्यम् / पूर्वेणाकृत्रिमस्य ग्रहणे प्राप्ते तदपवादोऽयं न्यायः / यथा 'असहनविद्यमानपूर्वपदात् // 24 // 38 // इत्यत्र 'अविकारोऽद्रवं मूर्त प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते / च्युतं च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु ॥इतिपरिभाषानिष्पन्नं कृत्रिममेव स्वाङ्गं गृह्यते न तु स्वमङ्गमवयव इति यौगिकमकृत्रिमम् / तेन दीर्घमुखा शालेत्यत्र मुखस्य शालापेक्षया लोकप्रसिद्धस्वाङ्गत्वे सत्यपि अप्राणिस्थत्वेन पारिभाषिकस्वाङ्गत्वाभावान्न ङ्गीः / ज्ञापकमस्य 'आङो यमहनः स्वेऽङ्गे च // 33386 // इत्यत्र स्वाङ्गशब्दयोर्व्यस्ताभिधानम् / इदं ह्यायच्छति पादौ मैत्रस्येत्यादावविकारो द्रवमित्यादिस्वाङ्गलक्षणे सत्यपि पदयोः स्वकीयत्वाभावात् आत्मनेपदं मा भूदित्येवमर्थम् / स्वाङ्ग इति समस्ताभिधानेत्वत्रापि स्वाङ्गलक्षणसभावादेतन्न्यायबलादात्मनेपदमभविष्यदेव / अस्यानित्यत्वमुत्तरत्र ज्ञापयिष्यते // 24 // कचिदुभयगतिः // 25 // अयमर्थः-क्वचित् कृत्रिममकृत्रिमं चेत्युभयं गृह्यते / पूर्वन्यायापवादोऽयम् / तेन नाडीतन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे' // 73 // 180 // इत्यत्र बहुनाडिः कायो बहुतन्त्री ग्रीवेति कृत्रिमस्वाङ्गवृत्त्योर्नाडीतन्त्रीशब्दयोर्यथा कनिषेधस्तथा अकृत्रिमस्वाङ्गवृत्त्योर्बहुनाडिः स्तम्बो बहुतन्त्री वीणेत्यनयोरपि। ज्ञापकमस्य तत्तत्प्रयोगदर्शनमेव / अनित्यश्चायं पूर्वश्च / कृत्रिमाकृत्रिमयोः अकृत्रिमस्यैव केवलस्य क्वापि ग्रहणदर्शनात् / यथा 'शिरोऽधसः पदे समासैक्ये' // 2 // 3 // 4 // इत्यत्र पारिभाषिकं विभक्त्यन्तं पदं व्युदस्याकृत्रिमं पदशब्दरूपमेव पदं गृह्यते / यथा शिरस्पदम् , अधंस्पदमिति // 25 //

Page #1192
1979 सिद्धे सत्यारंभो नियमार्थः // 26 // स्पष्टोऽर्थः। यथा दण्डीत्यादौ ‘नि दीर्घः // 1 / 4 / 85 // इति सिद्धेऽपि दीर्घ 'इन्हन्पूष०' // 1 / 4 / 87 // इति सूत्रारंभ इनादीनां शिस्योरेव दी| नान्यधुटीति नियमार्थ एव / तेन दण्डिनावित्यादौ नि दीर्घ इत्यनेनापि न दीर्घः। नैरर्थक्याशंकानिरासार्थोऽयं न्यायः। ज्ञापकमस्य पुनः सूत्रारंभ एव / अस्याप्यनित्यत्वम् / तेन पूजार्ह इत्यादौ 'लिहादिभ्यः' // 5 / 1 / 50 // इत्यनेनाचि सिद्धेऽपि 'अोऽच' // 5 // 1 // 91 // इत्यादिषट्सूत्र्यारंभस्य लिहादिप्रपञ्चार्थत्वमेव न तु नियमार्थत्वम् // 26 // धातोः स्वरूपग्रहणे तत्मत्यये कार्यविज्ञानम् // 27 // यत्कार्यं धातोः स्वरूपमुच्चार्य प्रत्यये परे सत्युक्तं तत् तत्प्रत्यये इति कोऽर्थः सर्व वाक्यं सावधारणमिति न्यायेन तस्य धातोरेव संबन्धिनि विवक्षितप्रत्यये पुरःस्थे सति स्यान्न तु नानोऽपि संबन्धिनि / तेन दुष्यन्तं प्रयुङ्क्ते दूषयतीत्यत्र यथा 'ऊद् दुषो णौ' // 4 / 2 / 40 // इत्यनेन उत ऊर्भवति तथा दोषणं दुट् , क्विप् , तां करोति ‘णिज् बहुलं' // 34 // 42 // इति णिजि दुषयतीत्यत्र न भवति / कुत इति चेत् अत्र क्विवन्तस्य दुषः क्विबन्ता धातुत्वं नोज्झन्तीति न्यायेन धातुत्वनामत्वोभयवत्त्वात् तदने विहितस्य णिजोऽपि धातुसंबन्धित्वनामसंबन्धित्वोभयोर्दर्शनात् / ज्ञापकमस्य दूषयतीत्यादौ धातुसंबन्धिनि प्रत्यये धातोरुत ऊत्वं दृश्यते न तु दुषयतीत्यादौ नामसंबन्धिनि प्रत्यये नाम्नस्तथापि 'ऊ दुषोणा' वित्यादौ विशेषणानुक्तिरेव / अनित्यत्वमस्य न ज्ञायते // 27 // नबुक्तं तत्सदृशे // 28 // अयमर्थः--नत्रा उक्तं पदं-यत्पदं नञा योगानिषिध्यते तत् सदृशमेव ग्राह्य नतु असदृशम् / यथा 'य्यक्ये // 12225 // इत्यत्र क्यप्रत्ययेन नजुक्तपदेन क्यसदृशस्य यकारादेरपि प्रत्ययत्वनियमनाद् गां नावं वेच्छति क्यनि गव्यति नाव्यतीत्यादौ अवावौ स्यातां न तु गोयानं नौयानमित्यादौ / शापकमस्य प्राग्वत् / अनित्यश्वायम् / पर्युदासे प्रवृत्तेरिव प्रसज्ये प्रवृत्त्यदर्शनात् / अतएवोक्तं-'पर्युदासः सदृग्ग्राही प्रसज्यस्तु निषेधकृत्' इति / ततश्च 'अनतो लुप्' इत्यत्र प्रसज्यनसद्भावेन अकारस्य नत्रुक्तत्वेऽपि अकारसदृशस्वरस्यैव केवलस्य ग्रहणं न किंतु विसदृशसर्वस्वराणां व्यञ्जनानां च / तेन पय इत्यादौ व्यअनान्तादपि स्यमोर्लुप् सिद्धा। एवं च निषेधमात्रपर्यवसायिनः प्रसज्यनत्रः विरुद्धोऽयं न्यायः // 28 // उक्तार्थानामप्रयोगः // 29 // येषां अर्थः अन्यैः प्रत्ययाद्यैरुक्तस्तेषां द्वितीयादिविभक्त्यादीनां प्रयोगो न कार्यः। यथा क्रियते कटोऽनेनेत्यादौ कर्मादिषु उत्पन्नः आत्मनेपदाथैः एव कर्मादयः उक्ताः इति पुनस्तदर्शनार्थ द्वितीयादि न स्यात् ततश्च परिशिष्टेऽर्थमात्रे

Page #1193
1180 प्रथमैव / ज्ञापकमस्य 'रवर्णात् // 2 // 3 // 63 // इत्यत्र एकशब्दस्य नियमार्थत्वम् / तद्धि 'विधिनियमयोः संभवतोविधिरेव ज्यायानिति न्यायात् विध्यर्थे बाधकमुभाव्यैव कर्तुं शक्यते नान्यथा / तद्बाधकं च यथायद्यत्रैकशब्दस्य एकत्वमात्ररूपो विध्यर्थः स्यात्तर्हि 'ह्रस्वोऽपदे वा' // 1 / 2 / 22 // इत्यत्रेव एकवचनेनैव एकत्वं बोधितमित्युक्तार्थत्वेन एतन्न्यायात् तस्य प्रयोगो न युक्त इति नात्र विध्यर्थः संभवतीति / अत एवैकशब्दस्य नियमार्थत्वं विज्ञायते नियमश्चायम्-एकमेव यन्नित्यं पदं तत्रैव नृणामित्यादौ णत्वं स्यान्नतु यद् एकमनेकं च तत्र-नृनाथ इत्यादौ / अस्याप्यनित्यत्वम् / 'शिरोधसः पदे समासैक्ये' // 2 // 34 // इत्यत्र ऐक्यशब्दप्रयोगात् / अस्य नित्यत्वे 'समासे' इत्येकवचनेनाप्यैक्यस्योक्तत्वे पुनरैक्यशब्दाप्रयोग एव युज्येत / अस्माद् ऐक्यशब्दप्रयोगात् 'विचित्रा सूत्राणां कृतिरि'त्यपि न्यायः स्फोर्यते कैश्चित् / वैचित्र्यमेतदेव यदुक्तार्थानामपि प्रयोगः // 29 // निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः // 30 // निमित्तस्य निवृत्तौ निमित्तेन चरति नैमित्तिकं तस्येति-निमित्ताजातस्यापि कार्यस्य निवृत्तिरित्यर्थः। यथा बिम्बशब्दाद् वल्लिविशेषनामत्वविवक्षायां स्त्रीत्वे गौरादित्वाट् ड्यां बिम्बाकारस्य च लुकि बिम्बी ततश्च बिम्ब्याः फलं बिम्बमित्यत्र हेमादित्वादनि 'फले' // 62 / 58 // इति तल्लुपि 'यादेर्माणस्य' // 2 / 4 / 95 // इत्यादिना निमित्तरूपङोनिवृत्तौ 'अस्य ङयां लुक् ' // 24 // 86 // इति नैमित्तिकस्याल्लुकोऽपि निवृत्तेः पुनरकारस्य दर्शनम् / ज्ञापकमस्य 'न सन्धि०' // 74|111. // इति सूत्रे लुकोऽल्लुकि कार्ये स्थानिवद्भावनिषेधनम् / तद्धि बिम्बमित्यादिसिद्धयर्थमेव / एतन्न्यायाभावे बिम्बमित्यादावकारस्य ङीसद्भावसमय प्रव लुप्तत्वेनाविद्यमानत्वमेवेत्यल्लुको वारणार्थ तदनावश्यकमेव / लोके कुंभकारविनाशेपि घटस्य दर्शनात् कारणनिवृत्तौ कार्यनिवृत्तेरभावेऽपि व्याकरणे तद्भावख्यापनार्थोऽयं न्यायः। अनित्योऽयम् / मुनीनामित्यादौ 'दीर्घा नाम्यतिसृ०' // 14 // 47 // इति दीर्घ कृते ह्रस्वरूपनिमित्तनाशेऽपि ह्रस्वाजातत्वेन नैमित्तिकस्य नामो नाशादर्शनात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'होदर्हस्वरस्यानु' // 1 // 3 // 31 // इत्यत्र अनुग्रहणम् / तद्धि प्रोणुनावेत्यत्र प्रथममन्तरङ्गत्वाद् ऊर्नु. तोर्नस्य द्वैरूप्ये कृते पश्चात् परोक्षाहेतुकत्वेन बहिरङ्गस्य द्वित्वस्य भवने प्रोणुनावेत्यनिष्टं मा भूदित्येतदर्थ कृतम् / न्यायस्यास्य नित्यत्वे रेफानन्तर्यजस्य नस्य कृतमपि द्वैरूप्यं द्विर्वचनकरणे रेफस्य णुव्यवधानभवनेन न्यायादस्मादेव निवर्त्यतीत्यनिष्टरूपापत्तिभियाऽनुग्रहणं कुतः क्रियेत // 30 // सनियोगशिष्टानामेकापायेऽन्यतरस्याप्यपायः // 31 // __कोऽर्थः-सन्नियोगशिष्टानां सह कथितानां कार्याणामेकस्य अपाये-अभावे अन्यतरस्याप्यपायः-अपरमपि न भवतीति / लोके युग्मजभ्रात्रादीनामेकस्याभावे

Page #1194
1981 इतरस्य भावोऽपि दृश्यते लक्षणे तु न तथेति ज्ञापनार्थोऽयं न्यायः। अभवनं च द्वेधा। भूत्वा निवर्त्तनं मूलतोऽप्यभवनं च / तत्राचं यथा-पञ्चेन्द्राण्यो देवता अस्य पञ्चेन्द्रः इत्यत्र 'देवता' // 62 // 101 // इत्यणि 'द्विगोरनपत्ये०' // 61 / 24 // इति तल्लुपि ‘ड्यादेगौणस्य० // 2 / 4 / 95 // इत्यनेन ङीनिवृत्तौ तत्सन्नियोगशिष्ट आनपि निवृत्तः / द्वितीयं यथा-एतान् गाः पश्येत्यत्र गोरोतः शसोऽता सह 'आ अम्शसोऽता' // 275 // इत्यात्वे कृते शसोऽकारस्याभावात् 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' // 4 / 49 // इति दीर्घाभावे तत्सन्नियोगशिष्टं नत्वमपि न / ज्ञापकमस्य पञ्चेन्द्र इत्यादावानिवर्तनाय एतान् गाः पश्येत्यादौ नत्ववारणाय च यत्नाकरणमेव / अनित्यश्चायम् / अनेन न्यायेन यदृच्छयाऽन्यतरस्याभावे इतरदपि निवर्तत इति प्रसक्ते सति गौणनिवृत्तौ मुख्यनिवृत्तिरिति पक्षस्योत्तरेण निषेत्स्यमानत्वात् // 31 // नावाचीयमाननिवृत्तौ प्रधानस्य // 32 // अयंभावः-- अनु-पश्चाप्राधान्येन आचीयमानस्य मील्यमानस्य कार्यस्याभावे प्राधान्येन विहितस्य कार्यस्याभावो न स्यात् / किन्तु मुख्यस्याभावे गौणस्याप्यभाव इत्येव / पूर्वेण यदृच्छायां प्राप्तायां नियमार्थोऽयं न्यायः। यथा बुद्धीरित्यादौ पुंस्त्वाभावात् 'शसोऽता' इत्यनेन नत्वाभावेऽपि प्रधानतयोक्तत्वाद्दीर्घः स्यादेव / ज्ञापकमस्य 'शसोऽता०' इत्यत्रैव नत्वविधैः सश्च न इत्यन्वाचयार्थेन चेन निर्देशः। यतो गौणत्वेन समुच्चयस्तावदन्वाचय उच्यते / गौणत्वस्य चैतावानेव विशेषो यद् गौणस्य निवृत्तौ मुख्यं न निवर्तत इति / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 32 // निरनुवन्धग्रहणे न सानुबन्धस्य // 33 // निरनुबन्ध कञ्चन शब्द सूत्रे उच्चार्य यत्कार्य विहितं तत् तस्य निरनुबन्धस्य ग्रहणे संभवति सानुबन्धस्य नेत्यर्थः / अविशेषोत्या उभयोर्ग्रहणे प्राप्ते तदपवादोऽयं न्यायः / यथा 'येऽवणे' // 3 // 2 // 100 // इत्यनेन 'तस्मै हिते' // 7 // 1 // 35 // इत्यादिविहिते निरनुबन्धे एव यप्रत्यये नासिकायै हितं नस्यमित्यादावेव नासिकाया नसादेशः स्यानतु 'सुपन्थ्यादेर्व्यः' // 6 / 2 / 84 // इत्यनेन विहिते ज्ये-नासिक्यं नगरमित्यादौ सानुबन्धयप्रत्यये / ज्ञापकमस्य 'न यि तद्धिते' इत्यत्र ये इत्यकरणम् / तथा कृते तादृशनिरनुबन्धयप्रत्ययस्य संभवात् सानुबन्धयप्रत्ययस्य ग्रहणमेतन्न्यायसत्त्वात् कर्तुं नैव शक्यते / य् इति व्यंजनमात्रोपादाने तु तादृशस्य कस्यापि प्रत्ययस्यासंभवात् एतन्न्यायाप्रवृत्तेरुभयोरपि निरनुबन्धसानुबन्धकयोर्ग्रहणं कर्तुं शक्यत इत्याशयेन खत्रे यि इति निर्देशः। 'निरनुबन्धग्रहणे सामान्येन ग्रहणमि'त्यस्यापि न्यायस्य विद्यमानत्वादनित्योऽयम् // 33 // एकानुबन्धग्रहणे न ब्यनुबन्धकस्य // 34 // कोऽर्थः। सूत्रोक्तस्यैकानुबन्धशब्दस्य ग्रहणे संभवति तत्स्वकार्य यनुबन्ध

Page #1195
1182 कस्योपलक्षणत्वायनुबन्धकस्य च न भवति / सूत्रोक्तैकानुबन्धे शब्दे योऽनुबन्धोऽस्ति तस्य द्याद्यनुबन्धकेऽपि सद्भावात् तस्यापि ग्रहणे प्रसक्ते प्रतिषेधार्थोऽयं न्यायः / यथा 'य्यक्ये' // 1 / 2 / 25 // इत्यत्र एकानुबन्धक्यस्य वर्जनात् द्यनुबन्धके क्यनि क्यङि च अवावौ स्यातामेव / तेन गव्यति गव्यते नाव्यति नाव्यत इत्यादि सिद्धम् / ज्ञापकमस्य 'दीर्घश्वियङ्यक्क्ये' // 4 / 3 / 108 // इत्यत्र क्येष्विति बहुवचनम् / तद्धि क्यक्यनक्यक्यङामविशेषेण ग्रहणार्थम् / एतन्न्यायाभावे जातिविवक्षायामेकवचनेनापि सर्वेषां ग्रहणमायास्यतीति बहुवचननिर्देशः किमर्थः / अस्याप्यनित्यत्वम् / ' आपो डिन्तां ये यास् यास् याम् ' // 1 / 4 / 17 // इत्यत्र आप इव डापोऽपि ग्रहणात् / तेन मालायै इत्यादिवत् सीमन् शब्दाद् अपि सीमायै इत्याद्यपि सिद्धम् // 34 // - नानुबन्धकृतान्यसारूप्यानेकस्वरत्वानेकवर्णत्वादीनि // 36 // अनुबन्धकृतं मिथो विसदृशरूपमसारूप्यम् अनेकस्वरत्वम् अनेकवर्णत्वं च न स्यात् / लक्षणे क्वचिदपि निषेधाभावात् प्राप्तान्यसारूप्यादीन्यनेन निषिद्धयन्ते / असारूप्यं यथा-अणो डेनासरूपत्वाभावात् ' आतोडोज्ह्वा० / // 5 / 1 76 // इति डविषये 'कर्मणोऽण् ' // 5 / 1 / 72 // इति प्राप्त: अण् ' असरूपोऽपवादे० // 5 / 1 / 16 // इत्यनेनानुमतत्वान्न भवति / अन्यथा गोदाय इत्यनिष्टं स्यात् / ज्ञापकमस्य 'कृवृषिमृजिशंसिगुहिदुहिजपो वा' // 5 // 142 // इति क्यपो विकल्पनम् / तद्धि पक्षे 'ऋवर्णव्यञ्जनाद् घ्यण् / // 5 // 1 // 17 // इत्यौत्सर्गिकध्यणर्थम् / एतन्न्यायाभावेऽनुबन्धेन क्यचोऽसरूपत्वात् 'असरूपोपवादे०' इत्यनेनैव पक्षे ध्यण् सेत्स्यतीति किमर्थं तत्कुर्यात् / अनेकस्वरत्वं यथा-धातुपाठे ' डुपचीं ' इति पठितस्यापि पच्धातोरनुबन्धवशादनेकस्वरत्वाभावेन पपाचेति परीक्षायाम् 'धातोरनेकस्वरात्' // 3 / 4 / 46 // इत्याम् न / ज्ञापकमस्य 'निन्दहिसक्लिशखाद०' // 5 / 2 / 68 // इति सूत्रे निन्दादिग्रहणम् / यदि ह्यनुबन्धकृतमनेकस्वरत्वं स्यात्तहिं धातुपाठे ‘णिदु कुत्सायाम् , हिसु हिंसायाम् ' इत्यादिपाठात् अनेकस्वरत्वेन धातोरनेकस्वरादित्यनेनैवाम् सेत्स्यतीति कुतस्तेषामाविधानाय पृथग्ग्रहणं क्रियेत / अनेक वर्णत्वं यथा-'वन्याङ्पञ्चमस्य' // 4 // 2 // 65 // इत्याङादेशस्य ङित्वेन बर्णद्वयभवनेऽपि अनुबन्धकृतानेकवर्णवत्त्वाभावाद् घुणि भ्रमणे इत्यस्मात् 'मन्वनक्वनिविच क्वचित् // 5 / 1147 // इति पनि ध्वावा इत्यत्र 'षष्ठयान्त्यस्य' // 7 / 4 / 106 // इति पञ्चममात्रस्यैवाङादेशो नतु ' अनेकवर्णः सर्वत्र' // 74 / 107 // इति सर्वादेशः / ज्ञापकमस्य करोषस्येव गन्धोऽस्य करीषगन्धिः, तस्यापत्यं स्त्री कारीषगन्ध्या, तस्याः पुत्रः कारीषगन्धीपुत्रः इत्यत्र व्याया ईजादेशविधायके 'ष्यापुत्रपत्योः केवलयोरीच्० // 2483 // इत्यत्र ष्यायाः स्थानित्वेन 'ष्यायाः ईच्' इति भेदनिर्देशे युकेऽपि ष्या इत्यस्य ईज्रूपसर्वादेशत्वार्थ व्यैव ईच

Page #1196
स्थादित्यमेदनिर्देशः। यद्यमुषन्धकृतमनेकवर्णत्वं स्यात्तर्हि ईचोऽनेकवर्णवत्वेन 'व्याया ईच्' इति मेदनिर्देशेऽपि ' अनेकवर्णः सर्वत्रे'ति सर्वादेशत्वं सेत्स्यतीति कुतस्तदर्थमभेदनिर्देशे यत्नः / आद्यांशेऽयमनित्यः / तेन पिता कृत्वा गतः इत्यत्र पितृशब्दात् 'ऋदुशनस्पुरु०' // 1 / 4 / 84 // इत्यनेन सेर्डा कृतः, द्वितीयाकृत्य क्षेत्रं गतः इत्यत्र च तीयान्तात् 'तीयशंबबीजात् // 72 // 135 // इति यो डाच् प्रत्ययः कृतः तयोरनुबन्धापेक्षया असरूपत्वेऽपि पिता कृत्वेत्यत्र 'ऊर्याद्यनुकरण' // 3 // 12 // इति गतिसंज्ञाया अभवनेन 'गतिक्वन्यस्तत्पुरुषः' // 31 // 42 // इति समासाभावे ' अनञःक्त्वो यप् // 22154 // इति यवादेशो न, द्वितीयाकृत्येत्यत्र च गतिसंज्ञाया निर्बाधत्वेन समासे जाते यवादेशः सिद्धः। शेषांशयोरनित्यत्वं नालोक्यते // 35 // समासान्तागमसंज्ञाज्ञापकगणननिर्दिष्टान्यनित्यानि // 36 // समासान्तः, आगमः, संज्ञानिर्दिष्टं, ज्ञापकनिर्दिष्टं, गणनिर्दिष्टं, ननिर्दिष्टं च कार्यमित्येतानि षड् यथाप्रयोगदर्शनमनित्यानि / अर्थात् व्याकरणसूत्रैर्विहितान्यपि क्वचित्स्युः क्वचिच्च न स्युरपि। सर्व वाक्यं सावधारणमिति न्यायात् समासान्तादीनां नित्यत्वे एव प्राप्त तनिषेधार्थोऽयम् / समासान्तो यथा-बह्वय आपो यस्मिन् तद् बह्वपं सरः इत्यत्र यः समासान्तः 'ऋक्पूःपथ्यपोऽत् // 7 // 376 // इत्यद् भवति स एव अनित्यत्वात् 'बह्वाम्पि, बह्वम्पि' इत्यादौ न भवति ।अनित्यत्वज्ञापकं तु 'ऋक्पूःपथ्यपोऽत्' इति निर्देश एव / नित्यत्वे तु अत्र सूत्र एव समासान्तभवने पथ्यपाददित्येव निर्देशो न्याय्यः। आगमो यथा-पट्टा पटिता इत्यत्र पटेः सेट्त्वेऽपि वेट्त्वम् / जभेस्तिवि जम्भतीत्यत्र 'जभःस्वरे' // 4aa4 / 100 // इति नागमो भवति यः स एव अनित्यत्वाद् जञ्जभीतीत्यत्र न। अत्र च ज्ञापकम् इड्नागमादीनां विकल्पनादियत्नाकरणम् / संज्ञानिर्दिष्टं यथा-चकासामासेत्यादौ 'धातोरनेकस्वरात्' // 3 // 4 // 46 // इति जायमान आम् परोक्षेति संज्ञानिर्दिष्टत्वेनानित्यत्वाद् ‘ददरिद्रौ' इत्यत्र प्राप्तोऽपि न भवति / ज्ञापकमत्र आतो णव औः' // / 2 / 120 // इत्यत्र ओकारेणापि पपावित्यादिसिद्धौ औकारविधानम् / तद्धि ददरिद्रावित्येतदर्थ कृतम् / अन्यथा 'अशित्यस्सन्णकच्णकानटि' // 4 // 377 // इत्यालोपे ददरिद्रो इत्येव स्यात् / यदि दरिद्रातेराम् नित्य एव स्यात्तर्हि दरिद्राञ्चकारेत्येव रूपे आतो णव इत्यत्र औकरणं व्यर्थमेव / सौत्रनिर्देशगणपाटादिज्ञापकनिर्दिष्टं यथा-'दशैकादशादिकश्च' // 64 // 36 // इति सौत्रनिर्देशेन दशैकादशशब्दस्यादन्तत्वसिद्धया दशैकादशान् गृह्णातीत्यस्यैव प्रयोगस्य न्याय्यत्वेऽपि सौत्रनिर्देशरूपज्ञापकस्यानित्यत्वाद्दशैकादश गृह्णातीत्यस्यापि न्याय्यत्वमेव / ज्ञापकमत्र 'पूर्वपद्स्थानाम्न्यगः' इत्यत्राग इति / तद्धि ऋगयनमित्यत्र णत्वनिषेधार्थमुक्तम् / णत्वनिषेधस्तु 'शिक्षादेवाण' // 6 // 3 // 148 // इतिसूत्रोक्ते शिक्षादिगणे ऋगयनमित्यस्य पाठादेव सेत्स्यतीति किमर्थं पुनःणत्ववारणाय 'अग' इत्युच्येत। एतदेव शापयति सौत्रनिर्देशगणपाठादिज्ञापकनिर्दिष्टमनित्यमिति। गणनिर्दिष्टं च यथा-कुटिते.

Page #1197
1984 त्या दौ 'कुटादेङिद्वदणित् ' // 4 // 3 // 17 // इति जायमानं प्रत्ययस्य ङित्वं गणनिर्दिष्टेनानित्यं सत् व्यचत् व्याजीकरणे-थवि विव्यचिथेत्यत्र न भवति / तेन थवो ङित्वाभावात् धातोर्यस्य 'व्यचोऽनसि॥ 4 / 182 // इति वृन्न / ज्ञापकमत्र रवृन्निषेधार्थ यत्नाकरणमेव / ननिर्दिष्टं तु यथा-क्रुङ् उ आस्ते क्रुङ्वास्ते, किम् उ आवपनं किम्वावपनमित्यत्र 'अञ्वर्गात् स्वरे वोऽसन्' // 2 // 40 // इत्यादिना वत्त्वस्यासत्त्वात् ङस्य. 'हस्वाद्नो द्वे' // 13 // 27 // इति व रूपे भवतः मस्य तु पुरो व्यंजनाभावेन अनुस्वारानुनासिकौ न भवतः किन्त्वस्यैवासद्भावस्य ननिर्दिष्टत्वेनानित्यत्वात् तद् उ अस्य मतं तद्व्वस्य मतमित्यादौ 'ततोऽस्याः // 1 // 3 // 34 // इति वस्य द्वित्वं भवत्यपि / ज्ञापकमत्र 'व्याप्तौ स्सात्' // 72 / 130 // इति हिसकारनिर्देशः। स हि अग्निसादित्यादौ षत्ववारणाय क्रियते / एतन्यायांशाभावे त्वत्र सस्य 'वृत्त्यन्तोऽसषे' // 1 / 1 / 25 // इत्यनेन पदादित्वात् षत्वस्य प्राप्तिरेव नेति किमर्थं तद्वारणाय द्विसकारपाठः क्रियेत / किन्त्वनेन न्यायेन 'असषे' इति ननिर्दिष्टपदत्वविधेरनित्यत्वमाशंक्य सातः पदत्वाभवने सस्य पदादित्वं कदाचिन्न स्यादपीति षत्ववारणाय द्विसकारपाठः क्रियते। अनित्योऽयं संपूर्णा न्यायः। तेन केचिदेव समासान्तादयो यथाप्रयोगदर्शनमनित्या इति क्वचिद्भवन्ति न भवन्ति च / अन्ये तु षडपि स्वस्वविषयं प्राप्य नित्यमेव स्युः // 36 // पूर्वेऽपवादा अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान् // 37 // पूर्व स्थितानि बाधकसूत्राणि वक्ष्यमाणबाध्यमध्येऽनन्तरान् विधीन् बाधन्ते न व्यवहितान् / अव्यवहितानामपि बाधकत्वे प्राप्तेतन्निषेधार्थोऽयं न्यायः। यथा 'श्लिषः' // 3 // 56 // इति पूर्व स्थितं सग्विधायकं बाधकं पुषाद्यङमनन्तरस्थं बाधते नतु व्यवहितं भावकर्मञिचमपि / तेन आश्लिक्षत् कन्यां चैत्र इत्यत्राङ् न भवति,. आश्लेषि कन्या चैत्रेणेत्यत्र त्रिच तु स्यादेव। ज्ञापकमस्य सक्-अङ्-ञिच्-सूत्राणामेवमुपन्यासक्रम एव / बाध्योक्तेरनु बाधकोक्तिरिति न्यायात् समर्थपक्षाश्रयणस्यैव न्याय्यत्वाच्च बाध्यादसूत्रादन्वेव बाधकं सक्सूत्रं कर्तव्यम् / तथा सति अनिष्टस्य त्रिच्बाधस्यापि मध्येऽपवादाः पूर्वानिति न्यायेन सिद्धेः। सत्यप्येवं बाधकोक्तेरनु बाध्योक्तिरित्यसमर्थपक्षाश्रयणमेतद् ज्ञापयतीमं न्यायमिति / अनित्यत्वमस्य 'संयोगात्' // 21 // 52 // इतीयादेशस्य शिश्रियुरित्यादौ प्राप्तस्य 'योऽनेकस्वरस्य' // 21 // 56 // इति अनन्तरस्थयत्वस्य यथा बाधकत्वं तथा यवक्रियावित्यादौ 'क्विवृत्तेरसुधियस्तौ // 2 // 1158 // इति व्यवहितसूत्रविहितस्यापि यत्वस्य बाधकत्वात् // 37 // मध्येऽवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान् // 38 // उक्तवक्ष्यमाणमध्ये वर्तमानानि बाधकसूत्राणि प्राविधीन् बाधन्ते नतूत्तरान् / उत्तरेषामपि बाधकत्वे प्राप्तेऽयं न्यायः। यथा 'ब्रह्मभ्रूणवृत्रात् विप' / 5 / 1 / 161 //

Page #1198
1185 इति भूतकाले विहितः क्विप् ब्रह्महा इत्यादौ प्रागुक्तान् 'कर्मणोऽण् ' // 51 // 72 // इत्यणं 'ब्रह्मादिभ्यः' // 5 / 1185 // इति टकं 'हनो णिन्' // 5 / 1 / 160 // इति णिनं च बाधते न तूत्तरस्थं 'क्तक्तवतू' // 5 / 1 / 174 // इति क्तवतुम् / तेन भूतेऽर्थे ब्रह्म हतवान् इति स्यादेव / अस्य च ज्ञापकमीहक्प्रयोगा एव / अस्यानित्यत्वं तु न ज्ञायते // 38 // यं विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधि द्धयते // 39 // उपदेशः कथनं प्रवर्तनमिति यावत् / यस्य सूत्रस्य यत्र प्रवर्तने किंचित् फलं नास्ति तत्सूत्रं तत्र बाध्यते-न प्रवर्त्यत इत्यर्थः / लोके निष्फला अपि मेघवृष्टयादयो दृश्यन्ते व्याकरणे तु तथा निषेधनार्थोऽयं न्यायः। यथा 'तनित्यजियजिभ्यो डट' ( उणादि० 895) इति डट्प्रत्यये तद् , त्य, इत्यादीनां सिद्धौ पुनर्दस्य 'धुटस्तृतीयः' // 21 // 76 // इति दविधिनिष्फलत्वान्न भवति / शापकमस्य तादृग्रूपसिद्धिरेव // 39 // यस्य तु विधेनिमित्तमस्ति नासौ विधि द्धयते // 40 // निमित्तं प्रयोजनं फल मित्यर्थः। यथा तच्चारु इत्यादौ दस्य तृतीयविधिः क्रियत एव न तु बाध्यते निमित्तसद्भावात् / तथाहि 'धुटस्तृतीयः' इति दत्वस्य असदधिकारविहितत्वेन 'चजः कगम्' // 2 // 1 // 86 // इति परकायें कर्तव्येऽसत्त्वात् तत्स्थाने 'तवर्गस्य श्चवर्ग० // 13 // 60 // इति कृतं जत्वमप्यसदभूत् , तलश्च तत्स्थाने 'अघोषे प्रथमः // 13 / 50 // इत्यनेन विहितं चत्वमप्यसदेव / तथा च गत्वकत्वाभवनात् तक् चारु इत्यनिष्टं नाभूत् / दस्य पुनर्दत्वाकरणे तदसत्त्वाभवनेन कत्वगत्वयोरिणमशक्यमेव / अस्यापि ज्ञापकमीदृक्प्रयोगा एव // 40 // येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव बाधकः // 41 // येन विधिना न अप्राप्ते-अवश्यं प्राप्तमेव तस्मिन् सति यो विधिरारभ्यते स तस्यैत बाध्यविधेर्बाधकः भवति, न तु यस्य क्वचित् प्राप्तिमतः क्वचिच्चाप्राप्तिमतो बाध्यविधेः। प्राप्त्यप्राप्तिमतोऽपि बाध्यस्य बाधकत्वे प्राप्ते तनिषेधा र्थोऽयं न्यायः / यथा ' स्रस्ध्वंस्०' // 2 // 1 // 68 // इति दत्वं विद्वत्कुलं स्वनडुत्कुलमित्यादी अवश्यं प्राप्तिमतः 'सोरुः // 221172 // इति रुत्वस्य 'होधुद पदान्ते' // 2 // 182 // इति ढत्वस्य च बाध्यविधेरेव बाधकं भवति, नतु विद्वान् , है विद्वन् , अनड्वान् , हे अनड्वन्' इत्यादौ प्राप्तिमतः विद्वत्कुलं स्वनडुत्कुलमित्यादौ चाप्राप्तिमतः 'पदस्य' // 21179 // इति संयोगान्तलोपस्य बाध्यविधेरपि बाधकम् / ज्ञापकमस्य 'संस्ध्वंस्०' इत्यत्र क्वसः सिति विशेषणम् / यदि हि दत्वविधायकमिदं बाधकं सोरुत्वं यथा बाधते तथैव संयोगान्तलोपमपि वाधेत तर्हि वसः सन्तत्वं न क्वापि व्यभिचरतीति किमर्थ सिति विशेषणं क्रियेत / एतदेव ज्ञापयति यत् संयोगान्तलोपं प्राप्त्यप्राप्तिमन्तमयं 149

Page #1199
दत्वविधिन बाधते, ततश्च यत्र संयोगान्तलोपः स्यात्तत्र क्वसः सन्तत्वं व्यभिचरतोति सिति विशेषणस्य सार्थकत्वेन विद्वान् हे विद्वन् इत्यादौ नकारस्य प्राप्नुवतो दविधेरभवनं सिद्धम् / अन्यथा विद्वान् हे विद्वन् इत्यादावपि क्वस्वन्तत्त्वसद्भावादत्रापि दत्वं प्रासंक्ष्यदेव // 41 // बलवन्नित्यमनित्यात् // 42 // यत् यस्मिन् कृते अकृतेऽपि च प्राप्नोति तत् तदपेक्षया नित्यम् यत्तु अकृते प्राप्नोति नतु कृते तदनित्यम् / तयोर्युगपत्प्राप्तौ नित्यं कार्यमनित्याद् बलवदिति प्रथमं प्रवर्तते। यथा अकाटेत्यादौ 'धुइह्रस्वाल्लुगनिटोः // 4370 // इति सिज्लुकः प्रथमं नित्यत्वात् 'सिचि परस्मै समानस्याङिति' // 4 // 3 // 44 // इत्यनेन वृद्धिः स्यात् पश्चाच ह्रस्वाभावान्न सिज्लुक् / ज्ञापकमस्य 'नामिनोऽकलिहलेः' // 4 // 3 // 51 // इत्यत्र कलिहलिवर्जनोपायकरणम्। तद्धि कलिहलिशब्दयो? प्रथमत एव 'त्रन्त्यस्वरादेः' // 74|43 // इत्यनेन इकाररूपस्यान्त्यस्वरस्य लुग भवतु नित्यत्वादेतन्न्यायेन बलवत्त्वात् ; परं पदुलध्वादिशब्दानां तु णावनित्यामप्यन्त्यस्वरस्य वृद्धिं कृत्वैव नित्याप्यन्त्यस्वरादिलक कार्या न त्वन्यथेति व्यवस्थापनार्थ कृतम् / तदेवं पटवादीनां प्रथमतो वृद्धरेव संपादनार्थ यत् कलिहलिवर्जनोपायः सूरिभिः कृतस्तदेवंकरणाभावे नित्यत्वादेतन्न्यायेन वलवत्वादन्त्यस्वरादिलुक एव सर्वत्र प्रथमं भवनमाशंक्य तन्निवारणार्थमेव / यदि त्वेष न्यायो नाभविष्यत्तहिं अन्त्यस्वरादिलुको बलवत्त्वशंकाया अप्यभावान्नानिष्टार्थेति न्यायेन यथाशिष्टप्रयोगं सर्वाण्यपि रूपाण्युपायं विनाऽप्यसाधयिष्यन्त / सत्यप्येवं सूरिभिः पट्वादिषु प्रथमं वृद्धर्व्यवस्थापनार्थ कलिहलिवर्जनोपायो यत्कृतः स एतन्न्यायज्ञापक एवेति / अनित्यश्चायम् / नित्यादन्तरङ्गमित्यायैर्वाध्यमानत्वात् // 42 // अन्तरङ्गं बहिरङ्गात् // 43 // . बलवदिति शेषः / एवमुत्तरत्रापि / यथा त इन्द्रमित्यत्र जस इत्वे कृते 'समानानां तेन० // 1 / 2 / 1 // इति इन्द्रेकारेण सह जस इकारस्य प्राप्तात् पदद्वयापेक्षत्वेन बहिरङ्गाद् दीर्घात्पूर्वम् 'अवर्णस्येवर्णादिना० // शश६ // इत्येत्वमेव स्यात् एकपदाश्रितत्वेन अन्तरङ्गत्वात् / ज्ञापकमस्य 'वृत्त्यन्तोऽसषे' // 1 / 2 / 25 // इति निर्देशः। अत्र हि वृत्त्यन्तशब्दपुरःस्थस्य रोः उत्वे कृते पूर्वेण सह ओत्वं पुरःस्थेन असषे इत्यकारेण सह वत्वं च पाप्तम् , तत्र पदद्वयाश्रितत्वाद् बहिरङ्गं वत्वं बाधित्वा एकपदापेक्षत्वादन्तरङ्गमोत्वं यनिर्दिष्टं तदेतन्न्यायबलादेवेति / अनित्याऽप्यम् / वार्णात्प्राकृतम् , लुबन्तरङ्गेभ्यः, अन्तरङ्गाच्चानवकाशम् , इत्याधैर्बाध्यमानत्वात् // 43 // निरवकाशं सावकाशात् // 44 // ___ अल्पविषयं कार्य बहुविषयात् कार्याद् बलवदिति तद् बाधित्वा स्वयं प्रवतंत इत्यर्थः / यथा वृक्षैः इत्यादौ परमपि 'एबहुस्भोसि' // 1 / 4 / 4 // इति

Page #1200
1187 एत्वं बाधित्वा 'भिस् पेस्' // 1 / 4 / 2 // इत्येव प्रवर्तते निरवकाशत्वादल्पवि. षयत्वाच्च / एबहुस्भोसीत्यस्य तु वृक्षेभ्यः इत्यादौ सावकाशत्वं बहुविषयत्वं च स्पष्टमेव / भिस ऐस् इत्यस्य भिस्येव विषयः, एबहुस्भोसीत्यस्य तु भिसि भ्यसि चेति अल्पविषयबहुविषयत्वे स्पष्टे एव / ज्ञापकमस्य 'भिस ऐस्' इति. सूत्रमेव / एतन्न्यायाभावे वृक्षः इत्यादावपि यदि एबहुस्भोसीत्येवं स्यात्तर्हि भिस ऐस् इति सूत्रं नैव कुर्यात् अवकाशाभावात् / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 44 // वाणोत् प्राकृतम् // 45 // वर्णमुच्चार्य विहितात् वार्णात् कार्यात् प्रकृति धातुरूपामेव न तु नामरूपा. मुच्चार्य यत्कार्यमुक्तं तद् बलवदित्यर्थः / अन्तरङ्गं बहिरङ्गादित्यस्यापवादोऽयम् / यथा ऊवतुः, ऊवुः इति वेंग् तन्तुसन्ताने इत्यस्य परोक्षायां 'यजादिवचे' // 4 / 1 / 79 // इति वृति द्वित्वे च कृते उकारद्वयावस्थाने सति ' अन्तरङ्गं बहिरङ्गादिति न्यायं बाधित्वा एतन्न्यायेन बहिरङ्गोऽपि 'धातोरिवर्ण० // 2 // 1 // 50 // इत्युवेव प्रथमं भवति धातुरूपप्रकृतेर्नाम गृहीत्वा विहितत्वेन प्राकृतत्वात् / तत्पश्चादेवान्तरङ्गमपि 'समानानां तेन०' // 21 // इति दीर्घत्वं समानरूपवर्णमुच्चार्य विहितत्वेन वार्णत्वात् / एतन्न्यायाभावे अन्तरङ्गं वहिरङ्गादिति न्यायेनान्तरङ्गे दीर्धे प्रथमं कृते पश्चाच्च धातोरिवर्णेत्युवि उवतुः उवुरित्याधनिष्टमेवापद्येत / ज्ञापकमस्य. 'अन्तरङ्गं बहिरङ्गात् ' इति न्यायेन प्रसक्तानाम् उवतुः उवुरित्याधनिष्टरूपाणां निषेधनार्थ यत्नाकरणमेव / अनित्यश्वायम् / उत्तरन्यायेन वाध्यमानत्वात् // 45 // स्खद् खदाश्रयं च // 46 // ___ वार्णमपि वृदू य्वृदाश्रयं च कार्य प्राकृताद् बलवदिति भावः। यथा उपपूर्वाद् श्विधातोः क्त्वि यपि च उपशुयेत्यत्र ह्रस्वान्तप्रकृतित्वाश्रितत्वात् प्राकतमपि 'हस्वस्य तः पित्कृति' // 4 / 4 / 113 // इति तागमं बाधित्वा सस्वरोन्तस्थारूपवर्णाश्रितत्वाद् वार्णमपि 'यजादिवचेः // 4 / 179 // इति वृत्कार्य जातम् / तदन्वपि तागमं प्राकृतमपि वाधित्वा वृतो 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' // 4 / 103 // इति दी? य्वृदाश्रितत्वेन बलवत्त्वादेवाभूत् / ज्ञापकमस्य तादृक्प्रयोगदर्शनम् / अनित्यत्वं त्वस्य न ज्ञायते // 46 // उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः // 47 // __बलीयसीति शेषः। षदमाश्रित्य जायमाना उपपदविभक्तिः, क्रियामाश्रित्य जायमाना कारकविभक्तिः। यथा नमस्यति देवानित्यत्र 'शक्तार्थवषड्नम:' // 2 / 2 / 68 // इति नमस्पदयोगलक्षणत्वेनोपपदविभक्तिं चतुर्थी बाधित्वा कर्मणि कारकविभक्तिद्वितीयैव क्रियायोगलक्षणा भवति बलीयस्त्वात् / ज्ञापकता त्वस्य पूर्ववदेव / अनित्यत्वं तु 'क्रुद्रुहेासूयार्थैर्य प्रति कोपः' // 2227 // इत्यत्र 'यस्मै कोपः' इत्यनिर्दिश्य 'यं प्रति कोपः' इति निर्देशात् स्पष्टमेव / नित्य

Page #1201
1188 त्वे त्वस्य कुण्यतिक्रियायोगादनेनैव सूत्रेण यदः संप्रदानसंज्ञाभवनेन चतुयैव भाव्यं नतु प्रतीतिपदयोगलक्षणया 'भागिनि प्रतिपर्यनुभिः' // 2 / 2 / 37 // इति द्वितीयया // 47 // लुबन्तरङ्गेभ्यः / / 48 // __ अन्तरङ्गेभ्योऽपि कार्येभ्यो बहिरङ्गा लुब् बलवतीति योज्यम् / यथा गर्गस्थापत्यानि वृद्धानि 'गर्गादेर्यञ् // 6 // 1 // 42 // इति यत्रि गर्गाः। अत्र प्रकृत्याश्रितत्वेनान्तरङ्गामपि 'वृद्धिःस्वरेष्वादेः-॥ 741 // इति वृद्धिं बाधित्वा प्रत्ययाश्रितत्वेन बहिरङ्गापि यत्रो लुप् प्रथमं स्यात् ततश्च णित्प्रत्ययाभावान. वृद्धिः / ज्ञापकमस्य 'त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' // 2 // 1 // 11 // इत्यत्र प्रत्ययोत्तरपदग्रहणम् 'तद्धि त्वदीयः, मत्पुत्रः इत्यादौ न्यायेनानेन अन्तरङ्गेभ्योऽपि कार्येभ्यो लुब्धिधेर्बलवत्त्वात् सूत्रे स्याद्यधिकारेणैव निर्वाहे सत्यपि प्रथममेव स्यादेलपो भवनात् तद्वारेण त्वमादेशौ नैव सेत्स्यतः इत्याशंकयैव कृतम् / अनित्यत्वं त्वस्य न दृश्यते // 48 // सर्वेभ्यो लोपः // 49 // पूर्वन्याये लुपो बलवत्त्वस्योक्तत्वादत्र लोपशब्देनादर्शनमात्ररूपा लुग्गृह्यते / तथा च लुग्विधिः सर्वविधिभ्यो बलीयानिति स्थितम् / यथा अबुद्धत्यत्र ‘धुह्रस्वाद् ' // 4 / 370 // इत्यनेन सिचः सर्वेभ्यः प्रथमं लोपात् 'गडदवादेः०' // 2277 // इत्यनेनादेश्चतुर्थत्वं न / ज्ञापकमस्य 'सस्तः सि' // 4 // 392 // इत्यत्र विषयसप्तमोव्याख्यानम् / निमित्तसप्तमोव्याख्याने वसेरद्यतनोतामि अवात्तामित्यादौ सिजुत्पादानन्तरमेतन्न्यायाल्लोपविधेर्बलीयस्त्वेन पूर्वमेव 'धुड्ड्स्वाद' // 4 // 370 // इति सिज्लोपात् 'सस्तः सि' इति सस्तो न सिद्धयतीत्येतदर्थ तत् कृतम् / एवं च अवात्तामित्यादौ सिज्विषय एव सस्तः सीति सस्य तत्वे ततः सिचि तस्य लुकि स्थानिवद्भावे च 'व्यञ्जनादेवेपिान्त्यस्य०' // 4 // 3 // 47 // इति वृद्धिः सिद्धा / अनित्यश्चायम् / उत्तरेण बाध्यमानत्वात् // 49 // लोपात् स्वरादेशः // 50 // बलवानिति योज्यम् / एवमग्रेऽपि / अस्य च पूर्वापवादत्वादत्रापि लोपशब्दस्य लुग्वाचित्वम् / यथा श्रीर्देवता अस्येत्यत्र 'देवता' // 62 / 109 // इत्यणि परमपि 'अवर्णेवर्णस्य' // 74 / 68 // इति ईकारलुकं बाधित्वा स्वरादेशो वृद्धिः सिद्धयति / शापकमस्य वृद्धिसूत्रस्य अवर्णेवर्णस्येत्यस्मात् प्राग्विधानम् / एतन्यायाभावे अवर्णवर्णस्येत्यस्मात् प्रागेव वृद्धिसूत्रविधानेन परत्वात् प्रथमं वृद्धौ श्रायमित्यादि सेत्स्यति तथापि यत्प्राविधानं वृद्धिसूत्रस्येत्येतन्न्यायं द्योतयति / अस्याप्यनित्यत्वं नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिरित्यत्र वक्ष्यते // 50 // आदेशादागमः // 51 // यथा अर्पयतोत्यत्र ऋधातोर्णी आदेशरूपां वृद्धि बाधित्वा प्रथमं प्वागमे

Page #1202
1189 'पुस्पौ' // 33 // इति गुणरूप आदेशः। ज्ञापकमस्य त्वेतदर्थं यत्नाकरणमेव / अस्य. चाप्यनित्यत्वम् / द्वयोः कुलयोरित्यत्र द्विशब्दात् 'अनामस्वरे नोऽन्तः' // 1 // 4 // 64 // इति नागमात्पूर्वमेव 'आद्वेरः' // 2 // 1 // 41 // इत्यदादेशस्य भवनात् // 51 // आगमात्सर्वादेशः // 52 // पूर्वस्यापवादोऽयम् / तेन प्रियतिसृण: कुलादित्यत्र सर्वादेशे तिसरि कृते नागम: सिद्धः / ज्ञापकमस्य 'ऋतो रः स्वरेऽनि' // 21 // 2 // इत्यत्र अनीति नकारविषयकनिषेधोक्तिः। एतन्न्यायाभावे पूर्वन्यायेन स्वरादौ स्यादौ प्रथम नागमस्यैव भवनात् नागमव्यवधानेन च तिस्रादेशस्यैवाप्रसक्तेः कस्य ऋतो रत्वं प्राप्नोतीति रत्वविधौ नकारविषयकनिषेधः क्रियेत / अस्य चोत्तरस्य चानित्यत्वं न दृश्यते // 52 // परान्नित्यम् // 53 // 'स्पर्द्ध' // 74 / 119 // इत्यस्यापवादोऽयम् / यथा युष्मानस्मान् वा आचक्षाणेन युष्या, अस्या / अत्र युष्मदस्मद्भ्यां णिजि 'त्रन्त्यस्वरादेः ' // 74|43 // इत्यद्लुकि विपि 'अप्रयोगीत् // 111137 // इति तल्लुकि 'णेरनिटि' // 4 // 3 // 83 // इति णिज्लुकि टाप्रत्यये पराभ्यामपि त्वमादेशाभ्यां प्रागेव कृताकृतप्रसङ्गित्वेन नित्यत्वाद् यत्वं सिद्धम् / शापकमस्य तु मा भवानटन्तं प्रायुक्त इति मा भवानटिटदित्यादौ नित्यमपि द्विर्वचनं बाधित्वा अनित्योऽपि प्रागेव 'उपान्त्यस्यासमान०' // 4 // 2 // 35 // इति ह्रस्वः स्यादित्येतदर्थ ओणेऋदित्करणम् / तद्धि मा भवानोणिणदित्यादौ ऋदित्वादुपान्त्यहस्वनिषेधनार्थ क्रियते / यदि तु नित्यत्वात्पूर्वमेव 'स्वरादेद्वितीयः // 414 // इति द्वितीयांशस्य द्वित्वे क्रियमाणे औकारस्यानुपान्त्यत्वादेव ह्रस्वत्वाप्राप्तिरिति किंतन्निषेधार्थ ऋदित्करणम् / सत्यप्येवमिदम् ऋदित्करणं ज्ञापयति यत् सर्वत्र पूर्व ह्रस्व एव प्राप्नोति न तु द्वित्वमिति / तथा च मा भवानटिटदित्यादि सिद्धम् / एतन्यायाभावे तु परत्वादेव ह्रस्वप्राथम्यस्य सिद्धौ पुनस्तज्ज्ञापनार्थम् ओणे;दिकरणं नैव क्रियते / यत्तु कृतं तदेतन्न्यायेन परादपि नित्यस्य बलवत्त्वान्नित्यं द्वित्वमेव प्रथमं भविष्यति नतु अनित्य उपान्त्यह्रस्व इति मा भवानटिटदित्यादीनामसिद्धिरेवेत्याशंकयैव // 53 // नित्यादन्तरङ्गम् // 14 // ___ अनित्यमपीति शेषः। यथा प्रेजुरित्यत्र यजेव॒द् वृदाश्रयं चेति न्यायात् प्रथमं वृति द्वित्वे पदद्वयापेक्षत्वेन बहिरङ्गान्नित्यादप्येत्वात् पूर्वमेवानित्योऽप्येकपदाश्रयत्वेनान्तरङ्गो दीर्घ एव / ज्ञापकमस्य 'आशी:०' // 3 // 3 // 13 // इति सूत्रनिर्देशः / अत्र तावत् सेपे आशिस् इति स्थिते सोरुत्वे विसर्गस्य ‘पदान्ते' // 2 // 164 // इति दीर्घस्य च प्राप्तावेतन्न्यायान्नित्यमपि विसर्ग बाधित्वा पूर्वव्यवस्थितत्वेनान्तरङ्गत्वात् पूर्व दोघे ततो विसर्गः। एतन्न्यायाभावे तु पूर्वन्यायेन

Page #1203
1190 प्रथमं विसर्गे ततो रेफाभावेन दीर्घाभवने ‘आशीः' इति निर्देशासंभव एव / अनित्यश्चायम् / उत्तरेण बाध्यमानत्वात् // 54 // अन्तरङ्गाच्चानवकाशम् // 55 // बहिरङ्गमपीति शेषः / यथा त्वमहमित्यत्र प्रकृतिमात्रादेशत्वेनान्तरङ्गाभ्यामपि त्वमादेशाभ्यां प्रागेव प्रकृतिप्रत्ययादेशत्वाद् बहिरङ्गावपि त्वमहमादेशावनवकाशत्वादेव भवतः / ज्ञापकमस्य 'त्वमहं सिना प्राक् चाक: // 2 // 1 // 12 // इति सूत्रारंभ एव / यद्यन्तरङ्गत्वात्त्वमावेव स्यातां तर्हि 'त्वमहं सिना०' इति व्यर्थमेव निरवकाशत्वात् / अनित्यत्वमस्य नास्ति // 55 // उत्सर्गादपवादः॥५६॥ तेन आपचन्त्यस्मिन्निति आपाकः इत्यत्रौत्सर्गिकस्य पुनानि घः', // 5 / 3 / 130 // इति घस्य प्राप्तौ 'व्यञ्जनाद् घञ्' // 5 / 2 / 132 // इति घव स्यादपवादत्वात् / ज्ञापकमस्य, गोचरसंचरवह०' // 53 / 131 // इति गोचरादीनां निपातनम् / तद्धि एतन्न्यायबलादौत्सर्गिकं घं बाधित्वा घनेव भविष्यतीत्याशंकया कृतम् / अनित्यश्चायम् / उत्तरेण बाध्यमानत्वात् // 56 // ___ अपवादात् कचिदुत्सर्गोऽपि // 17 // यथा मख गतौ मखन्ति स्वर्ग गच्छन्त्यनेनेति मखः इत्यादौ अपवादमपि 'व्यञ्जनाद घञ्' इति घनं बाधित्वा औत्सर्गिकोऽपि नाम्नि' इति घ एव बलवत्त्वाद् भवति / ज्ञापकमस्य मखादीनां सिद्धौ यत्नान्तराकरणमेव / अनित्य त्वमस्य न दृश्यते // 57 // नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः // 58 // . अयमर्थः-शास्त्रस्य-सूत्रस्य न्यायस्य वा अनिष्टप्रयोगसिद्धयर्थं प्रवृत्तिन क्रियते, शिष्टप्रयोगसिद्धयर्थमेव तत्सद्भावात् / अनिष्टप्रयोगसिद्धिप्रतिबन्धा ोऽयं न्यायः / तत्र सूत्रस्य यथा-नयतेगित्त्वात् फलवत्कर्तृविवक्षयाऽऽत्मनेपदे सिद्धेऽपि 'कर्तृस्थामू प्यात् ' // 3 // 3 // 40 // इति यदारभ्यते तत् कर्तृस्थामू प्यिादेव नयतेरात्मनेपदं यथा स्यात् श्रमं विनयते यमयतीत्यर्थ इत्यादौ न त्वन्यत्र चैत्रस्य मन्युं विनयतीत्यादाविति नियमार्थम् / अयं च नियमः ‘कर्तृस्थामूर्ताप्यादि'त्यत्र अर्थविशेषानुक्तावपि शमयतिक्रियार्थस्यैव नयतेविज्ञेयो नत्वन्यार्थस्येत्येव शिष्टाभिप्रेतम् / ततश्च शमयतिक्रियार्थान्नयतेर्यद्यात्मनेपदं भवति तर्हि कर्तृस्थामूर्ताप्यत्वसद्भाव एव नतु तदभावे फलवत्कर्तृविवक्षयापीति व्यवस्थितम् / तेन शमयतिक्रियातोऽन्यत्रार्थे फलवत्कर्तृविवक्षाऽविवक्षाभ्यामात्मनेपदपरस्मैपदे सिद्धे-अजा ग्रामं नयते नयतीत्यादौ / न्यायस्य यथा-'लोपात्स्वरादेशः' इति हि न्यायः चिकीर्ण्यते इत्यादौ चिकीर्ष इति स्थिते 'क्यः शिति' // 3470 // इति कये परे सनो, 'दीर्थश्वि०॥४॥३॥१०८ // इति दोर्घरूपं स्वरादेश कर्तुं न प्रवर्तते, दीर्घस्य शिष्टानिष्टत्वात् / तेन सनः / अतः' // 4 // 3 // 82 //

Page #1204
1991 इत्यल्लोप एव / ज्ञापकमस्य तत्र तत्र ‘कर्तस्था०' इति सूत्रे लोपात्स्वरादेशः इति न्याये च यथाक्रमं शमयत्यर्थस्य नयतेरिति दीर्घवर्जः स्वरादेश इति च विशेषणस्थानुक्तिरेव / अनित्यश्चायम् / 'इदमदसोऽक्येव' // शा४३॥ इत्यत्रानिष्टनियमापोहार्थमेवकारप्रयोगात् / 'इदमदस' इत्यस्य नियमसूत्रमात्रत्वं तु एवकारं विनापि सिद्धयति / यथा-इमकैः अमुकैः इत्यत्र 'भिस ऐस् // 142 // इत्यनेनैव ऐसि सिद्ध नियमार्थमिति / परमत्र द्वौ नियमौ संभवतः। इदमदस एवाकि भिस ऐस् न त्वन्यशब्देभ्यः इत्येकः। इदमदसोऽक्येव सति भिस ऐस न त्वकोऽभावे इत्यन्यः / तत्राद्योऽनिष्टस्तकविश्वकैरित्यादावपि ऐसो दर्शनात् / द्वितीयस्त्विष्ट एभिरमीभिरित्यत्रादर्शनात् / तत एतदर्थमेव अक्येवेत्येवकारः प्रयुज्यते / एतन्न्यायस्य नित्यत्वे तु अनिष्टनियमापोहन मिष्टनियमग्रहणं चैतन्न्यायेनैव सेत्स्यतोति कुतस्तदर्थमेवकारप्रयोगः // 58 // .. प्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामपि ग्रहणम् // 19 // अत्र प्रकृतिर्धातुरूपा नामरूपा च गृह्यते / स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामिति प्रकृ. तीनामिति शेषः / प्रकृतीनां केवलत्वे स्वार्थिकप्रत्ययान्तत्वे च बहुः शब्दभेदः स्यादिति शब्दभेदादन्यस्य कथनेऽन्यग्रहणं न प्राप्नोतीत्ययं न्यायः। तत्र धातुरूपा प्रकृतिर्यथा-'विनिमेयद्यूतपणं पणिव्यवहोः' // 22 // 16 // इत्यत्र पणीत्युक्तेः केवलस्यैव पणेर्ग्रहणं प्राप्नोति तथापि स्वार्थिकायप्रत्ययान्तस्यापि स्यात् / तेन शतस्य शतं वा अपणिष्टेत्यादाविव शतस्य शतं वा अपणायीदित्यत्रापि 'विनिमेय०' इत्यनेन वा कर्मत्वम् / नामरूपा यथा-ग्रामात् परस्मिन् देशे वसतीत्यादौ केवलपरशब्दयोगे इव ग्रामात् परस्ताद्वसतीत्यादौ स्वार्थिकस्तात्प्रत्ययान्तपरशब्दयोगेऽपि 'प्रभृत्यन्यार्थ' // 222175 // इति दिग्योगलक्षणा पञ्चमी। शापकमस्य सर्वादिगणे नियमार्थ डतरडतमोपादानम् / प्रत्ययानां केवलानां सर्वादित्वासंभवात् प्रत्ययः प्रकृतिमाक्षिपतीति कृत्वा येभ्यः स्वार्थिको डतरडतमौ संभवतस्ते यदादिशब्दा डतरडतमान्ता इह डतरडतमाभ्यां गृह्यन्ते इत्येतदर्थ तत् नियममपि करोति यथा-सर्वादीनां स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां प्रकृतिसर्वादित्वद्वारेण यदि सर्वादित्वं स्यात्तर्हि डतरडतमान्तानामेव स्यान्नत्वन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानाम् / तेन प्रकृष्टार्थे स्वार्थिकतमपि सर्वतमाय सर्वतमादित्येव स्यात् / इत्थं चान्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्वाभावार्थ डतरडतमग्रहणयत्नस्तदैव कर्तुं युज्यते यदि सर्वस्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्वप्राप्तिः केनापि प्रसक्ता स्यात् / सा चैतन्यायसत्व एव संभवति नान्यथा / अनित्यश्चायम् / पणायतीत्पादौ पणिधातोरिदित्वेऽप्यात्मनेपदाभावात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु कामयते इत्यत्रात्मनेपदार्थ णिङो ङित्वं क्रियते // 59 // प्रत्ययाप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव // 60 // ग्रहणमिति संबध्यते / यत्र विवक्षितशब्दः प्रत्ययरूपोऽप्रत्ययरूपश्च संभ

Page #1205
1192 पति तत्रासौ प्रत्ययरूप एव गृह्यते न त्वप्रत्ययरूप इत्यर्थः। उभयोर्ग्रहणे प्रसक्ते व्यवस्थार्थोऽयं न्यायः / यथा 'कालात्तनतरतमकाले' // 32 // 24 // इत्यत्र तरतमौ प्रत्ययावेव गृह्यते न तु तरति, ताम्यतीत्यचि व्युत्पन्ने नाम्नी / ज्ञापकमस्य तत्तसूत्रे अविशेषेणोक्तिरेव / अस्याप्यनित्यत्वम्। 'स्त्रीदूतः // 14 // 29 // इत्यादौ 'नारी० // 2476 // इत्यादिङीप्रत्ययान्तानामिव तरीत्यादिप्रत्यय रहितानामव्युत्पन्नानामपि ग्रहणात् / अनित्यत्वज्ञापकं तु 'धातोरिवर्ण०' // 2 // 1 // 50 // इत्यत्र साक्षात् प्रत्ययग्रहणम् // 60 // अदाधनदायोरनदादेरेव // 31 // धातोरिति शेषः / ग्रहणमित्यत्रापि संबध्यते / यत्र विवक्षितो धातुरादादिकोऽन्यश्च संभवेत् तत्रान्य एव गृह्यते न त्वादादिकः। यथा 'उपान्वध्याङ्वसः' // 2 / 2 / 29 // इत्यत्र वस्तेर्युदासेन वसतेरेव ग्रहणम् / शापकमस्य 'शासस्हनः शाध्येधिजहि // 4 / 2 / 84 // इत्यत्रास्तेरादादिकग्रहणसिद्धयर्थं शास्हन्साहचर्यबलग्रहणम्। तद्धि एतन्न्यायादसत्यस्यतोर्ग्रहणे प्रसक्ते तद्वारणार्थ कृतम् / अस्याप्यनित्यत्वम् / 'ऋहीघ्राधात्रो० // 4 / 2 / 76 // इत्यत्र भौवादिकस्येव आदादिकस्यापि ऋधातोर्ग्रहणदर्शनात् // 6 // प्राकरणिकामाकरणिकयोः प्राकरणिकस्यैव // 62 // ___ग्रहणमिति योज्यम् / प्रकरणेन चरति प्राकरणिकं-स्वाधिकारोक्तं प्रत्ययादि / अप्राकरणिक-विवक्षितसूत्रापेक्षया अन्याधिकारोक्तम् / तत्रोभयोर्ग्रहणे संभवति स्वाधिकारोक्तमेव प्रत्ययादि गृह्यते नत्वन्याधिकारोक्तमित्यर्थः / तेन 'इज इतः // 2471 // इत्यत्र 'यत्रो डायन् च वा' // 4/67 // इत्यतः प्रारब्धात् तद्धिताधिकारात् तद्धितीय एवेञ् गृह्यते न तु 'प्रश्नाख्याने वे' // 5 / 3 / 119 // इति कृत्सूत्रोक्तः। ततश्च सुतङ्गमेन निर्वृत्ता सौतङ्गमीत्यत्र 'सुतङ्गमादेरिञ्' // 2 // 85 // इतीनि 'इज इतः' इति कीर्भवति न तु 'हे चैत्र कां त्वं कारिमकार्षीः, सर्वां कारिमकार्षम् ' इति कृदिञन्तात् कारिशब्दात् / शापकमस्य 'द्रेरणोऽप्राच्यभगदिः // 6 // 1 // 123 // इत्यत्र 'शकादिभ्यो नेर्लुप्' // 6 / 1 / 120 // इत्यस्मात् द्रावनुवर्तमानेऽपि पुनर्द्रिग्रहणम् / तद्धि एतन्न्यायात् प्राकरणिकस्यैवापत्याधिकारीयस्य द्रेरञणोऽनेन लुप् भविष्यति अस्याप्यपत्याधिकारस्थत्वात् न त्वप्राकरणिकस्य शस्त्रजीविसंघाधिकारीयस्येत्याशङ्कय द्विविधिस्यापि तस्य लुप् स्यादित्येतदर्थं कृतम् / तेन मद्रस्यापत्यं स्त्री 'पुरुमगधकलिङ्ग० // 6 // 116 // इति द्रिसंज्ञेऽणि 'द्रेरञण' // 61 / 123 // इति तल्लुपि प्रत्ययलोपेऽपि तल्लक्षणकार्यविज्ञानात् लुप्तेऽप्यणि अणजेय० // 24 // 20 // इति ङ्यां मद्रो। अत्र यथाऽपत्याधिकारीयस्य द्रेरणो लुप् तथा पशु म काचित् तस्यापत्यानि माणषकाः 'पुरुमगध' इत्यणि 'शकादिभ्य' इति तल्लुपि च पर्शवः, ते शस्त्रजीविसंघः स्त्रीत्वविशिष्टो विवक्षितः-'पर्वादेरण'

Page #1206
. 1193 // 73 // 66 // इत्यणि तस्य शस्त्रजीविसंघाधिकारस्थत्वेऽपि 'द्रेरण०' इति लुप् / ततश्च 'उतोऽप्राणिनश्चा० // 2 // 4 / 73 // इत्यूङि पर्शः / अनित्यश्चायम् / जृष्धातोरद्यतन्यामजरदित्यादावोख्यातसंबंधिनि 'अदिच्छ्वि०' // 3 // 4 // 65 // इत्यङ्प्रत्यये यथा 'क्रवर्णदृशोऽङि' // 4 // 37 // इति गुणः क्रियते तथा जरणं ज़रा इत्यादौ 'षितोऽङ् // 5 / 3 / 107 // इति कृत्संबंधिन्यङि परेऽपि तस्य विहितत्वात् // 62 // निरनुबन्धग्रहणे सामान्येन // 63 / / सामान्येनेति निरनुबन्धसानुबन्धयोर्ग्रहणमित्यर्थः। विसदृशत्वेन सानुवन्धस्य ग्रहणे अप्राप्तेऽयं न्यायः / तेन स्वः, का, इत्यत्र 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' // 13 // 53 // इत्यनेन रस्य रोश्च विसर्गः सिद्धः / ज्ञापकमस्य ' अरोः सुपि रः' // 13 // 57 // इत्यत्र रुवर्जनम् / तद्धि 'रः पदान्ते०' इत्यधिकारात् पतन्न्यायेनोभयोरपि तत्र ग्रहणे प्रसक्ते कृतम् / निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धस्य' इत्यस्यापि न्यायस्य सद्भावादनित्योऽयम् // 63 // साहचर्यात सशस्यैव // 64 // अयमर्थः-अव्यभिचारिणा व्यभिचारी यन्नियम्यते तत् साहचर्यम् / तस्माच्च सदृश एव गृह्यते नत्वसदृशः। इष्टग्रहणसिद्धयर्थोऽयं न्यायः। यथा 'क्त्वातुमम्' // 11 // 35 // इत्यत्र क्त्वातुमोः कृतोः साहचर्यात् अमपि कृदेव गृह्यते न तु द्वितीयैकवचनम् / ज्ञापकमस्याविशेषेणोक्तिरेव / अस्याप्यनित्यत्वम् / 'वत्तस्याम्' // 11 // 34 // इत्यत्र वत्तसिसाहचर्यात्तद्धितस्यैव आमो ग्रहणे न्याय्येऽपि परोक्षाया आमोऽपि ग्रहणात् / तेन उभयोरपि आमोरव्ययसंज्ञाभवनेन यथा किंतरामित्यत्र आमोऽग्रे 'अव्ययस्य' // 3 // 27 // इति सेल्प् भवति तथा पाचयांचक्रुषा इत्यत्र परोक्षाया आमोऽग्रेऽपि टाया लुप् सिद्धा // 64 // वर्णग्रहणे जातिग्रहणम् // 65 // एकवर्णग्रहणे तजातीयानेकस्यापि ग्रहणमित्याशयः / अमुकवर्णस्येकवचननिर्देशे एकस्यैव ग्रहणं प्राप्नोति न द्वयोरित्यतोऽयं न्यायः। यथा 'मुरतोऽनुनासिकस्य' // 4 / 151 // इत्यत्र अनुनासिकस्येत्येकवचननिर्देशेऽपि अनुनासिकजातेर्ग्रहणात् 'रंरम्यते' इत्यादावेकानुनासिकान्ते यथा म्वागमः सिद्धस्तथा हम्मतेर्यङि जंहम्म्यते इत्यादावनुनासिकद्वयान्तत्वेऽपि सिद्धयति / ज्ञापकमस्य जंहम्म्यते इत्यादिसिद्धयर्थ यत्नान्तराकरणम् / अनित्यश्चायम् / क्वचिवर्णग्रहणे जातिग्रहस्य भवनादभवनाच्च। यथा सुपूर्वस्य घिणुङ् ग्रहणे इत्यस्य उदित्वान्नागमे 'तवर्गस्य श्चवर्ग:॥१३॥६०॥ इति तस्य णत्वे घिण्णरूपाद्धातोः 'मन्वन्' // 5 / 1147 // इति वनि 'वन्याङ् पञ्चमस्य' // 4 // 3 // 65 // इत्यत्र पञ्चमजातिग्रहस्य भवने णन्वयस्याप्याङादेशे आङो ङित्वेन गुणाभावे यत्वे च सुध्यावेति रूपम् / जातिग्रहाभवने तु अन्त्यस्यैव णस्य आङादेशे निमित्तनिवृत्तौ नैमित्तिकस्यापि निवृत्तेराद्यणस्य णत्वनिवृत्तौ सुधिनावेत्यपि भवति। अनित्यत्वे ज्ञापकं तु काष्ठतक्षि 150

Page #1207
1194 . कुलानीत्यादौ नागमार्थ 'धुटां वाक्' // 2466 // इति बहुवचनम् / तद्धि धुइपजातिग्रहार्थ न्यस्तम्। नित्यत्वे स्वस्य धुट् इत्येकवचनेनापि सिद्धौ बहुवचनं किमर्थ न्यस्येत / अथास्मिन्न्याये वर्णग्रहणे इत्यस्योपलक्षणत्वात् विशिष्टवर्णसमुदायग्रहणेऽपि क्वचिजात्याश्रयणं सिद्धयति / यथा 'उपान्त्यस्यासमान' // 42 // 35 // इत्यादौ णाविति णिजातिराश्रीयते / तेन चोरयन्तं प्रायुक्त अचूचुरदित्यत्र णिद्वयेनापि एकस्यैव णेर्डपरत्वगणनात् ह्रस्वः सिद्धयति // 65 // वर्णैकदेशोऽपि वर्णग्रहणेन गृह्यते // 66 // ऋकारमध्येऽर्द्धमात्रो रेफ्रोऽग्रे पश्चाञ्च तुरीयः स्वरभागोऽस्ति / एवं लकारेउर्द्धमात्रो ल इत्याद्यपि वाव्यमिति वृद्धाः। ततश्च यथा गोविक्रये क्रियमाणे मांसविक्रयनियमो न प्राप्नोति गवि मांसबुद्धेरभावात् तथा ऋलग्रहणे तन्मध्यस्थरलयोग्रहणं न प्राप्नोति ताभ्यां रलबुद्धेरनुत्पादनादित्यतोऽयं न्यायः। यथा प्रलीयमानमित्यादिवत् प्रक्लप्यमानमित्यादावपि लकारव्यबधाने तदेकदेशलकारेणापि व्यवधानादलचटेति निषेधेन 'स्वरात् ' // 2 // 3 // 85 // इति प्राप्तं णत्वं बाभूत् / ज्ञापकमस्य प्रक्लप्यमानमित्यादौ णत्वनिषेधाय यत्नान्तराकरणम् / अनित्यश्चायम् / कृतः कृतवानित्यादौ 'रदादमूर्छमद० // 4 // 269 // इति प्राप्तस्य क्तयोस्तो नत्वस्य अभवनात्। नित्यत्वे त्वस्य ऋमध्यस्थरेफस्य रग्रहणेन ग्रहणे नत्वप्राप्ति१निवारैव / अनित्यताशापकं तु 'रघुवर्णात् ' // 2 // 3 // 63 // इत्यत्र रेफकवर्णयोर्ग्रहणम् / नित्यतायामस्य वर्णमध्येऽपि रेफस्य विद्यमानत्वाद् एकग्रहणेनापि सरेदेव // 66 // __ तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते // 67 // नादिप्रत्यये एकस्मिन्ननेकस्मिन् वाऽन्तःपतितेऽपि सति धात्वादेर्यथोक्तं कार्य स्यादेव। प्रत्ययेऽन्तःपतिते धातोः खण्डितत्वबुद्धरुत्पादात् खण्डीभूतस्य च तस्य कपालरूपतापनकलशस्य जलाहरणादिकार्य इव धातुकार्ये अप्राप्तेऽयं न्यायः। तत्रैक्रस्मिन्यथा-अरुणदित्यत्र नेऽन्तःपतितेऽपि रुधे: प्रागट सिद्धः। अनेकस्मिन्यथाअतृणेडित्यत्र श्ने ईति चान्तःपतितेऽपि तृहेः प्रागट् / ज्ञापकमस्य 'त्वमहं सिना० // 2 // 1 // 12 // इत्यत्र प्राक्चाक इति कथनम् / तद्धि युष्मदस्मदोरकि सौ त्वकमहकमित्येतदर्थम् / प्राकचाक इति कथनाभावे 'त्यादिसर्वादि०' // 73 // 29 // इत्यनेन प्रथममकि एतन्न्यायेन साकोऽपि युष्मदस्मदोस्त्वमहमादेशः स्यात् / तथा चाकःश्रवणमेव न स्यात् / अस्यानित्यत्वं न दृश्यते // 67 // ___ आगमा यद्गुणीभूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते // 6 // बहुवचनस्यातन्त्रत्वादेकोऽपि व्यादयो वा आगमाः यद्गुणीभूताःयस्यावयवी. भूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते। यस्य केवलस्य यत्कार्यमुक्तं तत्तस्य सागमस्यापि स्यादि। त्यर्थः। तत्तदागमविधायके सूत्रे आदिशब्देनान्तशब्देन च निर्देशस्य फलदर्शनार्थोऽयं न्यायः / तत्रैको यथा-प्रण्यपतत् इत्यत्राट्सहितेऽपि पतौ 'नेाद्य० // 2 // 3 // 79 //

Page #1208
1995 इति ने। णः सिद्धः। द्वौ यथा-प्रतिपूर्वस्य पतेर्यङ्लुपि दिवि 'व्यञ्जनाद्देः सश्च द // 4 // 3 // 78 // इति तल्लुकि प्रण्यपनीपतदित्यादावट्। आदिशब्दनिर्दिष्टत्वेन न्यश्चान्तशब्दनिर्दिष्टत्वेनागमत्वात्तद्युतस्यापि पतेः पतिग्रहणेन ग्रहणात् 'नेमादा०' इति नेणिः सिद्धः / त्रयो यथा-प्रनिपूर्वस्य यमर्यङ्लुपि अद्यतन्यां प्रण्ययंयंसीदित्यत्राडागमम्वागमसागमयुतेऽपि यमौ परे ' अकखाद्यषान्ते // 2 // 380 // इति ने! णः सिद्धः। ज्ञापकमस्य सेटक्कसोरुषादेशाय 'वसुष्मतौ च // 2 // 1 / 105 // इत्येतद्भिन्नयत्नाकरणम् / एतन्न्यायाभावे 'वसुष्मतौ च' इत्यनेनानिटः क्वसोरुषादेशे बभूवुषीत्यादीनां सिद्धावपि पेचुषीत्यादिसेटक्वस्वन्तानां सिद्धयर्थमुषादेशविधायकं सूत्रान्तरं कर्तव्यमेव / अनित्यश्चायम् / 'केः स्कन्दोक्तयोः // 2 // 3151 // इति षत्वसत्रे अदसहितस्य स्कन्दग्रहणेनाग्रहणे व्यस्कन्दादित्यादौ षत्वस्याभवनात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं त 'उपसर्गात्सुगसवसो० // 23 // 39 // इत्यत्र अटयपीति वचनम् / तद्धि अभ्यषुणोदित्यादावड्व्यवधानेऽपि षत्वार्थम् / नित्यत्वे त्वस्य सुग्ग्रहणेनासहितस्यापि सुगो ग्रहणसिद्धेरटा व्यवधानाभवनादट्यपीति न वक्तव्यमेव / 'आगमोऽनुपघाती' त्यपि न्यायो विद्यते परं सोऽप्यत्रैवान्तर्भवति समानफलत्वात् // 68 // स्वाङ्गमव्यवधायि // 69 // द्विरुक्तादिकं स्वमङ्गं धात्वादेनिजाङ्गिनः कार्ये कर्तव्ये व्याघातकं न भवति / स्वाङ्गत्वस्य ह्येतावदेव फलमिति ज्ञापनार्थोऽयं न्यायः। यथा संचस्कारेत्यत्र सम् कृ इति स्थितेऽन्तरङ्गत्वात् प्रथमं स्सटि ततश्च तदवसरप्राप्ते 'स्सटि समः' // 1 // 3 / 12 // 'लुक' // 13 // 13 // इति सूत्रे बाधित्वा परत्वान्नित्यत्वाद् धातुमात्राश्रयत्वेनान्तरङ्गत्वाच्च णवि तदाश्रिते द्वित्वादौ च कृते संचस्कृ इति स्थिते एतन्न्यायाद् धात्वङ्गेन द्वित्वजचकारेण समो व्यवधानाभवनात् निमित्ताभाव इति न्यायप्राप्ता स्सटो निवृत्ति भूत् / ज्ञापकमस्य ‘ने दा०' // 2 // 379 // इति सूत्रस्य 'द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः० // 2 // 379 // इति सूत्रान्तरकरणं तत्र च द्वित्वेऽपीत्यननुवर्तयित्वा ङ्मादिधातूनां सामान्यनिर्देशः / तथाहि नेर्णत्वं तावत् प्रणिपततीत्यादिवत् प्रणिपपातेत्यादावपीष्टम् / तच्च तदैव सिद्धयेत् यदि ‘ने दिा' इत्येतत् 'द्वित्वेऽप्यन्ते' इत्येतदनन्तरं क्रियेत तत्र च द्वित्वेऽपीत्यनुवत्यैत / एवं हि द्वित्वेऽप्यद्वित्वेऽपि च ङ्मादिधातुषु परेषु नेणः सिद्धयत्येव / यत्तु तथा न कृतं किन्तु सामान्येन ङ्मादिधातव एव निर्दिष्टास्तज्ज्ञायते प्रणिपततीत्यादिवत् प्रणिपपातेत्यादावपि ' ने दा०' इत्यनेनैव णत्वं सेत्स्यति; द्वित्वजस्य पस्य धातोः स्वाङ्गत्वात् स्वाङ्गमव्यवधायीति न्यायस्य सद्भावात् / अ. नित्यश्वायम् / 'वेःस्कन्दोक्तयोः' // 23351 // इत्यत्र द्वित्वसहितस्य स्कन्दः अग्रहणाविचिस्कन्त्सतीत्यादौ षत्वाभावात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु प्रतितष्ठावि. त्यादौ द्वित्वब्यवधानेऽपि षत्वार्थ 'स्थासेनिसेध०' // 2340 // इत्यत्र द्वित्वे

Page #1209
ऽपीत्युक्तिः / नित्यत्वे त्वस्य द्वित्वस्य स्वाङ्गत्वेनाव्यवधायित्वे किमर्थ सा उच्येत // 69 // उपसर्गो न व्यवधायि // 7 // विभक्त्यन्तत्वेन उपसर्गस्यापि पृथक्पदत्वाद् व्यवधायित्वे प्राप्तेऽयं न्यायः। यथा उक्षांप्रचक्रुर्नगरस्य मार्गान् इत्यत्र 'गुरुनाम्यादेः०' // // 4 // 48 // इत्यामादेशे कृते आमन्तस्य कृगश्च प्रेण न व्यवधानम् / अयंभावः-कृभ्वस्तिचानु तदन्तमित्यत्रानुशब्दस्य तावदयमर्थः-व्यवहितो विपर्यस्तो वा कृभ्वस्तीनां प्रयोगो न कार्यः किन्त्वनन्तर एवेति / यदि चात्र प्रेण व्यवधानं स्यात्तदाऽयं प्रयोग एव असाधुः स्यात् / शापकमस्य 'गापोष्टक् ' // 5 / 1 / 74 // इत्यत्र उपसर्गवर्जनम् / तद्धि साम गायतीति टकि सामगो स्त्री इत्यादाविव साम संगायतीति सामसंगायीत्यत्र सोपसर्गाद् गायतेष्टक् मा भूत् किन्तु 'कर्मणोऽण् ' // 5 // 1 // 72 // इत्यणेव स्यादित्येतदर्थम् / एतन्न्यायाभावे 'गायष्टक्' इत्येतावतापि सूत्रेण साम संगायतोत्यत्र समा व्यवधानेन गायः कर्मणः परत्वाभावात् टकः प्राप्तिरेव नेति किमर्थ तत्कुर्यात् / किन्त्वेतन्न्यायसत्त्वेन कर्मगायन्योरुपसर्गेण व्यवधानं न भविष्यतीति साम संगायति स्त्री सामसंगायीत्यत्राऽपि टक्प्राप्त्या सामसंगीत्यनिष्टं मा भूदित्याशंकयैव तत् / अनित्यश्चायम् / समागच्छतीत्यत्र आङा व्यवधानेन 'समो गमृच्छिप्रच्छि' // 3 // 3 // 84 // इत्यात्मनेपदस्य अविहितत्वात् // 7 // येन नाव्यधानं तेन व्यवहितेऽपि स्यात // 71 // ___ यत्र येन वर्णादिना अवश्यव्यवधानं तत्र तयवधानेऽपि तत्कार्यं स्यात् / अप्राप्ते प्रापणार्थोऽयं न्यायः / एवमुत्तरयोरपि / यथा चारू, गुर्वीत्यादौ स्वरोकारयोरेकव्यञ्जनेन व्यवधानवत्त्वेऽपि 'स्वरादुतो गुणादखरोः // 2 / 4 / 35 // इति ङी सिद्धः / स्वरात्परस्य अव्यवहितस्य उतो गुणवाचिष्वसंभवात् / ज्ञापकमस्य 'स्वरादुतः०' इत्यत्रैव स्वरादुत इत्युक्तिः। एतन्न्यायाभावे स्वरात्परस्य अव्यवहितस्य उतः कुत्रापि गुणवाचिध्वसंभवात् स्वरादुत इत्युक्तिय॑थैब स्यात् / तथैवात्र सूत्रे खरुवर्जनमप्यस्य ज्ञापकम् / स्वरात्परो य उकारस्तदन्तानाम्नो ङो स्यादित्युक्ते स्वरोकारयोर्व्यञ्जनेन व्यवधानात् खरुशब्दाद् ङीप्रसङ्ग एव नेति तद्व्यर्थ सत् ज्ञापयतीमं न्यायम् / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 71 // ___ ऋकारापदिष्टं कार्य लूकारस्यापि // 72 // यथा कृपौङः सनि चिक्लप्सतीत्यत्र निनिमित्तत्वात् प्रथमं 'रललं०' // 2 // 399 // इति ऋत लत्वे द्वित्वे च 'ऋतोऽत् ' // 4 // 1 // 38 // इति लतोऽप्यत् सिद्धः / ज्ञापकमस्य ' दूरादामन्त्र्यस्य० // 7499 // ऋवर्जस्वरस्य प्लुतत्वमुक्त्वापि पुनर्लग्रहणम् / तद्धि ऋनिषेधे एतन्न्यायेन लनिषेधोऽपि मा भूदित्येत दर्थम् / अनित्यश्वायम् / 'ऋलति ह्रस्वो वा' // 1 // 22 // इत्यत्र ऋलतोरुभयोरप्युक्तेः // 72 // .

Page #1210
1197 सकारापदिष्टं कार्य तदादेशस्य शकारस्यापि // 73 // तदादेशस्येत्यनेन 'भूतपूर्वकस्तद्वदुपचारः' इति न्यायस्यैवायं प्रपञ्चः। यः किल सकारादेशः शकारः स भूतपूर्वकरीत्या सकार एवेति तात्पर्यात् / यथा षस्च गतौ इत्यस्य षस्य 'षः सोष्टयैष्ठिवष्वष्कः' // 2 // 3 // 98 // इत्यनेन से 'सस्य शषौ' // 1 // 3 // 61 // इति सस्य शे यङ्लुपि दिवि 'व्यञ्जनाद्देः' // 4 // 37 // इति तल्लुक्येतन्न्यायात् 'संयोगस्यादौ स्कोलक् // 21188 // इति सकारादेशस्य शस्य लुकि चस्य कत्वे च असासक् इति सिद्धम् / ज्ञापकमस्य 'इनः सात्सोऽश्चः // 1 // 3 // 18 // इत्यत्र श्चवर्जनम् / तद्धि भवान् श्चोततोत्यादौ शस्य त्सत्वाभावार्थम् / एतन्न्यायाभावे इनः सः इति भणनात् त्सत्वप्राप्तिरेव नेति किमर्थ श्चवर्जनं क्रियेत / अनित्यत्वमस्य प्रायो नास्ति // 73 // हस्वदीर्घापदिष्टं कार्य न प्लुतस्य // 74 // हस्वदीर्घस्थाननिष्पन्ने प्लुते भूतपूर्वकस्तद्वदिति न्यायेन हस्वदीर्घनामोचारोक्तकार्याणां प्राप्तौ तनिषेधार्थोऽयं न्यायः / तत्र ह्रस्वापदिष्टं यथा-हे राज३ निह इत्यत्र परत्वान्नित्यत्वाच्च 'दूरादामन्त्र्य० // 7499 // इत्यनेन पूर्व प्लुते कृते तस्मात् परस्य नस्य 'हस्वान् ङ्गन०' // 1327 // इति न द्वित्वम् / अत्रांशे ज्ञापकं-'ह्रस्वात् जन०' इत्यत्र ह्रस्वादिति सामान्योक्तिः। द्वित्वं तावत् अप्लुतरूपात्. ह्रस्वात्परेषां ङणनोमिष्यते न तु प्लुतरूपात् / तथापि सूत्रे ह्रस्वादिति सामान्येन यदुक्तं तदिमं न्यायं ज्ञापयति / दीर्घापदिष्टं यथा'अदीर्घाद्विराम' // 1 // 3 // 32 // इत्यत्र दीर्घवर्जनेऽपि दीर्घस्थाननिष्पन्नप्लुतस्य एतन्न्यायेन वर्जनं न जातम् / तेन च हे गोश्त्रात, हे गोत्रात इत्यत्र दीर्घस्थानीयप्लुतादपि द्वित्वं सिद्धम् / ज्ञापकमस्य 'अनाङ्माङो दीर्घाद्वा छः // 13 // 28 // इत्यनेन सिद्धेऽपि दीर्घस्थाननिष्पन्नात् प्लुतात्परस्य छस्य द्वित्वविकल्पार्थ 'प्लु. ताद्वा' // 1 / 3 / 29 // इति सूत्रकरणम् // तद्धि आगच्छ भो इन्द्रभूते ३च्छत्रमानये-त्यत्र एतन्न्यायेन 'अनाङ्माङो दोर्घात्' इति दो_पदिष्टं कार्य प्लुतस्य न भविष्यतीत्याशंक्य पृथक् कृतम् / एतन्न्यायाभावे 'अनाङ्मा' इत्यनेनैव प्लुताद्वेति सूत्र निष्प्रयोजनमेव / अनित्यत्वमस्य नास्ति // 74 // संज्ञोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययमात्रस्यैव ग्रहणं न तदन्तस्य / / 7 / / संज्ञेति संज्ञासूत्राणि / प्रत्ययः किल प्रकृतिमाक्षिपति, प्रकृति विना प्रत्ययानुत्पत्तरित्यतः प्रत्ययमात्रग्रहणेनापि तदन्तग्रहणे प्राप्ते तनिषेधार्थोऽयं न्यायः। तत्र संज्ञाधिकारे यथा-'स्त्यादिविभक्तिः' // 1 // 1 // 19 // इत्यत्र स्त्याद्यन्तं विभक्तिरिति नार्थः किंतु स्त्यादिः प्रत्यय एव विभक्तिसंज्ञ इत्यर्थः / ज्ञापकमस्य सं. शाधिकारस्थे 'तदन्तं पदम् ' // 11 // 20 // इत्यत्र अन्तशब्दनिर्देशः। एतन्न्यायाभावे 'सापदम्' इत्युक्तावपि प्रत्ययेन प्रकृतेराक्षेपात् तदन्तविधिलामे किमर्थमन्तशब्दो निर्दिश्येत / अनित्यत्वमस्यात्रांशे न दृश्यते / ' उत्तरपदाधिकारे यथा-'न नाम्येक

Page #1211
1198 स्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः' // 32 // 9 // इत्यतोऽनुवर्तमानोत्तरपदाधिकारस्थे 'कालात्तनतर०' // 3 / 2 / 24 // इत्यत्र तनाद्याः प्रत्यया एव गृह्यन्ते न तदन्तनामानि / ज्ञापकमस्योत्तरपदाधिकारस्थे 'नवा खित्कृदन्ते रात्रेः // 32 // 117 // इत्यत्रान्तशब्दनिर्देशः। एतन्न्यायायाभावेऽत्रापि खित्कृतीत्येवोक्ते प्रत्ययेन प्रकृतेराक्षेपात् तदन्तविधिलाभेऽपि किमर्थमन्तशब्दो निर्दिश्येत / अनित्योंऽशोयम् / 'नेन्सिद्धस्थे' // 3 / 2 / 29 // इत्यत्रोत्तरपदाधिकारेऽपि इनन्तस्य ग्रहणात् / तेन स्थण्डिलशायीतीनन्ते शायिनि परे 'तत्पुरुषे कृति' // 32 / 20 // इति प्राप्तायाः सप्तम्यलुपो न निषेधः // 7 // ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः // 76 // निर्देशे सतीति शेषः / साक्षान्नामग्रहणेन यस्य यत्कार्यमूचे तत्कार्य तस्य नाम्नः समासादिना समुदायान्तभूतस्य सतो न स्यादित्यर्थः / यथा सूत्रप्रधानो नडः सूत्रनडस्तस्यापत्यम् ' अत इञ्' // 6 // 3 // 31 // इतीनि अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धौ सौत्रनाडिः। अत्र सूत्रनडशब्दात् 'नडादिभ्य आयनणू' // 3 // 1 // 53 // इत्यायनण् नाभूत् / ज्ञापकमस्य ' मालेषाकेष्टकस्यान्तेऽपि भारितूलचिते' // 4 // 12 // इत्यत्र अन्तेऽपीति वचनम् / तद्धि मालभारीतिवदुत्पलमालभारीत्यादावपि ह्रस्वसिद्धयर्थ कृतम् / यदि तावदवयवप्राधान्यविवक्षया मालावदुत्पलमालेत्यादेरपि ह्रस्वः स्यात्तर्हि किमर्थं तत्कुर्यात् / परं मालेत्यादिनामग्राहं विहितो ह्रस्व एतन्न्यायादुत्पलमालेत्यादौ न प्राप्नोतीति तद्वचनमावश्यकम्। अनित्यश्चायम्। घ्याश्रये 'प्रियासृजोऽसावपृणद्विडस्ना' इत्यत्र 'प्रियासृजो विडस्नो' इति स्थानद्वये समासान्तगस्यासृजो ‘दन्तपादनासिका०' // 2 // 1 // 101 // इत्यनेन वैकल्पिकस्यासनादेशस्य करणात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'केवलसखिपतेरौः // 14 // 26 // इत्यत्र केवलशब्दः / स हि प्रियसखौ नरपतावित्यादौ डेरौत्वनिषेधार्थः। नित्यत्वे त्यस्य 'सखिपतेरौः' इत्येव सूत्रे कृते तत्र निषेधः सिद्धयतीति किमर्थ केवलशब्दो निर्दिश्येत / ' उपपदविधिषु न तदन्तविधिः' इत्यपि न्यायोऽस्तीति केचित् / यत्रामुकोपपदाद्धातोः अमुकः प्रत्ययः स्यादिति विधीयते तत्र तदुपपदं यदि समासादिना अन्तर्भूतं स्यात्तदा स विधिन स्यात् इति तदर्थः। अयं न्यायः ग्रहणवता नाम्नेति न्याये एव अन्तर्भवति, उपपदविधिष्वप्युपपदानां नामान्येव गृहीत्वा कार्याणामुक्तत्वात् / तथा च 'ग्रहणवता नाम्ना न तदादिविधिः' इत्यपि न्यायो दृश्यते क्वचित् परमेतस्येडक्सूत्रपाठः साक्षात् क्वापि न दृष्ट इत्यसावपि न पृथक् प्रदर्श्यते // 76 // अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवताऽनर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति // 77 // अन्-इन्-अस्-मन् इत्येतेषां ग्रहणानि अर्थवता अनर्थकेन च स्वेन तदन्तविधि प्रवर्तयन्तीत्यर्थः / अर्थवग्रहण इत्यस्यापवादोऽयं न्यायः / तत्र अन् सार्थको यथा- राजिधातोः 'उक्षितक्षि०' ( उणा० 500.) इत्यौणादिके अनि राजा, स्त्री चेद्राक्षी-नियां नृतोऽस्वनलेडी राध // इति की। अवर्थको

Page #1212
1999 यथा-अश्नोतेः 'षप्यशीभ्याम् ( उणादि० 903 ) इत्यौणादिके तनि अष्टन् ततो बहुव्रोहौ प्रियाष्ट्णः पश्य / उभयत्राणि 'अनोऽस्य' // 21 // 108 // इत्यनो अल्लोपः सिद्धः। इन् सार्थको यथा-दण्डोऽस्यास्ति -- अतोऽनेकस्वरात् ' // 72 // 6 // इतीनि दण्डी / अनर्थको यथा-स्रगस्यास्ति / अस्तपोमायामेधास्रजो विन्' // 72 // 47 // इति विनि स्रग्वी / उभयत्रापि 'इन्हन्पूष०' // 1487 // इति दीर्घः / अस् सार्थको यथा-आप्नोतेः 'आपोऽपाप्ता०' (उणा० 964 ) इत्यौणादिके असि धातोरप्सरादेशे च अप्सराः / अनर्थको यथा-खरस्येव नासिकाऽस्य 'खरखुरान्नासिकाया नस् // 73 // 160 // इति नासिकाया नसादेशे खरणाः। उ. भयत्रापि 'अभ्वादेः०॥ 1 // 4 // 90 // इति दीर्घः / मन् सार्थको यथा-स्यतेः 'स्यतेरीच्च वा' ( उणा० 915) इत्यौणादिके मनि स्यतेरात ईत्त्वे च सीमा। अनर्थको यथा-महतो भावः 'पृथ्वादेरिमन्वा' // 71 / 58 // इति इमनि महिमा, तमतिक्रान्ता अतिमहिमा स्त्री / उभयत्रापि 'मनः // 2414 // इति ङोनिषेधः। उपलक्षणादतुरपि सार्थकवदनर्थकोऽपि गृह्यते / ज्ञापकमस्य अस्लक्षणेऽशे 'अभ्वादेरत्वः' इत्यत्राभ्वादेरिति वचनम् / तद्धि पिण्डं असते पिण्डग्रः इत्यादौ दीर्घनिषेधार्थ'तावदुक्तम् / एतन्न्यायाभावे असतेरसोऽनर्थकत्वेन अर्थवद्ग्रहणे इति न्यायाद्दीर्घत्वस्य प्राप्तिरेव नेति किमर्थं तदुच्येत / किंच अस्य न्यायस्य इन्शे अनित्यत्वात् सुपथी स्त्री इत्यत्र पथिनूशब्दस्यौणादिकत्वादव्युत्पत्तिपक्षे इनोऽनर्थत्वात् 'इन:कच्' // 73 // 170 // इति कच नाभूत् / एवं शेषेष्वपि ज्ञापकमनित्यत्वं चोन्नेयम् // 77 // गामादाग्रहणेष्वविशेषः // 7 // यत्र गा-मा-दा इति सूत्रे निर्दिष्टं तत्र गाङ् गतौ, गैं शब्दे इत्येतो; माक् माने, माङ्कमानशब्दयोः, मेप्रतिदाने इत्येते; दारूपाश्चाविशेषेण गृह्यन्ते / लक्षणप्रतिपदोक्तयोरित्यादिन्यायानां यथायोगमपवादोऽयम् / तथव चाग्रे दर्शयिष्यते / तत्र गाग्रहणे यथा-गातेायतेयङ्लुप्याशिषि जागेयाद् ग्रामं गीतं वा / अत्रोभयोरपि 'गामास्था०' // 4 // 396 // इति ए: सिद्धः। अन्यथा गायतेर्गारूपस्य लाक्षणिकत्वाल्लक्षणप्रतिपदोक्तयोरिति न्यायेन प्रतिपदोक्तगारूपस्य गातेरेव ग्रहणं स्यानतु गायतेः। यद्वा कृत्रिमाकृत्रिमयोरिति न्यायात् कृत्रिमगारूपस्य गायतेरेव ग्रहणं स्थानतु गातेरिति / ज्ञापकमस्य 'गायोऽनुपसर्गादृक् ' // 5 / 1 / 74 // इत्यत्र गातिं निषेधुं गाय इति निर्देशः। अत्रांशे क्वचिदनित्योऽयम् / 'गस्थकः' // 566 // इत्यत्र ग इति सामान्यनिर्देशेऽपि गाडं व्युदस्य गायतेरेव ग्रहणात् / माग्रहणे यथा-मात्योर्मयतेश्च क्तयोर्मितः मितवान् इत्यत्र 'दोसोमास्थ इ.' // 4 / 4 / 11 // इति इः। ज्ञापकमस्य 'ईय॑ञ्जनेऽयपि' // 4497 // इत्यस्य वृत्तौ मा इति मां-मांङ्-मेड ग्रहणमित्युक्तिः / एतन्न्यायांशाभावे मा इति कथने अदाधनदाद्योरिति कृत्रिभाकृत्रिमयोरिति वा न्यायाद् मेंङ एव ग्रहणं प्राप्नोति न तु मात्योः। यहा सक्षप्पप्रतिपदोक्योरिति न्यायात् मात्योरेव ग्रहणं

Page #1213
1200 प्राप्नोति न तु मेङः / तथा च मां-मांझ्मेडा ग्रहणमित्युक्तिरसङ्गतैव / अत्रांशेऽ. प्यनित्योऽयम् / 'मिमीमादामित्स्वरस्य' // 4 // 1 // 20 // इत्यत्र सामान्येन ग्रहणार्थ बहुवचनयत्नस्य कृतत्वात् / नित्यत्वे त्वस्य अनेनैव सामान्यग्रहणस्य सिद्धेः किमर्थं स यत्नः क्रियेत / दाग्रहणे यथा-'प्राज्ञश्च // 5 / 172 // इत्यत्र ज्ञारूपसाहचर्याद्दारूपमेव प्रत्याग्रहः कार्यो न तु दासंज्ञां प्रतीत्येव संसाध्य तदन्वेतन्यायबलादविशेषेण षड्भ्योऽपि दारूपेभ्यो डः कृतः / यथा-दुदांग्क् दाम् वाधनप्रदः / दो-वृक्षप्रदः। देंङ्-पुत्रप्रदः। दांक-केदारप्रदः। दैव-भाजनप्रद इति / एतन्न्यायांशाभावे अदाद्यनदाद्योरिति न्यायाहांग्क्दांक्वर्जानां चतुर्णामेव ग्रहणं प्राप्नोति / यद्वा लक्षणप्रतिपदीक्तयोरिति न्यायाहोंदेंङ्दैव्वर्जत्रयाणामेव ग्रहणं स्यात् / अत्रांशे ज्ञापकं 'दाधेसिशदसदोरुः' // 5 // 2 // 36 // इत्यत्र धयतेः पृथगुक्त्या दासंज्ञां प्रत्याग्रहोऽत्र न कार्य इत्येव वक्तुं शक्येऽपि षडपि दारूपा इह गृह्यन्त इत्यप्युक्तिः / धयतेः पृथगुक्तया तावदासंज्ञां प्रत्याग्रहस्य निरासोऽत्र भवतु, दारूपषट्कग्रहस्तु कथं सिद्धयेत् ; अदाद्यनदाद्योरित्यादिन्यायोनां सत्त्वात् / तथापि यद्दारूपाः षड् गृह्यन्त इत्युक्तं तदेतन्न्यायसत्त्वमस्य तदपवादत्वं च स्मृत्वैव / अत्रांशेऽनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 78 // श्रुतानुमितयोः श्रीतो विधिबलीयान् // 79 // श्रुतः-सूत्रे साक्षाच्छब्देनोक्तः' अनुमितः-परिभाषया पूर्वानुवृत्ताधिकारादिना वा आरोपितः। श्रुतानुमितयोरिति संवन्धे षष्ठी। विध्योरिति चात्र शेषः। तत्र तु निर्धारणे षष्ठी। श्रुतस्यायं श्रौतः। ततश्च श्रुतानुमितयोः संबन्धिनोयोर्विध्योः संभवतोर्मध्ये श्रुतस्य विधिबलीयानिति स एव क्रियत इत्यर्थः / यथा 'ऋतां क्ङितीर' // 4 / 4 / 160 // तीर्णम् / अत्र श्रुतस्य ऋत एव इर् न तु 'अनेकवर्णः सर्वस्य' // 74 / 107 // इति ऋदन्तधातोः सर्वस्य / यत ऋदन्तत्वमृतामिति धातुविशेषणत्वेन 'विशेषणमन्तः' // 7 / 4 / 113 // इति परिभाषया आरोपितत्वादनुमितमित्युच्यते / ततोऽनुमितस्य ऋदन्तत्वस्य विधिनिर्बलत्वान्न क्रियते / ऋदन्तस्य विधिः कः इति चेत् इरोऽनेकवर्णत्वात् 'अनेकवर्णः' इति परिभाषया यदखण्डस्य ऋदन्तधातोरिर् प्राप्नोति स ऋदन्तत्वस्य विधिरिति / ज्ञापकमस्य 'ऋतामृत' इत्यकृत्वा सूत्रे ऋतामित्येव निर्देशः। तथाहि-ऋतामित्यस्य तावत् ऋदन्तानामिति व्याख्या / इर् चादेशोऽनेकवर्णः / ततश्च 'अनेकवर्णः' इति परिभाषया सर्वस्य ऋदन्तधातोरिर प्राप्नोति / इष्यते तु ऋमात्रस्यैव / तथा च अनेकवर्ण इति परिभाषाया अवकाशनिरासाय ऋतामृत इर् इति निर्देष्टुं युक्तम् / ' सत्यप्येवं ऋतामित्येव यनिर्दिष्टं तज्ञापयतीमं न्यायमिति / अनित्यश्चायम् / तेन 'मनोरौ च वा' // 24 // 61 // इत्यत्र वाशब्दो ङीप्रत्यये पूर्वाधिकारानुमिते संबध्यते न तु श्रुते औकारे / तथा च मनोर्भार्या इति धवयोगे 'मनोरौ च वा' इति वा उयां ङीयोगे औदैतोश्च मनावी, मनायी, मनुरिति त्रैरूप्यं सिद्धम् / औचेत्यस्य वाशब्दसंबन्धने तु ङीप्रत्ययस्य नित्यमेव

Page #1214
12.1 भवनात् मनावी मनायी, मन्वी इति त्रैरूप्यं स्यात् // 79 // निर्दिश्यमानस्यैवादेशाः स्युः // 80 // यथा-'यस्वरे पादः // 21 / 102 // इत्यत्र पाद इत्यस्य तावत् पादन्तस्येति व्याख्या / पादन्तस्येत्येतञ्चाधिकृतस्य नाम्न इत्यस्य विशेषणम् / ततश्च पद् इत्यादेशस्यानेकवर्णत्वात् 'षष्ठयान्त्यस्य' // 74 / 106 // इति परिभाषां बाधित्वा ‘अनेकवर्णः' इत्यनेन पादन्तस्य नाम्नः सर्वस्य पद्भावप्राप्तौ न्यायेनानेन पाद इत्येतावत एव स्यात् / सूत्रे तस्यैव निर्देशात् / यथा द्वौ पादावस्य द्विपात् 'पात्पादस्याहस्त्यादेः // 7 // 3 // 148 // इत्यनेन पादस्य पाद्भावः / ततस्तृतीयायां 'यस्वरे पाद:०' // 2 // 1 // 102 // इत्यनेन पाद् इत्येतावत एव पद्भावे द्विपदा इति / अयं न्यायः पूर्वस्यैव प्रपञ्चः // 8 // अन्तरङ्गानपि विधीन् यबादेशो बाधते // 8 // प्रत्ययाश्रितत्वात् पदद्वयापेक्षत्वाच्च बहिरङ्गोऽपीति शेषः / यथा प्रशम्य इत्यत्र 'अहन्पञ्चमस्य विकिति' // 41107 // इति दीर्घत्वं प्रकृत्याश्रितत्वादेकपदापेक्षत्वाच्चान्तरङ्गमपि बाधित्वा पूर्व यप् / पश्चात्तु धुडादिप्रत्ययाभावान्न दीर्घत्वम् / ज्ञापकमस्य प्रजग्ध्येति सिद्धयै 'यपि चादो जग्ध् ' // 4 / 4 / 16 // इत्यत्र यपि चेति वचनम् / यदि क्त्वि परे जग्धादेशः, पश्चाच्च यप् क्रियते तदाऽपि प्रजग्ध्येति सिद्धयत्येव तथापि यद् यपि चेति वचनं तदेतन्न्यायेन यपः सर्वकार्येभ्यः पूर्व भवनादेव / अनित्यतास्य न दृश्यते // 81 // . सकृद्गते स्पः यद् बाधितं तद् बाधितमेव // 82 // गते इति धातूनामनेकार्थत्वाजाते, गत्यर्था इति न्यायाज्झाते इति वा / द्वयोविंध्योरन्यत्र सावकाशयोस्तुल्यबलयोरेकत्रोपनिपात: स्पर्द्धः / द्वयोः सूत्रयोः स्पर्द्ध सति यत् केनापि हेतुना प्रथम बाधितं तद् बाधितमेवेति बाधकसूत्रप्रवृत्त्यनन्तरमपि न प्रवर्तत इत्यर्थः / यथा द्वयोः कुलयोः इत्यत्र द्वि ओस् इति स्थिते आदेशादागम इति न्यायात् प्रथमं 'अनामस्वरे०' // 1 / 4 / 64 // इति नोऽन्तः प्राप्तः स च परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च 'आद्वेरः // 2 // 1142 // इत्यनेन बाधितस्ततस्तस्मिन् कृते 'एबहुस्भोसि० // 14 // 4 // इत्येत्वे च कृते पुनः प्राप्तोऽपि न स्यात। ज्ञापकमस्य 'उदच. उदीच' // 21103 // इत्यत्र णिवर्जनम् / तद्धि उदञ्चमाचष्टे' इति णौ उदयतीति रूपसिद्धयर्थम् / तद्धि उदीचादेशकरणान्तरं यदि 'त्रन्त्यस्वरादेः॥ 7443 // इत्यन्त्यस्वरादिलक् प्रवर्त्यते तदाऽपि सिद्धयत्येव / परं विशेषविहितत्वेनान्त्यस्वरादिलोपात्प्रागेवोदीचादेशे पश्चाच्चैतन्न्यायादन्त्यस्वरादिलुकोऽप्रवृत्तेरुदोचयतीत्येव स्यान्न तु उदयतीति णिवर्जनं कृतम् / तथा च उदीचादेशं विनाऽन्त्यस्वरादिलुकैवोदयतीति सिद्धम्। अनित्यश्चायम् / प्रियतिसृणः कुलस्येस्यत्र आगमात् सर्वादेशः इति न्यायेन प्रथम बाधितस्यापि नागमस्य तिस्रादेशानन्तरं पुनः करणात् // 82 // . 151

Page #1215
1202 द्वित्वे सति पूर्वस्य विकारेषु वाधको न बाधकः // 83 // द्वित्वे सति यः पूर्वाऽवयवस्तस्य विकारेषु कर्तव्येषु यो बाधको विधिः स स्वं बाध्यविधिं बाधितुं न प्रभवति / स्पर्धे परः, बलवन्नित्यमनित्यादित्यादीनामपवादोऽयम् / यथा अचीकरदित्यत्र 'लघोर्दीर्घ०' // 41664 // इति दीर्घविधिः परत्वे नित्यत्वे च सत्यपि सन्वद्भावं बाधित्वा पूर्व न प्रवर्तते / प्रवृत्ती तु अचाकरदित्यनिष्टमेव स्यात् / ज्ञापकमस्य 'आगुणावन्यादेः // 4 / 1 / 48 // इत्यत्र न्यादिवर्जनम् / तद्धि वनीवच्यते इत्यादावात्वाभावार्थं कृतम् / आत्वाभावस्त्वन्यथाऽपि सेत्स्यत्येव, न्यागमादेरात्वापवादत्वात्। परमेतन्यायेन न्यागमादय आत्वं बाधितुं नालमिति तद्वर्जनं क्रियते / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 83 // कृतेऽन्यस्मिन् धातुमत्ययकार्ये पश्चाद् वृद्धिस्तद्बाध्योऽट् // 84 // वृद्धिरिति सामान्योक्तेऽपि अत्र अडागमवाधिका' स्वरादेस्तासु' // 44 // 31 // इति बिहितैव गृह्यते / अन्यथाऽटस्तया बाध्यस्तद्बाध्य इति विशेषणानुपपत्तेः। बलवन्नित्यमनित्यात् , अन्तरङ्गं बहिरङ्गादित्यादीनामपवादोऽयम् / तत्र वृद्धिर्यथाक्रं गतौ-ह्यस्त० अन्-ऐयरुः इत्यादौ 'धातोरिवर्ण० ' // 2 // 1150 // इतीयादेशे कृते अकृतेऽपि प्राप्ता नित्याऽपि वृद्धिरियादेशं कृत्वैव क्रियते / पूर्व वृद्धौ हि आयरुरित्यनिष्टं स्यात् / अत्रांशे ज्ञापकं इंण्क् गतौ-ह्य०-आयन इत्यादिरूपेषुयत्वादिभ्यः प्रागेव परत्वात् 'स्वरादेस्तासु' इति वृद्धौ सिद्धयत्यपीष्टे 'ए. त्यस्तेर्वृद्धिः // 4 / 4 / 30 // इति वृद्धिसूत्रकरणम् / तद्धि एतन्न्यायांशाभावे व्यर्थमेव सत् ज्ञापयतीमं न्यायम् / एतन्न्यायांशसत्त्वे तु यत्वादीनां प्रथमं प्राप्तेस्तदनु स्वरादित्वाभावात् 'स्वरादेस्तासु' इति वृद्धयभवनेन आयन्नित्यादि न सिद्धयेदिति तद्वधिनार्थ पुनः 'एत्यस्तेः' इति वृद्धिविधानं सार्थकम् / अत्रांशेऽनित्योऽयम् / तेन संपूर्व कं प्रापणे इत्यस्मादद्यतन्यां 'समो गमृच्छि० // 3 // 3 // 84 // इत्यात्मनेपदे समात्यादौ 'धुड्ह्रस्वात०' // 4370 // इति प्राप्तात् सिज्लोपात्प्रागेव नित्यत्वाद् वृद्धिः। ततश्च धुड्हस्वाभावान्न सिज्लोपः। अड् यथा-अचीकरदित्यादौ प्रागुक्तहेतुना नित्योऽप्यल्पनिमित्तत्वादन्तरङ्गोऽपि चाडागमो 'लघोर्दीर्घ०' // 41 // 64 // इति दीर्घ कृत्वैव क्रियते। पूर्वमटि हि स्वरादित्वाही? न स्यात् / अस्मिन्नंशे च ज्ञापकम् ' अधातोः०' // 4 / 4 / 29 // इत्यत्र अन्विति पदानुपन्यासः / यदि हि नित्यत्वादिहेतुना प्रथममट भविष्यति तदा धातोः स्वरादित्वभवनेन 'लघोर्दीर्घ०' इत्यस्याप्रवृत्या अचीकरदित्यादीनामसिद्धिरेवेति सर्वकार्येभ्यः पश्चादड्भवनाथ अधातोरित्यत्र अन्विति पदन्यासस्यावश्यकत्वेऽपि सूत्रकृता यत्तन्न न्यस्तं तदेवेमं न्यायांशं ज्ञापयति / अत्रांशेऽप्यनित्योऽयम् / ' उपसर्गात्सुम्सुव० // 2 // 3 // 39 // इत्यत्र अटयपीत्युक्तेः / तथाहि-अभ्यषुणोदित्यादावव्यवधानेऽपि षत्वार्थ तावदट्यपीत्युक्तम् / नित्यत्वे त्वस्य षत्वस्व प्रथममेव भवनात् पश्चादड्भवने तयवधाने न काचित्क्षतिरित्यटयपीति न वक्तव्यं स्यात् // 84 //

Page #1216
1203 पूर्व पूर्वोत्तरपदयोः कार्य कार्य पश्चात् सन्धिकार्यम् // 8 // __ अन्तरङ्गं बहिरङ्गादित्याद्यपवादोऽयम् / तत्र पूर्वपदकार्य यथा-अग्निश्चेन्द्रश्च अग्नेन्द्रौ इत्यत्र पूर्वपदस्याग्नेरिकारस्य 'वेदसहश्रुता०' // 4 / 2 / 41 // इत्यात्वमेव द्वन्द्वसमासापेक्षत्वाद् बहिरङ्गमपि प्रथमं क्रियते नतु तदनपेक्षत्वादन्तरङ्गमपि 'समानानां तेन // 1 / 2 / 1 // इति दीर्घत्वरूपं सन्धिकार्यम् / अत्रांशे ज्ञापकं 'य्वः पदान्तात्प्रागैदौत्' // 74 / 5 // इत्यत्र वृद्धिप्राप्तौ सत्यामित्यधिकारानुवतनम् / तद्धि व्याकरणं वेत्त्यधीते वा वैयाकरणः, स्वश्वस्यायं सौवश्व इत्यादौ वि-आकरण-अण् , सु-अश्व-अण, इति स्थिते वि-सुशब्दयोरणि वृद्धिरूपं पूर्वपदकार्यमेव प्रथमं प्राप्स्यति नतु यत्ववत्वरूपं सन्धिकार्यमिति संभाव्यैव / तत्प्राप्तौ च सत्यां ‘यवः पदान्तात्' इतिसूत्रकरणसामर्थ्यात् वृद्धिं बाधित्वा यत्ववत्वे एव स्यातां तत ऐदौतौ चेति एतन्न्यायांशाभावे व्याकरणस्वश्वशब्देयोनिप्पादनकाल एव यत्ववत्वभवनादिवर्णावर्णयोः कथं वृद्धिप्राप्तिः स्यात्तदभावे च कथमेतत्सूत्रेण ऐदौतौ स्याताम् / अस्यांशस्यानित्यत्वं न दृश्यते / उत्तरपदकार्य यथा-परमश्चासावयं च परमायमित्यत्र उत्तरपदस्येदमः स्यादिपुंलिङ्गापेक्षत्वाद् बहिरङ्गोऽपि 'अयमियं पुंस्त्रियोः सौ' // 2 / 9 / 38 // इति अयमादेशः उत्तरपदकार्यमिति प्रथमं क्रियते नतु अन्तरङ्गम् 'अवर्णस्येव० // 22 / 6 // इत्येत्वरूपं सन्धिकार्यम् / अत्रांशे च ज्ञापकम् अग्नेन्द्रौ देवते अस्येति 'देवता' // 6 // 2 // 101 // इत्यणि आग्नेन्द्रं सूक्तमित्यत्र प्रथमं पूर्वपदकार्ये ' वेदसहश्रुता०' // 32 // 41 // इत्यनेनागेरित आत्वे तदनु अणि परे ' देवतानामात्वादौ' // 74 / 28 // इत्युभयपदवृद्धौ प्राप्तायामिन्द्रशब्दरूपस्योत्तरपदस्य ' आतो नेन्द्रवरुणस्य' // 74 / 29 // इत्यनेन वृद्धिनिषेधः। एतन्न्यायांशाभावे इन्द्रशब्दस्थद्विस्वरमध्यात् प्रथमस्वरे अन्तरङ्गत्वात् प्रथमं ' अवर्णस्येवर्णा०' इत्येत्वभवनादपहृते द्वितीयस्वरे च अणि परे परत्वात् ' अवर्णवर्णस्य, // 4 // 68 // इति लुकापहृते इन्द्रशब्दस्य स्वराभावाद् वृद्धिप्राप्तेरेवाभावेन तन्निषेधो व्यर्थ एव स्यात् / अनित्योंऽशोऽयम् / तेन परम इर्यस्य तस्य परमेरित्यत्रेकारस्य 'ङित्यदिति' // 1 / 4 / 23 // इत्येत्वरूपमुत्तरपदकार्य प्रथमं न / सति हि तस्मिन् परमैरित्यनिष्टमापद्येत // 85 // संज्ञा न संज्ञान्तरबाधिका // 86 // यथा प्रस्थ इत्यत्र प्रस्य गत्युपसर्गसंशयोः सद्भावात् 'गतिक्वन्यः // 3 / 1142 // इति तत्पुरुषः 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' // 5 // 1 // 56 // इति डश्च युगपदभूताम् / ज्ञापकमस्य प्रादीनां 'धातोः पूजार्थ' // 11 // इत्युपसर्गसंशाकरणम् / यदि हि 'ऊर्याद्यनुकरण' // 31 // 2 // इत्याधनन्तरसूत्रक्रियमाणया गतिसंज्ञयोपसर्गसंज्ञा बाध्यमाना स्यात्तदा निष्फत्वादुपसर्गसंज्ञा कुर्यादेव न / अनित्यश्वायम् / 'स्पृहेाप्यं वा' // 2 / 2 / 26 // इत्यत्र वाग्रहणात् / नित्यत्वे त्वस्य कर्मसंप्रदानसंज्ञयोर्बाध्यबाधकभावाभावादुभयोरपि तयोः प्रवृत्तेर्विकल्पाकरणेऽपि विभक्तिद्वयेन चैत्रं

Page #1217
1204 चैत्राय वा स्पृहयतीति बैरूप्यसिद्धेर्विकल्पविधाने किं फलम् / तथापि यद्विकल्पः क्रियते तदेतन्न्यायानित्यत्वेन संप्रदानसंशया कर्मसंज्ञाया बाधा मा भूदिति फलकः // 86 // प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते / / 87 // __ कार्य कार्य प्रति संज्ञाभिधायकानि सूत्राणि भिद्यन्ते // अयंभावः- करणं च' // 22 // 19 // इति सूत्रेण दिवः करणस्य युगपत्कर्मकरणसंज्ञयोर्विधानादक्षानखैर्वा दीव्यतीति द्वैरूप्यं सिद्धम् / तथा अक्षैर्देवयते मैत्रश्चैत्रेणेत्यत्राक्षशब्दस्य करणत्वात् तृतीया भवति कर्मत्वाच्च 'गतिबोधाहारार्थ०' // 22 // 5 // इत्यनेन प्राप्तं नित्याकर्मकलक्षणम् अणिकर्तुः कर्मत्वं न स्यात् / तथा अक्षशब्दस्य कर्मत्वादेव देवयतेः 'अणिगि प्राणिकर्तृका० // 3 // 3 // 107 // इत्यनेन प्राप्तमकर्मकलक्षणं परस्मैपदं न स्यात् / अत्राह परः-नन्वःर्देवयते मैत्रश्चैत्रेणेत्यादौ संज्ञाद्वययौगपद्यं चरितार्थम् / ततोऽक्षाना दीव्यतीत्यादौ सत्यपि संज्ञाद्वये स्पर्धे परत्वात् करणत्वहेतुका तृतीयैव भवितुमर्हति नतु द्वितीया। अत्रोत्तरम्-सत्यमेतत् परमनेन न्यायेन द्वितोयाऽपि स्यादेव / तथाहि यद्यपि 'करणं च' इति सूत्रे युगपत्संशावयमस्ति परमक्षान:र्वा दीव्यतीति प्रयोगव्यं यद् दृश्यते तत्सिद्धयर्थमनेन न्यायेन 'करणं च' इति सूत्रमावृत्या द्विधा व्याख्यायते यथा-दिवः करणं कर्म स्यात् इति, दिवः करणं करणं स्यादिति च / तत्राद्यव्याख्याने इदं सूत्रं कर्मसंज्ञाया एव विधायकं न तु करणसंशाया इति कल्पने निर्बाधमक्षान् दीव्यतीति सिद्धम् / द्वितीयव्याख्या तु अझर्दीव्यतीति प्रयोगस्य सर्वाभिमतत्वेन निर्विगानैव / अयमपि न्यायः पूर्वन्यायार्थमेव भंग्यन्तरेण समर्थयतीति ज्ञापकादि सर्वे पूर्ववदृह्यम् // 8 // सापेक्षमर्थक्त् / / 88 // पदान्तरसापेक्षं पदं समासादिपदविधीन् प्राप्तुं नालम् / यथा ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः। अत्र राजशब्दस्य ऋद्धविशेषणसापेक्षत्वात् पुरुषशब्देन सह न समासः / शापकमस्य ईदृक्प्रयोगेषु समासादि निषेधुं यत्नाकरणमेव / 'समर्थः पदविधिः // 74122 // इति परिभाषायाः प्रपश्चोऽयम् / अनित्यश्वायम् / देवदत्तस्य दासभार्येत्यादौ दासशब्दस्य देवदत्तस्येतिपदुसापेक्षत्वेऽपि समासदर्शनात् / देवदत्तस्य यो दासस्तस्य भार्येति ह्यत्रार्थः // 88 // प्रधानस्य तु सापेक्षत्वेऽपि समासः // 89 // यस्य क्रियया सह सामानाधिकरण्येन प्रयोगस्तत्प्रधानम् / यथा राजपुरुषोऽस्ति दर्शनीयः इत्यादौ समासात्प्रागवस्थायां पुरुषशब्दस्य स्वविशेषणदर्शनीयशब्दसापेक्षत्वेऽपि राजशब्देन तत्पुरुषः / य एव हि पुरुषत्वस्याधिकरणं स एवास्तीतिक्रियाया अपीति क्रियया सह सम्मानाधिकरण्यप्रयोगेण पुरुषशब्दस्य प्रधानत्वात् / शापकमस्य पुरुषो व्याघ्रः शूर इत्यादौ पुरुषव्याघशब्दयोः

Page #1218
1205 समासाभावार्थ 'उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ' // 3 // 1 // 102 // इत्यत्र साम्यानुक्तिग्रहणम् / तद्धि पुरुषो व्याघ्रः शुरः इत्यादौ यदा व्याघ्रत्वोपचारकारणं शूरत्वमुपन्यस्यते तदा समासवारणार्थ कृतम् / यदि च पुरुषशब्दस्य स्वविशेषणशूरशब्दसापेक्षतया असमर्थत्वात् पूर्वन्यायेनैवात्र समासाभावः सिद्धयेत्तर्हि साम्यानुक्तिग्रहणं किमर्थ क्रियेत। परं पूर्वन्यायबाधकस्यैतन्न्यायस्य सत्त्वेन शूरशब्दसापेक्षस्यापि पुरुषशब्दस्य प्रधानत्वाद् व्याघ्रशब्देन समासोऽनिष्ठोऽपि भविष्यतीत्याशंकया तत्कृतम् / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते / पूर्वन्यायस्यापवाद श्वायमुत्तरश्च / अपि च ' किं हि वचनान्न भवति' इति न्यायस्यायमुत्तरश्च प्र. पञ्चीभूतः // 89 // तद्धितीयो भावप्रत्ययः सापेक्षादपि // 90 / / ___यथा काकस्य कृष्णस्य भावः काकस्य कायॆमित्यादौ कृष्णशब्दात्काकशब्दसापेक्षादपि 'पतिराजान्त०' // 71 // 60 // इति ट्यण सिद्धः। ज्ञापकमस्य 'पुरुषहृदयादसमाप्ते' // 717 // इत्यत्र असमासे इति वचनम् / तद्धि परमस्य पुरुषस्य भावः परमपुरुषत्वमित्यादौ 'भावे त्वतल्' // 71 / 55 // इति त्व एव स्यान्न त्वण् इत्येतदर्थमुक्तम् / एतन्न्यायाभावे समासविषयस्य पुरुषशब्दस्य परमशब्दसापेक्षत्वेनासमर्थत्वादेवात्राण न भविष्यतीति किमर्थमसमास इति / अनित्यत्वमस्य नास्ति // 10 // गतिकारकङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैर्विभक्त्युत्पत्तेःमागेव समासः // 91 // यद्यपि 'नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम् ' // 3 // 1 // 18 // इत्यनेन नाम्नो नाम्ना सह समास उक्तस्तथाऽप्यैकार्थ्ये इत्यनेन समासान्तर्वतिविभक्तिलुप्करणादेवं ज्ञापितं यदुत विभक्त्यन्तानामेव समास इति / ततश्चोभयोरपि पदयोविभक्त्यन्तत्वे प्राप्ते कृदन्तस्योत्तरपदस्याविभक्त्यन्तत्वनियमाऽर्थोऽयं न्यायः। तत्र गतेर्यथा-विकिरति पक्षाविति विष्किरी इत्यादौ पक्ष्यर्थमात्रापेक्षत्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रथममेव 'वौ विष्किरो वा' // 4496 // इति स्लटि विस्स्किर इति स्थिते 'ऊर्याद्यनुकरण" // 3 // 1 // 2 // इति कृतगतिसंज्ञस्य वेः 'नाम्युपान्त्यप्रोकृगृज्ञः कः' // 5 // 1 // 54 // इति कप्रत्ययान्तेन स्किरेत्यनेन सह 'गतिक्वन्य०" // 3 // 1 // 42 // इति तत्पुरुषस्ततो 'असोङसिवूसहस्सटाम्' // 23 // 48 // इत्यनेन स्सटः सस्य षत्वे च विष्किरः पक्षी, ततः स्त्रीत्वविवक्षायामदन्तत्वात् 'जातेरयान्त०' // 4 // 54 // इति ङीः सिद्धः / एतन्न्यायाभावे विभक्त्यन्तेन स्किरेत्यनेन समासे कर्मादिशक्तिसंख्याद्यपेक्षत्वेन बहिरङ्गाया विभक्तरुत्पत्तेः प्रागेव स्त्रीत्वमात्रापेक्षत्वेनान्तरङ्गस्य आपः प्राप्तावदन्तत्वाभावाद् ङोर्न स्यात् / कारकस्य यथा-चर्मणा क्रीयते स्म चर्मक्रीतो इत्यादौ चर्मन् टा क्रीत इति स्थिते चर्मेत्यस्य करणकारकस्य क्रीतेत्यनेन सह 'कारकं कृता' // 3 // 168 // इति तत्पुरुषः / ततः स्त्रीत्वविवक्षायां ' क्रीतात्करणादेः' // शा४ // इत्यनेन क्रीतशब्दाददन्तात् डोः सिद्धः। यदि तु विभक्त्यम्तेन क्रीत इत्यनेन समासः स्थासहि

Page #1219
प्राग्वदन्तरङ्गत्वाद् विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेवापः प्राप्तावदन्तत्वाभावाद् ङीन स्यात् / कृत्प्रत्ययविधायिसूत्रे उसिनेत्येकदेशस्य समुदायोपलक्षणत्वेन संपूर्णपञ्चमीलाभोत् 'विशेषणमन्तः' // 74 / 113 // इति परिभाषयाऽन्तशब्दलाभाच्च पञ्चम्यन्तेन पदेनोक्तं ङस्युक्तम् / तत्र कुसिनैवोक्तस्य यथा-कच्छं पिबतोति कच्छपी इत्यादौ कच्छ अम् प इति स्थिते 'नाम्नो गमः खड्डौ च० // 5 / 1 / 131 // इत्यतोऽधिकृतान्नाम्नः परस्य स्थाधातोविहितो यः 'स्थापास्नात्रः कः' // 51142 // इति कप्रत्ययस्तदन्तेन पेत्यनेन सह कच्छशब्दस्य 'ङस्युक्तं कृता' // 31 // 42 // इति तत्पुरुषः। कच्छशब्दस्य नाम्न इति सिनोक्तत्वात् / ततः स्त्रीत्वविवक्षायां 'जातेरयान्त०' // 24 // 54 // इत्यनेन कच्छपशब्दाददन्ताद ङोः सिद्धः। विभक्त्यन्तेन पेत्यनेन समासे तु प्राग्वदापः प्राप्तावदन्तत्वाभावाद् डोर्न स्यात् / पञ्चमीभ्यसोक्तमप्युक्तयुक्त्या डस्युक्तमेव / तस्य यथा-विषं धरतीति विषधरी इत्यादी विष अम् धर इति स्थिते विषशब्दस्य 'आयुधादिभ्यो०' // 5 / 194 // इति सूत्रे आयुधादिभ्य इति भ्यसोक्तस्यापि ङस्युक्तत्वादच् प्रत्ययान्तेन धरेत्यनेन सह 'उस्युक्तं कृता' इति तत्पुरुषः। ततः त्रीत्वविवक्षायां 'जातेरयान्त.' इति ङीः। विभक्त्यन्तेन धरेत्यनेन समासे तु पूर्ववददन्तत्वाभावाद् ङोर्न स्यात् / ज्ञापकमस्य कारकांशे 'क्रीतात्करणादेः' इत्यनेनादन्तात् क्रीताद् ङीविधिः / अत्र तावत्करणादेः क्रीतादित्युक्तम् / करणस्य आद्यवयवत्वं च समासं विना न स्यात् / एतन्न्यायाभावे विभक्त्यन्तेन क्रीतेत्यनेन समासे अन्तरङ्गत्वाद् विभक्त्युत्पत्तःप्रागेवापःप्राप्तौ क्रीतस्याददन्तत्वं न संभवति तथापि यददन्तादित्युक्तं तदिमं न्यायांशं ज्ञापयति / गतिङस्युक्तांशयोस्त्वस्य ज्ञापकं विष्किरी, कच्छपीत्यादौ ङीप्रतिबन्धकाग्निषेधयत्नाकरणम् / अनित्यता त्वस्य न दृश्यते // 91 // . समासतद्धितानां वृत्तिविकल्पेन वृत्तिविषये च नित्यैवापवादवृत्तिः // 12 // ____ अयमर्थः-परार्थाभिधानं वृत्तिः / सा च त्रेधा / समासवृत्तिस्तद्धितान्तवृत्तिर्नामधातुवृत्तिश्च / यथा राजपुरुषः, औपगवः, पुत्रकाम्यतोति / तत्र समासवृत्तौ समस्यमानपदानि शेषवृत्त्योस्तु प्रकृतिप्रत्ययौ संभूय समुदायार्थ सह ब्रुवन्तीतिरीत्या परस्थान्यर्थस्य-स्वार्थातिरिक्तस्य समुदायार्थस्य यदभिधानं सा वृत्तिः / तत्र वाक्येनाभिधाने प्राप्ते वृत्तिरारभ्यमाणा येन नाप्राप्ते इति न्यायाद्वाक्यस्य बाधिका प्राप्नोति इति बिकल्पेन तस्यानुज्ञा अनेन न्यायेनोच्यते। तथा वृत्तिपक्षे उत्सर्गापवादरूपयोवृत्योः संभवे उत्सर्गस्य नित्यमेव बाधश्चानेन न्याये. नोच्यते / तत्र समासवृत्तिर्यथा-कायस्य पूर्वोऽशः पूर्वकायः / अत्र 'पूर्वापराधरो०' // 31 // 52 // इत्यनेनांशितत्पुरुषो वाक्यं च न तु 'षष्ठययत्नाच्छेषे' // 3 // 1176 // इत्यौत्सर्गिकः कायपूर्व इति षष्ठीसमासः / अत्र चायेंऽशे समासानां वृत्तिर्विकल्पेनेतिरूपे ज्ञापकं 'नित्यं प्रतिनाऽल्पे' // 31 // 37 // इत्यत्र . नित्यमिति वचः / तद्धि अनेन न्यायेन प्राप्तविकल्पबाधनार्थम् / द्वितीयांशे च

Page #1220
1207 'वृत्तिविषये नित्यैवापवादवृत्तिः' इतिरूपे शापकं तु 'पारेमध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठया वा' // 3 // 1 // 30 // इत्यत्र वाग्रहणम् / तद्धि पक्षे औत्सर्गिकषष्ठीसमासानुशार्थम् / एतन्न्यायाभावे क्रमेणोत्सर्गापवादयोः प्रवृत्तेः पक्षे औत्सर्गिकः षष्ठीसमासोऽपि सिद्ध एवेति किमिति तदनुज्ञार्थं वाग्रहणं कुर्यात् / तद्धितवृत्तिर्यथा-गर्गस्यापत्यं वृद्धं गार्ग्यः इत्यत्र 'गर्गादेः०' // 6 // 42 // इति यञ् वाक्यं च, न तु औत्सगिको गार्गिरिति 'अत इञ्' // 6 // 1 // 31 // इति इञ् / अत्र चाद्यांशे ज्ञापकं 'नित्यं अभिनोऽण् // 7 // 3 // 58 // इत्यत्र नित्यग्रहणम् / तद्धि अनेन प्राप्तस्य विकल्पस्य निषेधार्थम् / उत्तरांशे तु ज्ञापकं 'वोदश्वितः' // 6 / 2 / 144 // इत्यत्र वाग्रहणम् / तद्धि पक्षे औत्सर्गिकाणर्थम् / एतन्न्यायांशाभावे क्रमेणोत्सर्गापवा. दयोः प्रवृत्तेः पक्षे औत्सर्गिकोऽणपि सिद्ध एवेति किमिति तदनुज्ञार्थ वाग्रहणं कुर्यात् / अयं न्यायः समासतद्धितवृत्तिव्यवस्थाऽनुवादमात्रपरो न त्वनेन नव्यं किंचिद् व्यवस्थाप्यते,एतत्साध्यस्य तत्तत्सूत्रैरेव सिद्धेः। अनित्यत्वमस्य नास्ति // 12 // एकशब्दस्यासंख्यात्वं कचित् // 13 // एकशब्दस्य प्रसिद्धिस्तावत्संख्यात्वस्यैवास्तीत्यतस्तत्प्रतिरोधाऽर्थोऽयं न्यायः। यथैकमह इत्यत्रैकशब्दस्य सदपि संख्यात्वं न गण्यते / ततश्च 'अह्नः' // 2174 // इत्यट्समासान्ते 'नोऽपदस्य तद्धिते' // 74 / 61 // इत्यन्त्यस्वरादिलोपे ' अहनि!हकलहाः' (लिङ्गा० पुं० 15 // 3) इति पुंस्त्वे प्राप्तेऽपि 'अहःसुदिनैकतः' (लिङ्गा० न० 8 / 2) इति विशेषविधिना क्लीबलिङ्गत्वे एकाहमिति सिद्धम् / एकशब्दस्य संख्यात्वगणने 'सर्वांशसंख्याऽव्ययात्' // 73 / 118 // इत्यनेनाटि अनेनैव चाह्नादेशे 'अर्द्धसुदर्शनदेवनमह्ना' (लिङ्गा० पुं० 1131) इति पुंस्त्वे च एकाह्न इत्यनिष्टं स्यात् / शापकमस्य संख्यातेकपुण्यवर्षा०' // 73 / 119 // इत्यत्र चकारेण 'सर्वाशसंख्याऽव्ययात् ' // 73 / 118 // इति सूत्रात् . संख्यानुवृत्तावपि एकशब्दग्रहणम् / क्वचिदिति वचनाच्च बहुत्र एकशब्दस्य संख्यात्वं गण्यते एव / तेन एकधेत्यत्र 'संख्याया धा' // 72 // 104 // इति धाः सिद्धः। अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 93 // .. आदशभ्यः संख्या संख्येये वर्तते न संख्याने // 94 // आदशभ्य इति कोऽर्थः ? दशन्शब्दस्य प्रयोगावधि-अष्टादशसंख्यावधीति यावत् / ततश्चाष्टादशसंख्यावधि संख्या संख्येयेन सह सामानाधिकरण्येन प्रयोज्येत्यर्थः / यथैको द्वौ त्रयो वा यावदष्टादश घटाः न तु घटानामिति / एकोनविंशत्यादिसंख्या तु संख्येये संख्याने च वर्तते / यथैकोनविंशतिघंटा घटानां वा यावन्नवनवतिः शतं सहस्रं लक्षं कोटिवेत्यादि / शापकमस्य 'सुज्वार्थे संख्या संख्येये.' // 3 // 1119 // इत्यनेन संख्येये वर्तमानया संख्यया सह समासविधानम् / एतन्न्यायाभावे का संख्या संख्येयवर्तिनीति कथं ज्ञायेत / तदज्ञाने च कथं संख्यानवतिसंख्यापरिहारेण संख्येयवर्तिसंख्यया समासः कर्तुं शक्येत /

Page #1221
1208 एतद् झापकमादशभ्य इति पदं व्युदस्य शेषवाक्यापेक्षया योज्यम् / संख्येये वर्तमानाऽपि काचित्संख्यास्तीत्येतावत एवार्थस्थानेन ज्ञाप्यमानत्वात् / अस्य चानित्यत्वम् / तेन 'आसन्नादूर०' // 3 // 120 // इति बहुव्रोहौ 'प्रमाणीसंख्याइ डः // 73 / 128 // इति डे च आसन्नदशा इति कोऽर्थः नवैकादश धा / अत्र आसन्ना दशेति कोऽर्थः ? दश संख्या येषामिति वाक्यं सिद्धम् // 94 // णौ यत्कृतं कार्य तत्सर्व स्थानिवद् भवति // 9 // णाविति निमित्तसप्तमी / यथा स्फुरत् णौ सनि पुस्फारयिषति / अत्र 'चि. स्फुरोर्न वा // 4 // 2 // 12 // इति आत्वस्य णौ निमित्ते सति कृतस्य स्थानिवद्भावात् स्फु इति द्वित्वं सिद्धम् / झापकमस्य युक् मिश्रणे, पूग्श् पवने आभ्यां सनि यियविषति, पिपविषतीत्यादौ पूर्वस्य उत इत्वार्थमोः पयेऽवणे इत्येतावेतैव सूत्रेण सरत्यपि जुं गतौ सौत्रो धातुः, यौतिपुनाती तु प्रागुक्तावेव-एभ्यो णौ सनि जिजावयिषति, यियावयिषति, पिपावयिषतीत्यादौ ण्यन्तानामपि जवत्यादीनामुत इत्वार्थ 'ओन्तिस्थापवर्गेऽवणे' // 4 // 1 // 60 // इति बृहत्सूत्रकरणम् / एतन्न्यायाभावे जिजावयिषतीत्यादिष्वन्तरङ्गत्वात् प्रथमं वृद्धयावादेशौ कृत्वा पश्चाद् द्वित्वे 'सन्यस्य' // 4 / 159 // इत्यनेनैव इत्वं सिद्धयतीति किमर्थ 'ओन्तिस्था० // 4 // 1 // 60 // इति बृहत्सूत्रं क्रियेत / परमेतन्न्यायेन वृद्धयादेः स. र्वस्य स्थानिवद्भवनात् ' सन्यस्य ' इत्यनेनेत्वासिद्धेरुत इत्वार्थ 'ओन्तिस्था०' इति बृहत्सूत्रकरणम् / अनित्यश्चायम् / तेन यस्य णिनिमित्तकृतकार्यस्य स्थानिवद्भावश्चिकीर्ण्यते तदाऽऽधारभूतो वर्णो वर्णसमुदायो वा अवर्णवान् यदि स्यात्तदैवायं न्यायः स्फुरेन्नान्यथा / तेन कृतणश्चरादित्वात् णिचि ‘कृतः कीर्तिः' // 4 / 4 / 122 // इति कीर्तादेशे अचिकीर्तत् / अत्र की इत्येव द्वित्वं न तु कृ इति / कीर्त इतिवर्णसमुदायस्य ईकारवत्त्वादवर्णत्त्वाभावेन स्थानिवद्भावाभवनात् / अयं न्यायः 'स्थानीवावर्णविधौ // 74 / 109 // इति परिभाषायाः प्रपञ्चः // 15 // द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति // 96 // अयमर्थः-यदर्थ व्याकरणधातुपाठादौ प्रयत्नद्वयं कृतं तद् द्विर्बद्ध कार्य सुब द्धम्-अव्यभिचारि स्यात् / यथा असूच क्षेपणे-अद्य०-आस्थत्-इत्यत्राङो न व्यभिचारः। अस्यतेः 'शास्त्यमुवक्तिख्यातेरङ्' // 30 // 60 // इति सूत्रे पुष्यादौ च पाठात् / अन्येषां तु पुष्यादिपठितानां क्वचित्तद्वयभिचारोऽपि। यथा 'भगवन्मा कोपी'रिति बालरामायणे / अत्र पुष्यादित्वेऽप्यङ् न / ज्ञापकमस्य दशेर्यङ्लुपि दंदशीतीत्यत्र नस्य लोपः केनापि सूत्रेणाविहितोऽपि स्यादेवेति ज्ञापनार्थ 'गृलु पसदचर०' // 34 / 12 // इत्यत्र दशेति निर्देशे कृतेऽपि पुनस्तदर्थ ' जपजभदह' // 41152 // इत्यत्रापि दशेति निर्देशः। स हि शापकेन सकृज्ज्ञापितो यो विधिः स समासान्तागमेति न्यायात् दशैकादशशब्दस्यादन्तत्ववत् क्वचिदनित्य

Page #1222
1209 तामपि भजेत; यस्तु द्विाप्यते तस्यैतन्न्यायेनानित्यत्वभयं न स्यादित्येतदर्थः। एतन्न्यायाभावे द्विििपतस्यापि विधेरनित्यत्ववारणं दुर्निवारमेव। अनित्यत्वमप्यस्य नकारलोपाभावने दंदंशीतीत्यस्यापि सर्वैः स्वीकृतत्वात् / 'जपजभ,' इत्यस्य वृत्तावपि साक्षादुक्तत्वाच्च / अयं न्यायोऽग्रेतनाश्चोणादयोऽव्युत्पन्नानीति यावत्सर्वे न्यायाः सर्व वाक्यं सावधारणमिति न्यायस्यानित्यत्वप्रपञ्चीभूता एव // 16 // ___आत्मनेपदमनित्यम् // 17 // यथाशिष्टप्रयोगं क्वचित्प्राप्तमप्यात्मनेपदं न स्यात् क्वचिच्चाप्राप्तमपि भवतीत्यनित्यशब्दार्थः / तत्र प्राप्तस्याप्यभवनं यथा-'सम्यक् प्रणम्य न लभन्ति कदाचनापि' इत्यादिषु डुलभिष् प्राप्तावित्यादिधातूनामिङित्वात्प्राप्तमप्यात्मनेपदं नाभूत्। अप्राप्तस्यापि भवनं यथा-'प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सजन्ते गुणकर्मसु'इत्यादिषु षस्ज् गतापित्यादीनामिङित्त्वाभावेऽप्यात्मनेपदमभूत् / शापकमस्य पजङ् श्रेजुङ् भ्राजि दोप्ताविति भ्राजेरात्मनेपदिषु पाठेऽपि राजम् टुभ्राजि दीप्तावित्यत्र पुनः पाठः। भ्राजेरयमात्मनेपदिषु द्विःपाठस्तावद् पूर्वन्यायेनास्यात्मनेपदाव्यभिचारार्थः / तदर्थ चेयान् यत्नस्तदैव कर्तुं युज्येत यदि कथंचिदात्मनेपदस्य व्यभिचारः संभवेत् / एतन्न्यायाभावे कुतोऽस्य संभवः। अस्याप्यनित्यत्वम् / तेन 'इडितः कर्तरि' // 3 // 3 // 22 // इति विहितमेवात्मनेपदं यथाप्रयोगदर्शनं क्वचिदनित्यं न तु 'क्रियाव्यतिहारेऽगतिहिंसा०' // 3 / 3 / 23 // इत्यादिना विहितम् // 97 // किपि व्यञ्जनकार्यमनित्यम् // 98 // प्राप्तमपि न भवतीत्यनित्यशब्दार्थः। तत्राख्यातक्विपि यथा-राजेवाचरति 'कर्तुः क्विप् गल्भक्लीबहोडात्तु ङित् // 3 / 4 / 25 // इति क्विपि राजानतीत्यादौ क्किप्सत्कवकारव्यञ्जनद्वारप्राप्तस्य ' नाम सिदव्यंजने' // 1 // 21 // इति नस्य लुग् न / कृक्तिपि यथा-गीर्यते इति 'क्रुत्संपदादिभ्यः किए' // 5 / 3 / 114 // इति क्विपि गिरौ गिरः / अत्र प्राग्वत्प्राप्तपदत्वाभवनात् ' पदान्ते' // 21 // 64 // इति न दीर्घः / ज्ञापकमस्य मित्रं शास्तीति मित्रशीरित्यादौ क्विपो व्यञ्जनादित्वात् 'इसासः शासोऽव्यञ्जने' // 4 / 4 / 118 // इत्यनेनैव इसि सिद्धयत्यपि 'क्वौ' // 4|4|119 // इति सूत्रस्य करणम् / तद्धि एतन्न्यायेन विपि व्यञ्जनद्वारोक्तकार्य न भविष्यतीति कृतम् / अस्मिन्न्याये क्विपीत्यस्योपलक्षणत्वाद् वि. च्यपि व्यञ्जनकार्यमनित्यम् / यथा मुख्यमाचष्टे णिजि 'मन्वन्० // 5 / 11147 // इति विचि मुख्य। तं मुख्यम्-अत्र विचि परे 'वोः प्वव्यञ्जने लुक' // 12 // इति यलुक् नाभूत् / अनित्यता त्वस्य नास्ति / केचित्तु क्विपि किश्चिद् व्यअनकार्य नित्यमपीच्छन्ति / यथा च जयकुमारः-पां पाने इत्यस्य क्विपि 'अप्रयोगीत् // 21 // 35 // इति तल्लुकि लुप्तेऽपि व्यञ्जनादौ प्रत्यये 'इय॑ञ्जनेऽयपि // 4 // 3 // 97 // इति ईत्वमिच्छन् पीरित्याह / तदपेक्षया अस्य न्यायस्य अनित्यत्वमपि ध्वन्यते // 18 // 152

Page #1223
1210 स्थानिवद्भावपुंवद्भावैकशेषद्वन्द्वैकत्वदीर्घत्वान्यनित्यानि // 19 // स्थानिवद्भावादीनि पञ्च अनित्यानि-यथाप्राप्ति भवन्ति न भवन्ति चेत्यर्थः। छन्द्वकत्वं समाहारद्वन्द्वः / दीर्घत्वं च सामान्योक्तमपि 'भ्वादेर्नामिनः // 21 // 63 // इति सूत्रविहितमत्र विवक्षितम् / एषां भवनोदाहरणानि सुलभानीति नेहोच्यन्ते, अभवनोदाहरणान्येव प्रदर्श्यन्ते / तत्र स्थानिवद्भावे यथा-स्वादुशब्दात् स्वाद्वकार्षीदिति णिजि-असिस्वददित्यत्र उकारस्य वृद्धौ अन्त्यस्वरादिलुक् / तस्य स्थानिवद्भावाभवनेन आकारस्योपान्त्यत्वात् ' उपान्त्यस्यासमान०' // 4 / 2 / 35 // इति ह्रस्वः सिद्धः / अत्रांशे ज्ञापकं-मालामाख्यत् अमालदित्यादावन्त्यस्वरादिलुकः स्थानिवद्भवने आकारस्योपान्यत्वादेव ह्रस्वनिषेधे सिद्धयत्यपि 'उपान्त्यस्यासमान०' इत्यत्रासमानलोपिग्रहणम् / तद्धि स्थानिवद्भावस्यानित्यत्वादभवनशंकयैव कृतम् / पुंवद्भावे यथा-दक्षिणस्यां भवो दाक्षिणात्य इत्यत्र 'सर्वादयोऽस्यादौ // 32 // 61 // इति प्राप्तोऽपि पुंवद्भावोऽनित्यत्वादेव नाभूत् / सति हि तस्मिन् स्त्रीत्वनिवृत्या निमित्ताभाव इति न्यायेन स्त्रीत्वहेतुकस्यापोऽपि निवृत्तौ दाक्षिणत्य इति स्यात् / अत्रांशे ज्ञापकं तु 'कौण्डिन्यागस्ययोः कुण्डिनागस्ती च' // 61 / 127 // इत्यत्र कौण्डिन्येति निर्देशः। अयं हि वद्भावानित्यत्वं विना न कदापि सिद्धयति / तथाहि-कुडुङ् दाहे इत्यस्मात् 'अजातेः शीले' // 5 / 1 / 154 // इति णिनि स्त्रीत्वे यां कुण्डिनी / ततः कुण्डिनीशब्दात् वृद्धापत्याथै 'गर्गादेः' // 61 // 42 // इति यत्रि 'जातिश्च णितद्धितयस्वरे' // 32 // 51 // इति पुंवद्भावो यदि स्यात्तदा स्त्रीत्वनिवृत्त्या तहेतुकस्य कुण्डिनीशब्दस्थङीप्रत्ययस्यापि निवृत्तौ 'नोऽपदस्य० // 74 / 61 // इति इन्लोपे कौण्ड्येति प्रामोति / सत्यप्येवं यत्कौण्डिन्येति निर्दिष्टं तदेन्न्यायेन पुंवद्भावानित्यत्वादभवने 'अवर्णेवर्णस्य' // 4/68 // इति ईल्लुग्रूपस्य स्वरादेशस्य स्थानिवद्भावेन नोsपदस्येति प्राप्तस्य इन्लोपस्याभवनात् कौण्डिन्येतिरूपसिद्धिसंभावनयैव / एकशेषे यथा-तदतदात्मकं तत्त्वमातिष्ठन्ते जैनाः-इत्यत्र 'त्यदादिः' // 3 // 120 // इति प्राप्तस्तच्छब्दैकशेषो न / अत्रांशे तु ज्ञापकं त्वीदक्प्रयोगा एव / द्वन्द्वैकत्वे यथा शंखदुन्दुभिवीणाः / अत्र 'प्राणितूर्याङ्गाणाम् ' // 3 // 137 // इति प्राप्तोऽपि समाहारद्वन्द्वो न / अत्रांशे च ज्ञापकं 'प्राणितूर्याङ्गाणाम्' इति बहुवचनमेव / एकवचनेनैव निर्वाहे बहुवचनमिदं कस्यचिविशेषस्य शप्त्यर्थमेव / इह च यदि तत्प्रयुक्तं तज्ज्ञायते किञ्चिदत्र प्रयोजनमस्तीति / तच्चात्र द्वन्द्वैकत्वानित्यताशतिरेव अन्यप्रयोजनाभावात् / दीर्घत्वे यथा-कुर्दि क्रीडायाम्-' रम्यादिभ्यः कतरि' // 5 / 3 / 126 // इत्यनेन कुर्दनः इत्यादौ अनित्यत्वादेव ' भ्वादेर्नामिनः' // // 163 // इति दी| नाभूत् / अत्रांशे शापकं तु ' भ्वादेर्नामिनः' इत्यनेनैव दीर्घ सिद्धेऽपि स्फूर्ज, ऊर्ज, ऊर्ण-इत्यादीनां कृतदीर्घाणामेव धातुषु पठनं न तु हु मुर्छादीनामिवाकृतदीर्घाणाम् / सदीर्घपठनं हि स्फूर्जादीनां दीर्घत्वाव्यभिचारज्ञापनद्वारेणान्येषां क्वचित्तव्यभिचारज्ञापनार्थम् / एतन्न्यायांशाभावे कस्यार्थस्य

Page #1224
1211 ज्ञप्त्यर्थ स्फूर्जादीनां सदीर्घपाठः क्रियेत। अनित्यस्यानित्यत्वं न संभवतीति नदर्श्यते // अनित्यो णिचुरादीनाम् // 10 // सर्वत्र भवन्नपि यथाप्रयोगदर्शनं क्वचिन्न भवेदपीत्यर्थः। यथा चुरण चोरति चितुण् चिन्ततीत्यादि / ज्ञापकमस्य चुरादिघुष ऋदित्त्वम् / तद्धि 'ऋदिच्चिस्तम्भू०' // 34 // 65 // इत्यङि अघुषदित्यादिरूपसिद्धयर्थमेव कृतम् / णिचो नित्यत्वे तु विशेषविधित्वात् 'णिश्रिद्रुनु० // 3 / 4 / 58 // इतिङस्यैव प्राप्तेरजू. घुषदित्यस्यैव भवनेनाङोऽवकाशस्यैवाभावात् किमर्थ तत् / अस्यानित्यत्वम् / युजादिवर्जानामेव चुरादीनां यथाशिष्टप्रयोगमनित्यो णिच, युजादीनां तु 'युजा. देर्नवा' // 3 / 4 / 18 // इति नित्य एवेति स्वीकारात् // 100 // णिलोपोऽप्यनित्यः // 10 // यथाप्राप्ति सर्वत्र भवन्नपि क्वचिन्न भवतीत्यर्थः। यथा-'मधवो युधि सुप्र. कम्पयाः' इत्यत्र सुप्र-पूर्वात् ण्यन्तात् कम्पेः खलि णेढुंचो अनित्यत्वादभवने गुणे अयादेशः सिद्धः। ज्ञापकमस्य 'णिवेत्यास॥५।३।१११॥ इत्यनापवादस्य 'भीषिभूषिचिन्ति०' // 5 // 3 / 109 // इति सूत्रस्य 'जागुरश्च' // 5 // 3 // 140 // इति सूत्रात्प्रारब्धे अप्रत्ययाधिकारे करणे सति अप्रत्ययेनापि चिन्ता-पूजादीनां णेलुंकि सिद्धावपि 'षितोऽङ्' // 5 / 3 / 107 // इति सूत्रात्प्रारब्धे अप्रत्ययाधिकारे 'भीषिभूषि०' इतिसूत्रकरणेनाविधानम् / तथा हि-अप्रत्ययस्याङश्च भेदस्तावद् ङित्वेनैव / डित्वस्य च साध्यं गुणाभाव एव / णिलोपस्य नित्यत्वे तु णेलुकि नाम्यभावाद् गुणप्राप्तिरेव नेति किमर्थमप्रत्ययत्यागेनाङ्प्रत्ययमानेतुमङोऽधिकारे 'भीषिभूषि०' इति सूत्रं क्रियते। यच्च कृतं तदेव ज्ञापयति-णिलोप अनित्य इति / एवं च णेटुंगभावे यदि अप्रत्यय आनीयते तर्हि णेर्गुणे चिन्तया पूजयेति स्यात्, इष्यते चिन्तिया, पूज्येति / अतोऽङोऽधिकारे सूत्रं कृतम् / तथा च गुणाभावे क्रमेण 'संयोगात् ' // 2 // 1 // 52 // इतीयि 'योऽनेक०' // 21 // 56 // इति यत्वे च चि. न्तिया, पूज्येति सिद्धम् // 10 // णिचसंनियोग एव चुरादीनाम् // 102 // चुरादीनामिति सामान्योक्तेऽङ्कादीनां ब्लेष्कान्तानामिति ज्ञेयं नान्येषाम् / तेषामदन्तत्वस्यैवासंभवात् / प्राग् णिचः सर्वत्र यथादर्शनमनित्यत्वोक्तेणिजभावपक्षे अङ्कादीनामदन्ततानिषेधार्थोऽयं न्यायः / यथा जगणतुरित्यादौ णिजभावपक्षे गणेरनदन्तत्वेनानेकस्वरत्वाभावादामादेशो नाभूत् / शापकमस्य 'ई वा गणः' इत्यपि कृते अजीगणदजगणदिति रूपद्वयसिद्धावपि ‘ई च गणः' // 4 // 1 // 67 // इति सूत्रकरणम् / तथाहि-गणेस्तावण्णिचि णिगि च प्रत्येकमजीगणदजगणदिति द्वैरूप्यमिष्टम् / यदि च गणेः सर्वथाऽप्यदन्तत्वं स्यादेव तदा तद् द्वैरूब्यम् / 'ई बा गणः' इति सूत्रेणापि सिद्धयति / यथा-प्रथमे पक्षे 'ई वा गणः' इति ईत्वं स्याद् , द्वितीये तु यथाप्राप्तं समानलोपि

Page #1225
1212 त्वात् सन्वद्भावाद्यभाव इति / तथापि यत् 'ई च गणः' इति सूत्रं कृत्वा चकारेणाकारानुकर्षणं कृतं तत् णिच अनित्यत्वादभवनपक्षे यदा एतन्न्यायेनादन्तत्वं भविष्यति तदा णिगि परे 'ई वा गणः' इति ईत्वे विकल्पितेऽप्यजीगणदित्येकमेव रूपं प्राप्स्यति; तथा च मा भूत किन्त्वजगणदित्यपि यथा स्यादित्येवमर्थ तत् / अनित्यश्चायम् / 'पतण गतौ वा' इति धातुपारायणे 'वाशब्दो णिजन्तत्वयोर्विकल्पार्थः / इत्युक्तेः / नित्यत्वे त्वस्य 'वाशब्दो णिग्विकल्पार्थः' इत्येवोक्तं स्यात् // 102 // धातवोऽनेकार्थाः॥१०३|| तेन धातुपाठेऽनुक्तोनुक्तोऽप्यर्थो लक्ष्यानुसारात् तेषां प्रयोज्य इत्यर्थः / यथा विधत् विधाने / अयं व्यधार्थेऽपि / यथा-वेधः शब्दवेधी / एधि वृद्धौ / अयं दीप्त्यर्थेऽपि / यथा पुरश्चक्रं तवैधते / प्राप्त्यर्थेऽपि / यथा-औपवस्त्रफलमेधते इत्यादि / ज्ञापकमस्य 'तक्षः स्वार्थे वा // 3 / 4 / 77 // इत्यत्र स्वार्थे इति विशेषणम् / तेन ह्यान्तरे नुन / यथा संतक्षति वाग्भिः शिष्यम् / निर्भर्सयतीत्यर्थः। एतन्न्यायाभावे तक्षोऽर्थान्तरवृत्यभावादेव स्वार्थ इत्युक्तिरस्थान एव। अनित्योऽप्ययम् / तेन धात्वर्थ बाधते कश्चिदुपसा यथा-प्रतिष्ठते, प्रवसतोत्यादोत्युक्तिन विरुद्धयते / एषां धातुपाठे योऽर्थः पठितोऽस्ति स एवार्थो यदि स्थादिधातूनां स्यात्तदैवोच्यमाना संगच्छते / यदि त्वेतन्न्यायाद्धातूनामनेकार्थत्वं स्यादेव तदा स्थादिधातूनां स्थित्याद्यर्थस्येव गत्याद्यर्थत्वस्यापि संभवादाचष्टे आलोकते इत्यादाविव प्रतिष्ठते इत्यादावग्युपसर्गस्य धात्वर्थ प्रत्यनुवर्तकत्वमेवोच्यमानं यौक्तिक स्यान्नतु बाधकत्वमिति / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु प्रवापयति, प्रवाययतोत्यनयोतिवेतिभ्यां णौ सिद्धावपि 'वियःप्रजने' // 4 // 2 // 13 // इति सूत्रकरणम् / तथाहि-पुरो वातो गाः प्रवापयतोति तावद्वांक् गतिगन्धनयोरित्यस्य धातोणिगि सिद्धयति / प्रवाययतीत्यपि च वींक प्रजनकान्त्यसनखादनेष चेत्यस्य धातोणिगि / तथापि यद् ‘वियः प्रजने' इति सूत्रं कृत्वा वियो विकल्पेन आत्वकरणं तदेतन्न्यायानित्यत्वेन वांक्धातोः प्रजने वृत्त्यभावमेव दर्शयति // 103 // धातव इति संबद्धयते / यथा गमयति शब्दोऽर्थ ज्ञापयतीत्यर्थः / ज्ञापकमस्य 'णावज्ञाने गमुः // 4 / 4 / 24 // इत्यत्रेणोऽशान इति विशेषणम् / तेन हि प्रत्याययत्यानित्यादाविणो ज्ञानार्थत्वान्न गम्वादेशः। एतन्न्यायाभावे गत्यर्थस्य ज्ञानार्थत्वासंभवादज्ञान इति विशेषणं वृथैव / अनित्यश्चायम् / 'गतिबोधाहारार्थ०' // 225 // इत्यत्र बोधग्रहणात् / नित्यत्वे त्वस्य गत्यर्थानां बोधार्थत्वसंभवेन केवलं गतिशब्दमेव गृह्णीयात् // 104 // नाम्नां व्युत्पत्तिरव्यवस्थिता // 105 // ... तेन नामानि अनेकधाऽपि व्युत्पाद्यन्त इत्यर्थः। यथा अश्वस्याम्बा वडवा,

Page #1226
1213 असृगालेढि सृगालः, मह्यां रौति मयूरः-इत्यादि पृषोदरादित्वात् सिद्धम् / पुनवंड आग्रहणे इति सौत्राद्धातोः 'वडिवटि०' ( उ० 515) इत्यवे वडवा / सृधातोः 'सर्तेोऽन्तश्च' ( उ० 478 ) इति कित्याले गागमे च सृगालः / मीनातेः 'मीमसि' ( उणा० 427 ) इत्यूरे मयूर इत्याधुणादावपि साधितम् / तथा सूर्यशब्दः कृति 'कुप्यभिद्योध्यसिद्धय० // 5 // 1 // 39 // इत्यनेन सृधातोः क्यपि संज्ञायां निपातितः / पुनस्तद्धिते सूरशब्दस्य मादिगणपाठात् 'मर्त्तादिभ्यो यः' // 7 / 2 / 159 // इति स्वार्थिकप्रत्ययेनापि साधितः / झापकमस्य शब्दानामसकृद् व्युत्पादनमेव / अनित्यत्वाञ्चास्य रूढनाम्नामेव व्युत्पत्तिरव्यवस्थिता न तु यौगिकानां नीलकण्ठादीनाम् // 105 // उणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानि // 106 // अवयवावयविनोरभेदोपचारात् उणादय इत्युणादिप्रत्ययान्तानि कारुपायवादिनामानि 'कृवापा' ( उणा० 1) इत्यादिना पश्चोत्तरसूत्रसहस्त्रेण 'उणादयः' // 5 / 293 // इति सूत्रसूचितेन यद् व्युत्पादितानि तत्प्रकृतिप्रत्ययविभागेन वर्णानुपूर्वीविज्ञानार्थमेव नतु कर्तेत्यादिक्रियाशब्दवदन्वर्थदर्शनार्थम्। तेन तत्त्वतस्तान्यव्युत्पन्नानि / तेषां रूढिशब्दत्वेन व्युत्पत्तेरकिंचित्करत्वात् / यथा वींधातोः 'पटिवीभ्याम् ' ( उणा० 579 ) इति डिसे बिसम् / अत्रैवं व्युत्पादितस्याप्यस्य नाम्नस्तत्त्वतो अत्युत्पन्नत्वेन सस्य कृतत्वाभावान्न षः / ज्ञापकमस्य 'अतः कृकमि० // 2 // 3 / 5 // इति सूत्रे कमिग्रहणात्कमेरौणादिकेन 'मावावधमि०' ( उणा० 564 ) इति सेन निष्पन्ने कंसे लब्धेऽपि पृथकंसग्रहणम् / तथाहि-अतःकृकमि० // 2 // 35 // इति सूत्रे तावत् कृकमी केवलाभ्यां समासासंभवात् प्रत्ययान्तौ ग्राह्यावित्युक्तम् / यथा-अयस्कारः, अयस्काम इत्यादि / एतन्न्यायाभावे कंस इत्यत्र कमेरेव सप्रत्ययान्तस्य सद्भावात् पयस्काम इतिवत् पयस्कंस इत्यपि कमिग्रहणेनैव सिद्धयतीति किमर्थ पृथकंलग्रहणं क्रियेत / यत्तु कृतं तदेतन्न्यायादव्युत्पन्न एवायं कंसशब्दो न तु कमिना व्युत्पन्न इति बुद्धयैव / तदेवमेतन्न्यायोत्थया कंसशब्दाव्युत्पनत्वबुद्धया कृतं पृथकंसग्रहणमेतन्न्यायं गमयति। अस्य चानित्यत्वम् / क्वचिदेषां त्युत्पत्तिपक्षस्याप्याश्रणात् / तेन वपेरौणादिके रुद्यति' (उणा०९९७) इत्युसि वपुषेत्यादौ सस्य कृतत्वात् षः। अनित्यत्वे ज्ञापकं तु 'तस्वसृ' // 1 / 4 / 38 // इति सूत्रे तृग्रहणेनैव सिद्ध पुनर्नवादोनामौणादिकानां पृथक्पठनस्य नियमार्थत्वम् / तद्धि तदैव स्याद्यदि तृग्रहणेनैव नप्त्रादीनामप्यार सिद्धः स्यात् / तृग्रहणेन च नत्रादीनामार् तदैव सिद्धयति यदि व्युत्पत्तिपक्ष आश्रीयते / नियमश्चायम्-औणादिकतृप्रत्ययान्तानां नप्त्रादीनामेवार नान्येषाम् / तेन पितरौ, मातरौ इत्यादोनां न // 106 // शुद्धधातूनामकृत्रिम रूपम् // 107 // शुद्ध इति कोऽर्थः। ये यादृशा धातुपाठे पठितास्तेषामकृत्रिम रूपमिति

Page #1227
1214 कोऽर्थः ? ते धातवः कृता इति नोच्यन्ते। वृक्षेष्वित्यादौ सुपः 'सप्तम्यधिकरणे' // 2195 // इति सूत्रमुच्चार्य स्थापितत्वेन कृतत्वभवनाद् यथा तदीयसस्य षत्वं स्यात्तथा धातोरपि धातुपाठसूत्रमुच्चार्य स्थापनेन तदीयसस्य कृतत्वप्रसङ्गात् षत्वप्रसक्तिरिति तस्य कृतत्वनिषेधार्थोऽयं न्यायः / तेन मुसच-औणादिके कित्यले मुसलमित्यत्र सस्य कृतत्वाभावात् 'नाम्यन्तस्था० // 2 // 3 // 15 // इति षत्वं नाभूत् / ज्ञापकमस्य मुसलादौ षत्वं निषेधुं यत्नाकरणम् / शुद्धति किम् / षन भक्तावित्यस्य 'षः सोष्टयै' // 2 // 3 // 98 // इति से कृते सन् इति रूपस्य कृत्रिमत्वात् णो डे असीषणदित्यादौ 'नाम्यन्तस्था०' // 2 // 3 // 15 // इति षत्वं यथा स्यात् / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 107 // किबन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति शब्दत्वं च प्रतिपद्यन्ते // 108 // क्विबित्युपलक्षणत्वाद्विचन्ता अपि / धातुत्वमिति सामान्योक्तेऽपि नामार्थे संवलितधात्वर्थाभिधायित्वाद् गौणधातुत्वम् / तत एव शब्दत्वं चोपचाराद् वृक्षादिवन्नामत्वं च प्रतिपद्यन्ते-धातुत्वनामत्वयोः कार्य लभन्ते इत्यर्थः। अन्योऽन्यविरुद्धकार्यप्रापणार्थोऽयं न्यायः / यथा नियौ लुवौ इत्यादौ धातुत्वाद् 'धातो. रिवर्ण० // 21150 // इति इयुवौ, शब्दत्वाच्च स्यादयः / ज्ञापकमस्य 'धातोरिवर्ण०' इत्युवबाधकं 'स्यादौ वः // 2 // 1 // 57 // इति वत्वकरणम् / तथाहिवत्वं तावद्धातोः स्यादावनन्तरे सत्युक्तम् / स्यादिश्च धातोरनन्तरस्तदा स्याद्यदा धातुः क्विबन्तः स्यात्तस्य च यदि नामत्वं स्यान्नत्वन्यथा / क्विबन्तानां धातुत्वनामत्वोभयमेतन्न्यायादेवेति / तथा च वस्विच्छति क्यनि क्विपि च तल्लुकि वसूः वस्वी इत्यादौ वत्वं सिद्धम् / अनित्यश्चायम् / तेन आख्यातक्विबन्तानां धातुत्वमेव न तु नामत्वमिति राजनतीत्यत्र त्यादिरेव न तु स्यादिः // 108 // उभयस्थाननिष्पन्नोऽन्यतरव्यपदेशभाक् // 109 // __ उभयोः स्थानिनोः स्थाने निष्पन्न आदेशो यथेच्छमन्यतरजोऽपि व्यवह्रियते पुत्र इव मातापित्रोः // उभयोः कार्ययोगपधेन प्रसङ्गे क्रमेण प्रापणार्थीऽयं न्यायः / यथा आङ्, ईषि गत्यादौ, आ ईष्यः एष्यः ततः प्रेण योगे आ ईतोः स्थानजस्य एतो यदा आङादेशत्वं तदा 'ओमाङि' // 12 // 18 // इत्यल्लोपे प्रेष्य इति स्यात् / यदा तु धात्वादेशत्वं तदा 'उपसर्गस्यानिणे०' // 1 / 2 / 19 // इत्यनेन प्रस्याल्लोपः प्राप्नोति / परं तं बाधित्वा विशेषविहितत्वात् 'प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण' // 12 / 14 // इत्वैत्वे प्रैष्य इति स्यात् / शापकमस्य 'गडदवादे० ' // 2 // 1177 // इत्यत्र प्रत्यययोरिति न्यायात्प्रत्ययत्वे लब्धेऽपि साक्षात् प्रत्ययशब्दग्रहणम् / तथाहि-धाधातोर्वसि द्वित्वे पूर्वस्य ह्रस्वे 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी ' // 4 / 1 / 42 // इति दत्वे 'नश्चातः // 4 / 2 / 96 // इति धातोराल्लुकि 'अदीर्घात् // 1 // 3 // 32 // इति धस्य द्वित्वं यदा क्रियते तदा दव इत्यत्र ध्वस्य प्रकृतिप्रत्ययस्थानजस्य यद्येतन्न्यायेन प्रत्ययत्वमापाद्यते तदा कृतद्वित्वधकारसंबंधिना प्रथमधकारेणान्तर्वर्तमानेन धातोश्चतुर्थान्तत्वसद्भावादा

Page #1228
1215 दिचतुर्थत्वंप्राप्नोति। तत्करणे च धद्ध्व इति रूपं स्यात्तनमाभूत् किंतु प्रत्ययग्रहणबलानन्यायानपेक्षो यः प्रत्ययस्तत्रैव परे आदिचतुर्थत्वं स्तादिति ज्ञापनार्थ हि 'गडदबादेः' इत्यत्र प्रत्ययशब्दग्रहणम् / एतन्न्यायाभावे ध्वस्य कथमपि प्रत्ययत्वानापत्त्या तस्मिन् परे दव इत्यत्रादिचतुर्थस्य प्रसङ्गोऽपि नास्तीति किमर्थ प्रत्ययग्रहणेन न्यायानपेक्ष एवं प्रत्ययोऽत्र गृह्यत इति ज्ञापनम् / अस्यानित्यत्वमपि / तेन राजानमाख्यदरराजदित्यत्रान्त्यस्वरादिलोपस्य अन्रूपस्वरव्यञ्जनोभयस्थानजत्वेऽपि स्वरादेशतैव व्यपदेश्या नतु व्यञ्जनादेशता। तद्यपदेशे हि असमानलोपित्वादुपान्त्यहस्वस्य सन्वद्भावादेश्च सिद्धावरीरजदिति स्यात् // 109 // अवयवे कृतं लिङ्ग समुदायस्यापि विशिनष्टि चेत्तं समुदायं सोऽवयवो न व्यभिचरति // 110 // अप्राप्तप्रापणार्थोऽयं न्यायः / यथा 'कुस्मिण स्मयने' इत्यस्मात् 'चुरा दिभ्यः' // 3 / 4 / 17 // इति णिचि कुस्मयते। चित्रशब्द आश्चर्यार्थ डिन्त; ततश्चित्रं करोति इति वाक्ये 'नमोवरिवश्चित्रो० // 34 // 37 // इति क्यनि चित्रीयते / महीङ् पूजायाम्-कण्ड्वादिः अस्मात् 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' // 348 // इति यकि महीयते इत्यादौ कुस्मिणचित्रङ्महोडामिङित्वेन णिच्क्यन्यगन्तसमुदायस्यापीडित्वादात्मनेपदम् / कुस्म्यादीनां णिचाद्यन्तसमुदायेन सममव्यभिचारित्वात् / चेत्तं समुदायमिति किम् / कुस्मयति, चित्रीययति, महीययतीत्यादौ कुस्यादीनामेव णिच्क्यन्यकामागमनादनु प्रयोक्तृव्यापारार्थसंजातणिगन्तीकृतानां समुदायादिङित्वहेतुकमात्मनेपदं मा भूत् / णिगः प्रयोक्तृव्यापारे सत्येवोत्पत्तेः। कुस्म्यादीनां णिगन्तसमुदायव्यभिचारित्वात् / ज्ञापकमस्य कुस्म्यादीनामिङित्करणमेव / एतन्न्यायाभावे ह्यात्मनेपदाभवनेन निष्फलत्वादिङित्त्वं कुर्यादेव न / अनित्यत्वमस्य नास्ति // 110 // येन धातुना युक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येवोपसर्गसंज्ञाः // 111 // तदन्यधात्वादियोगे उपसर्गकार्य न स्यादित्यर्थः / यथा प्रगता ऋच्छका यस्मात् स प्रर्छको देशः-इत्यादौ प्रस्य गमिना सह संबंधाद् गर्मि प्रत्येवोपसर्गत्वं नतु ऋच्छि प्रति / तेन प्रावर्णस्य 'ऋत्यारुपसर्गस्य' // 1 / 2 / 9 // इत्यानं / ज्ञापकमस्य ऋत्यारिति सूत्रे उपसर्गस्येत्युक्तिरेव / एतन्न्यायाभावे प्रार्छको देश इत्यादावप्यार प्राप्नोति / यदि च तथेष्टं स्यात्तदा लाघवार्थ प्रादेरित्येव निर्दिश्येत / येनोपसर्गसंज्ञस्यानुपसर्गसंज्ञस्य च चादिगणप्रान्तस्थितप्रादिगणस्य संबन्धिनो वर्णस्याविशेषेण ऋदादिधातावार सिद्धयेत / एवं सत्यपि यदुपसर्गस्येति गुरुनिर्देशः स एतन्न्यायात् प्रर्छको देश इत्यादावानिषेधार्थमेव / अनित्यश्चायम् / उत्तरेण बाध्यमानत्वात् // 11 // यत्रोपसर्गत्वं न संभवति तत्रोपसर्गशब्देन पादयो लक्ष्यन्ते नतु, संभवत्युपसर्गत्वे // 112 //

Page #1229
1216 पूर्वापवादोऽयम् / यथा प्रगतोऽध्वानं प्राध्वो रथ इत्यादौ प्रस्यानुपसर्गत्वेऽपि 'उपसर्गादध्वनः' // 73 // 79 // इत्यत् समासान्तः / न ह्यत्राध्वशब्दसंबद्धस्य प्रस्य कथमप्युपसर्गत्वं संभवति, उपसृत्य धातुमर्थविशेष सृजतीत्युपसर्ग इत्यन्वर्थाश्रयणात् / प्राध्व इत्यत्र धातुसंबन्धपरिहारेण नामसंबन्धस्यैव दृश्यमानत्वात् / ज्ञापकमस्य अध्वनः प्रागुपसर्गासंभवेऽपि उपसर्गादित्युक्तिः / सा हि एतन्न्यायज्ञापनार्थमेव / अन्यथा लाघवार्थ प्रादेरित्येवोच्येत / अनित्यत्वमस्य न दृश्यते // 12 // शीलादिप्रत्ययेषु नासरूपोत्सर्गविधिः // 113 // आदिशब्दाद् धर्मसाध्वर्थयोर्ग्रहणम् / शीलादिप्रत्यये अपवादे विषयभूते सत्यपवादे नासमानरूपो ' असरूपोऽपवादे' // 5 // 1 // 16 // इति सूत्रप्राप्तोऽप्यौत्सर्गिकः शीलाद्यर्थप्रत्ययो न स्यादित्यर्थः। प्राप्तप्रतिषेधार्थोऽयं न्यायः। एवमुत्तरोऽपि / यथा अलङ्करिष्णुः कन्यामित्यादौ 'भ्राज्यलंकृग्निराकृग् // 5 / 228 // इति इष्णुरेव स्यान्नतु 'तृन्शीलधर्मसाधुषु० // 5 / 2 / 27 // इति तृन् / तेन शीलाद्यर्थे अलङ्कर्ता कन्यामित्यादिप्रयोगो न साधुः / ज्ञापकमस्य पद्यतेरिदित्त्वात् 'इङितो व्यञ्जनाद्यन्तात् // ५ारा४४ // इत्यनेनैवाने सिद्धेऽपि 'भूषाक्रोधार्थ' // 5 / 2 / 42 // इत्यनप्रत्ययसूत्रे चेन पदोऽनुकर्षणम् / पतन्न्यायाभावे पदेरिदित्वात् 'इङितः' इत्यनेनैवानस्य सिद्धत्वात् 'भूषाक्रोधा०' इत्यत्र चेन पद् किमर्थमनुकृष्येत / अनित्यश्चायम् / तेन शीलाद्यर्थे 'शूकमगमहनवृषभूस्थउकण ' // 5 / 040 // इत्युकण्प्रत्यये आगामुक इत्यादिवत् 'तृन् शील०' // 5 // 2 // 27 // इत्यनेन तृनि आगन्तेत्याद्यपि स्यात् / अनित्यत्वे ज्ञापकं तु दीप्र इत्यत्र 'स्यजसहिंसदीपकम्पकमनमोरः // 5 // 1 // 79 // इति रैणैवाननिषेधे सिद्धेऽपि 'नणिङ्यसददोपदीक्षः ' // 5 / 2 / 45 // इत्यननिषेधसूत्रे दीपिग्रहणम् / दीप्र इत्यत्र 'इङितो व्यञ्जन०' // 5 / 2 / 44 // इति प्राप्तोऽप्यनः 'स्यजसहिंस०' इति रैणैव बाधितत्वान्न भावी; ततो न णिङ्य०' इत्यननिषेधसूत्रे किमर्थ दीपिग्रहणं क्रि. यते / न च 'असरूपोऽपवादे' इत्यनुज्ञानादौत्सर्गिकोऽनोऽपि स्यादिति वा. च्यम् / एतन्न्यायेन तदनुशाया निषेधात् / यदि परमेतन्न्यायस्यानित्यत्वाच्छीलादिप्रत्ययेष्वपि क्वचिदसरूपविधेरनुशासंभवाद् रप्रत्यये अनप्रत्ययोऽपि स्यादित्याशंक्य 'न णिङ् य० ' इत्यत्र दीपिग्रहणसार्थक्यम् / एतन्न्यायस्यायमर्थः-शीलादिप्रत्ययेषु विषयभूतेष्वर्थसामान्यविहितः कृत्प्रत्ययोऽसरूपोत्सर्गविधिना प्राप्तोऽपि न स्यात् / तेन शीलाद्यर्थेऽलङ्करिष्णुरित्यादौ ' भ्राज्यलग्० " // 5 / 2 / 28 // इति विहितस्य इष्णुप्रत्ययस्य विषयेऽर्थसामान्यविहितत्वात् प्राप्तोऽपि ‘णकतृचौ' // 5 / 1 / 48 // इति णको न स्यात् / तेन शीलाद्यर्थविवक्षायामलङ्कारक इत्यादिप्रयोगो न साधुः / ज्ञापकमत्र परिवादक इत्यस्यार्थसामान्यविहितेन ‘णकतृचौ' इति णकेन सिद्धावपि 'वादेश्च णकः' // 52 / 67 // इति शीलाद्यर्थणकविधानम् / यदि हि शीलाद्यर्थेषु तृन्नादिप्रत्ययविषयेऽर्थसामान्य

Page #1230
विहितत्वात् ‘णकतृचौ' इति णकोऽपि ' असरूपोऽपवादे० // 5 / 1116 // इत्यनेन भवन यदि स्यात् तर्हि किमिति णकार्थ 'वादेश्च णकः' इति सूत्रं क्रियेत / यत्तु कृतं तच्छीलाद्यर्थेषु 'णकतचौ' // 5 // 1 // 48 // इति णकस्यार्थे विधानात् प्राप्नुवतोऽप्येतन्यायादनागमनसंभावनयैव / अस्य चानित्यत्वात् क्वचिच्छीलाद्यर्थेऽर्थसामान्यविहितोऽसरूपोत्सर्गकृत्प्रत्ययः स्यादपि / यथा 'कामक्रोधौ मनुप्याणां खादितारौ वृकाविव' / अत्र 'निन्दहिंसक्लिशखाद० // 5 / / 68 // इति प्राप्तः शीलाद्यर्थसामान्यविहितस्तृच् / न चायं तृन्नितिषाच्यम् / तृनः कर्मणि 'तृन्नुदन्ताव्यय० // 2 / 2 / 90 // इति षष्ठीनिषेधात् / नास्त्यत्र शीलाद्यर्थ इत्यपि न वाच्यम् / तं विना मनुष्यखादनशीलवृकोपमाया अनुपपत्तेः // 113 // त्यादिष्वन्योन्यं नासरूपोत्सर्गविधिः // 114 // यत्रोत्सर्गरूपायास्त्यादिविभक्तेविषये अपवादरूपा त्यादिविभक्तिरागच्छन्ती स्यात्तत्र तद्विषये औत्सगिकी त्यादिविभक्तिः 'असरूपोऽपवादे // 51 / 16 // इत्यनेन प्राप्ताऽप्येतन्म्यायेन निषिध्यते / यथा स्मरसि चैत्र कश्मीरेषु वत्स्याम इत्यादौ 'अयदि स्मृत्यर्थे भविष्यन्ती' // 52 / 9 // इति भविष्यन्ती / तद्विषये 'अनद्यनते हस्तनी' // 5 // 27 // इति शस्तनी तु प्राप्ताऽपि न स्यात् / अन्योऽन्यमितिवचनाच त्यादिविभक्तीनामेवान्योन्यमसरूपोत्सर्गविधिनिषिध्यते / प्रत्ययेन तु समं स्यादिविभक्तीनां सोऽस्त्येव / तेनोपशुश्रावेत्यादी 'श्रुसवस्भ्यः परोक्षावा' // 5 / 2 / 1 // इति परोक्षावत्तद्विषये उत्सर्गभूतातादयोऽपि स्युरेव। यथा उपश्रुतः उपश्रुततवानित्यादि / ज्ञापकमस्य 'श्रुसद०' इत्यत्र वाग्रहणम्। तद्धिं पक्षे यथास्वकालमद्यतनीह्यस्तन्यर्थम् / ते चैतन्न्यायाभावे असरूपत्वात् सिद्धे एवेत्यतः किमिति तदर्थ वाग्रहणं क्रियेत / यदि परमेतन्न्यायसद्भावात् 'श्रुसद० // 5 // 21 // इति परोक्षया औत्सर्गिक्यावद्यतनीयस्तन्यौ बाधिष्येते इत्याशंक्य पक्षे यथास्वकालं ते अपि स्तामिति बुद्धया 'श्रुसद० // 5 / 2 / 1 // इत्यत्र वाग्रहणं सफलम्। अनित्यस्तु नायम् / 'असरूपोऽपवादे' // 5 // 1 // 16 // इत्यस्यापवादाविमौ // 114 // _स्त्रीखलना अलो वाधकाः स्त्रियाः खलनौ // 11 // स्त्रीति-स्त्रयुक्तप्रत्ययाःक्त्यादयः / अन इति चानट् प्रत्ययः / 'असरूपो. ऽपवादे० // 5 // 1 // 16 // इत्यनेन प्राक्तरिति वचनात् 'स्त्रियां क्तिः // 5 / 3 / 91 // इत्यतःप्राग् ये कृत्प्रत्ययास्तेषु पाक्षिकोऽसरूपविधिर्व्यवस्थापितस्तदग्रेतनप्रत्ययानां तु स्पर्द्ध सति व्यवस्थार्थोऽयं न्यायः। यथा चयनं चितिरित्यादौ स्त्रियांक्ति-'युवर्णवृदृवशरणगमृग्रहः // 5 // 3 // 28 // इत्याभ्यां क्रमात् ख्यलोः प्राप्तौ परत्वात् स्त्येव। दुःखेन चीयते दुश्चयमित्यादौ 'दुःस्वीषतःकृच्छ्राकृच्छ्रार्थात्खल' // 5 // 3 // 139 // 'युवर्ण' इत्याभ्यां कमात्खललोः प्राप्तौ परत्वात् खलेव / पलाशानि शात्यन्तेऽनेनेति पलाशशातनो दण्ड इत्यादौ ‘करणाधारे' // 53 / 139 // 'युवर्ण०' इत्याभ्यां क्रमादनडलोः प्राप्तौ परत्वादनडेव / तथा दुःखेव भिद्यते इति दुर्भिदा भूरित्यादौ 'स्त्रियांक्तिः 'दुःस्वीषतः' इत्याभ्यां क्रमात् स्त्रीखलोप्राप्तौ परत्वात् 153

Page #1231
1218 खलेव / सक्तवो धीयन्तेऽस्यामिति सक्तुधानी इत्यादौ 'स्त्रियांक्तिः, ‘करणाधारे' // 53 / 129 // इत्याभ्यां क्रमात् स्यनटोः प्राप्तौ परत्वादनडेव / 'स्पर्द्ध' // 74 / 119 // इति परिभाषायाः प्रपञ्चोऽयम् / ज्ञापकमस्य एषां व्यवस्थायै यनान्तराकरणम् / अनित्यश्चायम् / तेन जय इत्यादौ स्त्रियांक्तिः' 'युवर्ण०' इत्याभ्यां कंमात् श्यलोः प्राप्तावलेघ / शिरसोऽर्दनं शिरोऽतिरित्यादौ च अर्दतेः 'स्त्रियांक्तिः' 'अनड्' // 5 // 3 // 124 // इत्याभ्यां क्रमात् ख्यनटोः प्राप्तौ ख्येव // 115 // यावत्संभवस्तावद्विधिः // 116 // यथाप्राप्तस्य सूत्रस्य न्यायस्य वा यावतो वारान् प्रवृत्तेः संभव इति कोऽर्थः? अव्याहता प्राप्तिः स्यात्तावतो वारांस्तस्य प्रवृत्तिः कार्यव / नत्वेकवारमस्य प्रवृत्तिः कृतेति बुद्धयाऽधिकवारसंभवे सत्यपि तत्प्रवृत्तिर्न क्रियत इति / यदा च. संभवो व्याहतस्तदनु तत्प्रवृत्तिर्न कार्यैवेत्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थोऽयं न्यायः / तत्र सूत्रस्य यथा-त्व- इत्यादौ प्रथमं विरामे परे ' अदीर्घात्" // 1 / 3 / 32 // इत्यनेन कस्य द्वे रूपे क्रियेत / यथा त्वक् / पुनरनेनैव एकव्यञ्जने परे सूत्रप्रवृत्तेः संभवस्य सद्भावादाधकस्य द्वे रूपे क्रियेते / यथा स्वक्छ / ततः परं तु मध्यमकस्य 'धुटो धुटि स्वे वा' // 1 / 3 / 48 // इति लुकि पुनराद्यकस्य 'अदीर्घात्' इति द्वे रूपे प्राप्नुतः परं न क्रियेते / तथाकरणे क्रियाऽनुपरमप्रसङ्गाद्यं विधि प्रतीति न्यायेन व्यर्थनिषेधेन प्रवृत्तः संभवस्य व्याहतत्वात् / न्यायस्य यथा-ब्रूगः कृतवचादेशस्य प्रण्यवोचतेत्यादौ भूतपूर्वकन्यायस्य प्रथमवारं प्रवर्तनेन वोचस्य वचत्वोपचाराद् द्वितीयवारं प्रवर्त्तनेन बचस्यापि ब्रूत्वोपचारात् तस्मिन् परे ‘अकखादि० // 2 / 3 / 80 // इत्यनेन नेणिः / 'शापकमस्य य्वृत्सकृत् ' इति सूत्रम् / तद्धि व्यग् संवरणे इत्यस्य ‘आत्संध्यक्षरस्य' // 4 / 2 / 1 // इति कृतात्वस्य क्ये संवीयते इत्यादावेकवारं 'यजादिवचेः // 4 / 1 / 79 // इत्यनेन या इत्यस्य वृति वि इति जाते पुनस्तस्यैकदेशविकृतजातेन यजादित्वस्यैव सद्भावात् 'यजादि०' इति प्राप्तवृन्निषेधार्थम् / एतन्न्यायाभावे एकवारं य्वृत्सूत्रं प्रवृत्तमिति द्वितीयवारं प्रवृत्तिसंभवे अव्याहतेऽपि प्रागेव चरितार्थीभूतत्वात् स्वयमेव न प्रवय॑तीति किमर्थं तनिषेधः ? / अनित्यता त्वस्य नास्ति // 116 // संभवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवत् // 117 // .. यत्र विशेष्ये विवक्षितविशेषणस्य न संभवो नापि संभवासंभवरूपो व्यभिचारस्तत्र तद्विशेषणोपन्यासो न कार्यो व्यर्थत्वादित्यर्थः। यं विधिं प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधिर्बाध्यते इति न्यायस्यायं प्रपञ्चः / अनेनापि व्यर्थविशेषणोपन्यासविधेरेव निषिध्यमानत्वात् / यथा 'तौ मुम०' // 13 // 14 // इत्यत्र पदान्त इति विशेषणं म्वागमस्य न योज्यते असंभवात् / मस्य तु योज्यते / त्वन्तरसीत्यादौ संभवेन रंरम्यत इत्यादावसंभवेन च पदान्तस्थत्वस्य व्यभिचारत्वात् /

Page #1232
1219 शापकमस्य तत्रैव सूत्रे स्वाविति / तत्स्वाविति विशेषणं तावद्विवचनेनानुस्वारस्यानुनासिकस्य च संबन्धितम्। तत्र चानुस्वारः कस्यापि स्वो न स्यादित्यतस्तस्यैतद्विशेषणमसंभवि / अनुनासिकस्तु स्वोऽप्यस्वोऽपि च स्यादित्यतः संभवित्वायभिचारित्वाच्चैतन्न्यायेन तस्यैवैतद् विशेषणं सार्थकम् / सत्यप्येवं यद् द्विवचनेनोभयोरपि निर्दिष्टं तदुभयोः संबन्धनेऽप्येतन्न्यायात् स्वयमेवानुनासिकस्यैव संभन्त्स्यत इत्याशयैव / अस्य न्यायस्यानित्यत्वाच्च द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये, इत्यादौ द्विवचनप्रयोगान्यथानुपपत्या ब्रह्मणोद्वित्वव्यभिचाराभावेऽपि द्वे इति विशेषणम् // 117 // सर्व वाक्यं सावधारणम् // 118 // एवस्याप्रयोगेऽपि सर्ववाक्येष्वेवोऽवधारणार्थो लभ्यत इत्यर्थः / 'सिद्धिः स्याद्वात् ' // 1 / 1 / 2 // इत्युक्त्या सर्वत्र स्याद्वादाश्रयणे प्रसक्तेऽपि क्वचिदेव स्याद्वादः श्रयितव्यो न तु सर्वत्रेति ख्यापनार्थोऽयं न्यायः। यथा 'समानानां तेन." // 11 // इत्यत्र दीर्घः स्यादेवेति वाक्यस्यावधारणाद् दण्डाग्रमित्यत्र दीर्घोऽभूदेव / ज्ञापकं तु "ऋलति ह्रस्वो वा' // 122 // इत्यादौ विकल्पोक्तिः। एत. न्यायाभावे तावद् ह्रस्वः स्यादित्येतावत्युक्ते ह्रस्वः स्याच्च नवा / 'विधिनिमन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थने' // 5 / 4 / 28 // इति सूत्रेण कामचारेऽपि सप्तम्या विहितत्वात् / तथाच विकल्पोक्तिं विनाऽपि स्वयं द्वैरूप्यसिद्धेः किमर्थ विकल्पः क्रियेत। परं ह्रस्वः स्यादित्यप्युक्ते एतन्न्यायाद् ह्रस्वो नित्यमेव भविष्यतीत्याशक्य विकल्पार्थ वेति वचनम् / उपलक्षणत्वात् क्वचित्पदमपि सावधारणम् / यथा 'लुगस्यादेत्यपदे // 2 / 1 / 113 // इत्यत्रापदे एवेत्यपदादिस्थे एवाति परे इत्यवधारणाद् दण्डायमित्यत्र 'वृत्यन्तोऽसषे' // 1 / 1 / 25 // इति वृत्त्यन्तस्य पदत्वनिषेधेनाग्रशब्दस्य पदत्वाभावात्तस्याकारे परे प्राप्तोऽप्यल्लुग न स्यात् / यतोऽग्रशब्दस्य यद्यपि वृत्त्यवस्थायां वृत्त्यन्तत्वाद् 'वृत्त्यन्तोऽसषे' // 1 / 1 / 25 // इत्यनेन पदत्वनिषेधात् पदत्वं नास्ति परं यदा वृत्तेः पूर्व पदत्वमासीत्तदाऽयमकारः पदादिस्थोऽप्यासीदित्यतोऽपदादिस्थे एवेत्यवधारणं भग्नमिति / यस्त्वेकान्तेनापदादिस्थ एवाकारस्तस्मिन् परे लुगस्येत्यल्लुक् स्यादेव / यथा पचन्तीत्यत्र शवोऽकारस्य अन्तिस्थे अकारे परे लुक् / आपादिका चास्यापद् इत्यनवधारणोक्तिः। सा ह्येतन्न्यायात् स्वयमेवावधारणं लप्स्यते इत्याशयैव कृता। अस्यासामर्थ्यसमर्थकं तु द्विर्बद्धं सुबद्धमिति न्यायः। यदि तावत् सर्व वाक्यं सावधारणमेव स्यात्तदा सकृबद्धं सुबद्धमेवेति किमर्थ द्विर्बध्येत / यत्तु केचिद्विधयो द्विर्बद्धास्तत्तत्तद्वाक्यानामनवधारणत्वादेव // 118 // द्वौ नौ प्रकृतमर्थ गमयतः // 119 // नावित्यर्थप्रधानो निर्देशस्तेन द्वौ निषेधौ निषेधद्वयस्य प्रयोगात् पूर्व यः स प्रकृतोऽर्थो विधिरूपस्तं ब्रूतः। यथा 'न नाम्येकस्वरात्' // 32 // 9 //

Page #1233
1220 इति सूत्रस्थो विभक्तलृपो निषेधार्थो नशब्दः पुरः पुरोऽनुवर्तमानो यावत् 'नेसिद्धस्थे' // 3 / 2 / 29 // इति सूत्रस्थद्वितीयना मिलितस्तावता विभक्तिलुपो विधिमेवाह स्म / ज्ञापकमस्य 'न नाम्येक०' इत्यतो विभक्तिलुब्निषेधार्थे नभ्यनुवर्तमानेऽपि विभक्तिलुब्विध्यर्थ 'नेसिद्ध० ' इत्यत्र पुनर्नग्रहणम् / यदि हि द्वितीयेन ना पूर्वनसंबन्धी निषेधरूप एवार्थो दृढोक्रियमाणः स्यात्तदा विभक्तिलुनिषेधार्थे नभ्यनुवर्तमाने सति तल्लुम्विध्यर्थ कथं पुनद्वितीयननं गृलीयात् / यत्तु गृहीतस्तदेतन्न्यायाद् द्वितोयना विध्यर्थभवनसंभावनादेवेति / 'नमो नमस्ते सततं नमो नम' इत्यादौ नमःशब्दादीनामसकृत्प्रयोगे स्वार्थद्रढनमेव दृश्यते / ततो नञोऽपि तथैव प्रसक्ते सति तनिषेधार्थोऽयं न्यायः / इह च द्वाविति समसंख्योपलक्षणम् / तेन चतुःषडादयोऽपि नमो विधिगमका एवेत्यूह्यम्। अनित्यश्वायम्। तेन संभ्रमादौ नमोऽसकृत्प्रयोगेऽपि निषेधार्थतैव / यथा कश्चिद् भुञ्जानो अमुकं परिवेषयामीत्युक्तस्तदनिच्छुः सहसा प्रत्याह न नेति // 119 // चकारो यस्मात्परस्तत्सजातीयमेव समुच्चिनोति // 120 // चस्याविशेषेण समुच्चयमात्रार्थत्वाद् विजातीयस्यापि समुच्चये प्रसक्तेऽयं न्यायः / तत्रोपसर्गादुपसर्ग यथा-'प्रतेश्च वधे' // 4494 // 1 / प्रकृतेः प्रकृति यथा-'एतदश्च व्यञ्जनेऽनग्नसमासे' // 1 // 3 // 47 // 2 / प्रत्ययात् प्रत्ययं यथा'अौं च ' // 14 // 39 // 3 / आदेशादादेशं यथा-' आ च हौ' // 4 // 2101 // 4 // आगमादागमं यथा-' अश्च लौल्ये' // 43 // 115 // 5 / अर्थादर्थ यथा-' अतिरतिक्रमे च' // 3245 // 6 / वाक्यार्थाद् वाक्याथै यथा- तस्य व्याख्याने च ग्रन्थात् ' // 6 // 3 // 142 // 7 / एषु क्रमेणोपादिति, तद इति, घुटीति, इरिति, स्सोन्त इति, पूजायामिति, तत्र भवे इत्येषां समुच्चयः। अस्य च ज्ञापकं पूर्वोक्तेष्वेव 'प्रतेश्च वधे' इत्यादिसूत्रेषु विजातीयसमुच्चयव्यवच्छित्त्यै यत्नाकरणम् / अनित्यता त्वस्य नास्ति / समुच्चिनोतीति वचनाञ्च समुच्चयार्थ एव चकार एवं नियम्यते। अनुकर्षणार्थस्तु विजातीयमप्यनुकर्षति / तथैव चाग्रेतनन्याये उदाहरिष्यते // 120 // चानुकृष्टं नानुवर्तते // 12 // चकारेणानुकृष्टं पदं वाक्यं वाऽग्रेतनसूत्रेषु न याति / अपेक्षातोऽधिकार इति न्यायाश्चानुकृष्टस्याप्यनुवृत्तौ प्रसक्तायां तनिषेधार्थोऽयं न्यायः। तत्र पदं यथा-'गडदवादेः०' // 2177 // इति स्तध्वोश्चेति चेनानुकृष्टं पदान्त इति पदं 'धागस्तथोश्च' // 2 // 178 // इत्युत्तरसूत्रे न याति / वाक्यं यथा-'सदोऽप्रतेः परोक्षायां त्वादेः' // 2 // 3 // 44 // इति सूत्रात्परोक्षायां त्वादेः इत्येतावद्वाक्यं स्वज्धात्वपेक्षया विजातीयमपि सत् ‘स्वञ्जश्व' // 2 / 3 / 45 // इति सूत्रे चेनानुकृष्टमित्यतः 'परिनेवेः सेवः' // 2 // 3 // 46 // इत्युत्तरसूत्रे न याति / तेन स्वजेः परोक्षायां द्वित्वे कृते आदेरेव सस्य षः स्यान्न तु द्वितीयस्य। यथा परिष

Page #1234
1221 स्वजे / सेवेस्तु परोक्षायामुभयोरपि सयोः षः स्यात् / यथा परिषिषेवे / चानुकृष्टमित्येव / चेन समुञ्चितं तु यथेच्छमनुवर्तत एव / यथा ‘मो नो म्वोश्च' // 2 // 1 // 67 // इत्यत्र पदान्त इत्यस्य म्वोश्च समुच्चयार्थश्चकारः। ततश्च चेन समुचितं पदान्त इत्येतत्पदं 'संस्ध्वंस्क्वस्स् // 21 // 68 // इत्याद्युत्तरसूत्रेष्वनुवर्तते / अस्य च ज्ञापकं 'स्वञ्जश्च' इति सूत्रवृत्तौ 'चकारः परोक्षायां त्वादेः इत्यस्यानुकर्षणार्थस्ततश्च तस्य पुगेऽननुवृत्तिः सिद्धा' इत्यक्षराणि / अनित्यश्वायम् / तेन 'मारणतोषण.' // 4 / 2 / 30 // इत्यत्र च णिचि च इत्यस्यानुकर्षणार्थ इत्युकेऽपि तस्य पुरोऽनुवृत्तिः सिद्धा // 121 // - चानुकृष्टेन न यथासंख्यम् // 122 // चानुकृष्टं नाम यथासंख्ये अनुपयोगीत्यर्थः / यथासंख्यमनुदेशः समानामित्यस्यापवादोऽयम् / यथा 'वौ व्यञ्जनादेः सन् चायवः' // 4 / 3 / 25 // इत्यत्र क्त्वासनोर्वावित्यनेन सह संख्याया वचननिर्देशस्य च साम्येऽपि यथासंख्यं नास्ति क्त्वश्चानुकृष्टत्वात् / अय्व इति तु न व्याख्यातमत्र; तद्विनापि प्रस्तुतन्यायोदाहरणसिद्धेः। ज्ञापकमस्य यथासंख्यस्य निषेधार्थ यत्नाकरणम्। अयमनित्यश्चापि / तेन 'शक्काहे कृत्याश्च' // 5 // 4 // 35 // इत्यत्र चानुकृष्टसप्तम्या सह शक्ताहयोर्यथासंख्यभङ्गाय बहुवचनम्। नित्यत्वे त्यस्य कृत्यश्चेत्युक्तेऽपि कृत्यसप्तमीभ्यां शक्ताहयोर्यथासंख्यं न प्राप्नोत्येव // 122 // व्याख्यातो विशेषार्थप्रतिपत्तिः // 123 // व्याख्यायाः सूत्रतोऽभ्यहितत्वज्ञापनार्थोऽयं न्यायः / यथा करीषगन्धेरपत्यं वृद्धं स्त्री 'ङसोऽपत्ये' // 628 // इत्यणि 'अनार्षे वृद्धे' // 24 // 78 // इत्यनेनाणः व्यादेशे 'अणयेकण् // 24 // 20 // इत्यनेनाणन्तलक्षणो ङीः प्राप्नोति परं न स्यात् / तत्राणः स्वरूपस्थस्य ग्रहणात् इह चाणः ष्यरूपीभवनात् / एतञ्च 'अणनेयेकण्' इत्यत्र व्याख्यानत एव लभ्यते ज्ञापकान्तराभावात् / ततश्च यभवने अदन्तत्वात् 'आत्' // 2418 // इति आपि कारीषगन्ध्या इत्येव स्यात् / ज्ञापकमस्य 'नेमा०' // 14 / 10 // इति सूत्रे तयाययोः प्रत्यययोर्नेमादिनामपङ्क्तौ निःशंकं पठनम् / तद्धि एतन्न्यायात् तयायेति तयायशब्दौ न, किंतु तयायप्रत्ययान्तनामानि लप्स्यन्ते, शेषाणि तु स्वतंत्रनामानीत्याशयैव / अनित्यश्चायमपि / व्याख्यातोऽर्थनैयत्यसिद्धावपि 'शरदः श्राद्धेः कर्मणि' // 6 // 3 // 81 // इत्यत्र कर्मणोति विशेषणोक्तेः। नित्यत्वे त्वस्य 'सृजः श्राद्धे त्रिक्यात्मने तथा // 3 / 4 / 84 // इत्यत्र यथा श्राद्धः श्रद्धावानिति लभ्यते / 'श्राद्धमद्य भुक्तमिकेनौ ' // 7 // 1 // 169 // इत्यत्र तु श्राद्धं पिदैवत्यं कर्मेति; तथा 'शरदः श्राद्धे कर्मणि' इत्यत्रापि श्राद्धशब्देन पितृदेवत्यं कर्म व्याख्यानतो लप्स्यत प्रवेति किमर्थं कर्मणोति विशेषणं प्रयुज्येत // 123 // यत्रान्यत् क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तीपरः प्रयुज्यते // 124 //

Page #1235
1222 अत्रेति वाक्याङ्गभूतपदसमुदाये इति विशेष्यमध्याहार्यम् / अस्तिना च भवतिर्विद्यतिरित्यादयोऽपि लक्ष्याः एकार्थत्वात् / भवन्तो वर्तमाना। उपलक्षणत्वात् प्रकरणादिवशात् सप्तम्यादिपरोऽपि प्रयुज्यते इति / आख्यातपदरहितत्वेन वाक्यत्वरहितस्य पदसमुदायस्य वाक्योकरणार्थमस्तोत्याद्याख्यातपदमवश्यप्रयोक्तव्यमाख्यातपदस्यैव वाक्यसंशोक्तेस्तद्विना वाक्यत्वस्याभवनादित्यर्थः। कश्चित् क्रियापदं साक्षाददृष्ट्वा वक्ष्यमाणोदाहरणेषु वाक्यत्वाभावमाशङ्किष्यते इत्यतस्तदाशंकानिरासार्थोऽयं न्यायः / तत्र भवन्ती यथा-जम्बूद्वीपस्तत्र वर्षाणि / अत्रास्ति, सन्तीति / सप्तमो यथा-'शिघुट' // 2 // 28 // 'औदन्ताः स्वराः, // // 14 // अत्र स्यात् , स्युरिति / पञ्चम्याशिषौ यथा-देवो मुदे वो वृषभः परे च / अत्रास्तु, सन्त्विति, भूयाद् भूयासुरिति वा / ह्यस्तन्यद्यतनीपरोक्षा यथा-अवन्त्यां विक्रमनृपस्तस्य द्वापञ्चाशद्वीराः। अत्रासीदासन्निति / अभूदभूवन्निति; बभूव बभूवुरिति वा / श्वस्तनी यथा-अतः परं श्वो भोजनम् / अत्र भवितेति / भविष्यन्तो यथा-अद्य नश्चतुर्पु गव्यूतेषु भोजनम् / भाविन्यां तु पद्मनाभः सूरदेव इति / अत्र भविष्यति, भविष्यन्तीति / क्रियातिपत्तिप्रयोगस्तु प्रायः साक्षादेवेष्यते / शापकमस्य तदस्य पण्यम्' // 6454 // इत्यादिसूत्रनिर्देशः। अत्र ह्यस्तोति क्रियापदमस्त्येव / अन्यथा अर्थसंगत्यभवनात् / एवं सत्यपि यदस्तीति साक्षान्नोक्तं तदेतन्न्यायाशयैव / अनित्यत्वमप्यस्य / तेन क्वचिदन्यक्रियाऽध्याहारेऽपि / यथार्हम् / अत्र प्रणिदध्महे इति // 124 // यदुपाधेविभाषा तदुपाधेः प्रतिषेधः // 12 // इट इति शेषः / उपाधिर्व्यवच्छेदकं विशेषणमिति यावत् / यद्विशेषणविशिष्टस्य धातोः प्रत्ययस्य वा इटो विभाषा विकल्पस्तद्विशेषणविशिष्टस्यैव तस्य 'वेटोऽपतः॥४४॥६२॥ इतीनिषेधः कार्यो न तु तद्विशेषणाभावे / इष्टनियमार्थोऽयं न्यायः / यथा 'गमहनविद्ल० // 4 / 4 / 83 // इत्यनेन विलंती लाभे इत्यस्यैव वेट्त्वाद्विदक् ज्ञाने इत्यस्य क्तयोः परयोः 'वेटोऽपतः 'इतीनिषेधो न, किंतु नित्यमेवेट् / यथा विदितः, विदितवान् / ज्ञापकमस्य 'आदितः' // 4 / 4 / 71 // 'नवा भावारंमे' // 4472 // इत्यनयोः पृथक्वत्रकरणम् / तथाहि-आदितो नवा भावारंमे इत्येकयोगकरणेऽपि तावदादितां धातूनां भावारंभार्थक्तयोः परयोर्वेटत्वेन पारिशेष्यात् कर्तृकर्मादिविहितयोः क्तयोः 'वेटोऽपतः' इतीनिषेध: सिद्धयति / परं भावारंभे एव वेट्त्वादेतन्न्यायबलेन भावारंभविहितयोरेव क्तयोरिनिषेधः न तु कर्तृकर्मादिविहितयोस्तथा च साक्षाद्विरोधः। कथम् / आदितो नवा भावारंभे इत्यनेन आदितां भावारंभार्थ क्तयोरिड्विकल्प्यते / वेटोऽपतः // 4 / 4 / 62 // इत्यनेन च भावारंभार्थक्तयोरेव च स निषिध्यते / पृथग्योगकरणे तु कर्तृकर्मादिविहितयोः क्तयोरिनिषेधः आदितः 'आदितः' इत्यनेन सिद्धो भावारंभविहितयोस्तूत्तरेण तद्विकल्प इति व्यवस्थितत्वात् 'बेटोऽपतः' // 4 / 4 / 62 // इत्यस्य कचिदप्यादिद्धातुष्ववकाशाभा

Page #1236
1223 देवाप्रवृत्याः विरोधः परिहृत एव स्यात् // 125 // ____ यस्य येनाभिसंवन्धो दूरस्थस्यापि तेन सः / / 126 // यथा अश्वेन चैत्रः संचरते इत्यादौ चैत्र इत्यनेन व्यवधानेऽपि तृतीयान्तेन योगसद्भावात् संचरते इत्यत्र ‘समस्तृतोयया' // 33 // 32 // इत्यात्मनेपदं सिद्धम् / योगः किलानन्तरयोरेव प्रसिद्ध इत्यतोऽयं न्यायः // 126 // / येन विना यन्न भवति तत्तस्यानिमित्तस्यापि निमित्तम् // 127 // यथेन सहचरितमेव दृश्यते नत्वेकाकि तत्तस्य निनिमित्ततया प्रसिद्धस्यापि निमित्तमित्युच्यते / ततश्च कचित्तदभावे निमित्ताभावे इति न्यायान्नैमित्तिकमपि निवर्त्तते इति तात्पर्यम् / यथा कृतणः की देशो णिचा सहचरित एव दृश्यते इत्यतो णिच् की देशस्य निनिमित्तं विहितस्यापि निमित्तमित्युच्यते / तथा च कृततोत्यत्रानित्यो णिच्चुरादीनामिति न्यायेन णिचोऽनित्यत्वात्तदभावे कीर्तादेशोऽपि न्यधर्तत // 127 // नामग्रहणे प्रायेणोपसर्गस्य न ग्रहणम् / / 128|| उपसर्गस्यापि नामत्वाद् ग्रहणे प्राप्ते निषेधार्थोऽयं न्यायः / यथा उपस्पृशतीत्यत्र स्पृशेरुपपूर्वान्नाम्नः परत्वेऽपि 'स्पृशोऽनुदकात् ' // 51141 // इत्यनेन क्विय् न स्यात् / तेन उपस्पृगिति प्रयोगो न साधुः / प्रायेणेति वचनान्नामग्रहणे क्वाप्युपसर्गस्यापि ग्रहणं भवतीति अर्द्धभागित्यादिवत् प्रभागित्यादावपि 'भजो विण्' // 5 // 1 // 146 // इति विण् सिद्धः // 128 // ___सामान्यातिदेशे विशेषानतिदेशः // 129 // अन्यत्र प्रसिद्धस्यार्थस्यान्यत्र कथनमतिदेशः / विशेषाः किल सामान्येऽन्तर्भवन्तीति युक्त्या सामान्येऽतिदिष्टे विशेषस्याप्यतिदेशः प्राप्नोतीत्यतोऽयं न्यायः / यथा- भूतवच्चाशंस्ये वा' // 5 / 4 / 2 // इति सूत्रे भूतवदित्यनेन भूतमात्रस्यैवातिदेशे अनद्यतनपरोक्षत्वशिष्टभूतकालस्यातिदेशाभवनादुपाध्यायश्चेदागमत् एते तर्कमध्यगीष्महीत्यादौ स्थानद्वयेऽपि भूतमात्रलक्षणाद्यतन्येव 'भूतवञ्च० // 54 // 2 // इति सूत्रेण स्यान्नत्वद्यतनत्वपरोक्षत्वविशिष्टभूतविहिते ह्यस्तनीपरोक्षे॥ 129 // सर्वत्रापि विशेषेण सामान्यं बाध्यते नतु सामान्येन विशेषः // 130 // तार्किकाणां सामान्यविशेषयोर्बाध्यबाधकव्यवहारो नास्ति, परं व्याकरणेऽस्तीति ज्ञापनार्थोऽयं न्यायः / सर्वत्रापीति कोऽर्थः ? प्राप्तावस्थायां प्राप्स्यदवस्थायां च / तत्र प्राप्तावस्थायां यथा-कोऽर्थः इत्यादौ सेः 'सोरुः' // 2 // 72 // इति रुभवनादनु प्राप्तं 'रोर्यः // / 3 / 26 // इति सामान्यस्वरनिमित्तकं सूत्र बाधित्वा 'अतोऽति' // 1 / 3 / 20 // इत्येतद् विशेषस्वरनिमित्तकं प्रावर्तिष्ट / प्राप्स्यदवस्थायां यथा-सोऽहं तथापि तवेत्यादि / अत्र रोर्यः' // 1 / 3 / 26 // इति 'तदः से०' // 1 // 3 // 45 // इति, 'अतोऽति' इति सूत्राणां प्राप्तिर्विचार्यते /

Page #1237
1224 तथाहि-रोर्यः' इति तावत्सामान्यसूत्रं सर्वरुविषयत्वात् / तदः सेः' इत्येतत्तु तदपेक्षया विशेषसूत्रं सिमात्रविषयत्वात् / 'अतोऽति०' इत्येतत्तूभयोरपि तयोः स्वरसामान्यनिमित्तकयोरपेक्षया विशेषसूत्रम् अकारमात्रविषयत्वात् / इह च 'तदः सेः' इत्यस्य प्राप्तौ सत्यां 'सोरुः' इति सूत्रेणान्तरिता द्वयोः सूत्रयोः प्राप्तिरस्ति / इयं च प्राप्स्यत्तेत्युच्यते सूत्रान्तरप्रवृत्या अन्तरितत्वात् / कथम् / यदि 'तदः से:०' // // 3 // 45 // इति सेर्लुकमकृत्वा परत्वात् 'सोरुः // 27 // 72 // इति रुःकरिष्यते तदा तदनु 'रोर्यः' इत्यस्य सामान्यसूत्रस्य प्राप्स्यत्त्वे सति तदः सेः' इति विशेषसूत्रेण 'सोरुः' इत्यस्य प्रवृत्तिनिरुध्यते / तनिरोधे च परंपरया 'रोर्यः' इत्येतदेव बाधनम् / सोरुः' इत्येतत्प्रवर्तनानन्तरमेव तस्य प्रवृत्तिसंभवात् / 'अतोऽति' इति विशेषसूत्रस्य प्राप्स्यत्त्वे सति तु 'सोरुः' इत्यस्य प्रवृत्तिन निरुध्यते / तदनिरोधेन च परंपरया ' अतोऽति० ' इत्यस्यैव प्रवृत्तिरव्याहतीभूता / तथा च प्रत्युत / अतोऽति' इत्यस्यैव बलिष्ठत्वात् 'सोरुः' इत्यस्य पुरस्करणपूर्व प्रवृत्तमितिकृत्वा सोऽहमिति सिद्धम् / तक्रकौंण्डिन्यन्यायश्चास्यैव न्यायस्य प्रपञ्चः / तथाहि-तर्क देयमस्मै सचासौ कौण्डिन्यश्च तक्रकौण्डिन्यः। मयूरव्यंसकादित्वाद्देयशब्दलोपः। स एव न्यायो दृष्टान्तः। यथा द्विजेभ्यो दधि देयमित्युक्त्वा कौण्डिन्याय तक्रं देयमित्युक्त कौण्डिन्यस्य दधिदाननिषेधोऽनुक्तोऽपि प्रतीयते। तथा यत्र विशेषलक्षणेन विधिना पूक्तिस्य सामान्यलक्षणस्य विधेर्बाधोऽनुक्तोऽपि प्रतीयते तत्रायं न्यायः / यथा 'व्यञ्ज. नादेकस्वराद् भृशाभीक्ष्ण्ये०' // 39 // इति सामान्येन भृशाभीक्ष्ण्ये यऊं विधाय पुनः ‘गत्यर्थात् ' // 3 // 4 // 11 // इति विशेषविधिरुक्तस्तेन गत्यर्थेभ्यो यङ्निषेधोऽनुक्तोऽपि गम्यते / तदेवमत्रापि विशेषेण सामान्यबाध इत्येतावदेव जातं नत्वपरं किंचित् // 130 // डित्त्वेन कित्त्वं बाध्यते // 131 // बलाबलोक्तिन्यायोऽयम् / एवमुत्तरोऽपि। यथा-णूत् स्तवने कुटादिः / नुवितः, प्रणुवितः इत्यत्र ‘उवर्णात् ' // 4458 // इत्यनेन कित्प्रत्ययस्यादौ विहित इनिषेधो नाभूत् / कुटादित्वहेतुकेन क्तस्य ङित्वेन तकित्त्वस्य बाधनात् / ङित्वे. नेति किम् / प्रकृत्य / अत्र यप; पित्त्वेन क्त्वाकित्त्वस्याबाधनाद् गुणाभावः / कित्त्वमिति किम् / ध्रुत् गतिस्थैर्ययोः कुटादिः / क्त्वि-प्रधुत्य / अत्र कुटादित्वहेतुकेन यपो ङित्वेन पित्त्वस्याबाधनाद् तागमः। अनित्यश्चायम् / नूतः प्र. णूतः इत्यादेरपि दर्शनात् / इह च ङित्त्वेन कित्त्वमित्युपलक्षणम् / तेनान्यत्रापि धात्वादीनां पूर्वावस्थानुबन्ध उत्तरावस्थानुबन्धेन बाध्यते / तत्र धातोर्यथा-चक्ष्यादेशस्य ख्यागो गित्वेन प्राक्तनेदित्त्वस्य बाधनात् धात्वादेशो धातुवदिति स्थानिवद्भावेन प्रसक्तस्यापि नित्यात्मनेपदित्त्वस्य निवृत्त्या उभयपदित्वं सिद्धम्। यथा आचख्यौ, आचख्ये / प्रत्ययस्य यथा-युतात् / अत्र लातङो ङित्वेन तुवो विस्वस्य बाधनात् 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्धेः // 4 // 3 // 59 // इति और्नेत्यादि /

Page #1238
1225 क्वचिच्च न बाध्यतेऽपि / यथा प्रकृत्येत्यत्र यपः पित्वेन क्त्वाकित्त्वस्यावाधनाद् गुणाभावः // 131 // परादन्तरङ्गं बलीयः // 132 // यथा स्योमा इत्यत्र सीव्यतेः 'मन्वन्' // 5 // 12147 // इति मनि 'वोःप्वय् ' // 4 / 4 / 121 // इति वलोपमपवादत्वात् 'लघोरुपान्त्यस्य' // 4 / 3 / 4 // इति गुणं च नित्यत्वाद् बाधित्वा ऊटि कृते तदनु च परत्वादुपान्त्यगुणे प्राप्तेप्यन्तरङ्गत्वात् प्रथमं यत्वं सिद्धं पश्चात्तु ऊटो गुणः। यद्यपि परान्नित्यं नित्याद- . न्तरङ्गमिति न्यायाभ्यामस्य भ्यायस्या लब्ध एव तथापि तयोाययोः परादन्तरङ्गमित्यस्य च न्यायस्य भिन्नभिन्नोदाहरणेश्ववतारात् परादन्तरङ्गमित्येषोऽपि न्यायो दर्शितः // 132 // प्रत्ययलोपेऽपि प्रत्ययलक्षणं कार्य विज्ञायते // 133 // . लोपशब्दस्य लुग्लुपोर्वाचकत्वेऽपि लुकि स्थानिवभावेनैव सिद्धत्वाल्लुप्येतन्न्यायाधिकारः। प्रत्ययस्य लुपि सत्यां 'लुप्यम्वृल्लेनत्' // 7 / 4 / 112 // इति सूत्रेण यवृल्लत्वैनदादेशवर्जानां तन्निमित्तकसर्वकार्याणां निषेधे कृतेऽपि लुप्तप्रत्ययान्तनिर्दिष्ट कार्याणामनुमत्यर्थोऽयं न्यायः / यथा मासेन पूर्वायेत्यत्रवन्मासपूर्वायेत्यत्र 'ऐकार्थे' // 3 / 2 / 8 // इत्यनेन समासान्तर्वतितृतीयाया लुप्यपि तृतीयान्तलक्षणः 'तृतीयान्तात् पूर्वापरं योगे' // 1 / 4 / 13 // इत्यनेन पूर्वशब्दस्य सर्वादि. त्वनिषेधः सिद्धः। तथा पापचीति / अत्र लुबन्तरङ्गेभ्य इति न्यायात् प्रथममेव यङो लुप्यपि एतन्न्यायेन यङन्तलक्षणं 'सन्यङश्च' // 4 // 1 // 3 // इति द्वित्वं सिद्धम् / शापकं चास्य 'सिविदोऽभुवः' // 4 // 192 // इत्यत्र भूवर्जनम् / तथाहि-अभूवन्नित्यत्रानः पुसादेशनिषेधार्थ हि तत्कृतम् / परमत्र भुवो सिज्लुबन्तत्वेन सूत्रे च सिजिति सिजन्तस्य ग्रहणात् पुसादेशस्य प्राप्तिरेव नास्ति तथापि यद्भवर्जनं तज्ज्ञापयति लुप्तसिजन्तस्यापि सिजन्नकार्यमेतन्न्यायात् प्राप्नोतीति / क्वचिदनित्योऽयम्। यौधेयशब्दस्य 'द्रेरञणोऽप्राच्यभर्गादेः' // 61 // 23 // इत्यञ्लोपविधायकसूत्रस्थभर्गादिगणे पाठात् / तथाहि-युधा नाम काचित् तस्या अपत्यानि 'द्विस्वरादनद्याः' // 6171 // इत्येयणि यौधेयाः / ते शस्त्रजीविसंघाः स्त्रीत्वविशिष्टा विवक्षिता इति 'यौधेयादेः०' // 73 / 65 // इत्यत्रि 'अणजेय०' // 24 // 20 // इति ज्यां यौधेय्य इति निष्पन्नम् / अत्र च 'द्रेरअणो०' इत्यनेनानो लुप् प्राप्नोति / अञो लुक्करणे च निमित्ताभावे इति न्यायादनिमित्तकाया वृद्धेनिवत्त्या यधेय्य इति रूपं स्यात् / लोपाभावात्त यौधेय्य इत्येव स्थितम / तदन यौधेयीनां संघो यौधेयमित्यत्राअन्तलक्षण: संघघोषा०" // 63172 // इत्यनेनाण यथा स्यादित्येवमर्थ तावद्भर्गादिगणपाठेन यौधेयशब्दात् शस्त्रजोविसंघार्थादागतस्याओ लुप् प्रतिषिध्यते। नित्यत्वे त्वस्य लुब्भूतेऽप्यत्रि तदन्तलक्षणः संघघोषाङ्कः' इत्यण् भविष्यत्येवेति किमर्थ यौधेयशब्दस्य भर्गादिपाठः क्रियेत। यत्त्वसौ कृतस्तदनो लुब्भवने एतन्न्यायस्य क्वचिदनित्य 154

Page #1239
1226 त्वात्तदन्तलक्षणः ‘संघघोषाङ्क०' इत्यण् न भविष्यतीत्याशंकयैव // 133 // विधिनियमयोविधिरेव ज्यायान् // 134 // * विधिनियमरूपौ द्वौ व्याख्याप्रकारौ संभवतस्तत्र नियममपास्य विधिरेव व्याख्येयस्तस्यैवाप्राप्तप्रापकत्वेन प्रधानत्वात् / शास्त्रान्तरे व्याख्या क्वापि नियमिता नास्ति तस्या यथाकामोनत्वात् / व्याकरणे तु तस्या अपि नियमना र्थोऽयं न्यायः / यथा- प्रत्यभ्यतेः क्षिपः' // 3 // 3 // 102 // इत्यत्र क्षिपीत् प्रेरणे इत्ययं क्षिपिरुभयपदी तौदादिको व्याख्येयस्तस्यैव परस्मैपदविध्यर्हत्वात् , न तु क्षिपंच प्रेरणे इत्ययं केवलपरस्मैपदी देवादिकस्तस्य सिद्धपरस्मैपदवत्त्वेन सूत्रस्य नियमार्थताप्रसंगात् / नियमश्चायम्-प्रत्यभ्यतिपूर्वादेव क्षिपेः परस्मैपदं नत्वन्योपसर्गपूर्वादनुपसर्गाद्वेति / तदेवं प्राप्तनियमार्थतायास्त्यागेन विधिरेवात्र गृह्यते // 134 // अनन्तरस्यैव विधिनिषेधो बा // 13 // तत्र निषेधो यथा-'नामन्त्र्ये' // 2 / 1 / 92 // इत्यनेन 'नाम्नो नोऽनह्नः // 2 // 1 // 11 // इत्यनन्तरसूत्रविहितस्य नकारलुको निषेधः क्रियते न तु परंपरैः ‘रात्सः' // 2 / 1190 // इत्यादिपूर्वसूचैर्विहितानां सकारलुगादीनाम् / विधिर्यथा-'क्लीबे' // 2 / 1 / 93 // इत्यनेनानन्तरसूत्रविहितस्य नकारलुको निषेधस्य विकल्पनेन विधिः क्रियते इत्यादि / यद्यपि शब्दशक्तिरेवैषा यद्विधिनिषेधो वाऽनन्तरस्यैव स्यादिति / परं शब्दशक्तेरनुवाद्ययं न्यायो विचित्राः शब्दशक्तय इत्यादिन्यायवत् // 135 // पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तिः // 136 // यथा पर्जन्य ऊनं पूर्ण वाऽनपेक्षमाणः सर्वत्र वर्षति तथा स्वविषयं प्राप्य लक्षणेन सर्वत्र फलाभावेऽपि प्रवर्तितव्यमेव / अप्रवृत्तौ हि तस्यानर्थक्यं स्यादिति / यथा गोपायतीत्यादावायादीनामदन्तत्वेन तदन्तधातूनामप्यदन्तत्वात् शवोऽनाकाङ्क्षायामपि 'कर्तर्यनभ्यः' // 3471 // इति शव् सिद्धः। अनित्योऽप्ययम्। 'समानानां तेन // 12 // 1 // इत्यत्राग्रेतनसूत्रसमानव्याप्तिसिद्धयर्थ बहुवचनप्रयोगात् / तथाहि-क्ल ऋषभः, होत लकार इत्यादौ तावद् 'ऋस्तयोः' // शरा५ // इति ऋरेव प्राप्नोति। इष्यते त्वत्र ह्रस्वोऽपीति यावन्तःकेऽपि समानास्तेषां सर्वेषामपि ऋति ह्रस्वः स्यादेवेति व्याप्तिसिद्धयर्थ 'समानानाम्' इत्यत्र बहुवचनप्रयोगः। नित्यत्वे त्वस्य ऋत्ववत् ह्रस्वोऽपि भविष्यत्येवेति किमर्थ बहुवचनम् / परमेतस्यानित्यत्वाद् ह्रस्वस्याबलत्वेन बाधं परत्वात् सबलत्वेन ऋत्वस्यैव प्रवृत्ति संभाव्य तत् // 136 // न केला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या // 137 // प्रकृतिर्धातुरूपाऽपि संभवेत् परं धातोः प्रत्ययान्तत्वे विवादाभावेन केवलत्वशङ्काया अभावान्नाम्नस्तु वक्ष्यमाणरीत्या प्रत्ययोत्पादस्य विवादापन्नत्वेन के

Page #1240
1227 वलत्वशंकासद्भावान्नामरूपैव प्रकृतिरिहाधिक्रियते। यथा कटं करोति भीष्ममुदार दर्शनीयमित्यत्र यद्यपि कटरूपस्य द्रव्यस्यैव क्रियायां साक्षादुपयोगात् कटस्यैव कर्मत्वं युज्यते नतु भीष्मादीनां किमपि, तथाप्येतन्न्यायकृतनियमेन भीष्मादीनामविभक्तिकानामप्रयोगार्हत्वादेकविभक्तिमन्तरेण च सामानाधिकरण्यविशेषणत्वायोगाद्यथेश्वरसुहृदां स्वयं निर्धनत्वेऽपि तदेकयोगक्षेमत्वाद्धनेनैव फलभाक्त्वं स्यादेवमेषामकर्मकाणामपि कटकर्मत्वेनैव द्वितीया सिद्धा / विशेषणानां विशेयसमानविभक्त्युपपादनार्थोऽयं न्यायः // 137 // किबथै प्रकृतिरेवाह // 138 // यथा त्वां मां चाचक्षाणेन इति णिजि, विपि, तल्लुकि च युष्म् अस्म् इति मान्ताद्डौ 'टायोसि० // 217 // इत्यनेन मस्य प्राप्तं यत्वं बाधित्वा परत्वात् त्वमादेशे पश्चाश्च त्वमयोरकारस्य प्राप्नुवतोऽपि यत्वस्य सकृद्गते स्पर्द्ध इतिन्यायादभवने, युष्मदस्मदोश्चात्र णिक्विवन्तत्वेन सर्वादित्वाभावात् स्मिन्नादेशाभावे त्वे मे इति स्यात् इत्येष प्रकृतन्यायानपेक्षः पक्षः / यदा तु क्विबर्थ प्रकृतिरेवाहेति न्यायः प्रयुज्यते तदा स्मिन्नादेशोऽपि स्यात् / तथाहि-अस्यार्थस्तावदयम् / विबन्तयोर्युष्मदस्मदोर्योऽर्थस्तमर्थ क्विरहिता युष्मदस्मद्रूपा प्रकतिरेवाह / नहि प्रकृति विना क्विव् भवतीति / एतेनायं भावः-यथा अगुडित इव गुडितोऽपि गजो गज एवोच्यते / नहि गजं विना गुडना भवति / तथा केवलाविव णिक्विबन्तावपि युष्मदस्मच्छब्दौ तावेवोच्येते न त्वपरं किञ्चित् / एवं च केवलयोस्तयोः सर्वादित्वमस्तीति कृत्वा णिक्विवन्तयोरपि सर्वादित्वं विवक्ष्यते / न चात्र शब्दभेदस्यार्थभेदस्य च साक्षादेव लक्ष्यमाणत्वात् अयुक्तैवेयं विवक्षेति वाच्यम्। सिद्धिः स्याद्वात् इति सूत्रेणाभिन्नानामपि भेदविवक्षाया भिन्नानामप्यभेदविवक्षायाश्चाभ्यनुज्ञानात् / कथमन्यथा पीयमानं मधु मदयतोत्यत्रैकस्यैव मधुनःकर्मत्वं कर्तृत्वं चेत्याद्युपपद्यते / ततो यथा मधुनो अभेदेऽपि भेदविवक्षा, तथाऽत्र भेदेऽप्यभेदविवक्षा / ततश्च णिक्विन्तयोर्युष्मदस्मदोः केवलाभ्यां ताभ्यां सहाभेदविवक्षया सर्वादित्वाद् : स्मिन्नादेशे त्वस्मिन् मस्मिनित्यपि स्यात् / एवं च णिज्क्विबन्तयोर्युष्मदस्मदोः शब्दभेदादर्थमेदाचाप्राप्तस्य सर्वादित्वस्य प्रापणार्थोऽयं न्यायः // 138 // द्वन्द्वात्परः प्रत्येकमभिसंबध्यते // 139 // शब्द इति शेषः / यथा 'एकद्वित्रिमात्रा हस्वदीर्घप्लुताः' // 215 // इत्यादौ मात्राशब्द एकद्वित्रीतिद्वन्द्वात्परः सन्नेकाद्यैः सह प्रत्येकं संबध्यते / अन्यथेष्टार्थप्रतीतिर्न स्यादित्यतोऽयं न्यायः // 139 // विचित्राः शब्दशक्तयः // 140 // - तेनैव लिङ्गसंख्यादौ वैचित्र्यं दृश्यत इति ज्ञापनार्थोऽयं न्यायः / यथा-प्रशस्तं पचतीति 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' // // 3 / 10 // इति स्वार्थिके रूपपि

Page #1241
1228 पचतिरूपमित्यादौ 'पदं वाक्यमव्ययं चेत्यसंख्यं च' इति लिङ्गानुशासनपाठादलिङ्गस्यापि त्याद्यन्तपदस्य क्लीबत्वं सिद्धम् इत्यादि / तथा केऽपि शब्दाः पदान्तरस्य सापेक्षाः केऽप्यनपेक्षाश्च तत्तल्लिङ्गान्याहुः। तत्र सापेक्षो यथा-इयं गौः अयं गौः / अत्र गवार्थस्योभयलिङ्गत्वादियमितिपदापेक्षेण गोपदेन स्त्रीपुंसत्वमुच्यते / तस्य स्त्रीपुंसत्वानुक्तावियमयमिति विशेषणयोः स्त्रीपुंसत्वानुपपत्तेः अ. नपेक्षास्तु त्रिभिः प्रकारैस्तत्तल्लिङ्गान्याहुः। नाममात्रेणाऽऽदेशेन प्रत्ययेन च / तत्र नाममात्रेण यथा-माता, पिता / अत्र नाममात्रमेव स्त्रीपुंसत्वोक्तौ क्षमम् / आदेशेन यथा-तिस्रः। अत्र स्त्रीत्वं विनाऽप्युपपद्यमानेन तिस्रादेशेन स्त्रीत्वं प्रतीयते। एवं क्रोष्टा / अत्र पुंस्त्वजेन क्रुशस्तुनस्तृजादेशेन पुंस्त्वम् / प्रत्ययेन-यथा-राज्ञी। अत्र स्त्रीत्वोद्भवेन ङीप्रत्ययेन स्त्रीत्वम् / गोचरः-इत्यत्र पुंनामत्वोद्भवेन 'गोचरसंचर०' // 5 / 3 / 131 // इति घेन पुंस्त्वम् / संख्यावैचित्र्यं यथा-अं अः क) पशषसाः शिट' // 1 / 1 / 16 // इत्यत्र संज्ञिषड्त्वेऽपि संज्ञाया एकवचनम् / दारा:-अत्रार्थैकत्वेऽपि बहुवचनमित्यादि // 140 // किंहि वचनान्न भवति // 141 // वचनमिष्टार्थप्रत्यायनं तद्वलात् किं न स्यात् / काक्वा सर्व स्यादित्यर्थः / इष्टार्थप्रत्यये सति शिष्टप्रयोगानुसारेण केचिद्विधयोऽप्राप्ता अपि प्रवर्त्यन्ते, प्राप्ता अपि च केचिन्न प्रयय॑न्ते / इष्टार्थप्रत्ययाभावे तु प्राप्ता अपि केञ्चिद्विधयो न प्रवर्त्यन्ते इति यावत् / 'समर्थः पदविधिः // 74 / 122 // इत्यस्यापवादोऽयं न्यायः / तत्राप्राप्तप्रवर्तनं यथा-सूर्यमपि न पश्यन्त्यसूर्यपश्या राजदाराः / 'असूर्योग्राद् दृशः // 5 / 1 / 126 // इति खश् / वत्सेभ्यो न हितो अवत्सीयो गोधुक् / 'तस्मै हिते' // 71 / 35" इतीयः। अत्र नञः क्रमाद् इशिना हितेन च संबन्धोऽस्ति / न सूर्येण वत्सैश्चेति समस्यमानपदानां मिथः संबन्धाभावादसा. मर्थ्येऽपि इष्टार्थगमकत्वात् समासः सिद्धः / प्राप्ताप्रवर्तनं यथा-'नहाहोर्धतौ' // 2 // 1385 // अत्र धात्वग्रे इकिश्तिवो न / इष्टार्थप्रत्ययाभावे प्राप्ताप्रवर्तनं यथासङ्घस्य भद्रं भूयादित्यत्र सङ्घभद्रमिति षष्ठीसमासो न / नहि संघभद्रं भूया, दित्युक्ते संघस्य भद्रं भूयादिति प्रतीयते अपि तु संघभद्रं नाम संघसंबन्धितया प्रसिद्ध किञ्चिद्भद्रं कस्यचिद् भूयादिति / अभिधानलक्षणाः कृत्तद्धिसमासाः स्युरित्यपि न्यायोऽस्ति / अस्यार्थः-अभिधानमिष्टार्थप्रत्यायनं तदेव लक्षणं चिन्हं येषां कृदादीनां, कोऽर्थः इष्टार्थप्रत्ययसंभवे कृदादयः स्युस्तदभावे तु नेति / एवं च प्रस्तुतन्यायानुवाद्येवायमपि न्यायः। अथ किं हि वचनादिति न्यायस्यान्योऽर्थः कथ्यते / वचनादिति कोऽर्थः / सूत्रोक्तविधानबलात् किं न स्यात् / काक्वा अप्राप्ता अपि विधयः प्रवर्तन्त इत्यर्थः / यथा श्रेष्ठः श्रेयान् / अत्र इष्ठेयस्वोः परयोः श्रादेशविधानबलेनागुणाङ्गादपि प्रशस्यशब्दाद् ‘गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू' // 1 // 3 // 9 // इत्यनेन इष्ठेयसुप्रत्ययौ न प्राप्नुतः / तथापि. इष्ठेयस्वोः प्रत्यययोः परयोः प्रशस्यशब्दस्य 'प्रशस्यस्य श्र' // 7 // 34 // इति सूत्रेण श्रादेशो

Page #1242
1229 यद्विहितोऽस्ति तद्विधानबलादगुणाङ्गादपि प्रशस्यशब्दात् 'गुणागाद्वेष्ठेयसू' // 7 // 39 // इति सूत्रेण इष्ठेयसुप्रत्ययौ सिद्धौ। अस्यां व्याख्यायां चाप्राप्तप्रापणार्थोऽयं न्यायः / अपि च-विचित्रा सूत्राणां कृतिः, मात्रालाघवमपि उत्सवाय मन्यन्ते वैयाकरणाः, ते वै विधयः सुसंगृहीता भवन्ति येषां लक्षणं प्रपञ्चश्च / इत्यादयोऽपि न्यायप्रकारा वाग्विशेषाः सन्ति, परमेते व्याकरणसूत्ररचनायामेवोपयुज्यन्ते। पारिशेष्यादयोऽपि न्यायाः सूत्रार्थव्यवस्थापनायामेवोपयोगिनो नतु केऽपि प्रस्तुतायां प्रयोगरचनायां क्वचिदितीहोपेक्षिताः / शास्त्रान्तरेषु च यथो. देशं निर्देश इत्यादयो बहवोऽपि न्यायाः सन्ति परमत्र व्याकरणे क्वापि ते साक्षाद्युदाहृता न दृश्यन्त इति नोक्ताः // 141 // न्यायाः स्थविरयष्टिमायाः // 142 // ___ यथा स्थविरो गमनादिकार्योत्पादे तत्साधनाय यष्टिमवलंबते तदभावे तु न; तथा न्याया अपि शिष्टप्रयोगान्यथानुपपत्तावेवाश्रीयन्ते न त्वन्यथा / एकस्मिन्नपि प्रयोगादौ स एव न्याय आश्रितोऽनाश्रितश्च यद् दृश्यते तद्विरुद्धमित्याशंकां भतुमयं न्यायः। यथा. रायमतिक्रान्तानां कुलानामतिरीणाम् / अत्र 'क्लीबे' // 2 / 4 / 97 // इति ह्रस्वे सति तज्जे नामादेशे परे एकदेशविकृतमनन्यवदिति न्यायात्प्राप्तमपि 'आ रायो व्यञ्जने' // 21 // 5 // इत्वात्वं सन्निपातलक्षणो विधिरिति न्यायेन निषेधान्न स्यात् / तत्करणे ह्रस्वविघातसंभवात् / दी| नाम्यतिसृ० // 1447 // इति दीर्घावसरे तु सन्निपातलक्षणन्यायानाश्रयणानिर्विघ्नं दीर्घः सिद्धः / तथा 'वत्तस्याम् // 11 // 34 // इत्यत्र वत्तस्योस्तद्धितयोः साहचर्यादामोऽपि तद्धितस्यैव ग्रहणं प्राप्तम् / परं साहचर्यन्यायाश्रयणात् परोक्षास्थानजोऽप्याम् गृह्यते / न च तदेव षष्ठीबहुवचनस्याप्यामो ग्रहः तदा तदाश्रयणात्। ज्ञापक चास्य तत्तत्प्रयागादिषु तत्तन्न्यायाश्रयणामाश्रयणफलदर्शनम् // 142 // शिष्टनामनिष्पत्तिप्रयोगधातूनां सौत्रत्वाल्लक्ष्यानुरोधाद्वा सिद्धिः // 143 // शिष्टाः शेषा ये व्याकरणेन मान्याख्याता ईशा ये नामानि-निष्पत्तयः-प्रयोगाः-धातवंश्च तेषाम् / सौत्रत्वादिति / सूत्रं व्याकरणादि तत्र निर्दिष्टाः सौत्राः। लक्ष्यानुरोधाद्वेति / लक्ष्याणि पूर्वमहाकषिप्रयोगाः। सिद्धिशब्दो मङ्गलार्थः // 143 // // इति श्री वैयाकरणन्यायादर्शः समाप्तः / /

Page #1243
॥शुद्धिपत्रम्॥ पत्रम् पंक्तिः Hulitikalaen mil. अशुद्धम् लदन्ताः लकारान्ता व्यपारेण उपोष्टीयति अञवर्गात् बहिरङमन्तरङ्गे कुणनो उत्स्कदको प्रथमस्प लुलुविड् अनुस्वारभवनान् पुल्लिङ्गा - वहिर्भावेन वर्तमास्य त्यदादानां पकत्वेन त्वा अंतिमभ्यम् तद्विशेषणभूत तद्विशेषणभूते दृश्यर्थानामर्थः छुप्ताकारस्य तत्संबन्धविज्ञानादिह शुद्धम् लृदन्ताः लुकारान्ता व्यापारेण उपोष्ट्रीयति अवर्गात् बहिरङ्गमन्तरङ्गे झ्नो उत्स्कन्दको प्रथमस्य लुलुविड्ढ्वे अनुस्वारभवनात् / पुल्लिङ्गा बहिर्भावेन वर्तमानस्य त्यंदादीनां एकत्वेन त्वां अतिमभ्यम् तद्विशेषणीभूत तद्विशेषणीभूते दृश्यनामर्थः लुप्ताकारस्य. तत्संबंधिविज्ञानादिह ओ, आ, आबिस्ताचितकम्बल्यादितिकिम् अविस्ताचितकम्बल्यादिति० सर्वण सर्वेण मूकात् मूलात् फलशब्द मूलशब्द इत इत किम् इत इति किम् रज्वादिश्च --. . .रवादीच

Page #1244
1231 अशुद्धम् . शुद्धम् पत्रम् 104 105 112 113 दीर्घोपाल्स्ये हिंथार्थस्याणिकर्ता प्रतुङ्क्त माक्षणे कृरून् किंतहि . द्रारम् गभिः जिनायतनेभ्यः वर्तमाद् जाडयस्यैतद् कृच्छाहा आवभाग कल्पाणधर्मा सुहरिततृणसोमाजभ्मात् मूर्खभातृकः समासातो वर्वन्ते // 2 // 14 // गोमिर्वपावान् कालस्य नानुलिप्तपदेनकार्थ्यम् यवं मकि द्विगोरेननोऽट् // 13 // 159 // दीर्घोपान्त्यस्ये हिंसार्थस्याणिकर्ता प्रयुक्त मोक्षणे कुरून् किंतर्हि द्वारम् गमिः जिनानामायतनेभ्यः वर्तमानाद् जाड्यस्यैतद् कृच्छाद्वा अविभाग कल्याणधर्मा सुहरिततृणसोमाज्जम्भात् मूर्खभ्रातृकः समासान्तो वर्तन्ते // 32 // 14 // गोभिर्वपावान् 137 1 काकस्य 178 " - नानुलिप्तपदेनैकार्थ्यम् एवं किम् द्विगोरननोऽट् // 3310159 // ro ऊर्वष्ठीवम् उर्वष्ठीवम् भूवौ सहोक्ता सहोक्तो ध्रुवौ " 205 * सहोक्तौ सहोक्तौ 2068

Page #1245
पत्रम् पंक्तिः 211 9 पाशुद्धम् मनःशब्दादात्मशब्दाश्च मूर्धमस्तकशब्दघजितात् रूपौ .. हस्वः विश्वमित्रा दो?ऽतादेशः सुरेणुहात्यादिपाठात् शुद्धम् मनाशब्दादात्मशब्दाच मूर्धमस्तकशब्दपार्जितात् ईजसपी ह्रस्वः विश्वमित्रो दीघोऽन्तादेशः तुरेर्जुहोत्यादिपाठात् यतु भाशीतिबहुव्रीही 'पदिकः' पनिष्कः, पादनिष्कः / पघोषः, पादघोषः। धेनो व्यायाम रथक्दयोरुत्तरपदयोः भशीति बहुब्रीहौपादकः' . पादनिष्कः / पद्घोषः। र्धनोभव्यायाम् रथवदयोरुत्तरपरयोः कुलकीतवर्धनम् 'कुतश्चरतिः .. बत् कोशिकः 11 // 1 // 47 // काश्यये गौधेयाऽन्यः मित्रयुशब्दा भागवत्तितार्णविन्दवाकशापेयान्निवायामिकण्वा कोण्डिन्यागस्त्ययोः लुग्नः केदाराण्ण्यत्येवमादयः इत्यादिभ्यश्चातुरथिको सख्यादेरयण इतिकरणानुवृतेः चतुभिरुह्यते कुतधरति ऐत् कौशिकः // 6147 // काश्य गौधेयोऽन्यः मित्रयुशब्दो भागवत्तितार्णबिन्दवाकशापेयान्निन्दायामिकण्वा 255 कौण्डिन्यागस्त्ययोः 257 258 केदारापण्यश्चेत्येवमादयः / 268 इत्यादिभ्यश्चातुरर्थिको 281 सख्यादेरेयण 282 इतिकरणानुवृत्तेः 287 चतुर्मिरुह्यते

Page #1246
1933 पंक्तिः पत्रम् 296 302 अशुद्धम् प्रक्लोमन्॥७३॥५५॥ बर्षाकालेभ्यः शतमिषक् ज्यादेर्गाणस्येत्यादिना काल वाचिनो नत्पद्यते 306 312 314 321 324 327 329 331 332 326 यकल्लोमन्॥६॥३॥५५॥ वर्षाकालेभ्यः शतभिषक् उयादेगौणस्येत्यादिना कालवाचिनो न्नुत्पद्यते नुत्तं धर्माम्नायसंघे मौपगवकम् कापटवकम् भाद्रबाहवानि आचार्याः क्वचिदन्यत्रापि निष्कान्तः / शारप्लविकः बरस्यर्थ क्रियतामिति दारिक: षड्यन्ताभ्यां आस्था प्रथमान्तादस्येति माहानाम्निकः मासंभूतो मासीनः आदिर्येषां इत्यनेनैव तदर्थे परिणामिनि भावेत्वतल् पृथ्वादेरिमनवा ऋकारस्य षष्टयादेरसंख्यादेः हिरण्यको कारीत्यावश्यके भूमिमान् क्षिप्यते शिखादित्वेन 342 10 " .16-17 धर्माम्नायसंधे प्रमोम्गवकम् कापटवक भाद्रवाहवानि अचार्याः कचिदन्यात्रापि निष्क्रान्तः विशारप्लकः चरत्त्यथ किवतामिति दार्ददिकः षष्ठयन्तां आस्था / प्रथमान्तादस्यति माहानामिकः मासंमासीनः आदिर्येपां इत्यनेनव तदर्थ परिणाभिनि भावेत्वल पृथ्बादेरिमन् ऋकास्य षष्ट्यदेरसंख्यादेः हिरण्यका शारीत्यावश्यके भूभिमान शिष्यते शिखात्वादित्वेन 155 342 349 355 371 376 379 टिप्पणे 684 385 405 409 423

Page #1247
1234 अशुद्धम् मत्यर्थे मत्वर्थ मत्वर्थ मत्वर्थे 433 शब्दप्रवृत्ति / निमित्तस्य इथः एव अनद्यननेऽपि काममात्रविवक्षायां सावकाशावतसावाकारो शस्त्रअग्निसात् स्पार्थे तहि भूमापवादः / स्थूलदूरेत्यदिना प्रशस्तेऽर्थ मृत्तिकाकास्तरी त्यादिसवादेः उचकैः . प्रकुतेद्वितीयात् सुपर्याशीर्दत्तों कासूगोणीम्यां शुद्धम् पत्रम् 424 425 शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य 427 इत्यर्थः 428 एवं अनद्यतनेऽपि कालमात्रविवक्षायां सावकाशावतसातावाकारो 436 शस्त्रमग्निसात् स्वार्थे तहि भूभावापवादः / 452 स्थूलदुरेत्यादिना प्रशस्तेऽर्थे मृत्तिका कास्तरी त्यादिसर्वादेः उच्चकैः 457 प्रकृतद्वितीयात् सुपर्याशीर्दत्तो कासगोणीभ्यां . 461 लघु 466 कार्षापण 467 गृहे युष्मदर्थः युष्मदस्मदोर्गौणत्वात् संप्रश्नः 479 सर्वप्रत्ययापवादभूतया 479 भविष्यथः 484 स्यन्त विविधार्थावगतः नानभिनिवृत्तस्य 485 एकस्वरादनुस्वारेतो . 488 स्पृशिमृशतिविशतिदृशिशिष्लशुषय 489 दीर्घः 495 चवर्गीयान्ताः 500 कार्षाषणमृहे युप्मदर्थः युष्मदस्मदोगौणत्वात् संपन्नः सर्बप्रत्ययापवादभूतया भविष्यथ स्येन्त विधिधार्थावगतेः नानाभिनिवृत्तस्य / एकस्वरादनुस्वारेता स्पृशिमृशतिविशतिदृशिशिशिष्लशुषय दीर्धः च वर्गीयान्ताः 485

Page #1248
पत्रम् पंक्तिः 502 503 504 505 507 . अशुद्धम् धातोःराद्य स्याम् 127 करोतीत्यर्यः प्रस्तुम्पतिरन्यः स्थौल्पे शब्दे वाधनस्पर्शनशोः अस्यन्दिण्ट क्लपिषीष्ट कोष्टा व्यञ्जना 525 शुद्धम् धातोराद्य स्यात् 129 करोतीत्यर्थः प्रतुम्पतिरन्यः स्थौल्ये शब्दे बाधनस्पर्शनयोः अस्यन्दिष्ट कल्पिषीष्ट क्रोष्टा व्यञ्जनादेसुषुपुः उवाश / उवश / अशिति बनजिथ धातुपारायणकृता कुटादेर्गणात अगुषीत् 527 528 542 563 565 571 ववाश / उवश / आशिति वभ्रजिथ धातुपारारायणकृता कटादेर्गणात् अगुषीम् वञ्जः कनूगश अस्यतीत्यर्यः वग्ण असदीत // 4|4|112 // क्रोपयति थानिवत्त्वाद् स्गात् भवानानिदिधत् तुमर्हादितिकि ज्ञीपी स्वओर्वा नरिननति शक्रोति द्विवी क्नूगा अस्यतीत्यर्थः वृग्ण आसदीत् // 4 // 12 // कोपयति स्थानिवत्त्वाद् स्यात् भवानिदिधत् तुमर्हादितिकिम् शीपीए सओर्वा नरिनति शक्नोति द्विती क्षुत्तृङ्गधैं 606 607 क्षुत्तृहुर्ध

Page #1249
पत्रम् .. पंक्तिः आशुद्धम् कृत्तावन्तर्भूतत्वामाणुरकर्मकः बानभिधानान्न पुवीयन्तं श्यनिर्दशो मूनिरस्यति सहते 615 616 उत्कष्टापूर्बके / निहनव . 622 624 631 639 निवव न्यभवन अदुग्ध आत्मनेपद्यकर्मक, स्ययमेव ? वाऽऽकाक्षायाम् . धात्वथैवर्तमानाद् मर्हामहे सप्तमीनिमित्तस्तीति 641 644 646 पुनातीत्येब वृत्तावन्तभूतत्वान्मुण्डिरकर्मकः वानभिधानान्न पुत्रीवन्तं श्यनिर्देशो निरस्यति समूहते उत्कंठापूर्वके न्यग्भवनं अदुग्ध आत्मनेपदाकर्मकाः स्वयमेव? घाऽऽकाक्षायाम धात्वर्थे वर्तमानाद् गहामहे सप्तमीनिमित्तमस्तीति पुनातीत्वैव कर्मणोऽण पुष्णाति.. वर्णव्यञ्जनान्तात् निपात्यन्ते क्यप् . जिघतेयथासंख्यं अपहसासंत्रो कश्चित्वाचारकावपि.. माखुवातो करोतेष्टः-- पाणिन्धयः असूर्योग्राभ्यां बहुलाधिकारान्न मित्र मैत्रेणेति विभाषेयम् देवादिकयोरेव 658 659 " 670 671 677 678 672 - कर्मणाऽण् पुष्पाति' ऋवर्णव्वञ्जनान्तात् निपात्यते क्प् जिनतेर्ययथासंख्यं अवहसासंस्रो कश्चित्वाचारकावपि आखुधातो करोष्टः पाणिधमाः असूर्योग्राम्यां , . बहुलाधिकारान भित्र मैत्रणेति बिभाषेयम् देवादिकरयोरेव 682 / 822 707 709 710 712 ब्रत ब्रूत

Page #1250
पंक्तिः 20 719 असुद्धम् स्यातात् कसुप्रत्ययान्ता वधर्हति अकमगमहनवृषभूस्थ उकण् कर्तृकर्माद्यर्थर्देश कनिगदिमनेःमरूपे निष्पतौ . - बातास्ततः मियूश्रणे पत्रम् याताम् / 715 क्वसुप्रत्ययान्ता वधमर्हति शुकमगमहनवृषभूस्थ उकण 721 कर्तृकर्माद्यर्थनिर्देश 730 कनिगदिमने सरूपे 733 निष्पत्तौ : 734 वातास्ततः 735 मिश्रणे. यूका . तुंक् 737 स्तावका मद्यतीति मधूकः 744 हर्षे तडप मन्मातौ 749. 736 का तूंक स्ताबकः मदयधूतीति मकः . 740 हष 750 ण्यन्तोऽपि अक्षसंधाता नवनीतं 755 765 766 स्वप्ने / तडण मत्मातौं प्रत्ययः स्वजु ण्यतोऽपि अक्षसंधातः नबनीतं खप्ने द्रहथः बर्म धेन अमिभवे मेढः कुल्फ रागे चुम्वि विकसोवकल्पः दुहथः / 770 धेनः .... अभिभषे 771 776 21 787 788 रोगे... चुम्बि विकसेर्विकल्पः शृश , .. - अङ्करः . वर्षाभिधानानि 720 अङ्कुङ् वर्षाभिधानानि 726

Page #1251
अशुद्धम् दश् .. शुद्धम्: . शश् वैष्ट्रः टुवमू स्यात् पत्रम् 797 798 799 वैष्टः णहीच . 8 दुक्बोः 805 .806 वा टूवमू स्यता हणींच दुक्बोः बा आभ्या मानकीडयो उर्ध्वमुपरि कैरवः . . एभ्शः ... कुङ आभ्यां मानक्रीडयो ऊर्ध्वमुपरि कैरवं एभ्यः . . : VVVV पूठ पूर मन्त्रिण . मन्त्रिण मुष्श वरणे विदेरधिक मुहुरि दिवेद्वित्वं 831 ૮રૂર बरणे विदोरधिक मुहूरिः दिवेद्वित्वं मनमरः निमित्तवर्गीयान्त्योन लूपूयुवृषिशि ऋतुश्च: भ्रमरः / 846 852 निमित्तवर्गीयान्त्यो न लूपूयुवृषिदंशि ऋतुश्च भावाकोरल सति. सति भावाअर्थोरल् 8869 871 कृत्यानामपि 888 कृत्योमामपि चाभीक्ष्ण्पे यथाकारमरं भुङक्ते तन्मतसंग्रहार्थ गण्डिकाछित्ति चाभीक्ष्ण्ये यथाकारमहं भुङ्क्ते तन्मतसंग्रहार्थ गण्डिकाश्छिनत्ति इत्यर्थः इत्यर्थः 898 योद्धं ति षु तिषु

Page #1252
// परिशिष्टानि // // तत्तत्स्थले प्रमादान्न निर्दिष्टानि सूत्राणि // . उत्तरार्द्ध२९-२ अद्यतनी दि ताम् अन् सि तम् त अम् व म त आताम् अन्त थास् आथाम् ध्वम् इ वहि महि // 3 / 3 / 11 // इमानि वचनानि अद्यतनीसंज्ञानि स्युः / 481 पृष्ठे 4 पंक्तेः पश्चात् / 33-2 माङयद्यतनी // 5 / 4 / 39 // माङयुपपदे धातोरद्यतनी स्यात् / सर्वविभक्त्यपवादः / मा भवान् भूत् / कथं मा भवतु तस्य पापं मा भविष्यति इति ? असाधुरेवायम् / केचिदाहुरङितो माशब्दस्यायं प्रयोगः। * 33-3 सस्मे ह्यस्तनी च // 5 / 4 / 40 // स्मशब्दसहिते माङयुपपदे धातोबस्तनी चकारादद्यतनी च स्यात् / मास्म भवत् / मास्म भूत् / इमे द्वे सूत्रे 481 पृष्ठे 16 पंक्त्यनन्तरं गृहीतव्ये / 246-2 आद्योऽश एकस्वरः // 4 / 1 / 2 // अनेकस्वरस्य धातोराद्य एकस्वरोऽवयवो द्विः स्यात् / 539 पृष्ठे 6 पंक्तौ 'पक्षे' इति पदानन्तरम् / 336-2 अपाचतुष्पात्पक्षिशुनिहृष्टान्नाश्रयार्थे // 4 / 4 / 96 // अपात्परस्य किरतेश्चतुष्पदि पक्षिणि शुनि च कर्तरि यथासंख्यं हृष्टेऽन्नार्थिनि आश्रयार्थिनि सति सडादिः स्यात् / अपस्किरते वृषभो हृष्टः। हर्षाद्विलिख्य तट विक्षिपतीत्यर्थः। अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी / विलिख्यावस्कर विक्षिपतीत्यर्थः / अपस्किरते श्वाश्रयार्थी / विलिख्य भस्म विक्षिपतीत्यर्थः / अपादिति किम् / विकिरति वृषभो हृष्टः / एष्विति किम् / अपकिरति बालो धूलिं हृष्टः / हृष्टादिष्विति किम् / अपकिरति हस्ती रजश्चापलेन / 562 पृष्ठे 18 पंक्तेः पश्चात् / / 534-2 वा स्वीकृतौ // 4 / 3 / 40 // स्वीकृतौ वर्तमानाद्यमेः पर आत्मनेपदविषयः सिच् किद्वद्वा स्यात् / उपायत / - 623 पृष्ठे 2 पंक्तौ 'वेश्यामुपयच्छते' इत्यनन्तरम् / 997-2 उपसर्गाद्देदेविक्रुशः // 5 / 2 / 69 // उपसर्गात् परेभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्यो णकः स्यात् / आदेवत इत्येवंशील आदेवकः / परिदेवकः / देवीति दीव्यतेर्देवतेर्वा ण्यन्तस्य ग्रहणम् / आदेवयतीति आदेवकः /

Page #1253
1240 परिदेवकः / आक्रोशकः / परिक्रोशक;। उपसर्गादिति किम् / देवनः / देवयिता। क्रोष्टा / देवतेय॑न्तादेवेति कश्चित् / 726. पृष्ठे 15 पंक्तेरनन्तरम् / 1062-2 परे_तयोगे // 2 / 3 / 103 // परिसंबन्धिनो रेफस्य घ अङ्क योग इत्येतेषु शब्देषु परेषु लो वा स्यात् / इति लत्वे पलिघः / पल्यङ्कः, पर्यङ्कः / पलियोगः, परियोगः। 1062-3 ऋफिडादीनां डश्च ल : // 2 / 3 / 104 // ऋफिड इत्यादीनामृरो ललौ डकारस्य च लो वा स्यात् / लुफिडः / लुफिलः / ऋफिलः। ऋफिडः / लतकः / ऋतकः / कपलिका / कपरिका / तल्पलीकम् / तर्परीकम् / कपिलकम् / कपिरकम् / लोमानि / रोमाणि / अङ्गुलिः। अङ्गुरिः / पुलुषः। पुरुषः / तलुनः / तरुणः / सलिलम् / सरिरम् / अलम् / अरम् / मूळम् / मूरम् / कलिलः / करीरः / कल्य / कर्म / मुकुलम् / मुकुरम् / पांसुलः। पांसुरः। लेखा / रेखा / लिक्षा। रिक्षा / लोहितम् / रोहितम् / इत्यादि / अर्थभेदेऽपिइला भूमिः / इरा अमृतम् / तल्पलो गजेष्वेकदेशः। तर्परः पशूनां कण्ठघण्टः / कलभो बालहस्ती। करभः उष्ट्रः / शलभः पतङ्गः। शरभोऽष्टापदः / कालो वर्णकारो रक्षानिर्देशः। बालः केशः / वाः क्रियाभ्यात्तिः / लघुरपचितपरिणामः। रघुः राजा / गलः प्राण्यङ्गम् / गरो विषम् / एवं मुद्गल, मुद्गर, मण्डल, मण्डर, कन्दरादयोऽपि द्रष्टव्याः। एकार्थेऽपि दृश्यते / गलं गरं च / वडिशं बलिशं / डश्च ल:-ऋफिलः, ऋफिडः / वलभी, वडभी। चूडा, चूला / इला, इडा / व्यालः, व्याडः / पुरोलाशः, पुरोडाशः। षोलशः। षोडशः। (बलिशम्, बडिशम् ) पुलिनम् , पुडिनम् / पीला, पीडा / यथादर्शनमन्येऽपि ऋफिडादौ द्रष्टव्याः। संयुक्तस्य आदेश्च न दृश्यते / पाण्डुः। कण्डूः। डामरः। डीनः / डुण्डुमः। डिण्डिमः। 1062-4 जपादीनां पो वः॥२ / 3 / 105 // जपादिशब्दसंबन्धिनः पकारस्य वकारादेशो वा स्यात् / जवा, जपा। पारावतः, पारापतः / त्रिविष्टपम्, त्रिविष्टवम् / पारापारः, पारावारः / कवाटः, कपाट; / विष्टवम् , विष्टपम् / कवलः, कपल: / अवाची, अपाची / जपादयः प्रयोगतोऽनुसर्तव्याः / त्रीणीमानि सूत्राणि 871 पृष्ठे 1 पंक्तौ 'परिहण्यतेऽनेनेति परिघोऽर्गला' इत्य० गृही। 1155-2 एकोपसर्गस्य च घे // 4 / 2 / 34 // एकोपसर्गस्यानुपसस्य च छदेर्घपरे णौ ह्रस्वः स्यात् / 884 पृष्ठे 15 पंक्तौ गृहीतव्यम् /

Page #1254
তুবন্ধসদিনকাল शाह मणिलाल गोकळदास कार्यवाहका-श्री बीरविजय जैन उपाश्रय, भहीनी पोळ, अहमदाबाद