Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरिज्ञानमंदिर
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक :१
जैन आराधना
न
कन्द्र
महावीर
कोबा.
॥
अमर्त
तु विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355
-
-
-
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
The Collections of Hindu Law Texts
NO. IX.
MANUSMRITI
WITH THE BHÂSHYA OF
BHATTA MEDHÂTITHI
EDITED BY
J. R. GHARPURE, B. A. LL. B., (Hons.),
Pleader, High Court, Fellow of the University of Bombay.
FIRST EDITION.
All rights reserved ).
1 920.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Printed by C. $. Deole at the "Bombay Vaibhav Press ", Servants of India
Society's Building, Sandhurst Road, Girgaum Bombay,
AND
Published by J. R. GHARPURE, B.A., LL.B., Vakil High Court,
Angro's Wadi, Girgaum, Bombay.
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
धर्मशास्त्रग्रन्थमाला
ग्रन्थाङ्कः ९
मनुस्मृतिः भट्टमेधातिथिकृतभाष्यसहिता
जगन्नाथ रघुनाथ घारपुरे, बी. ए. एल्. एल्. बी. हायकोर्ट वकील, फेलो ऑफ धि युनिव्हर्सिटी ऑफ बॉवे.
इत्यनेन संशोधिता प्रकाशिता च
नम्र सूचन इस ग्रन्थ के अभ्यास का कार्य पूर्ण होते ही नियत
समयावधि में शीघ्र वापस करने की कृपा करें. जिससे अन्य वाचकगण इसका उपयोग कर सकें.
( अस्याः सर्वेऽधिकारा राजशासनानुसारेण स्वायत्तीकृताः)
-
-
शकाब्दाः १८४२; किस्ताब्दाः १९२०
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
प्रकाशनपत्रिका.
श्रुतिस्मृतिविहितो धर्मः । तत्र चाखिलस्मृतिकारेषु भगवान्मनुराद्यो वन्यश्च । तत्प्रोक्तस्मृतेर्बह्वचो भाव्यटीकादिरूपा व्याख्याः सन्ति । तास्वपि मेधातिथि- सर्वज्ञनारायण-कुल्लूक-राघवानन्द-नन्दनरामचंद्र-गोविंदराज-माधवाचार्य- धरणीधर- श्रीधरस्वामी रुचिदत्त- विश्वरूप-भोजदेव-भारुचिप्रभृत्ति टीकाकारैस्तत्तत्सम्मतं व्याख्यानमुपद्धितम् । तेषामपि भट्टमेधातिथेस्तद्भाष्यस्य शास्त्रीयत्वात्प्राचीनत्वाञ्च महानेवाधिकारः । तदेतस्यां धर्मशास्त्रग्रन्थमालायां नवमत्वेन ग्रथ्यते विद्वज्जनसमीपं प्रकाश्यते च । प्राङ्गिर्दिष्टटीका पुंजादा द्यटीका सप्तकें व्यवहारशास्त्रमार्तडी भूतैर्भट्टविश्वनाथनारायण मंडली कैमानवधर्मशास्त्रं इति प्रकाशितम् । तथापि भट्टमेधातिथेः शास्त्रीयत्वस्य परमभक्तिपरैकतया पुनरपि नानादेशग्रामेभ्यो महता यत्नेन क्लचित्क्लेशेनापि विविधपुस्तकान्संग्राह्य संपादितोऽयं ग्रन्थः । अत्रापि नवमाध्याये केषांचिन्लोकानां भाष्यं खंडितमेव । महता कष्टेनापि न कुत्राप्यखंडं लब्धं । खण्डितमपि तथैव मुद्रापितम् । यदाकदाचिद्भाग्यवशादखंडं लभ्यतेऽचिरादेव विद्वज्जनसमीप - मानीयते । मनुस्मृतेर्भदृमेधातिथेश्व कालस्थानादिविवेकोऽस्मदीयव्यवहार प्रस्तावे * ऽचिरादेव क्रियते ।
x Introduction to the study of Hindu Law.
आदर्शपुस्तकोल्लेखपत्रिका |
अस्य ग्रन्थस्य संशाधेनार्थं यैः परहितैकपरतया पुस्तकानि प्रदत्तानि यानि च प्राप्तानि तेषां नामादीनि संज्ञाश्च प्रदर्श्यन्ते । यथा
अ - डेक्कन कालेजात्प्राप्तम् ( सप्तमाष्टमनवमाध्यायरहितं )
( सर्वोत्तम शंकर फडके इत्यस्येति )
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ड
"
"
फ - भट्टमण्डली कैर्मुद्रित मानवधर्मशास्त्रीये
क—आनन्दाश्रमात्प्राप्तम्- -- ( पुण्यपत्तनस्थखाजगीवाले इत्येतेषां )
र--ण-रायल एशियाटिक सोसायटी आफ बेंगालतः प्राप्ते कचित्खंडितसमग्राध्यायसहिते ख– सरदारबिवलकरैः प्रेषितं.
क्ष - फर्ग्युसनकाले जात्प्राप्तं ( ११।१२ अध्यायावेव ) परमुपकृतमेतैरिति शम्
घारपुरेकुलोपन रघुनाथसूनुर्जगन्नाथशर्मा |
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीः
.
॥ मनुस्मृतिः ॥ ॥ मेधातितिभाष्य समलंकृताः॥
boor
.
-
११ ११ ११ १२ १२
-
-
-
-
॥ विषयानुक्रमणिका ॥
॥ अध्यायः प्रथमः ॥
पृ. पं. । शास्त्रप्रतिपादनप्रयोजनम्
इच्छामात्रेणापः ससर्जेति इह गृहीतवेदस्याध्ययनाधिकारः
ब्रह्माण्डविरिञ्चयोरुद्भवः द्वये प्रतिपत्तारो न्यायप्रतिसरणाः
ब्रह्मा ईश्वरेण सृष्टः . प्रसिद्धिप्रतिसरणाश्च
नारायणशब्दव्युत्पत्तिः कर्तृविशेषसंबन्धोपि प्रवृत्यङ्गम्
ब्रह्मशब्दार्थः एकाग्रतास्वरूपम्
जगदुत्पत्तिविचारणा अग्रन्यायऋषिशब्दार्थाः
सृष्ट्युत्पादनम् सर्वधर्मप्रसारः
| ब्रह्माण्डस्य द्वैविध्यम् वर्णग्रहणेऽनन्तरजातीनां ग्रहण नेति
अण्डशकलाभ्यां द्यावापृथिवी सर्वपुरुषोपकार्यंतच्छास्त्रम्
मनोऽहंकारादितत्वसृष्टिः धर्माधर्मानुभावप्येतच्छास्त्रस्य विषयः २ ४ महत्सृष्टिः वैदिकविधेद्वैविध्यम्
२ ५ त्रिगुणेन्द्रियसृष्टिः साक्षात्प्रतिपाद्योदाहरणम्
३ ५ सर्वभूतसृष्टिः प्रतिपन्नार्थसामर्थ्यगम्यसमर्थनम् ३ ५ शरीरशब्दार्थः वेदमूलाः स्मृतयः
सर्वभूतकृत्तदाविशतीति कार्यरूपी वेदस्य तत्वार्थः
सूक्ष्मात्स्थूलमुत्पद्यत इति कार्येर्थे वेदः प्रमाणम्
आद्याद्यस्य गुणं परः पर आमोति जगतोऽवस्थावर्णनम्
नामकर्मसंस्थानिर्माणम् जगतः कर्तृपूर्वता
साध्यगणयज्ञयोरुद्भवः तमसा जगतः सादृश्यम्
वेदसृष्टिः 'अप्रतादिपदार्थसमन्वयः
कालादिसृष्टिः अव्यक्तव्यञ्जनकथनम्
धागादिसृष्टिः भगवतः स्वयंभूत्वकथनम्
धर्माधर्मव्यवस्था भगवतोऽतीन्द्रियत्वम्
सृष्टथुपसंहारः भगवतः सनातनत्वं सर्वभूतमयत्त्वं च
कर्मणि जीवानां नियोगः भगवतो जगत्स्रष्टत्वम्
पुनःसृष्टौ नियुक्तकर्मप्रतिपतिः भगवच्छराद्विश्वोत्पत्तिः
८ १० पूर्वकर्मप्रतिपत्तिः प्रभान भगवच्छरीरम्
११ मामणादिसष्टिः
م
ه س
१७
م
م
م
२३ १८ .२४ १९
م
م م
،
२८ २०
،
२८ २१
२८ २१ २९ २२
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका ।
[दितीयः
७१
३८ २५
वर्णानामुत्कर्षापकों विराट्सृष्टिः मनोःस्वजन्मवाक्यम् महर्षिसृष्टिः मनुदेवनिकायादिसृष्टिः ज्योतिःसृष्टिः किनरादिसृष्टिः स्थावरजङ्गमसृष्टिः जरायुजादिपरिगणनम् उभयविधवृक्षसृष्टिः उद्भिज अन्तःसंज्ञम् स्रष्टुरन्तर्धानम् जागर्यास्वापौ प्रजापतेः प्रवृत्तिनिवृत्ती पुरुषस्य देहान्तररप्राप्तिः जन्तोः शरीरोपादानम् धर्मशास्त्रोद्भवः भगुनियोगः मनुवंश्याः सप्त मनवः कालपरिमाणम् उदगयनदक्षिणायने दिव्याहोरात्रे युगपरिमाणम्
पृ. पं. ३१ २३ दिव्यं युगम्
ब्राह्ममहः
मन्वन्तरपरिमाणम् ३५ २४ । सर्गसंहारौ परमेष्टी कुरुते
धर्मस्य चत्वारोंऽशाः
धर्मप्रतिपादकं वाक्यं धर्म इति ३९ २५ युगे युगे धर्माशहानिः ४१ २६ कृतादियुगधर्माः ४३ २६ वर्णकर्मोपक्रमः
ब्राह्मणकर्म ४९ २८ क्षुत्रकर्म ५१ २८ वैश्यकर्म ५२ २९ शूद्रकर्म ५५ ३० धर्मतो ब्राह्मणश्रेष्ठयं
समर्थनम् ५८ ३० ब्रह्मविच्छैष्ठ्यसमर्थनम् ६० ३२ | ब्राह्मणोत्पादनोद्देशः ६१ ३२ ब्राह्मणस्य कर्मविवेकार्थ ६२ ३२ शास्त्रप्रकल्पनम् ६४ ३३ / शास्त्रस्तुतिः ६७ ३४ श्रौतस्मा"चारप्रशंसा ६८ ३४ तपसो मूलमाचारः ६९ ३४ | शास्त्रार्थसंकलनम् द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ पृ. पं. १ ४८ श्रुतिप्रामाण्यतो धर्ममनुतिष्ठेत् १ ४९ श्रुतिस्मृत्योर्धर्मोद्भधः ५० श्रुतिस्मृत्यवमन्ता बहिष्कार्यः
धर्मज्ञानफलम् श्रुतिद्वैधे विकल्पः
श्रुतिद्वैधोदाहरणम् ६ ५४ | शानाधिकारिणः '६ ६. ब्रह्मावर्तमर्यादा
सदाचारः ६ ६३ ब्रह्मर्षिदेशः -६६५ मध्यदेशः ..६६ भार्यावर्तः
४३
१.३ १०४ १०८ ११.
४
धर्मलक्षणम् हृदयशब्दार्थः कामात्मतानिषेधः कामे मूलम् यथासंकल्पितकामप्रतिपत्तिः धर्ममूलम् प्रमाणस्मृतिसमर्थनम् स्मृतिप्रामाण्यसमर्थनम् स्मृतीनां वेदमूलत्वम् शीलं धर्ममूलम् आचारप्रामाण्यम् मनको धर्मो वेदमूल;
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका।
।
यशियदेशलक्षणम् द्विजातिनिवासयोग्या देशाः वर्णधर्मोपक्रमः निषेकादिसंस्कारप्रयोजनम् संस्कारफलम् जातकर्म नामधेयकाल: मामधेयप्रकार: खीनामधेयविधा निष्कमणान्नप्राशने चूडाकर्म उपनयनम् उपनयने कालविशेषफलम् उपनयनकालमर्यादा व्रात्यलक्षणम् वात्यैनं संसृज्येत अजिनादिसंभारप्रकारः वर्णानुपूर्व्या मेखलाः सुखालामे प्रतिनिधयः उपवीतानि
२३ ७६ स्त्रीणां वैवाहिको विधिरूपनयनम् २४ ७७ | उपनयनेन द्विजत्वसिद्धिः २५ ७८ | शौचाचारान् शिक्षयेत् २७ ७९ अध्ययनधर्माः २८ ८१ अध्याप्याचाराः
गुरुपादोपसंग्रहणप्रकारः ३० ८६ गुरुनियोगः
अध्ययनारम्भविरामी
अध्यनारम्भपरिकर्म ३४ ८८ प्रणवादिदोहः ३५ ८९ / सावित्र्युद्भवः ३६ ८९ | सावित्रीजपः
| सावित्रीजपफलम् त्यकस्वाध्यायो निन्द्यः ब्रह्ममुखम् मौनात्सत्यं विशिष्टम् प्रणवप्रशस्तिः मानसजपफलम् जपयज्ञः जपयज्ञस्तुतिः इन्द्रियजयः इन्द्रियपरिगणना बुद्धिकर्मेन्द्रियाणि
उभयात्मकं मनः ५१ ९६ इन्द्रियसंयमः
कामत्यागप्रशंसा ५४ ९८ इन्द्रियसंयमोपायः
| दुष्टे भावे सिद्धिनेति
जितेन्द्रियता ५८ १०.
इन्द्रियक्षरणे प्रवाहानि ५९ १.१ | इन्द्रियजयोपसंहारः ६. १०१ प्रातांसायंसंध्ये
संध्याफलनिर्देश: ६२ १०२ संध्याहीमा शुलवतं ६३ १०३ सावित्रीजप: ६४ १०३ | वेदोपकरणादिषु नानध्यायः ६५१०४ | स्वाध्यायफलम् ६६ १०४ | पयोदधिकृतमधुशब्दार्थाः
पृ. पं. ६. १०५ ६८ १०७ ६९ १०५ ७७ १०६ ७१ १०६ ७२ १०७ ७३ १०८ ७३ १०८ ७५ १०९ ७६ ११० ७७ ११० ७८ ११० ७९ ११२ ८. ११३ ८१ ११३ १८३ ११४ ८४ ११४ ८५ ११५ ८६ ११५ ८७ ११६ ८८ ११६ ९६ ११७
९३ ११७
९५ ११८
दण्डपरिमाणम् ब्रह्मचारिपरिकर्म अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेत भिक्षाभ्यवहरणनियमाः अशने आचमनादि श्र प्रतिनन्देत उच्छिष्टदानादिनिषेधाः प्रत्यशननिषेध उपस्पर्शमप्रकार: ब्राह्मादीनि तीर्थानि आचमनम् आचमनजलम् अलपरिमाणम् उपवीश्यावीतिनिवीतिनः जीर्णमेखलादित्यागः केशान्तकाल: स्त्रीणाममन्त्रकाः संस्काराः
९९ ११९
ܪ ܘܪ ܪ܃
१.१ १२० १०२ १२२ १.३ १२२
१.५ १२३ १०७ १२४ १०७ १२४
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमाणिका।
[ द्वितीयः
भासमावर्तनादमीन्धनादि धर्मतोऽध्याप्याः अध्यापकधर्माः अधमणाध्यापने दोषः इमें नाध्याप्याः अपात्रे विद्यावितरणं न ब्राह्मणं प्रति सरस्वतीवाक्यम् ब्रह्मस्तेये अध्यापकाऽभिवादनम् अयन्त्रितो नाऽभिवाद्यः श्रेयांसमभिवादयेत् अभिवादने हेतुः अभिवादनप्रकारः प्रत्यभिवादः प्रत्यभिवादाऽवेदी नाभिवाद्यः कुशलप्रश्नः दीक्षिताभिवादनम् परपल्यभिवादने मातुलाद्यभिवादने मातृष्वस्राद्यभिवादने भ्रातृभायद्यभिवादने एता मातृवत्संपूज्याः पौरादिसख्यविचारः ब्राह्मणक्षत्रियौ पितापुत्रौ मान्यताहेतवः मानार्हविचारः एभ्यः पन्था देयः देयपथसमवाये आचार्यलक्षणम् उपाध्यायलक्षणम् गुरुलक्षणम् ऋत्विग्लक्षणम् अध्यापकं न दुह्येत् मातृप्रशंसा ब्रह्मदो गरीयानं गुरुविचार अध्यापकः पिता अध्यापके पितृत्वसमर्थनम् ..
.१०८ १२४ | देववाक्यम् १०९ १२५ अनूचानो महान् ११० १२५ | श्रेष्ठयविचारः १११ १२६ अधीयानो वृद्धः ११२ १२६ | अध्येतस्तुतिः ११३ १२७ अनृविप्रोऽफलः ११४ १२७ अध्यापनप्रकारः .११६ १२८ अलोक्यां वाचं नोदीरयेत् ११७ १२८ समानावमानयोः ११८ १२८
सरहस्यो वेदोऽधिगन्तव्यः ११९ १२९
वेदाध्ययनविधिसमर्थनम् १२० १२९
वेदाऽभ्यासप्रशंसा १२२ १३०
वेदाभ्यासत्यागे १२५ १३१
द्विजशब्दोपपत्तिः १२६ १३२
आ मौजिबन्धनात्कर्माऽनधिकारः १२७ १३२
उपनीतस्य व्रतादेशनम् १२८ १३३
व्रतेषु दण्डमेखलादि १२९ १३३
वर्णिनियमोपक्रमः १३० १३३
वर्णिनियमाः १३१ १३४ ब्रह्मचारिणा वानि १३२ १३४
अभ्यङ्गादौनि वानि १३३ १३४
यूतादि वर्जनीयम् १३४ १३५
रेतःस्कन्दननिषेधः १३६ १३६
अकामतो रेतःसेके
यावदर्थे भैक्षम् १३७ १३८
भैक्षाहरणयोग्यगृहाणि १३८ १३९
गुरुकुलादेर्भेक्षाहरणे
भैक्षाहरणे वर्ण्यगृहाणि १४० १३९
समिदाहरणादि १४१ १४०
भैक्षानाहरणे १४२ १४१
भैक्षप्रशस्तिः १४३ १४१
| व्रती नैकानादी स्यात १४४ १४१, देवपित्र्ययोरशने १४५ १४२ राजन्यवैश्ययोः श्राद्धभोजनमिषधः १४६ १४२ अध्ययनाचार्यहितयोः १४९ १४३ गुरुसान्निधाववस्थानप्रकारः १५० १४३ गुरुसन्निधौ नियमाः १५१ १४४ गुरूपहासनिषेधः
१५२ १४४ १५४ १४५ १५५ १४५ १५६ १४५ १५७ १४६ १५८ १४६ १५९ १४६ १६१ १४७ १६३ १४७ १६५ १४८ १६५ १४९ १६६ १५२ १६८ १५२ १६९ १५३ १७१ १५३ १७३ १५४ १७४ १५५ १७५ १५५ १७६ १५५ १७७ १५७ १७८ १५८ १७९ १५८ १८० १५९ १८१ १५९ १८२ १५९ १८३ १५९ १८४ १६० १८५ १६० १८६ १६० १८. १६१ १८८ १६१ १८८ १६१ १८९ १६१ १९० १६६ १९१ १६६ १९२ १६५ १९५ १६८ १९९ १६९
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमाणिका।
गुरुनिन्दने गुर्वायाम् परहस्तेन गुर्वचननिषेधः गुरुणा सहासने गुरोर्गुरौ गुरुवत् गुरुसुते गुरुयोषित्सु गुरुयोषित्पादाभिवादने स्त्रीस्वभावकथनम् मात्राऽपि नैकान्ते वसेत् विप्रोषा-गुरुपत्नी-पादाऽभिबन्दने गुरुशुश्रूषाफलम् जटिलत्त्वादि शयानस्य सूर्योदये सर्वतः श्रेयः समाचरेत्
२०१ १६९ श्रेयःशब्दार्थः २०२ १६९ आचार्यादयो नावमान्याः २०२ १६९ आचार्यादिस्तुतिः २०३ १७० आचार्यादिशुश्रूषणफलम् २०५ १७१ आचार्यादिभ्यो वृत्तं निवेदयेत् २०८ १७२ अवरादपि विद्यामाददीत २१० १७३ सर्वतः समादेयानि २१२ १७३ अब्राह्मणादध्ययने २१३ १७३ अब्राह्मणे गुरौ नात्यन्तिको वासः २१५ १७४ गुरावात्यन्तिकवासे २१७ १७४ | आत्यन्तिकवासफलम् २१८ १७४ गुरुदक्षिणाहरणम् २१९ १७५ गुरुप्रीतिकराणि २२० १७५ निवृत्तगुरुकस्यात्यन्तिकवासे २२३ १७६ / ब्रह्मचर्यफलम् तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
२२४ १७७ २२५ १७७ २३० १७८ २३३ १७९ १३५ १८० २३९ १८१ २४० १८१ २४१ १८१ २४२ १८२ २४३ १८३ २०४ १८३ २४५ १८३ १४६ १८३ २४७ १८४ २४९ १८४
पृ. पं. ५८२.४ ५९ २०४ ३० २०४ ३१ २०५ ३२ २०५ ३३ २०५ ३४ २०६ ३५ २०७ ३५ २०८
वेदप्रदणान्तं ब्रह्मचर्यम् गृहस्थाश्रमः गृहस्थाश्रमाधिकारस्वरूपम् ब्रह्मदायहरार्चनम् कृतसमावर्तनस्य दान्दद्वहनम् उद्वाह्यकन्यालक्षणम् स्त्रीपरिग्रहे वर्ण्यकुलानि इमा नोद्वाह्याः उदाह्यकन्या: पुत्रिका नोद्वहेत मसवर्णोद्वाहे असवर्णोद्वाहविधा ब्राह्मणक्षत्रिययोः शूद्रोद्वाहनिषेधः शूद्रावेदी पतति वृषलीविवाहनिन्दा अष्टौ विवाहाः ब्राह्मादयो वर्णशः पैशाचासुरावधम्यौं वर्णक्रमेण ब्राह्मादिभ्यवस्था ब्राझविवाहलक्षणम्
११८५ दैवो विवाहः २ १८९ आर्षों विवाहः २ १८९ प्राजापत्यो विवाहः ३ १९१ आसुरो विवाहः ४ १९१ गान्धर्वो विवाहः ५ १९२ | राक्षसो विवाहः ७ १९५ पैशाचो विवाहः ८ १९५ कन्यादानस्वरूपम् १. १९६ | ब्राह्मादिविवाहगुणाः ११ १९६ | ब्राह्मादिषु चुतुषु ब्रह्मवर्चस्विनः सुताः १२ १९७ गान्धर्वादिभ्यो नृशंसानृतवादिनः १३ १९८ निन्द्यविवाहवर्जनम् १४ १९८ सवर्णासु पाणिग्रहणम् १६ १९९
उत्कृष्टवेदने दाराभिगमनयोग्यकालः
ऋतुकालः २३ २०१ अभिगमनयोग्या रात्रयः २५ २०१ | युग्मासु संविशेत् २५ २०२ पुरुषोत्त्पत्तिसामान्यहेतुः २७ २०३। ऋतुगामिनो ब्रह्मचर्यम्
४१ २०९
४४ २१० ४५ २१० ४६ २१३
२१ २०१
४८ २१४ ४९ २१४
५० २१४
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ तृतीयः
५९ २१६
शुल्कग्रहणानिषेधः स्त्रीधनोपनहे पित्रादीनां दोषः कन्याथै धनग्रहणम् कन्यापूजनम् नार्यः प्रयत्नतः सत्कार्याः अकुलीनताकारणानि वैवाहिकेऽनौ गृह्य कर्म पञ्च सूनाः महायज्ञप्रयोजनम् पञ्चयज्ञस्वरूपाणि पञ्चमहायज्ञफलम् पञ्चमहायज्ञस्तुतिः पञ्चयज्ञाः श्रुतिमूलाः दैवस्वाध्याययोर्नित्ययुक्तः स्यात् मूलमाश्रमाणां गृही गृहाश्रमस्तुतिः गृहिणेन्द्रियसंयमः कार्यः ऋध्याद्यर्चनम् नित्यश्राद्धाणि वैश्वदविके ब्राह्मणभोजनम् वैश्वदेवः पैश्वदेवदेवताः बलिहरणदेवताः बलिशेषः श्वपतितेभ्योऽन्नदानम् भूतयज्ञफलम् ब्रह्मचारिणे भिक्षा देया विधिवद्भिक्षादानफलम् सत्पात्राय देयम् सत्पात्रलक्षणम् अतिथिपूजनप्रकार: भतिथ्यनच्चने अतिथिपूजनाशक्तस्याऽनुकल्पः अतिथिशब्दार्थः गृहिणा परान्नग्रहणे भनाशितेऽतिथौ अतिथिपरिचर्या भुक्तवत्स्वतिथेरागय
७९ २२३ ८० २२४
पृ. पं. ५१ २१५ | कुलगोत्रनिवेदने ५२ २१५/ ब्राह्मणस्य राजन्यादयो नातिथयः ५४ २१५ क्षत्रियाद्यतिथिसभाजनप्रकारः ५५ २१६ विशुद्भावनुकम्प्यौ
मित्रादिसभाजनम् स्ववासिन्यादिभोजने
अतिथिभृत्यान्तेभ्यः पूर्व भोक्तुर्दोषः ६८ २१८ दम्पतीभोजनकाल: ६९ २१९ । गृहस्यः शेषभुक्
यज्ञशिष्टाशी भवेत् एते मधुपर्केण अयज्ञे श्रोत्रियनृपौ न मधुपर्केण सायंप्रातर्वैश्वदेवः
सायं वैश्वदेवः पल्या कार्यः ७७ २२२ अमायां पिण्डान्वाहार्यकम् ७८ २२३ अन्वाहार्यश्राद्धम्
ब्राह्मणसंख्या
विस्तरो हेयः ८१ २२४
विस्तरहाने हेतवः ८३ २२५ श्राद्धकरणे संन्तत्यविच्छेदः
हव्यकव्यदानार्हाः ८५ २२६ दूराद्राह्मणपरीक्षणम् ८८ २२६
मन्त्रविदहः ९१ २२७
ज्ञानोत्कृष्टः प्रशस्तः ९२ २२८ अविदुषः श्राद्धभोजने ९३ २२८ ज्ञाननिष्ठादयो हव्यकव्यदानार्हाः
श्रोत्रियश्रेष्ठयसमर्थनम् ९५ २२९ मित्रारी श्राद्धे न भोज्यौ ९७ २२९ मित्रप्रधानं श्राद्धमफलम् ९८ २३० श्राद्धमित्रो निन्द्यः ९९ २३० संभोजनी १०. २३. अनुचे दत्तमफलम् १०१ २३१ श्रावते यत्नतः १०२ २३१ मातामहादयोऽनुकल्प १०४ २३२ पित्रोर्यत्नतः परीक्षणम् .१०६ २३२ एतेऽनर्हाः श्राद्धे १०७ २३३ चिकित्सकादयो पाः १०७ २३३ श्राद्धानईब्राह्मणपरिगणनम्
१०९ २३४ ११० २३४ १११ २३४ ११२ २३४ ११३ २३५ ११४ २३५ ११५ २३६ ११६ २३६ ११७ २३६ ११८ २३७ १२० २३७ १२१ २३८ १२१ २३९ १२१ २३९ १२२ ४२० १२३ २४१ १२५ २४२ १२५ २४२ १२६ २४२ १२७ २४३ १२८ २४३ १३० २४४ १३१ २४४ १३२ २४४ १३३ २४५ १३५ २४६ १४७ २४६ १३८ २४७ १३९ २४७ १४० २४४ १४१ २४४ १४२ २४४
९४ २२८
१४० २५० १४९ २५० १५१ २५१ १५२ २५१ १५३ २५३
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
एते वर्जनीयाः एतेऽपि
इपि
अनधीयानाय हव्यं न देयम्
अत्रतापाङ्केयैः श्राद्धे भुंक्ते
परिवित्तिः
परिवेदने
दिधिषूपतिः
कुण्डगोलको
अपाङ्कन पतिदर्शने पङ्कावन्धादिसन्निधाने
शूद्रयाजकोऽप्रतिग्राह्यः
देवलकादिभ्यो न देयम्
पङ्क्तिपावनसंग्रहः
ब्राह्मणनिमन्त्रणम्
नियन्त्रितनियमाः
नियमत्यागे दोषः
स्त्रीगमने दोषः पितृस्तुतिः पितृगणोत्पत्तिकथनम् गोत्रशब्दार्थः
सोमसदादयः पितरः विप्रक्षत्रविट्शूद्राणां पितरः सोमपादीनामुत्पत्तिकथनम्
विप्राणां पितरः
देवमानवाः पितृपूर्वाः पितृपात्राणि राजतानि
दैवपित्र्यतारतम्यम्
पूर्वे दैवमरक्षा
श्राद्धैदैवाद्यन्तम्
श्राद्धभूमिपरिकर्म
पितृसन्तोषकारकाणि
आसवादय उपचाराः अनौकरणम्
अग्न्यभावे विप्रपाणौ
ब्राह्मणो देवतारूपः reeaantar
www.kobatirth.org
विषयानुक्रमणिका ।
पृ. पं. १५८ २५४
पिण्डनिर्वापः
१६० २५५ कुशेषु हस्त निर्मार्जनम्
१६४ २५६ | आचमनोदक्परावर्त्तनादि १६६ २५७ | पिण्डमात्राशनम् १६८ २५७ | जीवति पितरि पूर्वेषाम १७० १५८ | पितामहे जीवति
१७१ २५८ | स्वधावाचनम्
१७२ २५९ परिवेषणप्रकारः १७३ २५९ | श्राद्धेऽस्रपातादि न कार्यम्
२०६ २७२ | मध्यमं पिण्डं पतित्रता २०७ २७२ | उच्छेषणोद्वासनं वैश्वदेवश्च
२०९ २७२ | चिरतृप्तिकराणि मुन्यन्नानि
२१० २७३ | मासं तृप्तिकराणि
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७४ २६० स्वाध्यायायाश्रावणम् १७६ २६० | ब्राह्मणान् हर्षयेत्
१७७ २६१ | दौहित्रं प्रयत्नतः १७९ २६१ एतानि श्राद्धे पवित्राणि १८० २३१ भोक्तुर्नियमाः
१८४ २६२ | अशवे शिरोवेष्टनादि न १८७ २६४ एतेऽशनवीक्षणानर्हाः १८८ २६४ खजादयोऽपसारणीयाः १९० २६५ | ब्राह्मणाज्ञया पूजनीयौ
१९१ २६५ | विकिरोत्सर्गः
१९२ २६५ | विकिरोच्छिष्टंभागिनः
२४५ २८५
१९४ २६६ | सपिण्डीकरणात्प्रागेकपिण्डमदैवं श्राद्धम् २४७ २८५
१९४ २६७ | सपिण्डीकरणोत्तरम्
२४८ २८६
१९५ २६८ | वृषलायोच्छेषणदाने दोषकथनम् १९७ २६८ | स्त्रीगमने दोषकथनम्
२४९ २९०
२५० २९०
१९८ २६९ स्वदिताभिरमणे
२५१ २९०
१९९ २६९ विप्राभ्यर्थनप्रतिवचनानि २०१ २७० श्राद्धसंपदः
२०२ २७० | हव्यसंपदः
२०३ २७० हविः संग्रहः
२०४ २७१ | विप्रविसर्जनमभ्यर्थनामन्त्रच २०५ २७१ | पिण्डप्राशनार्हाः
२१२ २७३ | आसंवत्सरं क्रमेण तृप्तिकराणि
२१३ २७५ अक्षय्यान्न संग्रहः
२१४ २७५ | वाणसशब्दार्थः
For Private And Personal Use Only
७
पृ. पं.
२१५ २७६
२१६ २७६
२१७ २७७
२१९२७८
२२० २७८
२२१ २७९
२२३ २७९
२२५ २८०
२२९ २८१
२३२ २८१
२३३ २८२
२३४ २८२
२३५ २८२
२३६ २८३
२३८ २८३
२३९ २८३
२४२ २८४
२४३ २८४
२४४ २८५
२५४ २९१
२५५ २९१
२५६ २९२
२५७ २९२
२५८ २९३
२६० २९३
२६२ २९३
२६५ २९४
२६६ २९४
२६७ २९४.
२६७ २९५
२७२ २९५
२७१ २९५
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
सर्पिर्मधुमिश्रम् त्रयोदश्यादयोऽक्षय्याः कालाः
गजच्छाया
श्रद्धया दत्तमक्षय्यम् श्राद्धार्हतिथिकथनम् समविषममतिथिफलम् प्राचीनावीतिना पित्र्यमाविधनात्
गार्हस्थ्यधर्मे वृत्तविधिः गृहस्थसामान्या वृत्तिः स्वैः कर्मभिर्धनसंचयः
ऋतादयो वृत्तयः श्ववृतिया
ऋतादिस्वरूपम्
प्रतिग्रहशब्दार्थः
सत्यानृतस्वरूपम्
धनधान्यसंग्रहः
अश्वस्तनिकः श्रेयान्
शिलोञ्च्छजीवनविचारः
ऋतेन जीवता केवला इष्टीः शिलोच्च्छवृत्यधिकारिनिर्णयः
शुद्धां जीविकां जीवेत्
सुखं सन्तोषमूलम् वेदोदितकर्मकरणे
तस्ततोऽर्थे न
कामतो नेति सा कृतकृत्यतेति
उचितवेषादिकरणे
हितानि शास्त्राण्यवेक्षेत शास्त्राधिगमफलम्
ऋषियज्ञादयो यथाशक्ति
आत्मयज्ञाधिकारः,
इन्द्रियामिषु महायज्ञसंपादनम्
वागादिषु यज्ञनिर्वृत्तिः ज्ञानयज्ञसमर्थनन् afai होमकाल
www.kobatirth.org
विषयानुक्रमणिका ।
पू. पं.
२७२ २९६ अश्राद्धीयः कालः
२७३ २९६ | संवत्सरे श्राद्धं त्रिः २७४ २९६ | आहितानेर्विशेषः २७५ २९६ | पितृतर्पणे पितृयज्ञफलम्
२७६ २९६ | वसुद्वादित्याः
२७८ २९७ विघसामृते
२७९ २९७ उपसंहारः
चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ पं.
प्र.
१ ३०१
२ ३०१
३ ३०२
४ ३०२ ४ ३०२
५ ३०२
५ ३०३
६ ३०४
७ ३०४
८ ३०५
९ ३०५ १० ३०६ १० ३०६
प्रतिपत्तिभेदादिन्द्रियभेदः
आग्रयणादीनि
नानिष्टा नवान्नप्राशनम्
आग्रयणं नित्यम्
अतिथ्यर्चनं ग्रहिणो नित्यम्
एते नार्चनीयाः
पाषण्डादिभ्योऽन्नदानं श्वपचादिवत्
हव्यकव्याभ्यां पूजार्हाः
संविभागः
भूतशब्देनाचेतनात्मकं जगादिति
धनान्वेषणार्हाः
सीदत आपद्धर्माश्रयणम्
विभवे जीर्णवासा न भवेत्
११ ३०७
स्नातकाचाराः
१२ ३०७ | यष्टिधारणादि
१४ ३०८
वेदो दर्भमुष्टिः
आदित्यदर्शनादौ निषेधाः
१५ ३०८ १६ ३०८ मृदादीनि प्रदक्षिणानि १७ ३०९ आर्तवदर्शने नेति
१८ ३०९ | स्त्रीविषये निषेधाः
१९३०९ पथि मूत्रोत्सर्गादि नेति
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२० ३०९ २१ ३१०
विण्मूत्रोत्सर्गनियमाः
२१ ३१० अग्नीन्धनादिविषये
गोब्रजादिषु विण्मूत्रोत्सर्गों न
२२ ३१० प्राणाबाधं नाचरेत्
२३ ३११ एतानि वर्जनीयानि
२४ ३११ शून्यगृहस्वापादिषु निषेधाः
२५ ३११
अत्र दक्षिणपाणयुद्धारः
For Private And Personal Use Only
[ चतुर्थः
पृ. पं.
२८० २९७
२८१ २९८
२८२ २९८
२८३ २९९
२८४ २९९
२८५ २९९
२८६ ३००
पृ. पं.
२५ ३१२
२६ ३१२
२७ ३१३
२८ ३१४
२९ ३१४
३० ३१४
३० ३१५
३१ ३१५
३१ ३१६
३२ ३१६.
३३ ३१६
३४ ३१७
३४ ३१७
३५ ३१७
३६ ३१८
३६ ३१९
३७ ३२०
३९ ३१९
४० ३२०
४२ ३२१
४५ ३२१
४८ ३२२
५२ ३२२
५३ ३२३
५४ ३२३
५५ ३२४
५७ ३२४
५८ ३२४
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय।]
विषयानुक्रमणिका।
इन्द्रायुधं न दर्शयेत् व्याधिबहुले न संवसेत् शहराज्यानिवासे निषेधाः सप्तप्रकृति राज्यामिति अशने निषेधाः नर्तनगायनादिषु निषेधाः कांस्ये पादधावनं न अन्यधृतं वस्त्रादि न धारयेत् विनीतैधुव्रजेन्नाविनीतैः बालातपसेवनादि निषिद्धम् मृल्लोष्ठमर्दनादौ विगृह्यकथाकरणादि अद्वारेण प्रवेशादौ अक्षदेवनादि न रात्रौ सतिलाशनादि न भोजने आर्द्रपादः स्याच्छयने न अचक्षुर्विषयगमनादौ पतितसंवासादि न शूद्राय मतिं न दद्यात् वृत्त्यर्थ शूद्राय मतिहाने निषेध इति पर्युषितप्रायमुच्छिष्टम् द्रव्यान्तरत्वविचारः शद्रधर्मोपदेशविचारः शद्रधर्मोपदेष्टुस्तमः शिरःकण्डूयनादौ केशबहादौ निषेधाः अराजन्यादिभ्यो न प्रतिगृह्णीयात् अराजन्यो राजा सैनिकः लुब्धात् क्षत्रियात् प्रतिग्रहो न तामिस्रादयः दिनचर्योपक्रमः दीर्घकालं संध्योपासनम् उपाकरणम् पुष्ये छंदसामुत्सर्जनम् उत्सर्जनोत्तरमहर्निशमनध्यायः शुक्लकृष्णौ वेदवेदाङ्गाध्ययनाय अध्ययने नियमाः छन्दस्कृतमधीयीत
२९ ३२४ अनध्यायाः ६. ३२५ सज्योतिरनध्यायः ६१ ३२५ पूतिगन्धेऽनध्यायः ६१ ३२५ रोदनादावनध्यायः ६२ ३२५ एकोद्दिष्टभोजनेऽनध्यायः ६४ ३२६ शयानो नाधीयात ६५ ३२६ दियोहादावनध्यायः ६६ ३२७ अमादयोऽनध्यायाः ६७ ३२७ पांसुवर्षादौ ६९ ३२८ ग्रामान्तादौ नाधीयीत ७० ३२८ श्राद्धिकं लब्ध्वा नाधीयीत ७१ ३२८ आकालिकानध्यायाः ७३ ३२९ उपाकर्मादौ ७४ ३२९ एतादृशेन नाध्येयम् ७५ ३२९ सामध्वनिश्रवणादौ ७६ ३३० सामध्वनिरशुचिः ७७ ३३०
सामध्वनौ ऋग्यजुषोः प्रतिषेधः ७९ ३३० त्रयीनिष्कर्षाध्यनम् ८० ३३१ | पथ्यन्तरागमने ८० ३३१ द्वावनध्यायौ यदामाऽशुचिर्यद्देशः ८. ३३१ नित्यब्रह्मचर्या रात्रयः
नैतादृक् स्नायात्
देवतादीनां छायां नातिकामेत ८१ ३३३ | उद्वर्तनादि नाऽधितिष्ठेत् ८२ ३३४ अधार्मिकान्नोपसेवेत ८३ ३३४ परदारानोपसेवेत
क्षत्रियादीनावमन्येत ८४ ३३४ नात्मानमवमन्येत ८७ ३३५ सत्यकथने विशेषः ९. ३३५ शुष्कवादं नाचरेत ९२ ३३५ असहायगमने ९३ ३३६ हीनाङ्गादयो नाक्षेप्याः ९५३३७ उच्छिष्टो गवादीन स्पृशेत ९६ ३३६ / अशुचेर्गवादिस्पर्शे प्रायश्चितम् ९७ ३३७ अनिमित्तत इन्द्रियस्पर्श निषेधः ९८ ३३७ नित्यं अतन्द्रितः स्यात् ९९ ३३८ मङ्गलाचारादिफलम् १०० ३३८ | वेदाभ्यासः परो धर्मः
१०२ ३३८ १०६ ३३९ १०७ ३४० १०८ ३४० १११ ३४१ ११२ ३४१ ११३ ३४१ ११४ ३४१ ११५ ३४१ ११६ ३४२ ११७ ३४२ ११८ ३४२ ११९ ३४२ १२१ ३४३ १२३ २४३ १२४ ३४४ १२४ ३४४ १२५ ३४४ १२६ ३४४ १२७ ३४५ १२८ ३४५ १२९ ३४५ १३० ३४६ १३२ ३४६ १३३ ३४६ १३४ ३४७ १३४ ३४७ १३७ ३४७ १३८ ३४८ १३९ ३४८ १४०३४८ १४१ ३४९ १४२ ३४९ १४३ ३४९ १४४ ३४९ १४.१ ३४९ १४६ ३५० १४७ ३५०
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ चतुर्थः
EEEEEEEEE
पृ. पं. २१. ३६७ २११ ३६७ २११ ३६८ २१२ ३६८ २१३ ३६८ २१४ ३६९ २१६ ३६९ २१७ ३६९ २१८ ३७० २२२ ३७१
२२५ ३७२ २२७ ३७२ २२८ ३७३ २२९ ३७३
वेदाभ्यासादीनां फलम् होमाष्टकादिविचारः मैत्रादीनि पूर्वाण्हे धर्ममूलकाचारप्रशंसा दुराचारसदाचारौ परवशं वर्जयेत् सुखदुःखलक्षणम् किंकथिकायुक्तं परिहरेत आचार्यादीन हिंस्यात् नास्तिक्यादीनि च वर्जयेत् ब्राह्मणायावगुरणे अयुध्यमानस्यामृगुत्पादने अधार्मिकादयो न सुखभागिनः अपि सीदन् अधर्मफलम् वाग्बाहूदरसंयतः स्यात् धर्मवर्जितावर्थकामौ त्यजेत् हेयधर्मस्वरूपकथनम् वाक्पाणिपादचापल्यं हेयम् पितृपैतामहधर्मानुष्ठाने विचारः विवादानहसंग्रहः ऋत्विगादिप्रशंसा प्रतिग्रहप्रसक्तिहेया अप्रतिग्राह्यसंग्रहः अविदुषः प्रतिग्रहे दोषः बकव्रतं न देयम् बिडालव्रतिकादिभ्यो न देयम् बैडालव्रतिकः बकवतचरः पापं प्रछाद्य न व्रतं चरेत् छद्भना कृतं रोगामि परकीयनिपाने न स्नायात् परयानाद्युपभोगे नद्यादी स्नानम् यमनियमौ युगपत् अभोज्ययज्ञस्वरूपम् मत्तादयो न भोज्यानाः भ्रूणनाद्यवेक्षिते गवाघ्रातादि
१४८ ३५० | स्तेनाद्यन्नादौ १५० ३५१ / अभिशस्ताद्यन्ने १५२ ३५२ विजातीयैः सहभोजननिषेधः १८६ ३५२ | चिकित्सकाद्यन्ने १५८ ३५३ | अनर्चिताद्यन्ने १५९ ३५३ । पिशुनानं न भुजीत १६० ३५३ कर्मारादयो न भोज्यान्नाः १६१ ३५३ | अतुष्टिकरं न भुञ्जीत १६२ ३५३, शूद्राद्यन्नभक्षणे १६३ ३५४ अभोज्यान्नभक्षणे प्रायश्चित्तम् १६५ ३५४ शुद्धादामान्नग्रहणे १६७ ३५५/ श्रद्धेयानप्रशंसा १७० ३५५, धनार्जनोपायाः सप्त १७१ ३५६ कुसदिाद्यर्जितं धनं शबलम् १७३ ३५६ | उत्कोचाद्यर्जितं कृष्णम् १७५ ३५७ दानधर्माः १७६ ३५७ | अन्नादि देये तत्फलं च १७६ ३५७ वस्त्रदानादीनि १७७ ३५८ ब्रह्मदानस्तुतिः
३५८ दातृप्रतिगृहीत्रोः १८० ३५९ विस्मयादयो हेयाः
३५९ दत्त्वा न कीर्तयेत् १८६ ३६० | धर्मः सहाय इति १८८ ३६० | धर्मसाहाय्यसमर्थनम् १९१ ३६१ धर्मप्राधान्यस्तुतिः १९२ ३६१ | उत्तमेरुत्तमैः संबन्धमाचरेत् १९२३६१ हीनसंबन्धो हेयः १९५ ३६२
दृढकारिप्रशंसा
सर्वतः प्रतिग्राह्यसंग्रहः १९८ ३६३ आहृतोपहृतभैक्षलक्षणम् १९९ ३६४ | आहृतोपहृतावमानने २०१ ३६४ इमान्यप्रत्याख्येयानि २०२ ३६४ स्वतृप्त्यर्थ न सवर्तः प्रतिग्रहः २०३ ३६५ | शूद्रेषु प्रतिग्राह्यान्नाः २०४ ३६५ आत्मापहारकः स्तेनः २०५ ३६६ वाग्यमः २०७ ३६६ अनृणस्य माध्यस्थ्यम् २०८ ३६६ हितमेकाकी चिन्तयेत् २०९ ३६७/ अध्यायोपसंहारः
२३२ ३७४ २३४ २७५ २३६ २७६ २३८ २७६ २३९ २७६ २३९ ३७८ २४२ ३७७ २४४ ३७७ २४६ ३७८ २४७ ३७८ २४८ ३७८ २४९ ३७९ २५० ३७९ २५१ ३७९ २५२ ३८० २५३ ३८. २५४ ३८० २५६ ३८१ २५८ ३०२ २५९ ३८२ २६० ३८२ २६१ ३८२ २६२ ३८३
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
ऋषिप्रश्नोपक्रमः परिग्रहदुष्टान्नात्स्वभावदुष्टं गुरुतरं वेदशास्त्रविदां कथं मृत्युरिति द्विजमृत्युहेतुपरिगणनम्
अभक्ष्य संग्रहः
लशुनादीन्यभक्ष्याणि
अमेध्यप्रभवाणि तत्संसर्गजानि च अभक्ष्या वृक्षनिर्यासादयः
साहचर्य अदृष्टप्रयोगाणां प्रयोगज्ञापकं न वृथाकृसरसंयावादिभक्षणे
अभक्ष्यक्षीरसंग्रहः
शुकं न भक्ष्यम् भक्ष्याणि शुक्तानि अभक्ष्य पशुपक्षिसंग्रहः
कलविङ्कादयो न भक्ष्याः असतिशास्त्रभेद एकवाक्यता
प्रतुदादयो न भक्षणीयाः जालपादे विकल्पसमर्थनम्
बकादयो न भक्ष्याः मत्स्यभक्षणे
मत्स्यभक्षणे विशेषः
पञ्चनखान्न भक्षयेत्
भक्ष्यपञ्चनख परिगणनम् मत्या छत्राका दिभक्षणे अभक्ष्यभक्षणे प्रायश्चित्तम् अज्ञात प्रायश्चित्तम् भक्ष्यप्रसंगतो हिंसाभ्यनुज्ञानम् यज्ञार्थं हिंसाभ्यनुज्ञानम् भक्षणार्हपर्युषितत्रिचारः यवगोधूमादिचिरस्थितमपि
मांसभक्षणविचारः
प्राक्षितमांसभक्षणे
हृतशिष्टं मांस प्रोक्षितम् ब्राह्मणकाम्यया मांसभक्षणावचारः नियोगे प्राणात्यये च मांसभक्षणविचारः प्राणस्य स्थावरजङ्गममन्नम्
www.kobatirth.org
विषयानुक्रमणिका ।
पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
पू. पं.
१ ३८४ अन्नमत्तारश्च
१ ३८४ | यज्ञियमांसभक्षणे
२ ३८४ | क्रीतमांसभक्षणे
४ ३८५ | अवैघमांसभक्षणे
५ ३८५ | वृथामांसभक्षणे
५ ३८५
असंस्कृतपशन्नाद्यात्
५ ३८६ | सीतायागादौ पशुहनने
६ ३८६ | वृथा पशुहनने दोषः ६ ३८६ यज्ञे वधोऽवधः ७३८७ | यज्ञहतानां जात्युत्कर्षः ८ ३८८ | अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्र ९ ३८८ | अवेदविहिता हिंसाऽपद्यपि न
१० ३८९ वैदिकी हिंसाऽहिंसैव
११ ३९० | धर्ममूलं वेदः
१२ ३९० | अहिंसकानि भूतानि न हन्यात्
१२ ३९१ | अवैधमांसभक्षणनिवृत्तिफलम्
१३ ३९१ | अनुमन्त्रादयोऽष्टघातकाः १३ ३९१ हिंसाप्रयोजक विचारः १४ ३९२ | सर्वथा मांसभक्षणं हेयम् १५ ३९२ | मांसशब्दार्थः
१६ ३९२ मांसभक्षणनिषेधोपसंहारः
१७ ३९२ | अथाशौचोपक्रमः
१८ ३९३ जातदन्तादौ मृते १९ ३९३ | दशाहत्र्यहै काहाशौचनिर्णयः २० ३९३ | आशौचविकल्पविचारः
२१ ३९४ | सापिण्ड्यं समानोदकत्वं च २२ ३९४ | विजातीया असपिण्डा इति २३ ३९४ | कन्यानां सापिण्डयविचारः
२४ ३९५ जननाशौचम्
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५ ३९५ पितुर्जननाशौचम्
२६ ३९६ | शवस्पर्शे
२७ ३९६ | गुरोः पितृमेधं कृतवतः २७ ३९६ | गर्भस्रावे
२७ ३९८ अकृतचूडस्य कृतचूडस्य च २७ ३९९ | उनद्विवार्षिके मृते २८ ४०० | ऊनद्विवार्षिकस्याभिसंस्कारो न
For Private And Personal Use Only
११
पू. पं.
२९ ४००
३१ ४००
३२ ४००
३३ ४०१
३४ ४०१
३६ ४०२
३७ ४०२
३८ ४०३
३९ ४०३
४० - ४०३
४१ ४०४
४३ ४०५
४४. ४०५
४४ ४०५
४५ ४०६
५० ४०७
५१ ४०७
५१ ४०८
५३ ४००
५५ ४०९
५६ ४०९
५७ ४१०
५८ ४१०
५९ ४११
५९ ४१२
६० ४१२
६० ४१३
६० ४१४
६१ ४१४
६२ ४१५
६३ ४१६
६४ ४१६
६५ ४१६
६६ ४१७
६७ ४१७
६८ ४१८
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ पंचमः
पृ. पं.
४२०
.
दन्तजाते विकल्प
६९ ४१८ अशौच्यानादने सब्रह्मचार्यकोदकविषये
७. ४१८ | प्रेतानुगमने शुद्धिकल्पः अविवाहितस्त्रीमतौ
७१ ४१९ | शवस्य शूद्रस्पर्श अशौचिनां नियमाः
७२ ४२० ज्ञानादीनि शुद्धिकराणि दशाहेऽतिक्रान्ते संवत्सरे च
। अर्थे शुचिः शुचिः पुत्रजन्म श्रुत्वा
क्षान्त्यादीनि शोधकानि बाले पृथक् पिण्डे च
४२१ जलादीनि शोधकानि अन्तर्दशाहे आशौचपाते
७८ ४२१
। बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति आचार्यतत्पनीपुत्रेषु
७९ ४२१ द्रव्यशुध्युपक्रमः मित्रश्रोत्रियमातुलादिषु
८० ४२१
तेजोश्ममयानां शोधकानि राज्ञि सज्योतिः
८१ ४२२, लेपगन्धापामार्जनं शौचमिति वर्णक्रमेण आशौचदिनानि
८२ ४२२ शास्त्रादेवाशुचित्वनिर्णयः आशौचाहनि न वर्धयेत्
८३ ४२३ निर्लेपभाण्डशुद्धिः आशौचे नित्यनैमित्तिकव्यवस्था ८३ ४२४ हैमरौप्यशुद्धिः दिवाकीर्त्यादिस्पर्श
८४ ४२४ ताम्रमयादिशोधकानि नापितो नाऽस्पश्य इति
८४ ४२४ द्रवकठिनादिशोधनप्रकारः अशुचिदर्शने
८५ ४२५ यज्ञपात्रशोधने नरास्थिस्पर्श
८६ ४२५ चर्वादिशुद्धिः ब्रतान्ते ब्रह्मचारिण आशौचम् ८७ ४२६ धान्यवस्त्रशोधने वृथाजातादिषु मृतेषु
८८ ४२६ चर्मवेदलादिशोधनम्
८८ ४२६ कौशेयादिशोधनकल्पः संकरजाता आयोगवादयः
८८ ४२६ शंखशृङ्गादिशुद्धिः राजजातादीनामुदकदानविचारः ८८ ४२७ वेश्मशुद्धिः चण्डालहतोद्धारप्रायश्चित्तम्
८८ ४२७/ भूमिशुद्धिः पाषण्डादिषु मृतेषु नाशौचम् ८९ ४२८ प्रक्षिजग्धादीनि कामचरासु मृतासु नाशौचम् ८९ ४२८ ईदृगियीशुद्धिः सुरापायिन्यां मृतायां नाशौचमितिविचारः ८९ ४२९ एतानि पवित्राणि जातिमात्रस्य प्रतिषेधनिर्णयः । ८९ ४३९ इमा आपः शुद्धाः व्रतिनाऽचार्यादिनिहरणे
९० ४३१ कारुहस्तादीनि नित्यशुद्धानि वर्णशः प्रेतनिहरणद्वाराणि
९१ ४३१ अत्र शकुन्यादयः शुद्धाः एते नाशुचिनः
९२ ४३१ व्याद्धतमांसे राज्ञः प्रजाकार्य आशौचं नेति
९३ ४३२ मेध्यामध्ये इन्द्रियविचार: डिम्बाहवमृतानां नाशौचम्
९४ ४३२ स्पर्श मेध्यानि नृपेच्छयाऽधिकृता नाशुचिनः ९४ ४३२ दैहिकः शुद्धिकल्पः लोकेशाधिष्ठितत्वाद्राज्ञो नाशौचम् ९६ ४३२ वसादयो मलाः क्षत्रधर्महतस्य नाशौचं
९७ ४३३ मृद्वारिभ्यां शोधनप्रकारः वर्णक्रमेण शुद्धिकरुपः
९८ ४३३ द्वित्रिगुणता शौचे असपिण्डप्रेतनिहरणे
१०० ४३३ । अत्राचमनम्
पृ. पं. १०१ ४३३ १०२ ४३४ १०३ ४३४ १०४ ४३४ १०५ ४३४ १०६ ४३५ १०८ ४३५ १०८ ४३५ १०९ ४३६ ११० ४३६ ११. ४३६ ११. ४३७ १११ ४३८ ११२ ४३९ ११३ ४३९ ११४ ४४० ११५४४. ११६ ४४१ ११७ ४४१ ११८ ४४१ ११९ ४४३ १२० ४४२ १२१ ४४३ १२२ ४४३ १२४ ४४३ १२५ ४४४ १२६ ४४९ १२७ ४४५ १२८ ४४६
आत्मत्यागिनामाशाचम्
१३९ ४४७ १३१ ४४७ १३२ ४४८ १३३ ४४८ १३४ ४४० १३५४४
१३७ ४४९
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका ।
१५२ ४५४ १५३ ४५४ १५४ ४५४ १५५ ४५५ १५६ ४५५
आचमनप्रकारः शूद्राणां वैश्यवत् एतानि नोच्छिष्टं कुर्वन्ति उच्छिष्टसंस्पर्श वान्तविरिक्तादेः सुप्तोत्थितादिराचामेत् स्त्रीधर्मोपक्रमः स्त्रिया न स्वान्त्र्येण किंचित्कार्यम् पितृतन्त्राः स्त्रियः स्त्रीभ्य उपदेशः पित्रादिर्यस्मै दद्यात्तं शुश्रूषेत प्रदानं स्वाम्यकारणम्
१३८ ४४२ इह परत्र पतिः सुखदाता १३९ ४५० | सततं देववत्पतिः १४० ४५१ स्त्रीणां यज्ञादौ पृथङ्गाधिकारः १४२ ४५१ पाणिग्राहस्याप्रियं नाचरेत्
पत्यो प्रेतेऽन्यस्य नामापि न १४४ ४५१ मृते पत्यावात्मत्यागमीमांसा १४५ ४५२ एकपत्नीव्रतेनासीत
अपि ब्रह्मचर्येण स्वर्गः अन्यसंप्रयोगनिषेधः
परपूर्वा १४९ ४५३
पातिव्रत्यफलम् १५० ४५३ पत्युः प्राङ्मृतायाः संस्कारः १५१ ४५४ | पुनरोपसंग्रहः षष्ठोऽध्यायः ॥६॥
१४७ ४५३
१५७ ४५६ १५९ ४५६ १६१ ४५७ १६२ ४५७ १६४ ४५० १६६ ४५७ १६७४५८
पृ. पं. २१ ४६५ २२ ४६५ २३ ४६५ २४ ४६६
४६६
२८ ४६७
३० ४६७ ३१ ४६७ ३२ ४६८
वनवासोपक्रमः गृहस्थस्यारण्यवासकाल: सह भार्यया वने वासः साग्निको वनमावसेत् शाकादिभिर्यज्ञनिर्वृत्तिः चीरजटाधारणादि यद्भक्षस्ततो होमभिक्ष नित्यं स्वाध्याययुक्तत्वादि वैतानिकहोमादि अग्निहोत्रवाच्यमीमांसा वैतानिकशब्दार्थः मृतभार्यस्याग्निहोत्रम् अनाहिताग्नेः कथंचित् स्माते बनिनो दशॆष्टयादिः चरुपुरोडाशा वैखानसशास्त्रोक्ताः बैखानसभक्ष्यसंग्रहः मधुमासादीनि वर्ष्यानि पूर्वसंचितानादित्यागः प्रामजातानि नाश्नीयात् कालपक्काशनादिः संचिताशने मर्यादा नक्तभोजनादि
१ ४५९ पुष्पमूलाशनादि २ ४५९ स्थानासनशयनादिकल्पः ३ ४५९ ग्रीष्मादिषु पञ्चामिसेवनादि ४ ४६० | स्नानतर्पणे तपश्च ५ ४६० | आत्मनि वैतानसमारोपः
आत्मनि कृतवैतानस्य वृत्तिबाधनम् ७ ४६१ कृतसमारोपस्य भैक्षाहरणे ८ ४६१ उपनिषदुक्तदीक्षासेवनम् ९ ४६१ ऋष्यादिसेवितदीक्षासेवनम् ९ ४६१ | महाप्रस्थानम् ९ ४६२ आ मृत्यु महर्षिचर्याफलम् ९ ४६३ अहंकारममकारत्याग एव संन्यासो ९ ४६३
| नाशेषशास्त्रार्थत्यागः १० ४६३
| तापसेऽप्यद्वैतावस्थानमाविरुद्धम् ११ ४६३ | महषिचर्यया देहत्यागसमर्थनम् १३ ४६३
विरक्तः प्रव्रजेत् १४ ४६३ । प्रव्रज्याफलम् १५ ४६४ मनो मोक्षे निवेशयेत् १६ ४६४ मोक्षे मनोनिवेशनक्रमः १७ ४६४ | मोक्षे मनोनिवेशनाधिकारमीमांसा १८ ४६५ अनपाकृतेषु ऋणेषु १९ ४६५ (प्राजापत्त्येष्ट्यादीनि प्रव्रज्या च
३२ ४६८ ३२ ४६९ ३२ ४६९ ३३ ४६९ ३४ ४७०
३६ ४७०. ३७ ४७१
३८ ४७१
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५
विषयानुक्रमणिका।
[ षष्ठः
२
सर्वभूताभयदानम् निरपेक्षः परिव्रजेत् एकारामः स्यात् विधर्म्यमनग्निकत्त्वादि वृक्षमूलाश्रयणादि सर्वस्मिन् समतेति मुक्तलक्षणम् कालप्रतीक्षणम् दृष्टिपूतपादन्यासादि अतिवादतितिक्षादि नानृतां वाचं वदेत् आत्मसहायो विचरेत् संधिविग्रहादिकथाभिर्भिक्षा न लिप्सेत् आकार्णमगार वर्जयेत् अपीडयन् विचरेत् यतिपात्राणि भिक्षाकालः यात्रिकमात्री भिक्षेत अभिपूजितलाभान्नाभिनन्देत रहःस्थानासनः स्यात् इन्द्रियनिरोधादयः प्रसंख्यानशब्दार्थः । कर्मदोषावेक्षणम् जरयाऽभिभवादि दुःखयोगावेक्षणादि विभोरात्मन उत्क्रमणमितिमीमांसा परमात्मनः सूक्ष्मतान्वीक्षणं योगेन न लिङ्गं धर्मकारणम्
पृ. पं. ३९ ४७१ समीक्ष्य वसुधाचारप्रयोजनम् ४१ ४७२ अज्ञानतो जन्तुहनने ४२ ४७२ प्राणायामाः परं तपः
प्राणनिग्रहफलम् ४५ ४७३ रागादिनिमित्तमशुभाचरणं दोष इति ४५ ४७३
धारणापदार्थमीमांसनम् ४५ ४७३ ध्यानं प्रत्याहारश्च
ध्यानयोगेनाऽन्तरात्त्मगतिसंदर्शनम्
ध्येयमीमांसा ४८ ४७४ सम्यग्दर्शनसंपन्नस्य बन्धो नेति ४९ ४७४ तपआदीनि तत्पदसाधकानि
ज्ञानकर्मसमुच्चये ज्ञापकमिति ५१ ४७५ वैराग्यभावकसंग्रहः ५२ ४७५
प्रियाप्रियविसर्जनम् ५४ ४७५ निस्पृहः सुखमश्नुते ५६ ४७५
त्यक्तसंगस्य ब्रह्मण्यवस्थानम् ५७ ४७५
ध्यानयोगोपसंहारः ५८ ४७६
अधियज्ञजपादि ५९ ४७६
अनर्थज्ञस्यापि जपयज्ञः फलदायी ६० ४७६ प्रव्रज्याफलम् ६१ ४७६ वेदसंन्यासिनां कर्मयोगः ६१ ४७६ गार्हस्थ्यश्यैष्ठ्यप्रतिपादनम् ६२ ४७७ आश्रमिणां गृहस्थ आश्रयः ६४ ४७७ | धर्मरूपाणि धृत्यादीनि ६४ ६७७ धर्ममनुतिष्ठन् संन्यसेत् ६५ ६७८ ! वेदसंन्यासः ६६ ६७८ | आश्रमधोऽपंसहारः सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
६८ ४७८ ६९ ४७९ ७० ४७९ ७१ ४७९ ७२ ४७९ ७२ ४८० ७२ ४८१ ७३ ४८१ ७३ ४८१ ७४ ४८२ ७५ ४८२ ७५ ४८२ ७६ ४८३ ७९ ४८४ ८० ४८४ ८१ ४८४ ८२ ४८५ ८३ ४८६ ८४ ४८६ ८५ ४८७ ८६ ४८७ ८९ ४८८ ९, ४९० ९२ ४९०
९७ ४९२
नृपद्रोहे
राजधर्मोपक्रमः
राजा नयन द्रष्टव्यः
१. ४९५ वेदसंस्कृतस्य क्षत्रियस्य परिरक्षणाधिकारः २ ४९३ नपः सर्वतेजोमयः
११ ४९५ यथान्यायमीमांसा
१२ ४९५ राजसृष्टिहेतुः
३ ४९४ राजा शास्त्राचाराविरुद्ध धर्म न विचालयेत् १३ ४९६ राज्ञः सुरेन्द्रेभ्यः संभवः
४९४ राजाज्ञा नाऽतिकाम्येति राजप्रभावकथनम्
राजकार्यसिद्धये ब्राह्मतेजोमयो दण्डः १४ ४९६ बालोऽपि राजा नावमन्तभ्यः
दण्डभयान्तानि धर्मान्न विचलन्ति १५ ४९६ राज्ञोऽवमाने
यथार्हतो दण्डप्रणयनम् धर्मसिध्यर्थे राज्ञो विश्वरूपत्त्व १० ४९५ | दण्ड एव राजगुणा इति
१७ ४९७
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका ।
५६ ५१०
५८ ५१० ५९ ५११ ६१ ५११ ६२ ५११
दण्ड एव धर्मः
१८ ४९७ सहायसंग्रहप्रयोजनम् सम्यक् समीक्ष्य दण्डः प्रणेयः १९ ४९७, आत्मसमाः सहायाः दण्डाप्रणयने
२० ४९८ सचिवैः सह नातिरहस्यसंधिविग्रहादि दण्डभयादेव नृणां धर्मेऽवस्थानम् २२ ४९८ / संधिविग्रहादिस्वरूपमामांसा देवदानवा अपि दण्डाऽधीनाः २३ ४९८, सचिवानां पृथक् पृथगभिप्रायग्रहणम् । दण्डविभ्रमे
२४ ४९९, अतिरहस्यमन्त्रमन्त्रणाहस्वरूपम् दण्डस्तुतिः
२५ ४९९ | सर्वकार्यनिक्षेपस्य विचारः धर्मार्थकोविदस्य राज्ञो दण्डप्रणयनेऽधिकारः २६ ४९९ इतिकर्तृतापर्याप्तानमात्यान्कुर्वीत असम्यक् दण्डप्रणयने
२७ ५०० अर्थाधिरणाहीः धर्माद्विचलितं नृपं दण्डो हन्ति २८ ५०० दूतलक्षणम् असम्यक् प्रणयने
२९ ५०० आसन्नकार्येषु नियोज्यलक्षणम् दण्डप्रणयने सहायसंग्रहः
३० ५०१ राजामात्यदूतानां कर्मविभागः दण्डप्रणेतुः सहायानां च लक्षणम् ३१ ५०१ | दूते संधिविग्रही स्वराष्ट्रे परराष्ट्रे च वर्तनक्रमः ३२ ५०१ दूतकार्यम् न्याय्यवृत्तस्तुतिः
३३ ५०२ तत्वतः पदराजचिकीर्षितं ज्ञेयम् स्वस्वधर्मरक्षको राजा
३५ ५०२ राजनिवासाों देशः सभृत्यस्य राज्ञः कर्म
३६ ५०३ सदुर्ग पुरमावसेत् विद्यवृद्धाज्ञापरिपालनम्
दुर्गप्रकारः वृद्धसेवास्तुतिः
३८ ५०३
गिरिदुर्गप्रशंसा कर्मवद्धेभ्यो नित्यं विनयं शिक्षेत
दुर्गगुणदोषयोरूहः विनयात् राज्यप्रतिपत्तिः
४० ५०३ दुर्गाश्रयणे हेतुः अविनयनष्टोदाहरणम्
४१ ५०४ दुर्गसंपत्परिगणनम् विनयवृद्धोदाहरणम्
४२ ५०४ राजभवनं तद्देशश्च एतेभ्यो दण्डनीत्यादि शिक्षेत ४३ ५०४ राजा महाकुलीनां सवर्णो कन्यामुद्हेत् वार्तारम्भानू वणिभ्यः
४३ ५०४
पुरोहितवरणादि इन्द्रियजयः
४४ ५०५ पुरोहितगुणाः कामक्रोधजव्यसनवर्जनम्
४५ ५०५ यजेत दद्याच धर्मार्थम् व्यसनवर्जनप्रयोजनम्
४६ ५०६
सावत्सरिकं बलिग्रहणम् कामजव्यसनपरिगणनम्
४७ ५०६ कार्यदर्शनार्थमध्यक्षकरणम् क्रोधजन्यसनपरिगणनम्
४८ ५०६ स्नातकसत्कारः न्यसनमूलं लोभं जयेत्
४९ ५०६ / वेदपारगस्नातकपूजनप्रशंसा इमानि क्रोधजेष्वतीव दुष्टानि ५० ५०७ दानप्रशस्तिः क्रोधजेषु कष्टानि
सामान्यतो दानमीमांसनम् पानादिषु पूर्वपूर्व कष्टम्
५२ ५०७, दानफलं पात्रानुसारीति पानादिदोषमीमांसनम्
५२ ५०७ इदं धर्मसाधकं दानम् मृत्योरपि कष्टं व्यसनम्
संग्रामान निवर्तेत सप्ताष्टौ सचिवाः तलक्षणं च ५४ ५०८ आहूतो निकृष्टबलमपि हन्यात् सचिवगुणपरिसंख्यानम्
५४ ५०९ सर्वोपायपरिक्षये युद्धमिति
१५१२ ६५ ५१२ ६६ ५१३ ६७ ५१३ ६८ ५१३ ६९ ५१३ ७० ५१३ ७० ५१३ ७१ ५१४ ७२ ५१४ ७४ ५१४ ७५ ५१४ ७६ ५१४ ७७ ५१५ ७८ ५१५ ७८ ५१५ ७९ ५१५ ८० ५१५ ८१ ५१६ ८२ ५१६ ८४ ५१६ ८५ ५१७ ८५ ५१७ ८६ ५१८ ८७ ५१८ ८८ ५१८ ८८ ५१८
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ सप्तमः
९१ ५२०
संग्रामानिवर्तित्वादि राज्ञां श्रेयस्करम् युध्यतो मरणे स्वर्गः युध्यतो मरणे नात्महत्यादोष इति भृतिपरिकीतानां युध्यतां मरणेऽपि युद्धधर्माः कूटायुधैर्न युध्येत शरणागतादीन हन्यात प्रेक्षकादीन्न हन्यात् अतिपरिक्षतादीन हन्यात् भयात्संग्रामत्यागे येन यजितं तत्तस्यैव स्थाश्वादि राज्ञ उद्धारो न देयः राज्ञा च भृत्याः संविभजनीयाः योधधर्मोपसंहारः अलग्थलिप्सादि नित्यं हस्त्यश्वविनयनादि विनीतसैन्यस्य प्रतापख्यातिः अरिप्रयुक्तमायावेदी स्यात् अमायया वर्तेत अरिमायावेदनमीमांसनम् उपजापमीमांसा अच्छिद्रश्च्छिद्रवेदी च स्यात् बकसिंहवृकशशवदर्तेत सामादिभिः परिपन्थिवशीकारः अरिदण्डयोगविचारः सामदण्डौ रष्ट्राभिवृद्धये पूर्व राष्ट्ररक्षापरिपंथिहनने राष्ट्रकर्षणं न कुर्वीत राष्ट्रकर्षणे बलनाशः राष्ट्रसंग्रहोऽपक्रमः राष्ट्ररक्षाविधानम् राष्ट्ररक्षार्थ प्रामाधिपत्त्यादयः असमाधेयग्रामदोषशंसनमासहस्रपति राजदेयनिवेदनं ग्रामाधिपतौ प्रामाधिकृतकर्म सचिवैः परीक्षेत नगरे नगरे सर्वार्थचिन्तकन्यासः रक्षाधिकृतेभ्यः प्रजाः स्वयं रक्षेत रक्षाधिकृतेषु शाठ्यसंभावना
८९ ५१९ कार्यिकभ्योऽर्थग्रहीतुर्दण्डः १२५ ५२८ . ९० ५१९ राजकर्मनियुक्तानामन्वाहिकी वृत्तिः १२६ ५२८ ९० ५१९ वृत्तिकल्पनविधा
१२७ ५२८ ९० ५२० संप्रेक्ष्य वणिग्भ्यः करादानम् १२८ ५२८ राष्ट्रात्कराहणे
१३० ५२९ ५२० करनियमनम्
१३१ ५२९ ९२ ५२१ धान्यादिषु करग्रहणप्रकारः
१३१ ५२९ ९३ ५२१ श्रोत्रियात् करो न ग्राह्यः
१३४ ५२९ ९४ ५२१ क्षुधा श्रोत्रियसीदने
१३५ ५३० ९५ ५२१
श्रोत्रियवृत्तिप्रकल्पनं तद्रक्षा च १३६ ५३० ९७ ५२२ व्यवहारिभ्यः करादानम्
१३८ ५३० ९८ ५२२ कारुकादिभ्यः करादानप्रकारः १३९ ५३० ९८ ५२२ करशुल्कादिभिर्मूलं नोच्छिन्द्यात् १४० ५३० ९९ ५२२ तीक्ष्णमूदुर्भवेत्
१४१ ५३० १०० ५२३ श्रान्तः कार्येक्षणेऽमात्त्यं स्थापयेत् १४२ ५३१ १०३ ५२३ अप्रमत्तः प्रजाः पालयेत्
१४३ ५३१ १०४ ५२४ | अन्वाहिकराजकर्मोपक्रमः
१४५ ५३१ १०५ ५२४ सभाप्रवेशः प्राक्कर्म च
१४६ ५३१ १०५ ५२४ प्रजाप्रतिनन्दनविसर्जने
१४७ ५३२ १०५ ५२४ अविविभावितं मन्त्रिभिः सह मन्त्रणम् १४८ ५३२ १०५ ५२४ नास्यामन्त्रिणो मन्त्रं विद्यः
१४९ ५३२ १०६ ५२४ | मन्त्रदेशापसरणीयाः
१५१ ५३३ १०७ ५२५ स्त्रीणां मन्त्रदेशादपस
१५१ ५३३ १०८ ५२५ | विगतक्लमं मन्त्रयेत्
१५२ ५३३ १०९ ५२५ | परस्परविरुद्धसमुपार्जनादि
१५३ ५३३ ११० ५२५ दृतसंप्रेषणादि
१५४ ५३३ १११ ५२५ | अष्टविधकर्मसंग्रहः
१५५ ५३४ ११२ ५२६ पञ्चवर्गमीमांसा
१५५ ५३४ ११३ ५२६ मण्डलप्रचारः
१५६ ५३५ ११४ ५२६ मण्डलप्रकृतयः
१५८ ५३५ ११५ ५२६ अरिमित्रोदासीनाः
१५९ ५३६ ११६ ५२६ अरिमित्रोदासीनानां सामादिभिरनुसंधानम १६० ५३६ ११८ ५२७ षगुणास्तन्मन्त्रणं च
१६१ ५३६ ११९ ५२७ वीक्ष्य यानासनादि कार्यम् ।
१६२ ५३६ १२१ ५२७ सन्धिविग्रहयानासनादीनां द्वौविष्यम् । १६३ ५३६ १२३ ५२७ सन्धिः
१६४ ५३७ १२४ ५२८ | विग्रहः
१६५ ५३७ १२४ ५२८ | यानम्
१६६ ५३७
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका।
१७७ ५३९
१७८ ५४० १७९ ५४०
१८० ५४१
आसनम् द्वैधम् संश्रयः संधिकाल: विग्रहकाल: तदायानम् आसनार्हता द्वधकालः संश्रयाहता दुष्टे संश्रये संश्रयदोषलिङ्गानि शक्तित्रयेण नाभ्यधिकमित्रः स्यात् तत्त्वत आयत्यादिविमर्शनम् असौ नाभिभूयते विजये संविधानम् अरिराष्ट्रयानोपक्रमः यथाबलं यानकाल: अवश्यंभाविनि जये रिपोर्व्यसने च । मूलरक्षासंविधानादि सांपरायिककल्पमार्गबलशोधनादि कष्टतररिपुप्रकारः दण्डादयो व्यूह्याः बलविस्तारः पद्मव्यूहश्च सेनापतिबलाध्यक्षौ यतो भयं ततः प्राची प्रकल्पनम् गुल्मस्थापनम् अल्पबहुयोधनव्यूहः राजा भिन्नसंधानार्थमिति मीमांसनम् रथाश्वादिक्लप्तिदेशाः अग्रानीक योग्योदाहारः अपि योधयतां चेष्टाज्ञानादि बलहषर्णम्
१६७ ५३७ उपरुध्यासनम्
१९६ ५४६ १६८ ५३८ तडागभेदनादि
१९७ ५४६ १६९ ५३८ उपजप्योपजापादि
१९९ ५४७ १७० ५३८ उपरोधे सामदानादि
१९९ ५४७ अनित्यो विजयो युद्धे
२०० ५४७ १७२ ५३९ संपनो युध्येत ।
२०० ५४७ १७३ ५३९ जयोत्तरमभयख्यापनादि
२०२ ५४८ १७४ ५३९ पौरेच्छया तद्वेश्यस्थापनं समयक्रिया च २०३ ५४८ १७६ ५३९ | प्रमाणकरणादि
२०४ ५४८ अभीप्सितार्थदानं कालेषु युक्तम् २०५ ५४८ १७७ ५४०
दैवमानुषे विधाने कर्मायत्तमिति २०६ ५४९
दैवयुतं पौरुषमर्थसाधकमिति २०७ ५५१
| दैवपुरुषकारयोः फलदाने शक्तत्वमिति २०८ ५५१ १८१ ५४१ संधिं कृत्वा सहयाने
२१० ५५१ १८२ ५४१ मित्रम्
२१३ ५५२ १८३ ५४१
२१४ ५५२ १८४ ५४२ उदासीनः
२१५ ५५२ १८५ ५४२ बहुगुणवद्भमित्यागविचारः
२१६ ५५२ १८६ ५४२ आत्मानं रक्षेदिति
२१७ ५५२ १८७ ५४३ आपदां सहसमुत्थाने
२१८ ५५३ ૧૮૮ ૫૪૩ सर्वोपायसमाश्रयणम्
२१९ ५५३ १८९ ५४४ अथ मध्याह्न इति कर्म
२२० ५५४ १९० ५४४ अभ्यवहारः
२२१ ५५४ १९० ५४४ विषघ्नयोजना
२२२ ५५४ १९१ ५४४ परीक्षिताः परिचारिकाः १९२ ५४५ प्रयत्नेक्षितं उपबहः
२२४ ५५५ १९२ ५४५ यथासुखं कालविहारः
२२५५५५ १९३ ५४५ आयुधीयादिदर्शनम्
२२६ ५५५ १९४ ५४५ प्रणिधिचेष्टाश्रवणम्
२२७ ५५५ १९५ ५४६ | प्रणिधिविसर्जनमन्तःपुरप्रवेशश्च २२८ ५५५ १९५ ५४६ / भृत्येषु कार्यप्रतिविधानम्
२३० ५५६ अष्टमोऽध्यायः॥ ८॥
अरिः
bia
कार्यदर्शनोपक्रमः सभाप्रवेशः अन्येषामप्यस्त्येव राज्येऽधिकारः
१ ५५७ प्रजैश्वर्य हि राज्यम् १ ५५७ | सह व्यवहारदर्शनम् १ ५५० कार्यदर्शने विनयोदाहारः
५ ५५८
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका ।
[ अष्टमः
به س
له سه له سه سه سه س
२ ५६२
ه
م
م
مر
व्यवहारविनयमीमांसनम् २ ५५९ वशादिभ्यः वस्त्रानपानादि
२८ ५७२ कुलादीनि व्यवहारप्रतिष्ठास्थानानि २ ५६० । स्त्रीशरीरधनरक्षकोदाहारः
२८ ५७२ कार्यस्य पुनरुद्धारे २ ५६० आतुरानातुररक्षाविचारः
२८ ५७२ निर्णयहेतवः विवादपदसंख्या च
अपतिव्रताः स्त्रीधनानींः
२८ ५७२ उभयविधो हेतुः
निष्कासनं गृहान्तिके वासश्च २८ ५७२ व्यवस्थारूपहेतुमीमांसा
स्त्रीधनापहारिदण्डनम् लेख्यप्रामाण्यम्
प्रनष्टस्वामिकरिक्थव्यवस्था
३१ ५७३ लेख्यप्रकारः
नटलब्धस्वामिपरीक्षा
३२ ५७४ लेखकप्रत्ययः
नष्टलब्धस्वाम्यविसंवादे दण्डः ३३ ५७४ द्विविघं लेख्यम्
नष्टलब्धरक्षांशग्रहणम्
३४ ५७४ लेख्यसाक्षिणः
नष्टलब्धापहारिदण्डनम् स्वहस्तलेख्ये
अविदितनिधातृकनिधिलाभे
३६ ५७५ लेख्यान्तरदर्शनम् ५६३ निधावनृतवादी दण्ड्यः
३७ ५७५ विवादपदसंख्यानम्
ब्राह्मणस्वामिकनिधौ
३८ ५७५ देयादेयऋणप्रकारः
राज्ञ निधिलाभे
३९ ५७५ धर्ममाश्रित्य कार्यनिर्णयः ८ ५६५ आकारादावर्धभाराजा
४० ५७६ स्वयमदर्शने विप्रविनियोगः
अर्धशब्दः षट्-दश-द्वादशभागवचन इति ४० ५७६ प्राडिवाकः
९ ५६५ चौरप्रत्त्याहृतं स्वामिभ्यो देयम् ४१ ५७६ प्राडिवाकसहायोदाहारः
१० ५६६ / अशक्यप्रत्यानयनं राज्ञा देयमिति ४१ ५७७ सभ्यसभास्तुतिः
११ ५५६ | जातिजानपदादीन् स्वस्वधर्मेऽवस्थापयेत् ४१ ५७७ सभ्यधिकृतविनयनम् १२ ५६६ | जातिजानपदधर्ममीमांसा
४२ ५७७ मिथ्या पश्यत्सु सभ्येषु विदुषस्तूष्णीं भावो नेति१३ ५६७ श्रेणीधर्माः
४२ ५७८ पर्यनुयोगेऽपसार इति १३ ५६७ जानपदादिधर्मव्यवस्थामतिक्रामन् दण्ड्यः
४२ ५७८ भर्मशास्त्र-न्याय-देश-नियता व्यवस्था १४ ५६७ | स्वकर्मनिरतः प्रियो भवति
४३ ५७८ भयादिना धर्माद्यपेतं न कर्तव्यम् १५ ५६७ नोत्पादयेत्स्वयं कार्यमिति
४४ ५७८ धर्मलोपी वृषलः
अन्यप्रापितं न असेत
४४ ५७८ स्नेहादिभिर्धर्मातिक्रमो न कार्यः १७ ५६८ अर्थकारणाधिगमे मिथ्यादर्शने दोषः १८ ५६८ व्यवहारे सत्यादि संदर्शनम्
४६ ५७९ सत्त्यप्रकटीकरणे सभ्या निर्दोषाः १९ ५६८ आत्मानं साक्षिणमिति
४६ ५८. धर्मनिर्णये शूद्रो नाऽधिकार्यः २० ५६९ देश-कुलाचारप्रामाण्ये
४७ ५८. न च मन्त्रित्वे पुरोहितवजातिनियमः २० ५६९ विभावितार्थदापनम्
४८ ५८१ विवादनिर्णायशुद्भूयस्त्वे राष्ट्रविप्लवः २२ ५६९ ऋणप्रतिदापनव्यवस्था .
४९ ५८२ कार्यद्रष्टुर्विनयः
२३ ५७० पञ्चप्रतिदापनोपायाः
५० ५८२ व्यवहारिसन्निपाते क्रमव्यवस्थापनम् २४ ५७० छलाचारौ राजानमज्ञापयित्वा नेति ५० ५८३ व्यवहारिभावज्ञानहेतवः
२५ ५७०
नावसाद्य दापनम् आकारादिभिरन्तर्भावोऽहः २६ ५७१ स्वमर्थ संसाधयन्नाभियोक्तव्यः
५१ ५८३ बालदायादिकरक्षणम्
२७ ५७१ अपहृवाने दण्डः अनायधनरक्षा
२८ ५७१ ऋणविभावनकारणानि
५८३
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
विषयानुक्रमणिका ।
ه
ه
६१ ५८
६३ ५८८
م
ऋणविभावने साक्षिलेख्यादि ५३ ५८३ | अलुब्ध एकोऽपि साक्षी
७८ ५९५ अर्थहानिकारणान्यदेश्यदेशनादीनि ५४ ५८४ स्त्रीणां न साक्ष्यामिति
७८ ५९५ अदेश्यदेशनादिमीमांसनम्
५४ ५८४ शंक्यमानव्यभिचारहेतुसद्भावा न साक्षिणः ७८ ५९५ अपदिश्यापधावनादि
५५ ५८४ स्वाभाविक ग्राह्यमिति असंभाष्य साक्षिसंभाषणादि ५६ ५८५ अपार्थकमग्राह्यम् पूर्वाऽपरावेदनं चार्थहानिकारकम् ५७ ५८५
आर्थप्रत्यर्थिसंनिधौ साक्ष्यनुयोगः ८० ५९६ उत्तरे कालहरणमर्यादा ५७ ५८५ साक्ष्यनुयोगविधा
८१ ५९७ पूर्वपाक्षिकस्य तु तदहरेव स्वार्थनिवेशनम्
साक्षिप्रोत्साहनम्
८२ ५९७ पूर्वपक्षशोधनदिनमर्यादा
५७ ५८६ सत्यवादप्रशंसा
८४ ५९८ साहसादिषु सद्यो विवादयेत्
आत्मानं मावमंस्था इति
८५ ५९८ साहसकारी निग्रहीतव्य इति
५७ ५८६
देवाः साक्षिण इति हीनताकारणोपसंहारः
५८ ५८६ पूर्वाण्हे साक्ष्यमिति
८८ ५९९ अथ दण्डयावर्थिप्रत्यर्थी ५९ ५८७ साक्षिप्रश्नविधा
८९ ५९९ निह्नवे मिथ्यावादे च दमः
६० ५८७ सत्यशपथश्रावणम् सप्रतिभुविभावने साक्षिसंख्यानियमः
वितथं ब्रुक्तोऽधःपात इति व्यवहारसाक्षिलक्षणम्
सकण्टकमत्स्याशनोपमा
९७ ६०१ यहच्छावगतार्थो मुख्यतमः साक्षी ६३ ५८८ क्षेत्रज्ञोऽतिशङ्कत इति
९७ ६०१ अर्युक्तसाक्षिणां साक्ष्यम् ६३ ५८९ कौटसाक्ष्ये
९८ ६.१ अविसंवादकाः साक्षिणः
६४ ५८९ पश्वनृतादिषु पञ्चेत्यादि असंभावितप्रलभकत्वाः साक्षिणः ६४ ५८९ संख्यावृद्धिः प्रायश्चित्तगौरवार्था असाक्षिपरिगणनम् ६५ ५९. भूम्यनृते दोषगौरवम्
१.० ६.२ मिथ्याभिधानकारणसंग्रहः
६५ ५९० भूमिगीता गाथा कासकुशीलवादयो न कार्या साक्षिण इति ६६ ५९०
भूम्यपहारमीमांसा
१०० ६०३ श्रोत्रियनृपयाः साक्ष्य नेतिविचारः । ६६ ५९० कूपादिषु भूमिवत्
१.१ ६.३ अध्यधीनादयो न साक्षिणः ६७ ५९१ सत्यशपथाऽश्रावणोपसंहारः
१०२ ६०४ दस्यु तिदास इति
६७ ५९१, गोरक्षकादयः शुद्भवत्प्रष्टव्याः १०३ ६०४ आर्तादयो न साक्षिणः ६७ ५९१ | विशेषेऽनृतप्रशंसा
१०४ ६.४ स्त्रीसाक्ष्यविचारः ६९ ५९२ | अनताभिधानं धर्म इति
१०४ ६०५ द्विजादीनां सदृशाः साक्षिण इति ६९ ५९२ अत्रानृतं सत्याद्विशिष्टम्
१०५६.५ अनुभावी साक्षी
७० ५९२ | अनृतवादस्य प्रतिषेधशेषता न्याय्येति १०५ ६०५ अमुभाविनि जातिनियमो नेति ७० ५९२ प्रयोजकमीमांसनम् असंभवे साक्षिणः
निमित्तत्वमीमांसनम्
१०५ ६०७ बालादिसाक्ष्ये मृषावारोहः
अनृतवादे प्रायश्चित्तम् साइसादिषु सर्वेऽपि साक्षिण इति
| वागेव सरस्वतीति
१०६ ६०८ साक्षिद्वैधे ग्राह्याग्राह्यविचारः
| कूष्माण्डमंत्रोम इति
१०७ ६.९ दर्शनश्रवणाभ्यां साक्ष्यमिति ७५ ५९४ त्रिपक्षं साक्ष्यमब्रुवतो दण्डः १०८ ६१० असत्यवक्तुर्दोषः ७६ ५९५ बन्धशब्दार्थः
१०९६१० लेख्यारूढसाक्षिणि ७७ ५९५ कूटसाक्ष्ये दण्डः
१.९६१०
م
م
५९४
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२०
असाक्षिकेषु शपथालम्भनमिति
शपथप्रामाण्यम् वृथाशपथ निषेधः
अत्र शपथे पातकं नेति
वर्णशः शपथाः अग्न्याहरणादि शुचिस्वरूपम्
अग्निशपथेतिहासः
शपथानां मिथ्यास्वं नेति साक्ष्यकार्य निवर्त्तेत
मैत्रादिभिः साक्ष्यं वितथम्
अमृतसाक्ष्ये दण्डविशेषः बालिश्यादनृतसाक्ष्ये दण्डः कौसाक्ष्ये दण्डविवासने दश दण्डस्थानान्युपस्थादीनि अनुबन्धाद्यवेश्य दण्ड इति
अदण्डपदण्ड
दण्डचतुष्टयम्
लिक्षादिसंज्ञोपक्रमः
लिक्षात्रसरेणु - गौरसर्षपलक्षणानि व-कृष्णसुवर्णाः
पल-धरणे
कार्षापणादयः
प्रथममध्यमोत्तमसाहसस्वरूपम् देयापह्नवयोर्दण्डः
नीतिः सृष्टिकालप्रभृतिव्यवस्था
वसिष्ठविहिता वृद्धिः
द्विशतिका वृद्धिः
वर्णशो मासवृद्धिः
सोपकार आधौ न कौसीदी आधिभेदाः
आधेर्निसर्गसर्गविक्रयो नेति निसर्गशब्दार्थः
द्विगुणे प्रविष्टे धने आधिर्मोच्यः राशि निवेद्याधिर्विक्रेयः
भोग्याधेर्बादुपभोगे आयुपनिभ्योः कालात्यये
www.kobatirth.org
विषयानुक्रमणिका ।
पू. पं.
११० ६१० उपनिधिः
१११६११ | संप्रीत्या स्वाम्यहानिर्धेन्वादिषु न
११२ ६११ | दशवर्षोपभोगे
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११७ ६१३
११७ ६१४ भोगप्रामाण्यमीमांसा
११३६११ प्रेक्षणं ज्ञेयतामात्रम्
११४ ६१२ | ज्ञात्त्यादिभ्योऽन्यत्रोपेक्षितो भोगः स्वाम्यकारणम्
११५ ६१२
१४८ ६२४
११६६१३ | जडबालाद्यसमर्थधनेषु नोऽपभोगः स्वाम्यकारणम्
१४९ ६२४
[ अष्टमः
११८ ६१४ | दशवार्षिकी मर्यादा
११९ ६१४ विंशतिवार्षिकी मर्यादा भोगे
पृ. पं.
१४६ ६२२
१४७ ६२३
१४८ ६२३
१४८ ६२४
१४९ ६२५
१४९ ६२५
१४९ ६२५
१४९ ६२५
१२० ६१४ | त्रिपुरुषभुक्तिः
१२२ ६१५ चिरन्तनोपभोगः स्वत्त्वज्ञापकः न कारक इति १४९ ६२५
१४९ ६२५
१३४ ६१८ | अननुज्ञाताधिभोगे
१३५ ६१८ | कुसीदवृद्धौ द्वैगुण्यक्रमो नेति १३६ ६१९ | धान्यादिषु पञ्चतातिक्रमो नेति १३७ ६१९ | द्विगुणधनप्रवेशमीमांसा १३९ ६१९ | द्विगुणे धने प्रविष्टे आधिर्मोच्य इति
१४० ६१९ | वृद्धिभेदाः १४० ६२० | द्वैगुण्यमीमांसनम्
१४१ ६२० | करण परिवर्तने द्वैगुण्यविचारः १४२ ६२० | पुरुषान्तरसंचारे द्वैगुण्यविचारः
१४३ ६२० | अशास्त्रीय वृद्धौ न सिद्धिः १४४ ६२१ वृद्धिनियमनम् १४४ ६२१ | अतिसांवत्सरी वृद्धिति १४४ ६२१ | कृत-काल-वृद्धिदापने १४४ ६२१ अनुपचिता वृद्धिति १४४ ६२१ |चक्रवृध्यादयो नेति १४४ ६२१ | चक्रवृद्धिमीमांसनम् १४६ ६२२ | कान्तारसामुद्रवृद्धी १४५ ६२२ करणपरिवर्तनम्
For Private And Personal Use Only
१२४ ६१५ अनागमप्रकाराः
१४९ ६२६
१२६ ६१६ स्थावरेषु भोगस्य विशेषतः प्रामाण्यम् १२७ ६१६ | बन्धसिद्धौ स्वल्पोऽपि भोगः प्रमाणम् १४९ ६२६ १२८ ६१६ | विभागसमीकरणे विंशतिवार्षिकी मर्यादेति १४९ ६२६ १२९ ६१७ | स्मृतिविरोधे व्यवस्था
१४९ ६२७
१३० ६१७ | चिरन्तपभोगो विशंतिभोगेन बाध्यते
१४९ ६२७
१३१ ६१७ | आध्यादिषु
१५० ६२७
१५१ ६२८
१५२ ६२९
१५२६२९
१५२ ६२९
१५२ ६२९
१५२६२९
१५२ ६३०
१५२ ६३०
१५२ ६३०
१५३ ६३१
१५३ ६३१
१५४ ६३१
१५४ ६३१
१५४ ६३२
१५४ ६३२
१५४ ६३२
१५४ ६३२
१५५ ६३३
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका।
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. दशवर्षापेक्षितमृणमसाध्यम्
अर्थिप्रत्यर्थिविप्रतिपत्तिनिराकरणम् शक्तिविहीनेधमणे
१५५ ६३४ निक्षेपन्यासः पुनःकरणे मूलात्त्पृथक् प्राग्वृद्धिलेखनम् १५६ ६३४ यथादायं निक्षेपग्रहः वृद्धिमूलसंकरे लघीयसी वृद्धिः १५६ ६३४ | साक्ष्यभावे निक्षेपयाचा प्राडिवाकेन । चक्रवृद्धौ देशकालातिक्रमे
१५७ ६३४ व्यत्यस्तक्रमः श्लोक इति व्यवहारिस्थापितवृध्यधिगमः १५८ ६३५ निक्षेपापहवे दर्शनप्रतिभुवि
१५९ ६३५ अपहवे दण्डः त्रिविधः प्रतिभूः
१५९ ६३६ प्रत्यनन्तरे निक्षेपोपनिधी न देयौ अपुत्रगामिप्रातिभाव्यादिसंग्रहः १६० ६३६ निक्षेप्तरि मृते प्रातिभाव्यादिमीमांसनम्
१६० ६३६
समुद्रनिक्षेपे पुत्रगामिप्रातिभाव्यम्
१६१ ६३६ चोरहृतादौ प्रतिभूप्रश्नः
१६२ ६३७ निक्षेपादिशोधने प्रातिभाव्यं पुत्रेऽपि
१६३ ६३८ न तत्त्वानिश्चये निग्रह इति मत्तोन्मत्तादिकृतव्यवहारे न सिद्धिः १६४ ६३८ अपह्नवे चोरवत् अप्रकृतिस्थकृतमकृतम्
१६४ ६३८ निक्षेपोपनिध्यपहारे अप्रकृतिस्थलक्षणम्
१६४ ६३८ । पुनर्दण्डवचनमीमांसनम् अस्वतन्त्रः सहेतुत इति मीमांसनम् १६४ ६३८ ओपधिकः ससाहायो वध्य इति अस्वतन्त्रकृतमकृतम्
१६४ ६३९ उपधोदाहरणम् अस्वतन्त्रसंग्रहोदाहारः
१६४ ६३९ निक्षेपविप्रवादे स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं नेति
१६४ ६३९ | मिथदाये स्त्रीणां स्वधनविनियोगे स्वातन्त्र्यनियमनम् १६४ ६४० | अप्रकाशकृतस्य प्रकाशकरणं नेति बालोऽप्राप्तव्यवहार आ षोडशात
१६४ ६४० निक्षेपनिर्णयोपसंहारः अशास्त्रीय प्रतिष्ठितमपि न सत्त्यम १६५ ६४१ अस्वामिविक्रयः योगाधमनादिविक्रीतं निवर्तयेत्
अस्वामिविक्रयी स्तेनवत् योगाधमनमीमांसनम्
१६६ ६४१ अस्वामिविक्रयी दण्डयः योगकर्तुः कारयितुश्च दण्डः
अस्वामिविक्रये दण्डनिग्रही अथ विभक्तैरपि देयमितिविचारः ।। १६७ ६४२ अन्वयापसरशब्दयोरर्थः कुटुम्बार्थमध्यधीनकृतव्यवहारे । १६८ ६४२ अस्वामिकृतमकृतम् बलाल्लेखितादिषु
१६९ ६४३ आगमः स्वाम्यकारणम् न भोगः स्वयमुपेत्य साक्ष्यादिनेति
१७० ६४४ स्वाम्यकारणक्रयविचारः स्वयं कार्य नोत्साहयेदिति
६४४ अन्यायतः क्रये अदेयानादेये
१७१ ६४४ प्रकाशक्रये नाष्टिको धनम् . स्वादानादिभी राज्ञो बलवृद्धिः १७३ ६४५ विक्रयानईसंग्रहः याम्यया वृत्त्या वर्तेत
१७४ ६४५ विक्रयधर्माः अधर्मेण कार्यकरणे
१७५ ६४५ | एकशुल्केन उभे धर्मेणार्थदर्शने
१७६ ६४५ एवं कन्यां ददतो न दण्डः छन्दतो धनं साधयता दण्डः १७७ ६४६ | अथ संभूयसमुत्थानम् शक्तिविहीनऽधमणे
१७८ ६४६ । यज्ञवृतस्य कर्मानुरूपमंशदानम्
१८० ६४७ १८१ ६४७ १८२ ६४८ १८२६४८ १८३६४९ १८५६४९ १८६६५० १८७ ६५० १८९६५1 १९० ६५१ १९१ ६५१ १९१ ६५१ १९२ ६५१ १९३ ६५१ १९३ ६५२ १९४ ६५२ १९४ ६५२ १९५६५२ १९६६५३ १९६६५३ १९७ ६५३ १९८ ६५३ १९८ ६५३ १९९ ६५४ १९९ ६५४ १९९ ६५४ २०० ६५४ २०१ ६५४ २०२ ६५५ २०२ ६५५ २०३ ६५५ २०४ ६५५ २०४ ६५५ २०५ ६५६ २०६६५६ २०६ ६५६ २०७ ६५६
१६६
६४२
quo
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ अष्टमः
श्लो. पृ २४० ६६९
दत्तदक्षिणे विशेषः प्रत्यङ्गदक्षिणाविचारः अवयूं रथहार इति प्रधानदक्षिणाविभागः संभूयसमुत्थानंऽशविभागः अथ दत्ताप्रदानम् दत्तप्रत्याहरणविचारः दत्तस्यान्यथा विनियोगे अथ वेतनानपकर्म दोदकुर्वतो पैतानिकस्य दण्डः धनव्ययं कृत्वा अर्धत्यागे कर्मत्त्यक्त्वा शिल्पिनामपसारे भक्तदासे आर्ते वैतनिके आर्तसुस्थस्य कर्माकरणे अथ संविद्यतिक्रमः संविद्वयतिक्रमे विवासनम् संविद्यतिक्रमोदाहरणम् समयव्यतिचारे दण्डः क्रयविक्रयानुशयः अनुशये कालमर्यादा पण्यक्रयानुशये दशाहात्परतोऽनुशये सदोषकन्यादाने द्वेषात् कन्यादोषकथने अकन्यासु पाणिग्रहमन्त्रा नेति सप्तमे पदे निवृत्तेऽनुशयो नेति अनुशयोऽसंहारः अथ स्वामिपालाववादः पालदोषविचारः पालयोगक्षेमविचारः योगक्षेमोपकल्पने देशव्यवस्थाश्रयः नष्टं पालेन देयम् चौरहृत विचारः पशौ मृतेऽङ्कदर्शनम् अनायत्ते पाले तगामीदोषः परीहारलक्षणम् परीहारेऽपरिवृतधान्यनाशे
श्लो. पृ २०८ ६५६ पशुप्रवेशवारणार्था वृतिः २०९ ६५७ परिवृते क्षेत्रे पशुप्रवेशे २१० ६५७ क्षेत्रे भक्षणे सपादः पणः २११ ६५८ विपाले पशौ गतलाभ: २१२ ६५८ एते पशवो न दण्ड्याः २१३ ६५८ क्षेत्रिकभृत्त्ययोरतिक्रमे २१३ ६५९ अथ सीमाविवादः २१४ ६५९ सीमानयनकाल: २१५ ६५९ सीमावृक्षाः २१६ ६५९ सीमालिङ्गानि २१६ ६६० सीमासन्धिः २१६ ६६० भुक्त्युदकागमौ सीम्नि प्रमाणम् २१६ ६६० सीमाविवादे साक्षिप्रत्ययः २१७ ६६. सीमावादे साक्षिप्रश्नविधा २१८ ६६० सीमानिश्चयनिबन्धः २१९ ६६१ सीमानिनयनकल्पः २२० ६६१ विपरीतनयने दण्डः २२० ६६१ साक्ष्यभावे सीमानिणतृसंग्रहः २२१ ६६२ वनचार्युक्तसीमासंध्यभ्युपगमः २२३ ६६२
क्षेत्रादिषु सामन्तप्रत्ययः २२३ ६६२
मृषावादिसामन्तदण्डनम् २२३ ६६२
भीषया क्षेत्रादिहरणे २२४ ६६३
अविषह्यां सीमां समोपकारं नयेत् २२५ ६६३
वाक्पारुष्यम् २२५ ६६३
ब्राह्मणाक्षेपे २२७ ६६४ क्षत्रविट्शूद्राणामाक्षेपे २२८ ६६४ क्षत्रादीनां परस्पराक्षेपे २२९६ द्विजातीनां समवर्णाक्षेपे २३० ६६६ राजन्यवैश्यशूद्राणां धनवर्जम् २३१ ६६५ द्विजानामेकजातिनाक्षपे
प्रतिलोमा जघन्यप्रभवा एव २३२ ६६७ नामजातिग्रहमाक्षेपे २३३ ६६७ | दर्पण धर्ममुपदिशतः शूद्रदण्डः २३४ ६६७ | श्रुतादिवैतथ्ये २३५ ६६७ | काणादीनामाक्षेपे २३६ ६६८ जनन्यादीनामाक्षारणे २३८ ६६८, आक्षारणविधा २३९ ६६९ ब्रह्मक्षत्रयोः परस्परमाक्षेपे
२४२ ६६९ २४२ ६७० २४३ ६७० २४४ ६७० २४६ ६७१ २४६ ६७१ २४७ ६७१ २५० ६७१ २५१ ६७२ २५३ ६७२ २५४ ६७३ २५५ ६७३ २५६ ६७३ २५७ ६७३ २५८ ६७४ २५९ ६७४ २६२ ६७५ २६३ ६७५ २६४ ६७५ २६५ ६७५ २६६ ६७६ २६७ ६७६ २६८ ६७६ २६९ ६७७ २६९ ६७७ २७. ६७७ २७० ६७७ २७१ ६७७ २७१ ६७७ २७२ ६७८ २७४ ३७८ २७४ ६७८ २७५ ६७८ २७६ ६७९ २७६ ६७९ २७७ ६७९
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका।
इति
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. विट्शद्रयोः परस्पराक्षेपे २७८.६७९ राज्ञाऽधिक्षेपः क्षम्यः
३१३ ६८९ अथ दण्डपारुष्यम्
२७९ ६८० स्तेनोनस्वयं गन्तव्यो राज्ञेति ३१५ ६९० अन्त्यजेन श्रेष्ठहिंसने
२८०६८० सुवर्ण चौरशासनप्रकारः पाणिपादोऽधमावगुरणयोः २८१ ६८० स्तेनशासने
३१७ ६९० उत्कृष्टेन सहासने
२८२ ६८० शासन-विमोचन-मीमांसनम् निष्ठीवनावमूत्रणयोः २८३ ६८१ किल्बिषमार्जनस्थानानि
३१८ ६९१ केशग्रहादौ
२८४ ६८१, राजधृतदण्डाः पापा अपि निर्मलाः ३१९ ६९१ स्वग्भेदनादौ
२८५६८१ वध्यहिंसा रक्षा सती हिंस्यमानसंस्कार अस्थिभेदकः प्रवास्यः २८५६८१
३१९ ६९२ प्रवासनं अर्थशास्त्रप्रवृत्यामारणं निर्वासनं वा२८५ ६८१ शरीरदण्डे पापान्मुक्तिर्न धनदण्डे ३१९ ६९२ वनस्पतिविनाशने
२८६ ६८२ प्रपाभेदनादौ दण्डः
३२० ६९२ प्रहृते यथानुबन्धं दण्डः २८७ ६८२ धान्यस्तेये
३२४ ६९२ अङ्गावपीडनादौ
०८८ २८२ धरिममेयादिस्तेये
३२२ ६९३ द्रव्यविनाशने
रत्नादिस्तेये
३२४ ६९३ द्रव्याणि गृहोपकरणान्यन्यानि वा २८९ ६८३
शस्त्रादिस्तेयेऽपहारे च
३३५ ६९४ एषु मूल्यात्पञ्चगुणोऽदण्डः
२९. ६८३
शस्त्रादिहरणे कालकार्याद्यपेक्षो दण्डः ३२५ ६९४ गन्व्यादिविनाशने दण्डविचारः २९१६८३
गवादिहरणे
३२६ ६९४ आकस्मिकेषु प्राजकादीनां न दण्डः २९३ ६८४
छुरिकाशब्दार्थः
३२६ ६९४ प्राजकवैगुण्याग्रुग्यापवर्तने
२९४ ६८४ सूत्रकार्पासादिहरणे
३२७ ६९५ प्राजकदोषविचारो दण्डव
२९६ ६८४ अत्र मूल्यादिगुणो दमः
३३० ६९५ मनुष्यमारणे प्राणभृन्मारणे च २९७ ६८५
पुष्पादिस्तेये .
३३१ ६९५ वत्सतरादिमारणे
२९८ ६८५
निरन्वयसान्वयत्त्वाऽपेक्षो दण्डः शुभमृगपक्षिहनने
२९८ ६८५
स्तेयसाहसे गर्दभसूकरादिहनने
२९९ ६८६
उपक्लप्तसूत्रादिस्तेये
अग्निस्तये भार्याद्यपराधे ताडनविधा ३०० ६८६
३३४ ६९६ अन्यथाताडने दण्डः
३०१ ६८६ यागाङ्गद्रव्यस्तेये
३३४ ६९७ अथ स्तेननिग्रहः
३०२ ६८६
पुनःपुनः स्तेये स्तेननिग्रहे यतेत
३०३ ६८७ नादण्ड्यो नाम कश्चित्
३३६ ६९७ अभयदानप्रशंसा
३०४ ६८७ अपि नृपो दण्ड्य इति
३३७ ६९७ अभय चौरादिभ्योऽधिकृतेभ्यश्चासद्दाह
वरुणो राज्ञां दण्डधर इति
३३७ ६९७ निवारणे न
आत्त्मानमनियम्य परोनियन्तुं न शक्यइति३३७ ६९७ अरक्षत्यधर्मषड्भागः
३०६:६८७ गुणदोषविदां दण्डने सम्यग्रक्षणे
३०६ ६८८
गुणदोषविदां दण्डाधिक्यमीमांसनम ३३९ ६९८ वध्यहनने ३०७ ६८८ अस्तेयपरिगणनम्
३४० ८९८ अरक्षतः करशुल्कादिहरणे
३०८ ६८८ अदत्तादायी स्तेनवत् अधोगतिर्ने। इत्युदाहारः ३१० ६८९ नात्र द्विजो दण्ज्य:
३४२ ६९९ त्रिप्रकारो निग्रहः
३११ ६८९ भक्तदासाद्यपहारकः स्तेनवत् सापनिग्रहफलम्
३१२ ६८९. अश्वाद्यपहारे दण्डनविवाः ..
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४
विषयानुक्रमणिका।
[ अष्टमः
साहसिकं नोपक्षेत साहसिकः पापकृत्तमः साहसिकान समुत्सृजेत् धर्मोपलवे द्विजैः शस्त्रंधार्यम् सार्वकालिकं शस्त्रग्रहणं धर्म्यम् वर्णविप्लावकवधे न दोषः आततायी वध्यः आततायिसंग्रहः आततायिवधे परदाराभिमर्श वर्णसंकरो दिवः पतितवृष्टिनाशकः संग्रहणे पूर्वमाक्षारितस्य स्त्रीसंग्रहणाहः संग्रहणप्रकार: संग्रहणे प्राणान्तो दण्डः प्राणान्तदण्डमीमांसनम् संग्रहणेऽनुबन्धाऽपेक्षया दण्डः परस्त्रिय मुपजपतः निवारितसंभाषस्य दण्डः चारणदारेषु संग्रहणं न चारणनार्यारहः संभाषणे अकामकन्यादृषणे जधन्यसेविकन्यानिग्रहः सकामोत्तमासेवनोपजघन्यस्य वधः गांधर्वकालः सकामकन्याप्रतिपत्तिविचारः निकृष्टजातीयकन्याषणे सकामकन्याविकृतीकारे कन्यायाः कन्यया विकृतीकारे स्त्रिया कन्यादूषणे मौण्ड्यम् भर्तुरतिलंघने जारदण्डनम् संवत्सराभिशस्तादीन दमः व्रात्त्यासंवासे व्रात्या निर्णयः नच स्त्रीणां विवाहकालो नियत इति गुप्त गुप्तस्त्रीगमने क्षत्रविशोब्रह्मदाराधिगमने
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. ३४४ ७०० तयोरेव गुप्ताब्राह्मणीगमने ३७७ ७११ ३४६ ७०० गुप्तब्राह्मणीगमने
३७८ ७११ ३४८ ७०१ | वर्णशःप्राणान्तिवादण्डप्रकारः ३८० ७११ ३४९ ७.१ ब्राह्मणं प्रवासयेन हन्यात्
३८१ ७१२ ३५० ७०१ | ब्राह्मणवधप्रतिषेधहेतुः
३८२ ७१२ ३५० ७०१ गुप्तशूद्राधिगमने
३८४ ७१२ ३५१ ७०२ गुप्तागुप्तक्षत्रविट्शूद्रागमने
३८६ ७१३ ३५१ ७०३ पारदारिकनिग्रहफलम्
३८८ ७१३ ऋत्विग्याज्ययोः परस्परं त्यागे ३८९ ७१४ ३५३ ७०३ | पित्रोः स्त्रीपुत्रयोश्च त्यागे
३९० ७१४ धर्मसंशयात्मकविवादे राज्ञा न ब्रूयात् । ३९१ ७१४ २५५ ७०४ धर्मसंशयात्मकविवादनिर्णयकल्पः ३९२ ७१५ ३५७ ७०४ प्रातिवेश्याऽनुवेश्याऽनर्हणे
३९३ ७१५ ३५९ ७०५ सब्रह्मचार्यनहणे
३९४ ७१५ अन्धादिभ्यः करग्रहणं न
३९५ ७१५ ३६० ७०६ अनुग्राह्यसंग्रहः
३९६ ७१६ ३६० ७०५ निर्णेजकनियमः
३९७ ७१६ ३६० ७०६ तन्तुवायवृद्धिः
३९९ ७१६ पण्यग्राह्यःकरः
३९९ ७१६ ३६३ ७०६ पण्यार्थव्यवस्था
३९९ ७१७ ३६४ ७०७ राजप्रतिषिद्धपण्यनिर्हारे दण्डः ४०० ६१७ ३६५ ७०७ शुल्कस्थानव्यसने
४०१ ४१७ ३६६ ७०७ संख्यानमिथ्यावादे
४०१ ४१७ ३६७ ७०७ क्रयविक्रयव्यवस्थापनम्
४०२ ७१७ ३६७ ७०८ अर्धसंस्थापनम्
४०२ ७१७ ३६७ ७०८ मानप्रतीमानयोः परीक्षणम् ४०४ ७१८ ३६८ ७०८ तरार्धव्यवस्था
४०५ ७१८ भाण्डतार्यकल्पः
४०६ ७१८ दीर्घाध्वतरे
४०७ ७१८ ३७१ ७०९ गर्भिण्यादयस्तारिकं न दादाः ४०८ ७१९ ३७२ ७०९ दाशापराधान्नाव्यभाण्डनाशे ४०९ ७१९ ३७३ ७०९ विट्शूयोर्वत्तिनियमनम्
४११ ७१९ २७४ ७०९ कर्शितो क्षत्रविशो ब्राह्मणो बिध्यात् ४१२ ७२० ३७४ ७०९ प्राभवत्याद्दास्य
४१२ ७२० ३७४ ७१० शूद्रो दास्यायैव
४१४ ७२. ३७४ ७१० शूद्रे नैसर्गिक दास्यमिति
४१५ ७२० ३७५ ७१० युद्धाहृतादयः सप्त दासाः ३७६ ७१० अन्यद्दास्यमन्या परिचर्येति
४१६ ७२१
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमाणका।
शूद्रे दास्यं नैत्यक नेति
अर्जितधना अप्यधनास्त्रयः . अधनार्जितं धनं तत्स्वामिनः अधननिर्णयः
७२२क
स्त्रीपुंधर्मोपक्रमः स्त्री पित्रादीनां वशे तिष्ठेत स्त्रीणां रक्षकाः प्रसंगेभ्यस्त्रियो रक्ष्याः दारसंगोपनहेतवः जायाशब्दार्थः प्रजाविशुध्यर्थ स्त्रियं रक्षेत् स्त्रीरक्षणोपायदिक् स्त्रीभिः सुशीलतयाऽऽस्मा रक्षणीयः • पानादीनि षट् नारिसंदूषणानि स्त्रीस्वभावः स्त्रीरक्षणे यत्नमातिष्ठेत् स्त्रीस्वभावभूतानि निरिन्द्रियाः स्त्रियः स्त्रीरक्षणसमर्थनम् स्वभावतोऽशुद्धहृदयाः स्त्रिय इति स्त्रीस्वभावनिदर्शकं श्रुतिवाक्यम् भर्तृतुल्याः स्त्रियः गुणवद्भर्तृसंयोगादधमयोनिजा अपि प्रजास्वाम्योपक्रमः स्त्रीणां प्रयोजनं प्रशंसा च स्त्रीलोकयात्राया निबन्धनम् : एतानि दाराधीनानि पातिव्रत्यम् व्यभिचारफलम् विश्वजन्य उपन्यासः भर्तुः पुत्र इति बीजवैशिष्ट्यम् बीजप्राधान्यपक्षः
यथाबीजं प्ररोहः • यथा बीजं प्ररोह इति समर्थनम्
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. ४१६ ७२१ भार्यापुत्रदासानां भर्तृतन्त्रत्वम् ४१७ ७२१ ४१७ ७२१ आपदि दासशूद्रात्प्रतिग्रहे न दोषः ४१८ ७२२ ४१७ ७२१ विट्शूद्रयोर्नियमनम्
४१९ ७२२ ४१७ ७२१ अहन्यवेक्षणीयसंग्रहः
४२१ ७२२ नवमोऽध्यायः॥९॥ १७२२ अ | क्षेत्रिणः प्रजेति समर्थनम्
४१ ७३० , परपरिग्रहे बीजवापनिषेधः
४२ ७३० ७२२ ब वायुगीतागाथाः | यस्य भार्या तस्यापत्यम्
४५ ७३१ निष्क्रयविसर्गाभ्यां भार्यात्वं नापति ४६ ७३१ | त्रीणि सकृत्
४७ ७३१ गोश्वोष्टादिषु
४७ ७३२ ११ , क्षेत्रिणः स्वाम्यम्
५१ ७३२ १२ ७२२ ड असंविदि बीजाद्योनिर्बलीयसी १३ ७२३ संविदि सन्तानस्वाम्यनिर्णयः १४ ७२३ क्षेत्रिकस्यापत्यमिति १६ ७२३ गवाश्वादिष्वेवमेव
५५ ७३३ १७ ७२३ नियोगोपक्रमः
५६. ७३४ १८ ७२४ परस्परं गुरुपत्नीस्नुषा चेति १८ ७२४ अनापदि नियोंगे
५८ ७३४ १९ ७२४ नियोगकल्पः
. ५९ ७३४ २० ७२५ न हि स्त्रियाः पुत्रप्रतिनिधावधिकारो नेति ७२५ | सति भ्रातृव्ये न नियोग इति
५९ ७३५ नियुक्तनियमाः
६० ७३५ नियोगे न द्वितीयोत्पादननिषेधः ६० ७३५ द्वितीयोत्पादनप्रतिप्रसवः
६१ ७३५ २७ ७२६ । विहितनियोगप्रतिषेधः
विषयसमत्वे विधिनिषेधयोर्विकल्प इति ६४ ७३६ २९ ७२७ नियोगे श्येनतुल्यता
६४ ७३६ ३० ७२७
नियोगे गुरुवचनप्रामाण्यं नेति ६४ ७३७ ३१ ७२७
नियोगे श्रुतिप्रामाण्यं नेति
नियोगो वेनप्रवर्तितः ३४ ७२८ वेननिन्दा
६७ ७३८ || वाचा सत्ये कृते मृते नियोग इति ७० ७३८ ३६ ७२८ पुनः कन्यादानं नेति
७१ ७३९ ४० ७२९ । प्रतिगृहीतकन्यात्यागे
७२ ७३९
७३४
२४ ७२६
502
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ नवमः
७६ ७४०
७४३
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. सदोषकन्यादाने ७३ ७३९ विंशोद्धारादि
११२ ७४९ भार्यावृत्तिप्रकल्पनम्
७४ ७३९ अश्रुतदेश-काल-नियमाभावसमर्थनम् ११२ ७५० प्रोषितपतिकावृत्तिकल्पः ७५ ७४० गुणिनामुद्धारविधिरिति
११२ ७५० प्रोषितपतिप्रतीक्षणकाल: ७६ ७४० मध्यमधनभागिनः
११३ ७५० वृत्तिकर्शिताप्रोषितपतिकाऽगौँः शिल्पैः
अग्रजभागः
११४ ७५० प्रतीक्षणकालः
७४० अग्रजादभ्यधिकेषूद्धारो नेति ११५ ७५१ द्विषाणां प्रतीक्षणकाल: ७७ ७४१ समांशकल्पनम्
११६ ७५१ दायहरणनिष्कासने ७७ ७४१ ज्येष्टजभागः
११७ ७५१ त्रैमासिकत्यागाही ७८ ७४१ भगिनीभ्यस्तुरीयो भागः
११८ ७५१ त्यागदायापवर्तनार्हस्वरूपम्
अनूढाभागः
११८ ७५१ अधिवेदनाहस्वरूपम्
त्रीनशानुपुत्र आददीततुरीयंकन्येतिसमर्थनम् ११८७५१ वन्ध्याद्यधिवेदने कालमर्यादा ८१ ७४२ | आ संस्काराद्धरेद्भागमिति
११८ ७५२ अप्रियवादिनीविषये ८१ ७४२ प्रदानिकम्
११८ ७५२ अनुज्ञाप्याऽधिवेदनीया
८२ ७४२ अजाविकविभागः
११९ ७५२ अधिवेदनरुष्टायानिरोधस्त्यागो वा ८३ ७४३
नियोगोत्पन्नस्योध्दारो नेति
१२० ७५३ क्षत्रियाद्याः प्रतिषिद्धपानादौ दण्डः
उपसर्जनं प्रधानस्य नेति
१२१ ७५३ नैकजातिसपत्नीषु श्रेष्ठयविचारः ८५ ७४३ ज्यष्ठाकानष्ठापुत्रावभागः धर्मनैत्यकादिषु सजातीयाया एवाधिकारः ८६ ७४३ मातृतो ज्यैष्ठ्यं न जन्मतः
१२३ ७५३ कुमायुद्वाहः
८८ ७४४
समानजातीयेषु न मातृतो ज्यैष्ठयम् १२५ ७५४ गुणवद्वरालामे
जन्मतो ज्यैष्ठ्यसमर्थनम्
१२६ ७५४ ऋतुमत्या सदृशः स्वयंवरणीयः ९. ७४४ यमयोर्जन्मतोऽतो ज्यैष्ठयमिति
१२६ ७५४ स्वयंवरे नापराधस्तदा ९१ ७४४ पुत्रिकाकरणम्
१२७ ७५४ स्वयंवरात्प्राक्मातृदत्तालंकारादिविषये ९२ ७४५ पुत्रिकाकरणे रूढिः
१२८ ७५४ ऋतुमत्त्युद्वाहे शुल्कं न ९३ ७४५ पुत्रेण दुहिता समेति
१३० ७५५ यवीयसी वोढव्येति
पुत्रिका पितुर्धनहारिणीति
१३० ७५५ भार्या न त्याज्यति ९५ ७४५ । यौतककुमारीभागः
१३१ ७५५ विवाहात् प्राक् शुल्कदमृते ९७ ७४६ अपुत्रस्य दौहित्रः
१३१ ७५५ पुनः शुल्कग्रहणनिषेधः
सौदायिके स्त्रीस्वातन्त्र्यमिति
१३१ ७५५ शुल्कदमृते स्वयंवरः ९९ ७४७ यौतकभागविचारः
१३१ ७५५ स्त्रीपुंधर्मोपसंहारः १०१ ७४७ अप्रत्ताधिष्ठितानां यौतकम्
१३१ ७५५ अथ दायभागः
१०३ ७४७
पुत्रिकापुत्र एव दौहित्र इति मीमांसनम् १३१ ७५५ दायभागकालः
१०४ ७४८ पुत्रिकापुत्रस्य पितुर्धनहारित्त्वविचारः १३२ ७५५ ज्येष्ठानुजीवनम्
१०५ ७४८ अन्योहि जन्य-जनकभावोऽन्यश्चापत्यवत्सं.१३२ ७५६ ज्येष्ठप्रशंसा
कानीननिर्णयः
१३२ ७५६ अवरजेषु पितृवद्वतेत १०८ ७४८ पौत्रदौहित्रौ समानाविति
१३३ ७५७ ज्येष्ठकर्म
११० ७४९ | पुत्रिकाकरणोत्तरमौरसे जाते समो विभागः१३४ ७५० पृथग्वासोपक्रमः ११ ७४९ अपुत्रपुत्रिकाधनं तद्भर्तुः
१३५ ७५८ अविभक्तानामेको धर्म इति मीमांसनम् १११ ७४९ पुत्रिकापुत्रस्य मातामहधनहारित्वसमर्थनम् १३६ ७५८
१०७ ७४८कानानानणयः
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमाणका।
2
श्लो. पृ.
श्लो. पु. पुत्रशब्दव्युत्पत्तिः १३८ ७५९ औरसस्वरूपम्
१६६ ७६७ पुत्रिकापुत्रः पौत्रवत् १३९ ७५९ पुत्रमीमांसनम्
१६६ ७६७ पुत्रिकापुत्रकर्तकं पिण्डदानम् १४० ७५९ क्षेत्रज-दत्रिमौ
१६८ ७६८ दत्तको रिक्थहारी
१४१ ७६८ क्षत्रियादिरपि ब्राह्मणस्य दत्तकः १६८ ७६९ सति त्वौरसे प्रजीवनमात्रं क्षेत्रजादीनाम् १४१ ७६० कृत्रिमसुतलक्षणम्
१६९ ७६९ कृत्रिमपुत्रभागः १४१ ७६० | गूढोत्पन्नाऽपविद्धकानीनाः
१७२ ७६९ दत्तकगोत्रक्थियोनिर्णयः १४२ ७६० सहोढक्रीतको
१७४ ७६९ जारजातककामजौ भागानहीं १४३ ७६० पौनर्भवः
१७५ ७७० अनियुक्तापुत्रस्य नार्थहारित्वम् १४३ ७६१ पुनर्भूसंस्कारः
१५६ ७७० प्रजीवनपर्याप्तरिक्थहारिणः १४३ ७६१ स्वयंदत्तः
৭৩৩ ৩৩০ पतितोत्पादितस्य नार्थहारित्वम् १४४ ७६१ पारशवः
१७९ ७७० नियुक्ताज औरसवदिति १४५ ७६१ शूद्राद्दास्यां जातस्य
१७९ ७७० विभक्तधननियोगे १४६ ७६२ एकादशपुत्रप्रतिनिधयः
१८० ७७० कामजो रिक्थः १४७ ७६२ दायहरव्यवस्या
१८१ ७७१ असमानजातीयविभागोपक्रमः १४९ ७६२ | कानीनादयो ग्रासाच्छादनमाज इति १८१ ७७१ विजातीयसपत्नीजोद्धारक्रमः
१५० ७६३ । एकस्यामपि पुत्रिण्यां सपल्यः पुत्रवत्य इति १८३ ७७१ असमानजातीयसपत्नीजांशकल्पः १५४ ७६३ श्रेयसोऽभावे पापीयान्
१८४ ७७१ असमानजातीयजविभागमीमांसनम् १५३ ७६३ अपुत्रस्व पिता रिक्यं हरेदिति १८५ ७७१ प्रतिग्रहभूः क्षत्रियाजस्य नेति १५३ ७६३ | पुत्र-पितृ-भ्रातृणांरिक्वहरत्वं क्रमश इति १८६ ७७१ शूद्रापुत्रस्य न भूमिभाग इति १५३ ७६३ | सर्वेषामभावे विप्ररिक्थहारिनिर्णयः ।। शूद्रापुत्रस्य प्रजीवनमात्रोंऽश इति १५३ ७६३ सगोत्रात् पुत्रमाहरेत्
१९० ७७२ शूदापुत्रस्य दशमोऽशः
१५४ ७६३ द्वाभ्यां जातयोर्विवादे यो यस्मास्तत्तस्य १९२ ७७२ ब्राह्मणीक्षत्रियावैश्यापुत्रेषुसत्स्वंशनिर्णयः १५४ ७६४ मातृधनविभागः
१९३ ७७२ जीवद्विभागेऽपि शूद्रापुत्रस्य दशमोऽश इति १५५ ७६४ स्त्रीधनं षडिघम्
१९४ ७७२ अपरिगृहतिांशविचारः
अन्वाधेयप्रीतिदत्ते प्रजाया इति १९५ ७७२ समवाजविभागः
१५६ ७६५ जस्त्रीधनम्
१९६ ७७२ शूद्रस्य सवर्णैव भार्या १५७ ७६५ मातृपितग्राह्यमप्रजस्त्रीधनम्
१९७ ७७२ समो विभागः शूद्राणाम् १५७.७६५ । पितृदत्ते स्त्रीधने
१९८ ७७२ दायादाऽदायादबान्धवाः
१५८ ७६६ स्वधननिहारे भर्तुरनुज्ञापेक्षणम् १९९ ७७२ षट्दायादाः
१५९ ७६६ दायादागामिस्त्रीधनसंकथनम् २०० ७७२ अदायादाः १६० ७६६ अनंशाःक्लीबपतितादयः
२०१ ७७२ क्षेत्रजादयः कुपुत्राः
१६१ ७६६ अनंशानां शक्त्या प्रासाच्छादनम् २०२ ७७३ औरसक्षेत्र जयोरेकरिक्थहारित्वे १६२ ७६६ अनंशापत्यदायः अनियुक्तासुतानां रिक्थहारित्वविचारः १६२ ७६६ पितरि प्रेते सर्वसाधारणधननिर्णयः २०४ ७७३ औरसादन्ये प्रजीवनभाजः
१६३ ७६७ कृष्यादिलब्धे समो विभागः २०५ ७७३ क्षेत्रजभागः १६४ ७६७ विद्याधनादि
२०६ ७७४ औरसक्षेत्रजौ युगपद्भागहरौ १६५ ७६७ शक्तस्याव्यहरतो लाभांशो न देयः २०७ ७७४ दत्तके क्षेत्रजवत् १६५ ७६७ । शक्तोऽनीहः पृथक्कार्य इति
२०७ ७७४
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ नवमः
२१० ७७५
श्लो. पृ. पैतृकाऽविरोधिस्वाजिते
२०८ ७७४ अलब्धलिप्सा लब्धपरिपालनं च जीवद्विभागः
२०९ ७७४ देशदुर्गनिवेशनादि पितामहधने जातमात्रस्याधिकार इति २०९ ७७५ कण्टकशोधनफलम् विभक्तसंसृष्टविभागे
| आर्यवृत्तं शास्त्रनोदितम् भागो न लुप्यत इति
२११ ७७५ | तस्करानिग्रहे दोषः सोदर्याऽसोदर्यसंसृष्टिविभागमीमांसनम् २१२ ७७५ तस्करद्वैविध्यम् लोभादंशविनिकारे
२१३ ७७६ प्रकाशाऽप्रकाशाश्च तस्कराः विकर्मस्थभ्रातृषु
३१४ ७७६ प्रकाशतस्करोदाहारः यौतिककरणे
२१४ ७७६
| गूढागूढतस्करमागणम् सहोत्थाने भ्रातृणाम्
२१५ ७७६ दोषानाभव्याप्य तस्करदण्डः विभागोत्तरं जातस्य पित्र्योंऽशः २१६ ७७७ तस्करान्वेषकचारप्रचारः पित्रा संसृष्टानां पैतृकोंऽश इति
৩৩৩ प्रसावधार्हाः मातृपितामह्यावपुत्रस्य
२१७ ७७७ सहोढं सोपकरणं घातयेत् विभागोत्तरं जाते
२१८ ७७७ चोरोपकारकघातनम् अविभजनीयसंग्रहः
२१९ ७७७
अभ्याघातमध्यस्थशासनम् वास्तुनि विभागो नेति
२१९ ७७७ धर्मसमयच्युतदण्डनम् द्यूतधर्मोपक्रमः
२२० ७७८ ग्रामघातायुप्रेक्षकनिर्वासनम् द्यूतसमाव्हयौ निवारणीयौ
२२१ ७७८ उपजापकादीनां वधः यूतसमाह्वया
२२३ ७७८ सन्धिभेदकचौरदण्डः निर्वासनीयपरिगणनम्
२२५ ७७८ उपकारकाश्चोरवत् यूतदोषाः
२२७ ७७८ कोष्ठागारभेदका वध्याः दण्डशोधनविधा
२२९ ७७८ तडागादिभेदने स्त्रीबालादिदण्डनप्रकारः
२३० ७७८ राजमार्गेऽमेध्योत्सर्गे निःस्वीकरणास्ः
२३१ ७७९ परिभाषणाशोध हपरिगणनम् प्रकृतिदूषकादयो वधार्हाः २३२ ७७९ मिथ्याप्रचारिचिकित्सकदमः तीरितानुशिष्टे न निवत्ये
२३३ ७७९ संक्रमभेदकादीनां दमः पुनरुद्धारः
२३४ ७८० द्रव्यदूषणादौ महापातकिपरिगणनम्
२३५ ७८० समविषममूल्यापचारे महापातकिदमो दण्डश्च
२३७ ७८० राजमार्गे चारकागारसंनिवेशः प्रायश्चित्तकर्तुर्नाङ्कनम्
२४० ७८१
प्राकारपरिखाभेदनादौ सर्वस्वहारः प्रवासनं च
२४२ ७८१ भूलकर्मादौ दमः महापातकिधने
२४४ ७८१
मर्यादाभेदकादीनां वधः राज्ञां वरुणो दण्डधर इति
२४५ ७८२ कण्टकमकारदण्डः महापातकिदण्डो जले निवेशनीयः २४७ ७८२ लाङ्गलादिहरणे कामतो ब्राह्मणबाधने
२४८ ७८२
सप्त राज्याङ्गानि वध्यमोक्षणे दोषः
२४९ ७८२ प्रकृतिव्यसनं गुरु वध्यान् बन्धनादिना नियच्छतो न दोषः २४९ ७८२ प्रकृतिसाम्यसंरक्षणसमर्थनम् व्यवहारपदोपसंहारः
२५० ७८३ । परस्यात्मनश्च शक्ति विद्यात्
श्लो. पृ. २५१ ७८३ २५२ ७८३ २५३ ७८३ २५३ ७८३ २५४ ७८४ २५६ ७८४ २५७ ७८४ २५९ ७८५ २६१ ७८५ २६२ ७८५ २६६ ७८६ १२९ ७८६ २७० ७८६ २७१ ७८६ २७२ ७८६ २७३ ७८६ २७४ ७८६ २७५ ७८६ २७७ ७८७ २७८ ७८७ २८० ७८७ २८१ ७८७ २.२ ७८७ २८३ ७८८ २.४ ७८८ २८५ ७८८ २८६ ७८८ २८७ ७८८ २८८ ७८९ २८९ ७८९ २९० ७८९ २९१ ७८९ २९२ ७९० २९३ ७९० २९४ ७९० २९५ ७९१ २९७ ७९१ २९८ ७९२
For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय ।]
विषयानुक्रमणिका।
WWW.
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. परात्मपीडनव्यसनविचारः
२९९ ७९२ रणप्रायणं तत्प्राक्कृत्यं च । ३२३ ७९६ कार्यारम्भस्वरूपम्
२९९ ७९२ स्वराष्ट्रीया भृत्या नियोक्तव्या इति ३२४ ७९६ पुनः पुनः कार्यारम्भप्रशंसा ३०० ७९२ राजकर्मोपसंहारः
३२५ ७९६ राजा हि युगमुच्यते ३०१ ७९२ विट्शूद्रकर्मोपक्रमः
३२५ ७९६ अनभ्युत्थायी राजा कलिः
३०२ ७९३ वैश्यः पाल्यवार्तायुक्तः स्यात् इन्द्रादिवृत्तं चरेत्
३०३ ७९३ विशे प्रजापतिना पशवो दत्ता इति ३२७ ७९६ लोकपालवत्तव्रतोपदेशः
३०८ ७९३ पाशुपाल्यं वैश्यस्यैव चन्द्राग्न्योवृत्तम् ३१० ७९४ मणिमुक्काद्यर्घबलाबलं ज्ञेयम्
३२९ ७९७ लोकपालवृत्तेन खपरराष्ट्रनिग्रहः ३१२ ७९४ मानयोगादीनि ज्ञेयानि
३३० ७९७ आपद्यपि ब्राह्मणान्न कोपयेत् ३१३ ७९४ सारासारादीनि ज्ञेयानि
३३१ ७९८ ब्राह्मणातिक्रमत्यागहेतवः ३१६ ७९४ | स्थानयोगादीनि ज्ञेयानि
३३२ ७९८ ब्रह्मैव क्षत्रसंनियन्त ३२० ७९५ द्रव्यवृद्धौ धर्मेण यतेत
३३३ ७९८ ब्रझसंभूतं क्षत्रमिति ३२० ७९५ शूद्रधर्मः
३३४ ७९८ ब्रह्मक्षत्रं संपृक्तं वर्धत इतेि ३२२ ७९५ शुश्रूषाः
३३४ ७९८ दण्डधनविनियोगकथनम् ३२३ ७९६ ब्राह्मणाद्याश्रयफलम्
३३५ ७९८ दशमोऽध्यायः ॥१०॥ त्रैवर्णिका अध्ययनेऽधिकारिणः
१ ७९९ | अनन्तरजाता सदृशजातीया न तु ब्राह्मणः प्रवक्ता नेतराविति १ ७९९ तज्जातीया इति
६८०४ वेद एव शास्त्रम्
१ ७९९ आनुलोम्ये मातृतः प्रातिलोम्य पितृतः ६८०४ उपदिष्टकारी प्रवक्ता स्यात्
येकान्तरजातिपरिगणनम्
८ ८०५ वर्णानां ब्राह्मणः शासितेति
अम्बष्ठादयोऽपसदाः
१० ८०५ ब्राह्मणः शासितेति समर्थनम् ३ ८०० सूतादयः प्रतिलोमजाः
१२ ८०५ वर्णजातिविवेकोपक्रमः
४ ८०० अनुलोमसमौ क्षत-वैदेहको
१३ ८०६ चत्वारो वर्णा इति संख्यानियमनम्
चण्डाल एकः प्रतिलोमेऽस्पृश्यः १३ ८०६ त्रयो द्विजातय इति
अनन्तरशब्दार्थः
१४ ८०६ चतुर्थ एकजातिरिति
आवृतादयः
१५ ८०६ वर्णजातिमीमांसनम् ५८.१ प्रतिलोमापसदाः
१७ ८०६ जातिलक्षणमीमांसा ५ १०१ श्वपाकादयः
१९ ८०६ सवर्णोद्वाहजातास्तत्तज्जातीया इति ५ ८०१
व्रात्त्य-व्रात्त्यजपरिगणनम्
२३ ८०७ सजातीयात्सजातीयायां जातः सजातीय इति०५ ८०२ वर्णसंकरहेतवः जातिसमर्थने न्यायाश्रयः
५ ८०२ संकीर्णयोनि-व्यतिषङ्गजपरिगणनम् २७ ८०८ सर्वस्यैव संज्ञाविशेषो विद्यत इति
सूतादयः सदृशासु स्वसमानजातीयानिति २७ ८०८ सर्वविशेषाभावे कुतः सामान्यमिति
प्रतिलोमानुलोमेषु द्विजत्वनिर्णयः ૨૮ ૮૦૮ अपध्वंसजधर्ममीमांसा ५ ८०३ बाह्या जातयः ।।
३० ८०९ क्षत्रियस्य तु मातृजातीयत्वमेवेति ५८०३ | बाह्या जातयः प्रतिलोमजाः
३१ ८०९ लिङ्गदर्शनप्रामाण्यसमर्थनम्
५ ८०४ । पञ्चमवर्णाभावात् पञ्चदशसु वर्णत्वमुपचारात् ३१ ८१०
८००
०
०००
०
२४ ८०७
تم
که
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ दशमः
३६ ८११
अथ सैरन्ध्रादयस्तेषां जीविका च माधूकस्तत्कर्म च कैवर्तः सैरन्ध्रादय आयोगबीजः कारावरादयः पाण्डुसोपाकादयः सोपाकान्त्यावसायिनी संकरजातिज्ञानहेतवः द्विजधर्मिणः षट शूद्रसधर्मिपरिगणनम् अनन्तरजा उत्कर्षगा इति पौण्ड्रकादीनां वृषलीभवनहेतुः दस्युपरिगणनम् अपसदापध्वंसजयोःकर्म सूतादिकर्मोपक्रमः निषादादीनां कर्माणि भाण्डवाहनादीनि वेणादीनाम् बहिनामात् निवासनीयपरिगणनम् चण्डालस्य वस्त्राभरणादीनि चण्डालादिभिः सह कार्यकरणं नेति चण्डालादीनां मिथो व्यवहरणम् चण्डालादिभ्योऽनं देयम् चण्डालादीनां रात्रिप्रचारो निषेध्यः राजशासनचिन्हधारणे चण्डाला अबान्धवं शवं निर्हरेयुः नृपाज्ञया वध्यान् चण्डाला हन्युः कलुषयोनिजविभावनकल्पः वर्णदूषकोद्भवे राष्टहानिः वर्णवाह्यानां स्वर्गप्राप्तिसाधनकथनम् अहिंसादिमनुष्यसाधारणो धर्मः | बीजक्षत्रप्राधान्योपक्रमः निकृष्टजातीयस्योत्कृष्टजातीयभवनकल्पः शूद्रो ब्राह्मणतामेतीतिवादः प्रतिलोमेषु क्षेत्रप्राधान्यं नेति अनार्यजोऽनार्य एवेति निश्चयः पाराशवचण्डालावसंस्कायौँ आर्यादार्यायां जातः संस्कार्यः बीजक्षेत्रप्राधान्योपसंहारः
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. ३२ ८१० बीजप्रशंसा
७२ ८१८ ३३ ८१० आर्योऽनार्यकर्माऽनार्यः
७: ८१९ अध्यापनादिकोपक्रमः
७४ ८१९ ३५ ८१० | अध्यपनादीनि षट् ब्राह्मणस्य ७५ ८१९ विप्रजीविकाप्रयोजनानि त्रीणि
७६ ८१९ क्षत्रविशोरध्ययनादीनि
७७ ८२० | क्षत्रविट्जीविकाकर्मसंग्रहः
७९ ८२० | ब्रह्मक्षत्रविशां श्रेष्ठवृत्तिपरिगणनम् ८० ८२० ४१ ८१२ | स्वेनाजीवन् विप्रः क्रमेण स्वानन्तरवृत्तिभिः ८२ ८२० ४१ ८१२ ब्रह्मक्षत्राभ्यां कृषिर्वर्जनायेति
८३ ८२१ ४२ ८१२ कृषिवर्जने हेतुः ।
८४ ८२१ ४३ ८१३ इमानि ब्राह्मणो विक्रीणीत
८६ ८२२ ४५ ८१३ विक्रयप्रतिषिद्धसंग्रहः
८८ ८२२ ४६ ८१३
ब्रह्मक्षत्राभ्यां नील्यादीनि न विक्रयाणि ४७ ८१३ | तिलविक्रये
९. ८२३ ४८ ८१४ मांसादिविक्रये दोषः
९२ ८२४ ४९ ८१४ कामतो वैश्यवृत्त्या जीवने
९३ ८२४ ५१ ८१४ विक्रये प्रकृतिविनिमयारेणि
९४ ८२४ ५२ ८१४
क्षत्रियादिायसी वृत्तिं नाश्रयेत् ५३ ८१४
ब्राह्मणवृत्त्या जीवन्तमब्राह्मणं विप्रवासयेत् ९६ ८२५ ५३ ८१४
स्वेनाजीवन् वैश्यः शूद्रवृत्या १८ ८२५ ५४ ८१४ शक्तिमानस्ववृत्त्या निवर्तेत
९८ ८२५ ५४ ८१४ आपनः शूद्रः शिल्पै वत्
१०० ८२५ ५५ ८१५ सर्वतः प्रतिग्रहकालः
१०१ ८२६ सर्वतःसीदने सर्वतः प्रतिगृहायात् १०१ ८२६ ५५ ८१५ ५६ ८१५
असत्प्रतिग्रहो वैश्यवृत्तेरपि हीनतर इति १०१ ८२६ ५७ ८१५ आपदि सर्वतः प्रतिग्रहः
१०३ ८२६ ६१ ८१५
जीवितात्यये यतस्ततोऽन्नप्रतिग्रहः १०४ ८२६ ६२ ८१६ यतस्ततः प्रतिग्रहसमर्थनम्
१०८ ८२७ ६३ ८१६
याजनाध्यापनाभ्यां प्रतिग्रहः प्रत्यवर इति १०९ ८२७ ६४ ८१६ प्रतिग्रहप्रत्यवरत्वे हेतुः
११० ८२७ ६४ ८१७ याजनाध्यापनप्रतिग्रहैनोनिबर्हकसंग्रहः १११ ८२७ ६५ ८१७ प्रतिग्रहात् शिल: श्रेयानिति ११२ ८२८ ६७ ८१७ राजप्रतिग्रहनिमित्तानि
११३ ८२८ ६७ ८१७ एषु पूर्वपूर्वमदोषवत्
११४ ८२८ ६८ ८१८ धा वित्तागमाः सप्त
११५ ८२८ ६९ ८१८ विद्यादयो दशजीविकाहेतवः
११६ ८२९ ७० ८१८
ब्रह्मक्षत्राभ्यां वृद्धिर्न ग्राह्या ११७ ८२९
८२४
For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
वैश्येभ्यः कराहरणम् व्यवहारिकराहरणकल्पः शूद्रेभ्यः करो न ग्राह्य इति जीविका क्षत्रविशौ शूद्रः सेवेत शूद्रस्य विशुश्रूषणे
विप्रसेवा मुख्यः शूद्रधर्मः
नवैते स्नातकाः दानविध्युपक्रमः दानं स्नातकेभ्यो देयम् सदक्षिणान्नदानार्हाः बहिर्वेदिदानार्हाः
राज्ञा यथार्थे विद्वभ्यो देयम्
रतिकामो न सान्तानिक इति
यथाशक्तिदानफलम्
सोमयागाधिकारी पुनः सोमयागे
धर्मप्रतिरूपकस्वरूपम् भृत्त्योपरोधे नौर्ध्वदेहिककरणे
यज्ञे एकाङ्गसंपत्तौ वैश्याद्दव्यमाहरेत् यज्ञियद्रव्याहरणाईसंग्रहः
आदाननित्यादपहरेत् आत्मकुटुम्बावसादेऽपरादपहर्तव्यमिति अवसादेऽपहृतमाख्यातव्यमिति असाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यो देयम् गुणवद्भयो नापहर्तव्यमिति
अवसीदतो ब्राह्मणस्य वृत्तिः प्रकल्प्या यज्ञार्थं शूद्रं न भिक्षेत
यज्ञभिक्षितस्य कार्यान्तरनियोगे दोषः देवब्राह्मणस्वापहारे
वैश्वानरीं निर्वपेत्
अनापद्यापत्कल्पाश्रयणे दोषः विधिप्रतिनिधिकारणम्
शक्तस्यानुकल्पो नेति निमित्तेऽभिचारो न दोषाय अपकारिणः स्वयंशिष्यादिति
www.kobatirth.org
विषयानुक्रमणिका ।
श्लो. पृ.
११९ ८२९ | शुश्रूषोत्रृत्तिप्रकल्पनकल्पः
१२० ८३० मन्त्रवर्ज्ये सद्वृत्तानुष्ठानं शूद्रस्य
१२० ८३०
१२१ ८३०
१२२ ८३० सद्वृत्ताचारफलम्
१२३ ८३० | चातुर्वण्यधर्मोपसंहारः
एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
१२७ ८३१
| देवतार्चनगुरुब्राह्मणनमस्कारादि सद्वृत्तम् १२७ ८३२
१२८ ८३३
१३१ ८३२
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२ ८३३ द्विजः स्ववीर्येणानिगृह्णीयात्
२ ८३३ । स्ववीर्येणापदं हरेत्
२ ८३३ मैत्रो ब्राह्मण इति
३ ८३३ अग्निहोत्रं नैते जुहुयुः
४ ८३४
३ ८३३ | वैतानकुशले होता स्यात् अनाहिताग्निविषये
अत्पदक्षिणो न यजेत
नाल्पधनो यजेदिति
५ ८३४
६ ८३४
७८३४
८ ८३५ ९ ८३५ वृषलाग्न्युपसेवी
१० ८३५ प्रायश्चित्तनिमित्त संग्रहः
अन्यपवेधप्रायश्चित्तम्
शूद्रादर्थमधिगम्याग्निहोत्रे दोषः
११ ८३५ विहिताकरणात्प्रतिषिद्धसेवनाच्च
१४ ८३६
१५ ८३६
१६ ८३६
२८ ८३९ महापातकानि
२९ ८३९ ब्रह्महत्यासमानि ३० ८३९ | सुरापानसमानि
नित्याऽकरणे प्रत्यवाय मीमांसनम् उभयथा प्रायश्चित्तमिति
अकामतः कृतं वेदाभ्यासेन शुध्यति १७ ८३७ प्रायश्चित्तानि निमित्तमात्रपर्यवसायीनि उत १८८३७
कार्यपर्यन्तान १९८३७ | अकामतो लघु कामतो गरीय इति २२ ८३७ | अकृतप्रायश्चित्तैर्न संसृज्यादिति २४ ८३८ जन्मान्तरितं पापं लिङ्गानुमेयम् २५ ८३८ | जन्मान्तरितपापचिह्वोदाहारः २६ ८३८ पापविशेषा द्विकृताकृतयो जायन्ते २७८३८ प्रायश्चित्तप्रयोजनम्
३१ ८३९ | सुवर्णस्तेय समानि
३१ ८३९ | गुरुतल्पसमानि
For Private And Personal Use Only
३१
श्लो. पृ.
१२४ ८३०
३२ ८३९
३४ ८४०
३५ ८४०
३६ ८४०
३७ ८४०
३८ ८४१
३९ ८४१
४० ८४१
४१ ८४१
४२ ८४१
४३ ८४२
४४ ८४२
४४ ८४२
४४ ८४२
४५ ८४३
४६ ८४४
૪૬ ૮૪૪
४६ ८४४
४७ ८४५
४७ ८४५
५० ८४५
५२ ८४६
५३ ८४६
५४ ८४६
५५ ८४६
५६ ८४७
५७ ८४७
५७ ८४७
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका।
[ एकादशः
६१८४८
८४९
उपपातकोपक्रमः गोवधादीनि परिवेदनादीनि कन्यादृषणादीनि अपण्यविक्रयादीनि अभिचारादीनि दुमावपादनादीनि कौशीलव्यादीनि स्त्रीवधादीनि चोपपातकानीति जातिभ्रंशकराणि संकरीकरणानि अपात्रीकरणानि मलिनीकरणानि ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तोपक्रमः ब्रह्मनप्रायश्चित्तम् ब्रह्मघ्नप्रायश्चित्तकल्पा: ब्रह्मानप्रायश्चित्तनियमाः द्वादशवार्षिकं ब्रह्मानप्रायश्चित्तम् एनोनिवेदनपूर्वकमवभृथस्नानम् पर्षत्कथितानिष्कृतिः प्रामाणिकी गर्भहत्यादौ ब्रह्मनप्रायश्चित्तम् स्त्रीवधादिषु ब्रह्महत्याप्रायाश्चित्तम् कामतो ब्राह्मणवधे सुरापानप्रायश्चित्तम् कामतः सुरापाने स्त्रीणामपि सुरा प्रतिषिद्धति प्राणात्यये सुरापाने सुरापानप्रतिषेधहेतुः सुराशब्दवाच्योदाहारः माध्वीशब्दार्थमीमांसनम् ब्राह्मणेन मद्यं न पेयमिति मद्यशब्दार्थः मघपानप्रतिषेधे हेतुः मद्यपः शूद्रवत् सुवर्णस्तेयप्रायश्चित्तोपक्रमः स्वर्गशतहरणे प्राणान्तं प्रायश्चित्तम् स्वर्णस्तेये ब्रह्मनप्रायश्चित्तम् गुरुतल्पप्रायश्चित्तम्
श्लो. पृ.
श्लो. पृ. ५९ ८४८ प्राजापत्यं चाद्रायणं गुरुतल्पे १०६ ८६१ ५९ ८४८ ! उपपातकप्रायश्चित्तोपक्रमः
१०७ ८६१ ६० ८४८ गोनप्रायश्चित्तनियमोदाहारः १०८ ८६१ गोशुश्रूषणविधा
१११ ८६२ त्रैमासिकं गोन्ननतम्
११५ ८६३ ६३ ८४९ ! गोहत्याव्रतान्ते देयानि
११६ ८६२. ६४ ८४९ अबुद्धिपूर्वकगोवधे
११६ ८६४ ६५ ८५० उपपातके गोनवदवकीर्णिवर्जम् ११७ ८६४ ६६ ८५० अवकीर्णतायाश्चत्तम्
११८ ८६४ ६७ ८५१ काणगर्दभयागः
११९ ८६४ ६८ ८५१ अवकीणिनिर्वचनम्
१२० ८६५ अवकीणिनियमाः
१२३ ८६५ जातिभ्रंशकरप्रायश्चित्तम्
१२४ ८६५ संकरीकरणेऽपात्रीकरणे मलिनीकरणे च १२५ ८६६ ७१ ८५२ | क्षत्रविट्शूद्रवधे प्रायचित्तम्
१२६ ८६६ ७२ ८५२ | अकामतो राजन्यविशोर्वधे
१२९ ८६६ ७८ ८५३ शूद्रवधे
१२० ८६७ ८१ ८५४ | मार्जारनकुलादिवधे
१३१ ८६७ | समुदायवधप्रायश्चित्तमेतदिति १३१ ८६७ ८५ ८५५ | प्रत्येकवधप्रायश्चित्तम्
१३२ ८६८ सर्पवधप्रायश्चित्तम्
१३३ ८६८ वराहादिहनने प्रायश्चित्तम्
१३४ ८६८ हंसादिहनने
१३५ ८६९ ९० ८५७ अश्वादिवधे
१३६ ८६९ ९१ ८५७ कव्यादाक्रव्यादवधे
१३७ ८६९ ९१ ८५७ अनवस्थितनारीवधे
१३८ ८६९ ९२ ८५७ सादिवधे कृच्छ्रमिति
१३९ ८६९ सत्त्वसमुदायहनने
१४. ८६९ ९४ ८५८ अस्थिमद्वधेऽनस्थांच
१४१ ८७० ९४ ८५८ फलदवृक्षच्छेदे
१४२ ८७० ९५ ८५९ फलपुष्पोद्भवसत्वघाते
१४३ ८७० ९५ ८५९ ओषध्यादिधाते
१४३ ८७० अभक्ष्यभक्षणप्रायश्चित्तोपक्रमः १४५ ८७० ९७ ८५९
ज्ञानतोऽज्ञानातो वा वारुणीपाने १४६ ८७१ ९९ ८५९ प्रमादादसुरामद्यपाने
१४६ ८७१ १०. ८६० सुरामद्यभाण्डस्थजलपाने
१४७८७१ १०१ ८६० मद्यप्रतिग्रहे
१४८ ८७१ १०३ ८६० शूद्रोच्छिष्टजलपाने
१४८ ८७१
For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका।
श्लो. पृ. मुरापगन्धाघ्राणे
१४९ ८७१ वृषलीगमनप्रायश्चित्तम् विषमूत्रसुरासंस्पष्टप्राशन
१५० ८७२ | वृषल्यत्र चण्डालीति पुनःसंस्कारे विशेषः
१५१ ८७२ पतितसंप्रयोगप्रायश्चित्तोपक्रमः अभोज्यभोजनादौ
१५२ ८७२ | पतितसंसर्गिस्वरूपम् वय॑शुक्तभक्षणादौ
१५३ ८७३ | पतितसंसर्गी पतितप्रायश्चित्तं कुर्यात् वराहादिमूत्रपुरीषप्राशने
१५४ ८७३ संसर्गपतितमीमांसा शुष्कमांसभक्षणादा
१५५ ८७३ उपदेशातिदेशयोः स्वरूपम् कव्यान्मूत्रपुरीषभक्षणे
१५७ ८७३ | लोके तावत् आवृत्तिमात्रमभ्यास इति एकोद्दिष्टानभक्षणे
१५७ ८७३ पतिते प्रायश्चित्तमनिच्छति ब्रह्मचारिणा मधुमासमक्षण १५८ ८७३ घटस्फोटोत्तरमहोरात्रमाशौचम् बिडालाधुच्छिष्टभक्षणे ब्रह्मसुवर्चलपानम् १५९ ८७४ स्फोटोत्तरं दायाद्यस्याप्रदानं नाभोज्यमत्तव्यमिति
१६० ८७४ ज्येष्ठे पतिते स्तेयप्रायश्चित्तोपक्रमः
१६१ ८७४ कृते प्रायश्चिते पुनर्घटोत्क्षेपप्रकारः धान्यानधनचौर्य
१६२ ८७४ घटस्फोटः स्त्रीष्वपि मनुष्यहरणादौ
१६३ ८७५ पतितायै वस्त्रानपानादिदेयविचारः अल्पसारद्रव्यापहरणादौ
१६४ ८७५ स्त्रीपातित्यहेतवः भक्ष्यभोज्याद्यपहारे
१६५ ८७५ कृतप्रायश्चित्तान्न जुगुप्सेत तैलगुडाद्यपहारे
१६६ ८५५
बालनादिभिर्न संवसेत् मणिमुक्ताद्यपहारे
सावित्र्यतिवर्तने प्रायश्चित्तम् कापासाद्यपहारे
१६८ ८७६
विकर्मस्थप्रायश्चित्तम् अगम्यागमनप्रायाश्चित्तोपक्रमः १६९ ८७६
| असत्प्रतिग्रहप्रायश्चित्तम् भगिन्यादिगमने
१७. ८७६ व्रात्ययाजनादौ अन्त्यावसायिगमने
१७० ८७६
अभिचारप्रायश्चित्तम् पैतृष्वनेय्यादिगमने
शरणागतत्त्यागे
१७१ ८७६ पैतृष्वज्ञेय्यादयो नोपयम्याः
श्वशृगालादिदंशे
१७२ ८७६ अगत्या हि विकल्प आश्रीयत इति १७२ ८७७
अपातयविशोधनम् अमानुषीगमन उदक्यागमने च
नग्नस्नानादौ जले रेतःसेके
१७३ ८७७
अप्सु विण्मूत्रोत्सर्गे गवि गुरुतल्पसमम्.
नित्यकर्मसमतिक्रमे अयोनी रेतःसेके
१७३ ८७७ गरीयसि हुंकारत्वकारकारे मैथुनी स्नायादिति
१७४ ८७७ अत्र प्रणिपत्त्य प्रसादनम् चण्डालान्त्यस्त्रीगमनादौ
१७५ ८७७
अवगुरणादौ प्रायश्चित्तम् स्वैरिणीप्रायश्चित्तम्
१७६ ८७८
अनुक्तनिष्कृतिकल्पः उत्तमाधमगमने
१७६ ८७८ शक्ति-पापानुसारी कल्प इति स्त्रीणामधे प्रायश्चित्तम्
१७६ ८७८ प्राजापत्त्यादिलक्षणोपक्रमः अप्रजाताः प्रायश्चित्तेनेति
१७६ ८७८ प्राजापत्यस्वरूपम् समानजातीये न पुनःसंसर्गे
१७७ ८७९ सान्तपनलक्षणम् । मातृतुल्यापरिगणितम्
१७७ ८७९ अतिकृच्छम्
१६८ ८७६
१७८ ८७९ १७८ ८८९ १७९ ८८० १८०८८० १८१८८०१८१ ८८१ १८१ १८१ १८१ ८८१ १८२ ८८१ १८३ ८८१ १८४ ८८२ १८५ ८८२ १८६ ८८३ १८८ ८८३ १८८ ८८३ १८८ ८८३ १८९ ८८३ १९० ८८४ १९१ ८८४ १९२ ८८४ १९३ ८८५. १९७ ८८५. १९७ ८८५ १९९ ८८६ १९९ ८८६ २००८८६ २०१८८७ २०२८८७ २०३ ८८७. २०४८८७ २०५८८७ २०८ ८८८ २०९ ८८८ २०९ ८८८ २१० ८८९ २११८८९ २१२ ८८९ २१३ ८९..
८७७
For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४
विषयानुक्रमणिका।
[-द्वादशः
श्लो. पृ. २३७ ८९६ २३८ ८९६ २३८ ८१६ २४२ ८९७ २४३ ८९७ २४४ ८९.८ २४५ ८९८ २४६ ८९८ २४७ ८९८ २४८ ८९९ २४९ ८९९ २५० ८९९ २५१ ८९९ २५२ ९०० २५३ ९०० २५५ ९०० २५६ ९००
श्लो. पृ. परात्कः कृच्छः
२१५ ८९० तपसा सिध्यन्तीति वान्द्रायणम्
२१६ ८९० अभ्युदयार्थता कृच्छ्राणामिति यवमध्यमम्
२१७ ८९० सर्वफलानि तपासीति यतिचान्द्रायणम्
२१८ ८९१ काम्यकारम्भे पूर्व तप आवश्यकम् शिशुचान्द्रायणकल्पः
२२० ८९१ तपोमूलमिदं शास्त्रम् चान्द्रायणकारिनिर्देशः
२२१ ८९१ तपस्तुतिः सर्वप्रायश्चित्तमीमांसनम्
२२१ ८९१ वेदाभ्यासादिनित्यकर्मफलम् प्रायश्चित्त इतिकर्तव्यता
२२२ ८९२ ज्ञानाग्निः सर्वे दहतीति अत्रपरकर्तृकता निवर्तत इति २२२ ८९२ रहस्यप्रायश्चित्तोपक्रमः प्रायश्चित्तिनियमाः
२२४ ८९२ भ्रूणहत्यासमपापहानिः प्राणायामः सर्वव्रतेषु सावित्रीजपादि
२२५ ८९२ सुरापानसमपापेषु अनाविष्कृतपापशोधनकल्पः २२६ ८९३ सुवर्णस्तेये पापहानिकारकाणि
२२७ ८९३ गुरुतल्पे पापख्यापनगुणाः
२२८ ८९३ स्थूलसूक्ष्मैनोनिबर्हणे अनुतापः
२२९ ८९३ अप्रतिग्राह्यप्रतिग्रहे तपसा पापहानिः
२३० ८९३ अप्स्वप्रशस्तकरणे मनोवाङ्मूर्तिभिः शुभमाचरेत् । २३१ ८९४ सर्वमहापातकेषु प्रतिषेधेऽपि कार्यव्यापारपर्यन्तो विषय इति२३१ ८९४ महापातके गवानुगमनं पावमानीजपश्च पुनरकार्यप्रवृत्तावधिकतरं प्रायश्चित्तम् २३२ ८९४ सर्वपातकप्रायश्चित्तम् प्रायश्चित्तावृत्तिस्तदा
२३३ ८९५ अघमर्षणस्तुतिः तपःप्रशंसा
२३४ ८९५ ऋग्वेदधारणे वर्णशस्तपः
ऋगयजुःसामसंहिताभ्यासफलम् तपसा चराचरज्ञानम्
२३६ ८९५ स वेदवित्
अथ द्वादशोऽध्यायः॥ १२ ॥ ऋषिकृतः प्रश्नः
१ ९०३ कर्मदोषमूला गतिः धर्मशब्दश्च कर्तव्यतावचन इति १ ९०३ असौ त्रिदण्डी कर्मफलप्रश्नमीमांसनम्
अध्यात्मिकत्वोपन्यासः नियोगरूपत्वाविधेरितिमीमांसनम्
१ ९०४
क्षेत्रज्ञभूतात्मानौ कर्मफलनिर्णयोपक्रमः
२ ९०४ जीवस्वरूपनिर्णयः मनोवाग्देहसंभवं कर्म
| भूतसंपृक्तौ महान् क्षेत्रज्ञश्चेति नृणां कर्मजा गतयः
क्षराक्षरस्वरूपम् कर्मप्रवर्तकं मन इति
परमात्मस्वरूपकथनम् त्रिविधं मानसं कर्म
५ ९०५ परमात्मशरीरादसंख्यशक्तयुद्भवः अभिध्यानपदार्थः
५ ९०६ यातनीयशरीरोद्भवकथनम् चतुर्विधं वाचिकम्
६ ९०६ यातनीयशरीरशरीरविलयः त्रिविधं शारीरम्
७ ९०६ । व्यपेतकल्मषगतिः
२५८ ९०१ २६० ९.१ २६१ ९.१ २६२ ९०१ २६४ ९०२
م
ه
१० ९०७ ११ ९०७ १२ ९०७ १३ ९०७ १४ ९०८ १४ ९०८ १४ ९०८ १५ ९०९
سه
سم
४ ९०५
م
१७ ९.९
For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
विषयानुक्रमणिका
९११
३३ ९१३
श्लो. पृ. महत्परमात्मनोधर्माधर्मद्रष्टवम् १९ ९१० मांसादिचौर्य
६४ ९१८ स्वर्गसुखाप्तिः २० ९१० परद्रव्यापहारी तिर्यक्त्वम्
७० ९१८ यातनावाप्तिकारणम् २१ ९१० स्वकर्मच्युतपापगतिप्रदर्शनम्
७२ ९१९ यातनान्ते पुनः
२२ ९११ संसारिस्वरूपानुवादः
७३ ९१९ जीवगतिज्ञानप्रयोजनम् २३ ९११ प्रतिषिद्धकर्माभ्यासे
७४ ९१९ विद्याकाण्डोपक्रमः २४ ९११ यातनास्वरूपानुवादः
८० ९२० गुणत्रयस्वरूपकथनम्
कर्मफललम्भनप्रकारः
८१ ९२० महान्व्याप्य स्थित इति २४ ९११ अथ नैःश्रेयसानि कर्माणि
८२ ९२० महानिति च प्रधानमेवाच्यत इति २४ ९११ वेदाभ्यासादीनि नैःश्रेयसकराणि ८३ ९२१ अतिरिक्तगुणसदृशः पुरुषः २५ ९११ आत्मज्ञानं परं नश्रेयसकरम्
८५ ९२१ गुणलक्षणोपक्रमः
२६ ९११ आत्मज्ञानादमृतत्वम्
८५ ९२१ सत्वरजस्तमःस्वरूपाणि
२९ ९१२
द्विविधमात्मज्ञानमेकं कर्मानुष्ठानोपयोगि गुणत्रयस्वभावकोपक्रमः ३० ९१२ वेदान्तोपदिष्टमपरम्
___८५ ९२१ सत्त्वस्वभावः
३१ ९१२ वैदिकं कर्म श्रेयस्करतरम्
८६ ९२२ रजःस्वभावः कार्य च
३२ ९१२ वैदिककर्मनिर्णयः
८६ ९२२ तमःस्वभावः
स्मार्तेभ्यो वैदिकानि बलीयांसि ८६ ९२२ तामसं गुणलक्षणम्
३५ ९१३ वैदिके कर्मयोगे सर्वेषामन्तर्भाव इति । ८७ ९२३ राजसं गुणलक्षणम्
३६ ९१३ ब्रह्मनिष्ठापरेणापिवेदाभ्यासादीन्यनुष्टेयानि ८७ ९२३ सात्विकं गुणलक्षणम् ३७ ९१४ वैदिकं कर्म द्विविधम्
८८ ९२४ धर्मार्थकामाः सत्वरजस्तमःकार्याणि ३८ ९१४ प्रवृत्तनिवृत्ते कर्मणी
८९ ९२४ गुणमूला संसृतिः ३९ ९१४ प्रवृत्तनिवृत्तमीमांसनम्
९. ९२५ गतिविध्यम्
४० ९१४
आत्मयाजिस्वरूपकथनम् . त्रिविधा गतिः प्रत्येकं त्रिविधेति ४१ ९१४
आत्मज्ञाने यतेत
९२ ९२६ तामस्यो गतयः ४४ ९१४ आत्मज्ञाने कृतकृत्यतेति
९२६ राजसमतिप्रकाराः ४७ ९१५ वेदप्रामाण्यसमर्थनम्
९२७ सात्विकमतिप्रकाराः ४९ ९१५ वेदस्यापौरुषेयत्वमिति
९२७ आनुपूर्वी विशेषः शब्दोवेदः
४९ ९१५ | वेदवाह्याःस्मृतयो न प्रमाणम्
९२८ उत्तमा सात्त्विकी गतिः
५० ९१६ वेदस्य नित्यत्वमिति
९७ ९२८ परमात्मविषयावेव महान व्यक्त इत्त्येतो शब्दौ५० ९१६ | सुखसाधनानां वेदादेव प्रसूतिरिति ९८ ९२९ कर्ममूलः संसारः
वेदः परंपुरुषार्थकारणम्
९९ ९२९ संसरणकारणानि
वेदवित्स्तुतिः
१०. ९२९ कर्मविपाकोपक्रमः
| वेदज्ञानं कर्मजं दोषं दहति १०१ ९२९ निरयान्ते संसारप्रतिपत्तिविधा
वेदशास्त्रार्थतत्वज्ञो ब्रह्माधिगमे शक्त इति १०२ ९३० ब्रह्महाश्वमूकरादिः ५५ ९१७ व्यवसायिश्रेष्टयसमर्थनम्
१०३ ९३० सुरापः कृमिकीटादियोनिम्
तपोविधे तत्फलं च
१०४ ९३० स्तेनान्यस्त्रीनिषेविणे
५९ ९१७ प्रमाणत्रयं सुविदितं कार्यमिति १०५ ९३० ब्रह्मराक्षसवे हेतुः
६. ९१८
| धर्मे वेदशास्त्राविरोधि तर्कानुसन्धानम् धान्यचौरादयः ६२ ९१० । ऊहापोहान्तर्यासद्धिस्तर्कः
१८६ ९३१
९१६
९१६
९१७
११०
९१७
For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६
विषयानुक्रमणिका।
[ द्वादशः
श्लो. पृ.
धर्मशुध्यर्थं मीमांसावेदनम् अथ शास्त्ररहस्ये शास्त्ररहस्यप्रकाशनानहसंग्रहः सामान्यत आम्नाते विशेषेषु शिष्टाः
प्रमाणम् शिष्टलक्षणम् दशावरा शिष्टपरिषत् पारिषद्गुणाश्च ध्यवरा परिषत् एकोऽपि वेदवित्प्रमाणं नायुतमज्ञानाम् पारिषत्त्वानहसंग्रहः प्रतिज्ञातशास्त्रोपसंहारः मनुर्ममेदमुक्तवानिति
श्लो. पृ. १०६ ९३२ अथात्मोपासना १०७ ९३२ सर्वमात्त्मनि संपश्यत् १०७ ९३२ आत्मनि सदसदुपासनमीमांसनम
सदसच्छब्दार्थः १०८ ९३२ आत्मैव देवताः सर्वा इति १०९ ९३२ आत्मत्वेन देवता द्रष्टव्या इति १११ ९३३ आत्मनि महाभूतोपसंहारप्रकारः ११२ ९३४ | आत्मान देवताधानकल्पः ११३ ९३४ परमात्मावेदनम् ११४ ९३४ | परमात्मा सर्वाणि भूतानीति ११६ ९३४ | सर्वत्रात्त्मदर्शनम् ११७ ९३५ शास्त्रस्तुतिरूपसंहारश्च
११८ ९३५ ११७ ९३५ ११८ ९३५ ११९ ९३६ ११९ ९३६ ११९ ९३६ १२० ९३६ १२१ ९३७ १२२ ९३७ १२० ९३७ १२५ ९३८ १२६ ९३८
इति मानवं धर्मशास्त्रम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्रीः॥
मनुस्मृतिः। मेधातिथिकृतभाष्यसमलंकृता।
मनुमेकाग्रमासीनमभिगम्य महर्षयः॥
प्रतिपूज्य यथान्यायमिदं वचनमब्रुवन् ॥१॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥ वेदान्तवेद्यतत्त्वाय जगत्रितयहेतवे ।
प्रध्वस्ताशेषदोषाय परस्मै ब्रह्मणे नमः ॥ १ ॥ चतुर्भिः पदश्लोकैर्विशिष्टकर्तृत्वमनन्यप्रमाणवेद्यपुरुषार्थोपदेशकत्वं चास्य शास्त्रस्य प्रति-.. पाद्यते प्रतिष्ठार्थम् । प्रतिष्ठिते हि शास्त्रे कर्तृभिः स्वर्गयशसी प्राप्येते यावत्संसारमनपायिनी च भवतः । शास्त्रं च प्रतिष्ठां लभते यदि तत्र केचिदध्ययनश्रवणचिन्तनादिषु प्रवर्तन्ते । न १० च बुद्धिपूर्वव्यवहारिणोऽध्ययनादिष्वनवधृतप्रयोजनाः प्रवर्तितुमर्हन्ति । अतः " पुरुषार्थसिद्धावुपायपरिज्ञानार्थमिदं शास्त्रमारभ्यते" इत्येतत्प्रतिपादनार्थ श्लोकचतुष्टयमाचार्यः पपाठ। न च वाच्यम् अन्तरेणैवादितः प्रयोजनवचनं वक्ष्यमाणशास्त्रपौर्वापर्यपर्यालोचनयैवेदं पर्यवस्यामः किं तत्प्रतिपादनार्थेन यत्नेनेति ।
किंच । उक्तमपि प्रयोजनं यावत्परस्तान्नावमृष्टं तावन्न निश्चीयते । न हि सर्वाणि १५ पुरुषवचास्यर्थे निश्चयनिमित्तम् । न चैप नियमः सर्वत्र प्रयोजनपरिज्ञानपूर्विकैव प्रवृत्तिः स्वाध्यायाध्ययनेऽतन्निबन्धनायाः प्रवृत्तेर्दर्शनात् । पौरुषेयेष्वपि ग्रन्थेषु नैव सर्वेषु प्रयोजनाभिधानमाद्रियते । तथाहि । भगवान्पाणिनिरनुक्वैव प्रयोजनम् । अथ शब्दानुशासनमिति' सूत्रसंदर्भमारभते । अत्रोच्यते । आरम्भेऽनवधृतप्रयोजना नैव प्रथमतो ग्रन्थमुपाददीरन् । अनुपादानाच्च कुतः शास्त्रं कात्स्येन पालोचयेयुः । किंच पौर्वापर्यपर्यालोचनया २० योऽर्थो बुद्धिगोचरतामावहति स एव त्वादितः संक्षेपेणोच्यमानः सुग्रहो भवति । तदुक्तम् " इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणमिति"।
यत्तूक्तमपि न निश्चीयते पौरुषेयेभ्यो वाक्येभ्योऽर्थनिश्चयाभावात् एवमेवायं पुरुषो वेदेति प्रत्ययो न त्वेवमर्थ इति । नात्र विवदामहे निश्चयोऽस्ति नास्तीति । ग्रन्थगौरवप्रसंगात् अर्थसंशयेऽपि प्रवृत्तिसिद्धेः। नियतविषयसंशयोत्पत्तिर्नान्तरेण प्रयोजनवचनम्। २५
१ अ-ब-क-श्रीगणेशायनमः। ड-ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । २ अ-क-ड-कर्तृणां । ३ ड-प्रथेते ४ प्रयोजनवचनं च। ५फ-पौर्वापर्यालोचतया योऽर्थो । ६ फ-अ-भवति प्रत्ययः ७ फ-प्रवृतिसिद्धौ।
For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः
अनुक्ते हि किमिदं धर्मशास्त्रमर्थशास्त्रं काकदन्तपरीक्षादिलक्षणरूपं वेत्यपि संशयः स्यात् । अभिहिते तु प्रयोजनेऽयं तावदेवमाह नः “श्रेयसः पन्थानं दर्शयामीति"। न च मे प्रवृत्तस्य काचित्सतिरस्ति । भवतु, पर्यालोचयामीति प्रवृत्तिसिद्धिः ।
या तु स्वाध्यायाध्ययने प्रवृत्तिः साऽऽचार्यप्रयुक्तस्य न स्वाधिकारप्रतिपत्त्या। न हि तदानीं बालत्वात्स्वाधिकार प्रतिपत्तत्सहते, परप्रयुक्त्यैव च प्रवृत्तिसिद्धिः । नाधिकारप्रतिपादनेनापि चावेद्यते । अतस्तत्र प्रवृत्तस्य प्रयोजनमर्थावबोधोऽतश्च प्रवृत्तिः । इह तु “ योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रममिति " गृहीतवेदस्याध्ययनाधिकारः । तदानीं चाभ्युत्पन्नबुद्धित्वात्प्रयोजनमन्विच्छति । भगवतः पुनः पाणिनेरतिसंक्षिप्तानि सूत्राणि नैवार्थान्तराभिधानपरत्वाशङ्का । तत्र आकुमारं च यशः पाणिनेः प्रख्यातमिति सुप्रसिद्धप्रयोजनत्वाद्नुपन्यासः । अयं तु विततो ग्रन्थोऽनेकार्थवादबहुलः सर्वपुरुषार्थोपयोगी तत्र सुखावबोधार्थे प्रयोजनाभिधाने न किंचित्परिहीणम् ।
द्वये च प्रतिपत्तारो न्यायप्रतिसरणाः प्रसिद्धिप्रतिसरणाश्च । तत्र “मनुर्वै यत्किंचावदतद्भेषजमिति” । “ऋचो यजूंषि सामानि मन्त्रा आथर्वणाश्च ये । सप्तर्षिभिस्तु यत्प्रोक्तं तत्सर्व
मनुरब्रवीदि" त्याद्यर्थवादेतिहासपुराणादिभ्यः प्रख्यातप्रभावोलोके तत्प्रसिद्ध्यैव वा निरूपित१५ मूलपातेन प्रजापतिनैतत्प्रणीतमित्येतावतैव श्रोत्रियाः प्रवर्तन्त इति । तान्प्रति कर्तृविशेष
संबन्धोऽपि प्रवृत्त्यङ्गम्। अत एव च प्रश्नप्रतिवचनभङ्गया प्रयोजनोपन्यासः।महर्षयः प्रष्टारः प्रजाप्रतिर्वक्ता, धर्मलक्षणश्चार्थो न लोकावगम्यः शास्त्रैकगोचरोऽयम् । यत्र महर्षयोऽपि संशेरत इत्येवंपर आदेशोऽपि। स तैः पृष्ट इति नाहं पृष्ट इति । तथाऽऽत्मनो ब्रह्मणोऽकृत्रिमप्रतिमत्वं
चेत्येवमादिः । तद्व्युत्पादनार्थो युक्तः-शास्त्रारम्भ इति श्लोकचतुष्टयस्य तात्पर्यम् । २० यथा चानेन पुरुषार्थोपदेशपरता शास्त्रस्योच्यते तथा पदार्थयोजनात्प्रतिपादयि
ष्यामः । तत्र मनुमभिगम्य महर्षय इदं वचनमब्रुवन् । 'धर्मान्नो वक्तुमर्हसीति । स पृष्टः प्रत्युवाच 'श्रूयतामिति'। एवं प्रश्नप्रतिवचने एकार्थप्रतिपादके तात्पर्येण भवतः। अतो धर्मा अत्र प्रतिपाद्यन्त इत्युक्तं भवति । धर्मशब्दश्च लोके श्रेयःसाधने प्रत्यक्षादिभिलौकिकैः प्रमाणैः शब्दादितरैरविहिते प्रयुज्यते । अतः स श्रूयतामिति संबन्धे विशिष्टपुरुषार्थसाधनत्वमुक्तं भवति । मनु म कश्चित्पुरुषविशेषोऽनेकवेदशाखाध्ययनविज्ञानानुष्ठानसंपन्नः स्मृतिपरंपराप्रसिद्धः।तमभिगम्याभिमुख्येन तत्समीपं गत्वा व्यापारान्तरत्यागेन, न यदृच्छया संगम्य। अनेनचाभिगमनप्रयत्नेन पृछ्यमानवस्तुगौरवं वक्तुश्च प्रामाण्यं ख्याप्यते। न ह्यकुशलः प्रति
वचने यत्नेन पृच्छयते आगत्य। एकाग्रमासीनमेकाग्रं स्थितमेकाग्रं सन्तं न त्वत्र बृस्याधु. १ अ-क-उ-चखेद्यते । २ फ-अव्युत्पन्न । ३ फ-पदार्थप्रयोजना । ४ फ-यदृच्छया ।
For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः पवेशनमासनमनुपयोगात् । आसनेन स्वस्थवृत्तिता लक्ष्यते । तथाभूतः प्रतिवचनसमर्थो भवति । 'अभिगम्येति' केवल एव मनुः कर्म । प्रश्नक्रियायास्त्वेकाग्रमासीनमिति विशेषणम्। कुशलप्रश्नानुरूपकथाप्रवृत्त्यादिनैकाग्रमविक्षिप्तमनस्कं ज्ञात्वा प्रश्नश्रवणे दत्तावधानमिदं वचनमब्रुवन् ।
एकाग्रशब्दो रूढ्या निश्चलतामाह । प्रत्याहारेण परिहृतरागादिदोषसंसर्गस्य विक- ५ ल्पनिवृत्तौ तत्त्वावबोधचिन्तायां मनसः स्थैर्यमेकाग्रता । तथाभूत एव च संनिहितरूपशब्दादिविषावधारणे योग्यो भवति न सदसद्विकल्पयुक्तः। अथवा योगतोऽग्रशब्दो मनसि वर्ततेऽर्थग्रहणे चक्षुरादिभ्योऽग्रगामित्वात् । प्रथमप्रवृत्तियुक्तः पुरःसरो लोकेऽय उच्यते । एकस्मिन् ध्येये ग्राह्ये वाऽग्रमस्येति विग्रहो। व्यधिकरणानामपि बहुव्रीहिर्गमकत्वात् । अत्रापि व्याक्षेपनिवृत्तिरेवैकाग्रता।
प्रतिपूज्य यथान्यायम् । न्यायः शास्त्रविहिता मर्यादा । तामनतिक्रम्य यादृशी शास्त्रेणाभिवादनोपासनादिका गुरोः प्रथमोपसर्पणे पूजा विहिता तथा पूजयित्वा भक्त्यादरौ दर्शयित्वा। महर्षयः ऋषिर्वेदस्तदध्ययनविज्ञानतदर्थानुष्ठानातिशययोगात् पुरुषेऽप्यषिशब्दः। महान्तश्च ये ऋषयश्च तेषामेव गुणानामत्यन्तातिशयेन महान्तो भवन्ति । यथा “युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणामिति"। अथवा तपोविशेषात् पूजाख्यातिविशेषाद्वा महान्तः। १५
इदं वचनमब्रुवन् । उच्यतेऽनेनेति वचनं । वक्ष्यमाणं द्वितीयश्लोकप्रश्नवाक्यमिति तदेव प्रत्यासन्नत्वादिदमिति प्रतिनिर्दिशति । येषामपि प्रत्यक्षवस्तुप्रतिनिर्देशक इदंशब्दस्तेषामपि बुद्धिस्थत्वात् प्रश्नस्य प्रत्यक्षता । अथवोच्यत इति वचनं पृच्छ्यमानं वस्त्वब्रुवन् वाक्यपक्ष इदं वाक्यमुच्चारितवन्तः। कर्मसाधने तु वचनशब्द इदमपृच्छन् । द्विकर्मकश्च तदा ब्रू अकथितकर्मणा मनुना । तिसृणां क्रियाणां मनुः कर्म ॥ १ ॥ अभिगम्य प्रतिपूज्य (किं ? ) अब्रुवन्नित्यपेक्षायां द्वितीयः श्लोकः
भगवन् सर्ववर्णानां यथावदनुपूर्वशः॥
अन्तरप्रभवानां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि ॥२॥ ऐश्वर्यौदार्ययशोवीर्यादौ भगशब्दः । सोऽस्यास्तीति, मनुः । तेन संबोधनं भगवानिति । वर्णशब्दश्च तिसृषु ब्राह्मणादिज्ञातिषु वर्तते । सर्वग्रहणं शूद्रावरोधार्थम् । इतरथा महर्षीणां २५ प्रष्तृत्वात् त्रैवर्णिकविषये च प्रश्नः कृतः स्यात् । अन्तरं तन्मध्यं द्वयोर्जात्योः संकरादेकाऽप्यपरिपूर्णा जातिः । अन्तरे प्रभव उत्पत्तिर्येषा तेऽन्तरप्रभवाः अनुलोमप्रतिलोमा मूर्धावसिक्ताम्बष्ठक्षत्तृवैदेहिकादयः । न हि ते मातापित्रोरन्यतरयाऽपि जात्या व्यपदेष्टुं
१ फ-विषयानवधारणे । २ फ-तया। फ-वाक्पक्षे । फ-वीर्यादि । ५ फ-पृष्टत्वात् ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेघातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ प्रथमः
युज्यन्ते । यथा रासभावसंयोगजः खरो न रासभो नाश्वो जात्यन्तरमेव । अतः वर्णग्रहणेनाग्रहणात्पृथगुपादीयन्ते ।
नन्वनुलोमा मातृजातोया इष्यंते । नेति ब्रूमः । सदृशानेव तानाहुरिति मातृजातिसदृशास्ते न तज्जातीया एव । सोऽप्येषां धर्मो वाचनिको न वस्तुस्वभावसिद्धोऽतः प्रमाणां - ५ तरगोचरत्वाद्धर्मपक्षपतितत्वे शास्त्रोपदेशार्हा एव । प्रतिलोमानामप्यहिंसादयो धर्मा वक्ष्यते । यत्तु धर्महीना इति तद्व्रतोपवासादिधर्माभावाभिप्रायेण । सर्वपुरुषोपकारिता चानेन शास्त्रस्य प्रदर्श्यते ।
यथावत् । ‘अर्हत्यर्थे वतिः' येन प्रकारेणानुष्ठानमर्हति । इदं नित्यमिदं काम्यमिदमंगमिदं प्रधानं द्रव्यदेशकालकर्त्रादिनियमश्च प्रकारोऽर्हतेर्विषयः । अनुपूर्वशः । आनुपूर्वी १० क्रमः । येन क्रमेणानुष्ठेयानि सोऽप्युच्यताम् । “जातकर्मानंतरं चौडमौंजीनिबंधनेत्यादि " । यथावदित्यत्र पदार्थविषयं कार्यमुपात्तं क्रमस्तु पदार्थो न भवत्यतः पृथगनुपूर्वश इत्युपात्तम् ।
1
"
धर्मशब्दः कर्तव्याकर्तव्यतयोर्विधिप्रतिषेधयोरदृष्टार्थयोस्तद्विषयाया च क्रियाया दृष्टप्रयोगः तस्य तु किमुभयं पदार्थ उतान्यतरत्र गौण इति नायं विचारः क्रियते । ग्रंथातरे १५ विस्तरेण कृतत्वादिहानुपयोगाच्च । सर्वथा तावत् अष्टकाः कर्तव्याः ' ' न कलंजं भक्षयेत्' इत्यादावष्टकाविषया कर्तव्यता प्रतीयते, कलंजभक्षणविषयश्च प्रतिषेधः । तदष्टकाख्यं कर्म धर्मस्तद्विषया वा कर्तव्यतेति फले न विशेषः । धर्मरूपोपदेशाच्च यत्तद्विपरीतमधर्मोऽसावित्यर्थात्सिध्यति । अतो धर्माधर्मावुभावपि शास्त्रस्य विषय इत्युक्तं भवति । तत्राष्टकाकरणं धर्मो ब्रह्महत्यादिवर्जनं च धर्मः । अष्टकानामकरणमधर्मो ब्रह्महत्यायाश्च २० करणमधर्मोऽयं धर्माधर्मयोर्विवेकः ।
अर्हसीति सामर्थ्यलक्षणया योग्यतया प्रवचनाधिकारमाचार्यस्याहुः यतस्त्वं समर्थो धर्मान्वक्तमतोऽधिकृतः सन्नध्येप्यसे ब्रूहीति । यो यत्राधिकृतस्तत्तेन कर्तव्यमिति सामर्थ्यगम्यं ब्रूहीत्यध्येषणापद्मध्यान्हियते ॥ २ ॥
उक्तमदृष्टार्थे व्यापारमात्रे धर्मशब्दो वर्तते । तत्र यथाऽष्टकादौ तस्य प्रयोग एवं चैत्यवन्दना - २५ दावपीति । तत्र कतमे धर्मा अत्रोच्यन्त इति संशये धर्मविशेषप्रतिपादनार्थमुक्तसामर्थ्योपादनार्थं च ' त्वमेक इति ' ।
त्वमेको ह्यस्य सर्वस्य विधानस्य स्वयंभुवः || अचिन्त्यस्याप्रमेयस्य कार्यतत्वार्थवित्प्रभो ॥ ३ ॥
१ फ-अ-धर्मादिना इति । २ फ - कर्तव्ययोः । ३ फ-अतो । ४ अ-ब-क-फ-व्यापारमात्रेण ड- अदृष्टार्थे पारमात्रेण । ५ फ-- सामर्थ्यपतिपादन ।
For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । त्वमेवैकोऽसहायोऽद्वितीयः। सर्वस्य विधानस्य कार्यतत्वावित् । विधानं शास्त्र विधीयन्तेऽनेन कर्माणीति । तस्य स्वयंभुवो नित्यस्याकृतकस्यापौरुषेयस्य वेदाख्यस्य । सर्वस्य प्रत्यक्षाक्षरस्यानुमेयाक्षरस्य च · अग्निहोत्रं जुहुयादयं सहस्रमानव' इत्येतयाआहवनीयोपस्थाने विनियोगः । अष्टकाः कर्तव्या' इत्यत्र तु स्मृत्याऽनुमीयते वेदः ।
'बहिर्देवसदनं दामीति 'लिङ्गादनेन बर्हिलुनातीति श्रुतेरनुमानम् । अयं हि मंत्रो दर्शपूर्ण- ५ मासप्रकरणे पठितो बर्हिर्लवनं च तत्राम्नातम् । अनेन मंत्रेण लुनीयात् इत्येतत्तु नास्ति । मन्त्रः पुना रूपाद्वर्हिर्लवनप्रकाशनसमर्थः । प्रकरणात्सामान्यतः सिद्धो दर्शपूर्णमाससंबन्धः । स्वसामर्थ्येन तु बहिर्लवने प्रयुज्यते। एषा ह्यत्र प्रतीतिः। प्रकरणादर्शपूर्णमासावनेन मन्त्रेण कुर्यात् कथमिति यथा शक्नुयादित्यनुक्ताऽपि शक्तिः सर्वत्र सहकारिणी । किं च शक्नोति मन्त्रः कर्तुं बर्हिर्लवनं प्रकाशयितुं । ततः प्रकरणात् स्वसामर्थ्याच्चानेन मन्त्रेण 'बर्हिर्जुना- १० तीति' बुद्धौ शब्द आगच्छति सविकल्पकविज्ञानैः पूर्व शब्दः प्रतीयत इति । स बुद्धिस्थः शब्दोऽनुमेयो वेद उच्यते । वेदत्वं च तस्य दर्शपूर्णमासवाक्यमन्त्रवाक्याभ्यां श्रुत्यन्तराभ्यां स्वसामर्थ्येनोत्थापितत्वादितिकुमारिलपक्षः।
अथवा विधिविधानमनुष्ठानं प्रयोजनसंपत्तिस्तस्य स्वयंभुवो नित्यस्यानादिपरंपरायातस्य स्वयंभुवा वेदेन वा प्रतिपाद्यस्य सर्वस्य श्रूयमाणाक्षरप्रतिपाद्यस्य प्रतिपन्नार्थसामर्थ्यगम्यस्य १५ च । द्विविधो हि वैदिको विधिः । कश्चित्साक्षाच्छब्दप्रतिपाद्यो यथा 'सौर्य चळं निर्वपेत् । ब्रह्मवर्चसकाम' इति सौर्ये चरौ ब्रह्मवर्चसकामोऽधिक्रियते । तस्य चरोर्ब्रह्मवर्चसं साधयत इयमितिकर्तव्यता आग्नेयवदित्यवगम्यते । उभयत्रापि चेयं प्रतीतिः शब्दावगममूलत्वात् ।
शब्दोदयोऽपि शब्दादभिधानतः(च)प्रतीयते। तथा अभिधेयप्रतिपत्तितो। विशेषस्तु व्यवधानादिकृतो न शब्दतां विहन्ति । यथा वापीस्थमुदकं हस्तेनाभिहतं प्रदेशान्तरमभिहन्ति २० तदपि हस्तसंयोगेनैवामिहतं भवति न तु साक्षात् । शर्कराणां रेचककर्मण्याद्यप्रयत्नकृता एवोत्प्लुत्योत्प्लुत्य पाताः । तादृशमेतत् । वैकृते कर्मणि विशिष्टेतिकर्तव्यतासंबन्धः । एवं विश्वजिता यजेतेत्युत्पत्तिाधिकारशून्याऽस्तीति स्वर्गकाम इत्यधिकारावगतिः प्रतिपन्नार्थसामर्थ्यगम्या । अन्यतो वैरूप्यं विधानस्य । सर्वस्येतिपदं सर्वस्य तात्पर्यमेवं रूपं, वेदमूलाः स्मृतय इति ज्ञापयितुम् । द्वितीये चैतद्दर्शयिष्यामः ।। ___ ननु लिङादिप्रतिपाद्योऽर्थः कर्तव्यतारूपो विधिः । स च सर्वत्र प्रत्यक्षशब्दप्रतिपाद्य एव । तत्र किमुच्यते द्विविधो हि वैदिको विधिरिति । निर्वपेदितिकर्तव्यताऽवगम्यते । इतिकर्तव्यताऽर्थसामर्थ्यगम्या उक्तेन प्रकारेण । नैष दोषः । निर्वपेद्यनेतेति न केवले
१ ब-फ-अभयं । २ अ-ब-क-ख-दासीति । ३ फ--सिद्धदर्शनपूर्णमास । ४ अ-ब-क-डफ-पूर्वशब्दः प्रतीयते।
For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः धात्वर्थविषयत्वेऽवगते परिपूर्णा कर्तव्यता भवति । यावदंशान्तराण्यधिकारेतिकर्तव्यताप्रयोगरूपाणि नावगतानि । एतैरंशैर्विततरूपो विधिः प्रतीयते । अतोऽशरूपाण्यपि विधिशब्दाभिलप्यतया न विरुद्धानि ।
एतदेवाह । अचिन्त्यस्येति । अप्रत्यक्षस्येत्यर्थः । प्रत्यक्ष ह्यनुभूयत इत्युच्यते । न चिन्त्यते इति । न स्मर्यत इति । अप्रमेयस्य कल्प्यस्य प्रायशःस्मृतिवाक्यमूलस्य । न हि प्रत्यक्षेण प्रमीयते । अतोऽप्रमेयस्येत्युच्यते । अथवाऽप्रमेयस्येयत्तया परिमातुमशक्यस्यातिमहत्त्वात् ।अनेकशाखाभेदभिन्नो वेदो न शक्यते सर्वैः प्रमातुम् । अत एवाचिन्त्यस्य । यदतिबहु तदुर्ग्रहत्वादचिन्त्यमित्युच्यते । यथा च लोके वक्तारो भवन्ति । अन्येषां का गतिः ?
चिन्तयितुमप्येतन्न युज्यत इति । मनः किल सर्वविषयम् । अयं चातिमहत्त्वात्तस्यापि न १० विषय इति । पदद्वयेन बाह्यान्तःकरणविषयतया महत्त्वस्ये ख्यापनेनाचार्यः प्रोत्साह्यते ।
त्वयैव केवलेनैवंविधो वेद आगमितोऽतः तस्य यः कार्यरूपस्तत्त्वार्थस्तं वेत्सि जानीषे । ___ कार्यमनुष्ठेयमुच्यते । यत्र पुरुषोऽनुष्ठातृत्वेन विनियुज्यत इदं त्वया कर्तव्यमिदं त्वया न कर्तव्यमित्यग्निहोत्रादि कर्तव्यम् कलञ्जभक्षणादि न कर्तव्यम् । प्रतिषेधोऽप्यनुष्ठा
नमेव । यद्ब्राह्मणवधस्याननुष्ठानं तदेव प्रतिषेधस्यानुष्ठानं। प्रवृत्तिश्च क्रिया निवृत्तिश्च क्रियेति । १५ न हि परिस्पन्दमानसाधनसाध्यमेवानुष्ठानमुच्यते। किं तर्हि ? प्राप्ते तद्रूपे तन्निवृत्तिरपिायथा ।
'हितसेवी चिरायुरिति' । यः प्राप्ते काले भुङ्के प्राप्ते न भुके। अभोजनमपि हितमेव। अथवा कार्यशब्दः प्रदर्शनार्थो विधेः प्रतिषेधस्य च । एतावदेव वेदस्य तत्त्वरूपः पारमार्थिकोऽर्थो वस्तु। इतिवृत्तसंवर्णनरूपः “सोऽरोदीद्यदरोदीत्तद्रुद्रस्य रुद्रत्वमिति" स न तत्त्वार्थः विध्यन्तरेणैक
वाक्यत्वात्प्रशंसापरत्वेन स्वार्थनिष्ठत्वाभावात् । अस्ति पत्र विध्यन्तरम् 'तस्माद्वर्हिषि रजतं २० न देयमिति' 'सोऽरोदीदि' त्यादीनि पुराऽस्य संवत्सराद्गृहे रोदनं भवतीत्यन्तानि तदेकवाक्यतापन्नानि बर्हिषि रजतदाननिन्दया तत्प्रतिषेधं स्तुवन्ति ।
तदुक्तं 'साध्येऽर्थे वेदः प्रमाणं, न सिद्धरूपे' । अर्थवादानां हि सिद्धरूपोऽर्थो । न हि तदर्थस्य कर्तव्यता प्रतीयते । विध्युपदेशपरत्वं च प्रतीयते । यदि च स्वार्थपरा अपि
स्युस्तदा विधिपरत्वं व्याहन्येत । ततश्च प्रतीयमानैकवाक्यता बाधेत । न च संभवत्येक२५ वाक्यत्वे वाक्यभेदो न्याय्यः । न च साध्यस्य सिद्धार्थपरत्वेनैकवाक्यता घटते । तथाहि ।
न किंचिद्वेदेनोपदिश्यते कर्तव्यम् । अतश्चाप्रमाणमेव वेदः स्यात् । विध्यर्थता चावगम्यमाना लिङादीनां त्यक्ता स्यात् । तस्मात्कार्यरूपी वेदस्य तत्त्वार्थ इति मनुर्भगवानाह ।
१ ड-अनुभूत । २ फ-तद्धि। ३ अ-ब-क-ड-फ-प्रत्यक्षणे प्रमीयेत । ४ अ-ब-कड-फ-भेदो। ५ड-ख-महत्त्वख्यापनेन । फ-महत्त्वस्य । एतेना चार्य । ६ अ-फ-एतावान्वेदस्य तत्त्वरूपः पारमार्थिकोऽर्था यस्तु इतिवृत्तः । ७ फ-अ-क-एकवाक्यताबाधनेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
जैमिनिनाऽप्युक्तम् ' कार्येऽर्थे वेदः प्रमाणम्' । 'चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म' इति । अतश्च निरवशेषपदार्थपरिज्ञानातिशययोगाद्धर्मप्रवचनसामर्थ्यं सिद्धवदुपादाय । प्रभो इत्यामन्त्रणम् । हे प्रभो धर्माभिधानशक्त त्वमनुब्रूहि धर्मानिति । एवमनया त्रिश्लोक्या धर्मान् पृष्ट उत्तरेण श्लोकेन प्रतिजज्ञे ॥ ३ ॥
स तैः पृष्टस्तथा सम्यगमितौजा महात्मभिः || प्रत्युवाचार्च्य तान्सर्वान्महर्षीच्छ्रयतामिति ॥ ४ ॥
स मनुरमितौजास्तैर्महर्षिभिर्महात्मभिः पृष्टस्तथा तान् प्रत्युवाच । श्रूयतामिति । तथा तेन प्रागुक्तेन प्रकारेण । पृच्छयमानवस्तुप्रश्नविधिश्च प्रकारवचने तथाशब्देऽन्तर्भूतः । तेनायमर्थस्तथाष्पृष्टस्तान् धर्मान् पृष्टः प्रत्युवाच । अथवा तथेतिप्रकारमात्रमाचष्टे । पृष्ट इति पूर्व श्लोकात्पृच्छयमानविशेषो बुद्धौ विपरिवर्तत एव । तेन यत्पृष्टस्तत्प्रत्युवाच ' श्रूयता- १० मिति ' प्रश्नप्रतिवचनयोरेककर्मता सिद्धा भवति । तदा च तथाशब्दः श्लोकपूरणार्थः । आद्ये तु व्याख्याने तथाशब्दोपात्तैव प्रश्नप्रतिवचनयोरेककर्मता । सम्यक्शब्दः प्रतिवचनविशेषणम्। सम्यक् प्रत्युवाच । प्रसन्नेन मनसा न क्रोधादियोगेन । अमितौजा अक्षीणवाग्विर्भवोऽमितमनन्तमोजो वीर्यमभिधानसामर्थ्यमस्येति । महात्मतया महर्षीणां धर्मप्रष्ट्रत्वं महर्षित्वं चाविरुद्धमित्याह । महपनिति । ' परार्थकारी सततं महात्मे ' त्युच्यते । तेन १५ यद्यपि स्वयं विद्वांसोऽधिगतयाथातथ्या अन्यथा महर्षित्वानुपपत्तेस्तथाऽपि परार्थमपृच्छन् । मनुः प्रख्याततरप्रमाणभावः । एतेन यदुच्यते तल्लोकेनाद्रियते । प्रत्ययतोऽयं समुपास्यतेऽतः शास्त्रावतारार्थमुपाध्यायीकुर्मः । अस्माभिश्च पृच्छ्यमानः प्रमाणतरीकरिष्यते
५
T
1
नेनेति । अत एवार्च्य तान् सर्वानित्यर्चनमविरुद्धम् । अन्यथा शिष्यस्योपाध्यायात्कीदृश्यर्चेति । अर्चयतेराङ्पूर्वस्य ल्यबन्तस्य रूपमायेति । पाठान्तर 'मर्चयित्वा तानिति' । २० अत्र यथेोच्यते । यदि मनुनाऽयं ग्रन्थः कृतः परापदेशो न युक्तः स तैः पृष्टः प्रत्युवाचेति । अहं पृष्टः प्रत्यब्रवमिति न्याय्यम् । अथान्यतर एव ग्रन्थस्य कर्ता मानवव्यपदेशः कथमिति । तदचोद्यं प्रायेण ग्रन्थकाराः स्वमतं परोपदेशेन ब्रुवते । अत्राह ' अत्र परिहरन्तीति नैवमहं तैः पृष्ट इति'। यो यः पूर्वतरः स स प्रमाणतरो लोके नत्वेव नाभ्युपगम्यते । 'तत्प्रमाणं बादरायणस्येति' । अथवा भृगुप्रोक्ता संहितेयं । मानवी तु स्मृतिरूपनिबद्धेति २९ मानवव्यपदेशः । प्रत्युवाच तान्महर्षीन् किं तद्यदहं पृष्टस्तत् श्रूयतामिति ' ॥ ४ ॥ आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ॥ अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः ॥ ५ ॥
क्व अस्ताः क्व निपतिताः । शास्त्रोक्तनिपतितधर्मान् पृष्टस्तानेव वक्तव्यतया प्रतिज्ञाय जगतो व्याकृतावस्थावर्णनमप्रकृतमपुरुषार्थं च । सोऽयं सत्यो जनप्रवादः 'आम्रान् पृष्टः को- ३०
For Private And Personal Use Only
१ फ - धर्मशब्दत्वं; धर्मप्रष्टत्वं धर्मदृष्टाव । २फ - अनेनेति । ३ ड - परोपदेशेन । ४ ख - एवमिह सवैः पृष्ठ इति ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः
विदारानाचष्ट इति । न चास्मिन् वस्तुनि प्रमाणं न च प्रयोजनीमत्तः सर्व एवायमध्यायो नोध्येतन्यः । उच्यते । शास्त्रस्य महाप्रयोजनत्वमनेन सर्वेण प्रतिपाद्यते । ब्रह्माद्याः स्थावरपर्यन्ताः संसारगतयो धर्माधर्मनिमित्ता अत्र प्रतिपाद्यन्ते । ' तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्महेतुनेति' (श्लो. ४९ )। वक्ष्यति च । एता दृष्ट्वा तु जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा । धर्मतोऽधर्मतश्चैव धर्मे दध्यात्सदा मन' इति ( अ. १२ श्लो. २३ )॥ ततश्च निरतिशयैश्वर्यहेतुर्धर्मस्तद्विपरीतश्चाधर्मस्तद्रूपपरिज्ञानार्थमिदं शास्त्रं महाप्रयोजनमध्येतव्यमित्यध्यायतात्पर्यम् ।
सूत्रं त्वत्र मन्त्रार्थवादाः सामान्यतो दृष्टं च । तथा च मन्त्रः । “ तम आसीत्तमसा गूळ्हमग्रेऽप्रकेतम् । सलिलं सर्वमा इदम् । तुच्छेनाम्वपिहितं यदासी१० त्तमसस्तन्महिनाऽजायतकम् ” चन्द्रार्काम्यादिषु बाह्याध्यात्मिकेषु महाप्रलये प्रकाशकेषु
नष्टेषु तम एव केवलमासीत् । तदपि तमः स्थूलरूपतमसा गुढं संवृत्तम् । न हि तदानीं कश्चिदपि ज्ञाताऽस्ति । अतो ज्ञातुरभावान्न कस्यचित् ज्ञानमस्तीति तमसा गूढमुच्यते । अग्रे भूतसृष्टेः प्राक् अप्रकेतमज्ञातं सर्व आः आसीत् । इदं सलिलं सरणधर्मकम् क्रियावत्
यत्किचिच्चेष्टावत्तत्सर्वं निश्चेष्टमासीत् । तुच्छेन सूक्ष्मेणाभु स्थूलमपिहितं प्रकृत्यात्मनि १५ विशेषरूपं लीनमित्यर्थः । एतावताऽव्याकृतावस्था जगतो द्योतिता । चतुर्थेन पादेनाद्या
सृष्टयवस्थोच्यते। तमसस्तन्महिना महत्त्वेन एकं यदासीत्तदजायत विशेषात्मनाऽभिव्यज्यते स्म । कर्मवशात्पुनः प्रादुर्बभूवेत्यर्थः । अथवा तस्यामवस्थायां तमः कर्मणा महत्त्वेन हिरण्यगर्भ आत्मनाऽजायत प्रादुरासीत् । यथा वक्ष्यति । ततः स्वयंभूरिति' (श्लो. ६)।
सामान्यतो दृष्टेन महालयोऽपि संभाव्यते । यस्य ह्येकदेशे नाशो दृष्टस्तस्य सर्वस्यापि २० नाशो दृश्यते । यथा शालाऽपि क्वचिद्दह्यमाना दृष्टा कदाचित्सर्वो ग्रामो दह्यते । ये च
कर्तृपूर्वा भावास्ते सर्वे विनश्वरा गृहप्रासादादयः कर्तृपूर्व चेदं जगत्सरित्समुद्रशैलाद्यात्मकम्। अतो गृहादिवन्नंक्ष्यतीति संभाव्यते । कर्तृपूर्वतैव न सिद्धेति चेत्तन्निवेशविशेषवत्त्वादिना गृहादिवत्साऽपि साध्यत इत्यादि सामान्यतो दृष्टम् । न च प्रमाणशुद्धौ तदृषणे वा प्रयता
महेऽनिदंपरत्वाच्छास्त्रस्य । एतद्धि यावन्न विचार्य निरूपितं तावन्न सम्यगवधार्यते । तथा२५ निरूपणे च तर्कशास्त्रता स्यान्न धर्मशास्त्रता ग्रन्थविस्तरश्च प्रसज्यते । प्रक्रियाबहुलं चेदं
सर्वमपन्यसिष्यते । क्वचित्पौराणी प्रक्रिया क्वचित्सांख्यानाम् । न तया ज्ञातयाऽज्ञातया वा कश्चिद्धर्माधर्मयोर्विशेष इति निपुणतया न निरूप्यते । अर्थिता चेत्तत एवान्वेप्या । पदार्थयोजनाव्याख्यानमात्रं त्वध्यायस्योपदिश्यते तदेव करिप्यामः । तात्पर्यमुपदर्शितमेव ।
१ वृक्षाविशेषान् । २ ड-बाध्येतव्यः । ३ फ-क-अ-भूतसृष्टेराक् प्रकेतमज्ञातं । ४ अनुमानेन । अ-द-क्ष-आभु । ५फ-क्ष-क-प्रलयेऽपि । ६ फ-सिद्धौ ।
For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
आसीदिदं जगत्तमोभूतं तम इव । भूतशब्दोऽनेकार्थोऽह्युपमायां प्रयुक्तः । यथा 'यत्तद्भिन्नेष्वभिन्नं छिन्नेष्वच्छिन्नं सामान्यभूतं स शब्द इति' सामान्यभूत इति सामान्यमिवेत्यर्थः । किं तमसा जगतः सादृश्यमत आह । अप्रज्ञातं विशेषाणां स्वभावानां विकाराणां प्रकृतावुपलयनादतः प्रत्यक्षेणाज्ञातम् । अनुमानात्तर्हि ज्ञायेत । तदपि चालक्षणम् । लक्षणं लिङ्गं चिन्हं तदपि तस्यामवस्थायां प्रलीनमेव सर्वविकाराणां विशेषात्मना विनष्टत्वात् । अप्रतयै यद्रूपमासीत्तर्कयितुमपि न तद्रूपतया शक्यम् । तर्कप्रकारमनुमानं निषेधति । न सामान्यतो दृष्टमनुमानमस्ति तद्रूपकावेदकं न विशेषतो दृष्टमतश्चाविज्ञेयम् । नैव तर्ह्यसीदसदेवाजायतेति प्राप्तमेतन्निषेधति ।
I
1
प्रसुप्तमिव सर्वतः । नासतः सत उत्पत्तिः । उक्तं च 'सदेव सोम्येदमग्र आसीत्. कथमसतः सज्जायेते " त्याद्युपनिषत्सु । अतश्चाविज्ञेयमवच्छेदविषयैः प्रमाणैः । १० आगमात्तादृशादेव गम्यते । प्रसुप्तमिव जाग्रत्स्वप्नवत्तां परित्यज्य संप्रसादावस्था सुषुप्तिर्ह - ष्टान्तत्वेनोपात्ता यथा ‘अयमात्मा सुपुत्ययस्थायां निःसंबोधक्लेशप्रध्वस्ताशेषविकल्प आस्ते न च नास्तीति शक्यते वक्तुं प्रबुद्धस्य सुखमस्वाप्समिति' प्रत्यभिज्ञानदर्शनात् । एवं जगदागमात्सिद्धार्थरूपादाभासानुमानेभ्यश्च तार्किकाणामवसीयते । आसीदिति । वर्तमाना तु साऽवस्था न कस्य विज्ञेयेति । अंते उक्तमविज्ञेयम् । सर्वतो नैकदेशप्रलय इत्यर्थः ॥ ५ ॥ १९ ततः स्वयंभूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम् ।। महाभूतादिवृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदः ॥ ६ ॥
।
तस्या महारात्र्या अनन्तरं । स्वयं भवतीति स्वयंभूः स्वेच्छया कृतशरीरपरिग्रहो न संसार्यात्मवत्कर्मपरतन्त्रं शरीरग्रहणमस्य । अव्यक्तो ध्यानयोगाभ्यासंभावनावर्जितानामप्रकाशः । अथवा ‘अव्यक्तमिदमित्येवं पठितव्यम् । इदमव्यक्तावस्थं व्यञ्जयन् स्थूलरूपै- २० र्विकारैः प्रकाशमानयन् । यदिच्छया पुनर्जगत्प्रादुर्भवति । प्रादुरासीत् । प्रादुःशब्दः प्राकाश्ये । तमोनुदः तमो महाप्रलयावस्था तां नुदति विनाशयति पुनर्जगत्सृजत्यतस्तमोनुदः । महाभूतानि पृथिव्यादीनि । आदिग्रहणात्तद्गुणाः शब्दादयो गृह्यन्ते । तेषु वृत्तं प्राप्तमोजो वीर्यै सृष्टिसामर्थ्यं यस्य । स एवमुक्तः स्वयमसमर्थानि महाभूतानि जगन्निर्वर्तयितुम् । यर्दा तु तेन तत्र शक्तिराधीयते तदा वृत्ताद्यात्मना विक्रियन्ते । न तु प्रकृति- २५ शक्त्यवस्थानि प्रकृतिरूपापन्नानि महाभूतानि जगत्सर्गादौ महाभूतशब्देनाभिप्रेतानि । पाठान्तरं ' महाभूतानुवृत्तौजा' इति । अनुवृत्तमनुगतमिति प्रागुक्त एवार्थः ॥ ६ ॥ योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः ॥ सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्रभौ ॥ ७ ॥
१ ड -- उपलंभनात् १ फ यदात्तं तु...... तदावृत्ताद्यात्मना ... ।
२
For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः योऽसाविति । सर्वनामभ्यां सामान्यतः प्रसिद्धमिव परंब्रह्मोद्दिशति । योऽसौ वेदान्तेप्वन्यासु चाध्यात्मविद्यास्वितिहासपुराणेषु च प्रसिद्धो वक्ष्यमाणैर्धमैः स एष प्रादुरासीदित्यत्रोक्तः स्वयमुद्धभावुद्भूतः शरीरग्रहणं कृतवान् । भातिरनेकार्थत्वादुद्भवे वर्तते । अथवा दीप्त्यर्थ एव स्वयंप्रकाश आसीन्नादित्याद्यालोकापेक्षः। इन्द्रियाणामत्ययोऽतीन्द्रियम् । अव्ययीभावः। अतीन्द्रियग्राह्यः सुप्सुपेतिसमासः। इन्द्रियाण्यतिक्रम्य गृह्यते न कदाचिदिन्द्रियस्य गोचरः । अन्यदेव तद्योगजज्ञानं येन गृह्यते । अथवेन्द्रियाण्यतिक्रान्तमतीन्द्रियं मन उच्यते । परोक्षत्वादिन्द्रियाणामविषयः । तथा च वैशेषिका 'युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गमित्यानुमानिकत्वं मनसः प्रतिपन्नास्तेन गृह्यते। तथा च भगवान्व्यासः- नैवासौ चक्षुषा ग्राह्यो न तु शिष्टैरपीन्द्रियैः।मनसा तु प्रयत्नेन गृह्यते सूक्ष्मदर्शिभिरिति' ॥ प्रसन्नेन रागादिदोषै। रकलुषितेन तदुपासनापरत्वेन लब्धसूक्ष्मदर्शनशक्तिभिः। सूक्ष्म इव सूक्ष्मोऽणुर्न ह्यसावणुस्थूलादिविकल्पानामाश्रयः । सर्वविकल्पातीतो ह्यसौ । उक्तं च । 'यः सर्वपरिकल्पानामार्भासेऽप्यनवस्थितः । तांगमानुमानेन बहुधा परिकल्पितः । व्यतीतो भेदसंसर्गाद्भावाभावौ क्रमाक्रमौ । सत्यानृते च विश्वात्मा स विवेकात्प्रकाशत इति' । सूक्ष्मत्वादव्यक्तः सनातनो
ऽव्यक्तस्वाभाविकेनानादिनिधनेनैश्वर्येण युक्तो। येषामपि कर्मप्राप्यं हैरण्यगर्भ पदं तन्मतेऽपि १५ सनातनत्वं सत्यप्यादिमत्त्वेऽन्तत्वाभावात् । न हि सर्गादिफलभोक्तृत्वावस्था कदाचिदपैति।
सर्वाणि भूतानि मया स्रष्टव्यानीत्येवंभावितचित्तो भूतात्मा एवं संपन्नः सर्वभूतमय इत्युच्यते। यथा मृन्मयो घटो मृद्विकारत्वान्मृद्भिरारब्धशरीर एवं यः कश्चित्किचिदत्यन्तं भावयति स तन्मय इत्युपचारादुच्यते । यथा स्त्रीमयोऽयं पुरुषः ऋङ्मयो यजुर्मय इति । अथवा
द्वैतदर्शने "नैव चेतनाचेतनानि भूतानि पृथक्त्वेन सन्ति तस्यैवायं विवर्तः । अतो विर्व२० तानां भूतमयत्वात्तैश्च तस्याभेदाद्युक्तमेव तन्मयत्वम् । कथं पुनरेकस्य नानारूपविवर्तितो
पपत्तिरेकत्वाद्विरोधिनी उच्यते । एवमाहुर्विवर्तवादिनो। यथा समुद्राद्वायुनाऽभिहता ऊर्मयः समुत्तिष्ठन्ति ते च न ततो भियन्ते नापि लिप्यन्ते' सर्वथा भेदाभेदाभ्यामनिर्वाच्या एवमयं ब्रह्मणो विश्वविवर्तः । अपिशब्दश्चात्र द्रष्टव्यः। स्वरूपे स्थितोऽग्राह्यो विवर्तावस्थायामिन्द्रि
यग्राह्यः । एवं सूक्ष्मः । अपिशब्दात् स्थूलावस्थायां स्थूलः । अव्यक्तो व्यक्तश्च शाश्वतो२५ ऽशाश्वतश्च । भूतमयस्तद्रूपरहितश्च । विवर्तावस्थाभेदेनैव व्याख्येयम् । अचिन्त्यः आश्चर्यरूपः सर्वविलक्षणया शक्त्या योगात् ॥ ७ ॥
सोऽभिध्याय शरीरात्स्वात्सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ।।
अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमवासृजत् ॥ ८॥ स पूर्वनिर्दिष्टविशेषणैर्हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे" इत्यादिभिर्मन्त्रैर्लब्धहिरण्यगर्भाभिधानः। १ फ-क्ष-अभ्यासे । २ फ-क्ष-न ततोऽधिपद्यन्ते।
For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
1
प्रजा विविधा नानारूपाः सिसृक्षुः स्रष्टुमिच्छन्नपः उदकमादौ प्रथमं ससर्वोत्पादितवान् । शरीरात् स्वाद्यत्तेन गृहीतं शरीरं अद्वैतदर्शने “प्रधानमेव तस्येदं शरीरं तदिच्छानुवर्तित्वात् स्वं तस्य शरीरनिर्माणहेतुत्वाच्च " । सर्वलोकानां शरीरं किं भौतिकेन व्यापारेण कुद्दालखननादिना सर्सज ? नेत्याह । कथं तर्हि ? अभिध्याय ‘आप उत्पद्यन्ताम् ' । एवमिच्छामात्रेण । अत्रेत्थं चोच्यते । पृथिव्यादीना तदानीमभावादपां सृष्टानां ५ क आधारः । अन्येभ्य इदमुच्यते । स्रष्टुरपि परमेश्वरस्य गृहीतशरीरस्य क आधार इत्यपि वाच्यम्। अथ विलक्षणैश्वर्यातिशययोगादन्यैव सा कर्तृशक्तिरसंचोद्या प्रकृतधर्मसामान्येनेत्येवमेष्वपि द्रष्टव्यम् । तासु वीर्य शुक्रमवासृजत् न्यषिञ्चत् ॥ ८ ॥ तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११
तस्मिञ्जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥ ९ ॥
१०
प्रथमं प्रधानं सर्वतोभवं मृद्रूपं संपद्यते । हिरण्यगर्भवीर्यसंयोगात्काठिन्यं प्रतिपद्यते । तदण्डं समभवदित्युच्यते। हेम्न इदं हैमं स्वर्णमयमित्यर्थः । शुद्धसामान्यात्तस्य सुवर्णमयस्य । ननु नागमिकोऽयमर्थो, न चात्र इवशब्दः श्रूयते, तत्र कथमुपचारतो व्याख्यानमसति प्रमाणान्तरे ? उच्यते । वक्ष्यति, ' ताभ्यां स शकलाभ्यां तु दिवं भूमिं च निर्ममे' इति । इयं च भूमिर्मृन्मयी न सर्वतः सुवर्णमयीत्यत उपचार आश्रितः । सहस्रांशुरादित्य इत्यर्थः । १५ अंशवो रश्मयस्तत्तुल्या प्रभा दीप्तिस्तस्याण्डस्य तस्मिन्नण्डे स्वयं ब्रह्मा जातो जज्ञे संभूतः । ब्रह्मा हिरण्यगर्भ एव । स्वयमिति उक्तार्थम् । योगशक्त्या प्राग्गृहीतं शरीरं परित्यज्यान्तरण्डमनुप्राविशत् । अथवाऽशरीर एवापः ससर्ज । ततोऽन्तरण्डं स्वशरीरं जग्राह । अथवाऽन्यो ‘योऽसावित्य'त्र निर्दिष्टः (लो. ७) अन्यश्चायमण्डजो ब्रह्मेति । तथा च वक्ष्यति (लो. ११) 'तद्विसृष्ट' इति । तेनेश्वरेण सृष्टः । कथं तर्हि स्वयं जज्ञे २० स्वयंभूतश्च तत्र ब्रह्मोच्यते । नैष दोषः । पितृनाम्ना पुत्रो व्यपदिश्यते । ' आत्मा हि जज्ञ आत्मन' इति । अनिदंपरेभ्य आगमेभ्यो लिखितमाचार्येण, नचात्राभिनिवेष्टव्यम् । ‘स एव स्वयं जायतामन्यो वा तेन सृज्यतामिति' न धर्माऽभिधान उपयुज्यत इत्युक्तम् । सर्वलोकानां पितामह इति संज्ञा । तस्योपचारतोऽवास्तवदृष्टत्वात् पितुरपि सकाशादधिकः पितामहः पूज्यः ॥ ९ ॥
I
आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ॥
ता यदस्यायनं पूर्व तेन नारायणः स्मृतः ॥ १० ॥
यः कुत्रचिन्नारायणशब्देन कर्तृज्ञातृशक्त्यतिशययोगेन जगत्कारणपुरुष तयाऽऽगमे
For Private And Personal Use Only
२५
१ फ—स्वतः शरीर । २फ-क्ष अ-- असंगचोया । ३ फ-क्ष अंशुसामान्यात् । ४ ड-ननु चागमिकोऽयं ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः प्वाम्नातः, सोऽयमेव । न शब्दभेदादर्थभेदः । ब्रह्मा नारायणो महेश्वर इत्येक एवार्थों नोपासनाकर्मतया भिद्यते । तथा च द्वादशे दर्शयिष्यामः । तथाचैतत्तथोच्यते । आपो नारा इत्यनेन शब्देन प्रोक्ताः । ननु नायं वृद्धव्यवहारोऽथ च न तथा प्रसिद्धोऽत आह 'आपो वै नरसनवः। स भवेत् भगवान्नरः पुरुष इति प्रसिद्धः। आपश्च तस्य सनवोड पत्यानि । अतस्ता नरशब्देनोच्यन्ते । दृष्टो हि पितृशब्दोऽपत्ये वसिष्ठस्यापत्यानि वसिष्ठा, भृगवस्तथा बभ्रुमण्डुलोमक इत्यभेदोपचारेण ता आपो नरशब्दवाच्याः । यत् येन प्रकारेण अस्य प्रजापतेः पूर्वमयनं प्रथमसर्ग आश्रयो वा गर्भस्थस्य, तेन हेतुना नारायणः स्मृतः । नरा अयनमस्येति नरायण इति प्राप्तेऽन्येषामपि दृश्यते' (व्या. सू. ६।३।१३४) इति दीर्घः । 'पुरुष इति' यथा । अथवा सामूहिकोऽण् ॥ १० ॥
यत्तत्कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् ।।
तद्विसृष्टः स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीयते ॥ ११ ॥ कारणमेव न कार्यो न परेच्छाविधेयशरीरः, स्वाभाविकेन महिना युक्तम् । अव्यक्तं नित्यमुक्तमित्युक्त्वा,* विरुद्धस्य भावाभावरूपधर्मद्वयस्य योग उच्यते । अर्वाग्दर्शनानां
तद्विषयाया उपलब्धेरभावात्सत्ताव्यवहारांयोग्यत्वादसदात्मेत्युच्यते । आगमेभ्यः सर्वस्यास्य १५ तत्कारणत्वावगमात्सदात्मकम् । अतः प्रतिपत्तृणि अभेदादुभयतोऽपि व्यवहारो ब्रह्मण्यविरुद्धः।
ननु च सर्व एव भावा एवंरूपाः स्वेन रूपेण सदात्मकाः पररूपेणासन्तः किमुच्यते ब्रह्मण्यविरुद्ध इति? उच्यते। अद्वैतदर्शने नैवान्यद्ब्रह्मणः किंचिदस्तीति किंतत् परं यत् तद्रूपतयाऽभाव इत्युच्यते । तेन विसृष्ट उत्पादितोऽन्तरण्डं निर्मितः पुरुषो लोके ब्रह्मेति
कीर्त्यते । योऽसावुग्रतपसां देवासुरमहर्षीणां वरदानार्थ तत्रतत्रोपविष्ट इति महाभारतादौ २० श्रूयते स एष तेन महापुरुषेण परेण ब्रह्मणा प्रथमं विसृष्टः ।
___ अन्ये तु 'त्वमेवैक' इत्याद्यन्यथा वर्णयन्ति । अस्येति प्रत्यक्षाभिनये , जगन्निर्दिश्यते सर्वस्यास्य जगतो यद्विधानं निर्माणं तत्स्वयंभुवः संबन्धि अचिन्त्यमद्भुतरूपं विचित्रमतिमहदप्रमेयं न शक्यं सर्वेण ज्ञातुम् । तथा ऋषिः । 'को अद्धा वेद क इह प्रवोचत् कुत
आजाता कुत इयं विसृष्टिरिति' । किमिदं जगत्सर्वमुपादानमपेय जायत उत नैर्मा२५ णिकमात्रम् । येथा बुद्धस्य दर्शन किमीश्वरेच्छाधीनमुत केवलकर्मवशजमुत स्वाभाविकमप्रमे
यम् । तथा किं महदादिक्रमेणोत्पद्यत उत द्वयणुकादिक्रमेण ? अस्य त्वं कार्य तत्त्वमर्थ च
१क्ष ख-यथा चैतत् । २ "तस्य समूहः। व्या. सू. ४।२।३७ । ३ अ-क-फ-नित्ययुक्तम् । * डख-मित्युक्तार्यो सदसदात्मकम् । सच्चासच्च सदसती, ते आत्मा स्वभावो यस्य तदेवमुच्यते । कथं पुनरेकस्य विरुद्धस्याविरुद्धस्य भावाभावरूपधर्मद्वयस्य योग उच्यते । ४ अ-ख-फ-ड-सत्ताव्यवहारयोग्यत्वात् । ५ अ-क-ड-फ प्रतिपत्तृत्वभदात् । ६ अ-क-ड-फ-अभिनयने । ७ अ-क-ड-फ संबंधे । ८ अ-क-ड-फ-अवेक्ष्य। ९ अ-क-ड-फ-यज्ञबुधस्य । १० अ-क-ड-फ-स्वं ।।
For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पनन
५
अध्यायः
मनुस्मृतिः। वेत्सि। कार्य महतोऽहङ्कारोऽविशेषस्तन्मात्राण्यहंकारस्य तन्मात्राणां विशेषाः पञ्चमहाभूतानि । अहङ्कारस्येन्द्रियाण्येकादश । विशेषाणामपि पिण्डीकार्य ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ताः । तेषामपि प्रत्ययात्तत्त्वं स्वभावो । यथा महतो मूर्तिमात्रत्त्वं प्रधानस्य सर्वस्य विकारावस्था महदित्युच्यते । प्रकृतेर्महानिति । प्रक्रतिः प्रधानमित्येकोऽर्थः । अहङ्कारस्य तत्त्वमस्मिप्रत्ययमात्रत्वमविशेषाणामविशेषप्रत्ययसंवेद्यत्वमिति । अर्थः प्रयोजनं । पुरुषार्थमिदंवस्त्वनेन प्रकारेण पुरुषायोपयुज्यते इमं चाथै साधयति । यद्यपि धर्म जिज्ञासमानस्य जगन्निर्माणज्ञता आचार्यसंबन्धिनी न क्वचिदुपकारिणी न च प्रष्टव्या तथाऽप्यन्यतो दुर्विज्ञानं महर्षीणां वैषम्याज्जगन्निर्माणमादौ प्रश्नाह भवति । मनो ह्यवचनीयम् । यद्वस्तु प्रमाणषट्रस्याप्यविषयस्तदपि त्वमार्षेण चक्षुषा वत्सि । धर्मः पुनर्वेदगोचरः सोऽवश्यं त्वया विज्ञात इत्येवं प्रकृतविषयैव प्रवक्तृप्रशंसा ।
१० एवं स्तुत्या प्रोत्साहितो जगन्निर्माणमेव तावद्वक्ति ‘आसीदिदमिति' । 'ततःस्वयंभूरिति' । प्रधानमेवैतैः शब्दैरभिधीयते । स्वयं भवति परिणमति विक्रियामेति महदादितत्त्वभावेन । न कश्चिदीश्वरः स्वभावसिद्धोऽस्ति यथेच्छमचेतनं प्रधानमनुवर्तते वस्तुस्वभाव एवायं तदुत प्रकृतिरूपं प्रधानं पुनर्विक्रियते । यथा क्षीरमचेतनं मण्डकावस्थाभिर्दधीभवति । भगवानिति । स्वव्यापार ईश्वरो महाभूतादिद्वारेण प्रवृत्तः । स्वकार्यो- १५ त्साह ओजः सामर्थ्यम् । आदिशब्दः प्रकारे व्यवस्थायां । तेन महदादिकारणमव्यक्तं भवति । विकारावस्थायां प्रच्युतं प्रापात्सूक्ष्मभावात् प्रकाशमयं तमो नुदतीत्युच्यते । अर्थशब्दाध्याहारेण वा प्रधाने पुल्लिङ्गनिर्देशः । पुरुषशब्दश्च प्रधानादिषु दृष्टः । तेषामिदं तु 'सप्तानां पुरुषाणामिति' । योऽसाविति पूर्ववत् । सोऽभिध्यायेति । अभिध्यानं गुणतोऽचेतनत्वात्प्रधानस्याभिध्यानासंभवात् । यथा कश्चिदभिध्यायैव कार्य निवर्तये- २० दन्यकार्यनिरपेक्षमेव वस्तुस्वाभाव्येन परिणममानमीश्वरेच्छानपेक्षतयाऽभिध्यायेत्युच्यते । अप आदौ ससर्ज । महाभूतान्तरापेक्षया तासामादित्वं, न तु महदादितत्त्वोत्पत्तेः । वक्ष्यति हि तेषामिदं तु सप्तानामिति' । प्रथमं तत्त्वोत्पत्तिस्ततो भूतानाम् । तासु वीर्यमिति । वीर्य शक्तिमवासृजत् । प्रधानमेव कर्तृ भवति । सर्वतः प्रधानं पृथिव्यादिभूतोत्पत्तौ काठिन्यमेति । अण्डरूपं संपद्यते । तदण्डमिति । यथा तत्त्वानि स्त्रीपुरुषसंयोगं विनोत्पन्नानि प्रथममेवं पूर्वकर्मवशेन ब्रह्माऽपि स्वमहिम्नैवायोनिजं तस्य शरीरं दंशमशकादिवत् । तद्विसृष्टस्तेन प्रधानेन विसृष्टस्तन्मयत्वात्तच्छरीरस्य तद्विसृष्ट इत्युच्यते । शेषं पूर्ववत् । यदत्रार्थतत्त्वं तदस्माभिरुक्तमेव । अर्थवादा एते यथाकथंचिद्गुणवादेन नीयन्ते ॥ ११ ॥
१ अ-ब-क-ड-अस्मिन्प्रत्यय । २ पुरुषशब्दाध्याहारेण । ३ अग्रे १९ श्लोके ।
For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१४
५
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
तस्मिन्नण्डे स भगवानुषित्वा परिवत्सरम् ॥ स्वयमेवात्मनो ध्यानात्तदण्डमकरोद्विधा ।। १२ ।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ प्रथमः
स भगवान् ब्रह्मा परिवत्सरं संवत्सरमुषित्वा तस्मिन्नण्डे स्थित उत्पन्नः सर्वज्ञः कथं निर्गच्छेयमिति ध्यातवान् । तदण्डमकरोद्द्विधा । तावता कालेन गर्भः परिपच्यते । अण्डमपि तावत्कालेन भेदजातं परिपाकादतः काकतालीयन्यायेन तदण्डमकरोद्विधेत्युच्यते ॥ १२ ॥
ताभ्यां स शकलाभ्यां च दिवं भूमिं च निर्ममे ॥
मध्ये व्योम दिशश्राष्टावपां स्थानं च शाश्वतम् ॥ १३ ॥ शकले अण्डकपाले ताम्यामण्डकपालाभ्यामुत्तरेण दिवं निर्ममे निर्मितवान् । अधरेण १० पृथिवी मध्ये व्योमाकाशं दिशोऽष्टौ च प्रागाद्याः । अवान्तरदिग्भिर्दक्षिणपूर्वादिभिः सह अपां स्थानमन्तरिक्षे समुद्रमाकाशं च पृथिवी पातालगता ॥ १३ ॥ उद्भबर्हात्मनश्चैव मनः सदसदात्मकम् ॥
मनसश्चाप्यहङ्कारमभिमन्तारमीश्वरम् ॥ १४ ॥
तत्त्वसृष्टिरिदानीमुच्यते। या च यथावयवा पश्चादुक्ताऽर्थात्पूर्वेति तथोक्तम्। तत्प्रधानात् १५ स्वस्माद्रूपान्मन उद्धृतवान् । प्रातिलोम्येनेयं तत्त्वोत्पत्तिरिहोच्यते । मनसः पूर्वमहंकारमभिमन्तारम् । अहमित्याभिमानिताऽहंकारस्य वृत्तिः । ईश्वरं कार्यनिर्वर्तनसमर्थम् ॥ १४॥ महान्तमेव चात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च ॥
विषयाणां ग्रहीतृणि शनैः पञ्चेन्द्रियाणि च ।। १५ ।।
महानिति संज्ञया सांख्यानां तत्त्वं प्रसिद्धम् । आत्मानमिति महता सामाना२० धिकरण्यम् । सर्वपिण्डसृष्टौ च महत्तयाऽनुरूपमत आत्मव्यवहारः । अहङ्कारात्पूर्व पूर्वेण न्यायेन ससर्ज । सर्वाणि त्रिगुणानि च । यथानुक्रान्तं यथानुक्रम्यते तत्सर्वं त्रिगुणं सत्वरजस्तमांसि गुणाः । क्षेत्रज्ञाः केवलं निर्गुणाः, प्राकृतो भागः सर्वः सत्त्वरजस्तमोमयः 1 पञ्चेन्द्रियाणि तेषां निर्देशविषयाणां रूपरसादीनां यथा स्वं ग्रहीतृणि विज्ञानजनकानि । पञ्च ‘श्रोत्रं त्वगित्यादिना' वक्ष्यन्ते विशेषनाम चंशब्देन । विषयांश्च शब्दस्पर्शरूपरस२५ गन्धान् पृथिव्यादीनि च ॥ १५ ॥
तेषां त्ववयवान्सुक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम् ॥ सन्निवेश्यात्ममात्रांसु सर्वभूतानि निर्ममे ॥ १६ ॥
तेषां षण्णां या आत्ममात्रास्तासु सुक्ष्मानवयवान् सन्निवेश्य सर्वभूतानि निर्ममे ।
For Private And Personal Use Only
१ क- फ-ड-महानिति संज्ञायां इति ॥ अ-संज्ञां । २ ख - चशब्दात्-अ- फ- चशब्दान् । ३ ड - मात्राभिः ।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
१५
तत्र पट्संख्यया, वक्ष्यमाणानि पञ्च तन्मात्राणि अतिक्रान्तश्चाहंकारः प्रतिर्निर्दिश्यते । आत्ममात्रास्तेषां स्वविकाराः तन्मात्राणां भूतानि । अहंकारस्येन्द्रियाणि पृथिव्यादिषु भूतेषु शरीररूपतया तिष्ठत्सु सूक्ष्मानवयवांस्तन्मात्राहंकारानं सन्निवेश्य यथास्थानं योजनं कृत्वा सर्वभूतानि देवमनुष्यतिर्यक्पक्षिस्थावरादीनि निर्ममे । एतदुक्तं भवति । षडविशेषा अवयवा एकदेशारम्भकाः सर्वस्य जगतस्तस्य तदारब्धत्वात् । सूक्ष्मत्वं तन्मात्रसंज्ञयैव ५ सिद्धम् । तानि संनिवेश्य संनिहत्य तेषामेवात्ममात्रास्तद्विकाराः । भूतेन्द्रियाणि निर्ममे तैश्च पिण्डसृष्टिम् । चकारात् 'मात्रास्वि' त्यत्र 'मात्राभि' रिति युक्तः पाठः ॥ १६ ॥ यन्मूर्त्यवयवाः सूक्ष्मास्तॉनीमान्याश्रयन्ति षट् ॥ तस्माच्छरीरमित्याहुस्तस्य मूर्ति मनीषिणः ॥ १७ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मूर्तिः शरीरं। तदर्थास्तत्संपादका अवयवाः सूक्ष्माः षडुक्तस्वरूपाश्च विशेषाख्यास्तांनी- १० मानीन्द्रियाणि वक्ष्यमाणानि च भूतान्याश्रयन्ति । तस्योत्पत्तेर्भूतान्याश्रयन्तीत्युच्यते । तदाश्रयोत्पत्तिस्तेषाम् । पठितं च, 'पञ्चभ्यः पञ्चभूतानी'ति । यद्येन कारणेनाश्रयन्ति तस्मात् कारणाच्छरीरम् । तस्य प्रधानस्य येयं मूर्तिः शरीरमित्युच्यते । मनीषिणः । मनीषा बुद्धिस्तद्वन्तः । पण्डिताः । अथवा विपरीतः कर्तृभावः । सूक्ष्माः कर्तार इन्द्रियाणि कर्म । अवयवाश्चेन्द्रियाणामाश्रयभावं प्रतिपद्यमाना आश्रयन्तीत्युच्यते । यथा ' बहुभिर्भुक्त' इति, १५ भोजयन् भुक्त इत्युच्यते । अथवाऽनेकार्थत्वाद्धातूनामाश्रयन्ति जनयन्तीत्यर्थः ॥ १७ ॥ तदाविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मभिः ॥
मनश्चावयवैः सूक्ष्मैः सर्वभूतकृदव्ययम् ॥ १८ ॥
४
तदेतत्प्रधानं सर्वभूतकृद्भवति । अव्ययमविनाशं कारणात्मना । कथं सर्वाणि भूतानि करोति ? यतस्तदाविशन्तीमानि । कानि पुनस्तानि । मनः सूक्ष्मैरवयवैः सह तन्मात्रैर्बुद्ध्यहं - २० कारेरोन्द्रयलक्षणैः। अनन्तरं महान्ति भूतानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशाख्यानि। सह कर्मभिर्धृतिसंहननपक्तिव्यूहावकाशाः पृथिव्यादीनां यथाक्रमं कर्माणि । तत्र धृतिः धारणं सरणपतनधर्मकस्य । एकत्रावस्थानं । संग्राहकाद्विकीर्णस्य संहननम् । यथा पांसवो विकीर्णा उदकेन संहन्यन्ते पिण्डीक्रियन्ते । पत्तिरन्नौषधतृणादेस्तेजसः कार्यतया प्रसिद्धा । व्यूहो विन्यासः सन्निवेशः। अवकाशो मूर्त्यन्तरेणाप्रतिबन्धः । न हि यस्मिन्देशे मूर्तिरेका २५ स्थिता तत्र मूर्त्यन्तरस्य स्थानं सुवर्णपिण्डे न कस्यचिदन्तः संभवः । मनोग्रहणं सर्वेन्द्रियप्रदर्शनार्थम् । कर्मग्रहणेन च कर्मेन्द्रियाणि वा गृह्यन्ते । अथवा तत्कार्य सूक्ष्मैरवय
१ अ-ब-क - अहंकारात् । २ अ-ब- फ-क - विशेषाख्या । ३ ब - फ-तस्येमानि । ..अब · फ- कारण सरणपतनधर्मस्य । ५ अ-ब-क-- 5- प्रतिबंधः ।
For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth cong
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kalassagarsuri G
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[प्रथम वैर्युक्तं महान्ति भूतान्यधितिष्ठति पश्चादित्येवं योजना इन्द्रियाणि च मनःशब्दस्य प्रदर्शनार्थत्वात् ॥ १८ ॥
तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम् ॥
सूक्ष्माभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः संभवत्यव्ययायियम् ॥ १९ ॥ सूक्ष्मात्स्थूलमुत्पद्यते सम्भवति । अव्ययाद्वययमित्येतावति तात्पर्यम् । न तु षण्णां सप्तानां वा तत्त्वानां मात्राम्य इति । चतुर्विंशतितत्त्वानि तानि सृष्टौ सर्वेषां निमित्तम् । अथवा पिण्डसृष्टौ सप्तैव प्रधानं कारणम्; पडविशेषाः सप्तमो महान् , तेभ्यो भूतेन्द्रियाण्युत्पद्यन्ते । तेषु चोत्पन्नेषु पिण्डीभवति शरीरम् ।।
अथ यावत्प्रधानादुपसंभृतसर्वविकारादेकीभूतादिदं बहुधा विप्रकीर्ण विश्वरूपं जगदुत्प१० द्यते किं युगपदेव समस्तैर्विकारैः स्थूलरूपैः प्रधानं विक्रियते ? नेत्याह । तेषामिदामति ।
यादृशः प्रागुक्तः क्रमस्तेनैव । प्रकृतेर्महांस्ततोऽहंकारस्तस्माद्गणस्तु षोड़शक इति पुरुषशब्दस्तत्त्वे पुरुषार्थत्वात्प्रयुक्तः । महौजसा स्वकार्ये वीर्यवताम् । अपरिमितविकारहेतुत्वामहत्त्वम् । तेषां याः सूक्ष्मा मूर्तिमात्रा मूर्तिः शरीरं तदर्था मात्रास्ताम्य इदं भवति ।
अत उच्यते । अव्ययाययमिति । काः पुनस्तेषां सूक्ष्मा मात्राः । न हि तन्मात्राणाम१५ न्या मात्राः संभवन्ति येन तेषां सूक्ष्मा मात्रा इति व्यतिरेक उपपद्यते । न तेषां वागतमात्रापेक्षत्वम् । किं तर्हि ? तन्मात्रेभ्यः सूक्ष्मो महान्महतः प्रभूरिति ॥ १९ ॥
आद्याधस्य गुणं त्वेषामवाप्नोति परः परः॥
यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः ॥२०॥
पूर्वश्लोके केचिदन्यथा सप्तसंख्या परिकल्पयन्ति । पञ्चेन्द्रियाणि चक्षुरादीनि २० वर्गीकृतान्येकीभवन्ति । बोधहेतुतयैकेन धर्मेण योगादेकत्वेन निर्दिश्यन्ते ।
एवं कर्मेन्द्रियाणि । तौ च वर्गद्वित्वाद्वौ पुरुषौ भवतः । पञ्चभूतानि भेदेनैव निर्दिष्टानि कार्यवैलक्षण्यात् । तदेवं सप्तपुरुषास्तेषां या मूर्त्याः सूक्ष्मा मात्रा निर्माणकार्याणि तन्मात्राण्यहङ्कारश्च । अन्यत्समानम् । अतश्च भूतानां पूर्वश्लोके संनिधाना
देषामिति तेषां प्रतिनिर्देशः । यद्यपि च व्यवहिते बहूनि च तानि संनिहितानि तथापि य २५ इहार्थः प्रतिपाद्यते विशिष्टसंख्याकर्तृगुणवत्त्वं तद्भूतानामेव संभवति, नान्येषा प्रकृतत्वे
सत्यपि । अतोऽयं श्लोकार्थ एषां भूतानां यदाद्यन्तवत्तस्य यद्रूपं ततोऽनन्तरं पठितं तत्तत्पूर्वस्य संबन्धेन गुणं गृह्णाति । गुणशब्देन शब्दादयः पञ्चोच्यन्ते । आद्यत्वं चात्र वक्ष्यमाणया व्यवस्थयाऽऽकाशं जायत इति । गुणत्वं च शब्दादीना तत्रैव वक्ष्यति । १स्वागतमेव स्वगतं । २ क-फ-प्रभुरिति-ब-स्वरूप इति ड-प्रकृतिरिति ।
For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । यो य आकाशादिलक्षणोऽर्थो यावतिथः यावतां पूरणः । तोरिथुक द्वितीदें तृतीयेऽवस्थाने स्थितः स तावद्गुणस्तावन्तो गुणास्तस्य भवन्ति । द्वितीया स्थिती द्विगुण इत्यादि परस्पराद्याद्यगुणसंबन्धित्वं प्रथमेऽर्ध श्लोक उक्तम् । तत्र यः स्वशब्देन यस्यैव यो गुणोऽभिहित 'स्तस्य शब्दगुणं विदुस्तद्रूपगुणमुच्यत' इत्यादि । ततश्च पूर्वगुणावाप्तौ द्वैगुण्यम् आकाशं वर्जयित्वा भूतानां प्राप्तमत उक्तं ' यो यो यावतिथ इति'। ५ तेन द्विगुणो वायुस्त्रिगुणं तेजश्चतुर्गुणा आपः पञ्चगुणा भूमिरिति । आद्याद्यस्येति कथम् ? । आद्यस्याद्यस्येह भवितव्यम् । 'नित्यवीप्सयोरिति, द्विवचनेन । यथा परः पर इति । छन्दोभिरविशेषात् स्मृतीनां लुग्वृत्तानुरोधाच्चैवं पठितम् ॥ २० ॥
सर्वेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक् ॥
वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निर्ममे ॥ २१ ॥ १. स प्रजापतिः सर्वेषामर्थानां नामानि चक्रे । यथा कश्चित् पुत्राणां जातानामन्येषां वा संव्यवहारार्थ करोति । 'वृद्धिरादैच्', 'धीश्रीस्त्री'मिति शब्दार्थसंबन्धं कृतवान् गौरश्वः पुरुष' इति । कर्माणि च निर्ममे । धर्माधर्माख्यान्यदृष्टार्थान्याग्निहोत्रादीनि च । सृष्ट्वा च कर्माणि तत्र संस्था व्यवस्थाश्चकार । इदं कर्म ब्राह्मणेनैव कर्तव्यं कालेऽमुष्मै च फलाय । अथवा दृष्टार्था मर्यादा संस्था । 'गोप्रचार इह च प्रदेशे न कर्तव्य', 'इदं उदकं १५ सस्यसेकार्थममुप्मिन् ग्रामे न देयं यावत्तस्माद्रामादस्माभिरयमुपकारो न लब्धः' । दृष्टार्थानि च कर्माणि निर्ममे । तत्र यान्यदृष्टार्थानि तानि वेदशब्देभ्यो वैदिकेभ्यो वाक्येभ्यः ।
ननु सर्वस्य तेनैव सृष्टत्वात्तस्यैव स्वातन्त्र्याद्वेदं ससर्ज कर्मानुष्ठानपरिपालनार्थमित्येवं वक्तव्यं वेदसृष्टिश्च वक्ष्यते अग्निवायुरविभ्यश्चेत्यत्रान्तरे । उच्यते । भिन्नमत्र दर्शनम् । केचिदाहरन्यस्मिन्कल्पे वेदास्तेनाधीतास्ते च महाप्रलयेन प्रलीनाः पुनरन्यस्मिन् कल्पे २. सप्तप्रतिबद्धवत्सर्व प्रथम प्रतिभाति स्वप्नपठितो यथा कस्यचिच्छोकः प्रतिभाति । भाति च वेदे — गौरनुबन्ध्या'ऽश्वस्तूपरोगोमृग' इत्यादिवाक्येभ्यः शब्दानुस्मृतिपूर्वकं झटिति तानर्थान् स्मृत्वोत्पद्यमानांश्च पदार्थान् दृष्ट्वा तस्यार्थस्यायं शब्दः कल्पान्तरे नामासीत्संप्रत्यस्यैव क्रियतामित्युभयं वेदशब्देभ्य एव नामानि कर्माणि च सृष्टवान् । अथवा नैव वेदाः प्रलीयन्ते महाप्रलयेऽपि । योऽसौ पुरुषः केषांचिदिष्टस्तथा वेदा आसते । स २५ एवान्तरण्डं ब्रह्माख्यं पुरुषं निर्माय वेदानध्यापयामास । एवं स ब्रह्मा वेदशब्देभ्यः सर्व निर्मितवान् । यत्र तत्वं तदस्माभिरुक्तमेव । अथ पौराणिकीप्रक्रिया प्रयुज्यते साऽस्माभिः प्रदर्यत एव । आदौ जगत्सर्ग इत्यर्थः । अथवाऽऽदौ यानि नामान्यनपभ्रष्टानि न पुनरिदानींतनान्यशक्तिनानि गव्यादीनि पृथक् । यथा शरीरं च समुदायरूपमेवं (न !) निर्ममे । किं तर्हि ? पृथक् ॥ २१॥
१व्या. सू. ५-२-५३ । २ व्या. सू. ८-१-४ ।
For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः कर्मात्मनां च देवानां सोऽमृजत्माणिनां प्रभुः॥
साध्यानां च गणं सूक्ष्मं यज्ञं चैव सनातनम् ॥ २२ ॥ कर्मात्मानः शरीरिणः प्राणिनः कर्मसु तत्परा मनुष्या उच्यन्ते । तेषामर्थसिद्धये यज्ञमसृजत् । ये ब्रह्मोपासनास्व ( न ) भिरताः पुत्रपश्वादिफलार्थिनो द्वैतपक्षाश्रितास्ते कर्मानुष्ठानपरत्वात्कर्मात्मान उच्यन्ते । षष्ठ्यपि तादर्थ्य ब्रूत इति तदर्थ यज्ञमसृजदिति गम्यते । देवानां च गणं तदर्थमेवासृजत् । कर्मात्मनां चेत्ययमदेशे चः पठितः । तस्य देशो देवानामित्यतोऽनन्तरं यज्ञं ससर्ज । अग्निरग्नीषोमाविन्द्राग्नी इत्यादि यज्ञसिद्धयर्थ देवानां गणमसृजत् । तथा साध्यानां देवानां गणमित्यनुषज्यते । भेदेनोपादानमहविर्भा
क्त्वात्तेषां स्तुतिभाज एव ते केवलम् । 'यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः' इति । 'साध्या वै १० नाम देवा' इति । 'साध्या वै नाम देवा आसन् ' । अथवा ब्राह्मणपरिव्राजकवत् । सूक्ष्म
मरुतो रुद्राङ्गिरस इत्येतदपेक्षया साध्यगणः सूक्ष्मः । साध्यग्रहणं चान्यासामप्यहविःसंबन्धिनीनां देवतानां वेनोस्तुनीतिरित्यादीनां प्रदर्शनार्थम् । ___ अन्ये तु कर्मात्मनां देवानां प्राणिनामिति समानाधिकरणानि मन्यन्ते । कर्माणि आत्मा
स्वभावप्रतिलम्भो येषां ते कर्मात्मानः । यागादिकर्मनिवर्तनपरत्वात् प्रधानतया वा कर्मा१५ त्मानः । काश्चिद्देवता यागादिकर्मण्येव स्वरूपत इतिहासे श्रूयन्ते। यथेन्द्रो रुद्रो विष्णु
रिति । अन्यासां तु याग एव देवतात्वं न स्वरूपतः । अक्षाग्रावाणो रथाङ्गानि । न हि यथा भारते इन्द्रादीनां वृत्रादिभिरसुरैर्युद्धादि कर्म श्रूयते तथाऽक्षादीनां वर्ण्यते । अस्ति च सूक्ते हविःसंबन्धे तेषामपि देवतात्वम् । अक्षाणां ‘प्रावेपामा ' इति । ग्राव्णां प्रैते
वदन्त्विति' । ' वनस्पते वीडङ्ग' इति रथाङ्गानाम् । अत एव प्राणिनामिति । द्विविधा २० हि देवताः । प्राणवत्यस्तद्रहिताश्च । यथेन्द्रादयः पुरुषविग्रहाः प्राणवन्तः पुराणे वर्ण्यन्ते।
नाक्षादय इतिहासदर्शना । अतश्चायं सर्वः सर्गादिप्रपञ्चः । चशब्दश्चात्र द्रष्टव्यः । प्राणिनामप्राणिनामपि । निरुक्तदर्शनेऽपि द्विविधा देवता । अश्वा 'मानोऽमित्र' इति । शकुनिः 'कनिक्रददिति' । गाव · आगावो अम्मन्नि' ति । एताः प्राणवत्यः अप्राणा
उक्ताः । सनातनग्रहणं यज्ञविशेषणं पूर्वकल्पेऽपि यज्ञस्य भावात्प्रवाहनित्यतया २५ नित्यत्वम् ॥ २२ ॥
अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं ब्रह्म सनातनम् ॥
दुदोह यज्ञसिद्ध्यर्थमृग्यजुःसामलक्षणम् ॥ २३ ॥ तित्र एव देवता अग्निप्रभृतय इति नैरुक्ताः सत्यप्यभिधाननानात्वे । अतस्तेन दर्शनेनोच्यते । एताभ्यस्तिसृभ्यो यज्ञसिद्ध्यर्थ यागसंप्रदानत्वात्तासां चतुर्थी । त्रयमृग्यजुःसाम
फ-दर्शनेनोच्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भध्यायः]
मनुस्मृतिः। लक्षणं ब्रह्म वेदाख्यं दुदोह । द्विकर्मकोऽयं धातुः । प्रधानं कर्मत्रयम् । अप्रधानेन द्वितीयेन कर्मणा भवितव्यम् । न च तदस्ति । अतः पञ्चम्येवेयमिति मन्यामहे । अग्न्यादिभ्यो दुदोहाक्षारयदभावयत् । कथं पुनरम्न्यादिभ्यो वर्णात्मा शब्दो मन्त्रवाक्यानि ब्राह्मणवाक्यानि च भवेयुः । किं नोपपद्यते ? कैः शक्तीरदृष्टा असतीर्वक्तुमर्हति । नाख्याताओं विकल्पयितुं युक्तः । पञ्चमी तर्हि किमर्थ ? 'दुहि याचीति द्वितीयया भवितव्यम् । किंच ५ दृष्टप्रमाणविरोधी प्राग्वृत्तोऽर्थ उच्यमानो मनसः परितोषमाधत्ते । प्रामाणिकानां परिहतो विरोधः । स्वरूपपरत्वाश्रयणेनैषामागमानामृग्वेद एवाग्नेरजायत, यजुर्वेदो वायोः, सामवेद आदित्यादिति । अग्न्यादयोऽपि देवता ऐश्वर्यभाजो निरतिशयशक्तिश्च प्रजापतिस्तत्र का नामानुपपत्तिः? अस्मिन् दर्शने पञ्चम्यपि विवक्ष्या । अतः कारकाणि कथितान्यत्रापादानसंज्ञेत्यपादानविवक्षायां भाष्ये समर्थितानि । अन्यदर्शने कथं चतुर्थी तावद्युक्तैव । १० अर्थवादाश्चैते तत्र द्वितीयं कर्मात्मैव प्रजापतिरात्मानं दुदोह । दोहनं चाध्यापनं परसंक्रान्तिसामान्येन । अथापि पञ्चमी । तत्राप्याग्नेया मन्त्रा आदावृग्वेदे ऽतोऽनेरजायते'त्युच्यते, यजुर्वेदेऽपि “इषेत्वोत्वेति" । इडन्नं तन्मध्यस्थानत्वाद्वायुना वर्षदानेन क्रियते । उर्व प्राणः स वायुरेव । अत आदितो वायुकार्यसंबन्धाद्वायोरित्युपमा । अथवाऽऽध्वर्यवमाविज्यं बहुप्रकाराश्चेष्टाश्च सर्वा वायोरित्यनेन सामान्येन वायोर्जन्म यजुर्वेदस्य । अनधि- १५ कारस्य सामगीत्ययोग्यत्वादुत्तमाध्ययनानि सामान्युत्तमस्थानश्चादित्य इति ॥ २३ ॥
कालं कालविभक्तीश्च नक्षत्राणि ग्रहांस्तथा ॥
सरितः सागराञ्छैलान् समानि विषमाणि च ॥ २४ ॥ धर्मसामान्यादाह । द्रव्यात्मा कालो वैशेषिकाणां क्रियारूपोऽन्येषाम् । आदित्यादिगतिप्रतान आवृत्तिमान् । कालविभक्तयो विभागा मासवयनसंवत्सराद्याः । नक्षत्राणि २० कृत्तिकारोहिण्यादीनि । ग्रहा आदित्यादयः । सरितो नद्यः । सागराः समुद्राः । शैलाः पर्वताः । समानि स्थलान्येकरूपा भूभागाः खातप्रदरवर्जिताः । विषमाणि आरोहावरोहवन्ति ॥ २४ ॥
तपो वाचं रतिं चैव कामं च क्रोधमेव च ॥
सृष्टिं ससजे चैवेमा स्रष्टुमिच्छन्निमाः प्रजाः ॥ २५॥ २५ रतिर्मनसः परितोषः । कामोऽभिलाषो मन्मथो वा । अन्यत्प्रसिद्धम् । एवमादिकां सृष्टिं ससर्नेमामत्रश्लोके पूर्वा च या सृष्टिरुक्ता । इमाः प्रजाः स्रष्टुमिच्छन् देवासुरा यक्षराक्षसगन्धर्वाद्यास्तदुपकरणं तदात्मधर्मवच्छरीरं धर्म चादावसृजदित्यर्थः । अथ केयं
१-काः शकीरदृष्टा न सन्तीति वक्तुमर्हति ।
For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२०
५
www.kobatirth.org
३०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ प्रथमः
वाचोयुक्तिः सृष्टिं ससर्जेति य एवार्थः सृष्टिं कृतवानिति । सर्वे धातवः करोत्यर्थस्य विशेघावच्छिन्ने वर्तन्ते । पचति पाकं करोति, यजति यागं करोति । तत्र कृदन्ताद्विशेषेsaगत आख्यातगतो धातुः करोत्यर्थमात्रप्रतिपादनपरो भवति । तन्मिन्नपि कुतश्चित्प्रतिपन्ने पुनःप्रतिपादनेऽनुवाददोषो मा भूदिति कालकारकादिषु तात्पर्यम् । अथवा सृज्यमानविशेषाः प्रमाणावच्छिन्ना सृष्टिः सामान्यसृष्टेः कर्म; यथा स्वपोषं पुष्ट इति ॥ २५ ॥
कर्मणां च विवेकार्थी धर्माधर्मौ व्यवेचयत् ॥ द्वन्द्वैरयोजयच्चेमाः सुखदुःखादिभिः प्रजाः ॥ २६ ॥
1
धर्माधर्मौ व्यवेचयद्विवेकेन पृथग्भावेन व्यवस्थापितवान् । अयं धर्म एवायमधर्म १० एव । ननु च नैवायं विवेकोऽस्ति । सन्ति हि कर्माण्युभयरूपाणि धर्माधर्मात्मकानि । यथाहुः शबलानि वैदिकानि कर्माणि हिंसासाधनकत्वात् । यथा ज्योतिष्टोमस्वरूपेण धर्मो हिंसाङ्गत्वात्त्वधर्म इति अत आह । कर्मणां तु विवेकाय । कर्मशब्देनात्र प्रयोगः कर्मणामनुष्ठानमुच्यते । स एव पदार्थोऽन्यथाप्रयुज्यमानो विपरीतस्वभावो भवति । धर्मः सन्नधर्मरूपतामापद्यतेऽधर्मो धर्मत्वम् । तथा हिंसैव हिंसा बहिःप्रयुज्यमाना अधर्मः सः ११ 'न हिंस्यात्सर्वभूतानीति' प्रतिषेधगोचरत्वात् । अन्तर्वेदिकृता अग्नीषोमीये धर्मः विधि - क्षणत्वात् । एवं तयोर्धर्मस्तदेव तु दम्भेनासमर्थो न वा क्रियमाणमधर्मः । एवं देवरगमनं स्त्रीणामधर्मो, गुरुनियुक्तानां पुत्रार्थिनीनां घृताक्ताद्यनुग्रहेण धर्मः । अतः स्वरूपै - कत्वेऽपि प्रयोगभेदाद्धर्माधर्मव्यवस्था । एकत्वं च प्रमाणान्तरदृष्ट्या तु स्वरूपभेद एव । अथ च कर्मफलेषु कर्मशब्दः कारणे कार्योपचारात् । तेनैतदुक्तं भवति । कर्माणि व्यवे२० चयत् कर्मफलविभागाय । कः पुनः कर्मणां फलविभागोऽत उक्तं द्वन्द्वैरयोजयत् सुखदुःखादिभिः । धर्मस्य फलं सुखमधर्मस्य दुःखम् । अत उभयकारिणो द्वन्द्वैयज्यन्ते धर्मकारित्वात्सुखेनाधर्मकारित्वाहुः खेन । द्वन्द्वशब्दोऽयं रूढया परस्परविरुद्धेषु पीडाकरेषु वर्तते शीतोष्णवृष्ट्यातपक्षुत्सौहित्यादिषु । आदिग्रहणं सामान्यविशेषभावेन ज्ञेयम् । केवलौ सुखदुःखशब्दौ स्वर्गनरकयोर्वाचकौ निरतिशयानन्दपरितापवचनौ वा । विशेष२५ स्वर्गग्रामपुत्रपश्वादिलाभस्तदपहारश्चादिशब्दस्य विषयः । कर्मणां पूर्वमुत्पत्तिरुक्ताऽनेन तेषामेव प्रयोगविभागः फलविभागश्च प्रजापतिना कृत इति प्रतिपाद्यविवेकः ॥ २६॥
1
अण्व्यो मात्रा विनाशिन्यो दशार्धानां तु याः स्मृताः ॥ ताभिः सार्धमिदं सर्व संभवत्यनुपूर्वशः ।। २७ ।।
उपसंहारोऽयम् । दशार्धानां पञ्चानां महाभूतानां या अण्व्यः सूक्ष्मा मात्रा अव
• यवास्तन्मात्रास्ता विनाशिन्यः, परिणामधार्मित्वात् स्थौल्यप्रतिपत्त्या विनाशिन्य उच्यन्ते,
For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
ताभिः सार्धमिदं जगत्सर्वं सम्भवत्युत्पद्यते । अनुपूर्वशः क्रमेण । सूक्ष्मात्स्थूलं स्थूलात्स्थूलतरम् । यादृशो वा क्रम उक्तः प्राक् ॥ २७ ॥
यं तु कर्मणि यस्मिन्स न्ययुङ्क्त प्रथमं प्रभुः ।। स तदेव स्वयं भेजे सृज्यमानः पुनः पुनः ॥ २८ ॥
अस्यायमर्थः। यद्यपि प्रजापतिरीश्वरो भूतसृष्टौ शक्नोति यथेच्छं प्राणिनः स्रष्टुं तथापि न पूर्वकल्पकृतानि कर्माण्यनपेक्ष्य प्राणिनः सृजति येन यादृशं पुराकल्पे कर्म कृतं तत्कमक्षिप्तायां जातौ तं जनयति । न जात्यन्तरे । शुभेन कर्मणा तत्फलोपभोग्यायां देवमनुष्यादिजातौ जनयति, विपरीतेन तिर्यक्प्रेतादिषु । यथैव भूतेन्द्रियगुणाः कल्पादौ प्रकृतिस्था उद्भवन्ति एवं कर्माण्यपि प्रलये स्वप्रकृतिस्थानि पुनरुद्भवन्ति सर्गादौ । ' ततः शेषेणे' त्येष न्यायस्तत्राप्यस्त्येव ।
For Private And Personal Use Only
११
१५
1
यदि तर्हि कर्मापेक्षोत्पत्तिः क्व प्रजापतेरैश्वर्यमुपयोगि कीदृशं वा सापेक्षमैश्वर्यं तस्मिन् सति जगत उत्पत्तेः । कथमनुपयोगः न तमन्तरेण स्थित्युत्पत्तिप्रलयाः सन्ति नित्यत्वातस्य स्वकृतान्यपि कर्माणि कारणं तदिच्छाऽपि प्रकृतिपरिणामश्च । एतस्याः कारणसामग्र्या इदं जगदुत्पद्यते तिष्ठति प्रलीयते च । सापेक्षस्याप्यैश्वर्यं विहन्यते यथेह राजादि - रीश्वरो भृत्यादीन् फलेन योजयेदेवमेवादिकर्मानुरूपेणैव योजयति । न चानीश्वरः । ननु नास्य श्लोकस्यायमर्थः प्रतीयते । किं तर्हि प्रतीयते ? विधातुरेव प्राणिनां कर्म - विनियोगे स्वातन्त्र्यम् । स यं प्राणिनं प्रथमं सर्गादौ यस्मिन् कर्मणि हिंसात्मके तद्विपरीते वा न्ययुक्त स तदेव कर्म भजते करोति न पित्रादेरनुशासनमपेक्ष्य स्वेच्छयाऽन्यथा प्रवर्तते । किं तर्हि प्राक्प्रजापतिनियोगवशात्साध्वसाधु वा स्वयमन्यानुशासननिरपेक्षोऽनुतिष्ठति । सृज्यमानः पुनर्जायमानः कल्पान्तरेऽस्मिन्नेव वा कल्पे प्रजापतिरेव क्षेत्रज्ञां- २० स्तत्कर्तृत्वेन नियुङ्क्ते । अतस्तन्नियोगमेवानुवर्तमानाः प्राचीनं शुभमशुभं वा कर्म कुर्वन्ति । तदुक्तम् । “कर्तृत्वं प्रतिपद्यन्ते अनीशाः स्वेषु कर्मसु । महेश्वरेण प्रेर्यन्ते शुभे वा यदि वाऽशुभे” इति।“ अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा” । उच्यते । एवं सति कर्मफलसंबन्धस्त्यक्तः स्यात् पुरुषकारानर्थक्यं च स्यादग्निहोत्रादिकर्माद्युपदेशो ब्रह्मोपासनाश्च व्यर्थाः प्रसज्येरन् । य एवेश्वरस्वरूपा - २५ नभिज्ञास्त एव दृष्टादृष्टार्थेषु कर्मसु प्रवर्तेरन् । ये तु तदधीनं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च मन्यन्ते तेषां सर्वत्राप्रवृत्तिप्रसङ्गः । कृतमपि न तत्कर्म फलति । अकर्तारोऽपि भोक्ष्यामह इति मन्यमाना उदासीरन् । न च व्याधिरिवापथ्याद्विदुषां बलादिच्छोपजायते कर्तृत्व ईश्वरप्रेरणया । अथ कर्मफलसृष्ट्या तदिच्छा निश्चिता अस्मात्कर्मण इदं कर्तृफलं भवतीति ।
1
१ अ - ख-क-फ-सापक्षस्यैश्वर्यं ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः न तर्हि 'यं तु कर्मणी'त्येतदपि शास्त्रादेव नियोगः प्रतिपत्तव्यः । तस्मायं पुरुषं स प्रभुः प्रथमं न्ययुक्तानादौ संसारे प्रथमं वर्तमानापेक्ष्यं नियोक्तृत्वं चास्य सर्वभावेषु दिक्कालनिमित्तकारणत्वात् । ___ अन्ये तु व्याचक्षते । जात्यन्तरापन्नस्यात्मनो न पूर्व जातिसंस्कारापेक्षा अतः स्वभावानुवृत्तिः । यं जातिविशेषं यस्मिन्कर्मणि नियुक्तवान् परवधादौ स सिंहादिजातीय आत्मा संपन्नो मनुष्यत्वे मार्दवमभ्यस्तमपि हित्वा जातिधर्म प्रतिपद्यते । अन्येनानुपदिष्टमपि स्वाभाव्यात्प्रजापतिकृतत्वात् कर्माणि बलवन्ति प्रागभ्यासं जात्यन्तरगतस्य विस्मारयन्तीति प्रदर्शितं भवति । एतदेव विस्तारयति ॥ २८ ॥
हिंस्राहिंस्र मृदुतरे धर्माधर्मादृतानृते ॥
यद्यस्य सोऽदधात्सर्गे तत्तस्य स्वयमाविशत् ॥ २९ ॥ हिंस्रं परप्राणवियोगकरं सर्पसिंहहस्त्यादि । तद्विपरीतमहिंस्रं रुरुपृषतादि । मृदु पेशलमनायासम् । क्रूरं कठिनं परदुःखोत्पादनात्मकम् । अन्यत्प्रसिद्धम् । यदेतद्विशः प्रसिद्धं कर्म जातं ततो यस्य यदेव अदधाद्दत्तवान् कल्पितवान् स प्रजापतिः सर्गे सृ
ष्ट्यादौ पूर्वकर्मानुरूप्यमवेक्ष्य तत्कर्मसंसृष्टः प्राणी स्वयमाविशत् प्रतिपद्यते । भूतकालता १५ न विवक्षिता। आद्यत्वेऽपि जातिधर्मस्यानुपदिष्टस्य स्वयंप्रतिपत्तिदर्शनात् ॥ २९ ॥
यथर्तुलिङ्गान्य॒तवः स्वयमेवर्तुपर्यये ॥
स्वानि स्वान्यभिपद्यन्ते तथा कर्माणि देहिनः ॥ ३० ॥ अत्र दृष्टान्तः । अचेतना अपि यथा भावास्तन्मर्यादयैव व्यवस्थितस्वभावाः एवं चेतना अपि पुरुषकृतकर्मसहायेन प्रजापतिना कृतां मर्यादां नातिक्रामन्ति । यस्यां २० जातौ जातास्तदेव कुर्वन्ति नान्यदिच्छन्तोऽपि शकुवन्ति कर्तुम् । ऋतवो वसन्तादयः
स्वलिङ्गानि चिह्नानि पत्रफलकुसुमशीतोष्णवर्षादीनि। पर्यये यस्यौर्यः पर्यायः स्वकार्यावसरस्तस्मिन् स ऋतुस्तं धर्म स्वयमेव प्रतिपद्यते, न पुरुषप्रयत्नमपेक्षते । चूतमञ्जर्यो वसन्ते स्वयमेव पुष्यन्ति न मूले सलिलसेकमपेक्षन्ते । एवं पुरुषकर्माण्यदृष्टानि । नास्ति
स पदार्थो यो न कर्मापेक्षते । तथाहि । वर्षाणा स्वस्वभावो यो वृष्टिप्रदो भवति च । २५ राजदोषाद्राष्ट्रदोषाद्वा कदाचिदवग्रहः तस्मात्कर्मशक्तिरेवानपसार्या । वृत्तानुरोधादसकृदनुग्रहणम् ।
अन्ये तु श्लोकत्रयमप्यन्यथा व्याचक्षते । कर्मशक्तीनां स्वभावनियमोऽनेनोच्यत इत्याहुः । यत्फलं यस्मिन्कर्मण्याहितं प्रजापतिना स कर्मविशेषः पुनःपुनः सृज्यमानोऽनुठीयमानः स्वयं तत्फलं भजते ददातीत्यर्थः । तेन यागः कृतो यदा फलिप्यति न
For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । तदा किंचिदन्यदपेक्षत इति प्रतिपादितं भवति । सर्वो हि स्वकृतावपि मन्त्रिपुरोहितादिवाक्यमपेक्षते । नैव यागः। दृष्टस्तु व्यापारस्तेनापेक्ष्यते। दृष्टादृष्टकारणद्वयजन्यत्त्वात्सर्वस्य कार्यस्यादृष्टान्तरापेक्षा निषिध्यते तदानीम् । कर्माणीष्टानिष्टफलप्रदानि विधिप्रतिषेधविषयाणि । कर्माणि द्विश उदाहरति । हिंस्राहिंस्रे इति । हिंसा प्रतिषिद्धा । तस्या नरकादिफलप्रदानं नियमितम् । यो ब्राह्मणायावगुरेत् यो मामकायावगुरेत्तं शतेन ५ यातयादिति वाक्यशेषेभ्यः सा ततः स्वभावान्न च्यवते । प्रायश्चित्तेषु विशेषं वक्ष्यामः । अहिंस्रं विहितम् । तस्यापि नेष्टफलदानात् स्वभावच्युतिरस्ति । धर्माधर्मयोरेव विशेषायते । विहितं कर्म धर्मः, प्रतिषिद्धमधर्मस्तयोविशेषाः सत्याऽनृतादयः । सत्यं विहितमनृतं प्रतिषिद्धम् । एवं सर्वाणि पूर्वोत्तरपदानि विहितप्रतिषिद्धविशेषप्रदर्शनानि । अव्यभिचरितदृष्टकार्यकारणसंबन्धीनि कर्माणि । दृष्टान्तः यथर्तुलिङ्गानीति । शेष समानम् ॥ ३०॥ १०
लोकानां तु विद्धयर्थ मुखबाहूरुपादतः ॥
ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं च निरवर्तयत् ॥ ३१॥ पृथिव्यादीनां लोकानां विद्धयर्थं वृद्धिः पुष्टिर्बाहुल्यं वा ब्राह्मणादिषु चतुर्पु वर्णेषु सत्सु त्रयाणां लोकानां वृद्धिः । इतः प्रदानं देवा उपजीवन्ति । ते र्च यागाद्यधिकृता अतस्तैः कर्म कृतमुभौ लोकौ वर्धयति । पुरुषकर्मप्रचोदिता देवाः । — आदित्याज्जायते १५ वृष्टिरिति ' अस्यापि लोकस्य सृष्टिद्धिः । ब्राह्मणादीन् वर्णानिरवर्तयन्निवर्तितवान् असूजन्मुखबाहूरुपादतः । यथाक्रमं मुखाब्राह्मणं, बाहुभ्या राजन्यं, ऊरुभ्यां वैश्य, शूद्रं पादत इति । तसिः अपादाने।कारणात्कार्य निष्कृष्यत इवेति भवति अपाये सति अपादानत्वम् । आद्यं कंचिद्राह्मणं स्वमुखावयवेभ्यो दैव्या शक्त्या निर्मितवान् । अद्यतनानां सर्वेषां मिथुनसंप्रयोगद्वारेण तत्त्वेभ्य उत्पत्तिदर्शनात् । परमार्थतः स्तुतिरेषा वर्णानामुत्कर्षा- २० पकप्रदर्शनार्थम् । सर्वेषां भूतानां प्रजापतिः श्रेष्ठस्तस्यापि सर्वेषामङ्गानां मुखं ब्राह्मणोऽपि सर्वेषां वर्णानां प्रशस्यतमः । एतेन सामान्येन ब्रह्ममुखादुत्पन्न इत्युच्यते। मुखकर्माध्यापनाधतिशयाद्वा मुखत इत्युच्यते । क्षत्रियस्यापि बाहुकर्म युद्धं वैश्यस्याप्यूरुकर्म पैशुरूपं रक्षतो गोभिश्चरन्तीभिर्धमणं स्थलपथवारिपथादिषु वाणिज्यायै गमनम् । शूद्रस्य पादकर्मशुश्रूषा ॥ ३१ ॥
द्विधा कृत्वाऽऽत्मनो देहमर्धेन पुरुषोऽभवत् ।।
अर्धेन नारी तस्यां स विराजमसृजत्प्रभुः ॥ ३२ ॥ एषा सृष्टिः साक्षात्परस्य पुरुषस्य । इयं तु ब्रह्मणस्तस्यैवेत्यन्ये । यत्तदन्तरण्डं समुद्गत शरीरं तद्विधा कृत्वाऽर्धेन पुरुषोऽभवत् पुमान्संपन्नः शुक्रसेकसमर्थोऽर्धेन नारी गौरीश्वर
१ अ-क-ब-फ-चेतनायोगाद्यधिकृता । २ ड-पशूनू रक्षतो। ३ डं--प्रयाणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः भङ्गया । अथवा पृथगेव तां निर्मितवान् । तां निर्माय तस्यां मैथुनेन धर्मेण विराडिति यस्य नाम प्रसिद्धं तं जनितवान् । एतदुच्यते । प्रजापतिः स्वां दुहितरमगच्छत् । इदमपि जायापत्योः शरीरमात्रभेदात् सर्वत्र कार्येष्वविभागात् तदालम्बनं द्वैधकारवचनम् ॥ ३२ ॥
तपस्तत्वाऽसजद्यं तु स स्वयं पुरुषो विराट् ॥
तं मां वित्तास्य सर्वस्य स्रष्टारं द्विजसत्तमाः ॥३३॥ स विराट् तपस्तप्त्वा यं पुरुषमसृजत् तं मां वित्त जानीध्वम् । एवं स्मृतिपरंपरया नात्र वः किञ्चिदविदितं मम वर्णयितव्यमस्ति । तन्मध्ये शुद्धिमात्मन आचष्टे । अस्य सर्वस्य स्रष्टारमनेन सर्वशक्तिमाह । जन्मकर्मातिशयवन्तं मां प्रत्ययितरीकरिष्यतीत्यभिप्रायः । निश्चयोत्पत्त्यर्थं चान्यतोऽवगतेऽपि मनुजन्मनि स्वयमभिधानात् । यथाऽन्यतः
श्रुतोऽपि कश्चित् पृच्छयते, 'देवदत्तस्य त्वं पुत्र' इति, 'बाढमिति' तेनोक्ते निश्चय उपजायते । अभिजनवर्णनं कवीनामत्रपाकर सत्यामपि पारंपर्येणात्मस्तुतौ । द्विजसत्तमा इत्यामन्त्रणम् । सत्तमाः साधुतमाः श्रेष्ठा इति यावत् ॥ ३३ ॥
अहं प्रजाः सिसृक्षुस्तु तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम् ॥
पतीन्प्रजानामसृजं महर्षीनादितो दश ॥ ३४॥ १५ अहममृजमुत्पादितवान् । दशप्रजापतीन्महर्षीन् । आदितः सुदुश्चरं तपः कृत्वा सुष्टु दुःखेन तपश्चर्यतेऽतिपीडाकरं बहुकालं च । तान्महन्निामतो निर्दिशति ॥ ३४ ॥
मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् ॥ प्रचेतसं वसिष्ठं च भृगुं नारदमेव च ॥ ३५ ॥ एते मनस्तु सप्तान्यानसृजन् भूरितेजसः ॥
देवान् देवनिकायांश्च महर्षीश्वामितौजसः ॥ ३६॥ एते महर्षयः सप्तान्यान्मनूनसृजन् । अधिकारशब्दोऽयं मनुरिति । मन्वन्तरे यस्य प्रजासतें तत्स्थितौ वाऽधिकार उक्तेन प्रकारेण स मनुरित्युच्यते । भूरितेजस अमितौजस इति चैक एवार्थः । एकं प्रथमान्तं स्रष्टुर्विशेषणम् । द्वितीयं द्वितीयान्तं स्रष्टव्यानां
मन्वादीना विशेषणम् । ननु देवा ब्रह्मणैव सृष्टाः । सत्यं, न सर्वे । अपरिमिता हि देव२५ संघाताः । देवनिकाया हि देवस्थानानि स्वर्गलोकब्रह्मलोकादीनि ॥ ३६॥
यक्षरक्षःपिशाचांश्च गन्धर्वाप्सरसोऽसुरान् ॥
नागान् सर्पान् सुपर्णाश्च पितृणां च पृथग्गणान् ।। ३७ ॥ यक्षादीनां स्वरूपभेदश्चेतिहासादिप्रमाणक एव न प्रत्यक्षादीनामन्यतमेन प्रमाणेन परि. १तत्र । १ उ-प्रत्ययैव तरीकरिष्यति ।
-
For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
च्छिद्यते । तत्र वैश्रवणानुचरा यक्षाः। रक्षांसि बिभीषणादयः । तेभ्यः क्रूरतराः पिशाचाः। अशुचिमरुदेशादिवासिनो निकृष्टा यक्षराक्षसेभ्यः । हिंस्रास्तु सर्व एव । छद्मकरंणेन केचित् प्राणिनां जोवमाकर्षन्त्यदृष्टया शक्त्या व्याधींश्च जनयन्तीत्यतिहासिका मन्त्रवादिनश्च । गन्धर्वा देवानुचरा गीतनृत्तप्रधानाः । अप्सरसो देवगणिका उर्वश्याद्याः । असुरा देवशत्रवो वृत्रविरोचनहिरण्याक्षप्रभृतयः । नागा वासुकितक्षकादयः । सर्पाः प्रसिद्धाः। ५ सुपर्णाः पक्षिविशेषा गरुत्मत्प्रभृतयः । पितरः सोमपाज्यपादिनामानः । स्वस्थाने देववद्वर्तन्ते तेषां गणमसृजन् ॥ ३७ ॥
विद्युतोऽशनिमेघांश्च रोहितेन्द्रधनूंषि च ॥
उल्कानिर्घातकेतूंश्च ज्योतीष्युच्चावचानि च ॥ ३८ ॥ मेघोदरं दृश्यं मध्यमं ज्योतिर्विद्युदुच्यते । यस्यास्तडित्सौदामिनीत्यादयः पर्याया १० विशेषाश्रयाः। अशनिः शिलाभूता हिमकणिका सूक्ष्मदृश्यश्च वर्षधारादिवत्पतन्त्यो वेगवद्वातप्रेरिताः सस्यादिविनाशिन्य उच्यन्ते । मेघा अभ्रोदकमरुज्ज्योतिःसंघाता आन्तरिक्षाः। रोहितं दण्डाकारमन्तरिक्षे नीललोहितरूपं कदाचित् दृश्यते । आदित्यमण्डललग्नं कदाचित् । कदाचित्प्रदेशान्तरेऽपि । तस्यैव विशेष इन्द्रधनुः वक्रत्वं धनुराकारताऽधिकाऽस्य । उल्का संध्याप्रदोषादौ विसारिप्रभाण्युत्पाते दिक्षु पतन्ति यानि ज्योतींषि दृश्यन्ते । निर्घातः १५ भूम्यन्तरिक्ष उत्पातशब्दः । केतव उत्पाते दृश्यमानानि शिखावन्तिज्योतींषि प्रसिद्धानि। अन्यान्यपि ध्रुवागस्त्यारुन्धतीप्रभृतीनि नानाप्रकाराणि ॥ ३८ ॥
किन्नरान्वानरान्मत्स्यान् विविधांश्च विहङ्गमान् ॥
पशून् मृगान्मनुष्यांश्च व्यालांश्चोभयतोदतः ॥ ३९॥ अश्वमुखाः प्राणिनो हिमवदादिपर्वतेषु भवन्ति ते किंनराः । वानरा मर्कटमुखा २. पुरुषविग्रहाः । विहङ्गमाः पक्षिणः । अनाविकोष्ट्रगर्दभादयः पशवः । मृगा रुरुपृषतादयः। व्यालाः सिंहन्याघ्रादयः । द्वे दन्तपंक्ती उत्तराधरे येषां भवतस्ते उभयतोदतः ॥ ३९ ॥
कृमिकीटपतङ्गांश्च यूकामक्षिकमत्कुणम् ।।
सर्व च दंशमशकं स्थावरं च पृथग्विधम् ॥ ४० ॥ कृमयोऽत्यन्तसूक्ष्मा प्राणिनः । कीटास्तेभ्य ईपत्स्थूला भूमिचराः। पतङ्गाः शलभ- २५ पक्षकादयः । स्थावरं वृक्षपर्वतादिः । पृथग्विधं नानाप्रकारम् । क्षुद्रजन्तव इत्येकवद्भावः॥४०॥
१-छद्मना । २ अ-ब-क-उ-फ-केनचित् । ३अमरकोशे १।३।९ । । ड-हिंवा वाघ्रादयः।
For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः एवमेतैरिदं सर्व मन्नियोगान्महात्मभिः ॥ यथाकर्म तपोयोगात् सृष्टं स्थावरजङ्गमम् ॥ ४१ ॥
एवमिति प्रकान्तप्रकारप्रत्ययपरामर्शः । एतैर्महात्मभिर्मरीच्यादिभिः । इदं सर्व स्थावरजंगमं सृष्टम् । यथाकर्म यस्य जन्मान्तरे यादृशं कर्म तदपेक्षम् । यस्यां जातौ यस्य तु युक्तमुत्पत्तुं कर्मवशात्स तस्यामेवोत्पादितः । मनियोगान्मदाज्ञया । तपोयोगान्महत्कृत्वा तपः । यावत्किचिन्महदैश्वर्यं तत्सर्व तपसा प्राप्यमित्येतदनेनाह ॥ ४१ ॥
येषां तु यादृशं कर्म भूतानामिह कीर्तितम् ॥ तत्तथा वोऽभिधास्यामि क्रमयोगं च जन्मनि ॥ ४२ ॥
येषांभूतानां यादृशं कर्म स्वभावतो हिंस्रमहिंस्र वा तद्वत्तथैव कीर्तितम् । इदानीं १० जन्मक्रमयोगमभिधास्यामि । क्व पुनः कर्म कीर्तितं यत्रेदं यक्षरक्ष इत्यादि नामनिर्देशो न
कर्मनिर्देशः । उच्यते नामनिर्देशादेव कर्मावगतिः कर्मनिमित्तत्वादेषां नामप्रतिलम्भस्य । तथाहि । यक्षणाद्भक्षणादशनाद्वा यक्षाः । रहसि क्षणनाद्रक्षांसि । पिशिताशनात्पिशाचाः। अद्भयः सृता इत्यप्सरसः । अमृताख्यायाः सुराया अलाभादसुरा । इत्याद्यप्यूह्यम् । जन्मनि क्रमयोगो जरायुजाण्डजा इत्यादि वक्ष्यते ॥ ४२ ॥
पशवश्च मृगाश्चैव व्यालाश्चोभयतोदतः ॥ रक्षांसि च पिशाचाश्च मनुष्याश्च जरायुजाः ॥४३॥
एते जरायुजाः जरायुरुत्वं गर्भशय्या । तत्र प्रथमं ते संभवन्ति । ततो मुक्ता जायन्ते । एष एतेषां जन्मक्रमः । दन्तशब्दसमानार्थो दत्शब्दोऽन्योऽस्तीत्युभयतोदत इति प्रथमाबहुवचने रूपं युज्यते ॥ ४३ ॥
अण्डजाः पक्षिणः सो नका मत्स्याश्च कच्छपाः ॥ यानि चैवप्रकाराणि स्थलजान्यौदकानि च ॥ ४४ ॥
नकाः शिशुमारादयः । कच्छपः कूर्मः । यानि चैवंप्रकाराणि कृकलासादीनि स्थलजानि । एवं रूपाण्यौदकानि जलजानि शङ्खादीनि ॥ ४४॥
स्वेदजं दंशमशकं यूकामक्षिकमत्कुणम् ॥
ऊष्मणश्चोपजायते यच्चान्यत्किञ्चिदीदृशम् ॥ ४५ ॥
स्वेदः पार्थिवानां द्रव्याणामग्न्यादित्यादितापसंबन्धादन्तःक्लेदस्ततो जायते दंशमशकादि । अन्यदपि यदीदृशमत्यन्तसूक्ष्मं पुत्तिकापिपीलिकादि यदूष्मण उपजायते । १ ड-प्रकारप्रत्यवमर्शः।
For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। ऊष्मास्वेद एव तद्धेतुर्वा तापः । 'उपजायन्तेति' वा पाठः । ये चान्ये :केचिदीदृशा इति पठितव्यम् ॥ ४५ ॥
उद्भिज्जाः स्थावराः सर्वे बीजकाण्डप्ररोहिणः॥
ओषध्यः फलपाकान्ता बहुपुष्पफलोपगाः ॥ ४६॥ उद्भेदनमुद्भित् । भावे क्विम् । ततो जायन्त इति उद्भिजाः । उप्तं बीजं भूमिं च ५ भित्त्वा विदार्य जायन्ते वृक्षाः । सर्वे बीजात्काण्डाच्च प्ररोहन्ति जायन्ते मूलस्कन्धादिना दृढीभवन्ति । तथौषध्यः औषधय इति युक्तमीकारः । 'कृदिकारादिति' छान्दसो वा । इदं तासां स्वाभाविकं कर्म । पाकान्ताः फलपाकः अन्तो नाश आसामिति । पक्के फले ब्रीह्यादयो नश्यन्ति, बहुना च पुष्पफलेनोपगताः युक्ता भवन्ति । औषधीनां वृक्षाणां च यथासंभवमेतद्विशेषणम् ॥ ४६ ॥
अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः॥
पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः ॥ ४७ ॥ विना पुष्पेण फलं जायते येषां ते वनस्पतयः कथ्यन्ते, न वृक्षाः । पुष्पिणः फलिनश्च वृक्षा उभययोगात् क्वचिद्वनस्पतयो वृक्षा अपि उच्यन्ते, वृक्षाश्च वनस्पतयोऽपि । तत्र विशेषहेतुत्वं दर्शयिष्यासः । वयं तु ब्रूमः । नायं शब्दार्थसंबन्धविधिर्व्याकरणस्मृतिवत् । १५ तेन नायमर्थो य एवंस्वभावास्ते वनस्पत्यादिशब्दवाच्याः, किं तर्हि पुष्पफलानां जन्मोच्यते। तस्य वक्तव्यतया प्रकृतत्वात् 'क्रमं योगं तु जन्मनीति' । द्विधा फलानामुत्पत्तिः । अन्तरेण पुष्पाणि जायन्ते पुष्पेभ्यश्च, एवं पुष्पाणि वृक्षेभ्यश्च । तेन यद्यप्येवमभिधानं ये फलिनस्ते वनस्पतयो ज्ञेयास्तथापि प्रकरणसामोद्यत्तदोर्व्यत्ययः कर्तव्यः । ये वनस्पतय इति एवं प्रसिद्धास्तेमाः फलवन्तस्तेभ्यः पुष्पमन्तरेण फलानि जायन्ते इति सामर्थ्याच्चायं क्रमो- २० ऽवतिष्ठते । यथा ' वाससा स्तम्भं परिवेष्टयति' वाससि परिधातव्येऽयमर्थोऽस्य भवति । स्तम्भे निधाय वासः परिधापयेति । प्रसिद्धमप्येतदनूद्यते । तमसा बहुरूपेणेत्ये 'तत्प्रतिपादयितुम् ॥ ४७ ॥
गुच्छगुल्मं तु विविधं तथैव तृणजातयः॥
बीजकाण्डरुहाण्येव प्रताना वल्लय एव च ॥ ४८॥ २५ याः संहता भूमेद्धा एकमूला अनेकमूलाश्च लता उत्तिष्ठन्ति न च वृद्धिं महतीं प्राप्नुवन्ति तासां संघातो गुच्छगुल्मशब्दवाच्यः । तृणमूलकादिस्तयोस्तु भेदः। पुष्पवदपुष्पकृतो वाऽन्या वा तृणनातयः कुशशाद्वलशङ्खपुष्पीप्रभृतयः । प्रताना दीर्घा भूमिगतास्तृण
For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः प्ररोहाः । वल्लयो व्रतत्यः भूमरुत्पत्य वृक्षमन्यं वा कंचित्परिवेष्टयोर्ध्वमारुहन्ति । सर्वमेतत् वृक्षवत् बीजकाण्डरुहम् ॥ ४८ ।।
तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्महेतुना ॥ अन्तःसंज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः ॥ ४९ ॥
कर्म अधर्माख्यं हेतुर्यस्य तमसस्तेन वेष्टिता व्याप्ताः । बहुरूपेण विचित्रदुःखानुभवनिमित्तेन । यद्यपि सर्वं त्रिगुणं तथाऽप्येषांतम उद्रिक्तम् । अपचिते सत्त्वरजसी । अतस्तमोबाहुल्यान्नित्यं निर्वेददुःखादियुक्ता अधर्मफलमनुभवन्तः सुचिरमासते । सत्त्वस्यापि तत्र मावात् कस्यांचिदवस्थायां सुखलेशमपि भुञ्जते। तदाह । सुखदुःखसमन्विता इति । अन्तःसंज्ञा बुद्धिस्तल्लिङ्गस्य बहिर्विहारव्याहारादेः कार्यस्य चेष्टारूपस्याभावादन्तःसंज्ञा उच्यन्ते । अन्यथाऽन्तरेव सर्वः पुरुषश्चतयते । अथवा यथा मनुष्याः कण्टकादितोदं प्राक् चेतयन्ते नैवं स्थावराः ते हि महान्तं प्रतोदं परशुविदारणादिदुःखसंज्ञायामपेक्षन्ते । यथा स्वापमदमूर्छावस्थागताः प्राणिनः ॥ ४९ ॥
एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः ॥ घोरेऽस्मिन् भूतसंसारे नित्यं सततयायिनि ॥ ५० ॥
एषोऽन्तोऽवसानं वल्लीगतिर्यासां गतीनां ता एतदन्ताः। कृतकर्मफलोपभोगार्थमात्मनस्तच्छरीरसंबन्धो गतिरुच्यते । अस्याः स्थावरात्मिकाया गतेरन्या निकृष्टा दुःखबहुला गतिर्नास्ति । ब्रह्मगतेश्चान्याऽऽद्योत्तमा गतिरानन्दरूपा नास्ति । एता गतयः शुभाशुभैः कर्मभिर्धर्माधर्माख्यैः प्राप्यन्ते । परब्रह्मावाप्तिस्तु मोक्षलक्षणा केवलानन्दरूपा ज्ञानात् ज्ञानकर्म
समुच्चयावति वक्ष्यामः । भूतसंसारे भूतानां क्षेत्रज्ञानां संसारे जन्ममरणप्रबन्धे जात्यन्तरा२० गमने । घोरे प्रमादालस्यवतां भीषणे । इष्टवियोगानिष्टयोगोत्पत्त्या सततं सर्वकालं ग
मनशालिनि विनाशिन्यसारे ऽपि नित्यं घोरेन कदाचिदघोरे । देवादिगतिष्वपि सुचिरं स्थित्वा मर्तव्यमिति नित्यं घोरः । तदनेन धर्माधर्मनिमित्तत्वसंवर्णनेन संसारस्य शास्त्रस्य महाप्रयोजनता प्रतिपदिता भवति । शास्त्राद्धि धर्माधर्मयोविवेकज्ञानमित्यध्येतज्यम् ॥ ५० ॥
एवं सर्व स सृष्ट्वेदं मां चाचिन्त्यपराक्रमः ॥ आत्मन्यन्तर्दधे भूयः कालं कालेन पीडयन् ॥ ५१ ॥
एवं किंचित्साक्षात्किंचित्प्रजापतिनियोगेन स ‘गवान् सर्वमिदं जगत्सृष्ट्वोत्पाद्य मां च जगत्स्थितौ नियोज्य स्वेऽन्तरेऽचिन्त्य आश्चर्यरूपो महान् प्रभावः पराक्रमः सर्वविषयाशक्तिर्यस्य स सृष्ट्वाऽन्तर्दधेऽन्तर्धानं कृतव.निच्छागृहीतं शरीरं योगशक्त्योज्झित्वा
१८
For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। पुनरप्रकाशः संवृत्तः । आत्मनीति । यथाऽन्ये भावाः प्रकृतावन्त(यन्त एवं सोऽन्यत्रेत्येवं न । किं तात्मन्येव प्रलीनः । न हि तस्यान्या प्रकृतिरस्ति यत्रान्तर्धीयेत सर्वभूतानां तत्प्रकृतित्वात् । जगत्सर्वव्यापारान्निवृत्तिर्वाऽन्तर्धानम् । भूयः कालं कालेन पीडयन् । सृष्देत्येतक्रियापेक्षः शताद्रष्टव्यः प्रलयकालं सर्गस्थितिकालेन विनाशयन् । भूयः पुनरित्यर्थः । वक्ष्यति 'अनन्ताः सर्गसंहारा' इति ॥ ५१ ॥
यदा स देवो जागर्ति तदेवं चेष्टते जगत् ॥
यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्व निमीलति ॥ ५२ ॥ स देवो यदा जागर्ति यदेतदिच्छतीदं जगदुत्पद्यतामेतां स्थितिं च कालमियन्तं लभतामिति तदा चेष्टते । मानसवाचिकभौतिकैर्व्यापारैरान्तरैर्बाह्येश्च श्वासप्रश्वासाहारविहारकृषियागादिभिर्युक्तं भवति । यदा स्वपिति यदा निवृत्तेच्छो भवति जगत्सर्गस्थितिभ्यां १० तदा सर्व निमीलति प्रलयं प्राप्नोति । जागर्यास्वापश्च प्रजापतेरिच्छा प्रवृत्तिनिवृत्ती उच्यते । शान्तात्मत्त्वं भेदावस्थोपसंहारः ॥ १२ ॥
तस्मिन् स्वपति तु स्वस्थ कर्मात्मानः शरीरिणः ॥
स्वकर्मभ्यो निवर्तन्ते मनश्च ग्लानिमृच्छति ॥ ५३॥ पूर्वव्याख्यानश्लोकोऽयं विस्पष्टार्थः । स्वस्थे सुस्थिरे । शान्तात्मवच्छुद्धरूपे स्वात्म- १५ न्यवस्थानमौपाधिकभेदनिवृत्तिः । कर्मात्मानः कर्मप्रधानाः संसारिणः क्षेत्रज्ञाः शरीरिणः कर्मसंबन्धेन शरीरसंबन्धानुभावादेवमुच्यन्ते । तस्मिन्स्वपति शयाने स्वकर्मभ्यो निवर्तन्ते। शरीरचेष्टानिवृत्तिरेतेनोच्यते।मनश्च ग्लानिमृच्छति एतेनान्तरव्यापारनिन्वृत्तिः। अतो बाह्यान्तरव्यापारनिवृत्त्या प्रलयः प्रतिपादितो भवति । ग्लानिर्निरुत्साहः स्वव्यापारान्निःशक्ततामृच्छति प्राप्नोति ॥ ५३ ॥
युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन्महात्मनि ॥
तदाऽयं सर्वभूतात्मा सुखं स्वपिति निर्वृतः ॥ ५४ ॥ यत्तदोर्व्यत्ययेनायं श्लोको व्याख्यातव्यः । अन्यथा पूर्व श्लोकापेक्षयेतरेतराश्रयः प्रसज्येत । एतदुक्तम् । यदा स्वपिति तदा निमीलति सर्वम् । सुखं स्वपिति निर्वृतः सुखस्वरूपमेव परं ब्रह्म न तस्य स्वापावस्थायां सुखमन्यदा दुःखम् । स्वापश्च तस्य यादृशः २५ स प्रागुक्त एव । निर्वतिश्च तस्य सर्वकालम् । न ह्यसौ परमात्माऽविद्योपप्लवतरङ्गैरामश्यते । केवलसुखमयस्तस्य सर्वस्य कृर्तृत्वं उपपद्यते। यथाऽयं पुरुष उपरतो गृहकृत्येभ्यः कृतकृत्यतयाऽर्जितं मया धनं गृहोपयोगि निरुपद्रवश्वास्मि संवृत्त इत्येवं सुखं स्वपिति निर्वृतो निरा
२०
For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः
शङ्कात्मवाध एवमुपमीयतेऽसावपि । तस्यापीदं जगत् कुटुम्बभूतमिति प्रशंसा । प्रधानविषयो वाऽयं श्लोको वर्णनीयः । तदा प्रधानं स्वपिति । यदा युगपत्सर्वाणि भूतानि तत्र प्रलीयन्ते तदात्मतां कारणरूपतामापद्यन्ते विकारावस्थामुद्गच्छन्ति युगपद्यावन्ति त्रैलोक्यो
दरवर्तीनि । स्वापश्च परिणामनिवृत्तिर्न पुनर्ज्ञानोपसंहतिः अचेतनस्य प्रधानस्य । ५ सुखं चोपचारतोऽचेतनत्वादेव ॥ १४ ॥
तमो यं तु समाश्रित्य चिरं तिष्ठति सेन्द्रियः॥ न च स्वं कुरुते कर्म तदोत्क्रामति मूर्तितः॥ ५५ ॥
इदानीं संसारिणः पुरुषस्य मरणं देहान्तरप्राप्तिश्चाभ्यां श्लोकाभ्यां कथ्यते । तमो ज्ञाननिवृत्तिस्तां समाश्रित्य चिरं तिष्ठत्यास्ते सेन्द्रियः । न च स्वं कुरुते कर्म श्वास१० प्रश्वासादिकं.। तदा मूर्तितः शरीरादुत्क्रमति गच्छति ।
ननु च सर्वगत आत्माऽऽकाशवद्विभुस्तस्य कीदृश्युक्रान्तिः? कर्मोपार्जितशरीरत्याग एवोक्रान्तिः । न पुनर्मूर्तस्यैवार्थस्य देशाद्देशान्तरगमनम् । अथवा कैश्चिदिष्यते अस्त्यन्यदन्तराभवं शरीरं सूक्ष्मं यस्येयमुक्रान्तिः । अन्यस्त्वन्तराभवदेहो नेष्यते । यथाह भगवा
व्यासः । “ अस्मिन्देहे व्यतीते तु देहमन्यन्नराधिप । इन्द्रियाणि वसन्त्येव तस्मान्ना१५ स्त्यन्तराभवः ।” सांख्या अपि केचिन्नान्तराभवमिच्छन्ति विन्ध्यवासप्रभृतयः । कोऽयम
न्तराभवो नामास्मिञ्छरीरे नष्टे मातृकुक्ष्यादिस्थानं द्वितीयशरीरग्रहणार्थ यावन्न प्राप्त तावदन्तरा निरुपयोगिशरीरमुपजायते सूक्ष्मं यस्य न क्वचित्संयोगो नाग्न्यादिदाहो न महाभूतैः प्रतिबन्धः । अन्ये तु मूर्ति परमात्मानमाहुः । सर्वात्मरूपः परमात्मा समुद्र
स्थानीयस्ततः प्रादुर्भवन्ति जीवा अविद्यावशाद्भेदमुपयन्ति महोदधेरिवोर्मयः । तस्य च २० ततो निष्क्रामतः पुर्यष्टाकाख्यं लिङ्गमभ्युपगम्यते । धर्माधर्मपूर्वकृतवशात्प्रत्येकस्य जीवस्य
वासःस्थानीयं सूक्ष्मं शरीरम् । यथा पुराण उक्तम् । “पुर्यष्टकेन लिङ्गेन प्राणाख्येन स युज्यते । तेन बद्धस्य वै बन्धो मोक्षो मुक्तस्य तेन तु” ॥ ते च प्राणापानव्यानोदानसमानाः पञ्चबुद्धीन्द्रियवर्ग एवं कर्मेन्द्रियवर्गोऽष्टमं मन इत्येतत्पुर्यष्टकम् । तच्छरीरं न नश्यति आमोक्षावस्थायाः। तदुक्तं “संसरति निरूपभोगभावैरधिवासितं लिङ्गम्" ॥१५॥
यदाणुमात्रिको भूत्वा बीजं स्थास्नु चरिष्णु च ॥ समाविशति संसृष्टस्तदा मूर्ति विमुञ्चति ॥ ५६ ॥
अण्व्यः सूक्ष्मा मात्रा अवयवा यस्य सोऽणुमात्रिकः । पुर्यष्टकमन्तराभवदेहो वा। स्वभावत एव वाऽऽत्मा नः । सूक्ष्माः यथोक्तम् । “फ. एष आत्माऽन्तर्हृदयेऽणीयानित्यादि १ इ-अविकारावस्थामापद्यन्ते । २ ड-नीरूपभोगं ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। बीजं शरीरोत्पत्तिकारणम् । स्थास्नु वृक्षादिजन्महेतुभूतम् । चरिष्णु जगमम् । समाविशत्यधितिष्ठति प्रतिनिबध्यते । यदा तेन संसृष्टः प्राणादिभिस्तदा मूर्ति विमुञ्चत्याबध्नाति शरीरं गृह्णातीत्यर्थः ॥ ५६ ॥
एवं स जाग्रत्स्वमाभ्यामिदं सर्व चराचरम् ।
संजीवयति चाजस्रं प्रमापयति चाव्ययः॥ ५७॥ उपसंहारः पूर्वोक्तस्य । आत्मसंबन्धिभ्यां जाग्रत्स्वप्नाभ्यां चराचरं स्थावरं जगमं जीवयति मारयति च जगत् । अव्ययोऽविनाशी ॥ १७ ॥
इदं शास्त्रं तु कृत्वाऽसौ मामेव स्वयमादितः ॥ विधिवद्राहयामास मरीच्यादींस्त्वहं मुनीन् ॥ ५८ ॥
इह शास्त्रशब्देन स्मार्तो विधिप्रतिषेधसमूह उच्यते । न तु ग्रन्थस्तस्य मनुना १० कृतत्वात् । तथा हि मानव इति व्यपदेशोऽस्य इतरथा हि हैरण्यगर्भ इति व्यपदिश्येत । केचित्तु हिरण्यगर्भेनापि कृते ग्रन्थे मनुना बहूनां प्रकाशितत्वात्तेन व्यपदेशो युज्यत एव । यथा हिमवति प्रथममुपलभ्यमाना गङ्गाऽन्यतोऽप्युत्पन्ना हैमवतीति व्यपदिश्यते, यथा च नित्यं . दर्शनात्काठकं प्रवचनं कठेन व्यपदिश्यते । सत्स्वप्यन्येष्वध्येतृष्वध्यापयितृषु च प्रवचनप्रकर्षात्कठेन व्यपदेशः । नारदश्च स्मरति । 'शतसाहस्रोऽयं ग्रन्थः प्रजाप्रतिना कृतस्ततः १५ स मन्वादिभिः क्रमेण संक्षिप्त इति । अतोऽन्यकृतत्वेऽपि मानवव्यपदेशो न विरुद्धः। शास्त्रशब्देन ग्रन्थाभिधानमपि शासनरूपार्थप्रतिपादकत्वादृष्टमेव । मामेव ग्राहयामासाह तेनाध्यापित इत्यर्थः । स्वयमादितो विधिवदित्येभिः पदैरागमस्याविभ्रंश उच्यते । ग्रन्थकारेण हि स्वकृतो ग्रन्थो यः स्वयमध्याप्यते प्रथमं तत्र मात्राऽपि न परिहीयते । अन्यस्य हि तस्मादधिगतवतोऽन्यमध्यापयतो न तद्रन्थाविनाशे यत्नो भवति कर्तरप्यध्यापित- २० पूर्वस्य प्रतिष्ठापितो मया पूर्वमयं ग्रन्थ इति द्वितीयवारं प्रमादालस्यादिना भ्रंशः संभाव्यत अत आदित इत्युक्तम् । विधिवच्छिष्योपाध्याययोरनन्यमनस्कतादिगुणोऽवहितचित्तता विधिः । अर्हे वतिः । मरीच्यादींस्त्वहं मुनीन्मरीच्यादयः प्रसिद्धप्रभावास्तैरप्येतन्मत्सकाशादधीतमित्यात्मनो विशिष्टशिष्यसंबन्धेन सिद्धमौपाध्यायिकं दर्शयन्महर्षीणां शास्त्रमाहास्म्येन च श्रद्धातिशयं जनयत्यध्ययनाविरामाय । एवंविधमेतन्महच्छास्त्रं यन्मरीच्यादिभि- २१ रप्यधीतम् । एष चेदृशो महात्मा मनुस्तेषामुपाध्याय इति युक्तमतस्य सकाशादेतद्रन्थाध्ययनमित्याशास्त्रपरिसमाप्ते!परमन्ते श्रोतार इत्युभयथाऽपि शास्त्रप्रशंसा ॥ ५८ ॥ ....
For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
• [प्रथमः एतद्वोऽयं भृगुः शास्त्रं श्रावयिष्यत्यशेषतः ॥ एतद्धि मत्तोऽधिजगे सर्वमेषोऽखिलं मुनिः ॥ ५९॥
एतच्छास्त्रं वो युष्माकमयं भृगुरशेषतः सर्व श्रावयिष्यति कर्णपथं नेष्यत्यध्यापयिष्यति व्याख्यास्यति च । एतच्छास्त्रस्यैतदा प्रत्यवमर्शः । एतच्छास्त्रमेव मुनिरखिलमशेषं मत्तो मत्सकाशादधिजगेऽधिगतवान् ज्ञातवान् । गुरुमुखाद्विद्या निष्क्रामतीव शिष्यः प्रतिगृह्णातीवेत्यतः अपादाने तसिर्मत्त इति युक्तः । भृगुस्तु महर्षीणां प्रख्याततरप्रभावः । तस्य प्रवक्तृत्वनियोगेनानेकाशेषनिरतिशयविद्याविदामागमनपरंपरयागतमेतच्छास्त्रमिति प्रदर्श्यते । अतश्च केषांचिदयमपि प्रवृत्तिप्रकारो दृश्यते । बहुभ्यो महात्मभ्यः शास्त्रमिदमवतीर्णमिति किमिति नाधीमह इत्यध्ययनादिप्रवृत्त्याभिमुख्यं शास्त्रे जन्यते ॥ ५९ ॥
ततस्तथा स तेनोक्तो महर्षिर्मनुना भृगुः ॥ तानब्रवीदृर्षान्सर्वान् पीतात्मा श्रूयतामिति ॥ ६० ॥
स महर्षिभृगुस्तेन मनुना तथोक्त एष वः श्रावयिष्यतीति नियुक्तस्ततोऽनन्तरं तानृषीनब्रवीच्छ्यतामिति । प्रीतात्माऽनेकशिष्यसन्निधावहमत्र नियुक्त इति बहुमानेन प्रीतात्मत्वं प्रवक्तृत्वयोग्यतयाज्ञाकरोऽहमनेन संभावित इत्यात्मनि भृगोर्बहुमानः ॥६० ॥
स्वायंभुवस्यास्य मनोः षड्श्या मनवोऽपरे ॥ सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वा महात्मानो महौजसः ॥ ६१ ॥
उपाध्यायो धर्मान्पृष्टो जगदुत्पत्त्यादि वर्णितवान् । तथैव शिष्योऽपि तन्नियुक्तस्तच्छेपमेव वर्णयितुमारब्धः । अस्येति साक्षात्कारेण मनुं प्रत्यवमृशति । अस्मदुपाध्यायस्य
वायंभुव इति ख्यातस्य षडन्येऽपरे मनवो वंश्या एकस्मिन्वंशे कुले जाताः सर्वे वंश्याः । २० सर्वे हि साक्षाद्ब्रह्मणा सृष्टा इत्येककुलसंभवादश्या उच्यन्ते । अथवा एकस्मिन्कार्येऽधि
कृता वंश्या एककर्मान्वयेन प्राणिनां वंशव्यवहारो भवति । 'द्वौ मुनी व्याकरणस्य वंश्यौ" । तं चैकं धर्म दर्शयति “सृष्टवन्तः प्रनाः स्वाः स्वाः” इति । मन्वन्तरे मन्वन्तरे यस्य मनोरधिकारः स एव प्रजानां पूर्वमन्वन्तरविनष्टानां स्रष्टा पालयिता च । अतो येन याः प्रजाः सृज्यन्ते तास्तस्य स्वा भवन्ति ॥ ६१ ॥
स्वारोचिषश्चोत्तमश्च तामसो रैवतस्तथा ।। चाक्षुषश्च महातेजा विवस्वत्सुत एव च ॥ ६ ॥ तान्मनून्नामतो निर्दिशति । महातेजा इति विशेषणम् । अन्यानि नामानि रूढ्या
१ड-अमितौजसः।
For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
संबन्धेन वा । विवस्वत्सुत इति समासपदरूपं शब्दान्तरं कृष्णसर्पनरसिंहादिशब्दवत् ॥ ६२ ॥
स्वायंभुवाद्याः सप्तैते मनवो भूरितेजसः॥
स्वे स्वेऽन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् ॥ ६३ ॥ . अत्र सप्त मनवो मया प्रोक्ताः । अन्यत्र चतुर्दश संपद्यन्ते । स्वे स्वेऽन्तरेऽवसरे ५ प्राप्तेऽधिकारकाले इति यावत् । उत्पाद्य प्रजा आपुः पालितवन्तः । स्वे स्वेऽन्तरेऽधिकारावसरे यस्य मनोर्यस्मिन्काले प्राप्तः सर्गस्थितिपालनाधिकारः । अन्ये त्वन्तरशब्दं मासादिशब्दवत्कालविशेषवाचिनं मन्यन्ते तदयुक्तम् । मनुशब्दोपसंहितः कालविशेषविषयो मन्वन्तरो नाम कालो न तु केवल इति ॥ ६३ ॥
निमेषा दश चाष्टौ च काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला ॥ १०
त्रिंशत्कला मुहूर्तः स्यादहोरात्रं तु तावतः॥ ६४ ॥ स्थितिप्रलयकालपरिमाणनिरूपणाथै ज्योतिःशास्त्रगोचरं कालविभागं वक्तुमुपक्रमते । अष्टादश निमेषाः काष्ठा नाम कालो भवति । त्रिंशत्काष्ठाः कलाः । त्रिंशत्कला एको मुहूर्तः स्यात् । तावतः त्रिंशदित्यर्थः । त्रिंशन्मुहूर्तः अहोरात्रम् । विद्यादिति क्रियापदमाहत्य तावदिति द्वितीयाबहुवचनम् ॥ ६४ ॥
_ अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषदैविके ॥
रात्रिः स्वमाय भूतानां चेष्टायै कर्मणामहः ॥६५॥ अथ कोऽयं निमेषो नाम । अक्षिपक्ष्मणोनैसर्गिकं कैम्प उन्मेषसहचारी । अन्यैस्तु पठितं यावता कालेनाविकँतमक्षरमुच्चार्यते स निमेषः । अहश्च रात्रिश्च ते अहोरात्रे । तयोविभागं करोति आदित्यः । उदित आदित्ये यावत्तदीया रश्मयो दृश्यन्ते तावदहळव- २० हारः । अस्तमिते तु प्रागुदयाद्रात्रिव्यवहारः । मनुष्यलोके देवलोकेवा। यत्र तादित्यो न व्याप्नोति रश्मिभिस्तत्र कथमयमहोत्रविभागो विज्ञेयोऽत आह । रात्रिः स्वमायेति। स्वयंप्रभेषु भूतेषु नित्यप्रकाशित्वात्कर्मचेष्टाकार्यारम्भेण स्वापेन च विभागः। यथैवौषधीनां नियतः प्रादुर्भावकालः स्वाभाव्यादेवं कर्मचेष्टास्वापावपि कालस्वभावत एव नियतौ ॥ ६५ ॥ पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तु पक्षयोः॥
२५ कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः शुक्लः स्वमाय शर्वरी ॥६६॥ यो मनुष्याणां मासः स पितृणामहर्निशम् । कतरदहः कतमा च रात्रिरिति प्रविभागः ? इदमहरियं रात्रिरित्येष विभागः । पक्षयोः पञ्चदशरात्रिसंमितयोरर्धमासाख्ययोर्व्यवस्थितः । पक्षाश्रित इत्यर्थः । एकः पक्षोऽहरपरो रात्रिस्तयोश्च भिन्नस्वभावत्वान्नियत
१फ-नैपर्गिकोन्मेषसहचारी। २ ड-व्यक्तम् । अ-ब-व-क-फ-प्रकाशत्वात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथम क्रमत्वाच्च विशेषमाह । अहः कृष्णः पक्षः । शुक्लः पक्षः शर्वरी रात्रिः । कर्मचेष्टाभ्य' इति युक्तः पाठः । यथा — स्वप्नायेति । तादर्थ्यमेव विषयभावेन विवक्षितं वृत्तानुरोधादतः सप्तमी ॥ ६६ ॥
देवे रात्र्यहनी वर्ष प्रविभागस्तयोः पुनः॥
अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्यादक्षिणायनम् ॥ ६७ ॥
वर्ष मनुष्याणां द्वादशमासास्तदेकमहोरात्रं देवानाम् । तयोश्च विभाग उदगयनदक्षिणायनाभ्याम्। तत्रोदीची दिशमभिप्रतिष्ठमानस्यादित्यस्य षण्मासा उदगयनं भवति । अयनं गमनमधिष्ठानं वा । तस्यां दिशि षण्मासानादित्य उदेति । ततः परावृत्तस्य दक्षिणायनम् । तथा हि दक्षिणां दिशमाक्रम्योदीचीं हित्वा ह्युदयं करोति ॥ ६७ ॥
ब्राह्मस्य तु क्षपाहस्य यत्प्रमाणं समासतः॥ एकैकशो युगानां तु क्रमशस्तन्निबोधत ॥६८ ॥
ब्रह्मा प्रजानां स्रष्टा तस्य यो लोकस्तत्र क्षपाहस्याहोरात्रस्य यत्पमाणं युगानां चैतत्समासतः संक्षेपेण निबोधत मत्सकाशाच्छृणुत । एकैकशः एकैकस्य युगस्य ।
वक्ष्यमाणस्य प्रकरणस्य पिण्डार्थकथनार्थोऽयं श्लोकः श्रोतृणामवर्धानार्थः । तथा च १५ संबुध्यन्ते निबोधतेति । प्रकृते कालविभागे पुनः प्रतिज्ञाकरणं तरत्वज्ञापनार्थम् । तेन
वक्ष्यमाणोऽर्थो न शास्त्रारम्भशेष एव । अपि तु धर्मायापि । तथा च वक्ष्यति ' ब्राह्म पुण्यमहर्विदुरिति ' । तद्विज्ञानाच्च पुण्यं भवतीत्यर्थः ॥ ६८ ॥
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम् ॥ तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशश्च तथाविधः ॥ ६९ ॥
प्रकृतत्वादेविकानि वर्षाणि परिगृह्यन्ते । तथा च पुराणकारः " इत्येतदृषिभिर्गीतं दिव्यया संख्यया द्विजाः ॥ दिव्येनैव प्रमाणेन युगसंख्या प्रकीर्तिता" ॥ तानि चत्वारिसहस्राणि कृतयुगं नाम कालः। तस्य कृतयुगस्य तावन्त्यैव शतानि चत्वारि संध्या । संध्यांशस्तस्य तथाविधस्तत्परिमाणश्चत्वारिवर्षशतानीत्यर्थः । तत्रातीतस्य कालस्यागामिनश्च
स्वभावानुवृत्तिः सा संध्या। उभयकालधर्मानुविधानं संध्यांशः । यत्रेषत्पूर्वधर्मानुवृत्तिर्भूयसी २५ भाविनो युगस्य ॥ ६९॥
इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु ॥
एकापायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि च ॥ ७० ॥ कृतयुगादन्येषु त्रेतादिषु त्रिषु युगेषु सन्ध्यासन्ध्यांशसहितेषु सहस्राण्येकापायने १फ-अवधारणार्थः । २ ख-फ-तद्वेदनाच ।
For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
वर्तन्ते । हानिरपायः । एकं सहस्रं हनिं त्रेतायां कृतयुगात् । एवं त्रेतातो द्वापरस्य द्वापरात्कलेः । एवं च त्रीणि वर्षसहस्राणि त्रेता द्वे द्वापर एकं कलिरिति भवति । शतानि हीयन्ते सन्ध्या तदंशयोः । विशिष्टोऽहः संघातो युगाख्यस्तस्य विशेषाः कृतादयः ।
तावच्छतीति ईकारः स्मर्तव्यः । इह स्मृतिः । तावतां शतानां समाहारः । तावच्छब्दस्य ‘बहुगणवतुडतीति' । वत्वन्तत्वात्संख्यासंज्ञायां सत्यां ' संख्यापूर्वी द्विगुरिति' द्विगुसंज्ञायां सत्यां ‘टापोपवादो द्विगोरिति ङीप् । शतं परिमाणमस्य इति । ‘यत्तदेतेभ्य’ इति वतुप् ।‘आ सर्वनाम्न' इत्याकारः । अन्यथा बहुव्रीहौ तावन्ति शतानि यस्याः शतशब्दस्याकारान्तत्वात्‘अजाद्यतष्टाप् ' इति टापा भवितव्यम् । तस्मिन्कृते तावच्छता इति स्यादित्यभिप्रायः ॥ ७० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दैविकानां युगानां तु सहस्रं परिसंख्यया || ब्राह्ममेकमज्ञेयं तावती रात्रिरेव च ॥ ७२ ॥
यदेतत्परिसंख्यातमादावेव चतुर्युगम् ॥ एताद्वदशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते ॥ ७१ ॥
यदेतदिति लौकिकी वाचो युक्तिः । समुदायेन प्रक्रान्तोऽर्थः परामृश्यते । यदेतचतुर्युगं परिसंख्यातं चत्वारिसहस्राणीत्यादिना निश्चितसंख्यमादौ प्रागस्माच्छोकादेकस्य चतुर्युगस्थ द्वादशभिः सहस्रैर्देवानां युगमुच्यते । द्वादशचतुर्युगसत्राणि देवयुगं नाम काल इत्यर्थः । सहस्रशब्दात्स्वार्थेऽण् । द्वादशचतुर्युगसहस्राणि परिमाणं यस्मिन्निति १५ विग्रहः ॥ ७१ ॥
३५
१०
देवयुगसाहस्रं ब्राह्ममेकमहः । तावती ब्रह्मणोरात्रिर्देवयुगसहस्रमेव । परिसंख्यया संख्यानेन यत्स॒हस्रमिति संबन्धः । श्लोकपूरणार्थश्चायमनुवादः । न ह्यसंख्यया सहस्रादि- २० व्यवहारः । हेनौ तृतीया ॥ ७२ ॥
For Private And Personal Use Only
तद्वै युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः ॥
रात्रिं च तावतीमेव तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ७३ ॥
|
युगसहस्रमन्तो यस्याह्नस्तद्युगसहस्रान्तम् । ये मनुष्या एतज्जानते तेऽहोरात्रविदः । किं तेषामित्यपेक्षायां पुण्यं भवतीति संबन्धः । ब्राह्मस्याह्नः परिमाणवेदनं पुण्यमतस्त- २५ द्वेदितव्यमिति स्तुत्या विधिप्रतिपत्तिः ॥ ७३ ॥
तस्य सोsहर्निशस्यान्ते प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते ॥
प्रतिबुद्ध सृजति मनः सदसदात्मकम् ॥ ७४ ॥
१ ड - ख- हीयते । २ व्या. सू. ( १।१।२३ ) । ३ व्या. सू. ( २1१/५२ ) । ४ टापः - आकारान्त स्त्रीलिं गशब्दा-अजाद्यतष्टापू ( व्या. सू. ( ४।१।४ ) । ५ व्या. सू. ( ५/२/३९) । ६ व्या. सु. ( ६।३।९१ ) ७ व्या, सू. ( ४। ११४ ),
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[प्रथमः स ब्रह्मा तावती दीर्घा निशां निद्रां अनुभूय प्रतिबुध्यते । ततः पुनर्जगत्सृजति । ५ स्वापो ब्रह्मण उक्तरूपः । न ह्यसौ प्राकृतपुरुषवत्स्वपिति नित्यं प्रतिबोधात् । तत्र सर्ग
क्रममाह । 'मनः सदसदात्मकमिति' । ननु चाप एव ससर्जादावित्युक्तम् । केचिदाहुविविधः प्रलयः महाप्रलयोऽवान्तरप्रलयश्च । अवान्तरप्रलयेऽयं क्रमः । मनश्चात्र न तत्त्वान्तर्गतं तस्य पूर्वमुत्पन्नत्वात् । किं तर्हि प्रजापतिः प्रबुद्धः मनःसर्गाय सृजति
नियुक्ते इत्यर्थः । द्वितीये तु महाप्रलयपक्षे मनः कारणत्वान्महत्तत्त्वमेव मनस्ततश्च १० प्रागुक्तम् । महानिति । पुराणे हि “मनो महान्मतिर्बुद्धिमहत्तत्वं च कीर्त्यते ॥ पर्यायवाचकाः शब्दा महतः परिकीर्तिता" इति ॥ ७४ ॥
मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसूक्षया ॥
आकाशं जायते तस्मात्तस्य शब्दं गुणं विदुः ॥ ७५ ॥
उक्ताऽप्येषा तत्त्वस्य सृष्टिर्यो विशेषो नोक्तस्तत्प्रतिपादनाय पुनरुच्यते । ब्रह्मणा १५ चोद्यमानं तस्मान्नोदितादाकाशं जायते । तस्याकाशम्य शब्दाख्यो गुणो भवति । गुण आश्रित उच्यते । आकाशं तस्याश्रयः । न ह्याकाशं विना शब्दस्य संभवः ॥ ७९ ॥
आकाशात्तु विकुर्वाणात्सर्वगन्धवहः शुचिः॥ बलवाञ्जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः ॥ ७६ ॥
भूताद्भूतान्तरस्योत्पत्तिर्नेष्यते । महतः सर्वभूतानामुत्पत्त्यभ्युपगमात्तेनैवं व्याख्या२० यते । आकाशादनंतरं, महतो विकुर्वाणात्स्पर्शमात्रभावं गताद्वायुर्जायते । सर्वगन्धान्छु
चीनशुचींश्च वहति । अथ च शुचिः पवित्रः । बलवान् । यावती काचिब्दलकृतिश्चेष्टारूपा सा वायुकर्मणः । कम्पाक्षेपोर्ध्वाधस्तिर्यग्गमनादिलक्षणा यत्किञ्चिच्चलितं स्पन्दितं तत्र्व वाय्वायत्तमित्येतत्प्रदर्शयितुं बलवानित्युक्तम् । उत्तरत्रापि याः पञ्चम्यस्ता न जन्यर्थापेक्षाः। किं तर्हि वायोः परतोऽनन्तरमित्येवं योजनीयाः ॥ ७६ ॥
वायोरपि विकुर्वाणाद्विरोचिष्णु तमोनुदम् ॥
ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत्तद्रूपगुणमुच्यते ॥ ७७ ॥
विरोचिष्णु भास्वदिति समानार्थेन शब्दद्वयेन स्वपरप्रकाशता प्रतिपाद्यते । स्वयं दीप्तिमत्परं च भासयति ॥ ७७ ॥
ज्योतिषश्च विकुर्वाणादापो रसगुणाः स्मृताः ॥ ३० अद्भयो गन्धगुणा भूमिरित्येषा सृष्टिरादितः ॥ ७८ ॥
१फ-स्पर्शमात्राभावम् । २ इ-सर्वगतत्वात् ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। रसो मधुरादिः सलिलगुणः गन्धः सुरभिरसुरभिश्च । स भूमेर्गुणः । तथा च वैशेषिकाः । क्षितावेव गन्ध इत्येते सांसिद्धिका एकैकस्य गुणाः संसर्गात्तु संकीर्यन्ते । तदुक्तं 'यो यो यावतिथ' इति । एतच्च गुणानुकथनमध्यात्मचिन्तायामुपयुज्यते। उक्तं हि पुराणकारेण-" दशमन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्द्रियचिन्तकाः ॥ भौतिकास्तु शतं पूर्ण सहस्रं त्वभिमानिनः" ॥ अहंकारचिन्तकाः । "महात्मकाः सहस्राणि दश तिष्ठन्ति विज्वराः ॥ पूर्ण ५ शतसहस्रं तु तिष्ठन्त्यव्यक्तचिन्तकाः ॥ पुरुषं निर्गुणं प्राप्य परिसंख्या न विद्यते" ॥७॥
यत्माग्द्वादशसाहस्रमुदितं दैविकं युगम् ॥ तदेकसप्ततिगुणं मन्वन्तरमिहोच्यते ॥ ७९ ॥ एकसप्ततिर्दैविकानि युगानि मन्वन्तरं नाम कालः ॥ ७९ ॥ मन्वन्तण्यसंख्यानि सर्गःसंहार एव च ॥
क्रीडन्निवैतत्कुरुते परमेष्ठी पुनःपुनः ।। ८० ॥ नैषा संख्या विद्यत इत्यसंख्यानि । ननु चतुर्दश मन्वन्तराणीति संख्या श्रूयते ज्योतिःशास्त्रादौ । उच्यते। आवृत्त्या ह्यसंख्यानि । यथा द्वादशमासाः । सर्गसंहारयोरप्यावृत्तिरनुपरतैव । क्रीडन्निवैतत्कुरुत इति । सुखार्थितया क्रीडा । तस्य चाप्तकामत्वादानन्दैकरूपत्वाच्च । न क्रीडाप्रयुक्तौ सर्गसंहारवत इव शब्दः प्रयुक्तः । अत्र परिहारः स प्रागुक्त १५ एव । लीलयाऽपि कौतुकेनापि लोके रानादीनां प्रवृत्तिर्दृश्यत इति ब्रह्मविदः ॥ १० ॥
चतुष्पात्सकलो धर्मः सत्यं चैव कृते युगे ॥
नाधर्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान्प्रतिवर्तते ॥ ८१ ॥ चत्वारः पादा यस्य चतुष्पाद्धर्मः । यागादेश्च धर्मत्वात्तस्य चानुष्ठेयस्वभावत्वाद्विग्रहाभावान्न पादशब्दः शरीरावयववचनः । किं तर्हि अंशमात्रवचनः । न हि धर्मस्य २० शरीरमस्ति पुरुषविधं पशुपक्ष्यादिविधं वा । तेन स्वांशैश्चतुर्भिरुपेतश्चतुप्पादुच्यते । तेन योऽयं धर्मः चतुप्पात्सकलः कृतयुग आसीत् यागस्य तावत्प्रयोगावस्थस्य चत्वारो होतृकाः । होता ब्रह्मा उद्गाता अध्वर्युरिति । चत्वारो वर्णाः कर्तार आश्रमा वा । सर्वथा यावान्वेदे धर्म उक्तः स सर्वस्तस्मिन्कालेंऽशतोऽपि न हीनः अविगुणः सर्वोऽनुष्ठीयते । बाहुल्येन चतुःसंख्याः।
२५ एवं दानादिप्वपि योज्यम् । दाता द्रव्यं पात्रं भावतुष्टिः । अथवा यागदानतपांसिज्ञानं च । तथा वक्ष्यति-'तपः परमिति' । अथवा धर्मप्रतिपादकं वाक्यं धर्मः।
१ इ-ख-लीलया निप्रयोजनाऽपि लोके राजादीनाम् । २ फ-भावस्तुतिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः
तस्य च चत्वारः पादाः चत्वारि पदजातानि । नामाख्याते चोपसर्गनिपाताश्च । तथा
चाह । “ चत्वारि वाक्परिमिता पदानि । तानि विदुाह्मणा ये मनीषिणः" । मनस ईषिणः समर्था विद्वांसो धार्मिकाः। अद्यत्वे तु ' गुहायां त्रीणि निहितानि नेङ्गयन्ति'। न हि प्रकाशन्ते । तुरीयं भागं वैदिकानां मनुष्या वदन्ति । एतदुक्तं भवति किंचिदन्तरितम् । न च काचिद्वेदशाखा । अद्यत्वे तु बह्वन्तरितम् । सत्यं चैवं सकलमित्यनुषङ्गः। सत्यपि सत्यस्य विहितत्वाद्धर्मत्वे, प्राधान्यार्थः पृथगुपदेशः, हेत्वर्थे वा । सकलस्य धर्मानुष्ठानस्य सत्यं हेतुः । येत्वनतिनस्ते लोकावर्जनार्थ किंचिदनुतिष्ठन्त्यन्यत्त्यजन्ति । नाधर्मेण निषिद्धेन मार्गेण कश्चिदागमो विद्या वाऽर्थो वाऽनुष्ठातुरुपवर्तत आगछति युगस्वाभाव्यात् । न मनुष्या अधर्मेण विद्यामागमयन्ति नापि धनमर्जयन्ति । विद्याधने धर्मानुष्ठानकारणे तत्परिशुद्धिः सकलधर्मसद्भावस्य हेतुत्वेन नोच्यते ॥ ८१ ॥
इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोपितः॥
चौरिकानृतमायाभिर्धर्मश्चापैति पादशः ॥ ८२ ॥ कृतयुगादन्येषु युगेष्वागमाद्वेदाख्याद्धर्मः पादशः युगेयुगे पादेनावरोपितो व्यपनीतः अन्तर्हितः । वेदशाखा । पुरुषाणां ग्रहणावधारणशक्तिवैकल्यात् । योऽप्यद्यत्वे धर्मो ज्योति
ष्टोमादिः प्रचरति सोऽपि चौर्यादिभिः पादशो हीयते । ऋत्विजां यजमानानां दातृणा १५ संप्रदानानां चैतैर्दोषैर्युक्तत्वान्न यथाविधि धर्मो निप्पद्यते । फलमतो यथोक्तं न परिप्राप्यते तेन धर्मापायहेतूनां चौरिकादीनां न युगैर्यथासंख्यं सर्वेषामद्योपलम्भात् ।। ८२ ॥
अरोगाः सर्वसिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुषः ॥
कृते त्रेतादिषु ह्येषामायुर्हसति पादशः ॥ ८३ ॥
अधर्मस्य रोगकारणस्याभावादरोगाः। रोगो व्याधिः । सर्व एव चत्वारो वर्णाः सिद्धाभि२० प्रेतार्थाः । अर्थः प्रयोजनम् । अथवा सर्वेऽर्थाः सिद्धाः येषां काम्यानां कर्मणां प्रतिबन्ध
काभावादव्याक्षेपेणाशेषफलसिद्धिः । चतुर्वर्षशतायुष इति । ननु " स ह पोडशं वर्षशतमजीवदिति " परममायुर्वेदे श्रूयते। अत एवाहुः । वर्षशतशब्दोऽत्र वयोभेदप्रतिपादकः । चत्वारिवयांसि जीवन्तीति । न पुरायुषः प्रमीयते नाप्राप्य चतुर्थ वयो म्रियन्ते । अत एव
द्वितीये श्लोकार्धे वयो हसतीत्याह । पूर्वत्र वयसो वृद्धानुक्तायामुत्तरत्र तस्यैवं हासा२५ भिधानोपपत्तिः । पादश इति । न चात्र चतुर्थो भागः पादः । किं तर्हि । भागमात्र
मंशत आयुः क्षीयत इत्यर्थः । तथा च केचिबाला म्रियन्ते, केचित्तरुणाः, केचित्प्राप्तजरसः । परिपूर्णमायुर्दुर्लभम् ॥ ८३ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। वेदोक्तमायुर्मानामाशिषश्चैव कर्मणाम् ॥
फलन्त्यनुयुगं लोके प्रभावश्च शरीरिणाम् ॥ ८४ ॥ केचिदाहुवैदिकैः कर्मभिः सहस्रसंवत्सरादिभिरपेक्षितमायुर्वेदोक्तम्। तदनुयुगं फलति युगानुरूपेण संपद्यते, न सर्वेषु युगेषु। नाद्य कश्चित्सहस्रसंवत्सरजीवी यः सर्वश्चिरंजीवति स वर्षशतम्। तदपरे नाद्रियन्ते । यतो दीर्घसत्रेषु संवत्सरशब्दे दिवसेषु व्यवस्थापिते विधेया- ५ न्तरविरोधाद्वाक्यभेदापत्तेः । एष हि तत्र ग्रन्थः । 'पञ्चपञ्चाशतस्त्रिवृतः संवत्सरा' इत्यादि। तत्र त्रीण्यहानि गवामयनप्रकृतित्वात्प्राप्तानि। विशिष्टानुसंख्या पञ्चपञ्चाशत इत्यप्राप्तविधेया । यद्यपरा संवत्सरता प्रतीयेत वाक्यं भिद्येत । तत्रावश्यमन्यतरस्यानुवाद आश्रयितव्यः । संवत्सरशब्दः सौरसावनादिमानभेदेन षष्टयधिकशतत्रयात्मनोऽहःसंघातादन्यत्रापि दृष्टप्रयोग एवेति । तस्यैव लक्षणया दिवसेष्वनुवादो युक्त इति ।
___ अन्ये तु मन्त्रार्थवादेषु · शतमिन्नु शरदोऽन्ति देवाः ' ' शतायुर्वै पुरुषः' इति । शतशब्दश्च बहुनामसु पठितो बहुत्वं चानवस्थितम् । युगानुरूपेण दीर्घजीविनोऽल्पायुषश्च भवन्ति । यथाश्रुतव्याख्याने तु कलौ सर्वे शतायुषश्च भवन्ति । अथवा आयुःकामस्य यानि कर्माणि न च तत्र प्रमाणं श्रुतम् । तत्रानुयुगं परिमाणं वेद्यम् । आशिषोऽन्या अपि फलविषया वेदशासनाः काम्यानां कर्मणाम् । आयुषः काम्यत्वेऽपि प्राधान्यात्पृथगुप- १५ देशः । तथा ह्याह "आयुर्वै परमः कामः" । प्रभावोऽलौककी शक्तिरणिमादिगुणयोगः । अभिशापो वरदानम् । अनुयुगं फलन्तीति सर्वत्र योज्यम् ॥ ८४ ॥
अन्ये कृतयुगे धर्मात्रेतायां द्वापरे परे ॥
अन्ये कलियुगे नृणां युगहासानुरूपतः ॥ ८५ ॥ उक्तोऽस्य कालभेदेन पदार्थस्वभावभेदस्योपसंहारः । धर्मशब्दो न यागादिवचन २० एव । किं तर्हि पदार्थगुणमात्रे वर्तते । अन्ये पदार्थानां धर्माः प्रतियुगं भवंति यथा प्राक् दर्शितम् । यथा वसन्तेऽन्यः पदार्थानां स्वभावोऽन्यो ग्रीष्मेऽन्य एव वर्षास्वेवं युगेष्वपि । अन्यत्वं चात्र न कारणानां दृष्टकार्यत्यागेन कार्यान्तरजनकत्वमप्यपरिपूर्णस्य कायस्योत्पत्तः शक्तेरपचयात्तदाहुर्युगहासानुरूपत इति । ह्रासो न्यूनता ॥ ८५ ॥
तपः परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमुच्यते ॥
द्वापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेकं कलौ युगे ॥ ८६ ॥ अयमन्यो युगस्वभावभेदः कथ्यते । तपःप्रभृतीनां वेदे युगभेदेन विधानाभावात्सर्वदा सर्वाण्यनुष्ठेयानि । अयं त्वनुवादो यथाकथंचिदाख्येयः । इतिहासेषु
क-ख युक्तोऽस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः ह्येवं वर्ण्यते । तपःप्रधानं तच्च महाफलम् । दीर्घायुषो रोगवर्जितास्तपसि समर्था भवन्त्यनेनाभिप्रायेणोच्यते । ज्ञानमध्यात्मविषयं शरीरक्लेशादन्तर्नियमो नातिदुष्करः । यागे तु न महाक्लेश इति द्वापरे यज्ञः प्रधानम् । दाने तु न शरीरक्लेशो नान्तःसंयमो न चातीव विद्वतोपयुज्यत इति सुसंपादना ॥ ८६ ॥
सर्वस्यास्य तु सर्गस्य गुप्त्यर्थं स महाद्युतिः ॥ मुखबाहूरुपज्जानां पृथकर्माण्यकल्पयत् ॥ ८७ ॥
उक्तः कालविभागः । ब्राह्मणादीनां गुणा इदानीं कथ्यन्ते । तत्रायमुपक्रमः । सर्वस्य सर्गस्य सर्वेषां लोकानां गुप्त्यर्थ रक्षार्थम् । महातेजाः प्रजापतिः मुखादिजातानां ब्राह्मणादीनां चतुर्णी वर्णानां दृष्टादृष्टार्थानि कर्माण्यकल्पयव्यवस्थापितवान् ॥ ८७ ॥
अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा ॥ दानं प्रतिग्रहं चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् ॥ ८८ ॥ तानीदानी कर्माण्युच्यन्ते ॥ ८ ॥ प्रजानां रक्षणं दानमिज्याऽध्ययनमेव च ॥ विषयेष्वप्रसक्तिश्च क्षत्रियस्य समासतः ॥ ८९ ॥
विषयामिलापजनका गीतशब्दादयो भावा उच्यन्ते । तत्राप्रसंगः पुनः पुनरसेवनम् ॥ ८९॥
पशूनां रक्षणं दानमिज्याऽध्ययनमेव च ॥ वणिक्पथं कुसीदं च वैश्यस्य कृषिमेव च ॥ ९ ॥
वणिक्पथः वणिकर्मणा स्थलपथवारिपथादिना धनार्जनमुपयुज्यमानदेशान्तरीयद्रव्य२० सन्निधापनं यस्य राज्ञो विषये वसति । कुसीदं वृद्ध्या धनप्रयोगः ॥ ९० ॥
एकमेव तु शूद्रस्य प्रभुः कर्म समादिशत् ॥ एतेषामेव वर्णानां शुश्रूषामनसूयया ॥ ९१ ॥
प्रभुः प्रजापतिरेकं कर्म शूद्रस्यादिष्टवान् । एतेषां ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां शुश्रूषा त्वया कर्तव्याऽनमूययाऽनिन्दया चित्तेनापि तदुपरि विषादो न कर्तव्यः । शुश्रूषा परिचर्या २५ तदुपयोगि कर्म करणं शरीरसंवाहनादितच्चित्तानुपालनम् । एतदृष्टाथै शूद्रस्य अविधायकत्वा
बैकमेवेति न दानादयो निषिध्यन्ते । विधिरेषां कर्मणामुत्तरत्र भविष्यति । अतः स्वरूपं विभागेन यागादीनां तत्रैव दर्शयिष्यामः ॥ ९१ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । ऊर्ध्वं नाभेर्मेध्यतरः पुरुषः परिकीर्तितः ॥
तस्मान्मेध्यतमं त्वस्य मुखमुक्तं स्वयंभुवा ॥ ९२ ॥ आपादान्तान्मध्यः पुरुषस्तस्य नाभेरूद्धमतिशयेन मेध्यं ततोऽपि मुखम् । एतच्च स्वयमेव जगत्कारणपुरुषेणोक्तम् ॥ ९२ ॥ ततः किमत आह
उत्तमाङ्गोद्भवाज्यैष्ठ्याब्रह्मणश्चैव धारणात् ॥
सर्वस्यैवास्य सर्गस्य धर्मतो ब्राह्मणः प्रभुः ॥ ९३ ॥ उत्तामङ्गं मों तत उद्भव उत्पत्तिाह्मणस्य। ज्येष्ठश्चासावन्येभ्यो वर्णेभ्यः पूर्व ब्रह्मणा सृष्टः । ब्रह्मणो वेदस्य धारणात्तस्य हि सविशेष तद्विहितमतः सर्वस्य जगतोऽस्माद्धेतुत्रयाब्राह्मणः प्रभुः प्रभुरिव । प्रभुर्विनयेनोपसर्पणीयः । तदाज्ञायां च धर्मे स्थातव्यम् । धर्मतः १० प्रभुर्धर्मे प्रभुरित्यर्थः । आद्यादित्वात्तसिः ॥ ९ ॥
तं हि स्वयंभूः स्वादास्यात्तपस्तत्वाऽऽदितोऽसृजत् ॥
हव्यकव्याभिवाह्याय सर्वस्यास्य च गुप्तये ॥ ९४ ॥ पूर्वस्यैव हेतुत्रयस्य विशेपार्थमिदम् । अन्यस्यापि पुरुषस्योत्तमाझं प्रधानम् । तं पुनर्ब्राह्मणं स्वयंभूः स्वादास्यान्मुखादसृजत् । तपश्च कृत्वैपोत्तमाङ्गादुत्पत्तिः । १५ ज्यैष्ठ्यमाह आदितः। यद्देवानुद्दिश्य क्रियते तद्धव्यम् । पितृनुद्दिश्य तत्कव्यम् । तयोरभिवहनाय देवान्पितॄश्च प्रति प्रापणाय । अभिवाह्यायेति भावे कृत्यः कथंचिद्रष्टव्यः । सकर्मत्वाद्वहतेः । तेन च कर्मणा सर्वस्य त्रैलोक्यस्य गुप्तिः परिपालनं भवति । इतः प्रदानं देवा उपजीवन्ति । ते च शीतोष्णवर्षेरोषधीः पचन्ति पाचयन्ति । अतः परस्परोपकारागुप्तिः ॥ ९४ ॥
यस्यास्येन सदाऽश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः ॥
कव्यानि चैव पितरः किं भूतमधिकं ततः ? ॥९५॥ __हव्यादिवहनं पूर्वोक्तं दर्शयति । त्रिदिवमोको गृहं येषां त एवमुच्यन्ते । स्वर्गवासिनो देवाः । ब्राह्मणेन भुक्तमन्नं देवा उपतिष्ठन्ति। श्राद्धे पित्र्यस्य कर्म गोऽङ्गभूतं विश्वेदैवानुद्दिश्य ब्राह्मणभोजनं विहितम् । तदपेक्ष्यैतदुक्तम् । किं भूतमन्यदधिकं श्रेष्ठं तत- २५ स्तस्मादिति । स्वयं विस्मयते । देवाः पितरश्चोत्तमस्थाना मध्यमस्थानाश्चाप्रत्यक्षा न तेषां भोजनोपायोऽन्योऽस्त्यन्यतो ब्राह्मणभोजनादतो महान्ब्राह्मणः । ९५ ॥
भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः प्राणिनां बुद्धिजीविनः ।।
बुद्धिमत्सु नराः श्रेष्ठा नरेषु ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ ९६ ॥ १ ड-अतो ब्राह्मणभोजनात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः पृथिव्यां ये भावाः स्थावरा वृक्षादयो जङ्गमाः कृमिकीटादयस्ते भूतशब्देनोच्यन्ते। तेषां ये प्राणिन आहारविहारादिचेष्टासमर्थास्ते श्रेष्ठाः प्राणिनस्ते हि पटुतरं सुखमनुभवन्ति । तेषां ये बुद्ध्या जीवन्ति हिताहिते विचिन्वन्ति श्वशृगालादयः; ते हि धर्मेणोपतप्ताः छायामुपसर्पन्ति, शीतेनार्दिता आतपे निराहारं स्थानं त्यजन्ति । तेषामधिकतरा मनुष्यास्तेषां च ब्राह्मणाः । ते हि लोके पूज्यतमाः । न च सर्वेण परिभूयन्ते । जातिमात्राश्रयं हि तद्वधे महत्प्रायश्चित्तम् ॥ ९६ ॥
ब्राह्मणेषु च विद्वांसो विद्वत्सु कृतबुद्धयः ॥ कृतबुद्धिषु कर्तारः कर्तृषु ब्रह्मवेदिनः ॥९७ ॥
विदुषा श्रेष्ठ्यं महाफलेषु यागादिप्वधिकारात् । तेषामपि कृतबुद्धयः परिनिष्ठित१० वेदतत्त्वार्था न बौद्धादिभिः कलुषीक्रियन्ते । तेषामपि कर्तारः कर्मणामनुष्ठातारः । ते हि विहितकरणात्प्रतिषिद्धासेवनाच्च नोपहन्यन्ते तेषामपि ब्रह्मस्वरूपत्वात्तत्र ह्यक्षय्यानन्दः॥९७॥
उत्पत्तिरेव विप्रस्य मूर्तिधर्मस्य शाश्वती ॥ स हि धर्मार्थमुत्पन्नो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ९८ ॥
विद्वत्तादिगुणसंबन्धिनो ब्राह्मणस्य विशेषे दर्शिते जातिमात्रं ब्राह्मणं कश्चिदवमन्येत १५ तन्निवृत्त्यर्थमिदमुच्यते । उत्पत्तिरवे गुणानपहाय जन्मैव ब्राह्मणस्य जातिरेव शाश्वती
धर्मस्य मूर्तिः शरीरम् । धर्मार्थमुत्पन्नो द्वितीयेन जन्मनोपनयनेन संस्कृतः । सा हि तस्य धर्मार्थोत्पत्तिर्ब्रह्मत्वाय कल्पते संपद्यते। धर्मशरीरमुज्झित्वा परानन्दभाग्भवतीति श्रृंतिः९८
ब्राह्मणो जायमानो हि पृथिव्यामधिजायते ॥ ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये ॥ ९९ ॥
सर्वलोकस्योपरि भवति । श्रेष्ठ्यमुपरिभावेनाह । ईश्वरः सर्वभूतानामिति । प्रभुत्वं धर्माख्यस्य कोशस्य गुप्तये जायते । द्रव्यसंचयः कोशः । उपमानाद्धर्मसंचय उच्यते कोश इति ॥ ९९ ॥
सर्व स्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किंचिजगतीगतम् ।।
श्रेष्ठयेनाभिजनेनेदं सर्व वै ब्राह्मणोऽर्हति ॥ १०० ॥ २५ असंतुष्टस्य प्रतिग्रहादिषु पुनः प्रवृत्तौ दुष्कृतितामाशङ्कय समाधत्ते । सर्वमिदं
त्रैलोक्यान्तर्वति धनं ब्राह्मणस्य स्खं नात्र प्रतिग्रहो विद्यते । प्रभुत्वेनासौ गृह्णाति न __ १ ड-विदन्ति । २. शाब्दोऽर्थः ३ "तेषां न पूजनीयोऽन्यस्त्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ तपोविद्याविशेषेण पूजयन्ति परस्परम् ॥ ब्रह्मविद्यः परंभूतं न किंचिदिह विद्यते " ॥ भभण्डलिकमुद्रितपुस्तके दृश्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५३
१०
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । प्रतिग्रहीतृतयेति । प्रशंसैषा न विधिरत एवार्हतिशब्दः । अभिजनोऽभिजातता विशिष्टत्वम् ॥ १० ॥
स्वमेव ब्राह्मणो भुंक्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च ॥
आनृशंस्याद्राह्मणस्य भुञ्जते हीतरेजनाः ॥ १०१ ॥ यत्परगृह आतिथ्यादिरूपेण भुक्ते तदात्मीयमेव । नैवं मन्तव्यं परपाकेनेति । ५ स्वं वस्ते याचित्वाऽयाचित्वा वा वस्त्रं लभते नासौ तस्य लाभाय अपि तु स्वकृत्याच्छादने विनियोगः । तिष्ठतु तावदात्मोपयोगि गृह्णाति तत्र प्रभूतं यदन्येभ्यो ददाति परकीयम् तदपि तस्य नानुचितम् । आनृशंस्य कारुण्यं तदीयया महासत्त्वतया पृथिव्यां राजानः स्वानि धनान्युपयुञ्जते । अन्यथा यद्यसाविच्छे — दहमेतदादाय स्वकार्ये विनियुञ्जीयेति' तदा सर्वे निर्धनाः निरुपयोगाः स्युः ॥ १०१॥
तस्य कर्मविवेकार्थं शेषाणामनुपूर्वशः॥
स्वायंभुवो मनु/मानिदं शास्त्रमकल्पयत् ॥ १०२ ॥ सर्वस्याः ब्राह्मणश्रुतेः फलप्रदर्शनार्थं श्लोकोऽयम् । एवंविधामदं महार्थं शास्त्रं यत्तस्य स्वमहिम्नाऽऽत्यन्तिकेन महत्तमस्य ब्राह्मणस्य कर्मविवेकार्थ इमानि कर्माणि कर्तव्यानि इमानि वाणि एष विवेकस्तदर्थम् । शेषाणां च क्षत्रियादीनामनुपूर्वशः १५ प्राधान्याब्राह्मणस्यानुषङ्गात्क्षत्रियादीनामिदं शास्त्रमकल्पयत्कृतवान् ॥ १०२ ॥
विदुषा ब्राह्मणेनेदमध्येतव्यं प्रयत्नतः ॥
शिष्येभ्यश्च प्रवक्तव्यं सम्यङ्कान्येन केनचित् ॥ १०३ ॥ अध्येतव्यं प्रवक्तव्यमित्यर्हे कृत्यो न विधौ । द्वितीयादध्यायात्प्रभृति शास्त्रं प्रवतिष्यते । अयं ह्यध्यायोऽर्थवाद एव । नात्र कश्चिद्विधिरस्ति । तेन यथा ' राजभोजनाः २० शालयः' इति शालिस्तुतिर्न राज्ञोऽन्यस्येति तद्भोजननिषेधः एवमत्रापि नान्येन केनचिदिति नायं निषेधः केवलं शास्त्रस्तुतिः । सर्वस्मिञ्जगति श्रेष्ठो ब्राह्मणः सर्वशास्त्राणां शास्त्रमिदमतस्तादृशस्य विदुषो ब्राह्मणस्याध्ययनप्रवचनार्ह न सामान्येन शक्यते अध्येतुं प्रवक्तुं वा। अत एवाह । प्रयत्नत इति । यावन्न महान्प्रयत्न आस्थितो यावन्न शास्त्रान्तरैस्तर्कव्याकरणमीमांसादिभिः संस्कृत आत्मा तावदेतत्प्रवक्तुं न शक्यते । अत एवाध्य- २५ यनेनः श्रवणं लक्ष्यते । तत्र हि विद्वत्तोपयोगिनी न संपाठे । विधौ ह्यध्ययने विद्वत्ताऽ दृष्टायैव स्यान्न च विधौ श्रवणमध्ययनेन लक्ष्यत इति युक्तं वक्तुं न विधेये लक्षणार्थता युक्ता । अर्थवादे तु प्रमाणान्तरानुसारेण गुणवादो, न दोषाय । तस्मात्रैवर्णिकाधिकारं शास्त्रमेतच्च परस्ताद्विशेषतो वक्ष्यते ॥ १०३ ॥
१ इ-अध्यायादारभ्य।
For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः इदं शास्त्रभधीयानो ब्राह्मणः संशितव्रतः॥ मनोवाग्दहजेनित्यं कर्मदोषैर्ने लिप्यते ॥ १०४ ॥
एवं संबन्धद्वारेण ब्राह्मणार्थतया शास्त्रं स्तुत्वाऽधुना साक्षात्स्तौति । इदं शास्त्रं जानानः संशितवतो भवतीति परिपूर्णयमनियमानुष्ठायी भवति । शास्त्रादननुष्ठाने प्रत्यवायं ज्ञात्वा तद्भयाद्नुतिष्ठति सर्वान्यमनियमान्यथाशास्त्रं सर्वमनुतिष्ठति । अनुतिष्ठन्विहितातिक्रमप्रतिषिद्धकर्मजनितैदोषैर्न लिप्यते न संवध्यते ॥ १०४ ॥
पुनाति पंक्तिं वंश्यांश्च सप्तसप्त परावरान् ॥
पृथिवीमपि चैवेमां कृत्स्नामेकोऽपि सोऽर्हति ॥ १०५॥
पंक्तिपावनो भवति । विशिष्टानुपूर्वीकः संघातः पंक्तिरुच्यते । तां पुनाति निर्म१० लीकरोति । सर्वे दुष्टास्तत्सन्निधानाददुष्टाः संपद्यन्ते । वंश्यान्स्वकुलसंभूतान्सप्तपरानुपरि
तनान्पित्रादीनागामिनोऽवराञ्जनिप्यमाणान् । समुद्रपर्यन्तां पृथिवीं प्रतिग्रहीतुमर्हन्ति । धर्मज्ञता हि प्रतिग्रहाधिकारे हेतुः । इतश्च सर्वे धर्मा ज्ञायन्ते ॥ १०५ ॥
इदं स्वस्त्ययनं श्रेष्ठमिदं बुद्धिविवर्धनम् ॥
इदं यशस्यमायुष्यमिदं निःश्रेयसं परम् ॥ १०६ ॥ स्वस्त्यभिप्रेतम्यार्थस्याविनाशः । अयनं प्रापणम् । स्वस्ति प्राप्यते येन तत्स्वस्त्ययनं । श्रेष्ठमन्येभ्यो जपहोमादिभ्यः । न हि शास्त्रमन्तरेण तेषामनुष्ठानं संभवति अतस्तदनुष्ठानहेतुत्वाच्छ्रेष्ठमेतत् । अथवा धर्मज्ञानार्थवाक्यान्येव श्रेयस्यान्यनुष्ठानं तु क्लेशकरमत उच्यते श्रेष्ठमिति । इदं बुद्धिविवर्धनम् । शास्त्रे ह्यासेव्यमाने तदर्थस्य प्रकाश
नाहन्थिप्रमोक्षाद्बुद्धिविवृद्धिः प्रसिद्धैव । इदं यशस्य, धर्मज्ञः संशयानैः पृच्छ्यमानः २० ख्यातिं लभते यशसो निमित्तं यशस्यं विद्वत्तौदार्यादिगुणवत्तया प्रसिद्धिर्यशः । निः
श्रेयसं दुःखान नुविद्धायाः प्रीतेः स्वर्गापवर्गलक्षणायास्तत्प्राप्तिहेतुकर्मज्ञानहेतुत्वान्निःश्रेयसं परं श्रेष्ठम् ॥ १०६ ॥
अस्मिन् धर्मोऽखिलेनोक्तो गुणदोपौ च कर्मणाम् ॥
चतुर्णामपि वर्णानामाचारश्चैव शाश्वतः ॥ १०७ ॥ २५ इदानीं स्वशास्त्रस्य स्वविषये साकल्येन वृत्तेरन्यनिरपेक्षतामाह । कश्चिद्यो नाम
धर्मः स सर्वः शास्त्रेऽस्मिन्कात्स्न्येनाभिहितः न तस्माद्धर्मज्ञानाय शास्त्रान्तरापेक्षा कर्तव्येत्यतिशयोक्तिः स्तुतिः । अस्मिञ्छास्त्रे धर्मः स्मार्तोऽखिलेन निःशेषेणोक्तौ गुणदोषौ च कर्मणामिष्टानिष्टे फले गुणदोषौ कर्मणां यागादिब्रह्महत्यादीनाम् । एवं हि साकल्यं भवति १ अ-फ-क-ब-शंसितव्रतः । २ अस्याग्रे-" यथा त्रिवेदाध्ययनं धर्मशास्त्रभिदं तथा ॥ अध्येतव्यं
इद रामनार
ब्राह्मणेन नियतं स्वर्गमिच्छता" इतिपाठो दृश्यते कुत्रचिन् । ३ख-ड-सततम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
C
यदि कर्मस्वरूपमितिकर्तव्यताफलविशेषः कर्तृविशेष संबन्धो नित्यकाम्यताविवेकः । एतत्सर्वं गुणपदेन प्रतिज्ञातम् । धर्म इत्यक्ते कर्मग्रहणं वृत्तपूरणार्थम् । चतुर्णामपि वर्णाना' मेतदपि साकल्यार्थम् । यो नाम कश्चिद्धर्मेऽधिकृतस्तस्य सर्वस्येतो धर्मलाभः । आश्वारश्चैव शाश्वतः । आचारप्रमाणको धर्म आचार इत्युक्तः । द्वितीये चैनं विवेक्ष्यामः । शाश्वतो वृद्धपरंपरया नेदानींतनैः प्रवर्तितः ॥ १०७ ॥
1
आचारः परमो धर्मः श्रुत्युक्तः स्मार्त एव च ॥
तस्मादस्मिन्सदायुक्तो नित्यं स्यादात्मवान् द्विजः ॥ १०८ ॥ परमः प्रकृष्टो धर्म आचारस्तथा श्रुतौ वेदे य उक्तः । स्मार्तः स्मृतिषूक्तस्तस्माचारधर्मे नित्यं युक्तः स्यान्नित्यमनुतिष्ठेदात्मवानात्मनो हितमिच्छन् । सर्वस्याऽऽत्मास्त्यतो मतुपा तद्धितपरत्वमुच्यते ॥ १०८ ॥
आचाराद्विच्युतो विप्रो न वेदफलमश्रुते ॥
सर्वस्य तपसो मूलमाचारं जगृहुः परम् ॥ ११० ॥ यावत्किंचित्तपःप्राणायाममौनयमनियमकृच्छ्र चान्द्रायणानशनादि तस्य सवस्य फलप्रसवे मूलमाचारोऽतस्तमेव मुनयस्तपः फलार्थिनो मूलत्वेन कारणतया जगृहु: गृहीतवन्तः । आचाराद्दृष्ट्वा धर्मस्य मुनयो गतिं प्राप्तिमतिक्लेशकरं तपस्तदाप्याचारहीनस्य न फलतीति श्रुतिः ॥ ११० ॥
जगतश्च समुत्पत्तिं संस्कारविधिमेव च ॥
व्रतचर्योपचारं च स्नानस्य च परं विधिम् ॥ १११ ॥
उक्तधर्मा अत्र विशिष्यन्ते । श्रोतृप्रवृत्त्यर्थं चानन्तफलता धर्मस्योक्ता 'एतदन्ता' स्त्वित्यादिना । तत्रातीन्द्रियोऽयमनन्तो दुप्पार इति मन्वाना अवसीदेयुरत उत्साहजननार्थ शास्त्रार्थसंकलनात्मिकामनुक्रमणी पठति । एतावन्त्यत्र वस्तूनि नाति बहूनि शक्यन्ते श्रद्दधानैः पुरुषैर्ज्ञातुमिति । संक्षेपोपदिष्टमार्ग आक्रम्यमाणो न दुःसहो भवतीति ।
For Private And Personal Use Only
४५
आचारेण तु संयुक्तः संपूर्णफलभाग्भवेत् ।। १०९ ॥
प्रकार -तरेणेयमाचारस्तुतिः । आचारात्प्रच्युत आचारहीनो न वेदफलं प्राप्नोति । वेदविहितकर्मानुष्ठानफलं वेदफलमित्युक्तम् । समग्राण्यविकलानि वैदिकानि कर्माण्यनुतिष्ठन्यद्याचारभ्रष्टो न ततः पुत्रकामादिफलमश्रुत इति निन्दा । एष एवार्थो विपर्ययेणोच्यते । १५ आचारेण तु संयुक्तः सकलं फलं प्राप्नोति । काम्यानां च । अत्र यद्वदन्ति संपूर्णवचनादाचारहीनस्याप्यस्ति काम्येभ्यः फलसंबन्धो न कृत्स्नफललाभ इति तन्न किंचित्, अर्थवादत्वादस्य ॥ १०९॥
एवमाचारतो दृष्टा धर्मस्य मुनयो गतिम् ॥
१०
२०
२५
३०
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[प्रथमः जगतश्च समुत्पत्तिमिति कालपरिमाणं तत्त्वभावभेदो ब्राह्मणस्तुतिरित्यादि सर्व मगदुत्पत्तावन्तर्भूतम् । एतच्चार्थवादतयोक्तं न प्रमेयतया। संस्काराविधि व्रतचर्योपचार च । गर्भाधानादयः संस्काराः तेषां विधिः कर्तव्यता । ब्रह्मचारिणो व्रतचर्याया उपचारो
ऽनुष्ठानमितिकर्तव्यता वा । एतद्वितीयाध्यायप्रमेयार्थः । स्नानं गुरुकुलान्निवर्तमानस्य ५ संस्कारविशेषः ॥ १११ ॥
दाराधिगमनं चैव विवाहानां च लक्षणम् ॥ महायज्ञविधानं च श्राद्धकल्पं च शाश्वतम् ॥ ११२॥
दाराणामधिगमनं भार्यासंग्रहः । विवाहानां ब्राह्मादीनां तत्प्राप्त्युपायाना च लक्षणं स्वरूपाधिगमने हेतुम् । महायज्ञाः पञ्च वैश्वदेवादयः । श्राद्धस्य पितृयज्ञस्य १० कल्पो विधिरितिकर्तव्यता । परग्रहणं शाश्वतग्रहणं च वृत्तपूरणार्थम् । एष तृतीयाध्यायार्थः ॥ ११२ ॥
वृत्तीनां लक्षणं चैव स्नातकस्य व्रतानि च ॥ भक्ष्याभक्ष्यं च शौचं च द्रव्याणां शुद्धिमेव च ॥ ११३ ॥ स्त्रीधर्मयोगं तापस्यं मोक्षं संन्यासमेव च ॥ राज्ञश्च धर्ममखिलं कार्याणां च विनिर्णयम् ॥ ११४ ॥ साक्षिप्रश्नविधानं च धर्म स्त्रीपुंसयोरपि ॥ विभागधर्म द्यूतं च कण्टकानां च शोधनम् ॥ ११५ ॥ वैश्यशूद्रोपचारं च संकीर्णानां च संभवम् ॥
आपद्धर्म च वर्णानां प्रायश्चितिविधि तथा ॥ ११६ ॥
वृत्तीनां जीवनोपायानां धनार्जनात्मकानां भृत्यादीनां लक्षणम् । स्नातकस्य समाप्तवेदाध्ययनस्य गुरुकुलान्निवृत्तस्य व्रतानि 'नेक्षेतोद्यन्तमादित्यमित्यादीनि' । एष चतुथाऽर्थः ।
भक्ष्याभक्ष्यं 'पञ्चपञ्चनखा भक्ष्या' 'अभक्ष्यं पलाण्ड्डादि' शौचं कालकृतं जन्मादावुदकादिना च द्रव्यशुद्धिः स्त्रीधर्मयोगः संबन्धो बालयुवेत्यादि । एतत्पाञ्चमिकम् । २५ तापसाय हितं तापस्यं तपःप्रधानस्तापसो वानप्रस्थस्तस्य धर्मस्तापस्यम् । मोक्षः
परिव्राजकधर्मः संन्यासश्च तद्विशेष एव स च तत्रैव दर्शयिष्यते । षष्टाध्यायस्त्वेतत्। ___ राज्ञः पृथिवीपालनाधिकृतस्य प्राप्तैश्चर्यस्य धर्मोऽखिलो दृष्टार्थोऽदृष्टार्थश्च । एष सप्तमाध्यायगोचरः।
___ कार्याणामृणादीनां विनिर्णयो विचार्य संशयच्छेदेनावधारणमनुष्ठेयनिश्चयः । ३० साक्षिणां च प्रश्ने यो विधिः प्राधान्यात्पृथनिर्देशः । आष्टमिकोऽयमर्थः ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः ।
धर्मः स्त्रीपुंसयोरित्येकदेशे स्थितयोः प्रवासवियुक्तयोश्च परस्परं वृत्तिः । ऋक्थविभागधर्मः। द्यूतं तद्विषयो विधिः द्यूतशब्देनोक्तः । कण्टकादीनां चोराटविकादीनां शोधनं राष्ट्रान्निरसनोपायः । यद्यपि विभागादिरष्टादशपदान्तर्गतत्वात्कार्याणां चेत्यनेनैवोपादानादृणादानादिवन्न पृथङ्घ्रिर्देशः । अध्यायभेदात्तु पृथङ्किदेशः वैश्यशूद्रयोरुपचारः स्वधर्मानुष्ठानम् । एतन्नवमे ।
संकीर्णानां क्षत्रियवैदेहकादीनां संभवमुत्पत्तिमापद्धर्मं च स्ववृत्त्याऽजीवतां प्राणात्यये यो धर्मः । एतद्दशमे ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्रायश्चित्तविधिरेकादशे ॥ ११३ ॥ ॥ ११४ ॥ ११५ ॥ ११६ ॥ संसारगमनं चैव त्रिविधं कर्मसंभवम् ॥
निःश्रेयसं कर्मणां च गुणदोषपरीक्षणम् ॥ ११७ ॥
१०
संसारगमनं धर्मेण धर्मी लक्ष्यते । संसारी पुरुष आत्मा तस्य गमनं देहा देहान्त - रप्राप्तिः । अथवा संसारविषयाः पृथिव्यादयो लोका उच्यन्ते । तत्र गमनम् । पूर्ववत्रिविधमुत्तमाधममध्यमं कर्मसंभवं शुशुभाशुभकर्मनिमित्तम् । निःश्रेयसं न केवलं कर्मनिमित्तागतय उक्ता। यावद्यतः परमन्यच्छ्रेयो नास्ति तदुपायोऽप्यध्यात्मज्ञानमुक्तम् । कर्मणां च विहितप्रतिषिद्धानां गुणदोषपरीक्षा ॥ ११७ ॥
देशधर्माञ्जातिधर्मान्कुलधर्माथ शाश्वतान् ॥
यथेदमुक्त वाञ्छा पुरा पृष्टो मनुर्मया ॥
तथेदं यूयमप्यद्य मत्सकाशान्निबोधत ॥ ११९ ॥
१ ड - प्रायश्चिविधि ।
पापण्डगणधर्माच शास्त्रेऽस्मिन्नुक्तवान्मनुः ॥ ११८ ॥
तदेव साकल्याभिधानं द्रढयति । प्रतिनियते देशेऽनुष्ठीयमाना न सर्वस्यां पृथिव्यां ते दशधर्माः । ब्राह्मणादिजात्याश्रया जातिधर्माः । कुलधर्माः प्रख्यात वंशप्रवर्तिता इति । पाखण्डं प्रतिषिद्धव्रतचर्या । आवाह्यस्मृतिसमाश्रयास्तत्र ये धर्माः । ' पाखण्डिनो २० विकर्मस्थानिति '। गणः संघातो वणिक्कारुकुशीलवादीनाम् । तान्सर्वधर्मान्भगवान्मनुरस्मिञ्छास्त्रे उक्तवान् ॥ ११८ ॥
अवधानार्थः प्रतिबोधः ॥ ११९॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ इति श्रीभट्टमेधातिथिविरचिते मनुभाष्ये प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
४७
For Private And Personal Use Only
१५
२५
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४८
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
अथ द्वितीयाध्यायः २ ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विद्वद्भिः सेवितः सद्भिर्नित्यमद्वेषरागिभिः ॥ हृदयेनाभ्यनुज्ञातो यो धर्मस्तं निबोधत ॥ १ ॥
५
प्रथमोऽध्यायः शास्त्रप्रतिपाद्यार्थतत्त्वदर्शनार्थोऽनुक्रान्तः । जगत्सृष्ट्यादिवर्णनं च तच्छेषमेव व्याख्यातम् । इदानीं शास्त्रमारभते 1 तत्र प्रतिज्ञातोऽर्थो जगत्सर्गादिवर्णनेन व्यवायाद्विस्मृत इत्यनुसंधानार्थं पुनः शिष्यान्प्रति बोधयति ।
२५
[ द्वितीयः
यो धर्मो भवतां शुश्रूषितस्तमिदानीं मयोच्यमानं निबोधतावहिता भूत्वा शृत । प्रथमेऽध्याये पञ्चषाः श्लोकाः प्रयोजनादिप्रतिपादनार्थाः । परिशिष्टमर्थवादरूपम् । तच्चेनातिसम्यगवधारितं न धर्मपरिज्ञाने महती क्षतिः । इह तु साक्षाद्ध उपदिश्यते । १० ततोऽवधानवद्भिरवधारणीयोऽयमर्थ इति पुनरुपन्यासफलम् । धर्मशब्द उक्तार्थोऽष्टकाद्यनुष्ठानवचनः । बाह्यदर्शनिनस्तु भस्मकपालादि धारणमपि धर्म मन्यन्ते । तन्निवृत्त्यर्थे विद्वद्भिरित्यादीनि विशेषणपदानि ।
1
विद्वांसः शास्त्रसंस्कृतमतयः प्रमाणप्रमेयस्वरूपविज्ञानकुशलाः । ते च वेदार्थविदो विद्वासो नान्ये यतो वेदादन्यत्र धर्मप्रति ये गृहीतप्रामाण्यास्ते विपरीतप्रमाणप्रमेयग्रहणा१५ दविद्वास एव । एतच्च मीमांसातस्तत्त्वतो निश्चीयते ।
सन्तः साधवः, प्रमाणपरिच्छिन्नार्थानुष्ठायिनो हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थाय यत्नवन्तः । हिताहितं च दृष्टं प्रसिद्धम् । अदृष्टं च विधिप्रतिषेधलक्षणम् । तदनुष्ठानबाह्या असन्त उच्यन्ते । अत उभयमत्रोपात्तं ज्ञानमनुष्ठानं च । विद्यमानतावचनः सच्छब्दो न संभवत्यानर्थक्यात् । यद्धि येन सेव्यते तत्तेन विद्यमानेनैव ।
२०
सेवाऽनुष्ठानशीलता । भूतप्रत्ययेनानादिका उप्रवृत्ततामाह । नायमष्टकादिधर्मोऽयत्वे केनचित्प्रवर्तित इतरधर्मवत् । एतदेव नित्यशब्देन दर्शयति । यावत्संसारमेषधर्मः । बाह्यधर्मास्तु सर्वे मूर्खदुःशीलपुरुष प्रवर्तिताः कियन्तं कालं लब्धावसरा अपि पुनरन्तवयन्ते । न हि व्यामोहो युगसहस्रानुवर्ती भवति । सम्यग्ज्ञानमविद्यया संच्छन्नमपि तत्क्षये निर्मलतामेवैति । न हि तस्य निर्मलतया छेदः संभव इति ।
For Private And Personal Use Only
अद्वेषरागिभिः। इदंः बाह्यधर्मानुष्ठाने द्वितीयं कारणम् । व्यामोहः पूर्वमुक्तः । अनेन लोभादय उच्यन्ते रागद्वेषग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् । लोभेन मन्त्रतन्त्रादिषु प्रवर्त
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
यन्ति । अथवा रागद्वेषयोर्लोभोऽन्तर्भूतः । आत्मनियोगोपभोगे चारक्ताः उपायातरेण जीवितुं समर्था लिङ्गधारणादिना जीवन्ति । तदुक्तं भस्मकपालादिधारणं, नग्नता काषाये च वाससी बुद्धिपौरुषहीनानां जीविकेति । द्वेषो विपरितानुष्ठानकारणम् । द्वेषप्रधाना हि नातीव तत्त्वावधारणे समर्था भवन्त्यतोऽधर्ममेव धर्मत्वेनाध्यवस्यन्तीति । अथवोभावपि रागद्वेषौ तत्त्वावधारणे प्रतिबन्धकौ । सत्यामपि कस्यांचिच्छास्त्रवेदनमात्रायां लब्धेऽपि विद्वद्व्यपदेशे रागद्वेषवत्तया विपरीतानुष्ठानं संभवति । जानाना अपि यथावच्छास्त्रं कस्यचिद्देष्यस्योपघाताय प्रियस्य चोपकाराय कौटसाक्ष्याद्यधर्म सेर्वन्ति तेषां वेदमूलमेवानुष्ठानमित्यशक्यनिश्चयं कारणान्तरस्य रागद्वेषलक्षणस्य संभवादतस्तत्प्रतिषेधः ।
अत्र चोच्यते । सद्भिरिति सच्छब्दः साधुतावचनो वर्णितः । कीदृशी च साधुता तस्य यदि रागद्वेषाभ्यामधर्मे प्रवृत्तिः संभाव्यते तस्मादद्वेषरागिभिरिति न वक्तव्यम् । एवं १० तर्हि हेतुत्वेनोच्यते । यतो रागादिवर्जिता अतः सन्तो भवन्ति । रागद्वेषप्रधानत्वाभावश्चात्र प्रतिपाद्यते । न सर्वेण सर्व तदभावयोग्यावस्थागतस्य हेतोर्निरन्वयमुच्छिद्यते । तथा च
श्रुतिः-“ नै ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्तीति" । रागो विषयोपभोगगृभुता तत्प्रतिषेधव्यापारो रागद्वेषः । लोभो मात्सर्यमसाधारण्येन स्पृहा, परस्य चैतन्माभूद्विभवख्यात्यादि । चित्तधर्मा एते । अथवा चेतनावत्सु स्त्रीसुतसुहृवान्धवादिषु स्नेहो १५ रागः, लोभोऽचेतनेष्वपि धनादिषु स्पृहा।
हृदयेन । हृदयशब्देन चित्तमाचष्टे । अनुज्ञानं च हृदयस्य प्रसादः । एषा हि स्थितिः अन्तर्हृदयवर्तीनि बुद्धयादितत्त्वानि । यद्यपि बाह्यहिंसाभक्ष्यभक्षणादिषु मूढा धर्मबुद्ध्या प्रवर्तन्ते तथाऽपि हृदयाक्रोशनं तेषां भवति । वैदिके त्वनुष्ठाने परितुष्यति मनः ।
२० तदस्य सर्वस्यायमर्थः । न मया तादृशो धर्म उच्यते यत्रैते दोषाः सन्ति । किंतु य एवंविधैर्महात्मभिरनुष्ठीयते स्वयं च यत्र चित्तं प्रवर्तयति वा । अत आदरातिशय उच्यमानेषु धर्मेषु युक्तः । ____ अथवा हृदयं वेदः । स ह्यधीतो भावनारूपेण हृदयस्थितो हृदयम् । ततश्च त्रितयमत्रोपात्तम् । यदि तावदविचार्यैव स्वाग्रहात्काचित्प्रवृत्तिः कस्यचित्तथाऽप्यत्रैव युक्ता। २५ एतद्धदयेनाभ्यनुज्ञात इत्यनेनोच्यते । अथाप्ययं न्यायो ‘महाजनो येन गतः स पन्थाः' इति तदप्यत्रैवास्ति । विद्वांसो ह्यत्र निष्कामाः प्रवृत्तपूर्वा अनिन्द्याश्च लोके । अथाप्रामाणिकी
१ अ-फ-आत्मनि ये भोगोपयोगासरेण जीवितुमसमर्था लिंगधारणादिना जीवन्ति । स्वरूपज्ञानकुशलाः। २ क-सेवन्ते। ३ बृहदारण्यकोपनिषदि ४ फ-विभवोऽप्यस्यापीति । अ-क-विभवख्यात्या च । ५ उ-ख-क्ष-अनुहातस्य । ६ फ-प्रवृत्तिपूर्वाः ।
For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः
प्रवृत्तिः साऽपि वेदप्रामाण्यात्सिद्धैवेति । सर्वप्रकारं प्रवृत्त्याभिमुख्यमनेन जन्यते ।
अन्ये त्वेतं श्लोकं सामान्येन धर्मलक्षणार्थ व्याचक्षते । एवंविधैर्यः सेव्यते स धर्मोऽवगन्तव्यः । प्रत्यक्षवेदविहितस्य स्मार्तस्य वाऽऽचारतः प्राप्तस्य सर्वस्यैतल्लक्षणं विद्यते । अत्र तु य एतैः सेव्यते तं धर्म निबोधतेति पाठो युक्तः ॥ १ ॥
कामात्मता न प्रशस्ता न चैवेहास्त्यकामता ॥ काम्यो हि वेदाधिगमः कर्मयोगश्च वैदिकः ॥२॥
फलाभिलाषः कर्मप्रवृत्तेर्हेतुर्यस्य स कामात्मा तद्भावः कामात्मता । तत्प्रधानता आत्मशब्देन प्रतिपाद्यते । सा न प्रशस्ता निन्दिता अतश्च निन्दया प्रतिषेधानुमाने न क
तन्येति प्रतीयते । अर्थात्सौर्यादीनां सर्वेषां काम्यानां निषेधोऽयम् । अथवा किं विशेषेण ब्रूमः १० सौर्यादीनामिति । सर्वमेव क्रियानुष्ठानं फलसिद्धार्थ न स्वरूपनिष्पत्तये । न च काचन निष्फला
क्रिया । यदपि 'न कुर्वीत वृथाचेष्टामिति' । भस्मनि हुतं विषयान्तरे देशराजवार्ताद्यन्वेषणं तत्रापि क्रियाफलं विद्यते । किंतु प्रधानफलं स्वर्गग्रामादि पुरुषस्य यदृष्टादृष्टयोरुपयुज्यते तदभावादृथाचेष्टेत्युच्यते।
अथोच्यते । भवतु क्रिया फलवती तद्विषयेऽभिलाषो न कर्तव्यो वस्तुस्वाभाव्यात्फलं १५ भविष्यति । अत्रापि सौर्यादीनामफलत्वं काम्यमानं फलं ज्ञातं नानिच्छोस्तद्भविष्यतीति ।
न च लौकिकी प्रवृत्तिदृश्यते फलाभिसन्धिनिरपेक्षा । न चात्र विशेषः श्रुतौ वैदिकेषु कर्मसु फलं नाभिसंधेयमिति । तत्र फलवत्सु श्रुतेषु कामनानिषेधादप्रवृत्तौ श्रुतिविरोधः । नित्येषु तु प्राप्तिरेव नास्ति । विशेषानुपादानाच्च लौकिकव्यापारनिवृत्तौ दृष्टविरोधः।।
तदिदमापतितम् , न किंचित्केनचित्कर्तव्यं सर्वैस्तूष्णीभूतैः स्थातव्यम् । उच्यते । २० यत्तावदुक्तं काम्येषु सौर्यादिषु निषेधप्रसङ्ग इति तत्र वक्ष्यति 'यथासकल्पितांश्चेह सर्वान्
कामान् समश्नुत' इति । निषेधे हि कुतः संकल्पः कुतश्च कामावाप्तिः । यदपि विशेषानुपादानाल्लौकिकेऽपि प्रसक्त इति । तत्रोपात्त एव विशेषः। यो धर्मस्तं निबोधतेति'धर्मस्य प्रकृतत्वात् । यदप्युक्तं नित्येषु फलावणात्फलाभिसन्धेः प्राप्तिरेव नास्ति । किं निषेधेनेति तत्राप्युच्यते । फलाभावात्कश्चित्सम्यक्शास्त्रार्थमजानानो न प्रवर्तेत । सौर्यादिषु च श्रुतफलेषु ५ फलाभिसन्धिपूर्विकां प्रवृत्तिं दृष्ट्वा सामान्यतो दृष्टेन यत्कर्तव्यं तत्फलहेतोः क्रियत इत्य
श्रुतमपि फलममिसंदधीत । तन्निवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते । यद्यप्ययं न्यायो यत्फलवच्छूतं तत्तथैव कर्तव्यम् । यदापि निष्फलमेव कर्तव्यतया शास्त्रेण यावज्जीवादिपदैर्विनैव विश्वजिन्यायेन फलकल्पनयाऽवगमितं तथाऽन्यथानुष्ठाने प्रसङ्ग एव नास्ति तथापि य एतं न्याय
१.ख-फ-वाऽऽच रतः । २ फ-यद्दष्टा- 3 अग्रे ५ श्लो. । ४ क-यद्यपि; फ-तदपि । ५ फ-ख अ-क्ष-अलाश्रयणात् । ६ 'क-ख-ड-चाश्रुतफलेषु' । ७ फ-तस्यानुष्ठाने।
-
For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
प्रतिपत्तुमसमर्थः स वचनेन प्रतिपाद्यते । न्यायतः प्रतिपत्तौ हि गौरवम् । वचनात्तु लघीयसी सुखप्रतिपत्तिरिति सुहृद्भूत्वा प्रमाणसिद्धमर्थमुपदिशतिस्म ।
न चैवेहास्त्यकामता । कामशब्दोऽयं यद्यपि हृच्छयवचनो दृष्टस्तथाऽपि तस्येहासंभवात्काम इच्छाभिलाष इत्यनर्थान्तरम् । तत्र वक्ष्यमाणपर्यालोचनया फलाभिलाषेण न सर्वत्र प्रवर्तितव्यमित्ययमर्थः स्थास्यति ।
परस्तु कामात्मतामिच्छामात्रसंबधमानं पदार्थ मन्वानश्चोदयति । न चैवेहास्त्यकामतेति । न चेह लोके काचिदकामिनः प्रवृत्तिरस्तीत्यर्थः। आस्तां तावत्कृषिवाणिज्यादि व्युत्पन्नबुद्धिना क्रियमाणम् यः स्वयं वेदाधिगमो वेदाध्ययनं बालः कार्यते पित्रादिना ताड्यमानः सोऽपि न काममन्तरेणोपपद्यते । अध्ययन हि शब्दोच्चारणरूपम् । न चोच्चारणमिच्छया विना निर्घातध्वनिवदुत्तिष्ठति । इच्छति चेत्किमिति ताडयत इति । सैव तथेच्छोप- १० जन्यते । अभिमते तु विषये स्वयमुपजायत इत्येतावान्विशेषः । यश्चायं वैदिको वेदविहितः कर्मयोगो दर्शपूर्णमासादि कर्मानुष्ठाने नित्यत्वेनावगतः सोऽपि न प्राप्नोति । न ह्यनिच्छतो देवतोद्देशेन स्वद्रव्यत्यागोपपत्तिः । तस्मात्कामात्मतानिषेधे सर्वश्रौतस्मातकर्मनिषेधः प्रसक्त इति ॥ २ ॥
संकल्पमूलः कामो वै यज्ञाः संकल्पसम्भवाः ॥
व्रतानि यमधर्माश्च सर्वे संकल्पनाः स्मृताः ॥३॥ ततश्च यदुक्तं यागस्य कामेन विना न स्वरूपनिष्पत्तिरिति तदनेन विस्पष्टं कृत्वा कथयति । संकल्पो यागादीनां मूलं कामस्य च । यागादींश्चिकीर्षन्नवश्यं संकल्पं करोति । संकल्पे च क्रियमाणे तत्कारणेन कामेन संनिधातव्यमनिष्टेनापि यथा पाकार्थिनो ज्वलनं कुर्वतस्तत्समानकारणो धूमोऽप्यनिष्टो जायते । तत्र न शंक्यं यज्ञादयः करिष्यन्ते कामश्च २० न भविष्यतीति । ___ अथ कोऽयं संकल्पो नाम यः सर्वक्रियामूलम् ? । उच्यते । यच्चेतःसंदर्शनं नाम यदनन्तरं प्रार्थनाध्यवसायौ क्रमेण भवतः । एते हि मानसा व्यापाराः सर्वक्रियाप्रवृत्तिषु मूलतां प्रतिपद्यन्ते । न हि भौतिका व्यापारास्तमन्तरेण संभवन्ति । तथाहि प्रथमं पदार्थस्वरूपनिरूपणम् । अयं पदार्थ इमामर्थक्रियां साधयतीति यज्ज्ञानं स इह संकल्पोऽभिप्रेतः। २५ अनन्तरं प्रार्थना भवति इच्छा। सैव कामः। 'कथमहमिदमनेन साधयामीति' इच्छायां सत्यामध्यवस्यति करोमीति निश्चिनोमीति सोऽध्यवसायः । ततः साधनोपादाने बाह्यव्यापारविषये प्रवर्तते । तथाहि बुभुक्षित आदौ भुनिक्रियां पश्यति तत इच्छति भुञ्जीयेति ततोऽध्यवस्यति
१ उपरितन-२-लोके । २ फ-शक्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
व्यापारान्तरेभ्यो विनिवृत्त्य भोजनं करोमीति ततः कर्मकारणस्थानाधिकारिण आह । 'सज्जीकुरुत रसवतीं संचौरयतेति' । नन्वेवं सति न यज्ञादयः संकल्पमात्राद्भवन्ति अपि तु संकल्पप्रार्थनाध्यवसायेभ्यः; तत्र किमुच्यते 'यज्ञाः संकल्पसंभवाः' इति ? । सकल्पस्याद्यकारणत्वाददोषः । अत एवोत्तरत्र 'नाकामस्य क्रिया काचिदृश्यत' इति वक्ष्यति । व्रतानि । मानसो ऽध्यवसायो व्रतम् । 'इदं मया यावज्जीवं कर्तव्यमिति' यद्विहितम् । यथा स्नातकव्रतानि । यमधर्माः प्रतिषेधरूपाः अहिंसादयः । कर्तव्येषु प्रवृत्तिः, निषिद्धेभ्यो निवृत्तिः; नान्तरेण संकल्पमस्ति ॥३॥
अकामस्य क्रिया काचिदृश्यते नेह कर्हिचित् ॥
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम् ॥ ४ ॥ १० पूर्वेण शास्त्रीये प्रवृत्तिनिवृत्ती संकल्पाधीने व्याख्याते । अनेन लौकिकेषु कर्मसु
तदधीनतोच्यत इति विशेषः। नेह लोके कर्हिचित्कदाचिदपि जाग्रदवस्थायां किंचिदनुष्ठेयत्वेनानिच्छतः संभवति । यत्किचिल्लौकिकं वैदिकं वा कुरुते कर्म विहितं प्रतिषिद्धं च तत्सर्व कामस्य चेष्टितम् ॥ ४ ॥
हेतुत्वाच्चेष्टितं कामस्यैवेत्युक्तं तदिदमतिसंकटं, कामात्मता न प्रशस्ता, न चानया विना किंचि१५ दनुष्ठानमस्ति । अत्र प्रतिविधत्ते
तेषु सम्यग्वर्तमानो गच्छत्यमरलोकताम् ॥
यथा संकल्पिताश्वेह सर्वान्कामान्समभुते ॥ ५॥ तेषु कामेषु सम्यग्वर्तितव्यम् । का पुनः सम्य॑वृत्तिः ? यद्यथा श्रुतं तत्तथैवानुष्ठेयं नित्येषु फलं नाभिसंधेयम् अश्रुतत्वात् । काम्येषु त्वनिषेधः तेषां तथाश्रुतत्वात्.। फलसाधनतयैव तानि विधितोऽवगम्यन्ते । फलानिच्छोस्तद्नुष्ठानमश्रुतकारणं स्यात् । नित्येषु फलाभिसंधिामोह एव । न ह्यभिसंधिमात्रात्प्रमाणतोऽनवगते फलसाधनत्वे फलमुत्पद्यते । एवं कुर्वन्गच्छति प्राप्नोत्यमरलोकताम् । अमराः देवास्तेषां लोकः खर्गः तन्निवासात् अमरेषु लोकशब्दः स्थानस्थानिनोरभेदात् 'मञ्चाः क्रोशन्तीति' वत् ।
१ फ-कर्मकरण-। २ ख-ड-क्ष-संचरतेति । ३ फ-ख-ड-क्ष-अ-क-संकल्पसाद्यकारणत्वात् । ४ अप्रे ४ श्लो. । ५ [इमौ प्रक्षिप्तौ ] श्लोको.
[असद्वृत्तस्तु कामेषु कामोपहतचेतनः ॥ नरकं समवाप्नोति तत्फलं न समश्नुते ॥ १ ॥ ___ तस्माच्छुतिस्मृतिप्रोक्तं यथाविध्युपपादितम् ॥ काम्यं कर्मेह भवति श्रेयसे न विपर्ययः ॥२॥] ६ख-ड-क्ष-केषु न सम्यग्वृत्तिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। तेनायं समासः ।अमराश्च ते लोकाश्च अमरलोकास्तद्भावः अमरलोकता । देवजनत्वं प्राप्नोति देवत्वं प्राप्नोतीत्यर्थः । वृत्तानुरोधादेवमुक्तम् । अथवाऽमराँल्लोकयति पश्यत्यमरलोकः । 'कर्मण्यण् ' । तदन्ताद्भावप्रत्ययः । ( व्या. सू. ३॥ २॥ १) देवदर्शी संपद्यते । अनेनापि प्रकारेण स्वर्गप्राप्तिरेवोक्ता भवति । अथवाऽमर इव लोक्यते लोके ।
___ अर्थवादश्चायं नात्र स्वर्गः फलत्वेन विधीयते । नित्यानां फलाभावात्काम्यानां च ५ नानाफलश्रवणात् । तेन स्वर्गप्राप्त्या शास्त्रानुष्ठानसंपत्तिरेवोच्यते । लक्षणया यदर्थ कर्मण्यनुष्ठानं तत्संपद्यत इत्यर्थः । तत्र नित्यानां प्रत्यवायानुत्पत्तिर्विध्यर्थसंपत्तिर्वा प्रयोजनम् । काम्येषु तु यथासंकल्पितान्यथाश्रुतं संकल्पितान् । प्रयोगकाले यस्य कर्मणो यत्फलं श्रुतं तत्संकल्प्य अभिसंधाय मनसा कामयित्वेदमहमतः फलं प्राप्नुयामिति । ततः सर्वान्कामा
काम्यानर्थान्समश्नुते प्राप्नोति । अतः परिहृता संकटापत्तिः, यतो न सर्वविषयः कामो १० निषिध्यते । किं तर्हि ? नित्येषु, फलाभिलाषलक्षणः । साधनसंपत्तिस्तु काम्यैव । ___ब्रह्मवादिनस्तु सौर्यादीनां निषेधार्थ कामामंतेति मन्यन्ते । फलार्थितया क्रियमाणा बन्धात्मका भवन्ति । निष्कामस्तु ब्रह्मार्पणन्यायेन कुर्वन्मुच्यते । तदुक्तं भगवता कृष्णद्वैपायनेन ‘मा कर्मफलहेतुर्भूः' (भ.गी.अ.२ श्लो. ४७)। तथा “साधनानामकृत्स्नत्वान्मौ
ात्कर्मकृतस्तथा । फलस्य चाभिसंधानादपवित्रो विधिः स्मृतः” इति । बहवश्चात्र १५ व्याख्याविकल्पा असारत्वात्तु न प्रदर्शिताः ॥ ५॥
वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् ॥
आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥६॥ कोऽस्यामिसंबन्धः यावता धर्मोऽत्र वक्तव्यतया प्रतिज्ञातः स च विधिप्रतिषेधलक्षणः । तत्र न वेदस्य धर्ममूलता विधेया । वेदो धर्ममूलत्वेन ज्ञातव्यो धर्मप्रामाण्य २० आश्रयणीयः, अन्तरेणैवोपदेशं तत्सिद्धेः। न हि मन्वाद्युपदेशसमधिगम्यं वेदस्य धर्ममूलत्वम्। अपि तु अबाधितविषयप्रतीतिजनकत्वेनापौरुषेयतया च पुरुषसंसर्गदोषैरपि मिथ्याभिधानाशङ्काभावात् , स्वतश्च शब्दस्यादुष्टत्वात्प्रत्यक्षवत्स्वतःप्रामाण्यसिद्धिः । अथोच्यते । न्यायतः सिद्धं वेदस्य प्रामाण्यमनूद्य मन्वादिस्मृतीनां तन्मूलता वचनेन ज्ञाप्यत इति तदपि न । तत्रापि पूर्वज्ञानसापेक्षत्वात्स्मरणस्य भ्रान्तिविप्रलम्भादीनां महाजनपरिग्रहादिना २५ निरस्तत्वादतीन्द्रियार्थदर्शनस्याशक्यभावाच्च पुरुषस्य च स्वानुभवसिद्धेर्वेदार्थस्मरणस्य वेदमूलतैवविशिष्यते । न हि वेदविदां कार्यार्थविषयं स्मरणं संभवति । वेदस्य च मूलत्वेन मूलान्तरकल्पनायाऽनवसरः।
१फ-ख-ड-क्ष-संकल्पादभिसंधाय । २ ड-कामात्मनेति । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-प्रतिज्ञातव्यः । अ-क-क्ष-ड-ख-तदपि । ५ ख-ड-क्ष-मूलतयैव ।
For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः नाप्येतयुज्यते वक्तुं स्मृतिशीले च तद्विदामि' त्येतदप्यनूयते बाह्यस्मृतीनामप्रामाण्याय यतस्तासां न्यायत एव सिद्धमप्रामाण्यम् । न हि शाक्यभोजकक्षपणकादीनां वेदसंयोगसंभवो येन तन्मूलतया स्वविषये प्रमाणं स्युः स्वयमनभ्युपगमात् , तैश्च वेदस्याप्रामाण्याभिधानात् प्रत्यक्षवेदविरुद्धार्थोपदेशाच्च । तत्रासंभवस्तासु स्मृतिषु वेदाध्ययननिषेधात् । सति हि वेदाध्येतृत्वे बुद्धादीनां तन्मूलता स्यान्न वेति जायते विचारणा । यत्र तु तत्संबन्धो दूरापेतस्तत्र का तन्मूलताशङ्का । स्वयं च मूलान्तरं परंपरायातमभ्युपगच्छन्ति । पश्याम्यहं भिक्षुकांनां दिव्येन चक्षुषा सुगतिं दुर्गतिं च । एवं सर्व एव बाह्या भोजकपाश्चरात्रिकनिर्ग्रन्था नार्थवादपाशुपतप्रभृतयः स्वसिद्धान्तानां प्रणेतन्पुरुषातिशयान् देवता
विशेषांश्च प्रत्यक्षतदर्थदर्शिनोऽभ्युपयन्ति । न वेदमूलमपि धर्ममभिमन्यन्ते । प्रत्यक्षेण च १० वेदेन विरुद्धास्तवार्था उपदिश्यन्ते । तथाहि हिंसा चेद्धर्म उच्यते संसारामोचकादिभिः सा
चात्र प्रत्यक्षतः प्रतिषिद्धा । तथाऽन्यत्र तीर्थस्नानमधर्मोऽभ्युपेयते इह त्वहरहः स्नायात्तीर्थानि सेवेतेति च विधिः । तथाऽग्निष्टोमीयवधः कचित्पापहेतुरिष्यते स च ज्योतिष्टोमविधिना विरुद्धः । तथाऽन्ये सर्वानेव यागहोमानात्मार्थान्संमन्यते देवताभेदविधिभिर्नानादैवत्यास्तेऽवगमिता अतो विरोधः ।
येऽप्याहुग्रहणाग्रहणवदुदितानुदितहोमकालवत्प्रत्यक्षश्रुतिविरोधदर्शनात् स्यात्संभवः शाखान्तरस्योच्छिन्नस्यानुच्छिन्नस्य वा तद्विरुद्धाविधिपरस्य । अनन्ता हि वेदशाखास्ताः कथमेकस्य प्रत्यक्षा उत्सादश्च संभवतीति । तत्र स्यात्तादृशी वेदशाखा यस्यामयं नरास्थिपात्रभोजननग्नचर्मादिरुपदिष्टो भवेत् ।
__उच्यते-न वयं ब्रूमः वेदविरुद्धार्थोपदेशात्संभव इति । किंतु समकक्षत्वात्तयोर्वि२० कल्पितप्रयोगयोरव्याघातः । इह तु कल्प्यो वेदो । न च प्रत्यक्षविरोधिकल्पनाया अवसरः ।
न च संभवमात्रेण तावता निश्चयः । निश्चितस्तु तद्विरुद्धप्रत्यक्षविधिरनिश्चितेन न वा निश्चितं बाध्यते । शाखोत्सादपक्षं चात्रैव श्लोके परस्तात्प्रपञ्चयिष्यामः। सर्वत्र च प्रत्यक्षश्रुतिभिर्मन्वादिस्मृतीनां व्यतिषङ्गः । क्वचिन्मन्त्रेण क्वचिद्देवतैया क्वचिद्रव्यविधिभिः । न च
बाह्यासु तत्संभवतीति तासामप्रामाण्यम् । २५ एवंमाचारस्यापि वेदविद्भिरदृष्टार्थतयाऽऽचर्यमाणस्य स्मृतिवदेव प्रामाण्यं मूलसंभ
वात् । असाध्वाचारस्यापि दृष्टकारणादिसंभवादविदुषां च भ्रान्त्यादिसंभवादप्रामाण्यम् । एवमात्मनस्तुष्टेरपि । यदि च वेदस्मृत्याचाराणां मन्वायुपदेशसमधिगम्यं प्रामाण्यं मन्वादीनां कथं तत्राप्युपदेशान्तरात् ‘स्मार्तं च मनुरब्रवी'दित्यादेः । तत्र कथं तस्मादिदं १फ-स्मृतिपरंपरायातम् । २ ख-क-अ-ड-क्ष-भिक्षावदिव्येन। 3 अ-क-ख-उ-क्ष-प्रत्यक्ष
विधिनिश्चितेन ।
अ-क-ख-ड-क्ष-देवतायाः।
For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
प्रमाणमिदमप्रमाणमिति युक्तित एतदवसेयम् । नोपदेशतः तथाचायमनर्थकः श्लोकः । एतत्समानरूपा उत्तरेऽपि
अत्रोच्यते । इह ये धर्मसूत्रकारा अव्युत्पन्नपुरुषव्युत्पादनार्थ पदार्थसंपादनपरतया ग्रन्थसंदर्भानारभन्ते तत्र यथैवाष्टकादीनां वेदात्स्वयंकर्तव्यतामवगम्य परावबोधनार्थमुपनिबन्धः एवं प्रमाणान्तरसिद्धस्य वेदप्रामाण्यादेः । सन्ति केचित्प्रतिपत्तारो ये न्यायतस्तत्त्वविवेचनासमर्था ऊहापोहादिरूपबुद्ध्यभावात् । तान्प्रति न्यायसिद्धोऽप्यर्थः सुहृदुपदेशवदुपदिश्यते । तत्र यन्न्यायतः सिद्धं वेदस्य धर्ममूलत्वं तदेवानेनानूद्यते । वेदो धर्ममूलं धर्मस्य मूलत्वेन वेदो विचार्य युक्त्या सिद्धो नात्राप्रामाण्यशंका कर्तव्या । भवन्ति च लोके प्रमाणान्तरसिद्धानामर्थानामुपदेष्टारः । न त्वयाऽजीर्णे भोक्तव्यमजीर्णप्रभवा हि रोगाः । न चैतद्वक्तव्यम्, ये न्यायतो वेदस्य धर्ममूलत्वं न शक्नुवन्ति प्रतिपत्तुं ते वचनादपि न १० प्रत्येष्यन्ति । यतो दृश्यते । य आप्तत्वेन प्रसिद्धास्तदीयं वचनमविचार्यैव केचन प्रमाणयन्ति । तदेवं सर्वमिदं प्रकरणं न्यायमूलं न वेदमूलम् । अन्यत्रापि व्यवहारस्मृत्यादौ यत्र न्यायमूलता तत्र यथावसरं दर्शयिष्यामः । अष्टकादीनां यथा वेदमूलता तथाऽत्रैव निर्दिश्यते । वेदशब्देन र्ग्यजुः सामानि ब्राह्मणसहितान्युच्यन्ते । तानि चाध्येतॄणां वाक्यान्तरेभ्यः प्रसिद्धभेदानि उपदेशपरंपरा संस्कृता अध्येतारः श्रुत्वैव वेदोऽयमिति प्रति- १९ पद्यन्ते यथा ब्राह्मणोऽयमिति। तत्र वाक्यसमूहेऽपि 'अग्निमीळे' 'अग्निर्वै देवानामवम' इत्यादौ ‘संसमिद्युवसे’‘अथ महाव्रतमि’त्यन्ते, वेदशब्दः प्रयुज्यते; तदवयवभूतेषु केवलेषु वाक्येष्वपि ।
५५
५
न च ग्रामादिशब्दवद्गौणमुख्यता विद्यते । तत्र समुदायेषु हि वृत्ताः शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्त इत्येष न्यायः । ग्रामशब्दो हि प्रसिद्ध भूयिष्ठप्रयोगः समुदाय एव, ‘ग्रामो दग्ध' इत्यादिपदसंबन्धात्तदवयवे वर्तते । कतिपयशालादाहेऽपि लौकिका ' ग्रामो २० दुग्ध' इति प्रयुञ्जते । अथवा तत्रापि समुदायवचन एव । दाहस्त्वेकदेशवर्ती समुदायसंबन्धितया व्यपदिश्यते । अवयवद्वारक एव समुदायस्य क्रियासंबन्धः । एष एव समुदायस्य क्रियासंबन्धो योऽवयवानाम् । न ह्यवयवान्परिहाप्य समुदायो द्रष्टुं स्प्रष्टुं वा शक्यते ।
For Private And Personal Use Only
व्युत्पाद्यते च वेदशब्दः; विदन्त्यनन्यप्रमाणवेद्यं धर्मलक्षणमर्थमस्मादिति वेदः । तच्च वेदनमेकैकस्माद्वाक्याद्भवति । न यावानृग्वेदादिशब्दवाच्योऽध्यायानुवार्कसमूहः । एवं २१ चोदाहरणे जिह्वाच्छेद इत्येकवाक्यविषयोऽप्ययं दण्डः । कृत्स्नोऽधिगन्तव्य इति कृत्स्नग्रहणं सकलवेदवाक्याध्ययनप्राप्त्यर्थम् । अन्यथा कतिचिद्वाक्यान्यधीत्य कृती स्यात् । पुनैश्व वेदः कृत्स्न इति। अत्रैतन्निरूपयिष्यामः । संच वेदो बहुधा भिन्नः सहस्रवम सामवेदः
१ अ-क-ख-ड-क्ष- अनुवाक्समूहः । २फ-न पुनः ' कृत्स्नं ' वेदमिति । ३ ख-ड-क्ष-न च वेदो । ४ ख-ड-क्ष-अ-सहस्रधर्म्या ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः सात्यमुनिराणायनीयादिभेदेन, एकशतमध्वणां काठकवाजसनेयकादिभेदेन, एकविंशतिबाढच्या आश्वलायनैतरेयादिभेदेन, नवधा आथर्वणं मौदकपैप्पलादकादिभेदेन ।
ननु नैव केचिदाथर्वणं वेदं मन्यन्ते यत; “ त्रयी विद्या ऋचः सामानि यजूंपीति " । " वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः" । तथा "त्रैवेदिकं व्रतं चरेदि' त्यादौ न क्वचिदाथर्वणानामप्यस्ति "। प्रतिषेधश्च श्रूयते “ तस्मादाथर्वणेन न शंसेदिति” । अतस्त्रयीबाह्यानाथर्वणिकान्पाषण्डिनः प्रतिजानते तयुक्तम् । अविगानेन शिष्टानां वेदव्यवहारात् श्रुतीरथर्वाङ्गिरसीरित्यत्रापि व्यवहारः। श्रुतिर्वेद इत्येकोऽर्थः। न च वेदशब्दवाच्यताऽग्निहोत्रादिवाक्यानामपि धर्मप्रामाण्ये कारणम् । इतिहासायुर्वेदयोरपि वेदव्यवहारदर्शनात् ‘इतिहासपुराणं पञ्चमं वेदानां वेदमिति' । किं तर्हि अपौरुषेयत्वे सत्यनुष्ठेयार्थावबोधकत्वाद्विपर्ययाभावाच्च । तच्चाथर्ववेदेऽपि सर्वमस्ति; ज्योतिष्टोमादिकर्मणां यजुर्वेदादिष्विव तत्राप्युपदेशात् । अभिचारमूलककर्मणां बाहुल्येन तत्रोपदेशादवेदत्वमिति विभ्रमः केषांचित् अभिचारा हि परप्राणवियोगफलत्वात्प्रतिषिद्धाः; आथवणिकैश्च त एव प्राधान्येनानुष्ठीयन्ते राजपुरोहितैरतस्ते निन्द्यन्ते।
__यत्तु " वेदैरशून्य " इत्यादावथर्ववेदस्यानिर्देश इति । अर्थवादा एते। किं तत्र १५ निर्देशेनानिर्देशेन वा । मन्त्रभेदाभिप्रायं वैतद्वचनं त्रयो वेदास्त्रयी विद्येत्यादि ।
न हि चतुर्थ मन्त्रजातमस्ति ऋग्यजुःसामव्यतिरेकेण । औषनिविन्निगदेन्द्रगाथादीनामत्रैवान्तावात् । अर्थववेदे चर्चएव मन्त्रत्वेन समाम्नाताः । अत ऋग्वेद एवायं मन्त्राभिप्रायेण । यस्तु प्रतिषेधः स विपरीतसाधनः प्राप्तौ सत्यांप्रतिषेधोपपत्तेः । अयं वाऽस्यार्थः ।
अथर्ववेदाधीतैमैत्रैस्त्रैवेदिकं कर्म न मिश्रयेत् । वाचः स्तोमे सर्वा ऋचः सर्वाणि यजूंषि २० सर्वाणि सामानि विनियुक्तानि तत्राथर्ववेदाधीतानां प्रतिषेधः।
स वेदो विशिष्टः शब्दराशिरपौरुषेयो मन्त्रब्राह्मणाख्योऽनेकशाखाभेदभिन्नः। धर्मस्य मूलं प्रामाण्यपरिज्ञाने हेतुः । कारणं मूलम् । तच्च वेदस्मृत्योर्धर्मप्रतिज्ञापकतयैव न 'निर्वतकतया न च स्थितिहेतुतया वृक्षस्येव । धर्मशब्दश्च प्राग्व्याख्यातः । यत्पुरुषस्य कर्तव्यं
प्रत्यक्षाद्यवंगम्यं विलक्षणेन स्वभावेन श्रेयःसाधनं कृषिसेवादि भवति । तस्य च तत्साधनत्व२५ स्वभावोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते । यादृशेन व्यापारेण कृष्यादेज़ह्यादिसिद्धिः साऽपि
प्रत्यक्षाद्यवगम्यैव । यागादेस्तु साधनत्वम् । येन च रूपेणापूर्वोत्पत्तिव्यवधानादिना तन्न प्रत्यक्षाद्यवगम्यम् । श्रेयश्चाभिलषितवर्गग्रामादिफलप्राप्तिः सामान्यतः सुखशब्दवाच्या ।
१ एतद्धि अस्मदुपलब्धलिखितपुस्तकेषु न दृश्यते । २ अ-ख-ड-क-फ-क्ष-अभिचारमूलकर्मादिकर्माणाम् । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-अवेदत्वमतिविभ्रमः । ४ अ-ख-ड-क-फ-क्ष- निवर्तकतया । ५ अ-ख-ड-क-फ-क्ष-अवगम्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । व्याधिनिर्धनत्वासौख्यनरकादिफलप्राप्तिः सामान्यतो दुःखशब्दवाच्या तत्परिहारश्च । अन्ये
तु परमानन्दादि रूपं श्रेयः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अयं धर्मो ब्राह्मणवाक्येभ्योऽवगम्यते लिङादियुक्तेभ्यः । क्वचिच्च मन्त्रेभ्योऽपि 'वसन्ताय कपिञ्जलानालभत' इत्येवमादिभ्यः । तत्र कामपयुक्तानि वाक्यानि फलार्थमनुष्ठानमवगमयन्ति । ‘सौर्ये चरुं निर्वपेद्ब्रह्मवर्चसकामो वैश्वदेवीं सांग्रहिणीं निर्वपेग्रामकाम' इति । तानि फलमनिच्छता न क्रियन्ते ।
76
प्रतिषेधानामपि । ' ब्राह्मणो न हन्तव्यः ' हि फलार्थ प्रतिषिद्धवर्जनमपि तु प्रत्यवायपरिहारार्थम् ।
अन्यानि यावज्जीवादिपदैर्नित्यतया समर्पितानि तानि न फलहेतोरनुष्ठीयन्ते फलस्यास्याश्रुतत्वात् । न च " विश्वजिता यजेते " त्यादिवदश्रुतफलत्वेऽपि फलकल्पना । यतो यावज्जीवादिपदैर्विनैवं फलेन कर्तव्यतयाऽवगम्यन्ते । तत्राकरणे शास्त्रार्थातिक्रमदोषः । तत्र तत्परिहारार्थं तानि क्रियन्ते ।
१०
सुरा न पेया' इत्येषैव वार्ता । न
५७
अखिलः कृत्स्नः । न किंचित्पदं वर्णो मात्रा वा यन्न धर्माय । अत्र चोदयन्ति । ननु च ' विद्ध्यर्थवादमन्त्रनामधेयात्मको वेदः । धर्मश्च कर्तव्यतास्वभाव ' इत्युक्तम् । तत्र युक्तं यद्विधिवाक्यानि धर्मे प्रमाणं स्युः । तेभ्यो हि यागादिविषया कर्तव्यता प्रतीयते । १५ अग्निहोत्रं जुहोति; दध्ना जुहोति ; यदनये च प्रजापतये च सायं जुहोति स्वर्गकामो जुहोतीति” । अत्र ह्यग्निहोत्राख्यं कर्म कर्तव्यतया प्रतीयते । ' दध्नेति ' तत्रैव द्रव्यम् । ' यदग्नये चेति' देवता । ' स्वर्गकाम ' इत्यधिकारः ।
66
For Private And Personal Use Only
19
यत्तु “अग्निर्वै सर्वा देवता अग्निरेव दैव्यो होता स देवानाह्वयति च जुहोति च इत्यादयः । तथा " प्रजापतिर्वपामात्मन उदख्खिदत् ” इत्यादयः । न तैः किंचित्कर्तव्य- २० मुपदिश्यते केवलं पुरावृत्तमन्यद्वाऽसांप्रतिकं भूतमनुवदन्ति । प्रजापतिना पुरा आत्मनो वपोत्खाता उत्खिदतु किमस्माकमेतेन ? तथाऽग्नेरपि सर्वदेवतात्मत्वं नाग्नेयकर्मण्युपयुज्यते । अग्निशब्देनोद्देशार्थनिवृत्तेः अन्यदेवत्वेऽन्यत्वादरुद्देश एव नास्ति । आवाहनस्यापि वचनान्तरेण “ अग्निमग्न आवहे " त्यादिना विहितत्वात् । स देवानाह्वयति च जुहोति चेत्यादिरनर्थकः । मन्त्रा अपि " न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि सुदेवो अद्य पतेदना- २९ वृत् ” इत्यादयो भाववृत्तपरिदेवनादिरूपार्थाभिधायिनः कं धर्मे प्रमिमते ? तस्मिन्काले न मृत्युर्जातो नाप्यमृतं जीवितं प्राक् सृष्टेर्भूतानामनुत्पन्नत्वान्न कस्यचिज्जीवितमसीन्नापि मृत्युः प्रलये सर्वेषां मृतत्वाद्भवतु वा मृत्युर्मा वा न किंचिदेतेन कर्तव्यमुपदिष्टं भवति । एवं सुदेवोऽसौ महापुण्यो देवतुल्यो मनुष्यो योऽद्य प्रपतेच्छुत्र आत्मानं क्षिपेदनावृदावृत्तिः
"" 44
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः प्रत्युज्जीवनं यस्मात्प्रपातान्न भवति । उर्वश्या विप्रलब्धः पुरूरवाः परिदेवयांचक्रे । तथा नामध्येयम्। “उद्भिदा यजेत, बलभिदा यजेत" इत्यादि न कस्यचिदर्थस्य क्रियाया द्रव्यस्य वा विधायकमाख्यातेन क्रियाया विधानादद्र्व्यवचनत्वाच्च बलभिदादेः । सोमस्य चाव्यक्तचोदनत्वेन प्रकृतितः प्राप्तत्वान्न क्लेशेन द्रव्यवचनता कल्प्यते । तस्मान्नाम्नायेन धर्म उपदिश्यते । अतः कथमुच्यते कृत्स्नो वेदो धर्ममूलमिति।
____ उच्यते । अनयैवाशंकयाऽखिलग्रहणं कृतम् । यतः सर्वेषामेतेषां धर्मप्रतिपादनपरत्वम् । तथा ह्यर्थवादा नैव विधायकेभ्यो वाक्येभ्यः पृथगाः येन धर्म न प्रमिमीरन् । विभज्यमानसाकांक्षत्वे विधिपरत्वावगमात् , तत्परत्वे च सिद्धायामेकवाक्यतायां, यथा
तदर्थानुगुण्यं प्रतिपद्यन्ते तथा व्याख्येयाः । अतः प्रजापतेर्वपोत्सादनवचनं न स्वार्थनिष्ठम्। १० किं तर्हि ? विधिशेषम् । न च विधेयं द्रव्यगुणादि अर्थवादेभ्यः प्रतीयत इति प्रकारान्तरेण
विधेयार्थस्तावकत्वेन तच्छेषतां प्रतिपद्यन्ते । तदपि तत्र प्रतीयत एव । इत्थं नाम पशुयागः कर्तव्यो यदसत्सु पशुष गत्यन्तराभावात्प्रजापतिनाऽऽत्मैव पशुत्वेन कल्पितो वपा चोत्खिन्ना यतस्तत्सहितान्येव विधायकानि यत्रार्थवादाः सन्ति । यद्यपि तैर्विनाऽपि भवति
विध्यर्थावगतिः । विध्युद्देशादेव “वसन्ताय कपिञ्जलानालभत" इति तथापि न तेषामानर्थ१५ क्यम्। तेषु हि सत्सु न केवलादवगतिः।
___ नच केनचित्कृतो वेदो येनोच्यते । यथाऽन्यत्र न सन्ति तथात्रापि मा भूवन् । सत्स्वर्थवादेष्वस्माभिर्गतिर्वक्तव्या सा चोक्ता । न चायमलौकिकोऽर्थों लोकेऽपि हि स्तुतिपदानि दृश्यन्ते विधिशेषभूतान्येव । यथा भतिदाने प्रवृत्तस्य स्वामिनः कश्चिद्भतकः प्रीत्याऽऽचष्टे साधुर्देवदत्तो नित्यसंनिहितः परिचर्याभूमिज्ञस्तत्परश्चेति । अतो विधेयार्थस्तुतिद्वारेणार्थवादा विधायका एव । तथा क्वचिदर्थवादादेव विधेयविशेषावगतिः । यथा "अक्ताः शर्करा उपदधाति" । अत्र ह्यञ्जनसाधनं सर्पिस्तैलादि यत्किचिद्विधिनाऽपेक्षितम् । " तेजो वै घृतम् " इत्यर्थवादे घृतस्तुत्या घृतमध्यवसीयते । “ एवं प्रतितिष्ठन्ति य एता रात्रीरुपयन्तीति " रात्रिष्वर्थवादादधिकारावगमस्तस्मादर्थवादा अपि धर्ममूलम् ।
___ मन्त्रास्त केचिद्विधायका एव । यथा “ वसन्ताय कपिञ्जलानिति" । आधारे २५ देवताविधिर्मान्त्रवर्णिक एव । न हि तत्र देवता कर्मोत्पत्तिवाक्ये श्रुता, नापि वाक्यान्तरेण
विहिता । मन्त्रस्तु विहितो नियुक्तः " इत इन्द्र " इत्यादिः । अतोऽस्मान्मन्त्रवर्णाद्देवताप्रतिपत्तिः । सहस्रशश्च मान्त्रवार्णिका देवताविधयः सन्ति ।
येऽप्यन्ये क्रियमाणानुवादिनस्तेऽपि स्मृतिलक्षणं धर्ममेव बुद्धं कुर्वन्तीति । भवति धर्ममूलमनुष्ठेयार्थप्रकाशनेन । नाम त्वाख्यातार्थादभिन्नार्थमाख्यातार्थवत्सुप्रसिद्ध१क-अव्यक्तशेषत्वेन प्रकृतिनः । २ अख क ड क्ष-पार्थेयो भूमिज्ञः ।
For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
धर्ममूलभावम् । गुणविधयश्च प्रायशो नामाश्रय एव । “ शरदि वाजपेयेन यजेत स्वाराज्यकामो वाजपेयेनेति " । तस्मात्सिद्धं कृत्स्नस्य वेदस्य धर्ममूलत्वम् ।
__ अन्ये तु श्येनादिवाक्यानां धर्मोत्पत्तिमत्त्वाभावमाशङ्कमाना निषेधानां च " न लशुनं भक्षयेदि " त्यादीनामखिलग्रहणं मन्यते । अभिचारा हि श्येनादयो मारणात्मानो हिंसारूपाः । क्रूरत्वाच्च हिंसाया अभिचाराणां च प्रतिषेधादधर्मत्वम् । अतो न कृत्स्नो ५ वेदो धर्ममूलम् । कर्तव्यश्च धर्म उक्तः । ब्रह्महत्यादिश्च न कर्तव्यः । अतः कथं तद्वाक्यानि धर्ममूलं स्युः ? किंच येऽपि पशुयागा अग्नीषोमीयादयस्तेऽपि हिंसासाधकत्वादूरापेतधर्मभावाः । हिंसा हि पापमिति सर्वप्रवादेष्वभ्युपगमः । उक्तं च यत्र प्राणिवधो धर्म अधर्मस्तत्र कीदृशः ' । कथं पुनरियमाशङ्काऽपनुद्यते ? अखिलग्रहणात् । न ह्यस्यान्यत्प्रयोजनमस्ति । हेतु!क्त इति चेदागमग्रन्थोऽयं सिद्धमर्थमाह । हेत्वार्थनो मीमांसातो १० विनीयन्ते । अस्माभिरुक्तं य आगममात्रेण प्रतियन्ति तान्प्रत्येतदुच्यते । विवरणकारास्तु युक्तिलेशमात्रं दर्शयन्ति।
यदुक्तं श्येनादयः प्रतिषिद्धत्वादधर्म इति तत्सत्यम् । तथापि प्रतिषिद्धेष्वपि तेषु योऽत्यन्तप्रवृद्धद्वेषो न हिंस्याद्भूतानीत्यतिक्रान्तनिषेधाधिकारस्तस्य ते शत्रुवधलक्षणां प्रीतिमनुष्ठीयमानां निवर्तयन्तीत्येतावताऽशेन वेदस्य धर्ममूलत्वं श्येनादिवाक्येष्वपि न विह- १५ न्यते । निषेधेष्वपि यो रागतः प्रवृत्तो हनने स निषेधे नियुज्यते । एतदेव निषेधस्यानुष्ठानं यन्निषिध्यमानस्याननुष्ठानम् । अग्नीषोमीयादौ तु नैव हिंसाप्रतिषेधोऽस्ति द्वेषलक्षणाया लौकिक्या हिंसाया निषेधेन निषिद्धत्वात् । शास्त्रीया तु विधिलक्षणा न निषेधेन विषयीक्रियते । लौकिक्यां चरितार्थत्वान्निषेधस्य । न च सामान्यतो दृष्टेन हिंसात्वाल्लौकिकहिंसावद्वौदिक्याः पापहेतुत्वमापादयितुं शक्यते । यतो न हिंसात्वं पापहेतुत्वे कारणं अपि २० तु प्रतिषेधेन विषयीकरणम् ।
न चात्र प्रतिषेधोऽस्तीत्युक्तम् । कैश्चित्तु मूलशब्दः कारणपर्यायो व्याख्यायते । धर्मस्य वेदो मूलं प्रतिष्ठा कारणं साक्षात्प्रणाड्या च । 'खाध्यायमधीयीत' 'ऋग्वेदं धारयन्विप्र' इत्यादि चोदनासु साक्षात् । अग्निहोत्रादिकर्मस्वरूपज्ञापकतया प्रणाड्या ।
स्मृतिशीले च तद्विदाम्। अनुभूतार्थविषयं विज्ञानं स्मृतिरुच्यते । तच्छब्देन वे- २५ दः प्रत्यवमृश्यते । तं विदन्ति तद्विदः । वेदार्थविदामिदं कर्तव्यमिदं न कर्तव्यमिति यत्स्मरणं तदपि प्रमाणम् । ननु च स्मृतिर्न प्रमाणमित्याहुः सा हि पूर्वप्रमाणावगतप्रमेयानुवादिनी नाधिकमर्थ परिच्छिनत्तीति वदन्ति । सत्यम् । ये स्मरन्ति तेषामाद्यमेव तत्र शब्दादि प्रमाणं नात्मीया स्मृतिः । अस्माकं तु मन्वादिस्मृतिरेव प्रमाणम् । नहि वयं तामन्तरेणा
१फ-प्रतिपत्तारः।
-
For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ द्वितीयः न्यतोऽष्टकादिकर्तव्यतामवगच्छामः । तच्च मन्वादीनामीदृशं स्मरणं तत्कृतेभ्यो वाक्येभ्यः स्मृतिपरंपरायातेभ्योऽवसीयते । तस्माच्च स्मरणानुभूतोऽयमर्थः प्रमाणेन मन्वादिभिरिति निश्चिनुमो यत एते स्मरन्ति । नह्यननुभूतस्य स्मरणोपपत्तिः ।
ननु कल्पयित्वा ग्रन्थमुपनिबध्नीयुरननुभूतकेन प्रमाणेन । यथोत्पाद्य वस्तु कथानकं केचन कवयः कथयेयुः । अत्रोच्यते । भवेदेवं यद्यत्र कर्तव्यतोपदेशो न स्यात् । कर्तव्यतोपदेशो ह्यनुष्ठानार्थः । न च केचिंत्स्वेच्छया कल्पिते बुद्धिपूर्वव्यवहारिणोऽनुष्ठातुमर्हन्ति । भ्रान्त्याऽप्यनुष्ठानसिद्धिरिति चेत् स्यादप्येकस्य भ्रान्तिः सर्वस्य जगतो भ्रान्ति
र्यावत्संसारभाविनी चेत्त्यलौकिकी कल्पना। न च संभवति मन्वादीनां वेदमूलत्वे भ्रान्त्यादेरवसरः । अत एव प्रत्यक्षतो मन्वादयो धर्मान्ददृशुरिति नाभ्युपगम्यते ।
“ इन्द्रियैरर्थानां सन्निकर्षे यज्ज्ञानं तत्प्रत्यक्षम् " । न च धर्मस्येन्द्रियैः सन्निकर्षः संभवति तस्य कर्तव्यतास्वभावत्वात् । असिद्धं च कर्तव्यम् । सिद्धवस्तुविषयश्च सन्निकर्षः। अनुमानादीनि तदात्वे यद्यप्यसन्तमर्थमवगमयन्ति पिपीलिकाण्डसंचारेण हि भविष्यन्ती वृष्टिमनुमिमते तथापि न तेभ्यः कर्तव्यतावगतिः । तस्मात्कर्तव्यतास्मरणस्यानुरूपकारण
कल्पनायां वेद एवोपदिश्यते । स च वेदोऽनुमीयमानो मन्वादिभिरुपलब्धः । इदानी१५ मुत्सन्ना सा शाखा यस्याममी स्मार्ता धर्मा आसन् । तथा किमेका शाखाऽथ बह्वयः । तास च कश्चिदष्टकादिः कस्यांचिदित्येतदनुमानं प्रवर्तते ।
अथाद्यत्वे पठ्यन्त एव ताः शाखाः किंतु विप्रकीर्णास्ते धर्माः कस्यांचिच्छाखायामष्टकादीनां कर्मणामुत्पत्तिः कस्यांचिद्व्यं कचिद्देवता क्वचिन्मन्त्र इत्येवं विप्रकीर्णानां
मन्वादयोऽङ्गोपसंहारं सुखावबोधार्थं चक्रुः । २० अथ मन्त्रार्थवादलिङ्गमात्रप्रभवा एते धर्माः । अथायमनादिरनुष्ठेयोऽर्थोऽविच्छिन्न
पारंपर्यसंप्रदायायातो वेदवन्नित्य उतास्मदादीनामिव मन्वादीनामपि परप्रत्ययानुष्ठानो नित्यानुमेयश्रुतिक इत्येवमादि बहुविकल्पं विचारयन्ति विवरणकाराः ।
एतावांस्तु निर्णयो वैदिकमेतदनुष्ठानम् स्मार्तानां वैदिकैर्विधिभिर्व्यतिषङ्गावगमाद्नुष्ठातृणां च तदृष्ट्वानुष्ठानात् । व्यतिषंगश्च दर्शितः । क्वचिद्वैदिकमङ्गं प्रधानं स्मार्त क्वचिदेतदेव २५ विपरीतं क्वचिदुत्पत्तिः क्वचिदधिकारः क्वचिदर्थवाद इति । एवं सर्व एव स्मार्ता वैदिकैर्व्यतिषक्ताः।
निपुणतश्चैतन्निीतमस्माभिः स्मृतिविवेके"स्मार्तवैदिकयोर्नित्यं व्यतिषङ्गात्परस्परम् । कर्मतः कर्मतो वाऽपि वियुज्यते न जातु तौ ॥ "प्रत्यक्षश्रुतिनिर्दिष्टं येऽनुतिष्ठन्ति केचन । त एव यदि कुर्वन्ति तथा स्याद्वेदमूलता ॥ "प्रामाण्यकारणं मुख्यं वेदविद्गिः परिग्रहः । तदुक्तं कर्तृसामान्यादनुमानं श्रुतीः प्रति ॥
१फ-अननुभूयैव केनचित्प्रमाणेन। २ फ-केनचित्। ३ (जैमिनी-अ. १ सू. ) ४ क-ड-क्षस्मरणकल्पनायां वेद एवोपशेते ।
For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। विशेषनिर्धारणे तु न किंचित्प्रमाणं न च प्रयोजनम् । उत्सादोऽपि संभाव्यते । दृश्यन्ते हि प्रविरलाध्येतृका। अद्यत्वेऽपि शाखाः । ताभ्यः संभाव्यभाव्युत्सादाभ्यो विधिमात्रमर्थवादविरहितमुद्धृत्योपनिबद्धं स्मृतिकारैरिति कैश्चिदभ्युपगम्यते । “ब्राह्मणोक्ता विधयस्तेषामुत्सन्नाः पाठाः प्रयोगादनुमीयन्त" इत्यापस्तम्बः (१।४।१०) । अत्र तु यैवं महाप्रयोजना शाखा यस्यां सर्वे स्मार्ता गायश्च सर्ववर्णाश्रमधर्मा आम्नातास्तस्या ५ उपेक्षणमसंभाव्यम् । सर्वाध्येतॄणां चोत्साद इत्यादि बह्वदृष्टं प्रकल्प्यम् ।
विप्रकीर्णानां त्वर्थवादगहनानां क्रत्वर्थपुरुषार्थतया च दुर्विज्ञानानां प्रयोगोन्नयनमभियुक्तानां न्यायतो निश्चितार्थानां घटते । अस्मिंस्तु पक्षे विरोधद्वयस्यापि प्रत्यक्षश्रौतत्वाद्विकल्पेन स्मृतेर्बाधः । स च विशिष्टानां नाभिप्रेतः। स्मृतिकाराश्च बाधमनुमेयश्रुतिमूलत्वं च प्रतिपन्नाः । एवमप्याह गौतमः (३।३५)। “ऐकाश्रम्यं त्वाचार्याः प्रत्यक्षविधानागार्ह- १० स्थ्यस्येति" । यदि हि मन्वादीनां प्रत्यक्षास्ताः शाखा अभवन्केयं वाचोयुक्ति गार्हस्थ्यस्य प्रत्यक्षविधानादिति' । ननु सर्व एवाश्रमाः प्रत्यक्षविधाना स्वमतमेव चैतद्गौतमेनाचार्यापदेशेनोपदिष्टं ' तस्याश्रमविकल्पम् ' ( ३।१ ) । इत्याद्युपक्रम्यानेनोपसंहृतत्वात् ।
मन्त्रार्थवादप्रमाणभावोऽप्यविरुद्धः । यद्यप्यर्थवादा विध्युद्देशस्तुतिपरा न स्वार्थस्य विधायकास्तथापि केषांचिदन्यपरतैव नोपपद्यते यावत्स्वार्थविषयो विधिर्नावगमितः यथा १५ स्तनो हिरण्यस्य सुरां पिबंश्चेत्यादेः पञ्चाग्निविधिशेषतैवमेतावतैव नोपपद्यते यावद्धिरण्यस्तेयादेः प्रतिषधो नावगमितः । य एतां विद्यामधीते स हिरण्यस्तेयाद्यप्याचरंस्तैश्च संवसन्न पतति अन्यथा तु पततीत्यवगतिरविरुद्धा । ___अथ विध्युद्देशो विधेः प्रतिपादको नार्थवाद इति केनैषा परिभाषा कृता । ' एते पतन्ति चत्वार' इत्यत्राप्याख्यातश्रवणमस्ति। लिङ्गादयो न सन्तीति चेत् 'प्रतितिष्ठन्तीति' २० रात्रिष्वपि नैव लिङ्गश्रुतिरस्ति ।
अथ तत्राधिकाराकांक्षायामेकवाक्यतायां सत्यां पञ्चमलकारादिकल्पनया विध्यवसायः एवमत्रापि भविष्यति । बहवश्च द्रव्यदेवताविधयोऽर्थवादावगम्याः सन्ति । तत्र यस्य विधेः शेषा अर्थवादास्तद्विधिनैव द्रव्यदेवतादेरपेक्षितत्वाद्विशेषसमर्पणमात्रे व्यापारान्तर्गतविशेषावगतिरर्थवादाधीना न दोषाय । इह तु तदसंबद्धस्य विध्यन्तरस्येष्यमाण- २५ त्वाद्वाक्यभेदापत्तिरतश्च न प्रकृतिशेषता । तदभावे च तन्मूलाप्रतिषेधावगतिर्न स्यादतश्च ' अक्ताः शर्करा उपदधाति' 'तेजो वै घृतमि'त्यनेनं वैषम्यमित्याहुः । तदसत् । सत्यप्यर्थान्तरत्वे तदेकवाक्यतामूलत्वादस्याऽवगते स्ति वाक्यभेदाभिचोद्यापत्तिः । मन्त्राः प्रयोगप्रकाशत्वेन रूपादेवावगतास्तस्य प्रयोगस्यान्यतोऽसिद्धेः प्रकाशकत्वनिर्वहणाय प्रकाश्यं
१ क ड क्ष-व्यापारा । तद्गतविशेषावगतिरर्थवादाधीना न दोषाय । २ ड क्ष-अवैषम्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेघातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः कल्पयन्ति । वाऽसतोरुत्पत्त्यधिकारयोः प्रकाशनमष्टकायाः संभवतीत्युत्पत्त्यधिकारविनियोगप्रयोगबोधका मन्त्राः । एवं मान्त्रवर्णिकाश्च विधयोऽप्युपगम्यन्ते । यथाऽऽघारे देवताविधिश्चतुष्पाद्धिधर्मोऽभ्युपगतस्तत्राल्पतरांशः श्रुतः सकलेतरांशबोधहेतुस्तथाविध एव विधौ संबन्धग्रहणादिति । सर्वथा तावत्संभवति वेदसंयोगः ।
मनुर्बहुभिर्बहुशाखाध्यायिभिः शिष्यैरन्यैश्च श्रोत्रियैः संगतस्तेभ्यः शाखाः श्रुत्वा ग्रन्थं चकार । ताश्च मूलत्वे प्रदर्श्य ग्रन्थं प्रमाणीकृतवान् । एवमन्ये तत्प्रत्ययाद्नुष्ठानमादृतवन्तो न मूलोपलम्भे यत्नं कुर्वन्ति । अस्माकं चैतदनुमानम् । अतो विरोधे सत्यपि तुल्ये श्रौतत्वे बाधोपपत्तिः । प्रत्यक्षया श्रुत्या प्रयोगसंपत्तौ श्रुत्यन्तरं प्रत्याकांक्षैव नास्ति । यथा सामिधेनीषु साप्तदश्य पाञ्चदश्ययोः पाञ्चदश्येन प्रकृतिरवरुद्धा साप्तदश्यं प्रत्यक्षश्रुतमपि नाकांक्षति । आभिधानिको ह्यर्थः सन्निकृष्यतेऽभिहितार्थाकांक्षावगम्यं प्रत्ययं विप्रकर्षादुर्बलं बाधते । न चैतावताऽप्रामाण्यापत्तिः । यथा प्राकृतान्यङ्गानि विकृतिषु चोदकप्राप्तनि वैकृतिकैर्विरुद्धयमानानि बाध्यन्ते तद्वदेव द्रष्टव्यम् । यत्र संप्रदायाविच्छेदस्तत्र च परंपरापत्तिः। न हि तत्र कस्यचित्प्रमाणं प्रवृत्तम् ।
नित्यानुमेयपक्षोऽपि संप्रदायपक्षान्नातीव भिद्यते । मन्वादिस्मरणस्य वयं मूलं परी१५ सितुं प्रवृत्ताः । यदि च तेषामप्यसावनुमेयो वेदो वयमिव न ते स्मर्तारः । नच यः
पदार्थो न कस्यचित्प्रत्यक्षस्तस्यानुमेयतासंभवत्यन्वयासंभवात् । क्रियादिषु सामान्यतोऽस्त्येव संबन्धदर्शनम् । यदि वाऽर्थापत्त्यवसेयाः क्रियादयो न चेहान्यथाऽनुपपत्तिरस्ति । तस्मादस्ति मन्वादीनामस्मिन्नर्थे वेदसंबन्धो न पुनरयमेव प्रकार इति निर्धारयितुं शक्यम् । द्रढीयसी कर्तव्यताऽवगतिर्वेदविदां वेदमूलैव युक्ता कल्पयितुं न भ्रान्त्यादिमूलेत्यवगत्यनुरूपकारणकल्पना कृता भवति । तत्रोत्सादविप्रकीर्णमंत्रार्थवादे प्रत्यक्षवेदानां कारणानां संभवात्कल्प्यत्वमुपशेते । प्रत्यक्षोऽपि विधिः क्वचिन्मूलत्वेन दृश्यते । न मलवद्वाससा सह संवसेदिति । स चाध्ययने चोपनयने च पठ्यते । तदेतल्लेशतोऽस्माभिरुक्तम् । विस्तरस्तु स्मृतिविवेकाज्ज्ञातव्यः । "शाखाः काश्चित्समुत्सन्नाः पक्षो नैष मतो मम । पक्षेऽस्मिन्न प्रमाणं हि बह्वदृष्टं प्रसज्यते ॥ "उपपन्नतरः पक्षो विक्षिप्तानां ततस्ततः। उत्पत्त्यादि समाहारः प्रायशो दृश्यते ह्यदः ॥ "अनेकशिष्योपाध्यायैः श्रोत्रियैराहतो परैः। शक्तो रचयितुं श्रुत्वा शाखां तां तां कुतश्चन ।। " उपपन्नम्तदानीं च दृष्टमूलैः परिग्रहः। निश्चयोऽस्माकमप्यद्य यथा संभवतः स्थितः॥ "प्रयोगद्योतका मन्त्रा द्योतनं तस्य नामतः । नर्तेऽधिकारोत्पत्तिभ्यां प्रयोगस्यास्ति संभवः।। "विशिष्टदेवतालाभ आघारे मान्त्रवर्णिकः । प्रकाशकत्वान्मन्त्रस्य तन्निर्वहणहेतुकः ।। १ड क क्ष-स न वा । २ फ-मूलत्वेन । ३ फ-सम्प्रदायविच्छेदः ।
For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
"या सिद्धरूप एकस्मिन् क्रियान्तरगतिर्भवेत्।न सा स्वरूपनाशाय विश्वजित्यधिकारवत् ॥ " प्रतिपन्ने विधौ युक्तं तत्संबन्धार्थकल्पनम् । गतिर्मन्त्रार्थवादेभ्यो न दृष्टा चेद्विधेः क्वचित् ॥ “लिङ्गादिगम्यं भगवान्विधि स्मरति पाणिनिः। न शक्तास्ते विधिं वक्तुं सिद्धवस्त्वभिधायिनः॥ "व्याख्येयो गुणवादेन योऽर्थवादादतत्परात्। अर्थोऽधिगन्तुमिष्येत कथं स्यात्तस्य सत्यता॥ "भिन्द्याद्वाक्यं न प्रतिष्ठाः साकांक्षा रात्रयो यतः। विशेषे तद्गते युक्ता वाक्यशेषावगम्यता॥ ५ "स्तेयादीनां निषेधेऽपि विध्यन्तरगतिध्रुवा । ततश्च वाक्यभेदः स्यान्नोपन्यासस्ततः समः ॥ "वाचः स्तोमे प्रयुज्यन्ते सर्वे मन्त्रविधिश्रुतेः । नाष्टकादौ विशेषोऽस्ति हेतुर्मन्त्रस्य बोधने ॥ "विना सामान्यसंबन्धाल्लिङ्गं च विनियोजकम् । न च नास्तस्य संबन्धो विना प्रकरणादिभिः॥ "परिहारं ब्रुवन्त्यत्र केचित्तन्मूलवादिनः । रात्रिषु प्रतितिष्ठन्तीत्यसत्स्वेव लिङादिषु ॥ “पञ्चमेन लकारेण तदर्थगतिरिष्यते । पतन्ति न म्लेछित वा इत्यादिषु तथा भवेत् ॥ १० "ऋचां विधिर्वाचिस्तोमे सर्वदाशतयीरिति । दशम्यो मण्डलेऽभ्यस्ता वर्जिताः पठिता बहिः॥ "सामान्यसंबन्धकारी समाख्यैवेति गीयते। समाख्या गृह्यमन्त्राणां तेन तेनास्ति कर्मणाम् ॥ " पञ्चाग्निविद्याशेषत्वं हिरण्यस्तेननिन्दया । स्तेनो हिरण्यवाक्यस्य न विना तन्निषेधतः ॥ "शेषत्वावगीर्थात्तु तदकर्तव्यता तु या । द्रढिम्ने शेषतायाः सा न पुनस्तद्विरोधिनी ॥ "नित्यानुमेयपक्षो यो वाऽप्यागमपरंपरा । तयोरन्धप्रवाहत्वं न भेदः कश्चिदीक्ष्यते ॥" १५ एवं च सति या गौतमेन प्रत्यक्षविधानता गार्हीस्योक्ता सा शब्दस्याव्यवहितव्यापाराभिप्रायेण । श्रवणानन्तरं योऽर्थः प्रतीयते स प्रत्यक्षः। यस्तु प्रतीतेऽर्थे तत्सामर्थ्यपर्यालोचनया गम्यः स विलम्बितत्वात्प्रतिपत्तेर्न प्रत्यक्ष इति सर्वमुपपन्नम् ।
स्मृतिशीले च तद्विदाम् । स्मृतिश्च शीलं च स्मृतिशीले । शीलं रागद्वेषप्रहाणमाहुस्तच्च धर्ममूलं वेदस्मृतिवन्न ज्ञापकतया किंतु निर्वर्तकत्वेन । रागद्वेषप्रहाणाद्धि धर्मो २० निर्वर्तते ॥
ननु च श्रेयःसाधनं धर्म इत्युक्तम् । रागद्वेषप्रहाणमेव च तत्स्वभावम् । तत्रासति व्यतिरेके किमुच्यते रागादिप्रहाणाद्धर्मो निर्वर्तत इति । उक्तमस्माभिधर्मशब्दोऽयं स्मृतिकारैः कदाचिद्विधिनिषेधविषयभूतायां क्रियायां प्रयुज्यते । कदाचित्तद्नुष्ठानजन्य आफलप्रदानावस्थायिनि कस्मिंश्चिदर्थे । तस्य च सद्भावे शब्द एवं प्रमाणम् । यदि हि २९ यागस्तथाविधं वस्त्वनुत्पाद्य विनश्येत्तदा कालान्तरे कुतः फलोत्पत्तिः । तदेतद्वस्तु धर्मशब्देनात्राभिप्रेतं तस्य शीलं मूलमिति न किंचिद्नुपपन्नम् । तदभिप्राया एव व्यवहाराः ।
फ-रूपान्तरगतिर्भवेत् । २ क-ड-भियुनतम् । ३ ड-क-क्ष-स्तेनरदीनां । । ड-क-क्षध्रुवम् । ५ फ-न च नास्त्यस्य । ६ फ-मोऽर्थातु । ७ ड-क-क्ष-अभिनिर्वर्तते।
For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः " एक एव सुहृद्धर्मो निधनेऽप्यनुयाति यः" इति । क्रियाया अनुष्ठानसमनन्तरमेव नाशात्कुतः कालान्तरान्वयः । __ अत्र चोद्यते । ननु सर्व एव श्रुतिस्मृतिविहितो ऽर्थो धर्मस्य मूलं शीलस्यापि तत्रान्तर्भावाद्भेदेनोपादानमनर्थकं विधायिष्यते च " इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद्दिवानिशम् । यस्मिञ्जिते जितावेतौ भवतः पञ्चकौ गणाविति " । अयमेव मनसो जयो यो रागद्वेषयोः परित्याग इति वक्ष्यामः । केचिदाहुरादरार्थः पृथगुपदेशः । एतद्धि सर्वकर्मणामनुष्ठान उपयुज्यते । स्वप्रधानं च अग्निहोत्रादिकर्मवत् । सर्ववर्णधर्मश्चायं सर्वाश्रमधर्मश्च । तैः सामान्यधर्मलक्षणावसरेऽस्मिन्नुच्यते।
___वयं तु ब्रूमः । समाधिः शीलमुच्यते । तथाहि — शीलसमाधाविति ' । धातुषु १० पठ्यते । समाधानं च मानसो धर्मः । यच्चेतसोऽन्यविषयव्याक्षेपपरिहारेण शास्त्रार्थनि
रूपणप्रवणता तच्छीलमुच्यते। द्वन्द्वश्वायमितरेतरयोगे तेन परस्परसापेक्षयोः स्मृतिशीलयोः धर्मप्रति प्रामाण्यमेवाभिप्रेतं न पूर्ववन्निवर्तकत्वम् । एतदुक्तं भवति । समाधानवती या स्मृतिः सा प्रमाणं न स्मृतिमात्रम् । तेन सत्यपि वेदार्थवित्त्वे यदेतत्पराणां स्मरणं न
तद्धर्ममूलं भ्रान्त्यादिसंभवाच्छास्त्रार्थावधानशून्यानां च शब्द इह पठ्यते स तद्विदा१५ मित्यस्मादनन्तरं द्रष्टव्यः वृत्तानुरोधात्त्वेवं पठितः।
समुच्चयार्थश्चासौ पूर्वप्रकृतस्य च समुच्चेतव्यस्याभावात्ततीये पादे यत्साधूनामित्युक्तं तत्समुच्चिनोति । अतस्त्रीणि विशेषणान्यत्राश्रीयन्ते । विदुषामुपाध्यायादागमितविद्यानां तथा तदभ्यासपराणामनुष्ठानपराणां च स्मृतिः प्रमाणम् । एतत्सर्वं मन्वादीनामासीदिति स्मर्यते । नान्यथा तत्कृतेषु ग्रन्थेषु शिष्टानां परिग्रहोपपत्तिः ।
यद्येवं स्पष्टमेव वक्तव्यम् । मन्वादिवाक्यानि धर्ममूलमिति किमेतेन लक्षणेन । सत्यम् । यः कथंचित्तत्प्रामाण्ये विप्रतिपाद्येत तं प्रति न्यायशास्त्रप्रसिद्धं प्रामाण्यहेतुकथनमेतत् । अद्यत्वेऽपि यस्यैतद्धेतुसद्भावः सोऽपि मन्वादिवबाह्यवाक्यः स्यात् । तथा च विदुषां प्रायश्चित्तायुपदेशे तथा भूता एव परिषत्त्वेन प्रमाणीभवन्ति “ एकोऽपि वेदविद्धर्म
यो व्यवस्येद्विजोत्तम ” इति । अत एव स्मर्तृपरिगणना मनुर्विष्णुर्यमोऽङ्गिरा इति २५ निर्मूला।
तथा हि पैठीनसिबौधायनप्रचेतःप्रभृतयः शिष्टैरेवंरूपाः स्मर्यन्ते । न च परिगणनायामन्तर्भाविताः । सर्वथा यामविगानेन शिष्टाः स्मरन्ति वदन्ति वा । एवंविधैर्गुणैर्युक्तं तेन चैतत्प्रणीतमिति तस्य वाक्यं सत्यपि पौरुषेयत्वे धर्मे प्रमाणं स्यादिति । " स्मृतिशीले च तद्विदाम्" इत्यस्यार्थः।
ड-अविदुषाम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। अद्यत्वे य एवंविधैर्गुणैर्युक्त ईदृशेनैव च हेतुना ग्रन्थमुपनिबन्धीयात्स उत्तरेषां मन्वादिवत्प्रमाणीभवेत् । इदानींतनानां तु यदेव तत्र तस्य बोधकारणं तदेव तेषामस्तीति न तद्वाक्यादवगतिः । इदानींतनो हि यावन्मूलं न दर्शयति तावन्नविद्वांसस्तद्वाक्यं प्रमाणयन्ति । दर्शिते तु मूले प्रमाणीकृते ग्रन्थे कालान्तरे यदि कथंचिदष्टकादिमूलतुल्यता स्यात्तदा तेषां शिष्टपरिग्रहान्यथानुपपत्त्या तन्मूलानुमानं युक्तम् ।।
__आचारश्चैव साधूनाम् । चशब्देन वेदविदामिति संबध्यते । पदद्वयेन शिष्टत्वं लक्ष्यते । शिष्टानां य आचारः सोऽपि धर्मे मूलम् । आचारो व्यवहारः अनुष्ठानम् । यत्र श्रुतिस्मृतिवाक्यानि न सन्ति शिष्टाश्च धर्मबुद्ध्याऽनुतिष्ठन्ति तदपि वैदिकमेव पूर्ववत्प्रतिपत्तव्यम् । यथा विवाहादौ कंकणबन्धनादि माङ्गलिकत्वेन यत्क्रियते, या च कन्यायास्तदहविवाहयिष्यमाणायाः प्रख्यातवृक्षयक्षचतुष्पथादिपूजा देशभेदेन तथा चूडासंख्या देश- १० भेदश्च या चातिथ्यादीनां गुर्वादीनां चानुवृत्तिः प्रियहितवचनाभिवादनाभ्युत्थानादिरूपा, तथा पृश्निसूक्तं तृणपाणयोऽधीयते अश्वमेधमश्वं यथा समपर्यन्तः ईदृश आचारः । एषोऽपि हि स्वभावभेदेन पुरुषाणां मनःस्वास्थ्यदौःस्थ्यादिभेदेनानेकरूपः प्रतिविशेषमानन्त्यादशक्यो ग्रन्थेनोपनिबद्धुम् । यदेव बहुशः प्रियेत्युपलक्षितं तदेवावसरान्तरे विपरीतं संपद्यते। तथा पर्युपासनं गृहस्थेनातिथेः क्रियमाणं कस्यचित्प्रीतिकरं ममायं भृत्यवत्तिष्ठति । अन्य- १५ स्त्वन्यथा नियन्त्रणया न लभ्यत आसितमस्मिन्सनिहित इति पर्युपासनयैव विरज्यति । न तत्र सामान्यतः शक्यं वेदानुमानं न विशेषतः । अष्टकादीनां तु नियतैकरूपसमस्तप्रयोगस्मरणमित्येष स्मृत्याचाराणां भेदः । ___आत्मनस्तुष्टिरेव च धर्ममूलमित्यनुषज्यते। वेदविदां साधूनामिति च । अस्याश्च धर्ममूलत्वप्रामाण्येनैवेत्याहुः । यत्र ह्येवंविधानामनुष्ठेयेऽर्थे मनः प्रसीदति द्वेषो न भवति स २० धर्मः । ननु च यस्य प्रतिषिद्ध एवार्थे मनः प्रसीदेत्स धर्मः प्राप्नोति । विहिते च किंकथिकास्यात् स न धर्म इति । एवमेतदीदृशानां महात्मनां मतिमतां महाप्रभावो मनःप्रसादो येनाधर्मोऽपि धर्मतामेति धर्मश्चाधर्मतां न रोगद्वेषादिदोषवताम् । यथा रुमायां यत्किचिद्रव्यं प्रविशति तत्सर्व लवणसात्संपद्यते एवं वेदविदा सहसोत्पन्नेन मनःपरितोषेण सर्व निर्मलीक्रियते । अतो यथा प्रतिषिद्धमपि ग्रहणं षोडशिनि विधिनाऽनुष्ठीयमानं २५ न दोषाय । न चात्र ग्रहणवाद्विकल्पः । प्रतिषेधा ह्यात्मतुष्टिव्यतिरेकेणान्यत्र विषये व्यवस्थाप्यन्ते । अथवा नैव तेषामधर्मे आत्मा परितुष्यति । यथा विषघ्नीमेवौषधीं नकुलो दशति नान्याम् । अत उच्यते " नकुलो या यां दशति सा सा विषन्नीति"।
___ इह भवन्तश्चाहुः ये वैकल्पिकाः पदार्थास्तेषु यस्मिन्पक्षे मनः प्रसीदति स पक्ष ३० आश्रयितव्यः । वक्ष्यति च द्रव्यशुद्धौ प्रायश्चित्तेषु च " तस्मिंस्तावत्तपः कुर्याद्यावत्तष्टि
१ फ-तस्याप्त बोध कारणम् । २ फ-आसितु । ३ फ-धर्मम् । फ- किंकथितं ।
For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
६६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
करं भवेत् ” । अथवा योऽश्रद्दधानो नास्तिकतया तस्यानधिकारमाह । नास्तिकस्य हि न वैदिकं कर्म कुर्वतोऽप्यात्मा तुष्यति । अतस्तेन क्रियमाणमपि कर्म निष्फलमेव । अथवा सर्वकर्मविषयो भावप्रसाद उपदिश्यते । अनुष्ठानकाले क्रोधमोहशोकादि त्यक्त्वा प्रमुदितेन भाव्यम् । अतश्च शीलवदस्याः सर्वशेषतया धर्ममूलत्वाभिधानम् ॥ ६ ॥ यः कश्चित्कस्यचिद्धर्मो मनुना परिकीर्तितः ॥ स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः ॥ ७ ॥
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यदुक्तं वेदवित्संबन्धेन स्मृतेः प्रामाण्यं तदनेन प्रकटयति । यः कश्चिद्धर्मो वर्णधर्म आश्रमधर्मः संस्कारधर्मः सामान्यरूपो विशेषरूपश्च कस्यचिद्ब्राह्मणादेर्वर्णस्य । मनुना परिकीर्तितः । स सर्वोऽपि वेदे ऽभिहितः प्रतिपादितो यथा चैतत्तथा पूर्व श्लोक उक्तम् । १० सर्वज्ञानमयो हि सः । सर्वेषां ज्ञानानामदृष्टविषयाणां हेतुर्निमित्तं वेदः । सर्वैर्ज्ञानैर्निर्मित
इवेति ज्ञाने तद्विकारत्वमध्यारोप्य मयट् कृतः । यो हि यद्विकारः स तन्मयस्तत्स्वभाव इत्युच्यते । वेदश्च ज्ञानहेतुत्वात्तन्मय इति । यत्कार्यदर्शने कारणं कार्यस्वभावमिति । अथवा सर्वज्ञानाद्धेतोः । आगतः ‘ हेतुमनुष्येभ्य' (व्या. सू. ४-३ - ८१) इति मयट् क्रियते ॥ ७ ॥ सर्व तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा ॥ श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान् स्वधर्मे निविशेत वै ॥ ८ ॥
सर्वज्ञेयं कृतकाकृर्तकम् । शास्त्रगोचरं प्रत्यक्षादिगोचरमप्रत्यक्षाद्गिोचरम् । समवेक्ष्यैतज्ज्ञानचक्षुषा तर्कव्याकरणनिरुक्तमीमांसादिविद्यास्थानश्रवणचिन्तनात्मकेन । चक्षुरिव चक्षुः । शास्त्राभ्यासो ज्ञानस्य कारणत्वसामान्यात् । यथा चक्षुषा रूपं ज्ञायते एवं शास्त्रेण धर्म इति सामान्यम् । समवेक्ष्य सम्यग्विचारपूर्वकं निरूप्य । श्रुतिप्रामाण्यतो २० वेदप्रामाण्येन धर्मे निविशेत । धर्ममनुतिष्ठेत् ।
सर्वेषु हि शास्त्रेषु सम्यग्ज्ञातेषु वेदप्रमाण्यमेवावतिष्ठते । नाज्ञातेषु । तथाहि तानि शास्त्राणि निपुणत्वेन चिर्न्तयन् न तेषां प्रामाण्ये सम्यम्युक्तिरस्ति, वेदे त्वस्तीति निश्चिनोति । सर्वग्रहणं ज्ञेयविशेषणम् । निखिलशब्दश्च समवेक्ष्येति क्रियाविशेषणम् । निखिलं
1
समवेक्ष्य निःशेषेण पूर्वपक्षेण शास्त्रान्तराणां प्रामाण्ये वेदस्य वा प्रामाण्ये यावन्त्यः काश्चन २५ युक्तः प्रतिभासन्ते ताः सर्वाः प्रदर्श्य सिद्धान्तासिद्धैर्हेतुभिर्ययालक्षणलक्षितैर्निराकृत्य स्वपक्षसाधने चोपन्यस्ते वेदप्रामाण्यमवतिष्ठत इति निखिलशब्देन प्रदर्श्यते । तेन तौ निखिलसर्वशब्दौ पर्यायावपि भिन्नविषयत्वान्न पुनरुक्तौ । स्वग्रहणमनुवादः । यो ह्यन्यस्य धर्मः सोऽन्यस्याधर्म एव ॥ ८ ॥
१ अ-क-ड-क्ष 5- कृतकाकृतकशास्त्रगोचरम् । २ फ - चिन्तयन्ति । अ-क-ड-क्ष- चिन्तयन्तेषाम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
श्रुतिस्मृत्युदितं सर्वमनुतिष्ठन् हिं मानवः ॥
इह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ॥ ९॥ यो नास्तिकतया वैदिकानि निष्फलानि कर्माणीति व्यामुह्य न तद्नुष्ठाने प्रवर्तेत तस्य प्रवृत्त्यर्थ सुहृद्भूत्वादृष्टफलप्रदर्शनं करोति । तिष्ठतु तावदन्यत्फलम्। श्रुतौ स्मृतिषु च यदुदितमुक्तं धर्माख्यं कर्म तदनुतिष्ठन्निहासिंल्लोके यावज्जीवति तावत्कीर्ति प्रशस्यतां ५ पूज्यतां सौभाग्यं लभते । न्याय्ये पथि स्थितो महापुण्योऽयामिति सर्वेण पूज्यते । प्रियश्च सर्वस्य भवति । प्रेत्य देहान्तरे यस्मादन्यदुत्तमं नास्ति तत्सुखं प्राप्नोति। प्रायेण स्वर्गकामस्याधिकारः । निरतिशया च प्रीतिः स्वर्गस्तत उच्यते अनुत्तममिति । तस्मान्नास्ति कस्यापि दृष्टफलार्थिनोऽत्रैव प्रवृत्तिः पयुक्तेत्येवं परमेतत् ॥ ९॥
श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृतिः ॥
ते सर्वार्थेष्वमीमांस्ये ताभ्यां धर्मो हि निर्बभौ ॥१०॥ किमिदं शब्दार्थसम्बन्धस्मरणमभिधानकोशशास्त्र ‘मात्मभूः परमेष्ठी' त्यादिवन्न धर्मशास्त्रं येनेदमुच्यते । 'श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृति ' रिति उच्यते । इह सदाचारो न श्रुतिर्न स्मृतिर्निबन्धाभावात् । निबद्धाक्षरा हि स्मृतयः प्रसिद्धाः । अतस्यस्त स्मृतित्वमुपपादयति । यत्कार्य धर्मप्राप्त्यर्थं तद्धर्मशास्त्रम् । यत्र धर्मः शिष्यते कर्तव्य- १५ तया प्रतीयते सा स्मृतिः । निबन्धानिबन्धावप्रयोजकौ शिष्टसमाचारादपि धर्मस्य कर्तव्यतावगतिः । सोऽपि स्मृतिरेव । ततश्च यत्र कस्मैचित्कार्याय स्मृतेरुपादानं तत्र सदाचारोऽपि ग्रहीतव्यः ।
धर्मशास्त्रं चेत्स्मृतिर्वेदोऽपि सर्वमुख्यं धर्मशासनमिति तस्यापि स्मृतित्वप्रसङ्गस्तनिवृत्त्यर्थमाह । श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयः । यत्र श्रूयते धर्मानुशासनशब्दः सा श्रुतिः। २० यत्र च मयते सा स्मृतिः । तच्च समाचारेऽप्यस्तीत्यतः सोऽपि स्मृतिरेव । न हि तत्राप्यस्मृतवैदिके शब्दे प्रामाण्यम् । अथवा श्रुतिग्रहणं स्मृतेर्वेदतुल्यत्वार्थम् ।
किं पुनः श्रुतिस्मृत्योः समानं कार्य यत्समाचारेऽप्यन्येन प्राप्यते । उच्यते । ते सर्वार्थेष्वमीमांस्ये । ते श्रुतिस्मृती सर्वेष्वर्थेष्वत्यन्तासंभाव्येष्वपि दृष्टविषयैः प्रमाणैः । यथा तस्मादेव हिंसालक्षणात्पदार्थात्क्वचिदभ्युदयः क्वचित्प्रत्यवायः ‘सुरापानान्नरकः २५ सोमपानात्पापशुद्धिः' इत्यादौ पक्षप्रतिपक्षगमनेन विचारो न कर्तव्यः। आशङ्कापक्षान्तरसंभावनं मीमांसनम् । यथा हिंसा चेत्पापहेतुः स्वरूपाविशेषाद्वैदिक्यपि तथा भवितुमर्हति । अथ वैदिक्यभ्युदयहेतुलौकिपि तथा स्यात् । तद्रूपसमानत्वात् । यस्य यद्रूपं वेदादवगतं
फ-धर्म । २ फ-प्रवर्तते । ३ क-ड-निबन्धाक्षरा । ४ अ-क-ड-तत्कार्यधर्म प्रास्यर्थ संकाधर्मशास्त्रम्।
For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेघातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः तस्य तद्विपरीतरूपसंभावनमसत्तांश्रयैरसम्यग्घेतुभिर्यद्विचारणं तत्सिद्धान्ताभिनिवेशः स इह प्रतिषिध्यते । न पुनरयमों वेदस्यास्याद्यः पूर्वपक्ष उतस्विद्यः सिद्धान्त इत्येषा मीमांसा निषिध्यते । यतो वक्ष्यति । “ यस्तकेंणानुसंधत्ते स धर्म वेद नेतर " इति ।
किं पुनरयमदृष्टार्थो मीमांसनप्रतिषेधः । नेति ब्रूमः । ताभ्यां धर्मो हि निर्वभौ । अनेन तार्किकप्रमाणानां वेदार्थविपरीतसाधनानामाभासतामाह । ईदृशा हि तेषां हेतवः वैदिकी हिंसा पापहेतुः हिंसात्वालौकिकाहिंसावत् । तत्र हिंसायां पापहेतुत्वं न कुतश्चिदन्यतः प्रमाणात्सिद्धमन्तरेणागमम् । एवं चेन्नास्ति हिंसायाः पापसाधनसिद्धौ हेतुः यावदागमः प्रामाण्येन नाम्युपगतः । अभ्युपगते चागमप्रामाण्ये तद्विरुद्धो हेतुर्न युज्यते अप्रामाण्यापत्तेराग
मस्य । ततश्चेतरेतरव्याघातः पूर्व प्रामाण्येन परिग्रहः पश्चादप्रामाण्यमिति । सोऽयं १० स्ववचनविरुद्धः पक्षः । नैनं तार्किका अनुमन्यन्ते । — मम माता वन्ध्येति ' वत् ।
आगमविरुद्धादिश्च । अथोच्यते। नैवागमः प्रमाणं कथं तद्विरोधोद्भावनं दूषणम् । अनृतव्याघातपुनरुक्तदोषेभ्यः । कारीर्यादिकर्मणां तत्समनन्तरं फलार्थितयाऽनुष्ठीयमानानां न नियमतोऽनुष्ठानसमनन्तरं फलप्राप्तिः । कालांतरे भविष्यतीति चेदुक्तमत्र । 'कृता शरदि
कारीरी भृशं शुष्यत्सु शालिषु । वसन्ते जायते वृष्टिस्तस्यादौ न भवेत्फलमिति' । १५ यान्यष्यन्यत्र भाविफलानि ज्योतिष्टोमादीनि तत्रापि निरन्वयविनाशात्कर्मणो वर्षशते
फलं भविष्यतीति निःसंदिग्धवैतौलिकव्यवहारोपममेतत् । तस्मादनृतम् । ___व्याघात उदिते होतव्यमनुदिते जुह्वतो दोषः । “ प्रातःप्रातरनृतं ते वदन्ति पुरोदयाज्जुह्वति येऽग्निहोत्रम्"। तथाऽनुदिते होतव्यं यथा अतिथये प्रद्रुताय दद्यात्तागेतद्यज्जुहुयादित्येकवोदितहोमो विधीयतेऽनुदितहोमनिन्दया । तदेव विपरीतमन्यत् । तत्रैकः पक्ष आश्रीयतामित्यनध्यवसायः । यदेवाग्निहोत्रायेकस्यां शाखायां विद्यते तदेव शाखान्तरेऽपि । सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्मेत्यभ्युपगमः । ततश्च पुनरुक्तम् । ___ तत्रानृतमेव तेन्न भवतीत्येतेनैव पादेन प्रतिपाद्यते । यतो वेदाद्धर्म एवकर्तव्यतामात्रं यागादिविषयं निर्बभौ विभाति गम्यते । न पुनः कार्लविशेषः । फलस्योत्पत्तौ अधिकार
वाक्येषु कालविशेषाश्रवणात् विधितो हि फलं भवतीत्येतावद्गम्यते । कालावच्छेदो न २५ विधिः । धात्वर्थसंबन्धिनो हि कालविभागा भूतभविष्यद्वर्तमानाः । न चैतद्धात्वर्थफलं
किन्तु वैधम् । धात्वर्थफलं हि तदानीमेव निर्वर्तते । देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागः । हविर्विकारादि । यदि कश्चित्कस्यचिदाज्ञाकारो भवति तेन प्रेष्यते गच्छ याहि ग्राममिति ' स आज्ञासंपादने प्रवृत्तः कदाचित्प्रारम्भ एव वेतनफलं लभते, कदाचिन्मध्ये, कदाचित्कृत
फ-व्यापारः । २ फ-विरुद्धश्च । ३ अ-क-ड-तस्यागोमरकःफलमिति ४ । अ-वैतालिक । फ-वैतानिक । ५फ-तत्र । ६ अ-क-ड-क्ष-कालाविशेषः ।
For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः
www.kobatirth.org
]
मनुस्मृतिः ।
आज्ञाविषये ; समनन्तरमन्येद्युर्वा कालान्तरेऽथवा । एवमेतच्छास्त्रफलमनियतकालम् । दिव्यवृष्ट्यादेस्तु स्वाभाव्येन प्रत्यासत्तिमात्रं गम्यते । न तु तदहरेवोत्पत्तिः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्रतिबन्धकानि च यथा फलस्यैवंविधस्य लोके भवन्ति तथा वेदेऽपि । पुराकृतं दुष्कृतादि । तथा च वेद एवैतद्दर्शयति । यदि न वर्षेत्तथैव वसेदिति । सर्वस्वारे तु विवदन्ते । ‘नैतत्क्रतुफलम् । अङ्गमेतत्स्मरणम् । क्रतुफलं यः कामयेतानामयः स्वर्गलोकमियामिति ' । यच्चोक्तं हिंसायां लोकवेदयोर्न विशेष इति तत्र शास्त्रावगम्यो हि तस्या अयं स्वभावो न प्रत्यक्षादिगोचरस्तत्र च भेदः । रागलक्षणा लौकिकी हिंसा, विधिलक्षणाऽलौकिकी हिंसा, विधिलक्षणा त्वग्नीषोमीयस्येति महान्भेदः । तस्मान्न किंचिद्वेदेऽनृतम् । व्याघातं परस्तात्परिहरिष्यति श्लोकेनैव ॥ १० ॥
योऽवमन्येत ते मूले हेतुशास्त्राश्रयाद्दिजः ।। स साधुभिर्वहिष्कार्यो नास्तिको वेदनिन्दकः ॥ ११ ॥ असत्यप्रामाण्यहेतोर्वेदस्य यो द्विजो हेतुशास्त्राश्रयाद्धेतुशास्त्रं नास्तिकतर्कशास्त्रं बौद्धचार्वाकादिशास्त्रम् । यत्र वेदः अधर्मायेति पुनः पुनरुदुष्यते तादृशं तर्कमाश्रित्य योऽवज्ञां कुर्यात् । श्रुतौ स्मृतौ च केनचिदकार्यान्निवर्त्येत ' मैवं कार्षीः प्रतिषिद्धं वेदेनेति ' तमनादृत्य चिकीर्षेत् ' किंनाम वेदे ' । यदि १५ वेदे स्मृतिषु वा प्रतिषिद्धं किं तयोः सम्यक् प्रामाण्यमस्तीति कथयेत् मनसा वा विचिन्तयेत् । तर्कशास्त्रेषु निबद्धादरो यदि दृश्येत स साधुभिः शिष्यैर्बहिः कार्यस्तत्तत्कार्येभ्यो याजनाध्यापनातिथिसत्कारादिभ्यः । क्रियाविशेषस्यानिर्देशाद्विद्वदम्य इति गम्यते । यतोऽविद्वान्सम्यगसंस्कृतात्मा तार्किकगन्धितयैवं व्यवहरति । आसु च क्रियासु विद्वानधिक्रियते । अत एव पूर्वश्लोके विचार ईदृशः प्रतिषिध्यते यतस्तदवज्ञानपरतया क्रियते । २० ननु यतस्तदर्थविशेषजिज्ञासया । एवमर्थमेव हेतुमाह । नास्तिको वेदनिन्दकः । अतश्व पूर्वपक्षे यो वेदस्याप्रामाण्यं ब्रूयान्नासौ नास्तिकः स्यात् । सिद्धान्तदार्व्यार्थमेव पूर्वपक्षे हेतुकथनं वेदनिन्दक इति । स्मृतिग्रहणं न कृतम् । तुल्यत्वेनोभयोः प्रकृतत्वादन्यतरनिर्देशेनैव सिद्धमुभयस्यापि ग्रहणमित्यभिप्रायः ॥ ११ ॥
1
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः ।। एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद्धर्मस्य लक्षणम् ॥ १२ ॥
१ क- प्रसत्तिमात्रम् । २ अ-क-ड क - ननु । ३ अ-क
यस्त्वेतमर्थमविदित्वा वेदशब्दस्य विवक्षितार्थत्वमेव मत्वा स्मृतिनिन्दकस्य न बहिष्कारः, २५ अनेन वेदनिन्दकस्यैव विहितं इति प्रतिपद्येत । तं प्रत्याह
For Private And Personal Use Only
६९
- निवर्तितः ।
१०
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
190
www.kobatirth.org
१०
मेघातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
नात्र काश्चार्द्वशेषः वेदनिन्दाप्रतिषेधेन स्मृतिसदाचारात्मतुष्टीनामपि निन्दकस्य बहिष्कारोऽनेन विहितः । तेषामपि वेदमूलधर्माभिधानम् । अतः स्मृत्यादिनिन्दको वेदनिन्दक एव ।
(6
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ननु श्लोकद्वयेन नार्थः । एवं वक्तव्यम् ।
श्रुत्यादीनात्मतुष्ट्यन्तान्हेतुशास्त्रा५ श्रयान्द्विजः । यो निन्देत्स बहिष्कार्यः साधुभिर्नास्तिकत्वतः " । उच्यते । नाचार्या ग्रन्थगौरवं मन्यन्ते । बुद्धिगौरवं यत्नेन परिहरन्ति । तस्मिन्हि सति असम्यगवबोधो धर्मस्य । स च पुरुषार्थे विहन्ति ।
भेदनिर्देशेऽपि हि चोदयेयुर्वेदग्रहणमेव कर्तव्यम् । सर्वस्य धर्मस्य वैदिकत्वात् । तस्माद्विस्पष्टार्थं भेदेनोभयनिर्देशः । संक्षिप्तरुचीनां पूर्व श्लोकः । अन्येषां श्लोकद्वयम् ।
' स्वस्य च प्रियमात्मनः ' इत्यनेन प्रागुक्ता आत्मतुष्टिरेवोक्ता । स्वग्रहणं वृत्तपूरणार्थम् । एत ‘त्साक्षाद्धर्मस्य लक्षणं ' निमित्तं ज्ञापकम् । न पुनः प्रत्यक्षम् । यथा नैरुक्तं ' साक्षात्कृतधर्माण' इति । विधाशब्दः प्रकारवचनः । एकमेव धर्मे प्रमाणं वेदाख्यं । तस्य त्वेते भेदाः स्मृत्यादयः ।
अन्ये तूपसंहारार्थमिमं श्लोकं व्याचक्षते । समाप्तं धर्मलक्षणप्रकरणमिति पुनः पाठः १५ समाप्तिं सूचयति । यथा द्विरभ्यासो वेदाङ्गेषु संस्थाजपेनेोपतिष्ठन्त उपतिष्ठन्त इति । तथा च पिण्डीकृत इव प्रागुक्तोऽर्थो हृदि वर्तते । यथा नैयायिका अनित्यः शब्द इति प्रतिज्ञाय साधनोपन्यासं कृत्वा निगमयन्ति । तस्मादनित्यः शब्द इति । प्रायेण चैषा ग्रन्थाका - राणां रीतिः । तथा महाभाष्यकारोऽपि क्वचित्सूत्रं वार्तिकं वा पठित्वा व्याख्याय पुनः पठति ॥ १२॥
२०
अर्थकामेष्वसक्तानां धर्मज्ञानं विधीयते ।।
धर्म जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः ॥ १३ ॥
गोभूमिहिरण्यादिधनमर्थः । तत्र सतिस्तात्पर्येण तदर्जनरक्षणार्थं कृषिसेवादिव्यापारकरणम् । कामः स्त्रीसंभोगः । तत्र सक्तिर्नित्यं तदासेवनं तदङ्गानां च गीतवादित्रादीनाम् । तद्वर्जितानां पुरुषाणां धर्मज्ञानं धर्मावबोधो विधीयते विशेषेणं धीयते । २५ व्यवस्थितं भवति । ‘ धा आधार ' इत्यस्यैतद्रूपम् ।
किमर्थ पुनस्तत्र सक्ताना भवति धर्मज्ञानं यावता तेपि यथालक्षणं तदविरोधिन्यवसरे भोजनादावितिहासश्रवणादन्योपदेशात्समाचाराद्वा शक्नुवन्ति ज्ञातुमित्यत आह । धर्मजिज्ञासमानानामिति । मुख्यं प्रमाणं धर्मे वेदः स च तैर्न शक्यो ज्ञातुम् । अत्यन्त - दुर्विज्ञानो ह्यसौ निगमनिरुक्तव्याकरणतर्कपुराणमीमांसाशास्त्रश्रवणमपेक्षते स्वार्थबोधे ।
१ अ-क-ड-क्ष- प्रामाण्यं परमा श्रुतिः । २ अ-क-ड-क्ष- आधीयते ।
For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
न चेयान्प्रन्थराशि, सर्वव्यापारपरित्यागेन विना शक्य आसादयितुम् । समाचारेतिहासादेः कतिपये धर्मा अवगम्यन्ते । न वेदादिवत्समस्ताङ्गयुक्तो ज्योतिष्टोमादिप्रयोगः । अत उक्तं । प्रमाणं परमं श्रुतिः । न तु समाचारादेः प्रामाण्यापकर्षः तदुक्तं " योऽहेरिव धनाद्भीतो मिष्टान्नाच्च विषादिव । राक्षसीभ्य इव स्त्रीभ्यः स विद्यामधिगच्छति " अपरे त्वर्थकामदृष्टफलैषिण उच्यन्ते । तत्र सक्तानां पूजाख्यात्यादिकामानां दृष्टफलार्थितया लोकपक्तिमात्रप्रयोजनानां न धर्मज्ञानं धर्मानुष्ठानं विधीयते उपदिश्यते ।
ज्ञायतेऽस्मिन्निति ज्ञानमनुष्ठानमित्युच्यते । अनुष्ठीयमानो हि धर्मों व्यक्ततरो भवति । शास्त्रावगमकालतोऽपि अतोऽनुष्ठानं धर्मज्ञानमुच्यते । अत एतदुक्तं भवति । यद्यपि धर्मानुष्ठानालोकपत्त्यादि दृष्टं प्रयोजनमुपलक्ष्यते तथापि न तत्सिद्धिपरतया तत्र प्रवर्तितव्यम् । किं तर्हि ? शास्त्रेण तच्चोदितमिति कृत्वा । तथा च प्रवृत्तौ यदि दृष्टमपि १० भवति । भवतु, न विचार्यते । तथा च श्रुतिः स्वाध्यायस्य दृष्टं फलमनुवदति । “ यशो लोकपक्तिरिति ” “ लोकः पच्यमानश्चतुर्भिरेनं भुनक्ति । अर्चया दानेनाजेयतया चावध्यतया " इत्यादि । श्लोकश्चात्र भवति-
<<
७१
66
""
यथेक्षहेतोरिह सेचितं पयस्तृणानि वल्लीरपि च प्रसिञ्चति । तथा नरो धर्मपथेन संचरन्यशश्च कामांश्च वसूनि चाश्नुते ॥ ननु च यस्य यः स्वभावोऽवगतः सोऽन्येोद्देशेनाप्यनुष्ठीयमानो न स्वभावच्च्यवते करोत्येव तत्कार्यम् । यथा विषं औषधोद्देशेनापि पीतं हन्त्येव । अतो दृष्टार्थतयाऽप्यनुष्ठीयमानानि कर्माणि शास्त्रीयाण्यदृष्टार्थान्यपि भविष्यन्ति । को भवतो मत्सरो लोकावर्जनहेतुतया न प्रवर्तितव्यमिति येनात्थ । अत आह । धर्मे जिज्ञासमानानां वेदो धर्मे प्रमाणम् । तेन चैतदुक्तम् । दृष्टफलकामार्थानां नादृष्टं भवति । न केवलं दृष्टं न भवति । २० यावत्प्रतिषिद्धसेवनाद्धर्मोऽपि भवति ॥ १३ ॥
श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृतौ ॥
उभावपि हि तौ धर्मों सम्यगुक्तौ मनीषिभिः ॥ १४ ॥
For Private And Personal Use Only
१५
प्रागुक्तो व्याघातः परिह्रियते । यत्र श्रुत्योद्वैधं विरुद्धाभिधानं यं धर्मोऽयमिति काचिच्छ्रुतिराह, तमेवाधर्ममित्यन्या । तत्र उभावपि तौ धर्मावनुष्ठेयौ विकल्पेन । तुल्य- २५ बले हि ते श्रुती । तत्रेयं प्रमाणमियं नेत्यशक्यो विवेकः । अत एकार्थतुल्यबलविरोधे विकल्पः। इत्युभावपि तौ धर्मावित्युक्तम् । तत्र समुच्चयः प्राप्नोति । एवमुभौ धर्मै भवतोsन्यथा एकः स्यात् । नेति ब्रूमः । पर्यायेणापि प्रयोगे नोभयशब्दस्य प्रवृत्तिविरोधः । न ह्ययं सापेक्ष्यद्वयविषय एव । न्याय्यश्च विकल्पः । यथाऽग्निहोत्राख्यमेकं कर्म; तस्य
१ क- कातरोऽपि । २ विकल्पपक्षे ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः समुद्र तत्र कर्मप्रधानं, कालो गुणः, न चैकस्मिन्प्रयोगे कालत्रयसंभवः, न च कालानुरोधेन प्रयोगानुत्तिर्युक्ता, नाङ्गानुरोधेन प्रधानमावर्तनीयम्, तस्मान्न्याय्योऽयं तुल्यशिव सिंकल्प इति । न वचनात् ।
भावपि है तौ धर्मी । ननु च को भेदस्तत्र धर्मावित्यस्मादेतस्य न कश्चित् । पर्वणवतमुपन्यस्तमुत्तरेणान्यैरपि मनीषिभिरेतदेवोक्तमिति स्वमतमाचार्यान्तरमतसंवादेन
-
RM...
उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युपिते तथा ॥ सर्वथा वर्तते यज्ञ इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥१५॥
उदाहरणमिदम् । अनन्तरप्रदर्शिते विरोधे । य एते त्रयः काला इतरेतरनिन्दया १० होमस्य विहिताः तत्रायमर्थः श्रुतिवाक्यानाम् । सर्वथा वर्तते यज्ञः । सर्वप्रकारो होमः
प्रवर्तते । प्रवर्तनीय इत्यर्थः । या उदितहोमनिन्दा सा न तत्प्रतिषेधार्था किं तर्खनुदितहोमविध्यर्था । एवमितरत्रापि तेनायमर्थ उक्तो भवति । सर्वथा कर्तव्य एतेषां कालानामन्यतमस्मिन्काले । तत्र यस्मिन्कृतस्तत्र संपूर्णः शास्त्रार्थो भवतीतीयं वैदिकी श्रुतिरेवं
परा। अस्मिन्नर्थेऽस्यास्तात्पर्य न पुनर्निन्धमानप्रतिषेधे। यज्ञो होमोऽत्राग्निहोत्राख्योऽभिप्रेतः। १५ यागहोमयोर्यतो नात्यन्तं भेदः । देवतामुद्दिश्य द्रव्यस्य स्वत्वत्यागो ‘नेदं मम देवताया
इदमिति' यागः । एतच्च स्वरूपं होमेऽप्यस्ति । अयं तु विशेषो यष्टव्यस्य होमे प्रक्षेपः । अधिक आरोपणविशेषोऽन्यादौ । अतो यज्ञशब्देनात्र होमस्याभिधानम् । होमे ह्येते कालाः श्रुतावाम्नाता न यागमात्रे । उदितादिशब्दैश्चोदिते होतव्यमित्यादिका श्रुतिरेकदेशेन लक्ष्यते । येयमुदिते होतव्यं नोदिते होतव्यमिति श्रुतिः सैवंपरेत्येवं योजना ।
समयाध्युषितशब्देन समुदायेनैवौषसः काल उच्यते। अन्ये तु पदद्वयमेतदित्याहुः। समयाशब्दः समीपवचनः समीपिनमपेक्षते । उदितानुदितयोः सन्निधानात्तत्समीपी संध्याकालः । अध्यषितं रात्रेर्विवासकालः । व्युष्टायां रात्रावित्यर्थः । कासुचिच्छ्रतिष्वेवं पठितम् । कासुचिदेवमिति श्रुतिवाक्यानुकरणमेषा स्मृतिस्तत्र किंपदद्वयमेतदुतैकामति तत एव निर्णयः ।
अतो विकल्पेनैकं होमाख्यं कर्म प्रतिकालत्रयेऽपि श्रुतिविधानान्नास्ति विरोधः । सिद्धरूपे २५ हि वस्तुनीतरेतरविरुद्धरूपसमावेशासंभवः । तस्माद्विरोधो न साध्ये । साध्य ह्यनेनापि
सिद्ध्यत्यनेनापीति एवमवगम्यते । तत्र कुतो विरोधः एष एव च स्मृतीनां विरुद्धानां विकल्पो न्याय्यः ॥ १५ ॥
निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः॥
तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिज्ञेयो नान्यस्य कस्यचित् ॥ १६ ॥ १ड-क-क्ष-युक्तानाम् याग्यनुरोधेन । २ क-ड-क्ष-वचनात् । ३ अ-क-ड-क्ष-एकस्या
४क-न-क्ष-रूपम्। ५फ-तत्र समापम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
'विदुषा ब्राह्मणेनेदमध्येतव्यमिति ' पठन्ति स चार्थवादः । तत्र तव्यप्रत्ययदर्शनात्कस्यचिद्विधिभ्रान्तिः स्यात् । तथा च सति क्षत्रियवैश्ययोरध्ययनं निवर्तत इत्येदाशङ्कानिवृत्त्यर्थोऽयं श्लोकः क्षत्रियवैश्ययोः प्राप्तिं दर्शयति । तथा यथाकामी शूद्रोऽप्यप्रतिषेधादध्येतुं प्रवर्तेत तन्निवृत्यर्थमपीत्येवमिमं श्लोकं पूर्व व्याचक्षरे । शास्त्रशब्दोऽयं मानवग्रन्थवचनः अधिकारो मयैतद्नुष्ठेयमित्यवगमः । न च शब्दराशेः सिद्धस्वभावस्यानुष्ठेयत्वावगतिः संभवति । न हि द्रव्यमनाश्रित्य क्रियाविशेष साध्यतयाऽवगम्यते । अतः शास्त्रविषयायां कस्यांचिंक्रियायामधिकार इत्यवगम्यते । तत्र 'कृम्वस्तय' स्तावन्न विषयतया प्रतीयन्ते । वस्त्योर्भवत्यर्थत्वात् । भ्वस्तिसंबन्धे ह्ययमर्थः प्रतीयते । शास्त्रस्य यद्भवनं या च सत्ता तामनुतिष्ठेदिति । न चान्यदीयायां सत्तायामन्यस्यानुष्ठातृत्वसंभवः । करोत्यर्थेपि न संभवति । पदानां नित्यत्वाद्वाक्यानां चान्येन कृतत्वात् । अतः १० शास्त्रसहचारिण्यध्ययनक्रिया प्रतीयते । अतोऽयमर्थ उक्तो भवति । शास्त्राध्ययने तस्याधिकारः । यथैवाध्ययने तथैव तदर्थश्रवणेऽपि ।
____ न चोदिमत्त्वान्मानवस्य ग्रन्थस्य कथं तद्विषयो विधिरनादिवेदमूल इति शक्यते वक्तुम् । उच्यते । यानि कानिचन शास्त्रप्रतिपादकानि वाक्यानि न तानि शूद्रेणाध्येयानीति शक्यते । सामान्यतोऽनुमानम्। यानि वेदवाक्यानि यानि तदर्थव्याख्यानवाक्यानि व्याख्या- १५ तृणां तत्प्रतिरूपकाणि तान्यपि प्रवाहनित्यतया नित्यान्येव । अनुष्ठानं तु शास्त्रविषयः । तत्र चातुर्वर्णस्याधिकारः । नन्वेवं सत्यनुपात्तकर्तृविशेषेषु सामान्यधर्मेषु शूद्रस्याधिकारप्रसङ्गः । यथा च न भवति तथा च तत्र तत्र कथयिष्यामः।
ननु कथमध्ययनावबोधाधिकारनिषेधे कर्माधिकारः न ह्यविदितकर्मरूपस्य तद्नुष्ठानसंभवः, न चाध्ययनमन्तरेण तदर्थावबोधसंभवः, न चावैद्योऽधिक्रियते । सत्यम् । परोप- २० देशादपि यावत्तावत्सिद्धयति परिज्ञानं यं ब्राह्मणमाश्रितः शूद्रो यो वाऽर्थतः प्रवृत्तः स ऐनं शिक्षयिष्यतीदं कृत्वेदं कुर्विति । अतो न कर्मानुष्ठानप्रयुक्ते शूद्रस्याध्ययनवेदने, स्त्रीवत्परप्रत्ययादप्यनुष्ठानसिद्धेः । यथा स्त्रीणां भर्तृविद्यैव प्रसङ्गादुपकरोति । न कर्मश्रुतयो विद्यां प्रयुञ्जते । तेषामेव स्वप्रत्ययोऽनुष्ठानहेतुर्येषां 'स्वाध्यायोऽध्येतव्य' इति विधिरस्ति पुंसाम् । स च पुंसां त्रैवर्णिकानां तेषामपि नार्थज्ञानप्रयुक्तेऽध्ययनवेदने । अपि तु विधिद्वयप्रयुक्ते २५ आचार्यकरणविधिना स्वाध्यायाध्ययनं विधिना च ।
निषेको गर्भाधानं स आदिर्यस्य संस्कारकलापस्य स निषेकादिः । गभार्धानं च विवाहादनन्तरं प्रथमोपगमे ‘विष्णुर्योनि कल्पयतु' इति मन्त्रवत्केषांचिद्विहितम् ।
१फ-श्वसोरभवत्यर्थत्वां । क-ड-क्ष-भ्वस्सोरभवत्यर्थत्वात् । २ ड-न तु । क-ननु । ३ अक उ-क्ष-अनुष्ठानं तु न शास्त्रविषयः।४ फ-एवं ।
For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ तृतीयः
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता। परेषामागर्भग्रहणात्प्रत्युतु । श्मशानमन्तोऽस्येति श्मशानान्तः । श्मशानशब्देन मृतशरीराणि यत्र निधीयन्ते तत्स्थानमुच्यते । तच्च साहचर्यात्प्रेतसंस्कारं पराचीमिष्टिं लक्षयति । सा हि मन्त्रवती । न स्थानम् । अनेन च द्विजातयो लक्ष्यन्ते । तेषा हि मन्त्रवन्तः संस्काराः द्विजातीनामिति नोक्तम् । विचित्रा श्लोकानां कृतिः स्वायंभुवस्यास्य मनोः।
मन्त्रैरुदित उक्तो विधिरिति नायं संबन्धः । न हि मन्त्रा विधिं वदन्ति । किं तर्हि ? प्रयोगावस्थस्य विधेयस्य स्मारका न विधायकाः । तस्मादेवं व्याख्येयम् । मन्त्रैर्युक्तः समन्त्रको येषामयं विधिरिति । नान्यस्य कस्यचिदित्यनुवादो द्विजातीनां नियतत्वात् ।
अथवा कश्चिन्मन्येत द्विजातीनामयं विहितोऽवश्यकर्तव्यः । शूद्रणां त्वशिष्टोऽतिषिद्ध १० इति । तदा शङ्कानिवृत्त्यर्थमिदमुक्तम् ॥ १६ ॥
सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् ॥
तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्त्त प्रचक्षते ॥ १७ ॥ उक्तानि धर्म प्रामाणानि। विरोधे च विकल्पोऽभिहितः। अधिकारिणश्च सामान्येनोक्ताः। इदानीं येषु योग्यतया धर्मोऽनुष्ठेयतामापद्यते ते देशा वर्ण्यन्ते । सरस्वती नाम नदी । अपरा दृषद्वती । तयोर्नचोर्यदन्तरं मध्यं तं देशं ब्रह्मावर्त इत्यनया संज्ञया प्रचक्षते व्यवहरन्ति शिष्टाः । देवग्रहणमवध्यवधिमतोः स्तुत्यर्थम् । देवैः स निर्मितोऽतः सर्वेभ्यो देशेभ्यः पावनतर इति ॥ १७॥
तस्मिन्देशे य आचारः पारम्पर्यक्रमागतः॥
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते ॥ १८ ॥ २० अथास्मिन्देशे य आचारस्तस्य प्रामाण्ये किं विद्वत्ता शिष्टता चोपाधिरङ्गीक्रियते ।
अथाविदुषामशिष्टानां च देशोपाधिरेव प्रमाणम् । किं चातः यदि नापेक्ष्यते यत्तदुक्तं 'आचारश्चैव साधूनामिति ' विशेषणद्वयमनर्थकम् । नत्वसाध्वाचारस्य धर्ममूलतोपपद्यते । वेदसंयोगासंभवात् । अथापेक्ष्यते देशविशेषसंबन्धानुपकारः । न हि देशान्तरेऽपि
शिष्टसमाचारस्याप्रामाण्यं शक्यते वक्तुम् । उच्यते । प्रायिकमेतदभिधानं प्रायोवृत्त्याऽस्मि२५ न्देशे शिष्टानां संभव इत्युक्तम् । तस्मिन्देशे य आचारः स सदाचार इति ।
___ अन्ये तु, देशान्तरे मातुलदुहितुः परिणयनाद्देशाचारनिषेधार्थमिदमित्याहुः । - तेदयुक्तम् । अविशेषेणैवोक्तं तद्देशकुलजातीतानामविरुद्धं कल्पयेत् । स च विरुद्ध
४क-७क-ड-वाऽयं सम्बन्धः ।
For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
• अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
'ऊर्ध्व सप्तमात्पितृबन्धुभ्यो मातृबन्धुभ्यश्च पञ्चमात् ' इत्येतेन । अस्मिन्नपि देशेऽनुपनीतेन सहभोजनादिराचारो नैव धर्मत्वेनेष्यते, न च स्मृतिविरुद्धस्याचारस्य प्रामाण्यसंभवः श्रुतिविप्रकर्षात् । आचारात्स्मृतिरनुमातव्या स्मृतेः श्रुतिः । स्मृतिस्त्वव्यवहितामेव श्रुतिमनुमापयति ।
किंच कारणग्रहाच्चैवमादेराचारस्य रूपवतीं मातुलकन्यां कामयमाना राजभयादूढवन्तः कन्यागमनं दण्डो माभूदिति । अन्ये त्वविद्वांसो “येनास्य पितरो याता” इत्यस्य यथाश्रुतमर्थं गृहीत्वा धर्मोऽयमिति प्रतिपन्नाः । अपि च । ' एतास्तिस्त्रस्तु भार्यार्थे नोपयच्छेतेति' । प्रायश्चित्तं श्रुतमपि भ्रान्तिहेतुराभ्यस्तिसृभ्योऽन्यानप्रतिषिद्धा इति । यथा चास्य नायमर्थस्तथा वक्ष्यामः ।
न च दृष्टकारणयोः स्मृत्याचारयोः प्रामाण्यम् । उक्तं च भट्टपादैः “ विरुद्धा १० च विगीता च दृष्टार्थादिष्टकारणे । स्मृतिर्न श्रुतिमूला स्याद्या चैषा संभवश्रुतिः” ॥ तस्मादेतान्द्विजातयो देशान्संश्रयेरन्नित्येतद्विधिशेषा देशप्रशंसार्थवादा एते । परंपरैव पारंपर्यमन्यस्मादन्यमुपसंक्रामति । तस्मादन्यं ततोऽप्यन्यमित्येवंरूपः प्रवाह: परंपराक्रमः । तदविच्छेदस्तत आगतः संप्राप्तः । संकीर्णयोनयोंऽतरालाः तत्सहितानां वर्णानाम् ॥ १८ ॥
कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः ॥ एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः ॥ १९ ॥
.७५
एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः ॥
स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवाः ॥ २०॥
देशनामधेयान्येतानि कुरुक्षेत्रे समन्तपञ्चकं प्रसिद्धं कुरवस्तत्र क्षयं गताः । 'कुरुत वा सुकृतं क्षिप्रमत्र त्राणं भवतीति' व्युत्पत्तिः । मत्स्यादयः शब्दा बहुवचनान्ता एव देशवचनाः । ब्रह्मर्षिदेश इति समुदायसंज्ञा । देवनिर्मितो देशो ब्रह्मावर्तः । देवेभ्यः किंचिन्यूना ब्रह्मर्षय इत्यतोऽयं देशो ब्रह्मर्षिसंबम्बन्धाद्ब्रह्मावर्ता यूनः । तथा चाह । ब्रह्मा - २० वर्तादन्तर ईषद्भिन्नः । नञीषदर्थो यथाऽनुष्णा यवागूं पिबेदामयावीतीषदुष्णामुपदिशन्ति । अन्तैरशब्दो भेदवचनः । ‘नारीपुरुष तोयानमन्तरं महदन्तरमिति' यथा ॥ १९ ॥
.१५
For Private And Personal Use Only
एतेषु देशेषु कुरुक्षेत्रादिषु प्रसूतस्याजयन्मनो ब्राह्मणस्य सकाशात्स्वं स्वं चरित्र - २५ माचारं शिक्षेरञ्जिज्ञासेरन् । 'तस्मिन्देश' इत्यनेनैतद्वयाख्यातम् ॥ २० ॥
१ फ-क-क्ष-समन्ततं पश्चकम् । २ फ-तत्रेषदर्थो । क-ड-क्ष-फ- अनन्तरशब्दोवभेदवचन ४ क-ड-क्ष-अग्राजन्मनः ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाण्यसमलंकृता।
[द्वितीयः हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत्नाग्विनशनादपि ॥ प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रकीर्तितः ॥ २१ ॥
उत्तरस्यां दिशि हिमवान्पर्वतो दक्षिणस्यां विन्धयः । विनशनं सरस्वत्या अन्तनिदेशः । प्रयागो गङ्गायमुनयोः संगमः । एतान्देशानवधीन्कृत्वा मध्यं मध्यदेशनामानं ५ देशं विद्यात् । नात्युत्कृष्टो नातिनिकृष्ट इत्यतोऽयं मध्यदेशो न तु पृथिवीमध्यभवत्वात् ॥ ३१ ॥
आसमुद्रात्तु चै पूर्वादासमुद्राच्च पश्चिमात् ॥ तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्त विदुर्बुधाः ॥ २२ ॥
आपूर्वसमुद्रादापश्चिमसमुद्राद्योऽन्तरालवर्ती देशस्तथा तयोरेव पूर्वश्लोकोपदिष्टयो१. गिर्योः पर्वतयोहिमवद्विन्ध्ययोर्यदन्तरं मध्यं स आर्यावर्तो देशो बुधैः शिष्टैरुच्यते । आर्या
वर्तन्ते तत्र पुनःपुनरुद्भवन्त्याक्रम्याक्रम्यापि न चिरं तत्र म्लेच्छाः स्थातारो भवन्ति । आङत्र मर्यादायां नाभिविधौ । तेन समुद्रद्वीपानि नार्यावर्तः । एते चतसृषु दिक्षु देशावधय उपात्ताः । प्राच्यां पूर्वसमुद्रः प्रतीच्या पश्चिमः । उदग्दक्षिणयोर्हिमवद्विन्ध्यौ । एतौ
ह्मवधित्वेनोपात्तौ । न तयोरार्यावर्तत्वमस्त्यतस्तत्र निवासाभावे प्राप्त इदमाह ॥ २२ ॥ १५ कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः॥
स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतःपरः ॥ २३ ॥
कृष्णश्वेतः कृष्णपीतो वा कृष्णसारङ्गो मृगो यत्र चरति निवसति । संभव उत्पत्तिर्यत्र देशे तस्य स्वभावतो न पुनर्देशान्तरात्प्राशस्त्योपायनादिना निमित्तेनानीतस्य कियन्तमपि कालं निवासः स देशो यज्ञियो यागार्हो बोद्धव्यः । अतः कृष्णमृगचरणात्परो२० न्यो म्लेच्छदेशः । म्लेच्छाः प्रसिद्धाः । चातुर्वर्ण्यनात्यपेताः प्रतिलोमनातीयानधिकृता मेदान्ध्रशबरपुलिन्दादयः ।
न चानेन यागाधिकरणताऽस्य देशस्य विधीयते । 'समे यजेतेति'वत्। चरतीति वर्तमाननिर्देशात् । न हि यत्रैव चरितुं प्रवृत्तस्तदैव तत्र यागः शक्यः कर्तुम् । यागस्य हि
देशोऽधिकरणं तत्साधनकादिकारकाश्रितद्रव्यादिधारणद्वारेण । न च द्वयोर्मूर्तयोरेककाले २५ एकदेशे स्थानसंभवः । न च कालान्तरलक्षणा न्याय्या विधौ लक्षणाया अन्याय्यत्वात् ।
यथोक्तं शूर्पाधिकरणे । 'एतद्धि क्रियत इत्युच्यत' इति । ननु च नाभिव्यापक एवाधेयो येन कृत्स्नाधाराभिव्याप्त्यैवाधिकरणार्थनिर्वृत्तिः स्यात् । तिलेषु तैलमितिवत् । किंतर्हि एक
... १ अ-क-ड-क्ष-ख्यातारो २ ड-तैलमितिवत चेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। देशसंबन्धिनाऽप्याधयेन भवति कृत्स्नस्याधारभावः । प्रासाद आस्ते रथमधितिष्ठतीति । एवमिह ग्रामनगरसमुदायस्य नदीपर्वतान्ताद्यवधिकस्य देशस्य प्रकृतत्वादेकदेशेऽपि पर्वतारण्यादौ चरन्सर्वमाधारीकरेति । तेनायमदोषः मूर्तयो कदेशः संभवति । उच्यते । नैवात्र यष्टव्यमिति विधिरस्ति । जानातेः परो विधायकश्रुतो न यजेः । यागस्य तत्रार्हता श्रुता । यागा)ऽसौ देश इति । सा च यागार्हता सत्यपि विधौ घटते । एतेषु देशेषु यागाङ्गानि दर्भपलाशखदिरादीनि प्रायेण च भवन्ति । अधिकारिणश्च त्रैवर्णिका वैद्याश्च तेष्वेव देशेषु दृश्यन्ते । अत एतदवलम्बनो यागार्हतानुवादः । कृत्योऽपि ज्ञेय इत्यध्यारोपितविध्यर्थो ‘जर्तिलयवाग्वाजुहुयादि तिवद्विधिवन्निगदार्थवाद एव । __यच्चोक्तं ' म्लेच्छदेशस्त्वतःपर' इत्येषोऽपि प्रायिकोऽनुवाद एव । प्रायेण ह्येषु देशेषु म्लेच्छा भवन्ति । न त्वनेन देशसंबन्धेन म्लेच्छा वक्ष्यन्ते । स्वतस्तेषा प्रसिद्धर्ब्राह्मणादि- १० जातिवत् । अथार्थद्वारेणायं शब्दः प्रवृत्तो म्लेच्छानां देश इति तत्र यदि कथंचिब्रह्मावर्तादिदेशमपि म्लेच्छा आक्रमेयुः तत्रैवावस्थानं कुर्युभवेदेवासौ म्लेच्छदेशः । तथा यदि कश्चित्क्षत्रियादिजातीयो राजा साध्वाचरणो म्लेच्छान्पराजयेत् चातुर्वर्ण्य वासयेत् म्लेच्छांश्चार्यावर्त इव चाण्डालान्व्यवस्थापयेत्सोऽपि स्याद्यज्ञियः । यतो न भूमिः स्वतो दुष्टा संसर्गाद्धि सा दुष्यत्यमेध्योपहतेव । अत उक्तदेशव्यतिरेकेणापि सति सामग्र्ये १५ त्रैवर्णिकेनाकृष्टमृगचरणेऽपि देशे यष्टव्यमेव तस्मादनुवादोऽयम् । ‘स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतः पर' इत्युत्तरविधिशेषः ॥ २३ ॥
एतान् द्विजातयो देशान्संश्रयेरन्प्रयत्नतः॥
शूद्रस्तु यस्मिंस्तस्मिन्वा निवसेवृत्तिकर्शितः ॥ २४ ॥ यदर्थ देशसंज्ञाभेदकथनं तमिदानी विधिमाह । एतान्ब्रह्मावर्तादीन्देशान्द्रिजा- २० तयो देशान्तरेऽपि जाता आश्रयेरन् । जन्मदेशं त्यक्त्वा ब्रह्मावर्तादिदेशसंश्रयणं प्रयत्नेन कर्तव्यम् ।
अत्र केचिदाहुरदृष्टार्थ एवायमेतद्देशसंश्रयणविधिः । सत्यपि देशान्तरेऽप्याधिकारसंभवे एतेषु देशेषु निवासः कर्तव्यः । तत्र कल्पाधिकारत्वे, यदि वा गङ्गादितीर्थस्नानवदेतद्देशनिवासविधिः पावनत्वेन कल्प्यते । यथैव काश्चिदापः पवित्रतरा एवं भूमिभागा २५ अपि केचिदेव पवित्राः । यथोक्तं पुराणे यदि वा संश्रयणादेव स्वतन्त्रात्स्वर्गो विश्वजिद्वत्तत्रैतौ द्वावपि पक्षावप्राप्तौ । यद्यप्राप्तः संश्रयो विधीयते कल्प्येताप्यधिकारः । तत्र चिन्त्यते । कतरः पक्षो युक्त इति । स त्वनित्यकाम्यानामुक्तया रीत्या । एतद्देश
१ अ-क-क्ष-फ-एकदेशोऽपि । २ कड-क्ष-येन येन येन । ३ ड-अकृष्णमृगचरणे । ४ फयस्मिन्कस्मिन् । ५ क-ड-क्ष-देशान्तरेष्वधिकारसम्भवे । ६ अ-क-ड-ख-क्ष-कल्पते । ७ फ-तथ नित्योद्देश एव । अ-क-इ-क्ष-स त्वनित्यकाम्यानामुक्तानीत्या ।
For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ तृतीयः एवानुष्ठानसंभवादधिकृतानां प्राप्त एव । न ह्येतद्देशव्यतिरेकेण कृत्स्नधर्मानुष्ठानसम्भवः । तथाहि । हिमवति तावत्काश्मीरादौ शीतेनार्दिता न बहिः संध्योपासनेऽधिक्रियन्ते । न च यथाविधि स्वाध्यायसंभवः प्राग्वोदग्वा ग्रामादुपनिष्क्रम्येति । न हि हेमन्तशिशिरयोरहरहर्नदीस्नानादि संभवः । - इदमेव च द्विजातय इति वचनं लिङ्गम् । न कश्चिदेव देशोऽसति म्लेच्छसंबन्धे स्वत एव म्लेच्छदेशः । अन्यथा तद्देशसंबन्धात्म्लेच्छत्वे कथं द्विजातित्वम् ? । अथोच्यते । न गमनमात्राम्लेच्छताऽपितु निवासात् । स चानेन प्रतिषिध्यते। तच्च न। संश्रयोऽत्र श्रूयते। स च देशान्तरे भवतस्तत्त्यागेनान्यदेशसंबन्धः। न संश्रितस्यैव संश्रयणम् । अन्यथा एवमे
वावक्ष्यत्। एतान्देशांस्त्यक्त्वा नान्यत्र निवसेत् । अथ सिद्धे संश्रयणे तद्वचनमन्यनिवृत्त्यर्थ१० मिति परिसंख्या तथा स्यात्। तस्याश्च त्रयो दोषाः । अर्थहानिर्लक्ष्यते । एतान्देशान्न जह्या
दिति । न श्रुतार्थसंभवे लक्षणा युक्ता । अत एव न भूतपूर्वगतिः। तस्माल्लिङ्गमिदं न देशसंबन्धेन पुरुषा म्लेच्छाः किं तर्हि पुरुषसंबन्धेन म्लेच्छदेशता ।
शूद्रस्य द्विजातिशुश्रूषाया विहितत्वात्तद्देशनिवासे सर्वदा प्राप्ते तत्राजीवतो देशा न्तरनिवासोऽभ्यनुज्ञायते । यदा बहुकुटुम्बतया शुश्रूषाशक्त्या वा द्विजातियमाश्रितः स १५ एनं बिभृयात् । तदा देशान्तरे संभवति धनार्जने निवसेत् तत्रापि न म्लेच्छभूयिष्ठे, किंतर्हि
यज्ञिये; म्लेच्छावृते यानासनाशनादिक्रियानिमित्तस्य संसर्गस्यापरिहार्यत्वात्तद्भावापत्तिप्रसङ्गात् ।
वृत्तिकर्शितो वृत्त्यभावपीडितः । वृत्तिरात्मकुटुम्बस्थितिसमर्थ धनम् । तदभावे यत्कर्शनं तत्संबन्धितयोच्यते । यथा वर्षकृते सुभिक्षे दुर्भिक्षं वर्षाभावकृतम् । दुर्भिक्षं वर्ष२० कृतत्वेन व्यपदिश्यते ॥ २४ ॥
यस्मिंस्तस्मिन्नितिअतिनियममाहएषा धर्मस्य वो योनिः समासेन प्रकीर्तिता ॥
संभवश्चास्य सर्वस्य वर्णधर्मान्निबोधत ॥२५॥
अतिक्रान्तस्य सर्वस्य ग्रन्थार्थस्य पिण्डार्थकथनमविस्मरणार्थम् । योनिः कारणम् । २५ समासेन संक्षेपेण । संभवश्वेति प्रथमाध्यायार्थावमर्शः । अस्य सर्वस्येति । जगन्निर्माणं
बुद्ध्या प्रत्यक्षीकृत्य निर्दिशति । वर्णानुष्ठेया धर्मा वर्णधर्माः । तान्निबोधत । विस्तरेणेति विशेषः ।
इह पञ्चप्रकारो धर्म इति स्मृतिविवरणकाराः प्रपञ्चयन्ति । वर्णधर्म आश्रमधर्मो वर्णाश्रमधर्मो नैमित्तिको गुणधर्मश्चेति । तत्र यो जातिमात्रमपेक्ष्य प्रवृत्तो न योविभागा- फ-अ-द्विजातीयमाश्रितः । २ फ-सुभिक्षेसुभिक्षे । क-ख-ड-क्ष-क-ख-ड-क्ष-सुभिक्ष
। ३ फ-शेषः । ४ फ-वयोविभागेनाश्रमादिकम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। श्रमादिकमाश्रयति स वर्णधर्मः । यथा 'ब्राह्मणो न हन्तव्यः' । 'ब्राह्मणेन सुरा न पेयेति' जातिमात्रस्याऽन्त्यादुछासादेष धर्मः । आश्रमधर्मो यत्र जाति पेक्ष्यते केवला, तदाश्रमप्रतिपत्तिराश्रीयते । यथा 'ब्रह्मचारिणोऽग्नीन्धनभिक्षाचरणे' । वर्णाश्रमधर्म उभयापेक्षः । यथा मौर्वी ज्या क्षत्रियस्येत्यादिः । नाश्रमान्तरे न च जात्यन्तरस्य धारणमस्या उदाहरणम् । प्रथमोपादानन्तूपनयनं धर्मो नाश्रमधर्मः । उपनयनं वाऽऽश्रमार्थ नाश्रमधर्मः। ५ नैमित्तिको द्रव्यशुद्धयादिः। गुणमाश्रितो गुणधर्मः। 'पद्भिः परिहार्यश्चे'त्यादिः। बाहुश्रुत्येन गुणेनैते धर्माः । एवमभिषिक्तस्य क्षत्रियस्य ये धर्माः । तदेतद्वर्णग्रहणेन सर्व गृहीतमिति दर्शितम् । अवान्तरभेदस्तु नेत्येवावतिष्ठते । पुरुषत्वमात्राश्रिता अवर्णधर्मा अपि सन्ति । तेऽपि भेदेन वाच्याः स्युः । एवमन्योऽपि भेदोऽभ्यूह्यः । वर्णग्रहणं चात्र प्रदर्शनार्थम् । नान्तरप्रभवव्युदासाथै । पूर्व प्रतिज्ञातत्वात् तदनुवादिनी ह्येषा प्रतिज्ञा ॥ २५॥ १०
वैदिकैः कर्मभिः पुण्यनिषेकादिजिन्मनाम् ॥
कार्यः शरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्य चेह च ॥ २६ ॥ मन्त्रप्रयोगा वैदिककर्माणि । वेदा मन्त्रा इहाभिप्रेताः। तेषां यान्युच्चारणानि तानि।तत्र भवान्यतोऽध्यात्मादित्वाकृक् । वेदमूलत्वाद्वोपचरितो वैदिकशब्दः । कर्मशब्देन च इतिकर्तव्यतारूपं कर्म गृह्यते । ततश्च कर्मभिर्निषेकादिः संस्कारः कार्य इति साध्यसाधन- १५ भेदोपपत्तिः । प्रधानं निषेको मन्त्रोच्चारणमितिकर्तव्यता।
निषेको योनौ शुक्रनिपेक्षः । स आदिर्यस्य संस्कारकलापस्य वक्ष्यमाणस्योपनयनपर्यन्तस्य । एकवचनं शरीरसंस्कार इति समुदायापेक्षम् । संस्कारशब्देन च सगुणशरीरनिर्वर्तकमुच्यते । तत्र निषेकाद्यानि विशेषजनकानि । एतदेवाह । पावन इति । पावयति अशुद्धतामपकर्षतीति पावनः । प्रेत्य चेह चेति । संस्कृतस्य सर्वत्रात्र दृष्टादृष्टफलेषु २० कर्मसु कारीरीज्योतिष्टोमादिप्वधिकारादुभयलोकोपकारकत्वमाह । पुण्यैः शुभैर्मगलैरिति यावत् । सौभाग्यमावहन्ति दौर्भाग्यं चापनुदन्तीति पुण्यपावनशब्दयोरर्थभेदः । द्विजन्मनामिति शूद्रपर्युदासार्थम् । संस्कार्यनिर्देशश्चायम् । लक्षणया च त्रैवर्णिकाः प्रतीयन्ते । न हि तदानीं द्विजन्मानो भवन्ति ॥ २६ ॥
गा:होमर्जातकर्मचौडमौञ्जीनिवन्धनैः॥
वैजिकं गाभिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते ॥ २७ ॥ उक्तं संस्कारप्रयोजनं पावनः शरीरसंस्कारः पुण्यश्च । तत्र पावनत्वमुच्यते।दुष्टस्य दोषापकर्षणम् । कुतः पुनः शरीरस्य दुष्टतेत्याशङ्कायामाह । बैजिकं गार्भिकं चैन
१ अ-क--क्ष-स्व-चूड़ा। .
For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः इति । बीजे भवं बीजनिमित्तं वा बैनिकम् । एवं गार्मिकम् । एनः पापमदृष्टं दुःखकारणम् । तस्य बीजगर्भयोर्निमित्तभावादशुचित्वमात्रमिहोच्यते। शुक्रशोणिते पुरुषस्य बीजम् । ते च स्वभावादशुचिनी । गर्भाधान्यपि दोषसंक्रान्त्या दुष्दैव । अतस्तन्निमित्तमशुचित्वं पुरुषस्य
संस्कारैरपमृज्यतेऽपनुद्यते । तानीदानी कांश्चिन्नामधेयेन, कांश्चित्संस्काविशेषोपलक्षितान् __ कृत्वा निर्दिशति।गाभैोमैः। गर्भे संभूते नार्याः क्रियन्ते । गर्भ वा ग्रहीतुम् गर्भप्रयोजनक
त्वाद्गार्माः । नारी तत्र द्वारमात्रम् । प्रयोजकस्तु गर्भ एव । अतस्तत्प्रयुक्तत्वाच्च तदर्था होमाः पुंसवनसीमन्तोन्नयनगर्भाधानानि । होमशब्द उपलक्षणार्थः कर्ममात्रस्य । न हि गर्भाधानं होमः । एतेषां च कर्मणां द्रव्यदेवतादिरूपं गृह्यस्मृतिभ्योऽवसातव्यम् । यथैव गाभैहोमैरेवं जातकर्माख्येन संस्कारेण । एवं चौडेन । चूडार्थः चौडः । मौञ्जीनिबन्धनमुपनयनम् । तत्र हि मुञ्जविकारो मेखला बध्यते। अतस्तेनोपनयनकर्मोपलक्ष्यते ।बन्धनमेव निबन्धनम् । निः वृत्तपूरणः । जातकर्मादीनि संस्कारनामधेयानि कृतद्वन्द्वानि करणविभक्त्या एनोपमार्जनस्य निर्दिश्यन्ते।
___ संस्कारश्च सर्वः संस्कार्ये कार्यान्तरशेषभूते कृतार्थे करिष्यमाणार्थे वा कंचिदृष्टमदृष्टं वा विशेषमादधाति 'बीहीनवहन्तीति' 'व्रीहिभिर्यजेते'ति यागं निवर्तयिष्यतां तुषकणविप्र१५ मोक्षो दृष्टो विशेष आदधाति । 'शिरसोऽवतार्य स्रजं शुचौ देशे निदधातीति' उपभु
ताया आकीर्णाकारायाः प्रतिपत्तिनियमाददृष्टः स्रजो विशेषस्तोमे संस्काराः शरीरशुद्धयर्थाः श्रुताः । न च गन्धाद्यपकर्षणं मृद्वारिसंबन्धादिव शरीरे दृश्यते । तेनेयं जन्मादिकालशुद्धिवददृष्टविशेषा शुद्धिर्वेदितव्या । एतया च शुद्धया पूतः श्रौतस्मार्तेषु कर्मस्वधिक्रि
यते। यथा मन्त्रपूतमाज्यं होमे।लौकिकेतु कार्ये द्रव्यशुद्धचैव शुद्धिर्यथाऽऽज्यस्य भोजनादौ । २० स्पृश्यता हि कुमारस्य 'अद्भिगात्राणि शुध्यन्ती'त्येतावतैव भवति । तथा चाह । 'न तदुपस्पर्शनादशौचमिति'।
____ कथं पुनः कर्मार्थत्वमेतेषाम् । युक्तमुत्पवनाज्यद्वारकं प्रकरणेन विनियोगात् । अमी तु बाह्या न कस्यचित्कर्मणः प्रकरणे श्रुताः । अतः पुरुषद्वारिका कर्मार्थता दुर्भणा ।
न चासति कार्योपयोगे स्वरूपतः संस्कार एव निवर्त्यः । तथाऽसति संस्कारतैव हीयेत २५ प्रधानकर्मता स्यात् । अतश्च कार्यः शरीरसंस्कार इति । 'कुमारे जाते पुराऽन्यैरालम्भा
दिति' च द्वितीया श्रुतिर्बाध्येत । ‘शत्रू होतीति'वद्विनियोगभङ्गः स्यात् । तत्र चाधिकारकल्पनेत्यादिबहसमंजसं प्राप्नोति । उच्यते।न वयं श्रुत्यादिप्रामाण्यापेक्ष्यं तादर्थ्यमङ्गलक्षणं ब्रूमः।अपि तूपकारकत्वं तच्चानङ्गत्वेऽप्युपपद्यते । यथाऽऽधानविधिः स्वाध्यायाध्ययन विधिश्च
फ-अ-क-ख-ठ-क्ष-आय । २ अ-क-द-फ-क्ष-श्रुत्याप्रामाण्यापेक्ष्यं तादर्थ्य मंगललक्षणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। विधिश्च । न ह्यत्र श्रुत्यादयः सन्ति । यदाहवनीये जुहोतीत्याहवनीयादयो विनियुक्ताः । अलौकिकत्वाच्च तत्स्वरूपस्याधानविधिनैव सिद्धिः 'वसन्ते ब्राह्मणोऽग्नीनादधीत' इति । अत आहवनीयादिनिर्वृत्तिद्वारेणाधानं ऋतुषूपयुज्यते । न चाङ्गम् । अध्ययनविधिरप्यावबोधद्वारेण ऋतूपकारकः । एवममी संस्काराः । एतत्संकृतस्याध्ययनविधिः निष्पादितोऽध्ययनविध्यर्थस्य विवाहः । कृतविवाहस्याधानम् । आहिताग्नेरधिकार इत्यस्ति ५ संस्कारकार्योपयोगिता बाह्यपुरुषसंस्काराणाम् ।
निषेकग्रहाच्च सर्वत्रापि पितुरधिकारः । तथा च जातकर्मणि मन्त्रः ‘आत्मा वै पुत्रनामासि' इति। तस्य ह्यपत्योत्पादनमपत्यानुशासनं च विहितम् । 'ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य' (अ.६।३५) इति । ' तस्मादनुशिष्टं पुत्रं लोक्यमाहुः' इति। अनुशासनं च स्वाधिकारप्रतिपादनम्, तच्च वेदाध्यापनेनार्थावबोधपर्यन्तेन भवतीति वक्ष्यामः । अत एवोभयोपकारकाः १० संस्काराः अपत्योत्पत्तिविधौ पितुर्माणवकस्य च संस्कृतसाध्यासु क्रियासु । तस्मात्पितुरधिकारस्तदभावे तत्स्थानापन्नस्य । तथा चाह 'असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः' इति ॥ २७ ॥ येषु कर्मसु माणवकस्य संस्कारा उपकारकास्तानिदानीमुदाहरणमात्रेण दर्शयतिस्वाध्यायेन व्रतहोंमेस्वैविद्येनेज्यया सुतैः ॥
१५ __महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥ २८॥
अध्ययनक्रिया स्वाध्यायशब्देनात्राभिप्रेता । तस्या एष विषयनिर्देशस्त्रैविधेनेति । व्यवधानेऽप्यर्थलक्षणः संबन्धो यस्य येनार्थसंबन्धः' इति न्यायेन । अत एव सामानाधिकरण्येऽपि श्रुते' विषयविषयिभावो विभक्तिविपरिणामेन । त्रयाणां वेदानामध्ययनेनेत्यर्थः । त्रय एव वेदाः । विद्यं चातुर्वर्या दिवद्रूपासिद्धिः । अथवा ' स्वाध्यायेनेति' वेदाध्ययनं २० 'विद्येनेति ' तदर्थावबोधः । व्रतैः सावित्रादिभिर्ब्रह्मचारीकर्तृकैः । होमैत्रतादेशनकाले ये क्रियन्ते । यदि वा सायंप्रातः समिद्भिरग्नीन्धनं ब्रह्मचारिणो होमशब्देनाग्याधारसंबन्धसामान्यादुच्यते । अथ किं समिदाधानं न होमो येनैवमुच्यते संबन्धसामान्यादिति न भवतीति ब्रुवन्ति अदनीयद्रव्यसाध्यत्वाद्यागहोमयोः ।
कथं तर्हि " सायं प्रातश्च जुहुयात्ताभिरग्निमतंद्रितः" इत्युक्तम् । लक्षणया समि- २५ दाधानं होमशब्देनोच्यते । यथैव हूयमानं द्रव्यमग्नौ प्रक्षिप्यते एवं समिन्धनार्थाः समिधोऽपि अत एतेन सामान्येन समिन्धनमेव होम इत्युच्यते । उत्पत्तिवाक्ये हि समिधमादध्याद्' इति श्रुतम् । जुहुयात्ताभिरग्निमित्यनुवादोऽयमन्यार्थ इति परस्तावक्ष्यामः । न चानुवादे लक्षणादोषः ।
१ क-उ-क्ष-श्रुतेविषय ।
For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः इदं तु युक्तं यन्मेध्यमात्रद्रव्यसाध्यौ यागहोमौ । तथा च सति बह्वयश्चोदना यथार्था भवन्ति । यथा सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरतीति । तत्र हि प्रस्तरं द्रव्यमाहुर्हरति च यनति । अथ वचनादसौ तादृश एव यागः । दर्भाश्चाप्यदनीयाः केषांचित् । कथं शाकलहोमे । तत्रापि हि ‘शकलान्यम्यादधाति' इत्युत्पत्तिरिति चेद्रहयज्ञे का गतिः । अहेभ्य एकैकस्यै समिधो जुहुयादादीनाम् । अतो यत्र जुहुयादिति देवतासंबन्धश्च काष्ठादेरपि श्रुत उत्पत्तिवाक्ये सोऽपि होम एव ।
इज्यया देवर्षितर्पणेन । एष तावदुपनीतस्य ब्रह्मचर्य क्रियाकलापः । इदानीं गृहस्थधर्माः । सुतैरपत्योत्पत्तिविधिना । महायज्ञैः पञ्चभिर्ब्रह्मयज्ञादिभिः । यज्ञैः श्रौतैयोतिष्टोमादिभिः।
ननु यद्येषां कर्मणां किंचित्प्रयोजनं स्यात्तदा तदधिकारयोग्यतोत्पत्त्यर्था बाह्याः संस्कारा अर्थवन्तः स्युः । अत आह । ब्राह्मीयं क्रियते तनुः । ब्रह्म परमात्मा कारणपुरुषः तस्येयं संबन्धिनी तनुः शरीरम् एतैः श्रौतस्मातः सर्वैः कर्मभिः क्रियते । ब्रह्मसंबन्धिता च तद्भावापत्तिलक्षणा । स हि परः पुरुषार्थः । संबन्धान्तराणि सर्वस्य
कस्यचित्कारणत्वेन सिद्धत्वान्नाभिलषितव्यानि । ततो मोक्षप्राप्तिरुक्ता भवति । ब्राह्मी. १५ त्येनन तनुशब्देन च तदधिष्ठाता पुरुषो लक्ष्यते । तस्य ह्येते शरीरद्वारकाः संस्काराः । तस्यैव च मोक्षप्राप्तिः शरीरस्य पञ्चतापत्तेः ।
अन्ये त्वाहुर्ब्रह्मत्त्वप्राप्तौ योग्या क्रियते। न हि कर्मभिरेव, केवलैब्रह्मत्वप्राप्तिः, प्रज्ञानकर्मसमुच्चयात्किल मोक्षः, एतैस्तु संस्कृत आत्मोपासनास्वधिक्रियते । तथा च श्रुतिः । 'य एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वा यजते जुहोति तपस्तप्यते अधीते ददात्यन्तवदेवास्य तद्भवति' इति।
ननु च नैतेषां कर्मणां ब्रह्मप्राप्तिः फलं श्रुतम् । तथा हि नित्यानि तावदश्रुतफलान्येव कल्पनायां च पौरुषेयत्वं यावज्जीवादिपदैश्च नित्यताया अवगनितत्वाद्विश्वजिन्यायोऽपि नास्ति अथास्मादेव वचनादेतत्फलत्वमिति यर्दुच्येत मोक्षार्थिनः तदाऽधिकारः स्यात्तथा च नित्यत्वहानिस्ततश्च श्रुतिविरोधः। निष्फलं न कश्चिदनुतिष्ठति तत्रानर्थक्य- । मिति चेत् कामनानुष्ठानात् ।
. प्रमाणस्य प्रमेयावगतिरर्थः । सा चेत्कृता जातमर्थवत्त्वम्। अस्ति चात्र कर्तव्यतावगतिः । सत्यां च तस्यामकरणे शास्त्रार्थातिक्रमस्ततश्च प्रत्यवाय ईदृश एवार्थे लिङादीनां वृद्धव्यवहारे व्युत्पत्तिः । यो हि भृत्यादिः कर्तव्यं न करोति कस्यचिदाज्ञातुः
स वेतनार्थी वेतनं न लभते । यदि वा प्रत्यवायन योज्यते । तत्र फलस्याश्रुतत्वान्न ४ क- फलानुत्पत्तिः प्रत्यवायः । अपि तु दुःखेन योजनं नित्येषु । एवं सर्वपुरुषाधिकारो
For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
नित्यः समर्थितो भवति । तस्मान्न नित्यानां किंचित्फलम् काम्यानां स्वन्यदेव फलं न मोक्षः श्रुतत्वात् । तत्र कथमेतत्सर्वकर्मानुष्ठानसाध्यः परः पुरुषार्थ इति ।
अत एव कैश्चिदर्थवादाऽयमिति व्याख्यायते । संस्कारविधिः स्तुत्यर्थः । अत्र च ब्राह्मीयमिति यत्किचिदालम्बनमाश्रित्य गुणवादेन नीयते । ब्रह्म वेदस्तदुच्चारणाह तत्कर्माधिकारिणी च । यत्तर्हि गौतमेनोक्तम् (अ. ८ सू. ८ ) । ' चत्वारिंशत्संस्काराः' इति । तत्कथं तत्र हि सोमसंस्थाऽपि संस्कारत्वेनोक्ता । न च प्रधानकर्मणां संस्कारत्वोपपत्तिः । नाप्येतदर्थवादतया शक्यं व्याख्यातुमविशेषत्वात् । तत्राप्यात्मगुणशेषसंस्कारत्वाध्यारोपेण स्तुतिः । एवमिहापि संस्कारैः संस्कारान् समानीकृत्य तुल्यफलताध्यारोपेण संस्काराणामवश्यकर्तव्यतामाचष्टे । तथा च संस्कार प्रकरणान्नोत्कृष्यते । स्तुतिः क्रियत इति च वर्तमानापदेशः । न विधिविभक्तिः । तत्र कुतो ब्रह्मप्राप्तेः फलत्वावगमः । १० न चात्र कर्माणि विधीयन्ते येनाधिकाराकाङ्क्षायां सत्यपि वर्तमान निर्देशे रात्रिसत्रे प्रतिष्ठावत्फलनिर्देशः स्यात् । तस्मात्संस्कारस्तुत्यर्थमेव सर्वमेतदुच्यते । येऽपि विभागेन वर्णयन्ति नित्यानां ब्रह्मप्राप्तिफलं काम्यानां तु यथाश्रुतमेव तदप्यप्रमाणं सर्वस्यास्यार्थ - वादत्वात् । अन्तरेण च फलं नित्येष्वनुष्ठानसिद्धेः । प्रतिपादितत्वात्तदुक्तं 'कामात्मता न प्रशस्तेति' ( अ. २ श्लो. २ ) ॥ २८ ॥
प्राङ्गाभिवर्धनात्पुंसो जातकर्म विधीयते ॥
मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यमधुसर्पिषाम् ॥ २९ ॥
६
For Private And Personal Use Only
१५
1
वर्धनं छेदनम् । जातकर्मेति कर्मनामधेयमेतत् । रूपं चास्य गृह्यस्मृतिम्यो ज्ञातव्यम् । कस्य पुनः कर्मणो जातकर्मेति नाम ? तदर्थमुक्तं प्राशनम् । हिरण्यमधुसर्पिषाम् | ' अस्येति ' दारकं व्यपदिशन्ति । कर्म वा अस्य जातकर्मण इदं प्रधानम् । यन्मन्त्र- २० वत्प्राशनमिति । समन्त्रकं मन्त्रेण कर्तव्यमित्यर्थः । मन्त्रस्य चेहानुक्तत्वात् सर्वत्तास्मृतीनां चैकार्थ्याद्यदन्यत्रोक्तं तदत्रापि प्रतीयते तेन गृह्यस्मृतिषु ये मन्त्रा उपायास्तैर्मन्त्रवदिति द्रष्टव्यम् ।
यदि गृह्यस्मृतयोऽपेक्षन्ते द्रष्टव्यनिर्देशोऽपि न कर्तव्यः । एवं हि तत्र पठ्यते । सर्पिर्मधुनी हिरण्यनिकाषं हिरण्येन प्राशयेत् ' प्र ते ददामि मधुनो घृतस्य ' इति । किंच २५ बह्वयो गृह्यस्मृतयो भिन्नाश्च प्रतिगृह्यमन्त्राः, अन्याऽपि भिन्नेोतिकर्तव्यता तत्र काऽऽश्री - यतामिति न विद्मः । अथ चरणसमाख्या नियामिका भविष्यति व्यर्थस्तर्हि जातकर्माचुपदेशस्तत एव सिद्धेः । कठानां गृह्यं बह्वृचामाश्वलायनानां च गृह्यमिति यद्येन समाख्यायते स तदुक्तमनुष्ठास्यतीति । उच्यते । दृष्टादिनिर्देशेन सुस्पष्टं कर्मैकत्व
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेघातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः मिति प्रतीयते । तथा हि प्रत्यभिज्ञासिद्धिः । तदेवेदं तन्नामधेयकं चेदं कर्मातस्तदेवेदमिति, भूयसा दृष्टं तद्गुणयोगेन प्रत्यभिज्ञायते । सति चैकत्वे यदङ्गजातं क्वचिन्नोक्तं तदनिबद्धमन्यत आनेतव्यम् । यथा सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्म, एवं सर्वस्मृतिप्रत्ययमपि । यत्तु बहुत्वाद्गृह्ये स्मृतीनां काऽऽश्रीयतामित्यनध्यवसायः । सर्वासां प्रामाण्याविशेषादेकार्थानां च विकल्पः भिन्नार्थानां समुच्चयः । चरणसमाख्या तु नैव नियामिका यतो न समाख्यया पुरुषस्य नियतः संबन्धः गोत्रप्रवरवत् । यैव शाखा येनाधीता स एव तथा समाख्यायते 'कठो बढ्च' इति। न चाध्ययने नियमोऽस्त्यनेनेयं शाखाऽध्येतव्येति । अनेकशाखाध्ययनमप्यस्ति वेदानधीत्येति । तत्र त्रिवेदाध्यायिनः सर्वे व्यपदेशाः प्रवर्तन्ते ।
केऽप्यूचुः कठो बढ्च इति । तत्रावश्यं विकल्प आस्थेयः । एकशाखाध्याय१० नस्तु यद्गृह्यं यया शाखया समाख्यायते तदुक्तमेव तस्य युक्तं कर्तुम् । एष हि तदुक्त
मेव शक्नोति कर्तुं तच्छाखामन्त्रा एव तेनाधीताः शक्नोति तान्प्रयोक्तुम् । तमेव वा वृतं वेद । वेदने च कर्मानुष्ठानार्थ वेदाध्ययनं येन तावतो मन्त्रान्कर्मोपयोगिनोऽध्येष्यत इति । उच्यते । स्वाध्यायविधिवशेन वेदाध्ययनम् । अनधीतवेदस्य नाधिकारो न च कर्मप्रयुक्तमध्ययनम् । अत इयं समाख्या मन्त्रविशेषविनियोगनिमित्तैव 'कठानां गृह्यं' 'वाजसनेयिनां गृह्यमिति' । यस्यां शाखायां ये मन्त्रा अधीतास्ते यत्र बाहुल्येन विनियुक्तास्तगृह्य तथा समाख्यायते।
प्रमाणं गृह्यस्मृतिः सा कठानामियमिति व्यपदिश्यमाना बढचानामति स्वार्थावगमनं करोत्येव । कर्तव्यता वेदस्य स्वार्थे स्मृतीनां च । अवगतायां च कर्तव्यतायां कर्तृविशेषां
श्रवणे स्वाधिकारो न स्याद्यथा च तनूनपाति प्रयाजे । वसिष्ठानां निशेधाद्वा पतितम् । २० न चेह द्वयमप्यस्ति । न च शक्यं कल्पयितुं न हि कठानां बाहच्यं न प्रमाणं,
बढचानां वा काठकं यतो य एव कठः स एवाकठोऽसति तच्छाखाध्ययने । गोत्रं तु नियतमित्यसमान एवार्थः ।
स्वसूत्रं यः परित्यज्य परसूत्रेण वर्तत' इति । यद्येतदस्ति तदेव क तर्हि ? " स्वकं यदधीतं तदर्थः शक्योऽनुष्ठातुम् " । तेन स्वाधीतां शाखामतिक्रम्य पित्राद्यधीत२५ शाखया कर्माणि कुर्यात्तद्गृह्यं च समाश्रयेत् न तस्य शाखात्यागदोषः । पित्रादीनां वा
शाखात्यागः यैर्माणवकः क्रमाधीतां शाखां नाध्यापितः । माणवकस्यात्र दोषो नास्ति यदा मृतपितृको जाबालवदयं बालः स्वयमाचार्यमाश्रयेत्तदा । येनास्य पितरो याताः' इत्यनेन शास्त्रेण सैवाध्येतुं युक्ता स्यात् । अथात्मशाखाध्ययनं न संभवति तदा स्वशाखा
१५ सना
४क-इ-क्ष-कौठुमः । २ क-ड-फ-क्ष-कर्तृविशेषभावणे । ३ फ-स्यायेन । अग्रे अ. श्लो,१७८ ।
For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
त्यागः । अतः स्थितमिदं सर्वं सर्वासु स्मृतिषु जातकर्माद्युपदिश्यते । तत्र भिन्नार्थमङ्गजातं समुच्चीयते विरुद्धं विकल्प्यते समानार्थे च ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पुंस इति स्त्रीनपुंसकव्यावृत्त्यर्थम् । अन्ये त्वविवक्षितं पुमर्थं मन्यन्ते । द्विजन्मनामिति सामान्येन त्रैवर्णिकानां संस्कार्यत्वेन प्रकृतत्वात् । संस्कार्यश्च प्रधानमुद्देशो न च प्रधाने लिङ्गसंख्यादिविशेषणं विवक्ष्यते । 'ग्रहं संमाष्टति ' सत्यप्येकवचने सर्वे ग्रहाः संमृज्यन्ते । 'ज्वरितं ज्वरमुक्तं च दिरान्ते भोजयेन्नरम्' इति नार्या अपि ज्वरिताया एष एव भोजनकालः तथा च प्राप्तप्रतिषेधः । स्त्रीणां ' अमन्त्रिका तु कार्या' ' ' इयं स्त्रीणामावृद्' इति ( अ. २ श्लो. ६६ ) । नपुंसकानां च पाणिग्रहणदर्शनं ' यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीवादीनामिति' ( अ. ९ श्लो. २०३ ) तत्रोच्यते । नायं पुंशब्दो मनुष्यजातिवचनो नरशब्दवद्येन विभक्तिवाच्यं लिङ्गं न विवक्ष्येत । एष हि १० सर्वस्वस्थावरमूर्तीमूर्तगतं लिङ्गविशेषं प्रसवरूपमाचष्टे । प्रातिपदिकार्थो ह्यत्र लिङ्गं विभक्तिवाच्यस्य ह्यर्थस्य विवक्षाविवक्षे युज्येते यतो न विभक्तेर्वचनमेवैकं प्रयोजनं कर्माद्यर्थान्तराभिधानेनाप्यर्थवत्त्वात् । इह त्वविवक्षायामानर्थक्यमेव प्राप्नोति पुंस्पदस्य यथा तत्रैव ग्रहप्रातिपदिकार्थो विवक्ष्यते वाक्यानर्थक्यपरिहाराय । अथोच्येत न प्रत्ययार्थमात्रस्य विवक्षा कृत्स्नोऽपि पदार्थ उपदिश्यमानविशेषणं न विवक्ष्यते यथा ' यस्योभयं १५ हविः' इति सत्यप्युभयपदश्रवणे दधिपय सोरन्यतरावृत्तावपि तदेव प्रायश्चित्तं न विवक्षित उभयशब्दः । अत्र केचित्परिहारमाहुः । नैतत्तेन समानं न हि हविरर्थः पञ्चशरावः हविर्विनाशे हि नैमित्तिकोऽधिकारः । इह तु माणवकार्था एव संस्काराः ।
܂
८५.
1
एष त्वप्रयोजको विशेषः । वाक्यभेदभयाद्विशेषणविवक्षा नेष्यते । तादर्थेऽपि वाक्यभेदो नैवापैति । तस्मादयं परिहारः । एतदेवोत्पत्तिवाक्यं जातकर्मणः । वैदिकैः कर्म- २० भिरित्येतदुपक्रमम् । तत्र पुमानेव संस्कार्यतया निर्दिष्टः । तदविवक्षायां वाक्यानर्थक्यं यथा तत्रैव हविः पदं विवक्ष्यते ।
स्त्रीणां त्वप्राप्तेऽपि विधानमुपपद्यते । क्लीनस्यापि दारदर्शनम् । वातरेता यः क्लीन उभयव्यञ्जनोऽप्रवृत्तेन्द्रियो वा । बहुप्रकारव्यावृत्तिकरं जातकर्मादिसंस्कारकालेऽपरिच्छेद्यत्वाच्छक्यप्रतीकारत्वाच्च । न च यो न नियतो धर्मः सोऽधिकारं व्यावर्तयति यथाऽ
-उभयपदविवक्षितमाशंक्येन ।
यद्येवं शूद्रस्यापि प्राप्तिं जातिविशेषानिर्देशात् न प्राप्स्यति मन्त्रसाध्यत्वात् । अथवा द्विजन्मनामिति वाक्यशेषको भविष्यति । न च तदानीं विधेयार्थविषयत्वेन निर्दिष्टे । येन तत एव संस्कार्यायगतौ पुंस इत्येतदुभयपदवदविवक्षितमाशङ्क्येत ।
२५.
For Private And Personal Use Only
५.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः द्रव्यत्वं न ह्यद्रव्यत्वनियतं जातिवत् । य एवाद्रव्यः सोऽपि द्रव्यवान्भवति । चिरमधनो भूत्वा भवत्यह्ना महाधनः । ईदृशस्यैव षण्ढस्य वधे पलालभारकशुद्धिः । स ह्यसंस्कृतोऽनुपनीतः शान्त्यै न कस्यचित्तिष्ठति । अतः स्थितं पुंसामेवैते संस्कारा एभिर्विधीयन्ते । विध्यन्तरेण स्त्रीणाममन्त्रकाः । नपुंसकस्य नैव सन्तीति ॥ २९ ॥
नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वाऽस्य कारयेत् ॥
पुण्ये तिथौ मुहूर्ते वा नक्षत्रे वा गुणान्विते ॥ ३०॥
दशम्यां तिथौ द्वादश्यां वाऽस्य दारकस्य नामधेयं कुर्वीत । णिनर्थो न विवक्षितः । तथा च गृह्यम् "दशम्यामुत्थाप्य पिता नाम करोति" इति । नामैव नामधेयम् ।
येन शब्देन कार्येष्वाहूयते तन्नाम ‘प्रामाभिवर्धनादिति' जातकर्मणः प्रकृतत्वाजन्मनः १०. प्रभृति दशमीद्वादश्यौ गृह्यते न चन्द्रतिथी ।
इह केचिद्दशमीग्रहणमाशौचनिवृत्तिरित्युपलक्षणार्थ वर्णयन्ति । अतीतायामिति चाध्याहारः दशम्यामतीतायां ब्राह्मणस्य द्वादश्यां क्षत्रियस्य पञ्चदश्यां वैश्यस्येति । तदुक्तं लक्षणायां प्रमाणाभावाज्जातकर्मवदाशौचेऽपि करिष्यते । यदि तु ब्राह्मणभोजनं
विहितं क्वचित्तदा युक्ता लक्षणा। यदि दशमीद्वादश्यौ वक्ष्यमाणगुणयुक्त भवतः तदा तयोः १५ कर्तव्यम् । अथ न तदाऽन्यस्मिन्नपि पुण्येऽहनि, पुण्यान्यहानि द्वितीयापञ्चम्यादीनि । पुण्यं
प्रशस्तं, नवमीचतुर्दश्यादयो रिक्तास्तिथयः अपुण्याः । मुहूर्तो लग्नं कुंभादि । तस्मिन्पुण्ये पापग्रहैरनधिष्ठिते गुरुभ्यां च दृश्यमाने, लग्नशुद्धिज्योतिषादवगम्यते । नक्षत्रे च गुणयुक्ते । नक्षत्रं श्रविष्ठादि तद्यस्मिन्नहनि गुणयुक्तं भवति । नक्षत्रगुणाश्च क्रूरग्रहपापग्रह
विष्टिपातविवर्जितम् । वा शब्दः समुच्चये । तेन प्रशस्तायां तिथौ नक्षत्रे च शुद्धे लग्न इत्युप२० दिष्टं भवति । समुच्चयश्च ज्योतिषाऽवगम्यः । अयं च परमार्थः । दशमीद्वादशीभ्यामर्वात कर्तव्यम् । उत्तरकालं च यदहनक्षत्रं लग्नं परिशुद्धं तदहरेव कर्तव्यम् ॥ ३० ॥
इदानीं यादृशं नाम कर्तव्यं तन्नियमयति स्वरूपतोऽर्थतश्चमङ्गल्यं ब्राह्मणस्य स्यात्क्षत्रियस्य बलान्वितम् ॥
वैश्यस्य धनसंयुक्तं शूद्रस्य तु जुगुप्सितम् ॥ ३१ ॥
तत्र स्वरूपमवधारयिष्यन्नाह । मङ्गलाय हितं तत्र वा साधु माङ्गल्यामिति व्युत्पत्तिः। 'अभिमतस्यार्थस्य चिरजीवित्वबहुधनादेदृष्टादृष्टसुखफलस्य सिद्धि'मङ्गलम् । तदभिधानमेव शब्दस्य हितत्वं साधुत्वं चेति तद्धितसिद्धिः। साधुत्वं नाभिप्रेतार्थसिद्धिप्रतिपादनमेव विव- . क्षितम्। किं तर्हि ? य आशास्यते तद्वचनेनैव सिद्धिः। समासादायुः सिद्धिः धनसिद्धिः पुत्रलाभ
१फ-शब्दाभ्यर्हितत्वम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
इत्यादेः प्रतीयते । तद्धिताद्वा हितनिमित्तप्रयोजनार्थीयात् । तत्र गृह्ये तद्धितान्तं प्रतिषिद्धं "कृतं कुर्यान्न तद्धितमिति"समासेऽपि पदद्वयैकार्थीभावस्तत्र बह्वक्षरप्रयोगप्रसंगो यतो वक्ष्यति 'शर्मवद्राह्मणस्येत्युपपदनियमं तत्र चतुरक्षरे व्यक्षरे वा नाम्नि शर्मशब्दे चोपपदे पञ्चाक्षर षडक्षरं नाम भवति तच्च प्रतिषिद्धं द्वयक्षरं चतुरक्षरं वा कुर्यादिति तेन यद्यत्किंचित्प्रायेण सर्वस्याभिलषणीयमगर्हितं पुत्रपशुग्रामकन्याधनादि तद्वचनाः शब्दा नामधेयत्वेन मत्या ५ विनियोक्तव्याः शान्तास्तेन गोशर्मा धनशर्मा हिरण्यशर्मा कल्याणशर्मा मङ्गल्यशर्मेत्यादिशब्दपरिग्रहः सिद्धो भवति ।
___ अथवा, मङ्गलं धर्मस्तत्साधनं मङ्गल्यं नाम । कतमत्पुनर्धर्मसाधनं नाम। य एते देवताशब्दाः इन्द्रोऽग्निर्वायुः । तथा ऋषिशब्दाः । वसिष्ठो विश्वामित्रो मेधातिथिस्तेषामपि धर्मसाधनमस्ति । ऋषींस्तर्पयेत्पुण्यकृतो मनसा ध्यायेदिति । “देवतानामृषीणां च १० द्विजानां पुण्यकर्मणाम्।प्रातः प्रबुद्धः श्रीकामो नरो नामानि कीर्तयेद्” इति मङ्गल्यग्रहणाच्च । यदप्रशस्तं यमो मृत्युरित्यादि तन्निरस्थते,यच्चानर्थकं डिस्थादि यदृच्छानिमित्तम्।
क्षत्रियस्य बलान्वितम् । बलसंयुक्तं बलवाचि । अन्वयः संबन्धः । शब्दस्यार्थेन संबन्धः प्रतिपादकभाव एव । सामर्थ्य बलं तद्येन येन प्रतिपाद्यते तादृशं नाम क्षत्रियस्य कर्तव्यं शत्रुतपः दुर्योधनः प्रजापाल इत्यादि। विभागेन च नामनिर्देशो। जाति- १५ चिन्हम् । एवं वैश्यस्य धनसंयुक्तम् ।
न चात्र पर्याया एव गृह्यन्ते “धनं वित्तं स्वापतेयमिति " । किंतर्हि येन प्रकारेण प्रतिपत्तिः यदि वा धनादिशब्दप्रयोगादर्शसंबन्धाद्वा, धनकर्मा महाधनः गोमा
धान्यग्रह इति । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । तथा चान्वितादिशब्दप्रयोगो बलान्वितं धनसंयुक्तमिति । इतरथा एवमेवावक्ष्यद्वलनामानि कुर्यादिति । स्वल्पत्वाहलार्थवाचिनामानन्त्याञ्च २० पुरुषव्यक्तीनां दुरवधाने भेदे व्यवहारोच्छेद एव स्यात् । शूद्रस्य जुगुप्सितम् । कृपणको दीनः शबरक इत्यादि ॥ ३१॥
शर्मवद्राह्मणस्य स्याद्राज्ञो रक्षासमन्वितम् ॥
वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तं शूद्रस्य प्रेष्यसंयुतम् ॥ ३२ ॥ अत्र स्वरूपग्रहणं पाठानुक्रमश्चादौ मङ्गल्यमेते शर्मशब्दाः । तथा चोदाहृतम् । २५ क्षत्रियादिनाम्नां तु नैतत्संभवति रक्षाशब्दस्य स्त्रीलिङ्गस्य श्रवणात्पुंसां सामानाधिकरण्यानुपपत्तेः । तस्मादेकोपक्रमत्वात्समाचाराच्च सर्वत्रार्थग्रहणं वाक्यभेदाच्च समुच्चयः । यन्मङ्गल्यं तच्छर्मार्थवत् । शरणमाश्रयः सुखं च अर्थग्रहणात्स्वामिदत्तभवभूत्यादिशब्दपरिग्रहः । इन्द्रस्वामीन्द्राश्रयः इन्द्रावतोऽपि तदाश्रयता प्रतीयते । एवं सर्वत्रोन्नेयम् ।
१ अमरः (१९९०)।२ फ-स्वबलादलार्थवाचिनाम् । ३ फ-स्वल्पत्वाद्बलायर्थवाचिनामानन्त्याच ।
For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः अथ कोऽयं हेतुर्वाक्यभेदात्समुच्चय इति । ब्रीहिभिर्यजेत यवैर्यजेतेति किं न समुच्चय इति । उच्यते । लिङ्गदर्शनमात्रमेतत्पौरुषेयत्वात् ग्रन्थस्य । विकल्पेऽभिप्रेते मङ्गल्यं शर्मवद्वेति लाघवादवक्ष्यत् । वाक्यभेदे हि द्विराख्यातोच्चारणम् । तद्गुरु भवति ।
रक्षा परिपालनं पुष्टिवृद्धिगुप्तिश्च । गोवृद्धो धनगुप्त इति। प्रेष्यो दासो ब्राह्मणदासो देव५ दासो ब्राह्मणाश्रितो देवताश्रित इति ॥ ३२ ॥
स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं विस्पष्टार्थे मनोहरम् ।।
मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभिधानवत् ॥ ३३ ॥
पुंस इत्यधिकृतत्वास्त्रीणामप्राप्तौ नियम्यते । सुखेनोद्यते सुखोद्यं स्त्रीबालैरपि यत्सुखेनोच्चारयितुं शक्यते तत्स्त्रीणां नाम कर्तव्यम् । बाहुल्येन स्त्रीणां स्त्रीभिर्वालैश्च व्यव१० हारस्तेषां च स्वकारणसौष्ठवाभावान्न सर्व संस्कृतं शब्दमुच्चारयितुं शक्तिरस्ति । अतो
विशेषेणोपदिश्यते तत्तु पुंसामसुखोद्यमभ्यनुज्ञायते । उदाहरणं मङ्गलदेवी चारुदती सुवदनेत्यादि । प्रत्युदाहरणं शर्मिष्ठा सुश्लिष्टाङ्गीति । अक्रूरम●रार्थवाचि । क्रूरार्थवाचि क्रूराथै डाकिनी परुषेति । विस्पष्टार्थं यस्यार्थो व्याख्यानगम्यो न भवति श्रुत एव
विदुषामविदुषां वाऽर्थप्रतीतिं करोत्यविस्पष्टार्थ यथा कामनिधा कारीषगन्ध्येति । कामस्य १५ निधेव निधा तया कामस्तत्रैव तिष्ठतीति । एवं यावन्न व्याख्यातं तावन्नावगम्यते ।
एवं कारीषगन्धेर्दुहिता कारीषगन्ध्येति व्याख्यानमपेक्ष्यते । मनोहरं चित्ताह्लादकरं श्रेयसी विपरीतं तु कालाक्षी शर्मवती रुद्रवतीति मङ्गल्यं विपरीतमभागा मंदभागेति । दीर्घो वर्णोऽन्ते यस्य विपरीतं शरत् । आशिष वदतीत्याशीर्वादम् । अभिधानं शब्दः ।
तयोर्विशेषणसमासः। तद्यस्मिन्नस्ति विद्यते तदाशीर्वादाभिधानवत् । सपुत्रा बहुपुत्रा कुलवाहि२० केति । एते ह्या आशीविषया विपरीता अप्रशस्ता अलक्षणेति । अथ मङ्गल्यस्याशीदिस्य च को विशेषः । न कश्चित् । वृत्तपूरणार्थ तु भेदेनोपादानम् ॥ ३३ ॥
चतुर्थे मासि कर्त्तव्यं शिशोर्निष्क्रमणं गृहात ॥
षष्ठेऽनमाशनं मासि यद्वेष्टं मङ्गलं कुले ॥ ३४ ॥
जन्मचतुर्थमासे गृहादहिनिष्क्रमणमादित्यदर्शनं शिशोर्वालस्य कर्तव्यम् । २५ त्रीन्मासान् गर्भगृह एव वासयेत् । शिशुग्रहणं शूद्रस्यापि प्राप्त्यर्थम् । एवं षष्ठे
मास्यप्यन्नप्राशनं पञ्चमासान्क्षीराहार एव । यद्वा कुले दारकस्य श्रेयस्यं मङ्गल्यं पूतना शकुनिकैकवृक्षोपहारादि प्रसिद्धम् । कालविशेषे वा तत्कर्तव्यम् । अयं च संस्कारशेषः तेन नामधेयमुक्तलक्षणव्यतिरेकेणापि यथा कुलधर्म लभ्यते । इन्द्रस्वामी इन्द्रशर्मा इन्द्रभूमिः
१क्ष-ड-अकरार्थम् । १ क्ष-ड-कामस्य निधेव पश्ये च बध्यते । ३ क्ष-ड-केचिन्मास्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
इन्द्रघोष इन्द्ररात इन्द्रविष्णुः इन्द्रदेव इन्द्रज्योतिः इन्द्रयशा इत्यादि कुलभेदेनोपपन्नं भवति ॥ ३४ ॥
चूडाकर्म द्विजातीनां सर्वेषामेव धर्मतः ॥
प्रथमेऽब्दे तृतीये वा कर्तव्यं श्रुतिचोदनात् ॥ ३५ ॥ चूडा शिखा तदर्थ कर्म चूडाकर्म केषुचिन्मूर्द्धदेशेषु केशानां स्थापनं रचना ५ विशेषश्चैतच्चूडाकर्मोच्यते । प्रथमवर्षे तृतीये वा ग्रहसौस्थित्या विकल्पः । श्रुतिनोदनादित्यनुवादस्तन्मूलतयैव प्रामाण्यस्योक्तत्वात् । अथवा श्रुतिशब्देन न विधायकान्येव वाक्यान्युच्यन्ते । किं तर्हि मन्त्राः ते च चूडाकर्मव्यञ्जना इतिवदर्दृष्टं प्रकाशयन्ति यत्सुरेण मार्जयेतेत्यादि तेन समन्त्रकमेतत्कर्मेत्युक्तं भवति विशेषापेक्षायां गार्यो विधिरङ्गीक्रियते। अतः शूद्रस्य नायं संस्कारः द्विजातिग्रहणाच्च । अनियतकालं तु केशवपनं शूद्रस्यार्थप्राप्तं १० न निवार्यते ॥ ३५ ॥
गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् ।
गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विशः ॥ ३६ ॥ गर्भस्थस्य यः संवत्सरस्तत आरम्यते योऽष्टमोऽब्दः। गर्भशब्दे साहचर्यात्संवत्सरो लक्ष्यते । न हि मुख्यया वृत्त्या गर्भस्य संवत्सरोऽष्टम इति व्यपदेशं लभते तस्मिन्नौपनायनं १५ ब्राह्मणस्य कुर्वीत । उपनयनमेवौपनायनं स्वार्थिकोऽण् “अन्येषामपि दृश्यते " (व्या. सू. ६।३।१८७) इत्युत्तरपदस्य दीर्घः। छान्दसत्वाद्वोभयपदवृद्धिः। उपनयनमिति हि एष संस्कारो वेदविदां गृह्यस्मृतिषु प्रसिद्धो मौञ्जीबन्धनापरपर्यायः । उपनीयते समीपं प्राप्यते येनाचार्यस्य स्वाध्यायाध्ययनार्थ कुड्यं कटं वा कतु तदुपनयनम् । विशिष्टस्य संस्कारकर्मणो नामधेयमेतत् । गर्भादेकादशे राज्ञः । गर्भात्प्रभृति गर्भाद्वा परो य एकादशोऽब्दस्तत्र २० क्षत्रियस्य कर्तव्यम् । राजशब्दोऽयं क्षत्रियजातिवचनो नाभिषेकादिगुणयोगमपेक्षते ग्रन्थेषु तथा प्रयोगदर्शनात् ब्राह्मणादिजातिशब्दसाहचर्याच्च । गुणविधिषु च क्षत्रियशब्ददर्शनात् 'क्षत्रियस्य तु मौर्वीति' । यस्तु राजशब्दस्य क्षत्रियादन्यत्र जनपदेश्वरे वैश्यादौ प्रयोगः स गौण इति वक्ष्यामः । मुख्ये चासति गौणस्य ग्रहणम् । तथा च गृह्यकारः । “अष्टमे वर्षे ब्राह्मणमुपनयेदेकादशे क्षत्रियं द्वादशे वैश्यमिति" । भगवांश्च पाणिनिः एवमेव २५ प्रतिपन्नो राज्ञः कर्म राज्यं इति राज्यशब्दस्य राजशब्दं प्रति प्रकृतित्वं ब्रुवन्नेव जनपदैश्वर्येण राजशब्दार्थप्रसिद्धिमाह । एवं गर्भात्तु द्वादशेऽब्दे विशः वैश्यस्य ॥ ३१ ॥
. १ क्ष-ड-नोदनात् । २ ते वरूपात् । ३ अदृष्टकाम् । । फ-राज्यशब्दम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
द्वितीयः
ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्य विप्रस्य पञ्चमे ॥
राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ॥ ॥ ३७॥
पितृधर्मेणापत्यं व्यादिशति — ब्रह्मवर्चसी मे पुत्रः स्यादिति ' पितृकामनया पुत्रो व्यपदिष्टस्तत्कामस्येति । पुत्रस्य बालत्वान्नैवंविधा कामना संभवति । ननु चैवमन्यकृताकर्मण अन्यस्य फलेऽभ्युपगम्यमानेऽकृताभ्यागमदोषापत्तिः । अकाम्यमानं च फलं भवत्येतदप्युत्क्रान्तशब्दप्रमाणन्यायमर्यादयोच्यते । नैष दोषः श्येनवदेतद्भविष्यति श्येनमभिचरन्करोत्यभिचर्यमाणश्च म्रियते । अथोच्यते कामिन एवैतत्फलं शत्रुमरणं हि यजमानः कामयते तदेव प्राप्नोतीति नाकर्तृगामिता फलस्य । अत्रापि विशिष्टपुत्रवत्तालक्षणमुपनेतुरेव फलं यथा पुत्रस्यारोग्येण पितुः प्रीतिः । एवं ब्रह्मवर्चसेनाप्यतोऽधिकृतस्य कर्तुश्च तत्फलमन्वयानुसारी हि शास्त्रार्थावसाय इह च पुत्रस्य फलकामेनैवंकर्तव्यमित्यन्वयः प्रतीयते ।
न च यथाश्रुतान्वयापरो किंचन प्रमाणमस्ति । एतेन पितुरौर्ध्वदेहिकः पुत्रकृत उपकारो व्याख्यातः । तत्रापि हि पुत्रः कर्ता पितृतृप्तिश्च फलं तथा च लिङ्ग " आत्मा वै पुत्रनामासीति" । पिव हि तावच्छ्राद्धमात्मसंप्रदानकं वस्तुतः कृतमेव येनापत्योत्पादनमेवमर्थमेवकृतम् । यथा सर्वस्वारे मृतस्याभकावमानात् । ये पराञ्चः पदार्थास्तेष्वपि यजमानस्यैव कर्तृत्वं ब्राह्मणाः संस्थापयत यज्ञमिति' प्रेषेण, दक्षिणाभिर्वरणेन वा प्रयोगसमाप्तावृत्विजां विनियोक्तृत्वादेवमिहापि तादर्थेन पुत्रस्योत्पादनाद्यच्छ्राद्धादिकं पित्रथै क्रियते पित्रैव तत्कृतं भवति । अध्ययनविज्ञानसंपन्नं ब्रह्मवर्चसम् ।
____बलं सामर्थ्यम् । आभ्यन्तरं बाह्यं च उत्साहशक्तिर्महाप्राणता चेतदाभ्यन्तरं २० बाह्यं च हस्त्यश्वरथपदातिकोशसंपत्तदुक्तं स्वांगाभ्युच्चयं सांयौगिकानां चार्थानामिति ।
ईहा चेष्टा । बहुना धनेन कृषिवाणिज्यादिव्यवहारः । सर्वत्र गर्भादिसंख्या च वर्षाणां गर्भादिति ह्यनुवर्तते ॥ ३७॥
आ षोडशाहाह्मणस्य सावित्री नातिवर्त्तते ।।
आ द्वाविंशात्क्षत्रवन्धोरा चतुर्विंशतेर्विशः ॥ ३८ ॥ २५ एवं तावन्मुख्यकाम्यावुपनयनकालावुक्तौ । इदानीं पितुरभावे व्याध्यादिना वा
कथंचिदनुपनीते माणवके कालातिपत्तावनुपनेयता प्राप्ता सत्यपि कालस्याङ्गत्वे तदभावेऽधिकारनिवृत्ते यथा सायंप्रातःकालातिपत्तावग्निहोत्रस्याकरणे । अतो विहितकालव्यतिरेकेण .. १फ-पुत्रकामनया । २ स-संभवति । ३ फ-चाप्नोतीति । । ड-स-फ-येनाप्यन्तोत्पादनम् । ५फ-वार्थानाम् ।
-
For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। प्रतिप्रसवार्थमिदमारम्यते यावत्षोडशं वर्ष गर्भादारभ्य तावब्राह्मणस्योपनयनार्हता न निवर्तते । सावित्रीशब्देन तदनुवचनसाधनमुपनयनाख्यं कर्म लक्ष्यते । नातिवर्तते नातिक्रान्तकालं भवतीत्यर्थः । एवमा द्वाविंशात्क्षत्रबन्धोः क्षत्रियजातीयस्येत्यर्थः। बन्धुशब्दोऽयं क्वचित्कुत्सायां प्रवर्तते । यत्स्वं कथं चेच्छ ब्रह्मबन्धाविति ज्ञातिवचनः । यथा “ ग्रामता जनता चैव बन्धुता च सहायता । महेंद्रस्याप्यगम्याऽसौ ५ भूमिभागभुजां कुतः॥" द्रव्यवचनो " जात्यन्ताच्छ बन्धुनीति " (व्या. सू. १।४।९)। तत्र पूर्वयोरर्थयोरसंभवात्तृतीयोऽर्थो गृह्यते । द्वाविंशतः पूरणो द्वाविंशोऽब्दः तद्धितार्थः । आ चतुर्विंशतेर्विशः प्राप्तोऽप्यत्र पूरणप्रत्ययो वृत्तानुरोधान्न कृतः प्रतीयते तु तदर्थः । न हि समुदायविषयायाश्चतुर्विंशतिसंख्याया अवधित्वेन संभवः तदवयवस्तु चतुर्विशो भवति संवत्सरोऽवधिः । आङमभिविधौ व्याचक्षते । लिङ्गदर्शनं चोदाहरन्ति । " गायत्र्या १० ब्राह्मणमुपनयीत, त्रिष्टुमा राजन्यम् , जगत्या वैश्यम् " इति । एतेषां च छंदसामियता कालेन द्वौ पादौ पूर्यते । तावन्तं कालं बलवन्ति न त्यजन्ति स्वाश्रयभूतान्वर्णान् । तृतीये तु पादेऽपक्रान्ते गतरसान्यतिवयांसि न्यूनसामर्थ्यानि भवन्ति समाप्तिमुपयान्ति । यथा " पञ्चाशता स्थविरो मनुष्यः” इत्यतश्च नैतेन वयमुपासितानीति त्यजन्ति तं वर्ण ततो 'न गायत्रो ब्राह्मणो, न त्रैष्टुभो राजन्यो, न जागतो वैश्य' इति । सविता देवता यस्या १५ ऋचः सा सवित्री; सा च गायत्री द्रष्टव्या । प्रदर्शिता गृह्याच्च । एवं क्षत्रियस्य त्रिष्टुप् सावित्री — आकृष्णेनेति ' । वैश्यस्य जगती “ विश्वा रूपाणीति " ॥ ३८ ॥
____ अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः ॥
सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्यार्यविगर्हिताः॥ ३९ ॥ अस्मात्कालादूर्ध्वं परेण त्रयोऽप्येते वर्णाः ब्राह्मणादयो यथाकालं यस्योपनयन- २० कालः तत्रानुकल्पिकेऽप्यसंस्कृता अकृतोपनयनाः सावित्रीपतिता उपनयनभ्रष्टा भवन्ति । व्रात्याश्च संज्ञया । आर्यैः शिष्टैः विगर्हिताः निंदिताः । व्रात्यसंज्ञाव्यवहारप्रसिद्धयर्थोऽयं श्लोकः । अनुपनेयत्वं तु पूर्वेण च सिद्धमुक्तम् “आर्निन्दितः" इति ॥ ३९ ॥ का पुनरेषां निन्देत्याह ।
नैतैरपूतैर्विधिवदापद्यपि हि कर्हिचित् ॥
ब्राह्मान् यौनांश्च सम्बन्धानाचरेद्राह्मणैः सह ॥ ४०॥ एतैर्वात्यैरपूतैरकृतप्रायश्चित्तैर्विधिवद्यादृशो विधिः । प्रायश्चित्ते शास्त्रेणोपदिष्टः तांश्चारयित्वा · श्रीकृच्छ्रानि'त्यापद्यपि हि कहिचित्कस्यांचिदप्यापदि न संबन्धा
१फ-अप्रक्रान्ते।
For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः नाचरेत्कुर्यात्तैः सह । किं सर्वसंबन्धनिषेधो नेत्याह । ब्राह्मान्यौनांश्च । ब्रह्म वेदः । तन्निमित्तान्संबन्धान्याजनाध्यापनप्रतिग्रहान् । “न ते याज्याः न याजकाः कर्तव्याः"। एवं नाध्याप्या नैतेभ्योऽध्येतव्यं वेदाथै विदुषः प्रतिग्रहाधिकारादेषोऽपि ब्राह्मसंबन्धो भवति । यौनः संबन्धः कन्याया दानादाने । ब्राह्मणग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । अस्माञ्च दोषदर्शनाद्रात्यतापरिहारार्थे पितुरभावेऽपि व्युत्पन्नबुद्धिना माणवकेनाप्यात्मनाऽऽत्मोपनाययितव्य इति प्रतीयते । तथा च श्रुतिः । “ सत्यकामो जाबालः सहहारिद्रुमंतं गौतम मियाय ब्रह्मचर्य भवति; वक्ष्यामीति," । स्वयमाचार्यमभ्यर्थितवानुपनयनार्थम् ॥४०॥
कार्णरौरवबास्तानि चर्माणि ब्रह्मचारिणः ॥ वसीरनानुपूर्येण शाणक्षौमाविकानि च ॥ ४१ ॥
कृष्णशब्दो यद्यपि कृष्णगुणयुक्तवस्तुमात्रे वर्तते “कृष्णा गौः, कृष्णः कम्बलः" इति तथापीह स्मृत्यन्तराद्रौरवसाहचर्याच्च मृग एव प्रतीयते । रुरुर्मंगनातिविशेषः । बस्तः छागः। सर्वत्र विकारेऽवयवे वा तद्धितः। कृष्णाजिनं ब्राह्मणो, रुरुचर्म क्षत्रियो, वैश्यश्छागचर्म वसीरन्नाच्छादयेयुः । शणामोर्णास्तत्र कृतानि च वस्त्राणि । च शब्दः समुच्चये ।
तत्रानुत्तरीयाणि शाणादीनि, चर्माण्युत्तरीयाण्यौचित्यात कौपीनाच्छादनानि च वस्त्रा१५ ण्यानुपूर्येण नैकैकस्य सर्वैरभिसंबन्धो नापि व्युत्क्रमेण । प्रथमस्य ब्रह्मचारिणः प्रथमेन चर्मणा वस्त्रेण च संबन्धो द्वितीयस्य द्वितीयस्थानस्थेन । तथा च दर्शितम् ।
ननु चान्तरेणापि वचनं लोकत एवैतत्सिद्धं " चूर्णिताक्षिप्तदग्धानां वज्रानिलहुताशनैरिति " यथाक्रमं संबन्धप्रतिपत्तिः चूर्णिता वज्रेणाक्षिप्ताः अनिलेन दग्धा अग्मिनेति । उच्यते । भवेदेतदेवं यदि भेदेन निर्देशः स्यात्समसंख्यात्वं च । इह तु ब्रह्मचारिण इत्येकशब्दोपादानान्न क्रमोऽवगम्यते । त्रयश्च ब्रह्मचारिणः । षडनुदेशिनः । त्रीणि चर्माणि वस्त्राणि । आनुपूर्वग्रहणे तु सति वाक्यान्तरोपात्तः क्रम आश्रीयते । तथा च चभिः संबध्य पुनर्ब्रह्मचारिपदमावर्त्य वासोभिः संबध्यते । ततः संख्यासाम्यसिद्धिः । ईदृश एव विषये भगवता पाणिनिना यत्नः कृतो " यथासंख्य
मनुदेशः समानामिति " ( व्या. सू. १।३।१०)॥४१॥ २५ मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला ।।
क्षत्रियस्य तु मौर्वीज्या वैश्यस्य शणतान्तवी ॥ ४२ ॥
मुञ्जस्तृणजातिस्तद्विकारो मौञ्जी । सा ब्राह्मणस्य मेखला रशना कर्तव्या मध्यबन्धनी । त्रिवृत्रिगुणा समान क्वचित्सूक्ष्मा न क्वचित्सूक्ष्मतरा । किं तर्हि सर्वत्र एव समा । श्लक्ष्णा तनुत्वगुणयुक्ता परिघृष्टा च ।
For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। क्षत्रियस्य पुना धनुर्गुणः । सा कदाचिचर्ममयी भवति, कदाचित्तृणमयी मङ्गोमादिरज्जुर्वा । तदर्थमाह । मौर्वीति । तया धनुषोऽवतारितया श्रोणीबन्धः कर्तव्यः । यद्यपि त्रिवृत्तादिर्गुणो मेखलामात्राश्रितो मौझ्या एव तथाऽपि ज्यायाः स्वरूपनाशप्रसंगान भवति ।
शणतन्तुविकारः शणतान्तवी । छान्दसत्वादुत्तरपदवृद्धिः । अथवा केवलात्तन्तु- ५ शब्दात्तद्धिते कृते तदन्तस्य शणैः संबन्धः । शणानां तान्तवीति विकृतेर्विकारः शणतान्तवी प्रकृतिसंबन्धितया व्यपदिश्यते । ' गव्यं घृतं । 'देवदत्तस्य पौत्र' इति । तंतुः सूत्रं शणमौजीवत्कर्तव्या । गृह्यकारैर्वैश्यमेखलायाः त्रिवृत्तादिधर्मः सुस्पष्ट एवोक्तः ॥ ४२॥
मुञ्जालाभे तु कर्तव्याः कुशाश्मन्तकबल्वजैः॥
त्रिवृत्तो ग्रन्थिनैकेन त्रिभिः पञ्चभिरेव वा ॥ ४३ ॥ आदिशब्दलोपमत्र स्मरन्ति । मुञ्जाद्यलाभ इति । कर्तव्या इति च बहुवचनमुपपन्नतरं भिन्नजातिसंबन्धितया सुव्यक्तो मेखलाभेदः । एकजातिसंबन्धित्वे तु केवलव्यक्तिभेदालम्बनं बहुवचनं स्यात् । विप्रस्येति च प्रकृतस्य बहुवचनेन परिणामः कर्तव्यः। विकल्पश्चैकविषयत्वे स्यात् । न च संभवत्यां गतौ विकल्पो युक्तः । तेन मुञ्जाभावे १५ कौशी । ज्याया अभावेऽश्मन्तकेन । शाणानां बल्वजैः । तृणौषधिवचनात्कुशादयः । प्रतिनिधिनियमश्वायम् । कुशाद्यभावेऽप्यन्यन्मुञ्जादिसदृशमुपादेयं त्रिवृत्ता ग्रन्थिनैकेन । नायं ग्रन्थिसंख्याभेदो वर्णभेदेन । अपि तु प्रत्येकं विकल्पः । कुशादिमेखलास्वप्ययं प्रन्थिभेदो धर्मभेदश्चोद्यमानः स्मृत्यन्तरसमाचारस्यानित्यत्वेऽपि द्रष्टव्यः ॥ ४३ ॥ कार्पासमुपवीतं स्याद्विपस्योवृतं त्रिवृत् ॥
२० __ शणसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसौत्रिकम् ॥ ४४ ॥
उपवीतशब्देन वासो विन्यासविशेष उच्यते । वक्ष्यति “ उद्धृते दाक्षिणे पाणाविति" । तच्च धर्ममात्रं तस्य न कार्पासता संभवत्यतो धर्मेण धर्मी लक्ष्यते । यस्यासौ विन्यासस्तत्कार्पासमुच्यते । अर्श आदित्वाद्वा मत्वर्थीयोऽकारः कर्तव्यः । उपवीतवदुपवीतमिति । ऊर्ध्ववृत्तं ऊवी दिशं प्रतिवर्त्यते वेष्टयते । त्रिवृत् त्रिगुणं २५ कर्तनिकाम्यो लब्धसूत्रभावस्य त्रिगुणीकृतवेदमूर्धनि वर्तनं विधीयते । संहत्य तन्तुत्रयम् । उध्र्ववेष्टनेन रज्ज्वाकारं कृत्वा तेनोपवीतं कुर्यात् । सा च रज्जुरेकैव धारयितव्या। तिस्रः पञ्च सप्त वा। यज्ञसंबन्धाद्धि तद्यज्ञोपवीताख्यं लभते । यज्ञार्थोऽयमुद्यत इति भक्त्योप
१ ड-क्ष-भुजाभावे । २ क-फ-ख-ड-क्ष-त्रिवृता । ३ फ-कोश्या । • अस्मिन्नेवाध्याये ६३ श्लोके । ५ व्या. सू. (५।२।१२७) । ६ उ-क्ष-वर्दनम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
चर्यते तत्रेष्टिपशुसोमानां यज्ञरूपतयैकत्वादेकतन्तुकं क्रियते । अग्नित्रयसाध्यत्वादहीनैकाहसत्रभेदाद्वा त्रितन्तुकं सोमसंस्थानां सप्तसंख्यत्वात्सप्त वा तन्तवः । “ त्रीणि सवनानि त्रिसंध्येनेति " पञ्चसूत्राभावेऽपि पटादिनाऽपि कर्तव्यम् । स्मृत्यन्तर एवमुक्तम् ।
अविको मेषस्तस्य सूत्रं तेन कृतं आविकसूत्रिकम् । अध्यात्मादित्वाञ् ५ कर्तव्यः । 'अविकसूत्रिकमिति' वा पठितव्यम् । तत्र च मत्वर्थीयेन ठना रूपसिद्धिः॥४४॥
ब्राह्मणो बैल्वपालाशौ क्षत्रियो वाटखादिरौ ॥ पैलवौदुम्बरौ वैश्यो दण्डानहन्ति धर्मतः ॥ ४५ ॥
सत्यपि द्वन्द्वनिर्देशे गुणविधिष्वेकत्वश्रवणात्केशान्तक इति 'प्रतिगृह्येप्सितं दण्डम्' इति च विकल्पितम् एकदण्डधारणं प्रतीयते। “वैल्वः पालाशो ब्राह्मणस्य दण्ड" इति १० गृह्ये । गौतमीये चैकदण्डग्रहणमेवोक्तम् । इह केवला दण्डसत्ता श्रूयते । दण्डानहन्ति
दण्डा एते ब्रह्मचारिणां योग्याः । कस्यां क्रियायां इत्येतदत्र चोक्तं उत्तरत्र भविष्यति 'प्रतिगृह्येप्सितमिति' । तस्मिंश्च ग्रहणे दण्डस्योपायत्वाद्विवक्षितमेकत्वमत इह द्विवचननिर्देशः । देवश्चेद्वर्षेद्बहवः कृषि कुर्युरिति यथा प्राप्तानुवादः । बिल्वपलाशवटखदिर
पीलूदुम्बरवृक्षजातिविशेषनामधेयानि । बिल्वस्य विकारोऽवयवो वा बैल्वः । एवं सर्वत्र १५ प्रदर्शनार्थाश्चैते । यज्ञिया वा सर्वेषामिति वचनात् । एतान्दण्डान्वक्ष्यमाणे कार्य अर्हन्ति । धर्मतः शास्त्रतः ॥ ४५ ॥
केशान्तिको ब्राह्मणस्य दण्डः कार्यः प्रमाणतः ॥ ललाटसंमितो राज्ञः स्यात्तु नासान्तिको विशः ॥ ४६॥
आकारविशेषवचनो दण्डशब्दः । दीर्घ. काण्डसम्मितायाम दण्ड इत्युच्यते । कियत्तस्य दैर्ध्यमित्यपेक्षायामाह । केशान्तं गच्छति प्राप्नोति केशान्तगो मूर्द्धप्रमाणः । पादायादारभ्य मूर्द्धावधिः केशान्तगः । केशा वाऽन्तोऽस्येति केशान्तकः । समासान्तः ककारः । प्रमाणतः प्रमाणेनानेन युक्तो दण्डः कार्यः कारयितव्यः । ब्राह्मणस्याचार्येण। ललाटसंमितः ललाटान्तमितः ललाटान्तप्रमाणः । ललाटमात्रे चतुरङ्गुलेन मीयमानस्य दण्डशब्दवाच्यत्वाभावादेवं व्याख्यायते पादाग्रादारभ्य यावल्ललाटान्तं प्राप्तः । एवं विशो वैश्यस्य नासान्तग इति ॥ ४६॥
ऋजवस्ते तु सर्वे स्युरव्रणाः सौम्यदर्शनाः ॥
अनुद्वेगकरा नृणां सत्वचोऽनग्निदूषिताः ॥४७॥ ऋजवः अवक्राः । सर्वे इत्यनुवादः । प्रकृतत्वाविशेषात् । अव्रणा अच्छिद्राः । सौम्यं प्रियंकर दर्शनमेषां ते सौम्यदर्शनाः वर्णपरिशुद्धाः । अकण्टकिताश्च अनुद्वेग१३-स-ठक्कर्तव्यः । २ अग्रे ४६ श्लोकः । ३ अप्रे ४४ श्लोकः ।
१५
ऋजन
For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। कराः । नैतैः कश्चिदुद्वेजयितव्यः श्वा वा मनुष्यो वा नृणामिति प्रदर्शनार्थम् । सत्वच अतष्टाः । अनग्निदूषिताः वैद्युतेन दावोत्थेन वाऽस्पृष्टाः ॥ ४७ ॥
प्रतिगृह्येप्सितं दण्डमुपस्थाय च भास्करम् ॥
प्रदक्षिणं परीत्याग्निं चरे क्षं यथाविधि ॥४८॥ प्रावृतेषु चर्मसु मेखलाबन्धनं कर्तव्यम् । आबध्य मेखलामुपनयनं कर्तव्यम् । ५ कृते चोपवीते दण्डग्रहणं दण्डं गृहीत्वा भास्कर आदित्य उपस्थेयः । अभिमुखं स्थित्वा ऽऽदित्यदैवतैरभिधानमादित्यस्य कर्तव्यम् । गृह्यान्मन्त्रावगमः । अन्या चेतिकर्तव्यता तत एव । यत्सर्वसाधारणं तदिहोच्यते ।
प्रदक्षिणं परीत्य सर्वतो गत्वाऽग्निम् । चरेत्कुर्यात् भैक्षं भिक्षाणाम् समूहो भैक्षम् तच्चरेद्याचेत । यथाविधीति वक्ष्यमाणविध्यनुवादः । भिक्षाशब्देन स्वल्पपरिमाणं १० भक्ताद्युच्यते ।। ४८ ॥
भवत्पूर्व चरे क्षमुपनीतो द्विजोत्तमः ॥ ___ भवन्मध्यं तु राजन्यो वैश्यस्तु भवदुत्तरम् ॥ ४९ ॥
भिक्षा प्रार्थनावाक्यमत्र भैसंशब्देनोच्यते । तस्य हि भवच्छब्दपूर्वता सम्भवति । न भक्तादेरर्थस्य । स्त्रीणां च प्रथमं भिक्ष्यमाणतयोपदेशात्प्रार्थनायां च प्रार्थ्यमानस्य १५ संबोध्यत्वात्संबुद्धिविभक्त्यन्तः स्त्रीलिङ्गो भवच्छब्दः प्रयोक्तव्यः । क्रम एव चात्रादृष्ठाऽर्थो नियम्यते । यथार्थ तु शब्दप्रयोगो भवति । भिक्षां देहीति'।
कुतः पुनः संस्कृतशब्दार्थलाभः यावता स्त्रियः संबोध्यन्ते ताश्च संस्कृतं नावबुद्ध्यन्ते । नित्यमुपनयनं तस्य च शब्दोच्चारणमङ्गत्वेनोक्तमिति अनित्यांश्चापभ्रंशाः न तैर्नित्यस्य संयोग उपपद्यते । तथैव च शिष्टा असाधूंनुपश्रुत्यैकदेशसादृश्येन साधनसं- २० स्मृत्यार्थ प्रतियन्त्यसाधुरनुमानेन वाचक इति दर्शनेन गाशब्दो हि सादृश्याद्गोशब्दमनुमापयति । ततोऽर्थप्रतिपत्तेः । एवं स्त्रियः सादृश्योत्साधुभ्यः असाधूनुत्पन्नसंबन्धात्स्मृत्वा तेभ्योऽर्थे प्रत्येष्यन्ति । स्वल्पाक्षरं चैतत्पदत्रयं सर्ववप्रसिद्धं स्त्रीभिरपि सुज्ञानम् । एवं भवन्मध्यं क्षत्रियः 'भिक्षां भवति देहीति ' तथा वैश्यो भवच्छब्द उत्तरमस्येति । भवदुत्तरं वाक्यं समासार्थः ।
उपनीत इति भूतप्रत्ययनिर्देशादान्वहिकेऽपि वृत्त्यर्थे भैक्ष्यचरणेऽयमेव विधिरिति दर्शयति । एष प्रोक्तो हि द्विजातीनामौपनायनिक इत्यत्रोपनयनप्रकरणमुपसंहरन्नुपनयनांगस्यापि भैक्ष्यस्यायमेव विधिरित्याह । अन्यथाकरणादुपनयनांगमेवैतत्स्याद्यदि वा
१ ड-क्ष-फ-भक्ष्यशब्देन । २फ-भक्तादेरन्नस्य । ३ फ-क्ष-नित्याश्च । उ-त्याज्याच। ४ फ-असाधुरूपश्रित्य । ५ फ-असाधुभ्यः साधूनुत्पन्नसंबंधात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता । ] द्वितीयः न प्रत्ययसामर्थ्यात्प्रकरणं बाधित्वा वृत्त्यर्थ एव भैक्ष्य उपनीयमानस्य तदङ्गं यद्भक्ष यच्चाहरहवृत्त्यथै तत्र सर्वत्रायं धर्मः ॥ ४९॥
मातरं वा स्वसारं वा मातुर्वा भगिनी निजाम् ॥ भिक्षेत भिक्षां प्रथमं या चैनं नावानयेत् ॥ ५० ॥
मात्रादयः शब्दाः प्रसिद्धार्थाः निजा सोदर्या या चैनं न विमानयेत् । विमानना अवज्ञानम् । न दीयत इति प्रत्याख्यानम् । तथा च गृह्यम् । · अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेताप्रत्याख्यायिनीं वेति । तदेव हि मुख्यं प्राथम्यं यदुपनीयमानस्य । अहरहस्तु न विमाननाभयमाश्रयणीयम् ॥ ५० ॥
समाहृत्य तु तद्भक्षं यावदर्थममायया ॥ निवेद्य गुरवेऽश्नीयादाचम्य प्राङ्मुखः शुचिः॥५१॥
समाहृत्यति शब्दो बह्वीभ्य आहरणं दर्शयति । नैकस्याः सकाशात् बायो ग्रहीतव्याः। तदिति यस्यानन्तरं शब्दसंनिधिर्वृत्त्यर्थस्य न प्राकरणिकस्योपनयनाङ्गस्य । तस्य हि गृह्यकारैः " अनुप्रवचनीयं अपयेदिति " विहितं न भोजनं
तिष्ठेदहःशेषमिति च कृतप्रातराशस्य चोपनयनम् । अतो नोपनयनांगं भैक्षभोजनम् । १५ यावदर्थ यावता मैक्ष्येण तृप्ताख्यप्रयोजननिवृत्तिः न बहु भिक्षितव्यम् । अमायया
निवेद्य गुरवे न कदन्नेन संस्कृतमन्नं प्रच्छाद्य कदन्नं गुरोः प्रकाशयेत् । तदन्नं किल एष न ग्रहीष्यतीत्यनया बुद्ध्या निवेदनम् ' इदं प्राप्तमिति ' प्रकटीकरणम् । अगृहीते गुरुणा अनुज्ञातो अश्नीयात् । कथं पुननिवेदनमदृष्टसंस्कारार्थमेव न भवतीतिहास
प्रामाण्यात् । तथा च भगवान्व्यासः । स्त्रितकूपाख्याने ' गुरुणा गृहीतमिति ' दर्शित२० वान् । ' अनुज्ञातो भुञ्जीतेति । यत्क्वचिच्छ्रयते । आचम्य प्राङ्मुखः आचमने प्राङ्
मुखतेयमानन्तर्यादिति केचित्तदयुक्तम् । 'प्रागुदङ्मुख' इत्याचमने दिड्डियमो भविष्यति तस्माद्भोजनेनैव संबन्धः । शुचिः । चाण्डालादिदर्शनमशुचि । देशाक्रमनिष्ठीवनादि कृताचमनस्य भोजनकालेऽनेन निषिध्यते ॥ ५१ ॥
आयुष्यं प्राङ्मुखो भुंक्ते यशस्यं दक्षिणामुखः ॥ २५ श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुंक्ते ऋतं भुंक्ते ह्युदङ्मुखः ॥ ५२ ॥
निष्कामस्य प्राङ्मुखस्य भोजनं विहितं नित्यतया । इदानी काम्या विषय उच्यन्ते । आयुषे हितं आयुष्यं प्राङ्मुखो भुंक्त इति । यदि तद्भोजनादायुः प्राप्यते तत आयुष्यं तद्भवति तेनायमर्थः संपद्यते । आयुष्कामः प्राङ्मुखो मुके । अधिकारद्वयं
१ फ-यावदन्नम् । ड-फ-क्ष-नाश्नीयात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ।
मनुस्मृतिः। प्राच्यां नित्यं काम्यं च । आयुष्कामः फलमभिसंदधीत । इतरस्तु न तथेति । यथा नित्यमग्निहोत्रम् । स्वर्गकामस्य चासकृत्प्रयोगात्तन्त्रेण फलकामस्य नित्योऽप्यधिकारो निर्वर्तते । एवं यशःकामो दक्षिणामुखः । इमे काम्या एव विधयः । श्रियमिच्छन् । श्रियन् क्यजन्ताच्छता कृतः । श्रियै हितं वा श्रियमिति मकारान्तः पाठः । आयुष्यादिवत् । प्राण्यङ्गत्वात्स्वार्थे भुनिर्वर्तते । तथा कृतं भुक्तं इति । श्रियं भोजनात्प्राप्नोतीति । तथा च ५ द्वितीयान्तः पाठः श्रियमिति । तादर्थे वा चतुर्थी 'श्रियै प्रत्यगिति' । ऋतं सत्यं यज्ञश्च तत्फलं वा स्वर्गः । स्वर्गकाम उदङ्मुखो भुञ्जीत । अन्तरेणापि विधिप्रत्ययमप्राप्तत्वाद्विध्यर्थावगतिः पञ्चमलकारादिकल्पनया । एवमेतद्दिग्विभागेन भोजनं फलविशेषार्थम् ।
___ विदिग्भोजनं त्वर्थप्राप्तं नित्येन प्राङ्मुखतानियमेनोपोद्यते । अयं च काम्यो १० विधिर्न ब्रह्मचारिण एव । भैक्ष्यभोजनविषयोऽपि तु गृहस्थादीनामपि भोजनमात्राश्रितः । तथा चाश्नीयादिति प्रकृते भुंक्त इत्याख्यातान्तरनिर्देशो लिङ्गम् । इतरथाऽश्नीयादिति यतो निःसंदिग्धा प्रकृतविषयता प्रतीयते तदेव निरदेक्ष्यत् । भुंक्त इति तु निर्देशे किं प्रकृत एवार्थः शब्दान्तरेण निर्दिष्ट उत शब्दार्थतया भोजनमात्रमिति संदेहे आख्यातावृत्तावान्तरावगतिर्न प्रकृतप्रत्यभिज्ञानमेव ।
यत्तु विधिप्रत्ययाभावादर्थवाद एवायं पूर्वशेष इति चोक्तः परिहारः वचनानि त्वपूर्वत्वादिति । न च पूर्वेकवाक्यताहेतुर्विभज्यमानसाकांक्षत्वादिरस्ति । यद्यप्युत्तरेषां
चैतदवरोधीत्यनेनातिदेशेन ब्रह्मचारिधर्मोऽपि पुरुषमात्रविषयः स्यात्फलं तु न स्यात् । गुणकामनायां हि नातिदेशात्प्रवृत्तिमनुमन्यते। 'गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेत् । ' खादिरं वीर्यकामस्येति ' । विकृतिषु नेप्यते कैश्चित् ॥ ५२ ॥
उपस्पृश्य द्विजो नित्यमन्नमद्यात्समाहितः॥
भुक्त्वा चोपस्पृशेत्सम्यगद्भिः खानि च संस्पृशेत् ॥ ५३ ॥ आचमनोपस्पृशतिशब्दौ समानार्थी शुद्धयर्थसंस्कारविशेषवचनौ शिष्टव्यवहारादवगम्यते । यद्युपस्पृशतिरर्थान्तरे पठितश्चर्मुरप्यदनमात्रे तथापि विशेष एव सोपसर्गयोः प्रयोगदर्शनात्तदर्थतैव प्रतीयते । स्पृशेः सामान्यविषयत्वेऽपि प्रयोगो नियामकः । गडि- २५ वदनैकदेशे पठ्यते । स च कपोल एव गण्ड इति प्रयुज्यते । नैकदेशान्तरे । 'पुष्यसिद्धचौ ' ( व्या. सू. ३।१।१६ ) नक्षत्रमात्रे पठ्येते विशेषे च वर्तते । धाय्याशब्दः सामिधेनीमात्रे पठ्यते । आवापिकीषु च वर्तते । अतोऽप एवाचम्येत्यर्थः । स एवोपस्पृ.
१फ-निवर्तते । २ उ-शतंभुंक्त-फ-यथार्थ भुंक्ते । ३ फ-उपपद्यते। । फ-बमि ।
For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
९८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
1
श्येति । स च परस्ताद्विधायिष्यते । सामानाधिकरण्यं चानयोर्दृश्यते नित्यकालमुपस्पृशेदित्यभिधाय त्रिराचामेदित्याह । अतः समानार्थ उक्तेऽप्याचम्येति भोजनार्थतयाऽऽचमने पुनर्वचनमानन्तर्यार्थमनन्तरमेव भुञ्जीत न व्यापारान्तरेण व्यवदधीत । तथा च भगवान्व्यासः । पञ्चार्द्रा भुञ्जते नित्यं तेषु वत्स्याम्यहं हरे " ॥ श्रीः किलैवमाह । द्वौ हस्तौ द्वौ च पादावास्यं च एषा पंचार्द्रता या चोपस्पर्शनानन्तरं भुञ्जानस्य भवति न विलम्बमानस्य । इहापि वक्ष्यत्यार्द्रपादस्तु भुञ्जीतेति स्नातकव्रतेषु तस्यापानरुक्त्यं च वक्ष्यामः । नित्यग्रहणं प्रकरणाद्ब्रह्मचारीधर्मभोजनता मा विज्ञायि भोजनमात्रधर्मो यथा स्यादुपदेशत एव । अत्र द्विजग्रहणं भोक्तृमात्रधर्मार्थ चाहुः नित्यग्रहणं चानुवादं न ते सम्यङ्मन्यन्ते । यदि द्विजशब्दः प्रकृते ब्रह्मचारिणि न समाविशेत्तदा स्यादपि । यदा तु तस्याप्येतदभिधानं १० तदा नान्तरेण नित्यग्रहणं प्रकरणबाधोपलभ्यते । समाहितः भुज्यमानं द्रव्यं स्वात्मशक्तिं चावेक्षमाणः । अन्यचेतस्कस्य हि गुरुविरुद्धवादादिवर्जनं सात्म्य भोजनं च न स्यात् । भुक्त्वा चोपस्पृशेत् स्नेहादिलेपापनयनं द्रव्यशुद्धावुक्तम् । कृते तस्मिन्भुक्तवत इदमाचमनं विधीयते ।
५
www.kobatirth.org
(6
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
1
अत्र केचिन्मन्यन्ते शुद्ध्यर्थमेकमाचमनं सुबा क्षुत्वा च भुक्त्वा चेति । अने१५ नादृष्टार्थं द्वितीयं कर्तव्यम् । एवं च पठ्यते " आचान्तः पुनराचमेदिति ” । एतत्पञ्चमे स्थापयिष्यामः । सम्यगिति वैधतामाचमनपदार्थस्यानुवदति । ' यादृशो विधिरुक्तस्तं सर्वमनुतिष्ठेत्' । अद्भिः खानि च संस्पृशेत् । खानि छिद्राणि शीर्षण्यानि । न चैतदुक्तमेव खानि चैव स्पृशेदद्भिरिति । आत्मशिरसोर्व्यावृत्त्यर्थमिति केचित् । यदा शुचिः सन्नभोजनार्थतयैवाचामति । येषां च भोजनोत्तरकालमेकं शुद्ध्यर्थमाचमनमपरम२० दृष्टार्थे तत्रादृष्टार्थ आत्मशिरसी न स्पृश्येते शुद्ध्यर्थं तु तादृशमुत्पन्नं तस्य संपूर्णाङ्गस्य प्रयोगो वक्ष्यते (६१ श्लो.) “ शौचेप्सुः सर्वदाऽऽचामेदिति” । यदि वा विधिप्रत्यभिज्ञानार्थे शास्त्रीयमेतदाचमनं न लौकिकमिति ज्ञातङ्गविशेषसंबन्धस्य तदङ्गिनिर्देशे तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञानसिद्धिः । अतश्च यत्राचामेदिति श्रुतं तत्र न यस्य कस्यचिद्रव्यस्य भक्षणमात्रं प्रतीयते किं तर्हि शास्त्रीयस्य संस्कारस्य सपरिकरस्येति यदुक्तं तद्दर्शितं २५ भवति ॥ ५३ ॥
पूजयेदशनं नित्यमद्याचैतदकुत्सयन् ॥
दृष्ट्वा हृष्येत् प्रसीदेच्च प्रतिनन्देच्च सर्वशः ॥ ५४ ॥
I
अश्यत इत्यशनं भक्तसक्तपूपाद्युच्यते । तदशनार्थमानीतं देवतारूपेण पश्येत् । एषा वै परमा देवता यदन्नम् । तस्य सर्वेषां भूतानां स्रष्टृत्वेन स्थितिहेतुतया च यद्दर्शनं साऽस्य
१ फ- स्वात्म । २ फ-मानांग ।
For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०
भण्यायः ]
मनुस्मृतिः। पूना । अथवा प्राणार्थत्वेन भावनं ध्यानं 'यजन्मम तदर्थत्वं संपूजयति मां सदेति । नमस्कारादिना वा प्रणम्य ग्रहणं पूजा । अद्याञ्चैतदकुत्सयन् । कदन्नतया दुःसंस्कारोपग्रहणेन वा कुत्साहेतुसंभवे नान्नं कुत्सयेत् । किमिदमश्यते । अरुचिकरं धातुवैषम्यजनकमित्येवमादिनाऽभिधानेन नाक्षिपेत् । यदि तु तद्रूपं भवति तदा नाद्यान्न कुत्सयन्नद्यात् । दृष्ट्रव हृष्येत् । पुत्रख्यादिसंदर्शनेन चिरप्रवासप्रत्यागत इव तुष्येत प्रीयेत । प्रसीदेच्च ५ निमित्तान्तरजमपि कालुप्यमन्नदर्शनेन हित्वा मनःप्रसादमाश्रयेत् । प्रतिनन्देच्च समृद्ध्या शंसनं प्रतिनन्दनम् । ' नित्ययुक्ता एते न स्याम' इत्यादरोपदर्शनमभिनंदनम् । सर्वशः सर्वदा । ' अन्यतरस्यामिति ' व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात्सप्तम्यर्थे शस् कर्तव्यः । सर्वदेति वा पठितव्यम् ॥ ५४ ॥
पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्ज च यच्छति ॥
अपूजितं तु तद्भुक्तमुभयं नाशयेदिदम् ॥ ५५ ॥ पूर्वविधिशेपेोऽयमर्थ पादो न तु फलविधिः । फलविधो हि काम्योऽयं विधिः स्यादुर्जकामस्य बलकामस्य च । ततश्च नित्यशब्दो नोपपद्येत पूजितं ह्यशनं नित्यमिति अतोऽयं यावज्जीविकः प्राङ्मुखता नियाः । अपूजितं भुक्तं ह्युभयं नाशयेद्बलमूर्ज च । बलं सामर्थ्यमनायासेन भारोद्यमनादिशक्तता । कृशस्याप्यूर्ज महाप्राणता अङ्गोपचयः महा- १५ कायो महाबलश्च भवति ॥ ५५ ॥
नोच्छिष्टं कस्यचिद्दद्यानाद्यादेतत्तथान्तरा ॥
न चैवात्यशनं कुर्यान्न चोच्छिष्टः कचिहजेत् ॥ ५६ ॥ पात्रीस्थमन्नमास्यस्पर्शदूषितमुच्छिष्टमुच्यते । तन्न कस्यचिद्दद्यादनेनैव सिद्धे स्नातकव्रतेषु यः शूविषयः प्रतिषेधः स तत्रैव निरूपयिष्यते चतुर्थ्यां प्राप्तायां षष्ठी २० संबन्धमात्रनिषेधार्था येऽपि दत्तमिदमस्मभ्यमिति न विदुस्तेषामपि भोननाय प्रकल्पं श्वविडालादीनाम् । न ह्यत्र ददात्यर्थः परिपूर्णस्वत्वनिवृत्तिमात्रं दातुः, परस्य सत्वापत्तिर्नास्ति । अन्तराशब्दो मध्यवचनः । द्वौ भोजनकालौ सायं प्रातश्च ततोऽन्यस्मिन्काले न भुञ्जीत । अथवा व्यवधाने अन्तराशब्दः । त्यक्तभोननव्यापारः क्रियान्तरेण व्यवधाय पुनस्तदेव प्राक्पात्रगृहीतं न भुजीत । स्मृत्यन्तरे तु विशेषः पठ्यते । उत्थानाचमनव्यापेतमिति । २५ केचित्तु विच्छेदमन्तरमाचक्षते । सव्येन पाणिना पात्रमन्वालम्य दक्षिणेनावदाय प्राणायास्ये जुहोतीति श्रूयते । तत्र यः सव्येन पात्रम्यानुग्रहस्तदनन्तरं न चैवात्यशनमतिमात्रमशनं कुर्यात् । एतच्चानारोग्यकारणं गुरुविरुद्धादीनां प्रदर्शनार्थ हेतूपदेशान्मात्राशितायाश्चायुर्वेदा
१ " बह्वल्पार्थाच्छस्कारकादन्यतरस्याम् ” ( व्या. सू. ५।२.) २ अ-ब-क-ड-फ-क्ष-प्राङ्. मुखतावनियमः । ३ फ-न.द्याच्चैव तथांतरा । । ड-तद्विषयः। ५फ-नान्तराशब्दः ।
For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः दतिमात्रता बोद्धव्या। यावदशितमन्नमुदरपूरं न करोति सम्यग्जीर्यति तावदशितव्यम् । त्रयः कुक्षेर्भागा अध्यधमन्नस्य भागार्धे पानस्य भागो दोषसंचाराय । अन्यथा नारोग्यं । न चोच्छिष्टः कचिद्रजेदतश्चोच्छिष्टमपनीय शुचित्वमापादिते तस्मिन्नेव देश आचान्तव्यम् ॥ ५६ ॥
अनारोग्यमनायुष्यमस्वयं चातिभोजनम् ।।
अपुण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥ ५७ ॥ दृष्टमूलतानत्यशनप्रतिषेधस्याचष्टे । अनारोग्यं व्याध्युत्पत्तिज्वरोदरादिपीडा । विषचिकादिना जीवितनाश अनायुष्यं सत एवात्मानं गोपायेदिति शरीरपरिरक्षादि
व्यतिक्रमादस्वयं नरकप्राप्तिः स्वर्गाभावेन प्रतिपद्यते । अपुण्यं दौर्भाग्यकरं लोकविद्विष्टं १० बहुभोनितया निन्द्यते । तस्मात्कारणादत्यशनं परिवर्जयेन कुर्यात् ॥ १७ ॥
ब्राह्मण विप्रस्तीर्थेन नित्यकालमुपस्पृशेत् ॥
कायत्रैदशिकाभ्यां वा न पित्र्येण कदाचन ॥ ५८ ॥
तीर्थशब्देन पवित्रमुदकाधिकरणमुच्यते । तारणाय पापप्रमोचनाय च तिष्ठतीति तीर्थम् । कचित्तु तरन्त्यनेनेति तीर्थमुदकावतरणमार्गः । इह तूदकाधारकरतलैकदेश उच्यते। १५ स्तुत्या वो तीर्थशब्दप्रयोगः। न हि तत्र नित्यस्था आपः तेनोपस्पृशेदाचामेत्। ब्राह्मणेत्येतदपि
स्तुत्यर्थमेष । ब्रह्मा देवताऽस्येति । न हि तीर्थस्य देवता भवत्ययागरूपत्वादमन्त्रत्वाच्च । यागरूपतां च केनचिद्धर्मेण शुद्धिहेतुत्वादिनाऽध्यारोप्य देवतातद्धितः । नित्यकालं शौचार्थे कर्माङ्गे च । कः प्रजापतिःस देवताऽस्येति कायम् । एवं त्रिदशा देवता अस्येति त्रैदशिकम् । त्रिदशशब्दाद्देवताऽणिकृते स्वार्थे कः देवतात्वं च पूर्ववत् । एभिस्तीर्थरुपस्टशेत् । विप्रग्रहणमविवक्षितम् । यतः क्षत्रियादीनां विशेषं वक्ष्यति । न चासत्यां सामान्यतः प्राप्तौ विशेषविधानमुपपद्यते । ' कण्ठगाभिस्तु भूमिप ' इत्यादि । न पियेण पितृदेवत्येन कदाचिदपि स्फोटपिटकादिना ब्राह्मादितीर्थप्वयोग्यतामायातेष्वपि ।
ननु चाविधानवदेव पित्र्यस्याप्राप्तिः। अस्त्यत्राशंका । पितृतीर्थज्ञापनार्थ तावत्पित्र्यं तयोरित्यवश्यं वक्तव्यम्। न च तस्येह कार्य निर्दिश्यते कार्याकांक्षाय प्रकृतत्वात्तेन कार्येण २५ संबन्ध आशंक्येत । अद्य पुनः प्रतिषेधे सति पित्र्यमिति समाख्ययैव कार्यावगतिरुदकतर्प
णादि पितृकर्म एतेन तीर्थेन कर्तव्यम् । एवं स्तुतिरन्वयिनी भवति । श्रुतिनोदितत्वाच्च ब्राह्मादीनां तदभावे प्राप्ताशंकानिवृत्त्यर्थं युक्तमस्याभिधानम् ॥ ५८ ॥
२०
१ अ-क-ड-फ-क्ष- नारायणाय । २ अ-क-ड-क्ष-घ-च ।
For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
. मनुस्मृतिः। अंगुष्ठमूलस्य तले ब्रामं तीर्थ प्रचक्षते ॥
कायमंगुलिमूलेऽग्रे दैवं पित्र्यं तयोरधः ॥ ५९॥ : अंगुष्ठस्य मूलमधोभागः । तस्य तलप्रदेशो ब्रामं तीर्थम् । हस्ताभ्यन्तरं तलमाह । महारेखांतमभिमुखमात्मनो ब्राझं हस्तमध्ये । अङ्गुलीनां मूले दण्डरेखाया ऊर्ध्व कायमग्रे अंगुलीनाम् । एवमुपसर्जनीभूतोऽपि मूले अंगुलिशब्दः सापेक्षत्वादग्रशब्दस्य संबध्यते । ५ पित्र्यं तयोरधः । अत्रापि गुणीभूतस्याङ्गुलीशब्दस्याङ्गुष्ठस्य च संबन्धः । प्रदेशिनी चात्राङ्गुलिर्विवक्षिता । तयोरध अन्तरं पित्र्यं स्मृत्यन्तरशिष्टप्रसिद्धिसामर्थ्यादेवं व्याख्यायते । यथा श्रुतान्वयासंभवात् । तथा च शंख:-"अङ्गुष्ठस्याधरतः प्रागग्रायाश्च रेखाया ब्राह्मं तीर्थ, प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोरन्तरा पित्र्यं, कनिष्ठान्तरलयोः कार्य पूर्वेणाग्रमङ्गुलीनां दैविकमिति " ॥ ५९॥
त्रिरायामेदपः पूर्व द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ॥
खानि चैव स्पृशेदद्भिरात्मानं शिर एव च ॥ ६० ॥ अन्यतमेन तीर्थेन त्रिरप उदकमाचामेदास्येन जठरं प्रवेशयेत् । तत उदकभक्षणान्तरं द्विरम्यासेन मुखमोष्ठद्वयं परिमृज्यात् । ओष्ठश्लिष्टानामुदकावयवानां सोदकेन हस्तेनापनयनं प्रमार्जनमत्र कुतः पुनर्हस्तेनेति समाचारात्तीर्थाधिकाराद्वा तीर्थे नैवाद्भिरिति १५ चोत्तरत्र श्रुतमत्राप्यपकृष्यते । दृष्टार्थत्वाच्च प्रमार्जनस्य मुखशब्द एकदेशे यथोक्ते वर्तते । खानि छिद्राणि चोपस्पृशेदद्भिहस्तगृहीताभिः स्पर्शनमेवोपस्पर्शनं मुखस्य च प्रकृतत्वान्मुख्यानामेव खानामेष स्पर्शनविधिः । गौतमश्वाह " खानि चोपस्पृशेच्छीपण्यानि" । आत्मानमिति हृदयं नाभिं वा निर्दिशति । उपनिषत्सु हि “अन्तर्हृदयमात्मानं पश्येदिति " कथ्यते । अतो हृदयस्यायं स्पर्शः क्षेत्रज्ञस्यात्मनो विभोः । अमूर्तस्य न २० स्पर्शसंभवः । ' नाभिमालभेतेति ' क्वचित्स्मयते तेन नाभिं मन्यामहे । शिरः प्रसिद्धम् । स्मृतीनां चैकार्थ्यादामणिबन्धात्पाणी प्रक्षाल्येत्येवमादि लभ्यते । तथा अशब्दकरणं वाड्मियमः पादाभ्युक्षणं महाभारते प्रक्षालनमपि पादयोर्दर्शितम् ॥ १० ॥
अनुष्णाभिरफेनाभिरद्भिस्तीर्थेन धर्मवित् ॥
शौचेप्सुः सर्वदाऽऽचामेदेकान्ते प्रागुदङ्मुखः ॥ ६१॥ २५ उप्णशब्दः क्वाथोपलक्षणार्थः । तथा हि पठ्यत 'अशृताभिरद्भिरिति' । एवं च । ग्रीष्मोप्मतप्ताः स्वभावोष्णाश्च न प्रतिषिध्यन्ते । फेनग्रहणं बुहृदानामपि प्रदर्शनार्थम् । पठितं च ' हीनाभिः फेनबुद्बुदैरिति'। तीर्थेन धर्मविदिति वृत्तपूरणमेव । शौचमाप्तुमिच्छु:
१ याज्ञवल्कीये आचारे २० श्लोके ।
For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः शौचेप्सुः । शुद्धिकाम इत्यर्थः । नान्यथा शुद्धो भवति । सर्वदा न प्रकरणाझोनन एव। किं तर्हि नेतरो विमूत्रादिशुद्धिप्वप्यपां भक्षणे कर्मत्वात्तृतीयानिर्देशो न भक्षमाणानामेवायं धर्मोऽपि तु कारणभूतानामपि पादाभ्युक्षणादौ । वयं तु ब्रूमो भक्षणेऽपि । करणमेवापो न हि तासामाचमनं संस्कारः । एकान्ते शुचौ देश एकान्तो हि जनैरनाकीर्णः प्रायेण शुचिर्भवति । प्रागुदङ्मुखः। मुखशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । “प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा "। एवं हि गौतमेन पठितम् । विग्रहश्चैवं कर्तव्यः प्रागुदङ्मुखमस्येति । नायं द्वंद्वगर्भो बहुव्रीहिरपि तु बहुव्रीहिरेव । द्वंद्वगर्भतायां समाहारे समासान्तेनाकारेण भवितव्यमितरेतरयोगोऽपि नैव । न हि युगपदुभयदिङ्मुखता संभवति तत्र कश्चि
दाचमनभागः प्राङ्मुखेन कर्तव्यः कश्चिदुदङ्मुखेनेत्यापतति । न चैकदेश आचमनं न च १० दिगर्थ उपादेयो येन परस्परापेक्षे संबध्येयातां नापि दक्षिणपूर्वादिवत्प्रागुदक्शब्दोऽपरा
जिताया दिशो वाचकत्वेन प्रसिद्धो येन दिक्समासबहुव्रीहिर्जायते । तस्मान्नायं वृत्त्यन्तरगर्भो बहुव्रीहिः अतो विकल्पः । उदाहृतं च स्मृत्यन्तरे " प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा शौचमारभेतेति " । यथा “ बृहद्रथन्तरसाम षडहे " इति केचिदहरहःसु बृहत् केषु
चिद्रथन्तरं न त्वेकस्मिन्नहनि समस्तोभयसामत्वम् ॥ ११ ॥ १५ उक्तमाचमनं तीर्थनापां भक्षणं परिमाणं तु नोक्तमतस्तदवधारणार्थमाह
हृद्राभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः ॥
वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु शूद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः ॥ ६२ ॥
हृदयं गच्छन्ति प्राप्नुवंति हृद्गाः । अन्येप्वपि दृश्यत' (व्या. सू. ६।२।१०१) इति गमेर्डः । — हृदयस्य हृदिति' ( व्या. स. ६।३।५० ) योगविभागाद्धृदादेशः । २० पूयते पवित्रतां प्राप्नोत्यशुचित्वं व्यावर्तते । स्पर्श ईषद्नचुलुकमात्रप्रमाणः । कण्ठगाभि
स्ताभिः । कण्ठमात्रव्यापिनीभिः भूमिपःक्षत्रियः भूमेराधिपत्यं क्षत्रियस्य विहितं तेन प्रसि. खून कर्मणा क्षत्रियनातिर्लक्ष्यते । आधिपत्यविवक्षायां राजधर्मेप्वेवावक्ष्यत् । वैश्यः प्राशिताभिरन्तरास्यप्रवेशिताभिः कण्ठमप्राप्ता अपि शुद्धिहेतवो वैश्यस्य । शूद्रः स्पृष्टाभिरन्तत अन्तेनेति । आद्यादित्वात्तृतीयार्थे तसिः (व्या. वार्तिके)। अन्तशब्दोऽयं समीप
वचनोऽस्त्यदकान्तं गत उदकसमीपमिति गम्यते । अस्त्यवयववचनो वस्त्रान्तो वसनान्त २५ इत्युभयत्रापि वर्तमानः संबन्ध्यन्तरमपेक्ष्यते । अस्य समीपं कस्य वाऽवयव इति । तत्रह
येन. स्थानेन वर्णान्तराणामाचमनं विहितं तीर्थेजिह्वोष्ठे न च तदन्तेनेति प्रतीयते । समीपवचनस्तु न संभाव्यः विधीयमानस्याचमनस्य तत्साध्यत्वासंभवात् स्पर्शेपि प्राशन
फ-एकान्ते । २ फ-अंते ।
For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
१० ई
1
मस्ति । जिौष्ठे न हि स्पृश्यमानस्य रसास्वादनमवश्यंभावि । तत्र वैश्यपरिमाणात्कि - ञ्चिन्यूनताऽत्र विवक्षिता । जिह्वामूलं यावद्वेश्यस्य जिह्वाग्रं शूद्रस्य । द्रवत्वादुदकस्यापरिहार्योऽवध्यतिक्रम अवश्य प्राप्तौ त्वशुद्धिः । सर्वश्चायं तीर्थविभागो दक्षिणहस्तस्योपस्पर्शने हस्तस्यौचित्याद्दक्षिणाचारतायाश्च पुरुषधर्मतया विहितत्वात् । एवमर्थमेव चास्मिन्नवधाविदमुच्यते ॥ ६२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
उद्धृते दक्षिणे पाणावुपवीत्युच्यते द्विजः ॥
सव्ये प्राचीन आवीती निवीती कण्ठसज्जने ॥ ६३ ॥
1
ननु च लोकतः सिद्धाः पदार्थ धर्मशास्त्रेऽप्याश्रीयन्ते न पदार्थसंविज्ञानार्थानि मन्वादिवाक्यानि व्याकरणाभिधानकाण्डस्मृतिवत् । उक्तमस्माभिर्यो नातिप्रसिद्धोऽर्थस्तं चेल्लक्षयन्ति किमुपालम्भमर्हन्ति अस्ति चात्र किंचित्प्रयोजनमन्यदपि । आचमनक्रममुच्य- १० मानमुपसंव्यानादिकमाचमनाङ्गं यथा विज्ञायते । यद्यप्युपवीतधारणं व्रतार्थतया पुरुषार्थतया वा सर्वदा प्राप्तं तथापि तेन विनाऽऽचमनं परिपूर्णमेव (न) स्यात् । असत्यस्मिन्वचने व्रते वैगुण्यं पुरुषदोषश्च स्यात् । अथ पुनरन्तरेणोपवीतमाचमनं कृतमप्यकृतसमं दोषश्च स्यादप्यशुचिना कृतमपां भक्षणमिति । कथं पुनः केवलस्योपवीतस्यैवाचमनाङ्गता यावताऽन्यदप्यत्र निर्विष्टं प्राचीनावीति च । उच्यते । प्राचीनावीतं स्वशब्देनैव पित्र्ये कर्मणि १५ विहितं तत्रार्थवत्तायामुपयातायां नाकृतार्थेनोपवीतेन विकल्पितुमर्हति । निवतिमप्यभिचारेऽर्थवत् । यद्यप्यत्र निवीतस्य विनियोगो नास्ति तथापि स्मृतीनां चैकार्थादन्यत्र यो विनियोगस्तेनेहाप्यर्थवत्ता भवत्येव । पाणिग्रहणं बाहूपलक्षणार्थमुद्धृतबाहुर्यतो लोक उपवीतीत्युच्यते । सार्वकालिकं चोपवीतं वक्ष्यामः । न च केवलपाणावुद्धृत उपवीती सव्ये उद्धृते प्राचीनावीती समासपदान्नामधेयम् । असमासस्तु वृत्तानुरोधितया । कण्ठसज्जने २० कण्ठे सज्जनं सङ्गस्थापनं यदा वस्त्रस्य सूत्रस्य वाऽन्यतरोपि बाहुरुद्भियते तदा निवती भवति ॥ ६३ ॥
मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम् ॥
अप्सु प्रास्य विनष्टानि गृह्णीतान्यानि मन्त्रवत् ॥ ६४॥
१ फ-धारणं च ।
विनष्टानामप्सु प्रासनमन्येषां च ग्रहणमत्र विधीयते । प्रासनग्रहणयोः पौर्वापर्यं २५ यथाश्रुतमेवास्माच्च पुनरुपादानान्नैषामुपनयनाङ्गतैव । तदङ्गत्वे हि तत्प्रयोगापवर्गितैव स्यात् । किं तार्ह ? यावद्ब्रह्मचर्य धारणम् । अथ किमुपनयनकाल एव प्राक्कर्मनिष्पत्तेः दैवान्मानुषाद्वा प्रतिबलाद्विनष्टानां प्रतिपत्तिर्न संभवति प्रयोगसमात्यर्थे च पुनरुपादानं यथा
For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः कपालस्य; येनैवमुच्यत अस्मात्पुनरुपादानाद्धारणमनुमीयते । उच्यते । ग्रहणं तावद्दण्डस्य चोदितं मेखलाया बन्धनं तत्र सूत्रकस्य विन्यासस्तावदुपनयनाङ्गत्वेनावश्यं कर्तव्यम् । कृते तस्मिन्कृतः शास्त्रार्थः । उत्तरकालं किं तैनष्टैरनष्टा । अङ्गनाशे च प्रतिपत्तिविशेषः कर्मोपकारको भवति । न च तेषां किंच न कार्यमाम्नातं येन तत्सिद्धयर्थ विशिष्टे काले वाचनिकमुपादानमकृतत्वाच्च कार्यस्य तत्प्रयुक्तं पुनरुपादानमर्थसिद्धमुच्यते । तस्मात्प्रतिपत्तिविधानादुपादानवचनाच्च धारणमङ्गं न च प्रयोगापवर्गि । यतः कमण्डलुनोपनयनोत्तरकालानुवर्तिना तुल्यवन्निर्देशात्तेषामप्युत्तरत्रानुवृत्तिः प्रतीयते । सा च व्रताङ्गम् । अत उभयार्था मेखलादयः प्रकरणादुपनय नार्थाः । निवृत्ते चोपनयने दर्शनाद्यावद्ब्रह्मचर्य
भाविनः । कमण्डलुना चोदकार्थः कर्तव्योऽस्मादेव प्रतिपत्तिविधानात् । अन्यथा यदा कम१० ण्डलुस्तदेयं प्रतिपत्तिरिति पाक्षिकत्वं स्यात्तत्र दण्डधारणं प्रतिगृह्य दण्डं भिक्षा चरेदिति
क्रमाद्भक्ष्यचर्याङ्गत्वमेव प्राप्त समाचारादभैक्षेऽर्थेऽपि भ्रमणे भवत्येव । न तु सर्वदैव करतलधृतदण्डस्य स्थानासनशयनभोजनादीनि । तथा च स्वाध्याये ब्रह्मांजलिं वक्ष्यति । मंत्रवदित्युपनयनविधिना ग्रहणमनुवदति । तत्र च मेखलाया मन्त्रो न दण्डस्य ॥ ६४॥
केशान्तः षोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य विधीयते ।। १५ राजन्यबन्धोविंशे वैश्यस्य द्वयधिके ततः ॥६५॥
केशान्तो नाम संस्कारः स गर्भषोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य कर्तव्यः । तस्य च स्वरपपरिज्ञाने गृह्यमेव शरणम् । द्वे वर्षेऽधिके यस्य द्वाविंशस्य तस्मिन्यधिके द्वाविंशे। अथवा कालमात्रमन्यपदार्थः । ततो द्वाविंशाद्वर्षाद्वयधिके काले । वैश्यस्येति द्विशब्दस्य च वर्षा
ण्येव संख्येयानि प्रकृतानि हि तानि ॥ ६५ ॥ २० अमन्त्रिका तु कार्येयं स्त्रीणामादशेषतः॥
संस्कारार्थं शरीरस्य यथाकालं यथाक्रमम् ॥ ६६ ॥
इयमावदशेषतः स्त्रीणाममंत्रिका कार्या । जातकर्मण आरम्येयं संस्काराणामावृत्परिपाठी। सेतिकर्तव्यताकः संस्कारकलाप इति यावत् । संस्कारार्थ शुद्ध्यर्थ शरीरस्य। पौंस्नमेव
स्त्रीणामपि प्रयोजनमाह । यथाकालं यस्मिन्काले यः संस्कार उक्तस्तं कालमनतिक्रम्य । २५ पदार्थानतिवृत्तौ — यथासादृश्ये ' अव्ययीभावः । एवं क्रमेऽपि द्रष्टव्यम् । मन्त्रमात्र
रहिताया आवृतो विहितत्वादयथाकालक्रमप्राप्तिरेव नास्तीत्यतो निषेधो नित्यानुवादो वृत्तपूरणार्थः । एतावद्विवक्षितं स्त्रीणां चैते अमन्त्रका इति ॥ ६६ ॥
. फ-तत्र सूत्रस्य । २ फ-भ्रमणं। ३ फ-द्वाविंशस्तस्य । रफ-विशेषतः । ५फ-ख-ड-क-क्ष-परिपाटी।
For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
पूर्वेणावृद्वचनेन जातकर्मादिवदुपनयनेऽप्यमन्त्र के अप्ते तदापत्तिवचनं विवाहस्य तन्निवृत्त्यर्थमारभ्यते ।
वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो वैदिषः स्मृतः। पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थोऽग्निपरिक्रिया । देश
वेदग्रहणार्थो वैदिकः संस्कार उपनयनाख्यो यः स स्त्रीणां वैवाहिको विधिः । विवाहे भवो विवाहविषयो विवाहसाध्यः । अतो विवाहस्योपनयनस्थाने विहितत्वात्तस्य निवृत्तिर्यदि विवाहस्तत्कार्यकरः । हन्त प्राप्तं वेदाध्ययनं प्राप्ता च व्रतचर्या। उपनयनं नाम मा भूद्भवदुभयमपि निवर्तयति । पतिसेवा गुरौ वासः । पतिं यत्सेवत उपचरत्याराधयति स एवास्या गुरौ वसतिः। गुरौ वसत्याऽध्ययनं कर्तव्यं न चास्या गुरौ वासोऽस्त्यतः कुतोऽध्ययनम् । गृहार्थो गृहकृत्यानि रन्धनपारिणह्यप्रत्यवेक्षणादीनि यानि नवमे वक्ष्यन्ते । (लो. ११) १० “अर्थस्य संग्रहे चैनाम्”इत्यादि । सायंप्रातर्ब्रह्मचारिणो यत्समिदाधानं तदेवास्या गृहकृत्यम् । अग्निक्रियया च यावान्यमनियमसमूहो ब्रह्मचारिणः स सर्व उपलक्ष्यते ।
एवं चैतदुक्तं विवाहस्योपनयनापत्यं यथैव मनुष्यायोपनयनात्प्रभूति श्रौताः स्मार्ता आचारप्राप्ताश्च विधयो भवन्ति प्राक्तनं कामचारवाद्भक्षत्वमेवं स्त्रीणां प्राग्विवाहात्कामचारः । परस्मात् श्रौतस्मार्तेष्वधिकारः । एवं वा पदयोजना | विवाह एव स्त्रीणां वैदिकः संस्कार १५ उपनयनम् । अनुपनयनेऽपि विवाहे भक्त्योपनयनत्वमुच्यते । किं तदुपनयन विवाहस्य साम्यं येनास्य तद्वयपदेश अत आह । पतिसेवेत्यादि ॥ ६७ ॥
प्रकरणोपसंहारः
एष प्रोक्तो द्विजातीनामपिनायानको विधिः । उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः कर्मयोगं निबोधत ।। ६८ ।।
१०५
* अभिहोत्रस्य शुश्रूषा सायमुद्वासमेव च ॥ कार्य पत्न्या प्रतिदिनं इति कर्म च वैदिकम् ॥ १ ॥ १ क-क्ष-वसता । २ क्ष-ड- सर्वोऽप्युपलक्ष्यते ।
१४
For Private And Personal Use Only
एतावदुपनयनप्रकरणम् । अत्र यदुक्तं तत्सर्वमुपनयनार्थम् । ननु केशान्तोऽप्येवं प्राप्नोति । नानिर्वृत्ते उपनयने स्वकाले तस्य विधानात् प्रकरणेऽपि पठितस्य वाक्यादन्यार्थता भवति । तथा च केशान्तः समावृत्तस्यापि कैश्चिदिष्यते । उपनयने भव औपनायनिकः । उत्तरपदस्य दीर्घत्वम् । पूर्ववद् उत्पत्तिस्तन्मातापित्रोः सकाशाज्जन्म तां व्यनक्ति प्रकाशयति सगुणतां करोतीत्युत्पत्तिव्यञ्जकः । जातोऽप्यजातसमोऽनुपनीतोऽधिकाराभावात् । २५ अतोऽयं विधिरुत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्य इत्युक्तार्थम् । उपनीतस्य येन कर्मणा योगः संबन्धोऽधिकारो यत्तेनोपनीतेन कर्तव्यं तदिदानीं वक्ष्यमाणं निबोधत ॥ ६८ ॥
२०
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०१
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयेच्छौचमादितः॥
आचारमग्निकार्यं च सन्ध्योपासनमेव च ॥ ६९ ॥
शिक्षयेद्वयुत्पादयेच्छौचमादितः । आदित इति वचनेनाचारादिभ्यः प्रागुपदेशः शौचस्येष्यते। किंतर्झनियतक्रमकाः परस्परमेते। केवलमुपनयनानन्तरं व्रतादेशनं वक्ष्यति । ५ आदिष्टवेदव्रतस्य च वेदाध्ययनम् । अतोऽग्नीन्धनसंध्योपासनयोः समन्त्रकत्वादकृते व्रतादेशे
मन्त्रोच्चारणमप्राप्तं विधीयते । शौचं चानियतकालं तदवशिष्टं तदहरेवोपदेष्टव्यमेवमाचारोऽपि । अत इदमादित इति वचनमादरार्थ न प्रथमोपदेश्यतां शौचस्य विधत्ते । शौचम् एकालिङ्ग' ( अ. ५ श्लो. १३६ ) इत्याद्याचमनान्तम् । आचारो गुर्वादीनां प्रत्युत्थानासनदानाभि
वादनादिभिः । अग्निकार्यमग्न्याधानकार्य समित्समिन्धनं संध्यायामादित्यस्योपासनं १० तत्स्वरूपभावनं संध्याया उपासनम् । एवं वा 'पूर्वी संध्यामित्यादि ' (अग्रे१ ० १ श्लो.)। एष व्रतधर्मः ॥ ६९॥
अध्ययनधर्मानिदानीमाह
अध्यष्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः ॥
ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः ॥ ७० ॥ १५ प्रत्यासन्ने भविष्यति लड़यं द्रष्टव्यः। अध्ययने प्रवर्तमान अध्ययनमारभमाण अध्येतु
मिच्छन्निति यावत् । उदङ्मुखोऽध्याप्यः। गौतमाये तु “प्राङ्मुखो वा शिष्यः प्रत्यङ्मुख आचार्य" इति (अ.१२.५५)।आचान्तो यथाशास्त्रमिति । प्रागुक्तमाचमनविधि स्मारयति । ब्रह्माञ्जलिः कृतो येनेति। आहिताग्न्यादेराकृतिगणत्वान्निष्ठान्तस्य परनिपातः । ब्रह्माञ्जलि
कृदिति वा पाठः । लघुवासा धौतवासाः प्रक्षालनेन लघुनी वाससी भवतः । अतो लघुत्वेन २० वाससः शुद्धिलक्ष्यते । अथवाऽयं रोमादिस्थूलवसनः चित्तव्याक्षेपे ताड्यमानो न प्रहार
वेदयेत्ततश्च न युक्तः पठेत् । अपनीयमाने तु वाससि गुरोः खेदः स्यात्। निरावरणे च काये रज्वादिना ताड्यमानो महतीं बालो वेदनामनुभवेदतो दृष्टार्थ लघुवासस्त्वम् । जितानि नियमितानीन्द्रियाण्युभयान्यपि येन स जितेन्द्रियः। न इतस्ततो वीक्षेत, यत्किंचिन्न शृणुयादध्ययनेऽवहितो भवेदित्युक्तं भवति ॥ ७० ॥
ब्रह्मारम्भेऽवसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा ॥ संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥ ७१॥
ब्रह्मशब्दोऽयमनेकार्थोऽप्यध्ययनाधिकारादत्र वेदवचनः प्रतीयते, तस्यारम्भे । निमित्तसप्तम्येषा । अध्ययनाधिकारादेव च तद्विषयाऽध्ययनक्रिया तस्यायमारम्भः प्रथमा
१ फ-तदवश्यम् । २ ड-वाससी ।
For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
१०७ वृत्तिः पुरुषस्य तत्रेदं पादग्रहणं वेदस्य तु यान्याद्यक्षराणि आग्निमीळे' 'इषेत्वा' 'अग्न आयाहि' इति न सोऽत्रारम्भ उच्यते । न हि तस्य निमित्तभावः संभावितः नित्यत्वात् । कादाचित्कं हि निमित्तं भवति तेनैतदुक्तं भवति । वेदाध्ययनमारिप्समानो गुरोः पादसंग्रहणं कुर्यात्कृत्वा ततः स्वाध्यायाक्षराण्युच्चारयेन्न पुनः प्रवृत्ताध्ययनक्रियः पादौ गृह्णीयात् ।
ननु चाद्यक्रियाक्षण आरम्भः, स च निमित्तं विद्यमानस्य च निमित्तत्त्वं युक्तं ५ जीवनस्येव । अत्र गेहदाहाद्यतीतमपि निमित्तं तत्र तथैव श्रवणम् । तस्मात्सहप्रयोग एवाध्ययनपादोपसंग्रहणयोर्युक्तः । उच्यते । अध्यापनाध्यवसाय आरम्भ उच्यते । नाद्यः क्रियाक्षणः यदैव गुरुरधीप्वेत्याह तदैवाध्यवस्यति माणवकः । अतस्तदनन्तरं पादोपग्रह उपकारप्रवृत्तस्य गुरोश्चित्तप्रसादनमेतत् । यथा लोके कश्चिदुपकारप्रवृत्तं सभाजयति वाचा 'ननु त्वया वयमस्मात्पापान्मोचिता' इति । अनक्षरा चेयमध्येषणा 'उपसन्नाः १० स्माध्ययनायेति' । न हि गुरुरुपरोध्योऽध्यापयति केवलमुपसदनमस्य कर्तव्यं संबोधार्थमवसरोऽध्ययनस्यति । अतः कृतोपसदनस्य वेदाक्षरोच्चारणम् । अपि च संहत्य हस्तावध्येतव्यमित्युच्यते । तत्राधीयानः पादोपसंग्रहणविधिमतिक्रमेत । अवसानं समाप्तिरध्ययनादुपरमः । यद्यपि ब्रह्मशब्द आरम्भे गुणभूतस्तथाप्यवसानस्य सापेक्षत्वात्सन्निहितत्वाब्रह्मपदेनैव संबन्धः प्रतीयते अन्यस्याश्रुतत्वात् । सदाग्रहणमन्वहं भाविप्रयोगारम्भावसान- १५ योरेष विधिर्यथा स्यादितरथा य एव व्रतादेशानन्तरो मुख्यप्रारम्भः तत्रैव स्यात् ।
___ अथान्वारम्भणीया दर्शपूर्णमासारम्भे चोदिताय एवाधानानन्तरभावी दर्शपूर्णमासप्रयोगारम्भः तत्रैव भवति । न मासिकप्रयोगारम्भे। न मासिकप्रयोगारम्भे प्रातः प्रातरारभ्य यावदाह्निकं न निवृत्तं प्रपाठकद्वयमात्रपरिमाणं तावदेकैव साऽध्ययनक्रियेति । अंतरा कथंचिद्विच्छेदेऽपि पुनः प्रवृत्तौ नारम्भशब्दवाच्यताऽस्तीति न पुनः पादोपसदनं क्रियते। २० स्मृत्यन्तरे च पठ्यते "पादोपग्रहणं गुरोः प्रातरन्वहमिति " । संहत्य संलग्नौ संश्लिष्टौ परस्परं कृत्वाऽध्येयम् । कच्छपकर्ण इति यः संनिवेशो हस्तयोः प्रसिद्धस्तथा कर्तव्यः स हि ब्रह्माञ्जलिः । पदार्थकथनमेतत् ॥ ७१ ॥
व्यत्यस्तपाणिना कार्यमुपसङ्घहणं गुरोः ॥
सव्येन सव्यः स्पष्टव्यो दक्षिणेन च दक्षिणः ॥ ७२ ॥ २५ यदुपसंग्रहणं पूर्व श्लोके गुरोरुक्तं तद्व्यत्यस्तपाणिना कार्यम्। कीदृशः पुनः पाण्योय॑त्यासः कर्तव्य इत्यत आह। सव्येन हस्तेन सव्यः पादः स्पष्टव्यःस्पर्शः कर्तव्यो न तु चिरं निपीड्यासितव्यम् । एष च व्यत्यासो युगपदितरेतरदिक्संचारेण हस्तयोर्भवति ।
१ गौतमीये अ. २ सू. ५३ । २ ड--तु ।
For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः . अग्रतः स्थितेन संमुखेन गुरोरुपसंग्रहणं कर्तव्यम् । तत्र वामो दक्षिणमार्ग नीयते,दक्षिणो वाममित्येवं सव्येन सन्यः स्पृष्टो भवति, दक्षिणेन च दक्षिण इत्येष पाणिव्यत्यासः । __अन्ये तु विन्यस्तपाणिनेति पठन्ति । स्पर्शादेव च विन्यासे सिद्धे नाग्नितप्तायः
पिण्डस्पर्शनवद्दाहभयादगुल्यग्रमात्रेण स्पर्शनं न कर्तव्यमपि तु हस्तौ विन्यसितन्यौ ५ निधातव्यौ पीडनं तु पीडाकरं निषिद्धमिति वर्णयन्ति ॥ ७२ ।।
अध्येष्यमाणं तु गुरुर्नित्यकालमतन्द्रितः॥
अधीष्व भो इति ब्रूयाद्विरामोऽस्त्विति चारमेत् ॥ ७३ ॥ __ अध्येष्यमाणमित्यादीनि प्राग्व्याख्यातानि पदानि गरोरयं नियोगः । गरोर्यदा माणवकोऽध्यापयितुमभिलषितस्तदाअधीष्व भो इत्यामन्त्रायितव्यः । अनामन्त्रितेन न गुरुः १० खेदयितव्य ‘उपदिशानुवाकमिति' । उक्तं च। “आहूतश्चाप्यधीयीतेति"। विरामोऽस्त्वि
त्येतं शब्दं समुच्चार्यारमेत् निवर्तेत । कः गुरुरेव । प्रथमान्तनिर्देशात् । अथवा गुरुणोत्सृष्टो निवर्तेत । न स्वेच्छया । एवं च तदाख्यायते । यदा गुरुर्विरामोऽस्त्विति ब्रूयात्तदा विरमेब्रह्मचारी।
अन्ये त्वध्येतृमात्रस्य शिष्याणामुपाध्यायस्य च उपरमणकाले धर्ममिममिच्छन्ति । १५ तथा च स्मृत्यन्तरम् । " स्वाध्यायमधीत्य विरमणकाले प्रदेशिन्या पृथिवीमालभ्य
स्वस्तीति ब्रूयाद्विस्पृष्टमिति सामसु विरामः परमास्वृक्षु आरमस्त्वथर्वसु"। अतन्द्रित अनलसः। तन्द्राऽऽलस्यं तद्योगात्पुरुषस्तन्द्रित इत्युच्यते । त्यक्त्वाऽऽलस्यमतन्द्रितः । अनुवादश्चायम् । नात्र तन्द्राश्रमः । न त्वियमाशङ्का कर्तव्या। य अतन्द्रितस्तस्यायं 'विधिः । आलस्यवतस्त्वन्यः ॥ ७३॥
ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा ।। . स्रवत्यनोकृतं पूर्व परस्ताच विशीर्यति ॥ ७४ ॥
अत्रापि पूर्वोक्तेन न्यायेन ब्रह्मण आदावन्ते च प्रणवं कुर्यात् । ब्रह्मविषयाया अध्ययनक्रियाया इति द्रष्टव्यम् । प्रणवशब्द ॐकारवचनः । स्तथा च वक्ष्यति । स्रवत्यनो
कृतमिति । सर्वदा ग्रहणमध्ययनविधिमात्रधर्मो यथा स्यादितरथा प्रकरणाद्रहणार्थ एव २५ ब्रह्मचारिणः स्यात् । अस्मिंस्तु सति योऽप्यविस्मरणार्थों यच्च “ अहरहः स्वाध्यायमधीयीत"
इति गहस्थादीनां तत्र सर्वत्र सिद्धं भवति । संध्याजपादौ तु स्वशब्देन विधास्यति । एतदक्षरमेनां चेति' । न चायं वेदधर्मो येन यत्र कुत्रचिद्वैदिकवाक्योच्चारणमारभेत । तत्र प्राप्नयादतो होममन्त्रजपशास्त्रानुवचनयाज्यादीनामारम्भे नास्ति प्रणवोऽन्यत्राप्युदाहरणार्थे वैदिकवाक्यव्याहारे । तस्मात्स्थितं प्राकरणिकस्वाध्यायाध्ययनविधिधर्मार्थ सर्वदाग्रहणम् । १फ-दक्षिणे । २ याज्ञवल्क्ये आचारे २५ श्लोकः । ३ फ-विधाः । ४ फ-ॐकारविषयः।
For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
१०९ प्रणवप्रयोगस्यान्वाहिकारम्भार्थता तु नित्यकालग्रहणानुवृत्त्यैव सिद्धा । अस्यार्थवादः स्रवत्यनोंकृतम् । पूर्व प्रारम्भे अनोंकृतं ब्रह्म स्रवति। ॐ मितिकृतं ॐ शब्देन संस्कृतम् । साधनं कृतेति समासः । अथवा ॐ कृतमित्युच्चारितो यस्मिन्ब्रह्मणि तदोंकृतं सुखादित्वात्परनिपातः । परस्ताच्च समाप्तौ । चकारेणानोंकृतमिति संबध्यते। स्रवति विशीर्यति इत्युभाभ्यामपि नैप्फल्यमध्ययनस्य प्रतिपाद्यते । अधीतं ब्रह्म यस्मिन्कर्मणि विनि- ५ युज्येत तन्निष्फलं भवतीति निन्दार्थवादश्च पाकाथै निषिक्तस्याप्राप्तपाकक्षीरादेरवच्छिद्रिते भाजने य इतस्ततो विक्षेपः प्रक्षरणं तत्स्रवतीत्युच्यते तच्च पाकस्य पिण्डीभूतस्य भोग्यतां प्राप्तस्य यो विनाशः स विशरणम् ॥ ७४ ॥
प्राकूलान्पर्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः ॥
प्राणायामैखिभिः पूतस्तत ॐकारमर्हति ॥ ७५ ॥ कूलशब्दो दर्भाग्रवचनः । तान्पर्युपासीनः तेषु प्रागग्रेषु दर्भेषविष्ट इत्यर्थः। 'अधिशीस्थासामिति' ( व्या. सू. १।४।४६ ) स्था आ आसामित्याङा प्रश्लेषात्कर्मत्वम् । परि उप आ आसीन इति इहाप्याङाश्लिष्टनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः । पर्युपशब्दावनर्थको । पवित्र दभैरेवमादितः शुचित्वमापादितः । अघमर्षणादिषु मन्त्रो नेह पवित्रशब्देनोच्यते । ब्रह्मचारिणस्तदानीमनधीतत्वात्तेषां न च दर्भाः स्वसत्तामात्रेण काञ्चिक्रियामकुर्वतः पावने करणं १५ भवन्तीति । अवान्तरव्याफारापेक्षया स्मृत्यन्तरे प्राणोपस्पर्शनं प्रतीयते। आह च गौतमः। ( अ. १ सू. ४९।५०) “ प्राणोपस्पर्शनं दभैः । प्राकूलेप्वासनं च। प्राणायामैत्रिभिः पूतः मुखनासिकासंचारी वायुः प्राणस्तस्यायामो निरोधः, शरीरे धारणं बहिनिष्क्रमणनिषेधः, तस्य स्मृत्यन्तरे धारणकालस्य मानं समाम्नातम् । मन्त्रानुस्मरणं च । “प्रतिप्रणवसंयुक्तां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिपेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते" । वसिष्ठेन भगवता २० महाव्यात्दृतयोऽप्युक्ताः । मन्त्रावसान एव निरोधावधिरन्यस्यानाम्नातत्वात्सर्वस्मृतीनां चासति विरोध एकार्थत्वादिहाप्येवमेवानुष्ठानम् । ___ नन्वेवमितरेतराश्रयः स्यादकृतेषु प्राणायामेषु ओङ्कारो न कर्तव्यो न चोङ्कारेण विना प्राणायामो निवर्तते । नैष दोषः । त्रिपेदिति प्राणायामेषु मानसव्यापारेणोङ्कारस्य स्मरणमुच्यते । न हि निरुद्धप्राणस्य शब्दोच्चारणं संभवति । यद्यपि जपः कश्चिद्वाग्न्यापार- २५ साध्यो भवति । स्वाध्यायाध्ययने तु पुनरुच्चारणं विवक्षितम् । अध्ययनक्रियाया एवंरूपत्वाच्छब्दक्रियायां धातुः । श्रोत्रग्राह्यश्च शब्दो न केवलेन मनसा गृह्यते । न चायमोङ्कारधर्मो येनान्यत्रापि तस्मिन्नुच्चार्यमाणेऽपि प्रसज्येत । उक्तं च "स्वाध्यायारम्भे कर्तव्य" इत्योङ्कारधर्मत्वे हि लौकिकेषु वाक्येष्वोमिति ब्रूम इत्यादिषु प्रसज्येत । गौतमेन
१या. व. आचारे २३ श्लो.
For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
५
११.
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
तु पठितम् (अ. १ सू.५०) । " प्राणायामास्त्रयः पञ्चदश मात्रा" इति । मात्राशब्देन चाविकृतस्य स्वरस्याकारादेर्यावान्कालः स उच्यते तत्र विरोधात्स्मृत्यन्तरोक्तः कालो नास्ति । न च मन्त्रस्मरणं तत्रानोंकारा अपि प्राणायामाः सन्तीति नेतरेतराश्रयदोषापत्तिः । तत ॐकारमईति कर्तुमिति शेषः । यदाऽयं समुदाय एव रूढिरूपेण प्रणववचनः । यदा तु करणं कारः । ॐमित्येतस्य कार उच्चारणमोङ्कारस्तदा नास्ति पदान्तरापेक्षा । प्रणवशब्देन कर्तव्यतामुक्त्वाऽत्रोंकारमित्यनुवदत्यत एतावेकार्थौ । तथा च दर्शितम् ॥ ७५ ॥ अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः ।। वेदत्रयान्निरदुद्भर्भुवः स्वरितीति च ।। ७६ ।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पूर्वस्य विधेरर्थवादः । अक्षरत्रयसमाहाररूप ॐकारस्तत्रैकैकस्य व्युत्पत्तिमाह । १० वेदत्रयात्रिभ्यो वेदेभ्यः निरदुहदुद्धृतवान्यथा दघ्नो घृतमुद्रियते । न केवलमक्षरत्रयंयावदिदम् । अपरं शूर्भुवःस्वरिति ॥ ७६ ॥
त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ॥
तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्याः परमेष्ठी प्रजापतिः ॥ ७७ ॥
N
अयं “तत्सवितुर्वरेण्यम्” इत्येतस्याः गायत्र्या उत्पत्त्यर्थवादो विधानार्थः । पूर्वश्लोके १५ चार्थवादादेव व्याहृतीनामपि विधानम् । क्रमस्तु पाठावगम्यः वक्ष्यति च । “ एतदक्षरमेती च जपन्व्याहृतिपूर्विकाम्” इति । दूदुदुद्धृतवानिति । यद्यपि तदित्येतत्प्रतीकेन तत्सविर्तुवृणीमह इति वा शक्यते लक्षयितुं न तु सा त्रिपदेति । त्रिपदैव ग्राह्या त्रिपदा चैव सावित्रीति कश्यपादयोऽपि प्रजापतयः सन्त्यतो विशिनष्टि । परमेष्ठीति । हिरण्यगर्भः स हि परमे स्थानेऽनावृत्तिलक्षणे स्थित आदरातिशयार्थं चैतत्सावित्र्याः २० साक्षात्किलेयं सर्वमुख्येन प्रजापतिना वेदेभ्यः समुद्धृतेति ॥ ७७ ॥
एतदक्षरमेतां च जपन् व्याहृतिपूर्विकाम् || संध्ययोर्वेदविद्विमो वेदपुण्येन युज्यते ॥ ७८ ॥
सत्यपि स्वाध्यायविधिप्रकरणैकवाक्यात्संध्याजपविधिरयं तत्र गायत्र्या अनुवादः प्रणवव्याहृतीनामप्राप्तविधिः ।
२५ अ कश्चिदाह । नायं संध्याविधिरप्रकरणात् । विधिर्हि भवन्ब्रह्मचारिणः स्यात्तस्य प्रकृतत्वात् । न च तस्य संभवतीह हि वेदविदित्युच्यते । न च तस्य प्रथमोपनीतस्य वेदवित्त्वमस्त्यपि च फलमत्र श्रूयते । वेदपुण्येन युज्यते । नित्यस्यसंध्योपासनविधिः न फलार्थः । न चैतद्विद्मः किमिदं वेदपुण्यं नाम फलं येन योगोऽयं जप उच्यते । यदि तावद्वेदाध्ययनत्वाद्यत्पुण्यमभिप्रेतं तदवाप्तिर्वेदपुण्येन योगोऽभिप्रेतस्तत्र यः १ - निरबृहत् । २ अग्रे ७८ श्लो
For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
तावदयं प्रकृतः स्वाध्यायविधिस्तस्य नार्थावबोधादृते किंचित्फलमस्त्यश्रुतत्वादृष्टत्वाच्चार्थावबोधस्य कल्पनाऽपि नास्ति । यश्च गृहस्थादीनां विधिः “अहरहः स्वाध्यायमधीयीत" इति सोऽपि नित्य एव । यत्तत्र फलश्रवणं 'पयोदधि घृतं मधु'इतिसोऽर्थवाद एव तस्मान्नायं विधिः। विधौ हि सर्वमेतद्विवक्षितव्यम् । यदा त्वयमर्थवादस्तदा जपन्निति प्रकृतमध्ययनमुच्यते वेदपुण्येनेत्येतदपि यथाकथंचिन्नीयते । अत्रोच्यते । वाक्येन प्रकरणं बाध्यत इत्युक्तमेव यत एव वेदवित्पदं संध्यापदं च न प्रकृतविषयतयाऽभ्येति तत एवान्यत्रायं विधिः। संध्ययोरेतत्रयं जपेदित्येतावान्विधिः । वेदवित्पदमनुवदिप्यते । गृहस्थादीनां वेदवित्त्वस्य संभवात् ब्रह्मचारिणो वेदवित्त्वं न संभवतीति चेत्किं तदीयेन संभवेन । यथा प्राप्तानवादे हि सर्वाश्रमिणामधिकारः कर्तृविशेषणे हि वेदवित्पदे ब्रह्मचारिणो नाधिकारः स्यात्कथं पुनरस्यानुवादः वाक्यभेदप्रसङ्गात् । विधौ संध्याविधौ प्राप्त प्रणवव्याहृतयस्तावदप्राप्तास्तत्र विधा- १० तव्या । तत्र यद्यपरं वेदविदि विधीयते तदा वाक्यभेदः स्यात् प्राप्ते हि कर्मणि नानेकाविधानं संभवति। प्रणवव्याहृतीनां तु नानुवादः संभवति । तेनायमत्र वाक्यार्थः। संध्ययोयत्सावित्री जपेदित्युक्तं तत्रायमपरो गुणः प्रणवव्याहृतिपूर्विकां तां जपेत् । विप्रग्रहणं च तदा प्रदर्शनार्थमेव । यदप्युक्तं फलमत्र श्रूयते नित्यश्चायं विधिः संध्यायाः को नामायं विरोधः। नित्य एव तस्मिन्गुणे कामो भविष्यति । प्रणवव्याहृतिगुणकात्तस्मादिदं फलमिति। १५ यथा गोदोहनप्रणयनकादग्निहोत्रात्पशवः फलम् । " गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेत्" इति वाक्यसामर्थेन । अध्येतुश्चैतदुक्तं न त्वयं काम्यो विधिः स्मृत्यन्तरे हि नित्य एवायं विधिः स्पष्ट एवोक्तो “गायत्रीं शिरसा सार्धे जपेद् व्याहृतिपूर्विकाम्" इति। फलानामवगमे भवतैवोक्तः ।
___ अयं ह्यों वेदपुण्येनेति । वेदे यत्सन्ध्योपासनात्पुण्यमुक्तं तेन त्रिकमेतज्जपन्यु- २० ज्यते। न केवलं गायत्रीम् । पुण्यं च धर्मः वेदमूलत्वात्स्मृतीनां स्मृत्युक्तमपि वेदपुण्यतया व्यपदिश्यते । वेदस्य पुण्यं वेदपुण्यं किं च वेदस्य पुण्यं यत्तेन प्रतिपाद्यते पठ्यमानाद्वेदाद्यजायते तदपि शक्यते तस्येति वक्तुम् , किंत्वसाधारणत्वात्प्रतिपाद्यमेव युक्तं व्यपदेष्टुं नोत्पाद्यं यागादयो धर्ममुत्पादयन्ति । प्रतिपादकस्तु वेद एव येऽप्यन्त्यस्य पादस्य सामर्थ्यमाहुः । यदुक्तं 'नित्यस्वाध्याय' इति तत्र संध्यायां त्रिकजपादेव कृतार्था भवन्तीति २५ सदप्यसत् । एवं सति तेन विधिना विकल्पेत । तत्र च पाक्षिको नित्यस्वाध्यायताया पाधः स्यात् । न चाबाधे संभवति बाधोऽभ्युपगंतव्यः । एतदक्षरमित्योंकारस्य प्रतिनिर्देशः ।
ननु च नैतदेकमक्षरं द्वे वा त्रीणि वा । उच्यते । अक्षरशब्देन केवलं स्वर उच्यते। व्यञ्जनसंयोगश्च । तत्रेह यादृशः प्रकृतः तादृशस्याभिधानम् । एतां च "तत्सवितु
१फ-स चाश्रमिणां ।
For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः वरेण्यामिति " सावित्री व्याहृतयः पूर्वा यस्यास्तां व्याहृतिपूर्विकां तिस्रः प्रकृता एव ता व्याहृतयो गृह्यन्ते प्रकृतपरत्वादस्य न सप्तसत्यान्ताः ॥ ७८ ॥
सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्य बहिरेतत्रिकं द्विजः॥ महतोऽप्येनसो मासात्त्वचेवाऽहिर्विमुच्यते ॥ ७९ ॥ बहिरित्यनावृतो देश उच्यते तेनैतदुक्तं भवति। ग्रामनगराभ्यां बहिररण्ये नदीपुलिनादौ। सहस्रवारानभ्यस्याऽऽवयं न तु कृत्वसुचोऽप्यावृत्तिः प्रतिपाद्यते । अभ्यस्येत्यनेनापि तत्र पौनरुक्त्यम् । सामान्यविशेषभावाददोषः । अभ्यस्येत्यनेन सामान्यतोऽभ्यास उक्तस्तत्र विशेषापेक्षायां सहस्रकृत्वेति । न च कृत्वसुजन्तादेवोभयाऽवगतिस्तस्य क्रियाविशेषापेक्षत्वात् । न हि देवदत्तः पर कृत्वोऽह्न इत्युक्ते यावद्भुङ्ग इति 'नोच्यते तावद्वाक्यार्थः समाप्यते । ननु चाभ्यस्येत्यनेनापि न काचिद्विशिष्टा क्रियोपात्ता । सत्यम् । जपः प्रकृतस्तमभ्यस्येति प्रतीयते । आवृत्तिः पौनःपुन्येन सेवा । महतोऽप्येनसः । महत्पापं च ब्रह्महत्यादि । ततोऽपि मुच्यते किं पुनरुपपातकेभ्यः । अपिः संभावने, न समुच्चये । भेदोपादानेन समुच्चयावगमो यथा देवदत्तस्यात्र प्रभुत्वं यज्ञदत्तस्यापि । इह न तथा निर्देशः ।
केभ्यः पुनरुपपातकेभ्योऽयं मोक्ष उच्यते । गोवधादीन्युपपातकानि । तानि च प्रतिपाप१५ माम्नातप्रायश्चित्तानि सरहस्यानि यानि वा संवत्ति न कृतान्यनुक्तपरिहाराण्यवश्यंभावि
तया च ज्ञायते । कृतानीति । तेषामपि नित्यानि संध्योपासनादीन्यपनोदकानि । यदि चैतत्प्रायश्चित्तं स्यात्तदा तत्रैवावक्ष्यत् । “ जपेद्वै नियताहारः त्रिवें वेदस्य संहितामिति " च । प्रायश्चित्ते चास्मिन्प्रायश्चित्तप्रकरणमेवानर्थकं स्यात् । को हि दैववशप्राप्तो जपमात्र.
साध्यां निष्कृतिं हित्वा कृच्छ्रेषु शरीरप्राणहरेष्वध्यवस्येत् । उक्तं च । “ अर्के चेन्मधु २० विन्देत किमर्थ पर्वतं व्रजेत् । इष्टस्यार्थस्य संप्राप्तौ को विद्वान्यत्नमाचरेत् " ॥ तथा
" पणलभ्यं हि न प्राज्ञः क्रीणाति दशभिः पणैः " इति । न च प्रकृतेनैकवाक्यताबीजं किंचिद्विभज्यमानसापेक्षत्वाद्यस्ति येन तच्छेषतयाऽर्थवाद उच्यते । अत्रोच्यते। विधिरेवायम् । पापप्रमोचनार्थ एवायं प्रयोगः । यत्तूक्तं "विषमशिष्टैर्विकल्पो न सिध्यतीति " जपप्रायश्चित्त एवास्मिन्विकल्पार्थो भविष्यति । अघमर्षणादिभिः सर्वपापापनोदनमुक्तं तेनास्य विकल्पः । अघमर्षणे हि त्र्यहमुपवास उक्तः । इहानन्नेव मासिकेन प्रयोगेण शुध्यति । ततो न दूरविप्रकृष्टे न तपसा समीयते येन विषमशिष्टता स्यात् । अथवा पूर्वकृतस्यैनसः शुद्धिरेषा ग्रहादौ स्थित्यादिसूचिते देवे दोषे तस्मान्मोक्षः । अनिष्टमेन उच्यते । तस्मान्मुच्यते । तत्फलेन न संबध्यत इत्यर्थः । त्वचेवाहिर्जीर्णया त्वचा मुक्तः सर्पो यथा
१फ-सत्यानन्ताः । २ "संख्यायाः क्रियाभ्या० " (न्या. सू. ५।४।१५)। ३ फ-तेनोच्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११३
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। भवति । निरवशेषेण पापनाश एतेन प्रतिपाद्यते । यत्तु दोश्चर्यादिसूचितं पूर्वकृतमशुभं तत्र स्मृत्यन्तरे प्रायश्चित्तमाम्नातं बहु । तत्प्रायश्चित्तेप्वेव निदर्शयिष्यामः । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् । " जपतां जुह्वतां चैव विनिपातो न दृश्यते" इति ॥ ७९ ॥
एतयर्चा विसंयुक्तः काले च क्रियया स्वया।
ब्रह्मक्षत्रियविड्योनिगर्हणां याति साधुषु ॥ ८० ॥ एतया सावित्र्या विसंयुक्तो हीनसंध्योपासनस्त्यक्तस्वाध्यायश्च गर्हणां निन्दा साधुषु विशिष्टेषु याति प्राप्नोति । कीदृशीं गर्हणां प्राप्नोत्यत आह । काले च क्रियया स्वया काल"आपोडशादि"त्यस्मिन्वियुक्ते गते निन्द्यते। एवमुपनीतोऽपि स्वाध्यायारम्भयोग्यः सावित्रीवर्जितो व्रात्य एव भवति । त्रयाणां या साधारणी स्वक्रिया सेह निर्दिष्टा सा चोपनयनमेव । कालशब्दश्चैवमर्थवान् । अध्ययनादिस्वकर्मविवक्षायामेतावदेव वाच्यं स्यात् १० यत् क्रियया स्वयेति । योनिशब्दो जन्मपर्यायो जात्यर्थ गमयति । विप्रादिजातीय इत्यर्थः । अर्थवादोऽयं व्रात्यप्रायश्चित्तार्थः ॥ ८ ॥
ओङ्कारपूर्विकास्तिस्रो महाव्याहृतयोऽव्ययाः ॥
त्रिपदा चैव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम् ॥ ८१॥ ॐकारः पूर्वो यासां ता ओङ्कारपूर्विकाः । महाव्याहृतयः प्रकृता एव भूर्भुवः १५ स्वरित्येते शब्दा अभिधीयन्ते । अव्यया अविनाशिन्यः फलस्य दीर्घकालत्वादेवमुच्यते । अन्यथा “ सर्व एव शब्दा नित्या" इति विशेषणमनर्थकम् । त्रिपदा तत्सवितुरित्येषा सावित्री ब्रह्मणो मुखम् । आद्यत्वान्मुखव्यपदेशः अतश्चारम्भे अध्येयमेतदित्यस्यैवार्थवादः । अथवा मुखं द्वारमुपायो ब्रह्मप्राप्तिरनेन भवतीत्येतदेवाह ॥ ८१ ॥
योऽधीतेऽहन्यहन्येतां त्रीणि वर्षाण्यतन्द्रितः॥
स ब्रह्म परमभ्येति वायुभूतः खमूर्तिमान् ॥ ८२ ॥ आकाश इव सर्वव्यापी विभुः संपद्यते खमूर्तिः खस्वभाववान् भवति । न तु मूर्तिः शरीरमाकाशस्य शरीराभावात् । अथ किमिदं ब्रह्म, यद्रूपापत्तिरुच्यते । परमात्माऽऽनन्दरूपः यस्येमे क्षेत्रज्ञाः पवनजवोद्धतस्य वारिराशेरिवोर्मयः । ते यथा प्रशान्तावस्थे तस्मिंस्तद्रूपा भवन्ति । एवममी तद्रूपा आत्मानः संपद्यन्ते । विशेषतश्च २५ सर्वमेतद्वादशे वक्ष्यते । अध्ययनमिदं गायच्याश्चोदितं न जपो न चावृत्तिगणनाऽस्ति । अतन्द्रित इतिवचनाद्बहुकृत्वः करणं प्रतीयते । सकृत्प्रयोगे हि नास्ति तन्द्राशङ्का । मोक्षार्थिनोऽयं विधिः ॥ १२ ॥
१ अ. २ श्लो. ३८ । २ फ-भवति तदेवाह । ३ फ-ननु । १५
For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
द्वितीयः
एकाक्षरं परं ब्रह्म प्राणायामाः परं तपः॥ सावित्र्यास्तु परं नास्ति मौनात्सत्यं विशिष्यते ॥ ८३ ॥
ओङ्कार एकाक्षरं तत्परं ब्रह्म। ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वात् । “तज्जपस्तदर्थभावनया" ( योग सू. १।२८ ) ब्रह्मप्राप्तेरेवमुच्यते । ओमिति ब्रह्माभिधानम् । एवं ह्याहु५ स्तस्य वाचकः प्रणव इति । तत्परं प्रकृष्टं कुतोऽन्याभ्यः ब्रह्मोपासनाभ्यो “ अन्नं
ब्रह्मेत्युपासीत, आदित्यो ब्रह्मेत्यादेश" इति एवमाद्याभ्य उपासनाभ्यः ओङ्कारोपासना प्रकृष्यते । अध्ययनादेव तत्प्राप्त्यभिधानात् । शब्दस्यैव च ब्रह्मत्वेन श्रवणात् । " शब्दब्रह्माण निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छतीति " । सर्वो ह्यर्थो वाग्व्यवहारानतीतो वाचश्च सर्वस्या ओङ्कारो मूलम् । तथा च श्रुतिः । “ तद्यथा शंकुना सर्वाणि पत्राणि संतृण्णान्येवमोङ्कारेण सर्वा वाक् संतृण्णा ओङ्कार एवेदं सर्वमिति ” । अन्तर्धानमनुस्मृतिः आश्रयभावापत्तिा । कथं पुनः सर्वा वागोङ्कारेण संतृण्णा । वैदिक्यास्तावदोङ्कारपूर्वकत्वमुक्तम् । लौकिक्या अपि, 'तदादीनि वाक्यानि स्युरि'त्यापस्तम्ब वचनात् । उपनिषद्भाप्ये चैतदन्यथा व्याख्यातम् । तत्त्विहानुपयोगान्न प्रदर्शितम् ।
प्राणायामशब्द आचमनवद्विशिष्टेतिकर्तव्यताके प्राणनिरोधे वर्तते । परं तपश्चांद्रायणा१५ दिभ्यः। किं पुनस्तस्य श्रैष्ठ्यम् । भक्तिरेषा । सावित्र्याः परं मन्त्रज्ञानं नास्ति एषामिति
प्रशंसा । मौनात्सत्यं विशिष्यते । मौनं वाड्मियम उच्यते । तस्य चे नियमे उच्यते यत्फलं ततोऽधिकं सत्यवचनात्प्राप्यते सत्यवचने विध्यर्थोऽपि तथाऽनुष्ठितो भवति । मौने तु केवलमनृतप्रतिषेधानुष्ठानमेव । अर्थवादोऽयं श्लोकः ॥ ८३ ॥
क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यो जुहोतियजतिक्रियाः॥ २०
अक्षरं त्वक्षरं ज्ञेयं ब्रह्म चैव प्रजापतिः ॥ ८४ ॥
यावन्तः केचन वैदिका होमा अग्निहोत्रादयो ये च यागा ज्योतिष्टोमादयः ते सर्वे क्षति न परिपूर्णा भवन्ति । फलं वा तदीयं स्रवत्याशु विनश्यति । अक्षरं त्वेतदोङ्काराख्यमक्षरं ज्ञेयमक्षयफलम् । ब्रह्मीभूतस्य न पुनः संसारापत्तिः । अतोऽक्षयफलत्वादक्षरमुच्यते । एकोऽक्षरशब्द उद्देश्यः संज्ञाशब्दो द्वितीयो यौगिकः क्रियाशब्दः । ब्रह्म चे तदेव । प्रजापतिश्चोङ्कार एव । स्तुतिरेषा । “जुहोतियनतीति" धातुनिर्देशस्तयोः क्रियाप्रतिपाद्यार्था यागहोमाः । व्यक्त्यपेक्षं बहुत्वम् । अथवा धात्वर्थनिर्देश एवायं जुहोति यजतीति क्रियास्तद्वयतिरिक्ता दानाद्याः । द्वंद्वश्वायम् । जुहोतियजतीति च क्रियाश्च होमयागौ प्राधान्यात्पृथगुपादीयेते।
१ मांडूक्ये । २ ड-क्ष-तस्य च यत्फलम् । ३ फ-दुष्करं । । फ-परिपूर्णफला । ५फ-ब्रह्मैव तदैव ।
For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः ।
अथ युक्ता ॐकारस्य स्तुतिः केवलस्यापि जपविधानार्थेति केचित् । न हि प्रकृतविधिशेषतैवात्र पुनः परामर्शाभावात् । वैश्वानरे ह्यष्टत्वादीनां “यदृष्टाकपालेो भवति, गायत्र्या चैनं ब्रह्मवर्चसेन पुनाति, यन्नव कपालस्त्रिवृतैवाऽस्मिंस्तेजो दधाति" इति (अष्टक १ अन्त्यपादः) । सर्वत्र वैश्वानर पदापेक्षया तदेकवाक्यत्वे संभवति । न वाक्यभेदकल्पनया विध्यन्तर संभवः । इह त्वक्षरं ज्ञेयमिति । न पूर्वापेक्षा नापि सावित्र्यादीनां पुनः परामर्शोऽस्ति । अतः स्वपदार्थै- ५ रेव वाक्यार्थपरिसमाप्तर्नान्यशेषता । ज्ञेयमित्यत्र कृत्यो विधायकः । ब्रह्मपदेन च संबन्धाद्ब्रह्मरूपतया ज्ञेयमुपास्यं भावनीयम् । भाव्यमाने च तस्मिन्मानसजप उक्तो भवति ॥ ८४ ॥
११५
विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः ||
1
उपांशुः स्याच्छतगुणः साहस्रो मानसः स्मृतः ।। ८५ ॥ विधिविषयो यज्ञो विधियज्ञो ज्योतिष्टोमादिर्यत्कर्म यजेतेति चोदितं ब्राह्मण व्यापारेण ऋत्विगादिसर्वाङ्गसंपत्त्या क्रियते स विधियज्ञ इहोच्यते । जपस्तु न यज्ञः । प्रशंसया यज्ञ उपचारेणोच्यते । अतो नासौ विधियज्ञः । स विशिष्टः प्रकृष्टः श्रेष्ठो यज्ञो ज्योतिष्टोमादेर्दशभिर्गुणैः । महाफलत्वमेतेन जपस्योच्यते । यदेव यागात्फलं तदेव बहुतरजपात्प्राप्यते । न च यागेभ्यः श्रौतेभ्यो जपस्याधिकफलत्वं युक्तम् । तथाहि सति कः १५ शरीरधनपरिक्षयरूपेषु यागेष्वध्यवस्येत् । तस्मात्प्रशंसैषा । पूर्णाहुत्या सर्वान्कामानवामोतीतिवत् । एतावदस्यार्थस्तदेव स्वर्गादिफलमवाप्यते । किंतु लोकवत्प्रयत्नविशेषात् । फलपरिमाणविशेषोऽविशोपत्वात् । यज्ञस्य स्वर्गग्राम पुत्रपश्वादि यस्य यज्ञस्य यत्फलं तत्तज्जपात्प्राप्यते । उपांशुः शतगुणः यदन्यो न शृणोति समीपस्थोऽपि । सहस्रगुणः साहस्रो मानसः व्यापारमात्रेण यश्चिन्त्यते जपमात्रविषय उपांशुत्वादिगुणः, प्रकृतस्य योऽधी- २० तेत्यनेन विच्छेदात्तेन यः प्रायश्चित्तादौ जपो यः शान्तिको यश्चाभ्युदयिकः सर्वत्रैते गुणाः । सहस्रमस्यास्तीति साहस्रः । गुणानां प्रकृतत्वात्सहस्रगुणसद्भावः प्रतीयते । गुणशब्दश्चावयववचनः । फलभूमा च संबन्धादवगम्यते ॥ ८५ ॥
ये पाकयज्ञाश्चत्वारो विधियज्ञसमन्विताः ||
For Private And Personal Use Only
१०
२५
सर्वे ते जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ।। ८६ ।। महायज्ञाः पाकयज्ञा उच्यन्ते, ब्रह्मयज्ञं वर्जयित्वा चत्वारो यज्ञा भवन्ति । विधियज्ञा उक्तास्तैः समन्विताः सहिताः कलामंशं षोडशीं नार्हन्ति । षोडशेन भागेन न समा भवन्ति । अथवाऽर्हतिः प्रात्य अर्हन्ति रूपम् ॥ ८६ ॥
1
मूल्यपणने वर्तते ।
शब्दात्तिपं कृत्वा
१ फडक्ष ब्राह्मन । २ ड क्ष - अर्धशब्दात् ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
११६
www.kobatirth.org
ܘܐ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
जप्येनैव तु संसिध्येड्राह्मणो नात्र संशयः ॥ कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ।। ८७ ।
जप्येनैव सिद्धिं काम्यफलावाप्तिं ब्रह्मप्राप्तिं वा प्राप्नुयात् । नात्र हृदि शंका कर्तव्या । यज्ज्योतिष्टोमादिभ्यो महाप्रयासेभ्यो भावनाभ्यश्च यल्लब्धव्यं तज्जपेन ५ कथं सिध्यतीति सिद्ध्यत्येव । कुर्यादन्यन्नित्यं ज्योतिष्टोमादि । अथवा तदपि न कुर्याद्यतो मैत्रो ब्राह्मण उच्यते । मित्रमेव मैत्रं सर्वभूतमैत्रीरतेन ब्राह्मणेन भवितव्यम् । अग्निषोमीय पशुहिंसायां च कुतो मैत्री । अयमर्थवाद एव । न पुनः पश्वङ्गकर्मप्रतिषेधः पूर्वशेषत्वा वगतेः प्रत्यक्षश्रुतिविहितत्वाच्च तेषाम् । अतिक्रान्तो जपविधिः ॥ ८७ ॥
I
1
इन्द्रियाणां विचरतां विषयेष्वपहारिषु ।।
संयमे यत्नमातिष्ठेद्विद्वान् यन्तेव वाजिनाम् ॥ ८८ ॥
[ द्वितीयः
1
इन्द्रियाणां संयमे यत्नमातिष्ठेदित्येतावाञ्छास्त्रार्थः । परिशिष्टोऽर्थवादः आसंध्योपासनविधेः । संयमः प्रतिषिद्धेषु विषयेषु अप्रवृत्तिः परिहारोऽप्रतिषिद्धेष्वप्यतिसक्तिंवर्जनम् । तत्र प्रतिषिद्धपरिहारस्तैरेव प्रतिषेधैः सिद्धः । अप्रतिसिद्धेष्वप्यतिसक्तिनिषेधार्थोऽयं श्लोकसंघातः । एतदेवाह । विचरतां विषयेषु स्वातन्त्र्येण वस्तुशक्त्या प्रवर्तमानानाम् । १५ अपहारिषु विषयेष्वपहरन्त्या कर्षन्त्यात्मसात्कुर्वन्ति पारतन्त्र्यमापादयन्ति । पुरुषापैहारिणो विषया मनोहरा य उच्यन्ते तत्र विचरतां विविधं विशेषेण चरताम् । यदीन्द्रियाणि विशेषेण न चरेयुरपरिहारिणोऽपि तदा विषयाः किं कुर्युः । भवन्तु वा निरंकुशानीन्द्रियाणि । यदि विषयाः प्रत्याख्यायिकास्तथाऽपि सुसंयमः पुरुषेणात्मा । यतस्तूभयं सापराधमतो यत्न आस्थेयो दुर्नियमानि तानि । नियन्तेव वाजिनां यन्ता सारथि२० रश्वानां यथा रथयुक्तानां स्वभावतो विचलनशीलानां संयमे नियमे यत्नं करोति न तदानिच्छया उन्मार्गेण वहन्ति, विधेयतां तस्य भजन्त एवमिन्द्रियाणि विधेयीकर्तव्यानि ॥ ८८ ॥ एकादशेन्द्रियाण्याहुर्यानि पूर्वे मनीषिणः ॥
तानि सम्यक्प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः ।। ८९ ॥
For Private And Personal Use Only
संख्यानिर्देशोऽयं प्रमाणान्तरगम्यो न पदार्थः सौहार्देन तु व्युत्पाद्यते । तानि
२५ पूर्वे मनीषिण आहुः । परस्तान्नामतः कर्मतश्च वक्ष्यामि । आनुपूर्व्यमनाकुलता । पूर्वग्रहणान्नेयं तार्किकैरेव व्यवस्था कल्पिता । किंतु पूर्वेषामप्याचार्याणां स्थितैव । एतामजानतो नागमिक इति । लोकैरपि हस्यते । इत्यतो ये वेदितव्याः प्रसिद्धाः पदार्था व्याख्याताश्च प्राक् || ८९ ॥
१ फ-प्रवृत्तिपरिहारो । २ ड-क्ष-फ- अतिसक्तिर्वर्जन । ३ ड-क्ष-फ-पुरुषानपहारिणो ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी || पायूपस्थं हस्तपादं वाचैव दशमी स्मृता ।। ९० ।।
श्रोत्रादीनि प्रसिद्धानि । अधिष्ठानभेदाच्चक्षुषी इति द्विवचनम् । अन्यत्र तदाधारायाः शक्तेरेकत्वादेकवचनम् । उपस्थः शुक्रोत्सर्जनः पुंसो जवस्तदाधारश्च स्त्रियाः । द्वन्द्वनिर्दिष्टयोः ‘प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः ' ( व्या. सू. २।४।२ ) । वाक्ताल्वादिशब्दाभिव्यञ्जकः ५ शरीरावयववचनः । नामनिर्देशोऽयम् ॥ ९० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैषां श्रोत्रादीन्यनुपूर्वशः ॥
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैषां पाय्वादीनि प्रचक्षते ॥ ९१ ॥
1
कार्यमिदानीमेपामाह स्वरूपाऽवधारणार्थम् । न हि तानि प्रत्यक्षानि बुद्धेरिन्द्रियाणि जनकानि कार्यकरणानि । कार्यकरणसंबंधे षष्ठी । श्रोत्रादीन्यनुपूर्वशः । आदिशब्दस्य १० प्रकारार्थता मा विज्ञायीति । अनुपूर्वशः क्रमेणेत्यर्थः । क्रमश्च सन्निवेशापेक्षो भवत्यतः पूर्वश्लोकोक्ता व्यवस्थाऽऽश्रीयते । कर्मेन्द्रियाणि परिस्पन्दात्मकमत्र कर्म विवक्षितम् ॥९१॥ एकादशं मनो ज्ञेयं स्वगुणेनोभयात्मकम् ॥
यस्मिन् जिते जितावेतौ भवतः पञ्चकौ गणौ ॥ ९२॥
1
एकादशसंख्यापूरकं मन इन्द्रियाणाम् स्वो गुणो मनसः संकल्पः । तेनोभयं १५ शुभमशुभं वा संकल्प्यते । अथवा बुद्धीन्द्रियेषु कर्मेन्द्रियेषु स्वविषयप्रवृत्तौ संकल्पमूलत्वादुभयात्मकमुच्यते । यस्मिञ्जिते एतौ बुद्धीन्द्रियवर्गः कर्मेन्द्रियवर्गश्च पञ्चकौ प्राक्प्रदर्शितपरिमाणौ जितौ भवतः ॥ ९२ ॥
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषमृच्छत्यसंशयम् ॥
सन्नियम्य तु तान्येव ततः सिद्धिं नियच्छति ॥ ९३ ॥
प्रसङ्गस्तत्परता । तेन हेतुभूतेन दृष्टमदृष्टं च ऋच्छति प्राप्नोति । नात्र संशयो निश्चितमेतत् । संनियम्य तानीन्द्रियाणि ततः सिद्धिमभिप्रेतार्थावाप्तिं श्रौतस्मार्तकर्मणामनुष्ठानफलं निःशेषं गच्छति प्राप्नोति ॥ ९३ ॥
न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।। हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥ ९४ ॥
११७
तिष्ठतु तावद्विषयाभिलापः शास्त्रोपदेशान्न क्रियते । किंतु दृष्टमेव सुखं तावन्निवृत्तेर्भवति । तथाहि सेव्यमाना विषया अपि अधिकं गर्द्धमुत्पादयन्त्युदरपूरं भुक्तवत
१ फ-बुद्धीन्द्रियाणि ।
For Private And Personal Use Only
२०
२५
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
११८
५
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
I
स्तृप्तस्यातिसाहित्यमपि गतवतो भवति त्हृदयसमीहा किमिति न शक्नोमि अन्यद्भोक्तुम् अशक्त्या तु न प्रवर्तते । ततो नैषा भोगेन शक्या निवृत्तिर्न कदाचित्कामोऽभिलाषः । कामानां काम्यमानानां स्पृहणीयानामर्थानामुपभोगेन सेवया शाम्यति निवर्तते । भूयोऽ धिकतरं वर्धते । हविषा घृतेन कृष्णवर्त्माऽग्निरिव । दुःखरूपश्चाभिलाषः । अनुपभुक्तरसस्य त्वभिलाषानुत्पत्तिः । तत्त्वप्रसंख्यानमेतत् । उक्तञ्च यत्पृथिव्यां व्रीहियवहिरण्यं पशवस्त्रियः । नालमेकस्य तत्सर्वमिति मत्वा शमं व्रजेत् " ॥ ९४ ॥
"(
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यश्चैतान्प्राप्नुयात्सर्वान् यश्चैतान्केवलांस्त्यजेत् ॥
प्रापणात्सर्वकामानां परित्यागो विशिष्यते ।। ९५॥
पूर्वोक्तं हेतुत्वेनोपजीव्यायं निगम श्लोकः पठितो यदा सेवया वर्धते कामः अतो य १० एतान्कामान्कामी सर्वान्प्राप्नुयात्सेवेतानेकमण्डलेश्वर इव तरुणः यश्चैनांस्त्यजति केवलानीषदपि न स्पृशति नैष्ठिक एव बालः । तयोर्यः प्रापको भोक्ता तस्मात्स विशिष्यते । अतिशयेन श्रेष्ठो भवति । यः परित्यजेदिति । एतच्चात्मप्रत्यक्षम् ॥ ९५ ॥
न तथैतानि शक्यन्ते संनियंतुमसेवया ॥
विषयेषु प्रजुष्टानि यथा ज्ञानेन नित्यशः ॥ ९६॥
१५
I
1
यद्येवमरण्यवास एव तर्हि प्राप्ते न हि तत्र विषया संनिधीयन्ते । असंनिहिताश्च न सेविष्यन्ते । तदर्थमाह । न सेवया इंद्रियाणि नियन्तव्यानीति । अथोच्यते । निःसुखः स्यादिति हि स्मरन्ति । असंनिहिताश्च न सेविष्यन्ते । तदर्थमाह । नासेवया इन्द्रियाणि नियन्तव्यानीति पूर्वाह्णमध्यंदिनापराह्नानफलान्कुर्याद्यथाशक्तिधर्मार्थकामेभ्यः। न च शरीरधारणमसेवया भवति । किं तु गर्धनिषेधोऽयमुच्यते । स च गर्द्धः सत्याऽपि सेवया २० ज्ञानेन विषयगतदोपज्ञानेन अस्थिस्थूणास्नायुयुतमित्यादिशास्त्रोक्तेन । स्वसंविदा च विपाकविरसतया । किंविपाकफलमेवादिदोषभावनया वैराग्याभ्यासेन क्रमेण स्पृहा निवर्तते । न सहसैव त्यक्तुं शक्यते, कर्तुं नित्यशः नित्यकालं ज्ञानविशेषणमेतत् । प्रदुष्टानि प्रवृत्तानि दोषत्वात् । प्रदुष्टान्येव प्रवृत्तान्युच्यते । अयमंशस्तत्र तत्र । नित्यशः अनुपूर्वशः सर्वशः पूर्वश इति व्यासमनुप्रभृतिभिर्महामुनिभिः प्रयुज्यते । तस्य साधुत्वे यत्नः २५ कर्तव्यः । तत्र शस्विधौ " एकवचनाच्च वीप्सायामिति ” ( व्या. सू. ५।४।४३ ) पठ्यते । तत्र वीप्सार्थः कथंचित् द्योतयितव्यः । अन्ये तु शसस्तिष्ठत्यर्थस्य क्विपि रूपं वर्णयन्ति । क्रियाविशेषणं चैतत् नपुंसकं नित्यस्थितेन ज्ञानेनेत्यर्थः ॥ ९६ ॥
1
1
१ फ- तप्त । २ गौतमीये ९ ४६ । ३ फ- ननु ।
For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च नियमाश्च तपांसि च ॥ न विदुष्टभावस्य सिद्धिं गच्छन्ति कर्हिचित् ॥ ९७ ॥
अयमत्र विधिरेव | वेदास्तद्विषयमध्ययनजपादि । त्यागो दानं लक्षणया । अथवाऽप्रतिषिद्धस्यापि मधुमांसभक्षणादेर्निवृत्तिः फलदेत्यनेन वर्जनं विप्रदुष्टो भावश्चित्तं यस्य तस्य । सिद्धिं न गच्छन्ति फलसाधकानि न भवन्ति । कस्मिंश्चिदपि काले । अतोऽनुष्ठान काले-५ . नाभिप्रेतादिगतमानसेन भवितव्यम् । शक्यं तर्हि सर्वेतरविकल्पतिरस्कारेण कर्मणि मन आधेयं अंगं हि कर्मसु विषय चिन्तात्यागोऽनेन वाक्येन विहितः । तदभावे कर्मनैष्फल्यं स्यात् । एष हि भावदोषो यत्कर्मानुष्ठाने प्रवृत्तस्य तत्परतात्यागेन व्यसनेषु मनोऽवधानम् ॥ ९७ ॥
श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च दृष्ट्वा च भुक्त्वा त्रात्वा च यो नरः ॥ न त्यति ग्लायति वा स विज्ञेयो जितेन्द्रियः ॥ ९८ ॥
इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् ॥
तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥ ९९ ॥
११९
श्रुत्वा वंशगीतादिध्वनिं त्वं बृहस्पतिरित्यादिवचनं श्रुत्वा न दृष्यति । रूक्षपरुषाक्रोशवाचः श्रुत्वा न ग्लायति न मनोदुःखं भजति । ग्लानिः खेदः । स्पृष्ट्वा राङ्कवकौशेयादिवस्त्रं अजलोमकुतपञ्च समत्वेनानुभवति । एवं सुवेपतरुणीजननटप्रेक्षासु शत्रुदर्शने च समः बहुघृतं क्षीरषष्टिकान्कोद्रवांश्च समं भोजने । देवदारुतैलं कर्पूरादि च १५ तुल्यं जिघ्रतः । तथाकर्तव्यम्, यथा केवलैर्मानसैः सुखदुःखैर्न स्पृश्यते । एवं तेन जितानीन्द्रियाणि भवन्ति । न त्वप्रवृत्त्यैव । इयत्पर्यतः संयमः आश्रयणीयः ॥ ९८॥
वशे कृत्वेन्द्रियग्रामं संयम्य च मनस्तथा ॥ सर्वान्संसाधयेदर्थानक्षिण्वन् योगतस्तनुम् ।। १०० ।।
१ फ-मानसम् । २ फ- अगर्हितकर्मसु । ३ ड-क्ष- यत्कर्मणस्तत्परतात्वेन ।
For Private And Personal Use Only
१०
ननु च ब्रह्मचारिणा स्त्रीसंबन्धो यत्नेन वर्ज्यः, संस्कृतभिक्षालाभस्तु किमिति २० निषिध्यते । अत आह । निर्धारणे षष्ठी । एकमेव यदीन्द्रियं क्षरति । स्वातन्त्र्येण स्वविषये वर्तमानं न निवार्यते । ततोऽस्य क्षरति प्रज्ञा धैर्यमिन्द्रियान्तरविषयमपि । इतिश्यागादिचर्मोदकाद्याहरणभाजनं तस्य संवृतेष्वपीतरेषु यद्येकस्मादुदकं पादात्स्रवति सर्वे रिच्यते । ज्ञानाभ्याससंभृतं धैर्य सम्यक्ज्ञानमेव वा विषयगृध्नुतया तद्गतमानसस्य न तत्त्वतो युक्तिशास्त्रगम्या अर्थाः सम्यक् प्रतिभासते ९९ ॥
२५
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ द्वितीयः उपसंहरति । सत्यपीन्द्रियत्वे मनसः प्राधान्यात्पृथगुपादानम् । ग्रामः संघातः विधेहि कृत्येन्द्रियाणि तथा मनः सर्वानर्थाश्रौतस्मातकर्मसाध्यान्संसाधयेन्निप्पादयेत् । तनुं शरीरमक्षिण्वन्नपीडयन् योगतः युक्त्या । सहसा कस्यचित्कठिनासनकृष्णाजिनादिप्रावरणपीडा भवति सुकुमारत्वात्प्रकृतेस्तदर्थमिदमुच्यते । येषां सुशीलितं सुसंस्कृतं भोजनं मृदुशय्यादि न तैः सहसा तत्त्यक्तव्यमपि तु क्रमेण । सात्म्यतामानेतव्यम् । तद्विपरीतं योगः क्रमेण प्रवृत्तिरुच्यते । तत्र च योगतो वशीकृत्वेति संबन्धः । यथास्थानमेव वा योगत इति योजनीयम् । युक्त्या औचित्यतः शरीरं नापनयेत् । यदुचितं शरीरस्य न तज्झटिति निवर्तयेत् तात्पर्य वा योगः तृतीयायोगः तृतीयार्थे तसिः । तात्पर्येण शरीरं रक्षेत् ॥ १० ॥
पूर्वी संध्यां जपंस्तिष्ठेत्सावित्रीमाऽर्कदर्शनात् ॥ पश्चिमां तु सदाऽऽसीनः सम्यगृक्षविभावनात् ॥ १०१ ॥
संमुखे प्रातः पूर्वा संध्या। आदित्यास्तमये पश्चिमा । तां तिष्ठेत् जपन्सावित्रीम् । आसनादुत्थाय निवृत्तगतिरेकत्र देशे स्यात् । सावित्री उक्तैव — तत्सवितुर्वरेण्यमिति '।
तस्या ह्यनुवादाः । ॐकारादिविधिः श्लोके । संध्यानपार्थम् ‘एतदक्षरमेतां चेति' । आऽर्क१५ दर्शनादिति । यावद्भगवानादित्यो दृष्टः । जपस्थानयोरयमेव विनिर्देशः।
ननु किमत्र विधिनाऽर्कोदय एव संध्या निवर्तते । तथाहि । न सर्व तमः क्षीणं नापि परिपूर्णः प्रकाश एषा संध्या । उक्तं च । “ दिवि प्रकाशो भुवि चान्धकारः कालः स सावित्र इति प्रदिष्टः। निरुक्तेऽप्युक्तम् “अधो भागः सावित्र' इति । पशुसमाम्नाये विज्ञा
यते “ कस्मात्सामान्यादधस्ताद्रोमोऽधस्तात्कृष्ण ” इति । आदित्योदये च सर्वतस्तमो २० निवर्तते । उभयधर्मानिवृत्तौ च संध्या रात्रिधर्मेऽहधर्मे च ।।
अत्यन्तसंयोगे चैषा द्वितीया । संध्यामिति । तेन यावत्संध्याकालं तिष्ठेदित्युक्तं भवति ततः परं स्वातंत्र्यं स्थितमेव । केचिदाहु वेयमत्यन्तसंयोगे द्वितीया किं तर्हि "कालश्चाकर्मकाणां कर्मसंज्ञो भवतीति" वार्तिककारस्तत्र 'कर्मणि द्वितीये' त्येव द्वितीया ।
यत्तु “ कालावनारत्यन्तसंयोग " इति तद्यत्र क्रियावाची शब्दो न प्रयुज्यते । क्रोशं २५ कुटिला नदी । सर्वरात्रं कल्याणी उभयत्र च सकर्मको धातुः । मासमधीयत इति सत्यं
तस्य विषय इह पुनः संध्यां तिष्ठेदिति । तिष्ठतिरकर्मकः । अतो विधिनिर्देशः कृत्स्नसंध्याप्राप्त्यर्थ स्थानासनयोः कर्तव्यः । आरम्भकालस्त्विह नोक्तः संध्याशब्देनैव
१फ-साम्यम् । २ फ-कुचिंतानः क्ष-कुचित्यतः। ३ फ-समासीनः । । फ-किमविधिना। ५ फरामो । ६ फ-धर्मानिवृत्तौ । ७ " कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे" (व्या. सू. २।३।५)। ८ व्या. सू. (२।३२१)
For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२१
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। समर्पितत्वात् । य एव हि संध्याकालस्यारम्भः स एव तद्विधेः श्रोत्रियस्यापि। न हि पूर्णमास्यादिकालवदीर्घः संध्याकालो यदि विलम्बः स्यादुर्लक्षो ह्यसावतिसूक्ष्मत्वात्तुलान्तरयोरिव । नामोन्नासावलक्ष्यपौर्वापर्यावधिनिवासोऽह्नश्च । अतिशीघ्रगतिभंगवान्भास्करस्तस्य यथा निर्भुक्ते राशौ राश्यन्तरसंक्रमणं तु त्रुटिमात्रकालमिच्छन्ति ज्योतिषिकाः । एवं दिवसारम्भावसानयारेप्युदयास्तमयौ । प्रागुदयाद्रात्रिरुदितेऽहः अनेन च नास्ति संध्या। ५ आदित्योदयेनैव रात्रिविरामात् । अत एवोदयास्तमयसमीपयोरनुष्ठानप्रवृत्तिः । स्पष्टे च सूर्ये नक्षत्रेषु च निवृत्तिर्यतो य इयन्तं कालमुपास्ते तेनावश्यं मुख्ये काले विधिनिर्वतितो भवति । अत एव च यावान्सावित्रः कालः सेह संध्याऽभिप्रेता न ज्योतिःशास्त्रगणिता सा चोक्ता पुरस्तात् ।
यद्येवं येषामथमेवाग्निहोत्रकालस्तेषां संध्याविधेरभावः प्रसक्तः । केयं परिनोदना १. श्रौतेन स्मार्तस्य बाधो युक्त एव । गृह्याग्निहोमेन विकल्पितम् । नैव चात्र :विरोधः । तिष्ठताऽपि शक्यं होतुमासीनेन च ।
ननु च न केवले स्थानासने संध्ययोर्विहिते किंतु त्रिकनपोऽपि । तच्च सावित्री जपन्कथं होममन्त्रमुच्चारयेत् । अस्तु जपस्य बाधः प्रधाने तावत्स्थानासने न विरुध्येते । 'गुणलोपे च मुख्यस्ये' त्यनेन न्यायेन जपस्याङ्गत्वाबाधो युक्तः तयोश्च प्रधानत्वं साक्षा- १५ द्विधिसंबन्धात्तिष्ठेदासीत वेति च । जपस्य तु गुणत्वं शत्रन्तत्वाज्जपतेर्लक्षणत्वावगमात् । अधिकारसंबन्धश्च स्थानासनयोरेव । " न तिष्ठति तु यः पूर्वी ” तथा “ तिष्ठनैशमेनो व्यपोहतीति " ( अग्रे श्लो० १०३।१०२)। ____ यत्तु केनचिदुक्तं तिष्ठतिरत्र गुणः प्रधानं जपकर्म ततो हि फलमश्रौष्मेति । तत्रोच्यते । नैवायं कामिनोऽधिकारः । कुतः फलश्रवणं यत्तु प्रणवादिवाक्ये ' वेदपुण्येन २० युज्यत ' इति फलानुवादभ्रमः स तत्रैव निर्णीतः । तस्मात्स्थानासने प्रधाने ।
अथवा अग्निहोत्रिणः सकृत्सावित्री जपिप्यन्ति त्रिरावर्तयिष्यन्ति वा । न तावताऽग्निहोत्रस्य कालातिपत्तिः । अश्नन् सायं विनिर्मुक्त इति न तावता विहन्यते । अनशब्दः चिरकालवचनः । तावता च कृतः संध्यार्थो भवति । अर्कदर्शनपर्यन्तता ह्यङ्गमेव । उदितहोमिनां कृतसंध्यानामेवाग्निहोत्रहोमः ।
गौतमेन तु · सज्योतिष्याज्योतिषो दर्शनादिति ' (अ.२ सू. १७) सूत्रस्यार्थः । एतावान्कालः सध्योच्यते । न विध्यङ्गम् । तत्रैतावति काले नास्त्यावृत्तिः । यथा ' पौर्णमास्यां यजेतेति ' न कालानुरोधेन कर्मण आवृत्तिः, तथा पूर्वी संध्यां सनक्षत्रां पश्चिमां
१फ-कालान्तरयोरिव । २ जै. अ. १. पा. २ सूत्र ६३ । फ-प्रमाणवादिवाक्ये।४-अनः । ५फ-विनिहन्यते । ६ फ-म वाऽप्यङ्गम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[द्वितीयः
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता । सदिवाकरामिति । तदपि काललक्षणं एतावान्काल इह संध्याशब्देनोच्यते । तत्र सांध्यो विधिरनुष्ठेयः। तत्रेयति सन्ध्याशब्दवाच्ये काले च मुहूर्तमात्रे यदि त्रिचतुरासु कालकलासु स्थानासननपान्कुर्यात् । संपन्न एव विध्यर्थः । न ह्यत्र कृत्स्नकालव्याप्तिः श्रुती मनोरिव सर्वथाऽग्निहोत्रसंध्याविधी समानकालावपि शक्यावनुष्ठातुम् ।
सदाशब्दो नित्यतामाह । उभयसंध्याशेषः । आसीत आसनमनूर्ध्वतावस्थानमुपविष्टो भवेत् । ऋक्ष नक्षत्रम् । आ तद्विभावनात् । आऽर्कदर्शनादिति य आकारः स इहानुषक्तव्यः । सम्यक्शब्दो दर्शनविभावनयोर्विशेषणम् । सम्यग्यदा परिपूर्णमण्डल आदित्यो भवति नक्षत्राणि च भास्वंति स्वभासा युक्तानि नादित्यतेजोभिभूतानि ॥ १०१॥
पूर्व सन्ध्यां जपंस्तिष्ठन्नैशमेनो व्यपोहति ॥ पश्चिमां तु समासीनो मलं हन्ति दिवाकृतम् ॥ १०२॥
अयमत्राधिकार उच्यते । एनः प्रतिषिद्ध सेवनाज्जातो दोषस्तं व्यपोहत्यपनुदति । निशि भवं नैशं रात्रौ कृतम् । एवं मलमेनःशब्देन समानार्थम् ।
न च सर्वस्य दिवाकृतस्य नैशिकस्य चैतत्प्रायश्चित्तम् । तथा सति कृच्छ्राद्युपदेशः प्रायश्चित्तविशेषोऽनर्थकः स्यात् । “ अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थ पर्वतं व्रजेदिति " १५ लौकिकात्प्रवादात् । किं तर्हि यदसवितं कृतं अशक्यपरिहारमनाम्नातप्रायश्चित्तविशेष
लघीय एनस्तदपैति । यदा सुप्तस्य हस्तचारशय्यापरिवर्तनादिना सूक्ष्मप्राणिवधो गुह्याङ्गकण्डूकर्षणेनाकस्मात्स्पृशेदिति प्रतिषिद्धम् । लालास्रवादिना चाशुचित्वमेतत्कालकृताशौचस्यावस्थाने प्रतिषिद्ध सेवनादि । एतदभिप्रायमेवेदम् । “ सर्वदैवाशुचिर्तेयः
संध्योपासनवर्जितः ” इति । न चानित्यतापत्तिरेवंविधस्य दोषस्य सर्वदाभावात् । दिवा २० च पथि गच्छन्नन्यस्त्रीमुखसंधानसंपन्नं तज्जन्यचित्तविकारोन्मीलने, क्रुद्धाश्लीलसंभाषणे तत्संध्याविधी अपनुदतः ।। १०२ ॥
न तिष्ठति तु यः पूर्वी नोपास्ते यश्च पश्चिमाम् ।। स शूद्रवदहिष्कार्यः सर्वस्माद्विजकर्मणः ॥ १०३ ॥
अनेनाननुष्ठानप्रत्यवायं वदन्नित्यतामेव समर्थयति । यः प्रातः संध्यायां नोर्ध्व २५ आस्ते न च पश्चिमायामुपविष्टो भवति स शूद्रतुल्यो वेदितव्यः । सर्वस्माविनातिकर्मणः
आतिथ्यादिसत्कारसंप्रदानादितो बहिष्कार्योऽपनोद्यः । अतः शूद्रसमानतानिरासार्थ नित्यमनुष्ठेया संध्या । इदमधिकारवाक्यम् । अत्र च स्थानासन एवोपात्ते जपे यस्य चाधिकारसंबन्धस्तत्प्रधानमन्यत्तत्संबन्धमङ्गम् ॥ १०३ ॥
१फ-अनित्यत्वापत्तिः । ३ फ-एवोपपत्त पेयस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमास्थितः ॥
सावित्रीमप्यधीयीत गत्वाऽरण्यं समाहितः ॥ १०४ ॥ अयमपरः स्वाध्यायविधिः प्रकरणान्तरे श्रुतत्वात्पूर्वाद्रहणार्थाद्भिद्यते । बहिर्गामान्निर्जनो देश अरण्यं तद्गत्वा प्राप्यापां समीपे नदीवाप्यादिस्थाने तदभावे कमण्डल्वादिभाजनस्थानामपि । नियतः शुचिर्यत्नवान्वा । समाहितः ५ परित्यक्तचित्तव्याक्षेपः । सावित्रीमप्यधीयीत । यदि बहुसूक्तानुवाकाध्यायादि कयाचिकार्यातिपत्त्या न शक्यते । नैत्य विधिमास्थितः । नित्य एव नैत्यकः । नित्योऽयं विधिरित्येवं स्थितप्रज्ञः । ग्रहणार्थश्च स्वाध्यायाध्ययनविधिः प्रकृतिः अयं विकारः संस्तदीयान्धर्मान्गृह्णाति । तेन ब्रह्मणः प्रणवं “प्राकूलान्" इत्यादिधर्मो भवति । __अन्ये तु विधिविधा प्रकार इतिकर्तव्यतेत्यादि चक्षते । नित्ये ब्रह्मचारिणाऽवश्य. १० कर्तव्ये स्वाध्यायाध्ययनविधेतिकर्तव्यता तामाश्रितः । अस्य तु विधेस्तदा नित्यत्वं ब्रह्मसत्रं हि तत्स्मृतमित्यादिवाक्येभ्योऽवसातव्यम् । आद्यमेव व्याख्यानं युक्तरूपं दृश्यते । न हि विधिशब्दः प्रकारवचनतया प्रसिद्धः । यदि च नैत्यकशब्देन ब्रह्मचारिणो विधिरुच्यते तदा " नैत्यके नास्त्यनध्यायः " इत्यत्रापि नैत्यकशब्देन तस्यैवाभिधानं स्यात्ततश्चानध्यायनिषेधस्तत्रैव न प्रसज्येत ॥ १० ॥
वेदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके ॥
नानुरोधोऽस्त्यनध्याये होममन्त्रेषु चैव हि ॥ १०५॥ उपकरणमुपकारकं वेदाङ्गं कल्पसूत्रनिरुक्तायुच्यते । तस्मिन्पठ्यमानेऽनध्यायेऽप्य. नुरोध आदरो नास्ति । अनध्याये होममन्त्रेषु चैव ह्यनध्याया नादरणीया। अनध्यायेष्वध्येतव्यम् । न निरोध इति वा पाठः । निवृत्तिरनध्यायेष्वध्ययनस्य नास्ति । यद्यप्य- २० ध्ययनविधिधर्मोऽनध्यायेष्वनध्ययनं, अध्ययनविधिश्च स्वाध्यायविषयः, स्वाध्यायश्च वेदो न च वेदशब्दवाच्यान्यङ्गानि, तथापि वेदवाक्यमिश्रत्वबुद्धिः स्यादिति स्पष्टार्थमुच्यते । दृष्टान्तो वाऽयम् । वेदाङ्गेप्विव वेदेऽप्यनध्यायो नास्ति । होममन्वेष्वग्निहोत्रहोमे ये मन्त्रा अन्यस्मिन्वा सावित्रादिशान्तिहोमे । एतच्च प्रदर्शनार्थम् । शश्वजपप्रैषादिमन्त्राणां कर्माङ्गानां वैदिकवाक्योच्चारणमात्रधर्मोऽनध्यायानध्ययनं स्वाध्यायनविधिप्रयुक्त इति मन्यमानो २५ होमादिमन्त्रेषु चतुर्दश्यादिष्वनुच्चारणं प्रपद्येत यः स न्यायसिद्धेनार्थेनानूद्यमानेन प्रतिबोध्यते । स्वाध्यायाध्ययनविधिप्रयुक्तमनध्यायानुक्रमणं न वेदधर्मस्ततो नास्ति कर्माङ्गमन्त्रेष्वनध्यायः। नैत्यके स्वाध्याये पूर्वेण वाक्येन सर्वाश्रमिणां विहिते नित्ये स्वाध्यायविधौ ॥१०॥ .
१फ-प्रकरणाद्भिद्यते । २ फ-तदीयाद्धर्मात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः नैत्यके नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसत्रं हि तत्स्मृतम् ॥ ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यमनध्यायवषद्कृतम् ॥ १०६ ॥
पूर्वविधिशेषोऽयमर्थवादः । एतेन हेतुना नैत्यके नास्त्यनध्यायो यतो ब्रह्मसत्रं तत्स्मृतं सततप्रवृत्तं सत्रं यथा सहस्रसंवत्सरादिसत्रं न कदाचिच्छिद्यत इत्यतः सत्रमेवमिदमपि ब्रह्माध्ययननिर्वयं ब्रह्मसत्रम् । सत्रत्वाच्च न कदाचिद्विच्छेत्तव्यम् । विच्छेदे हि सत्रत्वं न स्यात् । सत्रत्वमिदानी रूपकभङ्ग्या योनयति । ब्रह्माध्ययनमाहुतिहुतमन्यत्सत्रं सोमाहुत्या हूयते । जुहोतिरनिवृत्तौ वर्तते । अनेकार्थात्वाद्धातूनाम् । ब्रह्मशब्देन तद्विषयाध्ययनक्रिया लक्ष्यते। ब्रह्माध्ययनमाहुतिरिव "उपमितं व्याघ्रादिभिरिति" (व्या. सू. २।१।५६) . समासः । अनव्याये यदध्ययनं तेन वषट्कृतं यथा याज्यान्त अविच्छेदो वषट्कारेण १० क्रियत एवं चतुर्दश्याद्यनध्यायाध्ययनं वषटकारस्थानीयम् । वषट्शब्देन वौषट्शब्दो लक्ष्यते । तेन कृतं युक्तं संस्कृतम् । साधनंकृतेति समासः ॥ १०६ ॥
यः स्वाध्यायमधीतेऽब्दं विधिना नियतः शुचिः ॥ तस्य नित्यं क्षरत्येष पयो दधि घृतं मधु ॥ १०७ ॥
प्रकृतविधिशेषोऽयम् । स च नित्यः समधिगतः नित्ये च फलश्रवणमर्थवादो न च १५ विधिविभक्तिर्विद्यते। येन “एकस्य तूभयत्वे संयोगः पृथक्त्वमि"त्यनेन न्यायेनाधिकारान्तर.
हेतुः पयःप्रभृतिः स्यात् । लब्धे च नित्येऽधिकारे रात्रिसत्रन्यायोऽपि नास्ति येन पय आदीनि निष्फलत्वेन कल्पेरन् । तस्मादर्थवाद एवायम् । अधीयानस्य लोकपक्त्या प्रतिग्रहादिना गोलाभात्पयःप्रभृतेः प्रक्षरणानुवादस्यालम्बनम् । स्वाध्यायं वेदमधीतेऽब्दं संवत्सरं
विधिना प्राकूलाध्यासनेन नियतः संयन्तेन्द्रियः शुचिः स्नानादिना तस्य पुरुषस्य २० नित्यं यावज्जीवं क्षरति स्रवति ददाति । एषः स्वाध्यायः पयोदधीति । अन्ये तु
धर्मार्थकाममोक्षान् पयआदिभिः शब्दैरभिहितान्मन्यन्ते । पयः शुद्धिसामान्याद्धर्मः, दधि पुष्टिहेतुत्वादर्थः, स्नेहसामान्यात्घृतं कामः, सर्वरसैक्यान्मधु मोक्षः। यावान्कश्चन पुरुषार्थः स सर्वो वेदाध्ययनात्संवत्सरेणैव प्राप्यते किं पुनर्बहुना कालेन ? अर्थवादत्वात्पय आदिशब्दानां कोऽर्थो युक्त इति नाभिनिवेष्टव्यम् ॥ १०७ ॥
अग्नीन्धनं भैक्षचर्यामधःशय्यां गुरोहितम् ।
आ समावर्तनात्कुर्यात्कृतोपनयनो द्विजः ॥ १०८ ॥
सायंप्रातः समिद्भिरग्नेरादीपनमग्नीन्धनम् । अपर्यकारोहणमधःशय्या । न तु स्थण्डिलशायित्वमेव । गुरवे हितमुदकुम्भाद्याहरणं शुश्रूषणलक्षणम् । यत्तु तदुपकारकरणं १ "कर्तृकरणे कृता बहुलम् " (व्या. सू. २॥१॥३२ )। २ जैमिनीये अ, ' पा. ३ सू. ५.
For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तद्यावज्जीविकम् । एतदा ब्रह्मचर्यसमाप्तेर्गुरुकुलानिवृत्तिलक्षणात् स्नानात्कर्तव्यं स्वाध्यायाध्ययनविध्यर्थत्वात् । ब्रह्मचर्यस्य तद्धर्माणां च यावग्रहणमनुवृत्तिस्तन्निवृत्त्या च निवृत्तिः सिद्धैवेति ।
अग्नीन्धनादीनां पुनर्वचनं तद्व्यतिरिक्तस्यातिक्रान्तस्य धर्मकलापस्योत्तरेषामप्याश्रमिणामनुष्ठानार्थम्। तथा च गौतमः (अ. ३ सू. ९) “ उत्तरेषां चैतदविरोर्धादिति "। अथैवं कस्मान्न भवति एते यावद्ब्रह्मचर्य भाविन अन्ये पुनरर्वागपि निवर्तन्त इति स्मृत्यन्तरमात्रदर्शितप्रधान कालानुवर्तिनश्च नियमा इत्येष न्यायः सत्यां गतौ बाधितः स्यात् । गुरखे हितमिति हितयोगे चतुर्थी ( व्या. सू. २।१।३६ ) न्याय्या ॥ १०८ ॥
१२५
आचार्यपुत्रः शुश्रूषुर्ज्ञानदो धार्मिकः शुचिः ॥
आप्तः शक्तोऽर्थदः साधुः स्वोऽध्याप्या दश धर्मतः ।। १०९ ।। १० तद्वक्ष्यति (श्लो.२३३) ‘सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यत' इति तत्र कीदृशाय विद्या दातव्या इति पात्रलक्षणार्थः श्लोकः । ब्रह्मचारिधर्मप्रसङ्गेनाध्यापनविधिरयमुच्यते । आचार्यस्य पुत्रः शुश्रूषा परिचर्या गृहोपयोगि शक्तितः कर्म करणं शरीरसंवाहनं चैं । ज्ञानाद् यः कश्चिद्गन्थ आचार्यस्य न विदितः शिष्येण कथंचिच्छिक्षितोऽर्थकामकलाविषयो धर्मत्रिषयो वा । विद्याविनिमयेनेदमध्यापनम् । धार्मिकः अग्निहोत्रादिकर्मानुष्ठानप्रधानः । १५ शुचिर्मृद्वारिशुद्धः अर्थशुद्धश्च । गोबलीवर्दवत्पदत्रयस्य पुनरुक्तं धार्मिकः शुचिः साधुरिति। आप्तःसुहृद्वान्धवादिः प्रत्यासन्नः । शक्तः ग्रहणधारणसमर्थः । स्वः पुत्रः उपनीतश्च पूर्वः अन्योपनीता अप्यध्याप्याः ।
ननु च धर्मत इत्युच्यते एतैरध्यापितैर्धर्मो भवति । अर्थदश्च दृष्टेनोपकरोति तत्र कुतोऽदृष्टकल्पना केनोक्तं कल्पमिति । श्रुते का कल्पना साक्षादेव हि श्रुतम् अध्याप्या दश २० धर्म इति ।
1
उपाध्यायस्त्वाह धर्मशास्त्रव्यवस्थोच्यते । एतैरध्यापितैर्धर्मातिक्रमो न भवति, न पुनरर्थदे अध्यापिते विद्यादानलक्षणो धर्मो भवति ॥ १०९ ॥
नापृष्टः कस्यचिद्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः ।। जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत् ।। ११० ।।
For Private And Personal Use Only
२५
अधीयानेनानुपसन्नेन यदि नाशितमपाक्षरं विस्वरं वाऽधीतं तदाऽपृष्टेन न षक्तव्यम् । नाशितं त्वयैवमेतत्परितव्यमिति शिष्यस्य त्वपृच्छतोऽपि वक्तव्यम् । पृच्छ
१ विरोधीति आनन्दाश्रमे मुद्रितगौतमीये पाठः । २ड-बा।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः मानोऽपि यद्यन्यायेन पृच्छति तथाऽपि न वक्तव्यम् । प्रश्रयपूर्वकमस्मिन्वस्तुनि मे संदेहस्तदुपदेष्टुमर्हसीति शिष्यधर्मेण प्रश्नो न्यायेन । अन्यथा तु जाननपि जडवन्मूक इव लोके वर्तेत आचरेदज्ञ इव तूष्णीमासीत । शास्त्रविषयोऽयमपृष्टसंदेहापनयननिषेधः ।
व्यवहारे तु वक्ष्यति । “ नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा धर्मज्ञो वक्तुमर्हतीति ।” अन्ये ५ त्वविशेषेणेच्छन्ति ॥ ११० ॥
अधर्मेण च यःप्राह यश्चाधर्मेण पृच्छति ॥ तयोरेन्यतरः पैति विद्वेषं वाऽधिगच्छति ॥ १११ ॥
अस्य प्रतिषेधस्यातिक्रमे दोषमाह । अधर्मेण पृष्टोऽन्यायपृष्टश्च यः प्रब्रवीति एवमेतद्युक्तमध्येतुमिति यश्च पृच्छति । तावुभावपि म्रियेते अप्राप्तकालौ । अथैको १० व्यतिक्रमकारी स एव म्रियते । यद्यन्यायेन पृष्टो न वक्ति तदा प्रष्टैव वाऽथ प्रतिवक्ति
तदोभावपि । अनेनान्यायप्रश्ने दोषदर्शनेन प्रष्टुाय्यः प्रश्नविधिः । विद्वेषं वा द्वेप्यतां लोके प्राप्नोति ॥ १११ ॥
धर्मार्थों यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा ॥ तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोपरे ॥ ११२ ॥
यदुक्तम् “ अध्याप्या दश धर्मत " इति तस्यैवायं प्रकारान्तरेण संक्षेपतः प्रतिनिर्देशो नापूर्वार्थाभिधानम्, प्रकृतानुवादत्वात् । अर्थशब्द उपकारमात्रलक्षणापरो द्रष्टव्यः, विद्याविनिमयेनापि पूर्वमध्ययनस्योक्तत्वात् । तद्विधाऽध्यापनानुरूपा । महति महती स्वल्पे स्वल्पेति । तत्र विद्या विद्यते ज्ञायते यया सर्वोऽर्थ इति सा विद्या पाठोऽर्थावबोधश्च । अनुपकारी नाऽध्याप्यः । न चास्यार्थविवरणं कर्तव्यम् ।
उपरो भूमिभाग उच्यते । यस्मिन्नखिलेऽपि मृत्तिकादोषाहीनं न प्ररोहति शुभं श्रेष्ठं व्रीह्यादिकं लाङ्गलादिनोप्यते एवं विद्याऽपि क्षेत्रे ह्युप्ता महाफला भवति । न चैतन्मन्तव्यम्, अर्थमादाय यध्यापनं साभृतिः । न हि पणपरिमाणसंभाषणपूर्विका तत्र प्रवृत्तिः यदेयद्ददासि तदैतध्यापयामीति । एतद्भुते रूपम् । न पुनरर्थोपकारगन्धमात्रेण ।
___ यत्तु न पूर्व किंचिद्गुरवे उपकुर्वीतोत नासौ पूर्वोपकारप्रतिषेधः किंतु २५ स्नास्यताऽवश्यमाज्ञप्तेन गुर्वर्थो यथाशक्ति संपाद्यः । तच्छेष एव प्रतिषेधो न
पृथग्वाच्यः ॥ ११२॥
१३-क्ष-वाऽपि गन्छति ।
For Private And Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
१२७
विद्ययैव समं कामं मर्तव्यं ब्रह्मवादिना ॥
आपद्यपि हि घोरायां न त्वेनामिरिणे वपेत् ॥ ११३ ॥ समं शब्दः सहार्थे । अप्रतिपादितया स्वदेह एव जर्जरिततया युक्तं ब्रह्मवादिनो वेदाध्यायिनो मरणं न पुनरपात्रे प्रतिपादनम् । _अनेन च ज्ञायते । अध्यापनमप्यधीतवेदेनावश्यं कर्तव्यं न केवलं वृत्त्यर्थम् । ५ नापि वार्यादिदानवत्फलकामस्यैवाधिकारः । तथा च श्रुतिः “ यो हि विद्यामधीत्यार्थिने न ब्रूयात्स कार्यहा स्यात् । श्रेयसो द्वारमपावृणुयात् । अध्यापयेन्महदेतद्यशस्यं वाचोऽधिकारं कवयो वदन्ति । अस्मिन्योगे सर्वमिदं प्रतिष्ठितम् । य एवं विदुरमृतास्ते भवन्ति ।" स कार्यहा स्यादित्यनेनानध्यापने दोषमनुवदन्तीति श्रुतिरेवावश्यकर्तव्यतां ज्ञापयति । इरिणे पूर्वोक्तप्रयोजनत्रयाभावो यत्र । आपद्यपि हि घोरायां कष्टायामपि कष्टा १० आपदुक्तशिष्याभावः । एतच्चावश्यकर्तव्ये सत्युपपद्यते ।नित्यत्वे हि मुख्याभावे प्रतिनिधिशिष्योपादानेनाध्यापनानवृत्तिः प्राप्ता । ब्रीह्यभाववन्नीवारैः । अतोऽस्यामवस्थायामध्यापनाधिकारनिवृत्तिरेव । यथोक्तलक्षणातिथ्यभावेऽतिथिपूजानिवृत्तिः । वपेदिति लक्षणया बीनधर्मेणाध्यापनमुच्यते । बीनं किल क्षेत्रोप्तं बहुफलं भवत्येवं विद्याऽपि ।
ये तु धनाभावनिमित्तामापदमाचक्षते अत्यन्तदुर्गतेनापि नेरिणे वप्तव्येति वरं १५ म्रियता । "सर्वत एवात्मानं गोपायेद्" इति नैष विधिरतिक्रान्तो भवति सत्यपि तथाविधाध्यापने वृत्त्युपाये । तदेतद्युक्तं अर्थदो नैवेरिणं पूर्वोक्तानुवादत्वादिरिणशब्दस्य । यदि चार्थदोऽपि न भवति कथमापदि तत्र प्रवृत्ति: संभाव्यते, या निषिध्यते ॥ ११३ ॥
विद्या ब्राह्मणमेत्याह शेवधिष्टेऽस्मि रक्ष माम् ॥
असूयकाय मां माऽदास्तथा स्यां वीर्यवत्तमा ॥११४ ॥ २० अयमप्यर्थवाद एव। विद्या मूर्तिमती कचिदुपाध्यायमागत्याह प्रोक्तवती । शेवधिनिधिस्तवास्मि रक्ष माम् । का पुनस्ते रक्षा । असूयकाय कुत्साकराय निन्दकाय मां माऽदाः । निन्दकं माऽध्यापय । तथा चैवमहं वीर्यवत्तमाऽतिशयेन तव कार्यकरी भवामि । धीर्य कार्यनिवृत्तौ सामर्थ्यातिशयः । 'शेवधिष्टेऽस्मीति' कृतषत्वं पठितं तच्छान्दसप्रयोगामुकरणम् ॥ ११४ ॥
यमेव तु शुचिं विद्यानियतं ब्रह्मचारिणम् ।। तस्मै मां ब्रूहि विप्राय निधिपायाममादिने ॥ ११५॥ यं शिष्यं शुचिं जानीयानियतं संयतेन्द्रियं यत्नपरं ब्रह्मचारिणं तस्मै मां
१उ-परणे । २ फ-बा।
For Private And Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
ब्रूहि यो हि निधि पाति रक्षति यतोऽसावप्रमादी न प्रमाद्यति न स्खलति तत्परत्वात् शक्ताप्तार्थदादीनां सर्वाशिष्याणामेतद्गुणसंयोगे देयेत्यस्मादर्थवादाद्गम्यते ॥ ११५ ॥
ब्रह्म यस्त्वननुज्ञातमधीयानादवामुयात् ॥ स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते ॥ ११६ ॥
योऽभ्यासार्थमधीयानस्यान्यं चोद्दिश्यैवं व्याचक्षाणस्य तत्संनिकर्षमन्य आगत्य तद्ब्रह्मापूर्व गृह्णीयात्संदेहं वाऽपनुदेत्तस्यैष दोष उच्यते । यावदनुज्ञामसौ न दाप्यते यथैते त्वत्सकाशादधीयत एवमप्यहमप्यधीयीयेत्यनुज्ञातुमर्हसीति लब्धानुज्ञां शिक्षेत । अन्यथा तु यद्ब्रह्माध्ययनं तत्स्तेयमिव सोऽध्येताऽनेन ब्रह्मचौर्येण संयुक्तो नरकं महायातनास्थानं
प्राप्नोति । अधीयानादिति पञ्चमी " आख्यातोपयोगे" ( व्या. सू. १।४।२९) इति । १० अपायस्य वा गम्यमानत्वाद्ब्रह्म ह्यध्येतुर्निष्क्रामतीव । ल्यब्लोपे वा कणि । अधीयानं श्रुत्वाऽऽनोति शिक्षते ॥ ११६ ॥
लौकिकं वैदिकं वाऽपि तथाऽऽध्यात्मिकमेव वा ॥ आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वमभिवादयते ॥ ११७ ॥
अतिक्रान्तं प्रासङ्गिकम् । अभिवादनविधिरिदानी प्रक्रम्यते । लोके भवं लौकिकं १५ लोकाचारशिक्षणम् । अथवा गीतवादित्रकलानां ज्ञानं वात्स्यायनविशाखिकलाविषयग्रन्थज्ञानं
वा । वैदिकं विधिनोदितम्। वेदवेदाङ्गस्मृतिविषयम् । आध्यात्मिकविद्याऽऽत्मोपनिषद्विद्याऽऽत्मोपचाराद्वा शरीरस्य । वैदिकमेतज्ज्ञानम् । यतः शिक्षेत तं पूर्वमुपदेष्टारं पुरुषमभिवादयेत । प्रथमसंगमे यदाशीःप्रयोगार्थ वक्ष्यमाणस्वरूपेण प्रयोगेण शब्देन संमुखीकरणं
सोऽभिवादयतेरर्थः । पूर्वमिति प्रथमम् । तेनासौ संबोध्यो न पुनस्तदीयं वचनमपेक्षितव्यम् । २० तदा हि प्रत्यभिवादयिताऽभिवादयेदित्यनेनैव सिद्धत्वात् पूर्वशब्दोऽनर्थक इति चेत्तन्न । सति ह्यस्मिन्नयमों लभ्यते । धातूपसर्गार्थपर्यालोचनया ह्याभिमुख्येन वदनमात्रं प्रतीयते । अन्येनापि संबोधितस्य भवत्येव । ये तु पूर्व स्वयोगिगुरुभ्य इति व्याचक्षते तदप्रकृतसंशब्दितमित्युपेक्ष्यम् ॥ ११७ ॥
सावित्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः॥ नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि सर्वाशी सर्वविक्रयी ॥ ११८ ॥
अभिवादनाद्याचारविधेः स्तुतिरियम् । सावित्रीमात्रं सारं प्रधानं यस्य स एवमुच्यते । सावित्रीमात्राध्ययनो वरं श्रेष्ठो विप्रो यदि सुयंत्रितो भवति शास्त्रनिगृहीतात्मा। अयन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि शास्त्रविदपि सर्वमश्नाति लोकाचारगर्हितं साक्षादप्रतिषिद्धमपि । एवं सर्वविक्रयी । प्रदर्शनार्थावशनविक्रयवन्यस्यापि प्रतिषिद्धस्य ।
१ फ-मस्तेयमिव । २ फ-शिक्ष्यते । ३ फ-च. 7 जन्मप्रभृति यत्किञ्चिच्चेतसा धर्ममाचरेत् ॥ तत्सर्वे विफलं ज्ञेयमेकहस्ताभिवादनात् ॥ १॥ रावसाहेबमंडलिकोद्धृतपुस्तकेऽयं श्लोकः पाठान्तर इति दत्तः । ५फ-विषयाध्यात्मिकविद्या।
For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२९
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । एतदुक्तं भवति । यथाऽन्यनियमत्यागान्निन्द्यते एवं प्रत्युत्थानादित्यागादपि । अथ कथं वरं विप्र इति यावता वरो विप्र इति भवितव्यम् । केचिदाहुः सामान्योपक्रमस्य विशेषस्याभिधानात् । वरमेतत् किं तद्यत्सुयन्त्रितो विप्र इति । अन्ये त्वाहुराविष्टलिङ्गो वरशब्दो नपुंसकलिङ्गोऽप्यस्ति ॥ ११८ ॥
शय्यासनेऽध्याचरिते श्रेयसा न समाविशेत् ॥
शय्यासनस्थश्चैवैनं प्रत्युत्थायाभिवादयेत् ॥ ११९ ॥ शय्या चासनं चेति — जातिरप्राणिनामिति । (व्या. सू. २।४।६) द्वन्द्वैकवद्भावः तस्मिन् श्रेयसा विद्याद्यधिकेन गर्वादिना च न समाविशेन्न सहासीत । किं सर्वस्मिन्नेव नेत्याह । अध्याचरिते कल्पिते शय्यात्वेनासनत्वेन च । यत्तु शिलाफलकादिस्तत्र न दोषः । वक्ष्यति च ( श्लो. २०४ ) " आसीद्गुरुणा सार्धमिति ” तस्यैवायमनुवादः। १०
अन्ये व्याचक्षत अध्याचरिते अधिष्ठित इति । न समाविशेत्तत्रोत्तरकालमपि न केवलं सहासनप्रतिषेधः स हि वक्ष्यमाणेनैव सिद्धः । विधौ च संभवति नानुवादो युक्तः। तत्र केचिदाचारतो भेदं व्याचक्षते । यद्गुरोरसाधारण्येन शय्यात्वेनासनत्वेन च विज्ञात यंत्र गुरुः शेते आस्ते च तत्र शिष्यः प्रत्यक्ष परोक्षं च नोपविशेत् । यत्र तु कथंचिदेते क्रिये गुरुणा कृते तत्र गुरोरप्रत्यक्षं प्रतिषेधः । ईदृशमेवाध्याचरितमुच्यते । न स्वस्वामि- १९ संबन्धेन यदधिष्ठानम् ।
___ शय्यासनस्थस्य च यदि श्रेयानागच्छति तदा तत उत्थायाभिवादनं कर्तव्यम्। यत्तु यानासनस्थ इति तद्गुरुविषयमवरोहणम् । शय्यासनत्याग एव भूमिष्ठेन कर्तव्य इति तस्यार्थः । इदं त्वगुरोः श्रेयसः प्रत्युत्थानमासनस्थस्यैव संभवति ॥ ११९॥
ऊर्च प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति ॥ २०
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यते ॥ १२०॥ पूर्वस्यार्थवादः । स्थविरे वृद्धवयस्यायत्यागच्छति, यूनस्तरुणस्योर्ध्वं प्राणाः जीवितहेतवोऽन्तमरुत ऊर्ध्वमाम्याबहिर्निष्क्रामन्ति अपानवृत्तिं परित्यज्य जीवविच्छेद चिकीर्षन्ति । प्रत्युत्थाय यदभिवादनं क्रियते तेन यथापूर्व जीवितस्थेम्ने कल्पते । प्रतिपद्यते प्रत्युञ्जीवति ॥ १२० ॥
२५ अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः ॥ चत्वारि संवर्धन्ते आयुर्धर्मों यशो बलम् ।। १२१ ॥
फ-तत्र । २ फ-तस्य वर्धन्ते । ३ फ-आयुर्विद्या ।
For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१३०
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
सर्वानेव प्रति पूर्वाभिभाषिता यथार्हांीऽभिवादनशीलता न पुनरभिवादनशब्दोच्चारणमेव । शीलशब्देन प्रयोजनापेक्षाभाव उच्यते । नित्यं वृद्धानुपसेवते प्रियवचनादिना । यथाशक्त्या ह्युपकारेण चाराधयते । तस्य चत्वारि संप्रवर्धन्ते । आयुर्धर्मोऽमुत्र स्वर्गादिफलपादपः । यशोबले च प्रागुक्ते । अर्थवादोऽप्ययं फलावगमहेतुः ॥ १२१ ॥
अभिवादात्परं विप्रो ज्यायांसमभिवादयन् ।।
असौ नामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् ॥ १२२ ॥
येन शब्देन परः संबोध्यते आशिषं प्रति प्रयोज्यते कुशलप्रश्नं वा कार्यते सोऽभिवादः । अस्मादभिवादादभिवादप्रतिपादकाच्छब्दात्परमव्यवहितपूर्वं शब्दमुच्चारयेत् । असौ नामाहमस्मीत्यसाविति सर्वनाम सर्वविशेषप्रतिपादकमभिमुखीकरणार्थोऽयमीदृशः १० शब्दप्रयोगः मया त्वमभिवाद्यसे आशीर्वादार्थमभिमुखीक्रिय से ततोऽध्येषणामवगम्य प्रत्यभिवादमाशीर्दानादिकर्तुमारभते । न च सामान्यवाचिना सर्वनाम्ना प्रयोज्यमानेनैतदुक्तं भवतीदं नामधेयेन मयाऽभिवाद्यसे इत्यतोऽध्येषणाम नवबुध्य कस्याशिषं प्रयुङ्क्ताम् ।
अपि च स्वनाम परिकीर्तयेदिति श्रुतम् । तत्रासौ देवदत्तनामाऽहमित्युक्तेनाभिवादनं प्रतिपद्येत । असावित्येतस्य पदस्यानर्थक्यादर्थानवसायः । स्मृत्यन्तरतन्त्रेणापि व्यवहरन्ति १५ च सूत्रकाराः । यथा पाणिनिः (व्या.सू.२।३।२) । 'कर्मणि द्वितीयादि' शब्दैः इहाप्यसाविति । 'स्वं नामातिदिशतेति' यज्ञसूत्रेऽपि परिभाषितम् । यद्येवं स्वं नामेत्यनेनैव सिद्धेऽसौ नामेत्यनर्थकं नामशब्दप्रयोगार्थम् । कथं स्वं नाम कीर्तयेदिदं नामाहमिति । अनेन स्वरूपेणाहमस्मीति । समानार्थत्वाद्विकल्पं मन्यते ।
अत्र श्लोक एतावदभिवादनवाक्यस्य रूपं सिद्धम् । अभिवादये देवदत्तनामाऽहं २० भोः । उत्तरेण श्लोकेन भोरित्येतद्विधास्यते । ज्यायांसमिति वचनात्समहीनानामप्यभिवादनमस्ति न त्वयं प्रकार ः ज्यायोविषयत्वादस्य ॥ १२२ ॥
नामधेयस्य ये केचिदभिवादं न जानते ||
तान्प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात् स्त्रियः सर्वास्तथैव च ॥ १२३ ॥
वित्ताद्याधिक्येनाविदुषोऽपि यथाविध्यभिवाद्यतायां प्राप्तायां तं निवृत्त्यर्थमिदम् । ये २५ केंचिदविद्वांसो नामधेयस्य संस्कृतस्योच्चारितस्याभिवादमभिवादार्थम् । अभिवादिता एतेन वयमित्यवैय्याकरणा न जानते संस्कृतं नावबुध्यन्ते तान्प्राज्ञो नारीश्चाभिवाद्याः । एतेन संस्कृतमुच्यमानं प्रतिपद्यते । तत्र विध्येकदेशं स्वनामग्रहणं हित्वाऽभिवादयेऽहमित्येतावदेव ब्रूयात्तदपि चेन्नावबुध्यन्ते लौकिकेनापभ्रंशेनाऽप्यभिवाद्या इत्येवमर्थे
१ ड-क्ष-अभिवादपरो ।
For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । प्राज्ञग्रहणम् । तदीयामबोधशक्तिं ज्ञात्वोहितव्योऽभिवादप्रयोगो नोपदेश एवादर्तव्यः । स्त्रियाऽप्येवमेव । सर्वग्रहणं गुरुपत्नीनां संस्कृतप्रयोगज्ञानामपि । अन्ये तु य उपनामिकया प्रसिद्धो वनमालीवर्ण इति । पितृकृतं यत्तस्य नाम तन्न प्रसिद्धं यत्प्रसिद्धं न तन्नामेत्यतोऽसौ स्वनाम कीर्तयेत् । ___अन्ये तु प्रत्यभिवादं न जानत इति वर्णयन्ति । " प्रत्यभिवादे शूद्रे" ५ ( न्या.सू. ८।२।८३) इति नामान्ते प्लुतो विहितः । तं ये न विदुस्तेष्वहमित्येव वाच्यम् । व्याकरणप्रयोजनोपन्यासप्रसङ्गेन चैतन्महाभाष्यकारेण प्रदर्शितम् ।
___ " अविद्वांसः प्रत्यभिवादे नाम्नो ये न प्लुतिं विदुः । कामं तेषु तु विप्रोष्य स्त्रीष्विवायमहं वदेत् ॥
स्मृत्यन्तरसामर्थ्यादेवायमभिवादशब्दः प्रत्यभिवादे वर्तत इत्याहुः । यदि चैतदेवं १० न व्याख्यायते तदा नाभिवाद्यः स विदुषेति सर्वेण सर्वमभिवादप्रतिषेध आश्रीयमाणे यमहं वदेदिति स्मृत्यन्तरविरोधः । अस्मिंस्त्वेवं व्याख्याते स प्रतिषेधः स्तुत्यालम्बनो न विधायक एतदर्थानुसारितया नीयते ॥ १२३ ॥
भोः शब्दं कीर्तयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने ॥
नाम्नां स्वरूपभावो हि भोभाव ऋषिभिः स्मृतः ॥ १२४॥ १५ स्वस्य नाम्नोऽन्ते भोः शब्द कीर्तयेत् । स्वग्रहणमभिवाद्यमानप्रतिषेधार्थम् । परिशिष्टोऽर्थवादः । न च नामाक्षराणामेवान्तेऽपि तु ततः परेषाम् । अहमस्मीति । एष हि तत्रेतिकरणं प्रयोगावधारणार्थम् एवमेव प्रयोक्तव्यः । अपि च देवदत्तो भो अहमिति दुःशिष्टे प्रयोगे विलम्बितायां प्रतिपत्तौ सम्मुखीभावः चिरेण स्यात्तत्र कार्यविरोधः । व्यवहितसंबन्धे कश्चिन्नैवावधानवान्स्यात् ।
स्वरूपभावः स्वरूपस्य सत्ताऽथवाऽभिवाद्यनाम्नां स्वरूपे भवति तत्स्थाने भवत्यतस्तन्नामनिवृत्तिः । भावसाधनः कर्तृसाधनो वा भावशब्दः । स्वरूपभाव इति सप्तम्यन्तो वा पठितव्यः । भोभावो भो इत्येतस्य यद्भवनं यत्स्वरूपं तन्नाम्नां स्वरूपम् । यथैव नाम गृहीत्वा कस्यचित्संवोधनं क्रियते देवदत्त श्रूयतामित्येवं भोः शब्दोऽप्यामन्त्रितविभक्त्यन्तः संबोधनायैवं ऋषिभिः स्मर्यते ॥ १२४ ॥
आयुष्मान् भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने ॥
अकारश्चास्य नानोऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः ॥ १२५ ॥ अभिवादने कृते प्रत्यभिवादः पित्राऽभिवादयिता एवं वाच्यः आयुष्मान्भव सौम्येति इतिशब्दः प्रकारे । आयुष्मानेधि दीर्घायुर्भयाश्चिरञ्जीवेत्येवमादिशब्दपरिग्रहः शिष्टाचारप्रसिद्धो भवति ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
अकारश्चास्य प्रत्यभिवाद्यस्य यन्नाम तदन्ते योऽकारः स प्लुतः कर्तव्यः । प्लुत इति त्रिमात्रस्य संज्ञा । अकारग्रहणमिकारादीनामपि प्रदर्शनार्थम् । अनपेक्षमेव चान्तत्वं द्रष्टव्यम्। व्यञ्जनान्तस्यापि योऽन्त्यः स्वरस्तस्य भवति । पूर्वाक्षर एव प्लुतभाविनोऽकारस्य विशेषणमेतत् । अक्षरमत्र व्यञ्जनं तत्र पूर्वस्मिन्यस्मिन् श्लिष्टः स एवमुच्यते । एतदुक्तं भवति । पूर्व एव नागन्तुरकारः प्लुतः कर्तव्यः । किं तर्हि य एव नाम्नि विद्यते स एव प्लावयितव्यः । सर्वं चैतदेवं व्याख्यानं भगवतः पाणिनेः स्पृशति सामर्थेन । शब्दार्थप्रयोगे च मन्वादिभ्योऽधिकतरः प्रामाण्ये भगवान्पाणिनिः।स च 'प्रत्यभिवादे शूद्रे' (व्या.सू.८।२।८३) टेः प्लुतिं स्मरति । टिशब्देन योऽन्त्योच् तदादिशब्दरूपमुच्यते । विप्रग्रहणमविवक्षितम्
क्षत्रियादीनामप्येष एव विधिः स्मृत्यन्तरसमाचारो ह्येवमेव स्थितः। न चैषां विध्यन्तरमस्ति । १. अत्रोदाहरणमायुष्मान्देवदत्त३ । व्यञ्जनान्तस्यायुष्मानेधि सोमशर्म३न् ॥ १२५ ॥
यो न वेत्यभिवादस्य विप्रः प्रत्यभिवादनम् ॥ नाभिवायः स विदुषा यथा शूद्रस्तथैव सः ॥ १२६ ॥
यो न वेत्ति प्रत्यभिवादनमित्येवं वाच्यमभिवादस्येत्यतिरिच्यते न संगच्छते नैवमभिवादस्यानुरूपं प्रत्यभिवादनमित्येवं योजना क्रियते । येन स्वनामोच्चार्याभिवादनं कृतं १५ तस्य नामान्ते प्लतिः कर्तव्या । यस्त्वहं भो इत्येवमभिवदेन्न तस्य नाम्नोच्चारणं नापि
प्लतिरिति । नाभिवाद्य इत्यभिवादनशब्दोच्चारणप्रतिषेधः। यथा विहितमभिवादनं कर्तव्यम् । न पुनरहं भो इत्यादि तस्य प्राग्दर्शितत्वात् । यथा शूद्र इति च दृष्टान्तेनैतदेव ज्ञायते । शूद्रस्यापि वृद्धवयसोऽभिवाद्यत्वं पूर्वाभिभाष्यत्वमिष्यते । विदुषेति पादपूरणार्थम् ॥ १२६ ॥
ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत्क्षत्रबन्धुमनामयम् ॥
वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च ॥ १२७ ॥
कृताभिवादनप्रत्यभिवादनयोः सौहार्दे प्राप्ते जिज्ञासाप्रश्ने जातिभेदाश्रयः शब्दनियमोऽयमिष्यते । प्रष्टव्यानां जातिनियमोऽयं न प्रष्ट्रणाम् । नात्यन्तभिन्नार्थत्वाच्च एतेषां
स्वरूपनियमोऽयं विधीयते । आरोग्यानामयशब्दौ समानार्थावेवं क्षेमकुशलशब्दावपि २५ नात्यन्तभिन्नौ । कुशलशब्दो यद्यपि प्रावीण्यवचनस्तथापीह संयोगिनामर्थानां शरीराणां
चानपाये वर्तते । एतेऽवश्यं प्रयोक्तव्या अन्येषामपि यथाप्रतिभम् । विशेषे जिज्ञासयाऽप्रतिषेधः । तथा महाभारते कस्मिंश्चिद्ध्याये दर्शितम् । केचिदिह समागम्येति लिङ्गान्न गुर्वादिविषयोऽयं प्रश्नः किं तर्हि सवयसामेव । अभिगमनं हि गुरौ विहितं न यदृच्छया समागमः । अभिगमनेऽपि समागमोऽस्तीति यत्किचिदेतत् ॥१२७॥
" मनोऽन्त्यादि टि" न्या. सू. (१-१-६४ ) ।
For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना यवीयानपि यो भवेत् ॥ भो भवत्पूर्वकं त्वेनमभिभाषेत धर्मवित् ॥
१२८ ॥
५
प्रत्यभिवादनकाल अन्यत्र च दीक्षितो ज्योतिष्टोमादिषु दीक्षणीयातः प्रभृत्या अवभृथान्नाम्ना न वाच्यस्तस्य यन्नामधेयं तन्नोच्चारयितव्यम् । यवीयान्कनीयानचिरकालजातः । अपिशब्दात् ज्येष्ठस्यादीक्षितस्यापि नामग्रहणनिषेधोऽनुमीयते । तथा च गौतमः (अ. २सू.२८)“नामगोत्रे गुरोः समानतो निर्दिशेत्”। मानः पूजा तत्पूर्वकं नाम ग्रहीतव्यं तत्रेश्वरो जनार्दनमिश्र इति।कथं तर्हि दीक्षितेन कार्यार्थ संभाषः कर्तव्यः भो भवत्पूर्वकं भोः शब्दं पूर्वं प्रयुज्यैनं दीक्षितमभिभाषेत दीक्षितयजमानादिशब्दैयौगिकैः । न तु भोः शब्दपूर्वकं नामग्रहणमभ्यनुज्ञायते । भो भवच्छब्दः पूर्वो यस्याभिभाषणस्य तदेवमुक्ते द्वयोश्चैतयोः शब्दयोरेकत्र वाक्ये प्रयोगाभावाद्यवस्थां व्याचक्षते । यदा तेन सह संभाषणं भवति १० तदाऽऽमन्त्रितविभक्त्यन्तेन भोः शब्देन संबोध्यः । यदा तु तदीयगुणाख्यानं परोक्षं करोति तत्रभवता दीक्षितेनैवं कृतं तत्रभवानेवं करोतीत्येवं प्रयोक्तव्यम् । भवदिति च प्रातिपदिकमात्रमुपात्तं यथा विभक्त्या संबन्धमुपैति तदन्तं प्रयोक्तव्यम् ॥ १२८ ॥ परपत्नी तु या स्त्री स्यादसंषर्द्धा च योनितः ॥ तां ब्रूयाद्भवतीत्येवं सुभगे भगिनीति च ।। १२९ ॥
१३३
मातुलां पितृव्यांश्च श्वशुरानृत्विजो गुरून् ॥ असावहमिति ब्रूयात्प्रत्युत्थाय यवीयसः ॥ १३० ॥
1
अर्थप्रयुक्तं संभाषणं स्त्रिया सह यदा भवति तदैवं कर्तव्यम् । या तावत्परस्य पत्नी सा 'भवति सुभगे' अथवा ' भवति भगिनि' । भवच्छब्दोऽयं स्त्रीप्रत्ययान्तः संबुद्धौ कृतह्रस्वः। भवतीत्यत्रेतिकरणं पदार्थाविपर्यासकृत्स्वरूपं परं बोधयति सुभगे भगिनीत्यत्र प्रकारे । ब्रूयादित्यधिकाराच्छब्दस्वरूपग्रहणं सिद्धम् । आकार्यतायां च मातर्यशस्विनि कनीयसी च दुहितरायुष्मतीत्येवमादिभिः शब्दैः संभाष्या । पत्नीग्रहणात्कन्याया नैष २० विधिः । असंबद्धा च योनित: मातृपक्षपितृपक्षाभ्यां या ज्ञातित्वं नागता मातुलदुहित्रादिस्तासामन्यं विधिं वक्ष्यति ( १३२ श्लोके ) 'ज्ञातिसंबन्धियोषित' इति । ननु च नैवैतत्सिद्धमस्योत्सर्गस्यान्यत्र चरितार्थत्वात्किम संबद्धा चेत्यनेन । नात्र पौनरुक्त्योद्भावने यतितव्यं पद्यग्रन्थोऽयम् ॥ १२९ ॥
For Private And Personal Use Only
गुरूनिति वचननिर्देशान्न य एवात्र गुरुरुक्तः स एव गृह्यते । किं तर्हि गौतमीय इव सामान्यशब्दो वित्तादिज्येष्ठवचनः । तान्यवीयसो भागिनेयादेः स्ववयोपेक्षया हीनवयसः ।
१ फ - असंबन्धा ।
१५
२५
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
असावहमिति स्वं नाम निर्दिश्यते । तत्परश्चाहंशब्दोऽभ्यनुज्ञायते । एतच्च प्रत्युत्थायागतानां कर्तव्यम् । अभिवादने भोःशब्दप्रयोगो निषिध्यते । उक्तं च गौतमीये "प्रत्युत्थानमभिवाद्य” इति ॥ १३० ॥
मातृष्वसा मातुलानी श्वश्रूरथ पितृष्वसा ॥ संपूज्या गुरुपत्नीवत्समास्ता गुरुभार्यया ॥ १३१ ॥
एताश्च गुरुपत्नीवत्संपूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनासनदानादिभिः । ' गुरुपत्नीवत्' इत्यनेनैव सिद्धे समास्ता इति वचनमन्यदप्याज्ञादि गुरुपत्नीकार्य कदाचिदनुजानाति । इतरथा प्रकरणात्संपूज्या इत्यभिवादनविषयमेव स्यात् । पलितवयसश्च स्त्रियः स्मयते । कनीयसीनामप्येष एवाभिवादनविधिः ॥ १३१ ॥
भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या सवर्णाऽहन्यहन्यपि ॥ विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसंबन्धियोषितः ॥ १३२ ॥
भ्रातुज्येष्ठस्येति द्रष्टव्यम् । उपसंग्राह्या पदयोरभिवाद्या । सवर्णा समानजातीया । क्षत्रियादिस्त्रीणां तु ज्ञातिसंबन्धिधर्मो भ्रातुर्भार्याणामपि । विप्रोष्य ज्ञाति
संबन्धियोषितः । विप्रोष्य प्रवासात्प्रत्यागतेन । न हि प्रोषितस्योपसंग्रहणसंभवः । १५ ज्ञातयः पितृपक्षाः पितृव्यादयः, सम्बन्धिनो मातृपक्षाः श्वशुरादयश्च, तेषां ज्येष्ठानां याः स्त्रियः पूजारूपत्वादुपसंग्रहणस्य । न कनीयांसः पूजामर्हन्ति ॥ १३२ ॥
पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्यां च स्वसर्यपि ॥ मातृवद्वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरीयसी ॥ १३३ ॥
पितुश्च या भगिनी मातुश्च या भगिनी तस्यां, स्वसरि चात्मीयायां ज्येष्ठायां२० भगिन्यां मातृववृत्तिरतिदिश्यते ।
ननु च मातृप्वसुः पितृष्वसुश्चायमुक्त (श्लो.१३ १) एव धर्मो “मातृष्वसा मातुलानी" इत्यत्र । अथोच्यते । तत्र गुरुपत्नीवदित्युक्तम् । इह तु मातृवदृत्तिरित्युच्यत इति। नैष भेदः । तुल्या हि गुरुपन्त्यां मातरि च वृत्तिः । केचिदाहुः माता ताभ्यो गरीयसीत्येतद्वक्त
मनूद्यते भगिन्योः पितुर्मातुश्च गरीयस्त्वम् । यदा माताऽऽज्ञां ददाति स्वस्रादयश्च तदा २५ मातुराज्ञा क्रियते न तासाम् । न चैतद्वाच्यमेतदपि सिद्धं “माता गौरवेणातिरिच्यत" इति।
अर्थवादत्वात्तस्य ।
१ इ-क्ष-श्वश्वादयश्च ।
For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
अन्ये तु गुरुपत्न्या मातुश्च वृत्तिभेदं मन्यन्ते। गुरुपत्न्याः पूजाज्ञाद्यावश्यकम्। मातुस्तु शैशवात्वात्सल्येनान्यथात्वमपि । लालनात्तत्रोभयापदेशान्मातृप्वसुः पितृष्वसुश्च व्यवस्था । शैशवे लालनं तुल्यमेव स्वस्यां स्वसरि । अतीतशैशवस्य तु गुरुपत्नीवत्संपूज्यत्वमिति । न चानेनैवैतत्सिध्यति असति हि वाक्यद्वये मातृवद्वत्तिरित्येतावता प्राकरणिकी अभिवादननिवृत्तिरेव विज्ञायेत ॥ १३३ ॥
दशाब्दाख्यं पौरसख्यं पञ्चाब्दाख्यं कलाभृताम् ॥.
त्र्यब्दपूर्व श्रोत्रियाणां स्वल्पेनापि स्वयोनिषु ॥ १३४ ॥
अथ पुनः स्नेहवृत्तिरतिदिश्यते। उक्तं पूर्व “प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयतीति"। तत्र कियद्भिर्वः स्थाविर्य भवति । लोके हि शिरः पालित्ये स्थविरव्यवहारस्तन्निरूपणार्थमिदम् । दशभिर्वर्जन्मनोऽधिकैरपि पौराणां सख्यमाख्यायते । तेन दशवर्षाधिको १० ज्येष्ठो भवति अपि तु मित्रवद्वयवहर्तव्यः यथोक्तं भो भवन्निति वयस्येति । दशभ्यो वर्षेभ्य उर्ध्व ज्येष्ठः । आख्यानमाख्या । दशाब्दा आख्या यस्य सख्यस्य। त्रिपदो बहुव्रीहिः। आख्यानिमित्तत्वाद्वर्षाणां सामानाधिकरण्यं निमित्तनिमित्तिनोर्भेदस्याविवक्षितत्वात् । एतावांश्च समासान्तर्भूतोऽर्थो यः पूर्वजो दशवर्षाणां यावत्स सखैव भवति । पुरे भवाः पौराः तेषाम् । पुरग्रहणं प्रदर्शनार्थ ग्रामवासिनामपि । एष एव न्यायः । ये केचिदेकस्मिन् १५ ग्रामे सन्ति तान्यः कश्चित्परस्परप्रत्यासत्तिहेतुर्विद्यते ते सखायः। ये तु कलां कांचन विभ्रति शिल्पगीतवाद्यादिकां तेषां पञ्चवर्षाणि योऽधिकः स सखा तत ऊर्ध्व ज्येष्ठः । त्रयोऽब्दाः पूर्वे यस्य तच्छ्रोत्रियाणां सख्यम् । अल्पेनापि कालेन स्वयोनिध्वेकवश्येषु कतिचिदहानि योऽधिकः स ज्येष्ठः । कियान्पुनः स्वल्पकाल: न तावदब्दः । ज्यब्दपूर्वमिति निर्दिश्याल्पेनेत्युच्यमानस्ततो न्यूनः प्रतीयते । एकवचननिर्देशाच्च २० न वर्षद्वयं नाप्येकोऽब्दः स्वल्पेनेति विशेषणानुपपत्तेः। परिच्छिन्नपरिमाणो ह्यब्दवाच्योऽयस्तस्याहोरात्रमात्रेण न्यूनस्य नाब्दत्वमस्ति । तस्मादल्पेनेति कालसामान्यमपेक्षते । संवत्सरादवरश्च तस्य विशेषः । अपिशब्दश्चैव शब्दस्यार्थे द्रष्टव्यः । अल्पेनैव कालेन सख्यं बहुना तु ज्येष्ठत्वमेव । एतच्च समानगुणानां समाननातीयानां च द्रष्टव्यम् । एतेन लौकिकं स्थविरलक्षणं निवर्तितसापेक्षिकमाश्रितम् ।
__ अन्ये तु व्याचक्षते । नानेन स्थविरत्वं लक्ष्यते किं तर्हि सखित्वमेव । यथाश्रुतत्यागेन स्थविरलक्षणं स्यात् । इयता कालेन सखा परतस्तु ज्येष्ठ इति ।
१-म-वासभ्येन। २ उ-क्ष-उभयोपदेशात् । ३ फ-यथाश्रुतार्थत्यागेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३१ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः अयं च श्लोकार्थः । एकत्र पुरे वसन्ति दशवर्षाणि यावत्तानि मित्राणि । कलाश्चतुःषष्टिस्तद्विदां संगत्या पञ्चभिर्वषैः । स्वयोनिषु स्वल्पेनापि च कालेन सह वसतां मित्रत्वमेव । अतश्च न सर्वो वयसा तुल्यो वयस्यः किं तर्हि एतदेव समानवयस्त्वेवैतलक्षणम् । युक्तमेतत् किंतूत्तरश्लोको विरुद्ध्यते । तत्र हि जातेः प्राधान्यं न वयसः ।यदि चात्रेयता कालेन ज्यैष्ठ्यमुक्तं भवति तदा विजातीयानामप्याशक्यमानं न निवर्त्यत इति युक्तम् । पूर्वे च व्याख्यातार आधमेव व्याख्यानं मन्यन्ते ॥ १३४ ॥
ब्राह्मणं दशवर्ष तु शतवर्ष तु भूमिपम् ॥
पितापुत्रौ विजानीयाद्राह्मणस्तु तयोः पिता ॥ १३५ ॥
दशवर्षाणि जातस्य यस्य स भवति दशवर्षः । परिच्छेदकः कालः तस्य परिच्छेद्यो १. ब्राह्मणः श्रुतः। न च तस्योच्चनीचतादि कार्यादि वा कालेन परिमातुं शक्यम् । किं तर्हि तदीया
काचित्क्रिया सा च जन्मनः प्रभृति नित्यसमवायिनी प्राणधारणलक्षणैव । एवं शतवर्षमिति । पितापुत्रौ तौ द्रष्टव्यौ । तयोः संप्रधार्यमाणयोर्ब्राह्मणः पिता । चिरवृद्धेनापि क्षत्रियेण स्वल्पवर्षोऽपि ब्राह्मणः प्रत्युत्थायाभिवाद्यश्चेति प्रकरणार्थः ॥ १३५ ॥
वित्तं बन्धुर्वयः कर्म विद्या भवति पञ्चमी । १५ एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् ॥ १३६ ॥
उक्तं जातेरुत्कर्षहेतुत्वम् । हीनजातीयेनोत्तमजातीयः पूज्यः । इदानीं समानजातीयानां य अभिवादनादिपूजाहेतवस्तेषां बलाबलमुच्यते । तत्र वयसः पुनरभिधानं बलाबलार्थम् । वित्तादिसंबन्धोऽत्र सर्वत्र पूजाहेतुः । वित्तवत्त्वं बन्धुमत्त्वं मानस्थानमित्यय
मत्रार्थः । (न) विशिष्टता बन्धुतैव पितृव्यमातुलादिरूपता मानकारणं बन्धुमान्यो बहुबन्धुः २० स पूज्यः । वयः प्रकृष्टमिति ज्ञेयम् । ईदृश एव चार्थे प्रायेणायं प्रयुज्यते । “ पित्रा
पुत्रो वयःस्थोऽपि सततं वाच्य एव सः" इति। यावच्च वयः पूजाहेतुः तदुक्तमेव दशाब्दाख्यमिति । कर्म श्रौतं स्मार्त तदनुष्ठानपरता । विद्या सान्ता सोपकरणवेदार्थज्ञानम् ।
___ ननु विद्वान्यजते विद्वान्याजयतीत्यविद्यस्य कर्मानुष्ठानानधिकाराद्विद्यया विना
कथं कर्मणां मानहेतुता ? नैष दोषः । प्रकर्षोऽत्राभिप्रेतः ।अतिशयवती विद्या मानहेतुः । १५ स्वल्पविद्यस्याप्यनुष्ठानोपपत्तिः। यो यावज्जानाति स तावत्यधिक्रियते । न विद्याया वाचनिक
मधिकारहेतुत्वमपि तु सामर्थ्यलक्षणम् । अविदितकर्मस्वरूपो ह्यवैद्यस्तिर्यकर्मा क्वाधिक्रियताम् ? शक्यं ह्यनेन कतिचित्स्मृतिवाक्यान्युपश्रुत्य जपतपस्यनुष्ठातुम् । अग्निहोत्रादिकर्मणां तु वेदवाक्यावबोध उपकरोति । तत्रापि यो यावज्जानाति स तावत्यधिक्रियते। अग्निहोत्रवाक्यानां योऽर्थ वेत्ति स तत्राधिक्रियते । क्रत्वन्तरज्ञानं न तत्रोपकारकम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
१३७
अथोच्यते । वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः' इति । कृत्स्नवेदविषयोऽयं विधिरवबोधपर्यन्तस्तत्र कृत्स्नस्य वेदस्यावबोधे कर्तव्ये कुतोऽयं प्रतिभागावबोधसंभवः । येनोच्यते । 'योऽग्निहोत्रवाक्यस्यार्थं वेत्ति वाक्यान्तरार्थमविद्वानप्यधिक्रियत ' इति । अत्रोच्यते । एकशाखाध्ययनं तावदवश्यं कर्तव्यम् । तत्र येनैकशाखाऽधीता तस्याश्वार्थोऽवधृतः । सोऽनवधृतशाखान्तरार्थोऽधिक्रियते ।
ननु च सर्वत्रैक एव शास्त्रार्थो यदि नाम पदवर्णानुपूर्वीभेदः शास्त्ररूपत्वं भिन्न पदार्थन्यायव्युत्पत्त्या वाऽवबोधः । न च प्रतिशाखं पदार्था विद्यन्ते नाऽपि न्यायस्तत्र येनैव हतुनैकस्याः शाखाया अर्थोऽवधार्यते शाखान्तरेऽप्यसावस्ति । न व्युत्पत्त्यन्तरमपेक्षते । तत्र ययेका शाखाऽवगता सर्वा एवावगता भवन्ति । सत्यम् । यान्येकस्यामग्निहोत्रादीन्युपदिष्टानि तेषां शाखान्तरेऽप्युपदिश्यमानानामभूद्भेदः किन्तु कस्यांचिच्छाखायां कानिचित्कर्माणि १० नैवोपदिश्यन्ते । यथा बाढचे आश्वलायनके दर्शपूर्णमासौ श्येनादिरेष एवाभिचारकः । अन्ये च सोमयागवाजपेयबृहस्पतिसवादयः । तत्र यत्तच्छाखाधीनमग्निहोत्रज्योतिष्टोमादि तत्राधिक्रियते । शाखान्तरं त्वनधीतमश्रुतकथं तद्विदितानि कर्माण्यतच्छाखाध्यायी वेत्तु । न चैते सोमयागा नित्या येनाननुष्ठानप्रत्यवायभयात्परिज्ञानाय शाखान्तरमन्विष्यते। आधानं तु यद्यपि तत्र न पठितं तत्राप्युद्धराहवनीयमित्याहवनीयस्य विधानम् । लोकात्तदर्थमनवबुध्य- १५ मानः कोऽयमाहवनीयो यस्याधानमिति शाखान्तरमन्विष्यति । ततः शाखान्तरे पठ्यमान. माधानप्रकरणं सर्वं पर्यालोचयति । एवमामावास्येन वा हविषेष्ट्वा पौर्णमासेन वेति श्रुत्वा कीदृशमनयोः कर्मणो रूपमिति तथैव शाखान्तरं गवेषयते । एवमन्यदपि यत्काम्यं नित्यं चानुष्ठेयं तस्य यत्किंचिदङ्गजातं तत्र नाम्नातमाध्वर्यवमौद्गात्रं वा तत्परिज्ञाय तथैव शाखान्तराद्भिद्यते । यत्तु शाखान्तराधीतमनुष्ठेयं तस्य न वेदनसंभवः । अनेकशाखा- २० ध्यायिनस्तु तदर्थपरस्य सर्वमेतत्प्रत्यक्षमिति । अस्तीशी विद्यामन्तरेणापि कर्मानुष्ठानं अथवा ईपयुत्पत्त्याऽपि संभवत्यनुष्ठानं यस्य तु निर्मला विद्या, व्याख्येयानि विद्यास्थानानि, तस्य विद्यामान्यतत्स्थानम् ।
गरीय इति द्वयोर्द्वयोः संप्रधारणेऽयमियसुन्प्रत्ययः । चतुर्दशविद्यास्थानज्ञः पङ्ग्वन्धनिर्धनादिरनधिकृतोऽपि विद्ययैव पूज्यते । तेषां विरोधे बलाबलमाह । गरीयो २५ यद्यदुत्तरम् । एकस्य वित्तमन्यस्य बहुबन्धुता तत्र वित्तवतो बन्धुमान्मान्यः । यस्माच्च यत्परं तत्तस्मात्तरं गुरु । तथा बन्धोर्वयः ततः पूर्वस्मादपि वित्तात्तद्गुरु सिद्धम् । अत उपपन्नं, "श्रुतं तु सर्वेभ्यो गरीयस्तन्मूलत्वाद्धर्मस्येति" गौतमवचनम् (अ.६सू.१९।२०)।
१ ख-विद्यामान्यतः स्थानं । २-" द्विवचनविभज्योपपदे " ( व्या. सू. ५-३-५७)
For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
गरीय इति कथं प्रकर्षप्रत्ययो यावता नैव पूर्वस्य गुरुत्वम् । यदि हि द्वे रूपिणी तत्रोत्तरीयस्य गरीयस्त्वमस्ति तर्हि पूर्वापेक्षया वित्तस्य नास्तीति चेत्समुदाये सामान्येन गुरुत्वेऽपेक्षिते अपरस्य प्रकर्षविवक्षायां युज्यत ईयसुन् । मानः पूजा तस्य स्थानं कारणम् । —मानस्थानानीति ' वा पाठेऽन्तर्भूतभावार्थो द्रष्टव्यः। ' मान्यत्वस्थानानि ' मान्यत्वकारणानि ॥ १३६ ॥
एकैकगुणसंबन्धे परस्य ज्यायस्त्वमुक्तम् । यत्रेदानी द्वौ पूर्वावेकस्य भवतोऽअरस्यैकः पर इति तत्र कथमित्यत आह ।
पश्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च ॥
यत्र स्युः सोऽत्र मानाईः शूद्रोऽपि दशमीं गतः ।। १३७ ॥ १० पञ्चानामेतेषां मान्यस्थानानां यत्र भूयांसि बहून्यसर्वाणि स मान्यः । तत्र परत्व
माहर्तव्यम् । एकस्य वित्तबन्धू द्वे । अन्यो वृद्धवयाः । तत्र पूर्वे बाधके । सत्यपि बहुत्वे यदि न श्रेष्ठानि भवन्ति एकं चैकस्यात्युत्कृष्टं तदा साम्यं न पुनः परवाधकत्वं गरीय एकापेक्षया चरितार्थत्वात् । यदि तु भूयांसि गुणवन्त्यत्युत्कृष्टानि तदा साम्येऽपि संख्यया परेषां, पूर्वाणि परैश्च समसंख्यानि, तदा न पूर्वतरतया बाध्यबाधकभावः । किं तर्हि सामान्यमेव । ननु च यत्र गुणवन्ति स्युः सोऽत्र मानार्ह इत्यभिधानेन समसंख्यस्यापि पूर्वयं बाधकत्वमेव युक्तम् । नैवं तुल्यत्वे गुणानामेतस्य चरितार्थत्वात् यथैकोऽपि विद्यावानापरोऽपि तयोर्यस्य गुणवती प्रकृष्टा विद्या स प्रशस्यते । एवं सर्वत्र त्रिषु वर्णेषु ब्राह्मणक्षत्रियवैश्येषु यद्येते गुणा भूयांसः प्रकृष्टाश्च क्षत्रियस्यापि भवन्ति तदा हीनगुणेन ब्राह्मणेन जात्युत्कृष्टेनापि क्षत्रियः पूज्यः । एवं क्षत्रियेण वैश्यः । एवं त्रिभिरपि द्विजातिभिः । शूद्रोऽपि दशमीमितः । दशमी अन्त्यावस्थोच्यते । अत्यन्तवार्धकोपलक्षणमेतत् । एवं च वित्तबन्धू शूद्रस्य माने हेतू त्रैवर्णिकान्प्रति दशमीग्रहणात् । कर्मविद्ये तु नैव तस्य संभवतोऽनधिकारात् ।।
भूयांसीत्याधिक्यमानं विवक्षितं न बहुत्वसंख्यैव । तेन द्विविषयताऽपि सिद्धा भवति । न ह्ययं संख्यावाच्येव बहुशब्द इत्यत्र प्रमाणमस्ति भूयःशब्दश्चायं न बहुशब्द: २५ आधिक्ये च तत्रतत्र दृष्टः प्रयोगः । " भूयांश्चात्र परिहारो भूयसाऽभ्युदयेन योक्ष्य "
इति प्रत्ययार्थबहुत्वमपि न विवक्षितम् । “ जात्याख्यायां" ह्येतद्बहुवचनम् । विवक्षायां हि एकस्य गुणवतो मानहेतुत्वं न स्यात्ततश्च पूोऽवगतिर्बाध्यते । शूद्रोऽपि दशमीमित्यत्र च केवलस्यैव वयसः प्रकर्षे मानहेतुत्वं ब्रुवन्नविवक्षां दर्शयति । समाचारश्चैवमेव ॥ १३७ ॥
फ-पूर्वस्य वा । २ फ-न कर्मविद्ये तु । ३ व्या. सू. ३।२।५८ ।
For Private And Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। चक्रिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः॥ . स्नातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च ॥ १३८ ॥
अयमन्यः पूजाप्रकारः प्रासङ्गिक उच्यते । चक्री रथिको गन्व्यादियानाधिरूढस्तस्य पन्था देयः । येन भूमिभागेन प्रामादि देशान्तरं गम्यते स पद्धतिः पन्था उच्यते । तत्र यदि पृष्ठतः संमुखतो वा रथिक आगच्छेत्तदा तद्गमनोपरोधिनः पथिप्रदेशा- ५ त्पदातिरपक्रामेत् । दशमीस्थोऽत्यन्तपरिणतवयाः । रोगी व्याधिनाऽत्यन्तपीडितः । भारी गृहीतव्रीह्यादिगुरुद्रव्यः सोऽपि यथोपसर्तुमशक्तोऽनुग्राह्यः । स्त्रिया अनपेक्ष्यजातिगुणभर्तृसंबन्धास्त्रीत्वमात्रेणैव । राजा च विषयेश्वरोऽत्राभिप्रेतो न क्षत्रिय एव । तथा चोत्तरत्र पार्थिवग्रहणेन निगमने पृथिव्या ईश्वरः पार्थिवः ।
ननु चोपक्रमे राजशब्दश्रवणाद्वाक्यान्तरगतः पार्थिवशब्दस्तत्पर एव युक्तः । १० राजशब्दो हि क्षत्रियजातिवचनो विज्ञातः स तावदनुपजातविरोधित्वादुपक्रमगतो मुख्यार्थो ग्राह्यः । बलादिवाक्ये तु तत्सापेक्षक्षत्रियजातिविहितेन धर्मेण पृथिवीपालनाख्येन पार्थिवशब्दस्य प्रयोगसंभवेन जात्यन्तरविषयत्वमयुक्तम् । अत्रोच्यते । मान्यताऽत्र श्रुता स्नातको नृपमानभागीति । तत्र क्षत्रियजातीयमात्रान्मान्यत्वं स्नातकस्य सिद्धमेव ब्राह्मणं दशवर्षमिति । तत्र हि भूमिपशब्दः क्षत्रियजातिमात्रोपलक्षणार्थ इत्युक्तम् । उपलक्षणत्वाच्च १५ राजजातेः क्षत्रियस्यापि प्रजेश्वरस्यायं धर्मो विज्ञायते । वरो विवाहाय प्रवृत्तः । एतेषां पन्था देयः। त्यागमात्रं च ददात्यर्थः । त्यागश्च पथोऽपसरणम् । अत एव चतुर्थी न कृता ॥ १३८ ॥
तेषां तु समवेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ ॥ राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् ॥ १३९ ॥
२० ... तेषां तु समवेतानामेकत्र संनिपतितानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ । प्रकृतेन पथोदानेन नृपमानभाक् नृपस्य सकाशान्मानं भजते लभते । षष्ठी निर्धारणे (व्या. सू. २।३।४१)। चक्र्यादीनां त्वन्योन्यं विकल्पः स च शक्त्यपेक्षः ॥ १३९ ॥ .... उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्विजः ॥ . सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्य प्रचक्षते ॥ १४० ॥ ... आचार्यादिशब्दानामेवार्थनिरूपणार्थमिदमारभ्यते । सोपचारो हि लोके एषां प्रयोगो न च शब्दार्थसंबन्धस्य स्मर्तृभिराचार्यपाणिनिप्रभृतिभिरेतन्निरूपितम् । इयं चाचार्यपदार्थस्मृतिर्व्यवहारमूला, न वेदमूला, पाणिन्यादिस्मृतिवत् । न ह्यत्र किंचित्कर्तव्यमुपदिश्यते । अस्य शब्दस्यायमर्थ इति सिद्धरूपोऽयमर्थो न साध्यरूपः ।
१ अग्रे श्लोकः १३९ ।
१३९॥
For Private And Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
उपनीयोपनयनं कृत्वा यो वेदमध्यापयति ग्राहयति स आचार्यः । ग्रहणं चात्राध्येत्रन्तरनिरपेक्षं वाक्यानुपूर्वीस्मरणम् । कल्पशब्दः सर्वाङ्गप्रदर्शनार्थः । रहस्यमुपनिषदः । यद्यपि तेऽपि वेदशब्देनैव गृहीतास्तथापि द्वितीयस्तेषां व्यपदेशोऽस्ति । वेदान्ता इत्यन्तशब्दं समीपवचनं मन्यमानो नैते वेदा इति मन्येत तदा शङ्कानिवृत्त्यर्थं रहस्यग्रहणम् ।
_ अन्ये तु रहस्यं वेदार्थ वर्णयन्ति । तेन न स्वरूपग्रहणमात्रादाचार्यकनिष्पत्तिः । अपि तु तद्व्याख्यानसहितात् । तथा चाभिधानकोशेऽभिहितम् “विवृणोति च मन्त्रार्थानाचार्यः सोऽभिधीयते” इति । मन्त्रग्रहणं वेदवाक्योपलक्षणार्थम् । अस्मिंश्च व्याख्यानेऽ
र्थावबोधोऽप्याचार्यकरणविधिप्रयुक्तः स्यान्न केवलं संपाठमात्रम् । ततश्च सर्वेण सर्वस्वा१० ध्यायविधिरनुष्ठापकः स्यात् । अस्तु परप्रयुक्तेऽप्यनुष्ठाने स्वाध्यायविधेब्रह्मचारिणः स्वार्थ
सिद्धिः यदा, तर्हि काम्यत्वादाचार्यकरणविधेराचार्यो न प्रवर्तते तदा स्वाध्यायविध्यर्थानुष्ठानं न प्राप्नोति ; ततश्च न नित्यस्वाध्यायविधिः स्यात् । न च रहस्यशब्दो वेदार्थवचनतया प्रसिद्धस्तस्मात्पूर्वमेव रहस्यग्रहणस्य प्रयोजनं प्राधान्याद्वा पृथगुपादानम् । यत्तु
'विवृणोति च मन्त्रार्थान् "इत्यस्मृतिरेवैषा । मन्त्रशब्दस्योपलक्षणत्वे प्रमाणाभावात्तस्मात्पाठा१५ भिप्रायमस्य विधेरप्रयोजकत्वम् । अतो वेदस्वरूपग्रहणे माणवकस्य जाते आचार्यकरण
विधिनिवृत्तिः ॥ १४० ॥
एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः॥ योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते ॥ १४१ ॥
वैदस्यैकदेशो मन्त्रः ब्राह्मणं वा । वेदवर्जितानि वा केवलान्यङ्गान्येवं योऽध्या२० पयति तथा सर्वमपि वेदम् । वृत्त्यर्थं जीविकार्थम् । नाचार्यकरणविधिवशेन स उपा
ध्यायो नाचार्यः । अन्येनोपनीतं यः कृत्स्नमपि वेदमध्यापयति नासावाचार्यः । उपनीयापि यः कृत्स्नं वेदं नाध्यापयति सोऽपि नाचार्यः । यद्येवमेकदेशग्रहणमुपाध्यायलक्षणे कृतमाचार्यलक्षणे उपनयनग्रहणं यस्तीनुपनेता कृत्स्नवेदाध्यापकश्च तस्य किं लक्षणं
नासावाचार्यों नाप्युपाध्यायः । न चापि नामान्तरं तस्य श्रुतम् । उच्यते । अल्पं वा २५ बहु वा: यस्य श्रुतस्येत्यनेन गुरुरसावाचार्यान्न्यून उपाध्यायादप्यधिकः । अपि पुनः
शब्दौ पादपूरणार्थों ॥ १४ १ ॥
१ इक्ष-स्वाध्यायविधि । २ 5 क्ष-एवं । ३ लक्षणा । ४ ड क्ष-लक्षणेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि ॥ संभावयति चान्नेन स विप्रो गुरुरुच्यते ॥ १४२ ॥
1
निषेकग्रहणात्पितुरयं गुरुत्वोपदेशः । निषेको रेतःसेकः स आदिर्येषां कर्मणाम् । आदिग्रहणात्सर्वे संस्कारा गृह्यन्ते । तानि यः करोत्यनेन च यः संभावयति संवर्धयति । चैवेनामिति वा पाठ: । अर्थस्तु स एव । अन्नेनैव । संभावनोपपत्तेः । अर्थान्तरनिर्देशः एनं ५ कुमारम् । ननु चान्वादेशः न चेह कुमारस्य पूर्वमुपदेशः । नैवं कस्यान्यस्य निषेकादिनि क्रियन्ते तानि यः करोति सामर्थ्यादपि निर्देशो न निर्देशत एव । एवमाभ्यां गुणाभ्यां हीनः केवलजनकत्वे पितैव भवति न गुरुः । न चैवं मन्तव्यमसति गुरुत्वे नासौ मान्यः सर्वप्रथममसावेव मान्यः । तथा च भगवान्व्यासः “ प्रभुः शरीरप्रभवः प्रियकृत्प्राणदो गुरुः । हितानामुपदेष्टा च प्रत्यक्षं दैवतं पिता " इति ॥ विप्रग्रहणं प्रदर्शनार्थम् ॥ १४२ ॥ १० अन्याधेयं पाकयज्ञाननिष्टोमादिकान्मखान् ॥
यः करोति तो यस्य स तस्यत्विगिहोच्यते ॥ १४३ ॥ आहवनीयादीनामनीनामुत्पादककर्माग्न्याधेयमुच्यते । 'वसन्ते ब्राह्मणोऽनीनाद
१४१
धीत' इति विहितम् । पाकयज्ञा दर्शपूर्णमासादयः । अग्निष्टोमादयो मखाः सोमयागः । मखशब्दः क्रतुपर्यायः । एतानि कर्माणि यस्य यः करोति स तस्यत्र्त्विगित्युच्यते । १५ यस्य तस्येतिशब्दौ संबन्धिता दर्शयतः । यस्यैवैतानि कर्माणि करोति तस्यैवासावृत्विगुच्यते नान्यस्य । स त आचार्यादयः सम्बन्धिशब्दाः । वृतः प्रार्थितः शास्त्रीयेण विधिना कृतवरणः । मान्यताप्रसङ्गादृत्विक्संज्ञोपदेशोऽत्र न हि ब्रह्मचारिधर्मेषु ऋत्विजामवसरः । आचार्यादिवत्पूज्य इत्यस्मिन्नवधौ तल्लक्षणमुच्यते ॥ १४३ ॥ य आवृणोत्यवितथं ब्रह्मणा श्रवणावुभौ ||
For Private And Personal Use Only
स माता स पिता ज्ञेयस्तं न द्रुह्येत्कदाचन ॥ १४४ ॥ श्रवण ब्रह्मणा वेदाध्यापनेनावृणोति स माता स पिता ज्ञेयः । मध्यापकस्य मातापितृशब्दवाच्यताविधानम् । आचार्यादिशब्दवत्प्रसिद्धार्थौ हि पितृमातृशब्दौ । जनकः पिता । जननी माता । उपचारेणाध्यापकस्तुत्यर्थं प्रयुज्येते । यथा गौर्वाहीक इति । लोके ह्यत्यन्तोपकारकौ मातापितरौ प्रथितौ तौ हितं जनयतो भक्तादिना च पुष्णीतः २५ स्वशरीरानपेक्षमपि पुत्रहिते प्रवर्तेते । अतो महोपकारकत्वात्ताभ्यामुपाध्यायः स्तूयते । यो विद्यायामुपकरोति स सर्वोपकारकेभ्यः श्रेयान् । अवितथं क्रियाविशेषणमेतत् । अवितथेन सत्येन ब्रह्मणाऽनक्षरविस्वरवर्णितेन तन्न दुष्येत । अपकारो द्रोहस्तदुपरि अवज्ञानं च कदाचन निष्पन्नमपि ग्रन्थग्रहणे तदुत्तरकालमपि न दुह्येत । तथा च १ ख - जनकत्वेऽपि नैव भवति गुरुः ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
OMB PETE
निरुक्तकारः " अध्यापिता ये गुरुन्नाद्रियन्ते विप्रा वाचा मनसा कर्मणा वा"। नाद्रियन्ते अवज्ञां कुर्वन्ति “ यथैव ते शिष्या न गुरोर्मोजनीयाः न भोगाय कल्पन्ते तथैव तान्न भुनक्ति " । श्रुतं तत्पाठान्तरमातृणत्तीति । अर्थकर्णी भिनत्ति विध्यतीत्युपमयाऽध्यापनपते। "अविद्धकर्णः किल सस्मृतो नरः श्रुतं न यस्य श्रुतिगोचरं गतम्" इति । साध्यापकानामीचायपाध्यायगुरूणामयं कृतविद्यस्यापि द्रोहप्रतिषेधः ॥ १४४ ॥
Bोव्यायानेशाचार्य आचार्याणां शतं पिता ॥
"सहसं तु तन्माता गौरवेणातिरिच्यते ॥ १४५ ॥ अधिक जाननेण प्रकृष्टपूर्वविधानम् । उपाध्यायाच्छ्रेष्ठ आचार्यस्तस्मात्पिता ततोऽपि
मौतति मौदिसंख्यानिर्देशः स्तुतिमात्रम् । पूर्वस्मात् पूर्वस्मात्परस्य परस्यातिशयो १० विवक्षित अत एव सहस्रं पितुरिति वचनम् । उपाध्यायान्दशातिरिच्यते । दशभ्य
उपाध्यायेभ्योऽधिकः । कथं पुनरत्र द्वितीया । अतिरयं. कर्मप्रवचनीयः । उपाध्यायानति क्रम्यातिक्रम्यातिरिच्यते गौरवेण सातिशयेन युज्यते । अथवाऽऽधिक्यमतिरेकः तद्धेतुकेऽभिभवे धातुर्वर्तते । गौरवाधिक्येनोपाध्यायानभिभवति । अतिरिच्यत इति कर्मकर्तरि
द्वितीया चाविरुद्धा ' दुहिपच्योर्बहुलं सकर्मकयोः । (वार्तिकं व्या. सू. ३।१।८७) इति १५ बहुलग्रहणात् ।
ननु चानन्तरमेव वक्ष्यति “गरीयान् ब्रह्मदः पिता" इति,इह चाचार्यात्पितुराधिक्यमुच्यते तदितरेतरव्याहतम् । नैष दोषः । इहाचार्यो नैरुक्तदर्शनेनाध्यापकः संस्कारमात्रेणाचारोपदेशमात्रेण चाभिप्रेत आचार्य आचारं ग्राहयतीति । न चैष नियमः स्वशास्त्र
सिद्धाभिरेव संज्ञाभिर्व्यवहारः । गुरुशब्दो ह्यत्र पितरि परिभाषित आचार्ये च तत्र तत्र २० प्रयुज्यते । तेन स्वल्पोपकारादुपनयनमात्रकरादाचारग्राहकादध्यापनरहितादिदं पितुर्व्याय
स्त्वम् । अस्मिंश्च क्रमे विवक्षिते समवाय एतेषां माता प्रथमं वन्द्या ततः पिता तत आचार्यस्तत उपाध्यायः ॥ १४५ ॥
मुख्याचार्यसन्निधौ पितरि च संस्कर्तरि सन्निहिते तत्र क्रमः । अत आह उत्पादकब्रह्मदात्रोगेरीयान् ब्रह्मदः पिता ॥ ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥ १४६॥
उत्पादको जनकः ब्रह्मदाताऽध्यापकः तौ द्वावपि पितरौ तयोः पित्रोगरीयापिता यो ब्रह्मदः । अतः पित्राचार्यसमवाये आचार्यः प्रथममभिवाद्यः । अत्र हेतुरूपमर्थवादमाह । ब्रह्मजन्म हि ब्रह्मग्रहणार्थ जन्म ब्रह्मजन्म, शाकपार्थिवादित्वात्समासः १“ कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया " ( व्या. सू. २॥३८) २ अग्रे १४६ श्लोकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
( वार्तिकं व्या. सू. २।१।६० ) । अस्मिन्समासे उपनयनं ब्रह्मजन्म । अथवा ब्रह्मग्रहणमेव जन्म । तद्विपस्य शाश्वतं नित्यं प्रेत्योपकारकमिह चोपकारकम् ॥ १४६ ॥
___ कामान्माता पिता चैनं यदुत्पादयतो मिथः ॥ .
संभूतिं तस्य तां विद्याधद्योनाव भिजायते ॥ १४७॥ श्लोकद्वयमर्थवादः । मातापितरौ यदेनं दारकमुत्पादयतो अनयतो मिथो ५ रहसि परस्परं तत्कामाद्धेतोर्मन्मथपरवशौ संभूतिं तस्य तां विद्यात् तस्य दारकस्य । संभवोत्पत्तिर्यद्योनौ मातकुक्षावभिजायतेऽङ्गप्रत्यङ्गानि लभते । संभवश्च येषां भावानां ते तथैव विनश्यन्ति । अतः किं तेन संभवेन यस्यानन्तरभावी विनाशः ॥ १४७ ॥
आचार्यस्त्वस्य यां जाति विधिवद्वेदपारगः ॥
उत्पादयति सावित्र्या सा सत्या साऽजरामरा ॥ १४८ ॥ १० आचार्यात्तु यत्तस्य जन्म तदविनाशि । गृहीते वेदेऽवगते च तदर्थे कर्मानुष्ठानास्वर्गापवर्गप्राप्तिरित्यस्य सर्वस्याचार्यमूलत्वात्स श्रेष्ठः । यां जातिमुत्पादयति यं संस्कार मुपनयनाख्यं द्वितीयं जन्मेति जन्मसंस्तुति निर्वतयति सावित्र्या तदनुवचनेन सा जातिः सत्या साऽजरामरा । यद्यप्येतेऽभिन्नार्थाः शब्दास्तथापीहोपनयनाख्यस्य जन्मनो मातृजन्मनः सकाशाद्गुणातिशयविवक्षायां प्रयुक्ताः । न हि जरामृत्यू प्राणिनामिव जातेः १५ संभवतः । अविनाशित्वं त्वेकेनैव शब्देन शक्यते प्रतिपादयितुम् । न च तत्प्रतिपाद्यते वेदपारग आचार्यों यां जातिं विधिवत्सावित्र्या उपनयनाङ्गकलापेन सावित्रीशब्दस्य तल्लक्षणत्वात् उत्पादयति सा श्रेयसीति पदयोजना । जातिर्जन्म ॥ १४८ ॥
अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः॥
तमपीह गुरुं विद्याच्छुतोपक्रियया तया ॥ १४९॥ य उपाध्यायो यस्य माणवकस्योपकरोति श्रुतस्य श्रुतेनेत्यर्थः । अल्पं वा बहु वा क्रियाविशेषणमेतत् । तमपि स्वल्पश्रुतोपकारिणं गुरुं विद्यात् । एवं तु योजना ज्यायसी। यस्य श्रुतस्य सामानाधिकरण्ये वेदविषयस्य वेदाङ्गविषयस्य वा शास्त्रान्तरविषयस्य तर्ककलाशास्त्रस्य यदल्पं बहु वा तेनोपकरोतीत्यध्याहारः । श्रुतं च तदुपक्रिया चासौ श्रुतोपक्रिया तया उपकारक्रियया तद्धेतुत्वाच्छुतमुपक्रियेति सामानाधिकरण्यम् । गुरु- २५ वृत्तिस्तत्र कर्तव्या तद्व्यपदेशो वा तत्राचार्यादिशब्दवत्स्मयते ॥ १४९ ॥
ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता स्वधर्मस्य च शासिता ॥ बालोऽपि विप्रो वृद्धस्य पिता भवति धर्मतः ॥ १५० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः ब्रह्मग्रहणार्थ जन्म ब्राह्ममुपनयनं तस्य कर्ता । स्वधर्मस्य शासिता उपदेष्टा वेदार्थव्याख्यानेन । स तादृशो बालोऽपि ब्राह्मणो वृद्धस्य ज्येष्ठस्य तर्ककलाशास्त्रस्य वा यदल्पं वा बहु वा तेन पिता भवति । पितृतुल्या तत्र वृत्तिः कर्तव्या ज्येष्ठेनापि । कथं पुनः कनीयाञ्ज्येष्ठमुपनयते अष्टमे त्युपनयनं यावच्च नाधीतश्रुतवेदस्तावन्नाचार्यकरणविधावधिक्रियते । एवं तर्हि नोपनयनमंत्रं ब्रह्म जन्म किं तर्हि स्वाध्यायग्रहणमेव । तस्य कर्ताऽध्यापयिता । स्वधर्मस्य वेदार्थस्य शासिता व्याख्याता पिता भवति । धर्मतः पितृधर्मास्तत्र कर्तव्याः । धर्मत इति धर्मनिमित्तं तत्र पितृत्वम् । न च ते धर्मा अध्यापकव्याख्यात्रोः पितृसंबन्धिनः सिद्धाः सन्ति । अतो विधीयते ब्राह्मणवत्क्षत्रिये वर्तितव्यमिति ॥ १५० ॥
अध्यापयामास पितृन् शिशुराङ्गिरसः कविः ॥ पुत्रका इति होवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान् ॥ १५१॥
पूर्वस्य पितृवद्वृत्तिविधरर्थवादोऽयं परकृतिनामा । अङ्गिरसः पुत्रः कविर्नाम शिशुबोलः पितृतुल्यान्पितृव्यमातुलतत्पुत्रादीनधिकवयसोऽध्यापयाञ्चकाराध्यापितवान् । स
चाह्वाननिमित्तेषु तान्पुत्रका आगच्छत इत्याजुहाव । ज्ञानेन परिगृह्य तान्स्वीकृत्य शिष्या१५ कृत्वा ॥ १५१॥
ते तमर्थमपृच्छन्त देवानागतमन्यवः ॥ देवाश्चैतान् समेत्योचुयाय्यं वः शिशुरुक्तवान् ॥ १५२ ॥
ते पित्रादिस्थानीया पुत्रका इत्याबानेनागतमन्यव उत्पन्नक्रोधास्तमर्थ पुत्रशब्दाह्वानं देवान्पृष्टवन्त अनेन बालेन वयमेवमाहूयामहे किमेतद्युक्तं ते देवाः पृष्टाः सन्तः २० सर्वे समवायं कृतवन्तः समेत्य ऐकमत्यं स्थापयित्वैतान्कवेः पितनचुरुक्तवन्तो न्याय्यं युक्तं वो युष्मान् शिशुरुक्तवान् ॥ १५२ ॥
अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः॥ अझं हि बालमित्याहुः पितेत्येव तु मन्त्रदम् ॥ १५३॥
यस्मान्न च वयसा स्वल्पेन बालो भवति किं तयज्ञो मूल् वृद्धोऽपि यः । मन्त्रद २५ उपलक्षणम् । मन्त्रान्वेदान्यो ददात्यध्यापयति विवृणोति च स पिता भवति । वै शब्द
आगमान्तरसूचकः । देवानामप्येष आगमः पुराण एव । तथा चैतिह्यसूचकः परोपदेश आहुरिति । अझं मूर्ख बालमित्याहुरस्मत्पूर्वेऽपि पितेति मन्त्रदम् । इतिकरणं स्वरूप१फ-व्याख्यांशैः २ ड-क्ष-विधीयन्ते ।
For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः ।
१४५ परतां बोधयति । यतः परतः श्रूयते बाल इत्येतेन शब्देनाज्ञमात्रः । अतश्च बालशब्दाद्वितीयाया अभावः । छान्दोग्ये शैशवं ब्राह्मणमेतद्वस्तुतः स्मृतिकारेण वर्णितम् ॥ १५३॥
न हायर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः॥
ऋषयश्चक्रिरे धर्म योऽनूचानः स नो महान् ॥ १५४ ॥
इयमपराऽध्यापकप्रशंसा । हायनशब्दः संवत्सरपर्यायः । न बहुभिवषैः परिणत- ५ वया महापूज्यो भवति न पलितैः केशश्मश्रुरोमभिः शुक्लैर्न वित्तेन बहुना न बन्धुभिः प्रागुक्तानि मान्यस्थानान्यापद्यन्ते । समुदितैर्न महान्भवति किं तर्हि एकयैव विद्यया। यस्मादृषयश्चक्रिरे ऋषिर्दर्शनात् निःशेषवेदार्थदर्शिनो निश्चित्येमं धर्म व्यवस्थापितवन्तः । योऽनूचानः अनुवचनमध्यापनं कृत्स्नाङ्गस्य वेदस्य स नोऽस्माकं महाञ्छ्रेष्ठः । करोति व्यवस्थापने वर्तते नाभूतजनने ॥ १५४ ॥
विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः॥
वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणामेव जन्मतः ॥ १५५ ॥
अयमप्यर्थवाद एव । यदुक्तं वित्तादिभ्यः समुदितेभ्यः केवलाऽपि विद्या ज्यायसीति तदेव सप्रपञ्चमनेन निर्दिश्यते । ब्राह्मणानां ज्ञानेन ज्यैष्ठ्यं न वित्तादिभिः, क्षत्रियाणां वीर्यतः वीर्य द्रव्यस्य कौशलं दृढप्राणता च, वैश्यानां धान्यधनतः १५ धान्यस्य पृथगुपादानाद्धनशब्दो हिरण्यादिवचनः ब्राह्मणपरिव्राजकवत् । बहुधनो वैश्यः स ज्येष्ठः । आद्यादित्वात्तृतीयार्थे तसिः । हेतौ तृतीया (व्या. सू. २।३।२३) ॥ १५५ ।।
न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः॥
यो वै युवाऽप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः॥ १५६ ॥ न तेन वृद्ध उच्यते येनास्य पलितं धवलं शिरः शिरःस्थाः केशाः । कथं तर्हि २० यो वै युवाऽपि तरुणोऽपि अथ चाधीते तं देवाः स्थविरं विदुः ब्रुवते । देवाः किल सर्वस्य वेदितार इति प्रशंसा ॥ १५६ ॥
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः॥
यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति ॥ १५७ ॥ इयमध्ययनाध्येतृस्तुतिः । काष्ठमयो वारणो यः क्रियते क्रकचादिना हस्त्याकृतिः २१ स यथा निष्फलो न हस्तिकार्य राज्ञां शत्रुवधादि करोति एवं यो ब्राह्मणो नाधीते स काष्ठतुल्यो न क्वचिदधिकारी । चर्ममयो मृगः चर्मविकारोऽन्योऽपि यो मृगः स निष्फलो नाऽऽखेटकादिकार्य करोति । त्रय एते नाममात्रं बिभ्रति न तस्यार्थम् ॥ १५७ ॥
१ख-अज्ञमाहुः।
For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१४६
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला ॥
यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विमोऽनृचोऽफलः ॥ १५८ ॥ षण्ढो नपुंसक उभयव्यञ्जनोऽशक्तः खीगमने यथा स्त्रीष्वफलः । यथा गौर्गवि स्त्रीगौः स्त्रीगव्या एवं तथा विमोऽनृचोऽनधीयानोऽफलः ॥ १९८ ॥ सप्ताष्टश्लोकाः अध्येतृवोदित्रोः प्रशंसार्था अतिक्रान्ताः । इदानीमश्रद्धस्य शिष्यस्याधीयानस्येतस्ततश्चित्तं व्याक्षिप्यते ।
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अहिंसयैव भूतानां कार्य श्रेयोऽनुशासनम् ॥
वाक् चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्ममिच्छता ।। १५९ ॥
अध्यापयितुः क्रोधोत्पत्तौ ताडनपरुषभाषणाद्यमत्यर्थं प्राप्तं निषिध्यते । अहिंसया अ१० ताडनेन भूतानां भार्यापुत्रदासशिष्यसोदर्याणा श्रेयोर्थमनुशासनं कार्यम् । भूतग्रहणान्मा शिष्यस्यैव विज्ञायि। दृष्टादृष्टफलावाप्तिः श्रेयः तदर्थमनुशासनम् । अग्रन्थको वोपदेशः, शास्त्राध्यापनव्याख्याने वा । यथासंभवमतिताडनं क्रोशनं चात्र प्रतिषिध्यते । ईपत्ताडनं त्वभ्यनुज्ञातमेव 'रज्ज्वा वेणुदलेन वेति । कथं तर्हि मार्गे स्थाप्याः । वाक् चैव मधुरा सान्त्वपूर्विका प्रियया वाचा श्लक्ष्णया नोचैरुद्धतेन काकरूक्षेण स्वरेण प्रियेणाऽपि १५ ' अधीष्व पुत्रक मा चित्तमन्यत्राबद्धाः श्रद्धया समापय शीघ्रं प्रपाठकं तत्क्षणं विहरिष्यसि शिशुभिः सवयोभिः ' । यस्तु न तथा श्रद्धामुपैति तस्योक्तो विधि: ' वेणुदलेनेति ' । प्रयोज्या वक्तव्या धर्ममिच्छता । एवं सातिशयोऽध्यापनधर्मो भवति ॥ १९९ ॥
यस्य वान से शुद्धे सम्यग्गुप्ते च सर्वदा ॥
सवै सर्वमवाप्नोति वेदान्तोपगतं फलम् ॥ १६० ॥
[ द्वितीयः
यस्याध्यापयितुरन्यस्य वा सङ्घोभहतौ सति वाङ्मनसी शुद्धे न कालुप्यं गच्छतः सम्यग्गुप्ते चोत्पन्नेऽपि कालुष्ये न परद्रोहव्यवसायो न च तत्पीडार्थः कर्मारम्भ एतत्सम्यग्गोपनं वाङ्गनसयोः । सर्वदा ग्रहणं पुरुषात्रधर्मार्थ, नाध्यापयितुरेव अध्यापनकाले । सवै सर्वमवाप्नोति । वेदान्ता वेदसिद्धान्ताः । सिद्धशब्दस्यात्यन्तं सिद्ध इति 'सिद्धे शब्दार्थसंबन्धे' इत्यत्रात्यन्तशब्दल्येव लोपः । वैदिकेषु वाक्येषु यः सिद्धान्तो २५ व्यवस्थितार्थोऽस्य कर्मण इदं फलमित्युपगत अभ्युपगतो वेदविद्भिः तत्फलं सर्व प्राप्नोति । एवं च वदता वामनससंयमस्वामेन वाक्येन ऋतुषु पुरुषोभयधर्मतोक्ता भवति । केवलपुरुषधर्मातिक्रमे ह्यसति ऋतुवैगुण्येऽसंयतोऽपि वामनसाम्यां किमिति कृत्स्नं फलं न प्राप्नोति येनोच्यते ' संयमी सर्वमाप्नोति' इति ।
१ गौतमीये अ. ३ सू. ४९. २ क ड क्ष-वाकमनसी ।
For Private And Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४७
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । अन्ये तु वेदान्तान् रहस्यब्राह्मणान्व्याचक्षते तेषु यदभ्युपगतं फलं नित्यानां कर्मणां निष्फलानां च यमनियमाना तत्फलं ब्रह्मप्राप्तिलक्षणं सर्वमाप्नोति। कथं पुनर्नित्यानि ब्रह्मप्राप्त्यर्थानीति चेदस्ति केषां चिद्दर्शनम् । अथवा वेदस्यान्तोऽध्यापनसमाप्तिस्ततो यत्फलमाचार्यकरणविधिस्तत्प्राप्नोति । एवं तु व्याख्यानेऽध्यापनविध्यर्थतैव स्यात् ॥ १६० ॥
नारुन्तुदः स्यादातॊऽपि न परद्रोहकर्मधीः ॥ ययाऽस्योद्विजते वाचा नालोक्यां तामुदीरयेत् ॥ १६१॥
अयमपरः पुरुषार्थमात्रधर्मः। अरूंषि मर्माणि तुदति व्यथयीत्यरंतुदो मर्मस्पर्शिनीर्वाचोऽत्यन्तोद्वेजनकरीराक्रोशवाचो यो वदति । आर्त्तः पीडितोऽपि परेण न तादृशमप्रियं भाषेत । तथा परद्रोहः परापकारः तदर्थ कर्म तद्धीश्च न कर्तव्या । अथवा १० परद्रोहश्चासौ कर्म च तत्र धीः बुद्धिरपि न कर्तव्या । यया वाचा नर्मप्रयुक्तयाऽपि पर उद्विजते अथ च तां वाचं नोदीरयेत् । वाक्यैकदेशमपि तादृशं नोच्चारयेद्यत एकदेशा. दर्थप्रकरणादिनाऽर्थान्तरसूचनं प्रतीयते । यतः सा गागलोक्या स्वर्गादिलोकप्राप्तिप्रतिबन्धिनी ॥ १६१ ॥
संमानाब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत विषादिव ॥
अमृतस्येव चाकाझेदवमानस्य सर्वदा ॥ १६२ ॥ भिक्षमाणस्य ब्रह्मचारिणो गृहे वोपाध्यायस्य जीविकयाऽध्यापयतो यत्र संमानं न स्यान्न तेन चित्तसंक्षोभमाददातापि तु संमानादेवोद्विजेत पूजयैव दीयमानं न बहु मन्येत । अमृतमिवाकाङ्क्षदभिलपेदवमानमवज्ञां सर्वदा । उत्कण्ठासामान्यात् अधीतात्त्वर्थमाका रारोप्य पष्ठी कृता। ननु चानर्चितमभोज्यं सत्यं चित्तसंक्षोभप्रतिषेधार्थमेतत् । २० न तु तादृशम्य भोज्यतोच्यते । संमानावमानयोः समेन भवितव्यं न पुनरवमानं प्रार्थनीयम् । ब्रह्मचारिणस्त्ववमतमपि भिक्षाऽऽदानम् न चायं प्रतिग्रहो योऽर्चितं प्रतिगृह्णातीत्येतस्य येन विषयः स्यात् ॥ १६२ ॥
सुखं ह्यवमतः शेते सुखं च प्रतिबुध्यते ॥
सुखं चरति लोकेऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति ॥ १६३ ॥ २५ पूर्वस्य विधेरर्थवादोऽयं फलदर्शनार्थः । योऽवमानान्न क्षुभ्यति स सुखं शेते । अन्यथा द्वेषेण दह्यमानो न कथंचिन्निद्रां लभते प्रतिबुद्धश्च तच्चिन्तापरो न सुखं विन्दति । उत्थितश्च शयनात्कार्येषु सुखं चरति ॥ १६३॥
१ अ ड क्ष-तेषांचिद्दर्शनम् । २ अधीगर्थत्वमिति समीचीनः पाठः " अधीगर्थदयेशां कर्मणि" व्या. सू. ( २।३।५२ )। आकांक्षेदारोप्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
अनेन क्रमयोगेन संस्कृतात्मा द्विजः शनैः ॥ गुरौ वसन् सञ्चिनुयाब्रह्माधिगमिकं तपः ॥ १६४ ॥
संस्कृतात्मोपनीतो द्विनोऽनेन क्रमयोगेन तपः संचिनुयात् । अध्येष्यमाण इत्यत आरभ्य यद्ब्रह्मचारिणः कर्तव्यमुक्तं तस्य तेनेति प्रत्यवमर्शः । अनेन विधिसंघातेन ५ क्रमयोगेन क्रमेणानुष्ठीयमानेन तप आत्मसंस्कारं निष्कल्मषत्वलक्षणं यथा तपसा चान्द्रा.
यणादिना निष्कल्मषत्वं भवत्येवमनेनापि वेदग्रहणार्थेन यमनियमसमूहेन । अतः संचिनुयात् शनैरत्वरयाऽर्जयेच्च वर्धयेच्च । क्रमः परिपाटी इदं कृत्वेदं कर्तव्यम् । ॐकारपूर्विका इत्यादिः । तेन योगः संबंधो यस्यानुष्ठानस्येति यावत् । ब्रह्मणः आधिगमिकमधिगमार्थम् । अध्ययनबोधावधिगमः १६४ ॥
तपोविशेषैर्विविधैर्ऋतैश्च विधिचोदितः ॥ वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना ॥ १६५ ॥
तपोविशेषैः कृच्छ्चान्द्रायणादिभिर्विविधैर्बहुप्रकारैरेकाहारचतुर्थकालाहारादिमिरभिक्षिण्वता शरीरं व्रतैश्योपनिषदमहानाम्निकादिभिः विधिनोदितैर्गृह्यस्मृतिष्वाम्नातैरनुष्ठीय
मानैर्वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः । ये तु पूर्वश्लोके तपः शब्दो ब्रह्मचारिधर्मे प्रयुक्त १५ इहापि तपोविशेषास्त एवाभिप्रेता इत्याहुन ते सम्यङ्मन्यन्ते । व्रतशब्देनैव तेषां संगृहीत
त्वात् । व्रतमिति हि शास्त्रतो नियम उच्यते । सामान्यशब्दत्वाच्च व्रतशब्दस्य महानाम्निकादीनामपि ग्रहणसिद्धिः । तस्मात्तपांस्युपवासादीन्यभिप्रेतानि ।
इह केचिद्वेद इत्यत्रैकवचनं विवक्षितं मन्यन्ते । यद्यपि तव्यप्रत्ययनिर्देशाद्विनियोगतो वेदस्य प्राधान्यं संस्कार्यतया प्रतीयते तथापि विधितो वस्तुतश्वार्थावबोधे गुणभाव एव । २० गुणे च संविवक्षितेऽर्थावबोधपर्यन्तो ह्ययं वेदविषयो माणवकस्य व्यापारो विधिवृत्तपर्यालो.
चनयाऽवसीयते । अयं ह्यत्र विध्यर्थोऽधीतेन वेदेनार्थावबोधं कुर्यान्न संस्कार्यत्वमन्यथा निर्वहति । सर्वो हि कार्यान्तरे शेषभूतः संस्क्रियते । वेदस्य च दृष्टमेव कार्यमधीतस्य स्वार्थबोधजनकत्वमन्यथा ' सक्तूजुहोति' इति वत्प्राधान्यं श्रुतमप्युत्सृज्येत । धातुरप्यव
बोधार्थ एव । अधिगमनं हि ज्ञानमुच्यते । “ सर्वे गत्यों ज्ञानार्था " इति स्मृतम् । २५ स्वरूपग्रहणं च वेदस्य प्रागेव विहितं 'संहत्य हस्तावध्येयम् ' इत्यादिना । तस्यैवार्थग्रहण
पर्यन्तताऽनेन प्रतिपाद्यते । विवक्षामेव मत्वाऽनेकवेदाध्ययनमप्राप्तं प्रतिप्रसविष्यते वेदानधीत्येति । यद्यप्यनेकवेदाध्ययनमस्ति कैकत्वविवक्षोपयुज्यते । बाढमुपयुज्यते । एकस्यामेव शाखायामधीतायां स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति विध्यर्थनिवृत्तिः । इच्छातस्त्वनेकवेदाध्ययनं यदि न विधिचोदितं क उन्मत्तो दन्तकलशिकयाऽऽत्मानं क्लेशयिष्यति । अस्त्ये.
For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । वाऽत्र विध्यन्तरं वेदानीत्यति तच्च फलकामस्य फलं च स्वर्गः । अथास्य विधेर्वाक्यशेषे किंचिदाम्नायते । घृतकुल्यादयोऽन्यद्वा ततस्तदेव भवितुमर्हति ब्रह्मचारिणो हि विधिरावबोधविषयो दृष्टप्रयोजनश्च । अवबोधस्य कर्मानुष्ठानोपयोगादर्थादर्शनाद्विदुषः कर्मण्यधिकारादेकैकवेदाध्ययनमदृष्टायैव अन्यथैकवेदाध्ययनेनैव स्वाध्यायविधिनिर्वृत्तेरसति धर्माय विधौ वेदानधीत्येत्यादिवचनमनर्थकमेव स्यात् ।
तत्रोच्यते । कथमयं पक्षः संगच्छेत यावतैकोऽयं विधिर्वेदोऽधिगन्तव्य इति । स चेत्संस्कारविधित्वादृष्टकर्मानुष्ठानोपयोगाच्च नादृष्टार्थः कल्प्यते तदनेकवेदाध्ययनेऽपि तुल्यम् । तत्रापि ह्ययं प्रकारोऽस्त्येव, वैरूप्यं च स्यात् । क्वचिदाधानविधिवदवबोधद्वारेण नित्यकाम्यकर्मसंबन्धः क्वचित्साक्षात्फलार्थतेति ।
अथ मतं वेदानधीत्येति विध्यन्तरमेतन्न वाऽऽचार्यकरणविधिप्रयोज्यम् । तत्फल- १. काम एवात्राधिक्रियत इति तदसत् । न चैतद्विध्यन्तरं प्रकृतस्यैव विधेरसत्यां संख्याविवक्षायां पञ्चषट्सप्तादिशाखाध्ययनं यावच्छक्तिप्राप्तं त्रयं नियमयति । न चाधीयीतेति विधिरत्र श्रूयते । अपि तु गृहस्थाश्रममावसेदित्ययमत्र विधिः । यदपि संख्याया विवक्षितत्वमुक्तं तदत्यन्तासंबद्धम् । विनियोगतो हि संख्याविवक्षा नोपपादनतः । स च विनियोगः स्वाध्यायार्थमध्ययनमाह, नार्थेन गुणभावेन द्वितीयान्ताभ्यामवगतं प्राधान्यमपैति । १५ एवं ह्याश्रीयमाणे ग्रहेऽप्येकत्वं विवक्ष्येत — ग्रहं संमार्टीति ' । प्रधानभूतस्यापि हितस्य संमार्ग प्रत्यस्त्येव साधनभावो न त्वसौ शब्देनाभिधीयते । तथा ग्रहैर्नुहोतीति होमेऽपि गुणभावः । तस्मादभिधानविनियोगाभ्यां प्राधान्यं स्वाध्यायस्य । सति च प्राधान्ये न विवक्षितमेकत्वम् । हन्त तर्हि योकेनापि वेदेन गृहीतेन निवर्तेत स्वाध्यायविध्यर्थो वक्तव्यमनेकवेदाध्ययनप्रयोजनम् । तृतीये वक्ष्यामः ।
ननु यद्यवबोधपर्यन्तोऽयं विधिस्तदा गृहीतेऽपि स्वरूपतो वेदे यावदर्थावबोधो न जातस्तावदन्तरा मधुमांसादियमनियमानुष्ठानमव्यावृत्तं स्यात् । तत्र को दोषः । शिष्टसमाचारविरोधः । न हि शिष्टा अधीते वेदे तदर्थमुपशृण्वन्तोऽपि मधुमांसादि वर्जयन्ति । नैष दोषः । अस्ति हि स्मृत्यन्तरं 'वेदमधीत्य स्नायात्' इति । तत्राधीत्येति पाठमात्रमुच्यते । स्नायादिति च स्वकालस्वाध्यायविध्यङ्ग्यमनियमनिवृत्तिर्लक्ष्यते । यथैव मधुमासे प्रतिषिद्धे २५ एवं स्नानमपि । तत्र स्नानमनुज्ञायमानं साहचर्यान्मधुमांसादीन्यपि तुल्यप्रकरणत्वादनुजानाति । स्त्रीसंप्रयोगस्तु वचनान्तरेणाविप्लुतब्रह्मचर्य इति प्रतिषिद्धः । तद्वयतिक्रमे च न स्वाध्यायविधेरावबोधकाले किंचित्परिहीणम् । न हि तस्यामवस्थायां तदङ्गं सर्वेषां यमनियमानां ग्रहणान्तत्वात् । पुरुषार्थस्त्वयं प्रतिषेधः । अत एव कथंचिद्विप्लवे नावकीर्ण
For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१५०
५
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
प्रायश्चित्तम् । अथ व्रतस्थस्य हि रेतःसेको विकारो न च व्रतस्थश्चान्द्रायणादिना - Sनेनोपपातकप्रायश्चित्तेनाधिक्रियते ।
किं पुनः स्नायादिति लक्षणत्वे कारणमुच्यते । न तावदिदं स्नानमद्भिः शरीरक्षालनरूपमदृष्टार्थत्वप्रसङ्गात् । ब्रह्मचारिनियमानां चावध्यपेक्षत्वादस्य चावधिसमर्पकत्वेनापेक्षितार्थविधिनोपपत्तेः । न पुनरेवं तेषामवध्यन्तरापेक्षा । स्वाध्यायविध्यर्था हि तेऽतस्तन्नि वृत्तिरेव तेषामवधिः । तस्य च निवृत्तिर्विषयनिवृत्त्या । अध्ययनं च तस्य विषयः । तन्निवृत्तिः प्रत्यक्षैव ।
सत्यं यद्यस्य श्रुतविषयनिष्ठतैव स्यात् । अश्रुतोऽप्यस्य विषयः फलभूतोऽर्थाधिगमोऽपि संस्कारविधित्वान्यथानुपपत्त्या विषयतामापन्नो यतः श्रुताध्ययननिष्ठत्वे विधि१० त्वमेवास्य व्याहन्येत । विधेर्हि स्वार्थानुष्ठापकत्वं रूपम् । स्वार्थश्च कार्यकारणेतिकर्तव्यतात्मकः । तच्च विध्यर्थव्यतिरेकेण नान्यत्किंचिन्न कार्य करणं विषय एकपदोपादानात् । अधीयीतेत्यध्ययनादिः धात्वार्थावच्छिन्नो भावार्थः । यमनियमानुष्ठानमितिकर्तव्यता । न तत्र तावदस्य विधेः स्वार्थानुष्ठापकत्वसंभवः यतो विषयानुष्ठानद्वारिका सर्वाविधीनां स्वार्थानुष्ठानसंपत्तिः । तस्यास्य विषयानुष्ठानं विध्यन्तरवशादेव सिद्धम् । आचार्यस्य हि विधि - १५ रस्ति ' उपनीय शिष्यं वेदमध्यापयेत् ' इति । न चाध्यापनमन्तरेणाध्ययनसिद्धिः । अत आचार्यः स्वविधिसंपत्त्यर्थमध्ययने माणवकं प्रवर्तयति स्वयं च ज्ञात्वा नाचार्येणाप्रवर्तितस्यानुष्ठानसंभवः । अतोऽवश्यमाचार्यविधिप्रयुक्तता एषितव्या । तत्प्रयुक्तत्वे सति सिद्धमनुष्ठानमिति न स्वाध्यायाध्ययने माणवकस्य विधिना कश्चिदर्थः । अतः प्रयोक्तृत्वासंभवात्कीदृशी विधिरूपताऽस्य विधेः । स्वरूपनाशे प्रसक्ते स प्रकारोऽन्विष्यते, २० यथाऽस्य प्रयोक्तृत्वं लभ्यते । तत्र निश्चितस्तावदयं संस्कारविधिः । न च निष्फलः संस्कारः।अध्ययने सति यादृशस्य तादृशस्यार्थबन्धस्य दर्शनात्तस्य च सकलतत्कर्मानुष्ठानोपयोगित्वात् । अतः श्रुताध्ययनविषयसंबद्धावबोधकर्तव्यताऽतो विधिः प्रतीयते । यद्यपि च वस्तुस्वाभाव्येन वाक्यग्रहणसमनन्तरमवबोधो जायते न तु निश्चितरूपो भवति । अतो येन प्रकारेण निश्चयो भवति तस्मिन्नंशे विधेः प्रयोक्तृत्वम् । निश्चयो विचार्य संश२५ यादिव्युदासेन भवति । न च विचारोऽन्यतः प्राप्तः । नाचार्यविधेः तस्याध्ययनमात्रेण निवृत्तेः । नापि दृष्टकार्यप्रयुक्तः । किं विचारमन्तरेण पुरुषस्य न सिद्ध्येद्यदर्थं प्रवर्तेत ।
यदृच्छया ग्रामादिकामस्येव विचारोऽपि प्राप्त इति चेत् । एवं तर्ह्यनियतत्वात्पुरुषेच्छायाः कश्चिन्न विचारयेत् । यदि विचारयेन्नाध्ययनसमनन्तरम् । अतोऽस्यांशस्याप्राप्तत्वाद्यावदप्राप्तं विधेर्विषय इत्यस्ति विधेर्व्यापारः । तस्मादध्ययनस्यान्यतः प्राप्तत्वात्तत्सं३० बन्धस्यावबोधस्यानिश्चितरूपस्य वस्तुस्वाभाव्येनोत्पत्तेस्तादृशस्य न क्वचिदर्थवत्त्वात्सत्यपि
For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । तस्मिन्संस्कारकत्वान्निव्यूढे निश्चितस्यैव फलवकर्मानुष्ठानोपयोगित्वान्निश्चयस्य विचारसाध्यत्वात्तस्य च नियतकालावश्यकर्तव्यताप्राप्तेस्तन्निवृत्त्यर्थं विचारपर्यवसायी विधिरयमवतिष्ठते। अतो भवत्याकाङ्क्षा नियमानाम् । किं श्रुताध्ययनपर्यवसानावधिरुताऽऽक्षिप्तनिश्चितावबोधजननार्थविचारपर्यवसानः । अतोऽस्यामपेक्षायां वेदमधीत्य स्नायादित्यनेनावधिसमर्पणं क्रियते । तत्र प्रकृतस्यापेक्षायाश्चाविशेषाद्युक्ता लक्षणा ।
ननु किमिदमुच्यतेऽश्रुतोवबोधः यावताऽधिगन्तव्य इति । श्रूयत एव वेदे स्मृतिषु चान्यासु · वेदमधीते स्वाध्यायोऽध्येतव्यः' इति च पठ्यते । मानव्या अपि स्मृतेरेतत्स्मृतिमूलत्वादभिन्नार्थतैव । आक्षिप्तावबोधाभिप्रायोऽयमधिगमो यदि वा स्वरूपग्रहणमेवाधिगमः अवबोधपर्यन्तता तु तेनैव न्यायेन लभ्यते न च विसमञ्जसमेकोऽयं विधिस्तस्य च विषयांशः कश्चिदाचार्यविधिना प्रयुज्यते कस्यचिदंशस्य स एव प्रयोजक १० इति वैरूप्यम् । किमत्रानुपपन्नमर्थभूतस्यैवावगमात् ।
यत्तूक्तमनेकवेदाध्ययनमदृष्टार्थ युक्तमिति तस्य षट्त्रिंशदाब्दिकमित्यत्र परिहारं वक्ष्यामः ।
वेदशब्दो मन्त्रब्राह्मणवाक्यसमुदायात्मिकां शाखामाचष्टे । तदवयवेऽपि वाक्ये वेदशब्दस्य प्रयोगदर्शनात् तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थः कृत्स्नशब्दः । यद्यप्येकस्मिन्वाक्येऽधीते १५ वाक्यान्तरस्यापि वेदशब्दवाच्यत्वादेव निवृत्तमध्ययनं संस्कारकर्मत्वाद्हवत्तथापि विस्पष्टाथैकृत्स्नग्रहणम् । अन्ये त्वङ्गविषयं कृत्स्नशब्दं वर्णयन्ति । वेदशब्दो युक्तपरिमाणस्य वाक्यसमुदायस्य वाचकस्तत्र ऋडात्रेणापि न्यूनेन स्वाध्यायोऽधीतो भवति । तस्मात्कृत्स्नशब्दोऽङ्गाध्ययनप्राप्त्यर्थः । तथा च स्मृत्यन्तरं " ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येय " इति ।
ननु यो वेदः स कृत्स्न इत्येतदत्र प्रतीयते । न चाङ्गानि वेदशब्दवाच्यानि तत्र कुताङ्गैः साहित्यं या त्वेषा स्मृतिः ‘पडङ्गो वेदोऽध्येय' इति तत्र स्वशब्देनाङ्गान्युपात्तानि इह तु वेदविशेषणत्वात्कृत्स्नशब्दस्य कथमिवाङ्गानि गृह्येरन् । उच्यते । स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति मूलैवैषा स्मृतिः । सा चावबोधपर्यन्ता व्यवस्थापिता । अवबोधश्च नान्तरेणाङ्गानि कल्पत इत्यर्थसिद्धमङ्गानामुपादानम् । अतो निगमनिरुक्तव्याकरणमीमांसावेद- २५ नमपि विध्याक्षिप्तम् । एवमर्थमङ्गानामुपादानमङ्गीकृत्य कृत्स्नशब्दो द्योतकत्वेन युक्त उपादातुम् । तत्र यथाऽऽरम्भकाणि पुरुषस्य हस्तपादादीन्यङ्गान्युच्यन्ते नैवं वेदस्य निरुक्तादीन्यारम्भकाणि । अथ च भक्त्याऽङ्गत्वेन वेदस्योच्यन्ते न किल तैर्विना वेदः स्वार्थाय प्रभवत्यतोऽङ्गानीवाध्यासोऽत्र । एवमध्यारोपितवेदत्वेन कृत्स्नर्शब्द उपपद्यते ।
१ फ-ग्रहणवत्। २ अ क ड क्ष फ-कृत्स्नशब्दो नोपपद्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः सरहस्य इति रहस्यमुपनिषदः सत्यपि वेदत्वे प्राधान्यात्पृथगुपादानम् ॥१६॥ वेदमेव सदाभ्यस्येत्तपस्तप्स्यन् द्विजोत्तमः ॥ वेदाभ्यासो हि विमस्य तपः परमिहोच्यते ॥ १६६ ॥ .
प्रकृतशेषतया प्राप्त एव ग्रहणार्थोऽभ्यासोऽनूद्यते स्तुत्यर्थ न पुनर्विध्यन्तरम् । सर्दा शब्दो ग्रहणकालापेक्ष एव । तपःशब्दः शरीरक्लेशजननेष्वाहारनिरोधादिषु वर्तते । इह तु तज्जन्यात्मसंस्कारो वराभिशापादिसामर्थ्य लक्षणयोच्यते । तत्तँपस्तप्स्यस्तपसाऽजयितुमिच्छन्न नाङ्गे संतापे धातुर्वर्तते । कर्मकर्तृत्वस्याविवक्षितत्वात्परस्मैपदम् । हेतुरूपो द्वितीयश्लोकार्थवादः। वेदाभ्यासो हि यावत्किंचित्प्रकृष्टं तपः ततः परं श्रेष्ठ
वेदाभ्यासस्तत्तुल्यफलतामारोप्य स्तूयते ॥ १६६ ॥ १० आ हैव स नखाग्रेभ्यः परमं तप्यते तपः॥
यः स्रग्यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायं शक्तितोऽन्वहम् ॥ १६७ ॥
अयमपरो वाजसनेयकस्वाध्यायविधिर्ब्राह्मणेऽर्थवादानुवादः । आ नखाग्नेभ्य एवेति संबन्धः । हशब्द ऐतिह्यसूचकः । परमशब्दात्तपसः प्रकर्षे प्रतिपन्ने नखाग्रग्रहणं
प्रकृष्टस्यापि प्रकर्षमाह । नखाग्राणि निर्जीवानि तान्यपि तपसाऽनेन व्याप्यन्ते । तपो हि १५ कृच्छ्रादिकं नखाग्राणामव्यापकत्वान्न निःशेषफलप्रदम् । इदं तु तान्यपि व्याप्नोतीति प्रशंसा ।
तप्यते तप इति । “तपस्तपः कर्मकस्यैव " (व्या. सू. ३।१।८८) इति यगात्मनेपदे । यःस्रग्व्यपि । स्रगस्यास्तीति स्रग्वी कृतकसुमदामा पुरुष उच्यते। अनेन च ब्रह्मचारिनियमत्यागं दर्शयति । परित्यज्यापि ब्रह्मचारिधर्मान् । यदि शक्तितो यावच्छनोति
स्वल्पमप्यन्वहं प्रत्यहं वेदमधीते सोऽपि प्रकृष्टेन पुरुषार्थेन युज्यते । स्तुतिरियं न २० पुनर्नियमत्यागेऽध्ययनमुच्यते ॥ १६७ ॥
योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम् ॥ स जीवन्नेव शूद्भत्वमाशु गच्छति सान्वयः ॥ १६८ ॥
येषां तावत्कृत्स्नशब्दोऽङ्गपरिग्रहार्थस्तेषामनियतक्रमेऽध्ययने प्राप्ते क्रमो नियम्यते। प्रथमं वेदोऽध्येतव्यस्ततोऽङ्गानि । येषां तु वेदस्यैवासाकल्प्याशङ्कानिवृत्त्यर्थं तेषां त्रैविद्य२५ व्रतानन्तरं वेदस्यैव प्राप्तमध्ययनम् । अगृहीतेऽपि तस्मिन्नध्ययनमभ्यनुज्ञायते । यो द्विजो
वेदमनधीत्यान्यत्र शास्त्रे अङ्गेषु तर्कशास्त्रग्रन्थेषु वा श्रममभियोगातिशयं कुरुते स जीवन्नेव शूद्रत्वमाप्नोति । आशु क्षिप्रम् । सान्वयः पुत्रपौत्रादिसंतत्या सह ।
१ अ क्ष-सद्यः । ३ फ-ततस्तप्स्यन् । ३ क्ष-कर्तृत्वस्याप्यविवक्षितत्वात् । । फ-अर्थकल्प्याशङ्का ।
For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भध्यायः ]
मनुस्मृतिः । श्रमो यत्नातिशयस्तन्निषेर्धायोगात्तत्समाप्तौ यथावसरमन्यान्यपि विद्यास्थानानि पठ्यन्ते । शूद्रत्वप्राप्तिवचनं निन्दातिशयः । द्विन इति वचनादुपनीतस्यायं क्रमनियमः। प्राक् चोपनयनादङ्गाध्ययनमनिषिद्धं शिक्षाव्याकरणादि यद्वेदवाक्यैर्न मिश्रितम् ।
ननु च स्वाध्यायविधिनाऽङ्गान्याक्षिप्यन्ते तं च विधिमाचार्यप्रयुक्तो माणवकोऽनुतिष्ठति प्रागुपनयनादसत्याचार्ये कुतोऽङ्गाध्ययनसंभवः । नैष दोषः । तस्मादनुशिष्टं ५ पुत्रं लोक्यमाहुरिति पित्रा यः संस्कर्तव्यः स एनं प्रागुपनयनाव्याकरणाद्यध्यापयिप्यति ॥ १६८ ॥ द्विजातीनां तत्र तत्राधिकारः श्रुतस्तत्राचार्यादिशब्दवत्सुहृत्त्वात्तदर्थनिरूपणार्थमाह ।
मातुरग्रेऽधिजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धने ॥
तृतीयं यज्ञदीक्षायां द्विजस्य श्रुतिचोदनात् ॥ १६९ ॥ १०
मातुः सकाशादग्रे आदावधिजननं जन्म पुरुषस्य द्वितीयं मौञ्जिबन्धने उपनयने । ‘ड्यापोर्बहुलम् ' ( व्या. सू. ६।३।६३ ) इति ह्रस्वः । तृतीयं ज्योतिष्टोमादियज्ञदीक्षायाम् । दीक्षाऽपि जन्मत्वेन श्रूयते पुनर्वारं तदृत्विजो गर्भ कुर्वन्ति यद्दीक्षयन्तीति । त्रीणि जन्मानि द्विजस्य श्रुतिनोदितानि । नन्वेवं सति त्रिजः प्राप्नोति । अस्तु । द्विजव्यपदेशे तावदुपनयनं निमित्तं तव्द्यपदेशनिबन्धश्च श्रौतस्मार्तसामयिकाचारिककर्मा- १५ धिकारः । प्रथमतृतीयजन्माभिधानं द्वितीयजन्मस्तुत्यर्थ सर्वजन्म श्रेष्ठं तत् । अदीक्षितो हि यज्ञ एव नाधिक्रियते अनुपनीतस्तु न क्वचिदेव । अन्ये त्वाद्यत्वसामान्यादाधानं यज्ञदीक्षां मन्यन्ते । तस्यापि जन्मसंभवोऽस्ति अजात एवासौ योऽग्नीन्नाधत्त इति ॥१६९॥
तत्र यद्ब्रह्मजन्मास्य मौञ्जीबन्धनचिह्नितम् ॥
तत्रास्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते ॥ १७० ॥ २०
तत्रैतेषु द्विजन्मसु यदेतद्ब्रह्मजन्म उपनयनं मौञ्जीवन्धनचिह्नितं मेखलाबन्धने नोपलक्षितम् । तत्रास्य माता सावित्री तया ह्यनूक्तया तन्निष्पन्नं भवति । अनेन च सावित्र्यनुवचनमुपनयने प्रधानं दर्शयति । तदर्थ ह्यसौ समीपमानीयते पिताऽऽचार्यः। मातापितृनिर्व] जन्म। अतो रूपकभङ्ग्या तत्राप्याचार्यसावित्र्यौ मातापितरावुक्तौ॥१७०॥ ___ मौञ्जीबन्धनचिह्नितमित्युक्तम् । तत्र रज्ज्वासञ्जनादाचार्यः पितृवन्मान्यः स्यात्त- २५ दर्थमुच्यते ।
वेदप्रदानादाचार्य पितरं परिचक्षते ॥
न ह्यस्मिन् युज्यते कर्म किञ्चिदा मौञ्जिबन्धनात् ॥ १७१ ॥ १ निषेधाच्च योगात् इत्यपरः पाठः ।
For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः वेदप्रदानादाचार्य पितरं परिचक्षते । कृत्स्नवेदाध्यापनान्नोपनयनाङ्गभूतसावित्र्यनुवचनमात्रादेव । प्रदानं स्वीकारोत्पादनं वेदाक्षरोच्चारणे माणवकस्य । यद्येवं यावन्नाचार्येण पितृत्वं प्राप्तं तावन्न माणवको द्वितीयं जन्म समश्नुते । अप्राप्तद्विजभावश्च प्रागिवोपनयनात्कामचारः स्यादत आह । न ह्यस्मिन्प्राऔञ्जिबन्धनादस्य माणवकस्य किंचिकर्म श्रौतस्मातमाचारप्रतिष्ठं वाऽदृष्टार्थ प्रयुज्यते न तत्राधिक्रियते । उपनयनसमनन्तरमेव सर्वैहि जातिपुरुषधभैरधिक्रियते । नन्ववैद्यत्वात्तस्यामवस्थायां कथमधिक्रियतां एतदर्थमेवोक्तं "गुरौ शिष्यश्च याज्यश्चेति "। आचार्येणासौ शिक्षयितव्यः । तदुक्तं 'शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ' । यथा च गौतमः । ( अ० २ सू. १ ० ) । 'उपयनादिर्नियम ' इति । आचार्यस्य तु वेदसमापनान्तो व्यापारः ॥: १७१ ॥
नाभिव्याहारयेद्ब्रह्म स्वधानिनयनादृते ॥ शद्रेण हि समस्तावद्यावद्वेदे न जायते ॥ १७२ ॥
आ मौजिबन्धनादित्यनुवर्तते । यदि वा यावद्वेदे न जायत इत्यर्थवादतोऽवधिपरिनिश्चयः । ब्रह्म वेदस्तन्नोच्चारयेत् । पितुरयमुपदेशः । यथा मद्यपानादिभ्यो रक्षेत्तथा
वेदाक्षरोच्चारणात् । केचित्त्विममेव ब्रह्माभिव्याहारनिषेधं प्रागुपनयनान्द्याकरणाद्यङ्गाध्ययने १५ ज्ञापकं वर्णयन्ति । णिजथै व्याचक्षते । पित्रा न वाचनीयः । बाल्यात्तु कानिचिदन्यक्तानि
वेदवाक्यानि स्वयं पठतो न दोषः । एतत्तु न युक्तम् । स्मृत्यन्तरे हि पठ्यते न ब्रह्माभिव्याहारयेदिति ' (गौ०अ०२ सू. ९)।अर्थवादे च श्रुतं शूद्रेण हि समस्तावदिति । यथा शूद्रो दुष्यति तद्वदयमपीत्युक्तं भवति । स्वधाशब्देन पितृभ्यः कल्पितमन्नमिहोच्यते। अथवा
पिण्यं कर्म स्वधाशब्देनोच्यते । तन्निनीयते त्यज्यते प्राप्यते येन मन्त्रेण स स्वधानि२० नयनः । “ शुन्धन्तां पितरः" इत्यादिस्तं वर्जयित्वाऽन्यमन्त्रो नोच्चारयितव्यः । अनुप
नीतेनोदकदाननवश्राद्धादि पितुः कर्तव्यमित्यस्मादेव प्रतीयते । पार्वणश्राद्धादौ त्वग्निमत्त्वामावादनधिकारः पिण्डान्वाहार्यकं हि तद्वक्ष्यते । तृतीये चैतन्निपुणमुपपाद. यिष्यामः ॥ १७२ ॥
कृतोपनयनस्यास्य व्रतादेशनमिष्यते ॥ ब्रह्मणो ग्रहणं चैव क्रमेण विधिपूर्वकम् ॥ १७३ ॥
' उपनीय गुरुः शिष्यम्' इत्यनेन शौचाचाराध्ययनानां क्रम उक्तः । अतश्च तेनैव क्रमेण पठेत् । उपनयनानन्तरमध्ययने प्राप्ते क्रमान्तरार्थमिदमारभ्यते ।
उपनीतस्य त्रैविद्यादिवतं च कर्तव्यम् । ततः स्वाध्यायोऽध्येतव्यः । कृतोपनय३० नस्य ब्रह्मचारिणो व्रतादेशनमिष्यते क्रियते चाचायः । शास्त्रवशेनैवमिष्यते । अतश्च
१ क्ष-द्विजातिपुरुषधमैरधिक्रियते ।
For Private And Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । कर्तव्यतैवैषणा प्रतिपाद्यते । ततो ब्रह्मणो वेदस्य ग्रहणं क्रमेणानेन विधिपूर्वकमित्यर्थवादः श्लोकपूरणार्थः ॥ १७३ ॥
यद्यस्य विहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला ॥
यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि ॥ १७४ ॥ गृह्यकारैर्ऋतनामधेयकानि कर्माण्युपदिष्टानि संवत्सरं वेदं भागं वा किंचिजिघृक्षत' ५ इयं व्रतचर्या यो यमनियमसमूहस्तत्र पूर्वव्रतसमाप्तौ व्रतान्तरारम्भे उपनयने ये विधयस्तादृश एव व्रतादेशेषु । अथ प्रागुपात्तानां का प्रतिपत्तिः । अप्सु प्रासनम् । ननु च तदुक्तं प्रागुपात्तानां विनष्टानां का प्रतिपत्तिः। विनाशे शास्त्रनोदितं चैषां कार्यमन्योपादानाच्च तेषां निवृत्तिः ।यचर्म यस्य ब्रह्मचारिणो विहितं यथा “कार्ण ब्राह्मणस्य रौरवं क्षत्रियस्य" इति। एवं दण्डादिष्वपि द्रष्टव्यम् । तस्य व्रतेप्वपि कृतत्वात्। व्रतशब्दो व्रतादेशे वर्तते ॥१७४॥ १०
सेवेतेमांस्तु नियमान ब्रह्मचारी गुरौ वसन् ॥
सनियम्येन्द्रियग्रामं तपोटद्धयर्थमात्मनः ॥ १७५ ॥ वक्ष्यमाणस्य यमनियमसमूहस्य पृथक्प्रकरणत्वेन श्लोकोऽयं गौरवख्यापनार्थः । एवं तु यत्पूर्वमुक्तं तदवश्यकर्तव्यमिदं तु ततो गुरुतरमनुष्ठीयमानं महते फलाय । ब्रह्मचारिग्रहणं प्रकरणान्तरत्वेनातद्धर्माशङ्कयाऽनुसंधानार्थम् । यदि ब्रह्मचारिधर्म एव १५ आसीतिक तौंदमुच्यते प्रकरणान्तरमिति । पूर्वेभ्य एतेषामतिशयात्समानधर्मत्वादेतावता वैलक्षण्येन प्रकरणान्तरत्वव्यवहारः । परिशिष्टानि पदानि श्लोकपूरणार्थतयाऽनूद्यन्ते । सेवेत अनुतिष्ठेत । इमान्वक्ष्यमाणान् । बुद्धौ संनिहितत्वादिदमा निर्दिश्यन्ते । गुरौ वसन्गुरुसमीपे विद्याध्ययनार्थ वसन् । नियमानाह । संनियम्येन्द्रियग्रामं प्रागुक्तेन मार्गेण तपोवृद्धयर्थमध्यायविध्यनुष्ठानजन्यात्मसंस्कारार्थम् ।। १७५ ॥ तानीदानी प्रतिज्ञातान्पूर्वेण नियमानाह।।
नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्यादेवर्षिपितृतर्पणम् ॥
देवताभ्यर्चनं चैव समिदाधानमेव च ॥१७६ ॥ प्रत्यहं स्नात्वा शुचिः स्नानेनापनीताशुचिभावो देवर्षिपितृतर्पणं कुर्यात् । यदि पुनर्न शुचिः तदाऽवश्यं स्नायात् । शुचिग्रहणेन शुद्धिहेतुतयाऽत्र स्नानस्योपदिष्टत्वान्न २५ स्नातकव्रतवत्तदनुष्ठेयम् । अत एव स्मृत्यन्तरे च स्नानं प्रतिषिद्धम् । स प्रतिषेधो मृदा स्नानस्य प्रसाधनलक्षणस्य । गौतमेन तु स्नानमेवं विहितम् । 'दण्ड इवाप्सु परिप्लवते ।। मलापकर्षणं करनिघर्षणादिना न कर्तव्यम् । असत्यमेध्यांदिसंसर्गे न यत्स्वेदनं वस्त्ररेणु
१क्ष-ननु च तदुक्तं विनष्टानां प्रागुक्तानां सा प्रतिपत्तिः । २ फ-अस्यामेध्यादिसंसर्गेण ।
For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः संयोगादिसहजं मलं तदशुचित्वमापादयति तद्धि नियतरूपमेव । तथा च ब्राह्मणं 'किं नु मलं किमजिनं किमु श्मश्रूणि किं तप' इति । धर्मसाधनतामेवंविधस्य मलधारणस्य दर्शयति । ___कथं पुनः स्नानस्य शौचार्थता प्रतीयते । न पुनः स्नातः शुचिश्चोभयविशिष्टो देवकार्ये विनियुज्यते । स्नातस्याशुचित्वाभावात्कृतशौचाचमनादेः स्नानविधानात्स्नात्वा चाऽऽचान्तः पुनराचामेदिति च स्नातस्यापि शुचिरित्येतावता यादृशी शुद्धिस्तस्यां विज्ञायमानायां स्नानमपि सति निमित्ते प्राप्तं पुनरुच्यते । स्मृत्यन्तरं चेदं सत्यशुचित्वे निमित्ते प्रतिषेधार्थम् । तथा च ' वेदमधीत्य स्नायादिति ' समाप्ते स्वाध्यायविधौ प्रतिप्रसविष्यति
कुर्याद्देवर्षिपितृतर्पणम् उदकदानं देवादिभ्यो गृहस्थधर्गेषु यदुक्तं तादृशमेव प्रतीयते तर्प१० णशब्दसाहचर्यात्। यदेव तर्पयत्यद्भिरिति तथा “देवतास्तर्पयति" (आश्व.गृ.३।४।३) इति
गृह्यकारैरुदकसाधनोऽयं विधिरुक्तः। उदकतर्पणमिति चैतत्संविज्ञायते। ते देवा गृह्यकारैः पठिता अग्निप्रजापतिब्रह्मेत्यादयः । तेषां च तर्पणं न सौहित्योत्पादनं किं तर्हि तदुद्देशेनोदकाञ्जलिप्रक्षेपः । अतोऽयमुदकद्रव्यको याग एवोक्तो भवति । न ह्यन्यथा देवतात्वं भवति । यागसंप्रदानं हि सेति स्मर्यते न तृप्तेः की ।
एतावद्धि देवतालक्षणम् । सूक्तभाजो हविर्भाजश्च देवताः । तत्र सूक्तं स्तुत्यतया भजन्ते हविः संप्रदानतया । तर्प्यत्वेन चोदकदानसंप्रदानतामेव गुणवृत्त्या वक्ति । गुर्वादिसंप्रदानं गवादिना तदुद्दिश्यमानं स्वाम्येन प्रतीयते देवताऽपि संप्रदानमतः संप्रदानत्वसाम्यात्तृप्यन्तीत्युच्यते । यदि देवतातृप्त्यर्थमेतत्स्यात्तदा संस्कारकर्मोदकतर्पणं स्यात् । न च देवतानां संस्कार्यत्वोपपत्तिः । न हि ताः क्वचिदुपयुक्ता उपयोक्ष्यन्ते।वा न वा कृताः करिष्यमाणकार्यस्य संस्कारतोपपत्तिः ।
ऋषयो ये यस्यायाः यथा पराशराणां वसिष्ठशाक्तपाराशर्येति । गृह्यकारैस्तु मन्त्रदृश ऋषयस्तर्पणीयत्वेनोक्ताः । मधुच्छन्दो गृत्समदो विश्वामित्र इति । अविशेषाभि
धानादृषिशब्दस्योभयेऽपि प्राप्ताः विशेषस्मृतित्वात् गृह्यस्मृतेस्त एव ग्रहीतुं न्याय्याः । २५ पितरः पूर्वप्रेताः पितृपितामहाः सपिण्डाः समानोदकाश्च । पितृणां तर्पणं तर्पणमेव । एतच्च श्राद्धविधौ प्रत्यक्षेण वक्ष्यते ।
देवताभ्यर्चनं अत्र केचिच्चिरन्तना विचारयांचक्रुः, का एता देवता नाम यासामिदमभ्यर्चनमुच्यते । यदि तावच्चित्रपुस्तकन्यस्तः चतुर्भुजो वज्रहस्त इत्याद्याः प्रतिकृतय
इति लौकिका व्यवहरन्ति अतो गौणस्तत्र देवताव्यवहारः । अथ याः सूक्तहविः३० संबन्धिन्यो वैदिकीभ्यश्चोदनाभ्यो मन्त्रवाक्येभ्यश्चावगम्यन्ते ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
१५७ शब्दार्थसंबन्धविदश्च स्मरन्ति ‘अग्निः अग्नीषोमौ मित्रावरुणौ इन्द्रो विष्णुः । इति । यद्येवं तक्रियासंबन्धितयैव तेषां देवतात्वं नार्थसंबन्धितया । तत्रापि यस्यैव हविषो या देवता तेन चोदिता तस्यैव सा भवति। तथा हि आग्नेयोऽष्टाकपाल इत्याग्नेये देवतापुरोडाशेन सौर्ये चरौ । अयं च तेषां निर्णयः मुख्यासंभवाद्गौणस्यैव ग्रहणं न्याय्यं समाचाराच्च । अतः प्रतिमानामेवैतत्पूजाविधानम् । यच्चात्र तत्त्वं तद्रतवद्देवदैवत्य इत्यत्र *वक्ष्यामः । ५ समिदाधानं सायंप्रातरग्नौ दारुशकलप्रक्षेपणम् ॥ १७६ ॥
वर्जयेन्मधु मांसं च गन्धं माल्यं रसान् स्त्रियः॥
शुक्तानि यानि सर्वाणि प्राणिनां चैव हिंसनम् ॥ १७७॥ मधु सारघम् । माध्वीकस्य तु मद्यत्वात्प्रागप्युपनयनात्प्रतिषेधो ‘नित्यं मद्य ब्राह्मणो वर्जयेत् । इति ।मांसं प्रोक्षिताद्यपि । गन्धशब्देन सुरभित्वातिशययुक्तानि कर्पूरा- १० गरुप्रभृतीनि द्रव्याणि सम्बन्धिलक्षणया प्रतिषिध्यन्ते । तेषामनुलेपनायुपभोगप्रतिषेधः । गन्धस्तु स्वदेशान्निर्गत आगच्छतीत्यशक्यो निषेद्भुम् । तत्राप्याकस्मिकस्याप्यप्रतिषेधात्। भोगेच्छया त्वगरुधूपादौ दोष एव । अत उपाध्यायेन चन्दनवृक्षादिच्छेदने नियुक्तस्य तद्गन्धस्याघ्राणे वस्तुस्वभावत उत्पद्यमाने न दोषः । माल्यसाहचर्याच्चेदृशो गन्धः प्रतीयते । यस्तु नेदृशो हृदयोन्मादकरः कुष्ठघृतपूतिदादिगन्धस्तस्य प्रतिषेधः । माल्यं १५ कुसुमं ग्रथितम् । रसाः मधुराम्लादयः ।।
ननु च नीरसस्य भोज्यत्वासंभवात्प्राणवृत्तिरेव न स्यात् । सत्यम् । उद्रिक्तरसाः केवला गुडादयो निषिध्यन्ते । संस्कारकरणे द्रव्यान्तर्गतानामपि प्रतिषेधः । अथवाऽत्यन्तमसंस्कृतस्यान्नस्य उक्तिप्रतिषेधेऽयम् । यथोक्तम् । “योऽहेरिव धनाद्भीतो मिष्टान्नाच्च विषादिव । राक्षसीभ्य इव स्त्रीभ्यः स विद्यामधिगच्छति" इति । अन्ये तु २० शृङ्गारादीन्मन्यन्ते । नाटकादिप्रेक्षणेन काव्यश्रवणेन वा रसपुष्टिर्न वक्तव्या । अन्येषा तु दर्शनमिक्ष्वामलकादीनां योऽन्तर्द्रवरूपोदकवत् स रसस्तस्य निप्पीडितस्य प्रतिषेधो न पुनस्तदन्तर्गतस्य । तचैतदयुक्तम् । न हि रसशब्दो द्रवपर्यायः प्रसिद्धः । यत्र च यस्योचितमुपभोगान्तत्वं तदेव तस्य निषिध्यते । तेन मधुमांसयो जने प्रतिषेधो न दर्शनस्पर्शनयोः । गन्धमाल्यस्यापि शरीरमण्डनाभिमानतयोपादानं निषिध्यते, न तु कथं- २५ चिद्धस्तादिना ग्रहणम् । एवं स्त्रियो मैथुनसंबन्धेन । तदाशङ्कयैव च प्रेक्षणालम्भौ निषेत्स्यति। तथा च गौतमः ( अ. २ सू. २२ ) 'स्त्रीप्रेक्षणालम्भने मैथुनशङ्कायाम् । इति ।
शुक्तानि प्राप्तास्वरसानि केवलात्परिवासाद्रव्यान्तरसंसर्गाद्वाऽम्लतामापन्नानि । तेषां च द्विजातिधर्मत्वादेव सिद्धः प्रतिषेधः । पुनर्ग्रहणं गौणशुक्तपरिग्रहणार्थम् । तेन रूक्ष
* अग्रे १८९ श्लोके १ फ-कुसुमग्रथितम् । २ फ-अथच ।
For Private And Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
परुषा वाचो निषिद्धा भवन्ति । यदुक्तं गौतमेन (अ. २ सू. २५) 'शुक्ता वाच' इति । तदिदं सर्वग्रहणं चास्यैवार्थस्याविष्करणार्थम् । रसशुक्तान्यनूद्य सर्वाणीति विधीयते । ततो गौणपरिग्रहः सिद्धो भवति ।
ये त्वेवं व्याचक्षते शुक्तशब्देन रसप्रतिषेधः सर्वशब्देन मानसानि वचासि त इदं प्रष्टव्याः ।अर्थप्रतिषिद्धानां प्रतिषेधार्थं सर्वग्रहणं कस्मान्न भवति । तथा सति च दध्यादेः शुक्तीभूतस्य प्रतिषेधः प्राप्नोति । यदि तु प्राप्तिमाश्रित्य पुनः प्रतिषेध उक्तार्थो व्याख्यायते तथा सति न कश्चिद्दोषः ।
प्राणिनां मशकमक्षिकादीनां बाल्याद्धिंसने प्राप्ते यत्नतः परिहारार्थ पुनः प्रति. षेधः । स्वाध्यायविध्यङ्गत्वार्थो वा । न केवलं हिंसायां पुरुषार्थः प्रतिषेधातिक्रमो याव१० स्वाध्यायविध्यातिक्रमोऽपि । शुक्तादिष्वप्येवं कस्मान्न कल्प्यत इति चेदस्ति तत्र विषयान्तरे सावकाशत्वमेकरूपस्य विषयस्य व्यर्थत्वं सति गत्यन्तरे गरीयः ॥ १७७ ॥
अभ्यङ्गमञ्जनं चाक्ष्णोरुपानच्छत्रधारणम् ॥ कामं क्रोधं च लोभं च नर्तनं गीतवादनम् ॥ १७८ ॥
घृततैलादिना स्नेहेन शिरःशरीरम्रक्षणमभ्यङ्गः । अञ्जनं चाक्ष्णोः । अक्षिग्रहणं १५ वृत्तपूरणार्थम् । अनयोश्चापि देहमण्डनार्थतया प्रतिषेधो नौषधार्थतया । गन्धमाल्यादि.
साहचर्यात् । उपानही चर्मपादुके न केवले छत्रधारणं च स्वहस्तेन परहस्तेन वोभयम्यापि निषेधः । कामो मन्मथस्य स्त्रीप्रतिषेधादेव सिद्धः । क्रोधो रोषः । लोभो मोहः । अहंकारममकारौ चित्तधर्मावते । नर्तनं प्राकृतपुरुषाणां हर्षाय गात्रविक्षेपो
भरतादिदृष्टाभिनयप्रयोगश्च । गीतं षड्जादिस्वरप्रदर्शनम् । वादित्रं वीणावंशादिभिः २० स्वरवच्छब्दकरणं पणवमृदङ्गाद्यभिघातश्च तालानुवृत्त्या ॥ १७८ ॥
द्यूतं च जनवादं च परिवाद तथाऽनृतम् ॥ स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भमुपघातं परस्य च ॥ १७९ ॥
द्यूतमक्षक्रीडा । समाह्वयः कुक्कुटादिभिः प्रतिषिद्धो द्यूतशब्दस्य सामान्यशब्दत्वात् । जनैर्वादः अकारणेन लौकिकेष्वर्थेषु वाक्कलहः । देशवार्ताद्यन्वेषणं प्रश्नो वा परि२५ वादः । अप्सूयया परदोषकथनमनृतमन्यथा दृष्टमन्यथा च श्रुतं यदन्यथोच्यते । सर्वत्र
वर्जयेदित्यनुषङ्गाद्वितीया । स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भौ अवयवसंस्थाननिरूपणं प्रेक्षणमिदपस्याः शोभतेऽङ्गमिदं नेति आलम्भ आलिङ्गनं मैथुनशङ्कायां चैतौ प्रतिषिध्येते बालस्य यथातथम् । परस्योपघातोऽपकारः कस्यांचिदर्थसिद्धौ प्रतिबन्धः कन्यालाभादौ पृच्छयमानेन प्रयोगस्याप्ययोगत्वं न वक्तव्यम् । तूष्णीमासितव्यमनृतप्रतिषेधात् ॥ १७९ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। एकः शयीत सर्वत्र न रेतः स्कन्दयेत्कचित् ॥
कामाद्धि स्कन्दयन् रेतो हिनस्ति व्रतमात्मनः ॥ १८० ॥ एकः शयीत सर्वत्र न रेतः स्कन्दयेत्कचित् । अयोनावपि यौनौ स्त्रीप्रतिषेधादेव सिद्धत्वादत्रर्थवादः । कामाद्धि स्कन्दयन् । इच्छाऽत्र कामः हस्तव्यापारादिनाऽयोनौ मैथुनेन च रेतः शुक्रं स्कन्दयन् क्षरयन्हिनस्ति नाशयति ब्रह्मचर्यव्रत- ५ मात्मनः ॥ १८ ॥
स्वमे सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः ॥
स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यूचं जपेत् ॥ १८१ ॥ कामाद्रतलोपो नावकीर्णिप्रायश्चित्तमकामात्त्विदमाह । स्वप्नग्रहणमविवक्षितमकामत १० इत्येतदेव निमित्तम् । न हि स्वप्ने कामसंभवः अतो यद्यसुप्तस्यापि कथंचिदनिच्छया स्वमलासृगवयववत्प्रक्षरति शुक्र तत्राप्येतदेव प्रायश्चित्तम् । अकामतो रेतः सिक्त्वेदं प्रायश्चित्तं कुर्यादित्येततृचं जपेत् ॥ १८१ ॥
उदकुम्भं सुमनसो गोशकृन्मृत्तिकाकुशान् ॥ आहरेद्यावदानि भैक्षं चाहरहश्चरेत् ॥ १८२ ॥
१५ यावद्भिरर्थः प्रयोजनमुपाध्यायस्य सिध्यति तावदुदकुम्भादि आहरेत् । प्रदर्शनार्थ चैतत् । अन्यदपि गृहोपयोगि यदगर्हित कर्म तत्कुर्याद्गर्हितं गुरुव्यतिरेकेणोच्छिष्टापमार्जनादि न कारयितव्य इत्येवमर्थोऽयं श्लोकः । यतः सामान्येन शुश्रूषा गुरौ विहिता । यावानर्थ एषामिति विग्रहः । भैक्षं चाहरहश्चरेसिद्धमन्नमत्यन्ताल्पं यात्राविषयं भैक्षमत्रोच्यते । नैकान्नादि प्रतिषेधेऽन्नशब्दोपादानादन्नं प्रतीयते। ' समाहृत्य भैक्षं निवेद्याश्नीयात्' २० इति सामानाधिकरण्यात्सिद्धान्नप्रतिपत्तिः । शुष्के ह्यन्ने भिक्षिते कुतस्तस्याशनम् । समाहृतस्य गुरुगृहे पच्यमानस्य भैक्षप्रकृतिता स्यान्न भैक्षता । प्रसिद्धया चेदृशमेव भैक्षमुच्यते । अहरहः । ननु भैक्षेण वर्तयेन्नित्यमित्येतस्मादेव सिद्धमहरहश्चरणं सिध्यति । वृत्तिविधानार्थ नित्यग्रहणम् । पर्युषितेनापि घृतादिस्नेहसंयुक्तेन स्यावृत्तिस्तदर्थ- २५ मिदमहरहभिक्षित्वाऽशितव्यम् । न पुनरेकस्मिन्नहनि भिक्षितमपरेयुः परिवास्य यत्किचित्स्नेहयुक्तमिति प्रतिप्रसवेन भुञ्जीत ॥ १८२ ॥
येभ्यो भैक्षमासादयितव्यं तान्वक्ति
वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्मसु ॥ ब्रह्मचार्याहरेद्भक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम् ॥ १८३ ॥ वेदयज्ञैश्च य अहीना वेदाध्ययनेन संयुक्ताः यज्ञानां च सत्यधिकारे कर्तार अहीनाs.
For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६.
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः वर्जितास्तदुपेता इति यावत् । स्वकर्मसु च प्रशस्ताः येषा यज्ञेऽधिकारो नास्त्यन्यस्मिन् शस्ते कर्मणि तत्पराः । अथ वा स्वकर्मप्रशस्तास्त उच्यन्ते ये स्ववृत्तावेव
संतुष्टा न वार्द्धषिकादिवृत्त्युपजीविनस्तेषां गृहेभ्यो भैक्षमाहरेद्याचित्वा गृह्णीयात्मयतः शुचिः ५ अन्वहमित्यनुवादः ॥ १८३ ॥
गुरोः कुले न भिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु । अलाभे त्वन्यगेहानां पूर्व पूर्व विवर्जयेत् ॥ १८४ ॥
सत्यप्येतद्गुणयोगे गुरुगृहे न भिक्षेत । पूर्व कुलं वंशस्ततो गुरोर्ये पितृव्यादयस्तेभ्योऽपि न ग्रहीतव्यम् । ज्ञातयो ब्रह्मचारिणः पितृपक्षास्तेषां कुले बन्धुषु च मातृपक्षेषु १. मातुलादिषु। नैवमभिसंबन्धः कर्तव्यो गुरुज्ञात्यादिष्विति यतो गुरोः कुल इति कुलशब्दे
नैव तेषां संगृहीतत्वात् । कुतस्तर्हि भिक्षेत । एतद्वयतिरेकेणान्यगेहेभ्य अलाभेऽसंभवे ऽन्यगेहानां सर्व एव यदि ग्रामो गुरुज्ञातिबन्धुभिर्याप्तो भवत्यन्ये नैव संतो, वाऽन्नं न ददति । एतेष्वपि गृहेषु भिक्षितव्यमन्याभावे प्रथमं बन्धुं मिक्षेत, तदभावे ज्ञाति, तदभावे गुरुकुलम् ॥ १८४ ॥
सर्व वाऽपि चरेद्रामं पूर्वोक्तानामसंभवे ॥ नियम्य प्रयतो वाचमभिशस्तांस्तु वर्जयेत् ॥ १८५ ॥
पूर्वोक्तानां वेदयज्ञैरहीनानामसंभवे सर्व ग्राममनपेक्षवर्णविभागं विचरेत् भ्राम्येज्जीवनाथ केवलमभिशस्तान्कृतपाकत्वेन प्रसिद्धानदृष्टपातकानपि वर्जयित्वा । तथा
च गौतमः ( अ. २ सू. ४१ ) " सार्ववर्णिकं भैक्ष्यचरणमभिशस्तपतितवर्नम् " । २० नियम वाचं भिक्षावाक्यं वर्जयित्वा आ भैक्षलाभादन्यां वाचं नोच्चरेत् ॥ १८५ ॥
दूरादाहृत्य समिधः सन्निदध्याद्विहायसि ।। सायंप्रातश्च जुहुयात्ताभिरग्निमतन्द्रितः ॥ १८६ ॥
दूरग्रहणमपरिगृहीतदेशोपलक्षणार्थम् । ग्रामात्किल दूरमरण्यं न च तत्र कस्यचित्परिग्रहः । अनुपलक्षणे हि दूरार्थे कियदूरमित्यनवस्थितः शास्त्रार्थः स्यात् । आहत्य २५ आनीय संनिदध्यात्स्थापयेत् । विहायसि गृहस्योपरि न हि निरालम्बनेऽन्तरिक्ष
निधानं संभवति । ताभिः सायंप्रातर्जुहुयात् । आहरणं तु तात्कालिकमन्यदा वेच्छया । विहायसनिधानमदृष्टार्थमित्याहुः । अन्ये तु ब्रुवते संप्रत्यानीयमानं वृक्षाद्दारु आई भवतीति गृहस्योपरि अन्यस्य वा प्रकारादेस्तत एवावगन्तव्यम् ॥ १८६ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । अकृत्वा भैक्षचरणमसमिध्य च पावकम् ॥
अनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् ॥ १८७॥ अग्नीन्धनभैक्षचरणे नैरन्तर्येण सप्तरात्रं सप्ताहमकृत्वा नियम्य विच्छिद्यते । कालो नियतस्तु तयोरपि । अनातुरस्याव्याधितस्य सतोऽवकीर्णिव्रतं नाम प्रायश्चित्तमेकादशे (श्लो. ११८) वक्ष्यमाणस्वरूपं चरेत्कुर्यात् । दोषगुरुत्वख्यापनार्थ त्वेतदत्र प्रायश्चित्तमेव। ५ स्मृत्यन्तरे ह्यत्राल्पमन्यत्प्रायश्चित्तमुक्तम् । 'आज्यहोमः सवितुर्वा रेतस्यास्याम्' इति । इहापि च लिङ्गं यदि प्रायश्चित्तमिदमभविष्यत्तदा स्त्रीगमनमिवावकीर्णिप्रायश्चित्तप्रकरणे निमित्तत्वेनापठिष्यत् । ये तु व्याचक्षते सप्तरात्रमेतदुभयमवश्यकर्तव्यमकरणात्तत्र दोषः कृतसप्तरात्रस्य तु परतोऽक्रियायां न दोषस्तानि च सप्ताहानि प्राथम्यादुपनयनात्प्रभृति गृह्यन्ते तदेतदयुक्तम् ‘आ समावर्तनात्कुर्यादिति ' विरोधात् । उपरितनानन्तर- १० श्लोकविरोधाच्च ॥ १८ ॥
भैलेणं वर्त्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद्वती ॥
भैक्षेण तिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता ॥ १८८ ॥ ननु च भैक्षमहरहश्चरेदिति श्रुतमेवैतत् । एवं हि भैक्षचर्या दृष्टार्था भवति । उक्तं च “ निवेद्य गुरवेऽश्नीयात्" इति । न च तदशनं भैक्षसंस्कारः येन वृत्त्यर्थः १५ स्यात् । केचिदाहुरनूद्यते नैकान्नादी भवेद्रतीति वक्तुमेतदप्यसत् । भैक्षशब्देनैवैकान्नादनस्य निषेधात् । भिक्षाणां समूहो भैक्षमुच्यते । ततः कुत एकान्नादनप्राप्तिस्तस्य पित्र्येऽभ्यनुज्ञानार्थ सर्वमेतदनूद्यते । भैक्षेण वर्तयेदात्मानं भैक्षभोजनेन पालयेत् । जीवितः स्थितिं कुर्यान्नैकस्य संबन्धि अन्नमद्यान्नैकभिक्षान्नं भुञ्जीत ।।
न पुनरियमाशङ्का कर्तव्या नैकस्वामिकं भुञ्जीत अपि तु बहुस्वामिकमविभक्तभ्रातृ- २० संबन्ध्येकस्यान्नमेकं वाऽन्नमेकान्नं तदत्ति भुते एकान्नादी । व्रती ब्रह्मचारी प्रकरणादेव लब्धः श्लोकपूरणार्थो व्रतिशब्दोऽर्थवादः । भैक्षेणैव केवलेन व्रतिनो या वृत्तिः शरीरधारणमुपवासतुल्यफला सा वृत्तिः स्मर्यते ॥ १८८ ॥
व्रतवद्देवदैवत्ये पित्र्ये कर्मण्यर्षिवत् ॥
काममभ्यर्थितोऽश्नीयाह्नतमस्य न लुप्यते ॥ १८९॥ २५ अयमपवादो निमित्तविशेषे भैक्षवृत्त्युपदेशस्य । देवदैवत्ये देवोद्देशेन ब्राह्मणभोजने क्रियमाणे, पित्र्ये च पितृनुद्दिश्याभ्यर्थितोऽध्येषितः काममेकान्नमश्नीयात् न तु
१ [न भैक्ष्यं परपाकःस्यात् न च भक्ष्यं प्रतिग्रहः ॥ सोमपानसमभै क्ष्यं तस्माद्भेक्षण वर्तयेत् ॥ १॥ भक्ष्यस्यागमशुद्धस्य प्रोक्षितस्य हुतस्य च ॥ यस्तिस्य प्रसते ग्रासांस्ते तस्य ऋतुभिः समाः ॥२॥]
१
For Private And Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः स्वयं याचेत । तस्य व्रतवद्रताविरुद्धमधुमांसवर्जितमित्यर्थः । व्रतवदृषिवदिति च शब्दद्वयेनैक एवार्थ उच्यते न पुनीमारण्ययोः कर्मभेदेन व्यवस्था । वृत्तानुरोधात्तु द्विरभिधानम् । ऋषिवैखानसस्तदशनाभ्यनुज्ञाने मांसमपि ब्रह्मचारिणोऽनुज्ञातं स्यात्तस्य हि · वैष्णवमप्युपभुञ्जीत" इति मांसाशनमप्यस्ति । देवा देवता यस्य तद्देवदैवत्यं तच्चाग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिषु देवेषु कर्मसु ब्राह्मणभोजनमाम्नातम् । आग्रहायण्यादिषु त्वाम्नातं ब्राह्मणाभोजयित्वा स्वस्त्ययनं वाचयेदिति । तत्रेयमनुज्ञा ।
अन्ये तु सप्तम्यादावादित्यादिदेवोद्देशेन यत्क्रियते ब्राह्मणभोजनं तद्देवदेवत्यं मन्यन्ते तदसत् । न हि भुजेदेवतासंबन्धोऽस्त्ययागसाधनत्वात्तस्य । न तुद्देशमानं
देवता । उपाध्यायाय गां ददाति गृहं संमार्टीत्युपाध्याये गृहेऽपि प्रसङ्गात् । भुर्हि १० प्रत्यक्षो भोक्त्रा संबन्धः आदित्यस्तु न कारकं न चोद्देश्यो गृहवत् न तदर्थ भोजनम् ।
द्वितीया हि भोक्त्रर्थतां ज्ञापयति नादित्यार्थताम् । न चैतत्क्वचिन्नोदितमादित्यायुद्देशेन ब्राह्मणान्भोजयेदिति ।
समाचाराविधिः। करप्यत इति चेन्न । तस्योपलभ्यमानमूलत्वात् । अस्ति हि मूलं बाह्याः स्मृतयः । तत्र तर्हि ब्राह्मणभोजनेन देवताः प्रीणयदिति शास्त्रार्थः । न चायमर्थः शक्यः कल्पयितुम् । न हि देवताप्रीतिप्रधानः शास्त्रार्थः, किं तर्हि विध्यर्थप्रधानः । न चास्मिविध्यर्थ आदित्यादीनां देवताभिमतानां विषयद्वारकः संबन्धो नाप्यधिकारद्वारकः । न हि भेदनादिवन्निमित्तं नापि पश्वादिवत्स्वसंवन्धितया काम्यते । अभोग्यरूपत्वात् ।
अथ तद्गता तुष्टिः काम्यते साऽप्यात्मसिद्धौ प्रमाणान्तरमपेक्षते । न च तदस्ति । न ह्यादित्यादितुष्टिः प्रत्यक्षादिसिद्धा पश्वादिवद्येन काम्येन परेष्टिविधिना युज्येत । २० अथ तु मत्प्रभुरिति स्वाभिप्रेतेन फलेन योजयिष्यतीति । एतदपि प्रमाणाभावा
दुपेक्षणीयम् । न चास्मिन्नर्थे विधिः प्रमाणं स हि ज्ञातस्यानुष्ठातृविशेषणस्य स्वसंबन्धितया पुरुषं नियुक्त न पुनः काम्यमानस्य सद्भावमवगमयति । प्रमाणान्तरावगतं हि काम्यमनुष्ठातृविशेषणमनुष्ठातृसंबन्धीति विधिः प्रमाणं मिमीते।
अथायं यागस्तस्य च भोजनं प्रतिपत्तिर्भवतु यदि शिष्टसमाचारः । भोजनं २५ तावन्न देवतासंबन्धिसाक्षादिति न साध्यम् । यागव्यवहितस्तु संबन्धो न निवार्यते ।
न चात्र यागबुध्या प्रवर्तते किं तर्हि ब्राह्मणेषु भोजितेषु देवता तुष्यतीति । अतो न देवता भोजनकारकं न कारकविशेषणम् । ततो न विषयो न हि संबन्धः । उद्देश्यत्व1 उ-याचेत् । २ फ-व्रतविरुद्धम् । ३ ब-उ-कारणं ।
For Private And Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
११३ मप्यादित्यादीनां नास्ति । भोजने हि स उद्दिश्यते यस्मै भोजनं दीयते । तच्च ब्राह्मणेभ्यः न चोद्देश्यमानं देवता उपाध्यायाय गां ददाति गृहं सम्मार्टीति गृहोपाध्याययोरपि प्रसङ्गात् ।
ननु च पित्र्ये कथं ब्राह्मणभोजनं तत्रापि हि न पितरौ देवताः स्युः न च होमस्य पित्र्यत्वं देवतान्तरश्रवणात् । आदित्यादिप्रीतेरिव पितृप्रीतेः प्रमाणान्तरासिद्धत्वान्न ५ विधेः संबन्धः साध्यतया ।
अत्र वदन्ति । सिद्धा ह्यत्र पितृप्रीतिः आत्मनामविनाशित्वात् पितरः सिद्धास्तेषां च शरीरसंबन्धः क्रियते । कर्माख्ये प्राधान्यमुपाध्यायाय गां ददाति तद्भोजनं ह्यत्र प्रधानम् । तस्य हि फलं श्रुतं भोजयन्पुष्कलं फलमाप्नोति । तच्च फलं पितृणां तस्य तृप्तिः स्यादिति । तृप्तिश्च प्रीतिमात्रं न मनुष्याणामिव भुजिक्रियाफलं सौहित्यलक्षणमुत्पद्यते । १० काचित्पितॄणां प्रीतिः स्वकर्मवशतो यत्र तत्र जातावुत्पन्नानाम् । प्रीतिमात्रवचनोऽयं धातुः सौहित्यं तु विशेषः सप्रमाणान्तरावसेयः ।। . न चात्रैतच्चोदनीयं पुत्रः कर्ता कथं कर्तृगामिफलम् । न हीमानि कर्माणि वैदिकानि परस्परकर्मादीनीति न्यायविदो वदन्ति । यतः पितर एवात्राधिकारिणः कर्तारश्च । अपत्योत्पादनेनैव सर्वमेतत्पितृभिः कृतम् । एवमर्थमेवासावुत्पादितो दृष्टादृष्टमुपकारं करि- १५ प्यतीति । ततश्च यथा सर्वस्वारेऽभावादौत्तरकालिकेष्वङ्गेषु ब्राह्मणाः संस्थापयत मे यज्ञमिति प्रैष्यं मृतस्य कर्तृत्वम् । एवमत्रापि द्रष्टव्यम् । एतावान्विशेषः सूत्राधिकारान्तरप्रयुक्ता जीविकार्थिनो भृतिपरिक्रीता ऋत्विजः कर्तारः । इह तु तद्विधिप्रयुक्त एव पुत्रः यथैवोत्पत्तिविधिप्रयुक्तस्य पुत्रार्थेषु पितुः संस्कारेषु अधिकारानुशासनपर्यन्तत्वात्तस्य विधेः । एवं पित्रर्थे श्राद्धादौ पुत्रस्य तथैव जीविनः पितुः " वृद्धौ तु मातापितरौ " २० इत्यवश्यं कर्तव्यम् । एवं दिष्टं गतं तस्यापि ।
न चायं वैश्वानरवत्काम्योऽधिकारः " वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत् पुढे जाते " तस्मिन् जात एतामिष्टिं निर्वपति। "पूत एव स तेजस्व्यन्नाद इन्द्रियवान् ह भवति" इति। एवमादिपुत्रफलार्थिनोऽधिकारः पितुर्वैश्वानरे न चूडादिष्विवावश्यकः । इह तु पित्र्यमा निधनात्कार्यमिति यावज्जीविकालात्कर्तुर्वेदिकं फलमित्येतदन्यथा परिक्रियते । यथैव २५ वैश्वानरविशिष्टपुत्रवत्ता लक्षणं पितुरेव फलं नाकर्तृगामिता फलस्य एवमिहापि पुत्रस्यैव
१ पितरः इति समीचीनः पाठः । २ फ-रष्टान्तगतिस्तस्यापि इत्यपरः पाठः ।
For Private And Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
तत्फलं या पितुः प्रीतिः उभयथा पितृकर्तृगामिता फलस्य न विरुध्यते । अपत्योत्पादनेनैवैतादृशस्य फलस्येष्टत्वात् । पितॄणामपि नाकामितफलापत्तिः ।
यदि न श्राद्धेन पितरो देवताः कथं तर्हि पित्र्यमेतत्कर्मेति देवतातद्धितः । अनुद्देश्यत्वसामान्यादिति वदामः । युष्मदुपकारार्थमिदं ब्राह्मणभोजनमिति पितर उप५ दिश्यन्ते । पिण्डपितृयज्ञे तु पितरो देवता एव न श्राद्धे पितॄणां देवतात्वं मन्यन्ते 1 यत्तु ब्राह्मणा भोज्यन्ते तद्यथाऽग्नौ होमाज्यपुरोडाशादीनां वदानस्य तादृशमेतत् । तथा च ब्राह्मणाः पितृत्वमापद्यन्त अतोऽन्नपरिवेषणकाले पितर एवोद्देश्या युष्मभ्यमिदं न मैंमेति । ब्राह्मणास्त्वाहवनीयस्थानीयाः । एतावान्विशेषो यदाहवनीये हविः प्रक्षिप्यते ब्राह्मणानां तु सन्निधाप्यते, ते तु स्वयमुपाददत इति ।
१०
1
न च यागो न देवतार्थः स्वाहाकारः स्विष्टकृदादिषु दर्शनात् । अतो यागोऽपि सन् श्राद्धकर्म पित्र्यर्थं भविष्यति पितॄणां देवतात्वं फलभावित्वं न निरोत्स्यते । तृतीये किंचिदनुत्तमेव तत्संबद्धं वक्ष्यामः । तस्मान्नादित्यादयो ब्राह्मणभोजने देवता इति स्थितम् ।
ननु चाव्यापकमेतदपि लक्षणम् यागे उद्देश्यः । देवतेत्यन्तरेणापि यागसंबन्धे ११ देवताव्यवहारदर्शनात् । " देवतानां च पूजनं " दैवतान्यभिगच्छेदिति न यागो नाप्याभिमुख्येन गमनं पादविहारात्मकं देवताः प्रतिसंभवति । नैष दोषः । यत्र देवताचोदना तत्रैतत्पूजाविधानं भविष्यति वैश्वदेवदेवतास्वग्निहोत्रादिसंबन्धिनीषु वा ।
ननु चैवमपि नोपपद्यते । न हि देवतायाः पूज्यत्वं संभवति स्वरूपहानिप्रसङ्गात् । पूजाकर्मत्वेऽपि यागसंप्रदानता स्यात् । उक्तम् । " न क्रियान्तरस्य किंचिद्भवति " २० इति । शक्तिर्हि कारकं सा च प्रतिक्रियं विभिद्यते । कार्यावगम्यत्वाच्च तस्या याव - कार्य भेदो न्याय्यः । अतो यत्संप्रदानं तत्संप्रदानमेव, न तस्य कर्मापत्तिः । कथं तार्ह ' पाचकाय देहि ' पचेः कर्ता ददातेः संप्रदानम् । “ शरैः क्षताङ्गः प्रियया कटाक्षैर्निरीक्ष्यमाणो विवशो जगाम " । उक्तोऽत्र परिहारः । शक्तिशक्तिमतोर्भेदस्यौपचारिकत्वात्सिद्धं ' व्रजति भुक्त्वेति ' । तस्माद्यदि पूजाविषयमेतत् न देवतालाभः, २५ अथ देवता आदित्यादयो न पूजाविधिः । न हि देवतायां सिद्धायामुद्दिश्य पूजा विधीयते । न ह्यादित्यादीनां देवतासामान्यशब्दो गोशब्दवच्छागलेयादीनाम् । अत्रोच्यते । सत्यं नादित्यादयः स्वरूपतो देवताः संबन्धिशब्दोऽयं विधित एव नार्थोऽवगन्तव्यो “यस्य हविषश्चोद्यते सा तस्य देवता " इति । स एवाग्निराग्नेयादन्यत्र न देवतेत्युक्तम् । किंतु
१ फ-द्रव्यदानस्य । २ ब-ड-ममेति । ३ फच्छागमेषायादीनाम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः ।
११५ न पूजाविधिः पूज्यमानमन्तरेण संभवति । देवताश्च पूज्यत्वेन श्रुतास्तत्र यदि देवतार्थे मुख्येन पूजा संभवति तदा याग एव पूजा विज्ञेया । तस्य चारूपत्वादसति द्रव्यदेवताश्रवणे पूर्वाह्नकालविध्यर्थोऽयमनुवादो विज्ञेयः । अतः पूर्वाह्ने दैवतानि कर्तव्यानीत्युक्तं भवति ।
किमुच्यते देवता न श्रूयते यावता न साक्षाद्देवताशब्दोऽस्ति नायं सामान्यवचनो देवतार्थः यासामन्यत्र देवतात्वं दृष्टं तासामेतत्पूजाविधानम् । तेनाग्निरादित्यो रुद्र इन्द्रो विष्णुः सरस्वतीत्येवमादयः पूज्याः । पूजार्थं च धूपदीपमाल्योपहारादीनां निवेदनम् । तत्राग्नेस्तावत्साक्षात्संबन्धः । तच्चादित्यस्य दूरदेशवर्तित्वाच्छुचावकाशे तदुद्देशेन गन्धादिप्रक्षेपः । इन्द्रादीनां स्वरूपस्याप्रत्यक्षत्वादिन्द्रादिशब्दोद्देशेनैव तथा विधानम् । यद्यपि पूज्यमानप्रधाना पूजा तथापि हि पूज्यमानानां कार्यान्तरशेषाभावे पूजैव कर्तव्यतया १० विज्ञायते । द्रव्यप्रधाने हि न विधिविषयत्वसंभवः " तानि द्वैध गुणप्रधानभूतानि " इति ।" यैस्तु द्रव्यं चिकीर्ण्यते " इति न्याय्यं तु स्तुतिशास्त्रादिवत् । यथा न स्तुतिः स्तुत्यर्था एवमियमपि पूजा न पूज्यार्था । स्तौतिशंसत्योर्निर्देशो नास्तीति चेत् , अत्रोक्तं द्वितीया । सक्तुषु दर्शनात् । एवं मृदं गां दैवतं प्रदक्षिणानि कुर्वीतेति दक्षिणाचारता विधीयते । दक्षिणेन दैवानि कर्माणि कर्तव्यानि । न हि मृदादि तद्देवताया दक्षिणेन १५ मार्गेण स्थानममूर्तत्वात् ।
युज्यते एवं दैवतान्यभिगच्छेदिति । पादविहारव्यापारेण देवतासमीपप्राप्त्यसंभवाद्गमेश्च ज्ञानार्थत्वादभिगमनं स्मरणात्किं विशिष्यते । देवता अभिगच्छेत्कर्मकाले मनसा ध्यायेच्चित्तव्याक्षेपतामाकुलताख्यां परिहरेदित्यर्थः । तथा चोपलभ्यमानमूलैवेयं स्मृतिर्भवति । यस्यै देवतायै हविर्गृहीतं स्यात्तां मनसा ध्यायेदिति ।
ननु चैतदप्युद्देश्यत्वान्यथानुपपत्तेः प्राप्तमेव स व्याक्षेपस्याकुलस्य च संभवाददोषः । एवं देवस्वं देवपशवो देवद्रव्यमित्यादयो व्यवहारास्तादोनोपकल्पितेषु पश्चादिषु द्रष्टव्याः ।
दण्डाधिकारे तु प्रतिकृतिविषयमेव देवताव्यवहारमिच्छन्ति । अन्यथा व्यवस्थामङ्गः स्यात् । कल्पितदेवतारूपाणां प्रतिकृतीनां कल्पितेनैव स्वस्वामिभावेन यत्संबन्धि त. २५ देव " देवब्राह्मणराज्ञा तु द्रव्यं विज्ञेयमुत्तमम्" इत्यादिषु देवद्रव्यम् । न हि देवतानां स्वस्वामिभावोऽस्ति मुख्यार्थासंभवागौण एवार्थो ग्राह्यः ।
२०
१ फ-न्यायात्स्तुतिशास्त्रादिवत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः कः पुनरत्र गौणोऽर्थः कार्य प्रसाधये य एवाग्निर्माणवक इत्यादिषु नैवं शुक्लो माणवके तद्गुणदर्शनात् ।सर्वत्र हि साधारणगुणयोगाद्गौणार्थावगतिः। ते च गुणाः प्रत्यक्षा धवसेयाः । इह तु देवतार्थस्य कार्यावगम्यत्वात्कार्यतः स्वरूपविशेषानवगमात्कुतः प्रतिकृतिषु साधारणगुणावसायः । अत्रोच्यते । मन्त्रार्थवादेषु तथाविधरूपश्रवणात्तेषां च गुणवादेन व्याख्यानम् । तन्मूलमपश्यन्तो यथाश्रुतार्थग्राहिणस्ताद्रूप्यमिन्द्रादिषु प्रतिपाद्यमानाः प्रतिकृतिषु सादृश्यमपश्यन्तीति युक्तैव गौणता ।
यत्तु श्राद्ध एव वैश्वदेवब्राह्मणभोजनं दैवदेवत्यमाचक्षते तेषां पित्र्याङ्गत्वात् । तस्य पित्र्यग्रहणेन गृहीतत्वादनर्थकं पुनर्वचनम् । सामान्यशब्दत्वाच्च क्रतोविशेषावगति
साहचर्यादितिवत् । यदि च पित्र्यशब्देन ग्रहणं भवेद्गोबलीवर्दन्यायोऽपि असति विषय१० भेदे भवति ॥ १८९॥
ब्राह्मणस्यैव कमैतदुपदिष्टं मनीषिभिः । राजन्यवैश्ययोस्त्वेवं नैतत्कर्म विधीयते ॥ १९० ॥
यदेतदेकान्नमोजनकर्मादिष्टमेतद्ब्राह्मणस्यैव मनीषिभिर्विद्वद्भिर्वेदादुपलभ्योपदिष्टं क्षत्रियवैश्ययोस्तु नैतदिच्छन्ति न कदाचित्तयोरभैक्षभोजनम् । १५ ननु च श्राद्धभोजने ब्राह्मणानामेवाधिकारो " ये तत्र भोजनीयाः स्युर्ये च वा
द्विजोत्तमाः। अर्हत्तमाय विप्राय" इति वचनाद्राह्मणस्यैव प्रतिग्रहाधिकारं तत्र कुतोऽयं प्रतिषेधो राजन्यवैश्ययोरिति प्रतिप्रसवश्वायं नापूर्वविधिः । प्राप्तिसव्यपेक्षाश्च प्रतिषेधा भवन्ति । उच्यते । भुक्तवतां ब्राह्मणानामेव शिष्टस्यान्नस्य प्रतिपत्तिराम्नाता — ज्ञातिप्रायं
प्रकल्पयेत् । इति । न च तत्र जात्यपेक्षा यस्य ज्ञातिः स तेन भोजयितव्यः । न च २० तत्र क्षत्रियादयः प्रतिग्रहीतृतया संबध्यन्ते अपि तु ज्ञातयः । अतोऽस्याः प्राप्तेः प्रतिषेधः ॥ १९० ॥
चोदितो गुरुणा नित्यमप्रचोदित एव वा ॥ कुर्यादध्ययने यत्नमाचार्यस्य हितेषु च ॥ १९१॥
नोदितो गुरुणाऽनियुक्तोऽपि कुर्यादध्ययने योगं यत्नम् । ननु चाहूतोऽधीत २५ इत्युक्तं कथमप्रणोदितस्य योग उच्यते । गृहीतवेदैकदेशस्य परिशेषकगुणार्थमेतदुच्यते ।
न तत्राचार्यनियोगोऽपोक्षतव्यः । एवमाचार्याय हितं यदुदकुम्भाहरणादि श्रान्तसंवाहनादि तदप्यनियुक्तेन कर्तव्यम् ॥ १९१ ॥ १फ-विधेः।
-
For Private And Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । शरीरं चैव वाचं च बुद्धीन्द्रियमनांसि च ॥
नियम्य प्राञ्जलिस्तिष्ठेद्वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥ १९२॥ कुताश्चिदागतो गुरोर्मुखं वीक्षमाणास्तिष्ठेनापविशेन्नियम्य च शरीरं पादहस्तचालनहसितानि न कुर्यान्न किंचिद्वदेत् अनुपयोगि । बुद्धीन्द्रियाणि नियच्छेत् । यदाश्चर्यरूपं किंचिद्गुरुसकाशे न तत्पुनः पुनर्भावयेत् श्रोत्रादीन्यपि । चक्षुर्नियमस्तु गुरुक्क्रप्रेक्षणादेव सिद्धः । मनश्च नियच्छेच्छास्त्रीयान्विकल्पान्गृहकुशूलाद्यारम्भान्मनसा वर्जयेत् । उक्तस्तु 'संयमे यत्नम्' इति शक्तिप्रतिषेधार्थः । स प्रतिषेधः गुरुसन्निधौ स्वल्पोऽपीन्द्रियाणामप्रतिषिद्धेऽपि विषये प्रसरो न देयः । प्राञ्जलिरूद्धकृतकरकपोर्तः ॥ १९२ ॥
नित्यमुद्धृतपाणिः स्यात्साध्वाचारः सुसंतः॥
आस्यतामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः ॥ १९३ ॥ न केवलं सूत्रकात्पाणिरुद्धर्तव्योऽपि तु वाससोऽपि । नित्यग्रहणं न तिष्ठत एवायं पाण्युद्धारो नाप्यध्ययनवेलायाम् । किं तर्हि ततोऽन्यत्रापि । साध्वाचारः साध्वनिन्द्यः आचारो वाग्व्यवहारादिः कार्यः । अश्लीलादिभाषणमसंनिधानेऽपि गुरोनित्यग्रहणान्न कर्तव्यम् । सुसंवृतः वाङ्मनश्चक्षुर्भिः नियतात्मा स्वल्पोऽपि दोषस्तं परिहरेत् । अनावृतो लोक उच्यते यो यथाकामी तद्विपरीतः सुसंवृतः । अन्ये तु मन्यन्ते वस्त्रे- १५ णाच्छादितशरीरो गुरुसन्निधौ भवेत् नोत्तरीयमवतारयेदेवं तिष्ठेत् । यदा तु गुरुणा ऽऽस्यतामित्युक्त एतेन शब्देन भूविक्षेपादिना वा विधेः प्रतिपादनार्थत्वात् प्रतिपादनं च न शब्दव्यापार एव तदाऽऽसीतोपविशेत् । अभिमुखः संमुखः ॥ १९३ ॥
हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात्सर्वदा गुरुसन्निधौ ॥
उत्तिष्ठेल्मथमं चास्य चरमं चैव संविशेत् ॥ १९४ ॥ २० हीनं न्यूनमन्नं भुञ्जीत गुरुसंनिधौ । न्यूनता च परिमाणतः कचिवचित्संस्कारतः । यदि संस्कृतमाज्यघटितक्षीरादिव्यञ्जनं भिक्षातो लब्धं स्यात्तदा यदि गुरुणा तादृशमन्नं न भुक्तं स्यादेककाले च गुरुणा सह भोजने । यदि गुरोस्तादृशमन्नं गृहे न सिद्धं स्यात्तदा तत्तेन नाशितव्यम् । अथ गुरोरपि तादृशमन्नं स्यात्तदाऽपचयः कर्तव्यः । वस्त्रं यदि गुरोरौर्ण स्यात्तदा न कार्पासादि शिष्येण प्रावरीतन्यम् । वेष आभरणमण्डनादिः २५ सोऽपि हीनः । सर्वदा ब्रह्मचर्यात्परोऽपि । अतएव वेषग्रहणम् । न च ब्रह्मचारिणो मण्डनमिष्यते । उत्तिष्ठन्प्रथमं चास्य शय्याया राज्युपरमे आसनाद्वा उत्थानावसरं बुद्धा
१फ-कपोलः । २ फ-सुसंयतः। ३ ड-परेणापि ।
For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ द्वितीयः प्रथमं पूर्व गुरोरुत्तिष्ठेत् । चरमं पश्चात्स्वापकाले सुप्ते गुरौ संविशेच्छय्यां समाश्रयेदासने चोपविशेत् ॥ १९४ ॥
प्रतिश्रवणसम्भाषे शयानो न समाचरेत् ॥ नासीनो न च भुञ्जानो न तिष्ठन्न पराङ्मुखः ॥१९५॥ .
प्रतिश्रवणमाहूयमानस्य कार्ये नियुज्यमानस्य गुरुसंबन्धिवचनाकर्णनम् । संभाषा गुरुणा सहोक्तिप्रत्युक्तिकरणम् । ते प्रतिश्रवणसंभाषे । शयानः स्वे स्रस्तरे निक्षिप्तगात्रो न समाचरेन्न कुर्यात् । नासीन आसने चोपविष्टः । न भुञ्जानः न तिष्ठन्नेकस्मिन्नेव देशेऽविचलन्नूज़ स्थितः न पुनः पराङ्मुखः यस्यां गुरुर्दृश्यते ततः परावृत्य स्थितो न कुर्यात् ॥ १९५ ॥
आसीनस्य स्थितः कुर्यादभिगच्छंस्तु तिष्ठतः ॥ प्रत्युद्गम्य त्वाव्रजतः पश्चाद्धावस्तु धावतः ॥ १९६ ॥
कथं तर्हि आसीनो यदाऽऽज्ञां ददाति तदा स्थित आसनादुत्थाय प्रतिश्रवणसंभाषे कुर्यात् । अभिगच्छंस्तु तिष्ठतः तिष्ठन्गुरुर्यदाऽऽदिशति तदाऽऽभिगच्छंस्तदभिमुखः
कतिचित्पदानि गत्वा आव्रजत आगच्छतः प्रत्युद्गम्याभिमुखमेव गत्वा प्रतिराभिमुख्ये १५ धावतो वेगेन गच्छतः पश्चाद्धावन् पश्चाद्वा वसतस्तथा ॥ १९६ ॥
पराङ्मुखस्याभिमुखो दूरस्थस्यैत्य चान्तिकम् ॥
प्रणम्य तु शयानस्य निदेशे चैव तिष्ठतः ॥ १९७॥
तथा पराङ्मुखस्य गुरोः संमुखोपविष्टः शिष्यः यदि गुरुः परावृत्य कथंचिस्थितः प्रेष्यति तां दिशं गत्वाऽभिमुखीभूय पूर्वोक्तं कर्तव्यम् । दूरस्थस्य समीपं २० अन्तिकं एत्यागत्य प्राप्यासीनस्यापि शयानस्य प्रणम्य प्रबो भूत्वा गात्राण्यवनमय्य निदेशे निकटे तिष्ठतोऽपि प्रणम्यैव यत्प्रागुक्तमभिगच्छन्निति ॥ १९७ ॥
नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसन्निधौ ॥ गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥ १९८ ॥
नीचमनुन्नतं गुरुशय्याद्यपेक्षया च नीचत्वम् । नित्यग्रहणाद्ब्रह्मचर्यादुत्तरकाल२५ मपि गुरोश्च दृष्टिगोचरे नास्थातव्यम् । गुरुः पश्यति तत्र न यथेष्टमासीत पादप्रसारणाङ्ग
निषङ्गादिना । आसनग्रहणं चेष्टामात्रोपलक्षणार्थम् । यथेष्टचेष्टो न भवेत् ॥ १९८ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
१६९ नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमपि केवलम् ॥
न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषितचेष्टितम् ॥ १९९ ॥ नोदाहरेन्नोच्चारयेदस्य गुरोर्नाम केवलं उपाध्यायाचार्यभट्टाद्युपपदरहितं परोक्षचपि । न चैवास्यानुकुर्वीत सदृशं न कुर्यान्नाट्यकार इव । गतिः एवमस्मद्गुरुरपगामति । भापितं द्रुतविलम्बितमध्यमत्वादि । चेष्टितं एवं भुक्ते एवमुष्णीषं बध्नाति एवं ५ ररिवर्तत इत्यादि । उपहासबुद्धयाऽयमनुकरणप्रतिषेधः ॥ १९९ ॥
गुरोर्यत्र परीवादो निन्दा वाऽपि प्रवर्तते ॥
कर्णी तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥ २० ॥ यंत्र देशे दुर्जनसंपाते गुरोः परीवादः संभूतदोषानुकथनं निन्दा अविद्यमामानां दोषाणामभिधानं प्रवर्तते तत्र कर्णो पियातव्यावगुल्यादिना संवरीतव्यौ । ततः १० प्रदेशाद्वाऽन्यत्र गन्तव्यम् ॥ २० ॥
परीवादात्खरो भवति श्वा वै भवति निन्दकः ॥
परिभोक्ता कृमिर्भवति कीटो भवति मत्सरी ॥ २०१॥ पूर्वप्रतिषेधे शेषोऽयमर्थवादः। अत एवं व्याख्येयं परीवादाच्छ्रुत्वा खरो भवति । हेतौ ल्यप्लोपे वा कर्मणि पञ्चमी परीवादं श्रुत्वा । निन्दको निन्दाश्रावी उपचारान्निन्दक १५ उच्यते । तथा संस्कर्ताऽवघातकः श्रवणनिषेधादेत साक्षात्करणनिषेधसिद्धिः । परिभोक्ता यो गुरुमुपजीवति कुसृत्याऽनुवर्तते । मत्सरी गुरुसमृद्धिमभ्युच्चयं न महतेऽन्तर्दह्यते । अनयोरप्राप्तत्वादपूर्वो विधिः । परिवादपरीवादयो ‘र्घञमनुष्ये बहुर्लमिति "। दीर्घत्वादीर्घत्वे ॥ २०१॥
दूरस्थो नार्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः ॥ यानासनस्थश्चैवैनमवरुह्याभिवादयेत् ॥ २०२ ॥
अत्र परप्रेषणेन गन्धमाल्यादेरर्पणं प्रतिषिध्यते । स्वयंकृते परेण च कारित तुल्यं कर्तृत्वं प्रयोजकेऽपि कर्तृत्वस्मरणादित्येतया बुद्ध्या प्राप्ते परमुखेनार्चने प्रतिषेधः । अशक्तौ ग्रामान्तरस्थस्य न दोषः । ग्रामान्तरं गच्छत्युपाध्याये भवानभिवादयतां स गत्वा मातुल. मभिवादयत इत्यादिव्यवहारदर्शनात् । न क्रुद्धः गुरौ क्रोधासंभवादन्यनिमित्तेऽपि क्रोधे २५ पूनाकाले तत्त्यागेनायं प्रसादोऽभिधीयते । क्रुद्धमित्यन्ये पठन्ति । नान्तिके समीपे स्त्रियाः
१ परोक्षं सत्कृपापूर्व प्रत्यक्षं न कथंचन ॥ दुष्टानुचारी च गुरोरिह वामुत्र चेत्यधः ॥ २ “ उपसर्गस्य घनमनुष्ये बहुलमिति " (व्या. सू. ६।३।१२२) २२
For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१७०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
कामिन्याः स्थितं गुर्वाराधनपरत्वाच्छुश्रूषाकलापस्य येन चित्तखेद आशङ्कयते स निषिध्यते अतः स्त्रिया इत्येवं व्याख्यातम् । यानं गन्त्र्यादि। आसनं पीठिकामञ्चादि । ततोऽवरुह्यावतीर्याभिवादयेत् ।
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शय्यासनस्थ इत्यत्रासनादुत्थानमुक्तमनेनावरोहणं विधीयते मञ्चाद्वाऽऽसनादुत्था ९ नमनवरोहतोऽपि संभवति अवरोहणं तर्हि अनुत्थितस्य च न संभवत्यतोऽनेनैव सिद्धे शय्यासनेत्यत्रासनग्रहणमनर्थकम् । नानर्थकं यदि शिष्यः पराङ्मुखः प्रत्यग्देशादागतं । गुरुं मन्येत तदासनस्थ एव संभ्रमपरावृत्तस्तदभिमुखीभूत उत्तिष्ठेन्न तत्थायाभिपरावर्तेत े तथा ह्युत्थानक्रियया संमुखीभवनं व्यवधीयेत ततः कुप्येद्गुरुः । पराङ्मुखस्योत्तिष्ठतो गुरुरेवमपि मन्येत नायं ममाभ्युत्थितो निमित्तान्तरकृतमेवास्याभ्युत्थानं तस्मादर्थवदुभयत्रा१० प्यासनग्रहणम् ॥ २०२ ॥
प्रतिवातानुवाते च नासीत गुरुणा सह ॥ असंश्रवे चैव गुरोर्न किंचिदपि कीर्तयेत् ॥ २०३ ॥
1
यस्यां दिशि गुरुर्व्यवस्थितस्ततो देशाद्यदा वायुः शिष्यदेशमागच्छति शिष्यदेशात् गुरुदेशं ते प्रतिवातानुवाते । एकं प्रतिवातमपरमनुवातम् । ११ तदपेक्षया गुरुणा सह नासीत अपि तु तिर्यग्वातसेवी गुरोर्भवेत् । अविद्यमानः संश्रवो यत्र तस्मिन्नसंश्रवे न किंचिदपि गुरुगतमन्यगतं वा कीर्तयेत् । यत्र गुरुर्व्यक्तं न शृणोति ओष्ठसंचलनादिना शिष्यसम्बन्धि नाजानाति किंचिदयमेतेन संभाषते तन्न कीर्तयेत् ॥ २०३ ॥
गोश्वोष्ट्रयानमासादमस्तरेषु कटेषु च ॥
आसीत गुरुणा सार्धं शिलाफलकनौषु च ॥ २०४ ॥
1
-
यानशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । गोश्वोष्ट्रैर्युक्तं यानं गोश्वोष्ट्रयानम् । दधिवटा 2 दिवत्समासे युक्तशब्दस्य लोपः । केवलेषु तु अश्वपृष्ठादिष्त्रारोहणं नास्ति । यदि स्वत: न्त्रो यानशब्दो विज्ञायेत तदा स्यादप्यनुज्ञा । समाचारात्तु कादाचित्कमनुज्ञानं दृश्यते । प्रासाद उपरिगृहादीनां या भूमिस्तस्यां गृहादिभूमिवत्सिद्धं सहासनम् । प्रस्तरः दर्भा२५ दितृणाकीर्णः । आस्तरः कटः न तु शरवीरणादिकृतः प्रसिद्धः । शिला गिरिशिखरादावन्यत्र वा। फलकं दारुमयमासनं पोतवर्तादि । नौर्जलतरणसंप्लवः । तेन पोतादावपि सिद्धं भवति ॥ २०४ ॥
1
१ फ-प्रतिवातेऽनुवाते । २ स्रस्तरेषु इत्यपरः पाठः ।
For Private And Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुववृत्तिमाचरेत् ॥
न चानिसृष्टो गुरुणा स्वान् गुरूनभिवादयेत् ॥ २०५ ॥ उक्ता गुरुवृत्तिरिदानीमन्यत्रातिदिश्यते । अध्ययनधर्मत्वात्सर्वस्यास्य गुरुरत्राचार्यों विज्ञेयः । तस्य यो गुरुस्तस्मिन्संनिहिते गुरुवद्वर्तितव्यम् । संनिहित इति नतद्गृहगमनमभिवादनाद्यर्थ कर्तव्यम् । गुरुगृहे वसन् गुरुणानिसृष्टो अननुज्ञातः स्वान् गुरुन् ५ मातापितृप्रभृतीन्नाभिवादयितुं गच्छेन्न पुनर्गुरुगृहे स्थितस्य यदि स्वे गुरव आगच्छन्ति तदा तदभिवादने गुर्वज्ञाऽपोक्षितव्या। कुत एतत् मातापित्रोरत्यन्तमान्यत्वात्। पितृव्यमातुलादीनामप्यभिवादनप्रवृत्तस्य न कश्चिद्गुरुवृत्तेविनः । आराधनार्थ एवायं सर्वः प्रयासः । मातापितृगुरुसन्निपाते कः क्रमोऽभिवादनस्येत्युक्तं "सर्वमहती माता" । पित्राचार्ययोस्तु विकल्पः। यतः पितृत्वाध्यारोपेणाचार्यस्य गौरवं विहितम् । अतः पिता श्रेष्ठः। यतश्चोक्तं “गरीयान् १० ब्रह्मदः पिता " ( श्लो. १४६ ) इति तत आचार्यः अतोऽयं विकल्पः ॥ २०५ ॥
विद्यागुरुष्वेतदेव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषु ॥
प्रतिषेधत्सु चाधर्माद्धितं चोपदिशत्स्वपि ॥ २०६ ॥ अयमप्यतिदेशः । आचार्यादन्ये उपाध्यायादयो विद्यागुरवः तेष्वेवमेव वर्तितव्यं शरीरं चैवेत्यादिकृत्या । स्वयोनिषु ज्येष्ठभ्रातृपितृव्यादिषु । नित्या वृत्तिर्गुरुवृत्तिः । १५ विद्यागुरूणां त्वाचार्यव्यतिरेकेण यावद्विद्याग्रहणम् । अधर्मादकार्यात्परदारगमनादेः प्रतिषेधत्सु वयस्येप्वपि अभ्यन्तरगत्या रूढतयाऽकार्य चिकीर्षन्यः सुहृदादिस्तम् । "आकेशग्रहणान्मित्रमकार्येभ्यो निवर्तयेत्” इति। तस्मिन्समहीनवयस्केऽपि गुरुवद्वर्तितव्यम् । हितं च विधिरूपमग्रंथकमुपदिशत्सु अथवा हितस्योपदेष्टारोऽभिनना उच्यन्ते ॥२०६ ॥
श्रेयस्सु गुरुववृत्तिं नित्यमेव समाचरेत् ।
गुरुपुत्रे तथाऽऽचार्ये गुराश्चैव स्वबन्धुषु ॥ २०७॥ श्रेयांस आत्मापेक्षया वित्तवयोविद्याद्यतिशययुक्ताः तेषु गुरुववृत्तिं यथासंभवमभिवादनप्रत्युत्थानादि सर्वदैव समाचरेत् । बहवोऽत्र शब्दा गतार्थाः प्रयुज्यन्ते । तेषां वृत्तवशात्प्रयोगो न दुष्यति । श्रेयस्वित्येतावद्वक्तव्यम् । गुरुवदित्याक्षिप्यते वृत्तिमित्यादि प्राप्तमेव तदेतत्सर्वस्मिन्नेवास्मिन्ग्रन्थे स्वयमुत्प्रेक्ष्यम् । गुरुपुत्रे तथाचार्ये । आचार्य- २५ ग्रहणेनाध्यापकत्वं लक्ष्यते । यद्यसन्निहिते गुरौ तत्पुत्रोऽध्यापयति कतिचिदहानि तदा तस्मिन्गुरुतद्वतिः । पाठान्तरम् । गुरुपुत्रेप्वथाचार्ये । आचार्यशब्दो गुणवद्राह्मणजाति
नव समाचरत् ।
१ ड-एवमेव । २ फ-गुरुपुत्रेषु चार्येषु ।
For Private And Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः वचनः । शूद्राचार्यों चणि व्यायच्छेते तयोराचार्य वर्ण जापयन्तीति प्रयोगदर्शनात् । न च सर्वस्मिन्गुरुपुत्रे वृत्तिरेषा विधीयते । गुराश्चैव स्वबन्धुषु । स्वग्रहणं गुरुवंश्यर्थि गुरुवंशसंबन्धितैवात्र निमित्तं न वयोविद्याद्यपेक्ष्यते ॥ २०७ ॥
बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्मणि । अध्यापयन् गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति ॥ २०८ ॥
ये न पठन्ति गुरुपुत्रविशेषणार्थ पूर्वत्राचार्यग्रहणं तेषामध्यापयितरि गुणवति समानजातीये सर्वगुरुवृत्तिः प्राप्ताऽनेन विशेषेणावस्थाप्यते । अध्यापयन्गुरुसुतो गुरुवन्मानं पूजामईति नानाध्यापयन् । ननु च विद्याग्रहणनिमित्तत्वाद्गुरुवृत्तिरध्यापयद्गुरुव
गुरुपुत्रेऽप्यध्यापयितरि प्राप्तैव शैशवब्राह्मणनिदर्शनात्कनीयसोऽपि सिद्धेत्यतो " बालः १० समानजन्मा वा" इत्येवमर्थमपि न वक्तव्यम् । सत्यम् । यो वेदं वेदैकदेशं वाऽध्यापयति
तस्यानाचार्यस्याप्येषा वृत्तिरुक्ता । अयं तु न ग्राहकः केवलं कतिचिदहान्यह गं वा. ऽध्यापयति अतो नाचार्यो नोपाध्याय इत्यप्राप्तौ विधिरयम् । अस्मादेव वचनादन्यस्य भग्नमन्त्रादेरध्यापकस्य न सर्वा गुरुवृत्तिः कर्तव्येति विज्ञायते । ये च पूर्वत्राचार्यशब्द पठन्ति तेषामुत्तरार्थमिदमनूद्यते । " उत्सादनं चेति " वक्ष्यति । शिष्यो वा यज्ञकमणि । यज्ञकर्मग्रहणं प्रदर्शनार्थ क्वचिदङ्गे वेदैकदेशे मन्त्रभागे कस्मिंश्चिद्राह्मणभागे वा तथापि गुरुवत्पूज्यः यदि तु गुरुपुत्रः । तस्मादनेन प्रकारेण कांचिद्विद्यां शिक्षेत तदा तेन तस्मिन्गुरुववर्तितव्यमित्युक्तमेवमर्थवादत्वादस्यारम्भस्य । ये तु व्याचक्षते अध्याप
यन्नित्यनेनाध्यापनसामर्थ्य लक्ष्यते अध्यापनसमर्थश्चेदध्यापयतु मा वाऽध्यापयेत् गृहीतवेद. २० श्चेद्गुरुवद्दष्टव्यः तेषां शाब्दमेतद्व्याख्यानं सत्यं भवति । शता लक्षणार्थः से तु क्रियायाः
लक्षणहेत्वोः क्रियाया ( व्या. सू. ३।२।१२६ ) इति । क्रिया चात्र श्रुता । गुरुवन्मानमर्हति ॥ २०८ ॥
उत्सादनं च गात्राणां स्नापनोच्छिष्टभोजने।
न कुर्याद्गुरुपुत्रस्य पादयोश्चावनेजनम् ।। २०९ ॥ २५ अभ्यक्तस्योद्वर्तनमुत्सादनं न कुर्यात्। गुरुपुत्रस्य पादयोश्चावनेजनं प्रक्षालनम्।
अस्मादेव प्रतिषेधाद्गुरावेतदनुक्तमपि कर्तव्यतया प्रतीयते । यदा तु गुरुपुत्र एव गुरुः संपद्यते कृत्स्नवेदाध्यापनोपयोगितया तदा स्वनिमित्तं तत्रोच्छिष्टभोजनाद्यस्ति तदनेन प्रतिषिध्यते । आतिदेशिकस्यानेन निषेधो नौपदेशिकस्य ॥ २०९ ॥
१ अग्रे २०९ श्लोके । २ फ-तत्तु ।
For Private And Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
अध्यायः ]
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः । गुरुवत्प्रतिपूज्याः स्युः सवर्णा गुरुयोषितः ।। असवर्णास्तु संपूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः || २१० ॥ गुरुयोषितो गुरुपत्न्यः सवर्णाः समानजातीयाः गुरुवत्प्रतिपूज्या आज्ञाकर'णादिना । असवर्णास्तु केवलैः प्रत्युत्थानाभिवादनैः । बहुवचनादाद्यर्थोऽत्रान्तर्भवति । न हि प्रियहितादि गत्याद्यननुकरणाद्यप्यतिदिश्यते ॥ २१० ॥
अभ्यञ्जनं स्नापनं च गात्रोत्सादनमेव च ॥
I
गुरुपत्न्या न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम् ॥ २११ ॥ घृततैलादिना केशकायोपदेहनमभ्यञ्जनम् । गात्राणामुत्सादनमुद्वर्तनं कार्यसामान्यात्पादधावनमपि । सर्वथा शरीरस्पर्शसाध्या या काचिदनुवृत्तिः सा सर्वा प्रतिषिध्यते । वक्ष्यति यं हेतुं “ स्वभाव एष नारीणाम् " इति । केशानां च प्रसाधनं १० विन्यासरचनादिकरणं कुंकुमसिंदूरादिना सीमन्तोत्थापनम् । प्रदर्शनार्थ चैतदुक्तं तेन देहप्रसाधनमपि चन्दनानुलेपनानि निषिध्यते ॥ २१९ ॥
गुरुपली तु युवतिर्नाभिवाद्येह पादयोः || पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता ॥ २१२ ॥
पूर्णविंशतिवर्षेण तरुणेनेत्यर्थः । बालस्य आ षोडशाद्वर्षाददोषः । पूर्णानि १९ विंशतिवर्षाणि यस्य स एवमुच्यते । अयं न्यायो यौवनोद्भेदोपलक्षणार्थः । अत एवाह । गुणदोषौ विजानता । कामजे सुखदुःखे गुणदोषावभिप्रेतौ । स्त्रीगतौ च स्वाकृतिदुराकृतिलक्षणौ धैर्यचापले वा । सर्वथाऽतन्त्रा विंशतिसंख्या ॥ २१२ ॥
1
स्वभाव एष नारीणां नराणामिह दूषणम् ॥
अतोऽर्थान्न प्रमाद्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः ।। २१३॥
२०
एषा प्रकृतिः स्त्रीणां यन्नराणां धैर्यव्यावर्तसङ्गाद्धि स्त्रियः पुरुषान्त्रताच्चावयेयुः । अतोऽर्थात्त्वस्माद्धेतोर्न प्रमाद्यन्ति दूरत एव स्त्रियः परिहरन्ति । प्रमादः स्पर्शादिकरणं वस्तुस्वभावोऽयं यत्तरुणी स्पृष्टा कामकृतं चित्तसंक्षोभं जनयति । तत्र चित्तसंक्षोभोऽपि प्रतिषिद्धः तिष्ठतु तावदपरो ग्राम्यधर्मसंरम्भः । प्रमदाः स्त्रियः ॥ २१३ ॥
अविद्वांसमलं लोके विद्वांसमपि वा पुनः ॥ प्रमदा ह्युत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगम् ॥ २१४ ॥
१७३
न चैतन्मन्तव्यं नियमितानि येन चिरमिन्द्रियाण्यतिगुरुपातकं गुरुदारेषु दुष्टेन भावेन प्रेक्षणमपीति य एवं वेद तस्य न दोषः पादस्पर्शादाविति । यत एवंविधानपि
१ अग्रे २१३ श्लोके ।
For Private And Personal Use Only
२५
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः
दोषान्यो जानीते यो वा न किंचिज्जानीते तो स्त्रीविषये समानौ यतो नात्र विद्वत्ता प्रभवति । शक्नुवन्ति स्त्रियः सर्व मुख्यममार्ग लोकशास्त्रविरुद्धं विषयं नेतुं प्रापयितुं कामक्रोधवशानुगं सन्तम् । कामक्रोधाभ्यां यः संबध्यत इत्यर्थः । अवस्थाविशेषोपलक्षणार्थ
चैतत् । अत्यन्तबालं अत्यन्तवृद्धं च प्राप्तयोगप्रकर्षणं च वर्जयित्वा येन निरन्वयमु५ स्थिताः संसारपुरुषधर्मास्तद्वयतिरेकेण न कश्चित्पुरुषोऽस्ति यः स्त्रीभिर्नाकृष्यते । अयः
कान्तेनेव लोहः । न चात्र स्त्रीणां प्रभविष्णुता वस्तुस्वाभाव्यात्तरुणीजनदर्शने पुंसामुन्म-- थ्यते चित्तं विशेषतो ब्रह्मचारिणाम् ॥ २१४ ॥
मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा न विविक्तासनो भवेत् ॥ बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कति ॥ २१५॥
अतो विविक्तासनः निर्जने शून्ये गृहादौ नासीत । नापि निःशङ्कमङ्गस्पर्शादि कुर्यात् । अतिचपलो हीन्द्रियसंघातो विद्वांसमपि शास्त्रनिगृहीतात्मानमपि कर्षति हरति परतन्त्रीकरोति ॥ २१५ ॥
कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि ॥ विधिवद्वन्दनं कुर्यादसावहमिति ब्रुवन् ॥२१६ ॥
काममित्यरुचिं सूचयति । उत्तरेण चैतत्संबध्यते विप्रोप्य पादग्रहणमिति । भुवि तु पादवन्दनमिप्यत एव युवतीनां युवा द्वयोयूनोरयं विधिः । यदि बालो ब्रह्मचारी वृद्धा वा गुरुपत्नी तदा पादोपसंग्रहणमविरुद्धम् । असावहमिति प्रागुक्तस्य विधेरनुवादः । विधिवदिति व्यस्तपाणिना ॥ २१६ ॥
विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहं चाभिवादनम् ॥ गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्ममनुस्मरन् ॥ २१७ ॥
प्रवासादत्य पादयोर्ग्रहणं सव्येन सव्य इति । अन्वहमहन्यहनि । अभिवादनं भूमौ । सतां शिष्टानां एष धर्म आचार इत्यनुस्मरन् ॥ २१७ ॥
यथा खनन् खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति ॥
तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति ॥ २१८॥ २५ सर्वस्य शुश्रूषाविधेः फलमिदं गुर्वाराधनद्वारेण स्वाध्यायविध्यर्थता । यथा काश्च
न्मनुष्यः खनित्रेण कुद्दालादिना भूमिं खनन्वारि प्राप्नोति नाक्लेशेन एवमयं विद्या गुरुगता शुश्रूषुः गुरुसेवापरोऽधिगच्छति ॥ २१८ ॥
२०
For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७५
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथवा स्याच्छिखाजटः ॥
नैनं ग्रामेऽभिनिम्लोचेत्सूर्यो नाभ्युदियात् क्वचित् ॥ २१९ ॥ मुण्डः सर्वतः केशवपनं कारयेत् । जटिलो वा जटाः परस्परमत्यन्तमितरेतरसंलग्नकेशाः तद्वाञ्जटिलः । शिखैव वा जटा यस्य जटाकारां शिखां धारयेत् परिशिष्टे मुण्डः तथा च कुर्याद्यथा ग्रामे स्थितस्य सूर्योनाभिनिम्लोचेन्नास्तं गच्छेत् ।ग्रामग्रहणं नगरस्यापि ५ प्रदर्शनार्थम् । अस्तमयसमयमरण्ये संभावयेत् । एवं ग्रामे नाभ्युदियादुदयोऽपि सूर्यस्य यथाऽरण्यस्थस्य ब्रह्मचारिणो भवति तथा कुर्यात् । एनं प्रकृतं ब्रह्मचारिणम् । अन्ये तु ग्रामशब्दं ग्राम्येषु धर्मेपु स्वापादिषु वर्तमानं न निम्लोचेदित्येवमर्थ वर्णयन्ति । तथा च उत्तरत्र शयानमित्याह । ततोऽयं संध्ययोः स्वप्नप्रतिषेधो नारण्ये तत्कालावस्थानं बालो हि ब्रह्मचारी बिभीयात् । गौतमेन तु (अ. २ सू. १९।१६) बहिः संध्यत्वं परतो गोदानादुक्तम्। १० गोदानव्रतं च षोडशवर्षे तदा च प्राप्तः शक्नोत्यरण्ये संध्यामुपासितुम् ॥ २१९ ॥
तं चेदभ्युदियात्सूर्यः शयानं कामचारतः ॥
निम्लोचेद्वाऽप्यविज्ञानाज्जपन्नुपवसेदिनम् ॥ २२० ॥ अत्रेदं प्रायश्चित्तं चरेत् । ब्रह्मचारिणं शयानं निद्रावगतमभ्युदियात्स्वेनोदयेनाभि व्याप्तदोषं कुर्यात् । प्रातरतिक्रमे दिनं जपोपवासौ रात्रौ तु भोजनं पश्चिमातिक्रमे तु रात्रौ १५ जपोपवासौ प्रातभोजनामिति । दिनशब्दः प्रदर्शनार्थः । गौतमवचनं चाप्युदाहरन्ति । " तिष्ठेदहरभुञ्जानोऽभ्यस्तमितश्च रात्रिनपन्सावित्रीमिति ” तदयुक्तम् । उभयत्रापि दिवैव प्रायश्चित्तं युक्तं दिनशब्दस्य प्रदर्शनार्थत्वे प्रमाणाभावात् । न ह्यस्य तत्सापेक्षस्य स्वार्थप्रतिपादनं निरपेक्षं चैतत्तस्माद्विकल्पो युक्तः । तत्र यस्य सर्वी रात्रि जाग्रतो न व्याधिः प्रवर्तते स रात्रौ जापष्यति अन्यस्तु दिवैव । जपश्च गौतमवचनात्सावित्र्या एव । २०
नन्वत्र कथं गौतमः प्रमाणीक्रियते । उच्यते । सापेक्षमिदं वाक्यं जपेदिति । जपनीयस्यानिर्देशात् । सत्यामपेक्षायां श्रुत्यन्तरायुक्ताविशेषावगतिः । इह तु कालस्य निर्देशो नास्त कालान्तरं प्रत्यपेक्षेति न गौतमोऽपेक्षते । अथवा संध्यातिक्रमे प्रायश्चित्ताभिधानात्सावित्रीनपः सिद्ध एव । युक्तं च सावित्र्यास्तु परं नास्तीति कामकारतः ज्ञात्वैव संध्याकाले यः स्वपित्यज्ञानाचिरसुप्तस्य संध्याकालोऽयं वर्तत इत्यनवबोधोऽविज्ञानम् । २५ एतदुक्तं भवति । इच्छया प्रमादकृते चातिक्रमे एतदेव प्रायश्चित्तं यः पुनरभ्युदितानस्तमित. संध्यामतिक्रामति तस्य प्रायश्चित्तमभोजनं नित्यानां कर्मणां समतिक्रम इति । अथवा यः कामकारेण शास्त्रातिक्रमणं करोति तस्य तदविज्ञानमेव ॥ २२० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयः सूर्येण ह्यभिनिम्लुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः ॥ प्रायश्चित्तमकुर्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा ॥ २२१ ॥
पूर्वप्रायश्चित्तविधेरयमर्थवादः। निम्लोचनेनाभिदुष्टः अभिनिम्लुक्तः। एवमम्युदितः प्रायश्चित्तं पूर्वोक्तं न करोति तदा महता पापेन संबध्यते न स्वल्पेन । नरकादि५ दुःखोपभोगनिमित्तमदृष्टपापमुच्यते ॥ २२१ ॥
आचम्य प्रयतो नित्यमुभे संध्ये समाहितः॥ शुचौ देशे जपञ्जप्यमुपासीत यथाविधि ॥ २२२ ॥
एवं महान्दोषोऽभ्युदयनिम्लोचनयोः तस्मादाचम्य प्रयतस्तत्परः समाहितः परिहृतचित्ततत्कर्मा विज्ञेयः । शुचौ देशे जपञ्जप्यं प्रणवव्यात्दृतिसावित्र्याख्यमुपासीत । १० उभे संध्ये संध्ययोरेवात्रोपास्यत्वम् । उपासनं च तत्र भावविशेषः । अथवोभे संध्ये
प्रत्युपाप्तीत भगवन्तं सवितारम् । मन्त्रो हि तद्देवत्योऽतस्तमेवोपासीत । संत्दृतसकलविकल्पस्तद्गतैकमना भवेत् । प्रागुक्तस्य विधेः शेषोऽनुवादः उपासनं केवलं विधेयम् ।
अन्ये तु शुचौ देश इत्येतद्विव्यर्थोऽयं श्लोक इत्याहुस्तेषां पौनरुक्त्यम् । सर्वस्यैव कर्तव्यस्य “शुचिना कर्म कर्तव्यमिति" विहितमशुचिदेशसंबन्धे च का शुचिता ॥२२२॥
यदि स्त्री यद्यवरजः श्रेयः किंचित्समाचरेत् ।। तत्सर्वमाचरेद्युक्तो यत्र वाऽस्य रमेन्मनः ॥ २२३ ॥
यदि स्त्री आचार्यानी अवरजः कनीयानाचार्यादुपलभ्य श्रेयः कर्मादिना त्रिवर्ग समाचरेत्तत्सर्वमाचरेत् । संभवति हि तयोस्तदाचार्यसंपर्कात्परिज्ञानम् । शूद्रो वाऽऽचार
जनक अवरजः स यद्युपदिशेदेवं पायुलिङ्गी मृद्वारिणा प्रक्षाल्येते निपुणौ हस्तौ प्रक्षा२० लय विस्मृतस्ते मृद्वारिक्रमः त्वदीय आचार्योऽसकृन्मया पायुप्रक्षालने जलं ददता दृष्ट
पूर्वः मृद्भिः शौचं करोति ततो मृद्भिरित्येवमादिसमाचरेत्तत्समाचाराद्युत्पाद्योपदिशेत् । तथा चाचार्यानी आचमनं शिक्षयेत्तत्सर्वमाचरेद्युक्तः श्रद्धया न स्त्रीशूद्राचरितमित्यवनानीतः । समाचरेदिति च समाचारपूर्वक उपदेश एवात्राभिप्रेतः । वक्ष्यति च " धर्मशौचं समं
यानि सर्वत " इति । आचार्येणैव कदाचिदादिष्टं भवति ब्राह्मणि आचमय पुत्रस्थानीयमेतं ३० तथा विधिपूर्व च ब्रूयादस्य मूत्रपुरीषशुद्धयर्थं मृद्वारिणी देये इति तत्र तदीयवचनमनुष्ठे
यमेवं मृदो गृहाण एवमद्भिः प्रक्षालयेदिति । अथवा गुरुगृहाल्लोहोपलजलशुद्धयादिः स्त्रीशूद्राभ्यां समाचार्यमाणः प्रमाणीकर्तव्यः। एतावदाचारस्य स्त्रीशूद्रसंबन्धिनः प्रामाण्यार्थोऽयं श्लोको युज्यते। १ फ-निर्मुक्तं।
For Private And Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः ।
१७७ ननु सर्वस्याचारस्यावेदवित्संबन्धिनः प्रामाण्यं घटते अयुक्तमतन्न हि स्वल्पोऽप्याचार अवेदविदां प्रमाणीभवति । अथास्ति. मूलं वेदवित्संबन्धः एवं तर्हि प्रमाणं शूद्रग्रहणे न । न चैवंविधे विषये स्त्रीशूद्राचारस्य प्रामाण्यमभिप्रेतम् । तथा हि सति प्रामाण्याभिधानप्रकरण एवावक्ष्यत् । तस्माच्छ्रेयः पदार्थनिरूपणार्थोऽयमुपोद्धात इति परमार्थः । यद्वाऽऽचार्य चसां प्रामाण्यानुवादोऽयम् । स्त्रीशूद्रावपि ब्रूयातां तदप्यनुष्ठातुं युक्तं किं ५ पुनराचार्योपदिष्टम् ।
यत्र चास्य रमेत्परितुष्येन्मन एतदप्यात्मनस्तुष्टिरित्यत्र व्याख्यातम् । सर्वथा नास्य श्लोकस्यातीव प्रयोजनमस्ति ॥ २२३ ॥
धर्मार्थावुच्यते श्रेयः कामार्थों धर्म एव च ।
अर्थ एवेह वा श्रेयस्त्रिवर्ग इति तु स्थितिः ॥ २२४ ॥ यत्प्रशस्यं यदाचर्यमाणं दृष्टादृष्टे नोपहन्ति यच्छ्यो लोक उच्यते किंपुनस्तदिति सुहृद्भूत्वाऽन्वाचष्टे । नायं वेदमूलोऽर्थो नाचार्यादिशब्दवत्पदार्थकथनम् । किं तर्हि श्रेयोऽर्थी सर्वः पुरुषः प्रवर्तते । तत्रेदमुच्यते । इदं श्रेयः एतदर्थ यत्नः कर्तव्यः । तत्र मतान्तराणि तावदुपन्यस्यति । केषांचिन्मतं धर्मार्थों श्रेयः । धर्मः शास्त्रविहितौ विधिप्रतिषेधौ । अर्थो गोभूमिहिरण्यादिः। एतदेव श्रेयः एतदधीनत्वात्पुरुषप्रीतेः । अपरं मतं १५ कामार्थविति । कामस्तावन्मुख्य एव पुरुषार्थः प्रीतिर्हि श्रेयः अर्थोऽपि तत्साधनत्वात् । एवं हि चार्वाकाः आहुः । काम एवैकः पुरुषार्थस्तस्य साधनमर्थः धर्भोऽपि यद्यस्ति धर्म एव सर्वेभ्यः श्रेयान्सर्वस्य तन्मूलत्वाच्च । उक्तं च “धर्मादर्थश्च कामश्च ” इति । अर्थत एव वणिजः प्रयोगजीविनः । सिद्धान्तस्तु त्रिवर्ग इति तु स्थितिः । अतो धर्माविरोधिनावर्थकामावपि सेवितव्यौ न तद्विरोधिनौ । तथा च गौतमः ( अ.९ सू. ४६ )। "न २० पूर्वाह्नमध्यंदिनापराह्लानफलान्कुर्यात् यथाशक्तिधर्मार्थकामेभ्य" इति । त्र्यात्मको वर्गस्त्रिवर्गः। त्रिषु समुदितेप्वयं रूढः ॥ २२४ ॥
___ आचार्यश्च पिता चैव माता भ्राता च पूर्वजः।
नार्तेनाप्यवमन्तव्या ब्राह्मणेन विशेषतः ॥ २२५॥
अन्योऽपि न कश्चिदवमन्तव्यः एते पुनर्विशेषतः प्रायश्चित्ताधिक्यमत्रेत्यर्थः । २५ आर्गेन तैः पीडितेनाप्यवमानमवज्ञा प्राप्तायाः पूजाया अकरणं न्यक्कारश्चानादराख्यः । ब्राह्मणग्रहणं पूरणार्थम् ॥ २२५ ॥
आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः॥
माता पृथिव्या मूर्तिस्तु भ्राता स्वो मूर्तिरात्मनः ॥ २२६ ॥ १. २ अध्याये ६ श्लोकाः।
२३
For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१७८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः
पूर्वस्यार्थवादः । यत्परं ब्रह्म वेदान्तोपनिषत्प्रसिद्धं तस्याचार्यो मूर्तिः शरीरं मूर्तिरिव मूर्तिः । प्रजापतेर्हिरण्यगर्भस्य पिता । येयं पृथिवी सैव माता भारसहत्वसामान्यात् । भ्राता च स्वः सोदर्यः । आत्मनः क्षेत्रज्ञस्येति प्रशंसा । एते सर्वे देवतारूपाः महत्त्वत्युक्ता अवमता घ्नन्ति प्रसादिता अभिप्रेतैः कामैर्योजयन्ति । एवं तत्समा आचा५ र्यादय इति स्तुतिः ॥ २२६ ॥
यं मातापितरौ क्लेशं सहेते संभवे नृणाम् ॥
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि ।। २२७ ॥
१५
www. kobatirth.org
भूतार्थानुवादेनेयमपरा प्रशंसा । क्लेशं दुःखं माता च पिता च नृणामपत्यानां संभवे गर्भात्प्रभृति यावद्दशमाद्वर्षात् । मातुः क्लेशः गर्भधारणं प्रसवः प्राणहरः स्त्रीणां १० जातस्य च संवरणयोगः क्लेशः स सर्वस्य स्वयं संवेद्यः पितुरप्युपनयनात्प्रभृति आ वेदार्थव्याख्यानात् । संभवशब्देनात्र गर्भाधानमुच्यते । तद्धि न क्लेशावहं किं तर्हि तदुत्तरकालभाविन्य एताः क्रियास्ता हि क्लेशसाध्याः । न तस्य क्लेशस्य निष्कृतिरानृण्यं प्रत्युपकारसमत्वं शक्यं कर्तुं वर्षशतैर्जन्मभिर्बहुभिः किं पुनरेकेन जन्मना । असंख्यधनदानेन महत्या वाssपद उद्धरणेन मातापित्रोर्निष्कृतिरिति ॥ २२७ ॥
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०
तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा ॥ तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्व समाप्यते ॥ २२८ ॥
तस्मात्तयोर्मातापित्रोराचार्यस्य च सर्वदा यावज्जीवं यत्प्रियं तेषा तत्कुर्यान्न सकृद्द्द्दिस्त्रिर्वा कृत्वा कृती भवेत् । तेष्वेवाचार्यादिषु त्रिषु पुरुषेषु भक्त्याराधितेषु तपः सर्व बहून्वर्षगणांश्चान्द्रायणादितपस्तप्त्वा यत्फलं प्राप्यते तत्तत्परितोषादेव लभ्यत इति ॥२२८॥ तेषां त्रयाणां शुश्रूषा परमं तप उच्यते ।।
न तैरनभ्यनुज्ञातो धर्ममन्यं समाचरेत् ।। २२९ ।।
कथं पुनस्तपःफलमतपसा मात्रादिशुश्रूषया यस्मात् एतच्च सर्वोत्तमं तपो यत्तेषां पादसेवनं तैरननुज्ञातो माणवकः धर्ममन्यं तत्सेवाविशोधनं तीर्थस्नानादिरूपं व्रतोपवासादि २९ च शरीरशोषणया तेषां चित्तखेदकरम् । ज्योतिष्टोमानुष्ठानेऽप्यनुज्ञा ग्रहीतव्या । यत्ते मनःप्रतिषेधकृतो महारम्भेषु च कर्मसु बहुधनव्ययायाससाध्येषु व्यापृच्छय माता च मतंमत्या भवेयुः नित्यकर्मानुष्ठाने त्वाज्ञा नोपकारिणी ॥ २२९ ॥
1
त एव हि यो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः ॥
तएव हि त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽनयः ।। २३० ॥ कार्यकारणयोरभेदादेवमुच्यते । त्रयाणां लोकानां प्राप्तिहेतुत्वात्त एव त्रयो लोका
For Private And Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । उच्यन्ते । त एव च त्रयः प्रथमाद्ब्रह्मचर्यादन्ये त्रय आश्रमाः गार्हस्थ्यादिभिस्त्रिभिराश्रमैर्यत्फलं प्राप्यते तत्तौस्त्रभिस्तुष्टैः त एव त्रयो वेदा वेदत्रयजपतुल्यफलत्वात् । त एव त्रयोऽग्नयः अग्निसाध्यकर्मानुष्ठानफलावाप्तेस्तच्छुश्रूषातः। एषाऽपि प्रशंसैव ॥२३०॥
पिता वै गार्हपत्योऽग्निर्माताऽग्निर्दक्षिणः स्मृतः॥
गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी ॥ २३१ ॥ केनचित्सामान्येनायं पित्रादीनां गार्हपत्यादिव्यपदेशः। साग्नित्रेता आधानाग्नित्रेता या गरीयसी महाफला । त्राणं त्राणार्थमिता प्राप्ता त्रेता इति शब्दव्युत्पत्तिः ॥ २३१ ॥
त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रीलोकान्विजयेद्गृही ॥
दीप्यमानः स्ववपुषा देववदिवि मोदते ॥ २३२ ॥ एतेष्वप्रमाद्यन्नाराधनेऽस्खलन् । तथा च तदाराधनास्त्रीन् लोकाञ्जयेत्स्वीकुर्या- १० दाधिपत्यमाप्नुयात् । गृही गृहस्थावस्थस्य हि पुत्रस्प पित्रादीनां तत्कृतमाराधनमुपयुज्यते । तदा हि तौ वृद्धौ भवतः । दीप्यमानः शोभमानः प्रकाशमानो वा स्वेनैव तेजसा देववदादित्यवदिवि लोके मोदते ॥ २३२ ॥
इमं लोकं मातृभत्तया पितृभक्त्या तु मध्यमम् ॥
गुरुशुश्रूषया त्वेवं ब्रह्मलोकं समश्नुते ॥ २३३ ॥ अयं लोकः पृथिवीभारसहत्वात्तुल्या माता पृथिव्या । पितृभक्त्या । मध्यमो लोकोऽन्तरिक्षं प्रजापतिः पितोक्तः मध्यमस्थानश्च प्रजापतिनॆरुक्तानाम् । स हि वर्षकर्मणां प्रजानां पाता वा पालयिता वा। ब्रह्मलोकमादित्यलोकम् । आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः लोकः स्थानविशेषस्तमश्नुते प्राप्नोति । अर्थवादा एते तत्र नाभिनिवेष्टव्यम् । न च लोकाधिपत्यकामस्य तदाराधनाधिकारः । नायं काम्यो विधिः । पितृत्वमेवात्र निमित्तमकरणे २० शास्त्रातिक्रमः ॥ २३३॥
सर्वे तस्याहता धर्मा यस्यैते त्रय आहताः ॥
आनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः ॥ २३४ ॥ आदृताः सत्कृताः । आदृतवचनेन प्रत्युपकारपरत्वं लक्ष्यते यो ह्याहतो भवति स परितुष्टः प्रत्युपकाराय यतते । अथवाऽऽदृतः परितुष्ट उच्यते । धर्मस्य चानन्त्या- २५ त्परितोषानुपपत्तेः फलदानोत्सुकत्वं लक्ष्यते । सर्वाणि तस्य कर्माण्याशु फलदायीनि भवन्ति । यस्यैते त्रय आहताः शुश्रूषया परितुष्टाः एतैस्त्वनाराधितैर्यत्फलकामेन किंचिक्रियते शुभं कर्म तत्सर्व निष्फलम् । सर्वाः क्रियाः सर्वाणि श्रौतस्मार्तानि कर्माणि ।
For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वितीयः अर्थवादोऽयं पुरुषार्थो ह्याराधनविधिस्तदतिक्रमे पुरुषः प्रत्यवयन्महता पापेन कर्मोपार्जितेऽपीष्टफलभोगे प्रतिबध्यते । अत उच्यते सर्वास्तस्याफलाः क्रिया इति ॥ २३४ ॥
यावत्रयस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेत् ॥ तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात्रियहिते रतः ॥ २३५ ॥
उक्तार्थोऽयं श्लोकः । नान्यं समाचरेदृष्टमदृष्टं वा तदनुज्ञानमन्तरेणेत्युक्तम् । तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात् । प्रियहिते रतः प्रियं च हितं च तदा यत्प्रीतिकरं तत्प्रियं यत्पालनं तद्धितम् ॥ २३५ ॥
तेषामनुपरोधेन पारव्यं यद्यदाचरेत् ॥ तत्तनिवेदयेत्तेभ्यो मनोवचनकर्मभिः ॥ २३६ ॥
परत्र जन्मान्तरे यस्य फलं भुज्यते तत्पारव्यम् । छान्दसं रूपमेतत् । शुश्रूपाया अविरोधेनान्यं यं यं धर्म समाचरेत्तं तं निवेदयेत्तेम्यस्तान् ज्ञापयेत् । अनुपरोधग्रहणमेवमर्थ कृतम् । यत्तेषां विरोधि तत्तै ज्ञापयितव्यम् । कश्चिदृजुप्रकृतिरभ्यर्थमान आत्मपरोऽधर्ममवगणय्यानुजानाति तन्निवृत्त्यर्थमेतत् । मनोवचनकर्मभिर्न निवेदनमदृष्टा
र्थमपि तु यादृशमनुज्ञानं तादृशमेव कर्मणा दर्शयेत् । अथ चैवं संबन्धः कर्तव्यः । १५ मनोवचनकर्मभिः पारव्यं यद्यदाचरेत्तत्तन्निवदयेत्तेभ्य इति ॥ २३६ ॥
त्रिष्वेतष्विति कृत्यं हि पुरुषस्य समाप्यते ॥
एष धर्मः परः साक्षादुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥ २३७ ॥
इतिशब्दः समाप्तिवचनः कासन्यै गमयति । यत्किचन पुरुषस्य कर्तव्यं यावान्कश्चन पुरुषार्थः स एतेष्वाराधितेषु समाप्यते परिपूर्णमनुष्ठितो भवति । एष धर्मः परः २० श्रेष्ठः साक्षात्त्वेन । अन्यश्चाग्निहोत्रादिरूपधर्मः प्रतिहारस्थानीयो न साक्षाद्राजवदिति
प्रशंसा । अवमानप्रतिषेधः । प्रियहितकरणं तद्विरोधिनः कर्तव्यस्याननुष्ठानमविरोधिनोऽप्यननुज्ञातस्थ च परिशिष्टः श्लोकसंघातोऽर्थवादः ॥ २३७ ॥
श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि ॥
अन्त्यादपि परं धर्म स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि ॥ २३८ ।। २५ श्रद्दधान आस्तिक्योपगृहीतान्तरात्माऽभियुक्तो यः शिष्यः स शुभां विद्या न्याय
शास्त्रादितर्कविद्यामथवा या शोभते केवलं सा विशदकाव्यभरतादिविद्याविभूषिता मन्त्रविद्या वा न धर्मोपयोगिनी तामवरादपि हीननातीयादप्याददीत शिक्षते । न त्वत्र शुमा
For Private And Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः ।
१८१ वेदविद्या वेदितव्या आपदि विधिभविष्यति अनापदि तु नैवेष्यते । या च शुभा शाश्वती माया कुहकादि वा तां न क्वचित् । अन्त्यश्चाण्डालस्तस्मादपि यः परो धर्मः श्रुतिस्मृत्यपेक्षया परोऽन्यो लौकिकः । धर्मशब्दो व्यवस्थायामपि प्रयुज्यते । एषोऽत्र धर्म इति यदि चण्डालोऽपि ब्रूते । अत्र प्रदेशे मा चिरं स्थाः मा वाऽस्मिन्नम्भसि स्नासीरेषोऽत्र ग्रामीणानां धर्मो राज्ञा कृता वा मर्यादेति। न चैवं मन्तव्यमुपाध्यायवचनं मया कर्तव्यं धिक चाण्डालं ५ यो मां नियुक्त इति । न पुनरियं बुद्धिः कर्तव्या परो धर्मो ब्रह्मतत्त्वज्ञानं न हि चण्डालादेस्तत्परिज्ञानसंभवो वेदार्थवित्त्वाभावात् । न चान्यतस्तत्संभवो न हि वृश्चिकमन्त्राक्षरवद्ब्रह्मोपदेशोऽस्ति । स्त्री रत्नमिव स्त्रीचासौ रत्नं च तदिति वा “उपमितं व्याघ्रादिभिः" (व्या. सू. २।१।५६) “विशेषणं विशेष्येणेति" (व्या. सू. २।१।५७) वा यदा यत्किचिदुत्कृष्टं वस्तु तद्रत्नमुच्यते तदा विशेषणमिति । अथ तु मरकतपद्मरागादीन्येव रत्न- १० शब्दवाच्यान्युत्कर्षसामान्यादन्यत्र प्रयोगस्तदोपमितमिति । या स्त्रीसंस्थानलावण्यातिशयवती अथ धान्यबहुधनसुतादिशुभलक्षणा सा दुष्कुलाद्धीनक्रियादेरप्यानेया। अब्राह्मणादित्यस्य विधेरयमपवादोऽलाभेन तु प्रदर्शितः ॥ २३८ ॥
विषादप्यमृतं ग्राह्यं वालादपि सुभाषितम् ॥ . अमित्रादपि सद्वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम् ॥ २३९ ॥
पूर्व इमौ चापद्यब्राह्मणादप्यध्यतव्यामत्यस्य विधेः शेषः । अनेन लोकप्रवादो दृष्टं न क्रियते । एवं हि लौकिका आहुः । असतस्तदुपादेयं विषेऽपि यदमृतं तबाह्यमेव यथा हंस उदकात्क्षीरं गृह्णाति रसायनेषु केषुचिद्विषं इत्येतदभिप्रेत्योक्तम् । बालोऽपि यत्किचिदकस्मात्सुभाषितं माङ्गलिकं प्रस्थानादौ वक्ति तबाह्यम् । अमित्रादेरपि सतां यद्वृत्तं शिष्टाचारः। न द्वेषस्तेनैतदाचरितमिति न्यायात्सिद्धतरोऽयं दृष्टान्तः । अमेध्यादपि २० काञ्चनं सुवर्णमसदाश्रयात्प्राप्यते तथा गृह्यते तद्वब्राह्मणादध्ययनमिति ॥ २३९ ॥
स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्मः शौचं सुभाषितम् ॥
विविधानि च शिल्पानि समादेयानि सर्वतः ॥ २४० ॥ रत्नानि मणयः शम्बरपुलिन्दादिभ्योऽप्युपात्ताः शुद्धास्तद्वद्विद्याद्यपीति । शिल्पानि च विचित्रपत्रच्छेद्यादीन्यदुष्टान्यगर्हितानि चैलनिर्णेजनपटजनकबन्धनादीनि सर्वतो २५ जातिविशेषमनपक्ष्य समादेयानि स्वीकर्तव्यानि निश्चितातिधैर्यभावैः । विषादप्यमृतमित्येवमादिभिरनेकवाक्याद्वा समानप्रक्रमत्वेन सर्व एतेऽर्थवादशः ॥ २४० ॥
अब्राह्मणादध्ययनमापत्काले विधीयते ॥
अनुव्रज्या च शुश्रूषा यावदध्ययनं गुरोः ॥ २४१ ॥ अयं तत्र विधिः । आपन्नब्राह्मणाध्यापकभावः । आपदः काल आपत्कालः। ३०
For Private And Personal Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वितीयः आपदित्येव सिद्धे कालग्रहणं वृत्तपूरणार्थम् । पाठान्तरमापत्कल इति । कल्पनं कल्प आपद्येषां कल्पना विधीयते उपदिश्यते । यदाचार्यः प्रारब्धाध्यापनः प्रायश्चित्तेनान्येन वा निमित्तेन शिष्यं हित्वा देशान्तरं व्रजेत् न च ब्राह्मणोऽन्योऽध्यापकस्तस्मिन्देशे
लभ्यते बालत्वाद्दूरदेशगमनमशक्यं तदा ब्राह्मणः क्षत्रियात्तदभावे वैश्यादध्ययनं ६ प्रकृतत्वात् । वेदः कृत्स्न इति वेदग्रहणं विधीयते । यद्यप्यत्राब्राह्मणशब्दो - ब्राह्मणजातेरन्यत्र जातित्रये वर्तमानं पुरुषत्वमाचष्टे तथापि नेह शूद्रस्य ग्रहणं तस्याध्यापनाधिकाराभावात् । सत्यध्ययनेऽध्यापकत्वम् । अथ शास्त्रातिक्रमेण शूद्रस्याप्यधीतवेदत्वस्य संभवः क्षत्रियवैश्ययोरध्यापकत्वस्येव । तदपि न यतो धारणे
शरीरभेदस्तस्याम्नातः न चेदं महत्वान्महदेतदाचार्यकमनुमीयते निन्दितकर्माभ्यासे १० पतनात्तत्संसर्गाच्च ब्रह्मचारिणाम् किंतु दुष्टता स्यान्निषेधात् तुल्यदोष इति चेदस्त्यत्र
विशेषः । यत्र दण्डप्रायश्चित्ते गुरुणी तत्र महादोषता । स्वल्पयोस्तु स्वल्पदोषता । न च क्षत्रियवैश्ययोरध्यापने महती दण्डप्रायश्चित्ते शद्रस्येव । किंच द्वे निन्दिते कर्मण्यध्ययनमध्यापनं च । क्षत्रियवैश्ययोस्त्वेकमेव । निषिद्धाध्यापनसंसर्गस्त्वनेनैवानुज्ञातो नासौ
दोषकरः । निषिद्धाध्ययनेन तु शुद्रेण संसर्गे न किंचित्प्रमाणमस्ति । अनुव्रज्या च १५ शुश्रूषा । न वन्दनपादप्रक्षालनादि। शुश्रूषाप्रतिषेधार्थमनुव्रज्यैव शुश्रूषा नान्यति । यावध्ययनं यावद्रहणम् ॥ २४१ ॥
नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वासमात्यन्तिकं वसेत् ॥ ब्राह्मणे चाननूचाने कासन्गतिमनुत्तमाम् ॥ २४२ ॥
अब्राह्मणे गुरौ वासोऽध्ययनाय पूर्वेणोक्तो नैष्ठिकस्यापि प्राप्तो विशेषे निषिध्यते। २० आत्यन्तिकं वासं यावजीविकं न वसेन्न कुर्यात् । वासं वसेदिति सामान्यविशेषभावाद्वासं वसेदिति संवन्धः कल्प्यः गुरुविषयो वासस्तं वसेत् । समाप्ताध्ययनोऽन्यत्र गच्छेत् ।
ननु चाध्ययनमात्रमनुज्ञातमात्यन्तिकस्य वासस्य कुतः प्राप्तिः । नैष दोषः । गुरौ तस्य वास उक्तः अध्यापयिता च गुरुरुक्तः अतो भवत्याशङ्का ।
ब्राह्मणे वाननूचाने वाशब्दोऽप्यर्थः । ब्राह्मणोऽपि यद्यनूचानो वृत्ताभिननसं. २५ पन्नो न भवति न च व्याख्यानाध्ययनशीलोऽनुवचनेनैतेऽपि गुणा लक्ष्यन्ते यतो ननु वक्त
र्यथा भावादेवावासः सिद्धः । गतिरत्र सुखातिशयप्राप्तिर्विवक्षिता । अनुत्तमा यस्या अन्योत्तमा नास्ति तां कासन्परमात्मानन्दरूपं मोक्षम् ॥ २४२ ॥
यदि त्वात्यन्तिकं वासं रोचयेत गुरोः कुले ॥ युक्तः परिचरेदेनमा शरीरविमोक्षणात् ॥ २४३ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
१८३
अत्यन्तं भवमात्यन्तिकं वासं गुरोः कुले नैष्ठिकं ब्रह्मचर्य यदि रोचये - तदा युक्तस्तत्परः परिचरेदेनं गुरुमा शरीरस्य विमोक्षणात्प्रदाचार मिल इत्यर्थः ॥ २४३ ॥
आ समाप्तेः शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम् ॥
स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम् ॥ २४४ नैष्ठिकब्रह्मचर्यस्य फलविधिरयम् । शरीरस्य समाप्तिर्जीवितत्यागः । तता कालाद्यो गुरुं शुश्रूषते परिचरति स गच्छति विप्रो ब्रह्मणः सद्म सदनं स्थान शाश्वतं न पुनः संसारं प्रतिपद्यत इति यावत् । अञ्जसाऽक्लिष्टेन मार्गेण न गत्यन्तरेण तिर्यक्त्वेन मनुष्यादिजन्मना व्यवधीयते । ब्रह्मशब्देन चेति सहादर्शने देवविशेषश्च चतुर्वक्रस्तस्य सद्मस्थानविशेषो दिवि विद्यते वेदान्तवादिनां तु ब्रह्म परमात्मा तस्य सद्म स्वरूपमेव १० तद्भावापत्तिः ॥ २४४ ॥
न पूर्व गुरवे किंचिदुपकुर्वीत धर्मवित् ॥
स्नास्यंस्तु गुरुणाऽऽज्ञप्तः शक्त्या गुर्वर्थमाहरेत् ॥ २४५ ॥
नैष्ठिकस्यायं गुरवेऽर्घदानं प्रतिषिध्यते । स्नास्यतो गुर्वर्थविधानात् न च नैष्ठिकस्य स्नानमस्ति प्रकृतश्च नैष्ठिक एव उपकुर्वाणस्य तु उपनयनात्प्रभृति यावत्स्नानमस्त्येव १९ सति संभवे यथा शक्त्या दानं पूर्व स्नानाद्गुरवे किंचिदुपकुर्वीत दद्याद्ददात्यर्थे धातुः सोपसर्गोऽतश्च स्वसाध्या चतुर्थी । अथवा क्रियाग्रहणमपि कर्तव्यमिति । ततः संप्रदानत्वं धर्मवित्पदमनुवादः । स्नास्यंस्तु स्नानकाले प्राप्ते गुरुणा आदिष्टममुमर्थमाहरेति ततः शक्त्या यावन्तं शक्नोति तावन्तं गुर्वर्थ गुरोरिदं गुर्वर्थ गुरोर्येन प्रयोजनं तमाहरेदुपनयेत् । नन्वयं नैष्ठिकस्य गुर्वर्थकरणप्रतिषेधः । न ह्येते द्वे वाक्ये एकेन प्रतिषेधः अपरेण गुर्व- २० र्थविधिः । स्नाने गुर्वर्थोऽवश्यं कर्तव्यमित्ययं विधिः प्रतिषेध उपकारप्रतिषेधे च सर्वशुश्रूषाविधिरनर्थकः स्यात् । न च दानमेवोपकारो येन धनोपकार एव निषिध्येत नान्यः प्रियहितादिः । अर्थवादत्वेत्वयथार्थता न दोषः । गम्यते चात्रैकवाक्यता ॥ २४५ ॥ क्षेत्रं हिरण्यं गामश्वं छत्रोपानहमासनम् ॥
1
धान्यं शाकं च वासांसि गुरवे प्रीतिमावहेत् ।। २४६ ॥
उक्तमुद्दिष्टं गुर्वर्थं कुर्यात्तत्र न सर्वे कर्तव्यमित्येवमर्थोऽयं श्लोकः । यदि गुरुर्विरुद्धमादिशेत् अमुष्यस्त्रियमाहरेति सर्वस्वं वा देहीति तन्न कर्तव्यम् । किं तर्हि क्षेत्रं धान्यानां भवनभूमिः क्षेत्रमुच्यते । हिरण्यं सुवर्णम् वा शब्दो विकल्पार्थो न समुदितानि देयानि । अन्ततः अन्याभावे छत्रोपानहमपि । द्वन्द्वनिर्देशात्साहित्यदानम् । वासांसीति सर्वत्र संख्या न विवक्षिता । प्रीतिमाहरन्निति एतदाहरेदिति पूर्व संबन्धः । प्रीतिमाहरेदिति ३० वा पाठे अत्रैव क्रियापरिममाप्तिः । प्रीतिमावहेदिति वा प्रीतिमुत्पादयेद्वान्यायाहरेत्
1
For Private And Personal Use Only
२५
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वितीयःः
स्वतन्त्रैव वा प्रीतिराहार्यतयोच्यते । ततश्च द्रव्योपदेशस्य दर्शनार्थता सिद्धा भवति । अन्यदपि यदेवंविधं प्रीतिजनकं मणिमुक्ताप्रवालहस्त्यश्वगन्त्रीरथादि तदपि देयमिति गम्यते । तथा च गौतमो (अ. ९ सू. १४) “विद्यान्ते गुरुमर्थेन निमन्व्याहरेद्यदि स्यादात्मीयं शक्त्यागतं तदा दद्यान्नावेद्यास्त्रादिनार्जयेत् " ॥ २४६ ॥
आचार्ये तु खलु प्रेते गुरुपुत्रे गुणान्विते ॥ गुरुदारे सपिण्डे वा-गुरुववृत्तिमाचरेत् ॥ २४७ ॥
नैष्ठिकस्यायमुपदेशः । असत्याचार्ये तत्पुत्रे श्रोत्रियत्वादिगुणयुक्ते गुरुपत्न्यामाचार्यान्यां वा सपिण्डे वा गुरोरेव वसेत्तत्र च गुरुवद्वृत्तिमाचरेद्भक्षनिवेदनादि सर्व कुर्यात् १० दारशब्दो बहुवचनान्तो भार्यावचनो वैयाकरणैः स्मर्यते । स्मृतिकारास्त्वेकवचनान्तमपि प्रयुञ्जते । “धर्मप्रयासयत्ने दारे नान्या कुर्वीतेति" इति ॥ २४७ ।।
एतेष्वविद्यमानेषु स्थानासनविहारवान् ॥ . प्रयुञ्जानोऽग्निशुश्रूषां साधयेदेहमात्मनः ॥ २४८ ॥
अविद्यमानता सर्वेषामभावः यदि वा गुणहीनता । एतष्वसत्स्वग्निशुश्रूषां प्रयु१५ जीताग्निशरणोपलेपनमग्नीन्धनमाचार्यवत्सन्निधाननियमादृत्तवदहोरात्रासनमेषाऽग्नेः शुश्रूषैतां
कुर्वन्देहं साधयेत शरीरं क्षपयेद्यथाऽन्धश्चक्षुष्मानुच्यत एवं साधयेदिति । स्थानासनएव विहारः तद्वान्न कदाचिदासीत एवं विहरेत् । अन्ये तु मन्यन्ते स्थानाय स्वस्तिकादिना यदासनं ध्यानकाले तत्स्थानासनं विहारोऽन्यो भिक्षाचरणादिः ॥ २४८ ॥
एवं चरति यो विप्रो ब्रह्मचर्यमविप्लुतः॥ २० स गच्छत्युत्तमस्थानं न चेहें जायते पुनः ॥ २४९ ॥
इति मनुस्मृतौ द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ एवमिति नैष्ठिकवृत्तिं प्रत्यवमृशति । एवं यो ब्रह्मचर्य चरत्यदिप्लुतः अस्खलः स प्राप्नोत्युत्तमस्थानं धाम परमात्मप्राप्तिलक्षणम् । न चेह पुनर्जायते न
संसारमापद्यते ब्रह्मरूपं संपद्यत इति ॥ २४९ ॥ २५ “ मान्या काऽपि मनुस्मृतिस्तदुचिता व्याख्या हि मेधातिथेः
सा लुप्तैव विधेर्वशाक्वचिदपि प्राप्यं न यत्पुस्तकम् । क्षोणीन्द्रो मदनः सहारणसतो देशान्तरादाहृतैर्जीर्णोद्धारमचीकरत्तत इतस्तत्पुस्तकैर्लेखितैः " ॥
इति मनुभाष्ये मेधातिथीये द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
१“धर्मप्रजासम्पन्ने दार नान्यांकुर्वीत" इति आपस्तम्बीये पाठः (ध. स. २।११।१३ ) २ चहा जायते इत्यपः : पाठः।
For Private And Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
१८५
अथ तृतीयाध्यायः
षट्त्रिंशदाब्दिकं चर्य गुरौ त्रैवेदिकं व्रतम् ॥
तदर्धिकं पादिकं वा ग्रहणान्तिकमेव वा ॥१॥ द्विविधो ब्रह्मचारी पूर्वत्र प्रतिपादितो नैष्ठिक उपकुर्वाणश्चेति । “ आ समाप्तेः ५ शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम्" (अ. २ श्लो. २४ ४ ) इत्यनेन नैष्ठिकब्रह्मचर्यमुक्तम् । " आ समावर्तनादिति ” पक्षान्तरमपि सूचितम् । तत्र नैष्ठिकस्य नामधेर्यस्य प्रतिलम्भेनैव निमित्तवता अवधिशेषः सुगमितः । निष्ठां समाप्तिं गच्छति नैष्ठिकः । श्रुत्यैव कालो विहितः " आ समाप्तेरिति " । उपकुर्वाणस्य " भनेन क्रमयोगेन" ( अ. ६ श्लो. ८५ ) । " तपोविशेषैर्विविधैर्ऋतैश्च विधिचोदितैः ॥ वेदः कृत्स्नोऽधि- १० गन्तव्यः " ( अ. २ श्लो. १११ ) इति । संख्याया अविवक्षायां चैकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्तादिशाखाध्ययनं यथाशक्ति प्राप्तं नियम्यते।
त्रैवेदिकं व्रतं चर्यम् ।त्रयाणां वेदानां समाहारस्त्रिवेदी तद्ग्रहणप्रयोजनं त्रैवेदिकम् । ग्रहणक्रिया वृत्तावन्तर्भवति वेदाधिगमस्य प्राग्विहितत्वात् । व्रतं ब्रह्मचारिधर्मकलापः । चर्य चरितव्यम् । कृत्यो विधौ । ___एवमाहरणादीना ग्रहणान्ततायां प्राप्तायामाह । षट्त्रिंशदाब्दिकमिति । गृहीतेऽपि वेदे कालः पूरयितव्यः । यदि स्वाध्यायाध्ययनविध्यर्थो धर्मस्तस्य च स्वाध्यायविधग्रहणे निवृत्तिः किमर्था तर्हि द्वादशवार्षिकी ग्रहणोक्तकालं व्रतचर्यानुवृत्तिः । अत्यरुपमिदमुच्यते । दर्शपूर्णमासादिष्वप्याग्नेयादियागेभ्यः पराञ्चि यान्यङ्गानि तत्राप्येतद्वक्त व्यम् । समस्तानानुष्ठान एवमत्रारादुपकारकाङ्गयुक्ताद्विशिष्टक्रमकाद्विध्यर्थसंपद्यवगतायां २० परिचोदनाशब्दादेव विधिः संवादोपैगमो यतः । अथ महतो लधीयांसस्तदर्षिकपादिकग्रहणावधयः पक्षाः सन्ति तेषु सत्सु कः खलु महाप्रयासमतिचिरकालं तावद्वादशवार्षिक व्रतचरणमाद्रियेतेति चेत्फलभूमार्थिनोऽङ्गभ्यस्त्वमनुष्ठास्यन्ति । तदुक्तं प्रयत्नविशेषात्फलविशेषेण भवितव्यमिति ।
ननु च नार्थावबोधाइते प्रहणद्वारेण स्वाध्यायाध्ययनस्य किंचिदपरं फलमस्ति । २५ १ फ-नामधेयप्रातिलं भेनैव २ फ-भविवक्षोक्ता । अबकक्ष-एवं ब्रह्मचारिधर्मकलापः · फ-त्यो विधी. " प्रैषातिसर्ग " ( व्या. सू. ३ । ३ । १६३), " कृत्याः " (म्माः सू. ३।१।९५) ख क्ष-धर्मप्रतं विधी ५ ड क्ष खफ-विधिः सम्बन्धोऽपगमो.
-
२४
For Private And Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
एवं ह्याहुः न तस्याध्ययनमात्रं तत्र भवन्तो याज्ञिकाः फलं समामनन्तीति । तथा “दृष्टो हि तस्यार्थ कर्मावबोधनं नामेति " शबरभाष्ये । तस्य न च कश्चिद्विशेषो दृश्यते । यद्येवं ग्रहणकालेऽप्यन्तरेण व्रतधर्मानुष्ठानं ग्रहणदर्शनानुष्ठानप्रसङ्गः।
कश्चैवमाह अर्थावबोधार्थः स्वाध्यायविधिरिति । स्वाध्यायविधिः स्वार्थ एव । ५ नान्यस्यान्यार्थतायां प्रमाणमस्ति । अर्थावबोधो हि ग्रहणे सति वस्तुस्वतोवृत्त उत्पद्यते
न विधितः । स्वर्गादिफलार्थिनोऽयं विधिः । एतदपि कथं भविष्यति । का तीयं वाचो युक्तिः फलविशेषेणेति । एषा वाचो युक्तिः संस्कारविधिस्तावदयं स्वाध्यायप्रधानस्तस्य स्वाध्याये कर्मप्युत्पन्नत्वात् । संस्कारविधयश्च न साक्षादधिकारमर्हन्ति किन्तु संस्कार्य
द्वारेण साधिकारविध्यन्तरमनुप्रविशन्ति । यथा ब्रीहिमवहन्तीति दर्शपूर्णमासाधिकार१. विषयाग्नेयादियागसाधनभूतपुरोडाशप्रतिव्रीहितुषकणविप्रमोचनादिसंस्कारद्वारेण दर्शपूर्ण
मासापूर्वसंबन्धमनुभवति । अवघातो न तन्निरपेक्षः । स एव कर्तव्यतया प्रतीयते । एवमिह वेदस्य संस्कार्यत्वमन्यत्राशेषभूतस्य निर्वहति । दृष्टस्वाध्यायाध्ययनानन्तरमा. वबोधः । अत इदमध्ययनमर्थावबोधपर्यन्तमवघात इव तण्डुलनिष्पत्तिपर्यन्तः । एता.
वांस्तु विशेषः । प्रकरणेऽधीतत्वादवघातो झटिति लब्धाधिकारविध्यन्तरसंबन्धः । अयं १५ त्वनारम्याधीतत्वादवबोधपर्यवसायी सकलफलकर्मानुष्ठानोपयोगितया गम्यमानोऽधिकारः।
तों विध्यर्थनिवृत्तिरेव फलविशेषोऽभिप्रेतः । विधेहि पुरुषार्थत्वं व्युत्पन्नावगमं तत्साक्षाद्भवतु वा परम्परया वेति न विशेषः । गम्यमानाधिकारत्वाच्च स्वतन्त्र एवायं विधिः स्वात्मानमनुष्ठापयति यद्यपि नित्यकामश्रुतिष्वर्थावबोध उपयुज्यते ।
__ये त्वर्थावबोधद्वारेण ज्योतिष्टोमादिविध्यककार्यत्वमिच्छन्ति तत्फलस्यैव च प्रयत्नविशेषादतिशयमाहुस्तेषामाचार्यकरणविधिना किमपराद्धं येन महता यत्नेन तदेककार्यता निषिध्यते । अप्रामाण्यं वेदस्य भवतीति चेदस्तु । न प्रयोजनवशेन युक्तिसामर्थ्यायातोऽर्थो हातुं शक्यते । युक्तिस्तु युक्त्यन्तरेण बलीयसा बाध्यते । आचार्यकरणविध्येककार्यत्वे त्वस्य विधिरूपतैव हीयते स्वार्थस्याविवक्षितत्वात् । तत्तुल्यं ज्योतिष्टोमाद्यनुप्रवेशेऽपि । यदा तु स्वतन्त्रोऽयं विधिः स्वार्थानुष्ठापकस्तत्समानस्कन्धस्तदा स्वयमेवेतिकर्तव्यतया युक्तोऽनुष्ठीयते । तत्र ये विकल्पिता: कल्पा लघीयांसो गरीयांसश्च तेषां लघीयसा सिद्ध गरीयसामनुष्ठानं विध्यर्थ एव विशेषमावहति । यथाऽऽवाने एको देया तिस्रो देया द्वादश दश वेत्यादि । अनुष्ठिते चास्मिन्विधौ स्वसामर्थ्याच्छ्रुतौ वा भवतु प्रतीयमानो मा कल्पो वा प्रमाणभेदोऽयं न संबन्धभेदः सर्वथोभयतः स्पर्शतो न मुच्या
महे यद्यस्य विधिः स्वार्थानुष्ठापको ज्योतिष्टोमाद्युपकारकत्वम् । २० फ-प्रकृति २-फ तत्र ३ अकउ-तत्तत्साक्षात् ४ अकड-एवं तुं १ ख-यथाधाने रूपका देया
२५
For Private And Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८०
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। १. ननु किमिदं पूर्वापरविरुद्धं प्रलप्यते ? प्रागुक्तं न साक्षात्संस्कारविधयोऽधिकारसंवन्धिनः। इदानीं तु स्वतन्त्र एवायं विधिः स्वार्थानुष्ठापक इति । अथवा विशेषश्रुतेनान्वयिना न संबध्यते गम्यमानस्त्वधिकारः संस्कारविधीनामप्यावरुद्ध इति नायं विशेषो यद्यस्य विधिप्रयुक्तमनुष्ठानमर्थावबोधांश इष्यते । पाठमात्रस्याचार्यविधिप्रंयुक्तत्वात्संस्कारविधीनामधिकारसंबन्धोऽभ्युपगतः स्यात् । अथ विध्यन्तरोपकारकत्वात्तत्प्रयुक्तमनुष्ठानं तथा सत्यधिकृतस्याध्ययनस्यानधीनवेदस्याधिकारः । तदा च शूद्रस्याधिकारो दुर्निवारः। न चाध्ययनानन्तरं वेदार्थश्रवणं प्राप्नोति । यदैव हि यदृच्छया कुतश्चिदधिगतं भवति ज्योतिष्टोमनाम कर्म वैदिकं स्वर्गफलमिति तदैव तदितिकर्तव्यतां शिक्षेत् । तत्काल एव च तदुपयोगिनो मन्त्रान्याजमानानधीयीत ।
अत्र केचिदाश्रयिन्यायेन परिहरन्ति । यथैव हि स्विष्टकृदादय उभयरूपाः संस्का- १० रार्थकर्मतया एवं स्वाध्यायाध्ययनमप्यभिधानविनियोगानुसारितया क्रियाफलावबोधदर्शनेन च संस्कारकर्म फलपत्कर्मार्थकर्म । अतः साधिकारत्वसिद्धिः । कः पुनरधिकारी । उपनीतस्त्रैवर्णिको माणवक इति ब्रूमः । ब्रह्मचारिधर्मेषु ह्येतदाम्नायते । लिङादयो ह्यविनाभूतनियोज्यार्थविध्यर्थप्रतिपादकाः तत्र विशेषाकाङ्क्षायां क्वचिच्छब्दसमर्पितो विशेषो भवति । स्वर्गकामो यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति । क्वचिदश्रुतोऽप्यन्विताभिधान- १५ सामर्थ्यवलेन कल्प्यो विश्वनिदादिषु । कचित्प्रकरणाद्वस्तुसामर्थ्याद्विध्यन्तरपालोचनयाऽपि च प्रतीयते । तदेतदिह सर्वमस्ति । प्रकृतो ब्रह्मचारी । वस्तुसामर्थ्येन चार्थावबोष उपजायते । स च सर्वविधिषूपयुज्यते विदुषोऽधिकारात् । __तदिदमपरे न मृश्यन्ति । संस्कारविधित्वेनैवास्य प्रतीयमानाधिकारता । यतः संस्कारकर्माणि संस्कार्यार्थतयाऽनुष्ठीयन्ते । यदि च संस्कार्ये न दृश्येत विशेषस्ततः २०. सक्तुवत्संस्काररूपता हीयेत । अस्ति चात्र फलवकर्मावबोधलक्षणो विशेषः । यत्तु स्विष्टकृदादिवदिति तत्प्रकृतिप्रत्ययविज्ञानागम्यत्वरूपहानितया युक्तोभयरूपता । तस्मात्स्थित स्वतन्त्रोऽयं विधिर्माणवकस्येति । अतश्च स्वत एवानुष्ठयो नावघातादिवद्दर्शपूर्णमासाद्यधिकारनियोगाक्षेपेण ।
एवमनेकवेदाध्ययनमपि द्रष्टव्यम् । तत्रापि टेकेन वेदेन निवृत्ते विध्यर्थे किमित्य- २५ नेकवेदाध्ययनं फलभूम्ना तु युज्यते । फलं च पूर्ववन्न तु वाक्यशेषाधीतं पयोदध्यादि । एवंस्थित एकवेदाध्याथिनः स्वशाखानधीतानां मन्त्राणां कर्मोपयोगिनां कर्मानछानकाले सामर्थ्यात्तदाक्षिप्तमध्ययनमनुज्ञातं भवति । यद्यप्यधीतवेदस्याधिकारे "अधीत" इति ।
१क्ष-विशषश्रुतिना २क्ष फ-प्रयुक्तत्वम्
For Private And Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः अन्ये तु 'ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येय' इति निष्कारण इत्येतस्याधिकारपदतां मन्यन्ते । निष्कारणः कारणं प्रयोजनमनुद्दिश्य नित्यकर्मवत्कर्तव्यं न ह्यस्याधिकारसमर्पकत्वमन्तरेण विषयद्वारेण क्रियाकारकतद्विशेषणत्वादिनाऽन्वयः संभवति । 'तस्मात्सत्यपि संस्कारविधित्वे गम्यमानाधिकारत्वं श्रूयमाणाधिकारत्वं वाऽविरुद्धम् ।
अपरे त संस्कारविधित्वादनधिकारतामेव ज्यायसीं मन्यन्ते । अनष्ठानविशेषलाभार्थो ह्यधिकार उपास्यते । स चेह संस्कार्यविशेषदर्शनादेव सिद्धः । संस्कारविधयः प्रयोजनापेक्षया । क्रियाफलमेवात्र विधिसाध्यं तच्च कर्मस्थं ग्रहणलक्षणं दृश्यत एवाविरुद्धम् ।
____ अश्रुते विभागे स्मृत्यन्तराद्विभागावगतिः " प्रतिवेदं ब्रह्मचर्य द्वादशाब्दानीति"। १० के पनरत्र त्रयो वेदा अभिप्रेताः “ ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेद " इति । अथ
किं नाथर्वणो वेद इति यद्येतत् पृथग्वाक्यम् । अथ तु ग्रहणान्तिकमेव चेत्येतन्नैकं वाक्यं तन्नास्ति गृहीते वेदे व्रतनिवृत्तिः । क एवमाह किंवत्र यथाश्रुतं संस्कार्यत्वनिबर्हणायाँ अर्थावबोधनिष्ठतया तस्य विधेरनुष्ठानलाभः । अवबोधो हि सकलकर्मानुष्ठानोपयोगीति । आथर्वणश्चाभिचाराद्यपदेशबहुलः । तस्मान्न ज्योतिष्टोमादि कर्माणि विधीयन्ते । नापिर. तेषां किंचिदङ्गं त्रय्यैव हौत्राध्वर्यवौद्गात्रादिसकलतदङ्गपरिसमाप्तिः । प्रधानोत्पत्तिविधयश्च त्र-मेव ज्योतिष्टोमादीनां संति । ब्रह्मत्वमपि त्रामेव विद्यते । त्रिशब्दश्च संख्यावचनः । न च संख्याशब्दाः केचिद्धर्ममेकमनपेक्ष्य प्रवर्तन्ते । अतो येषामेवेह कार्योपदेशपरता त एव त्रिशब्देनाभिगदितुं शक्यन्ते । न चाथर्वणस्य तत्कार्यानुप्रवेशः । न
तंत्र प्रधानविधयो ज्योतिष्टोमादीनां नाङ्गविधयः । श्येनादिष्वभिचारयज्ञेषु त एवविनः २० सैवान्याऽपीतिकर्तव्यता । विशेषोऽपि यः सोऽपि त्रय्यामेवोपदिष्टः । अत ऋग्यजुषाम
क्सामाभ्यां चैकत्र कर्माण समावेशाभावात्रिवेदीव्यपदेशानुपपत्तेराथर्वणस्येह ग्रहणं स्वाध्यायशब्दवाच्यत्वात्त्वध्ययनविधेस्तद्विषयत्वमविरुद्धम् ।
तदर्धिक षट्त्रिंशत्संख्या प्रत्यवमृश्यते ततोऽर्धमष्टादशवर्षाणि । अत्रापि विभागकल्पना पड़र्षाणि । अत्रापि पादिकं पादश्चतुर्भागभागिनी सैव संख्या नव वर्षाणि २५ चतुर्थों भागः। प्रतिवेदं त्रीणि।
कथं पुनस्त्रिीवर्वेदः शक्यो ग्रहीतुं असमाप्तग्रहणस्य च व्रतनिवृत्तौ व्रतस्नातकन्यपदेशे, भवति कश्चिन्मेधावित्तमः । अपर आह न ग्रहणस्वरूपप्रयुक्ता धर्माः किं तर्हि तद्विषयेण विधिना प्रयुज्यन्ते । तत्रापि निवृत्ते ग्रहणे यदि कानिचिदहानि नियमानुपालनमध्ययनकाले क्रियते तावत्सम्पाद्यत एव शास्त्रार्थः भवेत्स्वाध्यायविध्यर्थ फ-त्रयाणामेव २ अ-नात्र ।
For Private And Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । तावतैवाङ्गकलापानुष्ठानम् । असमाप्तग्रहणस्य तद्रतनिवृत्तौ व्रतस्नातकव्यपदेशः । अतः कालविशेषविधानं युक्तम् । त्रिभिः विना न व्रतस्नातको भवति तद्यद्यपि " स्नानं वेदसमाप्ताविति " केचित्स्मरन्ति तथापि तदर्थव्रतसमाप्तावपि प्रयोग उपचाराद्युक्त एव । तयुक्तम् । सत्यपि विधिप्रयुक्ते यावदध्ययनभावितैव व्रतानां युक्ता । अध्ययनसंयोगेन हि तानि चोद्यन्ते यावदध्ययनं भवितुमर्हति वचनादेव हि त्रिसांवत्सरी व्रतचर्या प्रागपि ग्रहणायद्येतत्पृथग्वाक्यम् । अथ तु ग्रहणान्तिकमेवेत्येकं वाक्यं ततो नास्त्यगृहीते वेदे व्रतनिवृत्तिः । एवकारेणैवमेव पक्षमनुमन्यन्ते । यदि नास्त्यगृहीते वेदे तन्निवृत्तिः कथं तर्हि व्रतस्नातको वेदस्नातक इति भेदेन व्यपदेशः । चतुर्थे वक्ष्यामः । षट्त्रिंशदब्दाः समाहृताः षट्त्रिंशदब्दं तत्र भवं षाट्त्रिंशदाब्दिकम् । एवं त्रैवेदिकम् । तदर्धपरिमाणं तर्धिकम् । एवं पादिकं ग्रहणान्तिकमिति सर्वत्र “अत इनि ठनाविति" ( व्या. सू. १० ५।२।१४५ ) मत्वर्थीयः । न तु यस्य यत्परिमाणं तत्तस्यास्तीति शक्यतेऽपदेष्टुम् ॥१॥
वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम् ॥
अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममावसेत् ॥ २ ॥ त्रैवेदिकमध्ययनमुक्तम् । एकद्विवेदाध्ययनमप्राप्तं विकल्प्यते । वेदशब्दः शाखावचनो व्याख्यातः । तिस्रः शाखा अधीयीत द्वे एकां वैकैकस्माद्वेदान्न त्वेकस्मादेव । त्रयी १५ त्रिविद्येति पठ्यते । अधीत्य गृहीत्वा वेदमुक्तथा व्रतचर्यया गृहस्थाश्रममावसेत् । गृहस्थाश्रमस्य स्वरूपं वक्ष्यति “उद्वहेत द्विजो भार्याम्" इत्यादि। आवसे"दनुतिष्ठेत् । अने कार्था धातवः । कृतदारंपरिग्रहो रूढ्या गृहस्थ उच्यते । गृहशब्दो दारवचनस्तत्र तिष्ठति । आङ् मर्यादायां वर्तते । तस्य यो विहितः पदार्थसमूहो विधिनिषेधात्मकः स आश्रमशब्देनोच्यते। यथोपनीतस्य ब्रह्मचर्याश्रम आ समावर्तनात् कृतविवाहस्य गार्ह- २० स्थ्यामिति । अविप्लुतमखण्डितं ब्रह्मचर्यः स्त्रीसंप्रयोगनिवृत्तिर्यस्य स एवमुच्यते । वाक्यभेदश्चात्र द्रष्टव्यः । आख्यातव्यवहारेणाविप्लुतब्रह्मचर्यो भवेद्गृहस्थाश्रमं च प्रतिपद्यते । एकवाक्यतायां कदाचन विप्लवे गार्हस्थ्याधिकार एव हीयेत अद्य पुनः पुरुषार्थतया विधानेन तदतिक्रमे प्रायश्चित्तेन युज्यते न त्वधिकारी भवति । ___अधीत्यावसेदिति च पौर्वापर्यमानं विवक्षितम् । नाध्ययनसमनंतरभाविता विवाहस्य २६ यत्कार्यात्पौर्वापर्यविधानादानन्तर्य न शब्दार्थः । अतश्च स्वाध्यायाध्ययनविवाहयोरन्तराले व्याकरणादिशास्त्रश्रवणं वेदार्थज्ञानार्थ लभ्यते । विद्वानेव हि गार्हस्थ्येऽधिक्रियते । यथा नाध्ययनविधौ मूर्यो यद्यपि बाल्यावस्थाया तिर्यक्समानधर्मा स्वमधिकारं प्रतिपत्तुमसमर्थ
१फ-भवति २ अ-व्रतनिवृत्ति । ३ तदस्य परिमाणं "व्या. सू.-(५।१५५)" अग्रे : लोके
For Private And Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
१९०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
1
स्तथापि पित्राऽऽचार्येण वाऽनुष्ठाप्यते । वस्तुतस्तयोरेवाधिकारोऽपत्यानुशासने पितुरधिकारोऽपत्योत्पत्तिविधौ तावताऽभिनिर्वर्त्यत्वात् । अनुशासनं च विधिनिषेधाधिकारद्वयप्रतिपादनम् । तत्र यत्प्रतिपाद्यमानोऽपि नावबुध्यते तदन्ध इव हस्तग्राहिकया कार्यते । यथाऽग्निसंस्पर्शकूपादिपाताद्गाढहस्तावष्टम्भो धार्यत एवमदृष्टादपि मद्यपानादेर्यथा वाऽनिच्छन्नौषधदानादौ ५ प्रवर्तते एवं शास्त्रीयेष्वपि पदार्थेषु यदा त्वीषव्युत्पन्नस्तदैवं नियुज्यत 'इदमिदं कर्तुमर्हसीति' । एवं सत्यधीतवेदो माणवकः पित्राचार्येणैवैवं प्रतिबोधयितव्यो "गृहीतवानसि वेदं त्वमिदानीं तदर्थजिज्ञासायामधिक्रियते ततस्तदङ्गानि श्रोतु मर्हसीति" । एतावता पितुरपत्योत्पादनाधिकारनिवृत्तिः । तदुक्तं कियता पुनरुत्पादितो भवति यावता स्वयमधिगतकृत्यो भवतीति । अतः स्थितमेतत् नाधीत्यैव विवाहो यावद्वेदार्थो नाधिगतः । एवं च पदयोजना कर्तव्या । १० अधीत्याध्ययने निवृत्तेऽप्यविप्लुतब्रह्मचर्यः स्यात् । प्राप्तायां च निवृत्तौ पुनर्वचनं नियमान्तराणां मधुमांसवर्जनादीनां निवृत्तिपरम् । तेन यावदध्ययनं तावत्सर्वे नियमा अनुष्ठा तव्याः। समाप्ते त्वध्ययनेऽर्थावबोधकाले स्त्रीनिवृत्तिरेव । ब्रह्मचर्यशब्दो यद्यपि ब्रह्मग्रहणार्थं यद्व्रतग्रहणं तत्र व्युत्पाद्यते तथापि स्त्रीनिवृत्तिपर एवास्य तत्र प्रयोग इति दर्शयिष्यामः । यथाक्रमं य एवाध्येतॄणां पाठक्रमः प्रसिद्धस्तेनैव प्रथमं चतुःषष्टिस्ततो ब्राह्मणं पितृपितामहा१५ द्यभिजनप्रवन्धोपक्रमं भवति । न हीदृशेऽर्थे वक्तारो न कुलेन न शीलेन न क्रमेणेति । एतेन चैतत्प्रतिपादितं भवति या एव पित्रादिभिः शाखाऽधीता सोऽपि न त्याज्येति ॥ २॥
तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः ॥
स्रग्विणं तल्प आसीनमईयेत्प्रथमं गवा ॥ ३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तं ब्रह्मदायहरं प्रथमं गवाऽर्हयेत् । ब्रह्म च दायश्च ते उभे हरति स्वीकरोतीति २० ब्रह्मदायहरः । दीयत इति दायो धनं, ब्रह्म वेदो, हरणमधिगमः । गृहीतवेदः पित्रा कृत विभागो गार्हस्थ्यं प्रतिपद्यते निर्धनस्यानधिकारात् । यदि तु पिता निर्धनस्तदा सांतानिकतया धनमर्जायित्वा विवाहयेत् । अन्ये तु ब्रह्मैव दायो ब्रह्मदाय इति पूर्वोक्तविध्यनुवादं मन्यन्ते पितुरिति । ननु चाचार्यस्य माणवकाध्यापनेऽधिकार उक्तः किमिदमुच्यते पितुर्ब्रह्मदायहरमिति । उच्यते । यस्य पिता विद्यते तस्य स एवाचार्यः । अभावे पितुरशक्तौ वाऽन्य२५ स्याधिकारः । आचार्यान्तरोपादानेन पितुरधिकारो निवर्तत एव स्वयं वाऽध्यापयत्वन्योपादाने न वेति न विशेषः । यदप्याहुर्वरो दक्षिणेत्युपनयने नित्यवदक्षिणास्नानात्परकर्तृकत्वमेवेति तदसत् । उपनयस्य ह्ययं विधिः वरो दक्षिणेति । उपनेता च पिता वाऽऽचार्यों वा तौ द्वावपि स्वाधिकारप्रवृत्तौ नानत्यन्तरमपेक्षेते आनमनार्थं हि दक्षिणादानम् ।
1
1
क्ष - सैव । २फ-त्य
For Private And Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९१
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । न चाधिकारान्तरतः प्रवृत्तस्यानतिरुपयुज्यते । तेनायं दक्षिणाशब्द आनमनार्थाभावादद्धिरण्यदानवददृष्टार्थदानोपलक्षणार्थो विज्ञेयः । पित्रैव चासौ तावता धनेन स्वामी कर्तव्यो येन वरदानमस्य संपद्यते । अथायमाग्रहो नानत्यर्थाहानादृते दक्षिणाशब्दस्योपपत्तिः । न वा मुख्य सति लक्षणा न्याय्येति । एवं तर्हि यस्य पिता न तत्स्थानीयो नाचार्यः स यदाऽऽत्मानमुपनयेत् सत्यकामवत्तद्विषयो दक्षिणाविधिर्भविष्यति । तस्यापि ५ चेषदपेतशैशवस्यात्मसंस्कारायास्त्येवाधिकार इति प्रतिपादितम् । तस्मादुभयथा पितुरधिकारः । स्वयमुपनयमानस्यान्यमाचार्यमुपाददानस्य वा ।
प्रतीतमभिमुखीभूतं गृहाश्रमप्रतिपत्तौ न तु नैष्ठिकं समाप्ताध्ययनविध्यर्थमपि ग्रामप्रतिपत्तौ। स्रग्विणं यावन्तः केचन गृह्यकारैर्मधुपर्ककर्मणि धर्मा आम्नातास्तेषां प्रदर्शनार्थमेतत् । तल्प आसीनं महार्हपर्यङ्कशयनोपविष्टम् । गवा मधुपर्केण । मधुपर्केऽसौ विधिः पाक्षिक १० आम्नातः । अतो गोशब्देन तत्साधनकर्मविशेषो लक्ष्यते । अर्हयेत् पूजयेत् । अधिकारात्पिताऽऽचार्यो वा । प्रथमं पूर्वविवाहात् । पूजाधिकारार्ह शयानं प्रतीतं स्वधर्मेणेत्यनुवादः । स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं स्वधर्मेण चाहयेदिति संवन्धे न विशेषः ॥ ३ ॥
गुरुणाऽनुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि ॥
उदहेत द्विजो भायों सवर्णी लक्षणान्विताम् ॥ ४॥ १५ सत्यामपि वेदव्रतसमाप्तौ गुरुणाऽनुमतः अभ्यनुज्ञातः स्नायात् । नानशब्देन गृह्योक्तसंस्कारविशेषो लक्ष्यते । ब्रह्मचारिधर्मावधिः । यथा चात्र लक्षणा तथा प्राग्व्याख्यातम् । तदहरेव गृह्यकारोक्तं कश्चिन्मधुपर्कपूजाविहितसंस्कारं प्राप्य समावृत्तो गुरुकुलात्पितृगृहं प्रत्यागत इत्यनुवादः । उद्वहेतेत्येतद्विधिशेषमेतत्सर्व प्राप्तमेव न तु समावर्तनं विवाहाङ्गम् । तेन यः पितृगृह एवाधीतवेदस्तस्य समावृतस्य संभवत्येव २० विवाहः । केचित्समावर्तनं विवाहाङ्गं स्नानं मन्यन्ते। क्त्वाश्रुत्या भेदप्रतिपत्तिरिति चेदेवं तर्हि समावर्तनं विवाहाङ्गं स्नानसंस्कारं वक्ष्यति सविशेष हि तत्र स्नानमाम्नातमेव " स्नातकेनेत्यादि ।
अथवा यमनियमत्यागाभिप्राय समावृत्तिवचनम् । समावृत्तः प्राक्तनीमेवावस्था नियमरहितां प्रतिपन्न इत्यर्थः । विशेषाभिप्रायं च नियमत्यागवचनम् । ब्रह्मचारिणो हि सातिशया यमनियमा न तथोत्तरेषाम् ।
यथाविधीति स्वधर्मेणेतिवत् । उद्वहेत द्विजो भार्या उद्वहेतेति विवाहविधिः संस्कारकर्मविवाहो भार्यामिति द्वितीयानिर्देशात् । न च प्राग्विवाहादायों सिद्धाऽस्ति
१ क्षत-ननु । २ क्षड-तस्य समावृत्त्यसंभवोऽपि हि भवति ।
For Private And Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः यस्या विवाहसंस्कारः क्रियते न चक्षुष इवाञ्जनसंस्कारः । किं तर्हि निर्वय॑ते विवाहेन ? यथा यूपं छिनत्तीति छेदनादयः संस्कारा यस्य क्रियन्ते स यूपः एवं विवाहेनैव भार्या भवतीति । विवाहशब्देन पाणिग्रहणमुच्यते । तच्चात्र प्रधानम् । एवं हि स्मरन्ति "विवाहनं दारकर्म पाणिग्रहणमिति" । इहापि वक्ष्यति (श्लो.४ ३) "पाणिग्रहणसंस्कार" इति लाजहोमाद्यङ्गम् । तच्च गृह्यादखिलं ज्ञातव्यम्। “नोद्वहेत्कपिलां कन्यामिति" (श्लो.८) कन्याग्रहणात्कन्याया अयं संस्कारो न स्त्रीमात्रस्य । कन्याशब्दश्चात्र प्रकरणेऽप्रवृत्तपुंसंप्रयोगायां योषिति वर्तत इति वक्ष्यामः। सवर्णा समानजातीयाम्। लक्षणान्विताम् । लक्षणानि अवैधव्यप्रजाधनसूचकानि वर्णरेखातिलकादिचिह्नानि ज्योतिःशास्त्रावगम्यानि तैरन्वितां युक्तां शुभ
लक्षणान्वितामित्यर्थः । यद्यप्यनिष्टसूचकमपि लक्षणं भवति किंतु सूचकैरेव शास्त्रैस्तादृशीं १० विवाहयेत् अतः प्रशस्तलक्षणा लक्षणवती द्रष्टव्या । अभिप्रेतसूचक एव लक्षणशब्दो लोके प्रयुज्यते । सलक्षणोऽयं पुरुषः सलक्षणा स्त्रीति या शुभलक्षणा सैवमुच्यते ।
___ तत्राधिकारचिन्ता कर्तव्या । संस्कारविधित्वादेवाधानवदनुष्ठानलाभात् यथैव ह्याधानमाहवनीयादिद्वारेण नित्यकाम्यकोपयोगि तदङ्गाहवनीयादिनिवृत्त्यर्थमनुष्ठीयते एवं
विवाहोऽपि भार्यानिवर्तकत्वेन दृष्टादृष्टपुरुषार्थोपयोगित्वात् । तथाहि खेदात्पुंसः स्त्रीमात्रे १५ विषयाथै प्रवृत्तौ प्रसक्तायां कन्यापरदारनिषेधात्स्वदारेषु कामिनः खेदनिवृत्तिः। “सहधर्मश्चरितव्यः" इति तया सह सर्वधर्मेष्वधिकाराददृष्टपुरुषार्थसिद्धिस्तदधीना।
___ अत्र केचिन्मीमांसन्ते-रागिणः । पूर्वोक्तेन प्रकारेण दृष्टसिद्धयर्थं विवाहं स्वतः कुर्वन्ति तेषां च कृतविवाहानां संभवेत्स द्विजातिकर्मविधित्वेन कर्मानुष्ठानसिद्धयर्थो
विवाहः । यस्य कथंचित्स्त्रीनिष्ठा निवृत्ता न तस्य विवाहः । असति विवाहे कौनधि: २० कारादनधिकृतस्य चाननुष्ठाने दोषाभावात्पुरुषार्थानुष्ठानान्यनुतिष्ठतो नाश्रमिणोऽप्यवस्था
नमविरुद्धम् । तदेतदसत् । यथैव कामः पुरुषार्थस्तथैव धर्मोऽपि पुरुषार्थत्वे प्रयोजकः । सर्वोऽपि पुरुषार्थसिध्द्यर्थं प्रवर्तते । यदि चैतदेवं स्यात्संवत्सरमनाश्रमी भूत्वेत्यादि नोपपद्यतेति । निपुणं चैतदाश्रमविकल्पावसरे षष्ठे निर्णेष्यामः ॥ ४ ॥ __ असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः॥
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्माण मैथुने ॥५॥ यादृशी कन्या वोढव्या तामिदानीं दर्शयति । मातुर्याऽसपिण्डा पितुश्च याs सगोत्रा सा दारकर्मणि प्रशस्ता । सपिण्डग्रहणं मातृवन्धूपलक्षणार्थम् । मातुर्हि सापिण्डयं स्त्रीणां स्मृत्यन्तरे तृतीयपुरुषावधि । न तु त्रिभ्य ऊर्ध्वं मातृबन्धुभ्यो विवाह इष्यते । किं तर्हि ? पञ्चमादूर्ध्वम् । एवं हि गौतमः पठति (अ. ४ सू. ३) । “ ऊर्च
For Private And Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। सप्तमात्पितृबन्धुभ्यो मातृबन्धुभ्यः पञ्चमादिति " । तेन यथाश्रुति समन्वयाभावात्सापिण्डयाभावः स्मृत्यन्तरवशेन मातृसंबन्धितया व्याकरणीयः । तेनैवमुक्तं स्यात् मातुरन्वयजा या न भवति अवधिश्च गौतमीय एव तेन मातामहीमातामहयोर्याऽन्वये जाता सा पुत्रसंततेर्बान्धवसामीप्यात्पञ्चमी यावन्न विवाहयितव्या । अतो मातृष्वमृतदुहितॄणां प्रमातामहीसंततिजानां च सर्वासां प्रतिषेधो बन्धुत्वाविशेषात् ।।
असगोत्रा च या पितुः। गोत्रं वसिष्ठभृगुगर्गादिवंशः स्मर्यते । समानगोत्रा वसिष्ठा न वसिष्ठैर्विवहन्ते न गर्गा गर्गः । वासिष्ठे तु मातृसगोत्राया अपि प्रतिषेधः । " परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरां तथा । कृत्वा तस्याः समुत्सगैद्विनश्चान्द्रायणं चरेत्"।
“ मातुलस्य सुतां चैव मातृगोत्रां तथैव च" ॥
गौतमेन तु पठ्यते ( अ. ४ सू. २ ) " असमानप्रवरैर्विवाह " इति । तत्र १० गोत्रसमत्वे सत्यपि प्रवरभेदश्चेद्युज्यते विवाहः । यतः स्मृत्यन्तरे ह्युभयं निषिध्यते "असमानापगोत्रजामिति ( याज्ञ. व. आ. ५३)" आर्ष प्रवर इत्येकोऽर्थः । कथं पुनर्गोत्रमेदे समानार्षेयत्वम् । किमिति न भवति यदि स्मयते श्रुतिस्मृतिप्रमाणकोऽयमों न प्रत्यक्षगोचरो येन विरोधः स्यात् । के पुनरमी प्रवरा नाम । अत्यल्पमिदमुच्यते इदमपि वक्तव्यं किं पुनरेतद्ब्राह्मणत्वं नाम तथा कतरदेतद्गोत्रं नाम । यथैव समाने पुरुषत्वे १६ ब्राह्मणत्वादिविशेषः एवं समाने ब्राह्मणत्वे वसिष्ठादिगोत्रभेदः प्रतिगोत्रं च समानार्षेयाणि । यस्यैतद्गोत्रं तस्य तैः शब्दैः प्रवराश्रयणं कर्तव्यम् । एवं विवाहनिषेधेऽपि स्मरन्ति च सूत्रकाराः गोत्रभेदसंबन्धेन प्रवरान् यस्यैतद्ोत्रं तस्येमे प्रवरा" इति । गोत्रभेदस्तु तद्गोत्रमेरेव स्मयते वयं पराशरा वयमुपमन्यव इति । यद्यपि गोत्रवत्प्रवरानपि स्मरन्ति तथापि बहुत्वात्कदाचिद्विस्मरेयुरिति गोत्रमुपलक्षणीकृत्य प्रवरस्मृतिरुपनिबद्धा । गोत्रं तु स्मरन्ति। २० न च तस्य किंचिदुपलक्षणमस्ति । य एवंरूपस्तस्येदं गोत्रंमिति । एतावत्तत्र स्मरणम् । यावद्गोत्रं संततिः समानजातीयत्वम् । एष च गोत्रप्रवरभेदः ब्राह्मणराजन्यविशाम् । तथाहि कल्पसूत्रकारः " पौरोहित्याद्राजन्यवैश्ययोरिति” ।
यद्यपि गोत्रविशेषव्यपदेशे सति प्राप्तप्रतिषेधेनापि प्रवराधिकारे वचनमिदमुपपद्यते किं तु न तेषां गोत्रस्मरणमस्ति । कस्तर्हि क्षत्रियवैश्ययोर्विवाहेऽपि बन्धूनामवधेर्नियमः । २९ उच्यते। सर्ववर्णविषयमेतत् "ऊर्ध्व सप्तमात् पितृबंधुभ्यः" इति । इहाप्यसगोत्रा । च शब्दादप्सपिण्डा । तथा चानुवय॑मानः सपिण्डशब्दः पूर्ववद्वन्धुसम्बन्धोपलक्षणार्थः । तेन पितृष्वसु
For Private And Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः रन्वयस्त्रीणामन्यासां च प्रपितामहसंततिस्त्रीणामा सप्तमात्पुरुषात्प्रतिषेधः सिद्धो भवति । सप्तमपुरुषावधयः सपिण्डाः स्मर्यन्ते ।
अन्ये तु गोत्रं वंशमाहुः । न तत्रावध्यपेक्षा यावदेतज्ज्ञायते वयमेकवंशा इति तावदविवाहः । अस्मिन्नपि पक्षे असपिण्डा चेत्यनुवर्तते । तेन पूर्वत्पितृप्वस्त्रादिदुहितॄणां प्रतिषेधः । अस्मिंस्तु पक्षे समानार्षगोत्राणां प्रतिषेधो दुर्लभः । न हि तत्रैतदस्ति वयमेकवंश्या इति । उच्यते । ऐतिहासिकेन तदर्शनेन समर्थयन्ते । तत्र हि वर्णयन्ति । "ऋषिर्वसिष्ठादिराद्यो वंशस्य कर्ता तद्गोत्रास्ततः प्रसूताः प्रवरा" इति तत्पुत्रपौत्रास्तपोविद्याचतिशयगुणयोगेन प्रख्याततमाः । स्मृत्यन्तरादेष एव नियमः । इदं त्वत्र निरूप्यं यदे
तत्समानप्रवरैरिति तत्र नामधेयतस्तावत्समानत्वं न संख्यातः । नामधेयसमानत्वे च कि १० यत्र सर्वाण्येव समानानि तत्र प्रतिषेध उतैकस्मिन्नपि समाने । तत्र यदि समुदितानां
प्रवरत्वं तत्र समाने कस्मिंश्चिद्भिन्नेऽन्यस्मिन्नन्यः समुदायः संजात इत्यसमानप्रवरत्वाच्च प्रतिषेधः । एवं चोपमन्यूनां पराशराणां च स्याद्विवाहः भिन्नं तयोगोत्रम् । एक उपमन्यवः अपरे पराशराः पूर्वेण च न्यायेन प्रवरभेदः । उपमन्यूनां वासिष्ठभारद्वानैक
पादिति प्रवराः । पराशराणां वासिष्ठगायेपाराशर्येति । अथैकैकस्य प्रवरत्वमेकस्मिन्नपि १५ समानप्रतिषेधः । तद्यथा माषा न भोक्तव्या मिश्रा अपि न भुज्यन्ते । किं पुनरत्र
युक्तम् एकैकस्य प्रवरत्वम् । तथाहि सामानाधिकरण्यं दृश्यते । एकं वृणीते द्वौ वृणीते त्री-वृणीत इति प्रतिपन्न एकः । तत्साम्येऽप्याहैषामविवाह इति ।
द्विजातिग्रहणमुपलक्षणार्थम् । शूद्रस्यापि आ सप्तमात्पितृतः इत्यद्यस्ति । दारकरणं दारक्रिया दारकर्म तत्र प्रशस्ता प्रशंसया विहितेत्यर्थः । मैथुनी मिथुने भवा मैथुनी, न मैथुनी अमैथुनी । पितुरिति संबध्यते । पितृबीजादेवोत्पन्ना जातमात्रा । नियोगो विहितस्तत उत्पन्नाया नास्ति पूर्वोक्तविशेषणैर्निषेधः । अतः पृथनिषिध्यते अमैथुनीति ततो नियोगोत्पन्ना कामतो न विवाह्या मैथुनीत्वात् । अन्ये तु अमैथुने इति पठन्ति । धर्मार्थे दारकर्माण प्रशस्ता न मैथुने स्तुतिश्चेयं न प्रतिषेधः । ईदृशी योढा सा सत्यपि मैथुने धर्मार्थैव भवति ॥५॥
महान्त्यपि समृद्धानि गोजाविधनधान्यतः ॥ स्त्रीसम्बन्धे दशैतानि कुलानि परिवर्जयेत् ॥ ६॥
वक्ष्यमाणस्य प्रतिषेधस्य निन्दार्थवादोऽयम् । समृद्धिः सम्पत्तिः । धनं विभवः । महान्त्यपि प्रकृष्टान्यपि। धनविशेषणार्थमाह गोजाविधनधान्यतः। तृतीयार्थे तसिः। गोजाविधनेन च धान्येन च । धनग्रहणं गाजादीनां विशेषणर्थम् । धनरूपा ये गोजादयः। क्टसंपन्नता हि धान्यम् । स्त्रीसम्बन्धी विवाहः स्त्रीप्राप्त्यर्थं संबन्धः स्त्रीसंबन्धः ॥ ६ ॥
२०
२५
For Private And Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९५
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दोरोमशार्शसम् ॥
क्षय्यामयाव्यपस्मारिश्चित्रिकुष्टिकुलानि च ॥७॥ हीनास्त्यक्ताः क्रिया यस्मिन् कुले जातकर्मादयः । संस्कारा न क्रियन्ते नित्याश्च पञ्चयज्ञादयः । निष्पुरुषं स्त्रीप्रसु यत्र प्रायेण कन्या जायन्ते न पुमांसः । निश्छन्दः वेदाध्ययनवर्जितम् । रोमशार्शसम् द्वन्द्वैकवद्भावेन कुलद्वयं निर्दिष्टम् । बहुदीर्वाह्वादिषु ५. लोमभिर्युतम् । अशांसि गुदेन्द्रियगतान्यधिमांसनिबद्धानि तानि हि रोगरूपत्वात्पीडाकराणि । क्षयो राजयक्ष्माव्याधिः । आमयावी मंदाग्निर्यस्य भुक्तमन्नं सम्यन जीर्यति । अपस्मारः स्मृतिभ्रंशाधुपघातकृत् । श्वित्रं शरीरगता च्छेदवती श्वेतता । कुष्ठं प्रसिद्धम् । सर्व एते व्याधिविशेषवचनाः शब्दा रोमशादारभ्य मत्वर्थीयप्रत्ययान्ता निर्दिष्टाः । पूर्वैयाख्यातृभिर्दृष्टमूलताऽस्य प्रतिषेधस्य वर्णिता । मातुः कुले द्विपदोऽनुहरन्ति । ततो १० हीनक्रियादीनां या प्रना साऽपि तच्छीला स्यात् । व्याधयश्च संक्रामन्ति । एवं हि वैद्यके पठ्यते " सर्वे संक्रामिणो रोगा वर्जयित्वा प्रवाहिकाम् " ॥ ७ ॥
नोव्हेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गी न रोगिणीम् ॥ ___नालोमिका नातिलोमा न वाचाया न पिङ्गलाम् ॥ ८ ॥
पूर्वः कुलाश्रयः प्रतिषेधः । अयं तु स्वरूपाश्रयः । यस्या असुवर्णाः कनकवर्णा १६ वा केशाः सा कपिला । अधिकाङ्गी षडङ्गुलिः । रोगिणी बहुरोगा दुष्प्रतिकारव्याधिगृहीता च । भम्नीनि मत्वर्थीयो नित्ययोगे वा । अलोमिका अकेशा । लोमानि केशा अप्युच्यन्ते । बाहुमध्ये जङ्घाद्वये वा सर्वलोम्नामभावः । वाचाला स्वल्प एव वक्तव्ये बहुलं परुषं च भाषते । पिङ्गला अक्षिरोगेण मण्डलाक्षी कपिलपिङ्गलाक्षी वा ॥८॥
नविक्षनदीनाम्नी नान्त्यपर्वतनामिकाम् ॥
न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नी न च भीषणनामिकाम् ॥९॥ ऋक्षं नक्षत्रं तन्नामिका आर्द्रा ज्येष्ठा इत्यादि । वृक्षनाम्नी शिंशपा आमलकीति । नदी गङ्गा यमुना तन्नाम्नी । ऋक्षाणि च वृक्षाश्च नद्यश्चेति द्वन्द्वः तासां नामानीति षष्ठीसमासः । ततो द्वितीयेन नामशब्देनोत्तरपदलोपी समासः । अन्त्यनामिका बर्बरीशबरीत्यादि । पर्वता विन्ध्यमलयादयः पूर्ववत्समासात्कप्रत्ययः । पक्षिनाम्नी शुकी २१ सारिका । अहिः सर्पस्तन्नाम्नी । व्याली भुजङ्गी । प्रेष्या दासी चेटी वाली । विभीषणं नाम भयजनकं डाकिनी राक्षसी ॥९॥ १ मत इनिठनी (व्या. सू. ५।२।११५ ) २ [ नातिस्थूला नातिकृशा न दीर्घा नातिवामनाम् ॥ वयोऽधिका नाहींना न सेवेत्कलहप्रियाम् ॥]
इत्यपरः पाठः
For Private And Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः अव्यङ्गाङ्गी सौम्यनाम्नी हंसवारणगामिनीम् ॥ तनुलोमकेशदशनां मृदंगीमुद्रहेस्त्रियम् ॥ १०॥
अव्यङ्गान्यङ्गानि यस्या सैवमुच्यते । अव्यङ्गशब्दोऽवैकल्यवचनः प्रवीणोदारादिशब्दवद्यद्यपि व्युत्पाद्यते विकलान्यङ्गानि यस्येति अतश्चाङ्गशब्दस्य द्वितीयस्यावयविनि शक्ततौचित्येन संस्थानस्य परिपूर्णता साऽव्यङ्गशब्देनोच्यते । सौम्यं मधुरं नाम स्त्रीणां सुखोद्यमत्र दर्शितम् । हंस इव वारण इव गच्छति यादृशी हंसानां हस्तिनां च विलासवती मन्थरा गतिर्यस्याः । तनुशब्दो नाल्पवचनः किंतानुपरिभावे वर्तते तन्वङ्गी सोच्यते । नातिस्थूला नातिकृशेति । मृदूनि सुस्पर्शा कठिना परुषाण्यङ्गानि यस्याः सा ।
तामुद्देत्स्त्रियं कन्याधिकारात्कन्याम् । यद्येवं नालोमिकामित्यादिप्रतिषेधोऽनर्थकोऽस्मादेव १० विधानात् या नैवरूपा तस्या अविवाह्यता सिद्धा। सत्यमेवं एक एवार्थो द्वाभ्यां विधिमुखेन
प्रतिषेधमुखेन चोद्यमानस्तु स्पष्टो बुध्यते । कन्याशब्दश्चात्र प्रकरणादननुभूतसंभोगासु स्त्रीषु प्रवर्तते । तथा च वसिष्ठः " अस्पृष्टमैथुनां सदृशी भार्या विन्देतेति "। न चान्येन संस्कृताऽन्येन पुनः संस्कत शक्या कृतस्य करणाभावात् । अतश्चोढाया
अप्रवृत्तभर्तृसंयोगायाः कथंचित्स्वैरिणीत्वे भर्तप्रवासादिना नान्येन विवाहोऽस्ति सत्यपि १५ कन्यात्वे । तथा चेदृशी वसिष्ठोक्तिर्मध्ये पठिता । अन्यत्राप्युक्तम् (याज्ञ. व. आ. ५२) अनन्यपूर्वी यवीयसी भ्रातृमती स्त्रियमुद्वहेत" इति ॥ १० ॥
यस्यास्तु न भवेदाता न विज्ञायेत वा पिता ॥ नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकाधर्मशङ्कया ॥ ११ ॥
यस्या भ्राता नास्ति तां न विवहेत्पुत्रिकाधर्मशङ्कया। पुत्रिकात्वशङ्कया पुत्रिकाधर्मः २० कदाचिदस्याः कृतो भवेत्पित्रेत्यनया शङ्कया अनेन संदेहेन । कथं चेयं शङ्का भवति यदि न
विज्ञायेत पिता देशान्तरे प्रोषितो मृतो वा सा च मात्रा पितृसपिण्डैर्वा दीयते।प्राप्तकाला पितर्यसंनिहित एतैरपि दातव्येति स्मयते । स्मृतिं चोत्तरत्र दर्शयिष्यामः । पितरि तु संविज्ञायमाने नास्ति पुत्रिकात्वशङ्का । स हि स्वयमेवाह "कृता वा न कृता वेति"। वाशब्दश्वेच्छ
ब्दार्थे द्रष्टव्यः । यदि पिता न विज्ञायेत तदा कन्यका न वोढन्या। अन्ये त स्वतन्त्रमेत२५ त्प्रतिषेधद्वयमाचक्षते । यद्यपि पिता न विज्ञायते अनेनेयं जातेति गूढोत्पन्नायाः
प्रतिषेधः । एवं च संबन्धः । यस्या भ्राता नास्ति तां पुत्रिकात्वशङ्कया नोपयच्छेत ___ न विज्ञायत इत्यत्र पुत्रिकाशङ्कयेत्येतन्न संबध्यते । अस्मिन्प्रकरणे यत्र नास्ति दृष्टगतः
१ फ-प्राप्तकालाऽपि २ अ फ ख-उत्तरतो
For Private And Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ].
मनुस्मृतिः ।
१९७
प्रतिषेधः यथा “असपिण्डा च " इत्यत्र श्लोके तदतिक्रमे विवाहस्वरूपा निर्वृत्तिरेव । अतः सगोत्रादिविवाहः कृतोऽप्यकृत एव विध्यवगमरूपत्वादाधानवद्विवाहस्य विध्यतिक्रमरूपादवगमात् । यथाऽऽधानविधौ यत्किंचिदङ्गं न ज्ञातं तदभावे नाहवनीयादिनिर्वृत्तिः `एवमसगोत्रादिकाया न भार्यात्वम् । तस्मात्त्याज्यैव कृता तादृशसंस्कारप्रतिरूपिकाऽपि । तत्रभवन्तो वसिष्ठादयः प्रायश्चित्तमपि स्मरन्ति तादृशविवाहे यद्यपि कर्मण एव तदङ्गप्रति - + षेधातिक्रमे वैगुण्यं न साक्षात्पुरुषस्य दोषः तथापि वाचनिकं प्रायश्चित्तम् । अथवा सगोत्रागमनं निषिद्धम् । तदर्थे व्यापारे प्रवर्तमाने यदुक्तं तत्प्रायश्चित्तं भवेत् । यस्तु हीनक्रियादिप्रतिषेधस्तस्य दृष्टदर्शनमूलत्वान्निर्वर्तते विवाहः, भवत्यसौ भार्या, नास्ति तस्यास्त्यागः । एवमर्थ एव महान्त्यपीति पूर्वस्मात्प्रतिषेधाद्भेदः स्तवनार्थे पठितः । एवमेव च शिष्टसमाचारः । कदाचित्कपिलादिरूपामुपयच्छति न सगोत्राम् ॥ ११ ॥
१५
सवर्णाऽग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि ॥ कामतस्तु प्रवृत्तानामिमाः स्युः क्रमशोऽवराः ॥ १२ ॥
“उद्वहेत द्विजो भार्यामिति” सत्यपि द्वितीयानिर्देशे भार्यायाः प्रधानत्वे च गुणकर्मत्वे विवाहस्य विवक्षितमेकत्वम् अनुवादगतोद्देश्यत्वात् । यथा यूपं छिनत्तीति । यस्यान्यतः स्वरूपमवगतं तस्यान्यत्र कार्यान्तरविधानार्थमनूद्यमानस्य यथावगतस्वरूपस्यैवानुवादो भवति १५. यथा गृहं संमाष्टति । पूर्वावगतिसापेक्षत्वादनुवादस्य । निर्ज्ञातसंख्याका हि ग्रहा दश एतानध्वर्युः प्रातःसवने गृहान्गृह्णातीत्यादिवाक्यैः । कार्ये चावगतं प्रजुहोतीति । अतोऽ वगत्यन्तरापेक्षत्वाग्रहशब्दस्य न विवक्ष्यते संख्या । इह तु भार्यालक्षणोऽर्थो नान्यतः सिद्धोऽस्मादेव वाक्यादवगन्तव्यो तो यथाश्रुति प्रतीयते प्रातिपदिकार्थवत्संख्याऽपि विवक्षितेति । पञ्चमे चैतद्विस्तरतस्तर्केण वक्ष्यते । स्थितायां संख्याविवक्षायां द्वितीयस्याः कृते २२ ऽपि पाणिग्रहणे न भार्यात्वं यथा सत्यावहनीये न द्वितीय आहवनीयः । इष्यते च क्वचिन्निमित्ते मार्यान्तरपरिग्रहस्तदर्थामैदमारभ्यते । एतदेवाभिप्रेत्य गौतमीये पठितम् "धर्म प्रजासंपन्ने दारे नान्यां कुर्वीत अन्यतरापाये तु कुर्वीत " इति ।
1
सवर्णा समानजातीया सा तावदग्रे प्रथमतः कृर्तविजातीयदारपरिग्रहस्य प्रशस्ता । कृते सवर्णाविवाहे यदि तस्यां कथंचित्प्रीतिर्न भवति कृतावपत्यार्थो व्यापारो न निष्पद्यते २५ तदा कामहेतुकायां प्रवृत्ताविमा वक्ष्यमाणाः सवर्णावराः श्रेष्ठाः शास्त्रात्तु ज्ञातव्याः । अत एकत्वस्य सवर्णानियमस्य चायमपवादः
ननु च सवर्णाविवाहे पारतंत्र्यं प्रतीयते न सवर्णाया बहुत्वं एकत्वसंख्यातिक्रम
१ ई- अनुपागतो दिशस्यात् । दानयागोद्वदयत्वात् । अनुद्देश्यगतत्वात् २ फ अ कृतविजातीयम्.
For Private And Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः स्तावत्प्रतीयते । असवर्णाभ्यनुज्ञानेनाप्यतिक्रान्तं चेत्कः सवर्णाया निषेधकः । तथा गौतमेनाविशेषेणैव पठितम् " अन्यतरापाये तु कुर्वीतेति " । उत्तर श्लोके " सा च स्वा चेति " सवर्णाविवाहोऽस्ति । १२ ।
शुदैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते ॥ ते च स्वा चैव राज्ञश्च ताश्व स्वा चाग्रजन्मनः ॥ १३ ॥
वर्णभेदे सति सवर्णानियमो यथैव ब्राह्मणस्य क्षत्रियादिस्त्रियो भवन्ति एवं शूद्रस्य जातिन्यूना रजकतक्षकादिस्त्रियः प्राप्ताः । अतः सवर्णेयमुच्यते । उत्कृष्टजातीया तु पूर्वत्र
क्रमग्रहणादप्राप्ता । सा च शद्रा स्वा च वैश्या वैश्यस्य । ते च वैश्याशद्रे स्वा च १० राजन्यस्य । एवमग्रजन्मनो ब्राह्मणस्य क्रमेण निर्देशे कर्तव्ये शूद्रप्रक्रमेण निर्देशः पूर्वोक्तमेवार्थ उपोद्दलयति । यदुक्तं "विकल्प आनुपूर्येण नावश्यं समुच्चयः" ॥ १३ ॥
न ब्राह्मणक्षत्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतोः॥ कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्योपदिश्यते ॥ १४ ॥
यद्यप्यत्यन्तरूपवती शूद्रा विप्रराजन्यौ च वीरप्रकृती दशमीमपि दशामश्नुवीयातां १५ तथापि शूद्रां नाधिवोढारौ । अत्रार्थवादः । कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते न क्वचिदितिहासोपाख्याने
ऽप्युपदिश्यते वर्ण्यते । आपदि गरीयस्यामधिकायामापदि पूर्वत्रानुज्ञाताऽनेन प्रतिषिद्धा अतो विकल्पः ।
ननु च शास्त्रलक्षणयोरेकविषयसंनिपाते षोडशिग्रहणाग्रहणवद्विकल्पो युक्तो न तु रागलक्षणायाः प्रवृत्तेर्निषेधेन ।न च शूद्रा शास्त्रलक्षणा केवलं रागतस्तत्र प्रवृत्तिरप्रति. २० पिद्धति पूर्वशास्त्रस्यार्थः । निषेधस्तु शास्त्रलक्षण इत्यविवाद्यैव शूद्रा । एतदेवाभिप्रेत्य
याज्ञवल्क्येन पठितम्(आचारे५६)“यदुच्यते द्विजातीनां शूद्रादारोपसंग्रहः । न तन्मम मत. मिति । अत्रोच्यते । सर्वत्रोपदेशानर्थकतयैव विकल्प आश्रीयते । यदि चात्यन्तमेव शूद्राप्रतिषेधः स्यात्तदा क्षत्रियवैश्ये एव प्रतिप्रसूयेयाताम् । आपद्यभ्यनुज्ञाने प्रतिप्रसवशास्त्रमयं
च प्रतिषेधः द्वयमपि व्यर्थं स्यात्सवाया नियमेन सिद्धत्वात् । तदिदमनुज्ञातं प्रतिषेध-२५ श्चास्वविरुध्यमाने विकल्पते । ननु च विकल्पे कामचारस्तस्य च प्रतिप्रसवत एव सिद्ध:
प्रतिषेधो वक्तव्यो नैव । न यथाकामतः क्षत्रियावैश्ययोर्विवाह एवं शूद्राया अन्यत्रापदो गरीयः स्यात् । इदं तु प्रतिपत्तुं युक्तं यत्सवर्णानियमेनासवर्णानिवृत्तेरर्थतः कृतायाः पुनः शूद्रानिवृत्तिरसवर्णानिवृत्तेरनित्यत्वं ज्ञापयति । अनित्यत्वे चार्पदि सवर्णाया अलाभे वा
भवति चायमवगमः शूद्रा न वोढव्या इतरे तु वोढव्ये ॥ १४ ॥ ... १ ड सवणायामुपलभ्यमानायां क्षत्रियवैश्य ऽपि वोढब्धे अतश्च गार्हस्थ्योन्मुखभितस्य । .
For Private And Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः ॥
कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शुद्रताम् ॥१५॥ पूर्वस्य प्रतिषेधस्य शेषोऽयं निन्दार्थवादः । हीनजातिः शूदैव तस्या एव प्रकृतत्वात् । ससंतानानि शूद्रतामिति निगमनात्त एते द्विजातयः मोहाद्धनलोभनादविवेकात्कामनिमित्तत्वाद्वा कुलानि शूद्रतां गमयन्ति । तस्यां जाताः पुत्राः शूद्रा भवन्त्ये- ५ वं तत्पुत्रपौत्रा इति । अत उच्यते ससंतानानीति । संतानोऽपत्योत्पत्तिप्रवन्धः पुत्रपौत्रादिः ॥ १५ ॥
शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च ॥
शौनकस्य सुतोत्पत्या तदपत्यतया भृगोः ॥ १६ ॥ शूद्रां विन्दति परिणयति शूदावेदी स पतति पतित इव । अत्रिरुतथ्यस्य तनयः १० पुत्रस्तयोरेतन्मतमित्युपस्करः । अयं तावदर्धश्लोकः पूर्वप्रतिषेधशेषः । शौनकस्य सुतोत्पत्त्या शास्त्रान्तरमिदम् । अभ्यनुज्ञाय शूद्रायामृतावुपगमनं निषेधति सुतोत्पत्तिख़्तौ युग्मासु रात्रिषु भवति ऋतौ शूद्रां न गच्छेदित्यर्थः । तदपत्यतया भृगोः । इदमपि स्मृत्यन्तरम् । तान्येव शूद्रोत्पन्नान्यपत्यानि यस्य स तदपत्यः तद्भावस्तदपत्यता । भृगोरेतन्मतं ऋतावप्युपपन्नतरासु जातापत्य उपेयात् । पतितत्ववचनं चात्र निन्दैव न त्वस्य १५ पतितधर्मता पतितस्योदकमित्यादि । एतच्च वक्ष्यामः ॥ १६ ॥
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम् ॥
जनयित्वा सुतं तस्यां ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥ १७ ॥ अर्थवादोऽयम् । यदि पुत्रमुत्पादयति तस्यां ततो ब्राह्मण्यादेव हीयते । अपत्यस्याब्राह्मणत्वमिति निन्दैव । सुतमिति च पुल्लिङ्गनिर्देशात्सुतोत्पत्तेरित्यत्र समानसंहि- २० तत्वेऽपि पुत्रोत्पत्तिरवाभिप्रेता । तथा च दर्शितं "युग्मा रात्रयो वाः" इति ॥ १७ ॥
देवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु ॥
नाश्नन्ति पितृदेवास्तन्न च स्वर्ग स गच्छति ॥ १८ ॥ सार्वकालिकोऽयं निषेधः । यदि कथंचिच्छूद्राऽपि व्युह्यते तदैतानि कर्माणि तत्प्रधानानि न कर्तव्यानि । न च तया सह त्रैवर्णिकस्त्रीवद्ध मेंऽधिकारोऽस्तीत्यर्थः । २५ भार्यात्वादधिकारे प्राप्ते निषेधेोऽयम् । अतः स्वधर्मे धनं विनियुञ्जानस्य न तदीयानुज्ञोपयुज्यते यथा द्विजातिस्त्रीणाम् । अन्यत्र त्वर्थकामयोः साऽप्यनतिचरणीयैव प्रेप्यावत्तत्कर्मोपयोगो न निषिध्यते श्राद्धादाववहननादिकार्ये तत्र न दोषः स्यात् । परिवेषणादि न कारयितव्या । तत्र दैवं कर्म दर्शपूर्णमासादि देवतोद्देशेन च ब्राह्मणभोननं व्रतवदित्यत्र
समाससंहितत्वति समीचीन: पाट
.
.
For Private And Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[तृतीया यथा व्याख्यातम् । पित्र्यं.श्राद्धोदकतर्पणादि । आतिथेयमतिथेराराधनं भोजनपाद्यादि । ननु च सजात्या स्थितयाऽत्यये नास्त्येव प्रतिषेधः । नैव स्थितयेति तत्र श्रूयते । ऋतुमत्यां सवर्णायां कथंचिद्वाऽसंनिहितायां प्राप्नोति क्षत्रियावैश्यावत् । अपि च नासावधि:
कारे प्रतिषेधः । किं तार्ह आज्यावेक्षणादौ । पत्न्यावेक्षितमाज्यं भवतीत्यङ्गत्वेनोपादी3 यते । पत्नीत्यत्र क्रत्वर्थेषु यया कयाचिदुपात्तया सिद्धिरनियमेन प्राप्ता । यथा वह्वीषु
सवर्णासु यया कयाचित्सवर्णया क्रियते एवमसवर्णयाऽपि मा कारीत्येवमर्थोऽसौ प्रतिषेधः। प्राधान्यमधिकारित्वात् । नाश्नन्ति पितृदेवास्तमिति कर्मनैष्फल्यमाह । न च स्वर्ग स गच्छति यद्यप्यतिथिरश्नाति तत्फलं स्वर्गादि न भवतीतिवर्गग्रहणमतिथिपूजाफलोपलक्षणार्थम् । अनुवादश्च धन्यं यशस्यमित्यादि ॥ १८ ॥
वृषलीफेनपीतस्य निःश्वासोपहतस्य च ॥ तस्यां चैव प्रसूतस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥ १९ ॥
अर्थवादोऽयम्। वृषल्याः फेनो वृषलीफेनो वक्रासवः स पीतो येन पलाण्डुभक्षितादिवत्परनिपातः । पाठान्तरे वृषलीपीतफेनस्य पीत: फेनो यस्येति विग्रहः वृषल्या
पीतफेनः । (तृतीयेति) (व्या. सू. २।१।३०) योगविभागात्समासः। पीतः फेनो वाऽनेनेति १५ विग्रहे वृषल्या इति षष्ठीसमासः ( व्या. सू. २।२।८ )। अर्थस्तु सर्ववृत्तिष्वेक एव ।
संप्रयुज्यमानयोरधरपरिचुम्बनाद्यवश्यंभावितेन च सहचारिणा धर्मेण मैथुनसंबन्धो लक्ष्यते । प्रकरणाच्च विवाहप्रतिषेधशेषोऽयं न पृथग्वाक्यम् । तत्त्वे हि चुम्बनादिवर्ज नियोगधर्मो बहुमतः स्यात् । तस्माद्गच्छञ्छूद्रा चुम्बनादिपरिफेनेन न किंचिच्छास्त्रार्थमनुतिष्ठति । तस्यां चैव प्रसूतस्य ऋतौ तु गच्छत इत्यर्थः । निष्कृतिः शुद्धिर्नास्ति
इति निन्दातिशयोऽयम् । २० यतः संभव एवात्र कैश्चित्सप्तमीपञ्चम्यौ नानुज्ञाते “सप्तमी पञ्चमी चैव मातृतः
पितृतस्तथा" इति अन्यैस्तु "ऊर्ध्व सप्तमात्पञ्चमाच्चतत्र विकल्पलभ्यमाना पञ्चमी न विवाह्या असंभवे तु न दोषः ॥ १९ ॥
चतुर्णामपि वर्णानां प्रेत्य चेह हिताहितान् ॥
अष्टाविमान्समासेन स्त्रीविवाहान्निबोधत ॥ २० ॥ २५ वक्ष्यमाणस्य संक्षेपोपन्यासः । हिताश्चाहिताश्च केचिद्धिताः केचिन्न । अष्टाविति.
संख्यानिर्देशः । समासः संक्षेपः । स्त्रीसंस्कारार्था विवाहाः स्त्रीविवाहाः । कः पुनरेवं विवाहो नाम उपायतः प्राप्ताया कन्याया दारकरणार्थः संस्कारः सेतिकर्तव्यताङ्गः सप्तर्षि-.. दर्शनपर्यन्तो पाणिग्रहणलक्षणः ॥ २० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
मनुस्मृतिः ।
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽऽसुरः ॥ गान्धर्वो राक्षसचैव पैशाचचाष्टमोऽधमः ॥ २१ ॥
संख्यायाऽष्टौ 'व्युद्दिष्टानां नामधेयानीमानि । अधमग्रहणं पैशाचस्य निन्दार्थम् ॥२१॥ यो यस्य धम्र्यो वर्णस्य गुणदोषौ च यस्य यौ ॥ तद्वः सर्व प्रवक्ष्यामि प्रसवे च गुणागुणान् ।। २२ ।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
धर्मादनपेतो धर्म्यः शास्त्रविहित इत्यर्थः । यस्य च विवाहस्य यौ गुणदोषौ इष्टानिष्टफलहेतुत्वाद्गुणदोषौ । प्रसवेऽपत्यजन्मनि । गुणा गुणाः अगुणो दोषः । वोरेव स्वर्गनरकादिलक्षणौ गुणदोषौ तत्प्रयोजनमर्थात्स्वर्गादिकम् । या ईदृशा एव भवंति गतार्थमपि भूयः प्रतिपत्तये कथयन्ति ॥ २२ ॥
षडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षेत्रस्य चतुरोऽवरान् ॥
विशूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान् ॥ २३ ॥
षड्विाहा ब्राह्मणस्यानुपूर्व्या आनुपूर्वी क्रमं नामोद्देशः क्रमम् । क्षत्रस्य क्षत्रि यवचनः क्षत्रशब्दः । तस्य चतुरोऽवरानुपरितनानासुरगान्धर्वराक्षसपैशाचान्विद्यात् । वैश्यशूद्रयोस्तानेवाराक्षसा राक्षसं वर्णयित्वा ॥ २३ ॥
चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान्प्रशस्तान्कवयो विदुः ॥ राक्षसं क्षत्रियस्यैकमासुरं वैश्यशूद्रयोः ॥ २४ ॥
पञ्चानां तु यो धर्म्या द्वावधयौं स्मृताविह ॥ पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कदाचन ।। २५ ।।
२०१
१ ड - अष्टावुद्दिष्टानाम् २ फ - उद्देशक्रमेण ।
२६
आसुरगान्धर्वयोरर्यं निषेधो ब्राह्मणस्य पुनर्ब्रह्मादिविधानेन । एवं क्षत्रियस्य राक्षस एवैको न गान्धर्वासुरौ आसुर एव वैश्यशूद्रयोः । विहितप्रतिषिद्धानां विकल्पः । ततश्च नित्यवद्विहिताभावे विकल्पितेषु प्रवृत्तिः । यस्य च यो विहितः स तद्विवाहाभावमनपेक्ष्य प्रथमत एव यदि विहितप्रतिषिद्धेषु प्रवर्तेत तत्र पुरुषो दुष्येदपत्यं चानभिप्रेतमुत्पयेतेति २० शास्त्रकारेण दर्शितं प्रसवे च गुणागुणानित्यादिना न तु सपिण्डादिपरिणयनविवाहस्वरूपा निवृत्तिः ॥ २४ ॥
For Private And Personal Use Only
१०
१५
क्षत्रियादिविषयेयं स्मृतिर्न ब्राह्मणविषया राक्षसे विरोधात् । न हि वधभेदने ब्राह्मणः २५ कर्तुमर्हति भस्याचरणस्य क्षत्रियादिविषयतयोपपत्तेः । पञ्चानां तु विवाहानां प्राजापत्या
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०२ . मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः त्प्रभृति तयोर्विवाहौ धौ । द्वौ न कर्तव्यौ पैशाचश्चासुरश्च प्राजापत्यः क्षत्रियादीनामप्राप्तोऽपि विधीयते । राक्षसोऽपि वैश्यशूद्रयोः । आसुरपैशाचयोः प्रतिषेधः ।।
__इयमत्र व्यवस्था । ब्राह्मणस्य षडिवाहास्तत्र ब्राह्मः सर्वतः श्रेष्ठस्ततो न्यूनौ दैवप्राजापत्यौ ताभ्यामप्यार्षस्ततोऽपि गान्धर्वस्ततोऽप्यासुरः। येषामयं श्लोको ब्राह्मणविषयोऽपि तेषां ५ राक्षसोऽपि ब्राह्मणस्य क्षत्रियवृत्ताववस्थितस्य भवति विकर्मस्थस्यापि वधभेदनाभ्यां प्राय
श्चित्तीयतो राक्षसो न विवाह इति ते मन्यन्ते । तद्ब्राह्मस्य श्रेष्ठ्यं फलेनैव दर्शितम् । निषेधाभावेन चेतरेषां त्रयाणां न्यूनता फलापचयवचनादेव । आसुरस्य पुनर्वैश्यशूद्रयोर्विधानेन परिसंख्या ब्राह्मणक्षत्रिययोः प्रतीयते । षडिति च विधानम् । अतो विकल्पः । स च व्यवस्थया इतरासंभवेन तस्याश्रयणं तुल्यम् । विकल्पो हि व्रीहियववदनेकविवाहविधानेन च समुच्चयासंभवादेव सिद्धः । सति वा संभवे क्रियेत चेत्तथापि धर्मापत्ययोन्यूँनफलोऽसौ । अथ क्षत्रियस्य राक्षसो मुख्यश्चतुर्भिः श्लोकैरविकल्पेन विधानात् । चतुर इत्यनेनासुरगान्धर्वपैशाचा अपि राक्षसं क्षत्रियस्यैकमित्यनेन ते प्रतिषिद्धः । अतो विकल्पिता न मुख्याः । प्रकृतापेक्षत्वाच्च राक्षसैकविधिः । प्राजापत्ये नास्ति परिसंख्यानम् । अतः प्राजापत्योऽपि
क्षत्रियस्य राक्षसतुल्यः । एवं वैश्यशूद्रयोरपि प्राजापत्यो नित्यवदाम्नातो न प्रतिषिद्धः । १५ आसुरपैशाचौ तुतयोर्विहितप्रतिषिद्धौ। राक्षसोऽप्यराक्षसानित्यनेन प्रतिषिद्धः । त्रयो धर्त्या इत्यनेन विहितः । ब्राह्मणस्य पैशाचो नैवास्ति ।क्षत्रियादीनां ब्राह्मदैवार्षा इति स्थितम्॥२५॥
पृथक्पृथवा मिश्रौ वा विवाहौ पूर्वचोदितौ ॥ गान्धर्वो राक्षसश्चैव धयों क्षत्रस्य तौ स्मृतौ ॥ २६ ॥
पृथक्पृथगित्यनुवादः पूर्वेणैव सिद्धत्वात् । मिश्राविति विधीयते निरपेक्षायाँ २० इतरेषां गान्धर्वराक्षसयोर्विहितत्वात् । व्रीहियववदप्राप्ते मिश्रणवचनमिदम् । व्रीहिभिर्यजेत
यवैर्वेत्येकयागप्रयोगविषयत्वेनेतरेतरानपेक्षद्रव्यविधानाद्विकल्पो न मिश्रीभावः । मिश्रीभावे हि न व्रीहिशास्त्रार्थोऽनुष्ठितः स्यान्न च यवशास्त्रार्थः । एवमिहैकस्यां कन्यायां स्वीकर्तव्याया युगपदुपायद्वयमप्राप्तं विधीयते । तस्य विषयो यदा पितृगेहे कन्या तत्रस्थे कुमारेण कथं
चिदृष्टिगोचरापन्नेन दूतीसंस्तुतेन इतराऽपि तथैव परवती न च संयोगं लभते तदा वरेण २५ संविदं कृत्वा नय मामितो येनकेनचिदुपायेनेत्यात्मानं नाययति स च शक्त्यतिशयाद्धत्वा
छित्त्वा चेत्येवं हरति तदेच्छयाऽन्योन्यसंयोग इत्येतदप्यस्ति गान्धर्वे रूपं हत्वा छित्त्वेति च राक्षसरूपम् । तावेतौ विवाही क्षत्रियस्यैव भवतः । धम्यौं क्षत्रियस्य तौ पूर्वचोदितावित्यनुवादः । अन्ये त्वाहुः यः क्षत्रियो बहुविवाझन्कुरुते स कांचिगान्धर्वेण
१९- विमिश्रौ वा २ - निरपेक्षयोः
For Private And Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः ।
२०३ विवाहे परिणयते कांचिद्राक्षसेनेत्येष मिश्रपक्षः अथवा सर्वा एवान्यतरेणेति पृथक्पृथक् अनेन चैतज्ज्ञायते । क्षत्रियस्यानयोरेवानियमेन प्रवृत्तिः प्राजापत्यादीनां तु य एव प्रथमकृतस्तेनैवान्याऽपि विवाह्या ॥ २६ ॥
आच्छाद्य चार्चयित्वा च श्रुतशीलवते स्वयम् ॥
आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः ॥२७॥ इदानीं स्वरूपमेतेषामाह । आच्छाद्येति। आच्छादनविशेषोऽभिप्रेतः अन्यस्यौचित्येनैव प्राप्तत्वात् । उत्कृष्टेनाच्छादनेन यथादेशं यथासंभवं यथायोग्येन वाससा परिधाप्य । अर्हयित्वा अनेनालंकरणकटककणिकादिना प्रीतिविशेषसत्कारविशेषैरर्चनं कृत्वा । एतेनाच्छादनाहणेन कन्याया वरस्य चान्यतरसंबन्धे प्रमाणाभावाददुभयोपयोगः कार्यः । श्रुतशीलवते अन्येऽपि स्मृत्यन्तरोक्ता वरगुणा द्रष्टव्याः “युवा धीमाञ्जनप्रियः । यत्ना- १० त्परीक्षितः पुंस्त्व'' इति । स्वयं प्रागयाचितः स्वपुरुषप्रेषणैराहूयान्तिकदेशमानाय्य वरं यद्दानं स ब्राह्मो धर्मो विवाहः । अविशेषवचनोऽपि धर्मशब्दः पूर्वीपेक्षितत्वादस्य तत्पर एव द्रष्टव्यः । अयाचितलाभोऽभ्यर्हणापूर्वको ब्राह्मो विवाह इति लक्षणार्थः ।
ननु चेदमयुक्तं स्त्रीस्वीकारार्थो विवाह इति यावद्विवाहपर्यन्तं चैतद्दानम् । नाकृते विवाहे दानार्थनिवृत्तिः । स हि तस्याः प्रतिग्रहकालः । न चासति परिग्रहे दानं परि- १५ समाप्यते न स्वत्वनिवृत्तिमात्रं दानं परस्वत्वापत्तिपर्यन्तं हि तत् । तथा च वक्ष्यति " तेषा तु निष्ठा विज्ञेयां विद्वद्भिः सप्तमे पदे " इति ।
एवं विवाहकाल एव कन्या दातव्या । तथा च गृह्यकारस्तस्मिन्नेव काले ब्राह्मविवाहे काण्डिकधर्म दर्शयति ।
__ यत्तु प्राग्विवाहादानं तदुपसंवादनवाचनमात्रम् । न हि तस्मिन्नक्रियमाणेऽभिप्रेतकाले- २० ऽवश्यं विवाहनिर्वत्तिः कश्चित्प्रागनिरूपिते न दद्यादपि इतरो वा कदाचिन्न प्रतिगृह्णीयात् तस्मात्प्राग्विवाहादुपसंवादः कर्तव्यः तदा त्वयेयं देया मया चेयं वोढव्येति यथैवान्तःक्रतुः सोऽपक्रियोऽचोदिततत्सिद्धार्थोऽर्थावहिप्क्रियते ।
ये तु मन्यन्ते यथैव गवादेव्यस्यादृष्टार्थतया दीयमानस्य मन्त्रपूर्वकेण प्रतिग्रहेण दानमपि निवर्तते तेनैवेदमुक्तं ददातिषु चैवं धर्मेष्विति । एवं चेह प्रतिग्रहमन्त्रस्थानीयो विवाह २५ इति । तथा च उपयमनं विवाह इत्येकोऽर्थः । उपयमनं च स्वकरणम् । एवं ह स्म भगवापाणिनिः स्मरति (व्या.सू.१।३।५६) “उपाद्यमः स्वकरण" इति । अतो विवाहः कन्यास्वीकामर्थः । तद्युक्तम् । स्वीकृताया विवाहो मार्याकरणार्थः । नानेन कर्मणा प्रतिगृह्णीयादिति विधिरस्ति ! न च वैवाहिका मन्त्रा प्रतिग्रहप्रकारकाः यथा “देवस्य त्वा प्रगृह्णामीति"
फ-श्रुति । २ यासव• भाचारे ५५ । । उ-संक्षेपार्थः 7 अ. ५ श्लो- १५२
For Private And Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः मन्त्राः । यत्तु स्वकरण इति तन्न विरुद्धम् । विवाहस्याप्यस्ति स्वकरणरूपता। दानेन स्वत्वमात्रे प्रतिपन्ने विवाहेन विशिष्टं स्वत्वं क्रियते । नेयं गवादिद्रव्यवत्स्वं यथेष्टविनि. योज्यतया अपि तु जायात्वेन । विशिष्ट एव हि स्वस्वामिभावो जायापतिलक्षणसंबन्धः ।
तथा च दर्शयिष्यति । " मङ्गलाथै स्वस्त्ययनं............विवाहेषु प्रदानं ५ स्वाम्यकारणमिति " ॥ २७ ॥
यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते ॥
अलंकृत्य सुतादानं दैवं धर्म प्रचक्षते ॥ २८ ॥
वितते प्रारब्धे तन्त्रे ज्योतिष्टोमादौ यज्ञे तत्कर्मकारिण ऋत्विजेऽव॑र्यवे सुताय दुहितुर्दानम् । अलंकृत्येत्यनुवादः । कन्यादानस्य सर्वस्यैवरूपत्वात् । “ आच्छाद्यालंकृतां विवाहयेदिति' सामान्योऽयं विधिः। ननु गौश्चाश्चश्चाश्वतरश्चेत्यावृत्विग्भ्यो दक्षिणात्वेन श्रुतम् न क्वचित्कन्यादानं क्रत्वर्थतया चोदितम् । किमत्र क्रत्वर्थतया प्रवृत्ते यज्ञ ऋत्विजे यां ददाति स दैवो विवाहः । आस्ति चोपकारगन्धस्तदीयकरणम् । अकर्मोद्देशेनापि दीयमानं तत्कर्मकरणप्रवृत्तस्य जनयत्येवानुमानविशेषम् । एतावतोपकारसंबन्धेन ब्राह्मादेवो न्यूनः ॥ २८ ॥
एक गोमिथुनं वे वा वरादादाय धर्मतः॥ कन्याप्रदानं विधिवदार्षों धर्मः स उच्यते ॥ २९ ।।
स्त्री गवी पुङ्गवश्च मिथुनम् । एकं द्वे वा वराद्गहीत्वा कन्याया दानमार्षो धर्मः ।धर्मत इति धर्म एवायं नात्र विक्रयबुद्धिः कर्तव्या उच्चनीचापाकरणाभावादित्यभिप्रायः ॥२९॥
सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचानुभाष्य च ॥ कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्राजापत्यो विधिः स्मृतः ॥ ३० ।।
सह धर्मो युवाभ्यां कर्तव्य इति वंचनेन परिभाषां कृत्वा नियम्य यंदानं स प्राजापत्यः । धर्मग्रहणमुपलक्षणार्थम् । धर्मे चार्थे च कामे च तुल्ययोगक्षेमतेति मिथोऽस्य परिभाषावचनस्यार्थः । धर्मशब्द एवोच्चायते सह धर्मश्चर्यतामिति न तु धर्मार्थकामाः
सहेति । स तु धर्मशब्दः स्मृत्यन्तरवशादर्थकामयोरुपलक्षणार्थो व्याख्यातः । यद्येनां नाति२५ चरसि धर्मार्थकामेषु तदा तुभ्यमियं दीयत इति कृतसंवित्कायाभ्युपगततदर्थाय विवाहकाले यद्दानं तत्रैवं समुच्चारयितव्यं सह धर्म चरतामिति।अर्थकामयोरभिप्रेतेऽपि सहत्वे तद्
१ अ. ५ श्लो. १५२ २ ड अध्वय ३ अबड-उच्चनीचपणाभावात् । ब-कक्षखत ५ ड-नियम्य सहस्वं यद्वानं अक्ष-सहस्व-क-स्व
For Private And Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । प्रकृतत्वादनुच्चारणम् । तथा च गौतमः (अ.४ सू.५) "प्राजापत्ये सह धर्म चरतामिति" मन्त्रः । मन्त्रग्रहणेन चैतदर्शयत्यधिकृतरूपमेव प्रयोक्तव्यं मन्त्रवत् । न हि महासत्वानामर्थकामविषये सहितत्वं परिभाषितुं युक्तम् गम्यते तु स्मृत्यन्तरेभ्यः। अनयैव संविदा दोषेणास्य न्यूनता आस्ति यत्र दातुर्वरादुपकारलिप्सा । स्वशब्देनैतद्वचनं वाच्यते । न पुनरयं दातुरेव वचननियमः । अनुभाष्येत्यनेमैव सिद्धत्वाद्धाचेत्यनर्थकं स्यात् । अनुभाषणे वागिन्द्रियस्य साधनत्वात् । तथा च गृहकारः । “ एतद्वः सत्यमित्युक्त्वा वरं वाचयेदेतन्नः सत्यमिति " । अनुशब्दश्च प्राप्तार्थस्यैव वाचा निश्चयमाह ॥ ३० ॥
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्वा कन्यायै चैव शक्तितः ॥
कन्यादानं स्वाच्छन्यादासुरो धर्म उच्यते ॥ ३१ ॥ शातिभ्यः कन्याया एव पित्रादिभ्यः फन्यायै च स्त्रीधनं दत्वा कन्याया आप्र- १. दानमानयनमासुरो विवाहः । स्वाच्छंद्यात् स्वेच्छातो न शास्त्रत इत्याद्भेिदमाह । तत्र हि शास्त्रं नियामकमस्ति । एक गोमिथुनमिति । इह तु कन्याया रूपसौभाग्यादिगुणापेक्ष छन्दः ॥ ३१॥
इच्छयाऽन्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्य च ॥
गान्धर्वः स तु विज्ञयो मैथुन्यः कापसंभवः ॥ ३२ ॥ इच्छया च वरस्य कुमार्याश्च प्रीत्या परस्परसंयोग एकप्रदेशे संगमनम् । तस्येयं निन्दा मैथुन्यः कामसंभवः । मिथुनप्रयोजनो मैथुनः । तस्मै हितो मैथुन्यः । एष एवार्थो विस्पष्टीकृतः कामसंभव इति। संभवत्यस्मादिति संभवः । कामः संभवोऽस्येति ॥३२॥
हत्वा छित्त्वा च भित्वा च क्रोशन्ती रुदती गृहात् ॥
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥ ३३ ॥ प्रसह्याभिभूय कन्यापक्षाबलात्कारेण कन्याया हरणं राक्षसो विवाह इत्येतावदत्र विवक्षितम् । हत्येत्याद्यनुवादः । प्रसह्यापजिहीर्षतो यदि कश्चित्प्रतिबन्धो वर्तते तदा प्राप्तमेव हननादि । हन्तुः शक्त्यतिशयं ज्ञात्वा स्वात्मभयादुपेक्षेरंस्तदा भवत्येव राक्षसो न वधाद्यवश्यं कर्तव्यम् । हत्वा दण्डकाष्ठादिना ताडयित्वा । छित्त्वा खङ्गादिप्रहारेणाङ्गानि खण्डशः कृत्वा । भित्वा प्राकारपुरदुर्गादि । क्रोशन्ती रुदती कन्यामनिच्छाम् ।अयं गान्धर्वा- २९ द्विशेषः । अनाथापहिये परित्रायध्वम् ' इत्याधुच्चैः शब्दकरणं क्रोशनम् । रोदनमश्रुकणमोक्षः । उद्विमितायाः स्त्रिया धर्मोऽयम् ॥ ३३ ॥
१ड-विषयं २ अ-क--फ-क्ष-ख-अर्थात् ३ ब-एकत्र देशे
For Private And Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः सुप्तां मत्तां प्रमत्ता वा रहो यत्रोपगच्छति ॥ स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः प्रथितोऽधमः ॥ ३४॥
राक्षसपैशाचयोरनिच्छा तुल्या। राक्षसे हननं, पैशाचे वञ्चनम् । सुप्तां निद्रयाऽभिभूताम् । मत्तां क्षीबा मद्यपरवशाम् । प्रमत्ता वातसंक्षोभेण नष्टचेतनाम् । रहोऽप्रकाशमुप ५ गच्छति मैथुनधर्मे प्रवर्तते स पैशाचो विवाहः सर्वविवाहानां पापिष्ठः पापहेतुः धर्मा पत्यं न ततः संपद्यते ॥
इह गान्धर्वराक्षसपैशाचानां प्रकृतविवाहमामानाधिकरण्यासंयोगहरणोपगमा एव पाणिग्रहणसंस्कारनिरपेक्षा विवाहा इति मन्यन्ते । तेषां ब्राह्मादिष्वपि दानविवाहयोः सामानाधिकरण्यात्संस्कारो विनिवर्तते । यथा च न निवर्तते तथा दार्शतम् । लक्षणया विवाहप्रयोजनदाने विवाहशब्दः । गान्धर्वे तु भगवता कृष्णद्वैपायनेन दुष्यन्तशकुन्तलासंगमने वर्णितम् “ अनग्निकममन्त्रकं " इति । तदर्शनेन पाणिग्रहणसंस्कारोऽस्ति वर्जितस्तु पैशाचे । ___ पुनर्विवदन्ते मुख्य चोपगमनं च कन्यात्वमपैति संस्कारैम्तद्विनिवर्तनात् ।
अतश्च "पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः" (अ. ८ श्लो. २२६ इतिप्रतिषेध१५ स्याप्रवृत्तेरस्त्येव मन्त्रवत्संस्कारसंबन्धः । स च प्रतिषेधः कृतः संस्कारप्रतिषेधार्थः । सा हि
मन्त्रैः संस्कृतत्वाव्यपगतकन्याभावा । अत एव भवतु प्रथममुपगमस्ततोऽकन्यादोषो नास्ति । तथा च कानीनः कर्ण इति दर्शनम् । यदि तु पुरुषप्रयोगेण कन्यात्वमपेयात्कथमियं वाचो युक्तिः कन्यायाः पुत्रः कानीन इति । अथत्वसंस्कृता कन्योच्यते ततो युक्तम्
"कर्णादयो ह्यनूढायाः पुत्रा" इति मुख्येऽभ्युपगमने कन्याया अपत्योत्पत्तेः संभवः । २० वर्णते चेतिहासादिषु तथाभूताया विवाहः
अथ मद्यमदादिना निवृत्ते रतिसंबन्धे किमर्थः संस्कार इति । अत्रोच्यते । यद्यपि स्त्रीपुंसधर्मो निवृत्तोऽतिक्रान्तश्च कन्यागमनप्रतिषेधस्तथापि तया सहाधिकारार्थ पुनश्च गमने कन्यागमनं मा भूदिति तदर्थ संस्कारकरणम् । कन्यागमनप्रतिषेधातिक्रमसंबन्धेन
पुरुषार्थतयाऽपि निन्द्यते विवाहोऽयं तदयुक्तम् । यतोऽयं लोके कन्याशब्दः पुंसाऽसंप्रयुक्तां २५ स्त्रियमाचष्टे न संस्कारभावसापेक्षाम् । अकृतसंस्कारा अपि पुरुषैः क्षतयोनयो न
कन्या इति व्यवह्रियन्ते । तासां चे वेशश्रितानां गमने न कन्यागमनदोषः । यद्यपि कुमारीकन्याशब्दौ प्रथमवयोवचनाविष्येते तथापि विवाहविधावनुपभुक्तपूर्वामेव स्त्रियमाचक्षते । तथा च कुमारवेशधारिणी नातिप्रकाशप्रवृत्तपुंसं प्रयोगां भार्यात्वेनार्थयमानो न्यैरवबोध्यते नैषा कुमारी नष्टोऽस्याः कौमारो भावः संस्कारपरिलोपश्च स्यात् गर्भाधानं १ड-विवाहस्य २ब सापेक्ष्यम् ३ ब-वेषदूषितानाम्
For Private And Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः।
२०७ हि मन्त्रवत्कर्तव्यं "विष्णुयोनि कल्पयतु" इति क्लृप्तायार्थ कल्पनमशक्यम् । तत्रायथार्थों मन्त्रप्रयोगः स्यात् । न चानूढायाः पैशाचधर्मे मन्त्रप्रयोगः उदायास्तच्छ्रवणात् । पैशाचपर्जमन्येषु विवाहेषु तत्कल्पयितुं युक्तमविशेषश्रवणात् । तस्मान्मुख्योपगमपक्ष एवमादयो बहवो दोषः प्राप्नुवन्ति । अत आलिङ्गनोपगृहनपरिचुम्बनादिषूपगमनार्थेषु व्यापारेषु साहपर्यात्तादर्थ्याच्चोपपूर्वो गमिर्द्रष्टव्यः। यत्तु “कानीनः पुत्र" इति तत्र मुख्यार्थासंभवाल्लक्षणया ५ संस्कारमावप्रतिपत्तिः । यत्तु संस्कारदर्शनं तत्तु क्वचिदेव । यद्यपि या गर्भिणी सस्क्रियते झाताऽपि चेति तत्र य एवोपगन्ता स एव संस्कर्ता । न त्वसौ पैशाचो विवाहः । पैशाचे हि येनैव समुपभुक्ता यस्मा एव दीयते । स एवैनां संस्करोतीति । गर्भिण्यास्तु संस्कारो वाचनिकः । एतच्च सर्व निपुणतरं पुनर्नवमे वक्ष्यते ।
अपरे मन्यन्ते। सत्यं मुख्यमुपगमनममुख्यत्वे तु गमनप्रतिषेधानुपपत्तिरिति यदि हि १ मुख्यमुपगमस्तदा स एव विवाहोऽन्यस्यानन्तरोक्तेन न्यायेनाभावात् । ततश्च नास्ति तस्य प्रतिषेधम्य विषयो यतः इच्छया गान्धर्वो हठाद्राक्षसोऽन्यथा पैशाचः । न चान्यः प्रकारोऽस्ति येन सर्वविषयप्रतिषेधः स्यात् । अस्ति त्वस्य विषयः यत्र हठाद्रहसि गमनं या वा पितृभ्यां दीयते न चोपसंस्क्रियते । ना चासौ तेषामपि गान्धर्वः कन्येच्छाया अभावात् । अत एव भर्तुरपि न कन्यागामित्वं विषयान्तरस्य १६ संभवात् । तस्मात्क्षतयोन्याः संस्कारनिषेधाद्ब्राह्मादिवदुपायत्वात्तद्वच्च विवाहशब्दोपपत्तेः प्रकरणसामर्थ्यागौण एवोपगमार्थः ।
__ एषांच भेदः अप्रार्थितोपनतो भूमिहिरण्यादिवद्राह्मः। ऋत्विक्त्वेन विशेषेण दैवः। गोमिथुनेनार्षायाच्याऽयाच्या वा सहोभौ चरतां धर्ममिति वचनव्यवस्थया प्राजापत्यः। शेषाः सुबोधभेदाः । ब्राह्मादीनामिदमर्थे तद्धितः ब्रह्मादिसम्बधिता च स्तुत्याऽऽरोप्यते । २० एवं सर्वेषु । पैशाचः पिशाचानामयं युक्त इति निन्दा ॥ ३४ ॥
अद्भिरेव द्विजाग्र्याणां कन्यादानं विशिष्यते ॥
इतरेषां तु वर्णानामितरेतरकाम्यया ॥३५॥ द्विजाग्र्याणां ब्राह्मणानां कन्यादानं कन्यां ददतामद्भिरेव दानं शस्यते । ब्राह्मणाय यदा कन्यां ददाति तदाऽद्भिरेव दद्यात् । कथं पुनरापोदानकरणम् । न हि २५ तामिर्विना दानमस्ति "अद्भिर्वाच्यं न मे पूर्व भिक्षा दानं ददाति वै । एवं धर्मोष्वति" नियमात् ।
१फ-अकल्पनम् २ फ-सर्वे
For Private And Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०८
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः अथवा अद्भिरेवेत्यवधारणेनार्षासुरप्राजापत्यानपवदति । तत्र हि न केवला आपः कारणं गोमिथुनादिद्रव्यग्रहणमपि संविव्यवस्था च । तेनैतदुक्तं भवति । यथा गोहिरण्यादि द्रन्य दीयते न किंचित्परिभाष्यते इयं गौस्त्वयैव संवाहनीयदृशानि तृणान्यपि देयानि एवं कन्यापि देया न दुहितृस्नेहेन जामाता परिभाषणं कारयितव्यः । न च तस्माद्धनं ग्रहीतव्यमिति ।
क्षत्रियादीना तु यदि कन्यावरयोः परस्परमभिलाषो भवति तदा दानं कर्तव्य नेतरथा ब्राह्मविवाहवत् । अन्ये तु व्याचक्षते धनं वा गृहीत्वाऽद्भिरेवेत्येष इतरेतरकाम्यार्थः । आस्मिन्पक्षे ब्राह्मणस्य सर्वविषयता ज्ञापिता भवति ॥ ३५ ॥
यो यस्यैषां विवाहानां मनुना कीर्तितो गुणः॥ सर्व शृणुत तं विप्राः सम्यक् कर्तियतो मम ॥ ३६ ॥
यदुक्तं " गुणदोषौ च यस्य याविति " तत्स्मारयति । बहवो वक्तव्यतया प्रतिज्ञातास्तत्र वक्ष्यमाणैः श्लोकैरयमर्थ उच्यत इति विशेषज्ञानार्थ युक्तः पुनरुपन्यासः । एषां विवाहानामिति निर्धारणे षष्ठी । एवं विवाहानां यस्य विवाहस्य यो गुणः
कीर्तित आचार्येण मनुना सर्व शृणुत तं गुणं विप्रा भृगुर्महर्षीनामन्त्रयते । सम्यग१५ वैपरीत्येनानाकुलं कर्तियतः कथयतः ॥ ३६ ॥
दश पूर्वान्परान्वंश्यानात्मानं चैकविंशकम् ॥
ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयत्येनसः पितॄन् ॥ ३७ ॥ पूर्व वंश्या पितृपितामहादयः । अपरे पुत्रपौत्रादयः । तान्मोचयत्येनसो नरकादियातनाभ्य उद्धरति । ब्राझेन विवाहेन उढा तस्यां यो जातः पुत्रः स सुकृतकृत्पुण्यकृयदि भवति । पितृन्परलोकगतान् पितृशब्दोऽयं प्रेतपर्यायः न हि पुत्रादिसंततेरन्यथा पितृव्यपदेशसंभवः । दश शब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते पूर्वापरशब्दाभ्याम् । एकविंशकमिति निर्देशात् । अर्थवादश्वायम् । तेनागताननुत्पन्नान्कथं मोचयतीति न वाच्यम् । पूर्वेषां त्वपत्यकृतेन शुभेन श्राद्धादिना भवत्येव पापान्मोक्ष
इति श्राद्धाधिकारे कथयिष्यते । अतो दशापरानेनसो मोचयतीत्येतदुक्तं भवति २५ दशपुरुषा यस्मिन्कुलेऽपापा जायन्त इत्यौलम्बनम् ॥ ३७ ॥
दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् ॥ आर्षोढाजः सुतस्त्रीस्त्रीन् षट् षट् कायोढजः सुतः॥३८॥
१ ब नमःपूर्व २ व इतरेतरकाम्यया । न ३ कीय॑ते. । ४ फ सर्प
For Private And Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
दैवेन विधिनोडा दैवोढा तस्यां जातो दैवोढाजः । सुतः पुत्रः । कः प्रजापतिः स देवता यस्य विवाहस्य स कायः । संस्कारकर्मणि ग्रहणलक्षणेऽसत्येव देवतासंबन्धे प्रमापतेर्देवतात्वमध्यारोप्यते भक्त्या । यदपि तत्र प्राजापत्यो यागोऽस्ति स तु विवाहसाधारणः न कायव्यपदेशे कारणम् । आसुरादिषु च न काचिद्गतिः स्यात् । न ह्यासुरेभ्यो विवाम्पो यागोऽस्ति । कायोढज इति हस्वत्वं “न्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुलमिति " (ज्या.सू.६।३।६३)। ननु च यद्यन्न्यूनफलं तत्तत्पश्चानिर्दिष्टं तत्रार्षस्य प्राजापत्यात्पश्चादभिधानं युक्तम् । अस्त्यत्र कारणं येनाधिकफलस्य प्राजापत्यस्य पश्चान्निर्देशः " पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या ” इत्यत्र प्राजापत्यस्य ग्रहणमिष्यते इतरथाऽऽर्षस्य स्यात् ॥ ३८ ॥ ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुर्व्वेवानुपूर्वशः ॥ ब्रह्मवर्चसिनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः || ३९ ॥
च गुणागुणानित्युक्तं तदिदमनुपूर्वश
प्रसवे आनुपूर्व्येणेत्यस्मिन्नर्थे स्मृतिकारैः प्रयुज्यते । श्रुताध्ययनविज्ञानसंपत्तिनिमित्ते च पूजाख्याति ब्रह्मवर्चसम् । तद्वन्तो ब्रह्मवर्चसिनः । इन्नन्तोऽयम् । शिष्टानां संमता अनुमता अगर्ह्या अद्विष्टाः प्रिया इति यावद्यतश्चामत्यर्थत्वान्मतिबुद्धीत्यस्याविषयत्वेन तेन च पूजायामित्येतेन नास्ति समासप्रतिषेधः । संबन्धसामान्यविवक्षायां च षष्ठी ॥ ३९ ॥
रूपसत्त्वगुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः ॥
पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः ॥ ४० ॥
२०९
१५
रूपं मनोहराकृतिः सत्वं नाम गुणो द्वादशे वक्ष्यते । ताभ्यामुपता युक्ताः । आढया धनवन्तः । श्रुतशौर्यादिगुणयुक्ततया ख्याताः यशस्विनः पर्याप्तभोगाः खगनुलेपनगीतबाद्यादिभिः सुखसाधनैरविकलैर्नित्ययुक्ताः । सुखसाधनैः पूर्वोक्तैरवियोगो भोगः स पर्याप्तो - २० ऽक्षतः समग्रो येषां ते पर्याप्तभोगाः । धर्मानुष्ठानतत्परा धर्मिष्ठाः । धर्मशब्दः केषां - चिद्गुणवचनः । अतो गुणवचनादित्यातिशायिकः । शतं वर्षाणि जीवन्ति ॥ ४० ॥ इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः ॥ जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥ ४१ ॥
For Private And Personal Use Only
ब्राह्मादिव्यतिरिक्तेषु गान्धर्वादिविषाहेषु नृशंसमनृतं च वदन्ति नृशंसानृतवादिन: १९ नृशंसं मातृभगिन्यादावश्लीलाक्रोशवचनम् । अनृतं प्रसिद्धम् । नृशंसं चानृतं च
१
प्रजापत्ययोगोऽस्ति स तु विवाहादिसाधारण्येन कायव्यपदेशे कारणम् । २फ योगोऽस्ति ३–व्या. सू. ३ । २ । १८० ४ - व्या. सू. २ । २ । १२. ५ - अ. १२ श्लो. २४ । २६
२७
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीय नृशंसानते ते वदितुं शीलमेषामिति शब्दव्युत्पत्तिः । ब्रह्मधर्मो वेदधर्मो वेदार्थस्तं द्विषन्ति निन्दति वा न श्रद्दधते वा । अत एव दुर्विवाहेष्विति निन्दा ॥ ४१ ॥
अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा ॥ निन्दितैर्निन्दिता नृणां तस्मानिन्द्यान्विवर्जयेत् ॥४२॥
समासतो विवाहानां फलप्रदर्शनमेतत् । ये यस्य विवाहा विहितास्तेऽनिन्दितास्तैरूढानां या प्रजा पुत्रादिलक्षणा साऽनिन्द्या भवति प्रशस्येत्यर्थः । निन्दितैः प्रतिषिद्धैः निन्दिता गर्हिता । तस्मादुःखभागिनी प्रजा मा भूदिति निन्द्यान्विवर्जयेत् ॥ ४२ ॥
पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते ॥ असवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्मणि । ४३ ॥
पाणिग्रहणं नाम गृह्यकारोक्तः संस्कारः सवर्णासु समानजातीयामूह्यमानासूपदिश्यते शास्त्रेण विधीयते, कर्तव्यतया प्रतिपाद्यते । असवर्णासु यदुद्वाहकर्म तत्रायं वक्ष्यमाणो विधिज्ञेयः ॥ ४३ ॥
शरः क्षत्रियया ग्राह्यः प्रतोदो वैश्यकन्यया ॥
वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने ॥ ४४ ॥ बाह्मणेनोह्यमानया क्षत्रियया शरो ब्राह्मणपाणिपरिगृहीतो ग्राह्यः पाणिग्रहणस्थाने शरस्य विधानात् । प्रतोदो बलीवर्दानामायासः क्रियते येन वाह्यमानाः पीड्यन्ते हस्तिनामिवाङ्कुशः । वसनस्य वस्त्रस्य दशा ग्राह्या शूद्रया उत्कृष्टजातीयैाह्मणादिवर्णैवेदने विवाहे ॥ ४४ ॥
ऋतुकालाभिगामी स्यात्स्वदारनिरतः सदा ॥ पर्ववर्ज व्रजेचैनां ततो रतिकाम्यया ॥ ४५ ॥
उक्तो विवाहः । तस्मिन्निवृत्ते समुपयाते दारत्वे तदहरेवेच्छयोपगमे प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते । न विवाहसमनन्तरं तदहरेव गच्छेत् किं तर्हि ऋतुकालं प्रतीक्षेत । गुह्यकारैस्तु "अत ऊर्ध्वमक्षारालवणाशिनौ ब्रह्मचारिणावधःशायिनौ स्यातां । त्रिरात्रं द्वादशरात्रं संवत्सरं वा” इति(आश्व.गृ.१।८।१०।११)पठितम् । तत्र सत्यपि संवत्सरस्यान्तराऽsपतितंऋतौ गमनं नास्ति । एवमस्मात्कालादूर्ध्वमसत्य॒तौ गमनं नास्ति । एवमेते स्मृती अविरोधिन्यौ भवतः । त्रिरात्रादीनां तु विकल्पः अत्यन्तरागपीडितयोर्गमनं धैर्यवतोस्तु ब्रह्मचर्यम।.
ऋतुर्नाम स्त्रीणां शोणितदर्शनोपलक्षितः शरीरावस्थाविशेषो गर्भग्रहणसमर्थः
For Private And Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
२११
काल उच्यते । उपलक्षणत्वाच्च दर्शनस्य निर्वृत्तेऽस्मिन्वक्ष्यमाणकालानुवर्ती भवत्येव । तस्य काल ऋतुकालः । साहचर्याद्वा काल एव ऋतुः । तथा च समानाधिकरणसमासः । ऋतुकालेऽभिगन्तुं व्रतमस्येत्यृतुकालाभिगामी । “व्रते " इति णिनिः (व्या.सू.३।२।२०) यथा स्थण्डिलशायी अश्राद्ध भोजीति । स्याद्भवेदित्यर्थः । यद्यप्यस्तिपरा विधिविभाक्तस्तथाप्युपगमव्यापारं विदधाति 1 अभिगामी स्यादभिगच्छेदित्यर्थः । न ह्यनुपगच्छन्नभिगामी भवति ।
1
कीदृशं पुनरेतद्रतं किमुतावभिगन्तव्यमेव अथर्तावेव गन्तव्यमिति एतदुक्तं भवति । किमर्यं नियम उत परिसंख्येति । ननु च व्रतमिति शास्त्रतो नियम उच्यते । तत्रैव चायं णिनिः । अतः परिसंख्या कथमाशंक्यते ? उच्यते । परिसंख्यायामपि शास्त्रीयत्वंनियमरूपता च विद्यत इति दर्शयिष्यामः । कस्तर्ह्यनयोर्विशेषः । विधिविशेषो १० नियमः । अथ विधिः कः । यः शब्दः कर्तव्यताबोधकः “अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकाम:” इति । न ह्यग्निहोत्रस्यैतद्वचनमन्तरेणान्यतः कुतश्चित्कर्तव्यतावगमः । नियमः पुनर्यत्रादृष्टसिद्ध्यर्थस्य वचनमन्तरेण पाक्षिकी प्राप्तिः यथा “ समे यजेतेति " दर्शपौर्णमासादियागविधानाद्देशमात्रमाक्षिप्तम् । न हि कश्चिदेशमनाश्रित्य यागप्रयोगः संभवति । द्विविधश्च देशः समो विषमश्च । तत्र यदा तावत्समे यजेत तदैतद्वचनमनुवाद एव । १९ यदा त्विच्छाया निरङ्कुशत्वाद्विषमे यियक्षति तदैतद्वचनं समदेशं विदधदर्थवत् । विहिते समे विषमस्यानाश्रयणमविधानात् । एतत्सामर्थ्यात्तन्निवृत्तिः । विधिनिबन्धने ह्यनुठाने किमित्यविहितं क्रियेत तत्करणे हि न यथाचोदितानुष्ठान सिद्धिः । इदं चात्र स्मार्तमुदाहरणम्। “प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीत । भुञ्जानस्य यदृच्छया यां कांचिद्दिशमाश्रित्य भोजनं प्राप्तं तत्र कदाचित्प्राची कदाचिदितरा या काचित्प्राप्ता तत्र यदा प्राची न २० तदेतरा, यदेतरा न तदा प्राचीति " । तत्राप्राप्तिपक्षे विध्यर्थं वचनं “ प्राङ्मुखोऽन्नानि मुञ्जीतेति" तत्रातिक्रमाच्छास्त्रार्थं जहाति । एवमिह यदृच्छयोपगमनमृतावनुपगमनं पक्षे विधीयमानमुपगमनमनुष्ठीयमानं शास्त्रातिक्रमकारितां जनयेत् । यथाऽन्ये शास्त्रविहितार्था - अतिक्रम्यमाणाः प्रायश्चित्तहेतवो भवन्ति तथाऽनुगमनम् । अथर्तावनृतौ च गमने राँगतः प्राप्ते वचनमृतावुपेयादिति । तदैवं वचनं मृग्यते ऋतावेवोपेयादनृतौ न गच्छेत् । २९ यथाँ पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या इति क्षुत्प्रतिघातेनार्थेन शशकादिष्वपि पञ्चनखेषु भक्ष्यता प्रसक्ता तव्यतिरिक्तेष्वपि वानरादिषु । न च तत्र पर्यायेणैव प्रवृत्तिः । युगपत्तत्र चान्यत्र च प्रसक्तौ पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या इति वचनमित र परिसंख्यानार्थं परिसंपद्यते । एवमिह परिसंख्येति ।
१ दृष्ट सिध्यर्थस्य २ ब - वेदतः ३ फ- अथ
For Private And Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२१२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
ननु च परिसंख्यां दोषत्रयवतीमाचक्षते । त्रयो हि तत्र दोषाः प्रादुःष्युः स्वार्थत्यागः परार्थकल्पना प्राप्तबाधश्च । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या इति यदाऽन्वयतः पञ्चनखविषयं भक्षणं प्रतीयते तदा तत्त्यक्तं भवति तद्वयतिरिक्तनिषेधपरत्वाद्वाक्यस्य ! अश्रुतम्भ निषेधोऽतः परार्थकल्पना । अर्थित्वाच्च सर्वविषयं भक्षणं यत्प्राप्तं तस्य बाधः । एवमेतेन परिसंख्यायां त्रयो दोषाः । नैतत्सारम् । सत्यर्थित्वे श्रुत्यर्थासंभवे वाक्यस्यानर्थक्यं मा 1 भूदित्येतत्परता न विरुद्धा |
“ विधिरत्यन्तमप्राप्तौ नियमः पाक्षिके सति । तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसंख्या नखिष्विव "
||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
किं पुनरत्र युक्तं तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसंख्यालक्षणस्य विद्यमानत्वात्परि- १० संख्येति । ऋतावपि गमनं प्राप्तमनृतावपि । न तु यदर्तौ तदानृताविति । यथा सत्यर्थित्वे भोजनं तत्र नियमोऽश्राद्धम् न पुनराहारत्यागेन अश्राद्धमेव भुञ्जान आस्ते । एवमिह सति खेदे यद्गमनं तत्र नियमोऽनृतौ न गच्छेदित्यवगच्छति । अर्थित्वाच्च गमने प्रसक्ते कालविधानपरतैव युक्ता वाक्यस्य । अन्यथाऽनारब्धोऽर्थ उपदिष्टः स्यात् । किंचापत्योत्पत्तिविधेः कृतविवाहस्यानुष्ठेयत्वादृतौ च तत्संभवात्प्राप्तमेष गमनम् । उत्पन्न१९ पुत्रस्य च न द्वितीयपुत्रोत्पादनं वैधम् । अपत्यमुत्पादयेदित्येकत्वविवक्षायां विद्ध्यर्थनिवृत्तेः । न च गमनमेवादृष्टार्थतया शक्यं विधातुम् । संस्कारविधित्वादधिकार ग्रहणात्कल्पनाया शक्यत्वादपत्येोत्पत्तिविध्याक्षे पाहतौ गमनस्य । यदि चात्रर्तावुपेयादिति तदनृतुप्रतिषेधार्थम् । तत्रानुवादः परं परिसंख्या । तत्र ह्यर्थान्तरलक्षणयाऽप्यर्थवत्ता भवति ।
एवं कृत्वा गौतमयेनाविप्रतिपत्तिः । एवं तत्रोक्तम् ।
"
ऋतावुपेयात्सर्वत्र २० वा प्रतिषिद्धवर्जम्” (अ. ५ सू. १ - २ ) इति । सर्वत्र वेत्येष विकल्पः कामचारानुज्ञानार्थः । न पुनः सर्वदर्सावनृतौ च नियमोपपत्तिः । यदि च पूर्वत्रर्तावुपेयादिति नियमः सर्वत्र वेत्यत्रापि I स एवोपेयादित्यनुप्रयुज्यमानशब्दो नियमार्थः प्राप्नोति एकप्रक्रमत्वात्तेर्हि स एव शब्दः पुनरनुच्चार्यमाणो भिन्नार्थो भवितुं युक्तः । न वर्तेरन्यत्र नियमार्थतोपपद्यते इत्युक्तम् 1 तस्मादृतौ गमनवचनमनृतौ प्रतिषेधार्थम् । तत्रानुत्पन्नपुत्रस्य विध्यन्तरान्नियम एव । २५ उत्पन्नपुत्रस्तु यथाकामी ।
अनृतौ प्रतिषिद्धे गमने भायेच्छया पुनः प्रतिप्रसूयते पर्ववर्ज व्रजेचैनां तद्रत इति । तदिति भार्यायाः प्रत्यवमर्शः । तच्चित्तग्रहणं व्रतमस्येति तद्व्रतः । रतिकाम्यया
१ तत्तावत्यकं भवति, २ अनार्थिनच अनारभ्योऽर्थे उपदिष्टः स्यात् । 3 ब - वाऽशक्यत्वाद्याs पत्योत्पत्तिः । ४ ब-न हि ।
For Private And Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। विनाऽप्यपत्यार्थेनोत्पन्नपुत्र ऋतावनुत्पन्नपुत्रो वाऽनृतौ सुरतसंभोगेच्छया तद्रत एनां व्रजेन्नात्मेच्छयेत्यर्थः । अथवा तच्छब्दो रतिकाम्ययेत्यत्रापेक्ष्यते स्मृतिशास्त्रत्वादस्य । तद्रतिकाम्यया पर्ववर्जमन्यत्रापि बनेत् तत्रैवाकारश्लेषो द्रष्टव्यः । अरतिकाम्यया आत्मन इति शेषः । यथा तु व्याख्यातं तथा न किंचिदत्राप्रश्लेषणापि तच्छब्दस्य समासोपसर्जनस्यासंबन्धेन पर्वाणि वक्ष्यति । अमावास्यामष्टमी च पौर्णमासीं चतुर्दशीमिति । स्वदारेषु ५ निरतः स्यात्तत्प्रीतिभावनापरः । अथवा स्वदारेष्वेव रमते न परदारान्रमयेदिति परदारप्रतिषेधः । सदा यावज्जीवमेततं परिपालनीयम् । अतः स्थितमेतत्रीणि वाक्यान्यत्र ऋतुकालाभिगामी स्यादित्येतदेकम् । अनुत्पन्नपुत्रस्य नियमानुवादरूपं द्वितीयम् । भार्याप्रयुक्तस्य पर्ववर्नमृतावनृतौ च न सुरतेच्छया स्वदारनिरत इति तृतीयम् । एषां च पदयोजना ऋतुकालाभिगामी स्यादपत्यार्थम् रतिकाम्यया तु तद्रत एनां व्रजेत् १० खदारनिरतश्च स्यात् ॥ ४५ ॥
ऋतुः स्वाभाविकः स्त्रीणां रात्रयः षोडश स्मृताः॥
चतुर्भिरितरैः सार्धमहोभिः सद्विगर्हितैः ॥ ४६॥ ऋतुलक्षणार्थ श्लोकोऽयम् । वैद्यकादिशास्त्रावगम्योऽयमर्थो न विधिमूल एव । एवं "युग्मासु पुत्राः” इत्येतावपि श्लोकौ । षोडशरात्रयस्ताः स्त्रीणां मासि मासि स्वाभाविक १५ ऋतुः । प्रमाणान्तरमूलत्वाच्चाश्रुतमपि मासि मासीति गम्यते । स्वभावे भवः स्वाभाविकः स्वस्थप्रकृतीनां यो भवति व्याध्यादिना कस्याश्चित्प्राप्तकालोऽपि निवर्तते घृततिलाद्यौषधोपयोगेन रतिवशेन चाकालेऽपि संवर्तते । अतः स्वाभाविक ऋतुस्ता रात्रय उच्यते । चतुर्भिरितरैः चत्वार्यहानि यानि सद्भिर्विगर्हितानि प्रतिपिद्धस्त्रीस्पर्शसंभाषणादीनि तानि च प्रथमशोणितप्रदर्शनात्प्रभृति । अहम्रहणं च सर्वाहोरात्रोपलक्षणार्थम् तैः सह ॥ ४६ ॥ २०
तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितैकादशी चं या ॥
त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दशरात्रयः॥ ४७ ॥ तासां रात्रीणां या आद्याः प्रथमशोणितदर्शनाच्चतस्रस्ता निन्दिताः न तत्र गमनमस्ति । तिसृषु तावत्स्पर्शोऽपि नास्त्यशुचित्वात् । चतुझं तु स्नाताया वशिष्ठवचनात्सत्यपि शुचित्वे रतिसंभोगो नास्ति चतसृणां गर्हितत्ववचनात् । या चैकादशी या २५. च त्रयोदशी साऽपि निन्दिता । एवं प्रतिषिद्धगमने ऋतुदर्शनात्प्रभृत्येकादशीत्रयोदश्यौ गृह्यते । न चन्द्रतिथी । तासामिति निर्धारणविषयत्वेन रात्रीणां संन्धात्समानजातीयश्च
१ड-क्ष-यथा
For Private And Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः निर्धार्यतया प्रतीयते । कृष्णा गवां संपन्नक्षीरेति । षड्रात्रगमनप्रतिषेधोऽयमदृष्टार्थः । शेषाः प्रशस्ता दशरात्रयः । षष्णां प्रतिषेधाद्दशसु प्राशस्त्यं सिद्धमेवानूद्यते ॥ ४ ॥
युग्मासु पुत्रा जायन्ते खियोऽयुग्मासु रात्रिषु ॥ तस्माद्युग्मासु पुत्रार्थी संविशेदातवे स्त्रियम् ॥ ४८ ॥
तासु दशसु या युग्मा रात्रयः षष्ठयष्टमी दशमी द्वादशी चतुर्दशी षोडशी तासूत्रगच्छतः पुत्रा जायन्ते । युग्मासु पुत्रार्थी संविशेदातवे स्त्रियम् । अयुग्मासु स्त्रियो दुहितरस्तस्मात्पुत्रोत्पत्तिसिध्यर्थं युग्मासु संविशेद्भजेत मैथुनधर्मेण स्त्रियमातवे । अनुवादोऽयम् । अयमपि नियम एवानुत्पन्नपुत्रस्यायुग्मोस्वगमनम् ॥ ४८ ॥
पुमान्पुंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः ॥ ___समे पुमान्पुत्रियो वा क्षीणेऽल्पे च विपर्ययः ।। ४९ ॥
शुक्र वीर्य पुरुषस्य रेतः स्त्रियाः शोणितम् । उक्तं भगवता वसिष्ठेन (अ.१५ सू.१) “शुक्रशोणितसंभवः पुरुष" इति । स्त्रीबीजादधिके पुम्बीजेऽयुग्मास्वपि पुत्रो जायते युग्मास्वपि स्त्रीबीजस्याधिक्ये कन्यैव । अयुग्मास्वपि रात्रिषु पुत्रार्थिनो गमनानुष्ठानार्थमेतत् । यदा परिऍष्टमात्मानं वृष्याहारयोगेन समेधिकवीर्य मन्येत स्त्रियाश्च कथंचिदपचयं तदा पुत्रार्थी गच्छेदित्युपदिष्टं भवति । आधिक्यं चात्र न परिमाणत: किं तर्हि सारतः । समेऽपुमानमिश्रीकृते पुस्त्रियौ । अपुमान्नपुंसकमिति केचित्साम्य इति पठन्ति । उभयोः साम्ये पुमानेव । पुंस्त्रियौ वा । गर्भधान्यां यदा वायुर्द्रवरूपत्वात्संसृष्टे शुक्रशोणिते समं विभजत एकत्र भागमन्यत्र तावदेव तदा यमौ जायेते तत्र समे विभागे
ऽपि स्त्रीबीजाधिक्ये स्त्री पुम्बीजाधिक्ये पुमान् क्षीणे बीजे सारतः विपर्ययोऽल्पग्रहणं २० गर्भस्य नपुंसकोत्पत्तिा ॥ ४९ ॥
निन्द्यास्वष्टासु चान्यासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयन् ॥
ब्रह्मचार्येव भवति यत्र तत्राश्रमे वसन् ॥ ५० ॥ निन्द्यासु षट्स्वन्यासु चानिन्द्यास्वप्यष्टासु रात्रिषु स्त्रियो वर्जयन्परिहरन्द्वे रात्री अवशिष्टे यदि गच्छति पर्ववर्न तदा ब्रह्मचार्येव भवति ब्रह्मचर्यफलं प्राप्नोति । २५ यत्र तत्राश्रमे वसन् । अर्थवादोऽयम् । न तु वानप्रस्थाद्याश्रमेषु राज्यभ्यनुज्ञा
जितेन्द्रियत्वविधानात्सर्वाश्रमेषु गार्हस्थादन्येषु वीप्सायाश्चार्थवादतयाऽप्युपपत्तेः । एताश्च रात्रयो वा न क्रमेणैव किं तर्हि यथेच्छया पर्ववनै गमनं यथा न भवति तथा रात्रिद्वयम१ उ-विध्यर्थे १ उ-अयुग्माभ्युपगमनम् । ड-पुमान् ४ उ-परितुष्टिम् ५ उ-क्ष समधातु मन्येत ६ ड-गच्छेत यदिष्टे भवति ७ फ-अग्रगम्
For Private And Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । भ्यनुज्ञायते । किं पुनर्ब्रह्मचर्यस्य फलं विशेषाश्रवणात्स्वर्गः । क्वचित्तु श्रूयते । " न ब्रह्मचारी प्रत्यवैतीति " । स्वल्पैरतिक्रमैन दुष्यतीति ॥ ५० ॥
न कन्यायाः पिता विद्वान्गृह्णीयाच्छुल्कमण्वपि ॥ गृह्णञ्छुल्कं हि लोभेन स्यानरोऽपत्यविक्रयी ॥ ५१ ॥
आसुरे शुल्कप्रतिषेधोऽयं उत्तरत्रं च कन्यार्थसंग्रहोपादानात् । विद्वान्ग्रहदोषज्ञः। ५ कन्यापिता स्वल्पमप्यर्थे धनं न गृह्णीयात् । गृह्णानोऽपत्यविक्रयदोषेण युज्यते । कः पुनरेषः शुल्को नाम आभाषणपूर्व वराद्गृहीतम् । यत्र तूच्चनीचपणापणो भवति कन्यागुणापेक्षमूल्यव्यवस्था स क्रय एव । इह तु महागुणाया अपि कन्यायाः स्वल्पं धनमनाभाषणपूर्व वा ग्रहणम् । न विक्रयस्यैष धर्म इत्यतो विक्रयाध्यारोपेण निन्द्यते ॥ ११ ॥
स्त्रीधनानि तु ये मोहादुपजीवन्ति बान्धवाः ॥
नारीयानानि वस्त्रं वा ते पापा यान्त्यधोगतिम् ।। ५२ ॥ स्त्रीनिमित्तानि धनानि कन्यादाने वराद्यानि गृह्यन्ते । पूर्वस्यैव शेषः । ये बान्धवाः पित्रादयः मोहादुपजीवन्ति यथोक्तं ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्वेति । सुवर्णरजतादि धनम् । नारीयानानि यानमश्वादि वस्त्रं वैतावन्मात्रमपि न जातूपजीवनीयं वासो यानादि किं पुनर्बहु । उपजीवतां फलमाचष्टे । ते ते पापाः शास्त्रप्रतिषिद्धसमाचरणा- १५ दधोगतिं नरकं यान्ति । अथवा स्त्रीधनानीति नवमे दर्शयिष्यति । तानि ये मोहादुपजीवन्ति बान्धवाः पिता तत्पक्षाश्च भर्ता भर्तृपक्षाश्च । एवं यानाद्येवं वस्त्रं स्त्रीणाम् बुद्धौ संनिधानाच्छाब्दः संनिधिः कल्प्यते यथा “राजपुरुषः कस्य राज्ञः" इति ॥५२॥
आर्षे गोमिथुनं शुल्कं केचिदाहुभ्रषैव तत् ॥
अल्पोऽप्येवं महान्वाऽपि तावानेव सं विक्रयः ॥ ५३॥ २० स्त्रीगवी च पुंगवश्व गोमिथुनम् । केचिदाहुरेतदोंदेयमिति ।मनोस्तु मतं मृषेच तत् मिथ्या नादेयमित्यर्थः । अल्पोऽप्येवम् । अल्पंसाधनोऽल्पः एवं महान् भवति तावानेव विक्रयः ॥ ५३ ॥
यासां नाददते शुल्कं सातयो न स विक्रयः ॥ अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं च केवलम् ॥ ५४॥
-उत्तरस्य च कन्यार्थस्य गृहस्पोपादानात् । २-माध्यानाभाष्यावरनिमित्तानम् ३९-कन्यादानेनफ-विक्रयस्तापदेव सः । ५ ड-एतद्देवमिति । ६ उ-अल्पमूल्यसाधनः। 7-अर्पण
For Private And Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः किं वर्राद्धनाधिगमो विक्रयो भवति नेति ब्रूमः । ज्ञातयः कन्यायामधिकृताः । स्वार्थमाददते गृह्णन्ति तदा स विक्रयः । अर्हणं कन्यार्थे धनग्रहणं कन्यानां तदर्हणं पूजनं भवति । बहुमानः कन्यानामात्मनि भवति । ईदृश्यो वयं यद्धनं दत्वा विवाह्यामहे । अन्यत्रापि पूज्या भवन्ति सुभगा एता इति । आभरणादि वा तेन धनेन कर्तव्यमतोऽभ्यर्हिताः शोभावत्यो भवन्ति । आनृशंस्यमपापत्वं केवलं न स्वरूपोऽप्यधर्मगन्धोऽस्ति । अतोऽनेनार्थवादेन कन्याथै धनग्रहणं विधीयते ॥ १४ ॥
पितृभिर्धाभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा ॥ पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः ॥ ५५ ॥
न केवलं व दादातव्यं कन्याबन्धुभिरपि तु तैरपि दातव्यम् । पितृाभः १० साहचर्यापितृशब्दः पितामहपितृव्यादिषु वर्तते । ततो बहुवचनं व्यक्त्यपेक्षं वा
बहुवचनम् । एवं पातीभः श्वशुरादिभिर्व्यक्त्यपेक्षं वा । देवराः पत्युीतर. । पूज्याः पुत्रजन्माद्युत्सवेषु निमन्त्रणपूर्वमानाश्रयबहुमानमादरेण भोजनादिना पूज्याः । भूषयितव्या वस्त्राद्यलंकारेणाङ्गलेपनादिभिर्मण्डयितव्याः । अत्र फलं वहुकल्याण
मीप्सुभिः कल्याणं कमनीयं पुत्रधनादिसंपदरोगताऽपरिभव इत्यादिबहुशब्दात्सर्वमीप्सुभि१५ राप्तुमिच्छुभिः प्राप्तुकामैः। फलार्थो विधिरयम् ॥ ५५ ॥
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः ॥ यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः ॥ ५ ॥
देवता रमन्ते तुष्यन्ति प्रसीदन्ति । प्रसन्नाश्च स्वामिन एवाभिप्रेतेन फलेन योजयन्ति । यत्र तु न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः यागहोमदानाद्या देवताराधनबुद्ध्या २० चोपहारादयो याः क्रियन्तेऽफलास्ता इत्यर्थवादः ॥ ५६ ॥
शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम् ॥ न शोचन्ति तु यत्रता वर्धते तद्धि सर्वदा ॥ ५७ ॥ जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः ॥
तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः ॥ ५८ ।। २५ तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः॥
भूतिकामैनेरैर्नित्यं सत्कारेणूत्सवेषु च ॥ ५९ ॥ सन्तुष्टो भार्यया भर्ता भर्ना भार्या तथैव च ॥
यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥ ६० ॥ १ अ-ब-क-ड-क्ष किं वरात्मना गंधिनः विक्रयो भवति २ ड-अकन्यया भात्मनोऽधिकृताः
३ फ-वराय ४ड-इव
For Private And Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यायः]
मनुस्मृतिः। यदि हि स्त्री न रोचेत पुमांस न प्रमोदयेत् ॥ अममोदात्पुनः पुंसः प्रजनं न प्रवर्तते ॥ ६१॥ स्त्रियां तु रोचमानायां सर्वं तद्रोचते कुलम् ॥ तस्यां त्वरोचमानायां सर्वमेव न रोचते ॥ ६२ ।। कुविवाहैः क्रियालोपैर्वेदानध्ययनेन च ॥ कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च ॥ ६३ ॥ शिल्पेन व्यवहारेण शूद्रापत्यैश्च केवलैः ।। गोभिरषैश्च यानैश्च कृष्या राजोपसेवया ॥ ६४ ॥ अयाज्ययाजनैश्चैव नास्तिक्येन च कर्मणाम् ॥ कुलान्याशु विनश्यन्ति यानि हीनानि मन्त्रतः ॥ ६ ॥ मन्नतस्तु समृद्धानि कुलान्यल्पधनान्यपि ॥: कुलसंख्यां च गच्छन्ति कर्षन्ति च महद्यशः ॥ ६६ ॥ वैवाहिकेऽसौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि ॥
पश्चयज्ञविधानं च पक्तिं चान्वाहिकी गृही ॥ १७ ॥ अतिक्रान्तं विवाहप्रकरणम् । कृतो विवाहो यस्मिन्नग्नौ तत्र कुर्वीत गृह्य कर्म । १५ अग्निसाध्यमष्टकापार्वणश्राद्धहोमादि गृह्यस्मृतिकारैरुक्तम् । पञ्चयज्ञा वक्ष्यमाणास्तेषां विधानमनुष्ठानम् । तस्मिन्नेवाग्नौ यद्यप्यविशेषेण पञ्चयज्ञविधानमित्युक्तं तथापि वैश्वदेवहोमोऽग्निसाध्यः । उदकतर्पणादौ तु म किंचिदग्निना कार्यम् । कथं तर्हि निर्देशोऽसौ पञ्चयज्ञविधानं कार्यमिति । केचिदाहुरेकाऽपि सप्तमी विषयभेदाद्भिद्यते । तस्मात्पञ्चयज्ञैकदेशे पञ्चयज्ञशब्दः प्रयुक्तः । अथवा पश्चयज्ञविधानमित्यत्रानाविति न संबध्यते । वैश्वदेवहोमस्य पूर्वेणै. २० वायधिकरणस्य सिद्धत्वात् । एवं संबन्धः क्रियते।गृही तु पञ्चयज्ञविधानं कुर्यात् । अग्नौ तु वैवाहिके गृहधर्मपक्तिं चान्वाहिकीमन्नावित्यपेक्ष्यते । गृहशब्दो दारवचनः । गृही तु सत्कृतवारपरिग्रहो भार्याद्वितीय इदमिदं कुर्यादिति । विवाहे चाग्निः कैश्चिद्गृह्यकारैरराणिनिर्मन्धनादाधातव्य इत्युक्तम् अपरैर्यतःकुताश्चद्दीप्यमानमानीय होतब्यमिति । अनेन तस्मिगृह्ममिति पंचनेन धारणमन्नेरादुक्तं भवति । अत्र केचिदाहुः शूद्रस्यापि वैवाहिकाग्नि- २५ धारणमस्ति तस्यापि पाकयज्ञाधिकारात् । न चात्र जातिविशेष उपात्तः केवलं गृहीति श्रुतम् । द्रोऽपि गृही तस्यापि दारपरिग्रहस्योक्तत्वात् । एतदेवान्यत्र पठितं “कर्म स्मात विवाहानौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही" इति । अत्रोच्यते । गृह्यं कर्म वैवाहिकेऽग्नाविति श्रुतम् ।
१ यक्ष भर्ता च भार्ग च परस्परवशानुगौ । तदा धर्मार्थकामान्तं त्रयाणामपि संगतम् ।। २-लविवाहप तस्लिमो.-श्यमानम् । ४ याज्ञवल्कीये १९७
For Private And Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः न च गृह्यं नाम किंचित्कर्मास्ति । तत्र गृह्यस्मृतिकारोक्तं गृह्यमिति लक्षणया मन्तव्यम् । गृह्यकारैश्च त्रैवर्णिकानामेव कर्माम्नातं न शूर्दस्य "उक्तानि वैतानिकानि गृह्याणि वक्ष्याम" इति । उक्तानुकीर्तनस्य एतदेव प्रयोजनं येषामेव वैतानिकेष्वधिकारस्तेषामेव गृह्येष्विति न पुनर्यथाऽन्याख्यातं तद्धर्मप्राप्त्यर्थम् । तादर्थे हि विवक्षिते तस्याग्निहोत्रेण प्रादुष्करणहोमकालौ व्याख्याताविति नावक्ष्यत् । न च गृहे भवं गृह्यमिति युक्तम् । शालावचनो गृहशब्दो दारवचनो वा । न तावत्कस्यचित्कर्मणः शालाऽधिकरणत्वेन विशेषतः समाम्नाता यद्गृहमित्यनूद्य गृहिणो विधीयते । यदपि गृहसंस्कारकं वास्तुपरीक्षादि तदपि त्रैवर्णिकानामेव न शूद्रस्य अथ दारवचनस्तत्रापि गृहीत्यनेनैव गतत्वान्न किंचित् । यद्यपि स्मत्यन्तरं (या.आ.९७)"कर्म स्मात विवाहानौ कुर्वात प्रत्यहं गृही। दायकालाहृते वाऽपि श्रौतं वैतानिकाग्निषु" इति। अत्रापि किंचित्स्मातमिति विशेषानुपादानादन्यसापेक्षतैव । न हि सर्व. मग्नौ स्मार्त कर्म संभवति । न च होमविषयत्वे प्रमाणमस्ति न ह्यवश्यमग्न्याधिकरण एव होमः। तस्माद्गृह्यकारोक्तं गृह्यमिति वक्तव्यम् । एते हि स्मृती गृह्यकारविहितं कमावदतः । तथा च कुतः शूद्रस्याग्निपरिग्रहः । किं च "श्रौतं वैतानिकाग्निषु" इति अपरं तत्राम्नायते
सत्रे अवश्यमयं त्रैवर्णिकविषय एपितव्यः । स एव पूर्वत्र चातुर्वर्ण्यपर उत्तरत्र त्रैवर्णिक१५ पर इत्येकस्य शब्दस्य तात्पर्यभेदोऽभ्युपगतः स्यात् । न चाभेदे संभवति भेदो न्याय्यः । अन्वहं भवाऽऽन्वाहिकी । प्रतिदिवसं यः पाको भुक्त्यर्थः स तस्मिन्नेवाग्नौ कर्तव्यः ॥६॥
पञ्चमूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः॥ ___ कण्डनी चोदकुम्भश्च वध्यते थास्तु वाहयन् ॥ ६८ ॥
पञ्चयज्ञविधेरधिकारनिर्देशोऽयम् । सूना इव सूनाः । मांसविक्रयार्थपशुवधस्थान२० मापादयो वा मांसस्योत्पादकतयाऽनुष्ठीयमानाः पापहेतव एवं चुल्यादयोऽपि
पापहेतुत्वादध्यारोपेण सूनासंमाः । न हि तेषां शास्त्रप्रतिषेधः साक्षात् नापि सामान्यः कश्चित्प्रतिषेधोऽस्ति । न हि तापघाताय कस्यचिन्न स्पृहीं स्यात् न काचित्तत्साध्यक्रिया दृश्यते या वचनान्तरेण निषिद्धा । न चास्मादेव वचनात्प्रतिषेधा
नुमानं उत्तरेणैकवाक्यतावगमात् । प्रतिषेधपरत्वे वाक्यभेदः स्यात् । किं चैतत्पदार्थसाध्या२५ मर्थक्रियां पदार्थान्तरेण साधयेत्तस्याः प्राप्तिम् । पञ्चयज्ञानां न च लक्षणान्युक्तानि ।
येन तत्समानकार्यस्यान्यस्यापि प्रतिषेध उच्यते यो वा परकीयमन्नमद्यान्नद्यादावुदकार्थ कुर्यान्न तस्यैते यज्ञाः स्युः । यदि च चुल्लयादीना निषेधोऽभिप्रेतः स्यात्तदा प्रतिषेधार्थीयमेव
१ उ-तत्र च न तद्विधानानि शूद्रस्य २ ड-गृह्यम् ३ ड-मन्तव्यम् ४ ढ-श्रूयते ५ उ-तत्र तावत् ६३-अवस्करः . फ-बध्यते ८ उ-आश्रापणो वा ९ सूनात्वसमा १.र-मास्पृश्या ११-शक्य १२-तयोः प्राप्तिः ११- च लक्षणयुक्ता
For Private And Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१९
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। पदमधीयीत किमनुमानेन । स्वशब्दाईलीयसी प्रतिपत्तिः । प्रायश्चित्तार्थत्वे त्वेकादशेऽभिधानं न युक्तं निषेधैरेवाननुष्ठानमेव स्यात् । अपरिहार्यत्वाच्च चुल्लचादीनामशक्यो निषेधः । असति च निषेधे कुतः प्रायश्चित्तम् । तस्मान्न दोषविघातार्थ पञ्चमहायज्ञाः । किं तर्हि नित्यसंबन्धेषु चुल्लयादिधारणेऽपि तदोषः तन्निष्कृ- ५ त्यर्थतया नित्यार्थतया नित्यत्वं यज्ञानामाह । वध्यते आदिवणे वेत्ये. तद्दन्तोष्ठयं पठ्यते । हन्यते दुष्कृतेन शरीरधनादिना नाश्यते । संबध्यते वा पापेन । परतन्त्रीकरणं वा बनातेरर्थः । वाहयन् स्वकार्ये व्यापरणं वाहनं यस्य चुल्लयादेर्यदौचित्यप्राप्तं स्वसाध्यं कार्य तत्ताभिः कुर्वन्वाहयन्नित्युच्यते । चुल्ली पाकस्थान भ्राष्ट्रादि । पेषणी दृषदुपलो वा । उपस्करो गृहोपयोगि भाण्डं कुण्डकटाहादि । १० कण्डनी यया ब्रीह्यादि कण्ज्यते । कुम्भो जलाधारः ॥ १८ ॥
तासां क्रमेण सर्वासां निष्कृत्यर्थं महर्षिभिः ॥
पञ्च क्लृप्ता महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनाम् ॥ ६९ ॥ तासां चुल्लयादीनां सूनानां निष्कृत्यर्थं तदुत्पन्नदोषनिर्यातनाथ क्रमेणाधिलेपन चुल्लयास्तक्षणं पेषण्या इत्येवमादिक्रमः । महर्षिभिः कृप्ताः कर्तव्यतया स्मृताः पञ्च १५ महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनां गृहस्थानाम् । गृहमेधिशब्दो गृहस्थाश्रमे वर्तते । प्रत्यहमिति । अनुपादानात्कालविशेषस्य यावज्जीवमिति प्रतीयते । अतश्च नित्यत्वसिद्धिः । महायज्ञा इति कर्मनामधेयमेतत् ॥ १९॥
अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् ॥
होमो दैवो बलिभ तो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥ ७० ॥ १० एषामयं स्वरूपविधिः । अध्यापनशब्देनाध्ययनमपि गृह्यते येन जपो हुत इत्यत्र वक्ष्यति ( श्लो. ७४ ) । न च जपोऽपि शिष्यानपेक्षते सामान्येन श्रुतं स्वाध्यायेनर्षिभ्य इत्यूणावेदनश्रुतौ । अत उभे अध्यापनाध्ययने यथासंभवं ब्रह्मयज्ञः । तर्पणमन्नायेनोदकेन वेति वक्ष्यति (श्लो. ८२) । होमो वक्ष्यमाणाभ्यो देवताभ्योऽनौ। बलिः शिष्ट उलूखलादौ च । स भौतः भूतादिदेवताऽस्येति भौतः नामधेयमेतत्कर्मविशेषस्य । दिवाचारिभ्यो २९ भूतम्य इति हि तत्र बलिहरणं भूतशब्देन विहितम् । साहचर्यात्सर्व एष कर्मगणो भूतयज्ञशब्देनोच्यते । यथा चातुर्मास्येष्वेकं हविर्वैश्वदेवमामिक्षा कृत्स्नमेव च पर्व वैश्वदेवेन
१ ड-अवधीयीत २ ड-स्वशब्दाद्धि लघीयसी प्रतिपत्तिः ३ ड-निर्घातार्थ ड-चल्लयादिष्वारोपितासदोषनिष्कृत्यर्थे ५ ड-पच्यते ६ उ-व्यापारणम् . ह-अध्ययनं उ-सूर्पणं ९-भूतो १० इण्यत्वेन इति च
For Private And Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तृतीयः
२२०
मेधातिथिमाज्यसमलंकता। यजेतेति । बलिशब्दोऽनग्निहोमे वर्तते । देवेज्याबलिरिति स्मरन्ति । अतिधीनां पूजनमाराधनं नृयज्ञः ____ननु च स्वाध्यायः कथं यज्ञो न हि तत्र देवता इज्यन्ते नापि श्रूयन्ते । केवलं वेदाक्षराण्यविवक्षितार्थान्युच्चार्यन्ते । उक्तं चाम्नायशब्दाभ्यासे केचिदाहुरनर्थकानीति । सत्यम् । स्तुत्यां यज्ञशब्दो भाक्तः महच्छन्दश्च । अतिथिपूजायामिति चोक्तो यज्ञशब्दः । यद्यप्यतिथेर्देवतात्वं संभवति तथाप्युत्पत्ती भोजयेत्पूजयेदिति च श्रुतं नातिथिम्यो यजेतेति । यथा पुरुषराजः* यत्कर्म वा इति ।
एते पञ्चयज्ञा न युगपत्प्रयोज्याः एकाधिकारासंबन्धात्पृथगधिकारश्रवणात् । एकाधिकारसंबन्धत्वे त्रिषु चतुर्पु वा कृतेषु न किंचित्कृतं स्याद्यावत्कृतं च न कृतम् । यथाऽऽग्नेयाग्नीषोमीयोपांशुयाजानां दर्शपूर्णयासयागानामेकव्यनुष्ठानेनाधिकारसिद्धिः यथाऽत्रैव वैश्वदेवहोमे स्विष्टकृदन्तानां देवतानां कस्याश्चिदन्तराये न होमाधिकारनिर्वृत्तिः। एकैकस्य चात्राधिकारः श्रुतः । स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्यात् ( श्लो. ७५ )। दैवे च नित्ययुक्तः स्यादित्यधिकारपदानुषङ्गेण पृथक्प्रयोगः । आतिथ्ये चाधिकारान्तरं श्रुतं धन्यं यशस्यमिति । तत्र चत्वारः स्वाधीनाः । आतिथ्यं तु संनिहितेऽतिथौ । न चातिथिनिमन्त्रयितव्यः आतिथ्याभावात् । स्वयमुपस्थितो ह्यतिथिर्भवतीति वक्ष्यामः ।
तस्मात्पञ्चानामन्यतमानुष्ठाने इतरेषामननुष्ठानाद्यदि नाम प्रत्यवेयान्न तु कृतमकृतं भवति । १५ अतोऽनग्निकत्वाद्वैश्वदेवेऽनधिकृतस्य स्वाध्यायोदकतर्पणादौ भवत्येवाधिकारः । अग्निपरि
ग्रहस्य च स्मृत्यन्तरे कालान्तरस्यापि श्रुतत्वान्नावश्यं विवाह एव परिग्रहः । एवं हि स्मृतिः “भार्यादिरमियादिर्वा" इति । ___ननु चाकृतविवाहस्य दायकालमाधानं भविष्यति । भवति ह्येतदेवम् । यथाऽऽधानविधिः स्वार्थः स्यात्, अग्न्यथै त्वाधानम्, अग्निश्च कर्मार्थः, कर्माणि च भार्याद्वितीयस्य न २० केवलस्य श्रुतानि । यद्यपि कैश्चिद्गृह्यकारैः परमेष्ठिप्राणाग्निमाधाय श्राद्धं कुर्यादिस्युक्तं
भवति तदपि सभार्यस्यैव स एवास्य दायकालः । न चानग्निकस्य श्राद्धं नास्ति अनुपनीतस्यापि ह्येतद्विहितमन्यत्र स्वधानिनयनादिति । न च तस्याधानमस्ति विदुषो ऽधिकारादिदानी चाविद्यत्वात् । श्राद्धं तु वचनानिषादस्थपतिवद्यथाशक्ति कार्यमिति ।
पितृव्याऽदिनाग्निपरिग्रहे तु विदुषां संभवान्नावैद्यस्याधिकारः। अथ श्राद्धप्रकरण एवाग्न्या२५ धानं विहितं तदा तदङ्गत्वेनाधाय निष्पन्ने श्राद्धे परित्यागो मविष्यति। केचित्तु स्मृत्यन्तर. मुदाहरन्ति : लौकिकेऽप्यग्नौ वैश्वदेवहोमः कर्तव्यः " शुष्कोन्नरपरे ॥ ७० ॥
* जारा फ-यावत्कृतम् नच यथाग्नेयम् रफ-स्वाध्यायो फ ातिथ्यभावात् ण्ड-हेतुत्वात् ५ ड अवैद्यत्वात् ६ ड शुष्कधान्यैरपरे
For Private And Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
: अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः
पञ्चैतान्यो महायज्ञान हापयति शक्तितः ॥ स गृहेऽपि बसभित्यं सूनादोषैर्न लिप्यते ॥ ७१ ॥
नित्यत्वमत्रं विधीयते । अन्यदनूद्यते । विगुणा अप्येते यथाशक्ति कर्तव्याः । एतदपि नित्यत्वात्प्राप्तमेव तस्माद्यथासंभवं शक्तित इति । आद्यादित्वात्तसिः । हापयतीति प्रकृत्यर्थ एव जिर्थस्याविवक्षितत्वात् । अथवा हननं हा संपदादित्वात्किप् तामापयतीति ण्यदाप्नोतेः कर्तरि क्विप् तदन्तात्प्रातिपदिकाद्धात्वर्थे णिच् । न हापयति न त्यजेदित्यर्थः ॥ स्वगृहे वसन्नवश्यभाविनीषु सूनासु न तत्पापेन संबध्यत इति प्रशंसा ॥ ७१ ॥
देवतातिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः ॥ न निर्व पञ्चानामुच्छ्रसन्न स जीवति ॥ ७२ ॥
१२१
अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च ॥
ब्राह्मयं हुतं प्राशितं च पञ्चयज्ञान्प्रचक्षते ॥ ७३ ॥
1
अननुष्ठाननिन्दया प्रकृतविधिस्तुतिः । केचिच्चतुर्थ्या पठन्ति “ देवतातिथि - भृत्येभ्यः पितृभ्यश्चात्मने तथा । न निर्वपति पञ्चभ्यः " इति । निर्वापो ह्यत्र दानं न तादर्थ्योपकल्पनमात्रम् । तत्संबन्धेन प्रधानत्वाच्चतुर्थी युक्ता । एतेभ्यो यः प्रत्यहं न ददात्युच्छ्रसन्नपि प्राणन्नपि श्वासप्रश्वासवानपि न जीवति मृत एव जीवितफलाभावात् । भृत्याश्वात्र " वृद्धौ तु मातापितराविति " श्लोकनिर्दिष्टा वेदितव्याः । न दासाः कर्म- १५ निमित्तत्वात्तेभ्यो दानस्य । अथवा गर्भदासादयो वार्द्धके कर्मस्वशक्ता अपि नियमतो लक्ष्यन्ते। भरणं जीर्णगवादीनामवश्यमिति विभागे वक्ष्यामः । उक्तं च गौतमेन " भर्तव्य - स्तेन क्षीणवृत्तिः " | देवताभ्यश्च निर्वापोऽग्नौ होमः स्थण्डिले च बलिहरणं तु वैश्वदेवेभ्यो दर्शपूर्णमासदेवताभ्य इति च वा " अग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामि " इति संबन्धादन्यः को वाऽस्ति निर्वापः । अतो देवताग्रहणेन गृहीतत्वाद्भृत्यानां पृथगुपादानम् । २० आत्मग्रहणं दृष्टान्तः । यथाऽऽत्मनो भोजनेन विना नास्ति जीवितं तदर्थमनोपयोगोsaviभावी जीवितस्येष्टविषयत्वात्सर्वत एवात्मानं गोपायेदिति विधेश्च । एवं देवतादिभ्योऽपीति ॥ ७२ ॥
For Private And Personal Use Only
५
२५
एतैः शब्दैः कस्यचिद्वेदशाखायामेतेषां विधानम् । अतः श्रुतिमूलतां पञ्चयज्ञविधानस्य दर्शयितुं तत्प्रसिद्ध्या पुनर्निर्दिशति । यश्चाहुतादिशब्दैरुद्दिश्य तत्प्रकरणे
१ फ- अनाभिधीयते । २ ड णिच्छान्दसत्वात् । स गृहे वसन् । ४- जीवति ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२२ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः वा कश्चिद्धर्मो विहित इति नोक्तः सोऽपि ग्रहीतव्य इति संज्ञान्तरनिर्देशे द्वितीयं प्रयोजनम् । यथा ब्रह्मयज्ञश्राद्धोद्वाहपरिक्रियेत्यादि । ७३ ॥
जपोऽहुतो हुतो होमः प्रहुतो भौतिको बलिः॥ ब्राहयं हुतं द्विजाय्यार्चा पाशितं पितृतर्पणम् ॥ ७४ ॥
योऽयमहुतो नाम यज्ञ उक्तः स जपो वेदितव्यः। "स्वाध्यायेनार्चयेदृषीन् इति"श्रवणाद्वेदाध्ययनं जपार्थः । यद्वा मानसे व्यापारे स्मरणम् । उभयत्रापि जपतिः पठ्यते व्यक्तायां वाचि मानसे चेति । अग्नौ होमो हुतम् । भूतबलिः प्रहुतम् । यद्ययं होमस्तथाप्यग्नौ बाहुल्येन होमानां प्रसिद्धे तयज्ञो न होम इत्याशङ्कायां प्रहुत इत्युक्तम् ।
प्रकर्षणासौ होम इति स्तुत्या । द्विजाग्र्यानां ब्राह्मणानामर्चा ब्राह्यं हुतम् । आतिथ्यकर्म १०. द्विजाग्याचा ॥ ७४ ॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्यादैवे चैवेह कर्मणि ॥
दैवकर्मणि युक्तो हि विभर्तीदं चराचरम् ॥ ७५ ॥
यदुक्तं पञ्चसु महायज्ञेष्वेकैकस्मिन्पृथगधिकारो न समुदाय एकोऽधिकार इति तदनेन प्रकटीकरोति । यदा दारिद्रयादिदोषादन्यतो वा कारणात्कथंचिदसंपत्तौ नातिथ्यादिपूजा १५ घटेत ततः स्वाध्याये नित्ययुक्तेन भवितव्यम् । दैवकर्मणि वैश्वदेवदेवताभ्योऽग्नौ
होमो दैवं कर्म । भूतयज्ञपितृयज्ञयोः सत्यपि दैवत्वे प्रकरणादग्नावेव होमो दैवमुच्यते । अत्र अर्थवादमाह । दैवे कर्मणि युक्तः तत्परो बिभर्ति धारयति चराचरं स्थावरं जङ्गमं च सर्वस्य जगतः स्थितेर्हेतुर्भवतीत्यर्थः ॥ ७९ ॥
कथं पुनरम्याहुत्या सर्वस्य जगतः स्थितिर्भवतीत्यत आह अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ॥
आदित्याज्जायते दृष्टिर्खष्टेरन्नं ततः प्रजाः ॥७६ ॥
अग्नौ यजमानेन प्रास्ता क्षिप्ताऽऽहुतिहूयमानं चरुपुरोडाशाद्युच्यते । आदित्य. मदृश्येन रूपेण प्राप्नोति । सर्वरसानामाहर्ताऽऽदित्योऽत आहुतिरसस्यादित्यप्राप्तिरुच्यते ।
अतः स रस आदित्यरश्मिषु कालेन परिपक्को वृष्टिरूपेण जायते। ततोऽन्नं ब्रीह्यादि ततः २५ प्रजाः सर्वप्राणिनः । एवमग्नौ जुह्वत्सर्वनगनुग्रहे वर्तते यजमानः । पूर्वस्य विधेः शेषोऽ___ यं न पुनर्यथाश्रुतार्थनिष्ठः । तत्त्वे हि वृष्टिकामस्याधिकारः स्यात् । न च तच्छ्रुतस्य प्रकृतशेषतयाऽन्वयसंभवेन कल्पनाया अवसरः ॥ ७६ ॥
यों वायुं समाश्रित्य सर्वे जीवन्ति जन्तवः ॥
तथा गृहस्थमाश्रित्य वर्तन्ते इतराश्रमाः॥ ७७॥ १ड-श्रातनिर्वृत्ते हि । [यथा नदीनदाः सर्वे समुद्रे यान्ति संस्थितिम् । एवमाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति सस्थितिम् ॥] ३ फ-वर्तन्ते सर्वजन्तवः । ड-सर्व आश्रमाः
For Private And Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय: मनुस्मृतिः।
१२३ अपरेण प्रकारेण महायज्ञानामवश्यकर्तव्यतां दर्शयति । वायुः प्राणस्तमाश्रित्य सर्वे जीवन्ति । न ह्यप्राणस्य जीवितमस्ति, प्राणधारणमेव जीवनम्। जन्तुशब्दः प्राणिमात्रवचनः । सर्वग्रहणं देवर्षीणामप्यतिशययुक्तानां वाय्वायत्तमेव जीवनं एवं गृहस्थःप्राणतुल्यः सर्वाश्रमिणाम् । अतः सर्वोपजीवनीयेन भवितव्यमिति विद्धयर्थः । इतरग्रहणाद्यद्यपि गृहस्थादन्य आश्रमिणः प्रतीयन्ते तथापि न गृहस्थप्रतिषेधार्थमेतत् । स्नातकस्य हि विशेषे. णातिथ्यादिदानं विहितम् । तस्मादितरग्रहणं गृहस्थाश्रमतुल्यतार्थम् । न च श्रूयते नात्मनात्मनि वर्तन्ते शरीरकुटुम्बस्थितिं प्राप्नुवन्ति । इतरे च त आश्रमा इतराश्रमा इति समासः ॥ ७७ ॥
यस्मात्रयोऽप्याश्रमिणो ज्ञानेनानेन चान्वहम् ॥
गृहस्थेनैव धार्यन्ते तस्माज्ज्येष्ठाश्रमो गृहम् ॥ ७८ ॥ १० यस्मात्रयोऽप्याश्रमिणो ज्ञानेन वेदार्थव्याख्यानजन्येनान्नेन च धार्यन्त उपरि क्रियन्ते गृहस्थेन तस्माज्ज्येष्ठः श्रेष्ठ आश्रमो गृहम् । गृहीति पाठे बहुव्रीहिः । गृहमिति पाठे विशेषणसमासो ज्येष्ठाश्रम इति । अत्रापि गृहस्थैरेवेत्यौचित्यानुवादो न वानप्रस्थादीनामध्यापनादिप्रतिषेधः । वानप्रस्थस्य तावद्विहितमेतत् तानेव महायज्ञान्निपेदिति । प्रवजितस्य यद्यपि हिंसानुग्रहयोनारम्भ इत्यनुग्रहः प्रतिषिद्धस्तथापि वेदार्थव्याख्यानं भिक्षुशास्त्र विहितम् । ज्ञानवैराग्यभावताभ्यासातिशयविधानाच्च तयोर्नातिप्रयत्नो वेदार्थव्याख्याने । ब्रह्मचारिणस्त्वार्थलोपान्नाध्यापकत्वं भैक्षवृत्त्युपदेशाच्च कुतोऽन्नदानम् । अतो गृहस्थानामेव प्रायेण तत्संभवादेवमुक्तं गृहस्थैरेव ॥ ७८ ॥
स संधार्यः प्रयत्नेन स्वर्गमक्षयमिच्छता ॥
सुखं चेहेच्छता नित्यं योऽधार्यो दुर्वलेन्द्रियैः ॥ ७९ ॥ २० स गृहाश्रयः । प्रयत्नेन संधार्योऽनुष्ठेयोऽक्षयस्वर्गकामेनेह च सुखमिच्छता। अत्यन्तैशब्दो नित्यतां गमयति । य आश्रमोऽधार्योऽशक्यं धारयितुं दुर्बलेन्द्रियैः। एतदुक्तं भवति । वर्तः स्त्रीसंभोगसुसंस्कृतभोजनादि गृहस्थस्यावश्यंभावि ततश्चेन्द्रियाणां विषयसक्तौ दोषेण किमुच्यते । प्रयत्नेन आश्रमान्तरेभ्यो धारयितव्यः । अत्रापि महानिन्द्रियसंयमः । अनृतौ न गन्तव्यं परदारा न गन्तव्याः शेषान्नं भोक्तव्यं विषयसं- २९ निधाने यो नियमः स दुष्करः । स्वर्गमक्षयमिति नानेन सर्वेषां गृहस्थकर्मणां स्वर्गफल
-
१फ गृही। २ सुख । . उ अत्यन्तं । । फ सत्कार्यः । ५ उ अत्यन्तं यस्य मुखाद्यस्तो मास्ति । (उन सोसंभोगम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१७ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ तृतीया तोच्यते केषांचिन्नित्यत्वास्केषांचित्फलान्तरश्रवणात् । येऽप्यश्रुतफलाः स्वर्गफलतया करुप्यन्ते तेषामपि केवलानामनुवादे न कश्चिद्विशेषणे हेतुः । तस्माद्विहिताभिप्रेतफलानुवादोऽयम् । न चाधिकारान्तरमिदं तेषामेव यावज्जीविकं स्वर्गकामस्येति च शक्यं वक्तुं सुखं चेहेच्छतेत्यविधेयेन तुल्यत्वावगमात् । न हीह सुखकामेनेतरच्छक्यं कर्मफलतया ज्ञातुं विशेषस्यानिर्देशात् । सर्वा हि प्रीतिमिपुत्रादिलामैर्विशेषैरवच्छिन्ना प्रतीयते । अनवच्छेदेन प्रीतिमात्रं चेत्स्वर्ग एव । न च तस्यैहिकत्वम् । तस्मादृष्टसुखाप्तिकामानुवादोऽयम् । अनिकेता ह्यन्य आश्रमिणो वृक्षमूलनिकेतनाः परगृहवासिनो दुःखमासते । तस्मादयं तावदनुवादः ॥ ७९ ॥
ऋषयः पितरो देवा भूतान्यतिथयस्तथा ॥ आशासते कुटुम्बिभ्यस्तेभ्यः कार्य विजामता ॥ ८ ॥
तत्तुल्यतयाऽयमप्यनुवाद एव । एते कुटुम्बिम्यो गृहिभ्यः सकाशादर्थयन्ते । आदिसत आत्मोपकारलिप्साऽऽशासनमाकाङ्क्षा । अतस्तेभ्यो देवादिभ्यः कार्य कर्तव्यं विहितहोमादि । विजानता शास्त्रस्थितिम् । कुटुम्बं दाराः । प्राकृतपुरुषेणापि या महा
यासोपनिषद्धा सा न युक्ता विफलीकर्तुं किं पुनर्देवतास्तुतिः ॥ ८ ॥ १५ स्वाध्यायेनार्चयेतर्षीन्होमैर्देवान्यथाविधि ॥
पितृञ्छ्राद्धैश्च नृननैर्भूतानि बलिकर्मणा ॥ ८१ ॥
"स्वाध्यायमधीयीत" इति य एवार्थः स एव स्वाध्यायेनार्चयेदृषीन् इति भवति श्राद्धादरेण पाद्यार्घमाल्यानुलेपनेन । अत्रोच्यते स्तुतिवचनं चेदम् । नाचोमयोरैपि स्वाध्याय
ऋषिपूजयोः करणम् । अग्न्यादिदेवतास्तावका मन्त्रा ऋषीनभिष्टुवन्ति । तस्मात्प्रशंसा२० मात्रम् । ऋषीन्स्वाध्यायेनार्चयेदिति।
अथवा नेह मरीच्यादय ऋषयोऽभिप्रेताः । किं तर्हि वेदा एव । स्वाध्यायशब्दश्व क्रियाशब्दो नात्र वेदवचनो यथा 'स्वाध्यायोऽध्येतन्य' इति। नैतदुक्तं भवति अध्ययनेन वेदान् पूजयेत् तथा विद्याभ्यासात् । अन्यथा पूजाया असंभवात् । अप्राण्यर्चाकारत एव
न हि होमो देवता प्रधाना कारकं हि देवतेति । पितॄन् श्राद्धेन। अत्र यथाश्रुत एव नियोगः । २५ स च श्राद्धविधौ निर्णेष्यते । नून् अतिथिभिक्षुप्रभृतीन् नार्चयेत् । भर्चापूर्वकमन्नं तेभ्यो
दद्यादित्यर्थः ॥ ८१॥
१. विहितापिहितकालानुवादोऽयम् । २ 7-आदित्यन्ति ३ फ-मारवाय
For Private And Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya she
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
दद्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्यनोदकेन वा॥
पयोमूलफलैर्वाऽपि पितृभ्यः प्रीतिमावहन् ॥ ८२ ॥
दद्यात् कुर्यात् । अहरहः प्रतिदिवसम् । श्राद्धं नाम्ना धर्मातिदेशः । श्राद्धं नाम पित्र्यं कर्मामावास्यायां विहितम् । तदीयेतिकर्तव्यता श्राद्धमित्यनेन नाम्नाऽतिदिश्यते ।
अन्नाद्येनेति । तिलैीहियवैरित्यादेरनुवादोऽयम् । उत्तरत्र विवक्षितार्थः । उदकेनेति ५ पयः क्षीरम् ॥ २ ॥
एकमप्याशयेद्विमं पित्रर्थ पाश्चयज्ञिके ॥ न चैवात्राशयेत्कंचिद्वैश्वदेवं प्रति द्विजम् ॥ ८३ ।।
श्राद्धशब्देन विधानात्सस्मिंस्ताद्विधाने प्राप्ते कश्चिदितिकर्तव्यताभागो निवर्त्यते । न चैवात्राशयेत्किचित् नात्रावाहिके श्राद्धे वैश्वदेवं प्रति विश्वान्देवानुद्दिश्य द्विजभोजनम् । १० अत्र केचिदाहुः । प्राप्ते भोजन आशयेदिति पुनर्वचनमपूर्वत्वमस्य दर्शयति । तेनैतावदेवैतच्छ्राद्धं यत्पितनुद्दिश्य ब्राह्मण एको मोज्यते न त्वन्या काचिदर्घपात्रादिहोमायेतिकर्तव्यताऽस्ति । ब्रह्मचर्य स्वाध्यायनिषेध इत्येवमादि न भवति । एकमप्याशयेद्विपम् । त्रयाणां नियमादेकैकमुभयत्रेत्यस्याविधित्वादप्राप्त एको विधीयते । एकमपि भोजयेत्सति संभवे बहूनपि । पित्रर्थ पितृतृप्त्यर्थम् । पाञ्चयज्ञिक पञ्चयज्ञभवं पाञ्चयज्ञिकं तदन्तर्गतम्। १५ पाञ्चयज्ञिकशब्दः श्राद्धे प्रयुक्तः। न ह्येतत् पाञ्चयज्ञिकं तर्पणम् । तेन तर्पणभोजनयोः समुच्चयः । अस्य तु विकल्पो भविष्यति यदेव तर्पयत्यद्भिरिति ॥ ८३ ॥
वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽग्नौ विधिपूर्वकम् ॥
आभ्यः कुर्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम् ॥ ८४ ॥ विश्वेदेवार्थो वैश्वदेवः पाक उच्यते। सर्वार्थः विश्वदेवशब्दोऽपि संप्रदानमात्रोपलक्षणार्थः। २० तेनातिथ्याद्यर्थताऽयुक्ता भवति । सिद्धस्य होममाभ्यो वक्ष्यमाणाभ्यो देवताभ्यः कुर्यात् । सिद्धशब्देन देवतोद्देशेन देवस्य त्वेति मन्त्रवान्निर्वापो न कर्तव्य इति दर्शयति। केवलं सर्वार्थनिष्पन्नपाकेन होमादि कर्तव्यमिति विध्यर्थः । गृह्ये वा विधिहोमादिकरणनिर्देशविधिपूर्वकं समाचारप्राप्तां परिसमूहनपर्युक्षणादिरूपामितिकर्तव्यतामाह । ब्राह्मणशब्दस्त्रैवर्णिकाधिकारात् प्रदर्शनार्थः । अन्वहं नित्यमित्यर्थः । देवताग्रहणं स्वाहाकार. २५ प्राप्त्यर्थम् । षष्ठीनिर्देशादग्नेरिदमिति प्रयोगः स्यात् । देवताशब्देन तु स्वाहाकारेण वा
१फ कुर्यात् २ ड आहरन् क्ष फ-आदरन् । फ-पित्रर्थे । ड-नचैवान्याशयेत् ५ ड-न सत्पाञ्चयज्ञिकं तर्पणम् फ-पाश्चयशिकतर्पणम् ६ ड-सर्वार्थ निष्पन्नपाके ।
For Private And Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
१९६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
देवेभ्यो हविः संप्रदीयत इति याज्यान्ते पुनर्वषट्कारस्य विधानात् । स्मार्तहोमे त्वभावः । स्वाहाकारस्तु सर्वत्र । तस्मिंश्च सत्यग्नये स्वाहेति प्रयोगः ॥ ८४ ॥ अग्नेः सोमस्य चैवादौ तयोश्चैव समस्तयोः ॥
1
१०
स्वाहा ॥ ८५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय एव च ।। ८५ ।
आदावित्यनुवादः । पाठक्रमेणैवाग्नेरादौ सिद्धत्वात्ते पृथगाहुती । तयोश्च समस्तयोरग्नीषोमाभ्यामिति विश्वेभ्यो देवेभ्य इति प्रयोगः । एकैवाहुतिर्धन्वन्तरये
कुह्वै चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव च ॥
सह द्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः ॥ ८६ ॥
सह द्यावापृथिव्योः द्यावापृथिवीभ्यां स्वाहेति । तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः स्विष्टकृदिति गुणपदम् । अग्निश्च गुणीभूतः स्वतः । स्मृत्यन्तरेऽग्नये स्विष्टकृत इति वचनात् श्रुतः सर्वहोमेष्वेव चाम्नानात् । अन्तत इति पाठात्सिद्धे वचनं स्मृत्यन्तरेऽधिकारमाहुतीनामाम्नानात्सति समुच्चये प्राक् स्विष्टकृत आवापः कर्तव्य इति दर्शयितुम् ।
ननु चैकत्वाद्धोमस्य देवताविकल्पो युक्तः । कुतः पुनरेकत्वं होमस्य । इयमेव ११ होमानामुत्पत्तिः " अग्नेः सोमस्य च " इत्यादि । तत्र चोत्पत्तावेव देवताविशेषेणावरुद्धत्वाद्भिन्ना एव होमाः प्रतीयन्ते ॥ ८६ ॥
एवं सम्यग्धविर्हुत्वा सर्वदिक्षु प्रदक्षिणम् ॥ इन्द्रान्तकाष्पतीन्दुभ्यः सानुगेभ्यो वलि हरेत् ॥ ८७ ॥
सम्यगनन्यचित्ततया देवताध्यानपरः । एवमेताम्यो देवताभ्योऽग्नौ
२० हुत्वा ततः सर्वासु दिक्षु यथासंख्यं प्रदक्षिणं प्रथमं प्राच्यां ततो दक्षिणस्यां इत्येष प्रदक्षिणावर्तमिन्द्रः अन्तकः अप्पतिः इन्दुः प्रतिदिवसम् । अपरश्चाह अहविर्भागिन्दुरिति । यदि नैतेन शब्देन बलिहरणं स्यात्कथमिन्दोर्हविर्भाक्त्वम् बलिहरणं च होम एवेति व्याख्यातम् । वृत्तभङ्गभयाच्चात्र ं न शब्दस्य रूपविवक्षेति स्मृत्यन्तरोपात्तैरेव शब्दैरुदेशः कर्तव्यः । सानुगेभ्यः अनुगा अनुचरास्तत्पुरुषाः । तथा चेन्द्रपुरुषेभ्य इत्यादि २५ प्रयोगः ॥ ८७ ॥
मरुद्भ्य इति तु द्वारि क्षिपेदस्वभ्य इत्यपि ॥ वनस्पतिभ्य इत्येवं मुसलोलूखले हरेत् ॥ ८८ ॥
अत्रेतिकरणः रूपैविवक्षार्थः । अप्स्वित्यधिकरणम् । अद्भ्य इति देवता
१ ड-स्मार्त होमे स्वाहाकारे स्वभावस्तु सर्वत्र । तस्मिंश्व सर्वमाश्रयेत् । स्वाहेति प्रयोगः । २ ड - हरेत् ३ फ- स्वरूपविवक्षार्थः
For Private And Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। निर्देशः । वनस्पतिभ्य इति मुसलोलूखले । द्वन्द्वैकवद्भावेन विकल्पितमाधारद्वयम् । निर्देशगुणवृत्त्या प्रधानभूताया आहुतेरावृत्तियुक्ता । न च मुसलोलूखलस्यैकीकृतस्याहुतिसंबन्धः शक्यः कर्तुं पृथक्त्वस्य तत्राप्युपलम्भात्। न हि क्षीरोदकवत् अनयोामिश्रणसंभवः । तत्र यधुलूखले क्रियते नेतरत्र होमः कृतः । अथोलूखलेन मुसलेन च भागश आहुतिः संभवति नियतपरिमाणत्वात् । द्वन्द्वनिर्देशोऽत्र संयुक्तयोरन्यतरत्र होमो ५ युक्तः ॥ ८॥
उच्छीर्षके श्रियै कुर्याद्भद्रकाल्यै च पादतः ॥ ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां तु वास्तुमध्ये बलिं हरेत् ॥ ८९ ॥
उच्छर्षिकं प्रसिद्धदेवताशरणं शीर्षस्थानं तत्र श्रियै बलिं कुर्यात् । पादतः अधोभागे गृहस्य भद्रकाल्यै। तस्या अपि स्थानं द्वारस्य पूर्वभागे । अन्ये उच्छीर्षकं गृहशयनस्य १० शिरोभागमाहुः, पादौ चास्याधोभागम् । तेन खटादावयं होमो भूप्रदेशे वा । गृहस्थशयनस्थाने ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां सत्यपि द्वन्द्वनिर्देशे पृथगेते आहुती ब्रह्मणे वास्तोष्पतय इति च । यत्र तूमयदेवतात्वमग्नीषोमवत्तत्र सहग्रहणं समस्तग्रहणं वा करोति । तयोश्चैव समस्तयोः सह द्यावापृथिव्योश्चेति अप्रसिद्ध सहचर्यात् । वास्तुगृहं तन्मध्ये ॥८९॥
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो बलिमाकाश उत्क्षिपेत् ॥ दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नक्तंचारिभ्य एव च ॥ ९०॥
च शब्दादेकैवेयमाहुतिः । विश्वेभ्यो देवेभ्य इति गृहाकाशे गृहान्निष्क्रम्य वा। दिवा दिवाचारिभ्यो नक्तं नक्तंचारिभ्यः । भतेभ्य इत्यनुषज्यते । केचिदेते आहुती सायंप्रातर्विभागेनाहुर्दिवाचारिभ्य इति तदयुक्तम् । सायममन्त्रहोमं वक्ष्यति । एतेन मन्त्रप्रतिषेधेन शब्दोद्देश्यता मा भन्मानसस्तूद्देशः केन निवार्यते । न च तेन विना २० होमसिद्धिः । एतदेव तु वक्तव्यं कृतोऽयं विभागावगमो गृह्यकारैरेवेति चेदस्तु ॥ ९ ॥
__ पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये ॥
पितृभ्यो बलिशेषं तु सर्व दक्षिणतो हरेत् ॥ ९१ ॥
पूर्वयोराहुत्योः शेषोऽयम् । आधारविधानार्थमाद्योऽर्धश्लोकः आवासकस्योपरि य आवासस्तत्पृष्ठवास्तु । एकशालाया अप्युपरिभागः । तत्र बलिं कुर्वीत दिवाचारिभ्यो २५ . नक्तंचारिभ्यश्च । सर्वान्नभूतये तादर्थे चतुर्थी न संप्रदाने होमाद्यश्रुतत्वावलिशब्दस्य पूर्वशेषत्वादाघारापेक्षत्वाच्च पूर्वयोराहुत्योः । न क्वचिदपि वैश्वदेवे सर्वान्नभूतिर्देवतात्वेन स्मृत्यन्तरे श्रुता। तस्मादयमस्यार्थः । सर्वेषामन्नानां कृप्त्यर्थमेतच्च कर्तव्यमेतस्मिन्बलिहरणे कृते सर्वाण्यन्नानि भवन्ति । अवयवप्रसिद्ध्या त्वर्थावगम उपपद्यमाने समुदायार्थकल्पन
1फ-तत्र
For Private And Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतायः मयुक्तम् । देवतापेक्षया वा दृष्टः कश्चिदर्थः कल्पयितव्यः । बलिशेषं शेषग्रहणात्पात्रे समुद्धृत्य ततो होमः कर्तव्यः । न तु स्थालीस्थादेव बलिदानानि ग्रहीतव्यानि । दक्षिणतः दक्षिणस्यां दिशि तदभिमुख इति यावत् । सर्व यावन्मन्त्रगृहीतम् ॥ ९१ ॥
शुनां च पतितानां च श्वपचा पापरोगिणाम् ॥ वायसानां कुर्माणां च शनकैर्निवपेद्भुवि ॥ ९२ ॥
अन्नं पात्रे समुद्धृत्य श्वादीनामुपकाराय भुवि निःक्षिपेत् । पापरोगिणः कुष्ठिक्षय्यामयान्यादयः । वयांसि पक्षिणः । शनकै म्युत्थितरजसा यथा न संसृज्येत । भूग्रहणं न पात्रप्रतिषेधाय किं तर्हि श्वपचपतितकुष्ठिभ्यो न हस्ते दातव्यम् । उपकारविधानं
चेदम् । अत एव षष्ठ्याऽयं श्लोकः पठ्यते।न चतुर्थ्यन्तेन । पक्षिणां तादृग्देशे विधातव्यं १० यत्राबिभ्यतः श्वादयः खादन्ति । कृमीणामिति तादृशे देशे यत्र तेषां संभवः ॥ ९२ ॥
एवं यः सर्वभूतानि ब्राह्मणो नित्यमर्चति ॥ स गच्छति परं स्थानं तेजोमूर्तिः पथर्जुना ॥ ९३ ॥
पूर्वस्योपसंहारः । सर्वग्रहणादन्येषामपि मृगकुक्कुटमार्जारादीनां ग्रामे संभवतामन्नेनोपकर्तव्यम् । अर्चतिरनुग्रहं न पूजायां,: श्वादीनां तदसंभवात् । अवज्ञानप्रतिषेधार्थ १५ चैवमुपात्तं नानुगृह्णातीति पठितम् । परं स्थानं धाम ब्रह्मप्राप्तिः । पथर्जुना न संसारयोनीर्बह्वीनाम्यति ।
किंपुनरेतत्फलविधानं नेति ब्रूमः। नित्योऽयं विधिरित्युक्तम् ॥ नित्ये च फलश्रवणमर्थवादः । न ह्यत्र विधिः श्रूयते । गच्छतीतिवर्तमानापदेशोऽयम् । तेजोमूर्तिः केवल
तेनःशरीरः न पाञ्चभौतिकं शरीरमभिसंबध्यते बोधस्वभाव एव भवति । निष्कल्मषता २० वाऽनेन लक्ष्यते । शुद्धप्रकृतिर्भवतीत्यर्थः । भूतानुकम्पनं चेदम् । असति शास्त्रातिक्रमे
पापसंबन्धस्याभावाच्छुद्धता युक्ता । इतरथा पापस्य मलरूपत्वान्न तेजोमूर्तिः । असति च पापे परं धाम श्रेष्ठमदुःखरूपं प्राप्नोतीत्येवं युक्तमेव ।। ९३ ॥
कृत्वैतद्धलिकमॆवमतिथि पूर्वमाशयेत् ॥
__भिक्षां च भिक्षवे दद्याविधिवब्रह्मचारिणे ॥ ९४ ॥ २५ अतिथिलक्षणं वक्ष्यति । तमभ्यागतं सन्तं पूर्वमाशयेद्भोजयेत् । सर्वभोक्तम्यो
गृहसंनिहितेभ्यः भिक्षां भिक्षवे च याचमानाय दद्यात् । भिक्षाशब्देन स्वल्पपरिमाणमन्नदानमुच्यते । उक्तं हि "प्रसृतिभिक्षा" । अन्तःपुरप्रसिद्धं चैतत् । ब्रह्मचारिणे विधिवत् अन्यस्मा अपि पाखण्डादिरूपाय भिक्षवे न विधिवदातव्या । ब्रह्मचारिणे तु विधिवत्स्वस्तिवाचनपूर्व भिक्षादानमित्येष विधिः ।
--एतदपियुक्तमेव.
For Private And Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः ।
२९९ अथवा मिक्षुः परिव्राड् ब्रह्मचारी प्रथमाश्रमी चशब्दश्चास्थाने वृत्तानुरोधात् ब्रह्मचारिणे चेति पठितव्यम् । एवं तु वानप्रस्थाय न दानं स्यात् । तस्माद्भिक्ष इति भिक्षुस्तस्यैव विशेषणं ब्रह्मचारिग्रहणम् । तेन त्रिभ्योऽप्याश्रमिभ्यो भिक्षादानं नियमतो ऽनुज्ञातं भवति । पाखण्डादीनां तु पतितादिवत् । सर्वग्रहणेन भिक्षोपकारो यथाशक्ति विहित एव ॥ ९४॥
यत्पुण्यफलमामोति गां दत्वा विधिवद्गुरोः ॥
तत्पुण्यफलमानोति भिक्षां दत्वा द्विजो गृही ॥ ९५ ॥ नित्यं भक्तदानमर्थिने शक्तितो दातव्यम् । इदं त्वधिकारान्तरम् । यद्गुरवे गा दत्त्वा फलमाप्नोति तद्भिक्षां दत्त्वा गोव्रतस्याविशिष्टमिति । स्मृत्यन्तरे सर्वफलता पापप्रमोचनार्थताऽपि गोदानस्य श्रुता यावतामल्पोपकाराणां महोपकारैः फलसाम्यमुच्यते तेषां १० लोकवत्परिमाणतः फलविशेषोऽवगन्तव्यः । प्राप्यते तदेव फलम् । न तु चिरकालमावच्यो ह्ययं न्यायः । “पणलभ्यं हि तत्प्राज्ञः क्रीणाति दशभिः पणैः " इति समानफलत्वे महाप्रयासानर्थक्यं प्राप्नोति । " अगुर्यथाविधीति " केचित्पठन्ति । तत्र नअल्पवचनो द्रष्टव्योऽल्पगुरिति । पुण्यं धर्मस्तस्य फलम् ॥ ९५ ॥
भिक्षामप्युदपात्रं वा सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ॥
वेदतत्त्वार्थविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥ ९६ ॥ अथ विधिवदित्युक्तं सोऽयं विधिरुच्यते । अप्रकृतस्योदपात्रस्य श्रवणं सर्वदा नृणां न भिक्षादानस्यैवेति दर्शयितुम् । सत्कृत्य पूजयित्वा । विधिः पूर्वो यस्य दानस्य तद्विधिपूर्वकम् । पूर्वशब्दः कारणवचनः। शास्त्रनिमित्तकमेतदित्यर्थः । इतिकर्तव्यता वा विधिः सा पूर्व कर्तव्या । उक्तं च पूर्व भिक्षादानं ददाति वेदस्य तत्त्वार्थः पारमा- २० र्थिको निःसंशयोऽर्थस्तं वेत्ति तस्मै ब्राह्मणायोपपादयेद्दद्यात् । ब्राह्मणायेति जातिनियमः । विदुष इति गुणनियमः । तेन यत्किंचिद्दातव्यं तद्ब्राह्मणाय तस्मै च वेदार्थविदे पूजापूर्वकमित्यर्थः । त्रयविधानं सर्व ददात्यर्थोद्देशेन पौरुषेयत्वान्नानाकारार्थविधानं प्राप्ते दाने दोषः ॥ ९६ ॥
नश्यन्ति हव्यकव्यानि नराणामविजानताम् ॥
भस्मीभूतेषु विप्रेषु मोहाद्दत्तानि दातृभिः ॥ ९७ ॥
पूर्वेण यादृशे देयं तत्पात्रमुक्तम् । अनेनापात्रे ददतः प्रतिषेधः । नश्यन्ति निष्फलानि भवन्ति हव्यानि देवतोद्देशेन यानि ब्राह्मणभोजनादीनि क्रियन्ते । पित्र्यकर्माङ्ग
१ गां दत्वाऽगुर्यथाविधि । २ फ आवाच्यो
For Private And Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः भूतान्यन्यानि कव्यानि श्राद्धानि भस्मभूतेषु भस्मतां प्राप्ता भस्मभूता । उपमाने वा भूतशब्दः । भस्मानीव यथा काष्ठभूत इति । किं पुनर्भस्मना साम्यं यथा तन्न क्वचिदुपयुज्यतेऽवकररूपमपोह्यमेवमीदृशो ब्राह्मणः क्रियाभ्योऽपोहितव्य इति तात्पर्यार्थः । नराणामविजानतां नश्यन्तीति संबन्धः । मोहादत्तानि दातृभिः। अविजानतां मोहादिति चानुवादः । यच्छास्त्रेणापोहितं तन्मोहादेव क्रियते ॥ ९७ ॥
__कीदृशाः पुनरभस्मभूतास्तानाहः । विद्यातपःसमृद्धेषु हुतं विप्रमुखाग्निषु ॥
निस्तारयति दुर्गाच्च महतश्चैव किल्बिषात् ॥ ९८ ॥ १० विद्यातपोभ्यां समृद्धास्तव्यतिरिक्ता भस्मभूताः । समृद्धिरतिशयिनी संपत्तिः । बहुविद्यय
महता च तपसा युक्ता एवमुच्यन्ते । समुदायसंबन्धिनी अपि विद्यातपसी संबन्धिसंबन्धा दवयवभूतमुखैः सामानाधिकरण्यं प्रतिपद्यते । विप्राणां मुखान्यग्नय इत्यत्र व्याघ्रादेराकृतिगणत्वात्समासः । यथाऽनौ हुतं फलवद्भस्मनि हुतं निष्फलमेवमीदृशं भोजनंब्राह्मणमुखनिक्षिप्त हुतमिति भोजनमेव स्तुत्योच्यते । यागहोमादिमहाफलतया प्रसिद्धम् अतः प्रख्याततमगुणेनाप्रख्यातमुपमीयते । निस्तारयति दुर्गात् दुर्ग व्याधिशत्रुराजपीडादि । जीवितमुपस्थितम् । ततो निस्तारयति रक्षति न तेन संमृश्यते । महतश्च पापात्परलोकेऽपि नरकादिगतेस्त्रायते। न केवलमाभ्युदयिककर्मेदृक्पात्रविषयम् । प्रायश्चित्ताथैमपि तद्गुणायैव दातव्यम् ॥ ९८ ॥
संप्राप्ताय त्वतिथये प्रदद्यादासनोदके ।
अन्नं चैव यथाशक्ति सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ॥ ९९ ॥ संप्राप्ताय स्वयमुपस्थिताय न तु निमन्त्रिताय । न हि निमन्त्रितोऽतिथिर्भवति प्राप्तिदेशं च वक्ष्यति (अग्रे १०३ श्लो.) "भार्या यत्राग्नयोऽपि वा” इति । आसनोदके दद्यात् पादधावनोपयोगि प्रथममुदकं तत आसनं भोजनं च । यथाशक्ति संस्कृत्येत्यन्न विशेषणम् । सविशेषमन्नं संस्कृत्य दद्याद्भोजयेत् । विधिपूर्वकं विधिः पूर्वो यास्मिन्दाने २५ तदेवमुच्यते । विधिः शास्त्रं तत्पूर्व निमित्तं प्रमाणमित्यर्थः ॥ ९९ ॥
शिलानप्युञ्छतो नित्यं पञ्चाग्नीनपि जुह्वतः ॥
सर्व सुकृतमादत्ते ब्राह्मणोऽनर्चितो वसन् ॥ १० ॥ १ अनर्हते यद्ददाति न ददाति यदईते ॥ अहनिर्हापरिज्ञानाद्धनी धर्मान हीयते ॥१॥ काले न्यायागतं पात्रे विधिवत्प्रतिपादितम् ॥ ददाति परमं सौख्यमिहलोके परत्र च ॥ २॥ प्रतिग्रहेण शुद्धेन शस्त्रेण क्रयविक्रयात् ॥ यथाक्रमं द्विजातीनां धनं न्यायादुपागतम् ॥ ३ ॥] ३०
* २ ड-अतिशयवती : ड-भूते: । ड-क्ष-कर्मणाम् ५ अ-क-ड-ब-क्ष-फ-प्रायश्चित्तार्द्धमपि ६ इ-संदेशं ।
For Private And Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
२११
अत्यन्तदरिद्रस्याप्यतिथिपूजाव्यतिक्रमो न युक्तः । शिलान् केदारळवनशेषान् । उञ्छत उच्चिन्वतः । एतच्च वृत्तिसंकोचोपलक्षणार्थम् । पञ्चाग्नीनपि जुह्वतः अनेन शास्त्रानुष्ठानसंपन्नोऽत्यन्तदरिद्रश्च यद्यतिथिमागतं न पूजयत्यन्नदानादिना तदा तदनुष्ठानं स वृत्तिसंयमो निष्फलतामेति । ततश्च सर्व सुकृतं पुण्यमादत्ते अतिथिगृह्णाति निष्फलीकुरुते । अनचिंतो वसन् तस्मादयेदिति विध्यर्थः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"
वसन्निति लिङ्गात्सायमागते विधिरयम् । पञ्चाग्नयस्त्रेता गृह्यः सभ्यश्च । अथ कोऽयं सभ्यो नामाग्निः । एवं ह स्माहुः ग्रामान्तरे प्रोषितस्य यत्र लौकिकपाकः क्रियते महासाधनस्य बहुवेश्मसु यो गृहागारादेव शीतापनोदार्थ विहियते स सभ्यः । होमस्तर्हि तत्र कः ? यावता "तस्मिन्गृह्याणि ” इति नियमः । अस्मादेव वचनात् वैश्वदेवहोमः प्रोषितस्य लौकिकेऽप्यस्तीति मन्यन्ते । त्रीहियवैः शुष्कधान्यैर्यत्र लेलिहानं सुसमिद्धं १० पश्येत्तत्राभिजुहुयादिति स्मृतिवचनमुदाहरन्ति । इह भवन्तस्त्वाहुः उपनिषत्सु पञ्चाग्निविद्योक्ता । तत्र तेषां कल्पिताग्निरूपाणि तद्रूपेण यदुपासनं यच्च वेदनं स होम इति कल्प्यते । सा हि सर्वश्रौतेभ्यः कर्मभ्योऽतिशयफलेष्यते । एवं हि तत्राम्नायते " स्तेनो हिरण्यस्य सुरां पिबंश्च गुरोस्तल्पमावसन् ब्रह्महा च ते पतन्ति चत्वारः संसर्गी च ” । पञ्चानामपि यत्फलं तदतिथावाराधितेऽविमुखीकृते नश्यतीति प्रशंसातिशये - १५ नावश्यकर्तव्यतां दर्शयति । यद्यपि प्रातराशेऽप्यतिथि भोजननियमः सायं तु तव्द्यतिक्रमे प्रायश्चित्ताधिक्यम् । यथाशक्तीति पूर्वश्लेोकेऽन्नविषयं ये मन्यन्ते त एवमाहुर्यथाशक्त्यतिथयः पूजयितव्या एको द्वौ बहव इति ॥ १०० ॥
तृणानि भूमिरुदकं वाकतुर्थी च सूनृता ॥
एतान्यपि सतां गेहे नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥ १०१ ॥
२०
यदि दारिद्र्यात्सायमन्नदानं न घटते तदा नैवं मन्तव्यं प्रधानमतिथेर्भोजनं तच्च नास्तीति किमनेन महे प्रविष्टेनेति । यतोऽशक्तस्य तृणादिदानेनाप्यातिथिपूजाविधिः स्यात् । अथवा नायं विधिर्भोजन एव पर्यवस्यति । किं तर्हि निवत्स्यतः शयनादि दातव्यम् । तृणग्रहणं स्रस्तरोपलक्षणार्थम् । भूमिरासनशयन विहारस्थानम् । सूनृता बाक् प्रियहितवचनं कथाप्रस्तावादि वा । एतान्यप्यन्नाभावे सतामागतस्यातिथेनच्छिद्यन्ते २५ किंतु दीयन्ते सर्वकालम् ॥ १०१ ॥
1
एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः ॥
अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते ॥ १०२ ॥
१- गृयागारादेव । २ ड - दारिन्यदोषात् । ३ अ क बक्ष फ- समुच्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
२३९
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
नातिप्रसिद्धो लोकेऽतिथिशब्दार्थ इति तदर्थलक्षणमाह । एकरात्रं वसतः परगृहेऽतिथित्वम् । तच्च ब्राह्मणस्य न जात्यन्तरे । द्वितीयेऽह्नि पूजाविधौ कामचारोऽभ्युदयविशेषार्थिनस्तदधिकारो न नैयामिकः । तथा चापस्तम्बः (२।७।१६) "एकरात्रिं वासयेत् पार्थिवाँल्लोकानभिजयति । द्वितीयामान्तरिक्षांस्तृतीयां दिव्यान्" इति फलकामस्य द्वितीयादिरात्रिष्वधिकारं दर्शयति । अत्रैव निर्वचनं दाढर्यार्थमाह । अनित्यं हि स्थितिः । 1 रवि पूर्वस्यायं शब्दः । औणादिकैः कथंचिव्युत्पत्तिः ॥ १०२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं सांगतिकं तथा ॥
उपस्थित गृहे विद्याद्भार्या यत्राग्नयोऽपि वा ॥ १०३ ॥
एकस्मिन् यो वसति वैश्वदेव कालोपस्थितोऽपि नातिथिः । सांगतिकः सहाध्यायी संधिः । सख्युरन्यः तस्य ह्युत्तरत्र विधिर्भविष्यति (अग्रे ११० श्लोके) "वैश्यशूद्रौ सर्वाचेति" । योऽपि सर्वेण संगच्छते विचित्रपरिहासकथादिभिः सांगतिकशब्देन युक्तः प्रतिषेद्धुं प्रागदृष्टपूर्वोऽपि ।
न च गृहस्थस्य प्रोषितस्यास्य सर्वलक्षणलक्षितोऽप्यतिथिः । किं तर्हि उपस्थितं गृहे विद्यात् यत्रास्य नित्यं स्थानम् वसतिस्थानम् यदुच्यते प्रोषितस्यापि भार्या १९ यत्राग्नयश्च तत्रासंनिहितस्यापि गृहस्थस्य भवत्येवातिथिः । अतो यथा संविधायाग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिषु प्रवसति तद्वदतिथयेऽपि संविधातव्यम् । वाशब्दात्त्वेवं प्रतीयते । भार्याग्निभिः सह यदा प्रवासस्तदा भवत्येव ग्रामान्तरस्थस्याप्यतिथिः । असंनिहितस्यापि गृहे भार्याग्निषु सत्सु ततश्च यदि भार्यया सह प्रवसेदग्नयश्च गृह एव भवेयुस्तदा नातिथिपूजानियम इति । वाशब्द उपस्थितं गृहे विद्यादित्येतदपेक्षया न परस्परापेक्षया भार्या - २० ग्नीनाम् ॥ १०३॥
उपासते ये गृहस्थाः परपाकमबुद्धयः ॥
तेन ते प्रेत्य पशुतां व्रजन्त्यन्नादिदायिनाम् ॥ १०४ ॥
उपासनं तदभ्यासः । यो ब्राह्मणोऽनयैव बुद्धया तत्र तत्रोपतिष्ठेत यथाऽतिथिरवश्य भोजनं लभेत तस्येयं निन्दा | यस्तच्छीलः परस्य संबन्धिनं पाकमन्नमुपास्ते न तु २१ कदाचित् । तेन कर्मणा प्रेत्य पशुतां बलीवर्दादिजातिं व्रजति प्राप्नोति । अन्नादि - दायिनस्तद्गृहे दन्तितां गर्दभतामश्वतां वा प्राप्नोति । गृहस्थस्यैष दोषः । उत्पन्नस्थाली - पाकस्य ॥ १०४ ॥
1
१ निर्वचनेन २ फ-यत्तस्यानित्यं स्थानम् । 3 परपाकात्रपुष्टस्य सततं गृहमेधिनः ॥ दत्तमि तपोऽधीतं यस्यान्नं तस्य तद्भवेत् ॥ अ क क्ष -नो स्थालपिाकस्य फ-दोषोत्पन्न स्थालीपाकस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३३
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। अपणोद्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना ॥
काले प्राप्तस्त्वकाले वा नास्यानश्नन्गृहे वसेत् ॥ १०५ ॥ सायंकालोऽस्तमयादिः प्रदोषांतः । तस्यां वेलायामतिथिरागतोऽप्रणोद्यः अप्रत्याख्येयो भोजनशयनासनादिभिः प्रतिपूज्यः । केन गृहमेधिना मेधो । यज्ञः । गृहमेधो महायज्ञानामियमाख्या । तत्राधिकारी गृहमेधी । गृहस्थ इति यावत् । सूर्योढ इत्यर्थवादः, ५ सूर्येणोढः प्रापितः । दैवोपनीतत्वादवश्यं पूजार्हः । काले द्वितीये वैश्वदेवकाले प्राप्तः अकाले वा सायं भोजने निवृत्तेऽपि नास्य गृहस्थस्यानश्नन्गृहे वसेत् । यदि शेषमस्ति तन्निवेदनीयम् । न चेद्धि पाकः कर्तव्यः ॥ १० ॥
न वै स्वयं तदनीयादतिथिं यन्न भोजयेत् ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वयं वाऽतिथिपूजनम् ॥ १०६ ।। सूपघृतदधिशर्करादि यदुत्कृष्टमन्नं तत्स्वयं नाश्नीयादतिथौ संनिहिते यावत्तस्मै न १० दत्तम् । यत्तु आतुरस्य यवागूरसकटुकादि तदनिच्छते न देयम् । तादृशमदत्तमश्नतो न दोषः । सर्वथा न संस्कृतमन्नं स्वयं भोक्तव्यं कदन्नमतिथिर्न भोजनीय इत्येवंपरमेतत् । धनाय हितं धनस्य निमित्तं वेति धन्यम् । एवं यशस्यादयः शब्दाः । अर्थवादोऽयं नित्य त्वादतिथिभोजनस्य सति संनिधानेऽतिथेः पूर्वशेषत्वाच्च । स्तुतित्वेनान्वये संभवति नाधिकरणान्तरकल्पना युक्ता ॥ १०६ ॥
आसनावसथौ शय्यामनुव्रज्यामुपासनम् ॥
उत्तमेघूत्तमं कुर्याद्धीने हीनं समे समम् ॥ १०७ ॥ बहुष्वतिथिषु युगपदुपस्थितप्वितरेतरं समहीनज्यायस्स्वासनादिप्रकल्पनं गुणापेक्षं नाविशेषेण । आसनं वृस्यादि । आवसथं विश्रामभूमिः । शय्या खट्टादि । अनुव्रज्या गच्छतोऽनुगमनम् । उपासनं तत्समीपे कथाप्रस्तावेन संनिधानम् । एतदुत्तमेषूत्तमम् । २० दूरमनुव्रज्यत उत्तमः नातिदूरं मध्यमः कतिचिदित्पदानि हीनः ॥ १०७ ॥
वैश्वदेवे तु निहत्ते यद्यन्योऽतिथिराव्रजेत् ॥
तस्याप्यन्नं यथाशक्ति प्रदद्यान्न बलिं हरेत् ॥ १०८ ॥ सर्वार्थमन्नं वैश्वदेवशब्देनोच्यते । तस्मिन्निवृत्ते निष्पन्ने भुक्तवत्सु सर्वेषु निःशेषितेऽन्ने यद्यन्योऽतिथिरागच्छेत्तस्मै दद्यात्पुनः पक्वान्नम् । न तु तस्मात्पाकबलिं हरेत् । २५
१ ड-क्ष गृहमधिनाम् २ ड पटुकादि ३ अ क क्ष फ चेति ४ ड यशस्यादयोऽापे अधिकारान्तर कल्पना ६ अ क क्ष व न विशेषेण ८ ड तस्मै चानं क ब क्ष तथाऽप्यन्नं
५
For Private And Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीय
अग्नावपि होमो नेप्यते । न केवलं बलिहरणम् । यतः सायंप्रातः पाके होमो बलिहरणम् । न चान्तरालिके। तथा च वक्ष्यति (१२१ श्लोके) "सायं त्वन्नस्य'' इति । एवं च यद्यप्यसकृदह्नः पचेत्तथापि न प्रतिपाकं वैश्वदेवमावर्तेत । यथाशक्ति संस्कारविशेषेणेतरथा वा ॥ १०८ ॥
न भोजनार्थ स्वे विप्रः कुलगोत्रे निवेदयेत् ॥ भोजनार्थ हि ते शंसन्वान्ताशीत्युच्यते बुधैः ॥ १०९ ॥
प्रासङ्गिकोऽतिथेरयमुपदेशः । भोजनायेंतत्कुलीनोऽमुष्य पुत्रोऽस्मीति न निवेदयेन्न कथयेत् । स्वे कुलगोत्रे आत्मीयं कुलं पितृपितामहाद्यभिजनो गोत्रं गर्गभार्गवादि नामधेयं वा । गोत्रस्खलितं नामान्तरविवक्षायां यन्नामान्तरमुदाह्रियते तदुच्यते । अध्ययन
मपि स्मृत्यन्तरप्रतिषिद्धं तदपि न निवेद्यम् । अस्यार्थवादः भोजनार्थ भोजनं लिप्से १० प्रख्यातकुलजातित्वादित्यनेनार्थेन हेतुना कुलगोत्रे शंसन्कथयन्वान्ताशी वान्तमुद्गीर्णमश्नाति गिगिरतीत्येवमुच्यते बुधैः ॥ १०९ ॥
न ब्राह्मणस्य त्वतिथिगृहे राजन्य उच्यते ॥ वैश्यशूद्रौ सखा चैव ज्ञातयो गुरुरेव च ॥ ११० ॥
क्षत्रियो ब्राह्मणस्याध्वनीनोऽपि प्रथमभोजनकाल उपस्थितोऽपि नातिथिः । १५ अतो न रास्मै नियमतो देयम् । एवं वैश्यशूद्राभ्यामपि । सखिज्ञाती आत्मसमे नातिथी गुरुः प्रभुवदुपचयः “ निवेद्य वचनक्रिया " इत्युक्तम् ॥ ११० ॥
यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाव्रजेत् ॥ भुक्तवत्सु च विप्रेषु कामं तमपि भोजयेत् ॥ १११ ॥
तत्रातिथेधर्मः क्षीणपथ्योदनत्वं परग्रामवासो भोजनकालोपस्थानम् । तादृशेन २० रूपेण यदि क्षत्रियो गृहमागतो भवति तदा तमपि भोजयेत् । भोजनवचनादन्या परिचर्या
निवर्तते । प्रियहितवचनं त्वविशेषेण गृहाभ्यागतस्य विहितम् । अयं च तस्य भोजनस्य कालः । भुक्तवत्सु विप्रेषु ब्राह्मणेष्वनतिथिषु वा गृहसंनिहितेषु प्रथमभोनिषु ततः स भोजयितव्यः । काममिति नियमाभावमाह । काम्योऽयं विधिन नित्य इत्यर्थः । काम
श्वानिर्दिष्टः विशेषफलेषु स्वर्गः । यदि वा " धन्यं यशस्यम् ” इत्याद्यत्र २५ संबन्धनीयम् ॥ १११॥
वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ कुटुम्बेऽतिथिधर्मिणौ ॥ भोजयेत्सह भृत्यैस्तावानृशंस्यं प्रयोजयन् ॥ ११२ ॥ अतिधर्मोऽतिथिधर्मः । स ययोरस्ति तावतिथिधर्मिणौ । अतिथिधर्मश्च प्राग्व्या'ड विशेषेण गृहस्थस्या । २ श्लोके १०६
For Private And Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
ख्यातः । कुटुम्बं गृहं तत्र प्राप्तावागतौ वैश्यशूद्रावपि भोजयेत् । क्षत्रियवत्तयोस्तु 'भोजनकालः क्षत्रियकालात्परेण। यत आह । भोजयेत्सह भृत्यैस्तौ । भृत्या अत्र दासा उच्यन्ते । तेषां च भोजनकालो भुक्तवत्स्वतिथिज्ञातिबान्धवेषु सर्वेष्वग्दम्पतिभ्याम् । सहशब्द एककालतामात्रलक्षणार्थ: । आनृशंस्यं कारुण्यमनुकम्पां प्रयोजयन् प्रमाणीकुर्वन्नाश्रयन्निति यावत् ।
अनेन पूज्यतां वारयति । अनुग्राह्यो ह्यनुकम्प्यो न पूज्यः । अनुकम्प्येषु यदि च शक्यतेऽनुग्रहः कर्तुं ततः क्रियतेऽभ्युदयार्थिना न त्वकरणादतिथेरतिक्रमः । एतदुक्तं भवति । यादृशोऽतिथिभोजनादुत्कृष्टो धर्मः । अनुकम्प्यानुग्रहन्न तादृशस्ततो निकृष्टः ॥ ११२ ॥
इतरानपि सख्यादीन्संप्रीत्या गृहमागतान् ॥
प्रकृत्यान्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह भार्यया ॥ ११३ ॥
२३५
सखा मित्रं स आदिर्येषाम् । आदिशब्दः प्रकारे ज्ञातिबन्धुसंगत सहाध्यायिप्रभून्गृह्णाति गुरुवर्जम् । संमीत्याऽऽगतान् । अतिश्रेर्धर्मस्य प्रकृतत्वान्निषेधार्थं संप्रीतिग्रहणम् । तान्भोजयेत् । प्रकृत्य प्रकर्षेणान्नं कृत्वा संस्कृत्य यथाशक्तीति उपलक्षणार्थ: शक्तिशब्दः । यावती शक्तिर्यादृशं च योऽर्हति तमुद्दिश्य तादृश एव संस्कारः कर्तव्यः । १५ भार्यया सह यो भर्तुर्भोजनकाल: स एव भार्याया अपि । पृथक्तस्या भोजनकालस्याभावात् । एवं ह्युक्तम् “ अवशिष्टं तु दम्पती " ( ११६ लोके ) इति । महाभारते पत्युरूर्ध्व भार्याया भोजनं दर्शितम् । द्रौपदीसत्यभामासंवादे द्रौपद्या स्त्रीधर्मान्कथयन्त्यो " सर्वेषु पतिषु भुक्तवत्सु शेषान्नमश्नामि " । पतिशेषान्न भोजनं स्त्रीणां धर्मः तस्मान भार्याभोजनकाले सख्यादीनां भोजनं विधीयते । नाप्येकपात्राशनं सहार्थः । किं र्ता २० नैकाकिनस्ते भोजयितव्याः । अपि तु भार्याऽपि तत्र भुञ्जीत । ततश्चावशिष्टां तु दम्पतीति तदत्र बाध्यते । यदि पत्युः कश्चिदभ्यर्हितः प्रतीक्ष्यः स्यादन्यो वा ज भुञ्जीत । तदा भार्या तद्देशे भुञ्जीत । एवं सौहार्द प्रकाशितं भविष्यति ॥ ११३ ॥
.
For Private And Personal Use Only
१०
स्वैवासिनी: कुमारीच रोगिणो गर्भिणीः स्त्रियः ॥ अतिथिभ्योऽग्र एवैतान्भोजयेदविचारयन् ॥ ११४ ॥
२५
1
स्ववासिन्यो वध्वो नवोढा स्त्रियः स्नुषा दुहितरश्च । अन्ये तु जीवच्छशुरा जीवत्पितृकाश्च प्रसूता अपि स्ववासिन्य उच्यन्ते इत्याहुः । अतिथिभ्योऽन्वगेवैताननुग तानेत्र
१ ड अनुग्रहात्वन्यादृशोऽन्तन्तो निष्कृष्टः । २फ भोक्तृ ३ ड अविशिष्टं ४फ प्रतीक्षकः ५ फ सुवासिनी:
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२३६
१०
१५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
भोजयेत् । प्रारब्धभोजनेष्वेवातिथिषु तत्समकालं भोजयेत् । अन्ये त्व इति पठन्ति । अविचारयन् कथमतिथिष्वभोजितेषु बाला भुञ्जत इत्येवं विचिकित्सा न कर्तव्या ॥ ११४ ॥ अदत्वा तु य एतेभ्यः पूर्व भुतेऽविचक्षणः ॥ स भुञ्जानो न जानाति श्वग्विमात्मनः ॥ १११ ॥ एतेभ्योऽतिथ्यादिभ्यो भृत्यपर्यन्तेभ्यो यो भोजनमदत्त्वा पूर्व प्रथममविचक्षणः शास्त्रार्थमानानो भुङ्क्ते स श्वधैरद्यते प्रेतः । तां जग्धिमात्मनस्तैः खादनं न जानाति । एवं हि स मन्यते मूढमतिरत्राहमेव भुजे एवं तु न बुध्यते यदीदृशमर्शनं तत्स्वशरीरस्य श्वगृध्रैरदनम् । तत्फलत्वादेवमुच्यते ॥ ११५ ॥
भुक्तवत्स्वथ विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि ॥
भुञ्जीयातां ततः पश्चादवशिष्टं तु दम्पती ॥ ११६ ॥
विप्रा अतिथयः स्वा जात्यादयः । तेषु कृतभोजनेषु तदवशिष्टं दम्पती जायापती अश्नीयाताम् । पश्चात्कदाचित्तेभ्यः कल्पयित्वा शिष्टव्यपदेशे सत्यादौ भोजनं स्यात्तदर्थमुक्तं पश्चादिति । दम्पत्योर्भोजनकालाविधानार्थमस्यार्ध श्लोकोऽनुवादः ॥ १६ ॥ I देवानृषीन्मनुष्याच पितृन्गृह्याच देवताः ॥
पूजयित्वा ततः पञ्चाद्गृहस्थः शेषभुग्भवेत् ॥ ११७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनुवादमात्रमिदं पूर्वस्य पञ्चयज्ञानुष्ठान विधेर्गृहस्थ भोजनकालस्य च । अन्ये त्वर्थान्तर विधानमपि वर्णयन्ति । पूर्वत्र जायापत्योरेककालमवशिष्टभोजनं विहितम् । अनेन स्त्रिया अपोह्य पुंस एव वि । भृत्येभ्यः प्राक् पत्युर्भार्या भुञ्जीत । एवं व कृत्वा भोजयेत् । एतदप्युपपन्नं भविष्यति । इतरथा तैः सह भार्या न भुञ्जीतेत्यर्थ२० कल्पनायां तैथाश्रुतपदान्वयभङ्गः स्यात् । यत्तु महाभारते दर्शनं तद्दर्शनमेव विधानं विधौ विकल्पयिष्यते तदयुक्तमनुवादत्वादस्य । न च गृहस्थ इत्येकवचनविरोधः सहाधिकाराज्जायापत्योः तत्र च सहार्थस्य प्राधान्यान्न द्विवचनापत्तिः । यथा “ब्राह्मणोऽग्नीनादधीत" इति सत्यपि भार्यया सहाधिकारे नैकवचनं विरुध्यते । तत्कस्य हेतोः एको हि तत्र प्रधानमपरो हि गुणभूतः । न च गुणः स्वसंख्यामुपजनयितुं शक्नोति । अतः २५ प्रधानस्यैकसंख्यत्वात्सत्यपि पत्यर्थानुप्रवेश एकवचनमेव युक्तम् । एक एव गृहस्थशब्दः पत्न्यां वर्तते । स च सहविवक्षायाम् । सा चैकबुद्धिविषयत्वेन प्रधानयोर्गुणयोर्वा । तस्मान्न पत्न्याः प्राक् पुंसो भोजनम् । अतः स्थितमनुवादोऽयं प्रतिपत्तिदाढयीय ।
१ फ यदिदं श्मशानगल स्वशरीरस्य २ अ ब क ड क्ष अविशिष्टं ३ कक्षफ अ पूर्व भृत्यभ्यः प्राकू पत्युः ४ फ एवं च ५ ड यथाश्रुतं ६ ड़ दर्शितम् । तद्दर्शनमेव न विधानं विधौ वा कल्पयिष्यते
For Private And Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। येऽपि गृह्याश्च देवताः पूजयेदित्यर्थवादवचनं देवतापदं मत्वा पूजयेदितिसंबन्धाद्गौणमेवारी ५ विधित्वं समर्थयन्ते । न हि मुख्यस्य देवतार्थस्य पूज्यत्वसंभवो यजिस्तुतिसम्बन्धेनैव देवतात्वस्य मुख्यत्वात् । तथा च गृह्या इत्याह । गृहे भवा गृह्याः। ताश्च प्रतिकृतय एव । न हि यागसंप्रदानभूतानां गृहसबन्धितासिद्धिः तेषामपि देवतार्थो गौणो न पूजार्थः । कुत एतद्गृहस्थस्य या यष्टव्यास्ता गृह्या इत्युपपद्यते ॥ ११७ ॥
अंघ स केवलं भुते यः पचत्यात्मकारणात् ॥
यज्ञशिष्टाशनं ह्येतत्सतामन विधीयते ॥ ११८ ॥ पापं केवलं स भुङ्क्ते हृदये निधत्ते गृह्णाति नान्नस्य मात्रामपि यः पचेत्पाकं कारयेदात्मकारणादात्मानमुद्दिश्य क्षुधितोऽहमिदं वा मह्यं रोचत इति तदेव पच्यताम् । तस्मादनातुरेण नात्मार्थमन्नं मृषा पचनीयम् । आतुरस्य तु शरीर धारणं येनोपायेन भवति विध्यन्तरेणातिक्रमेणापि तस्याश्रयणं युक्तम् । “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्।। इति वचनात् । एवं १५ केचिदस्यार्थमाहुः । एतद्युक्तं स्मृत्यन्तरविरोधात् ॥ ११८ ॥
___राजत्विक्स्नातकगुरून्प्रियश्वशुरमातुलान् ।।
अर्हयेन्मधुपर्केण परिसंवत्सरात्पुनः॥ ११९ ॥ अतिथिपूजाप्रसङ्गेनान्येषामपि केषांचित्पूज्यानां गृहागतानां पूजाविशेषो विधीयते । राजाऽभिषिक्तो न क्षत्रियमात्रम् । अतिमहती ह्येषा पूजा न तां सर्वः क्षत्रियोऽर्हति । न हि २० स्नातकगुरुभ्यां तस्य सहोपदेशो युक्तः । पूजासाम्यं गुरुणा न तस्य युक्तम् । लिङ्गदर्शनाच । तद्यथैवान्यो मनुष्यराज आगत इत्यातिथ्येष्टिब्राह्मणं गोवधो मधुपर्कविधायुक्तो गोघ्नोऽतिथिरिति पुरुषराजविषयं दर्शयति । तेन क्षत्रियेऽक्षत्रिये वा जनपदेश्वरे पूजेयं प्रयोक्तव्या । शूद्रे तु नास्ति मन्त्रवत्त्वम् ।
ननु च शूद्रस्य मन्त्रोच्चारणं निषिद्धं न पुनः शूद्रसंप्रदानके कर्मणि ब्राह्मणादी- २५
१ [ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तगुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता॥
[ ( १ ) मेधातिथिः । एवं ह्याहुः दयितमिष्टं स्पृहणीयम् । यदि च न पच्येत कुतस्तादृशस्य दानसंभवस्तस्मादयमस्यार्थः । तदुद्देशस्तावन्नित्यस्य पाकस्य नैव विद्यते सुहृत्स्वजनादिष्वागतेषु तदुद्देशः । अन्यथा त्वनुद्दिष्टविशेषपाके अतिथ्यादिभ्यो दानं विधीयते तेनैतदुक्तं भवति । य एतेभ्योऽदत्त्वा भुके तस्यायं दोषः। अथवा सर्वस्मिन्नतिथ्यादिभि के नात्मा पुनः पाकः कर्तव्यः तथाच वसिष्ठः (अ.११ सू-११।१२) शेषं दम्पती भुञ्जीयाताम्।सर्वोपयोगे न पुनः पाकः।
यज्ञशिष्टाशनं पूर्वस्य शेषभोजनस्य प्रशंसैव । यज्ञो ज्योतिष्टोमादिः। शिष्टमुपयुक्तशेषं तस्य चैतदर्शनम् । तत्तुल्यफलं यत्सता शास्त्रानुष्ठानपराणां गृहस्थानामतिथ्यादिभुक्तशिष्टं विधीयते॥१॥
२ ड उपभुक्त
For Private And Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः नाम् । नैष दोषः । अर्घाणामपि “ भूतेभ्यस्त्वा " इत्यादिमन्त्रोच्चारणमस्ति । ननु च महाभारते शूद्रकर्तृकमपि मधुपर्ककर्म श्रूयते ।
"तदहमासनं चैव यथावत्प्रत्यवेदयत् । मधुपर्क च गां चैव तस्मै भगवते स्वयम्"। भगवते वासुदेवाय विदुर इति तत्साधने द॑धनि भक्त्या मधुपर्कशब्दः प्रयुक्तः । तादात्तच्छब्दो भवति । आयुष्यमिति | राजशब्दस्तावज्जानपदेश्वरवचनो न क्षत्रियमात्रे वर्तते । प्रियो जामातेत्याहुः । स्नातको विद्यावताभ्यामुभाभ्यां अन्यथाविंग्गुरवः सर्वे स्नातका एव।
आश्रमान्तरस्थानां भैक्षचर्या विहिता न त्वतिथिधर्मेण भोजनम् । अथवाऽचिरनिर्वृत्तवेदाध्ययनः स्नातको गृह्यते । एतानहेयत्पूजयेत् । मधुपर्कशब्दः १० कर्मनामधेयम् । गृह्यात्तस्य स्वरूपावगमः। परिसंवत्सरानिति राजादिपज्यविशेषणम् । परिगतो.
ऽतिक्रान्तः संवत्सरो येषां तान् । यदि संवत्सरेऽतीत आगच्छन्ति तदा मधुपर्कात् अर्चाहीः केचिदेवं व्याचक्षते । यदि संवत्सरादर्वागागच्छन्ति तदाऽनतीतेऽपि संवत्सरे प्रथमपूजायाः, पुनर्लभते पूजाम् । अन्ये त्वाहः । सांवत्सरिकी तेषां पूजा न यावदाग
मनम् । अस्मिन्पक्षेऽर्वागागमनं न पूजाप्रतिबन्धकम् । पाठान्तरं परिसंवत्सरादिति। याव१५ देव संवत्सरं तावत्परिसंवत्सरात्तत ऊर्ध्व पुनः पूज्या इत्यर्थः ॥ ११९ ॥
राजा च श्रोत्रियश्चैव यज्ञकर्मण्युपस्थिते ॥ मधुपर्केण सम्पूज्यौ न त्वयज्ञ इति स्थितिः ॥ १२० ॥
यज्ञे निवृत्तेऽर्वागपि संवत्सरात्प्राप्त्यर्थोऽयमिति केचित् । अन्ये तु पूर्वस्यैव राजश्रोत्रिययोरुपसंहारमाहुः । अनुपसंहारे हि न त्वयज्ञ इति नोपपद्यते । अत्र श्रोत्रियो २० यः स्नातकः प्रागुक्तो यदि वा ऋत्विगेव तस्य हि यज्ञकर्माण प्रारिप्स्यमाने गोर्मधु
पर्कदानं विहितम् । यद्यप्यसकृत्संवत्सरस्य सोमेन यजेत कृताया एवैनं याजयेयुः । एवं कृप्तमूलैषा स्मृतिर्भविष्यति । इतरथा कल्प्येत मूलम् । अन्ये तु सर्वानृत्विगादीछोत्रियशब्देन निर्दिष्टान्मन्यन्ते।तथा चाविशेषेण गौतमेन पठितम्(अ.५सू.२५।२७)"ऋत्विक्श्वशुर
पितृव्यमातुलानामुपस्थाने मधुपर्क"इत्युक्त्वा “यज्ञविवाहयोरर्वाग्" इति पठितवान् । अतश्च २५ सर्वेषामेवार्ष्याणां यज्ञे निर्मितेऽर्वागपि संवत्सरादर्घाहर्ता स्यात् । न त्वयज्ञ इति च प्रतिषेधो
१ ड अद्य २ ड तदन्यमधुपर्क 3 ड तादात्तच्छिष्टं भवति ४ ड श्वशुरगुरव ५ फ गृह्यान्नस्य ड गृह्यास्तस्य ६फ अर्वाक् ७ फ उपस्थितौ ८ ड विधिस्थितिः ९ ड यज्ञे निवृत्ते अर्वागपि क अ क्ष-यज्ञे इति इतोऽर्वागपि फ यज्ञनिमित्ते १० क्ष-अपि ११ ड सर्वानेव १२ फ दृष्टान्
For Private And Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
२३९
ऽर्वाक्संवत्सरान्नोर्ध्वमित्येवं ज्ञेयः । इह द्वितीये पादेऽनेकधा पाठप्रतिपत्तिः । केचित्पठन्ति । तते यज्ञ उपस्थिताविति । तेषामयमर्थः । तते प्रारब्धे यज्ञे यदि प्राप्तौ भवतो निमन्त्रानीतौ तदेयं मधुपर्कक्रिया तयोः । न पुनः प्रारभ्यमाणे ।
1
एष पक्षः कैश्चिद्दृप्यते । दीक्षितो न ददातीति दीक्षितस्य सर्वदानप्रतिषेधान्मधुपर्कदानमनुज्ञायमानं तद्विरुद्धं स्यात् । न च शक्यं वक्तुं दानमेतन्न भवत्यर्हयेदिति नोदनात् । पूषा विधीयते । यतोऽस्ति मधुपर्के अधिदानं मांसभोजनादिदानं च । अथोच्यते । स्वयमेव तत्परकीयं भुज्यत इति । एवं सति स्तेयदोषः स्यात् । वचनान्नेति चेदस्त्येव तर्हि ददात्यर्थः चोदितं च दददिति मधुपर्कं च दद्यादिति । तस्माद्विरुद्धं दीक्षितो न ददातीत्यनेन स्याद्विरोधः । यदि यज्ञशब्दः सोमयागेष्वेव वर्तते । दर्शपूर्णमासादयोऽपि यागास्तद्विषयोऽयं विधिर्भविष्यति ।
नैतद्युक्तम् । एवं सति समाचारविरोधः । न हि शिष्टाः सोमयागेभ्योऽन्यत्र कैचिदर्ध्याय मधुपर्कमाहरन्ति । आचारो वेदादरः । अतोऽयमेव पाठो युक्तः । यज्ञकर्मण्युपस्थित इति । प्रारभ्यमाणयज्ञ आगतं शिष्टा मधुपर्केण पूजयन्ति न प्रवृत्तयज्ञाः । अतश्चैतदपि न विचारयामः । सामान्यतः प्राप्तस्य दानस्य भवतु निवृत्तिर्न पुनस्तद्विषयतयैव श्रुतस्य । यज्ञश्चासौ कर्म च तद्यज्ञकर्म तस्मिन्नुपस्थिते प्राप्ते ॥ १२० ॥ १९ सायं त्वन्नस्य सिद्धस्य पत्न्यमंत्रं बलिं हरेत् ॥ वैश्वदेवं हि नामैतत्सायंप्रातर्विधीयते ॥ १२१ ॥
उक्तः प्रथमः । इदानीं द्वितीयः पाक उच्यते । सायं दिनान्तः प्रदोषस्तत्र सिद्धस्यान्नस्य सर्वः पाकयंज्ञियो विधिरावर्तनीयो ब्रह्मयज्ञपितृयज्ञवर्जम् ।
१०
ननु च बलिं हरेदित्येतावच्छ्रुतम् । बलिहरणं च प्रसिद्ध्या भूतयज्ञ एव । तत्र २० कुतोऽग्नौ होमोऽतिथ्यादिदानं च । अथ वैश्वदेवं हि नामैतदिति वैश्वदेवशब्दः सर्वार्थतां प्रतिपादयति । विश्वेषां देवानामिदं विधीयते । सायंप्रातर्यादृशं प्रातस्तादृशमेव सायमेतदर्थमेव प्रातः शब्दः । अन्यथा प्रतिर्विहितमेव किमनेन सायंप्रातर्विधीयते । एवं तर्हि ब्रह्मयज्ञपितृयज्ञावपि कर्तव्यौ ।
उच्यते । अन्नस्य सिद्धस्येतिवचनाद्यदन्नसाध्यं तदेव कर्तव्यम् । न त्वध्ययनसाध्यो २५ ब्रह्मयज्ञो नाप्युदकसाध्यं तर्पणम् । एवं च संबन्धः क्रियते । सिद्धस्यान्नस्य
For Private And Personal Use Only
१ अर्थवाक्यम्-नेयम् २ ड निमन्य चानीतौ ३ ड पूर्वेषा ४ ड अथान्ये तत्स्वयमेवमेतत्परकीयम् ५ ड चोदितं च मधुपर्के दद्यादिति ६ उ कस्मैचित् ७ ड अत्रोच्यते ८ ड भाक्तिको विधिः ९ड पाञ्चयज्ञिको १० ड कतोऽमौ होमः ११ ड विधिगर्हितमेव १२ ड अन्नस्य च
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः बलिं हरेत् । एतद्वैश्वदेवाख्यं कर्मान्नस्य सिद्धस्योभयोः कालयोर्विधीयते । अन्नशब्दाद्वैश्वदेवशब्दाच्चैवं व्याख्यायते । ____ अमन्त्रं मन्त्रशब्देन देवतोद्देशेन शब्दवान् स्वाहाकारान्तोऽग्नये स्वाहेत्येवमादिनिषिध्यते । न ह्यन्ये मन्त्रा वैश्वदेवेषु विनियुक्तास्तेषु च मन्त्रत्वं प्रशंसयोच्यते । ननु स्वाध्यायेऽपठितानां मन्त्रत्वमस्ति स्वाध्यायैकदेशः कश्चिदृग्यजुःसामाद्यात्मको वेदाध्यायिभिमन्त्र इति व्यवह्रियते । व्यवहारतश्च पदार्थावगमनं यैः शब्दैबलिहरणादि क्रिय ते ते कुत्रचित्पठ्यन्ते - केवलमग्न्यादिभ्यो देवेभ्यो होमं कुर्यादिति ' श्रुतेः 'स्वाहाकारेण वा वषट्कारेण वा देवेभ्यो हविः संप्रदीयत' इति वाक्यान्तरेण सर्वहोमेषु स्वाहाकारो विहितो
याज्यान्ते वषट्कारो नियमितो याज्यायां वषट्करोतीति । स्वाहाकारशब्द-." १० योगे चतुर्थी स्मर्यते । अतो यागो देवताया उद्देश्यत्वात् उद्देश्यत्वं च
देवतायाः शब्दावगम्यरूपत्वात् शब्देनैवोचितत्वादियं घटना क्रियते "अग्नये स्वाहेत्यादि ___यद्येवं तेषां निषेधः कथं तर्हि यागनिवृत्तिः । न हि तुभ्यमिदं न मदीयमिति यावदुद्देशो न कृतस्तावद्यागस्वरूपनिर्वृत्तिः । न हि त्यागः केवलो याग उद्देशशून्यः ।
सत्यम् । शब्दैनिषिद्धे मनसोद्देशं देवतायाः पत्नी करिष्यति । यथा शूद्रो नमस्कारमु१५ चारयति । नमस्कारेण प्रत्याम्नातः शूद्रस्य मंत्र इति नमस्कारोऽनुज्ञातोऽस्य न देवतापदम्। .
न च देवताया विनियोगसिद्धिरित्युक्तम् । इह भवन्तस्त्वाहुः । स्वाहाकारो नमस्कारेण प्रत्याम्नातः शूद्रस्य देवतापदं त्वनिषिद्धम् । अथ सायवैश्वदेवहोमे कः कर्ता ? उक्तं पत्न्येव संनिधानाहलिहरणवदमन्त्रकं करिष्यतीति ॥ १२१ ॥
__ पितृयज्ञं तु निर्वर्त्य विपश्चन्दुक्षयेऽग्निमान् ॥ २० , पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यान्मासानुमासिकम् ॥ १२२ ॥
वैश्वदेविकाद्वैकल्पिकाच्छ्राद्धान्नित्यमिदं श्राद्धान्तरमुच्यते । चन्द्रक्षयेऽमावास्यायां तत्रापि न यस्यां कस्यांचन वेलाया किं तर्हि पितृयज्ञं निवर्त्य श्रौतो यः पिण्डपितृयज्ञस्तं कृत्वा । एवं च यस्तस्य कालः स एवास्यापि लभ्यते । तदुत्तममावास्यायामपराह्ने
पिण्डपितृयज्ञ इति अनाहिताग्नेरप्यौपासनयोगोऽस्त्येव । तथा चाह । एवमनाहिताग्नि. २५ नित्ये अपयित्वेत्यादि अग्निमान् वैवाहिकेनाग्निना तद्वान्दायकालाहृतेन वा विप्रग्रहणम
विवक्षितम् । क्षत्रियवैश्ययोरपीप्यते । एवं स्मृत्यन्तरेषु ह्यविशेषणोक्तम् ॥ पिण्डान्वाहार्यकमिति नामधेयमिदमस्य श्राद्धस्य पिण्डानामनु पश्चादाह्रियतेऽनुष्ठीयते ।
१ड अन्नशब्दो वैश्वदेवशब्दश्च २ फ ननु स्वाध्याये पठितानां ३ ड अवगमः न च यः ४ड आदित्यादि देवताभ्यो-श्रुतः ५ फ उदेश्यत्वं च ६ ड शब्दे निषिद्धे ७ ड अनुज्ञातोऽस्य ८फ श्रुतो ९ ड तत्रेत्युक्तम् १० ड औपासनेऽयोगो अस्त्येव ११ अ ब क क्ष-इदं विशेषेणोक्तम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तत्पिण्डान्वाहार्यकं भवति । मासश्चानुमासश्च तयोर्भवं मासानुमासिकम् । मासानुमासशब्दसमुदायो मासगतां वीप्सामाचष्टे । मासि मासि कर्तव्यमित्युक्तं भवति । अतश्च नित्यतासिद्धिः । यद्यप्यनुमास शब्दाद्वीप्सावगतिर्भवति मासशब्दोऽतिरिच्यते तथापि पद्यग्रन्थे गौरवं नाद्रियते । श्राद्धमित्येतदपि नामैव । कुर्यादिति विधिः ॥१२२॥ पितॄणां मासिकं श्राद्धमन्वाहार्य विदुर्बुधाः || तच्चामिषेण कर्तव्यं प्रशस्तेन प्रयत्नतः ॥ १२३ ॥
२४१
अन्वाहार्य दर्शपौर्णमासयोः श्रौतयोर्दक्षिणत्विजाम् । यदेतन्मासिकं श्राद्धममावास्यायामेतत्पितॄणामन्वाहार्यम् । यथाऽन्वाहार्येणर्तित्रजः प्रीयन्ते तद्वत्पितरः श्राद्धेन । एतेन पित्रर्थतां श्राद्धस्याह । यथाऽन्यादिदेवतार्थो दर्शादियाग एवं न श्राद्धे पितरः किं तर्हि तदुपकारार्थमेव श्राद्धम् । तथा च पितॄणामिति षष्ठी । केवले हि देवत्वे चतुर्थ्या - १० विरहायोगः । पक्षे पाठान्तरमर्थान्तरं च पिण्डानां मासिकमिति । अन्वाहार्य विदुर्बुधः । अनेनापि पितृयज्ञत्रदवश्यकर्तव्यतोच्यते । न त्विदमङ्गम् । तदेतदामिषेण मांसेन कर्तव्यम् । प्रशस्तेनाप्रतिषिद्धेन विशेषविहितेन वा । "द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन " इति यद्वक्ष्यति अयं च मुख्यः कल्पः । तदभावे दधिघृतपयोऽपूपादि विधायिष्यते । मांसं च व्यञ्जनं 1 भक्तादिभोज्यस्य । न पुनरेतदेव केवलं भोज्यं येन वक्ष्यति " गुणांचे सूपशाकाद्यान् " १५ तथा " यावन्तश्चैव यैश्वान्नैरिति " 1
किं पुनः श्राद्धे होमब्राह्मणभोजनपिण्डनिर्वपणादीनि कर्माणि सर्वाण्येव समप्रधानानि श्राद्धशब्दवाच्यान्युत किंचिदङ्गमत्र किंचित्प्रधानम् । उच्यते । श्राद्धं भोजयेच्छ्राद्धं भुक्तमनेनेति सामानाधिकरण्याद्वाह्मणभोजनं मुख्यं प्रतीयते ॥ १२३ ॥
तत्र ये भोजनीयाः स्युर्ये च वर्ज्या द्विजोत्तमाः ॥ यावन्तश्चैव यैश्वान्नैस्तान्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ।। १२४ ।।
For Private And Personal Use Only
२०
तथा चाह । तत्र तस्मिञ्छ्राद्धे ये द्विजोत्तमा ब्राह्मणा भोजनीया ये च परिहर्तव्या यावन्तो यत्संख्याका 'द्वौ दैव' इत्यादि । यैश्वान्नैस्तिलैवीहियवैरित्यादि तदेतत्सर्वमिदानीं वक्ष्यामि । तच्छृणुत । एतदत्र प्राधान्येन संपाद्यम् । एतेन विना श्राद्धं न कृतं भवति। अन्यच्च यच्चाङ्गजातमारादुपकारकं संनिपत्योपकारकं वा तस्मिन्नसंपन्ने श्राद्धं न कृतं २५ भवति । सगुणं तन्न स्यात् । अत एतेषां प्राधान्यख्यापनार्थं पुनरुपन्यासः ॥ १२४ ॥
१ [ न निर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विजः ॥
इन्दुक्षये मासि मासि प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः ]
२ ड -अनाहार्ये पिण्डपितृयज्ञस्थानुगते तत्सम्बंन्धं विदुर्बुधाः । ३ फ- अस्य कर्तव्यतोच्यते । ड-ऋत्वि गसङ्गतिम् । ४ अ -३ श्लो. २६८ । ५ अ-श्लो. २२६ । ६ अग्रे १२४ छो.
३१
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता । - [तृतीयः द्वौ दैवे पितृकार्ये त्रीनेकैकमुभयत्र वा ॥ भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्जेत विस्तरे ॥ १२५॥
यद्यपि प्रतिज्ञातस्य वस्तुनस्तेनैव क्रमेण विशेषकथनं युक्तं तथापीह स्वल्पवक्तव्यत्वाभोजनीया इति प्राप्तं परित्यज्य संख्यानिर्देशोऽनेन क्रियते । देवानुद्दिश्य द्वौ ब्राह्मणौ भोजयेत् । पितॄणां कृत्ये त्रीन् । उभयत्र वा दैव एक पित्र्ये चैकम् । यद्यपि पित्र्य इत्यत्र पितुरिदमिति पितृशब्देन देवताचोदना तथापि पितृपितामहप्रपितामहा उद्देश्याः । तत्रैकैकस्यैकैकं भोजयेत् । न त्वेवैकं सर्वेभ्यः पृथक्पृथग्देवतात्वात् । उक्तं च गृह्यकारेण "न त्वेवैकं सर्वेषाम् "। "पिण्डैाख्यातम्" इति । यथैकः पिण्डः सर्वेभ्यो न निरुप्यते तथैव ब्राह्मणोऽपि न भोज्यत इत्यर्थः । इहापि वक्ष्यति । " निमन्त्रयेत व्यवरान् " इति । भोजनार्थमेव तन्निमन्त्रणं नादृष्टार्थम् । अतश्च पितृकृत्ये त्रीस्त्रीनिति द्रष्टव्यम् । तथा चाह । "न चावरान्भोजयेत्"इति । एवं च कृत्वैकैकमपि विद्वांसमित्येतदप्येवमेव द्रष्टव्यम्। "एकैकस्यैकैकमिति” । अपि च नैवात्रैकैकमुभयत्रेत्येतद्विधीयते । विस्तरप्रतिषेधार्थोऽयमनुवादः । यथा " विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुङ्गेति " । यद्येवं ' द्वौ दैव ' इत्येषोऽपि
विधिर्न स्यादस्याप्यन्यार्थतयोपपत्तेः । अथायं विधिरप्राप्तत्वादेकैकमित्येषोऽपि कस्मान्न १५ भवति । अत्राह। मा भूद्वयोरेकोऽपि विधिः । कुतस्तर्हि संख्यावगमो 'निमन्त्रयेत व्यवरा
निति' । ननु तत्र दैवग्रहणं नास्ति स्मृत्यन्तरात्तर्हि संख्यावगमः अयुजो वा यथोत्साहमिति' 'युग्मान्दैव' इति । यदि वाऽयं संख्याविधिः स्याद्विस्तरप्राप्त्यभावात्प्रतिषेधोऽनर्थकः । तस्मायावद्भिब्राह्मणैर्मोनितर्विस्तरे ये दोषास्ते न भवन्ति तावद्भोननीयाः। अत्राह । माभूहृयो
रेकोऽपि तावन्तो भोजनीयाः । पित्र्येऽयुग्माः दैवे तु द्वावेव । अतिसमृद्धोऽप्यत्यर्थमाढ्यो २० ऽपि । न प्रवर्तेत विस्तरे । न चायमदृष्टार्थो विस्तरप्रतिषेधः ॥ १२५ ॥ किं तर्हि
सक्रियां देशकालौ च शौचं ब्राह्मणसंपदः॥ पञ्चैतान्विस्तरो हन्ति तस्मान्नेहेत विस्तरम् ॥१२६ ॥
एतान्दोषानापादयति । विस्तरोऽतो नेष्यते । यदि तु शक्यन्ते सत्क्रियादय २५ उपपादयितुं तदा यथोत्साहम् । सत्क्रियाऽन्नसंस्कारविशेषः । देशो दक्षिणप्रवणादिः । ____ "अवकाशेषु चोक्षेष्विति" वक्ष्यमाणः । कालः अपराह्नः “मध्याह्नाच्चलिते सूर्य” इति ।
१ ड-पितणां सत्यमुपकारः पितनुद्दिश्य त्रीन् । देवरूपतया ब्राह्मणद्वयं कल्प्यम् । पितृरूपतया त्रयम् । इति एष उद्देश्यर्थः । एकैकमुभयत्र था।२ आश्वलयनगृ-सू. १।७।२-४ । ३ अग्रे १८७ श्लोके । ५ मे २.७ डोके.
For Private And Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२४३ शौचमात्मब्राह्मणप्रेष्यगतम् । ब्राह्मणानां संपत् गुणवद्राह्मणलाभः । एते गुणा अवश्य संपाद्याः । ते च विस्तरेण नश्यन्ति । विस्तारो वैगुण्यम् । ब्राह्मणबहुत्वे चासौ प्रसज्जति । तस्मान्नेहेत न कुर्यात् ॥ १२६ ॥
प्रथिता प्रेतकृत्यैषा पिज्यं नाम विधुक्षये ॥
तस्मिन्युक्तस्यैति नित्यं प्रेतकृत्यैव लौकिकी ॥ १२७॥ ५ न यथा दैवानि कर्माण्यदेवतार्थान्येवं पित्र्यं नाम तत्कमैंतत् । विधुक्षये तस्मिन् युक्तस्यैति नित्यं प्रेतकृत्यैव लौकिकी न यथा वैवानि कर्माणि । किं तर्हिः प्रथिता ख्याता वेदविदाम् । प्रेतकृत्या प्रेतोपक्रिया । विधुक्षये विधुश्चन्द्रस्तस्य क्षये । 'अमावास्यातिथिक्षय' इति पाठान्तरम् । विधुक्षय इति तु पाठो निर्दुष्टः । एवं हि तत्र योजनम् ।पित्र्यं नाम विधिचोदितं कर्म क्षये गृहे तस्मिन् कर्मणि पित्र्ये युक्तस्य तत्परस्य नित्यं कर्तुरुपतिष्ठते । १० प्रेतकृत्यैव तस्यापि प्रेतस्य कृत्योपकारः श्राद्धादि पुत्रैः क्रियते । पुत्रपौत्रादिसंतत्यविच्छेदः श्राद्धफलमनेन प्रकारेण प्रतिपाद्यते । न च तत्फलकामस्यायमधिकारो नित्यत्वस्य प्रतिपादितत्वात् । अन्ये त्वधिकारान्तरमिदं संतत्यविच्छेदकामस्येच्छन्ति । लौकिकीयं कर्तव्यता स्मार्तेत्यर्थः ॥ १२७ ॥
श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः ॥
अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् ॥ १२८॥ श्रोत्रियः छांदसः कृत्स्नमंत्रब्राह्मणिकां शाखा अधीते यस्तस्मै हव्यानि श्राद्धांगभोजनानि विश्वान्देवानुद्दिश्य यानि विहितानि तानिदेयानि । कव्यानि पितृभ्य उद्दिश्य यानि भोजनानि । अर्हत्तमाय अर्हता पूज्यता योग्यता च । महाकुलीनः पूज्यते महाकुले जातो विद्यावृत्तसंपन्नश्च तस्मै दत्तं श्राद्धादन्यदपि महाफलम् । एवं चाश्रोत्रियाय दानं निष्फलम् । २० अश्रोत्रियाय अभिजनविद्यादिगुणरहिताय स्वल्पफलमहत्तमाय महाफलम् ॥ १२८ ॥
एकैकमपि विद्वांसं दैवे पित्र्ये च भोजयेत् ॥
पुष्कलं फलमामोति नामंत्रज्ञान्बहूनपि ॥ १२९ ॥ यदुक्तमहत्तमायेति तद्दर्शयति । विद्वांसमेकमपि भोजयेत् । पुष्कलं फलमामोति। विद्वत्ता च व्याख्याता । वेदार्थवेदनं यत आह । नामंत्रज्ञान् बहूनपि । २५ मंत्रग्रहणं वेदोपलक्षणार्थम् । असंभवे पंचानां वेदविदुषामेकैकमपि विद्वांसं भोजयेदिति विध्यर्थः । पुष्कलं पुष्टं विपुलम् ॥ १२९ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२४४
www. kobatirth.org
१५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् ॥
तीर्थं तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः ।। १३० ॥
न वेदपारग इत्येव भोजयितव्यः । किं तर्हि दूरात् परीक्षेत निपुणतो मातापितृवंशद्वयपरिशुद्धिज्ञानं यथोक्तं “ये मातृतः पितृतश्च दशपूरुषं" । समनुष्ठितविद्यातपोभ्यां पुण्यैश्च ९ कर्मभिः येषामुभयतो ब्राह्मण्यं निर्णयेयुरित्येषा दूरात्परीक्षा । तथा तत्त्वतोऽध्ययनविज्ञानकर्मानुष्ठानवेदनं च । वेदस्य पारगः समाप्तिगः वेदपारगः । न वेदसंहितां ब्राह्मणमात्रं वा पठन्नर्हो भवति । अस्मादेव दर्शनात् श्रोत्रियशब्देन वेदैकदेशमप्यधीया न उच्यत इति गम्यते । तीर्थं तद्धव्यकव्यानाम् तीर्थमिव तीर्थं येनोदकं ग्रहीतुमवतरंति तत्तीर्थम् । तेन 1 यथामार्गेणोदकार्थिनो गच्छंत उदकं लभते एवं तादृशेन ब्राह्मणेन हव्यकव्यानि पितॄन् १० गच्छंतीति प्रशंसा । अन्यस्मिन्नपि इष्टापूर्तदानेन ब्राह्मणो यथातिथिर्यथातिथये स्वयमुपस्थिताय निर्विचिकित्सं दीयते दत्तं महाफलम् । एवमीदृशाय ब्राह्मणाय हव्यकव्ये निर्विचि - कित्सं दातव्ये महाफले भवतः ॥ १३० ॥
सहस्रं हि सहस्राणामनृचां यत्र भुंजते ॥ एकस्तान्मन्त्रवित्प्रीतः सर्वानर्हति धर्मतः ॥ १३१ ॥
अनृचां अनृगर्थविदां उपलक्षणं ऋचो यतोऽनृचानां प्राप्तिरेव नास्ति श्रोत्रियायैवेति नियमात् । समासांतः छांदसत्वान्न कृतः वृत्तानुरोधाच्च । एवं हि पठति । “अपि माषं मर्षं कुर्यान्न तु छंदो विचालयेत्” इति । अथवा अनृचा इति प्रथमा बहुवचनम् । अनृचाः सहस्रं यथा भुञ्जत इति संबन्धः । यथा सहस्रं गाव इति । एकः प्रीतस्तर्पितो भोजितो मन्त्र - विद्वेदार्थवित् सर्वास्तान् अनृचानर्हति स्वीकरोति । तैरभेदमापद्यते । अभेदे च यत्तेषु २० सहस्रेषु भोजितेषु फलं तदेकस्मिन्नवाप्यते इत्यवगतिरुत्पद्यते । निन्देयमविदुषो विद्वद्विध्यर्था न पुनः सहस्रसंख्यातानामेकस्य च समफलत्वमुच्यते । विदुषां विधानादविदुषां प्राप्तिरेव नास्ति अथाप्यसति विदुषि श्रोत्रियायैवेत्यनेन पाक्षिकी अविदुषोऽपि प्राप्ति शंक्य तथापि विस्तरस्य प्रतिषेधो मा भूदित्यतो यथाश्रुतार्थसंभवः ॥ १३१ ॥
[ तृतीयः
For Private And Personal Use Only
ज्ञानोत्कृष्टाय देयानि कव्यानि च हवींषि च ।।
न हि हस्तावदिधौ रुधिरेणैव शुध्यतः ॥ १३२ ॥
ज्ञानेन विद्यया उत्कृष्टा अधिकाः तेभ्यो देयानि कव्यानि । तैर्यदर्थं श्राद्धमारब्धं
१ - अवेदार्थविदाम् । २ ड - आत्मसाक्षात्करोति ।
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४५
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। संदीप्तान् तप्तायःपिण्डान् यमपुरुषैराश्यते । अयमसौ हस्तरुधिरदिग्धोपमार्थः रुधिरदिग्धौ रुधिरेणोपमृज्यमानावधिकतरं रज्यते । न निर्मलौ भवतः । एवमविद्वान् ब्राह्मणः भोज्यमानः पितृनधो नयतितराम् । पाठान्तरं प्रेत्येति भोक्तुरेव प्रेत्यता । नाविदुषा देवपित्र्ययोर्भोक्तव्यम् ॥ १३२ ॥
यावतो ग्रसते ग्रासान्हव्यकव्येष्वमन्त्रवित् ॥
तावतो ग्रसते प्रेतो दीप्तशूलष्टर्ययोगुडान् ॥ १३३ ॥ सत्यपि श्राद्धप्रकरणे वाक्याद्भोक्तुरयं दोषानुवादः । तथा चोक्तं "तस्मादविद्वान् विभियाद्यस्मात्तस्मात्प्रतिग्रहात्" इति। शूलष्टर्ययो आयुधविशेषे अयोलगुडः आयसः पिण्डः। व्यासदर्शनात्तु भोजयितुरयं दोषो न भोक्तुः । न पितृणां न तावन्मृतानामन्यकृतेन प्रतिषेधातिक्रमेण दोषसंबन्धो युक्तः, कृताभ्यागमादिदोषापत्तेः । यदि हि पुत्रेण तादृशो ब्राह्मणो १० भोजितः कोऽपराधो मृतानाम् । ननु चोपकारोऽपि पुत्रकृतः पितृणां अनेन न्यायेन न प्राप्नोति । प्राप्नुयाद्यदि तादर्थेन श्राद्धादिनोदितं स्यात् । इह तु नास्ति चोदना, पितुरुपकारकामेनैवं कर्तव्यं स्यात् , श्येनवत् । यत्तु “तावतो ग्रसते प्रेत" इति तद्भोजयितृसंबन्धेऽप्युपपद्यते । यस्य ब्राह्मण ईदृशः श्राद्धं भुते स इदं फलमाप्नोति इति युक्तः संबन्धः । प्राकरणिकश्वायं अविद्वद्भोजनप्रतिषेधस्तदतिक्रमणे कर्मवैगुण्यं तद्वैगुण्ये च श्राद्धाधिकारान्निवृत्तिरेव १५ दोषः । पितृणां श्राद्धोपकाराल्लाभः ततोऽपि विध्यतिक्रमे पुत्रस्य युक्तः प्रत्यवायः । किंतर्हि तद्भगवतो व्यासस्य वचनम् । “ ग्रसते यावतः पिंडान् यस्य वै हविषो विदः । असते तावतः शूलान् गत्वा वैवस्वतक्षयम् ॥ १३३ ॥
ज्ञाननिष्ठा द्विजाः केचित्तपोनिष्ठास्तथाऽपरे ॥
तपःस्वाध्यायनिष्ठाश्च कर्मनिष्ठास्तथाऽपरे ॥ १३४ ॥ २० सर्वगुणेभ्यो विद्यां प्रशंसितुं गुणविभागकथनप्रशंसा च विदुषे दानार्था । ज्ञाने विद्यायां निष्ठा प्रकर्षो येषां ते ज्ञाननिष्ठाः ज्ञानाधिकारिणः । गमकत्वाद्वयधिकरणानामपि बहुव्रीहिः । भृशमभ्यस्तवेदार्थास्तत्परा एवमुच्यन्ते । एवं सर्वत्र निष्ठान्तेषु द्रष्टव्यम् । तपश्च स्वाध्यायश्चेति द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः । तपांसि चान्द्रायणादीनि, स्वाध्यायो वेदाध्ययनं, कर्माण्यग्निहोत्रादीनि । सर्व एते गुणाः सर्वेषु समुच्चिता इति द्रष्टव्याः । न हि एकगुणसद्भाव २५ इतरगुणहीनस्य पात्रतामापादयति । किं तु कस्यचित्कोऽपि प्रकर्ष उच्यते । यथा च
१ फ-प्रेत्य. २ ड-न दोषानुवादः । ३ फ-नप्रामुयात् । ४ ड-विद्याध्ययनं । ५ फ-एकगुणः सद्भाव-ड-सद्भावे ।
For Private And Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः निष्ठाशब्दः समाप्तिवचनः प्रकर्ष लक्षयति । तस्मिन्निष्ठस्तत्पर उच्यते । सर्वगुणसद्भावेऽपि यदि तत्र प्रकर्षोऽस्त्येव, गुणाः मध्यमाः, तथा च भवत्येव पात्रम् । अप्रकृष्टे त्वेकस्मिन् सर्वगुणसद्भावेऽपि न पात्रतां लभते । समुच्चयश्च व्याख्यायते । तेन ज्ञानरहितस्य कर्मा. नुष्ठानसद्भाव इत्युक्तं द्वितीये । अन्यैस्तु ज्ञाननिष्ठपरिव्राजको व्याख्यायते । तस्य हि आत्मज्ञानाभ्यासः कर्मन्यासेन विशेषतो विहितः। तपोनिष्ठो वानप्रस्थः । स हि तापस इत्याख्यायते । “ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्यादिति" (अ. ६ श्ला. २३) । तपःस्वाध्यायनिष्ठाः ब्रह्मचारिणः कर्मनिष्ठा गृहस्थाः। अतश्च नाश्रमिणो निषिध्यन्ते । तथा च पौराणिकाः "चातुराश्रम्यवाह्येभ्यः श्राद्धं नैव प्रयोजयेत्" ॥ १३ ॥
ज्ञाननिष्ठेषु कव्यानि प्रतिष्ठाप्यानि यत्नतः॥ हव्यानि तु यथान्यायं सर्वेष्वेव चतुर्वपि ॥ १३५ ।। गुणविभागे प्रयोजनमाह । कव्यानि पितनुद्दिश्य यद्दीयते तत्कव्यम् । तानि ज्ञाननिष्ठेषु प्रतिष्ठाप्यानि प्रदेयानीत्यर्थः । यत्नवचनात्तदभावे चतुर्वपि हव्यवत् । पित्र्ये ज्ञाननिष्ठाः पात्रतमाः । उक्तं हि " पात्राणामपि तत्पात्रं " इति । अन्नदानमविशेषेण चतुर्योऽपि इति श्लोकार्थः । न्यायः शास्त्रीयो विधिः ॥ १३५ ॥
अश्रोत्रियः पिता यस्य पुत्रः स्याद्वेदपारगः ॥
अश्रोत्रियो वा पुत्रः स्यात्पिता स्याद्वेदपारगः ॥ १३६ ॥ संशयोपन्यासार्थः श्लोकः ॥ १३६ ॥
ज्यायांसमनयोविद्याद्यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता॥ मन्त्रसंपूजनार्थ तु सत्कारमितरोऽर्हति ॥ १३७ ॥
यस्य पिता अपार्टः स्वयं तु वेदपारगः सांगवेदाध्यायी, इतरस्य तु पिता वेदपारगः स्वयं तु मूर्खः, तयोः कः श्रेयानिति संशयं कृत्वा सिद्धान्तमाह । अनयोः स्वयं श्रोत्रियपितृमूर्खस्वयंमूर्खपितृश्रोत्रिययोः स्वयंमूर्खपितृश्रोत्रियं ज्यायांसं प्रशस्यं श्राद्धे योग्यं जानीयात् । यद्यस्य श्रोत्रियः पिता । इतरो मन्त्रपूजनार्थ न ब्राह्मणबुद्ध्या किं तु मन्त्रास्तेन
येऽधीतास्ते तत्र पूज्यते । न मन्त्राणां श्राद्धे पूजा विहिता तस्मान्नासौ भोजयितव्यः । २५ श्लोकद्वयेन संशयसिद्धान्तरूपोपन्यासेनार्थवादभग्यापितृश्रोत्रियत्वं आत्मश्रोत्रियत्वं
च श्राद्धभोजने कारणमित्येतदुच्यते । न केवलमात्मश्रोत्रियत्वं न तु स्वयं अनधीयानस्य
१ड-येन न ज्ञानरहितस्य कर्मानुष्ठान इत्युक्तम् । २अ-ब-क्ष-ज्ञानोत्कृष्टेषु । उहतेभ्यो देयानि । ४ड-अपठः
For Private And Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः ] पितृश्रोत्रियत्वेन भोज्यता विधीयते । तदुक्तं " दूरादेव परीक्षेत " इति । अत्राध्ययनपरीक्षा पुरुषद्वयविषयाऽनेन नियम्यते । जातिगुणपरीक्षा तु ततोऽधिकपुरुषविषयाऽपि यथा अतस्तस्यैव विशेषाभिधानार्थत्वादपौनरुक्त्यम् ॥ १३७ ॥
न श्राद्धे भोजयेन्मित्रं धनैः कार्योऽस्य संग्रहः ॥
नारिं न मित्रं यं विद्यात्तं श्राद्धे भोजयेद्विजम् ॥ १३८॥ ५ सत्यामेव श्रोत्रियत्वादिपूर्वगुणसंपदि मैत्र्यादिनिमित्तेन प्रतिषेधोऽयम् । मित्रं समानसुखदुःखं आत्मनिर्विशेषं न श्राद्धे भोजयेत् । धनैरन्यैरस्य मित्रस्य स्वीकारो मैत्रीकरणम् । अविच्छेदो वा मैत्र्यं उपकार इति यावत् । न केवलं न मित्रं भोजयेत् यावदार शत्रमपि । नारिं न मित्रं यं विद्याद्यत्र न रागो न द्वेषो न चान्यः कश्चित्संबंधो यत्र प्रीतिनिमित्ता कार्यार्थता शक्यते अरिमित्रयोः प्रदर्शनार्थत्वात् । तथा संबंधाशंकयैव १० मातामहादयोऽनुकल्पपक्षोक्ताः। शत्रावपि मैत्रीकरणार्थदानसंभावना यदि मैत्रीकरणमिति संग्रहः अरिसंग्रहणं न कर्तव्यं विस्पष्टाथै भविष्यति ॥ १३८ ॥
यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च ॥
तस्य प्रेत्य फलं नास्ति श्राद्धेषु च हविःषु च ॥ १३९ ॥ पूर्वस्य प्रतिषेधस्यार्थवादोऽयम् । मित्रशब्दोऽयं भावप्रधानः । मित्रप्रधानानि १५ मैत्रीप्रधानानि तेनोभयोरपि मित्रयोः शेषः देवतोदेशेन दानमदृष्टार्थ वा केवलयोाह्मणयोर्भोजनं हवींषि इति लक्ष्यते। प्रेत्य फलं नास्ति। ननु चासमानकर्तत्वात्कार्यानुत्पत्तिः प्रायेण कर्ता पुरुषःश्राद्धकृच्छ्रताया नअर्थोपहितायाः फलं केचिदाहुः। प्रेत्येतिशब्दान्तरं परलोकवचनं नियंतसंज्ञम् । अथ प्रायेणापि फलं कर्तृ तस्य फलं प्रेत्य प्रकर्षेण निकटं आप्यापि न भवति न भोग्यतां याति ॥ १३९ ॥
यः संगतानि कुरुते मोहाच्छाद्धेन मानवः ॥
स स्वर्गाच्यवते लोकाच्छ्राद्धमित्रो द्विजाधमः ॥ १४०॥ संगतानि मित्रभावाद्यः कुरुते श्राद्धेन मोहात् शास्त्रार्थमजानानः स स्वर्गात् च्यवते। न प्राप्नोति स्वर्गमित्यर्थः। असंबन्धसामान्यात् च्यवत इत्युच्यते यथा प्राप्तः स्वर्ग ततश्च्युतः स्वर्गेण न संबध्यते एवमयमपि। अनेन च श्राद्धफलाप्राप्तिरेव कथ्यते। सर्वशेषता हि तथा भवति। २९ श्राद्धमित्रः श्राद्धं मित्रमस्येति मित्रलाभहेतुत्वात्। श्राद्धमेव मित्रमतो बहुव्रीहिः द्विनानामधमः।
१ १३० श्लो. पृ. २४४ १ फ-संभवाय नापदि मैत्रीकरणम् । २ फ-भशेषः । ३ ड-निपातसंज्ञं । कथादा मजानतः । ४ पूर्वहि शेषता हि ।
For Private And Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२४८
१५
२०
www.kobatirth.org
[ तृतीयः
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
द्विजग्रहणं प्रदर्शनार्थम् शूद्रेणापि न मित्राणि भोजनीयानि । ननु चाब्राह्मण्यादेव शूद्रस्य मित्रत्वप्राप्तिर्नास्ति केनैषा परिभाषा कृता । शूद्रस्य ब्राह्मणैर्मित्रैर्न भवितव्यम् । समानजातीयानामेव मित्रव्यवहारो नोत्तमजातीयानां हीनजातीयैः सहेति चेत् । एतदपि न । एवं ह्याह । “श्वेतकेतुर्ह वा आरुणेयः” । “अस्ति मे पञ्चालेषु क्षत्रियो मित्रम्" इति । च संबन्धोपलक्षणार्थे च मित्रप्रतिषेधो व्याख्यातः । भवंति च शूद्रस्य ब्राह्मणा अर्थसंबन्धिनः पारशवस्य ज्ञातयोऽपि ॥ १४० ॥
संशब्दः सहार्थे वर्तते । सह भुज्यते यया सा संभोजनी । मैत्र्यादिसहभोजनं प्रवर्तते । १० गोष्ठीभोजनं वा संभोजनमिष्यते । पिशाचानामयं धर्मों यत् श्राद्धे मित्रसंग्रहः । रथ्याः पुरुषाः पिशाचाः । सा दक्षिणा इहैव लोके आस्ते नानुत्र फलं दातुं समर्था गौर्यथाऽन्वैकस्मिनेव गृहे तिष्ठति एवमियं दक्षिणा इहैवास्ते मित्रजनार्थैव भवति । न पितृभ्य उपकारार्थाय प्रभवति दानं दक्षिणा ॥ १४१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संभोजनी साऽभिहिता पैशाची दक्षिणा द्विजैः ॥
वास्ते तु सा लोके गौरन्धेवैकवेश्मनि ॥ १४१ ॥
यथेरिणे बीजमुत्वा न वप्ता लभते फलम् ॥
तथाऽनुचे हविर्दत्वा न दाता लभते फलम् ॥ १४२ ॥
इरिणं उषरम् । यस्मिन् क्षेत्रे भूमिदोषात् बीजमुप्तं न चोद्गच्छति तदिरिणं यत्र वप्ता न कर्षको लभते फलम् । एवमनृचे वेदाध्ययनरहिते हविर्देवं पित्र्यं च दत्ता न लभते फलम् । अनृच इति सप्तम्यंतं ऋचो वेदोपलक्षणार्थम् ॥ १४२ ॥
दातृन्प्रतिग्रहीतुंश्च कुरुते फलभागिनः ॥
विदुषे दक्षिणां दत्वा विधिवत्प्रेत्य चेह च ॥ १४३ ॥
१ फ· साधुवादीयते ।
विदुषे या दक्षिणा दीयते सा दातृन् फलभागिनः कुरुते इति युक्तम् । प्रतिग्रहीतारस्तु कतरत् फलं भुञ्जते यदि तावददृष्टं तदयुक्तं अनोदितत्वात् प्रतिग्रहस्य दृष्टफललाभेन प्रवृत्तेः । अथ दृष्टं तदविदुषोऽपि दृश्यते । सत्यं प्रशंसैषा ईदृशमेतद्विदुषे दानं यत्प्रतिग्रहीताऽप्यदृष्टफलभाग्भवेत् । सत्यपि दृष्टे । किंपुनर्दातेति प्रेत्य स्वर्ग इह कीर्तिर्यथाशास्त्र२५ मनुतिष्ठतीति जैनः सार्थ वादोदीयते विधिवदित्यनुवादो ददाति चैव धर्म्येविष्वति ॥ १४३ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
मनुस्मृतिः ।
कामं श्राद्धेऽर्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम् ।। द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् ॥ १४४ ॥ यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे बह्वृचं वेदपारगम् || शाखान्तंगमथाध्वर्यु छन्दोगं तुं समाप्तिकम् || १४५ ॥ वेदपारगशाखांतगसमाप्तिकाः शब्दा एकार्थाः समन्त्रब्राह्मणिकायाः कृत्स्नायाः शाखाया अध्येतृनाचक्षते । न मन्त्रैसंहिताया नापि ब्राह्मणस्य । तदेकदेशस्य वा । वेदैकशाखाघ्यायिनोऽपि श्रोत्रिया उच्यन्ते । अतस्तन्निवृत्यर्थमुक्तं श्रोत्रियाय देयमिति । श्रोत्रियश्च वेदाध्यायी । वेदशब्दश्च समन्त्रब्राह्मणिकां शाखामाचष्टे । तदेकदेशमपि या कृत्स्नशाखा तत्राध्यायी कथं गृह्येतेत्येवमर्थमिदम् ।
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कृतिर्मनोः ॥ १४५ ॥
ननु चाथर्वणिकनिषेधेऽप्येतत्समानं तत्रापि शक्यमेवं वक्तुं तन्निषेधे प्रायेण न मोज्य आथर्वणिक इत्येवमेवावक्ष्यत् । स्वशब्देन निषेधप्रतिपत्तिर्लाववं च । नैतदेवम् । किमन्यविधानेनान्यनिषेधोऽवगम्यते स्वशब्देन वा निषेधो विचित्र धर्मोपदेशस्य
1
1
ननु चाश्रमिणो भोजनीया इत्युक्तं तत्रानधीतसकलस्वाध्यायानां नैव गार्हस्था - १० द्याश्रमसंभवः । एवं ह्युक्तं " वेदः कृत्स्नोऽधिगंतव्य " इति । ब्रह्मचारिणस्तर्हि प्रक्रांत वेदाध्ययनस्य असमाप्तिगस्यापि स्यात् वेदपारगशाखांतग समाप्तिकशब्दैरेकार्थे : कात्स्न्यै सर्वैरेव प्रतिपाद्यते । एकेनैव सिद्धे वृत्तानुरोधान्नानारूपैकार्थानेकशब्दोच्चारणम् । वेदानां पारं गच्छति । शाखाया अंतः समाप्तिरस्यास्तीति समाप्तिकः । अध्वर्युर्यजुर्वेदशाखाध्यायी, नायमृत्विग्विशेषवचनोऽध्वर्युशब्दः । अवयवः प्रवचनमुच्यते । तदध्ययन - १५ संबन्धात् पुरुषोऽध्वर्युः । छन्दोगः सामवेदाध्यायी । स्मृत्यन्तरे त्रिसाहस्रविद्यः समाप्तिक उक्तः । तत्र सहस्रशब्दः सहस्रगीतिसंबंधात् सामवेदे वर्तते । त इमाः साहस्र्यतिस्रः साहख्यः विद्या यस्य त्रिसाहस्रविद्यः । ताण्डवमौक्तिक्यं सामर्गांनामिति । सहस्रवर्त्मनः सामवेदस्य तस्य तिस्रो विद्यः दर्शतैयी चतुःषष्टि || ब्राह्मणं च बाहृच्यम् । अन्ये त्वाथर्वणिकनिषेधार्थमिमं श्लोकं मन्यते । कात्स्यत् विवक्षायामेतदेवावक्ष्यत् २० “ अधीते वेदशाखां यः कृत्स्नां तं भोजयेद्विजम् " इति ।
एषामन्यतमो यस्य भुञ्जति श्राद्धमर्चितः ॥
पितॄणां तस्य तृप्तिः स्याच्छाश्वती साप्तपौरुषी || १४६ ॥
२४९
For Private And Personal Use Only
५
२५
१ ड-शाखान्तकम् । २ र वा ३ फ- मन्त्रसंहितायामपि ड - मंत्रसहितायानामपि । ४ फ-गृहेन ५ फ- भोजयितव्या । ६ र एकार्थं । ७ फ-अध्वर्यवः ड-आध्वर्यव ८फ ड-तस्या । ९ फ - तिस्र १० फ - सामगानमिति । ११ फ-विधाः । १२ फ- दाशतयी १३ फ-विचित्रात् ।
३२
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५० मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः कश्चिन्मन्येत पितृकृत्ये त्रीनित्युक्तम् । पूर्वश्लोके च नानाशाखाध्यायिन उपात्ताः। तत्र सब्रह्मचारिणां नास्ति प्राप्तिरिति तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थ इदम् ।।
एषां त्रयाणां विद्यानामन्यतमो भोजनीयः । एतदुक्तं भवति । समानशाखाध्यायिनो नानाशाखाध्यायिनो वा भोजनीयाः । अर्चितः पूजितः प्रार्थित अर्घादिना । साप्तपौरुषी तृप्तिः । सप्तपुरुषान्व्याप्नोति । अनुशतिकादेराकृतिगणत्वादुभयपदवृद्धिः । कालमहत्वोपलक्षणार्थ चैतत् । दीर्घकाला पितॄणां तृप्तिर्भवति । यावत्सप्तपुरुषा आगामिनः पुत्रपौत्रादयो जाता जनिष्यन्ते वा तावत्तथाविधब्राह्मणीदानात् पितरस्तृप्यन्ति । शाश्वती नान्तरा विच्छिद्य पुनरुद्भवति । किंपुनः सर्वदा स्थितैव ॥ १४६ ॥
एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः॥ ___ अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः ॥ १४७ ॥
पितृयज्ञमित्यारभ्य विंशतिमात्राः श्लोका अतिक्रान्तास्तत्रैतावानर्थोऽभिहितः । अमावास्यायां श्राद्धं कर्तव्यम् । श्रोत्रियो विद्वान् साधुचरणः प्रत्याख्याताभिजनः श्रोत्रियापत्यं असंबन्धी भोजनीयः । परिशिष्टं सर्वमर्थवादार्थम् । एषोऽनन्तरोक्तः प्रथमो मुख्यः कल्पो
विधिः श्राद्धे यदसंबन्धिने दीयते । अयं तु वक्ष्यमाणोऽनुकल्पो ज्ञेयः । मुख्याभावे १५ योऽनुष्ठीयते प्रतिनिधिन्यायेन सोऽनुकल्प उच्यते । सदेत्यादि स्तुत्यर्थः ॥ १४७ ॥
मातामहं मातुलं च स्वस्रीयं श्वशुरं गुरुम् ॥ दौहित्रं विट्पति बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् ॥ १४८ ॥
स्वस्त्रीयो भगिन्याः पुत्रो विट्पति माता प्रनावचनत्वात् विट्शब्दस्य । अतिथिमन्ये । स हि सर्वविशांपतिः गृहाभ्यागतो लोकेऽपि विट्शब्देनोच्यते । बन्धुः २० शाल: सगोत्रादिः ॥ १४८ ॥
* न ब्राह्मणं परीक्षेत दैवे कर्माण धर्मवित् ।।
पित्र्ये कर्मणि तु प्राप्ते परीक्षेत प्रयत्नतः ॥ १४९ ॥
नायं दैवे काणि ब्राह्मणपरीक्षाप्रतिषेधः किंतर्हि कागश्लीपद्यादीनां कदाचिदैवेऽ भ्यनुज्ञानार्थः । पिव्ये कर्मणि श्राद्धकाले प्राप्ते परीक्षां यत्नेन कुर्यात् । न दैवे । कदाचिद्वक्ष्यमाणानपि भोजयेत् । ये चाभ्यनुज्ञायन्ते तान्दयिष्यामः । अग्रे तु वक्ष्यमाणस्य प्रतिषेधप्रकरणस्य यत्नतो वर्ननार्थ काणादिवर्ननार्थ उपक्रममात्र श्लोको
न तु काणादीनां देवेऽभ्यनुज्ञानार्थः ॥ १४९ ॥ १फ-ब्राह्मगदानात् । २ अ. ३ श्लो. १२२॥ ३ फ-तत्रैव नार्थोऽभिक्षा । ४ फ-प्रत्याख्यातमभिजनः । ५ड-अतिथिः मान्यः । फ-अतिथिरन्यः । * केषुचि पुस्तकेषु दृष्टो रामचन्द्रेण व्याख्यातश्च पाठः।।
[तेषामन्ये पंक्तिदूष्यास्तथान्ये पंक्तिपावनाः ॥ अपक्तियान्प्रवक्ष्यामि कव्यानहन्द्वि जाधमान् ॥ १॥]
For Private And Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
२६१ ये स्तनपतितहीबा ये च नास्तिकत्तयः ॥
तान् हव्यकव्ययोर्विप्राननन्मिनुरब्रवीत् ॥ १५० ॥ स्तेनः चौरः । पतितः पञ्चानां महापातकानां अन्यतमस्य कर्ता । क्लीबो नपुंसकः उभयव्यञ्जनो तिरेताः षंढश्च । नास्तिका लोकायतिकादयः । नास्ति दत्तं नास्ति हुतं नास्ति परलोक इति ये स्थितप्रज्ञास्तेषां वृत्तिराचारः अश्रद्दधानता नास्तिक- ५ वृत्तिर्येषां ते नास्तिकत्तयः । उत्तरपदलोपीसमासः । नास्तिका इत्येव सिद्धे वृत्तिद्वयसमाश्रयणं श्लोकपूरणार्थम् । अथवा नास्तिकेभ्यो वृत्ति वनं येषां त एवमुच्यन्ते । तान् हव्यकव्ययोर्दैवे पित्र्ये च अनन्मिनुरब्रवीत् । मनुप्रतिषेधादरार्थ मनुग्रहणम् । सर्वधर्माणां मनुनोक्तत्वात् ॥ १५ ॥
जटिलं चानधीयानं दुर्वालं कितवं तथा ॥
याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धे न भोजयेत् ॥ १५१ ॥ जटिलो ब्रह्मचारी तस्य ह्ययं केशविशेषः पाक्षिको विहितो "मुण्डो वा जटिलो वा स्यात्" इति । उपलक्षणं च जटा ब्रह्मचारिणस्ततो मुण्डोऽपि प्रतिषिध्यते। तस्य चानधीयानस्य प्रतिधेषः । • ननु ' श्रोत्रियायैव देयानि । इति चानधीयानस्य प्राप्तिरेव नास्ति । प्रक्रान्ता- १५ ध्ययनः अनधीतवेदश्चेत् अगृहीतवेदश्चेत्प्राप्नुयात् ।
ननु च वेदपारग' इति वचनात् कुतः प्रक्रान्ताध्ययनस्य प्राप्तिः। एवं तर्हि अधीतवेदोऽप्यस्वीकृतवेदोऽनधीयानोऽभिप्रेतः । व्रतस्थमित्यनेन वा दौहित्रतैवात्र तत्र नाध्ययनमिति कश्चिन्मन्येत तदर्थमिदम् । अनधीयानस्य प्रतिषेधाद्विदुषस्तस्याधिकारोऽस्तीत्यवगम्यते । दुर्वालः स्खलितलोहितकेशो विकेशेन्द्रियो वा । तस्य च हि निर्वचनं कुर्वन्ति । दूर्वाशाबलेनाप्यलं २० तस्य वासो भवतीति । स हि दूर्वयैव प्रावियते लज्जया च वाससामभावे तावन्मात्रेणापि दधाति शेफम् । कितवो द्यूतकारः । याजयंति च ये पूगान् संघान् । व्रात्यस्तोमादिभिात्यानां हि संहितानां यागो विहितः । प्रतिषिद्धं च तद्याजनं व्रात्यानां याजनं कृत्वेति वयं ब्रूमः । यः क्रमशः प्रत्येकमपि बहून्याजयति बहुकृत्व आत्विज्यं करोति सोऽपि न भोज्यः । तथा च वसिष्ठः " यश्चापि बहुयाज्यः स्याद्यश्चोपनयते बहून्" इति । केचिदाहुः २५ श्राद्धग्रहणात्पित्र्य एवैषां प्रतिषेधो न तु दैवे तद्युक्तम् । तदपि श्राद्धांगमेव श्राद्धशब्देन युक्तं वक्तुम् ॥ १५१॥
चिकित्सकान्देवलकान्मांसविक्रयिणस्तथा ॥ विपणेन च जीवन्तो वाः स्युहव्यकव्ययोः ॥ १५२ ॥
१ ड-गतरेताः । २ फ-विधि । ३ ड-तदुक्तम् । ४ फ-अश्राद्धशब्देन ।
For Private And Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१५२
५
www. kobatirth.org
१०
मेधातिथि भाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीय:
भिषजः चिकित्सकाः । देवलका : प्रतिमापरिचारकाः । आ जीवनसंबन्धेनैतौ । प्रतिषिध्येते । धर्मार्थत्वे तु चिकित्सक देवलत्वयोरदोषः । मांसविक्रयिणः सौनिकाः । द्वितीयान्तपाठे पूर्व श्लोकादाख्यातानुषङ्गः । विपणेन जीवन्तः प्रतिषिद्धेन पणेन । दशमाध्याये वक्ष्यन्ते । तेन ये जीवन्ति ते वर्ज्याः । उभयत्र मांसविक्रयिणस्तु धर्मार्थमपि निषिध्यन्ते । यस्य केनचिन्मांसमुपहृतम् अन्यस्य च तेनार्थः । उपहृतमांसस्य घृतेन होमोपयोगिना समांसं घृतेन विनिर्मिमीते भवत्यसौ धर्मार्थो विनिमयो विक्रयशब्दवाच्य विनिमयस्यापि भवतीत्यत ईदृशा धर्मार्थमांसविक्रयिणोऽपि प्रतिषिध्यन्ते ॥ ११२ ॥ यो ग्रामस्य राज्ञश्च कुनखी श्यावदन्तकः ॥ प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव त्यक्ताग्निर्वार्धुषिस्तथा ॥ १११ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
प्रेष्य आज्ञार्करः । ग्रामेण यो यत्रकुत्रचित् कार्येण प्रेष्यते । एवं राजप्रेष्यः । कुनखी श्यावदन्तकः । प्रतिरोद्धा गुरोर्वाग्व्यवहारेऽन्यत्र च यो गुरोः प्रतिबन्धेः प्रातिकूल्ये च वर्तते । त्यक्ताग्निस्त्रतावसथ्ययोरन्यतरस्यापि । वार्धुषिः सत्यन्यस्मिन् जीविकोपाये वृद्धिजीविकः । “ वृद्धिस्तु योक्ता धान्यानां वार्धुषित्वं तदुच्यते " इति यत्स्मरणं तत्स्वैप्रक्रियायामेव । वैयाकरणा हि वृद्धिजीविनो धान्यादन्यत्रापि वार्धुषिक१५ शब्दं स्मरन्ति । ते च शब्दार्थस्मरणे प्रमाणतरा अभियोगवशात् ॥ ११३ ॥
यक्ष्मी च पशुपालश्च परिवेत्ता निराकृतिः ॥
ब्रह्मद्विट् परिवित्तिश्च गणाभ्यन्तर एव च ॥ १५४ ॥
यक्ष्मी व्याधितः । राजयक्ष्मगृहीत इत्यन्ये । पशुपालः यष्टिहस्तस्तद्वृत्तिजीवनः । निराकृतिः सत्यधिकारे महायज्ञानुष्ठानरहितः । अद्यत्वेऽप्यनुपजीव्यः । अनद्धा निरा२० कृतिरुच्यते । एवं हि शतपथे “ यो न देवानचेति न पितृन्न मनुष्यान् " इति । यैस्तु पठ्यते “ अस्वाध्यायश्रुतधनैर्निराकृतिरुदात्दृतः " इति न ते शब्दार्थसंबन्धविदस्ततस्तस्येहाप्राप्तिरेवै श्रोत्रियनियमात् । निराकर्ता देवादीनां निराकृतिरिति धात्वर्थानुगमोऽस्ति । धर्मधर्मिणोश्चाभेदविवक्षायां केनापि प्रयोग उपपन्न इति निपूर्वोऽयं धातुरपवर्जने वर्तते । निराकृता अपवर्जिता उच्यन्ते । भोजनान्निराकृता अधिकारान्निराकृता इति । भव २९ चाकृतिः सा निर्गताऽस्मादिति निराकृतिः । संस्थानं चाकृतिस्तथा च कुत्सायां निर्द्रष्टव्यो दुराकृतिर्निषिध्यते । आह च “वाग्रूपवयः शीलसंपन्नो वाक्संपन्नो वाग्मी पटुवागिन्द्रियश्ध बहुजिह्वो न भोज्याः " । रूपसंपन्नमनोहरावयवसंनिवेशवयः संपन्नः । युवभ्यो दानं प्रथमं
१ फ - आज्ञाकारः । २ ड - प्रक्रियायामेव । ३ र आद्यत्वे वाऽप्युपजीव्यः | अन्नद्धा । ४ र अवति । ५ प्राप्तिरेव नास्ति । ६ फ-ऊर्ध्वजनने ।
For Private And Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
२५३
प्रतिवयस इत्येक इति संज्ञाशब्दो वाऽयं क्तिनंतः । ब्रह्मविद् ब्राह्मणानां वेदस्य वा द्वेष्टा । ब्रह्मशब्दस्योभयार्थवाचित्वात् " ब्रह्मज्ञों ब्राह्मणः स्मृतः" इति । गणः सङ्घः सहैकया क्रियया जीवन्ति ये ते गणशब्दवाच्यास्तदन्तर्गताश्चातुर्विद्यब्राह्मणाः । परिवेत्तृपरिवित्ती वक्ष्यमाणस्वरूपौ ॥ १५ ॥
कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपतिरेव च ।
पौनर्भवश्व काणश्च यस्य चोपपतिहे ॥ १९ ॥ चारणनटनर्तकगायनादयः कुशीलवाः । अवकीर्णी विप्लुतेनह्याच्या दृषी शूद्रा तस्याः पतिः । अप्रत्यक्षन्यायं च मन्यन्ते।वृषल्या एव च यः पतिः यस्य विपतिभायी चास्ति कुत एतत् प्रकरणान्तरे विगर्हिताचारसंग्रहं श्रूयते "एतान्विगर्हिताचारान्" इति दविवाहश्च सर्वेषामनुज्ञातत्वात् न गर्हितः। स च कृतसजातीयापरिणयनस्यानुज्ञातः । अतोऽसत्या सजातीयायां वृषल्या भर्ता प्रतिषिध्यते । तत्र पौनर्भवः पुनर्भूः । पुनरूढां वक्ष्यति नवमेऽध्याये “ पत्या वा परित्यक्तेति" । काण एकेनाक्ष्णा विकलः । यस्य च उपपतिर्जायाजारोऽवस्थितायां भार्यायामस्ति उपेक्षया निन्द्यते । तदुक्तं " भन्नादे भ्रूणहा मार्टि पत्यौ भार्यापचारिणीति " ॥ १५५ ॥
भृतकाध्यापको यश्च भूतकाध्यापितस्तथा ॥
शूदशिष्यो गुरुश्चैव वाग्दुष्टः कुण्डगोलको ॥ १५६ ॥ भृतकाध्यापकः भृतकः सन् यो स्थितोऽध्यापकः मृतक इति यदीयद्ददाप्ति वेदमध्यापयामीति यः प्रवर्तते पणेन स भूतकाध्यापकः । एषा हि मृतिः प्रसिद्धा कायवाहादिषु । यस्त्वियता धनेनेयध्यापयामीति न निश्चित्य वचनव्यवस्थया पूर्वमध्यापयति लमते चाध्यापनार्थ नासौ भृतकाध्यापकः । अनिरूपितपरिमाणपूर्वे चार्थवादे २० विहितमध्यापनम् । एवं भृतकाध्यापितः यो ह्युत्पन्नबुद्धिः सत्यकामवत् स्वयं भूति दत्त्वाऽधीते स एवमुच्यते । यस्तु पित्रादिना भृतिं दत्वा उपाध्यायान्तराभावेऽध्याप्यते न तस्य विगर्हिताचारत्वं बालो हि पित्रा प्रतिषिद्धेभ्यो निवर्तनीयः । एतदुक्तं " गुरौ शिष्यश्च याज्यश्चेति " । शूद्रस्य शिष्यो व्याकरणादिविद्यासु गुरुश्व शूद्रस्यैव । उपसर्जनीभूतस्यापि संबन्धः स्मृतिशास्त्रत्वात् विगर्हिताचारत्वस्य सर्वशेषत्वात् शूद्रगुरुत्वं च २५ गर्हितं नान्यत् । वाचा दुष्टः परुषानृतभाषी । अभिशस्त इत्यन्ये । कुण्डगोलको वक्ष्यमा॑णौ ॥ १५६ ॥
१फ-क्तिनंतः। “ति च कौ च संज्ञायाम् "(व्या. सू. ३।३। १७४) र-किनंतः। २ -प्रमाऽपि प्राणः स्मृतः । ३र-अप्रत्यक्षन्यायर्या चात्र मन्यन्ते । ४ अग्रे श्लो. १६७।५ श्लो. १७५। ६ अ. ८ श्लो. १६७ । ७ फ-व्युत्पन्नबुद्धिः । ८ अग्रे श्लो. १७४ ।
For Private And Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः
अकारणे परित्यक्ता मातापित्रो रोस्तथा । ब्राझैयौँनैश्च सम्बन्धैः संयोगं पतितैर्गतः ॥ १५७ ।।
असति कारणे यः परित्यजति मातरं पितरं आचार्य च । गुरुशब्दः सामान्य शब्दत्वादुपाध्यायेऽपि प्रवर्तते । यत्तु तथा सति मातापितृग्रहणं न कर्तव्यं स्यात् गुरुत्वादेव सिद्धरत आचार्य एवेह गुरुरिति व्याचक्षते तदयुक्तम् । असति मातापितृग्रहणे गुरुशब्दः पितर्येव कृत्रिमाकृत्रिमन्यायेन प्रवर्तते । पृथगुपादाने तु शास्त्रान्तरवदाचार्यः श्रेष्ठो गुरूणामिति सामान्यशब्दता सिद्धा भवति । परित्यागकारणं च " त्यजेत् पितर राजघातकम् " इत्यादि । मातापित्रोः परित्यागस्तत्पादसेवादेः शुश्रूषायाः अकरणं तदाराधने अतत्परत्वम् । गुरोरेवमेव अध्यापनसमर्थेऽध्यापयितरि च तत्त्यागेनान्यत्राध्ययनम् । पतितैः संयोगं गतः संबन्धं कृतवान् । ब्राझैजनाध्यापनादिमियोंनैः कन्यादानादिभिः । ननु च पतितत्वादेवासौ वर्ण्यः । केचिदाहुँः " संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् । नागिय प्रतिषेधः । अथ केयं वाचो युक्तिः संबंधसंयोगं गत इति । नात्र संबन्धशब्दो वैशेषिकादिप्रसिद्धया संयोगादिवचनः किं तर्हि क्रियैवात्र संबन्धहेतुत्वात्संबन्धशब्देनोच्यते याजनादिलक्षणे संयोगशब्दश्च संबन्धमात्रमुपलक्षयति ॥ १५७ ।।
अगारदारी गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी ॥ समुद्रयायी बन्दी च तैलिकः कूटकारकः ॥ १५८ ॥
अगारस्य गृहस्य दग्धा । गैरं ददातीति । प्रदर्शनार्थं च गरग्रहणं विषादीनामपि । कुण्डस्य अन्नमश्नाति । एवं गोलकस्य । प्रदर्शनार्थत्वात् कुण्डस्य । सोमं विक्रीणीते ।
ओषधिः सोमस्तं यो विक्रीणीते यागार्थमौषधार्थ वा । अन्ये तु सोमसाध२० नान् ज्योतिष्टोमादियागानाहुः । तेषां च विक्रयो यद्यपि न संभवति अमूर्तत्वात्
क्रियायास्तथाप्यविदुषामेवंविधस्याचारस्य दर्शनादयं प्रतिषेधः । दृश्यन्ते ह्यविद्वांस एवं वदन्तो यन्मया सुकृतं कृतं तत्तेऽस्त्विति शपथेन विहितं सुकृतैः साधितान् वैरिति । तथा च यां च रात्रीमजायेथा यां च प्रेतासि तदुभयमन्तरेणेष्टापूर्त ते लोकं
सुकृतमायुः प्रजा वृञ्जियं यदि मे द्रुह्युरिति । यथैव शपथा एवं दानविक्रयावपि वाचा यः २५ करोति स वयते। अकार्यता चात एव ईदृशानां शपथदानविक्रयादीनां वाचा क्रियमाणाना
मनुमीयते । समुद्र उदधिस्तं यो याति । बन्दी स्तुतिपाठकः । तैलिकः तिलादीनां
बीजानां पेष्टा । कूटकारकः साक्ष्येष्वनृतवादी ॥ १५८ ॥ १र-ये तु । २ 'कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्यय' इति न्यायः । तद्यथा-लोके गोपालकमानय कटजकमानयेति यस्यैषा संज्ञा भवति स आनीयते न यो गाः पालयति यो वा कटे जात इति । ३ अ० ९ लो. २९० । ४ ड-आगारं ५ फ-विक्रयादौ । ६ ड-कूटहारकः । ७ ड-कूटं कारयतीति ।
For Private And Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
मनुस्मृतिः ।
पित्रा विवदमानच कितवो मद्यपस्तथा ॥ पापरोग्यभिशस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयी ।। १५९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
धनुः शराणां कर्ता च यश्चाग्रेदिधिषूपतिः || मित्रधुग्द्यूतवृत्तिश्च पुत्राचार्यस्तथैव च ॥ १६० ॥
पित्रा यो विवदते परुषं भाषते । राजकुले व्यवहरतीति पूर्वपक्षोत्तरपक्षभंग्या भागादि1 निमित्तम् । तथा त्र गौतमः ( अ. १५ सू. १९ ) “ पित्राऽकामेन विरक्तानिति " । प्रतिरोद्धा गुरोरित्यनेनैतत्कथं पुनरुक्तमुच्यते । अन्यः प्रतिरोधः अन्यश्च विवादः । यत्किंचित् १ गुरोरभिप्रेतं वस्तु कथमिदं सिध्येदिति तत्र संबन्धकथनमप्रतिरोधः । न्याय्येऽपि वस्तुनि तदिच्छाप्रतिघातः प्रतिरोद्धृत्वम् । प्रतिराद्धेति तत्र पाठान्तरम् । आभिमुख्येन हिंसिता हस्तादिना गुरोः प्रतिरोद्धा चपेटादिदानेन अस्मिन्पक्षे स्थितमन्यत्वं त्रिवादस्य । कितवो द्यूतस्य कारयिता सभिकः । यस्तु स्वयं देविता स प्रागेव निषिद्धः । केकरमन्ये पठन्ति । केकरो मद्यप इति । स च वलितप्रेक्षी अध्यर्धदृष्टिः । कातरमन्ये । स १० च शुकपक्षतारकः । मद्यपः सुराया अन्यस्यारिष्टादेर्मद्यस्य पाता सुरापः पतितत्वेनैव निरस्तः । पापरोगी कुष्ठी । स हि लोकेऽत्यन्तनिन्द्यः पापरोगीत्यभिधातुं युक्तः । अस्मादेव च प्रतिषेधात् यक्ष्मीत्यत्र न सर्वो व्याधिगृहीतो गृह्यते । कस्तर्हि क्षयी | यदि हि सर्वो गृह्येत तेनैव सिद्धत्वात्पापरोगीति नार्करिष्यत् । अभिशस्तः पातकोपपातकयोः कर्तेति लोके प्रसिद्धः । असत्यपि तत्कर्तृकत्वनिश्चये । दाम्भिकः छद्मना धर्मे वदति लोकपक्त्यर्थे १९ न कर्तव्यमिति कृत्वा करोति । रसविक्रयी विषस्य विक्रेता । तस्य ह्येतदभि - धानम् । उपांशुबधिरशब्दः रसदः सत्रीत्यादि विषदो रसद उच्यते ॥ १५९ ॥
२५५
धनुः शरांश्च यः शिल्पीव करोति । यश्चाग्रेदिधिषूपतिः । दिधिषूशब्दः काकाक्षि- २० वदुभयेन संबध्यते । स्मृतिशास्त्रत्वाच्चेदृशः संबन्धो लभ्यते । लेखा लोष्ठादयोऽपि स्मृत्यर्थं संकेत्यन्ते भवन्ति चार्थकराः । अत एतन्न वाच्यं कथमेकशब्दः समासान्तर्गतो द्वाभ्यां भिन्नप्रस्थानाभ्यां अभिसंबध्येत इति । गौतमेन हि द्वयं निषिद्धम् । इहापि संबन्धभेदे लिङ्गम् । द्विपदः समासः । न ह्यग्रेदिधिषूपतिर्नाम कश्चिदस्ति । एतौ च वक्ष्यमाणलक्षणौ । मित्रध्रुक् मित्रं यो दुह्यति मित्रस्य यः कार्योपघाते वर्तते । द्यूतज्ञः २५ द्यूतवृत्तिर्जीविका यस्य । ननु च ' कितवो मद्यप' इत्यत्रोक्तमेव नावश्यं द्यूतवृतिरेव द्यूतस्य प्रयोजकः किंतर्हि यः स्वयं देवितुं न जानाति गुरुभयाद्वा न दीव्यति । व्यसनी तु देवैः शप्त
|
For Private And Personal Use Only
१फ - अन्यस्मिन् । २ र नाकरिष्यतः ३ ड फ -लोकपंक्त्यर्थं । ४ ड - धनुः शराणां शिल्पी विकरोति ड-अत्र द्वयं निषिध्यते । ६ फ- संकल्पतो । ७ क - अर्थकाराः ८ फ-प्रतिषिद्धम् ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः
तयाऽन्यं देवयति । तदर्थो द्वितीयः कितवशब्दः । अथवा अनृतस्त्रीकद्यूतसमास्थाणवो द्यूतवृत्तयः । पुत्र आचार्योऽध्यापको यस्य मुख्यमाचार्यत्वं न पुत्र संभवति ॥ १६०॥
भ्रामरी गण्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा ॥ उन्मत्तोऽन्धश्च वयाः स्युर्वेदनिन्दक एव च ॥ १६१ ॥
व्याधिविशेषवचना एते।भ्रामरी अपस्मारी । गण्डमाली कपोले कण्ठे पिटका मालाकारा जायन्ते।श्वित्री श्वेतकुष्ठः ।पिशुनः परमर्मप्रकाशकः कर्णेजपः । उन्मत्तः अनवस्थितचित्तो धातुःसंक्षोभेण पिशाचगृहीतः यत्किंचनवादी यत्किचेनकारी वा । अन्धःचक्षुर्विकलः । वेदनिन्दकः । ननु च ब्रह्मद्विशब्देनैव ब्रह्मशब्दस्यानेकार्थकत्वात्
वेदनिन्दको गृहीत एव । नैवम् । अन्या निन्दा अन्यो द्विषः। चित्तधर्मो द्वेषः । तदुपर्यप्रीति१० शब्देन कुत्सनं निन्दा ॥ १६१ ॥
हस्तिगोश्वोष्टदमको नक्षत्रैर्यश्च जीवति ॥ पक्षिणां पोषको यश्च युद्धाचार्यस्तथैव च ॥ १६२ ॥
हस्त्यादीनां विनेता दमनकः। गतिशिक्षयिता । नक्षत्रैर्यश्च जीवति । नक्षत्रशब्देन ज्योतिःशास्त्रं लक्ष्यते तेन जीवति ज्योतिषिकः । पक्षिणां श्येनादीनां आखेटार्थ पोषयिता। १५ युद्धाचार्यों धनुर्वेदोपदेशकः ॥ १६२ ॥
स्रोतसां भेदको यश्च तेषां चावरणे रतः॥ गृहसंवेशको दूतो वृक्षारोपक एव च ॥ १६३ ॥
स्रोतांसि उदकागमाः तेषां भेदकः । सेतुं भित्वा देशान्तरे ब्रीह्यादिसेकार्थ नयति । तेषां च स्रोतसामेवावरणे रतः । आवरणं आच्छादनं यतः प्रदेशादुदकमुद्भवति तत् २० स्थगयति । गृहाणा संनिवेशोपदेशकः वास्तुविद्याजीवी स्थपतिः सूत्रधारादिः । न त्वात्मनो
गृहाणां सन्निवेशयिता । दूतो राज्ञः प्रेष्यो दासवद्विनियोज्यः । दूतस्तु सन्धिविग्रहादावेव प्रेष्यते । वृक्षान् रोपयति मूल्येन । धर्मार्थ तु न दोषः । अविहिताचारत्वात् ‘विहितं वृक्षारोपणं " दशाम्रवापी नरकं न याति " ॥ १६३ ॥
श्वक्रीडी श्येनजीवी च कन्यादृषक एव च ॥ २५ हिंस्रो वृषलवृत्तिश्च गणानां चैव याजकः ॥ १६४॥
श्वभिः क्रीडति श्वक्रीडी । क्रीडाथ शुनो बिमति । श्येनै वति क्रयविक्रयादिना । प्रागुक्तपाक्षिणां पोषकः पञ्जरादिसंस्थितानां धारयिता । कन्यामकन्यां यः करोति स __ १ ड-कृतश्रीक । २ फ-यस्यामुख्यम् । ३ र-श्वित्र्यी । ४ ड-कपाले। ५ फ-यत्किंचित्कारी । ६ फ-राज्ञा।
For Private And Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२५७ कन्यादूषकः । हिंसः स्वभावक्रूरः वधरतः । वृषलवृत्तिः शूद्रेभ्यः सेवादिना यो जीवति । वृषलपुत्र इति पाठान्तरम् । केवला एव वृषलाः पुत्रा यस्य “शूद्रापत्यैश्च केवलैः" इति गर्हिताचारः । गणानां देवतायाजकः । गणयागाः प्रसिद्धाः ॥ १६४ ॥
___ आचारहीनः क्लीवश्च नित्यं याचनकस्तथा ॥
कृषिजीवी श्लीपदी च सद्भिनिन्दित एव च ॥ १६५॥ ५ आचारो गृहाभ्यागतानां पूजादिप्रयुक्तलौकिकसमाचारः तेन वर्जितः । क्लीवोऽल्पसत्वः । भग्नोत्साहः कर्तव्येषु । याचनकः सदैव यो याचते यश्च याच्या परानुद्वेनयति। वस्तुस्वभावोऽयं याञ्चया याच्यमानोद्वेजनम् । 'नन्यादिभ्यो युः । स्वार्थे कः । कृषिजीवी स्वयंकृतया कृष्या जीवति, सति चोपायान्तरे अस्वयंकृतयाऽपि । श्लीपदी एकः पादो महान्यस्य । सद्भिनिन्दितः दुर्भगः । विनाऽपि दोषेण सतां द्वेष्यः ॥ १५॥ १०
औरभ्रिको माहिषिकः परपूर्वापतिस्तथा ॥
प्रेतनिर्यापकश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः ॥ १६६ ॥ उरभ्रा मेषास्तैश्चरति क्रयविक्रयादिना व्यवहरति तद्धनप्रधानो वा । एवं माहिपिकः । परः पूर्वो यस्याः तस्याः पतिः भर्ता । या अन्यस्मै दत्ता अन्येन वा उढा तां पुनः यः संस्करोति पुनर्भवति भर्ता पौनर्भवो नरो भर्ताऽसावितिशास्त्रेण । प्रेतान्यो १५ निर्यापयति वहति । एते यत्नतो वर्जनीयाः ॥ १६६ ॥
एतान्विगर्हिताचारानपातेयान्द्रिजाधमान् ॥
द्विजातिप्रवरो विद्वानुभयत्र विवर्जयेत् ॥ १६७ ॥ विगर्हितो निन्दितः आचारः कर्मानुष्ठानमेषामिति । काणादयः पूर्वदोषलिङ्गेन । स्तेनादयोऽनुभयमानदोषाः प्रत्यक्षादिना । उभयत्र देवे पित्र्ये च वर्जयेत् परिहरेत् । २० अपाङ्क्तेयाः पंक्तिं नार्हन्ति । भवार्थे ढक्कर्तव्यः । अनर्हत्वमेव पंक्तावभवनेने प्रतीयते । अन्यैर्ब्राह्मणैः सह भोजनं नार्हन्ति । अत एव पंक्तिदूषका उच्यन्ते । तैः सहोपविष्टा अन्येऽपि दूषिता भवन्ति ॥ १६ ॥
ब्राह्मणस्त्वनधीयानस्तृणागिरिव शाम्यति ॥ _____ तस्मै हव्यं न दातव्यं न हि भस्मनि हूयते ॥ १६८॥ २९
यथैते स्तेनादयः पंक्तिदूषकाः एवमनधीयानस्तत्तुल्यदोष इत्येवमथै पुनर्वचनम् । अन्ये तु व्याचक्षते । अधीयानानां काणादीनामसति वर्तमाने विगर्हिताचारत्वे देवे कदाचित्
१ ड-देवतानां । २ देवानां चा फ-प्रयुक्तो । ३ नन्दिग्रहिपचादिभ्यो'-(व्या. सू. ३ । १११३४.)। ४ अकफर्ड-निर्यातकश्चैव । ५ फ-अभवनं ।
३३
For Private And Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः प्राप्त्यर्थम् । अनधीयानो ब्राह्मणो वर्व्यः । यस्तु अधीते तस्मै हन्यं कन्यमिति न दीयते एवमर्थमेवात्र हव्यग्रहणम् । हव्ये अनधीयानः केवलो वर्व्यः । ये च दृश्यमानार्हताचाराः अतो ये च वचनेन उभयत्र प्रतिषिद्धास्ते दैवे पित्र्ये च वाः । अन्ये तु पित्र्य एव । तथा च
वसिष्ठः " अथ चेन्मंत्रविद्युक्तः शारीरैः पंक्तिदूषणैः । अदृष्यं तं यमः प्राह पंक्तिपावन ५ एव सः" ॥ इति ॥ तृणाग्निरिव शाम्यतीति । तृणाग्निर्यथा न शक्नोति हापि पक्तं
हुतमात्रेण हविषा शाम्यति उद्वाति च । यस्मिन्नग्नौ हुतं न भस्मीभवति न ततो होमात्फलम् । एवं हि श्रूयते "असमिद्धे न होतव्यम् । अग्निः सर्वा देवता " इति । एवमनधीयानो ब्राह्मणस्तृणाग्नितुल्यः । एतदेवाह । न हि भस्मनि हूयत इति । यथा तृणाग्निः प्रागे भस्मीभवति न तत्र हूयते एवं तादृशो ब्राह्मणो न भोज्यते ॥ १६८ ॥
अपंक्त्यदाने यो दातुर्भवत्यूचं फलोदयः॥ दैवे हविषि पित्र्ये वा तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ १६९ ॥
अस्य प्रतिषेधविधेः फलमाह । पंक्तिमहन्तीति पक्कयाँः । न पक्तयाः अपतयाः । दण्ड्यादिदर्शनाद्रूपसिद्धिः । तेभ्यो दाने यः फलोदयः फलोत्पत्तिर्भवति दातुः तं सर्वमिदानी ब्रवीम्यवहिता भवतेति ॥ १६९ ॥
अव्रतैर्यद्विजैर्भुक्तं परिवेत्रादिभिस्तथा ॥ __ अपक्तियैर्यदन्यैश्च तद्वै रक्षांसि भुञ्जते ॥ १७० ॥
अवताः असंयताः शास्त्राचारवनिताः । परिवेत्तप्रभृतयो यद्यपि शास्त्रबाह्यास्तथापि भेदेन स्मरणार्थ दोषगुरुत्वार्थं वा कथ्यन्ते । अन्ये चापाङ्क्तेयाः काणश्लीपद्यादयः ।
तैर्यदत्तं मुक्तं श्राद्धे भवति तद्रक्षांसि देवद्विषो भुञ्जते । न च पितरः । अतो निष्फलं २० तच्छ्राद्धं भवतीत्युक्तं भवति । रक्षोग्रहणमर्थवादः ॥ १७० ॥
दाराग्निहोत्रसंयोगं कुरुते योग्रजे स्थिते ॥ परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः ॥ १७१ ।।
अग्रे आदौ जातः अग्रजः सोदर्यो भ्रातोच्यते । एवं हि पठ्यते ॥ “ पितृन्यपुत्रान् सापत्नान्परनारीसुतांस्तथा । दाराग्निहोत्रसंयोगे न दोषः परिवेदने " इति । अत्र २५ सोदर्योऽग्रजः । तस्मिंस्थितेऽकृतदाराग्निसंयोगे तिष्ठति । प्रकृतव्यापारनिवृत्तौ प्रयुक्तः
अग्निहोत्रशब्दः कर्मवचनोऽपि तदर्थेऽग्न्याधाने वर्तते । स्मृत्यन्तरे विशेषः पठ्यते । " उन्मत्तः किल्विषी कुष्ठी पतितः क्लीब एव च । राजयक्ष्माऽऽमयावी च न योग्यः स्यात्प्रतीक्षितुम् " ॥ एतदप्यनधिकारोपलक्षणार्थम् । अतश्च पंक्तावपि गृह्यते । कालविशेषो. १ फ-तद्वत् न च । २ फ-प्रायो । ३ फ-अपांक्त । ४ फ-पंक्त्यान् । ५ फ-अवृत ६ फ-अन्नं !
For Private And Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२५९ ऽधिको व्यपेक्षते । तथा च स्मृतिः । “अष्टौ वर्षाण्युदीक्षेत पडित्येक" इति । एषा च वर्षसंख्या यदा कनीयान् प्राप्तविवाहकालः ततः प्रभृति प्रष्टव्यः । विवाहकालश्च स्वाध्यायावधिनिवृत्तिः।
ननु च प्रोषिताधिकारे तत्पठितं भर्तरि प्रोषिते यः स्त्रीणां प्रवासकालस्तमुपक्रम्य भ्रातरीत्यादि पठितम् । सत्यम् । वाक्यान्तरे प्रोषितशब्दस्य प्रत्यक्षः संबन्धोऽवगतः। वाक्या- ५ न्तरे तु संबन्धे प्रमाणं वक्तव्यं न च तदस्ति । यथा स्वस्तेिनाधिकार इति । न चात्र तच्छब्दोऽस्ति । न च तदपेक्षया विनैव तस्य वाक्यस्यापरिपूर्णत्वम् । वसिष्ठेन चाविशेषेणाग्निशब्देन स्मार्तस्याप्यग्नेर्ग्रहणं कृतम् । केचित्पितर्यप्यकृताधाने विधिमिच्छन्ति । अग्रनशब्दस्य यौगिकत्वात् पिताऽप्यग्रनो भवतीति । यद्यप्येवमन्योऽपि योऽग्रजस्तत्राप्येवं प्राप्नोति । न चायमग्रनानुजव्यवहारः पितापुत्रयोर्विद्यते । स्मृत्यन्तरेऽपि तु पठ्यते (व्या. ४।१।१६४)। १० " भ्रातरि च ज्यायसीति " । परिवित्तिः पूर्वनो ज्येष्ठः ॥ १७१ ॥
परिवित्तिः परीवेत्ता ययों च परिविद्यते ॥
सर्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ॥ १७२ ॥ प्रसंगात्परिवेदनसंबन्धिनामन्येषामपि दोषदर्शनद्वारेण निषेधं करोति । निषेधपरिवर्जने वर्जितः परिभूतो वा वेदनेने परिवित्तिः परिवज्यं ज्येष्ठं करोति परिवेदनं परिवेत्ता । याँ १५ कन्यया च परिविद्यते सर्वे ते नरकं यान्ति । दाता याजकश्च येषां नरकगामिनां पञ्चमो दाता कन्याया एवंप्रकृतत्वात्पित्रादिः । यानको विवाहे यः करोति होमं यो वा तत्रोपदेष्टा । अथवा तेषामेव परिवेत्तृपरिवित्तितत्कन्यादातॄणां ज्योतिष्टोमादीनामपि यज्ञानामृत्विक् तस्माज्ज्येष्ठेन तथा कर्तव्यं यथाऽस्य कनीयसो भ्रातुर्विवाहे विघ्नकर्तृत्वं न भवति । कनीयसाऽपि कालप्रतीक्षा द्वादशाष्टषडर्षादिविषया कर्नग । कन्ययाऽपि तादृश्यया दातुं न देयम् । २० दातृयाजको पञ्चमी येषामिति द्वन्द्वगर्भो बहु: हैः ॥ १७२ ॥
भ्रातुर्मतस्य भार्यायां योऽनुरज्येत कामतः ॥
धर्मेणापि नियुक्तायां स ज्ञेयो दिधिषूपतिः ॥ १७३ ॥ नियोगधर्मेण प्रवृत्तो भ्रातुम॒तम्य तीर्यागमने योऽनुरंज्येत प्रीती भावयेत् । कामतः नियोगधतिक्रमेण “सकृत्सकहतौ" इत्येवं विधिं हित्वा इच्छानुरागं गाालिङ्गन- २५ परिचुम्बनादि कुर्यादसकृद्वा प्रवर्तेत, चेतसा वा विक्रियेत, कामिनीप्रेमदृष्टिबन्धवचनादिलिङ्गेनानुरागित्वेन विभावितो दिधिषूपतिर्वेधः । अग्रेदिधिषूपतिलक्षणं तु स्मृत्यन्तरात् ज्ञेयम् । “ जीवत्यग्रे दिधिषपतिः" इति ।
... १ ड-व्यपेक्ष्यते । २ फ-इतः । ३ ड-द्रष्टव्यः । फ-पृष्टव्या । ४ ड-यद्येवम् । ५ र-या च स्त्री परिविद्यते । ६ फ-निषेधपरिवर्जिते । ७ र-वेदनपरिवित्तिः। ८ र-या च कन्या । ९ फ-अकृतत्वात् । १० फ-तद्भार्यायां । ११ फ-अनुरागतः प्रीतिभावात् । १२ र-आश्लेष ।
For Private And Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
-२६०
५
२०
www. kobatirth.org
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
केचित्तु नैवायं समान्नाये श्लोकोऽस्तीत्याहुः । अपरिपूर्ण च लिङ्गं ब्रुवते । द्वयस्य लक्षणे कर्तव्ये नापूर्वकारिणामेकस्योपपद्यते । स्मृत्यन्तरे चैतदुभयं लक्ष्यते
पत्यौ जीवति तद्गृहे स्थितायां तद्भार्यायां यो गूढोत्पन्नः भंग्या उपपतित्वेन वा पत्युः क्षमया जायते सोऽन्यजातः कुण्ड उच्यते । मृते तु गोलकः । एतावनियुक्तासुताविति केचित् । तदयुक्तम् । तयोरब्राह्मण्या देवाप्राप्तिः । तस्मान्नियोगोत्पन्नौ कुण्डगोलकौ । कथं १० पुनर नियुक्तासुतयोरब्राह्मण्यमितरयोस्तु ब्राह्मण्यं जातिलक्षणे पत्नीग्रहणात् । सर्ववर्णेषु तुल्यासु पत्नीष्विति संबन्धिशब्दश्च पत्नीशब्दो भर्तृशब्दवत् । यज्ञसंयोगे च पत्नीशब्दो पोह्यते न चान्यदीयया भार्यया सहान्यस्य यज्ञाधिकारः । यद्येवं नियोगोत्पन्नयोरपि समानन्यायत्वान्नैव ब्राह्मण्यम् । दशम ऐतन्निर्णेष्यामः । माभूद्वा नियुक्तानियुक्तासुतयोः कस्यचिदपि ब्राह्मण्यम् ।
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“पर पूर्वापर्ति धीरा वदन्ति दिधिषूपतिम् । यस्त्वमोदधिषूर्विप्रः सैव यस्य कुटुम्बिनी ॥ " न त्विह सम्भवति परपूर्वापतेः पृथगेव निषिद्धत्वात् । तस्मादन्यो दिधिषूपतिः ॥ १७३ ॥ * परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ ॥
पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्तरि गोलकः ।। १७४ ॥
ननूक्तमसति ब्राह्मण्ये प्राप्त्यभावात्प्रतिषेधानुपपत्तिः । पतितप्रतिषेधादेव एतद्भविष्यति द्विजातिकर्मम्यो हानिः पतनम् । द्विजातिकर्मत्वे सति श्राद्ध भोजनस्य कुतः पतिते प्राप्तिः। आम्नायते च प्रतिषेधो “ये स्तेनपतिता " (११० श्लो.) इति ॥ १७४॥ ते तु जाताः परक्षेत्रे प्राणिनः प्रेत्य चेह च ॥
दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयन्ति प्रदायिनाम् || १७५ ।।
“ जात्याख्यायामिति ” ( न्या. सू. १/२/१८) बहुवचनं प्राणिन इति । ब्राह्मण्यादिव्यपदेशमवजानते प्राणिन इत्येवं व्यपदेशाही, न व्यपदेशान्तरमर्हन्ति अतस्ते नाशयन्ति हव्यकव्यानि निष्फलीकुर्वन्ति प्रदायिनां दातृणाम् । परिवेषादीनां लोके नातिप्रसिद्धत्वात् शब्दश्चास्मृतत्वाद्वयवस्थार्थ लक्षणप्रणयनम् ॥ १७५ ॥
अपक्त्यो यावतः पंक्त्यान् भुञ्जानाननुपश्यति ||
तावतां न फलं तत्र दाता प्राप्नोति बालिशः ।। १७६ ॥
१ फ - व्युत्पाद्यते ; र- पत्नीशब्दो त्युपोह्यते । २ फ- एवन्निर्णेष्यामः । ३ ड-तौ पजातो:- प्राणिनः । ४ फ- अस्य स्मृतत्वात् । ५ फ- अपांक्त्यो ।
* उत्पन्नयोरधर्मेण हव्यकव्ये च नैत्यके ॥ यस्तयोरन्नमश्नाति स कुण्डाशी द्विजः स्मृतः ।
For Private And Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय:] मनुस्मृतिः।
___ २६१ पंक्तिमहन्तीति पंक्त्याः । सद्भिरेकत्रासनभोजनाद्यर्हता पंक्त्यता तदभावादपंक्त्यः। स यावतः पंक्त्यान्विद्वत्तपस्विश्रोत्रियान् भुञानाननुपश्यति तावतां न तत्र पितृतप्त्याख्यं फलं भवति । अतः स्तेनादयः श्राद्धं कुर्वता ततः प्रदेशादपसारणीयाः। बालिशो मूर्खः ।। १७६ ॥
वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्टेः श्वित्री शतस्य च ॥
पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम् ॥ १७७ ॥ ननु चान्धस्य कुतो दर्शनम् । येनेदमुच्यते वीक्ष्यान्धो नवतेरिति । सत्यम् । तत्प्रदेशसंनिधानमनेन लक्ष्यते । यावान् देशश्चक्षुष्मतो दृष्टिगोचरस्तावतो देशादनावृतादन्धो विवासनीयः । काणः षष्टेः । नात्रायमर्थोऽत ऊर्ध्व भाज्या इति । केवलं सङ्ख्यापचयेन दोषलाघवं प्रायश्चित्तविशेषार्थ ज्ञाप्यते । श्वित्री कुष्ठी भण्यते। पापरोगी प्रसिद्धः॥१७७॥ १०
यावतः संस्पृशेदङ्गैर्ब्राह्मणाञ्छूद्रयाजकः ॥
तावतां न भवेदातुः फलं दानस्य पौर्तिकम् ॥ १७८ ॥ यावतो ब्राह्मणान् स्पृशत्यङ्गैः पतिं गतः अत्राप्यङ्गस्य स्पर्शनं न विवक्षितम् । किं तर्हि पूर्ववत्तद्देशसंनिधिः । पौर्तिकं फलं पूर्ते मवं पौर्तिकम् । बहिर्वेदिदानाद्यत्फलं तत्पौर्तिकम् ॥ १७८ ॥
वेदविचापि विप्रोऽस्य लोभात्कृत्वा प्रतिग्रहम् ॥
विनाशं व्रजति क्षिप्रमामपात्रमिवाम्भसि ॥ १७९ ॥ प्रसङ्गाच्छूद्रयाजकस्याप्रतिग्राह्यताऽनेन कथ्यते । वेदविदपि यदि तस्य शूद्रयाजकस्य संबन्धिनो द्रव्यस्य प्रतिग्रहं करोति। लोभादित्यनुवादः । सोऽपि विनाशं ब्रजति । अभिलषितेनार्थेन वियुज्यते धनपुत्रपशुशरीरादिना । किंपुनरवेदवित् । वेदविदः किल प्रतिग्रहे नातीव २० दोष इति वक्ष्यति। आमपात्रमपक्कं शरावादिभाननम् । अम्भसि नले क्षिप्तम् ॥१७९॥
सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पूयशोणितम् ॥
नष्टं देवलके दत्तमप्रतिष्ठं तु वाधुषौ ॥ १८० ॥ तस्यां जातौ जायते यत्र विष्ठाऽस्य भोजनं भवति । एवं भिषजे । नष्टं निष्फलं उद्वेगकरं वा । नष्टं हि द्रव्यं उद्वेगं जनयति । अविद्यमाना प्रतिष्ठा स्थितिर्यस्य २५ तदप्रतिष्ठम् । नानारूपैः शब्दैरेवविधस्य दानस्य नैष्फल्यम् । कर्तुश्च दोषसंवन्धः प्रतिपाद्यते । नष्टमप्रतिष्ठमिति नानयोराभेदशङ्का कार्या कार्यविभेदात् ॥ १८० ॥
यत्तु वाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद्भवेत् ॥
भस्मनीव हुतं द्रव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे ॥ १८१ ॥ १फ-तु। २ र-आभिप्रेतेन । ३ र-न दोषसम्बन्धः। र-नानयोरपिभेदाशङ्का कार्या, कार्याभेदात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मदा
२६२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः अयमपि पूर्ववत् व्याख्येयः । वाणिजकस्य भोजनं निषिद्धम् । न तद्देशसंनिधिः । न हि यथा पूर्वत्र वीक्ष्येति दृष्टिगोचरे देशे लक्षणया संनिधिस्तद्वदिह तादृशं किंचिन्निबन्धनमस्ति । पौनर्भवो नवमे वक्ष्यते ( अ.९-श्लो. १७५ )॥ १८१ ॥
इतरेषु त्वपंक्त्येषु यथोद्दिष्टेष्वसाधुषु ॥ मेदोऽमृमांसमजास्थि वदन्त्यन्नं मनीषिणः ।। १८२ ॥
यस्मिन्नपंक्त्यदानफलप्रदर्शनप्रकरणे पठिताः अन्धादयस्तेभ्योऽन्ये स्तेनादयः प्रतिकाण्डोद्दिष्टास्तेषु यथोद्दिष्टेषु भोजितेषु दातुरिमान्युपतिष्ठन्ते । मेदोऽसृङ्मांसादीनि तादृशजातौ जायते यत्रैतदाहारो भवति कृमिक्रव्याद्गृध्रादिजाताविति मनीषिणो वेद
विदो वदन्ति । सर्वस्यायमर्थः । अपांक्तेषु भोजितेषु श्राद्धाधिकारो न कृतो भवत्यकरणे १० च विध्यतिक्रमदोषोऽवश्यंभावी नित्यत्वादस्य विधेः ॥ १८२ ॥
अपंक्त्योपहता पंक्तिः पाव्यते यैर्द्विजोत्तमः॥ तानिबोधत कात्स्न्येन द्विजाय्यान्पंक्तिपावनान् ।। १८३ ॥
अपंक्त्यैः पूर्वोक्तैः उपहता दूषिता पंक्तिः परिषद्यैर्ब्राह्मणैः पाव्यते निर्दोषा क्रियते । तान्वक्ष्यमाणैः श्लोकैः शृणुत । कात्स्न्येन निःशेषेण ब्रवीमि । अर्थवादरूपाण्य१५ न्यानि पदानि । यथैवैकत्र भुञ्जानो दुष्टो दूषयति अदुष्टान् एवं पंक्तिपावनः स्वगुणातिशया
दन्येषामपि दोषानपनुदतीत्यस्यार्थः । न चानेनापंक्त्यानां भोजनमनुज्ञाप्यते । किंतर्हि पंक्तिपावनोऽवश्यमेन्वषितव्यः । तस्मिंश्च लब्धे यद्यन्ये नातिनिपुणतः परीक्षिताः त्रिपुरुषं यावत् तथापि न चेदुपलम्यमानदोषा वृथाऽपि भोजयितव्या इत्येवमर्थः पंक्ति
पावनोपदेशः ॥ १८३ ॥ २० अत्र्याः सर्वेषु वेदेषु सर्वप्रवचनेषु च ॥
श्रोत्रियान्वयजाश्चैव विज्ञेयाः पंक्तिपावनाः ॥ १८४ ॥
अग्र्याः उत्तमाः सर्वसंशयव्युदासेन निपुणतः स्वीकृतवेदाः । सर्वेषु च प्रवचनेषु अग्र्याः इत्येवम् । प्रोच्यते व्याख्यायते यैर्वेदार्थः प्रवचनान्यङ्गानि तानि । षडङ्गो वेदो यैरम्यस्तोऽभ्यस्यते च । श्रोत्रियान्वये जाताः पितृपितामहादयो येषां तादृशा एव ।
नन चेदृशा एव भोज्यतया विहितास्तत्र कोतिऽशयो नेदानीं पंक्तिपावनत्वमुच्यते । किंचिद्विद्वद्भयो दानं सति श्रोत्रियत्वाद्विगुणयोगे अधिकोऽयं गुणो द्रष्टव्यः पंक्तिपावनहेतुतया न बहुवचनं व्यक्तयोक्षम् । चकारः समुच्चये ॥ १८४ ॥
१फ-तस्मिन्नलब्धे यदि यत्नेन अतिनिपुणतः परीक्षितपुरुष यावत् । २ ड-श्रोत्रियानृविजांश्चैव । ३ ड-वेदार्थप्रवचनानि अंगानि । ४ फ-श्रोत्रियत्वे विहितम् । न चेह विद्वत्तोपात्ता । न च तया पंक्तिपावनत्वोपपत्तिः । गुणविशेषापेक्षं हि पंक्तिपावनत्वम् । न गुणापश्ये युक्तम् तस्माद्विद्वदभावे केवलश्रोत्रियाय दानार्थमेतत् । असति विदुषि श्रोत्रियाय दानं मुख्यमेव, न गाणमित्यु कं भवति ।
For Private And Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ॥ ब्रह्मदेयानुसन्तानो ज्येष्ठसामग एव च ।। १८५ ॥
त्रिणाचिकेतं यजुर्वेदैकदेशः तद्व्रतं च । तद्व्रताचरणेन तदध्यायी त्रिणाचिकेतः । अत्रापि लक्षणयैव उच्यते । पुरुष
।
न चैवं मन्तव्यं तावन्मात्रेण पङ्क्तिपावनत्वम् । किं तर्हि सति श्रोत्रियत्वादिगुणयोगे- ५ अधिकोऽयं गुणो द्रष्टव्यः पंक्तिपावनहेतुतया । पञ्चाग्निविद्या नाम छान्दोग्योपनिषदि विद्याऽऽम्नायते (५।१०।९ ) “स्तेनो हिरण्यस्येत्यादि" यस्याः फलं तदध्ययनसंत्रन्धात् पुरुषोऽपि पञ्चाग्निः पूर्ववत् । अन्ये तु पञ्चाग्नयो यस्य त्रयस्त्रेताऽग्नयः सभ्यावसथ्यौ च द्वौ पञ्चाग्निः । तत्र सम्यो नाम यो महासाधनस्य शीतापनोदार्थमेव बहुषु देशेषु व्यवहियते । त्रिसुपर्णो नाम मंत्रस्तैत्तिरीयके बाह्वृच्ये च । “ ये ब्राह्मणास्त्रिसुपर्णे पठन्ती " त्यादिः । षडङ्गो वेदस्तं १० वेत्तीति षडङ्गवित् । ब्राह्मधर्मेण आहूय दानेन या दत्ता तस्याऽनुसन्तानस्ततो जातः । ज्येष्ठसामगच ज्येष्ठे दो हानि आरण्यके सामानि तानि गायति स एवमुच्यते । अत्रापि सामगानेन तद्व्रताचरणेन वा पुरुष इत्युच्यते ॥ १८५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वेदार्थवित्प्रवक्ता च ब्रह्मचारी सहस्रदः ॥
शतायुचैव विज्ञेया ब्राह्मणाः पंक्तिपावनाः ।। १८६ ॥
२६३
For Private And Personal Use Only
१५
वेदस्यार्थं जानाति । ननु च षडङ्गविदुक्त एव । सत्यम् । अङ्गैर्विना स्वयमप्यूहति प्राज्ञया यः स इह वेदार्थविदभिप्रेतः । अथवा तस्यैवायमनुवादः पुनः पुनः क्रियते । न वेदर्थज्ञानेन विना सत्यप्यन्यगुणयोगे श्राद्धार्हाः । प्रवक्ता व्याख्याता वेदार्थस्यैव । ब्रह्मचारी सहस्रदः। अविशेषोपादानेन गवां सहस्रं यो दत्तवान् । इदं चं युक्तं सहस्रशब्दस्य बहुनामत्वात् बहु यो ददाति उदारो वेत्यर्थः । न हि गवां संख्येयत्वे प्रमाणमस्ति । २० वेदेऽप्युक्तं “ गावो वै यज्ञस्य मातर " इति । अविशेषचोदनायां गावः प्रतीयन्ते । शतायुर्वृद्धवयाः । स हि परिपक्ककषायतया पावनत्वमश्नुते शतमायुरस्येति शतायुः । वर्षाणि संख्येयानि प्रसिद्धेः । अथवा शतशब्दो बह्वर्थः । बह्वायुः । वृद्धवयस्त्वं चात्राभिप्रेतम् । उक्तं तु गौतनी “ युवभ्यो दानं प्रथमं एके पितृवत् " इति ( अ. १५ सू. १०-११) । एवमर्थमेव च ब्रह्मचारिग्रहणमिह व्याचक्षते । स हि पूर्ववया भत्रति ॥१८६॥ २५
१ त्रिणाचिकेताख्यो वेदभागोऽध्वर्यूणाम् । " पीतोदका जग्धतृगा " इत्यादि तदध्ययनसम्बन्धात् पुरुषोऽत्र त्रिणाचिकेत उच्यते । अन्ये च त्रिणाचिकेतमधीयानां न येनाधीतं नाचिकेतचरितं स त्रिणाचिकेतः । ड-त्रिणाचिकेतेतमधीयानं व्रतमाम्नातम् । तद्येना चरितम् य- । २ ड -अथर्ववेदस्योपनिषद्यान्नायते । ३ र ड-तद्वेदनसम्बन्धात् । ४ र विक्रियते । ५ र आज्यदोहानि । ६ फ- तावदर्थज्ञानेन ७ र - इदं तु प्रयुक्तम् । . विना सत्यप्यन्यगुणयोगे श्राद्धानहः । ८ फ-केभ्यो दानं प्रथमं पितृभ्य इत्येक इति ।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ तृतीयः पूर्वेयुरपरेधुर्वा श्राद्धकर्मण्युपस्थिते ॥ निमन्त्रयेत व्यवरान्सम्यग्विमान्यथोदितान् ॥ १८७ ॥
उक्ता यादृशा ब्राह्मणा भोजनीयाः।इदानीमन्येतिकर्तव्यतोच्यते । पूर्वेधुर्यदहः श्राद्धं कतव्यममावास्यायां त्रयोदश्यां वा ततः पूर्वस्मिन्नहनि चतुर्दश्यां द्वादश्यां वा श्वः श्राद्धे कर्तव्ये ब्राह्मणान्निमन्त्रयेत्। अपरेधुस्तदहरेव वा । विकल्पश्चात्र नियमापेक्षः ।यः शक्नोति नियमान्पालयितुं स पूर्वद्युः, अशक्तस्तदहरेव। अधिकनियमानुपालनाच्च महाफलम् । निमन्त्रणे कर्तव्ये अध्येषणपूर्वकम् व्यापारणमभ्युपगमनं च । त्रयोऽवरा येषां ते त्र्यवराः । यद्यत्यन्तं न्यूनास्तदा त्रयः । शक्तौ त्वयुजो यथोत्साहमित्युक्तम् । अवशिष्टः पदसंघातः श्लोकपूरणार्थः । उपस्थिते प्राप्ते । यथोदितान् यथोक्तान् ॥ १८७ ॥
निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये नियतात्मा भवेत्सदा ॥ न च छन्दांस्यधीयीत यस्य श्राद्धं च तद्भवेत् ॥ १८८ ॥ पित्र्ये श्राद्धे निमन्त्रितो नियतात्मा योऽसौ भवेत् । संयतात्मा ब्रह्मचर्य परिरक्षेत। अन्यांश्च यमनियमान तिष्ठेत स्नातकव्रतादीन् । पुरुषत्रतानां नृत्यगीतादिप्रतिषेधाना
काङ्गता विधीयते । तथाकर्तव्यं श्राद्धकृता यथाऽसौ ब्राह्मणो निमन्त्रणात् प्रभृति संय१५ तेन्द्रियो भवति, अन्यथा श्राद्धं दुष्येत् । न च छन्दांसि वेदान् नाधीयीत । यच्चे वेदाक्षरो
च्चारणमध्ययनं तन्निषिध्यते । जपस्तु सन्ध्योपासनादावप्रतिषिद्धः । यस्य तत्कर्तव्यं श्रादं भवेत् । पित्र्ये श्राद्धे निमन्त्रितवन्नियतात्मा मवेत् । संयतात्मा च सोऽपि नियतात्मा मवेदिति पदयोजना । अतो भोक्तुः कर्तुश्च निमन्त्रणात्प्रभृति तुल्यो नियमोऽनध्ययनं च ॥१८॥
निमन्त्रितान् हि पितर उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान् ॥ वायुवञ्चानुगच्छन्ति तथासीनानुपासते ॥ १८९ ॥
निमन्त्रितेन नियतात्मना भवितव्यमित्यस्य विधेरर्थवादोऽयम् । यस्मानिमंत्रितान् ब्राह्मणान् अदृश्येन रूपेण पितर उपतिष्ठन्ति तच्छरीरमनुप्रविशन्ति । यथा भूतग्रहाविष्टं वायवोऽनुगच्छन्ति । यथा वायुप्रमाणः पुरुषो गच्छत्यनुगच्छति न गच्छन्तं प्राणो जहाति
एवं पितरो वायुभूता भवन्ति । तथाऽऽसीनान् ब्राह्मणानुपासते । गच्छत्स्वनुगच्छन्ति २६ उपविष्टेषूपविशन्ति । निमन्त्रिता द्विजा पितृरूपापन्ना भवन्तीत्यर्थः । तस्मान्न स्वतन्त्रैर्निम
न्त्रितर्भवितव्यम् ॥ १८९॥
१फ-अवधिनियमापेक्षः । २ क ख यद्भवेत् । ३ फ-आतिष्ठेत् । ४ फ-न च । ५ ख-पितरि ।
For Private And Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । केतितस्तु यथान्यायं हव्ये कव्ये द्विजोत्तमः ॥
कथंचिदप्यतिक्रामन् पापः सूकरतां व्रजेत् ॥ १९० ॥ केतित उपनिमन्त्रितः। हव्ये कव्ये दैवे पिये च। अङ्गीकृत्य निमन्त्रणमभ्युपगम्य श्राद्धभोजनम् । यदि कथंचिदतिक्रामति भोजनकाले न संविधीयते ब्रह्मचर्य च न रक्षति तदा सूकरतां गच्छति स ब्राह्मणः । कथंचित्कामाद्विस्मृत्य वा । यथान्याय- ५ मिति वृत्तपूरणम् । अन्ये त्वाः । प्रार्थ्यमानस्यानभ्युपगम एवातिक्रमः । तथा च श्राद्धकल्पे उक्तम् “ अनिन्दितेनामन्त्रितो नातिकामेत् " इति । एतच्चायुक्तम् । लिप्सया प्रवृत्तिः श्राद्धे न पुनः शास्त्रतः । तत्र सत्यां लिप्सायां यदि नाङ्गीकरोति तदा को दोषः ॥ १९०॥
आमंत्रितस्तु यः श्राद्ध वृषल्या सह मोदते ॥
दातुर्यदुष्कृतं किंचित्तत्सर्व प्रतिपद्यते ॥ १९१ ॥ वृषलीशब्दः स्त्रीमात्रोपलक्षणार्थः सामान्येन ब्रह्मचर्यस्य विधानात् । अतो ब्राह्मण्यपि वृषल्येव । वृषस्यति चालयति भर्तारमिति यौगिकत्वं दर्शयति । अतोऽयमर्थः । भोजनमङ्गीकृत्य तदर्हः यः स्त्रिया सह मोदते रमते तया सह सुरतसंभोगेच्छया संलापालिङ्गानाद्यपि यो जनयति तस्यायं दोषः । दातुः श्राद्धस्य कर्तुः यदुष्कृतं पापं १५ किंचित्तत्सर्वं तस्मिन् सङ्कामति । अनिष्टफलयोगमात्रमनेन निर्दिश्यते । अन्यथा यत्र दाता पुण्यकृत् तत्र न कश्चिद्दोषः स्यात् । मोदनं हर्षोत्पत्तिः । तेन संलापालिङ्गनाद्यपि न कर्तव्यम् ॥ १९१ ॥
अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्मचारिणः ॥
न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्वदेवताः ॥ १९२ ॥ २० अक्रोधनाः क्रोधवर्जिताः । शौचपराः शौचं शुद्धता मृद्वारिभ्यां प्रायश्चितेनान्तःशुध्या वा । सततं शुद्धेविशेषणम् । तेन निष्ठीवनादावाचमनादि तत्क्षणमेव कर्तव्यम् । ब्रह्मचारिणः स्त्रीसंभोगं परिहरति । न्यस्तशस्त्राः न्यस्तं त्यक्तं शस्त्रं यैः । शस्त्रग्रहणं दण्डपारुष्योपलक्षणार्थम् । महाभागाः औदार्यधनित्वादिगणयोगो महाभागता । यत एवंविधं पितॄणा रूपं ब्राह्मणानाविशन्ति अतस्तैस्तद्रूपधारिभिर्भवितव्यमित्यर्थवादनायमर्थो २५ विधीयते । पूर्व पूर्वदेवताः पितरो नाम कल्पान्तरेण तेऽप्येते देवता एवेति स्तुतिः । पूर्वकालं पितॄणामर्चनीयत्वात्पूर्वग्रहणम् ॥ १९२ ॥
१ क-हव्ये द्रव्ये। २ ख-कामेत् । ३ क-रक्षीति; अ-ड-क्ष-चरति; क-ख-चलति।। फ-क्ष-तच्च । ५ क-ख-ड-लिप्साया; क्ष-लिप्सायां । ६ अ-क-ख-त-स-चलती ड-चलयति । ७ ड-भोक्ष्ये इत्यंगकृित्य । ८ फ-अ-क-ख-स-तदाहर्षात् । ९ फ-अदृष्टफलं। १० अ-क-ख-ड-क्ष-योगमानम् ११र-अर्थशुध्या। १२ अ-क-ख-ड-क्ष-य एवंविधं; क-अत एवंविधं । १३ ड-अनुवादेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः यस्मादुत्पत्तिरेतेषा सर्वेषामप्यशेषतः ॥ ये च यैरुपचर्याः स्युनियमैस्तान्निबोधत ॥ १९३ ॥
य एतेषां पितॄणामुत्पत्तिर्ये च पितरो यैरुपचर्या ब्राह्मणेन सोमपाः क्षत्रियेण हविष्मन्तः इत्यादि तत्सर्वमप्यशेषत इदानीमुच्यमानं निबोधत बुध्यध्वम् । नियमैरित्यनुवादः । पूर्वमेव विहितत्वात् “नियतात्मा भवेत् " इति (श्लो० १८८ )। बहुवचनं बहुत्वान्नियमानाम् ॥ १९३ ॥
मनोहरण्यगर्भस्य ये मरीच्यादयः सुताः ॥ तेषामृषीणां सर्वेषां पुत्राः पितृगणाः स्मृताः ॥ १९४ ॥
हिरण्यगर्भः प्रजापतिः । तस्य पुत्रो हैरण्यगर्भो मनुः । तथा चोक्तं प्रथमा१० ध्याये ( ५१ श्लो० ) " एवं सर्वं स सृष्ट्वेदं मां चेति "। तस्य मनोर्ये मरीच्यादयः पुत्राः अव्यङ्गिरसावित्यादयस्तेषामृषीणां ये पुत्रास्त एते पितृगणाः।
ननु च पित्रादयः सर्वस्यात्मीयपितरः । एवं हि चोदितः पित्रे पितामहाय प्रपितामहाय पिण्डान्निवपेत् । तथा 'अत ऊर्ध्वं पुत्रास्त्रिभ्यो द्युरिति ।। तत्र किमिदमुच्यते
ऋषीणां पुत्राः पितरः सोमपा नाम विप्राणामिति । न च विकल्पः शक्यः प्रतिपत्तुं १५ सोमपेभ्यो दद्यात्पितृपितामहेभ्यो वेति। तँ उत्पत्तौ पुत्रेण कर्तव्यमिति श्रूयते । संबन्धि
शब्दश्च पुत्रशब्दः । तथा “ पिता यस्य तु वृत्तः स्यादिति " ( अग्रे २२१ श्लो०) तस्माद्वक्तव्योऽस्य प्रकरणस्यार्थः । उच्यते । स्तुतिरियं पूर्वविधिशेषभूर्ती । नात्र तेषां संप्रदानता श्रुता ।
ननु चोपचर्या इति विधिरस्ति । नायं चरतिः सामान्यक्रियारूपो विधिविषयो २० भवितुमर्हति । उपचारो नाम कश्चिदानयागादिवद्वेनं प्रतीयते । प्रायेण ह्ययं करोतिवत्
संनिहितक्रियापरतया प्रयुज्यते । सन्निहितं च श्राद्धम् । तत्र वसिष्ठसंप्रदानकं विहितं न शक्यं पुनर्विधातुं विधेयत्वे च न सन्निधेिरैस्ति । सन्निहितस्य चरतिबर्बाधकः । योऽपि लोके 'गुरव उपचर्या' इतिप्रयोगस्तत्रापि शुश्रूषालक्षणार्थः पादधावनादिः प्रतीयते । सोऽपि यथोदितानां पितॄणां न संभवति प्रकृत्यैकवाक्यतया चार्थवत्तोपपत्तेर्नार्थान्तरकल्पनाऽपि संभवति । यदि च सोमपादयो यथावर्णश्राद्धे देवतात्वेनाभिप्रेताः स्युस्ततोऽभिजनवर्णनमुपयोगि तावकत्वे तु सर्वमुपपद्यते । यःकश्चित्पितृद्वेषात्पिव्ये कर्मण्युपहतबुद्धिरनादरवान्त्स्यात्तस्य प्रवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते । १ अ-क-ख-ड-ळ-क्ष-नियमानं । २ ड-हिरण्यगर्भस्य । ३ र-पुत्रादयः । अ-क-ख-ड-क्षआत्मीयाः । ५ अ-क-ख-ड-क्ष-तत ऊर्ध्वं पित्रादिभ्यस्त्रिभ्यो दधुरिति । ६ फ-वचनविकल्प । ७ फ-यतः । ८ अ-क-ख-ड-क्ष-भूतानां तेषां संप्रदानता । ९ ड-स्तुत्यंशः । १० फ-भेदेन । ११फ-प्रायेणान्वयं करोति । १२ फ-सन्धिरस्ति । १३ फ-असन्निहितस्यखति च ।
For Private And Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः]
२६७ मावमंस्थाः मृतमनुष्यरूपाः पितरो येन न तर्पिताः श्राद्धे के दोष करिष्यन्ति, तर्पिता वा कं गुणमिति । यत एते महाप्रभावाः सर्वस्य जगतः प्रभुर्हिरण्यगर्भस्तस्य पुत्रो मनुः तस्यैते पौत्रा अत एव ऋषीणां चेत्युच्यते । न मनोर्येकचिदन्ये पुत्राः किंतर्हि
षयस्ते च प्रथितप्रभावाः । ऋषयश्च प्रथितप्रभावा मरीच्यादयः । तेषां पुत्राः पितरो सुविधाश्च प्रतिपत्तारो य एतादृशेभ्योऽर्थवादवाक्येभ्यः प्रवर्तन्तेतराम् ।
५ ये च व्याचक्षते । सोमपादिदृष्टिः पितृषु कर्तव्येति ते प्रमाणाभावादुपेक्षणीयाः । न हि यथाऽऽदित्ये ब्रह्मदृष्टिः उपदिश्यते एवमिह तादृशं किंचन वचनमस्ति ।
येऽप्याहुः 'गृहीत्वा गोत्रनामनी पितृभ्यो दद्यादिति' तचैतद्गोत्रं सोमपाः इत्यादिवर्णभेदेन । तदप्ययुक्तम् । नामनिर्देशोऽयं न गोत्रनिर्देशः सोमपानामितिश्रवणात् । गोत्रनामधेयत्वेऽपि नामशब्द उपपद्यत एवेति चेत् । एवं तर्हि गोत्रनिर्देशवैयधि- १० करण्यं स्यात् । पितॄणां सोमपा गोत्रमिति । न तु पितरः सोमपा इति । ____ अथाभेदोपचारेण गोत्रेण सन्तानव्यपदेशो दृष्ट इत्युच्यते । यथा वभ्रमन्दुरिति । अत्रोच्यते। इदमिह निरूप्यं किमेतद्गोत्रं नाम आदिपुरुषः संज्ञाकारी विद्यावित्तशौयौदार्यादिगुणयोगेन ख्याततमो येन कुलं व्यपदिश्यते पुत्रिकानुलिङ्गा इति । एवं तर्हि सर्वेषामेव ब्राह्मणादीनामवान्तरगोत्रभेदाः सन्तीति। स्मरन्ति च ।यादृशं पुरुषं तत्सन्ताननाः १५ पुरुषा वयममुष्यकुले जाता इत्यतस्तेनैवें व्यपेदशो युक्तः । न हि सोमपा वयमिति कश्चिद्गोत्रत्वेन सोमपान्स्मरति यथा मृगुर्गर्गगालवान् । ब्राह्मणानां च तैरेव गोत्रव्यपदेशो युक्तः । तानि हि मुख्यानि गोत्राणि । रूढिरूपेण न तत्र गोत्रशब्दः प्रवर्तते । न हि तेषां गोत्रत्वे एतल्लक्षणमस्ति । आदिपुरुषः संज्ञाकारी गोत्रमिति । अनादित्वादेतद्गोत्राणां ब्राह्मणादिनातिवत् । न हि पराशरजन्मत ऊर्ध्वं पाराशरव्यपदेशः केषांचिद्राह्मणानाम् । २० एवं सति आदिमत्ता वेदस्य प्रसज्यते। अतो नित्यत्वादेतस्य गोत्रस्य गोत्रव्यपदेशस्योदकतर्पणादौ तदेव गोत्रं श्रयितव्यम् । ये तु संज्ञाकारिणस्ते न नित्याः । इदानींतनाः न च नित्ये संभवत्यनित्यसोमपादानं वैदिके कर्मणि युक्तम् ।
अतो ब्राह्मणैर्यथागोत्रं गााय गर्गगोत्राय वा स्वधा इदं उदकमऽस्त्विति एवमादिशब्देनोद्देशं कृत्वा ततो नामोच्चार्य उदकदानादि कर्तव्यम् । क्षत्रियादीनां नैतादृशो गोत्र- २५ व्यवहारो विद्यते ।
न हि यथा ब्राह्मणो गोत्रं नियतं स्मरति एवं क्षत्रियादयः। तस्मात्तेषां लौकिकमेव १फ-मैवं मंस्थाः। २ फ-समुद्दिश्यते । ३ ड-क-यथाहुः । ४ फ-नामधेयत्वेति । ५फ-उत्पद्यते । ६ फ-निर्देश्ये । ७ क-सोमपानां गोत्रमिति ! ८ फ-गोत्रसंतान- ९फ-इत्येतत्स्वेनैव-1१०फ-इदानीतना नित्या इत्येवं भवत्यनित्यानां सोमपानामुपादानं... ।
For Private And Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः गोत्रं आदिपुरुषः संज्ञाकारी ख्याततम इति । अतस्तेन गोत्रेण श्राद्धादौ व्यपदिश्यन्ते । आदिमत्ताऽपि नामधेयेनैव । न तु तेषां क्षत्रियाणां हविर्भुगित्यादिगोत्रतया श्राद्धादौ व्यपदेशमर्हन्ति ।
येऽप्याहुरज्ञातपित्रादिनामकास्तेषामेतैः शब्दैः श्राद्धादि चोद्यते “सोमपानाह्वयामि सोमपेभ्यः स्वधेति" एतदपि न सम्यक् । उक्तं हि " नामान्यविद्वास्ततः पितामहप्रपितामहेति"। यदि चार्थवादतया न प्रकृतशेषत्वेनार्थवत्ता लभ्येत तत एव कल्पा आश्रि. येरन् । न त्वेकवाक्यतयाऽन्वये संभवति वाक्यभेदकल्पनेनार्थो न्याय्यः ॥ १९४ ॥
विराट्सुताः सोमसदः साध्यानां पितरः स्मृताः ॥
अग्निष्वात्ताश्च देवानां मारीचा लोकविश्रुताः ॥१९५ ॥ १० श्राद्धार्थवादा अमी श्लोकाः । अशेषेणैकवाक्यत्वात् । न हि साध्यानां पितरः
श्राद्धसंप्रदानं शिष्यन्ते । देवतात्वात्साध्यानां च देवतानां कर्मस्वधिकारो न नियोज्यत्वाभावात् । न हि देवता नियोक्तुं शक्यते देवतात्वहानिप्रसंगात् । अधिकारे सति प्रतिपत्तव्यं कर्तृत्वम् । कर्तृत्वे च कुतः सम्प्रदानभावः । न चान्यदेवतारूपम् । विराजः
सुताः विराट्सुताः सोमसदो नाम ते साध्यानां पितरः । ईदृशमेव नित्यं कर्मावश्यं १५ कर्तव्यम् । यत्साध्याः पूर्वदेवाः कृतकरणीयतया अपि पितॄनर्चयन्ति । अग्नौ पकं चरुपुरो
डाशादिकं स्वदन्ते । अग्निष्वात्ताः देवानामिन्द्राग्नयादीनां पितरः। मरीचेनाता मारीचाः। लोकविश्रुताः मसिद्धाः ॥ १९५ ॥
दैत्यदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम् ॥
सुपर्णकिन्नराणां च स्मृता बर्हिषदोऽत्रिजाः ॥ १९६॥ २० सर्व एते दैत्यादयः शास्त्रांनधिकृताः अर्थवदिार्थ संकीर्त्यन्ते । तेषां च स्वरूप
मितिहासप्रसिद्धम् । सुपर्णा पंक्षिविशेषाः । किन्नरा अश्वमुखास्तिर्यञ्चः । एवंविधमेतन्नित्यं कर्म । यदैत्यदानवरक्षांसि यज्ञविध्वंसकराण्यपि नातिवर्तन्ते तथा तिर्यञ्चोऽप्यसंस्मृतिकाः । अत्रेाता बर्हिषदो नाम ॥ १९६ ॥
सोमपा नाम विप्राणां क्षत्रियाणां हविर्भुजः॥
वैश्यानामाज्यपा नाम शूद्राणां तु सुकालिनः ॥ १९७ ॥
उक्तार्थः प्रागेवायं श्लोकः । सोमं पिबन्ति ज्योतिष्टोमादि । देवतास्त्विद्रादयः । हविर्भुजश्चरुपरोडाशादिदेवताः। आज्यपा आधारावाज्यभागप्रयाजादिदेवताः। सुकालिनः १फ-बोधने । २ फ-उक्ता हि। ३ अ-क्ष-क-व-याज्यत्वाभावात्। ४ फ-पित्र्यं । ५ फ-सर्वदेवाः । ६ फ-कृतकरणीयाः । ७ फ-अदन्त्यतः । ८ फ-देवतानाम् । ९ क-अत्रजाः । १० इ-शास्त्रनंगीकृताः। 11 अ-क-ख-ड-क्ष-अर्थवादाः । १२ क-ख-अ-क्ष-यक्षविशेषाः। १३ फ-पित्र्यं । १४ अ-कख-ड-क्ष-असंज्ञाः स्मृतिकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
कालयंति अपवर्जयन्ति कर्मेति सुकालिनः । कर्मापवर्गहोमदेवता “ अयाश्चाग्नेस्यनभिशस्तीश्चेत्यादि "विहिताः ॥ १९७ ॥
सोमपास्तु कवेः पुत्रा हविष्मन्तोऽङ्गिरःसुताः॥
पुलस्त्यस्याज्यपाः पुत्रा वसिष्ठस्य सुकालिनः ॥ १९८ ॥ हविर्भुज एव हविष्मन्तः। कविर्भृगुः । 'काव्यं वदन्त्युशनसमिति स्मरंति भार्गवंच। ५ यथैता देवता ऋषीणां पुत्रा एवं त्वदीयाश्चापि पितरो देवतारूपा एवेति माऽवमंस्थाः ॥१९॥
अनमिदग्धानग्निदग्धान्काव्यान्बर्हिषदस्तथा ॥
अग्निप्वात्तांश्च सौम्यांश्च विप्राणामेव निर्दिशेत् ॥ १९९ ॥ * अनग्निदग्धः सोमः न ह्यग्निना तस्य पाकोऽस्ति तेन या देवता इज्यन्ते ता अप्यनग्निदग्धाः समृद्धास्तद्गुणत उच्यन्ते । एवमग्निदग्धानि चरुपुरोडाशादीनि हवींषि १० अग्निना पच्यन्ते । तैर्या देवता इज्यन्ते ता अग्निदग्धाः । पूर्ववदेवमभिसंबन्धः क्रियते । ये अग्निदग्धा उच्यन्ते तानग्निदग्धान्निर्दिशेत् । ये अनग्निदग्धास्तान्त्सोमपानेव निर्दिशेत् । एवं काव्यान्वर्हिषद इति। कवेः पुत्राः काव्यास्ते च “सोमपास्तु कवेः पुत्राः" (श्लो. १९८) इत्युक्ता बर्हिषदोऽत्रिना उक्ताः। नायमेवकारो यथादेशं द्रष्टव्यः। तथा ह्ययमर्थः स्यात् । विप्राणामेवेति पितरो न क्षत्रियादीनाम् । तच्च प्रागुक्तेन विरुध्यते । न चैते वर्णभेदेन १५ पितृत्वेनोक्ताः । येन तस्मादाच्छिद्य ब्राह्मणादिसंबन्धिता एषामुच्यते । तस्मादपकृष्य एवकारोऽग्निष्वात्तानेव सौम्यानवे निर्दिशेदित्येवं संबन्धनीयः।विप्रग्रहणमनुवादत्वात्क्षत्रियादिप्रदर्शनार्थम् । एवंनामानश्चैते पितरो वेदे श्रूयन्ते " अग्निष्वात्ताः पितरो येऽग्निदग्धा ये अनग्निदग्धा" इति तान्मन्त्रानुदात्हत्य विवृणोति ।
अथ चैवं संबन्धः क्रियते । य एतैः शब्दैः पितर उच्यन्ते तान् विप्राणामेव २० निर्दिशेत् स्वपितॄन् । न च शब्दभेदेनार्थभेदशङ्का कर्तव्या। विप्रग्रहणमधिकार्युपलक्षणार्थ प्राधान्यात् । प्रधानेन ह्युपलक्षणं भवति राजा गच्छतीति ॥ १९९ ॥
य एते तु गणा मुख्याः पितॄणां परिकीर्तिताः॥
तेषामपीह विज्ञेयं पुत्रपौत्रमनन्तकम् ॥ २०० ॥ एते तु मुख्या गणाः सोमपादयः पितृणाम् तेषामपि पुत्रपौत्राः अनन्ता २५ विद्यन्ते । तेऽपि पितर एव । अस्माद्वा नियमवचनादेतद्गम्यते । न सोमपादय उद्देश्याः । यदि हि तेषामपि पुत्रपौत्राः पितरस्ते ह्युदेयाः स्युर्न च तेषां किंचिन्नामधेयमाम्नातं तस्मा* अग्निष्वात्ताहुतैस्तृप्ताः सोमपास्तुतिभिस्तथा। पिण्डैबर्हिषदः प्रीताः प्रेतसुद्विजभोजने ॥
१ अ-क-ख-क्ष-सोमे । २ अ-क-ख-ड-क्ष-यायदेवता । ३ फ-मायम् । ४ फ-सम्बन्धिनः पितृत्वेनोक्ता येन तेषामुच्यन्ते। ५ फ-ते च। ६ र-तान्मंत्रः सुहृद्भूत्वा विवृणोति । ७ फ-अस्मानियम वचनाम् । ८ अ-ख-ग-क-क्ष-फ-उद्देश्यास्युः ।
For Private And Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobaithong
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kalassa
२७० मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः दर्थवादतैवावसीयते । गवांश्वप्रभृतित्वात्पुत्रपौत्रमित्येकवद्भावः । अनन्तकमपरिमितम् । स्वार्थे कः ॥ २०॥
ऋषिभ्यः पितरो जाताः पितृभ्यो देवमानवाः ॥ देवेभ्यस्तु जगत्सर्व चरं स्थाण्वनुपूर्वशः ॥ २०१॥
न पित्र्यं कर्म दैवात्कर्मणो न्यून द्रष्टव्यं अपि तु तदेव प्रधानतमम् । यतो जन्मज्येष्टाः पितरो देवानाम् । तथाहि ऋषिभ्यः पितर उत्पन्नाः पितृभ्यो देवा इत्येष सृष्टिक्रमः । देवेभ्योऽन्यत्सर्वं जगत् चरं जंगमं स्थाणु स्थावरं अनुपूर्वशः प्रथमेऽध्याये उक्तः क्रमः । अतिक्रान्तोऽर्थवादसंपातः ॥ २०१॥
राजतैर्भाजनैरेषामथो वा राजतान्वितैः॥ वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्पते ॥ २०२॥
राजतानि च भाजनानि रूप्यमानि पात्राणि तदभावे रजतान्वितैः दारुमयानि ताम्रमयानि सौवर्णेन वा रौप्येणैकदेशयुक्तानि कर्तव्यानि । एतच्च पात्रं देयं घृतमध्वादिव्यञ्जनेंसौहित्याक्षिप्तं पात्रं तत्रेयं रूप्यमयता विधीयते । पात्रे यच्च पिण्डनिर्वपणादि
तद्धस्ताभ्यामेव कर्तव्यम् । यदप्युदकनिनयनं पिण्डेष्ववनेजनादि च तदपि हस्ताभ्यामेव । १५ 'अपसव्येन हस्तेनेति' वचनात् । यत्तदैकतर्पणमान्वहिकं तदपि हस्तेनापसव्येन सव्येन वा
कर्तव्यम् । इदं हि श्राद्धप्रकरणे पठितम् । तन्न । अप्राकरणिकस्य कर्मोंऽगमप्यनारभ्याधीतम् । तत्रैव वचनमस्ति । भवतुवादः स्यात् । हर्षयेद्राह्मणानिति । तथा कश्चिन्मधुररसप्रियोऽपरो क्षाररसप्रियस्तत्र भक्ष्यं भोज्यं च विविधं पानानि सुरभीणि चेति बहुषु पानकेषु सत्सु यद्यन्यानुरोधेन भवतु वार्यपि । अपिशब्दः पात्रप्रशंसां सूचयति । तिष्ठतु तावत्संस्कृतभोजनदानं वारिमात्रमपि यदि रूप्यपात्रेण दीयते तद्रूप्यगुणसंबन्धादक्षयं भवति अक्षयायोपकल्पते । अक्षयायास्तृप्तेहेतुर्भवतीत्यर्थः । श्रद्धयेति सर्वदानेषु विहितत्वादनुवादः ॥ २०२ ॥
देवकार्याद्विजातीनां पितृकार्य विशिष्यते ॥
दैवं हि पितृकार्यस्य पूर्वमाप्यायनं स्मृतम् ॥ २०३ ॥ २५ देवानुद्दिश्य यत्क्रियते तदैवं कार्यम् । ततः पितृकार्य विशिष्यते विशेषेण कर्तव्य
मुद्दिश्यते । अनेन पित्र्यस्य प्राधान्यमाह । दैवं तत्राङ्गं कर्मेत्युक्तं भवति । अङ्गकर्मतामेव स्पष्टयति । दैवं हि यद्राह्मणभोजनं तपितृकार्यस्याप्यायनं वृद्धिकरम् । न स्वतःप्रधानं पित्र्यस्यैव पोषकम् ॥ २०३ ॥
१ व्या. सू. (२।४।१०)।२र-देवदानवाः। ३ क-फ-क्ष-स्थास्नु । ४ अ-क-ख-ड-अथ वा। ५ अ-क-क्ष-व्यञ्जनं मनोचित्याक्षिप्तं ।। फ-सोहित्य- । ६ फ-तत्तु । ७ अ-क-क्ष-तं तां कर्मणोऽहं - अथानारभ्याधीतम् ।; फ-तं नाप्राकरणिकस्य... । ८ अ-क-ख-क्ष-स्यादृष्टये वृष्टये ।; ड-वर्षये ब्राह्म। णातीती। ९फ-वा तत्संकृत-1१० क-ख-फ-लक्ष्यते । ११फ-अक्षयतृप्तिहेतोः- । १२फ-उपदिश्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तेषामा रक्षभूतं तु पूर्व दैवं नियोजयेत् ॥
रक्षांसि विलुम्पन्ति श्राद्धमा रक्षवर्जितम् ॥ २०४ ॥ रक्षैव आ रक्षं तत्प्राप्तं आ रक्षभूतं आ रक्षार्थमित्युक्तं भवति । उपमायां वा भूतशब्दः । यर्दा तु रक्षार्थं अतः पूर्व दैवं ब्राह्मणं नियोजयेत् निमन्त्रयेत आसने चोपवेशयेत् । अपरोऽर्थवादः । रक्षांसि अश्यानि कानिचित्सत्वानि इतिहासे क्रिया ५ विमलम्पन्ति आच्छिन्दन्ति पितृम्यः श्राद्धम् । के पुनर्देवा उद्देश्याः ? गृह्ये तावत् “ विश्वान्देवान् हवामहे " इतिमन्त्रस्य विनियोगाद्विश्वेदेवाः प्रतीयन्ते । पुराणेऽप्युक्तं " विश्वेदेवा इति श्रुतिरिति " ॥ २०४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७१
दैवाद्यन्तं तदीत पित्राद्यन्तं न तद्भवेत् ॥
१०
I
पित्र्याद्यन्तं त्वमानः क्षिप्रं नश्यति सान्वयः ॥ २०५ ॥ आदिश्च अन्तश्च आन्द्यतौ । दैवं आद्यन्तावस्येति दैवाद्यन्तम् । दैवेन कर्मणा औदिरुपक्रमः श्राद्धस्य कर्तव्यः । अतश्च निमन्त्रणं देवानां पूर्वं कर्तव्यम् । अंतः समाप्तिः । विसर्जितेषु पित्र्येषु ब्राह्मणेषु पश्चाद्देवानां विसर्जनं कर्तव्यम् । गन्धादिदानेऽपि दैवोपक्रमतां मन्यन्ते । न तु तेषां पदार्थानां दैवेनोपक्रमसमाप्ती संभवतः आवृत्ति - प्रसङ्गात् । प्रयोगधर्मश्चायं दैवाद्यन्तता । नँ प्रतिपदार्थधर्मः । पदार्थानां तु गन्धमाल्यादीनां १५ दैवोपक्रमं विशेषेण कर्तव्यमुद्दिश्यते । तावत्प्रावृत्तिकेनैव क्रमेण सिद्ध्यति । निमंत्रणं तावदैवपूर्व कर्तव्यं यत एव प्रथमः पदार्थ आरब्धस्तत एवान्येषामारंभो युक्तः पदार्थः पदार्थान्तरारम्भं नियच्छति । यतस्तदुक्तं ' प्रकृत्या कृतकालानां गुणानां तदुपक्रमादिति ' पदार्थधर्मः । तच्छ्राद्धकर्म त कुर्यात् । परिशिष्टोऽर्थवादः । पित्र्याद्यन्तं न तद्भवेत् । दैवाद्यन्तत्वस्य विहितत्वात् पित्र्याद्यन्तप्रतिषेधो ऽर्थवादतया २० लौकिकवाक्यवन्नेयः । लोके हि किंचिद्विधाय तद्विपरीतमप्राप्तमपि निषेधति । क्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यमिति । क्षिप्रं नश्यति सान्वयः : संताना फलप्रदर्शनरूपोऽयं निन्दार्थवादः । अतश्च सर्वे परिवेषणादिदेव पूर्वकं कर्तव्यम् ।
यत्त्वन्तरा भक्ताद्युपनयनं पिपासतां च पानादिदानं तद्यस्यैवेच्छा प्रथममुपजाता तस्मा एवोपनेतव्यं अनार्थिनस्तदनुरोधेनोपनीयमाने प्रधानविधिर्वाधः स्यात् 'हपर्येत् ब्राह्मणा- २१ निति ” । तथा कश्चिन्मधुररसप्रियोऽपरोऽम्लरस सात्म्यस्तत्र भक्ष्यं भोज्यं च विविधं पानानि सुरभीणि चेति बहुषु पानकेषु सत्सु यद्यन्यानुरोधेन नैं अन्यत्र रससात्म्यमापा
For Private And Personal Use Only
१ अ-क-ख-ड-क्ष-यदावनुरक्षार्थ; र-यदा चतुर्थरक्षागतः । २ अ-क-ख-ड-क्ष- निमन्त्रयेतासनायो. पवेशयेत् । ३ क-र-इतिहासप्रक्रिययोर्विलुम्पन्ति । ४ अ-क-ड-फ-क्ष-पुराणेत्युक्तं - ख पुरुषेत्युक्तं । ५ फ-देवो । ६ र - आयः । ७ फ- दैवपूर्व कर्तव्यं यत एष पदार्थधर्मः । पदार्थानां तु गन्धमाल्यादीनां देवो. पक्रमताप्रावृत्तिकेनैव क्रमेण सिध्यति । निमन्त्रणं तावद्दैव पूर्व कर्तव्यं । ८ र - तच्छुध्धं; फ-तच्छ्राद्धकर्मा हे तत्कुर्यात् । ९ फ-न पित्राद्यन्तः । १० इदं पदं फ-पुस्तके न दृश्यते । ११ र विधि, स्यात् । १२ फ-अन्यत्र |
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७२ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः दयेत्ततो व्याधिरस्य जनितः स्यात् ॥ तस्मादुपक्रमसमापने एव मोजने देवादिना ॥ २०५॥
शुचिं देशं विविक्तं च गोमयेनोपलेपयेत् ॥ दक्षिणाप्रवणं चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥ २०६ ॥
शुचिर्भस्मास्थिकपालकाद्यनुपहतः । विविक्तो विस्तीर्णो बहुभिर्जनैरनाकीर्णः । दक्षिणाप्रवणो दक्षिणस्यां दिश्यवनतस्तादृशं देशं यत्नेन संपादयेत् । स्वभावतश्चेत्तादृशो न लभ्यते तथा कर्तव्यं यथा स्वव्यापारेण संपाद्यते । तं च गोशकृतोपलेपयेत् । मृदादयो निवर्तन्ते । गोमयेनोपलेपनियमात् ॥ २० ॥
अवकाशेषु चोक्षेषु जलतीरेषु चैव हि ॥ विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा ॥ २०७॥
अवकाशो देशः । चौक्षाः स्वभावशुचयो मनःप्रसादजनका अरण्यादयः । जलतीराणि सरित्समीपपुलिनादीनि । विविक्तेषु विजनेषु तीर्थेषु च । विध्यन्तरमिदम् । अतश्च गोमयोपलेपननियमो नास्ति । उपपादयेदिति वचनात् । यत्र संपाद्यं शुचित्वं तत्रासौ नियमः । स्वभावतःशुचिषु दृष्टमद्भिनिर्णिक्तमित्येतावतैव योग्यता । एतेषु देशेषु दत्तेन १५ कृतेन श्राद्धे नित्यतुष्टाः पितरो भवन्तीति ॥ २० ॥
आसनषूपकृप्तेषु बहिष्मत्सु पृथक् पृथक् ॥ उपस्पृष्टोदकान्सम्यग्विप्रास्तानुपवेशयेत् ॥ २०८॥
उपकृप्तेषु कल्पितेषु विन्यस्तेषु पृथक्पृथक् विभागेन । नैकमासनं दीर्घधौतफलकादि सर्वेभ्यो दद्यात् । परस्परं यथा न स्पृशन्ति तथोपवेशनीया इति पृथग्रहणम् । २० बर्हिष्मत्सुदर्भविष्टरास्तीर्णेषु उपस्पृष्टोदकान्स्नातान् कृताचमनविधींश्च तान् पूर्वनिमन्त्रितानुपवेशयेत् ॥ २०८॥
उपवेश्य तु तान्विप्रानासनेष्वजुगुप्सितान् ॥ गन्धमाल्यैः सुरभिभिरर्चयेद्देवपूर्वकम् ॥ २०९ ॥
उपवेशनानन्तरं गन्धमाल्यैरर्चयेत् । गन्धान कुङ्कुमकर्पूरादीन् दद्यात् । २५ माल्यानि कुसुमलनः । सुरभिग्रहणं माल्यविशेषणम् । निर्गन्धानि पुष्पाणि न दद्यात् ।
गन्धेष्वपि युक्तं विशेषणं सन्ति गन्धा असुरभयस्तन्निवृत्त्यर्थम् । अथवा सुरभिभिधूपैः । स्वतन्त्रं सुरभिग्रहणम् । दैवेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः पूर्व दत्वा ततः पित्र्येभ्यो दातव्यम् । १फ-तस्मादुपक्रमः समानो देवादि। २ फ-नदीतीरेषु। ३ फ-नाति तुष्टाः। ४ र-उपसृष्टोदशत् । ५फ-विभागेनैवमासनं । ६ फ-पितृदेभ्यो; ल-पितृभ्यो।
For Private And Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७३
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। इदं तु दैवपूर्वग्रहणं प्राग्मोननप्रवृत्तेः पदार्थानां तदादिनियमार्थम् । प्रवृत्तभोजनानां तु पानव्यञ्जनादिषु न नियम इत्येवमर्थमाहुः । अन्यथा कोऽर्थः पुनरभिधाने स्यात् । अजुगुप्सितान् अनिन्दितान् विप्रान् । अनुवादोऽयं तादृशानामेव विधानम् । अथवा सत्यपि भूतप्रत्ययनिर्देशे प्रकृत्यर्थकर्तव्यतानिषेध एवायम् । उपरिष्टान्न जुगुप्सेत न निन्देतेत्युक्तं भवति । प्रत्ययार्थमात्रत्यागो वरं न सर्वपदार्थत्याग इति मन्यन्ते । अनुवादे हि कृस्नमेव ५ पदमनर्थकम् ॥ २०९॥
तेषामुदकमानीय सपवित्रांस्तिलानपि ॥
अग्नौ कुर्यादनुज्ञातो ब्राह्मणो ब्राह्मणैः सह ॥ २१ ॥ अनुलिप्तेषु स्रग्विषु सुरभिधूपाञ्जिघ्रत्सु अर्बोदकमुपनेतव्यम् । तेनैव सहपवित्रांस्तिलानपि । पवित्रशब्दो दर्भेषु वर्तते । तेषां ब्राह्मणानामुदकमानीय दत्वा तैरनुज्ञातोऽग्नौ १० होमं कुर्यात् । ब्राह्मणैरनुज्ञातः कुर्यादितिसंबन्धः । सह सर्वे युगपदनुज्ञां दद्युः । अनुज्ञापनवाक्यमपि सामर्थ्यप्राप्तम् । तेन हि ते प्रार्थिता अनुनानीरन् । ततश्चाग्नौ करवाणि करिष्ये इत्येवमादीनि प्रश्नवाक्यानि लभ्यन्ते । अनुज्ञावाक्यमपि सामर्थ्यात्प्राप्तम् । सर्व चैतत्साधुभिः शब्दैः कर्तव्यम् । प्रदर्शितं चैतत् गृह्यकारैः " अग्नौ करवाणि करिष्य इति चानुज्ञापयेदोंकुर्वित्येवं ब्रूयुः " ॥ २१ ॥
अग्नेः सोमयमाभ्यां च कृत्वाऽऽप्यायनमादितः ॥
हविर्दानेन विधिवत्पश्चात्सतर्पयेत्पितॄन् ॥ २११ ॥ यदन्नौकर्तव्यं तदुच्यते । अग्नेः चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । अग्निरेका देवता । सोमयमाभ्यामिति द्वन्द्वस्य देवतात्वं अग्नीषोमवत् । अनयोर्दैवतयोरादित आप्यायनं हविर्दानेन कृत्वा पश्चात्सन्तर्पयेत्पितॄन् पिण्डनिर्वपणं ब्राह्मणभोजनं च कुर्यादित्यर्थः । गृह्ये २० त्वन्या देवताः समानाताः। येषां गृह्यं नास्ति तेषामिदं देवतावचनम् ।आप्यायनं पोषणम्। हविषा देवताः पुष्यन्तीत्यर्थवादः ॥ २११ ॥
अग्न्यभावे तु विभस्य पाणावेवोपपादयेत् ॥
यो ह्याग्निः स द्विजो विप्रैर्मन्त्रदर्शिभिरुच्यते ॥ २१२ ॥ स्मार्तस्य वैवाहिकस्य दायादेवी अग्नेरभावे विधिरयमुच्यते । लौकिकस्य तु पितृयज्ञ- २५ निषेधात् भावाभावावेचिन्त्यौ "न पैतृयज्ञिको होमो लौकिकेऽनाविति वक्ष्यति(२८२ श्लो.)। कथं पुनस्तस्याग्नेरभावः । प्रोषितस्याग्निना विना द्रव्यब्राह्मणदेशसंपत्तौ च श्राद्धकाल
१र-न हि तेऽप्रार्थिता...। २ फ-देवता । ३ र-अर्थः । ४ क-ख-ख-अग्न्याभावे । ५ ख-भावाभावविधिचिन्त्यौ । । फ-पैतृयज्ञियो ।
For Private And Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Achanya she
२७४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीय
उक्तो नामावस्यैव । प्रोषितेन यदि पतिपावनः प्राप्तो द्रव्यं वा कालशाकादि तत्रायं विधिरुच्यते ।
ननु च प्रोषितस्य कथं श्राद्धाधिकारः । * यदि तावद्भार्या प्रवसति अग्निनाऽपि तत्रैव सन्निधातव्यम् । यतो नोभाभ्यामग्नेविरह इष्यते । भार्याया यजमानेन च । एवं हि श्रूयते " नाग्निरन्तरितव्यः प्रवसताम्" इति । अथ केवल एव गृहस्थः प्रवसेत्तदा भवेदग्न्यभावः । किन्तु मध्यकत्वादेतस्य सहाधिकाराच्च भार्यायामसंनिहितायां तदिच्छाया अभावात् कथं साधारणस्य श्राद्धे विनियोगः। साधारणे हि द्रव्ये अन्यतरानिच्छायां त्याग एव न संवर्तते । *
___ अथोच्यते । तीर्थेष्वपि श्राद्धकरणमनेन न्यायेन प्राप्नोति । तत्रेमानि वच. १० नानि विरुध्यन्ते
"पुष्करेष्वक्षयं श्राद्धं तपश्चैव महाफलम्। महोदधौ प्रभासे च तद्वदेव विनिर्दशेत् "॥ इति । नैष दोषः । भार्यया सह तीर्थयात्रां गच्छतः साग्निकस्योपपत्स्यते । इह तु भार्यया सह प्रवासस्तदा नास्त्यग्नेरभावः । अथ केवलस्य तदा भार्येच्छाया अपरिज्ञानादनधिकारा उच्यन्ते । प्रवसन भार्यामनुज्ञापयति " धर्माय विनियोगं द्रव्यस्य करिप्यामि " इति तत्प्राप्तानुज्ञोऽधिकरिष्यते । प्राक् चोपनयादसत्यग्निपरिग्रहे विधिरयं भविप्यति । अस्ति चानुपनीतस्य श्राद्धाधिकारः " स्वधानिनयनादिति" दर्शितम् । स्नातस्य च प्राग्विवाहात् पितृमरणादावग्न्यभावः ।
ननु च परमेष्ठिमरणेऽग्निपरिग्रहः काठके पठ्यते । कृतदारस्यासौ द्रष्टव्यो न स्नातकमात्रस्य । द्वौ हि कालौ स्मार्तकस्याग्नेविहितौ भार्याविवाहे । तत्र येन विवाहकाले न १० परिगृहीतोऽग्निः पित्राऽविभक्तत्वात् ज्येष्ठेन वा सह वसता "भ्रातृणामविभक्तानामेको
धर्मः प्रवर्तत" इति अनेन तस्यासौ द्वितीयः कालः " दायकालाहते वा” इति । एष एव दायकालो यदा पिता म्रियते तदपेक्षमेवैतत् । शुचिर्भूतः पितृभ्यो दद्यात् । “भ्राष्ट्यो हाग्निमानीय प्रतिजागृयात् " इति । न चेदग्न्याधानं श्राद्धाङ्गं तदा सति तर्वाग्यस्यो
पत्तिः श्राद्धं वा वर्तते । न चाप्यत्यागोऽस्ति " एष औपसदोऽग्निस्तस्मिन् पाकयज्ञः " २५ इति पठ्यते । न च पाकयज्ञेऽप्यभार्यस्याधिकारः । “ पत्न्यवेक्षितमाज्यं भवति । व्रतं
च पत्न्युपेयादिति " दर्शपूर्णमासयोः श्रूयते । न च यदा पत्नी तदैतत् व्रतोपायनाज्या
१फ-नामावास्यैव । तत्र प्रोषितेन स...। * * एतचिन्हान्तर्गतः पाठः फ-र-ळ-पुस्तकेष्वेव दृश्यते । २ अ-क-ख-द-श-यदि सावद्भार्यायासन्निहिताया तदिच्छया त्याग एव न संवर्तत । अथोच्यते । ३ ड-पाकयज्ञेष्वभार्यस्ये......।
For Private And Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
२७५
वेक्षणे पत्नीकर्तृके भविष्यत इति शक्यमवकल्पयितुं नित्यवदाम्नानात् । तत्रौपसदोऽग्निरित्येष विधिोतव्यः प्राप्नोति ।
ननु च न पितृमरणमेव दायकालः । एवं हि पठ्यते । “ सपिण्डीकरणं कृत्वा विभनेरन् ततः सुताः" इति विभागस्यायं कालो न दायस्य विभागेऽपि नायं नियमो यतो धर्मात्पृथक् क्रियेति पठ्यते । तस्याश्च धर्मत्वं विभक्तानां पृथक् पृथक् श्राद्धकरणेनाति- १ थ्यादिपूजया च । ततश्च " नव श्राद्धं सह दद्युः " इत्यादीनि वाक्यानि समाप्तविद्या. विषयाणि । ईषद्विद्यो रागोद्रेकात्स्वदारनियम मातिक्रमिषमिति कृतविवाहः प्रक्रान्तवेदार्थप्रवणस्तस्य संवत्सरमात्रेण विद्यासमाप्ताविदमुच्यते “सपिण्डीकरणं कृत्वा विभनेरनिति"। तदा मृतभार्यस्य पुनरांश्चिकीर्षत आ दारप्राप्तेर्भवत्यग्नेरभावः। सर्वथा पत्न्या सह यष्टव्यमित्यस्तित्ववचने सति नाकृतविवाहस्यामिपरिग्रहः । ____ एवं स्थितेऽग्नेरभावे आहुती ब्राह्मणस्य हस्ते प्रक्षिपेत् । कस्य ब्राह्मणस्य । य एव निमन्त्रितास्तेषामन्यतमस्य दैव उपवेशितस्यान्यस्य वा निमन्त्रितस्यार्थवादो 'यो ह्यग्निरिति' मन्त्रदर्शितः संमतश्चेदर्थविद्भिः ॥ २१२ ॥
___अक्रोधनान्सुप्रसादान्वदन्त्येतान् पुरातनान् ॥ ____लोकस्याप्यायने युक्तान् श्राद्ध देवान् द्विजोत्तमान् ॥ २१३ ॥ १५
अयमर्थवाद एव । ब्राह्मणानां देवतारूपत्वं संपादयति । अग्निर्देवता । तत्र हुतं तन्मुखेन देवता अनन्ति । ब्राह्मणोऽप्येवंरूपः । तद्धस्तेऽपि क्षिप्तं देवता अनन्त्येव । किंपुनर्देवतानां रूपं येन ब्राह्मणोऽपि देवतारूप उच्यते । अत आह । अक्रोधनानिति वेदं ब्रुवते तदर्थ दर्शयति । य एवंस्वभावा ब्राह्मणास्तेषां हस्ते आज्याहुती प्रक्षेप्तव्ये । अन्ये त्वाहुः । पूर्वत्राक्रोधना इत्यादिना पितृनुद्दिश्य निमन्त्रितानां स्तुत्यानामक्रोधनादि- २० धर्मो विहितः। अनेन देवनिमन्त्रितानामिति विशेषः । तथा चाह । श्राद्धे देवानिति । पुरातनमुनय एवं वदन्ति । द्वितीयान्तो वा पठितव्यः । पुरातनानेतान्देवान्त्साध्यदेवानस्मि
कल्पे समुत्पन्नान् लोकस्याप्यायने युक्तान् एवं श्राद्धं भुञ्जते । तत्र नैवं मन्तव्यम् दृष्टसुखार्थिनो लोभात्स्वार्थे प्रवर्तन्तेऽतश्च किमित्येषां पूना क्रियते । यत आप्याययन्ति लोकं पृथिवीमन्तरिक्षं दिवं चातो नैषामवज्ञा कर्तव्या ।। २१३ ॥
अपसव्यमग्नौ कृत्वा सर्वमात्परिक्रमम् ॥
अपसव्येन हस्तेन निर्वपेदुदकं भुवि ॥ २१४ ॥ अग्नौ यत्कर्तव्यं ' अग्नये स्वधा नम' इति आहुतिप्रक्षेपलक्षणं कार्य तदपसव्यम् ।
१ ड-क्रियतेति; फ-क्रियेते । २ ड-ख-नच । ३ फ-ईषद्विद्यो रागोद्रेकात्स्वदारनियम मातिक्रमिषमिति । ४ फ-श्राद्धदेवान् । ५ फ-ते आज्याहुती । ६ क-ड-स्वार्थ । ५ फ-सर्वमावृत्य विक्रमम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६ . मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीय दक्षिणेन हस्तेन कर्तव्यं न सव्येन नोभाभ्यां । “ उभयोर्हस्तयोर्मुक्तम् " इतिनिषेधात् । हस्तद्वयसंयोगेन कर्तव्यताशङ्कायामपसव्येनेत्युक्तमिति केचित् । इदं त्वयुक्तम् । या अग्नावाहुतयो हूयन्ते तासां च या आवृत्परिक्रमस्तस्यापसव्यता विधीयते । दक्षिणासंस्था आहुतीः कुर्यात् नोदक्संस्थाः । यथा दैवे दा वा हविर्भिस्तु कारयितव्यं नोदीच्या किंतर्हि दक्षिणाभिमुखं यथोदकं पित्र्येण तीर्थेन कार्यते । सर्वग्रहणादन्यदपि परिवेषणाद्यपसव्यमेव कर्तव्यमपसव्येन हस्तेनोदकं निर्वपेत् । 'शनैरिति वा पाठः । अत्रार्थः । अन्यथा " राजतेर्भाजनैः” इत्यनेन राजतभाजनप्राप्तये सव्यहस्तविधिः । आवृत्तिरात् । २१४
त्रींस्तु तस्माद्धविःशेषात्पिण्डान्कृत्वा समाहितः ॥
औदकेनैव विधिना निर्वदक्षिणामुखः ॥ २१५ ॥
यत्तद्धोमाथै पात्रे गृहीतमन्नं तस्माद्भुतशिष्टात् त्रीन् पिण्डान् कृत्वा दक्षिणस्यां दिशि मुखं कृत्वा निर्वपेत् । दर्भेषु पितॄनुदिश्य प्रक्षिपेत् । संहतं द्रव्यं पिण्डशब्देनो. च्यते । तेन विशदमन्नं न दातव्यम् । औदकेन औदको विधिर्यः समनन्तरमेवोक्तः 'अपसव्येनेत्यादि । ( २१४ श्लोके.)।
____ अत्रेदं संदिह्यते । किं यत्तदन्नं ब्राह्मणभोजनार्थ साधितं ततोऽप्युद्धृत्य हविः१५ संस्कारः कर्तव्यः । ततः पृथक् चैरुसाधनीय इति । किं परिमाणं च तद्धविरिति । न
ह्यत्र 'चतुरो मुष्टीनि'त्यादिपरिमाणसंभवः । विचारितमेतत् विशेषाश्रवणात् । कामचारः परिमाणं यावता अर्थसिद्धिर्भवति । औदकविध्यतिदेशाच्च स्वहस्तेनापसव्येन पिण्डनिर्वपणं न राजतैः पात्रैः । समाहितग्रहणं वृत्तपूरणार्थम् ॥ २१५ ॥
न्युप्य पिण्डांस्ततस्तांस्तु प्रयतो विधिपूर्वकम् ॥ तेषु दर्भेषु तं हस्तं निर्मज्याल्लेपभागिनाम् ॥ २१६ ॥
न्युप्य दत्वा दर्भेषु तान् पिण्डान् तं हस्तं निर्मज्याद्दर्भेषु तेषु येष्वेव पिण्डनिवर्पणं कृतम् । स्मृत्यन्तरतर्शनात् । दर्भमूलेषु मार्जनम् । अपरे च न हस्तसंलग्नस्यान्नस्योदकस्य वा दर्भेषु संश्लेषणं यदि न किंचिदपि हस्ते संश्लिष्येत्तथापि हस्तं
दर्भेषु निमृज्यादेव । न ह्येतत्प्रतिपत्तिकमैव । येनासति वचनप्रयोनने न क्रियते । नेह २५ श्रूयते हस्तलग्नं निर्मृज्यात् किंतर्हि हस्तमेव ।
- ननु च लेपभागिनामिति श्रूयते तत्रासति लेपे न प्राप्नोति । अतः किमुच्यते __ यदि न किंचिदपि हस्ते संश्लिष्येत्तथापि कर्तव्यमिति । उच्यते । साक्षात्
१ अग्रे २२५ श्लोके । २ अ-क-ळ-क्ष-फ-चरुसाधनाय । ३ ळ-उदकविधि । ४ फ-वृत्तपूरण वृत्तपूराणार्थम् । ५ फ-निमृज्यात् । ६ ड-दर्भस्तलेषु । ७ ड-क्ष-दर्भ हस्तेषु । ८ इ-न ह्येतत्प्रतिपत्तिस्तस्यैव । ९ अ-फ-फ-क्ष-निर्मज्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः]
२७७ मूर्तमन्नं कदाचिन्न श्लिष्यति । पिण्डेष्वनुवर्त्यमानेषु अन्नरस उष्मा च संक्रामति हस्ते स एव लेप उच्यते । लेपभागिनामिति पष्ठी। निर्मार्जनस्य तत्संबन्धितामाह । न च लेपभागिनः प्रत्यक्षदृश्याः सन्ति येषां स्वस्वाम्यादिसंबन्धो लेपस्य क्रियेत । तस्माल्लेपभागिनामयं भागोऽस्त्विति मनसा ध्यायेत । शब्देन वोदिशेत् । अन्ये तु प्रपितामहात्पूर्वे ये पितरस्तान् लेपभागिन आहुः । अस्मिन्दर्शने प्रपितामहपित्रे प्रपितामहपितामहायेत्यादिभिः शब्दैरदेशः कर्तव्योऽसति तन्नामनिवेदने । हस्तमित्येकवचननिर्देशादेकेनापसव्येन हस्तेन पिण्डनिर्वपणं दर्शयति । प्रयत इत्यनुवादो विहितत्वात् । विधिपूर्वकमितिशास्त्रान्तरदृष्टं विधिं परिगृह्णाति । ' गन्धमाल्यधूपाच्छादनसिद्धोपहारैः पिण्डं निर्वपेदिति'शङ्खः । यस्त्विह विधिः श्रुतः स स्वमतेनैवोक्त इति विधिपूर्वकमित्येतदेनर्थकं तस्माच्छास्त्रान्तरविध्युपसंहारार्थं विधिपूर्वकामिति वचनम् ॥ २१६ ॥
आचम्योदक्परावृत्त्य त्रिरीयम्य शनैरसून् ।
षड्ऋतूंश्च नमस्कुर्यात्पितॄनेव च मन्त्रवित् ॥ २१७ ॥ दर्भेषु पिण्डान् दत्वोदीची दिशं परीवर्तेत । सव्येन मार्गेण । स्मृत्यन्तरे हि 'सव्यावृदुदक्षरावृत्येति ' पठ्यते । उत्तराभिमुखः स्थित्वा आचामेत् । आचम्य त्रीन् प्राणायामान् कुर्यात् । असन्माणानायम्य सन्निरुध्य इत्येव । अत्र च "गायत्रीं शिरसा" १५ इत्यादिविधिर्नास्ति । शनैर्यथा नातिपीडा भवति । तथा चाह । यथावाक्यं प्राणा नासिका तदभिमुख एव सकृन्नमस्कुर्यात् । वसन्ताय नम इत्यादि पितॄश्च नमस्कुर्यात् । मन्त्रवत् । नमो वः पितर' इत्यादिना मन्त्रेण । पितॄणां नमस्कारः पिण्डाभिमुखेन कर्तव्यः । ' अभिर्यायवृत्त्येतिहि स्मृत्यन्तरम् ॥ २१७ ॥
उदकं निनयेच्छेषं शनैः पिण्डान्तिके पुनः॥
अवजिनेच्च तान्पिण्डान्यथान्युप्तान्समाहितः ॥ २१८ ॥ यत एव पात्रादुदकेन प्रापिण्डदानाद्दर्भेषूदकनिनयनं कृतं तत एव पुनर्निनयनं पिण्डान्तिके पिण्डसमीपे कर्तव्यमिति । शेषग्रहणं प्रतिपत्त्यर्थं तस्योदकस्य। तथाहि शेषशब्द उपपन्नो भवति । अतश्च कथंचित्तस्याभावे नास्ति पुनर्निनयनम् । गृह्ये तु 'नित्यं निनयनमि'त्युक्तम् । अवजिग्रेच्च तान् पिण्डान् अवघ्राणं गन्धोपलब्धिः । गृह्ये २५
१ ड-मूतिप्रदनं । २फ-ऊष्मावसंपर्कात् । ३ क-ड-क्ष-क्रियते । ४ फ-ध्यायते । ५क-ड-क्ष-चोदिशेत् अ चाद्विशेत् । ६ अ-क-डं-क्ष-पित्र्ये । ७फ-इत्याद्यनुवादो। ८ र-स्वमतेनैवोक्तमिति। ९ अ-क-ड-क्ष-अर्थकं । १० अ-क-ड-क्ष-आचम्य । ११ र-चरावय॑त । १२ अ-क-ड-क्ष-अतिपर्यायवृत्त्येतिहिस्मृत्यंतरम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः तु " चरोः प्राणभक्षं भक्षयेत् ॥ इत्युक्तम् । यथान्युप्तान् येर्ने क्रमेण निरुतान् पित्रे पितामहाय प्रपिताहायेति । समाहित इति श्लोकपूरणम् ॥ २१८ ॥
पिण्डेभ्यस्त्वल्पिको मात्रां समादायानुपूर्वशः । तानेव विमानासीनान्विधिवत् पूर्वमाशयेत् ॥ २१९ ॥
अत्यन्तापिका मात्रा अवयवो भागस्तमेव यो ब्राह्मणोऽयं पितरमुद्दिश्य उपवेशितः तदीयात्पिण्डात् किंचिन्मानं स एवाशयितव्यः । अनुपूर्वश इत्युक्तार्थ इह तच्छब्दात्प्रकृतपरामर्शकादग्न्यभाव इत्यत्र न प्रकृतवचनैरेवापूर्वमन्यस्माददनीयात् ॥२१९॥
धिंयमाणे तु पितरि पूर्वेषामेव निर्वपेत् ।। विप्रवद्वाऽपि तं श्राद्धं स्वकं पितरमाशयेत् ॥ २२० ॥
उक्तं “पितृभ्यः पिण्डान्निर्वपेत् ” इति । क एते पितरो नाम अनेकार्थो हि पितृशब्दो जनयितरि वर्तते । जनकः पितेति संबन्धिशब्दो दृश्यते । पूर्वप्रमीताः पित्रादयोऽन्ये च संबन्धिनः प्रेताः पितर उच्यन्ते । तथा च "नमो वः पितरः" इत्यादिमन्त्रा बहुवचनान्ताः समर्था निगदा भवन्ति ।। अत एव स्त्रीश्राद्धे नोह्यन्ते । नमस्ते मातर्नमस्ते पितामही इत्यादि न क्रियते। अत एकोद्दिष्टे संख्योहः क्रियते न प्रातिपदिकोहः। । तथा च सूत्रकारः “ एकत्रन्मन्त्रानूहेत " इत्यादि । 'नमस्ते पितरि'त्येवमूहः क्रियते । यो
भ्रातुः पितामहादेवा एकोद्दिष्टं करोति स चैवमूहति । नमस्ते पितामह नमस्ते पितृव्येत्यादि। पितृव्यादीनामनपत्यानां श्राद्धं विहितम् । यो यत आददीत स तस्मै दद्यादिति देवताविशेषवचनोऽप्यस्ति पितृशब्दः कूटस्थनित्येऽर्थे वर्तते । निरुक्तकारा हि दैवते मध्यस्थान्
पितॄन् समामनंति "मरुतः रुद्राक्षभृतः पितर" इति । एवमनेकार्थे पितृशब्दे विशेषाव२० धारणार्थमाह । ध्रियमाणे जीवति पितरि सति पूर्वेषां पितामहप्रपितामहतत्पितॄणां
निर्वपेत्रयाणां बहुवचन निर्देशात् । तथा च गृह्ये “ येभ्यः पिता दद्यात्तेभ्यः पुत्रो दद्यापितापुत्रौ चेदाहिताग्नी स्यातामिति "। ____ ननु च न चतुर्थे पिण्डो गच्छतीत्याहुः । सत्यम् । नैवात्र चतुर्थः पिण्डों दीयते ।
पक्षातन्रमाह । विप्रवद्वा यथाब्राह्मणनिमन्त्रणापूर्वकं ब्रह्मचारिणो नियमवंतश्च २५ पूज्यन्ते तथैव जीवत्पितृकेण पिता भोजनीयः । श्राद्धं श्राद्धार्थमन्नं श्राद्धम् । अत्र च
पितृत्वमेव भोज्यत्वे कारणं न जातिगुणावपेक्ष्यौ । एवं ह्याहुः पितृप्रीत्यर्थ श्राद्धं तत्र मृतस्य प्रीतौ कर्तव्यायां को जीवति पितरि परिभवो येनासौ न भोज्येत् । स्वकमित्यनुवादः संबन्धिशब्दत्वादेव सिद्धः। १ फ-नियनक्रमेण । २ फ-श्राद्ध। ३ फ-नित्यार्थे । ४ र-मरुनरुद्राविभयऽपितर इति। ५ फ-परिभावो।
For Private And Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२७९ भोजनमत्र पितृभ्यो हितं पिण्डनिर्वपणं तु दर्भेषु पितॄणां कर्तव्यमेतत्त इति विरोधात् । यदि हि पात्रस्थानीया दर्भास्तदा जीवतः पितुः स्वाम्ये दानोत्पत्तौ अल्पिकां मात्रामाशयेदिति न युज्यते । जीवतो हि स्वमिच्छाविनियोज्यम् । न च तस्मिन्पिण्डेऽञ्जनादि दानमुपपद्यते अर्धजरतीयप्रसङ्गात् । न ह्यत्राञ्जनादिसंस्कृतेन पितुः किंचित्प्रयोजनमस्ति तस्मादृष्टार्थमञ्जनादिदानम् । अञ्जनादिरहितं तु कदाचिदात्मनः पितुः परस्य वा ५ भोजनयोग्यं भवतीत्येवमर्धनरतीयम् । तस्मादस्मिन्पक्षे पिण्डनिर्वपणं द्वयोः पितामहप्रपितामहयोः । गृह्यकारास्तु स्मरन्ति “जीवपितृकस्य न पिण्डपितृयज्ञो न श्राद्धम्" । किंतर्हि " अनारम्भ एव तस्य कर्मणो होमान्तता वा " ॥ २२० ॥
पिता यस्य निवृत्तः स्याज्जीवेचापि पितामहः ॥
पितुः स नाम सङ्कीय कीर्तयेत्मपितामहम् ॥ २२१ ॥ १० पितुर्नामसंकीर्तनेन तदीयावाहनपिण्डदानब्राह्मणभोजनानि लक्ष्यन्ते । कीर्तयेत्यपितामहम् । जीवते पितामहाय न दद्यात् । किंतर्हि ततः पूर्वाभ्यां पितुःपितृभ्यो निपृणीयादिति स्मरन्ति ॥ २२१ ॥
पितामहो वा तच्छ्राद्धं भुञ्जीतेत्यब्रवीन्मनुः॥
कामं वा समनुज्ञातः स्वयमेव समाचरेत् ॥ २२२ ॥ यथा जीवत्पिता भोज्यते तद्वत्पितामहोऽपि अनुज्ञात्वाऽपि मातामहम् प्रार्थ्य समाचरेत्स्वयम् । परतो द्वयोर्दद्यात् । प्रपितामहाय एकस्मा एव वा । एष्वकामं स्वयमित्यनयोरर्थः ॥ २२२॥
तेषां दत्त्वा तु हस्तेषु सपवित्रं तिलोदकम् ॥
तत्पिण्डाग्रं प्रयच्छेत्तु स्वधैषामस्त्विति ब्रुवन् ॥ २२३ ॥ २० यदुक्तं पिण्डेभ्यः स्वस्पिको मात्रामाशयेदिति तस्यायं कालविधिर्देशविधिश्च । अग्रदेशापिण्डस्य मात्रा आदातव्या । दर्भास्तिलोदकं च दत्वा तदनन्तरं पिण्डभागं प्रयच्छेत्स्वधैषामस्त्विति ब्रुवन् एषामिति सर्वनाम्ना विशेषनामानि गृह्यन्ते । एवं संबन्धः क्रियते । येषां यानि नामानि तान्युच्चार्य स्वधाऽस्त्विति ब्रूयात् । अतः स्वधाशब्दयोगे चतुर्थ्या निर्देशः कर्तव्यः । स्वधा देवदत्तायास्तु स्वधा यज्ञदत्तायास्त्विति । एवंव्याख्याने २५ शास्त्रान्तरविरोधो न भवति ॥ २२३ ॥
पाणिभ्यां तूपसंगृह्य स्वयमन्त्रस्य वर्द्धितम् ॥
विप्रान्तिके पितॄन् ध्यायन् शनकैरुपनिक्षिपेत् ॥ २२४ ॥ १फ-अनुज्ञा पितामहात्प्राप्य समाचरेत् । २ फ-एवं च संबन्धम् । ३ फ-व्याख्यायमाने ।
For Private And Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः उभाभ्यां हस्ताभ्यां स्वयं गृहीत्वा अन्नस्य वर्धितं अन्नेन पूर्ण भाजनं विप्रान्तिके रसवत्यगारादीनां यत्र ब्राह्मणा भोज्यंते तस्मिन्देशे उपनिक्षिपेत् ब्राह्मणानां समीपे स्थापयेत् ।
अन्ये तु व्याचक्षते । वर्धितं परिवर्तुलमन्नमुच्यते । तद्विप्रान्तिके पितॄन् ध्यायन् ५ ' तुभ्यमिदमिति ध्यात्वा निक्षिपेत् यथा विकिरं तदयुक्तम् । “उपनीय सर्व परिवेषयेत् ',
शाम जाति । अग्रे २२८ श्लोके ) । अतः परिवेषणार्थ प्रदेशान्तरादानीय तस्योपनिक्षेपोऽयम् ॥ २२५ ॥
उभयोही तयोर्मुक्तं यदन्नमुपनीयते ॥
तद्विपलुम्पत्यसुराः सहसा दुष्टचेतसः ॥ २२५ ॥
वाध्या हस्ताभ्यामन्नमुपनेतन्यं परिवेष्टव्यं न चैकनेति । परिवेषणमुपनयनमेव । तसमत्राप्ययमेव धर्मः पूर्वोक्तः । तस्यार्थवादः।
उभाभ्यां हस्ताभ्यां मुक्तं वर्जितमपरिगृहीतं यदन्नमुपनीयते परिवेषणार्थं तद्विपलुम्पन्ति विनाशयंत्यसुराः । सहसा बलेन दुष्टचेतसः पापात्मानः असुरा
देवद्विषः । उभयोरित्यधिकरणे सप्तमी । मुक्तमकृष्टमस्थितं । भवन्ति च प्रतिषेधोपसन्नि१५ धानेऽपि कारकविभक्तयः । रोमान्नागच्छत्यासने नोपविशति त्रिरात्रं नोपवसति वसेरर्थस्येति ॥ २२५ ॥
गुणांश्च सूपशाकाद्यान् पयो दधि घृतं मधु ॥ विन्यसेत्प्रयतः पूर्वं भूमावेव समाहितः ॥ २२६ ॥
गुणा व्यञ्जनानि । एषामेतत्प्रदर्शनार्थमुत्तरः प्रपञ्चः । सूपशाकाद्यान् विन्यसे२० द्भूमावेवोपयच्छेत । न दारुमये फलकादौ ॥ २२५ ॥
भक्ष्यं भोज्यं च विविधं मूलानि च फलानि च ॥
हृयानि चैव मांसानि पानानि सुरभीणि च ॥ २२७ ॥
धानाशप्कुल्यादयो भक्ष्याः खरविशदमभ्यवहरणीयं हि भक्ष्यमित्युच्यते । भोज्यं घृतपूपादिः ॥ २२७ ॥ २५ उपनीय तु तत्सर्वं शनकैः सुसमाहितः ॥
परिवेषयेत प्रयतो गुणान्सर्वान्प्रचोदयन् । २२८ ॥
उपनीय विप्रान्तिके सर्वमेतड्ढौकयित्वा ततः परिवेषयेत् । भुज्यधिकरणोपादा. नमावर्जनम् । भुञ्जानस्य परिवेषणं यद्यप्यन्तिकदेश अपेक्षितं तथापि तेषामन्तिके निधातव्यं
१फ-उक्रमाकृष्ट उपसन्धाने । २ फ-ग्रामा नागच्छेत्यासनेनोपविशति त्रिरात्रयुपवसति । ३ र-अथापि ताशे अन्तिके निधातव्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२८१ यथा भुञ्जानानामुच्छेषणेन न संसृज्यते । गुणान् भक्ष्यभोज्यादेव्यस्य ये गुणा अम्लत्वादयस्तान्प्रणोदयमान इदमम्लमिदं मधुरमिदं खाण्डवमित्येवमावेदिते तेषां यद्रोचते तत्तद्दद्यादिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । शनकैरित्याद्यनुवादः श्लोकपूरणार्थः ॥ २२८ ॥ ___नास्रमापातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत् ॥
न पादेन स्पृशेदनं न चैतदवधूनयेत् ॥ २२९ ॥ असं अश्रुरोदनं तन्न पातयेन कुर्यात् । प्रायेण प्रेतश्राद्धादाविष्टवियोगजेन दुःखानुस्मरणेनाश्रुपातो जायते तस्य निषेधः । आनन्दाश्रुणस्त्वकस्मात्पततो न दोषः । न जातु कदाचिदप्यश्रुविमोचनं कुर्यात् । न कुप्येत्क्रोधं न गृह्णीयात् । अनृतवचनस्य पुरुषार्थतया निषिद्धस्य कर्मार्थोऽयं प्रतिषेधः । न पादेन स्पृशेदनमुच्छिष्टमनुच्छिष्टं च। न चैतदन्नमवधूनयेदवकम्पयेत् । हस्तादिनोत्क्षिप्य पुनर्न विक्षिपेत् ।
अन्ये तु व्याचक्षते वाससा धूल्याद्यपनयनार्थं यदवधूननं न तदन्नस्योपरि कर्तव्यम् ॥ २२९॥
असं गमयति प्रेतान् कोपोऽरीननृतं शुनः॥
पादस्पर्श्वस्तु रक्षांसि दुष्कृतीनवधूननम् ॥ २३० ॥ अस्यार्थवादः । अश्रुविमोचनं क्रियमाणं प्रेतान् गमयति प्रापयति श्राद्धम् । १५ न पितणामुपकारकं भवति । प्रेताश्चात्र पिशाचवद्भूतविशेषा विवक्षिताः । न त्वसपिण्डीकृताः सम्प्रतिमृताः । रक्षांसि भूतप्रेतवत् अवगन्तव्यानि । अरयः प्रसिद्धाः । तथा दुष्कृतीन् दुष्कृताचरणान् पातकिनः ॥ २३० ॥
यद्यद्रोचेत विप्रेभ्यस्तत्तदद्यादमत्सरः॥
ब्रह्मोद्याश्च कथाः कुर्यात्पितॄणामेतदीप्सितम् ॥ २३१॥ २० यद्यदन्नं व्यञ्जनं पानं चामिलषेयुस्तत्तदमत्सरः अलुब्धो दद्यात् । मत्सर इति लोभनाम । रोचेत प्रीतिं जनयेत् । ब्रह्मोद्या ब्रह्मणि वेदे या उद्यन्ते कथ्यन्ते ता ब्रह्मोद्या देवासुरयुद्धं वृत्रवधःसरमादूत्यमित्याद्याः । अथवा कःस्विदेकाकी चरतीत्यादि । ब्रह्मोद्यं च कथा इति पाठः । तत्प्रधानमन्त्रार्थनिरूपणाद्याः कथाः संलापालौकिकैः शब्दैः। पितृणामेतदीप्सितमभिलषितमित्यर्थवादः ॥ २३१ ॥
स्वाध्यायं श्रावयेस्पिश्ये धर्मशास्त्राणि चैव हि ॥
आख्यानानीतिहासांश्च पुराणानि खिलानि च ॥ २३२ ॥ १र-अश्रु । २ र-ब्रह्मोद्य ब्रह्मया इति वा पाठः ।
३६
For Private And Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः
स्वाध्यायो वेदः । मन्वादिग्रन्था धर्मशास्त्राणि । आख्यानानि सौपर्णमैत्रावरुणादीनि बाडच्ये पठयन्ते । इतिहासा महाभारतादयः । पुराणानि व्यासादिप्रणीतानि सृष्टयादिवर्णनरूपाणि । खिलानि श्रीसूक्तमहानाम्निकादीनि ॥ २३९ ॥
हर्षयेद्राह्मणांस्तुष्टो भोजयेच्च शनैः शनैः॥
अनायेनासकृचैतान्गुणैश्च परिचोदयेत् ॥ २३३ ॥
सत्यपि निमित्ते न स्वं दुःखं केनचित्प्रकारेण दीर्घणोच्छासादिना प्रकटयेदपि दृष्टवत् स्यात् । ब्राह्मणान् हर्षयेत् । गीतादिना परियुक्तेन अविरुद्धेन वा प्रसंगागतेन परिहासेन स्वाध्याये पठ्यमाने चिरं कश्चिदुद्विजेत् तदा ततो विरम्याख्यानकैर्गीतादिना
च रमयेत् । शनैर्भोजयेत् । कतिचिद्भासा ग्रहीतव्या ह्येतत्सम्यक् भोजनमित्येवमादिभिः १० प्रियवचनैर्भोजयेत् । शनैर्न संरंभेण ब्रूयात् । अन्नाधेन पायसादिना । गुणैश्च व्यञ्जनै
र्दानार्थमुद्यतै रसवत्तया योजयन् भोजनार्थमुत्साहयेत् । स्वाद्याः इमाः शकुल्यः सुरसेयं क्षीरिणीति पात्रस्थमेवमादिहस्तगृहीतं कृत्वा पुरस्थितः पुनः पुनद्र्यादित्येषा परिचोदना ॥ २३३ ॥
व्रतस्थमपि दौहित्रं श्राद्धे यत्नेन भोजयेत् ॥ १५ कृतपं चासनं दद्यात्तिलैश्च विकिरेन्महीम् ॥ २३४ ॥
अनुकल्पपक्षे दौहित्रस्य यत्नेन भोज्यतोच्यते। कुतपोऽजलोमसूत्रः कम्बालाकारः पटः । उदीच्येषु कम्बल इति प्रसिद्धः । तं आसनं दद्यात् । न दौहित्रपक्षे । किंतर्हि
अन्यदापि । यतो वक्ष्यति "त्रीणि श्राद्धे पवित्राणीति " श्राद्धमात्रविषयत्वात् । तिलैश्च विकिरेत् । तिलांश्च मह्यां भुवि निक्षिपेत् ॥ २३४ ॥
त्रीणि श्राद्ध पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः ॥ त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम् ॥ २३५ ॥
पवित्राणि पावनानि साधुत्वसंपादकानि । आद्यः श्लोका|ऽनुवादः। उत्तरस्तु विधेयार्थः । शौचमशुचिसंसर्गपरिहारः । प्रमादाद्वा जातस्याशुचित्वस्य मृद्वार्यादिना यथाशास्त्रं शुद्धिः । अत्वरां विश्रब्धं भोजनाद्यनुष्ठानम् ॥ २३५ ॥
अत्युष्णं सर्वमन्नं स्याब्रुञ्जीरंस्ते च वाग्यताः ॥ न च द्विजातयो ब्रूयुर्दात्रा पृष्टा हविर्गुणान् ॥ २३६ ॥
प्रतापमान
२५
१फ-उनेजयेत । १ फ-परितोदना । ३ अप्रे २३५ श्लोके । ४ फ-अवकिरेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८३
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। उष्णमेवात्युष्णं अतिगतमुष्णमिति प्रपतितपर्णः प्रपर्ण इति यथा सर्वमन्नं गुणाश्च । यस्योष्णस्य भोजनमुचितं तत्रैवेदमुष्णताविधानं न तु दध्योदनादेः यत्तदुष्णं अप्रीतिकरं व्याधिजनकं च । तत्र · हर्षयेद्ब्राह्मणानिति । विरुध्येत । उष्णभोजनविधानाच्च न सकत्सर्वमन्नं परिवेष्टव्यम् । तथाहि बहुभोजिनां शीतं भवेदन्नम् । तस्माद्भुक्ते पुनर्दद्यान्न च भुञ्जानेभ्य उच्छिष्टदानत्वात् दानमयुक्तमितिवाच्यम् । भोजनविधिरेवरूप एव । आ तृप्ते- ५ भॊनयितुापारो न ह्यत्रौदनादिप्रतिग्राह्यतया संबध्यते । अत एव न तत्र प्रतिग्रहमन्त्र भोदनादिषु प्रयुज्यते । वाग्यताः वाक् यता नियमिता यैः । छान्दसः परनिपातः । वाचा वा यताः । साधनं कृतेति समासः । कर्तृवचनश्च तदायतशब्दः व्यापारनिषेधो नियमनं वाचश्च व्यापारः शब्दोच्चारणं तत्प्रतिषेधः क्रियते । व्यक्ताव्यक्तशब्दोचारणं न कर्तव्यं हविषो गुणा न च वक्तव्याः । इष्टैः सद्भिर्भुञ्जानैर्दात्रे न विवक्षितमिति स्मरन्ति । ननु १० वानियमादेवैतत्सिद्धं सत्यमपि भयादिनाऽपि न कर्तव्यम् । ब्रूषिः प्रतिपादने वर्तते । ब्रूयुरिति न शब्दोच्चारणमेव ॥ २३६ ॥
यावदुष्णं भवत्यन्नं यावदश्नन्ति वाग्यताः ॥
पितरस्तावदश्नन्ति यावन्नोक्ता हविर्गुणाः ॥ २३७ ॥ पूर्वस्य विधेरर्थवादोऽयम् । उष्मा औष्ण्यम् ॥ २३७ ॥
यद्वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यद्भुक्ते दक्षिणामुखः॥
सोपानत्कश्च यद्भुक्ते तद्वै रक्षांसि भुञ्जते ॥ २३८ ॥ वेष्टितमुष्णीषादिना । उदीच्या हि शाटकैः शिरो वेष्टयन्ति । यत्तु व्याचक्षते चूडाकारैरपि केशैर्वेष्टितशिरा भवतीति न ते युक्तिवादिनः । केशास्ते वेष्टयन्ते न शिरो न च केशा एव शिरः । शिरस्था हि ते दक्षिणाभिमुखस्य दोषवचनात् स्वल्पे प्रदेशे २० दक्षिणेतरदिगभिमुखस्यापि भोजनमनुजानाति । अन्यथा उदमुखानां विधानात् कुतो दक्षिणस्याः प्राप्तिः । प्राकृपित्रादेस्तु न निषेधः। न हि तत्र वेष्टनव्यवहारो लोके । उपानही चर्ममय्यौ पादत्राण । अन्ये तु चर्मपादुके उपानहाविति व्याचक्षते । रक्षांसि भुञ्जते न पितर इति निन्दा ॥ २३८ ॥
चाण्डालश्च वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च ॥ रजस्वला च षण्ढश्च नेक्षेरन्नश्नतो द्विजान् ॥ २३९ ॥
१ रामचन्द्रकृतटीकायां तद्यथा-चूडाकारः केशैर्वेष्टितशिरा भवती। २फ-न हि तत्र वेष्टनव्यवहारो लोके। ३ फ-अतः । ४ फ-विधाने । ५ र-घुक स्रुवादेनु न विषेधः । ६ र-विषादि ।
For Private And Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[तृतीयः वराहः शूकरः। स च ग्राम्यः। श्वसन्निधानतो नेक्षेरनिति यद्यपि श्रुतम् तथापि तत्प्रदेशसनिधिमेव शिष्टा नानुमन्यन्ते । तथा च 'घ्राणेन शूकर' इत्यादि क्रियान्तरमर्थवादेन श्रूयते । न चानीक्षमाणस्य घ्राणं संभवति । सन्निहितानां तु स्वरूपानुवादोऽयम् ।
सूकरो विजिघ्रति । कुक्कुटः पक्षानुद्भुनोति । तस्मात्परिश्रिते दद्यादिति विधिः प्रयोजनमे५ तदोषाभावेऽपरिश्रितेऽपि दद्यात् । षण्ढो नपुंसकम् ॥ २३९ ॥
होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते ॥ दैवे कर्माण पिव्ये वा तद्गच्छत्ययथातथम् ॥ २४० ॥
होमे अग्निहोत्रादौ शान्त्यादिहोमे वा । प्रदाने गोहिरण्यादिद्रव्यविषये । अभ्युदयार्थे भोज्ये ब्राह्मणा यत्र धर्माय भोज्यन्ते । दैवे हविषि दर्शपौर्णमासादौ । पिव्ये १० श्राद्धे यदभिवीक्ष्यते क्रियमाणमात्रं कर्म तद्वच्छत्ययथातथम् । यदर्थ क्रियते तद्वि__परीतं भावयति । यद्यपि श्राद्धप्रकरणं तथापि वाक्यादन्यत्रापि होमादावयं प्रतिषेधः॥२४०॥
घ्राणेन सूकरो हन्ति पक्षवातेन कुक्कुटः ॥ श्वा तु दृष्टिनिपातेन स्पर्शनावरवर्णजः ॥ २४१ ॥
पक्षकृतेन वायुना कुक्कुटो हन्ति । व्याख्यानमेतत् । तावति देशे निवारणीयमेषा १५ संनिधानं यावति स्थिताः पश्यन्ति । अवरवर्णजश्चाण्डालः जडप्रकृतित्वात् ।
स्पर्शादयश्च प्रकृतक्रियापरा न व्यवक्षितत्वरूपा इति व्याख्यातम् । अतोऽवद्यमेतत् । चण्डालस्य सामान्यतः स्पर्शप्रतिषेधादसत्यां प्राप्तौ प्रतिषेधानर्थक्यम् । अतः शूद्रोऽवरवर्णजस्तस्य च द्विजातिश्राद्धस्पर्शनिषेधो नात्मीये इति विवक्षितेऽपि नान्नपानादिस्पर्श
दोषोऽयमुच्यते । किंतर्हि यो देशः परिगृहीतो नदीपुलिनादिरपरिश्रितस्तस्य स्पर्श तस्य २० हि वाय्वादित्यादिना शुद्धिरुक्ता । अतः सत्यां प्राप्तौ युक्तः प्रतिषेधः ॥ २४१ ॥
खञ्जो वा यदि वा काणो दातुः प्रेष्योऽपि वा भवेत् ॥ हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यपनयेत्पुनः ॥ २४२ ॥
प्रेष्यो भृर्तकः । अपिशब्दादन्योऽपि यदृच्छया संनिहितो बान्धवादिरपनेयस्तस्मात्प्रदेशादपसारयेत् । खंजो गतिविकलः अनङ्गमादि । हीनातिरिक्तगात्रः षण्डः २५ कुणिखण्डीकः श्लीपद्यादिः ॥ २४२ ॥
ब्राह्मणं भिक्षुकं वाऽपि भोजनार्थमुपस्थितम् ॥ ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः शक्तितः प्रतिपूजयेत् ॥ २४३ ॥
१र-भृत्यः।
For Private And Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२८५ अतिथित्वेनागतं ब्राह्मणं भिक्षुकं भिक्षार्थिनं ब्राह्मणमपि भोजनप्रवृत्तैाह्मणैरनुज्ञातः शक्त्या पूजयेत् । भोजनेन भिक्षादानेन वा युक्तार्थतयाऽर्चयेत् यतः स पाकस्तदहस्तदर्थ एव ॥ २४३ ॥
सार्ववर्णिकमन्नायं सन्नीयाप्लाव्य वारिणा ॥
समुत्सृजेद्भुक्तवतामग्रतो विकिरन् भकिमी २ वर्णशब्दः प्रकारे द्रष्टव्यः । सर्वप्रकारैर्व्यञ्जनषेतमाय सन्नीय एकीकेत्य वारिणा आप्लाव्य भुक्तवतां तृप्तानां 'तृप्ताः स्म' इतिवरनानन्तरं अंतर समुत्सजेती विकिरेत् नैकस्मिन्नेव देशे किंतर्हि विशीर्ण भुवि । न पात्र ममावपि न शुद्धायां कि' तर्हि वक्ष्यति " दर्भेषु विकिर " इति । “ सकृत्रिर्वा विकिरं कुमार पति शहः ।
असंस्कृतप्रमीतानां त्यागिनां कुलयोषिताम् ।
उच्छिष्टं भागधेयं स्यादर्भेषु विकिरश्च यः ॥ २४५ ॥ नास्य कार्योऽग्निसंस्कार इत्यत्रिवर्षा असंस्कृतास्तेषां प्रमीतानां पात्रस्थं उच्छिष्ट दर्भेषु विकिरश्च तेषां भागधेयम् भागधेयशब्देनोच्यते न हि तेषां श्राद्धोपकारो नास्ति । त्यागिनां गुर्वादीनां अथवा कुलयोषितां कुलस्त्रीणामदृष्टदोषाणा भार्याणां त्यक्तारः स्वतन्त्राः। अन्ये तुं कुलयोषितामित्यस्मिन्ननूढाः कन्याः कुलयो- १५ षित इति व्याचक्षते । अत उच्छिष्टं तेभ्य उद्देष्टव्यम् । न च वाच्यमपवित्रमुच्छिष्टं कथं भागधेयेन कल्पतामिति । वचनान्नास्त्यपवित्रता सोमोच्छिष्टवत् ॥ २४५ ॥
उच्छेषणं भूमिगतमजिह्मस्याशठस्य च ॥
दासवर्गस्य तत्पित्ये भागधेयं प्रचक्षते ॥ २४६॥ पात्रस्थस्य पूर्वेण प्रतिपत्तिरुक्ता । भूमौ निपतितस्योच्छिष्टस्य दासवर्गार्थताऽनेन २० कथ्यते । अजिह्मोऽकुटिलः । अशठः अनलसः। तादृशस्य दासवर्गस्य स भागः तस्मात् प्रभूतं दातव्यं येन भूमौ भुञ्जानस्य पततीति ॥ २४६ ॥
आ सपिण्डक्रियाकर्म द्विजातेः संस्थितस्य तु ॥
अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं पिण्डमेकं तु निर्वपेत् ॥ २४७ ।। संस्थितस्य द्विजातरा सपिण्डक्रियाकर्म प्रथममृतस्या सह पिण्डकरणाख्यं कर्म २५ कर्तव्यम् । सहपिण्डदानं पूर्वाभ्यां न कर्तव्यं कथं तर्हि कर्तव्यं पिण्डमेकं च निपेदिति। चशब्द एक्शब्दस्यार्थे तस्मा एव प्रेतायैकं पिण्डं निपेत् । ब्राह्मणो हि तस्मा एव
१ राघवानन्दः । २ र-अजिह्मः कुटिलः ।
For Private And Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ तृतीयः भोजयितव्यः । स्मृन्यन्तरे अन्याऽपीतिकर्तव्यता वैशेषी स्मयते । आवाहनाघ्नौकरणरहितमिति । अग्नौकरणशब्देन चात्र ' अग्नौ करिष्य' इत्यनुज्ञापनं प्रतिषिध्यते न पुन)मः । तथाहि गृह्ये प्रेतश्राद्धमेवाधिकृत्य होम आम्नायते । यस्मिंश्च काले कर्म कर्तव्यं यावन्तं च कालं स्मृत्यन्तरादन्वेष्टव्यम् । आद्यमेकादशेऽहनि । ___ "मृताहेऽपि च कर्तव्यं प्रतिमासं तु वत्सरम् । प्रतिसंवत्सरं चैव श्राद्धं वैमासिकार्थवत्" इति। तथा च काठके एवं सांवत्सरिकमिति' । एकादशग्रहणं चौशाचनिवृत्त्युपलक्षणार्थम् । यतः 'शुचिर्भूतः पितृभ्यो दद्यादिति । श्रूयते । संवत्सरान्ते हि सपिण्डीकरणं गृह्यकाराः स्मरन्ति । एतच्च श्राद्धमेकोद्दिष्टं तदङ्गभूतं च निर्वपणम् ।
यत्तु श्रौते पितृभ्यो दद्यादितिवचनात् पितृपितामहाय प्रपितामहाय चेति अकृते सपिण्डी१० करणे नेह दानं युक्तं न हि स्मृत्या श्रुतिर्वाधितुं शक्यत इति ॥ २४७ ॥
सहपिण्डक्रियायां तु कृतायामस्य धर्मतः॥
अनयैवाढता कार्य पिण्डनिर्वपणं सुतैः ॥ २४८ ॥
यदा तु सपिण्डीकरणं कृतं भवति तदा अनौवाता पार्वणश्राद्धविधिना त्रिभ्यो दद्यात् । आवृदितिकर्तव्यता । न सपिण्डीकरणश्राद्धं दैवपूर्व नियोजयेत् । पितृनावाहयेत्। १५ अत्र पुनःप्रेतं पितरश्चात्र प्राक्सपिण्डीकृताः पितृवर्गमनुप्रवेशिताः पितामहादय उच्यन्ते
तानाशयेत् । तत्र पुनः शब्दस्तेष्वेव ब्राह्मणेषु प्रेत आवाहयितव्यः । तत्र हि सर्वैस्तैः सह संसर्गस्तस्य संसृजनाय तत्कर्म । यदपि विष्णुना पठितं " प्रेताय ब्राह्मणान् भोजयेत् प्रेतपित्रे प्रेतपितामहाय च प्रेतप्रपितामहायति " । अत्रापि नैवं श्रूयते पृथक्
भोजयेदिति । तत्र यथा बहुदैवत्यं हविर्बव्हीर्देवता उद्दिश्य सकृदेकं हूयते एवं ब्राह्मणोऽपि २० विद्वानुद्दिश्य भोज्यतेति न किंचिदनुपपन्नम् । तथाहि सहवचनगृहीतं भवति पित्र्ये
च न युग्मा भोनिता भवन्ति । यथा एकैकमुभयत्र वेति येषां विधिस्तन्मते एकः सर्वोद्देशेन भोज्यते । एवमेतद्रष्टव्यम् । नन्वेवं सति पितृकृत्ये त्रीनिति सर्वदेवसहोदेश: प्राप्नोति एकैकस्मिन् ब्राह्मणे सर्व उद्देश्येरन् तत्रापि न पृथक्महणमस्ति कथं नास्ति ।
गृह्ये हि पठ्यते " न त्वेवैकै सर्वेषां पिण्डैाख्यातम् " । किंच प्रेतपात्रं पितृपात्रेषु २५ सेचयेदर्घार्थमित्याह तत्र कृतासन्नपात्राभावे प्रेतपात्रोदकस्य कुतः पात्रादर्घदानं यदि
तावत्संमीलितास्तदयुक्तं पितामहादेस्तत्कल्पितं न पितुर्न चान्यार्थं कल्पितादित्यन्यार्थता युक्ता । अथ कृत्वाऽर्घदानं पश्चात्संनयनं कुर्यात् । तदा कृत्वाऽदानं तदर्थ सन्नयनस्य स्वतंत्रार्थि प्रसेचयेदिति विरुध्येत वचनम् । उक्तेनात्र प्रकारेण न कश्चनविरोधः ।
____ अथ कोऽयं प्रेतो नाम प्रपितामहाय पिण्डः सपिण्डीकरणादृर्वं न दीयते ३० यतस्तेष्वेवानुप्रविष्टः । तथा च स्मृतिः
For Private And Personal Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
. २८७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। "यःसपिण्डीकृतं प्रेतं पृथक् पिण्डेन योजयेत् । विधिनस्तेन भवति पितृहा चोपजायते” ॥ इति
पृथगेव हि तस्मै निरूप्यते। न त्वेकः सर्वेभ्य इति । मन्त्राश्च एतमेवार्थमभिवदन्ति 'ये समाना' इत्यादयः। अत्रोच्यते। नायं प्रेतशब्दोऽयतः क्रियायोगेन वर्तते । रूढिरियं मृतः प्रेत इदानीं प्रेत उच्यते । न हि दूरमध्वानं गतः प्रेत उच्यते। अस्ति च क्रियायोगः ५ अविशेषेण पूर्वप्रेत इदानीं प्रेते च । तथा च श्रुतिः "प्रयन्नेवास्माल्लोकाद्ये समाना" इति अचिरमरणे प्रेतप्रयोगं दर्शयति ‘प्रेतायान्नं दिनत्रयमिति' सद्यःसंस्थितमधिकृत्य । यत्तु पृथपिण्डेनेति अस्थायमर्थः । सपिण्डीकरणादूर्ध्वमेकोद्दिष्टं न कर्तव्यम् । यदा यदा श्राद्धं तदा तदा त्रिभ्यः मृताहनि पितृभ्यस्त्रिभ्य एव कर्तव्यम् । नैकस्मा एव पित्रे। . तथा अनयैवावृता कार्यमिति पार्वणश्राद्धे कर्तव्यता वाऽतिदिश्यते ।
१० ननु चानयैवेति प्रकृतपरामर्शाः प्रतीयन्ते सन्निहितवचनत्वात्सर्वनाम्नां सन्निहितश्चैकोद्दिष्टविधिः । नैवम् । यदि हि कृतेऽपि सपिण्डीकरणे एकस्यैव क्रियेत तदा भेदनिर्देश एव नोपपद्यते । तुशब्दश्च प्रकृतायामितिकर्तव्यतायां भेदं सूचयति । असपिण्डक्रियायामेष विधिः । सहपिण्डक्रियायां पुनः कृतायां नायं मन्तव्य इति । अतो व्यवहिताऽपि बुद्धिस्थत्वात्पार्वणताऽतिदिश्यते । किंच कृते सपिण्डीकरणे यदैकोद्दिष्टं स्यात्कर्तव्यं १५ तदा त्रिभ्योनमिति अमावास्यायामिति केचित् । को विशेषस्तत्रापि सह पिण्डक्रियामित्येवमर्थः किं नास्ति । न च मानवशास्त्रे कालान्तरमृताहे प्रतिसंवत्सरं चेत्यादि प्रतीत येन तद्विषयमेतद्याख्यायते । अतो विशेषात्सर्वत्रैकोद्दिष्टानि प्राप्नुवन्ति। तत्र महाभारतवचन विरुध्येत । तीर्थानि प्रकृत्योक्तं "श्राद्धेन तर्पयामास स वै पूर्व पितामहान्” इति । ____ यदपि स्मृत्यन्तरं प्रतिसंवत्सरं चैव श्राद्धं वैमासिकार्थवत् । तत्रापि मासिक- २० शब्देनामावास्यायामेव श्राद्धमुच्यते । सर्वश्राद्धानां तस्य प्रकृतित्वात् । तत्र हि धर्माः समाम्नाताः । न तु “प्रतिमासं तु वत्सरमिति " एतन्मासिकशब्देनाभिधातुं युक्तम् । न हि तस्य विशिष्टाः केचिद्धर्माः समाम्नाता यैर्भिद्येत । एकोद्दिष्टं त्वाद्यमेकादशे क्षत्रियस्य त्रयोदशे इत्याद्यत्रापि विद्यते । अतो नैकोद्दिष्टं मासिकशब्देनाभिधातुं युक्तम् । मासकालसंबन्धाद्धि तन्मासिकमुच्यते । न च तस्य मासेनैव संबन्धः । कालान्तरेणापि २५ संबन्धस्य दर्शितत्वात् । 'शुचिर्भूतः पितृभ्यो दद्यादिति' मासादूर्ध्वमपि करणान्मासे चाकरणानात्र मासिकशब्देन तस्याभिधानम् । अमावास्यायास्तत्प्राप्तौ मासिकशब्दश्रवणा
१फ-संवत्सरमिति।
-
-
-
For Private And Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
तृतीयः पिण्डानां मासिकश्राद्धमिति नियतत्वात्कालान्तरसंयोगस्याभावाद्धमर्वत्वाच्च युक्तस्तदीयधर्मातिदेशः। आमश्राद्धमपि पार्वणप्रकृतिकमेव तत्प्रकृतित्वे च त्रिभ्यो दाने प्राप्ते एकोद्दिष्टता विधीयते । यदपि याज्ञवल्क्यवचनं (आचारे २५६ श्लो०) ___"मृताहनि तु कर्तव्यं प्रतिमासं तु वत्सरम् । प्रतिसंवत्सरं चैवमाद्यमेकादशेऽहनि" ॥ तत्राप्येवमेतादृशीतिकर्तव्यता उच्यते । तत्रापि ह्यमावास्यमेव प्रकृतत्वेनावगतं अतो न मासकालयोगेऽपि एकोद्दिष्टे तदीयधर्मातिदेशो अन्यत्र युक्तः । भिक्षुको भिक्षुकाद्याचते सोऽपि यतो यस्य विकारः। ___किंच एकमेव श्राद्धं तस्मान्न मासिकमेव श्राद्धं तस्मान्न मासिकशब्दस्यकोद्दिष्टविशेष
विषयतायां प्रमाणमस्ति । याज्ञवल्क्येऽप्येवमिति । यद्यनन्तरावमर्शः तदा सपिण्डीकरणेति१० कर्तव्यतातिदेशः प्राप्नोति । तदनन्तरं ह्येतच्छुतम् । एतत्सपिण्डीकरणमिति पठित्वाऽर्वाक्
सपिण्डीकरणादिति च ततोऽनन्तरमुक्तम् "मृताहनीत्यादि" । तस्मात्सन्निधानमकारणीकृत्य धर्मवत्वेनामावास्यस्यैवमिति निर्देशः । मन्त्राश्चास्मत्पक्षमेव सुतरामवद्योतयन्ति । " संसृज्यध्वं पूर्वैः पितृभिः सहेति" पूर्वैः पितृभिः सह वर्तमाना उच्यन्ते । संसृज्यध्व
मिति बहुवचनं पूजायाम् । तथा च निरुक्तकारः " एता उ त्या उषस इति । १५ एतास्ता उपास इत्येकस्या एव पूजनार्थे बहुवचनमिति " । अथ संसज्यध्वमिति येषु
पिण्डेषु निक्षिप्यन्ते त उच्यन्ते यश्च निक्षिप्यते बहुवचनेन पूर्ववत्पूर्वेभिः पितृभिरिति । एवं च पृर्वेभिरित्येवमेव बहुवचनं प्रायोगिकं भविष्यति । इतरथा संसृज्यध्वमितिनिक्षिप्यमाणपिण्डाभिधाने उभयत्र बहुवचनमयथार्थ कल्प्यमिति । तदेतदपि न किंचिद्यत एकैकेन
पिण्डेन पिण्डांशः संसृज्यते । चतुर्थ पिण्डमुत्सृज्य त्रैधं कृत्वा पिण्डेषु निदध्यादिति । २० अतो नैवात्र युगपदधिकरणवचनताऽस्ति येन बहुवचनमवकल्पेत । एकैकाभिधाने न कुत
आन्वयिकं संसृज्यध्वमिति बहुवचनं परोक्षवत्त्वाभिधानं न करप्यते । पूर्वेभिरिति निक्षिप्य. माणपिण्डवचनाच्च न एभिरिति निर्देशो युक्तः स्यात् । न चायं मन्त्रो विधायको येन तदर्थनिर्णये प्रयतामहे । अभिधायकोऽयम् । अभिधानगुणं च विनियोगतो विनियोगश्च संस
र्जन नै प्रकाशयति । संख्याऽत्र न विनियुक्ता न प्रकाशाप्ता संभवमात्रेणान्वीयते तस्मान्न २५ मन्त्रात्पूर्वप्रतिपत्तिः।
येऽप्याहुश्चतुर्थः शब्दः पूर्वतर उपपद्यते पिता हि प्रथमःतदपेक्षया प्रपितामहात्पूर्वश्चतुर्थ इति एतदपि न सम्यक् । पूर्वेषां पिण्डान्निधाय चतुर्णी पूर्णश्चतुर्थः प्रेतपिण्ड एव भवति । १र-सामान्यर्थट (४) स्य । २ फ-परोक्षाभिधानं । ३ फ-अभिधानं च गुणविनियोगतो । ४ र
वव । ५फ-च।
For Private And Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२४९ पित्रुपक्रम चेदं श्राद्धं न प्रेतोपक्रमम् । एवं ह्युच्यते " पितृनावाहयेत्पुनः प्रेतं न निर्दिशेदिति " यथाऽयं प्रेताय प्रथमः पिण्डस्ततस्तत्पित्रे इत्यादिक्रमः । तस्यापि कृतोऽयन्नियमः । य एवासौ चतुर्थस्तस्यैवेदं त्रैधं करणं पिण्डेषु निर्धानं विधीयते । एतावद्धि तद्वाच्यं चतुर्थे पिण्डमुत्सृजेत्त्रैधं कृत्वेति । तत्रानन्तर्यादुत्सृजति नासंबन्धश्चतुर्थपिण्डमित्यनयोः प्रतीयते । त्रैधं कृत्वेत्यत्र तु कस्येदं त्रैधं करणमित्यपेक्षायां सन्निहितः ५ पिण्डः संबध्यते । तावतैव निराकांक्षीकृते वाक्ये चतुर्थमित्यस्य संबन्धे न किंचित्प्रमाणमस्ति । तत्र यस्य कस्य विभागे प्राप्ते स्मृत्यन्तरान्निर्णयः "निरूप्य चतुरः पिण्डापिण्डदः प्रतिनामतः। ये समाना इति द्वाभ्यामायं तु विभनेत्त्रिधा" इति।।
आद्यत्वं दानाभिप्रायेण न पुनरादिपुरुषसंबन्धात् । तथाहि प्रपितामहादिः १० स्यात्पितामहात्पूर्वः पितामहोऽपि पितुः पूर्व इत्यनवस्थानादप्रतिपत्तिः । दानं तु नियतक्रमतो व्यवस्थितमादित्वम् ।
एवं च चतुर्थमितिपदेन विशिष्टे पिण्डे क्रियात्रयेऽपि स्मृत्यन्तरवशादानक्रमेणैवाद्यस्य विभागो युक्तः । अतो यदुक्तं काठके "पूर्वप्रेतस्येष्टो विभागः प्रतीयते" इति कासावस्येष्टता । यच्चोक्तम् । अत एव तस्मै अदानं यत एव वाऽसावन्तर्भावितः १५ तत्र किंचिद्वचनान्न दीयते । न चतुर्थ विण्डो गच्छतीति । तथा त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते इति यत्स्वयं स्वकृतः पाठः । पुनः प्रेतं न निर्दिशेदिति व्याख्यातं च । अनविते पूर्वप्रेते पुनीनं निषेधति नैवायं पाठोऽस्ति प्रतिषेधार्थीयो न पठ्यते समुच्चयार्थो यश्चकारः पठ्यते । सत्यपि वा तत्र पाठे च सपिण्डीकृतमित्यत्र पृथपिण्डप्रतिषेवस्य या गतिरुक्ता सैवात्र वेदितव्या ।
यानि तु वाक्यानि
"सपिण्डीकरणादू प्रतिसंवत्सरं सुतः । एकोद्दिष्टं तु कुर्वीत पित्रोरन्यत्र पार्वणम् ॥ इत्यादिनि यर्धनंतानि वाक्यानि सन्ति तदा किमयामावास्यायां नामघोषणिकया । न चैतानि वाक्यानि शिष्टपरिगृहीतासु प्रसिद्धासु स्मृतिषु कासुचिदुपलभ्यन्ते । तस्मान्न किंचिद्विशेषे लिङ्गमस्ति येन पूर्वप्रेतपिण्डान्निधीयत इति प्रतिपद्येमहि । तस्मात्समाचारो २५ न त्याज्यः । अयमेव पक्षो युक्तियुक्त इति दर्शितः । तस्मान्मतभेदेनापच्छेदतः पूर्व प्रेतनिधानपक्षोपन्यासः केषांचित् ।
१र-निदानं २ ड-तथाहि पितामही * न पुनरादिपुरुषसंबंधात् * ३ फ-दातुं । ४ र-चतुर्थः । ५फ-प्रतिषेधार्थे । ६ र ययेतानि ।
For Private And Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः "असपिण्डक्रियाकर्म द्विनातेः सांस्थितस्य च । अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं पिण्डमकें च निर्वपेत् ॥
सपिण्डीकरणं मृते पितरि जीवति पितामहे पाक्षिकं ज्ञेयम् । यदा न जीवन्तमतिक्रम्य ददातीत्येवं नाश्नीयते। यदा तु स एषाग्रतास्यादिति पक्षस्तदा पितामहमतिक्रम्य पूर्वैः संसर्ननीयः । एवं तु पुत्रस्यापि मृतस्य पित्रा विकल्पेनैव कर्तव्यमेवमनपत्यभार्यामरणे जीवन्मातृकस्यैष एव विधिः । “ प्रमत्तानामितरे कुरिस्ताश्च तेषामिति"। सुतैरपत्यरित्यर्थः । यद्यपि सुतग्रहणं तत्स्थानापन्नानामन्येषामपि ग्रहणं यदि स्वशब्देन नास्ति निषेधः ॥ २४८ ॥
श्राद्धं भुक्त्वा य उच्छिष्टं वृषलाय प्रयच्छति ॥
स मूढो नरकं याति कालसूत्रमवाकाशराः ॥ २४९ ॥ १० यद्यपि श्राद्धभुजो दोषग्रहणं तथापि कर्तुरयमुपदेशः । तेन तथा कर्तव्यं यथा
न प्रयच्छति ऋत्विडियमवत् । वृषलः शूद्रः । अवाशिरा ऊर्ध्वपादः । प्रकृत एव सपिण्डीकरणमाविज्ञायीति श्राद्धग्रहणम् ॥ २४९ ॥
श्राद्धभुषलीतल्पं तदहार्योऽधिगच्छति ।।
तस्याः पुरीषे तं मासं पितरस्तस्य शेरते ॥ २५० ॥ १५ वृषली स्त्रीमात्रोपलक्षणार्थमेतदित्याहुः । निरुक्तं कुर्वन्ति । वृषस्यन्ती चलयति
भर्तारामिति वषली । सा च ब्राह्मणी अन्या वा सर्वा निषिध्यते । तथा च स्मृयन्तरं " तदहब्रह्मचारी स्यान्नियत ” इति । तत्पशब्देन मैथुनसंयोगो भण्यते । न शयनारोहणप्रतिषेध एव । अहम्रहणमहोरात्रलक्षणापरम् । रात्रावपि निषेधः स्यात् । पुरीष इति
निन्दार्थवादो निवृत्त्यर्थः । पितरस्तस्य श्राद्धभुनः । अयमपि पूर्ववद्वचनीयः । इदं तु २० युक्तं यदुभयोनियम इति । नैमित्तिकोऽयं भोक्र्तधर्मः । श्राद्धभोजने निमित्ते विधीयते । प्रकरणार्थश्च कर्मार्थोऽपि ॥ २५०॥
पृष्ट्वा स्वदितमित्येवं तृप्तानाचामयेत्ततः ॥ आचान्तांश्चानुजानीयादभिभो रम्यतामिति ॥ २५१ ॥
आचमनिकमस्रपानं दत्वा प्रष्टव्याः । स्वदितमित्यनेन शब्देन स्मृत्यन्तराच्चान्नं २५ परिगृह्य प्रश्नोऽयं कर्तव्यः । भवति हि कस्याचिदयं स्वभावो यद्यसंनिहितमन्नं सत्यपि तदभिलाषे
यन्त्रणयात्रं मृग्यते । संनिहितं गृह्णाति । तृप्तानामाचामयेत् । अन्ये तु तृप्ताः स्थ इत्येनन शब्देन प्रष्टव्याः । ज्ञात्वा च नृप्तान्स्वदितमिति अनेन शब्देन बृंहणीयाः ।
१ गौतमधर्मसूत्रे अ. १५ सू. २४ । २ ड-भोक्तृधर्मः । ३ र-अवसानिकं *-* एतत्फपुस्तके न दृश्यते । रुचिढं ।
For Private And Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२९१ वक्ष्यति ( श्लो.२५४) "पित्रे स्वदितमित्येव वाच्यमिति"। आचान्तांश्चानुजानीयादभिभो रम्यतामिति अभितः उभयतः इहैव स्वगृहे वा यथेष्टमास्यतामित्यर्थः ।
स्वधाऽस्त्वित्येव तं ब्रूयुर्ब्राह्मणास्तदनन्तरम् ॥
स्वधाकारः परा ह्याशीः सर्वेषु पितृकर्मसु ॥ २५२ ॥ भुक्तवद्भिर्गृहगमनाभ्यनुज्ञातैरनन्तरं स्वधेति वाच्यम् । स्वधाकारः स्वधाशब्दो- ५ च्चारणम् । प्रकृष्टा आशीः पितृकार्येषु सर्वेषु पक्वान्नापक्वान्नश्राद्धेषु ॥ २५२ ॥
ततो भुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत् ॥
यथा ब्रूयुस्तथा कुर्यादनुज्ञातस्ततो द्विजैः ।। २५३ ॥ भुक्तमन्नं तेभ्यो निवेदयितव्यम् । प्रष्टव्यास्ते इदमस्तीति यथा ब्रूयुस्तथा कुर्यादनुज्ञातोऽननुज्ञातेन नान्यत्र विनियोक्तव्यम् ॥ २५३ ॥
पित्र्ये स्वदितमित्येव वाच्यं गोष्ठे तु सुश्रुतम् ॥
संपन्नमित्यभ्युदये दैवे रुचितमित्यपि ॥ २५४ ॥ अन्येनापि तत्कालोचितोपस्थितेनैवमेभिः शब्दैः मोदयितव्यः । अन्यस्त्वाह । अनुज्ञापनमेतैः शब्दोजनादिप्रवृत्तैः कर्तव्यम् । अतश्च श्राद्धकृता परिशिष्टयैवं वक्तव्यम् । स्वदध्वमिति न हि खादितम् । स्वदित इतिवा पाठः । एतस्यार्थस्य प्रतिपादकं १५ एतव्याख्यानं स्मृत्यन्तरसमाचारसापेक्षं तस्मात्प्रवृत्तभोजनाः श्राद्ध कृताऽन्येन वैवं प्रीणयितव्याः। गोष्ठे गोषु तिष्ठन्तीष्वेकदेशेषु श्रुतमिति वाच्यम् । आस्त्विति सर्वत्र प्रतीयते । दैवे रुचित रोचितमिति वा ॥ २५४ ॥
अपराह्नस्तथा दर्भा वास्तुसंपादनं तिलाः॥
सृष्टिर्मष्टिर्द्विजाश्चाग्र्याः श्राद्धकर्मसु सम्पदः ॥ २५५ ॥ २० अपराह्ने श्राद्धं कर्तव्यं श्राद्धकर्मसु संपदः संपादयितव्याः । अन्यानि वस्तूनि । अविशेषाभिधानेऽप्यपराह्ने अतः सर्वश्राद्धेषु । एवं हि स्मृत्यन्तरम् " पूर्वाह्ने दैविकं कार्यमपराह्ने तु पैतृकम् । एकोद्दिष्टं तु मध्याह्न प्रातवृद्धिनित्तिकम्" इति ॥ वास्तु वेश्म तस्य संपादनं सम्माननं सुधादिना भित्तीना गोमयेन भूमेरुपलेपनं दक्षिणाप्रवणता च सृष्टिविसर्गः । अकार्पण्येनान्नव्यञ्जनदानम् । मृष्टिर्मार्जनं । अन्नसं- २५ स्कारविशेषः । अन्ये तु व्याचक्षते संपदेषा विभवशक्तिर्न त्वेतैविना अकरणम् ॥२५॥
१ फ-तत्कालोचितोपस्थिनेन । २ र-सहयितव्यः । ३ फ-प्रवृत्तैः । ४ फ-रुचिरं ५ फ-विधाने ।
For Private And Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९२ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[तृतीयः दर्भाः पवित्रं पूर्वाह्रो हविष्याणि च सर्वशः॥ पवित्रं यच्च पूर्वोक्तं विज्ञेया हव्यसंपदः ॥ २५६ ॥
दर्भाः प्रसिद्धाः । पवित्रं मन्त्राः । हविषे हितानि योग्यानि हविष्याण्युत्तरश्लोके तानि वक्ष्यन्ते । पवित्रं पावनं शुच्याचारता यच्चोक्तं पूर्वोक्तं वा वास्तुसंपादनं ५ सृष्टिदृष्टिाह्मणाश्च श्रेष्ठाः श्रुतशीलसंपन्नाः।हव्यसंपदः हव्यं देवतोद्देशेन यागादि ब्राह्मणभोजनं च । हव्यशब्दः कर्म दैविकमुलपक्षयति ॥ २५६ ॥
मुन्यन्नानि पयः सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतम् ॥ अक्षारलवणं चैव प्रकृत्या हविरुच्यते ॥ २५७ ॥
मुनिर्वानप्रस्थः तस्यान्नानि आरण्यानि नीवारादीनि । एतच्च प्रदर्शनं ग्राम्याणा१० मपि ब्रीह्यादीनाम् । तथाऽर्वाचीने श्लोके सर्वग्रहणम् । उत्तरत्र च " हविर्यच्चिररात्रायेति"
प्रक्रम्य "तिलै-हियषैिरिति" ग्राम्याणामप्यनुक्रमणम् । पयः क्षीरं तद्वविकारा अपि दध्यादयो गृह्यन्ते स्मृतिसमाचाराभ्याम् । सोम ओषधिविशेषः । अनुपस्कृतमधिकृतम. प्रतिषिद्धं । सूनामासाद्यनुपस्कृतं अक्षारलवणम् । अत्र संदिह्यते किं द्वंद्वगर्भो
नसमासः उत नसमास एव । अक्षारलवणम् । उत लवणविशेषः क्षारलवणं ततोऽ. १५ न्यदभ्यनुज्ञायते । लवणमेवं भवितुमर्हः । किं द्वन्द्वगर्भे हि वृत्तिद्वयमाश्रयणीयम् ।
प्रतिपदं च नञः संबन्धभेदस्तद्गुरु भवति प्रकृत्या हविरनाश्रितविशेषेण तद्धविज्ञेयं हविष्येण वर्तते । " हविष्यात्प्रातराशाद्भुङ्क्त ” इत्यादि सामान्यचोदनासु तद्भविष्यं ज्ञेयम् ॥ २५७॥
विसय॑ ब्राह्मणास्तांस्तु नियतो वाग्यतः शुचिः ॥ २० दक्षिणां दिशमाकांक्षन्याचेतेमान्वरान्पितॄन् ॥ २५८ ॥
प्रासङ्गिकः पूर्वश्लोकः । इदानी प्रकृतशेषमेवाह । विसयानुज्ञाय यथासुखविहारे ब्राह्मणांस्तान्प्रभुक्तवतः । अनन्तरं दक्षिणां दिशमीक्षमाण इमान् वरानभिलषिताम्पितन्याचेत स्वपितृन्प्रार्थयेत् । स्वपितॄन् ध्यायन युष्मासु प्रसन्नोविदं नः संपद्यता
मित्येवं याचितव्यम् ॥ २५८॥ २५ के पुनस्ते वरा याचितव्या इत्यत आह
१ अग्रे २६६ श्लोके । ३ अने २६७ श्लोके । ३ फ-विसृज्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९३
अध्यायः
मनुस्मृतिः। दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च ॥
श्रद्धा च नो माव्यगमद्वहुधेयं च नोऽस्त्विति ॥ २५९ ॥ * मन्त्रवदयं श्लोकः पठितव्यः ॥ २५९ ॥
एवं निर्वपणं कृत्वा पिण्डांस्तांस्तदनन्तरम् ॥
गां विप्रमजमनिं वा प्राशयेदप्सु वा क्षिपेत् ॥ २६० ॥ तदनन्तरं वरयाचनानन्तरं पिण्डान्पितृभ्यो निरुतान् गवादीन्याशयेत् । अग्नौ प्रक्षेप एव । प्राशनं प्रापयेदिति पाठान्तरम् ॥ २६० ॥
पिण्डनिर्वपणं केचित्पुरस्तादेव कुर्वते ॥
वयोभिः खादयन्त्यन्ये प्रक्षिपन्त्यनलेऽप्सु वा ॥ २६१ ॥ ब्राह्मणभोजनात्पुरस्तात्कृते ब्राह्मणभोजने हविः कुर्वन्ति । वयोभिः पक्षिभिः १० खादयन्त्यन्येऽधिकेयं पूर्वस्मात्प्रतिपत्तिः । अनलोऽग्निः । एतत्पूर्वोक्तमेवानुदितम् । उच्छिष्टसन्निधौ चैतत्पुरस्तात्पिण्डदानमिष्यते ॥ २६१ ॥
पतिव्रता धर्मपत्नी पितृपूजनतत्परा ॥
मध्यमं तु ततः पिण्डमद्यात्सम्यक् सुतार्थिनी ॥ २६२ ॥ आद्यन्तयोः पिण्डयोरेपा प्रतिपत्तिः । मध्यमं तु ततस्तेषां पिण्डानां यो मध्यमः १५ तं धर्मपत्नी पुत्रार्थिनी अद्यात् । या न कौमार्थमूढा पतिरेव मया परिचरणीयो मनसाऽपि व्यभिचारो न कर्तव्य इति यस्या नियमः सा पतिव्रता पतिकवता पितृपूजने श्राद्धादिकर्मणि तत्परा श्रद्धावती प्रयत्नेन तदाराधनादौ प्रवर्तते। सम्यगद्यादाचमनादि, विधिना नियमेन च ।। २६२ ॥
आयुष्मन्तं सुतं सूते यशोमेधासमन्वितम् ॥
धनवन्तं प्रजावन्तं सात्विकं धार्मिकं तथा ॥ २६३ ॥ भक्षयित्वा तु तं पिण्डं सुतं पुत्रं मूते जनयति । मेधा ग्रहणशक्तिः तया समन्वितं युक्तम् । सत्वं नाम गुणः साङ्खयेषु प्रसिद्धः धैर्योत्साहादिद्योत्यस्तद्युक्तम् ॥३६३॥
प्रक्षाल्य हस्तावाचम्य ज्ञातिप्रायं प्रकल्पयेत् ॥
ज्ञातिभ्यः सत्कृतं दत्वा बान्धवानपि भोजयेत् ॥२६४ ॥ २६ पिण्डेषु प्रतिपादितेषु तौ हस्तौ प्रक्षालयेत् । ततः आचमनविधिं कुर्यात् । ज्ञातीन् पैति गच्छति प्राप्नोतीति ज्ञातिप्रायं कुर्यात् । ज्ञातिभ्यो दद्यात् । तेभ्यः सत्कृतं दत्वा बान्धवेभ्योऽपि दद्यात् । ज्ञातयः सगोत्रा मातृश्वशुरपक्षा बान्धवाः ।
[ अन्नं च नो बहुभवेदतिथींश्च लभेमहि ॥ याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कंचन ॥१॥* श्राद्धभुक् पुनरश्नाति तदहों द्विजाधमः ॥ प्रयाति शुकरी योनि कृमिवा नात्र संशयः ॥ २ ॥s] १फ-कामार्था मूढा ।
For Private And Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः अत्र चोच्यते यदुक्तं यथा ब्रूयुस्तथा कुर्यादिति । यदि तैरुक्तं गृहानस्मदीयानेतदन्नं प्राप्यतामिति तदा वैश्वदेवहोमादीनां का गतिः । पाकान्तरं कर्तव्यम् । अथवाऽदृष्टार्थभेवान्नशेषनिवेदनं नित्यवदाम्नायते । शेषमन्नमित्युक्तेऽदृष्टेभ्य इति ब्रूयुरिति पाक्षिकं चैतत्स्याद्यदि ते गृह्णीयुः ॥ २६४ ॥
उच्छेषणं तु तत्तिष्ठेद्यावद्विषा विसर्जिताः ॥ ततो गृहबलिं कुर्यादिति धर्मो व्यवस्थितः ॥ २६५ ॥
भुञ्जानानां यत्किञ्चिद्भुज्यधिकरणपात्रसंलग्नं भूमिपतितं च तत्र तस्माद्देशादवमाष्टव्यं यावब्राह्मणा न निष्क्रान्ताः । ततो गृहबलिं निष्पन्ने श्राद्धकर्मण्यनन्तरं वैश्वदेवहोमान्वाहिकातिथ्यादि भोजनं कर्तव्यम् । बलिशब्दस्य प्रदर्शनार्थत्वात् ।
अन्ये तु भूतस्य यज्ञ एव बलिशब्देन प्रसिद्धतरस्ततश्चाग्नौ होमो न प्राग्विरुध्यत इत्याहुः । न चैतद्वाच्यं पित्र्ये कर्मणि प्रारब्धे कथं कर्मान्तरस्य तदन्तःकरणम् । यथैव पूर्वेयुर्निमन्त्रितेषु ब्राह्मणेषु सायंप्रात:मकरणं व्यहकल्पे श्राद्धस्य विरुद्धमेवं वैश्वदेवहोमोऽप्यौपसदाग्निकः । तेन भूतयज्ञात्पराञ्चः पदार्था उत्कृष्यन्ते नार्वाञ्चः ।
___अत्रोच्यते । यदि प्रागग्नौ वैश्वदेवहोमः क्रियते ततः श्राद्धानन्तरं बलिहरणं तथा १५ सति देवयज्ञभूत ज्ञौ व्यवधीयेताम् । ततश्च क्रमोपरोधो न च वैश्वदेवस्य कालबाधः क्रियते । पितृश्राद्धालहानेः। तस्मात्सर्वं महायज्ञानुष्ठानं श्राद्धादौत्तरकालिकम् ॥ २६५॥
हविर्यच्चिररात्राय यच्चानन्त्याय कल्पते ॥ पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ २६६ ॥
चिररात्रशब्दो दीर्घकालवचनः । यच्चानन्त्याय केनचिद्वचनं नैवैतदुभयं ब्रवीमीति २० प्रणिधानार्थमुच्यते । कल्पते प्रेत इत्यध्याहार्यम् ।। २६६ ॥
तिलै/हियवैरिद्भिर्मूलफलेन वा ॥
दत्तेन मासं तृप्यन्ति विधिवत्पितरो नृणाम् ॥ २६७ ॥
तिलादिग्रहणं नेतरधान्यपरिसंख्यानार्थमपि तूक्तानां फलविशेषप्रदर्शनार्थम् । एतैर्विविधदत्तैरपि मासं प्रीयन्ते । विधिवत्पितरो नृणामित्याद्यनुवादपदानि २५ वृत्तपूरणार्थानि ॥ २६७ ॥
द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु ॥
औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै ॥ २६८ ॥
उरभ्रा मेषाः । शकुनय आरण्याः कुक्कुटाद्याः। मत्स्याः पाठीनाद्याः ॥२६८॥ १ र-पितृश्राद्धे । २ फ-कल्प्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९५
अध्यायः
मनुस्मृतिः। षण्मासांश्छागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै॥
अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ २६९ ॥ * रुरुपृषतैणा मृगजातिविशेषवचनाः । रौरवेण पार्षतेन । ऐणेयेति विकारे तद्धितः ॥ २६९ ॥
दशमासांस्तु तृप्यन्ति वराहमहिषामिषैः ॥
शशकूर्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥ २७ ॥ वराहश्चारण्यसूकरः ॥ २७॥
संवत्सरे तु गव्येन पयसा पायसेन च ॥
वार्धाणसस्य मांसेन तृप्तिादशवार्षिकी ॥ २७१ ॥ श्रुतानुमितयोः श्रुतसंबन्धस्य बलीयस्त्वाद्गव्येन पयसेति संबन्धो न मांसेन १० प्राकरणिकेन । अन्ये तु चशब्दं समुच्चयार्थीयं पठित्वा व्याख्यानयन्ति । मांसेन गव्येन पयसा पायसेन वा । पयोविकारः पायसं दध्यादि पयःसंस्कृत ओदनः प्रसिद्धः । वाणसो जरच्छागः । एवं हि निगमेषु पठ्यते
"त्रिपिवं त्विन्द्रियक्षीण श्वेतं वृद्धमजापतिम् । वाणिसं तु तं प्राहुर्याज्ञिकाःपितृकर्मणि"॥ पिबतो यस्य त्रीणि जलं स्पृशन्ति कौँ जिह्वा च स त्रिभिः पिबतीति त्रिपिबः । यत्तु १५ शङ्खन गोमांसभक्षणे प्रायश्चित्तमाम्नातं तन्मधुपर्काष्टकाश्राद्धेभ्योऽन्यत्र ज्ञेयम् ॥ २७१ ॥
__ कालशाकं महाशल्काः खङ्गलोहामिषं मधु ॥
आनन्त्यायैव कल्प्यन्ते मुन्यन्नानि च सर्वशः ॥ २७२ ॥ कालशाकं विशिष्टशाकं प्रसिद्धम् । कृष्णे वास्तुकैभेदे वा यथा महाशल्काः शल्यका उच्यन्ते ।
अन्ये तु मत्स्यान सशल्कानाहुः । खगो गण्डकः लोहः कृष्णश्छागः सर्वरक्तश्च । तथा पुराणम् “ कृष्णश्छागस्तथा रक्त आनन्त्यायैव कल्पते " । लोहशब्दो वर्णलक्षणया तद्वर्णयुक्ते छागे वर्तते । अयःकृष्णं तानं लोहितं उभयत्रापि लोहशब्दः प्रयुज्यते । यद्यपि चैष वर्णो मेषादिष्वपि संभवति तथापि स्मृत्यन्तरप्रसिद्धया छाग एव गृह्यत इति व्याचक्षते ।
अन्ये तु शकुनिर्लोहितपृष्ठः नामैकदेशेन देवदत्तो दत्त इतिवत्प्रतिपाद्यत इत्याहुः । समाचारश्चोभयत्राप्यन्वेष्यः ।
[ अष्टावैणेयमांसेन पार्षतेनाथ सप्त वै ॥ अष्टावैणेयमांसेन रौरेवण नैवव तु ॥१॥] १र-कृष्णवासुदेवो यथा । २ फ-प्रतिपद्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२९६
www. kobatirth.org
१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः
मधु माक्षिकम् । सर्वत्रात्र प्रीत्यतिशयोत्पत्तिर्विवक्षिता । न तु यथाश्रुत एव कालः । तथाहि द्वादशवर्षाण्यकरणं स्यात्तत्र विरुध्येत " पित्र्र्न्यमा निधनात्कार्यमिति " ॥ २७२॥ यत्किञ्चिन्मधुना मिश्रं प्रदद्यात्तु त्रयोदशीम् ॥ तदप्यक्षयमेव स्याद्वर्षासु च मघासु च ॥ २७३ ॥
-
यत्किंचिदन्नं मधुना संयुक्तम् । त्रयोदश्यां वर्षासु च मघासु चाधिकमिति । तदा च तदक्षयमेव । ऋतुनक्षत्रतिथीनां च समुच्चयः । आपस्तम्बवचनात्तु वर्षासु त्रयोदृश्यष्टमीदशमीष्वपि । मघासु चान्तरेणाविवक्षा । एवं ह स्माह “ मत्रासु चाधिकमिति ” ( २ । ८ । १९ । २० । ) ।। २७३॥
अपि नः स कुले भूयायो नो दद्यात्रयोदशीम् ॥ पायसं मधुसर्पि प्राक्छाये कुञ्जरस्य च ॥ २७४ ॥
प्रकृतां त्रयोदशीं वर्षादिगुणयुक्तामधिकृत्येदमुच्यते । एवं पितर आशासते । अस्माकं कुले भूयात्स तादृशो जायतां उत्कृष्टगुणः यः प्रागुक्तायां त्रयोदश्यामस्मभ्यं दद्यात्पायसं मधुसर्पिः संयुक्तम् । तथा कुञ्जरस्य हस्तिनः प्राकू छाये प्राच्यां दिशि गतायां छायायां अपराह्नेतरे काल इत्यर्थः । शेषेऽहनि हस्तिनो दीर्घा १५ प्राची छाया भवति । 'प्राक्च्छायां ' इति वा पाठ: । छायायां हि ब्राह्मणा भोज्यन्ते । अग्रिमं कर्म तु यद्यल्पत्वाच्छायायां न संभवति तद्देशान्तरे तत्समीपे कर्तव्यम् । अङ्गत्वा - त्सतिसंभवे तत्सर्वं गोपेतं प्रधानं हस्तिच्छायायामेव । यत्तु व्याचक्षते हो परागो हस्तिछायोच्यते हस्ती वै भूत्वा स्वर्भानुरासुरिरादित्यं तमसाविध्यद्विति तदयुक्तम् । तत्र हि गौणो हस्तिशब्दप्रयोगः | स्मृत्यन्तरे च पृथगेव हस्तिच्छाया ग्रह | परागादाम्नाता "हस्ति२० छाया ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोरिति " ॥ २७४ ॥
ददाति विधिवत्सम्यक् श्रद्धासमन्वितः ॥ तत्तत्पितॄणां भवति परत्रानन्तमक्षयम् ॥ २७५ ॥
यद्यदिति वीप्सायां अप्रैतिषिद्धं सर्वमन्नमनुजानाति । विधिवत् सम्यक्शब्दानुवादः । श्रद्धासमन्वित इत्येतदत्र विधीयते । श्रद्धया दातव्यं तथादत्तमनन्तमक्षयं २५ भवति पितॄणां परलोके । अनन्तमिति वा कालावधिनिषेधः । अक्षयमिति मात्रयाव्ययाभावमाह । सर्वकालं भवति प्रभूतं च ॥ २७५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कृष्णपक्षे दशम्यादौ वर्जयित्वा चतुर्दशीम् || श्राद्धे प्रशस्तास्तिथयो यथैता न तथेतराः ॥ २७६ ॥
१ अग्रे २७९ श्लोके । २ फ - राहूपरागो । ३ र अप्रसिद्धं ।
For Private And Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
२९७ दशम्यादीनां वचनात्फलातिशयोत्पत्तिः । अन्यास्वपि तु सत्यां श्रद्धायां कर्तव्यम् । चतुर्दश्यां तु निषेध एव ॥ २७६ ॥
युक्षु कुर्वन् दिनह्वेषु सर्वान्कामान्समश्नुते ॥
अयुक्षु तु पितॄन्सर्वान्प्रजा प्रामोति पुष्कलाम् ॥ २७७ ॥ युञ्जिदिनानि द्वितीयाचतुर्थ्यादीनि । ऋशं नक्षत्रं तानि भरण्यादीनि युञ्जि भवन्ति । ५ प्रतिपत्तृतीयापञ्चमीसप्तमीनवम्यस्तिथयोऽयुज उच्यन्ते । द्वितीयाचतुर्थीषष्ठ्यष्टमीदशम्यो युनः । एवमेकादश्ययुप्रभृतौ द्रष्टव्यं नक्षत्रेष्वपि । सर्वान् कामान् ते च कामा इतिहासपुराणयोर्भेदेनोपत्ताः । पुष्कलां प्रजा । धनविद्यावलपुरुषैः पुष्टा पुष्कला ॥ २७७ ॥
यथा चैवापरः पक्षः पूर्वपक्षाद्विशिष्यते ॥
तथा श्राद्धस्य पूर्वाह्लादपराह्रा विशिष्यते ॥ २७८ ॥ पूर्वपक्षः शुक्लपक्षः अपरः कृष्णपक्षः चैत्रसिताद्या मासा इति । यर्था श्राद्धस्य शुक्लपक्षात् कृष्णपक्षो विशिष्यते प्रकृष्टफलदो भवति । तथा पूर्वाह्लादपराह्नो विशेषवचनात् पूर्वाह्नेऽपि कदाचित्कर्तव्यमेवेति प्रतीयते ।
___ननु च प्रसिद्धेन दृष्टान्तेन भवितव्यम् । न चापरपक्षस्य पूर्वपक्षाच्छाद्धं प्रति विशेष उक्तः । केचिदाहुः । 'कृष्णपक्षे दशम्यादावित्येतस्मात्प्रतीयते । एवं तु ब्रूमः । १५ " वचनानि त्वपूर्वत्वात् " इत्यनेन न्यायेनाप्रतिद्धस्य दृष्टान्तताऽस्तीति विधिरपि दृष्टान्तवचनादेव शक्योऽवगन्तुम् ॥ २७८ ॥
प्राचीनावीतिना सम्यगपसव्यमतन्द्रिणा ॥
पिव्यमा निधनात्कार्य विधिवदर्भपाणिना ॥ २७९ ॥ यत्किचित्पित्र्यं तत्र कर्मण्ययं विधिः । पदार्थाः प्राग्व्याख्याताः । अतन्द्रिणा अन- २० लसेन श्रद्दधानेनेतियावत् । आ निधनादा मरणाद्यावज्जीविकोऽयं विधिरित्यर्थः। दर्भपाणिना । तदुक्तं “दर्भाः पवित्रमिति" । तद्रधितशीर्षकं दर्भमयं पवित्रमुच्यते ॥ २७९ ॥
* रात्रौ श्राद्धं न कुर्वात राक्षसी कीर्तिता हि सा॥ संध्ययोरुभयोश्चैव सूर्ये चैवाचिरोदिते ॥ २८० ॥
१र-तथा । २ र-असिद्धस्य । २ अ. ३ श्लो. २५६ । * [ कुर्वन् प्रतिपदि श्राद्धं स्वरूपां लभते प्रजाम् ॥ कन्यकाश्च द्वितीयायां तृतीयायां तु वाजिनः ॥ १॥ पशून क्षुद्रांश्चतुर्थी तु पञ्चम्यां शोभनान्सुतान् ॥ षष्ट्या दूतमवाप्नोति सप्तम्यां लभते कृषिम् ॥२॥ अष्टम्यामपि वाणिज्यं लभते श्राद्धदो नरः ॥ नवम्यां वै चैकशफान् दशम्यां द्विऽऽखुरान् बहून् ॥ ३ ॥
एकादश्यां तथा रौप्यं ब्रह्मवर्चस्विनः सुतान् ॥ द्वादश्यां जातरूपं च रजतं कुप्यमेव च ॥४॥
ज्ञातिश्रेष्ठयं त्रयोदश्यां चतुर्दश्यां तु कुप्रजाः ॥ प्रीयन्त पितरश्चास्य ये च शस्त्रहता रणे ॥ ५॥ पक्षाद्यादिषु निर्दिष्टान्विपुलान्मनसः प्रियान् ॥ श्राद्धदः पञ्चदश्यां च सर्वान्कामान्समश्नुते ॥ ६ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ तृतीयः ननु चापराह्ने विधानात्कुतो राज्यादिषु प्राप्तिः । अथ मतं विशेषवचनेनान्यत्राप्यस्तीति ज्ञापितं सत्यम् । “ पूर्वाह्लादर्पराह्नो विशिष्यत " इति यदपेक्षं विशेषवचनं तत्रैवास्तीति सामान्यज्ञानं प्रवर्तते । तेन पूर्वाह्न एव कदाचित्तस्यान्य उत्तरकाल इति केचिदाहुः " ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोरिति ” चन्द्रग्रहादिषु राज्यादानपि प्राप्तस्तन्निषेधार्थम् । अतश्व सन्ध्यायां चन्द्रसूर्ययोरुपरागेण रात्रौ चन्द्रग्रहणे प्रतिषेधाविधानाद्विकल्पः।
अन्ये त्वाहुः मध्याह्नकालः पूर्वाह्नापराह्णाभ्यामन्यस्तत्राप्येतेन प्रतिषेधेन कर्तव्यमिति ज्ञाप्यते । सूर्ये चैव पूर्वाह्नकालत्वात्प्रथमोदिते सूर्य प्रतिषेधः । राक्षसीत्यर्थवादः॥२८०।
अनेन विधिना श्राद्धं त्रिरब्दस्येह निर्वपेत् ॥ हेमन्तग्रीष्मवर्षासु पाञ्चयज्ञिकमन्वहम् ॥ २८१ ॥
पूर्वोक्तेन विधिना इतिकर्तव्यताकलापेन पूर्वेद्युनिमन्त्रणादिभिः संवत्सरस्य त्रिः श्राद्धं कुर्वीत । केषु मासेष्वित्यत आह । हेमन्तग्रीष्मवर्षासु । मासानुमासिकमित्यस्य त्रिः संवत्सरविधिर्वैकल्पिकः । पाश्चयज्ञिकः पञ्चमहायज्ञमध्ये यः पठितः सोऽन्वहं कर्तव्यः । अस्य च प्राचीनावीत्यपसव्योदङ्मुखब्राह्मणभोजनमित्येतावत्येवेतिकर्तव्यता । एवमर्थमेव
पुनरुपन्यासः । एवं त्रिःसंवत्सरविधिरनाहिताग्नेरित्येवं पूर्व व्याचक्षते । प्रमाणं तु १५ त एव विदंति ॥ २८१॥
न पैतृयज्ञियो होमो लौकिकेऽनौ विधीयते ॥ न दर्शेन विना श्राद्धमाहिताग्नेर्द्विजन्मनः ॥ २८२ ॥
पितृयज्ञाङ्गभूतो होमः पैंतयज्ञिकः स लौकिके स्मार्तेऽग्नौ न विधीयते । शास्त्रेण कर्तव्यतया न चोद्यते । तस्मात्रिः संवत्सरस्यानाहिताग्निना कर्तव्यम् । यद्यपि त्रिःकृतमपि भवत्येव कृतं लौकिकेऽग्नौ तथापि संवत्सरापेक्षया अकृतमेव तद्भवति । प्रस्थमोजनो हि न्यूने भुक्ते भवंति वक्तारो नास्माभिरत्यभुक्तमिति । अर्थवादतया पूर्वशेषमिदं पूर्व व्याचक्षते ।
इदं तु युक्तम् । यल्लौकिकोऽग्निर्विवाहादावपरिगृहीतस्तस्मिन् श्राद्धाङ्गभूतो होमो न कर्तव्य इत्युच्यते । होमप्रतिषेधेन च तव्यतिरिक्तमन्यत्कर्म कर्तव्यमित्युक्तं भवति । २५ इतरथा परिगृहीतोग्नेमस्य पार्वणश्राद्धाङ्गत्वेन विधानादनग्निकस्य श्राद्धानधिकार एव
स्यात् । यथाऽन्धस्याज्यावेक्षणाशक्या दर्शपौर्णमासयोरनधिकारः । अस्मिंस्तु सति साग्निकस्य होमवत् श्राद्धम् अनग्निकस्य तद्वर्जितमपि ज्ञापितं भवति । तथा च "अग्न्यभावे" ( अ. ३ श्लो. २१२ ) इत्यस्यायमेव विषयः १ श्लो. २७८ । २ र-पैतृकयज्ञिको । ३ इदंत्व युक्रम्। ४ फ-यदि । ५ फ-परिगृहीतान्यपि। ६फ-न
For Private And Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९९
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। येऽपि व्याचक्षते पिण्डपितृयज्ञोऽभिप्रेतः तत्र यो होमः स लौकिके स्मार्तेऽग्नौ नास्ति तेऽपि न युक्तमाहुः । अस्त्येव एवम् अनाहिताग्नेनित्ये श्रपयित्वा जुहुयादित्यादि । न दर्शण विना श्राद्धं ग्रहोपरागादावाहिताग्नेः प्रतिषेध इत्याहुः । एतत्तु समाचारविरुद्धम् । ___अन्ये तु पठन्ति न विनादर्श इत्यत ऑहिताग्निना मासानुमासिकं कर्तव्यम् । ५ नास्य त्रिःसंवत्सरविधिः । नैवायं पाठोऽस्तीत्यन्ये । कस्तीस्यार्थः । दार्शात् श्राद्धादन्यदाहिताग्नेर्मघाश्राद्धादि न नियमेन भवतीति दार्शमेव तस्य नियतम् । अनाहिताग्नेस्तु हेमन्तादिविहितान्यपि नियतानीति ॥ २८२ ॥
यदेव तर्पयत्यद्भिः पितृन्स्नात्वा द्विजोत्तमः ॥
तेनैव कृत्स्नमामोति पितृयज्ञक्रियाफलम् ॥ २८३ ॥ १० पाञ्चयज्ञिकं यच्छ्राद्धं अहरहरित्युक्तं तस्य वैकल्पिकत्वमनेनोच्यते । उदकतर्पणं यत्क्रियते स्नात्वा तेनैव पितृयज्ञक्रियाफलं प्राप्नोति । यदुक्तम् “ कमप्याशयेत् " इति तस्य नास्ति नियमेन कर्तव्यता । उदकतर्पणमवश्यं कर्तव्यम् ॥ २८३ ॥
वमन्वदन्ति तु पितॄन् रुद्रांश्चैव पितामहान् ॥
प्रपितामहांस्तथाऽऽदित्यान् श्रुतिरेषा सनातनी ॥ २८४ ॥ १५ पितृद्वेषादप्रवर्तमानस्य प्रवृत्यर्थमिदम् । त्रिस्थानावस्थाद्या देवताः पितरोऽपि य एव पिण्डभाजः अतो देवतात्वेनैते द्रष्टव्याः । श्रुतिरेषा श्रूयते एतद्वेदे तु अतः पुरातनी नित्यत्वाद्वेदस्य ॥ २८४ ॥
विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वाऽमृतभोजनः ॥
विघसो भुक्तशेषं तु यज्ञशेषं तथाऽमृतम् ॥ २८५॥ २० आयेन श्लोकपादेनातिथ्यादिभुक्तशिष्टस्यान्नस्य यद्भोजनं विहितं तदनूद्यते । माङ्गलिकतया मङ्गलावेसानानि शास्त्राणि प्रथन्ते । पित्र्याइँवं कर्म शस्ततरम् । यज्ञशेषम् । अनेन ज्योतिष्टोमादिहविःशेषस्य भोजनं विघसस्य तुल्यतयोच्यते । उत्तरेणार्धश्लोकेन सौहार्दमेव । तस्य वेदार्थव्याख्यानम् । कस्यांचिच्छाखायामाभ्यां शब्दाभ्यां विधानं दृष्टमतो व्यामोहं निवर्तयति । विघसमश्नातीति विघसाशी । अमृतं भोजनमस्येत्यमृत- २५ भोजनः। भृत्यशेष भृत्यभुक्तशिष्टमिति द्रष्टव्यम् । भुक्तशेषमितिपाठे सामर्थ्यादतिथ्यादिभुक्तमिति द्रष्टव्यम् । अन्यत्तु प्रकृतत्वाच्छाद्धभुक्तशेषमिति द्रष्टव्यम् । तथा च
१ फ-पिण्डपितृयज्ञः पितृयज्ञोऽभिप्रेतः । २ फ-अस्त्वेवमनाहिता- । ३ फ-दर्शेन । ४ फ-इत्यस्या नाहिताग्निना; आहिताग्निना । ५फ-मंगला वसधानि ।
For Private And Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ तृतीयः स्मृत्यन्तरं " भुञ्जीत पितृसेवित " इति । श्राद्धाङ्गं चैतद्भोजनं केचिदाहुः । अन्ये तु पुरुषार्थो भोजननियमोऽयमित्याहुः । ' वसून्वदन्ती'त्यनेनैव श्राद्धप्रकरणस्याप्रवृत्तत्वात् । यज्ञशेष यज्ञोपयुक्तद्रव्यशेषमिति द्रष्टव्यम् ॥ २८५ ॥
एतद्वोऽभिहितं सर्व विधानं पाश्चयज्ञिकम् ॥
द्विनातिमुख्यवृत्तीनां विधानं श्रूयतामिति ॥ २८६ ॥ इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुणोक्तायां संहितायां तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
___ पूर्व हि व्यवहितस्य पाञ्चयज्ञिकमिति महायज्ञविधेरुपसंहारो माङ्गलिकतयैव उत्तरेण श्लोकार्थेन वक्ष्यमाणाध्यायार्थैकदेशोपन्यासोपगते चोक्तप्रयोजनानि । द्विजाति
मुख्या ब्राह्मणास्तेषां वृत्तयो जीविकाः कर्माणि । द्विनातीनां वा मुख्यवृत्तय इति । १० उत्तरत्रैव दर्शयिष्याम इति प्रसिद्धम् ॥ २८६ ॥
मान्या काऽपि मनुस्मृतिस्तदुचिता व्याख्या हि मेधातिथेः ।
सा लुप्तैव विधर्वशात्वचिदपि प्राप्यं न यत्पुस्तकम् ॥ क्षोणीन्द्रो मदनः सहारणसुतो देशान्तरादात्हतैजीर्णोद्धारमचीकरत्तत इतस्स्तत्पुस्तकैलेखितैः ॥ १ ॥
शुभं भवतु ॥ इतिश्रीभट्टवीरस्वामिसूनोभट्टमेधातिथिस्वामिनः कृतौ मनुभाष्ये
तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥ ३ ॥
अनमो भगवते विश्वेश्वराय ।
१फ-अपवृत्तत्वात् । २ र- उपन्यातं, । तौ चोह्मप्रयोजनौ।
For Private And Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्री॥ ॥ श्रीगणेशाय नमः॥
॥ अथ चतुर्थाध्यायप्रारम्भः॥
चतुर्थमायुषो भागमुषित्वाऽऽयं गुरौ द्विजः ॥
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥ १ ॥ संक्षेपेणातिक्रान्तस्याध्यायद्वयस्यार्थं कथयत्यनुस्मरणाय । गार्हस्थ्यधर्मस्यायं वृत्तिविधिरिति द्वितीयं श्लोकप्रयोजनम् । अनियतपरिमाणत्वादायुषश्चतुर्थभागव्यवस्थाविधानमाश्रमिणामनुपपन्नमतः श्लोकोऽयं विहिताश्रमकालानुवादार्थः । यद्यपि च " शतायुर्वं पुरुष " इत्येतदपेक्षया कथंचिदुपपद्येतापि तथापि स्वप्रकरणे ग्रहणान्तिकमिति १० अवध्यन्तरस्य ब्रह्मचर्यविहितत्वात् । “ गृहस्थस्तु यदा पंश्येत्” इति गार्हस्थ्येऽपि कालान्तरप्रतिपत्तेरनुवादतैवानुमीयते । चतुर्थमाघमायुषो भागं जन्मापेक्षमाद्यत्वं गुरौ उषित्वा ब्रह्मचर्यं कृत्वा ततो द्वितीयं चतुर्थमायुषो भागं कृतविवाहो गृहे वसेत् । गृहस्थाश्रममनुतिष्ठेत् । तत्र वसेत् ॥ १ ॥
अद्रोहेणैव भूतानामल्पद्रोहेण वा पुनः ॥
या वृत्तिस्तां समास्थाय विप्रो जीवेदनापदि ॥ २ ॥ ' देहि देहीति । याच्यमानस्य यः परस्य चित्तविकारः खेदात्मको जायते स द्रोहोऽभिप्रेतो न पुनर्हिसैव तस्याः सर्वसामान्येनैव प्रतिषेधात् । अल्पद्रोहेणेति । याच्या विना यदि न वर्त्यते तदा स्वल्पं याचितव्यम् । एषोऽल्पद्रोहो यावृत्ति वनोपायः कृषिसेवादि । यस्यां वृत्तौ परस्य पीडा न भवति सा आश्रयितव्या । सामान्योप- २० देशोऽयम् । समास्थाय आश्रित्य जीवेत् । आपदि दशमे विधिर्भविष्यति । अस्माच्चोपदेशाद्वक्ष्यमाणाभ्य इत्यादिवृत्तिर्भवतीति गम्यते । अन्यथा वक्ष्यमाणविशेषनिष्ठत्वे सामान्यैरस्योपदेशस्यानर्थक्यमेव स्यात् । तेन च याजनाध्यापने कुसीदं अमृतादिमध्ये अपठितमपि लभ्यते । अल्पीयसी या उञ्छवृत्तिर्गृहीता असौ ह्यल्पद्रोहः । तथा
१ अ. ६ श्लो. २ । फ-निष्ठत्व ।
For Private And Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः च गौतमः (अ. १० सू. ५) " कृषिवाणिज्ये वा स्वयं कृते कुसदिं च"। जीवनमात्रोऽयं विधिर्धनसंचयस्तु वक्ष्यमाणैरेव नियतैः कर्मभिः ॥ २ ॥
यात्रामात्रप्रसिद्धयर्थं स्वैः कर्मभिरगर्हितैः ॥
अक्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत धनसंचयम् ॥ ३ ॥
पूर्वेणान्वाहिकजीवनविधावुपाय उक्तोऽनेन धनसञ्चये नियम उपदिश्यते । स्वैः कभिः धनसंचयं कुर्यात् । तानि च कर्माण्युत्तरत्र वक्ष्यन्ते । संचयप्रयोजनमाह । यात्रामात्रप्रसिध्यर्थं न भोगाय धनसंचयक्लेशः कर्तव्यः । किंतर्हि यात्रामात्रप्रसिद्धयर्थम् । आत्मकुटुंबस्थितिर्यात्रा तत्परिमाणं यात्रामात्रं तस्य प्रसिद्धिनिष्पत्तिः तदर्थस्तत्प्रयोजनं नित्यकर्मनिवृत्तिरात्मस्थितावेवान्तर्भूतानि न ह्यकुर्वत आत्मस्थितिः। आह च (अ. ३ श्लो. ७२) " न निर्वपति पञ्चानामुच्चसन्न स जीवति " । अथवा सत्यपि शास्त्रीयत्वे यत्र लोके गैर्हते तद्वयमेव । यथा नरस्य महाकुलीनस्य भुक्तविभवस्य निकृष्टकुलात्प्राप्तश्रीकात् समानजातीयादपि प्रतिग्रहादिना केनचिदुपायेन जीवनम् । अक्लेशेन शरीरस्य सेवावाणिज्ये महाक्लेशे दूराध्वगमनादिना तादृशे न कर्तव्येः। संचयो राशीकृतपरिरक्षणम् ॥ ३ ॥
ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रमृतेन वा ॥
सत्यानृताभ्यामपि वा न श्ववृत्त्या कदाचन ॥ ४ ॥
तानीदोनी कर्माणि नामतस्तावदाह । नाम्नैव केषांचित् स्तुतिः प्रतीयते । प्रयोजनं वा प्रशस्ताभावे निन्दितेषु प्रवृत्तिः । तत्र मृतप्रमृते अत्यन्तनिन्दिते । ततोऽपि सत्यानृतं यत आह तेनैव वाऽपि जीव्यत इति । अपिशब्द अरुचिस्तवनार्थः ॥ ४ ॥ नामतो निर्दिश्य स्वरूपतो व्याचष्टे ।
ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम् ॥ मृतं तु याचितं भैक्षं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् ॥ ५॥
उञ्छश्च शिलश्च उञ्छशिलं तहतं ज्ञेयम् । सत्यव्रततुल्यं क्षेत्रालूनस्य व्रीह्यादे. गुहं खलं वा नीयमानस्य यः पुलांकः पतितः स्वामिनोऽनपेक्षितस्तस्योच्चयनमुञ्छस्तदृतम् ।
न तत्रेयं बुद्धिराधेया । परकीयमेतन्न गृह्णामीति । २५ एवं च स्वत्वात्परिभ्रष्टस्य लूनस्यालूनस्य वाऽनेकप्ररोहवतो ग्रहणं शिलः । ____अमृतं स्यादयाचितम् । अत्यन्तप्रीतिकरत्वात् । मृतमिव याचितम् भौक्षितमिति ।
१ अ क-यात्रामात्रा । २ फ-गहते । ३ ख-न कर्तव्यः । ४ अ क र ण कथचंन । ५ फ-तानि कर्माणि । ६ फ-स्थितिः । ७ अ क-पुलकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०३
भध्यायः]
मनुस्मृतिः। याचितमित्येव सिद्धे भैक्षशब्देन सामूहिकतद्धितान्तेन बहवो याचितव्या इत्युच्यते । नैकः कदर्थनीयस्तदुक्तम् “अल्पद्रोहेणेति” । प्रायेण च भैक्षशब्दस्य भक्ष्यस्यात्मविशुद्धयर्थमित्येवमादौ सिद्धान्नविषये प्रयोगसिद्धेः सामान्यविषयार्थ याचितशब्दोपादानम् । तेन नेदं सिद्धान्नभिक्षणमेव । अग्निमतः पराग्निपक्वेन वैश्वदेवादिविरोधात् । न चेदं भोजनार्थमेव भिक्षणम् । किंतर्हि ? स्थित्यर्थम् । स्थितिश्च न भोजनमात्रसाध्या गृह- ५ स्थस्य । किंतर्हि ? । यत्किंचिद्गृहोपयोगि । अत एवोदकपरिधानाद्यपि भिक्षितव्यम् । गृहोपकरणं च स्थाल्यपिधानादि । ब्रह्मचारिणस्तु भोजनकाले विधिना पाकासंभवान्नियमतः सिद्धान्नविषयं भक्ष्यं प्रतीयते । भिक्षाशब्दश्चायं भिक्ष्यमाणद्रव्यगतं परिमाणमप्याचष्टे । भिक्षामात्रं न ददाति याचितः । प्रसृतिमात्रं भिक्षेति तेन गोहिरण्यादिभिक्षणं न प्रसृतशब्देनाभ्यनुज्ञायते । प्रतिग्रहाद्यर्था याञ्चेति ।
ननु भैक्षग्रहणमपि प्रतिग्रह एव । नैवं ग्रहणमात्रं प्रतिग्रहः । विशिष्ट एव स्वीकारे प्रतिपूर्वो गृण्हातिर्वर्तते तेन न स्वीकारमात्रे " प्रतिग्रहसमर्थोऽपि " (अ. ४ श्लो. १८६) " प्रतिग्रहः प्रत्यवरः' इति (अ. १० श्लो. १०९) । अदृष्टबुद्ध्या दीयमानं मन्त्रपूर्व गृह्णतः प्रतिग्रहो भवति। न च भैक्षे ' देवस्य त्वादि । मन्त्रोच्चारणमस्ति । न च प्रीत्यादिना दानग्रहणे न च तत्र प्रतिग्रहव्यवहारः । अतः प्रतिग्रहादर्थान्तरमेवेदमृतामृतशब्दाभि- १५ धेयम् । अतश्च नात्र याच्यमानस्य अयाच्यमानस्य वा महासत्वतया उपकारान्तरापेक्षा जायते येन वा ददतो जात्याद्यपेक्षा युक्तिमता प्रतिग्राह्यस्यैव करुणया च प्रदीयमानं गृह्णतो न प्रतिग्रहः ।
ननु च करुणया दानमदृष्टायैव नेति ब्रूमः । न च तत्र दानधर्मः । किंतर्हि करुणाभ्यासात्परोपकाराद्वा । तत्र यथा हितोपदेशादावनुग्राह्यस्य । यथा विधिर्जात्यादि पेक्षते २० तद्वत्करुणया दाने । तथा च शिष्टा नैवंविधे दाने वेदतत्वार्थविदुषे ब्राह्मणायेत्येतदनुरुध्यन्ते । अत एवाब्राह्मणा अपि दैन्यमापन्नाः परेण दत्तं गृण्हाना न ब्राह्मणवृत्तं प्रतिग्रहमाश्रिता भवन्ति । स्थितमेतत् । प्रतिग्रहे यद्यपि याचितायाचितपूर्वकत्वं विद्यते तथापि न तेनैवं मृतामृतशब्दार्थः । विषयान्तरस्य दर्शितत्वात् । याजनाध्यापनयोरप्येतद्रूपमस्ति । कश्चिद्याजयित्वा याजकत्वं लभते । कश्चित्प्रार्थ्यते । एवमध्यापने योज्यम् । २५ अतो यावता काचिद्वृत्तिर्याच्या या सा दैन्यावहत्वात् मरणमिवेति मृतशब्देनाभिधीयते । कर्षणं तु मरणादपि पापीयः । लाङ्गलाकर्षणं हि भारवाहत्वं तच्च खलननपदकर्म ॥ ५॥
१ उपरि २ श्लोके । २ रण-तानेवत्वं ! ३ अक-याचित्वा याचकाविद्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३०४
१०
२०
www. kobatirth.org
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते ॥ सेवा श्ववृत्तिराख्याता तस्मात्तां परिवर्जयेत् ॥ ६ ॥
नैषं तव्यं सत्यानृतोभयरूपता शास्त्रेण वाणिज्येऽभ्यनुज्ञायत इति । किंतर्हि “वस्तुस्वभाववादीऽयं, लोभग्रहणमेवानृतं जीव्यत इतिवचनाद्वाणिज्या जीवनायैव न धनसेवातिर्यथा हि वा प्रेर्यते कृच्छ्रेण च लभते तथा च सेवकः सेवा त्वं प्रेष्यते उचितेऽनुचिते वा स सेवकः । अत उत्कृष्टेनायुधकर्मादिना ये समानमुपसर्पन्ति ते न श्ववृत्तयः ॥ ६ ॥
कुसूलधान्यको वा स्यात्कुम्भीधान्यक एव वा ॥ त्र्यहैहिको वाऽपि भवेदश्वस्तनिक एव वा ॥ ७ ॥
कुसूले धान्यमस्येति गमकत्वाद्वयधिकरगो बहुव्रीहिः । पाठान्तरं कुशूलधान्यक इति । कुसूलपरिमितं धान्यं कुसलधान्यं तदस्यास्तीति मत्वर्थीय इक् शब्दः । धान्याधिकरणमिष्टकादिकृतम् । कुसूलः कोष्ठ इति चोच्यते । तेन चात्रापरिमाणं लक्ष्यते । १५ तत्र यावन्माति तावत्संचेतव्यम् । न पुनराधारनियमोऽस्ति । कुसूले च महापरिग्रहणस्यापि बहुभृत्यबन्धुदारदासपुत्र गवाश्वादिमतोऽपि यावता सांवत्सरी स्थितिर्भवति तावदनुज्ञायते । यतो वक्ष्यति ( अ. ११ श्लो. ७ यस्य त्रैवार्षिकं भक्तमिति " धान्यग्रहणमप्यविवक्षितम् । सुवर्णरूप्याद्यपि तावत्याः स्थितेः पर्याप्तमर्जयतो न दोषः । सर्वथाऽधिकं ततो नार्जनीयमिति वाक्यार्थः ।
66
[ चतुर्थः
उक्तमात्मकुटुम्बस्थित्यै धनसंचयः कार्यो न भोगाय क्लेश आश्रयणीयः । तत्तु किमन्त्रहमर्जनीयं उतैकदैव चिरकालपर्याप्तमिति नोक्तम् । तत्र कालविलम्बार्थमिदमारभ्यते ।
कुम्भी उष्ट्रिका षण्मासिको निचय एतेन प्रतिपाद्यत इति स्मरन्ति त्र्यहमै - हिकमस्येति यद्दैहिकः कुटुम्बस्य नित्यकर्मार्थं च भक्तचयं करोति यः स त्र्यहैहिकः । श्वो भवं श्वस्तनं भक्तं तदस्यास्तीति पूर्ववत् मत्वर्थीयं कृत्वा नञ् समासः कर्तव्यः । सद्यस्तात्कालिको भवेत्तदहरर्जितं व्ययीकर्तव्यम् ॥ ७ ॥
अस्य विकल्पस्य व्यवस्था माह
चतुर्णामपि चैतेषां द्विजानां गृहमेधिनाम् ॥ ज्यायान्परः परो ज्ञेयो धर्मतो लोकजित्तमः ॥ ८॥
१ अ क - ज्ञायते । २ण - त्र्यहैहिके । ३ फ- उक्त । ४ ड-धान्यिक । ५ र तथा ।
For Private And Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः।
३०५ यो यः स्वल्पकालसंचयः स स धमैायानधिकः । धर्माधिक्याच्च फलाधिक्यं भवति । लोकजित्तमः । लोकाञ्जयत्याधिपत्येनावतिष्ठते । भोग्यतया स्वीकरोति । प्रकविवक्षायां तमः । अविशेषोपादानालोकः स्वर्गः प्रतीयते । तेनेयमत्र व्यवस्थामाह । परिग्रहो यो बह्वपत्योऽप्राप्तपुत्रोऽसंविभक्तपुत्रः अकृतकन्याविवाहश्च स कुसूलधान्यकः । यस्तु परिणतत्रयाः प्राप्तपुत्रः कृतकरणः स विद्यावच्छममेति तावत्तावदितरान्कल्पा- ५ नाश्रयेत् ॥ ८॥
षट्कमैको भवत्येषां त्रिभिरन्यः प्रवर्तते ॥
द्वाभ्यामेकश्चतुर्थस्तु ब्रह्मसत्रेण जीवति ॥९॥ एषां कुसूलधान्यकादीनां गृहस्थानामेकः षट्कर्मा भवति । यो महापरिग्रहः प्रागुक्तस्तस्य षड्वृत्तिकर्माणि भवन्ति । कानि पुनस्तानि उञ्छशिलायाचितयाचितलाभ. १० कृषिवाणिज्याध्यापनयाजनप्रतिग्रहाः याचितायाचितग्रहणादन्तर्भवन्ति । बहुकुटुम्बको नित्यकर्मसंपत्त्यर्थं च सर्वा वृत्तीः समुचिताः कुर्यात् । कृषिवाणिज्ये अपि येऽप्यध्यापनमध्ययनमित्यादीनि प्रथमाध्यायपठितानि षटकर्माणि व्याचक्षते तेषां प्रकरणविरोधो निष्प्रयोजनं वाऽध्ययनादीनामुपादानमन्यत्रैव तेषां विहितत्वात् ।
____ अन्यो द्वितीयः कुम्भीधान्यस्त्रिभिः प्रवर्तते । प्रोऽनर्थको यावद्वतते तावत्प्रवर्तते १५ इति वर्तनं च स्थितिसंपत्तिः प्रकृतानां च यानि कानिचित् कचित् कृषिवाणिज्ये विहाय प्रशस्ततरो हि पूर्वस्मात्कुम्भीधान्यको यतो वक्ष्यति सा वृत्तिः सद्विगर्हिता । " गोरक्षकान्वाणिनिकानिति । यदप्युक्तं गौतमेन (अ. १० स. ५-६) “कृषिवाणिज्ये वाऽस्वयं कृते कुसौदं चेत्यनापद्येव तत्राप्यस्वयंकरणपक्षे दोषोऽस्त्येव लघीयांस्तु भविष्यति ।
द्वाभ्यामेकः । अत्रापि याचितलाभं वर्जयित्वा त्रयाणां यथासंभवं द्वे गृह्यते । २० अयाचितमपि तावद्गृह्यते यावत्र्यहपर्याप्तम् । चतुर्थस्तु ब्रह्मसत्रेण जीवति । ब्रह्मसत्रं शिलोच्छयोरन्यतरा वृत्तिः । सततभवत्वात्सत्रमिव न तदहःपरिसमापनीया वृत्तिरतः सत्रमित्युच्यते अहरहनित्यमनुष्ठानात् । ब्रह्मशब्दो ब्राह्मणपर्यायस्तेषामिदं सत्रम् । अस्माद्ब्रह्मशब्ात्पूर्वोऽयं वृत्तिप्रपञ्चो ब्राह्मणविषय एव विज्ञेयः । क्षत्रियादीनां तु तत्र वक्ष्यति । ___कथं पुनः शिलोच्छवृत्त्या जीवनं संभवति यावता शरद्रीष्मयोरेव क्षेत्रे खले वा शिलपुलाकपातसंभवः । अथोच्यते । ग्रैष्मेभ्यो ग्रैष्माणि शारदानि शारदेभ्योऽर्जयिष्यतीति
१फ-व्यवस्था । महापरिग्रहो। २फ-यावत्-तावत् । ३ अ-प्रकृतानि ।। श्लो.८८ । ५ फ-पवर्तते। ६ अ. ८ श्लो. १०२ । ७ फ-प्रीष्मेभ्यो ।
३९
For Private And Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
३०६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
षाण्मासिक वृत्तिरेव स्यान्नाश्वस्तनिकः अथान्यथाऽपि संभवति यावतस्तावतो व्रीह्यादेः कथंचित्पतितस्योपादानम् । सत्यम् । न तद्भोजनाय पर्याप्तम् । संचिन्वानो 1 यदा पर्याप्तं प्राप्स्यति चेदशिष्यति पञ्चाहार्द्यसंभवात् । तथा च महाभारते शिलोञ्छवृत्तिः पक्षान्ताशनो वर्ण्यते । सोऽयमस्यामवस्थायां गृहस्थस्तापसः संवृत्त इति चेत् । किंत्वेवमप्यश्वस्तनिकत्वं विरुध्यते । यथोपपादास्थिति कस्तदा स्यान्नाश्वस्तनिकः । अश्वस्तनिक ह्युच्यते य अहन्यहन्यर्जयति यात्रिकं तदहरेव च व्ययीकरोति । न द्वितीयेऽह्नि स्थापयति ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यदि च न प्रत्यहं शिलोच्छवृत्तेर्भोजनं निवर्तते । कुतोऽश्वस्तनिको भवेत् । कथं च तथाविधस्य जीवनं पुत्रदारभरणं च । अत एव केचित्रिभिरन्यः प्रवर्तत इत्यत आरम्यान्यथा व्याचक्षते । त्रिभिर्याजनाध्यापनप्रतिग्रहैर्द्वाभ्यां " प्रतिग्रहः प्रत्यवर " इति १० प्रतिग्रहव्युदासेन याजनाध्यापने प्रतिगृह्येते । ब्रह्मसत्रमध्यापनं तद्वि वृत्तये पर्याप्तम् । यत्तु “ वर्तयंश्च शिलोञ्छाभ्यामिति " स चतुष्टयव्यतिरिक्तोऽन्य एव । अत्रोच्यते । यः शिलपरिमाणान्दशद्वादशान्यवान्त्रीहीन्या वहुभ्य आदत्ते यावदेकाह्या त्रिकं स शिलवृत्तिः । यस्त्वेकैकं यात्रार्थमाहरति स उच्छवृत्तिः । स्मृत्यन्तरे चायं ज्यायान्वरवृत्तिरुक्तः । अतश्च सार्वकालिकमप्युपपद्यते । न च वैश्वदेवादिक्रियाविरोधः तत्र पुत्रदाराणामभरणभेदश्च ११ याचित भैक्षादत्यन्ताल्पग्रहणात् ॥ ९ ॥
वर्तयंश्च शिलोञ्छाभ्यामग्निहोत्रपरायणः ॥
इष्टीः पार्वायणान्तीयाः केवला निर्वपेत्सदा ॥ १० ॥
पर्व चायनान्तश्च तयोर्भवाः पार्वायणान्तीयाः । स्वार्थिकमणं कृत्वा वृद्धाच्छः ( व्या, सू. ४ । २ । ११४ ) कर्तव्यः । पर्वेष्टिदर्शपूर्णमासौ अयनांते च यज्ञ २० आग्रयणाख्यः । केवलग्रहणात्काम्या इष्टयो निषिध्यन्ते । वैश्वदेवहोमबलिहरणेऽपि तस्य नान्वहं भवतः । न हि तस्य सर्वदा तावद्धनं भवति । अतः केवलग्रहणान्महायज्ञनिवृत्तिः । ननु चाग्निहोत्रमपि तत्तस्य नैव भवति । तदपि द्रव्यसाध्यमेव । पक्षहोमान्होष्यति । भार्याभरणं कथमिति चेत्साऽपि तां वृत्तिमाश्रयिष्यति । यदा च भार्याव्रतमेतद्वारयितुमशक्ता तदा भर्तुरपि नास्त्यधिकारः । अथ चान्द्रायणादिषु प्रवृत्तस्य कथं २५ भार्याया जीवनमिति चेत् । अचोद्यमेतद्विद्यमानत्वात् । अतिथ्यादिशिष्टमशिष्यत इति तु वैश्वदेवहोमाभावात् । विद्यमानेऽपि स्त्रीधने न भोजनं युक्तमुभयोर्विवसाशित्वविधानात् । अतः स्त्रीधनेन वैश्वदेवं करिष्यति धर्म कार्येऽनुज्ञानात्स्त्रीधनग्रहणस्य । नैवम् । तस्यामवस्थाया
१ रण - पञ्चाहान्यासम्भवाद्दशाहान्यासंभवात् । २ फ-यथोपयादिक । ३ फ-पार्वायनान्तीयाः । ४ र-तस्या । ५ फ- अस्याम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३०७ मग्निहोत्रमात्रं धर्मो न वैश्वदेवहोमः । भवतु वा । यस्यास्तहि धनं नास्ति कथं जीवतु तस्माद्यस्यासमर्था भार्या नासौ शिलोच्छवृत्तावधिक्रियते । वर्तयन्नात्मानं जीवयन् ॥ १० ॥
न लोकवृत्तं वर्तेत वृत्तिहेतोः कथंचन ॥
अजिह्मामशठां शुद्धा जीवेद्राह्मणजीविकाम् ॥ ११ ॥ लोकवृत्तं नामोच्यते येन प्राकृतजनोऽल्पसत्वो वर्तते, दम्भेनासत्प्रियाख्यानेन च ५ 'त्वं विष्णुस्त्वं ब्रह्मा जय जीवेति ' तथा विचित्रपरिहासकथाभिः । वृत्तिहेतो विकार्थतया न कर्तव्यमेतत् । यस्तु नर्मशीलस्तस्य न दोषः । अजिह्माम् यस्यान्यच्च हृदयेऽन्यच्च बहिः स निम उच्यते द्वेषमत्सरात्मा दर्शयत्यप्रियं वदताम् । अशठाम् अग्निहोत्रकर्मानुष्ठानं लोकार्जनेन प्रतिग्रहादिलाभाथै न शास्त्रार्थश्रद्दधानतया कुर्यात्स शठः । आत्मधर्मत्वेऽपि जैहृयशाठयो विकाऽप्यभेदोपचाराव्यपदिश्यते । ' अनिझामशठां १० शुद्धामिति' । शुद्धिवृत्त्यन्तरेणामिश्रीकरणं पूर्वदोषद्वयेन च एकपदलभ्योऽप्ययमों वृत्तानुरोधागोबलीवर्दवद्वहुपदैः प्रतिपाद्यते । अथ कथं ब्राह्मणजीविकां जीवेदिति द्वितीया यावता जीवतिरकर्मकः । कथं चैकस्यैव धातोरेकत्र द्विप्रयोगः न हि भवति गमनं गच्छेदिति साध्यसाधनभावः । उच्यते । सामान्यविशेषभावात्साध्यसाधनभावो न विरुद्धः । यथाऽश्वपोषं पुष्ट इति । अनुष्ठानाङ्गे वर्तनार्थे जीवतिर्वर्तते । तेन सकर्मकत्व- १५ मिति न दोषः । जीवेज्जीवनार्थमनुतिष्ठेत् ॥ ११ ॥
संतोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ॥
संतोषमूलं हि सुखं दुःखमूलं विपर्ययः ॥ १२ ॥ व्यहैहिकाश्वस्तनवृत्तिदाढ्यार्थ प्रसंख्यानमिदमाह । सन्तोप आश्रयितव्यो । न बहूना. मुपजीव्यः स्यामिति याञ्चाक्लेश आस्थेयः । सुखार्थी संयतो भवेत् । संयमो यात्रिका- २० द्धनादधिके नाभिलाषः । सन्तोषो मनस्विनां सुखमूलं दुःखस्य मूलं विपर्ययः असन्तोषो महद्विदुषां दैन्यं अभिलषिते वस्तुन्यसंपत्तिस्तस्मात्सन्तोषमाश्रयेत् ॥ १२ ॥
अतोऽन्यतमया वृत्या जीवस्तु स्नातको द्विजः ॥
स्वायुष्ययशस्यानि व्रतानीमानि धारयेत् ॥ १३ ॥ वृत्तिविषयो विधिवृत्तिशब्देनोक्तः । तेनान्यतमयति तदपेक्षमेकजीवितं अन्यतमेन २५ निवृत्तिविधानात् । अतो वृत्तिसमुच्चयजीविनः पितृधनं प्राप्तवतश्च व्रताधिकारो न युज्यते ।
1 रण-जपेत् । २ फ-लोकावर्जनेन । ३ रण-चस्वार्थे ४ रण-असंतोषं । ५ फ-जीवनः ।
For Private And Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ चतुर्थः अन्यथा एकवृत्तिजीवन एव स्यात् । व्रतानीमानि । मानसः सङ्कल्पो व्रतमुच्यते । शास्त्रविहितमिदं मया कर्तव्यमिदं वा न कर्तव्यमित्येवं स्वर्गायुष्ययशस्यानि व्रतधारणफलानि केचिदाहुः । अतश्चैतत्फलार्थिनो व्रतेष्वधिकारस्तदयुक्तम् । अनित्यत्वमेवं
सति प्रसज्येत । तत्रोत्तरश्लोके नित्यग्रहणं बाध्यते । श्रुतौ चैषां नित्यता ज्ञापिता ५ ' यावत् हि न सा युक्ता भवतीति ।। न च स्वर्गादीनां काम्यत्वे नान्वये नाधिकृतविशेषणत्वं प्रतिपद्येरन् ॥ १३ ॥
वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्यादतन्द्रितः॥ तद्धि कुर्वन् यथाशक्ति प्रामोति परमां गतिम् ॥ १४ ॥
वेदमूलत्वात् स्मृतीना वेदोदितमिति श्रूयते । स्वकं कर्म वक्ष्यमाणो व्रतसमूहः । १० विहितत्वात् स्वकमित्युच्यते । नित्यं कुर्यात् यावज्जीवम् । अतन्द्रितोऽनलसः एतद्रत
धारणं कुर्वन्यथाशक्ति अनेन सत्यां शक्तौ यथासंभवमनुष्ठानमाह तदुक्तं " मनसा वा तत्समग्रमाचारमनुपालयन् " । परमां गतिं ब्रह्मत्वप्राप्तिरूपाम् ॥ १४ ॥
नेहेतार्थान्धसङ्गेन न विरुद्धेन कर्मणा ॥
न विद्यमानेष्वर्थेषु नाामपि यतस्ततः ॥ १५ ॥ १५ प्रसज्येत यत्र पुरुषः स हि प्रसङ्गोऽभिप्रेतो गीतवादित्रादिस्तत्र हि रागिणः
सज्जन्तीव । अतो गीतवादित्रादिभिरथन्धिनानि नेहेत ना येत् । विरुद्धं कर्म प्रतिषिद्धं शास्त्रेण अकुलोचितं च । न च पित्राद्यागतेषु धनेषु कल्प्यमानेषु स्थितिसमर्थेषु अन्यानि नेच्छेत् । ना| आपद्यपि यतस्ततः प्रसह्य सत्प्रतिग्रहेण प्रवर्तितव्यमेकस्यापद्येनमप्यनुज्ञास्यति ॥ १५ ॥
इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु न प्रसज्येत कामतः ।।
अतिप्रसक्तिं चैतेषां मनसा सनिवर्तयेत् ॥ १६ ॥
इन्द्रियाणामा विषया रूपरसादयः तेषू न प्रसज्येत न संक्तिमत्यंतां सेवा कुर्यात् । मनोहरा युवतयः वंशगीतं स्वादवद्रसः कर्पूरादिगन्धः रागवत्स्पर्शः एते विषया
स्तान्नात्यन्तं सेवेत । कामतः कामप्रधानतया सर्वेषु अपाचितोपमं तेष्वपि नित्यसेवी २५ स्यात् । अतिप्रसक्तिश्चैवैषां निवृत्त्युपायोऽनेन कथ्यते । न हि वस्तुप्रसक्तिर्निवर्तितुं शक्या
मनसा तु प्रतिपक्षभावनया निवर्त्य आदौ तावदुरूपपादकत्वं उपस्थितेष्वपि भुक्तपूर्वेषु
१ रण-संकल्पनिषेको । २ प-काम्यके । ३ रण-वेदमूलात् । ४ रण-नेछेत । ५ रण-सनिवेश. येत् । ६ फ-एतेषु । ७ फ-सक्तिम् । ८ र-पादकं ।
For Private And Personal Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
क्षणविरसता स्वभावश्च विनाशित्वं शास्त्रनिषेधाच्च सङ्गस्य नरकापात इत्येवमादि चिन्तयेत् । यथोक्तं ( अ. २ श्लो. ९६ ) " न तथैतानि शक्यंत " इति ॥ १६ ॥
सर्वान्परित्यजेदान् स्वाध्यायस्य विरोधिनः ॥
यथातथा यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यता ॥ १७ ॥ ये वेदाभ्यासविरोधिनोऽर्थास्ते सर्वे त्यक्तव्याः राजामात्यगृहोपस्थानादयः ५ येऽप्यनया लोकयात्रया सक्तस्य कृषिकुसीदाद्यधिकलामा भवन्ति तेन च पोषयिष्यते । तदा कुटुम्बविभवतश्च दासीदासं बहु भविष्यतीति सा ह्यस्य स्नातकस्य कृतकृत्यता कृतार्थता । यं नित्यस्वाध्यायी यथाकथंचित्कुटुम्बकं जीवयतीति ॥ १७ ॥
वयसः कर्मणोऽर्थस्य श्रुतस्याभिजनस्य च ॥
वेषवाग्बुद्धिसारूप्यमाचरन्विचरेदिह ॥ १८ ॥ वयस इति सारूप्यापेक्षा षष्ठी । वेषवाक्बुद्धीति समाहारे द्वन्द्वः । सारूप्यमिति स्वार्थे प्यञ् । तेनायमर्थो भवति । वयाधुचिता वेषादयः कर्तव्याः । सारूप्यमौचित्यमन्यस्याकृत्यादेः सादृश्यासंभवात् । वेषः केशाभरणादिविन्यासः । तत्र प्रथमे वयसि शिखण्डकः, यौवने कौन्तलादिधारणं, वार्धके जटामुण्डनादि । वयोनुरूपा वाक् । एवं बुद्धिस्त्रिवर्गानुष्ठानधारणम् प्रथमं नीयते केवलं धर्मप्रधानकर्मानुरूपो वेषः अर्थानुरूपतः । १५ तेन हि भवितव्यं कुलानुरूपेण दशनरागधम्मिल्लादि उद्धतमपि नौद्धत्यमावहति । तदुक्तं " अस्य लोकव्यवहारो विषय " इति । एतदुक्तं भवति । नायं विध्यर्थः अपरैनिश्चितार्थत्वात् । लोकव्यवहारमूलस्त्वयमनुवादः । एवं वर्तमानो लोकवृत्तानुवर्ती भवति । न लोकद्वेष्यतामेति ॥ १८ ॥
बुद्धिवृद्धिकराण्याशु धन्यानि च हितानि च ॥
नित्यं शास्त्राण्यवेक्षेत निगमांश्चैव वैदिकान् ॥ १९ ॥ बुद्धिद्धिकराणीतिहासपुराणानि तर्कशास्त्राणि बार्हस्पत्योशनसादीनि हितानि उपकारकाणि दृष्टार्थानि वैद्यकज्योतिषादीनि अर्थशास्त्रस्य पृथगुपदेशात् । वैदिका निगमा वेदार्थज्ञानहेतवो निगमनिरुक्तव्याकरणमीमांसारुढिग्रहणे त्वदृष्टार्थता स्यात् ॥ १९ ॥
*यथायथा हि पुरुषः शास्त्रं समधिगच्छति ॥
तथातथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते ॥ २० ॥ १ फ-वैद्यभ्यासबिरोधिनो । २ फ-वयं आधुचिंत ३ फ-न उद्धत्यमावहति ।
[ शास्त्रस्य पारं गत्वा तु भूयोभूयस्तदभ्यसेत् ॥ तच्छास्त्रं शवलं कुर्यान्न चाधीत्य त्यजेत्पुनः १॥ ? ]
२०
२६
For Private And Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः समधिगमोऽभिनिवेशः अभ्यास इति यावद्विजानाति विशेषेण जानाति । प्रत्यक्ष चैतदभ्यस्यमाने ग्रन्थेऽपि यद्विद्यत इति । तदा विज्ञानं चास्य रोचते। उज्ज्वलं भवतीत्यर्थः । पूर्वस्याः स्मृतेर्मूलकथनमेतत् । रुचेरनभिलाषार्थत्वाद्रुच्यर्थानामिति संप्रदानत्वाभावः ॥ २०॥
ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञं च सर्वदा ॥ नृयज्ञं पितृयज्ञं च यथाशक्ति न हापयेत् ॥ २१ ॥
तृतीयाध्याये विहितानां महायज्ञानामनुवादो विशेषाभिधानार्थः । स च विशेष उत्तरत्र वक्ष्यते ( अग्रे २२ लो.) "अनीहमान" इति । अन्ये त मन्यन्ते । व्रताधिकारे पुनर्वचनं नियमसिद्धयर्थम् । तेनेदृशः सङ्कल्पः कर्तव्यो यावद्गार्हस्थ्यं मया महायज्ञा न हापयितव्याः । न त्वियमाशंका कर्तव्या द्विवचनं द्विविधानार्थम् । न ह्यत्र विधिः श्रूयते । केवलं न हापयेदित्युच्यते । नित्यत्वाच्च हानिः प्राप्तैव । अतो विहितप्रत्यभिज्ञानतः कश्चित् कर्मभेदहेतुरस्ति । यथाशक्ति पक्वान्नेन ग्रासेन वा मूलफलैर्वा ॥ २१ ॥
एतानेके महायज्ञान्यज्ञशास्त्रविदो जनाः ॥ अनीहमानाः सततमिन्द्रियेष्वेव जुह्वति ।। २२ ॥
एतान् महायज्ञान् एके यज्ञशास्त्राविदो गृहस्था इन्द्रियेष्वेव जुह्वति संपा दयन्ति । कतमे पुनस्ते अनीहमाना ये न चेच्छन्ति धनं त्यक्तगृहव्यापार देहसान्यासिकादयः । शिलोञ्छवृत्तेरप्येवं विधिमिच्छन्ति पङ्ग्वादीनां च; तेषां हि दारकरणं वक्ष्यति (अ. ९ श्लो. २०) “यद्यर्थिता तु दारैः स्यादिति । न चैतेषां पञ्चयज्ञाधिकारः । अद्रव्य
त्वाद्भरणमात्रं ते लभन्ते । नाधिकं कर्मानुष्ठानार्थमपि । जुहोतिः कगेत्यर्थनिर्वयंतां २० लक्षयति । न हि क्रियाविशेषो यागः क्रियाविशेषस्य होमस्य कर्मतां प्रतिपद्येत ।
न हि भवति पचति पाकमिति । भवति तु पाकं करोति यागं करोतीति । सामान्यविषयाकांक्षास्तु क्रिया द्रव्यकर्माणि साधनीकुर्वन्ति । इच्छति भोक्तुं शक्नोति भोक्तुं जानाति भोक्तुं दृष्टश्च विशेषः सामान्यलक्षणार्थः । अयं गौः पदा द्रष्टव्य इति । एवं
च होम केचिदिन्द्रियेषु तत्सङ्गममेव व्याचक्षते । अपरेषां प्राणसंवादोपनिषदि यद्यद्भक्तं २५ प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयं सायंप्रथमाहुतिं जुहुयात्प्राणाय स्वाहेत्यादिना । अन्ये तु ।
य एवोत्तरश्लोके उपासनाविधिरुक्तः स एवायं होमः । तथा च तयोरेकवाक्यता प्रतीयते ।
१ फ-अविनिवेशः । २ अ-क-क्ष-जुहोति ।
For Private And Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
३११
ननु चोत्तर वाचि प्रौणं नेन्द्रियं नैष दोषः । आध्यात्मिकत्वोपलक्षणार्थमिन्द्रयग्रहणम् । बाह्यसाधनसाध्यता नास्तीत्येतदत्र विवक्षितम् ॥ २२ ॥
वाच्येके जुह्वति प्राणं प्राणे वाचं च सर्वदा || वाचि प्राणे च पश्यन्तो यज्ञनिर्वृत्तिमक्षयाम् ॥ २३ ॥
"
वाचं प्राणे जुहोमीति' ।
यदाऽयं पुरुष उच्छुसिति तदैवमनेन ध्यातव्यम् । भाषमाणेन च वाचि प्राणं जुहोमीति । एतावतैव पञ्चयज्ञा निर्वृत्ता नित्याः फलायै न वक्तव्याः आत्मज्ञयाश् चात्राधिक्रियन्ते । विहितो ह्ययमर्थः पञ्चाग्न्युपासनायां उपनिषत्सु कौषीतकी ब्राह्मणे विस्तरेण । अक्षयं फलतः अपुनरावृत्तिफलत्वात् ॥ २३ ॥
ज्ञानेनैवापरे विप्रा यजन्त्येतैर्मखैः सदा ॥
ज्ञानमूलां क्रियामेषां पश्यन्तो ज्ञानचक्षुषा ।। २४ ।। तैर्मखैः प्रकृतैर्महायज्ञैर्यजन्ते तद्विषयमधिकारं निष्पादयन्ति अतोऽर्थभेदाद्यजन्ते । यज्ञैरिति साध्यसाधकभावोपपत्तिः । यथाऽग्निष्टोमयाजीति ।
भवन्ति । यदि
I
अग्निहोत्रं च जुहुयादाद्यन्ते निशोः सदा ॥ दर्शेन चार्धमासान्ते पौर्णमासेन चैव हि ॥ ६५ ॥
कथं पुनर्ज्ञानेन यागनिर्वृत्तिः । देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मको यागो न च ज्ञानमेव रूपम् । उच्यते । यजन्त इति यागकार्यनिर्वृत्तिरत्राभिप्रेता । यदि ज्ञानात्कार्यनिर्वृत्ति: १५ किमर्थं तर्हि कर्मणामनुष्ठानम् । न ह्यविषयः कर्मानुष्ठानसंभवः । अथेयं बुद्धिः “य उ चैनमेवं वेदेति” ज्ञानस्यापि फलसाधनत्वेन आश्रवणात् । तुल्यं कर्मानुष्ठानेनेति तदसत्। अन्यशेषतया तस्यार्थवादत्वात् । अत्रोच्यते । उक्तमस्माभिरनीहमाना आत्मज्ञ अधिक्रियन्ते त एव ज्ञानिनोऽप्रोमिता न कर्मानुष्ठानवेदिनः तेषां वेदसंन्यासिकतया गृहे अवतिष्ठमानानां महायज्ञानां भावनेयमुच्यते । द्र्व्यसाध्यानां च महायज्ञानां आत्म- २० ज्ञानसंपादनमेवमुच्यते । स्वाध्यायोदकतर्पणयोस्तु कर्मसाध्यतामेव षष्ठे वक्ष्यति ।
अत्र कारणरूपमर्थवादमाह । ज्ञानमूर्ली ज्ञानं मूलमस्यः क्रियायाः सर्वस्य कर्मानुष्ठानस्य ज्ञानं मूलं न ह्यविद्वान् किंचिदनुष्ठातुं शक्रेोति । तदुक्तं " विद्वान्यजेत इति " । पश्यन्तो ज्ञानचक्षुषा । ज्ञानं चक्षुरिव । यथा चक्षुषा रूपं गृह्यते एवं ज्ञानात् ज्ञायते न तत् ज्ञानं वेद एवाभिप्रेतः ॥ २४ ॥
For Private And Personal Use Only
१०
२५
फ - प्राणानेन्द्रिये । २ फ-भाषणेन ३ फ-जुहोति । ४ फ-फलायतेन । ५ र-ज्ञातेव; ण-ज्ञातरूपम् । ६ फ-अविषयकर्मानुष्ठान | फ-आश्रयणात् । ८ फ-कृतं । ९ फ-आत्मज्ञाने । १० फ- हव्य । ११ फ-ज्ञानात् । १२ फ-यस्यात् । १३ क - यजयेत् ।
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः अग्निहोत्रादयः शब्दाः श्रुतौ गृह्यस्मृतिषु च कर्मविशेषवचनतया प्रसिद्धाः सेतिकर्तव्यताकाः तत्र विहिताः । तेषामयमनुवादो न त्वत्रापूर्वविधिः रूपवचनात् । केवलं होमविषया कर्तव्यता श्रुता । न द्रव्यं न देवता । अग्निहोत्रादि नामधेयं च विशेषाकांक्षम् । अतः शास्त्रान्तरावगतविशेषवचनतैव प्रतीयते । यद्येवं तत एव कर्तव्यतावगमादनर्थकमिदं वेदसंन्यासिकायां प्रकृतोपासनासंवादनार्थम् । यथैव " वाच्यके जुह्वति प्राणं " ज्ञानेनैवेति च पञ्चमहायज्ञाः संपाद्यन्ते । तद्वदेतदपीति कश्चायमुपालम्भः किमर्थं पुनवचनमिति । सर्वश्रुतीनां स्मृतीनां च यदेकदेशेऽभिहितं तस्यैवान्यत्र पुनर्वचनस्य चोर्योपत्तेः । उक्तश्च सामान्यतः परिहारः प्रतिपत्तिभेदान्न पौनरुक्त्यमिति ।
यथा प्रतिपत्तिमेदादिन्द्रियभेदो नैकेन चक्षुषा सर्वे द्रष्टुं शक्नुवन्ति बहूनीन्द्रियाणि प्रयोजन१० वन्ति एवं शाखाभेदः स्मृतिभेदश्च ।
_ अथोच्यते । कस्माद्रूपाद्वचनमिति एषोऽपि न दोषः प्रतिशाखमितिकर्तव्यताया भेदः कस्याभिधानं क्रियताम् । सर्वाभिधाने गौरवम् । एकतराभिधाने अन्यतरपरित्यागः। तदपि चोद्यमेव । उक्तं चानुवादोऽयं न विधिः । विधौ हि चोद्यमेतत् स्यात् । अन्यत्र
विहितं किमर्थं पुनर्विधानमिति । १५ आद्यन्ते धुनिशोात्र यथासंख्यं किंतर्हि दिव आदौ निशायाश्चादौ एवं दिवोऽन्ते
निशायाश्चान्त इति सायंप्रातः कालावतेन परिगृह्यते । तत्रोदितहोमिनां अहरादौ अनुदितहोमिनां निशान्ते । द्विशब्दो दिवसपर्यायः । सदा यावजीवं सायंप्रातहोमः कर्तव्यः । दर्शन यजेतेत्यत्राध्याहर्तव्यं दर्शन यनेत् । न हि तत्रोत्पत्तौ जुहु
यादित्यस्ति किंतर्हि दर्शन यजेतेति तदनुवादश्वायं अत एवाध्याहारः क्रियते । २० अत एव अविशेषश्रवणेऽपि अर्धमासान्त इति कृष्णपक्षान्ते दर्शः शुक्लान्ते पौर्णमासः। तथा च श्रुतिः " दर्शे च दशॆन यजेत पूर्णमास्यां पूर्णमासेन यजेतेति " ॥ २५ ॥
सस्यान्ते नवसस्येष्टया तथवन्ते द्विजोऽध्वरैः ॥ पशुना त्वयनादौ ते समांते सौमिकैमखैः ॥ २६ ॥
सस्यशब्दो व्रीह्यादिधान्यवचनः । तस्यान्तः क्षयः । पूर्वसस्येषु क्षीणेषु नव२५ सस्येष्ट्या यजेत आग्रयणेनेत्यर्थः । न चात्र पूर्वसस्यक्षय आग्रयणनिमित्तं नापि नवसस्या
गमः किंतर्हि अकृताग्रयणस्य नवान्नाशनं प्रतिषिद्धं येनाह " नानिष्ट्वा नवान्नमद्यादिति" अतो नवसस्यभक्षणमाग्रयणेनेत्यर्थः । तेन यजेतेति व्याचक्षते । अस्मिंस्त पक्षे
१ फ-वेदसंन्यासिकानां अकृणोपासनाना संवादनार्थ २ फ-चोद्यस्यापत्तेः । ३ ण-उक्रस्य सामान्य. परिहरः । ४ ण-रुप । ५ प-इतिकर्तल्यताभेदः । ६ फ-श्रमणेऽपि । ७ र ण-ह्ययनाते ।
For Private And Personal Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
पूर्वसस्याभावात् नवसस्यस्य भावादन्यतो वा असत्यां चाशिशिक्षायां न नियमतर्या आग्रयणं प्राप्नोति । अथेदं सस्यान्त इति नवोत्पत्युपलक्षणं तदाऽनिष्ट्वा भक्षणं प्राप्नोति । 1
66
तस्माद्दे एते वाक्ये | 'नानिष्ट्वाऽश्नीयादि'त्येकं, 'सस्यान्त' इति द्वितीयं, सस्यान्तग्रहणेन च सस्योत्पत्तिरेवाभिप्रेता नियतत्वात्तस्यानिमित्तस्योपपत्तिः । क्षयस्त्वनियतो धनिनां हि त्रैवार्षिकान्यपि धान्यान्यत्र प्रवर्तन्ते । अत एव सूत्रकारः “ सस्यं ५ I नाश्नीयादग्निहोत्रमहुत्वेति ” तथा यदा वर्षस्य तृप्तः स्यादथाप्रयणेन यजेतेति " । तथेदमपरं “ शरदि नवान्नमिति " कालविशेषविधायकम् । तत्र यस्य पूर्वसस्यक्षयो नास्ति स शरदमाद्रियते । इतरस्तु न । एवमुभयोरर्थवत्ता च भवति । इतरथा एवमेवावक्ष्यत । ' नवसस्योत्पत्तौ नवसस्येष्टया यजेतेति । यतस्त्वाह “ नानिष्ट्वा नवसस्येष्ट्या न चान्नमश्नीयादिति " । तेन उत्पन्नेष्वपि नवसस्येषु विद्यमानस्य अस्ति १० शरत्प्रतिपालनम् । नवसस्योत्पत्तिनिमित्तत्वाच्च असत्यामपि नवान्नाशनेच्छायां नियमतः आग्रयणम् ।
,
ऋत्वन्ते 'ऋतुः संवत्सर' इतिदर्शनेन चातुर्मास्यानामेतत्करणमुच्यते । अध्वरशब्देन तान्येवाभिप्रेतानि |
अयनयोरादी अयनान्ते । ते च द्वे अयने दक्षिणमुत्तरं च । तत्र पशुयागः कर्तव्यो १५ द्विः संवत्सरस्य । सूत्रकारस्त्वाह “ षाण्मास्यः सांवत्सरो वेति " ।
समान्ते समाशब्दः संवत्सरपर्यायस्तस्य चान्तः समाप्तिः शिशिरे । न च तत्रेदं सौमिकयागविधानं किंतर्हि गते तस्मिन्त्रसन्त आगते । तथा च श्रुतिः " वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेतेति " । एतावंति नित्यानि कर्माणि तानि यथाकथंचिद्वेदसंन्यासिकेनापि संपाद्यानीति सर्वस्य तात्पर्यम् ॥ २६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४०
३१३
नानिष्ट्वा नवसस्येष्ट्या पशुना चाग्निमान् द्विजः ॥ नवान्नमद्यान्मांसं वा दीर्घमायुर्जिजीविषुः ॥ २७ ॥ अग्निमानाहिताग्निरत्राभिप्रेतो व्रताधिकारात् तस्य होमस्य याजुर्वेदिकं व्रतम् । नानिष्ट्वा पशुना मांसं समश्नीयान्नाग्रयणेन नवान्नमिति । नियमानुपालने फलमाह । दीर्घमायुजिजीविषुः । आयुः शब्देन प्रबन्धवत्यः प्राणापानवृत्तय उच्यन्ते । द्वितीया च सत्यपि २५ जीवतेरकर्मकत्वेऽपि इषिक्रियापेक्षया सन्नन्तोऽपि धातुरिच्छायां वर्तते । यद्यपि दर्शनें इषेः कर्मप्रकृत्यर्थो न बाह्यमिच्छा वेक्ष्यमाणं प्रतिगुणभूता प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययार्थे सह
For Private And Personal Use Only
२०
१ फ-नियमत । २ फ-आचक्षते । ३-ण अनेन ४ ख - वैदिकं । ५ " अकर्मकधातुभिर्योगे देशः कालो भावो गन्तव्योऽध्वा च " सि. कौ. वार्तिके ।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१४
मेधातिथिभाप्यसमलंकृता ।
[चतुर्थः ब्रुवत इति सन्तादन्यत्रापि । अस्मिन्नपि दर्शने आयुःशब्देन कालो लक्षयिष्यते । दीर्घकालं जीवनमिच्छन् । तत्र कालताऽवाऽवगंतव्या कर्मसंज्ञा ह्यकर्मणामिति कर्मत्वम् । एष चाहिताग्नेः पशुबन्धे नियमः आग्रयणेऽपि । गृह्याग्निमतोऽपि गृह्यस्मृतिषु नियमतया आग्रयणं विहितम् । यच्चेदं शरदि नवान्नमिति तत् ब्रीहिश्यामकयोर्न यवानाम् । न च सस्यमात्रेण सस्येष्टियागो न च माषमुद्गादिना यत इदं शास्त्रान्तरसापेक्षं न स्वतो विधायकमित्युक्तम् । शास्त्रान्तरेषु च ब्रीहिश्यामाकयवैराग्रयणेष्टिविहिता । किं त्वन्यदपि सस्यं नाशितव्यमकृतायामाग्रयणेष्टौ । यदुक्तमविशेषेण सस्यं नाश्नीयादिति तन्निषेधे ह्यभिप्रेते इयदेवावक्ष्यदाग्रयणं त्रीहिश्यामाकयवानां ऐतं नाश्नीयादग्निहोत्रमहुत्वेति । एवं
सूत्रकारेण पठितम् । “आग्रयणं व्रीहिश्यामाकयवानां सस्यं नाश्नीयादग्निहोत्रमहुत्वेति"। १० अतोऽयं सस्यशब्दो न प्रतिनियतविषय एव ॥ २७ ॥
नवेनानर्चिता ह्यस्य पशुहव्येन चाग्नयः॥ प्राणानेवात्तुमिच्छन्ति नवान्नामिषगर्धिनः ॥ २८ ॥
नित्यतामेव समर्थयते । अकरणदोषदर्शनेने नवेन सस्येन अनर्चिता अकृतहोमा अग्नयोऽस्याहिताग्नेः प्राणानेवात्तुमिच्छन्ति भक्षयितुम् । गर्धिनः गधै अभिलाषाति१५ शयः तदस्यास्तीति मत्वर्थीय इनिः ॥ २८ ॥
आसनाशनशय्याभिरद्भिर्मूलफलेन वा ॥ नास्य कश्चिद्वसेद्हे शक्तितोऽनर्चितोऽतिथिः ॥ २९॥ .
उक्तमिदमुत्तरार्थमनूद्यते । न कश्चिदतिथिग्नर्चितो गृहे वसेत् । सर्वोऽतिथिरचितो गृहे वसनीयः । शक्तित एको द्वौ बहवो यावन्तः शक्यन्तेऽर्चयितुं सर्वे आसनादिभिरचनीयाः । अर्चापूर्वकमेतदेभ्यो वसतां प्रकल्पनाय न तु सर्वेण सर्वमासनाशनशय्यानां सत्वनिर्वृत्तिरुच्यते । भक्तयूषमांसान्नाज्याशनासंभवे पृथगुपादानात् मूलफलं दातव्यम् ॥ २९ ॥
पाषण्डिनो विकर्मस्थान्बैडालव्रतिकाञ्छठान् ॥
हैतुकान्बकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत् ॥ ३० ॥ २५ अत्र वसेदिति लिङ्गात्सायमातिथ्यप्रतिषेधोऽयं पाखण्ड्यादीनामित्याहुः । तद
युक्तं अर्चनीयताऽत्र निवार्यते । न तु सर्वेण सर्वभक्तायदानमेवोच्यते । दिवाऽपि भुञ्जानानां कतिचित क्षणावास उपपद्यत एव । अतो न लिङ्गं सायंकालस्य वसेदिति । तत्र
२०
१फ-कालभावा वचतव्या । २ फ-नियमत । ३ फ-नवसस्यमात्रेण ४ 'एतं । पदं फ-पुस्तके नास्ति । ५ फ-दर्शनं ६ रण-पूप । ७ फ-भक्तावदान ।
For Private And Personal Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । पाखण्डिनो बाह्यलिगिनो रक्तपटनग्नचरकादयः । विकर्मस्था अत्रानापदि ये वर्णान्तरवृत्त्या जीवन्ति यथा ब्राह्मणः क्षत्रवृत्त्या क्षत्रियो वैश्यवृत्त्यादि । वैडालबातिका दाम्भिकाः । ये च लोकावर्जनार्थ अग्निहोत्राद्यनुतिष्ठन्ति । इति गृहादि लिप्सामह इति न शास्त्रचोदितत्वेन स्वधर्मतया । शठा थेपामन्यत् त्दृदयेऽन्यद्वाचि उपकारं कस्यचित्प्रतिज्ञाय कर्तव्यतया अवधीरयन्ति न कुर्वन्ति । हैतुका नास्तिका नास्ति परलोको नास्ति दत्तं नास्ति हुतं इत्येवं स्थितप्रज्ञाः । बकवृत्तयः दाम्भिका एव ईपढ़ेदभिन्नाः । भेदः परस्परं दर्शयिष्यते । वामात्रेणापि तिष्ठतु तावदासनादिदानं पूनापूर्वक स्वागतमास्यतामत्रेत्येवमाद्यपि न वक्तव्याः । अन्नदानं तु श्वपचादिवदिप्यते । तथा च भगवान् कृष्णद्वैपायनोऽन्नदानमेगधिकृत्य स्मरति स्म " न पृच्छेजन्न न श्रुतमिति " । नात्र पात्रगवेषणा कर्तव्येत्यर्थः ॥ ३० ॥
वेदविद्यावतस्त्राताञ्छ्रोत्रियान् गृहमेधिनः ॥
पूजयेद्धव्यकव्येन विपरीतांश्च वर्जयेत् ॥ ३१॥ वेदश्च विद्या च व्रतानि च तैः स्नातास्तत्र परिसमाप्तिं गताः । विविधा स्नातका गृह्यन्ते । तत्र दस्नातका अधीतवेदाः । विद्यास्नातका विद्यार्थं निज्ञासितवन्तः । विद्यासन्निधानाद्वेदविषयैव गृह्यते । तस्या एव वस्तुतो विद्यात्वम् । व्रतानि " षट्त्रिंशदा- १५ ब्दिकम्" इत्यादीनि (अ.३ श्लो. १ )। सत्यामपि वेदतदर्थजिज्ञासासमाप्तौ न तावत्येव स्नानं किंतर्हि षट्त्रिंशदब्दादिकालः पूरयितव्यः इति पक्षोऽप्यस्ति । अन्ये तु येऽनधीत्यैव वेदं वर्षत्रयात् स्नान्ति ते व्रतस्नातका इत्याचक्ष्यन्ते । अनधीतवेदस्य कुतः स्नानमित्यपंक्षोऽयम् ।
ननु च श्रोत्रियग्रहणं किमर्थ स्नातकत्वेनैव सिद्धत्वात् । अतिशयार्थ तेन २० वेदाभ्यासरता गृह्यन्ते । श्रोत्रिया गृहमेधिनो गृहस्था नानेन भिक्षुतापसब्रह्मचारिणामपूजनीयत्वमुच्यते । किंतर्हि भैक्ष्यभोनित्वात्तेषां नातिथित्वसंभवः । ब्रह्मचारिणो गुरुगृहात्तापसस्य च वनान्नान्यत्र वासः । प्रनितस्यापि · भैक्षार्थी ग्राममियादिति ' न ग्रामे वासः । अतोऽन्येषामाश्रमिणां गृहादन्यत्र वासात्कथंचित्सम्भवेऽपि प्रायिकमेतगृहमेधिन इति । हव्येन कव्येन दैवकर्मणि शान्त्यादौ पिव्ये वा श्राद्धे त एव पूज्याः । २९ विपरीताः अस्नातकाः वाः पूर्वोक्तदोषाभावेऽपि ॥ ३१॥
१ फ-आचक्षते । २ फ-अपेक्षायाम् । ३ गौतमसूत्रे-अ. ३ मू. १३ ।
For Private And Personal Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ चतुर्थः:
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता। शक्तितोऽपचमानेभ्यो दातव्यं गृहमधिना ॥ संविभागश्च भूतेभ्यः कर्तव्योऽनुपरोधतः ॥ ३२ ॥
अपचमाना ब्रह्मचारिपरिबाजका इत्याहुः । तदुक्तं ' मृताय नित्यवद्दान' विहितमेव । ' भिक्षां च भिक्षवे दादिति । । तस्माद्ये दरिद्रा भैक्षजीवनाश्च पाखण्ज्यादयः तेभ्यः शक्तितो दातव्यम् । यावद्भयः शक्यते यावच्च पच्यते पचिक्रियाविरहनिमित्तत्वाच्च सिद्धान्नदानमेवेदम् । संविभागश्च अन्येनापि धनेन इन्धनपरिधानौषधाधुपयोगिना संविभागः कर्तव्यः कश्चिदंशो दातव्यः ।
सर्वभूतेभ्यः । भूतशब्दोऽयं चेतनात्मकं जगदाचष्टे । यथा “ गायत्री वा इदं सर्व भूतमिति "। अचेतनानां चेतनवदुपकारार्थतया मंविभागानुपपत्तेः चेतनाक. १० त्स्वेवावतिष्ठते । अतश्च " प्ररोहधर्मकाश्चेतनावन्त: ” इति दर्शने वृक्षादीनामपि
जलसेकाद्यर्थो धनसंविभागः कर्तव्यः । बह्वर्थोऽयं भूतशब्दः । कश्चित्प्राधान्ये वर्तते 'भूतमियं ब्राह्मण्यस्मिन् गृहे.' । क्वचित्पैशाचवचनो 'भूतोपसृष्ट' इति । क्वचिद्विपरीतेऽर्थे वर्तते ' भूतमाहेति ' । क्वचिदतिक्रान्तकालवचनो 'भूतो धात्वर्थ ' इति । क्वचि
देवताविशेषे · भूतेभ्यो बलिरिति । । कचिच्चेतनावन्मात्रवचनो ' न हिंस्याद्भूतानीति ।। १५ क्वचित्प्राप्तिवचनो 'महद्भूतश्चन्द्रमा' इति । क्वचिदुपमायां वर्तते । यथा काव्यभूत ' इति ।
कचिदुत्पत्तिवचनो यथा ' देवदत्तस्य पुत्रो भूत' इति । इह तु यः पदार्थस्तव्याख्यातम् । भूतेभ्य इति तादर्थ्य चतुर्थी । अनुपरोधतः आत्मकुटुम्बपीडा यथा न भवति. तत्पर्याप्तं स्थापयित्वा अधिकेन संविभागः कर्तव्यः । तदुक्तं ( मनुस्मृ. अ. ११ श्लो. १०)" भृत्यानामुपरोधेनेति " ॥ ३२ ॥
राजतो धनमन्विच्छेत्संसीदन्नातकः क्षुधा ॥ याज्यान्तेवासिनोर्वाऽपि न त्वन्यत इति स्थितिः ॥ ३३ ॥
राजग्रहणमाढ्यवर्णोपलक्षणार्थम् । तथा च वक्ष्यति ( अ. १० श्लो. ११३ ), " सीदद्भिः कुप्यमिच्छद्भिर्धनं वा पृथिवीपतिः । याच्यः स्यादिति । तेन राजशब्दः
क्षत्रियजातौ मुख्यः। तथापि शास्त्रान्तपालोचनया जनपदेश्वरवचन इति गम्यते । २५ जनपदेश्वरा हि बहुधना भवन्ति । तेनैतदुक्तं भवति । येऽत्यन्तसम्पन्ना गोऽजाविधनधान्यै
स्तेभ्यः प्रतिग्रहीतव्यम् । तां सत्यद्रोहणेत्येतदाहृतं भवति । आढ्या हि ददतो नातीक पीड्यन्ते । स्वल्पधनेभ्यस्तु परिगृह्णतो दोषः स्यात् । मुख्यार्थवृत्तौ च राजशब्दे १ फ-व्याख्यानम् । २ र ण-तथा च सति । ३ रफ-आहतं । ४ रण-परिगृह्यतो ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३१७ ब्राह्मणादिभ्यः प्रतिग्रहः प्रतिषिध्यते । तत्र सर्वस्मृतिविरोधः स्यात् । स्मृत्यन्तरे हि “पठ्यते " आददीत प्रशस्तद्विनातिभ्यः शुश्रूषोश्च शूद्रादपक्वान्नमिति " । प्रतिषेधेऽपि ." न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादिति " राजशब्दो जनपदेश्वरवचन एव । किंच न क्षत्रियस्य तत्र प्रतिषेधः “ अराजन्यप्रसूतित " इति वचनात् । अत एव न क्षत्रियनातीयात्तत्र तन्निषेधस्तथा सत्यराजन्यप्रसूतित इति न वक्तव्यं स्यात् । न ह्यराजन्यप्रसूतितः क्षत्रिया ५ भवन्ति । तेनेयमत्र व्यवस्था । क्षत्रियाद्राज्ञो यथाशास्त्रवर्तिनः प्रतिग्रहः कर्तव्यः । अन्यस्मात्पुनर्नरकैकविंशत्या योगः।
याज्यान्तेवासिनोः धनापेक्षा षष्ठी । तसंतो वा पठितव्यः । क्रियानिमित्तत्वादेतयोः शब्दयोर्याजनाध्यापनाभ्यां जीवेदित्युक्तं भवति । अन्ये त्वाहुरन्येषां उपपातकप्राप्तिश्चौर्यादीनां चोपायानां निषिद्धत्वात् । ईश्वरमाराध्य जीवेत्प्रीतिदायेन स्वस्तिवाचनकेन १० वा । न चायं सेवकः । सा वृत्तिनिषिद्धा । एवं कृतोपकारादयानयन्नपि याज्यादाददीत वृत्तेऽपि संबन्धे कृत्यो वर्तत इति ।
संसदिन्निति । पित्रादिधने सति न कर्तव्यम् । तदुक्तम् “ न कल्पमानेष्वर्थेषु ॥ तस्यैवायमनुवादः । न चायमापद्धर्मः । न ह्यवसाद आपत् । किंतर्हि आर्नितधनाभावः । आपत्तु विहितोपायाभावो धनक्षयश्च । सत्यपि धान्यधनवत्वे अन्नपरिक्षये दुर्भिक्षादा- १५ वातिथ्यसन्निहितान्नता झुत्पीडितस्यापत् । अक्षुधितस्यापि धनाभावादवसाद इत्येष एतयोर्विशेषः । न त्वन्यतः स्वल्पधनान्नानुपकार्यात गृह्णीयात् ॥ ३३ ॥
न सीदेत्स्नातको विप्रः क्षुधा शक्तः कथंचन ॥
न जीर्णमलवद्वासा भवेच्च विभवे सति ॥ ३४ ॥ यदि च कुतश्चिद्धनार्थायापाराध्याहन्येत न तदैवापद्धर्मानाश्रयेत् । किंतर्हि पुन- २० रुत्पद्यते तदुक्तम् “आमृत्योः श्रियमन्विच्छेदिति"(अ. ४ श्लो.१३७)अतश्च यदि कथंचित् कृषतो वर्षाद्यर्भावेन सस्यनाशो भवेन्नेयता त्यागेन सहसैव परपिण्डोपजीवनायाश्चापरेण भवितव्यम् । सत्यां युक्तौ जीर्णमेलिने च वाससी धनविभवे सति नेष्यते ॥ ३४ ॥
कृप्तकेशनखश्मश्रुर्दान्तः शुक्लाम्बरः शुचिः॥
स्वाध्याये चैव युक्तः स्यानित्यमात्महितेषु च ।। ३५॥ २५ कल्पनं छेदनम् दन्तवासस । इत्येतदपेक्षं चैतत्कल्पनं नियमतः । अत एव
१ अ. ४ श्लो. ८४ । २ रण-धर्मापेक्षा । ३ ख-न कल्प्यमानेषु । ४ फ-न क्षुत्पीडितस्यापत् '५रण-कुर्यात् । फ-अनुपकुर्यात् । ६ रफ-न । ७ ख-न तदुक्तम् । ८ ख-सस्याभाषेन । ९ फ-जीणें ।
For Private And Personal Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुथैः शुचिरित्याह । दीर्घकेशस्य हि स्नानादिषु क्लेशसाध्यत्वात् अलसः स्यात्तथाऽशुचित्वप्रसङ्गः । यदि तु केशादिप्रसृतोऽपि स्नानपरः स्यान्नैव धारणं दुष्येत् । दान्तः दर्पवर्जितः । शुचिः अर्थेषु श्रुतिनिमित्तैम॒द्वार्याचमनादिभिश्च । वेदाध्ययने च नित्याभियुक्तः । उक्तोऽप्ययमर्थ आदरार्थः पुनः पुनरुच्यते । आत्महितानि व्याधेः प्रतीकारादिना अजीर्णातिवेलगुरुविदाहिभाजनवर्जनादीनि ॥ ३५ ॥
वैणवीं धारयेद्याष्टिं सोदकं च कमण्डलुम् ॥ यज्ञोपवीतं वेदं च शुभे रोक्मे च कुण्डले ॥ ३६॥
यज्ञोपवीतकुण्डलयोर्धारणं शरीरसंयोगः । अस्य च यस्मिन्नङ्गे समुचितः सन्निवेशः स तत्रैव विनियोजनीयः । यथा कुण्डलं कर्णयोरुपवीतं काय इति कर्णाभरणस्य १० कुण्डालाख्यत्वात् । कण्ठसक्तस्य च सूत्रस्य दक्षिणबाहूद्धारणेनोपवीतत्वात् । दृष्टप्रयोजन
त्वाच्च यष्टयादिना सर्वदाऽङ्गसङ्गः । तथाहि यष्टिधारणं श्रान्तस्यावलंबनार्थ संमुखागतघातकगवादिनिवारणार्थ च । उद्धृतोदकेन शौचस्य विहितत्वात् आधारापेक्षया कमण्डलुनियम्यते । स च तुल्यकार्यत्वात् कलशादीन् निवर्तयति न कुण्डलकटकादीन् । अतश्च पुरीष
निमित्तस्योदकशोध्याशुचित्वापनोदाथै सोदकत्वं कमण्डलोः । उक्तं च । " मुहूर्तमपि १५ शक्तिविषये नाशुचि तिष्ठेदिति" । शक्तिविषय इति । यदि पूर्वगृहीतमुदकमुपयुक्तमन्यथा
प्राप्तमशुचित्वनिमित्तं च श्लेष्मनिष्ठीवनाद्युत्पन्नं तत्रोद॑कालाभादशुचिरवस्थाने न दोषः । तथापि मूत्रपुरीषवित्रंसने स्नानं वक्ष्यति ( अ.११ श्लो.२० ) “विनाऽद्भिरप्सु तर्पत शारीरं संनिषेध्य तु । सचैलो बहिराप्लुत्येति "। शुचिश्च स्मृत्यन्तरे प्रतिपदमाम्नातः । एवं ह स्माह भगवान्वसिष्ठः [ अ. १२ सू. १५-१७ ]
"अप्सु पाणौ च काष्ठे च कथितः पावकः शुचिः। तस्मादुदकपाणिभ्यां परिमृज्य कमण्डलुम्।। " पर्यग्निकरणं होमं मनुराह प्रजापतिः । कृत्वा चावश्यकार्याणि आचामेच्छौचवित्तमः"।
बौधायनेनाप्युक्तम् “ अथ कमण्डलु धार्यम् ” इत्युपक्रम्य " तस्माच्छौचं ततः कृत्वा परिमृज्य कमण्डलुम् । पर्यग्निकरणं ह्येतद्यद्वस्नुपरिमार्जनम् ॥ "तथा कमण्डलु परिहरेत्पूर्वावस्थोऽप्यशौचतः । न चैनं कुत्सयेद्विद्वान्न शङ्केन च दूषयेत्॥"
आकारविशेषनिमित्तश्चायं शब्दो न जातिमाद्रियते । अतो मृन्मयस्य सौवर्णस्य राजतस्य वा एषैत्र शुद्धिर्न प्रकृतिनातिसंबन्धिनी । मूत्रादिस्पर्शे तु प्रकृतिजाति
१ फ-आचारापेक्षया । २ रण-उदकलाभात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१९
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । शुद्धिरवधेया । हस्तमार्जनं तूच्छिष्टपुरुषसंस्पर्शाद्यशुचित्वात् । तथा च गौतमः, " क्वचिच्छौचाथै संनिधाय ” इत्याह । अत इहापि संनिधानमेवाभिप्रेतं न स्वात्मना ग्रहणम् । वेदो दर्भमुष्टिस्तस्य च " प्राणोपस्पर्शनं दभैः” इत्यादि प्रयोजनम् । अतश्चादृष्टार्थानां सार्वकालिकशरीरसंबन्धो दृष्टार्थानां तु संनिधिनित्यं प्रयोजनतस्तु ग्रहणमिति । शुभे दर्शनीये आकारतः तापछेदकपैश्च सुवर्णशुद्धया ॥ ३६ ॥
नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदाचन ॥
नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम् ॥ ३७॥ उपमुष्टो ग्रहोपरक्तः । उदके प्रतिबिम्बितो वारिस्थः । नभः अन्तरिक्षं तस्य मध्यगतं पश्येन्न मध्यान्हकाले ।। ३७ ॥
न लङ्घयद्वत्सतन्त्रीं न प्रधावेच्च वर्षति ॥
न चोदके निरीक्षेत स्वरूपमिति धारणा ॥ ३८ ॥ वत्सबन्थनार्था रज्जुर्वत्सतन्त्री वत्सपतिवां तां न लङ्घयेन्नापक्रामेत् । तथा च गौतमः (अ. ९ सू. ५२ ) " नोपरि वत्सतन्त्री गच्छेत् " । स्वरूपं शरीरसंस्थान स्वग्रहणात्परस्य रूपप्रेक्षणं न पर्युदस्यते । इति धारणा एष निश्चयः शास्त्रेषु ॥ ३८ ॥
मृदं गां दैवतं विप्रं घृतं मधु चतुष्पथम् ॥
प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन् ॥ ३९ ॥ ___ प्रस्थितस्याभिमुखागतान् मृदादीन् प्रत्ययं विधिः । मृदादयो येन दक्षिणो हस्तः तेन कर्तव्याः । उद्धृता च मृदेव कर्तव्या । एवं हि शास्त्रान्तरं प्रस्थानाधिकारे पठति 'प्रदक्षिणमावत्यति ' । दैवतं पटादिलिखितम् अर्चा । गौतमस्तु “ देवतायतनानि सप्रदक्षिणमनुवर्तेतेति" पठति । लोकप्रसिद्धया चतुर्भुजमार्तण्डागारादि देवतायतनं विज्ञेयम्। २० ' यज्ञगृहाणि चेति ' वक्ष्यति । मधुवृतमहाचर्यान् सारचं मगल्यमध्यपाठाच्च । प्रजाता वनस्पतयो महाप्रमाणाः प्रसिद्धा वनस्पतयो महावृक्षाः प्रमाणतः पुष्पफलातिशयतो वा प्रसिद्धा उदुम्बरादयः । " ऊर्खा उदुम्बरः" इत्यर्थवादः । ये तु गुणाधिकान्प्रज्ञातानाचक्षते ते निर्मूलप्रासिद्धिमात्रप्रमाणका उपेक्षणीयाः ॥ ३९ ॥
नोपगच्छेत्प्रमत्तोऽपि स्त्रियमार्तवदर्शने ॥
समानशयने चैव न शयीत तया सह ॥ ४०॥ १फ-प्रयोजनं वस्तु । २ र-कषैश्च । ३ फ-स्वं रूपमिति । । फ-मुखागतान् । ५ फ-आवर्तेति । ... ६ फ-महावर्यान् । ७ रण-सीवां उदुम्बरः।
For Private And Personal Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः प्रमत्तः कामशरैः पीडितोऽपि । आर्तवं स्त्रीलिङ्गशोणितं मासि मासि प्रसिद्ध तद्दर्शने न गच्छेत् । एकस्यां च शय्यायां तया सह न शयीत । स्पर्शप्रतिषेधादेव तत्सिद्धमिति चेत् नायं प्रतिषेधः । व्रतमिदं प्रायश्चित्तभेदश्च ॥ ४० ॥
रजसाऽभिप्लुतां नारी नरस्य ह्युपगच्छतः ॥ प्रज्ञा तेजोबलं चक्षुरायुश्चैव प्रहीयते ॥४१॥ रजः पूर्वोक्तमार्तवं अभिप्लुतां तेन संबद्धां । पूर्वस्यार्थवादः ॥ ४ १ ॥
तां विवर्जयतस्तस्य रजसा समभिप्लुताम् ॥ प्रज्ञा तेजोवलं चक्षुरायुश्चैव प्रवर्धते ।। ४२ ॥ वृद्धिवचनं स्तुतिरेव ॥ ४२ ॥ नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं नैनामीक्षेत चाश्नतीम् । क्षुवतीं जृम्भमाणां वा न चासीनां यथासुखम् ॥ ४३ ॥
" नित्यमास्यं शुचिस्त्रीणामिति " (मनुः अ० ५ श्लोः १३०) शुचित्ववचनं "स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमिति" च प्रतिषेधद्वयमपि विषयविभागेन व्यवस्थितम् । तत्र शुचित्ववचनं
"स्त्रियश्च रतिसंसर्ग" इति स्मृत्यन्तरदर्शनेन रतिस्त्रीविषयं विज्ञायते । अतः प्रतिषेधोऽपि १५ पारशेष्यादरतिस्त्रीषु मातृभगिन्यादिषु द्रष्टव्यः । यतो रतिर्नेह प्रीतिमात्रं किंतर्हि
मन्मथनिमित्तो भावविशेष इति शृङ्गारपर्वकोऽभिलाषादिरूपः । अतस्तद्युक्तासु शुचित्वं विपरीतासु प्रतिषेधः ।
रतिनिमित्तार्थतया भार्यया सह भोजने प्राप्त वचनमिदमारभ्यते नाश्नीयाद्भार्यया सामिति । अथ संसर्गग्रहणेन वृषस्यतो संप्रयोगविशेषः कथ्यते । तदानीं २० परिचुम्बनादेव शुचित्वमिति नास्ति भार्यया सह भोजनप्राप्तिः । तत्रेदं पनर्वचनं व्रत.
ज्ञापनार्थम् । ततश्च यावज्जीविकः संकल्पः कर्तव्यो यथा भार्यया सह भोजनं न भवति । एतच्च सहभोजनमेकाधिकरणमेककालदेशं नर्थविषयतया चोद्यत इति गत्वोच्छिष्टे प्रतिषेधगतार्थशङ्केति । स पुनरयमीदृशः सहार्थविशेषः प्रमाणान्तरतः स्मृत्यन्तरसमा
चारादेरेशेषशब्दार्थो ह्यन्यारेक्षितमात्रम् । तथा " इतरानपि सख्यादीन्....भोजयेत् सह २५ भार्ययेति " ( अ, ३ श्लो. ११३)।
१ वासिष्ठे अ. २८ सू. ८ । २ फ-परिशेष्यात् । ३ “ अश्ववृषयोमैथुनेच्छायाम् " इति (व्या. सू. ११५१); 'अश्वक्षीर-' वार्तिके । ४ ण न अर्थविषयतया । ५फ-स्मृत्यन्तमाचारादे; ड-अवशेष शब्दथेद्यध्यापेक्षित मात्रम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२१
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। नात्रैकाधिकरणता भुजेरवगम्यते । किंतर्हि भार्यया समानदेशता भोक्तुः समानकालता वा । अन्ये त्वन्यदुच्छिष्टमिति व्याचक्षते । भुक्तोज्झितमुच्छिष्टमेकस्यां तु पन्यां एकस्मिन् कार्ये सह भोजनम् । एवं तु व्याख्यायमाने शूद्रेण सह भोजनं प्रतिषिद्धं स्यात् प्रसिद्धिश्च त्यक्ता भवेत् । अस्य संस्पर्शादृच्छिष्टव्यवहारः सहभोजनेनापि तेष्वस्ति । केचित्तु समानदेशकालमेव भोननं प्रतिषिद्धं दृष्टार्थत्वादुपदेशस्येति । पुंसा स्वभावभेदात कश्चिद्बहुभोजिन्या न तुष्येत् अन्यः स्वल्पभोजिन्यामपि विश्रंभयतीति छद्मना वर्तते मम पुरतः स्वल्पमश्नाति इति ।
तथासदृशा एवमन्येऽपि नियमाः । नैनामीक्षेत चाश्नतीं पश्यतो हि भुञ्जाना विवृतास्यतया रूपविकारेण भर्ने न रोचे । क्षवथुः शिरस्थेन वायुना पूर्यमाणायां नासिकायाः शब्दस्तत्रापि वक्रवैकृत्यात् प्रीतिर्न स्यात् । जुम्भमाणाऽऽस्येन विलम्बित १० वायोरुच्छ्सनमङ्गप्रत्यङ्गप्रप्तारणं वा तदप्येवमेव यथासुखं चासीनां अनवग्रथितकेशी भूमौ निपतितगात्री वा ॥४३॥
नाञ्जयती स्वके नेत्रे न चाभ्यक्तामनाताम् ॥
न पश्येत्प्रसवन्ती च तेजाकामो द्विजोत्तमः ॥ ४४ ॥ परस्याञ्जयन्तीं शोभत एव अनावृतां अपावृतवसनां अवगुण्ठितामेव हि १५ विशेषेण स्पृहयंती निर्वसनाङ्गी निपुणतरं वक्ष्यमाणां न सर्वतः सर्वासु संस्थाना भवतीति निरम्बरा वेक्षणीया । तेजःकामः तेजः वर्णोज्ज्वलता उत्साहप्रयोगश्च ॥ ४४ ॥
नान्नमद्यादेकवासा न नग्नः स्नानमाचरेत् ॥
न मूत्रं पथि कुर्वीत न भस्मनि न गोबजे ॥४५॥ सत्यपि यज्ञोपवीते नित्यानुगतत्वात्तस्य अनाच्छादकत्वादुपनयनविभेदेनोपदेशात् २० एकवासा अन्योन्यछादकादि द्वितीयं वासो भोजनकाले स्यात् । न मूत्रम् । मूत्रग्रहणमत्रोत्सर्गस्योपलक्षणार्थम् । पथि रथ्यायाम् । गोबजे येन यत्र वा गावश्चरितुं व्रजन्ति ॥ ४५ ॥
* न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्वते ॥
न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन ॥ ४६ चित्या अग्न्यर्थ इष्टकाकूटे पर्वतग्रहणं अरण्योद्यानोपलक्षणार्थम् । तथाहि विशेष
* [ उपेत्य स्नातको विद्वान्नेक्षेन्नमा परस्त्रियम् ॥
सरहस्यं च संवादं परस्त्रीषु विवर्जयेत् ॥१॥] १ फ-भुक्त्वो। २ फ-प्रतिषिद्धी । ३ रण-तदस्तिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः प्रतिषेधो भविष्यति " पर्वतमस्तक इति" सामान्येन च: इति प्रतिषेधः । पर्वतवासिनाममेहनप्रसङ्गः । वल्मीकः कृमिकृतो मृत्तिकासञ्चयः ॥ ४६॥
न ससत्वेषु गर्तेषु न गच्छन्नापि च स्थितः ॥ न नदीतीरमासाद्य न च पर्ततमस्तके ॥ ४७ ॥
न गच्छन्नापि च स्थितः । गच्छतस्तिष्ठतश्च प्रतिषेधादासीनस्याभ्यनुज्ञानम् । न चासने नद्यास्तीरे नदीजले न संसर्गशङ्का यत्र भवति तथाऽऽसन्नपर्वतस्य मस्तकं शृङ्गम् ॥ ४७ ॥
वाय्वग्निविप्रमादित्यमपः पश्यंस्तथैव गाः ।। न कंदाचन कुर्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥ ४८ ॥
संमुखीनत्याद्वाय्वादीनामङ्गविप्रेक्षितेनापि न मूत्रयन्पश्येत् । वायोश्वारूपत्वाद्दर्शनं तत्प्रेरितवर्णलोष्ठादिभ्रमणादवसेयम् । वाक्यचक्रे त्वयं प्रतिषेधो विप्रयुक्तः । सर्वतो हि वायुर्वाति ॥ ४८॥
तिरस्कृत्योच्चरेत्काष्ठलोष्ठपत्रतृणादिना ॥ नियम्य प्रयतो वाचं संवीताङ्गोऽवगुण्ठितः ॥ ४९ ॥
तिरस्कृत्यांतर्धाय काष्ठादि तदुपरि मूत्रयेत् । आवरणं वा तिरस्कारः काष्ठादिभिभूमि छादयित्वोच्चरेत् । तृतीयान्तपाठस्तदा स्पष्टतरः । काष्ठे पत्रेण तृणेन वाऽभ्युच्चरेत् मूत्रं पुषिं चोत्सृजेत् । नियम्य वाचं प्रयतः लोष्ठैः अनुच्छिष्टः । सवीताङ्ग आच्छादितशरीरः । अवगुण्ठितः शिरः प्रावृत्य अन्यत्रोक्तं " कर्णस्थब्रह्मसूत्रेति" ॥ ४९॥
मूत्रोच्चारसमुत्सर्ग दिवा कुर्यादुदङ्मुखः ॥ दक्षिणाभिमुखो रात्रौ सन्ध्ययोश्च यथा दिवा ॥ ५० ॥ मूत्रोच्चारसमुत्सर्ग त्यागम् ॥ ५० ॥ छायायामन्धकारे वा रात्रावहानि वा द्विजः ॥ यथासुखमुखः कुर्यात्माणबाघभयेषु च ॥ ५१ ॥
छाया कुड्यकपाटादिभिः सूर्यरश्मीनामावरणम् । अन्धकारः मेघधूमिकास्वर्मानु ____ रात्रिभूतोज्योतिरन्तरायः । यथासुखमुखमस्येति । यया हि प्राङ्मुखं भवति तस्या
१ रण-न कथंचन । २ ख-वाय्वादीश्वीत्तादंगविप्रेक्षिते। ३ रण-स्थगयित्वा । ४ फ-परः । ५ फ-नियमो विधानं । ६ याज्ञवल्कीये आचारे १६ श्लोकः ७ फ-प्राणबाधाभयेषु च ।
For Private And Personal Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
३२३ मेवोच्चरेत् । यत्र दिग्भागो न ज्ञायते अन्धकारे तत्रायं विधिः । प्राणबाधः प्राणपीडा । भयं चौरादिकृतम् ॥ ५१॥
प्रत्यग्निं प्रतिसूर्य च प्रतिसोमोदकद्विजम् ॥
प्रतिगुप्रतिसंध्यं च प्रज्ञा नश्यति मेहतः ।। ५२ ॥ कोचदिमं श्लोकमस्मिन्नध्याये नाधीयते ।
अस्यार्थवादः । ननु चोदङ्मुखस्य मेहनविधानात्पूर्वस्यामुदयाच्च सूर्यस्य कुतस्तदाऽऽभिमुख्यं भवेद्येन प्रतिसूर्य निषिध्यते । अर्थवादोऽयम् । “ नान्तरिक्षे न दिवीतिवत् " । अथवोदगयने उदीची दिशमाक्रमेत । स्यात्संभवः प्रकृतविषयो वा प्रतिषेधः । प्रतिसन्ध्यमिति पठन्ति तदयुक्तम् । “ सन्ध्ययोश्च यथा दिवे " त्यनुज्ञानाद्वेगधारणस्य च निषिद्धत्वात् । तस्मात्प्रतिवातमिति पठितव्यम् । पूर्वशेषोऽयम् । १० मेहतः शत्रंतस्तसन्तो वा । मेहतः पुरुषस्य मेहनाद्वा ॥ १२ ॥
नाग्निं मुखेनोपधमेनग्नां नेक्षेत च स्त्रियम् ॥
नामेध्यं प्रक्षिपेदनौ न च पादा प्रतापयेत् ॥ ५३ ॥ धवित्रादिनाऽग्निर्मातव्यः । नग्नां नेक्षेत स्त्रियम् । अन्यत्र मैथुनादिति । स्मृत्यन्तरम् । नामेध्यं मेध्यो यज्ञस्तदर्थ मेध्यं अमेध्यं यदयज्ञियं पलाण्डुमूत्रपुरीषादि १५ तन्नानौ क्षिपेत् । उत्क्षित्य साक्षादग्नौ न तापयेत् । अवच्छाद्य तापयित्वा स्वेदाद्यर्थमग्नितापनमदोषः ॥ १३ ॥
अधस्तानोपदध्याच न चैनमभिलंघयेत् ॥
न चैनं पादतः कुर्यान प्राणाबाधमाचरेत् ॥ ५४ ॥ खटास्थः अधस्ताद्वन्हिधानीं न कुर्यात् । उपधानं स्थानं, अवलङ्घनमत्प्लत्य २० गमनम् । पादतः अप्लुतस्य पादौ येन कुर्यात्माणाबाधं प्राणपीडाकरमतिश्रमवेगागमनादि नाचरेत् ॥ १४ ॥
नाश्नीयात्संधिवेलायां न गच्छेन्नापि संविशेत् ॥
न चैव पलिखेब्रूमिं नात्मनोपहरेस्रजम् ॥ ५५ ॥ सन्ध्याकालः सन्धिवेला । संवेशनं स्वापः स्वाध्यायं निषेत्स्यति । स्मृत्यन्तरे २५ स्त्रीसंबन्धोऽपि प्रतिषिद्धः
१ अ-ड-क-स-समानये । २ र-ण-पुस्तकयोरयं श्लोकः ४८, ४९ श्लोकयोमध्ये दृश्यते । ३ण- यत+।
For Private And Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३२४
१०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थ:
" चत्वार्येव
तु
1
कर्माणि सन्ध्याकाले तु वर्जयेत् । आहारं मैथुनं निद्रां तथा संपाठमेव च ॥" न चैव प्रलिखेत्प्रकर्षेण लेखनं विदारणं भूमेर्निषिध्यते । न तु वर्तिकादिनाऽक्षरविन्यासः । नात्मनोपहरेत्स्रजं ग्रथितानि पुष्पाणि स्रक् तां स्वयं कण्ठे शिरसि वा प्रधृता म्लानतया गुरुत्वेन वाऽऽर्त्मनो न व्यपनयेत् । अर्थादन्येन पनयेदित्युक्तं भवति । सर्व एवायं सन्ध्यायां विधिरिति केचित् ॥ १५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नाप्सु सूत्रं पुरीषं वा ष्ठीवने वा समुत्सृजेत् ॥ अमेध्यलिप्तमन्यद्वा लोहितं वा विषाणि वा ।। ५६ ॥
लोहितं रुधिरम् । विषाणीति बहुवचनं कृत्रिमाकृत्रिमभेदेन स्थावरजङ्गमभेदेन रागादिप्रकारभेदेन वा ॥ ५६ ॥
*नैकः शून्यगृहे स्वप्यान्न श्रेयांसं प्रबोधयेत् ॥ नोदक्ययाऽभिभाषेत यज्ञं गच्छेन्न चाहृतः ॥ ५७ ॥
शून्यं गृहं यत्र न कश्चित्प्रतिवसति । न श्रेयांसं कनीयान्वृत्तादिभिर्ज्येष्ठमिर्द ते युक्तमिदमयुक्तमिति हेतूपदेशादिना न प्रबोधयेत् । उदक्या रजस्वला तया सह संभाषणं न कुर्यात् । यज्ञं गच्छेन्न चावृतः यज्ञभूमिमनिमन्त्रितो न गच्छेत् " दर्शनाय १५ तु कामम् " इति गौतम : ( अ. ९ सू. १५ ) । अतो यज्ञे भोजनादिप्रतिषेधोऽयमवृतस्य ॥ ५७ ॥
अग्न्यगारे गवां गोष्ठे ब्राह्मणानां च सन्निधौ ॥
स्वाध्याये भोजने चैव दक्षिणं पाणिमुद्धरेत् ॥ १८ ॥
गोष्ठशब्दोऽयं निवासवचनः समासप्रतिरूपकालः शब्दान्तरं ब्राह्मणानामिति
२० बहुवचनं विवक्षितम् । पाणिग्रहणं वाहूपलक्षणार्थम् । भोजने आत्मकर्तके ॥ ५८ ॥
न वारयेद्गां धयन्तीं न चाचक्षीत कस्यचित् ॥
न दिवन्द्रायुधं दृष्ट्वा कस्यचिद्दर्शयेदुधः ।। ५९ ।।
गामात्मीयां परकीयां वा पिबन्तीं अपः पयो वा न वारयेत् । न चान्यस्मै कथयेत् । प्राग्दोहकालादयं विधिः । दोहकाले तु प्रस्रवणं विहितम् । स्त्रीलिङ्गनिर्देशात्
* [ एकः स्वादु न भुञ्जीत स्वार्थमेको न चिन्तयेत् ॥
एको न गच्छेदध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात् ॥ १ ॥ ]
१ ण - संपठमेव च । २ र-ण- आत्मना व्यपनयेत् । ३ र-ण-अनेन । ४ फ-नैकः सुप्याच्छून्यगेहे ।
For Private And Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३२५. पुंवत्सनिवारणे न निषेधः । इंद्रायुधं शक्रधनुर्विज्ञानच्छायेति या काश्मीरेषु कथ्यते । दिवीत्यनुवादः । केचित्तु पर्वतादिस्थस्य दर्शने न दोष इत्याहुस्तदर्थं दिवीति ॥ ५९॥
नाधार्मिके वसेद्रामे न व्याधिबहुले भृशम् ॥
नैकः प्रपद्येतावानं न चिरं पर्वते वसेत् ॥ ६० ॥ अधार्मिकाः पातकोपपातकिनो यत्र बाहुल्येन वसन्ति स ग्रामस्तत्संबन्धादधार्मिक ५ इत्युच्यते तत्र न वसेत् । ग्रामग्रहणं निवासदेशोपलक्षणार्थम् । तेन नगरेऽपि प्रतिषेधः। व्याधिबहुलोऽनपो देशो व्याधिबहले जाङ्गलदेशे नः वसेत् । यत्र दैवदोषाध्यायः प्रवृत्तास्तं देशं त्यजेत् । एकः असहायो नाध्वानं प्रपद्येत ॥ ६ ॥
न शूद्रराज्ये निवसेनाधार्मिकजनाहते ॥
न पाषण्डिगणाक्रान्ते नोपसृष्टेऽन्त्यजेभिः ॥ ६१ ॥ १० नृपतिजनपदैश्वर्यं राज्यं । यो जनपदः शूद्रवशवः तत्र न वसेत् । मन्त्रिसेनापतिदण्डकारिकाद्याः सप्त प्रकृतयो राज्यम् । यत्र सर्वाः शूद्रजातीयाः तत्र निवासनिषेधोऽयम् ।
__ननु च " नाधार्मिके वसेत् " इत्यनेनैव तत्सिद्धमधार्मिकजनावृत इति । नैष दोषः । पूर्वप्रतिषेधो यत्र ते निवसन्ति । अयं पुनरन्यत्रापि निवासतोऽन्यत्र सन्निहिता यदि भवन्ति तथापि तत्र प्रदेशे न वसितव्यम् । तथा चावृतग्रहणमत्र यः प्रदेश एतै- १५ रावृतो न तत्र स्थातव्यम् । एवं पाखण्डिजनैर्य आक्रान्तो देशः यद्यप्यधार्मिकास्ते वेदबाह्यत्वात्तथापि तेषां धर्मबुद्धिरिति भेदेन निर्देशः । अन्त्यैरुपसृष्टे संबद्धे । अथवा उपतप्ते उपसृष्टे यथा वाहीका म्लेच्छैः ॥ ६१ ॥
न भुञ्जीतोद्धृतस्नेहं नातिसौहित्यमाचरेत् ।।
नातिप्रगे नातिसायं न सायं प्रातराशितः ॥ ६२ ॥ उपनीतः स्नेहो यस्य स नाशितव्यः । पिण्याकयूषमांसानि तस्य ऋतुर्पयुपितानां पयोविकाराणां प्रतिप्रसवं करिष्यति । तर्ककिलाटाद्यपेक्षयैव बहुवचनं साक्षाद्विकारो हि दध्येव । तन्मात्रप्रसवेऽभिप्रेते दधिग्रहणमेवाकरिष्यत् । तेनाविधानार्थः । न हि दध्नः पर्युषितत्वमस्ति तस्मादुदश्चित्तककिलाटादिकानां पयोविकारागां नायं प्रतिषेधः । नातिसौहित्यं तृप्तिं न कुर्यात् । तत्र कुर्भागः । एको ह्यन्नस्य अपरो हि द्रवस्योदकादेः २६ अपरो दोषसंचरणार्थ इत्येवं भोक्तव्यमिति ने तत्कार्यम् । अतिप्रगे प्राहे प्रथमोदित
१र-ऋतु । २ र-ड-तत्र । ३ र-ण-तत्र । ४ फ-द्रुतस्य ५ र-ण-इति च तत्कायें ।
For Private And Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
३२६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
एव सूर्ये न भुञ्जीत । प्रहरे अतीते कृशानां पूर्वाह्णे इतरेषां मध्यान्हे | नातिसायं अस्त समयमये न भुञ्जीत । न सायं भुञ्जन्प्रातराशितस्तृप्तस्तस्मात्साकांक्षम शितव्यं कालद्वयेऽपि । तदुक्तम् “सायं प्रातर्मनुष्याणामशनं देवनिर्मितमूति" इति । यदि तु प्रातस्तृप्तः स्यात्सायं न भुञ्जीत । अथवैवं व्याख्यायते । न सायं प्रातराशितः स्यात् उभयो रन्नकालयोर्न तृप्येत् । तथा च याज्ञवल्क्यः सायमीषद्भोजनमाह ॥ ६२ ॥
www. kobatirth.org
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
वृथाचेष्टा दृष्टादृष्टयोर्व्यापारयोरनुपकारः । यथा इतर देशादिवार्ता परत्वम् । संहतौ पाणी अञ्जलिः तेनोदकं न पिबेत् । वारिग्रहणात् क्षीरादीनामप्रतिषेधः । न उत्सङ्गे १० भक्ष्या धानाशष्कुल्यादयस्तानुत्सङ्ग ऊर्वोरुपरि न भक्षयेत् । भक्ष्यग्रहणात्फलानामपि प्रतिषेधः । सर्वत्वोदनादेस्तु निरुपसेचनीयस्यानदनीयत्वादुत्सङ्गे प्राप्तिरेव नास्ति । कुतूहलं असति प्रयोजने किमेतत्स्यादिति निश्चये अत्यर्थमुत्कलिका । न जातु कदाचित् ॥ ६३ ॥
२५
न कुर्वीत वृथाचेष्टां न वार्यज्ञ्जलिना पिबेत् ॥
नोत्सङ्गे भक्षयेद्भक्ष्यान्न जातु स्यात्कुतूहली ।। ६२ ॥
न नृत्येनैव गायेच्च न वादित्राणि वादयेत् ॥ नास्फोटयेन्न च क्ष्वेडेन्न च रक्तो विरावयेत् ॥ ६४॥
नर्तनं गात्रविक्षेपविशेषः लोकप्रसिद्ध एव । गायनं पड्जादिस्वरतः शब्दस्य करणम् लौकिकस्य चायं प्रतिषेधो न वैदिकस्य विहितत्वात् । वादित्राणि वीणावंशमृदङ्गादीनि तेषां स्वयं कर्तृकं वादनं प्रतिषिध्यते । वादकैस्तु वाद्यमानानामयं प्रतिषेधो न । न हि ण्यन्तादयं णिजन्त इति प्रमाणमस्ति । आस्फोटनं करमर्दास्फोटनादि पाणिना भूमौ' बहुनिर्घातः २० स शब्दः । क्ष्वेडेति अव्यक्तं दन्तैः शब्दकरणं क्ष्वेडनिकेति प्रसिद्धा । वल्गनं अन्यो रागी परितुष्ट्य न विरोधयेत् विरोधं न कुर्यात् । पीडिते न निषेधः घञन्ताण्णिच् कर्तव्यः ॥ ६४ ॥
न पादौ धावयेत्कांस्ये कदाचिदपि भाजने ॥
न भिन्नभाण्डे भुञ्जीत न भावप्रतिदूषिते ।। ६५ ।।
1
कांस्ये भाजने पादौ न प्रक्षालयेत् । भिन्नभाण्डे एकदेशभिन्नेऽपि । सर्वभिन्नेष्वर्थत एव प्रतिषेधः । पत्रपुटकादीनां तु भिन्नभाण्डाव्यवहारात् छिद्रितानामपि
१ ण - दूर । २ फ- सोदनादे । ३ फ-न नृत्येदथवा गायेन्न । ४ र ण - भूमि बहुनिर्घातः । ५ अ-क-ड- रोगी । ६ - परिमुष्ये ।
For Private And Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
न दोषः । भावः अन्तर्हृदयाभिप्रायः यत्र मनो न परितुष्यति । शब्ददुष्टे वा एतगृहादौ तत्रापि नैवं भावप्रसादो भवति ॥ ६५ ॥
उपानहौ च वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् ॥ उपवीतमलङ्कारं स्रजं करकमेव च ॥ ६६ ॥
पित्रादिभ्योऽन्यैर्धृतं न धारयेत् । 'निर्णिज्यशक्ताविति' गौतमः ( अ. ९.सू. ७) । करकः कमण्डलुस्तस्य पित्रादिघृतस्यापि धारणं समाचारविरुद्धं संबन्धिरूपो ऽसाविष्यते । यस्यैव संबन्धी तस्यैव शुचिर्नान्यस्य । अलङ्कारो दन्तवलयादिः करकादिभिरल्पार्थैः साहचर्यात् । मणिमुक्तादेस्तु न निषेध इति केचित् ॥ ६६ ॥ नाविनीतैर्व्रजेद्धर्यैर्न च क्षुधाधिपीडितैः ॥
न भिन्नशृङ्गाक्षिखुरैर्न वालधिविरूपितैः ॥ ६७ ॥
अविनीता अदान्ता गावोऽश्वाश्वतरादयः । धुर्या धुरं वहन्ति युज्यंते । गन्त्र्यादेरुपलक्षणम् । चग्रहणं अनियुक्तैरपि धुरि केवलैरदान्तैः । अविनीता अदान्ताः गमनं नेष्यते । भग्नं शृङ्गं अनडुहः तस्यैव शृङ्गसंभवो नाश्वादेः । वालधिः पुच्छस्तेन विरूपिताः छिन्नपुच्छादयः । तादृशेन न यायात् । आरोहणमेव स्मृत्यन्तरे प्रसिद्धम् ॥६७॥ विनीतैस्तु व्रजेन्नित्यमाशुगैर्लक्षणान्वितैः ॥
1
वर्णरूपोपसंपन्नैः प्रतोदेनातुदन्भृशम् ।। ६८ ।।
३२७
*बालातपः प्रेतधूमो वर्ज्यं भिन्नं तथाऽऽसनम् ॥
न च्छिन्द्यान्नखरोमाणि दन्तैर्नोत्पाटयेन्नखान् ॥ ६९ ॥
१०
1
दृप्यमाना अपि केचिद्विनयं न संगृह्णन्ति तदर्थमाह । विनीतैरिति । सुशिक्षितैराशुगैः क्षिप्रगामिभिर्लक्षणान्वितैः प्रशस्तावर्तादियुक्तैर्न शून्यमस्तकादिभिः । वर्णरूपयुक्तैः शोभनेन वर्णेन कर्णशोभादिना रूपेण संस्थानविशेषेण । शोभनत्वं च लक्षणविद्यातो ज्ञातव्यं । भृशमक्षिपन् अपीडयन् पुनः पुनः प्रतोदेन अङ्कुशादिना अत्यंत २० उद्वेक्ष्यमाणा विघटयन्ति ॥ ६८ ॥
1
For Private And Personal Use Only
१५
प्रथमोदिते सवितरि मुहूर्तत्रयं बालातपव्यपदेशः । प्रेतधूमो दह्यमानस्य शवस्य यः । आसनं छिन्नं छिद्रितं भग्नं एतद्वर्ज्यम् । नखानि रोमाणि च न २५ च्छिन्द्यात्स्वयं व्यसनेन अतिप्रवृद्धानि तु नापितेन कारयेत् । दन्तैश्च नखानोस्पाटयेत् प्रवृद्धानपि ।
१' निर्णितमशक्तौ ' इति मुद्रतगौतमीये पाठः । २ फ- सम्बन्धिः । ३ र-मंत्राय । ४ र क्षिप्रगादिर्लक्षणाश्रीकामो वर्जयेन्नित्यं मृन्मेये चैव भोजनम् ॥
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ चतुर्थः अन्ये त्वेवमभिसंबध्नन्ति । न छिन्द्यान्नखरोमणि दन्तैरिति । नखांश्च दन्तेनापिः न पातयेत् । नखर्भङ्गयोजनासु हि कामिन्यो नाना नखान् दारयन्ति ॥ ६९ ॥
न मूल्लोष्ठं च मृनीयान्न च्छिन्द्यात्करजैस्तृणम् ॥
न कर्म निष्फलं कुर्यान्वायत्यामसुखोदयम् ॥ ७० ॥
विमर्दनं खण्डशः करणं लोष्ठस्य मृत्संबन्धिनः । केचित्तु मृदो लोष्ठस्य सुधादिसंबन्धिनोऽपि मृदश्च मर्दनं उत्क्षिप्योत्क्षिप्य पातनं हस्तेन संहननं वा । एतच्च मर्दनं यत्किचनकारितया प्राप्तं निषिध्यते । न तु शौचाद्यर्थे प्रयोजने निष्फलग्रहणस्य पुरस्तादपकर्षात् । तेनैव सिद्धे प्रायश्चित्तविशेषार्थः पुनरारम्भः ।
करजा नखाः । न कर्म । ननु च "न कुर्वति वृथाचेष्टाम्' (श्लो.६३) इत्यनेनैव १० निष्फलं कर्म । अत्राहुः । चेष्टा भौतिको व्यापारः । इह तु सामान्यस्य पर्युदासः । तेन
मनोराज्यादिकल्पाः परिहरणीयाः । आयतिरागामी कालः । यस्मात्कमण आगामिनि काले असुखं दुःखमुत्पद्यते । यथा अजीर्णभोजनं कुटुम्बभृतिमचिन्तयित्वा महतो धनस्य व्ययश्च तं न कुर्थात् ॥ ७० ॥ अत्रार्थवादः
लोष्ठमर्दी तृणच्छेदी नखखादी च यो नरः॥ स विनाशं व्रजत्याशु सूचकोऽशुचिरेव च ॥ ७१ ॥
अस्मादेव केवलालोष्ठग्रहणात् पूर्वोक्तमूलोष्ठमिति षष्ठीसमासो विज्ञायते उभयप्राधान्ये हि मृद्रहणं लोष्ठ इव अत्राकरिष्यता तस्यैव अस्तेन सुमर्दत्वात्प्राप्तः पर्युदासः ।
सुधायास्तु काठिन्याद्यत्नसाध्यं मर्दनं तन्नवासति प्रयोजने प्राप्तम् । मृल्लोष्ठमर्दनं तु हस्तेन २० पुरुषाणां स्वभावतः केषांचित्प्राप्नोति तस्य पर्युदासः । तृणच्छेदी प्रकृतोदन्तैर्नखान्
खादति । सूचकः पिशुनः कर्णेजपः । यः परस्य दोषानसतः सतो वा परोक्षं व्याख्यापयति । अशुचिरुक्तार्थः । विनाशमाशु व्रजति । न यथाऽन्यानि वैदिकान्यनियतकालानि फलानि एवमेतत् । किंतर्हि ? इहैव जन्मनि अचिराद्धनादिना वियोगो विनाशः ॥ ७१॥
१ फ-नखभङ्गो । २ फ-ननु । ३ फ-यस्मात्कर्मणागामिनि । ४ फ-तत्रैव ।
For Private And Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२९
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। न विगृह्य कथां कुर्याद्धहिर्माल्यं न धारयेत् ॥
गवां च यानं पृष्ठेन सर्वथैव विगर्हितम् ॥ ७२ ॥ अभिनिवेशेन पणबन्धादिना यल्लौकिकेषु शास्त्रेषु वाऽर्थेष्वितरेतरं जल्पनमहोपुंरुषिका या सा विगृह्य कथा । बहिर्माल्यं वाससो बहिःकण्ठस्थां स्त्रजं वाससा छादयेत् । तथा च समाचारः ।।
अपरे बहिरित्यनाव॑तो देश उच्युते । तत्र नगररथ्यादौ न प्रकटमाल्यो भ्राम्योदत्याहुः । अथवा बहिर्गन्धं बहिर्माल्यं यस्य गन्धो नातिसंवेद्यते । एवं स्मृन्यन्तरम् । " नागन्धां स्रनं धारयेदन्यत्र हिरण्मय्या" इति । गवां च पृष्ठे यानं पर्याणं विना साक्षाद्वारोहणं प्रतिषिध्यते । सर्वथेति पर्याणाच॑न्तरायेऽपि गन्व्यादियुक्तेऽपृष्ठयानत्वादप्रतिषेधः ॥ ७२ ॥
अद्वारेण च नातीयाद्रामं वा वेश्म वा वृतम् ।।
रात्रौ च वृक्षमूलानि दूरतः परिवर्जयेत् ॥ ७३ ।। आवृतस्य वाटपरिक्षेपादिना ग्रामस्य अद्वारप्रवेशप्रतिषेधः। अनावृतस्य तु द्वारवतोऽपि यथाकामम् ॥ ७३ ॥
नार्दीव्येत्कदाचित्तु स्वयं नोपानहौ हरेत् ॥
शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्थं न चासने ॥ ७४॥ अन्तरेणापि ग्लहं परिहासेन नार्दीव्येदिति । कदाचिद्रहणं शलाकादीनामपि दर्शनार्थम् । तेन सर्वस्य द्यूतस्य प्रतिषेधः । स्वयं चर्ममयं पादत्राणमुपानहौ च ते आत्मना हस्तेन दण्डादिना वा गृहीत्वा देशान्तरं नानयेत् । आत्मीययोश्चायं प्रतिषेधः । स्वयमिति प्रकृतत्वात्तेन च गुर्वादिसंबन्धिन्योरनिषेधः । शयने खटादौ उपविश्य न भुञ्जीत। २० पाणौ च कवलं स्थापयित्त्वा भाजनाद्यनन्तरितेन आसने अन्नं स्थापयित्वा आनन्तर्याभोज्यस्य प्रतिनिर्देशः न भोक्तुः ॥ ७४ ॥
सर्व च तिलसंबद्धं नाद्यादस्तमिते रवौ ॥
न च नग्नः शयीतेह न चोच्छिष्टः कचिद्रजेत् ॥ ७५॥ अस्तामिते आदित्ये प्रतिलक्षणे कर्मप्रवचनीयत्वात् द्वितीया । न चोच्छिष्टः । २५ ननु च ब्रह्मचर्यधर्मेष्वेतत्प्रतिषिद्धम् । पुरुषधर्मता च तस्य ज्ञापिता न तादर्थ्यमेव । सत्यं व्रतरूपताज्ञापनार्थ उपदेशोऽयम् । तेन यावज्जीविकः संकल्पः कर्तव्यः ॥ ७ ॥
१" अहोपुरुषिका दर्पाद्या स्यात्संभावनात्मनि " इत्यमरः। २ फ-वासस्छादयेत् । ३ फ-अनावृतादेशं । ४ फ-पर्याणादान्तरायेऽपि । ५ फ-क्रीडेत् ६ फ-चर्मपादत्राणं । ७ फ-निर्देशे। ८-लक्षणेत्थंभूताख्योन " (व्या. सू. १।४।९०)। फ-न त्वातृसो।
४२
For Private And Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः आर्द्रपादस्तु भुञ्जीत नार्दपादस्तु संविशेत् ।।
आर्द्रपादस्तु भुञ्जानो दीर्घमायुरवामुयात् ॥ ७६ ॥
आदिकर्मणि विधिमिमं समाचरेत् । आर्द्रपादो भोजनमाचरेत् । न चातृप्तेः पादौ सिंचन्नासीत संविशेत् । शयने गात्राणि नावक्षिपेत् । संवेशनं शयने गात्रसंयोजनम् । अस्य फलमाह । दीर्घमायुरिति । नायमायुष्कामस्य विधिः । किंतर्हि ? पूर्ववन्नित्यः । आयुरनुवादस्त्वर्थवाद एव ॥ ७६ ॥
अचक्षुर्विषयं दुर्ग न प्रपद्येत कहिंचित् ॥ न विण्मूत्रमुदीक्षेत न बाहुभ्यां नदी तरेत् ॥ ७७ ॥
दुर्ग दुर्गारोहं पर्वतादितरुगुल्मलतागहनं चारण्यं तन्न प्रपद्येत । नाक्रामेन्न १० गच्छेदचक्षुर्विषयं सर्पचौरा,रन्तर्हितस्य भावाशङ्कया । चक्षुर्ग्रहणमागमादेरपि प्रमाणस्य
लक्षणम् । न विण्मूत्रं उदीक्षणं वर्णादिना निरूपणं च चिरकालप्रेक्षणानि भवन्ति इति । अत एव तन्न कर्तव्यम् । दैवात्क्वचिदृश्यमाने न दोषः । नदीबाहुतरणं च स्वस्थस्य निषिध्यते । न वृकभये ॥ ७७ ॥
अधितिष्ठेन्न केशांस्तु न भस्मास्थिकपालिकाः ॥ न कार्यासास्थि न तुषान्दीर्घमायुर्जिजीविषुः ॥ ७८ ॥ कपालिकाः भग्नस्य शकलानि दीर्घमायुः। व्याख्याता द्वितीया ॥ ७८ ॥ * न संवसेच्च पतितैर्न चाण्डालैन पुल्कसैः॥
न मूर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावसायिभिः ॥ ७९ ॥
ननु च " नाधार्मिकजनावृते " " नोपसृष्टेऽन्त्यनैः" इति चोक्तमेवैतत् । नेति २० ब्रूमः । तत्र निवासः प्रतिषिद्धः । इह तु संवासः । यत्र ग्रामे ते वसन्ति न तत्र
वस्तव्यं गृहस्थित्येति तत्रोक्तं; संवासस्तु तैः सह संव्यवहारो दानग्रहणादिभिमैत्रीकरणम् । तद्गहसमीपे च वासोऽपि एकतः छायोपजीवनमित्यादि । आवृतग्रहणाच तत्र बाहुल्यं गम्यते । यस्मिन् ग्रामे भूयांसस्ते तथा समीपेऽपि न वस्तव्यमिति तस्यार्थः । इह त्वबाहुल्येऽपि समीपवासादि प्रतिषिध्यत इत्येष विवेकः । पुल्कसा निषादाः शूद्रायां जाताः । अन्त्या मेदप्रभृतयो म्लेच्छा अन्त्यावसायीति निषादस्त्रियां चण्डालाज्जातो वक्ष्यते ( अ. १० श्लो. ३९ ) " निषादस्त्री चण्डालात्" इत्यादि । अवलिप्ता मदोद्धताः धनादिना गर्विताः ॥ ७९ ॥
न शुद्धाय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम् ॥
४ न चास्योपदिशेद्धर्म न चास्य व्रतमादिशेत् ।। ८०॥ * [ न कृतभैरनुयुक्तैर्न महापातकान्वितैः । न दस्युभिर्नाशुचिभिर्नामित्रैश्च कदाचन ]
x[अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा प्रायश्चित्तं समादिशेत् ॥ ] १फ-न त्वातृप्ते।
For Private And Personal Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
३३१ शूद्रस्य दृष्टादृष्टविषये हिताहितोपदेशो न कर्तव्यः । शूद्रस्य मन्त्रित्वं न कर्तव्यमिति यावत् । वृत्त्यर्थश्चायं निषेधः । सौहार्दादिना तु न दोषः । भवन्ति हि शूद्राः कुलमित्राणि मैत्र्या चावश्यं हितमुपदिश्यते । अनुज्ञाता च सर्ववर्णे ब्राह्मणस्य मैत्री " मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ।"
ये तु व्याचक्षतेऽपृच्छतो न ब्रूयादित्युपन्यस्य युक्तं शास्त्रान्तरसिद्धत्वात् । ५ "नापृष्टः कस्यचिद्रयादिति" (अ. २ श्लो. ११०) तदयुक्तम् । तत्र हि स्वाध्यायविषयं स्वरवर्णगतमन्यत्वमसंगतं वा कुर्वतो विनाशितं त्वयेत्यादाक्पृष्टेन न वक्तव्यम् । यथा चामी नाध्याप्या इत्यस्मिन्प्रसङ्ग इदमुक्तं " नापृष्टो ब्यादिति "। अशिष्यस्यापृच्छतो विस्वरं व्यक्षरं वा पठतो न किंचिद्वक्तव्यामति तस्यार्थः ।
__नोच्छिष्टमिति । उच्छिष्टशब्दोऽयं भुजिनिमित्तेऽप्राशस्त्ये वर्तते । कृतमूत्रपुरीषो. १० ऽप्यनाचान्त उच्छिष्ट उच्यते । यथा वक्ष्यामो "न स्पृशेत्पाणिनोच्छिष्टः" । बाहुल्येनोच्छिष्टप्रयोगो मुनिसंबन्धेन भुञ्जानस्य ह्यन्तरास्यसंस्पर्शेन बहिरन्तः स्थितस्योच्छिष्टत्वं भवति । तथा च "न श्मश्रूणि गतान्यास्यमिति " श्मश्रुभ्योऽन्यदास्यानुप्रविष्टमुच्छिष्टं करोतीति ज्ञापयति । अतश्च भोक्तुर्भुज्यमानस्य पात्रादेरधिकरणस्य चोच्छिष्टव्यवहारः । क्वचिच्चायं उपयुक्तेतरवचनोऽपि । हविरुच्छिष्टं दक्षिणेति । तत्र समाचारात्पात्र- १५ गृहीतमुच्छिष्टपुरुषसंबन्धमीषद्भुक्तमुच्छिष्टमुच्यते । यदपि विशदमोदनादिपात्रस्थमस्पृष्टमपि भोक्त्वा तदपि संबन्धात्समाचारतः परिह्रियते । तत्रोच्छिष्टमपि दातव्यम् । नोच्छिष्टमिति विधिप्रतिषेधावेकविषयाव॑तामृतशूद्रव्यवस्थया हविःशेषभेदेन वा विकल्पेते । अथवा स्थालीस्थमतिथ्यादिभुक्तशिष्टं *पर्युषितप्राय उच्छिष्ट तन्न शूद्राय दातव्यम् । तत्रोच्यते । जीर्णवसनसाहचर्याच्चैतदेव प्रतिपत्तुं युक्तम् । उपयुक्तेतरवचनत्वाच्च शिषे- २० रुपसर्गस्य तदर्थानुगुण्येन वर्तनाद्धविरुच्छिष्टं दक्षिणेतिवत्प्रयोगोऽप्यविरुद्ध एवमनयोः स्मृत्योरविरोधो भविष्यति । यद्यपि रुढ्याऽऽचमनार्हाः प्रायोऽत्र वचने दृश्यन्ते । यत्तु " वैश्यवच्छौचंकल्पश्चेति " तद्दासशूद्रविषयम् । भुक्तोज्झितमेव प्रतीयत इति दर्शयिष्यामः ।
न हविष्कृतम् । हविषे कृतं हविरर्थ कल्पितं बहुवचनः समासस्तादर्थेनोपकल्पित- २९ प्रतिषेधात् । दण्डापूपिकया यत्र हविर्गन्धोऽस्ति तत्सर्व प्रतिषिध्यते । तेन हविरथितया
१ रण-वक्तव्यः । २ र-अप्रायत्ते वर्तते; ण-प्रवर्तते। ३ श्लो. १४२ । ४ अ. ५ श्लो. १४१ ५फ-भोक्ता । ६ रण-मृतानामृतशूद्रव्यवस्थाया।* * एतत्पद्वदयं रण-पुस्तकयोरेव दृश्यते । ७ फ-एव । तयोः ८ रण-आचमनार्दो प्रयाव्यवचने दृश्यते । ९ अ. ५ श्लोक १४०,
For Private And Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थ संकल्पितस्य हविषः प्रवृत्तस्य हविःशेषस्याभुक्तोज्झितस्य हविषः प्रतिशेषः सिद्धो भवेत्। तथा च कृतमिति करोतिः क्रियासामान्यवचनः प्रयुक्तः हविरथ यत्कृतं संकल्पितं वचनं तेनोच्छिष्टस्यापि यावत्प्राकृतेन संकल्पेन हविष्कृतव्यपदेशो न यथावत्सर्वावस्थस्य प्रतिषेधो विज्ञायते ।
अन्यैस्तु हविर्मिश्रं हविष्कृतमिति व्याख्यातम् । संसृष्टप्रतिषेधाच्च केवलस्यापि प्रतिषेधः । विप्रसंसृष्टप्रतिषेधे विप्रस्येवेत्युक्तम् । कथं पुनः संसृष्टप्रतिषेधे केवलप्रतिषेधः । केवलप्रतिषेधेनाप्रधानः कदाचित्संसृष्टप्रतिषेधः शक्यते वक्तुम् । यत्र संसृष्टावपि पृथक्त्वेन प्रतिभासेते यत्र वा चक्षुषा प्रतिभासमाने रूपे रसादिना तत्प्रयोगो भवति तत्रापि भवत्येव
तदाश्रयो व्यवहारः । यथा सुरादिसंपृक्तासु सक्तुपिण्डीप्वन्तार्हतेऽपि सुरादिरूपे रसे १० तत्प्रत्ययादस्त्येव सुरापानप्रायश्चित्तम् ।।
ननु चैवमप्यद्रवरूपत्वात्पिण्डीभिरेकतापन्नायाः सुराया न पानापपत्तिः । नैष दोषः । प्रायिकणौचित्यानुवादेन पानमुपादीयते । अभ्यवहार एव तु निषिध्यते । यथा च भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणमेतत् । भक्षणं चाभ्यवहारमात्रं तस्य विशेषाः पानखादनचर्वणादयः ।गन्धस्य
पुनरनाश्रयस्याप्युपलब्धेर्न ततो द्रव्यसद्भावावगमः । दूरस्थेऽपि कर्पूरादौ गन्ध उपलभ्यते । १५ सूक्ष्मद्रव्यावयवावगमकल्पनायां द्रव्यस्य परिमाणावयवः स्यात् । यत्र तु संसृष्टयोरेकी
भावो न चान्यस्तत्प्रत्ययो न, न तत्र केवलाश्रयौ विधिप्रतिषेधौ प्रवर्तितुमर्हतः । यथा क्षीरं पातव्यमिति संमिश्रितयोः क्षीरोदकयोः पीतयोर्न क्षीरं भवति नोदकं द्रव्यान्तरत्वात्। अन्यद्धि तत्र रूपमन्यश्च रसोसंस्थानादितत्प्रत्ययहेतुरस्तीतिद्रव्यान्तरं तत् ।
___ यद्येवं मद्योदके सह पीते यदि भवेतां तदा मद्यपानप्रायश्चित्तं न प्राप्नोति । द्रव्या२० न्तरत्वात् । नैष दोषः अभिभवति रसान्तराणि मद्यं तिक्तरसवत् । ततो रसप्रत्यभिज्ञाना
द्भवत्येव तत्प्रायश्चित्तम् । यत्र तु बहूदकं स्वल्पं मद्यादि तत्र संसर्गप्रायश्चित्तमपि निपुणमेकादशे निरूपयिष्यामः । तस्मात्केवलाश्रयः प्रतिषेध आस्कन्देदपि संसर्गम् । यथा माषा न भोक्तव्या इति मिश्रा अपि न युज्यन्ते । संसर्गाश्रयस्तु
केन हेतुनाऽमंसृष्टे वर्तेत । गङ्गायमुनयोः संगमाज्जलमानयत्युक्ते न केवलाया गङ्गाया २५ आनयति न यमुनायाः । समाचार एवेति चेत्समाचार एवोदाहर्तव्यः ।
न चास्योपदिशेद्धर्मम् । ननु च न शूद्राये 'त्यविशेषेण दृष्टादृष्टविषयमतिदानप्रतिषेधाद्धर्मोपदेशनिषेधोऽपि सिद्ध एव । सत्यम् । पुनर्वचनं शेषार्थम् । तत:
१फ-चक्षुषः । २फ-सुपक । ३ फ-सुरापानपानोपत्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
प्रायश्चित्तोपदेशेोऽनुज्ञातो भवति । " शरणागतं परित्यज्ये" त्यत्र ( अ. ११ श्लो. १९८) चैतद्दर्शयिष्यामः । अन्ये तु पार्वणश्राद्धपाकयज्ञादिष्वितिकर्तव्यतां न शिक्षयेत् यांजकत्वादि रूपेणेत्याहुः ।
अत्र चोदयन्ति यदि धर्मोपदेशः शूद्रस्य निषिध्यते कुतस्तर्हि धर्मवित्त्वम् | अविदुषश्च नानुष्ठानसंभवस्ततः शूद्रानुष्ठात्रिकधर्मशास्त्रानर्थक्यम् । अचोद्यमेतत् । अतिक्रान्तनिषेधस्य लिप्सया ब्राह्मणस्य चोपदेष्टृत्यसंभवात् । न हि ब्रह्महत्या सर्वस्वदानचोदनाप्रतिग्रहं प्रयुंक्ते । संभवति लिप्सा प्रयोकी । न चास्ति वचनं “ प्रब्रूयादितरेभ्यश्चेति " वृत्त्युपायप्राप्तौ । अत एवं प्रकृतं " सर्वेषां ब्राह्मणो विद्याद्वृत्युपायान्यथाविधि । प्रब्रूयादितरेभ्यश्चेति ” (अ.१० श्लो. २ ) । यस्त्वाश्रितशूद्रस्तस्यावश्यमुपदेशः कर्तव्यः । अविदुषा विधिप्रतिषेधाधिकृतक्रमात्संवासो निषिद्धः “न मूर्खेर्नावलिप्तैश्चेति ” ( श्लो. ७९ ) ।
३३३
१०
यत्तु व्याचक्षते धर्मशास्त्रोपदेशस्तदर्थव्याख्यानं वाऽनेन निषिध्यते शास्त्रद्वयेन न वाऽस्योपदिशेदिति । एकेन शास्त्राध्ययनमपेरणार्थव्याख्यानम् । अग्रन्थकस्तूपदेशो न केनचिन्निषिद्धः तेषामेवंवदतां तस्य शास्त्रविचार इति सिद्धत्वात्पुनरुक्तम् । इदं तु बहुयुक्तम् । व्याकरणादौ धर्मावबोधार्थशास्त्रे धर्मशब्दः । तद्धि न धर्मशास्त्रमतन्द्रियार्थमितिप्रतिषेधानुपदेशाद्भवति तु धर्मशास्त्राव बोधार्थम् । शक्नोति हि वैया- १५ करणः पदार्थानुसारेण न गहनं वाक्यार्थमुन्नेतुम् । धर्मशास्त्रत्वाच्च तस्य शास्त्र इत्यनेनँ गतत्वात्पृथगुच्यते । युक्तमेतत् । यदि कश्चिन्न ब्रूयात्प्रधानेऽनधिकृतस्य कुतोऽङ्गेषु प्राप्तिरिति । वेदः स्मृतिशास्त्रे च प्रधानम् । न च तत्र शूद्रस्याधिकारः ।
न चास्य व्रतमादिशेत् । त्रतशब्देन कृछ्राण्युच्यन्ते । एतैर्व्रतैरितिप्रयोगदर्शनात् । तान्यभ्युदयकामस्य नोपदिशेत् । प्रायश्चित्तार्थतयाऽन्विष्यत एवोपदेशः । स्नातक - २० व्रतानां प्राप्तिरेव नास्ति अस्नातकत्वात् । एवं सावित्रादीनामप्यध्ययनाभावादृध्ययनं चोपनयनाभावादुपनयनं च तद्विधौ जातित्रयश्रवणात् ॥ ८० ॥
यो ह्यस्य धर्ममाचष्टे यश्चैवादिशति व्रतम् ॥ सोऽसंवृतं नाम तमः सह तेनैव मज्जति ॥ ८१ ॥
पूर्वस्य प्रतिषेधस्य निन्दार्थवादः । तेनैव सहेति । उभयोर्दोषमाह । शृण्वतः २५ श्रावयतश्च मज्जत्यवगाहते । तत्प्राप्नोतीति यावत् ॥ ८१ ॥
For Private And Personal Use Only
१ फ-पाचकत्वात् । २ र-ण-धर्म वेत्तु । ३ फ- अनुष्ठानृक । ४ र म - उपदेष्टव्यत्व । ५ र-ण-ये तु । ६ र-ण-विकार । ७ फ-इत्यनेनागतत्वां । ८ फ-वेदस्मृतिशास्त्र |
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डूयेदात्मनः शिरः॥ न स्पृशेच्चैतदुच्छिष्टो न च स्नायाद्विना तनः ॥ ८२ ॥
सहताभ्यां संश्लिष्टाभ्यामितरेतरसंसृष्टाभ्यां युगपव्दाभ्यां प्रतिषेधः । पाणिभ्यामिति बाह संहतौ निषेधति । आत्मन इति न परस्य । अतश्चान्येन संहताभ्यां कण्ड. यतो न दोषः । शिरोगृहणात्पृष्ठादावदोषः । न स्पृशेचैव शिरो हस्तेनात्मनोऽन्यहस्तेन वाऽवयवेनेति केचित् । तत्र पाणिभ्यामिति प्रकृतत्वात् । न च स्नायाच्छिरसा विना। नित्यनैमित्तकयोः स्नानयोरयं विधिः ।
ननु स्विन्नस्य लौकिके स्नाने कुत एतत् । स्नानविधिनैकवाक्यत्वात् । विहितस्नानापेक्षा प्रत्यासत्त्या युक्तिमती लोके तु विधेरभावादप्राप्तिः। स्नातिश्चायं सर्वाङ्गसंबन्धिनि १० सलिलगोमूत्रादि प्रक्षालने वर्तते । शिरोवर्जिते च तत्र चण्डालादिस्पर्शने शिरोवर्जित
मपि यदृच्छाप्रसक्तं निवार्यते । न च स्नायाद्विना ततः। अस्ति च लौकिकमशिरस्कमपि स्नानं येन शिरःस्नानं " शिरः स्नातस्त तैलेनेति " ॥ ८२ ॥
केशग्रहान्महारांश्च शिरस्येतान्विवर्जयेत् ॥ शिरःस्नातश्च तैलेन नाङ्गं किंचिदपि स्पृशेत् ॥ ८३॥
आत्मनः परस्य वेत्यविशेषेण केचिदिच्छन्ति । अन्ये त्वात्मन इति प्रकृतमभिसं. बध्नन्ति । क्रोधनिनिमित्तश्चायः प्रतिषेधः । सुरतसंभोगे तु कामिन्याः केशग्रहः स न निषिध्यते। शिरःस्नानं क्षालितमनेनेति राजदन्तादेराकृतिगणत्वात् परनिपातः । शिरःस्नात इति बाहुलेकेन समासः । नाङ्गमात्मीयम् ॥ ८३ ॥
न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः ॥ २० मूनाचक्रध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम् ॥ ८४ ॥
उक्तं " राजतो धनमम्विच्छेदिति " ( अ. ४ श्लो. ३३ ) । राजशब्दश्चायं क्षत्रियजातावक्षत्रियेऽपि जनपदेश्वरे दृष्टप्रयोगो ' ब्राह्मणानां राज्यमिति ।। तत्र प्रतिग्रहविधौ तन्निषेधे च जनपदेश्वरवचनो गृह्यते । येनाह अराजन्यप्रसूतित इति । जन
पदैश्वर्य हि सर्ववर्णसंभवि लिप्सया । अतो विशेष्यते । राजन्यात्क्षत्रियाद्यस्य प्रसूतिरुत्पत्ति२५ नास्ति तस्माद्राज्ञो जनपदेश्वरान्न गृह्णीयात् । क्षत्रियादपि लुब्धादुच्छात्रवर्तिनो वक्ष्य
माणेन प्रतिषेधेन । सूना पशुमारणसंज्ञकपूर्वकेण मांसक्रयेण यो जीवति स सूनावान् ।
१ र-ण-कण्डूयते । २ र-ण-सहतो संश्लिष्ठौ । ३ फ-युक्तिमति । ४ र-तर । ५-व्या. सू. 'राजदन्तादिषु परम् ' ( २।२।३१)। ६ व्या. सू. (२।१।३२)।
For Private And Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भध्यायः] मनुस्मृतिः।
३३५ खटिक इति लोके प्रसिद्धः । ध्वजी मद्यपण्यस्तत्क्रयविक्रयजीवी । वेशः पण्यवृत्तिस्तया यो जीवति स्त्री वा पुमान्वा ॥ ८४ ॥
दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः॥
दशध्वजसमो वेशो दशवेशसमो नृपः ॥ ८५ ॥ उत्तरस्योत्तरस्य दोषगुरुत्वज्ञापनार्थमेतत् । आपद्युपायो वक्ष्यते ॥ ८५॥ ५
दशसूनासहस्राणि यो वाहयति सौनिकः ॥
तेन तुल्यः स्मृतो राजा घोरस्तस्य प्रतिग्रहः ॥ ८६ ॥ सूनया चरति सौनिकः । वाहयति स्वार्थसाधने व्यापारयति । घोरः भीषणोऽयं नरकादिहेतुत्वात् अवयुत्यवादेन राजप्रतिग्रहे निन्दा ॥ ८६ ॥
यो राज्ञः प्रतिगृह्णाति लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः॥
स पर्यायेण यातीमान्नरकानेकविंशतिम् ॥ ८७ ॥ लुब्ध आदानशीलः सामन्तकादिभ्यः श्रुतशीलं च विज्ञायेत्यादि । उच्छास्त्रवर्ती शास्त्रमतिक्रम्य व्यवहरति । असद्दण्डपरस्त्रीहरणादिना पर्यायेणैकत्र फलमनुभूयान्यत्र गच्छति । नरकशब्दो निरतिशयदुःखवचनः । केवलदुःखश्रवणार्थापत्या वाऽऽदेशविशेष. वचनः । एकविंशतिसंख्याऽर्थवादः ॥ ८७ ॥
तामिस्रमन्धतामिस्र महारौरवरौरवौ ॥ नरकं कालसूत्रं च महानरकमेव च ॥ ८८॥ संजीवनं महावीचिं तपनं संप्रतापनम् ॥ संहातं च सकाकोलं कुमलं पूर्तिमृत्तिकम् ॥ ८९ ॥ लोहशंकुमृजीपं च पन्थानं शाल्मली नदीम् ॥
असिपत्रवनं चैव लोहदारकमेव च ॥ ९ ॥ श्लोकत्रयं स्पष्टार्थम् ॥९॥
एतद्विदन्तो विद्वांसो ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः ॥
न राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति प्रेत्य श्रेयोऽभिकांक्षिणः ॥ ९१ ॥ पूर्वस्य प्रतिग्रहनिषेधविधेरुपसंहार एषः । राज्ञः प्रतिग्रहो विविधदुःखनरकादिहेतु- २५ रिति जानन्तो विद्वांसो ब्राह्मणा न राज्ञः प्रतिगृह्णीयुः । प्रेत्य भवान्तरे । श्रेयः कल्या. णम् । ये कांक्षन्ति कामयन्ते । प्रत्येति त ल्यबन्तप्रतिरूपकं शब्दान्तरम् । ब्रह्म १र-ण-सांतनकादिभ्यः । २ अ. ११ श्लो. २२। ३फ-प्रतिमूर्तिकम् । ४ र-ण-वा । ५ र-ण-एतत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[चतुर्थः वेदस्तं वदन्ति पठन्ति । विद्वद्रहणं ब्रह्मवादिग्रहणं च दुःखातिशयदर्शनार्थम् । तेषां चातीव प्रतिग्रहाद्दोषः । वक्ष्यति " तस्मादपि विद्वान्विभीयादिति " ॥ ९१ ॥
ब्राह्म मुहूर्ते बुध्येत धर्मार्थों चानुचिन्तयेत् ।। कायक्लेशांश्च तन्मूलान्वेदतत्त्वार्थमेव च ॥ ९२ ॥
त्रियामा रात्रिस्तस्याः पश्चिमो ब्राह्मो मुहूर्तस्तत्र निद्रां त्यजेत् । विबुद्धश्च . तस्मिन्काले धर्मार्थावनुचिन्तयेत् । यस्मिंश्च धर्म आसेव्यमाने यादृशः शरीरक्लेशो भवति तमपि चिन्तयेत् । स्वल्पश्चेद्धर्मो महान्तं कायक्लेशं जनयति यो धर्मान्तरविरोधी तं परिहरेत् । अर्थोऽपि सेवादिः अतिक्लेशकरः सोऽपि वर्व्यः । सर्वत एवात्मानं गोपाये
दिति । अनिश्चित्य न किंचित्कुर्यात् । न च मनोराज्यादिविकल्पान् कुर्यात् । स्वभावो १० ह्ययं पुरुषाणामसति बाह्ये व्यापारे मनसो.विकल्पाः परद्रव्याभिलाषादिरूपाः समुद्भवन्ति ।
तन्निवृत्त्यर्थमिदं पुरुषार्थम् । तस्यां वेलायां साध्यसाधनभावेन चिन्त्यो वेदस्य तत्त्वार्थः । रहस्यमात्मज्ञानं चिन्तयेद्वेदान्तविधिनाऽभ्यस्येत् । अथवा कर्मकाण्डेऽपि यो वदस्तस्यार्थस्तं निरूपयेत् । अयं विधिरयमर्थ इदं कवं रूपमियमत्र देवतेदं द्रव्यमयमत्राधिकारीयमिति
कर्तव्यतेत्यादि स्वबुद्धया निश्चिनुयात् । व्याख्यातॄणां मतभेदाद्धेतून्निरूपयेदस्य सम्यग्ज्ञान१५ मस्य भ्रान्तिरिति ॥ ९२ ॥
उत्थायावश्यकं कृत्वा कृतशौचः समाहितः॥ पूर्वी सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम् ॥ ९३ ॥
अनन्तरं प्रभातायां शयनं रात्रौ जह्यात् । आवश्यकं मूत्रविट्त्यागः । प्रायेण तस्यां वेलायां पुरुषस्तं कुर्वीत । तत्र आवश्यकस्त्याग उच्यते मुखदन्तधावनादिश्च तं २० कृत्वा कृतशौचः ' एका लिङ्गे'त्यादिविधिनाऽऽचान्तः । समाहितो विकल्पान्तरतिर
स्कारेण सन्ध्यां तिष्ठेत् । जपन्सावित्रीं भगवति सवितरि मनो दध्याचिरम् | अर्कदर्शनावधिः काल उक्तः सन्ध्यासमयः । ततोऽप्यधिकं कालं जपेदायुःकाम इत्येवमर्थमयं प्रागुक्तः सान्ध्यो विधिरन्तर्हितः । अपरां च सन्ध्यां स्वे काले अस्तमयसमयादारभ्य तारकोदयादूर्ध्वमपि ॥ ९३ ॥
ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवामुयुः ।। प्रज्ञा यशश्व कीर्ति च ब्रह्मवर्चसमेव च ॥ ९४ ॥
-
१. ५ श्लो. १३६।
For Private And Personal Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। यदर्थोऽयं पुनर्विधिस्तदर्शयति । आयुरादिफलकामो दीर्घकालसन्ध्या जपं कुर्यात् । सत्यपि नित्यत्वे दैयाद्गुणात्फलमिदं अनग्निकस्य प्रोषितस्यैतत्संभवति । अन्यस्य त्वग्निहोत्रकालोपरोधो दीर्घसन्ध्याविधिसंपादनात् । दीर्घसन्ध्या गुणत उच्यते । सन्ध्यासहचरिते जपादिविधौ सन्ध्याशब्दो वर्तते । दीर्घा सन्ध्यैषामिति बहुव्रीहिः । ऋषिग्रहणमर्थवादः ॥ ९४ ॥
श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाऽप्युपाकृत्य यथाविधि ॥
युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान्वितोऽर्धपञ्चमान् ॥ ९५ ।। श्रवणयुक्ता पौर्णमासी श्रावणी । एवं प्रौष्ठपदी । तत्रोपाकृत्योपाकर्माख्यं कर्म कृत्वा थथाविध्यधीयीत । " प्राक्कलान् । इत्यादिप्रागुक्तो विधिः स्मर्यते । युक्तस्तत्परः । छन्दांसि वेदान् छन्दःशब्दोऽयं वेदवचनो न गायव्यादिवचन- १० स्तेन ब्राह्मणादीनप्यधीयानस्यैप परमविधिः । उभयत्रापि चायं युक्त एव प्रत्ययाविशेषात् । अयं विकल्पो व्यवस्थितः । “ छन्दोगाः प्रौष्ठपद्यामुपाकुर्वन्ति, बढचा अध्वर्यवः श्रावण्याम् ॥ ॥ ९५ ॥
पुष्ये तु च्छन्दसां कुर्याद्वहिरुत्सर्जनं द्विजः ॥
माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्वाह्ने प्रथमेऽहनि ॥ ९६ ॥ - अर्धपंञ्चमेषु मासेषु गतेषु यः पुष्यो नक्षत्रं तत्रोत्सर्जनं कर्तव्यम् । उत्सर्गोक्तं कर्म १५ गृह्यकारैरानातम् । बहिरित्यनावृते देशे । अनयोरुपाकर्मोत्सर्गयोर्गृह्यात्स्वरूपं ज्ञातव्यम् ।। ९६ ॥
यथाशास्त्रं तु कृत्वैवमुत्सर्ग छन्दसा बहिः ॥
विरमेत्पक्षिणी रात्रिं तदेवैकमहर्निशम् ॥ ९७॥ उत्सर्ग कृत्वा द्वे अहनी रात्रिमियन्तं नाधीयीत तदहर्निशं द्वितीयं चाहरेव न २० रात्रिरित्येतावन्तं कालं विरमेनाधीयीत । उभयतोहःपक्षा रात्रिः पक्षिणी ।
यद्वा यस्मिन्नहन्युत्सर्गः कृतस्तदहः सैव च रात्रिः अनध्याये । द्वितीयस्मिन्नहन्यध्येतव्यम् । आये तु पक्षे द्वितीयमहरनध्यायो रात्रौ त्वध्ययनमुच्यते ॥ ९७ ॥
अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि शुक्लेषु नियतः पठेत् ॥
वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षेषु संपठेत् ॥ ९८॥ अतोऽस्मादुत्सर्गकर्मणः कृतादूर्ध्व परतः शुक्लपक्षेषु छन्दांसि मन्त्रब्राह्मणसमुदायात्मकान्वेदान्पठेत् । अङ्गानि च शिक्षायज्ञसूत्रव्याकरणादीनि कृष्णपक्षेषु संपठेत्॥९॥
.१ अ. २ श्लो. ७५ । २ फ-रात्रिरियन्त । ३ फ-या । ४३
For Private And Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः नाविस्पष्टमधीयीत न शुद्गजनसन्निधौ ॥ न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत् ॥ ९९ ॥
यत्र वर्णस्वराभिव्यक्तिः स्फुटा न भवति तदविस्पष्टम् । तच्च द्रुतायां वृत्तौ प्रायेण भवति । निशान्ते पश्चिमरात्रिभागे । सुप्तोत्थितो यदाऽधीयीत पुनः श्राम्येत्तदा न ५ शयीत । " न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य शयीत तु" एवं युक्तः पाठः॥१९॥
यथोदितेन विधिना नित्यं छन्दस्कृतं पठेत् ॥ ब्रह्मच्छन्दस्कृतं चैव द्विजो युक्तो ह्यनापदि ॥ १० ॥
छन्दांसि गायत्र्यादीन्यभिप्रेतानि तैः कृतं युक्तं ब्रह्ममि । अनेकार्थत्वाकरोतेरयमत्रार्थो व्याख्यायते । यथा गोमयान्कुर्विति संहारे पृष्ठं कुर्वित्युन्मर्दने एवमत्र युजेरर्थे वर्तते । ब्रह्म च छन्दश्च ब्रह्मच्छन्दसी ताभ्यां युक्तं ब्रह्मछन्दस्कृतम् । यजूंषि गायत्र्यादियुक्ताश्च मन्त्राः । एकस्मिन्नेवावस्थानके पठन्ति । न यथा बाढच्ये छान्दोग्ये च विभागेनैकस्मिन्ग्रन्थे अन्यत्र ब्राह्मणम् । एवंप्रकारभेदावेदानामेवं युक्तमिति पूर्वे व्याख्यातवन्तः । यथोदितेन पूर्वो विधिरनापापसंव्हियते । आपदि अध्यापकस्या
संनिधानं बहुदेवताविभागमपेक्षमाणस्य तत्रागुणवतः सह विस्मृत्य स्यात् । तस्मान्नापद्ययं १५ विभागो नादरणीयः ॥ १०० ॥
इमानित्यमनध्यायानधीयानो विवर्जयेत् ॥ अध्यापनं च कुर्वाणः शिष्याणां विधिपूर्वकम् ॥ १०१॥
इमान्वक्ष्यमाणाननध्यानधीयानो विवर्जयेत् । अध्यापनं च कुर्वाणः । अध्यापनग्रहणमनधीयतो ग्रहणार्थमभ्यासाथै च । नित्यम् नोत्सर्गादेव प्रभृति । २० किंतर्धपञ्चमेष्वपि मासेषूपाकर्मणः प्रभृति । शिष्याणाम् अनुवादः ॥१०१॥
कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांसुसमूहने ॥ एतौ वर्षास्वनध्यायावध्यायज्ञाः प्रचक्षते ॥ १०२ ॥
अनिलो वायुः । वेगेन वाति वायौ वाय्वन्तरसंघर्षाध्वनिः श्रूयते यत्र स कर्णश्रवो वायुः । कर्णाभ्या श्रूयते यः स कर्णश्रवः । साधनंकृतेति समासः । २५ अवस्थाविशेषोपलक्षणार्थ कर्णग्रहणम् । श्रूयते कर्णाम्यामेव । तेन यदैवं वायुशब्दः
श्रूयते तदा नाध्येतव्यम् । पांसून्समूहति पांसून्समाहरति पांसुसमूहनः । पांसुधूलिः ।
१र-ण-वाक्छंदोग्येच । २ र-भेदोद्वेदनाम् । ३ र-विभाग्यं त्यपेक्षमाणस्य ४ ड-यदविस्मृत्य । ५र-न त्ययं विभागो। ६ अ-क-ड-क्ष-इमन्नित्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। उपलक्षणं चैतत् । तथाभूतस्य वायोर्वा यतस्ततश्च वृष्टे देवे यदि वायुरीदृशो वाति तावत्कालोऽनध्यायः । अध्यायज्ञा अध्यापनविधिज्ञाः ॥ १०२ ॥
विद्युत्स्तनितवर्षेषु महोल्कानां च संप्लवे ॥
आकालिकमनध्यायमेतेषु मनुरब्रवीत् ॥ १०३ ॥ विद्युत्तडित् । स्तानितं गर्नितम् । द्वन्द्वनिर्देशाधुगपदेतेषु समुञ्चितेष्वनध्यायः । ५ महोल्का दिवः पततां ज्योतिषांप्रभा उक्तास्तासां संप्लवः अत्रामुत्र च पतनम् । आकालिकशब्दो निमित्तकालादारभ्यान्येयुर्यावत्स एव कालः स उच्यते । मनुग्रहणं श्लोकपूरणार्थम् । विकल्पार्थमन्ये ॥ १०३ ॥
एतांस्त्वभ्युदितान्विद्यायदा प्रादुष्कृताग्निषु ॥
तदा विद्यादनध्यायमनृतौ चाभ्रदर्शने ॥ १०४॥ १० नायमनध्यायो यस्यांकस्यांचन वेलायामुपजातेष्वेतेषु'। किंतर्हि ? प्रादुष्कृताग्निषु सन्ध्याकाल इत्यर्थः । तदा ह्यग्नयो जुहूषया नियमतः प्रादुष्क्रियन्ते । प्रादुःशब्दः प्राकाश्ये । अनृतौ ऋतुर्वर्षास्ताभ्योऽन्यः शरदादिः । तत्र वाऽभ्रदर्शने प्रादुष्कृताग्निवित्यपेक्ष्यते ॥ १०४ ॥
निर्घाते भूमिचलने ज्योतिषां चोपसर्जने ॥
एतानाकालिकान्विद्यादनध्यायानृतावपि ॥ १०५ ॥ निर्घात आन्तरिक्ष उत्पातध्वनिः । ज्योतिषां चन्द्रादित्यगुरुप्रभृतीनां उपसर्जन परिवेषणमितरेतरपीडनं च । ऋतावपि । अपिग्रहणं वर्षासु किल नोत्पाता गण्यन्त इत्यभिप्रायेण ॥ १०५ ॥
प्रादुष्कृतेष्वग्निषु तु विद्युत्स्तनितनिःस्वने ॥
सज्योतिः स्यादनध्यायः शेषे रात्रौ यथा दिवा ॥ १०६ ॥ त्रिसनिपाते पूर्वेणाकालिकमुक्तम् । अनेन द्वयोः सन्निपातेऽपि सज्योतिरुच्यते। स्तनितं च तन्निःस्वनश्चासौ स्तनितनिःस्वनः । विद्युच्च स्तनितनिःस्वनश्च विद्युत्स्तनितनिःस्वनम् । समाहारद्वन्द्वः । तस्मिन्सन्ध्यायामुपजाते द्वये सज्योतिरनध्यायः । सूर्योज्योतिः दिवा । नक्तमग्निज्योतिः । प्रातःसन्ध्यायामुत्पन्ने दिवैवानध्यायो रात्रौ तु नास्ति। २५ एवं पश्चिमसन्ध्यायां रात्रावनध्यायो न प्रातरध्ययनदोषः । विद्युत्स्तनितवर्षाणां त्रयाणां प्रकृतानां विद्युत्स्तनितयोविभज्य निर्देशो भवति । वर्षाः शेषस्तस्मिंस्तृतीये दृश्यमाने
१र-ण-नृणानेष छद्मद्वयप्रयोगः।
For Private And Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३४०
१०
www. kobatirth.org
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थ:
पूर्वोक्त आकालिकोऽनध्यायः । प्रसिद्धतरं ज्योतिष्टोमादि । तदपेक्षयोक्तं यथा दिवा तथा रात्रावपि । शेषमिति पाठः । शेषं हूयमानमहरनध्यायहेतुर्भवतीति । अथ कस्मान्नैवमुक्तं शेषं त्वाकालिकं स्मृतमिति । विचित्रा श्लोकानां कृतिर्मनोः ॥ १०६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नित्यानध्याय एव स्याद्रामेषु नगरेषु च ॥ धर्मनैपुण्यकामानां पूतिगन्धे च सर्वशः ।। १०७ ।।
निपुणं धर्मे ये कामयन्ते ते ग्रामनगरयोर्नाधीयीरन् । धर्मशब्दश्च स्वर्गादौ धर्मफले वर्तते । यदि वाऽधर्मेणाननुवेधो धर्मस्य नैपुण्यं तेन सुपरिपूर्णो विध्यर्थोऽनुष्ठितो भवति । अतश्चाशक्तस्यानुज्ञानं भवति । पूतिगन्धः कुत्सितगन्धस्तस्मिन्नासिकापथं गच्छत्यनध्यायः । सर्वशः सर्वस्मिन् शवगन्धेऽपि ॥ १०७ ॥
अन्तर्गतशवे ग्रामे वृषलस्य च सन्निधौ ॥
अनध्यायो रुद्यमाने समवाये जनस्य च ॥ १०८ ॥
अन्तर्गतः शवो यस्मिन्ग्राममध्ये स्थितो यावन्न निर्हृतः । वृषलस्य नात्र शूद्रो वृषलस्तस्य प्रागेव निषिद्धत्वात् । न शूद्रजनसंनिधाविति । किंर्हि तत्प्रायिकेणाधर्मेणाधार्मिकत्वं लक्ष्यते । तेन यः पापाचारस्तत्संनिधानाच्च तेन निषेधः । रुद्यमाने रुदनशब्दे सति । भावमात्रे रुद्यमानशब्दः । समवायो जनस्य । यत्र बहवो १५ जनाः कार्यार्थमेकत्र संघटिता भवन्ति तादृशे देशे नाध्येयम् । अथवा जनस्य समवाये रुद्यमाने रुदतीत्यर्थः । बहुषु रुदत्सु प्रतिषेधः । छान्दसं कर्तर्यात्मनेपदम् ॥ १०८ ॥ उदके मध्यरात्रे च विण्मूत्रस्य विसर्जने ॥
उच्छिष्टः श्राद्धभुक्चैव मनसाऽपि न चिन्तयेत् ॥ १०९॥
चतुर्मुहूर्तोऽर्धरात्रः सैव महानिशा प्रथमादर्धरात्राी मुहूर्तावुत्तराद्वौ । उदके नदी२० तडागादिस्थः । अन्तर्जले जपस्त्वनध्यायरूपत्वादघमर्षणादिर्न निषिध्यते । उदय इत्यन्ये पठन्ति । प्रथमोदयकाले सूर्यस्यानध्यायः । उच्छिष्टो भुजिसंबन्धेनाकृताचमनो यावत् । कृतमूत्रपुरीषोऽपि प्रागाचमनादुच्छिष्ट उच्यत एव । आचमनार्हप्रत्ययमात्रवचन इत्यन्ये । तेन कृतनिष्ठीवनादिरपि गृह्यते । मनसाऽपि नान्यत्राध्याये मनसा चिन्तनमभ्यनुज्ञायते । किं तर्हि दोषगौरवार्थमेतेषां निमित्तानाम् ॥ १०९ ॥
प्रतिगृह्य द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य केतनम् ||
त्र्यहं न कीर्तयेद्र राज्ञो राहोश्च सूतके ॥ ११० ॥
१ र-ण-अधर्मेण नानुवेधो । २ ड - सम्भवन्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३४१ एक उद्दिश्यते यस्मिंस्तदेकोद्दिष्टं नवश्राद्धम् । तत्र निकेतनं निमन्त्रणं प्रतिगृह्य अङ्गीकृत्य व्यहमनध्याय आमन्त्रणात्प्रभृति । एवं राजा चन्द्रमास्तस्य सूतकं राहुं प्रत्यमृतस्रवणम् । चशब्दात्सूर्यस्य च । अथवा जनपदेश्वरस्य राज्ञः सूतकं पुत्रजन्मोत्सवः । राहोः सृतकं चन्द्रसूर्ययोरुपरागः । ग्रहणमिति प्रसिद्धम् ॥ ११० ॥
यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति ॥
विप्रस्य विदुषो देहे तावद्ब्रह्म न कीर्तयेत् ॥ १११ ॥ एकमनुदिश्य आमश्राद्धं तस्य यावच्छ्राद्धकृतो गन्धलेपौ तिष्ठतस्तावदनध्यायः । पूर्वस्माद्विधौ विध्यन्तरम् । द्वितीयस्मिन्नहनि कृतस्नानोऽपनीततद्गन्धोऽध्ययनार्हः। उपलक्षणं चैतदसतोरपि गन्धलेपयोर्यावद्भक्तमन्नं न जीर्ण तावन्नाधीयीत । विदुष इति तस्यैव श्राद्धभोजनाधिकारमनुवदति ॥ १११ ॥
शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम् ॥
नाधीयीतामिषं जग्ध्वा मूतकान्नाद्यमेव च ॥ ११२ ॥ प्रसारितपादः पादारोपितपादो वा खटासनादौ वा संहतपादः । अवसक्थिका वस्त्रादिना जान्वोर्मध्यस्य च बन्धः । आमिषं मांसम् । सूतकग्रहणं शावाशौचादेरपि प्रदर्शनार्थम् ॥ ११२॥
नीहारे बाणशब्दे च सन्ध्ययोरेव चोभयोः॥
अमावास्याचतुर्दश्योः पौर्णमास्यष्टकासु च ॥ ११३ ॥ नीहारो दिमोहो धूमिकेत्यनान्तरम् । बाप्परजोवृता इव येन दिशः क्रियन्ते । बाणशब्दः शरनिर्घोषः । दन्त्योष्ठयमन्ये पठन्ति व्याचक्षते च वीणावाण इति महाव्रते हि प्रयोगो दृश्यते । शततन्त्रीको भवति वीणावितन्त्रीति च । चतुर्दश्यां २० उभयोरपि पक्षयोः । अष्टकाश्च सर्वा अष्टम्यः । स्मृत्यन्तरसमाचाराभ्याम् । अन्ये त्वष्ट. मीष्वित्येवं पठन्ति ॥ ११३ ॥
अमावास्या गुरुं हन्ति शिष्यं हन्ति चतुर्दशी ॥
ब्रह्माष्टकापौर्णमास्यौ तस्मात्ताः परिवर्जयेत् ॥ ११४ ॥ पूर्वस्यार्थवादो नित्यार्थः । तेन यत्र नित्यत्वज्ञापकं न किंचित्स विकल्पतेऽनध्यायः। २५ वयति च " द्वावेव वर्जयेत् नित्यमिति "। ताः परिवर्जयेत् अध्ययनक्रियातः॥११३॥
पांसुवर्षे दिशा दाहे गोमायुविरुते तथा ॥
श्वखरोष्ट्रे च रुवति पतौ च न पठेद्विजः ॥ ११५ ॥ १ अग्रे १२७ श्लोकः।
For Private And Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः गोमायुः शृगालः तस्य विरुतं शब्दकरणं श्वखरोष्ट्राणां पङ्क्त्यवस्थितानां शब्दं कुर्वतामनध्यायः । एकैकस्य समानजातीयपकौ ॥ ११५ ॥
नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते गोबजेऽपि वा ॥ वसित्वा मैथुनं वासः श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥ ११६॥
अन्तःशब्दः सामीप्यवचनः श्मशानसमीपे ग्रामसमीपे च । गोबजे गावो यत्र चरितुं व्रजन्ति । गोष्ठो वा गोवनः । स्त्रीसंप्रयोगकाले यत्प्रावृतं वासस्तदेव प्रावृत्य नाधीयीत । मैथुनशब्दः साहचर्यात्तत्कालप्रवृत्ते वाससि वर्तते । श्राद्धिकं श्राद्धनिर्मितं शुष्कान्नाद्यमपि गृहीत्वा नाघीयीत ॥ ११६ ॥ ___प्राणि वा यदि वाऽप्राणि यत्किचिच्छ्राद्धिकं भवेत् ॥
तदालभ्याप्यनध्यायः पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृतः ॥ ११७ ॥
श्राद्धनिमित्तं दीयमानं भक्तादि श्रादिकमिति प्रसिद्धं तन्निवृत्त्यर्थमिदमुच्यते । न केवलं ब्रीहितण्डुलादिप्रतिग्रह एव श्राद्धेऽनध्यायहेतुः । यावदन्यदपि प्राणि वा गवादि तथाऽपाणि वासोयुगादि तदप्यालभ्य प्रतिग्रहकाले हस्तेन स्पृष्ट्वा नाधीयीत ।
यतस्तदेव तस्य भोजनम् । पाणिरेवास्यमस्येति पाण्यास्यः । श्राद्धे भोजनं तन्निमित्तं च १५ द्रव्यग्रहणं तुल्यमिति दर्शयति ॥ ११७ ॥
चौरैरुपप्लुते ग्रामे सम्भ्रमे चाग्निकारिते ॥ आकालिकमनध्यायं विद्यात्सर्वाद्भुतेषु च ॥ ११८ ॥
उपल्लुत उपद्रुतः यत्र बहवश्चौरा ग्रामे घातार्थ पतन्ति तत्र नाध्येयम् । संभ्रमे यत्राग्निना संभ्रमो भयं जन्यते गेहदाहादिप्रवृत्तेनादग्धेऽपि गेहादावाकालिकोऽनध्यायः । २० प्रवृत्तिकालादारभ्य यावदन्येयुः स एव कालः । अन्येषु चाद्भुतेषूत्पातेषु दिव्यभौमान्तरिक्षेषु शिलाप्लवादिषु दिवा दर्शनादिषु ।। ११८ ॥
उपाकर्माण चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम् ॥
अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु ॥ ११८ ॥
उत्सर्गे पक्षिण्यहोरात्रं च पूर्वमुक्तम् । अनेन त्रिरात्रेण विकल्प्यते । उपाकर्मण्य२५ पूर्वो विधिः । अष्टका उर्ध्वमाग्रहायण्यास्तमित्रपक्षेऽष्टम्यस्तिस्रश्चतस्रो वा । यद्यपि सर्वा
स्वष्टमीष्वहोरात्रमुक्तं तथापि नित्यार्थोऽयमारम्भो युक्त एव । विकल्पश्च सर्वत्रास्मिन्प्रकरणे कृतार्थत्वापेक्षः । ऋत्वन्तासु अहोरात्रमित्यनुपज्यते । षड़तवः । तेषां यत्र पूर्वो निवर्तते अपरश्च प्रवर्तते तत्रानध्यायः । रात्रिग्रहणमुपलक्षणार्थम् ॥ ११९॥
For Private And Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। नाधीयीताश्वमारूढो न वृक्षं न च हस्तिनम् ॥
न नावं न खरं नोष्ट्र नेरिणस्थो न यानगः ॥ १२० ॥ इरिणं बहिर्गामं जलतृणवर्जितो देश ऊषरांपरपर्यायः । यानं गन्त्रीशकटशिबिकादि तेन गच्छतो निषेधः ॥ १२० ॥
न विवादे न कलहे न सेनायां न सङ्गरे ॥
न भुक्तमात्रे नाजीर्णे न वमित्वा न शुक्तके ॥ १२१ ॥ विवादः क्रोशपूर्वको व्याक्रोशः । कलहो दण्डादिनेतरेतरताडनम् । सेना हस्त्यश्वरथपदातिः । सङ्गरः सङ्ग्रामः असङ्गरेऽपि सेनास्थस्य निषेधः । भुक्तमात्रं " यावदार्द्रपाणिरिति " स्मृत्यन्तरम् । अजीर्ण पूर्वेयुभुक्तमपरेधुरपरिणतमुच्यते । वमनं प्रसिद्धम् । शुक्तके उद्गारेऽसत्यप्यजीणे तदहरपरेछुर्वा ॥ १२१ ॥
अतिथिं चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा भृशम् ॥
रुधिरे च सुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते ॥ १२२ ॥ अतिथिग्रहणं शिष्टोपलक्षणार्थम् । अनित्यागमनः शिष्टश्चातिथिस्तस्मिन्गृह आगतेऽसावध्येतव्यमधीमह इति नानुज्ञातोऽधीयीत । तथा च स्मृत्यन्तरं "शिष्टे च गृहमागत" इति । मारुते वायौ वाति वेगेन ।
ननु कर्णश्रव । इत्याद्युक्तमेव । सत्यम् । ततोऽधिकतरे ततो वर्षाभ्योऽन्यत्र वाति प्रतिषेधः । अथ वाति परिशुष्यति वातस्य शोषणार्थत्वात् । मारुतग्रहणं च वातमात्रोपलक्षणार्थम् । अध्ययनश्रमेण धातषु क्षीयमाणेष्वप्यनध्यायः । मारुते वर्धमाने विधायिन्यध्येतरीति भिन्नसंबन्धे व्यधिकरणसप्तम्यौ । रुधिरे जलौकादिना परिस्रुतेऽथवा शस्त्रेण च परिक्षते शरीरे रुधिरे स्रुते । गात्रादिवाक्येनैकवाक्यता ॥ १२२ ॥ २०
सामध्वनाऋग्यजुषी नाधीयीत कदाचन ॥
वेदस्याधीत्य वाऽप्यन्तमारण्यकमीत्य च ॥ १२३ ॥ ऋचो यजूषि सामध्वनौ श्रूयमाणे नाधीयीत । ऋग्वेदयजुर्वेदब्राह्मणयोरप्रतिषेधः । पञ्चविंशे च श्रूयमाणऋग्यजुषयोरप्ययं प्रतिषेधः । वेदस्यान्तो यत्र वेदः समाप्तिमुपैति मन्त्रान्तो ब्राह्मणान्तश्च । आरण्यको नाम वेदैकदेशस्तमधीत्यान्यो ग्रन्थो २५ नाध्येतव्यः ॥ १२३ ॥
१फ-ऊषरपर्यायः । २ फ-पादातम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः ऋग्वेदो देवदैवत्यो यजुर्वेदस्तु मानुषः ॥ सामवेदः स्मृतः पिव्यस्तस्मात्तस्याशुचिनिः ॥ १२४ ॥
सामगीतध्वनावग्यजुषस्यानध्याय उक्तः । तत्रायमर्थवादः । देवा देवता अस्य देवदैवत्यो देवतास्तुतिपर इत्यर्थः । ऋचः प्रायेण स्तुतिप्रधानाः । अत उक्तं ५ " देवदेवत्य " इति ।
मनुष्याणां कर्मप्रधानत्वाद्यजुर्वेदे च कर्मणां बाहुल्योपदेशादेतेन साम्येन यजुर्वेदो मानुष इत्युच्यते । मानुषशब्दो मनुष्यजातिवचनः । अभेदाध्यासाद्यजुर्वेदो मानुष इत्युक्तम् ।
पित्र्यः पितृभ्यो हितः । पितरो वा देवता अस्येति यथाकथंचित्पितृशब्दसंबन्धेन १० श्रूयते । त्रयो लोकास्तेषां त्रय एवाधिष्ठातारः । दिवो देवता भूमर्मनुष्या अन्त
रिक्षस्य पितर एवं त्रयो वेदाः । द्वयोर्देवमनुष्यसंबन्धोक्तत्वात्पारिशेष्यात्पित्र्यः सामवेदः । तस्याशुचिर्ध्वनिः । नात्र तदीयस्य ध्वनेरशुचित्वं परमार्थतो विज्ञेयम् । किंतर्हि यथाऽशुचिसंनिधाने नाध्येतव्यम् एवं तत्सन्निधान इति सामान्यमशुचित्वालम्बनम् ।
अयं चाध्ययनविधौ प्रकरणात्साम्नि गीयमानऋग्यजुषः ( ? षोः ) प्रतिषेधो न १५ यज्ञप्रयोगे ॥ १२ ॥
एतद्विदन्तो विद्वांसस्त्रयीनिष्कर्षमन्वहम् ॥ क्रमतः पूर्वमभ्यस्य पश्चाद्वेदमधीयते ॥ १२५ ॥
एतत्रिलोक्याधिष्ठातृसंबन्धित्वं — ऋग्वेदो देवदैवत्य ' इत्यादि विदन्तो विद्वांसः प्राज्ञास्त्रय्या निष्कर्ष सारभूतं पूर्वमभ्यस्य प्रणवव्याहृतिसावित्राख्यमुक्तेन क्रमेण पश्चा२० द्वेदमधीयते पठन्ति । तेन त्रयो लोकास्तिस्रो देवता एतत्रिकाध्ययनेन परिगृहीता भवन्ति ।
उक्तोऽप्ययमर्थो द्वितीयेऽध्याये पुनरुच्यते । यथाऽनध्यायेषु पठ्यते तथा त्रयी निष्कर्षे प्रागनधीते ॥ १२५ ॥
पशुमण्डूकमाजारश्वसर्पनकुलाखुभिः ॥
अन्तरागमने विद्यादनध्यायमहर्निशम् ॥ १२६ ॥ २५ अन्तरागमनेऽध्याप्याध्यापकयोर्मध्येनाधीयानानां वा । अहर्निशमहोरात्रम् ।
गौतमे तु " व्यहमुपवासो विप्रवासश्चोक्तः "। श्मशानाध्ययने च एतदेव । अत्र विकल्पो विज्ञेयः ॥ १२६
For Private And Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। द्वावेव वर्जयेन्नित्यमनध्यायौ प्रयत्नतः ।।
स्वाध्यायभूमि चाशुद्धामात्मानं चाशुचिं द्विजः ॥ १२७॥ नित्यग्रहणात्पूर्वत्रानध्यायानां विकल्पः । तत्रापि येषां नित्यत्वमात्रं तत्प्रदर्शितमेव । यत्र नित्यग्रहणमर्थवादो वा यथा “ अमावास्या गुरुं हन्तीति " । भूमेश्वाशुद्धिरस्थिभगलिङ्गादिकामध्यादिसंसर्गः । आत्मनस्तु पञ्चमे वक्ष्यते । यद्यप्यध्ययनविधि- ५ प्रकरण एतावनध्यायौ तथापि नैत्यके भवतः । न ह्यशुचिरधिक्रियते तथा च ब्राह्मणं " तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वावनध्यायौ यदात्माऽऽशुचिर्यदेश" इति । ब्रह्मयज्ञश्च नित्यो जपः॥ १२७ ॥
अमावास्यामष्टमी च पौर्णमासीं चतुर्दशीम् ॥
ब्रह्मचारी भवेन्नित्यमप्यतौ स्नातको द्विजः ॥ १२८ ॥ १० ब्रह्मचारी भवेद्ब्रह्मचारिधर्मो मैथुननिवृत्तिरतिदिश्यते न पुनर्भिक्षाचरणादिः । अप्यृताविति संबन्धात्तदेव प्रथमं हृदयमागच्छति । अन्ये तु मधुमांसनिवृत्तिमपीच्छत्येतेष्वहःसु । तत्र स्मृत्यन्तरमुदाहार्यम्
“षष्ठयष्टमीममावास्यामुभयत्र चतुर्दशीम् । वर्जयेत्पौर्णमासी च तैले मांसे भगे क्षुरे॥"
अन्ये स्वाहुब्रह्मचारीति विशिष्टाश्रमिणो नामधेयमेतत् । अत आश्रमान्तरवर्तिनि १५ गृहस्थादौ प्रयुज्यमाने वेदग्रहणार्थधर्मलक्षणयाऽतिदेशार्थो भवति । ब्रह्मचारी भवेत् परशब्दो हि परत्र प्रयुज्यमानो वत्यर्थं गमयति । सर्वेषु ब्रह्माचारिधर्मेषु प्राप्तेष्वग्नीन्धनभैक्ष्यचरणादयः । 'आ समावर्तनात्कुर्यादिति'वचनात् । 'गृहस्थः शेषभुगिति । च प्रत्यक्षे विनिवर्तन्ते । केवलं मधुमांसमैथुनप्रतिषेधमात्रमतिदिश्यत इति । प्रसिद्धस्तु ब्रह्मचारिशब्दो मैथुननिवृत्तावेवेति यत्किंचिदेतत् ॥ १२८ ॥
न स्नानमाचरेद्भुक्त्वा नातुरो न महानिशि ॥
न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये ॥ १२९ ॥ नित्यस्य स्नानस्य भुक्तवतः प्राप्त्यभावान्नायं प्रतिषेधः । स्मृत्यन्तरे हि " स्नानं महायज्ञाः शेषभोजनम्" इत्यर्थक्रमः श्रुतः । न चण्डालस्पर्शनादिनिमित्तकस्यापि "नाशुचि क्षणमपि तिष्ठेदिति'विरोधात् । अत इच्छालक्षणस्य धर्माद्यपनोदहेतोरयं प्रतिषेधः । आतुरो २५ व्याधिगृहीतः तस्य सर्वप्रकारस्नानप्रतिषेधोऽशुचित्वेऽपि " सर्वत एवात्मानं गोपायेदिति"। का तर्हि तस्य शुद्धिर्मार्जनं मन्त्रवत्प्रोक्षणं वस्त्रत्याग एवमादि कर्तव्यम् । महानिशा
__ २०
For Private And Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः मुन्युक्त उभयतोऽर्धरात्रिकः । ये तु महती निशा यस्मिन्काले हेमन्तादाविति व्याचक्षते तेषां माघफाल्गुनयोः प्रातःस्नानविधिविरोधादपव्याख्यानम् । नापि हैमन्ति कीषु रात्रिषु निषेध इति प्रमाणमस्ति द्वितीयस्य निशाशब्दस्याभावात् । वासोभिरतिसामर्थ्यलक्षणे शीतादौ वाससां बहुत्वे सति प्रतिषेधः । एकेन विहितमेव " न नग्नः स्नायादिति " । द्वाभ्यामनियमो बहूनां प्रतिषेधः । जलाशयो जलाधारोऽविज्ञातः गाधागाधतया ग्राहादिभयेन च अजस्रं सर्वदेत्यर्थः ॥ १२९ ॥
देवतानां गुरो राज्ञः स्नातकाचार्ययोस्तथा ॥ नाकामेत्कामतश्छायां बभ्रुणो दीक्षितस्य च ॥ १३० ॥
प्रतिकृतयोऽत्र देवतास्तासां छायासंभवात् । गुरुः पिता । आचार्य उपनेता । १० भेदोपादानमातिदेशिकगौरवानिवृत्त्यर्थम् । तेन मातुलादिषु नायं विधिरिति । केचित्समाचार
विरोधान्नैतद्युक्तम् गोबलीवर्दव दो विज्ञेय इति वदन्ति । बभ्रुः कपिलो वर्णः । तद्गुणयुक्तं द्रव्यं बभ्वत्र गौः कपिला सोमलता वा । उभयोर्बभ्रुशब्देन वेदे प्रयोगदर्शनात् । कामत इत्यबुद्धिपूर्वमदोषः ॥ १३० ॥
मध्यदिनेऽर्धरात्रे च श्राद्धं भुक्त्वा च सामिषम् ॥
सन्ध्ययोरुभयोश्चैव न सेवेत चतुष्पथम् ॥ १३१ ॥
मध्याह्नेऽर्धरात्रे महानिशायां समांसं च श्राद्धं भुक्त्वा न सेवेत चिरं न तत्रासीत। यदि कथंचिद्रामादि गच्छतो नान्तरेण चतुष्पथं मार्गान्तरमस्ति तदा तावन्मात्र. संबन्धो न निषिध्यते । कचित्तु चकारमेवं योजयन्ति । श्राद्धं भुक्त्वा सामिषं चान्यदपि भोजनम् । अस्मिंश्च संबन्धे समाचारोऽन्वेष्यः। नान्यथा व्यवहितः संबन्धो लभ्यते॥१३१॥
उद्वर्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च ॥ श्लेष्मनिष्ठयूतवान्तानि नाधितिष्ठेत्तु कामतः ॥ १३२ ।।
उद्वर्तनमभ्यङ्गमलापर्कषणं पिष्टादि । अपस्नानमुपयुक्तमुदकम् । निष्ठयूतमश्लेष्मरूपमपि भुक्त्वा त्यक्तं ताम्बूलवीटिकादि । अधिष्ठानं तदुपरिस्थानम् । कामतः । अज्ञानपूर्वमदोषः ॥ १३२ ॥
वैरिणं नोपसेवेत सहायं चैव वैरिणः ॥
अधार्मिक तस्करं च परस्यैव च योषितम् ॥ १३३॥ १ रण-महानिशा चतुर्भुक्तः । २ र-+एकेन विहितमेव । रण-मध्यान्हे ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
वैरी शत्रुस्तस्य सदैव उपायनप्रेषणान्येकत्र स्थानासने गृहमानादिकथाप्रवृत्तिरित्येवमादि न कार्यम् । अधार्मिकः पातकी यश्च कुसृत्या वर्तते । तस्करश्चौरः । अस्मादेव च भेदोपादानादधार्मिको न सर्वः किंतर्हि यथा व्याख्यातम् । परस्य योषितम् । योषिद्हणान्न पत्न्येव किंतविरुद्धाऽपि । वैरकरणत्वादुभयोईष्टदोषनिमित्तैश्च प्रतिषेधः साहचर्यात् । उत्तरत्र च दारग्रहणमदृष्टदोषातिशयदर्शनार्थम् । पुनरेवं वक्तव्यं ५ योषितमिति सामान्यनिर्देशे दारशब्दार्थवादाद्विशेषावगतिः । नायमस्यार्थवादो भिन्नमेवैतद्वाक्यम् ॥ १३३ ॥
न हीदृशमनायुष्यं लोके किंचन विद्यते ॥
यादृशं पुरुषस्येह परदारोपसेवनम् ॥ १३४ ॥ अजीर्णकारभोजनादि सुवर्णापहरणादि चेदृशमनायुष्यमायुष्यक्षयकरं यादृशं १० परदारगमनम् । अदृष्टेन दृष्टेन च दोषः ॥ १३३ ॥
क्षत्रियं चैव सर्प च ब्राह्मणं च बहुश्रुतम् ॥
नावमन्येत वै भूष्णुः कृशानपि कदाचन ॥ १३५ ॥ अवमान अनादरो गौरवाभावास्तिरस्कारश्च । कृशानपि तदात्वे प्रीति कर्तुमसमर्थानपि ॥ १३५ ॥
एतत्रयं हि पुरुषं निर्दहेदवमानितम् ॥
तस्मादेतत्रयं नित्यं नावमन्येत बुद्धिमान् ॥ १३६ ॥ अवमन्तारं पुरुषम् । त्रयमवमानितम् । क्षत्रियः सर्पोऽदृष्टया शक्त्या ब्राह्मणो जपहोमैरदृष्टेन च दोषेण तस्मादेतत्रयं नित्यमित्युपसंहारः । विधाय दोषदर्शनं पुनरुपसंहारो यत्नेन परिहारार्थः । यत्नातिशयाच्च प्रायश्चित्ते गौरवमप्यनुमीयते ॥ १३६ ॥ २०
नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभिः।
आमृत्योः श्रियमन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम् ॥ १३७ ॥ असमृद्धिर्धनाद्यसंपत्तिः कृष्यादिना धनार्जनावसरे । तत्र नात्माऽवमन्तव्यो दुर्भगोऽहमकृतपुण्यो नास्मिन्नवसरे धनं मया लब्धं कुतोऽन्यदा प्राप्स्यामीति नावसादो भावनीयः । आ मृत्योः श्रियमन्विच्छेत् आन्त्यादुच्छासाद्धनार्जनकामो न त्यक्तव्यः । २५ न चैनां श्रियं दुर्लभां मन्येत । अवश्यं मम संपद्यते मव्यवसाय इति गृहदौःस्थित्याद्यपरिगणय्य तदर्जने प्रवर्तितव्यम् । अस्ति कस्यचित्सुभाषितम्
१र-ण-निर्दहति ।
For Private And Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३४८
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
“ हीनाः पुरुषकारेण गणयन्ति गृहस्थितिम् । सत्त्वोद्यमसमर्थानां नासाध्यं व्यवसायिनाम् ॥” अनेन चैतद्दर्शयति । नाहं दुर्गतः क्लेशप्राप्यधन आधानादौ नाधिक्रिये ततोऽग्निहोत्र होमक्लेशादुत्तीर्णोऽस्मीति यस्य बुद्धिः स न सम्यमन्यत इति । अतस्तदर्थं प्रयतेत ॥ १३७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५
सत्यं ब्रूयात्मियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमप्रियम् ॥ प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥ १३८ ॥
अर्थप्रयुक्तवचनं सत्ये नियम्यते । यथादृष्टं श्रुतं च सत्यं प्रियं ब्रूयात् । द्वितीयोऽयं विधिः । औदार्यादिगुणानुकथनं परस्यादृष्टेनापि केनचिदवसरेण । तथा पुत्रजन्मादि 'ब्राह्मण पुत्रस्ते जात' इत्यसत्यपि स्वप्रयोजने यदि सत्यं तद्वक्तव्यम् । यदि १० तस्य तन्न विदितं सत्यं प्रियमप्रियं वाऽस्ति । प्रियं दर्शितं ब्राह्मण पुत्र इत्यादि ।
अप्रियं यथा 'ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणी' तदसंत्यं न ब्रूयात्सत्यमपि कन्यागर्भग्रहणमप्रियत्वादप्रकाश्यम् । सत्यां गतौ तूष्णीमासितव्यम् । ननु गर्भिण्या गर्भिणीति वक्तव्यं प्रियत्वादत आह । प्रियं च नानृतं ब्रूयादिति । एवं च यस्य प्रथमः साक्षात्कारस्तेन तत्र तूष्णीमासितुं न लभ्यते । एष सनातनो धर्मः । सनातनो नित्यो वेदस्तेन विहित१५ त्वाद्धर्मोऽपि सनातनः ॥ १३८ ॥
भभद्रमिति ब्रूयाद्भद्रमित्येव वा वदेत् ॥
शुष्कवैरं विवादं च न कुर्यात्केनचित्सह ॥ १३९ ॥
अत्र प्रथमस्य भद्रशब्दस्य नलोपं व्याचक्षते । यदभद्रं तद्भद्रमिति ब्रूयात् । इतिकरणः प्रदर्शनार्थः । कल्याणं मङ्गलं सिद्धं श्रेय इत्यादयः सिद्धाः शब्दाः प्रयो२० क्तव्याः । पूर्वपदस्यापि प्रदर्शनार्थत्वेऽन्धे चक्षुष्मान्मूर्खे प्राज्ञ इत्यादिवचनं लभ्यते । अथवा भद्रमित्येष एव शब्द एवमादिषु वक्तव्यः । शुष्कवैरं असत्यर्थादिप्रयोजन आहोपुरुषिकं वाक्यं न कर्तव्यम् । एवं राजाधिकरणे विवादं शुष्कमेवेत्यादि संपद्यते । केनचिदसमर्थेनापि ॥ १३९ ॥
नातिकल्यं नातिसायं नातिमध्यंदिने स्थिते ॥
नाज्ञातेन समं गच्छेन्नैको न वृषलैः सह ॥ १४० ॥
अतिकल्यशब्दश्चाहर्मुखे वर्तते । उषःकाले न गन्तव्यम् । अतिसायं पश्चिमसन्ध्यासमयेऽज्ञातेन पुरुषेण सह न गच्छेत् । असहायश्च दृषलैः शूद्रैश्च सह ॥ १४० ॥
१ र प्रयुक्ता । २ क्ष - तदसत्यं प्रियमप्रियं वाऽस्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
निकृष्टजातयविणहीनाः बरिना अत्यन्तवृद्धाः । रूपाना अंगे येषां श्लीपद्याः
हीनाङ्गानतिरिक्तांगान्विद्याहीनान्वयोतिगान् ॥
रूपद्रविणहीनांश्च जातिहीनांश्च नाक्षिपेत् ॥ १४१ ॥ हीनाङ्गाः काणकुष्ठिकुब्जादयः । अतिरिक्तमधिकं अंगे येषां श्लीपद्यादयाः । विद्याहीना मूर्खाः । वयोतिगा अत्यन्तवृद्धाः । रूपहीना दुःसंस्थानाश्चिपिटकेकरादयः । द्रविणहीनाः दरिद्राः द्रविणं धनं तेन हीना वर्जिताः । जात्या हीना ५ निकृष्टनातयः कुण्डगोलकाद्यास्तानाक्षिपेत् । आक्षेपः कुत्सा । एतेषां एतैः शब्दैराह्वानमेव कुत्सा ॥ १४१ ॥
न स्पृशेत्पाणिनोच्छिष्टो विप्रो गोब्राह्मणानलान् ॥
न चापि पश्येदशुचिः स्वस्थो ज्योतिर्गणान्दिवि ॥ १४२ ॥ उच्छिष्टो भुक्तवाननाचान्तः कृतमूत्रपुरीषश्च अशुचिमात्रमिहोच्छिष्टशब्देनो- १० च्यते । तथा चोच्छिष्टस्य गवादिस्पर्शः प्रतिषिध्यतेऽशुचिशब्देन । प्रायश्चित्तं वक्ष्यति । पाणिग्रहणमतन्त्रम् । अन्येनाप्यङ्गेन स्पर्शो नेष्यते । वस्त्राधन्तरिते नै निषेधः ॥ दिवि ज्योतिर्गणं न पश्येत् । स्वस्थोऽनातुरः । दिवीतिवचनाद्भूमौ ज्योतिषोऽग्रे चाप्रतिषेधः ॥ १४२॥
स्पृष्ट्वैतानशुचिनित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् ॥
गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥ १४३ अविशेषवचनेऽपि प्राणाश्चक्षुरादय एव मूर्धन्या उच्यन्ते । प्राणशब्दश्चक्षुरादिवचनो वेदे प्राणसंभव उपनिषदि दृश्यते । गात्राणि अंसनानुपादादीनि । पाणितलेनापो गृहीत्वा स्पृशेत् ॥ १४३ ॥
अनातुरः स्वानि खानि न स्पृशेदनिमित्ततः॥
रोमाणि च रहस्यानि सर्वाण्येव विवर्जयेत् ॥ १४४ ॥ __ अनिमित्ततः कण्डूयनादिनिनित्तं विना स्वानि खानि चक्षुरादीनि छिद्राणि न स्पृशेत् । रहस्यानि कक्षोपस्थगतानि विवर्जयेत्प्रकृतेन स्पर्शेन । श्लोकपूरणार्थमाख्यातान्तरोपादानम् । अन्ये त्वाहुः आख्यातान्तरनिर्देशादर्शनं प्रतिषिध्यते ॥ १४४ ॥
मङ्गलाचारयुक्तः स्यास्प्रयतात्मा जितेन्द्रियः ॥
जपेच्च जुहुयाच्चैव नित्यमग्निमतन्द्रितः ॥ १४५ ॥ १फ-क्योधिकान् । २फ-द्रव्यहीनाश्च । ३-फ सुस्थो।४ ण-निषेधः । ५ अ-क-ड-क्ष-फसंभवोपनिषदि।
For Private And Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः अभिलषितायुर्धनादिसिद्धिर्मङ्गलम् । तदर्थमाचारो मङ्गलाचारो गोरोचनातिलकशुभफलादिस्पर्शस्तेन युक्तो नित्यं तत्सेवापरः स्यात् ।
ननु चाचारस्य प्रामाण्यमुक्तमेव । सत्यम् । अदृष्टस्याथानेनोच्यते । दृष्टर्बुद्ध्या हि क्रियमाणस्य व्यभिचारदर्शनेन कश्चिदनादरपरः स्यात् । तदर्थं पुनरुच्यते । यथा प्रस्थानकाले संनिहिते पुनः कथनं दध्यादौ वन्दनं शुक्लनिवसनदर्शनं दक्षिणतः कपिञ्जलवासितं फलिते वृक्षे दक्षिणत एव वायसस्य । एवमादि मङ्गलार्थमादरणीयं विपरीतं विपरीतं वर्जनीयम् । जितेन्द्रियो विषयेष्वलालसः । पुरुषार्थतयैतदसकृदुक्तमपि विनिपातनिवृत्त्यर्थमुच्यते । अग्नेरन्यत्रापि होमसंभवाज्जुहुयादग्निमित्याह । अतन्द्रित इत्युक्तानुवादः ॥ १४५ ॥
मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यं च प्रयतात्मनाम् ॥ जपता जुह्वतां चैव विनिपातो न विद्यते ॥ १४६ ॥
विनिपातः प्राकृताशुभनिमित्तको दैवोपद्रवो व्याधिर्धननाश इष्टवियोगादिः । स एवमाचाराणा माङ्गल्यकान्निवर्तते । अनेनापि नित्यतैवोक्ता भवति सत्यपि फलार्थत्वे ।
न हि कश्चिदैवोपद्रवानिवृत्तिमर्थयते । अतो नित्यग्रहणमनुवादः । अथापि कश्चिदनर्थी १५ स्यात्तथापि नित्य एवायं विधिः । एवं चोभयार्थता तस्य नित्याधिकारवृत्तिर्विनिपातनिवृत्तिश्च ॥ १४६ ॥
वेदमेवाभ्यसेनित्यं यथाकालमतन्द्रितः ॥ तं ह्यस्याहुः परं धर्ममुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥ १४७ ॥
जपेच्च जुहुयाच्चैवेत्युक्तम् । तत्र तावज्जपस्य साधनमाह वेदमेव जपेदिति । २० अवशिष्टोऽर्थवादः । यथाकालं यस्मिन्यस्मिन्काले वीप्सायामव्ययीभावः । यदैव दैहिकी
चेष्टा नातिपद्यते तदैव जपेत् । अन्यान्यग्निहोत्रादिकर्माणि नियतकालानि । जपस्य तु शुचित्वमेव कालः । अयं मुख्यो धर्मः । उपधर्मो धर्मस्य समीपे उपधर्मः । समीपप्रधानस्तत्पुरुषो नाव्ययीभावः । “ उपमानानि सामान्यवचनैरिति" (व्या. सू. २।११५५) यथा । धर्मान्तरनिन्दा वेदजपस्तुत्यर्था न तन्निषेधार्था ॥ १४७ ॥
वेदाभ्यासेन सततं शौचेन तपसैव च ॥
अद्रोहेण च भूतानां जातिं स्मरति पौर्विकीम् ॥ १४८॥ १र-दष्टबुद्धये । २ अ-ब-क-ड-क्ष-दैवोपद्रवनिवृत्तिम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः
३५१ अद्रोहोऽहिंसा । भूतानि स्थावरजङ्गमानि । जातिस्मरफलान्येतानि कर्माणि चत्वारि यावज्जीवमनुष्ठीयमानानि भवन्ति । जातिर्नन्मान्तरम् । पूर्वभवा पौर्विकी ॥१४८॥
पौर्विकी संस्मरन् जाति ब्रह्मैवाभ्यस्यते द्विजः॥
ब्रह्माभ्यासेन चाजस्रमानन्त्यं सुखमनुते ॥ १४९॥ ननु चेष्टफलकामः सर्व समीहते । जन्मान्तरानुस्मरणमेकतरसुखं येन फलत्वेन ५ वेदाभ्यासादिचतुष्टयस्य वर्ण्यते । तत आह पौर्विकी जाति स्मरन् ब्रह्म वेद अभ्यस्यते तत्र श्रद्धावान् भवति । ईदृशो ब्रह्माभ्यासो येन जन्मान्तरं स्मर्यते इति । स्मरन्पुनस्तदभ्यासे वर्तते । तस्माच्चानेकनन्माभ्यस्तौदनन्तरं ब्रह्मप्राप्तिलक्षणं सुखम् । अजस्रमपुनरावृत्तिं अश्नुते प्राप्नोति । अनन्तशब्देन सुखविशेष उपलक्ष्यते । असाधना परितृप्तिरात्मनः तस्याजस्रपदेन शाश्वतं प्रतिपाद्यते । तादृशं सुखं प्राप्यते न चैतत्क्षीयते। १०
समानार्थावप्यपुनरुक्तौ यथा वृत्तकं वहतः पुरीषमिति । वृत्तकमुदकं पुरीषं च । तत्रैको रूढोऽपरः क्रियाशब्दः । पुरीषं पूरणसमर्थ वृत्तकमुदकम् ॥ १४९ ॥ .
सावित्रान् शान्तिहोमांश्च कुर्यात्पर्वसु नित्यशः॥
पितॄश्चैवाष्टकास्व.नित्यमन्वष्टकासु च ॥ १५० ॥ पूर्वोक्तानां होमानां स्वरूपमुच्यते । सावित्राः सवित्रदेवताकाः । पर्वसु च पौर्ण- १५ मास्यमावास्ययोः कर्तव्याः शान्त्यर्था होमा अनिष्टनिवृत्तिप्रयोजनाः । द्रव्यं चात्राज्यमेवानुपात्तद्रव्यविशेषेषु सर्वहोमेषु श्रूयते "सर्वस्मै वा एतद्यज्ञाय गृह्यते यत् ध्रुवायामाज्यमिति"। पर्वस्विति च सप्तमी द्वितीयार्थे द्रष्टव्या । आधिकरणमानोमस्य न कर्म क्वचित् । होतव्यानि पठ्यन्ते लानाज्यमांससक्तुदधिपयोधानाः पिष्टमित्यादि । एते च होमा अपूर्वाः । यावती च समाचारादितिकर्तव्यता सा प्राग्दार्शता । अष्टका ऊर्ध्वमा- २० ग्रहायण्यास्तमित्रपक्षाणां तिस्रोऽष्टम्यः केषांचित् : हेमन्तशिशिरयोश्चतुर्णामपरपक्षाणामिति " वचनम् । तत्र पितृनर्चयेच्छ्राद्धेन । पितृशब्दः पूर्वप्रमीतपित्रादिवचनः । अन्वष्टकास्ता एव नवम्यः ॥ १५० ॥
दूरादावसथान्मूत्रं दूरात्पादावसेचनम् ॥
उच्छिष्टान्ननिषेकं च दूरादेव समाचरेत् ॥ १५१ ॥ पादाववसिच्येते येनोदकादिना तत्पादावसेचनं तद्दरात्क्षिपेत् । अथवा पादप्रक्षालनमेव दुरात्कुर्यात् । निषेकः परिषेकः । तैलादिकृतस्नानोदकमपि शक्यते निषेक
१फ-अभ्यसते पुनः । २ फ-अनन्तं । ३र-फलत्वे । फ-अभ्यासान् । ५ उकरण-उपलभ्यते ६ र-पर आत्ममनः प-परि आत्मनः । ७ फ-अथ । ८ रण-शब्दबहुवधूकं पुरीषमुदकम् । ९फ-शान्त्यहोमा । १० क-ड-क्ष- सर्वस्मैवा एतद्यज्ञायाज्यमिति, रण-...एतद्यदाज्यमिति,
For Private And Personal Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः शब्देनाभिधातुम् । उपयुक्तशेषस्य त्याज्यस्यायं दूरतो निक्षेप उच्यते । तद्धि निषेकशब्देन प्रसिद्धतरम् ॥ १५१ ॥
मैत्रं प्रसाधनं स्नानं दन्तधावनमञ्जनम् ॥ पूर्वाह्न एव कुर्वीत देवतानां च पूजनम् ॥ १५२ ॥
अर्थवादेषु पर्श्वङ्गसंस्तवे मैत्रः पायुरिति श्रूयते । तदिहाप्यभेदोपचारान्मित्रः पायुस्तत्र भवं शौचं मैत्रम् । प्रसाधनं केशरचनामुपलेपनादि । अथवा विशेषणविशेष्ये पदे मैत्रं प्रसाधनम् । अकृतशकृताऽपि प्रातः पायुप्रक्षालनं कर्तव्यम् । यथा हि सुप्तस्य लालास्रावादेरवश्यं भावित्वान्मुखधावनं विहितम् । एवमेतदपि विनैव वा निमित्तेन मुखस्य
जघन्ययोरङ्गयोः प्रक्षालनमवश्यं कर्तव्यम् । अन्ये त्वामित्रकार्य मैत्रं तत्सर्वकार्येभ्यो१० ऽन्तरङ्गेभ्योऽपि पूर्व कर्तव्यम् । तत्राप्यशुचेः क्षणमप्यवस्थाभावात्स्वकार्यापेक्षया पूर्वत्वं
द्रष्टव्यम् । तदा च पूर्वाह्नशब्दः कार्यान्तरेभ्यः पूर्वतामात्रोपलक्षणार्थो न पुनरपराह्नप्रतिषेधार्थः । अथवा मित्र आदित्यस्तदुपस्थानं मैत्रम् ॥ १५२ ॥
दैवतान्यभिगच्छेत्तु धार्मिकांश्च द्विजोत्तमान् ॥
ईश्वरं चैव रक्षार्थ गुरूनेव च पर्वसुः ॥ १५३ ॥ १५ अभिवादयेबृद्धांश्च दद्याचैवासनं स्वकम् ॥
कृताञ्जलिरुपासीत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात् ॥ १५४ ॥ श्रुतिस्मृत्युदितं सम्यङ्बिद्धं स्वेषु कर्मसु ॥ धर्ममूलं निषेवेत सदाचारमतन्द्रितः ॥ १५५ ॥ आचाराल्लभते ह्यायुराचारादीप्सिताः प्रजाः आचाराद्धनमक्षय्यमाचारो हन्त्यलक्षणम् ॥ १५६ ॥
न चायमेष विद्वत्तादिगुणसंपनैः साध्यते । प्रजाया ह्येते गुणाः प्रार्थ्यन्ते । तदुक्तम् "तया गवा किं क्रियते या न धेनुर्न गर्मिणी। कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्मिकः॥"
अक्षथ्यमपि प्रभूतं यदसद्वयसनैरन्यलक्षणं स्कन्धोपरि तिलकादि दारिद्र्यादिदौर्भाग्य२५ सूचकं तदप्याचारो हन्ति । तेन ह्यधर्म आचारपरत्वेन नश्यति ॥ १५६ ॥
दुराचारो हि पुरुषो लोके भवति निन्दितः॥
दुःखभागी च सततं व्याधितोऽल्पायुरेव च ॥ १५७ ॥ १ क-पश्चिमाङ्गसंस्तवे । २ र-ण-संपन्ना साम्यते,
For Private And Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
३६३
सर्वलक्षणहीनोऽपि यः सदाचारवान्नरः॥ श्रद्दधानोऽनसूयश्च शतं वर्षाणि जीवति ॥ १५८ ॥ यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् ॥
यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ १५९ ॥ यत्परप्रार्थनया स्वपरहितादि क्रियते तत्परवशं वय॑ते न तु यद्वृत्तिसाध्यमा- ५ विज्यादि तद्धिं स्ववशमेव । तद्विषयकमेव भृत्यादि स्वीक्रियते । यत्त्वात्मनो वश्यं स्वल्पया धनमात्रया परोपकारः स्वल्पोऽपि स्वयं तत्कर्म कुर्यात् । न चानेन परवशमपि दीक्षितस्य निषिध्यते । स्मृत्या श्रुतिं बाधितुमन्याय्यत्वात् । उक्ते च विषये सावकाशत्वास्मृतेः । नित्यकर्मासंपत्तौ कुटुम्बोपयोगिनि धनेऽसति कर्तव्यैव याञ्चोपायान्तराभावे । किंतु विशेषतो यक्ष्ये विशेषतो दास्य इति सत्यां कस्यांचिद्धनमात्रायां संतोषपरेण १० भवितव्यमित्येवमस्य तात्पर्यम् ॥ १५९ ॥
सर्व परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् ॥
एतद्विद्यात्समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥ १६० ॥ याच्या निन्दति । यत्परवशं तत्सर्वं दुःखम् । तिष्ठतु तावत्परस्य गृहद्वायुपस्थानमनुवृत्तिरत्र चामुत्र च भ्रमणम् । यत्तु " संकल्प एव याच्चायां हृदयं न प्रसह्यते । नूनं मायामसंदिग्धां सृष्टि सौ स्वयंभुवः" ॥ समासेन संक्षेपेणैतदुःखस्य लक्षणं या याच्या । सुखं चैतद्याऽस्पृहा ॥ १६० ॥
यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात्परितोषोऽन्तरात्मनः॥
तत्प्रयत्नेन कुर्वीत विपरीतं तु वर्जयेत् ॥ १६१ ॥ आत्मतुष्टेः प्रागुक्तायाः पुनर्वचनं स्मरणार्थम् । विषयश्च तस्या दर्शन एव । यत्र २० कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ।। १६१ ॥
आचार्य च प्रवक्तारं पितरं मातरं गुरुम् ॥
न हिंस्याब्राह्मणान् गाश्च सर्वांश्चैव तपस्विनः ॥ १६२ ॥ आचार्य उपनेता । प्रवक्ता अध्यापको व्याख्याता । गुरुस्ताभ्यामन्यः २५ पितृव्यमातुलादिः । सर्वाश्चैव तपस्विनः । प्रायश्चित्तप्रवृत्तान्पातकिनोऽपीति सर्वग्रहणम् । अविशेषेण सर्वभूतानां तत्र तत्र हिंसा निषिद्धा । पुनर्वचनमाचार्यादीनामाततायिनामपि __ १ फ-तद्विषयकमेव भृत्यादिः । २ फ-तं स्वयमेव कुर्यात् । ३ फ-योगिनि धने । ४ ख-मायां संदिग्धांस्ते । ५ फ-अपि ।
For Private And Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः निषेधार्थमिति केचित् । यस्तु “ गुरुं वा बालवृद्धौ वा” इत्यादिरर्थवादोऽस्यैव प्रतिप्रसवः । उपाध्यायस्त्वाह नायं प्रतिषेधः पर्युदासोऽयं संकल्पविधानार्थो "नोद्यन्तमादित्यमीक्षेत" इतिवत् । अतः प्रयत्नेनातिक्रान्तं भवति संकल्पप्रतिषेधश्चेति । अथवा दुरुक्तभाषणं हिंसा
" वाग्मिस्तैस्तै घान ताम्" इति प्रयोगदर्शनात् । अथवा प्रतिकूलाचरणे हन्तिः ५ प्रयुक्तः ॥ १६२ ॥
नास्तिक्यं वेदनिन्दा च देवतानां च कुत्सनम् ॥ द्वेषं स्तम्भं च मानं च क्रोधं तैक्ष्ण्यं च वर्जयेत् ॥ १६३ ॥
वेदप्रमाणकानामर्थानां मिथ्यात्वाध्यवसायें नास्तिक्यम् । शब्देन प्रतिपादन निन्दा । पुनरुक्तौ वेदोऽन्योऽन्यव्याहतो नात्र सत्यमस्तीति भावदोषेण न पूर्वपक्षभङ्गया । अग्न्यादयो देवतास्तासां कुत्सनं निन्दैव यथा दग्धदेवेन हताः स्म इति दैवे भवन्ति वक्तारः । द्वेषो मात्सर्यादिहेतुकाऽप्रीतिः । स्तम्भोऽहंकारादनम्रता । मानोऽहंकार आत्माभिमानः पण्डितोऽहमाढ्योऽहमिति । अमर्षः क्रोधस्तैक्ष्ण्यं पारुष्यं द्वेषपूर्वकः क्रोधः ॥ १६३ ॥
परस्य दण्डं नोधच्छेत्क्रुद्धो नैनं निपातयेत् ॥
अन्यत्र पुत्राच्छिष्याद्वा शिष्टयर्थं ताडयेत्तु तौ ॥ १६४ ॥
येन दम्यते स दण्डः करलगुडशिफारज्जुविदलादि । तं परस्य क्रुद्धः सन्नोद्यच्छेनोत्क्षिपेत् । प्रहारार्थे तिर्यगपि न निपातयेत् । निपातनं वेगेन तदङ्गसंयोगः । पुत्रशिष्यावनुताडयेच्छिफावेणुदलचपेटाभिर्यथाऽष्टमे वक्ष्यति न दण्डेन तौ च न क्रोधेन तर्हि
शिष्टयर्थमनुशासनार्थ बाल्याद्यदि चापलमाचरतः । तथा " पृष्ठतस्तु शरीरस्य " इतीष२० ताड्यौ । शिष्यग्रहणं दासीदासस्यापि प्रदर्शनार्थम् । समानकार्यत्वात् ॥ १६४ ॥
ब्राह्मणायावगु/व द्विजातिवंधकाम्यया ॥ शतं वर्षाणि तामिस्र नरके परिवर्तते ॥१६५ ॥
आविशेषेण सर्वविषये ताडने निषिद्धे ब्राह्मणे तत् क्रियाया दोषातिशयदर्शनार्थ पश्चश्लोकी । अवगूर्य उद्यम्यैव दण्डादि वधकाम्यया ताडनेच्छया । विनैव निपातेन । २५ शतं वर्षाणि नरके पच्यते परिवर्तते तत्फलमुपभुते ॥ १६५ ।।
ताडयित्वा तृणेनापि संरम्भान्मतिपूर्वकम् ॥ एकविंशतिमाजातीः पापयोनिषु जायते ॥ १६६ ॥
१ण-र-स्वयं तेनातिकान्तं भवति । २फ-अवसायस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३६५ संरंभः क्रोधावेशो न तु नर्मणा बुद्धिपूर्वम् । एकविंशतिमाजाती: जातिर्नन्म । आकारोऽनर्थकः प्रलम्बत इतिवत् । पापानां योनय इति तिर्यग्जन्तवो दुःखबलातिपत्तावदंडादिपीडाकरपदार्थः ( ? ) । तृणेनापि ताडने दीर्घकालो नरकानुभवः ॥ १६६ ॥
अयुध्यमानस्योत्पाद्य ब्राह्मणस्यामृगङ्गतः॥
दुःखं सुमहदामोति प्रेत्याप्राज्ञतया नरः ॥ १६७ ॥ असृग्लोहितम् । तदङ्गतोऽङ्गायत्रोत्पादयति ब्राह्मणस्य खड्गप्रहारादिनाऽयुद्धयमानस्य न तु द्रोणाचार्यवत्तात्रेण धर्मेण युयुत्सोः सुमहदुःखं नरकादि प्रेत्य मृतो जन्मान्तरे । अप्राज्ञतयेत्यनुवादः । प्राज्ञो हि शास्त्रार्थज्ञानान्न कथमेवं कुर्यात् ॥ १६७ ॥
शोणितं यावतः पासून्त्संगृह्णाति महीतलात् ॥
तावतोऽब्दानमुत्रान्यैः शोणितोत्पादकोऽद्यते ॥ १६८॥ १० ईषत्प्रहारे पूर्वफलम् । अधिके तु पांसवो रजांसि धूल्यवयवास्तान्यावतो यत्परिमाणान्गृह्णाति संहन्ति । ब्राह्मणाङ्गच्युतं भूमिपतितं लोहितं तावतोऽब्दास्तावन्ति वर्षाण्यमुत्र परलोकेऽद्यते श्वशृगालैर्यः शोणितस्योत्पादकः प्रहर्ता ॥ १६८ ॥
न कदाचिहिजे तस्माद्विद्वानवगुरेदपि ॥
न ताडयेत्तृणेनामि न गात्रात्स्रावयेदसूक् ॥ १६९ ॥ १५ पूर्वस्य क्रियात्रयप्रतिषेधविधेरुद्यमननिपातनविषयस्योपसंहारः । न कदाचिदापद्यतीत्यर्थः ॥ १६९ ॥
अधार्मिको नरो यो हि यस्य चाप्यनृतं धनम् ॥
हिंसारतिश्च यो नित्यं नेहासौ सुखमेधते ॥ १७ ॥ सामान्यतः सर्वहिंसाप्रतिषेधशेषोऽयम् । अधर्मः । शास्त्रप्रतिषिद्धोऽगम्यागमना- २० दिस्तं चरत्यधार्मिकः । यस्य चानृतमेव धनं साक्ष्ये व्यवहारनिर्णयादौ चासत्यमुक्त्वा उत्कोचधनं साधयति यश्च हिंसारतिहिंसायां अभिरतो वैरानुबन्धादर्थहेतोर्वा परान्हिनस्ति नासौ सुखमेधते न सुखं प्राप्नोति । इहास्मिल्लोके ॥ १७० ॥
न सीदन्नपि धर्मेण मनोऽधर्मे निवेशयेत् ॥ ___ अधार्मिकाणां पापानामाशु पश्यन्विपर्ययम् ॥ १७१ ॥ २५
धर्मः शास्त्रमर्यादा तेन वर्तमानः सीदन्नप्यवसादमपि प्राप्नुवन्नाधर्मे मनो निवेशयेत् । यत अधार्मिका यद्यपि चौर्योत्कोचदम्भादिभिर्धनसमृद्धा दृश्यन्ते तथापि तेषामाशु विपर्ययो दृश्यते धननाशादि । अतो न धर्माद्विचलेत् सुहृद्भूत्वा दृष्टमर्थ दर्शितवान् ॥ १७१ ॥
१ फ-कर्मणा । २ ख-वा।
For Private And Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः इदानीं शास्त्रार्थमाह नाधर्मश्चरितो लोके सद्यः फलति गौरिव । शनैरावय॑मानस्तु कर्तुर्मूलानि कुन्तति ॥ १७२ ॥
अनियतकालत्वाद्वैदिकानां शुभाशुभफलानां कर्मणामेवमुच्यते । नाधर्मश्चरितोऽनुष्ठितः सद्यः फलति फलं ददाति । वेदे हि केवलं कर्मणां विहितप्रतिषिद्धानां सुखदुःखफलत्वं श्रुतम् । कालविशेषस्तु नावगमितः । वाक्यव्यापारो हि कर्तव्यतावगमपरत्वेऽपि कर्मफलसंबन्धबोधमात्रे पर्यवस्यति न कालविशेषमाक्षिपति । फलवतां कर्मणां नित्यानां तु फलतः कर्तव्यताप्रतिषिद्धपरिहारेऽपि नैव नरकादिदुःखनिवृत्तिकामस्याधिकारः किंतु शास्त्रप्रतिषेधसामर्थ्यात् । स तु प्रतिषेधो दुःखफलत्वं प्रतिषिद्धानुष्ठानस्य बोधयति । निपुणत एतदुच्यमानमतिग्रन्थविस्तरमाक्षिपतीत्युपरम्यते।
गौरिव साधर्म्यवैधर्माभ्यामयं दृष्टान्तः । यथा गौः पृथिवी व्युप्तबीजा न तदैवानेकसस्यशालिनी भवति । किंतार्ह ? परिपाकमपेक्षते तादृशं वैदिकं कर्मेति साधर्म्यम् । वैधर्मेणापि यथा गौः पशुहिंदोहाभ्यां सद्यः फलति । नैवं धर्माधर्मी । अधर्मग्रहणं
धर्मस्यापि फलदानप्रति कालानियमप्रदर्शनार्थम् । आवय॑मानः कालेनोपचीयमानः १५ कर्तुः प्रतिषिद्धानुष्ठातुः मूलानि कुन्तति च्छिनत्ति । मूलकर्तनेन सर्वेण सर्वविनाश उपलक्ष्यते । यथा मूलच्छेदावृक्षादिस्थावराणामपुनर्भवस्तद्वदधर्मकारिणाम् ॥ १७२ ॥
यदि नात्मान पुत्रेषु न चेत्पुत्रेषु नप्तृषु ॥ न त्वेव तु कृतोऽधर्मः कर्तुर्भवति निष्फलः॥ १७३ ॥
इदमयुक्तं यदन्यकृतस्य कर्मणोऽन्यगामिता फलस्योच्यते । कर्तुः फलदानि वैदिकानि कर्माणि । न वैश्वानरन्यायोऽस्ति । श्रवणाभावात् । न हि पुत्राद्यर्थताऽत्र श्रुता । सत्यम् । पुत्रे पीड्यमाने पीडितस्य पितुरधिकतरं दुःखं भवति । अतः कर्तुरेव दुःखम् । पुत्रस्यापि स्वकृतात्पौर्वदोहकात्कर्मणस्तत्फलमित्यविरुद्धम् । एवं नतृष्वपि द्रष्टव्यम् । नप्तारः पौत्राः । कृतो धर्म इति संहितायास्तुल्यत्वाद्धर्माधर्मों द्वावप्युपात्तौ ॥ १७ ॥
अधर्मेणैधते तावत्ततो भद्राणि पश्यति ॥ ततः सपत्नान् जयति समूलस्तु विनश्यति ॥ १७४ ॥
अधर्मेण प्रभुद्रोहादिनैधते वृद्धिं लभते तावत्तस्मिन्नेव काले ततो धनं ग्राम वा प्राप्य ततो भद्राणि बहुभृत्यगवाश्वादि संपत्तिलणानि पश्यत्यनुभवति । ततः सपत्ना
१ र-यदा । २ ख-पृथिव्यपूर्वजो न तु दैवानेकसस्यशालिनी भवती । ३ णर-परिवासम् । ४ फपशुर्वा दोहाम्यां । ५ ण-मूले । ६ र-तत्र । ७ रण-तदीयानुवृत्तो धन ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः ।
३५७ नरीन्दरिद्राञ्जयति परिभवति । तर्हि धर्मे स्थितान्कुतश्चन कुसृतिहीना लभन्ते । अतस्तेषां दारिद्रयशब्द ऐश्वर्ये परिभवः । समूलं च कियन्तं कालमेवं भूत्वा सपुत्रज्ञातिधनबान्धवा उच्छिद्यन्ते । तस्माद्धर्मो न हातव्यः ॥ १७४ ॥
सत्यधर्मार्यवृत्तेषु शौचे चैवारमेत्सदा ॥
शिष्यांश्च शिष्याद्धर्मेण वाग्बाहूदरसंयतः ।। १७५ ॥ सत्यं यथादृष्टार्थवादिता । धर्मः श्रुतिविषयौ विधिप्रतिषेधौ । सत्यस्य तादूप्येऽपि भेदेन निर्देशोऽतिशयार्थः । अनृतं पुरुषाणां स्वभावभूतम् । अतो यत्नेन पुनः पुनः प्रतिषिध्यते । आर्यवृत्तं सदाचारः । आर्याः शिष्टास्तेषां वृत्तमाचरितं तंत्र आरमेत् । रतिः परितोषः । एतेष्वर्थेष परितोषोऽनेन विधीयते । अन्यानप्येवमाचारान्दृष्ट्वा मन:प्रसादं कुर्यात् । शिष्याश्च भार्यापुत्रदासच्छात्रा धर्मेणानुशासनीयाः। " पृष्ठतः शरीर- १० स्येत्यादि धर्माः । वाग्बाहूदरसंयतः सत्यसति च प्रयोजने | अबहुभाषिता वाक्सयमः । बाह्वोः संयमो बाहुबलाश्रयणेन कस्यचिदपि पीडनम् । उदरस्य संयमोऽनौदरिकता अबहुभोजित्वम् । औदरिकता बहु भोजित्वं भोज्यविशेषे गर्धयाँ परगृहे .बाहुल्येन भोजनम् । उक्तोऽप्यर्थः पुनरुच्यते बहुकृत्वोऽपि पथ्यं वदितव्यमिति सर्वत्र पौनरुक्त्यपरिहारः ॥ १७५ ॥
परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ ॥
धर्म चाप्यसुखोदकै लोकसंक्रुष्टमेव च ॥ १७६ ॥ उक्तस्त्रिवर्गः पुरुषार्थः । कश्चित्तुल्यतां मन्यमानोऽर्थकामपरिहारेण यथा धर्मः सेव्यते तद्विरोधी ज्योतिष्टोमादिः । स ह्यर्थविरोधी दक्षिणादिदानेन कामविरोधी दीक्षितस्य ब्रह्मचर्यविधानात् । एवमर्थकामावपि धर्मपरिहारेण न सेवेत । तत्र " न हिंस्याद्भू- २० तानीति " यत्र कामो हिंसाया वैरानुबन्धाद्यः कश्चिद्वक्तुमिष्यते तत्र स विषयप्रतिषेधाय, यत्र तु कस्यचिद्धिंसयाऽर्थकामाविष्येते तत्र नास्ति हिंसादोष इति प्रवर्तते तद्भान्तिनिवृत्यर्थमिदमुच्यते । परित्यजेत्परिहरेत्तादृशार्थकामौ यत्र धर्मविरोधः ।
एवं सर्वतो धर्मस्य बलीयस्त्वमुक्त्वा कस्मिंश्चिद्विषये तस्यापि परिहतय॑तामाह । धर्म चाप्यसुखोदकम् । उदर्क उत्तरकालः सोऽसुखो यस्य । यथा सर्वस्वदानं वा २९ ददाति धर्मकोयं महापुण्य इति । यथा नदीतीरेप्वेकान्तेष्वपि प्राकृतजना बहवः पश्यन्ति तत्र स्नानं भवतीत्यर्थस्नानं धर्मार्जनसमक्षापेक्षा तु साधुवादाय, यथा च तीर्थकाकेम्यो दानं भवति दानं धर्मो दातृत्वप्रसिद्धयुत्पादनार्थत्वात्तेभ्यो निन्द्यते । अथवा यद्गीतया
१फ-तत्रारमेत् । २ ण-र-सत्यसति प्रयोजने । ३ फ-अपीडनम् । ४ ण-र-गई २ । ५ णर-अर्थकामवप्येते । ६ फ-समक्षतापेक्ष्म ।
For Private And Personal Use Only
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः लोकः संक्रोशति यथा गौरवध्यस्य वधो मांसस्य॑ भक्षणं च तद्विगार्हततरं पश्चन्तरेभ्यो लोके। दृष्टमूलश्वायमहिस्पर्शवत्प्रतिषेधः । विहितोऽयमर्थ इत्यवैधतया प्राकृतजना अनानाना अधार्मिकत्वं यष्टुः प्रख्यापयेयुस्तेषां च बहुत्वतः प्रसिद्धया शिष्टा अध्येवं
प्रसिद्धमूलमनवगच्छन्तः परिवर्जयेयुस्तदुक्तं " धार्मिके सति राजनीति ॥ एतदुक्तं पूर्वै५ ाख्यातमित्यनुगतम् । न हि प्रत्यक्षश्रुतिविहितस्य स्मृत्या बाधो न्याय्यः । इदं तु
युक्ततरमुदाहरणम् । नियोगधर्मः स्मृत्या विहितो लोकसंक्रुष्टत्वान्न क्रियते । तथा यः कश्चिदनाथतरुणी स्त्रियं कारुण्याद्विभर्ति तत्र यदि लोकसंक्रोश आशङ्कयते स्त्रीत्वेनैवास्मा एषा रोचते स लोकसंक्रुष्टधर्मः ॥ १७६ ॥
न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलोऽनृजुः ॥ न स्याद्वाक्चपलश्चैव न परद्रोहकर्मधीः ॥ १७७ ॥
पाणिपादाभ्यां चपलः । ' तृतीयेति । (व्या. सू. २।१।३० ) योगविभागा समासः । चापलं च हस्तेनानुपयुज्यमानस्यापि वस्तुनो ग्रहणापसारणे । परस्त्रीप्रेक्षणचित्रसंदर्शनादि नेत्रचापलम् । परद्रोहार्थ कर्मबुद्धिश्च न कर्तव्या ॥ १७७ ॥
येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः ॥ तेन यायात्सतां मार्ग तेन गच्छन्न रिष्यति ॥१७८ ॥
यो धर्मः पित्रादिभिरनुष्ठितो यैश्च सह प्रीतिर्भाविता यैः सह कन्याविवाहादिः कृतो यैवे च शाखा अधीता स एव पन्था आश्रयणीयः । तथा कुर्वन्न रिष्यति न बाध्यते लोके न निन्द्यते । अन्ये त्वविदुषः पुरुषधर्मेष्वहिंसादिषु प्रत्युपायोऽयं राजपटह इव म्लेच्छादीनाम् । अग्निहोत्रादयस्तु स्वप्रत्ययापेक्षा एव ।
अत्र चोदयन्ति । यदि निर्मूलः पित्रादिभिरनुष्ठितोऽर्थः कथं तस्य धर्मत्वम् ? अथास्ति मूलं तत् पुत्रस्यापि भविष्यति किं पित्रादिग्रहणेन ? तदेतत्परिहृतमविदुषां मूलमनानानामुपदेशोऽयमिति । __अन्ये तु यत्र निपुणतोऽपि निरूप्यमाणे संदेहो न निवर्तत उभयथा वाक्यार्थ
प्रतिपत्तिस्तत्र पित्राद्याचरितः पन्था आश्रयणीय इत्याहुः । एतदपि चिन्त्यम् । २५ न हि नित्यसंदिग्धं नाम प्रमाणमस्ति । अवश्यं ह्येकार्थनिष्ठेन वाक्येन भवितव्यम् । विकल्पितेषु वा पदार्थेषु पित्राद्याचरितं कर्मानुचरणीयम् । यतोऽन्य आर्चरितवन्तः ।
१ ण-र-मांसभक्षणं । २ फ-शिष्टा अपि येनाप्रसिद्धमूलम् । ३ ण-वित्त । ४ फ-रिष्यते । ५फ-यैश्च । ६ फ-अधीताः । ७ र-प्रेक्षा । ८ फ-अन्यदाचरितवन्तः; ण-र-अन्याचरितवतः ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
३५९ सतां मार्गमिति । यदि पितृपितामहादिभिः कैश्चित्कथंचिदधर्म आचरितपूर्वः स न आश्रयणीय इति सतां मार्गमित्याह ॥ १७८ ॥
ऋत्विक्पुरोहिताचा%ातुलातिथिसंश्रितैः ॥ बालवृद्धातुरैवैद्यैातिसंबन्धिबान्धवैः ॥ १७९ ॥ मातापितृभ्यां जामीभित्रा पुत्रेण भार्यया ॥
दुहित्रा दासवर्गेण विवादं न समाचरेत् ॥ १८० ॥ न समाचरेदित्येकैकेन संबध्यते ।
संश्रिता आश्रयागता उपजीविनः । वैद्या विद्वांसो भिषजो वा । ज्ञातयः पितृ पक्षाः । संबंधिनो वैवाह्याः । बान्धवा मातृपक्षा मातृष्वस्त्रीयप्रभृतयः ॥ १७५ ॥
जामयो भगिन्याः स्ववासिनश्च । विवादो विरोधः प्रतिकूलाचरणं वाक्कलहश्च १० एतैर्न कुर्यात् ॥ १८० ॥
एतैर्विवादासंत्यज्य सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥
एतैर्जितैश्च जयति सर्वांल्लोकानिमान्गृही ॥ १८१ ॥ एतैर्विवादैः क्रियमाणैर्यः पापयोगो भवत्यकर्तुस्तेन न संबन्धः । सर्वपापैः प्रमु. च्यत इत्युच्यते। एतैश्च जितरुपेक्षितैः सर्वाल्लोकाञ्जयति स्वीकरोतीत्यर्थवादः॥१८१॥ १५
आचार्यो ब्रह्मलोकेशः प्राजापत्ये पिता प्रभुः॥
अतिथिस्त्विन्द्रलोकेशो देवलोकस्य चत्विजः॥१८२ ॥ आचार्यों ब्रह्मलोकस्येशः प्रभुस्तस्मिन्परितुष्टे ब्रह्मलोकः प्राप्यते । अतो गुणतो ब्रह्मलोकेश इत्युच्यते । प्राजापत्ये लोके पिता प्रभुः ॥ १८२ ॥
जामयोऽप्सरसां लोके वैश्वदेवस्य बान्धवाः ॥ संबन्धिनो ह्यपां लोके पृथिव्यां मातृमातुलौ ॥ १८३ ॥ आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः॥
भ्राता ज्येष्ठः समः पित्रा भार्या पुत्रः स्वका तनुः ॥ १८४ ॥ भार्या पुत्रः स्वकीया तनुरात्मीयमेव शरीरम् ॥ १८४ ॥
छाया स्वा दोसवर्गश्च दुहिता कृपणं परम् ॥
तस्मादेतैधिक्षिप्तः सहेतां सज्वरः सदा ॥ १८५॥ यो भृत्यवर्गः स आत्मीया च्छाया यथा छाया नित्यानुगता न क्रोधविषय एवं भृत्यवर्गोऽपि । दुहिता कृपणमनुकम्पा दया । एतैः पूर्वोक्तैरधिक्षिप्तः परुषवचनैराकृष्टः कोपितः सहेत क्षमेत । असज्वरोऽविद्यमानज्वरः ज्वराभावेन च चित्तस्यासंक्षोभो ।
१ फ-एभिः । २ र-परितुष्टये । ३ ण-ब्रह्मलोकस्य । ४ फ-पृथिव्यां । ५ ण-स्वदासवर्गश्च; फ-स्वो दासवर्गश्च ।
For Private And Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः लक्ष्यते । ज्वरितस्य हि चित्तसंक्षोमो भवति तद्वत्क्रुद्धस्य । अथवा पाठान्तरं । असंज्वरः। संतापः संज्वरः (अमरकोशे १।१।६०)। स ना प्रतिषिध्यते ।। १८५ ।।
प्रतिग्रहसमर्थोऽपि प्रसङ्गं तत्र वर्जयेत् ॥ प्रतिग्रहेण ह्यस्याशु ब्राझं तेजः प्रशाम्यति ॥ १८६ ॥
परस्माददृष्टप्रयुक्ताद्यल्लम्यते स प्रतिग्रहः । तत्र समर्थः शक्तोऽपि प्रसंगं पुनः प्रवृत्तिं वर्जयेत् । श्रुताध्ययनशीलसंपत्तिव्यविधिज्ञता च सामर्थ्यम् । तस्मादविद्वान्न बिभीयादित्यत्रोक्तमप्येतदुत्तरार्थं पुनरनूद्यते ॥ १८६ ॥
न द्रव्याणामविज्ञाय विधि धर्म्य प्रतिग्रहे ॥ प्राज्ञः प्रतिग्रहं कुर्यादवसीदन्नपि क्षुधा ॥ १८७ ॥
तद्दर्शयति । अविज्ञाय कामोपभोगाद्यर्थ न प्रतिग्रहः कर्तव्यः । एतदुक्तं भवति। आत्मनः कुटुम्बस्थित्यै नित्यकर्मसंपत्त्यै च प्रतिग्रहः कर्तव्यो नान्यथा । अवसीदन्नपि क्षुधा । अप्रतिगृह्णन्यद्यप्यवसादं गच्छति । अवसादः शरीरस्यानभिवृद्धिः अथवा द्रव्याणां विधिं धर्म्य प्रतिग्रह इत्यवं संबन्धः क्रियते । कोऽसौ धर्यो विधिः । धर्म्य प्रयोजन विज्ञाय प्रतिग्रहमन्त्रद्रव्याणां च देवता " अग्नये हिरण्यं रुद्राय गाम्" इत्यादिः॥१८७॥ १५ हिरण्यं भूमिमश्वं गामन्नं कासस्तिलान्घृतम् ।।
प्रतिगृह्णनविद्वांस्तु भस्मीभवति दारुवत् ॥ १८८ ॥
अविदुषो द्रव्यविशेष प्रति प्रतिग्रहे दोषातिशयमाह । भस्मीभवति दारुवत् । यथा दाग्निना दग्धं भस्मीभवति तथा यो ब्राह्मणो विद्यासंपन्नो न भवति स एतानि हिर
ण्यादीनि द्रव्याणि प्रतिगृह्णन्भस्मीभवति ॥ १८८ !। २० हिरण्यमायुरन्नं च भूर्गौश्चाप्योषतस्तनुम् ॥
अश्वश्चक्षुस्त्वचं वासो घृतं तेजस्तिलाः प्रजाः॥ १८९ ॥
भूर्गौश्च तनुं शरीरमोषतो दहतः । हिरण्यमायुर्विभक्तिपरिणामः ओषतीतिकर्तव्यः । एवं अश्वश्चक्षुरित्यादिषु क्रियापदानुषङ्गः कर्तव्यः ॥ १८९॥ .
अतपास्त्वनधीयानः प्रतिग्रहरुचिर्द्विजः ॥
अम्भस्यश्मप्लवेनेव सह तेनैव मज्जति ॥ १९० ॥ फ-अदृष्टः । २ ण-र-यद्यवसादं गच्छति । ३ ण-र-उषतीति ।
For Private And Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
३६१
यस्य तपो नास्त्यनधीयानो न चाधीते । अध्ययनेन प्रकृता विद्वत्ता लक्ष्यते । समुदिते चैते विद्यातपसी प्रतिग्रहाधिकारनिमित्तम् । उभयगुणभ्रष्टः प्रतिग्रहे चाभिलाषी स तेन सह मज्जत्यधोगच्छति । केन सह अन्यस्यानिर्देशाद्दातुश्च सन्निधानात्तेन सहेति गम्यते । प्रतिग्रहीतारं लवमिवात्मोत्तारणायाश्रयते । यस्त्वीदृशोऽपात्रभूतः स दातारमात्मानमुभावप्यधो नयति यथाऽम्भस्यश्मप्लवोऽश्ममयः प्लवः अश्मप्लवः । पारं ५ तरति येन स प्लवो नावादिः । तत्र यथाऽश्मन्यारूढो नदीतरणार्थमम्भसि मज्जत्यश्मप्लवेन सह गम्यते । दाता हि ब्राह्मणाय ददानश्च तादृशो ब्राह्मण उभावपि नरकं गच्छतः ॥ १९०॥ तस्मादविद्वान्विभियाद्यस्मात्तस्मात्प्रतिग्रहात् ॥
स्वल्पकेनाप्यविद्वान्हि पङ्के गौरिव सीदति ।। १९१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अतो नरकभयादविद्वान्मूर्खः प्रतिग्रहात् विभियात् नश्येन प्रतिगृह्णीयादिति १० यावत् । तिष्ठतु तावद्धिरण्यादीनि द्रव्याणि । स्वल्पकेनापि त्रपुसीसादिना असारेण स्वल्पया मात्रया प्रतिगृहीतेनाविद्वान्पङ्के कर्दमे गौरिव सीदति ॥ १९९ ॥
न वार्यपि प्रयच्छेत्तु बैडालव्रतिके द्विजे ॥
न बकव्रतिके पापे नावेदविदि धर्मवित् ।। १९२ ।।
प्रतिग्रहीतुर्धर्म उक्तः । इदानीं दातुरुच्यते । अपिशब्दात्सर्व देयं निवार्यते । १५ यत्र वारि न कस्मैचिद्वार्यते तदपि नैभ्यो दातव्यं कुतोऽन्यद्रव्यं दीयते । अतिशयोक्त्या द्रव्यान्तरदाननिषेधोऽयम् । वारिणस्तु सर्वार्थत्वादनिषेधः ।
66
ननु च बैडालव्रतिकान्त्राङ्मात्रेणापि नार्चयेत्" इत्युक्तमेव । सत्यम् । तत्राच निषिद्धा । इह तु दानम् । तच्च धनस्य नान्यस्य । एवं द्विः प्रतिषेधोऽर्थवान्भवति । तथा चोत्तरत्र वक्ष्यति “ विधिनाऽर्घ्यर्जितं धनमिति " ( लो. १९३ ) । २० अतः पाषण्डयादिभ्यः सावज्ञमन्नदानं ने निषिध्यते । अत्र कश्चिदाह यद्यवेदविदीति श्रुतं तथाऽप्यनधीयान इत्यपि द्रष्टव्यम् । तथाहि केवलवेदाध्यायिभ्यो दानमुक्तम् । न च दाम्भिकेभ्यः काम्ययुक्तम् । स इदं प्रष्टव्यः पुनर्वेदाध्यायिमात्राय विद्यारहिताय दानमुक्तम् श्रोत्रियायैव देयानीति चेत् । न त्वईत्तमायेत्यप्राप्तिकत्वादत्र विद्यया विना वाक्यान्तराणि च " विदुषे दक्षिणे "त्यादीन्येकप्रकारगतानि सन्त्येव । अतस्त- २९ त्पर्यालोचनयोभयविशेषणचेष्टया देयमिति गम्यते । अतः श्रौतार्थपरित्यागे न किंचित्कारणं पश्यामो यस्य तु साम्यमयुक्तमिति वचनगम्येऽर्थे
का नामायुक्ता ।
अथापि । ५ फ-तत्तु
UF THE
१ फ- ददावनक्षरश्च । २फ - तन्निषिध्यते ॥ ३ - अधीयान ६ फ - श्रौत्रार्थ- 1
४६
For Private And Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६२
१०
१५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
बिडालव्रतेन चरति बैडालव्रतिकः । बकानां व्रतं तदस्यास्तीति वकव्रतिकः । अधिकैरणविवक्षायां सप्तमी । संप्रदानविवक्षायां चतुर्थी युक्ता ॥ ९९२ ॥
त्रिष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनाऽप्यर्जितं धनम् ॥ दातुर्भवत्यनर्थाय परत्रादातुरेव च ॥ १९३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
धनग्रहणादन्नदानं न निषिध्यत इत्युक्तं भवति । विधिनाऽप्यर्जितं सत्प्रतिग्रहक्रयादिना शास्त्राभ्यनुज्ञातेन प्रकारेण दातुरादातुश्च तादृशं दानं परत्रो भयोरनर्थाय ॥ १९३ ॥
यथा वेनोपलेन निमज्जत्युदके तरन ||
तथा निमज्जतोऽधस्तादज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ ॥ १९४ ॥
औपल आश्मनः । जलसंतरणाय नावादिः प्लवस्तेन यस्तरति तरितुं प्रवर्तते । सोऽघस्ताज्जलस्य मज्जत्यन्तर्धीयते । एवमज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ । प्रतीच्छकः प्रतीच्छां करोतीति णिचं कृत्वा ण्वुल्कर्तव्यः । प्रतीप्सक इति पाठान्तरम् । तत्र सन्नन्तादानोतेर्म्युल् । अर्थस्तृभयोरेक एव ॥ १९४ ॥
धर्मध्वजी सदालुब्धाको लोकदम्भकः ॥
बैडालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसन्धकः ।। १९५ ॥
उपचारेणैतौ शब्दौ प्रयुज्येते । अनेकस्मिंश्चोपचार हेतौ स एव संभवति । यन्निमित्तं प्रयोगस्तदवधारणप्रतिषेधविषैयप्रक्लृप्त्थम् । धर्मो ध्वजमिव व्याघ्रादेरा कृतिगणत्वात्समासः । कदाचित्कर्मधारयः सर्वधनाद्यर्थं इति । ततः सोऽस्यास्तीति मत्वर्थीयः । ख्यात्यर्थमेव धर्म करोति न शास्त्रपरतया स एवमुच्यते । यस्तत्रैव धर्म करोति यत्र २० जनाः पश्यन्ति स्वपुरुषैश्च ख्यापयन्ति धार्मिकत्वप्रसिद्ध्या । प्रतिग्रहादि लप्स्य इति लुब्धो मत्सरी कृपणश्च । लोकं दनोति वञ्चयति लोकदम्भकः । छद्मना चरति छाद्मिकः । छद्म व्याजः । प्रकाश धार्मिको रहसि निक्षिप्तमपहरत्यप्रकाश्यं प्रकाशयति । धार्मिकोऽयमेतस्य यत्समक्षं कथितं तन्नान्यत्र यातीति केनचिद्विश्वस्य कथितं दृश्यते यावद्यत एव गोप्यं तस्यैव मुखाज्जातमिति परद्रोहः । सर्वेषां चाभिसंधाताऽऽक्षेपकः परगुणान्न सहते । २५ ईदृशो बैडालव्रतिको ज्ञेयः । अभिसंघकः अभिसंधत्त इति " आतश्चोपसर्ग ' ( व्या. सू. ३।१।१३६ ) इति कः । ततः स्वार्थे कः । सर्वेषामभिसंघक इति षष्ठीसमासः ।
१ अ - अपादानविवक्षायां । २र-ण-अपलः । ३ – प्रतिच्छायां । ४ अ-ण-सर्वातिसंधकः । ५ र-ण- विषयः । ६ व्या -सू - ( २।१।५६ ) । ७ र लुब्धात्ममत्सरः; ण-मत्सरः । ८ फ- नान्यत्र ।
For Private And Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
३६३
केचिदत्र श्लोकं पठन्ति । "यस्य धर्मध्वनो नियं सुरध्वन इवोच्छ्रितंः ।प्रच्छन्नानि च पापानि बैडालं नाम तद्रतमिति'। एष एवार्थः संक्षेपेण कथ्यते । एकैकगुणसंबन्धे बैडालबतिको ज्ञेयः । अस्मादेव श्लोकादेवमनुमीयते । प्रच्छन्नानि च पापानीति विशेषाश्रवणात् सर्वेषां चैषां पापत्वादुर्भयथाऽऽचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः । केचिदिमं श्लोकमध्यापिताः केचित्पूर्वम्। ५ उभयं च प्रमाणम् । तेन यद्यपि अङ्गदी कुण्डली पीनस्कन्धः पृथुवक्षा देवदत्त इति समुदितानां लक्षणत्वं प्रतीयते तथापीह प्रत्येकमेतानि लक्षणानि ॥ १९५ ॥
अधोदृष्टिनैष्कृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः॥
शठो मिथ्याविनीतश्च बकवतचरो द्विजः ॥ १९६॥ बकव्रतलक्षणमधोनिरक्षिणम् । अथवा नीचदृष्टिः। नीचो दीनः । सर्वदैव व्यापार- १० यति कथंचित्कुतश्चन लभतेऽधमादपि गृह्णाति । निष्कृतिनिष्ठुरता तया चरति तत्प्रधानो नैष्कृतिकोऽसम्यग्भाषी । अलीकविनतिः श्रयति प्रश्रयं नम्रतां कार्ये तु व्याघातकः । बिडालोऽलीकनिद्रां करोत्यामिष लिघुक्षन् । एवं सोपंधौ धर्मचरणो बैडालतिक उक्तः। तथैव वकवतचरोऽपि।बका हि मत्स्यान गृह्णन्तो जलचरेववज्ञां दर्शयन्ति । अथ च मत्स्यग्रहणबुद्धय एव । व्रतेनं शीलितं कर्मोच्यते । प्रदर्शितं पदानामपौनरुक्त्यम् । अथापि १५ स्याल्लक्षणत्वाददोषः । अविज्ञातं हि लक्षणं भवति। पौनःपुन्याभिधानेन सुग्रहोऽर्थो भवति । कः पुनः बैडालव्रतिकबकवतिकोभेदः ? उच्यते । अयं स्वार्थसाधनपरो नान्यस्य कार्य विहन्ति । पूर्वस्तु मात्सर्यात्स्वार्थसिद्धावसत्यामपि परस्य नाशयति ॥ १९६ ॥
ये बकवातिनो विप्रा ये च मार्जारलिङ्गिनः ॥ ते पतन्त्यन्धतामिस्र तेन पापेन कर्मणा ॥ १९७ ॥ स्वंशब्दैश्च व्याख्यातः श्लोकः ॥ १९७ ॥
न धर्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत् ॥
व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्वन्त्री शूद्रददम्भनम् ॥ १९८ ॥ पापं कृत्वा व्रतं प्रायश्चित्तं न कुर्यात् । धर्मस्यापदेशेन धर्ममपदिश्य लोके ख्यापयति धर्मार्थमहं व्रतं करोमि न मे प्रायश्चित्तनिमित्तमस्तीति परमार्थतस्त प्रायश्चित्तार्थ. २९ मेव करोति एवं न कर्तव्यम् । पापं प्रच्छाद्यापहृत्य तेन व्रतेन स्त्रीशूद्रदम्भनं न कुर्यात् । प्रकटं प्रायश्चित्तं कर्तव्यमन्यत्र रहस्यात् ॥ १९८ ॥
१र-ण-उभयं यथा । २ फ-पाठिताः । ३ र-ण-व्यापयति । ४ र-ण-नि. कुति । ५ ण-व्याघातः ६ र-ण-गर्गराजलिघृक्षः । ७ फ-सोपाधेः । ८ र-ण-चरण । ९ र-जलचरेवज्ञा; ण-जलचरणवज्ञा । १० फ व्रतानि । ११ फ-अपौनरुक्तम् । १२ र-ण-स्वशब्दश्च व्याख्याताःश्लोकाः ।
For Private And Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
प्रेत्येह चेदृशा विमा गर्ह्यन्ते ब्रह्मवादिभिः ॥
छद्मना चरितं यच्च व्रतं रक्षांसि गच्छति ॥ १९९ ॥ इह पदार्थस्वाभाव्येनान्योद्देशेनापि कृतं यत्फलं ततो भवत्येव । तथाहि गुरुनियोगे प्रवृत्तो धर्मेद्देशेन गुरुवचनं करोमीति न कामहेतोः । अर्थः 1 स्वाभाव्यात्तु कामं प्रतिनयति । एवं कश्चिन्मन्यते व्रतानि पापापनोदार्थानि । तानि अन्योद्देशेनापि क्रियमाणानि न स्वभावं जहति । एवमेतन्मम प्रायश्चित्तमुभयार्थी भविष्यति । लोके तपस्वीति ख्यातो भविष्यामि । पापं चापनोत्स्यते । तस्यैवं बुद्धिमतो निवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते । तदेतद्व्रतं छद्मना चरितमनुष्ठितं रक्षांसि गच्छति निष्फलं भवति न पापमपनुदतीत्यर्थः । न केवलं कार्याकरणं भवति यावदीदृशो विमा व्रतचारिणो गर्ह्यन्ते निन्द्यन्ते ब्रह्मवादिभिः १० वेदप्रमाणज्ञैः शिष्टैः ॥ १९९ ॥
1
५
www.kobatirth.org
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अलिङ्गी लिङ्गिवेषेण यो वृत्तिमुपजीवति ॥
स लिङ्गिनां हरत्येनस्तिर्यग्योनौ च जायते ॥ २०० ॥
प्रत्याश्रमं लिङ्गधारणं यथा ब्रह्मचारिणो मेखलादिधारणं गृहस्थस्य वैणवदण्डकुण्डलकमण्डल्वादि वानप्रस्थस्य चर्मचीरजटादि परिव्राजकस्य कषायवसनदण्डादि । १५ एतेन वेषेणानाश्रमी यो भिक्षा हेतोर्लोके चरति वृत्तिमुपजीवति स लिङ्गिनामेनः पापं हरति आनृण्यं तर्पयति । तिर्यग्योनौ तिरश्चां श्वशृगालादीनां योनौ जायते । न चात्रैतदाशङ्कनीयं लिङ्गिनां यत्पापं तत्तेभ्योऽपसृत्य तस्मिन्संचरतीत्यसंभाव्यम् । अकर्तव्यता परलिङ्गधारणात्प्रतीयते । अश्रुतेऽपि प्रतिषेधे निन्दार्थवादादेव तदवगतिः ॥ २०० ॥ परकीयनिपानेषु न स्नायाद्धि कदाचन ॥
निपानकः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन लिप्यते ॥ २०१ ॥
[ चतुर्थ
निपिबंत्यस्मिन्नतो वेति निपानं जलाशयः । स च वापीकूपतडागादिः । तस्मिन् परकीये परेण यदात्मार्थं कृतं सर्वार्थ नोत्सृष्टं तत्र न कदाचित्स्नायात् । नित्यं चण्डालादिस्पर्शने च नैमित्तिकं धर्मस्वेदापनोदार्थ च सर्व स्नानं प्रतिषिध्यते । अत्र व्यतिक्रमे दोषमाह । निपानस्य यः कर्ता तस्य यत्किचिदुष्कृतं तस्य केनचिदंशेन भागेन लिप्यते २५ संबंध्यते । निन्दार्थवादोऽयं प्रतिषेधशेषः ॥ ३०१ ॥
यानशय्यासनान्यस्य कूपोद्यानगृहाणि च ॥
अदत्तान्युपभुञ्जान एनसः स्यात्तुरीयभाक् ॥ २०२ ॥
For Private And Personal Use Only
फ-अर्थस्त्राभाव्यत्तु; र-ण- फ- कर्म । २ फ-परोद्देशेनापि । ३ र-ण-लिङ्गवेषेण । ४ण - दण्डधारणादि । ५ फ - परलिङ्गाधारणात् । ६ र-ण- दुःकृतांशेन । ७ फ-प्रतिषेधः ।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
३६५
यानादिनि परकीयान्यदत्तान्युपयुञ्जान एनसस्तदीयस्य तुरीयभाक् चतुर्थ भागं प्राघुयात् । अत्र कश्चिदाह । अदत्तानीतिवचनात्सर्वार्थतयाऽप्युपकल्पितानि नोपयोज्यानि । तदयुक्तम् । परकीयाधिकारात् । न च तानि परकीयानि । त्यक्तं हि तत्सम्यक् । तुरीयग्रहणमविवक्षितमिति प्रागेव व्याख्यातम् ॥ २०२ ॥
नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च ॥
स्नानं समाचरेन्नित्यं गतप्रस्रवणेषु च ॥ २०३ ॥ सर्वा नद्यो देवखाता अतस्तासामुभयथा संभवाद्देवखातग्रहणवाच्यत्वेन तल्लिङ्गं पठितव्यम् । तडागादीनि हि देवखातानि मनुष्यखातान्यपि सन्ति । न च देवैः खन्यन्ते। केवलं महत्वं स्मर्यमाणकर्तृकत्वेन लक्ष्यते ॥ २०३ ॥
र्यमान्सेवेत सततं न नित्यं नियमान्बुधः॥
यमान्पतत्यकुर्वाणो नियमान्केवलान् भजन ॥ २०४ ॥* प्रतिषेधरूपा यमा "ब्राह्मणो न हन्तव्यः" "सुरा न पेया" इत्यादयः । अनुष्ठेयरूपा नियमाः "वेदमेव जपेन्नित्यं " इत्यादयः । न नित्यं नियमान् नानेन नियमानामसेवोच्यत किंतु यमानां नियमेभ्यो नित्यत्वम् । तथा चाह । यमान्पतत्यकुर्वाणः । ब्रह्महत्यादिर्यमलोपे सति पंतितत्वात्सन्निधोपासनादिभिर्नाधिक्रियते । न तु तथा नियमलोपे। १५ तथा च शिष्टस्मरणम्
“ पतति नियमावान्यमेष्वसक्तो न तु यमवान्नियमालसोऽवसीदेत् । " न नियमानसमीक्ष्य बुद्ध्या यमबहुलेष्वतिसंदधीत बुद्धिम् " ॥ इति येपामपि पारिभाषिका यमनियमाः " अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकलकता। अस्तेयमपि पञ्चैते यमाश्चैव व्रतानि च ॥ २०
" अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाचरलाघवम् । अप्रैमादश्च नियमाः पञ्चैवोपव्रतानि च ॥" तेषामपि गुरुलाघवमनेन श्लोकेन प्रतिपाद्यते । अतो नानेन यमानां सेवीच्यते । नापि नियमानामसेवा । उभयेषां तैः शास्त्रविहितत्वात् ॥ २०४ ॥
१र-ण-+च । २ फ-ब्रह्महादिः । ३ क्ष-तथा संध्योपासनादिभिर्नाधिः । ४ फ-ननु । ६ र-ण-अप्रमादाश्च । *[आनृशस्यं क्षमा सत्यमंहिंसा दममस्पृहा॥ध्यानं प्रसादो माधुर्यमार्जवं च यमा दशा ॥१॥] [अहिंता सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्पता॥ अस्तेयमितिपश्चैते यमाश्चोपत्रतानि च ॥२॥] शौचमिज्या तपोदानं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहो॥व्रतोपवासौ मौनंच स्नानं च नियमादशा। [अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम्॥अप्रमादश्च नियमाः पश्चैवोपव्रतानिच॥४॥1]
For Private And Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ चतुर्थः पूर्वेण श्लोकेन व्रताधिकारो विच्छिन्नः । इदानी प्रतिषेधप्रकरणमारभ्यते नाश्रोत्रियतते यज्ञे ग्रामयाजिकृते तथा ॥ स्त्रिया क्लीबेन च हुते भुञ्जीत ब्राह्मणः कचित् ॥ २०५॥
तत्र भोजनमेव तावदर्थित्वाद्यत्रकुत्रचित्प्राप्तं निषिध्यते । अश्रोत्रियोऽनधीयानस्तेन तते प्रारब्धे यज्ञ ऋत्विम्भिर्वाऽश्रोत्रियस्तते न भुञ्जीत ब्राह्मणः । ग्रामयाजी ग्रामयाजक स्तेन यत्र हूयते यत्र च स्त्री होमं करोति । छान्दोग्ये हि स्त्रीणां गृह्यस्मृतिकारैरग्निहोत्रहोम उक्तोऽतस्तं पश्यन्प्रतिषेधति । अथवा यत्र यज्ञे स्त्री प्रधानं भर्ता दारिद्र्यादि. दोषैरुपहतः स्त्री चासौदायिकेन धनेन ज्ञातिबलेन च दर्पिता तत्रायं प्रतिषेधः । क्लीबो नपुंसकम् ॥ २०५ ॥
अश्लीलमेतत्साधूनां यत्र जुहत्यमी हविः॥ प्रतीपमेतद्देवानां तस्मात्तत्त्परिवर्जयेत् ॥ २०६ ॥
पूर्वस्य प्रतिषेधविधेरर्थवादोऽयम् । अश्लीलमश्लाघ्यं साधूनाम् शिष्टानाम् । यत्र ह्येते हविर्जुन्हति यज्ञं कुर्वन्ति देवानां प्रतीपं प्रतिकूलं तस्मादीशे गमनं परिवर्जयेत् ॥ २०६ ॥
मत्तक्रुद्धातुराणां च न भुञ्जीत कदाचन ॥ केशकीटावपन्नं च पदा स्पृष्टं च कामतः ॥ २०७ ॥
यावन्मदादियोग एतेषां तावदभोज्यता । अन्ये बाहुल्यं मन्यन्ते। बाहुल्येन यः क्षीबो भवति मद्यशौण्डस्तदन्नं न भोक्तव्यम् । एवं क्रोधप्रधानस्य भृशंकोपनस्य च प्रायेण चातु
रस्य रोगामयव्याधेः । केशकीटैरवपन्नं संसर्गेण दूषितम् । कीटाश्च केचिन्मृता दूषयन्ति २० न जीवन्तो यथा मक्षिका गृहगोधाश्च । अन्ये तु जीवन्त एव । कीटग्रहणं क्षुद्रनन्तूनां
कृमिपतङ्गानामपि प्रदर्शनार्थम् । केशग्रहणं नखरोम्णां दूषिकादीनां मलानां समाचारात् । पादेन बुद्धिपूर्व कामकारेण स्पृष्टम् । प्रमादतस्तु न दोषः ॥ २०७ ॥
भ्रूणनावेक्षितं चैव संस्पृष्टं चाप्युदक्यया । पतत्रिणाऽवलीढं च शुना संस्पृष्टमेव च ॥ २०८ ॥
भूणहा ब्रह्मनस्तेनावेक्षितं निपुणतो दृष्टम् । प्रदर्शनं चैतदन्येषामपि । पातकिना स्पृष्टस्य तु प्रतिषेधः स्नानविधानादेव सिद्धः । उदक्या रजस्वला तया स्पृष्टस्य प्रतिषेधो नावेक्षितस्य ।
१फ-दर्शित्वान् । २ फ-अश्लीकम् । ३ र-प्रमादस्तु ।
For Private And Personal Use Only
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
ननु च तत्स्पर्शिनोऽपि यावत्स्नानं वक्ष्यत्यतस्तेनैवाशुचित्वे सिद्धे कुतस्तत्स्पृष्टस्य भोजनप्राप्तिः ? उच्यते । प्रक्षस्य तदन्नं भोज्यमथवा भ्रूणहग्रहणं प्रदर्शनार्थमित्युक्तं तत्र कश्चिन्मन्येत दिवाकीर्तिश्लोकपठितानां प्रदर्शनार्थमिति । तथा चोक्यावेक्षितस्यापि प्रतिषेधः स्यात् । एतेन शुना संस्पृष्टं व्याख्यातम् । अत उक्तं पतितानामेवान्येषा प्रदर्शनार्थम् । तत्र युक्तः पतितसूतिकेत्यादीनाम् । उदक्याग्रहणं सूतिकाया निदर्शनार्थम् । पतत्रिणा पतत्री पक्षी स च क्रव्यादो गृध्रवायसादिः समाचारान्न तु हंसादिः ॥ २०८ ॥
गवा चान्नमुपाघातं घुष्टान्नं च विशेषतः ॥
गणान्नं गणिकान्नं च विदुषा च जुगुप्सितम् ॥ २०९ ॥
1
घुष्टान्नं यदुद्धुष्य दीयतेऽनामन्त्रिताय कस्मैचिदर्थिने मठसत्रभक्तादि विशेषानु. १० देशेन, यद्वाऽन्यस्मै प्रतिश्रुत्यान्यस्मै दीयते । प्रतिपत्तिज्ञाने ह्ययं धातुः पठ्यते । तदभावे बाधितं स्मरन्ति यज्ञविवाहादिष्वनामन्त्रितभोजनम् । अयं च गणसंघातस्तस्माद्भातॄणां त्वविभक्तानां न गणव्यपदेशः । " भ्रातृणामविभक्तानामेको धर्मः प्रवर्तते " (अ. ९ श्लो. २११ ) इति वचनादेकश्च धर्मस्तेषामातिथ्यादिक्रियैवेति नवमे दर्शितम् । " ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनमशेषतः " ( अ. ९लो. १०५ ) इति । तस्य च ग्रहणम - १५ वश्यकर्तव्येष्वधिकार इति दर्शयति साधारणस्यापि । अन्यस्यातन्मध्यगतस्य प्रतिषेधः । गणिकावेश्या । जुगुप्सितं निन्दितम् । विदुषा वेदार्थविदा भक्ष्यमपि बिसखल्यादि॥ २०९॥ स्तेनगायनयोश्चानं तक्ष्णो वार्धुषिकस्य च ।।
दीक्षितस्य कदर्यस्य बद्धस्य निगडस्य च ।। २१० ॥
३६७
गायनो यो गीतेन जीवति । अन्यस्य त्वपरान्तकादिगानं विहितमेव । कदर्यः २० कृपणः । बद्धनिगडयोर्विशेषः । एको वाङ्मात्रेणावरुद्धः अपरो रज्ज्वायसनिगडैर्यन्त्रितः । विशदस्य चेत्यन्ये पठन्ति । कष्टं च विशदमाचक्षते ॥ २१० ॥
अभिशस्तस्य षण्ढस्य पुंश्चल्या दाम्भिकस्य च ॥ शुक्तं पर्युषितं चैव शूद्रस्योच्छिष्टमेव च ॥ २१९ ॥
For Private And Personal Use Only
पुंश्चली यस्य कस्यचिन्मैथुनसंबन्धेन घटते । ननु च गणिकान्नं प्रतिषिद्धमेव । २९ नैतदेवम् । अन्या गणिकाऽन्या पुंश्चली । गणिका वेश्यावेशेन जीवति । पुंश्चली स्विन्द्रि
१ र-ण-प्रक्षालिन । २ र-ण- दिवाकीर्त्य । 3 र-ण- तदत्तयुतः । ४ ण - कदर्यं कृपणं ।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६८ मेधातिथिभाष्यसमलंकृत।।
[ चतुर्थः यचपला । दाम्भिको बैडालव्रतिकादिः सोपधोधर्मचरणः। प्रायश्चित्तविशेषार्थ शूदोच्छिष्टं प्रतिषिध्यते । सर्वस्यैवोच्छिष्टभोजनप्रतिषेधात् । अन्ये तु शूद्रोच्छिष्टं स्थालीस्थं भोज्यान्नं शूद्रभुक्तशिष्टमुच्छिष्टमुच्यत इत्याहुः । पाठान्तरं तु “ उच्छिष्टमगुरोस्तथेति'। उच्छिष्टमुच्यते यत्परस्य स्पर्शनादशुद्धं भुक्तोज्झितं च । आत्मीये ह्यभुक्तोऽज्झित एकग्रासाशनमेव स्यात् । न चैष शिष्टानां समाचारो यत्सकृदन्नं दत्तं भुक्त्वा पुनराचम्य पात्रान्तरे गृहीतं भुज्यते । तथा नाद्यादन्नम् । तथान्तरेऽभ्युत्थानादिक्रियान्तरस्य प्रतिषेधः । अत आतृप्तेः प्रागाचमनात्पश्चात्स्पर्शे न दोषः । सहभोजनं तु सत्यपि परस्य स्पर्श पदार्थान्तरत्वान्नोच्छिष्टभोजनम् । अत्र पित्रा पुत्रादिभिः शिष्टं सह भुज्यते । तथा चापस्तम्बादयो देशग्रहणात्प्रसङ्गेन "अनुपनीतेन सह भोजन" निन्दन्ति। नोपनीतेन । अस्मिंस्तु पक्षे विजातीयैः सह भोजनप्रतिषेधः । व्यवधानान्तरमाश्रयणीयम् । भुक्तोज्झितं तु धात्वर्थयोगादुच्छिष्टमन्यदीयमपि ॥ २११ ॥
चिकित्सकस्य मृगयोः क्रूरस्योच्छिष्टभोजिनः ॥ उग्रान्नं सूतिकानं च पर्याचान्तमनिर्दशम् ।। २१२ ॥
स्मृत्यन्तरे विशेषः श्रूयते । " शैल्या नर्तकनीविनः " । मृगयुमंगव्याधः । १५ आखेटकार्थ मांसविक्रयार्थ वा यो मृगान्हन्ति । क्रूर अनृनुप्रकृतिः दुष्प्रसादः । उच्छिष्ट
भोजी निषिद्धोच्छिष्टमोजी । उग्रो जातिविशेषः । राजेत्येतस्य वेदे प्रयोगो दृश्यते । "उग्रो मध्यमशीरि वेति' । न च तस्यान्यः प्रतिषेधोऽस्ति दोषप्रदर्शनप्रकारेण च न श्रूयते " राजान्नं तेज आदत्ते " इत्यर्थवादाच्च प्रतिषेधः । सूतिकानं सूतिकामुद्दिश्य यत्कृतं
तत्कुलीनैरपि तदभोज्यम् । तदनाद्यमनिर्दशं दशाहानि यावत् । तेन यद्यपि क्षत्रियादीनां २० दशाहादूर्ध्वमाशौचं तथापि दशाहानि न भोज्यम् । पाठान्तरं सूतकान्नमिति । सतक
शब्देन च तद्वन्तः पुरुषा लक्ष्यन्ते । येषां कुले सूतकं ते दशाहं न भोज्यान्ना इति । यस्मिन्पक्षे सर्वेषां दशाहं सूतकाशौचं तत्रायं प्रतिषेधः । यदा तु मातापित्रोः सूतकं मातुर्वेति पक्षस्तदा यावदाशौचं न भोज्यम् । अनिर्देशग्रहणमाशौचनिवृत्त्युपलक्षणार्थम् । तेन
क्षत्रियादीना यस्य यावदाशौचकालः स तावत्कालमभोज्यान्नः । " सूतकान्नमनिर्दशमिति, २५ पठितव्ये वृत्तानुरोधात्सर्याचान्तपदेन व्यवधानम् । अन्यैस्तु स्वतन्त्रमनिर्दशग्रहणं व्या
ख्यातम् । सूतकशब्देन आशौचकालोऽनुद्योत्यते । अनिर्दशं गवादीनां पयः पर्याचान्तं शौचाचमनव्यपेतमर्धभुक्ते केनचित्कारणेन यद्याचामति तदा पुनर्मुक्तोज्झितं नाशितव्यम् ॥ २१२ ॥
१ फ-सोपधियोगधर्मचरणः । २ फ-शल्यानर्तकजीविनः
For Private And Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। अनर्चितं वृथामांसमवीरायाश्च योषितः ॥
द्विषदन्नं नगर्यन्नं पतितान्नमवक्षुतम् ॥ २१३ ॥ ____ अर्हिस्य यदवज्ञया दीयते तदनर्चितम् । न तु सुहृदादेः । वृथामांसं देवाधर्चनशिष्टं यन्न भवत्यात्मार्थ यत्साधितम् । अवीरा स्त्री यस्या न भर्ता नापि पुत्रः । द्विषञ्छत्रुः । नगरी नगरस्वाम्यराजाऽपि । अवक्षुतमुपरि यस्मिन्सवथुः कृतः ॥२१३॥ ५
पिशुनानृतिनोश्चान्नं ऋतुविक्रर्यकस्य च ॥
शैलुषतुन्नवायान्नं कृतघ्नस्यानमेव च ॥ २१४ ॥ पिशुनो यो विश्रब्धमर्थ कथितं भिनत्ति परच्छिद्रवादी वा परोक्षम् । अनृती कृतकोटसाक्ष्यः । ऋतुविक्रयकः ऋतुर्यज्ञस्तं कृत्वा विक्रीणीते ऋतुफलं मदीयं तवास्त्विति मूल्येन ददाति । यद्यपि परमार्थतः क्रतोर्विक्रयो नास्ति तथापि यस्यैवंविधा यात्राऽ- १० न्यविप्रलम्भेन वा प्रवृत्तिस्तस्य प्रतिषेधः । शैलूषो नटः भार्यापण्य इत्यपरे । तुन्नवायः सौचिकः । कृतघ्नः कृतमुपकारं यो नाशयति । प्रत्युतोपकर्तुरपकारे वर्तते न च शक्तः सन्प्रत्युपकारेऽपि ॥ २१४ ॥
कारस्य निषादस्य रङ्गावतरकस्य च ॥
सुवर्णकर्तुर्वेणस्य शस्त्रविक्रयिणस्तथा ॥ २१५ ॥ कर्मारोऽयस्करः । निषादो दशमे वेक्ष्यते । रङ्गावतरको नटगायनकेभ्योऽन्यो मल्लादिः । अथवा प्रतिरङ्गमुपतिष्ठते कुतूहली । वेणुवादित्रजीवितैः । शस्त्रविक्रयी कृतस्य खड्गोदरकृतस्य वाऽऽयसो विक्रेता ॥ २१५ ॥
श्ववतां शौण्डिकानां च चैलनिर्णेजकस्य च ॥
रजकस्य नृशंसस्य यस्य चोपपति,हे ॥ २१६ ॥ आखेटकाद्यर्थं ये शुनो बिभ्रति ते श्ववन्तः । शौण्डिका मद्यव्यसनिनस्तत्पण्यजीविनो वा । चै वस्त्रं तन्निर्णेनक्ति प्रक्षालयति । कारुकनामधेयमेतत् । रजको वाससां नीलादिरागकारकः । नृशंसो नन्मनुष्याञ्छंसति स्तौति यो लोके बन्दीति प्रसिद्धः । अथवा निर्दयो नृशंसः उपपति रो भाया गृहे जारो वर्तते ॥ २१६ ॥
मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्त्रीजितानां च सर्वशः ॥ अनिर्दशं च प्रेतान्नमतुष्टिकरमेव च ॥ २१७ ॥
१ फ-विक्रयिणस्तथा । २ फ-यश्च । ३ फ-एवं विषयात्रा । ४ फ-रङ्गावतारकस्य । ५ श्लो. ८ ६ फ-र-जीविनः ७ फ-अकस्य । ८ फ-निर्गक्ति; र-ज-निर्णेनिक्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[चतुर्थः पूर्वोऽविदितभार्याजारः । अयं तु विदित्वा क्षमते न भार्याया निग्रहं करोति । नापि तस्य अविर्दुषोऽन्यत्र गृहाज्जारिणो भोज्यान्नं नैवं स्त्रीजिताः। येषां भार्यं गृहे की ही च स्वयं परिजन्यस्य च नेशस्तेन सर्वत्र तद्वशवर्तिनः । प्रेतानं मरणाशौचे तत्कुलीना अभोज्यान्नाः । अनिर्दशग्रहणं कालोपलक्षणार्थम् । यदाऽनिर्दशग्रहणं पूर्वत्र स्वतन्त्रमाशौचसंबन्धिनामविशेषेणानं प्रतिषेधति तदिह प्रेतान्नं कृतं यस्याप्याशौचं नास्ति सुहृद्वान्धवादेः । कारुण्याच्चतुर्थीश्राद्धादिप्रवृत्तस्य यदन्नं तन्न भोज्यम् । “दशाहिकं नावमिकं चतुर्थाश्राद्धमष्टमी "इत्यादिरामायणे वर्णितमन्यैरपि गृह्यकारैः। अतुष्टिकरं यस्मिन्मुज्यमाने चित्ततुष्टिर्न भवेत् ॥ २१७ ॥
राजानं तेज आदत्ते शूद्रानं ब्रह्मवर्चसम् ।
आयुः सुवर्णकारानं यशश्चर्मावकर्तिनः ॥ २१८॥
अथेदानीमतिक्रमफलं दशर्यति । राजान्नभोजिनस्तेजोनाशः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । सुवर्णकारादयः शब्दाः शिल्पिविशेषजीविनां वाचकाः । ये सुवर्ण जीविकाथै घटयन्ति सुवर्णकारा उच्यन्ते । एवं रजकादिष्वपि द्रष्टव्यम् । चर्मावकृत्तं छिन्दति चर्मावकर्तिनः।
तेन कर्मणा ये जीवन्ति तेषामेषा रूढिः । इह येषां पूर्वत्र प्रतिषेधो नास्ति केवलं दोषः १५ श्रूयते तेषां तत एव प्रतिषेधोऽनुमेयः ॥ २१८ ॥
कारुकानं प्रजा हन्ति बलं निर्णेजकस्य च ॥ गणान्नं गणिकान्नं च लोकेभ्यः परिकृन्तति ॥ २१९ ॥
कारुकाः सूपकारादयः नातिगर्हितकर्माणः । एष एतेषां शिल्पिभ्यो भेदः। प्रजाया विघातोऽनुत्पत्तिः ॥ २१९ ॥
पूर्य चिकत्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम् ॥ विष्ठा वाईषिकस्यान्नं शस्त्रविक्रायणो मलम् ॥ २२० ॥ प्रयतुल्यं चिकित्सकस्यान्नं भोजनम् । इन्द्रियं शुक्रम् । विष्ठामलमेकमेव।।२२०॥ य एतेऽन्ये त्वभोज्यानाः क्रमशः परिकीर्तिताः ॥
तेषां त्वगस्थिरोमाणि वदन्त्यन्नं मनीषिणः ॥ २२१ ॥ २५ प्रतिपदनिर्दिष्टेभ्यो येऽन्येऽप्यभोज्यान्ना अस्मिन्प्रकरणे पठितास्तेषां यदन्नं
तत्त्वगस्थिरोमादि । यस्तदीयायास्त्वचो भुक्ताया दोषः स एवान्नस्यापि ॥ २२१ ॥ १ फ-अविदितान्यगृहजारस्य । २ फ-सूपकारा ।
३ अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं क्षत्रियानं पयः स्मृतम् । वैश्यान्नमन्नमित्याहुः शूद्रस्य रुधिरं स्मृतम् ॥१॥ इति फ-पुस्तकेऽपरः पाठो दत्तः।
For Private And Personal Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
- अध्यायः ]
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
भुक्त्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं त्र्यहम् || मत्या भुक्त्वाऽऽचरेत्कृच्छ्रं रेतोविण्मूत्रमेव च ।। २२२ ॥
1
त्र्यहं क्षपणमभोजनम् । अमत्याऽबुद्धिपूर्वम् । बुद्धिपूर्वे तु कृच्छ्रं चरेत् । तच्च कृछ्रं स्मृत्यन्तरैकवाक्यत्वात्तप्तकृछ्रम् । तत्र रेतोविण्मूत्रप्राशने तप्तकृच्छ्रमाम्नातम् । मत्या पाने पयोघृतमुदकं वायुः प्रतित्र्यहं तप्तातिकृच्छ्रः । ततोऽस्य संस्कार इति । अप्रकरणे च प्रायश्चित्तवचनं दोषातिशयदर्शनार्थम् । अन्यतमस्येतिषष्ठीनिर्देशात्परिग्रहदुष्ट एवेदं प्रायश्चित्तं मन्यन्ते न कालस्त्र भावसंसर्गदुष्टे । शुक्तपर्युषितादौ चतुर्विधं ह्यभोज्यम् । कालदुष्टं शुक्तपर्युषितादि । संसर्गदुष्टं मद्यानुगतादि । स्वभावदुष्टं लशुनादि । परिग्रहदुष्टं प्रकृताभोज्यान्नानां यत् । अत्रोच्यते । सत्यं । चतुर्विधमभोज्यं भवति । षष्ठीनिर्देशोऽप्यस्ति । किंतु यदि शुक्तादेनेदं प्रायश्चित्तं स्यात्तदिह प्रकरणे तेषामुपादानमनर्थकमेवापद्येत । १० पञ्चमे हि तयोः प्रतिषेधो नास्ति । तस्मादिह प्रायश्चित्तार्थमेवैवमादीनामुपादानम् । तत्र तर्हि किमर्थं ? तत्रैव वक्ष्यामः । यद्यपि 'गर्हिती नाद्ययोर्जग्धिः ' ' अभोज्यानां तु भुक्त्वाऽन्नमिति'च तत्सर्वमेकादशे विभागतो निर्णेष्यते ॥ २२२ ॥
नाद्याच्छूद्रस्य पक्वान्नं विद्वानश्राद्धिनो द्विजः ॥ आददीताममेवास्मादवृत्तावेकरात्रिकम् ॥ २२३ ॥
३७१
१५
अविशेषेण शूद्रान्नं प्रतिषिद्धं तस्येदानीं विशिष्टविषयतोच्यते । अश्राद्धिनः । क्च पुनः शूद्रान्नं प्रतिषिद्धम् । “ शूद्रस्योच्छिष्टमेव च " इत्यत्र । ननु च तत्र शूद्रस्यो - च्छिष्टं प्रतिषिद्धं नान्यदन्नम् । नेति ब्रूमः । एवं तत्र संबन्धः । शूद्रस्यान्नं नाद्यादुच्छिष्ट1 मन्यस्यापि । यत्तु प्राग्व्याख्यातं तत्पूर्वेषां दर्शनमित्यस्माभिरपि संवर्णितम् । अश्राद्धिनः श्राद्धशब्देन पाकयज्ञादिक्रिया शूद्रस्य विहिता लक्ष्यते ततस्तत्क्रियाननु- २० ठायिनः सच्छूद्रादन्यस्य यत्पैक्कमन्नं तन्नाद्यात् । अश्रद्धिन इति वा पाठ: । अश्रद्धावानित्यर्थः । तथा चोत्तर श्लोके श्रद्धायाः प्राधान्यमेवाह " वदान्यस्येति " । आमं शुष्कं धान्यं तण्डुलादि । तथैकरात्रिकमेकस्मिन्नहनि पर्याप्तं न बहु ॥ २२३ ॥ श्रोत्रियस्य कदर्यस्य वदान्यस्य च वार्धुषेः ॥
मीमांसित्वोभयं देवाः सममन्त्रमकल्पयन् ॥ २२४ ॥
For Private And Personal Use Only
२५
१ फ - मन्यते । २ अ. ११ श्लो. ५६ । ३ अ. ११ श्लो. १५२ । ४ [ चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्यादद्यात्स्नात्वा तु मुक्तयोः ॥
अमुक्त योर गतयो रद्याञ्चैव परेहनि ॥१॥*] इति फ पुस्तकेऽधिकः पाठो दर्शितः । ५ फ-यत्यक्तं ।
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः यो ब्राह्मणः सर्वगुणोपेतः श्रोत्रियग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् । श्रोत्रियो विद्वान्विहितधर्मानुष्ठानपरः । किन्तु कदर्यः कृपणो मित्रं ज्ञातिमतिथिमर्थिनं नाभिनन्दति न कस्मैकिंचिदपि दातुमीहते । इतरो वाधुषिर्दुष्टकर्मा वृद्धिजीवी । अथ वदान्य उदारः श्रद्दधानो
गृहागतेषु परितुष्यति श्रद्धया भोजनादिना पूजयति । तयोरन्नं देवाः समं तुल्यमकल्पयन्व्यवस्थापितवन्तः । यदि नामैको गुणवान्साधुचरणस्तथापि कदर्यतयोपहतः । उक्तं हि " लोभः सर्वगुणानिव" इति । इतरो यदि नाम श्रद्दधानः तथापि कर्मदोषादप्रशस्तः । एवं मीमांसित्वा विचार्य देवैर्व्यवस्था कृता तुल्यमेतदिति ॥२२४॥
तान् प्रजापतिराहैत्य मा कृढं विषमं समम् ॥ श्रद्धापूतं वदान्यस्य हतमश्रद्धयेतरत् ॥ २२५ ॥
देवान्प्रजापतिरागत्याचष्ट मा कृमेवम् विषमं समीकरणमन्याय्यम् । कः पुनरनयोरधिक इति देवा ऊचुः । पुनः प्रजापतिराह । वदान्यस्य श्रद्धावतो यदन्नं तत्पूतं पवित्रं श्रद्धया वाधुषेः । इतरद्यदन्नं श्रोत्रियस्य तत्कर्मणोपहतमप्रशस्तम् । देवप्रजापतिसंवादोऽर्थवादः । अश्रद्दधानस्य गुणवतोऽपि न भोक्तव्यमादरेण शूद्रस्याफि भोक्तव्यम् ॥ २२५ ॥
श्रद्धयेष्टं च पूर्त च नित्यं कुर्यादतन्द्रितः ॥ श्रद्धाकृते ह्यक्षये ते भवतः स्वागतैर्धनैः ॥ २२६ ॥
इष्टमन्तर्वेदि यत्क्रियते यज्ञादि कर्म । पूर्त ततोऽन्यत्र संमानाद्यदृष्टार्थम् । ते श्रद्धया कर्तव्ये । तथा स्वागतैश्च धनैः शोभनेनागच्छन्ति यानि धनानि श्रुतं शौर्य
तपःकन्यादिना । एवमक्षयेऽक्षयफले भवतः । यानि तु न स्वागतानि नाक्षयफलानि न २० पुनर्निष्फलानि । तथाहि तैरपि स्वाम्यमुत्पद्यते । तेन च यागादयः कर्तव्याः । न च
यागदानादिप्रकरणे कुसीदादिप्रतिषेधः श्रुतो येन तदङ्गं स्यात् । तम्माद्यावन्न स्वर्गोत्पत्तिहेतवः तैरजितेन धनेन यागादयः कर्तव्याः । फलस्य तु प्रकर्षापकर्षों भवतः॥२२६ ॥
*के पुनस्ते प्रशस्तधनोपाया अत उच्यते श्रुतशौर्यतपःकन्यायाज्यशिप्यान्वयागतम् । धनं सप्तविधं शुद्धं उभयोऽप्यस्य तद्विधः ॥ २२७ ॥ तत्र श्रुततपसी प्रतिग्रहनिमित्तं एकोऽपि प्रतिग्रहो निमित्तभेदाद्भेदेनोक्तः ।
१ र-श्रुतत्रशोर्यनया । २ फ-कन्यादीनि । * अतःपरं २२९ श्लोकान्तपर्यंत श्लोकत्रयं मेधातिथि. शकायामेवोड़तम्।
For Private And Personal Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३
अध्यायः ।
मनुस्मृतिः। प्रतिग्राह्यगुणा अपि सामर्थ्यात्तत्र द्रष्टव्या यदि नात्यन्तदुष्टो दाता भवति दायार्गतं शुद्ध भवति । याज्यशिष्यशब्दाभ्यां याजनाध्यापने गृह्यते । अन्वयागतं पितृपैतामहादि । कन्यादानकाले श्वशुरगृहाल्लब्धम्। शौर्येण क्षत्रियस्य । कन्यान्वयौ सर्वसाधारणौ ।
कुसीदकृषिवाणिज्यशिल्पसेवानुवृत्तितः ।
कृतोपकारादाप्तं च शबलं समुदात्दृतम् ॥ २२८॥ सेवा प्रेष्यकरत्वं यथेच्छविनियोज्यताऽनुवृत्तिः प्रियतानुकुला । तत्र कुसीदकृषिवाणिज्यान्यवैश्यस्य । वैश्यस्य प्रशस्तान्येव । सेवा द्विजातिशुश्रूषा शूद्रस्य प्रशस्तैव । अन्या तु तस्य निन्दिता । शबलग्रहणेनाचिरस्थायिता फलस्योच्यते । यावज्जीवं तत्फलं भवति ॥ २२८ ॥
पाश्चिकबूतचौर्यातिप्रातिरूपकसाहसैः।
व्याजेनोपार्जितं यच्च तत्कृष्णं समुदाहृतम् ॥ २२९ ॥ पाश्चिकः पार्श्वस्थः उत्कोचादिना धनमर्जयति । ज्ञात्वा धनागमं कस्यचिदहं ते दापयामि मह्यं त्वया किंचिद्दातव्यमिति यो गृह्णाति स पाश्चिकः । न कर्ता कारथिता तटस्थो न त्वैज्ञतया गृह्णाति । यथा च गृहीत्वाऽधमर्णाय प्रतिभूत्वेनावतिष्ठते । प्रतिरूपको दाम्भिकः । कुसुम्भाद्युपहितकुङ्कुमादिविक्रयो व्याजः। आतिः १५ परपीडा । प्रच्छन्नहरणं चौर्यम्। प्रसभं साहसम् । ननु चौर्यसाहसाभ्यां स्वाम्यमेव नास्ति तन्निमित्तेष्वपठितत्वात् । “ स्वामीरिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेविति" । तथा “विद्याशिल्पं भृतिमेवे"त्यादि । तथा "सप्त वित्तागर्मा धा" इति च । अथास्मादेव वचनात्स्वाम्यकारणत्वमनयोरिति । कथं तर्हि बलाद्भुक्तं न जीर्यतीति ।
केचित्तावदाहुः। नैवायं पाटोऽस्ति "छूतचौर्याीति"। शौर्यातीति । अपि तु वैरिणः २० सकाशाद्यग्दृह्यते संधानकाले यद्येतावद्ददासि तदा त्वया संधि करोमि शक्तिविहीनतया ददाति । साहसमपि न प्रसह्य हरणं किंतर्हि यत्प्राणसंदेहेनाज्यते पोतयात्रतया रहसि राजप्रतिषिद्धप्रतिक्रयेण च । अन्ये तु मन्यन्ते । नैव बलादपहरणेन स्वाम्यं भोगेन वा जरणं विरुध्यते यतो बलं प्रथममपहारकाले त्वसत्यपि बल उपेक्षया भोगस्तत्र स्वाम्यम् । यत्र त्वारम्भात्प्रभृति सर्वकालिको बलोपभोगस्तत्र जीर्यतीति कथ्यते। तस्मादुभयमविरुद्धम्। २५
१ णक्षर-दायागतः शुद्धो भवति । २ *फ-शौर्याति । फ-द्विजातीनां । ३ फ-च। ४ गौतमीये अ. १० सू. ३९ । ५ अ० १० श्लो० ११६ । ६ अ० १० श्लो० ११५
For Private And Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०
३७४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः इदं युक्तं यच्चौर्यसाहसाभ्यां स्वत्वानुत्पत्तिपाठविभागकृतां अन्यैश्च स्मृतिकारैः स्वत्व - हेतुष्वपरिगणनात् ॥ २२६ ॥
दानधर्म निषेवेत नित्यमैष्टिकपौर्तिकम् ॥ परितुष्टेन भावेन पात्रमासाद्य शक्तितः ॥ २३० ॥
दानधर्मश्च तडागादिः । समाहारद्वन्द्वः । अथवा दानं च तद्धर्मश्वासाविति । धर्मग्रहणेन प्रीत्यादिना नियमभावमाह । भावेन तुष्टेन प्रसन्नेन चित्तेन पात्रमासाद्य व्रतादिदानं च । एवं पौर्तिकं बहिर्वेदिकम् ॥ २२७ ॥
यत्किचिदपि दातव्यं याचितेनानयता ॥ उत्पत्स्यते हि तत्पात्रं यत्तारयति सर्वतः ॥ २३१ ॥
यत्किचित्स्वल्पमपि याचितेनाभ्यर्थितेन दातव्यम् । पात्रापात्रसंदेहे असति निश्चये किंचिद्दातव्यं नाति बहु । वचनाच्च संदेहे न दातव्यम् । उत्पत्स्यते कदाचित्पात्रमसौ भविष्यति । किंभूतं यत्पात्रं तारयति रक्षति सर्वतो नरकपातहेतोः सर्वस्मादेनसः। यदुक्तं "वेदतत्वार्थविदुषे ब्राह्मणायेति" तत्रायं संदेहाश्रय ईषद्रव्यविषयोऽपवादः ॥
वारिदस्तृप्तिमामोति सुखमक्षय॑मन्नदः॥ तिलपदः प्रजामिष्टा दीपदश्चक्षुरुत्तमम् ॥ २३२ ॥
तृप्तिः क्षुत्पिपासाभ्यामपीडनम् । तच्चाट्यस्यारोगस्य च भवति । तेन बहुधनत्व - मरोगता च फलमुक्तं भवति । अक्षयं सुखम् । अविशेषितत्वान्नोपकरणं सुखं प्रतीयते अक्षयं यावज्जीविकमित्यर्थः । अन्नदःसक्त्वादनादि सिद्धमन्नमामं च तण्डुलादि । दीपस्य दानं चतुष्पथे ब्राह्मणसभायां वो ॥ २३२ ॥
भूमिदो भूमिमामोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः ॥ गृहदोऽग्र्याणि वेश्मानि रूप्यदो रूपमुत्तमम् ॥ २३३ ॥ भूमेराधिपत्यं प्राप्नोति । हिरण्यं सुवर्णम् । रूप्यद उत्तमं रूपं लभते ॥ २३३॥
१ [पात्रभूतो हि यो विप्रः प्रतिगृह्य प्रतिग्रहम् । असत्सु विनियुञ्जीत तस्मै देयं न किंचन ॥१॥] [संचयं कुरुते यस्तु प्रतिगृह्य समंततः।
धर्मार्थ नोपयुक्ते च न तं तस्करमर्चयेत् ॥२॥ इति फ पुस्तकेऽधिकः पाठः । २ ण-र-क्ष-समाहारादिद्वन्द्वः । ३ फ-विना । ४ फ-भावे । ५ फ-अनसूयया । ६ ण-ड-रसंदेहात । ७ अ०३ श्लो० ९६ । ८ फ-अक्षय्यं । ९ फ-च । १० क-ड-ण-र-क्ष-रूपदो।
For Private And Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मातेः। वासोदश्चन्द्रसालोक्यमश्विसालोक्यमश्वदः॥ .
अनडुद्दः श्रियं पुष्टां गोदो ब्रनस्य विष्टपम् ॥ २३४ ॥ . चन्द्र इव लोक्यते सर्वस्य प्रियदर्शनो भवति । इतिहासदर्शने चन्द्रलोको नाम स्वर्गस्थानविशेषस्तमाप्नोति । अश्विनामश्ववतां सालोक्यं बव्हश्वतां प्राप्नोति । दर्शने पुनरश्विनोलोकमाप्नोति । अनडान्पुङ्गवः शकटवहनसमर्थस्तं ददतः पुष्टा महती ५ श्री!जाविधनधान्यादिसंपद्भवति । ब्रन आदित्यस्तस्य विष्टपं स्थानमाप्नोति । महातेजाः सर्वस्योपरि भवति।स्वर्गो वा बन्नविष्टपम् । स्मृत्यन्तरेऽनसो विशेषाश्रयः फलविशेषः श्रूयते ॥ "हेमशृङ्गी रूप्यखुरा सुशीला वस्त्रसंवृता।सकांस्यपात्रा दातव्या क्षीरिणी गौः सदाक्षिणा॥"
___सुदक्षिणेति पाठेऽन्यदपि सुवर्णादि तत्र दातव्यम् । शोभनार्थे वा सुशब्दः पठितव्यः । सा गौः शोभना दक्षिणादीनाम् । कास्योपदोहेति पाठान्तरम् । कांस्यं नाम १० परिमाणविशेषः । तत्रोपदुह्यते बहुक्षीरेत्यर्थः । " मुक्त्वा लाङ्गलभूषितां भूमिं तु रूपसंच्छन्नां कृत्वा " इत्यादिस्मृत्यन्तरदृष्टो विधिः फलविशेषार्थिनाऽऽश्रयणीयः । तथा "कपिला चेत्तारयति भूय आ सप्तमात्कुलात्। सवत्सा रोमतुल्यानि युगान्युमयतोमुखी॥" ___वत्सवत्याः कपिलाया दान एतत्फलम् । उभयतोमुखी दीयमाना रोमतुल्यानि वर्षसहस्राणि स्वर्गः प्राप्यते तारयति पापान्मोचयति । भारते सर्वफलं गोदानमुक्तम् । १५ (अनु. १०६-१०९ । २३१ (३१-५०); अश्व १०२५)वार्यादीन्यपि स्वर्गफलानि श्रूयन्ते ।
"भूमिपश्वन्नवस्त्राम्भस्तिलसर्पिष्प्रतिश्रयान् । नैवेशिकस्वर्णपुर्या दत्वा स्वर्गे महीयते ॥" नैवेशिकं वेश्म ॥ २३४॥
यानशय्याप्रदो भार्यामैश्वर्यमभयप्रदः॥
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्मसार्टिताम् ॥ २३५॥ २० ' ऐश्वर्यमीश्वरत्वं प्रभुत्वम् । सुखित्वं सौख्यम् । धान्यानि व्रीहिमाषमुद्गादीनि । तिलानां फलान्तरमुक्तम् । ब्रह्म वेदः तद्ददाति योऽध्यापयति व्याख्याति च । ब्रह्मसाटिता । अर्षणमृष्टिः । समा ऋष्टिर्यस्य असौ सार्टिः । छान्दसत्वात्समानस्य स भावः । ऋषि गतौ । अर्षणं वा सार्टिः। तद्भवा सार्टिता । उभयथाऽपि ब्रह्मणः समानगतित्वमेतत्तुल्यत्वमित्युक्तं भवति ॥ २३५॥
१ क-ड-ण-क्ष-व्याख्यायति । २ण-र-ब्रह्मसार्टिताना रेषणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ चतुर्थः
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता । सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते । वार्यन्नगोमहीवासस्तिलकाश्चनसर्पिषाम् ॥ २३६ ॥
पूर्वस्य विधेरर्थवादः । दीयन्त इति दानानि देयद्रव्याणि । दानक्रियैव वा दानम् । ब्रह्मदानं वेदाध्ययनव्याख्याने। वार्यादीनां सर्वदानोत्तमत्वाग्द्रहणम् ॥ २३६ ॥
येन येन तु भावेन यद्यदानं प्रयच्छति ॥ तत्तत्तेनैव भावेन प्रामोति प्रतिपूजितः ॥ २३७ ॥
भावशब्दोऽयं चित्तधर्मे वर्तते । यादृशेन भावेन प्रसन्नेन चित्तन श्रद्धयाऽऽदरेण ददाति तादृशेनैव लभते । अथाश्रद्धयाऽवज्ञया क्लिष्टं परिभूय ददाति सोऽपि तथैव प्राप्नोति । यद्यदपि न द्रव्यजात्यभिप्रायम् । किंतर्हि फलं ? एतदुच्यते । तां तां प्रीति तत्तद्रव्यसाध्यां प्राप्नोति । जात्यभिप्राये ह्यातुरायौषधंदाने औषध एवं लभ्येत । तचाव्याधितस्यानुपयोगीति सोऽप्याक्षिप्येत । तस्मात् यादृश्युल्लासाद्यस्य प्रीतिस्तादृशीं चैव प्राप्नोति । अतश्च सर्वदेवौषधदान अरोगित्वमुक्तं भवति । अथवा इदं मे स्यादिति या फलकामना स भावः। यत्फलममिसंधाय यद्यदन्यं ददाति तत्तत्प्राप्नोति । तेनैव भावेन तयै
वेच्छया यदैवेच्छति तदैव लभत इत्युक्तं भवति । सर्वफलत्वं सर्वद्रव्याणां प्रदर्शितं १५ भवति ॥ २३ ॥
योचितं प्रतिगृह्णाति ददात्यर्चितमेव वा ॥ तावुभौ गच्छतः स्वर्ग नरकं तु विपर्यये ॥ २३८ ॥
पूजापूर्वकं दातव्यम् । तादृशमेव च प्रतिग्रहीतव्यं नावज्ञया दातव्यमिति श्लोकस्य तात्पर्यम् । अर्चितामिति क्रियाविशेषणम् ॥ २३८ ॥ २० न विस्मयेत तपसा वदेदिष्ट्वा च नानृतम् ॥
नार्तोऽप्यपवदेद्विमान्न दत्वा परिकीर्तयेत् ॥ २३९ ॥
तपसाऽनुष्ठितेन विस्मयं न कुर्यात् । अतितीव्र तपो मया कृतं सुदुश्चरमित्येवं मनसि न कर्तव्यम्। इष्ट्वा यागं कृत्वाऽनृतं न वदेत् । अविशेषेण प्रतिषिद्धस्यापि पुरुषार्थ
तया, पुनः प्रतिषेधो यागाङ्गत्वज्ञापनार्थः । प्रतिषेधातिक्रमे हि ज्योतिष्टोमादेरङ्गहीनता २५ भवति । आः पीडितोऽपि ब्राह्मणैर्न तानपवदेन निन्दत । दत्वा गवादि द्रव्यं न
कस्यचिदग्रतः परिकीर्तयेदिदं मया दत्तम् ॥ २३९ ॥
१ क-ण-क्ष-ह्यातुराद्यौपधवम् । २ फ-लभ्यते तत्तद्वाच्या तस्यानुपयोगीति सोऽप्याक्षिपेन् । तथा याद्दयस्या। ३ क्ष-अरोगितत्वम् । । फ-च । ५ ण-स्वर्गे । ६ फ-कुर्यादिति ।
For Private And Personal Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७७
अध्यायः
मनुस्मृतिः। यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् ।।
आयुर्विपापवादेन दानं च परिकीर्तनात् ॥ २४० ॥ पूर्वस्य प्रतिषेधस्यार्थवादोऽयम् । अनृतेन हेतुना यज्ञः क्षरति स्त्रवति निष्फलो भवति । यदर्थकृतं तन्न संपद्यते । एवं सर्वत्र ॥ २४ ० ॥
___धर्म शनैः संचिनुयाद्वल्मीकमिव पुत्तिकाः ॥
परलोकसहायार्थ सर्वभूतान्यपीडयन् ॥ २४१॥ महति दाने महनि च तपसि महति च यज्ञे ज्योतिष्टोमादौ यद्यसमर्थस्तदा नोदासीनेन भवितव्यम् । किताह शनैः शनैः स्वल्पेन दानेन स्वल्पेन तपसा यथाशक्ति परोपकारेण जपहोमाभ्यां स्मार्ताभ्यां धर्मः संचेतव्यो यथा मृत्संघातं पुत्तिकाः पिपीलिकाः संचिन्वन्ति । परलोकसहायार्थमिति धर्मफलानुवादः । सर्वभूतान्यीयन याश्चया १० धर्मार्थया भूतानां पीडा न कर्तव्या ॥ २४१ ॥
नामुत्र हि सहायार्थ पिता माता च तिष्ठतः ॥
न पुत्रदारं न ज्ञातिधर्मस्तिष्ठति केवलः ॥ २४२॥ भूतानुवादोऽयम् । अमुत्र जन्मान्तरे सहायार्थ नरकादिदुःखादुद्धरणा नं कस्यचित्सुहृद्वान्धवादेः शक्तिरस्ति । केवल एव जीवता यो धर्मः कृतः स तमुद्धरति ॥२४२॥ १५
एकः प्रजायते जन्तुरेक एव प्रलीयते ॥
एकोऽनुभुङ्क्ते सुकृतमेक एव च दुष्कृतम् ॥ २४३॥ यथा जन्तुः प्राण्येक एव जायते न सुहृवान्धवादिना सहैक एव प्रलीयते न सुहृदो बान्धवाः सहमरणमनुभवन्ति । यदि नाम भार्याऽन्यो वा भक्तो जनस्तन्मरणकाल आत्मानं हन्यात्तथापि पृथगेवासौ मरणक्रिया । अर्नया न ग.क्यमत्रिवदनुभवन्ति । एवं २० सुकृतदुष्कृते अपि पृथगेवानुभवन्ति । ननु च 'न पुत्रदारम्' इत्युक्तं यावता पुत्रः श्राद्धादिक्रियया पितुरुपकरोत्येव मृतस्यैवं भार्याऽपि । सत्यम् । धार्मिकस्यैव तादृशः पुत्रो भवतीति तत्परमेतत् । यथा जीवतः कस्यचिद्धस्तग्राहिकया कश्चित्सहायो भवत्येवं मृतस्य पुत्रो धर्मद्वारेणैवोपकरोति ॥ २४३ ॥
मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ ॥ विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति ॥ २४४ ॥
२५
१ फ-पुत्रदारा । २ र-ण-नयानयं गर्भारोद्यत्रिवदनुभवति । ३ फ-लोष्ट । ४ र-ण-धर्मस्तिष्ठति
केवलः ।
४८
For Private And Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
सह गच्छति । इदं प्रत्यक्षसिद्धप्रसंख्यानार्थमुच्यते । मृतस्य शरीरं क्षितावुत्सृज्य काष्ठमिव निष्प्रयोजनं विमुखा बान्धवाः प्रतिगच्छन्ति । धर्मस्तु केवलं पुरुषमनुगच्छति ॥ २४४ ॥
तस्माद्धर्म सहायार्थ नित्यं संचिनुयाच्छनैः ॥ धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् ॥ २४५॥
उपसंहारोऽयम् । दुस्तरं तमः कृच्छ्रेण यत्तीर्यते । तमो दुःखम् । तदपि धर्मेण सहायेन सुतरं भवति । न हि तादृशे तमसि मज्जतीत्यर्थः ॥ २४५ ॥
धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्विषम् ॥ परलोकं नयत्याशु भास्वन्तं खशरीरिणम् ॥ ४४६ ॥
धर्मः प्रधानं यस्यासौ धर्मप्रधानो धर्मपरायणो यथाविहितकर्मानुष्ठायी । तपसा हतकिल्बिषं कथंचित्प्रमादकृतव्यतिक्रमे तपसा प्रायश्चित्तेन हतकल्मषं शास्त्रव्यतिक्रमे जातोऽसौ दोषस्तस्मिंस्तत्प्रायश्चिने नष्टे परलोकं नयति भास्वन्तं परलोकं देवस्थानं स्वर्गादि नयति प्रापयति। कः? प्रकृतत्वाद्धर्म एव। शरीरिणं पुरुषं खेन शरीरेण शरीरी।
न यथाऽन्येषां पुरुषाणां पाञ्चभौतिकं शरीरमेवं तस्य । किं तर्हि ? खमेव शरीरं ब्रह्म१५ विभुत्वमनेनोच्यते ॥ २४६ ॥
उत्तमैरुत्तमैनित्यं संबन्धानाचरेत्सह ॥ निनीषुः कुलमुत्कर्षमधमानधमांस्त्यजेत् ॥ २४७ ॥
बहुप्रकारत्वादुत्तमस्य तदपेक्षा वीप्सा । कश्चिज्जात्योत्कृष्टः कश्चिद्विद्यया कश्चिच्छीले. नाथवा संबन्धिभेदाद्यः कश्चित्संबधः केनचिदुत्तमेन योग्यः । उत्तमैरुत्तमैीत्यादिमिरुत्कृष्टैः कन्यादानादिलक्षणान्संबन्धानाचरेत्कुर्यान्निनीपुर्नेतुं प्रापयितुमिच्छुः कुलमुत्कर्ष श्रेष्ठयमधमानधास्त्यजेत् । उत्तैमैरेव विधानादधमानां त्यागे सिद्ध उत्तमासंभवे मध्यमानुज्ञानार्थ त्यागवचनम् । अधमा निकृष्टाः ॥ २४७ ॥
उत्तमानुत्तेमानेव गच्छन् हीनांस्तु वर्जयन् ॥ ब्राह्मणः श्रेष्ठतामति प्रत्यवायेन शुद्धताम् ॥ २४८ ॥
उत्तमान्गच्छंस्तैः सह संबन्धं कुर्वन्ब्राह्मणः श्रेष्ठतामेति । ब्राह्मणग्रहणं क्षत्रियवैश्ययोरपि प्रदर्शनार्थम् । प्रत्यवायेन विपरीताचरणेन हीनैः सह संबन्धिनः प्रातिलोम्येन शुद्धतां गच्छति । जातेरनपायस्ता तुल्यतां प्राप्नोतीत्युक्तं भवति ॥२४८॥
१र-ड-धर्मानुष्ठायी । २ क्ष-प्रमादव्यतिक्रमे । ३ फ-किल्बिषम्। ४ क-ड-फ-क्ष-उत्तमैश्च । ५ फ-उत्तमानुत्तमाम् गच्छन् हीनान् हीनाश्च वर्जधन् ।
For Private And Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३.७९
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। दृढकारी मृदुर्दान्तः क्रूराचारैरसंवसन् ॥
अहिंस्रो दमदानाभ्यां जयेत्स्वर्ग तथाव्रतः ॥ २४९ ॥ कर्तव्येषु दृढनिश्चयो दृढकारी । यत्करोति तदवश्यं समापयति न पुनः कार्यमारभ्यासमाप्य निवर्तते नानवस्थित इत्यर्थः । तदुक्तं " प्रारब्धस्यान्तगमनम् "। मृदुरनिष्ठुरः कूराचारौः स्तेनादिभिर्न संबन्धः । तैः सह संबन्धर्मकुर्वन् यथा दमदानाभ्यां स्वर्ग ५ जयेत्प्राप्नुयात् तीव्रतः । एतद्रतं नियमं धारयन् । दमस्य पृथगुपादानादान्तो द्वन्द्वसहिष्णुर्द्रष्टव्यः ॥ २४९ ॥
एधोदकं मूलफलमन्नमभ्युद्यतं च यत् ॥
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्मध्वथाभयदक्षिणाम् ॥ २५० ॥ एध इन्धनं काष्ठादि । अन्नं पक्वमामं वा । अभ्युद्यतमभिमुखमुपनीतम् । एत- १० सर्वतः प्रतिग्रहीतव्यम् । पतिताभिशस्तचण्डालादिप्रतिलोमवर्ज शूद्रादन्यस्माद्वा ईषत्पापकर्मणः । मधु माक्षिकम् । अभयं दक्षिणेव दृष्टान्तार्थमेतत् । प्रतिग्रहो हि परकीयस्य द्रव्यस्य तदिच्छया स्वीकारो न चान्नरूपता (?) । न ह्यत्र कस्यचित्स्वाम्यं निवर्तते न च कस्यचिदुपजायते । अतः स्तुत्या दक्षिणाशब्दप्रयोगः । यथा चण्डालादिभ्योऽप्यरण्ये कान्तारे वा रक्षा चौरादिभ्योऽङ्गीक्रियमाणा न दोषायैवमेतदेधादिगृह्यमाणं न दोषाय । १५ अनापदि चायं विधिः । आपदि तु चण्डालादिभ्योऽपि वक्ष्यति । अभ्युद्यतशब्दश्वान्नेनैव सह संबध्यते प्रत्यासत्त्या नैधादिभिः । अत एधादिषु याच्याविरुद्धा। " धार्मिकेभ्यो द्विजातिभ्यः कर्तव्यस्तु परिग्रहः” इत्यधार्मिकेम्यो द्विजेभ्यः शूद्राच्चाप्राप्तः । इष्यते च द्रव्यविशेषोपयाञ्चा । तदर्थमिदम् ॥ २५० ॥
आत्दृताभ्युद्यतां भिक्षां पुरस्तादप्रचोदिताम् ॥
मेने प्रजापतिर्लाह्यामपि दुष्कृतकर्मणः ॥ २५१ ॥ एधादतिरेकेण यदन्यद्रव्यं तस्याप्यनेन विशेषेण ग्राह्यतोच्यते । भिक्षाशब्दश्च प्रशंसायां प्रयुक्तो न भिक्षैव विवाक्षिता यद्यप्ययं सिद्धान्नाल्पतावचनः । भिक्षा किल स्वल्पत्वान्नातीव दोषावहा । ब्रह्मचारिणश्च सार्ववार्णकी विहिता । एवमन्यदप्यनेन विशेपेण तत्तुल्यं दृष्टम् । भिक्षाशब्दस्येवंविधार्थविवक्षया प्रयोगः ।।
तथाहि महाभारते ( १।२०६।१) " गत्वा ह्युभौ भार्गवकर्मशालां पार्थों पृथां प्राप्य महानुभावौ । तौ याज्ञसेनी परमप्रतीतौ भिक्षेत्यावेदयतां नराग्र्यौ" इति ।
१फ-संबंध न कुर्वन् । २ ण-क्ष-तथा च व्रतः। ३फ-माक्षिको । ४ फ-ड-क्ष-अन्न रूपता ण-वष्म चैवरूपता । ५फ-भिक्षेद्यथा।
For Private And Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३८०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ चतुर्थः
आत्तो पत्ता तं देशमानीता यत्र प्रतिग्रहीता स्थितः । अभ्युद्यताsये स्थापितवचनेनेङ्गितन वा गृह्यतामिति निवेदिता । पुरस्तात्पूर्वमप्रचोदिताऽयाचिता प्रतिग्रहीत्रा । स्त्रयं परमुखेन वा दात्रा पूर्वे नोक्तमिदं मे द्रव्यमस्ति तत्प्रसादमाश्रित्य गृह्यतामिति केवलमतर्कितोपपादिता तत्काल एव दर्शिताभिप्राया तादृशीं भिक्षां प्रजापति५ हिरण्यगर्भो मेने मन्यते स्म । किमिति दुष्कृतकर्मणोऽपि सकाशाद्राह्येति । दुष्कृतं पापं कर्म यस्यासौ दुष्कृतकर्मा | २५१ ॥
www. kobatirth.org
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ननन्ति पितरस्तस्य दशवर्षाणि पञ्च च ॥
न च हव्यं वहत्यग्निर्यस्तामभ्यवमन्यते ।। २५२ ॥
अथग्रहणनिन्दार्थवादः। अथ यो यत्रैतामवधीरयति तस्य पितरः श्राद्धं नाश्नन्ति १० न प्रतीच्छन्तीति । अग्निश्व देवेभ्यो हव्यं न वहति पित्र्याद्दैवाच्च कर्मणो न फलं लभ्यत इत्यर्थः ।
अत्र कश्चिदाह । अनुपयुज्यमानमपि दातुरनुग्रहार्थमवश्यमीदृशं ग्रहीतव्यं तत्त्वयुक्तम् । निर्दोषताऽस्यायाचितप्रतिग्रहस्योच्यते । प्रतिप्रसवो ह्ययम् । प्रतिषिद्धस्य च प्रांतप्रसवो भवति । लौकिक्या चार्थितया प्राप्तिः प्रतिषिद्धा सैव प्रतिप्रसूयते ॥ २५२ ॥ शय्यां गृहान्कुशान्गन्धानपः पुष्पं मणीन्दधि ॥ धाना मत्स्यान्पयो मांसं शाकं चैव न निर्णुदेत् ॥ २५३ ॥
I
१ फ - प्रतिग्राही । २ दुःष्कतकर्मा |
शय्यादीन्यनात्तान्यपि न निर्णुदेन्न प्रत्याचक्षीत । यदि गृहेऽवस्थितानि द्रव्याणि कश्चिदुच्यते चेदमिदमाहराम्येतत्प्रतीध्यतां तदा न प्रत्याख्येयानि ॥ २५३ ॥ गुरून्भृत्यां श्रोज्जिहीर्षन्नचिप्यन् देवतातिथीन् ॥
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्न तु तृप्येत्स्वयं ततः ।। २५४ ॥
गुरव उपदेशातिदेशैर्बहवः । भृत्या आश्रिताः स्मृत्यन्तरे तु संख्याताः । “वृद्धौ तु मातापितरौ भार्या साध्वी सुतः शिशुः " । तानुद्धर्तुमिच्छुः क्षुधावसन्नान् देवतातिथिश्चाचिष्यन्नित्यकर्म संपत्यर्थमित्यर्थः । सर्वतः प्रतिगृह्णीयात्साधुभ्योऽसाधु
३ | चिकित्सककृतघ्नानां शिल्पकर्तुश्च वार्धुषेः ॥ षण्ढस्य कुलाटायाश्च उद्यतामपि वर्जयेत् ॥ १ ॥ ] [ न विद्यामानमेवं वै प्रतिग्राह्यं विजानता ॥ विकल्पयाविद्यमाने तु धर्नहीनः प्रकीर्तितः ॥ २ ॥ ]
४ क्ष-क-ड- अर्थग्रहणनिन्दा - ५ फ - निर्नुदेर । ६ र प्रमीष्यतां ३ फ- 'प्रमृष्यता' ७फ - सर्वतः ।
For Private And Personal Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८६
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। भ्यश्च । न तु तृप्येत्स्वयं ततः तृप्तिः क्षुन्निवृत्तिरुपभोगश्च तन्न कुर्यात् । गुर्वादिप्रयोजनमेव तद्रहीतव्यं न त्वात्मार्थम् ॥ २५४ ॥
कथं तात्मा यापयितव्योऽत आह , गुरुषु त्वभ्यतीतेषु विना वा तैहे वसन् ॥
आत्मनो वृत्तिमन्विच्छन् गृह्णीयात्साधुतः सदा ॥ २५५ ॥ अभ्यतीतेष्वतीतेषु विना वा तैर्जीवन्तोऽपि यदि पृथग्वसन्ति । गुरुग्राहणं सर्वेषां च भृत्यानामपि प्रदर्शनार्थम् | आत्मनो वृत्तिं जीवनं प्रतीच्छन्नर्थयमानः साधुभ्यो धार्मिकेभ्यः प्रतिगृह्णीयात् । जातेरत्रानुपादानाच्छूद्रादपि धार्मिकादस्ति परिग्रहः । तदुक्तं " नाद्याच्छूद्रस्य" इत्यादि ॥ २५९ ॥
आधिकः कुलमित्रं च गोपालो दासनापितौ ॥
एते शुद्धेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् ।। २५६ ॥ अर्धसीरी अधिकः कुटुम्बी भूमिकर्षक इति य उच्यते । गोपालदासौ संबन्धिशब्दौ । यो यस्य गाः पालयति स तस्य भोज्यान्नः । यश्चात्मानंः निवेदयेत् । अहं त्वच्छरणः त्वयि विश्रब्धो वत्स्यामीत्येवं य आत्मानमर्पयति सोऽपि भोज्यान्नः ॥ २५६ ____ यादृशोऽस्य भवेदात्मा यादृशं च चिकीर्षितम् ॥
यथा चोपचरेदेनं तथाऽऽत्मानं निवेदयेत् ।। २५७ ॥ आत्मनिवेदनमेव व्यक्तीकरोति । अस्य शूद्रस्य यादृश आत्मा भवेत् यत्कुलीनो यद्देशो यच्छिल्पश्च यच्चिकीर्षितम् । अनेककार्येण त्वामहमाश्रितो धर्मेण अन्येन वा प्रयोजनेन राजकुलरक्षादिना । यथा वोपचरेच्छिल्पेनानेन त्वां सेवे पादवन्दनादि गृहकृत्य- २० करत्वे सर्वस्मिन्निवेदित आत्मा निवेदितो भवति । अन्ये तु " आत्मा वै पुत्रनामासि" इत्यपत्यवचनमात्मशब्दं मन्यमानाः यस्य शूद्रस्य कामतः प्रवृत्ता दुहिता विवाह्यते तस्यानेन भोज्यान्नतोच्यत इत्याहुः। तदयुक्तम्। न तावदयमात्मशब्दो दुहितरि विस्पष्टं प्रयुक्तः। पुत्रशब्दो हि पुंस्येव प्रसिद्धतरः । न च परोक्षशब्दोपदेशेन किंचित्प्रयोजनम् । एतावदेव वक्तुं युक्तं दद्यादुहितरं च य इति । अन्ये त्वर्धिकादिग्रहणं शूद्रोपलक्षणार्थं वर्णयन्ति । २५ तेन पारशवस्य श्वशरस्य च भोज्यान्नता सिद्धा भवति ॥ २६७ ॥
१र-ण-सर्वैमाश्च । २ क्ष-ण-सर्वेषांच गुरुग्रहणम् । ३ फ-अनुपादाच्छूद्र । ४ फ-यच्छिल्पं । ५ड-ण-क्ष-र-प्रवृत्तः
For Private And Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३८२
www. kobatirth.org
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
योऽन्यथासन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते ।। स पापकृत्तमोलोके स्तेन आत्मापहारकः || २५८ ॥
अन्यथाभूतमधार्मिकं सन्तं सत्सु शिष्टेष्वन्यथा भाषते धार्मिकोऽहमिति । अन्येन वा प्रयोजनेन चाश्रितोऽन्यद्दर्शयति स सर्वेषां पापकृतामधिकतमः पापकृत् । स्तेन५ चौरः । आत्मापहारकोऽन्यश्चौरो द्रव्यमपहरत्ययं पुनरात्मानमेवेति निन्दातिशयः॥ २५८ ॥ वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्विनिःसृताः ॥
तस्तु यस्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ।। २५९ ॥
शब्दार्थयोर्नित्यसंबन्धाद्वाचेि शब्देऽर्था नियता उच्यन्ते । वाङ्मूला वक्तुः स्वाभिप्रायप्रकाशनस्य तदधीनत्वात्तन्मूला उच्यन्ते । वाचो विनिःसृताः संभूताः श्रोतुरपि प्रति१० पत्तेस्तत्तुल्यत्वाद्वाग्विनिःसृता उच्यन्ते । न चात्र पौनरुक्त्याशङ्कापरिहार प्रयतितव्यम् । अनुवादत्वादस्य यथाकथंचिद्वस्तुपरिहारत्वात् । तां वाचं यश्चोरयति मुष्णात्यन्यदुक्त्वाऽन्यदनुतिष्ठत्यन्येनाभिप्रायेण संगच्छतेऽन्यच्च दर्शयति स सर्वस्तेयकृत् । नास्ति तद्रव्यं सुवर्णादि यत्तेन नापहृतं भवतीति निन्दार्थवादोऽनृतवचनस्य ॥ २५९ ॥ महर्षिपितृदेवानां गत्वाऽऽनृण्यं यथाविधि ॥
पुत्रे सर्व समासज्य व सेन्माध्यस्थ्यमास्थितः || २६० ॥
[ चतुर्थ:
गृहस्थस्यैवेदं प्रकारान्तरमुच्यते । महर्षीणामानृण्यं स्वाध्यायेन पितृणामपत्योत्पाद - नेन देवानां यज्ञैर्यथोक्तं "त्रिभिर्ऋणैऋणवा " इति गत्वा कृत्वैतत्रयं पुत्रे प्राप्तव्यवहारे सर्वगृहकुटुम्बव्यवहारं समासज्य संन्यस्य वसेद्गृह एव माध्यस्थ्यमस्थितस्त्यक्ताहंकार इदं मे धनमिदं मे पुत्रदारमिदं मे दासीदासमिति स्त्रबुद्धिं संत्यज्यासीत । नाहं २० कस्यचिन्न कश्चिन्ममेति त्यक्तस्वतृष्णता माध्यस्थ्यम् । अयं च संन्यासः कामानां च दृष्टानां च कर्मणां सर्वेषामुत्तरत्र दर्शयिष्यामः ॥ २६० ॥
Carat चिन्तयेन्नित्यं विविक्ते हितमात्मनि ॥
एकाकी चिन्तयानो हि परं श्रेयोऽधिगच्छति ।। २६१ ॥
कृते सर्वकर्मसंन्यास इदं तस्य विशेषतः कर्तव्यम् । एकाक्य सहायः सन्नविद्य२५ मानसंभाषणोऽनाकुले विविक्ते निर्जने रहसि चिन्तयेद्ध्यायेद्धितमात्मन्युपनिषत्सु या ब्रह्मोपासना विहितास्ता अभ्यसेत् । तच्चिन्तथा तदभ्यासे परं श्रेयो मोक्षाख्यमधिगच्छति प्राप्नोति ॥ २६१॥
For Private And Personal Use Only
१ फ-निन्दाशयः । २फ - माध्यस्थमाश्रितः । ३ फ - त्रिभिर्ऋणैऋणवानिति मत्वा । ४ - माध्यस्थ्यना स्थितस्त्यक्ता । ५ फ-आत्मनः ।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
मनुस्मृतिः।
एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिर्विप्रस्य शाश्वती ॥ स्नातकत्रतकल्पश्च सच्ववृद्धिकरः शुभः ॥ २६२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
अध्यायार्थोपसंहारः । एषा वृत्तिर्विप्रस्य गृहस्थस्योक्ता । शाश्वती नित्या । अनित्य त्वापदि या वक्ष्यते । विप्रग्रहणाद्ब्राह्मणस्यैव स्नातकव्रतानां कल्पो विधिः । सत्वं नामात्मगुणस्तस्य वृद्धिकरः । शुभः प्रशस्तः । प्रशंसेषा ॥ २६२ ॥ अनेन विप्रो वृत्तेन वर्तयन् वेदशास्त्रवित् || व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महीयते ॥ २६३ ॥
१ फ-गृहस्य । २ फ- अनित्याह्यापदि वक्ष्यते ।
१८१
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ सर्वस्यास्य फलकथनमेतत् । अनेन विप्रो वर्तयन्वर्तमानो वेदशास्त्रविद्वयपेतकल्मषः प्रतिषेधापराधजं पापकल्मषं तव्यपेतं व्यपनीतं प्रायश्चित्तैः । तेनैतदुक्तं भवति । १० विहितकरणात्प्रतिषिद्धस्यानासेवनात्कथंचित्कृतस्य प्रायश्चितैर्निष्क्रीतत्वात् । ब्रह्मलोके महीयते ब्रह्मलोके स्थाना िशेषे महिमानं प्राप्नोति । दर्शनान्तरं ब्रह्मरूपः संपद्यत इति सिद्धम् || २६३ ॥
॥ इति मट्टवीरस्वामिसूनोर्भट्टमेधातिथिविरचिते मनुभाष्ये चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
12ft: 11
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
॥ अथ पञ्चमाध्यायप्रारम्भः ॥
宝宝凉茶
श्रुत्वैतानृषयो धर्मान् स्नातकस्य यथोदितान् ॥ इदमूचुर्महात्मानमनलप्रभवं भृगुम् ॥ १ ॥
ब्रह्मचारिगृहस्थयेोरध्यायत्रयेण ये धर्म विहितास्तच्छ्रुत्वा ऋषयो मरीच्या दयो भृगुमाचार्यमिदं वक्ष्यमाणं वस्त्वब्रुवन् पृष्टवन्तः ।
ननु चात्र स्नातकस्येति श्रूयते । तत्र ब्रह्मचारिग्रहणं किमर्थम् ? । उच्यते । १० वृत्तसंकीर्तनमेतत् । ब्रह्मचारिणो धर्मा उक्ता एव ।
१ फ-त्रये.
महात्मानमनलप्रभवामिति च भृगुविशेषणम् । अनलाग्नेः प्रभव उत्पत्तिस्तस्य । ननु प्रथमेऽध्याये " अहं प्रजाः सिसृक्षुः इत्यत्र मनोरपत्यं भृगुरुक्तः । सत्यम र्थवादः । अमुत्र अग्नेः सकाशाद्भृगोर्जन्म श्रुतं तद्दर्शने नैवमुक्तम् । तथा च नामनिर्वचनम् । “भ्रष्टाद्रेतसः प्रथममुददीप्यत तदसावादित्योऽभवत् यद्द्द्वितीयमासीत्तद्भृगुरिति । उपचारतो १५ वैतदुच्यते । तेजस्विता सामान्यादग्नेरिव प्रसव इति । न चात्राभिनिवेष्टव्यं कतरः पक्षो युक्त इति । अनिदं परत्वादस्य शास्त्रस्य सर्व एंवायं प्रश्नप्रति वचनसंदर्भों वक्ष्यमाणस्यान्न दोषस्य गौरवज्ञापनार्थं परिग्रहदुष्टान्नस्वभावदुष्टं गुरुतरमिति । संबन्धिदोषात्स्वरूपदोषो बलवान
न्तरङ्गत्वात् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
99
ननु च पूर्वं बहुतरं प्रायश्चित्तं श्रूयते " अमत्या क्षपणं त्र्यहमिति " । इदं तु २० “शेषेषूपवसेदहरिति ” । तत्कथमस्य गुरुतरत्वम् । उच्यते । लशुनाद्यपेक्षमेतत् । तेषु हि मत्या जग्ध्वा पतेदिति पतितप्रायश्चित्तं भवति ॥ १ ॥
एवं यथोक्तं विप्राणां स्त्रधर्ममनुतिष्ठताम् ॥ कथं मृत्युः प्रभवति वेदशास्त्रविदां प्रभो ॥ २ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
३८५
यन्महर्षिभिः पृष्ट तदिदानी दर्शयति । एवमिति शास्त्रव्यापारपरामर्शः। यथोक्तमिति शास्त्रार्थ परामृशति । एतेन शास्त्रसंदर्भेण यादृशो धर्म उक्तस्तत्पुनस्तमनुतिष्ठतां द्विजातीनाम् । विप्रग्रहणस्य दर्शनार्थत्वाद्वक्ष्यति (श्लो २६) " एतदुक्तं द्विजातीनामिति " कथं मृत्युः प्रभवति स्नातकावस्थायां ब्रह्मचर्यावस्थायां वा यतः परिपूर्णायुर्भिस्तैर्भवितुं युक्त पुरुषायुषजीविभिः शतवर्ष पुरुषाणामायुस्ततः पुरा मृत्युर्मरणयेषां न युक्तम् । यत उक्तम् ५ "आचारालभते ह्यायुः" (अ. ४।१५६) "जपतां जुह्वतामिति" (अ. ४ श्लो.१४६)॥२॥
स तानुवाच धर्मात्मा महान्मिानवो भृगुः॥ श्रूयतों येन दोषेण मृत्युर्विमान् जिघांसति ॥३॥ अनभ्यासेन वेदानामाचारस्य च वर्जनात् ॥
आलस्यादन्नदोषाच्च मृत्युर्विमान् जिघांसति ॥ ४॥ ननु च स्वधर्ममनुतिष्ठतामिति प्रश्नेन युक्तं येन दोषेणेति' उत्तरश्च ग्रन्यो नैवोपपद्यते ॥ उच्यते । अनभ्यासेनेत्यादिदृष्टान्तत्वेनोच्यते । यथा भवद्भिः प्रतिपन्ना वेदानभ्यासादयः पुरायुषो मरणहेतवः । एवं वक्ष्यमाणोऽन्नदोषः । सत्स्वपि वेदाभ्यासादिषु न ताव. स्वधर्मो यः पूर्वत्र कथितः किं त्वयमन्नदोषो गरीयस्तरः पृथक् प्रकरणाच्चैतदभिधीयते । नास्नातकस्य विज्ञानलेपमात्रमधर्मोऽयम् ॥ ४ ॥
लशुनं गृञ्जनं चैव पलाण्डं कवकानि च ॥
अभक्ष्याणि द्विजातीनाममेध्यप्रभवानि च ॥५॥ लशुनादयः पदार्था लोके प्रसिद्धा एव । कवकशब्दो जातिशब्दः। कचित्कृयाकुरिति प्रसिद्धेऽर्थे मन्यते । छत्राकानि कवकान्येव । तथाहि कवकशब्देन प्रतिषिद्धं छत्राकशब्देन प्रायश्चित्तं वक्ष्यति (श्लो. १९) "छत्राकं विडाहं चेति"। न च छत्राकं २० नाम पदार्थान्तरं प्रसिद्धम् । न चाक्षरवर्णसामान्येन यो यच्छत्राकारस्तं तं छत्राकमिति युक्तं प्रतिपत्तुम् । तथा सति सुवर्चलादीनां समाचारविरोधी प्रतिषेधः प्राप्नोति । तस्माद्यान्येव कवकानि तान्येव छत्राकाणि । तथा च निरुक्तकारः "क्षुण्णमहिच्छत्रकं भवति यत् क्षुद्यत इति " । तेन पादप्रहारेण यान्येतानि भूमावकृष्टायामनुपूर्वजायां च सितवर्णानि जायन्ते तानि च कवकानि । वक्ष्यति च " भौमानि कवकानीति " । दर्शितं च पदा क्षुण्ण- २५ मिवेति । पादप्रहारेण यानि क्षुद्यन्ते । यतो यानि वृक्षाद्गुल्माज्जायन्ते तेषां तदाकाराणाम
१ क-ड-षोडशवर्षयुतं वा । २ फ-प्रतिपन्नं ।
For Private And Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः प्रतिषेधः । कुकुण्डानि कवकानि वैद्यके व्याख्यातानि । एतच्च व्याख्यानं न गवादिशब्दवत् । कवकशब्दो लोके च प्रयुज्यते । अतोऽस्य समाचाराद्वैद्यकादिशास्त्रार्थे निश्चयः प्रदर्शितश्चासौ लशुनादीनां तु समानवर्णगन्धा अपि विष्णुना प्रतिषिद्धाः । पाराशरिकायां
तु शब्देनैव निषेधः प्रायश्चित्तविशेषार्थ उक्तः “चान्द्रायणमिति" (अ.११ श्लो. १०६)। ५ तेन लवर्तककर्णिकारादीनां प्रतिषेधः । अमेध्यप्रभवान्यमेध्यनातानि च संसर्गजातानि ।
अन्ये त्वाहुर्मूलवास्तूकवत्केवलामध्यप्रभवानां युक्तः प्रतिषेधः । ततश्च यान्यधिकपुष्टयर्थ धान्यशाकादीन्यमेध्यक्षेत्रजातानि संसृज्यन्ते तानि न दुष्यन्तीति । तदयुक्तम् । अस्ति हि तत्र पुनः श्रुतेनं वृत्तौ सर्वस्याप्यभक्ष्यत्वादिहापि च । यद्यमेध्यसंसर्ग
मन्तरेण न किंचिद्वस्तूत्पद्यते ततः स्यादपि । यतस्तु किंचिन्मेध्याज्जायते किंचि. १० संसृष्टात्ततोऽयं प्रतिषेधः । केवलेऽमेध्यप्रभवे न संसृष्टेऽवतिष्ठते । मांसस्य सत्यपि शुक्रशोणितामध्यप्रभवत्वे नायं प्रतिषेधः । पृथक्प्रकरणारम्भात्तस्य ॥ ५ ॥
लोहितान् वृक्षनिर्यासान् ब्रश्चनप्रभवांस्तथा ॥
शेलं गव्यं च पीयूषं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ ६ ॥
वृक्षकोटरस्रावेण हेत्वन्तरेण वा बहिर्यन्मूलस्कन्धफलपलाशशाखाकुसुमव्यतिरिक्त १५ वृक्षलग्नं जायते स वृक्षनिर्यासः । लोहितग्रहणात्कर्पूरादीनामप्रतिषेधः । व्रश्वनाच्छेद
नायेषां प्रभवो जन्म एवं वृक्षादेवल्कप्रदेशास्तत्रैव जायन्ते तेषामलोहितानामप्रतिषेधः । शेलुः श्लेष्मातकः प्रसिद्धो वैद्यकादिशास्त्रेभ्यः । न तु सुतस्य क्षीरस्य संतानिका अप्रसिद्धत्वात् । यत्तु पियूषसाहचर्यात्संतानिका युक्तेति भवति साहचर्य विशेषहेतुरुभयत्र
प्रयोगे सति न पुनः साहचर्यमदृष्टप्रयोगाणां प्रयोगज्ञापकम् । गव्यं च । गव्यग्रहणा२० माहिषादेरप्रतिषेधः । अनाद्यं यदि तदग्निमात्रसंयोगापिण्डीभूतमनासक्तं च । सद्यः
प्रसूताया गोः क्षीरं पीयूषशब्देनोच्यते । ननु च क्षीरस्य सविकारस्य दशाहं चाभक्ष्यतां वक्ष्यति । त्रिचतुराणि वाऽहानि तादृशं क्षीरं भवति । सत्यम् । यदि कथंचित्कस्यापि दशाहात्परेण भवति तदिदमर्थवत् । प्रयत्लेत्यादि पदद्वयं श्लोकपूरणार्थम् । अभक्ष्याणीत्यनुवर्तते ॥ ६ ॥
१ क-ड-तुशब्दे नैव । २ अ-क-ड-लवतकोकरणिकारतादीनां प्रतिषेधः । ३ अ-क-ड-श्रुतेतरनिवृत्तौं । ४ अ-क-ड-केवलो । ५ फ-पेयूषं । ६ फ-वल्कल । ७ अ-ड-मध्यं च ।
For Private And Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
वृथाकृसरसंयावं पायसापूपमेव च ॥
अनुपाकृतमांसानि देवान्नानि हवींषि च ॥७॥ अत्र कृसरसंयावमिति समाहारे द्वन्द्वः । तिलैः सह सिद्ध ओदनः कृसरशब्देनोच्यते । संयावो भोज्यविशेषः सर्पिर्गुडतिलादिकृतः पुरेषु प्रसिद्धः । ये तु यौतेर्मिश्रणार्थत्वाद्यानि मिश्रीकृत्यान्नानि साध्यन्ते मुद्गमकुष्ठकादिभिस्तानि संयावशब्देनो- ५ च्यन्त इति तेषां कृसरग्रहणमनर्थकम् । सोऽपि ह्यनेन प्रकारेण संयाव एव । वृथाशब्दः सर्वत्रानुषज्यते । यदात्मार्थ क्रियते न देवपित्रतिथ्यर्थं तदा कृसरादीनामुपदेश इति । तदुक्तम् । न हि गृहस्थाः केनार्थतः पठन्ति हविष इवावापात्प्रभृति तादर्थेनोद्देशः। अत्र हि कस्य पाकः स्यात् । किंतर्हि अनुद्दिष्टविशेषस्य सामान्यतः कृतस्यानस्य पञ्चयज्ञानुष्ठानं विहितम् । तत्राकृतवैश्वदेवस्य भोजने विहितातिक्रमो न पुनः प्रति- १० षेधः समस्ति । तथा हि द्वे प्रायश्चित्ते भवतः । विहितातिकमात्प्रतिषिद्धसेवनाच्च । कृसरादयस्तु देवताविशेष वास्तुयज्ञादिविषयमनुद्दिश्य कृताकृतत्वादाह्निकविधयोऽपि प्रतिषिध्यन्ते । यश्चापि 'नात्मार्थ पचेदिति' सोऽप्यवश्यकर्तव्यत्वात् कृताक्रमस्य भोजनप्राप्त्यनुवादो न पुनः प्रतिषेधः । तथा सति द्विमूलकल्पनाप्रायश्चित्तं स्यादित्युक्तम् । न चान्यार्थत्वेनापि कृतस्यात्मार्थता पाकस्य निषेद्धं शक्यते । पच्यमानार्थो हि पाक- १५ स्तस्य तद्वारिका न शक्या आत्मार्थता निषेद्धं तेनैव वृत्तिविधानात् । न हि वृत्यादिशिष्टभोजनं गृहस्थस्य शेषसंस्कारो न चात्र संकल्पःश्रुतो येन मदर्थ पच्यतामिति पाककाले संकल्पमात्रं निषिध्यते । आत्मार्थं चोत्तरकालमविचार्येत्युच्यते । मिथ्यासंकल्पदोषश्च स्यात् । देवतार्थतया संकल्पितस्यात्मार्थतया योग इति । तस्मादयमनुवादो यत्पचेन्नात्मार्थमेवोपयोज्यं प्राग्विधर्वैश्वदेविकादिति । तथा च अपक्कभोजनेऽपि विधिमेतं स्मरन्ति । २० " यदन्नः पुरुषो राजस्तदन्नास्तस्य देवता" इति ( रामायणे अयोध्याकाण्डे )। न च बुभुक्षमाणस्यैवाधिकारो गार्हस्थ्यप्रतिपत्तिनिमितत्वात् । तेन यदहर्न भुञ्जीत तदहरप्यकुर्वन्प्रत्यवैति । एतदुक्तं भवति । स्वार्थ वा पचतु पदार्थ वा पाक्षीदिति सर्वथा कृतवैश्वदेवातिक्रमणव्रता अपि न प्रवर्तन्ते इति नित्यतामनुवदति । यच्चापि पठति ॥ "लौकिके वैदिके वाऽपि हुतोत्सृष्टे जले क्षितौ । वैश्वदेवस्तु कर्तव्यः पञ्चसूनापनुत्तये" ॥ इति २५
अनेनापि नित्यतैवोच्यते । न हि वैदिके वैश्वदेवसंभवः न च स्मार्तवचने प्रमाणमस्ति ।
१ अ-ड-भोजन विशेष । २. केमायत । ३ अ-ड-कृ शर । ४ अ-ड-देवविशेष । ५फ-अनुदिश्य. ६ फ-यच्चापि । ७ अ-क-ड-कृरनियपादिकयस्थ ।
For Private And Personal Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
पायसापूपमिति पयसा सिद्ध ओदनः पायसो न दध्यादिपयोविकारः । अपूपाः पुरोडाशाः । देवान्नानि समाचारप्रमाणकानि । हवींषि श्रुतिविहितानि होतव्यानि प्राग्ग्रहहोमाद्यतो हविःशेषस्य भक्ष्यतां वक्ष्यति । अनुपाकृतस्य अयज्ञे हुतस्य पशोर्मासानि । उपाकरणं पशोः संस्कारविशेषः स पशुयागेषु विहितः । एतेन च यज्ञोपयुक्तशेषभक्ष्यता मांसस्य लक्ष्यते । वृथाशब्दाधिकारेऽप्यनुपाकृतग्रहणमतिथ्यादिशिष्टस्यापि गोव्यजमांसस्य प्रतिषेधार्थ गोव्यजमांसमेव वाऽनुपाकृतशब्देन विवक्षितम् । गोव्यजस्यैव तत्रालम्भश्चोदितो यतः शिष्टं प्रोक्तम् ॥ ७ ॥
अंनिर्दशाया गोः क्षीरमौष्ट्रमैकशफं तथा ॥
आविकं सन्धिनीक्षीरं विवत्सायाश्च गोः पयः ॥ ८॥
यदीहानिर्दशाहं गोः क्षीरमिति पाठः उष्ट्रादीनामपि दाशाहादिकः प्रतिषेध आश. ङ्कयते । अनिदेशाग्रहणानुवृत्त्या तत्र समाचार आत्यन्तिकप्रतिषेधार्थ आश्रयणीयः । अनिर्दशाया इति त स्त्रीलिङ्गपाठे आशङ्कव नास्ति । न हि तद्धितान्तरैरनिर्दशाया उष्ट्रमित्यादिभिः संबन्धोपपत्तिरुत्तरत्र च पुनः क्षीरग्रहणात्समाचाराच्च उष्ट्रैकशफाविका
निर्दशगवीक्षीराणि सविकाराणि प्रतिषिध्यन्ते । सन्धिनीविवत्सयोस्तु क्षीरमेव । अनिर्दशा १५ च गौरुच्यते यस्याः प्रसूताया दशाहान्यनतिक्रान्तानि । सन्धिनी या उभयोः प्राप्त
दोहा कथंचिदन्यतरस्मिन्दुह्यते । सायमप्रदुग्धासायं दुह्यते । सा तु स्वल्पक्षीरत्वादेकस्मिन्नेव काले साऽसौ संधिनी । कश्चिदाह या मृतस्ववत्सा परकीयं वत्सं संचार्य दुह्यते सा सन्धिनी। विवत्सा तु या सत्येव वत्से विनाकृतवत्सा वत्सप्रस्रवणमनपेक्ष्य मकुष्ठकयवशालितुषादिना भोजनविशेषेण दुह्यात् । विवत्साया इति । तेनैव वत्सग्रहणे नावत्सा धेनुरानीयतामितिवद्गोरिति लब्धे गोग्रहणमजामहिप्योरप्रतिषेधार्थम् । न पुनरनिर्दशाया इत्यत्र । अतश्च गोग्रहणं तत्राजाग्रुपलक्षणार्थम् । तथा च गौतमः ( अ. १७ सू. २२-२३) "गोश्च क्षीरमनिर्दशायाः सूतके । अनामहिष्योश्च" इत्याह । पयोग्रहणं सन्धिनीक्षीरमिति समासान्तवर्तिनः क्षीरपदस्य नातिसुकरः संबन्धो यतः ॥ ८ ॥
आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां माहिषं विना ॥ २५ स्त्रीक्षीरं चैव वानि सर्वशुक्तानि चैव हि ॥ ९॥
२०
१ अ-क-ड-शिष्टं प्रेक्षितश्चक्रे ।
२ [ क्षीराणि यान्यभक्ष्याणि तद्विकाराशने बुधः॥
सप्तरात्रव्रतं कुर्यात्प्रयत्नेन समाहितः॥१॥]
For Private And Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
३८९
आरण्या गोहस्तिमर्कटादयः । पुंसां क्षीराभावः । सर्वेषां मृगाणामिति जातिमात्रविवक्षायां पुंलिगनिर्देशसामर्थ्यात्स्त्रीभिः संबन्धः । मृगक्षीरं कुक्कुटाण्डमितिवत् । दर्शितं चैतत्पुम्भावविधौ महाभाष्यकारेण । माहिषं विना पयोपेक्षया नपुंसकनिर्देशः । स्त्री मानुषी । यद्यपि स्त्री गौः सोमक्रयणीत्यादौ सास्नादिमत्यर्थे प्रयोगदर्शनं तथापि जात्यन्तरस्याप्रकृतत्वात् प्रसिद्धतरत्वात् तत्र प्रयोगः स्यात् । “ स्त्रियो मधुरमिच्छन्ति ५ स्त्रियो रत्नमनुत्तममिति " नार्येव प्रतीयते । एवकारमञ्जनादिप्रतिषेधे व्याचक्षते । न केवलं स्त्रीक्षीरं भक्षणे वज्यं किंतर्खन्यास्वप्येवंविधासु क्रियासु । एष तु स्मृत्यन्तरसमाचारसापेक्ष एव शब्दः सूर्चको युक्तो न त्वस्यार्थस्य वाचकः ॥ ९॥
दधि भक्ष्यं च शुक्तेषु सर्वं च दधिसंभवम् ॥
यानि चैवाभिषूयन्ते पुष्पमूलफलैः शुभैः ॥ १०॥ १० अविशेषेण सर्वशुक्तेषु प्रतिषिद्धेषु केचिदयमर्थवादः । शुक्तान्युच्यन्ते यानि प्राप्तस्वरसावस्थानि कालात्ययेन द्रव्यान्तरसंसर्गेण वाऽऽम्लतामापद्यन्ते । यथाऽऽम्रातकादीनि मधुराणि चिरकाल अतिरसत्वाच्छुक्तानि भवन्ति निष्पीडितो मधुररसः कालतोऽम्लतामेतीत्यादिना एवंविधानि तु यानि तु स्वभावतोऽम्लानि दाडिमामलकजम्बीरादीनि तानि नैव शुक्तानि यानि च प्राप्तकालोत्पत्त्यादीनि । न ह्ययमाम्लपर्यायः शुक्तशब्दस्तत्र १५ केवलानि पाकतः शुक्तानि प्रतिषिध्यन्ते । द्रव्यान्तरैश्च पुष्पमूलकादिभियोजितान्यत्र ज्ञायन्ते । तथा च गौतमः ( अ. १७ सू. १४ ) " शुक्तं केवलमदधि"।
अभिषूयन्ते अभिषव उदकेन संसृज्य परिवासनम् । यद्येवं काल एव तम्लताहेतुः। सत्यम् । एतान्यपि द्रव्याणि । तृतीया च करणे सहयोगे वा । पुष्पादिभिरुदकेन सह अमिपूयन्ते सन्धीयन्ते ।
केचित्त्वाहुः । यत्र पुष्पमूलान्यम्लतां जनयन्ति । यानि दाडिमामलकादीनि शुक्तानि तानि भक्ष्याणि यानि द्राक्षादिभिर्मधुरैरभिषूयन्ते सन्धीयन्ते तानि न भक्ष्यन्ते । अभिपवो ह्युच्यते शुक्तताजननम् । यानि पुष्पादिभिः शुक्तीक्रियन्ते न च द्राक्षादीनि शुक्ततापादकानि । किंतर्हि केवल एव कालः । एतत्तु न सम्यक् । अशब्दार्थत्वान्न हि सोममभिषुणोतीति शुक्तं करोतीति प्रतिपत्तिः । किंतर्हि य एव प्राग्व्याख्यातोऽर्थः । दधिसंभवं २५ उदश्विन्मस्तुकिलाटकूर्चिकादि ॥ १० ॥
२०
। अ-क-ड-सूतको । २ ड-सुरसावस्थानि ।
For Private And Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
w.kobairthorg
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३९०
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
ऋादः शकुनीन् सर्वान् तथा ग्रामनिवासिनः ॥ अनिर्दिष्टां चैकशफाष्टिटिभं च विवर्जयेत् ॥ ११ ॥
क्रव्याद आममांसभक्षकाः कङ्कगृध्रादयः । अभक्ष्यवत्केवलाममांसभक्षका गृह्यन्ते ।। तत्रोभयरक्ता मयूरादयः । ग्रामनिवासिनः अक्रव्यादा अपि । एकशफा अश्वाश्वतरगर्दभादयः । अनिर्दिष्टास्तु नाभक्ष्यत्वेनोक्तास्ते न भक्ष्या इति । ये तूक्तास्तत्रैव भक्ष्या ये त्वाष्ट्रवडवऋक्षगौरगर्दभाः प्रजाकामस्तेषां च मांसमैग्नीयादिति ।
ननु च श्रुतित एव तत्र भक्ष्यावाप्तिः प्रत्युत निर्दिष्टग्रहणे सति श्रुतौ चोदितानामन्यत्र भक्ष्यताशङ्का । अनिर्दिष्टान्वर्जयेन्न निर्दिष्टानिति वाक्यार्थप्रतिपत्तेः। न च स्मृतौ केचिद्भक्ष्यत्वेन निर्दिष्टाः । येन तद्व्यतिरिक्तविषयमनिर्दिष्टग्रहणं व्याख्यायेत। अतः श्रुतौ ये निर्दिष्टास्ते न भक्ष्या इति प्राप्नोति । उच्यते।आचाराविरोधी सस्मृत्यर्थः । अनिर्दिष्टग्रहणमनुवादः। टिट्टिमः शकुनिरेव टिटीति यो वाशते । प्रायेण शब्दानुकरणनिमित्तं शकुनीनां नामधेयप्रतिलम्भस्तदुक्तं निरुक्तकारेण ' काक इति शब्दानुकृतिस्तदिदं शकुनिषु बहुलमिति' ॥ ११ ॥
कलवित प्लवं हंसं चक्राह्र ग्रामकुक्कुटम् ।।
सारसं रज्जुदालं च दात्यूहं शुकसारिके ॥ १२ ॥ १५ कलविङ्को ग्रामचटको निगमेषूक्तः । ग्रामवासित्वात्तस्य सिद्धे प्रतिषेधे पुनः प्रति
षेधः स्त्रियाश्चटकाया अभ्यनुज्ञानार्थः । पुंशब्दो ह्ययं वृषभवत् । अन्ये त्वारण्यस्य निवृ. त्यर्थ मन्यन्ते । ते हि वर्षासु वनवासिनो भवन्ति । बाहुल्यव्यपदेशाच्च ग्रामचटका उच्यन्ते । यथा महिषा आरण्याः। प्लवहंसचक्रवाकानां वक्ष्यमाणजालपादप्रतिषेधात्सिद्धे प्रतिषेधे नित्यार्थ ग्रहणम् । अत आट्यादीनां विकल्पेन भक्षणं गम्यते । ग्रामकुक्कुटम् । ग्रामग्रहणादारण्याभ्यनुज्ञानम् । कुतः पुनरारण्यस्याभक्ष्यताशङ्का । स्मृत्यन्तरे हि "कुक्कुटो विकिराणामिति" पठ्यते । अतश्चाविशेषणाभक्ष्यता प्राप्ता वचनेन तस्य सामान्यप्रतिषेधस्य विशिष्टविषयता प्रज्ञायते ।
ननु विकल्पः कस्माद्भवत्यनेन शास्त्रेणास्याभ्यनुज्ञानाच्छास्त्रान्तरेण चाविशेषेण तस्यापि प्रतिषेधात्। नायं विकल्पस्य विषयः।विरोधे हि तुल्यबलानां विकल्पो न चात्र विरोधोऽस्ति । २५ न ह्यनयोः स्मृत्योः शास्त्रभेदोऽपि । सामान्यस्य विशेष उपसंह न्याय्यत्वात् । शाखा
न्तरतस्तृतीयस्याप्येकशास्त्रस्य दर्शितत्वात् । यद्येवं जालपादप्रतिषेधस्यापि हंसादिविशेष
१फ-क्रव्यादान् । २-येतक्तास्तेनैव । 3-वौष्ट्रवडकक्षगोबानरगर्दभाः । ४ फ-नाश्नीयादिति । ५--रज्जुवालं । ६ अ-ड-तृतीयामपि ।
For Private And Personal Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
एवोपसंहारो युक्तो नाविशेषेण काकजालपादानां सर्वेषां प्रतिषेधो भवेदेवं यद्यपौरुषेयोऽयं ग्रन्थः स्यात् । भिन्नकर्तृके त्वपौरुषेयत्वे न सामान्यस्य न किंचित्प्रयोजनम् । हंसादिविशेषमात्र पर्यवसाने भिन्नकर्तृकश्च पौरुषेयत्वे सति सामान्यदर्शिनो विशेषविषयमज्ञानं संभवति । विशेषदर्शिनोऽपि सामान्यविषयः । उभयोश्च मूलकल्पनायामेकस्य सामान्य वेदनं वचनमूलं कल्प्यते । अन्यस्य विशेषवचनम् । तयोश्च वैदिकयोर्भिन्नशाखाधीतयोरसति शास्त्रभेदे ५ एकवाक्यतैव न्याय्या । न च वेदे पर्यनुयोगोऽस्ति । किं सामान्येन यदि विशेषनिष्ठता तस्य कर्तुरभावात् । श्रुताद्धि तत्र प्रतिपत्तिः केवलशब्दशक्तिसमाश्रिता । न प्रयोजनवशेनार्थान्तरकल्पनम् । रज्जुदालादयः शाकुनिकेभ्य उपलब्धन्याः ॥ १२ ॥
1
प्रतुदान् जालपादांच कोयष्टिनखविविष्करान् ॥ निमज्जतश्च मत्स्यादान् सौनं वल्लूरमेव च ।। १३ ।।
३९१
प्रतुद्य प्रत्दृत्य चञ्चवा ये भक्षयन्ति । स्वभाव एष एषा पक्षिणाम् । प्रतुदाः शतपत्रादयः । जालपादा आट्यादयः । तेषां विकल्प उक्तः ।
For Private And Personal Use Only
१०
ननु च यत्र विकल्प अन्यतरत् नेच्छातः प्रवृत्तिः । सा चाप्रतिषिद्धेष्वपि स्थितैव। लौकिकं हि भक्षणं तत्सत्येवार्थित्वे न शास्त्रीयं येन नियमतः स्यात् । तत्र विकल्पितस्य प्रतिषेधस्य न किंचित्प्रयोजनं पश्यामः । उच्यते । दत्तोत्तरमेतत् । यत्राबुद्धिपूर्वप्रयोगाच्छब्दादेवार्थावगतिः । ११ पौरुषेयः स्त्वयं ग्रन्थः समाहितचेतसा प्रयत्नवता शतसाहस्त्रिकं संक्षप्तमाचार्येण प्रणीतो यत्राशक्यमनर्थकं प्रयोक्तुं अत आचार्याभिधानं उन्नीयते । नूनं जालपादे प्रतिषेधे त्वसति येन तद्विशेषं हंसं स्वशब्देन निषेधयति । यत एतदपि स्मरणमेव । अन्ये त्वन्येन जालपादस्त्विति प्रमादपाठः स्यात् । उक्तं चैतदिङ्गितेन चेष्टितेन महता वा सूत्रप्रणयनेनाचार्याणामभिप्राया लक्ष्यन्ते । विशेषश्चात्रानुमयिते । " अनापदि न मक्षयेत्” इति विवक्षते सामान्यप्रतिषेध २० उभयोरर्थवत्वाय । यत्र मांसविक्रयार्थाः पशवो हन्यन्ते सा सूना । आपणो मांसस्येत्येके । बल्लूरं मांसं संशोष्य चिरस्थापितम् । नखैर्विकीर्य भक्षयन्ति ते नखविष्किराः । मयूर - बलाकादयः । आपत्स्विति वचनात्तु तेषां पाक्षिकी भक्ष्यताऽप्यस्ति । स हि पठति 'कुक्कुटो विकिराणामिति' । न चास्य मानवस्य वचनस्य कुक्कुटोपसंहारः शक्यो वक्तुं कुक्कुटनामग्रहणस्यानर्थक्यप्रसंगात् ॥ १३ ॥
1
२५
१ अ -ड- सामान्यवेदिनं । २ फ-यत्र विकल्प उच्यते तत्रेच्छातः प्रवत्तिः । 3 फ-आर्धित्व | ४ फ- स्वयं ५ अ-क-ड नास्वसति । ६ फ-वक्ष्यति ।
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३९२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
बकं चैव बलाकां च काकोलं खञ्जरीटकम् ॥ मत्स्यादान् विद्वराहांश्च मत्स्यानेव च सर्वशः ॥ १४ ॥
बकबलाकाकाकोलनिमज्यन्मत्स्यादीनां मत्स्यादग्रहणात्सिद्धे प्रतिषेधे तदन्येषां विकल्पार्थ पुनर्वचनम् । मत्स्यादा अपक्षिणोऽपि मस्त्यादग्रहणादभक्ष्या विज्ञेयाः नक्रांदयः क्रियानिमित्तत्वान्मत्स्यादशब्दस्य । काकोलश्च श्येनो देशान्तरप्रसिद्धेरयं बाह्लीके
वेवमुच्यत इति प्रसिद्धम् । विडाहप्रतिषेधाच्चारण्याभ्यनुज्ञायामप्रतिषेधश्च पूर्वसूत्रे प्रकरणाच्छकुनिविशेषणार्थो विज्ञेयः । एवं हि चेह विड्राहग्रहणमर्थवद्भवति । ग्रामवासी शूकरो विडाहः । ननु च यदि तत्र प्रकरणादग्रामवासिनः पक्षिणो गृह्यन्ते । इहापि
मत्स्यादाः पक्षिण एव ग्रहीतुं न्याय्याः । नैवम् । न चात्र शकुनीनां प्रकरणमस्ति १० विडुराहमत्स्यानामिति पक्षिणामपि निर्देशार्थम् । सर्वशः सर्वदा । उत्सर्गोऽयं अस्यापवादं वक्ष्यामः ॥ १४ ॥
यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मांसाद उच्यते ॥ मत्स्यादः सर्वमांसादस्तस्मान्मत्स्यान् विवर्जयेत् ॥ १५ ॥
पूर्वस्या मत्स्यप्रतिषेधविधेरर्थवादोऽयम् । यत्संबन्धिमांसं योऽश्नाति स तन्मांस१५ संबन्धिन्याऽशनक्रियया व्यपदिश्यते । यथा सर्पादो नकुलो मार्जारो मूषकाद इत्यादि ।
यस्तु मत्स्यादः स सर्वमांसाशी भवति । यो मांसाद इत्यपि व्यपदेष्टुं युक्तः । अतो निन्दातिशयान्मत्स्यान्विर्जयेत् ॥ १५ ॥
पाठीनरोहितावाद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः॥ राजीवान् सिंहतुण्डांश्च सशल्कांश्चैव सर्वशः॥ १६ ॥
पाठीनरोहितो मत्स्यजातिविशेषौ तयोर्हव्यकव्यनियोगेन श्राद्धादौ भक्ष्यताऽभ्यनुज्ञायते । नान्वाहिके भोजने । राजीवसिंहतुण्डसशल्कानां सर्वशः हव्यकव्याभ्यामन्यत्राप्यनिवृत्तिभॊजने । राजीवाः पद्मवर्णाः कैश्चिदिष्यन्ते । अपरैस्तु राजयो रेषा येषां सन्ति । सिंहतुण्डाः सिंहाकृतिमुखाः । सशल्काः शकलिनः ॥ १६ ॥
न भक्षयेदेकचरानज्ञातांश्च मृगद्विजान् ।। भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टान् सर्वान् पश्चनखांस्तथा ॥ १७ ॥ एकचराः सर्पोलूकादय एकाकिनश्चरन्ति । अज्ञातानामतो जातिविशेषतश्च ।
१फ-गृहीतुं । अ-ड-नात्र । ३ फ-गोमांसाद। ४ अ-क-ड-नान्वहिके ।
For Private And Personal Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
मृगद्विजान मृगाः पक्षिण न भक्ष्याः । भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टान् ये प्रतिषिद्धास्ते ताद्रूप्ये असति भक्ष्यतां प्राप्ताः समुद्दिष्टा इव भवन्ति । न तु भक्ष्याणां समुद्देशोऽस्ति । परिहर्तव्यतया विशेषतोऽविज्ञातान् भक्ष्यपक्षपतितान् भक्षेष्वपि समुद्दिष्टा इत्येवमुच्यन्ते । पञ्चनखाश्च वानरागालादयः । सर्वग्रहणं पादपूरणार्थम् ॥ १७ ॥
श्वाविधं शल्यकं गोधां खगकूर्मशशांस्तथा ॥ भक्ष्यान् पञ्चनखेष्वाहुरनुष्ट्रांकतोदतः ॥ १८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चनखानां मध्याच्छ्रावित्कादयो भक्ष्याः । स्मृत्यन्तरे तु खने विकल्पः । तथा च वसिष्ठः (अ. १४ सू. ४७ ) " खङ्गे तु विवदन्ते " इति । उष्ट्रवर्जिता एकतोदतो गोव्यजमृगा भक्ष्याः । ननु च श्वावित्प्रभृतीनां पञ्चनखानां भक्ष्यत्ववचनादन्येषामभक्ष्यतासिद्धेः सर्वान्पञ्चनखानिति प्रतिषेधवचनमनर्थकम् । नैष दोषः । सर्वशब्देन १० प्रतिषेधे स्पष्टा प्रतिपत्तिर्भवति । भक्ष्यविशेषनिर्देशेन तदन्येषां या अभक्ष्यताप्रतिपत्तिः सा आनुमानिकी प्रतिपत्तिः । गौरवं हि तथा स्यात् ॥ १८ ॥
छत्राकं विडुराहं च लशुनं ग्रामकुकुटम् ॥
पलाण्डुं गृञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेद्दिजः ।। १९ ।
अमत्यैतानि षड् जग्ध्वा कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ यतिचान्द्रायणं वाऽपि शेषेषूपवसेदहः || २० ||
३९३
छत्रri कवकानि । विड्वराहः ग्रामशूकरः स्वतन्त्रविहार: । एतानि भक्षयित्वा १५ पंतितो भवेत् । पतितप्रायश्चित्तं कुर्यात् । वक्ष्यति च (अ. ११ श्लो. १६) “गर्हितान्नाद्ययोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट् ” ॥ १९ ॥
अमत्या अबुद्धिपूर्व षट् जग्ध्वा षण्णामन्यतममपि भक्षणस्य अविधेयत्वनिमित्त- २० तया साहित्यस्याविवक्षा । शेषेषु अभक्ष्येषु भक्षणे लोहितवृक्ष निर्यासादिषु एकमहोरात्रं न भुञ्जीत । अहः शब्दो रात्रावपि दृष्टप्रयोगः । " अहश्च कृष्णमहरर्जुनं चेति " । चत्र प्रकरणे प्रतिषिद्धेषु प्रायश्चित्ताधिकारे प्रतिपदं प्रायश्चित्तमन्यद्वक्ष्यते " क्रव्यादसूकरे" त्यादि तत्र तदेव द्रष्टव्यं प्रतिपदविहितत्वात् । अस्य चोपवासस्यान्यत्र चरितार्थत्वात् ॥ २० ॥
For Private And Personal Use Only
२५
१ अ-ड-जनभक्ष्या' । २ अ-ड- उच्यते । ३ अ-क-ड-नरशृगालादयः । ४ अ-ड-स्वशब्देन ५ फ - शुकरेत्यादि, अ ११ श्लो. १५६ ।
५०
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३९४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः संवत्सरस्यैकमपि चरेत्कृच्छू द्विजोत्तमः ॥ अज्ञातभुक्तशुद्धयर्थं ज्ञातस्य तु विशेषतः ॥ २१ ॥
भोज्यशूद्रगृहभोजिनो ब्राह्मणस्येदमुच्यते । यस्य शूद्रस्य गृहे यानि ब्राह्मणानामभोज्यान्यन्नानि संभवन्ति न दूरतः पििहयन्ते तादृशस्य गृहे यो ब्राह्मणोऽन्नं भुते तस्य प्रतिषिद्धान्नभोजनाशङ्कायां प्राजापत्यकृचरणमुपदिश्यते । अविशेषनोदनायां प्राजापत्यं कृछू प्रतीयत इति वक्ष्यामः । अज्ञातभुक्तशुद्धयर्थमज्ञातदोषशङ्कायामाह । दोषो यदि भुङ्क्ते तस्य शुद्धयर्थम् । ननु च ईदृशस्य शुद्धिं वक्ष्यति (अ.१ श्लो.१२७) " अदृष्टमद्भिनिर्णिक्तमिति "। तस्य विषयं तत्रैव दर्शयिष्यामः । ज्ञातस्य तु दोषस्य विशेषतः वैशेषिकं प्रायश्चित्तं कर्तव्यम् । यस्य यद्विहितं प्रतिपदम् । ॥ २१॥
यज्ञार्थं ब्राह्मणैर्वध्याः प्रशस्ता मृगपक्षिणः ॥
भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थमगस्त्यो ह्याचरत्पुरा ॥ २२ ॥
भक्ष्यप्रसंगेन हिंसाऽभ्यनुज्ञायते । अत्यर्थं क्षुत्पीडायां भृत्यादेर्भोजनान्तरासंभवे भक्ष्यमृगपक्षिवधः कर्तव्यः । भत्याः प्राग्व्याख्याताः । अगस्त्यस्तथाकृतवानित्यगस्त्य
ग्रहणं प्रशंसार्थम् । यज्ञार्थमित्याद्योऽर्ध श्लोकोऽर्थवाद एव । तत्र हि वधः प्रत्यक्षश्रुतिविहित१५ त्वादेव सिद्धः । प्रशस्ता ये भक्ष्यतयाऽनुज्ञाताः । एष एवार्थ उत्तरश्लोके विस्तरतः कर्मार्थवादतया कथ्यते ॥ २२ ॥
बभूवुर्हि पुरोडाशा भक्ष्याणां मृगपक्षिणाम् ॥ पुराणेष्वृषियज्ञेषु ब्रह्मक्षत्रसवेषु च ॥ २३ ॥
षट्विंशत्संवत्सरं नाम सत्रं तत्र मृगपक्षिवध आम्नातः सोऽनेनानूद्यते । इदं तत्र २० ब्राह्मणं "संस्थितेऽहनि गृहपतिर्मंगयां याति स तत्र यान्यान्मृगान्हन्ति तेषां तरसाः
पुरोडाशा भवन्ति" । अर्थवादत्वाद्बभूवुरिति भूतप्रत्ययेन विवक्षा तेनाद्यत्वेऽपि भवन्ति । एवं पुराणेष्वपि । न केवलं कश्चिदद्यत्वे सत्राणां व्यवहार इति दर्शनाभिप्रायमेतत् । पुराणेविति । न पुनरद्यत्वे यदि केचित्सर्वाण्येव हरेयुस्तेषामेष विधिन भवतीति मन्तव्यम् ।
अथवा यः स्वयं शास्त्रार्थ वेदितुमसमर्थः केवलं परप्रसिद्धया " महाजनो येन गतः स २५ पन्थाः" (म. मा. वनपर्वे) इति न्यायेन प्रवर्तते तत्रत्वे तदुच्यते । पुराणेष्विति नायमिदं
प्रथमको धर्मः । किंतर्हि ? अनादिः। पौराणा ऋषयो ब्राह्मणाःकेचन तपःसिद्धाः जात्यन्तरं
१ फ-प्रसिद्धः । २ अड-उत्तरतः । ३ फ-केवल-।
For Private And Personal Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः
वा यथा महाभारतादौ वर्णितम् । न चात्र निर्बन्धः कर्तव्यः ऋषीणां जात्यन्तरत्वे गन्धर्वादिवत्कथं यागेष्वधिकार इति । यतोऽयमर्थवादो येनकेनचिदालम्बनेन प्रतीयते । ब्रह्मक्षत्रसवाः ब्रह्मक्षत्रिययज्ञाः ॥ २३ ॥
यत्किंचित्स्नेहसंयुक्तं भक्ष्यं भोज्यमगर्हितम् ॥ तत्पर्युषितमप्याद्यं हविःशेषं च यद्भवेत् ॥ २४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिरस्थितमपि त्वाद्यमस्नेहाक्तं द्विजातिभिः ॥ यवगोधूम सर्व पयसचैव विक्रिया ॥ २५ ॥
भक्ष्यं यत्किंचित्स्नेहसंयुक्तं । भोज्यमोदनादि । भुक्तिभुज्योरेकार्थत्वेऽपि पृथगुपादानाद्विषयभेदोऽयं प्रतीयते । अगर्हितं शुक्ततामनापन्नं तत्पर्युषितमप्याद्यम् । राज्यन्तरेपर्युषितमुच्यते । पूर्वेद्युः सिद्धमय परेद्युः पर्युषितं भवति । स्नेहसंयुक्तमिति एवं संदिह्यते । किं यत्स्नेहसंयुक्तं सत्पर्युषितं रसमिश्रशाकादि तत्पर्युषितमशितव्यम् । उत शुक्तस्यापि पर्युषितस्य भक्षणम् । काले स्नेहसंयोगः कर्तव्यः । भक्षापूपाद्यपि पर्युषितं १०भोजनकाले स्नेहेन संयोज्य भक्षयितव्यमिति । अतः संदि यावता यत्स्नेहयुक्तानां भक्ष्यतोच्यते तत्पर्युषितमाद्यामिति । उद्दिश्यमानं स्नेहसंयुक्तमिदं निपतनं न पुनर्विधेयार्थे न हि तच्छब्दसंवन्धोऽस्य श्रुतो यत्पर्युषितं स्नेहसंयुक्त माद्यमिति । उच्यते । हविःशेषाणां पर्युषितानामस्नेहसंयुक्तानां तेषां वचनमनर्थम् । न च तेषां स्नेहसंयुक्तानां परिवासः संभवति । एवं च तेषां वचनमर्थवद्भवति यदि भोजनकाले तेषां स्नेहसंयोगो नापेक्ष्यते । १५ अतस्तेषां तावद्भोजनकाल एव स्नेहसंयोगनिरपेक्षतया वचनस्यार्थवत्त्वम् । यद्येवं तथापि न संदेहोऽर्थवत्त्वाद्विशेषपदस्य विधेयार्थता स्नेहसंयुक्ता शब्दस्य न्याय्या । उच्यते । एतावदत्र सन्देहे बीजं यथाश्रुतसंबन्धस्य बलीयस्त्वात्किं हविःशेषपदमनुवादोऽस्तु उतानर्थकत्वं मा प्रापदिति यत्पर्युषितं तेन स्नेहसंबन्धः क्रियताम् । तत्रानर्थक्याव्यवहितकल्पना ज्यायसी । समाचारान्निर्णयः । सर्पिस्तैलवसामज्जाः स्नेहाः ॥ २४ ॥
।
चिरस्थितं द्विरात्राद्यन्तरितं अपिशब्दादात्तमित्यत्रापि संबन्धयितव्यम् । स्नेहाक्तमपि यवगोधूमजं सक्तुपूपादि । पयसो विक्रिया विकारा दधिमथितादयः ॥ २५ ॥ एतदुक्तं द्विजातीनां भक्ष्याभक्ष्यमशेषतः ॥
मांसस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं भक्षणवर्जने ॥ २६ ॥
३९५
For Private And Personal Use Only
२०
२५.
१ अ-ड-तद्भवेत् । २ अ-क-ड- + द्यभ्यंतो भक्षितोखरा विशदमभ्यवहार्यमाह । अन्नांतरं स्यात् प्रत्ययान्तः । ३ फ-उक्तशुक्तस्यापि । ४ अड-संबंध । ५ अ-ड-यतः । ६ फ-स्नेहसंयुक्तमिति न पुनर्विधे ।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः आयेन श्लोकार्थेन पूर्वप्रकरणमवच्छिनत्ति । तदेतदनन्तरमनुक्रान्तं प्रकरणमेव द्विजातीनां न शूद्राणामिति उत्तरं तु यद्वक्ष्यते तच्छूद्राणामपति प्रकरणव्यवच्छेदप्रयोजनम् । अतश्च मांसभक्षणे प्रकारो वक्ष्यते । यच्च तद्वर्जनेन फलं तच्छ्द्रस्यापि भवतीति । अन्यथा
"अभक्ष्याणि द्विजातीनाम् " (श्लो.५) इत्यधिकारालशुनादिष्वथ शूद्रस्य मांसभक्षणेऽपि ५ कामचारः स्यात् । यद्येवं देवाद्यर्चने शिष्टस्य मांसस्य भक्ष्यता वक्ष्यते ( अग्रे श्लो. ३२)
"देवान्पितॄश्चार्चयित्वा खादन्मांसं न दुष्यतीति" देवाद्यर्चनं मेध्येन मांसेन ।ये च द्विजातीनां प्रतिषिद्धा मृगशकुन्तास्तेऽमेध्याः । अतश्च तेषां मांसेन देवार्चनासंभवादतच्छेषस्य भक्ष्यत्वादन्येऽपि प्रकरणभेदा यथा ब्राह्मणादीनां मृगपक्षिणः प्रतिषिद्धास्ते शूद्रस्यापि
प्रकारान्तरेण प्रतिषिद्धा भवन्ति । तत्र प्रकरणभेदेन केनचिदुच्यते । लशुनादिप्रतिषेधः १० शूद्रस्य न भवति । अस्ति तावत्प्रकरणभेदेन प्रयोजनं लशुनादिप्रतिषेधे शूद्रस्याधिकारो मा भूदिति मांसेऽपि देवाद्यर्चने गृहस्थस्याधिकारदिगृहस्थस्य शूद्रस्य यथाकाम्यम् ।
ननु च पाकयज्ञे शूद्रस्याधिकारतः स्थितस्य भोजनं गृहस्थानां च विहितम् । न च लशुनादिभिः पाकयज्ञाः क्रियन्ते । ततश्च नापि शूद्रस्य यथाकाम्यं लशुना
दयो भक्ष्याः स्युः । को दोषः । द्विजातिग्रहणमनर्थकम् । परिदृतमेतदगृहस्थस्य प्रोषि१५ तस्य वा कामचारः । न च गृहस्थेन यदहुतं तन्न भोक्तव्यम् शेषभुग्भवेदित्यस्यायमर्थः
अकृतवैश्वदेवक्रियेण न भोक्तव्यम् । तत्र यस्यैव यागसाधनता द्रव्यस्य तदेव मेध्यं होतव्यम् । अन्ये तु भोजनकाले कुतश्चिदात्त्य मध्यगेहे वा भुज्यते तच्च हुतशेषमपि न प्रतिषिद्धं मांसे तु पुनर्वचनान्नियमः । न कदाचिदेवानुपयुक्तं भोज्यमिति । यदि
चातुर्वर्ण्यस्यात्राधिकारस्तदा यद्वक्ष्यति परस्तात्तु शुद्धविधौ चतुर्णामपि वर्णानामिति तदन२० र्थकम् । तत्रैव तस्य प्रयोजनं वक्ष्यामः । अथ श्वमांसाद्यपि शूद्रस्य भक्ष्यं प्राप्नोति
द्विजातिग्रहणात्पूर्वत्र । किं त्वेकादशे विड़राहखरोष्ट्राणामित्यादिश्लोकत्रयनिर्दिष्टाः शूद्रस्यापि न भक्ष्या इति ज्ञापकं दर्शयिष्यामः ॥ २६ ॥
प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया ॥ यथाविधि नियुक्तस्तु प्राणानामेव चात्यये ॥ २७ ॥
अग्नीषोमीये पशौ हुतशिष्टं मांसं लक्षणया प्रोक्षितमुच्यते । ननु प्रोक्षितशब्दो __ यौगिक उक्षसेचन इत्यस्य धातोः प्रक्षालनक्रियानिमित्तकः । तथा च प्रोक्षणीरासादय घृतं
प्रोक्षणीयमिति प्रोक्षणीभिरुद्वेजिताः स्थ इति सर्वत्र क्रियायोगात्प्रयुज्यते । यद्यासेचनसाधनं तत्र कुतो वैदिकसंस्कारनिमित्तकानां स्वसंबन्धे पशुलक्षणाद्वारेण मांसे प्रवर्तते ।
१ फ-एतत् । २ फ-शूद्राणाम् । इत्युत्तरं तु । 3 अ-ड-यच । । अ-ड-केचित् । ५ गौतमीये अ. २ सू, १।६ फ-भुञ्जते । ७ अ-क-ड-युक्ते । फ-न कदाचिदेवानुपयुक्तं । ८ अ-क-ड-यदा यद्वा यद्वक्ष्यति । ९ अ-क-ड युद्धविधौ । १० अ-क-ड-यद्यरोचनसाधनं ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
मुख्यं च शब्दार्थमतिक्रम्य किमिति लक्षणीऽऽश्रीयते ! अतः प्रक्षालितमुदकादिना मांसं क्रियादिना युक्तम् । सत्यम् । यद्यत्र वाक्यान्तराण्यर्थवादाश्चेति निःशेषंभूता न स्युः अनुपाकृतमांसानि असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैरिति । अतस्तत्पर्यालोचनयाऽयमेवार्थोऽवतिष्ठते । यद्येवं तत एव सिद्धत्वात्किमनेन । केचिदाहुः अनुवादोऽयम् । मांसेच्छया भक्षणस्य विधिस्तावदयं न भवति क्षुत्प्रतिघातार्थिनो लिप्सया प्रवृत्त्युपपत्तेः । स हि विधिरुच्यते यः पुरुषस्य दृष्टेन प्रयोजनेन प्रवृत्तावसत्यां प्रवृत्त्यवबोधको 'यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयादिति' । शास्त्रमेवात्र प्रमाणम् | यंत्रास्मिन्कृते इदमभिमतमभिनिवर्तते अकृते वाऽयमनर्थ आपतत्येवमन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते तत्र शास्त्रमेव मृग्यते । यत्र तु नायमन्यतोऽवगतः केवलागमैकँगोचरैर्यः स विधिरिति चोच्यते । इह तु भोजने कृते पुष्टिरुपजायते यद्दुःखं तन्निवर्तत इति । बाला अपि स्तनपायिनोऽनुपदिष्टमवयन्ति । नियमोऽपि १०. भवति तद्रूपानवधारणात् । यदि तावत्प्रोक्षितं च भक्षयेदेवेति नियमस्तदा कालविशेषावच्छेदाभावादाहारविहारकाला अध्यवसीदेयुरनवरतमश्नन्नेवासीत अशक्यश्चार्थ उपदिष्टः स्यात् । यथोक्तम् " अश्राद्ध भोजीति " " यदहरेव प्रत्यवेयादिति ' महाभाष्यकारेण विधिविशेष एव च नियम उक्तः । असंभवति च विधौ कुतो नियमः । न चान्येन प्रोक्षितमन्येन लभ्येत । तस्मादयमनर्थः । अथ प्रोक्षितमेवेति अप्रोक्षितं नेति परिसंख्या । १५ न हि प्रोक्षिताप्रोक्षितोभयभक्षणस्य त्यागादशनाया निवृत्तौ युगपत्पर्यायेण वा प्रवृत्त्या परिसंख्यालक्षणस्य विद्यमानत्वात् । तथाऽप्यनुपाकृतमांसानीत्येव सिद्धम् ।
अन्ये त्वस्य पक्षस्यैवं दोषमुपपादयन्ते । विशेषेण सर्वाप्रोक्षितप्रतिषेधः शकुनीनामपि प्रतिषेधः प्राप्नोति । न च येषामेव प्रोक्षणं विहितं तेषां तु प्रतिविधानाद्यभावादिति न विशेषपरिग्रहे प्रमाणमस्ति । तदयुक्तं मन्यन्ते । एवं सति भेदेन शकुनीनां प्रति- २० षेधानुक्रमेण गमकत्वात् । तस्माच्छ्रुकर्माङ्गत्वेन नियमस्य प्रोक्षितमांसभक्षणस्यायमनुवाद इति युक्तं दृष्टान्ततया । यथा यज्ञेऽवश्यं भक्षणमभक्षणाच्छास्त्रातिक्रमः । एवमुत्तरेष्वपि निमित्तेषु । अनुवादश्चेत्परिसंख्यापेक्षाऽप्यस्तु । गोव्यजमांसमप्रोक्षितं भक्ष्ययेदित्यनेनैतदनुपाकृतानामेवा सद्रूपमनूद्यते । अप्रोक्षितस्यापि ब्राह्मणकाम्यदिनिमित्तेष्वनुज्ञापनार्थः । अन्यच्च “ अनर्चितं वृथामांसमपि " चातुर्थिकेन वृथानांसशब्देन एतदनुपरिज्ञानार्थमा॑त॒रथा २१. विज्ञायेत किं तद्वृथामांसमिति । अथवा एकत्र भोक्तरुपदेशोऽन्यत्र कल्पयित्वा येन देवाद्यर्चनं कृतं तदीयं मांसमन्येनाप्यतिथ्यादिना न भोक्तव्यम् । अनधिकृतेनापि देवाद्यर्चनेन
For Private And Personal Use Only
३९७
१ अ-क-ड-लक्षण । २ फ- नि:शेषभुञ्जानेस्युः । ३ फ-तत्र । ४ अ-क-ड- केवलग मैकगोचरमूर्छास्तं विधिरिति चोच्यते । ५ अ फ - उद्दिष्टः । निर्दिष्टः ६ फ- अर्थः । ७ अ-क-ड व्यायामशयनाय । ८ फ - शकुनीनामप्रतिषेधः । ९ अ-क-ड-तत्तु विधानेन पुरुषेणादविधानाद्यभावातिति । १० अ-ड-श्रुति । ११ फ - काम्यानिमित्तेषु ।
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३९८
༣
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
ह्यतिध्यादयः परगृहे तदीयेन मांसेन देवार्चनेऽधिक्रियते । अथ कल्पयित्वा यदि कृतं तदा ऽर्हत्याशतुम्। द्वितीयस्तु प्रतिषेघो “देवान्पितृनिति” (श्लो. ३२) स्वगृहेऽधिकृतानामकृतवतां भक्षणादयस्तर्हि “ असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैरिति " ( श्लो. ३६ ) उक्तः प्रोक्षणशब्दार्थः । एवं पञ्चापि निषेधवाक्यानि पृथगर्थानि दर्शितानि ।
ब्राह्मणानां च काम्यया । कामना इच्छा । काम्याशब्दः छान्दसः । यदा ब्राह्मणादीनामप्रोक्षितानामिदमनुज्ञानं तदा किंपुनरयं नियमः । अभक्षणे शास्त्रातिक्रमः । उत प्रतिप्रसवमात्रम् ? प्रतिप्रसवे भोक्तव्यं विवाहे पुनर्भोक्तव्यमिति वचनादपि प्रतिषेधावृत्तिर्विवाहे गम्यते । न भोजनार्थमावश्यकं किं तु ब्राह्मणा यदि गरीयांसस्तदा तद्वचनातिक्रमो न युक्तः ।
१०
अन्ये ' क्रीत्वादि" श्लोके ब्राह्मणानामित्यनुवर्त्य शशादिमांसस्यापि विधि - मिछन्ति । यज्ञविवाहयोरन्यत्र च गोष्ठी भोजनादौ यदि ब्राह्मणा अर्थयन्ते तदा तेषां मांसं स्वरूपेण देवौद्देशिंकया न प्रतिषिद्धमवस्थाविशेषेण प्रोक्षणं देवार्चनादीनि कर्तव्यानि । विशेषः प्रतिषिद्धः । तस्य ब्राह्मणकामनानिमित्ते अभ्यनुज्ञाते ।
ननु" क्रव्यादान्शकुनान्" इत्यादेरत्र प्रतिषेधस्यापि " निवृत्तिस्तु महाफलेति'' (लो. ११) १५ कृतसंकल्पस्तस्याप्यनुज्ञानमिष्यते प्रोक्षितेऽप्रोक्षिते च कृतार्चनेऽकृतार्चने वा । यथाविधिनियुक्तस्तु प्राणानामेव चात्यये । मधुपर्के च श्राद्धे च नियुक्तोऽप्रोक्षणेनापि भक्षयेत् । एष हि यथाशास्त्रं नियोगस्तत्र श्राद्धे नियमा उक्ता एव 1 केतितस्तु यथान्यायं " “ कथंचिदप्यतिक्रामन्निति " ( अ. ३ श्लो. १०० ) । श्राद्धं भोक्ष्य इत्यभ्युपत्येदमहं ना इनामीति न लभ्यते २० वक्तुम् । अभक्ष्यमशुचिकरं व्याधिजननं च वर्जयित्वा हविष्यविधानान्न भक्ष्यं यद्यद्रोचते तत्तन्नाप्रीतिकरं दीयते । अत इदं वचनं मधुपर्क एव । ननु मधुपर्के नास्ति नियोगः । अशितव्यं मधुपर्केर्हेण च नियमो नासौ मधुपर्कस्यं विधिः । स हि तत्राधिकृतो न धन्यो राजादिः । यथैव " नास्यानश्नन्गृहे वसेदिति " गृहस्थस्य नियमो दृश्यते । एतेनावगम्यते अमतिके न दातव्यमिति । यैस्तु कामचार एवं पूजितसमादानेन पूज्य - २५ स्याशनेन न हि तत्तदर्थं कर्म ।
66
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ननु चातिथ्यमेवानित्यम् । सत्यम् । दृष्टं व्रात्युत्पादनेन धर्मार्थमनुष्ठानम् । तस्य नियमोक्तधर्मार्थमेव दातुस्तस्य हि गोरुत्सर्गपक्षे विहितो " नामांसो मधुपर्कः स्यादिति " । नार्त्विज्ये वचनस्यापि विषय इति चेत् । अस्त्व
१ ड - अतिथ्यादये परगृहे न दीयेत; डगरग्रहे । २ अ-ड-यथा । ३ श्लो. ३२ । ४ अ-क-ड तामौदशिकया । ५ अ-क-ड- अभ्यनुज्ञातोने तुनतु । ६ अ-क-ड- अशितव्यं चानुमूत्र नियमो दृश्यते । अ-ड- मधुपर्कस्याविधिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
३९९ यमपि पूर्ववदनुवादः श्राद्धे आविज्ये च । ननु चाविज्ये उक्तमेव इडादिभक्षणं यजमानस्य तत्र शास्त्रनिबन्धनो नियमो नविजाम् । सत्यम् । किंतु ऋत्विनो यदि न भक्षयन्ति ते प्रवाद्यन्ते । अविदितेन अदृष्टेनापि दोषेण युज्यन्ते । ननु तेषां भक्षणमधिकृतानां भासतां न हि ते कर्मफलेन युज्यन्ते । भृत्यादिहि परिक्रीतानविहितान्पदार्थाननुतिष्ठति । विहितश्च “ यजमानपञ्चमा इडा भक्षयन्तीति । तेषां भक्षणतोऽस्या- ५ भ्युपगत्यात्विज्यानां नियतं भक्षणं तदा तेनानूद्यत इति युक्तम् । न हि श्राद्धभुजामृत्विजां च भक्षणे शास्त्रीययोगो यनमानस्यैवानुवादः किमर्थ इति चेन्नानुवादः प्रयोजनमपेक्षते । किंतर्हि प्राप्तमस्ति चात्र । उच्यते । अत्रापि यदा गोपेन गोवधपूजाऽ. भ्युपगता तदाऽवश्यमशितव्यम् । तदनुग्रहार्थमसौ मधुपर्कपूनां प्रतीच्छति । अतः पूर्वा तेन क्रिया संपादनीया । अन्यथा प्राक्रमिकः स्याच्च परिपूर्णेन मधुपर्केण तदनुः १० ग्रहासंपत्तेस्तस्मिन्प्रतिषिद्धमांसाशने मधुपर्क पूजाविज्यं च प्रथममेवाभ्युपगन्तव्यम् । ब्राह्मणभोनने च । ब्रह्मचारिणस्तु व्रतवदित्यनुज्ञादानमेव ग्राह्यं मांसस्य ' प्राणानामेव चात्यये' प्रकृतत्वाद्देवाद्यर्चनमन्तरेण । अभक्ष्यमाणे व्याधिना क्षुधा भोजनान्तरासंभवे जीवनाशशङ्कायां गोजावि भक्षयितव्यम् । सर्वत एवात्मानं गोपायेदित्येतच्छ्रुतिमूलोऽयं नियमः । अतश्चेदृशे निमित्ते मांसमश्नन्नात्महा संपद्यते । आत्मवधश्च " सर्वत १५ एवात्मानं गोपायेत्तस्मादुह न पुरायुषः स्वः कामी प्रेयादलोक्यं ह्येतद्भवतीत्यादि" श्रुतिभिमन्त्रार्थवादैश्च तैर्दोषवान्नेति ज्ञापितः । तथाहि मन्त्रः ( ईशावास्योपनिषद् ३)
" असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः । तांस्ते त्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः " ॥ इति
ब्रह्मचारिणोऽपि प्राणात्यये भक्षणमिष्यते । तस्यैवै बाल्याद्यवस्थानिमित्तं वाचनिकं प्रायश्चित्तं भविष्यतीति । " ब्रह्मचारी तु योऽश्नीयान्मधु मांसं कदाचनेति " । २० क्षुधा तु प्राणात्ययाशङ्कायां प्रतिषिद्धमांसाशनमपीति व्यासः (ब्र. सू. अ. ३।४।२८)। जाय॑नीनिदर्शनेनैकाहिकं चेष्यते । एतावता कान्तारं अतीतव्याधौ तु न शक्यमेतत् ज्ञातुमवश्यमशितेनानेन जीवतीति । तत्र ने प्रतिषिद्धग्राम्यकुक्कुटादिमांसभक्षणमिष्यते । प्रोक्षणं देवाभ्यर्चनरहितस्य तु प्रकृतत्वादस्त्यनुज्ञानम् । व्याधेश्च न केवलमुत्पन्नस्य २५ निवृत्त्यर्थं यावत्कृशक्षय्यातुरदुर्बालादीनां सर्वकालं मांसाशनं नियमत इष्यते ।
१ अ-ड-प्रतिषिद्धं । २ अ-क-ड-जीवितो। ३ फ--तस्यै। ४ फ-जानातीति । ५ फ-तु ६फ-सहितस्य।
For Private And Personal Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४००
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
"स्त्रीमद्यनित्याःक्षयिणःश्रमव्याध्या च कर्शिताः । नित्यमांसरसाहारा आतुराश्चापि दुर्बलाः"। अप्रोक्षितस्यापि छागमांसस्य देवताधर्चनं तु तैरवश्यं कर्तव्यम् । असंभवे तु कस्मिंश्चिदहनि न दोषः ॥ २७॥
प्राणस्यानमिदं सर्वं प्रजापतिरकल्पयत् ॥ स्थावरं जङ्गमं चैव सर्व प्राणस्य भोजनम् ॥ २८ ॥
प्राणः कौष्ठ्यो वायुः जीवबीजभूतः पञ्चवृत्तस्योदानादिकस्य शरीरस्थित्यर्थम् । इदं सर्व जगत्प्रजापतिरेकत्त्वेनाकल्पयत् । इदमिति सामान्यतो निर्दिश्य विशेषणं निर्दिर्शति । स्थावरं जङ्गममिति । अतो हेतोः सर्व प्राणस्य भोजनम् । तिर्यपक्षिमनुष्यसरी
सृपावस्थहेतुमद्भेदनिर्देशात् द्वितीयं सर्वग्रहणमपुनरुक्तम् । यतः प्रजापतिना सर्वमापदि १० प्राणस्य कल्पितम् । अतः सर्वमेतस्य भोजनम् । तथा च प्राणसंवादोपनिषदि श्रूयते (६।२।१)"सहोवाच किं मेऽन्नं भविष्यतीति।यदिदं किंचित् आऽश्वभ्य आ कीटपतङ्गेभ्य" इति
चराणामन्नमचरा दंष्ट्रिणामप्यदंष्ट्रिणः
अहस्ताश्च सहस्तानां शूराणां चैव भीरवः ॥ २९ ॥
चराश्चरणपतनरणोत्साहयोगिनः श्येननकुलादयः तेषामचराः सर्पकपोतादयः १५ अन्नम् । एवं दंष्ट्रिणां सिंहव्याघ्रादीनां अदंष्ट्रिणः रुरुपृषतादयो मृगाः । अहस्ताः
सर्पमत्स्यादयः सहस्तानां नकुलनिषादादीनाम् । शूराणां महोत्साहयुक्ताना जीवितनिरपेक्षाणां भीरवः प्रियजीविताः । अल्पसत्वा अन्नत्वेन हन्यन्ते ॥ २९ ॥
नात्ता दुष्यत्यदन्नाद्यान् प्राणिनोऽहन्यहन्यपि ॥ धात्रैव सृष्टा ह्याद्याश्च प्राणिनीऽत्तार एव च ॥ ३० ॥
अत्ता भक्षयिता। आद्यान्माणिनः अत्तुं शक्यान् प्रतिदिवसं भक्षयन्न दुष्यति। धात्रैव प्रजापतिना अत्तार आद्या उभयेऽपि सृष्टास्तस्मात्प्राणात्यये मांसमवश्यं भक्षणीयमिति त्रिश्लोकी विधेरस्यार्थवादः ॥ ३० ॥
यज्ञाय जग्धिर्मासस्येत्येष दैवो विधिः स्मृतः॥
अतोऽन्यथाप्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते ॥ ३१ ॥ २५ यज्ञार्थ मांसस्य पिण्डप्राशिवादिजग्धिरशनम् । एष दैवो विधिदैवरेतद्विहितम् ।
अन्यथा तु मांसाशी यतः शरीरपुष्टयर्थकमांसाशने प्रवृत्तिः स राक्षसो विधिः। पिशाचानां मांसभक्षणे स्थितिरिति निन्दा ॥ ३१ ॥ १फ-कौक्षो । २ अ-क-ड निर्दिश्यते । ३ फ-अवस्था । ४ फ-त्वं भविष्यसीति । ५ अ-क-ड-शरणोत्साह- । ६ अ-क-ड-दश्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४०१ क्रीत्वा स्वयं वाऽप्युत्पाद्य परोपकृतमेव वा ॥
देवान्पितॄश्चार्चयित्वा खादन्मांसं न दुष्यति ॥ ३२ ॥ मृगपक्षिमांसविषयमिदं शास्त्रम् । रुरुपृषतादीनां शशकपिञ्जलादीनां मांसं देवानां पितृणां चार्चनं कृत्वा खादतो न दोषः । यथा गृहे वैश्वदेवाद्यर्थकृते संविधानं विनाऽपि वैश्वदेवेनोदनादि भोजनमस्ति न तथा मांसस्य । एवमर्थमेतत्पुनर्वचनं देवान्पितूंश्चायित्वेति। ५ अन्यथा गृहस्थस्य पूर्वमेव भोजनमेवं रूपं देवेभ्य इति । तेन शब्देनोद्दिश्य शुचौ देशे मांसस्य प्रक्षेपः । यदि वा अग्नये वायवे सूर्याय जातवेदस इति देवार्चनं कर्तव्यम् । फलैर्वा वर्तयन्नग्नौ जुहुयादाहुतयः कृत्वा अग्निमतोऽन्यत्र न भवन्ति । न चानौ होमेन विना बलिहरणं न कर्तव्यम् । कर्मान्तरस्य प्रयोगान्तरस्य च प्रतिपादितत्वात् । आस्तां तावदेतत् । अन्ये तु श्राद्धं पितृणामचनमाहुः । दृष्टश्च श्राद्धेऽर्चनप्रयोगः । पितश्चैवाष्टका- १० वदन्ति । ततश्च सर्वस्मृतिकारैः श्राद्धमेव विहितं न पुनरन्या काचिदेव क्रिया । कथं पुनर्मासस्य क्रयसंभवः यावता आपणभूमेर्मासं क्रीयमाणं सौनमापद्यते । अथोच्यते। सौनिकैरहतस्य स्वयं मृतस्य पशोर्मासमभक्ष्यमनारोग्यकरत्वात् । उच्यते । व्याधशाकुनिकादिभिराहृतं वेष्यते न च ते सौनिका इति प्रसिद्धास्तैश्च विक्रयाथै भ्राम्यद्भिर्गृह आनीतं भवति तदा संभवति क्रयः न हि तत्सौनमुच्यते । स्वयं वाऽप्युत्पाद्य ब्राह्मणो याञ्चया १५ क्षत्रियो मृगयाकर्मणा ॥ ३२ ॥
नाद्यादविधिना मांसं विधिज्ञोऽनापदि द्विजः॥
जग्ध्वा ह्यविधिना मांसं प्रेतस्तैरद्यतेऽवशः ॥ ३३॥ पूर्वोक्ताद्देवाद्यर्चनशिष्टात् ब्राह्मणकामनादिनिमित्तान्तरं यद्भक्षणं यो विधिस्तेन नाश्नीयात् मांसम् । उक्तानुवादोऽयमें । आपदि प्राणात्यये देवाधर्चनमपि नापेक्ष्यम् । २० ननु चैतदपि निमित्ततयोक्तमव । ततश्च विधिरेवायं नाविधिः । सत्यम् । प्रोक्षितसंबन्धाद्गोव्यजस्यैव तत्र संनिधानमाशङ्कायां शशादिविषयेऽभ्यनुज्ञानार्थमनापदीत्युच्यते । किंतर्हि विध्यर्थानुष्ठानपरो विधिज्ञ उच्यते । तथा लौकिकानुष्ठानेऽपि जानातिरुपचारात्प्रयुज्यते । एष स तज्जानातीति अनुष्ठानपरे प्रयुञ्जते । अत्र फलकथायां जग्ध्वा अशास्त्रीयेण निमित्तेन प्रेतो मृतस्तैः प्राणिभिरवशोऽद्यते । येन विषयेण यो येषां मांसमभाति तस्य २५ विविधा पीडा भवति एतावन्मात्रपरमेतत् । अन्यथा प्रायेण छागादिमांसमश्नाति लोका न १ फ-श्राद्धं च । २ ड-क्रियमामाणं । ३ फ-प्रेत्य । ४ अ-क-ड-+अनापदि । ५ अ-क-ड-मृतस्य।
५१
For Private And Personal Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
४०२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
च छागादयो मासाशिनः । अथवा तत्कृतेन पापेन कन्याद्भिरप्यद्यमानस्तैरद्यत इत्यु
च्यते ॥ ३३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
न तादृशं भवत्येनो मृगहन्तुर्धनार्थिनः ॥
यादृशं भवति प्रेत्य वृथामांसानि खादतः || ३४ ॥
प्रसिद्धार्थः श्लोकः ॥ ३४ ॥
नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नाति मानवः ॥ स प्रेत्य पशुतां याति संभवानेकविंशतिम् ॥
३५ ॥
जन्मानि अवश्यम् । प्राणात्ययसंभवे देवार्चनं यो न करोति अथ च मांसमश्नाति स दुष्यत्येव ॥ ३५ ॥
१०
असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैर्नाद्याद्विपः कदाचन ॥
मन्त्रैस्तु संस्कृतानद्याच्छाश्वतं विधिमास्थितः || ३६ ॥
प्रोक्षणादयः पशुबन्धे मन्त्रवन्तः संस्कारा विहितास्ते येषां क्रियन्ते पशूनां वैदिकयागशेषाणां मासमद्यात् । सीतायज्ञादिषु च सत्यपि सामयाचारिकयागशेषत्वे मन्त्रसंस्काराभावादभक्ष्यता । शाश्वतं शाश्वतो नित्यो वैदिक इत्यर्थः । आस्थित १५ आश्रितः ॥ ३६ ॥
कुर्याद्घृतपशुं सङ्गेर्कुयित्पिष्टपशुं तथा ॥
न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत्कदाचन ॥ ३७ ॥
यद्येषां बुद्धिः स्यात्सीतायज्ञखञ्जिकायज्ञखण्डिकायागादिषु समाचारप्रमाणेषु पशुवधः फलकामस्य त्याज्यः । दृष्टा हि पशुवधोपयाचितकेनातिशयवती सस्यसंपत्तिरिति २० तन्निषेधार्थमाह । सङ्गे प्रस्तावात्पशुवधप्रसङ्गे घृतपशुं कुर्यात् घृतमेव कुर्यात् । पाना यष्टव्ये तत्स्थाने घृतेन यजेत देवताः । तद्धि सामान्येन यागद्रव्यम् । अथवा पिष्टप पिष्टमय पशुप्रतिकृतिं कृत्वा देवताभ्य उपहरेत्पिष्टेन वा पुरोडाशादि कृत्वा । कथमयं वृथा पशुवधः। उच्यते । शिष्टानां समाचारः प्रमाणम् । ननु स्त्रीशूद्रजनानामवैद्यत्वान्नात्र वेदमूलता शक्या कल्पयितुम् । देवताराधनार्थं न ह्येतदाचरन्ति । न च देवताराधनार्थानि २५ वैदिकानि कर्माणि गुणत्वेन देवताश्रुतेः । अन्वयव्यतिरेकमूलतां चात्रेच्छन्ति दृश्यते पशुवधोपयाचितकेन फलसंपत्तिरिति मन्यमानाः । अतो न वेदमूलता। अन्वयव्यतिरेकादपि
1
१ फ-तत्कृतेनापायेन । २ अ-क-ड- चण्डिकायज्ञ ।
For Private And Personal Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय ] मनुस्मृतिः ।
४.३ भ्रान्तिमात्रम् । असकृद्वयभिचारात् । अतोऽयं श्लोको न्यायप्राप्तार्थानुवाद एव सौहार्दादाचार्येण पठितः ॥ ३७॥
यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वोह मारणम् ॥
वृथापशुनः प्रामोति प्रेत्य जन्मान जन्मनि ॥ ३८ ॥ तावतीजन्मनामावृत्तीर्मारणं प्राप्नोति । वृथापशुघ्नः श्रुतिस्मृत्योरचोदितं पशुवधं ५ यः करोति । तच्च प्रकरणान्महानवम्यादिषु लौकिकैर्यक्रियते । पशुघ्न इति कप्रत्यये छान्दसं रूपम् ॥ ३८ ॥
यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा ॥
यज्ञस्य भूत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ॥ ३९ ।। नायमनन्तरोक्तो दोषः श्रुतिस्मृतिचोदिते वधे यज्ञाङ्गभूते या भृतिस्तन्निवृत्त्यर्थमेव १. स्वयंभुवा प्रजापतिना पशवः सृष्टा उत्पादिताः । स्वयमेवेत्यर्थवादः । अस्यै जंगतो विश्वस्य यज्ञो ज्योतिष्टोमादिः । भूत्यै भूतिर्विभवः पुष्टिः स्फीतिः । तस्मात्तत्र यो वधः सोऽवधो विज्ञेयः । हिंसाजन्यस्य पापस्य निवृत्तेरेवमुच्यते ॥ ३९ ॥
ओषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यश्वः पक्षिणस्तथा ॥
यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्रामुवन्त्युच्छ्रितीः पुनः ॥ ४०॥ १५ कथं पुनर्यज्ञे हिंसादोषो नास्ति । उच्यते । हिंसा हिंस्यमानस्य महानपकारः । प्राणवियोगेन पुत्रदारधनविभवादिवियोगेन सर्वानर्थोत्पत्तर्दुष्कृतस्य च समनन्तरं नरकादिफलविपाकस्य प्रत्यासत्तेः । यज्ञे तु हतानामुपकारो नापकारः नरकादिफलानुत्पत्तेः । यतो यज्ञे निधनं विनाशं गता उच्छ्रितीरुत्कर्ष जातितो देवगन्धर्वयोनित्वं द्वीपान्तरेषत्तरकुरुप्रभृतिषु वर्षान्तरे वा जन्म प्राप्नुवन्ति ।
२. अर्थवादश्वायम् । न ह्यत्र विधिः श्रूयते नाप्नुवन्तीति वर्तमानोपदेशात् । न चार्थवादात्प्रतितिष्ठन्तीतिवद्विधिप्रतिपत्तियुक्ता । विध्यन्तरस्याभावादसंभवाच्च सर्वोऽयमविधिमांसभक्षणप्रतिषेधशेषः । ऐहेंलोकसंपाद्यतयाऽप्ययं प्रतिषेधो " न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेदिति " । यच्चाभ्यनुज्ञान " यज्ञार्थ पशवः सृष्टा ” इति तत्सर्व भक्षणप्रतिषेधतया प्रतीयते । तथा च वक्ष्यति " नाकृत्वा प्राणिनां हिंसाम्" इत्यादि ।
न चात्र विधेरस्ति संभवः । न तिरश्चामधिकारः संभवति विशेषविज्ञानामावात् ।
१ अ-क-उ-यागं पशुवधं । २ अ-क-ड-अनन्तरोक्तो । ३ अ-क-ड-अनिवृत्ते । ४ अ-क-ड-जुह्वता । ५ अ-क-ड-श्लोकसंपाद्यतया।
For Private And Personal Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४०४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ मंचमः न चानधिकृतस्य कर्तृत्वम् । नाप्यकर्तृत्वे शास्त्रीयात्कर्मणः फलोत्पत्तिः । न ह्यत्र दृष्टवस्तुस्वाभाव्येन फलोत्पत्तिः । यथा विषमविदुषोऽपि पीतवतो जनयत्येव स्वफलम् । नैवं वैदिकार्थाः । अचैतन्याचौषधादीनामृत्विन्यायोऽपि नास्ति । दृष्टं किल कुतश्चन कर्मणः परप्रयुक्तादप्य॒त्विजां फलम् “ यः कामयेत पापीयान् स्यात् " इत्यादि तत्र विध्यन्तरशेषत्वाभावात्स्पृष्टत्वाच्च विधिप्रतिपत्तेर्मनुष्याधिकारत्वाच्च । शास्त्रस्य युक्ताङ्गव्यापारसमाश्रितो वाचनिकस्तावन्मात्रोऽधिकारः। यथा परकीयाश्वमेधावभृथे ब्राह्मणस्य प्रायश्चितमुक्तम् । इह त्वधिकार एव नास्तीत्युक्तम् ।
ओषध्यो दर्भादयः । पशवश्छागादयः । वृक्षाः पूज्याः । तियश्चोऽपशवोऽपि पशवो येषां हविष्येन चोदना " कपिञ्जलानालभत" इति । भीमप्रवहणादनडाहस्तियञ्चो १० वाजपेयादौ तिर्यञ्च इति व्यपदिश्यन्ते । यद्यपि तेषां तत्र निधनं नास्ति तथापि
यावती च पीडा विद्यत इति सा निधनशब्देन लक्ष्यते । पक्षिणः कपिञ्जलादयो यद्यपि ते पशुत्वेन चोच्यन्ते । अप्रसिद्धतरप्रयोगास्तु “ सप्तग्राम्याः पशवः सप्तारण्याः " इति । गवादयोऽपक्षिणश्चतुष्पाज्जातिवचनः पशुशब्दः। गोबलीवर्दवद्वा भेदो द्रष्टव्यः॥४०॥
मधुपर्के च यज्ञे च पितृदेवतकर्मणि ॥ अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥ ४१ ॥
यावत्यः काश्चिच्छास्त्रचोदितहिंसास्ताः:संक्षिप्य दर्शयति । मधुपर्को व्याख्यातः । तत्र गोवधो विहितः । यज्ञो ज्योतिष्टोमादिस्तत्र संस्थैकादशिन्यादि । पशुवधो निरूढपशुवधादिः स्वतन्त्र एव च । पितृदैवतं पितरो देवता यस्मिन्कर्मण्यष्टकादौ ।
न तु श्राद्धम् । तद्धि सिद्धेन मांसेन विहितम् । न च पशुवधश्चोदितः । न चेदमेव २० विधायकं युक्तम् । उत्पत्तौ श्राद्धस्य हिंसाया अचोदितत्वात् । अस्य च विस्पष्टविधाना
दष्टकापशुवधेनापि नेतुं शक्यत्वंद्विधित्वे चास्य मूलकल्पनाप्रसङ्गाद्विध्यन्तरशेषतायाश्च वक्ष्यमाणत्वात् । येषां तु मतं पितॄणां देवतानां च कर्म महायज्ञादि । ब्राह्मणैवध्या भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थमापदि पशुहिंसनमप्राप्तं प्राणात्ययेऽभ्यनुज्ञायते ॥ ४१ ।।
एष्वर्थेषु पशून् हिंसन्वेदतत्त्वार्थविहिजः ॥ आत्मानं च पशुं चैव गमयत्युत्तमा गतिम् ॥ ४२ ॥
२५
For Private And Personal Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४०५
गृहे गुरावरण्ये वा निवसन्नात्मवान्द्विजः ॥
नावेदविहितां हिंसामापद्यपि समाचरेत् ॥ ४३ ॥ अवेदविहितहिंसाप्रतिषेधोऽयम् । न च वेदविहिताऽभ्यनुज्ञायते । न च गुरौ वसतो ब्रह्मचारिणोऽरण्ये च तपस्यतोऽन्या काचिद्धिंसाऽस्ति । अवकोणिनो ब्रह्मचारिणः स्यादपि वानप्रस्थस्य तु नैवास्ति । ब्रह्मचारिणोऽप्यात्मोपेक्षणं नैवेष्यते । अतोऽयं विधिरेव श्राद्धे । गृह ५ इत्यनुवाद एव । यदि चायं विधिः स्यादरण्य आपद्यपीति किमालम्बनमेतत्स्यात् । न च वानप्रस्थस्य साग्निकस्यापि पशुयागोऽस्ति " पुरोडाशाश्चरूंश्चैव'' इत्यत्र दर्शयिष्याम इति केचित् । उपाध्यायस्त्वाह युक्तं ब्रह्मचारिणो वानप्रस्थस्य तु “ अपराजितां पाऽऽस्थाय" इत्यादिनाऽऽत्मत्यागोऽपि विहितस्तस्य नास्ति जीवितार्था हिंसेति स्फुटतरं तत्रैव निरूपयिष्यते ( अ. ६ श्लो. ६१ )।
ननु चापद्ययं प्रतिषेध उच्यते । तत्कृतस्तत्रैवानुज्ञानं व्याख्यायते । सत्यम् । अन्यथा न किंचिदनेन कृतं स्यात् । अर्थवादार्थमिति चेदर्थवादस्याप्यालम्बनमन्वेषणीयम् । अतो नापद्ययं प्रतिषेधो विधिश्चापद्यविरुद्धः । बहुभेदादापदाम् अल्सीयस्यामापदि मासिकमर्धमासिकं वा भोजनं भविष्यतीति बुद्ध्या प्रवृत्तिर्निषिध्यते । यदा त्वेषा बुद्धिरधुनैवानश्नन्न नीवामि यदा वाऽभिमुखागत उद्यतशस्त्र १५ आततायी तदाऽऽपद्यनुज्ञा । एवं सर्वत एवात्मानं गोपायेदिति श्रुतिरनुगृहीता भवति ॥४३॥
या वेदविहिता हिंसा नियताऽस्मिश्चराचरे ॥
अहिंसामेव तां विद्याद्वेदाद्धर्मो हि निर्बभौ ॥ ४४ ॥ वेदविहितो यः प्राणिवधः सोऽस्मिञ्जगति चराचरे स्थावरजङ्गमे नित्योऽनादिः । यस्तु तन्त्रादिः सोऽन्वयव्यतिरेकभ्रान्त्या इदानींतनः । अतो वैदिकीमहिंसामेव विद्यात् २० अमुत्र प्रत्यवायाभावात् । अहिंसेति कार्यत उच्यते न स्वरूपतः । ननु च सैव हिंसारूपा। अभेदात् कथं कार्यो भेदः । उच्यते । वेदाधर्मो हि निर्वभौ धर्मस्याधर्मस्य च यत्प्रथनं तद्वेदादेव पौरुषेयाणामप्रामाण्यात् । वेदश्च तस्या एवाभ्युदयहेतुत्वं क्वचित् ज्ञापयति । स्वरूपाभेदोऽपि नास्ति । क्रत्वर्थपुरुषार्थत्वेन भेदादाशयभेदेन प्रवृत्तेः । लौकिक्यां मांसीयतो द्विषाणस्य वा प्रवृत्तिः वैदिक्यां तु शास्त्रेण चोदितमिदं क्रत्वर्थ- २५ मिति । निर्बभौ निःशेषेण भातः प्रकाशतां गत इति यावत् ॥ ४४ ॥
१ अ-क-ड-अतश्चापद्ययं प्रतिषेधो विधिश्चाविरुद्धः । २ फ-न ३ अ-क-ड-तस्यामापदि । ४ अ-क-ड-विषहिंसारूपाभेदात् । ५ अ-ड-प्रथमं; फ-प्रणयनम् । ६ ड-वेदतश्च; फ-वेदस्य स्वत एव ७ फ-मांसं यतो-च
For Private And Personal Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः यो हिंसकानि भूतानि हिनस्त्यात्मसुखेच्छया ॥ स जीवंश्च मृतश्चैव न कचित्सुखमेधते ॥ ४५ ॥
अकारोऽत्र प्रतिषेधार्थीयः प्रश्लिष्टो द्रष्टव्यः । अहिंसकानां च प्रतिषेधात्सर्पव्याघ्रादीनामप्रतिषेधः ॥ ४५ ॥
यो बन्धनवधक्लेशान् प्राणिनां न चिकीर्षति ॥ स सर्वस्य हितप्रेप्सुः सुखमत्यन्तमश्नुते ॥ ४६॥
बन्धनवधा एव क्लेशाः । अथवा वित्ताशनादयः । तान्यो न कर्तुमिच्छति वित्ताशनमेव येनं न कृतं तद्विषयेच्छैव यस्य निवृत्ता न केवलं पीडां न करोति यावद्धितं प्रेप्सितुमिच्छति सर्वस्य स सुखमत्यन्तमश्रुते ॥ ४६ ॥
यद्वयायति यत्कुरुते रतिं बघ्नाति यत्र च ॥ तदवामोत्ययत्नेन यो हिनस्ति न किंचन ॥ ४७ ।।
यच्चिन्तयति शुरुकमहणादि यत्र च रतिमभिलाषं बनात्याभिप्रेत्य वस्तुनि तद. यत्नेन स्वल्पेनैव कालेनावामोति । यत्तु कुरुते कर्मणा तत्कर्मनिष्पत्तिसमनन्तरमेवाविघ्नेन प्राप्नोति ॥ ४७ ॥
नाकृत्वा प्राणिनां हिंसा मांसमुत्पद्यते कचित् ॥ न च प्राणिवधः स्वग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ ४८॥
सर्वस्य हिंसाप्रतिषेधश्लोकसंघातस्य मांसभक्षणशेषतां दर्शयति । यावत्प्राणिनो न हतास्तावन्मांसं नोत्पद्यते । हिंसा चातिशयेन दुःखावहा । तस्मान्मांसं विवर्जयेत् । ननु च स्वयं मृतानां भवत्येव मांसं किमिदमुच्यते । नाकृत्वेति ।। अर्थवादोऽयम् । स्वयं मृतानां च मांसं रोगहेतुत्वादप्राप्तमेव । न ह्यदत्वा मांसं भक्ष्यते । न च रोगहेतोदान मास्त। उत्पद्यत इति मांसस्य हिंसानिमित्तत्वात्कर्तृव्यपदेशसमानकर्तृकत्वं भवत्येवाविरुद्धम् । अथवोत्पद्यत इति न च स्वर्ग्य इति न स्वर्गानुत्पत्तिहेतुमात्रमाभप्रेतमपि तु नरकादिदुःखहेतूनाम् ॥ ४८ ॥
समुत्पत्तिं च मांसस्य वधबन्धौ च देहिनाम् ॥ २५ असमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् ॥ ४९ ॥
. अशुचिस्थाने कुक्षौ गर्भवृद्धिः शुक्रशोणिताभ्यां वाऽशुचिभ्यां प्रभावः । तथा वधबन्धौ शरीरवतां तत्कृतौ। एतत्सर्व प्रसाक्ष्य निपुणबुद्ध्या तत्वतो निरूप्य निवर्तेत , फ-वित्र । २ फ-अग्राह्यमेव । ३ अ-क-ड-स्वर्गानुत्पत्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४०७
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। सर्वमांसस्य भक्षणात्सर्वस्याप्रतिषिद्धस्यापि । किंपुनः प्रतिषिद्धस्य । अर्थवादोऽ. यम् । न पुनस्तत्वतः अशुच्येव मांसं ज्ञेयं न हि तदशुचित्वविधिपरं वाक्यम् ॥ ४९ ॥
न भक्षयति यो मांसं विधि हित्वा पिशाचवत् ॥
स लोके प्रियतां याति व्याधिभिश्च न पीड्यते ॥ ५० ॥ विधिदेवार्चनं तद्धित्वा यो न भक्षयति किंतर्हि विधिना भक्षयति स ५ लोकस्य प्रियता प्राप्नोति प्रियः सर्वस्य भवति । व्याधिभिश्च कृशदुर्बलादेर्मीसमश्नतो व्याधिरुपजायते । तेनापि विधिनैवाशितव्यम् । तथा भक्षयन व्याधिभिश्च न पीड्यते । अन्यथा अश्नन्नपि मांस पीड्यत एव व्याधिभिः । पिशाचवदिति पिशाचास्तिर्यग्जातिविशेषास्ते विधिमनपेक्ष्य मांसमश्नन्ति । ततोऽन्योऽपि तथा भक्षयन्पिशाचसदृशो भवतीति निन्द्यते ॥ ५० ॥
अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी ॥
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ॥ ५१ ॥ अन्येन हन्यमानं स्वप्रयोजनतो यद्यन्योऽनुमोदते साध्वयं हन्ता करोतीत्यनुमन्ता । विशसिता हतस्याङ्गविभागकारः । उपहर्ता परिवेषकः । खादक इत्येते सर्वे घातकाः । ___ अघातकेषु खादनसंस्कारविक्रयादिकर्तृषु घातकत्वेऽध्यारोपिते निन्दा न पुनस्तत्वत एते घातका एव । लौकिकी हि वधक्रिया प्राणत्यागफला । तस्य कर्ता घातकः स्मृतितो गम्यते । स्वतंत्रः कर्तेति विशेषशास्त्रादिना यः प्राणवियोजनं प्राणिनां करोति स हन्तोच्यते । क्रयविक्रयाद्याश्च क्रियास्ततोऽन्या एव । ननु चेयमपि स्मृतिरेव । एते अनुमन्तृप्रभृतयो घातका इति नेदं शब्दार्थसंबन्धे प्रमाणम् । किंतर्हि ? धर्माधर्मयोरैभियुक्ततरो हि । तत्र २० भवान्पाणिनिः मन्वादयश्च लोकप्रसिद्धैः पदार्थैर्व्यवहरन्ति न शब्दार्थसंबन्धविधि स्मरन्ति । प्रयोक्तारो ह्येते न स्मर्तारः ।
ननु च " तमाचार्य प्रचक्षते " इत्यादेः स्मरन्त्येते । सत्यम् । न तत्र शास्त्रस्मृतिविरोधः । न च तेषां वाक्यानामन्यत्प्रयोजनमस्ति । इह तु गौणेनापि प्रयोजनेनार्थवादतयाऽप्युपपत्तेने घातकत्वं शक्यमवसातुम् । येऽप्याहुर्भक्षकैश्चेन्न विद्यते वधकोऽपि २५ न विद्यत इति भक्षणप्रयुक्त एव वधः प्रयोजकश्च कर्ता स्मयते । ततो मुख्यमेव घातकत्वमतो घातकप्रायश्चित्तमेव खादकस्य युक्तमिति ब्रूमः । पृथक्
१ फ-व्याधिभिर्न । २ ख-स्त्रभियुक्ततरो। ३ अ-क-ड-भक्षतश्च ।
For Private And Personal Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
४०८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
I
प्रायश्चित्तं हतानां रसास्वादकस्य " जग्ध्वा मांसमभक्ष्यं चेति " (अ. ११ श्लो. १५२) । यदि प्रयोजकत्वेन कर्तृत्वमुक्तं तदपि नैवास्ति । इदं हि तस्य लक्षणम् । प्रेषणाध्येषणाभ्यां तु यः स्वतन्त्रस्य चोदकः स कर्ता स एव हेतुश्च मुख्योऽपर इति । वधको हि जीवनप्रयुक्त्या प्रवर्तते मांसविक्रयेण जीविष्यामीति न तु खादकेन विनियुज्यते । अथ ५ तत्समर्थाचरणं प्रयोजकत्वम् । योऽयं क्रियां कर्तुमध्यवसितस्तत्रानुकूल्येन यः संविधित्सुः स प्रयोजक इति । एतदप्यत्र नैवास्ति, साधनोपनिधानं त्रसतः पशोरस्वतन्त्रीकरणं खगोपनयमित्येवं संविधानशब्दवाच्यं युक्तम् । तेन विना क्रिया न निष्पद्यते । अथ यदर्थः क्रियारम्भः स प्रयोजकश्चेति चेन्माणवकमध्यापयतीत्यध्यापक हेतु कर्तृसंज्ञाप्रतिलम्भो न ह्यध्ययनमध्यापयति । न चासौ किंचिदुद्दिश्य हनने प्रवर्तते । येनास्य १० तदर्थनिरूपणाय मक्षणेऽनर्था प्रवृत्तिः स्यात् । सर्व इमे स्वभूत्यै यतन्ते न केन कश्चिस्परोऽनुग्रहीतव्य इति मुहूर्तमप्यवतिष्ठत इत्यपि पूर्णकामः । अथ स्वार्थ प्रवृत्तस्य भक्षयितारमन्तरेण प्रवृत्तिरनर्थिका तस्मिंस्तु सति फलवती फलं च प्रयोजकम् । तच्च खादकाधीनमिति पारंपर्येण खादकः प्रयोजक इति । एवं तर्हि यो द्वेषाद्वध्यते स हन्तुः प्रयोजकः स्यात्ततश्च हन्यमान एव हन्ता संपद्यते । न हि द्वेषेण विना हन्तृत्वोपपत्ति१५ रिति । तथा ब्रह्महत्यायामपि सर्वस्वं दद्यात्पातकसंप्रयोजकम् । न हि प्रतिग्राहयितारमन्तरेण प्रतिग्रहोपपत्तिस्ततश्च प्रतिग्राही न केवलं प्रत्यवेयादपि तु दाताऽपि । रूपवती च स्त्री स्मरशरदह्यमानहृदयेन रागिणा दर्शितस्पृहातिशयेन शीलं रक्षन्ती प्रत्यवेपात् तस्मान्नेदं प्रयोजकलक्षणम् । तौ हि वधकखादकौ स्वार्थप्रवृत्तौ नष्टाश्वदग्धरथवदितरेतरोपकारमनुभवन्तौ न पुनरन्यतरप्रयोजकस्मृतिशङ्कया च "शूद्रविट्क्षत्रविप्राणाम् " ( अ. ८ २० श्लो. १०४ ) इत्यत्र श्लोके निपुणमेन्निर्णीतम् ॥ ५१ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुमिच्छति ॥
अनभ्यर्च्य पितृन्देवांस्ततोऽन्यो नास्त्यपुण्यकृत् ॥ ५२ ॥
अधिकपुष्ट्यर्थं यो मांसमश्नाति तस्येयं निन्दा । न तु रोगोत्पत्तिभयाशङ्कया । र्यंत आह । यो वर्धयितुमिच्छतीति । तस्याप्यनभ्यर्च्य पितृन्देवान् । न तु रोगहेतो२५ त्स्वचनमकुर्वतोऽपि कथंचिदसंभवान्न दोषः ॥ ५२ ॥
वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः ॥
मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम् ॥ ५३ ॥
फ - अध्यापने २ - नष्टाश्वदग्धरथन्यायः । २ अ-क-ड-अत ।
१
For Private And Personal Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
४०९
देवाधर्चनशिष्टस्य शशादिमांसस्य भक्षणमनुज्ञातम् । ततो निवर्तमानोऽश्वमेधफलमश्नुते अश्वमेधस्य फलं “ सर्वान्कामानवश्यं सर्वाविजिती: " इत्यादि ।
न चात्र चोदनीयम् कथं महाप्रयासेन बहुधनव्ययेन च तुल्यफलता मांसनिवृत्तेः स्यात् । यत एषोऽपि संयमोऽतिदुष्करः । किंच लोकवत्परिमाणतः फलविशेषः स्यादित्ययं न्यायो जृम्भत एव । अतः फलविधौ न दोषः । वयं तु ब्रूमः । अर्थवाद एवायम् । यतो वर्षे शतं समा इति वाऽर्थवादपक्षे सुघटम् । न हि प्रतिवर्षमश्वमेधस्य विधेयत्वसंभवः । नापि वर्षे शतं तावतः कालस्याधिकारिणो जीवनाद्यसंभवात् । पुण्यं च फलं च पुण्यफलम् । समाहारद्वन्द्वः । षष्ठीसमासे ह्यसामर्थ्यम् ॥ ५३॥
फलमूलाशनमध्यैर्मुन्यन्नानां च भोजनः ॥
न तत्फलमवामोति यन्मांसपरिवर्जनात् ॥ १४ ॥ मध्येदवाहः । मुन्यन्नानि नीवाराद्यन्नान्यकृष्टपच्यजनितानि 1... अयमर्थवाद एव ॥ १४ ॥
मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाम्यहम् ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ५५ ॥ नामधेयनिर्वचनमर्थवादः । मां स भक्षयिता । स इति सर्वनाम सामो पिक्ष १५ योग्येनार्थेन मतिराकांक्षीकरोति यस्य मांसमश्नाति ॥ १५ ॥
न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने ॥
प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला॥ ५६ ॥ प्राणस्यान्नमित्यत आरभ्य यावदयं श्लोकोऽर्थवादसंघात एव द्वित्राः श्लोका विषयार्थाः । न मांसभक्षणे दोषो यथा “क्रीत्वा स्वयंवाऽप्युत्पाद्येति" ( श्लो० ३२) २० तथाऽयमपि श्लोकः । निवृत्तिस्तु महाफलेत्येतदत्र श्रूयते । बहुभिर्निन्दीकरैरीदृशः संस्कारो जातो यन्न किंचिन्मासमशितव्यम् । भूतानां वृत्त्यर्थमाह । न मांसभक्षणे दोष इति । देवार्चनशिष्टे ब्राह्मणकाम्यादिषु निमित्तेषु प्रागुक्तेषु न दोषः किंचिदशितुमिच्छन्ति । निवृत्तिर्न भक्षयामीति संकल्पपूर्विका महाफला । फलविशेषाश्रुतेः स्वर्गः फलमिति मीमांसकाः । एवं मद्ये क्षत्रियादीनां मैथुन तु सर्ववर्णानां दिवोदक्यापर्वकालादन्यत्र । २५ अल्पस्वल्पा प्रवृत्तिरेषा शास्त्रीया भूतानां शरीरस्थितिहेत्वर्था प्रवृत्तिः तथा चायुर्वेदकृत् । १ अयं श्वोकस्तहीका च फ पुस्तके एव दृश्यते । अ-क-ख-ड-क्ष-पुस्तकेषु तु श्लोको न विद्यते ।
टीका तु 'अयमप्यर्थवाद एव' इति वर्तते । २ अ-क-ख-ड-क्ष-निन्दायां करेरीद्दशः
३अ-क-ख-ड-क्ष-किंतुमिच्छन्ति
For Private And Personal Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
" आहारो ब्रह्मचर्य च निद्रा चेति त्रयं मतम् । मादकं च स्त्रियश्चैव युपस्तम्भनमायुषः ॥ ॥ इति ।
यस्तु तेन विनाऽपि शक्नोति जीवितुं तस्य निवृत्तिर्महाफला । प्रदर्शनार्थं चैतदशिष्टाप्रतिषिद्धविषयाणामन्यासामपि निवृत्तीनामेवमेव । यत्र विधानं पुरुषस्य प्रवर्तमानस्य प्रीत्यतिशयोत्पत्तिप्रयोजनमनिन्धं गर्हेत वा यतो निवृत्तिः फलाय यथा मध्वशनं संपन्नभोजनं राङ्कवं परिधानमित्येवमादि तथा च शिष्टसमाचारः व्यासश्च भगवानेवमेवाह । ये तु संसक्तितोऽशिष्टाप्रतिषिद्धा अपि यथा हसितकण्डूयनादयस्ततो निवृत्तिधर्माय ॥१६॥
प्रेतशुद्धि प्रवक्ष्यामि द्रव्यशुद्धिं तथैव च ॥ चतुर्णामपि वर्णानां यथावदनुपूर्वशः ॥ ५७ ॥
चतुर्णामपीतिवचनं सामान्यविहिता धर्माः शूद्रस्य नेदृशं यत्नमन्तरेण भवन्तीति ज्ञापनार्थम् । प्रेतेषु जीवतां शुद्धिः । सुप्सुपेति समासः । प्रापणं चाप्रेतवन्निमित्ता शुद्धिरियं विशेषस्य । अतश्च यद्यपि शुद्धिवचनं प्रतिज्ञायते तथाऽप्यशुद्धिसापेक्षत्वाच्छुद्धेः शास्त्रप्रत्ययकारकत्वादुभयोरप्रतिज्ञाताऽपि प्रथममशुद्धिरुच्यते ॥ ५७ ।।
दन्तजातेऽनुजाते च कृतचूडे च संस्थिते ॥ अशुद्धा बान्धवाः सर्वे सूतके च तथोच्यते ॥ ५८॥
अनुजातो दन्तजाताद्वालतर इति स्मरन्ति । तथाविभागेनोद्देशमात्रमिदं यतस्तदपेक्ष आशौचकालभेदो भविष्यति । तद्यथा स्मृत्यन्तरे “ आ दन्तजन्मनः” तथा “ बाले देशान्तरस्थे च " इत्यादिना सद्यःशौचं श्रुतम् । बाल अजातदन्तो विज्ञेयः । एवं च नृणामकृतचूडानामित्येतदेकरात्रिकमाशौचं दन्तजातेऽप्यवस्थाप्यते । एवमेते स्मृतिविषयव्यवस्थया अविरोधिन्यौ बालविषये भवतः । नैशिकी च शुद्धिराचूडाकरणात् । यतो निवृत्तमुण्डकानां त्रिरात्रं वक्ष्यति । तच्च त्रिरात्रं प्रागपनयनात्परतः “शुद्धयेद्विप्र" इत्यादि । ये तु “दशाहं शावमाशौचम्" इत्येतान्पक्षान्वयोविभागेन वर्णयन्ति स्मृत्यन्तरात्समाचाराच्च व्युत्क्रमेण संबन्धयन्ति दशाहमुपनीतस्य अनुपनीतस्य चतुरहं
कृतमुण्डस्य व्यहं जातदन्तस्यैकाहमनुजातस्य सद्यःशौचिकादयस्तु विकल्पाः । एवं २५ व्यहचतुरहयोः कृतचूडस्य तेषां मते स्मृत्यन्तरप्रसिद्धो वृत्तस्वाध्यायापेक्षो न विकल्पः
प्रतिपादितः स्यात्तच्चोत्तरत्र दर्शयिष्यामः । सर्वव्यापारनिवृत्त्या मृत उच्यते । संपूर्वस्य तिष्ठतेापारोपरमदर्शनात् । बान्धवाः सपिण्डाः समानोदकाश्च । मूतके च पुत्रजन्मादौ तथोच्यते अशुद्धा बान्धवाः सर्व इत्येतेनास्य संबन्धः । १ अ-क-ख-ड-क्ष-शास्त्रप्रत्ययात्
For Private And Personal Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । कथं पुनरत्र वयोभेदप्रतिपत्तिावता कृतमुण्ड इति संस्कारसंबन्धो गम्यते । कृतोपनयने चेत्यत्र श्रुतमेव । अत एव कृतचौडः कियन्तं कालमुच्यत इति नैव श्रूयते । उच्यते । दन्तनातानुसाहचर्यात्कृतमुण्डः काललक्षणार्थो विज्ञायते । स च कालोऽत्र प्रथमतृतीय इत्येषः । यद्यपि प्रथमे वर्षे वैकल्पिकं मुण्डीकरणं तस्मिंन्त्समाश्रीयमाणे " आ दन्तजन्मनः सद्य" इत्येतद्वाधितं भवति तदप्ययुक्तम् । कियानवधिः कृतमुण्ड इति । चशब्दात्कृतमुण्डे चेति कृतोपनये चेति लभ्यते । संस्कारान्तरप्राप्तौ व्यपदेशान्तरप्रवृत्तेः । एवं चैतया स्मृत्या एकवाक्यता भविष्यति “ आ दन्तजन्मनः सद्यः" इत्यत्रापि । “त्रिरात्रमावतादेशादिति” व्रतादेशग्रहणं कालोपलक्षणार्थमेव । न च ब्राह्मणस्यानित्योऽष्टमवर्षे एवं क्षत्रियवैश्ययोर्यश्च कालः तदा शद्रस्य न कश्चित्काल उक्तः स्यात् । तत्राप्यतीतशैशवस्य " परिपूर्ण सर्वोषाम्" इतिवचनात् । अतश्चा ष्टमाद्वर्षापूर्व १०. चतुर्णामपि वर्णानां सर्वाशौचं शूद्रस्यापि तस्य कालस्य सद्भावात् । यस्मिंस्तु पक्षे एकादशे वर्षे क्षत्रियवैश्ययोरुपनयनं लक्ष्यते तदा शूद्रस्य न कश्चित्काल उक्तः स्यात् । तत्राप्यतीतशैशवस्य परिपूर्णमर्वाक् त्रिरात्रम् । शैशवस्य निवृत्तिश्च स्मृत्यन्तरे " प्रागष्टमाच्छिशुः प्रोक्तः” अन्यैस्तु “ आ षोडशाद्भवेद्वालः" इति । येऽपि षोडशाद्वाल्यनिवृत्तिमाहुस्तेषामप्यष्टमादूर्व मासिक्येव शुद्धिः । एवं पठ्यते " ऊर्ध्वं तु षड्भ्यो १५ वर्षेभ्यः शुद्धिः शूद्रस्य मासिकी " । अन्यत्र पठितमष्टवर्षस्य मास इति ।
___ ननु वक्ष्यमाणेभ्य एव वाक्येभ्य एषा वयोमेदव्यवस्था लभ्यते । किमनेन दन्तनात इत्युद्देशेन । सत्यम् । सुखावबोधार्थम् ॥ १८ ॥
दशाहं शावमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते ॥
अर्वाक् संचयनादस्यां व्यहमेकाहमेव वा ॥ ५९॥ सापिण्ड्यलक्षणं वक्ष्यते । अक्सिंचय नादिति चतुरहोपलक्षणं वक्ष्यति । "आहिताग्नेः संचयनं चतुर्थ्याम्" इति वचनमस्ति । अयं च विकल्पो वृत्तस्वाध्यायापेक्षो वृत्तापेक्षो वा । तथाच स्मृत्यन्तरम् ___“एकाहाब्राह्मणः शुद्धो यस्तु ब्रह्माग्निसंयुतः। व्यहात्केवलवेदस्तु निर्गुणो दशभिर्दिनः"। तत्र त्रिवेदस्याग्निमत एकाहः । द्विवेदस्य तु व्यहम् । निर्गुणस्य दशाहम् । २५ गौतमेन पंठितं सद्यः शौचं तच्च विशेष एव ब्राह्मणस्य स्वाध्यायानिवृत्त्यर्थं तत्र क्रियान्तराणि उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते " दानं प्रतिग्रहो होमः
१फ- समये । २ याज्ञव० स्मृ. प्रा. २३ । ३ अ. १४ सू. ४१ ।
For Private And Personal Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
- ४१२
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
स्वाध्यायश्च निवर्तत ” इत्याद्याः क्रिया निवर्तन्ते । केवलं बहुवेदस्यागुण्यमानं प्रणश्यतीति स्वाध्यायो न निवर्तते । तथा वृत्त्यपेक्षो युक्तो विकल्पः । षट्कर्मजीविनो दशाहः त्रिभिरन्य इत्यस्य चतुर होद्वाभ्यामेक इत्यस्य त्र्यहः । दाशाहिक आशौचे प्रतिग्रहादावनधिकारात्प्राणयात्रैव दुर्लभा। ये तु वयांसि चत्वारि चत्वारश्चाशौचकालाः अतो यथावयो ५ यथासंख्येन संबन्धः तेषां दन्तजाते दशाहः प्राप्नोति उपनीते तु मृते एकाह एव । तत्र स्मृत्यन्तरसमाचारविरोधः । अथ विरोधपरिहारार्थं प्रातिलोम्येन संवन्धः क्रियते । उपनीते दशाहः कृतमुण्डे चतुरहः त्र्यहो दन्तजाते एकाहोऽनुजात इति । अत्रापि निवृत्तचौडकानां त्रिरात्रादिति विरोधेन विकल्पो युक्तः । स्वशब्देन त्रिरात्रस्यानुविधानात् । चतुरहस्य वृत्तिभेदेन संचयभेदेन विषयत्वसिद्धेः स्मृत्यन्तरेणैवमेकवाक्यता भवति एकाहादित्यनेन १० अन्यथा वयोभेदेन विकल्पे व्याख्यायमाने वृत्तस्वाध्यायापेक्षो मानवे शास्त्रे केन विकल्पो लभ्यते। अतो गौतमवचनाद्यस्य प्रात्यहिकेन प्रतिग्रहेण विनाऽपि वृत्तिरस्ति कुसलधान्यादेस्तस्य बहुस्वाध्यायस्य स्वाध्यायाध्ययनमात्रे सद्यः शुद्धि: । येऽपि त्र्यहादयः कल्पास्तत्रापि त्र्यहैहिकादीनां तावन्मात्र एव विशुद्धिर्वृत्त्यर्थे प्रतिग्रहेऽनेनैव गौतमदर्शनेन अन्यथा ब्राह्मणस्य स्वाध्यायिन इत्येवावक्ष्यत् न स्वाध्यायानिवृत्यर्थमिति । अतो यद्य१५ प्यविशेषेणैका हाच्छुद्धिरित्यादि श्रुतं तथापि नियतक्रियाविषयं विज्ञेयम् । येन नित्यव -
द्ब्राह्मणस्य दशाहमाह “शुद्धयेद्विप्रो दशाहेन” इति (अ. १ श्लो. ८३) । न ह्यन्यत्पुनर्वचने प्रयोजनमस्ति । तस्माद्विकल्पोऽयं युक्तेन मार्गेण व्याख्येयः । यत्र पुनर्बालादौ सद्यः शौचं निवृत्तमुण्डकादौ त्रिरात्रं तत्र विकल्पाभावात्सर्वक्रियासु शुचित्वम् ॥ ५९ ॥ सपिण्डतातु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ।।
समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने ॥ ६० ॥
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अन्वयसंज्ञाविज्ञानाद्वान्धवग्रहणानुवृत्तेश्चान्वयजाः सप्तमपुरुषविधयः सपिण्ड उच्यन्ते । येभ्यः पिता दद्यात्तेभ्यः पुत्र इति जीवत्पूर्वपित्रादेर्विधानात् षट् तावद्योग्यतया सपिण्ड भवन्ति । यद्यपि पितृभ्यो दीयते आत्मना सप्तम अतः पितामहप्रपितामहाद्याः पूर्वमन्त्रयजातास्ते सपिण्डा इति व्यपदिश्यन्ते । पूर्वे षट् सपिण्डाः । अपरे पुत्रादयः षडेव । यत एकस्याः २५ पिण्डदानक्रियायाः सहभावात्सपिण्डाद्युपदेशो लभ्यते । पुत्रादेरपि सहभावः पौत्रादिना क्रियमाणोऽयम् तेन येभ्यो दीयते यैश्व सह संप्रदानवान्भविष्यति सर्वे ते सपिण्डा व्यपदिश्यन्ते । यतो न तत्र पिण्डदानमध्युपलक्षणत्वाच्छर इव वेलायोमागन्तव्यमिति ।
१ गौतम सू. अ. १४ स. ४३ ।
For Private And Personal Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४१३ तेन यावदुक्तं स्यात् प्रपितामहस्य यः प्रपितामहस्तदन्वयना ये यावत्सप्तमास्ते सपिण्डा एव स्वसन्ततौ पित्रादिसन्ततौ द्रष्टव्यम् । यत एव भेदस्तमुपादाय गणना कर्तव्या यावसप्तमावधि । यथा पितामहो येषामेकस्ते तत आरभ्य सप्तमावधयः सपिण्डा इत्येव सर्वत्र तदन्वयनत्वे चोपलक्षणे जातेरनाश्रयणाद्विजातीया अपि क्षत्रियादयो ब्राह्मणादीनां सपिण्डा भवन्ति । अत एव तज्जननाद्याशौचे ब्राह्मणस्य दशाह एव, तेषां तु स्वकाल एव द्वादशाहादिः । अतः सर्वस्य विजातीयनिमित्ते विजातीयसपिण्डनिमित्ते वा जन्मादौ खकाल एव शुद्धिः । क्षत्रियादीनां ब्राह्मणापेक्षया त्रिपुरुषं सापिण्डयम् । तथा च शङ्खः "यद्येकजाता बहवः पृथक्क्षेत्राः पृथाजनाः । एकपिण्डाः पृथक्शौचाः पिण्डस्त्वावर्तते त्रिषु॥"
पृथक्क्षेत्राः भिन्नजातीयासु स्त्रीष्वित्यर्थः । पृथग्जनाः पृथक्क्षेत्रसमानजातीया अप्यनेकमातृका भवन्ति तदर्थमुभयोरुपादानम् । एकपिण्डाः सपिण्डा १० भवन्ति । किंतु पृथक्शौचा स्वजातिनिमित्त एव तेषां शुद्धिकालः । ब्राह्मणस्य क्षत्रियादेः सूतकादौ दशाहः । ब्राह्मणस्य सूतके तेषां द्वादशाहश्च । तथा चान्योऽपि विशेषः पिण्डस्त्रिष्वावर्तते त्रिष्वेव भवति पुरुषेषु । समानजातीयापेक्षया क्षत्रियादीनां ब्राह्मणवत् षट् पुरुषस्य सापिण्ड्यम् 'एकजाताः पृथक्क्षेत्रा' इत्यादिविशेषणोपादानादसमानजातीयापेक्षं त्रिपुरुषत्वमनेन वाक्येन शक्यते प्रतिपादयितुम् । एष एवार्थोऽनया स्मृत्या स्पष्टीक्रियते १५ "क्षत्रविट्शूद्रदायादा ये स्युर्विप्रस्य बान्धवाः । तेषामाशौचे विप्रस्य दशाहाच्छुद्धिरिष्यते॥"
। षड्भिस्त्रिभिरथैकेनादि च ॥ स्त्रीणां तु विजातीयानां भर्तृकालेन जीवति भर्तरि शुद्धिः । आह च "सूतौ मृते तु दासीनां पत्नीनां चानुलोमतः । स्वामितुल्यं भवेच्छौचं मृते स्वामिनि पैत्रकम्।।" अन्ये पठन्ति " असवर्णासुतानामिति ” प्रथमं पादम् । यद्ययमस्ति पाठस्तदा २० पुत्राणामपि शूद्राणां पितृगृहे व्यवस्थितानां तत्परतन्त्राणां पितृजात्यपेक्षया दशाहादिरेव शुद्धि कालः । दासाश्चात्र वैतनिका गृह्यन्ते । ये तु गर्भदासास्तेषां विध्यन्तरं श्रूयते "कारवःशिल्पिनो वैद्या दासीदासं तथैव च।राजानौ राजभृत्याश्च सद्यःशौचा:प्रकीर्तिताः॥"इति
स्पर्शने चैवमेतेषां शुचित्वं विज्ञेयम् । न पुनर्दानभोजनादिक्रियासु यतैः कर्मनिमित्ता एने शब्दा अतः किंविपर्यये शुद्धिः किं सर्वाः क्रियाः प्रतिप्रसवा उत २५ काश्चिदेवाभ्यनुज्ञायन्ते । यतो राज्ञश्च कार्याविघातार्थमित्याकांक्षायां यान्येव कर्माणि तान्येव हृदयमागच्छन्ति । तथैव च समाचारः।
१ ड-क्ष-इत्यादिवत् । २ तपः -
For Private And Personal Use Only
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४१४
५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
ननु च नात्र स्पर्शप्रतिषेधः श्रुतो यावता स्मत्यन्तरे पठ्यते " अस्थिसंचयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शो विधीयते ” । तथाऽन्यच्च "त्रिभिश्चतुर्भिर्वाऽहोभिर्ब्राह्मणः स्पृश्यतामियात् । एकादशेन शुद्धिः स्यान्मृत के सूतके तथा ॥ राज्ञः षष्ठे सप्तमे वा स्पर्शो द्वादशाहे नान्नशुद्धिः । वैश्यस्य स्पर्शनमष्टमे नवमे वा पक्षेणान्नशुद्धिः । शूद्रस्य स्पर्शनमेकादशे द्वादशे वा मासेनान्नशुद्धिः । हारीतस्तथा वाक्यन्तरमपि
66
79
२.
“स्पर्शे क्रमेण वर्णानां त्रिचतुःपञ्चषैर्दिनैः । भोज्यान्नो दशभिर्विप्रः शेषाद्द्वित्रिषडुत्तरैः " ॥ एते च विकल्पाः प्रयोजनापेक्षया गुणवदगुणापेक्षया व्यवस्थापनीयाः । सर्वेषां तावद्ब्राह्मणस्य भक्तदासास्त्रिचतुरैरहोभिः स्पर्शनेन दूषयन्ति । गर्भदासास्तु सद्यः । एव१० मितरेषामपि वर्णानां यत्रेदं सद्यः शौचं तत्र सर्वत्र स्नानं वाससा च । द्रव्यस्य शुद्धिर्या
“ यस्य विहितेति " ज्ञापविष्यते ।
"
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कन्यानामपि त्रिपौरुषेयी सार्पण्डता । " सपुत्राणां तु स्त्रीणां त्रिपुरुषं विज्ञायते " इति वसिष्ठः ॥ आशौच एवैतत् । विवाहे तु विधिर्देशितः । स्थितमेतत् । सप्तमपुरुषो मर्यादा षट्पुरुषाः सपिण्डा इति । सप्तमे प्राप्ते विनिवर्तते ।
१५
समानोदकभावः समानोदकव्यपदेशः जन्मनाम्नोरवेदने जन्म चायमस्मत्कुले जातः । नाम अमुष्पादिदं नामकात्पितृपितामहादेरुभयोरवेदने निवृत्तिरतश्चान्यतरे ज्ञानेऽप्यनिष्टोदकं ज्ञेयम् । “अवतीर्य नदीमन्यद्वा जलाशयं नाभिदन्नमभुग्नो दक्षिणाभिमुखः सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यामुदकं कृत्वाऽनवेक्षमाणाः प्रत्यात्रजेयुरिति " ॥ ६० ॥ जननेऽप्येवमेव स्यान्मातापित्रोस्तु सूतकम् ॥
सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिः ॥ ६१ ॥
एवमेतत्सपिण्डानां जनने यथैव दशाहादयः कल्पाः षट्कर्मादिवृत्त्यपेक्षया स्वाध्यायात्प महत्वापेक्षया च व्यवस्थिता मरणे तथैव जननेऽपि आशौचमात्रमतिदिश्यते कालानवच्छिन्नम् । सामर्थ्याच्च गृह्यमाणविशेषतया तत्संबन्धसकललाभः । कालावच्छिन्ना
१ यथेद शावमाशैौचं सपिण्डेषु विधीयते ॥ जननेऽप्येवमेव स्यानिपुणं शुद्धिमिच्छताम् ॥ ६२ ॥ अयं श्लोकः मंण्डलीकसंशोधित पुस्तके ६१ इति दर्शितः ।
[ सर्वेषां शावमाशौचं मातापित्रोस्तु सूतकम् ॥ सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिः ] ॥ ६२ ॥ तथाच अयं श्लोकः तत्रैव ६२ इति दर्शितः ।
[ उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते । दानं प्रतिग्रहो यज्ञः स्वाध्यायश्च निवर्तते ॥ अयं श्लोकः ६२ इति तेनैव दर्शतः ।
ዘ
For Private And Personal Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
४१५
तिदेशे तु एकेनैव मुख्यत्वादशाहेन संबन्धः स्वाध्यायादिष्वपाठप्रत्यासत्या दशाहाद्यपेक्षया एकाहेन शक्येनैव च निराकांक्षीकृतत्वादन्यैख्यहादिभिर्न संबन्धः स्यात् । तत्रेयं स्मृतिरविशेषेण वृत्तस्वाध्यायापेक्षायां व्यवस्थायां मृतसूतकयोर्विदधती जनने गुणाद्यनपेक्षया जातिमात्रे स्थाप्यमाना विरुध्यते समाचारश्च बाधितः स्यात् ।
नन्वेवं स्त्रीणामपि व्यहैकाहादयः कल्पाः सूतिकानां प्राप्नुवन्ति समाचारविरोधिनः । ५ अत्रोच्यते । यद्ययं विकल्पः स्यात्तदेव व्यवस्थित एवासीत्कल्पः । तथाहि तुशब्द उपपन्नतरो भवति सूतकशब्दश्च नाशौचे वर्तते । लक्षणया सूतकसंबन्ध्यशौचं लक्षयेत् । लक्षणायाः साहचर्यादस्पृश्यतैव लक्षयितुं युक्ता यदि च सर्वमाशौचमभिप्रेतं स्यादाशौचग्रहणमेवाकरिष्यत् 'अशौचं मातुरेवेति । अतश्च स्मृत्यन्तरे त्रिरात्रमस्पृश्यतोक्त्या इह तदभावस्तयोर्विकल्पः सूतकं मातुरेव । मातापित्रोर्मतुरेवेति पितुर्विकल्पः । उपस्पृश्य १० स्नात्वा शुचिर्भवतीति । उपक्रममात्रमिदं वक्ष्यमाणेन श्लोकेन पितुरपि व्यहमेव ।। ६१ ॥
निरस्य तु पुमाञ्छुक्रमुपस्पृश्यैव शुध्यति ॥
बैजिकादभिसंबन्धादनुरुन्ध्यादघं व्यहम् ॥ १२॥ सहेतुकं व्यहमुपदिशन्नपस्पर्शनशुद्धिं पूर्वोक्तामनुमन्यते । किमर्थमुच्यत इति चेत् सरूपविधितयाऽर्थवादार्थ न विधेयतया “ जर्तिलयवाग्वा वा जुहुयादिति" वत्। १५
निरस्य तु शुक्र मैथुनधर्मेण संप्रयुज्य शुक्रोत्सर्गादनन्तरं उपस्पृश्य स्नात्वा शुचिभवति । अतो बैजिकादभिसंवन्धात् । बीजनिमित्तो बैनिकः । अभिसंबन्धः अपत्योत्पत्तिः। अतस्तत्र कथं नानुरुन्ध्यानानुवर्तेत । अघमाशौचं व्यहं यादृशं च शुक्रनिरसनेन अकृतस्नानस्याशुचित्वं न तादृशमेव प्रसवे । अपि तु व्यहं पूर्व श्लोकार्धव्यहशेषतयाऽनूद्यते । अत एवोपस्पृश्येति स्नानमुच्यते। " स्नानं मैथुनिनः स्मृतम्” इति वचनान्ना- २. चमनम् । पुत्रे तु जाते तदहः स्पृश्यतैवेति केचित् । तथा च शंख आह “ कुमारप्रसवे नाड्यामच्छिन्नाया गुडतिलहिरण्यवस्त्रप्रावरणगोधान्यप्रतिग्रहेष्वदोषस्तदहरित्येके " ॥ "तस्मात्स दिवसः पुण्यः पितॄणां प्रीतिवर्धनः । स्मरणाच्चैव पूर्वेषां तदहर्न प्रदुष्यति" इति।
[ सत्रधर्मप्रवृत्तस्य दानधर्मफलैषिणः ॥ बेताधर्मापरोधार्थमरण्यस्यैतदुच्यते ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४१६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः तथा श्राद्धमप्येके कुर्वन्तीति च । अनेन पितुः सर्वथाऽऽशौचाभाव एव । तत्रैते स्मृती पूर्वववृत्तिसदसद्भावापेक्षया विकल्पेते ॥ ६२ ।।
अन्हा चैकेन राव्या च त्रिरात्रैरेव च त्रिभिः ॥
शवस्पृशो विशुध्यन्ति व्यहादुदकदायिनः ॥६३ ॥
त्रयस्त्रिरात्रा नवाहानि । एकेन च अन्हा एकया च राज्या अहोरात्रः । एवं दशाहोवृत्तानुरोधादेवमुपदिष्टः । शवस्पृशः शवस्य स्नानालंकारादिकारिणः । अन्येषां स्नानमात्रं वक्ष्यति तन्निर्यापकानां च। तथा च प्रकटीकरिष्यति "प्रेताहारैः समम्" इत्यत्र। एतच्च समानोदकानां मूल्येन वा निर्हरताम् । अनाथनिर्हरणे तु स्मृत्यन्तरे
"नतेषामशुभं किंचिन्नाशौचं शुभकर्मणाम्॥जलावगाहनात्तेषां सद्यः शौचं विधीयते ॥ १० यत्तु असपिण्डं द्विनमिति तत्र वै वक्ष्यामः । उदकदायिनः समानोदकाः
तेषां च " पृथपिण्डे च संस्थित " इति सद्यःशौचमपि वक्ष्यते । तत्र विकल्पः । सपिण्डेष्वेतदस्वाध्यायाद्यपेक्षम् ॥ ६३ ॥
गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरन् । प्रेताहारैः समं तत्र दशरात्रेण शुध्यति ॥ ६४ ॥
पितृमेधः चरमेष्टिः । अन्ये तु सर्व कर्मैव लक्ष्यत इति प्राहुः । तत्कुर्वन् शिष्यो दशरात्रेण शुध्यति । ब्रह्मचारिणोऽप्ययं विधिरस्त्येव । प्रेताहारैः समः प्रेतं हरन्ति निर्यापयन्ति तथा तेषां दशाह एवं शिष्यस्यापीत्यर्थः ॥ ६४ ॥
रात्रिभिर्मासतुल्याभिर्गमस्रावे विशुध्यति ॥
रजस्युपरते साध्वी स्नानेन स्त्री रजस्वला ॥ ६ ॥ २० गर्भस्रावे गर्भमाससमा रात्रीः स्त्रिया एव शुद्धिर्युक्ता इह वाक्ये तस्याः श्रुतत्वात् ।
सपिण्डानां तु स्मृत्यन्तरसमाचारावन्वेषणीयौ । वसिष्ठेन तु सपिण्डानां व्यहः समाम्नातः [अ. ४ सू. ३४ ] " ऊनाद्ववर्षे प्रेते गर्भपतने सपिण्डानां त्रिरात्रमशौचम्" ।। स्रावस्तु गर्भस्य मासत्रयादूर्ध्व प्राग्दशमान्मासात् । केचित्तु प्राङ्नवमादित्याहुः । अप्राप्त
कालस्य पातः स्राव उच्यते । न पुनद्रवरूपस्यैव । तथा गौतमेन गर्भविस्तूंसने “ गर्भ२५ माससमा रात्रीरिति " पठितम् [अ. १४ सू. १५] । सप्तमास्याश्च जीवन्ति । अतः
For Private And Personal Use Only
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः सप्तमे मासे पूर्णमाशौचम् । एतत्तु जीवतो जातस्य युक्तमन्यथा तु गर्भमाससमा इत्येव । इह रजस्वलाया रजस्युपरते स्नानेन शुद्धिराम्नाता । स्मृत्यन्तरे व्यहादूर्ध्वम्। तत्रैवं व्यवस्था। प्राक्व्यहादजेनिवृत्तावपि नास्ति शुद्धिर्ध्वमनुपरतेऽपि भवति । किंतु विशुद्धयतीति । प्रकृते पुनः साध्वीति वचनादनिवृत्ते रजसि वैदिककर्माधिकारानुप्रवेशो नास्ति न पुनः स्पर्शादिनिषेधः । उक्तम् " आद्याश्चतस्रो निन्दिताः” इति । रजस्वला स्त्री रजस्युपरते ५ स्नानेन साध्वी भवति शुद्धा कर्मयोग्येत्येवं पदयोजना । स्त्रीग्रहणं वर्णमात्रख्यर्थम् । पूर्वे तु श्लोका ब्राह्मणविषया व्याख्यातास्तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थं स्त्रीग्रहणम् । उत्तरत्रापि यत्र विशेषप्रमाणं नास्ति तत्रापि वर्णमात्रविषयतयैव यथा “ नृणामकृतमुण्डानाम् " इति ॥ १५ ॥ ... * नृणामकृतमुण्डानां विशुद्धिनैंशिकी स्मृता ॥
निर्वृत्तमुण्डकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥ ६६ ॥ इमाः षष्ठी: "कर्तृकर्मणोः कृतीति " कर्तृलक्षणाः केचिद्वयाचक्षते । अकृतचूड एकाहेन शुद्धयति । तथा वयोवस्थापेक्षोऽपि विकल्प इत्येकीयमतमुक्तम्। तस्यैव श्लोकस्य व्यवस्थावाक्ये इमे । अन्ये त्वध्याहारेण संबन्धलक्षणा आहुः । अकृतमुण्डानां मृतानां ये सपिण्डास्तत्रोत्तरपक्षः समाचाराभिप्रेतः । स्मृत्यन्तरे सद्यःशौचमप्याम्नातम् । विषयस्तत्रैव १५ दर्शितः । आदन्तजन्मनः सद्यः आचूडान्नैशिकी निर्वृत्तचूडकानां त्रिरात्रमिति ॥ ६६ ॥
ऊनद्विवार्षिक प्रेतं निदध्युर्बान्धवा बहिः ॥
अलंकृत्य शुचौ भूमावस्थिसंचयनादृते ॥ ६७ ॥ उने असंस्कृतस्य द्वे वर्षे यस्य जातस्य गते स उच्यते ऊनद्विवार्षिकस्तं प्रेतं बान्धवा बहिामं निदध्युभूमौ निखातायां स्थापयेयुः। स्मृत्यन्तरे निखनेदिति पठ्यते । २०
* [ प्राक्संस्कारप्रमीतानां वर्णानामविशेषतः । त्रिरात्रात्तु भवेच्छुद्धिः कन्यास्वह्नो विधीयते॥१॥] [ अदन्तजन्मनः सद्य आचूडानशिकी स्मृता। त्रिरात्रमाता देशाद्दशरात्रमतःपरम् ॥२॥] [परपूवासु भायोसु पुत्रषु प्रकृतेषु च।
मातामहे त्रिरात्रं तु एकाहं त्वसपिण्डतः ॥३॥] १ फ-चूडानां । २ व्या. सू. २१३६५ । ३ फ-निवृत्त ।
For Private And Personal Use Only
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः
अलंकृत्य प्रेतालंकारैः । उनद्विवर्षेऽपि श्रूयमाणोऽलंकारः समाचारात्कृतोपनयनादावपि विज्ञेयः । शुचौ यत्रास्थीनि भूप्रदेशे न सन्ति अस्थिसंचयरहितत्वेन या शुद्धा तत्र निखाय स्थाप्यः । स्मशाने किलास्थीनि संचितानि भवन्ति । अत एव तेन वचनेन
ततोऽन्यत्र निधानमुच्यते । न पुनस्तादृशस्यास्थिसंचयो न कर्तव्य इत्येव वाक्यार्थः । ५ अग्निसंस्काराभावादेव तदप्राप्तेः ॥ ६७ ॥
नास्य कार्योऽग्निसंस्कारो न च कार्योदकक्रिया॥ अरण्ये काष्ठवत्त्यक्त्वा क्षपेतं व्यहमेव तु ॥ ६८ ॥
काष्ठवदिति निरपेक्षतामाह । श्राद्धमपि न कर्तव्यं न चोदकम् । उदकक्रियानिषेधेन श्राद्धनिषेधः सिद्धः अङ्गाङ्गिभावात् । अतः समाचारप्रसिद्धः श्राद्धनिषेधो १० लिङ्गेन साधयितव्यः । अन्ये तु स्मृत्यन्तरदृष्टनिखननप्रतिषेधार्थ वर्णयन्ति । ततश्च विकल्पः । क्षपेतं उदास्येत । शास्त्रचोदितं व्यापारं न कुर्यात् ॥ ६८ ॥
नात्रिवर्षस्य कर्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया ॥ जातदन्तस्य वा कुर्युर्नाम्नि वाऽपि कृते सति ॥ ६९ ॥
आ त्रिवर्षस्येति आ तृतीयाद्वर्षात्प्रतिषेधः। न पुनश्चतुर्वर्षादौ । एवमर्थमेवादिशब्द १५ केचित्पठन्ति । नात्रिवर्षस्य कर्तव्या त्रिवर्षादेरिति । समाचारश्चैवमेव । जातदन्तस्य वा कुर्युः । उदकक्रियासाहचर्यादग्निसंस्कारोऽभ्यनुज्ञायते ।
ननु च विकल्पे कामचारः । तत्र कः प्रयाससाध्यं वित्तक्षयकरमनुष्ठानपक्षमाश्रयेत । व्यर्थस्तदुपदेशः । उच्यते । सर्वविलक्षणोऽयं पित्रोरधिकारः । प्रेतोपकारार्थमेतत्क्रियते ।
नैमित्तिकत्वादवश्यकर्तव्यमित्येतत्प्रागेवोक्तम् । तत्रावश्यकर्तव्यताप्रतिषेधोऽस्तीतीह निश्ची२० यते । प्रेतोपकारार्थत्वमस्तीत्यभ्यनुज्ञानेन ज्ञाप्यते । तत्राकरणे नास्ति विध्यतिक्रमः । प्रेतोपकारस्त्वनुष्ठानाद्भवतीति विधिप्रतिषेधयोन सामञ्जस्यम् ॥ १९ ॥
सब्रह्मचारिण्येकाहमतीते क्षपणं स्मृतम् ॥
जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥ ७० ॥
सब्रह्मचारी समानचरणोऽत एकोदका रूढयाँ सपिण्डेभ्यः परिगृह्यन्ते । २५ तेषामितरेतरं जन्मनि सूतके त्रिरात्रम् । सद्यःशौचमपि स्मृत्यन्तरादुदकदायिनां
विकल्पितं द्रष्टव्यम् ॥ ७॥
१ फ-क्षोयुख्यहमेव च । २ फ-सोयुः उदास्येयुः । ३ फ-चित्त । ४ फ-एकोदका अध्यासपिण्डेभ्यः ।
For Private And Personal Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
स्त्रीणामसंस्कृतानां तु त्र्यहाच्छुद्धयन्ति बान्धवाः ।। यथोक्तेनैव कल्पेन शुद्धयन्ति तु सनाभयः ॥ ७१ ॥ असंस्कृता या वाङ्मात्रेण प्रतिगृहीता न च विवाहितास्तासां मरणे बान्धवाः पतिपक्षास्त्रिरात्रेण सनाभयस्तु सपिण्डाः स्वपितृपक्षा यथोक्तेन कल्पेन " निवृत्तचौड - कानामिति " जातेरधिकारात्रिरात्रेण ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
अन्यैस्तूक्तं “ सोदर्या दशरात्रेणेति" । तेषां चाभिप्रायः । अष्टवर्षायाः कन्याया दानं विहितम् | अंदत्तायाश्च निवृत्तचौडकव्यपदेशाभावात्पुंस इवोपनीतस्य तदानीं कल्पान्तरस्यानाम्नानाद्दशाह एव युक्तः । अन्यैस्तु पठितम् " अहस्त्वदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनम् " इति । तत्र व्याख्यातारः पञ्चदशाब्ददेशीयाऽपि या दत्ता कन्या तिष्ठेत्तदहरेवाशौचम् । यतो मुख्यमाम्नानमतिक्रम्य कालक्षपणे प्रमाणाभावात् ।
१०
तत्रोच्यते । वालेषु चेति कोऽस्यार्थे यावता उक्तमेव योगविभागे “ आ दन्तजन्मनः सद्य " इति । न चैतेन तद्वाधितुं युक्तं सामान्यरूपत्वादस्य तस्य च विशेषव्यवस्थापनरूपत्वादतोऽयमेकाहः पृथगुक्तोऽपि आचूडादेव व्यवतिष्ठते । सामान्यस्य विशेषापेक्षत्वात् । तस्मादनार्ष एवायमर्ध श्लोकः प्रतिपद्यते स्पर्शविषयतया नेयः । स्पर्शप्रतिषेधो हि मृतकसूतकयोर्वालस्यापि पुंवत्प्राप्तः । तदर्थमेतदुक्तं स्यात् " अह- १९ स्त्वदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनम् " इति । एवं च विषयसप्तम्याश्रिता भवति । सा च युक्ता कारकविभक्तित्वात् । इतरथा अध्याहृत्य भावलक्षणा सप्तमी व्याख्यायेत । बालेषु मृतेषु जीवतां शुद्धिरिति । न च तदुस्पर्शनादाशौचमेतेनैतत्सिद्ध्यतीति । विषयान्तरे तस्य च चरितार्थत्वात् भूमौ परिवृतत्वात् भूमौ परिवृतस्य च स्पर्शनसंभवातू । अविशेषोक्तौ कुतो विशेषप्रतिपत्तिरिति चेत् तस्याचमनकल्पो विद्यत इत्येत - २० त्सन्निधौ तादृशस्येव स्पर्शस्य प्रतीयमानत्वात् । तथा च रजस्वलास्पृष्टिनो बालस्य स्पर्शनं नेच्छन्ति । अथास्य विशेषणं स्यात् । तथा गौतमेन तदुक्तं स्वस्यां स्मृतौ । युक्तमेवाधातुमेतस्य । तस्माद्युक्तैवा | नका ललक्षणा ॥ ७१ ॥
अक्षारलवणान्नाः स्युर्निमज्जेयुश्च ते त्र्यहम् ॥
मांसाशनं च नाश्रीयुः शयीरंश्च पृथक् क्षितौ ॥ ७२ ॥
क्षारलवणं च यवक्षारादिक्षारं लवणं सैन्धवादि तन्न भुञ्जीरन् । लवणविशेषणं वाक्षारग्रहणं तेन सैन्धवस्य प्रतिषेधः । निमज्जनं च नदीतडागादौ च तीर्थस्नान
४.१९
१ [ परपूर्वासु पुत्रेषु सूतके मृत केषु च । मातामहे त्रिरात्रं स्यादेकाहं तु सपिण्डने ]
For Private And Personal Use Only
२ अ-क-ख-ड-क्ष- दत्तायाः । ३ फ-पञ्चा । ४ फ-ख- परिवृत्तत्वात् । ५ अ-क-ड-क्ष-आदाकाललक्षणा । ६ अ-क-खं-ड-क्ष- नदी - तडागादावतीर्थस्नानम् ।
२५
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२० मेधातिथिमाप्यसमलंकृता।
[पंचमः मङ्गपरिघर्षणादिवर्जनम् । मांसाशनं च यावदाशौचं स्मृत्यन्तगत्प्रतिषिध्यते । एवं पठ्यते " न स्त्रियमुपेयुन मायेयुर्न मांसमश्नीयुः:" | गृह्यकारस्तु " व्यहमनश्नन्त आसीरन् क्रीतोत्पन्नेन वा वर्तेरन् " इत्याह । शयीरंश्च स्थण्डिले परसंगवर्नम् । सूतकेऽपि ब्रह्मचर्य स्मृत्यन्तरे प्रदर्शितम् ॥ ७२ ॥
सन्निधावेष वै कल्पः शावाशौचस्य कीर्तितः ॥ असन्निधावयं ज्ञेयो विधिः संबन्धिवान्धवैः ॥ ७३ ॥
संनिधौ यत्रासौ मृतस्तत्र तत्संनिधीयते । अन्ये तु प्रयाणकाले ये संनिहितास्तेषामेवायं विधिरित्याहुः । संबन्धिनः समानोदकाः । बान्धवाः सपिण्डाः । अन्ये तुं ग्रामान्तरे नगरान्तरेऽवस्थानमसंनिधानं मन्यन्ते तेषां च ॥ ७३ ॥
*विगतं तु विदेशरथं शृणुयाद्यो ह्यनिर्दशम् ॥ यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ॥ ७४ ॥
देशो ग्रामान्तरादिः पूर्ववत् । विगतं मृतम् । अनिर्दशं उपलक्षणमेतद्यस्य य आशौचकालस्तच्छेषं तस्याशौचम् । पुनर्दशरात्रग्रहणं श्लोकपूरणार्थम् । उत्पत्त्यपेक्षया
जन्ममरणयोराशौचकालविकल्पेनावश्यमपेक्षा यदा सूतकाद्युत्पन्नं तदा प्रभृति दशाहादि१५ कल्पेन यदा सपिण्डैतिमिति । अतश्च यदाऽतिथिना ज्ञातं सूतकादि न तु गृहस्थेन
तदाऽप्यभोज्यमन्नं तथैवोत्पत्तिनिमित्तमात्रमिदमुभयोति । दशाहमाशौचिनां तत ऊर्व, त्रिरात्रैकाहाशौचिना तु सचैलस्नानजा सद्यः शुचिः ॥ ७४ ॥
अतिक्रान्ते दशाहे च त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥ . संवत्सरे व्यतीते तु स्पृष्ट्वैवापो विशुद्धयति ॥ ७५ ॥
यस्य यः कृत आशौचकालो दशाहादिस्तस्य तदूर्ध्व त्रिरात्रम् । यस्य तु व्यहैकाहादिस्तस्य तत ऊय सवाससः स्नानमात्रमेव । तथा चोत्तरत्र वक्ष्यति " सवासाः" इत्यादि । संवत्सरे अतीते अतिक्रान्ते स्पृष्ट्वैवापः स्नात्वा शुध्येदित्यर्थः । " हस्तेन च सपादेन " इत्यादिवचनात्सर्वाङ्गस्पर्शनं प्रतीयते तच्च स्नानमेव ।। ७५ ॥
निर्दशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च ॥ सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः ॥ ७६ ॥ * [ मासत्रये त्रिरात्रं स्यात् षण्मासे पक्षिणी तथा । अहस्तु नवमादर्वार्ध्वं स्नानेन शुद्धयति ॥१॥]
.
१ श्लो. ७७ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४२१
समानोदकानामयं विधिस्यहकाहपक्षे च सपिण्डानामपि । सवासा वाससा सहितः । जलमाप्लुत्य स्नात्वेत्यर्थः ॥ ७६ ॥
बाले देशान्तरस्थे च पृथपिण्डे च संस्थिते ॥
सवासा जलमाप्लुत्य सद्य एव विशुध्यति ॥ ७७ ॥ बालेऽदन्तनाते सूनौ देशान्तरस्थे पृथपिण्डे । च संस्थित इत्येकार्थानि पदानि। ५ पृथक्षिण्डः समानोदक इति यावत् । तस्मिन् देशान्तरस्थे संस्थिते सद्यः शुद्धिः । संनिधौ " व्यहात्तूदकदायिनः " इत्युक्तम् ॥ ७७ ॥
अन्तर्दशाहे चेत्स्यातां पुनर्मरणजन्मनी ॥
तावत्स्यादशुचिर्विप्रो यावत्तत्स्यादनिर्दशम् ॥ ७८ ॥ अत्रापि दशाहग्रहणमाशौचकालोपलक्षणार्थम् । यस्य य आशौचकालस्तस्मिन्न- १० निवृत्ते यदि पुनरन्यदाशौचनिमित्तमुत्पद्यते तदा पूर्वशेषेणैव शुद्धिर्न त्वन्तरा निपतितं यत्तदीयादह्नः प्रभृति दशाहादिगणना कर्तव्या । तथा च गौतमः (अ. १४ सू. ५) " तच्चेदन्तःपुनरापतेत्तच्छेषेण शुद्धयेयुरिति " । मरणजन्मनी इति समासे यत्नमन्तरेण क्रमाप्रतिपत्तेय॑न्तरेणाप्युपनिपातनप्राप्ती समाचारात्समानजातीय एवेति द्रष्टव्यम् । पुनःशब्दश्च समानजातीयापेक्षया समर्थतरो भवति । विप्रग्रहणमप्याशौचिनामुपलक्षणार्थम्। १५ स्मृत्यन्तरे तु विहितं " रात्रिशेषे द्वाभ्यां प्रभाते तिसृभिः" इति । एतस्य ब्राह्मणस्य प्रेतस्पर्शे दशरात्रमाशौचमिति प्रकृत्य " न चेदन्तरा म्रियेत जायेत वा शिष्टैरेव दिवसः शुद्धयेत " इतीयं स्मृतिः समाननातीयासमानजातीयभेदं नानुमन्यते ॥ ७८ ॥
त्रिरात्रमाहुराशौचमाचार्य संस्थिते सति ॥
तस्य पुत्रे च पत्न्यां च दिवारात्रमिति स्थितिः ॥ ७९ ॥ २०
आचार्य उपनेता तस्मिन् संस्थिते त्रिरात्रं शिष्यस्य । तस्याचार्यस्य पुत्रे 'पन्यां च संस्थितायामहोरात्रम् ॥ ७९ ॥
श्रोत्रिये तूपसंपन्ने त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।।
मातुले पक्षिणी रात्रि शिष्यविग्वान्धवेषु च ॥ ८० ॥ वेदशाखाध्यायी श्रोत्रियः। उपसंपन्नः मैत्र्या प्रयोजनेन वा केनचित्संगतः २५ शीलेन युक्तो वा । पूर्व तु सब्रह्मचारिण्येकाहमगृहीतवेदे दृष्टम् । अभिधानकोशे तु
१फ-अन्तर्दशाहे स्यातां चेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः उपसंपन्नो मृतपर्यायः । बहुकालत्वादाशौचस्य पूर्वैव व्याख्या ज्यायसी। अन्ये तु श्रोत्रिये मातुले त्रिरात्रमित्येव संबन्धन्ति पक्षिणी रात्रिमिति शिष्यादिभिः । बान्धवाः शालकमातृष्वस्त्रेयादयः । यदा तु मातुले पक्षिणीमिति सबन्धस्तदा मातुलबान्धवत्वादेव सिद्धा पक्षिणी । पुनर्वचनं नित्यार्थ तेनान्येषु बान्धवेषु यथाकामम् ॥ ८ ॥
प्रेते राजनि सज्योतिर्यस्य स्याद्विषये स्थितः।।
अश्रोत्रिये त्वहः कृत्स्नमनूचाने तथा गुरौ ॥ ८१ ॥
राजशब्दोऽयमभिपेकादिगुणयोगिनि वर्णमात्रे लक्षणया वर्तते । यत आह यस्य स्याद्विषये स्थितः। जातिविशेषावच्छिन्नविषयेश्वरवचनत्वे लक्षणा न च शब्दार्थः ।
सज्योतिः सह ज्योतिषा वर्तते दिवा प्रेते दिवैव रात्रौ तु तन्नास्ति । एवं रात्रौ रात्रिरेव १. नाहः । इदमेव ज्ञापकमन्यत्र रात्रिग्रहणेऽहस्रहणेऽप्यहोरात्रिप्रतिपत्तेः । यथा रात्रिभिर्मास
तुल्याभिस्त्र्यहमेकाहमिति । अन्हा बँकेनेत्यत्र तु रात्रिग्रहणं पादपूरणार्थ रात्रावग्नियोतिः । एवं ह्यग्निहोत्रब्राह्मणे · अग्निना वै तेजप्सा तेजस्विन्यादित्येन तेनसा भवति ।
अश्रोत्रियेऽवेदाध्यायिनि अनूचाने कृत्स्नमहः । रात्रौ न भवत्येव उत्पन्नेऽपि रात्रौ निमित्ते कथं पुनरश्रोत्रियेऽनूचाने एवं हि स्मर्यते प्रवचने साङ्गेऽधीतीति सत्यं प्रवक्ताऽप्यनू१५ चान उच्यते । तेनैवं कथंचिदङ्गादिग्रन्थार्थान्यः प्रवक्ति तस्मिन्नयमहर्विधिः । उपसन्ने वा
उपसन्ने च गुरौ पूज्यत्वेन मुख्ये आचार्ये वा विध्यन्तरभावात् । केचित्त अश्रोत्रिये त्वित्यत्र ननं संबध्नन्ति । इह नञः प्रश्लेषेण योऽन्येषामुपाध्यायस्तस्य च न कश्चित्तोमं विधिमाचक्षते ॥ ८१॥
* शुद्धयेद्विमो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः ॥ २० वैश्यः पञ्चदशाहेन शुद्रो मासेन शुध्यति ॥ ८२ ॥
१ ड-तेजस्त्विनि।
* क्षत्रविट्शूद्रदायादाः स्युश्चेद्विप्रस्य बान्धवाः। तेषामशौचं विप्रस्य दशाहाच्छुद्धिरिष्यते ॥१॥ राजन्यवैश्ययोश्चैवं हीनयोनिषु बन्धुषु । स्वमेव शौचं कुर्वीत विशुद्धयर्थमिति स्थितिः॥२॥ विप्रः शुध्येद्दशाहेन जन्महानौ स्वयोनिषु । षभिस्त्रिभिरथैकैन क्षत्रविशूद्रयोनिषु ॥ ३॥ सर्वे चोत्तमवर्णास्तु शौचं कुर्युरतन्द्रिताः। तद्वर्ण विधिदृष्टेन स्वं तु शौचं स्वयोनिषु ॥ ४॥
For Private And Personal Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः ]
४२३ क्षत्रियादीनां प्रागुक्तवृत्ताद्यपेक्षत्यहचतुरहादिकल्पव्यावृत्त्यर्थमिदम् । ब्राह्मणे दशाहस्त्वनूद्यत एव । अत्र विदं वाक्यं केन क्षत्रियादीनां द्वादशाहेन नियतकालाप्राप्तिर्येन कल्पान्तरल्यावृत्त्यर्थताऽवगम्यते । इयमेव ह्येषामियत्कालस्य प्रापकं सत्य- ५ स्मिंस्तत्र दशाहोऽयमाशौचकालस्तदुपलक्षणार्थो विज्ञायते ।
ननु च सत्यप्यस्मिंस्तस्योपलक्षणार्थता सत्यपि चातुर्वण्यधिकारे यस्यैव दशाह उक्तस्तस्यैवेतरे कल्पा इति । स्मृत्यन्तरे च ब्राह्मणविवक्षयैवोक्तम् " एकोहाब्राह्मणस्य स्यात्स्वाध्याय " इत्यादि । तेषा तु स्मृत्यन्तरे यानि कल्पान्तराण्याम्नातानि विकल्पन्ते । एकादशे आशौचकालः कश्चिद्विवरणकार आह " शुद्धयेद्विप्रो १० दशाहेनेति " । अत्राहर्ग्रहणं विवक्षितं तेन दशम्यां रात्रौ नास्त्याशौचम् । ततः पूर्वेयुनिमन्त्रणादि युक्तम् । अग्निं चाधास्यतः पौर्वाह्निकजागरणादिनाऽऽशौच उपक्रान्तं भविष्यति । तदयुक्तं अहर्विवक्षा यामाद्यास्वपि रात्रिषु न स्यादाशौचम् । अथ दशाहं शावमिति एतस्मात्तत्र भविष्यति । अत्राविवक्षायां किंप्रमाणं तस्मादहःशब्दोऽयमहोरात्रवचन इति प्रदर्शितम् । तथा च पूर्वश्लोकेऽहः कृत्स्नमिति रात्रिनिवृत्यर्थं १५ कृत्स्नग्रहणम् ॥ ८२॥
न वर्धयेदघाहानि प्रत्य्हेनाग्निषु क्रियाः॥
न च तत्कर्म कुर्वाणः सनाभ्योऽप्यशुचिर्भवेत् ॥ ८३ ॥ यस्यैषा बुद्धिः । य उक्ताख्यहादयः कल्पास्तुल्यं दशाहेन विकल्प्यन्ते । न वृत्तादिव्यवस्थयेति ततश्चिरतरकालमन्यस्य संभवे किमित्येकाहपक्षं नित्यस्वाध्याया- २० क्लेशकरं प्रतिपत्स्ये दशाहमपाश्रयामि निष्कर्मसुखमासिष्य इति तं प्रति सौहार्दैन सा व्यवस्था स्पष्टीक्रियते । नैते तुल्या अपि तु व्यवस्थिता एव । व्यवस्था च प्राग्दर्शिता । अन्यथा यस्याशौचकालो विहितस्तस्य ततः कालावधिकस्य कुतो वृद्धिप्राप्तिः । येनैवमर्थवत्स्याद्विस्पष्टार्थत्वे को दोषः।
अन्ये त्वाहुरतीतेष्वप्यहःसु यावत्स्नानादिक्रिया न कृता तावन्नैव शुद्धिः " विप्रः २६ शुध्यत्यप " इत्यादि वक्ष्यति । तत्राशुचित्वादनुष्ठानेन दुप्यामीति स्नानादिषु शुद्धये न प्रवर्तते तत्रैवमुच्यते । न वर्धयेन्नातीतेष्वहःसु बाह्याशौचे विलम्बितव्यम् । ये त्वहःशब्दो
१ ड-एकाहान् । २ अ-क-ड-अध्यस्यतः । ३ अ-क-ड-क्ष-ख-स्वाध्यायक्लेशकरम्। ४ श्लो. ९९ ।
For Private And Personal Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः दशमस्यान्हो या रात्रिस्तस्यामाशौचं न भवतीति ते न सम्यङ्मन्यन्त इत्युक्तम् । तथा च गौतमः (अ. १४ सू. ६.) "आशौचमध्य आशौचान्तर उत्पन्ने तच्छेषेण शुद्धिः" इत्युक्त्वा एकस्यां रात्रौ शेषायां तयैव शुद्धिं मन्यमान आह “रात्रिशेषे द्वाभ्यामिति"।
प्रत्यूहन्नाग्निषु क्रियाः । अशुचित्वात्सर्वश्रौतस्मार्तक्रियानिवृत्तौ प्राप्तायामिदमुच्यते । अग्निषु याः क्रियाः सायंहोमाद्यास्ता न प्रत्यूहेन्न प्रत्यस्येत् । प्रत्यूहो निर्हास अननुष्ठानम् । न च स्वयं कुर्याद्यत आह न च तत्कर्म कुर्वाणः सनाभ्योऽपीति । सनाभ्योऽपि नाशुचिः स्यात्किपुनरन्यस्तथा गृह्यं " नित्यानि निवर्तेरन्वैतानव, शालाग्नौ चैक " इत्युक्त्वा आह “ अन्य एतानि कुरिति " । न च यदग्पाधानं होममात्र
मेव क्रियते किंतर्हि साङ्गप्रयोगस्तत्रैव कर्तुन्नरस्य संभवात्प्रधानहोमस्य तु द्रव्यत्यागरूप१० त्वात्स्वयंकर्तृतैव । अतो होमवैश्वदेवदर्शपूर्णमासाद्या निवर्तन्ते । अन्येषां तु जपसंध्यो
पासनादीनां निवृत्तिर्न दर्शिता । तानि च नित्यानि । अतो अन्येषामेवाभ्यनुज्ञानं यतः स्मृत्यन्तरे प्रतिषिद्धं " होमः स्वाध्यायश्च निवर्तत " इति । अतो नित्यकाभ्यभेदेन व्यवस्था । काम्यं तु नैव कर्तव्यमशुचित्वादधिकारापगमात् ।
ननु च नित्येप्वपि नैवाशुचेरधिकारः । न च शौचमङ्गं यदि विगुणं नित्यमनु१५ छायते न काम्यमित्युच्यते । अथास्माद्वचनाद्भवति । मैवम् । इह यदपि मानं तदस्यान्य
एतानि कुर्युरिति परकर्तृत्वमभ्यनुज्ञायते । तच्च विगुणत्वान्नित्येषूपपद्यते न काम्येषु । वैश्वदेवे तु विवदन्ते । स्मृत्यन्तरं चोदाहरन्ति " होमं तत्र न कुति शुष्कधान्यफलैरपि । एवं यज्ञविधानं तु न कुर्यान्मृत्युजन्मनोः ॥"
अतः सन्ध्याहोमो दर्शपूर्णमाप्तौ सांवत्सरिकं चाश्वयुज्यादि कर्तव्यम् । २० उपाकरणं तु नक्षत्राश्रयमेव न पौर्णमास्याश्रयम् ॥ ८३ ॥
दिवाकीर्तिमुदक्यां च पतितं मूतिका तथा ॥ शवं तत्स्पृष्टिनं चैव स्पृष्ट्वा स्नानेन शुध्यति ॥ ८४ ॥
दिवाकीर्तिश्चाण्डालः अत्यन्ताशुचिसाहचर्याभारते च प्रयोगदर्शनान्मानारमूषिक संवादे " तस्मिन्नी च कालेऽभूद्दिवाकीर्तिर्भयादितः " इति । न नापितस्तस्य २५ स्पृश्यत्वात् भोज्यान्नत्वाच्च । यत्तु श्मश्रुकर्मणि तस्येदं स्नानमित्याहुस्तदपि सिद्धत्वा
दवाच्यम् आवश्यं श्मश्रुकर्माणि कारयतो रोमाणि गात्राणिस्पृशन्ति तानि शरीराच्युतान्य
१ड-ख-विनिवृत्तो । २ ड-प्रत्यस्येत् । ३ ड-प्रपद्यते । ४ फ-पञ्चय ज्ञविधानं ।
For Private And Personal Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४२५
शुद्धानीति सिद्धं स्नानम् । तत्स्पृष्टिनं तस्य स्पृष्टं तत्स्पृष्टं तदस्यास्तीति तत्स्पृष्टी । येनैते स्पृष्टास्तदपि स्नानमेव । इह सर्वस्याप्रत्यासत्तेः तत्स्पृष्टिनमित्यनेन संबन्धः शवस्यैव केचिदाहुन दिवाकीर्त्यादीनाम् । अन्ये तु एकवाक्योपनिपातादन्ते श्रुतत्वात्सर्वेषां बुद्धौ संनिधानातच्छब्देन सर्वनाम्ना परामर्श इति । अत्र हि शवपर्यन्तानां द्वन्द्वं कृत्वा स्पृष्टीत्यनेन सम्बन्धः । तत्र तत्स्पृष्टीति समासार्थस्य ५ बुद्धौ सन्निहितत्वात्तच्छब्देनावमर्शः । न हि शवस्पृष्टिपदेन सबन्धो लक्ष्यते पतितादिभिरितरैर्युक्तत्वात् । किंतु केवलस्य पदान्तसंबन्धः । द्वन्द्वे ह्येकैकः शब्दः सर्वार्थाभिधायी । ततः सर्वे प्रत्यासन्नाः । अथापि शवस्पृष्टिशब्दस्य तत्स्सृष्टिपदेन संबन्धं कृत्वा ततोऽन्यैरभिसंबन्धः । तथा सति पतितादीनां स्पृष्टिपदेन संबन्धो न स्यात् । तस्मात्समाचारत एव निर्णयः ।। ८४ ॥
आचम्य प्रयतो नित्यं जपेदशुचिदर्शने ॥
सौरान्मन्त्रान्यथोत्साहं पावमानीश्च शक्तितः॥ ८५ ॥ अशुचयः संनिधानात्पूर्वोक्ता एव । सूर्यदेवत्या मन्त्राः सौराः “ उदुत्यं जात. वेदसम् " इत्यादयः । पावमान्यः दाशतयीषु नवमे मण्डलेऽधीताः 'स्वादिष्टयेत्याद्याः' । यथोत्साहं शक्तित इति च एक एवार्थः । वृत्तवशाच्छब्दद्वयं पठितम् । बहुवचननिर्देशा- १५ नित्वसंख्याऽवश्यं कर्तव्या । परतस्तु यदि गरुतरकार्यात्ययो न भवति तदा कर्तव्य एव जपः । मन्त्रग्रहणात्पावमानीरिति च ऋचामुपादानादसमाप्तेऽपि सूक्ते त्रिभ्य उर्ध्वं भवत्येव शुद्धिः। श्वाऽप्यत्र प्रक्षेप्तव्यः। सोऽप्यशुचिरेव । पठितं च गौतमीयेऽस्मिन्नेव वर्गे "शुनश्च। यदुपहन्यादित्येक इति" (अ.१४ स. २९।३०) । प्रयतः अनन्यमना मन्त्रदेवतादिध्यानपरः । अथवा प्रयतो देवतादिपूजाप्रवृत्तो यदा पश्येत्तदैव कुर्यान्नान्यदेति ॥ ८५ ॥ २०
नारं स्पृष्टाऽस्थि सस्नेहं स्नात्वा विप्रो विशुध्यति ।
आचम्यैव तु निःस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य वा ॥ ८६ ॥ नरो मनुष्यस्तस्येदं नारम् । सस्नेहं मांसमज्जादिग्धम् । गोरालंभनं स्पर्शः । अर्कदर्शनगवालम्भौ विकल्पेते ॥ ८ ॥ आदिष्टी नोदकं कुर्यादा व्रतस्य समापनात् ॥
२५ समाप्ते तूदकं कृत्वा त्रिरात्रेणैव शुध्यति ॥ ८७ ॥ आदेश आदिष्टं व्रतादेशनसंबन्धाद्बढिरूपेण ब्रह्मचार्युच्यते तस्य ब्रह्मचर्याश्रमस्थस्य सतो ये सपिण्डाः प्रमीयन्ते तेषामयमनिष्टोदकदानप्रतिषेधः । प्राक्प्रमीतानां तु विहिवू
१ अ-क-ख-ड-व-सर्वनाम्नो ।
For Private And Personal Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२१
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः
मन्वाहिकं कुर्याद्देवपितृतर्पणामिति । आ व्रतस्येति आ समावर्तनादित्यर्थः । न पुनरान्तरालिकसाहसिकादित्यर्थः । व्रतचरणसमाप्तेः समावृत्तः स सर्वेषामेकैकस्योदकं कृत्वैकस्मिनहनि त्रिरात्रमाशौचं कुर्यात् । मातुस्तूदकदानं वतिनोऽपीष्यते न च व्रतलोपः । स्मृत्यन्तरमुदाहरन्ति । अपराध्य आदिष्टी नोदक इति ॥ १७ ॥
वृथासंकरजानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठताम् ॥
आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्तेतोदकक्रिया ॥ ८८ ॥
जातशब्दः प्रत्येकममिसंबध्यते । वृथाजातो यो न देवानर्चयति न पितृन्न मनुष्यानिति । सत्यधिकारेऽनाश्रमी । हुताहुतपरित्यक्तः । ' संवत्सरमनाश्रमी भूत्वा' इत्यादि चिरकालावस्थाने महादोषश्रवणात् । ब्रह्मचारिपरिबाजकाभ्यामन्यस्य परपाकरतित्वम् आत्मार्थस्तु पाको निषिद्धः। संकरजाता इतरेतरजातिव्यतिकरण प्रतिलोमा आयोगवादयः। निन्दितत्वाद्वृथानातसाहचर्येण । अनुलोमास्तु सत्यपि संकीर्णयोनित्वे मातृनातीयत्वादधिकारित्वाच्च नेह गृह्यन्ते । न चानुलोमेषु संकीर्णयोनिव्यवहारः । “ संकीर्णयोनयस्त्वेताः प्रतिलोमानुलोमना" इति । अनियुक्तासुतादयश्चानेकपुरुषसंसर्गनाः । वेश्याजाताश्च । पारस्त्रैणेयास्तु असत्यनेकपुरुषसंसर्गेणे संकरजाताः ।
अयं च सपिण्डानां निषेधो न तत्पुत्राणामिति केचित् । आत्मत्यागिनां तु पुत्राणामपि तदुक्तमविशेषश्रवणात् । प्रव्रज्यासु बाह्यासु भगालवरक्तपटाद्यास्वनधिकाराबहुवचननिर्देशान्न व्रतादिदर्शनभेदेन बाह्याः ।
_ आत्मनस्त्यागिनां पुरुषाणामायुषोऽक्षये स्वेच्छया शरीरं त्यजन्ति वृद्धानाम
चिकित्स्यमहाव्याधीनां च भिषक्प्रत्याख्यातानामिष्यत एव । यथोक्तम् । २० "वृद्धः शौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषविक्रयः।आत्मानं घातयेद्यस्तु भृवन्यनशनाम्बुभिः।।" "तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वस्थिसंचयः । तृतीये तूदकं कृत्वा चतुर्थ श्राद्धमाचरेत्॥” इति।
कुष्ठ्यादेस्तुं व्याधिगृहीतस्य इष्यत एव । यथोक्तं लुप्तचेष्टस्य गृहस्थावस्थायामपि " महाप्रस्थानगमना वृथा नेच्छन्ति जीवितुम् " । लुप्तचेष्टश्चोच्यते यः शौचादिष्वसमर्थः २५ संध्योपासनादिषु च । अपरिक्षीणशरीरो वा । सादयेद्यस्त्वात्मानमलुप्तचेष्टो वा ।
१ अ-क-ख-ड-क्ष-आंतरालिकमाहनास्त्रिकादित्यर्थः । २ फ-संसर्गे । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-भगात् धररक्तपटासु । ४ फ-निर्देशात् । व्रतादि दर्शनभेदेन । ५ फ- आयुषोक्षये । ६ ड-वा । ७ फ-कुष्ठयादेः ।
क्षुयाधिगृहीतस्य।
For Private And Personal Use Only
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
अतस्तद्विपरीतस्यानुज्ञानं भवति । स्मृत्यन्तरेष्वन्येषामप्युदकक्रियानिषेधो विहितः । यथोक्तं “राजभिर्निहतानां च शृंगिदंष्ट्रिसरीसृपैः । आत्मनस्त्यागिनां चैव श्राद्धमेषां न कल्पयेत् ॥
“ उदकं पिण्डदानं च प्रेतेभ्यो यच्च दीयते । नोपतिष्ठति तत्सर्वमन्तरिक्षे विनश्यति ॥
I
" नारायणबलिः कार्यो लोकगर्हाभयान्नरैः । तस्मादेम्योऽपि दातव्यमन्नमेव सदक्षिणम् " ||
तथाऽन्यत्र
("
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चण्डादकात्साह्मणाद्वैतादपि । दंष्ट्रिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापकर्मणाम् "॥
तथा चोक्तम्
"नृणां चैवाग्निदानां च स्नानालंकारकारिणाम् । तप्तकृच्छ्रद्वये शुद्धिरश्रुपातेऽनुयायिनाम् ॥ “तेनोद्दिष्टं न चैवान्यैः कार्यमस्यौर्ध्वदेहिकम्। न च नामापि कर्तव्यं तद्वंशस्य तदीयकम् ॥ “अत्यन्तनरकस्थस्य तस्य पापीयसोऽधिकम् । कारणं कीर्तनं नाम सर्वे चैव भयावहम् ॥ १० संवर्तेन स्वेव क्रियासु सान्तपनमाम्नातम् । पराशरेण तप्तकृछूं वसिष्ठेन तप्तकृच्छ्रसहितं चान्द्रायणम् । तत्रापूर्वादिविशेषा उपेक्ष्याः ।
४२७
For Private And Personal Use Only
यदुक्तम् ‘चण्डालादुदकात्' इत्याद्युपक्रम्य 'मरणं पापकर्मणामिति' तत्रेदं सन्दिह्यते । किं यश्चाण्डालादिर्बुद्धिपूर्वमात्मानं घादयति तस्यायं विधिरौर्ध्वदेहिका करणं तत्करणे च प्रायश्चित्तमुत प्रमादहतस्यानिच्छत इति । कुतः संदेह इह गौतमेन " प्रायानाशकशस्त्राग्नि- १५ विषोदकोद्बन्धनप्रपतनम्"इत्युक्तम् (अ. १४सू ११)। इह चाविशेषेण श्रुतं ' चण्डालादुदकात् " इति । तत्र स्मृत्यन्तरेणैकशास्त्रत्वादुदकादित्यत्र तावदवश्यामिच्छतामिति संबध्यते । साहचर्यादन्यत्रापि तथैवेत्याशङ्का जायते । किंच पापकर्मणामिति श्रूयते । पापं च कर्म प्रतिषिद्धम् । अत्र प्रतिषिद्धं योऽनुतिष्ठति स पापकर्मेत्युपपद्यते । अनुष्ठातृत्वं च स्वव्यापारेण परप्रयोक्तृतया च । तत्र न वैद्युतदंष्ट्रिशृङ्गयादयः । ते च न प्रयुज्यन्ते । नापि ते २० वोदकखङ्गादिस्थानीयाः । येन तदुपादानेनात्मानं घ्नन् स्वतन्त्रः कर्ता स्यात् । किंतीर्ह यस्येदृशं मरणमुपनतं स पूर्वजन्मनि कृतपापक इति शास्त्रेण ज्ञाप्यते । यथा श्यावदन्तप्रभृतयस्तत्रापि किमेतेन ज्ञापितेन । अङ्गहीनादीनां पूर्वपापसंबन्धित्वं ज्ञाप्यते । प्रायश्चित्तमनुष्ठेयं यथा वसिष्ठेनोक्तम् । कस्यचित्कृच्छ्रद्वयचरणं कस्यचिदभ्य
१ ड -अश्रुपातेन यायिनाम् । २ ख-ड-तत्र पूर्वादि-1
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२८ मेधातिथिभाप्यसमलंकृता ।
[पंचमः धिकमपि । इह मृत्युना सम्बन्धिकारस्यापहृतत्वान्नार्थोऽनेन । यदि वाऽसौ कृतपातक इत्यवसीयते । तेन सह येकेचन केनचित् यौनमौखस्रौवाः संबन्धाः कृताः सोऽपि पापकारी स्यात् । न चैवं शिष्टानामाचारः । न हि तादृशेन संबन्धं कृतवन्तः केनचिद्विचिकित्स्यन्ते । प्रायश्चितं नाचरन्ति । अत इच्छतामनुमीयते ।
ये तु · गोब्राह्मणहतानाम् ' इति स्मृत्यन्तरे पठित्वा 'आत्मनस्त्यागिनामि ते' पृथक् पठन्ति तेन विशेषपक्षः प्रतिभाति । अतः संशयः किं पुनरत्र युक्तम् । इच्छतामिति कुतः पापकर्मवचनात् । स्वेच्छया यश्चात्मव्यापत्तिहेतौ व्यापारे प्रवर्तते तेन " तस्मादुह न पुरायुषः स्वः कामी प्रेयादिति" शास्त्रमतिक्रान्तं भवति । स च युक्तः पापकर्मेति व्यपदेष्टुम् ।
ननु चोक्तं न हि ते खड्गादिस्थानीयाः । येनेच्छया वधोपपत्तिः । उच्यते । यः प्रमादं न रक्षति तेन तत्कृतमेवेति । तेन यश्चाण्डालदस्युभूयिष्ठेऽरण्य एकाकी गच्छति तस्य यद्यपि चण्डाला मां नन्त्वितीच्छा न भवति तथापि तत्समर्थाचरणेन प्रपादस्यापरिहतत्वाद्भवत्येव शास्त्रातिक्रमः । एवं यो वाहुभ्यां नदी तरति संदिग्धां वा नावम
धिरोहत्यकुशलकर्णधाराधिष्ठिताम् । एवं तस्य व्यापद्यमानस्य वेगक्षयेण नौपरिवर्तनादिना १५ वा युक्तैव पापकारिता । तथा चागाधतां दण्डादिना ग्राहमकरसंगं चाज्ञात्वा स्नातारो
यद्यपहियेरन्न दुष्येयुरेवम् । यस्तु दृढबन्धनां तन्वरित्रां तरि तीव्राम्भसि कुशलावहित• समर्थप्रेरकप्रेर्यमाणामधिरूढः सहसोत्पतिते जविनि पवने चक्रवातेन पिच्छलमवाप्तवान् प्लवव्यापत्या म्रियेत शास्त्रमतिक्रमेत् । एवं सर्पोपहतं देशं च अपरिहरन्दष्टो व्यापद्येत प्रत्यवेयादेव नान्यथा । एवं तीक्ष्णशृङ्गां गां हस्तिनं वो दृष्ट्वा दूरमनपक्रामतो हन्यमानस्य युक्तोऽतिक्रमः । एवमरण्ये वर्षासूच्चरन्तीषु विद्युत्सु ग्रामनगरयोरप्रवेशे दुष्टतैव । ग्रामस्थस्योपरि कथंचिद्विद्युत्पातः स्यात्तदा न किंचिदपराध्यति । अतो युक्तमीदृशं यथाविहितक्रियाकरणम् । तत्र चोदकक्रियानिषेधः सर्वोर्ध्वदेहिकप्रदर्शनार्थः स्मृत्यन्तरेऽस्योदाढतत्वात् ॥ ८८ ॥
पाषण्डमाश्रितानां च चरन्तीनां च कामतः ॥ २५
गर्भभहां चैव सुरापीनां च योषिताम् ॥ ८९ ॥
शास्त्रपरित्यागेन बाह्यदर्शनाश्रयं नरशिरःकपालरक्ताम्बरादिधारणं पाषण्डं तदाश्रिताः कृततल्लिङ्गपरिग्रहाः तद्दर्शनवशवर्तिन्यः । चरन्तीनां च कामतः तदा१फ-सर्वाधिकारस्य । २ अ-क-ख-ड-क्ष-तथा यो वां गाधतां । ३ फ-चा।
For Private And Personal Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४२९ चारकुलस्थितित्यागेनेच्छामात्रानुवृत्त्येकानेकपरपुरुषसंप्रयोगः कामचारः । भतुर्विषगरादिदानेन गर्भस्य च पातनं द्रोहः । सुराप्यः यथाप्रतिषेधं प्रतिषिद्धायाः पानेन ।
अत्र कश्चिदाह ब्राह्मणो न पिबेत्सुरामिति । सत्यपि जात्याविशेषे लिङ्गात्पुंस एव ब्राह्मणस्य प्रतिषेधो न स्त्रिया इति । यद्यपि स्त्रीपुंसयोरेका जातिस्तथापि स्त्रीत्वपुं. स्त्वलिङ्गे भिद्यते । इह च ब्राह्मण इति पुल्लिङ्गस्य शब्दस्य श्रवणादश्रुतायाः कः प्रसङ्गः। ५. यथा ब्राह्मणी पाययेत्पुत्रार्थमिति न पुंसः पाययेदिति तद्वत्पुंल्लिगश्रुतौ न स्त्रिय उपादीयन्ते । क्वचिल्लिङ्गं न विवक्ष्यते । यथा ब्राह्मणो न हन्तव्य इति स्त्रिया अपि प्रतिषेधो विज्ञायते । तत्र द्वितीयया श्रुत्या ब्राह्मणस्येप्सिततमत्वात्प्राधान्यम् । न च प्रधाने प्रातिपदिकार्थव्यतिरेकेणान्यलिङ्गसंख्यादि विवक्ष्यते । यथा 'ग्रहं संमार्टीति' नैकस्य संमार्गः । इह पुनर्ब्राह्मणेन सुरा न पेयेति कर्तृतया साधनभावेन क्रियां प्रतिनिर्देशात् १० ब्राह्मणो न पिबेत्सुरामित्याख्याताभिहितेऽपि तादर्थ्यतानामपि वृत्तेः प्रातिपदिकार्थोपपत्त्या प्रथमाऽपि तृतीयानुगुण्येति गुणभावात् गुणे च सर्व श्रुतं विवक्ष्यते । यथा 'पशुना यजेते' पुमान्पशुरालभ्यते एकश्च ।।
अत्रोच्यते । नात्र द्वितीयातृतीये गुणप्रधानभावेनाविवक्षाविवक्षयोः कारणं किंतर्हि प्राप्त्यप्राप्ती यदप्राप्तं विधिविषयतयोपपद्येत तद्विवक्ष्यते । अनन्यपरशब्दावगम्यत्वात् । १५ यत्त्वन्यतोऽवगतमर्थान्तरं विध्यर्थमुपादीयते तद्यादृशमेव प्रमाणान्तरावगतं तादृशमेव विधेयकार्यान्तरसंबन्धितया शब्देन प्रतिपाद्यते । ब्राह्मणो न हन्तव्य इत्यत्र वाक्ये विधि': प्रतिषेध एव पर्यवस्यति यदन्यत्तदन्यतोऽवगतम् । प्रातिपदिकार्थविवक्षा तु श्रत्यानर्थक्यप्रसंगात् । लिङ्गसंख्यादेस्तु प्रत्ययार्थस्य नान्तरीयकत्वेनाप्युपादानसंभवाद्विवक्षाविवक्षे उच्यते । तत्रेह न ब्राह्मणादिभिः पुरुषो विधिना प्रवर्त्यः । तद्वेषात्स्वतः २० प्रवृत्तेः । तत्सर्वस्य चात्र स्वयं प्रसंगात् । न ह्यविधीयमानः प्रतिषेधः कथंचिदन्वेतुमलम् । अन्यतः प्राप्त्यभावात् । अकारकत्वादकारकविशेषणत्वात्स्वभावानुप्रवेशेनापि संबन्धं लभ्यते । तस्मादस्यान्वयसिद्धयर्थ विषयभाव एषितव्यः । तस्मिंश्च विधिना विषयीकृतेन भावार्थो विषयतयाऽपेक्ष्यते । भावार्थश्च प्रतिषेधेन विषयांशस्य गृहीतत्वात्ततः प्रच्यतलौकिक्या च प्रवृत्त्या सिद्धानुष्ठान आत्मविधिसिध्यर्थमनुप्रवेशमप्यकांक्ष- २६ न्नधिकारमात्रसापेक्षविधौ प्रमाणान्तरतः प्रतिपन्नहननकर्तृभावस्य पुंसोऽधिकारतां प्रतिपादयं
१फ-तादीनामनिवृत्तेः।२ फ-गुणेति । ३ फ-विप्रतिषेध एव । ४ अ-क-ख-ड-क्ष-नु । ५ फतेद्वेषात् । ६ क-तत्सर्वस्य वा नस्तुय प्रसऽगान्। अ ड-तत्सर्वं सर्वानस्तुप्रसङ्गात्।७ अ-क-ख-ड-क्ष-लभत।
For Private And Personal Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४३० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः स्तद्विशेषणद्वारेणान्वयं प्रतिपद्यत इत्युपपन्नमन्विताभिधानं तेन भावार्थस्य सविशेषणस्याविधेयत्वाल्लौकिकी प्रवृत्तिरभ्युपेतव्या । अस्ति च रागलक्षणा प्रवृत्तिन तस्या लिङ्गसंख्यानियमोऽस्ति द्वेषाद्वा तस्मादविधेयार्थशब्दोऽवगतार्थपरत्वादभिधानं शक्तिमृत्सृज्य प्रमाणान्तरतो यथावधृतस्वरूपमर्थ लक्षयति । तत्र लिङ्गसंख्ययोस्तात्पर्यतः शब्देनानभिधानात्कुतो विवक्षा केवलं प्रातिपदिकनिर्देशार्थ येन केनचिद्वचनेन निर्देशः कर्तव्यो न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्येति तदर्थ लिङ्गसंख्ययोरुपादानम् ।
___ अत इयमत्रावगतिः हननेऽध्यवसितकर्तृभावः स नअर्थे नियुज्यते । अतः प्रतिषेधवाक्ये द्वितीयाश्रतिरविवक्षयों नातन्त्रं यथापि हि तृतीया श्रूयते प्रथमा वा ब्राह्मणेन
न पातव्या ब्राह्मणो न पिबेदिति तत्रापि तदर्थश्चान्यतः प्राप्तेरविधेयत्वादनूद्यते । १० या अधिकारविशेषणत्वेनैव संबध्यते । एते द्वितीयाविशिष्टे प्रथमातृतीये । सत्यामपि च
द्वितीयाश्रुतौ यदप्राप्तं तद्विधेयत्वाद्विवक्ष्यते यथा “भार्यामुपगच्छेत्" "अपत्यमुत्पादयेदिति" न हि लौकिको भार्यार्थः । उपयमनेनैव तत्सिद्धेः । नापि वाक्यान्तरे विधिना क्वचिदुपात्तो येन यथावगममुद्दिश्येत यथाऽश्विनं गृह्णाति मैत्रावरुणं गृह्णाति दशैतानध्वर्यु
गेहातीति संख्याविशिष्टा एव ग्रहा उपादीयन्ते । अतो निज्ञातसंख्यत्वात्समार्गविधौ १६ यथासंख्यावगमं निर्दिश्यते । अत्र पुनर्वाक्यान्तराभावादस्यैवोत्पत्तिवाक्यत्वाछूतसंख्यापरित्यागे
प्रमाणाभावान्निरपेक्षाभिधानशक्तिसमर्पितस्यैकस्य परित्यागः पुरुषबुद्धिप्रभव एव स्यात् । एवं पशना यजेतेति यागविषयत्वाद्विधेस्तस्य च साध्यस्वभावत्वात्सधनाकांक्षायां समर्पितसविशेषणकारितसहितस्य विधेयत्वे यद्यर्थमात्रे विधिव्यापारापरिसमाप्तेः स्वार्थपरशब्दाभिहिता
पेक्षितस्वार्थाः किमिति नयन्ति । प्रमाणाशास्त्रविदस्तु स्वयं विधिविदिति अन्योक्तमवगा२० हन्ते । यत्त्वस्माभिरुक्तं तत्सुखोपायग्राह्यं नातिमहती व्युत्पत्तिरत्रोपयुज्यते । इयदेव चं
तत्सारम् इयती सा विद्याऽनुष्ठानोपयोगिनी यदधिकमाहोपुरुषिकामात्रं तदर्थवाद एव । तत्र ह्यर्थवादाद्विशेषावगतिर्भवति यत्राकांक्षाविधेरनिवृत्तिरिति यथोक्तमुपदधातीति । बहुषु भोजनसाधनेषु सर्पिस्तैललवणादिषु सत्सु केनेत्यनवसाये घृतेनेति गम्यते । यथा तु
रात्रिष्वनुष्ठानाश्रवणादाकांक्षायां प्रतितिष्ठन्तीत्यर्थवादः । अतः प्रतिष्ठाकामस्येति गम्यते । २६ इह पुनर्ब्राह्मणा इतिपरिसमाप्तत्वात्पदार्थस्य निवृत्तकांक्षेति स्तुतिमात्रापेक्षयाऽर्थवादः।
अथ लिङ्गदर्शनमात्रतयोपन्यस्यते " देवानामश्नता हविरिति " (अ. ११ श्लो. ९५)
१ फ-तात्पर्यन्तः । २ फ-अविवक्षायामतन्त्रं । ३ फ-तदर्थस्य । भन्यतः प्राप्तिः ४ फ-श्रुतैः फदप्राप्तः । ५ फ-विधिं विन्दति । ६ फ-इयदेववत्तत्सारंद्रयती सा । ७ ड-विध्यनुष्टानात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४३१ तस्माच्छ्रेयः संपन्नं पापीयानन्वेतीतवत्तदपि पुंसः प्रतिषिद्धत्वात्पाक्षिकेनानुवादेन सालम्बनमिति न किंचित् । स्त्रीणामपि देवान्नशेषमाज्यादिप्राशनमस्त्येव वेदोदाहरश्च दर्श. पूर्णमासादिषु " विदेयकासीति " । न च श्राद्धस्य कर्तुः सुरां पाययेदिति चोदनया तासां पानमनुमीयते । ब्रह्महत्यादानेनैव ग्रहः तस्माज्जातिमात्रस्य प्रतिषेध इत्येष एतस्यां विप्रतिपत्तौ निर्णयः ॥ ९ ॥
आचार्य स्वमुपाध्यायं पितरं मातरं गुरुम् ॥
निर्दृत्य तु व्रती प्रेतान्न व्रतेन वियुज्यते ॥ ९ ॥ स्वग्रहणमाचार्यविशेषणं मन्यते । “ गुरोर्गुरौ संनिहित"( अ. २ श्लो. २०५ ) इत्यतिदेशात्तदाचार्येऽपि प्राप्ते प्रतिषेधः । अन्ये तु स्वशब्दं बान्धववचनं व्याचक्षते । अत्र तु पितरं मातरमिति न वक्तव्यं नित्यार्थ त्वभिधानमिति गुरु: " अल्पं वा बहु १० वाऽपि " ( अ. २ श्लो. १४९ ) इत्यनेन य उक्तः । एतान्निहरतो व्रतवियोगो नास्तीति श्रुतसामर्थ्यादर्शयति । अन्यान्निईत्यानेन वियुज्यत इति पदार्थसिद्धिः ॥ ९० ॥
दक्षिणेन मृतं शर्त पुरद्वारेण निहरेत् ॥
पश्चिमोत्तरपूर्वस्तु यथायोगं द्विजन्मनः ।। ९१ ॥ १५ पुरद्वारेणेति पुरग्रहणं ग्रामादीनामप्युपलक्षणार्थम् । यत्रानेकद्वारसंभवस्तत्रायं नियमः । यो यत्रेष्टे तस्यायमुपदेशः । अमङ्गल्यत्वाच्च शूद्रादारभ्य क्रमेणोपदिष्टम् । अतश्च यथायोगामिति वैश्यक्षत्रियब्राह्मणाः पश्चिमादिभिर्यथासंख्यं संबन्धनीयाः ॥९॥
न राज्ञामघदोषोऽस्ति तिनां न च सत्रिणाम् ॥
ऐन्द्रं स्थानमुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा ॥ ९२ ॥ २० राजशब्दो यद्यपि क्षत्रियनातौ वर्तते तथापीह ऐन्द्रं स्थानमुपासीना इति कारणस्योपादानाज्जनपदेश्वरवचनो लक्षणया विज्ञायते । उत्तरश्लोके निपुणं वक्ष्यामः । व्रतिनो व्रतचारिणः चान्द्रायणादिस्थाश्च । सत्रिणो गवामयनिका अन्यस्मिन्या यज्ञे दीक्षिताः । तथा च गौतमः " ऋत्विग्दीक्षितब्रह्मचारिणामिति " । अत्रार्थवादः ऐन्द्र स्थानमाधिपत्यं पदं प्रनैश्वर्यमुपासीनाः कुर्वाणा राजानो ब्रह्मत्वं प्राप्ताः । व्रतिनः २५ सत्रिणश्च । अघदोषमाशौचम् । अन्ये तु सततदानप्रवृत्तान्सत्रिणो मन्यन्ते । मुख्ययाऽनुवृत्त्या ऋतुविशेष वर्तते ॥ ९२ ॥
१फ-वैश्वदेविकर्मासीतेति । २ फ-दाविवः नैवं प्रतिग्रहस्त । ३ अ. १४ सू. १ ।
For Private And Personal Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४३२
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[पंचमः राज्ञो माहात्मिके स्थाने सद्यः शौचं विधीयते ॥ प्रजानां परिरक्षार्थमासनं चात्र कारणम् ॥ ९३ ॥
महानात्मा यस्य स्थानस्य तन्माहात्मकं यस्मिस्थाने स्थितस्य पुंसः प्रजानां परिरक्षा । माहात्म्यं तदेव उच्यते । तच्च प्रजैश्वर्यम् । यदाह"आसनं चात्र कारणमिति"। तदुक्तम् । नात्र जातिमात्रं किंतु प्रजापालनाधिकारः। आसनशब्दोपीह नासनशय्यादिवचनः । अपि तु तत्पदं प्राप्तवतो यत्कर्तव्यं तदाह । अतः अक्षत्रियोऽपि यदि प्रनापालने समर्थः तस्याप्याशौचाभाव एव पूर्व्याख्यातः । प्रजानां परिरक्षार्थमिति । न सर्वेण सर्वाशौचनिवृत्तिः किंतर्हि प्रजापालनविरोधि यदाशौचधारणं तन्निवर्तते । यथा
दुर्भिक्षादौ स्वकोशादन्नदानेन प्रनाभरणम् । तथा दिव्यन्तरिक्षभौमेषत्पतिषु शान्तिः । १० अकस्मात्सम्यैः कर्तव्येन राज्ञा अथवा .मेषु द्विजातीनां धर्मसंशयसत्त्वेन प्रथमेज्यादावप्यस्ति प्रवक्तृत्वं तदपि प्रयोजनम् ॥ ९३ ॥
डिम्बाहवहतानां च विद्युता पार्थिवेन च ॥ गोब्राह्मणस्य चैवार्थे यस्य चेच्छति पार्थिवः ॥ ९४ ॥
डिम्बो बहुजनसंकुलः अशस्त्रकलहो वा । आहवः संग्रामो युद्धं तत्र हतानां १५ सद्यः शौचम् । विद्युदशनिः एतव्याख्यातम् । पार्थिवः पृथिव्या ईश्वरश्चातुर्वर्ण्यस्य
यः कश्चित । ब्राह्मणार्थे गवार्थे च युद्धादन्यत्रापि जलाग्निदंष्ट्रिहतस्य । यस्य चेच्छति पार्थिवः स्वकार्यार्थपरिपालनाधिकृतस्य । कुत एतद्यतो राज्ञां परिपालन एवाशौचनिवृत्तिस्तत्र कुतोऽन्यस्याविशेषेण तदिच्छया विनिवृत्तिः स्यात् ॥ ९ ॥
सोमान्यानिलेन्द्राणां वित्ताप्पत्योर्यमस्य च ॥
अष्टानां लोकपालानां वपुर्धारयते नृपः ॥ ९५ ॥
वपुस्तेजोऽशः । वित्तपतिर्वैश्रवणः । अपांपतिर्वरुणः । अत्रैव द्वितीयोऽर्थवादः ।। ९५ ॥
लोकेशाधिष्ठितो राजा नास्याशाचं विधीयते ॥
शौचाशौचं हि मानां लोकेशप्रभवाप्ययम् ।। ९६ ॥ २५ एतैलोकेशैरधिष्ठितो राजा नास्य शौचाशौचम् । यतो मानां मनुष्या
णामाभ्यामधिकारः । तयोश्च प्रभवाप्ययौ प्रवृत्तिनिवृत्ती लोकेभ्यः सकाशान्मयानां न तु लोकेशानामेव ।। ९६ ॥ १ फ-माहात्मं तदेवमुच्यते । २ फ-अतश्च । ३ फ-श्रमेषु । ४ फ-युद्धः ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। उद्यतैराहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च ॥
सद्यः संतिष्ठते यज्ञस्तथाऽऽशौचमिति स्थितिः ॥ ९७ ॥ येन शस्यते हन्यते तच्छखम् । अतः पाषाणलगुडादिनाऽपि हतस्य यज्ञसंस्था निष्पद्यते नायुधैरेव खड्गादिभिः । आहूयन्ते यत्रेतरेतरं स्पर्धमाना युद्धाय स आहवः संग्रामः । क्षत्रधर्मः अपराङ्मुखत्वं प्रजार्थं प्रभुप्रयुक्तं च । सद्यः संतिष्ठते समाप्तिमेति । ५ यज्ञो ज्योतिष्टोमादिस्तत्पुण्येन युज्यत इति यावत् आशौचमपि सद्य एव ।
अत्र केचित् क्षत्रधर्महतस्येत्यनेन सद्य इत्यभिसंवघ्नन्ति । ततश्च यः संग्रामभूमौ मृतः तस्यैवायं विधिर्न तु योऽन्येद्युस्ततोऽन्यत्र गतस्तदेतद्विचार्यम् ॥ ९७ ॥
विप्रः शुध्यत्यपः स्पृष्ट्वा क्षत्रियो वाहनायुधम् ।।
वैश्यः प्रतोद रश्मीन्वा यष्टिं शुद्धः कृतक्रियः ॥ ९८॥ १० दशाहादीनां कल्पानां परिपूर्ण आशौचकाल इदमपरं कर्तव्यम् । अपः स्पृष्ट्वेति स्नानमुपदिश्यत इति प्राग्व्याख्यातम् । कृतक्रिय इति क्षत्रियादिभिरभिसंवध्यते । क्रिया च स्नानमेव अन्यस्याश्रुतत्वात् । स्नात्वा वहनादीनि स्पृशेयुः । अन्ये तु श्राद्धक्रियामाहुः । श्राद्धादि कृत्वा सर्व एव विशुध्यति । तत्रापि ब्राह्मण उदकं हस्तेन स्पृष्ट्वा क्षत्रियादयस्तु वाहनादिभिः ॥ ९ ॥
एतद्वोऽभिहितं शौचं सपिण्डेषु द्विजोत्तमाः॥
असपिण्डेषु सर्वेषु प्रेतशुद्धिं निबोधत ॥ ९९ ॥ पूर्वोत्तरवस्तूपसंहारोपपत्युपन्यासार्थों पूर्वोत्तरावर्धश्लोकौ ॥ ९९ ।।
असपिण्डं द्विजं प्रेतं विभो निर्दृत्य बन्धुवत् ॥ विशुध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान् ॥ १० ॥
२० बन्धुवदिति धर्मेण न मूल्येन । मातुराप्तांश्च आप्तग्रहणं प्रत्यासन्नबान्धवमातुलादिग्रहणार्थम् । अस्माच्चानुमीयते असपिण्डः असमानोदको न सर्वसपिण्डादन्यः ॥ १० ॥
यद्यन्नमत्ति तेषां तु दशाहेनैव शुद्धयति ।
अनदन्नन्नमन्हैव न चेत्तस्मिन्गृहे वसेत् ॥ १०१॥ अनश्नतो निवसतश्च पूर्वोक्तस्त्रिरात्र एव । अनश्नतो न निवसतश्च एकाह एव । २५ अश्नतः निवसतश्च दशाह एवं ॥ १०१ ॥
१ अ-क-ख-ड-क्ष-रश्मि वा । २ फ-स्नानत्वा । ३ ड-सर्वोऽसपिंडादन्यः । अ-क-ख-क्षसर्वासपिण्डान्यः । अ-क-ख-ड-क्ष । अनिवसतोऽप्यश्नत. दशाह एवेति चतुर्थः प्रकारः। स तु गोविन्दराजेन दर्शितः ॥
For Private And Personal Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४३४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव च ॥ स्नात्वा सचैलं स्पृष्टाऽनिं घृतं पाश्य विशुद्धयति ॥ १०२॥
अनुगमनं बुद्धिपूर्वमनुजनम् । यथाकथंचिदधिगमने न च सचैलम् । स्नान अग्निस्पर्शो घृतप्राशनं च सर्मुच्चितं शुद्धिहेतुः ॥ १०२ ॥
न विषं स्वेषु तिष्ठत्सु मृतं शूद्रेण नाययेत् ।।
अस्वा ह्याहुतिः सा स्याच्छूद्रसंस्पर्शदूषिता ॥ १०३ ॥ न नाययेन निरियेत् । स्वेषु तिष्ठत्सु समाननातीयेषु सत्सु । आहुतिग्रहणान्न दाहयेदिति । विप्रग्रहणमतन्त्रम् । क्षत्रियवैश्ययोरपि शूद्रसंस्पर्शो दोष एवेत्यर्थवादात्प्रतिषेधः प्रतीयते ॥ १०३ ॥
ज्ञानं तपोऽग्निराहारो मृन्मनो वायुपाञ्जनम् ॥ वायुः कर्मार्ककालौ च शुद्धेः कर्तृणि देहिनाम् ॥ १०४ ॥
ज्ञानादीनि कालशुद्धेः दृष्टान्ततयोपादीयन्ते । तथैतानि स्वविषये शुद्धिकारणानि । एवं कालोऽपि नात्रातिशङ्कितव्यः । एतेषां यस्य यत्र शुद्धिहेतुत्वं तदिहैव प्रकरणे तेषां वक्ष्यते । अन्येषां तत्र तत्र देशे।
तत्र ज्ञानमाध्यात्मिकं साङ्ख्ययोगोपदिष्टं तेन हि अविद्यावासनापासनेन रागादिक्षये निर्दोषज्ञानमुपैति । वक्ष्यति च (श्लो. १०८ ) " बुद्धिर्ज्ञानेन शुद्धयतीति "। तपः कृच्छ्रचान्द्रायणादि तत्पातकोपपातकानां शुद्धिहेतुः । अग्निम॒न्मयादिषु " पुनःपाकेनेति " ( श्लो. १२१)। आहारः पवित्राणां पयोमूलानां सोऽपि ता इव
शोधयति । मृद्वारिणां शुद्धिहेतुता प्रसिद्धैव । मनसो वक्ष्यते " मनः सत्येनेति " । २० (श्लो. १०८) । उपाञ्जनं मठादेः सुधागोमयादिना संमार्जनानुलेपने । वायुश्चण्डालादि
स्पृष्टे तृणकाष्ठादौ रथ्यापतिते । कर्माणि संध्योपासनादीनि । उक्तं च ( अ. २ श्लो. १०२ ) " पूर्वी संध्यां जपंस्तिष्ठेनैशमेनो व्यपोहतीति"। एतच्च द्वितीये व्याख्यातम् ।
सत्यपि तपसः कत्वे प्राधान्यख्यापनार्थ पृथगुपदेशः प्रायेण च शास्त्रे भेदेनैव कर्मणस्तपो निर्दिश्यते " कर्मनिष्ठास्तपोनिष्ठा " इति ( याज्ञवल्कीये २५ आचारे. २२१ ) ॥ १०४ ॥
सर्वेषामेव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतम् ॥
योऽर्थे शुचिहि स शुचिर्न मद्वारिशुचिः शुचिः ॥१०५॥ १अ-क-ख-ड-क्ष- घृतप्राशनं च शुद्धिहेतुः । २ अ क ख ड क्ष-शोषयति ।
For Private And Personal Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। कोऽस्य प्रसंगः । यथा मृद्वारिशचावविलम्ब कृतोत्सर्गः प्रवर्तते तथा प्रमादस्खलिते परद्रव्यापहरणादावविलम्बितं प्रायश्चितं शुद्धये समाश्रयणीयम् ॥ १० ॥
क्षान्त्या शुद्धयन्ति विद्वांसो दानेनाकार्यकारिणः ॥
प्रच्छन्नपापा जप्येन तपसा वेदवित्तमाः ॥१०६॥ एकादशे वक्ष्यति । ये विद्वांसस्ते क्षान्त्यैव शुध्यन्ति । ते हि द्वेषामत्सरै!पह- ५ न्यन्ते ततो दुष्कृतेषु प्रवृत्तेषु नित्यशुद्धा भवन्ति । शान्ति म चित्तधर्मः सर्वत्र साम्यम् । दानस्याप्यकार्यकृच्छुद्धिरुक्ता " दानेन वधनिर्णेकम् " [ अ. ११ श्लो. १३९ ] इत्यादिना प्रच्छन्नपापानामपि रहस्याधिकारे जप उक्त एव । तपो वेदविंदां वेदाभ्यास एव ज्ञानं च यथोक्तं " ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम्" इति [ अ. ११ श्लो. २३५] । कृच्छ्रादि तु सर्वेषां शुद्धिहेतु न वेदविदामेव ॥ १०६ ॥
मृत्तोयैः शुध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुध्यति ॥
रजसा स्त्री मनोदुष्टा सन्यासेन द्विजोत्तमाः ॥ १०७ ॥ नद्यः पारावारे क्षीणोदकाया अशुध्युपहते तस्या एव वेगागतायाः कूलंकषाया उदकं वेगेन शुध्यति । यथान्यस्या भूमेः " भूमिः शुध्यति पञ्चभिरिति । ( श्लो. १२३ ) शुद्धये प्रतीति वं नदीतीरेषु । अथवा वेगवत्या अशुचिप्रवाहसंसर्गेणा- १५ शुच्याशङ्कायमिदमुच्यते नदी वेगेनेति । नैवं मन्तव्यं इतश्चामुतश्चाशुचिप्रवाहैः संस्पृष्टा न शुध्यति । शारीरे व्यभिचारेऽनुपलभ्यमाने परपुरुषरूपगुणानुचिन्तनेन मनोदुष्टा रजसा ऋतौ शोणितेन स्रुतेन शुध्यति स्त्री । सन्यासः षष्ठे वक्ष्यते । तेन द्विजोत्तमाः शुद्धा भवन्ति । न कथंचिन्मानसापचारे यदविदुषा चिन्तितसूक्ष्मप्राणिवधादि तदेषामपनीयते ॥ १०७ ॥
अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति ॥
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुद्धयति ॥ १०८॥ इयानेवाधिकारी कर्ता च पुरुषो यदान्तरात्मा अन्तःकरणं मनः बुद्धिः । शरीरं भोगायतनं इन्द्रियाणां भौतिकत्वान्न पृथक्त्वम् । अत्र किंचित्केनचिच्छोध्यते । 'कालेन तु सर्वमिति' स्तुतिपरम् । गात्राणीत्यवयवैरवयविनं लक्षयति । अद्भिः स्न,नेन २५ शरीरं शुध्यति । मनस्तु सदसदात्मकं तस्यासत्संकल्पादशुद्धिः सत्येन साधुसंकल्पेन निवर्तते । पूर्व मनसः शुद्धिहेतुत्वमुक्तं तदध्याहारेण नेदं वाचोमनःशुद्धिकरणम् । तथा च श्रुतिः " मनसा वा इपिता वाग्वदति याँ ह्यन्यमना वाचं वदत्यसुर्या वैसा
१ अ-क-ख-ड-क्ष-अकार्यव (च्छु ?) द्विक्ता । ३ फ-सुतेन । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-यद्वा
किंचिदशाञ्चिन्तितं सूक्ष्मप्राणिविधादि न दोषामपनीयते । ४फ-यां।
For Private And Personal Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४३६
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
वागदेवजुष्टेति " । या वाऽनुपभुक्तजन्मान्तर कृताशुभकर्मजा एकैकदुष्कृतजा वा बुद्धिरात्मनो यावत्सह अविद्यात्मका भेदग्रहणलक्षणा गुणात्मविवेकाभावलक्षणा वा धनपुत्राद्यभिषङ्गरूपा तृष्णातिशयहेतुः सा तु विद्यया साङ्ख्य वेदान्ताभ्यासजन्यया तपसा चकृच्छ्रादिनाऽभ्युपेतः शुध्यति । भूतात्मा भूतशब्दस्तत्त्ववचनः । पारमार्थिकोऽयमात्मा५ ऽनुपचिता प्रत्ययवेद्यो न तु भूतमय आत्मा शरीरात्मेति मन्तव्यम् | बुद्धिरविद्यमानाथकारदर्शनी या स्वप्नादिष्वसत्सिद्धान्तप्रकल्पितार्थाभिनिवेशतया वस्त्वात्मार्थाकारयोरसद्भेदाध्यवसायेन दुष्यन्ती ज्ञानेन स्वप्रकाशाश्रयया प्रमाणव्युत्पत्या शुध्यति । बुध्यर्थयोभेदादाकारवत्वादर्थस्य विषयाकारेण च परिणामासिद्धिर्निर्विकारत्वनिश्चया बुद्धिशुद्धिः पूर्वत्र च विद्यावेदार्थवेदनमेव। तस्याश्च हेतुत्वं “यथैवस्तेजसा वह्निः” (अ. ११ श्लो. २४६) इति१० वदिति । एवं शुद्धः पूतो ब्रह्मलोकमवाप्नोतीत्येषा सा चतुर्विधा शुद्धिः । यथैता शुद्धयः पैंरपुरुषार्थहेतवस्तज्जननादिष्वियमिति प्रशंसा । ॥ १०८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०
एष शौचस्य वः प्रोक्तः शारीरस्य विनिर्णयः ॥ नानाविधानां द्रव्याणां शुद्धेः श्रृणुत निर्णयम् ॥ १०९ ॥
नानाविधानां द्रव्याणां बहुप्रकाराणां तैजसमार्तिकद्रवकठिन व्यस्त संहतकार्य -- १९ द्रव्यादिभेदेर्द्रव्याणामुपकरणभूतानां पूर्वस्याः शुद्धेर्भेदमेतेनाह । तत्र बुद्ध्यात्मनः प्रधानता शुद्धिः । द्रव्याणां तु तत्संपरिग्रहात् । इह तु विपरीतं श्रृणुत निर्णयं पूर्वेणार्थस्यासांकार्यार्थः श्लोकः ॥ १०९ ॥
तैजसानां मणीनां च सर्वस्याश्ममयस्य च ॥
भस्मनाऽद्भिर्मृदा चैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः ॥ ११० ॥
तैजसान्युच्यन्ते यान्यग्निसंयोगाद्रवीभवन्ति रजतसुवर्णत ( श्रायसत्रपुसीसादीनि । मणयः स्फटिककल्पाः। अश्मा पाषाणः। तद्विकारः पात्रमश्यमयम् । सर्वस्येति पादपूरणार्थम् । पर्वतग्राव्णो नदीस्थस्य चेत्यालंबनम् । भस्मन एककार्यत्वान्मृदुस्मनी विकल्प्येते । आपः समुच्चीयन्ते । किंपुनरत्र कार्य लेपगन्धापमार्जनम् । उक्तं ( श्लो. १२६ ) लेपगन्धापकर्षणे शौचममेध्यस्य " इहापि " यावन्नापैत्यमेध्यात्तादिति " । तत्र २१ रूपतोऽपारुष्यं समानं मृद्भस्मनोः स्नेहनिमित्त कार्यभेदे शुद्धिः । अशुचेः शुचित्वापादनप्रत्यवायापनयेन संव्यवहारयोग्यता । यद्येवमशुद्धिर्वाच्या इदमनेन संपृक्तमशुचीति । ननु लौकिकाः पदार्थास्तत्रलोकं एव ज्ञास्यन्ते । नैकसामान्यमात्रं लोकाज्जायते । यज्जुगुप्सितं मूत्रपुरीषशोणितसंसर्गेण तादृशं लोकेऽशुचीत्याह । यदयोग्यं स्पर्शनादिक्रियासु
"
१ फ- सहजाविद्यात्मका । २ अ-क-ख-ड-क्ष-सत्पुरुषार्थहेतवः । ३ फ-लोका ।
For Private And Personal Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तदशुचि । कथं च तस्यायोग्यतेत्येतच्छास्त्रादेव विवेक्तव्यम् । किंच परद्रव्यादौ यो न स्खलति स शुचिरुच्यते । अतोऽनया पदार्थप्रसिध्येह किंचित्सिध्यति अपहतमशुचीति सिद्धेऽपि इदमनेनापहन्यत इति । नान्तरेण शास्त्रविशेषः सिद्ध्यति कथं पुनः शास्त्रात्पदार्थविशेषावसायो यावता कर्तव्यतापरत्वेन शास्त्रं प्रमाणं न पदार्थप्रसिद्धौ पाणिनिवत् । वेदमूलत्वाभ्युपगमान्मन्वादिस्मृतीनामुच्यते । अनेन द्रव्येण यद्दुष्टं तेन १ न व्यवहर्तव्यमित्यस्त्येव विध्यनुमानम् । यत्संसर्गेण व्यवहारप्रतिषेधः स उपघातहेतुरित्यवगमो न विरुध्यते । एवं शुद्धावपि यदुपहतं द्रव्यं तेन यथाविहितं कृतप्रक्षालनादिक्रियेण व्यवहर्तव्यमिति शक्यते विधिमूलता प्रतिपत्तुम् । न च शुद्धिः कर्तव्येतिविध्यर्थः । तथा सत्यकुर्वन्प्रत्यवेयात् । किंतु दृष्टायें व्यवहारे येन के (न) चित्पत्रिण शुचिनाऽन्येन वा कर्तव्येऽर्थित्वात्प्राप्ते नियमः शास्त्रीयः । इत्थंभूतेन व्यवहर्तव्यं १० सत्यर्थित्वे नानित्थंभूतेन ।
४३७
""
ननु च नियमपक्षेऽभ्युदयार्थिनोऽधिकारः । अन्यस्य तु कामप्रसँगः । यथा कुसाधुत्वचिन्तायां वाचकत्वाविशेषेऽपि “ नियमः पुण्यपापयोरिति । सत्यम् । यद्यशुद्धे पात्रस्य प्रतिषेधो न स्यात् प्रतिषेधे तु सति कुतोऽकृतशुद्धिना व्यवहारः | शुद्धिविधिस्तु प्रतिप्रसवमात्रम् । प्रतिप्रसवे कुतोऽभ्युदयः । केवलं १९ प्रतिषेधातिक्रमो न भवति । भवतु वा पदार्थाधिगमपरैव स्मृतिरियं साध्वसाधुविवेकवरस्वल्पस्मृतिवच्च यत्तु कार्यमूलत्वं मन्वादिवाक्यानामिति । केनैतदुक्तं यत्र यादृश्यं मूलत्वेन शक्यतेऽवगन्तुं तत्र तदेवाम्युपगम्यते । अष्टकादौ कार्यरूपे तादृशमेव वाक्यं मूलं सिद्धों1 र्थमेव । पदार्थव्यवस्थायामिदंप्रथमता व्यहारमूलेति न कदाचित्कृतिः । इह तु न कथंचिद्व्यवहारमूलं संभवति वैदिकमन्त्रसाध्यायां च शुद्धौ का व्यवहारमूलता शक्या विधि - २० श्वानर्थकः
1
कः स्यात् ।
ननु च पाणिनेरपि विधिरस्ति साधुभिर्भाषितव्यं नासाधुभिरिति नैषा पाणिनेः स्मृतिः । सा ह्येतावति पर्यवसिता साधुरयमयं नेति एतत्तु धर्मसूत्रकारिणां स्मरणं यद्यप्यस्ति अभिधानसाराच्चैतन्निपुणतोऽवगन्तव्यम् । ननु तत्स्मृतावपि विधिः श्रूयते । दायादा एवं विभजेरन् “ चतुरोंऽशान् हरेज्ज्येष्ठः " ( अ. ९ श्लो. १५३ ) । “ ज्येष्ठ एव तु २१ गृह्णीयादिति " ( अ. ९ श्लो. १०५) । किं विध्यर्थ एव लिङ्गान्तरे प्रषादो स्मर्यते । पदार्थ विधिरूपा विधिशेषाः प्रैषादयः सर्वत्र प्रवर्तनाप्रतिपत्तेरिति चेत् । हेतुहेतुमतोराशिषि प्राप्तकालादिषु का प्रवर्तना न च ग्रहणं विधेयं अर्थितया प्राप्तत्वात् ।
For Private And Personal Use Only
१ अ-क-ख-ड-क्ष-विशुध्यर्थः । २ अ-क-ख-ड-क्ष- सत्यनार्थत्वे । ३ अ-क-ख-ड-क्ष -- सिद्धे स्वर्थेऽविषयमेव । ४ फ - धर्मसूत्रकारिणां यद्यप्यस्ति । ५ फ - परिभजेरन् । ६ ड-श्रवणं । ७फ-विधेयः ।
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
स्वपरांशयोरविशिष्टायामार्थतायां नियमार्थो विधिरिति चेत् अदृष्टकल्पेन विहितांशातिरेकेण विधिनियमानुपपत्तेः । प्रतिषेधाख्यापरिसंख्येति चेत् युक्तमेतत् । विभाग काल एवं यः कश्चिदधिकमंशं भ्रातृभिरनुज्ञातमाददीत स प्रत्यवेयात्सत्यामप्यनुज्ञायामेकवस्त्वंशः । न च स्वत्वं ज्ञाप्येत ग्रहणविधौ हि स्वत्वापत्तिरुपात्ता । तस्य यदन्य. त्तदस्वमिति विज्ञायते प्रतिषेधः । पुनस्तदतिक्रमेणापि परिग्रहे स्यादेव स्वाम्यं अतश्च. चौर्यादिनाऽपीष्यते न तदा इदमस्य स्वमिदं नेति परिगृहाते निश्चीयते तस्माद्विधिनियमपरिसंख्यानामसंभवादियत्यंशेऽयं स्वामीयत्यंशेऽयामिति । एतावान्विभागार्थः । अतोऽयमर्थान्तरे लिङ् भनेरन्निति । प्राप्तकालतायां हरेयुरित्यादिषु लौकिकप्रवृत्त्यनुवादो
यथा "क्षुधितो भुञ्जीत " " योगक्षेमार्थमीश्वरमभिगच्छेदिति " । गौतमश्च स्पष्टमेवाह १० “ रिक्थक्रय " इत्यादि । तस्मादष्टकादिस्मृतेः शुध्द्यशुद्धिवचनस्य संस्कारविधितैव
शिष्यते । विधिमूलत्वाद्विधिशिष्टैव । अतः शुद्धयशुद्धी उभे अपि शास्त्रावसेये । ततः शुद्धिरपि वाच्या। उच्यते । उक्तैव तर्हि वसा शुक्रमिति । नृाहणं च तत्र स्मृत्यन्तरदर्शनेन प्रदर्शनार्थम् । श्वमारिखरोष्ट्रकपिकाकविडुराहग्राम्यकुक्कुटाखुशृगालकव्यादमृगशकुन्त
नखिनकुलानां वसादिग्रहणं च । रोममांसानां शुद्धिवचनाच्चाशुद्धानां मूत्राद्युपहातानामयं १५ संस्कारः कर्तव्यो न पुनरेवमेव प्रयुज्यमानानाम् । न हि सुवर्णादयो भावाः स्वरूपेणाशुद्धा
येन प्रयोगकाले शुद्धिमपेक्षेरन् । अथवाऽदृष्टार्थो दृष्टप्रयोगाश्रयः संस्कारो विधीयते । प्राङ्मुखेनेव भोजने । तत्र शुद्धिवचनं विरुध्यते । ये तु पात्राणां भोजनारम्भे संमार्जनप्रक्षालने ते समाचारतः न पुनरस्याः शुद्धिस्मृतेः । यदप्यन्यदस्पृश्यं पुरुषस्य पतित
चाण्डालादि तथा लशुनपैलाण्डुसुरामांसादि तदपि द्रव्याणामुपघातकम् । तत्र कस्मिन्नुप. २० घाते का शुद्धिरिति स्मृत्यन्तरसमाचारावन्वेषणीयौ । उक्तश्च विशेषो हारीतापस्तम्ब
पराशरमुनिभिः । तानि तु वचनान्यस्मामिरिह सर्वाणि न परिवर्तितानि । लेखकविशेषप्रसंगाचन्द्रगोपतन्त्रकारवत् ॥ ११० ॥
निर्लेप काञ्चनं भाण्डमद्भिरेव विशुद्धयति ॥
अब्जमश्ममयं चैव राजतं चानुपस्कृतम् ॥ १११ ॥
तैनसविशेषयोः काञ्चनराजतयोनिर्लेपयोरयं विधिः । अन्येषां तु ताम्रादीनां यथोच्छिष्टस्पर्शे धावनादिष्टकादिभिः क्षीरं वा पानीयं वा पीतं तत्र न भवति लेपः । यत्र मासघृतक्षीरादिभिरुच्छिष्टैः संश्लिष्यन्त्यवयवास्तत्र वयंति “ तस्मात्तयोः स्वयोन्यैवेति"
२५
१ फ-वस्त्वांश । २ अ-क-ख-ड-स-पक्षे पुनः । ३ फ-शुद्धिः । ४ अ-क-ख-ड-क्ष अन्यसदृश्य । ५ फ-लशुना । ६ ड-चन्द्रगोपिस्तत्रकाखन् । खश-गौभिः ।फ-विशुद्धति । ८ श्लो.११२:
For Private And Personal Use Only
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
।
लेपगन्धापकर्षणवचनाच्च यो लेपो येनैवापक्रष्टुं शक्यते तत्र तदेवोपादेयं न भस्मवारिणी । " एव । तथा च हारीतः “ गोधूमम कुष्ठककलाय यवमुद्गमसूरचूर्णैः " इत्यादि पठति । एवं " श्वचाण्डालोदक्यादिस्पर्शे तु निर्लेपयोरपि मस्मना त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्जनामिति " हारीतः । शङ्खस्तु " तैजसानां कुणपरुधिररेतोमूत्रपुरीषोपहतानामावर्तनमुल्लेखनं भस्मना वा त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्जनमिति ” । तत्र चिरकालमूत्रादिवासितानामावर्तनम् । नामाकृतिमुपमृद्येच्छातस्तदाकृतिसंपादनमावर्तनम् । उल्लेखनं तीक्ष्णेन शस्त्रेणाश्मना वा निघर्षः । स्मृत्यन्तरे त्वाकारदाहावचूलनान्याम्नातानि तत्र सुवर्णकारैर्वर्णकृतस्य शुद्धिः । दाहः अग्नौ सुवर्णकारैर्निष्टापनम् । अवचूलनं दाहो नातीतानां सुवर्णकाराणां सुवर्णभाण्डे तेन सर्वत अहननम् । तस्मिन्स्वकारे । तथा चोक्तं " आकराः शुचयः सर्व” इति । अब्नं शङ्खस्फोटनादि । शङ्खस्य तु सलेपस्य गौरसर्षपकल्केन गोमूत्र - १० दुकाभ्यां क्षीरेण च । स्मृत्यन्तरे हि पठ्यते " अद्भिः शङ्खस्येति ” “ क्षीरोदकाभ्यां गौरसर्षपकल्केनोच्छिष्टस्नेहयुक्तस्येति " । अनुपस्कृतमखातपूरितमथवाऽत्यन्तानुपहतम् । सर्वशेषश्चायम् । तेन शुष्कामेध्यचण्डालादिस्पर्शे सत्यपि निर्लेपस्वे प्राक्प्रदर्शितेव शाखान्तरीया शुद्धिः ॥ १११ ॥
अपामश्च संयोगार्द्धमं रौप्यं च निर्बभौ ।। तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः ॥ ११२ ॥
ताम्रायः कांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च ॥ शौचं यथाई कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः ॥ ११३ ॥
४३९
अर्थवादोऽयम् । “अग्निर्वै वरुणानी" त्यार म्याकामयतेत्याद्यर्थवादेषु हेम्नः सुवर्णस्य I रूप्यस्य चोत्पत्तिः श्रुता । पुरुषधर्मेणाग्निर्वरुणानीरपोऽकामयत मैथुनधर्मेण समयुज्यत तत एत्द्वयं निर्बभौ उद्भूतं अतस्तयोः स्वयोन्या स्वेनोत्पत्तिकारणेनाग्निना अत्यन्तोपघात उदकेन च । “ सयोन्येति ” पाठे समानोत्पत्तिना भस्मनेति व्याख्येयम् । तद्दर्शनाच्च २० मृदोऽपि कदाचिदनुज्ञायन्ते । निर्णेकः शोधनं गुणवत्तरः ॥ ११२ ॥
यथार्हं यस्य यदर्हति येन यस्य मलमपक्रष्टुं शक्यत इत्यर्थः । अत एव स्मृत्यन्तरोक्तमपि लभ्यते “ वाहनीयास्त्र पुसीसकविकारा गोमयतुषैरिति ” । यथा
For Private And Personal Use Only
१५
२५
१ फ- कसाय । २ फ-निष्टपनम् । ३ अ-क-ख-ड-क्ष- णानीनाम् । ४ अ-क-ख-ड-क्षअनुपजायन्ते । ५ अ-क-ड-क्ष- रौप्यानां ।
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४४०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
" गवाघातानि कांस्यानि शूद्रोच्छिष्टानि यानि च । शुद्ध्यन्ति दशभिः क्षारैः श्वका को पहातानि च ॥ " इति ।
अत एव क्षारभेदाश्च काञ्जिकदाडिमादियोजिताः सिद्धा भवन्ति ॥ ११३ ॥ द्रवाणां चैव सर्वेषां शुद्धिरुत्पवनं स्मृतम् ॥
प्रोक्षणं संहतानां च दारवाणां च तक्षणम् ॥ ११४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
क्षरणधर्माणो द्रवाः । घृततैलोदश्वित्प्रभृतयस्तेषां च काकाद्युच्छिष्टानां प्रस्थमात्र परिमाणानामुत्पवनं कस्यचिदंशस्यापनयनं पूर्वभागस्थितस्य । स्मृत्यन्तरे स्वेवमाम्नातम् “कुशाग्राभ्यां पवमानः सुवर्जन" इत्यनुवाकेन । अन्ये तु प्लावनमुत्पवनमा हुरन्यत्समानजातीयं तावदासिच्यते यावत्पूर्णे भाण्डे कांश्चिन्मात्रा अवस्रवन्ति । साक्षादुपघात तत् १० अल्पानां त्याग एव । भाण्डोपघाते तु पात्रान्तरनयनमुच्छिष्टसंस्पर्शे तु तैलसर्पिषी उदके ऽवधाय जपेदित्युक्तम् । तत्रार्थात्पात्रोत्क्षेपः । न हि तैलस्य उदके क्षिप्तस्य पात्ररहितस्योपयोगः संभवति साहचर्यात् घृतस्यापि । एतच्चोत्पवनं द्रवाणाम् । मद्यामेध्यसंसर्ग - कृतौ गन्धवर्णौ न दृश्येते तयोस्तु सत्योस्त्याग एव । सर्वं चैतद्बौधायनस्मृतौ परिगृहीतम् । पक्वानां तु द्रव्याणां पुनःपाकोऽपि शङ्खनाम्नातः । सर्वेषां येऽप्यमेध्या मद्यादयस्तेषा१९ मध्येषैव शूद्रादीन्प्रति शुद्धिः । अत्र तूत्पवनं प्लावनमेव । यथा वसिष्ठेनोक्तं “ भूमिष्ठानां तूदकवत् " ।
संहताः कठिनाः । शीतं घृतं आमिक्षागुडपर्पटेकादयस्तेषां यः प्रदेश उपहतस्तमपनीय शेषस्य शुद्धिः । उक्तंच शङ्खन " शुष्काणामुद्धृतदोषाणामिति " । अथवा समुदायादवयविनः संहताः शयनासनसरणादयः सजातीयविजातीयद्रव्यसंघातात्मकाः । २० उद्धृतदोषाणामिति सर्वत्र द्रष्टव्यम् । शवशुष्कामेध्यसंसर्गेषु यः प्रदेशो वृत्तसंसर्गस्तस्य प्रक्षालनमवशिष्टस्य प्रोक्षणम् ।
१ फ- स्पर्शे । २ फ - वृशी ।
[ पंचमः
दारवाणां केवलदारुकृतानां वृसीफलकादीनां काष्ठमयानां च शवचण्डालपुरीषसंसर्गे तक्षणम् । अन्ये तु पुरीषसंसर्ग एवेच्छन्ति । तक्षणेन गन्धले पाद्यपनेतव्यम् । अवशिष्टस्य मृद्वारिभ्यां प्रक्षालनं प्रोक्षणं वा । श्वाद्युपघाते तु प्रक्षालनमेव पुरीषवत्खा२५ शय्याय्यादीनां च दारुचर्मसूत्रघटितानां संहतत्वेन शुद्धिः ॥ ११४ ॥
मार्जनं यज्ञपात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि ॥
चमसानां ग्रहाणां च शुद्धिः प्रक्षालनेन तु ॥ ११५ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अव्यायः]
मनुस्मृतिः।
श्लोकद्वयं श्रुतिसिद्धार्थानुवादेन दृष्टान्ततया नेयम् । ग्रहचमसादीनां यज्ञपात्राणां प्रयोगान्तरे प्रयुज्यमानानां पूर्वप्रयोगलग्नाज्यहविलेंपादिसंसर्गपरिहारार्थमुष्णेन वारिणा लेपाद्यपकर्षः कर्तव्यः । ततो यथाश्रुति क्वचित्पाणिना कचिभैः क्वचिद्दशापवित्रेण संमार्गः कर्तव्यः । इयं प्रायोगिकी शुद्धिः । उच्छिष्टाग्रुपघाते तु लौकिकपात्रवत् । “ न सोमेनोच्छिष्टा भवन्तीति" विशेषश्रुतेरन्यत्रोपघाते सामान्यशुद्धिरस्तीति ज्ञायते । ग्रहचमसस्पया ५ याज्ञिकम्य आकारविशेषेणावसातव्याः ॥ ११५ ॥
चरूणां मुक्सुवाणां च शुद्धिरुष्णेन वारिणा ॥
स्फ्यशपेशकटानां च मुसलोलूखलस्य च ॥११६ ॥ * अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् ॥
प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौच विधीयते ॥ ११७ ॥ १० बहुत्वं धान्यानां द्रोणाधिक्ये स्मयते । अन्ये तु पुरुषापेक्षया देशकालापेक्षया च वर्णयन्ति । कस्यचिद्दर्गतस्य कुडवार्धमपि बहु भवति । तथा कस्यांचिदवस्थायां वर्धितकोशी बहुतामेति । यथाह बौधायनः (धर्म सू. १।९।४७ )
"देशं कालं तथाऽऽत्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम्। उपपत्तिमवस्थां तु ज्ञात्वा शुद्धिं प्रयोजयेत्॥" एवं वासःस्वपि कोचिदाहुः “ त्रिभ्य ऊर्ध्वं बहूनि"। यद्यपि त्रिप्रभृतिषु बहुत्वं १५ यतोऽल्पानामिति बहुवचनं श्रुतमतस्त्रिपर्यन्तान्यल्पानि । अद्भिरित्युपलक्षणम् । तेन यस्य वाससो येनैव दोषसंसर्गो व्यपैति तदपि द्रष्टव्यम् । तच्च प्राग्दर्शितम् । प्रोक्षणसंबंद्धोऽ ब्ग्रहणनियमार्थः। उदकेनैव प्रोक्षणं कर्तव्यम् । एतनैव च भेदेन द्विःपाठः। एतच्च महत्युपघाते शवपुरीषचाण्डालादिस्पर्शे अन्यथा त्वल्पानामिति प्रोक्षणमेव । यदि पर्यवस्यतोऽपि लेपादि वाससो नापैति तदा तन्मात्रछेदनम् "उत्सर्गो वेति" गौतमेनोक्तम् ॥ १६ ॥ ११७॥ २०
चैलवच्चर्मणां शुद्धिवॆदलानां तथैव च ॥
शाकमूलफलानां तु धान्यवच्छुद्धिरिष्यते ॥ ११९ ॥ ८/ चर्मणां वर्धाणां स्पृश्यानां न तु श्वशृगालादिसमन्वितानां स्वभावाशुचीनां उपानत्कवचादीनामपि तद्विकाराणामेष एव विधिः । अत्र हि प्रकरणे प्रकृत्याऽपि विकृति
* [व्यहकृतशौचानां तु वायसी शुद्धिरिष्यते।
पर्युक्षणात्धूपनाद्वा मलिनामतिधावनात् ॥१॥ १अ-क-ख-ड-क्ष-पर्यवस्वतोऽपि। २ अ. १सू. ३३ ॥३अ-क-ख-ड-क्ष-बत्राणाम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः गुह्यते । विकृत्याऽपि प्रकृतिः । तथा च दारवाणामित्यत्र दारूणामप्येषैव शुद्धिः । वसिष्ठेन हि दारवाणां शुद्धिमभिधाय " दार्वस्थिभूम्यानि"इत्युक्तम् । यदि च विकृत्या प्रकृतिर्न गृह्यत तदनुक्तशुद्धिविधानेन दारूणां कथमतिदेशः क्रियेत । प्रकृतेस्तु विकारग्रहणं तद्बुध्यनपायाद्युक्तमेव । वैदलानि वार्फत्वगादीनि । स्मृत्यन्तरे पक्षपवित्रचर्मचामरतृणवेत्रवालवल्कलानां चैत्यादिनेषेव शुद्धिर्विहिता । तत्र मयूरादिपक्षास्तन्निवृत्ताश्च छत्रपिच्छिकादयो गृह्यन्ते । पवित्रं दर्भस्तेषां दर्भमयानां च वाससाम् । तृणशब्देन तालपत्राण्युच्यन्ते । " तृणराज विदुस्तालम्" इति स्मर्यते । तत्रैकदेशात्समुदायप्रतिपत्तिर्दत्तशब्दादिवदेवदत्ते ।वाला गवाश्वानानां न मनुष्याणां तेषां च्युतानामस्पृश्यत्वात् ।
सर्वा चेयं द्रव्यान्तरोपघाते शुद्धिरुच्यते न स्वभावोपहतौ । चेलधान्ययोरेकरूपत्वा१० च्छुद्धेः शाकादेओन्यवद्वचनम् । यथा धान्यानामवघातादिसंस्कारान्तररहितानां
धान्यावस्थानामेव प्रोक्षणप्रक्षालने शुद्धिहेतू तद्वच्छाकादीनामपि । तेनापक्वानामयं विधिः । पक्कानां तु सत्यपि शाकादिशब्दवाच्यत्वे शुद्धयन्तरमन्वेषणीयम् । यथोक्तम् “ सुवर्णवारिणा पावकज्वालया च " इत्यादि । आकरादाहृतानां तु शाकादीनामुदश्विद्दधिक्षीरादीनां
प्रोक्षणपग्निकरणे विशेषतो हारीतेनाम्नाते । तथा शिम्बीधान्यानामुद्धर्षणदलनपेषणादि । १५ एतच्च पादस्पर्शे शङ्कानिवृत्त्यर्थम् । तदुक्तम् “आकराः शुचयः सर्व” इति ॥ ११८॥
कौशेयाविकयोरूपैः कुतपानामरिष्टकैः ॥ श्रीफलैरंशुपट्टानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः ॥ ११९ ।।
ऊषाः काञ्चनमृदः। अरिष्टकादयः प्रसिद्धाः । स्नेहादिलेपे सत्युदके न तेषां द्रव्याणां चूर्णसंमिश्रेण न लेपनोच्छेदनादि कर्तव्यम् । कौशेयः पट्टविशेषः । एवमंशुपट्टमाविकमूर्णा२० मयं तस्य हारीतेनोक्तं" आदित्येनोर्णामयानां" तन्नित्यं प्रध्रियमाणानामनेकपुरुषस्य शरीर
संस्पर्शे द्रष्टव्यम् । नान्यस्मिन्नुपघाते वासस्त्वादेः तेषां केवलयोः प्रोक्षणप्रक्षालनयोः प्राप्तयोः स्नेहादिलपापकर्षणे अतिदिश्यते । क्षौमग्रहणं शाणादीनामपि प्रदर्शनार्थम् ॥ ११९ ॥
सोमवच्छङ्खशृङ्गाणामस्थिदन्तमयस्य च ॥
शुद्धिर्विजानता कार्या गोमूत्रेणोदकेन वा ॥ १२० ॥ २५ . अस्थिशृङ्गदन्ताः स्पृश्यानां गोमेषहस्त्यादीनां न श्वगर्दभादीनाम् । गोमूत्रोदकयो
विकल्पः । गौरसर्षपकल्कस्तु समुच्चीयते ॥ १२० ॥ १ धर्म सू. अ. ३ सू. ५२ । २ फवा ।३ फ-नैतेषां ।
For Private And Personal Use Only
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
मनुस्मृतिः !
प्रोक्षणात्तृणकाष्ठं च पलालं चैव शुध्यति ॥ मार्जनोपाञ्जनैर्वेश्म पुनः पाकेन मृन्मयम् ॥ १२१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I
व्रीह्यादिकाण्डं स्त्रस्तरादिप्रयेोजनं पलालम् । तृणानि कुशशाद्वलादीनि । ननु च दारवाणामित्यत्र विकृतिः प्रकृतेर्ग्राहिकेत्युक्तं किमर्थं काष्ठग्रहणम् । नियमार्थम् । प्रोक्षणमेव । तेन यावन्न महानुपघातस्तावद्दारूणि तक्ष्यन्ते । चण्डालादिस्पर्शे तु " सोमसूर्यांशु- ५ मारुतैः ” इत्यनेनैव शुद्धिः । तद्विकारणां तु दर्व्यादीनां प्रक्षालनतक्षणे स्वल्पोपघाते ऽन्नाद्युपयोगिनां कर्तव्ये । मार्जनं शोधनं गृहस्य धूमांधकाराद्यपनयनम् । उपाञ्जनं सुधागोमयादिभिर्भूमिविलेपनम् । एतच्च शवचण्डालोदक्यादिभिर्भित्तिसंस्पर्शे व्यापिनि द्रष्टव्यम् । अव्याप्तौ तु तावन्मात्रस्यैव । उर्ध्वं शवोपघाते तु भित्तितक्षणं सूर्यरम्यनुप्रवेशोऽग्निज्वालाभिमर्शनम् । क्वचित्पुनर्नवीकरणमित्यादिपठितं संमार्जनम् । मृन्मयानां १० पुनःपाकः । पर्यग्निकरणमुच्छिष्टपुरुषसंस्पर्शादौ द्रष्टव्यम् । पुनःपाकस्तु मद्यभाण्डादिसंस्पर्शे द्रष्टव्यः । साक्षात्स्पर्शे तु त्याग एव । यथोक्तम् ( वासिष्ठे अ. १ – ५९, ) “मद्यैर्मूत्रपुरीषैर्वा ष्ठीवनैः पूयशोणितैः । संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनः पाकेन मृन्मयम् ॥ इति ॥ १२१॥
1
पक्षिजग्धं गवा घातमवधूतमवक्षुतम् ॥
दूषितं केशकीटैश्च मृत्प्रक्षेपेण शुध्यति ॥ १२४ ॥
४४३.
संमार्जनोपाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च ॥
गवां च परिवासेन भूमिः शुद्धयति पञ्चभिः ॥ १२२ ॥ सेको गोमूत्रणोदकेन वा । क्षीरेणापि क्वचिदुक्त: । उल्लेखनं शस्त्रादिना लेखाकरणं आवापनं च । “ आवापनं च भूमेरिति " गौतमनिर्देशादेव ( अ. १ सू. ३१ ) । पञ्चभिरिति पुनर्वचनमभिघातापेक्षया व्यस्त समस्त प्रयोगदर्शनार्थम् । तत्र संमार्जनशून्यं शोधनमुपाञ्जनं स्वयंकर रहितायाः केवलमपि । मूत्रपुरीषादिलेपे उल्लेखनसंमार्जने। सेको नदीपुलिनवनादिषु । गवां परिवास: एकाहमात्र गोष्ठीकरणम् । एतच्च श्मशानभुवः २० सबै कर्तव्यम् । आवपनं तु यत्र पूर्वमस्थिकपालिकाद्यस्ति तदुद्धृत्य मृदामन्यासां प्रक्षेपो यत्र चान्तर्हितमेवमादिकालान्तरेणाशङ्कयमानसद्भावमित्यादिवत्तत्रापि ॥ १२२ ॥
For Private And Personal Use Only
१९.
१ अयं हि श्लोकः कुल्लकादिभिः मनुवचनत्वेन व्याख्यातः । मेधातिथिना तु स्मृत्यन्तरोक्त इति संगृहीतः । गोविंदराजेन वसिष्ठस्मृतिस्थ इति कृत्वोद्धृतः । २ - फ - आकारहितायाः ।
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः अत्र जग्धिपदाल्लिङ्गादन्नविषयताऽस्य श्लोकस्य प्रतीयते । पक्षिमिस्तु शुकादिभिरन्यैश्च भक्ष्यैर्यदन्नमुच्छिष्टीकृतम् । न तु काककङ्कगृध्रादिभिस्तत्र हि महत्प्रायश्चित्तं " पतत्रिणाऽवलीढमिति" तदेतदुक्तम् । प्रकृतशुद्धे भोजनप्रायश्चित्तम् । तथा च तत्तुल्यप्रायश्चित्तस्य गवाघातस्य नैव शुद्धिः । भवेदयं न्यायः । तथापि स्मृत्यन्तरसमाचारावन्वेप्यौ । एवं हि शिष्टा दशशरावाधिकं काकादिक्रव्यादोपहतं तावन्मात्रमपनीयावशिष्टं शोधयित्वोपयुञ्जते अक्तितस्त्यजन्ति । अत्राप्यवस्थाविशेषोऽपेक्ष्यः । स्मृत्यन्तरे तु कृष्णशकुनिनोपहतमपि निषिद्धम् । अवधूतं मुखश्वासेनावकम्पितम् । वाससो वा यस्योपरि रजोपनयनार्थमुत्क्षेपणादि क्रियते आकाशदेशात् । अवक्षुतं यस्योपरि
क्षुतं तदेव । केशा मनुष्याणां च्युताः । कीटाः क्षुद्रजन्तवः कृमयः । ते १० केचिद्गृहस्वेदान्नाद्य नास्ते जीवन्तो मक्षिकावन्नोपघ्नन्ति मृतानां तेषामन्नसंस्पर्शे शुद्धिरियम् ।
ये त्वमेध्यसंसर्गजास्ते विड्भोजिनश्च तेषां जीवतामपि । गौतमीयम् (अ.१७सू. ८१९) " नित्यमभोज्यं केशकीटावपन्नमिति" । बहुव्याप्ती सर्वत्र त्यागः । महाराशावशुचिकीटसंसर्गेऽपि स्वल्पे तन्मात्रापनयनमवशिष्टस्य शुद्धिः। काञ्चनरजतदर्भमणीनां वारिसहि
तानां स्पर्शः स्मृत्यन्तरे केशाद्यवपन्ने विहितः । अवज्वलनमपि क्वचित् । ये तु भूमेरिमां १५ शुद्धिमाहुस्तैः स्मृत्यन्तरसमाचारो वाक्यार्थश्च त्यक्तः ॥ १२४ ॥
यावन्नापैत्यमेध्याक्तागन्धो लेपश्च तत्कृतः ।। तावन्मृद्वारि चादेयं सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु ॥ १२५ ॥
अमेध्यमस्पृश्यं तच्च यद्यस्य यदभोज्यं तस्य तदशुद्धिहेतुर्यथा ब्राह्मणस्य सुरामद्ये न शूद्रश्य तदयुक्तम् । प्राग्योमाद्धवींष्यभोज्यानि न च तान्यस्पृश्यानि । सुरामद्यादीनि २० तु स्पर्शेऽपि प्रतिषिद्धानि ब्राह्मणस्य । तस्माद्यस्यैव स्पर्शः प्रतिषिद्धः स एव संसर्गणा
शुचित्वमापादयति । अतो नायं नियमो यदभोज्यं तदस्पृश्यं यत्त्वस्पृश्यं तदभोज्य. मिति । आक्तं लिप्तं उपदिग्धं तावदित्यावृत्तिविधानं मृद्वारि सति प्रयोजने प्रयोजनं च गन्धलेपापनयनं शुष्कामध्यसंसर्गे चिरवृत्तसंसर्गे वा कालेनापि तयोर्गन्धलेपयोः सकृदेव
मृद्वारिभ्या मार्जनम् । २५ ननु मृद्वार्यादीनां शुद्ध्यर्थमादानं दृष्टार्थ तत्रैव शुद्धयत्यपगते लेप इति
किमनेन यावन्नापैतीति उच्यते । एका लिङ्ग इत्यादौ संख्यातिकमार्थम् । उक्तया संख्यया
१ अ-क-ख-ड-अशुचिवांकीटसंसर्गेऽपि। २ अ-क-ख-ड-क्ष-अवपन्नेनेवहितः। ३ श्लो. १३५ पृ.४४८ ।
For Private And Personal Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। अशक्ये पुरीषादिलेपापनये अनादृत्याश्रुतसंख्याऽधिकाऽप्याश्रयणीया। संख्यावचनं तु ततो न्यूनतयाऽप्यपनीते लेपे संख्या पूरयितव्येत्येवमर्थम् । मृद्वारिग्रहणं शुद्धिसाधनोपलक्षणार्थ वर्णयन्ति । अतश्च यद्यप्यशुद्धिहेतुर्भूतं वारिणा क्षालितमपि क्षारादिना संमार्टव्यमन्यथा न दृश्येत । अपैति अपगच्छति निवर्तत इति यावत् । तत्कृतस्तेनामेध्येन कृतः । अतश्च कस्तूरिकादि वस्त्रगंधो नापैति नैव दुष्येत । कुंकुमाद्यनुलिप्तस्य यः प्रदेशोऽमेध्येन ५. संसृज्येत्तत्र कुंकुमाद्यप्यपमानितव्यम् । अमेध्यसंसृष्टं हि तत् । तत्रापि गन्धलेपग्रहणात् ।। यदि गात्ररूढः कुंकुमवर्णो निघृष्यमाणो न शक्येतापक्रष्टुं स्यादेव शुद्धिः ॥ १२५ ॥
त्रीणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन् ॥
अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते ॥ १२६ ॥ पवित्राणि शुद्धानि। देवग्रहणं स्तुतिः। ब्राह्मणग्रहणमपि समाचारात्तत्सर्ववर्णार्थम् । १० अदृष्टं यदनारक्षप्रदेशस्थं द्रव्यमदुष्टश्वकाकादिसंसर्ग न च सद्भावमात्रेण तदुपघाताशङ्का निष्प्रमाणिका कर्तव्या । एवं महानसादौ सदादिभिरकृतशौचैर्व्यवहरद्भिः पाक्यं द्रव्यमदृष्टं परिभोक्तुं न दुष्यति न पुनरियमाशङ्का कर्तव्या उत्तरकाले तत्प्रागविज्ञातोपधाते न दोषः । तथाहि “अमत्यैतानि च” इत्यादि विरुध्येत । एवं तावद्यत्र दोषसंबन्धो न केनचित्प्रमाणेनावगम्येत तच्छुद्धम् । यत्र पुनरसत्यपि निश्वायके प्रमाणे कुतर्केण संभाव्यते तत्रा- १५ द्भिक्तिव्यम् । यथा समानदेशस्थालीपीठरादिश्वकाकादिभिरुपहन्यमानं दृष्टम् । अन्यददृष्टमप्यद्भिनि”क्तव्यम् । तथैवंविधमेव वाचा प्रशंसनीयम् । शुद्धमेतदस्त्विति शिष्टा वाचयितव्याः । ब्राह्मणवचनाच्छुद्धिर्भवतीत्याहुः । प्रशस्यत इति लडयं विधौ द्रष्टव्यः । ये त्वाहुर्दृष्टोपघातं यत्तस्य व्यवहा साक्षाच्छुद्धौ क्रियमाणायामदृष्टायां शिष्टाश्चेदाहुः कृतमस्य शौचमिति तत्र प्रत्येतव्यमिति वाक्प्रशस्तस्यार्थस्तद्युक्तम् । २० आप्तवचनस्य सर्वत्रैवाप्रामाण्यस्यानङ्गीकृतत्वात्पौनरुक्त्यप्रसङ्गः। अन्ये त्वद्भिनिर्णित्तमिति दृष्टान्ततया व्याख्यानयन्ति । अदृष्टवाक्प्रशस्ते विधीयते । यथाऽद्भिनिर्णिक्तं शुद्धमेवे. मदृष्टं वाक्प्रशस्तं विधीयते । ननु च यद्यदृष्टदोष प्रत्यक्षानुमानागमैः शुद्धं तत्कथं संवत्सरस्यैकमपीति भक्ष्यविषयं तत्पृश्यविषयाशुद्धिरियं गुरुलघुतया वा आपदनापद्भेदेन वा व्यवस्था ॥ १२६ ॥
आपः शुद्धा भूमिगता वैतृष्ण्यं यासु गोर्भवेत् ॥ अव्याप्ताश्चेदमेध्येन गन्धवर्णरसान्विताः ॥ १२७ ।।
१ अ-क-ख-ड-क्ष-हेतुभूतवारिणा । २ फ-क्षीरादिना ३ फ-न पश्येत् । ४ अ-क-खड-क्ष-प्राणाण्यस्य । ५फ-शुद्धमेव न दृष्टं।
For Private And Personal Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाप्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
भूमिग्रहणमुपलक्षणार्थम् । तेन प्रणालिकागता अपि शुचय एव । स्वभावशुचयो ह्यापो भूमिगता आकाशगताश्च । किंतु भूमेरमध्यद्रव्यसंसर्गात्किंचिदशुचित्वं तत्र गतानां संर्गतोऽशुचित्वप्राप्तौ यावतीनां च शुद्धिस्तदर्थमिदं वैतृष्ण्यं यासु गोर्भवेदिति । वैतृष्ण्यं पिपासाविच्छेदः परिमाणोपलक्षणार्थ चैतत् । तत्र चिरन्तनैाख्यातं लिङ्गदर्शनेन " यथा वै गोः सास्नाम्भसि प्लाव्येति” । यत्र गोः सास्नादि मज्जति तृष्णा च विच्छिद्यते तावत्यः । यास्तु मेध्यभूमिगतास्ताः स्वल्पा अपि शुद्धाः । कथं पुनरमेध्याप्तिरवसेया गन्धवर्णरसान्विताः। अमेध्येनेति तृतीयान्तं षष्ठया विपरिणम्यते । अमेध्यसम्बन्धिभिर्गन्धादिभियद्यन्विताः संयुक्ता भवन्ति । ततो व्याप्ता उच्यन्ते । एवं च कृत्वा पानीयं तडागादिषु यद्यकस्मिन्प्रदेशेऽमेध्यं दृश्यते प्रदेशान्तरे गन्धादिशून्यं शुद्धयेदेव ॥ १२७ ॥
नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पण्ये यच्च प्रसारितम् ॥ ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यं नित्यं मेध्यमिति स्थितिः ॥ १२८ ॥
कारवः शिल्पिनः सूदरञ्जकतन्तुवायादयस्तेषां हस्तो नित्यं शुद्धः । अतश्च जननमरणाशौचयोस्तत्स्पृश्यताऽस्ति न तु पुरीषादिलेपे दृश्यमाने शुद्धता विज्ञेया।
यदुक्तं " सद्यः शौचाः प्रकीर्तिताः" इति तदेवेदम् । अत्र चापौनरुक्त्यं मनुशास्त्रेऽस्या१५ नुपदेशात् । विषयान्तरमप्यस्ति । " अनाचान्तास्तन्तुवाया वयन्ति " तन्तूनां स्तम्भ
विश्लेषणार्थ यत्पिष्टमण्डादि दीयते तद्भाजनं च यत्र तत्र भूमौ निधीयते तावती याऽशुद्धिः साऽनेन निवर्त्यते । न तु स्वभावाशुचीनां स्पर्शस्तैस्तस्य शुद्धता विज्ञेया न हि तेषां तत्कारुकविहितम् । एवं चैषैवोपपत्तिरिति म्लेच्छसृष्टानामपि नाशुचित्वम् । तत्र
शङ्खवचनात्प्रोक्षणाभ्युक्षणे । तत्र हि पठितम् “ कारुहस्तः शुचिस्तथाऽऽकरद्रव्या२० णीति ।। पण्यं व्यवहाराय यद्रव्यं रूपकैर्विक्रीयतेऽन्येन वा द्रव्येण मीयते तत्पण्यं
तच्च प्रसारितमापणभूमौ शुचि अनेकक्रेतृसंस्पर्शाद्भूमौ च लेपनादिरहितायां स्थापनाग्रुपघातस्तेन नाशुचि । पुनःपुनदृश्यमानोपघातम् । प्रसारितग्रहणाद्गृहावस्थितस्य बुद्धौ स्थितेऽपि पण्येन शुद्धिः । सिद्धान्नानां तु सक्त्वपूपादीनां सत्यपि शुचित्वेऽभक्ष्यता शङ्खवच
नादेव " आपणीयान्यभक्ष्याणीति " । ब्रह्मचारिगतमस्मादेव साहचर्यात्पूर्वोक्ता शुद्धिरी२५ दृश उपघाते विज्ञायते । भिक्षमाणस्य रथ्याक्रमणमशुचिदशनं सवथुनिष्ठीवनमनकहस्तसंपातो
मिक्षाया इत्याधुपघातः संभाव्यते ॥ १२९ ॥
१ अ-क-ख-ड-क्ष-स्वसर्गतो २ फ-वाप्ति । अ-क-ख-ड-क्ष-रथ्याक्रमणस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४४७
नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः फलपातने ॥
प्रस्रवे च शुचिर्वत्सः श्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥ १२९ ॥ मेध्यतयाऽशुचित्वमाह । सर्वस्त्रीणामास्यं शुचि परिचुंबनादौ " स्त्रियश्च रतिसंसर्ग" इति स्मृत्यन्तरम् । रतिसंबन्धिनीष्वेव न मातृभगिन्यादिषु । अत्र उछिष्टप्रतिषेधोऽयं न मन्तव्यो योषितः । सत्यपि रतिसंवन्धित्वे " नाश्नीयाद्भार्यया सार्धम् " ६ इतिवचनान्न भुज्यतेति सिद्धं चतुर्थाध्याये । नित्यग्रहणान्न संयोगवेलायामेव किंतर्हि तदर्थायां मन्त्रप्रवृत्तौ ।
शकुनिः फलपातने पक्षिमात्रवचनेऽपि शकुनिशब्दः काककङ्कादीनां विटभुजा नेष्यते । समाचारात्पातनग्रहणाव्हक्षस्थस्य फलस्यायं विधिः । प्रस्रवे दुह्यमानाया गोर्वत्सः पयः प्रक्षरणार्थ स्तनेषु संश्लिष्यते । अथवोच्यते " गावो मेध्या मुखाहते " १० इति वचनादशुचित्वे प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थं वचनमतस्तदीयास्यसंस्पर्शस्य । न तु श्वा शुचिः । मृगं तु यदाऽऽखेटकादौ गृह्णाति हन्तुं तदा शुचिः ॥ १२९ ॥
* श्वभिर्हतस्य यन्मांसं शुचि तन्मनुरब्रवीत् ।।
क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैश्चण्डालायैश्च दस्युभिः ॥ १३०॥ पूर्व " श्वा मृगग्रहण' इति मृगवधे श्वा शुचिरित्येतावदेवें विवक्षितं इह तु तेन १५ गृहीतोऽन्यैर्वा दण्डादिघातेनेति विशेषः ।
उत्तरार्ध श्लोकार्थो विधीयते । क्रव्याद्भिः श्येनजम्बूकप्रभृतिभिः । चण्डालायैः आदिग्रहणं श्वापदादीनामबाधाय । दस्यवो निषादव्याधादयः प्राणिवधजीविनः ॥ १३० ॥
ऊर्ध्व नाभेर्यानि खानि तानि मेध्यानि सर्वशः ॥
यान्यधस्तान्यमेध्यानि देहाचैव मलाश्युताः ॥ १३१॥ २० खशब्दोऽयमिन्द्रियवचनः । तेन कर्मेन्द्रियाणि पादयोर्गहणे यान्यधस्तान्यमेध्यानि । बहुवचनं एतदयुक्तं ऊर्ध्व नाभेरित्यनेन विरोधात् । तत्र नाभेरूज़ मेध्यतरत्वमुक्तम् । प्रकर्षश्च । यद्यधस्तान्मेध्यत्वं भवति तत उपपद्यते। न हि भवति शुक्लः कृष्णतर इति । न चायमिन्द्रियवचनः । किंतर्हि छिद्रार्थोऽयम् । तदुक्तं "सप्तशीर्षण्याः प्राणाः" इति । १ अ-क-ख-ड-क्ष-तदर्थायामेव प्रवृत्तौ । २ अ-क-ख-ड-क्ष यथा । ३ अ-क-ख-अत्र
* शुचिरग्निः शुचिर्वायुः प्रवृत्तो हि बहिश्चरः। जलं शुचि विविक्तस्थं पन्था संचरणे शुचिः॥१॥]
For Private And Personal Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४४८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः
अधो द्वे छिद्रे स्त्रीपुंसोपस्थभेदाबहुचनम् । एवं सत्यन्तरास्पर्शेऽपि हस्तादेः शुद्धता । यदि तद्गतश्लेष्मसंबन्धो न भवति ॥ १३१ ॥
मक्षिका विशुषश्छाया गौरश्वः सूर्यरश्मयः॥ रजो भूर्वायुरग्निश्च स्पर्शे मेध्यानि निर्दिशेत् ॥ १३२ ॥
तथा दूषिकादुष्टेन पुनश्चासंस्पर्शनाय स्खेदजानाम् । गोग्रहणमजैडकस्य । अश्वग्रहणं हस्त्यश्वतराणाम् । सूर्यग्रहणं ज्योतिषाम् । विग्रुष उदविन्दवः स्पर्शमात्रानुभवेन या अदृश्यमानरूपविशेषाः। छाया चण्डालादीनाम् । भूश्चण्डालादिस्पृष्टा पद्भयामाक्रम्यमाणा शुद्धा । अन्यस्यास्तु संमार्जनादि विहितम् । एते मक्षिकादयः पुरीपादि स्पृशन्तो न दूषयन्ति।।
" अजाश्चं मुखतो मेध्यं गावो मेध्या मुखादृते । मार्जारनकुलौ स्पृश्यौ शुभाश्च मृगपक्षिणः॥" १० इति स्मृत्यन्तरे ॥ १३२ ॥
विमूत्रोत्सर्गशुद्धयर्थं मृद्वार्यादेयमर्थवत् ॥
दैहिकानां मलानां च शुद्धिषु द्वादशस्वपि ॥ १३३ ॥
" देहाच्चैव मलाः च्युताः" इत्यशुद्धतायामिदमुच्यते । विष्मूत्रे उत्सृज्येते येन स विमूत्रोत्सर्गः पाय्वादिस्तस्य शुद्धयर्थ मृद्वार्यादेयमर्थवत् अनादृत्य संख्या १५ यावतीभिर्गन्धलेपावपसर्पतस्तावतीरपो मृदश्च गृह्णीयात् ।
___ देहे भवा दैहिका मला अशुचित्वापादकाः तदर्थास्वपि शुद्धिषु मृद्वारिणी उभे अप्यर्थवती आदेये । स्मृत्यन्मरे पठ्यते " आददीत मृदोऽपश्च पदसु पूर्वेषु शुद्धये । उत्तरेषु तु षट्स्वद्भिः केवलाभिस्तु शुध्यति॥
विशुद्धेषु श्लेष्मादिषु स्मृत्यन्तरे पठितम् । स्नेहवित्रंसनं नासिक्यं श्लेष्माऽऽचक्षते २० तेषामेव सत्यप्युत्तरषट्कतया न मृद आदातव्या एव ॥ १३३ ॥
वसाशुक्रमसमज्जामूत्रविद्माणकर्णविट । श्लेष्माश्रुदूषिकास्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥ १३४ ॥
यान्येतानि द्वादशमलानि दर्शितानि । नृग्रहणं पञ्चनखानां प्रदर्शनार्थम् । श्वशृगालादीनां त्वस्पृश्यत्वादेव सिद्धम् । विण्मूत्रे तु सर्वस्याजाविकगवाश्वेभ्योऽन्यत्र ॥१३४॥
एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश ॥ उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ॥ १३५॥
For Private And Personal Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। विमूत्रोत्सर्गानन्तरं मेदस्य शुद्धयर्थमेका मृदातव्या वामेन । स्मृत्यन्तरे शुद्धि. विधानाद्यावती तस्मिन्हस्ते याति तावती सोदका ग्रहीतव्या । अहं तु वे । अर्थवदिति वचनेनोक्तमेव परिमाणम् । केचित् पठन्ति
"प्रथमा प्रसूति या द्वितीया तु तदर्धिका । तृतीया मृत्तिका ज्ञेया त्रिभागकरपूरणे॥" एतच्च परिमाणं पायावेव । अन्यत्र त्वर्थवदित्येकोत्सर्गेऽपीयत्येव संख्या । आवृत्तिविधानं ५ चेदं मृदां भेदे गवादिवत् । तथा चात्रोच्यते " वल्मीकारतरादश्वस्थानाच्चान्येत्यादि । एवमिह सिता कृष्णा लोहितेत्याद्यपि नादरणीयम् । अभीप्सता इच्छतेति ॥ १३५ ॥
एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् ॥
त्रिगुणं स्याद्वनस्थानां यतीनां तु चतुर्गुणम् ॥ १३६ ॥ शौचविधिराश्रमविशेषेण । अनाश्रामिणस्तु मृद्वार्यदेयमर्थवदित्येतदेव शूद्रस्यापि १० गार्हस्थ्येऽधिकारोऽस्त्येवेत्येषा संख्या ॥ १३६ ॥
कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा खान्याचान्त उपस्पृशेत् ।।
वेदमध्येष्यमाणश्च अन्नमश्नंश्च सर्वदा ॥ १३७॥ मुत्रोत्सर्गदेशान्मूत्रादिसंबन्धात् कृत्वा शोधयित्वा यथोक्तेन विधिना आचान्तः खानि इन्द्रियाणि उपस्पृशेत् । वेदमध्येष्यमाणश्च द्वितीये स्वाध्यायविधौ प्रार्थमिकार्थत्वा- १५ करोतेः कृत्वा उत्सृज्येति प्रतीयते । उन्मृज्य मूत्रं पुरीषं च पायूपस्थं क्षालयित्वा आचामेद्वेदमध्येप्यमाणश्च स्वाध्यायविधेर्धर्मतयोक्तमध्येष्यमाणस्त्वाचान्त इति । इदं त्वव्यापयतोऽन्यतो वा अन्यथा वेदमुदाहरन्त उच्यन्ते । लौकिकानि क्रियान्तराणि कृत्वा नानाचान्तो वेदाक्षराण्युच्चारयेत् । अन्नमश्नंश्च । ।। १३७ ॥
त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ॥
शारीरं शौचमिच्छन्दि स्त्री शूद्रस्तु सकृत्सकृत् ।। १३८ ॥ अयमनुवादः स्त्रीशूद्रार्थः । उक्तमप्येतत्स्त्रीशूद्रार्थमुच्यते । केचिन्याचक्षते शूद्रः स्पृष्टाभिरद्भिरिति स्पर्शमात्रमपां शूद्रेण कर्तव्यं अतः परिमार्जनं श्रोत्रादिस्पर्शनं वा प्राप्त सच्छद्रविषयतया विधीयते । स्त्रीणां तु "हृद्गाभिः पूयते विप्रः" इति जातिनिर्देशात्पुंवत्प्राप्ताविदमच्यते । शारीरं शौचमन्विच्छन्नितिवचनसामर्थ्याद्यद्यध्ययनभोजनयोः शुद्धः प्रवर्तेत २९ तदा नावश्यं त्रिरावृत्तिः स्यात् । नापि प्रमार्जनम् । किंतिर्हि आचमनं यावतीना तावतीनामपामिन्द्रियस्पर्शनं च । नान्यो ब्रह्मचारिधोक्त आचमनविधिः ॥ १.१.८. If
१अ-क-ख-ड-क्ष-मतनिकार्थत्वात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः
शूद्राणां मासिकं कार्य वपनं न्यायवर्तिनाम् ॥ वैश्यवच्छौचकल्पश्च द्विजोच्छिष्टं च भोजनम् ॥ १३९॥
सामान्योक्तः सच्छूद्राणां प्रसंगेनायं धर्म उच्यते । न्यायवर्तिनो द्विजशुश्रूषवो महायज्ञानुष्ठायिनश्च तैर्वपनं मुण्डनं मासिकं कर्तव्यम् । तृतीयार्थे षष्ठी । अथवा ब्राह्मणाश्रितास्तत्परतन्त्रा ब्राह्मणैः कार्यम् । अनेकार्थत्वात्करोतेरुपदेष्टव्यमिति प्रतिपत्तिः। वैश्यवत् शौचकल्पविशेषाः । सूतकादावाचमने च । द्विजोच्छिष्टं च भोजनं एतत्प्राग्व्याख्यातम् ॥ १३९ ॥
* नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्या विषुषोऽङ्गं न यन्ति याः ॥
न श्मश्रूणि गतान्यास्यं न दन्तान्तरधिष्ठितम् ॥ १४० ॥
निष्ठीव्योक्तानृतानि चेति निष्ठीवनआचमनविधानादनाचान्तस्याशुद्धिता ज्ञापिता । विप्रुषामपि मुखान्निष्क्रमणं निष्ठीवनमेव । अतो विप्रुषां श्लेष्मनिरसनरूपनिष्ठीवनादाचमनप्राप्ताविदमाह । मुखे भवा मुखनिर्गता वा मुख्याः । विग्रुष इत्यनुच्छिष्टं कुर्वन्ति न चेदङ्गे निपतन्तीति । ननु च “विग्रुषः शुद्धा इत्युक्तं" " मुखना विग्रुष" इत्यत्र उक्तं ।
दैहिकमलव्यतिरेकेणान्यत्र । इदमेव ज्ञापकं न सर्वो विषयः संदर्शितः । पणि दाडिको१५ लोमानि । आस्यगतानि प्रविष्टानि । नोच्छिष्टं कुर्वन्तीत्यनुषङ्गः । अतश्चान्यत्पूग
फलादि जनयत्येव । तथा दन्तान्तरधिष्ठितं लग्नं । स्मृत्यन्तरे विशेषः । “ दन्तश्लिष्टे तु दन्तवदन्यत्र जिह्वाविमर्शनात् प्राक्च्युतेरित्येके च्युतेष्वास्राववद्विद्यान्निागिरन्नैव तच्छुचिरिति " । च्युतेष्वजिव्हयेति विद्यात् निव्हासंसरों शुचित्वनिषेधात् ॥ १४० ॥
x स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान् ।। २० भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैरयतो भवेत् ॥ १४१ ॥
परानाचमयतः परेभ्य आचमनं ददत इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । यः परस्मा आचमनं ददाति तस्याचमयितृहस्तादधोऽलिविवरेभ्यः पतद्भिरुविन्दुभिर्भूम्यभिवातोत्थैर्य१ अ-क-ख-ड-क्ष-मासि ।
* [ अजाश्वं मुखतोऽमेध्यं गावोऽमेध्याश्च पृष्ठतः॥ ब्राह्मणाः पादतो मेध्याः स्त्रियोऽमेध्याश्च सर्वतः॥१॥ गौरमेध्या मुखे प्रोक्ता अजाऽमेध्या ततः स्मृता॥
गोः पुरीषं च मूत्रं च मेध्यमित्यब्रवीन्मनुः ॥२॥J २ फ-विग्रुषोऽङ्गे पतन्ति याः। ३ अ-क-ख-ड-क्ष-मक्षिकाविग्रुष इत्यत उक्त । ४ ड-व्यतिकरण। ५ ड-दाढिका । ६ गौतमीये अ. १ सू. ४१-४३ । ७ फ-रा।
x [ दन्तवद्दन्तलग्नेषु जिव्हास्पर्शेषु चेन्न तु ॥ परिच्युतेषु तत्स्थानानिगिरनेव तच्छुधिः॥१॥]
For Private And Personal Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । द्याचमनस्य दातुः पादौ स्पृश्येते तदा न तैरशुचिर्भवति । भौमिकैर्यथाऽनुपहतायां भूमौ स्थिताः काश्चिदुदकमात्राः शुद्धा एवं तेऽप्युच्छिष्टा हत्तात्पतन्त उदबिन्दवः । न तैः स्पृष्टः अप्रयतः अशुचिः । परग्रहणाद्य आचामति तेन तत्संसर्गो रक्षितव्यः अन्येन च समीपस्थेन । पादग्रहणाच्च जङ्घाद्यन्तस्पर्शो दुष्ट एव ॥ १४१ ॥
उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथंचन ॥
अनिधायैव तद्रव्यमाचान्तः शुचितामियात् ॥ १४२ ॥ आचमनाhण प्रायश्चित्तेन युक्तः पुरुष उच्छिष्ट उच्यते । तद्यथा कृतमूत्राद्युत्सर्गश्चाकृतशौचाचमनादिश्च यश्चामेध्यादिसंस्पर्शदूषितो यदि पुरुषो द्रव्यहस्तो हस्तेन च गृहीतं भक्ष्यभोज्यादि द्रव्यवस्त्रादि वा येन स उच्यते द्रव्यहस्तः । वज्रहस्तादिवत्प्रयोगवव्यवस्था । स चेत्स्पृष्टो भवति तदा अनिधायैव तद्रव्यमनपनीय हस्तगृहीतद्रव्य १० एवाचामेत् । कथं पुनर्हस्तस्थे द्रव्य आचमनसंभवः । आ मणिबन्धनात्पाणी प्रक्षालयेदिति तत्र विधिः । केचिदाहुः । शरीरसंस्पर्शमात्रं द्रव्यस्य विवक्षितं न हस्तस्यैव एवमशुद्धावपि स्कन्धाद्यारोक्तेिऽपि द्रव्ये उच्छिष्टस्याशुद्धतैव तथैवाचान्ते शुद्धिः। अतो हस्तात्प्रदेशान्तरे प्रकोष्ठोत्सङ्गादिके तु द्रव्यं गृहीत्वाऽऽचामेत् । अभिप्रायो यथैव पुरुषाशौचसंबन्धादशुच्येवं तस्यैवान्नशुद्धिः । गौतमेन तु “ द्रव्यहस्त उच्छिष्टो निधायाचामेत् " १५ इत्युक्तम् ( अ. १ २.२७ ) । अत्र व्याख्यानयन्ति । सत्यपि तुल्यसहितत्वेऽत्र निधानमेवाभिप्रेतम् । इतरथा द्रव्यहस्तस्योभयोः शद्धौ कर्तव्याया कः प्रसंगो द्रव्यनिधानस्य अतोऽन्तरेण वचनं निधानाप्राप्तेर्वचनं निधानार्थमेव । कथं तर्हि द्रव्यस्य शुद्धिः प्रयतेन पुरुषेण ग्रहणात् । स्मृत्यन्तरविहितेन वा प्रोक्षणेन ॥ __"प्रचरन्नन्नपानेषु उच्छिष्टं संस्पृशेयदि। आवामेद्रव्यमभ्युक्ष्म एवं चैव न दुष्यति।" इति । २० यद्यन्तरेण वचनमत्र निधानं लभ्यते अप्यनिधायैवेति वचनमनर्थकम् । एकवाक्यत्वात् स्मृतीनामिह निश्चितेन विधानेन तथाऽप्येवं विज्ञायते । अय पुनर्मतभेदो गम्यते । ततश्च विकल्पः । तस्य च व्यवस्था । गरीयो द्रव्यं निधीयते अन्यदङ्गस्थं कृत्वाऽवगम्यते । यदाऽपि स्वयमन्नमभाति भूयिष्टं वा उच्छिष्टं स्पृशति आचमनान वा कृताचमनेन स्पृश्यते । सर्वोऽपि द्रव्यस्योच्छिष्टं संस्पर्शः ॥ १४२ ॥
* वान्तो विरिक्तः स्नात्वा तु घृतप्राशनमाचरेत् ॥
आचामेदेव भुक्त्वाऽनं स्नानं मैथुनिनः स्मृतम् ।। १४३ ॥
* [अनृतौ तु मृदा शौचं कार्य मूत्रपुरीषवत् ॥
ऋतौ तु गर्भशङ्कित्वात्स्वानं मैथुनिनः स्मृतम् ॥ २॥]
For Private And Personal Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। द्याचमनस्य दातुः पादौ स्पृश्येते तदा न तैरशुचिर्भवति । भौमिकैर्यथाऽनुपहतायां भूमौ स्थिताः काश्चिदुदकमात्राः शुद्धा एवं तेऽप्युच्छिष्टा हस्तात्पतन्त उदबिन्दवः । न तैः स्पृष्टः अप्रयतः अशुचिः । परग्रहणाद्य आचामति तेन तत्संसर्गो रक्षितव्यः अन्येन च समीपस्थेन । पादग्रहणाच्च जङ्घाद्यन्तस्पर्शी दुष्ट एव ॥ १४१ ॥
उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथंचन ॥
अनिधायैव तद्रव्यमाचान्तः शुचितामियात् ॥ १४२ ॥ आचमनार्हेण प्रायश्चित्तेन युक्तः पुरुष उच्छिष्ट उच्यते । तद्यथा कृतमूत्राद्युत्सर्गश्चाकृतशौचाचमनादिश्च यश्चामेध्यादिसंस्पर्शदूषितो यदि पुरुषो द्रव्यहस्तो हस्तेन च गृहीतं भक्ष्यभोज्यादि द्रव्यवस्त्रादि वा येन स उच्यते द्रव्यहस्तः । वज्रहस्तादिवत्प्रयोगवव्यवस्था । स चेत्स्पृष्टो भवति तदा अनिधायैव तद्रव्यमनपनीय हस्तगृहीतद्रव्य १० एवाचामेत् । कथं पुनर्हस्तस्थे द्रव्य आचमनसंभवः । आ मणिबन्धनात्पाणी प्रक्षालयेदिति तत्र विधिः । केचिदाहुः । शरीरसंस्पर्शमात्रं द्रव्यस्य विवक्षितं न हस्तस्यैव एवमशुद्धावपि स्कन्धाद्यारोपितेऽपि द्रव्ये उच्छिष्टस्याशुद्धतैव तथैवाचान्ते शुद्धिः । अतो हस्तात्प्रदेशान्तरे प्रकोष्ठोत्सङ्गादिके तु द्रव्यं गृहीत्वाऽऽचामेत् । अभिप्रायो यथैव पुरुषाशौचसंबन्धादशुच्येवं तस्यैवान्नशुद्धिः । गौतमेन तु " द्रव्यहस्त उच्छिष्टो निधायाचामेत् ” १५ इत्युक्तम् ( अ. १ सू.२७ ) । अत्र व्याख्यानयन्ति । सत्यपि तुल्यसहितत्वेऽत्र निधानमेवाभिप्रेतम् । इतरथा द्रव्यहस्तस्योभयोः शुद्धौ कर्तव्याया कः प्रसंगो द्रव्यनिधानस्य अतोऽन्तरेण वचनं निधानाप्राप्तेर्वचनं निधानार्थमेव । कथं तर्हि द्रव्यस्य शुद्धिः प्रयतेन पुरुषेण ग्रहणात् । स्मृत्यन्तरविहितेन वा प्रोक्षणेन ॥ ___ "प्रचरन्नन्नपानेषु उच्छिष्टं संस्पृशेद्यदि। आचामेट्रव्यमभ्युक्ष्य एवं चैव न दुष्यति।" इति । २० यद्यन्तरेण वचनमत्र निधानं लभ्यते अप्यनिधायैवेति वचनमनर्थकम् । एकवाक्यत्वात् स्मृतीनामिह निश्चितेन विधानेन तथाऽप्येवं विज्ञायते । अद्य पुनर्मतमेदो गम्यते । ततश्च विकल्पः । तस्य च व्यवस्था । गरीयो द्रव्यं निधीयते अन्यदङ्गस्थं कृत्वाऽवगम्यते । यदाऽपि स्वयमन्नमश्नाति भूयिष्टं वा उच्छिष्टं स्पृशति आचमनान वा कृताचमनेन स्पृश्यते । सर्वोऽपि द्रव्यस्योच्छिष्टं संस्पर्शः ॥ १४२ ॥
* वान्तो विरिक्तः स्नात्वा तु घृतप्राशनमाचरेत् ॥ आचामेदेव भुक्त्वाऽनं स्नानं मैथुनिनः स्मृतम् ॥ १४३ ॥
* [अनृतौ तु मृदा शौचं कार्य मूत्रपुरीषवत् ॥
ऋतौ तु गर्भशङ्कित्वात्स्वानं मैथुनिनः स्मृतम् ॥ १॥]
For Private And Personal Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४५२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ पंचमः
।
वैमनविरेचने प्रसिद्धे । अशितमन्नं येन मुखेनोद्गीर्ण स वान्तः पुरुषः । यस्योच्चारवेगा अष्टसंख्याया ऊर्ध्वं जाता हरीतक्यादिभक्षणेन व्याधिना वा स विरिक्तः । तौ स्नानं प्रथमं कुर्याताम् । ततोऽन्ते घृतप्राशनं कृत्वैतदन्यदन्न घृतप्राशनेन भोजनान्तरनिवृत्तिः प्रायश्चित्तषु द्रव्यशुद्धिरियं भस्मोदकमार्जनवघृतप्राश५ नम्। आचमेदेव भुक्त्वाऽन्नम् । अन्नं भुक्त्वा तदहरेव यदि वमनविरेचने स्यातां तदाऽऽचमनमेव केवलं न स्नानघृतप्राशने । अपरैस्तु स्वतन्त्रं व्याख्यायते । भुक्त्वाचामेदेव भोजनानन्तरमाचनं विहितं तस्यैवायमपवादः । मैथुनिनः स्त्रियां कृतशुत्रोत्सर्गः स्नानेन शुध्यति ॥ १४३ ॥
१०
www. kobatirth.org
२०
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
क्षुत्वा अनिच्छतो वायुप्रेर्यमाणस्य यो नासिकाच्छिद्रादुपजायते शब्दः स क्षवथुस्तं कृत्वा । प्रयतोऽपि सन् एतद्ध्येष्यमाणपदेनैव संबन्ध्यते । प्रयतोऽप्यध्येष्यमाण आचम्याधीयीत अध्ययनविध्यङ्गतयाऽऽचमनं कुर्यादित्यर्थः । स्नानादिभ्यस्त्वनन्तरं सकृदेव । यत्पुनरुक्तं
"C
१५
सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च पीत्वाऽऽपो वै मुनिस्तथा । आचान्तः पुनराचामेन्निष्ठीव्योक्त्वाऽनृतं वचः ॥ " इति
सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च निष्ठीव्योक्त्वाऽनृतानि च ॥ पीत्वाऽपोऽध्येष्यमाणश्च आचामेत्प्रयतोऽपि सन् ।। १४४ ॥
एवमभिसंबन्धोऽत्र कर्तव्यः । आचान्तो भुक्त्वा पुनराचामेत् । यत्र पुनर्द्विराचामेदिति पठ्यते तत्रानन्तर्येणैकक्रियावृत्तिः ॥ १४४ ॥
एष शौचविधिः कृत्स्त्रो द्रव्यशुद्धिस्तथैव च ॥ उक्तो वः सर्ववर्णानां स्त्रीणां धर्मान्निबोधत ।। १४५ ॥ आद्येन पादत्रयेण शुद्धिप्रकरणोपसंहारश्चतुर्थेन वक्ष्यमाणसंक्षेपवचनम् । शौचविधिशब्दः सामान्यशब्दोऽपि द्रव्यशुद्धिसंनिधानाद्गोबलीवदेवदितरविशेषपरः संपद्यते । स्त्रीणा धर्मा असाधारणस्त्रीकर्तृका एव । यस्तु साधारणो यागादिः स इह नोच्यते ॥ १४५॥ बालया वा युवत्या वा वृद्धया वाऽपि योषिता ॥
न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यं किंचित्कार्य गृहेष्वपि ॥ १४६ ॥
स्वातंत्र्यं स्त्रीषु कस्यचिदवस्थायां नास्तीत्युपदेशार्थः । वयोविभागवचनं तु यत्रास्याः पारतन्त्र्यं तत्प्रदर्शनार्थमविवक्षित स्वरूपम् । तथा चोक्तम्
" तत्सपिण्डेषु वा सत्सु पितृपक्षे प्रभुः स्त्रियाः । पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता स्त्रिया मतः ॥ १४६॥
१ अ-क-ड-क्ष- वामनविरेचने । २ अ-क-ड-क्ष-पारतंत्र
For Private And Personal Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
• अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
वाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत्पाणिग्राहस्य यौवने || पुत्राणां भर्तरि प्रेते न भजेत्त्री स्वतन्त्रताम् ॥ १४७ ॥ पित्रा भर्त्रा सुतैर्वाऽपि नेच्छेदिरहमात्मनः ॥ एषां हि विरहेण स्त्री गर्ने कुर्यादुभे कुले ॥ १४८ ॥ तत्सपिण्डेष्वित्यादिना चासति स्वामिनि कर्तव्यम् । अव्यवस्थानं वचनीयताहेतुः कथितो ग कुर्यादिति । एषां हि विरहेण निवसन्ती गच्छन्ती वा ग्रामान्तरमित्यध्याहार्यम् ॥ १४७ ॥ १४८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४५३
सदा प्रहृष्टा भाव्यं गृहकार्ये च दक्षया ॥
सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया ॥ १४९ ॥
आभीक्ष्णवचनः सदाशब्दो नित्यशब्दवत् । नित्यप्रहसितये इति सत्यप्यन्यत्र क्रोधशोक- १० बेगे भर्तुर्दर्शने मुखप्रसादस्मितनर्मवचनादिना प्रहर्षो दर्शनीयः । कुमार्या भर्तृमत्याश्चायमुँपदेशः । गृहकार्ये च दक्षया । अर्थसंग्रहव्यययोः धर्मकार्ये स्नानादौ च “अर्थस्य संग्रहे चैनाम्" इत्यादिना गृहकार्यमुक्तम् । तत्र दक्षया चतुरया भवितव्यम् । अत्र: संस्कारादि शीघ्रं निष्पाद्यम् । सुसंस्कृतोपस्करया उपस्करं गृहोपयोगि भाण्डं कुण्डघटिकादि तत्सुसंस्कृतं सुसंमृष्टं शोभावत्कर्तव्यम् । व्यये च मित्रज्ञात्या, तथ्य भोजनार्थे धने १९ अमुक्तहस्तया उदारया न भवितव्यम् । न बहुव्ययितव्यमित्यर्थः । सुसंस्कृतान्युपस्कराणि यस्या इति बहुव्रीहिः । एवं मुक्तो हस्तो यस्या इति विग्रहः । पश्चान्नञ्समासः । रूढ्या उदारवचनो मुक्तहस्तशब्दः ॥ १४९ ॥
यस्मै दद्यात्पिता त्वेनां भ्राता वाऽनुमते पितुः || तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितं च न लङ्घयेत् ॥ १५० ॥
भ्राता वानुमते पितुः यथैव पित्राऽनुज्ञातस्य भ्रातुर्दातृत्वमेवं पितुर्निरपेक्षस्यापि दातृत्वश्रुतौ भार्याया अनुमते सति दानं बोद्धव्यम् । सर्वत्र सहाधिकारादुभयोश्च दुहितरि स्वाम्यात् । असति पितरि मात्राऽपि देयेति नवमे दर्शितम् । मात्रापित्रोरपत्यं तन्निमित्तं च स्वाम्यमिति युक्ता इतरेतरापेक्षा । शुश्रूषेत आराधयेत् । संस्थितं च मृतं च न लङ्घयेत् लङ्घनमतिक्रमणं न स्वातन्त्र्येणासीतेत्यर्थः । यथा जीवति भर्तरि २५ तत्परवती एवं मृतेऽपि तदैव तत्परतन्त्रया भवितव्यम् । यत आह-प्रदानं स्वामिकारकम् " । यदैव पित्रा दत्ता तदैव पितुः स्वाम्यं निवर्तते । यस्मै दीयते तस्योत्पद्यते । अतश्च न विवाहकाल एव दानं प्रागपि विवाहाद्वरणकाले अस्ति दानं किमर्थस्तर्हि विवाहः ? ॥ १५० ॥
For Private And Personal Use Only
२०
१ फ-गृहकार्येषु । २ अ ९लो, ११३ अ-क-ख-ड-क्ष-अतिमुक्तस्तया । ४ अ-क-डक्ष-तत्तन्त्रया ।
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४५४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पंचमः.
मङ्गलार्थ स्वस्त्ययनं यज्ञश्वासां प्रजापतेः ॥ प्रयुज्यते विवाहे' तु प्रदानं स्वाम्यकारणम् ॥ १५१ ॥
अभिलषितार्थनिष्पत्तिर्मङ्गलं तत्साधनं तदर्थं प्रयुज्यते । तत्र "प्रजापतेर्यज्ञ" इति क्रियाविशेषणत्वान्नपुंसकम् । स्वस्ति ईयते प्राप्यते येन तत्स्वस्त्ययनम् । यदस्य ५ प्रियं वस्तु विद्यते तन्न नश्यतीत्यर्थः । आसां स्त्रीणाम् । तेषु विवाहेषु । यज्ञः प्रजा
पतेः । प्रजापतर्देवतायाः क्रियते " प्रजापते न त्वदेतान्य ” इति विवाहे आज्यहोमाः केषांचिदानाताः । उपलक्षणं चैतदन्यासामपि देवतानां पूषवरुणार्यम्णाम् । तथाहि । तत्र मन्त्रवर्णाः । " पूषणं नु देवं वरुणं नु देवम् ” इत्यादयो देवतान्तरप्रकाशनपराः ।
प्रदानादेवासत्यपि विवाहे स्वाम्यमुत्पद्यत इत्येतदत्र ज्ञाप्यते । विवाहयज्ञस्तु मङ्गलार्थ १० इत्याद्यविवक्षितम् । दारकरणं विवाह इति स्मर्यते । सत्यपि स्वाम्ये नैवान्तरेण विवाह भार्या भवतीति ॥ १५१॥
अनृतास्तुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत्पतिः ॥ सुखस्य नित्यं दातेह परलोके च योषितः ॥ १५२ ॥
सर्वत्रैवाप्रतिषिद्धवर्जमिति अनृतावपि सुखस्य दाता । मन्त्रस्कारो विवाह१५ विधिस्तस्य कर्ता मन्त्रसंस्कारकृत् । परलोके च पत्या सह धर्मेऽधिकाराच्च तत्कलावाप्तेः परलोकसुखस्य दातेत्युच्यते ।। १५२ ॥
* विशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः ॥
उपचार्यः स्त्रिया साध्व्या सततं देववत्पतिः ॥ १५३ ॥
द्यूतातिसक्तो विशीलः । कामप्रधानं वृत्तमस्येति कामवृत्तः। गुणैर्वा परिवर्जितः।। २० श्रुतधनादिगुणविहीनः । उपचार्यः आराधनीयः ॥ १५३ ॥
- नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम् ॥
पति शुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते ॥ १५४ ॥
भ; विना कृतानां यज्ञाधिकारो नास्तीत्येतदसकृत्प्रतिपादितं तेन व्रतोपवासावपि कुर्वती तनुज्ञां गृह्णीयात् । व्रतं मद्यमांसादिनिवृत्तिसंकल्पः न तु कृच्छाणि । तत्र जप
१फ-विवाहेषु । २ फ-उपचर्यः । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-गुणहीनः । ४ फ-उपोषणम् ।
* [दानप्रभृति या तु स्याद्यावदायुः पतिव्रता ॥
भर्तृलोकं न त्यजति यथैवारुन्धती तथा ॥१॥ x [पत्यौ जीवति या तु स्त्री उपवासं व्रतं चरेत् ॥
आयुष्यं हरते भर्तुः नरकं चैव गच्छति ॥१॥]
For Private And Personal Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
हेोमयेोरङ्गत्वात्तदभावाच्च स्त्रियाः । न च वक्तुं युक्तं जपहोमविकलं कृच्छ्रानुष्ठानमस्या भविष्यति न हि स्वेच्छयाऽङ्गत्यागो युक्तः सर्वाङ्गकल्पयुक्तस्य कर्मणोऽम्युदयसाधनत्वेनावगतत्वात् । न हि पुरुषशक्तिभेदापेक्षयाऽङ्गानामुपचयापचयौ भवतः । सन्ति च सर्वाक्रोपसंहारेण सवर्णास्त्रैवर्णिकाः प्रयोगमनुष्ठातुम् । अतो न स्त्रीशूद्रस्याभ्युदय कामस्य कृछ्रेष्वधिकारः । प्रायश्चित्तेषु विशेषं वक्ष्यामः । उपोषितं उपवासः आहारविच्छेद एकत्र - ५ द्विरात्रादिषु । शुश्रूषते परिचरति ॥ ११४ ॥
पाणिग्राहस्य साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्य वा ॥ पतिलोकमभीप्सन्ती नाचरेत्किंचिदप्रियम् ॥ १५५ ॥
पत्युर्लोकः पत्या सह धर्मानुष्ठानेन योऽर्जितः स्वर्गादिः स पतिलोकस्तमभीप्सन्ती प्राप्तुकामा नाचरेत्किचिदप्रियं परपुरुषसंसर्गादिशास्त्रप्रतिषिद्धम् । न हि मृतस्य किं १० प्रियमप्रियं चाशक्यमवसातुम् । न च जीवतो यत्प्रियं तदेव मृतस्य । भवान्तरोपपन्नानां तु प्रीतिभेदात् । तस्माद्यत्प्रतिषिद्धं स्वातन्त्र्यं तदेवाप्रियं तन्नाचरेत् ॥ १५५ ॥ कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पपमूलफलैः शुभैः ॥
न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य तु ।। १५६ ॥
तदेव सविशेषं दर्शयति । पुंवत्स्त्रीणामपि प्रतिषिद्ध आत्मत्यागो यदस्याङ्गिरसे १५ " पतिमनुम्रियेरन् ” इत्युक्तं तदपि नित्यवदवश्यं कर्तव्यम् । फलस्तुतिस्तत्रास्ति फलकामायाश्चाधिकारे श्येनतुल्यता । तथैव " श्येनेन हिंस्याद्भूतानि” इत्यधिकारस्यातिप्रवृद्धतरद्वेषान्धतया सत्यामपि प्रवृत्तौ न धर्मत्वमेवमिहाप्यतिप्रवृद्धफलाभिलाषायाः सत्यपि प्रतिषेधे तदतिक्रमेण मरणे प्रवृत्त्युपपत्तेर्न शास्त्रीयत्वमतोऽस्येव पतिमनुमरणेऽपि स्त्रियाः प्रतिषेधः । किंच " तस्मादुह न पुरायुषः प्रेयादिति" प्रत्यक्षश्रुतिविरोधोऽयं स्मृतिरप्येषा २० शक्यते कल्पयितुम् । यथा “ वेदमधीत्य स्नायात्" इत्यध्ययनानन्तरमकृतार्थवबोधस्य स्नानस्मरणमतो मृतपतिकाया अनपत्याया असति भर्तृधनादौ दायिके च कर्तनादिना च केनचिदुपायेन जीवन्त्या जीवितस्यातिप्रियत्वात्तदुपक्षणस्याशास्त्रत्वात्प्रतिषिद्धत्वादापदि सर्वव्यभिचाराणां विश्वामित्रजाघनीम्" इत्यादिनाऽनुज्ञातत्वाद्वयभिचारोपजीविताप्राप्ताविदमुच्यते । काममस्यामवस्थायां शरीरं क्षपयेत् क्षयं नयेत्पुष्पमूलफलैर्थथोपपादं वृत्तिं २५ विदधीत । न तु नामापि गृह्णीयात्पतिर्मे त्वमेवद्येत्यन्यस्य । यत्तु
"नष्टे मृते प्रत्रजिते क्लीवेऽथ पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ इति । तत्र पालनात्पतिमन्यमाश्रयेत सैरन्धकर्मादिनाऽऽत्मवृत्त्यर्थं नवमे च निपुणं निर्णेष्यते ।
For Private And Personal Use Only
४५५
१ ड -अभ्यधिकारः । २ ड क - एकरात्रादिषु । ३ फ र्थो । ४ फ- सर्वाभिचाराणां । ५- त्वमत्यन्यस्य । ६ नारदस्मृतौ अ. १२ श्लो. ९७ ।
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[पंचमः
प्रोषितभर्तृकायाश्च स विधिः । कामशब्दप्रगोयोऽरुचिसंसूचनार्थम् । देहक्षपणमप्यकार्यमिदं त्वन्यदकार्यतरं यदन्येन पुरुषेण संप्रयोगः ॥ १५६ ॥
आसीतामरणाक्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी ॥
यो धर्म एकपत्नीनां कांक्षन्ती तमनुत्तमम् ॥ १५७ ॥ ५ एष एवार्थो विस्पष्टीक्रियते । आ मरणाब्रह्मचारिण्यासीत अस्यामापदि
न व्यभिचारेणात्मानं जीवयेत् । क्षान्ता तत्कृतं दुःखमवधीरयन्ती न ब्रह्मचर्य क्षुदुपम॒ष्टं येन चित्तं कल्लोलेन खण्डयेत् । एकः पतिर्यासां ता एकस्य वा पत्न्य एकपत्न्यस्तासां सावित्रीप्रभृतीनां यो धर्मो यस्य फलं वरदानाभिशापादिषु शक्तता तं कांक्षन्ती
कामयमाना ब्रह्मचर्य न जह्यात् । अस्यामवस्थायां मूलफलाशिन्या यदि भवति मरणं १० ततो न दोषः ॥ १५७ ॥
अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम् ॥ दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् ॥ १५८ ॥
पूर्वेणापदि जीविकार्थः परपुरुषसंप्स! निषिद्धोऽनेन पुत्रार्थी प्रवृत्तिर्निविध्यते । एवं किल श्रूयते "नापुत्रस्य लोकोऽस्ति" इति । लिङ्गं च तत्राविवक्षितमतः पुत्रार्थे प्रसङ्ग १५ इदमुच्यते । बहूनि सहस्राणि कुमारा एव ब्रह्मचारिणोऽकृतदारा नैष्ठिकास्तेषामनेकानि
सहस्राणि दिवंगतानि स्वर्ग प्रामुवन्ति । नियोगस्तु नवमे ( श्लो. ५९ इ.)। चतुर्विद्यया विहितो नात्मतन्त्रतया पुत्रार्थिन्याः । अकृत्वा कुलसंततिं कुलवृध्द्यर्था संततिस्तामकृत्वा पुत्रानजनयित्वेत्यर्थः । अनेकानीति नञ्समासस्योत्तरपदार्थप्राधान्येन बहुवचनं
चिन्त्यम् । सत्यप्येकत्वप्रतिषेधे ब्यादिसंख्यावचनं दुर्लभम् । तथा ह्ययं स्वधर्मावेशेन २० परित्यक्तस्वातिकत्वेनाच्छादिततद्रूपोऽप्यतिदीर्घसंख्याविशेषानाचष्टे यथा मोदो ग्राम इति ।
उक्तं च चूर्णिकाकारेण " अनेकस्मादितिसिध्यतीति " । एकवचनप्रयोगशिष्टिसिद्धिं दर्शितवान् असहायवचनो वाऽयमनेकशब्दः । असहायानि गतानि भार्या सहायभूता एषां नासीदित्यर्थः ॥ १५८ ॥
मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता ॥ स्वर्ग गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः ।। १५९ ॥ एष एवार्थो भूय उच्यते प्रतिपत्तिदाढार्थम् ॥ १५९ ॥
अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भरिमतिवर्तते ॥
सेह निन्दामवामोति परलोकाच हीयते ॥ १६० ॥ फ-उपसृष्टं । २ अ-क-ख-ड-क्ष-चतुर्विच्छया। ३ फ-गोदी ड-मोदी ग्रामइति; क-मालों माम इति । ४ फ-पतिलोकात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४५७
पुत्रो मे जायतामित्यभिलाषः सोऽपत्यलोभस्ततो हेतोर्या भर्तारमतिक्रम्य वर्ततेऽन्येन संप्रयुज्येतं सा इह लोके निदा गर्दा प्राप्नोति स्वर्ग न प्राप्नोति ॥ १६० ॥
नान्योत्पन्ना प्रजाऽस्तीह न चान्यस्य परिग्रहे ॥
न द्वितीयश्च साध्वीनां कचिद्भर्तोपदिश्यते ॥ १६१ ॥ अन्येन भा या उत्पादिता प्रजा सा नैव तस्याः प्रजा । अन्यदारेषु च या ५ पुंसोत्पादिता साऽपि तस्य न भवति ॥ १६१ ॥
पति हित्वाऽवकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते ॥ निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते ॥ १६२ ॥
न केवलं निन्दामेव येन "व्यभिचारात्तु भर्तुःस्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम् । शृगालयोनिं चाप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते॥" १०
अतो नातिचरेद्भर्तारं दृष्टादृष्टफललोभेन ।
स्त्रीधर्मोपसंहार श्लोका ऋनवश्च स्त्रीधर्मा इत्यतो मयाऽत्र व्याख्यानादरः कृत एतावत्तत्रोपदेशार्थः। यथा पुंसोऽन्यया सह पुनःप्रवृतिकर्म “नेह संस्थितं च न लङ्घयेत्" इत्यनेन न्यायेन पुनः सहप्रवृत्तिरिति तथा " स्वर्ग गच्छत्यपुत्राऽपि"इत्यनेनापत्यजननमापदि प्रतिषिध्यते नियोगस्मृत्या तु तत्पुनरभ्यनुज्ञास्यते । तदेतदपत्योत्पादनमुक्तप्रतिषिद्धत्वा- १५ द्विकल्प्यते । अनयोस्तु स्मृत्योः कतमा स्मृतिया॑यसीति न शक्यं कर्तुमतिशयावधारणं नैकत्रापत्यमन्यत्रास्याः संयमः । उभयोरपि वस्तु निर्वहति ॥ १६२ ॥
व्यभिचारे तु भर्तुः स्त्री लोके मामोति निन्द्यताम् । शृगालयोनि प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥ १६३ ॥ पति या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता ॥ सा भर्तृलोकमानोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते ॥ १६४॥ अनेन नारी वृत्तेन मनोवाग्देहसंयता ॥ इहाय्यां कीर्तिमामोति पतिलोकं परत्र च ॥ १६५ ॥ एवं वृत्तां सवर्णा स्त्री द्विजातिः पूर्वमारिणीम् ॥ दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित् ॥ १६६ ॥
२५ न्यायप्राप्तानुवादः श्लोकः । एवं तस्याः साध्वीत्वाद्युक्त एवात्राग्निहोत्रिणः संस्कारः " न वाऽग्नयो ह वा एते पल्या प्रमीतायां धार्यन्ते" इति ॥ १६६ ॥
१ अ-क-ख-उ-क्ष-संप्रयुज्यते । २ फ-न चाप्यन्यपरिग्रहे । ३ फ-अपकृष्टं। ४ फ-व्यभिचारातु । ५ अ-क-ख-उ-क्ष-पापरोगी ।
For Private And Personal Use Only
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४५८
·
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्वाऽग्रीनन्त्यकर्मणि ॥ पुनर्दारक्रियां कुर्यात्पुनराधानमेव च ।। १६७ ।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ पंचमः
66
तदेतत्पुनरधिकारार्थमुदाहियते । इदमप्यन्यया सहाधिकारप्रतिप्रसवः । यदा त्वर्थे प्रयोजने धर्मकर्मानुष्ठाने वा तदाऽप्यसहायभावाद्वानप्रस्थपारिव्राज्ये वाधिकारस्याप्रतिषेधः । तथा च श्रुतिः जरसा ह वा एतस्माद्विमुच्यत" इति । अर्थलोपेन वा । अपरे त्वाहुः अत्र यदेति कल्पयिष्यते । एतेन यावज्जीवहोमीयश्रुतेरविरोधः सिद्धो भविष्यति ॥ २६७ ॥
अनेन विधिना नित्यं पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ॥
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥ १६८ ॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां शौचविधिः पंचमोऽध्यायः ॥ १ ॥ उपसंहारश्लोकः । पञ्चयज्ञग्रहणं च सर्वप्रसिध्यर्थमिति ॥ १६८ ॥ इतिश्रीभवी र स्वामिसूनोर्भद्यमेधातिथिस्वामिनः कृतौ मनुभाष्ये पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ५ ॥
For Private And Personal Use Only
१ अ-क-ख-ड-क्ष-अधिकारम्यापि प्रतिषेधः । २ अ-क-ख-ड-क्ष- गृहेषु ब्राह्मणो वसेत् ।
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्री ॥ श्रीगणेशाय नमः
अथ षष्ठोऽध्यायः प्रारभ्यते ।
सादरू
* एवं गृहाश्रमे स्थित्वा विधिवत्स्नातको द्विजः ॥ वने वसेत्तु नियतो यथावद्विजितेन्द्रियः ॥ १ ॥
गृहोपलक्षित आश्रमो गृहाश्रमः । गृहा दाराः तत्र स्थित्वा तमनुष्ठाय वने वसेदिति विधिः । स्थित्वेति क्त्वाप्रत्ययेन पौर्वकाल्यं गार्हस्थ्यस्य वनवासाद्दर्शयति । क्रमेणाश्रमः I कर्तव्यः । कृतगार्हस्थ्यो वनवासेऽधिक्रियते । समुच्चयपचमाश्रित्यैतदुक्तम् । अन्यथाऽवि - प्लुतब्रह्मचर्यादपि वनवासो विद्यत इत्येतदपि वक्ष्यते । विजितेन्द्रियः पक्ककषायः क्षीणराग इत्यर्थः । एवं विधिवद्यथावदितिपदानि वृत्तपूरणानि तानि प्राक्तत्र तत्र १० व्याख्यातानि । एतावद्विधीयते । गार्हस्थ्यं कृत्वा वनवास आश्रयितव्यः ॥ १ ॥
गृहस्थस्तु यदा पश्येद्वीप लितमात्मनः ||
अपत्यस्यैव चापत्यं तदाऽऽरण्यं समाश्रयेत् ॥ २ ॥
यदुक्तं त्यक्तविषयोपभोगगर्भोऽधिक्रियत इति तदेव दर्शयति । वली त्वक्शैथिल्यम् । पलितं केशपाण्डुर्यम् । अपत्यस्यापत्यं पुत्रस्य पुत्र इत्याहुः । सत्यपि दुहितुर्रपत्ये दौहित्रे ११. कन्यायां पुत्रस्यापि जातायां नैवं विधिमिच्छन्ति शिाः । अन्ये तु शिरःपालित्यं पौत्रोत्पत्तिं च वयोविशेषलक्षणार्थमाहुः । यस्य कथंचित्पालित्यं न भवेत्सोऽपि वार्धक्ये वनं समाश्रयेत् । यथैव ' जातपुत्रः कृष्णकेशस्तु' आधानेऽधिक्रियते एवं जातपौत्रः पलितशिराः । तदापि पुत्रजन्म कृष्णकेशता च वयोविशेषोपलक्षणार्थमेव । नातिशीघ्रं नातिचिरमित्यर्थस्योपलक्षणत्त्रे तु प्रमाणं वक्तव्यम् ॥ २ ॥
संत्यज्य ग्राम्यमाहारं सर्व चैव परिच्छदम् || पुत्रेषु भार्या निक्षिप्य वनं गच्छेत्सहैव वा ॥ ३ ॥
* [ अतःपरं प्रयक्ष्यामि धर्मे वैखानसाश्रमम् । वन्यमूलफलानां च विधिं ग्रहणमोक्षणे ॥ १ ॥ ऽऽ ]
१ फ- पूरणार्थानि २ अ-क-ख-ड-क्ष- अपत्यत्वं । ३ अ-क-ख-ड-क्ष-लक्षणार्थतैव ।
For Private And Personal Use Only
२०
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
पष्ठः
व्रीहियवमयमन्नं ततः प्रभृति नाश्नीयादित्येतत्संत्यज्येत्युच्यते । तदुक्तं मूलाशीत्यादि। परिच्छदः गवाश्ववस्त्रासनशय्यादिः । यदि भार्याया इच्छा तदा सहगमनम् , अन्यथा एकाकिनः । अन्ये तु तरुणी निक्षिप्य वृद्धया सहेति वर्णयन्ति । सत्यां भार्यायामयं विधिः । पुत्रेषु निक्षेपः वनगमनं वा । असत्यामपि मृतायां वनवास आपस्तम्बादिभिः स्मयते " पुनराधान " इत्यत्र । यस्येन्द्रियचापल्यं नास्ति स वानप्रस्थः । इतरः पुनरान्परिगृह्णीयादिति व्यवस्था ॥ ३ ॥
अग्निहोत्रं समादाय गृह्यं चाग्निपरिच्छदम् ॥ ग्रामादरण्यं निष्क्रम्य निवसनियतेन्द्रियः ।। ४ ॥
अग्नय एवाग्निहोत्रशब्देनोक्ताः । श्रौताननीन्समादाय गृहीत्वा गृह्यं च अग्नि१० होत्रपरिच्छदं सुनुवादि । ग्राम्यस्य परिच्छदस्य त्यागविधानादग्निसंबद्धस्य प्रतिप्रसवोऽयम् ॥ ४ ॥
मुन्यन्नैर्विविधैर्मेध्यैः शाकमूलफलेन वा ॥ एतानेव महायज्ञान्निर्वद्विधिपूर्वकम् ॥ ५॥
एतानेव ये गृहस्थस्य विहिताः । निर्वपेदनुतिष्ठेत् । विधिपूर्वकमित्यनुवादः १५ श्लोकपूरणार्थः ॥ ५॥
वसीत चर्मचीरं वा सायं लायात्मगे तथा ॥ जटाश्च विभूयान्नित्यं श्मश्रुलोमनखानि च ॥६॥
चर्म गोमृगादीनाम् । चीरं वस्त्रखण्डम् । सायं दिवप्तावसानसमयः । प्रगे चान्हः प्रथमोदये । एवं सायं स्नानविधानाद्रात्रौ भोजनमस्याहुँः भुक्ते स्नानप्रतिषेधात् । २० तदयुक्तमित्यन्ये । यतः स्नातकव्रतमतः स्नानमाचरेद्भुक्त्वेति । महाभारते तु पुरुषमात्र
धर्मतया स्मर्थते । त्रैकालिकमप्यस्य स्नान भविष्यति वैकल्पिकम् । जटाश्मश्रुलोमनखानि न कर्तयेत् ॥ ६ ॥
यद्भक्षः स्यात्ततो दद्यालि भिक्षां च शक्तितः॥
अम्मूलफलभिक्षाभिरचयेदाश्रमागतम् ॥ ७ ॥ मुन्यन्नैरित्युक्तं तानि च नीवारादीनि वन्यानि धान्यानि तथा शाकादीनि वन्यान्येव। अन्नशब्दो बाहुल्येन धान्यविकारे भक्तसक्तुपिष्टादौ प्रयुज्यते । ततः शाकादीनां सत्यपि मुन्यन्नत्वे पृथगुपादानम् । मुनयस्तापतास्तेषामन्नानि मुन्यन्नानि । अग्नौ पाकधर्मान्महायज्ञान्निपेत् । यदा कालपक्कफलाशी तदा न निर्वपेदित्याशङ्कायामाह ।
अ-क-ख-ड-क्ष-पक्षे वनगमनं वा । २ फ-ग्राम्यपरिच्छदस्य । ३ फ-गृहस्थविहिताः । ४ फ-मप्याहुः; र-अस्येत्याहुः । ५ र-भुक्ते स्नानप्रतिषेधात्तदुक्तमित्यन्ये । ६ फ-यद्भक्ष्यं । ७फ-आगतान् ।
For Private And Personal Use Only
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
यद्भक्षः स्यात् । यदेव भक्षयेत्तदेव पिष्टादि यथासामर्थ्य दद्यात् । बलि अनग्निहोत्रं इन्द्रायेन्द्रपुरुषेत्यादि यद्विहितम् । अग्नौ त्वस्मिन्पक्षे होमो नास्ति । तद्युक्तम् । बलिशब्दस्य ज्यामात्रवचन दग्नावनग्नौ च तुल्यमेतत् । अथाप्ययं पक्षः स्याद्यदेव भक्षयेत्तदेव । अग्नावेव पक्केनाग्नौ होमः कर्तव्यस्तथापि तावन्मात्रप्रयोजनं शाकादि वक्ष्यति स्वयं कालपक्वं भोक्ष्यते । सर्वथा कालपक्वाशिनोऽप्यस्ति वैश्वदेवोऽग्नावेव। ५. अबादिभिर्द्वन्द्वोऽयम् । अद्भिर्मुलफलैः भिक्षया च नीवारादिनाऽर्चयेदाश्रमागतं पान्थम् ॥७॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दान्तो मैत्रः समाहितः॥
दाता नित्यमनादाता सर्वभूतानुकम्पकः ॥ ८॥ आश्रमबुद्ध्या स्वाध्यायादीनां निवृत्तिमाशङ्कमान आश्रमान्तरत्वादस्यानिवृत्त्यर्थमाह । नित्ययुक्तः न यथा गार्हस्थ्ये । तत्र हि गृहचेष्टार्था अपि व्यापाराः सन्ति तेष्व- १० नुष्ठीयमानेषु नास्ति स्वाध्यायः । दान्तो दमयुक्तः मदवर्जितः । मैत्रः मित्रकर्मप्रधानः प्रियहितभाषी । सन्निहितस्य चित्तानुकूलनपरः स समाहितः । नासंबद्धं नापाकरणिकं बहु पराधीनोऽपि ब्रूयात् । दाता अपां मूलभिक्षाणां च । अनादाता पथ्यौषधांद्यर्थमाश्रमान्तरादागतं न याचेत् । सर्वभूतानुकम्पकः अनुकम्पा कारुण्यम् । सत्यपि कारुणिकत्वे न परार्थमन्यं याचेत ॥ ८ ॥
वैतानिकं च जुहुयादग्निहोत्रं यथाविधि ।।
दर्शमस्कन्दयन्पर्व पौर्णमासं च योगतः ॥ ९॥ वितानो विहारस्तत्रं भवं वैतानिकम् । त्रेताग्निविषयं कर्म श्रौतं तज्जुहुयात्कुर्यात्। अग्निहोत्रशब्दो यवाग्बादी होमसाधने द्रव्ये वर्तते न कर्मनामधेयम् । ततश्च तज्जुहुयादाहवनीयेऽग्निहोत्रादिभिर्नुहोतीत्यर्थः । उपपन्नः प्रथमपक्षेऽग्निहोत्रंशब्दो जुहोति- २० नाऽभिन्नार्थः ।
नन च " पत्रेषु भार्या निक्षिप्येति" पक्षान्तरमुक्तं तत्र कथं तया विना श्रौतेष्वधिकारः । प्रोषितस्य यथेति चेत् । यथा प्रोषितो वा यजमानः संविधानादिना दूरस्थोऽप्यधिक्रियते संविधाने एवं भवति कर्ता तद्वत्पत्न्यपि वनं प्रतिष्ठमानमनुज्ञास्यति न सहाधिकारो विरोत्स्यत इति तदपि वार्तम् । दैवान्मानुषाद्वा प्रतिबलात्कथञ्चित्प्रवासोपपत्तेः। २५ युक्तमीदृशमनुष्ठानं न स्वेच्छया । सत्यां शक्तौ बहूनि चाङ्गानि परिलुप्येरन् । दर्शपौर्णमासयोः " वेदोऽसि वित्तिरसि" इत्यादि पत्नी वाचयेदित्युक्तं तद्धीयेत । अथोच्येत
१अ-क-ख-ड-क्ष-अग्निहोत्रं । २ अ-क-ख-ड-क्ष-वेदेज्यामात्र- । ३ अ-क-ख-ड-क्ष -गृहचेष्टाया। 7 अ-क-ख-ड-क्ष-दम्भवर्जितः। ५ अ-क-ख-ड-क्ष-प्रियहिता भाषा । ६ फचित्तानुकूलतापरः । ७ अ-क-ख-ड-क्ष-अप्राकरणिकं.। ८ अ-क-ड-क्ष-बह्वपराधतोऽपि । ६ फआपद्यौषधाद्यर्थमाश्र-। १० क-ख-ड-क्ष-आश्रमाचारादागतं । ११ अ-ड याचते। १२ अ-कख-ड-क्ष-तत्रभवो वैतानिकः । १३ फ-साधनद्रव्ये । १४ अ-क-ख-ड-क्ष-अग्निहोत्रशब्देन । १५ अ-क-ख-ड-क्ष-पदान्तरमुत्तम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४६२
१०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
सहप्रस्थानपक्षे विधिरयं भविष्यतीत्येतदपि न । विशेषस्याश्रुतत्वात् । निक्षेपपक्षे चाग्नीनां प्रतिपत्त्यन्तरमनाम्नातं किञ्च सहत्वपक्षेऽपीदं विरुध्यते ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"
“वासन्तशारदैर्मेध्यैर्मुन्यन्नैः स्वयमाहृतैः । पुरोडाशांश्चरूंश्चैव विधिवन्निर्वपत्पृथक् ” ॥ इति ( श्लो. ११ ) । आरण्यानि मुन्यन्नानि नीवारादीन्यभिप्रेतानि । ग्राम्यस्य परिच्छदस्य त्यागविधानात् । त्रीह्यादिभिश्च वेदे पुरोडाशा विहितास्ते च ग्राम्याः । न च स्मृतिश्रुतिषु उत्पन्नन्यायेन त्रीहिशास्त्रविधिन्यायेन वा केनचिन्मेध्येनारण्येनान्नेन प्रयोगः परिसमाप्येत निक्षेपे । ते च भार्यया दुरुपपादाः । कथं यावज्जीवश्रुतौ सत्यामग्नीनां त्यागो भार्याया वा तस्मादाश्रमान्तरविधानं वैतानिकानां च कर्मणामनुष्ठानं न संवदेत् । कर्तव्यो -
।
ऽत्र यत्नः ।
केचिदाहुः वैतानिकशब्दः स्मार्तेष्वेव कर्मसु स्तुत्या प्रयुक्तः । न च स्मार्तेषु व्रीह्यादि नियमशास्त्रमस्ति । तत्र ह्याम्नायते ( रामायणे अयोध्याकाण्डे ) -
66
यदन्नः पुरुषो राजंस्तदन्नास्तस्य देवता: " इति । अतश्च मुन्यन्नै - रनुष्ठानविरुद्धं भवेद्रीह्यादिशास्त्रविरोधः परिहृतः स्यात् । सहाधिकारस्तत्रापि विद्यते । तस्य कः परिहारः । उभयोः स्मार्तत्वादस्यामवस्थायां बाधिष्यते ।
१५
यत्तु श्रौतवचनं “पत्न्या सह यष्टव्यमिति” तच्छ्रतेष्वेव । अथवा नैवायं विधिर्गृहस्थाग्नेः । किंतर्हि 'श्रावणिकेनाग्निमाधायेति' गौतमेन पठितम् । इहापि वक्ष्यति “वैखानस - मते स्थित " इति (लो. २१ ) । तस्माच्छ्रास्त्रविहितानि कर्मान्तराण्येवैतानि ।
दर्शपूर्णमासादयस्तु शब्दाः भक्त्या तत्र प्रयुक्ताः । अतस्तत्र तदाधानममार्यस्यैत्र । गार्हस्थ्योपात्तानां प्रतिपत्तिरुक्ता " अग्नीस्वात्मनि वैतानानिति " ( श्लो. २९ ) । यत्तु २० यावज्जीवश्रुतौ सत्यां कथमग्नीना त्याग इति एतच्चातुराश्रम्यानुक्रमणप्रकरणे निरूपयिष्यते । अन्ये पुनराहुः | होमो ग्राम्यानामन्नानां प्रतिषिद्धो न तु देवताद्यर्थ उपयोगः । ननु च यजमानपञ्चमा इडां भक्षयन्तीति " तत्रापि विद्यते मक्षः । सत्यम् । स तु शास्त्रीयो न लौकिकः । लौकिकस्य च प्रतिषेधः । संत्यज्येति ग्रामप्रवेशश्च तस्य तदर्थो न २५ विरुध्यते । तथा वृक्ष्यति " ग्रामादाहृत्य वाऽश्नीयादिति” ( श्लो. २८ ) । तदेतदसत् । मुन्यन्नैरिति विधानात् । तदेवं श्रावणिकेनाग्निमाधायेत्यादि सर्वमुपपन्नम् ।
66
तथा “ह्यग्निहोत्रं सम`दायेति” पठ्या । न तु सत्यज्येति । समारोपणमपि मुमूर्षोस्तप्ततपसो वक्ष्यते प्रथमप्रवासे न च तुरायणादिशब्दानां श्रवणिकाग्निविषयत्वे कथंचिदुप
फ - विनिक्षेप । २ अ-क-ख-ड-क्ष-अनुष्ठाने स तु विरुद्धं भवत् । ३ अ. ४ सू. २६ “ श्रावणकेन" इति गौतमीयपाठः । ४ अ-क-ख-ड-क्ष-प्रतिषिद्धो तु । ५ फ-तदेव सत् । ६ र-फ- समाधायेति । ७ फ- प्रवासेन नतुरागादि शब्दानां - ; र-न चातुरायणादिशब्दानां ।
For Private And Personal Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। पत्तिः । मृतभार्यस्य तदाधानं वाचनिकं भविष्यति । यदा वा ब्रह्मचर्यादेव वनवासमिच्छतदा श्रावणिकाधानम् । तस्मादाहिताग्नेः महाग्निमिवनप्रस्थानं सभार्यस्य ।
तत्र च यथाविधि व्रीह्यादिना श्रौतकर्मानुष्ठानम् । ब्रीह्यादीनामपि मुन्यन्नता कथंचिदुपपाद्या । ब्रीहियवावपि पवित्रम् । भार्यानिक्षेपश्चानाहिताग्नेः कथंचित्स्मार्तेऽग्नौ गतिः । उमयोः स्मार्तत्वात् । यस्य च द्वे भार्ये जाते एकया चाग्नयो नीतास्तस्य द्वितीयां भायौ निक्षिप्येति वचनम् । अस्कन्दयन्। स्कन्दनं विध्यतिक्रमः । यथाविहितमनुष्ठानस्यासंपादनम् । एतच्च पादपूरणं योर्गत इत्येतदपि। योगत अस्कन्दयन् युक्त्याऽविनाशयन् । युक्तिविधिरेव ॥ ९ ॥
दर्शष्टयाग्रयणं चैव चातुर्मास्यानि चाहरेत् ।।
तुरायणं च क्रमशो दाक्षस्यायनमेव च ॥ १० ॥ दर्शष्टिश्च आग्रयणं चेति समाहारद्वन्द्वः। चातुर्मास्यतुरायणदाक्षायणाः श्रौतकर्मविशेषवचना नित्या एव तुरायणादयः केषांचित् ॥ १० ॥
वासन्तशारदैर्मेध्यैर्मुन्यन्नैः स्वयमाहृतैः॥
पुरोडाशांश्चरूंश्चैव विधिवनिर्वत्पृथक् ॥ ११ ॥ यदा मुन्यन्नैरिति न पूर्वेण संबंध्यते तदा नास्ति चोद्यं वैतानिकानि कथं १५ ब्रीह्मादिचोदितानि क्रियेरन् । अत्र चरुपुरोडाशा वैखानसशास्त्रोक्ता एव वेदितव्याः । वसन्ते जायन्ते पच्यन्ते वा वासन्तानि । एवं शारदैमेध्यैरित्यनुवादः । स्वयमाहृतः प्रतिग्रहादीनि वृत्तिकर्माणि निषिध्यन्ते । स्मार्तानामुक्तानां कर्मणामनुष्ठानार्थ पुनर्हत्यादिनापहरणम् । विधिवत्पृथगितिपूरणे ॥ ११ ॥
देवताभ्यस्तु तध्दुत्वा वन्यं मेध्यतरं हविः ॥
शेषमात्मनि युञ्जीत लवणं च स्वयं कृतम् ॥१२॥ पर्वस यद्देवताभ्यो दत्तं तच्छिष्टमेव भक्षयेन्न शाकमूलफलादि । शेषमात्मनि युञ्जीत आत्मनिमित्तमुपयोजयेत् । आत्मार्थ शरीरस्थित्यर्थमित्यर्थः । स्वयंकृतं च लवणं सैन्धवादि निषेवेत ॥ १२ ॥
___ स्थल जौदकशाकानि पुष्पमूलफलानि च ॥
मेध्यवृक्षोद्भवान्यद्यात्स्रहांश्च फलसंभवान् ॥ १३ ॥ स्थलजानि उदकजानि अद्यात् । तथा पुष्पमूलफलानि च ॥ १३ ॥
वर्जयेन्मधु मांसं च भौमानि कवकानि च ॥
भूस्तृणं शिग्रुकं चैव श्लेष्मातकफलानि च ॥ १४ ॥ भौमानि कवकानि । कवकशब्दः प्राग्व्याख्यातः छत्राकशब्दपर्यायः । ३० १फ-विहितस्यानुष्ठान-२ फ-योग । फ-ऋक्षेष्टया-। ४ फ-आग्रहमं । ५ अ-ड-संबाध्यते। ६ अ-ड-च। ७ फ-छत्राकपर्यायः
२५
For Private And Personal Use Only
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४६४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
तानि च कवकानि भूमौ जायन्ते वृक्षकोटरादावपि । अतो विशेषणार्थं भौमग्रहणम् । समाचारविरोधो गृहस्थधर्मेषु चाविशेषेण कवकानां प्रतिषेधः । वानप्रस्थस्य च नियमातिशयो युक्तः । तस्माद्भौमानीति स्वतन्त्त्रपदं तत्र गोजिव्हिका नाम कश्चित्पदार्थो वनेचराणां प्रसिद्धस्तद्विषयं बोद्धव्यम् । न तु यत्किचिद्भुविजातमात्रस्य । कवकानां ५ प्रतिषिद्धत्वात्पुनः प्रतिषेधो भूस्तृणादीनां तत्समप्रायश्चित्तार्थः । भूस्तृणशिग्रुकशब्दौ शाकविशेषवचनौ वाहीकेषु प्रसिद्धौ ॥ १४ ॥
१०
१५
२०
www. kobatirth.org
66
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसंचितम् ॥
जीर्णानि चैव वासांसि शाकमूलफलानि च ॥ १५ ॥ षण्मासनिचयसमनिचयपक्षयोराश्वयुजे त्यागः ।
ननु मुन्यन्नं तावदेव संचेयं यत्कर्म पर्याप्तं तत्र नैवाधिकमस्ति । कस्य त्यागः । उच्यते। न शक्या तुला ग्रहीतुमर्जनकाले अतो यत्किंचिदवशिष्टमस्ति तस्याश्वयुजे त्यागः । जीर्णानि चैव वासांसि । अजीर्णानां नास्ति त्यागः ॥ १५ ॥
न फालकृष्टमश्रीयादुत्सृष्टमपि केनचित् ॥
न ग्रामजातान्यार्तोऽपि पुष्पाणि च फलानि च ॥ १६ ॥ आरण्यस्यापि फालकृष्टस्य प्रतिषेधः । ग्रामजातान्यफालकृष्टान्यपि संत्यज्य ग्राम्यमाहाराम्" इत्यनेन प्रतिषेधः । पुष्पफलानां क्रियते नोपयोगः । ग्राम्याणां देवताभ्यर्चनादौ पुष्पफलानां निषेधः । आर्तोऽपि अन्यासंभवेऽप्यवश्यकर्तव्यत्वाद्देवताद्यर्चनस्य प्रतिनिधिपक्षेऽपि नोपादेयमित्यर्थः । अपिशब्दो भिन्नक्रमो द्रष्टव्यः । पुष्पाण्यपि नोपादेयानि किं पुनर्धान्यानि ॥ १६ ॥
अग्निपकाशनो वा स्यात्कालपक्क भुगेव वा ।।
अश्मकुट्टो भवेद्वाऽपि दन्तोलूखलिकोऽपि वा ॥ १७ ॥
अग्निना पक्कं शाकौदनादि तदशनं यस्य सोऽग्निपकाशनः । काले स्वयमवे यत्पक्कं तदेव भुञ्जीत वार्क्ष फलम् । अथवा धान्यानामेव नीवारादीनां निष्पिष्येदं भक्षणम् । अश्मभिः पाषाणैः कुट्टयित्वा पिष्टरूपं कृत्वा भुञ्जीत । यद्वा हतूपपन्नं वृन्तकादिभि२५ र्बहिः कपाटकं तदश्मभिरंपनीय कवाटमन्तः फलं भक्षयेत् । दन्ता उलूखलम् अस्य दन्तोलूखलिकः । दन्तैस्तुषकवाटमपनीय भक्षयेत् । असत्यपि संस्कारे स ेन कर्तव्यः | यदि वा पूर्ववदशनविशेषोपलक्षणं तादृशम श्रीयाद्यदस्य दन्ता एव उलूखल कार्यमवघातं संपादयन्ति ॥ १७ ॥
१ अ-क-ख-ड-क्ष-समाचारविरोधो । २ अ-क-ख-ड-क्ष- नियमाविध्यायुक्तम् । ३ अ-डवाहीनेषु । ४ र - समानि च पक्षयो । ५ फ-मूलानि । ६ फ-नाई । ७ ड - निष्कुय्य । ८फ - बहिस्तुषकपाटक ९ अ-क-ख - क्ष -- उपनीय ।
For Private And Personal Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
सद्यः प्रक्षालको वा स्यान्माससंचयिकोऽपि वा ॥
षण्मासनिचयो वा स्यात्समानिचय एव वा ॥ १८ ॥ यत्पूर्वमशनमुक्तं तदैकाहिकभोजनपर्याप्तमेवार्जयेत् । मासोपयोगी वा संचयो मासपर्याप्तः संचयो माससंचयः । सोऽस्यास्तीति ठन् कर्तव्यः। यदि वा माससंचयक इति । बहुव्रीहिसमासोऽत्र कर्तव्यः । मासपर्याप्तः संचयोऽस्येति । एवमुत्तरयोरपि ॥ १८॥ ५
नक्तं चान्नं समश्नीयादिवा वाऽऽत्दृत्य शक्तितः ॥
चतुर्थकालिको वा स्यात्स्याद्वाऽप्यष्टमकालिकः ॥ १९ ॥ द्विभॊजनस्य पुरुषार्थतया विहितत्वादन्यतरस्मिन्काले निर्वृत्तिर्विधीयते । यथा यथा वयोऽतिक्रामति तथा तथा भोजनकालं जह्यात् । चतुर्थमय॑ष्टमावधिकतयाऽऽश्रयेत् । त्रीण्यहोरात्राण्यतीत्य चतुर्थेऽहनि सायं भुञ्जानोऽष्टमकालिको भवति । भोजनस्य प्रकृत- १. त्वात्तद्विषयश्चतुर्थकालसंबन्धः प्रतीयते ॥ १९ ॥
* चान्द्रायणविधानैर्वा शुक्लकृष्णे च वर्तयेत् ॥ . पक्षान्तयोऽप्यनीयाद्यवागू कथितां सकृत् ॥ २० ॥ पक्षान्तौ पूर्णमास्यमावास्ये । अत्र श्रितां यवागूमश्नीयात् । सकृदिति सायं प्रातर्वा ॥ २० ॥
पुष्पमूलफलैर्वाऽपि केवलैर्वतयेत्सदा ॥
कालपक्कैः स्वयं शीर्णैर्वैखानसमते स्थितः ॥ २१ ॥ कालपक्कैः पनसादीनाम् अग्निनाऽपि पाकः क्रियते तन्निषेधार्थम् । तदग्निपर्क गृहस्थस्यानिषिद्धम् । वैखानसं नाम शास्त्रं यत्र वानप्रस्थस्य धर्मा विहितास्तेषां मते स्थितः । अन्यामपि तच्छास्त्रोक्तां चर्या शिक्षेत ॥ २१॥ .
भूमौ विपरिवर्तेत तिष्ठेद्वा प्रपदैर्दिनम् ॥
स्थानासनाभ्यां विहरेत्सवनेषूपयन्नपः॥ २२ ॥ विपरिवर्तनं केवलायां भूमावेकेन पार्थेन निषेद्य पुनः पार्थान्तरेणावस्थानम् । आहारविहारकालौ वयित्वा एवं वर्तेत । नोपविशेन्न चक्रमेत् न शय्यायां नासने न भित्तौ निषीदेदित्यर्थः । प्रपदैः पादात्रैर्वा तिष्ठेत् । स्थानासनाभ्यां चै दिने । रात्रौ तु २५ केवलस्थण्डिलशायितां वक्ष्यति । सवनेषु प्रातमध्यन्दिनापराह्नेषु उपयनप इति च । असंभवे नद्यादीनामुद्धृतोदकेनापि स्नानं दर्शयति ॥ २२ ॥ १ ख-फ-र-याति । २ र-अथाष्टभावधितया; फ-चतुर्थमष्टभावधितया ।
* [यतः पत्रं समादद्यान्न ततः पुष्पमाहरेत् ॥
यतः पुष्पं समाद्यान्न ततः फलमाहरेत् ॥१॥] ३ अ-क-ख-ड-क्ष-र-निषिद्य । ४ अ-क-ख-ड-क्ष-र-वा ।
-
For Private And Personal Use Only
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्याद्वस्वभ्रावकाशिकः ॥ आर्द्रवासास्तु हेमन्ते क्रमशो वर्धयंस्तपः || २३ ||
०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चभिरात्मानं तापयेत् । चतसृषु दिक्षु अग्नीन्त्सन्निधाप्य मध्ये तिष्ठेदुपरिष्टादादित्यतापं सेवेत । प्रावृष्यभ्राण्येवावकाशाऽऽश्रयो यस्मिन्देशे देवो वर्षति तं प्रदेशमा - ५ श्रयेद्वर्षनिवारणार्थं छत्रवस्त्रादि न गृह्णीयात् । हेमन्ते शीतोपलक्षणार्थम् । एतेन शिशिरेऽप्येष एव विधिः । आर्द्रवासस्त्वं क्रमशः क्रमेण ॥ २३ ॥
उपस्पृशंस्त्रिषवणं पितृन्देवांश्च तर्पयेत् ॥
तपश्चरंश्वोग्रतरं शोषयेद्देहमात्मनः ॥ २४ ॥
[ षष्ठः
उपस्पर्शनं स्नानम् । अन्यदपि ऊर्ध्ववाहादि मासोपवासद्वादशरात्रादि तपः । १० उग्रतरं प्रकृष्टतरं शरीरपीडाजननं कुर्वन् शोषयेच्छरीरम् ॥ २४ ॥ अग्नीनात्मनि वैतानांत्समारोप्य यथाविधि ॥ अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मूलफलाशनः ।। २५ ।।
विताने भवा वैताना: श्रौताः । तान्समारोपयेद्भस्मपानादिविधानेन । आत्मनि समारोपणविधिश्च श्रवणकादवगन्तव्यः । चिरकालं यदा तपश्चरितं भवति सप्तत्यवस्थां १५ वयः प्राप्तं तदा वानप्रस्थ एव सन्ननग्निरनिकेतः पर्णकुटीं निवासार्थी जह्यात् । क तर्ह्यसीत उपरिष्टाद्वक्ष्यति “ वृक्षमूलनिकेतने " इति ( श्लो. २६ ) । मुनिः स्यादिति संबध्यते । तेनायमर्थ उक्तो भवति । वाङ्गियमं कुर्यादिति मौनव्रतधारी नियतवागुच्यते लोके । मूलफलाग्ननः अन्यान्ननिवृत्त्यर्थमेतत् । नीवारादन्यारण्यान्यपि नाश्नीयात्॥२५॥ अप्रयत्नः सुखार्थेषु ब्रह्मचारी धराशयः ॥ शरणेष्वममश्चैव वृक्षमूलनिकेतनः ॥ २६ ॥
For Private And Personal Use Only
सुखप्रयोजनेषु वस्तुषु प्रयत्नं न कुर्यात् । आतपपीडितः छायां नोपसर्पेत् । शीतार्दितो नाग्निं समिन्धीत । यदि तु दैवोपपादितादित्यतापादिना शीतादिदुःखनिवृत्तिभवतीत्यत्रैव तदुःखापनोदः क्रियते । न निषिध्यते । वर्षादिकालादन्यत्रैताद्विधीयते । तत्र प्रतिपन्नस्य धैर्मस्य विधानात् । अथवा व्याधितस्तस्यौषधप्रयत्नो निवार्यते । व्याधिनिवृत्तिरपि २५ सुखमुच्यते । अतस्तन्निवृत्त्यर्थं यत्नं न कुर्यात् । धराशयः केवलैस्तृणैराच्छादिते स्थण्डिले शयीत । शरणेष्वाश्रयेषु गृहवृक्षमूलादिषु ममकारमात्मीयाभिनिवेशं न कुर्यात् । वृक्षमूलानि निकेतनं गृहस्थानीयं कुर्यात् । तदसंभवे शिलातलगुहादयोऽपि विडिताः ॥२६॥
१ ड - पत्रकुटी । २ फ-यत्नं । ३ ख -ड- प्रतिपन्नस्य विधानाम् । ४ फ-यतं कुर्यात् ।
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः ।
तापसेष्वेव विप्रेषु यात्रिकं भैक्षमाहरेत् || गृहमेधिषु चान्येषु द्विजेषु वनवासिषु ॥ २७ ॥ पञ्चम्यर्थे सप्तमी । तापसेभ्यः फलमूलासंभवे भैक्षमाहरेत् । गृहमेधिभ्यो -गृहस्थेभ्यो वा वनवासिभ्यः । यात्रिकं यावैता सौहित्यं भवति ॥ २७ ॥
असंभवे
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ग्रामादाहृत्य वाऽश्रीयादष्टौ ग्रासान्वने वसन् ॥ प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना शकलेन वा ॥ २८ ॥
ग्रासग्रहणान्न मूलफलभिक्षैव ग्राम्यान्नाशनमन्यासंभवेऽनेनानुज्ञातम् । गृहीत्वा टेनैव पाणिना भाजनरहितेन शकलेन शरावाद्येकदेशखण्डेन ॥ २८ ॥
एताश्चान्याच सेवेत दीक्षा विप्रो वने वसन् ॥ विविधाचौपनिषदीरात्मसंसिद्धये श्रुतीः ॥ २९ ॥
एता दीक्षा नियमानन्यांश्चान्तर्जलस्थान चक्षुर्निमीलनादिकं सेवेत । श्रुतीरौपनिपदी: रहस्याधिकारपठितानि वेदवाक्यानि अधीयीत चिन्तयेद्भावयेच्चाऽऽत्मसंसिद्धये ब्रह्मप्राप्यथ वा उपासना उक्ताः । विविधा इत्यनुवादः ॥ २९ ॥
ऋषिभिर्ब्राह्मणैश्चैव गृहस्थैरेव सेविताः ॥
विद्यातपोविध्यर्थं शरीरस्य च शुद्धये ॥ ३० ॥
४६७
१०
For Private And Personal Use Only
१५
1
अविशेषेणोक्ता अन्याश्च सेवेत । शाक्यपाशुपतादिदीक्षादिसेवनमपि प्राप्तं तन्निषेधति । ऋषिभिर्महाभारते संतप्य वनेष्वद्यैः सेविता वर्ण्यन्ते । ब्राह्मणैश्च गृहस्थैर्याः सेविताः। तदुक्तम् “उत्तरेषां चैतदविरोधीति" (गौतमीये अ. ३ सू. ९ ) । विद्या आत्मैकत्वविज्ञानं तच्छ्रुतिसेवनेन वृद्धिं नयेत् दृढीकुर्यात् । शरीरस्य च शुद्धये आहारनियम- २० -दीक्षाः सेवेत ॥ ३० ॥
अपराजितां वाssस्थाय व्रजेद्दिशमजिह्मगः ॥
आ निपाताच्छरीरस्य युक्तो वार्यनिलाशनः ॥ ३१ ॥
प्राच्या उदीच्याश्च दिशोरन्तरालमपराजिता दिक् लोकेष्वैशानीत्युच्यते । दिशमास्थाय चेतसि निधायैषा मया गन्तव्येति ततस्तामेव व्रजेत् । अजिह्मगः अकुटिल- २९ गामी । श्वभ्रनदीस्रोतांसि न परिहरेत् । आ निपाताच्छरीरस्य युक्तो वार्यनिलाशनः । प्राच्या उदीच्याश्च गमनविधिरयम् । यावन्न पतति तावद्वायुभक्षोऽम्बुभक्षश्च स्यात् । युक्तः योगशास्त्रैरात्मानं युक्त्वा । तदेतन्महाप्रस्थानमुच्यते ॥ ३१ ॥
१ फ-मूलफलासंभवे । २ ड - वनवासिकेभ्यः । ३ फ - प्राणमात्र सौहित्यं, र-पाकमात्र- ४ फ-पत्रपुटेनैव । ५ अ-क-फ-र-क्ष- ब्रह्मप्राप्यर्था या - ६ र - वनाद्यायैः ।
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४६८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[षष्ठःः
आस। महर्षिचर्याणां त्यक्त्वाऽन्यतमया तनुम् ॥ वीतशोकभयो विप्रो ब्रह्मलोके महीयते ॥ ३२॥
पूर्वोक्तानि तपांसि महाप्रस्थानं चानन्तरोक्तं महर्षिचर्या । आसामन्यतमया नदीप्रवेशेन भृगुप्रपतनेनाग्निप्रवेशेनाहारनिवृत्त्या वा शरीरं त्यजेत् । अस्य फलं वीतशोकभयस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिः । नरकादिदुःखानुभवः शोकः । भयं नरकं गमिष्यामीति तदस्य व्येति । अव्यवधानेनैव नाचिरादिक्रमेण ब्रह्मलोकं प्राप्नोति । इह स्थानविशेषो ब्रह्मलोकः स्वर्गादपि निरतिशयस्तत्र महीयते पूज्यमान आस्ते । न तु ब्रह्मणः स्वाराज्यं प्राप्नोति लोकग्रहणात् । चतुर्थे ह्याश्रमे मोक्षं वक्ष्यति । न केवलकर्मकृतो मोक्ष इत्याहुः ।
ननु चास्याप्युक्तं " विविधाश्चौपनिषदीरात्मसंसिद्धये श्रुतीरिति"। आत्मसंसिद्धिश्च १० आत्मोपासनतया तद्भावापत्तिः । न ह्यन्यः संसिद्धिशब्दस्यार्थ उपपद्यते । औप
निषदीषु श्रुतिषु तद्भाव्यं योगिनामात्मानं " ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेतीति " च । अथ सायुज्यं गच्छतीत्यादि । अथोच्यते । अन्या अपि तपःसिद्धयः श्रूयन्ते । “ से यदि पितृलोकवासो भवति" इत्यादि संकल्पितार्थोपपादिता सार्टिता सालोक्यं च पुरुषस्य भविष्यति । न पुनमोक्ष इति । तदयुक्तं विशेषाभावात् । यथैव परिमितफलासूपासनास्वधिक्रियते एवममृतत्वप्राप्तावपि । न क्वचिच्छूयते परिव्राजकेनैवोपासनान्यद्वैतविषयाणि कर्तव्यानि ।
___ ननु च "त्रयो धर्मस्कन्धाः" इत्युपक्रम्य " यज्ञोऽध्ययनं दानम्" इत्यनेन गृहस्थधर्मा उक्ताः । तप एवेत्यनेन वानप्रस्थः । ब्रह्मचार्याचार्यकुलवासीत्यनेन नैष्ठिकः । ब्रह्म. संस्थ इत्यनेन परिव्राजकः । एतेषां त्रयाणां पुण्यलोका उक्ताः । पारिशेष्यादेतद्वयतिरिक्तस्था
मृतत्वम् । नैवम् । ब्राणि संतिष्ठते प्रयतते तत्परस्य ब्रह्मसंस्थस्य यौगिकत्वादस्य २० शब्दस्य । ननु च यदि सर्वेषामधिकारस्तदैतावदेव वक्तव्यं ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेतीति । नैवम् ।
आश्रमाणां स्वविधिवाक्यावगतं फलं संपत्क्षयिणः पुण्यलोका भवन्त्रीति ब्रह्मसंस्थस्य तदाश्रमावस्थितस्यैवामृतत्वमपुनरावृत्तिलक्षणं विधीयते । ननु चाद्वैतरूपं ब्रह्मेत्यात्मविदः । स च निवृत्तकर्माख्यः । आश्रमाश्च प्रवृत्तमार्गाख्याः क्रियाकारकफलभेदानुष्ठानात्मकाः ।
तत्राद्वैतात्मविज्ञाने समानभेदाश्रयाणि च गृहस्थाद्यग्निहोत्रकादनिीति परस्परविरोधः । २५ अत्रोच्यते । समानमेतत् पारिवाज्येऽपि यमनियमानामिष्टत्वात्ते च भेदाश्रयाः ।
अथाप्युच्येत कर्मसंन्यासिनो निवृत्तिमार्गावस्थायिनो नैव केचिच्छास्त्रार्थविधयः सन्ति । नायं शास्त्रार्थः । अहंकारममकारत्याग एव संन्यासो वक्ष्यते । नाशेष
शास्त्रार्थत्यागः । तस्यापि क्षुधाधुपहतस्य भिक्षादौ प्रवर्तमानस्यास्त्येव क्रियाकारकसंबन्धः। फ-+ च। २ फ-अचिरादिक्रमेण ३ फ-चाप्युक्तं । ४ फ-आत्मोपासनया । ५ फ-यस्तपति। ६ ड-स- पादः। र-पादि। ७ ड-र-उपासनाद्वैतविषयाणि । ड-फ-उपासनाय । ८ ड-अननैव । 3 ड-पुनरावृत्तिलक्षणं ।
For Private And Personal Use Only
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः ।
४६९ तत्र लौकिके दृष्टार्थभेदे प्रवर्तमानस्य अद्वैतात्मविज्ञानभावनमविरुद्धम् । शास्त्रीये त्वग्निहोत्रादौ विरोधादिति को युक्तकार्येवं वदेत् । अथोच्यते । क्षुधाधुपहतस्याप्यद्वैतत्यागो विरोधिना भोजनेन तावत्काल एव । यथाऽन्धतमसि चलितस्य गच्छतः कण्टकप्रदेशे पादन्यासः सवितरि पुनरुदिते लब्धप्रकाशस्य पुनय्यिमेवाध्वन्यस्याकण्टकेऽवस्थानम् । तथा क्षुधाधुपघाते विच्छिन्नात्मविज्ञानस्य क्षणमालोकस्थानीयायां क्षन्निवत्तौ पनदृढसंस्कार- ५ वशादद्वैत एवावस्थानमिति । तत्तापसेऽप्यविरुद्धम् । गृहस्थस्यापि पुत्रदारादितयोपासनमविरुद्धम् । बहुव्यापारतस्तु भेदसात्म्यतां गतस्य कुतोऽद्वैतसंस्कारोत्पत्तिः । उक्तं च गृहस्थधर्मेषु “ एकाकी चिन्तयेदिति " ( अ. ४ श्लो. २५८) । तथा "पुत्रे सर्व समासज्येति " (अ. ४ श्लो. २५७ )।
____ननु च " तस्मादुह न पुरायुषः स्वः कामी प्रेयात्' इति श्रुतिस्तत्र कुतो १० वानप्रस्थस्य शरीरत्यागः । न हि सा श्रुतिर्वानप्रस्थादन्यत्रानया स्मृत्या विषय उपस्थापयितुं शक्यते । बलीयसी हि श्रुतिः सा च स्मृत्यनुरोधेन न संकोचमर्हति । उच्यते । जरसा विशीर्णस्यानिष्टसंदर्शनादिना वा विदिते प्रत्यासन्ने मृत्यौ मुमूर्षतो न श्रुतिविरोधः । एवं हि तत्र श्रूयते "न पुनरायुष"इति । अवस्थाविशेषे ह्यनभिप्रेते मरणे एतावदेवावक्ष्यन् ." न स्वः कामी प्रेयादिति " अरिष्टोपदेशश्वोपनिषत्स्वेवमर्थवान्भवति । यस्य त्वेतन्निमित्तं १५ मरणं नास्ति ॥ ३२॥
वनेषु च विहृत्यैवं तृतीयं भागमायुषः॥
चतुर्थमायुषो भागं त्यक्त्वा सङ्गान्परिव्रजेत् ॥ ३३ ॥ इतःप्रभृति चतुर्थाश्रममतिः । तृतीयं भागमिति । कञ्चित्कालं स्थित्वेत्यर्थः । यावता कालेन तपः सुतप्तं भवति विषयाभिलाषश्च सर्वो निवृत्तः । न हि मुख्यतृतीय २० आयुषो भाग एवानेन शक्यो ज्ञातुम् । न हि वर्षशतापेक्षाऽऽश्रमाणां यतो वलीपलितापत्योत्पत्तीस्तृतीयाश्रमप्रतिपत्तौ काल उक्तः । न च सर्वस्य पञ्चाशद्वर्षदेशीयस्य तदुत्पद्यते । उक्तं चान्यत्र " तपसि ऋद्धे परित्रनेदिति"।
___ ननु च यथाऽन्येषामाश्रमाणां कालो विवृतो ग्रहणान्तं ब्रह्मचर्य वलीपलिताद्यवधि गार्हस्थ्यम् । नैवमिह कश्चित्परिच्छेदहेतुरस्ति । यदि यथाश्रुतं तृतीयो भागः २५ समाश्रियेत । यच्च तपसि ऋद्ध इति । तत्रापि कालापेक्षा युक्तैव । न ज्ञायते कियता तपसा ऋद्धिर्भवति । अतः कालपरिच्छेदो न वचनाहः । उक्तमत्र न शतवर्षापेक्षया
१ ड-वर्तमानस्य । २ क-र-ड-द्वैतत्यागो। ३ फ-वशादेवावस्थान । र-वशातद्वैत एवावस्थानमिति । ५ र-पुत्रदारादिस्तथोपासनविरुद्धं । क्ष-तथोपादान । ६ फ-बहुव्यापारः । ततस्तु । ७ अ-कड-क्ष-आश्रममिति । ८ अ. ६ श्लो. २ । ९ ड-तपःसिद्धेः परिव्रजेत् । १० फ-परिच्छेदे ।
For Private And Personal Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[पष्ठः तृतीयायुर्भागनिश्चयः संभवति । उक्तश्च कालः कायपाके प्रव्रज्या प्रतिपत्तव्या । यावता तपसा यावति च वयसि पुनर्मदवृद्धि शंक्यते तदा परित्रनेत् । विहृत्यासित्वा यथोक्तं विधिमनुष्ठायेति यावत् । संगत्यागश्च ममतापरिग्रहः एकारामता ॥ ३३ ॥
आश्रमादाश्रमं गत्वा हुतहोमो जितेन्दियः॥ भिक्षाबलिपरिश्रान्तः प्रव्रजन् प्रेत्य वर्धते ॥ ३४ ॥
समुच्चयपक्षमुपोद्वलयति । आश्रमादाश्रममिति । गृहस्थाश्रमाद्वानप्रस्थाश्रमं गत्वा हुतहोम उभयोरप्याश्रमयोर्यदा जितेन्द्रियस्तदा परित्रनेत् । प्रेत्य वर्धते मृत्वा विभूत्यतिशयं प्राप्नोति । भिक्षावलिदानेन परिश्रान्तः चिरम्। आश्रमधर्मानुवादोऽयम्॥३४॥
ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो माक्षे निवेशयेत् ॥
अनपाकृत्य मोक्षं तु सेवमानो व्रजत्यधः ॥ ३५॥ अपाकरणम् ऋणसंशुद्धिः। मनो मोक्षे निवेशयेत् । मोक्षशब्देन प्रव्रज्याश्रमो लक्ष्यते । तत्र प्राधान्येन मोक्षकफलतोच्यते । न तथाऽन्येष्वाश्रमेषु । अतो मोक्षः परिव्रज्या ॥३५॥
कानि पुनस्तानि त्रीणि ऋणान्यत आह अधीत्य विधिवद्वेदान्पुत्रांश्चोत्पाद्य धर्मतः ॥ इष्ट्वा च शक्तितो यज्ञैर्मनो मोक्षे निवेशयेत् ॥ ३६ ॥
"त्रिभिर्ऋणैर्ऋणवाँ जायते । यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः स्वाध्यायेनर्षिभ्यः" इति श्रुत्यनुवादिनी स्मृतिरियम् ।
ननु च “ गृही भूत्वा प्रवनेदथवेतरथा, ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत् " इति जाबालश्रुतिः । उच्यते । उत्पत्तिमात्रमाश्रित्योक्तमुदाहरति । तत्रेदं विरुध्यते " अनुत्पाद्य २० तां प्रजामिति "। यद्येषा श्रुतिरस्ति किंतर्हि इदमुच्यते । प्रत्यक्षविधानाद्गार्हस्थ्य
स्येति प्रव्रजेदिति । न तु प्रव्रजितेनेमानि कर्माणि कर्तव्यान्यनया वेतिकर्तव्यतयेत्येतनास्ति गृहस्थस्य त्वग्निहोत्रादीनि साङ्गकलापान्याम्नातानीत्येतदभिप्रायमेतत् । ये त्वेतां श्रुतिमदृष्ट्वा स्माता एव नैष्ठिकादयस्ते च गृहस्थाश्रमेण प्रत्यक्षश्रुतिविधानेन बाध्यन्ते ।
ये च क्लीबाद्यनधिकृतविषयतया स्मृतिवाक्यानामर्थवत्तां वर्णयन्ति तेषामभिप्रायं न विद्मः । २५ यदि तावदाज्यावेक्षणविष्णुक्रमाद्यङ्गाशक्तौ श्रौतेषु नाधिक्रियते यतस्तथाविधाङ्गयुक्तं
कर्म संपादयितुं समर्थस्तं प्रत्यधिकारश्रुतीनामर्थवत्त्वे जाते न तदसमर्थमपि कुर्वीतेति । यद्येवं स्मार्तेष्वपि नैष्ठिकस्य गुर्वर्थमुदकुम्भाद्याहरणं भैक्षपरिचरणम् पारिवाज्येऽपि न द्वितीयामपि रात्रिं ग्रामे वसेदिति कुतः पंवन्धयोः स्मार्तकर्मक्रमाधिकारः । उपनयनं चैषा
१ ड-यतेन्द्रियः । २ फ-शयेन । ३ फ-द्विराश्रम-। ४ फ-परिव्राज्यकेन । ५ फ-तानि ऋणानि । ६ ड-तु । ७ फ-वान् ; " ब्रह्मचर्येणर्षिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः" इति तु श्रुती पाठः । ८ अक-ख-ड-क्ष-तथाऽऽत्मजानिति । ९फ-चेति-।१० फ-जो । ११ ख-ण-उपनयता; ड-उपनयनात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४७१ मस्ति लिङ्गम् । तत एषां विवाहार्थनं " यद्यर्थिता तु दारैरिति "। यद्यप्युपनयनमादित्यदेशनमग्निप्रदक्षिणं परीत्येति च विहितं यतो नानुपनीतस्य विवाहसंभवो व्रात्यत्वात् । अतो यावच्छक्यं गुरुशुश्रूषणं विगुणमपि ब्रह्मचर्यमेवमस्ति । क्लीबस्य तु प्रकृतेरनुपनेयतैव । स च पतितश्च न क्वचिदधिकृतः । तस्मादनधिकृतविषयं पारिब्राज्यं नैष्ठिकता चेति न मनः परितोषमादधाति । सत्यं उदितहोमनिन्दावद्भविष्यति । ५ समुच्चयपक्षमाश्रित्य अनपाकृत्येति निन्दावचनं न पुनः प्रतिषेध एव । अथवा यदाऽकृतदारपरिग्रहस्य प्रव्रज्यायामधिकार इत्येवमेतन्नेयम् ॥ ३६ ॥
अनधीत्य द्विजो वेदाननुत्पाद्य तथा प्रजाम् ॥
अनिष्टा चैव यज्ञैश्च मोक्षमिच्छन् व्रजत्यधः ॥३७॥ यज्ञैराहिताग्निनित्यैः पशुसोमैः ॥ ३७ ॥
प्राजापत्यां निरूप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम् ॥
आत्मन्यनीन्समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद्गृहात् ॥ ३८॥ प्राजापत्याऽध्वर्युवेदे विहिता । तस्यां च सर्वस्वदानम् विहितम् । तां कृत्वाऽऽत्मन्यग्नयः समारोप्यते ।समारोपणेऽपि विधिस्तत एवावगन्तव्यः । सार्ववेदसं दक्षिणा. ऽस्यास्तीत्यन्यपदार्थः । वेदो धनं तत्सर्व देयम् । इदमर्थे विहितः स्वार्थिको वा प्रज्ञादे- १५ राकृतिगणत्वात् । अन्ये तु पुरुषमेधं प्राजापत्यामिष्टिमाहुः । तत्र " ब्रह्मणे ब्राह्मणमालमत" इति प्रथमः पशुब्रह्मा च प्रजापतिः मुख्येन व्यपदेशप्रवृत्तेः प्राजापत्यः पुरुषमेधः सर्वस्वदानमग्निसमारोपणं प्रव्रज्या च तत्रैव विहिता। एवं हि तत्र श्रुतिः “अथात्मन्यग्नीन्त्समारोप्य तत्रारोपणेनादित्योपस्थानादपेक्षमाणैररण्यमभिप्रेयात्तदैव देवमनुष्येभ्यः स्थिरो भवतीति" । ये त्वात्मन्यग्नीत्समारोप्य प्रव्रज्यया व्यपदिष्टा अथाह एत २० एव आत्मनो यज्ञा इत्यतस्तन्मरणात्तस्यै दत्ता आत्मन्येव समारोपिता भवन्ति । अतो भार्यामरणपक्षे प्रव्रज्या नावश्या “ पनराक्रियेति" तत्र किंतु तस्याः पूर्वमरणे भार्याय दत्वाऽग्नीनन्त्यकर्मणीति पठितमिति वक्तव्यमिति पौरुषेयो ह्ययं ग्रन्थो न वेदो येनोक्तमुपालभेमहीति परिहारः स्यात् ॥ ३८ ॥
यो दत्त्वा सर्वभूतेभ्यः प्रव्रजत्यभयं गृहात् ॥
तस्य तेजोमया लोका भवन्ति ब्रह्मवादिनः॥३९॥ गार्हस्थ्यनिन्दयाँ चतुर्थाश्रमप्रशंसा । यज्ञेहि पशवो हन्यन्ते । “ प्ररोहधर्मकाश्चेतना" इति दर्शने तृणौषधीनां छेद इत्येतद्भूतभयम् । तद्गृहात्प्रव्रमितस्य समारोपिताऽग्ने -
१ ड-एषामस्ति । २ अ-प्रकतेऽनुप ३ फ-उदितहोमेन तावद्भविष्यति; ड-ण-क्ष-उदितहोमानि । ४ फ-सुतान् । ५ ख-ड-सर्ववेदसी। ६ फ-प्रज्या । ७ फ-योऽदत्त्वा । ८ ख-ण-निन्द' । ९ड-यज्ञेषु; ख-यज्ञैरिह । १० फ-इत्येतभयम् ।
२६
For Private And Personal Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[षष्ठः
स्तीत्युक्तम् । अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्वेति अनेनाशुष्काणां तृणपलाशानामनुपादानमाह । तेजोमया नित्यप्रकाशा । उदयास्तमयौ यत्रादित्यस्य न विभाव्यते । यथोक्तम् “ अत उर्ध्वमादित्यो नैवोदेति न वाऽस्तमेति" इत्युपनिषत्स्वित्येवमाहुर्वचांसि ।। ३९ ॥
यस्मादण्वपि भूतानां द्विजानोत्पद्यते भयम् ॥ तस्य देहाद्विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश्चन ॥ ४० ॥ एष एवार्थः पुनरुक्तः। देहाद्विमुक्तस्य वार्तमानिकं शरीरं यस्य॑ पततीत्यर्थः॥४०॥
आगारादभिनिष्क्रान्तः पवित्रोपचितो मुनिः॥ समुपोढेषु कामेणु निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ ४१ ॥
पवित्रैमन्त्रनपैर्दर्भकमण्डलुकृष्णानिनैरुपचितो युक्तः । अथवा पावनैः कृच्छैः । १० मुनिरकिंचिद्वादी । समुपोढेषु केनचित्कामेषु स्पृहणीयेषु मृष्टभोजनादिषु यदृच्छातो
गीतादिशब्देषु सन्निहितेषु पुत्रादिषु वा समुपस्थितेषु निरपेक्षो भवेत् । नैतांश्चिरं स्निग्धेन चक्षुषा पश्येन्नाकर्णयेन्न तैः सहासीत ॥ ४ १ ॥ यत आह
एक एव चरेन्नित्यं सिद्धयर्थमसहायवान् । सिद्धसेकस्य संपश्यन्न जहाति न हीयते ॥ ४२ ॥
पुकरामताऽनेन विधीयते । एक एवेत्यनेन पूर्वसंस्तुतपरित्याग उच्यते । असहायवानिति भृत्यादेः पूर्वस्यापि परिग्रहो न कर्तव्यः । संविद्रागद्वेषविनिर्मुक्तस्य सर्वसमता एवं भवति । अन्यथा एष एव भृत्यादिरन्तिकस्थः तत्रैवं बुद्धिः स्यादयं
मदीयो नायमिति । एष एव संगोऽधिहेतुर्यथा त्वेष संपत्स्यते यदा न जहाति न २० क्वचित्पुत्रादिस्तेन त्यक्तो भवति । अतो न हीयते न वियुज्यते पुत्रादिभिस्तद्वियोगदुःखं
नासादयति । इतरथा संगात्पुनस्त्यागे महदुःखं न तस्य कश्चिन्म्रियते स न कस्यचिदिति ॥ ४२ ॥
अनग्निरनिकेतः स्याग्द्राममन्नार्थमाश्रयेत् ॥
उपेक्षकोऽसंकुसुको मुनिर्भावसमाहितः॥४३ ॥ २५ श्रौतानामग्नीनां पूर्वमभाव उक्तोऽनेन गार्हस्थ्यस्योच्यते । अथवा पाकप्रतिषेधो
ऽयमग्न्यर्थस्य चेन्धनस्य शीतादिनिवृत्तिप्रयोजनस्य । निकेतो गृहम् । ग्राममेकां रात्रिमन्नार्थमाश्रयेत् । कृतप्रयोजनोऽरण्ये शेष कालम् । एषा चैकरात्रिोमे गौतमेनोक्ता । तत्र यदि समया ग्रामं तदाऽन्नार्थ एव प्रवेशः । अथ दूरतस्तदैकां रात्रि वसेत् ।
१फ-तस्य; ण-नास्य; ख-नास्ति । २ फ-पुत्रादिसु- ३ ख-धमं । फ-पूर्ववस्तुपरित्याग । ५ ख-ड-बन्धहेतुः । ६ फ-ऽशंकुसुको।
For Private And Personal Use Only
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
द्वितीयामरण्ये संभावयेत् । उपेक्षकः अचेतनेष्वपि भावेषु कमण्डल्वादिषु न तन्निजायत्तं कुर्यात् । अथवा शरीरस्य व्याधिप्रतीकारं न कुर्यात् । अन्ये तु सङ्कमुक इति पठन्ति । अस्थिरः सङ्कसुकैः तन्निषेधेन चित्तवृत्तिधैर्यमुपदिशति । मुनिः संयतवागिन्द्रियः । भावेन चित्तेन समाहितः मनसा विकल्पान्वर्जयेत् । भावेनैव समाहितो न वाङ्मात्रेण ॥४३॥ कपालं वृक्षमूलानि कुचैलमसहायता ॥ समता चैव सर्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ ४५ ॥
भिक्षाभोजनपात्रं कपालं कर्परम् । निकेतो वृक्षमूलानि । कुचैलं स्थूलजीर्णवस्त्रखण्डम् । समता शत्रौ मित्रे उभयरूपरहिते स्वात्मनि च । मुक्तस्य लक्षणं अचिरप्राप्यता मोक्षस्योच्यते न पुनरियतैव मुक्तो भवति ॥ ४४ ॥ * नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम् ॥ कालमेव प्रतीक्षेत निर्देशं भृतको यथा ॥ ४४ ॥
४७३
अनेनक्लेशिताऽभिहिता । न मरणं कामयेत । नापि ज्ञानातिशयलाभार्थी जीवितं कालमेव प्रतीक्षेत । यद्यदा भविष्यति तत्तदैवास्त्विति चिन्तयेत् । यथा भृतको निर्वेशं भृर्तिं गृहीत्वा कालं परिपालयति । अहर्तस्य मया कर्त्तव्यमिति नान्तरा विच्छेदे मूल्यलाभः एवं संसारक्षयाच्छरीरपाते मोक्षो भवत्येतेन विधिना न स्वेच्छा वृत्तेन ॥ ४५ ॥ १५ दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् ॥
सत्यपूता वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत् ॥ ४६ ॥
१ फ-प्रतिकारं । २ फ-त्वशङ्कुसुक । ३ फ-कुलम् । ४ फ- अविलम्बाप्यतो ।
* ग्रैष्म्यान्हैमन्तिकान्मासानष्टौ भिक्षुर्विचक्रमेत् ॥
दयार्थ सर्वभूतानां वर्षास्वेकत्र संवसेत् ॥ १ ॥ नासूर्य हि व्रजेन्मार्ग नादृष्टां भूमिमाक्रमेत् । परिभूताभिरद्भिस्तु कार्यं कुर्वीत नित्यशः ॥ २॥ सत्यां वाचमहिंस्रां च वदेदनपकारिणीम् । कल्कापेतामपरुषामनृशंसामपैशुनाम् ॥ ३ ॥
५ फ-निर्देशं । ६ ख - अक्रोशिता । ७ फ-नाप्यतिशय । ८ फ- आहरेत्तस्य ।
६०
For Private And Personal Use Only
१०
चक्षुषा मार्गे निरूप्य यस्मिन्प्रदेशे प्राणिनः पीडां न गच्छन्ति तत्र पार्द 'निदध्यात् । सत्यां वाचं वदेदिति सिद्धे पूतग्रहणं सत्यशब्दस्योपलक्षणतां दर्शयति । तेनापविद्धं भवति । मनसा पूतो मनःपूतः सदा स्यात् । परद्रव्याभिध्यानादि २० न कुर्यात् ॥ ४६ ॥
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[षष्ठः अतिवादास्तितिक्षेत नावमन्येत कंचन ॥ न चे देहमाश्रित्य वैरं कुर्वीत केनचित् ॥४७॥
शास्त्रमतिक्रम्य यः कश्चिद्वदति सोऽतिवादः अप्रियाक्रोशः । तितिक्षेत क्षमेत न प्रत्याक्रोशेत् न च मनसा क्रुध्येतेत्यतो वक्ष्यति "आ क्रुष्टः कुशलं वदेदित्" इति । अनेन मनसः क्षोभो विनिवार्यते न कुशलशब्दाभिधानं विधीयते । तदा हि मिथ्यावादी स्यादन्यद्धृदयेऽन्यत्तु वाचा वदन्नावमन्यतेति । अवज्ञानं न कस्यचित्कुर्यात् । गुर्वादिपूननं नातिक्रामेत् । न चेमं देहं यदि कश्चित्प्रहरेच्छरीरे तेन सह वैरं कुर्यात । किमनेन मे शरीरेण नष्टेनानष्टेन वा तेजोमयं मे शरीरं भवत्विति ध्यायेत् ॥ ४५ ॥
क्रुद्धयंतं न प्रतिक्रुद्धदाक्रुष्टः कुशलं वदेत् ॥ सप्तद्वारावकीर्णा च न वाचमनृतां वदेत् ॥ ४८ ॥
सप्तद्वाराणि च धर्मार्थों धर्मकामावर्थकामौ कामार्थो कामधर्मी अर्थधर्मी:त्रिवर्ग इति । अत्राऽवकीर्णा विक्षिप्तामेतद्विषयां न वाचं वदेदनृता भेदाश्रयत्वादेतेषां भेदस्य सर्वस्यासत्यत्वादनृतामित्युक्तम् । किंतर्हि मोक्षाश्रयामेव वदेत् । अथवा सप्त शीर्षण्याः प्राणास्ते
वाचो द्वाराणि अथवा षडिन्द्रियाणि बुद्धिः सप्तमी । एतैर्गृहीतेष्वर्थेषु वाक् प्रवर्तते । १५ सुऽविभक्तय इत्यन्ये ॥ ४८ ॥
अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निरामिषः॥ आत्मनैव सहायेन सुखार्थी विचरेदिह ॥ ४९ ॥
आत्मतत्वप्रतिविधानापादानपरमेकाग्रत्वमध्यात्म तद्रतिस्तदर्थचिन्तापर आसीत । निरपेक्ष इत्युक्तानुवादो विषयान्येभ्यो धर्मेभ्योऽनुष्ठानार्थः । निरामिषो निःस्पृहः । २० मांसमामिषम् । तेन स्पृहां लक्षयित्वा प्रतिषेधस्त्रातिशयवती प्राणिनां स्पृहा । अन्यत्प्रागुक्तमेव ॥ ४९ ॥
न चोत्पातनिमित्ताभ्यां न नक्षत्राङ्गविद्यया ॥ नानुशासनवादाभ्यां भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् ॥ ५० ॥
उत्पाता दिव्यान्तरिक्षभौमा उपरागग्रहोदयकेतूदयदिग्दाहावनिचलनादयस्तत्फलं न २५ कथयेद्भिशालिप्सया । निमित्तं गृहादौस्थित्यादि । नक्षत्रविद्या अद्य कृत्तिकाकर्मण्यायात्रा
नक्षत्रमित्यादि । अंगविद्या हस्तलेख्यादिलक्षणम् । अनुशासनं राज्ञस्तत्प्रकृतीनां । एवं युक्तं वर्तितुं एतेन सन्धिरनेन विग्रह इदं त्वया किमिति कृतमिदं किन्न करोषीतिवादोऽभिमानहेतुकः शास्त्रार्थविप्रतिपत्तौ साधनदूषणाद्युपन्यासः ॥ ५० ॥
१ फ-क्रुयेदित्यतो । २ ख-मनंक्षोभो । ३ फ-सुप्तविभक्तय । ख-सुब्बिभक्तय इत्यन्ये ४ फ-प्रतिबोधापादनपरम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । न तापसैाह्मणैर्वा वयोभिरपि वा श्वभिः ॥
आकीर्ण भिक्षुकैर्वाऽन्यैरागारमुपसंव्रजेत् ॥ ५१॥ आकीर्ण यत्र बहवोऽन्नलाभाय संघटितास्तं प्रदेशं भिक्षार्थ वर्जयेत् ॥ ११ ॥
क्लप्तकेशनखश्मश्रुः पात्री दण्डी कुसुम्भवान् ॥
विचरेनियतो नित्यं सर्वभूतान्यपीडयन् ॥ ५२ ॥ पात्राणि वक्ष्यति । दण्डात्रयः । त्रिदण्डी हि सः । कुसुम्भः कमण्डलुः । न महारर्जनम् । उत्तरश्लोकार्धस्यार्थः प्राग्विहित एव ॥ १२ ॥
अतैजसानि पात्राणि तस्य स्युनिणानि च ॥
तेषामद्भिः स्मृतं शौचं चमसानामिवाध्वरे ॥ ५३॥ अतैजसानि सुवर्णाद्यघटितानि पात्राणि भिक्षाया जलस्य च निव्रणान्य- १० च्छिद्राणि । अद्भिरम्मात्रेण चमसानामिव निर्लेपत्वे । लेपसंभवे तु तदपनयोऽपि द्रव्यान्तरेण कार्य इति ग्राह्यम् ॥ ५ ॥
अलावू दारुपात्रं च मृन्मयं वैदलं तथा ॥
एतानि यतिपात्राणि मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥ ५४ ॥ वैदलं वंशादिविदलकृतम् । यतिपात्राणि भिक्षार्थ जलार्थ च ॥ १४ ॥
एककालं चरेद्भक्ष न प्रसज्जेत विस्तरे ॥
भैक्षे प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति ॥ ५५॥ भैक्षकार्यस्य भोजनस्यैककालता विधीयते । न पुनर्भेक्षचरणस्यैव । द्विभॊजनप्रतिधोऽत्राभिसंहितस्तत्र सकृच्चरित्वा द्वितीयस्मिन्काले शेषयित्वा न भुञ्जीत तदर्थो भोजनप्रतिषेधः । अत एवाह न प्रसज्जेत विस्तर इति । द्वितीयभोजनार्थितया हि २० विस्तरः प्राप्नोति । एकारामस्य न भृत्यार्थेन भैक्षविस्तर इति हेतुं ब्रुवन् सकृद्भोजनेऽपि सौहित्यं निषेधति ॥ ५५॥
विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने ॥
वृत्ते शरावसंपाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् ॥ ५६ ॥ भुक्तवन्तो जना यस्मिन्काले स भुक्तवज्जनः । एवं विधूमादयोऽपि । शरावाणां २५ संपात उच्छिष्टानां भूमौ त्यागः स यदाऽतीतो भवति । सर्वेणैतेन प्रथमे पाककाले भिक्षादानावसरो निवृत्तो यदा भवति तदा भिक्षितव्यमित्याह । विधुम इत्यादिना द्वितीयपाकप्रवृत्तिमाह । सन्ना मुसला अवघातान्निवृत्ताः स्थापिताः ॥ १६ ॥
अलाभे न विषादी स्याल्लाभे चैव न हर्षयेत् ॥
प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद्विनिर्गतः ॥ ५७ ॥ १ ण-महारजनी । २ फ-मुसलावघटनान्निवृत्ताः । ३ डखण-लाभश्चैनं न हर्षयेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४७६
५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
ईदृशे काले यदि कुतश्चिन्न लभ्यते तदा विषादश्चित्तपरिखेदो न ग्रहीतव्यः । लाभालाभयोर्हपविषादौ न ग्राह्यो । प्राणयात्रिकी प्राणधारणार्थ मात्रा परिमाणं "भैक्षस्य । अनेनैतद्दर्शयति । भैक्षासंभवे प्राणयात्रा मूलफलमूलेादकादिभिरप्यपरिगृहीतैः कर्तव्या । मात्रा पात्रदण्डादि तत्र सङ्गः प्रयत्नेनोपार्जनम् । ततो विनिर्गतो निवृत्तः । अकाम इति यावत् ॥ ५७ ॥
I
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अभिपूजितलाभांस्तु जुगुप्सेतैव सर्वशः ॥
अभिपूजितलाभैश्च यतिर्मुक्तोऽपि बध्यते ॥ ५८ ॥
अभ्यर्च्य यं ददाति सोऽभिपूजितलाभः । तं जुगुप्सेतेति निन्देत । अतश्च निन्दितं न समाचरेत् । सर्वशः सर्वकालं एकमप्यहस्तादृशं भैक्षं न गृह्णीयात् । १० उत्तरेऽर्थवादः । न हि मुक्तस्य बन्धेसंभवः ॥ ९८ ॥ अल्पान्नाभ्यवहारेण रहःस्थानासनेन च ॥
ह्रियमाणानि विषयैरिन्द्रियाणि निवर्तयेत् ।। ५९ ।।
रहो निर्जनो देशस्तत्र स्थानासने कर्तव्ये | एकारामतायाः फलमिन्द्रियजयोऽनेन प्रदते । अथवा निष्कुतूहलताऽनेनोच्यते । यत्र बहवो जनसंघाताः स्त्रीपुं१५ सात्मका विचित्राभरणा दृश्यंते न तत्र क्षणमपि तिष्ठेत् ॥ ५९ ॥
इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्वेषक्षयेण च ॥
अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते ।। ६० ।।
निरोधः स्वविषयप्रवृत्तिप्रतिबन्धः । अमृतत्वाय कल्पते अमृतत्वाय समर्थो योग्यो भवतीत्यर्थः । यथाँ आत्मज्ञानमेवमेतदपीति दर्शयति ॥ ६० ॥ अवेक्षत गतीर्नृणां कर्मदोषसमुद्भवाः ||
निरये चैव पतनं यातनाश्च यमक्षये ॥ ६१ ॥
परमार्थभावनाप्रसंख्यान मदमुच्यते दुःखात्मकसंसारस्वरूपनिरूपणम् । कथं नामायं प्रव्रज्याभैक्षचर्यादिशरीरक्लेशांस्तु सुत्दृत्स्वजन पुत्रदारधनविभवत्यागदुःखहेतुं परिणमय्य विरोधतः स्वच्छन्दतश्चाविगुणमनुष्ठास्यति । मनुष्याणां गर्तयो दुःखबहुलाः कर्मदोषेभ्यः २५ प्रतिषिद्धसेवनेभ्यो हिंसास्तेयपारदार्य पारुष्यपैशुनानिष्टसंकल्पादियैः समुद्भवन्ति । इहैव जीवलोके दारिद्रव्याधिपरिभवाद्वा वैकल्यादयो गर्तयः फलोपभोगादयैः । अमुत्र निरये नरके
१ फ - काले कुतश्चिन्न । २ फ-भैक्षं यस्य । ३ फ- अनन्यपरिगृहीतैः । ४ ड-लाभांश्च । ५ खबन्धन । ६ ड -अभ्यस्ताभ्यवहारेण । ७ खडक्ष-योगी भवति । ८ इदं वाक्यं फ-पुस्तके ६१ श्लोक टीकारम्भतो दर्शितम् । ९ फ-परीगणय्य। अबकडक्ष परिगणय्य । १० खण- विषश्यषद्यश्वा धगुणमनुहास्यति । ११ अकखडक्षक - गतिः । १२ फ-संकल्पादयः । १३ फ-विघल्पाद यो । १४ फ-दातव्या, अकखडसण- दांतयः । १५ फ-फलोपभोगाः ।
For Private And Personal Use Only
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४७७.
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। पतनं मूत्रपुरीषाद्यमेध्यस्थाने कृमिकीटादिजन्म यमगृहे च यातनाः कुम्भीपाकादयः ॥११॥ तथेदमपरमवेक्ष्यम्
विप्रयोगं प्रियैश्चैव संयोगं च तथाऽप्रियः ।
जरया चाभिभवनं व्याधिभिश्चोपपीडनम् ॥ ६२॥ अवेक्षतेति क्रियापदसंभवात् द्वितीया । प्रियाः पुत्रादयो बान्धवास्तैर्वियोगोऽप्राप्त- ५ काले मृतैः । अप्रियैः शत्रुसंग्रहगमनादिभिः संयोगः । जरया चतुर्थे वयस्यवस्थाविशेषो जरा तयाऽभिभवनं शरीराकारनाशः । अशक्तिः इन्द्रियवैकल्यकासश्वासादिव्याधिबाहुल्यं सर्वेषामकाम्यता उपहास्यतत्यादिवराभिभवः । व्याधिभिः प्रागपि जैरस उपपीडनं केषांचित् ॥ ६२ ॥
अथ महती तृष्णा एवंस्थितस्यापि भवति एवं तर्हि इंदमप्रतीकारं अनिच्छतो १०
ऽप्युत्पद्यते
देहादुत्क्रमणं चास्मात्पुनर्गर्भे च संभवम् ॥
योनिकोटिसहस्रेषु मृतीश्चास्यान्तरात्मनः ६३ ॥ प्राणानामुत्क्रमणमन्तर्विच्छेदः । दुःसहा च सा पीडा । गर्भे च संभवः । तत्र नानाविधं दुःखं इन्द्रियाणामनुद्भेदात्तमोरूपता कुक्षिस्थस्य मातृसंबंधिनाऽऽहारेण अति- १५ शीतोष्णेन हीनातिमात्रेण वैद्योक्ती पीडा। योनिकोटिसहस्रेषु सृतीः सरणानि प्राप्तास्तिर्यप्रेतकृमिकीटपतङ्गश्वाद्याः क्षेत्रज्ञस्य ।
ननु च विभुरन्तरात्मप्यते नित्यश्च । तस्य सकलजगद्व्यापिनः कुत उत्क्रमणं क च योनिसरणं संभवोऽपरि गर्ने नित्यस्यानुपपन्नः । उच्यते । अस्ति केषांचिद्दर्शनं यथाऽयमन्तःशरीरमंगुष्ठमात्रः पुरुषस्तिष्ठति तन्मात्रमनोबुध्यहंकारात्मकः स यावत्संसारमेति २० धर्मस्तस्य चोपचितस्य चैतन्यशक्तिराविति । अतस्तदीयधर्मा अन्तरात्मन उपचर्यन्ते । अथवा तस्य भावार्था ये प्राणादयस्तेषत्क्रामत्सु समुत्क्रामतीत्युच्यते । एवं संभवोऽपि द्रष्टव्यः । पुनश्चैतव्दादशे वक्ष्यामः । किं बहुना ।। ६३ ।।
___ अधर्मप्रभवं चैव दुःखयोगं शरीरिणाम् ॥
धर्मार्थप्रभवं चैव सुखसंयोगमक्षयम् ॥ ६४ ॥ __ अधर्मात्प्रभव उत्पत्तिः । दुःखेन यो योगः पीडानुभवः । धर्म उक्तलक्षणो यः पदार्थस्ततः सुखेनाक्षयेन योगः । एतदप्यवेक्ष्यम् । पारिवाज्यं च मुख्यो धर्म इत्यभिप्रायः ॥ ६३ ॥
२६
१ण-इत्यादिभिः । २ फ-जरमा । ३ फ-ह्ययम् । ४ फ-प्राणिपीडा '५ फ-अनुद्भेदकमावुभयतः। ६ फ-चोक्ता; फ विद्याक्ता । ७ फ-चित्तस्य । ८ फ-गर्भोभवति । ९ फ-एतदप्यन्त्य !
For Private And Personal Use Only
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाप्यसमलंकृता ।
[षष्ठः
मूक्ष्मतां चान्ववक्षेत योगेन परमात्मनः ॥ देहेषु चैवोपपत्तिमुत्तमेष्वधमेषु च ॥६५॥
योगश्चित्तवृत्तिस्थैर्य यथा पतञ्जलिना दर्शितम् ( १।२ ) । तेनात्मनः क्षेत्रज्ञस्य सूक्ष्मतामन्यवेक्षेत शरीरादौ प्राणादौ वा नात्मबुद्धिः कर्तव्या । किं तर्हि योगजेन ५ ज्ञानातिशयेन सर्वेभ्य एतेभ्योऽन्तर्बहिस्तत्वेभ्यो व्यतिरिक्तो बोद्धव्य इत्येवंपरमेतत् । न तु
स्थूलादिविकल्पा आत्मनः सन्ति । यथा चोत्तमेषु देवादिशरीरेष्वस्योपपत्तिः । शरीराधिष्ठातृतया फलोपभोगः सर्वगतस्यापि सतः एवमधमेषु तिर्यक्प्रेतपिशाचादिषु । एकत्वपक्षे परमात्मविभूतय एव क्षेत्रज्ञा इति स्थितिः । अतः परमात्मनो गतीरन्ववेक्षेतेत्युक्तम् ॥ ६५ ॥
भूषितोऽपि चरेद्धर्म यत्र तत्राश्रमे रतः ।। समः सर्वेषु भूतेषु न लिङ्गं धर्मकारणम् ॥ ६६ ॥
भूषितः कुसुमकटकाद्याभरणैः । धर्मः परिव्राजकस्य यद्विहितमात्मोपासनादि तद्यत्नतश्चरेत् । यस्मिन्नाश्रमे यो विहितस्तं चरेत् । न त्रिदण्डादिलिङ्गधारणमात्राद्यति
मात्मानं मन्येत । अपि तु समः सर्वेषु भूतेषु स्यात् । रागद्वेषलोभान्यत्नतः परिहरेदिति १५ तात्पर्यम् । न लिङ्गत्यागे न भूषणाभ्यनुज्ञानम् ॥ ६६ ॥
फलं कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकम् ॥ न नामग्रहणादेव तस्य वारि प्रसीदति ॥ ६७॥
कलुषितमुदकं कतकवृक्षफले निक्षिप्ते प्रसीदति स्वच्छशुद्धरूपतामापद्यते । किंतु न तस्य फलस्य नामग्रहणेन तन्निर्मलीभवति । अपि त्वनुष्ठानमपेक्षते । एवं २० लिङ्गधारणं फलनामस्थानीयं न तावन्मात्रात्सिद्धिर्यावदेकारामतोपासनसर्वसमतादिधर्मो नानुष्ठितः । पूर्वशेषार्थवादः ॥ ६७ ॥
संरक्षणार्थ जन्तूनां रात्रावहनि वा सदा ॥ शरीरस्यात्यये चैव समीक्ष्य वसुधां चरेत् ॥ ६८ ॥
यदुक्तं " दृष्टिपूतं न्यसेदिति " तस्य प्रयोजनप्रदर्शनश्लोकोऽयम् । शरीरस्या२५ त्ययेऽपि शरीरपीडायामपि सत्यां रात्रावहनि वा तृणास्तरणे शयनार्थमास्तीणेऽपि
शरीरनिषङ्गोऽनवेश्यादृष्ट्वा कर्तव्योऽस्मिन्व्यतिक्रमे प्रायश्चित्तम् । अथवाऽत्यन्तसूक्ष्माः केचन क्षुद्रनन्तवो ये सर्वे शरीरावयवसंवलनमात्रेणैव नश्यन्ति तदर्थमिदम् ॥ १८ ॥
१ ड-चाप्यवेक्षेत । २ फ-समुप्तत्ति । ३ फ-दूषितोऽपि । ४ ड-सन् । ५ ड-भूषणायनुज्ञानम् । ६ फ-दृष्टिपूतं पादं न्यसेदिति । ७ फ-अल्पाः। ८ फ-क्षुद्रजन्तवः सर्वे ।
For Private And Personal Use Only
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४७९
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। अर्वा राव्या च याजन्तून्हिनस्त्यज्ञानतो यतिः ॥
तेषां स्नात्वा विशुद्धयर्थ प्राणायामान् षडाचरेत् ॥ ६९ ॥ जन्तून् क्षुद्रनन्तूनिति द्रष्टव्यम्। तेषां हिंसाया यप्तापं तद्विशुद्धमिति संवन्धः ॥१९॥
प्राणायामा ब्राह्मणस्य त्रयोऽपि विधिवत्कृताः।
व्यात्दृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः ॥ ७० ॥ ब्राह्मणशब्देन जातिधर्मतामाह । न परिव्राजकस्यैव विधिरयम् । त्रयोऽपि त्रिभ्य ऊर्ध्वं फलाधिक्यम्। त्रयस्त्ववश्यं कर्तव्याः । व्यात्दृतयः “ओंकारपूर्विका" इत्यत्र या उक्ताः। प्रणव ओंकारस्तैर्युक्ताः । प्राणायामकाल एतद्ध्यातव्यम् । एते त्रिविधाः कुम्भकरेचकपूरकाख्याः । तत्र च मुख्यस्य नासिक्यस्य च वायोर्बहिनिष्क्रमणनिरोधेन कुम्भकपूरकाख्याः अनुच्छृसतो बहिरन्तर्येण वायोरुत्सर्गेण रेचको भवति । अवधि. १५ र्द्वितीयाध्याय निदर्शितः । यदि वा तपसौ पुनर्यावता कालेन न पीडोपनायते ॥ ७० ॥
दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः ॥
तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात् ॥ ७१ ॥ धातवः सुवर्णादयः तेषां ध्मायमानानां सुवर्णमेवावशिष्यते तथेन्द्रियाणां विषयदर्शने यौ प्रीतिपरितापौ जायेते तयोर्यत्पापं तस्य दाहः प्राणनिरोधात् । प्रीतिपरितापोत्पत्ति- २५ मुमुक्षोनिषिद्धा । सा तु शरीरिणः त्यक्तसंगस्यापि यादृच्छिकरूपशब्दाद्युपनतौ कयाचिन्मात्रया वस्तुसामर्थन नियतेन्द्रियस्याप्युपजायते अतस्तदोषनिवृत्त्यर्थाः प्राणायामाः॥ ७१॥
___ प्राणायामैदहेदोषान्धारणाभिश्च किल्बिषम् ॥
प्रत्याहारेण संसर्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् ॥ ७२ ॥ प्राणायामैरित्येतत्पूर्वश्लोकेन दर्शितम् । अपरे त्वाहुः । दोषा रागादयस्तान्दहेत् । २० कथं प्राणायामैर्दग्धुमेते शक्यन्ते युक्तः पापस्य तैर्दाहः । अदृष्टा च तस्योत्पत्तिः शास्त्रलक्षणं तथा निवृत्तिरपि । रागादयस्तु प्रत्यक्षवेद्याः । * तेषां चं निव-निवर्तकभावः प्रत्यक्षादिवेद्य एव युक्तो भवितुं न शास्त्रीयः । यदि शास्त्रमेवं वदद्विरमणशीलं निवर्तयेदिति किंप्रमाणं भवेत् । तस्माद्रागादिनिमित्तमशुभाचरणं दोषशब्देनोच्यते । तस्य कार्यदाहीदाहः स्वरूपतो हि स्वरसत एव कर्मणां क्षणिकत्वान्नाशः । एष एव च दाहो २५ न त्वन्यस्येव भस्मीभावः * । एवं च पूर्व श्लोकार्थोऽनुवादः ।।
-
-
१ ड-अन्हि रात्रौ । २ फ-जातिर्मता तामाह; ड-वर्णतामाह । ३ ख-तपःसंयुते; ड-संस्तुतेः । ४ ड-कालेन पीडोपजायते । ५ ड-तारसुवर्णादयः । ६ फ-यादृच्छिकशब्दाद्युपनतौ । ७ *-* एतचिन्हान्तर्गतभागः ख-ण-पुस्तकयोः ७१ श्लोकस्य टीकायामन्तर्हितः । ८ फ-प्राणायामानां । ९ फ-हिमेन शीतं; ण-विरमनसीतं । १० फ-किंप्रमाणी भवेत्; फ-प्रमाणी भवेत् । ११ फ-दाहोदाहः ।
For Private And Personal Use Only
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
४८०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
धारणाभिश्च । ननु च किल्विषं पापं दोषश्च तदेव तत्रैतावद्वक्तव्यम् प्राणायामैर्धारणाभिश्चः दोषान्दहेत् । किं किल्बिषमित्यनेन ? किल्बिषमिति वाऽस्तु । किं दोषग्रहणेन ? उच्यते । दोषग्रहणमवश्यं कर्तव्यं विशिष्टस्य पापस्य प्राणायामैर्दा हो यथा विज्ञायेत न सर्वस्येति । दोषशब्देन हि रागादय उच्यन्ते । अतस्तन्निमित्त एव पापे उपचारो यथोक्तः । एवं ५ तर्हि तदेवं क्रियतां किंकिल्बिषमित्यनेन पादपूरणार्थमित्यदोषः । तत्रोत्पन्नस्य
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पापस्य प्राणायामा दहना उच्यन्ते । धारणास्तु दोषानुत्पत्तिमेव कुर्वन्ति । काः पुन-रेता धारणाः ? शमयमादिभिर्नियमाद्विषयदर्शनाभिलाषेण प्रकृष्यमाणं मनो धार्यते तत्रैव स्थाने नियम्यते । ताश्च विषयगतदोषभावना " अस्थिस्थूणॉम् " इत्याद्याः कान्तिलावण्यतारुण्यसंस्थानशौर्यादयः स्त्रीषु दृश्यमाना अभिलाषहेतवः । ते च सविकल्पं प्रत्यक्ष--- १० ग्राह्याः । विकल्पाश्च मनोधाराः । अतो विकल्पान्तरैर्मूत्रपुरीषपूर्णं नामेति तस्मिविषयगतदोषभावे कटककर्पटान्वितं स्त्रीद्रव्यं नामाधिकं प्राणिनो यत्प्रत्नतः परिहर्त - व्यमभिलषन्ति याऽप्येषा सुखलेश भ्रान्तिः सा क्षणभङ्गिनी तदासेवनेन घोरा दीर्घकालाश्च यमयातना इत्यादिभिः शक्यन्ते निरोद्धम् । एतदेव तत्प्रसंख्यानमुच्यते । एवं भोजनादि - ध्वपि भावयितव्यम् । यदेतच्छक घृतपूर है यङ्गवीन पायसादि यच्च भैक्षं कदन्नादिभिः १५ सममेतच्छरीरधारणतया विशेषाभावात्कस्याचित्प्रकृतेर्जिह्वाग्रे क्षणलवमात्रत्रर्तमानस्य विशेषो, यः सविशेषतया प्रतिभासेत गन्धर्वनगर प्रख्येोऽयं क्षणिकावभासः इति । एवमन्यत्रापि स्पर्शदोषो भावयितव्य इत्येवमुपदिशति ।
अन्ये स्वाहुः । कौष्ठस्य वायोर्मुखनासिकासंचारिणः शरीरैकदेशान्तर्हृदयाकाशादभ्यासवतो धारणं धारणा । ननु च प्राणायामेभ्य एतासां साधारणानां को भेदः । २० बाहुललाटादावपि यथेच्छं व्याहृत्यादियनरहितं धारणा । प्राणायामा रेचनेनाधिक्रियन्त इति विशेषः ।
अन्ये तु "मैत्री मुदिता करुणा उपेक्षा एता धारणा " इति मन्यन्ते ( योगसू० १।१३) । “मैत्री कृपा मुदोपेक्षा सर्वप्राणिष्ववस्थिता । ब्रह्मलोकं नयन्त्याशु ध्यातारं धारणास्त्विमाः”॥ तत्र मैत्री द्वेषाभावो न सुहृत्स्नेहस्तस्य बन्धात्मकत्वात् । कृपा २९ करुणा चित्तधर्मः । दुःखितजनदर्शनेन कथमयमस्माद्दुः खादुद्धियेतेति समुद्धरणकामना । न त्वहिंसानुग्रहयोरनारम्भ इत्युक्तम् । अत एवेदमुच्यते । चित्तधर्मोऽयमभ्यसितव्यः । मुदिता शोकव्यावृत्तिर्व्याध्यदिनिमित्ते दुःखे नरकादिमयने व न तु हर्षः तस्य राग
१ फ - चेत्तत्रैतावद्वक्तव्यम्; ड-तत्रैव तावद्वक्तव्यम् । २ ड - उपपन्नस्य । ४ ड - ख - रागानुप्तत्तिमेव । ५ अग्रे ७६ श्लोके । ६ ड - इदमुच्यते । फलतया । ९ फ- सहितं ।
७ फ- तच्च ।
For Private And Personal Use Only
३ ड - दृश्यन्ते । ८ क - शरीरधारण
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः
४८१ हेतुत्वात् । उपेक्षा विषय अनुग्राहकेषु उपघाते च प्रसिद्धैव । मनसो वाऽतर्दृदयाकाशे ब्रह्मचिन्तापरतया निश्चलता धारणा ।
प्रत्याहारेण संसर्गमिन्द्रियाणां विषयैः सह सम्बन्धस्तत्र प्रवृत्तिः संसर्गस्तन्दहेत्प्रत्याहारः ततोऽपसरणमिन्द्रियाणां प्रतिबन्धकरणं वा । आश्चर्यरूपेण न कटकादौ रूपवत्स्त्रीसंदर्शने वा स्थगयितव्ये चक्षुषी । अन्यत्र वा दृष्टिरुपनेया। एवं सर्वेन्द्रियेषु । एवं च समा- ५ धानं योगिनोऽप्रतिबद्धं भवति ।
ध्यानेनानीश्वरान गुणान् । गुणान्त्सत्वरजस्तमांसि । ते चानीश्वराः परतन्त्राः चेतनाधीनमूर्तयः पुरुषस्यानतस्य सुखादिरहितस्य योऽभिमानोऽहं सुख्यहं दुःखीति निर्गुणस्य गुणंमन्यताभिमानस्य गुणपुरुषविवेकध्यानेन दग्धव्यः । चिद्रूपः पुरुषो निर्गुणो गुणमयी प्रकृतिरित्येवं गुणपुरुषविवेकः कर्तव्यः ॥ ७२ ॥
स कथं कर्तव्यो ? ध्यानेन किंपुनर्येयमत आह
उच्चावचेषु भूतेषु दुर्जेयामकृतात्मभिः ॥
ध्यानयोगेन संपश्येद्गतिमस्यान्तरात्मनः ॥ ७३ ।। अन्तरात्माऽन्तर्यामी पुरुषस्तस्य गतिः स्वरूपं यथावद्विज्ञेयं सुखदुःखाभिमानो " न केवलं मनुष्यजन्मनि किंतर्हि उच्चावचेषु नानाविधेषु भूतेषु तिर्यक्प्रेतपिशाचादिष्वेहं ममेति १५ प्रत्ययोऽविद्याकृतो निवर्त्यः । अथवा " कथमयं विभुरन्तरिक्षाज्ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः सर्वकामः सर्वरसः सर्वगन्धः सर्वस्पर्श इदमभ्यस्यतो विनिघत्सोर्विपिपासोः" । एवंविधेऽपि सुखे दुःखे शरीरस्य शरीरेष्वसर्वभोगतया सोहं नामाहोकर्मणां माहात्म्यं यदयं सर्वात्मकः स्वतन्त्रः परतन्त्रीक्रियते कर्मभितानि करिष्ये दुष्टस्वामिस्थानीयानि भूतक इव कर्माणि प्रतिपालयिष्ये यथा भृतकः कश्चित्स्वामिनं निबन्धेनाराधयितुं प्रविष्टः सन्यं २० मन्यते यावदुराधर्ष इव नोदण्डशलिस्तनापरः परुषभाषी नैनं भूयः परिचरिष्यामि यन्मयाऽस्मात्किंचिद्भूत्यादि गृहीतं तदेवास्य कर्मकरणेन शोधयामि एवं ध्यायन्नाशीत । कृतानां कर्मणां फलोपभोगेनान्तं यास्यामि अन्यानि च न करिष्यामीत्येवमादि ध्येयम् । तथा किमेते क्षेत्रज्ञाः परमात्मनो विभूतय उत स्वतन्त्राः नैवंपरवान्यः कश्चिदस्तीति वेदान्तनिषेवणादिना निश्चित्य ध्यातव्यम् ।
अन्ये पुनराहुः । ध्यानं च योगश्च ध्यानयोगं तेनांतरात्मनः गतिं संपश्यन्निरूप्योप्यासीत गति ध्यानन योगेन च । अथवा ध्यानार्थों योगः चित्तस्थैर्य तत्कृत्वाऽऽत्मनो
१फ-हरणम् । २ व-नटकादौ; ड-नटापेक्षादा । ३फ-गुणिताभिमानस्सुगुण- क्ष-निर्वत्यः । ५ फ-महात्म्यं । ६ ड-नितम्बेन ।
अ-फ-ख-ड
For Private And Personal Use Only
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४८२
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
गतिं संपश्येदुपासनाभिरनपावृतादिगुणविशिष्टं वेदान्ताभिहितरूपं निष्कल्मषमभिमुखीकुर्यात् । अकृता असंस्कृताः शास्त्रेणाऽत्मानो यैस्तैर्न शक्यं ज्ञातुम् ॥ १७३ ॥ सम्यग्दर्शनसंपन्नः कर्मभिर्न निबध्यते ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दर्शनेन विनिस्तु संसारं प्रतिपद्यते ॥ ७४ ॥
अन्तरस्य विधेः फलमाह । सम्यग्दर्शनमनन्तरोक्तमात्मनो यथार्थज्ञानं तेन संपन्नः कृतसाक्षात्कारः कर्मभिर्न निबध्यते । संसारं नानुवर्तते कृतानां कर्मणां भोगेन क्षयादन्येषामकरणात् । न पुनरनेन केवलात् ज्ञानान्मोक्ष उक्तो भवति । दर्शनेनाऽऽध्यात्मिकेन वेदान्तोपदिष्टेन यो विरहितः केवलकर्मकारी संसारमेति ॥ ७४ ॥ अहिंसयेन्द्रियासङ्गैवैदिकैश्चैव कर्मभिः ॥
1
१ फ- आन्तरस्य । २ इ
५ फ- अथोच्यते । ६ फ-५५
तपसश्चरणैश्चोग्रैः साधयन्तीह तत्पदम् ।। ७५ ।।
इदं तु ज्ञानकर्मणोः समुच्चयान्मोक्ष इति श्लोकद्वयं ज्ञापकम् । पूर्वेण ज्ञानमुक्तमनेन कर्माण्युच्यन्ते । कानि पुनर्वैदिकानि कर्माणि येषां फलं तत्पदं प्राप्नोतीत्युच्यते । यानि तावत्काम्यानि येषां स्वविधिवाक्ये श्रुतमेव स्वर्गादिफलम् । तद्व्यतिरेकेण फलान्तरकल्पनायामतिप्रसङ्गः । संकीर्णफलताश्रयणं वाऽनर्थकं स्यात् । तावता च वाक्यार्थस्य १५ समाप्तेर्विध्यनपेक्षिततत्पदप्राप्तिलक्षणफलेन कथं संबन्धः । श्रुतेनैवान्त्रयिना विध्यर्थसंपन्ने विधिनापेक्षते । अत्रोच्यते । अस्त्येवात्र वाक्यान्तरं ' यज्ञेन तदाप्नोतीति' रहस्याधिकारे । ततश्च संयोगपृथक्त्वात्फलद्वयं युक्तम् । अतश्च सर्वेषामेव काम्यानामविच्छिन्नफलयोगिता परमपदप्राप्त्यर्थता च न विरोत्स्यते । तत्र च यागद्वयेन प्रयोगभेदेन स्वर्गापवर्गौ भवतः । न चात्र यज्ञविशेषः श्रुतो येन नित्यानामेतत्फलं स्यान्न काम्यानाम् | २० अथोच्येते । नित्येष्वश्रुतत्वात्फलावच्छेदस्याविरोधात्तद्विषयता युक्ता । न काम्येषु । तावतैव यज्ञेनेत्यस्य सर्व विषयत्वाला भादिति चेत् किमत्र फलश्रवणेन ? कर्तव्यतानिष्ठानि च वैदिकानि वाक्यानि । साच कर्तव्यताऽन्तरेण वैदिकं फलपदं यावज्जीवादिपदैरवर्गमितेति । तत्रापि फलसंबन्धो नापेक्षित एवं कल्प्यमानोऽधिकत्वान्नैकार्थ्यं यायात् । अतो यज्ञेनेति वाक्यमप्रतिष्ठमानं विविक्तेविषये सर्व यज्ञशब्दवाच्यं नित्यं काम्यं च गोचरयति । न चैतत्फलं काम्यानाम् । २५ अपवर्गकाम इत्यश्रुतत्वात् । एतदभिप्रायमेवोक्तं "कामात्मता न प्रशस्तेति” (अ.२श्लो.२)| महाभारतेsपि (गीता अ २ श्लो. ४७) “मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि " इति ॥ अतश्च भेदग्राहपरिष्टितान्तःकरणस्य तृष्णाविद्यावतोऽनिर्मुक्ता हंकारममकारस्याभिसहितपारोमितफलप्राभिः । इत्वभिधायफलविशेष चोदितत्वात्कर्तव्यमितिबुद्धया वर्तमानस्यापरिमितनिरशि रूपयति ।
-संपन्नं विधिर्नोपेक्षते । ४फ-न च तत्र ।
For Private And Personal Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
न चैतच्चोदनीयं एकसप्तशतं क्रतवो यावन्तो वा तेषां सर्वेषामनुष्ठानस्याशक्यत्वादनारम्योपदेशता स्यादिति । यतो दर्शनसंपत्यैवात्रानुष्ठान संपत्तिरंत एवोक्तं " सम्यदर्शनसंपन्न " इति ( श्लो. ७४ ) । सर्वे च क्रतवो दर्शनसंपादनीयाः । तथा चोक्तं "ज्ञानेनैवापरे विप्रा यजन्ते" इति । अथवा यांल्लोकानेतीत्यवच्छेदनिर्देशः स्वर्गकामः पुत्रकाम इति । अतीतानादिभेदग्रहवासितान्तरात्मानो दृष्टफललोभेनासत्येनैव प्रधाने पुरुषार्थे ५ प्रवर्तन्ते । यथा बालः पुष्ट्यर्ये औषधेन शिखा ते वर्धिष्यत इत्यसत्ययैव शिखावृद्ध्या प्रवर्त्यत इति केचित् ।
४८३
अपरं मतं नित्यान्यत्र कर्माण्यभिप्रेतानि तान्यक्रियमाणानि प्रत्यवाय हेतुतया प्रतिबंधकानि । अतस्तैरनुष्ठीयमानैरसति प्रतिबन्धे उक्त वैदिकेश्चैव कर्मभिरिति । यद्यपि तानि न मोक्षार्थतया चोदितानि ।
1
उग्रैरत्यन्तं शरीरतापहेतुभिः । तस्य ब्रह्मणः । पदं स्थानं ब्रह्मलोकं साधयन्ति स्वीकुर्वन्ति । अथवा तदीयपदं यादृशस्तस्याधिकारः सर्वेश्वरत्वं स्वातन्त्र्यं तद्रूपप्राप्तिरिति यावत् ॥ ७५ ॥
१०
अस्थिस्थूणं स्नायुयुतं मांसशोणितलेपनम् ॥ चर्मावनद्धं दुर्गन्धिपूर्ण मूत्रपुरीषयोः ॥ ७६ ॥
१५
1
वैराग्यजननमेतत् । तिष्ठन्तु तावत् कृमिकीटपतङ्गादिशरीराणि जलौको भूमिसूतकीन नान्यदिदं मानुषशरीरं स्पृहणीयत्वेनाभिप्रेतम् । यत्पाताशङ्किन। नित्यभीता मनुष्यास्तन्मूत्रपुरीषकुटीगृहकमिव तदिदानीं कुटीगृहकेन निरूपयति । अस्थीनि स्थूणा इव तैरवष्टब्धम् । स्नायुना बद्धम् । मांसशोणिताभ्यां उपरि दिग्धलेपनम् । उपरि देहचर्मणा अवनद्धं तत उपरि अथवा आच्छादितम् । पूर्ण मुत्रपुरीषयोः । ओदनस्य पूर्ण २० इतिवत् षष्ठी ॥ ७६ ॥
For Private And Personal Use Only
जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम् ॥
रजस्वलमनित्यं च भूतावासमिमं त्यजेत् ॥ ७७ ॥
जरा च चरमे वयसि शरीरापचय हेतुरवस्थाविशेषः । आतुरं नित्यगृहीतं रोगः । रजस्वलं स्पृहयालुः सर्वपदार्थेषु तदसंपत्यां च महद्दुःखं सर्वस्मिन्सोढे अप्रतीकारमनिवर्त्य २१ *अत एतदवेक्ष्यम् । त्यजेदिदं शारीरं भूतानां भूविकाराणां मेदोमज्जा श्लेष्म मूत्रशुक्रशोणितानामयं वासस्ते ह्यत्र वसंत नात्मनोऽयं वासः सर्वगतत्वात्तस्य अतस्तृप्तता शरीरेण कर्तव्या ॥ ७७ ॥
१ फ-रिति । सर्वे च-फ- स्वेदजादीनां अन्यदिदं । ३ फ-यत्राङ्किन्मेनित्यमिता; अ-बक-ड-क्ष-भूमिसूतिभूमि । * * - अयं पाठः अ पुस्तक एव दृश्यते ।
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४८४
५
१०
www. kobatirth.org
यस्तावदयं कुटीरूपको देहस्तस्य दृष्टान्ते नदीकूलं वृक्ष इति न स्वेच्छयाऽग्निप्रवेशादिना त्यक्तव्यः । किन्तु तृष्णा तत्र न कर्तव्या । अनुद्दिष्टपूर्व आपातस्तदा भविष्य कर्मक्षयात् । वृक्षस्येव कूलस्थस्य न प्रत्युक्तं "नाभिनन्देत मरणम्” इति । ( श्लो. ४१ ) यस्तु लब्धज्योतिर्वशीकृतप्राणसंचारो मोहविकारनिगृहीतमनास्तेन पूर्वमुत्क्रमणं कर्तव्यं यथा शकुनिर्वृक्षं त्यजति। ग्राह इव ग्राहः । दुःखहेतुत्वसाम्यत् । तदाह कृच्छ्रात् प्राप्तिपूर्वकस्यापि यावच्छरीरं वस्तुसामर्थ्याद्भवत्येव कृच्छ्रपूर्वविप्रतिपत्तावेतदुच्यते ॥ ७८ ॥ प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम् ॥
विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माभ्येति सनातनम् ॥ ७९ ॥
प्रीतिपरिता कृतैश्चित्तसंक्षोभो हर्षशोकादिलक्षणोऽनेनोपायेन परिहर्तव्यः । यत्किञ्चित्प्रियं करोति तन्म सुकृतस्य विशेष्यते तस्येदं फलं नैषं कर्ता मम स्नेहबुद्धया प्रियं न चायं में शात्रवं शक्नोति कर्तुं दुष्कृतं पीडाकरमित्येवं विमृश्य ध्यानयोगेन चित्ते भावयेत् । अतोऽस्य न प्रियकारिणि रागो नाप्रियकारिणि द्वेषो जायते । एवं कुर्वाणः सनातनं १५ शाश्वतं ब्रह्माभ्येति अभिर्मुखं प्राप्नोति । अर्चिरादिपथेन न व्यवधीयते । शाश्वतग्रहणादनावृत्तिः प्रतीयते ॥ ७९ ॥
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
नदीकूलं यथा वृक्षो वृक्षं वा शकुनिर्यथा ॥ तथा त्यजन्निमं देहं कृच्छ्राद्वाहाद्विमुच्यते ॥ ७८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यदा भावेन भवति सर्वभावेषु निःस्पृहः ||
तदा सुखमवाप्रोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥ ८० ॥
1
चित्तधर्मोपदेशोऽयम् । न स्पृहा कार्याऽभिप्रेतवस्तूपादानपरिहारेण निस्पृहत्वं अपि तु २० तत्कारणत्यागेन | भावश्चित्तधर्मो वाऽऽत्मनो वाऽभिलाषलक्षणः सर्वभावेषु पदार्थवचनो द्वितीयो भावशब्दः । सर्वग्रहणेनावश्यकर्तव्येष्वपि पानभोजनादिषु शरीरस्थितिहेतुष्वभिष्वङ्गो निषिध्यते । न पुनरिच्छा | साह्यस्य भाविनी वस्तुसामर्थ्यना बुभुक्षा पिपासा च । भिन्ना चेच्छा स्पृहार्तः । रागानुबन्धिनी दैन्यनिमित्ता स्पृहा । इच्छा तु भोजनादौ भुक्तपीताहारपरिणामसमनन्तरं स्वयं उपजायते ॥ ८० ॥
अनेन विधिना सर्वास्त्यक्तसङ्गाञ्छनैः शनैः ॥ सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते ॥ ८१ ॥
[ षष्ठः
For Private And Personal Use Only
ख - फ० प्रयुक्तं । ४ अ-ख-ड
१ फ- अनुद्दिष्टोऽपूर्व । २ ख ड ण-यदा भविष्यति । सामान्यात् । ५ अ-ड- परिताप कृचित्तसंक्षोभः । ६ फ-यत् । ७फ - निष्पन्नं अहं भर्ता । ८ फ-एवं 'शक्तोति कर्तुं यन्ममायमप्रियं करोति तन्ममैव दुष्कृतं । ९ अ - अभिमुखः । १० अ - अनावृत्तः यतः । ११ अ - स्पृहा च । १२ फ-द्रव्य । १३ अ-ब-ड- समनन्तरमुपजायते ।
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८५
भध्यायः]
मनुस्मृतिः। __संगांस्त्यक्त्वा सर्वान् । गवाश्वहस्तिहिरण्यदासभार्याक्षेत्रायतनादिषु ममेदमिति बुद्धिः संगः । तत्त्यागादेकारामतायाः परिग्रहणेन च । एनं प्रथममुपाश्रित्यैनं प्राधान्येन ततोऽनेन विधिना पूर्वोक्तेन क्रियाकलापेन बाह्याध्यात्मिकेनानुष्ठितेन ब्रह्मणि चिद्रूपेऽवतिष्ठते । न कर्माणि बध्नन्ति । सर्वद्वन्दैः शुभाशुभकर्मार्थैः सुखदुःखैर्विनिर्मुक्तो भवति ॥ ८१ ॥
ध्यानिकं सर्वमेवैतद्यदेतदभिशब्दितम् ॥
न ह्यनध्यात्मवित्कश्चिक्रियाफलमुपाश्रुते ॥ ८२ ॥ ध्याने सति भवति ध्यानिकम् । ध्याने क्रियमाणे लभ्यते । किंतद्यदेतदनन्तरमभिशब्दितमुक्तमाभिमुख्येनं न तात्पर्येण प्रतिपादितम् । सुकृतदुष्कृतयोस्तयोः प्रियाप्रियहेतुत्वन्यासः । पुरुषस्य यदप्रियकर्तृत तज्ज्वरप्त्येव पीडाहेतुत्वमग्नेरिव दुरुपसर्पणदग्धत्वम् । यथा नाग्निदग्धोऽग्निं द्वेष्टि एवं पुरुषमप्यप्रियकारिणं मन्येत न प्रतिषेद्धा स्यात् । एतच्च ध्याने संति एकाग्रे चित्ते भवति । सर्वकालमेतद्धृदयेनाभ्यासितव्यम् । यथा सुखदुःखे इमे कर्मणः फलं न राजा सुखस्य ग्रामादेर्दाता अपि तु मदीयायासेन प्रथमोपसर्पणलाभः । पूर्वकृतं पुण्यं कर्म दातृ न राजा । एवं दण्डो नोद्वेनयिता कर्माणि मामुद्वेनयन्ति न राजा नापि शक्तोऽन्यः कश्चित् । एतत्सर्वदा ध्यातव्यं चिन्तयितव्यम् । यदपि १५ संसारवैराग्यजननायोक्तमस्थिस्थूणमित्यादि तदपि नित्यं भावनीयम् ।
न ह्यनध्यात्मवित् । अध्यात्म चित्तमत्रोच्यते । यदेतदभिशब्दितं न वेत्ति न निश्चिनोति नाभ्यासेन भावयति । अन्नक्रियार्थ दलेष परितष्टः परित्राजकस्य या भैक्षचर्या क्रिया ग्रामैकरात्रवासादिश्च न तत्फलं नोक्षाख्यं लभते । यावदस्थिस्थूणादिभावनया भावे. नैव निरभिलाषता सर्वत्र नोत्पन्ना यावच्च कर्मसु फलन्यासेन रागद्वेषप्रहाणं न कृतमित्यर्थः। २० तच्च नित्यं यदा एवं चित्तं पुज्यते ॥ तदा भवति नाकस्मादिति” अथवा " ब्रह्मण्येवावतिष्ठते " इति । एतस्य यदेतदभिशब्दितामति परामर्शः । ब्रह्मण्येवस्थानं ध्यानिकं न त क्रियानष्ठानमात्रलभ्यं किंतद्धयेयमित्यत आह । न ह्यनध्यात्मावदिति । आत्मानमधिकृत्य यो ग्रन्थो वेदान्तादि सोऽध्यात्मं न वेद । अथवाऽऽत्मन्यधि यो निर्वृत्तस्तदध्यात्मम् । यथाऽयमात्मा देहेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणादिव्यतिरिक्तः नैषां नाशे नश्यति । २५ कर्ता कर्मणां भोक्ता तत्फलानां भेदग्राहाकृष्टस्य सर्वमेतद्भवति । यदा त्वयमपहतपाप्मा न दोषैर्न कार्यैः स्पृश्यत एकत्वादेष एव सर्वमिदं न ततोऽन्यव्यतिरिक्तमस्ति । प्रभासमात्रं
१ फ-परिग्रहग्रहणेन । २ फ-एवं। ३ फ-कर्माणि वक्ष्यति । ४ अ-वा; फ-तात्पर्येण । ५ फ-स्वयोः । ६ फ-अग्निरिव । ७ फ-दग्धत्वं । ८ फ-+भवति । ९ फ-मित्याद्यपि । १०फ-परामर्शनम् । ११ ब्रह्मण्याव । १२ फ-प्राग्भोक्ता । १३ अ-ब-ड-सर्वमेतद्वचनम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[षष्ठः पृथक्त्वम् । हरिसवर्णसोदकादिका उपनिषदो यो न वेद ध्यानेनैकाग्रया संततया मत्या न दायमुत्पादयति स न यथोक्तं क्रियाफलं लभते । अत आत्मा वेदान्ताभिहितस्वरूपो नित्यमाहारविहारकालं वर्जयित्वा ध्येय इति श्लोकार्थः।
___ अथवा यद्यपि प्रव्रज्याधिकारस्तस्थापि गृहस्थस्यापि क्रियाफलग्रहेण निर्देशः यदि क्रियाप्रधानः । अत एतदुक्तं भवति । यद्यप्यग्निहोत्रादीनि कर्माणि कुर्वते गृहस्था रहस्यविद्याविदश्च न भवन्ति या विद्याः कर्मसूपविष्टा उद्गीथा “अथवा यावती उद्गीथमन्वयन्ते" इत्यादिना तेन निपुणाः कर्मकाण्डज्ञा अपि न ततः परिपूर्णफलं चिरकालभावि लभन्ते । एषोऽर्थो वाजसनेयके छान्दोग्ये च श्रुतिद्वये निदर्शितः । “ यो वा एतदक्षरं
गार्यविदित्वा यनते जुहोति तपस्तप्यते बहून्यपि वर्षसहस्राण्यंतवदेव तद्भवतीति" । तथा १० यदेव विद्यया करोति श्रद्धया उपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति । छन्दोग्योक्तयस्तु
यथोक्तामध्यात्मोपदिष्टां विद्यां विदित्वा करोति तस्यैव फलातिशयः । उक्तं च " तद्य इत्थं विदुर्य इमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते" इति (छान्दोग्ये १।१०।१)। यमभिसंभवतीत्यादिविजानतां कर्मकारिणामचिरादिमार्गेण ब्रह्मलोकप्राप्तिमेषां श्रुतिराह ।। ८२ ॥
एवमात्मज्ञानार्थ ध्येये विहिते वेदनपो न प्राप्तः तत्साधनतयाऽतस्तं विधत्ते १५ अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च ॥
आध्यात्मिकं च सततं वेदान्ताभिहितं च यत् ॥ ८३ ॥ जपमात्रमस्याभ्यनुज्ञायते न पुनर्गृहस्थादिवदभ्यासार्थमध्ययनम् । यज्ञेष्वधि अधियज्ञ विधाय कर्म ब्रह्मणमाधिदैविकमधिदैभवं देवताप्रकाशकमन्त्रास्तेषामेव विशेष आध्यात्मि
कमिति । “अहं मनुरभवमहं भवमहं रुद्रेभिः" इत्यादि । वेदान्त इति यदभिहितं तदपि, २० कर्मज्ञानसमुच्चयं ब्रह्मत्वार्य दर्शयति ॥ ८३ ॥
इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् ॥
इदमन्विच्छता स्वर्गमिदमानन्त्यमिच्छताम् ॥ ८४ ॥
इदमिति वेदाख्यं ब्रह्माचष्टे । सोऽपि ब्रह्मैव । तथा चोक्तं "द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत् । शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति" ।। झते।' २५ अध्ययनेविज्ञानं तदर्थानुष्ठानेन निष्णातता । पूर्वस्य विधेरयमर्थवादः ।
अज्ञानामतदर्थविदां जपादिष्वधिकारेण । तथा च भगवता व्यासेन सिद्धि पकान
१ अ-आहारविहारनिबद्धकालान; ख-आहारविहारकालानवर्जयित्वा-। २ अ-सहि । ३ खचिरकालं। ४ फ-वर्षसहस्राणि तावदेव । ५फ-परिषदा । ६ फ-विध्याय । ७ फ-अधिदैवं भवं । ८ फब्रह्मत्वाद्दर्शयति । ९ ड-क्ष-अध्ययनं तदार्थानुष्ठाने । १० अ-क-ख-ड-जपादिष्वपिकारेण; क्ष-जपादिध्वपिकारणे; फ-जपादिवानधिकारेण ।
For Private And Personal Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । दर्शिता । अथवा अज्ञा अनात्मज्ञाः शास्त्राट्वगतात्मतत्वानवर्गतात्मतत्वा अपि तदुपासनापरा अलब्धचित्तस्थैर्यास्तेषां वेदः शरणं जपेन कर्मानुष्ठानेन तावत्या च विद्यया नरकेषु कीटपतङ्गादियोनिषु चानुपपत्तेः ।
इदमेव विजानतां कथं पुनर्विदुषां शरणमत आह । इदमन्विच्छता स्वर्ग एतावदेते कर्मकाण्डज्ञा आत्मन्यलब्धमनःप्रतिष्ठा वा तेषां कर्मानुष्ठानात्स्वर्गादिफलं लभ्यते। ५ इतरे त्यक्तसङ्गाः प्रेक्षणीयरागादिदोषज्ञा आत्मतत्त्वोपासनापरास्तेणमानन्त्यमपुनरावृत्तिरिति सर्वेषां वेद एव शरणं नान्यः पन्था अस्तीत्यर्थः ॥ ८४ ॥
अनेन क्रमयोगेन परिव्रजति यो द्विजः॥
स विधूयेह पाप्मानं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ ८५ ॥ क्रमेण योगोऽनुष्ठानम् । आत्मज्ञानकर्मणोः समुच्चये यः क्रम उक्तस्तेन ऋणा- १० पाकरणं कृत्वेत्यर्थः । विधय पाप्मानमश्व इव रोमरजांसि तथैवात्मविद्यया । यथोक्तं " यथा पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्त्येवमेतद्विदि पापं कर्म न श्लिष्यतीति "। परंब्रह्माधिगच्छति तद्रूणः संपद्यते निवृत्तभेदग्रह इति विद्याश्रमफलविधिः ॥ ८५ ॥
एष धर्मोऽनुशिष्टो वो यतीनां नियतात्मनाम् ।।
वेदसंन्यासिकानां तु कर्मयोगं निबोधत ॥ ८६ ॥ १६ वेदस्य संन्यासः त्यागः स एषामस्तीति वेदसंन्यासिकाः । वेदशब्देन यांगहोमादेः कर्मणस्त्याग उच्यते । न पुनर्नपत्यागः । आत्मचिन्तनं तु विहितमेव । केवलं धनसाध्याः शरीरक्लेशसाध्याश्च तीर्थयात्रादय उपवासादयश्च निषिध्यन्ते । यानि त्वात्मैकसाधनसाध्यानि सन्ध्याजपादिककर्माणि तेषामनिषेधः । तदेतत्स्वस्थान एव दर्शयिष्यामः। आयेनार्धेन प्रव्रज्याश्रमोपसंहारः । उत्तरेण वेदसंन्यासिकस्य कर्मोपदेशप्रतिज्ञा ॥ ८६॥ २०
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा ॥
एते गृहस्थप्रभवाश्चत्वारः पृथगाश्रमाः ॥ ८७ ॥ ____ ननु च संन्यासिककर्माणि वक्ष्यामीति प्रतिज्ञयाऽऽश्रमानुक्रमणमप्रकृतं केचिदाहुर्न संन्यास आश्रमान्तरमत्रैवान्तर्भावोऽस्येति दर्शयितुम् । स च कस्मिगृहस्थेऽन्तर्भावितः गृहे हि वासस्तस्य । अन्यैस्तु प्रव्रज्यायां संगत्यागसामान्या- २५ घतो नास्यान्तर्भावे प्रयोजनं पुरुषधमैर्यतिधर्मैश्च न यागादावधिकरिष्यति । वैशेषिकैश्च
१फ-शास्त्रादनवडतात्मत्यात्मत्वात् । अ-क-ड-क्ष-शास्त्रादवयतात्मतत्वा । २फ-वा वृत्त्या, । ३ अ-लाभेन न वेति । इतरे-ड-ख-ण-लाभेन वितरे । ४ फ-सनाप्रेक्षणीय । ५ फोमाम्भसि।६ अ-निवृत्ति; ण-निष्कृत । ७ ण-योग। ८ फ-अतः स्वाध्यायः । ९ ख-ण-संन्यासिकर्माणि ।
For Private And Personal Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४८८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ षष्ठः
स्वशब्दविधानादनाश्रमित्वात् " संवत्सरमनाश्रमीति " प्रायश्चित्तप्रसङ्गादिति चेत् वचनेनैवास्या व्यवस्थाया विदितत्वात्कुतः प्रायश्चित्तंप्राप्तिः । तस्माद्गृहस्थादितुल्यतया संन्यासिकं प्रशंसितुमाश्रमान्तरसंकीर्तनम् । तच्च समुच्चयं द्रढयितुं गृहस्थानमवस्थितिरेषामित्यर्थः । गृहस्थः प्रभवः स्थितिहेतुरेषामिति विग्रहः ॥ ८७ ॥
सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः॥ यथोक्तकारिणं विन नयन्ति परमां गतिम् ॥ ८८ ॥ सर्वेषामपि चैतेषां वेदश्रुतिविधानतः ॥
गृहस्थ उच्यते श्रेष्ठः स त्रीनेतान्विति हि ॥ ८९॥
इदमयुक्तं वर्तते । वेदशास्त्रश्रुत्या गार्हस्थस्य विधानं प्रतिज्ञायते । इतरेषां च १० भर्तव्यत्वम् । गार्हस्थस्य प्रत्यक्षश्रुतिविधानेनैवाश्रमान्तराणां सद्भावः । सनिहिततपःस्मृतिभ्यो
बलीयसी श्रुतिः । अयोच्येत नैवायमभिसंबन्धः क्रियते वेदश्रुत्याविधानादित्याभिसंबन्धः । सत्यपि चैतान्विविधाने गृहस्थस्य श्रेष्ठयं तद्भरणनिमित्तं स त्रीनेतानित्यनेन प्रतिपाद्यते । तत्र वक्तव्यं कथमाश्रमान्तराणां श्रुतत्वात् श्रौतत्वे च स्पष्टेयं स्मृतिविरुध्यते । प्रत्यक्षविधानाद्गार्हस्थ्यस्येत्यादिना यः संबन्धान्तरसंभवः ।
अथोच्येत "गृही भूत्वा वनी भवेत् वनी भूत्वा प्रत्रनेत्" इति जाबालश्रुतिमपेक्ष्य सर्वाण्येवाश्रुतानीति स्मृतिविरोधस्तावदपरिहृत एव । किं च नैषा श्रुतिर्विधात्री । न ह्येतत् श्रुतं " एवं वने वा विहर्तव्य॑मिमानि वनस्थेनैव कर्माणि कर्तव्यानीमानि प्रवनितेनेति"। यथाऽऽधानात्प्रभृत्या चरमेष्टी सर्व गृहस्थकर्म प्रत्यक्षतैव । नाँश्रमान्तरणाम्। केवलं
नाममात्रं श्रूयते 'गृही भूत्वेत्यादि । । तस्मात्पूर्वापरविरुद्धं गार्हस्थ्यवेदमूलमाश्रामामार्णा२० मिवोपदेश्यम् । अत्रोच्यते । सत्यमाधानात्प्रभति गृहकर्माणि प्रत्यक्षश्रुतीनि
कृतदारपरिग्रहस्य तत्र विवाहे प्रयुक्तिनिरूपणातिककर्म श्रुतिभिः प्रयुज्यते अग्निहोत्रादिभिः स्वाहाकारः श्रुतेरथापत्योत्पत्तिविधिना उत दृष्टेन पुरुषार्थेन ।
___ न रागः स्त्रीमात्रं प्रयुके न विवाहम् । येन विना यन्न निष्पद्यते तत्तस्य प्रयोअकमिति न्यायः । रागिणां च स्त्रीमात्रेण गृह्यकनिवृत्तिः किमिति विवाहमपेक्षेरन् । २५ सत्यम् । यदि वचनान्तरे स्त्रीमात्रगमनं निषिद्धं स्यात् । समानेऽपि सर्वत्र वेदाधिगमे शास्त्रतो
गम्यागम्यविवेकः । अतश्च धीरप्रकृतीनां न विवाहमन्तरेण स्वार्थसंपत्तिरिति युक्तै । वेदस्य
१अ-ख-ड-ण-क्ष-प्रसङ्ग । २ फ-प्राप्तम् । अ-ड-प्रशंसयितुम् । ४ फ-विप्र । ५ फ-स्मृति । ६ फ-परिहर्तव्यानीमानि । ७ फ-आश्रमान्तराणां । ८ फ-गार्हस्थ्यं । ९ फ-आश्रमाणां चोपदेश्यम् । १० ड-ख-उपदिश्यते । ११ ख-ड-ण-प्रत्यक्षश्रुतानि तु । १२ फ-अनुरागः । १३ फ-युक्तरेव ।
For Private And Personal Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
४८९
प्रयोजकाशंका यद्येवं सर्वस्य न प्रयोजकानि सन्तु सर्वेषाम् । तस्मिन्सत्यनिवृत्तौ किं तेन निरूपितेन । योस्तैि विवाहप्रयोजकः सोऽस्तु । आश्रमान्तराणि प्रत्यक्षविधाने गाई. स्थस्य कथमुपपद्यन्त इत्येतदधिकृतं विवाहप्रयुक्तिं विना तु केनांशेने संगच्छते । उच्यते । यावदुक्तं सर्वेषामर्थसिद्धिरिति । सत्यम् । एकेन प्रयुक्तावन्यस्य प्रसंगादुपकारसिद्धौ न पृथक्प्रयोक्तृत्वकल्पना । यथा ब्रीहयः पुरुषार्थेन जीवनेन प्रयुक्ताः कर्मसु विनियुज्यन्ते । न कर्मणि धनार्जनं प्रयुज्यते । यथा वा विद्या सत्यपि वेदस्यानंधिकारे न प्रयुज्यते स्वाध्यायविधिनैव तत्सिद्धेः । एवमिह कामतः प्रवृत्तिसिद्धन कर्मश्रुतयः प्रयोक्तव्याः । तेनाकृतविवाहमपि कृत्यकर्मविधय उपपत्स्यन्ते । अतश्च यो ब्रह्मचर्य एव कथंचित्परिपक्वकषायः स न विवक्षते । ततः स द्वितीयत्वाभावान्नाधिकरिष्यते । अतश्च श्रौतेअनधिकारात्तादृशस्याश्रमन्तिरताऽऽपत्स्येत । अन्ये मन्यन्ते । नायं धनतुल्यो विवाहः । १० यथा धनेन विना जीवनमनुपपन्नमिति । स वै जीवेद्धनतः । एवं न स्त्रियमन्तरेण जीवनाभाव इत्यत एव न दृष्टं नियमिनः प्रयोजनं संभवतीति धर्माधिकारार्थोऽपि प्रयुक्तो विवाहः । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयमधिकारोत्पत्त्यर्थे यत्नः कर्तव्य इति । इतरथा हि कृतोसर्गस्याशुचित्वादधिकारांपैनये जननादि शुद्धकालावस्थे च संपादयतो न नित्यकर्मातिक्रमः स्यात् । ततश्च केनार्थेन मृतादिशुद्धौ क्लेशमादध्यात् । तदपि विहितमेवेति चेत् । १५ एवं तावन्मात्रस्यातिक्रमो न पुनर्विधिसहस्रस्य । अथोच्येत कस्य पुनर्विधेरयं व्यापारो यदधिकृतत्वसंपत्त्यर्थमधिकृतः स्यामिति पुरुषेण यत्नः कर्तव्य इत्युपदिशति । एतावदग्निहोत्रादिविधयस्ते यस्याम्नायस्तद्विषयां कर्तव्यतां गमयन्ति । न त्वनीनामुत्पत्तिं प्रयुञ्जते । अग्नयोऽपि काम्येषु लिप्सया प्रवर्तमानेन तदधिकारसिद्धयर्थमाधीयन्ते। तथाहि तेषु जातेष्वा. हिताग्नित्वे यावज्जीवश्रुतयः । भार्यावतश्चाधानेऽधिकारः । यथैवाधिकारिणमात्मानं २० कर्तुमग्नीनाधत्ते एवं भार्यामप्युपयच्छते अतो न कस्यचिद्विधेरों विहितो यदि नाग्निहोत्रादिप्वधिकारो जनयितव्यः । न च विवाहविधिरेव स्वार्थकर्तव्यतामवगमयति । नित्याग्निहोत्रादिश्रुतिवत्संस्कारकर्मत्वादाधिकारश्रवणभावाच्च । अत्र पूर्वे वदन्ति । ऋणत्रयापाकरणश्रुतिरस्ति "जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिणवा जायते” इत्यादि। एषा श्रुतिर्जातमात्रनिबन्धना । न चात्र जन्मद्वितीयमुपनयनाख्यमभिप्रेतं प्राक्ततास्तिर्यक्समानधर्मत्वात् । २५
फ-सन्ति । २ अ-क-ड-ण-क्ष-अर्थनिवृत्ते । ३ अ-क- ण-क्ष-योऽस्तु । ४ अ-डइत्येतदधिकृता विवाहप्रयुक्तिर्विषाहं विना तु केनांशेन- ५ फ-केन संगच्छते। ६ ख-सत्यप्यवैद्यस्यानधिकारे । ७ अ-ड-न त्वस्याद्वितीयस्याभावात् । ८ अ-क-ख-ड-क्ष-आश्रमान्तसणामाप.म्यते । ९फ-युक्तो । १० अ-ख-ड-ब-क्ष-शुद्धिकालपादयतो। ११ ख-ण-अवस्थौ। १२ फ-शुद्धथवधि। १३ फ-सहस्य । १४ -यदपि कृतत्व- अ-ड-क्ष-यदधिकृतमाधिकृतःस्यामिति पुरुषेण । १५ ख-ण-यस्यास्त्रयः । १६ खदिषु । १७ फ-श्रवणाभावाच । १८फ-ऋणवान्जायते ।
For Private And Personal Use Only
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४९०
५
१०
१५
www. kobatirth.org
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम् || तथैवाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम् ॥ ९० ॥
नद्यो गङ्गादयो भिद्यादयो नदाः केनचिदाधारसन्निवेशभेदेन रसभेदेन च नदीनदयोर्निर्देशभेदः । एकत्वविधानं तु रूढ्या लिङ्गभेदे मार्यादारशब्दवत् । संस्थितिराश्रयः । समुद्रो यथा सर्वजलाश्रय एवं गृहस्थः सर्वधर्माधिकृतवान् ॥ ९० ॥ चतुर्भिरपि चैवैतैर्नित्यमाश्रमिभिर्द्विजैः ॥
दशलक्षणको धर्मः सेवितव्यः प्रयत्नतः ॥ ९१ ॥
वृक्ष्यमाणोपन्यासार्थः श्लोकः । दशलक्षणानि यस्येति बहुव्रीहिः । लक्षणं स्वरूपम् । सेवितव्यः सर्वकालमनुष्ठेयः । उक्तानामप्येतेषां प्रधानत्वाय पुनर्वचनम् । ज्ञानकर्मसमुच्चयपक्षश्चानेन पुनर्वचनेन दृढ कृतः ॥ ९१ ॥
धृतिः क्षमा दमोsस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः || धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ॥ ९२ ॥
I
धृत्यादय आत्मगुणाः । तत्र धृतिर्नाम धनादिसंक्षये सत्वाश्रयः । यदि क्षीणं ततः किं ? शक्यमर्जयितुमिति । एवमिष्टत्रियोगादौ संसारगतिरियमद्दिशति प्रचलतश्चित्तस्य यथापूर्वमवस्थापनम् | क्षमा अपराधमर्पणम् । कस्मिंश्चिदपराद्धरि प्रत्युद्वेजनानारम्भः । दमः अनौद्धत्यं विद्यामदादित्यागः । अस्तेयं प्रसिद्धम् । शौचमाहारादिशुद्धिः । इन्द्रिय२५ संयम अप्रतिषिद्धेष्वपि विषयेष्वप्रसंग: । धीः सम्यग्ज्ञानं प्रतिपक्षसंशयादिनिराकरणम् । विद्याऽऽत्मज्ञानं कर्माध्यात्मज्ञानभेदेन धीविद्ययोर्भेदः । एतत्पैौनरुक्ततया धीविद्येति पठन्ति तन्न सम्यद् । भेदस्य दर्शितत्वात् । अन्यत्प्रसिद्धम् । अक्रोधः उत्पत्स्यमानस्या नुत्पत्तिः । क्षमा कृतेऽप्यपकारेऽपकारानारम्भः || ९२ ॥
२०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ १४:
आधाने जन्मनि सति यावता कालेनाधिकारावगमो भवति तदेव ऋणश्रुत्या परिगृह्यते । ततश्च विदुषः सतः सत्यधिकारे यः कन्यां याचमानो न प्राप्नुयाद्यावत्सर्वतः पलितस्तस्य वानप्रस्थादावधिकारः । स ह्येतन्निश्चिनोति । यौवने व या कन्या सर्वतरमिदानीं याचते कथयन्त्यन्ये—कृष्णकेशस्यैवाघानं श्रुतं भार्यामरणं वर्जयित्वा न सर्वतः पलितेनाधातव्यमिति श्रुत्यर्थं व्याचक्षते । कर्मसंबन्धाद्गृहस्थः श्रेष्ठः । अत आश्रमस्यैव श्रेष्ठयमुक्तं भवति । त्रीनेतानिति । इदमपरं श्रेष्ठ कारणं यदन्येषामाश्रमाणां मरणम् । तदुक्तं "ज्ञानेनान्नेन च " इति ॥ ८९ ॥
1
एष एवार्थे दृष्टान्तेन दृढीक्रियते
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
-
१ फ-विदुषः सत्यधिकारे; अ-क-ड-ण-क्ष-तत्सत्यधिकारो यः । २ अ -ख-ड-यौवनेप्सया कन्या । ३ फ-कथमसौ कृष्णकेशस्यैवाधानं । ४ अ-ड-ख-क्ष- समधिकृतवान्; फ- सर्वधर्माधिकृतवान् । अ-ड- प्रधाद्वये ।
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४९१.
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। दश लक्षणानि धर्मस्य ये विप्राः समधीयते ॥
अधीत्य चानुवर्तन्ते ते यान्ति परमां गतिम् ॥ ९३ ॥ पूर्वस्य विधेः फलकथनम् । अध्ययनात्फलश्रुतिरनुष्ठानश्रुत्यर्था ॥ ९३ ॥
दशलक्षणकं धर्ममनुतिष्ठन्समाहितः ॥
वेदान्तं विधिवच्छ्रुत्वा संन्यसेदनृणो द्विजः ।। ९४॥ संन्यस्येदनृणः । यदा ऋणत्रयमपाकीर्ण तदा संन्यास इत्येवमर्थमेतत् । समानकाले प्रव्रज्यायां नाधिक्रियते । एवं संन्यासेऽपि । वेदान्ताविधिवत् । अविदितवेदान्तार्थस्य नास्ति संन्यासः । यद्यपि स्वाध्यायविध्यनुष्ठानाक्षिप्तं कर्म विधिशास्त्रवद्वेदान्तज्ञानमपि स्वाध्यायशब्दवाच्यत्वाविशेषात् तथापि वेदान्तानां पुनरुपन्यासो विशेषार्थः । तत्परेण भवितव्यम् । अथ संन्यस्येदिति कः शास्त्रार्थः । कोऽयं संन्यासो नाम ? ममेद- १० मिति परिग्रहत्यागः । ननु वेदसंन्यासिका इत्युक्तं तत्रेदं प्रतीयते । वेदस्य वेदार्थस्य वा संन्यासः । न च वैदिककर्मसिद्धयर्था ये प्रतिग्रहादयस्तेषां संन्यासः । इदमानंत्यमिच्छतामित्यध्ययनस्य ज्ञानप्राधान्येऽपि विहितत्वात् । अग्निहोत्रादीनां तु द्रव्यसाध्यत्वादसति ममकारे त्याग एव । स चायं धर्मापादको मृतभार्यस्य परनिष्ठस्य वा कृतसंप्रतिविधानस्य। वाजसनेयके हि पठ्यते “यदा प्रेष्यन्मन्यतेऽथ पुत्रमाह" इत्यादि। अग्निसमारोपणं च १५ तदा विहितम् अजीर्णस्य च " जरया ह वा एतस्मान्मुच्यत इत्यामनन्ति " । यानि चाद्रव्यसाध्यानि संध्योपासनादीनि नित्याग्निहोत्रादीनि तेषामनिषेधातंत्र आ अन्त्यादुच्छ्रासादधिकारः ॥ ९४ ॥
* संन्यस्य सर्वकर्माणि कर्मदोषानपानुदन् ॥
नियतो वेदमभ्यस्य पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत् ॥ ९५ ॥ वेदमभ्यस्येति वेदस्यात्यागमाह । दर्शितमेतत् । अभ्यस्यन्निीत शतृप्रत्ययान्तपाठो वा । पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत् । पुत्रग्रहणमुत्पन्नस्य पुत्रस्य अन्योऽपि यस्तत्स्थानः पौत्रादिस्तत्रापि युक्तो गृहान्तरन्यास इत्याहुः ।। ९५ ॥
एवं संन्यस्य कर्माणि स्वकार्यपरमोऽस्पृहः ॥ संन्यासेनापहत्यैनः प्राप्नोति परमां गतिम् ॥ ९६ ॥
२०.
* [संन्यसेत्सर्वकर्माणि वेदमेकं न संन्यसेत् ॥
वेदसंन्यासतः शूद्रस्तस्माद्वेदं न संन्यसेत् ॥] १ अ-वेदान्ते कः शास्त्रार्थः । २ फ-तत्रान्त्यादुच्छासाद-।
For Private And Personal Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri K.
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[षष्ठः
स्वकार्यमात्मोपासनं परमं प्रधानमस्येति खकार्यपरमः । अस्पृहः मनसाऽपि स्पृहा न क्वचित्कर्तव्या ॥ ९६ ॥
एष वोऽभिहितो धर्मो ब्राह्मणस्य चतुर्विधः ॥
पुण्योऽक्षयफलः प्रेत्य राज्ञां धर्म निबोधत ॥ ९७ ।। इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥
चतुर्विधो धर्मश्चातुराश्रम्यम् । ब्राह्मणस्य सर्वमेतद्विहितम् । ननु च "एवं गृहाश्रमे स्थित्वा विधिवत्स्नातको द्विज" इति द्विजग्रहणमुक्रमे श्रुतम् । तस्य चानुपजातविरोधित्वात्रैवर्णिकार्थिता निश्चिता । अतश्चेदं ब्राह्मणग्रहणं त्रैवर्णिकप्रदर्शनार्थमेव युक्तम् । यद्येकवाक्यतोपक्रमोपसंहारयोर्न स्यात् । एकवाक्यत्वे तु बलवदुपक्रमार्थः शक्यः प्रतिपत्तुं कृत्स्नवाक्य
पर्यालोचनया योऽर्थः स निश्चीयते । अतो द्विजग्रहणं ब्राह्मणपरतयोपसंहर्तव्यम् । अस्ति १० ब्राह्मणस्य द्विजातित्वम् । न तु सर्वेषु द्विजातिबु ब्राह्मण्यम् । अत्रापि द्विनशब्दार्थे
संभवति नान्वयिनि लक्षणा न्याय्या। तथा च महाभारते शग्रस्यापि त्रैय आश्रमा: श्रूयन्ते “ शुश्रूषा कृतकृत्यस्येति " उपक्रम्य “आश्रमा विहिताः सर्वे वनयित्वा निरा. मिषम् "। पारिव्राज्यमित्यर्थः । नैवं तस्यायमर्थः । सर्व आश्रमास्तु न कर्तव्याः ।
किंतर्हि ? शुश्रूषयाऽपत्योत्पादनेन च सर्वाश्रमफलं लभते । द्विनातीन् शुश्रूषमाणो गार्ह१५ स्थ्येन सर्वाश्रमफलं लभते परिव्राजकफलं मोक्षं वर्जयित्वा । अतो ब्राह्मणधर्म एव
चातुराश्रम्यमिति सिद्धम् ॥ ९७ ॥ इति भट्टवीरस्वामिमूनोभट्टमेधातिथिकृतौ मनुभाष्ये पष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
TODAV
१फ-पूर्व । २ अ-ड-उपाश्रमाः श्रूयन्ते । ३ अ-क-ख-ड-ण-क्ष-+जगतीपतेः। ४ ख-मान्य काऽपि विधेर्वशादिति श्लोकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्री ॥
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
॥ अथ सप्तमोऽध्यायः प्रारभ्यते ॥
राजधर्मान्प्रवक्ष्यामि यथावृत्तो भवेन्नृपः ॥ संभवश्च यथा तस्य सिद्धिश्च परमा यथा ॥ १ ॥
धर्मशब्दः कर्तव्यतावचन इत्युक्तम् । यद्राज्ञां कर्तव्यं तदिदानीमुच्यत इति प्रतिज्ञा । कर्तव्यं च दृष्टार्थ षाड्गुण्यादि अदृष्टार्थमग्निहोत्रादि । तत्रेह प्राधान्येन दृष्टार्थमुपदिश्यते । तत्रैव च राजधर्मप्रसिद्धिः । राजशब्दस्तु नेह क्षत्रियजातिवचनः किंतर्ह्यभिषेकाधिपत्यादिगुणयोगिनि पुरुषे वर्तते । अत एवाह । यथावृत्तो भवेन्नृपः । नृपग्रहणेन जनपदैश्वर्यवतोऽधिकारमाह । प्रमाणान्तरमूला ह्यत्र धर्मा उच्यन्ते । न सर्वे वेदमूलाः अन्यमूलत्वे च १० यदत्र धर्मशास्त्राविरुद्धं तदुच्यते । तथा च कात्यायनः " अर्थशास्त्रोक्तमुत्सृज्य धर्मशास्त्रोक्तमात्रजेदिति " । यथावृत्तः यद्वृत्तं यत्कारं वाऽस्येति च बहुव्रीहिः । अन्यपदार्थो राजा । यथार्थप्राधान्येऽव्ययीभावः स्यात् । वृत्तं परिपालनार्थो व्यापारोऽदृष्टार्थेश्च I संभवश्चोत्पत्तिः । स उक्त “राजानमसृजत्प्रभुः" इत्यादिना । परमा प्रकृष्टा सिद्धिर्विजि - गीषेोरैकाधिपत्यम् । राजवृत्तस्य फलप्रतिज्ञेयम् ॥ १ ॥ १५.
ब्राह्मं प्राप्तेन संस्कारं क्षत्रियेण यथाविधि ॥ सर्वस्यास्य यथान्यायं कर्तव्यं परिरक्षणम् ॥ २ ॥
५..
ब्रह्म वेदः। तत्कृतः संस्कारो ब्राह्मः । स वेदाध्ययनजन्यो ग्रहणवतोऽर्थलक्षणो वेदस्य स्वाध्यायविधिनिर्वर्त्य इत्यर्थः । उपनयनं तु ब्रह्मग्रहणार्थत्वाद्ब्राह्ममिति युक्तम् । तथा च वक्ष्यति (अग्रे ४३ श्लो.) “त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यामिति” । इतरथा विदितवेदितोपदेशः स्यात् । २०गर्भाधानादिस्मृतिशास्त्रार्दष्टाचत्वारिंशसंस्कारम् | क्षत्रियेणेति । एतेन क्षत्रिय एव राज्याधिकारीति सूचितम् | क्षत्रियाभावे तदतिदेशोऽपि ग्राह्यः । अन्यथा प्रजालोपः स्यादिति भावः । सर्वस्य करदस्य दीनानाथा देश्चं । अस्येति स्वविषयवासिनां यथास्वं जनपदपुरनिर्देशः । यथान्यायं न्याय: शास्त्रं धर्मशास्त्ररूपं नार्थशास्त्रमोशनसादिप्रणीतं तमनतिक्रम्य । परिरक्षणं परिपालनम् । अपायपरिहारो दुर्बलानां बलवद्भिरनभिभवः शास्त्रमर्यादानति - २५. क्रमश्च । दुःखत्राणं परिरक्षा | शास्त्रातिक्रमे चादृष्टं दुःखम् । अतस्तदनतिक्रमे राज
For Private And Personal Use Only
१ क- राज्ञः । २ ण-दृष्टं । ३ ण च । ४ फ यदाकारं । ५ फ- अदृष्टार्थः । ६ फ-परमा सिद्धि - ७ फ-तत्र श्रुतः । ८ फ - शास्त्रादृष्टा - ९ ड - नाथादेशश्च ।
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४९४
१०
१५
२०
२५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
भयेन रक्षिता भवन्ति । राजदण्डे दुःखमिति चेन्महतो नरकादिदुःखाद्राजदण्डनमल्पीय: । कर्तव्यमिति विधिः । अधिकारश्चाष्टमे निरूपितः ॥ २ ॥
अराजके हि लोकेऽस्मिन्सर्वतो विद्रुते भयात् ॥ रक्षार्थमस्य सर्वस्य राजानमसृजत्प्रभुः ।। ३ ।। विद्रुते पीडितेऽप्रतिष्ठिते वा । प्रभुः प्रजाप्रतिः । स्तुतिरियम् || ३ || इन्द्रानिलयमाणामश्च वरुणस्य च ॥
चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः ॥ ४ ॥
अनिलो वायु · । वित्तेशो धनपतिर्वैश्रवणः । मात्रा अवयवाः । शाश्वतीः सारभूताः । निर्हृत्य निष्कृय ॥ ४ ॥
यस्मादेषां सुरेंद्राणां मात्राभ्यो निर्मितो नृपः ॥ तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा ॥ ५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एषामिन्द्रादीनां सुरश्रेष्ठानां मात्राभिस्ते जोशैर्निर्मितस्तस्माद्धेतोरभिभवति दुर्निरीक्ष्यमुखी भवति । तेजसा हेतुना । निष्कृष्य निर्मित उत्पादितः यतः कृषिरुत्पादने धातुर्वर्तते । तेनापायावधित्वान्मात्राभ्य इति पञ्चमी तृतीया वा पठितव्या ॥ ५ ॥ तपत्यादित्यवच्चैष चक्षूंषि च मनांसि च ॥
I
न चैनं भुवि शक्नोति कचिदप्यभिवीक्षितुम् ॥ ६॥
तपति तपतीव संमुखोऽशक्यदर्शनत्वादेवमुच्यते । तदाह । न चैनं भुवि शक्नोति ब्राह्मणजात्युत्कृष्टा ब्रह्मवर्चस्विनोऽपि नैनमभिमुखं वीक्षितुं शक्नुपन्ति । तदुक्तं "तमुपर्यासीनमधस्तादुपासीरन् " ॥ ६ ॥
सोनव वायुश्व सोऽर्कः सोमः स धर्मराट् ॥
सकुबेरः स वरुणः स चेंद्रः स्वप्रभावतः ॥ ७ ॥
अग्न्यादिदेवतानां मात्राशयत्वात्तच्छक्तियोगितयैवमुच्यते । प्रभावोऽलौव की या शक्तिः ॥ ७ ॥
बालोऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः ।। महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति ॥ ८ ॥
मनुष्योऽयमित्येवं बालोऽपि भूमिपो राजा नावमन्तव्यः । किंतर्हि ? महती काचिदेषा देवतैतेन मानुषेण रूपेण स्थितेति । अतोऽदृष्टेनापि दोषेण राजन्यवज्ञा न युज्यते ॥ ८ ॥
१ फ- तापयतीव । क्ष - असन्मुखशक्यदर्शनत्वात् । ३ फ- स महेन्द्रः स्वभावतः । ४ अ-ड-क्ष
प्रभावतः ।
For Private And Personal Use Only
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। एकमेव दहत्यग्निर्नर दुरुपसार्पणम् ॥
कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसंचयम् ॥९॥ अस्य विधेरर्थवादश्लोका एते । राजधर्मोऽपि सन् सर्वपुरुषार्थोऽयम् । प्रायोऽग्निं हस्तादिना स्पृशति समिद्धस्याप्यन्तिको भवति स दुरुपमर्पिनरः प्रमादस्खलितो दह्यते । राना तु क्रुद्धः सपुत्रधनदारबान्धवं दहति । कुलं ये केचिद् ज्ञातयः स्वजनाश्च । तानप्य- ५ पराधसंबन्धात्पशेभिर्धनसंचयैश्च सह नाशयति ॥ ९ ॥
___ कार्य सोऽवेक्ष्य शक्तिं च देशकालौ च तत्त्वतः।। ___ कुरुते धर्मसिद्धयर्थं विश्वरूपं पुनः पुनः ॥ १० ॥
नैतन्मन्तव्यं बन्धुर्मे राजा सुहृद्वेति । " कस्य राजा भवेन्मित्रं कानि मित्राणि राजनि" । प्रयोजनापेक्षया च शत्रौ मित्रवदाचरन्ति मित्रे शत्रुवत् । तथाऽशक्ताः १० कंचिंदपराधं क्षमन्ते । शक्तिं प्राप्योन्मूलयन्ति । एवं देशकालावपि । अतो धर्मसिद्धयर्थ कार्यसिद्धयर्थ विश्वरूपं कुरुते क्षणान्मित्रं क्षणेन शत्रुः नैकरूप एव राना भवति । अतो न विश्वसितव्यं राननि । मैच्याद्वाल्लभ्यात्सौजन्याद्वा तत्तुल्यवयो दृष्टया न वर्तितव्यम् । अपि तु सर्वदा नयेन द्रष्टव्यः ॥ १९ ॥
यस्य प्रसादे पद्मा श्रीविजयश्च पराक्रमे ॥
मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः॥ ११ ॥ प्रसन्न आराधनया श्रियं ददाति । क्रुद्धो मृत्युना योनयति । अतः श्रीकामेनाराधनीयः । न केवलं श्रिया योजयति यावदस्य शत्रवः सन्ति तानपि पराक्रम्य परितोषितो हन्ति । अतः शत्रुवधकामेन यथावत्परिचरणीयः । पद्मा श्रीः पर्यायोऽपि पद्माशब्दो महत्वप्रतिपादनार्थः प्रयुक्तो महतीं श्रियं ददातीत्यर्थः । एते चार्था राज्ञः प्राप्यन्ते । यतः २० सर्वतेजोमयोऽसौ अग्न्यादित्यचंद्रमसां तेजो बिभर्ति ॥ ११ ॥
तं यस्तु द्वेष्टि संमोहाँत्स विनश्यत्यसंशशम् ॥
तस्य ह्याशु विनाशाय राजा प्रकुरुते मनः ॥ १२ ॥ प्रत्यवायाद्यथा विन्दति जनो नैवमभिप्रेतार्थलोभेनातः पुनः पुनराह । तं राजानं यो द्वेष्टि प्रातिकूल्येन वर्तते तस्मिन्स त्वसंशयं नश्यति । तस्य ह्याशु विनाशाय । २५ अन्यः कश्चिदपराधं क्षमते अशक्यराजनिवेदनेन । तत्र व्यवहारभागस्य धनपरिक्षयो भवति । भतोऽप्यथः साक्षिणां चित्तवैचिच्यादन्यथात्वमायाति ह्यपेक्ष्यमाणः कश्चित्क्रमेणापि ।
१फ-यतः । २ फ-योऽनिं । ३ अ-ड-क्ष-सहञ्चसन्नत्र कबंधी भवति । तदुपाससप्रमादान्मूलितो ददाति । ४ फ-हन्ति । ५ अ-ड-क्ष-असुभिः । ६फ-किंचित् । ख-ड-क्ष-तं मोहात्। ८ फ-सत्यंशयं ।
For Private And Personal Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४९६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
राज्ञा तद्विनाशार्थमपराधेन मनसि स्थितेन बाध्यत एवासौ शक्तिमत्वाद्राज्ञः प्रयतमानस्य स्वतन्त्रविरोधीपत्तेः ॥ १२ ॥
तस्माद्धर्म यमिष्टेषु स व्यवस्येन्नराधिपः॥
अनिष्टं चाप्यनिष्टेषु तं धर्म न विचालयेत् ॥ १३ ॥
यतः सर्वतेनोमयो राजा तस्माद्धेतोरिष्टेषु वल्लभेषु मन्त्रिपुरोहितादिषु कार्यगत्या धर्म कार्यव्यवस्थां शास्त्राचाराविरुद्धां व्यवस्येनिश्चित्य स्थापयेन्न विचालयेत् । सा तादृशी राज्ञोऽनुज्ञा नातिक्रपणीया । अद्य पुरे सर्वैरुत्सवः कर्तव्यः । मन्त्रिगेहे विवाहो वर्तते । तत्र सर्वैः संनिधातव्यम् । तथा पशवो नाद्य सैनिकैर्हन्तव्या न शकुनयो बन्धयितव्याः । नर्तिका धनिकैराराधनीया एतावन्त्यहानि । एवमनिष्टेष्वपि । एतेन संसर्गो न कर्तव्य एतस्य गृहे प्रवेशो न देयः । एवंविधोऽत्र धर्मः पटहघोषादिना राज्ञाऽऽदिष्टो नातिक्रमणीयः। न त्वग्निहोत्रादिधर्मव्यवस्थायै वर्णाश्रमिणां राजा प्रभवति । स्मॅत्यन्तरविरोधप्रसङ्गात् । अविरोधे चास्मिन्विषये वचनस्यार्थवत्वात् ।। १३ ॥
तदर्थ सर्वभूतानां गोप्तारं धर्ममात्मजम् ॥ ब्रह्मतजोमयं दण्डमसृजत्पूर्वमीश्वरः॥ १४ ॥ ..
उक्ता राजोत्पत्तिः:। दण्डोत्पत्तिरिदानीमुच्यते । तस्मा इदं तदर्थ र ज्ञः प्रयोजनसिद्धये दण्डमसृजदीश्वरः प्रजापतिः। को राज्ञोऽर्थों दण्डेन ? उच्यते । गोप्तारं सर्वभूतानां गोप्ता रक्षिता दण्ड एव न दण्डेन विना राजा रक्षितं शक्नोति । अतो राजत्वसिद्धयर्थ एव दण्डः सृष्टः । धर्ममात्मजं ब्रह्मतेजोमयमिति दण्डस्तुतिः न यागदानादिधर्मः ।।
किं तर्हि दण्ड एव । न चायं प्राणधनहारित्वादधमो विज्ञेयः । अपि त्वेष एव धर्म आत्मजः २० शरीरादेव जातः प्रजापतेः । न च पाञ्चभौतिकः । किंतर्हि ब्राह्मणो यत्केवलं तेजस्तेन निर्मितः पूर्व राजसृष्टेः ॥ १४ ॥
तस्य सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च ॥ भयाद्भोगाय कल्पने स्वधर्मान्न चलन्ति च ॥१५॥
तस्य दण्डस्य भयात् । संबन्धिमात्रविवक्षायां भयहेतुत्वं नास्तीति षष्ठी । २५ दण्डभयात्स्थावराणि भूतानि भोगाय फलकुसुमच्छायादिभिर्भोगार्थ कल्पन्ते
तत्समर्था भवन्ति । यो हि स्थावरः फलं न ददाति स परिशोष्यते । न चेत्परिशुष्यति
१ ख-ड-क्ष-विरोधो जायते । २ ख-ड-क्ष-कार्य धर्म । ३ ख-ड-क्ष-न कर्तव्य एव । तस्य गृहे- । ४ ख-ड-क्ष-व्यवस्थायैव; क्ष-व्यवस्थयव । ५ ग्व-ड-क्ष-स्मृत्यन्तरविरोधेषु चास्मिन्विषये बचनस्यार्थत्वात् । ६ फ-तस्यार्थे । ७ अ-क-ख-ड-ब-श-को राज्ञा दंडेन उच्यते । ८ अ-क-खड-ब-क्ष-संगोप्तारं । ९ अ-क-ख ड-ब-क्ष-धर्मजंदनब्रह्मा ।
For Private And Personal Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४९७ सर्वतो व्याप्तदेशत्वाच्छित्वाऽगारीक्रियते । एतया वृक्षोपमया दण्ड्यस्य राजापथ्यकारिणः पुरुषस्यैवं कर्तव्यं च्छेदनमूलोत्पाटनादिना दण्डः प्रणेयः । स्थावरग्रहणस्तुत्या दृष्टान्तार्थमीदृशोऽयं दण्डो यत्स्थावरी अपि दण्ड्यन्ते किं पुनश्चराः । न तु स्थावराणां दण्डोऽयमित्येषा बुद्धिरस्ति । स्वधर्मान्न चलन्ति अकाले न पुष्यन्ति न प्रसुवते ॥१५॥
तं देशकालौ शक्तिं च विद्यां चावेक्ष्य तत्वतः ॥
यथार्हतः संप्रणयेन्नरेष्वन्यायवर्तिषु ॥ १६ ॥ अन्यायवर्तिनो ये राजापथ्यकारिणो महामात्यादयस्तेषामयं दण्ड उच्यते । अन्येषां तु परस्परव्यवहारिणामनुबन्धमनुज्ञात्रापरिज्ञायेत्यत्रोच्यते । तत्रैव चायं श्लोको व्याख्यातः । विद्याऽत्राधिका सा च वेदार्थविषया । यथार्हतः यथाहै यो यस्य योग्य इत्यर्थः। संप्रणयेत् प्रवर्तयेत्कुर्यादिति यावत् । एतत्सर्वमवेक्ष्य निरूप्य तत्तदपेक्षो १० दण्डः कर्तव्यः । अन्यथाप्रणीतो राज्ञो दृष्टमनर्थमावहेत् । दृष्टादृष्टभेदेन स्वप्रकृतिजनपदभेदेन सप्तमाष्टमयोर्दण्डमातृका-श्लोकयोर्भेदः ॥ १६ ॥
स राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः॥
चतुर्णामाश्रमाणां च धर्मस्य प्रतिभूः स्मृतः ॥ १७ ॥ स एव वस्तुतो राजा । तस्मिन्सति राजशक्तिः । स एव पुरुषः । येन बलीयसोऽपि १५ पुरुषान् स्त्रीवन्न्यकृत्य वशीकरोति । स नेता कार्याणि तेन नीयन्ते । शासिता । शासनं राजाज्ञा तस्याः शासनीमावः दण्डे सति । धर्मतः कर्तृत्वमौपचारिकम् । चतुर्णामाश्रमाणां यो धर्मस्तत्र स प्रतिभूरिव । यथा प्रतिभूश्चलितुं न ददाति तद्वद्दण्डोऽपि ॥ १७॥
दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति ॥
दण्डः सुप्तेषु जागति दण्डं धर्म विदुर्बुधाः ॥ १८ ॥ न राजा शास्त्रं शास्ति कर्तव्याकर्तव्योविधिनिषेधयोः किं तर्हि दण्ड एव । दण्ड एवाभिरक्षति बलवद्भयोर्दुर्बलान् । सुप्तेषु राजपुरुषेषु दण्डभयादेव न यथाकामं लोको व्यवहरति । द्विविधो दण्डो राजदण्डो यमदण्डश्च ॥ १॥
समीक्ष्य स धृतः सम्यक् सर्वा रञ्जयति प्रजाः॥ असमीक्ष्य प्रणीतस्तु विनाशयति सर्वतः ॥ १९ ॥
१ ख-ड-क्ष-यत्स्थावराण्यपि-चराणि । २ ख-ड-क्ष-दण्डयमाह । ३ ख-ड-क्ष-तदपेक्षं । ४फ-राजशक्तियोगे । ५फ-तस्याभावे दण्डः स्मृतः। ६ख-ड-क्ष-राजशास्त्र।
६३
For Private And Personal Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४९
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः
धृतः प्रणीतः प्रवर्तितः समीक्ष्य पूर्वोक्तदेशकालाद्यपेक्ष्य समीक्ष्य । रञ्जयत्यनुरागं प्रजासु जनयति । विपरीतं प्रणीयमानो न केवल स्वकार्य न करोति यावदुरुपयुक्तो विषवद्विनाशयत्यर्थं जनस्य ॥ १९ ॥
यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः ॥ शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः ॥ २० ॥
अप्रणयनाद्दण्डस्य ये बलवत्तरा बलीयांसो बलेनाधिका महाप्राणतया शस्त्रहस्तमनुष्या भूयस्त्वेन वा ते दुर्बलानपक्ष्यन् शूले मत्स्यानिव यथा मत्स्या शूल्या क्रियन्ते भोजनार्थमेवमशक्तो जनोऽधिकशक्तिमिरुपहीयेत धनशरीरदारहरणादिना तस्माद्दण्डाऱ्या
नतन्द्रितोऽनलसो दण्डयेत् । कुतो मया समीक्षा शक्या कर्तुं नैव दण्डं करोमीति १० नैवं बुद्धिः कर्तव्या ॥ २०
अद्यात्काकः पुरोडाशं श्वावलिह्याद्धविस्तथा ।।। स्वाम्यं च न स्यात्कस्मिंश्चित्प्रवर्तेताधरोत्तरम् ॥ २१ ॥
श्वकाकादयोऽप्यत्यन्ताधमा देवैः सह संस्पर्धेरन् । देवेभ्यो दातव्यं हविश्वरुपुराडाशादि तत्ते अधुर्यदि दण्डेन न निवार्येरन् । अन्यदपि यत्स्वाम्यं स्वस्वामिभावः १५ स न स्यात् । जायापत्योः पितापुत्रयोः । जायायाः पतिर्न स्यात्स्वातन्त्र्येण स्त्रियः
प्रवर्तेरन् । अधरोत्तरं यदधरं वृषलादि तदुत्तरं प्रधानं स्यात् । यदुत्तरं ब्राह्मणादि तदवरता निकृष्टतामियात् । शुद्रा धर्ममुपदिशेयुः । वैदिको धर्मो नानुष्ठीयेतं ॥ २१ ॥
सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्नरः ॥ दण्डस्य हि भयात्सर्वं जगद्भोगाय कल्पते ॥ २२ ॥
स्वभावेनैव प्रकृत्यैव शुचिः शुद्धो धर्मार्थकामेषु स तादृशो नरो दुर्लभः दुःखैलब्धुं शक्यः । किंतु दण्डजितो दण्डेन जीयते पथि स्थाप्यते । तद्भयान्न यथाकामं प्रवर्तते । जगद्भोगायेति प्रागुक्तमेव ॥ २२ ॥
देवदानवगन्धर्वा रक्षांसि पतगोरगाः॥ तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनैव निपीडिताः ॥ २३ ॥
ये देवाः पर्जन्यो वायुरादित्य इत्यादयः । भोगाय कल्पन्ते शीतोष्णवर्षेनियतैरोषधीः पाचयन्ति तद्दण्डभयाशङ्किनः । अन्यथा किमिति सूर्याचंद्रमसौ धातृपर्जन्यौ वा
१ डक्ष-नानुष्ठीयताम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
४९९ स्वस्मात्कार्यकालान्नियतान्न विचलेताम् । कदाचिढ़े अहनी त्रीणि वा नोदियात्सूर्यः सति स्वातन्त्र्ये । दण्डात्तु बिभ्यन्नातिकामति मर्यादाम् । तथा च श्रुतिः ___“ भयात्सूर्यः प्रतपति भयात्तपति चंद्रमाः । भयादग्निश्च वायुश्चेति " दानवादयश्च यदिदमखिलमहर्निशं न जगदुपघ्नन्ति दण्डमाहात्म्यमेतत् । पतङ्गवयांसि गृहमण्डनाः शुकसारिकादयो यद्वालानामक्षिणी नोत्पाटयन्ति श्येनकाककङ्कगृध्रादयो यज्जीवतो ५ नादन्ति तदप्येवमेव । उरगाः सर्पाः केवलं क्रोधविषात्मकाः संभूय सर्वे न दशन्ति सर्व प्राणिजातं तद्दण्डसामर्थ्यम् । अतः स्तुतिरेषोच्यते । यद्देवादयो महर्धिका अचेतना वा स्वर्मर्यादातो न विचलन्ति भयात्कि पुनर्मनुष्याः । अत्र श्लोकः पूर्वैः पठितः ॥ " दृष्ट्वा तु दैन्यं वनपाटलानां पुष्पप्रगल्भं कुटजप्रहासम् ।। संबन्धदानेन तदा जहास नीपोऽपि रन्ध्र प्रहरत्यवश्यम् " ॥ इति ॥ २३ ॥ १.
दुष्येयुः सर्ववर्णाश्च भिधेरन्सर्वसेतवः ॥
सर्वलोकप्रकोपश्च भवेद्दण्डस्य विभ्रमात् ॥ २४ ॥ दण्डस्य विभ्रमोऽकरणमन्यायेन वा करणम् । तस्मिन्सति सर्ववर्णा दुष्येयुः । इतरेतरस्त्रीगमनेन संकरप्रवृत्तेः । सेतवो मर्यादाः । ताः सर्वा भिधेरन् । सर्वमर्यादापरिलोपः स्यादित्यर्थः । ब्राह्मणाश्च शूद्रवद्वतेरञ्छूद्राश्च ब्राह्मणवत् । अतश्च सर्वलोकप्रकोपः १५ स्यात् । त्रयोऽपि लोका इतरेतरं वृष्टयातपादिना नोपकुर्यः ॥ २४ ॥
यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा ॥
प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति ॥ २५॥ एतब्दयं मनुष्याणां प्रशस्ततमम् । अतस्तेनासता रूपकभंग्या स्तौति । द्विरूपो दण्डः । दुःखदो भयदश्च । भयहेतुत्वं श्यामतया । दुःखहेतुत्वं लोहिताक्षत्वेन । परि- २० समाप्ता दण्डस्तुतिः । दण्डोऽवश्यं कर्तव्यः । स च देशाद्यपेक्षयति । अन्यः सर्वोs र्थवादः । नेता चेत् । नेता दण्डस्य नायकः । स चेत्साधु पश्यति सुनिरूपितं डे' लादिकं कृत्वा पालयति तत्र प्रजा न मुह्यन्ति न केनचिद्दोषेण युज्यन्ते ॥ २५ ॥
तस्याहुः संप्रणेतारं राजानं सत्यवादिनम् ॥ ___ समीक्ष्यकारिणं माझं धर्मकामार्थकोविदम् ॥ २६ ॥ २५
इदं संप्रणेतुः साधु दर्शनं सत्यवादिता समीक्ष्यकारिता प्राज्ञता त्रिवर्गे कौशलं च । सत्यवादी यः शास्त्रानुसारितया दण्डं कृत्वा कुतश्चिन्महाधनत्वं विज्ञाय न तं
१ डक्ष-सर्वलोपः।
For Private And Personal Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५००
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
वर्धयति न च वल्लभस्य रागादवनं करोति । प्राज्ञो देशादीनां बाध्यबाधकभावार्थमवस्था विशेषज्ञः । कदाचिद्देशेन कालो बाध्यते कालेन वा देशः । उभौ वा तौ विद्याशक्ततयोश्च परस्परमुत्सर्गापवादभावज्ञः । कार्यवशादर्थश्च बाधक एवं बाध्यतामित्यतः प्राज्ञत्वमुपयुज्यते । धर्मादीनां च गुरुलघुताभावः । स्वल्पो यत्र धर्मस्तस्मिन्साध्यमाने ५ महाननर्थो भवति । तत्र धर्मस्त्यज्यते । प्रायश्चित्तेन समाधास्यत इत्येवमादि बोद्धव्यम् ॥ २६ ॥ तं राजा प्रणयन्सम्यक् त्रिवर्गेणाभिवर्धते ॥
कामान्धो विषमः क्षुद्रो दण्डेनैव निहन्यते ॥ २७ ॥
कामान्धः रामप्रधानः । विषमः क्रोधनः । समत्वेन दण्डपातनेन शत्रौ मित्रे च वर्धते । क्षुद्रः छलान्वेषाद्दण्डेनैव निहन्यते । प्रकृतिको पेनादृष्टेन वा दोषेण ॥ २७ ॥ दण्डो हि सुमहत्तेजो दुर्धरश्वाकृतात्मभिः ।। धर्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम् ॥ २८ ॥
सुमहत्तेजः स दण्डः | अकृतात्मभिः शास्त्रेण गुरूपासनया सहजेन वा विनयेन येऽनभिविनीतास्तैर्दुर्धरो न शक्यते सम्यक् प्रणेतुम् । नैवं मन्तव्यमाज्ञामात्रेण दण्डः प्रणीयते । का तस्य दुर्धरता । यतो यस्तत्र न जागर्ति प्रयत्नवान्न भवति तं प्रमादिनं सबान्धवं दण्डो इन्ति । न शरीरेणे केवलेन राजा नश्यति यावत्पुत्रपौत्राद्यन्वयेन १५ सह ॥ २८ ॥
१०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ततो दुर्गं च राष्ट्रं च लोकं च सचराचरम् ॥ अन्तरिक्षगतांश्चैव मुनीन्देवांश्च पीडयेत् ।। २९ ।।
देशाद्यनपेक्षया यत्र दण्डः प्रणीयते तत्र सराजकस्य जनपदस्य तिर्यक्स्थावरसहितस्य नाशः । ततो मन्त्रिभिर्जनपदैश्च राजा विज्ञापनीयः । त्यक्तव्यो वा तादृशे २० देशः । देवमुनयः पीड्यन्ते इतःप्रदानजीवना देवाः । अस्मिंश्चानुष्ठानाद्युच्छेदान्नष्टा एक देवमुनयः । तथा च पुराणकारैः
" वर्णाश्रमेभ्यः स्थित्वा तु लोकेऽस्मिन्यः प्रवर्तते
स्वर्गादौ देवयोनीनां स्थितिहेतुः स वै स्मृतः " - इति ॥!
प्रथमात् श्लोकादारभ्य यावदयं श्लोकस्तत्रायमर्थसंग्रहः । समवृत्तेन क्षत्रियेण २९ जनपदपरिपालनं कर्तव्यम् । तच्च दण्डेन विना न भवतीति स देशाद्यपेक्षयाऽवश्यं निपुणतो निरूप्य स्वराष्ट्रे परराष्ट्रे वा यथाशास्त्रं प्रणेयः । अन्यथा तु प्रवृत्तावुभयलोकनाशः। अन्यः सर्वोऽर्थवादः ॥ २९ ॥
१ खडक्ष-विद्यां तु शक्ति । २ फ- कामात्मा । ३ खडक्ष - कुद्धः । ४ खडक्ष - छलात्तेषाम् ५ फ-प्रकृतेः ६ फ-शरीरेण केवालेन राजा न नश्यति । ७ खडक्ष- स्वराष्ट्रे वा परराष्ट्रे वा ।
For Private And Personal Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। सोऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना ॥
न शंक्यो न्यायतो नेतुं सक्तेन विषयेषु च ॥ ३० ॥ सहायसंग्रहार्थे प्रकरणमिदानीमारभ्यते ।
यस्य च निरूपणा वक्ष्यमाणा तत्सहायादिगुणयोगिनश्चार्यसभ्यसेनापतिदण्डाधिकारिणो न सन्ति तेन स्वयमेव निःशङ्क नयकालगुणसंपन्नेनापि न्यायतो न प्रणेतुं ५ शक्यः । न्यायः शास्त्रानुसारिणी देशाद्यपेक्षया च व्यवस्था । अतः सहायाः शोभनाः कर्तव्याः । यथा स्वयं मूढो विचित्तोऽसंस्कृतबुद्धिरस्ति सक्तो विषयेषु लुब्धो धनविनियोगं यथावन्न करोति तेन तादृशेनैतैदोषैर्युक्तेन न सम्यक् ध्रियते एवमसहायेनापीति तात्पर्यम् । यस्तु विपरीतस्तेन शक्यते ॥ ३० ॥ एष एवार्थो वैपरीत्येनोच्यते
शुचिना सत्यसन्धेन यथाशास्त्रानुसारिणा ॥
प्रणेतुं शक्यते दण्डः सुसहायेन धीमता ॥ ३१ ॥ शुचिरलुब्धः । सत्यसन्धः सत्यप्रधानः । सत्यमेव पुरोधाय सर्वक्रियासु प्रवर्तते स। विजितेन्द्रियः । अजितेन्द्रियस्य कुतः सत्यम् । यथाशास्त्रमनुसरति वर्तते । सुसहायः शोभनाः सहाया अस्येति । अमूखैर्भक्त्यनुरक्तैः सहायैर्युक्तः । धीमता १५ प्राज्ञेन । योऽसौ मूढः प्रागुक्तस्तस्यायं प्रतिपक्षतयोक्तः ।
अतः पञ्चभिदोषनिस्तावद्भिरेव गुणैर्युक्तो दण्डेप्रणयनेऽधिकृतो दृष्टादृष्टफलातिशयभाग्भवतीति श्लोकद्वयस्यार्थः ॥ ३१ ॥
स्वराष्ट्र न्यायवृत्तः स्याभृशदण्डश्च शत्रुषु ।
सुत्दृत्स्वजिह्मः स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः ॥ ३२ ॥ पितृपितामहादिक्रमागतो देशो:व्यपदेशहेतुः । काश्मीरकस्य काश्मीरः पाञ्चालस्य पाञ्चालाः स्वराष्टम् । तत्र न्यायप्रवृत्तिः न्यायेन वर्तेत न्याययोगाद्वत्तन्यायः । अतो बहुव्रीहिः । न्यायवृत्तिरिति वा पाठः । एतत्पूर्वसिद्धमनूद्य शत्रुषु भृशदण्डता विधीयते । परराष्ट्राणि पुनः पीडयेन्न तत्र विघ्नायुपेक्षणीयम् । राष्ट्रीयोपरोधो वा । तथाकुर्वतः प्रताप उपजायते । प्रतापर्धनस्य शत्रवो नमन्ति । ब्राह्मणेषु सर्वत्र क्षमान्वितः । २५ अपराधेष्वपि साम्ना दण्डः प्रयोज्यो न क्रोधेन । परराष्ट्रवासिनोऽपि राष्ट्रघातकाले
खडक्ष-मूर्खेण । २ खडक्ष-अशक्यो ' ३ खडक्ष-कालगुणसंपन्नानामन्यायता । ४ खडक्ष-भका. नुरक्तैः। ५ खडक्ष-दण्डप्रणयनेऽपि कृते । ६ खडक्ष न्यायवत इति व पाठान्तरन् । ७ खडक्ष-विनाद्यपेक्षणीयो राष्ट्रीयोपरोधः । ८ फ-प्रतापतश्च ।
For Private And Personal Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
र.
६०२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः यदि शक्यन्ते रक्षितुं तदा न हन्यन्ते । स्निग्धेषु सुहृत्सु अजिह्मोऽकुटिलबुद्धिः । कार्यसिद्धिकृत्तत्कार्ये प्रधानं स्यात् ॥ ३२ ॥
एवंवृत्तस्य नृपतेः शिलोच्छेनापि जीवतः ॥ विस्तीर्यते यशो लोके तैलबिन्दुरिवभिसि ॥ ३३ ॥
प्रक्रान्तवृत्तेः स्तुतिरियम् । शिलोच्छेनापि जीवतोऽत्यन्तक्षीणकोशस्य विस्तीर्यते यशः प्रथते । ततश्च परराष्ट्राणि स्वयं नमन्ते स्वराष्ट्रिकश्चानुरागादविचलितो भवति ॥ ३३ ॥
अतस्तु विपरीतस्य नृपतेरजितात्मनः ॥
संक्षिप्यते यशो लोके घृतबिन्दुरिवाम्भसि ॥ ३४ ॥ । अतो वृत्ताद्विपरीतस्य चलितस्य । अत्र हेतुरजितात्मता । यथाशास्त्रमनियतात्मा. यः ॥ ३४ ॥
स्वे स्वे धर्मे निविष्टानां सर्वेषामनुपूर्वशः॥ ___ वर्णानामाश्रमाणां च राजा सृष्टोऽभिरक्षिता ॥ ३५ ॥
स्वधर्माणां च राजा सृष्टोऽभिरक्षिता । स्वधर्मनिष्ठानामपालने राज्ञः प्रत्यवायो १५ धर्मच्युतास्तु यदि केनचिदुपहन्येरन् न तत्र राज्ञोऽतीव दोष इति स्वे स्वे धर्म इत्यनेन
दर्शयति । अथवा न लिप्यते अनिविष्टानामिति । ये तु शास्त्रान्मित्राद्युपदेशाद्वा स्वधर्मापन्नाः न तेषां राजा द्वैधेनें वर्तेत । वर्णग्रहणं स्त्रीबालवृद्धानां रक्षार्थम् । न हि ते आश्रमस्थाः । आश्रमग्रहणं तर्हि किमर्थ ? प्राधान्यार्थम् । ब्राह्मणवसिष्ठवत् । प्रयोजननिर्देशो वाऽयम् । आश्रमसन्ध्योपासनादिधर्माच्चलितुमेषामकरणान्नु । न चैवं दण्डाद्यपघातः कर्तुमेतेषां देयः । इतरथा बाधापरिहारः । एवं रक्षा विज्ञायन्ते । संन्ध्योपासनाद्यपकरणेषु नामान्यस्य कस्यचिद्भवति । द्विरूपा राज्ञः कर्तव्यतेति वर्णाश्रमग्रहणम् । एतदेवोक्तं " वर्णानाश्रमांश्च न्यायतोऽभिरक्षेदिति " ॥ ३५ ॥
तेन यद्यत्सभृत्येन कर्तव्यं रक्षता प्रजाः ॥
तत्तद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः॥३६॥
वक्ष्यमाणावबोधार्थः श्लोकः । तेन राज्ञा सभृत्येन तदीयैः सहायैर्यत्कर्तव्यं प्रजारक्षणार्थं तदिदानीमुच्यते ॥ ३६ ॥
२५
१ फ-वृत्तिः खडक्ष-कुटिलवृद्धिः । २ खडक्ष-कार्यसिद्धिः कृतकार्यसिद्धिः कृतकार्यप्रधानः स्यात् समानाभ्युदयः प्रत्यवायाः सुहृदः स्निग्धाः । ३ खडक्ष-यथाशास्त्रमनियतीति न्यायः । ४ फ-पुत्रा । ५ फ-प्रमुखेन । ६ फ-प्रकरणेषु । ७ फे-बाधनाथश्लाकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
ब्राह्मणान्पर्युपासीत प्रातरुत्थाय पार्थिवः ॥ त्रैवियदृद्धान्विदुषस्तिष्ठेत्तेषां च शासने ॥ ३७ ॥
५०३
प्रातरुत्थाय शयनं त्यक्त्वा यथाविधानं कृतसंध्योपासनः प्रथमं ब्राह्मणानां दर्शनं दद्यात् । उपासनमन्ति को पवेश नकुशलप्रश्नादिकरणम् । परि: पादपूरणः । तिष्ठेत्तेषां च शासने आज्ञाकरणं तेषां शासनं यदि कस्यचिदुपकारायाविशेयुस्तद्विरुद्धं १ न शङ्कयं नाप्यनर्थकमनुतिष्ठेत् । त्रैविद्यवृद्धान् तिसृणां विद्यानां समाहारः त्रैविद्यं तदधीतिर्नः । त्रैविद्या रूढ्या ऋग्वेदादिवेदत्रयाध्यायिन उच्यन्ते । विदुषस्तदर्थवेदिनश्च । एवंविधा ये ब्राह्मणास्तानुपासीत । तदीयामाज्ञां कुर्यात् । वृद्धास्त्रैविद्यानां श्रेष्ठाः प्रकर्षत्रन्तोऽध्ययनविज्ञानयोः ॥ ३७ ॥
वृद्धां नित्यं सेवेत विमान्वेदविदः शुचीन् ॥ वृद्धसेवी हि सततं रक्षोभिरपि पूज्यते || ३८ || वृद्धान्वयस्थब्राह्मणान् । एतदपूर्व अन्यत्पूर्वसिद्धं विप्रानित्यादि । शुचीन् निरुपाधीन् । एतदप्यपूर्वम् । यथैवाध्ययनविज्ञाने उपास्यत्व कारणमेवं शुचित्वमपि द्वितीयश्लोकार्थार्थवादः । रक्षोभिः रक्षांसि निर्दयानि महाबलानि सर्वधर्मशून्यानि । तान्यपि वृद्धसेविनं पूजयन्ति ॥ ३८
१९
१०
तेभ्योऽधिगच्छेद्विनयं विनीतात्माऽपि नित्यशः ||
:
विनीतात्मा हि नृपतिर्न विनश्यति कर्हिचित् ॥ ३९ ॥ वृद्धसेवायाः प्रयोजनमाह । तेभ्यो विद्वब्राह्मणेभ्यो वृद्धेभ्यः विनयं राजवृत्तमधिगच्छेच्छिक्षेत । विनीतात्मा यद्यपि स्वयं बुद्ध्याऽपि विनीतोऽर्थशास्त्रैर्वा तथापि वृद्धोपदेशे यत्नवान् स्यात् । दृष्टकर्माणः शास्त्रज्ञेभ्यो निपुणतराः । अथवा पाटवातिशय- २० जननार्थं विनीतेनापि स्वभावतो वृद्धेभ्य आर्येभ्य आत्मा विनेयः । स्वभावशुद्धस्य सुवर्णस्य तेजः संयोगादिनाऽधीयमानसंस्कारो विशुद्धतररूपवानसौ दृश्यते । यस्य विनयाधानस्य फलं न विनश्यतीति ॥ ३९ ॥
For Private And Personal Use Only
बहवोऽविनयान्नष्टा राजानः सपरिग्रहाः ॥
२५
वनस्था अपि राज्यानि विनयात्प्रतिपेदिरे ॥ ४० ॥ पूर्वोक्त एवार्थः श्लोकत्रयेणैव दृढीक्रियते । अविनीताः सपरिग्रहा नष्टाः । पुत्रदारहस्त्यश्वादिसंपत्परिग्रहः । विनयनो न ते राष्ट्रं प्राप्य हारयन्ति । यावत्ते दूरस्था वनस्था अपि कोशहीना अपि राज्यं प्रतिपेदिरे लब्धवन्तः ॥ ४० ॥
१ खडक्ष - तेषां समन्बय वे कस्यचिदुपकाराय आविशेयुस्तदविरुद्धं शक्यम् । २ फ- तदधीयते ।
३ क - वृद्धेभ्यश्व । ४ खडक्ष- अर्थ शास्त्रे वा । ५ फ- सपरिच्छदाः ।
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः
वेनो विनष्टोऽविनयानहुषश्चैव पार्थिवः ॥ सुदाः पैजवनश्चैव सुमुखो निमिरेव च ॥ ४१ ॥
उभयत्राप्युदाहरणानि लोकसिद्धानि वर्णयन्ति । एतानि महाभारतांदाख्यानानि ज्ञेयानि ॥ ४१ ॥
पृथुस्तु विनयाद्राज्यं प्राप्तवान्मनुरेव च ॥ कुबेरश्च धनैश्वर्यं ब्राह्मण्यं चैव गाधिजः ॥ ४२ ॥
ब्राह्मण्यं चैव गाधिजः। ननु च राज्याधिकारे को ब्राह्मण्यप्राप्त्युपन्यासावसरः ? राष्ट्रप्राप्तिरेव यथापूर्व वर्णयितव्या । उच्यते । धनैश्वर्यादपि जात्युत्कर्षों दुष्प्रापः, सर्वाधिकारहेतुत्वात् ।
ननु च कथं तस्य विनयो हेतुः ? षाड्गुण्यप्रयोगः अप्रमादः अतिव्ययवर्ननं अलोभः व्यसनासेवनं एवमादीनि विनयः । तदेतद्ब्राह्मण्यस्यैकमपि न कारणम् । तपो हि तत्र कारणत्वेन श्रुतं " विश्वामित्रस्तस्तेपे नानृषेः पुत्रः स्यामित्येवमादि "। उच्यते । नार्थशास्त्रोक्तैव नीतिर्नयः । किं तर्हि ? शास्त्रीयो विधिोकाचारश्च । शास्त्रे च
तपसा जात्युत्कर्षो जन्मान्तरे प्राप्यते इति विहितमेव । विश्वामित्रस्य ब्राह्मण्यं तु १५ तस्मिन्नेव जन्मनि क्षत्रियस्य सत इत्याख्यातमेव ॥ ४२ ॥
विद्येभ्यस्त्रयीं विद्या दण्डनीतिं च शाश्वतीम् ॥
आन्वीक्षिकी चात्मविद्यां वातारम्भांश्व लोकतः ॥ ४३ ॥
विद्यामिति द्वितीयान्तपाठेऽधिगच्छेदित्यनुषञ्जनीयम् । समाप्तब्रह्मचर्यस्य सद्योपैदेशा२० त्रय्याधिगमेने तन्निष्पत्तेरभ्यासार्थोऽयमुपदेशः । व्यवयवा विद्या त्रिविद्या तामधीयते
विद्यास्तेभ्यस्त्रयीमृग्वेदादिवेदत्रयं विद्यात् । संदिग्धेषु पदार्थेषु वेदेभ्यो निर्णयं कुर्यात् । तैः सह वेदार्थ चिन्तयेदिति यावत् । न राजत्वाभिमानान्मदावलेपेन सर्वज्ञोऽहमिति बुद्ध्या संदिह्यमानानर्थानुपेक्षेत ।
_____ दण्डनीतिं च दण्डविषया नीतिः । “ दण्डो दमनमित्याहुः" येन शत्रवः स्व२५ प्रकृतयो विषयवासिनश्चान्यायकारिणो दम्यन्ते स दण्डोऽमात्यादिसंपत् । नीतिस्तस्य
प्रयोजनं तत्र विधिस्तं शिक्षेत । तद्विद्भयश्चाणक्यादिग्रन्थविद्भयः । शाश्वतीमिति स्तुतिः ।
१ महाभारते द्रो. प. ६९; शां. प. २८११३७,५८१०२ । आ. प. ६३।५, ६९।२९; उ. प.-१०१ 1१२ भी. प. ६।१४ स. प. ८. ९.। २ शां. प. ५८।१०७. स. १०। आ. १९१। भागवते. ४।३४१५ ३ खडा--अधिगच्छेत्यनु- । ४ फ-राज्योपदेशात् । ५फ-च। ६ खडक्ष--वाऽम्यासनिर्णयं कुर्यात् । ७ फ-चाणाक्यादि।
For Private And Personal Use Only
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
यद्यपि दण्डनीत्याऽप्यस्य सर्वलोकः शक्यते ज्ञातुं अन्वयव्यतिरेक मूलत्वादस्यार्थस्य बुधोधनार्थानि तानि शास्त्राणि बुधानां च संवदार्थाीति युक्तो दण्डनीतिशास्त्राधिगमः । एवं आन्वीक्षिक्यपि तर्कविद्यार्थशास्त्रादिका । आत्मविद्याऽध्यात्मविद्या । विशेषणविशेष्ये वा पदे आत्मने या हिताऽऽन्वीक्षिकी सौ तर्काश्रयों तां शिक्षेत सा त्युपयुज्यते । व्यसनाभ्युदयोपरमचित्तसंक्षोभोपशमाय । या तु बौद्ध चार्वाकादितर्कविद्या ५ सानातीत्रकृत्वा कचिदुपयुज्यते । प्रत्युतास्तिक्यमुपहन्ति यो नातिनिपुणमतिः । यदा तु स्वतंत्रामान्वीक्षिकीं वेद तदा तस्य दूतसंवादादिषु वाक्यवैशद्यानामुपयोगो नोपहास्यो भवति । वार्तारम्भांव पण्यानामर्थपरिज्ञानं वाणिज्यकौशलं समयेन बार्हस्पत्येन तत्र परिज्ञानं वार्ता । तन्निमिर्त्ता आरम्भा वार्तारंभाः । वार्तास्वरूपं ज्ञात्वा तद्विषयकांर्या प्रवृत्तिरारंभः । एतल्लोकतो विद्यात् । वणिज्याजीवनोऽत्र लोकोऽभिप्रेतः । ते हि तत्र कुशला १० भवन्ति । लोकत इति च पूर्वयोरनुषङ्गः कर्तव्यस्तेन सर्वत्र तद्विद्भय इति लभ्यते ॥ ४३ ॥ इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद्दिवानिशम् ॥
।
जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः ॥ ४४ ॥
इन्द्रियजयस्य ब्रह्मचारिधर्मेषु सर्वपुरुषार्थतयोपदिष्टस्य पुनरिहोपदेशो राजधर्मेषु मुरूयोऽयं विनय इति ज्ञापयितुम् । तदिदमाह जितेन्द्रिय इत्यादि । सर्वस्यैतत्प्रसिद्धं १५ अजितेन्द्रियस्य न प्रजा वशे तिष्ठन्ति । योगस्तात्पर्यम् । दिवानिशमहोरात्रम् ॥ ४४ ॥ दश कामसमुत्थानि तथाऽष्टौ क्रोधजानि च ॥ व्यसनानि दुरन्तानि प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ ४५ ॥ इदमपरमिन्द्रियजयोपदेशस्य प्रयोजनम् । अनितेन्द्रियस्य दुष्परिहराणि व्यसनानि । दुरन्तानि दुःखकरोऽन्तोऽवसानं येषाम् । प्रथमं प्राप्तिकाले सुखयन्ति व्यसनानि पश्चात्तु २० वैरस्यं जनयन्ति ततो दुरन्तान्युच्यन्ते । अथवा दुष्प्रापोऽन्त एषाम् । न हि व्यसनिनस्ततो निवर्तितुं शक्नुवन्ति । कामाद्धेतोः समुत्थानं जन्म येषाम् ॥ ४५ ॥
I
एषां वर्जने प्रयोजनमाह । गुरुलघुभावं च ।
कामजेषु प्रसक्तो हि व्यसनेषु महिपतिः ।।
वियुज्यतेऽर्थधर्माभ्यां क्रोधजेष्वात्मनैव तु ॥ ४६ ॥
अर्थधर्मवियोगेन व्यवहित आत्मवियोग: । क्रोधजेषु सर्वैर्वियुज्यत इति विशेषः ॥ ४६॥
५०९
For Private And Personal Use Only
२५
१ खडक्ष - यथापि । २ ख-ड-क्ष-संवादार्थो नीतिशास्त्राधिगम एव नान्वीक्षिक्यपि तर्कविद्या | ३ ख-ड-क्ष-विशेषणं । ४ फ-आन्विक्षिकी तर्काश्रया । ५ ख-ड-क्ष- तर्कसंश्रयणम् । ६ ख-ड-क्षबौद्धाचार्यदिकी विद्या । ७ ख - वाक्यावेशाद्येन उपभोगः; ड-क्ष-वाक्यावेशारघेन उपभोगः नापोहास्ये भवति । ८ ख-ड-क्ष- तन्निमित्ता वाहरेयास्य न तत्र परिज्ञानं । ९ फ-कार्याय । १० ख-ड-क्ष-न हि । ११ ख- ड-क्ष- ज्ञानयितव्यमन्यामहे जितेन्द्रियोर्हित्यादि । १२ फ-वैरस्य । १३ ख -ड-क्ष- जनयति ।
*
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१०६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
तानीदानीं व्यसनानि स्वनामतो दर्शयति मृगयाक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियो मदः । तौर्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः ॥ ४७ ॥
आखेटकार्थे मृगवधो मृगया । अक्षस्तद्विषयक्रीडा । एतयोस्त्वानर्थत्वं प्रसिद्धम् । १ दिवास्वमः कर्मानुष्ठानकाले कर्मस्वव्यापारः । न दिवाशब्देनाहरेव विवक्षितम् । तदुक्तं “जागर्तव्ये प्रसुप्तकेति”। अथवा मुख्य एव दिवा स्वप्नः । स हि प्रतिषिद्धः सर्वकार्यविघाती। स च दर्शनार्थिनामन्येषां तदसंपत्तेर्देष्यताजनक: प्रजासु । परिवादः रहसि परदोषवर्जनम् । तेन सर्वाः प्रकृतयो विरज्यन्ति अपरिवाद्यानां च परिवादेऽधर्मः स्थित एव । स्त्रियो मद इत्येतयोरनर्थरूपता सुप्रतीता । तौर्यत्रिकं नृत्यगीतवादित्राणाम् । वृथाट्या १० अप्रयोजनमीषत्प्रयोजनं वा इतस्ततश्च परिभ्रमणम् । दश परिमाणो दशकः । कामजः काम इच्छा । ततो जायते विशिष्टसुखोपभोगार्थो वा अनुभूतविशेषाद्वा जायमानः
www. kobatirth.org
कामजः || ४७ ॥
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्ष्याऽसूयाऽर्थदूषणम् ॥
वाग्दण्डजं च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः ॥ ४८ ॥
अमात्यादितो ये सुकृतबान्धवास्तत्र यन्त्रगोपनीयं तस्य प्रकाशनं पैशुन्यम् । साहसं ज्यायसो नीचकर्माणि विनियोगः । स्वल्पेनैवापराधेन कराधानं करावरोधो वा । द्रोह उपांशुवधः । तत्रोपघातो वा जीवत एवेर्ष्या । सर्वसाधारणस्य विषयस्य साधारण्यव्यावृत्तिः । असहनं वा गुणिनां गुणेषु दोषाविष्करणं असूया | अर्थदूषणं अर्थानमिदानं हरणं वा । वाग्दण्डपारुष्ये प्रसिद्धे । क्रोधो द्वेषः । तत्प्रधाना एतत्कुर्वन्ति ॥ ४८ ॥ द्वयोरप्येतयोर्मूलं यं सर्वे कवयो विदुः ॥
२०
तं यत्नेन जयेल्लोभं तज्जावेतावुभौ गणौ ॥ ४९ ॥
उक्तं तावत्कामस्य व्यसनवर्गस्य लोभो मूलम् । विषयोपभोगस्पृहा कामः । इच्छा अभिलाषो लोभः इत्यनर्थान्तरम् । यतः क्रोधजस्य कथं लोभो मूलं येनोच्यते । “ तज्जावेतावुभौ गणाविति ” । उच्यते । नत्र लोभकारणता तयोर्वर्गयोरभिप्रेता । किं तर्हि २५ वर्गद्वयतुल्यता लोभस्य । यमेतानि सर्वाणि व्यसनान्यनर्थमुपजनयन्ति तमेवैको लोभो व्यसनहीनस्यापि । तदुक्तं “लोभः सर्वगुणानिव'" इति । अत उपचारत एतदुक्तं तज्जावे
[ सप्तमः
For Private And Personal Use Only
१ ख-ड-क्ष-रहसि च परदोषवर्जनं । २ ख-ड-क्ष- परिवादः । अधर्मस्थित एव स्त्रियो मद ह योनर्थता । ३ फ अमात्यादयो । ४ ख-ड-क्ष-तत्र योत्र योपयंति । ५ ख-ड-क्ष-व्यायामो ६ ख - ब-क्ष-अपघातो । ७ ख -ड-क्ष- वार्जवेनाव ईर्ष्या । ८ ख-ड-क्ष- विषस्य । ९ ख-ड-क्षगुणानां । १० ख-ड-क्ष - अर्थानां मदेनोपहरणं वा । ११ ख- ड-क्ष- गतः । १२ ख-ड-क्ष- मात्र ।
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
ताविति । यदि लोभो न जायेत कथं समानफलानि स्युः । कारणदोषो हि कार्यदोष भासयति । अतस्तत्कार्यत्वाद्वयसनेषु चेद्दोषो ध्रुवं कारणस्याप्यसौ दोष उक्तो भवति । अथवा लुब्ध एव पैशुनादिबहिष्कार्येष्वभिष्वङ्गं गच्छति । इतरस्तु स्वल्पके विषये अनुनयेन वोपशाम्यति । सेयमुपचाराल्लोभमूलता व्यसनवर्गद्वयस्योच्यते ॥
पानमक्षाः स्त्रियश्चैव मृगया च यथाक्रमम् ॥
एतत्कष्टतमं विद्याच्चतुष्कं कामजे गणें ॥ ५० ॥
दिवा स्वप्नादिभ्योऽस्य चतुष्कस्य गणस्य बहुदोषतरत्वं प्रसिद्धमेव ॥ ५० ॥ दंडस्य पातनं चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे ॥
१०७
क्रोधजेsपि गणे विद्यात्कष्टमेतत्रिकं सदा ॥। ११ ॥ अयमपि त्रिकः पैशुनादिभ्यः पापीयानिति सुप्रतीतम् ॥ ११ ॥ सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्वत्रैवानुषंगिणः ||
पूर्व पूर्व गुरुतरं विद्याद्यसनमात्मवान् ।। ५२ ।।
पानद्यूतयोः पानं गरीयः । तंत्र हि संज्ञाप्रणाशः । अनुन्मत्तस्योन्मत्तत्वं अप्रेतस्य प्रेतत्वं कौपीनप्रकाशनं श्रुतप्रज्ञाप्रहाणं मित्रहानिः सद्भिर्वियोगः । असद्भिश्च संप्रयोगः।गीतादिष्वर्थघ्नेषु प्रसङ्गः । रतमन्त्रप्रकाशनं च मानिनोऽप्युपहास्यता गम्भीर प्रकृतेरपि १५: यत्किञ्चनवादित मदवेगेनेति पानदोषाः ।
1
१२
I
द्यूते तु जितमेवाक्षविदुषा अनक्षज्ञस्यापि पाक्षिकः पराजयः । स्त्री द्यूतव्यसनयो द्यूतव्यसनं गरीयः । येन तदेव जितं द्रव्यं तस्यापि विषं भवति । तथा च तन्निमित्तो वैरानुबन्धः जयः साधारणः केवलं पराजयः भुक्तनाशः । मूत्रपुरीषत्रेगधारणाच्च शरीरे शैथिल्यं व्याधिनिदानमेव । *ते क्षुद्रादिभिः स्वपीडातिशयात् । मातर्यपि च मृतायां दीव्यत्येव । २०१ कृतकृत्येषु च न सुहृद्भिरपि कृष्यते । तप्तायसपिण्डवत् परद्रव्याणि परिहरतो न प्रत्ययते च । क्षुधिते दुर्गतेऽन्नाद्युपपत्त्युपेक्षा विषयता सर्वगुणसंपन्नस्यापि तृणवदवज्ञायेत इति द्यूतदोषाः । स्त्रीव्यसने त्वपत्योत्पत्तिः प्रतिकर्म भोजनभूयिष्ठानुभवनं धर्मार्थपरिग्रहः शक्या च स्त्री राजहिते नियोक्तुमपत्राहयितुं वा ।
स्त्री मृगयाव्यसनयोः स्त्रीव्यसनं गरीयः | अदर्शनं कार्याणां स्त्रीव्यसनसंगेन २५ राजकार्येषु च निर्वेदः कालातिपातनं धर्मलोपः पानदोषानुबन्धः अर्थनेषु चानृतादिषु प्रसंग इति ।
For Private And Personal Use Only
१०.
१ ख- ड-क्ष- पैशुनादिषु ते गच्छन्ति । २ ख-ड- ह्यल्पके विषये । ३ ख -ड-क्ष- यः समुपचारालोभमूलता । ४ ख - इ -क्ष- गण । ५ ख-ड-क्ष-तत्र संज्ञाप्रणाशः । ६ ख -ड-क्ष- द्यूतप्रज्ञाप्रहरणं । ७ ख-ड-क्ष-मानिनोऽप्ययश गम्भीर - ८ ख-ड-क्ष-वादिना मेदयोगेनेति । ९ फ-पानदोषः । १० ख-ड-क्ष-विषीभवति । ११ ख- ड-क्ष- शरीरल्य । * एतच्चिहान्तर्गतं ख-ड-क्ष-पुस्तकेषु नैव दृश्यते । १२ ख-ड-क्ष- गमनेन । १३ ख-ड-क्ष- कल्पेतिपतनं ।
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५०८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तम
मृगयायां तु व्यायामः पित्तश्लेष्मबन्धः मेदादिनाशः चले स्थिरे वा काले लक्षः परिचयः । प्रहरणे वैशारद्योपजननं ग्राम्यननपरिजयश्चेति । एवं कामजस्य चतुष्कस्य वर्गस्य स्ववर्गे पूर्व पूर्व पापीयः ।।
क्रोधनस्यापि च दण्डपातदोषानुबन्धः अर्थप्नेष्वेवानृतादिषु संगः । दण्डपातवाक्पारुष्ययो५ दण्डपातनं गरीयः । दण्डपातने हि शरीरविनाशादिशक्यं प्रतिसंधानम् । वाक्पारुप्ये त्वमर्षजः क्रोधाग्निः शक्यते दानमानाम्भोभिः शमयितुम् ।
वाक्पारुष्यार्थदूषणयोर्वाक्पारुष्यं गरीयः । तेनस्विनो हि पारुष्यवचनचित्तसंक्षोभे भयं नासादयन्ति । तथा च प्रवादः
"स्थिरं साध्वसित काण्डं भित्वा वाऽस्थिप्रवेशितम् । विशल्यमझं कुर्वन्ति न वाचो हृदयादपि । १० "रोहते सायकैर्विद्धं वनं परशुना हतम् । वाचा दुरुक्तं बीभत्सन्न संदोहति वाक्क्षतम्॥"
भाग्यायत्तत्वादर्थस्येति न तेनस्विनोऽर्थदूषणं गणयन्ति । एवमेतयोर्वर्गयोः पूर्वस्य पूर्वस्य गरीयस्त्वं निदर्शितम् ॥ ५२ ॥
व्यसनस्य च मृत्योश्च व्यसनं कष्टमुच्यते । व्यसन्यधोऽधो व्रजति स्वर्यात्यव्यसनी मृतः ॥ ५३ ॥
यद्यपि मृत्युव्यसने सर्व हरेताम् तथाप्येवं विशेषः । मृत्युरस्मिल्लोके सर्वहरः । व्यसनं पुनरिह चामुत्र च । तदिदमाह । व्यसन्यधोऽधो व्रजति नरकं गच्छतीत्यर्थः । व्यसन शब्देन अत्यन्तोऽभ्यास एतद्वर्गविषय उच्यते । अतश्चाभ्यासः प्रतिषिध्यते । न त्वीषदासेवनम् । व्यसनभूता ह्येते धर्मार्थकामप्राणहरा भवन्त्यन्यस्यापि पुरुषस्य । किं
पुना राज्ञः । किंच असेवनमप्ययुक्तं पानादीनामाशय चेति । यतोऽभ्यास२० प्रतिषेधः ॥ ५३॥
मौलाञ्च्छास्त्रविदः शूराँल्लब्धलक्षान्कुलोद्गतान् ॥
सचिवान्सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्वीत परीक्षितान् ॥ ५४॥
पितृपितामहान्वयागता बहुसुतधनबान्धवाः प्रकटगोभूमिधनास्तद्देशवासिनो मौलाः । मूलं प्रतिष्ठा तत्र भवा मौलाः । शास्त्रविदः शास्त्रं शासनं भृत्यविधिज्ञानं २५ तेनान्येऽपि गुणा गृह्यन्ते । तद्यथा । प्राज्ञः दृढकारी धारयिष्णुर्दक्षः वाग्मी प्रबलः
प्रतिपत्तिमानुत्साहप्रभावयुक्तः क्लेशसहः शुचिर्दानशीलः योग्यसत्वयुक्तः स्तंभचापलहीनः प्रियो वैरिणामकर्तेति । शूरशब्देन राजकार्ये शरीरकलत्रापत्यधनादिष्वपि निरपेक्ष
१ ख-ड-क्ष-मेदादिनाम च ते स्थिते च कालाय लक्ष्यपरिचय । २फ-प्रहरणं । ३ फ-कुलोद्भवान्। ४ ख-ड-क्ष-परीक्षकान् । ५ ख-ड-क्ष-पितामहाद्यागता । ६ ड-शास्त्रविदः समानं शास्त्रविदः समानं शास्त्रविधानं; ख-क्ष-शास्त्रविदः समानं शास्त्रविधानं । ख-ड-क्ष-भूत्यविधिज्ञाः । ८ फ-शुचिदान शील ।
For Private And Personal Use Only
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्य यः]
मनुस्मृतिः।
१०९
उच्यते । तथा मरणेऽभीरुः । युद्धोत्साही । एक एव परिभवभया(हुभिर्विरुध्यते । दृढप्रहारी बलवान् । लब्धलक्षाः परिदृष्टकमतामनेनाहाः दृष्टखङ्गव्यापाराः कृताथोधि. काराः अनुभूतमन्त्रिभूमयः । कुलोद्गतान् कुलांकुशंनिगृहीता ह्यकार्ये न वर्तन्ते । सचिवान् सहायान् । नित्यमेते राज्ञः पार्श्ववर्तिनो भवेयुः । सप्त वाऽष्टौ वा । नियमोऽयं येन चाल्प एकचित्ता भवन्ति । ततश्च रानमन्त्र उद्घाटकः स्यात् । बहूनामपि ५ मन्त्रभेदः । तस्मादेतावन्त एव कर्त्तव्याः । सुपरीक्षितान् धमार्थकामभयोपधाभिः सेयं परीक्षोच्यत । पुरोहितः स्वल्पकार्ये राज्ञा व्याजेनाधिक्षिप्तः बहुनाऽर्थसंप्रदानेनाप्तपुरुषै. रेकैकममात्यमुपजपेत् रानविनाशाय । एतच्च सर्व मन्त्रिभ्यो रोचते । अथ कथं भवत इति प्रत्याख्याने धर्मोपंधाशुद्धः । *सेनापतिः केनचिदुपदेशेन पूर्ववदविक्षिप्तः बहुना च संप्रदानेनाप्तपुरुषैरेकैकमात्यमुपजपेत् राजविनाशाय। एतच्च सर्वमन्त्रिभ्यो रोचते । अथ १० कथं भवत इत्याख्याने अर्थोपधीशुद्धः । परिवानिकान्तःपुरे लब्धविश्वासा एकैकममात्यमुपजपेत् । सा राजमहिषी भवन्तं कामयते कृतसमागमोपायेति प्रत्याख्याने कामोपधाशुद्धः । राजप्रयुक्ता एव केचित्परुषाः प्रमादमाविष्कयः कृतसमयैरमात्यै राजा हन्यत इति । उपलब्धप्रमादः पुरोहितस्याप्तः कश्चिदमात्येषु मन्त्रं श्रावयेत् । इमं प्रवादमुपश्रुत्य भवतां निग्रहो राज्ञा क्रियत इति तेषामेव चान्यतमः पूर्वमेव कृतसंवित्कः प्रत्येकं राजामात्येष- १५. त्साहयेत् । तत्र ये प्रत्याचक्षते ते भयोपधाशद्धाः । है अथवा मौलीस्तावत्कुर्यादर्थप्रमादकर्तृसंनिधातन ये अर्थ ग्रामेभ्यः समाहरन्ति समाहृतं च रक्षन्ति विनियुञ्जते च । सर्वथाऽर्थव्यवहारिणो मौलाः कर्त्तव्या इत्युक्तं भवति । शास्त्रविदो बुद्धिसचिवा मंत्रिणः । शूरान् बलाध्यक्षान् । लब्धलक्षानित्यादि सर्वेषां विशेषणमेकैकस्य समुदितपरीक्षा च योक्ता राजविषया राजामात्येषूत्साहनमिति सा २०. न युक्तति मन्यन्ते । एष एव हि बुद्धिभेदो भवेदमात्यानाम् । तस्मादन्या काचित्स्त्री साध्वी प्रयोज्या अन्यश्च विनाशविषय उदाहार्यः ॥ १४ ॥
अपि यत्सुकरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम् ॥
विशेषतोडेसहायेन किं तु राज्यं महोदयम् ॥ ५५ ॥ यत्सामान्यं गृहस्थस्य गृहकृत्यं गोऽश्वादिपालनं सुकरमिति स्थितम् । स एव २५ गां पालयति स एव दोधि । न शक्यमेतदेकेन कर्ते तदप्येकेन दुष्करं विशेषतोऽसहायेन । दुष्करमशक्तेन न शक्यं कर्तुम् । कथं ह्येको गां चारयति । कथं च भार्या रक्षतु कथं मेवतु।
१ ख-ड-क्ष- मरेणतीवोत्साही । २ ख-ड-क्ष-भयादीनि विरुध्यते; ख-क्ष-भयदिनिर्विरुध्यते । ३ ख-ड-क्ष-छलप्रहारी । ४ फ-तामननोहा । ५ ख-ड-क्ष-कुलाकुल । ६ख-ड-क्ष-येनाल्प । ७ ख-ड-क्ष-यतः पुरोहितः स्वकार्य:-1८फ-उपजयेत् । ९ फ-राजा। १० ख-ड-क्ष-सर्वमन्त्रोभ्यो। ११ ख-ड-क्ष-इत्यार याने । १२ फ-अर्थोपधा-- *-*एतचिन्हान्तर्गतपाठः फ-पुस्तके नोद्धृतः । १३ फ-अर्थप्रसिसिद्धिः । १४ फ-मौल्यं । १५फ-समानकर्तृ। १६ फ-राजपाध्यस्य साहनमिन्यादिन्यसारयुक्तानि । १७फ-न वेद । १८ फ-विनाशा । १९ ख-ड-क्ष-विशेषतः सहायेन । २० ख-ड-क्ष-तत् । २१ ख-एवं; क्ष-स एवं । २२ ख-ड-क्ष-न वात्र रक्षाकर्तुं च गृहेष्वयमेव तु राज्यं च प्रतिमहारं शक्यं । तस्मादात्मसमाः- ।
For Private And Personal Use Only
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः
राज्यं तु प्रति महारंभमुदयकर्म तद्योगः फलवांश्वानपेक्षमाणस्य महत्पलमुपोति । न चैकेन षाड्गुण्यं वेदितुं शक्यम् । तस्मादात्मसमाः परीक्षिताः सहायास्तेषु तेषु कार्येषु कर्तव्याः ॥ ५५॥
तैः सार्ध चिंतयेन्नित्यं सामान्यं संधिविग्रहम् ॥ स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च ॥५६॥
तैर्बुद्धिसचिवमुख्यैश्वार्थाधिकारिभिः सह सामान्यं यन्नातिरहस्यं तचिन्तयेत्सन्धिविग्रहम् । किं सन्धिः संप्रति युक्तोऽथ विग्रह उभयत्र गुणदोषान्विचारयेत् । इदं कर्त्तव्यावधारणं तु स्वबुद्धया कुर्याद्यथाऽस्य परप्रयोज्यता न भवति । इदं चापरं चिन्तये
स्थानं तच्चतुर्विधं दण्डकोशपरराष्ट्राणि । तत्र दण्डो हस्त्यश्वरथपदातयः । तेषां प्रति कर्म १० पोषणरक्षणादि चिन्त्यप्रतिकर्म । न ह्यसमाधानं प्रधानं च यथा कोशस्य हेमरूप्यबाहुल्यं
प्रचुररूप्यताऽऽयव्ययलक्षणं च । कोशस्य यानि न्यायस्थानानि तानि न व्ययितव्यानि न विलम्बनीयानि भृत्यानाम् । तथा राष्ट्रस्य देशपर्यायस्य स्वाजीव आत्लसंधारण परसंधारणेन नदीवृक्षाः पशवः शत्रुद्वेषाक्रान्तप्रायः गुप्तिगोचरः पशुमान् अदेवमातृकः
आपदि च दण्डकरग्रह इत्येवमादि। पुरस्य वक्ष्यति"तस्मादायुधसंपन्नमिति"। अथवा स्थानं १५ स्वदेशाचाप्रैच्यवनम् । एवं समुदायोऽपि चिन्त्यः । तत्र कृषिनगुल्मस्थानानि वाणिज्यमु
क्तदण्ड इत्येवमादि । गुप्तिं स्वराष्ट्रगतां वक्ष्यति । लब्धप्रशमनं च देवतासमं विद्यावतता धार्मिकाणां च मानदानत्यागायोगः । अवितानां चाभ्यनुज्ञानं सर्वबन्धनमोक्षः । अनुग्रही दीनव्याधितानां उत्सवानां चापूर्वाणां प्रवर्त्तनं प्रवृत्तानामनुवृत्तिः । यच्च कोशदण्डोपाधि)क
मधार्मिकचरित्रं तदपनीय धर्मव्यवहारान् स्थापयेत् । अधमे चारित्रमकृतमन्यस्य कृतं २० वाऽन्यः प्रवर्तयेत्। न वा धर्मकृतं चान्यैर्निवर्तयेदिति । एवं स्थानादीनि चिन्त्यानि॥५६॥
तेषां स्वं स्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक् ॥ समस्तानां च कार्येषु विदध्याद्धितमात्मनः ॥ ५७ ॥
तेषां पृथक्पृथगेकैकस्य रहस्यभिप्रायं हृदयनिहित भावमुपलभ्य समस्ताना संहतानां यत्कारणं कश्चित्पुरुषः परिषदि अप्रतिभानवान्भवति रहसि प्रगल्भः कश्चित्परि२५ षद्यासादितप्रज्ञः ततश्च तान्समस्तान्पृच्छेत् । ततः स्वयं यद्युक्ततरं हितमात्मने तव्यवस्थेद्विदध्यात् । तत्प्रामाण्यं तेषामेवान्यतमेनोपदिष्टं वा यदप्रत्यतीकं निर्दोषं च ॥ १७ ॥
सर्वेषां तु विशिष्टने ब्राह्मणेन विपश्चिता ॥
मंत्रयेत्परमं मंत्रं राजा पागुण्यसंयुतम् ॥ ५८॥ ख-ड-क्ष-कारणैः । २ ख-ड-क्ष-परप्राणवान् । ३ फ-तथा । ४ ख-ड-क्ष-यथ । ५ ख-ड-क्ष-संधारणपरः संधारणेन नदरक्षये रावच्य । शद्वेषी शांताप्रायो-। ६ ख-ड-क्ष-प्रष्टावन । ७ ख-ड-क्ष-उदितानां । ८ ख-ड-क्ष-विहितं । ९ व-ह-क्ष-च विशिष्टानां ।
For Private And Personal Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
५११
विपश्चिता विदुषा अर्थशास्त्रज्ञेन परं मन्त्रमत्यन्तं गोपनीयं मन्त्रयेत् षाडण्ययुक्तम् । अधिकतरप्रज्ञो हि ब्राह्मणो धार्मिकत्वाच्च विश्वसनीयः ॥ ५८ ॥
नित्यं तस्मिन्समाश्वस्तः सर्वकार्याणि निक्षिपेत् ॥
तेन साधं विनिश्चित्य ततः कर्म समारभेत् ॥ ५९ ।। ताशि ब्राह्मणे सर्वराष्ट्रमण्डलं निक्षिप्य विश्वस्तो राज्यसुखं भुञ्जीत च । सह ५ विनिश्चित्य यानासनादि कर्म व्यवहारसंग्रहादि समाचरेत् ॥ ५९ ॥
अन्यानपि प्रकुर्वीत शुचीमाज्ञानवस्थितान् ॥
सम्यगर्थसमाहर्तृनमात्यान्सुपरीक्षितान् ॥ ६०॥ यदुक्तं ' सप्त चाष्टौ वेति' तस्यायमपवादः । अर्थसमाहर्तृन्संनिधातॄन्सुपरीक्षितानुपधाभिः कुर्यात् ॥ ६ ॥
निवर्तेतास्य यावद्भिरितिकर्तव्यता नृभिः ।।
तावतोऽतन्द्रितान्दक्षान्प्रकुर्वीत विचक्षणान् ॥ ६१ ॥ सर्व एते मन्त्रज्ञा विचक्षणाः विद्वांसश्चाधिकारिकाः कर्त्तव्याः । दक्षान् भयसंनिधानेऽप्यव्ययहेतावत्युत्साहवन्तः । अतन्द्रितान् अनलसान् । उक्तं चाध्यक्षप्रचारे " बुद्धिमाननुरक्तश्च युक्तो धर्मार्थकोविदः । शुचिर्दक्षःकुलीनश्च मन्त्री यस्य स राज्यभाक् ॥ १५ "तस्मिन्निक्षिप्य कार्याणि भोगसंगी न नश्यति । रानवश्यविधिस्तेने दानानुग्रहणैरिति"॥३१॥
तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान्दक्षान्कुलोद्गतान् ॥ . ___ शुचीनाकरकर्मान्ते भीरूनन्तर्निवे ने ॥ ६२ ॥
अर्थे आयव्ययव्यवहारे । शुचीनर्थेष्वस्पृहान्नियुञ्जीत । तान्यर्थस्थानान्युदाहरणेन दर्शयति । आकरकर्मान्त इति । आकराः सुवर्णरूप्याद्युत्पत्तिसंस्कारस्थानानि । कर्मान्ता २० भक्ष्यकार्पासावापादयः । अंतर्निवेशने अन्तःपुरभोजनशय्यास्त्रीगृहाणि । भीरवस्तत्र नियोज्याः । शूरा हि राजानमेकाकिनमुपजप्ता हन्युः । दक्षाः सर्वेऽपि व्युत्थानशीलतया द्वन्द्वोपरिपातमपरिगणय्य स्वामिनः कार्यकाले नातिपातयन्ति ॥ ६२ ॥
१ ख-ड-क्ष-क्रम । २ ख-ड-क्ष-तादृशे । ३ ख-ड-क्ष-राज्यं । ४ ख-ड-क्ष-राज्यं सुखं । ५ ख-ड-क्ष-विधिश्वेतदाना अनुग्रहैराितीभमायभि। ६ ख-ड-क्ष-कारत् । ७ ख-ड-क्ष+आये व्यये च नियतान् गणितज्ञानकोविदान् । ८ ख-ड-क्ष-अर्थेशान् । ९ ख-कर्माता इति कर्पासमदादय : डक्ष--मदादय , १० फ-पुनर्भोजन
For Private And Personal Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५१२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[सप्तमः दूतं चैव प्रकुर्वीत सर्वशास्त्रविशारदम् ।। इङ्गिताकारचेष्टनं शुचिं दक्ष कुलोद्गतम् ॥ ६३ ॥
दूतस्यायमधिको गुणः इङ्गिताकारचेष्टज्ञता । परविषये राज्ञे मन्त्रिणां च संधित्सतामिङ्गितानि दूतस्यादरेण संपरिग्रहः । विश्वसनं मुहुर्मुहुः संपूर्णतद्वाक्यस्य तस्य चाभिनंदनं एतानि विपर्यस्तान्युपेक्षेत । आकारशरीरवैकृत्यं म्लानिर्मुखस्य वर्णवैकृत्यम् । तूष्णींभावो दीर्घोष्णनिःश्वासता एवमादिविकारैर्दैन्यं सूचयति । अस्ति काचिदापदस्य तेनायं विवर्ण इति वाक्यवैशारद्यम् । शारीरसंस्कारः प्रसन्नमुखता एवमादि हर्ष सूचयति । शुचिस्त्रीगतेऽर्थे गमनविशेषैर्यतः स्त्रीसंबन्धे मन्त्रभेदः परिभवश्च ।। ६३ । ।
*अनुरक्तः शुचिर्देशः स्मृतिमान्देशकालवित् ॥ वपुष्मान्वीतभीर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते ॥ ६४ ॥
अनुरक्तः अहार्यो भवति । दक्षः देशकालौ नातिकामति । स्मृतिमानमुषितस्मृतिप्रसङ्गेन स्वामिसंदेशं कथयति । देशकालवित् देशकालौ ज्ञात्वाऽन्यदपि संदिष्टं तत्कालयोग्यं कथयति । वपुष्मास्वाकृतिः प्रियदर्शनत्वान्निपुणमुचितं वक्ति । वीतभी अनेन निपुणमुच्यते । वाग्मी संदेशस्योत्तरे प्रतिवचनसमर्थो भवति ॥ ६४ ॥
उक्तदूतगुणानां संपादनाय तत्प्रयोजनमाह
अमात्ये दण्ड आयत्तो दण्डे वैनयिकी क्रिया ॥ नृपती कोशराष्ट्रे च दूते संधिविपर्ययौ ॥ ६५ ॥
१ ख-ड-क्ष-अतो गुणविधानार्थमन्यदुचितानुवादपदपूरणं । २ ख-ड-क्ष-स्मृतिप्रसङ्गेन ।
*सन्धिविग्रहकालज्ञान समर्थानायतिक्षमान् ॥ परैरहार्यान वृद्धाश्च धर्मतः कामतोऽर्थतः ॥१॥ समाहर्तु प्रकुर्वीत सर्वशास्त्रविपश्चितः । कुलीनान वृत्तिसंपन्नान निपुणान् कोशवृद्धये ॥२॥ आयव्ययस्य कुशलान् गणितज्ञानलोलुपान् ॥ नियोजयेद्धनिष्ठान सम्यक्कार्यार्थचिन्तकान् ॥३॥ कर्मणि चातिकुशलान् लिपिज्ञानायतिक्षमान् । सर्वविश्वासिनः सत्यान् सर्वकार्येषु निश्चितान् ॥ ४ ॥ अकृताशांस्तथा भर्तुः कालज्ञांश्च प्रसगिनः ।। कार्यकामोपधाशुद्धा बाह्याभ्यन्तरचारिणः ॥५॥ कुर्यादासनकार्येषु गृहसंरक्षणेषु च । ] +
For Private And Personal Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यायः] मनुस्मृतिः।
५१३ अमात्ये सेनापतौ दण्डो हस्त्यादिबलमायत्तं तदिच्छया कार्येषु प्रवृतेः। दण्ड वैनयिकी यो विनेयः स्वपरराष्ट्रगतः स दण्ड्यो यतः विनयाश्रिता वैनयिकी क्रिया कार्यम् । नृपतौ कोशराष्ट्रे आयत्ते । सञ्चयस्थानं कोशः । राष्ट्रं जनपदः । द्वेच ते पराधीने न कर्तव्ये । स्वयमेव विलम्भनीयफलपासाच्च । दूते सन्धिविपर्ययौ । प्रियवचनेन स्वामिकार्यप्रदर्शनेन सन्धिः । तद्वैपरीत्येन विग्रहः । एतदुभयं दूतायत्तम् ॥६५॥ ५
एवं दूतार्थानुवादः । एष एवार्थः पुनरुच्यते दूत एव हि संधत्ते भिनत्त्येव च संहतान् ॥
दूतस्तत्कुरुते कर्म भियन्ते येन मानवाः ॥ ६६ ॥ यथा दूतः संधत्ते । यथोक्तं संहतानेकीभूतान्स एव भिनत्ति । अनुक्तमपि प्रियं संदिशति । प्रतिकूलमनाचरितमित्यादि । सुवर्णादिद्रव्यमप्रतिश्रुतमित्याह । एवं भिनत्ति १० दूतः । तदेतत्कर्मानन्तरोपदिष्टं येन राजानो भिद्यन्ते न वाक्पारुष्यापन्ना एवं संमवन्ति ॥ १६ ॥ अन्यदपि दूतकार्य दर्शयति ।
स विद्यादस्य कृत्येषु निगूढङ्गितचेष्टितैः॥
आकारमिङ्गितं चेष्टां भृत्येषु च चिकीर्षितम् ॥ ६७ ॥ स दूतो यातव्यस्य राज्ञः कृत्येषु कार्येषु ॥ ६७ ॥
बुध्वा च सर्व तत्वेन परराजचिकीर्षितम् ॥ तथा प्रयत्नमातिष्ठेद्यथाऽऽत्मानं न पीडयेत् ॥ ६८ ॥ जाङ्गलं सस्यसंपन्नमार्यप्रायमनाविलम् ॥ रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत् ॥ ६९॥ २० धन्वदुर्ग महीदुर्गमन्दुर्ग वार्तमेव वा ॥
नृदुर्ग गिरिदुर्ग वा समाश्रित्य वसेत्पुरम् ॥ ७० ॥ उक्तप्रकारेण द्विगुणोत्सेधेनैष्टकेन शैलेन द्वादशहस्तादूर्ध्वमुद्धतेन तालमूलेन कपिशीर्षचिताग्रेण दृढप्रणाल्या परिकृतं धनुर्दुर्गम् । महीदुर्गमगाधेनाश्रयणीयेन चोदकेन परिवेष्टितं दुर्गम् । समंततोऽर्धयोजनमात्रं घनमहावृक्षान्वितं वार्तम् । चतुरङ्गबलाधिष्ठितं २५ प्रवरायुधवीरपुरुषप्रायं नृदुर्गम् । गिरिपृष्ठे दुगरोहमेवैकमार्गानुगतमन्तर्नदीप्रस्रवणोदकं गिरिदुर्गम् ॥ ७० ॥
१ ख-ड-क्षी-च
For Private And Personal Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५१४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[सप्तमः सर्वेण तु प्रयत्नेन गिरिदुर्ग समाश्रयेत् ॥ एषां हि बाहुगुण्येन गिरिदुर्ग विशिष्यते ॥ ७१ ॥ त्रीण्याद्यान्याश्रितास्त्वेषां मृगगर्ताश्रयाप्सराः त्रीण्युत्तराणि क्रमशः प्लवङ्गमनरामराः ॥ ७२ ॥
आद्यानि त्रीणि धनुर्दुर्गादीनि । आश्रिताः आश्रयं कृतवन्तः । मृगा गर्ताश्रया गर्गरनवुलादयः । अप्सरा ग्राहकूर्मादयः । एषां दुर्गाणां तदाश्रितानां च यादृशा गुणदोषास्तादृशा एव राज्ञामपि भवन्तीति प्रदर्शनार्थ त्रीण्युत्तराणि । प्लवङ्गन्माः कपयः॥७२॥
यथा दुर्गाश्रितानेतान्नापहिंसन्ति शत्रवः ॥ तथाऽरयो न हिंसन्ति नृपं दुर्गसमाश्रितम् ॥ ७३ ॥
दुर्गविधानप्रयोजनश्लोकोऽयम् । अत्यल्पबला अपि दुर्गाश्रिता महाबलैररिभिर्न सहसा शक्यन्तेऽभिभवितुमतो दुर्गाश्रयो युक्तः ॥ ७३ ॥
एकः शतं योधयति प्राकारस्थो धनुर्धरः॥
शतं दशसहस्राणि तस्माद्दुर्ग विधीयते ॥ ७४ ॥
सुप्रसिद्धमेतदुर्गप्रयोजनं प्राकारदृष्टान्तेन गिरिदुर्गबलमेतदिति तदयुक्तं महीदुर्गेऽपि १५ प्राकारसम्भवात् । तस्मात्सर्वेषां दुर्गाणां तत्प्रयोजनं स्वबुद्धया रूप्यते ॥ ७४ ॥
तत्स्यादायुधसंपन्न धनधान्येन वाहनैः ॥ ब्राह्मणैः शिल्पिभिर्यन्त्रैर्यवसेनोदकेन च ॥ ७५ ॥
आयुधैः खड्गप्रासादिभिः संपन्नमुपेतम् । आयुधग्रहणं वर्मशिरस्त्राणोपस्कारादे. रन्यस्यापि युद्धोपकरणस्य प्रदर्शनार्थम् । धनं रूप्यसुवर्णादीनि । वाहनानि रथाश्वादयः । शिल्पिभिर्यन्त्रावाहतक्षप्रभृतिभिर्यवसेन ब्राह्मणैर्मन्त्रिपुरोहितैरन्यैर्वा दण्डिकापोतेन ध्वजशङ्कया कदाचिन्नृपधर्मसाहाय्येन प्रवर्तन्ते । प्रदर्शनार्थत्वाच्च भिषगौषधाद्यक्षेत संरोहणाधुपयोगिसंनिधापयितव्यम् ॥ ७९ ॥
तस्य मध्ये सुपर्याप्तं कारयेद्गहमात्मनः॥ गुप्तं सर्वतुकं शुभ्रं जलवृक्षसमन्वितम् ॥ ७६ ॥
[मंदरस्यापि शिखर निर्मानुष्यं न शिष्यते।
मनुष्यदुर्ग दुर्गाणां मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् ॥१॥ १ ख-ड-क्ष-मदूरश्च प्रल्पबला । २ ख-ड-क्ष-तस्मादुर्गाणि कारयेत् । ३ + एतत् तदयुकं ।
For Private And Personal Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
सुपर्याप्तं यावदात्मनो राज्ञो राजपुत्रकोशायुधाश्वागारादिषूपयुज्यते । गुप्तं बहुकक्षाकं । गृहं कारयेत् । सर्वतुकं सर्वर्तुमाल्यफलैः शोभित । सर्वे ऋतवो यत्रेति । ऋतुशब्देन तत्कार्याणि पुष्पफलादीनि लक्ष्यन्ते । ' सर्वर्तुगमिति ' पाठे सर्वान्तून्गछति प्राप्नोतीति व्युत्पत्तिः । अर्थस्तु स एव । यो यत्र भवति स तेन व्याप्त इत्युच्यते । शुभ्रं सुधाधवलितम् । जलवृक्षसमन्वितं धारागृहोद्यानवनसंपन्नम् ॥ ७६ ॥
तदध्यास्योद्वहेद्भार्या सवर्णी लक्षणान्विताम् ।।
कुले महति संभूतां त्दृयां रूपगुणान्विताम् ॥ ७७ ॥ तद्गृहमाश्रित्य भार्या तत्र सहायार्थ महतः कुलादुद्वोढव्या । एतत्संबन्धेन संरक्षणार्थम् । सवर्णामित्यादावुच्यते तत्प्राक् प्रदर्शितम् । दृद्यां मनोरमां कान्तिलावण्ययुक्ताम् । रूपं संस्थानं गुणा वचनकरणादयस्तैरन्वितां युक्ताम् ॥ ७७ ॥
पुरोहितं च कुर्वीत वृणुयादेव चविजः ॥
तेऽस्य गृह्याणि कर्माणि कुर्युर्वैतानिकानि च ॥ ७८ ॥ सत्यपि द्वितीयानिर्देशे न प्राधान्यावगमे विवक्षितमेवैकत्वं अन्यत्राप्युपादानात् युपं छिनत्ति भार्या विन्देतेतिवत् । ऋत्विजो वृणुयात् । तेषां च संङ्ख्या श्रुतित एवावगन्तव्या । गुणाश्च " नातिस्थूलो नातिकृशः नातिदी? नातिहस्वः नातिवृद्धो नाति- १५ बालः । सप्तपुरुषान्विद्यातपोभ्यां पुण्यैश्च कर्मभिः समनुष्ठितोभयभावनान्प्रतिनाब्राह्मण्यमाशङ्कयते विद्वान्यानयति " इत्यादि । गृह्याणि कर्माणि शान्तिस्वस्त्ययनादीनि । बैतानिकानि वैहारिकाणि त्रेताग्निविषयाणि ।। ७८ ।।
यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्तदक्षिणैः ।
धर्मार्थ चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान्धनानि च ॥ ७९ ॥ २० आप्तदक्षिणै रिदक्षिणैः पौण्डरीकादिभिः । भोगान् धनानि च वस्त्रगन्धविलेपनादयो भोजनविशेषाश्च भोगाः। धनानि सुवर्णादीनि । नित्यमेव तद्दानमिच्छन्ति । धर्मार्थ तस्योत्पत्त्यर्थमेव ॥ ७९ ॥
सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रादाहारयेद्वंलिम् ॥ स्याचाम्नायपरो लोके वर्तेत पितृवन्नृषु ॥ ८॥
१ ख-ड-क्ष-समनुष्टिा उभय भावतः । पुरुषा नाना ब्रह्मण्यमाशंक्यते विप्रान्याजयतत्यिादि । २ ख-ड-क्षी-म्यावा प्रायपरो॥
For Private And Personal Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५१६
www. kobatirth.org
२०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
बलिं करं धान्यादीना पष्ठाष्टमादिभागमाप्तैरर्यादुपधाशुद्धैः । यथोक्तमाम्नाय - परश्च स्यात् । आगमप्रधानतर्कशास्त्राण्याश्रयेत् । अथवा पारंपर्यागतमेव भागं गृह्णीयान्नाधिकम् । वर्तेत पितृवन्नृषु करादेष्वन्येषु च स्नेहबुद्धया वर्तेत ॥ ८० ॥ अध्यक्षान्विविधान्कुर्यात्तत्र तत्र विपश्चितः ॥
तेऽस्य सर्वाण्यवेक्षेरन्नृणां कार्याणि कुर्वताम् ॥ ८१ ॥
अध्यक्षा अधिकृताः प्रत्यवेक्षितारस्तान्कुर्यात् । विविधान् बहुप्रकारान् मृदूः नुग्रान् धार्मिकान् अर्थार्जनपरांश्च । तत्र तत्र सुवर्णकोष्ठागारे पण्यकुप्यकर्मस्वधिकृताप्रत्यवेक्षितारस्तान् शुल्कनौहस्त्यश्वरथपदात्यादीन् विपश्चितः स्थापयेत् । सर्व एते अमात्य - गुणसंपद्युक्ता विज्ञेयाः । यथोक्तमध्यक्षप्रचारे " ते अध्यक्षाः सर्वाणि कार्याण्य१० वेक्षेरन्नन्येषां नृणां तत्स्थानोपयोगिनां कार्याणि कुर्वतां हस्त्यध्यक्षेण हस्तिपकाः अश्वाध्यक्षेण तुरङ्गमाद्याः गवाध्यक्षेण कर्षणादयः " ॥ ८१ ॥
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत् ।।
नृपाणांमक्षयो ह्येष निधिर्ब्राह्मोऽभिधीयते ॥ ८२ ॥
गुरुकुलेऽधीतावगतवेदार्था गार्हस्थ्यं प्रतिपित्सवो भनेन पूजयितव्याः । इदम
१९ नैय्यमिकदानम् । अत एवाह नृपाणामक्षय इति । नित्यत्वादक्षयो यावज्जीविकः काम्यत्वे वा फलभावि निवर्तते । यदुक्तं सांतानिकं वक्ष्यमाणमिति तदेवेदम् ।
अन्ये त्वाहुः । तत्रार्थिभ्यो दानं विहितम् । इह त्वनर्थिनामधिकारात् विधानमात्रया वस्त्रयुगादिदानेन च नराणां पूजा कर्तव्या । तथा चाह । विप्राणां पूजको भवेदिति ॥ निधिरिव निधिः । उत्तमफलत्वात् । ब्रह्मसंनिहितो ब्राह्मः ॥ ८२ ॥
न तं स्तेना न चामित्रा हरन्ति न च नश्यति ॥ तस्माद्राज्ञा निधातव्यो ब्राह्मणेष्वक्षयो निधिः ॥ ८३ ॥
ब्राह्मणेभ्यो योऽर्थो दत्तः न तं स्तेना आटविकादयोऽमित्राश्व शत्रवो हरन्ति ॥ ना भूमिष्ठमिव विस्मृत्य प्रतिभाव्येन वा नश्यति ॥ ८३ ॥
न स्कन्दति न व्यथते न विनश्यति कर्हिचित् ॥ वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्यो ब्राह्मणस्य मुखे हुतम् ॥ ८४ ॥
एष एवार्थोऽवश्यानुष्ठेयः प्रकारान्तरेण पुनरुच्यते । अग्नौ यद्धूयते तत्कदाचित् स्कन्दत्यधः पतति हूयमानम् तथा च्यवते पुरोडाशादिक्षामतया । ततश्च कर्मवैगुण्या
: ष-अक्षय । २ ख-ड-क्ष-प्रतिपत्सव, । ३ ख -ड-क्ष- नित्यत्वावेक्षणयार्यावज्जीविक कर्तृघतयो फलेभावि- । ४ ण - कामत्ववीतायां निवर्तते । ५ ण-अर्थिनामपिक यानमात्रया । ६ ण- ब्रह्मसुनिहितो • ड-ण-क्ष-प्रतिभवेन । ८ फ-ख-ड-क्ष-स्कन्दते । ९ फ-ड-ण-क्ष- अवश्यानुष्ठेयार्थः ३
For Private And Personal Use Only
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
99
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
द्विनश्यति शिष्टानाम् । इदं तु यद् ब्राह्मणेभ्यो दानं न तस्यैते दोषाः सन्ति । अत एवाह । वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्योऽग्नौ होमेभ्य इत्यर्थः । मुख्यार्थवृत्त्या कर्मनामधेयमेवाग्निहोत्रशब्दस्तदा चादिग्रहणं व्याख्येयम् । मुखे हुतमिति पाणिरेव ब्राह्मणस्य मुखं" पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृत इति वचनात् । वरिष्ठं श्रेष्ठम् । अर्थवादश्चायं न पुनहोम निन्दैव
I
देव ॥ ८४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५१७
सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणबुवे || आचार्ये शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे ।। ८५ ।।
विप्रेभ्य इति च प्रकृतम् । तथा च प्रागप्युक्तम् ( ३२९६ ) " वेदतत्वार्थविदुषे ब्राह्मणायेति” । नच यथाश्रुतदानफलोपपत्तिः । कीदृशं हि तत्साम्यं जातितः परिमाणतः उपकारतो वा । यदि तावज्जातिर्तस्तदिति औषधपानोद्देशेन देवलेभ्यो दत्तं खाद्यदानं १० दुःखायैव स्यात् । तिक्तकटुकषायानि प्रायश औषधानि विरेचनीयानि" न प्रीतिजननानि । अथ परिमाणतः तत्रापि यदि द्रव्यमनपेक्ष्य केवलपरिमाणसाम्यं सुवर्ण दत्तं तत्परिमाणं ताम्र लभ्येत । अन्यद्वैी मृत्काष्ठादि । अथ जातितः परिमाणतश्च । तत्र प्रागुक्ता एव दोषाः । अथेोपकारतः । तत्रापि हि यदि तज्जातीय एवोपकारः व्याधिनिवृत्तिरौषधोपकारः । असति च व्याधौ फलस्य विनिवृत्तिरतो व्याधिनिवृत्ति फैल के नौषधदानेन १५ व्याधिराक्षेप्तव्यः । सुसमं वा अन्यदुःखं इति प्राप्तं तस्मात् यथा निवीतं मनुष्याणां उपवीतं देवानामुपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कुरुत इत्युपव्यानविशेषन्निवीतादयो न पृथग्वाक्यानि तथेदमपि द्रष्टव्यम् ।
1
अत्रोच्यते । नात्राख्यातश्रवणस्याप्यस्ति सर्वेषां समत्वात् तत्र यद्यर्थवादः ' सहस्रं वेदपारग' इति तदर्थवादोऽस्तु । अथायं विधिः । विध्यन्तरशेषभावात्सर्वत्रं विधिरभ्युपेतव्यो २० विशेषाभावात् निवीतादिषु तूपव्ययत इत्यत्रा ख्यातदर्शनात् तदर्थस्यै विधिविषयत्वयोग्यत्वाभावादेकत्वावगमाच्च युक्तार्थवदेव तर्ह्य विशेषः । यत्तु नाब्राह्मणेभ्यो दानमस्तीति द्विस्मृतं भवेत् । दीनानाथादिभ्यः सर्ववर्णेभ्यो दानस्य विहितत्वात् । एतान्येव च विधायकानि वाक्यानि ब्राह्मणेभ्यो राज्ञां दानस्य तूक्तं यथाश्रुतफलानुपपत्तिः सर्वप्रकारेणास्याभ्युपगम्यमानत्वादिति । *
२५
I
अत्रोच्यते । लौकिकीयं वाचो युक्तिः । सममिति यलोके नात्युत्कृष्टं तदेव - मुच्यते । समलवणाः सक्तव इति । उपकारापेक्षा च द्विगुणमिति संख्याश्रुतिर्यावत्तस्योपकारस्तावव्दिगुणो भवति । न तद्द्रव्यप्राप्तिर्नापि तज्जातीय एवोपकारः । किंतु प्रीत्यतिशयो
For Private And Personal Use Only
१ ण - सर्वशमं । २ ख-ड-फ-क्ष-नितरां । ३ ड ण-क्ष-वृत्तिता । ४ णनिन्दके । ५ फ-प्राधीते । क्ष - अधीते । ६ ण-समकलोपपत्तिः, डक्ष- सफलोपपत्तिः । ७ ण - तत्सम्यक् जातिपरिमाणतः । *-* एतचिन्हांतर्गत खडक्ष पुस्तकेंषु नैव दृश्यत । ८ ण-जातित अपधपाने दत्ते तदेव लभ्येन । ततश्च तद्दान दुःखायैव स्थान् । ९ ण- कटकरसानि । १० फ- विरचनीयानीति प्रतिपत्ति। । ११ फ- अन्यथा । १२णप्रलेन । १३ फ- सुसंभवा दुःख प्राप्ता १४ ण- निबीतथा । १५ फ-भक्तिव्यम् १६ फ-श्रवणभस्ति । १७ फ - समत्वात् । १८ फ-यो । १९ फ- तदर्थ । २० फ-तदर्थविधि । २१ फ- सर्वभ्यो ।
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः त्पत्तिः । न चेह फलविशेषश्रुतिर्येनेयमाशोऽपि स्यात्कितदेव द्रव्यं प्राप्येत उतं स एवोपकार इति । अश्रुतफलविशेषेषु स्वर्गः फलम् । किंच तिलादिदाने प्राप्तिः फलं श्रूयते । तत्र का द्रव्यसाम्याशङ्का । तस्माच्चायमप्यर्थ उत्तरोत्तरोऽत्र च पात्रातिशयदानात्फलातिशयसिद्धिः । तथा चाह " पात्रस्य हि विशेषेणेति"।
ब्राह्मणब्रुवे ब्रुवशब्दः कुत्सायाम् । जातिमात्रब्राह्मणोऽध्ययनादिगुणहीन' इत्यर्थः । आचार्य उपनेता । वेदपारगोऽध्ययनश्रवणाभ्यां वेदस्यान्तं गतः ॥ ८५ ॥
पात्रस्य हि विशेषेण श्रद्दधानतयैव च ।
अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्य फलमश्नुते ॥ ८६ ॥
पातयते धर्मकर्मणः पात्यमानं वा त्रायत इति पात्रं संप्रदानम् । अथवा घृत१० तैलाद्याधारः पात्रमुपचारादिदमपि पात्रम् । अत्रापि हि द्रव्यं निधीयते । आह च ( ७८२).
"नृपाणामक्षयो ह्येष निधिर्नामोऽभिधीयत" इति । तस्य विशेषो भेदः सगुणनिर्गुणत्वादिः । तेन हेतुना दानस्य फलमवाप्यते । अल्पं वा गुणवते वृत्तस्वाध्यायसंपन्नाय दत्तं बहु निर्गुणाय स्वल्पम् ॥ ८६ ॥
देशकालविधानेन द्रव्यं श्रद्धासमन्वितम् । पात्रे प्रदीयते यत्तु तद्धर्मस्य प्रसाधनम् ॥ ८७॥
तत्र देशः स्वनिवासदेशादन्यो जानपदः । दूरदेशप्रोषितायां संनिहितत्वादत्तमस्य हेतुरुपघातः। यज्ञप्रवृत्तस्य केनचिदंगेन न्यूनता ग्रहोपराग इत्येवमादिः। विधानम् । उदकपूर्वकस्वस्तिवाचनसंस्कारातिशयो भावः प्रसाद इत्यादि । द्रव्यं गोभूहिरण्यादि । . श्रद्धा प्राप्त्यभिलाषातिशयः। कथमिदं मे निवर्तेति बुद्धिसंतानः प्रत्येति । क्रियासमनन्तरं फलोत्पत्तेरनियममाह । न पुनर्जन्मान्तरफलतामेव । वैदिकानां कर्मणां फल एव कोमस्य नियमावगमात् ।। ८७ ॥
समोत्तमाधमै राजा त्वाहृतः पालयन्मजाः॥ न निवर्तेत संग्रामात्मानं धर्ममनुस्मरन् ॥ ८८ ॥
सर्वोपायपरिक्षये राज्ञो विहितं युद्धम् । तत्र संग्रामभूमिगतस्याहतस्य समन्यूनाधिक२५ बलेनापेक्षाप्रतिषेधार्थमिदं पदं न मन्तव्यं निकृष्टबलं न हन्मीति ।
अथवा ये शत्रव आटविकादयः प्राकस्थितां मर्यादामतिलंध्य देशमत्क्रामन्ति शत्रुभिर्वा राज्ञः संदधते न चेत्ते युद्धेन विना नियन्तुं शक्यन्ते तदा निकृष्टबलैरपि फ-ख-ड-क्ष-आशंकास्यादपि तु किंतदेव । २ फ-ख-ड-क्ष-ततः। ३ ण-प्राप्यतिफलं ।।
४ख-3-क्ष-तथेव। ५ण-तत्रापि; ख-ड-क्ष-न तत्रापि। ६फ-ब्राह्मणो निधीयते। ७ण-तथा तथा . प्रधानतयाऽपि वा । ९ण-देशे। ९ण-कालस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
५१९ तैर्योद्धव्यमेव । यद्यपि तैरसौ शब्देन नाहूतो वस्तुतस्त्वाहूत एव भवति । एष हि क्षत्रियाणां धर्मः । यदाहूर्तः प्रकृतैस्तैयुद्धे सर्वेण सह योद्धव्यमेव । जातिवयशिक्षापुरुषकारादि नापेक्षितव्यम् । एष धर्मः स्मर्तव्यः ॥ ८८ ॥
संग्रामेष्वनिवर्णित्वं प्रजानां चैव पालनम् ॥
शुश्रूषा ब्राह्मणानां च राज्ञां श्रेयस्करं परम् ॥ ८९ ॥ त्रयाणां धर्माणां तुल्यफलत्वाय श्लोकोऽयम् ॥ ८९ ॥
आहवेषु मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीक्षितः॥
युध्यमानाः परं शक्त्या स्वर्ग यान्त्यपराङ्मुखाः ॥९० ॥ आहूयन्ते युद्धार्थमितरे यत्र वीराः स आहवः संग्रामः । मिथः स्पर्धमाना अन्योन्यं परस्परं जिघांसन्तो हननेच्छवः युद्धयमानाः प्रहरन्तः परं शक्त्या १० परया यथा शक्त्या यथाबलमित्यर्थः । छांदसत्वात्परेत्यस्य स्थाने परमिति रूपम् । अपराङ्मुखा युद्धयमाना इति संबन्धः । स्वर्ग यान्ति ।
ननु च राज्यलोमात्प्रवृत्तानां दृष्टस्य फलस्य संभवात्कुतः स्वर्ग उच्यते । वक्ष्यमाणयुद्धनियमापेक्षः स्वर्गः । न हि तेषां नियमानामन्यत्प्रयोजनमस्ति । न कूटैरायुधैरित्यादिना त्यक्तराज्यस्यापि शक्तप्रणिपातेन तदनुजीवनसंभवात् भवेत् । तस्मादहस्तत्फलसंभवः । १५ अथवा निश्चिते पराजये निराशस्य ययुद्धावतरणं तच्च स्वर्गायैव । अस्मादेव वचनान्नात्मत्यागनिषेधस्य विषयोऽयम् । महीक्षितो मण्डलेश्वरा न पुनस्तदनुनीविनस्तेषां हि स्वाम्यर्थैव प्रवृत्तिर्न स्वार्था । अतश्च कुतस्तेषां फलसंबन्धः । ऋत्विजामिव दक्षिणापणेन परिक्रीतानामेवमेषामपि भृतिपरिक्रीतानां कुतः स्वर्गादिफलोत्पतिः । ननु च अविशेषेणैतदुक्तम् (१९७) “ उद्यतैराहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च । सद्यः सन्तिष्ठते यज्ञ" इति। तथा २० "द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ। परिबाड्योगयुक्तश्च शूरश्चाभिमुखो हतः । इति ।
तथा भारते युद्धप्रेक्षिणामपि स्वर्गः संदर्शितः । मन्त्रालङ्गानि च सन्ति "ये युध्यन्ते प्रधनेषु शूरासो ये तनुत्यनः। ये वा सहस्रदक्षिणास्ताँश्च देवापि गच्छतात्॥"
सहस्रदक्षिणानां यजमानानां शराणां च रणशिरसि त्यक्तप्राणानां महाफलत्वं दर्शयति । ये युध्यन्ते न च मरणायैव नियन्ते । न हि संपरिग्रहकालेऽयमुपसंवादोऽस्ति । २५
१ण-यदाहूतै प्रवृत । २फ-नार्हस्तस्य फलस्य संभवः कुतः। ३ फ-युद्धावतारः तत् । ४ फ-वृत्ति। ५फ-हियन्ते।
For Private And Personal Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५२०
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
यथा होत्रोद्गात्रादीना स्वप्रवचनसमाख्या नियतात्विज्यपदार्थानुष्ठानायैव वरणं तस्मात्प्रभुकार्योद्देशेन यन्मरणं तदनुक्रान्तफलायैव । न च परप्रयुक्तात्कर्मणोऽन्यस्य फलं नास्ति । अश्वमेघावभृथे हि ब्रह्मघ्नस्य स्नानादयजमानस्यैव शुद्धिः । अत्रोच्यते । यदुक्तम् 'उद्यतेराहव' इति तदा भृतिपरिक्रीतस्यास्वतस्य प्रनार्थे युद्धे प्राणत्यागो धर्मायैव । यस्य वा कुर्विति प्रयाणं रण इत्येव परिकरो बद्धस्तदपेक्षमेतत् यज्ञसंस्थावचनं एवंभूतश्चामिमुखो हत इति । अथवा नरकामाव एव सूर्यमंडलभेदनं युद्धयमानस्य भविष्यति । यत्र विषयान्तरेश्वरेण राज्ञा परस्य राज्ञो :विषयो हन्यते मज्यते जनो लुप्येत्तत्र तदर्थ युद्धे प्राणत्यागो धर्मार्थः । अन्धतमो हि नरके तदभावात्सति प्राकाश्ये सूर्यमण्डलभेदैनवचनं
सूर्यमण्डलं भिनत्ति । उपरिष्टाल्लोकानाप्नोति । नाधःप्रपततीत्यर्थः । भृतिपरिक्रीतस्य १० प्रमोः संग्रामे समुपस्थिते तमेव जहतो नरकनिषतनं तदर्थ युध्यमानस्य भर्तृपिण्डानृण्यं
गतवतो दुष्कृतेनाप्रतिबध्यमानस्य स्वैः सुकृतैर्युक्त एव स्वर्गादिलाभः । अत उक्तं " सद्यः संतिष्ठते यज्ञ " इति । अव्यवधानेन यज्ञफलमविशेषश्रुतौ स्वर्गमवाप्नोतीत्यर्थः । एवं भारतेऽपि भूतिपरिक्रीतानां स्वर्गफलावाप्तिवचनमुपपद्यते । युद्धप्रेक्षिणां तु स्वर्गावाप्तिरर्थवाद एव । अथवा बहुषु जीवनोपायेषु सत्सु यच्छस्त्रेण जीवनं ततो नियमात्स्वर्गः । यत्त न मरणाय क्रीयन्त इति शस्त्रभृतां भृतिदानेनान्ययुद्धात्प्रयोजनमस्ति विशेषानुपदेशात् सर्वकार्योद्यताः सर्वप्रकार मदर्थः संपादनीय इति परिक्रीयन्ते तत्र यदा युद्धमुपस्थितं भवति तदा आ शरीरपातात्प्रभोः कर्तव्यस्तथाऽऽनृण्यं भवति । अनुपस्थिते तु युद्धे यदि भृत्यस्य मरणं भवति तदा सर्वेऽनृणा एव । उद्युक्ते ह्यसौ तत्कार्ये तादृश एवास्योपसंवादः ।
युद्धकाले योद्धव्यं भवतीति लिङ्गदर्शनमपि तूपपद्यत एव । अश्वमेधावभूथे तु स्पष्टं वचनं २० — तस्मात्समागमे तेषामिति' । इह तु युद्धसाध्यमिति विशेषः ॥ ९० ॥
न कूटैरायुधैईन्यायुध्यमानो रणे रिपून् । न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः ॥ ९१ ॥
तानिदानीमदृष्टान्नियमान्दर्शयति । कूटानि यानि बहिःकाष्ठमयान्यन्तर्निशितशस्त्राणि । कर्णिनः शराये शल्यस्य मूले मध्ये वा कर्णाकारैः फलकैः क्रियन्ते ते हि २५ प्रविष्टा दुरुद्धरा भवन्ति । उद्रियमाणाः प्रहारैरभिन्नमपि शरिरैकदेशं भिन्दन्ति । दिग्धा
विषोपलिप्ताः । अग्निना ज्वलितमादीपितं तेजोमयफलकं येषां एतैर्न योद्धव्यम् ॥ ९१ ॥
१ ण-भेदित । २ ण-भृत । ३ ण-नरक नियत तत्तदर्प । ४ फ प्रतिबाध्यमानस्य । ५ फ-जीयन्ते। ६ फ-प्रभुर्गुरु । ७ ण- भरणं भवति तदाऽसौ भृत एव । ८ ण साध्यमिति ।
For Private And Personal Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
न च हन्यात्स्थलारूढं न क्लीबं न कृताञ्जलिम् ॥ न मुक्तकेशं नासीनं न तवास्मीति वादिनम् ॥ ९२ ॥ रथस्थेन रथारूढ एव हन्तव्यः स्थलस्थितो न हन्तव्यः । क्लीबो नपुंसकः पौरुषहीनो वा । अन्यत्र दृढ आसीन उपविष्टो रथपृष्ठे भूमौ वा तवास्मीति वदति यस्तमपि न हन्यात् । शब्दनियमोऽत्र न विवक्षितः । दीनं वदन्नेवजातीयकैरपि शब्दैस्त्वदीयोऽहं त्वाश्रितोऽस्मीति न हन्तव्यः ॥ ९२ ॥
1
न सुप्तं न विसन्नाहं न नग्नं न निरायुधम् ॥
नायुध्यमानं पश्यन्तं न परेण समागतम् ॥ ९३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नायुधव्यसनप्राप्तं नातं नातिपरिक्षतम् ॥
न भीतं न परावृत्तं सतां धर्ममनुस्मरन् ॥ ९४ ॥
न नग्नं ' न भग्नमिति ' वा पाठ: । विसन्नाहस्य प्रतिषेधान्नन्नस्य प्राप्तिरेव नास्ति । तेन शिरस्त्राणाद्यभावेनैकदेशेन नग्नतया नग्नो द्रष्टव्यः । भग्नस्यापि परावृत्त - १० प्रतिषेधात्संमुखस्थोऽपि त्वया सह न युध्येयमिति वक्ति सनानुबन्धनीयोऽवश्यं योद्धव्यमिति । नायुध्यमानं पश्यन्तं यः प्रेक्षक एव केवलः स न हन्तव्यः । यस्तु प्रेक्षते युध्यते च न तत्र प्रतिषेधः । परेण समागतः । अन्येन सह युध्यमानोऽन्येन न हन्तव्यः ॥ ९३ ॥
यस्तु भीतः परावृत्तः संग्रामे हन्यते परैः ॥ भर्तुर्यद्दष्कृतं किञ्चित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते ॥ ९५ ॥
५२१
आयुधव्यसनमायुधकृच्छ्रमायुधभङ्गः कुण्डलिभावः खगस्य ज्याछेद इत्येव - मादिस्तं प्राप्तम् । आर्तः हतपुत्रभ्रात्रादिः । भीतं मुखरागादिना विज्ञाय शस्त्रसंमुखमपि परावृत्तं प्रत्यावृत्य स्थितम् । एते नियमाः प्रतिषेधापेक्षः प्रत्यवायस्तदा च स्वर्गप्राप्तिवचनमर्थवादः । किं पुनरत्र युक्तं पुरुषार्थः प्रतिषेधात् " न कलखं भक्षयेत् " इतिवत् । २० तथा हि नो मुख्यार्थवृत्तिता भवति । सतां धर्ममिति शिष्टानामेष आचार इत्याह अनुस्मरन्निति ॥ ९४ ॥
1
१५
For Private And Personal Use Only
“नैवं मन्तव्यं परावृत्तो यदि हन्यते तदा दुष्कृत्य हतस्तु नेति किंतर्हि परावृत्त - २५ मात्रनिबन्धनं दोषवचनम् । किंचन परावृत्तहते नेयं बुद्धिः कर्तव्या अनुभूतखङ्गप्रहारोऽस्म्यनृणः कृतभर्तृकृत्य इति । तथाविधाः प्रहारा न कस्मैचिदर्थायेति दोषातिशयदर्शनेन
१ ण - युद्धेदिति । २ ण-न युध्यमानं पश्यंतं यः प्रेक्षको बले स न हन्तव्यः । यस्तु प्रेक्षते न युद्धते च । ३ ण- समागतम् । ४ ख-ड-क्ष- नायुधव्यसना वाप्तं ण-व्यसनाप्राप्तं । ५ ण - नाभिपरिस्कृतं ण-नातिपरीक्षितम् । ६ ण-अनुभूतश्च प्रहारोऽस्मृनृपः । ७ फ- तथाविधः । ८ फ-प्रहारो न कार्यों ।
६६
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५२२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः
दर्शयति । भर्तृसंबन्धिदुष्कृतमिति यच्च वचनमुत्तरत्र तदीयसुकृतग्रहणमिति तदर्थवादः । न ह्यन्येन कृतं शुभमशुभं वाऽन्यस्य संभवति । न च सुकृतस्य नाशः । किन्तु महता दुष्कृतेन प्रतिबन्धे चिरकालभाविता सुकृतस्य फलस्योच्यते ॥ ९५ ॥
यञ्चास्य सुकृतं किंचिदमुत्रार्थमुपार्जितम् ॥ भर्त्ता तत्सर्वमादत्ते परावृत्तहतस्य तु ॥ ९६ ॥
यच्चास्य सुकृतं किंचिद्भर्ता तत्सर्वमादत्त इति । अमुत्रार्थमुपार्जितम् । अर्थोऽस्यास्तीत्यर्थः । अर्श आदित्वादच् । अमुत्रामुष्मॅिल्लोके यत्प्रयोजनं तद. र्जितं तदस्य निष्फलं भवति । अमुत्रार्थोऽस्यति वा अमुत्रार्थ व्यधिकरणो बहुव्रीहिर्गमकत्वात्प्रायोजकाच ॥ ९६ ॥
रंथाश्वं हस्तिनं छत्रं धनं धान्यं पशूस्त्रियः॥ सर्वद्रव्याणि कुप्यं च यो यजयति तस्य तत् ॥ ९७॥
कुप्यं शयनासने ताम्रभाजनादि यो यजयति तस्य तत् । राज्ञः स्वामित्वाद्हणे प्राप्ते तदपवादार्थमेतत् । सुवर्णरूप्यभूम्यावासकादि राज्ञ एव । एवमर्थ परिगणनम् ।
आयुधसंवाहनादि राज्ञ एव । धान्यादीनां पृथगुपादानाद्धनशब्देन गोमहिष्यादिकमुच्यते । १५ तयाँ राजधनं चामिति प्रयुञ्जते ॥ ९७ ।।
* राझश्च दारुद्धारमित्येषा वैदिकी श्रुतिः॥ राज्ञा च सर्वेयोधेभ्यो दातव्यमपृथग्जितम् ॥ ९८ ॥
येन यज्जितं तेन तद्गृहीतव्यमित्यस्यायं विशेष उच्यते । स्वयमुद्धारं राज्ञे दधुरुत्तमद्रव्यमुद्धृत्य दारित्यर्थः । न सर्व तैर्ग्रहीतव्यमित्येषा वैदिकी श्रुतिः “ इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा" इत्याद्यपक्रम्य " स महान भूत्वा देवता अब्रवीदुद्धारं म उद्धरतेति"। राज्ञा वा पृथग्नये स्वयंजये यत्रायं विभागो नास्त्यनेनायं ग्रामो जितः । एष चे परकीयः सामन्तादिः सर्वेण सर्व उत्खातमूलः सकृत्कृतः तत्र राज्ञा लब्धपशमनन्यायेन भृत्याः संविभननीयाः ॥ ९८ ॥
एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधर्मः सनातनः ॥ २५ अस्माद्धर्मान्न च्यवेत क्षत्रियो मन् रणे रिपून ॥ ९९ ॥ *[भुत्येभ्यो,विभजेदान्नैकः सर्वहरोभवेत्। नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः॥१॥]
उ-तथाश्वं । २ ख-ड-फ-क्ष-विनायुधो । ३ ण-गोमहिष्यादि । ४ फ-तथा च हीना धनं प्राप्य तद्धनं ममामिति । ५ फ-पृथग्भूयस्वयमूहनीयमत्रार्थविभाग्ये । ६ फ-वा ७ ख-ड-क्ष-यो धर्मः; ण-योऽयं धर्मः।
For Private And Personal Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
५२३ उपसंहारोऽयम् । योधा योद्धारस्तेषां धर्मो योधधर्मः । अनुपस्कृतः अगहितः । अविकृतो वा । अत एवाह सनातनः स्वेच्छया प्रवर्तितो विकृतः स्यात् । न च्यवेत न चलेत । सर्वदाऽनुतिष्ठेत् । क्षत्रियग्रहणं मुख्य॑स्तस्यात्राधिकार इति दर्शयितुं न त्वन्यस्य तत्स्थानापन्नस्य नायं धर्म इति ॥ ९९ ॥
अलब्धं चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेत्प्रयत्नतः ॥
रंक्षितं वर्धयेच्चैव वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ १०० ॥ न क्षत्रियः संतुष्टः स्याब्राह्मणवत्किन्त्वलब्धार्जने यत्नं कुर्यात् । अर्जितं च धनं रक्षेद्रक्षितं च वर्धयेत्कोशसंवयं कुर्यात् ततः पात्रेभ्यो दद्यात् । न यायव्ययं कुर्यात् । तदुक्तं " आयादेल्पतरो व्यय " इति ॥ १० ॥
एतच्चतुर्विधं विद्यात्पुरुषार्थप्रयोजनम् ॥ अस्य नित्यमनुष्ठानं सम्यकुर्यादतन्द्रितः ॥ १०१॥ अलब्धमिच्छेद्दण्डेन लब्धं रक्षेदवेक्षया ॥
रक्षितं वर्धयेद्वृध्या वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ १०२ ॥ पुरुषस्य येऽर्थास्तेषां प्रयोजनं चतुर्विधम् (१०१)। चतस्त्र एताः क्रियास्तत्र प्रयोज्या अर्जनवर्धनरक्षणदानानि । उपकारवचनोऽर्थशब्दः। पुरुषार्थसिद्धयर्थमेतत्प्रयोजनं १५. तस्य चतुर्विधस्य प्रसक्तस्य नित्यमनुष्ठानं कुर्यात् ॥ १०२ ॥
नित्यमुद्यतदण्डः स्यान्नित्यं विवृतपौरुषः ॥
नित्यं संवृतसंवार्यों नित्यं छिद्रानुसार्यरेः ॥ १०३॥ उद्यतो दण्डोऽनेनेत्युद्यतदण्डः । उद्यत उद्युक्तः सव्यापार इति यावत् । तत्रं हस्त्यादिबलं नित्यं योग्याभिरभिविनयेत् । शिक्षा वाहनदमनादिभिर्विधेया । करणयोग्या २० अभ्यासाश्च । तद्वाहनादिषु वस्त्राभरणसंस्कार इत्यादिरुद्यतदण्डता। तथा कुर्वतोऽस्योत्साहशक्तियोगो मण्डले प्रकाशीभवति । तथा नित्यं विवृतपौरुषः। विवृतं प्रकाशतामागतं पौरुषं कर्तव्यम् । सन्धिपालाटवीस्थानादिष्वाप्तपुरुषैरधिष्ठिताः सन्निरुद्धाः कवचिनः सततं जागरणार्थ नियोज्याः । नित्यं संवृतसंवार्यः संवरणीयं संगोपनीयमात्मगतं कृत्वा तत्स्थानं संवृतं कर्तव्यमुपग्रहेण परोपजापरक्षणेन च नित्यं छिद्रानुसरणेन सर्व शत्रोः २५ कृत्यक्ष ज्ञात्वा झटिति तदुपजीपः ॥ १०३ ॥
१ ख-ड-ण-क्ष-वैकृतः । २ ण-मुख्यं । ३ ख-ड-क्ष-तत्राधिकार इति । फ-नायथार्थव्ययं कुर्यात् ।। ख-ड-क्ष-न यथाव्ययः स्यात् । ५ फ-कुर्यादल्पतरव्ययमिति; ख-ड-क्ष कुर्यादल्पतरंव्ययमिति । ६ ख-ड-क्ष-अर्जनेक्षणवर्धनानि । ७ ख-ड-क्ष-उपचारवचनो व्यर्थशब्द । ८ ण-प्रयोजनांतरस्य। ९ ख-उ-क्ष-प्रयोक्तव्यनित्य-। १० ण-तद्रहस्यादिबलं । ११ फ-योग्याभिविनयेत् । १२ ख-ड-क्षशिक्षाच हननदमनादिभिर्विधायीकरणयोग्या अभ्यासाच । १३ ख-ड-क्ष-शक्तियोगो। १४ फ-र्थः ।। १५ फ-करणेन । १६ ण-छिद्रानुसार्ये सतोः । १७ फ-जयः। .
For Private And Personal Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
·५२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
नित्यमुद्यतदण्डस्य कृत्स्नमुद्विजते जगत् ॥ तस्मात्सर्वाणि भूतानि दण्डेनैव प्रसाधयेत् ॥ १०४ ॥ अनन्तरस्य फलम् । सर्वे जगदुद्विजते विभेति प्रतापख्याति भर्वति चेति । तस्मात्सर्वाणि भूतानि स्वप्रकृतीः परांश्च दण्डेनैव प्रसाधयेत् । एवं यत्नवतो भीतः शत्रवो ५ नर्मन्त्ययत्नेनैव ॥ १०४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अमाययैव वर्त्तेत न कथंचन मायया ॥
बुध्येतारिमयुक्तां च मायां नित्यं सुसंवृतः ॥ १०५ ॥
[ सप्तमः
माया छद्म । तेन न वर्तेत अविश्वसनीयस्तथा स्यात् । न च परप्रकृती - रज्ञातरूपा उपजपेत् । अरिणा प्रयुक्तां च मायां यथावद्बुध्येत । बुद्धया ज्ञात्वोपजापं : १० कुर्यात् । तत्र कृत्यपक्षश्चतुर्विधः । क्रुद्धलुब्ध भीतावमानितैः । तत्र येन कृतं शिल्पं किंचिदुपकारो वा दर्शितः तौ विप्रलभ्येते प्रसादेन नियोज्येते अवमन्येते वा । तदर्थोऽपि तत्समानः शिल्पोपकारी क्रुध्यति नास्यास्मदीयं शिल्पमुपकारो वोपयुज्यते । तादृशा उपजापसहा भवन्ति । तथा वाल्लभ्येनोपगृहीतः पश्चान्मनाधिकाराभ्यां भ्रष्टः प्रवासितबन्धुतद्वल्लभः प्रसभमभिपूज्य स्वीकृतः सकुल्यरैन्तर्हितः सर्वस्वमाहारितस्तत्समानकर्मविद्योऽन्यः १५ पूज्यते सोऽवधीयते इत्येवमादिक्रुद्धः । केनचित्कृतं पैशन्यं तत्समानदोषेभ्यो दण्डित अंतर्भ्रमदण्डपाताः सर्वाधिकारस्थाः सहसोपचितार्था इत्यादि लुब्धवर्गः । परिक्षीणः कदर्यो व्यसनी बहुॠण इत्यादिर्भीत वर्गः । आत्मसंभावितः शत्रुपूजामर्थितः नीचेरुपहतः तीक्ष्णः साहसिको भोगेनासंतुष्ट इत्येवमादिरवमानितवर्गः । एतत्परस्योपजपेत् आत्मनश्च रक्षेत् ॥ १०१ ॥
* नास्य छिद्रं परो विद्याद्विद्याच्छिद्रं परस्य च ॥ गृहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥ १०६ ॥
एष एवार्थः पुनरुच्यते । तथा यत्नातिशयं कुर्याद्यथा परस्य छिद्रमन्विच्छेदात्मनश्च रक्षेत् । य एवं क्रुद्धादिः कापटिकादिचारपुरुषैर्ज्ञायते स एवात्मीयोऽनुनीयत इति । कूर्मवदङ्गं गृहेद्रक्षेद्विवरमात्मनः परोपजापात्स्वच्छिद्ररक्षणं महाप्रयोजनमित्येतद- २५ नेनाह ॥ १०६ ॥
For Private And Personal Use Only
**[न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलादपि निकृन्तति १ १ ण- अशान्तः । २ ख ड ण-क्ष-नमते । ३ फ-माया यथावत् । ४ ण-फ-कृत्वा । ५ ड-क्षक्रुद्धलब्धभीतैवैमानिकमदैः । ६ फ-हतं शल्यं... स विप्रलभ्यते । ७ फ-शल्योपभा ८ फ-शिल्पं [ ९ड-क्ष- मनोविकाराभ्यां । १० फ-बन्धुः । ११फ दण्डिन । १२ फ - उपपादितार्थाः । १३ फ-बहुल । · १४ फ–पूजार्चनरतः ।
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
९२०
बकवाञ्चिन्तयेदन्सिंहवच्च पराक्रमेत् ॥
वृकवचावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् ॥ १०७॥ ___ यथा अप्सु दुर्गाश्रयमपि मत्स्यबलं स्वभावतस्तद्ग्रहणार्थं बकः पर्युदासनपरतया तद्हणोपायं ध्यानादियोगादासादयति एवमर्थचिन्ताभिगोगातिशयेन सुदुष्प्रापा अप्या आसाद्यन्त इति मन्वानो निर्वेदं गच्छेत् । यथा च शशोऽल्पकायत्त्वाच्छनोति निष्पतितुमुपरि संघादपि तथा एकोऽप्यसहायः सर्वतः समुत्थितसामन्तप्रकोपोऽशक्तोऽवस्थातुं दुर्गेऽरिसंपातं कृत्वा तस्माद्विनिष्पतेद्गुणवति संश्रयार्थम् । यथा च वृकः पशुग्रहणाभियोगाद् बालप्रमादमासाद्यावलुम्पते एवं स्वोरक्षापर इति मत्वा तद्ग्रहणाभियोगो न मोक्तव्यो भविष्यति स कालो यत्रायं वृकवदवलुपिष्यते । यथा सिंहो महाकायानपि हस्त्यादीन्हन्ति पराक्रमोत्साहशक्तियोगात् एवं महदरिबलमिति न भेतव्यं अल्पप्राणेनापि १० कदाचिदुत्साहवतां महाप्राणो निहन्यत इति ॥ १०७ ॥
एवं विजयमानस्य येऽस्य स्युः परिपन्थिनः॥
तानानयेदशं सर्वान्सामादिभिरुपक्रमैः॥ १०८॥ ये परिपन्थिनः प्रतिपक्षतया वर्तन्ते ते वशमानेतव्याः । न त्वानुकूल्येन ये वर्तनते । तेऽपि सामादिभिः पूर्व न प्रथमत एव दण्डेन ॥ १०८ ॥
. यदि ते तु न तिष्ठेयुरुपायैः प्रथमैत्रिभिः ।।
दण्डेनैव प्रसयैतांश्छनकैर्वशमानयेत् ॥ १०९॥ . सामादिमिरशक्या दण्डेन वशमानेतन्या इति यदुक्तं तदिदं दण्डेन प्रसह्यामिभूय शनकैर्यादृशो दण्डोपक्रमस्तेन । न साहसिकतया ॥ १०९ ॥
सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः॥
सामदण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये ॥ ११० ॥ वक्ष्यमाणानां सामादीनामुपायानां सामदण्डौ निर्गद्येते प्रशस्यतया सति सान्नि क्षिप्रं कंपो न भवति दण्डे तु सर्वसिद्धिः ॥ ११० ॥
यथोद्धराति निदोता कक्ष धान्यं च रक्षति ॥
तथा रक्षेनृपो राष्ट्र हन्याच परिपन्थिनः॥ १११ ॥ १ ड-क्ष-पर्युदासनापरतया । २ ड-क्ष-दि-मुहुःप्राया अध्यर्या । ३ ण-मध्यादपि; क्ष-निष्पतितुं परिसंध्यादपि । ४ ड-फ-समुत्थितामासं च; फ-समुत्थिन । ५ ड-क्ष-पशुग्रहणाभिलाषात् अभियोगान् बले प्रमादमासाधावलुप्यते; ण-बालप्रमादमासाद्य; फ-अद्यचलग्नमांसाधर । ६ फ-स्व । ७ण-निहन्यात् । ८फ तइंडेन प्रसह्य भूयः आसन्न-शनकर्या वद्धा। ९ उ-ण-क्ष-निवार्यत । प्रशस्यतया सविवक्षया सान भवंति दंडे तु सर्वसिद्धि।
For Private And Personal Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः
ये राजानमभिद्रुह्यन्ति तेषां ये सुदृवान्धवाः संबन्धोपसर्पिणो वा न ते विनाशयितव्याः । यदि न तत्कार्याभ्यन्तराः । य एव दुष्टास्त एव निग्राह्या न तत्संबन्धिन इत्येतन्निर्दातृदृष्टान्तेन प्रतिपाद्यते । यथा धान्यकक्षयोः सहोत्पन्नयोरत्यन्तसहितयोरपि
नैपुण्येन धान्यं रक्षति कक्षमुद्धरति । एवं स्वराष्ट्रे यावन्तस्तेषां सुहृदावपि तयोर्दोष५. वान्यः स एव निग्राह्यो न यः सुसङ्गतोऽपि । अतः साध्वसाधुविवेकेन साधवो रक्ष्या असाधवो निग्राह्याः ॥ १११ ॥
मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः कर्शयत्यनवेक्षया ॥
सोऽचिराद्धश्यते राज्याजीविताच सबान्धवः ॥ ११२ ॥
यस्तु राजा पूर्वोक्तविवेकमकृत्वा मोहेनानवेक्षया स्वराष्ट्र कर्शयति स दण्डैः सह भ्रश्यत्यचिराद्राज्याज्जनपदानुरागेण प्रकृतिकोपेन जीविताच साहसिकैरेकाकिभिरपि जीवितनिरपेक्षैर्हन्यते ॥ ११२ ॥
शरीरकर्षणात्माणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा । तथा राज्ञामपि प्राणाः क्षीयन्ते राष्ट्रकर्षणात ॥ ११३ ॥
स्वराष्ट्रेऽत्यन्तमवहितेनानुराग उत्पादनीयस्तद्धि शरीरस्थानीयं शरीरे कर्शितेऽपथ्यभोजनरुक्षभोजनादिभिर्यथा प्राणा उत्क्रामन्ति एवं राष्ट्रकर्शनादपि ॥ ११३ ॥
राष्ट्रस्य संग्रहे नित्यं विधानमिदमाचरेत् ॥ सुसंगृहीतराष्ट्रो हि पार्थिवः सुखमेधते ॥ ११४ ॥
संग्रहो रक्षति धनं सुसंगृहीतं रक्षाविधानेन वशीकृतं परिपालितं वा येन स्वराष्ट्र २० स पार्थिवः सुखमेधते ॥ ११४ ॥
द्वयोस्त्रयाणां पञ्चानां मध्ये गुल्ममधिष्ठितम् ॥
तथा ग्रामशतानां च कुर्याद्राष्ट्रस्य संग्रहम् ।। ११५॥
द्वयोमा॑मयोर्मध्ये गुल्मं कुर्यात् । गुल्मो रक्षितृपुरुषसमूहस्तेनैकाधिष्ठितं संग्रह कुर्यात् । तद्युक्तमधिष्ठातारं पुरुषं कुर्यात् । अधिकारिसंग्रह इहोच्यते । एवं त्रयाण २५ पञ्चाना च । अथवा राजभाव्यार्थग्रहणस्थानं संग्रहः ॥ ११५ ॥
ग्रामस्याधिपतिं कुर्याद्दशग्रामपति तथा ॥ विंशतीशं शतेशं च सहस्रपतिमेवं च ॥ ११६ ॥ एकैकस्मिन् ग्रामेऽधिपतिं कुर्यात् । तदुपरि दशग्रामपतिम् । एवं सर्वत्र ॥ ११६ ॥ ग्रामदोषान्समुत्पन्नान् ग्रामिकः शनकैः स्वयम् ॥
शंसेनामदशेशाय दशेशो विंशतीशिने ॥ ११७॥ १ण-यावत्यन्तसुहृदावपि । २ फ-कर्शयति । ३ ख-ड-ण-क्ष-सम्रश्यति ।
For Private And Personal Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। विंशतीशस्तु तत्सर्वं शतेशाय निवेदयेत् ।
शंसेग्रामशतेशस्तु सहस्रपतये स्वयम् ॥ ११८ ॥ ये ग्रामदोषा एकग्रामाधिकृतेन न शक्यन्ते समाधातुं तान्दशेशाय निवेदयेत् । एवमशक्ती यावत्सहस्रपतिर्विज्ञाप्यः ॥ ११७ ॥ ॥ ११८ ॥
यानि राजप्रदेयानि प्रत्यहं ग्रामवासिभिः ॥
अन्नपानेन्धनादीनि ग्रामिकस्तान्यवाप्नुयात् ॥ ११९ ॥ एकाग्रामाधिकृतस्य वृत्तिरियम् । ग्रामिको प्रामाधिकृतस्तान्यवानुयाद्गृह्णीयात् । वृत्त्यर्थं राज्ञे प्रदातव्यानि ग्रामवासिभिः । अन्नादीनि तु धान्यादेः षष्ठाष्टमभागादिः यथा वक्ष्यति “ धान्येऽष्टमं विशाम् ' ( अ. १०। १२० ) इत्यादि ॥ ११९ ॥
दशी कुलं तु भुञ्जित विंशी पञ्चकुलानि च ॥
ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः सहस्राधिपतिः पुरम् ॥ १२० ॥ दशसु ग्रामेष्वधिकृतो दशी । एवं विंशी। छान्दसः शब्दसंस्कारः । कुलं ग्रामैकदेशः । क्वचिद्धंट्ट इति प्रसिद्धः क्वचिदुष्ट इति । एतदेव पञ्चगुणं विंशतिग्रामेष्वधिकृतः सर्व ग्रामशताध्यक्षः । पुरं नगरं सहस्रशः स्थानकानुरूपेण वृत्तिं कल्पेतेत्येतभ्यम् ॥ १२० ॥
तेषां ग्राम्याणि कार्याणि पृथक्कार्याणि चैव हि ॥
राज्ञोऽन्यः सचिवः स्निग्धस्तानि पश्येदतान्द्रतः ॥ १२१ ॥ तेषां ग्रामकार्येष्वितरेतरं विप्रतिपत्तिः । अन्यः स्वकार्येऽन्यः सचिवों महत्तमः । स्निग्धो रागद्वेषवनितो दर्शनाय नियोक्तव्यः ॥ १२१॥
नगरे नगरे चैकं कुर्यात्सर्वार्थचिन्तकम् ॥
उच्चैःस्थानं घोररूप नक्षत्राणामिव ग्रहम् ॥ १२२ ॥ उच्चैःस्थानं प्रधानभूतमित्यर्थः । घोररूपं प्रतापवन्तम्। नक्षत्राणामिव ग्रह अंगारक हस्त्यश्वादिबलसंपन्नम् ॥ १२२ ॥
स ताननुपरिकामेत्सर्वानेव सदा स्वयम् ॥
तेषां वृत्तं परिणयेत्सम्यग्राष्ट्रेषु तच्चरैः ।। १२३ ॥ स नगराधिकृतस्तान्सर्वानपि पतीननुपरिक्रामेत्सबलेन पूरयेत् ! सति प्रयोजने तेषां सर्वेषामधिपतीनां नटूनं सम्यक् परिणयेत् सम्यग्रूपतया परिजानीयात् । कै राजचरैः कार्पटिकादिभिः ॥ १२३ ॥
१ण-क्ष-तु। २ण-हाट । ३क्ष-उष्ट । ४क्ष-प्रामाणि।
For Private And Personal Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
राज्ञो हि रक्षाधिकृताः परस्वादायिनः शठाः ॥ भृत्या भवंति प्रायेण तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः ॥ १२४ ॥
परस्वमादातुं शीलं येषां ते परस्वादायिनः शठाः सम्यकारिणः प्रायेणाधिकृताः सन्तो भवन्ति । प्राकशुचयोऽपि रक्षन्ति वित्तानि । अतः प्राक्शुचित्वानुमानेनोपेक्षणीयाः। यत्नतः प्रतिजागरितव्याः। तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः। न केवलं राजार्थनाशः अनवेक्षया यावत्प्रजा अपि निर्धनीकुर्वन्ति ॥ १२४ ॥
ये कार्यिकेभ्योऽर्थमेव गृह्णीयुः पापचेतसः ॥ तेषां सर्वस्वमादाय राजा कुर्यात्मवासनम् ॥ १२५ ॥
ये रक्षाधिकृताः कार्यिकेभ्यो व्यवहर्तृम्यो व्यापारवद्भयो हललेशोदेशिकया १० दण्डयन्ति जनपदांस्तेषां सर्वस्वहरणप्रवासने राजा कुर्यात् ॥ १२५ ॥
राजकर्मसु युक्तानां स्त्रीणां प्रेष्यजनस्य च ॥ प्रत्यहं कल्पयेद्वृत्तिं स्थानकर्मानुरूपतः ॥ १२६ ॥
युक्तानां नियुक्तानां स्त्रीणामन्तःपुरदास्यादीनां प्रेष्यजनस्य दोलकवाहादेः प्रत्या वृत्तिं कल्पयेन्न सांवत्सरीयं सकृद्दद्याद्रामं तदेकदेशं वा । स्थानकानुरूपतः १५ प्रधानं नियोगः शय्यारक्षादि कर्म शरीरव्यापारस्तदनुरूपेण वृत्तिगया। प्रधाने स्थाने स्वल्पेऽपि कर्मणि महती वृत्तिर्निकृष्टे स्थाने मटरत्याप कर्मणि स्वल्पेतदुभयानुरूपम् ।।१२।।
पणो देयोऽवकृष्टस्य पदुत्कृष्टस्य वेतनम् ॥ पाण्मासिकस्तथाच्छादो धान्यद्रोणस्तु मासिकः ॥ १२७॥
अवकृष्टः संमार्जनशोधनविनियुक्तस्तस्य भक्तार्थ पणो देयः । उत्कृष्टस्य २० षट्सु षट्सु मासेषु गतेष्वाच्छादवस्त्रम् । धान्यद्रोणश्च मासिकः । चतुराढको द्रोणः । पणपरिमाणं दक्ष्यति । वृत्तिकल्पनार्था एते ॥ १२७ ॥
क्रयविक्रयमध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम् ॥
योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजो दापयेत्करान् ॥ १२८ ।।
करग्रहणविधिः कियता मूल्येन क्रीतमेतत्कियच्च विक्रीयमाणं लभते कियता च २५ कालेन विक्रीयते कियत्प्रतिभावेन नश्यत्यथ नेत्येवमादिरूपक्रयविक्रयपरीक्षा ! अध्वानं
चिराचिरगमनप्राप्यताम् । भक्तं सक्त्वोदनादिमूलन । परिव्ययस्तदुपकरणं सर्पिः सूप१ण-नलेशोद्देशिकया । २ फ-राजा। ३ प-दोदक । ४ प-किंप्रतिभवेन न नश्यति।
For Private And Personal Use Only
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
५२९
शाकादि धनादि च । योगक्षेममरण्ये कान्तारे वा गच्छतो राजभयं चौरभयं निश्चौरता वेत्यादि । एतदपेक्ष्य वणिग्भ्यः करा आदातव्याः। " वणिग्भिर्दापयेत्करान् " इति पाठो युक्तः। गत्यादिनियमेन कर्मसंज्ञाया अभावात् । दण्डवचनो वा धातुस्तदा दण्डिवविकर्मकत्वम् ॥ १२८ ॥
* यथाल्पाल्पमदन्त्याचं वार्योकोवत्सषट्पदाः ॥ तथाल्पाल्पो ग्रहीतव्यो राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकः करः ॥ १२९ ॥ यथा फलेन युज्येत राजा का च कर्मणाम् ॥
तथावेक्ष्य नृपो राष्ट्र कल्पयेत्सततं करान् ॥ १३० ॥ क्षीणकृपेन्यूनः करो ग्रहीतव्य इत्येवमर्थमेतत् । वार्योकसो जलौकसः । षट्पदा भ्रमराः । यथा ते स्वल्पमाददानाः परिपुष्टा भवन्ति तथा राज्ञा मूलाछेदो न १० कर्तव्यः ॥ १२९॥
एतदेवाह । कर्मणां का वाणिजकः । राजा च फलेन युज्येत । तथा करान्कल्पयेत्न परिमाणानियमकारणमस्ति । यत्र महान्लामस्तत्राधिकमप्युक्तपरिमाणातिक्रमण ग्रहीतव्यम् ॥ १३० ॥
पञ्चाशद्भांग आदेयो राज्ञा पशुहिरण्ययोः॥
धान्यानामष्टमो भागः षष्ठो द्वादश एव वा ॥ १३१ ॥ मूल्याधिकयोः पशुहिरण्ययोः पश्चाशद्भागो ग्राह्यः । धान्यानां भागविशेषः सुकरदुष्करापेक्षया मन्तव्यः पंचाशत्पूरणः पञ्चाशः । विंशत्यादिम्य इति पक्षे तमट् । पञ्चशद्भाग इति पाठे द्विभागादिवत्संख्यान्तरम् ॥ १३१ ॥
आददीताथ षड्भागं द्वांसमधुसर्पिषाम् ॥
गन्धौषधिरसानां च पुष्पमूलफलस्य च ॥ १३२ ॥ द्रुमशब्देन वृक्षा उच्यन्ते । शेष प्रसिद्धम् । एतेषां षष्ठो भागो लाभाद्रहीतन्यः ॥ १३२॥
पत्रशाकतृणानां च चर्मणां वैदलस्य च ॥ मृन्मयानां च भाण्डानां सर्वस्याश्ममयस्य च ॥ १३३॥ म्रियमाणोऽप्याददीत न राजा श्रोत्रियात्करम् ॥
न च क्षुधाऽस्य संसीदेच्छ्रोत्रियो विषये वसन् ॥ १३४ ॥ * फ-पुस्तके "यथा फलेन" इति पठित्वा तदनन्तरं “यथाल्पाल्पम् " इति दर्शितः । १ण-पञ्चाशो।
१५
For Private And Personal Use Only
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९३० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तम तथा कुर्याद्यथा क्षुधाऽस्य विषये श्रोत्रियो नावसीदति ॥ १३४ ॥ यस्य राज्ञस्तु विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा ॥ तस्यापि तत्क्षुधा राष्ट्रमचिरेणैव सीदति ॥ १३५ ॥ अनन्तरविधेरतिक्रमफलमेतत् ॥ १३५ ॥ श्रुतवृत्ते विदित्वाऽस्य वृत्तिं धभ्यो प्रकल्पयेत् ॥ संरक्षेत्सर्वतश्चैनं पिता पुत्रमिवौरसम् ॥ १३६ ॥
धा वृत्तिं यया कुटुम्बधर्मस्यावसादनं न भवति । वृत्तिं प्रकल्प्य सर्वतो रक्षेचौरादिभ्यः । स्वयमधिकव्ययाच ॥ १३६ ॥
संरक्ष्यमाणो राज्ञाऽयं कुरुते धर्ममन्वहम् ॥ तेनायुर्वर्धते राज्ञो द्रविणं राष्ट्रमेव च ॥ १३७ ॥ धार्मिकश्रोत्रियरक्षायाः फलमेतदायुविणराष्ट्रवृद्धिः ॥ १३७ ॥ यत्किंचिदपि वर्षस्य दापयेत्करसंज्ञितम् ॥ व्यवहारेण जीवन्तं राजा राष्ट्र पृथग्जनम् ॥ १३८ ॥
कृषिधनप्रयोगक्रयविक्रयादिव्यवहारेण जीवन्तं पृथग्जनं ब्राह्मणाच्छ्रोत्रियादन्यं १५ करं दापयेत् । करसंज्ञासंजाताऽस्य करसंज्ञितम् ॥ १३८ ॥
कारुकान शिल्पिनश्चैव शुद्भांश्चात्मोपजीविनः ॥ एकैकं कारयेत्कर्म मासि मासि महीपतिः ॥ १३९ ॥
शिल्पमात्रोपनीविनस्तान्मासं मासमेकमहः कर्म कारयेत् । आत्मोपजीविनश्च शूद्रा वेशभारवाहादयः ॥ १३९ ॥ २० नोच्छिन्द्यादात्मनो मूलं परेषां चातितृष्णया ।
उच्छिन्दन् ह्यात्मनो मूलमात्मानं तांश्च पीडयेत् ॥ १४०॥
करशुल्कादेरग्रहणमात्मनो मूलछेदः अतिवहुग्रहणं परेषा तच्च तृष्णया भवतीत्यनुवादः । आत्मनो मूलच्छेदेनात्मपीडा भवति कोशक्षयात् अतस्तेऽपि पीड्यंते । उप
स्थिते विग्रहे क्षीणकोशशक्तिररिभिरपरुद्धोद्धरणेऽवश्यं भवेत् । सा च तेषां महती पीडा । २५ यत्तु सार्वकालिकं करग्रहणं संपादयतो नाखेदिता भवति ॥ १४ ॥
तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात्कार्य वीक्ष्य महीपतिः ॥ तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव राजा भवति संमतः ॥ १४१ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
५३१
तीक्ष्णमृदुता नित्यमभ्यसनीया । तादृशो राजा प्रजानां संमतो भवत्यभिप्रेतम् ॥ १४१॥
अमात्यमुख्यं धर्मज्ञ प्राज्ञं दान्तं कुलोद्गतम् ॥
स्थापयेदासने तस्मिन्खिनः कार्येक्षणे नृणाम् ॥ १४२ ॥ प्रजानां संबन्धिनि कार्यदर्शने खिन्नः शान्तः । धर्मज्ञादिगुणयुक्तं सर्वसहममात्यं ५ तस्मिन् कार्येक्षणे नियुञ्जीत । न पुनस्तस्मिन्नेव सिंहासने ॥ ११२ ॥
एवं सर्व विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः ॥
युक्तश्चैवाप्रमत्तश्च परिरक्षेदिमाः प्रजाः ॥ १४३ ॥ सहायसंग्रहप्रभृत्युक्तस्यार्थस्यैवमिति परामर्शनं विधाय कृत्वा इतिकर्तव्यमुपकारकमितिकर्तव्यमुच्यते । युक्तस्तत्परः । अत एवाप्रमत्तः । अथवा बुद्धयस्खलन- १० मप्रमत्तता सर्वकाले । एवं प्रजाः परिरक्षेत् ॥ १४३ ॥
विक्रोशन्त्यो यस्य राष्ट्राध्रियन्ते दस्युभिः प्रजाः ॥
संपश्यतः समृत्यस्य मृतः स न तु जीवति ॥ १४४।। पूर्वोक्तयोरप्रमादयोरन्यथात्वे दोषमाह । यदि सम्यग्गुल्मस्थानानि प्रति न जागर्ति तदा छिद्रान्वेषिभिर्दस्युभिः चौरैः प्रजा ह्रियन्ते । तासु किं करिष्यति । अतस्तादृशो राजा १५ मृत एव । जीवितं मरणमेव । अतोऽप्रमत्तेन भवितव्यम् । विक्रोशन्त्यः आक्रन्दत्यः । ह्रियन्ते संपश्यतः । सभृत्यस्य निर्दिष्टं द्रक्ष्यते । केवलं च भृत्यास्तदीयाः पश्यन्ति नानुधावन्ति मोक्षयन्ति । सर्वे ते मृतकल्पाः ॥ १४४ ॥
क्षत्रियस्य परो धर्मः प्रजानामेव पालनम् ॥
निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते ॥ १४५॥ २० प्राप्तं फलं भुङ्के राजा स धर्मेण युज्यते । अन्यथाऽनुग्राहकाणामेव पालनं कुर्वन्प्रत्यवैति ॥ १४५ ॥
उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः ॥
हुताग्निर्ब्राह्मणाचार्घ्य प्रविशेस शुभां सभाम् ॥ १४६ ॥ . पश्चिमो यामो ब्राह्मो मुहूर्तः । यत आह । कृतशौचः समाहितः। हुतानिरिति २५ न च ब्राह्मे मुहुर्ते होमविधानमस्ति । तदा हि चतुर्मुहूर्तशेषा रात्रिभवति । होमश्च व्युष्टायां
१ फ-न जानाति । ड-क्ष-न प्रतिजानामी।
For Private And Personal Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तम
रात्रौ समाप्य कार्य उषःकल्पत्यागेन । आर्य ब्राह्मणान्पूजयित्वा सभा शुभा मङ्गल वतीं प्रविशेत् ॥ १४६ ॥
तत्र स्थितः प्रजाः सर्वाः प्रतिनन्ध विसर्जयेत् ॥ विसृज्य च प्रजाः सर्वा मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः ॥ १४७ ॥
तत्र तस्यां सभायां स्थितः प्रजा दर्शनार्थमागताः प्रतिनन्ध यथार्हसंभाषणेक्षणाभ्युत्थानाभिवादनहर्षयित्वा विसर्जयेत् यथागतमनुजानीयात् । ततो विसर्जितेषु तेषु मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः किं कर्त्तव्यमिति स्वपरराष्ट्रगतकर्त्तव्यतानिरूपणं मन्त्राञ्चाङ्गं दर्शयिष्यते ॥ १४७॥
गिरिपृष्ठं समारुह्य प्रासादं वा रहोगतः ॥
अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः ॥ १४८ ॥
मन्त्रदेशविधिः । रहोगतः विविक्ते निर्जने देशे स्थितः । अविभावितः अनुमानेनापि यथा न जना जानन्तीदं वस्तु विद्यत इति तथा कुर्यात् । निःशलाकं । शलाका इपीकाः । यत्र तृणमपि नास्ति येन न कश्चित्तिष्ठतीति संभावनाऽस्ति तन्निःशलाकम् ।
इमान्यङ्गानि कर्मणामारम्भोपायः । पुरुषद्रव्यसंपत् देशकालविभागः विनिपातप्रती१५ कारः कार्यसिद्धिरिति । अथवा प्रार्थनाकालं नातिपातयेत्तत्र दीर्थो मन्त्रः स्यात् । न तेषां ब्रूयात् गुप्तमन्त्रश्च स्यात् ॥ १४८ ॥
यस्य मन्त्रं न जानन्ति समागम्य पृथग्जनाः ॥ स कृत्स्ना पृथिवी भुक्ते कोशहीनोऽपि पार्थिवः ॥ १४९ ॥ मन्त्रप्रकाशनिवारणार्थः श्लोकः । पृथग्जना अमन्त्रिणो मन्त्रविद्वाह्याः ॥ १४९॥ जडमूकान्धबधिरांस्तैर्यग्योनान्वयोतिगान् ॥ स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान्मन्त्रकालेऽपसारयेत् ॥ १५० ॥
यत्किचित्प्राणिजातं तन्मन्त्रयमाणो विशोधयेत् । ततः प्रदेशादपशोधयेत् । मन्त्रभेदाशङ्कया । तिर्यग्योनिषु च शुकसारिकादयोऽपि मन्त्रं मिन्दन्ति गवाश्वादयोऽपि । योगारूढाः परिवर्तितवार्ताविनिकाः सदसद्राहीरूपवार्तादयो भवंति । तदान्तर्धानादयोऽपि नरेन्द्रविद्याश्च श्रूयन्ते । व्यंगत्वादेवग्रहणे सिद्धे गोवलीववत् व्यंगस्य हस्तपादादिछेदने न मन्त्रनियमास्था कर्त्तव्या नायं कुत्रचित् गंतुं शक्नोति इहैवावरुद्ध आस्ते कथं मन्त्रान्
For Private And Personal Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
... मनुस्मृतिः।
मत्स्यतीति । अथवा एवंविधा मन्त्रिणो न कर्त्तव्या बुद्धिविभ्रमसंभवात् अतो नाप्ता अपि ततोऽपसः ॥ १५० ॥
भिन्दन्त्यवमता मन्त्रं तैर्यग्योनास्तथैव च ॥
स्त्रियश्चैव विशेषेण तस्मात्तत्रादृतो भवेत् ॥ १५१ ॥ मानादपेता अवमताः क्षुद्रादयोऽपमानासत्वे कदाचित्किंचिच्छृणुयुः । कदाचिद्वाऽ. ५ क्षराण्युच्चारयितुं शक्रुयुस्ततो मन्त्रभेदः स्यात् । शक्रुवन्ति निपुणाः किंचिदागमेष्वनुमन्तुम् ॥ १५१॥
मध्यंदिनेऽर्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः ॥
चिन्तयेद्धर्मकामार्थान्साथ तैरेक एव वा ॥ १५२ ॥ धर्मादीनां परस्परविरोधं चिन्तयेत् अन्यतमवृद्धौ सर्वोत्थितिर्जयेत् ॥ १५२॥ १०
परस्परविरुद्धानां तेषां च समुपार्जनम् ॥
कन्यानां संपदानं च कुमाराणां च रक्षणम् ॥ १५३ ॥ धर्मार्थकामानां वा मन्त्रिणां वा समुपार्जनं संग्रहणम् । कन्यानां संपदानं स्वकार्यसिद्धिवशेन चिन्त्यम् । कुमाराणां राजपुत्राणां रक्षणं तव वयमित्येवमादिमिधर्ममर्थ च । ते ग्राहयितव्याः । नवं हि द्रव्यं येनार्थनातेनोपदिश्यते तत्तदा दूषयति । १५ एवमसंस्कृतबुद्धयो यद्यदुच्यन्ते तत्तत्प्रथमं गृह्णन्ति यद्यसद्भिः संसृज्यन्ते तदा तत्स्वभावस्तेषां प्राप्नोति । ते च दुःसंस्कारोपदिग्धाः न शक्यन्ते व्यसनेभ्यो निवर्तयितुम् । उक्तं च नीलीरक्ते वाससिकुंकुमांगरागो दुराधेयस्तस्मात्ते नित्यमनुशासनीयाः । तत्रापि ये गुणवतस्तान्वर्धयेत् । इतरानीषत्संविभजेत् । ज्येष्ठं महागुणममत्सरं यौवराज्येऽभिषिंचेत् । एवं राजपुत्ररक्षणे नित्यं यत्नवता भवितव्यम् ॥ १५३ ॥
दूतसंप्रेषणं चैव कार्यशेषं तथैव च ॥
अन्तःपुरप्रचारं च प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥ १५४ ॥ येन संधानं विग्रहो वाऽपि कार्यस्तेन च दूतसंप्रेषणं चिन्त्यम् । आरब्धकार्यसंबन्धं चिन्तयेत् । अवस्थापनाय कक्षान्तरेष्वन्तवैशिकसैन्याधिष्ठितोऽन्तःपुरं प्रविशेत् । तत्र स्थविरस्त्रीमतिशुद्धां देवीं परिपश्येन्नापरिशुद्धां देवीम् प्रहलीनो हि भ्राता भद्रसेनो २५ मातुः शयनान्तर्गतः कुपुरुषशङ्खविषदिग्धेन नपुरेणावल का जलन मेखलायाः, सौवीरं
क्ष-वारयेत।
For Private And Personal Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५३४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः
वेण्यां गूढेन शस्त्रेण विदूरथं तस्मादेतानि विखंभस्थानानि यत्नतः परीक्षेत । मुण्डनाटिलकुहकप्रतिसंसर्ग बाह्यदासीभिरन्तःपुरदासीनां प्रतिषेधयेत् । प्रणिधीनां च कार्पटिकादीनां वा परस्पराभिवेष्टितं चिन्तयेत् ॥ १५४ ॥
*कृत्स्नं चाष्टविधं कर्म पञ्चवर्ग च तत्त्वतः ॥
अनुरागापरागौ च प्रचारं मण्डलस्य च ॥ १५५ ॥
अकृतारम्भकृतानुष्ठानं अनुष्ठितविशेषणं कर्मफलसंग्रहः। तथा सामभेददानदण्डमेत. दष्टविधं कर्म । अथवा वर्णिपथः उदकसेतुबन्धनं दुर्गकरणं कृतस्य वा तत्संस्कारनियमः हस्तिबन्धनं खनिखननं शून्यनिवेशनं दारुवनच्छेदनं चेति । अपरे त्वाहुः
" आदाने च विसर्गे च तथा प्रैपनिषेधयोः । पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥ १० " दण्डशुध्योः सदा युक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः । अष्टकर्मा दिवं याति राजा शत्रुभिरर्चितः॥"
इत्यौशनसौ श्लोकौ । तत्र स्वीकरणमादानम् । बलीनां भृत्येभ्यो धनदानं विसर्गः । प्रैषो दुष्टत्यागः । अर्थाधिकृतानां मतिप्रवृत्तिनिरोधो निषेधः । असरप्रवृत्तिनिषेधश्चार्थवचनम् । वर्णाश्रमाणां स्वकर्मसंशयव्यवहारावेक्षणम् । परस्पराभियोगे दण्डनिपातनं पराजितानां च प्रमादस्खलिते तु प्रायश्चित्तमित्येतदष्टविधं कर्म ।
पञ्चवर्गः कापटिकोदास्थितगृहपतिकवैदेहिकतापसव्यञ्जनाः परमधर्मज्ञाः प्रगल्भछात्राः कापटिकास्तानथमानाम्यामुपसंगृह्य मन्त्री ब्रूयात् । राजानं मां च प्रमाणं कृत्वा यत्र यदकुशलं तत्तदानीमेवाच्छातव्यं त्वयेति । प्रव्रज्यायाः प्रत्यवसित उदास्थितः स च प्रज्ञाशौचयुक्तः सर्वान्नप्रदानसमर्थायां भमौ प्रभूतहिरण्याया दासकर्म कारयेत् । कृषिकर्म
फलं तच्च सर्वप्रनजितानां प्रासाच्छादनावसथान्प्रतिविद्ध्यात् । तेषां ये वृत्तिकामास्तानुप२. जपेदेवमेतेनैव वृत्तेन राजार्थश्चरितव्यो भक्तवेतनकाले चोपस्थातव्यमिति । सर्वप्रवनिताः
स्वं स्वं कर्मोपजपेयुः । कर्षको वृत्तिक्षीणः प्रज्ञाशौचयुक्तो गृहपतिव्यञ्जनः स कृषिकर्म कुर्याद्यथोक्तायां भूमाविति । वाणिजिको वृत्तिक्षीणः प्रज्ञाशौचयुक्तो वैदेहिकव्यञ्जनः स
* वने वनेचराः कार्याश्रमणाटविकादयः॥
परप्रवृत्तिज्ञानार्थं शीघ्राचारपरंपराः ॥१॥] 1 परस्य चैते बोद्धव्यास्तादृशैरेव तादृशाः॥
चारसंचारिणः संस्था शठाश्चागूढसंशिताः॥२॥ १क्ष-कृषिवाणिज्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
६३५
वणिक्कर्म कुर्यात्प्रदिष्टायां भूमाविति समानम् । मुण्डो जटिलो वा वृत्तिकामस्तापसव्यञ्जनः सन्नगराभ्याशे प्रभूतजटिलमुण्डान्तेवासिशाकं यवमुष्टिं वा मासान्तरितं प्रकाशमश्नीयाद्धर्मव्याजेन गूढं यथेष्टमाहारं तापसव्यञ्जनान्तेवासिनश्चैनं प्रसिद्धयोगैरर्थलाभमग्रे शिष्याश्चादिशेयुः । दाहं चौरमयं दुष्टवधं च विदेशप्रवृत्तमिदपद्य श्वो वा भविष्यतीदं वा राजा करिष्यतीति तस्य गूढमन्त्रिणस्तत्प्रयुक्ताः संपादयेयुः । ये चास्य राज्ञो वंशलक्षणविद्यासंग- ५ वेद्यां जंभकविद्यां मायागतमाश्रमधर्म निमित्तज्ञानं चाधीयाना मन्त्रिणस्तत्र राजा एतत्पञ्चसंस्थायतैर्मन्त्रिभिः स्वविषयेऽवस्थापयेत् । मन्त्रिपुरोहितसेनापतियुवराजदौवारिकान्तर्वेशिकादिषु सव्यपदेशवेषशिल्पभाषाविदो जनपदापदेशेन मन्त्रिणः संधारयेत् । तथा कुब्नवामनकिरातमूकजडबधिरान्धनटनर्तकगायनादयः स्त्रियश्चाभ्यन्तरचारिण्योऽटव्यां वनेचराः कार्या ग्रामे ग्रामीणकादयः पुरुषव्यापारार्थाः स्वव्यापारपरंपराः परस्परं चैते बोद्धव्यास्ता- १० शैरेव तादृशाः । वारिसंचारिणस्था गूढाश्च गूढसंज्ञिताः ।
एवं पञ्चवर्ग प्रकल्प्य परस्यात्मनश्चात्मीयादेव पञ्चवर्गामन्त्रिपुरोहितादीनामनुरागापरागौ विद्यात् प्रवर्तत । तथा रानमण्डलप्रचारको माण्डलिकः संधिविग्रहादौ कस्मिन्प्रचारे इति ॥ ५५ ॥
मध्यमस्य प्रचारं च विजिगीषोश्च चेष्टितम् ॥
उदासीनप्रचारं च शत्रोश्चैव प्रयत्नतः ॥ १५६ ॥ एतस्मिन्राजमण्डल इमाश्चतस्रो रानप्रकृतयो मुख्या भवन्ति । विजिगीषुररिर्मध्यम उदासीन इति । तत्र एष तयो राजा प्रकृतिसंपन्नोऽहमेवंविधां पृथिवीं विजेष्येऽम्युत्थितः स विजिगीषुः उत्साहशक्तियोगात् । शत्रुस्त्रिविधः सहजः प्राकृतः कृत्रिमः । स्वभूम्यनन्तर इति मध्यमोऽनयोररिविजिगीष्वोरसंहतयोनिग्रहसमर्थनसंहतयोरुदासीनः । अरिविजिगीषुमध्यमानामसंहतानां निग्रहसमर्थो न तु संहतानाम् ॥ १५६ ॥ २०
एताः प्रकृतयो मूलं मण्डलस्य समासतः ॥
अष्टौ चान्याः समाख्याता द्वादशैव तु ताः स्मृताः ॥ १५७ ॥ एताः स्मृताः । एता मूलप्रकृतयो मण्डलस्य व्याख्याताः । अष्टौ चान्याः। आसां चतसृणां प्रकृतीनामेकैकस्याः प्रकृतेर्मित्रममित्रं चेति द्वे द्वे प्रकृता एता अष्टौ आद्याश्चतस्र एवमुभयतो द्वादश भवन्ति ॥ १५७ ।।
अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः॥
प्रत्येकं कथिता ह्येताः संक्षेपेण द्विसप्ततिः ॥ १५८ ॥ १ फ-चयो।
For Private And Personal Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५३६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः अमात्यादयः पंचप्रकृतयः द्वादशानां प्रकृतीनां एकैकस्या भवन्ति । अतः षटवाद शका द्विसप्ततिः ॥ १५८ ॥
* अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च ॥
अरेरनन्तरं मित्रमुदासीनं तयोः परम् ॥ १५९ ॥
विनिगीषुभूम्यनन्तरमरि विद्यात्तथाऽरिमित्रं मित्रं त्वेवमरिं भूम्यनन्तरं विजिगीषोमित्रं भवति । उदासीनस्तयोः परः । अरिमित्रलक्षणं च सहजकृत्रिमयोरपि द्रष्ट५ व्यम् ॥ १५९ ॥
तान्सर्वानभिसंदध्यात्सामादिभिरुपक्रमैः ॥ व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च पौरुषेण नयेन च ॥ १६० ॥
संदध्यावशीकुर्यात् । पौरुषनयौ सामदण्डावेव तत्र चोक्तौ सामदण्डौ प्रशंसंतीति ॥ १६० ॥
संधि च विग्रहं चैव यानमासनमेव च ॥
द्वैधीभावं संश्रयं च षड्गुणांश्चिन्तयेत्सदा ॥ १६१ ॥ तत्र हिरण्यादिदानोभयानुग्रहार्थः सन्धिस्तद्विपरीतो विग्रहः । एकान्तताऽप्युच्यते यानमुपेक्षायामासनं सन्धिविग्रहोपादानं द्वैधीभावः । परस्यात्मार्पणं संश्रयः। एते षड्गुणाः ।
एतेषां यस्मिन् गुणेऽवस्थितो मन्येताहं शक्ष्यामि दुर्ग कारयितुं हस्तिनीर्बन्धयितुं खनीः १५ खनयितुं वणिक्पथं प्रयोजयितुं जतुवनं छेदयितुं अदेवमातृकदेशे क्षेत्राणि बन्धयितुमित्येवमादीनि परस्य वित्तानि व्याहतुं बुद्धिविघातार्थ गुणमुपेयादेवं च सति ॥ १६१ ॥
आसनं चैव यानं च संधि विग्रहमेव च ॥ कार्य वीक्ष्य प्रयुञ्जीत द्वैधं संश्रयमेव च ॥ १६२ ॥
एकेन संधायापरस्मिन्याने शक्तं मृषा विगृह्णीयात् । एवमासनमपि संधाय विगृह्य २० च सर्वमेतत्कार्य वीक्ष्य प्रयुञ्जीत । नात्र नियतः कालो यदैव यद्युक्तं मन्येत तदैव
तदाचरेत् । यदि कालनियमो लक्षयितुं न शक्यते उपदेशः किमर्थमवेमाह न शक्यते विशेषो दुर्लक्षः सामान्यं तु सुलक्षणमेतदप्यबुधानामुपयुज्यते ॥ १६२ ॥
संधिं तु द्विविधं विद्याद्राजा विग्रहमेव च ॥ उभे यानासने चैव द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥ १६३ ॥
*[विप्रकृष्टेऽध्वनीयन्न उदासीनो बलान्वितः । स खिलो मण्डलार्थस्तु यस्मिन्यः स मध्यमः॥१॥+
For Private And Personal Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५३७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । समानयानकर्मा च विपरीतस्तथैव च ॥
तदा त्वायतिसंयुक्तः संधिज्ञेयो द्विलक्षणः ॥ १६४ ॥ समानयानकर्मा यानफलं सहितौ तुल्यौ गच्छावः समानफलभागितया न च त्वयाऽहमुल्लङ्घनीयो यत्ततो लप्स्यते तत्तव मम च भविष्यति। अथवा त्वमन्यतो याह्यहमन्यत्र यास्यामीत्येवमसमानयानकर्मा विपरीतः ॥ १६४ ॥
स्वयंकृतश्च कार्यार्थमकाले काल एव वा ।।
मित्रस्य चैवापकृते द्विविधो विग्रहः स्मृतः ॥ १६५ ॥ स्वयं विग्रहस्य कालो यदावश्यं स्वबलेनोत्सहते परं कर्षयितुमुत्साहयुक्तः प्रकृतयः संहता विवृद्धाश्च स्वकर्मकृप्यादिफलसंपन्नाः परस्यैतान्यपहरिष्यन्ति कर्माणि क्षीण. लब्धप्रकृतिः परः शक्यास्तत्प्रकृतय उपजापेनात्मीयाः कर्तुं स स्वयं विग्रहस्य कालः । १० अकाल एतद्विपरीतः । तत्रापि विग्रहो मित्रस्यापकृते यदि शत्रुणा तदीयं मित्रमपकृतं तदा तद्विचिन्त्याकालेऽपि विग्रहः कर्त्तव्यः । यद्यपि स्वयमपि शत्रोरनन्तरं मित्रं भवति तथापि तेन मित्रेण सहायेन शक्यः शत्रुरपबाधितुम् । शत्रोरनन्तरं मित्रं भवति शत्रोस्तु शत्रुविषयानन्तरत्वम् । पाठान्तरं मित्रेण चैवापकृते । तेन यद्यसौ बाधितो भवति तदाऽकालेऽपि विग्रहः कार्यः । एतद्विग्रहस्य द्वैविध्यं स्वकार्यार्थ मित्रकार्यार्थ च । १५ अथवाऽऽत्मनोऽभ्युच्छ्यादेकः प्रकारो मित्रेणापकृते व्यसनिनि तत्रैव द्वितीयः ॥१६॥
एकाकिनश्चात्ययिक कार्ये प्राप्ते यदृच्छया ॥
संहतस्य च मित्रेण द्विविधं यानमुच्यते ॥ १६६ ॥ एकाकिनो मित्रेण वा संहतस्य निद्वैविध्यं यानस्यासत्यां शक्तावेकाकिनः । अन्यथा संहतस्य । आत्ययिक कार्य परस्य व्यसनोत्पत्तिः। तदा ह्यभिगमनीयतमो भवति परतः। २० कदाचिल्लब्धोच्छ्यो दुरुच्छेद्यः ॥ १६६ ॥
क्षीणस्य चैव क्रमशो दैवात्पूर्वकृतेन वा ॥
मित्रस्य चानुरोधेन द्विविधं स्मृतमासनम् ॥ १६७ ॥ आत्मसंवरणमासनम् । तदपि द्विविधम् । क्षीणस्य बलकोशोपनयेन वृद्धस्यापि शत्रु प्रत्यपेक्षा। आसनं च मित्रानुरोधेन यदि मित्रस्य क्षीणस्य शत्रुणा सह संबन्धो नेदृशो २५ भवति तदीयेन मित्रेण नायमुत्तम्भनीय इत्यतस्तदनुवृत्त्यासीत । स च क्षयो दैवात्पूर्वकृतेन वेत्यनुवादः । वृद्धिक्षयौ सर्वस्यैतेन कारणेन भवतः। तत्र दैवं स्वकृतप्रमादः अतिव्ययशीलता
१क्ष-यानं द्विविधं । २ फ-अभिगमनियमो।
६८
For Private And Personal Use Only
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
अप्रतिजागरणं स्वे बले पूर्वकृतमशुभं कर्मापि विपर्ययेण वैतद्वयाख्ययम् । मोहादिति पाठान्तरम् । अर्थस्तु दैवशब्देन व्याख्यातः ॥ १६७ ॥
बलस्य स्वामिनश्चैव स्थितिः कार्यार्थसिद्धये ॥ द्विविधं कीर्त्यते द्वैध पाडण्यगुणवेदिभिः ॥ १६८ ॥
बलस्य स्थितिः स्वामिनश्च भेदेन दुर्गस्वामिनः स्वल्पेन बलेन सेनापतेरन्यत्र महता बलेन युक्तस्य । अथवा बलशपथानुग्रहार्थः कश्चित्कर्त्तव्यो हिरण्यादिलाभापेक्षया परस्त्वधिकेनाशु द्वैधीभावो नामायमुपायः । तस्यैतदेव रूपं यद्द्विधा स्थितिलस्वामिनोरत्रैवंरूपस्य तस्यापरं द्वैध वक्तव्यम् । न च तदनेन किंचिदुच्यते । केवलं बलस्य स्वामिनश्च
स्थितिरेतविविधं तत्र वर्तव्यं मायायां द्वैधीभावस्तस्येदं द्वैविध्यम् । उच्यते । सामर्थ्यलभ्य१० मेतत्परानुग्रहार्थमेतत्कर्तव्यं स्वकार्यार्थ चेत्येष द्विधर्धाभावस्य द्वैधीभावः ॥ १६८॥
अर्थसंपादनार्थ च पीडयमानस्य शत्रुभिः ॥ साधुपु व्यपदेशार्थ द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥ १६९ ॥
शत्रुभिः पीडयमानस्य अर्थसंपादनार्थमन्यत्र संश्रयः अर्थपीडानिवृत्तिस्तत्संपादनार्थ शक्यमन्यमाश्रयेत् । स्वदेशं हित्वा तत्र गच्छेत् । व्यपदेशश्चापीडितेऽपि १५ आगामिपीडापरिहाराय व्यपदेशार्थमन्यं संश्रयेत् । एषोऽस्य सहायको वर्तते न शक्योऽ
यमुपपीडयितुमिति व्यपदेशसिद्धिर्न केनचिदुपपद्यते । व्यपदेशप्रयोजनसंश्रयो व्यपदेशशब्देनोक्तः । सामानाधिकरण्येन पाठान्तरं व्यपदेशार्थमिति । व पुनः संश्रयः कर्त्तव्यस्तदाह । साधुषु ये साधवो राजानस्तेषामन्यतममाश्रयेत् । येभ्यः सकाशात्कुसति - शङ्कयते । साधुशब्देन परिभवत्राणसामर्थ्यादयो गुणाः प्रतिपाद्यन्ते ॥ १६९ ॥ __ यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः ॥
तदात्वे चाल्पिको पीडां तदा संधि समाश्रयेत् ॥ १७० ॥
आयतिरागामीकालो यद्येवं मन्येत समबलो ममायमप्येष न्यूनबलो वा कालात्त लब्धकृत्योपनापेन मित्रग्रहेण वा शक्नोत्येनममिभवितुं तदा संधिं कुर्यात् । आधिक्य
मधिकवलता । ध्रुवं निश्चितम् । तदात्वे वर्तमानकालवचनोऽयम् ॥ १७० ॥ २५ यदा प्रहृष्टा मन्येत सर्वास्तु प्रकृतीभृशम् ॥
अत्युच्छ्रितं तथाऽऽत्मानं तदा कुर्वीत विग्रहम् ॥ १७१ ॥ प्रत्दृष्टा उत्साहानुरागयुक्ता दानमानाभ्यामुपसंगृहीता आत्मीयाः प्रकृतीरमात्यादिका मन्येत अत्युच्छ्रितमात्मानं कोशहस्त्यश्वादिसंपदा तदा केनचिदपदेशेन संधिदूषणं कृत्वा विग्रहमाश्रयेत् ॥ १७१ ॥ १क्ष-वक्तव्यमायायां । २ क्ष-द्वैधीभावस्य । ३ क्ष-पीज्यते । ४ क्ष-वक्तव्यः । ५ क्ष-अधिकां
For Private And Personal Use Only
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
बदा मन्येत भावेन त्दृष्टं पुष्टं बलं स्वकम् ।।
परस्य विपरीतं च तदा यायाद्रि प्रति ॥ १७२ ॥ भावो हर्षपोषकारणं बहुना धनेन संविभक्तता कृष्यादिकर्माणि फलितान्येषामित्यादि हर्षपोषयोः कारणम् । बलं हस्त्यश्वरथपादातं परस्य यदा विपरीतं तदा शत्रु प्रतियायादभिषेणयेच्छत्रुमित्यर्थः । न विग्रहकारणान्येव यानकारणानि । किं तर्हि तान्यपि ५ अपचयश्च हर्षपोषयोः परस्य प्रकृतीनाम् ॥ १७२ ॥
यदा तु स्यात्परिक्षीणो वाहनेन बलेन च ॥
तदाऽऽसीत प्रयत्नेन शनकैः सांत्वयन्नरीन् ॥ १७३ ॥ वाहनं हस्त्यश्वरथं बलं पादातं गोवलीवर्दवद्भेदः । परिक्षीणे बले सति सान्त्वयनरिमासीत । सामोपप्रदानाभ्यामनुकूलनं सान्त्वनम् ॥ १७३ ॥
मन्येतारिं यदा राजा सर्वथा बलवत्तरम् ॥
तदा द्विधा बलं कृत्वा साधयेत्कार्यमात्मनः ॥ १७४ ।। अशक्यं संधानं बलवता रुद्धस्य दुर्गसंश्रयणं च हितं दुर्ग च बलावस्थानमेव द्वैधीभावः स च प्रागुक्तार्थः ॥ ११४ ॥
यदा परबलानां तु गमनीयतमो भवेत् ।।
तदा तु संश्रयेत्क्षिप्रं धार्मिकं बलिनं नृपम् ॥ १७५ ॥ गमनीयतमोऽभिभवनीयतमो दुर्गस्थोऽहमिति मन्यते तदा क्षिप्रं दुर्गमुज्झित्वाऽन्यं संश्रयेद्धार्मिकम् । यतः कुसृतिर्नाङ्कयते यस्य यशोभयी स्थिरप्रकृतिः बलिनमित्येतेनैतसुदर्शितम् ॥ १७५ ॥
निग्रहं प्रकृतीनां च कुर्यायोऽरिवलस्य च ॥
उपसेवेत तं नित्यं सर्वयत्नैर्गुरु यथा ॥ १७६ ॥ बलिनमित्युक्तम् । कियता बलेन बलवान्भवतीत्येतदर्थमिदमुच्यते । या दुष्टास्तदीयाः प्रकृतयो यश्च शत्रुरुभयस्यापि निग्रहे समर्थः स आश्रयितव्यः । स गुरुवत्परिसेवितव्यो मानमुज्झित्वा । नैवं मन्तव्यं महाराना एषोऽपि समत्वेन वार्तावह इति । प्रभुवदसौ सेवितव्यः । सर्वयत्नरुपायैः प्रियवचनैरवसरे समीपे संनिधानेन ॥ १७६ ॥
यदि तत्रापि संपश्येदोष संश्रयकारितम् ॥ सुयुद्धमेव तत्रापि निर्विशङ्कः समाचरेत् ॥ १७७ ॥
१क्ष-यत्रोपि ।
For Private And Personal Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५४०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः
यदि तस्मिन्नपि संश्रये संपश्येज्जानीयात्कथञ्चिदोषं संश्रयकारितं बलीयानेव हि व्यसने बलं द्विधा करोतीति दृश्यते । दोषदर्शनलिङ्गानि च
" दत्त्वाऽऽनुतापः कृतपूर्वहोमं विमानना दुश्चरितानि कीर्तनम् ।
" दृष्टेरदानं प्रतिकूलभाषणमेताश्च दुष्टस्य भवन्ति वृत्तयः ॥" ___ ततस्तत्रापि संश्रये दोषकारिणि विज्ञातेऽपिशब्दादाश्रये निदोषेऽसति सुयुद्धमेव तस्मिन्नपि काले निर्विकारः कुर्यात् । न हि संश्रये विनाशो दृश्यते ह्यल्पबलेनापि महाबलो जीयमानः । अपि चान्त्यावस्थायामुभयथा गुणो विजये राज्य परानये ध्रुवः स्वर्ग इति युद्धस्य तु शोभनत्वं दयिष्यामः । एकैकगुणाश्रयेण: मण्डलविजयाय यायाच्छाक्तः ॥ १७७ ॥
सर्वोपायैस्तथा कुर्यान्नीतिज्ञः पृथिवीपतिः ।।
यथाऽस्याभ्यधिका न स्युमित्रोदासीनशत्रवः ॥ १७८ ।। उपायवचनात्सामादिभिर्व्यस्तैः समस्तैौ । सर्वग्रहणात्तु येन शक्यन्ते संघादिनाऽपि तथा कुर्यात् तेन प्रकारेण यतेत । नीतिज्ञः अर्थशास्त्रज्ञः स्वाभाविकप्रज्ञः नयाद्यमिज्ञो
वा राजा यथा स्यात् शक्तित्रयेणाभ्यधिकामित्रादयो न भवेयुस्तथा प्रकृत्यादिसमादिष्टे १५ कर्मप्रवर्तने च तेभ्योऽधिकमात्मानं कुर्यात् । श्लोकानुरोधान्मध्यमग्रहणं न कृतम् । सोऽपि
त द्रष्टव्यो न मित्रमित्यपेक्ष्यम् । स्वप्रयोजनव्यतिरेकेण मित्रं नामाव्यवस्थितं हि मित्रत्वाधिक्यमुपगत स्वार्थगतिवशाच्च मित्रमप्यरिभवति । तथा च व्यास आह "न कश्चित्कस्यचिन्मित्रं न कश्चित्कस्यचिद्विपुः।सामर्थ्ययोगाद्विज्ञेया मित्राणि रिपवस्तथा ॥इति।
एतैरुपायमण्डलैर्विचारयेत् ॥ १७८ ॥ २० आयति सर्वकार्याणां तदात्वं च विचारयेत् ॥
अतीतानां च सर्वेषां गुणदोषौ च तत्वतः ॥ १७९ ।।
कार्याणि कर्माणि प्रयोजनानि । तेषां सर्वेषामारिप्समानामायतिः परिणाम्यागामिकालस्तदात्वं प्रारंभावस्थावर्तमानकालस्तं च विचारयेत् । तत्वतस्तत्वेन। अनेकमुखानि
हि कार्याणि क्षणाच्चान्यथा भवन्तीति । तत्र येषामुभौ कालौ न शुध्यतस्तानि कार्याणि २५ कथमारभतेति तद्विचारार्थोपदेशः । अतीतानामतिक्रान्तानां च सर्वेषां गुणदोषौ ततो
विचारयेत् । अत्राप्यतीतानां गुणदोषौ विचार्य यानि कर्माणि गुणवन्त्यतीतानि तान्येव कथं नाम पुनरारभतेत्यतीतकार्थगुणदोषतत्वविचारणोपदेश एवमर्थः ॥ १७९ ॥
१क्ष-स्वे।
For Private And Personal Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
५४१ आयत्यां गुणदोषज्ञस्तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः॥
अतीते कार्यशेषज्ञः शत्रुभिर्नाभिभूयते ॥ १८० ॥ एवं हि यो ह्यायत्यामागामिनि काले कार्याणां गुणदोषौ विजानाति नियमेनासौ विमृश्यकारीति स्वयं चारभते विमृश्यकारीति न स दोष एवमर्थं हि ज्ञान तदात्वे वर्तमाने यः क्षिप्रमवधारयति कार्ये न विलम्बते तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः क्षिप्रकारी भवति ५ गुणवत्करोति न दोषवत् । अतीते कृते सति कार्ये शेषतो यः कार्यमेव बुध्यते न तत्परिसमाप्तो लभत इति गुणवत्सर्वकार्यफलसंबन्धादभ्यधिकः शत्रुभिर्नाभिभूयेत । न हि धर्मशास्त्रे षाडण्योपदेशः शक्यते कर्तुं दृष्ट इति ॥ १८ ॥
यथैनं नाभिसंदध्युमित्रोदासीनशत्रवः ॥
तथा सर्व संविदध्यादेष सामासिको नयः ॥ १८१॥ दिङ्मात्रमुक्तम् । यथा न तैस्तैः प्रयोगैरभिसंदध्युस्तथा कुर्यादर्जितैरितरैरिवोपायरित्येष सझेपिको न्याय इत्युपसंहारः पाङ्गुण्यस्यातिसंघानविरोधश्चैवं न भाति । कृत्यानामुपजापरक्षणाव्यसनेषु प्रतिकारात्स्वमण्डलसंग्रहाद्गुणोपायानां सम्यक्प्रयोगात्मस्वभ्युत्थानमित्येवं द्रष्टव्यम् ॥ १८१ ॥
यदा तु यानमातिष्ठेदरिराष्ट्रं प्रति प्रभुः ॥
तदाऽनेन विधानेन यायादरिपुरं शनैः ॥ १८२ ॥ इदानीमभियास्यतः कर्माह । यदोपचिकीर्षत्यरिराष्ट्र प्रत्यभिमुखेन तदाऽनेन विधानेन गच्छेदत्वरमाणः । वक्ष्यमाणोपन्यासः सुखावबोधनार्थः ॥ १८२ ॥
मार्गशीर्षे शुभे मासि यायायात्रा महीपतिः ॥
फाल्गुनं वाऽथ चैत्रं वा मासौ प्रति यथाबलम् ॥ १८३ ॥ २. यातव्यापेक्षया बलापेक्षया दीर्घ योद्धुमिच्छन्त्रलप्रायः शारदवासन्तिकसस्यप्राय परराष्ट्रं मार्गशीर्षे यायात् । अत्र हि गच्छन् शारदं फलं गृहादिगतं सुखं गृह्णाति वासन्तं सस्यमुपहरति । कामश्च महान्दुर्गापरोधादिकार्यक्षमो मार्गश्च प्रसिद्धवक्रपथोपभृतकाशोदकवीरुधो न भवन्ति कालश्च नात्युष्णशीतः । उपचितमपि न सस्यं नान प्रयुक्तं प्रियं सस्यत्रयोपघातकालविप्रकर्षापेक्षया च पर आश्रयं संधत्ते । उभयसस्योपघातावकर्षणं २५ सम्यकृतं भवत्यात्मनश्च बलापचय इति उपघातमात्रचिकीर्षया परदेशादेरल्पकालसाध्ये वा
१५
१ फ-प्रत्याभि । २ य-ततोप्रयुक्तं । ३ य-कृतो । ४ य-काला ।
For Private And Personal Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५४२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः यातरि बलप्रायः फाल्गुनचैत्रयोर्यायात् । वासन्तिकसस्यप्रायदेशं तदाप्यात्मनोयवसादि भवति । परोपघातक्षेत्रगतसस्योपघातात् । यथावलमिति येन प्रकारेण बलानुरूपं यायादित्यर्थः ॥ १८३ ॥
अस्यापवादः अन्येष्वपि तु कालेषु यदा पश्येद्धृवं जयम् ॥ तदा यायाद्विगृह्येचे व्यसने चोत्थिते रिपोः ॥ १८४ ॥
एतव्यतिरेकेणान्येष्वपि प्रावृडादिकालेषु यदा मन्येतात्मनोऽवश्यंभावि विजयं तदा यायात् । यदा हस्त्यश्ववलप्रायं वर्षास्वश्वबलं हस्तिबलं तदा हि स्वबलकालप्रभावादेकान्तिको जयः । व्यसनपरस्य स्वबलकोशादि तस्मिन्नुत्पन्ने स्वबलकालनिरपेक्षो यायात् । व्यसनपीडितो हि शत्रुः साध्यो भवति । काष्ठमिव गुणोपयुक्तसन्नियोगमात्रादेव विनश्यति । विगृह्येति यातव्यमेवाष्टभ्याहूय यायान्महानस्मिन्नेवावगम्यते ॥ १८४ ॥
कृत्वा विधानं मूले तु यात्रिकं च यथाविधि ॥ उपगृत्यास्पंद चैव चारान्सम्याग्विधाय च ॥ १८५ ॥
मूले स्वदुर्गराष्ट्र कुर्यादथपाणिग्राहश्च तत्र विधानं प्रतिविधानं कृत्वा दुर्ग ताव१५ त्प्रभूतधान्यादिकं सुसज्जयन्त्रप्राकारपरिखादि कार्यम् । राष्ट्रस्यापि स्वबलं श्रेणीबलेभ्यो
रक्षां विधाय कुर्यादानमानेभ्य उपसंयम्य प्रत्यन्तेषु प्रक्षेप्तव्यं पाणिग्राहं प्रति प्राह तत्समर्थश्च बलैकदेशः स्वराष्ट्र स्थापयितव्यः ।यात्राप्रयोजनं यात्रिकं हस्त्यश्वादिबलयोग्यं च प्रहरणधारणादिसजं यथाविधिपरोपदेशं कृत्वाऽऽस्पदं प्रतिष्ठानं किंतीतोऽपरकीयाः क्रुद्धादयो द्रष्टव्यास्तानुपगृह्य स्वीकृत्याकारस्य परविषये निवृत्तेस्तज्ज्ञानाय सम्यग्यथावद्विधाय प्रयुज्य किमयं दृष्टोपसंग्रहं कर्तुमारब्धमुते शत्रुपरिमण्डलं कोपयितुमथ मध्यममुदासीनं वा संश्रयितुं तथा मूलयात्रां वा हर्तुकामो विधिवद्वेद वा कर्तुकाम इत्यादि यथा चैतदेवं तथा ॥ १८५ ॥
संशोध्य त्रिविधं मार्ग षडिधं च बलं स्वकम् ॥
सांपरायिककल्पेन यायादरिपुरं प्रति ॥ १८६॥ २५. त्रिविधः पन्था जाङ्गल आतप आटविक इति । केचिदाटविकस्थाने वनप्रक्षेपात्रि
विध इति । अपर उन्नतो निम्नः सम इत्येवं त्रिविधं संशोध्य मार्गोधवृक्षगुल्मलताविच्छेदेन स्थलनिम्नयोः समीकरणं नदीगर्तयोस्तीर्थकरणं पथिरोधकव्यालसमुच्छेदः प्रवर्तकाना
१ ण-वालेषु । २ ण-वं । ३ ण-कृद्धा-। ४ ण-क्ष-प्राहन समर्थश्च । ५ ण-उत्तम परि; क्ष-उत्तर ! दुपरि । ६ ण-छेदं । ७ फ-शनैः।
For Private And Personal Use Only
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
५४३
मात्मीकरणं यवर्ससेनादिमत्ता चेति षडिघं बलमिति केचित् । हस्त्यश्वरथपदातिसेनाकोशकर्मकरात्मकं षडिधं बलमित्यन्ये । कोशस्थाने प्रक्षेपणमित्यपरे । मौलभृत्यश्रेणिमित्रामित्राटविकबेलभेदात् । सांपरायिकविधानेन सांपरायिकं युद्धे कृत्स्नं तप्रत्योजनं यस्य तत्सपिरायिकं दुर्गकल्पेन वा रिपुं प्रति यायात् । स च सैन्यनिवेशस्तेषु तेषु च स्थानेषु स्थावरजङ्गमदण्डो बहुमुखपरिघफलकशाखाभिः प्राकार इत्यादिस्तादृशस्थापितः ५ विशेषतस्तु यात्रागतः ॥ १८६ ॥
शत्रुसेविनि मित्रे च गूढे युक्ततरो भवेत् ॥
गतप्रत्यागते चैव स हि कष्टतरो रिपुः ॥ १८७ ।। शत्रुसेविनि गूढे प्रच्छन्ने मित्रे गतप्रत्यागते च युक्ततरः स्यात् । अभियुक्ततर आदृततरो भवेन्न विश्वसेदित्यर्थः । यस्मात्स कष्टतरो रिपुरन्येभ्यः क्रुद्धादिभ्यः । १० एवं च युक्ततरवचनात्कष्टतरवचनाच्च गतप्रत्यागतमग्राह्यमम्यस्येति गम्यते । स चतुर्विधः । कारणागतस्ततो विपरीतकारणादागतो यथा दोषेण गतः पुनरागतो गुणमुभयोः परित्यज्य कारणेनागत इति यः स त्याज्यो लघुबुद्धित्वाद्यत्किचित्कारीति । पुनरस्य प्रत्ययस्तु कारणाद्गतः कारणांगतः यथा स्वामिदोषेण गतः परस्मोत्स्वदोषेणागत इति सत्कर्त्तव्यो यदि सङ्गित्वादागतस्ततो ग्राह्यः । अथ परप्रयुक्तस्तेन वा दोषेणापकर्तुकाम १५ इति ततो नेति परराष्ट्र प्रत्यभिप्रस्थितः ॥ १८७ ॥
दण्डव्यूहेन तन्मार्ग यायात्तु शकटेन वा ॥
वराहमकराम्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा ॥ १८८ ॥ तत्र दण्डाकारो व्यूहो दण्डव्यूहः। एवं शकटाकृतिस्थानाच्छकट इत्यादि योज्यम् । पुरस्ताद्वलाध्यक्षो मध्ये राजा पश्चात्सेनापतिः पार्श्वयोर्हस्तिनस्तेषां समीपेऽश्वास्ततः २० पदातय इत्येष सर्वतः समवायो दण्डव्यूहोऽतिर्यग्भवति । सर्वतो भयकार्यः सचिव्यूहः स्थलसमुत्थानसैनिकः प्रवीरपुरुषमुखोऽतिदीर्घ ऊो यतः परकक्षोऽन्यैः समं प्रवर्त्तमानः । मकरव्यूहस्तु मुखे जघनयोः पृथुरुभयतो येन प्रशस्तः सर्वन फल्गुबलं लभते न चाथै तद्धि शूरैर्हन्यमानमन्येषामपि भङ्गाय भवति । तस्यान्तमन्यकार्यमवरुद्धं निश्चयेनावतिष्ठते । परिशिष्टं तु बलं व्यूहस्यान्तः प्रक्षिपेत् । एवंरचनाविशेषैरुक्तैरुक्तप्रयोजनापेक्षया वा विशेषेण तु समायां २५ भूमौ दण्डगरुडसूचिभिर्यायात् । विषमायां संकटायां कटमकरवराहैरिति ॥ १८८ ॥
१ य-यवसेनादि । २ य-आटविफां बलभेदात्प्रकार इत्यादि । ३ क्ष-प्रार । ४ क्ष-कारण आगतः । ५ क्ष-गतः परस्ता । ६ क्ष-त ७ क्ष-भये । ८ क्ष-समुखमुपनयोः। ९ क्ष-सर्वत्र न फागुलभते । न चयेतरै रन्यमान । १० क्ष-मन्ये । ११ श-विधाइव ।
For Private And Personal Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५४४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
यतश्च भयमाशङ्केत्ततो विस्तारयेद्धलम् ॥ पझेन चैव व्यूहेन निविशेत सदा स्वयम् ॥ १८९ ॥
तस्मिन्पथि यस्मात्प्रदेशात्परहितकारिभ्यो भयाशङ्का स्यात्तेन प्रदेशेन पूर्वगृहाद्विस्तारयेलं गव्यूतिमात्रमाधकं वा । यवसंपत्रदृढप्रहारविस्तीर्णशत्रुपुष्टपरस्परमवरुद्धरथिकावा५ रोहकरीबलान्यवहितानि भवन्ति । समन्ताद्विभृतपरिमण्डलो मध्यनिविष्टविजिगीषुः पद्मव्यूहः । एवं नित्यं निविशेत्पुरान्निर्गच्छेद्रामाद्वा ॥ १८९ ॥
सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्वदिक्षु निवेशयेत् ॥ यतश्च भयमाशङ्केत्याची तां कल्पयेद्दिशम् ॥ १९०॥
सेनापतिः समग्रस्य धनस्याधिपतिर्बलाध्यक्षस्तयोर्बहुत्वाभावाविवचननिदेशाच्च सर्व१० दिक्षु तदसंभव इति तत्पुरुषास्तच्छब्देनोच्यन्ते । तदीयपुरुषसन्निवेशाच्च सर्वदिक्षु तावेव
सन्निवेशितौ भवतः । तेन भिन्नस्तुरगगनादिभिस्तत्प्रतिबद्धनिवेशानां संयोधनाय समन्ततो निदेश्य गिरिं वनं गर्ने वा पृष्ठतोऽध्यक्ष कृत्वा यतो भयमाशङ्केत यथा सा प्राची दिग्भवत्येव । निवेशं कुर्यादभिमुखनिर्गमार्थमिव विद्वद्भिः ॥ १९० ॥
गुल्मांश्च स्थापयेदाप्तान्कृतसंज्ञान्समन्ततः ॥ ___ स्थाने युद्धे च कुशलानभीरूनविकारिणः ।। १९१॥
गुल्मान्मनुष्यसमवायान् केचित्साक्षात्समन्ततः सशङ्खपटहा अन्ये विपरीतास्तत्र चोत्पन्नं दुश्चिकित्स महते चानाय गुणैर्विशेषयति । आप्तानाप्तसदृशानित्यभेदार्थ कृतसंज्ञानं कृता संज्ञा यैस्ते कृतसंज्ञास्तानवसरे युद्धेषु शङ्खभेरीनादध्वजादिभिर्वाच॑स्तूर्यमे
वाहरिष्यामस्तदपगमाशङ्कायां चैवमेव कुर्यात् । आहते ध्वजे वोछूिते पृथक्पृथगवस्थातव्यम् । २० एवं संहतैरेवं प्रहर्त्तव्यं एवं व्यावर्तितव्यमित्यादिस्थितम् । स्थाने तत्र कुशला अन्यैः
शरैः शक्यमागन्तुं समेतेन शक्यमस्मिन् वयमपृथक् परे पृथगित्यादियुद्धे नानुसरणादौ कुशला भवन्तः संहतकैर्योधनीयासारं कृत्वा प्रविष्टाः पृष्ठदेशार्थः प्रहारिणः चित्रं योजयितव्या भग्नानामनेकायनशतानां पृष्टं ग्राह्यमित्यादि अभीरवः अनेन विस्तीर्णसमेता
अविकारिणोऽभेदात्मकैय॒युक्तमपरस्य एवमेतान्गुल्मान्समन्ततस्त्रिषु दिक्षु गव्यूतिमात्रव्यापी २५ प्रत्यहमनियतदेशान् बहूनस्थपतेर्भयप्रतिबोधनार्थमवहितभेदातरि जनो विश्वस्तो भवति
दानमानकार्यदर्शनादिभिरपवृत्ते युद्धेऽमात्यादिभिः सह सर्वेषां स्वार्थः संग्रामो मम नाममत्रां राजेति सर्वे वयं समानविभवोपभोगाय नये राज्यं पराजये स्वर्ग इति हेतुनाऽऽगताः ॥१९१॥
१क्ष-आशंकेत भयं यस्मात् । २ य-कृतसंज्ञानां संबोधनाय । ३ फ-दायैस्तूर्यमेव । । य-वायु सच्छ्रिते । ५ फ-त्यादिषूद्वेगे। ६ य-संहतः । ७ फ-नाय प्रास्दर कृत्वा । ८ य-क्ष-खिन्नं । ९ य-यैरुक भूचररयां । १० य-भये इतरो । ११ य
For Private And Personal Use Only
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
संहतान्योधयेदल्पान्कामं विस्तारयेद्भहून ॥
सूच्या वज्रेण चैवैतान्व्यूहेन व्यूह्य योधयेत् ॥ १९२ ॥ असंहता हि बलवद्विस्तीर्ण बलमासाद्यावयवशो विध्वंसनाय वाहनावातैः क्षयं यान्ति तद्विनाशे चोत्पन्ना इमेऽतोऽल्पानात्मीयान्संहतान्योधयेदन्योन्यापेक्षया युध्यमानानभिन्नत इतरेतरानुग्रहात्परस्परानुरागात्पर्द्धायां च परान्संहतान्सो समर्था भवन्ति । कामं ५ यथेष्टं कार्यार्थ बहून्विस्तारयेद्विप्रकीर्णान्योधयेदित्यादि मन्येत । भिन्नांस्तांश्चैतान्भयमेष्यति परान्स्वान्वा बहून्दृष्ट्वा त्रासः स्यादिति । सूचीपूर्वोक्तोऽक्षव्यूहभेदोऽग्रतः पृष्ठतश्च त्रिधा व्यवस्थितः पार्श्वयोर्भेदर्ननं तेन चात्मानं सूचिच्यूहं विभज्य योधयेत् । सतां च सर्वव्यूहानां प्रतिष्ठाव्यूहनसमर्थावितिप्रतिगृहीतावेवं कारणात् । यदा तु परबले ह्येतावेव . मवतस्तदा स्वे बले विपर्ययः कार्यः । तुल्यत्वे तु पुष्टिमत्वानुरक्तकुशलमाननप्रभूतैकार्थ- १० कारित्वादित्यतो विशेषे यथासंभववाक्यैर्योधयेदिति वचनाद्राना स्वयं तत्प्रतिसंधानार्थं व्यूहदुर्गाद्यमश्वे प्रतिग्रहभूतस्तिष्ठेत् । समानतन्त्रेणोक्तम् । "द्वे शते धनुषां गत्वा राजा तिष्ठेत्प्रतिग्रहः। भिन्नसंघातनार्थ तु न युध्येताप्रतिग्रहः॥"१९२॥
स्यन्दनाङ्कः समे युध्येदनूपे नौ द्विपैस्तथा ॥
वृक्षगुल्माते चापैरसिचायुधैः स्थले ॥ १९३ ॥ सेनानां देशस्य प्रक्लृप्त्यर्थमाह । समप्रदेशे स्थैरश्वैश्च युध्येत। तत्र हि तेषामप्रतिघातः । अनूपः पानीयप्रायः । तत्राप्यल्पोदके हस्तिभिरगाधोदके तु नौभिः । तेषां हि तत्र सुखप्रचारता । वृक्षैर्गुल्मैश्च संछन्ने धनुर्भिः । तद्रहणाच बलीवर्दग"द्याकुलो गृह्यते समानकार्यत्वात् । स्थलमिति पाषाणवृक्षलतागादिरहितो देशस्तस्मिन्सिद्धिः । धार्यैः शरादिभिरायुधैश्च शक्त्यादिभियुध्येत आसन्नयुद्धत्वादेवं सामर्थ्यप्रदर्शनार्थत्वा- २० दस्य ॥ १९३ ॥ किंच
कौरक्षेत्रांश्च मत्स्यांश्च पञ्चालान् शूरसेनजान् ॥
दोल्लचूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योजयेत् ॥ १९४ ॥ कुरुक्षेत्रं प्रसिद्धं । मत्स्यसंज्ञो विराटदेशो नागेपुरे पश्चाला उभये २५ कान्यकुब्जा आहिछत्राश्च । शूरसेनजा माथुराः । कचिच्चात्र भावार्थे प्रत्ययो लुप्तनिर्दिष्ट एतद्देशजा हि प्रायेण महावर्माणो बलवन्तः पृथुवक्षसः शूरा अभिमानिनो दुर्विषहा इत्यत्र येऽमी कथिताः परेषां भयहेतवो भवन्ति दीर्घकायाध्यस्ताल्पदेशा अपि दीर्घश्वस
१फ-भेदनेन । २ फ-प्रचारता । ३ ण-क्ष-दस्यादपि योन्यता चिंत्या । ४ फ-कुरु। ५क्ष-भोगपुरे। '६ फ-ध्यवस्ता । ७ फ-श्वसूकरा ।
६९
For Private And Personal Use Only
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५४६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः
करा महाकायत्वात् लघवस्तु मरणासमर्था निर्भयेन जनेन प्रच्छन्ना विद्धाः प्रहरन्तोऽपकारासमर्था आदर्शभूताश्चैत इतरेषां भवन्ति ॥ १९४ ॥
प्रहर्षयेद्दलं व्यूह्य ताश्च भृशं परीक्षयेत् ॥ चेष्टाश्चैव विजानीयादरीन्योधयतामपि ॥ १९५ ॥
व्यूह रचयित्वा स्वबलं भृशं दर्शयन्किमेषां जीयते जिता एवामी युष्मत्प्रतापेनेत्येवं प्रहर्षयेत् । जये महानर्थलाभः आश्रितोपाश्रितसुखं वधे वाऽपि स्वर्गो भर्तृपिण्डनिर्यातनं च । पराजये त्रितयाभाव इत्यादि नैमित्तिकोऽपि तदुर्पदेशः तादृशनिमित्तनियमान्मानय सहस्वोावश्यंभावो यदि प्रधानपुरुषः स्वजनवधो राजा तदप्रतिग्रहव्याजेन स्थितो भीरुत्वात्स्वयं युद्धं न कामयत इत्यादि तत्र ये ब्रूयुतदेव स्वार्थ एवायमस्माकमत्र वधः शस्त्रोपजीविभूतानां संग्रामविशेषधर्मोऽव्ययीभावः स्वधर्मायासोऽनर्थहेतू राजा सर्वप्रकारै रक्षणीयः । परिश्रान्तानां चास्माकमपरिश्रान्तसुखमनुग्रहं करिप्यतीत्येवमर्थं स्थित इति तान्विशेषतो गृह्णीयात् । नेतुः प्रशंसितुः परसंव्ययं वा कारयेयुस्तानुपग्रहैः परिष्वङ्गालङ्कारदानादिना च वशीकुर्यात् । शवचेष्टां चैवारीणां योधयतां
विजानीयात् । कथं युद्धे चेष्टन्ते कोशा बलं वा । केचिट्विधाहृदयाः केचित्तु पक्षान्त इत्यादि१५ चिन्तानित्यत्वान्मनुष्याणामुपकुर्वतोऽपि स्वार्थवशादुपकुवैतीत्यत्र दुष्टानाप्तबलमध्ये विन्यसेद्यथाऽरिदुर्गाश्रितो भवति ॥ १९५ ॥
तदुर्गलम्भोपायमाह उपरुध्यारिमासीत राष्ट्र चास्योपपीडयेत् ॥
दूषयेच्चास्य सततं यवसानोदकेन्धनम् ॥ १९६ ॥ २० उपरोधस्तथा कर्तव्यो यथा न कश्चिन्निष्कामति किंचित्प्रविशति । राष्ट्र दुर्गा.
द्वहिर्देशस्तस्योपपीडनं स्वदेशापवाहोपमर्दनादिभिः । यवसादीनां दूषणं विनाशनमसद्व्यमिश्रणादिभिः ॥ १९६ ॥
भिन्द्याच्चैव तडागानि प्राकारपरिखास्तथा ॥ समवस्कंदयेच्चैनं रात्रौ वित्रासयेत्तथा ॥ १९७ ॥
तडागग्रहणं सर्वजलाश्रयदर्शनार्थम् । तत्र तडागस्य सेतुबन्धेन प्रयोजनभेदनं प्राकारयंत्रविदारणं सुरङ्गया वा भङ्गः परिखाँयाः पूरणेन पार्श्वभङ्गेन वा छिद्रेषु प्रवीरपुरुषैरवस्कंदयेत् । दुर्गे रात्रौ च वित्रासयत् । अग्निकुंभशिरस्कैः शिवविद्रुतानि कुर्वद्भि१ फ-तांश्च सम्यक् । २ ण-क्ष-तदुपयोज्यः । ३ फ-णं । ४ ण-परिपूरणेन । ५ ण-सिवावासितानि; क्ष-सेवा सितानि ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
५४७ मनुष्यैः ये नराः स्वयमुत्पातदर्शनाद्रात्रौ जाग्रति जागरणावजीर्णो लोकः सुसाध्यो भवति । तस्मिंश्च काले भूयो भूयः ॥ १९७ ॥
उपजप्यानुपजपेबुद्धयेतैवं च तत्कृतम् ॥
युक्ते च दैवे युध्येत जयप्रेप्सुरपेतभीः ।। १९८ ॥ उपजप्याः क्रुद्धारयः कुलीनाः स्वराज्याभिलाषिणस्तानुपजपेदिति हेतुः। कर्तरि ५. कर्त्तव्यव्यपदेशमुपजपदित्यर्थः । उपजपेद्राहयेदित्यर्थः । उपनाप आश्रयाद्विश्लेषात्महितानुष्ठानप्रतिपादनम्। तेन चारिणा सुकृतमप्यभिमतदुर्गस्थेन वा किञ्चित्प्रारब्धं बलाटविकपाणिग्राहादिकोपनार्थ मध्यमोदासीनानामन्यतरेण सह संधानमित्यादि बुध्येत । युक्ते च दैवे विजिगीपोरनुकूलदैव इत्यर्थः । नक्षत्रग्रहदैवसुमुहूर्तेषु साधकेषु दृष्टः स्वप्नदर्शननिमित्तेषु चानुगुणेप्वनुलोमवातादिषु जयामच्छन्निर्गतभयो दुर्गस्थानानि यथा प्रथमं योद्धुं गच्छेत् ॥ १९८ ॥ १०
साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरथवा पृथक् ॥
विजेतुं प्रयतेतारिं न युद्धेन कदाचन ॥ १९९ ॥ न सहसा युध्येत एतावत्प्रथमं विशिष्टस्थापनोपदेशनं सुमुखं च मिथो महाजनकथा सहदारदर्शनादि । दानविधानं द्रव्यानां हिरण्यादीनां प्रीत्युत्पादनाथ प्रतिपादनम् भेदस्तत्कुलीनादेरुपसंग्रहः । ततो विशेषणाच्च तत्रावित्रासनपित्यायकारणम् ॥ १९९ ॥ १५
अनित्यो विजयो यस्मादृश्यते युध्यमानयोः ॥
पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्जयेत ॥ २० ॥ यस्मान्नायं नियमो दृश्यते यो जयति सोऽत्यन्तबलवानवश्यं तेन यश्च पराजीयते सोऽत्यन्तं दुर्बलश्चावश्यमित्यनित्यो विजयः ॥ २० ॥
त्रयाणामप्युपायानां पूर्वोक्तानामसंभवे ॥
तथा युद्धयेत संपन्नो विजयेत रिपून्यथा ॥ २०१॥ सामादीनामसाधकस्तदा संदिग्धेऽपि नये समानेऽपि किं पुना रूपेण सह तेन प्रकारेण युध्येत येन प्रकारेणात्मनो जयः स्यात् । जये राज्यं वधेऽपि स्वर्ग इति युष्माकमेव जयः परप्रत्यूहकल्पना कूटयुद्धादिप्रकारः अत्यन्तोच्छेदानुसरणपीडनाभ्यां सहसा निष्कार्यः । तथा च व्यास आह
"पुनरावर्त्तमानानां निराशानां च जीविनाम् । न शक्यदग्रतः स्थातुं शक्रेणापि धनञ्जय"। १क्ष-भूयः । २ ण-क्ष-त्तेषां । ३ ण-क्ष-न । ४ ड-ण-ग्राहकोपनार्थ । ५ ण-क्ष-विग्रह । ६ फ-बिशेषेण तत्र विशसनम् । ७ ण-क्ष-अन्येभ्यो.
For Private And Personal Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५४८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
यदा संदिग्धं पराजयं तदाऽपक्रमणं युक्तं निर्गतो हि जीवो न कार्यमासादयति येन भद्राणि पश्यति स्वर्गमर्जयति मृत इति येनकेनचित्प्रकारेण जित्वारिम् ॥ २०९ ॥ जित्वा संपूजयेद्देवान्ब्राह्मणांचैव धार्मिकान् ॥ प्रदद्यात्परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥ २०२ ॥
लब्धप्रशमनमिदमतो यस्मिन्पुरे जनपदे देवब्राह्मणांश्च धार्मिकान्विहितानुष्ठानिनो यथा सामर्थ्यात्प्रतिषिद्धवर्जे कामात्स्वातन्त्रेणारीन् जित्वा साध्यप्रवृत्तादिकं गंधधूपपुष्पद्रव्यं सविभागास्फोटनादिसंस्कारद्वारेण यथार्हमभ्यर्चयेत् । कुटुंबिनां परिहारार्थं स्थितिर्यथाप्रवृत्तिविशिष्टकर भार शुल्क प्रदेशानां प्रदानेन तथा तया वा संवत्सरमेको द्वौ वा दद्यादुच्चानां च पौरजनपदबलतानामातपादिडिण्डिम कगदापातेन ख्यापयेत्तैर्यैः स्वाम्यनु१० रागादस्थानमपचितं तेषामप्या रक्षान्तं यथास्वं स्वं व्यापारमनुतिष्ठत्विति ॥ २०२ ॥ एवमनुग्रहें क्रियमाणेऽपि यदा पौरजानपदानामन्येषां स्वाम्यनुरागादहं वक्तृतैजसभावो बहुमतः स्यादिति मन्येत मदीयस्य दण्डोऽवस्थातुं न शक्नुयात्तदा सर्वेषां तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम् || स्थापयेत्तत्र तद्वंश्यं कुर्याच्च समयक्रियाम् ।। २०३ ॥
एष पौरादीनामभिप्रायः संक्षेपेण ज्ञात्वा नैतदेवमिच्छति तत्कुलीनं कर्तुमिच्छत्ययमेव तस्मिन्देशे तद्वंश्यं मृदुमलं प्रियसुखकलत्रं तेन संहततत्प्रकृतिभिश्च प्रधानादिभिः समयं कुर्यात् समकोशदानादि परिर्माणं च भवता मम दैवाकारेण पापेन भवितव्यं कार्यकार्ये कालेन स्वयमुपस्थातव्यमुभयतो दण्डेन कोशेन चेत्यादि ॥ २०३ ॥
१५
२०
www. kobatirth.org
२५
प्रमाणानि च कुर्वीत तेषां धर्म्यान्यथोदितान || रत्नैश्च पूजयेदेनं प्रधानपुरुषैः सह ॥ २०४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यत्प्रकारावस्थास्तेषामुपचिताः पूर्वप्रवृत्ताः ब्रह्मदेयामरवृत्तिदेवस्वव्यापारादयस्ताननुजानीयात्प्रमाणानि कुर्यादेवं ह्यस्मिंस्तेषामनुरागो भवति । ये च तत्र प्रधानाः पुरुषास्तत्र प्रतिज्ञास्वजनबहुत्वादिगुणैस्तैः सह राजानमेनं शस्त्रधनधान्यालङ्कारवाहनछत्रपीठिकादारपट्टबन्धादिभिः पूजयेत् ॥ २०४॥
कस्मात्पुनः प्रकृतिभ्यो रत्नादिदानमुच्यते
आदानमप्रियकरं दानं च प्रियकारकम् ॥
अभीप्सितानामर्थानां काले युक्तं प्रशस्यते ॥ २०५ ॥
औदयस्याप्रतिपादनं नवस्य राज्ञोऽन्यस्य वाऽप्रियकरमप्रीतेः कारणं हेतुः ।
१ ण- परिमाणश्च । २ फ- कार्यकालेन । ३ ण-क्ष-व । ४ ण-क्ष-अदानं । ५ ण-क्ष-अदेयस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
५४९
दानं च प्रतिदानं प्रियकारकमेतदुभयं बहुश एवं प्रसिद्धमपि कालयुक्तं कालोपपन्नं क्रियमाणमभिमतानामर्थानां सुखावहं भवेदन्यथा च दुःखयतीत्यर्थः ।
- प्रशस्यते यस्मादपि क्वचित्काले किंचन प्रीतिं जनयति तदाऽपि नाल्पमशोभनं वा प्रीतिमुत्पादयति तस्मात्कालमपेक्ष्य दानादाने कार्य इति ॥ २०५ ॥ यत्किचिदतिक्रान्तं वक्ष्यमाणं किञ्चन तत्
सर्व कर्मेदमायत्तं विधाने दैवमानुषे ॥
तयोर्दैवमचिन्त्यं तु मानुषे विद्यते क्रिया ॥ २०६ ॥ समर्थादर्थकर्मकार्यफलं कर्म तत्सर्वमशेषमायत्तमाधिकं क्वापि विदधातीति विधानं कर्मफलं यदिशति तद्विशेषयति । दैवमानुषे देवधर्मादौ पूर्वकृतविहितप्रतिषिद्धविषये चात्मनः कार्यकर्मफलं यदि फलकर्मक्रिया दृष्टार्था नयानययोः । तथा च श्रुतिः “विधि. १० विधानं नियतिस्वभावः कालो ब्रह्मेश्वरः कर्म दैवं भाग्यानि पुण्यानि भूतांतयोगपर्यायनामानि पुराकृतस्य ।” स्मृतिरपि "देवमात्मकृतं विद्यात्कर्मवत्पौर्वदेहिकम् ।स्मृतः पुरुषकारस्तु क्रियते यदिहापरम्।।" इति।
दैवमानुषस्येति प्राप्ते मृतवशाईवे मानुषस्यापि कारणता विवक्षिता । अस्मिन्कार्य इदं सर्व क्रियाफलमायत्तं न दैवं पुरुषकाररहितं फलं ददात्यवश्यं हि तेन पुरुषप्रयत्नो- १५ ऽपेक्षितव्यः । न च पुरुषकारो देवेनेति दैवाच्च पुरुषकारनिरपेक्षात्फलस्यापि पुरुष सन्निपातो भवेदपि गर्भस्य असति गर्भ नियमैर्दैवसन्निपातात्फलसंभवोऽनुमेय एवं पुरुषप्रयत्नादपि यदि दैवनिरपेक्षा स्यात् यतो व्यायामे सति सर्वदा सर्वेषां स्यान्नैतदस्ति तस्मादुभयं कारणम् । तथा च व्यास आह ( महाभारते. सौ. प. २।२ ) *"आरम्भा मानुषाः सर्वे निदानं कर्मणोर्द्वयोः । देवे पुरुषकारे च परतोऽन्यन्नविद्यते॥"इति। २०
समानतन्त्रेऽपि “ दैवं नयानययोर्मानुषं कर्मलोकं पालयति " इति । अत्र दैवकारणा आहुर्दैवमेवात्र कारणं दृश्यन्ते हि जडक्लीबपनादयः पुरुषकाररहिता अपि सुखिनो निष्प्रतीकारा अन्योपाधिककर्मलभमानास्तथालंप्रतीकारा अपि कुणयोऽव्यङ्गशूराः प्रवीणाश्च शास्त्रे दक्षाश्चादुःखिनो यतमानाश्च तथा पुरुषकारनिरपेक्षं दैवमात्राभिधानादिनाशविनाशविनिपातादिभिरिष्टानिष्टफलमुत्पाद्यमानमुपलभन्ते। एवं च कृत्वा २५ परलोकहेतवः क्रियारम्भोपदेशात्सुतरामर्थवन्तो भवन्ति । तथा च यत्नेन पूर्वकृतानी
१ ण-स्थाने। २ ण-दृश्यतो । * “आबद्धामानुषाः सर्वे निबद्धा ” इति भारते पाटः ।
For Private And Personal Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६५०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
होपभुञ्जीमह इह कृतान्यपि परत उपभोक्ष्यामह इति विनानन्तो विचिकित्सा मनुष्यधर्म एवं प्रतितव्यम् । तथा चोदाहरन्ति
" जानामि धर्म न च तत्करोमि । पापं न जानामि न मे प्रवृत्तिः ॥
" धात्रा निसृष्टोऽस्मि यथा तथाऽहं । नातःपरं शासयिताऽस्ति कश्चित् ॥ इति। पुरुषकारिणो ह्याहुः । पुरुषकार एवात्र कारणं कृषित्वमनलसः कुर्वन् स्वव्यापारफलं कर्तृकरणकार्यकृष्यादिषु प्राप्नुयात् । तथा चोक्तम्
"कम्मैवेहानसाधूनामारभ्यानुपसेविता । कर्म कृत्वा हि पुरुषो भुङक्ते वै बलवानिति ॥" सत्यपि चान्नसंभवे न ह्यभञ्जन्तस्तप्यन्ति तदा तत्र चाभ्यवहारैर्यत्समनन्तरं च
फलं तन्निमित्तफलोत्पाद इति न्यायस्तस्मादत्रादृष्टव्यापारः एवं च कृत्वाऽर्थवन्तः क्रिया१० रम्भोपदेशो भवति । तथा चाहुः
'प्रतिहन्ति मुनिर्येन दैवमापतितं क्वचित् । शीतोष्णे च तथा वर्षमुत्थापयति हन्ति च ॥"
एवमास्थितेभ्य उभयं कारणमन्यतराभावे फलाभावात् कचित्तु केचित्प्राधान्येन वर्तत इति तत्परिगृह्यते । कृतोऽपि पुरुषकारो बलवता देवेनाभिभूतो विशीयते
आर्द्रमिव दावल्पाग्नौ प्रक्षिप्तं न ज्वलति । एवं यदि दुर्बलं दैवं महता यत्नेन पुरुषकारेण ११ पुरस्कृतं फलत्यामपि दारु महत्यग्निस्कन्धे प्रक्षिप्तं नाग्निस्तदैव यापयति
"देवं पुरुषकारेण दुर्बलं ह्युपहन्यते । दैवेन चेतनं कर्म विशिष्टनोपहन्यते"। इत्येव परिकल्प्याह
तयोर्दैवपुरुषकारयोर्दैवमेवाचिन्त्यं । तुशब्दोऽवधारणार्थः । अपरिज्ञातस्वरूपं कस्मिन्काले तन्निमित्तेन फलं दास्यतीत्येवमचिन्त्यं शास्त्रादृते चास्य परिज्ञानादेवाविचार्यत्वा त्प्रयोक्तुमशक्यत्वादशक्यमिति । तत्र देवं निष्फलं मनुष्येषु पुरुषकारो वक्ष्यते क्रियाप्रकृतत्वात् । वित्तं च क्रिया मानुषे किञ्चिज्ञानं कृप्यादिभिः शक्यं चिन्तयितुमीदृशं मया कृष्यादि कर्तव्यमेतैः साधनैर्देवादिभिरेव च तस्य चेदृशं फलभिति । तदेव प्रारब्धं यदारंभमध्यावसानेषु विवक्ष्यते तदैवं समाधेयं न विपन्नानामप्येवं कर्त्तव्यमिति ।
यावत्फलवेदनमित्यतो दैवस्याचिन्त्यत्वान्न तत्परेणासितव्यम् । मनुष्यकर्म चिन्तयित्वा २५ यद्यत्कार्य तदनुष्ठेयं यत्किञ्चनकारी हि विनश्यतीति शक्तित्रययोगात्पुरुषकारेण च युक्तस्य
परराष्ट्रविजयचिकीर्षा यत्र दैवमानुषसंपन्ना भवति सैव सर्वार्थसाधिका भवति । तथापि
२फ-प्रयातितव्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
1
तस्यामतिशयं दैवं प्रवर्त्तते । अतिरिक्तः पुरुषकार एव भवतीत्यर्थः । न हि विजिगीषोदैवमन्तरेण तदा यातव्यस्य व्यसनं दैवं मानुषं भवति । पौरुषं समं दैवेन नातिव्यूहं द्वयोर्वा समं तुल्यम् ॥ २०६ ॥
किंच
""
दैवेन विधिना युक्तं मानुष्यं यत्प्रवर्तते ।। परिक्लेशेन महता तदर्थस्य समाधकम् ॥ २०७ ॥
तदयुक्तं । दैवे च विधानेन पराङ्मुखे' दैवमानुषे' पुरुषकारः प्रवर्त्तते अष्टविधकर्मणि तन्महता क्लेशेनार्थ फलं साधयति निष्फलं वा भवत्यतः क्लेशेनाप्यसिद्धो वा दैवापेक्षो भूत्वा न परितुष्येत् । पुरुषार्थस्तु दैवेन संयुक्त यः प्रवर्त्तते अक्लेशेन स सर्वेषां मन्त्रार्थानामेव साधकः पुरुषार्थकः पुरुषकारः । स एव यदाऽऽत्यन्तगुणदेवेऽनुष्ठीयते तदा क्लेशेन १० विनैकान्तेन समग्रफलसाधको भवति । अस्य दायर्थमुदाहरणं लोकद्वयेन
'केचिद्युद्धमपि क्षेत्रं युक्तं पुरुषकर्मणा । दैवहीनाय तु फलं कस्यचित्संप्रयच्छति ॥ “ केचित्क्षेत्रस्य भृतैमित्युक्तं पुरुषकर्मणा ॥ " पुनः पुनर्दृष्टेषु शोधितं यथावच्चोक्तमित्याद्युपकारक लक्षणेन दैवेन हीनाय फलं न ददातीति ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संयुक्तस्यापि दैवेन पुरुषकारेण वर्जितम् ||
विना पुरुषकारेण फलं क्षेत्रं प्रयच्छति ।। २०८ ॥
संयुक्तस्यापि दैवेनेति। दैवयोगस्तु तस्मात्फलादानादनुमीयते । एवं च सर्वस्य तदाभावः दैवभावः । अन्ये त्वाहुः । दैवं यथाकालं पर्याप्तं दृष्टाद्युपलम्भादेव कृतत्वान्न कृतमिति यथा तत्पुरुषकाराभावं दर्शयति बीजवर्जितमित्यबीजम् ॥ २०८ ॥
चन्द्रार्काद्या ग्रहा वायुरग्निरापस्तथैव च ॥
इह दैवेन साध्यन्ते पौरुषेण प्रयत्नतः ॥ २०९ ॥ चन्द्रार्कास्तावग्रहाः ।
सह वाऽपि व्रजेद्युक्तः संधिं कृत्वा प्रयत्नतः ॥ मित्रं हिरण्यं भूमिं वा संपश्यंस्त्रिविधं फलम् ॥ २१० ॥ पाणिग्राहं च संप्रेक्ष्य तथाssक्रन्दं च मण्डले || मित्रादथाप्यमित्राद्वा यात्राफलमवाप्नुयात् ॥ २११ ॥
१ ण-खं । २ ण-पं । ३ ण मृतये ।
For Private And Personal Use Only
५५१
१५
२०
२५
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५५२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[सप्तमः
हिरण्यभूमिसंप्रात्प्या पार्थिवो न तथैधते ॥ यथा मित्रं ध्रुवं लब्ध्वा कृशमप्यायतिक्षमम् ॥ २१२ ॥ धर्मज्ञं च कृतज्ञं च तुष्टप्रकृतिमेव च ॥ अनुरक्तं स्थिरारम्भं लघुमित्रं प्रशस्यते ॥ २१३ ॥ प्राज्ञं कुलीनं शूरं च दक्षं दातारमेव च ।। कृतज्ञं धृतिमन्तं च कष्टमाहुररिं बुधाः ॥ २१४ ॥ आर्यता पुरुषज्ञानं शौर्य करुणवेदिता ॥ स्थौललक्ष्यं च सततमुदासीनगुणोदयः ॥ २१५॥
पुरुषाणां प्रकृतधर्माधर्मसंज्ञकेन दैवेन सुखदुःखोपभोगनिमित्तं साध्यते । अनिष्ट१० स्थानप्राप्ताश्चापौरुषेण शान्त्यादिकारणप्रकारेण समतामापद्यन्ते । इह स्थानस्थिता
अव्यभिचारानुगुणाः क्रियन्ते । पुरुषज्ञानलोकज्ञानपुरुषविशेषज्ञोऽनुरूपमुपकारी भवति । अनुवर्तते शूरः कार्यक्षमो भवति। कारुण्यगुणस्मयेन करुणावेदी दयालुमना लोभेन परिरक्षति । स्थूल लक्षः प्रभूतस्याप्यर्थमेषां सर्वकालं क्षमते ॥ २१५ ॥
क्षेम्यां सस्यप्रदां नित्यं पशुद्धिकरीमपि ॥ परित्यजेन्नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन् ॥ २१६ ॥
तादृशीमपि भूमिमविलम्बमानः परित्यजेत् । क्षेम्या आटविकादिभिरनभिभवनीया । नित्यमस्य प्रधानमुभयं बहुसस्याऽदेवमातृका च पशुवृद्धिकरी च जाङ्गलरूपत्वादबहुफलपत्रतृणत्वाच्चैवंगुणा हि भूमिर्वणिकृषीवलबहुला भवति दुर्भिक्षव्याधिरहिता कान्तार
मनुष्यात्मभरणा चेति चतुर्थ्याप्रकृतिपरित्यागे चोभयं न ततो ज्ञापयति न सहसा२० यधानां प्रकृति परित्यजेत्तस्यामवस्थायां किन्तु तां परित्यनेद्या मन्येत साक्ष्ये शेषां
प्रकृतिभिः प्रत्यादातुमिति यथा तु न मित्रकोशदण्डपरित्यागे नाविशेष प्रतिक्षणं यां मन्येत तदा गुणवतीमपि भूमिं त्यजेत् ॥ २१६ ॥
आपदर्थे धनं रक्षेदारान् रक्षेद्धनैरपि ॥ आत्मानं सततं रक्षेदारैरपि धनैरपि ॥ २१७ ॥
कृच्छप्रकारसाध्योऽयं नियमो भवति । आपदर्थे यथा मशकार्थे धूमो मशकानपनेतुमिति ज्ञायते तन्निमित्तं धनं रक्षेन्नान्यत्र धनरक्षायाः कार्यमस्ति । तत्त्वभुक्तफलं हि धनमिति । तथा हि तेन प्रतीक्ष्ययानमासनं दण्डं बिभर्ति । उपनप्यानुपगृह्णातीति । धनेनापि दारा रक्ष्याः । दारग्रहणं प्रणिधिसंबंधिप्रत्युपलक्षणार्थम् । आत्मा तु रक्ष्यः । १ण-समानापद्यते इष्टस्थान । २ क्ष-दा।
For Private And Personal Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
५५३
अन्येन प्रकारेणात्मानं रक्षितुमसमर्थः सर्वस्वं दत्वा दारानपि काले परित्यज्य वाग्यतस्थितो दारधनादि वर्जयित्वा धर्म करिष्यति । ये तु धनदारानुरोधेन विनश्यन्ति न तेषां धनदारादि दृष्टं नाप्यदृष्टं धर्माधर्मानाचरणात् । न च कौमारदारत्यागित्वम् । न त्यागप्रतिषेधस्यायं च वा जयति राजधर्मप्रकरणेऽपि नायमुक्तो दृष्टार्थत्वादन्यस्यापि द्रष्टव्यः ।
ननु च राजा राज्यं प्राप्य महाधनोऽश्वमेधादि करिष्यत्यतुलं च सुखमनुकरिष्य- ५ त्यतस्तु लोकः संक्रुष्टं किं करिष्यति नैष दोषोऽल्पस्यापि पावनानि कर्माणि सन्त्यधनस्यापि जपादयः विशेषनिमित्तानि धनान्येव न चेदमस्यामवस्थायां लोकसंक्रुष्टमिति न च सहसैतत्कार्यम् ॥ २१७ ॥
यतः
सह सर्वाः समुत्पन्नाः प्रसमीक्ष्यापदो भृशम् ।।
संयुक्तांश्च वियुक्तांश्च सर्वोपायान्सृजेद्बुधः ॥ २१८ ॥ आपदो दैवमानुषाणि व्यसनानि तानि प्रकृतिविषयाणि युगपदुपजातानीत्यर्थमपि यथा स्युस्तथा संयुक्ताश्च सामपुरस्सरं दानं सामपूर्वकं भेदं सामदानभेदसहित दण्डमेव वा दानमेवेत्यादिकान्सर्वोपायान्विसृजेबुध इति । यत्र यत्प्राप्तं तत्समीक्ष्य विचार्य प्रयुञ्जीतेत्यर्थः । न तु विषण्ण आसीत ॥ २१८ ॥ कथमित्यपेक्षायामाह
उपेतारमुपेयं च सर्वोपायांश्च कृत्स्नशः॥
एतंत्रयं समाश्रित्य प्रयतेतार्थसिद्धये ॥ २१९ ॥ साधयेत्कार्यमात्मन इति पाठान्तरम् । तत्रोपेतारमात्मानं प्राप्य कार्य मित्रवत्साधयेत् । सर्वोपायाः समस्तव्यस्ता एव । अयमपि उपयसामान्यनिर्देशमाह । समाश्रित्या- २० ङ्गीकृत्य समर्थचिन्तनेनैतत्समावृतं भवति । किमर्थमुपायाः समर्थनामुमताः समर्थस्तथा किंयुक्तमिति विचार्येयता केनोपायनैषामिदं प्राप्नुयादिति । कृत्स्नश इति त्रयविशेषणं कृत्स्नमित्यर्थः । एवं च यो यदुपायसाध्यो यदा यथा युक्तस्तत्र तदा तथा प्रयुञ्जीत
खकार्यसिध्द्यर्थं उपाय एतानामवस्थानां चानन्त्यात्सर्वं तन्नेणाशक्यं वक्तुमिति समासेनोक्तमतः परीक्षामुपाचरेत् । उपेत्य विशेषभावतोऽप्याह
२५ " स तु युक्तो हि संधत्ते युक्त आत्मपराक्रमः ॥
तावुभौ नयसंपन्नौ स्तेनोऽप्ययसमन्वित" ॥ इति ॥ २१९ ॥ १ ण-जापादयः। २ फ-सर्वोपायाः। ३ फ-सदा ।
For Private And Personal Use Only
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५५४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः द्वितीयो भागो
एवं सर्वमिदं राजा सह संमन्व्य मन्त्रिभिः ॥ व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्न भोक्तमन्तःपुरं विशेत् ॥ २२० ।
एवं यथोक्तं राजा वृत्तमिदं सर्वमापद्यनापदि वाऽऽत्मशक्त्यपेक्षया वा कस्यामवस्थायां किं कर्त्तव्यमिति मन्निभिः सह विचार्य मध्यंदिनमुक्तकालं मध्यंदिनं व्यायाम कृत्वोपचार्य स्नानं च स्नानमक्रमोक्तमपि पुना राज्यार्थमुच्यते मङ्गलाचारे युक्तानाम् । राजा स्नानपरिग्रहार्थ भोजनादियुतं तहे पूर्व स्नानापेक्षयाऽन्तःपुरं यायादिति विशेषार्थार्थमुपसंहारः । विविक्ते देशे ॥ २२० ॥
तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः॥
सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्नैर्विषापहैः ॥ २२१ ॥ १० तत्रान्तर्गतगृह आत्मरक्षाभूता आत्मप्तमाः कालज्ञा वयोविशेषावस्थादिप्रतिनियत
काले भक्ष्यभोज्यदानादिविशेषज्ञाः । अहार्या अभेद्या विश्वसनीयाः । परिचारकाः स्वरवैद्यादयः । एतैगृहीतं सर्व परीक्षितमदनीयमन्नाद्यमद्यात् । परीक्षा कुशलैवैरग्निचकोरादिभिः कर्तव्या । विषादिसंसृष्टस्य शुष्कस्याशुद्धता भवति वैवण्यः सुगन्धोपघातश्च
अतिम्लानताऽग्नौ प्रक्षिप्तस्य वेति । वेति शब्दः वैवर्ण्यज्वालासु ईक्षिते च तस्मिन्वयसां विपत्तिः । १५ दर्शनेन म्रियते यत्र कोकिलः ग्लायति जीवं जीवकः चकोरस्याक्षिणी विनश्यतो विषं
प्रदापि भवति मुष्कस्यावग्रहः स्वेद इत्यादिमन्त्रैश्च विषापहैः परिजपेद्वयापादिकासु ॥ २२१ ॥
विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्वद्रव्याणि योजयेत् ॥
विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत्सदा ॥ २२२ ॥ २० विषघ्नैरुदकैश्चास्य सर्वद्रव्याणि राजौपयिकानि वस्त्रादीनि विशोधयेत् । विष
घ्राति रत्नानि गरुडोदीर्णनागदमणिप्रभृतीनि नियतः प्रत्यये नित्यं भोजनकालादन्यदाऽपि धारयेत् ॥ २२२ ॥
परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदकधूपनैः॥
वेषाभरणसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः ॥ २२३ ॥ २५ परीक्षिता विचारिता उपधाभिः शीलशौचाचारैः स्त्रियो दास्यः परिचारिका
व्यजनोदकधूपनैः करणभूतैः संस्पृशेयुरुपचरेयुर्वेषादिसंयुक्ताः सुवेषाः । स्नानेन कृत्वा समाहिता अप्रविक्षिप्तमनसः वेषाभरणं कपटवेषः केशनखाद्येवं विचार्य कदाचित्तत्रायुधानि कृत्वा विश्रब्धं हन्युः आभरणानि च विषदिग्धैराभरणैः स्पृशेयुरिति ॥ २२३ ॥ १ ण-भूत ।
For Private And Personal Use Only
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
५५६
एवं प्रयत्नं कुर्वीत यानशय्यासनाशने ॥
स्नाने प्रसाधने चैव सर्वालङ्कारकेषु च ॥२२४॥ एवं विषोदकाञ्चनादिनादौ प्रयत्नं कुर्यात् । स्नानं शिरःस्नानं । गन्धो रोचनादि । आसनमत्र प्रदर्शनार्थम् । तत्र ह्युपविष्टो यथा तत्र महान्यत्नः क्रियते एवं यानादावपि कर्तव्यः ॥ २२४ ॥
भुक्तवान्विहरेञ्चैव स्त्रीभिरन्तःपुरे संह ।
वित्दृत्य तु यथाकालं पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥ २२५ ॥ तस्मिन्नेवान्तर्गृह आत्मविनोदाय स्त्रीभिर्नवोढभार्यादिभिर्यथासुखं क्रीडेत । यथाकालमिति यावद्विहरणकालमिति चोत्तरेण संबन्धनीयम् । वित्हत्य विश्रान्तः कालोपपन्नानि कार्याण्येकाकी मन्त्रिभिश्च सह पुनर्विचारयेत् ॥ २२५ ॥
अलङ्कृतश्च संपश्येदायुधीयं पुनर्जनम् ।।
वाहनानि च सर्वाणि शस्त्राण्याभराणानि च ॥ २२६ ।। अन्तःपुरन्निष्क्रम्यालंकृत आयुधीयं पश्येत्तस्याच्छायिकां दद्यात् । पुनरिति वचनात्पूर्वाण्हे दृष्टमपि नित्यं दर्शनीयम् । आयुधजीविनामायुधादौ यत्नो भवति । सर्वाणि च वाहनानि । तेषां दर्शनमप्युपचयविज्ञानार्थं नियुक्तानां च तत्र विशेषाधानार्थं १५ दण्डप्रधानं जीविभृत्यावेक्षणमभीक्ष्णमुभयतस्ततः ॥ २२६ ॥
संध्यां चोपास्य शृणुयादन्तर्वेश्मनि शस्त्रभृत् । ___ रहस्याख्यायिनां चैव प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥ २२७ ॥ त्रैवर्णिकस्योक्तमपि सन्ध्योपासनमुच्यते । प्रजाकार्थे पुनः कश्चित्कालमतिकामेदिति । उत्तरक्रियानन्तर्यार्थ वा अन्तर्वेश्मनि रहसि प्रासादादौ भवं तस्याख्यायिनः २० पौरा वा केचित्प्राप्तप्रणिधयस्तेषां चेष्टितं चेष्टा व्यवहारः। किं दृष्टं श्रुतं कृतं चेति तेषां चास्मिन्काले दर्शनमिप्यते । परैरनवबोधनार्थ स्वस्थस्य चार्थकार्यकालनियमेनापतितं वर्तेत । " यथा चोत्पादितं कार्य संपश्येन्नोऽभितापयेत् । कृच्छ्रसाध्यमतिक्रान्तमसाध्यं वाऽपि जायते” इति ॥ २२७ ॥
गत्वा कक्षान्तरं त्वन्यत्समनुज्ञाप्य तं जनम् ।
प्रविशेद्भोजनार्थं च स्त्रीवृतोऽन्तःपुरं पुनः ॥ २२८ ॥ तस्माद्गृहान्ते कक्षान्तरं गत्वा तं च रहस्याख्यायिनं विसृज्य स्त्रीभिः परिचारिभिः परिवृताभिरन्तःपुरं पुनः प्रविशेत् ॥ २२८ ॥
१ क्ष-रैः । २ फ-ण। ३ क्ष-स्वव्यवहारः । ४ क्ष-नित्ययमेनापि- । ५ क्ष-भोजनावै ।
For Private And Personal Use Only
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५५६
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
तत्र भुक्त्वा पुनः किंचित्तूर्यघोषैः प्रहर्षिर्तः । संविशेत्तु यथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः ।। २२९ ।। किंचिदित्यव्ययं तूर्याणि वेणुवीणापणवमृदङ्गमेरीशंखादीनि तेषां घोषैर्मृदुभिः श्रुतिसुखैः प्रहार्षितो यथाकालं संविशेद्य उचितकालस्तं तन्नयेदिति । गतक्लमो विगता५ शेषदुःखः कार्यदर्शना योत्तिष्ठेत् ॥ २२९ ॥
एतद्विधानमातिष्ठेदरोगः पृथिवीपतिः ॥
१ क्ष-प्रहर्षिभिः
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अस्वस्थः सर्वमेतत्तु भृत्येषु विनियोजयेत् ॥ २३० ॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां राजधर्मो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ एतदिति यदनुक्रान्तं “मध्यंदिनेऽर्धरात्रे वेति " तस्याप्येवंवृत्तं व्यापारस्तेन स्वय१० मुपतिष्ठेदस्वस्थो भृत्येषु विनियोजयेद्वियुञ्जीतेत्यर्थः । यावच्छक्नुयात्तावदेव । एवं प्रतिविहितस्वतन्त्रकृतात्मरक्षाव्यापारः प्रजाभात्मनश्च कार्यं करोति ॥ २३० ॥ इति श्री भट्टवीरस्वामिमूनोर्भहमेधातिथिकृते मनुभाष्ये सप्तमोऽध्यायः ॥ || शुभमस्तु ॥ श्रीरामचंद्राय नमोनमः ॥
For Private And Personal Use Only
[ सप्तमः
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्रीः॥ ॥ श्रीगणेशाय नमः॥ ॥ अथ अष्टमोऽध्यायः प्रारभ्यते ॥
व्यवहारान्दिदृक्षुस्तु ब्राह्मणैः सह पार्थिवः ॥
मन्त्रमन्निभिश्चैव विनीतः प्रविशेत्सभाम् ॥ १॥ प्रजानां पालनं राज्ञो वृत्तिर्विहिता । सा चात्र ( अ. १० श्लो. ७९) "शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिपशुकृषीर्विशः।आ जीवनार्थं शूद्रस्य द्विजातीनां निषेवणम्" ॥ " एवं नृपो वर्तमानो लोकानाप्नोत्यनुत्तमान् ॥” इति । तथा धर्मो वर्धते लोके। अन्येषामपि वर्णानां क्षत्रियवृत्त्या जीविनामस्त्येव राज्याधिकारः " यः कश्चित्सर्वलोकानां पालकश्च नृपः स्मृतः । कर्मनिष्ठा च विहिता लोकसाधारणे हिते" ॥ १०
परिपालनं च पीडापहारः । द्वयी च पीडा दृष्टाऽदृष्टा च। तत्र दुर्बलस्य बलीयसा धनहरणादिना बाध्यमाना दृष्टा पीडा । इतरस्य तु विध्यतिक्रपजनितेन प्रत्यवायेनामुत्रिकदुःखोत्पादनमदृष्टपीडा । प्रजा हि द्वेषमत्सरादिभिरितरेतरमयथावदाचरन्ति कुपथेन यान्त्यदृष्टदोषेण बाध्येरन् । अतश्च राज्यनाशः । प्रजैश्वर्य हि राज्यमुच्यते । तासु विनश्यन्तीष कस्य राज्यं स्यात् । व्यवहारादयोऽतः शास्त्रदण्डेन व्यवस्थाप्यमाना न १५ भयात्पृथक् प्रचलन्ति तथा चोभयथाऽपि रक्षिता भवन्ति । धनदण्डश्च राज्ञः करशुल्कादिवैतदन्यधर्मिष्ठजीविका न भवतीति वृत्तिपरिक्षयादपि राज्यावसादः । अतो राज्यस्थित्यर्थ व्यवहारदर्शनं कर्तव्यम् ।
तदिदानीमुच्यते । व्यवहारश्चात्र वादिप्रतिवादिनोरितरेतराशनोधाराय वृत्तिरुच्यते। अथवा ऋणादानादयः पदार्था एव विप्रतिपत्तिविषयाः सन्तो विचारगोचरसमर्थतया कर्त्तव्या २०
! " बाधा या सा" इति " बाधमानस्य” वा समीचीनः पाठः। २ ड-फ-धनदश्च ३ ख-ड-क्ष-शतोधाराय ।
For Private And Personal Use Only
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५८ नृपेण व्यवहारदर्शनं कार्यम् ।
[ भटम इति । दिदृक्षुरित्युक्त्वा · पश्येत्कार्याणीति ' (श्लो० २ ) सामानाधिकरण्यम् । पुनश्च प्रत्यवमर्शः तेषामाद्यमृणादानामति' ( श्लो० ४ ) तान् पदार्थान्विचारयेदिति संबन्धः । वक्ष्यमाणाधिकृतपुरुषाधिष्ठितः प्रदेशः सभा । प्रवेशस्तदभ्यन्तरभावः । किमेक एव प्रविशेचेत्याह ब्राह्मणैः सहेति।
अथ मन्त्रज्ञैरिति कस्य विशेषणं न तावन्मन्त्रिणो मन्त्रित्वादेव सिद्धेः । न हि मन्त्रसजानानो मन्त्रीति शक्यते वक्तुम् । नापि ब्राह्मणानां व्यवहारदर्शनेऽधिकृतानां तत्परिज्ञानमदृष्टं न स्यात् । अत्रोच्यते । ब्राह्मणविशेषणमेवैतत् । ते ह्यमन्त्रज्ञा भूत्वा निरपेक्षमवधारयन्तः स्युरन्यथा राज्ञोऽनर्थमावहेयुः । तथा हि महामात्याश्रितः
कश्चिजनपदेन व्यवहरन्सहसा जितो यदि न दण्ड्यते धनं वाऽवष्टभ्य न दाप्यते तदा १० समत्वेन व्यवहारदर्शनं न कृतं स्यात् पक्षपातमशक्तिं वाऽस्य जनपदा मन्येरन् । अथ
दण्ड्यते महामात्यक्षोभादपि प्रकृतिविकृतं स्यात् । मन्त्रज्ञास्तु सन्तः संशयितारो यदि निर्णतव्यस्य केनचिदपदेशेन प्रसङ्गरोधं कृत्वा रहसि राजानं परिबोधयन्ति । अनयोविवादिनोरयं जीयतेऽयं जयतीति व्यवहारस्त्वस्माभिर्न तदानीमेव निर्णीत इति स्वामी
प्रमाणं ' तत्र राजैवं विदित्वा महामात्यमादेशयति “ त्वदीयो मनुष्यो जीयते मम १५ हानिर्मा भूदिति संप्रति निर्णयोऽवधीरितः । त्वमेव तथा कुरु यथैष मनुष्यः संधीयते
बाधाऽस्य व्यपनीयते "। ते मन्त्रिणो वाऽऽदेयवाक्या मनुष्याणां सर्वेषामना च प्रवृत्तिं प्रतिबध्नन्ति ।
अन्ये तु काकाक्षिवदुर्भयविशेषणमर्थभेदेन मन्त्रज्ञपदं मन्यन्ते । यदा मन्त्रिणो विशेष्यन्ते तत्तद्धा तु तत्परिज्ञानमन्त्रज्ञानम् । ब्राह्मणपक्षे तु कार्यार्थसमभावश्च । मन्त्रिब्राह्मणानां न प्रवेशमात्रमेव किन्तर्हि · निर्णयं पश्येत्' इत्त्युतरत्र वाक्यानि यथायोग्य इतरथाऽदृष्टाय प्रवेशः स्यात् । अतो नैकाकी निर्णयं कुर्यात्किन्तर्हि तैः सह निरूप्येति ।
विनीतो वाक्पाणिपादचापलरहितः । वेपतो ह्यनर्थः स्यात् । पार्थिवग्रहणान्न क्षत्रियस्यैवायमुपदेशः किन्तयन्यस्यापि पृथिव्यामधिपतेर्देशेश्वरस्य न ह्यनथा राज्यमविचलितं भवतीति ॥ १ ॥
तत्रासीनः स्थितो वाऽपि पाणिमुद्यम्य दक्षिणम् ॥ विनीतवेषाभरणः पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम् ॥ २ ॥
२५
१ इ-मन्त्रियो वाक्य- । २ ख-दु-क्ष-उभयविशेष विशेणषम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
अध्यायः ]
आसीनः पश्येत् ।
आसीनो धर्मासनोपविष्टः । स्थितो निषिद्धगतिरनुपविष्ट एव । स्थानासनयोश्च व्यवस्थितो विकल्पः कार्यविशेषापेक्षः । गरीयस कार्ये बहुवक्तव्य उपविष्ट आसीनः लघीयसि स्वल्पवक्तव्ये स्थितः । क्रममाणस्य सर्वथा प्रतिषेधः । स हि मार्गावलोकनपरो नार्थिप्रत्यर्थिनोर्निपुणतो वचनमवधारयेत् । अन्ये त्वदृष्टार्थे तथा मन्यन्ते । तपस्विवब्राह्मणादिषु विवादिषु स्थितेषु स्थित आसीनेष्वासीनः । पाणिमुद्यम्येति उत्तरपाणिमुद्धृत्योत्थानं कृत्येत्यर्थः सूत्रकृतोऽयं व्यतिक्रमः सर्वदा विहितत्वाद्वसनोपव्यानमेतत् । तेनायमर्थो हस्त उत्क्षेप्तव्यो न पुनः समीपवर्तिनि संलग्नः कर्तव्यः । प्रश्ननिषेधावसरे च तेनाभिनेतव्यं न तु प्रव्याणादिना । अनेन व्यवहारदर्शनेन तात्पर्यं ख्यापितं भवति । प्रायेण हि पुरुषकार्येषु प्रयत्नवन्तो हस्तमुद्यच्छन्ति । यथासुखोपविष्टं व्रजति कर्तारं ततश्च परिजने तदेतद्राजा वित्तं न ददाति सभ्यैर्निर्भयैर्वयं जिता इति । पाणिग्रहणं बाहूपलक्षणार्थम् । केवलस्य हि हस्तस्य यावद्व्यवहारदर्शनं व्यापारणं पीडाकरम् । न चायमदृष्टार्थ उपदेशः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
3
१५९
५
विनीतवेषाभरण इति पूर्वश्लो के बाह्याभ्यन्तरेन्द्रियविषयावघानार्थोऽभिहितः श्वग णानां शालीनतया मुखोपसर्पणार्थ उद्धृतवेषे हि रजोनिवृत्तिलक्षणया तथाविधानामप्रतिपंत्तिः स्यात् । अत उद्धृतवेषाभरणं न कथंचित्केशवसनविन्यासादिविशेषः । आभरणं १९ कर्णिकादि । तत्रोद्धृतवेष ऊर्ध्ववस्त्रो जवनरक्ताम्बरधारितेत्यादि उद्धृताभरणो दीप्तिमद्बहुरत्नालङ्कारो बव्हाहारश्च स ह्यादित्य इव दुर्निरक्ष्यिः सामान्यजनानां विशेषतोऽभि - युक्तानाम् । पश्येदिति । सभाप्रवेशस्य प्रयोजनमाह । पश्येद्विचक्षणः ।
For Private And Personal Use Only
०
अयं च राज्ञो दर्शनापदेशो दण्डप्रणयने यथास्थानार्थप्रतिपादनपर्यन्तो भविष्यति । तात्पर्यं तस्यैव रक्षाधिकारः प्रयुक्तः स्यात् । ईदृशस्य च दर्शनस्यान्येषामसं २० भावनादनधिकारः । सर्वेषां संशयच्छेदमात्रम् । फलं तु व्यवहारदर्शनं प्रायश्चित्तोपदेशवद्विदुषो ब्राह्मणस्यास्त्येव । उक्तं हि ' धर्मसंकटेषु ब्रूयादिति ' तथैकत्रयाणां कौणिज्यकर्षक पशुपालप्रभूतीनां स्ववर्गसामायिकार्थविप्रतिपत्तावन्यस्यां वोत्सुकनिर्णयादूतिरिति तथाविधव्यवहारदर्शने नियोगः । तथा हि पठितम् ( ना. स्मृ. प्र. ७ )
“कुलानि श्रेणयश्चैव गणाश्चाधिकृतो नृपः । प्रतिष्ठा व्यवहाराणां गुर्वेभ्यस्तूत्तरोत्तरम् ॥ इति । २५ तत्र कुलानि बन्धुजनसमूहः । तैर्या व्यवस्था कृता ततो न विचलितव्यम् । अथ तत्र
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९० अन्येऽपि व्यवहारद्रष्टारः।
[ अष्टमोः ताश्च स्युस्तवैतेऽधिकतरं संबन्धिन इति वदद्भिस्तु ततः श्रेणिषु निवेदितव्यम् । श्रेणयः समानव्यवहारजीविनो वणिक्प्रभृतयः । तेषां बन्धुभ्योऽधिकगुरुत्वम् । बान्धवादिज्ञातिधर्मभयाद्विचलितं न नियच्छन्ति । श्रेणयस्तु राजगमनेन श्रेणिधर्मो राजपुरुषप्रवेशा. त्परिभवनीयत्वेन नश्यतीति । अविचलनार्थं प्रतिभूग्रहणपूर्वकं विचारयन्ति य एतस्माद्विचलन्ति । परिषदि दण्डो दातव्यश्चलितुं वाऽपि त्वया न देयमिति । गणा गणशश्चारिणो गृहप्रासादादिकरा मठब्राह्मणादयश्च । ते स्वगणिनां व्यवहारं न पश्येयुः । तत्राविचलार्थ उपसदः कर्तव्याः । पूर्वे समानकर्मजीविन एकाकिनोऽपि इमे तु संभूयकारिण इति विशेषः । श्रेणिभ्यः संभूयकारितया विवादिनो भूमिज्ञत्वात् । अन्ये तु
कुलानीति मध्यस्थपुरुषानाहुः । ते हि कार्याभ्यन्तरा अश्रेणिकृता एव निर्णेतारः।। १० विद्यो विद्वान् ब्राह्मणस्तस्य हि धर्मसंकटेषु प्रवक्तृत्वं विहितम् । तस्य पूर्वेभ्यो
गुरुत्वं वैदुष्यात् । नृपस्यापि गुरुत्वमतिशयशक्तित्वादतः स्वयं विदुषा नृपेण निर्णीते नास्त्येतत् ( या. व. व्य. ३०६ ) "मन्येताजितोऽस्मीति यो न्यायेनापि पराजितः।द्विगणं दण्डमास्थाय तत्कार्य पुनरुद्धरेत्॥” इति ।
अन्येषु करणेष्वेतद्भवति । तत्र ह्यस्ति वचनावसरो नाधिकृतैः सम्यक् निर्णीतं राज्ञा १५ तु विवेचिते किं वक्ष्यतीति ।
अर्थान्तरं नृपैरधिकृतो राजस्थानीयब्राह्मणः तथाऽन्यस्य गृहिणः । स्वतन्त्रस्तु गृहे गृहीति स्वातन्त्र्यस्मरणाद्दण्डपर्यन्तोऽस्त्येव व्यवहारः सुपरीक्षितो भवति । वासनाविनयार्थ श्रुतिग्राह्यप्रसक्तशिष्यसुताद्याः “ अन्यत्र दण्डाच्छारीरात्पातनीयाच्च कर्मण"
इति । स्वल्पेऽपराधे गृहस्थ एव राजायते । महति व्यतिक्रमे राननिवेदनमेवोचितमि२० त्यस्यार्थः । अतश्च यत्कैश्चित्पश्यदिति परिसंख्यार्थत्वमारोप्य ब्राह्मणादीनामधिकार
आशङ्कितः पुनश्च क्लेशेन समर्थितस्तदयुक्तम् । विषयभेदादधिकारभेदात् । स्वविषयो हि राज्ञो दण्डावधिको ब्राह्मणादीनां निर्णयावधिः । अधिकारोऽपि भिन्नो राज्ञो राज्यस्थितिप्रयोजनम् । इतरेषा संशयच्छेदादेरपरोपकारकत्वं अतो नो वृत्त्याशकैव नास्ति ।
कार्यो विप्रतिपत्तिनिरासोऽर्थिनां विप्रतिपन्नयोर्हि साम्यं व्यवहारदर्शने राज्ञा कर्तव्यम् । नो २५ चेत्संविदाने को राज्ञः स्वाधिगमे निरोधः। कायकशुद्धौ हि श्वानिरोधवानिति वक्ष्यामः ॥२॥
For Private And Personal Use Only
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
प्रत्यहं देशदष्टैश्च शास्त्रदृष्टैश्च हेतुभिः ॥
अष्टादशसु मार्गेषु निबद्धानि पृथक्पृथक् ॥३॥ पूर्वार्धन निर्णयहेतवः कथ्यन्ते । उत्तरेण विवादपदसङ्ख्यानिर्देशः ।' पश्यदिति' पूर्वश्लोकादनुषज्यते कार्याणीति च । प्रत्यहं पश्येत्कार्याणि प्रतिदिवसगमने व्यवहारनिर्णयः कर्तव्यः । हेतुभिरिति हेतुनिर्णयसाधनम् । स च द्विविधः । प्रमाणरूपो व्यवस्था- ५ रूपश्च । तत्र प्रमाणरूपोऽर्थनिर्णयहेतुः साक्ष्यादिः । व्यवस्थारूपो यतोऽसत्ये वाऽर्थनिश्चये व्यवहारः संतिष्ठते । यथा सत्यशपथ उभयानुमत एकः साक्षी यद्यर्थिप्रत्यर्थिभ्यामभ्युपगतप्रमाणभावः सम्यैरपरिक्षितोऽपि निर्णयहेतुतां प्रतिधपते । न च परीक्षितस्य पुंसो वचनादसत्यात्पूर्ववदर्थनिश्चयः । प्राधिकानापभ्युपगमेऽपि व्यवस्था हेतुर्भवति । सा च व्यवस्था द्विविधा । साधारण्यसाधारणी च । देशभेदाश्रयभेदात्साऽपि द्विविधा। १. अविरुद्धा विरुद्धा च । अविरुद्धा यथा केषांचिद्दाक्षिणात्यानामपुत्रा स्त्री भतेर्युपरते सभास्थाणुमुपारोहति तमुपारूढाऽधिकृतैरक्षपराहता कृतलक्षणा तत् सैवानन्तरं सपिण्डेषु कृच्छू लभते । तथोदीचां लभ्यमानां कन्यां याचमानाय भोजनं यदि दीयते तत इयं तुभ्यं दत्तेत्यनुक्तेऽपि प्रतिश्रुता भवति । विरुद्धा च कचिद्देशे । वसन्ते धान्यं युज्यते शरदि द्विगुणं प्रत्यादीयते । तथाऽनुज्ञातमोग आधिर्द्विगुणेऽपि तदुत्थधने प्रविष्ट आ मूल- १५ हिरण्यदानाद्भुज्यत एव । एषा हि "अशीतिभागं गृह्णीयात्" "कुसीदवृद्धिद्वैगुण्यं नात्येतीति" (श्लो. १५१ ) विरुद्धा। तत्र भेदाश्रया देशदृष्टहेतुशब्देनाभिहिताः शास्त्रदृष्टास्तु हेतवः शास्त्रे पठितास्ते च केचनशास्त्रकारैः कलितव्यवस्थाः केचिद्यथावस्त्ववस्थिता अनुदिताः । तत्र कल्पितव्यवस्था यथालेख्यं यथोपभोगः साक्षिणश्चानुमानं वस्तुनियतं " यथा नयत्यसू.
पातैर्मृगस्य मृगयुः पदम् " (श्लो. ४४) इति यद्यपि सर्व लौकिकं न शास्त्रकारवचनात्प्रा- २० माण्यं भवति । तथा लौकिकमेव तस्मिन् कविच्छास्त्रमाश्रयितव्यम्। या च यदीडशे चापराध इदं दिव्यं इयता च कालेन भोगः प्रमाणमिति लौकिकमपि तच्छास्त्रदृष्टमित्युक्तम् । तस्यां च व्यवस्थायां शास्त्रकाराणां मूले संभवति सा प्रमाणम् । या त्वसंभवतन्मूला सा नादरणीया । यथा लेख्यक्रमपाठः ( याज्ञव० स्मृ. व्य. ८८ ) "उभयाभ्यर्थितेनैवं मया ह्यमुकसूनुना । लिखितं ह्यमुकेनैव लेखकस्तस्त्रतो लिखेत् ॥” इति । १५ यस्यादावेव लेखकः ग्वनाम निवेशयेदिदं नामाहममुष्यपुत्रो लिखामीदमिति न कश्चिद्दोषः स्यात् । स ह्येवमर्थ नाम निवेशयत्यनेनेदं लिखितमिति लेख्यकमुपलिखितं यथा स्यात् । यदि ह्यसौ लेखकः प्रमाणान्तरेण प्रत्ययितो भवति ततस्तल्लिखितं प्रमाणं । यदि चासावात्मानं स्वगोत्रनाम्ना नोपलक्षयेत्ततः कस्य प्रत्ययिता
१ ख-ड-फ-क्ष-पूर्वार्धे । २ ख-ड-क्ष- अर्थे । ३ ख-ड-क्ष ऋक्थं । लभत-न लभते । ४ खडक्ष भेद्यत्रयात् । ५ ख-ड-क्ष प्रत्य यतता।।
[हिंसां यः कुरुते कश्चिद्देयं वा न प्रयच्छति। स्थाने ते द्वे विवादस्य भिन्नोष्टादशधा पुनः॥१॥]
For Private And Personal Use Only
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५६१ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः प्रमाणान्तरादन्विष्यताम् । अथ तु लेख्यान्तरदर्शनेनान्येन वा हेतुना विशिष्टलेखक इति प्रत्यभिज्ञानं स्यादनुगलक्षितोऽपि न कश्चिद्दोषः । तत्र यदि लेखको न लिखेन्मयेदं लिखितमिति भवेदेव तादृशं लेख्यं परिपूर्णलक्षणं एषा च लेखकपरीक्षा तत्रोपयुज्यते। पत्रलेखकस्य साक्षित्वान्तर्भावोऽन्येषां साक्षिणामल्पत्वात् । यत्र त्वन्ये बहवः प्रत्ययिताः साक्षिणः स्वहस्तारूढाः सन्ति तत्र लेखकसंबन्धिनी प्रत्ययिता नोपयुज्यते । तथेयमपरा व्यवस्था ( नारदीये १११४५) "लिखितं लिखितेनैव साक्षिमञ्चैव साक्षिभिः। साक्षिभ्यो लिखितं श्रेयो लिखते न तु साक्षिणः" नास्यामपि व्यवस्थायां किंचिन्निबन्धनमस्ति । तथा हि द्विविधं लेख्यं । स्वहस्तकृतं परहस्तकृतं च । परहस्तकृतमपि द्विविधं । स्वहस्तलेखकलिखितमधिकृतलेखकलिखितं । तदेतत्परहस्तकृतं सर्वप्रकारं साक्ष्यात्मकमेव । तत्र साक्षिभ्यो लिखितमिति भेदानुपपत्तेः । इदं हि तस्य लक्षणम् ( याज्ञव० स्मृ. ८७ ) " साक्षिणः स्वस्वहस्तेन पितृनामादिपूर्वकम् । तत्राहममुकः साक्षी लिखयुरिति ते समम्" ॥ इति नाप्येकहस्तलिखितस्य प्रामाण्यमिष्यते । यथैकस्य साक्षित्व अथायं
भेदहेतुसाक्षिणो हस्तारूढास्त एव लेख्यमिति नानेन विशेषेण श्रेयस्त्वं भवति । १५ प्रत्ययिता हि श्रेयस्त्वे हेतुः । सा चोभयत्रापि परीक्ष्या । तस्मादीदृशे लेख्ये
साक्षिद्वैध्यन्यायो बहुत्वं परिगृह्णीयादिति । अधिकृतत्वमपि न विशेषः । परीक्षितोऽधिक्रियत इत्येतत्तत्राधिक्यम् । न च सर्वे राजाधिकृताः सुपरीक्षिता भवन्ति । यदि तु निरुपाधिस्तादृशश्चदत्यन्तगुणयोगात्स्यादुपेयादेवासौ एक एव संवादकत्यम् । तथा हि राना
ग्रहारशासनान्येककायस्थहस्तलिखितान्येव प्रमाणीभवन्ति । दातुः स्वाहस्तक्यं स्वयमभ्युप२० गमः । इयदस्मान्मय गृहीनमिदं चास्मै दातव्यमिति । तत्र यदि पश्चात् ब्रते न गृहीतमिति तदा पूर्वनिबद्धं ब्रुवाणैर्जीयते । तत्र साक्षिणामवसर एव नास्ति ।
ननु च यदीयाल्लेख्यादभ्युपगतमेतदनेनेत्यवगम्यते । उत्तरकालं च स एवाह न गृहीतमिति । तत्रोभयोरभ्युपगमयोः केन हेतुना पूर्वेणोत्तरा बध्येत न पुनरुत्तरेण
पूर्वा । तुल्यत्वाद्विरुद्धत्वसंशयः । ततश्च प्रमाणान्तरव्यापारणमेव युक्तम् । भवेदेवं यदि २५ तुल्यता स्यात् । न गृहीतमिति ह्यभ्युपगमो लोभादिनाऽपि संभवति । न त्वगृहीत्वाऽ
नुन्मत्तो गृहीतमिति ब्रूयात् । तत्रापि यदि ब्रूयात्प्रतिदत्त मिति लेख्यं तु न संपादितं असंनिधानात्प्रतिलेख्यं च न गृहीत लेखकासंनिवानात्कार्यान्तरेऽतिपातिनि त्वरावत्वान्नात्रास्त्येव प्रमाणान्तरस्य साक्ष्यादेरवसरः । यदपि " लिखितं लिखितेनेति ॥ नैषा परि. भाषा वस्तुसामर्थ्यायातामवगति बाधितं शक्नोति । दृश्यन्ते हि धनिकहस्तगतलेख्य. १फ-प्रत्यायतता । २ फ-धान्याध्यो ।
For Private And Personal Use Only
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
क्रमेण संशोधयन्तो न च पृष्ठे संशोधितं धनमभिलिखन्ति । अद्य तावदिदं दत्तं प्रातरन्यदानीयैकीकृत्योपर्यारोपयिष्यामि सर्व वा कतिपयैरहोभिः संशोध्य लेख्यं पाटयिष्यामीति नान्यवस्तुतो संबन्धः । धनिकेन चोपरुद्धस्यासंभवत्यंशमूललाभधने संशुद्धिभागमात्रे दीयमाने कुत इयं तत्प्रभवति न ददाति यावत्प्रतिलेख्यं न दत्तमिति । यदि चैषा परिभाषा “लिखितं लिखितेनैवेति " तदा बलोपाधिकृतत्वं कथं विचार्यतां । ५ न हि तत्र लेख्यान्तरसंभवः । तेन यथाऽत्र सत्येव लेख्ये तन्निश्चयार्थ प्रामाणान्तरं व्यापायते तद्वदन्यत्रापि व्यापारणीयम् । यथा कश्चिदावेदयेन्नास्य प्रत्ययं गत्वा लेख्यं मया कृतमनेनोक्तः सद्यः पुण्याहेतुरकारणमिमां च धनमात्रां गृहाणाश्च न सर्वदाताऽस्मीत्युक्त्वा सैव धनमात्रा दत्ता परिशिष्टं न दत्तमिति तदाऽस्त्येव न्यायकांन्तरव्यापारणावसरः । तत्र यद्यधमर्णस्यास्मिन्प्रकारे साक्षिणः सन्ति तदाऽभिहिते लेख्य आभासाकृते श्वो दानमुत्तमणेन १० साधनीयम् । अथ तयोरपि रहसि परिभाषेयमभूत्तदा दैव्याः क्रियाया अवसरः । अथ तु तस्यामपि व्यभिचरित्वादनाश्वासः सत्यशपथेन व्यवस्था कार्या । ___ नन्वेवं सति स्वहस्तलेख्यं प्रमाणान्तरसंवेदसापेक्षत्वादप्रमाणमेव । तत्र “ विनाऽपि साक्षिभिः सिध्येत् " " न स्वहस्तपरिचिह्नितमिति" विरोधः । अनेनैव न्यायेन प्रत्यक्ष दीयमानं द्रव्यं न पश्यति । केवलं तत्समक्षं गृहीत्वा परिभाष्यत इयदिदमस्मान्मया १५ गृहीतमिति । तेऽपि साक्षिणः स्युः । तत्रापि शक्यते वक्तुमस्य प्रत्ययं गत्वा प्रपन्नोऽहमिति । उक्तमत्र न स्मृतिविरोधाद्वस्तुस्थितिरहन्तुं शक्यते । अपि च यत्रास्य वचनस्यावसरो नास्ति तत्प्रमाणं भविष्यति क्वचिन्नास्ति । यत्र चिरकालं तिष्ठति धनिकहस्ते लेख्यं यदि हि तेन धनं दत्तं तदा कथमनेन वा नाम न मार्गितं लेख्यं न त्याजितमिति । न हि चिरकालमपेक्षा वस्तुनीदृशेऽवश्यं संभवति । मिथ्यावादिता त्वस्यानुमीयते । २० तथा चोक्तम् " सद्यख्यहाद्वा कार्येषु बलं राज्ञो निवेदयेदिति " । यत्र वा भोग्यबन्धो न च भोग आम्नातोऽपहारकालस्तत्र विप्रतिपत्तौ विनाऽपि साक्षिभिः स्वहस्तलेख्यं न ह्यधमर्णा वक्तुं लभन्ते प्रीत्या त्वयैतदुक्तं संप्रति त्यति । न च पूर्वोक्तस्य वचनस्यावसरः । कृतं लेख्यं ततो दास्यामीत्युक्त्वा न दत्तामति । यदि न दत्तं कथं बन्धभोगो मर्पितः । ___ ननु चैवं सति लेख्यसहायो भोगः प्रमाणं स्यात् । केवलस्य तु भोगस्य प्रामाण्यमामनन्ति। २५ " लिखितं साक्षिणो भुक्तिरिति " । किमिदं प्रत्युक्तं पर्यनुयुज्यामहे । विशिष्टकालो भोगः प्रमाणं न भोगमात्रम् । एवं हि पठ्यते (श्लोक १४७ ) “यत्किचिदशवर्षाणि" तथा " पश्यतोऽब्रुवतो भुमेह निर्विशतिवार्षिकीति " (या. व्य. २४) । कस्तझस्या “ लिखितं लिखितेनैवेति" व्याख्यातमन्यैः । कर्तृविशेषसंशयेऽनेनैतल्लिखितं न चेति लिखितेन निश्चित
१ फ-न्यायकायकान्तर।
For Private And Personal Use Only
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५६४
मेधातिथिमाण्य समलंकृता ।
[ अष्टम
तत्कर्तृकेण निश्चीयते । यत्तु साक्षिसमक्षं तत्र कृताकृतसंदेहं साक्षिभिर्हति । त एक तत्र प्रमाणम् । न तत्र तत्कृतलेख्यान्तरदर्शनमुपयुज्यते । बुद्धिपूर्वेषु च ऋणादानादिषु केवलेभ्यः साक्षिभ्यो लिखितं श्रेयः । साक्षिणो हि विस्मरेयुरन्यतरेण वा संबन्धं गच्छेयुरन्यद्वा पातकस्यासाक्षित्वे हेतुमासादयेयुः । लेख्यं त्वभियोगवत आत्माधीनतया सुरक्षमिति साक्षिभ्यः श्रेयस्त्वं तस्य । एतदेवाह “ लिखिते न तु साक्षिणः " इति । स्वहस्तप्रतिष्ठेन विस्मृतमप्यर्थं वृत्तमिति मन्यते । मृता वा साक्षिणस्तद्वस्तुप्रत्यभिज्ञानेन प्रमाणीभवन्ति 1 व्याख्यानान्तराणि भर्तृयज्ञेनैव सम्यक्कृतानीति तत एवावगन्तव्यानि सर्वथा प्रमाणमूलानि । स्मृतिः कारणव्यवस्था तु कर्तव्येति । न च स्मृते स्वे प्रमाणकल्पना युक्ता । न हि व्यवहार स्मृतिर्वेदमूला शक्यते वक्तुम् सिद्धार्थरूपत्वात्प्रत्यक्षा द्यवगम्यत्वाज्जयपराजय१० प्रकाराणाम् । सिद्धो ह्ययमर्थः । एवं व्यवहारे जीयत इतर इतरो जयतीति यदाऽप्यत्र लिङ्गश्रुतिः ' साऽपि हरीतकीं भक्षयेदारोग्यकाम ' इतिवदवसेया । ईदृशेषु विधिस्वरूपेषु प्रत्ययेषु द्रव्यशुद्धेः प्रसङ्गेनार्थो विवेचित इति न पुनः प्रयतामहे । अष्टादशसु मार्गेषु विषयो विवादस्य एतानर्थानुद्दिश्य पुरुषाः प्रायेण विवदन्ते । न विद्धानि कार्याणि प्रयोजनान्यर्थसिद्धय इति यावत्तान्युत्तरत्र दर्शयिष्यामः । पृथक्पृथक् प्राधान्यमेतेषामाह । एतानि १५ प्रत्येकं प्रयोजकानि न पुनः परस्परमन्तर्भवन्ति । यथान्यान्यनुषङ्गागादिष्वन्तर्भवन्ति । नैवमेवेत्यनुषक्तानि तु सहस्रशः सन्ति ॥ ३ ॥
५
२०
www.kobatirth.org
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तेषामाद्यमृणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः || संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म च ॥ ४ ॥ वेतनस्यैव चादानं संविदश्व व्यतिक्रमः ॥ क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः ।। ५ ।। सीमाविवादधर्षश्च पारुष्ये दण्डवाचिके ॥ स्तेयं च साहसं चैव स्त्रीसंग्रहणमेव च || ६ || स्त्रीपुंधर्मो विभागश्च द्यूतमाय एव च ॥ पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिताविह || ७ ||
पाठक्रमापेक्षमृणादानस्याद्यत्वं प्राथम्यम् । अथवा मुख्यमाद्यम् । अनेन हि वनवासिनोऽपि स्पृश्यन्ते । ऋणादानानुषक्तमनृणादानमेव च । यथा ऋणं ते मया दत्तं शुद्धिलेख्यं प्रयच्छेत्यादि । नैतदृणादानमनुक्तं तु तत्रेति तद्व्यपदेश्यम् । तथा " ऋणं देयमदेयं च येन यत्र यथा च यत् । दानग्रहणधर्माश्चेति । " ( नारदीये १1१ ) तत्र देयमृणं स्वकृतं पितृकृतं च यस्य च ऋक्थं हरेत् । अदेयं स्वकृतं द्विगुणादधिकं ३० पितृकृतं च द्यूतादिभागेनेति पुत्रेण भर्त्रा पित्रा चेत्यतथा ( नारदीये १।१६ )
१ ड-क्ष-दरे । २ ख-ड-क्ष-आह्वयम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
५६५
" न स्त्री पतिकृतं दद्यादणं पुत्रकृतं तथा । अभ्युपेतादृते यद्वा सह पत्या कृतं भवेत् ॥"
यद्यपि देयमित्यत्रैतदन्तर्भूतं तथापि द्यूतादिकृतं विशेषानपेक्षं स्वरूपतो देयम् । इदं तु कर्तृनियमादिति गोवलीवर्दवद्भवति चेद्भेदो यावदिति द्वैगुण्यपर्यन्तं तत्रापि भेदः पूर्ववत् । यत्रेति पाठे देशकालग्रहणम् । यत्रैव गृहीतं तत्रैव देयम् । सत्यां धनिकेच्छायां देशान्तरेऽपि । सति संभवे कालोऽपि शरद्यन्विच्छत् प्रयुक्तं " ग्रैष्पे वा सत्सु सस्येषु ५ यदा वाऽस्य धनागमं मन्येतेति " यथा सति संभवे सर्वम् । असति कश्चिदंशो यावत्क्रमेण संशुद्धमिति सर्वभावे परिक्षीणे न " कर्मणाऽपि सममिति-" । दानग्रहणधर्मा इति साक्षिलेल्यादयः । पारुष्ये दण्डवाचिके इति । दण्डश्च वाक् च दण्डवाचं 'द्वन्द्वाच्चदषहान्तादिति' समासान्तस्तदस्यास्तीति " अत इनि ठनाविति" ठन् ( व्या० सू० ५।२।११५)। स्त्रीपुंधर्म इति । स्त्रीसहितः पुमानिति शाकपार्थिवादिवत्समासः । स्त्री च १० पुमांश्चेति विग्रहे स्त्रीपुंसधर्म इति स्यात् ॥ ४ ॥ ५ ॥ ६ ॥ ७ ॥
एषु स्थानेषु भूयिष्ठं विवादं चरतां नृणाम् ॥
धर्म शाश्वतमाश्रित्य कुर्यात्कार्यविनिर्णयम् ॥ ८॥ भूयिष्ठग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थम् । अन्येऽपि व्यवहारहेतवः सन्तिः। यो निवसनार्थ त्वया मे वेश्म दत्तं तत्र किमित्यग्वित्सरादन्यस्मै ददासीति । न चेदं दत्तानपकर्म १५ न ह्यत्र स्वत्वनिवृत्तिरस्ति भोगानुज्ञामात्रं वसतः । तथा मदीयस्थण्डिलाभिमुखं त्वया वेश्मनि गवाक्षं कृतमिति । धर्म शाश्वतमाश्रित्यति । अर्थकामावशाश्वतौ अथवा शाश्वतो धर्म अनिदंप्रथमतो या व्यवस्था तामनुपालयेत् । या त्विदानीतैनः प्रवर्तिता साऽशाश्वतत्वादनादरणीया ॥ ८॥
यदा स्वयं न कुर्यात्तु नृपतिः कार्यदर्शनम् ॥
तदा नियुञ्ज्याद्विद्वांसं ब्राह्मणं कार्यदर्शने ॥ ९ ॥ "अष्टादशपदाभिज्ञं प्राडिवाकेतिसंज्ञितम् । आन्विक्षिक्यां च कुशलं श्रुतिस्मृतिपरायणम्"॥ कुतश्चिदतिपातिकार्यान्तरव्यासङ्गादपाटवाद्वा यदि स्वयं न पश्येत्तदा विद्वान्ब्राह्मणो नियोज्यः । विद्वत्ता च या व्यवहारविषया सा तदधिकारत एवार्थगृहीता । न हि यो यन्न जानाति स तत्राधिकारमर्हति । धर्मशास्त्रपरिज्ञानं तु रागद्वेषदोषेण विपरीतार्था- २५ वधारणनिवृत्यर्थमुपयुज्यते । धर्मज्ञस्तु सतोरपि रागद्वेषयोः शास्त्रभयेन विपर्येत्युपयोगवद्धर्मशास्त्रपरिज्ञानम् । व्यवहारदर्शनं तु तदर्थगृहीतं । येन विना न शक्यते व्यवहार
१ ख-ड-क्ष-फ-भवन्ति । २ ड-फ-अन्विच्छेत् । ३ ख-ड-क्ष-सम्बन्धमिति। ४ ड-तथा। ५ फ-तनयी । ६ फ-यदि । ८ ख-ड-क्ष-विपरीपदरस्येत्युपंयोगवद्धर्मम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५६६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
निर्णयः कर्तुं । तद्विज्ञानं तदधिकारक्षिप्तम् । यत्तु ज्ञात्वाऽन्यथा क्रियते तन्निवृत्तिरुपदेशान्तरविषया वक्ष्यति चैवमर्थ यत्नान्तरमपि वेदविदस्त्रयः राज्ञश्च प्रकृतो विद्वानिति । शास्त्रान्तरपरिज्ञानं तु व्यवहारेऽधिक्रियमाणस्यादृष्टाय स्यात् । नियोज्यो विद्वान्स्यादिति
पठितव्यम् । नियुंज्यादिति नियुञ्जीत स्वराज्यतः उपसृष्टादिति हि कातीया आत्मनेपदं ५ स्मरन्ति ॥ ९ ॥
सोऽस्य कार्याणि संपश्येत्सभ्यैरेव त्रिभितः ॥
सभामेव प्रविश्याग्यामासीनः स्थित एव वा ॥ १०॥ सभ्यैरिति जातिविशेषानुपादानेऽप्युत्तरत्र विप्रग्रहणाद्राह्मणैः सहेति च पूर्वत्र ब्राह्मणग्रहणाबाह्मणा एव विज्ञायन्ते । त्रिग्रहणं त्वेकद्वयोः प्रतिषेधार्थ त्रिप्रभृतयस्त्विघ्यन्त एव । साक्षिप्रकरणे चैतद्वक्ष्यामः । सभामेव प्रविश्याग्यामिति । राजस्थानापत्या समां प्रविश्य स्थानासनेषु तद्धर्मेषु पुनर्वचनं प्रदर्शनार्थ धर्मान्तरनिवृत्त्यर्थ वा तेन राजस्थाने नोपविशति ॥ १० ॥
यस्मिन्देशे निषीदन्ति विप्रा वेदविदस्त्रयः॥
राज्ञश्चाधिकृतो विद्वान्ब्रह्मणस्ता सभां विदुः ।। ११ ॥ १५ उक्तं सभां प्रविश्य व्यवहारान्पश्येदिति । सभाशब्दश्च लोके गृहप्रासादविशेषे
वर्तते “ मयेन निर्मिता दिव्या सभा हेमपरिष्कृतेति " । क्वचित्पुरुषविशेषसंघटिता सभेति तन्निवृत्यर्थं समाया लक्षणमाह । यत्र त्रयो ब्राह्मणा वेदविदः सन्निधीयन्ते । राज्ञश्च संबन्धी प्रकृतोऽधिकृतो विद्वानिति । अथवा प्रकृतोऽनन्तर श्लोके सन्निहितः सेह सभाऽभि प्रेता । ब्रह्मग्रहणं स्तुत्यर्थम् । यथा ब्रम्हणः सभा निरवद्यैवेयमपीति ॥ ११ ॥
धर्मो विद्धस्त्वधर्मेण सभा यत्रोपतिष्ठते ॥ शल्यं चास्य न कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः ॥:१२॥ सभा वा न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समञ्जसम् ॥
अब्रुवन्विब्रुवन्वाऽपि नरो भवति किल्बिपी ॥ १३ ॥
अनेनार्थेन द्वयं विप्रतिषिध्यते । प्रतिपन्नाधिकारेण मिथ्यादर्शनं न कर्तव्यमन्येन २५ च क्रियमाणं नोपेक्षणीयम्। तत्रोभयथा दोषः । अब्रुवन्नन्येन विपरीतेऽनुष्ठीयमाने तूष्णी
मासीनो हस्तक्षेपेण वा शास्त्रान्याविरुद्धं ब्रुवन्किल्विषी पापभाग्भवति । तेन नैषा प्रत्याशा कर्तव्या । द्वितीयः प्राडिवाको मिथ्या पश्यति । स एव योजयत्यहं तूष्णीभूत
१ ख-ड-क्ष-नियुज्यतो स्पराज्यंतोप । सृष्टादिति; फ-जित...तोपसृष्टी- २ फ-अन्तरश्लोके । फ-सभा । ४ ज्ञा (?)
For Private And Personal Use Only
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
५६७ उदासीनः किमित्येनसा योक्ष्य इति । सभाप्रवेशनिषेधेन चात्र व्यवहारदर्शनाधिकारप्रतिपत्तिः प्रतिषिध्यते । सभा वा न प्रवेष्टव्येति । व्यवहारदर्शनाधिकारो न प्रतिपादनीय इत्यर्थः । प्रतिपन्नश्चेत्समञ्जसं वक्तव्यम् । अनेन त्वनधिकृतस्यापि यदृच्छया सन्निहितस्य मिथ्यापश्यत्सु सभ्येषु विदुषस्तूणींभावं नेछन्ति । तथा च " नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा धर्मज्ञो वक्तुमर्हति " ( नारदीये प्र. ३।२)। अथ राजपुरुषपर्यनुयोग आशङ्कयते किमि- ६ त्यनधिकृतो ब्रवीति ततश्च तत्प्रदेशादपसर्तव्यम् । तदिदमुक्तं दुर्बलहिंसाया च विमोचने शक्तश्चेदिति ( गौतम सू. अ. २१ सू. १९) ॥ १३ ॥
यत्र धर्मो ह्यधर्मेण सत्यं यत्रानतेन च ॥
हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास्तत्र सभासदः ॥ १४ ॥ धर्मशास्त्रन्यायदेशनियता व्यवस्था । सा वेदधर्मेण तव्यतिक्रमरूपेण हन्यते १० विनाश्यतेऽर्थिना प्रत्यर्थिना । तथा सत्यमनृतेन साक्षिभिर्हन्यते प्राडिवाकादयश्च प्रेक्षते न तत्त्वमुद्धरन्ति ततस्ते हताः शवतुल्या भवन्तीति निन्द्यते । तस्मान्नार्थिप्रत्यर्थिनौ विपरीतमाचरन्तौ सभासद्भिपेक्ष्यौ । साक्षिणश्च । धर्माधर्मग्रहणेन सत्यानृतग्रहणेन वा सिद्धं श्लोकपूरणमुभयोरुपादानम् । अतो विषयभेदेन व्याख्यातम् ॥ १४ ॥
— धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः ॥
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यो मा नो धर्मो हतो वधीत् ॥ १५ ॥ न भयादन्यथादर्शनं कर्तव्यं यतो धर्मो व्यतिक्रान्तः सन् हन्ति । नोऽर्थ तत्स. हायो राना वा । तथा धर्म एवं पालितः सर्वतो भयमपनुदति नापकर्तुमर्थादयः क्रुद्धाः शक्नुवन्ति । तस्मादेवंजानेः सुखदुःखे धर्माधीने इति धर्मो न हन्तव्यः इति । यदि वयं धर्म हन्मस्तदा सोऽस्मान्सँर्प इव रोषितः प्रतिहन्तीत्यतो धर्मों हतः सन्मास्मान्वधीदि- २० त्यात्मपरित्रार्थि धर्मो रक्षितव्यः ॥ १५ ॥
वृषो हि भगवान्धर्मस्तस्य यः कुरुते त्वलम् ॥
वृषलं तं विदुर्देवास्तस्माद्धर्म न लोपयेत् ॥ १६ ॥
वृषलशब्दनिर्वचनेन मिथ्यादर्शी निन्द्यते न जातिवृषलो वृषखेलः । किं तर्हि यो वृषस्य कामवर्षिणो धर्मस्यालंकुरुते । निवृत्तिवचनोऽलंशब्दः स वृषल इत्येतमर्थ । २५ देवाः प्रतिपन्नाः मनुष्यास्तु यदि जातिशब्दमेव मन्यन्ते कामं मन्यन्तां प्रमाणतरास्तु देवाः । ते चानेन प्रवृत्तिनिमित्तेन वृषलशब्दप्रयोगं मन्यन्ते । देवग्रहणमर्थवादः । तस्मा
फ-चाप्रिमोचने २ य-हन्तीत्यर्थः । प्रत्यर्थतत्सहाया राजा वा। ३ य-एवापालितः । ४ फक्ष-ख-ड-नापकर्तुमिथ्यारयः । ५फ-क्ष-ख-ड-एवं जानानः । ६फ-क्ष-ख-ड-न हन्तव्यः । ७ य-मर्य इव आराटितः। ८ य-त्राणार्थे । ९ फ-ख-क्ष-ड-ह्यलम् । १० फ-क्ष-ड-ख-मिभ्याबादी । ११ फ-ख-ड-क्ष-वृषलः । १२ य-र-वृषालस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५६८
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टम
च्छ्राद्धकाले वृषलैर्न प्राप्तव्यम् " हन्तव्यो वृषलचौर " इत्याद्यासु क्रियासु मिथ्यादर्शी ब्राह्मण एव वृषलशब्देन ग्रहीतव्य इति । अतो वृषलत्वं मा प्रापमिति धर्मे न लोपयेन नाशयेदिति वृषलत्वाध्यारोपो निन्दा ॥ १६ ॥
२५
एक एव सुहृद्ध निधनेऽप्यनुयाति यः ॥ शरीरेण समं नाशं सर्वमन्यद्धि गच्छति ॥ १७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भयाद्धर्मातिक्रमो न कर्तव्य इत्येत् " धर्म एव हतो हन्ति " इत्यनेनोपदिष्टम् । स्नेहतो न कर्तव्य इत्यनेनोपदिश्यते । यत एकः सुहृद्धर्मस्तत्र स्नेहो भावनीयः । अन्योऽपि मनुष्यः सुहृद्धर्मः निधनेऽप्यनुयान् कार्यमपेक्ष्य जहाति नीवनं योऽपि स्यादत्यन्तमित्रं तस्यापि सौहार्द्दमा निधनात् । धर्मस्तु मृतमपि पुरुषमन्वेत्यतो न १० सुहृदपेक्षया मिथ्यादर्शनमुपेक्षा कर्तव्या
“ भार्या पुत्रो मित्रमर्थाश्च रिक्थं । नश्यन्त्येते देहनाशे नरस्य ।
Li
धर्मस्त्वेको नैनमुज्झत्यजस्त्रं । तस्माज्जह्यात्पुत्रदारान् न धर्मम् ॥ " यदन्यद्धर्माद्भार्यादि तत्सर्वं शरीरेण समं सह नाशं गच्छति । धर्मादन्यो मृतं न परित्रातुं कश्चित्समर्थ इत्यतः सुहृद्वान्धवानुरोधादपि धर्मो न हातव्यः ॥ १७ ॥ पादो धर्मस्य कर्त्तारं पादः साक्षिणमृच्छति ||
११
पादः सभासदः सर्वान्पादो राजानमृच्छति ॥ १८ ॥
न चैषा मनीषा कर्तव्याऽर्थिना प्रत्यर्थिना वाऽन्यतरस्य भूम्याद्य पह्रियते स एव भूम्यपहार दोषभाग्भविष्यति । वयं तु तदकारिणः किमिति दोषवन्तः स्यामो यतस्तस्यायं चतुर्धा विभज्यते । अर्थवादश्चायम् । न ह्यन्यकृतस्यैनसोऽन्यत्र गमनमस्ति । २० तेषामपि मिथ्यादर्शननिषेधतिक्रमादुत्पद्यते पापं मिथ्यालंबनं राज्ञः स्वयमपश्यतोऽप्यधिकृतराजस्थानीयादिदोषाद्दोषवत्वं यदि राजाधिकृतो मिध्याचरितेन ज्ञापितः पराजितं र्दुष्टं न गृह्णीते न च पुनः सम्यक् निर्णयं करोति ततः सोऽपि पापभाग्भवति । अधिकृतोपलक्षणार्थं वा राजग्रहणं । यदा राजा स्वयं मिथ्या पश्यति तदा दुष्यति । यदा राजस्थानीयस्तदा तस्य दोष इत्यर्थः ॥ १८ ॥
राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च सभासदः । एनो गच्छति कर्त्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते ॥ १९ ॥
एष एवार्थो विपर्ययेणोच्यते । यत्र दोषवान् दोषं गोपयितुं न लभते प्रकटीक्रियते तदीयो दोषस्तत्र सर्वे साँधु संपद्यत इति । ' यत्र धर्म ' इत्यत आरम्य मिथ्यादर्शनोपेक्षणप्रतिषेधार्थं निन्दाप्रशंसाभ्यां शुभाशुभफलदर्शनार्था अर्थवादाः ॥ १९ ॥
१ फ-ख-ड-क्ष-प्रवेष्टव्यम् । २ य-र-उपदिष्टस्तेन हेतोः कर्तव्यः । ३ फ-ख-ड-क्ष- इत्यर्थः । ४ फ-ड-ख-क्ष-निषेधादुत्पद्यते । ५ य-र- पापमित्यालम्बनम् । ६ य-र-पराजितं न तद्राष्टान्निगृह्णीते। ७ ख र सर्वमिदं सद्यः संपद्यते । ८ य-र-प्रतिषेधार्थाः ।
For Private And Personal Use Only
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
जातिमात्रोपजीवी वा कामं स्याद्राह्मणब्रुवः ॥
धर्मप्रवक्ता नृपतेर्न तु शूद्रः कथंचन ॥ २० ॥ उक्तं ब्राह्मणैः सह धर्मनिर्णयं कुर्यान्मन्त्रिभिश्च मन्त्रज्ञैः तत्र मन्त्रिणां जातेरविशेषितत्वाच्छूद्रा अपि सभां प्रविष्टा मन्त्रित्वाद्नुज्ञातव्यवहारनिर्णयास्तंद्रता धर्मव्यवस्था कथंचि
संस्कृतबुद्धयो ब्रूयुः । न च सर्वत्र व्यवहारे स्मृतिशास्त्रपरिज्ञानमुपयुज्यते येन तदभा- ५ वादर्थलुप्तत्वादनर्थकः शूद्रप्रतिषेध आशङ्कयेत । तथा हि जयपराजयकारणानि लौकिकप्रमाणवेद्यान्येव साक्ष्यादीनि अयं साक्षी धार्मिको न चैतस्य॑ केनचित्संबन्धेन संबन्धी अयं त्वसाक्ष्यसकृदृष्टव्यभिचारत्वादित्येवमादि शक्यते व्युत्पन्नबुद्धिना स्वयमुत्प्रेक्षितुं न स्मृतिशास्त्रैकगोचरः । अतः प्राप्तस्य प्रतिषेधोऽयं । न च मन्त्रित्वे पुरोहितवज्जातिनियमः । तथाहि ' तैः सार्धं चिन्तयेत् ' इत्युक्त्वा ततो ब्राह्मणेन सह चिन्तयेदिति १० तेनायमों यद्यपि कथंचिच्छूद्रो न्यायलेशात्समधिगच्छेत्तथापि राजाधिकरणे विवदतो मन्त्री निग्रहाधिकृतो वा न किंचित्प्रब्रुयात् । पूर्वश्लोकार्थप्रतिषेधः शेषतया व्याख्येयः । न हि जातिमात्रोपजीविना वैदुष्यादिगणरहितस्य धर्मप्रवक्तृत्वनियोगः शक्यो वक्तं तस्यैव रूपपरीक्षायां तस्माद्विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुंक्था इतिवत्प्रतिषेधशेषभूतमिदमनुज्ञानं न पुनरनुज्ञानमेव । अत एव काममित्याह । कामशब्दप्रयोगे हि विधित्वं व्या- १५ हन्यते । अन्ये तु ब्रुवते । ब्राह्मणस्य प्रवक्तृत्वविधानात्तदा नियोज्यो विद्वान्स्याब्राह्मण इति क्षत्रियादयस्त्रयोऽपि वर्णा निषिद्धास्तत्रेह पुनः शूद्रप्रतिषेधो विद्वद्ब्राह्मणाभावे क्षत्रियवैश्ययोरभ्यनुज्ञानार्थ इति शेषं समानम् । जातिमात्रमुपजीवतीति मात्रशब्दोऽवधारणे । ब्राह्मणजातिमेव केवलामुपाश्रित्य जीवति नाध्ययनादीन् गुणविशेषान्निर्गुणत्वात् । ब्रुवशब्दः कुत्सायां ॥ २० ॥
यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम् ॥
तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः ॥ २१ ॥ पूर्वविधिशेषोऽयमर्थवादः । यस्य राज्ञः शूद्रो धर्मविवेचनं धर्मनिर्णयं करोति तस्य सीदति नश्यति राष्ट्र प्रनाः कर्दमे गौरिव ॥ २१ ॥
यद्राष्ट्र शूद्रभूयिष्ठं नास्तिकाक्रान्तमद्विजम् ॥
विनश्यत्याशु तत्कृत्स्नं दुर्भिक्षव्याधिपीडितम् ॥ २२ ॥ अयमपि पूर्ववदर्थवाद एव । प्रकरणाच शूद्रभूयिष्ठता विवादनिर्णये तु शूद्रविषया द्रष्टव्या । यत्र शूद्रा भूयांसो विवादनिर्णयकारास्तद्राष्ट्रमाशु विनश्यति दुर्भिक्षव्याधिपीडाभिः ।
१फ-ख-ड-क्ष-तद्गता । २ यर-चितवती । E-बमसन व्यवहारं कृतबुद्धयो ब्रूयुः .
For Private And Personal Use Only
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
५७.
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
राष्ट्रनाशे च राष्ट्रपतेर्नाश इत्युक्तं भवति नास्तिकाक्रान्तमिति दृष्टान्तः । यथा नास्तिकैः परलोकापवादिभिर्ले कायतिकाद्यैराक्रान्तमधिष्ठितमतश्चाद्विजं न हि नास्तिकानां ब्राह्मणादिभेदो यथार्थः संकीर्णत्वात् तदुक्तं वैद्यवणिग्व्यपदेशादिवद्ब्राह्मणादयः । यत्र वा धर्मसंकटे तु न द्विजाः प्रमाणीक्रियन्ते तदद्विजम् ॥ २२ ॥ धर्मासनमधिष्ठाय संवीताङ्गः समाहितः ॥
प्रणम्य लोकपालेभ्यः कार्यदर्शनमारभेत् || २३ ||
धर्मः प्रधानः यस्मिन्नौसने भवति तद्धर्मासनम् । राजासने हि राज्य स्थित्यानुगुण्ये - नार्थमेव प्रधानीकरोति न्यक्कृत्यापि धर्मम् । व्यवहारनिर्णये तु धर्ममेव प्रधानं श्रयेत् इत्यर्थो न पुनराश्रयभेदोऽनेन ज्ञाप्यते । संवीताङ्गः वस्त्रादिना स्थगितशरीरः । प्रणम्य १० लोकपालेभ्य इन्द्राद्यष्टौ लोकपालास्तान्नमस्कृत्य कार्यदर्शनमारभेतेत्यदृष्टार्थमेतहूयं अङ्गसंवरणं लोकपालप्रणामश्च । समाहितः अनन्यचित्तः कार्यदर्शने । एवं हि दृष्टार्थी भवति । प्रणमविशेषणं वा । समाहितग्रहणं यद्यप्यत्र किंचिदुक्तमेव प्रतिभाति तथापि पद्यग्रन्थत्वान्नातीव पौर्नरुक्त्यम् । लोकपालेभ्य इति चतुर्थी संप्रदाने कथं ? । क्रियाग्रहणं संप्रदानसूत्रे चोदितं ' श्राद्धाय निगृह्णते ' ' पत्ये शेत ' इत्याद्यर्थं न च क्रियाग्रहणं १५ गृह्णात्यादिविषयमेव भाष्येऽनुक्तत्वात् ॥ २३ ॥
1
अर्थानर्थावुभौ बुध्वा धर्माधर्मौ च केवलौ ।। वर्णक्रमेण सर्वाणि पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम् ॥ २४ ॥
धर्माधर्मावेव केवलावर्थानर्थो न गोहिरण्यादिलाभोऽर्थस्तद्विपर्ययो वाऽनर्थः । किंतर्हि । धर्म एवार्थेऽनर्थश्चाधर्म इति बुद्धा हृदि निश्चित्य कार्याणि पश्येत् । अथवाऽ२० र्थानर्थावपि बोद्धव्यौ धर्माधर्मावपि । धर्मस्य सारता बोर्द्धव्याऽर्थस्य फल्गुता । अथवा यत्र महाननर्थः स्वल्पश्चाधर्मस्तत्रानर्थं परिहरेत् । शैक्यो हि महताऽर्थेनेषधर्मो दानप्रायश्चित्तादिना निकर्तुम् । सन्निपाते च व्यवहारिणां बहूनां वर्णक्रम आश्रयितव्यः । एष च दर्शने क्रम वर्णानां यदाऽर्थे तुल्यपीडा भवति । यदा त्ववरवर्णस्याप्यात्ययिकंकार्यं महद्वा तदा ' यस्य चात्ययिका पीडा' इत्यनेन न्यायेन तदेव प्रथमं पश्येत् न २५ क्रममाद्रियेत। राज्यस्थित्यर्थो हि व्यवहारनिर्णय इत्युक्तमतो न यथाश्रुतमाश्रयणीयम् ॥२४॥ बायैर्विभावयेल्लिङ्गैर्भावमन्तर्गतं नृणाम् ॥
स्वरवर्णेङ्गिताकारैश्चक्षुषा चेष्टितेन च ॥ २५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१ य - साव्रतत्वात् । २फ-धर्मप्रधानंः । ३ फ-आसनं । ४ ख-ड-फ-क्ष-श्रेयः 1५ फ-क्ष-ख-ढभासनभेदः । ६ य-र - प्रमाणविशेषणं वा । ७ य-र - प्रतिभवति । ८ य-र - पौनदृक्त्यास्तदानखेवरीयः । ९ य-र - अस्थिरत्वात् । १० फ-क्ष-ख-ड- शोध्यौ धर्मावपि । ११ य र बाह्या । १२ य-र-शक्येन दिवार्थेनेषद - 1१३ य-र-निकर्तुम् । १४फ-क्ष-ख-ड-आदरणीयम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तथा चेदमाह । अनुमानेनापि सत्यानृतवादिता व्यवहारतः साक्षिणां च निश्चेतन्या इति श्लोकार्थः । अतश्च स्वरादिग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । तेन यन्निश्चितलिङ्गे तेन परिछिन्द्यादित्युक्तं भवति न पुनः स्वरादिभिरेव सव्यभिचारित्वात्तेषाम् । अनुचितसभाप्रवेशा हि महाप्रकृतिदर्शनेन सत्यकारिणोऽपि स्वभावतो विक्रियन्ते । प्रगल्भास्तु संवृताकारा भवन्ति । स्वरश्च वर्णश्चेङ्गितं च स्वरवर्णेङ्गितानि तेषामाकाराः स्वरवर्णेङ्गिताकाराः । आकारो विकारः । स्वाभाविकानां हि स्वरादीनामन्यथात्वं तैर्विभावयेन्निश्चिनुयात् । भावमभिप्रायमन्तर्गतं मनुष्याणां विवादिसाक्ष्यादीनाम् । तत्र स्वरस्य विकारो वाचि गद्गदरुदितादि वर्णस्य गात्ररूपविपर्ययादि इङ्गितं स्वेदवेपथुरोमाञ्चादि । चक्षुषा संभ्रमक्रोधदृष्टिपातेन । चेष्टितेन हस्तनिक्षेपभ्रूविक्षेपादि त्वसंवेद्यं चैतत् । यद्भूह्यमानमप्यभिप्रायं स्वरादयः प्रकाशयन्ति निपुणतो लक्ष्यमाणाः । यतः प्रसिद्धमेतेषां गूढाभिप्रायप्रकटनसामर्थ्यम् ।। २५॥ आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च ।। नेत्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥ २३ ॥
५७१
तथा हि लोके दृष्टशक्तितोऽनेन श्लोकेन स्वरादीनां पूर्वोक्तार्थाधिगमेन दर्शयतीत्यपौनरुक्तचम् । तत्राक्रियन्ते विक्रयन्त इत्याकारा इङ्गितादयः । इङ्गितं व्याख्यातं व्यक्तिभेदाद्बहुवचनम् । गतिः पूर्वश्लोकादत्राधिका सा प्रस्खलन्ती स्वभावतोऽन्यथाभूता । १६ भाषितं पौर्वापर्यविरुद्धं वचनं । वक्त्रविकार आस्यविशेषादिः । शेषं पूर्वश्लोक एव व्याख्यातम् । एतैर्विकृतैरन्तर्गतं चित्तं लौकिकैरन्यत्रापि गृह्यत इति समासार्थः ॥ २६ ॥ बालदायादिकं रिक्थं तावद्राजानुपालयेत् ॥
यावत्स स्यात्समावृतो यावद्वाऽतीतशैशवः ॥ २७ ॥
ननु च व्यवहारदर्शनं वक्तव्यतया प्रस्तुतम् । तत्र कः प्रसङ्गो बालघनरक्षायाः । २० उच्यते । विवादपदतामेवैतद्विषयान्निवर्तयितुमिदमारभ्यते । बालधनं राज्ञा स्वधनवत्परिपालनीयम् । अन्यथा पितृव्यादिवान्धवा मैयेदं रक्षणीयं मयेदमिति विवदेरन् । न चान्यः प्रसङ्गोऽस्ति । आशङ्कयमानव्यवहारवच्च । न केवलेषु राजधर्मेषूपदिश्यते अतोऽस्मेिंनेवावसरे वक्तव्यम् | बालो दायादोऽस्य तदिदं बालदायादिकम् । दायादः स्वाम्यत्रो - च्यते । बालस्वामिकं धनं तावद्राजा रक्षेद्यावदसौ समावृत्तो गुरुकुलात्प्रत्यागतो २५. यावद्वाऽतीतशैशवः आ समावर्तनात्प्रतिपाल्यधनः स्यात् । अथवा द्विजातीनां समावर्तनमवधिरन्येषां शैशवात्ययः ॥ २७ ॥
I
For Private And Personal Use Only
१ फ-क्ष-ख-ड-तेन निश्चितलिङ्गेनैव । २ फ-क्ष-ख-ड- यावचातीतशैशवः । ३ य-ममेदं । - ममेदमिति रक्षितप्त (स्त ? ) द्विषयोव्यं ममदमिति विवदेरन् । ४ फ-क्ष-ख-ड-व्यवहारत्वाच ! ५ फ-क्ष-ख-ड-अन्यस्मिन्नेवावरे । ६ य-र-दायपजं स्वामी पुत्र उच्यते । ७य-र-शैशव आसमा शैशव
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
वशापुत्रासु चैवं स्याद्रक्षणं निष्कुलासु च ॥ पतिव्रतासु च स्त्रीषु विधवास्वातुरासु च ॥ २८ ॥ एवमेव विधिं कुर्याद्योषित्सु पतितास्वपि । वस्त्रानपानं देयं च वसेयुश्च गृहान्तिके ॥ २९ ॥
यः कश्चिदनाथस्तस्य सर्वस्य धनं राना यथावत्परिरक्षेत् । तथा चोदाहरणमात्रं वशादयः । एवं प्रजापालनमनुष्ठितं भवति । पूर्वस्तु श्लोकः कालनियमार्थः । वशा वन्ध्या अपुत्राऽसमर्थपुत्राऽविद्यमानपुत्रा दुर्गतपुत्रा वा । वशाश्चापुत्राश्चेति द्वन्द्वः । ननु च वशाऽप्यपुत्रैव । सत्यम् । उभयोपादानं तु सत्यपि भत्तेरि तस्याः संरक्षणार्थ तस्यां ह्यधिविन्नायां भर्ता
निरपेक्षो भवति । निष्कुलाग्रहणं तासां विशेषणं यासां न कश्चिद्देवरपितृव्यमातुलादि १० परिरक्षकोऽस्ति स्त्रीत्वाच्च स्वयमसमर्थाः बान्धवास्तु मत्सरिणः तासां च तदुच्यते । बन्धुभिर्हि
स्त्रीणां शीलशरीरधनानि रक्षितव्यानि । तदुक्तं ( नारद स्मृ. अ. १३ श्लो. २८।२९) “ विनियोगोऽस्ति रक्षासु भरणे च स ईश्वरः । परिक्षीणे पतिकुले निर्मनुष्ये निराश्रये ॥ " तत्सपिंडेषु वाऽसत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियाः। पक्षद्वयावसाने तु राना: भर्ता प्रभुः स्त्रियाः॥"
___ यो तु स्वयमेव कथंचिच्छक्ता न तत्र बान्धवानां व्यापारोऽस्ति । अत एवाह । १५ आतुरास्विति । असामर्थ्यमेतेन लक्ष्यते । अन्यस्त्वातुरभर्तृका आतुरा व्याख्याता ।
अविधवाऽपि भर्तुरसामर्थ्याद्राज्ञैव रक्ष्या स्यादिति निर्मनुष्याणामेतत् । कुलं बन्धुनातं यासां नास्ति ताः निष्कुलाः । अन्ये तु कुटिलां निप्कुलामाहुः। तासामपि वेशाद्युपार्जितं धनं अपतितानां राज्ञा रक्ष्यम् । अस्मिंश्च पक्षे स्वतन्त्रनिष्कुलाग्रहणम् । पतिव्रतासु विधवासु । मृतभर्तृका विधवा । धव इति भर्तृनाम । तद्विरहिता विधवा । तश्चेित्पतिव्रता भवन्ति । तदा सा रक्ष्यधना । व्यभिचाररताना तु स्त्रीधनानहेत्वं स्मृत्यंतरे पठ्यते " अपकारक्रियायुक्ता निर्लज्जा चार्थनाशिका । व्यभिचाररता या च स्त्रीधनं न तु साऽ र्हति ॥” इति
तस्यास्तु निष्काशनं विहितम् । निष्काशनं च प्रधानवेश्मनो बहिरवस्थापनम् । न तु निर्वासनमेव । यतः पतितानामपि तासां गृहांतिके वासो भक्ताच्छादनमात्रदानं च विहितम् ॥ २८ ॥
तेनं यः कश्चित्स्त्रीणां निर्वासनविधिः । स्त्रीधनद्रव्यसर्वस्वम् ' इत्यादिषु श्रयते स एवंविषय एव दृष्टव्यः । तथापि यावद्भिक्षोत्सर्पणादिना किंचिदर्जितं तदर्हत्येव । न बान्धवा अपहरेयुः । इह त्वस्मिन्नेव निमित्ते आधिवेदनं विहितं न तु स्त्रीधनापहारः । तथा ह्याह
१ य-र-निष्कुलासु । २ य-र-तासामेतदुच्यते । ३ य-र-आतुरा स्वयमेव । ४ य-र-अविध वास्वपि । ५ य-र-वेश्याापार्जितं । ६ फ-क्ष-ख-ड-यावत्पतिव्रता भवति । ७ फ-क्ष-ख-ड-व्यभिचारे तु। ८फ-क्ष-ख-ड-कार्यम् । ९फ-क्ष-ख-ड गृहान्तरे। १० फ-ख-क्ष-ड-भेदेन । ११फ-तथापि। १२रक्षित।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
66
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
१७३
मद्यपाऽसाधुवृत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् ॥ व्याधिता चाधिवेत्तव्या हिंस्राऽर्थघ्नी च सर्वदा " ॥ अतश्च मानवस्मृतिबलेन च ‘स्त्रीधनं न तु साऽर्हति' इत्येषा स्मृतिरेव व्याख्यायते । आधिवेदानिकं स्त्रीधनमेषा नार्हति नैतस्यै देयमित्यर्थः । यदुक्तम् “ अधिविन्नस्त्रियै दद्यादाधिवेदनिकं समम् ” इति न तु प्राग्दत्तमस्या अपहर्तव्यम् । वयं तु ब्रूमः । पुरुषद्वेषिण्या व्यभिचौररतायश्चि युक्त एवापहारः । यत इहाप्युक्तं
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मतं रोगार्तमेत्र वा । सा त्रीन्मासान्परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा " ॥ विभूषण परिच्छेदैर्वियुक्ता कर्तव्येत्यर्थः ॥ २८|२९ ॥
जीवन्तीनां तु तासां ये तद्धरेयुः स्वबान्धवाः ॥ ताञ्छिण्याच्चौरदण्डेन धार्मिकः पृथिवीपतिः || ३० ॥
र्बान्धवानां स्त्रीधनमपहरतामयं चोरदण्डः । ते हि बहुभिरुपधाभि॑िरपहरन्ति । १० अस्वतन्त्रैषा स्त्री किं ददाति किं वा भुंक्ते वयमत्र स्वामिन इति अचौराशंकया चोरदण्ड विधीयते । जीवन्तीनां तासां स्वबान्धवा देवरादयस्तद्धनं ये हरेयुस्ताच्छिष्यात् पृथिवीपतिर्निगृह्णीयात् । चोरदण्डो वक्ष्यमाणः “येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते । छेत्तव्यं तत्तदेवान्यत्तन्मनोरनुशासनमिति ” ( अ. ८- ३२१ ) । स्वबन्धुभ्यश्चैतद्विशेषेण राज्ञा रक्षितव्यम् । चौररक्षा तु सर्वराष्ट्रविषया विहिता ॥ ३०॥
"
प्रनष्टस्वामिकं रिक्थं राजा व्यब्दं निधापयेत् ॥ अर्वाक् व्यन्दाद्धरेत्स्वामी परेण नृपतिर्हरेत् ॥ ३१ ॥
१५
यद्रव्यं स्वामिनो नष्टं प्रमादात्कथंचित्पथि गच्छतो भ्रष्टमरण्ये कान्तारे वा स्थापयित्वाऽरण्यपालैरन्यैर्वा राजपुरुषैर्लब्धं राजसकाशमानीतं तद्राज्ञा स्वां रक्षां कृत्वा राजद्वारे राजमार्गे वा प्रकाशं स्थापयितव्यम् । पटहघोषणेन वा कस्य किं हारितमिति २० प्रकाशयितव्यम् । यतः प्रदेशाल्लब्धं तस्मिन्नेव प्रदेशे रक्षिपुरुषाधिष्ठितं कर्तव्यम् । एवं त्रीणि वर्षाणि स्थापयितव्यम् । तत्रार्वाक् त्रिभ्यो वर्षेभ्यो यः कारणत आत्मीयं ज्ञापयेत्तस्योद्धृतवक्ष्यमाणषड्भागादिभागकं समर्पयितव्यं परतः स्वकोष्ठे प्रवेशनीयमिति ।
For Private And Personal Use Only
प्रनष्टः स्वामी यस्य रिक्थस्य तत्प्रनष्टस्वामिकं प्रनष्टोऽविज्ञातः रिक्थं धनं त्रयाणामब्दानां समाहारख्यब्दं त्रिवर्षवत् व्यब्दे ङीबभावः । अब्दशब्दः संवत्सरपर्यायः । २९ निधापयेत्स्थापयेत् । अर्वाक्त्र्यन्दात्पूर्व त्रिभ्यो वर्षेभ्यः । हरेत्स्वामी स्वीकुर्यात् । अर्वाक्शब्दोऽवधौ । दिग्देशादिकान्पूर्वानाह ।
१ य-र - ब्राह्मणानां । २ फ-ख-क्ष-ड- उपायैः । ३ य-र-त्यक्तव्यं ।
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
अन्ये तु नृपतिर्हरेदिति भोगानुज्ञानमपहारमाहुः । न हि ऊर्ध्वमपि त्रिभ्यो वर्षेभ्यः परकीयस्य द्रव्यस्यापहारो युक्तस्तस्मात्रिभ्यो वर्षेभ्य ऊर्ध्वमनागच्छति स्वामिनि राज्ञा भोक्तव्यम् । तदयं श्लोकः कथं व्याख्यानीयो “ यत्किचिद्दशवर्षाणीति " यदि च परकीयस्यापहारो न युक्त इत्युच्यते भोगोऽपि नैव युक्तः । परकीयस्य वस्त्रादिवगुज्यमानं नश्यत्येव तत्रानपहारवाचोयुक्तिरेवापहारफलस्य सद्भावात् जपमुद्रादेस्तु कीदृशो भोग इति वाच्यं । तस्मान्न यथाश्रुतार्थत्यागे कारणमस्ति । हरतिश्च गृह्णात्यर्थे असकृदृष्टप्रयोग ऋक्थं हरेदित्यादौ । तस्मात्परेण नृपतिर्हरेत्स्वीकुर्यादित्ययमेवार्थः ॥ ३० ॥
ममेदमिति यो ब्रूयात्सोऽनुयोज्यो यथाविधि ॥
संवाद्य रूपसंख्यादीस्वामी तद्व्यमहति ॥ ३२॥
कथं पुनः स्वामी प्रनष्टे धने स्वामित्वं ज्ञापयितुमलमाह । यः कश्चिदागत्य ममेदं स्वं द्रव्यमिति ब्रुयात्सोऽनुयोज्यो यथाविधि । अनुयोज्यः प्रष्टव्य इत्यर्यः । कोऽसावनुयोगविधिः को भवान् ? किं द्रव्यं हारितं किंरूपं किंपरिमाणं किंसङ्ख्याकं संपतितमपतितं वा यदि पति, तं कस्मिन्देशे ? तथा कुत आर्गमितं त्वयेत्येवं पर्यनुयोगः कर्तव्यः ।
स यदि संवादयति रूपसङ्ख्यादीन् रूपं प्राणिवस्त्रादिविषयं शुक्लं वस्त्रं गौर्वेत्येवमादि । १५ तथा संख्या दश गावो वा युगानि वा । आदिग्रहणाद्धस्तादिप्रमाणम् सुर्वर्गादिपरिमाणम्
प्रकीर्णरूपकं वा एतत्सर्व संवादयति तदाऽसौ स्वामी भवति । अतस्तद्रव्यमर्हति स्वीकर्तुं संवाद उच्यते । यादृशमेकेन प्रमाणेन परिच्छिन्नं तादृशमेवास्यानेन परिच्छि. द्यते । रूपसंख्यादिग्रहणं च प्रदर्शनार्थ स्वामित्वकारणानामन्येषामपि साक्ष्यादीनाम् ॥३२
अवेदयानो नष्टस्य देशं कालं च तत्त्वतः। वर्णं रूपं प्रपाणं च तत्समं दण्डमर्हति ॥ ३३ ॥
मिथ्या प्रवर्तमानस्य दण्डोऽयमुच्यते । यो न ज्ञापयति नष्टस्य धनस्य देशं कालं चान्स्मिरेशे काले वा हारितं तत्त्वतः परमार्थतो वर्ण शक्ल दिकं रूपं पटीशाटकयुगं वेत्यादिकमाकार प्रमाण पञ्च हस्तायाम सप्तहस्तमात्रं वाऽअवेदयानो तदा तत्सम
यावति द्रव्ये मिथ्याप्रवृत्तस्तत्तुल्यं दण्डमर्हति ॥ ३३ ॥ २५ आददीताथ षड्भागं भनष्टाधिगतान्नपः।
दशमं द्वादशं वाऽपि सतां धर्ममनुस्मरन् ॥ ३४ ॥
आददीत गृह्णीयात्षष्ठं भागं दशमं द्वादशं वा प्रनष्टलब्धा न्यादवशिष्टं स्वामिनेऽर्पयेत् । तत्र प्रथमे वर्षे द्वादशो भागो द्वितीये दशमस्तृतीये षष्ठ इति ।
१ ख-य-यथाविधिः । २ फ-क-ज्ञ पयेदत आह । ३ य-र-के योगे विधिः १ य-र-चेतितम चेतितं वा । ५ य-र-कस्मिन् थे काले व ? ६ य-र-आशने । ७ य-र-वस्त्र.र्थि । ८ फ-ख-सुवर्ण, चेत् । ९ य-र-ताद्दशमेव यद्यन्येन परिच्छिद्यते । १० फ-स्पष्टं ११ फ-ख-य-परिशिष्टं ।
For Private And Personal Use Only
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः । अथवा रक्षाक्लेशक्षयापेक्षो भागविकल्पः । सतां धर्ममनुस्मरन् शिष्टानामेष समाचार इति नानानः ॥ ३४ ॥
प्रनष्टाधिगतं द्रव्यं तिष्ठेयुक्तैरधिष्ठितम् ।
यास्तत्र चौरान गृह्णीयात्तान् राजेभेन घातयेत् ॥ ३५ ॥ प्रनष्टमधिगतं प्रनष्टाधिगतं पूर्व प्रनष्टं पश्चादधिगतमधिष्ठितं युक्तैस्तत्परैरा ५ रक्षपुरुषैस्तिष्ठेत् । तथास्थितमपि यदि केचन चोरा गृह्णीयुस्तान राजा इभेन हस्तिना घातयेत् । हस्तिग्रहणं तर्हि दृष्टार्थम् ॥ ३५ ॥
ममायमिति यो ब्रुयानिधि सत्येन मानवः ॥
तस्याददीत षड्भागं राजा द्वादशमेव वा ॥ ३६ ॥ निखातायां भूमौ गुप्तं स्थापितं धनं निधिरुच्यते। वर्षशतिका वर्षसहस्रिकाश्च निधयो १० भवन्ति। तत्र यदि भूमेविदार्यमाणायः कथंचित्केनचिन्निधिरासाद्यते स तु राजधनम् । तथा च गौतमः 'निध्यधिगमो रानधनम्' (अ.१० सू. ४३.) इति। एतच्चास्मर्यमाणनिधातृके निधौ द्रष्टव्यम् । तस्याऽख्याता षष्ठं लभेतेत्युक्तम् । अयं तु श्लोको यत्राख्यातैव निधाता तत्पुरुषो या पितृपितामहादिस्तद्विषयो द्रष्टव्यः । ममायं निधिरिति यो यात्सत्येन प्रमाणेन ज्ञापयेदित्यर्थः । तस्याददीत षड्भागमिति निश्चिते तत्स्वामिकत्वे राज्ञः षष्ठादिभागग्रह- १५ गम् । विकल्पश्चाऽऽख्यातृगुणापेक्षया ॥ ३६ ।।
अनृतं तु वदन्दण्ड्यः स्ववित्तस्यशिमष्टमम् ॥
तस्यैव वा निधानस्य संख्ययाल्पीयसी कलाम् ॥ ३७॥ यस्तु मयोऽयं निहितो मत्पूर्वनेन चेति प्रतिज्ञा न साधयति सोऽन्येवादी दण्ड्यः । यावत्तस्य वित्तमस्ति ततोऽष्टमं भागं तस्यैव वा निधानस्याल्पीयसी कलां मात्रां भागमित्यर्थः । २० न तु तदेव द्रव्यं सुवर्णादिकं दापयेत्किन्तु तत्परिमाणमन्यद्वा सममूल्यं यया धनमात्रया दण्डितोऽवसादं गच्छेद्विनयं वा ग्राह्येत । अनुबन्धादिविशेषापेक्षया पुरुषगुणापेक्षया च विकल्प आश्रयणीयः । आतिश यनिकात्पूर्वदण्डात्स्वल्पो दण्ड इति ज्ञापयति । तेन यस्य बहु वित्तं स्वल्पो निधिस्तत्र निध्यपेक्षां मात्रामष्टमां अर्वाचीनां दण्ड्यः । सा ह्यल्पीयसी भवति ॥ ३७ ॥
विद्वांस्तु ब्राह्मणो दृष्टी पूर्वोपनिहितनिधिम् ॥
अशेषतोऽप्याददीत सर्वस्याधिपतिर्हि सः ॥ ८३ ॥ १फ. क्ष-एव । • य-र-जानाय । ३ ख-ड-क्ष-फ-अदृष्टार्थे । । य-र-तत्र । ५ य-रममायं ममपूर्वजैरिति असत्यवादी । ६ फ-ख-फ-क्ष-अभिधानस्य । ७ फ-क्ष-ख-न विष्यपेक्षा मात्रामस्याऽर्थादीनां दण्द्य, । ८ ख-दृष्टा, य-र-द्रष्टा ।
ब्राह्मणस्तु निधिं लब्धा क्षिप्रं राज्ञे निवेदयेत् । तन दत्तं तु भुजीत स्तेनः स्यादनिवेदन ॥
For Private And Personal Use Only
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१७६
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
यदा विद्वान्ब्राह्मणः पूर्वैः पित्रादिभिरुपहितं निधिं यदा पश्येत्तदा सर्वमेवाददीत । न राज्ञे पूर्वोक्तं भागं दद्यात् । अस्यार्थवादः सर्वस्याधिपतिर्हि सः । तथा चोक्तं सर्वस्वं ब्राह्मणस्येदमिति । एतच्चाशेषतो ग्रहणं यो ब्राह्मणस्वामिक एव निधिः । यस्त्वविज्ञातस्वामिकः तस्मिन्विज्ञेयः ब्राह्मणदृष्टोऽप्यस्त्येव राज्ञो भागः । यतो वक्ष्यति "निधीनां तु पुराणानाम्" इति ॥ ३८ ॥
५
१०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यं तु पश्येन्निधिं राजा पुराणं निहितं क्षितौ ॥ तस्माद्विजेभ्यो दत्वाऽर्धमर्ध कोशे प्रवेशयेत् ॥ ३९ ॥
यो राज्ञा स्वयं निधिरधिगतस्तस्मान्निधेरयं ब्राह्मणेभ्यो दाननियमो राज्ञः । कोश शब्देन वित्तसंचयस्थानमुच्यते । पुराणं निहितं क्षिताविति निधिरूपानुवादः ॥ ३९ ॥
निधीनां तु पुराणानां धातूनामेव च क्षितौ ॥
अर्धभाग्रक्षणाद्राजा भूमेरधिपतिर्हि सः ॥ ४० ॥
अन्येनापि दृष्टस्य निधे राज्ञा भागः पूर्वोक्तो ग्रहीतव्य इत्यस्य विधेरर्थवादो ऽयं निधीनां हि पुराणानामिति धातूनामेव च क्षितावयं त्वप्राप्तविधिः । सुवर्णरूप्यादि बीजं । मृदः सिन्दूरकालाञ्जनाद्याश्च धातवः । सुवर्णाद्याकर भूमीर्यः खनति यो वा पर्वतादिषु १५ गैरिकादि धातूनुपजीवति तेनापि पूर्ववद्राज्ञे भागो दातव्यः । अर्धभागिति अर्धशब्दों - शमात्रवचनः समासनिर्देशात् । यथा ग्रामार्धो नगरार्धमिति । नपुंसकलिङ्गस्तु समप्रविभागः । इह तु समासे लिङ्गविशेषप्रतिपत्त्यभावात्पूर्वस्य चशब्दवशात् षड्दशद्वादशादेर्भागस्य प्रकृतत्वात्तद्वचनो विज्ञायते । अर्ध भजत एकदेशं गृह्णातीत्यर्थः । अत्र हेतू रक्षणादिति । यद्यपि क्षितौ निहितस्य केनचिदज्ञानान्न राजकीयरक्षोपयुज्यते तथापि तस्य बलवता - २० पहारः संभाव्यते अतोऽस्त्येव रक्षाया अर्थवत्त्वम् । एतदर्थमेवाह । भूमेरधिपतिर्हि सः । प्रभुरसौ भूमेस्तदीयायाश्च भुवो यल्लब्धं तत्र युक्तं तस्य भागदानम् ॥ ४० ॥
दातव्यं सर्ववर्णेभ्यो राज्ञा चौरैर्हतं धनम् ॥
राजा तदुपयुञ्जानौरस्याप्नोति किल्बिषम् ॥ ४१ ॥
चौरैर्यन्नीतं किञ्चिद्धनं तद्राजा प्रत्याहृत्य नात्मन्युपयुञ्जति । किंतर्हि य एव २५ मुषितास्तेभ्य एवं प्रतिपादयितव्यम् । सर्वग्रहणेन च चण्डालेभ्योऽपि देयमिति ।
१ फ-खक्ष-ड-प्रापुयात् । २ प्रथमाध्याये १०० श्लोके । ३ अग्रे ३९ श्लोके । ४ ख-क्ष-ड-फै अन्यैरपि । ५ य-र - समलिङ्गम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
चौरात्हृतम्' इत्यन्यस्मिंन्पाठे चौरैः समात्डतामिति विगृह्य साधनं कृतेति समासः । पाठान्तरे चौरत्दृतमिति तृतीयेति योगविभागात्पूर्ववद्वा समासः । अयं त्वत्रार्थो यच्चौरैर्हतमशक्यप्रत्यानयनं तद्राज्ञा स्वकोशाद्दातव्यम् ।
१७७
उत्तरश्लोकार्ध एवं योजनीयः। राजा तदुपयुञ्जान इति । अनेकार्थत्वाद्धातूनामुपपूर्वो युजिर्लक्षणया वाऽप्रतिपादन एव द्रष्टव्यः । यो ह्यन्यस्मै प्राप्तकालं धनं न ददाति स्वप्रयोजनेषु विनियुङ्क्ते तेनं तदीयमेव तदुपयुक्तं भवतीति युक्तमुच्यते । राजा तदुपयुजनश्चैौरस्याप्नोति किल्बिषं पापम् ॥ ४१ ॥
जातिजानपदान्धर्मान् श्रेणीधर्माच धर्मवित् ॥
समीक्ष्य कुलधर्माश्च स्वधर्मे प्रतिपादयेत् ॥ ४२ ॥
1
कुरुकॉपिशकाश्मीरादिदेशो नियतावधिः जनपदम् । तत्र भवा धर्मा जानपदाः । १० किंच तत्र भवन्ति ये तद्देशव्यपदेशैरनुष्ठीयते । अथवा तन्निवासिनो जनास्तावत् मंचाः क्रोशन्ति' इत्यत्र जनपदशब्देनाभिधीयन्ते । तेषामनुष्ठेया जानपदाः । तस्येदमिति तद्धितः । जातेर्जानपदा जातिजानपदा इति षष्ठीसमासः । जातिमात्रविषया देशधर्मा राज्ञा परिपालनीयाः । समीक्ष्य विचार्य किमाम्नायैर्विरुद्धा अथ न तथा पीडाकराः कस्यचिदुत न एवं विचार्य येऽविरुद्धास्तान्प्रतिपादयेदनुष्ठापयेदित्यर्थः । तथा च वक्ष्यति ११ " सद्भिराचरितं यत्स्यात् " इति, अथवा जातयश्च ते जानपदाश्चेति विशेषणसमासः । जातिशब्देन च नित्यत्वं लक्ष्यते । प्रशंसामात्रं चैतत् । देशधर्मा अपि शास्त्राविरुद्धा नित्यास्ते नित्यवदनुष्ठेया दृष्टार्थो गोप्रचारोदकक्षरणादयः । यथा ग्रामीणा अत्र प्रदेशे गावो न चारणीया इति समयमाश्रयन्ति कस्यचित्कार्यस्य सिद्धयर्थं तत्र यो व्यतिक्रामति स राज्ञा दण्ड्यः । अथवा जनपदे भवा जानपदा देशनिवासिन उच्यन्ते । जात्या जान- २० पदा जातिजानपदाः। जातिर्जन्मोत्पत्तिरिति यावत् । एतेन देशबन्र्धस्य पुरुषाणां नित्यता लक्ष्यते । ये तद्देशजास्तद्देशाभिजनास्तन्निवासिनश्च गृह्यन्ते तेषां सर्वविशेषणाविशिष्टांनामनिदंप्रथमतो जाता ये धर्मास्ते जातिजानपदशब्देनोच्यन्ते । 'वृद्धाच्छे" तद्धिते प्रसक्ते छान्दसत्वादणेव कृतः । अथवाऽभेदोपचारात् पुरुषशब्दस्तत्संबन्धिषु धर्मेषु प्रयुक्तः । एतेनायं देशनियमो धर्माणां स एवंविधात्पुरुषात्प्रतिद्रष्टव्यः । एते हि देशधर्मा देशानां न २५ पुनरार्याणाम् । न हि तिर्यक्समानधर्माणोऽन्यत्रानधिकृताः स्वसमाचारप्रसिद्धं धर्ममनुतिष्ठन्ति।
For Private And Personal Use Only
१ फ-ख-क्ष-ड-चौरेम्य: आहृतमिति । २ व्या. सू. २-१-३२ य-र-चैौरैर्हतमिति तृतीया समासः । ३ फ-ख-क्ष-ड-न तदीयं । ४ य-र-कामि । ५ य-र-जनपदः । ६ य-र-अ ४७ श्लोके । ७ य-र-विशेषतो । ८य-र-देशधर्मा अपि देशधर्माणां यथा जातिर्नित्या एवं देशधर्मा अपि ९ फ-क्ष-ड-ख-दृष्टाथ गोप्रतिचारो दकक्षणादयः । १० य र समास । ११ य-र-सम्बन्धस्यः ॥ १२फ-ख-क्ष-ड-तद्देशीयाः । १३ य-र-अनिन्दनं प्रथमतयेयैव धर्माः । १४ व्या - स्-४-२-११४
७३
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७८
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
मातृविवाहादिः सार्वभौमेन निवारणीयः । स्वदेशाचारवतां तेषां जातिधर्मों जननिवासबन्धेनाभ्यनुज्ञानादाम्नाये विरोधोऽप्यत्र नास्ति आधिकृतानां विरोधात् विरोधो न तिरश्वाम् । ____ननु " आहंसा सत्यमक्रोधः शौचमिंद्रियसंयमः” इति प्रतिलोमाधिकारेणैवोक्तं । म्लेछाश्चा प्रतिलोमा एव तत्र यदि मातृविवाहे मूत्रोत्सर्गे चोदकशुद्धयभावेन दुष्यति क इन्द्रियसंयमः कीदृशं वा शौचमिति । उक्तमेतत् । आर्यावतिनामते धर्माः शौचादयः चातुर्वण्ये तु तद्देशनियमो धर्माणा नास्ति केचिददृष्टार्था देशधर्मा इति वक्ष्यामः । एककार्यापन्ना वणिक्कुरुकुसीदचातुर्विद्यादयः । तेषां धर्माः श्रेणीधर्माः । यथा केचनवाणङ्गहत्तरा वचनेन परिच्छिन्नं राज्ञो भागं प्रयच्छन्तीमां वणिज्यां वयमुपजीवाम एष ते राजभागो
ऽस्माकं यावल्लाभोऽस्तु न्यूनोऽधिको वा । तत्र राज्ञाऽभ्युपगते वणिज्ये लाभातिशयार्थ राष्ट्र१० विरोधिनी चेतरेतरव्यवस्थां कुर्वन्ति इदं न्द्रयमियन्तं कालमाविक्रेयमयं राज्ञोपदेशेनार्थो दण्डः पतति देवतोत्सवार्थो वा तत्र यदि कश्चिद्वयतिकामति स एवं श्रेणीधर्मव्यतिक्रामन्दण्ड्यः ।
कुलधर्मा इति । कुलं वंशः । तत्र प्रख्यातमहिम्ना पूर्वनेन धर्मः प्रवर्तितो भवति योऽस्मद्वंशनः कुतश्चन धनं लभेत स नादत्वा ब्राह्मणेभ्योऽन्यत्र विनियुञ्जीतेत्यादयो धर्माः।
तथा सति योग्यत्वे य एव पूर्वपुरुषाणां यानकः कन्यादिसंप्रदानभतो वा स एव कार्यात्तदति१५ कामन् राज्ञोऽनुष्ठापयितव्यः । एतेषां च सामवायिकत्वादधर्मत्वशङ्कया पुनर्वचनम् । न चायं संविद्वयतिक्रम इति वक्ष्यामः ॥ ४२ ॥
स्वानि कर्माणि कुर्वाणा दूरे सन्तोऽपि मानवाः ॥ पिया भवन्ति लोकस्य स्वे स्वे कर्मण्यवस्थिताः ॥ ४३ ॥
पूर्वोक्तस्य जानपदादेर्धर्मस्य दृष्टादृष्टताऽनेन प्रदर्श्यते । स्वानि कर्माणि कुल२० स्थित्यनरूपाणि ये कुर्वन्ति ते दूरस्था अपि प्रिया भवन्ति । सर्वस्यान्यो निकटवर्ती
संसर्गातिशयात्प्रियो भवति । स्वकर्मकारी तु दूरस्थ एव प्रियः । स्वे स्खे कर्मण्यवस्थिता इत्यनेन परकर्माननुष्ठानमाह । ये न परकर्माणि कुर्वन्ति ते सर्वस्य प्रिया भवन्तीति श्लोकार्थः ॥ ४३ ॥
नोत्पादयेत्स्वयं कार्य राजा नाप्यस्य पूरुषः॥ न च प्रापितमन्येन ग्रसेतार्थ कथंचन ॥ ४४ ॥
कार्य विवादवस्तु । तद्राजा स्वयं न प्रवर्तयेत् । कस्यचिद्वेष्यस्योपघातार्थ धनिनो • वा धनग्रहणार्थं न तदीयमृणिकमन्यं वापराद्धमुद्रेजयेत् । एष ते धारयति किमिति
१ अ. १० श्लो. ६३। २ फ-ख-क्ष-ड-आर्यवर्त मध्यवर्तिनम् । ३ धाद्धलाभे। ४ फ-राज्ञे। ५ य-र-वाणिज्यमू । ६ य-र-राजाविरोधिना शब्दाविरोधिना च । ७ य-र व्यपकुर्वन्ति । ८ य-र अयं का राजोपायनाओं बन्धः । ९ य-र-ण-ल-अतिशयेन परकर्मण्येवास्थिताः । १० य-र-ण-ल-परकर्मण्येबानुष्ठानमाह। ११ फ-ख-ड-च।
For Private And Personal Use Only
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
- ममाग्रतो नाकर्षास एतेन वा तावदपराद्धं यावदहमेनं निपातयामीत्येवं राज्ञा न कर्तव्यम् । सत्यपि द्वेषे धनलोभे वा । न च प्रापितमावेदितमन्येनार्थिना ग्रसेत निगिरेन्नापेक्षेतेति यावत् । अवधीरणायां निगिरेदिति प्रयुज्यते । तत्समानार्थश्च ग्रसतिः । तथा च वक्तारो भवन्ति यावत्किंचिदस्योच्यते तत्सर्वं निगिरति न किंचिदयं प्रतिवक्ति ।
५७९
अन्ये तूत्तरं श्लोकार्द्धमेवं व्याचक्षते । न च प्रापितं व्यवहारादन्येन प्रकारेणार्थं धनं ग्रसेत स्वीकुर्यात् । यदि हि राजा छललेशोद्देशिकया धनदण्डे प्रवर्तेत ततः परलोके दोषो दृष्टव्यः । राज्ये चोपघातः स्यात् ।
अथेदमपरं केषांचिद्व्याख्यानं । नोत्पादयेत्स्वयं कार्य राजा साक्षादुपलभ्यास्य कार्यकारिणं न स्वयं किंचिद्रूयात् तस्य पराधीनेन यावद्यवहारेण नाकृष्टः । येन व्यवहारदर्शनमेव पराजितस्य निग्रहाय भवति । न राजा । एतच्च करणदानादिष्वेव १० द्रष्टव्यम् । ये तु स्तेनसाहसिकादयः कण्टकस्थानीयास्तात्राजा स्वयमेवावगम्य गृह्णीयात् । शेषं समानम् । नाप्यस्य पुरुष इति अस्य राज्ञः पुरुषोऽधिकारी मनुष्यः ॥ ४४ ॥ यथा नयत्यसृकूपातैर्मृगस्य मृगयुः पदम् ॥ नयेत्तथाऽनुमानेन धर्मस्य नृपतिः पदम् ॥ ४५ ॥
यदुक्तं न स्त्रयं दृष्ट्वाऽपि राजा सहसा कंचिदाक्रमेत वा निगृह्णीयाद्यतः नर्मणा - १९ `ध्येतत्संभवति । कथं पुनरेतदेव गन्तव्यम् । किं परिहासकृतमेतदुत क्रोधाद्यनुत्रन्धकृतमिति । यत आह अनुमानेनैतज्ज्ञातव्यम् । यथा मृगयुर्मृगव्याधो विध्ध्वा मृगं नष्टं दृष्टिपथादपक्रान्तं छिद्रनिसृतैरसृक्पातैः स्रवद्भिः शोणितैः पदं मृगस्य नयत्यासादयत्येवं राजाऽनुनानेन परोक्षे प्रत्यक्षे वाऽर्थकारणं निश्चिनुयात् । धर्मश्च कृतव्यवहारविषयस्तत्वावगमः । उक्तस्याप्यनुमानस्य पुनर्वचनं स्मृतिदायर्थम् ॥ ४५ ॥ सत्यमर्थं च संपश्येदात्मानमथ साक्षिणम् ॥
देशं रूपं च कालं च व्यवहारविधौ स्थितः ॥ ४६ ॥ व्यवहारविधौ व्यवहारकर्मणि स्थितः प्रवृत्तो न केवलं व्यवहाराक्षराणि संपश्येद्यावदेतदपरं सत्यादि । तत्र सत्यस्य दशनं यद्यप्यर्थिप्रत्यर्थिनोरन्यतरेण शालीनतया परिपूणाक्षरं नाभिहितं तथापि यदि राजा प्रमाणान्तरतः पूर्वोक्ताद्वाऽनुमानादेव २५ कथंचिदीदृशोऽयमर्थ इति निश्चतुं पारयेत् तदा तदाश्रयेन्नोपेक्षेत । अनेनैतन्न सर्वमुक्तमिति । तदुक्तम् ( या० व्य० १९ ) " छलं निरस्य भूतेषु व्यवहारान्नयेन्नृप इति " अर्थस्य दर्शनपर्थशब्दो धनवचनः प्रयोजनवचनो वा । तत्र यदि महान्तमर्थमासादयेत्तदा त्यत्तगऽप्यन्यानि राजकार्याणि नोद्विजे । व्यवहारेक्षणं कुर्यादेव ।
For Private And Personal Use Only
२०
१ ख- ड - स्वराज्य । २ य-र-ण ल-तत्रोपघातः 1 ३ य-र-ण-ळ-विद्याख्यान ४ य-र-ण-ळ-भाक्रोशं तानुपात्रं वा निगृहीयात् । ५ य-र-ण-ळ-नोद्विजितव्यम् ।
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८०
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[अष्टमः
अथवा यदि कश्चिद्र्यात्साक्षिभिरर्थ एतस्माद्गृहीतोऽन्येन वा सत्येन तत्र निरूपयितव्यं यदेतन्यवहारपदं यदि स्वल्पं न संभवति धनग्रहणं । अथ गुरुसम्याः साक्षिणश्च दैन्यं गतास्तदा संभावनीयं प्रमाणान्तराञ्च निश्चेतव्यम् । एतच्चात्मानं साक्षिणं कृत्वा गवेषणीयम् । एतदुक्तं भवति । कण्टकशोधनन्यायेन चारैश्चारयेत् । अथवाऽत्मानं संपश्येदात्मनोऽवस्थां संपश्येत्कोशक्षयं महाकोशतां वा । अस्मिन् पक्षे साक्षिण इति स्वतंत्रं पदम् । देशस्य दर्शनम् । क्वचिदल्पोऽप्यर्थो महत्वमासादयति । महानपि योऽन्यत्र सत्कविर्लघु भवतीति । एतद्देशस्य दर्शनम् । एवं कालोऽपि द्रष्टव्यः। रूपं व्यवहारवस्तुस्वभावः । तस्य गुरुलघुतां पश्येदिति ।
अन्यैस्तु व्याख्यातम् । सत्यार्थयोः सारफलतां पश्येदात्मानं साक्षिणं कृत्वा । १० एतदुक्तं भवति अर्थात्सत्यं गुरुत्वेन महाप्रयोजनत्वादुभयोर्लोकसाधनरूपतयाऽऽश्रयितरम् ।
अर्थस्त्यक्तव्योऽसारत्वात् । देशः स्वर्गादिः सत्यसमाश्रयप्राप्यः। कालश्चिरं तत्र वासः। रूपं सुरूपं सुंदरं मनोहरम् । एतदेव विपरीतम् । सत्यत्यागेन केवलार्थसमाश्रयणात् ॥ ४६ ॥
सद्भिराचरितं यत्स्याद्धार्मिकैश्च द्विजातिभिः ।
तद्देशकुलजातीनामविरुद्धं प्रकल्पयेत् ॥ ४७॥
सन्तः प्रतिषिद्धवर्जकाः धार्मिका विहितानुष्ठायिनः । यद्यप्येक एव शब्द उभयमर्थ प्रतिपादयितुं शक्नोति तथापि भेदापादानाद्विषयविभागेनैवं व्याख्यायते । तैर्यदाचरितमनुपलभ्यमानश्रुतिस्मृतिवाक्यं तद्देशकुलजातीनां प्रकल्पयेदनुष्ठापयेत् । अविरुद्धं श्रुतिस्मृतिमिरुपलभ्यमानाभिः । यदुक्तं “जातिजानपदान्धर्मान् " (४२) इत्यत्र
श्लोके देशकुलाद्याचारस्य प्रामाण्यं तस्यानेन विशेषः कथ्यते। आम्नायेनाविरोधेन तत्प्रमाणं २० न विरोधे तत्प्रमाणं । तेन दृष्टार्थान्यपि ग्रामदेशराजकार्याणि शास्त्राविरुद्धान्यादरणी
यानि । न विरुद्धानि । यथा क्वचिद्देश ऋणिक आत्मानं विक्रय्य धनं दाप्यते । तच्च " कर्मणाऽपि समम्' इत्यनेन विरुद्धं । अन्यच्च श्लोकेन दर्शितम् अन्यस्य त्वाचारस्य शिष्टसंबन्धितयैव प्रामाण्यमुक्तम् “ आचारश्चैव साधूनां” इति । न च तद्विरुद्धार्थसमाचरणेन साधुत्वमुपपद्यते । तस्माच्च नादृष्टाय तद्विषयोऽयमुपदेशः।
अन्यस्त्वाह । देशान्तरे धार्मिकैः सद्भिर्द्विजैर्यदि विरुद्धं श्रुत्या स्मृत्यन्तरेण वा ऽचर्यते तद्देशान्तरेऽपि राजा प्रकल्पयेत् । यथोद्वृषभयज्ञादय उदीच्येषु प्रसिद्धास्ते प्राच्यैर्दाक्षिणात्यैः प्रतीच्यैश्वानुष्ठयाः । कुतः । आचाराद्धि स्मृतिरनुमातव्या । स्मृतेः
श्रुतिः। सा च यद्येवमनुमीयत उदीच्यैरेतत्कर्तव्यमिति तत्र तद्धितस्य बहुप्वर्थेषु - १ य-र-ण-ळ-वचिल्लघुर्भवति क्वचिगुरुः एतद्देशस्य दर्शनम् । २ य-र-व-ळ-विरुद्धार्थपरिचरणे ।
१५
For Private And Personal Use Only
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
५८१
स्मरणात्तत्र जातस्तत्र भवस्तत आगतस्तमभिप्रस्थितः शेष इति चैतस्य लक्षणविकारोमयरूपत्वादन्येष्वप्यर्थेषु प्रतिपदमनुपातेषु तद्धितस्मरणान्नास्त्युदीच्यो नाम य उदीच्यशब्देन निव]त । ततश्च पुरुषमात्रेणैतत्कर्तव्यमित्यापतति । देशसमाख्याया नियतनिमित्तत्वाभावऽनियामकत्वात् । अथैवं वाक्यमनुमीयेत । उदीच्यां जातेन तद्देशवासिना वा तदपि व्यभिचारितवतोऽपि नान्यत्र करोति तन्निवास्यप्यन्यत्र जातो न करोत्येव । अथो- ५ दम्देशाभिजनस्तन्निवाप्ती चेत्यनित्यत्वादभिजननिवासयोस्तदपि न युक्तमेव । न हि:जातिगुणगोत्राणीवाभिजननिवासौ नित्यौ । तस्मान्नित्यस्य न कस्यचिदनुष्ठातणामवछेदकस्यानुपपत्तेः । सर्वेविषया धर्माः । न देशधर्मा नाम केचन सन्ति । अनेनैव न्यायेन कुलधर्मा अपि । कथं तर्हि देशधर्माः कुलधर्मा' इति च स्मृतिकारैर्भेदेन व्यपदिश्यन्ते । उक्तं दृष्टार्था नियता व्यवस्था । तत्र धर्मस्तस्य च नियम उपपद्यत इति उक्तम् । कुलं च गोत्रकदेशः । १० यस्तु कृत्स्नगोत्रधर्मो यथा न वासिष्ठा वैश्वामित्रमवधीरिति स नित्यत्वाद्गोत्रव्यपदेशस्य तान्यस्येति विरम्यते ॥ ४७ ॥
अधमार्थसित्ध्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः ॥
दापयेद्धनिकस्यार्थमधमर्णाद्विभावितम् ॥ ४८ ॥ यत्सर्वेषु व्यवहारपदेषु साधारणं तदुक्तम् । विशेषविवक्षायामिदमाह । सोपचय १५ कालान्तरे दास्यामीति यो धनमन्यस्माद्गुण्हाति सोऽधमर्णः । यस्तु सोपचयं प्रत्यादास्यामीति प्रयुङ्क्ते स उत्तमर्णः। सम्बन्धिशब्दावेतौ । अघमर्णस्यार्थः । अर्थों धनं प्रकरणाद्यदेवोत्तमाय देयं तदेवोच्यते। तस्य सिद्धिरुत्तमर्ण प्रतिनिर्यणं । द्वितीयोऽर्थशब्दः प्रयोजनवचनः । अयं समुदायार्थः । उत्तमर्णेन यदा राना चोदितो भवत्यधमणेन यो गृहीतोऽर्थः स मे सिद्धयतु दापयतु भवान् राजा त्वधमत्तदा दापयेद्धनिकस्यार्थम् । २० धनमस्यास्तीति धनिकः । उत्तमर्ण एव च प्रसिद्धया धनिक उच्यते । दापयेदिति संबन्धाच्चतुर्थी प्राप्ता । सा त्वपूर्णत्वात्संप्रदानभावस्य न कृता । यथा घ्नतः पृष्ठं ददाति । रजकस्य वस्त्रं ददातीति । न ह्यत्र मुख्यो ददात्यर्थः । इहाप्युभयोः सत्त्वस्य भावादुर्भयोः स्वत्त्वाभीवादपरिपूर्णो ददातीत्यर्थः । किमुत्तमर्णवचनादेवासी दापयितव्यो नेत्याह । विभावितमिति । यदा निश्चितेन प्रमाणेन धारयतीति प्रतिपद्यते । अथवा २५ विभावितः स्वयं प्रतिपन्नो यतो विप्रतिपन्नस्य वक्ष्यति । अपन्हवेऽधमर्णस्येति । कथं पुनः स्वयं प्रतिपन्नो विभावित इत्युच्यते । नैष दोषः । विस्मरणे स्वहस्तलेख्यादिना स्वयं प्रतिपन्नश्च भवति । विभावितश्चाप्रतिपन्नश्च जानानोऽपि मिथ्याप्रतिपन्नः ॥ १८ ॥
१ य-र-व-ल-लक्षमणाविःकरोति भयरूपत्वात् । २ य-र-ळ-व-तद्देशमाख्याया। ३ ख-ड-क्षचतुर्थी । यत, कासात्वपरिपूर्णत्वात्संप्रदानभावस्य। ४ ख-ड-क्ष-उभयोश्वाभावात्। ५ ख-ड-क्ष-प्रतिपत्तिः
For Private And Personal Use Only
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१८२
www.kobatirth.org
१५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
येयैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः ॥ तैस्तैरुपायैः संगृह्य दापयेदधमर्णिकम् ॥ ४९ ॥
नेहाप्राप्तार्थादुत्तमर्णाद्राज्ञे भागं वक्ष्यत्यधमर्णाद्दण्डं तत्र स्वभागतृष्णया राजान उपायान्तरेण धनमार्गणं धनिकानां कारयेयुरतस्तन्निवृत्यर्थमिदमुच्यते । यैर्यैर्वक्ष्यमाणै१ रुपायैः स्वधनं पूर्वप्रयुक्तमुत्तमर्णो लभेत तैस्तैरधमर्ण दापयेत् । संगृह्य स्थिरीकृत्य । अनेनैवोपायेनैतस्मादेतल्लभ्यत इत्येतन्निश्चित्येत्यर्थः । अथवाऽनुकूलमुपसांत्वनं ग्रहः । उत्तमर्ण एव उत्तमर्णिकः । उत्तमं च तदृणं चोत्तमर्ण । तदस्यास्तीत्युत्तमर्णिकः । " अत इनि ठनाविति”(व्या. सु. ५।२।१२) रूपं । एवमितरावपि सर्वधनादिषु प्रक्षेप्तव्यावन्यत्र वीरपुरुषको ग्राम इतिवद्बहुव्रीहिणैव सामानाधिकरण्यस्य मत्वर्थे चोक्तार्थाविशेषेण समासः । मत्वर्थीयश्व १० दुर्लभः । वृद्धिलाभार्थं प्रयोगविषयं धनमृणम् । द्वौ च तस्य संबन्धिनौ प्रयोक्ता ग्रहीता च । प्रयोजकस्य च तदुत्तमं भवति । स्वतन्त्रो धनदाने प्रत्यादाने च । इतरस्य सोपचयदानाद्बह्वायामत्वाच्चाधमत्वं। व्युत्पत्तिमात्रं त्वेतत् । रूढचैव त्वेतौ प्रयोक्तृग्रहीत्रोर्वाचकौ । के पुनस्तत्रोपया इत्येतत्प्रदर्शनार्थ उत्तरश्लोकः ॥ ४९ ॥
1
1
धर्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च ॥
प्रयुक्तं साधयेदर्थ पञ्चमेन बलेन च ॥ ५० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ अष्टमः
For Private And Personal Use Only
तत्र धर्मस्कन्धकरीत्या स्तोकं स्तोकं ग्रहणमिदमद्य इदं श्व इदं परश्वः यथा कुटुंबसंवाहोऽस्यैवं वयमपि तव कुटुंबभूताः संविभागयोग्या इत्यादि पठितप्रयोगो धर्मः । यस्तु निःश्वसव्यवहारेण दापयितव्यः । अन्यत्र कर्णोदकवद्धनं दत्वा कृषिवाणिज्यादिना व्यवहारयितव्यम् । तत्रोत्पन्नं धनं तस्मागृहीतव्यम् । यस्तु व्यवहारो राजनिवेद्यस्तस्य २० सर्वोपायपरिक्षये योज्यत्वाद्वालग्रहणेन च गृहीतत्वात् । यस्तु साक्षान्न ददाति विद्यमानधनोऽपि स छलेन दापयितव्यः । केनचिदपदेशेन विवाहोत्सवादिना कटकाद्याभरणं गृहीत्वा न दातव्यम् । यावदनेन तद्धनं न दत्तम् । आचरितमभोजनगृहद्वा रोपवेशनादि । बलं राजाधिकरणोपस्थानम् । तत्र राजा साम्नाऽप्रयच्छंतं निगृह्य च प्रपीड्य दापयतीति । स्वगृह संबंधिधनादि बलं यतः " प्रकृतीनां बलं राजा " इति पठ्यते अस्मिन्नेव प्रसङ्गे १५ उशनसा । अन्ये तु राज्ञ एवायमुपदेश इति वर्णयन्ति । राजधर्मप्रकरणात् । राजा ज्ञापित उपायैरेनं दापयेत्पराजितं स्वयं प्रतिपन्नं च । न तु सहसाऽवष्टभ्य सर्वस्वं धनिने प्रतिषादनीयः । यत उभयानुग्रहो राज्ञा कर्तव्यः । सर्वस्वादाने चाधर्मणस्य कुटुंबात्सादः स्या
१ ख-ड-क्ष- राजानं उपा; क- राजानमुपा । २ ण धनं ।
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। सोऽपि न युक्तः । उक्तं हि " नावसाद्य शनैर्दाप्यः काले काले यथोदयम् । ब्राह्मणस्तु वि. शेषेण धार्मिके सति राननि" इति ॥ तस्मात्किंचनवृद्ध्या संदापनीयः । कुटुम्बादधिकंधनसंभवे सर्व दापनीयः । सर्वासंभवे च ' कर्मणाऽपि समं कुर्यात् ' इत्यन्यस्मिन्व्याख्याने । छलाचारौ राजानमज्ञापयित्वा न कार्यों ॥ ५० ॥
यः स्वयं साधयेदर्थमुत्तमोऽधमणिकात् ॥
न स राज्ञाऽभियोक्तव्यः स्वकं संसाधयन्धनम् ॥ ५१ ॥ उक्तस्यैवार्थस्य स्पष्टीकरणार्थः श्लोकः । न छलादिनोपायेन स्वेच्छयोत्तमोऽधमद्धनं संसाधयन् राज्ञा किंचिद्वक्तव्यः । मामविज्ञाप्य किमित्यस्मादाभरणादि स्वधनसंशुध्यर्थे व्याजेन छद्मना गृहीत्वा किं नास्मै प्रतिप्रयच्छसीति ॥ ५१ ॥
अर्थेऽपव्ययमानं तु करणेन विभावितम् ।।
दापयेद्धनिकस्यार्थ दण्डलेशं च शक्तितः ।। ५२ ॥ सत्यपि विभावके प्रमाणे यो न स्वयं प्रतिपद्यते न तस्य छलाद्युपायप्रयोगः कर्तव्यः । किंतर्हि राजैव तेन ज्ञापयितव्यस्तत्र राज्ञाऽऽकारितेऽर्थे ऋणेऽपव्ययमानमपहृवानं नास्मै किंचन धारयामीति वदन्तं कारणेन साक्षिलेख्यभुक्त्यात्मकेन विभावितं धारयामीति प्रतिपादितं दापयेदुत्तमाय धनदण्डलेशं च स्पल्पं दण्डं दण्डमात्रमित्यर्थः । १५ अन्यत्र दशमं दण्डभागं वक्ष्यति । यस्तु तावद्दातुमशक्तः सोऽल्पमपि दशमाद्भागाद्दण्डं दापयितव्यः । अथवा यः प्रमादात्कथंचिद्विस्मृत्यापजानीते तस्यायं यथाशक्ति दशमभागास्पतो दण्डः । कारणं प्रमाणं त्रिविधं । तदन्यैरिह संभवतीति परिगणितम् । तथा चाहुः “यत्र न स्यात्कृतं पत्रं साक्षी चैव न विद्यते । न चोपलंभः पूर्वोक्तो दैवी तत्र क्रिया भवेत्॥" इति ॥ १२॥
अपह्नवेऽधमर्णस्य देहीत्युक्तस्य संसदि ॥
अभियोक्ता दिशेद्देशं करणं वाऽन्यदुद्दिशेत् ॥ ५३ ॥ यदा राज्ञा प्राडिवाकेन वा संसदि व्यवहाराधिकरणादिदेश उत्तमर्णाय धनमिति उक्तस्यापह्नवोऽपलापः अपलापोऽधर्मेण भवति तदाऽभियुक्तो धनस्य प्रयोक्तोत्तमर्णाय दिशेद्देशं साक्षिणं प्रमाणभूतं निर्दिशेत् । अन्यद्वा करणं लेख्यादि । देशशब्देन लक्षणया २५ धनप्रयोगप्रदेशवर्तिनां साक्षिणामुपादानात् । करणशब्दः सामान्यशब्दोऽपि गोबलीवदेव
१ क-ख-ड-क्ष-धर्मके । २ ण-कंचनवृद्धशं दापनीयः । ३ ख-ड-क्ष-फ-कुटुंबादधिकं धनं संरुचः सर्वे दापनीयः।
यत्र तत्स्यात्कृतं यत्र करणं च न विद्यते।
न चोपलम्भः पूर्वोक्तस्तत्र देवी किया भवेत् ॥१॥ ४ य-र-ण-ल-शपथात्मकेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाध्यसमलंकृता।
[अष्टमः
साक्षिन्यतिरिक्तं लेन्यादिकरणमाचष्टे । ततश्च पाठान्तरं " कारणं वा समुद्दिशेदिति"। अस्याप्ययमेवार्यः । अथवाऽयमन्यः पाठः अभियुक्तो दिशेद्देशमिति । अयं वाऽर्थः । यत्राधमर्णो देहीत्युक्तः प्रतिजानीते सत्यमेव धनं प्रतिदत्तं यदसावमियोक्ताऽऽसीत्स एवा
भियुक्तः संवृतः । स चाभियुक्तः संदिशेद्देशं कस्मिन्देशे त्वया मे प्रतिदत्तं कालं च निर्दि६ शेद्देशग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वात्करणं वा समुद्दिशेत् । अस्ति भा किं तव प्रतिपादने तत्स
मुद्दिशेत्येवं ब्रूयात् । अथवा दिशेद्देश्यं यत्तस्मिन्काले नाह साक्ष्यादि तस्यैव प्रदर्शनं करणं वेति । वाशब्दः चशब्दस्य स्थाने ॥ ५३॥
अदेश्यं यश्च दिशति निर्दिश्यापहृते च यः॥ यश्चाधरोत्तरानान्विगीतानावबुध्यते ॥ ५४ ॥
उक्तमेवाधमणेऽपह्नवाने धनिना राजा ज्ञापयितव्यः । ईदृशी च ज्ञापना कर्तव्या। अस्मिन्देशेऽस्मिन्काल इदं धनमियद्वैतेन मत्सकाशाद्गृहीतम् । स च पृष्टो भावयति । नैतस्मिन् देशेऽहमभवं योऽनेन च ग्रहणकाल उपदिष्टः तदा देशे दीयते । अथवा देशसाक्षिणो व्याख्यातास्तान्साक्षिणो देशकालावसंभवतो निर्दिशति । निर्दिश्य देशादिकमपजानीते · नैतन्मया निर्दिष्टमिति' । यश्चाधरोत्तरानान्पौरस्त्यानौपरिष्टांश्च विगीताविरुद्धानभिहितान्नावबुध्यते । यद्वा पूर्व वक्तव्यं तत्परस्माद्वक्ति यत्परतस्तत्पूर्व क्रमभेदं च वचनगतमात्मनो नानुसंधत्ते हीनः स इति । निर्दिशेदिति सर्वत्र क्रियानुषको भविष्यतीति ॥ १४ ॥
अपदिश्यापदेश्यं च पुनर्यस्त्वपधावति ॥ सम्यक् प्रणिहितं चार्थ पृष्टः सन्नाभिनन्दति ॥ ५५ ॥
पूर्वेणार्धेनोक्तस्यार्थस्य निगमनमुत्तेरणानुक्तोऽर्थ उच्यते । यदुक्तं “ अदेशं यश्च दिशति निर्दिश्यापहृते च यः" इति स एवार्थोपदिशेत्यस्य अदेश एवापदेशः । तमपदिश्य कथयित्वा पुनः पश्चादपधावत्यपसरति नैतौ देशकालौ मम निश्चितौ यावत्सुदेशकालोऽवधारयति तावदयं मह्यमिति पश्चाद्रवीति सोऽपि तस्मादर्थाद्धीयते । सम्यक
प्रणिहितं चार्थमनाकुलं निश्चितमुक्तं यदा पृच्छयते यदाऽनेनोक्तं तत्र किं ब्रवीषि केन २५ वा प्रमाणेन स्वपक्षं साधयसीति पृष्टो न संधत्ते सम्यकप्रणिहितं चार्थमनाकुलं निश्चित
मुक्तं कथान्तरं प्रस्तौति विचारावसानेन किल मे पराजयो भवतीति कालमुपक्षिपामीति तस्यापि पराजय एव । अथवाऽपदेशो व्याजस्तमपदिश्योपन्यस्य योऽपसरत्यधना मे महती पीडा समुत्पन्ना न शक्नोमि प्रतिवक्तुमलीकादिना वा प्रस्थितः सोऽपि जीयते ॥५५॥
१फ-अस्ति तावकंसेदुर्दिशेत्येवं ब्रूयादय न वा। २ य-र-ज--इयच्च तेन; फ-इयवेतनं ३ तदा आदेशं दिशं अनीयते। ४ न मयोद्दिष्टमिति । ५ ण-किचिद्भवीषि । ६ सूत्रपदादिना वा ।
For Private And Personal Use Only
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मध्यायः]
मनुस्मृतिः। असंभाष्ये साक्षिभिश्च देशे संभाषते मिथः॥
निरुच्यमानं प्रश्नं च नेच्छेद्यश्चापि निष्पतेत् ॥ ५६ ॥ . . असंभाषणार्हे देशे उपह्वरादौ साक्षिभिः सह संभाषत एकाकी तद्भेदाशङ्कया निरुच्यमानं पृच्छयमानं निरूप्यमाणं वा प्रश्नं विचारवस्तु नेच्छति किंचिद्रार्जकार्यमुद्दिश्य राजपुत्रमान्याद्यनुग्रहेण च काललाभं करोति यश्चापि निष्पतेत् वक्ष्यमाणमेव क्रियापदं स ५ हीयत इति । यदेवोक्तं 'पुनर्यस्त्ववधावतीति' स एवार्थः 'यश्चापि निष्पतेदिति' । पुनर्वचने प्रयोजकमुक्तम् । अमत्यन्तापौनरुक्त्यं मा भूदिति कश्चिद्विशेष आश्रयितव्यः ॥ ५६ ॥
ब्रूहीत्युक्तश्च न ब्रूयादुक्तं च न विभावयेत् ॥
न च पूर्वापरं विद्यात्तस्मादर्थात्स हीयते ॥ ५७ ॥ उक्तार्थ एव श्लोकोऽयं श्लोकान्तरैदृश्यते । पुनर्वचने च प्रयोजनमुक्तम् । “बहुकृत्वोऽपि १० पथ्यं वादितव्यमिति" अक्षरार्थस्त्वार्थना निःशेषिते पूर्वपक्षे प्रतिवादी ब्रह्मास्मिन्वस्तुनीति पृष्टो यदि न ब्रूयात्पुनःपुनः पृच्छ्यमानेऽपि यो हि सम्यगुत्तराभावान्मिथ्योत्तरवादित्वादमुनैव मे पराजयो भवति तूष्णीभूतस्य तु मे संशय एव पराजये इत्यनया बुद्धया नोत्तरं ददाति सोऽपि जीयते । वक्ष्यति चात्र कालावच्छेदम् " न चेत्रिपक्षात्प्रब्रूयादिति" (श्लो.५)। सद्यो ह्याकृष्टस्य पूर्वपक्षार्थानवबोधादुत्तराप्रतिपत्तेर्युक्तं कालहरणम् । अत्र च दिवसैः पञ्चभि. १५ दर्शभिदशभिर्वेषदीषद्वदतास्त्रपक्षसमाप्तिर्न वियन्तं कालं तूष्णीभाव एव यश्चातोऽधिकः कालः संस्थितोऽपि कच्चित्संवत्सरं प्रतीक्षेत प्रतिभावयेदिति न युक्तमादतु यतोऽप्रति भावे प्रतीक्षाकारणम् । सा संवत्सरादुर्ध्व भवतीति किमिय॑कारणम् । न चैष नियमः केनचित्प्रकारेण नावगम्यते प्रतिभानवतः संवत्सरेण प्रतिभा भवतीति तस्मात्तावन्त्येवाहान्युपेक्षा युक्ता यावद्भिः पूर्वपक्षार्थावधारणं भवत्युत्तरं च प्रतिभाति । एतच्चामुकस्य मन्दधियो २० प्येतावन्मात्रैरहोमिर्भवतीति नाधिकं कालमुपेक्षणीयम् । पूर्वपाक्षिकस्य तु तदहरेव स्वार्थवि. निवेशनं युक्तम् । यत इदमेष मे धारयतीदं वाऽनेन ममापकृतमिति निश्चितं तस्य भवति । स्वेच्छया ह्यसौ प्रवर्तते केवलं तस्मै स्वपक्षमावेदयते । किमित्यनिश्चितः स्वार्थो भवति । उत्तरपालिकस्त्वविदितसंबन्धस्तदानीमेव राजपुरुषैरानीयमानः कथमिव स्वपरपक्षौ निश्चिनुयात् । पक्षद्वयनिरूपणं हि तदस्य तदानीमेवापतति । नान्यथोत्तरपाक्षिको भवति । २५ तस्मात्पूर्वपाक्षिकस्य सध्येि वस्तुनि तदहःपूर्वपक्षसमाप्तिद्विदिवसलाभो वा । उभावपि चैतौ पक्षौ स्मृत्यन्तरपरिगृहीतौ । तथा ह्याह
१ण-किंचिद्राजकार्यमुपदादिनाज्यदेशेन ग्रामान्तरं नायापगच्छेत् । · २ य-र-ण-ळ-मेद । ३ य-र-ण-ळ-इव । ४ क्ष-आक्षिप्तस्य; य-र-ण-ळ-अकृष्टस्य । ५-य-र-ल-व-सपठित्तेत्रि। ६-अप्रतिभार्याम् । ७-भवंती। ८-आकारणम् । ९-स्व र्थ प्रतिभासतीति; ! १०-प-ण-भवति। ११-सबलं च । १२-निश्चित । १३-आवेदितसंबंध । ४-शक्ये य-र-ल-व-प्रतिभाबतीनि ।
For Private And Personal Use Only
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५८१
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
"सुनिश्चितबलाधानः पूर्वपक्षी भवेत्सदा। दशाहं द्वाशाहं वा स्वपक्षं परिशोधयेत्” इति ॥ तथेदमपरम् ( या. व. व्य.७ ) “ततोऽर्थी लेखयेत्सद्यः प्रतिज्ञातार्थसाधनम्।" ___या तु संवत्सरपरीक्षा सा मूलासंभवादप्रमाणम् । न हि व्यवहारस्मृतावष्टकादिवद्वेदमूलता शक्यते वक्तुम् । अकार्यरूपत्वादर्थस्य प्रमाणान्तरविषयत्वे च तदसंभवः ५ प्रतिपादितः । एषाऽपि त्रिपक्षोपेक्षा न सर्वत्र । यत उक्तम् ( या. व. व्य. १५)
" साहसस्तेयपारुष्यगाभिशापात्यये स्त्रियाम् । ___ विवादयेत्सद्य एव कालोऽन्यत्रेच्छया स्मृतः ॥” इति ।
साहसादौ हि चिरमुपेक्ष्यमाणेऽपरमपराध्नुयात् । अतः सद्यो विवादो विधीयते । १० न चात्र स्मृत्यादयोऽनुक्तहेतवः संभवन्ति । साहसादिकारण हि तदानीमेव राजानं
वेदयेत् । तीव्रसंवेगता हि तत्र भवति । वस्त्राद्यपहारेण तदुपेक्षायां नाशाशङ्खा भवति । साक्षिणस्तत्र यदृच्छया संनिहिता अपि भवन्ति । ते हि देशान्तरं गता नामजात्यादिभिर्न विज्ञायन्ते । ततः स्वाभाविकप्रमाणाभावः ।
किंच ऋणादानादिषु कदाचिदितरेतरं संदधते । न तत्र राज्ञो हस्तप्रक्षेपः। क्रमेण १५ च संशुद्धौ स्मृतिरुपयुज्यते तदा कियहत्तमिति । साहसकारी तु राज्ञाऽवश्यं निग्रहीतव्य
इतरेण संधीयमानोऽपि । तस्मादृणादिषु कालहरणं साहसादिषु सद्य इति स्थितम् । तदुक्तं " गहनत्वाद्विवादानामसामर्थ्यात्स्मतेरपि । ऋणादिषु हरेत्कालं कामं तत्त्वबुभुत्सया"॥ यदा संकुलः पूर्वपक्षो भवति तदा गहनत्वान्न शक्यते ग्रहीतुमनाकुलो विलुप्तक्रमोऽपि
गृहीतः प्रतिवचनकाले महत्वान्न शक्यते सर्वेण स्मर्तुमिति स्मृत्यन्तरस्यार्थः । उक्तं २० च न विभावयेत् । साध्यं वस्तु निर्दिश्य न साधयति साधनस्याभावात् । विपक्षे
वा भावात् । न च पूर्वापरं विद्यात् उक्तमेतत् तस्मादर्थाद्वयवहारवस्तुनः स हीयते पराजितो भवतीत्यर्थः ॥ १७ ॥
ज्ञातारः सति मेत्युक्त्वा दिशेत्युक्तो दिशेन्न यः॥
धर्मस्थः कारणैरेतहीनं तमिति निर्दिशेत् ॥ ५८ ॥ २५ ज्ञातारः साक्षिणः पुरुषा मम सतीत्युक्त्त्वा यदोच्यते कथ्यतामिति तदा तूंष्णकि
आस्ते । न तान्देशनामजातिभिर्विशेषणैः कथयति तदा एतैः प्रत्यकें पूर्वमुक्तैः कारणैरिह हीनोऽसौ व्यवहाराष्ट इति । धर्मस्थो धर्माधिकरणस्थः प्राडिवाको निदेशनिश्चितं ब्रूयाज्जितोऽयमिति। यथैव विपक्षबाधकं प्रमाणवृत्या पराजय एवं स्वपक्षे साधनाभावादपि। अभावनिश्चयश्च पुनः पुनरवसरेऽनुपन्यासात्कारणान्तरस्य चानुपन्यासेऽभावादिति । ज्ञातार इति
१-य-प-ख-ड-श-फ-अपसप्नुय्यत् । २-राजानं वेदवेत् । ३-ख-ड-श-फ-अपहाणेति समथित पाठ। ४-य-र-ण-ल-महनत्वद्विवादात्र । २-ख-ड-क्ष-सन्ति झातर । ३-मपि
४---ळ-तूष्णीकामास्ते ।
५-विशेष
६-व्यवहारदृष्ट इति ।
For Private And Personal Use Only
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
तृन्नन्तमेव । तत्रेदमिति द्वितीयान्तं युज्यते । " खलर्थतनामिति" ( व्या. सू. । २।३।६९) षष्ठीनिषेधात् । हीनं तमिति द्वितीयान्तः पाठः । इतिशब्दः प्रकारार्थो द्रष्टव्यः । एभिरुक्तैः प्रकारैरन्यैश्चैवंविधैनिं तन्निर्दिशेत् । यदा तु वाक्यार्थपरामर्शः तदा हीनोऽसाविति पाठः । वाक्यार्थस्य कर्मत्वाद्वितीयाया अभावः । एते पराजयहेतवः । न त्वाकारेङ्गितादिवद्वयभिचारणाः । यो हि पुनः पुनर्विचारावसरे न सन्निधीयते संनिहितो नोत्तरं प्रतिवक्ति ५. न तत्र निश्चितमिदं भवति । नास्य जयहेतुरस्तीति । यदि च सर्वदैवानुत्तरवादिनं न पराजयेद्राजा ततो व्यवस्थाभङ्ग आपद्यते । पौर्वापानवबाधस्त्विगितादिवद्दष्टव्यः । यः सर्वकालं वाग्मी प्रगल्भं प्रतिपत्तिमांस्तस्येगितादयोऽन्यथाभवंतः पराजयहेतौ प्रमाणान्तरेणानिश्चितेऽपि लिङ्गदर्शनस्थानीया उपोद्दलका भवन्ति ।। ५८ ॥ .
अभियोक्ता न चेयाध्यो दण्ड्यश्च धर्मतः ॥
न चेत्रिपक्षात्मब्रूयाद्धर्म प्रति पराजितः ॥ ५९॥ अभियोक्ताऽर्थी राज्ञान्तिकं च पुरुषमाहूय यदि व्यवहारपदं न कथयति तदा निष्प्रयोजनाबध्यो दण्ड्यश्च । दण्डबन्धने दण्डपरिमाणे च गुणवत्ता प्रत्यर्थिन आव्हानेन च हानिमपेक्ष्य कल्पनीयानि अतस्तदहरेवार्थिना विवदितव्यम् । प्रत्यर्थी तु न चेत्रिपक्षायादित्यर्थस्तदा नासौ दण्ड्यो बन्धयितव्यो वा । किं तीयता कालेनोत्तरे १५. सत्यपराजित एव । धर्म प्रति धर्मत एवायं पराजयो न छलमित्यर्थः । त्रिपक्षादिति पात्रादिषु द्रष्टव्यस्तेनेकाराभावः । अर्थतत्त्वमस्य लोकस्यास्माभिः प्राङ्गिरूपितम् ॥ ५९॥
यो यावन्नि[वीतार्थं मिथ्या यावति वा वदेत् ॥
तौ नृपेण ह्यधर्मज्ञौ दाप्यौ तद्विगुणं दमम् ॥ ६० ॥ येन पञ्चसहस्राणि दत्तानीति प्रमाणान्तरान्निश्चितं लेख्यादौ तु करणे देशसमारोपितानि २० प्रमाणान्तरं संवत्सराख्यमिति निश्चित्येदमपश्यत्केवलेन लेख्यप्रमाणेन सर्वत्र प्रवर्तमानछलव्यवहारीति द्विगुणं दण्ड्यम् । यस्य तु विस्मृत्याऽप्यन्यथाप्रवृत्तिराशङ्कयते तस्य दशकं शतम् । एवमितरस्यापि । न तु सर्वापह्नवे दशभाग एकदेशापहवे द्विगुणमिति । किन्तु शाठ्यादन्यथाप्रतिपद्यमानौ द्विगुणं दण्ड्यौ । विस्मृतिदारिद्र्याभ्यां दण्डमुत्तरम् । यो यावन्तमर्थमप वीतापमानीतेऽधमर्णो मिथ्या याचति विपरीतं धनं वदेदुत्तमर्णः तावुत्त- २९ मर्णाधमर्णावधर्मज्ञौ द्विगुणं दमम् । तदित्यपस्यमानधनपरामर्शः । यावदपद्भुतं ततो द्विगुणं दमो दण्डः । अधर्मज्ञग्रहणाच्च लिङ्गानिश्चितछलविषयोऽयं दण्ड इत्युक्तम् ॥ ६ ॥
१र---राजपुरुषं ।
For Private And Personal Use Only
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
पृष्टोऽपव्ययमानस्तु कृतावस्यो धनैषिणां ॥
ध्यवरैः साक्षिभिर्भाव्यो नृपब्राह्मणसन्निधौ ॥ ११॥ यः कृतावस्थ आहूतोऽभियुक्तो गृहीतप्रतिभूश्च राजसकाशे प्राडिवाकेनान्यैर्वी पृच्छ्यते किमस्मै धारयसि नेति पृष्ठः सन्नपव्ययतेऽपहृते ढुवानो धनैषिणा स्वधनं पूर्वप्रयुक्तमात्मनः साधयितुमिच्छता साक्षिभिर्भाव्यो विप्रतिपन्नः प्रतिपादयितव्यः । त्र्यवरैस्त्रय अवरे येषां तैस्त्र्यवरैः । अवरमपचयातिशयमाह। यद्यत्यन्तं न्यूनास्तदा त्रयः स्युः । अन्यथा त्रिभ्य ऊर्ध्वम् । नृपब्राह्मणसंन्निधाविति । ननु च तेषामेव यैायः प्रारब्धस्तत्र तत्संनिधान एव साक्षिप्रश्नः प्राप्तः । किमनेन नृपब्राह्मणसंनिधाविति । नैवं प्रमाणपुरुषप्रेषणेनापि साक्षिप्रश्न उपपद्यत इति । साक्षात्प्रष्टव्य इति पुनर्वचनम्॥६॥
यादृशा धनिभिः कार्या व्यवहारेषु साक्षिणः॥
तादृशान्संप्रवक्ष्यामि यथा वाच्यमृतं च तैः ॥ ६२॥ साक्षिलक्षणोपन्यासः श्लोकः । यादृशाः साक्षिणो यज्जातीया यद्गुणयुक्ताश्च धनिभिरुत्तमर्व्यवहारेषु धनप्रयोगादिषु कर्तव्यास्तादृशान्वक्ष्यमाणेन कथयिष्यामि । यथा च वाच्यं वक्तव्यं पृष्टैः सद्भिस्तैः पूर्वाह्न इत्यादि तमपि प्रकारं वक्ष्यामीति ॥ ६२ ॥
गृहिणः पुत्रिणो मौलाः क्षत्रविट्शद्रयोनयः॥ अर्युक्ताः साक्ष्यमर्हन्ति न ये केचिदनापदि ॥ ६३ ॥
कृतदारपरिग्रहा गृहिणः गृहशब्दो दारेषु वर्तते । ते हि स्वकलत्रपरिभवभयान्न कूटमाचरन्ति । आत्मनि केचिन्निरपेक्षा अभिभवन्ति । अन्यदेशान्तरगमनेनात्मानं रक्षयिष्याम
इहैव च क्वचिद्गुप्ता भविष्यामो धनं मित्रं वाऽर्जयाम इत्यनया बुध्द्या अनृतमपि वदन्ति । २. कुटुम्बिनस्तु स्वकुटुंबभयात्व वाऽत्मानं न परिरक्षिष्याम इति दूरं कृत्वा कुटुंबस्य सापेक्षतया
राजदण्डभयान्नान्यथा प्रवर्तन्ते । पुत्रिण इति पुत्रस्नेहात्पुत्रिणः। अपुत्रदारश्च साक्षिप्रश्नकाले साध्वाचारोऽपि कदाचिन्न संनिहितो भवति । स हि नैकस्मिन् देशे आस्थानवान् भवति । एवं मौला अपि व्याख्येयाः । मौला जानपदास्तद्देशाभिजनास्ते हि स्वजनज्ञाति
मध्ये पापभीरुतया न मिथ्या वदन्ति । मूलं प्रतिष्ठा । सा येषामस्ति ते मौलाः । अर्थकथन२५ मेतत् । तद्धितस्तु भावार्थ एव कर्तव्यः। यो हि यत्र भावः सोऽपि तस्यास्तीत्यविरुद्धम् ।
क्षत्रविदशद्रयोनयः। न ब्राह्मणः । सर्वदा ह्यस्याध्ययनाध्यापने विहिते । अन्वहं वाऽग्नि होत्रहोमस्तत्र दूरस्थे राजनि धर्मोपरोधोऽस्य माभूदित्यसौ न कर्तव्यतयोपादीयते। यदृच्छयाऽवगतार्थस्तु साक्ष्यन्तराभावे गरीयसि कार्ये मुख्यतमः स साक्षी । तथा च " ब्रूहीति १ ख ड-धनैषिणाः। २ खडक्ष-त्रिवरैः । ३रणळ-ब्राह्मणोऽत्र नोपात्तः ।
For Private And Personal Use Only
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः ।
५८९ ब्राह्मणं पृच्छेदिति” साक्षिप्रश्नो भविष्यति । योनिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । क्षत्रयोनिरुत्पत्तिः कारणमस्यासौ क्षत्रयोनिः । क्षत्रियजातीय इत्यर्थः । क्षत्राद्वा योनिर्जन्मास्यति पञ्चमीति योगविभागात्समासोऽप्युक्तः । अर्थिना यदोक्तं भवत्येते मम साक्षिणः सदा साक्षि कर्मणि योग्या भवन्ति । ये तु स्वयमागत्य साक्ष्यं ददति न ते साक्षिणः । अनापद्यापत्साक्ष्यन्तराभाव इति केचित् तदयुक्तम् । विसंवादकत्वमसाक्षित्वे कारणम् । तत्संवादका- ५ न्तराभावेनापैति न वयं ब्रूमः प्रतिषिद्धसाक्षिभावाविद्यमानानृताभिधानहेतवोऽर्थसंबंध्यादयो वाऽस्यामवस्थायां प्रतिप्रसूयन्ते । किं तर्हि येषां कदाचिदाहूयमानानां धर्मविरोधो भवति श्रोत्रियादीनां तेषामविद्यमानेष्वन्येष्वनुभूतार्थानामिदं प्रत्यनुज्ञानं न पुनरनृतानाम् ।। ६३ ।।
आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु कार्याः कार्येषु साक्षिणः ॥
सर्वधर्मविदोऽलुब्धा विपरीतांस्तु वर्जयेत् ॥ ६४ ॥ आप्ता अविसंवादका यथादृष्टार्थवादिनः येषां लोको विप्रलम्भकत्त्वं न संभावयति धर्मानुष्ठानपरा ये ख्याताः । सर्वधर्मविदः श्रौतं स्मार्तमाचारनिरूढं च सर्व धर्ममिह नरकः फलमिह स्वर्ग इत्येवं निरवशेषं जानन्ति ते ह्यनृताभिधाने नरकं पश्यन्तो बिभ्यति । अलुब्धा उदारसत्वा न स्वल्पं धनं बहु मन्यन्ते । एकैकस्य समस्तानि सर्वाणि विशेषणानि । साक्षिक्रियायां गुणभूतत्वाद्गुणे च साहित्यस्य विवक्षितत्वात् । सर्वेषु वर्णेविति १५ सर्वकार्येष्वित्यर्थः । न जातिनियमोऽस्तीत्युक्तं भवति । यत्पुनातिव्यवस्थावचनं तदुपरिष्टावक्ष्यामः । तदेतदुक्तं भवति । सर्वैः कार्यिभिः सर्वे वर्णा यथासंभवं साक्षिणः कर्तव्याः । कार्येषु ऋणादानादिषु । यथोक्तलक्षणाः । विपरीतांस्तु वर्जयेत । यद्यपि विशिष्टप्वभिहितेषु तद्विपरीतानां प्रसङ्ग एव नास्ति तथापि लौकिकोऽयं पर्यदासः । प्रायेण हि लौकिका अन्यविषयेऽन्ये तद्विपरीतं निषेधयन्ति । तथा च भवन्ति वक्तारः २० क्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यमिति । किंचाविसंवादकमिह प्रधानं साक्षिलक्षणं तच्च न विधिमुखेन शक्यावसानम् । किन्तु विसंवादकरणाभावमुखेन । न ह्यविसंवादकत्वं प्रत्यक्षदृश्यं ताद्ध यथार्थाभिधानम् । श्रोत्रग्राह्ये च वस्तुनि कुतः प्रत्यक्षो यथार्थनिश्चयः। प्रत्यक्षत्वे हि नैव साक्ष्यवगमोऽन्विष्यते । न च सर्वत्र परोक्षे वस्तुनि शब्दावगम्ये प्रमाणान्तरसंवादसंभवः । तस्माद्यानि भूयस्त्वेन मिथ्याभिधानकरणतया दृष्टानि न भावनिश्चयेनाविसंवादक- २५ त्वमनुमीयते अतस्तत्प्रदर्शनार्थोऽयमुपक्रमो विपरीतांस्तु वर्जयेदिति ॥ ६४ ॥
१फ-क्षत्रियो योनि: ॥ ख-र-व-ळ-ब्राह्माणोज्त्र नापात्रः । २ र--ळ-वदन्ति । ३ र-णल-क्ष-ड-ख-तु । ४ ख-ड-ग-त्राव्यन्यासः । ५ड-क्ष-अन्य विषये त्यत विपरीत । -4ळ-साक्षावगा । -तद।।
For Private And Personal Use Only
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[अष्टमः
नार्थसंबन्धिनो नाता न सहाया न वैरिणः॥ न दृष्टदोषाः कर्चव्या न व्याध्यार्ता न दूषिताः ॥६५॥
तानीमानि संभाव्यमानमिथ्याभिधानकरणत्वेन पठ्यन्ते । तत्रार्थसंबन्धिन उत्त. मर्णाधमर्णाद्या उत्तमर्णा ह्यधमर्णवचनेन परानीयमानास्तदानीमेव रोषावेशवशिताः स्तंमयन्ति। धनं प्रत्यादातुमधमर्णम् अतोऽ तौ सन्निहितधनत्वाच्चित्तमनुवर्तमानः शक्यते । तस्मादसौ न साक्षी । उत्तमणेाऽपि निर्धनेऽधमणे व्यवहारजयाच्च धनप्राप्तौ मह्यमयं प्रतिदास्यतीत्यनया बुद्धया कदाचित्तत्पक्षानुगुणं वक्तीति सोऽप्यसाक्षी ।
अथवाऽर्थः प्रयोजनं यस्य साक्षिणो विवादिम्यां किंचित्प्रयोजनं साध्यं तेन वा तयोः स उपकारगन्धान्न साक्षी । यो वा व्यवहारगतेनार्थेन समानफल इत्येवं१० प्रकारार्थसंबन्धिनः । आप्ता मित्रवान्धविकया कार्याभ्यन्तराः पितृव्यमातुलादयः ।
सहायाः प्रतिभूप्रभृतयो । वैरिणः प्रसिद्धाः । दृष्टदोपा अन्यत्र कृतकौटसाक्ष्या अन्यद्वा प्रतिषिद्धमाचरितवन्तः । व्याध्यार्ता रोगपीडिताः । न पुनरीषद्रोगिण इत्यार्त्तग्रहणं पीडितस्य हि क्रोधविस्मृत्यादयो मिथ्यावचने संभाव्यन्ते । दूषिताः पातकिनोऽभ्यस्तोपपात.
काश्च । दृष्टदोषग्रहणं तु तेषामेव कृतनिग्रहाणां पग्रिहार्थम् । ते हि राजभिवृत्तिदण्ड १५ ग्राहितविनयत्वान्न संप्रति दूषिता भवन्ति ॥ ६५ ॥
न साक्षी नृपतिः कार्यो न कारुककुशीलवौ ॥ न श्रोत्रियो न लिङ्गस्थो न सङ्गेभ्यो विनिर्गतः ॥ ६६ ॥
त्वं मे साक्षी भविष्यसीति व्यवहारकुँता धनविसर्गादिकाले साक्षित्वे नृरति - ध्येषितव्यः । तस्य हि साक्ष्यं ददतः पक्षपातमाशङ्करन् । प्रभुत्वाद्वा ददतोऽन्यतरस्य २० कार्यनाशः । न च साक्षिधर्मेण प्रष्टुं युज्यते । तद्देशवासी च यद्यपि लेखादिना संवादयेत्तथाऽपि साक्षिधर्म सर्व न कुर्यादिति तद्देशवासिनो राज्ञः समानकरणप्रतिषेधः।
कारुकादीनां स्वकार्योपरोधशङ्कया संगत्या च ते जीवन्ति स्वभावश्चैष जानपदानां यत्स्वयं निश्चितवन्तोऽपि जीवामहे वयमिति जिताः साक्षिकादिभ्यो रुष्यन्ति।
ततश्च सावलौकिकी संगतिः कारुकादीनामुच्छिद्यते । किं च प्रकृतिपरिलघुत्वात्तेषां २५ वृत्तयश्चलयितुमपि शक्यन्ते । तथा च पक्षपातं भजेरन् । श्रोत्रियस्य त साक्षित्वे कर्तव्यता
प्रतिषिध्यते राजवन्न पुनरप्रत्ययितता । न हि श्रोत्रियत्वं नामाण्यं विहन्ति जनयत्येव विशेषतः । न हि श्रोत्रियत्वं विसंवादहेतुतयोपलब्धमेवमुत्तरत्राणि । कारुकाः शिल्पोपजीविनः सूपकारायस्कारादयः। कुशीलवाः नटनर्तकगायनाद्याः । श्रोत्रियो वेदपाठको
१ फ-बान्धयतया र-ण-ड-राजाभिवृतदण्डा; फ-ख -ड-क्ष-राजनिभृतदण्डा । २ र-ळ-व्यवहारिष्यतत्वेन प्रयोगादि काले राजा साक्षिावेन ताध्योषितव्यः । ३ र-ळ-प्रयुज्यते।।
For Private And Personal Use Only
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
यःस्त्वध्ययनतत्परः स इह गृह्यते । अथवा श्रोत्रियत्वं कर्मानुष्ठानोपलक्षणार्थम् । तेनानुष्ठानपरस्य तद्विरोधतया प्रतिषेधः । लिङ्गस्थो ब्रह्मचारी । परिव्राजकपाखण्डलिङ्गधारिणस्तु कुशास्त्रवर्तित्वादेवाप्राप्ताः । सङ्गेभ्यो विनिर्गता वेदसंन्यासिनो गृहस्थाः । सङ्गो लालसंतया विषयोपभोगो दृष्टार्थकर्मारम्भा वा ॥ ६६ ॥
१९१
1
नाध्यधीनो न वक्तव्यो न दस्युर्न विकर्मकृत् ॥ न वृद्धो न शिशुर्नैको नान्त्यो न विकलेंद्रियः ॥ ६७ ॥ अध्यधीन शब्दोऽत्यन्तपरतंत्रगर्भदासादौ रूढ्या वर्तते । अन्ये तु तुल्यसंहितत्वादध्याधीन इति पठन्ति । अध्याधीनो बन्धकीकृतो वक्तव्योऽनुशास्यः शिष्यपुत्रादिराचार्याधीनत्वात् । अथवा कुष्ठादिना कुत्सितकायः । दस्युः भृतिदासः वैतनिकः ' स ह्यपदासयति ' कर्माणीति नैरुक्ते निरुक्तः । तस्य च दिवसभृतत्वान्नात्यन्तपारतन्त्र्य- १० मस्तीति पृथगुपदेशः क्रियते । कर्मजीवनत्वापत्तौ तथाविधानां जीविकोच्छेदः लघुवृत्तित्वाच्च लोभादिसंभवेनाप्रत्ययितताऽपि । चौरस्य तु शब्दान्तरोपादानान्न दस्युग्रहणेन ग्रहणम् । कठिणत्दृदयो वा दस्युः क्रूरचेष्टैः । विकर्मकृच्छास्त्रविरुद्धं यः कर्म करोति । यथा ब्राह्मणः क्षत्रियवृत्तिं वैश्यो वेत्यादि । वृद्धो वयः परिणामादसंस्मृतिः । शिशुर्बालोऽप्राप्तव्यवहारः । एवं त्र्यवरग्रहणेनैकस्याप्राप्तेः प्रतिषेधो द्वयोः कस्यचिदवस्थायां सभ्यनुज्ञा- १५ नार्थः । यथा त्रिहस्ताचारोपत्रे यद्यपि तत्र तृतीयलेखको भवति तथापि लेखनमात्रस्य व्यापारो न साक्षित्व इति कस्यचिदियमाशङ्का स्यात् । अन्यो वर्षरचण्डालादिः । स्वधर्मादन्यत्रं शूद्रयोनित्वेन प्राप्तस्य प्रतिषेधः । विकलेन्द्रियोऽन्धवधिरादिः शरीरपीडयोपलब्धिर्विकलत्वाच्च ॥ ६७ ॥
नार्त्तो न मत्तो नोन्मत्तो न क्षुत्तृष्णोपपीडितः ॥
For Private And Personal Use Only
२०
न श्रमार्त्तो न कामार्त्तो न क्रुद्धां नापि तस्करः ॥ ६८ ॥ आर्तो बन्धुधनादिनाशेन । मत्तो मद्यमदक्षीत्रः । अपस्मारगृहीत उन्मत्तः पिशाचकी । क्षुत्तृष्णोपपीडतो बुभुक्षापिपासाभ्यां व्यथितः । श्रमः कायचेष्टाधिक्येन दूराध्वगमनयुद्धादिनोत्पन्नस्तेनार्तः पीडितः । कामः स्त्रीसङ्गाभिलाषस्तेनाऽऽतॊ विप्रलंभोऽत्यन्तसंयोगो द्वावपि तावत्प्रत्ययौ वित्तोपलवात्तत्साधने च विप्रलंभाशङ्कया च । २५ क्रुद्धोऽन्यस्मिन्नपि बहुतरक्रोधः । स हि क्रोधेन व्याप्तचित्तत्वान्न भवति नाप्यनुभूतं स्मरति । तस्करचौरः । यद्यप्यसौ विकर्मकृत्तथाऽपि भेदोपादान गोबलीवर्दन्यायो द्रष्टव्यः ॥ ६८ ॥
१ फ- स्वाध्यायन । २ र-ळ- अभ्यासता; ३-ख-ड-क्ष-विषयोपभोगा; प्रियोपोगात् ४ स-ड-क्षर-ण-ळ- अध्यायतो । ५ - ख-ड-क्ष- अपादासयति । ६ ण-कूटचष्टा । 1 ७ ख-ड-क्ष- अन्यत्रा योनित्वात । ८ ख-ड-क्ष-उपलब्ध । ९ ससाधने ।
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१९२
५
www.kobatirth.org
०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
स्त्रीणां साक्ष्यं स्त्रियः कुर्युर्द्विजानां सदृशा द्विजाः ॥ शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः ॥ ६९ ॥
यत्र पुमांसावर्थिप्रत्यर्थिनौ तत्र स्त्रीणां साक्ष्यं नास्ति । यत्र तु स्त्रिया सह पुंस
कार्य स्त्रीणामेव चेतरेतरं स्वल्पं तत्र भवन्त्येव स्त्रियः साक्षिण्यः । न चायं नियमः स्त्रीणां स्त्रिय एव साक्ष्यं कुर्युर्न पुमांसः । केवलं पुंविषये व्यवहारे क्वचिदेव स्त्रीणां साक्ष्यं यतोऽस्थिरत्वादिति हेतुरुपात्तः । भवन्ति काश्चन स्त्रियो ब्रह्मवादिन्य इव सत्यवादिन्यः स्थिरबुद्धयश्च ।
द्विजानां सदृशा द्विजाः यः प्रमाणतरो द्विजः स विसदृशं शङ्कयमानप्रमाणभावमपि दिशन्साक्ष्ये न श्रद्धेयवचनो भवति । यतस्तथाभूतेन प्रमाणभूत एव द्रष्टव्यः । १० स हि तस्य सदृशः सदृशानां हि समानं देशः स्थानमितरेतरकार्यज्ञत्वं च संभाव्यते । इतरस्य तु तत्प्रदेशसन्निधिर्यत्नेन साध्यः सदृशत्वौचित्यात्सिद्ध एव । एवं हीनस्य हीनगुणोऽपि सदृशाग्रहीतव्यो न तूत्कृष्टगुणो न ग्रहीतव्यः । सादृश्यं जात्या शिल्पादिना वा गुणेन क्रियया वा श्रुताध्ययनादिकया समानशीलतया च । एतच्च नातिमहति कार्ये द्रष्टव्यम् । न हि हीनगुणेषु प्रत्ययितता निश्चीयते । अन्त्यानां चण्डालश्वपचा१९ दीनां तादृशा एवान्त्ययोनयः । अन्ते भवा अन्त्याः । सा योनिरुत्पत्तिकारणं येषामिति विग्रहः । प्रदर्शनं चैतत् । ये समाना जातिशिल्पर्शालादिभिस्तेषामिहानुक्तानामपि वणिक्कारुकुशीलवादीनां हेतोः समानत्वात् ॥ ६९ ॥
[ अष्टमः
अनुभावी तु यः कश्चित्कुर्यात्साक्ष्यं विवादिनाम् || अन्तर्वेश्मन्यरण्ये वा शरीस्यापि चात्यये ॥ ७० ॥
अन्तर्वेश्मनि यत्कार्यमतर्कितोपनतं वाग्दण्डपारुष्यसंग्रहस्तेय साहसादिरूपमरण्ये वा तादृशमेव । शरीरे च पीड्यमाने तत्काले दस्युभिरन्यैर्वा यतः कुतश्चिद्गृहीतं यो वा धननिमित्तं प्रतिभूत्वेन स्थापितो न च साक्षिणामेव सर्वो राजपुरुषादिकं न चोपद्रवंति 1 रहसि चोक्तो वाऽर्थमाददते अप्रकाशं तादृशे विषये यः कश्चिदनुभावी स साक्षित्वेन ग्रहीतव्यः । तर्हि यावता कालेन यथोक्तलक्षणाः साक्षिणो लभ्यते तावंतं कालं न प्रति२५ पालयन्ति । अनुभावी साक्षाद्रष्टा यः कश्चिदिति न जातिनियमः । सर्वेशं च तदा नास्तीत्याह । अन्तर्वेश्मनीति विरलननोपलक्षणार्थं । तेन शून्यदेवतायतनादीन्यपि विरलजनानि गृह्यन्ते । तथा चारण्यग्रहणमस्यैवार्थस्य प्रदर्शनार्थम् । अन्ये तु शरीरस्यापि
१-ख-ड-क्ष-युवतिविषये । २-र-ण-ळ - कार्यज्ञता । ३ फ- कुणिकार। सादृश्यं इति युक्तः पाठः ।
For Private And Personal Use Only
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
१९३
चात्यय इत्यन्यथा व्याख्यानयन्ति । कार्यशरीरस्यातिपाते यः कश्चित्साक्षी यत्कार्यमनुष्ठीयमानमतिपतत्युत्तरकालमशक्यानुष्ठानं तत्र साक्षिणां जातिलिङ्गवयःसादृश्यकसंबन्धाभावादिनियमो नास्ति । एतदेवोत्तरेण दर्शयति ॥ ७० ॥
स्त्रियाऽप्यसंभवे कार्य बालेण स्थविरेण वा ॥
शिष्येण बन्धुना वाऽपि दासेन भृतकेन वा ॥ ७१ ॥ स्त्रियेति लिङ्गव्यत्यय उक्तः। बालेन स्थविरेण वेति वयोव्यत्ययः । शिष्येणेत्यादिना संबन्धिनः प्रतिप्रसवः । एतच्च प्रदर्शनमेवंविधानां नियमानां व्यभिचाराय । तेन ज्ञातिसादृश्येऽपि नाद्रियेते । सुहृद्वैरिदृष्टदोषादयस्तु नेष्यन्ते । येषां किंचिदसत्याभिधानकरणत्वं दृष्टं नातिव्यापकं ते न प्रतिप्रसूयन्ते । येषां तु बहुव्यापकं क्वचिदेव गुणातिशयं चेति व्यभिचरेत्ततः कचिदेव तत्साक्षिणः । उक्तं च
१० "एकः सहस्राल्लभ्येत न सौहार्दान शात्रवात् । नार्थसंबन्धतो वाऽपि पुरुषोऽनृतमाचरेदिति"।
असंभवेऽन्येषां साक्षिणां स्त्रियाऽपि कार्य । किम् ? साक्ष्यमिति पूर्वश्लोकादनुषज्यते । शिष्येणेति मौखस्रौवसंबन्धप्रदर्शनार्थमेतत् । बन्धुनेति अहार्योत्पत्तिकायानसंबंधप्रतिप्रसवः । सत्यपि संबन्धत्वे यो नातिप्रत्यासन्नः स गृह्यते । तेन भ्रातृव्यमातुलश्वशुर्यादयो न साक्षिणः । तथाविधे हि बन्धुशब्दो रूढः । दासेनेति स्वस्वामिसंबन्ध उपलक्ष्यते । न १५ स्वाम्युपाध्यायो याजकश्च सर्वविध विषये साक्षिणः। दासो गर्भदासो भृतको वैतानिकः। ननु चासामर्थ्याद्वालादयः साक्षित्वे निरस्ताः। न ह्येते साक्ष्यमवधारयितुं शक्नुवन्ति 'बुद्धेरस्थैर्यात्परिपाकादिभि' दोषस्तदापदि प्रतिस्वमानसमञ्जसमिति न ह्यापदि शक्तिरस्याविर्भवति । यो हि ब्रूयात्तेन वा नवौदनः पक्तव्यः सत्याग्नौ तु पक्तव्य इति ताहगे तत्स्यात् । नैष दोष एवमर्थमेवोत्तर श्लोक आरभ्यते ॥ ७१ ॥
बालवृद्धातुराणां च साक्ष्येषु वदतां मृषा ॥
जानीयादस्थिरां वाचमुसिक्तमनसां तथा ॥ ७२ ॥ अयमस्यार्थः । नेहात्यन्ताप्राप्तनिबंद्धभ्रान्तबुद्धयो बालादयो गृह्यन्ते येनौरभ्योऽर्थ उपदिष्टः स्यात् । किन्तु ये शक्नुवन्त्यवधारयितुं न चातिस्थिरचेतसस्तेभ्यः अनुज्ञायन्ते तेषां वचनमनुमान परीक्ष्यम् । यदि संबद्धं वदन्ति न च खलन्ति न शङ्कयमानदोषेण केन- २५ चित्संगतास्ततः प्रमाणम् । तदाह तेषां मृषा वदतामस्थिरां वाचं जानीयात् । एतदुक्तं भवति । वाचोऽस्थैर्येण मृषात्वं निश्चिनुयात् । तत्र वाचोऽस्थैर्य पदानामितरेतरमसंगतिः ।
१फ-नापि । २ ण-र-गुणातिशयवति शयव्यभिचारः ते क्वचिदेव न साक्षिणः । ३ फ-निरुद्ध । ४ फ-अनारभ्योर्थ । ५ फ-तदा । ६ फ-तत्र । ७फ-माने । ८ फ-वाचो स्थैर्य वचनानामितरेतरासंगतिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
अस्फुटाऽपरिपूर्णाक्षरत्वं च । एतच्च बालादीनामवस्थोपलक्षणार्थम् । ये च वयसा व्याधिना वाऽप्यवस्थामियतीं गता यदन्यद्विवक्षन्तोऽन्यदुच्चारयन्ति तच्चाव्यक्तं न ते साक्षिणः । एतत्प्रत्यक्षवेद्यमसाक्षित्वकारणम् । अन्यत्तु रागद्वेषधनलोभादिसाधारणमनुमानतः परीक्ष्यम् । तच्चोक्तमेव । उतिसक्तचेतसः प्रकृत्यैवोपप्लुता अधीरधियः ॥ ७२ ॥
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च ॥ वाग्दण्डयोश्च पारुष्ये न परीक्षेत साक्षिणः ॥ ७३ ॥
सहो बलं तदाश्रित्य यत्क्रियते तत्साहसम् । रानवाल्लम्येन महापक्षतया स्वशरीरबलेन बलवदाश्रयेण वा यदर्यिकरणं तत्साहसम् । यथा वस्त्रपाटनाग्निदाहकेशंछेदाद्यन्य
प्रसिद्धम् । अत्र साक्षिणो न परक्ष्यिाः । ' गृहिणः पुत्रिण' इत्येवमादिरूपपरीक्षाऽत्र १. प्रतिषिध्यते । या तु व्यभिचारहेतुतया शङ्कयते रागद्वेषधनलोभौदिरूपा सा कर्तव्यैवं । दृष्टमूलत्वादस्याः स्मृतेरित्युक्तम् ॥ ७३ ॥
बहुत्वं परिगृह्णीयात्साक्षिद्वैधे नराधिपः॥ समेषु तु गुणोत्कृष्टान् गुणिद्वैधे द्विजोत्तमान् ॥ ७४ ॥
यत्र भूमिभागादौ विप्रतिपत्तिाभ्यां च भोगसाधनं साक्षिणो निर्दिष्टाः । ते च १५ केचिदर्थिनो भोगमाहुरपरे प्रत्यार्थिनस्तत्र बहूनां वचनं ग्राह्यं । समसङ्ख्येषु तु ये
गुणैरुत्कृष्टा बहुगुणा इत्यर्थः । एकेन वा गुणेन दृष्टे पुरुषार्थोपकारिणा सातिशयेन युक्ताः। गुणवतां समगुणानां भेदे नातिरादर्तव्या । सर्वसाम्ये शपथः । अन्यद्वा अनुमाने बहुत्वं परिगृह्णीयात् । बहूनां वचनं प्रमाणीकुर्यात् । द्वैषं परस्परविरुद्धार्थाभिधानम् ॥७॥
समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चैव सिध्याति ॥ तत्र सत्यं ब्रुवन्साक्षी धमार्थाभ्यां न हीयते ॥ ७५ ॥
ननु च "अनुभीवी तु यः कश्चित्" इत्यनेनोक्तमेवैतत्कथं चान्यथासिद्धिराशङ्कयते येनेदमुच्यते दर्शनश्रवणाभ्यां साक्ष्यसिद्धिरिति। अत्रोच्यते। साक्षी व्यवहरिष्यता कर्तव्यः त्वं में साक्षी भविष्यास इत्युक्तं । तत्र य एवमनुक्तः स न प्राप्नोति एवमर्थमिदमुच्यते ।
यस्तत्र संनिहितः कथंचिदनुभविता त्वं स्मर्तुमर्हस्यावयोरै{मर्थमित्येवमनुक्तेऽपि २५ भवत्येव साक्षी । समक्षदर्शनात्साक्षादनुभवाच्छ्रवणाच्च समक्षशब्दानुषङ्गः क्वर्तव्यः ।
यत्कृतश्चिदेकेन श्रूयते ततोऽन्येन तत्परंपराश्रुतं तेन परंपराश्रावी न साक्षी । यथैतेनेदम____ कार्य कृतमिदमस्मै वा धारयतीति लोकप्रसिद्धयाऽगतम् । न तु प्रमाणतः। तत्र समक्षदर्शनं .
१फ-परिपूर्णाक्षरत्वं; य-अस्फुटा अपि पूर्णाक्षरत्वं च । २ण-य-र-नियती नीताः। ३ फअन्यद् । ४ फ-प्रबललोभादिः । ५फ-तथा च । ६ य-प्रकृती; ण-र-प्रकृते। ७ य-र-प-यत् । ८ फ-वल्लभेन । ९ य-यदा । १० फ-कर। ११ फ-तत्र । १२ ण-र-लोभरूपा १३ फ-कर्तव्या । १४ फ-ख-ड-क्ष रूढदृष्टमूलतान। १५फ-समानं। १६ य-र-ण-चाभावी च यः । १७ य-सिद्धिमाशं
१८फ-साक्षि । १९ फ-तत्र। २० फ-अस्मात् । २१ फ-नोक्तः। २२ फ-इमम् । २३ फभवान् । २४ फ-साक्ष्य । २५ फ-ननु ।
For Private And Personal Use Only
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
१९५
साक्षादनुभवनमर्थविषयमृणप्रयोगदण्डपारुष्यादि साक्षादृष्टं चक्षुर्व्यापारेण वाक्पारुष्यंतथेदमस्मान्मया गृहीतमित्येवमादिविषयं शब्दश्रवणं यद्यपि दृशिरुपलब्धिमात्रवचनः तथापि यद्यत्वृत्तानुरोधितया श्रोत्रज्ञानं श्रवणं भेदेनोपात्तम् एतावच्चात्र विवक्षितम् । प्रमाणतो येनानुभूतं स साक्षी । समक्षशब्दग्रहणं प्रमाणमात्रोपलक्षणार्थम् । तेनानुमानादिना ऽप्यनुभूतमनुभूतमेव । अत आप्तागमाच्छूतमेप्रत्यक्षमपि प्रमाणम् । उत्तरस्तु श्लोकोऽनुवाद ५ एव । सत्यवचनस्य विहितत्वात् । असत्यवादिनो धर्मार्थहानेश्च प्रमाणान्तरावगतत्वात्॥७॥
___ साक्षी दृष्टश्रुतादन्यद्विब्रुवन्नार्यसंसदि ॥
अवाकरकमभ्येति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते ॥ ७६ ॥ असत्याभिधाने साक्षिणां फलदर्शनार्थमिदम् । दृष्टश्रुतशब्द उपलब्धिपर्याय इत्युक्तम् । तस्मादन्यदनुपलब्धं तच्चेद्रवीति । आर्याः सभ्याः सम्यकारिणः । तेषां १० संसदि सभायामवाङ् अधोमुखः नरकं" याम यातनास्थानं गच्छति । प्रेत्य मृत्वा स्वर्गाच्च हीयते भ्रश्यति । यदप्यनेन स्वर्गारोहणिकं कर्म कृतं तदपि कौटसाक्ष्यपापस्य गुरुत्वात्प्रतिबध्यते । न तु स्वर्गस्य कर्मणः पापेनान्येन नाशः। स्वफलविधित्वात् कर्मणामन्यत्र प्रायश्चित्तेभ्यः ॥ ७६ ॥
यत्रानिबद्धोऽपीक्षेत शृणुयाद्वाऽपि किंचन ॥
दृष्टस्तत्रापि तद्रूयाद्यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥ ७७ ॥ ननु चोक्तं समक्षदर्शनादित्यत्र यर्थाकथंचिदनुभूतवतोऽनियुक्तस्यापि साक्ष्यमस्तीति । तत्र किमनेन यत्रानिबद्धोऽपीति । को वा "विशेषः। उच्यते। लेख्यारूढस्य व्यापारविशेषायुक्तं साक्षित्वं न पुनरनारूढस्य । आरोहणस्यानर्थक्यप्रसङ्गादुःसाक्षित्वम् । अत एतामाशङ्कामपनेतुमिदमुच्यते । पूर्वस्तु श्लोको यत्र मुक्तकाः साक्षिणः । अयं तु २० यत्र ससाक्षिकं लेख्यम् । अनिबद्धो लेख्यमनारूढोऽपीत्यर्थः । ईक्षणश्रवणे व्याख्याते । शेष सुबोधम् ॥ ७७ ॥
एको लुब्धस्तु साक्षी स्यादन्यः शुच्योऽपि न स्त्रियः॥
स्त्रीबुद्धरस्थिरत्वात्तु दोषैश्चान्येऽपि ये वृताः ॥ ७८ ॥ एकस्य पुनः प्रतिषेधो लोमादिरहितस्य प्रतिप्रसवार्थः । तेन सत्यवादितया निश्चित २५ एकोऽपि साक्षी भवत्येव । स्त्रियस्तु न कथंचित्साक्ष्यमर्हन्त्यल्पा वा बव्यो वा शुच्योऽपीति
१फ-प्रायणं । २ ण-य-र-वचनं ।३ फ-तत्रापि । ४ ण-य-र-न साक्षी । ५ फ-गमाश्च तस्य प्रत्यक्षमपि-६ ण-य-र-र्धानुवाद- । ७ र-ण-एषैति। ८ र-ण-दर्शनमिदं । ९ र-ण-उपलब्धे, । १.फ-तद्रवीति । ११ फ-सत्कारिणः । १२ फ-+याति । १३ फ-णकं । १४फ-अनेन । १५ फ-यथा. वदभूतवचने। १६ फ-शेष । १७ फ-अन्वारूढस्य । १८ फ-प्रसंगादत्रयोः साक्षित्वे अत एतदाशङ्कामप. नेतुमिदमुत्र्यते । १९ फ-अनुक्राः । २० फ-अल्पावबोधावाशुच्योपीति ।
For Private And Personal Use Only
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५९६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः गुणवत्योऽपीत्यर्थः । अत्र हेतुः । स्त्रीबुद्धरस्थिरत्वादिति। प्रकृतिरेषा स्त्रीणां यबुद्धेश्वापलम् । गुणास्तु यत्नोपार्जिता अपि प्रमादालस्यादिना व्यपर्यन्त्यतः स्वाभाविकमस्थैर्य तिष्ठेदेव । यथाऽऽमयाविनो घृतादिनोत्पन्नेऽप्यग्नेः स्थैर्ये स्वल्पेनापि प्रमादे पुनः सहजामयावितानुवृत्तिरतोऽनया शङ्कया गुणवतीप्वपि तासु नाश्वासः। यत्तु "स्त्रियाऽप्यसंमवे कार्यम् " [ श्लो० ७१ ] इति तद्यत्र तत्क्षणादेव पृच्छ्यन्ते । यत्रेयमाशङ्का न भवति केनचिदासां संचलितं मन इति । यत्र तु कालव्यवधानं तत्र जीयमानेन कदाचिदनुकूल्यन्ते इति न क्वचित् साक्षिन्यः ।।
दोषैश्चान्येऽपि ये वृताः । रोगादिभिर्दोषैर्ये स्त्रीभ्योऽन्येऽपि पुरुषा वृत्ता आक्रान्ता भूयिष्ठदोषा इत्यर्थः । के पुनरमी दोषा नाम । उक्तं च । रागादयः १० शास्त्रप्रतिषिद्धाः शंक्यमानव्यभिचारहेतुभावाः । यद्यपि केवलेन स्वशद्वेनैवोक्ता
दोषाः तथाप्यनुक्तपरिग्रहार्थमिदमपुनरुक्तं सामान्यविशेषाभिधानं हि सर्वत्र ग्रन्थकारा अनुमन्यन्ते । अन्ये त्वकारप्रश्लेषणालब्धोऽप्येको न साक्षी किं पुनर्लब्ध इत्येवमाचक्षते । तथा च द्वयोरभ्यनुज्ञानं भवति । शुच्य इतीकारो दुर्लभो “वोतो गुणवचनात् इति "
( व्या. सू. ४।१।४४ ) विधानात् । कृदेकारादिति केचित्समर्थयन्ते ॥ ७८ ॥ १५ स्वभावेनैव ययुस्तद्वाह्यं व्यावहारिकम् ॥
अतो यदन्यद्विद्र्युर्धर्मार्थं तदपार्थकम् ॥ ७९ ॥ साक्षिणो यत् स्वभावेन व्यावहारिकं ब्रुवन्ति तब्राह्यम् । यत्तु स्वभावाद्विचलितारुणया धर्मबुद्धया स्त्रीप्रत्ययमाश्रित्य धर्मार्थ युस्तदपार्थकमग्राह्यमित्यर्थः । यद्यन्यथादृष्टस्यार्थस्य वचनं तत् स्वभावतो यत्त्वन्यथा माभूदस्य तपस्विनो मद्वचनेन बांध इत्यनया बुद्धचा तदपार्थकं यथाकेनचिदावेदितं भवति अनेनाह माक्रुष्ट इति । तत्र परेणापद्भुतम् । साक्षिण आहुः । सत्यमाक्रुष्ट न कर्मणा न तु व्यारोषेणेति । तत्राक्रुष्टं इत्येतत्साक्षिणां वचो ग्राह्यम् । न कर्मणेत्येतदुत्तरवादिनानुक्तत्वादपृष्टमुक्तमपि न ग्राह्यम् । ___ व्यावहारिक व्यवहारगतमपगतप्रयोजनमपार्थकम् । अन्ये व्याचक्षते । यदप्रगल्भादिभिः
स्खलितपदमुदाहरन्ति न तावता तदनादेयं किन्तु स्वभाव एषामुपलक्षितव्योऽ२५ नुमानेन । किममी अप्रागल्भ्यात्स्खलन्ति उतासत्याभिधायितयेति । तत्तु प्रागुक्तं न चाक्षरार्थ इत्युपेक्ष्यम् ॥ ७९ ॥
समान्तः साक्षिणः प्राप्तानार्थप्रत्यर्थिसन्निधौ ॥
पाडिवाकोऽनुयुंजीत विधिनाऽनेनं सान्त्वयन् ॥ ८०॥ १ फ-चपलत्वं । २ फ-न्यतयान्यतः । ३ फ-घृतादिनोत्पत्ते, । अग्रे। ४ फ-ता। ५ ण-र-न शङ्कया। ६ फ-चलित । ७ फ-अनुकूलास्त । ८ फ-हेतवः। ९ फ-ग्रहणार्थ । १० फ-कृदिकारात। ११ फ-यद्यथा । १२ फ-तस्य । १३ फ-ताप । १४ फ-आक्रुष्टो नर्मणा । १५ फ-रोषेण । १६ ण-र-य-स्वभावता । १७ फ-आभिधायेति । १८ फ अपेक्षम् । १९ फ-तेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
५९० सभायामन्तः सभान्तः । शौण्डादित्वात्समासः । व्यवहारदेशगता उभयोरर्थिप्रत्यर्थिनोः संनिधानेऽनुयोक्तव्या वक्ष्यमाणेन विधिना। सांत्वयन् अपरुषम् । पारुष्येण हि प्राडिवाकाद्विभ्यतोऽप्रकृतिस्थानं सर्वं स्मरेयुः । संस्कारभ्रंशहेतुत्वाद्भयस्य प्राडिवाको संज्ञा व्यवहारदर्शनाधिकृतो रूढ्योच्यते । यद्यप्यवयवार्थो राजन्यपि संभवति पृच्छति विविनतीति। तथा च भेदेन प्रयोगदर्शनम् । अमात्यःप्राडिवाको वा यः कुर्यात्कार्यमन्यथा" ५ इति । पृच्छतीति प्राट् “क्विब्वचिपच्छिश्रिद्रुश्रुग़वां दीर्घोऽसंप्रसारणं चेति" प्राट् । विशेषेण धर्मसंकटेषु विवेत्तीति विवाटः । “कृत्यल्युटो बहुलम्" इति (व्या. सू. ३।३।११३) कर्तरि घञ् । “चजोः कुपिण्यतोः" (न्या. सू. ७।३।५२) इति कुत्वम् । प्राट् चासौ विवाकश्च प्राडिवाकः ॥ ८ ॥
यद्वयोरनयोर्वेत्थ कार्येऽस्मिश्चेष्टितं मिथः ॥
तत सर्व सत्येन युष्माकं ह्यत्र साक्षिता ॥ ८१ ॥ यज्जानीथ अस्मिन् व्यवहारवस्तुनि अनयोमिथः अस्मदप्रत्यक्ष रहसि वा चेष्टितं वृत्तं तत्सर्व सत्येन तथ्येन बूत कथयत । युष्माकं ह्यत्र साक्षिता भवतामत्र प्रामाण्यम् । युष्मद्वचनाधीने सत्यानृते । इत्यनेन प्रोत्साह्यन्ते । साक्षिभूतेऽस्मिन् कार्य इति सामान्यनिर्देशेऽप्यखिलवस्तुश्रावणं सामर्थ्यादृष्टव्यम् । न ह्यश्रुतविशेषाः प्रश्नविषयं १५ वेदितुमर्हन्तीति ॥ ८१ ॥
* सत्यं साक्ष्ये ब्रुवन् साक्षी लोकान्तामोत्यनिन्दितान् ॥
इह चानुत्तमा कीर्ति वागेषा ब्रह्मपूजिता ॥ ८२ ॥ इतःप्रभृति सत्यवचनार्थः साक्षिणाम योगविधिः । सत्यं वदन् लोकान् स्वर्गादिलक्षणाननिन्दितानगर्हितानभिप्रेतफलभोगहेतून् लभते साक्षी। जातिवचनो वा लोकशब्दः। २० शुभे जन्मनि जायत इत्यर्थः । अस्मिंश्च जन्मनि कीर्तिः ख्यातिरनुत्तमा यस्या अन्यदुत्तमं प्रकृष्टं नास्ति तां लभते । साधुवादो जनेनास्मै दीयते । यस्मादेषा च वाक् सत्या सरस्वती ब्रह्मणा प्रजापतिना पूजिता ॥ २॥
* [विक्रयाद्यो धनं किंचिद्गृह्णीयात्कुलसंनिधौ।
कमेण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम् ॥१॥] २फ-+ब्रुवन् । २ य-स्मारेयुः; ण-र-स्मारेयेयुः । ३ ण-र-राजा। ४-अत्र यथार्थे । ५ ण-र-विविक्तेवा । ६ य-र-ण-यत् । ७ फ-साक्ष्यं । ८ फ-आप्नोति पुष्कलात् । ९ फ-सत्यार्थे । १० य-र-ण-अनुपयोगविधिः ११ य-र-ण-साधुवादो सजनेन दीयते ।
For Private And Personal Use Only
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५९८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
* साक्ष्येऽनृतं वदन् पाशैर्वध्यते वारुणैर्भृशम् ॥ विवशः शतमाजातीस्तस्मात्साक्ष्यं वदेदृतम् ।। ८३ ।।
पूर्वेण दृष्टादृष्टशुभाशुभप्रदर्शनेन सत्यवचने साक्षिणः प्रोत्साहिताः । अनेन विपरीताभिधाने दुःखोत्पत्तिदर्शनं सत्यवचनार्थमेवैतत् । साक्षिणः कर्म साक्ष्यं । तत्रासत्यं ब्रुवाणो वारुणैः पाशैर्बध्यते पीड्यते । भृशमत्यर्थ विवशः परतन्त्रीकृतः सर्वचेष्टासु वाक्चक्षुर्गतास्वपि शतं यावज्जन्मनि वारुणाः पाशा घोराः सर्परज्जवो जलोदराणि वा । एतदोषपरिहारार्थ सत्यं वदेदिति विधिः । आजातीरिति नायं मर्यादाभिविध्योराङ् । तथा सति पञ्चमी स्यात् । तस्मादुपसर्गोऽयमनर्थकः । प्रलंबत इति यावत् । द्वितीया चेयं आवृत्तिश्चात्र गम्यते । शतं जन्मान्यावर्तते उदरगृहीतः ॥ ८३ ॥
सत्येन पूयते साक्षी धर्मः सत्येन वर्धते ।। तस्मात्सत्यं हि वक्तव्यं सर्ववर्णेषु साक्षिभिः॥ ८४ ॥ पूयते शुद्धयत्यन्यस्मादपि पापान्मुच्यत इति यावत् । शेषं गतार्थम् ॥ ८॥ आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी गतिरात्मा तथाऽऽत्मनः ॥ माऽवमंस्थाः स्वमात्मानं नृणां साक्षिणमुत्तमम् ॥ ८५॥ एष एवार्थो विस्पष्टीक्रियते उत्तरेण श्लोकेन ॥ ८५ ॥ मन्यन्ते वै पापकृतो न कश्चित्पश्यतीति नः ॥ तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः ॥ ८६॥
न शब्दो व्यवहितः। पापकृतः कूटादिकारिण एवं जानते। न कश्चिदस्मान्पश्यतीति। इतिकारेण मन्यतेर्वाक्यार्थः कर्मेति प्रतिपाद्यते । न नः कश्चित्पश्यतीत्येष वाक्यार्थः । तांस्तु देवा वक्ष्यमाणाः पश्यन्ति । स्वस्यान्तरात्मा । तदुक्तम्-“आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी" इति । ननु कः पुनरयं पापचारी तस्य च कोऽन्यो द्रष्टा ? यावताऽऽत्मैव कर्ता शुभाशुभानां चान्तर. पुरुषो द्रष्टेति । सत्यम् । तस्यैव देवतात्वमध्यारोप्य भेदेन कर्मकर्तृव्यपदेशोऽनृतनिवृत्त्यर्थः। देवतारूपस्त्वं जानीष्व । तात्त्विकमात्मीयमान्तरं रूपं शारीर तथा बाह्यमनात्मीयमसारमेत
* [ ब्राह्मणो वै मनुष्याणामादित्यस्तेजसां दिवि । शिरो वा सर्वगात्राणां धर्माणां सत्यमुत्तमम् ॥१॥]* [ नास्ति सत्यात् परो धर्मो नानृतात् पातकं परम् । साक्षिधर्मे विशेषण तस्मात्सत्यं विशिष्यते ॥ २॥ ]* [ एकमेवाद्वितीयं तु प्रवन्नावबुध्यते।
सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौरिव ॥ ३॥ १फ-दृष्टानृतवचनबद्ध इत्यर्थः । २ य-र-ज-मेव तेषां कर्म साक्ष्यं । ३ फ-तावत् । ४ फ-जलचराणि । ५फ-प्रलंब । ६ य-र-ण-मन्यते; वाक्यार्थात्प्रतिपाद्यते मन्यन्ते वाक्यात्प्रति । ७ फ-स्वयं चान्तरात्मा । ८ फ-कारणं पापाचारस्तस्य । ९ फ-रूपावं जानीषे ।
For Private And Personal Use Only
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
दुपभोगार्थ मा दुष्कृत कार्षीरिति प्रोत्साह्यते । अतो 'माऽवमंस्थाः स्वमात्मानम्' माऽवज्ञासी नृणां साक्षिणमुत्तमम् । अन्यो हि साक्षी अस्मिन्नेव लोके । अयं तु मृतस्यापि साक्ष्यं ददाति। तस्मादेतस्माद्भतव्यम् । नासत्यवादिना कदाचिन्मन्यते । आत्मान्तरं प्रतिपन्नस्य किमेष मे द्रष्टाऽपि करिष्यतीति तन्न। गतिरात्मा तथात्मनः। आत्मानमन्तरेणान्या गतिर्नास्ति । न हि द्वावात्मानावेकस्य भवतः । अन्ये तु मन्यन्ते परमात्मा साक्षी संसार्यात्मानो ५ नियोज्या इति भेदः ॥ ८६ ॥ के पुनस्ते देवा रहस्यपि प्रच्छन्नं पापमाचरन्तं ये पश्यन्त्यत आह
धौभूमिरापो हृदयं चन्द्राग्नियमानिलाः ।।
रात्रिः सन्ध्ये च धर्मश्च वृत्तज्ञाः सर्वदेहिनाम् ॥ ८७ ॥ हृदयशब्देन त्दृदयायतनो लिङ्गपुरुष उच्यते । देवादीनां द्रष्टुत्वं अचैतन्यो १० श्रुत्याऽऽरोप्यते । दर्शनान्तरे तु महाभूतानि देवतात्मतया चेतनान्येव । तथा च पृथिवीभारावतरणाय ब्रह्माणमुपागमदिति वर्ण्यते । सर्वगतत्वात्तेषां न किंचिदप्रत्ययमस्तीति सर्वशरीरिणां वृत्तं शीलं चात्मनः कायगतं शुभमशुभं च जानते ।। ८७ ॥
देवब्राह्मणसान्निध्ये साक्ष्यं पृच्छेदृतं द्विजान् ॥
उदङ्मुखान्माङ्मुखान्या पूर्वाह्ने वै शुचिः शुचीन् ॥ ८८ ॥ १५ देवा दुर्गामार्तण्डादयः प्रतिमाकल्पिताः। शुचीन कृतस्नानाचमनादिविधीन् । शुचिः प्रष्टा स्वयमपि तथाविध एव स्यात् । ऋतमिति श्लोकपूरणार्थमेव । प्रसिद्धमन्यत् ॥ ८८ ॥
ब्रहीति ब्राह्मणं पृच्छेत्सत्यं ब्रूहीति पार्थिवम् ।।
गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शुद्धं सर्वैस्तु पातको ॥ ८९ ॥ क पुनरिय तृतीया गोबीजकाञ्चनैरिति । यदि तावत्पृच्छेदिति क्रियासंबन्धात्करण- २० मुच्यते तदनुपपन्नम् । शब्दो हि तत्र करणम् । नर्थिः । नैष दोषः । यथा गवादीनि प्रश्नकरणत्वं प्रतिपद्यते तथा व्याख्येयम् । पातकरित्युभयशेपो विज्ञेयः । गोबीजकाञ्चनैः पातकैरिति । तेनायमर्थो भवति । गोबीनकाञ्चनविषयैः पातकप्रदर्शनैः पृच्छेदिति । गां हृत्वा हत्वा वा यत्पातक तद्भवति तव मिथ्या वदत इति प्रश्नवाक्यं पठितव्यम् । एवं वक्ष्यमाणैः पातकैः शूद्रं पृच्छेत् । पातकशब्दस्त्वपातकप्रदर्शनार्थेष्वभिधानेषु द्रष्टव्यो २५ मुख्यानां प्रश्नकरणत्वाभावादित्युक्तम् ॥ ८९ ॥
ब्रह्मनो ये स्मृता लोका ये च स्त्रीबालघातिनः॥
मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य ते ते स्युबूंवतो मृपा ॥ ९० ॥ १फ- पोषार्थ । २ ण-र-अन्नर्गतो । ३ फ-दृष्टव्यं अचेतनेषु चैतन्यमारोप्यते। ४ फ-अशंतक। ५फ-कृतमिति । ६ फ-अर्थसिद्धमन्यत् । ७ फ-पुनरिव । ८ फ-अस्ति । ९फ-तदयमथो ।
.य-अपातकशब्दथ ।
For Private And Personal Use Only
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
ब्राह्मणं हत्वा ये लोका नरकादिलक्षणाः प्राप्यन्ते तत्कारिभिस्ते तव भवन्ति मिथ्यावदतस्तस्मात्सत्यं ब्रूहीत्यनुयोगः । यश्च मित्रं द्रुह्यति ब्राह्मणदारसर्वस्वापहरणादिना नाशयति यश्च कृतमुपकारं विस्मृत्य तैमेवोपकारमपकरोति, यत्तस्य परत्र दुःखं तदवाप्नोति ॥९० ॥
जन्मप्रभृति यत्किंचित्पुण्यं भद्र त्वया कृतम् ॥ तत्ते सर्व शुनो गच्छेद्यदि ब्रूयास्त्वमन्यथा ॥ ९१ ॥
शुनो गच्छेन्निष्फलं स्याद्भवत्येवेत्यर्थः । अत्यल्पदोषप्रदर्शनार्थ श्वगमनवचनम् । यथा कृच्छ्रेण महता सुवर्णाद्युत्तमद्रव्यमयित्वाऽशुचिप्रवाहे त्यजेत्तादृक् सुकृतं भवति । न पुनरन्यकृतस्य सुकृतस्यान्यत्र गमनमस्तीत्यसकृदुक्तमेतत् ॥९१ ॥
एकोऽहमस्मीत्यात्मानं यस्त्वं कल्याण मन्यसे ॥ नित्यं स्थितस्ते हृद्येष पुण्यपापेक्षिता मुनिः ॥ ९२ ॥ पुण्यपापयोरीक्षता द्रष्टा गुनिस्तूष्णीभूतः ॥ ९२॥ कः पुनरसौ मुनिर्भयातिशयप्रदर्शनार्थमाह यमो वैवस्वतो देवो यस्तवैष त्दृदि स्थितः ॥ तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः ॥ ९३ ॥
यथा यमः सर्वप्राणिनां देहवनाचुच्छेदकारी यातनाभिश्च निगृह्णीतेति श्रुतिपथमागतो भवतः । सोऽयं तव हृदये वर्तते । न विप्रकृष्टः सत्रो कृतापराधमधुनैव नयति । मा चैवं मनसि कृथाः । एष आत्मा मदीयो मामुपेक्षिष्यत इति । न ह्येतस्य कश्चिदात्मीय
स्तेन चेदविवादः स चेत्प्रसन्नः प्रत्ययिनः किं गङ्गागमनेन स्नानार्थिनः पापशुद्धये २० किं वा कुरुक्षेत्रगमनेऽस्ति प्रयोजनम् । यत्फलं पापप्रमोचनलक्षणं ततः प्राप्यते तदिहैवाविसं.
वीदिनि परमात्मनि न हि पापकारिण आत्मा निर्विशङ्को भवति । किं मेऽतः स्यादेतेनेति । नास्तिकस्यापि किंकथिका कदाचित् भवत्येव गङ्गानदी पावयन्ती । कुरुक्षेत्रं तु देश एव पावनः ९३ ॥
नग्नो मुण्डः कपीली च भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः ॥
अन्धः शत्रुकुलं गच्छेद्यः साक्ष्यमनृतं वदेव ॥ ९४ ॥ कपालं शरावीदिपात्रैकदेशः सुबोधम् ॥ ९४ ॥ अवाकशिरास्तमस्यन्धे किल्बिषी नरकं व्रजेत् ॥
यः प्रश्नं वितथं ब्रूयात्पृष्टः सन् धर्मनिश्चये ॥ ९५ ॥ १फ-ब्राह्मणादीन्सर्वस्वापहरणान्नाशयति । २ ण-र-य-तमेवेप्येकरद्वारं । ३ फ-य-कृतघ्नस्य । फ-भवत । ५ फ-अन्येषु । ६ फ-यतत्वं । ७ फ-यथेष । ८ फ-धना । ९ फ-स चापराध मामेवं । १.फ-तत्फलं । पापक्रमोपलक्षणार्थे । ११ फ-पुष्पं । १२ ण-र-य-अनिरादिमि । १३ फ-क्ष-लेना १४ य-ण-र- शकगृहं । १५ य-ज-शरावदे। १६ ज-र-पतेत् ।
कमात
For Private And Personal Use Only
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। निमित्तं पृष्टो यो वितथमसत्यं वक्ति स तेन किल्विषेन पापेन गृहीत ऊर्ध्वपादोऽधोमुखो महति गाढे तमसि नरक यातनास्थानं तत्प्राप्नोतीत्यर्थः । अन्यस्मिंस्तमसि किंचिद्देश्यले तत्र तु न किंचिदेवेत्यन्धग्रहणम् ॥ ९ ॥ _अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति स नरः कण्टकैः सह ॥
यो भाषतेऽर्थवैकल्यमप्रत्यक्षं सभा गतः ॥ ९६ ॥ अर्थवैकल्यं सत्यादपेतं भाषते । यथा कण्टका असिता भक्षिता जनयन्ति न तादृशी मत्स्याः प्रीतिं जनयन्ति । यदा धनलोभेन काचित्प्रीतिमात्रा भवति तथापि मोहदुःखं भवतीति सकण्टकमत्स्याशनोपमा ॥ ९६ ॥
यस्य विद्वान् हि वदतः क्षेत्रज्ञो नातिशङ्कन्ते ।
तस्मिन्न देवाः श्रेयांसं लोकेऽन्यं पुरुषं विदुः ॥ ९७ ॥ यस्य वदतः साक्षिणो विद्वान्सत्यानृते जानानः क्षेत्रज्ञोऽन्तर्यामी पुरुषो नौतिशङ्कते किमयं सत्यं वक्ष्यत्यनृतं वेत्येवं नाशङ्कते निश्चितमेवैष सत्यं वक्तीति यस्यात्मा निर्विशङ्कस्तस्मात्पुरुषान्नान्यं श्रेयांसं श्रेष्ठं प्रशस्ततमं पुरुषं देवा जानते ।
कः पुनरयं वेदिता । कश्च ततोऽन्य आशङ्किता । एक एव ह्यात्मा सुप्रपन्नद्वारेण वाचेमीरयन्वेदिता संपद्यते । स एव तद्धर्मेण किं कथं स्यादित्येवंरूपेणाशङ्काख्यानेन १५ युज्यते । तत्र भेदानुपपत्तिः । सत्यमेतत् । काल्पनिकेन भेदेनैवमुक्तम् । यथा हन्त्यात्मानमात्मनेति ॥ ९७ ॥
यावतो बान्धवान्यस्मिन्हन्ति साक्ष्येऽनृतं वदन् !
तावतः संख्यया तस्मिन् शृणु सौम्यानुपूर्वशः ॥ ९८॥ द्रव्यविशेषानृताश्रयाः पापविशेषाः कूटसाक्षिण इत्येतत्प्रदर्शनार्थ प्रकरणमारभ्यते। २० तत्रायं श्लोकः संबन्धो धनद्वारेणोपदिश्यमान आदरार्थः संपद्यते । यद्गुह्यं मिथ उपदिश्यते तद्यथाकथंचिद्भवतीत्यवधारितं ग्रहणं नातिगुरु इदं त्वतिमहाप्रयोजनमवहितैः श्रोतव्यमिति ।
सौम्यति चैकवचनमनेकशिष्यसन्निधाने भूगीवेव विवक्षितम् । यस्मिन् साक्ष्य इति व्यधिकरणसप्तमी । यस्मिन् द्रव्यभेदभिन्ने व्यवहारे यत्साक्ष्यं तत्र तन्निमित्तं, २५ यदनृतमित्येषा विषयसप्तमी अपरा ' यस्य च भावेनेति ' ( व्या. सू. २।३।३७)। अथवा
१ ण-र-याति । २ ण-य-र-अर्थादपेतात्सत्यं । ३ फ-अभि । ४ फ-क्ष-नाशंकते ५ण-य-र-वाचा। ६-य-र-वदिता । ७ण-य-र-चित्तेवर्मि। ८ ण-य-र-याम्योपविशेषाः ९ण-य-र-यत्पूयं । १० ण-य-र-सुग्रं । ११ ठ-ण-य-र-भृगोरविवक्षितं ।।
७६-७७
For Private And Personal Use Only
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६०२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
द्रव्यभेदात्साक्ष्यभेदस्तत्र समानाधिकरण एव । तावत इति परिमाणे व्युत्पाद्यते । तत्र यत्प्रभूतनिमित्तमपि परिमाणं संभाव्यते । शिशन्धियो वृद्धान् इत्यतो विशिनष्टिसंख्ययेति । अनुपूर्वश इति सुखप्रतिपत्तयेऽनुपूर्वेण ह्यभिधीयमानं सुखेन प्रतीयते । आनुपूर्वी च सङ्ख्या गताऽत्राभिप्रेता । तस्या एव वक्ष्यमाणत्वात् ‘पञ्च पश्वेत्यादि ॥९८॥
x पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते ।।
शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ॥ ९९ ॥
पशुनिमित्तमनृतम् । शाकपार्थिववत्समासः । पञ्चबान्धवांश्चानृतं हन्ति । ततश्च तेष नरकपातनं मातापितरौ जायामिथुनं चापत्यमिति पञ्च कथं पुनरन्यकृतेनैनसाऽन्यस्य फलम्।
संसर्गादिति ब्रूमः । तैरयं परित्यज्यत इत्युक्तं भवति । अथवा तैर्हतैर्यत्पापं तदस्य भवती१० त्यघ्नन्नपि हन्तीत्युच्यते । अदृष्ट कार्यतुल्यत्वात् अर्थवादश्चायं न तत्कार्योपदेशस्तत्कार्योप
देशे हि हिंसाप्रायश्चित्ती स्यात्कौटसाक्ष्यप्रायश्चित्तमेतद्भवति । उत्तरोत्तरसङ्ख्यादिवृद्धिः प्रायश्चित्तगौरवार्था न पुनर्विवक्षितैव तेनोत्तरोत्तरस्य गरीयः प्रायश्चितमित्युक्तं भवति । अयं पुरुषः कस्य दास इत्येवं संशये यदनृतं तत्पुरुषानृतमुच्यते ॥ ९९ ॥
* हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन ॥ १५ सर्व भूम्यनृते हन्ति माऽस्म भूम्यनृतं वदीः ॥ १० ॥
कथं पुनरजातानामसति संसर्गे परकीयेन संयोगो येनेदमुच्यते । हन्ति जातानुजातांश्चेति उक्तमर्थवादोऽयमिति । सर्व भूम्यनृतं वदः । माऽवादीः भूमिसंबन्ध्यसत्यं स्मोत्तरे लङ् च ' ( ३।३।१७६ ) इति । माऽवादीरित्यादराथै मध्यमे प्रत्यक्षं संबोधनम् । का
पुनरियं भूमिर्नाम यदेतत्पृथिवीगोलकं पर्वतावष्टंभनं सागरावधि प्रसिद्धं न वियत्याः कः २० स्वामी को वाऽपहर्ता । न हि सार्वभौमः कश्चिदस्ति । तथा च गाथा भूमेः-" न
मा मर्त्यः कश्चन दातुमर्हति"। न कश्चित्सार्वभौमोऽस्तीत्यभिप्रायः। विश्वकर्मा भौवनमादिशद्विश्वकर्मभौमनेति पितृव्यपदेशेन स्वनाम्ना च राज्ञामन्त्रणं श्रुतं मयाऽसौ रन्तुमिछतीति
x [एवं संबन्धनात्तस्मान्मुच्यते नियतावृतः।
पशून्गोश्वपुरुषाणां हिरण्यं भूर्यथाक्रमम् ॥१॥] * [ पशुवत्क्षौद्रघृतयोर्यच्चान्यत्पशुसंभवम् ।। गोवद्वस्त्रहिरण्येषु धान्यपुष्पफलेषु च ॥
अश्ववत्सर्वयानेषु खराष्ट्रवतरादिषु ॥] १ फ-संदयाते । २ ठ-ग-य-र-प्रतियति । ३ फ-संयोगेनेद । ४ ठ-ण-य-र-लवादः। ५फ-क्ष-मप्येतत्प्रत्यक्षं । ६ क्ष-नन्वियत्याः ।
For Private And Personal Use Only
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
उंप मैष्यति सलिलस्य मध्ये निमज्जेऽहं सलिलस्य मध्यमेवं संकल्पं वृयाँ संकल्पितवति त्वयि सलिले मज्जामि । सलिलमज्जनेन नैष्फल्यमत्र दानसंकल्पस्याह । यथा सलिले निक्षिप्तं निष्फलमेवमेतदपीति । मृर्ष कश्यपाय संगैरः । तवैष संगरेः प्रतिश्रवः प्रतिज्ञानं कश्यपाय ददामीति मोघो वंध्योऽस्तु सर्वसाधारणाऽहम् । सर्वननोपभोग्या । केवलं राजानो रक्षानिबर्धमात्रभाज इत्यभिप्रायः । अत एतावत्या भूमेन दा पहारसंभव इति कुतो ५ विवादः । सत्यम् । यथैवायं भूमिशब्दोऽत्र वर्तते एवं क्षेत्रग्रामस्थण्डिलादावपि तत्र च संभवत्येव स्वाम्यं प्रत्यक्षस्यैव दानापहाराविति न किंचिदनुपपन्नं अपहारश्चास्या यादृशेन रूपेण अपहारः गृहादेन वीरुद्विछेदः । अतश्च यः परकीये क्षेत्रे चक्रम्येत मृदो वा कश्चिदादद्यान्नासौ भूम्यपहारी स्यात् । मीमांसकैरुक्तं " न भूमिः स्यात्सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वादिति"
एकदेशवशनं च भूमिशब्दमधिकृत्य भगवान कृष्णद्वैपायनो दानधर्मेषु पठितवान्- १० "परैरप्यनुमन्तव्यो दानधर्मो नृपैभूवि । अक्षयो हि निर्वािह्मो विहितोऽयं महीभृताम्"।इति । कृत्स्नगोलकाभिप्रायमेव नादेयत्वं भूमेविश्वनिति मीमांसकैरुक्तं "न भूमिः स्यात्सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वादिति " । सर्वान्पुरुषान्प्रतिचंक्रमणादियोग्यतयाऽविशिष्टा भूमिः स्वामीकर्तुमशक्या कथं दीयत इत्यर्थः । अस्मिंस्तु पक्षे ग्रामनगरादि विश्वजिति दातव्यम् । अन्ये तु पठन्ति अन्तरेण सदः पत्नीशालं च दक्षिणा नयन्तीति भूमौ गुणविधेरस्यासं- १९ भवात्क्षेत्रादेरप्यत्र दानं वदन्ति चैकवचननिर्देशाच्छृणु सौम्येति साक्षिविषयमेवैतत्संबोधनम् न शिष्यविषयम् । 'शूद्रमेभिस्तुपातकैः इत्यत आरभ्य यावन्तो मध्यमपुरुषनिर्देशास्ते सर्वेषां पातकमयस्त्वसमानाख्यातरूपायेकवाक्यत्वाच्छद्रानुयोगार्थाः । अन्धः शत्रगहं गच्छेत् । इत्यत आरभ्य सर्वे साक्षिविषया अनु योगाः । आख्यातवैरूप्येन प्रकरणस्य विच्छेदात् मध्यमपुरुषे समानार्थक्रमत्वात्कर्तव्यो गच्छेदिति प्रथमपुरुषनिर्देशः पूर्वाधि- २० कारनिवृत्त्यर्थः ।। १०० ॥
* अप्सु भूमिवदित्याहुः स्त्रीणां भोगे च मैथुने ।
अब्जेषु चैव रत्नेषु सर्वेष्वश्ममयेषु च ।। १०१ ।। कूपतडागादिस्थे महति जले स्वल्पेऽपि सहोपकारी भूमिवदोषः । स्त्रीणां भोगे
* [ पशुवत्क्षौद्र घतयायानषु च तथाश्ववत् ।
गोवद्रजतवस्त्रेषु धान्ये ब्राह्मणवद्विधिः ॥ १॥ १ ठ-ण-य-र-उपभेष्यतिस्यासलिलस्य; फ-क्ष-वक्षाम्यहं सलिलस्य मध्ये मनं। २ फ-क्ष-कृचैवं। ३फ-है। ४ फ-मौत । ५ फ-क्ष-सागरः । ६ फ-क्ष-मोक्ष बंधस्तु सर्व साधारणाहीं । ७ क्ष-निवेश; फ-निदेश फ-क्ष-दान रहार । (जै० सू. ६७१३)-जैमिनीयम.० ६१७।३।१० ठ-ण-य-र-मन्यन्ते।
For Private And Personal Use Only
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६०४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः ' च मैथुनाख्ये केनेयं स्त्री भुक्ता मैथुनधर्मेणेति । अब्जेषु रत्नेषु मणयो रत्नानि मुक्ताद्या
अश्ममयेषु वैडूर्यादिषु । रत्नेष्विति संबध्यते । 'द्विविधान्येव रत्नानि जलजान्यश्ममयानि च । अतो रत्नग्रहण एव कर्तव्ये विशेषणद्वयोपादानं श्लोकपूरणार्थम् । अद्भयो जातान्यनानि । अश्मनो विकारा अश्ममयानि ॥ १०१ ॥
एतान्दोषानवेक्ष्य त्वं सर्वाननृतभाषणे । यथाश्रुतं यथादृष्टं सर्वमेवाञ्जसा वद ॥ १०२ ॥ उहापोहौ वर्जयित्वा यथादृष्टं यथाश्रुतं दृष्टं तत्वेन ब्रूहि ॥ १०२ ॥ * गोरक्षकान्वाणिजिकांस्तथा कारुकुशीलवान् ।
प्रेष्यान्वार्द्धषिकांश्चैव विप्रान शुद्रपदाचरेत् ।। १०३ ॥ १० कारवः शिल्पिनस्तक्षायस्कारसूपकरादयः । कुशीलवा नर्तकगायनाद्याः ।
प्रेष्या जीविकाथै परस्याज्ञाकारों दासा इति प्रसिद्धाः । वार्धषिका वृद्धयुपजीविनः । एते ब्राह्मणा अपि सन्तः प्रकरणात्साक्ष्ये शपथे च शूद्रवद्दष्टव्या न क्रियांतरे । यथा शूद्रो न दानपुण्यादिना पृच्छयते साक्ष्ये शपथे चाग्निहरणादिना शोध्यते तद्वदेषोऽपि
शपथो यद्यपि पूर्वत्राप्रकृतः तथाप्युत्तरत्रानन्तर्यादोषवत्वात्प्रयतत्वात् प्रयतत्वेऽप्या१५ नन्तर्यस्य संबन्धहेतुत्वाद्वक्ष्यमाणस्यापि प्रत्यासत्त्या पूर्ववद्वयोसन्निपातात् शपथेऽपि तुल्यम् ॥ १०३ ॥
तद्वदन् धर्मतोऽर्थेषु जाननप्यन्यथा नरः॥
न स्वर्गाच्च्यवते लोकादेवीं वाचं वदन्ति ताम् ॥ १०४ ॥
तदन्यथाऽपि जानन्नन्यथा वदन्न स्वर्गाश्यति । कूटमपि वदन्न दुप्यतीत्यर्थः २० किं सर्वदेव ? नेत्याह । धर्मतोऽर्थेषु धर्मेण दयादिना निमित्तेनार्थषु व्यवहारेषु । धर्मस्य च
निमित्तत्वमुक्तमुत्तर श्लोके दर्शयिष्यति । एतच्च न स्वमनीषिकयोच्यते । किं तयेतां वाचं वदन्ति अस्मात्पूर्वेऽविस्मर्तारः का पुनर्दैवी वाग्ययाऽस्मिन्निमित्तेऽनृतं वदितव्यमित्येषा देवानां संबन्धिनी वाक् ता मन्वादयः श्रुत्वा वदन्तीति विशेषेऽनृतप्रशंसा । अन्यैस्तु पूर्वविधि शेषतयाऽयं श्लोको व्याख्यातः। तदेतद्गोरक्षकादिप्वनुयोगवाक्येषु ब्राह्मणेषु भवितव्यमन्यथा
* [ये प्यतीताः स्वधर्मेभ्यः परपिण्डोपजीविनः ।
द्विजत्वमभिकांक्षन्ति तांश्च शूद्रानियाचरेत् ॥ १॥] १ फ-विविधानि । २ फ-क्ष-कारा । ३ ठ-ण-र-संभवः । ४ फ-प्रकृतस्था ।५ ठ-ण-र-प्रात.
येतत्वात्प्रज्ञतते । ६ठ-ण-र-तदेवदन्यथापि। ७ठ-ण-र-लोके व्याख्यातः ।
For Private And Personal Use Only
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६०५
I
ब्राह्मणेषु सत्यं ब्रूहीति यथा ब्राह्मणा एते कथं शूद्रवदनुयोज्या इति तद्विद्वानपि न दुष्यतीति यतो मन्वादय. एवंविधां वाचं वदन्ति यथैते शूद्रवन्नाचरणीया इति । ते च धर्माधर्मयेोः प्रमाणं तैश्च सत्यं वदितव्यं तच्च यथाविहितं तत्र स एव धर्मो यत्र वाऽनृतं तत्रानृताभिधानमेव धर्म इति ॥ १०४ ॥
शूद्रविट्क्षत्रविप्राणां यत्रततौ भवेद्वधः ॥
तत्र वक्तव्यमनृतं तद्धि सत्याद्विशिष्यते ।। १०५ ।। तत्रं नानृतं वदेदिति यः प्रतिषेधस्तस्याशूद्रौदिविषयताऽनेनोच्यते । न पुनरनृतवदनं विधीयते । तथा सति प्रतिषेधे नैकवाक्यता बाध्येत । का पुनरत्र निमित्तश्रुतिः । तत्रेति । तस्य वधविशेषणत्वान्न वधस्तस्यासतो निमित्तत्वानुपपत्तेरतश्च कृतेऽधौ पश्चाद्विषयमद्विषयं वाऽनृतं वक्तव्यमित्यर्थः । औपतति तत्त्वनिष्ठं न । ननु च यत्रेति व्यव १० हारस्तुतिर्निर्दिश्यते । पुनस्तत्रेति तदेव प्रतिनिर्दिश्यते । ततश्च यस्मिन् व्यवहारे पराजिताः सन्तो वधार्हा भवंति तस्य नानुपपन्नो निमित्तभावः । अत्र वदन्ति । न चात्र वधार्हेष्वनृतमिष्यते । यत आनुरूपापीयसो जीवनमिति । यस्त्ववधानवकाशान पुरदास्यादिस्खलितादनुहतदंडताख्यापनाय वा जनैः स्वरूपापराधात् न घातयित्वोपपत्तिराजत्वात्क्रोधदण्डस्य · चाशास्त्रीयत्वादस्थित परिमाणतया निश्चयाभावो न तस्यापि निमित्तत्वोपपत्तिरतः प्रतिषेध- १५ शेषतैव न्याय्या । गौतमीये त्वनृतविध्याशङ्काऽपि नास्ति " नानृतवदने दोषो जीवनं चेत्तदधीनम् " इत्येवमादिप्रतिषेधे सत्यानृतयोः कामचारप्रसङ्गे सत्यवचनेन निमित्तभावः प्रतिपद्यमानो ' न हिंस्यात्सर्वभूतानीति ' प्रतिषेधव्यतिक्रमतया चानृतं प्रतिपद्यत इति युक्तिमत्वेनेदं कृतं न चेदसौ पृष्ट आचष्टे न पुनर्हन्ति । अनंश्च कथं हिंसादोषेणानुषज्यते । अथ सत्यपि स्वातन्त्र्ये तद्वचनेन राज्ञा हन्यमानत्वात्तद्धेतुभावापत्त्या २० प्रयोजकर्तृत्वमिति चेत् न । सर्वो हेतुः प्रयोजको धनेन कुलं विद्यया यश इति । भवति विद्यायशसोर्हेतुना प्रयोक्त्री । ननु चान्य एवायं लौकिक फलोत्पत्तियोग्यताहेतुलक्षणे हेतुभावः । अपि तु द्रव्यगुणेष्वैत्रापि क्रिया श्रूयते अग्निना पाक इति । साऽपि स्वरूपेण सिर्द्धरूपाभिधानात्कृदन्तैर्भावस्य अन्यश्चायं शास्त्रीयः कर्तृव्यापारस्य प्रयोजको हेतुर्न तु तत्प्रयोजकत्वमेवमित्यर्थम् । यदि तावत्प्रेषणाध्येषणे आज्ञाप्रार्थनारूपे २९ प्रयोजकत्वं शोषयते व्रीहीनातप इत्यादावचेतनेषु णिजुत्पत्तिर्दुर्लभा । ननु च परिहृत
फ-क्ष-अन्यथा ब्राह्मण एव कथं शूद्रवदनुयोगस्तथापि विद्वान्दुष्यतीति । २ ठ ण-र-अत्र । ३ फ - शूद्राद्विविधः क्ष-आशूद्राद्विविध । ४ फ-बाध्यते । ५ फ-तस्यासतोनोमित्र । ६ य-र-ण-अपे तति । ७ एवंमूले “ यत अननूरूपं दापीयसो जीवनम् " इति तु समीचिनः पाठः । ८ अ १३ सू. २४ ९ फ-क्ष- तद्वदनेन । १० फ- प्रयोजिकत्वमिति । ११ फ-गुणः यत्रापि । १२ य ण-र - प्रसिद्ध । १३ फ - कर्तव्यव्यापारस्य । १४ ण - य-र - ववपहृतम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
तमेतद्व्याख्यातृभिः मुख्योपचरितक्रिय इति चेतनावद्वस्तूपचारे भिक्षा वासयति कारीषोऽध्यापयतीति । न ह्यत्र चैतन्यकृत उपकारः । अपि तु निश्चित्तत्वात्तदन्यस्य प्रयोजकस्य अध्ययनं प्राचार्यकरणविधिप्रयुक्तं कुर्वाणस्य माणवकस्य शीतादिलक्षणं प्रतिबन्धकमनुवदति कारीपे प्रयोजकत्वाद्ध्यारोपः । प्रेरकत्वाद्धि प्रयोजकमुच्यते । तच्च चैतन्यस्य वायुजलादेरग्निकाष्ठादौ सुतरां दृश्यते । तदा विधिप्रयोजकस्तुतिप्रयोक्तृभिः प्रेषणाद्यभावाद्गौणार्थाः शब्दाः स्युः । अथैतत्स्थमर्थाचरणं प्रयोजकत्वं तच्च प्रयोजकस्य व्यापारानुगुणं प्रोषणादिव्यतिरिक्तक्रियान्तरावरणं संविधानाख्यं संविधान एव हि कारयतीत्युच्यते । यथा बुभुक्षमाणस्य कश्चित्पात्रमाहरत्यन्यो भक्तमुपनयति कस्यचिद्वधप्रवृत्तस्य कश्चिदायुधम
र्पयत्यन्यो' वध्यदोषाविष्करणे. मन्युमुपदीपयति एवंलक्षणः प्रेषित्रादिरूंपरहितः १. सव्यापारः प्रयोज्यफलसिद्धावान कल्यं प्रतिपद्यमानस्तत्समर्थाचरणपक्षे प्रयोजकः । अस्मिन्
पक्षे कारीषोपाध्यायौ तुल्यौ प्राप्नुतः । अत्रापि यमन्तरेण क्रियाया अनिवृत्तिर्यस्य च कारकविशेषसंज्ञा न प्रवतेत स मुख्यः प्रयोजकः कर्ता । अध्यापयितारं चान्तरेण कारीषो न शक्नोत्यध्ययनहेतुभावं प्रतिपत्तुम् । आचार्यस्तु तमन्तरेणापि शक्त एवेति गौणः कारीषः ।
यत्र च करणादिभावे निश्चितहेतुमत्प्रत्ययदर्शनात्तत्रापि गौणार्थतैव । यथा कश्चित्स्वल्पेनीपि १५ प्रयोजनेन दूरं ग्रामं पुनः पुनर्गतवन्तं दृष्टा ब्रवीति · अश्वो गमयति देवदत्तम् ' इति ।
यत्र तु न कस्यचिदासत्तिविप्रकर्षावन्तरङ्गबहिरङ्गभावो वा गम्यते तत्र यावन्तस्तदानुकूल्यं प्रतिपद्यन्ते सर्वे ते प्रयोजकाः ।।
ननु च कारकसंज्ञायामन्तरङ्गयोगो नास्तीति को विशेषः कारीषोपाध्याययोः । स्वप्रक्रियैव सा तत्र भवताम् । न वस्त्वाश्रया । वस्त्वाश्रयौ च विधिप्रतिषेधौ । इदमपि तत्र २० पठ्यते । विवक्षातः कारकौणि भवन्तीति । एवं च सति यत्राकर्तरेव कर्तत्वं कश्चिद्विवक्षेत्तत्र
कर्तृप्रत्ययविधिप्रतिषेधावपि स्यातां । यथा पातकपरिगणनायाम पठति " क्रयविक्रया संस्कर्ता चोपहर्ता चेति"। तस्मादन्वाख्यानसिद्धयर्थे तान्त्रिकी सा व्यवस्था न वस्त्वधिष्ठानमर्थमवस्कन्दति । अत एव व्याख्यातृभिस्तत्समर्थाचरणं चेद्वेतुमात्रे प्रसङ्गः । ततश्च
योऽपि कस्मैचिद्भोजनं ददाति स चौदरिकतयाऽतिसौहित्येन व्यापद्येत प्राप्तं तत्र दातुर्वध२५ कर्तृत्वमिति । न च तत्प्रयुक्तं भवति । क्रियान्तरेण ह्यसौ निश्चितो भोजनाख्यप्रयोजको
न वधो न वैर्ष्यादि कथंचिन्निमित्तं भवति । भवतु प्रयोजकत्वाभावात्तु कर्तृत्वं नास्तीति ब्रूमः ।
१ण-य-र-चारेण । २ फ-अध्यापयति । २ फ-आचार्यविधिप्रयुक्तं । ४ फ-समर्थाचरणं । ५५ ब-र-संविद्वानेव । ६ फ-अस्यो। ७ फ-क्ष-दोषाधिकरणे म वध्यं भवेयति । ८ फ-क्ष-रूपोराहितः ९ ण-य-र-सव्य :पारेः । १० फ-प्रवर्तन्ते । ११ फ-गुणः । १२ फ-स्वल्पो । १३ फ-क्ष-करण कार आणि । १० अ. ५ श्लो. ५१ । १५ फ-सिध्यर्थानां तावकी । १६ ण-य-र-वधेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
यस्य तु भूमिसुवर्णापहारादिनाऽपराध्येत स च तदपहारर्मन्युना कथंचिन्त्रियेत किं तत्रापहर्तुर पहरदोष एवोभयवधेऽपि निमित्तिभाव इति चिन्त्यं । किमत्र चिन्त्यते ? अव्यभिचारावगम्यत्वाद्धेतुहेतुमद्भावस्य न खड्ग प्रहार भोजनविछेदादेरिव भूम्यादिहरणस्य नियतनिमित्तत्वोपपत्तिः । कोऽयं नियमोऽभिप्रेतः ? यदि ह वा केचिन्प्रियन्ते केचिन्नेति नियतो नियमो भवति पुरुषस्वभावभेदात् तदेवौषधं श्लेष्मिकोपहितं विपरीतमन्यस्येति सर्वेषामेव च भावानां देशकालस्वभावभेदसहकारिसापेक्षा शत्तयन्तरप्रादुर्भावस्तदेव लक्षणं पुरुषवित्तसंततिसापेक्ष्यं पिपासाहेतुप्राण्यन्तरसापेक्ष्यं तद्विच्छेदहेतुरिति । एवमत्यन्तामर्षिणो मन्युमतः स्वहरणपरिभवादि मरणाय कल्पते । किं तत्र शक्यो निमित्तभावोऽपह्नोतुं पेशलमानसस्य तूपेक्षैव तत्र । ये पुनर्मन्युपरीता अनशनश्वभ्रपतनविषभक्षणादिनापराद्वारमुद्दिश्यॆ म्रियेरंस्तत्राप्येष एव न्यायः । ननु चान्यस्यैव प्रसिद्ध हेतु भावस्य विषभक्षणादे- १० र्निमित्तस्य तत्र दर्शनान्न भूम्यादिहरणस्यापराधो हन्तृत्वमाप्नुयात्तेनोपजनितमन्युमरणहेतोः प्रवर्तत इति पारंपर्यंतो निमित्तत्वमिति चेत् । एवं सति पथ्योपदेशेनापि किंचिदुद्विजमाना आत्मानं व्यापादयन्ति । ततश्च तत्रोपदेष्टारो हन्तारः स्युः । तथा मत्सरिणः परद्रव्येष्वीर्ष्यया शुष्यन्तो धनिषु दोषमाददीरन् । तथाऽन्ये मूढमनसः प्रियान्पुत्रान्स्वामिनश्वानुम्रियन्ते । तत्र प्रियादीनां हन्तृतापत्तिः । अपरे च रूपवत्स्त्रीदर्शनेन परिफल्गु - १९ मनसः सूयन्ते भज्यमानत्दृदयाश्च विवेकसूत्यात्मानस्तत्र शीलवत्यः स्त्रियो दुष्येयुः । तदेवेदमापतितं मृतस्य ब्रह्महत्येति । सत्यमेवं यदि विधिप्रतिषेधविशेषो न स्यात् । विहितो हितोपदेशः प्रतिषिद्धं स्वहरणादि । तथा चाहुः
“उपकारप्रवृत्तानां कथंचिच्चे द्विपर्ययः । न तत्र दोषः केषांचिद्भेषजामौषधी यथा" ।। अत्र न केवलं वैद्यादेरातुरोपकारार्थिनः प्रयुक्तौषधस्य कथंचिद्विपरीततयोपपत्तावदोषः । २० किंतर्ह्यन्यस्यापि गवादेर्महति पङ्के निमग्नस्योद्धर्तृभुजाकर्षणाय यथाश्रमेण यदि व्यापत्तिर्न तत्रोद्धर्त्ता दुष्येदिति कथितं भवति ।
६०७
For Private And Personal Use Only
५
एवं सर्वत्र योऽपि कस्मिंश्चित्स्वव्यापारानुष्ठानवति घनरूपातिशयसंपद्वति दृश्यमाने दन्दह्यते न तं प्रति कस्यचिच्छास्त्रार्थातिक्रमः । निश्चितो हि निमित्ताभावः प्रतिषेधस्य विषयो भवितुमर्हति । न च प्राण्यन्तराश्रयिषु चैतनिकेषु धर्मेषु प्रतिक्षणमन्यथाभवत्सु २५ स्वभावविशेषावसायः । न हि शक्यमवसादितुमयमस्या रूपसंपदा व्यापद्यत इति । न च निश्चिते प्रतिषेधविषये संभवत्यनिश्चितविषयता न्याय्या । यत्र तार्हं कथंचिद्वर्णविपर्यय
१ फ-क्ष- मृत्युना । २पा-य-र-तत्रा..... दोपो नच वधेऽपि निमित्तभाक् । ३ यण-य-र-तदवेनं । ४ फ-तव। ५ प-य-र - उपदिश्य । ६ फ-क्ष-प्रवर्तन इति । ७फ पर्यंत ८ फ-किंचिद्विजमाना । ९ ण-य-र-विहितोपदेशः । १० फ - चैतसिषु ।
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
शरीरशोषणादिना कुतार्किकपठिता स्यादपि निमित्तावगतिस्तत्र किं भ्रंशयितुं शीलं संयुज्यतां कामिनां भवतु वा पुरुषव्यापिनीति नैतदेवं न हीदृशी भवन्त्यपि निमित्तता प्रतिषेधस्य विषयविध्यन्तरविरोधात् । अस्ति ह्यत्र व्यभिचारप्रतिषेधविधिः । न वाऽपि विध्यन्तरेणानवष्टब्धे विषये कृतावकाशा विधयो विरोधविध्यन्तरं विषयमास्कंदितुमर्हन्ति । येऽपि मन्यन्ते रागलक्षणां प्रवृत्तिं शीलसंरक्षणोपदेशो निषेधति न शास्त्रलक्षणां तेन महानुभावतया नास्य तपस्विनो जीवितुं चेच्छेदिति प्राणो जिहर्षिया मुमूर्षुणा संप्रयुज्यते नासौ व्यभिचारप्रतिषेधमतिकामेत् । यत्तु विध्यन्तरविषये न विध्यन्तरं प्रवर्तत इति नैवाय विध्यन्तरस्य विषयो रागलक्षणत्वात् । ननु च प्रवृत्तावपि नैव शास्त्रमस्ति नियोगविधाविव व्यभिचारानुज्ञानं स्मृत्यभावात् । अथाप्रवृत्तौ कामयेत मारणमिति प्रतिषेधभयात्प्रवर्तते सोऽपि प्रतिषेधो रागलक्षणामेव हिंसां प्रतिषेधयति । न चासौ रागतो न प्रवर्ततेऽपि तु प्रतिषेधभयात् या तु परोपकारतः प्रवृत्तिः साऽपि प्रतिषेधविषयपरिहारेण । योऽपि किंचिद्यावदयमहामात्मानं हन्मीति हन्यान्न तत्राप्रयच्छतो घातकत्वं व्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् ॥ १०५ ॥
वाग्दैवत्यैश्च चरुभिर्यजेरंस्ते सरस्वतीम् ।।
अनृतस्यैनसस्तस्य कुर्वाणा निष्कृतिं पराम् ॥ १०६ ॥ १५ वाक् चासौ देवता च सा वाग्देवता । तदर्थ च चरवो वाग्दैवत्यास्तण्डुला
नातिपक्वाश्वरवस्तैर्यजेरन्निति बहुवचननिर्देशात् । चरुभिरिति बहुवचनं न पुनरेकैकशो बहवश्चरवो नापि संहतानां व्रात्यस्तोमवद्यागो देवश्चेद्वर्षेद्बहवो ब्राह्मणा यजेरन्निति, तहहुवचनम् । ननु कापञ्जलैश्च त्रिभिर्यजेरंस्तदेतद्ब्राह्मणाद्यनुग्रहार्थमनृतमुक्तं भवति । अनृत
मेवैनः पापमसत्याभिधानलक्षणा क्रिया । यथा धर्मक्रियावत एवं समानाधिकरणे षष्ठी । २० येषां तु क्रियानन्यौ धर्माधर्मो न क्रियैव तन्मतेऽनृतस्य यदेन इति वैय्यधिकरण्येऽनृत
निमितत्त्वादेनोऽनृतम् । उपचारतः समानाधिकरणे एव । तस्य निष्कृतिः शोधनं पावनं प्रायश्चित्तमिति यावत् । परा प्रकृष्टा।
ननु च कुतोऽत्र पापं यावताऽस्मिन्निमित्तेनानृतवचने दोष इत्युक्तम् । केचिदाहुः " निवृत्तिस्तु महाफलेति " । अस्माच्छास्त्रात्तु यावज्जीवमनृतं मया न वक्तव्यमिति येन २५ संकल्पितं तस्य मिथ्यासंकल्पदोषो मा भूदिति प्रायश्चित्तमुच्यते । गेहदाहवर्धाप्रतिषेधेऽपि
नैमित्तिकं विधानमेनसो निष्कृतिमित्यर्थवादः । इदं तर्हि वाग्देवत्यैः सरस्वती यजेरन् । यदि वाग्देवत्याः सरस्वती कथमिष्यते । अथ वाक्सरस्वत्योरेकत्वेनैवं
१ फ-प्रात्यानुभावतया ! २ फ-प्रतिवृत्तावपि । ३ ण-य-र-संहत्यस्तोमवद्यागः। ४ ण-य-रअनृतमेव यतः। पापक्रिया। सेंद पनपापं । ५ अ. ५ श्लो. ५६।६ । ६ ण-य-र-वधा अप्रतिषेधेऽपि । ७ ण-य-र-हज्यते । ८ -अथवा सरस्वत्यारेकत्वेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः ।
देवताभावे शब्दावगम्यरूपत्वाद्देवतायाभिन्नौ चेतौ वाक्सरस्वतीशब्दौ । यथाऽग्नये जुहोतीति चोदितेन ज्वलनाय कृशानवे वा स्वाहेति हूयते वायवे निरूप्य जुहुयाद्वायुर्वै प्राण इत्युक्तेऽपि न प्राणायेति हूयते । सत्यम् । वागेव देवता सामानाधिकरण्याद्देवतार्थे तद्धितः । सरस्वतीं द्वितीयानिर्देशात् न हि द्वितीयानिर्देश्या देवता कर्मणि हि द्वितीया संप्रदानं च देवता न कर्म । कथं तर्हि सरस्वतीपदान्वयः । अर्थवादोऽयमग्नये जुहोत्यनिर्वै सर्वा देवता इति वागेव सरस्वती । तयेष्टया साऽपीष्टा भवति । यागेन देवताऽवगम्यते । कथमग्निर्यष्टव्यः प्रजापतिर्यष्टव्यस्तथाग्निं यजति यदग्निं यजतीत्यादि केचिदाहुदैवतैः स्वतस्तत्र तत्र पूज्यन्ते । दैवतपूजावचनोऽत्र यनिः पूजा च पूज्यमानकर्मिका । तत्र युक्ता द्वितीया । तथा च देवता पूजनीयेत्यादि स्मर्यते । एतच्च न युक्तम् । अस्मिन् हि पक्षे देवैतात्वं मन्यते । नूनं तत्रै यागसंप्रदानं । देवतेति स्मरणविरोधः । एषा च स्मृतिर्बलीयसी । निरपेक्षत्वात् । १० पूर्वा देवता उद्दिश्या ध्येया च यस्यै देवतायें हविर्गृहीतं स्यात्तां मनसा ध्यायेदिति तत्क्रियाकर्मत्वात्कर्मण्येषाँ द्वितीया ॥ १०६ ॥
६०९
कूष्माण्डैर्वाऽपि जुहुयाद्घृतमग्नौ यथाविधि ॥
उदित्यृचा वा वारुण्या तृचेनाब्दैवतेन वा ॥ १०७ ॥
1
कूष्माण्डा नाम मन्त्रा यजुर्वेदे पठ्यन्ते । तैर्धृतमग्नौ जुहुयात् । जुहोतिश्च १५ देवतामुदिश्य द्रव्यस्य त्यागः । आघारविशेषणे तत्रेहानावित्यधिकरणनिर्देशान्मंत्रवेणिकी देवता वेदितव्या । येषु च मन्त्रेषु देवताविशेषलिङ्गं न दृश्यते यथा ' देवकृतस्यैनसोवयजनमसि' इत्यादिषु तत्र प्रजापतिर्देवतेति याज्ञिकाः । अथवा यस्यान्यत्र देवतात्वं दृष्टं सह संबन्धि यावत् । तथा च निरुक्तकाराः ' अपि वा सा कामदेवता स्यादिति ' । यद्यपि याऽन्यस्य हविषो देवता सोऽन्यस्य न कदाचित् तथाऽपि यजति श्रूयते द्रव्यं २० मन्त्राश्च तेऽत्रासत्यां दैवतायां जुहोतीति रूपं तदुत्तरेण जुहुयादिति व्याख्येयम् । तच्चायुक्तम् । तथाभिक्षारयेदिति वक्तव्यं स्यात् । वयं तु ब्रूमो ' देवकृतस्यैनसोवयजनमसि' इत्यत्र कर्मैवावयजनमेवावयाजनमित्युच्यते । अतस्तद्देवता सर्वत्र च मन्त्राभिधेयं वस्त्वस्त्विति न देवतायां मन्त्रवर्णाभावः ॥
उदित्युचावा वारुण्यति उदुत्तमं वरुणपाशमस्मत्' इति एषा ऋक् वरुणदेवता २९ उदिति प्रतीकेन तल्लक्ष्यते । वारुणीग्रहणं चान्यस्या ' उ त्वा मदंतु स्तोमा' इत्युच्छब्दप्रतीकाया निवृत्त्या च तत्रायनाद्दैवतेन चेति तदेवं देवतैव दैवतं ' आपो दैवतम् ' अस्य त्र्युचस्य
For Private And Personal Use Only
१ ण-य-र-नि । २फ-तया प्रीतया सा प्रीता भवति योगेन । ३ फ क्त्या । ४ फ-नयेत्यादि ५ ण-य-र-देवताच एषमन्यतो मृग्यं तत्र यागसंप्रदानम् । ६ फ-तव । ७ फ-क्ष- एव । ८ फन्दा । ९ फ- अनुवर्णिकी । १० फ-मन्त्रेण । ११ फ-नियम्यते । १२ ण-य-र - देवदेवतेति । १३ फ-यज्ञस्य । १४ फ – सम्यक्सम्यग्भावस्तथापि । १५ फ - मन्त्राऽस्वयं तन्त्राः सत्यं ।
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
तेन 'आपोहिष्टा' इत्यादिना । अतश्चैकैकया भावादेकैकाहुतिः प्रत्येकशब्दवत्तत्वेन समुदायाहुतिरेकेति घृतमग्नाविति सर्वत्रानुषङ्गः । यथाविधि यादृशः शिष्टसमाचार इत्यर्थः । तेन च विधिहीनत्वादप्राप्तायामितिकर्तव्यतायां परिसमूहनपर्युक्षणावोक्षणः सुवहोमाघेतावन्मात्रमनुजानाति । वाशब्दाद्वैकल्पिकाः सर्व एव ॥ १०७ ॥
त्रिपक्षादब्रुवन्साक्ष्यमृणादिषु नरोऽगदः॥ तणं प्रामुयात्सर्व दशबंधं च सर्वतः ॥ १०८॥
पञ्चदशाहोरात्राणि पक्षः । त्रयाणां पक्षाणां समाहारः त्रिपक्षम् । 'अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः' इति स्त्रीत्वे प्राप्ते पात्रादिदर्शनात्प्रतिषेधः । यद्येवं त्रिपक्षीति न प्राप्नोति छान्दसस्तत्र लिङ्गव्यत्ययः। ल्यब्लोपे कर्मणि पञ्चमी । त्रीपक्षान्यावदतीत्य यः साक्ष्यं न ददाति अगदोऽपीडितशरीरस्तत्सदृशं प्राप्नुयादित्यर्थः । दशबन्धं च दशमं भागं दण्डनीयस्तस्मादृणात् । ऋणादिषु इत्यादिग्रहणेन सर्वव्यवहारोपक्रमः । द्वितीयमृणग्रहणमुपलक्षणार्थम् । यस्मिन्व्यवहारे साक्ष्यमियन्तं कालं भवति पराजीयमानस्य बाधः स साक्षिणो बाढमित्युक्तं भवति । गदो रोगस्तत्समानप्रत्युत्थानहेतूपलक्षणार्थ तेनात्र कुटुम्बोपद्रव
धनिकोपरोधाद्यपि परीक्ष्यम् । बन्धशब्दः सङ्ख्यादिपरो दण्डविषये दशमाषवचनः । १५ नरग्रहणं सर्वतोग्रहणं च श्लोकपूरणार्थम् ।
. अन्ये त्वाहुस्तदृणं प्राप्नुयादित्यस्यायमर्थः । ऋणोपहरणलक्षणेन पापेन युज्येत । राज्ञे वा जीयमानस्य यो दण्डस्ततो दशममंशं दद्यादिति दण्डितः पुनः पृच्छयते॥१०॥
यस्य दृश्येत सप्ताहादुक्तवाक्यस्य साक्षिणः॥ रोगोऽग्निोतिमरणमृणं दाप्यो दमं च सः ॥ १०९ ॥
सप्ताहादिति पञ्चमीदर्शनादगित्यध्याहियते । सप्तानां दिवसानामन्यतमस्मिन्नहनि यस्य साक्षिणो रोगादि दृश्यते स मृषावादी देवेन विभावितः पूर्वोक्तेन विधिना दापयितव्यः । रोगोऽत्यन्तपीडाकरोऽग्निर्गोवाहनदहनः । पुत्रदारादिप्रत्यासन्नज्ञातिमरणं तस्य कूटसाक्षित्वे लिङ्गम् ॥ १०९ ॥
असाक्षिकेषु त्वर्थेषु मिथो विवदमानयोः । अविन्दंस्तत्त्वतः सत्यं शपथेनापि लम्भयेत् ॥ ११० ॥
अविद्यमानाः साक्षिणो येष्वर्थेषु व्यवहारेषु तेऽसाक्षिकाः । तेषु सत्यमजानानो राजा तत्त्वतो लौकिकेनानुमानेनापीत्यर्थः । तत्र शपथेनापि वक्ष्यमाणेन देवनानुमानेन लम्भयेत् जानीयात् । लभिः प्राप्तिवचनोऽपि सामर्थ्याजानात्यर्थः ॥ ११० ॥
१ण-त्रिपाक्षीति । २ फ-योवदतीत्ययं । ३ फ-गदति । ४ -य-र-बाध्यः फ-बोधा । ५ ण-य-र-सामर्थ्याजानपरो न ह्यन्यसत्यस्य लाभः । स वंदन्निति पाठे एवमेव वाख्ययम् । (असाख्येथ-- ) अक्षिकेषुत्वर्थेषु शपथ लयेदत्येव तावतावाद्वयुदेशवाक्यमावशात् श्लोक पूरणार्थमिथं परस्पर ।
For Private And Personal Use Only
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
महर्षिभिश्च देवैश्च कार्यार्थ शपथाः कृताः॥
वसिष्ठश्चापि शपथं शेपे पैजवने नृपे ॥ १११ ॥ अर्थवादोऽयं पूर्वोक्तस्य शपथविधेः । महर्षिभिः सप्तर्षिप्रभृतिभिः कार्यार्थ संदिग्धकार्यनिर्णयार्थ शपथाः कृताः । अस्मिन्नर्थे च भगवतः कृष्णद्वैपायनस्याख्यानमुदाहर्तव्यम् । विशेषेषु तेष्वपहारितेष्वितरेतरं सप्तर्षयः शेपिरे । यस्तेऽहरति पुष्करं स इमां ५ पापकृतो गतिं गच्छेदित्यादि । देवैरिन्द्रप्रभृतिभिरिन्द्रो पहिल्या प्रत्यभिशप्तः शापभयावहुविधं शपथं चकार । वसिष्ठश्चेति पृथनिर्देशः प्राधान्यख्यापनार्थः । शपथं कृतवानित्यर्थः । उपपदादेव विशेषावगतेः शपतिः करोत्यर्थमात्रे वर्तते । यथा यज्ञं यजत इति स्वपोषं पुष्ट इति तथा शपथं शेप इति ज्ञेयम् । 'शपै उपलंभने' इति लिटि प्रथमपुरुषात्मनेपदैकवचने शेप इति रूपम् । पैजवनो राजा बभूव । तस्मिन्काले विश्वामित्रेणाक्रुष्टो १० मण्डलमध्यगतः कामक्रोधाम्यां संशोध्यचरणोऽघासुरो यातुधानोऽस्मीति शपथं गृहीतवान् । विश्वामित्रेणोक्तस्तस्य राज्ञः समक्षमनेनैव तत्पुत्रशतमशितमेष हि रक्ष इति । ततः स उवाच । अद्यैव म्रिये यदि रक्षः स्यामित्यात्मन्यनिष्टाशंसनमर्ने शपथः पुत्रदारादिशिरःस्पर्शने एतदनिष्टासंशनं शपथो मन्तव्यः ॥ १११ ॥
__न वृथा शपथं कुर्यात्स्वल्पेऽप्यर्थे नरो बुधः॥
वृथा हि शपथं कुर्वन् प्रेत्य चेह च नश्यति ॥ ११२ ॥ मिथ्याशपथे फलाख्यानमेतत् । वृथाऽन्यथाऽसत्यमिति यावत् । तत्रापह्रियमाण सुवर्णादिद्रव्यजात्यपेक्षोऽनृतशपथदोषोऽन्यथाशपथे स्वल्पे गरीयसि तु कायें गौरवादधिकतरो दोषोऽस्त्येव । प्रेत्य नाशो नरकमिह महदयशः। प्रामाण्यान्तरे त्वज्ञाते राजदण्डः ॥११२॥ कामिनीषु विवाहेषु गवां भक्ष्ये तन्धने ॥
२० ब्राह्मणाभ्युपपत्तौ च शपथे नास्ति पातकम् ॥ ११३ ॥ कामः प्रीतिविशेषोऽविशिष्टेन्द्रियस्पर्शजन्यः स यासु भवति पुरुषस्य ताः कामिन्यो भार्या वशादयः । तत्र यः शपथः । कामसिद्ध्यर्थो यथा 'नाहमन्यां कामये प्राणेश्वरी मे त्वमित्याद्यो यन्त संप्रयुज्यस्व मया इदं त्वया देयं दास्य' इति तत्र भवत्येव दोषो वृथाशपथे। विषयसप्तमी चेयं न निमित्तसप्तमी । तेन यस्यामेवैकाकिन्यां यथाप्यते तत्रोक्तरूपशपथे २५ दोषः : निमित्तसप्तम्यां त निमित्ते परद्रव्यापहारे दोषः स्यात् । अतश्च · कामादशगणं
१ण-य-र-विशिध्यपहारितपु। २ ण-य-र-शपतिःकरोतीत्यर्थ । ३ फ-शेप उपलेभ इति । ४ -य-र-संख्येव्यमानचरणो । ५ ण-य-र-मन्त्रःसशपथ । ६ ण-य-र-अवगन्तव्यः । ७ ण-यर-अन्यद्वा ब्रह्मणोवधादिकीयगुरुनमीक्ष्य किंतु मिथ्याशपथं स्पल्थे । ८ फ-नाकमिन्यो । ८ फ-क्ष-वेश्यादयः !
For Private And Personal Use Only
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६१२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः पूर्व जनम् ' ( अग्रे १२२) इत्यादिकं दण्डविधानं न युज्यते तथापि स हि निमित्तानन्तरकृते विवादोऽस्त्येव वृथाशपथदोष एव । एवं सर्वत्र विवाहेषु न त्वयाऽन्या वोढव्या न वाऽन्यो वोढव्येति अन्यस्यापि सुहृदादेविवाहार्थमेवंविधमनृतमदोषः । न पुनीत्यपह्नवादौ । गर्वा भक्ष्ये गवां यवससिध्यर्थ मयाऽपहर्तव्यं न मयाऽपहृतं न मयाऽपहर्तव्यं परस्य चातत्संबन्धिभिर्युक्तस्य वृथासाक्ष्ये शपमानस्य न दोषः । एवमिन्धने । ब्राह्मणानामभ्युपपत्तिरनुग्रहः । सर्ववर्णानुग्रहेऽनुज्ञातमेव । किमिह पुनर्वचनेन । केचिदाहुः । शपथो ब्राह्मणेऽनुज्ञायते । शूद्रादिषु त्वनृतमेव । तच्च — न हि सत्याद्विशिष्यते' इति वचनान्नैतदनृतमतो न तत्र प्रतिषेधो ह्यसौ वृथाशपयः । पूर्वेण प्रतिषिद्धस्य प्रतिप्रसवशास्त्रमेतत्सर्ववर्णानुग्रहे शपमानम्य न दोषः । किमर्थं तीदच्यते । तत्र वधात्परित्राणमुक्तं सर्ववर्णविषयम् । अभ्युपपत्तिस्तु ब्राह्मणस्यैव । सा हि धनलाभादिना संभवति । सर्वतश्च परसंबन्धिषु क्रियास्वेवंविधौ सुशपथाभ्यनुज्ञानमुपायान्तरेण तत्सिध्यसंभव एव द्रष्टव्यम् ॥ ११३ ॥
सत्येन शापयेद्विमं क्षत्रियं वाहनायुधैः ॥ गोबीजकाञ्चनैवैश्यं शुद्रं सर्वैस्तु पातकैः ॥ ११४ ॥
ननु च यद्यहमेवं कुर्या तदिदमनिष्टमाप्नुयामिति संकीर्तनक्रियाशपथं तं यः कारयेत्स शापयेदित्युच्यते । सत्येन शपे सत्यादिनिबन्धनोऽयं धर्मो वा मे निष्फलः स्यादिति । एवं चायुधानामपि करणत्वं वाहनानां च । एतैरात्मानं शपतो न वा निष्फलानि स्युरिति । गोबीजकाञ्चनानि वैश्यो हस्तेन स्पर्शयित्वाऽभिशपेदेतानि वा मे निष्फलानि पूर्ववत् । शूद्रं सर्वैस्तु पातकैर्वक्ष्यमाणानि पातकानि मे स्युरिति शूद्रो वाच्यते ॥ ११४ ॥
अग्निं वाऽऽहारयेदेनमप्सु चैनं निमज्जयेत् ॥
पुत्रदारस्य वाऽप्येनं शिरांसि स्पर्शयेत्पृथक् ॥ ११५ ॥
अग्निमाहारयेदेनं हस्तेनाश्वत्थपर्णव्यवहितेन तयोः प्रदेशान्तरं सप्तपदसंहितमित्यादिस्मृत्यन्तरान्निपुणतोऽन्वेप्यं पारंपर्यप्रसिद्धेश्चैतदेवोच्यते । अप्सु जले निमज्जयेत्
"१५
१ण-य-र-इत्यधिकदण्डविधानं । २ फ-करणुविधानं । ३ फ-विधिरतृतमदोषः । ४ फ-पुनःप्रेत्य बहुदोषः। ५ फ-मेवापयितव्यं । ६ फ-नत्वनृतमेतच्च । ७ फ-तत्र ह्येवमुच्यते । ८ फ-तत्र यः शाप्यते म एवं वाच्यते; ण-य-र-न तत्र शब्द एतदर्थप्रतिपादककरण न तु सती सत्यस्वरूपप्रधान एवायं सत्यशब्दः । सत्यं सत्यशब्देन शापयेत् । सत्यशब्दश्चैवं शापने करणे भवति । यदि यः शाप्यते स एवं वाच्यते । सत्येन शापो सत्याभिधानमपि करणत्वम् वावनायूद्यर्वत्मानं शपे तानिवामे निष्फलानि स्युरिति ।
फ-बाध्यते। १० फ-स्मृत्यन्तरानिपुणनत्वेऽन्वेष्यं ।
For Private And Personal Use Only
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
प्राडिवार्क इत्यर्थः । पुत्रदारशिरांसि स्पर्शयेत् पुत्रस्य दारस्य शिरः स्पर्शयन् हस्तेन शपथाधिकाराद्वाचा च शपथस्यैवंरूपत्वादित्युक्तम् । पृथगेकैकस्य ।। ११५ ॥
यमिद्धो न दहत्यग्निरापो नोन्मज्जयन्ति च ॥
न चार्त्तिमृच्छति क्षिप्रं स ज्ञेयः शपथे शुचिः ।। ११६ ।। तप्तायसपिण्डोऽयं अवद्य गृहीतो न दहति आपश्च नोज़ प्लावयन्ति सत्यशपथे ५ कौशादौ न चार्तिमृच्छति पीडां न प्राप्नोति । रोगोऽग्निरित्यत्रोक्तं स शुद्धः शुचिर्निदोषः । क्षिप्रं चतुर्दश वाऽहान्यवधिः स्मृत्यन्तरात् ॥ ११६ ।।
वत्सस्य ह्यभिशस्तस्य पुरा भ्रात्रा यवीयसा ॥
नाग्निर्ददाह रोमापि सत्येन जगतः स्पशः ।। ११७ ॥ कथं पुनरग्निर्न धक्ष्यति । आपो नोन्मज्जयिष्यन्ति । न हि महाभूतानि विपरियन्ति १० स्वभावतो चैतन्यादिति पर्यनुयोगमाशङ्कयार्थवादेनोक्तमथै दृढीकरोति । यद्यप्ययमन्वयव्यतिरेकसमाधिगम्योऽर्थः प्रत्यक्षः शाब्दो वा तथापि धूर्तकल्पितेन्द्रजालवद्भान्तिमहनादत्रमुखविभीषिकासञ्जनमात्रं फलं शपथागोरणमिति मन्यमानो वैदिकं निदर्शनमुपन्यसेत् । भवन्ति प्रतिपत्तारोऽर्थागमेन पूर्ववृत्तदर्शनादृढतां प्रतिपद्यन्ते । वत्सो नाम काण्व ऋषिरभवत् । स च कनीयसा वैमात्रेण भ्रात्रोऽभिशप्त आक्रुष्टो न त्वमसि ब्राह्मणः १५ शुद्रांपुत्र इति । स तं प्रत्युवाच सत्येनाग्निं प्रविशमि यदि न ब्राह्मण इति । तस्येदमुक्तवतः प्रविष्टस्य नाग्निर्ददाह रोमापि। कथं ? सत्येन हेतुना } कथमग्निः सत्यं नानातीति चेदत आह । जगतः स्पशः गूढात्मा परकीयकृताकृतज्ञः पंश उच्यते । म चै चारः प्रणधिरिति च प्रसिद्धिः । अग्निर्हि भगवान्सर्वमतान्तरचारी कृताकृताना वेदिता । तथा च छान्दोग्ये ताण्डके प्रयोगो देवासुरसेनयोरभ्यन्तरे गौतममाश्रयन्ति गौतमामिंद्रं २० द्रढयेत्तत्र चाह " इह नो भावान्स्पशश्चरत्त्विवेत्यादि । अर्थवाचित्त्विषेदर्शनेऽपि पञ्चविंशब्राह्मणमुदाहार्य । वत्सश्च ह वै मेधातिथिश्च काश्यपावास्तां । तं वत्म मेधातिधिराकोशत् ' अब्राह्मणोऽसि' इत्यादि । तस्य हलमेव नौषदिति ।
___ ननु च चौरा अपि न दह्यन्ते । साधवोऽपि दह्यमाना दृश्यन्ते । तत्कथं शपथे आश्वासः । उच्यते । न दृश्येन व्यभिचारेण व्यवस्थेयमपनेतुं शक्यते । कादाचित्कत्वा- २५ व्यभिचारस्य प्रत्यक्षादिष्वपि प्रमाणेषु दृश्यत एव तादृशो न्यभिचारो न च तानि न
१ण-य-र-व्रात्यां दघादित्यर्थः । २ ण-य-र-+एतशपयेश्ववो इत्यप्रदीप्ताग्नितप्त फ-तप्तायसपिण्डनवय ड-ण-य-र-राज्ञो ३ फ-क्ष-शूद्रपुत्र । ४ ण-य-र-प्रविशावः । कतरो तो ब्राह्मण इति । ५फ-क्ष-स । ६ ण-य-र-पश्य चरतः प्रणधेरिति । ७ ण-य-र-अभ्यन्तरयोरन्तरा गौतमः शम्यमातां
गीतमं इंदं अपत्यौवावहतो। ८ण-य-र-करणे वास्तो।
For Private And Personal Use Only
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
प्रमाणम् । अथ व्यभिचारवन्ति नैव प्रत्यक्षादिशब्दवाच्यानि यव्यभिचारितप्रत्यक्षं यत्प्रत्यक्ष न तव्यभिचरतीति वचनादिहापि शक्यते तद्वक्तुं व्यभिचरतीत्यसौ शपथो यः शपथः स न व्यभिचरतीति कः पुनः शपथो यः समस्तेतिकर्तव्यतामात्राद्यपग्रहणनिरूपितकुहकः स्तंभनाभावः विपरीतोऽशपथः न तादृशस्य व्यभिचारोऽस्ति । अथापि स्यात्तत्रापि प्राकृतस्य कर्मणः फलविपाको भवति । निमित्तत्वाकृतापराधोऽपि पूर्वकृतेन गरीयसाऽशुभेन मुच्यते । अकृतापराधो जन्मान्तरदोषेण निगृह्यते । विचित्रा हि कर्मणां फलपाकाभिव्यक्तिहेतवः । सहस्रादेको मिथ्या गृह्यते । उत्सर्गतस्त्वमिथ्यात्वं पुत्रेष्टिकारीर्यादिष्वप्येतत्समानम् । तस्मात्साक्षिवच्छपथेऽति प्रत्येतव्यं तेऽपि हि कदाचिन्मिथ्यावदन्तो न भयप्रदर्शनमात्रमेतत् यस्यातो रूढया शपथा उक्ताः सत्यं प्रतिष्ठत इति ॥ ११७ ॥
यस्मिन्यस्मिन्विवादे तु कौटसाक्ष्यं कृतं भवेत् ॥ तत्तत्कार्य निवर्तेत कृतं चाप्यकृतं भवेत् ॥ ११८ ॥
यस्मिन्व्यवहार कूटमाक्षिभिर्व्यवहारः कृतः स्यात्स निवर्तयितव्यः । कृतं चाप्यकृतं भवेत् । गृहीतधनोऽप्युत्तमर्णः प्रतिपादयितव्य इतरदण्डो गृहीतोऽपि त्याज्यो
वाङ्गात्रेण जितस्त्वमसीति निश्चिते कार्य निवर्तत इत्युच्यते । दण्डपर्यंतं कृतमपीति विशेषः । १५ वीप्सा श्लोकपूरणायाम ।। ११८ ॥
लोभान्मोहाद्भयान्मैत्रात्कामात्क्रोधात्तथैव च ॥
अज्ञानाद्धालभावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते ॥ ११९ ॥
कौटसाक्ष्यलोभादिनिमित्तं विषयकथनं दपदविशेषभावार्थम । वितथमसत्यम् । सर्वत्र पञ्चमी हेत्वा ॥ ११९ ।।
एषामन्यतमे स्थाने यः साक्ष्यमनृतं वदेत् । तस्य दण्डविशेषांस्तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः ॥ १२० ॥ लोभात्सहनं दण्ड्यस्तु मोहात्पूर्व तु साहसम् ।। भयाद्दौ मध्यमौ दण्डौ मैत्रात्पूर्व चतुर्गुणम् ॥ १२१ ।।
लोभायो वितथं वक्ति स सहस्रं दण्दनीय इत्येवं प्रयोजना कर्तव्या । तत्र यः २५ परस्माद्धनमुपादाय विपरीतं वक्ति तस्य लोभो हतः । मोहाद्विचिन्तयतो यथार्थवादी ___ यथादृष्टार्थवादी च कनचिच्चित्तसंक्षोभहेतुना प्रश्नकाले व्यारूढः सम्यक् प्रश्नार्थमनवधार्यास्मृतत्वाद्वाऽन्यथा ब्रूयात्स मोहादित्युच्यते । भयं त्रामो यदि भयन मत्यवचनेनायं जीयेत
१क्ष-व्याभूटः ।
For Private And Personal Use Only
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
तत्रायं कदाचित् ज्ञातिधनादिबाधया मां व्यापादयेदित्याशङ्का । सहस्रमिति संख्येयविशेषावगतिर्वाक्यान्तरात्पणानामिति । पूर्व तु साहसं प्रथमं ' पणानां तु द्वे शते सार्धं ' ( श्लो. १३८ ) इत्यादौ द्वौ मध्यमौ साहसाविति विपरिणामः । पूर्व चतुर्गुणं सहस्रमेवेत्यर्थः । वृत्तानुरोधेन विचित्रया शब्दवृत्त्या स एवार्थः कथ्यते ॥ १२० १२१ ॥ कामाद्दशगुणं पूर्व क्रोधात्त त्रिगुणं परम् ॥
1
अज्ञानाद्दे शते पूर्णे बाळिश्याच्छतमेव तु ॥ १२२ ॥
मन्मथः कामो यत्र स्त्रियो विवदन्ते तत्संबन्ध्यान्यतरं कामयमानोऽनृतं वदति । अर्धतृतीयानि सहस्राणि दण्ड्यते । क्रोधात्रिगुणं परं प्रथमसाहसस्य प्रकृतत्वात्ततः परो वध्यः । सर्वान्ते लोकविज्ञानादिति वा उत्तम एव परः । द्वेषः क्रोधः । अज्ञानादिति यो विपरीतं प्रथमं ब्रूद्रान्त्या । ननु प्रश्नकाले द्वे शते दमः प्रदर्शनमेव विपरीतं नाभि- १० धानम् । बालिश्यं वा बालभावः । अप्राप्तव्यवहारता । ईषदपक्रान्तबालभावस्याप्राप्तबुद्धिस्थैर्यस्यायं बालिश्यदण्डोऽन्यस्य त्वसाक्षितैव ॥ १२२ ॥
एतानाहुः कौटसाक्ष्ये प्रोक्तान्दण्डान्मनीषिभिः ॥ धर्मस्यान्यभिचारार्थमधर्मनियमाय च ॥ १२३ ॥
६१५
उभयप्रयोजनो दण्ड इति दर्शयत्यवश्यानुष्ठेयत्वाय शास्त्राचारनिरूढा व्यवस्था १५ धर्मस्तस्यान्यभिचारोऽनिवृत्तिरुच्यते ॥ १२३ ॥
कौटसाक्ष्यं तु कुर्वाणांस्त्रीन्वर्णान्धार्मिको नृपः ॥
प्रवासयेद्दण्डयित्वा ब्राह्मणं तु विवासयेत् ॥ १२४ ॥
सकृदपरराद्धानां पूर्वो दण्डः । अभ्यासात्प्रवर्तमानानां दण्डयित्वा प्रवासनं राष्ट्रान्निष्कासनं मरणं वाऽर्थशास्त्रे प्रयोगदर्शनात्तद्रूपत्वाच्च दण्डविधेः । ब्राह्मणं तु विवा - २० सयेत् वाससोऽपहरणं विवासनं गृहमंगो वा । विवाससं विवासं करोति तत्करोतीति णिचि णाविष्टवदिति टिलोपे रूपम् । त्रीन्वर्णानिति क्षत्रादयस्त्रयो ब्राह्मणस्य दण्डान्तरविधानात् ॥ १२४ ॥
For Private And Personal Use Only
१ फ-अप्रात्पबुद्धिस्थेर्येस्थायं । फ-क्ष- अप्राप्त बुद्धिस्थैर्यस्यायं बालिशोऽथ व्यवहारत ईषदपक्रान्तबालभावस्य दण्डोऽन्यस्य त्वसाक्षितैव । अप्राप्तव्यवहारता । ईषदपक्रान्त बालभावस्था प्राप्तबुद्धिस्थैर्यस्यायं बालिश्यदण्डोऽन्यस्य व्वसाक्षितैव । २ ण-य-र-निमूढौ । ३ + ण-य-र-धर्म अमर्यादितस्य नियम अप्रवृतिः प्रवृत्तस्थानादिःकालिकस्य धर्मस्य निवृत्तिर्यामुदप्रवृत्तायादत्संस्थाया प्रवृत्तिर्मा भूदिति । दंडनीयानिलतः कृतस्य क्षणः ज्ञायमनमपि प्रायो जनं स्तुत्यर्थमनूदते । ४ फ-गृहाभावो वा । ५ ण-य-र-क्षत्रियादयः ।
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
दश स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायंभुंवोऽब्रवीत् ॥ त्रिषु वर्णेषु यानि स्युरक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ १२५ ॥
स्थानशब्दो विषयपर्यायः । एतैः प्रदेशैः पीडयितव्यः । प्रत्यपराधशब्देन ब्राह्मणस्य धनदण्डविधानादक्षतत्वोपदेशः शरीरपीडापरिहारार्थः कल्पते । सत्यपि धनस्य दशसङ्ख्यान्तर्भावे वयं तु ब्रूमः समग्रधनमक्षतमित्यत्र धनपीडाऽपि निपिद्धैव ब्राह्मणस्य । तस्माद्यः सकृत्कथंचिदपराद्धः श्रुतशीलोभिजनयुक्तस्तस्य धनदण्डोऽपि नास्ति । तथा च गौतमस्तादृशमेव ब्राह्मणमधिकृत्य 'द्वौ लोके वृतवतौ' इत्युपक्रम्य षड्भिः परिहार्यश्चेत्यादि ( अ० ८ सू० १; १२ ) ॥ १२५ ॥
उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् ॥ १० चक्षुनोसा च कर्णौ च धनं देहस्तथैव च ॥ १२६ ॥
उपस्थं प्रजनधर्मः स्त्रीपुंसयोरुद्देशमात्रमिदं विनियोगस्तूत्तरत्र भविष्यति । यत्र च दण्डविशेषो नाम्नातस्तत्र यो येनैवाङ्गेनापराद्धः स तत्रैव पीडयितव्यः । तत्रागम्यागमन उपस्थनिग्रहः चौर्य उदर्रत आहारनिवृत्त्यादिना वाग्दण्डपारुष्ये जिह्वाहस्तयोः
पादबलेन व्यतिक्रामन्पादयोः विवृत्य विश्रब्धं राजदारान्वीक्ष्यमाणश्चक्षुषोः अनुलेपनगन्ध१५ माजिघ्रन्नासिकायां रहसि राजानं मन्त्रयमाणं कुड्यपटान्तरित उपशृण्वकर्णयोः धने प्रसिद्धो दण्डः देहे मारणं महापातकिनः ॥ १२६ ॥
अनुबन्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः ॥ सारापराधौ चालोक्य दण्डं दण्डयेषु पातयेत् ॥ १२७॥
उक्तानुक्तदण्ड्येष्वपराधेषु मातृकाश्लोकोऽयम् । एतदर्थानुसारणेन सर्वत्रं दण्डकृप्तिः २० कर्तव्या । तत्रं पौनःपुन्येन प्रवृत्तिरनुबन्धः प्रवृत्तिकरणं वा । अनुबध्यते प्रयुज्यते येन
तस्मिन्कर्मणि तं परिज्ञाय किमयमात्मकुटुम्बक्षुदवसायेन धर्मतंत्रसङ्गेन वा अथ मद्ययूतादिशौण्डतया तथा प्रमादाद्बुद्धिपूर्व वा परप्रयुक्तस्वेच्छया वेत्यादिरनुबन्धः । देशो ग्रामारण्यग्रहजलजन्मप्रसवभूमादिः । कालो नक्तं दिवादिः । सुभिक्षदुर्भिक्षबाल्ययौवनादिः
सारः शक्त्यशक्ती आढ्यत्वदारिद्रये अपराधोऽष्टादशानां पदानामन्यतमः । एतत्सकै २५ पौर्वापर्येण निरूप्य तथा दण्डं पातयेत्कुर्याद्यथा स्थितिः सांसारिकी न भ्रश्यतीति ॥१२७॥
अधर्मदण्डनं लोके यशोघ्नं कीर्तिनाशनम् ॥ अस्वयं च परत्रापि तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥ १२८॥
१ण-य-र-स्यायंभवः। २ फ-अकृतत्वोपदेशः; ण-य-र-अक्षितत्वापदेशः। ३ण-य-र-वनमकृतः। ४ फ-शीलोभिजन । ५ण-य-र-प्रजानवन्म । ६फ-उदरस्थ ७ र-पादजबलेन;ण पादजवपर ८फ-क्षसारमेन । ९फ-क्ष-सर्व । १०ण-य-र-तत्रप्रज्ञाप्तिः कारणं वात्नुबध्यते। ११ फ-क्ष-उत सङ्गेन वा ।
For Private And Personal Use Only
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
अधर्मप्रधानदण्डनं च पूर्वोक्तमनपेक्ष्येदं शास्त्रपाठमात्रेण राजेच्छया रागद्वेषादिभिर्वा तद्यशोनांशकं कीर्तेश्च विच्छेदकं स्वदेशे गुणख्यातिर्यशः देशान्तरे कीर्तिः जीवतो वा पुण्यशब्दो यशः ॥ १२८ ॥
अदण्ड्यान्दण्डयत्राजा दण्डघांचैवाप्यदण्डयन् ॥ अयशो महदामोति नरकं चैव गच्छति ।। १२९ ॥ पूर्वश्लोकेऽनुबन्धादीनि निरूपणविधिविशेषैः । अनेन त्वनपराधौनां दण्डनं प्रतिषिध्यते सापराधानां च विधीयते । वृत्यर्थतां दण्डस्य मन्यमानोऽनुग्रहेण माहासीदिति ॥ १२९ ॥ वाग्दण्डं प्रथमं कुर्याद्धिग्दण्डं तदनंतरम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बधेनापि यदा त्वेताचिग्रहीतुं न शक्नुयात् ॥ तदैषु सर्वमप्येतत्प्रयुञ्जीत चतुष्टयम् ॥ १३१ ॥
तृतीयं धनदण्डं तु वधदण्डमतः परम् ॥ १३० ॥
यो गुणवानीपत्प्रथममेवापराद्धः स वाचा निर्भर्त्स्यते ' न साधु कृर्तवानसि मा १० पुनरेवं कार्षीरिति' । तथा विनीयमाने यदि न निवर्तते कार्यदोष इति वा प्रतिजानीयात्तदा धिग्धिगादिशब्दैः परुषवचनैः कुत्सार्थैः क्षिप्यते । ततोऽप्यनिवर्तमानो यथाशास्त्रं धनेन दण्डनीयः । तदप्यगणयन्नैश्वर्यादिना हंतव्यः । वधदण्डश्च ताडनाङ्गच्छेदादि न मरणमेव । यत आह ॥ १३० ॥
1
६१७
लोकसंव्यवहारार्थं याः संज्ञाः प्रथिता भुवि ।।
ताम्ररूप्यसुर्णानां तीः प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ १३२ ॥
मारणं चेद्वधः किं तदन्यद्यन्न शक्यते कथं चैनं पापं निगृहीतेत्यादि - परुषवाक्य पूर्व दुर्विनीतेषु धनदण्डवधौ समुच्चेतव्यौ । कृतेऽपि शरीरदण्डे यदि नावतिष्ठते ततो न कृतनिग्रह इत्युत्सृजेदपि तु स वधदण्डः कर्तव्यः । धनवधदण्डयोश्च पुनःप्रवृत्यर्थो ऽयमारम्भः वाग्दण्डधिग्दण्डौ मृदुत्वात्कः पृच्छति । धनेन च गृहीतस्य पुनर्वधो दृष्टोऽङ्गुलि २० ग्रन्थिभेदस्येति ” ॥ १३१ ॥
१५
For Private And Personal Use Only
ताम्रादीनां लिक्षादयः संज्ञा भुवि प्रसिद्धाः । किं शास्त्रपरिभाषया तत्र वृद्धव्यवहारो गवादिशब्दवदित्यत आह । लोकसंव्यवहारार्थम् । अर्थशब्दो विषयवचनस्तेन २५
१ यर- अधर्मप्रधनं दण्डनं यत्मर्थमनपेक्षदंडशास्त्र - २ णरय-नाशंकरो कीर्तेश्च । ३ णयरनिर्दोषगुणवान्नवाकीर्तिः यशसी अन्यो वा भेदोऽन्येप्यो अर्थवादत्वे श अस्वर्ग पवष्वर्गप्राप्तो कर्मातरजन्यायां प्रतिबंधूकं परत्रापीति श्लोकपुरणार्थं स्वयैस्यामस्मित्याह - । ४ णयर - विधेः । ५ णयर-द्ध । ६ फ-कृताता; क्ष - वृत्तार्थत्तां । ७ णयर- अनुग्रहणमहासीदिति । ८ णयर - गुणवानसि । ९ फक्ष- तदानीमङ्गच्छेदनद्यपि । १० णयर - तान् ।
७८-७९
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टम
व्यवहारप्रसिद्धिराश्रिता भवति । ततश्च गवादिशब्दतुल्यतया व्यवहारात् प्रसिद्धः । किं शास्त्रोपदेशेन । उच्यते । नियमार्थ उपदेशोऽन्येषामपि परिमेयानामयस्कांस्यसुवर्णादीनामेताः संज्ञाः सन्ति । तन्निवृत्त्यर्थः क्वचिद्देशे परिमाणे भेदोऽप्यस्ति । तन्निवृत्त्यर्थश्च क्वचित् संबन्धतया नियम्यते । तथा च क्वचिदष्टाचत्वारिंशता मापबन्धं क्वचिच्चतुःषष्टया क्वचित् साष्टेन शतेन तदेतत्सर्व नियम्यते । अथ चैवं संबन्धः क्रियते । याः संज्ञा भुवि प्रथितास्ता लोकसंव्यवहारार्थ वक्ष्यामि । सर्वस्य लोकस्याभिरेव संव्यवहारो यथा स्याद्दण्डादिनियोगस्याप्यन्यथा प्रसिद्धिः ॥ १३२ ॥
जालान्तरगते भानौ यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः॥ प्रथमं तत्प्रमाणानां त्रसरेणुं प्रचक्षते ॥ १३३ ॥ त्रसरेणवोऽष्टौ विज्ञेयालिकापरिमाणतः । ता राजसर्षपस्तिस्रस्ते त्रयो गौरसर्पपः ॥ १३४ ॥
इमं श्लोक केचिन्नाधीयते । त्रसरेणौ विप्रतिपत्त्या तावद्वाक्षकुचिकाविवरप्रविष्टे सूर्ये यो रेणुर्दश्यते स त्रसरेणुः । अन्तरशब्दो विवरपर्यायः। प्रथमं तत्पमाणानामिति। १५ ततोऽपचितपरिमाणाः । न पुनरयं लिक्षाशब्दः स्वेदजक्षुद्रजन्तुवचनः तास्तिस्रो लिक्षा एको रानसर्षपाख्यपरिमाणपदार्थ एवं योजनीयम् । ततश्च व्यभिचारयन्ति न यथोक्तपरिमाणार्थमेते शब्दा वर्तन्त इति । यथा चोपक्रान्तसंज्ञाः प्रवक्ष्यामि परिमाणमिति त्रसरेणुश्चार्थो नियतपरिमाणस्तेनैतत्सर्व निश्चेयं शक्नुवन्ति च निपुणास्त्रसरेणून् संहर्तुमिति
नानारभ्यार्थोपदेशः । एतत्स्वर्णकाराभिमानसंख्यास्मृतिरूपं निर्वाधं भवति । तत एव वस्तु २० निपुणतोऽशेषतोऽवधारयितव्यम् ॥ १३४ ॥
सर्षपाः षट् यवो मध्यस्त्रियवं त्वेककृष्णलम् ॥ पञ्चकृष्णलको मापस्ते सुवर्णस्तु षोडश ॥ १३५ ॥
मध्यमशब्दोऽभ्रान्तिहेतुः परिमाणपरत्वे नात्यन्तमपिचितो नातिस्थ नः सर्पपपरिमाण इति मध्यग्रहणमर्थवत् । संज्ञापरत्वे तु न किंचिन्मध्यमशब्देन यवशब्दसंज्ञात्वात् । तदसत्। २५ नायं संदर्भो येन प्रत्यवयवं प्रयोजनमुच्यते । पद्यग्रन्थोऽयं । तत्र संगमनार्थमपि
वृत्तानुरोधात्किंचिदुच्यते । अस्ति चास्यान्वयः । अनन्विताभिधानं हि वाक्यार्थविरोधान्न प्रमाणं । न चावगताभिधानमपि । परिमाणभेदांस्त्रसरेणुशतमानादीनाद्यन्तानपेक्ष्य मध्यपठितत्वान्मध्यो यवाख्यः परिमाणविशेषः । पञ्चकृष्णला अस्मिन्सन्ति
For Private And Personal Use Only
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
* अत इति ठनौ " इति ठन् कत्तर्व्यः । पञ्चकृष्णलिकः । ‘पञ्चकृष्णलक' इति पाठे कान्तो बहुव्रीहिः । ते कृष्णलाः पोडश एकः सुवर्गः ॥ १३५ ॥
पलं सुवर्णाश्चत्वारः पलानि धरणं दश॥
द्वे कृष्णले समधृते विज्ञेयो रौप्यमापकः ॥ १३६ ॥ पलमिति संज्ञानिर्देशः । सुवर्णमिति संजी । चत्वार इति विशेषणम् । धरण- ५ मिति संज्ञा । दश पलानीति संज्ञी । द्वे कृष्णले इति संज्ञा । रूप्यमापक इति समुदायसंज्ञा मन्यन्ते । ननु रूप्यविषयमाषकनिर्देशे द्वे कृष्णले प्रतिपत्तव्ये इति प्रतिनानीते प्रादेशनिश्चयः । समधृते तुलासूत्रके उन्मानादहीने यदि धायेंते प्रयोजन मध्यशब्दवद्यतोऽसमयाद्धार्यमाणतया परिमाणानिश्चयः ॥ १३६ ॥
ते पोडश स्याद्धरणं पुराणश्चैव राजतः॥
कार्षापणस्तु विज्ञेयस्ताम्रिकः कार्षिकः पणः ॥ १३७ ॥ षोडशरूप्यमाषका रूप्यस्य धरणं भवति । पुराण इति संज्ञान्तरम् । कापिण इति चन्द्वे संज्ञे ताम्रकर्षस्य । कर्षाख्यश्च शब्दो लोकत एव प्रसिद्धार्थ इह गृह्यते व्यभिचारदर्शनासत्त्ववचनेन न कृष्णलादिवत्परिभाष्यते ॥ १३७ ॥
धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः ॥
चतुःसौवर्णिको निष्को विज्ञेयस्तु प्रमाणतः॥ १३८॥ शतमान इति संज्ञा दशानां धरणानाम् । रजतशब्देन सुवर्णमप्युच्यते । तेन रूप्यसुवर्णयोरियं संज्ञा । सुवर्णस्य समानं तु शास्त्रान्तरात्परिमातव्यम् । तथा च विशेषयिष्यति शतमानं तु राजतमिति ॥ १३८ ।।
पणानां द्वे शते सार्दै प्रथमः साहसः स्मृतः॥
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेव चोत्तमः ॥ १३९ ।। मध्यम उत्तम इत्यत्र साहसपदानुवङ्गः कर्त्तव्यो मध्यमोत्तमशब्दावत्र केवलावपि शास्त्रान्तरदृष्टावाभ्यां दण्डः । उत्तम इति तत्र शास्त्रसिद्धया साहचर्यात्साहसं प्रतीयते । अवयवाः स्पष्टाः ॥ १३९ ॥
ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति ॥
अपह्नवे तद्विगुणं तन्मनोरनुशासनम् ॥ १४०॥ यो रानसभायामानीतो धर्मेण ऋणं देयतया प्रतिजा नीते सत्यमस्से धारयामि स पश्चकं शतमर्हति दण्डमिति शेषः । अनेन संकल्पितेन विंशतितमो भागो दण्ड्यते ।
१ ज-ते । असमेपोर्यिमाणयो। ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
किमिति । तत्सकाशमुत्तमर्णः प्रेषितो बहिरेव कस्मान्न परितोषित इत्यतोऽनेन शास्त्र. व्यतिक्रमेण दण्डमर्हति । यस्तु व्यतिक्रमान्तरं करोत्यपहृते नाहमस्मै धारयामीति स तैः प्रतिपादितस्तविगुणं तस्मात्पञ्चकाद्विगुणं दशकं शतमित्यर्थः । तन्मनोः प्रजापतेरनुशासनं सृष्टिकालप्रभृतिव्यवस्था नीतिरिति यावत् ।
__ अन्ये तु तच्छब्देन देयमेव प्रत्यवमृशन्ति । यावत्तस्मै देयं तद्विगुणं तेन यावदृणमित्यनेनैकवाक्यं भवति । अन्यथा वाक्यभेदविषयविशेषानिर्देशादेकविषयत्वे विकल्पः प्राप्नोति । स च न युक्तो द्विगुणस्यात्यन्तबहुत्वात् । असत्यपि निर्देशे तस्य विषयो दर्शनं तस्य प्रत्यासन्नेषु पञ्चकमित्यर्थस्तस्यैवानुप्रत्यवमर्शों युक्तः ॥ १४० ॥
वसिष्ठविहिता वृद्धिं सजेद्वित्तविवर्द्धिनीम् ।। अशीतिभागं गृह्णीयान्मासाद्वाईषिकः शते ॥ १४१ ॥
अशीतीति विधेयनिर्देशः । वसिष्ठविहितामित्यादिरर्थवादः । वसिष्ठो भगवान् त्रिकालज्ञो लोभादिदोषरहिस इति तां वृद्धिं गृहीतवानत एषा प्रशस्ता । धनं तया वृद्धिमुपैति । न च लोभदोषोऽस्ति । सृजेत्मयुञ्जीत । यदा धनं तदधमर्णस्य तां वृद्धिं धन
प्रयोगकाले निर्दिशेत् । सर्वद्रव्येषु वस्त्रधान्यहिरण्यादिष्वेतदेव वृद्धिपरिमाणं सङ्खयेय१५ परमेयादिषु 'रसस्याष्टगुणा वृद्धिः' इत्यादिषु द्वैगुण्यापवाद इति वक्ष्यामः ॥ १४१ ॥
द्विकं शतं वा गृह्णीयात्सतां धर्ममनुस्मरन् । द्विकं शतं हि गृह्णानो न भवत्यर्थकिल्बिपी ॥ १४२ ॥
द्वौ वृद्धिरस्मिन् शते दीयते द्विशता पूर्वयाऽनिवतो बहुकुटुम्बस्यायं द्विकशतविधिः मासमनुवर्तते । सतामित्यादिरत्रायमर्थवादः। सतां धर्ममिति एषाऽपि वृद्धिः साधूनां धर्मः। नैतया साधुत्वं हीयते नात्यन्तमर्थपर उच्यते । तद्दर्शयति । न भवत्यर्थकिल्बिषी । अन्यायेन परस्वग्रहणात्पापमर्थकिल्विषं तदस्यास्तीत्यर्थकिल्बिषी ॥ १४२ ॥
द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च शतं समम् ॥ मासस्य वृद्धिं गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः ॥ १४३॥
ब्राह्मणादिवर्णक्रमेण चतुर्णी वर्णानां सकाशादिकादयश्चत्वारः कल्पों यथासङ्खन २५ ग्राह्यतयाऽनुज्ञायन्ते । समं न पादेन वाऽर्थेन वाऽधिकं तदाधिकोऽपि सपादाद्विकं सार्द्ध
द्विकमिति द्विकादिव्यपदेशस्यानिवृत्तेराशङ्कानिवारणार्थं समग्रहणम् । यथां मात्रान्यत्वेऽपि
१ण-र-तदा । २ क्ष-नि । ३ ण-र-द्विकं शतं । ४ ण-र-अभिवृद्धिभृतानां धर्मः । ५फ-कल्पयितव्या ६ ण-र-न पाग दुष्कमेण त्वाधिकां तदाधिकोऽपि । ७ण-र-यद्यपि ।
For Private And Personal Use Only
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः ।
६२१ संज्ञान्तरव्यपदेशं निवर्तयति । इदमपि पूर्वांजीवतः कल्पान्तरं यस्य वा महते धर्माय गृहारम्भो राजा च नातिधार्मिकस्तत्रायं विधिः । येऽसाधुभ्योऽर्थमादायेति न्यायेन । समामिति पाठान्तरम् । संवत्सरं यावदेषा वृद्धि परतोऽपि महत्त्वादिकत्वाद्वैगुण्यं स्यात् ॥ १४३॥
न त्वेवाधौ सोपकारे कौसीदी वृद्धिमानुयात् ॥
न चाधेः कालसंरोधानिसर्गोऽस्ति न विक्रयः ॥ १४४ ॥ ___बहुधा प्रयोगो गृहीत्वाऽऽधिमन्यथा च आधिरपि द्विविधो गोप्यो भोग्यश्च । भोग्योऽपि द्विविधः समयादैह्यमानभोगः सरूपतो वा । आधिर्दोग्ध्री गौः पिहितसुवर्णादि । तत्र भोग्यमाधिमधिकृत्येदमुच्यते । न त्वेवाधी सोपकार इति । विविधसोपकारः क्षीरिणी गौः क्षेत्रारामादि च । तस्मिन् भुज्यमाने कुसीदे भवा कौसीदी अनन्तरोक्ता १० वृद्धिस्तामामुयात् । आधिं तु भुञ्जानो नान्यां वृद्धिं लभेत । गोप्येऽप्याधौ कालसंरोधाश्चिरमवस्थानाद्विगुणीभूतेऽप्यमोक्षमाणे न निसर्गोऽस्ति न विक्रयः । अन्यत्र च विधिनों ऽर्पणं निसर्गः । अन्यत्र संक्रामितं द्विगुणीभूतमपि पुनर्वर्धत एव । तथा च पठिष्यति
सकृदाहृतेति ' । विक्रियः प्रसिद्धः । सोऽपि न कर्तव्यः । किं तस्यामवस्थायां कर्तव्यम् । आधिं भुञ्जीत यावद्विगुणं धनं प्रविष्टे ततो मोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्टे द्विगुणे १५ धने भोग्यस्तावदेवमभोग्यस्तावत् । एंवमभोग्यस्त्वाधिः शांतलाभस्तिष्ठत्येव यावदाधाता नागतः । यस्त कथंचिद्धनिको दरिद्रतामपगतस्तावन्मात्रशेषधनः स कञ्चित्कालं प्रतीक्ष्य राजनि निवेद्य विक्रीणीत बन्धं ततो विक्रयादुत्पन्नं द्विगुणमात्मनो धनं गृहीत्वा शेष मध्यस्थहस्ते ऋणिकसात्कुर्यात् ।
ननु च " आधिः प्रणश्येद्विगुणे धने यदि न मोक्षयेत् " इति पठ्यते । एतदु- २० त्तरत्र व्याख्यास्यामः । प्रणाश्यत्वान्न पूर्वस्वामिनः स्वाम्यहानिः प्रयोक्तुश्च स्वत्त्वापत्तिः । यदि च निसर्गविक्रयौ न स्तः कीदृश्यमस्य स्वाम्यमुच्यते ? तस्मात्प्रतिषेधसामर्थेन प्रणाशवचनप्रतिषिद्धभोर्ग इति भोगानुज्ञानाथै व्याख्यायते । वस्त्रादिविषयं वा तस्य हि भुज्यमानस्य प्रणाश एव न क्षेत्रादेरिव तिष्ठतः स्वरूपात्प्रपच्यवमानस्य भोग्यता संभवति । तेनैतत्स्मृतिव्यवस्थायां व्याख्येयम् । गौणौ चात्र प्रणाशनिसर्गौ । विक्रयप्रतिषेधस्तु मुख्य २९ एव । न ह्यसौ गौणतया प्रतिपत्तुं शक्यते । एतदेव प्रस्तुत्य " न स्यातां विक्रयाधीने"
१णर-संख्या संख्यान्तरव्यपदेशं । २णर-अजीवति । ३ णर-माहीतारस्य नातिधार्मिका, तत्रायं । ४णर-विभुज्यमान भोगः स्वरूपभोगो वा । ५णर-बन्धकत्वेन ।६ णर-संक्रामिते बन्धे । ७फ-देयं भोग्यस्त्वाधिरस्य लाभं तिष्ठेद्यावदाधो न मागते तुवाधे । ८फ-बन्धन । ९ फ-भोगस्य । १०णर-ऐते स्मृती विषयव्यवस्था व्याख्येये।
For Private And Personal Use Only
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६२२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता
[ अष्टमः
इति स्मृत्यन्तरपठितम् । अत इह निसर्गोऽन्यत्राधानम् विक्रयसाहचर्यात् सदृशौ हि तौ
केनचिदंशेन ॥ १४४ ॥
न भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत् ॥
मूल्येन तोषयेच्चैनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥ १४५ ॥
ननु च प्रागप्येतदुक्तं ' न त्वेवाधाविति । सत्यम् । यत्र यावत्येव वृद्धिस्तावानेव भोगः । स पूर्वस्य विषयः । यत्र तु महती वृद्धिः स्वल्पोपभोगश्चेद्बलादिना भुञ्जानस्य सर्वेण सर्ववृद्धिहानिः। यत्र क्षेत्रगवादिर्बन्धस्तद्भोगश्च वृद्धिसमितः । सं चोपचितामपि वृद्धिं न ददाति । न च बन्धनं द्विगुणं तत्र कयाचिदतिमत्यौत्यन्तमुक्तैव वृद्धिर्निश्चेतव्या । यदि तु वस्त्रादि भुज्यमानं नश्येत्तत्र मूल्येन तोपयेदेन मांधातार मितरोऽपि वृद्धिं लभते । १० अतोऽन्यथा ददन्मूल्यमाधिस्तेनो भवेत् । यज्जातीयमाधिं भुक्तवांस्तदपहारे यो दण्डः स एव दाप्यः । स्तेनश्चौरः । अन्ये व्याचक्षन्ते । बलाद्भुते वृद्धिहानिं भुञ्जीत । तन्मूल्यत एव वा यदृणिकस्य मूल्यं मूल्यहिरण्यं यत्र भुञ्जान उच्यते 'मा मे बन्धं विनीनशो' मा भुङ्क्थाः कतिपयैरहोभिमोक्षयामि' तथाऽप्युच्यमानो भुङ्क एवेति सोऽस्य विषयः ॥ १४५॥ आधिश्चोपनिधिश्वोभौ न कालात्ययमर्हतः ||
I
१५ अवहार्यौ भवतां तौ दीर्घकालमवस्थितौ ।। १४६ ॥
1
आधिरुक्तार्थः । प्रीत्या भुज्यमानः उपनिधिस्तु शास्त्रान्तरवदन्तर्वित्त ं न्यासः । तौ चिरकालं न स्थाप्यौ । किं तार्ह ? प्राप्ते काले मोक्षणीयौ । आर्मोक्षणकाले द्विगुणीभूतं धनं तस्यातिक्रमस्तस्मिन्नपि कालेऽमोक्षणम् । उपनिधिरपि यविता कालेन नास्यावसरो 1 भवति मदीयमेवैतद्भोक्तऽहमिति स प्रत्याहरणकालः ततोऽधिकः कालः कालात्ययस्तं २० नाईतः स नै कर्तव्य इत्यर्थः । हेतुमाह । अवहार्यौ भवेतां ताविति । तौ" हि दीर्घकालमवस्थितावप्रत्याहीयमाणौ व्यवहार्याविति स्थितं । तस्माद्विगुणीभूतधनेऽधिमोक्षणे प्रयतितव्यम् । सुत्दृदुपदेशोऽयं न त्वेवाधाविति " । भूयसाऽपि कालेनापहारः यतो आधिसीमाबालधनमिति ” अतस्तस्यैवायमनुवादः ।
66
वक्ष्यति । अन्ये त्वाधिविषयमुपदेशमिच्छन्ति । यो द्वेषेण द्विगुणीभूते धने कालं क्षपति २९ तत्रिलाभं धनं नाधिकं वर्द्धते । न चास्याधुनाऽन्यत्राधानविक्रयौ स्त इह वृद्धिमयं मा लभतामित्यनेन मात्सर्येण तत्रेदमुच्यते अवहार्यौ भवेतां ताविति । अनया बुध्या मोक्ष
१ अजक्ष - भोक्तव्यं । २ णर-सा । ३ णर-अतियत्राभुक्तैकं । ४ णर-आत्मामनरो पवृद्धिं लभते । अददन्मूल्यं । ५ फ-यतो । ६ फ - विजानीष्व मा भुस् । ७ फ-पूर्व । ८ फ- अन्तर्हितोव्याप्तः । ९ फ आधिमोक्षणकालो । १० णर-अकाले । ११ फ-मोक्षः । १२ णर - तावता कालेनस्य वचनं भवति । १३ र भोगो ममेति । १४ णर-अतो । १५ णर- कर्तव्ये न भवति हे न कर्तव्यः । १६ फ- अतोऽपि
For Private And Personal Use Only
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
यतः स्वाम्यमस्य निवर्तते । यस्तु कथंचिदसति धने न मोक्षयति तस्य निसर्गविक्रयौ नं त इति । अर्थवाऽपरोऽर्थों मुखेनोपेक्षयति । परहस्तगतया शङ्कयोच्यते अवहार्यों भवेतामिति ॥ १४६ ॥
संप्रीत्या भुज्यमानानि न नश्यन्ति कदाचन ॥
धेनुरुष्ट्रो वहनश्वो यश्च दम्यः प्रयुज्यते ॥ १४७ ॥ प्रीतिरेव संप्रीतिः । तया हेतुभूतयोपभुज्यन्ते धेन्वादयस्ते न नश्यन्ति । पूर्वस्वामिसंबन्धहान्याभोक्तः सत्वापत्तिनाशः स धेन्वादीनां प्रीत्या भुज्यमानानां न भवति। ननु च सर्वस्यैवोपनिर्भोगेनापहारो नास्ति वक्ष्यति “ निक्षेपोपनिधिश्चय" इति । को विशेषो धेन्वादीनाम् । उच्यते । यत्र दशवर्षों भोगो न च स्वरूपनाशस्तत्र यत्किचिदिति सामान्यवचनेन प्राप्तेऽपहारे उपनिधेः प्रतिषेधः धेन्वादीनां तूपनिधित्वमेव नास्त्यतः प्रतिषेधस्य १० नायं विषय इति स्यादाशङ्काधाननिमित्तो हि धेनुशब्दो यदि परसंवत्सरे धेनुः स्यात् परत उपसर्या यदि गर्भमादध्याद्धेनुत्वमापद्येत तदा जनयेदाशङ्कामस्यैवेयं न देवदत्तस्य यतः प्रष्ठौहीनभोग्या प्रीतिसंभोग्यश्चोपनिधिर्येन स्वकै ग्यं परिपालयन् पुनर्भुज्यमानं दृष्टं न पुनरुपनिधेरेतद्रूपं भोग्यो ह्युपनिधिरसद्भावाभोग्यस्य च कीदृशगुणमुपनिधित्वं उपनिधेश्चासौ प्रतिषेधः तस्मादुपनिधिरूपातिकमादसति तस्मिन्प्रतिषेधे यत्नान्तरमुक्तम् । १५ उष्ट्रादीनामपि दशवर्षाणि भुज्यमानामवस्थान्तरांपत्तिः । अतस्तत्रापि नोपनिधित्वम् । वहन्निति केचिदश्वविशेषणं मन्यन्ते । वृषस्य नायं विधिः। अपरे तु गर्दभाश्वतरार्थं मन्यन्ते । दम्यो बलीवर्दः । प्रयुज्यते वाहान्यस्य स्पंदयिते।
__ अन्ये तु पुनः प्रतिषेधं विकल्पार्थ मन्यन्ते । एतव्यतिरेकेणान्यस्योपनिधेरस्ति २० कादाचित्कोऽपहारः तेन यद्वस्त्रादि प्रीत्या भुज्यतो यावत्परिक्षीणं तत्रत्येवोपहारः । न हि प्रीत्या गृहीते वस्त्रे तस्योपरिक्षीणे स्वामिनोपेक्षते पुनरवसरोऽस्ति देहि मे वस्त्रं विनाशितं त्वया तत्समेन मूल्येन संसाधयति ॥ १४९० ॥
यत्किंचिद्दशवर्षाणि सन्निधौ प्रेक्षते धनी ॥
भुज्यमानं परैस्तूष्णीं न स तल्लब्धुमईति ॥ १४८ ॥ २५ यत्किंचिद्भुज्यमानमित्यवस्थितेने संबन्धो धनीति सन्निधानात्सामान्यनिर्देशेऽपि भुज्यमानधनोपेक्षणं प्रतीयते । यत्किचिदितिं दासीदासासारभाण्डादि सर्व ग्राहयति। न
१फ-अद्यवा।२फ-बान्धवा; क्ष-बन्धवा ३णर-यःकश्चिदिति।४ फ-पाल्य । ५ ज-निर्भासितं । तत्समानमूल्येन । ६णर-संशोधयति । ७णर-भुज्यमानमपि इति विहितेन संबंधः । ८फ-पुमानत्र । धनोपेक्षणे । ९ ज-+अव्यवहिते-; णर-वीया ।
For Private And Personal Use Only
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
हि तल्लोकेऽत्यन्तं धनमिति प्रसिद्धं गोभूहिरण्याद्येव महार्ष धनमिति प्रसिद्धतरम् । तेनायमत्र वाक्यार्थः । यत्किचिद्द्रव्यं परेण भुज्यमानं धनी धनस्वामी दशवर्षाणि यावत्प्रेक्षते न किंचिद्वक्ति न राजनि व्यवहरति न कुलसमक्षं भोक्तारं वदंति ' मदीयमेतत्किमिति त्वया स्वयं भुज्यत' इति स दशभ्यो वर्षेभ्य उत्तरकालं न तल्लब्धुं स्वीकर्तुमर्हति निवर्ततेऽस्य स्वमिति यावत् । प्रेक्षणेन ज्ञेयतामात्रमुच्यते न प्रत्यक्षतैव । संनिधाविति वक्ष्यामः । न ज्ञातिसंबन्धिभिः । तथा च स्मृत्यन्तरं - ' ज्ञातिसंबन्धिभिर्विना ' इति ॥ “सबन्धिबान्धत्रैश्चैव भुक्तं यज्जातिभिस्तथा । न तद्भोगो निवर्तेत भोगमन्यत्र कल्पयेत्॥", तदयुक्तम् । अव्यवस्थैवं सति स्यात् । के ज्ञातयः के वा संबन्धिन इति संबन्धमात्रग्रहणे न किंचिव्द्यावर्त्य । तस्माद्येनान्यदीयं भुज्यते स एवं भवति किन्तु तथा १० सति परशब्दोनुवादमात्रमनर्थः कस्यापि न परव्यपदेशः स निरस्यते । यथा भार्यापती पितापुत्राविति । तत्र ह्यात्मन्यपि व्यपदेशोऽस्ति " अर्द्धां ह वा एष आत्मनो यज्जायाऽऽत्मा वै पुत्र नामासि” इति । तेन दम्पत्योः पितृपुत्रयोर्न भोगाभोगौ कारणं तेषामपि विभक्तधनानां भोगकाले प्राप्तेऽभोगो बाधक एव । भार्याया अपि स्त्रीधने भर्तृसकाशाद्गृहीते बन्धेन पत्युर्भोगे नासिद्धिः सा ह्यात्यन्तपरवती नोभयोर्विभागोऽस्ति स्त्रीधनमपि तेनैव १५ तस्याः परिपालनीयं राज्ञा ' स्त्रीश्रोत्रियद्रव्यादन्यत्र' इति च पठ्यते । एवमनेन स्वामिन उपेक्षमाणस्य स्वाम्यहानिरुक्ता । कस्य तर्हि तत्संभवतीत्येवमर्थमुत्तर श्लोकः ॥ १४८ ॥ अदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते ॥
1
भग्नं तद्व्यवहारेण भोक्ता तद्द्रव्यमर्हति ॥ १४९ ॥
न स तलब्धुमर्हतीत्यस्य शेषः । अजडचेदपोगण्डो यदि जडः अप्रतिपत्तिमान् २० पोगण्डो बालः प्राषोडशाद्वालः पोगण्ड इत्युच्यते । एतच्च स्वधनसंरक्षणासामर्थ्यकारणानामन्येषामप्युपलक्षणार्थं । मद्यद्यूतविशक्तता दीर्घरोगगृहीतता तपःस्वाध्यायैकपरत्वं व्यवहारेष्वनैपुण्यं वागिन्द्रियाभावो बाधिर्यं यस्यैतेऽसामर्थ्यहेतवः सन्ति न तदीयै धने भोक्तुर्वहुतरेणापि कालेन स्वत्वमापद्यते । विषये चास्य भुज्यते । अस्येति धनिनः प्रत्यवमर्शः विषयः काश्मीराणां कश्मीरपञ्चालानां च पञ्चाला यदि भोक्ता च स्वामी २५ चैकस्मिन्नेव देशे वसेत्तथापि शक्तिविहीनस्यायं व्यवहारः । अत्रापि व्याख्याने प्रपञ्च एवायं । अजडापौगण्डग्रहणस्य प्रदर्शनार्थतयां व्याख्यातत्वात् तेन यस्य जानतो यदुपेक्षांकारणं न संभाव्य ते तदीयं धनं दशवर्षाणि भुञ्जानो भोक्तवार्हति तस्य तत्स्वमित्यवगर्तव्यम् ।
१ णर-त्वत्प्रेक्ष्य ज्ञात्वा । २ णर मुत्रभ्राति । ३ णरज्ञायता । ४ णर-सपर । ५ णर- स्त्रीधनेन । ६ णर - आः - पोगण्डस्यापि वासितः । ७ णर-भोक्तरिति शक्रता राज्ञा व्यवहारेषु । ८ नैपुण्यं - ार - तदीय धनं । ९ फ-प्रदर्शनव्याख्यानत्वात् । १० फ - प्रज्ञानोपसंभाष्यते । ११ णर - सातव्यम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
- ६२५ ननु च न भोगात्स्वत्वं युक्तं स्वत्वे सति भोगो युक्तः । भोगाद्धि स्वत्वेऽव्यवस्था स्यात् । यश्चायमवधिर्दशवर्षाणीति स स्मृत्यन्तरेण न सर्वस्मिन्धन इष्यते । किं तर्हि ? "पश्यतोऽब्रुवतो भूमेहा॑निविंशतिवार्षिकी" इति (या.व. स्मृ. व्य. २४)। अन्ये तु विंशतिवार्षिकेणापि भोगेन स्वाम्यमनुमन्यन्ते । एवं ह्याहुः " अनागमं च यो भुङ्क्ते बहून्यब्दशतान्यपि " । तथा " संभोगो यत्र दृश्येत न दृश्येतागमः क्वचित् । आगमः कारणं तत्र न संभोग इति स्थितिः" ।
त्रिपुरुषभुक्तिवादिनस्तावदेवं पठन्ति ( नारदीये १।९१)
“यद्विनागममत्यन्तं भुक्तं पूर्वस्त्रिभिर्भवेत् । न तच्छक्यमपाहत क्रमात्रिपुरुषागतम्"।। अस्यायमर्थः । आगमोदानाद्यसति तस्मिन्यद्भुक्तं पितृपितामहप्रपितामहैस्तच्चतुर्थस्य सिध्यति न तु विंशत्या वर्षैः । तत्रान्यत्रोक्तम् "आदौ तु कारणं दानं मध्ये भुक्तिस्तु सागमा । अन्ते तु भुक्तिरेवैका प्रमाणं स्थावरे भवेत्॥" तृतीयस्य भोगात्सिद्धिर्न प्रथमद्वितीययोः पितृपितामहयोरस्यापि न विंशतिवर्नोगः प्रमाणम् । अन्ये त्वागमरहितस्य वार्षशतिकस्यापि भोग्यस्याप्रामाण्यमनुमन्यन्ते । । तथा चाहुः " अनागमं तु यो भुङ्के बहून्यब्दशतान्यपि । चौरदण्डेन तं पापं दण्डयेत्पृथिवीपतिः ॥ १५ "भोगकेवलतां यस्तु कीर्तयेन्नागमं क्वचित् । आगमः कारणं तत्र न संभोग इति स्थितिः"॥ या तु बहून्यब्दशतानीति तदाहर्तृविषयमात्मीयमेव भोगम् । चिरकालत्वे हेतुमाह । तस्य पितृपितामहभोगेन विना न सिद्धचतीत्यर्थः । कथं पुनरेकस्यानेकाब्दशतो भोगः पुरुषस्य । नैष दोषः । चिरकालप्रतिपादनपरी बहुत्ववचनाः शतं सहस्रमित्यादयः शब्दाः। यथा “शतायुर्वै पुरुषः शतवीर्यः शतेन्द्रिय" इति । एतदुक्तं भवति । विंशति- २० वार्षिकाद्भोगादधिकादपि न प्रथमभोक्तभॊगात्स्वत्वसिद्धिरथवा तत्परस्यापि न सिद्धयतीति यथाश्रुतमेव। न हि बहुष्वब्दशतेष्वागमस्मरणं संभवति । ततश्च चिरन्तनदेवायतनब्राह्मणमठग्रामा राजभिरपहियेरन् लेख्यशासनमपि राजाधिकृतलेखकलिखितमिति चिरन्तनेषु नैव प्रत्यभिज्ञायेत । कूटशासनमपि संभाव्येत । तस्माच्चिरन्तनो भोगः स्वत्वकार्यः स्वत्वस्य दानाचारामसंभावनाया ज्ञापको हेतुने तु कारकः । अत एव भक्तिः प्रमाणमध्ये २५
१णर-परतो । २णर-अन्यस्य वार्षशतिकस्यपि भोगस्य प्रामाण्यं नानुमन्यन्ते ३ णर-हि । ४णर-भोगछलोपदेशेन संज्ञेयस्तु तस्करः । इति उच्यते । यत्र चेदुक्र भोगोनैव प्रमाणमिति तदयुक्तं । सर्व. स्मृतिकारै त्रिपुरुषस्य भोगस्य प्रामाण्येनाभ्युपगनत्वार । ५णर-चिरकालसिद्धिहेतुमाह । ६ ज-परवत्व वचनाः फ-परत्ववचनाः । ७ फ-तत्पुत्रस्यापि । ८णर-ग्राम ।
For Private And Personal Use Only
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६२६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[अष्टमः
पठिता ॥ “लिखितं साक्षिणो भुक्तिः प्रमाणं त्रिविधं स्मृतम्" इति । न तु स्वत्वकारणमध्ये " सप्तवित्तागमा इति " " श्रुतशौर्यतपःकन्या " इत्यादौ च । अथवा यत्र बलादिभोग कारणं संभाव्यते तद्विषयमेतत् । अनागममित्यादि त्वत्रैव प्रकरणे पठितम् (नारदीये १।९२) "याचितावाहितं न्यस्तं बलावष्टब्धयाचितम्। अप्रत्यक्षं च यद्भक्तं षडेतान्यागमं विना"॥ इति ।
ननु च ' आधिः सीमा' इत्यनेनैवायमर्थः सिद्धःउक्तस्य कालस्य त्रिपुरुषं यावद्भुङ्क्ते स एवार्थः । अयं तु तत उत्तरकालमपि निवृत्त्यर्थमारभते । तथा च बहून्यब्दशतानीत्यत्र वचनमन्वाहितं यत्प्रकटमन्यथा प्रदान्तर्हितमन्यदवस्थाप्यते बन्धोपात्हतं रात्रौ सन्धिभेदछलादिना बलावष्टब्धत्वं प्रसह्येति विशेषः । शिष्टं प्रसिद्धम् ।
यदि त्रिपुरुषा भुक्तिः प्रमाणं कस्तर्हि यदुक्तं "पश्यतोऽब्रुवतो भूमेहानिर्विंशतिवार्षिकी" १० इत्यस्यार्थः । । केचिदाहुः कियन्तं कालं भुञ्जानस्य सति लेख्यदोषादौ सक्ताभियुक्तादि
कृतत्वं क्रमाक्षरविलेपादसत्यनयाभ्यामधमर्ण उच्यते । संदिग्धरूपमपि लेख्यमियता भोगकालेन निश्चीयते । अन्ये त्वार्यत्रैव तामेव भूमिरेकस्य बन्धायार्पयति तामेव चापरस्यैकस्याऽऽद्यं प्रमाणमपरस्य पाश्चात्यं तत्र सत्यपि प्रामाण्यस्याद्यत्वे पाश्चात्यो
विंशतिवार्षिको भोगो बलवानेतच्चायुक्तम् । । येनैव स्वीकृतो बन्धस्तथैव सः' १५ " आधेः स्वीकरणात्सिद्धिः" इति वचनात् स्वीकारश्च भूमेर्मोगामिलाषेव तेनेदृशे विषये
स्वल्पेनापि भोगमिति कालेन बन्धसिद्धिः । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् " विद्यमानेऽपि लिखिते जीवत्स्वपि हि साक्षिषु । विशेषतः स्थावराणां यन्न भुक्तं न तत्स्थिरम्"। इति । विशेषग्रहणं गवाश्वादावभुज्यमानेऽपि नासिद्धिर्यतस्तेनावश्यंभोग्यास्तथाहि भवेद्गौर्गर्भ गृह्णाति कीदृशोऽा अतो भोगः भमिस्तु सर्वदा फलदेति भोगलाभमन्तरेण न बन्धत्वसिद्धिः । तत्रापि कथंचिदुपेक्ष्यमाणस्य तु यच्छतः प्रथमभोगकाल एव यदि द्वितीयेनाऽऽधिग्राहकेण संनिकर्षादिना स्वीकृतः स्यादितरेण वाद्य प्रमाणवता देशविप्रकर्षात्कार्यव्यासङ्गाद्वा न स्वीकृतस्तदा विचार्यते नेयता तदसिद्धिः । यदों तु गृहति धिरेव समनन्तरं राज्ञा प्रव्राजितो महान्तंव्याधिमाससाद न वाऽस्यान्योऽर्थरक्षाद्यधिकृतः
काश्चदस्ति स चिरेणाप्यागतः सिद्धावपि निरुपधिप्रमाणकाले लभत एव स्वीकृतमप्यन्येन । २५ अन्ये तु भ्रातूणां न्यूनाधिकविभक्तानां पुनर्विभागः समीकरणार्थ उक्तः स
विंशतिवर्षेभ्य ऊर्ध्वं नास्तीत्येवमर्थमिदमाहुः । एतावन्मात्रफलत्वे तत्रैवाभिधानमुचितम् । सामान्याभिधानं तु प्रकरणोत्कर्षेणान्यविषयतामपि ज्ञापयति ।
१णर-त्रिपुरुषायायुक्तरपवादो । २णर-सिद्ध । ३ णर-इयन्तं । ४ णर-भोगाभिस्यंग एव । ५फ-न विज्ञो । ६ णर-कीद्दशोन्यो भोगोपि न दोष । ७जर-उद्यच्छतः। ८णर-संगानस्वी । ९ जयदि । १० ज-तोधिरेव ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
अपरे तु खिलीभूता भूमिर्यन क्षेत्रीकृता तंत्र भूमिस्थानोपभोग उक्तः । स चेदेतावन्ति वर्षाणि निगृहीतस्तथा सूत्रक्षेत्रयन्त्रैश्च स्वामी भूमित्वेन स च विषय इत्येवमाहुः । इह भवन्तस्त्वाहुर्यो समानदेशौ समानसामर्थ्यो समानस्वभावौ समानधनौ तत्प्रयोजनावपरस्परसंबन्धिनौ तयोरन्यतरस्येतरेण भुज्यमानमियन्तमवधि समक्षमुपेक्षमाणस्यास्यैव स्थाव. रेषु स्वाम्यं किन्तु त्रिपुरुषभुक्तिविरोधात् । सर्वेण सर्व विरुद्धे ह्येते स्मृती ते न किमपि ५ कल्पनमहतो येनास्ति च स्वाम्यं नास्ति चेत् किंचिद्युज्यते तत एव व्यवस्था युक्ता ।
यद्यपि सत्वागमकारणानि बहूनि सन्ति दानविक्रयबन्धकारणादीनि तथाऽप्यनुपलभ्यमानकारणविशेषे विंशतिवार्षिकभोगेऽनन्तरादर्शितविषये बन्धरूपताऽभ्युपगन्तुं युक्ता चञ्चलं भोग्यं च स्वत्वं वस्त्वपचये तत्प्रत्याहाँ लभ्यते । ततश्च त्रिपुरुषा भुक्तिः सर्वस्य स्वमापादयति दानविक्रयसंभावना यावत्येव सा वार्षिकी भविष्यति विंशतिवार्षिकेषु भोगेन १० किंचिदनुपपन्ना । यत्रोभावप्यागममन्तरेण भोगमात्रबलात्प्रवृत्तौ तत्र पूर्वो भोगश्चिरन्तनोऽपि विंशतिवर्षभोग्येन सांप्रतिकेन निरुपाधिना बाध्यते । दण्डपूर्विकयाऽत्रागत इयत्कालो भोगः त्रिपुरुषागताया मुक्तेर्वाधिक इत्युक्तं भवति ।
भनं तद्यहारेणेति । व्यवहारग्रहणं धर्मनिवृत्यर्थम् । तेन यदि कथंचिजानीते तदा जीयेत । तदापि त्वनेनोपनिधिभोगज्ञापने प्रमाणं नास्ति । तेन व्यवहरतो जीयन्ते १५ तद्धर्मो नास्ति । तादृशेन भोगेनापि हत इति तिष्ठत्वेतत् ॥ १४९ ॥
* आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधिः स्त्रियः॥
राजस्वं श्रोत्रियस्वं च न भोगेन प्रणश्यति ॥१५०॥ आधीयत इत्याधिबन्धकद्रव्यं गोभूहिरण्याद्युच्यते । यच्चोत्तमर्णाद्धनमादीयते । उपनिधिः शास्त्रान्तरेणान्तर्हितो न्यास उक्तः । यदप्रदर्शितरूपं सचिन्हवस्त्रादिना पिहितं २० निक्षिप्यते । प्रीतिभोग्यं तु युक्तमुपनिधिशब्दवाच्यम् । तस्य निक्षेपग्रहणेनैव गृहीतत्वात् । सीमा मर्यादा । ग्रामादीनां बहुसाधारण्याद्ध तत्रोपेक्षा संभवति । गृहादीनां तु प्राकारपरिखादिरूपा द्वित्रिहस्तपरिमाणरूपा द्वयोः साधारणी याऽन्यतरे कथंचिदुपनीयमाना स्वल्पत्वाद्भोगस्य कश्चित्कियन्तं कालमुपेक्ष्य तत्रापि दानादिसत्वापगमहेतुं संभावयतः ।
* [यद्विनागममत्यन्तं भुक्तपूर्वत्रिभिर्भवेत् ॥
न तच्छक्यमपाहतु क्रमाधिपुरुषागतम् ॥१॥] १ ज-अत्र । २ णरज-यन्त्रैवरे स्वामीत्येवमादिविषय इत्येवमाहुः । ३ णर-ततःस्वंप्रदत्तेषु पामुत लभ्यते । ततोल्पस्वपुरुषानुभक्ति । सर्वेण सर्वस्वाभ्यां आत्पादयति । ४ जरण-श्रोत्रियद्रव्यं नोपभोगेन जीर्यते । ५णर-निकृष्यते । ६जरण-उपेक्ष्यतापि तत्रापि ।
For Private And Personal Use Only
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६२८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
५ अतस्तत्पुत्राः पौत्रा वा गूढचिन्हादिना प्रज्ञापितसीमत्वादाच्छिन्दन्त्येव । वाल
धनं दृष्टान्तार्थ पोगण्डशब्दस्य दर्शितत्वादित्युक्तम् । स्त्रियो दास्यः । भार्या वा । नेतरस्याधनस्यापहार उक्तो 'धनस्य दशवार्षिकी ' इति ।
ननु च नेह धनमस्ति यत्किचिदिति वस्तुमात्रनिर्देशोऽयम् । नैवं धनीति सम्बन्धेन १० विषयतैव यत्किचिदिति सामान्यशब्दस्य प्रतीयते । क एवमाह स्त्रियो न धनमिति ।
इत्यं विनियोज्ये द्रव्ये धनशब्दो वर्तते । अथास्मादेव स्त्रीधनात्स्वत्वमात्रोपलक्षणं धनोप" मानेन पुमांसोऽपि भोगेन दासाः स्वीक्रियन्त एव ।
राजस्वं देशेश्वरा रानानस्तेषां धनम् । ते हि महाधनत्वादुच्चत्वान्वयं धनमन्विच्छन्तो विरुतभेदादिभिर्निधनीक्रियन्ते तदूनापेक्षया श्रोत्रियद्रव्यं श्रोत्रिय नाभियुक्तिः ॥ १५० ॥ १५ यः स्वामिनाऽननुज्ञातमाधि भुङ्क्तेऽविचक्षणः ॥
तेनावृद्धिर्मोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्कृतिः ॥ १५१ ॥
उक्तं न भोक्तव्यं बलादाधिं भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत्' इति सर्वस्य हि ग्रहणमुच्यते । तत्र निषिद्धो भोगे बलादाधिं भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेदिति सर्व हारयत्येव वृद्धिमनभिहित: प्रतिषेधनं रहस्युपभुज्यमानभोगेन चाधिनश्यति । रूपसुवर्णालंकारादावर्द्धवृद्धित्यागोऽनेन श्लोकेनोच्यते । यत्तु नवं महाघमलङ्करणवस्त्रादि परिधीयमानं नासितं तत्र न केवलं वृद्धिहानिर्यावद्धनं न नष्टं तत्परिपीड्य मूलतः प्रविशतीति महत्तरैर्व्याख्यातम् । यज्वना तु व्याख्यानं यत्र स्वामी व्यवहरति अध्यधीनश्च तत्राप्यधीनेन बन्धो दत्तः स्वामिना च दृष्टस्तत्र धारणकेन कस्मिंश्चिदवसरेऽप्यधीनः पृष्टः प्रयोजनं ममानेन बन्धेनास्ति तत्रोप
निधिायेन तेनानुज्ञातः कालान्तरे भुञ्जानं यदि स्वामी पश्यस्तदनुज्ञातं बन्धं क्षपितवान् । २५ सतीदृशे विषयेऽद्धवृद्धित्यागः। तद्युक्तम्। यतस्तुल्यो व्यवहारः परस्परापेक्षः स्वामिभृत्ययोः।
तत्र तत्रान्यतरेणानुज्ञाते नायमनुज्ञातः प्रयुज्यते । अधर्मतः स्वामिशब्दस्यार्थे स्वत्वमीदृशि विषये भवति । अन्यथा बन्धं यो ददाति सोऽवश्यं स्वाम्येन अध्यधीनस्तु न स्वामी यद्येवं चौरस्तर्हि तस्मात्स्वामित्वाध्यारोप उपयोगे वाध्यधीने स्वाम्यनुज्ञाव्यवहारा
ब्रह्मदत्तवदतः पूर्व एवार्थः । ३० स्वामिग्रहणं पादपूरणार्थम् । भुङ्क्तेऽविचक्षण इत्यकारः संहितया प्रश्लिष्टनिर्दिष्टो वेदि
तव्यः। यस्या ह्यस्ति बुद्धिवृद्धिर्ममास्त्येवाधिको लाभो वस्तुभोग इति सो विचक्षणः। न हि
फ-रूट्या । १ण-र-धनुग्रहणमस्ति । २फ-त्रियो धनमिति । ३ण-र-विनिमयाद्याते। ४ण-र-श्रोत्रियवि द्यातियुक्ता । ५ ण-र-निष्पत्तिः। ६ ण-र-सर्ववृद्धिनो धनि इह त्वर्धवृद्धिग्रहणमुच्यते । ७फ-र-तस्योप। ८ ण-र-नश्येत् । ९फ-रूपवर्णा ।
For Private And Personal Use Only
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
६२९
लोके शास्त्रवियोजनीया स्थितिः । यदुभौ लाभश्च भोगश्च वृद्धिः स्यात्तेन सा वृद्धिभोक्तव्या। निष्कृतिपरशुद्धिर्विनियम इति यावत् । अन्ये तु द्विगुणीभूतेऽप्यमोक्ष्यमाणे प्रतिषेधमिममिच्छन्ति । तस्य हि स्वल्पोऽपराध इति वदन्तः प्रथमं तावदादावेव तैर्याज्ञवल्क्यवचनस्य विषयो देय ' आधिः प्रणश्येदिति ' ॥ १५१ ॥
कुसीदवृद्धिगुण्यं नात्येति सकृदात्हता ॥
धान्ये सदे लवे वाद्ये नातिक्रामति पञ्चताम् ॥ १५२॥ लाभार्थो धनप्रयोगः कुसीदं । तत्र वृद्धिः । अथवा प्रयुज्यमानं प्रयोक्तृसंबन्धिधनमेव कुसीदम् । यदायं स्वल्पं दत्त्वाऽधिकं ग्रहीष्यामीति धनं दीयते तत्कुसीदं तत्र वृद्धिः। सा द्विगुणत्वं नातिकामति । तावदुत्तमणेन वृद्धयर्थं धनं दत्तवताऽधमर्णाद्रहीतव्यं यावन्मूलधनं द्विगुणं प्रविष्टम् ।
ननु वृद्धद्वैगुण्यं श्रूयते । मूलेन सह त्रिगुणं प्राप्नोति । नैवंगुणोऽवयव उच्यते । स तावदवयविनमपेक्षते । प्रकृतं च धनम् । अतः प्रयोगविषयस्य धनस्यानेन प्रकारेण द्वैगुण्यमुक्तं भवति । तथा च स्मृत्यन्तरं " चिरस्थाने द्वैगुण्यप्रयोगस्य मोच्य आधिः स तदुत्पन्ने प्रविष्टे द्विगुणे धन " इति । ___वृद्धिश्चानेकरूपा । कोर्षापणेषु प्रयुक्तेषु कार्षापण एव वर्धते । क्वचित्सन्ततिः १५ स्त्रीपशूनां वेति संततिः । कचिदाधिभोगः गोभूम्यादेः । तत्रेदं द्वैगुण्यं सरूपवृद्धिविषयं केचिदाहुः । तत्र हि मुखं वृद्धेद्वैगुण्यं प्रतीयते संततौ न विज्ञायते । किं सङ्ख्यायाऽस्य द्वैगुण्यमुत परिमाणेनोन्मानता वेयमतो वेत्यादिनिश्चये पशूनां मूल्याद्धि महार्घत्वं हस्त्यश्वादिषु क्रयविक्रयादौ दृश्यत एव । महाप्रमाणा हि महा; भवन्ति ।।
ननु च संततौ सारूप्यमस्त्येव। गोः संततिगैरिव । तत्र भेदोपन्यासो न युक्तो वृद्धिसरूपा २० संततिश्चेति । उच्यते । नैकजातीयत्वमात्रेण सारूप्यं भवति । किन्तु वयःपरिमाणादिसाम्येन । अतो युक्तो भेदोपन्यासः । भोगलाभेऽपि कुतो द्वैगुण्यप्रतीतिरूपकाणि जनयतु गावः प्रयुज्यन्ते । गोभूम्यादिपयोयवसादयो यथासंभवं भुज्यन्ते । तत्र कीदृशं द्वैगुण्यं समाचारश्च क्वचिदृश्यते । वर्षशतानि भूमिरामूलहिरण्यादानाद्भुज्यते । पठति च याज्ञवल्क्यः “आधिश्च भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते" (व्य.९०) इति । अत्रोच्यते । वृद्धिमात्रे २५ श्रूयमाणे द्वैगुण्यं कथं विशेषेऽवस्थाप्यते । न हि स्तुत्या सामान्यप्रतिपत्तिर्भवन्ती विना
१ फ-कुशीदं । २ र-रूपकेषु प्रयुक्तेषु रूपका एव वर्धते । ३ र-क्वचित् । ४ फ-संख्यास्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
६३०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
प्रमाणेन विशेषेऽवस्थातुमर्हति । यत्तु संततावनुपपन्नं द्वैगुण्यमित्यवगमे यत्नः क्रियतां मूलमर्षेण परिनिश्चितवता वृद्धिस्तत्सामान्या यत एव तज्जातानां भवति भूमिभोगेऽपि यवसगोधूमादौ तत्पच्यमानस्यार्थतः शक्यत एव समत्वं निश्चेतुं । उपकारवचनोऽपि गुणशब्दोऽस्ति । क एवं सति समगुणो भवति क उपकारको भवतीति गम्यते । अनेन ५ यावन् मूल्यं गोधान्यविनिमयादुत्पद्यते तावदेव चेत्तत उत्पन्ना वृद्धिस्तदा भवति समगुणत्वे परिमाणादिसाम्याभावेऽपि यस्तु कचित्समाचारो भवतैव परिहृतः कचिद्रहणं प्रयुञ्जाने समाचारभ्रंशसंभव स्मृतयो नियामिका अर्थवत्यः ' अक्षीणि मे दर्शनीयानि पादा मे सुकुमारतरा' इतिर्वत्प्रयोगाहहुष बहुवचनमिति शांत्रमारभ्यते । असति विप्रयोगदर्शने प्रत्याख्यायते । उपसर्जनोपसर्ग पौर्वापर्यप्रयोगसिद्ध्यर्थमुक्तम् । न हि कश्चित्प्रपचतीति १० प्रयोक्तव्ये पचति प्रेति प्रयुक्त इति वचनमपि “आधिस्तु भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते " यावद्दानात्तैद्द्विगुणमप्रविष्टम् इत्यपि शक्यते नेतुं स्मृत्यन्तरैकवाक्यत्त्राच्चैतदेव युक्तमध्यवसातुं उपपादितं चैतन्निपुणतोऽन्यत्र ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सकृदाहिता सकृदित्यनेन व्यवस्थापितोऽङ्गीकृतः पुनःपुनःप्रयोग इति यावत् । आधानं स्थापनमुच्यते । वचनव्यवस्थया च निरूपणं स्थापनमेव पुनः प्रयोगस्य द्विगुणी१५ भूते धने आदीयमाने भवति । यदा द्विगुणो हि वृद्ध्यर्थ उत्तमर्णोऽधमर्णश्च तदीयेन धनेन महत्कार्यं करिष्यन् करणपरिवृत्तिं करोतीति या प्राक्तनी वृद्धिरियं वाऽद्यप्रभृति वर्धत इति तदा द्विगुणभूतमपि पुनर्वर्धत एव । पुरुषान्तरसंचारेण वा यदि द्विगुणीभूतं धनिकस्योपयुज्यते तदाऽधमर्ण उच्यमानोऽन्यपुरुषं ददतमर्पयति 'एष त इयद्भिरहोभिर्दास्यतीति' तत्र स्वहस्तं दीयमानं पुनर्वर्द्धते । न चायं दानं प्रति प्रतिप्रतिभूः किन्तु निक्षेप्ता दातैव । २० एतत्तु ऋजुना पुरुषान्तरमसंक्रान्तमिति व्याख्यातम् । अथवा प्रागपि द्वैगुण्याद्यदा बन्धमन्यस्मै प्रत्यर्पयति दीनारेषु सलामेषु द्वित्वे तस्याबन्धस्य एष तु धर्माक्षको बन्धस्य प्राग्वृद्धौ स्थितायां तस्मादह्नः प्रभृति पुनद्वैगुण्यमाप्नोति । यदा तदीयं बन्धकं तदनुज्ञयोतमर्णेनान्यत्राधाय स्वधनं गृह्यते तदा वर्धत एष पुरुषान्तरसंचारः । उभयत्वाद्द्विगुणीभूते प्रयोक्ताऽधमर्णकेन प्रकारेणान्यस्माद्रहणमनुज्ञाप्यते । यदि वाऽस्मादन्यगृह्यते ग्रहीता २५ देशान्तरं गमिष्यन् कार्यान्तरेण चान्यत्र संचारयति ऋजुस्तु तस्मादेवाधमर्णादनवी कृते प्रयोगे द्विगुणाधिकां वृद्धिं नेच्छति । अत आइ पुरुषान्तरमसान्ते पुनः क्रिया प्रयोजनं
१ फ-दृष्टवियोगत्वात् । २ फ- चारभ्यते । ३ फ-उपसर्गपूर्वापर्य । ४ र प्रीति । ५ र दानाह । ६ र उपचितुं, ज-तं । ७ र व्यवस्थापितेन नधीकृतः । ८ र मपिकस्योपमुख्यै । ९ फ- असतो
For Private And Personal Use Only
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
६३१
च वक्ष्यामः। ये तु व्याचक्षते या वृद्धिरुपचिता सांवत्सरी युगपत्सर्वे वा नीयन्ते तत्रायं विधिः । या पुनः प्राप्तदानाऽपि सर्वा न दीयते तत्र द्विगुणादधिकग्रहणमपि तेषां न शब्दो यथार्थो नाप्याहित इति । सांवत्सरी तावदुपचिता ग्राह्या द्वितीयसंवत्सरे पुनरानयनमस्त्येवेति न क्वचिद्वैगुण्यनियमः स्यात् । अथ यो द्विगुणीभूतं सलाभं धनमानयति तत्राधिक. निषेधस्तु प्राग्वैगुण्यावृद्धिमात्रदायसमर्थो वृद्धिं ददाति । मूलं तस्यापरिमितग्रहणमिति । ५ एतदपि न किंचित् । यः संवहति तस्यानुग्रहो न्याय्यो नाधिकग्रहणम् । यस्तु राजा द्विगुणीभूतमपि कथंचिदाप्यते तस्याधिकमोक्ष इत्येतदन्याय्यम् । न चाहितेन्यस्य शब्दस्या. यमर्थः । अप्याहृतेति' पाठान्तरम् । तथापि सकृच्छब्दो न निश्चितार्थोन्यायात्तु परित्यक्तः स्वकृतश्च पाठः स्यान्न मानवी स्मृतिरित्युक्तैव व्यवस्था न्याय्या ।
धान्यादिषु पञ्चता पञ्चगुणतां नात्येति । स्मृत्यन्तरे धान्ये चतुर्गुणोक्ता १० "हिरण्यवस्नधान्यानां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा" इति । तत्र व्यवस्था यदि दरिद्रभूतः प्रयोक्ता ग्रहीता च महाधनसंपन्नस्तेन धान्येन महान्तमर्थ कृतवांस्तदा पञ्चगुणाऽन्यथा चतुर्गणा सा च फलं वार्षम् धान्यस्य पृथगुपादानात् । मालवकउदीच्येपूर्णाविषयः प्रसिद्धः । वाह्यो गईभोष्ट्रबलीवविः ॥ १५२ ॥
कृतानुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिद्धयति ॥
कुसीदपथमाहुस्तं पञ्चकं शतमर्हति ॥ १५३ ॥ अनुसरन्त्यनुधावन्त्यनुवर्तन्ते सर्व एवार्था एतमित्यनुसारः । शास्त्रोदितः समाचारः । स च विविधोऽशीतिभागादिः पञ्चकशतपर्यन्तस्तस्मादधिका वृद्धिः कृता यावत्तथाऽधम”नोत्तमर्णस्य न सिध्यति कुतो व्यतिरिक्ता यतः शास्त्रबाह्येत्यर्थः ।
अर्थवादान्तरमाह । कुसीदपथमाहुस्तमिति । कुपुरुषा यत्र सीदन्ति कुशीदं २० धर्मेण तद्धनिनो लक्ष्यन्ते । कुशीदीनामयं पन्था मार्गो व्यवहारो न साधूनामिति निन्दा । यस्यावश्यमधिका कर्तव्या महद्धि कार्यमयं मदीयेन धनेन साधयतीति बुद्ध्या तदा वर्णविभागमनपेक्ष्यं पश्चकं शतं ग्रहीतुमर्हति । लिप्सेदर्थ इदमुच्यते । पाठान्तरं 'कृतानुसारादधिकेति' यस्याकिंचनस्य सतः स्वल्पा कृता तेनैव धनेनान्यथा वा महार्थतां प्राप्तस्तस्यानुसारादधिका क्रियमाणा न सिध्यति यः परं पञ्चकशतमर्हति ॥ १५३ ॥ २५
नातिसांवत्सरी वृद्धि न चादृष्टा पुनहरेत् ॥
चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिता कायिका च या ॥ १५४ ॥ १अ-न्यायमुपरित्यक्तः।
For Private And Personal Use Only
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
६३२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
1
संवत्सरे भवा सांवत्सरी । अतिक्रान्ता सांवत्सरी । भवप्रत्ययार्थः सामर्थ्यादन्त-र्भूतः । अथवा संवत्सरमतिक्रान्ता अतिसंवत्सरेति प्राप्ते वृद्धीकारौ छन्दस्तुल्यत्वात्कर्तव्यौ । येषां वृद्धिरनन्सप्रक्रान्तपञ्चकं शतं सर्ववर्णविषया सा संवत्सरं यावद्ग्रहीतव्या । नातीते संवत्सरे! अथवा यावत् संवत्सरं संवत्सरो वर्णः न यावद्वृद्धिर्न मार्गणी । अधमर्णेनापि संवत्सरादूर्ध्वं न विलंबितव्यम् । विनिर्हरेद्विनिष्कृष्य स्वधनादारम्योपनयेदित्यर्थः । अर्वागपि संवत्सराद्या दयिते साऽप्यतिक्रान्तसवत्सरैव । अथवा मासादारभ्य संवत्सरस्य यावद्वृद्धिः परिमाणतो निरूपितव्या । मासेन यद्वर्द्धते संवत्सरेण वेत्येवं प्रयोगः कर्तव्यो न तु संवत्सरद्वयस्य लाभर्थी कदाचिचिरकालं ग्राहयति किं मे कतिपय मासिकेन लाभेन यदि द्वे वर्षे ततोऽधिकं वा गृह्णासि तग्रहणे एषा वेयता कालेन वृद्धिस्तत्रार्वाचीनमपि दददधमर्णे द्विसां१० वत्सरीं यथा कालकृतां तदा दाप्येत । " एकां वृद्धिमैनादेयां न दद्यान्नापि दापयेत्” इति । यथा मासिकी वृद्धिः प्रथमे मासि द्वितीय एवान्हि शोधयन्दाप्यते तथा यदैवमभ्युपैति संवत्सरेण यद्वर्धत इति तदा तथैव दाप्यते न तु तदधिककालकृता । न चादृष्टां विनिर्हरेत् । शास्त्रे या न दृष्टा दशैकादशिकाद्या पञ्चकादधिका न तां गृह्णीयात् । ' व्यतिरिक्ता न सिध्यति ' इत्यस्यैवायमनुवाद इति केचित् । इदं तु युक्तम् । अदृष्टाम१५ नुपचितामित्यर्थः । यावद्बहुभिर्मासैर्न संहतीभूता तावन्न मौह्या दिवसवृद्धिर्मासवृद्धिः ।
२०
www.kobatirth.org
66
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ननु च ' मासस्य वृद्धिर्गृहीयात् ' इत्युक्तं परिमाणं मासिकं तद्वृद्धेर्न तु ग्रहणं । “चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिका कायिका च या " तामपि न विनिर्हरेदित्यनुषङ्गः । नैवादद्याद्यस्याधमर्णस्य प्रतिषेधस्तथापि सामर्थ्यादुत्तमर्णस्यैव द्रष्टव्योऽधमर्णो ह्यार्तः किं न करोति । अथवा विनिर्हारो ग्रहणमेव । तेनोत्तमर्णस्यैव शाब्दः प्रतिषेधः ।
ननु च द्विकादिवृद्धिविधानाच्चक्रवृद्धयादीनां प्राप्तिरेव नास्ति । किं प्रतिषेधानुषङ्गेण ? उच्यते । अप्राप्तः प्रतिषेधः पाक्षिक वृद्धिमनुमापयति । यथाऽऽधानेन ब्रह्मसामाभिगायेदित्यविहितं सामगानं प्रतिषेधे' नास्तीति ज्ञापयति तेनैता अपि प्रतिषेधद्वारेणाभ्यनु - ज्ञायन्ते । केषांचिदूनव्यवहारिणां चक्रवृद्ध्यादयोऽपि भवन्ति । तेन स्थलपथवारिपथिका वणि यथोक्तं ( या०व० व्य० ३८ )
'कान्तरगास्तु दशकं सामुद्रा विंशकं शतम् । दद्युर्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्वे सर्वासु जातिषु॥” इति । २५ कान्तारगादीनामेव स्वकृता सर्वजातिविषयासाधारणी वृद्धिर्न त्वन्येषां । तत्र चक्रवृद्धिः स्मृत्यन्तरे पठिता । ' वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः ' ( नारदीये १ । १०४ ) ।
१ ज-संवत्सरं । २ र लोभायां । ३ र कतिपयमासकेन । ४ र कायकृता वा दाप्यते । ५ ज-दी ६ फ-गृह्या । ७ र-न दद्यात् । ८ र सामानि गयेयेदिति । ९ र-धं । १० र व्यवहारिणां ।
For Private And Personal Use Only
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
अन्ये तु चक्रवद्यानगन्न्यादिमतां तद्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः । तेषां यस्मिनहनि चक्रं वर्तते तत्रैव वृद्धिः । यदा तु नदीसंतारे दुर्दिनादिना अप्रयाणं तदा नास्ति वृद्धिः । एवमन्येषामपि बलीव दिवाझप्रयोक्तृणामीदृशी वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुच्यते। कालवृद्धिः"प्रतिमासं तु कालिका" (नारदीये। १।१०३)।मासग्रहणमुपलक्षणार्थम् । याऽनुपचिता वृद्धिर्दिवसे दिवसे गृह्यते मासि मासि वा यस्याः कालो न प्रतीक्ष्यते अथ चैतस्मिन्काले यदि ददासि तदा द्विगुणीभवति धन. ५ मित्येकरूपा कालवृद्धिः कारिता । इत्थंकृतां यावती वा परस्परोपकारापेक्षयोत्तमर्णाधमर्णा कुरुतः एषाऽपि दिग्भागवणिजामेव । अन्येषां तु " व्यतिरिक्ता न सिध्यति " इत्युक्तं । "पञ्चकं शतमहतीति"। हिरण्ये प्रयुक्ते वासांसि वृद्धया गृह्यन्ते तंत्राधिलक्षणं द्रव्यं सा कारिता यथाभोगलामे न्यासरूपविषये च स्यात् । कायिका कायकर्मणा संशोध्या कायजीविका च एषां क्रमेण काचैवाधिकादीनाम् ॥ ११४ ॥
ऋणं दातुमशक्तो यः कर्तुमिच्छेत्पुनः क्रियाम् ॥
स दत्त्वा निर्जितां वृद्धि करणं परिवर्तयेत् ॥१५५॥ वृद्धिद्विगुणीभूतमृणं धनपरिक्षयाहातुमशक्तो यः स पुनः क्रिया कारयितव्यः। करणं लेख्यसाक्ष्यादिपरिवर्तयितव्यः । वृद्धि :तु दद्यात् निर्जितो यावती गणनया भवतीत्यर्थः । द्विगुणादधिकं न ग्राह्यमिति यदुक्तं तस्यायमपवादो जयो ह्ययं प्रयोग १५ इति कुंतः पुनः द्वैगुण्यापवादार्थता यावता नेह किंचिदीदृशं वचनमस्ति वृद्धिसहितं धनं वर्द्धते मूलधनं वा । केवलं पुनः क्रिया श्रूयते । सा च करणं परिवर्तयेदिति व्याख्यान्तरेण न्याख्याता यदि न वर्धते किमर्थं तर्हि करणपरिवर्तनम् ! उच्यते । शान्तलाभे धमेऽदीयमाने यो गन्त्र्यादिसंभावना साक्षिणश्च दीधैं गच्छति काले विस्मरेयुर्यथोक्तम् “यत्र कार्ये भवेद्येन कृतोपेक्षा दशाब्दिकी । विवादस्तत्र नैव स्यात्साहसेषु विशेषतः ॥" २० तथा दशवर्षापक्षितमृणमसाध्यामिति । तथा च पूर्वे स्म व्याचक्षते । अयं च राज्ञ उपदेशः पीडितस्यानुग्रहः । यदि च द्विगुणस्य नवीकरणेन पुनः प्रयोगे वृद्धिसहितस्य पुनः
१फ-महति नावा प्रयाणं । २र-अन्यद्वारिलक्षणं द्रव्यं । । एवं मूले । र पुस्तके-कपैवधिकदीनां ४ र- न वाह्येयं प्रयोग । ५रं-कथं । ६ र-योगकदादि सभासना । ७ फ-कृते पक्षात् । ८ र-पीडितस्य वृद्धा राहयं कारयतव्यः।
८०-८१
For Private And Personal Use Only
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
बुद्धिर्महाशपीडितस्यानुग्रहः । अथ सर्व तदानीमवष्टम्य न वाप्यत एषोऽनुग्रहो निर्धनस्येदृशोऽनुग्रहो दैवेनैव कृतः । तथा च सर्वस्मृतिष्वस्यामवस्थायां विहितम् । "अथ शक्तिविहीनः स्यादृणी कालविपर्ययात् । प्रेक्ष्यश्च तमृणं दाप्यः काले देशे यथोदयम्"।
यद्यधमर्णो देवदोषान्निर्धनीभूतस्तदा न दुर्गावरोधादिना राज्ञा पीडयितव्यः । किं · तर्हि कर्तव्यम् ? यदाऽस्य कथंचिद्धनं भवेत्तदा यथासंभवं शनैः शनैदर्पियितव्यः । प्रेक्ष्य
शक्तिधनवतां ज्ञात्वेत्यर्थः । दाप्योचितस्य वक्ष्यति 'कर्मणाऽपि समं कुर्यात् । इति । तस्मात् कारणपरिवृत्ती यदेवोक्तमस्माभिस्तदेव प्रयोजनम् ॥ १५५ ॥
अदर्शयित्वा तत्रैव हिरण्यं परिवर्तयेत् ॥ यावती संभवेद्वद्धिस्तावतीं दातुमर्हति ॥ १५६ ॥
अदर्शयित्वा हिरण्यमदत्वा निर्धनत्वावृद्धिहिरण्यं तत्रैव पुनः करणं परिवर्तयेव सातिसमक्षमेवं ब्रूयात् 'एतावन्मूलमस्मै धारयामि । एतावती च वृद्धिरिति' यत्रैवारोपयेत् यावत्संवत्सरा वृद्धिरिति तावद्वयाचक्षते । पुनः करणे वृद्धिसहितमूलीभूते लघीयसी वृद्धिः कर्तव्या। यावत्या वृद्धया नातिपीड्यते या प्रागासीत्ततो न्यूनेत्यर्थः।यज्वासहायनारदाना
तु मते काकिणीमात्रमपि शक्तः करणपरिवृत्तिकाले दापयितव्यः । येन साक्षिशक्तश्रवण१५ मात्रे साक्षित्वं ददाति तत्समक्षमधम! अर्थसंबन्धोऽपि प्रत्यक्षीभवति । यतः श्रवणाश्रवणे चकृता भविष्यन्तिाततश्चित्तं तिष्ठति धने दशवर्षोपक्षितमित्यादि न्यनश्वरो भविष्यति॥१५१
चक्रवृद्धि समारूढो देशकालव्यवस्थितः॥
अतिक्रामन्देशकालौ न तत्फलमवामुयात् ॥ १५७ ॥
वाराणसी यास्यामि तदीयं पुण्यं मे भाण्डं च हेतुरेषा च ते वृद्धिरिति । तत्र यदि २० कान्तारनदीसंतरणं राष्ट्रोपप्लवादिना तं देशं न गतस्ततोऽर्वाग्देशात्कियता लाभेन प्रवृत्त्या
व्यावृत्तस्तदा यथा निरूपिता वृद्धिर्न दाप्यते । यतस्तं देशं यावद्वहतां या वृद्धिरप्राप्ता ता सा कथं स्यात् ? दीर्घमध्वानं वहतां युग्यानां महान्क्लेशः स्वामिनश्च तावन्तं कालं कृतैव वृद्धिपुग्योपकारः। शीघ्रं तु प्रतिनिवृत्तानां स्वामिनः पुनरन्यत्रोपकारणं संपद्यत एव ।
एष एवातिक्रमः । एवं कालातिकमो मासमेव हन्तुं बलीवी इयती तव वृद्धिरिति । तत्र २५ यदि पक्षात्प्रत्येति तत्र चक्रवृद्धिमधमर्णः समारूढः प्रतिपन्नोऽङ्गीकृतवानिति यावत् ।
१ एवं मूले। २ र-तदीया युग्या। ३ फ-नां ।
For Private And Personal Use Only
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
६३५ तस्यां वृद्धौ देशकालौ व्यवस्थितौ यत्तया पूर्वोक्तेन प्रकारेण देशविशेष कालविशेष वा न निर्विशेषणमेव कृतवान् स एवंविधोऽधर्मर्णस्तौ देशकालौ अतिक्रमो न प्रामुयात्तत्फलं वृद्धयाख्यं नाप्नुयान्न भनेत न दद्यादित्यर्थः ॥ १५७ ॥ किं तत्र नैवास्ति वृद्धिरथवा पञ्चकं शतं नेत्याह
समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः ।।
स्थापयन्ति तु यां वृद्धिं सा तत्राधिगमं प्रति ॥ १५८ ॥ समुद्रयानग्रहणं पात्रोपलक्षणार्थम् । स्थूलपथिका वारिपथिकाश्च वणिजो यां वृद्धि स्थापयन्ति सा तत्राधिगमनं प्रति निश्चयं प्रति । सैव निश्चेतव्येत्यर्थः । देशकालार्थदर्शिनोऽस्मिन्प्रदेश इयानर्थलाभोऽस्मिनियानिति ये पश्यन्ति जानते न तु समुद्रयान एव च ये कुशलाः कर्णधारादयः । __अन्ये पूर्वश्लोकमेवं व्याचक्षते । यदृच्छाध्याहारेणाधमणेन या देशकालं चाश्रिता तां च प्राप्य तद्देशोदितं फलं लाभाख्यमन्यस्माद्देशाद्यदि नाप्नुयात्तदा कीदृशी तत्र वृद्धिरित्याकाक्षायामुत्तरश्लोकः । चक्रवृद्धिग्रहणं कारिताया अपि प्रदर्शनार्थम् । लोभातिशयभानां वणिनां क्षयव्ययाय संविधिज्ञाः परस्परस्य यां वृद्धिं स्थापयेयुस्तां राजा प्रमाणीकुयात् । तत्राधिगमं प्रतीति प्रतिः कर्मप्रवचनीयोऽधिगमस्य लक्षणत्वाल्लक्षणेत्यंभूताख्याने १५ तद्युक्ते च द्वितीया ॥ १५८ ॥
यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेदर्शनायेह मानवः ॥
अदर्शयन्स तं तस्य यतेते स्वधनाढणम् ॥ १५९ ॥ ऋणप्रयोगे द्विविधे । विश्रंभः प्रतिभूराधिर्वा । तत्र प्रतिभूपक्ष इदमुच्यते। त्रिविधश्च प्रतिभूः दर्शने प्रत्यये दाने च। तत्र दर्शनप्रतिभुवमधिकृत्येदमाह । यस्य दर्शनाय प्रतिभू- २० स्तिष्ठेदमुष्मिन्प्रदेशे मयैष तव दर्शनीयः स तथा कुर्वन्स्वधनात्तस्य ऋणं यतेत प्रयत्न कर्यादातुमिति शेषः । दद्यादिति यावत् । ऋणग्रहणं व्यवहारवस्तुमात्रोपलक्षणार्थ । तेन यावन्तोऽर्थविषया व्यवहारे भूत्वाऽनुकपयन्ते तद्वस्तु दद्याद्दर्शनेनान्यतरेणाभियुक्तः वाक्पारुण्यसंग्रहणादौ पर्णपरिभाषा कर्तव्या यदि न दर्शितं चेत्तन्मयां दातव्यं अकृताया तु परिभाषायां राजदण्डमेव दाप्यः । शरीरे तु निग्रहान्तं विक्रयणं सुवर्णम् ॥ १५८ ॥ २५
१फ-धर्मस्तौ । २ फ-नाद्यात् । ३ फ-तनेत्याह । । रज-चाश्रितौ ।५ फ-प्रयच्छेत् । फ-येन । ७ र-निग्रहे तन्निक्रयणं ।
For Private And Personal Use Only
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६३६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकं च यत् ॥ दण्डशुल्कावशेषं च न पुत्रो दातुमर्हति ॥ १६० ॥
प्रतिभुवः कर्म प्रातिभाव्यं । प्रतिभुवा यत्कर्तव्यं परर्णसंशोधनादि तत्प्रातिभाव्यं । अर्हत्ता योग्यता साऽनेनं प्रतिषिध्यते । तस्यां च प्रतिषिद्धायामधिकारः प्रतिषेधः । अनधि५ कृतश्च न ददातीत्येवं न दातव्यमित्युक्तं भवति । सर्वत्रार्हतौ क्रियापदे व्याख्यायते
द्रष्टव्ये । कथं पुनः पुत्रस्य प्रातिभाव्यादिप्राप्तिस्तर्हि । तदृणस्य पित्राऽगृहीतत्वात् नैष दोषः । यद्येन दातव्यतयाऽङ्गीकृतं तद्गृहीततुल्यफलत्वाद्गृहीतमेव । तनिश्चितस्वरूपत्वमापन्ना अतः प्रतिषिध्यन्ते।
वृथादानं परिहासादिनिमित्तं प्रतिश्रवणं कुरु कार्यमिदं मम निष्पन्नमिदं दास्यामीति १० निष्पादित कार्ये पित्राऽदत्तं प्रतिश्रुते कथंचित्पुत्रो न दाप्यते । एवं पारितोषिकादि
बंदिपरिहासादिविषयं । यं चाहममुष्माद्वाणन एतस्येयहायेदिति तत्र तु मनुष्ये प्रेषिते कथंचिदातुमघटितेऽसंनिधानाद्वणिजोऽन्यतोऽपि कारणाहत्तान्तरे पितरि मृते पुत्रो न दाप्यते। अक्षिानिमित्तमाक्षिक समिकोय यद्धार्यतेऽन्यतो वा यत्प्रयोजनं तद्गृहीतमिति शक्यते ज्ञातुम् । तस्य प्रतिषेधः । यः परित्यक्तबान्धवोऽक्षमालास्वेव शय्यासनविहारी प्रसिद्धः क्रीडनकस्तदृणमाक्षिकमिति शक्यते निश्चेतुम् । सुरापाननिमित्तं सौरिकं । सुराग्रहणं मद्योपलक्षणार्थम् । तेन यः पानशौण्डोऽत्यन्तमद्यपस्तदृणप्रतिषेधः । दण्डशुल्कयोरवशेषः। यत्र पित्रा दण्डशः शुल्कशश्च कश्चिदत्तः परिपूर्णौ दण्डशुल्कौ न दत्तौ तादृशस्य प्रतिषेधः । यत्किंचित्पित्रा दत्तं स तद्दाप्यते । स्मृत्यन्तरेऽप्यविशेषेणोक्तं “प्रातिभाव्य
वणिक्शुल्कमद्यद्यूतदण्डाः । पुत्रान्नाभ्याभवेयुः" इति ( गौतमसू. १२।३८ ) । तत्र २० विकल्पः । महत्यपराधे महति च धने पैत्रिकेऽवशेषस्य प्रतिषेधः । शुल्केऽप्येवं । स्वल्पे तु सर्वस्य ॥ १६०॥
दर्शनप्रातिभाव्ये तु विधिः स्यात्पूर्वचोदितः॥ दानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत् ॥ १६१ ॥
पूर्वश्लोके यो विधिर्मया चोदित उक्तः यथा पुत्राणां न भवति पैत्रिकं प्रातिभाव्यं २५ तद्दर्शनप्रातिभाव्ये । यद्येवं प्रत्ययप्रतिभुवः पुत्रा दाप्यन्तामत आह दानप्रतिभुवि
१र-अनयोः । २ र-व्याख्येयमेवं द्रष्टव्याः । ३र-दे। ४ फ-एतस्य यद्दापयेदिति । ५ फ-सनिकाय । ६ फ-मन्यन्ते ज्ञातुम् । ७ फ-रिव । ८ र-यत्र तु न किंचित्पित्रा दत्तं तद्दान्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। प्रेते दायादाः पुत्रा दाप्यन्ते । नान्यस्मिन् । यद्येवं प्रथमोऽर्द्ध श्लोकोऽनर्थकः । दानप्रतिभुवः पुत्राणां साधनानुक्ते सामर्थ्याधस्य प्रतिभुवो नास्ति पुत्राणां संबन्ध इति गम्यते । अथ विस्पष्टॉर्थमुच्यते । प्रत्ययग्रहणमपि कर्तव्यमितरथाप्रतिषेधदर्शनं ग्रहणाद्विधौ च दानग्रहणादुभयपरिभ्रष्टस्य किंविधिभूतप्रतिषेध इति संशयः स्यात् । नास्ति संशयः । स्मृत्यन्तरे स्पष्टमुक्तत्वात् ( या० व० व्य० ५४) "दर्शनप्रतिभूर्यत्र मृतः प्रात्ययिकोऽपि वा । न तत्पुत्रा ऋणं दद्युर्दबुर्दानाय ये स्थिताः॥" इति । इहापि दानप्रतिभुवोऽन्यस्य विधित्वादन्यत्राप्राप्तिः। दर्शनग्रहणमुपलक्षणार्थम् । अनुवादे चोपलक्षणत्वमदोषः । किंप्रयोजनमिति चेद्विचित्रा श्लोकानां कृतिर्मानवी ॥ १६१ ॥
अदातरि पुनीता विज्ञातप्रकृतावृणम् ।
पश्चात्पतिभुवि प्रेते परीप्सेत्केन हेतुना ॥ १६२॥ अनेन श्लोकेने संदिहानः प्रश्नं कृत्वोत्तरेण निश्चाययति । संदेहहेतु श्लोकः पदद्वयेनादातरि विज्ञातप्रकृताविति सप्तम्यन्तानि समानाधिकरणानि पदानि व्याख्यायन्ते । अदातरि प्रतिभुवि प्रतिज्ञातप्रकृतौ न ऋणमनुत्तमर्णः केन हेतुना परीप्सेत लब्धुमिच्छेत्किकेवलेनैवात्मव्यापारेण ततः प्रतिभुवः पुत्रमपि व्यापारयति । कुतः संदेहः ? उक्तं । मृतो दानप्रतिभूतज्जातस्तादृशे मृते कस्तत्पुत्राणां संबन्धः? यतस्तु खलु १५ विज्ञातप्रकृतिर्विज्ञातकारणः प्रतिभूत्वेन धनं गृहीत्वा स्थित इत्येतनिश्चितमतो भवति बुद्धिरस्ति तत्पुत्राणां संबन्धो यतस्तेन ऋणसंशुद्धयर्थमस्य निसृष्टमिति । पुनःशब्दः पूर्वस्माद्विशेषमाह । यदि दानप्रतिभुवः पुत्राः संबध्यन्ते । यस्तदाता तस्मिन्मृते दातोत्तमर्णः । पश्चात्तत उत्तरकालमित्यर्थः। शेषं व्याख्यातम् । परीप्सा प्राप्तीछा ।। १६२ ॥ निरादिष्टधनश्चेत्तु प्रतिभूः स्यादळधनः ॥
२० स्वधनादेव तद्दद्यानिरादिष्ट इति स्थितिः ॥ १६३ ॥ निरादिष्टं निसृष्टं स्वधनादर्पितं भव लग्नक इदं ते धनं मत्तस्त्वया संशोधनीयं यद्यहं न दद्याम् | अलंधनः पर्याप्तधनः । यावद्धनमुत्तमर्णाय दातव्यं तावत्परिपूर्ण प्रसृष्टम् । स्वल्पे तु निसृष्टे बहुनि संशोध्ये न दापयितव्यः । पूर्वस्य प्रश्नस्योत्तरमिदं ।
१र-संबंध । २ र-अन्यस्य। ३ र-ज्ञास्यते । ४ र-शब्दार्थमुच्यते । ५ पु-श्लोकोन । ६रविज्ञाते प्रकृतौ । ७ अदाता तस्य प्रतिभूर्मतो दानप्रतिभून जातः । तादृशे प्रतिकथं तत्पुत्राणां संबंधः । ८ फभवतः पर्याप्तधनं ।
For Private And Personal Use Only
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
यद्यपि न दानप्रतिभूरद्य निरादिष्टस्तत्तत्पुत्रो दाप्यते स्वधनादेव तद्योनिरादिष्टपुत्र इति द्रष्टव्यं तस्यैव प्रकृतत्वात् साक्षात्प्रतिभुवस्तु प्रतिभूत्वादेव प्राप्तिरिति चेन्मैवं । निरादेशने न इति स्थितिरेषा शास्त्रमर्यादा विचारादेवावलंबन इति सिद्धे यन्निरादिष्टो लंबन इति चैवमभिधानं तत्पद्यग्रन्थानुरोधेन ॥ १६३ ॥
मत्तोन्मत्ता ध्यधीन लेन स्थविरेण वा ॥
असंबद्धकृतश्चैव व्यवहारो न सिध्यति ॥ १६४ ॥
कार्यपर्यायो व्यवहारशब्दः । यत्किचिदानाधानविक्रयादिकार्य लेख्यादि च प्रमाणमेतैः कृतं तन्न सिध्यति कृतमप्यकृतं भवति । मत्तोन्मत्तौ विख्यातौ । आत्तों धनबन्धुनाशादिपीडितः प्रत्युपस्थितभयश्च । यौगिकत्वान्मत्तादिशब्दानां यावन्मदादियुक्तास्तावत्तत्प्रमाणमावस्थिकोऽयं प्रतिषेधः । प्रदर्शनार्थ चैतदप्रकृतिस्थत्वमात्रस्य । यथोक्तं 'कुर्यादप्रतिकृतिं गतः । तदा प्रकृतमस्याहुरस्वतन्त्रे सहेतुत' इति । अप्रकृतिस्थश्वोच्यते उपप्लुतबुद्धिः स्वकार्यविवेचने असमर्थः । उक्तं च " कामक्रोधाभियुक्तार्था भयव्यसनपीडिताः। रागद्वेषपराश्चेति ज्ञेयास्त्वप्रकृतिंगताः" ॥इति । कामादीनां द्वन्द्वं कृत्वा पीडितशब्देन तैः पीडिता इति साधनंकृतेति तृतीयासमासः । तेन पीडितस्य प्रतिषेधः । स चायं संप्रति मन्मथाधिष्ठस्त्रीपरिरम्भणादि. परीप्समानो भवति । अभियुक्ता द्यूतादिक्रियान्तरे दत्तावधानाः। एते हि तत्र संसनन्तः स्वामिनोऽपि स्व इत्यस्य प्रातिभाव्यादिक्रियानिश्चयस्यानवधानान्न प्रमाणम् । यतः क्रियान्तरावहिततया परेण पृच्छयमाना इदमस्मै दीयतामङ्गीकृतं वा प्रातिभाव्यमियति वस्तुनीहशेऽनेन च प्रकारेणोच्यत इत्येवमादि निपुणतो नावधारयन्ति । प्रकृतिक्रियाविघ्नो वा माभूदस्मिन्निहस्थ इत्यभिप्रायमभ्युपगच्छन्ति । गच्छ त्वं यद्रवीषि तत्सर्वमनुष्ठीयत इति पारतन्त्र्यं वाऽङ्गीकुर्वन्ति । तदुक्तं 'स्वतन्त्रः सहेतुत' इति । येन हेतुनाऽस्वतन्त्रोऽप्रमाणं सोऽस्य स्वतन्त्रस्यापि हेतुर्विद्यते । यथाऽस्वतन्त्रः स्वमपि न विनियुङ्क्ते एवमयमपि कामादिवशीकृतमर्थविवेकं कार्याणां च गुणदोषौ क्रियमाणावनधिगच्छन्नस्वतन्त्रेण
तुल्यो भवति । २५ आर्तो व्याख्यातः । अभियुक्तविशब्दौ च धर्मिवचनौ लक्षणया धर्मिपरौ विज्ञेयौ।
अभियोगोऽभियुक्त आतुर इति । व्यसनानि कामक्रोधसमुत्थितानि मृगयादीनि । अभियुक्त.
१र-दर्धिधानः । २ र-अभियुक्तांतदादौ च ।
For Private And Personal Use Only
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
व्यसन्यपि काञ्चित्क्रियां तात्पर्येण कुर्वन्नुच्यते । अव्यसन्यप्रवृत्तोऽपि तव्याख्यानरतः । अथवा कामक्रोधशब्दौ कामिनि क्रोधवति वर्तेते । अत्र च पक्षे भयव्यसनशब्दो कृतद्वन्द्वौ तृतीयान्तौ पीडितशब्देन संबध्येते । अन्ये तु स्वतन्त्रा एव रागद्वेषाभ्यां परीता व्याप्ता रागः क्वचिदात्मीयेष्वभिषण आत्मीयतया परिगृहीतस्य चित्संबन्धिनाऽपि ध्यायतो वाऽभिप्रेतसिद्धौ मनसः परितोषो रागस्तद्विपरीतो द्वेषविषयः । परिपथिन्यना स्मीयतया परिगृहीते तदस्वास्थ्यतद्विपर्ययात्परितुष्टिवृत्तिरित्येवमादिरूपौ रागद्वेषौ । सर्वथाऽस्य भावबुद्धिश्चलिता क्षणमपि विवक्षिते कार्ये नावतिष्ठते । अन्यद्वदन्तोऽन्यदाचरन्ति । एवंरूपोऽप्रकृतिस्थः । अन्यथा सर्व एव पुरुषाः कामादियुक्ताः जराजीर्णाक्षिशिरोरोगातिमत्ताः प्रकृतिस्थाः स्युन चैवमध्यधीनो गर्मदासः पुत्रशिष्यौ भार्या च । यदापि रूढ्या गर्भदास एवाध्यधीनस्तथाऽप्यस्वतन्त्रोपलक्षणार्थत्वात्सर्व एव ते गृह्यन्ते । १० स्वधनदानादि स्वामिनमनुज्ञाप्य यत्कुर्वन्ति तत्सिध्यति । तथा च नारदः "यद्वालः कुरुते कार्यमस्वतन्त्रकृतं च यत् । अकृतं तदिति प्राहुः " ॥ इति "अस्वतन्त्रः स्मृतः शिष्य आचार्य तु स्वतन्त्रता। अस्वतन्त्राः स्त्रियः पुत्रा दासाद्यश्च परिग्रहः॥ " स्वतन्त्रस्तु गृही यस्य तस्य तत्स्यात्क्रमागतम् ॥"
ननु यदि न स्वातन्त्र्यं स्त्रीणामुच्यते पुंसश्च स्वातन्त्र्यमेतद्नुपपन्नम् । यतः १५ साधारणं धनं कथमेकाकी मनुष्यो भार्ययाऽननुज्ञातो दानविक्रयादिभ्यः प्रभवेदत इत्युक्तम् । "स्त्रीकृतान्यप्रमाणानि कार्याण्याहुरनापदि" इति तथा ' कुले ज्येष्ठ ' इत्युपक्रम्य तत्कृतं तस्याकृतं नास्वतंत्रकृतमिति च धनसाधारण्ये हि पुरुषोऽपि स्त्रीवदस्वतन्त्रः । यच्छब्दे स्वाम्यं पारतन्त्र्यं चेति तद्विरुद्धमिव स्वामित्वस्येत्येताश्च व्यवस्थेति योज्यं भवति । पारतन्त्र्यं परविधेयता तदिच्छानुवर्तित्वं यदि च परतन्नः परेच्छामन्तरेण विनियोक्तुं न लभते कीदृश- २० मन्यस्वाम्यस्य अथ दानाधानविक्रये यत्र प्रकृतत्वादनीशाः स्वशरीरे परिभोगादौ यावदिच्छं खधर्मो विनियोज्यते परतन्त्रमहाधनानां शास्त्रनिगृहीतात्मनां द्विजानां योनात्मोपभोगो भवेद्बालस्य स्वाम्यपारतन्त्रे उपपन्नो यदा प्राप्तव्यवहारस्तदा शिष्यते एव पुत्रादावपि । स्त्रियास्तु न कदाचिदपारतंत्र्य ।।
१र-परः। २र-न तद्वंद्वौ। ३ र-भार्यायाः। ४ फ-तत्कृतः स्यात्कार्यज्ञानविक्रीतमिति । ५ फ-णं ६ फ-पुरुषे। ७ फ-परिविधेयता
For Private And Personal Use Only
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
"बालया वा युक्त्या वा वृद्धया वाऽपि योषितानि स्वतन्त्रेण कर्तव्यं कार्य किंचिदिति स्थितिः"।
स्वाम्यपारतंत्र्ये स्त्रीणामसमावेश उच्यते । न पारतव्यवचनेन स्त्रीणां स्वधनविनियोगनिषेधः क्रियते । किंतीस्थाने दानाधानविक्रयादि वार्यते । परतन्त्रा
स्तैरासां स्थाने निरूपणीयेन हिताः स्वयंविवेक्तुमलमेष पात्रमर्हति । भूमिहिरण्यादि५ प्रतिग्रहमनेन कन्यासंबन्धं कुर्यात् इदं द्रव्यमस्मात्कर्तुं विक्रेतुं वाऽर्हसीत्येवमादितया
ज्ञातव्यम् । अतो लेख्यादिकाले भर्नाद्यनुमतिरुपयुज्यते । केवलाकृते कार्ये नाहं किंचिदविज्ञाते त्वया विप्रलब्धाऽस्मीति वचनस्यावसरत्वात् । भर्नाद्यनुमतौ तु किं वक्ष्यति तदुक्तम् ।
" एतान्यपि प्रमाणानि भर्ता यद्यनुमन्यते । पुत्रः पत्युरभावे वा राजाधिपतिपुत्रयोः " ॥ १० अतिस्वातन्त्र्यमपि नियमितम्
" अनुशिष्टा विसर्गे च विक्रये विस्वरा मता" । अपि बुद्धिपूर्वे बालस्खलिते स्वामिना पत्न्यादयो नियोज्या अनुबन्धादिना । ननु तैः स्वाम्यविसर्गेऽपि " सा सद्यः संनिरोद्धव्या त्यनेद्वा कुलसंनिधौ " इति । स्त्रीणामेव न पुंसः पारतन्व्यं पतितस्याप्या
प्रायश्चित्तसमाप्तेः प्रतीक्षणोपदेशोऽतो विक्रयोऽपि दासादीनां गरीयस्यामापदि कुत्रचिदस्ति । १५ तेषु स्वामिन इत्येतदपेक्ष्य । भार्याशिष्यदासीनां यथास्वं पारतन्त्र्यं धनसाधारण्यात्तु न भर्तुरनुज्ञाप्य भार्याया यागादौ क्वचिदधिकार इति स्थितं । यच्चेदं
"पुत्राणां भर्तरि प्रेते वशोत्तिष्ठतु सा तथा । जीवतोरस्वतन्नः स्याज्जरयाऽपि समन्वितः
"तयोरपि पिता श्रेयो न भावे वीनिनो मत" इति । अनेन पुत्राणां पारतंत्र्यम् । ननु चान्योन्यव्याहृतमिति नास्ति व्याघातः। अनधिकारिणि पुत्रे बाले मातृपरतन्त्रता। मातुस्तु पुत्रे पारतन्व्यं । मातृधनरक्षणं चोरादिदोषेभ्यः। पुत्रस्यापि यत्पितरि पारतन्व्यं तदपृथक् । तस्य तद्ग्रहे निवसेत् यदा तु पितृविभक्तधनं स्वयमर्पितवास्तदा " उध्वं तु षोडशाद्वर्षात्पुत्रं मित्रवदाचरेत् ” इति स्वातन्त्र्यमेव । बालोऽप्राप्तव्यवहारः षोडशवर्षात्प्राक् । स्थविरो लुप्तस्मृतिः जराभिभूतोऽतीतव्यवहारः । यद्यप्ययं कस्यांचिद्वेलायां प्रकृतिस्थोऽपि भवति
तथापि न प्रमाणं अप्रत्ययात् । यस्य तु भर्तुः स्त्री जनानां कार्यप्रतिवन्धेन वर्तते तयाऽनु१५ ज्ञानोराविति । आरकमः कृतः परार्थमनियुक्तो यो व्यवहारयति न भ्राता न पिता
१ फ-निरूपणेयेन । ,२ र-को तिहतयाप्यासह। ३ड-एवं भूल। ४ र-जाताना ।
For Private And Personal Use Only
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६४१
देवदत्ताय शतं धारयतीत्येवमादि वक्तुं न लभ्यते । ये तु भ्रातरः समानकार्याः सर्वे च तुल्यव्यवहारिणस्तेषामन्यतरेणापि गोपश्वादिविक्रयो गृहादिवन्धनप्रयोगादि च क्रियमाणं सिध्यति । संबन्धित्वाय व्यवहारशब्दः सर्वव्यवहारग्रहणार्थः । प्रकरणादृणव्यवहार एव स्यात् ॥ १६४ ॥
सत्या न भाषा भवति यद्यपि स्यात्प्रतिष्ठिता । धर्मान्नियताद्व्यावहारिकात् ॥ १६५ ॥
कस्यचिदनुष्ठेयस्यार्थस्य प्रतिपादकः शब्दो भाषा । सामान्येन भवति योऽर्थस्तया प्रतिपाद्यते सोऽनुष्ठेयः। किं सर्वा विभाषा न सत्या । नेत्याह । बहिश्रेद्धर्माद्धर्मबाह्यं यदुच्यते शास्त्राचारविरुद्धं पञ्चकादधिका वृद्धिः भार्यापत्य विक्रयादिरन्वयिनः सर्वस्वदानमित्येवमादि । यद्यपि स्यात्प्रतिष्ठिताः पत्रलिखिताः प्रतिभुवो वा दत्तास्तथापि न सिध्यन्ति । १० व्यावहारिको धर्म आचारनिरूढो नियतोऽनादिर्नेदानींतनः । पूर्वशेषं चैतत् । अस्वतन्त्राप्रकृतिस्थैः कृतं दानाद्यनिश्चितमिति न प्रमाणम् ॥ १६५ ॥
योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् ॥
यत्र वाऽप्युपधिं पश्येत्तत्सर्वं विनिवर्तयेत् ॥ १६६ ॥
योगः छद्म । तेन यदौ बन्धकार्पणं कृतमिति । एतच्च ज्ञायते असत्यकार्येण कृतं १५ तद्राजा विनिवर्तयेत् । कश्चिद्धनिकेनोपरुध्यमान आह न किंचिदस्तीति मे । ननु क्षेत्रे स्थण्डिले वा दत्तमिति तद॑र्पयेत्यनया शङ्कया सुत्हैत्स्वजनाय कस्मैचिदसावाधानीकरोति । तत आह । तदन्यस्य मया बन्धकीकृतमिति । एतच्च ज्ञायते । सत्यपि प्रकाशलेख्ये तस्य आधातृतायोगात् । यदि हि परमार्थतयाऽऽधित्वेन कृतं कथमाधानैव भुङ्ग इति । एवंविधं योगावापनमप्रमाणीकृत्य धनिने क्षेत्रादि दापयितव्योऽधमर्णः । यस्य चान्येना- २० गमेन स्वाम्यं धर्नदानकाल आगमान्तरेण करणं करोति तदपि योगावापनम् । तत्राधमर्णो यस्य वानेनागनेन स्वाम्यं दण्डितः सत्यमागमं कारयितव्यः । एवं विक्रयादि । ग्रंथांतरपाटव योऽल्पेन मूल्येन महार्थमर्थज्ञो विक्रीणीते यो वा नैव मूल्यं क्रेतुरादत्ते यच्चात्र तेह विक्रीतं मया तवेदमिति स उत्तरकालं विक्रीतं त्वया ममेदमिति गृहाण मूल्यमिति न लभते वक्तम् । न चायं विक्रयानुशयो दशाहात्परेणापि निवर्तयेदिति योवाऽऽसेन २५ क्राययति पूर्वोक्ते पञ्चम्याङ्गनिमित्ते सति निमित्तान्तरे वा सति विक्रीणीते न च रूपका
1
१ फ-वाच्यं २ | फ- सर्वस्तदानीं । ३ फ-यदावापकं बन्धकीकृतं । ४ फ- वासोस्ति । ५ र दर्शयति । ६ र गुह्यं । ७ र तत्र किं कृतमिति; फ-बाधकी ८ र-प्रकारणस्येन्यस्य आदिभागात् । ९ र परिवृत । १० र धनिकस्य च बन्धदानकालदं तमन्तरेण करणेणेति । ११ र विक्रिया ।
For Private And Personal Use Only
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
दिभिः क्रयोपहर्तव्यव्यवहारे न दृश्यते न च रूपकादिसंचयशील इत्यादिना योगविक्रयाधिगमो योगदानप्रतिग्रहं न यद्यपि दानप्रतिग्रहक्रिययोरन्यतरोपादानेनैवतराक्षेपोन्यथास्वरूपासिद्धेः तथापि क्रियाद्वयोपादानं वृत्तपूरणार्थम् । अथवैकक्रियोपादाने तत्कारिण एव दण्डः स्यात् न द्वितीयस्य । सत्यपि तत्साधनत्वे शब्देनानुपादानादतो दातुः प्रतिग्रहीतुयोर्दण्डाथै भेदेनोपादानम् । तथा सति योगांधमनविक्रीतमित्यत्रापि क्रयादिद्वितीयक्रियोपादानं कर्तव्यम् । स्मृत्यन्तराद्वा सामान्यशास्त्राद्वाऽनुपादाने दण्डैः स्यात् । यत्र वोऽप्युपधिं पश्येदिति यदुभयस्वामिकमन्यतरे प्रतिग्रहीत्रा सह संविदं कृत्वा दीयते एवमादियोगदानप्रतिग्रहं । दानं च प्रतिग्रहश्चेति विगृह्य द्वन्द्वैकव्यवहारः।
उपधिः छद्मनैवं अन्यत्राप्येताम्यः क्रियाभ्यः उपधिनिवर्त्यः यथा कश्चिद्धनिनोतत्वोयाव१० दियद्भिरहोभिर्दातव्यमिति प्रतिभुवं न स्थापयसि तावत्त्वां न त्यक्ष्यामीति तस्मिंस्तूष्णी
भूते कश्चिदुत्तमणेन सह संविदं करोति मासस्य प्रतिभुवं गृहाण यावदेनमुपपीडयामि बव्हनेन ममापकृतं अहमस्य पीडार्थ एव प्रतिमून मया किंचिदातव्यमिति तत्रोत्तमर्णः प्रकाशमाह यद्यन्यस्ते प्रतिभूर्नास्ति कर्मादिकं न प्रार्थयसे । नूनं जिहीर्षितं ते धनं संपी
डितः प्रत्याह नैतेन सह ममेदृशो व्यवहारः प्रवृत्तपूर्व इति । प्रतिभूः पुनराह भवानि १५ तवाहं प्रतिभूः। सोऽनिछन्पीडोपरोधादाह । यथेच्छसि तथा कुरु। नास्य पूर्वक्रियावन्तर्मावः ।
एवं कृषिवाणिज्याशिल्पारम्भादिक्रियाः एतद्व्यतिरेकिण्यः प्रतिदर्शनीयाः । उदाहणमात्रं दानांमनविक्रयाः । तदेतद्योगकृतं कार्य यावत्किंचन तत्सर्व राजा निवर्तयेद्राजाकृतमप्यकृतमादिशेन्न प्रमाणीकुर्यात् । कर्तारं कारयितारं च दण्डयेत् ॥ ११६ ॥
ग्रहीता यदि नष्टः स्यात्कुटुम्बार्थे कृतो व्ययः दातव्यं बान्धवैस्तत्स्यात्मविभक्तैरपि स्वतः ॥ १६७ ॥
उक्तं येन गृहीतमृणं तेन प्रतिदातव्यं । तदभावे पुत्रपौत्रैस्तदभावे तदृक्थहारी तत्तयतिरेकेनान्यस्य दानं प्राप्तमिष्यतेऽत्र क्वचिद्विषये तदर्थमिदमुच्यते । येन गृहीतं धनं स चेन्नष्टो मृतो देशान्तरं गतो वा कुटुम्बेन च कृतो व्ययो दातव्यं वाधवैस्तद्भातृतत्पुत्र
पितृव्यादिभिः प्रविभक्तैर्विभक्तधनैरपि स्वतः स्वधनादित्यर्थः । याद्भातरः सह वसन्ति २५ तेषां यदृणमुपजातं तद्गृहमध्यादेव दीयते । तदृष्टेऽस्य विभागः । यथोक्तम्
१र-पिव्यतिदानमिति ग्रहयोः । २ फ-योगवन्न विक्रीत । ३ फ पिण्डः । ४ फ-यच्चाप्युपधि । ५ फ-दाफ्यते। ६ फ-छद्मनमन्यत्रा । ७ फ-उपधिर्विधर्मः । ८ र-तयो। ९ फ-न्यस्ते । १० एवमूले । ११फ-समीहितः । १२ फ-मम दृश्यो। १३ र-भवामि । १४ फ-दानमेवष्यंन । १५ फ-यद्दहीत १६ फ-कृतान्ययो। १७ फ-यत्तावन्दातरहमिति ।
For Private And Personal Use Only
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । "पितृव्येणाविभक्तेन भ्रात्रा वा यदृणं कृतम् । मात्रा वा यत्कुटुम्बाथै दास्तत्सर्वमृक्षित॥" इति । अविभक्तानामन्यतमेन यत्कुटुम्बार्थमृणं कृतं तद्भातृपितृव्यतत्पुत्रादयः सर्वे
धुर्न त्वकुटुम्बार्थमित्यर्थः । अविभक्तग्रहणात्तेषामेव तथाविधमृणं संभवेत् प्रायः । न हि प्रविभक्तात्परकीयकुटुम्बकरणार्थमृणं गृह्णन्तो दृश्यन्ते । प्रविभक्तैरपीत्याह । अपिशब्दादविभक्तैश्च यदि कश्चिद्भातृणां :विभक्तानां स्वकुटुम्बभरणमकृत्वा प्रवसेदितरश्च ५ महासत्वतया तदीयं कुटुंबं बिभृयात्तत्र विभक्तेनापि भ्रात्रा पितृव्येण वा यणं कृतं तदितरो दद्यादेव देशान्तरागतः ॥ १६७ ॥
कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि व्यवहारं यमाचरेत् ॥
स्वदेशे वा विदेशे वा तं ज्यायान्न विचालयेत् ॥ १६८॥ तिष्ठन्तु तावद्भात्रादयः । कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि तु गृहक्रमभृत्योऽपि १० व्यवहारं गोपेश्वादिविक्रय क्षेत्रस्थाण्डिलादिप्रयोगकर्षणाय ऋणं व्यवहारं वा यमाचरेत् स्वदेशे विदेशे वा सन्निहितस्य प्रोषितस्य वा तं ज्यायर्यान् गृहस्वामी न विचालयेत् अविचार्यैव साधु कृतमित्यनुमन्येत । अन्ये तु पूर्वशेषोऽयमर्थवादो न विधिरित्याहुः । तदुक्तं । न ह्यर्थवादताबीजं किंचिदस्ति विभज्यमानं साकांक्षमृणमत्र शब्दामिसंबन्धीऽपि वा । अथ मत्तोन्मत्ता ध्यधीनैरस्वातन्त्र्यादप्यधीनस्य तत्कृतप्रमाणमिति । अकुटुम्बार्थे संनिहिते च १५ स्वामिनि न युक्तं कल्लयितुम् । अन्यथा कुटुम्बावसादः स्यात् । अतस्तद्भरणात्मके व्यापारे प्रमाणीभवति दैवाद्यधीनः ॥ १६८ ॥
बलादत्तं बलाद्भुक्तं बलाद्यचापि लेखितम् ॥
सर्वान्बलकृतानर्थानकृतान्मनुरब्रवीत् ॥ १६९ ॥ यथा न बालास्वतन्त्राप्रकृतिस्थौपधिकृतं प्रमाणं तहलकृतमपि सर्वान्वलकृता- १० नन्निवानित्येव विधिः । भुक्तं दत्तं लेख्यलेखितमित्युदाहरणमात्रम् । तत्र बलादत्तं यदनुपयुज्यमानं क्षेत्रारामादि वाहनाय दीयते वृद्धिकामो वा यद्धनं देवादारोपयति भारे. वाहनमनिच्छतां गृहेषु मूलापणं पण्यमश्नुते लेखित पत्रकरणम् । सर्वानित्यन्यानप्येवंविधानर्थान्कार्याणीत्यर्थः । योगावापनमित्यत्र निपुणं दर्शितमत्रापि श्लोके समस्य योगबलशक्ये प्रक्षेप्तुं पृथक् श्लोकद्वयकरणं विचित्रा श्लोकस्य कृतिर्मनोः ।
१ फ-यदिश्चन्द्रोतृणां । २ फ-भरणात्समकृत्वा । ३ फ-भृतीयास्तक । ४ र-विवारयेत् । ५फ-तैव स्त्रादि ६ फ-ज्ञाता । ७ फ-मन्यन्ते । ८ फ-शार्क क्षेत्रं यत्तच्छदामि सम्बन्धम् । ९ फ-बार । १० फ-मुख्या। ११ फ-लिखितं ।
For Private And Personal Use Only
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
६४४
www.kobatirth.org
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
“मत्तोन्मत्ताताध्यधीनै बलवद्भिर्बलाकृतिः । असंवर्धेत योगाच्च व्यवहारौ न सिध्यति " ॥
इति सिद्धयत्येव न मानवद्भवति ॥ १६९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्रयः परार्थे क्लिश्यन्ति साक्षिणः प्रतिभूः कुलम् ॥ चत्वारस्तुपचीयन्ते चित्र आढ्यो वणिङ्नृपः ॥ १७० ॥
परेणार्थ्यमाने साक्ष्यं प्रातिभाव्यं व्यवहारेण क्षणं च कर्तव्यम् । कुलादिभिर्न स्वयमुपेत्य हठात् । अतः स्वयं कुर्वन्तो न प्रमाणीभवन्ति । अथवा परस्यार्थ कुर्वन्तः क्लेशमाप्नुवन्ति । न ह्येषां स्वार्थगन्धोऽस्त्यतो बलान्न कारयितव्याः । कुलं वृद्धयुषाः परेण वाऽर्ध्यमाना विप्रादय उपचीयन्ते । अतो न हठादनिच्छन्विप्रं प्रतिग्रहीतव्याः । अथवा परसंबन्धिनोऽर्थायोपचयो विप्रस्यातः स्वार्था प्रवृत्तिर्न परार्थैव तेन विप्रेण न बलात्तदनादाने १० प्रवर्तनीयम् । हतबलसाध्यं दानमिति लोकप्रवादो न दापयन्तं निषेधति तदिच्छन्तं दापयेत् । याच्ञ्ज्या तु बलं एवमाढ्यः कुशीदवृत्तिर्धनवानिव न प्रयोजनीयः । किमिति कुसीदं व्यवहारेऽन्यस्मै ददाति न मह्यमिति । अथवा तेन बलवतोऽन्यस्मिन्नेच्छन्ति तययं कुर्वद्धनमारोपयितव्यम्। यतः परेणार्थ्यमान उपचीयते न बलात्प्रयुञ्जानः । शास्त्रनिषेधात् । एवं वणिक्कसीदी धनवृद्धिकाम एव व्यवहारयति । वणिक् पण्यजीवी । नृपो राजाऽपि प्रयुक्तराज१९ दम्डमाददान उपचीयते । न तु बलादिप्रोत्साहनेन व्यवहारयन् । तदुक्तं "नोत्साहायेत्स्वयं कार्यम् " इति । विप्रादीना विधिरनुवादो राज्ञो दृष्टान्तार्थः । अथवा सर्वस्योदाहरणप्रपञ्च्च1 स्तथाऽग्रेतनोऽपि ॥ १७० ॥
अनादेयं नाददीत परिक्षीणोऽपि पार्थिवः ||
न चादेयं समृद्धोऽपि सूक्ष्ममप्यर्थमुत्सृजेत् ॥ १७१ ॥
करदण्डशुल्कादिशास्त्रविहितं वर्जयित्वाऽन्यत्पौरधनमनादेयं राज्ञा क्षीणकोशस्यापि । यत्तु शास्त्रन्यायागतं रक्षानिर्देशधनं तत्सूक्ष्मं कार्षापणमात्रमपि न त्यजेत् । तदुक्तं " वल्मीकपथवद्राजा कोशवृद्धिं तु कारयेत् " इति ॥ १७१ ॥ अनादेयस्य चादानादादेयस्य च वर्जनात् ॥
दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः स प्रेत्येह च नश्यति ॥ १७२ ॥
अनादानामनादेयम् | अर्ह कृत्यस्तच्च दर्शितम् । दौर्बल्यं ख्यध्यते प्रकृतिमि - रस्माभिरस्मान्दण्डयति स्तेनाटविकसामन्तादीन्न शक्तो विजेतुमिति परे स्वशक्तिं प्रथ
१ फ-क्षाप्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६४५
यन्ति राष्ट्रे या अतस्तैरभिषेण्यमानो विरक्तप्रकृतिरिह नश्यति आदानादिह प्रेत्य वाधर्मदण्डनात् ॥ १७२ ॥
स्वादानाद्वर्णसंसर्गात्त्वबलानां च रक्षणात् ॥
बलं संजायते राज्ञः स प्रेत्येह च वर्धते ॥ १७३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्वस्य न्यायप्राप्तस्यादानं शोभनं वाऽऽदानं भव्यमेव शोभनं वर्णयोरेव संसर्गः समानजातीयैर्वर्णसंसर्गः द्विष्टत्वात्संसर्गस्य च संबन्धिनोरश्रुतत्वाद्वर्णानां प्रस्तुतत्वात्तत्रेवापेक्षा युक्ता । यस्तु वर्णानामवान्तरप्रभवे संसर्गे नासौ वर्णानामेव संबन्धितया व्यपदेष्टुं शक्यते । कश्चित्तु नकारं पठति । वर्णासंसर्गादिति सर्वथा वर्णसंकरप्रतिषेधानुवादोऽयम् । दुर्बलानां बलवद्विद्वेषिभिरभिभूयमानानां स्वेभ्यस्त्राणाद्धेतोः राज्ञो बलं संजायते । सम्यग्व्यवहारदर्शनं कर्तव्यं धर्मदण्डनं च न कर्तव्यमित्येतद्विशेषाः पठिष्यन्ते लोका- १० नामर्थवादाः ॥ १७३ ॥
तस्माद्यम इव स्वामी स्वयं हित्वा प्रियाप्रिये ॥
वर्तेत याम्यया वृत्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः ॥ १७४ ॥
तथा चैतदेव प्रपञ्चयति । अयं सेवक आत्मीयोऽतः प्रियः न केवलं राष्ट्रवासी यस्यैव राष्ट्रं तमेवावतिष्ठतेऽतोऽप्रियः तद्विदित्वा यमवत्प्रजासु तुल्यः परिपालने व्यवहारे १९ च स्यात् । ईदृशी हि यमस्य वृत्तिर्दृष्टा । यमस्येत्यणो बाधकं तत्रौपसंख्यानिकं यकारमिच्छन्ति । कः पुनर्यमतुल्यतां भजति जितक्रोधो जितेन्द्रियः । रागद्वेषौ जयेत्प्रसङ्गाख्यानेन ॥ १७४ ॥
यस्त्वधर्मेण कार्याणि मोहात्कुर्यान्नराधिपः ॥
अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः ॥ १७५ ॥
अधर्मे यः कार्याणि कुरुते स मोहादेवेह व्यामूढो धर्मं जह्यात् । तस्येदं धर्मजं फलं विरक्तप्रकृतितया वशे कुर्वन्ति शत्रवः । विरक्ता हि प्रकृतयः क्रुद्धलुब्धभीतावमानिताः परैरुपजप्येरंस्ततश्च बहुकृत्य वशे कुर्वन्ति दण्डयन्ति बर्धन्ति घ्नन्ति राष्ट्रमपहरन्ति चेत्येष वशीकारः ॥ १७५ ॥
कामक्रोधौ त संयम्य योऽर्थान्धर्मेण पश्यति ॥ तु प्रजास्तमनुवर्तन्ते समुद्रमिव सिन्धवः ॥ १७६ ॥
१ फ-बन्धन्ति ।
For Private And Personal Use Only
२५
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६४६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
सिंधवो नद्यो यथा समुद्रमाश्रयन्त्याश्रिताश्चानुरागिण्यस्तन्मय्यो वसन्ति न ततो निवर्तन्ते एवं कामक्रोधनयाद्राजानं प्रजाः समयोगक्षेमास्तन्मय्यः संपद्यन्ते ॥ १७६ ॥
यः साधयन्तं छन्देन वेदयेद्धनिकं नृपे ॥ स राज्ञा तच्चतुर्भागं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥ १७७ ॥
छन्द इच्छर्छ । तेन राजानमज्ञापयित्वा यदा प्रागुक्तैश्चतुर्मिरुपायैः स्वेच्छया न धनमार्गेण प्रवृत्तं तथाभूतं वा राजपुत्रैराव्हयनेनार्हतरप्रदेशोऽनुरुध्येदं हि धनमिति स चापृष्टो धारयामीति यत्प्रतिपद्यते स राज्ञा चतुर्थ भागं दण्डापयितव्यः । यावत्तस्मै धारयति तस्य तत्र सर्वमृणं शतं चेद्धारयति पञ्चविंशतिर्दण्डनीयः । शतं तस्य दाप्यः ।एवं
पञ्चविंशतिः। न त्वियं भ्रान्तिः कर्त्तव्या । शतं राज्ञः पञ्चविंशतिशिष्टं धनिकस्य । धनिको १० हि तथा दण्डितः स्यान्नर्णिकः ॥ १७७ ॥
अथ शक्तिविहीनः स्यात् ऋणी कालविपर्ययात् ॥ प्रेक्ष्यश्च तमृणं दाप्यः काले देशे यथोदयं ॥ १७८ अ.
यद्यधमर्णो देवदोषान्निर्धनीभूतस्तदा न दुर्गाधानादिना राज्ञोपपीडयितव्यः । किं तर्हि कर्तव्यं यदास्य कथंचिद्धनं भवेत्तदा यथासंभवं शनैर्दापयितव्यः । प्रेक्ष्य शक्तिं धनवृत्तां युज्यत इत्यर्थः । दाप्यः उचितस्य वक्ष्यति " कर्मणापि समः कुर्यात् ” इति । तस्मा कारणपरिवृत्तौ यदेवोक्तमस्माभिस्तदैव प्रयोजनम् ॥ १७८ अ. ॥
अनेन विधिना राजा मिथो विवदतां नृणाम् ।। साक्षिप्रत्ययसिद्धानि कार्याणि समतां नयेत् ॥ १७९ ॥
अनेनेति पूर्वोक्तप्रकारप्रत्यवमर्शः । विधिना प्रकारेण । साक्षिप्रत्ययः सिद्धशब्दः प्रत्येकमपि संबध्यते । साक्षिभिः सिद्धानि निर्णीतानि प्रत्ययः । अनुमानं
दैवी वा क्रिया कार्याणि न केवलमृणादानमन्यदपि संमतं न यदर्थिप्रत्यर्थिविप्रतिपत्ति२५ मपाकुर्यादैक्यमन्यत उत्पादयेत् । उपसंहतमृणादानं समाप्तो व्यवहारः। सर्वत्र जयपराजय
प्रकाराणामेवंरूपत्वात् । न हि साक्ष्यादिम्य ऋते किंचिदुत्तरेषु विवादेषु प्रतिपत्तिनिरास
१ज-वित्तानुक्तभयस्वमुपति स्वातीत्यर्थः । २ " शनैर्दाप्यो यथोदयम् ' इति नारदीये ।
For Private And Personal Use Only
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६४७
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। निमित्तं केवल दंडविशेषस्तत्स्वरूपं च वक्तव्यमित्युत्तरः प्रपञ्चः । कीदृशोऽस्वामिविक्रयः कीदृशोऽनुशय इति स्वरूपं व्यवस्थाप्यते ॥ १७९ ॥
कुळजे वृत्तसंपन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि ॥
महापक्षे धनिन्याउँ निक्षेपं निक्षिपेन्दुधः ॥ १८० ॥ प्रख्याताभिननः कुलजः । यस्य पितृपितामहा विद्वांसो धार्मिका महापरिग्रहाः ५ स्वकुलांशं निगृहीत्वा नाकार्ये प्रवर्तते । स हि स्वल्पामपि गर्हणां सोढुमसमर्थः । नितरां न च निन्दन्ति जनाः । वृत्तं शीलमाचारो जनापवादभीरुता स्वाभाविकं संपन्न तद्युक्तः । धर्मवस्तु स्मृतिपुराणेतिहासाभ्याससंनाततदर्थावबोधः । सत्यवादी बहुकृत्वः कार्येष्वदृष्टाकार्ये संभाव्यमानो वृत्ताभिधानः । महापक्षः सुत्दृत्स्वननराजामात्याद्यनुग्रहीतमहिमहत्त्वेन दुष्टराजाधिकारिणां गम्यो न भवति । धनी स्वधनरक्षार्थमदृष्टभयाच्च १० न परद्रव्यापहारणे वर्तते । अस्ति मे पर्याप्तं धनं किं परकीयेन कथंचिज्ज्ञाते दण्ड्यः स्यामिति । आर्यों धर्मानुष्ठायी ऋजुप्रकृतिर्वा । निक्षिप्यमाणं सुवर्णादिद्रव्यं कर्म साधनेन घोच्यते । निक्षिपेक्षाथै स्थापयेद्बुधः । एवं निक्षिपन्प्राज्ञो भवति । अन्यथा मूर्खः संपद्यते । सुत्दृद्भूत्वोपदिशति । दृष्टं नायमदृष्टार्थोऽष्टकादिवदुपदेशः । ईदृशि पुरुषे निक्षिप्तस्य न विप्रत्ययो भवति एवंविधेन निक्षिप्तमनेनेति शङ्का न भवति । यस्तु १५ नग्नकितवपानशौण्डादिः स केनचिदाकृष्टोऽपि सस्पित्राऽस्य हस्ते निक्षिप्तं मया चेति न शङ्कास्पदं सुवर्णादेर्महतो धनस्य निक्षेपधारक इति काकणी मामिकेति युज्यमानो भवत्येव ॥ १८०॥
यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थ यस्य मानवः ॥
स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥ १८१॥ २० यथेति । यादृशेन प्रकारेण समुद्रममुद्रं ससाक्षिकमसाक्षिकमित्येवमादि स तथैवेति । सोऽर्थो निक्षिप्तस्तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायो दीयते निक्षिप्यते तथा गृह्यते । यत्रैतनिश्चितं भवति सर्वकालमेवास्य हस्ते समुद्रयित्वा स्थापयति । तत्र विप्रतिपत्तावमुद्रिते लब्धे धारणको यदि ब्रवीति नैष मुद्रयति निक्षिप्य मे बलाद्गच्छति तत्रैवं शङ्कास्पदं जीयते । प्रमाणान्तरात्प्रायशो मुद्रणमन्यदा तु मुद्रानाशे कियदपहारितमिति परि- २५
For Private And Personal Use Only
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ सप्तमः
माणविशेषज्ञानाय प्रमाणान्तरं व्यापारणीयम् । राज्ञाऽपववादेव सामान्यदण्डेन दण्डनीयः । निक्षेपदण्डस्तु द्रव्यपरिमाणे निश्चिते द्वितीयः ।
____ ननु च सर्वापह्नव एव विभावितो जित एव युक्तः । सत्यम् । यत्राविनाभावासिद्ध यथा मुषिते प्रामे देवदत्तो नियुज्यते त्वयाऽन्यैश्चौरैः सहामुष्मिन्नहनि स ग्रामो हत इति स आह नैव तस्मिन्नहनि तं ग्राममहमगमस्तत्र साक्षिभिरुक्तं दृष्टं तस्मिन्नहनि तत्र यन्मुष्टं तत्तु न दृष्टं तत्र देवदत्तेन मेषोऽप्यपद्भुतस्तदहामसन्निधानसिद्धेः स्फुटे च कारणान्तरे सन्निधावनुपलभ्यमाने सन्निधानादेशदेशाचौरत्वमपि युक्तमनुमातुम् । इह तु प्रमादनष्टानां नराणां मुद्रितनिक्षिप्तममुद्रितमेव नीयते । यथा दायस्तथा ग्रहः । को मेऽभियोगावसर इत्यनया बुद्धया संभवत्यपह्नवः । न हि शक्नोत्यनुमातुं यथापि कथंचिद्नुमापयेत्परिमाणं तु न विना प्रमाणान्तरं निक्षिप्तवचनादेव सिध्यतीति । युक्तो दिव्योदितो निश्चयः । सर्वथा य एकदेशान्तरेण न संभवति तत्रैवैकदेशपराजित इति निश्चयः ।। १८१ ॥
यो निक्षेपं याच्यमानो निक्षेपुर्न प्रयच्छति ॥ स याच्यः पाडिवाकेन तन्निक्षेमुरसभिधौ ॥ १८२ ॥
व्यत्यस्तक्रमोऽयं श्लोकः समाम्नाये पठ्यते । प्रथममस्यार्ध श्लोकं पठित्वा १५ साक्ष्यभाव इति पठितव्यम् । ततः स याच्य इति एवं पाठो युक्तः । तथा
ह्यर्थसङ्गतिर्भवति । साक्ष्यभावादिन्येषु प्राप्तेषु वचनमिदम् । यथा चर्णादानादिषु साक्ष्यभावसमनन्तरमेव दिव्यानि दीयन्ते न तद्वदन्न । किं तर्हि चरैरस्य वृत्तमनुचारयेत् । तत्र यदि निपुणतश्चार्यमाणो न क्वचिद्वृत्ते स्खलति तदा न शपथैर्रदर्शनीयः । अथाप्यत्र
प्रमाद्यति तदा निक्षेपहरणसंभावनाऽपि युक्तैव । तदा च दिव्यैः परिशोधनीयः। न पुनरनेक३० निक्षेपहरणेनापरनिक्षेपहरणं सिध्यति । कदाचिद्रीयसा प्रयोजनेनैकमदत्दृत्य कृता
प्रयोजन उत्पन्नानुशयो वाऽन्यस्य समर्पयति अतोऽयं श्लोकसंघातो झटिति निक्षेपधारणकस्य शपथनिवृत्यर्थों न पुनः प्रमाणोपन्यासः । न च प्राडिवाकनिक्षेपहरणे राजदण्डवदनिश्चितापरनिक्षेपहरणोऽपि प्रथमाभियोक्तुर्दापयितुं युक्तः । अनिश्चिते हि हरणे
दाप्येत यदि शास्त्रेण तदा निर्णयार्थ व्यवहारशास्त्रं स्यात् । ततश्च हेतुभिनिर्णयः कर्तव्य २५ इति विकल्पितस्तस्मान्न शास्त्रीयोऽयमर्थो न प्रमाणप्रसिद्धौ न च लौकिकी व्यवस्थेति ।
साक्ष्यभाव इत्याद्युक्तेन प्रकारेणान्यपरतया नेया ॥ १८२ ॥
१फ-उपायो । २ र-तद्वदन। ३ फ-पुनश्चर्य। ४ र-शपधैरमणीय, । ५ र-मथान्यत्र । ६ रविरुध्यते । ७फ-व्यवस्थितिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
Sur
साक्ष्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितैः ।।
अपदेशैश्व संन्यस्य हिरण्यं तस्य तत्त्वतः ॥ १८३ ॥ पदार्थयोजनामिदानीमनुसरामः । " स याच्यः प्राडिवाकेन तन्निक्षेप्तुरसंनिधौ " येन रहसि स्थापितं साक्षिष्वसत्सु निक्षेप्ता तस्य याचमानस्य धारणको यद्यपहृते न त्वया किंचिन्निक्षिप्तमिति ततो निक्षेप्ता राजाज्ञापितो न निक्षेपधारिण आकारं दर्शयेत् । किं तर्हि ५ कुर्यात् । प्रणिधिभिश्चारैर्हिरण्यमात्मीयं सुवर्ण रूप्यं वाऽन्यस्य संन्यस्य निक्षिप्य याचितव्योऽर्थनीयः द्वितीयं निक्षेपं प्राडिवाकेन । प्राडिवाकग्रहणं निर्णयाधिकृतपुरुषोपलक्षणार्थम् । किं साक्षादेव याचितव्यो नेत्याह । प्रणिधीनां मुखेन । यैरेव न्यस्तं वयोरूपसमन्वितैः वयसामन्विता येन बाला न भवन्ति तेषां हि परैः प्रेरितानां मद्वञ्चनाओं न्यास इति संभाव्यते । परिणतवयेभ्यस्तु नाशको भवति । एवं रूपसमन्वयो व्याख्येयः । १० रूपमेव कस्यचित्तादृशं भवति यस्य दर्शनादेव चापलं प्रतिभाति । तथा च रूपमेतव्याचष्टे " भगवन्वीतरागताम्" इति तेनैव तदुक्तं भवति । तादृशाः प्रणिधयः कर्तव्या येषा मद्वञ्चनार्थोऽयमुपक्रम इति नाशङ्कते धारणकः । अपदेशैः सव्याजैर्निक्षेपकारणैः । राज्ञोपद्रवग्रामगमनादिभिरनेन हेतुना त्वयि संप्रति निक्षिपामीत्यनृतसंभवात्कारणकथनमपदेशः । एतच्च सर्व प्रानिक्षेप्तुरसंनिधौ कर्तव्यम् ॥ १८३ ॥
स यदि प्रतिपयेत यथान्यस्तं यथाकृतम् ॥
न तत्र विद्यते किंचिद्यत्परैरभियुज्यते ॥ १८४ ॥ स यदि निक्षेपधारी यदि प्रतिपद्येत बाढमस्ति गृहाणेत्यंगीकृत्य दद्यात् । यथान्यस्तं तथा कृतं समुद्र अमुद्रं यथाकृतं वस्त्रादि संवर्तितममुद्रितमन्यद्वा अलंकाराद्यनुपभुक्तं परिमलशून्यं गृहमुद्रया स्वचिह्नन स्थापितम् । तादृशमेव चेद्दद्यान्न तत्र विद्यते २० किंचित्सत्यं यत्परैः पूर्ववेदिकैरभियुज्यते । एतेनास्माकीनः साक्ष्यभावान्निक्षेपोऽपर्यत इति । यथान्यस्तं यथाकृतमिति गूढागूढचिन्हकृतेन भेदः । अथवा गृहीतनिक्षेप्तुर्व्यापारभेदेन भेदः । यथाकृतं यथागृहीतं निर्विकल्पमवलंबं च गृहीतं तथैव प्रतिदातव्यं प्रतिदाने यत्र कालग्रहणे न क्रियेत इत्यर्थः ॥ १८४ ॥ तेषां न दद्याद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि ॥
२९ सं निगृह्ये दाप्यः स्यादिति धर्मस्य धारणा ॥ १८५ ।।
१फ-यमपद्भुते तत्वया । २ फ-श्च हिरण्य-। ३ फ-कस्य तादृशं । ४ फ-उभौ । ५ ख-निगृह्योभये
८२-८३
For Private And Personal Use Only
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
तेषां प्राडिवाकप्रयुक्तनिक्षेप्तणां यदि द्रव्यं निक्षिप्तं न दद्याद्यथाविधीति यथाकृतपदेन व्याख्यातं स धारणकोऽवष्टब्धस्य राजपुरुषैरुभयमर्थिने राननिक्षेपं च दाप्यः । इति । धर्मस्य धारणा व्यवस्था । तात्पर्यमत्र व्याख्यातम् ॥ १८५ ॥
निक्षेपोपनिधी नित्यं न देयौ प्रत्यनन्तरे ॥ ___ नश्यतो विनिपाते तावनिपाते त्वनाशिनौ ॥ १८६ ॥
उत्पत्त्यनन्तर उच्यते । निक्षेप्तुः पुत्रो भ्राता भार्या वा यस्य निक्षेप्तुन्ये स्वाम्यमस्ति भार्यायास्तावत्स्वाम्यमुक्तमेव । पुत्रस्यापि पैतामहे भ्रातुश्चैकंधनस्य । तत्र तेषां कश्चिद्यावन्निक्षेप्तर्यसंनिहिते देहि नोऽस्माकीनमेतदिति । तत्र कश्चिदनया बुद्धचा दद्यात्साधारणमेतदेकेन निक्षिप्तमपरेण नीतमिति को दोष इति । अत उच्यते । न देयौ निक्षेपोपनिधी प्रत्यनन्तरे। अर्थवादं हेतुसरूपमाह । नश्यतो विनिपाते तौ। विनिपातो ऽन्यथात्वं प्रत्यनन्तरस्य देशान्तरगमनादि। तस्मिन्नसति तौ हीयते । यदि तेन नीत्वा निक्षेप्तुं न दत्तं तदा तेन पर्यनुयुक्तस्य धारण्यकस्य किमुत्तरं त्वदीयेन भ्रात्रैतद्धनं साधारणस्वामिना नीतमिति नैतदुत्तरं " यथा दायस्तथा ग्रह" इत्युक्तम् । येनैव निक्षिप्तं स्वामिनाऽस्वामिना
वा तस्मा एव देयं तस्यैवायं प्रपञ्चः । यदि तु प्रत्यनन्तरो विक्रियां न गछेत्तदा तद्दानेऽपि न १५ दोषः । तदाह अनिपाते त्वनाशिनौ । तत्र ह्यस्त्युत्तरं मानशत्तस्मादर्पयामि प्रत्यनन्तरेण नीते विनिपाते च तस्य निक्षेतृयाचमानाय स्वधनं दातव्यमिति श्लोकार्थः ॥ १८६ ॥
स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे ॥ न स राज्ञा नियोक्तव्यो न निक्षेतुश्च बन्धुभिः ॥ १८७॥
जीवतस्तस्पान्निक्षेप्तुः प्रत्यनन्तरदानं नास्तीत्युक्तम् । मृतस्य तु यस्वद्धनमस्ती२० त्यविनानते स्वयं दद्यान्न स व्यवहारलेखनादिक्लेशनीयोऽन्यदप्यस्ति न वेद वेति । यदि
तस्याभविष्यधिकर्मिदमिव तदप्यदास्यमिति । न क्लिश्यते । अत्राप्याशङ्का यदि न निवर्तेत महाधनोऽसावभून्न चान्येन समं भुज्यते प्रमाणान्तरं निश्चयाय विचारणीयम् । विषायादिभिः शपथैर्नार्दनीयः । घटकोशसत्यतण्डुलास्तु न विरुध्यन्ते । न हि ते अतिक्लेशकराः । साक्ष्यभाव इत्यत्र द्वितीयो न्यासः। यश्च तयोासः स इहापि द्रष्टव्यः ।।१८७॥
अच्छलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थ प्रीतिपूर्वकम् ॥
विचार्य तस्य वा वृत्तं साम्नैव परिसाधयेत् ॥ १८८ ॥ १फ-साधारणा । २ र-भार्यायाः स्वाम्यमस्ति तावत् । भार्यायास्तावत्स्वाम्यमेव । ३र-वैवाधनस्य । ४ र-तैः।५ फ-तदीयेन । ६ र-द्युत्तरमानाह्य तस्मातदर्पयामि । ७ र-तद्धनहराय किं कुशन्नीत्यवि. जनीते । ८फ-किमपि । ९फ-विष दिभिः। १० फ-विनाशकरो यः ।
For Private And Personal Use Only
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । निक्षेपेष्वेषु सर्वेषु विधिः स्यात्त्वरिसाधने ।
समुद्रे नामुयात्किचिद्यदि तस्मान्न संहरेत् ॥ १८९ ॥ निक्षेपेषूपचयमानेष्वनन्तरोक्तो विधिः । साक्ष्यभाव ' इत्यादिः परमसाधनाथों चिज्ञेयः । समुद्रे 'निक्षेपेऽन्यदप्यस्मिन्मांडे द्रव्यमभून्नाशितं कृमिभिरित्यादिकं पर्यनुयोगं नाप्नुयान्निक्षेपधारी तत्र धारणकस्य । एवं मूपकादिनाशे द्रष्टव्यम् । यदि दारमये ५ भाण्डे वस्त्रादि स्थापितम् तीक्ष्णदशनैर्मूषकैर्दारु भित्वा भक्ष्येत न निक्षेपधारिणो दोषः । जत्रापि वासनपरिवेष्टितः म्थूलपोट्टलको मुद्रितो यदि निक्षिप्येत यत्तदीये दारुभाण्डे नैवमान्ति तदा बहिर्मूपकादिभक्षितेऽपि हि न दोषः । यदि चैतन्निक्षेप्युर्ज्ञानं भवति वारकेण परिभाषितं न मम भाण्डमन्यदस्ति चरित्रज्ञो वाऽस्य निक्षेप्ता कदाचित्प्रत्यासन्नो भवति ॥ १८९ ॥
चौरदृतं जलेनोढमग्निना दग्धमेव वा ॥
न दद्याद्यदि तस्मात्स न संहरति किंचन ॥ १९० ॥ चौरास्तु वेदिता अवेदिता वा मुरङ्गभिदादिना यदि मुप्णीयुः कृतरक्षासंविधाने धारणिके स्वामिन एव नाशः । जलेनोढमुदकेन देशान्तरं नीतम् ॥ १९० ॥
निक्षेपस्यापहारमनिक्षेप्तारमेव च ॥
सर्वैरुपायैरन्विच्छेच्छपथैश्चैव वैदिकैः ॥ १९१ ॥ हरति यो निक्षिप्तमसाक्षिकं योऽप्यपँनीय नीत्वा वा याचते तमन्विच्छेत् । अन्वेषणा तत्त्वपरिज्ञाने यत्नः । सर्वप्रमाणव्यापारेणोपाया प्रमाणा न सामादयो वा । तेन चलितवृत्तस्याप्रतिपाद्यमानस्य त डनबन्धनाद्यपि महति धने चोरवत्तत्त्वप्रतिपत्त्यर्थ प्रयोज्यम्। न तत्त्वानिश्चये निग्रहः । वैदिकग्रहणं स्तुत्यर्थम् ॥ १९१॥
__यो निक्षेपं नार्पयति यश्वानिक्षिप्य याचते ॥
तावुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दमम् ॥ १९२ ॥ निक्षिप्तमपह्नवानस्य निक्षिप्तयाचमानम्य दण्डोऽयम् । यावति धने मिथ्या प्रवर्तते तावद्दण्ड्यते ॥ १९२॥
निक्षेपस्यापहर्तारं तत्समं दापयेदमम् ॥
तथोपेनिधिहरिमविशेषेण पार्थिवः ॥ १९३ ॥ १ ज-र-परि । २ ज-शोधने । ३ फ-निक्षेपेण दाप्येऽस्मिन्; तत्सूत्रत्रयं अछेलेनेत्यादि । तत्रेदं सूत्रं पतितं तच्च लिखामि। । ४ फ-भक्षेत । ५ र-वेष्टयः । ६ फ-यदा तदा ये । ७ र-ज-अनिक्षिप्य । ८ र-तत्त्वनिश्चये । ९ र-ततोप ।
For Private And Personal Use Only
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६५२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टम
चोरवच्छिाष्टिः पूर्वेणोक्ता । तया च शरीरनिग्रहस्तत्समधनं वैकल्पिके जातिभेदेन ब्राह्मणादन्यत्र प्रदेश उक्तोऽनेन निवर्त्यते । पुनर्विधानेन चोरवछिष्टिर्वाग्दण्डधिद्गण्डादिरूपैत्र समुच्चीयते । धनदण्डेन नाङ्गच्छेदादिरूपा । न च ब्राह्मणम्यापि वैकल्पिके पूर्वेण शारीरदण्डे प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थं पुनर्वचनम् युक्तम् । सामान्येन ब्राह्मणस्य शरीरदण्डप्रतिषेधात्। " न जातु ब्राह्मणं हन्यात्" इति (श्लो. ३८१)। उपनिधिः प्रीत्या यद्भुज्यतेऽविशेषेण । द्रव्यजातिनिग्राह्या जातिं च नापेक्षते । अन्यैस्तूपनिधिः परिभाषितः । स तत्रैव नेह परिभाषाया अकरणालौकिकार्थ एव ग्रहीतुं न्याय्यः । वक्ष्यति च "प्रीत्योपनिहितम्य च " इति ॥ १९३ ।।
उपधाभिश्च यः कश्चित्परद्रव्यं हरेन्नरः॥ ससहायः स इंतव्यः प्रकाशं विविधैर्वधैः ।।१९४ ॥
उपधाव्यानः। छ त्यनान्तरम् । ता_नेकविधाः। द्रव्यपरिवर्तः कुंकुमं दर्शयित्वा कुसुंभादिदानं तुलादिमांनापचय इत्याद्याः । तत्र चान्यं विधिं वक्ष्यति “ नान्यदन्येन संसटम"इत्यादि । इह तु चित्रासनं राजत उपकारदर्शनं कन्यानुरागकथनमित्येवमाद्या गृह्यन्ते । चौरास्त्वां मुष्णन्ति यद्यहं त्वां न रक्षामि राजा तवात्यन्तं कुपितो मया तु बहु समाहितं
राजतस्ते नगराधिकारं दापयामि मुख्यं वोपकारं करोमि पुष्पमित्रंदुहिता त्वत्यन्तमनुरागिणी १५ मद्धस्तै इदमुपायनं प्रेषितवतीत्येवमाद्यनृतमुक्त्वाऽऽत्मीयमुपायनमासँज्य बहु प्रतिनयन्ति ।
तत्समक्ष्यं च राजनि तत्समेवाकार्यान्तरमुपांशु निवेद्य कथयन्ति त्वदीयं कार्यमुपक्रान्तमित्येवमार्टीभिरुपधाभिः परद्रव्यं च भुञ्जते । तेषामयं राजमार्गे प्रकाशं विविधः कुठारशूलारोपणहस्तिपदमर्दनाद्यनेकोपायसाधनो वध उच्यते । अन्ये तु प्रकरणान्निक्षेपविषयमेवेद.
माहुः । तत्र हि प्रतिपद्यान्यत्र मया निहितं स च न सन्निहितः श्वपरश्च आगच्छतीत्यसमर्पय२० न्हरतीति ॥ १९४ ॥
निक्षेपो यः कृतो येन यावांश्च कुलसन्निधौ ॥ तावानेव स विज्ञेयो विवन्दण्डमर्हति ॥ १९५॥
य इति निक्षिप्यमाणद्रव्यजातिनिर्देशः । यावानिति परिमाणम्य । य आह । सवर्णमेतम्य हस्ते मया निक्षिप्तं कांस्यं ददाति । शतं च स्थापितमधं ददाति । स २५ पृच्छयते । किं रहस्युत कस्यचित्समक्षमिति । स चेदाह कुलसंनिधी । कुलं साक्षिणः
पुरुषास्तत्र ते पृष्टा यदाहुस्तदेव सत्यं वित्रुवन्विरुद्धं वाणो दण्ड्यते । तत्रापि यदि
१र-चौरवच्छिष्यः । २ ण-र-शरीरो । ३ ण-र-को । ४ ण-र-प्रशक्तो । ५ ण-र-शरीर । ६ र-परिभाषया । ७ अग्रे १९७ श्लो. । ८ फ-जं । ९ -तचा । १० फ-मानपरिवती द्याः । ११ अग्रे २०४ श्लो. । १२ फ-चित्रासमन्तरान्यत । १३ फ-दि । १४ फ-दापय मे । १५ फ-पुत्र । १६ फमद्वस्तु । १७ ण-र-आनाय्य । १८ फ-ग्रुपाधिभिः। ९ फ-मेवमा: । २० ण-र-असन्निहितः । २१ ज-र-समर्पयन् । २२ प-र-रूपं । २३ फ- भवेदाह ।
For Private And Personal Use Only
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६५३
ब्रूयात्साक्षिसमक्षं रूप्यं तैर्विनाऽन्यत्स्थापितमिति । अस्त्यत्र प्रमाणान्तरव्यापारणावसरः । अयमपि श्लोको नाधिकविध्यर्थः ॥ १९५ ॥
मिथो दायः कृतो येन गृहीतो मिथ एव वा ॥
मिथ एव प्रदातव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥। १९६ ॥
1
यो यथा निक्षिपेदित्यनेन निक्षिप्तविधिरयमुक्तोऽन्येषु कार्येष्वनेन प्रतिपद्यते । ऋणादानोपनिधिविक्रयाद्यपि येन यादृशेन प्रकारेण कृतं तादृशेनैव प्रत्यर्पणीयम् । रहसि कृतस्य राजकुछेंऽशमार्गणादिना प्रकाशनं न कर्तव्यम् । तेन स्वहस्तलेख्येन ऋणे गृहोते न राजकुलेंऽशं दाप्यते । उत्तमर्णधंनं क्षपणीयं । अनेनैव निक्षेपेऽपि सिद्धे तत्र पुनर्वचनं नित्यार्थम् । तेन निक्षेपादन्यत्र रहसि कृतस्यापि विप्रतिपत्याशङ्कायां प्रकाशं प्रतिदानं 1 कंदांचिदस्ति । अथवेहाप्रकाशकृतस्य प्रकाशीकरणं निषिध्यते । तत्र त्वन्योऽर्थः समुद्रो- १० समुद्र इत्यादि तेनापौनरुक्त्यम् । मिथः शब्दो रहसि विज्ञेयः । अथवा परस्परं मिथः सर्व कार्य द्वाभ्यां साध्यं दानादिपरस्परमेव क्रियत इति । पुनर्वचनं तृतीयप्रतिषेधार्थम् । दायशब्द: सामान्यशब्दो निक्षेपादन्यानपि विक्रयादीनाह ॥ १९६ ॥
1
निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च ॥
राजा विनिर्णयं कुर्यादक्षिण्वन्यासधारिणम् ॥ १९७ ॥ प्रकरणोपसंहारोऽनेन क्रियते । प्रीत्योपनिहितस्य स्नेहेन किंचित्कालं भोगार्थ दत्तस्य न्यासो निक्षेपस्तस्य धारणको यथा न पीड्यते तथा निर्णयः कर्तव्य इति । अक्षिण्वन्नपीडयन् । द्वित्रश्लोका निक्षेपकरणे विध्यर्थाः । सर्वमन्यदन्यतः सिद्धं श्लोकार्थेनोक्तम् ॥ १९७ ॥
१५
विक्रीणीते परस्य स्वं योऽस्वामी स्वाम्यसंमतः ॥
न तं नयेत साक्ष्यं तु स्तेनमस्तेनमानिनम् ॥ १९८ ॥ अस्वामिविक्रयाख्यविवादपदमिदमनुकान्तम् । परस्य यद्द्रव्यादि स्वं तच्चेदस्वामी तत्पुत्रादिरन्यो वा विक्रीणीते स्वामिनाऽननुज्ञातस्तं स्तेनं चौरं विद्यात् । यद्यपि यस्तस्मात् क्रीणाति स तमस्तेनं मन्यते न तं नयेत साक्ष्यं तु तं पुरुषं न नयेत न प्रापयेत् साक्ष्यं न कारयेत्साक्षिकरणे न नियोक्तव्य इत्यर्थः । यथा चौरस्तादृश एवासौ । स्तेनत्वाच्च २५ न साक्षित्व एव प्रतिषेधः । किं तर्हि ? सर्वासु साधुजनसाध्यासु क्रियासु । परस्वमननुज्ञातेन विक्रीतं क्रेतुर्न स्वं भवतीति सिद्धे साक्षिकर्मनिषेधद्वारेण प्रतिषेधो वैचित्र्यार्थः ॥ १९८ ॥
For Private And Personal Use Only
२०
१-ण-र-मिथ्यो । २ ण-र-उत्तमर्णस्य धनस्य क्षपणीयं । ३ फ- संख्या । फ - परमेव ५-ण-र-परस्वमननुज्ञातः न विक्रीतक्रेतुनंसंभवतीति ।
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६५१
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
अवहार्यो भवेच्चैव सान्वयः पट्शतं दमम् ॥ निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याचौरकिल्बिषम् ॥ १९९ ॥
पूर्वेण साधुजनकर्तृकासु क्रियासु साक्ष्यादिप्वपि अस्वामिक्रियकारिणामनहतोक्ता । अनेन षट्शतो दण्ड उच्यते । षट्कार्षापणशतानि अवहार्यो दापयितव्यो दण्ड्य इति यावत् । सान्दयोऽन्वयोऽनुगमनसंबन्धः । स यस्यास्ति पुत्रभ्रात्रादिः स्वामिनोऽनुगतः सान्वयः। स ह्यननुज्ञातोऽपि विक्रीणानो न स्फुटचोरो यतस्तस्येयं बुद्धिर्मदीयमेवैतद्यापितुरित तं प्रतीयमपि संभावना भवति । तस्यैव विक्रीय मूल्यं ददाति । यस्त्वय॑न्तासंबन्धः स निरन्वयः । चौरकिल्विषं निग्रहं निःसंशयं प्राप्तः । अनपसरो यदि तद्गृहं तस्य नापसृतं भवति तदाऽनपसरश्चौरवद्दण्ड्यः । यदि तु तद्गृहादेव केनचिद्दत्तं विक्रीतं वा तस्य तेन वाऽज्ञां दत्वा तत्प्रतिगृहीतं प्रकाशक्रयेण वा विक्रीतं तदा न चौरवद्दण्डयः । षट्शतमेव दाप्यः । अथवा अन्वयो विक्रीणाति तम्य विक्रयद्रव्यस्यान्यतः क्रयः अपसरः क्रयादन्यः प्रतिग्रहादिरागमः । एतदुक्तं भवति । यदि तेन तन्न कुतश्चन क्रीतं नापि प्रतिगृहादिना लब्धं तदा चौरः ॥ १९९ ॥
* अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा ।। __ अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथा स्थितिः॥ २० ॥
न केवलमस्वामिसकाशाद्यत्क्रीतं तन्न सिध्यति । किं तर्हि प्रतिगहीतमपि । प्रतिग्रहेण प्रीत्या वा दानं दायः सोऽपि न सिध्यति । " विक्रीणीते परस्य " इत्यनेन विक्रेतुः प्रतिग्रहीतुश्चास्वाम्यमुच्यते । “ स्वामीरिक्र्थक्रये"त्यादिना स्वाम्याशङ्कायां प्राप्तोऽयं प्रतिषेधः । व्यवहार एषी स्थिति तिक्रमणीया ॥ २०० ।।
संभोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः कचित् ॥
आगमः कारणं तत्र न संभोग इति स्थितिः ॥ २०१॥ ___ यस्मिन्वस्तुनि गोवस्तुहिरण्यक्षेत्रादावन्यस्य भोगो दृश्यते अन्यस्य च रिक्थप्रति. ग्रहादिरागमः स्वाम्यापादकस्तत्रागमो बलवान्न भोगः । भोग एव संभोगः।कारणं स्वाम्ये
तत्रेति स्थितिः। एवमनादिव्यवस्था न भोगमात्रेण स्वत्वम् । यादृशेन च स्वत्वं तत्पुर२५ स्ताव्याख्यातम् । " यत्किचिदशवर्षाणि" इति वानेन विरोधस्तत्रैव परिहृतः॥२०१॥
विक्रयाद्यो धनं किंचिद्गहीयात्कुलसन्निधौ ॥ क्रयेण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम् ॥ २०२॥ * अनेन विधिना शास्ता कुर्वनस्वामिविक्रयम् ॥
अज्ञानाज्ज्ञानपूर्व तु चौरवद्दण्डमर्हति ॥१॥ १ज-र-ण-एष । २ ज-स्वा । ३ ज-सेः। ४ ण-र-कारिणोनर्हता । ५ण-र-आनपतथो।६फअनुज्ञातोपि । ७ ण-र-स्यात् । ८ ण-र-अत्यन्त संबंध । ९ फ-यदिति न तन्न । १० श्लो. १९८ । ११ गौतयीये अ. १० सू. ३९ । १२. फ-एव । १३ श्लो. १४८ पृ. ६२३ ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
यादृशेन क्रयेण स्वाम्यं भवति तं दर्शयति । विक्रीणतेऽस्मिन्यवहारिण इति विक्रयः । आपणभूमिस्ततो यो गृह्णीयाद्धनं गवादि क्रीयमाणं द्रव्यं मूल्यं वा स लभते न्यायतः क्रयेण । कुलसंनिधौ विशुद्धं न्यायतः क्रय उचितेन मूल्येनासंभाव्यपापपुरुषाकुलम्यान्यव्यवहर्तृमेलककारपुरुषसमूहस्य समक्षं गृहीतं लभते नापहारयति । अन्यथा स्वामिना तु द्रव्यं प्रतिनीयतेऽस्य न्यायतो विक्रये किन्तु मूल्यं लभते । तस्माद्यस्तस्य ५ विक्रयी अन्यायतः क्रयेण तु दण्ड्यते मूल्यं च हारयति । एतदुक्तं (या. व. व्य. १७०) " विक्रेतुर्दर्शनाच्छुद्धिः स्वामी द्रव्यं नृपो दमम् । क्रेतो मूल्यमवाप्नोति तस्माद्यस्तस्य विक्रयी ।" एष एवार्थस्तेन श्लोकेन प्रतिपाद्यते ॥ २०२॥
अथ मूलमनाहार्य प्रकाशक्रयशोधितः ॥
अदण्डयो मुच्यते राज्ञा नाष्टिको लभते धनम् ॥ २०३॥ १० असंभाव्यपापात्तु पुरुषादित्यादि न्यायतः क्रय उक्तः । स चेद्विक्रेता शक्य आहर्तुं तदा पूर्वोक्तो विधिः " स्वामी द्रव्यम्" इत्यादि । अथ स विक्रयीगतोऽन्येनं क्रीत स्वामिना चिन्हीकृतं तेन च मूलं विक्रेता पुरुष आहर्तुं न शक्यते । प्रकाशं जनसमक्ष प्रसिद्धाया विक्रयभुवः क्रीतमत ईदृशेन क्रयेण शोधिते द्रव्ये शुद्धः । केताऽदण्डयो मुच्यते धनं तु नाष्टिकं स्वामी ज्ञापितस्वं वा लभते । नष्टमन्वेषते नाष्टिकः । नष्ट- १५ मस्याम्तीत्येवं ठनि कृते प्रज्ञादित्वात्स्वार्थिकोऽण् कर्तव्यः । नष्टं प्रयोजनमस्येति वा । तेनायं संक्षेपतः कये प्रकाशक्रये तु दण्डो न स्याद्धननाशस्तु स्थित एव ॥ २०३ ॥
नान्यदन्येन संसृष्टरूपं विक्रयमर्हति ॥
न चासारं न च न्यून न दूरेण तिरोहितम् ॥ २०४ ॥ अस्वामिविक्रयप्रसङ्गेनान्योऽपि विक्रये धर्म उच्यते । नान्यकुंकुमादिद्रव्यं कुद्रव्येण २० तदाभासेन कुसुंभादिना संसृष्टं विक्रेयम् । यत्त्वसावधं चिरकालं भांडेवस्थितत्वात् । प्राप्तविभावं जीर्णमजीर्णाभासं वस्त्रादि न च न्यूनं तुलामानादिना । दूरस्थितं च ग्रामे मम विद्यन्ते वासांसि गुडादि वा द्रव्यं तिरोहितं स्थगितं वस्त्रादिनांऽतर्हितं यस्य वा स्वरूपं केनचिगव्यरागेणान्तीयते पुराणं नववत्प्रतिभाति तत्तिरोहितं न विक्रेतव्यम् । इदं द्रव्यमीदृशं च प्रदा विक्रयः कर्त्तव्यः । अन्यथाकृतस्तु न कृतो दशाहादूर्ध्वमपि प्रत्यर्पणे २५ न दोषः । अन्यस्य॑ दण्डस्येहानाम्नातत्वादुपधाभिरित्येष एव दण्डः प्रकरणभेदेन पठितत्वात् । अस्वामिविक्रयदण्ड इत्यन्ये ॥ २०४ ॥
१ णर-केतुः। २ फ-अनेन। ३ णर-भंगीकृत। ४ पर-मूलविक्रतो न शक्यः । ५णर-सत्यो । ६ फ-अस्य।
For Private And Personal Use Only
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
६५६
१ .
C
१५
www. kobatirth.org
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
अन्यां चेद्दर्शयित्वाऽन्या वोढुः कन्या प्रदीयते ।। उभेत एकशुल्केन व्हेदित्यब्रवीन्मनुः ॥ २०५ ॥
विक्रयप्रकारत्वाच्छुल्कादेर्यो यत्कन्याया अस्मिन्नवधौ धर्म उच्यते शुल्क काले रूपवर्ती दर्शयित्वा गृहीतकोऽस्यां रूपहीनां ददाति वयोहीनां गुणहीनां वा तस्योभौ अपि शुल्कदैनैकेन शुल्केन हर्तव्या । कन्यानामेवायं धर्मः । गवाश्वादिद्रव्याणां त्वस्मिन्व्यतिक्रमेऽन्यो विधिर्वक्ष्यते ॥ २०५ ॥
नोन्मत्तया न कुष्ठिन्या न च या स्पृष्टमैथुना ॥
पूर्व दोषानभिख्याप्य प्रदाता दण्डमर्हति ॥ २०६ ॥
[ अष्टमः
उन्मत्तादिदोषान्कथयित्वा ददतो दण्डो नास्तीति प्रतिषेधद्वारेण कथयतो दण्डमाह । न केवलं शुल्के देया या अन्यस्यापि ब्राह्मादिविवाहेन विवाहयिप्यमाणाया दत्ता - ऽप्यदत्ता भवति दण्डश्च प्राप्नुयाच्चौर किल्विषमिति जानानस्य अजानतः प्रकृतत्वात् । उन्मत्तया कुष्ठिन्या ये कुष्ठोन्मत्तादयः । या च स्पृष्टमैथुना तस्याश्च यो दोषो मैथुनस्पर्शस्तान्दोषान्पूर्वं वाक्प्रदानेनाख्याप्य प्रकाश्यैतद्दोषा कन्येत्येवमुक्त्वा ददतो नास्ति दण्ड इति पयोजना || २०६ ॥
ऋत्विग्यदि वृतो यज्ञे स्वकर्म परिहापयेत् ॥
तस्य कर्मानुरूपेण देयोंऽशः सह कर्तृभिः ॥ २०७ ॥
संभूयसमुत्थानस्य प्रक्रमोऽयम् । तत्र वैदिकं तावत्संभूयकार्यमुदाहरति । यज्ञो ज्योतिष्टोमादिः । तत्र यागरूपानेकांग कर्मनिर्वर्तनार्थमृत्विग्वृतस्त्वया ममेदं होत्रं कर्तव्यमाध्वर्यवमौद्गात्रं चेति श्रौतेन विधिनाऽनुष्ठेयमित्युपगमश्च प्रवर्तितः । कथंचिदपाटवादिना २० सामिकृतां यत्परिहापयेत्त्यजेत्तदानीं तस्य देयो दक्षिणांशः कर्मानुरूपेण यावती तस्मिन् ऋतौ दक्षिणा तां निरूप्य चतुर्थे भागे कर्मणः कृते चतुर्थतृतीय इत्येतद्वारूप्यं सह कर्तृभिः कर्त्तारः तत्पुरुषाः प्रधानोि होत्रोद्गात्रादीनां प्रस्तोतृमैत्रावरुणप्रभृतयः ॥ २०७ ॥ दक्षिणा च दत्तासु स्वकर्म परिहापयन् ॥
कृत्स्नमेव लभेतशिमन्येनैव च कारयेत् ।। २०८ ॥
For Private And Personal Use Only
माध्यन्दिने सवने दक्षिणा दीयन्त इति । तत उपरिष्टात्कर्म त्यजतामप्रत्याहरणीयाँ लभेत न प्रतीपं त्याजयेदित्यर्थः । अन्यां भृतिं दत्त्वा अन्येन पुरुषेण यजमानस्तत्कर्म समापयेत् । ऋत्विग्भिः कर्म कर्त्तव्यं वरणाच्च ऋत्विजो भवति । तच्च नियतकाले
१ फ- च । २ फ-ता या । ३ ण-र-उपगमया । ४ र-ण-वरणेन ।
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
प्राक्कर्मण आरंभादतः क्रतुक्रियमाणं विगुणं भवति समाप्तिश्चापि कर्तव्येति विगुणं चेत्समापनीयमंगान्येव तदन्यकर्तृकाणि करिष्यामीति बुद्धिनिवृत्त्यर्थमुक्तमन्येनैवेति तावदेव त्रिगुणं यदशक्यं शक्यं तु सर्वे कर्तव्यम् । केचित्कारयेदिति ऋत्विजोऽपि संबन्धमाहुः । गृहीत्वा दक्षिणां वाऽधिकां दद्यात्स्वयमशक्नुवन्प्राग्दक्षिणाभ्यः शेषकर्मसमापने यजमान एवाडधिक्रियते ॥ २०८ ॥
1
यस्मिन्कर्मणि यास्तु स्युरुक्ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः ॥ स एव तो आददीत भजेरन्सर्व एव वा ।। २०९ ||
६५७
इदमपरं प्रकृतोपयोगि वैदिकं कथ्यते । वैदिके कर्मणि सामस्त्येन दक्षिणा आम्नायते न प्रतिपुरुषं विभागेन तस्य द्वादशशतं दक्षिणेति । तचेदेकेन त्वन्तराणि तद्विकाराण्यनुगच्छन्ति राजसूयादीनि तत्र च केचिदङ्गकर्मसु प्रतिपदमन्या दक्षिणाऽस्नाता १० पुरुषविशेषसंयोगेन हिरण्मये प्रकाशवदवयव इत्यादि ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः संपद्यन्ते । किमध्वर्योश्चातुर्विद्यावादिकवददातिसंबन्धः सर्वेषामृत्विजां दक्षिणाध्वर्यस्तु द्वारमात्रं उत तस्यैव सा अन्येषां प्रकृतांशः संशयोपन्यासार्थः श्लोकः । प्रतिपदं पुरुषविशेषाश्रया अङ्गेषु दक्षिणाः प्रत्यङ्गदक्षिणाः । अथवा वीप्सायां प्रत्यङ्गशब्दः । अङ्गमङ्गन्माश्रिताः प्रत्यङ्गाः । स एष ता आढ़ति मुख्य एव पुरुषस्य ददातिना संयोग उतं कर्तृत्वाविशेषादन्येऽपि भजेर १५ लभेरन् । प्रधानदक्षिणाया इव ॥ २०९ ॥
रथं हरेत चाध्वर्युर्ब्रह्मादाने च वाजिनम् ॥
होता वाऽपि हरेश्वमुद्गाता चाप्यनः क्रये ॥ २९० ॥
पुरुषविशेषमुक्तास्तदर्था एवेति निर्णयः । एवं ददातिर्मुख्यार्थो भवति । पुरुषसंयोगश्च नादृष्टार्थः । रथमध्वर्युराधाने हरेद्ब्रह्मा च वाजिनं वेगवन्तमश्चं होता वा अश्वं २० वृषमन्यं वा कासुचिच्छाखास्वाधान एता दक्षिणाः । अतः सोमक्रये यच्छकटं तदुद्वातुः । तत्र शकटेऽन्यतरोऽनङ्गान्युक्तः स्यात् । अन्यतरो वियुक्त इत्यपि पठ्यते । तेन च सोमः क्रीत उपाह्रियते । अन्ये अन्ये त्वपूर्वमन आहुर्न सोमोपाहरणार्थं न हि क्रयेण शक्यते विशेषयितुम् || २१० ॥
I
एवं तावत्पुरुष विशेष संयोगिनीनामङ्गदक्षिणानां विधिरुक्तः । प्रधानदक्षिणानां सामान्यतः २५ श्रतानामिदानीं विभागमाह
For Private And Personal Use Only
१ ण-र-वारिकं । २ ण-र-परिक्रीणीते । ३ ण-र-वा । ४ फ-आयत्तेन । ५ फ- तच्चातिदेशेन । ६ फ-तत्रा । ७ फ- अजर्यकर्मसु ८ फ- ताचैव सामान्याऽन्येषां प्रकृत एवांशः । ९ फ-उत्तरकर्तृ । १० ण-र-+कथित्वा प्रश्नः ।
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६५८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[अष्टमः सर्वेषामधिनो मुख्यास्तदधेनाधिनोऽपरे । तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थाशाश्च पादिनः ॥ २११॥
सर्वेषामृत्विजां ये मुख्यास्तेऽधिनः । यावती तस्मिन्क्रती सामन्त्येन दक्षिणाऽ ऽम्नाता तस्याम्तेऽद्धिनोऽर्द्धहराः । सेमयागेपु हि पोडशविनम्तत्र चत्वारो मुख्या होताध्वर्युब्रह्मोद्गातेति । तेपामधं तम्य द्वादशशतं दक्षिणेति । ततोध पट्पञ्चाशन्न तर्धिनोऽष्टाविंशत्याऽर्धिनम्तद्वन्तोऽपरे येषां ततोऽनन्तरं वरणमाम्नातं मैत्रावरुणप्रतिप्रस्थातृब्राह्मणाच्छंसिप्रस्तोताम्तृतीयेन तृतीयांशाः । अंशशब्दोऽर्धशब्देन समानार्थोऽर्धशब्दस्त्वनावश्यं समप्रविभाग एव किंचिन्यूनेऽधिकेऽपि सामीप्येन वर्तते । तेन तृतीयो भागः षट्पञ्चाशतः षोडश गृह्यन्ते । एकैकस्य चतस्रो भवन्ति । समतृतीयं भागं प्रयच्छन्ति षट्पञ्चाशततृतीयं च होतुरच्छावाकोवोंनष्टाब्रह्मणोग्नीदुद्गातुः प्रतिहर्ता । ये च पादिनस्ते चतुर्थ भागं कर्मणः कुर्वन्तीति पादिनः । चतुर्थे च स्थाने मैत्रावरुणस्थानान्ते चतुर्थांशाः । द्वादशसमुदाये पूर्ववत् । एवं “ तं शतेन दीक्षयन्ती " त्यत्रापि क्लप्तिः कर्तव्या। अधिनो दक्षियाति पादिनो दीक्षयतीत्येवमादिभिः शब्दैः तत्र द्वादशकमविधिरेवान्यत्र श्रुतो व्यवहार इहापि
तयैव रीत्या कृत इति ॥ २११ ॥ १५ संभूय स्वानि कर्माणि कुर्वद्भिरिह मानवैः ।।
अनेन विधियोगेन कर्तव्यांऽशप्रकल्पना ॥ २१२ ॥
यथा यज्ञे यो बहूनि कर्माणि कायक्लेशकरणे विद्वत्तातिशयसाध्ये च नियुक्तो भूयसी दक्षिणां लभते न्यूनकर्मकारी तु न्यूनां तद्बलौकिकेषु गृहचैत्यादिकारिषु संभूय
संहत्य वर्धकिस्थपतिसूत्रधारादिषु स्वसमयप्रसिद्धो यावानंशः सूत्रधारस्य यावान्स्थपतेस्त२० बानेन विधियोगेन विधिदिकोऽर्थस्तत्प्रसिद्धा व्यवस्था विधियोगवैदिक्या यज्ञगतया
व्यवस्थयेत्यर्थः । एवं नाटकादिप्रेक्षायां नर्तनगायनवादकेषु भागप्रक्लप्तिः । यद्यपि सर्वे विद्वांसः सर्वकर्मानुष्ठानशक्ताश्च तथापि कर्मानुरूप्येण भागो न पुरुषांनुरूप्येणेति संभूयसमुत्थानम् ॥ २१२ ॥
धर्मार्थ येन दत्तं स्यात्कस्मैचिद्याचते धनम् ॥ पश्चाच न तथा तत्स्यान देयं तस्य तद्भवेत् ॥ २१३ ॥
यः कश्चिदाह सान्तानिकोऽहं यियक्षुर्वा देहि मे किंचिदिति । तस्मै यदि दत्तं भवेत् स च न यजेत न विवाहकर्मणि प्रवर्तेत । तद्धनं द्यूतेन वेश्याभिर्वा क्षपयेदन्यत्र
१ फ-दीक्षेन्महती तत्रापि । २ ण-र-पुरुषानुष्ठानरूपेण ३ ण-र-कस्मचिद्याचमानाय दत्तं धर्माय यद्भवेत् । ४ ण-र-भिक्षुर्वा ।
For Private And Personal Use Only
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
६५९
वा विनियुञ्जीत वृद्धिलाभकृप्यादौ न देयं तस्य तद्दत्तस्य दानप्रतिषेधो नोपपद्यते । अतः प्रत्याहरणीयमिति वाक्यार्थः । अथवा नष्टान्तो गौणो व्याख्येयो दत्तं प्रतिश्रुतं न देयम् । तथा च गौतमः (अ. ५ श्लो. २१) "प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यात्"। किंपुनरत्र युक्तमुपायमित्याह दत्तस्य प्रत्याहरणं प्रतिश्रुतस्य वा दानम् । तथा च स्मृत्यन्तर उभयं पठितम् । आह हि नारदः (अ. ८ श्लो. १०-११) " कर्ताहमेतत्कर्मेति ” ५ उपक्रम्य " यद्दत्तं स्यादविज्ञानौददत्तं तदपि स्मृतम् ” इति । प्रयोजनविशेषोद्देशेन यद्दत्तं तस्मिन्ननिवर्त्यमाने स्ववस्थितमपि प्रतिग्रहीतुर्ग्रहादाहर्त्तव्यम् । दानम्योपक्रममात्रं तदानीं समर्पणं समाप्तिस्तु निर्वतप्रयोजनेति नारदस्य मतम् ॥ २१३ ॥
यदि संसाधयेत्तत्तु दोल्लोभेन वा पुनः ॥
राज्ञा दाप्यः सुवर्ण स्यात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिः ॥ २१४॥ १० संसाधनं राजनिवेदनादिना ऋणवत्प्रतिश्रुतम्य मार्गणं स्वीकृतस्य प्रतियाँच्यमानम्य राजनिवेदनं अयं मह्यं दत्वा प्रतिजिहीर्षतीति सिद्धम्य दृढीकरणं संसाधनमेतदेतत् । दल्लिोभेनेति कारणानुवादः । एवं कुर्वतो दण्डः सुवर्ण स्यात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिरिति चौरदण्डमाशङ्कमानं सुवर्ण विधत्ते । अचौरशङ्कया च दत्तं किल तेन तस्मै न स्वयं हृतं कथमयं चौरः स्यादिति शङ्कां निवर्तयितुं स्तेयशब्दः प्रयुक्तः । सत्यपि १५ चौरत्वे वाचनिकः सुवर्णदण्डोऽन्यासु क्रियासु चौरवन्धवहर्तव्यः ॥ २१४ ॥
दत्तस्यैषोदिता धा यथावदनपक्रिया ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वेतनस्यानपक्रियाम् ॥ २१५ ॥ पूर्वेणार्धेन पूर्वविवादोपसंहारः। उत्तरेण वक्ष्यमाणोपक्रमः । दत्तस्यैषाऽनपक्रियोदिता। अपक्रिया क्रियापयिः । तस्य नञा प्रतिषेधः । दानमेवं न चलितं भवति । एषैव दाने २० स्थितिरिति यावत् ।धर्मादनपेता धा । कथं प्रतिश्रुत्यादीयमाने धर्मो न पश्यतीति नैषा शङ्का कर्तव्या । एष एवात्र धर्मो यन्न दीयते दत्तं च प्रत्यादीयते । उदिता उक्ता यथावच्छब्द. समुदाय एव याथातथ्ये वर्त्तते । सम्यनिरूपितेत्यर्थः । अथवा यथाशब्दो योग्यतायां वर्तते तामहतीति वतिः कर्तव्यः । वेतनं भृतिस्तस्यानपक्रिया वेतनेन स्वकर्म कुर्वतां यो धर्मः स इदानीमुच्यत इति प्रतिज्ञा ॥ २१५ ॥
भृतोनातॊ न कुर्याद्यो दत्किर्म यथोदितम् ॥
स दण्डयः कृष्णलान्यष्टौ न देयं चास्य वेतनम् ॥ २१६ ।। १ फ-वादिनि युञ्जीत । २ फ-भ। ३ फ-ज्ञानमदत्तं । ४ ण-र-व्यवस्थितमपि । ५ फ-तृय ६ण-र-निवृत्ते प्रयोजनम् । ७ ण-र-प्रतिमानस्य । ८ ण-र-युक्तः । ९ ण-र-विक्रयापायः । १० फतदेवमुदितं भवति।
For Private And Personal Use Only
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११
६६० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः उद्दिष्टेन मूल्येनोद्दिष्टं कर्म करोति स इह भूतोऽभिप्रेतः। भृत्यकर्मविशेषेण स्वीकृतो भृतः। देहि मे पञ्चरूपकाणीदं ते कर्म कर्ताऽस्मीयता कालेनेत्याभाप्य प्रविष्टः स चेत्कर्म न समापयति कृष्णलानि सौवर्णानि ताम्ररजतयोर्वा कर्मस्वरूपमनुबन्धादि च ज्ञात्वा दण्डचते। तानि च रूपकाणि वेतनाथै कल्पितानि न लभेत । यद्यना? दोन्न करोति यथोदित कर्म व्याध्यादिनाऽपीडितस्य दपोदकुर्वतो भूतिहानिर्दण्डनं च । अतः स एवं वक्तुं न लभते । यावन्मया कमीशः कृतम्तदानुरूप्येण देहीति । ऋत्विनामप्येवं दण्डं केचिदिच्छन्ति । स्वेच्छया त्यजतां तदयुक्तं । अत्र हि महाननर्थो यजमानस्य सामिकृत्ये यजमाने तो दण्डो महानत्र युक्तः । यजमानस्य च यन्नष्टं तद्दापनीयाँः । दीक्षोपसद्देवव्रतैः शरीरापचये समुत्थातव्यम् । अन्यो यः शिल्पी कंचनकर्मणि प्रवर्तयति तडागखनने देवस्य गृहकरणेऽहं ते समापयिता प्रवर्तस्वेति पश्चाच्चीपसरेत्तेन स्वामिनः क्षयव्ययायासाः सर्वे संवोढव्याः। भाण्डवाहवणिग्न्यायन । एष हि न्यायः कात्यायनेन सर्वत्रातिदिष्टः । भाण्डवाहकदोषेण वणिनो यदि द्रव्यं नश्येत्तद्भांडवाहको वहेत् । “यो वोऽन्यः कस्यचित्कर्मणि धनमाबध्यार्धतो निवर्तेतेति" कात्यायनीये सूत्रे
धनमाबध्याऽऽसज्य धनव्ययं कारयित्वा यद्यर्द्धकृते निवर्तेत सोऽपि तद्वहेदित्यनुपङ्गः । १५ एवं योऽपि पाण्मास्यः सांवत्सरो वा यथोपपादककर्मकारी भक्तदातस्तस्याप्येष एव
न्यायः । आह च नारदः ( ६।५) । "कर्माकुर्वन्प्रतिश्रुत्य कार्यों दत्वा भृतिं बलात्। भृतिं गृहीत्वाऽकुर्वाणो द्विगुणं भृतिमावहेत् ॥ " कालेऽपूर्णे त्यजन्कर्म भृतिनाशनमर्हति " ॥ २१६ ॥
अनार्तस्य दण्ड उक्तो भृतिहरणं च । आर्त्तस्येदानीमुच्यते - आर्त्तस्तु कुर्यात्स्वस्थः सन् यथाभाषितमादितः
स दीर्घस्यापि कालस्य तल्लभेतैव वेतनम् ॥ २१७ ॥
आतॊ यो भृतोऽर्द्धकृतं कर्म यदि हित्वा गच्छेत्स स्वस्थः सन्पुनरागत्य यथोक्तमादौ तत्कुर्यात् । बहुनाऽपि कालेन पीडया मुक्तः प्रत्यागतः कृतकर्मशेषे लभेतैव वेतनम् ॥ २१७ ॥
यथोक्तमाः सुस्थो वा यस्तत्कर्म न कारयेत् ॥ न तस्य वेतनं देयमल्पोनस्यापि कर्मणः ॥ २१८ ॥
२०
१फ-भृत्यः २ फ-नि। ३ ण-र-लभते । ४ ण-र-वध्यादिना। ५ फ-यासः । ६ ण-र-एतं फ-यं । ८ फ-प्रवर्तकत्वेनेति । ९फ-त्रा । १० फ-क्षयायासाः । ११फ-अपि । १२ फ-आव यं । १३ फ-उपलभेत च।
For Private And Personal Use Only
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्याय: ]
मनस्मृतिः ।
अथवा स्वामिनो वारयत्येनं च तत्कर्म कौरितं स्यात्स्वां भृतिं दत्वा तदा तत्सममसौ स्वस्थः कारयितव्यः । अथापि स्वामी ब्रूयान मे किंचित्कर्तव्यमस्तीति । तंत्रापि कृतानुरूपेण लभेतैव यथेोक्तमात्राम् ॥ २९८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यो ग्रामदेशसंघानां कृत्वा सत्येन संविदम् ॥ विसंवदेन्नरो लोभातं राष्ट्राद्विप्रवासयेत् ॥ २२० ॥
एष धर्मोऽखिलेनोक्को बेतनादानकर्मणः ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धर्म समयभेदिनाम् ॥ २१९ ॥
वेतनादानकर्मण इति विवादपरस्यास्य नामधेयमेवमेतत्तेन न चोद्यमेतत् । कथं वेतनस्यादानकर्मोक्तं यावता दानकर्माप्युक्तं " न लभेतैव वेतनम् ” इति । नाम्नो हि येनकेनचिदन्वितेन संवन्धिंना नामता न विरुद्धा । न हि यावन्तः सूत्रार्थास्ते सर्वे प्रवर्तन्ते । तथा चाग्निहोत्रे यद्यप्यग्निप्रजापत्योर्होमस्तथाप्यग्निहोत्रमिति नाम प्रवर्तत एव । तदुक्तं तत्रैवं स्थूणादर्शे या च समानीचा स्यादिति समयसिद्धिः संङ्केत इदं मयाँ भवतामनुते १० निश्चितं कर्तव्यमित्यभ्युपगमः । तं भिन्दन्ति व्यतिक्रामन्ति ते समयभेदिनः । " संविश्व व्यतिक्रमः ” (अ. ८ श्लो. १ ) इति यदुद्दिष्टं तदिदानीमुच्यते । पूर्वेणाद्धेन पूर्वप्रकारेणोपसंहारोऽपरेण यथोद्दिष्टप्रकरणांतरचनम् ॥ २१९ ॥
६६१
१५
1
शालासमुदायो ग्रामस्तन्निवासिनो मनुप्या गृह्यन्ते । तेषामेव संविदः संभवात् । एवं ग्रामसमुदाय देशसंघ एकधर्मानुगतानां नानादेशवासिनां नानाजातीयानामपि प्राणिनां समूहः । यथा भिक्षूणां संघो वणिजां संघचातुर्विद्यानां संघ इति । ग्रामादीनां यत्कार्यं यथा पारग्रामिकैर्यामोनोऽपहतं प्रायः अस्माकीने गोप्रचारे गाश्चारयन्ति उदकं च भित्ता नयन्ति । तद्यदि वो मतं तद्यं एतदेषां कर्तुं न दद्मे । एवं नः प्रतिवर्धतां यदि तैः सह दण्डादण्डिर्भवति २० राजकुले वा व्यवहारस्तं सर्वे वयमेककार्या नो चेदुपेक्षामाह । तत्र ये किमिति प्राक्तनी ग्रामस्थितिस्तैर्व्यतिक्रम्यतेत्येवं प्रोत्साद्य विसंवदेद्बलात्तैरेव सह सङ्गच्छेत स्त्रेषु वाह्याभ्यन्तरः स्यात्स राज्ञा स्वराष्ट्रान्निर्वासयितव्यो निष्कासयितव्यः । स्वविषयेऽस्य वस्तुं न देयमेवं वणिमब्राह्मणादिकार्ये ईदृशे कृतसंवित्तेन नातिक्रमितव्यम् । यत्कार्य ग्रामाद्युपकारकं शास्त्राचारप्रसिद्धं पुरराष्ट्राविरोधि तत्संविव्यतिक्रमे दण्डोऽयं । लोभादिति २६ स्वेनोपकारगन्धेन परग्रामणीकृतेनास्वातन्त्र्यं लोभः | अज्ञानातु विसंवादमान्यस्य
कल्पः ॥ २२० ॥
For Private And Personal Use Only
१ फ - धारयत्यनेन । २ ण-र-कारि । ३ ण-र-अत्र । ४ ण-र-अति: । ५ फ- तलभेतैव । ६ - र· संबंधन नामताः न विरुध्यते । ७ फ-इदं यावता मनुते । ८ फ-रि । ९ फ-हतः प्राय आस्माकीने 1 ०१ फ-दग्ध एव दोषान् । १ फ-ता । १२फ-सुत्रे । १३ फ वेदकमिति । १४ फ-दे ।
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
www. kobatirth.org
६६२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता
निगृह्य दापयेच्चैनं समयव्यभिचारिणम् || चतुः सुवर्णान पणिष्कांरछतमानं च राजतम् ।। २२१ ॥ निगृह्यावष्टभ्य पीडयित्वा काल्लाभमकारयित्वा दण्ड्यः । चत्वारि सुवर्णानि येषां निष्काणां परिमाणं ते चतुःसुवर्णा निष्काः । यद्यपि चतुःसुवर्णिको निष्क इत्यत्रोक्तं तथापि शास्त्रान्तरात् " शाब्दं शतं सुवर्णानां निष्कमाहुर्महाधियः " इत्येवमादिपरिमाणान्तरं पश्येत् । विशिनष्टि संज्ञाकारणसामर्थ्यादेव लभ्यत इति चेत् पद्यग्रन्थत्वान्न दोषः। अन्ये तु सहार्थे बहुव्रीहिं कृत्वा त्रीन् दण्डानाहुः । चतुर्भिः सुवर्णैः सह पणिका दण्डनीयो दश निष्काः प्रतिपादिता भवन्ति । बहुव्रीहिंसिद्ध्यर्थं सहार्थे कथंचिन्मत्वर्थो योजितव्यः । न हि चित्राभिर्गोभिः सहितश्चित्रगुर्देवदत्त इति भवति । एते च १० त्रयो दण्डा यदि च त्रिभिरेक इति कार्यापेक्षया योजनं निर्वासनदण्डो न विकल्पते दण्डोऽयम् ॥ २२१ ॥
एतदण्डविधिं कुर्याद्धार्मिकः पृथिवीपतिः ||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ अष्टमः
ग्रामजातिसमूहेषु समयव्यभिचारिणाम् ।। २२२ ।। जातिसमूहेषु च नानाजातीयानां समानजातीयानां वा संघेषु तद्विषयो व्यभि१५ चारो । येषामित्यार्थः प्रकरणोपसंहारः || २२२ ॥
क्रीत्वा विक्रीय वा किंचिद्यस्येहानुशयो भवेत् ॥ सोऽन्तर्दशाहातयं दद्याच्चैवाददीत वा ।। २२३ ॥
यद्रव्यं प्रचुरक्रयविक्रयं व्यवहारकाले च गच्छति न नश्यति मूलतश्च नापचीयते पुताम्रभाण्डादिस्थिरा तादृशस्यानुपभुक्तस्य दशाहमध्ये यत्तु विरलकेम ( ? ) तृकं २० कश्चिद्देवयात्रोत्सव दौ विक्रीयते अनियतार्थं च तस्य तदहरपरेद्युर्वा । फलकुसुमादौ तु तत्क्षण एवानुशयः। पश्चात्रपः क्रीत्वा यस्यानुशयो न ममैतदुपयुज्यते स दशाहमध्ये दद्यात् । विक्रेता प्रतीपं गृह्णीयात् । विक्रेतुरनुशये आददीत । न मया साधु कृतं यद्विक्रीतमिति तदा क्रेता तस्मै प्रतिपादयितव्यः । एकस्थानवासिनां चैष कालो देशान्तरवासिनां तात्कालिकी प्रतिनिवृत्तिः । केचिद्गोभूम्यादिविषयं विधिमिममिच्छन्ति । न वस्त्रादौ । २५ स्मृत्यन्तरे हि वाणिक्पण्येऽन्यो विधिराम्नायते । एवं नारदः पठति ( ९ | १-३ ) “क्रीत्वा मूल्येन यः पण्यं दुष्क्रीतमिति मन्यते । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्तस्मिन्नेवाह्वयविक्षतं” इति । “ द्वितीयेऽह्नि दत्ता मूल्यात्त्र्यंशांशमावहेत् । द्विगुणं तत्तृतीयेऽह्नि परतः क्रेतुरेव तत् ॥ " विक्रयये यद्द्रव्यं तत्पण्यं यद्विक्रीय तदुत्पन्नेन द्रव्यान्तरक्रयादिना पुरुषो व्यव
"
For Private And Personal Use Only
१ र अत्रोच्यते । २ ण-र-शास्त्रान्तरे साष्टशतं । ३ फ-विशिष्टं । ४ ण-र-एतच । ५ ण-रयदि वा त्रिभिरेव । ६ ण-र-योजना । ७ ण-र एवं । ८ फ-न । ९ ण-र-तत्र । १० ण-र-नमै त् । ११ ण र विक्रयावहेर्थे ।
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
हरति जीविकाधनमर्नयितुं तथा पणभूमौ प्रसारितमप्रसारितं च भवति वणिनां तत्रेह एण्यग्रहणात्कश्चिद्विशेषो विवक्षितः । इतरथा क्रीत्वा मूल्येन इत्येतावदपेक्ष्यम् । कः पुनरसौ विशेषः ? उच्यते यत्क्रीतमपि पण्यत्वमजहद्वणिग्भिः क्रियते तर्हि विक्रयार्थमेव कीणन्ति । तेषां वणिजामितरेतरक्रीणतां विक्रीणानां च नारदीयो विधिरन्येषां मानव इति केचित् । किं पुनरत्र युक्तम् । पण्यधर्मादेर्व्यवस्था वाऽनुसरणीया । तथा चाश्वानां बलसञ्चारो ५ हस्तिनामङ्कुशारोहणं विक्रयविभावकमित्यादिना व्यवहारस्तेषु पण्येषु सिद्धो भवति। अविक्षितमविनष्टमुपनिध्यादौ वस्त्रादेर्यावन्नात्र नाशस्तावतो मूल्यमुपनिधात्रे दीयते । द्रव्यं तु गृह्णातीह त्वीपन्नाशेऽपि सर्व मूल्यं देयं केतुः ॥ २२३ ॥
* परेण तु दशाहस्य न दद्यान्नापि दापयेत् ॥
आददानो ददच्चैव राज्ञा दण्डयौ शतानि पट् ॥ २२४॥ १० दशाहात्परतो न क्रेता यावानुशयश्चापि विक्रेता यदि राजनि विवदतां तौ ततः षट् शतानि दण्ड्यौ । न दद्यादिति नायमदृष्टार्थः प्रतिषेधः । किं तर्हि ज्ञायते स्थितिरीदृशी । अनिच्छन्क्रेता दशाहादूर्ध्व न त्याजनीयो नापि विक्रेता ग्राहयितव्यः । अतश्च यदि साम्नोभयेच्छायां दानादाने स्यातां तत्र न कश्चिद्दोषः ॥ २२४ ॥
यस्तु दोषवती कन्यामनाख्याय प्रयच्छति ॥
तस्य कुर्यानृपो दण्डं स्वयं षण्णवति पणान् ।। २२५॥ या कन्या दोषैर्युक्ता सा च दात्रा वराय नाख्यायते न प्रकाश्यत एवमेव दीयते तत्र दातुर्दण्डो विदिते राज्ञा कार्यः । स्वयं ग्रहणमादरार्थम् । कन्यादोषाश्च धर्मप्रजासामर्थ्यविधातहेतवः । क्षयो व्याधिमैथुनसंबन्धश्च नोन्मत्ताया इत्येतत्प्रकरणोक्तो दण्डोऽयं वा ॥ २२५ ॥
२० अकन्येति तु यः कन्यां ब्रूयाद्वेषेण मानवः ।।
स शतं प्रामुयाद्दण्डं तस्या दोषमदर्शयन् ॥ २२६ ॥ अकन्या वृत्तमैथुनसंबन्धेति यो वदेत्तं च दोषं न भावयेत्तदा शतं कार्षापणं * [स्याच्चतुर्विशतिपणो दण्डस्तस्य व्यतिक्रमे।
पणस्य दशमे भागे दाप्यः स्यादतिपातिनि ॥१॥] [कीत्वा विक्रीय वा पण्यमगृह्णन्नददतस्तथा।
पणान्द्वादश दाप्यश्च मनुष्याणां च वत्सरान् ॥२॥] [पणान्द्वादश दाप्यः स्यात्प्रतिबोधेन चेद्भवेत् ।
पशूनामप्यनाख्याने त्रिपदादर्पणं भवेत् ॥३॥] १ ण-र-नहि २ फ-अविवक्षितं। ण र-ईषतु । ४ ण-सापि । ५ फ-अधिच्छेत्क्रेता। ६ -र-क्षत्रियो । ७ ण-र-च।
For Private And Personal Use Only
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
१०
www. kobatirth.org
६६४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
दण्ड्यः । अन्ये मन्यन्तेऽल्पत्वाद्दण्डस्य महत्वाच्चाक्रोशस्येति करणस्य च पदार्थविपर्ययेऽ सक्कत्त्वेन दर्शनादकन्येति शब्दस्वरूपं विवक्षितम् । अकन्येयमित्येतेनैव शब्देनाक्रोशेत्तस्य शतं दण्डः । कः पुनरत्र विशेष: ? । उच्यते । स इदं वादी पृच्छयते कथमियमकन्येति । स चेद्र्यान्निर्लज्जा नृशंसाऽश्लील वादिनी नैप कन्यानां धर्मः । एतच्च न साधयेत्तदाऽयं दण्डः कन्यागुणनिषेध उक्ते सति । अथवा कन्याशब्दं प्रथमवयोवचनमाश्रित्य परीक्षे प्रार्थयमानस्य ब्रूयात्कितावँन्नासौ कन्या अतिस्वल्पा वृद्धा वा तत्र कन्या दत्ता यदि राजानं ज्ञापयेदभिरूपतमा कन्या मदीयां प्रार्थ्यमानाऽनेन तस्यामभिलाष एवमुक्त्वाऽथ पराजितं तत्र प्राप्तकालायां यद्येवमुक्तं तदा पराजितस्यायं दण्डः ॥ २२६ ॥ पाणिग्रहणिका मंत्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः ।।
नाकन्यासु कचिन्नृणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः ॥ २२७ ॥
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पाणिग्रहणं विवाहो दारकर्म । तत्र विद्यमानत्वात्स चाग्निमयक्षतेत्येताभ्यां संबन्धेनासां विवाहे कर्तृत्वं दर्शयति । परमार्थतस्तु विवाहविधी कन्यामुपयच्छेदिति विहितं तादृशमेवार्थं मन्त्रा अभिवदन्ति । न पुनर्मन्त्रेषु कन्याशब्दश्रवणात्कन्यानां विवाहमन्त्राणामविधायकत्वात् । एष एवार्थस्तद्विपरीतप्रतिषेधमुखेन दृढीक्रियते । कन्यासु ११ क्वचिनृणाम् । न कस्यांचिद्वेदशाखायां मनुष्याणामकन्या विषयो विवाहः श्रुतः । लुप्तक्रियाः यासां धर्मेऽग्निहोत्रादावपत्योत्पादनविधौ चाधिकारो नास्त्यतस्ता न विवाह्याः । अतः कन्यामकन्येति वदन्महता दण्डेन योजनीय इति पूर्व श्लोकादनन्तरमुच्यते । अप्राप्तमैथुना स्त्री कन्योच्यते ॥ २२७ ॥
पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् ।।
तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥ २२८ ॥
दारा भार्या तस्या लक्षणं निमित्तं विवाहमन्त्रास्तैस्तत्र प्रयुक्तैर्विवाहाख्यः संस्कारो निर्वर्तते । द्विजातीनां पुनर्मन्त्राः । तत्र शूद्रस्य दारप्रसङ्गो न हि तस्य मन्त्राः सन्ति मन्त्रव सर्वान्येतिकर्तव्यतास्ति । अतो विवाहाख्यसंस्कारोपलक्षणं मन्त्रास्तेषां मन्त्राणां निष्ठा समाप्तिः सप्तमे पदे विज्ञेया लाजाहोममभिनिर्वर्त्य त्रिः प्रदक्षिणमग्निमावर्त्यं सप्तपदानि २५ स्त्री प्रकम्यते " इष एकपदी भव " इत्यादि यावत् " सखा सप्तपदी भवेति " । तस्मिन्प्रक्रान्ते कन्यायाः पढ़ें कन्यापितुर्वेदुर्वाऽनुशयो नास्ति | उन्मादवत्यपि भार्यैव । न त्याज्या | मैथुनवत्यास्तु नैवासौ विवाहः । सत्यपि लाजाहोमादावितिकर्तव्यतास्वरूपे न
१ फ-या । २ ण-र-प्रतिषेधे । ३ ण-र-किताव सैना । ४ फ- कस्यचित्स्वरूपा वृद्धादत्ता | ५ ण र अध्यारोपितः । ६ ण-र-सम्बन्धि तास्यं । ७ ण-र-यच्छति ।
For Private And Personal Use Only
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
६६९
भार्या सा । अतस्तत्र द्रव्यान्तरवद्नुशयः । यथा च शूद्रकर्तृकेणाधानेनाहनीयो भवति सपिण्डायाश्च कृतेऽप्यग्निसंस्कारे विवाहस्वरूपत्वं तत्र तु प्रसिद्धम् ।। ___"संस्कारकरणादेकः प्रायश्चित्तीयते पुमान्" ।कन्या चान्यस्याप्यविवाह्या वसिष्ठवचनात् । यदि प्रजनविघातरोगगृहीतामूढा न त्यजति का तर्हि गतिः। प्रत्यधिकारे अन्यामुद्राहयिष्यति । सद्यस्त्वप्रियवादिनीतिवत् । कृते तु जातपुत्रायामाधाने यदि क्षयो व्याधिः ५ स्यात्तथापि नैनामधिविन्देदधिवेदनिमित्तानां परिगणनात् । तत्रापि यदि " कामतस्तु प्रवृत्तानाम् " इत्येतत्प्रयोजकमिष्यते न निवारयामस्तेनैव संक्षेपतः कन्यायां धर्मो यथाऽन्येषां द्रव्याणां दशाहादूर्ध्वमपि साम्ना प्रत्यर्पणं नैवं कन्यानां कृतविवाहानां शुल्कदेयानामपि प्राविवाहाव्यान्तरधर्मः । या तु धर्माय दीयते तस्या नैवानुशय इति वचनात् । तत्रापि " दत्तामपि हरेत्कन्यां ज्यायांश्चेद्वर आव्रजेत्" इत्यस्त्येवापहार आ सप्तमपदात् । सप्तमे १० तु पदे वरे दानानिवृत्तेर्गवादिद्रव्यदानवन्नास्त्यपहारः । अथैव केनचित्कस्मैचिद्गवि दत्तायां न तयोरन्योन्येच्छयाऽनुशयो दानादाने दानस्य तदानीमेव निवृत्तत्वात् । प्रतिगृहीत चेदात्रे पुनः प्रयछेत्तद्दानोत्तरमेव तत्स्यात्तत्पूर्वदाननिवृत्तिः । एवं सगणयोः कन्यावरयोनान्योन्येच्छया त्यागोऽस्ति प्रागपि विवाहात् । विवाहे कृते दोषवत्या अपि नास्ति त्यागः कन्यायाः । स्पृष्टमैथुना या कन्यैव न भवत्यतोऽसौ त्यज्यते। कन्याया यतो विवाहो विहितो १५ विवाहश्चोपयोगस्थानीयो यथा परिभुक्तं वस्त्रमन्तर्दशाहमपि नैव विक्रेत्रेऽयेते तथैव कन्या कृतविवाहा । पुनश्चायमर्थो निणेप्यते " सकृत्कन्या प्रदीयत" इत्यत्रान्तरे ॥२२८ ॥
यस्मिन्यस्मिन्कृते कार्ये यस्येहानुशयो भवेत् ॥
तमनेन विधानेन धम्र्ये पथि निवेशयेत् ॥ २२९ ॥ न केवलं वणिजां पण्यधर्मोऽयं दशाहिकोऽनुशयः । किं तर्हि । वेतनसंविदृद्धि- २० प्रयोगादिषु यस्मिन्यस्मिन्निति वीप्सयाऽशेषकार्यपरिग्रहोऽनेन विधानेन दाशाहिकेन विधिना । धर्मादनपेतो धर्म्यः पन्था मार्गः निवेशयेत्स्थापयेद्राजा । अतिदेशोऽयं कृते कार्य इति प्रक्रान्ते पुनः सर्वेण सर्वनिवृत्तेः । तत्र ह्यनुशयो भावः । स च निरूपिते स्थापिते वाऽन्तरेऽनुशमय्य दशाहप्रतीक्षणम् । यत्र पुनर्वृद्धयर्थं धनं नीतमृवित्तवाद्वृत्तो वेतनं च यद्दत्तं कृतसमये विरोध आरब्धस्तत्र नायं धर्म इति कोचित् । न हि कृतमकृतं २५ भवति । एतच्च न कृतं निवृत्तमुच्यते । न प्रकान्तं । न ह्ययं “ आदिकर्मणि क्तः" । न हि मुख्यार्थत्यागे कारणमस्ति । यत्तु कृतं नाकृतं भवतीति कृतमपि तत्साध्यकार्यप्रतिषेधादकृतमेव । यथा भुक्तं वातमिति लौकिकेष्वपि पदार्थेषु शास्त्रावसेयव्यवस्था । केषु शास्त्रत
१ याज्ञवलक्यस्मृ. आचारे ६५। २ ज-आसप्तमात्पदात् समगुणे चे वरे दानानिवृत्ते गवादि । ३ अ. ९ श्लोक. ४७ । ४ व्या. सू. ३१४१४
८४-८५
For Private And Personal Use Only
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
. [ अष्टमः
एव निवृत्त्यनिवृत्ती विज्ञेये। अथापि वृत्तः पदार्थास्तथापि प्रत्याहरणं विधीयते । निप्पन्नेऽपि धनप्रयोगे स्वस्थाननीतेष्वपि रूपकेषु प्रत्यानयनं कर्तव्यमन्यतरानुशयात् । क्षयव्ययाः शास्त्रधर्मेण नीतेषु वोढव्याः । तथा च गृहीतमात्रेषु मासिकी वृद्धिमिच्छन्ति ।
यत्रैवं बन्ध एष भोक्तव्य इयन्तं कालमित्येवमाद्यन्तर्दशाहमनुशयो निवर्त्यते । ऋत्विजां ५ तु वरणं विवाह इव कन्यानां संविदे' दशाहादूर्ध्व प्रवर्तितव्यमस्मिन् शास्त्रे सति ॥ २२९ ।।
पशुषु स्वामिनां चैव पालानां च व्यतिक्रमे ॥ विवादं संप्रवक्ष्यामि यथावद्धर्मतत्त्वतः ॥ २३० ॥
गवादिपशुविषये व्यतिक्रमे स्वामिनां पालानां च गोपालादीनां यो विवादो गौस्त्वया मे नाशिता तां मे देहीति पालोऽपि विप्रतिपद्यते मदीयो दोषो नाभवदित्यत्र १० वादपदे यद्धर्मतत्त्वं यादृशी व्यवस्था तां यथावन्निपुणतो वक्ष्यामीत्यवधानार्थः पिण्डीकृतप्रकरणोपन्यासः ॥ २३०॥
दिवा वक्तव्यता पाले रात्रौ स्वामिनि तद्गृहे ॥
योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥ २३१ ॥
दिवा पशूनां योगक्षेमे दोष उत्पन्ने — नष्टं विनष्टम् ' इत्यादिके वक्ष्यमाणे पाले १५ वक्तव्यता कुत्सनीयता । तेन स दोषो निवोढव्यः । रात्रौ स्वामिनो दोष उद्वन्धनादि
मृतानां तद्गृहे स्वामिगृहे यदि पालेन प्रवेशिता भवन्ति अन्यथा चेत्तु यदि रात्रावपि पालेन न प्रवेशिता अरण्य एव वर्तते तदा पालो दोषभाक् स्यात् । एतदुक्तं भवति । पालहस्तगर्ता गावो यदा क्षेत्रे कस्यचित्सस्यं भक्षयन्ति केनचिद्वा हन्यन्ते तदा पालस्य । अथ पालेन
समर्पितास्तदा स्वामिनः । अयोगक्षेमे योगक्षेमशब्दप्रयुक्तो लक्षणया । यथाऽन्धे २० चक्षुष्मानिति ॥ २३१॥ कोऽसौ योगक्षेमः । अतः प्रपञ्चयति
* गोपः क्षीरभृतो यस्तु स दुह्याद्दशतोवराम् ॥ ___ गोस्वाम्यनुमते भृत्यः सा स्यात्पालेऽभृते भृतिः ॥ २३२॥
गाः पाति गोपः गोपालकः । स कदाचिद्भक्तादिना भ्रियते कदाचित्क्षीरेण । तत्र २५ क्षीरभृतो दशभ्यो वरान् श्रेष्ठान् अवरान्वा संहितायामकारप्रश्लेषादक्षायामनुरूपकता । यस्य
नान्यदन्नं स एकस्या गोःक्षीरमादद्यात्दशतः।अनया कल्पनया न्यूनाधिकरक्षणं भूतिःकल्पयितव्या । एवं दोह्यादोह्यधेनुवत्सतरीदम्यवत्सकादिवारणे क्वचित्रिभागः क्षीरस्य कचिच्चतुर्भागः
* अयं श्लोः केपुचित्पुस्तकेषु ( णरज) “ तासां देवरुद्वानां ' इत्येतच्छोकात्परत उद्धतः । १णर-निवृत्तः । २ णर-प्रतीयते । ३ णर-अनुशयः । ४ णर-सविध । ५ पर-तत्वां । ६ णर-- गतानां यावान् बाधा ( कस्याचित)। ७ णर-सा । ८ फ-योगशब्द । ९फ-गां ।
For Private And Personal Use Only
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६६७
स्वामिभिः कल्पयितव्यः । 'दिङ्गात्रप्रदर्शनार्थ श्लोकोऽयं । देशव्यवस्था त्वाश्रयणीया । भृर्ति निरूपयिष्यामीति ग्रामगोपालेनें यदि गावस्त्यक्ता भवन्ति न तेन स्वामिनमननुज्ञाप्य दशमी गौदति भक्तभूतोऽपि क्षीरेण विनिमयस्येति बुद्धया दुहीत तन्निवृत्त्यर्थमुक्तं गोस्वाम्यनुमत इति । स्वामिनोऽनुमतिमन्तरेण प्रवर्तमानो दण्ड्यः । सानन्तरोक्ता । अमृते भक्तादिना भृतिर्भवेत् । क्षीरभृतो वा एषा भृतिः । भृत्यो भरणार्थं न धर्माय प्रवृत्तो गोरक्षायाम् । अथवा स्वेच्छया दशम्या गोः क्षीरमाददानश्चोरः स्यात् । अस्मिंस्त्वनुज्ञाते भृतिस्तस्येयमिति न दोषः । अत्रापि स्वामिनोऽननुमत्या दोष एवेति चेत्सत्यं कल्प्या काचिदंडमात्रा । न चौरो भवत्यस्मिंस्तु चौरो निक्षेपहारी वा स्यात् । अयं श्लोक आदौ वक्तव्यः । अतोऽनंतरः क्वचित्पठ्यते ॥ २३२॥ नष्टं विनष्टं कृमिभिः श्वहतं विषमे मृतम् ॥ हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात्पाल एव तु ॥ २३३ ॥
१०
नष्टं दृष्टिपथादपेतं न ज्ञायते क्व गतम् । विनष्टं कृमिभिः । आरोहकनामान: कृमयो गवां प्रजनवर्त्मनाऽनुप्रविश्य नाशयन्ति । श्वभिर्हतं प्रदर्शनार्थमेतत् । तेन गोमायुव्याघ्रादिहतानामेवैत्र स्थितिः । विषमे श्वभ्रदरीशिलादिसंकटादौ मृतं प्रदद्यात्पाल एव । हीनं पुरुषकारेण पुरुषव्यापारः पालस्य तत्र संनिधानात् वृकनिवारणं च दण्डादिना प्रवृत्तिः। तेनापेतम् । यदि व्याप्रियमाणो व्याघ्रादेर्निवारणे नैव समर्थः सहसैवोत्पत्य कश्चित् १९ पशुर्वेगेन श्वभ्रं गच्छेदनुगच्छताऽपि न शक्यः प्रत्यावर्तयितुं न पाले दोषः ॥ २३३ ॥
विघुष्य तु तं चौरैर्न पालो दातुमर्हति ॥
यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्य शंसति ॥ २३४ ॥ विघुष्याऽऽत्रुप्य पटहायुद्धोषणम् । चौरैर्हृतं पशुः पालो न दाप्यते । विघोषणं
च पालस्याशक्त्युपलक्षणार्थम् । यदि बहवश्चोराः प्रसह्य च मुष्णन्ति तदा पालो २० मुच्यते । सोऽपि यदि प्राप्तकालं तस्यामेव वेलायां स्वामिनः कथयति । देशे यत्र स्वामी संनिहितः कथं विज्ञातस्तत्र अथवा निवासदेशे स्वामिनः तत्र यद्यसावसंनिहितोऽपि भवति तथापि तस्त्थानीयो भवति यो राजानमधिकारिणं वा ज्ञापयित्वा चौरानभिद्रवति । स्वस्येति राजनिवृत्त्यर्थं । स्वो हि स्वामी स्वद्रव्यमोक्षणे यत्नं कुरुते न तथा पालज्ञापितो राजा । दुष्करा च राजज्ञापना पालस्य । अथ मुषित्वा गतेषु ज्ञापयेहुंष्येदेव ॥ २३४ ॥ २१ कर्णौ चर्म च वालांथ बस्ति स्नायुं च रोचनाम् ॥
पशुषु स्वामिनां दद्यान्मृतेष्वङ्कानि दर्शयेत् ॥ २३५ ॥
For Private And Personal Use Only
१ णर-न दिमात्र । २ र पाले । ३ पर- सः । ४ फ तस्य तावता दण्डमात्रं । ५ फ- स्वहतं । ६ फ-चपलस्य । ७ फ - निघोषकरणं । ८ फ- स्वामी न । ९ णर-ध्या । १० णर-अंकश्च ।
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
आयुषः क्षयान्मृतेषु पशुषु स्वामिनः कर्णाद्यर्पणीयम् । गोरोचनां गवां शृङ्गेषु चूर्ण भवति । बस्तिरङ्गविशेषः । अङ्काः कर्णादयः स्वामिविशेषज्ञानार्थ चिन्हानि । तानपि दर्शयेत् । एवं पालस्य शुद्धिः । अङ्कन्दर्शनेन हि प्रत्यभिज्ञा भवत्ययं स पशुरिति ॥२३५॥
अजाविक तु संरुद्ध वृकैः पाले त्वनायति ।। यां प्रसह्य को हन्यात्पाले तत्किल्बिषं भवेत् ॥ २३६ ॥
अना चाविका चाजाविके । अविरेवाविकैडका । एते वृकैः शृगालप्रभृतिभिः संरुद्ध अवष्टब्धे प्रथमपात एव हते । अस्मिंश्चान्तरे सत्यामोक्षणेऽहतत्वान्न च पाल आयाति मोक्षयितुमनायत्यनागच्छति पाले यत्तत्र प्रसह्य बलेनाभिभूय वृको
हन्यात्पालस्य स दोषः। स्वामिनो दापयितव्यः। प्रायश्चित्तं चरेत् । गोर्महत्त्वाद्गोमायुना न १० शक्यते संरोद्भुमित्यजाविक इत्युच्यते । न पुनस्तद्रूपमतश्च बालानां गोवत्सानामेष एवं न्यायः ॥ २३६ ॥
तासां चेदवरुद्धानां चरंतीनां मिथो वने ॥ यामुत्प्लत्य को हन्यान्न पालस्तत्र किल्विषी ॥ २३७ ॥
अनाविकपूर्वश्लोके जात्यपेक्षं द्विवचनम् । पशुशकुनिद्वन्द्वत्वाद्विभापितकवद्भावः १५ इह तु तासामिति व्यक्त्यपेक्षो बहुवचने परामर्शः । अवरुद्धानां मिथ एकत्र प्रदेशे
स्थापितानां संहतीभूतानां दिग्भ्यो विदिग्भ्यश्च निरुद्धगमनानां वने चरन्तीनां दृष्टिगोचराणां यदि कुतश्चनकुंजात्संचारणोत्पतनानुक्रमेण निष्क्रम्य वृको हन्यान्न पालो दोषभाक् । अशक्यं ह्यनेकवृक्षापशरवल्लीगहनं वनं निर्विवरीकर्तुं छिद्रानुसारिणश्च वृकाः ।
मिथो ग्रहणाचातिदूरविप्रकृष्टासु वधे दोष एव । पालहस्तगताः पशवस्तदुपेक्षायां यदि दोष. २० माप्नुयुः स पालेनैव समांधेय इति सिद्धे एष प्रपञ्चः सुखावबोधार्थः ॥ २३७ ॥
धनुःशतं परीहारो ग्रामस्य स्यात्समन्ततः ॥ शम्यापातास्त्रयो वाऽपि त्रिगुणो नगरस्य तु ॥ २३८ ॥
चतुर्हस्तं धनुस्तेषां शतं । चत्वारि हस्तशतानि । समंततश्चतसृषु दिक्षु ग्रामस्य परीहारः कर्तव्यः । अनुलसस्या भूमिः पशूनां सुखप्रचारार्था कर्तव्या । दण्डयष्टिः सा २५ बोहुवेगेन प्रेरिता यत्र पतति ततः प्रदेशादुद्धृत्य पुनः पातयितव्या यावत्रिस्तस्य परिमाणो
वा शम्यापातः परिहारः । त्रिगुणो नगरस्य । ग्रामनगरे प्रसिद्धे । शम्यायाः पाताः प्रेरिताया वेगसंस्कारक्षयो भूमौ स्थानादि ॥ २३८ ॥ १ फ-पर्णा । २ णर-चो। ३ णर-+कर्तारी । ४ फ-अजाविको । ५ णर-विसावितैकवद्भावः । ६ फ-पेक्षेण । 'जर-कुतश्चिनिकुंजासारेणो । ८ णर-पक्षिवद्धन्यात् । ९ णर-समयारुयते । १. फ-या। ११ फ-बहु । १२ णर-नि ।
For Private And Personal Use Only
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] .
मनुस्मृतिः।
तत्रापरिवृतं धान्यं विहिंस्युः पशवो यदि ॥
न तत्र प्रणयेद्दण्डं नृपतिः पशुरक्षिणाम् ॥ २३९ ॥ तत्र परीहारस्थाने क्षेत्रं न कर्तव्यम् । अथ कृतं तस्मादृत्तिर्न कृता । अतः क्षेत्रिण एवापराध्यन्ति । न पशुपालाः । न हि पाल एकैकं पशु हस्तबन्धेन नेतुं शक्नोति । न च पशूनामन्यो निर्गमोऽस्ति ॥ २३९ ॥
वृति तत्र प्रकुर्वीत यामुष्ट्रो न विलोकयेत् ॥
छिद्रं च वारयेत्सर्वं श्वसूकरमुखानुगम् ॥ २४० ॥ कंटकशाखादीनां प्रकारविन्यासः पशुप्रवेशवारणार्थः क्षेत्रारामादीनां तिरुच्यते। या कचित्पर्णिकेति प्रसिद्धा वारणा वृतिः । तस्या उन्नतिरियती कर्तव्या ययोष्ट्रो नावलोकयति । किमियं द्वितीया तृतीयार्थे यामुष्ट इति । नेति ब्रूमः । कथं तर्हि वृतिमुष्ट्रो १० न पश्यति । महोत्सेधाया द्वितीयपार्श्वस्यादर्शनाददृष्टैव वृतिः । छिद्रं च विवरमावारयेत्सर्वम् । श्वसूकरमुखेन यद्नुगम्यते तन्मुखं परिमाणं तथा कुर्याद्यथाश्वमुखं न माति । तन्मुखादप्यरुपछिद्रमित्यर्थः । तथा कृतायां वृतौ ॥ २४० ॥
पथि क्षेत्रे परिवृते ग्रामान्तीयेऽथ वा पुनः ॥
सपालः शतदण्डा) विपालान् वारयेत्पशन् ॥ २४१ ॥ १५ परिवृते पथि क्षेत्रे ग्रामसमीपवर्तिनि च परीहारमध्यगते । अन्तशब्दः समीपवचनो यदि भक्षयेत्पशुः सपालश्च स्यात्सन्निहिते पालः शतदण्डाहः पशोर्दण्डासंभवात् । पालेऽसन्निहितेऽपि गृहे यदा नाप्यसौ पालः प्रसिद्धो न पुनस्तत्प्रेषितो वारिको रूपमात्रचेतनः । विपालाः पशवो वारयितव्या दण्डादिना न तु दण्डनीयाः । विपालाश्चोत्सृष्टवृषादयः । अन्येषां तु विपालानां स्वामिनो दण्डः । अथवा परिवृत इति २० प्रश्लेषः । क्षेत्रसंबंधाच्च गम्यमानः क्षेत्रस्वामी सपाल इत्यन्यपदार्थतयाऽभिसंबध्यते । सहपालेति क्षेत्रे को दण्ड्यः। उभौ दण्ड्यौ। पालः क्षेत्रिकश्च । क्षेत्रिकस्तावत्किल किमिति पथि क्षेत्रे वृतिं न कृतवान् । पालेनापि वृतौ चासत्यां किं क्षेत्रं खादयितव्यं विपालप्रमादायूथच्युतं वारयेत् । तथा च गौतमः (अ. १२ सू. १८ ) " पथि क्षेत्रेऽनावृते पालक्षेत्रिकयोः” इति ॥ २४ १ ॥
क्षेत्रेष्वन्येषु तु पशुः सपादं पणमर्हति ॥ सर्वत्र तु सदो देयः क्षेत्रिकस्येति धारणा ॥ २४२ ॥
१णर-सिद्धं । २ णर-क्षेत्रक्षेत्रसंबन्धाञ्च । ३ फ-न । ४ फ-च सत्यां । ५ फ-दपि तौ वारयेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
पथिक्षेत्रनामान्तीयेभ्योऽन्यानि क्षेत्राणि तद्भक्षणे सपादपणो दण्डः । ननु चात्र स्वल्पेन दण्डेन भवितव्यम् । दूरक्षेत्रात्संन्निहित क्षेत्रे यं तु पन्थानमतिक्रम्य क्षेत्रियं वाहिग्राम च तत्र महान् दण्डो युक्तः । किमिति गवां पालो गन्तुं तत्र ददाति । नैष दोषः । यद्यत्र महादण्डो नोच्येत तदा प्रत्यहं प्रवेशनिर्गमैर्गवां भक्षयन्तीनां ग्रामान्तरक्षेत्राण्युत्सीदेयुः । दण्डात्तु महतो बिभ्यतो यत्नेन रक्षन्ति । अन्यत्र गोतृणविशेषार्था कथंचिन्नयति स्वल्पो दण्डः । अत्रापि विपालानां वारणमेव सर्वत्र क्षेत्रस्वामिनो गतफैलदेये । कुशलैः च ते परिमाणे कल्पिते । क्षेत्रमस्यास्तीति ब्रीह्यादित्वाटूक् । इति धारणैप निश्चय इत्यर्थः । सवत्र ग्रहणाच्च विपालेऽपि पशौ क्षेत्रिकस्य गतलाभः। यद्यपि पशुशब्दः सामान्यशब्दो
महिष्यजाव्युष्ट्रगर्दभादिषु वर्तते तथापि स्मृत्यन्तरदर्शनाद्गोष्वयं दण्ड इति मन्यते । तथाच १० गौतमः (अ. १२ सू. २१-२२) "दशमहिषीप्वजाविषु द्वावित्याद्यन्यत्र कल्पना" ॥२४२॥ अत्रापवादः
अनिर्दशाहां गां मृतां वृषान् देवपशूस्तथा ॥ सपालान्या विपालान्वा न दण्डयान्मनुरब्रवीत् ॥ २४३॥
गोग्रहणान्महिष्यादिषु दोषः । वृपाः सत्कारैर्देवपशवो देवयागार्थ यजमानेन १५ कल्पिताः । प्रत्यासन्नयागा अथवेष्टकादिकूटस्थापिता हरिहरादीना प्रकृतयो देवा उच्यन्ते ।
तेषां पशवः । तानुद्दिश्य केनचिदुत्सृष्टाः । तदा ह्यस्य देवानां पशूनां च स्वस्वामिसंबंधस्य संभवात् पुरुषस्वामिस्वामिभावस्य संभवात् देवायतनमण्डनानां चैष धर्मः । न तु तत्पालकैहिदोहाद्यथै ये देवगृहेषु धार्यन्ते । यतः पालका एव तेषां देवानामर्थ विनियुञ्जते । अतस्तत्र पालका एव स्वामिनः । अतो युक्तः स्वामिवतामन्येषां यो धर्मः स तत्र आयतनमण्डनस्थः परिगृहीताऽव्यवधानेन देवपशुशुद्धिमुत्पादयन्ति । वृषोत्सर्गादिविधानोत्सृष्टा वृषाः कैश्चित्परिगृह्यन्ते । ततः सपाला अथ चापरिगृहीतास्ततो विपाला उभयेषामयं दण्डः ॥ २४३ ॥
क्षेत्रिकस्यात्यये दण्डो भागाद्दशगुणो भवेत् ॥ ततोऽर्धदण्डो भृत्यानामज्ञानात्क्षेत्रिकस्य तु !! २४४ ॥
क्षेत्रस्वामिनः स्वक्षेत्रेऽत्ययोऽतिक्रमोऽपराधो यदि भवेत्स्वकृते अकाले वापनं निदानमयोग्यबीजवापः । स्वपशुभिर्भक्षणं गिरणं वा विदितफलके प्रायश इत्यादि तदा राज्ञो यावान्भाग आगच्छति तं दशगुणं दण्डनीयः । अथ तस्याज्ञातमेतत्प्रयुक्तैर्भूत्यैः क्षेत्रजागर्यानियुक्तैर्वा अपराद्धं तदाऽर्धदण्डो भृत्यानामत्यये क्षेत्रकस्य दण्ड इति संबन्धः ।
क्षेत्रप्रसङ्गादत्रेदमुक्तम् ॥ २४४ ॥ १ फ-पातप्रमादासन्निहिते । २ फ-क्षेत्रं वा । ३ फ-क्षेत्रिणो। ४ णर-फलं देयं । ५ णर-सोक्षारः। ६ गर-मुख्यस्य । ७ फ-य । ८ णर-गृहे वा विदितफलप्रवेशः। ९ णर-अपत्याय क्षेत्रिकस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
एतद्विधानमातिष्ठेद्धार्मिकः पृथिवीपतिः ||
स्वामिनां च पशूनां च पालानां च व्यतिक्रमे ॥ २४५ ॥ सुबोधोऽयं श्लोकः ॥ २४५ ॥
सीमां प्रतिसमुत्पन्ने विवादे ग्रामयोर्द्वयोः ॥ ज्येष्ठे मासि नयेत्सीमां संप्रकाशेषु सेतुषु ।। २४६ ॥ सीमां प्रति विवादे सीमानिमित्ते लक्षणेत्थंभूतेति प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वात् द्वितीयानिमित्तमपि लक्षणमिति शक्यते वक्तम् । सीमा मर्यादा ग्रामादीनां विभागः परिमणमियत्ता परिच्छेदनमिति यावत् । ज्येष्ठे मासि नयेन्निर्णयः कर्तव्यः । मासविशेषनिर्णये हेतुमाह । संप्रकाशेषु सेतुषु सेतवः सीमालिङ्गानि वक्ष्यमाणानि लोष्ठपाषाणादिविशेषजातीयसीमा ग्राह्या तृणजादीनि प्रागस्मात्कालादनुत्थितेषु तृणेषु लोष्ठपाषाणयारेन्यस्याश्च १० भूमेर्न विशेषो लक्ष्यते । पाषाणलक्षितायां यदा तत्र तृणानि न ज्ञायन्ते तदा सा सीमेति निश्चीयते । एवं वल्लीस्थानादिष्वपि । प्राग्वसंताद्वासंतिके दाहे विशेषो न लक्ष्यते । हेत्वभिधानाच्च यस्मिन्देशे यदा व्यज्यंते ततो मासात्कालहरणं कर्तुं नादेयमन्यदा तु लिङ्गाज्ञानार्थ कालापेक्षाऽपि भवतीत्येतावत्फलं ज्येष्ठग्रहणे ॥ २४६ ॥
सीमावृक्षां कुर्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान् ॥ शाल्मलीन्साळतालांच क्षीरिणश्चैव पादपान ॥ २४७ ॥ पादपा वृक्षाः । क्षीरिणोकदुंबरेप्रभृतयः । एवं हि चिरस्थायित्वात्सीमादेश एक रोपयितव्या न ग्राममध्ये सीमादेशादन्यत्र क्रियमाणा न निश्चायकाः स्युः ॥ २४७ ॥ गुल्मान्वेणूंश्च विविधान शमीवल्लीस्थलानि च ।
शरान्कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति ।। २४८ ॥ २० अश्मनोऽस्थीनि गोवाळांस्तुषान्भस्मकपालिकाः ॥ करीषमिष्टकांगारश्छिर्करा वालुकास्तथा ॥ २४९ ॥ उपच्छन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६७१
For Private And Personal Use Only
१५
सीमाज्ञाने नृणां वक्ष्य नित्यं लोके विपर्ययम् ॥ २५० ॥ कषमिष्टांगारान् शर्करा वालुकाश्च ह उपच्छनानि चान्यानि २५ सीमालिङ्गानि कारयेत् । शरान्मुक्तकुब्जँगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति । संहतप्रकाण्डा dear गुल्मनि । वेणव आरग्वधादयः । बहुत्वाच्च विविधग्रहणम् । वत्यो व्रततयः । दीर्घाङ्करास्तृणजातयः । कृत्रिमा सशाडुलादिपिण्डिका । कुब्ज्यकस्य गुल्मत्वात्पृथगुपदेश
१ फ - सुप्रकाशेषु । २ णर-इयंत परिच्छिनत्ति । ३ फ-दाह्य । ४ णर-तु ५ णर-रि । ६ णर-व ।
७ र कुक्षक |
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६७२
मेधातिथिभाष्यसमलकता।
[ अष्टमः
आदरार्थः । करीषं शुष्कं गोमयम् । अङ्गारा अग्निदग्धाः काष्ठावयवाः । पाषाणकठिना मृदः शर्कराः । कपालिका शकलैकदेशः ॥ २४८ ॥ २४९ ॥ २५० ॥
तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च ॥
सीमासंधिषु कार्याणि देवतायतनानि च ॥ २५१ ॥
महाभांसि तडागानि। वाप्यः पुष्करिण्यः । उदपानानि कूपप्रभृतीनि। प्रस्रवणान्युदकस्यन्दा ईषत्स्रवदुदका भूप्रदेशाः । देवतायतनानि यक्षगृहादीनि । एतानि प्रकाशकानि । न ह्येतानि स्वल्पेनायासेन नाशयितुं शक्यन्ते । नाश्यमानेषु च महान्प्रत्यवायो भवति । सर्वस्य चोदकार्थिनो देवतादर्शनार्थिनश्च तत्र संनिधानात्सुज्ञातश्च साक्षिणां सीमासन्धिर्भवति । अन्यानि प्रछन्नानि करीषादीनि भवन्ति । कारयेद्राना नवनामसंनिवेशे कृते निर्णयम् । एवं सीमा न कदाचिन्नश्यति । अन्यथा तं प्रदेश कश्चित्कर्षणेन नाशयेत् ॥ २५१॥
यानि चैवंप्रकाराणि कालाइमिर्न भक्षयेत् ॥ तानि संधिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत् ॥ २५२ ॥
गुल्मादीनामुपदेशः प्रदर्शनार्थो न परिसंख्यार्थः । खदिरसारकालाञ्जनाद्यानि १५ शर्करादितुल्यानि कैवंप्रकारता अत आह कालाभूमिर्न भक्षयेत् । भूर्भक्षणमुपमया स्वरूपोपादानम्। यथा भक्षितं भेदेन नोपलभ्यते तद्वद्भमिसादाँपन्नमिव तादृशं कुर्यात् ॥२५२॥
एतैर्लिङ्गै येत्सीमां राजा विवदमानयोः ॥ पूर्वभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च ॥ २५३ ॥
उभयोामयोः शून्यत्वे लिङ्गैनिर्णेयः । वसंतः पूर्वभुक्त्या सततमविछिन्नयाऽस्मर्य२० माणावधिकया न हि त्रिपुरुषभोगेन स ह्यत्र प्रतिषिद्धप्रामाण्य “आधिः सीमा" इत्यत्र
संभवति हि तत्रोपेक्षा बहुसाधारण्यात्सीमायाः । यत्तु तत्र सीमशब्दं पठन्ति तेषां भक्तेः सिद्धमेव प्रामाण्यम् । लिङ्गानां प्रामाण्यस्योक्तत्वात्प्रमाणान्तरनिवृत्तिराशक्यतेति पुनरुच्यते । कोऽयमुदकागमः प्रामाण्येनोच्यते । यथाऽन्यानि लिङ्गानि नवसंनिवेशे क्रियन्ते
तद्वदेवोदकप्रवाहोऽपि कर्तव्यः । अथवा ययोमियोः प्रदेशान्तरे स एवोदकागमो २५ विभागहेतुः प्रदेशान्तरे च विप्रतिपत्तिस्तत्र स एव प्रमाणम् । अथवा महाग्रामविषयमेतत् ।
नद्या अपर एको वा वार एकग्रामस्तत्र न पारवारिणो वक्तव्यं ' अस्मदीया भूमिरत्रापि विद्यत' इति । यदि नामान्यतरशन्यत्वादतिक्रम्य न दातुस्तमपि तथापि न भोगः प्रमाणं
विभागः हेतुः स्वल्पेऽपहारे ॥ २५३ ॥ १जर-अग्निदग्धिदग्ध । २ फ-गृहकादीनि। ३ णर-ने। ४ णर-सीमाया अप्रकाशानि । ५फशर्करा हि गुल्मादि। ६ णर-उपमा। ७फ-सादादपन्नमिव । ८फ-शून्यात्तलिंगे। ९ णर-वसाताः। १० णर-न पठन्ति । ११ णर-संभवति । यदि वा कुतश्चिद्ग्रामात्तादशेन प्रवाहेण छित्वाऽपि काचिद्भः तथापि स एव विभागहेतुः स्वल्पेऽपहारे ।
For Private And Personal Use Only
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
६७३
यदि संशय एव स्याल्लिङ्गानामपि दर्शने ॥
साक्षिप्रत्यय एव स्यात्सीमावादविनिश्चयः॥ २५४॥ कथं पुनर्लिङ्गेषु सत्सु संशयः । यानि तावत्प्रछन्नानि तानि यदि केनचित्कथंचिदागम्य प्रछन्नमन्यत्र नीयेरन्नै निश्चयः स्यात् । येऽपि प्रकाश्या न्यग्रोधादयस्तेऽपि न सीमायामेव रोहन्त्यन्यत्रापि जायन्ते ततः संदेह आभासत्वात् । यत्र पुनरियं संभावना ५ नास्ति तत्र प्रमाणमेव लिङ्गानि । साक्षिपत्ययः साक्षिहेतुकः । साक्षिणः प्रत्ययो यत्रेति । विनिश्चयःतत्त्वाधिगमः संशयितलिङ्गे अलिङ्गे वा सीमाविवादे साक्षिहेतुको निर्णय इति तात्पर्यम् ॥ २९४ ॥
ग्रामेयककुलानां च समक्षं सीम्नि साक्षिणः॥
प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥ २५५ ॥ १० यद्यप्यसंख्यातपुरुषको ग्रामस्तथापि द्वौ विवादिनौ द्वयोमियोर्भवतस्तयोः समक्षमन्येषां च ग्रामेयककुलानां च ग्रामीणपुरुषसमूहानां समक्षं सीम्नि साक्षिणः प्रष्टव्याः। साक्षिप्रश्नकाले सर्वामीणैर्दत्तव्यवहारकैरपि संनिहितैभवितव्यं नार्थिप्रत्यर्थिनोरन्यतरो वक्तुं लभते । एवं विसृष्टार्थे विवादे किमेते संनिधीयन्ते । अथवा येऽन्ये सामन्तेभ्यो ग्रामेभ्यः केचिद्वद्धतमाः साक्ष्ये समुद्दिष्टास्तद्रामीणैरन्यैः संनिहितैर्भवितव्यं । १५ यतस्तैवृद्धेभ्यः श्रुतं भवति तत्समक्षं पृच्छचमाना न विपर्यन्ति वृद्धाः । सीमालिङ्गानि यत्र लिङ्गान्युभयथा तत्र वृद्धेभ्यस्तानि निश्चित्य सीम्नि निश्चयः । असत्सु लिङ्गेषु सीम्न्येव साक्ष्यं पृच्छते काऽत्र सीमेति ॥ २५५ ॥
ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः समस्ताः सीम्नि निश्चयम् ॥
निबनीयात्तथा सीमा सर्वास्तांश्चैव नामतः ॥ २५६॥ २० ते साक्षिणो यथा यादृशं निश्चयं ब्रूयुः समस्ताः सर्व एव । न पुनर्वाक्यभेदोक्तौ न्यायः “ द्वैधे च बहूनामिति " । निबन्नीयात् पत्रके लिखेत् । तत्र साक्षिणश्च नामविभागे साक्षिमात्रेण ॥ २५६ ॥
शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वी स्रग्विणो रक्तवाससः॥ सुकृतैः शापिताः स्वैः स्वैनयेयुस्ते समंजसम् ॥ २५७ ॥ २५
मू!वीं पृथ्वी मृलोष्टकान्गृहीत्वा साक्षिणः स्रग्विणो यथासंभवं माल्यधरा रक्तवर्णकुसमधरी रक्तवाससो लोहिताच्छादनाः यद्यपि शुक्लस्य वर्णान्तरापादनेऽपि रञ्जिर्वर्तते भूयास्तु लोहिते प्रयोगो रक्तो गौोहित इति । भयसञ्जननाथ चैतत् लोहित
१फ-र्णयः । २ फ-अत्रैव । ३ण-र-+न।४फ-क्ष्य ।५फ-मी।६ण-र-तु। ७ फ-एकैरपि। ८ण-र-आवानां सृष्टार्थी विवाहे किमेते संनिधीयन्ते।९ण-र-सामन्ते ।१० ण-र-वरा । ११ फ-भञ्जननार्थे।
For Private And Personal Use Only
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
वाससश्च सशूका भवन्ति । ' यदस्माकं सुकृतं किंचिदर्जितमस्ति तन्निष्फलमास्त्विति' वाच्यं ते । स्वैः स्वैरिति वीप्सया विशेषनामभिः सुकृतं कथयेयुः। तत्कस्यादानं तीर्थस्नानं चेत्यादि । समंजसं क्रियाविशेषणम् । सत्यादनपेतऋजुर्धार्मिको यो मार्गस्तेन नयेयुः । समंजसमजु स्पष्टमित्येकोऽर्थः । सत्यव्यवहारश्च स्पष्ट इत्युक्तं समंजसमिति ॥ २५७ ॥
यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः ॥ विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्दिशतं दमम् ॥ २५८ ॥
प्रमाणान्तरलिङ्गेभ्योऽन्यथासंभवभ्यः प्रत्ययितरपुरुषेभ्यो मिथ्यात्वे वैध्यते । प्रत्येकं द्विशतो दण्डः । एकैकस्य साक्षित्वात्साक्षिणां च दण्डयत्वात् न हि व्यासज्ज
वदन्ति साक्ष्यं । सत्यप्रधानाः साक्षिणः सत्यसाक्षिणः पूयन्ते अनृताभिधानेन पापेन न १० संबध्यन्त इति । यथोक्तेन यार्थातथ्येन । न हि शब्दात्मकस्य वचनस्यात्रावसरः ।
प्रमाणान्तरसंवादमात्रमनेन लक्ष्यते । अथवा यथाशास्त्रमुक्तेन सत्येनेति यावत् । शास्त्रे हि सत्यं वक्तव्यमित्येवमुक्तमतो यथोक्तेन सत्येनेत्युक्तं भवति ॥ २५८ ॥
साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सामन्तवासिनः॥ सीमाविनिर्णयं कुर्युः प्रयता राजसन्निधौ ॥ २५९ ॥
ग्रामसामन्ताः सीमान्तरवासिनः प्रष्टव्याः । तेषां वचने निश्चयं कुर्यात् । प्रयता साक्षिधर्मेण नान्तरेण । राजसंनिधाविति श्लोकपूरणम् । न तु सामन्ताः स्वेच्छया राजवनिश्चिन्वन्ति ॥ २५९ ॥
सामन्तानामभावे तु मौलानां सीनि साक्षिणाम् ।।
इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान्वनगोचरान् ॥ २६०॥ २० सामन्तानां मौलानामिति विशेषणविशेष्यभावः स्तुत्यर्थः । ग्रामप्रतिष्ठा न तत्काले
भवा उत्पत्तिसहभुवो मौला उच्यन्ते । ते च सामन्ता नित्याः ।नित्यसंनिहितत्वात्तेषामप्यमावः कथंचिदुच्छन्नत्वात्तदा सी गतिः । तदेमानपि वक्ष्यमाणान् पुच्छेत् । अथवा मौला अनुभाविनः । सामन्ता व्याख्याताः । व्यवहर्तव्याः । मौलानां पूर्वोक्तानां अंभावे सामन्ताः प्रमाणम् । तदभावे वनगोचरान्विनियुञ्जीत निपुणतः पृच्छेत् ॥ २६० ॥
व्याघांछाकुनिकान्गोपान्कैवर्तान्मूलखानकान् ॥ व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनचारिणः ॥ २६१॥
एते हि ग्रामवासिनस्तत्र वनानि च भ्राम्यन्ति । ग्राममध्ये न गच्छन्तः कदाचित्तद्दत्तं विद्युस्ते हि तेन पथा गच्छन्तो विवादास्पदं प्रदेशं पूर्व कांश्चित्पुरुषान्कृषतो दृष्ट्वा
१ण-र-शूका । २ फ-लिप्सया। ३ फ-युक्तं न । ४ फ-ब । ५ण-र-व्यासह्य । ६फ-साक्षात् । ७ण-र-धानात् । ८ ण-र-यथातत्जेन । ९ ण-र-अपि । १० ण-र-सामान्ता।"फ-तदास्तमेति ।। १२ फ-सद्भावे । १३ ण-र-शकुनिकान् । १४ -र-शतशस्तथा । १५ ण-र-कृशतो ।
For Private And Personal Use Only
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६७५
पृच्छेयुः । कोऽयं ग्रामो यो भवद्भिः कृष्यत इति । एवमादिना संभवति पूर्वानुभवः । व्याधा मृगया जीविनः । तेषामपि वनाष्टमृगर्मनुधावतां भवति ग्रामसंबन्धः । एवं शाकुनिकाः शकुनिबन्धजीविनः । तदन्वेषणे ये सर्वान्यामानागोचरयन्ति । गोपां गवां तृणविशेषज्ञानाय तत्र तत्र परिभ्राम्यन्ति । कैवर्ता दाशास्तडागखननादिजीविनस्तत्र तत्र गच्छन्ति वास्माकीनं कर्मोपयुज्यते । मूलं वृक्षादेः खनयन्ति स्थूलकाशादेः । व्यालग्रहाः सर्पग्राहिणः जीविकार्थं तेऽपि सर्पास्तं तं प्रदेशमन्विच्छन्त्यतः तेषामपि पारिग्रामिकैर्बहुभिः संबन्धः । उञ्छवृत्तयोऽपि दरिद्रा अनेक ग्रामपर्यटन यात्रामात्र निर्वर्तयन्ति अन्यांश्च फलकुसुमेन्धनार्थिनः ॥ २६१ ॥
ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासन्धिषु लक्षणम् ॥ तत्तथा स्थापयेद्राजा धर्मेण ग्रामयोर्द्वयोः || २६२ ॥
१०
ते धर्मेण पृष्टा इति योजना | सीमाश्च ताः सन्धयश्च सीमासन्धयः । ग्रामद्वयसंयोगः सन्धिः। स च सीमैव । लक्षणम् ज्ञापकम् ॥ २६२॥
क्षेत्र कूपतडागानामारामस्य गृहस्य च ॥ सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमा सेतुविनिर्णयः || २६३ ||
आराम उद्यानभूमिः शाकवाटश्च सामन्तप्रमाणकर्तत्त्वनिश्चयः । व्याधादिनिवृत्त्यर्थ - १९ मिदमुच्यते । सीमासेतुः सीमाबन्धः । सीमाविभावनार्थ य आबध्यते स्थाप्यते॥ २६३ ॥ सामन्तान्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम् ॥
सर्वे पृथक्पृथक् दण्ड्याराज्ञा मध्यमसाहसम् || २६४ ॥
पूर्वेभ्यः सामन्तानामधिको दण्डः । पृथक्पृथगित्यनुवादः । उक्तत्वान्न्यायस्य क्षेत्रादिप्रातिवेश्या अवश्यं ज्ञातारो भवन्ति । प्रत्यासोत्तरत: ( १ ) एषां दण्डमहत्त्वं । २० सामन्तानां तु परकीयसीमावेदनं नावश्यमिति द्विशतो दमोऽनुवर्त्यः । तेन ग्रामसीमायां द्रष्टृणां सामन्तानां च द्विशतः । ये तु सामन्तशब्दमाश्रित्य ग्रामक्षेत्रादिसीमयोः सामन्तत्वातुल्यदण्डत्वमाहुस्ते न्यायविरोधादुपेक्षणीयाः ॥ २६४ ॥
गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन ||
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद्विशतो दमः || २६५ ॥ क्षेत्रादिप्रसङ्गादिमुच्यते सीमाग्रर्हणनिमित्तोपलक्षणार्थम् । अस्यैवैतन्निश्चितमित्येवं जानतो हरतः पञ्चशतो दण्डः । मध्यमसाहसे प्रकृते पञ्चशतग्रहणं निमित्तभेदे न्यूनाधिक
For Private And Personal Use Only
२५
१ ण-र-मत्र । २ ण-र-शकुनी । ३ ण-र-णाय सर्वानुप्रामाना- । ४ फ - गोपानां । ५ण - र तृणादि । ६ ण-र-मार्जयन्ति । ७ ण-र-विनिश्चय । ८ फ-कत्व । ९ एवं मूले । १० ण-र-तेषां ग्रहणं हरणनिमित्तोप- 1
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६७६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
दण्डार्थ पूर्वत्र वा संख्यानं विवक्षितं मन्यन्ते । तेन व्यवहारं लेखयामि राजनि दंडयामि चौरैर्दोषयामीति भयप्रदर्शनेन हरति तस्यां दण्डो निमित्तान्तरानुकल्पः ॥२६॥ * सीमायामविपह्यायां स्वयं राजैव धर्मवित् ॥
प्रदिशेद्भूमिमेतेषामुपकारादिति स्थितिः ॥ २६६ ॥ ५ अविषह्या निश्चतुमशक्या । लिङ्गसाक्ष्यभावात् । राजैव स्वेच्छया भूमि
प्रदिशेद्दद्यात् । इयं वो भूमिरियं व इति । धर्मवित्पक्षपातो नैव कस्यचित्कर्तव्य इति । एतदाह उपकाराद्धेतोः । यया सीमया द्वावपि ग्रामौ समोपकारौ भवतः तेन यदि न्यूनापि कस्यचिभूमिः स्यात्क्षेत्रं चेत्सुगुणं बहूत्पत्तिकं तदपेक्ष: प्रदेशः । ल्यब्लोपे पंचमी । उपकार.
मपेक्ष्य । अथवैकेषां प्रदिशेदपरेषामनिश्चितामपहरेत् । यदि विवादिग्रामम्तां सीमां यावद्वक्तुं १० न शक्नुयादितरे च शक्तास्तदन्येभ्यः प्रदिशेत् । एवमात्मनो बहूनां च ग्रामीणानामुपकृतं भवति ॥ २६६ ॥
एषोऽखिलेनाभिहितो धर्मः सीमाविनिर्णये ॥
अत ऊर्ध्व प्रवक्ष्यामि वाक्पारुष्यविनिर्णयम् ॥ २६७ ॥
पूर्वोपसंहारोऽपरसंक्षेपोपन्यासः श्लोकार्थः । दण्डवाचिक इत्युक्त्वा क्रमभेदो लाघवा१५ द्वाक्पारुष्यं स्यात्ततो दण्डव्यापारद्वन्द्वे चेतरेतरयोगांधस्तक्रमसमासार्थप्रतिपत्तेरेकैकस्यो
भयार्थाप्रतिपादनाद्दण्डशब्देन वागर्थोऽप्युपात्त इति कः क्रमभेदः । तथा च यथा यथासंख्यसूत्रारंभो महाभाष्यकारेण समर्थितः एतदेव दर्शनमाश्रित्य संज्ञासमासनिर्देशादिति ॥ २६७ ॥
शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्रियो दण्डमर्हति ॥ वैश्योऽप्यर्धशतं द्वे वा शूद्रस्तु वधमईति ॥ २६८॥
परुषवचनमाक्रोशः । स च बहुधा नृशंसाश्लीलभाषणं तेन भणितो योऽभिशापः अकरणहन्ता वृषलभूयाः । असतां दुःखोत्पादनं “कन्या ते गर्भिणीति " पातकोपपातकैजिनमिति । तत्र द्वयोर्ब्राह्मणकोशे क्षत्रियावैश्ययोरयं दण्डः । अन्यत्र “ पतनीये कृते
क्षेपे दण्डो मध्यमसाहसः" इत्यादि (या. व. व्य. २१०) स्मृत्यन्तरोक्तः । तस्य २५ वधताडने जिह्वाछेदनमारणादि सर्व आक्रोशभेदा वेदितव्याः ॥२६८ ॥
* [ध्वजिनी मत्सिनी चैव निधानी भयवर्जिता।
राजशासननीता च सीमा पञ्चविधाः स्मृताः ॥१॥] १ फ-संख्यामेव । २ ण-र-ज-एकेषां । ३ ण-र-सङख्या । ४ ण-र-दि। ५ ण-र-सगुणं । ६ ण-र-गुप्तोपवा । ७ ण-र-प्रदेशेत् । ८ फ-विवादिमत्तां । ९ण-र-इतरेतरे। १० ण-र-रः। ११ण-र-द्रमः कामः । १२ ज-र-पुरुष । १३ फ-भृ । १४ ण-र-भाषणात् । १५ ण-र-+प्रमयोः। १६ ण-र-शूद्रस्य च।
For Private And Personal Use Only
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
६७७ पश्चाशद्राह्मणो दण्ड्यः क्षत्रियस्याभिशंसने ॥
वैये स्यादर्धपश्चाशच्छूद्रे द्वादशको दमः ॥ २६९ ॥ अभिशंसनं सर्वप्रकार आक्रोशः । पतनीयादन्यः। तत्र दण्डान्तरविधानात् । निमित्तसप्तमी चैषा । वैश्य इति दण्डैविषयसप्तमी । ब्राह्मणस्याकोष्टुराक्रुश्यमानस्य च दण्ड उक्तः । क्षत्रियादीनां वितरेतरं स्मृत्यन्तरमन्वेषणीयम् । तथा च गौतमः (अ.१२सू.११.) ५ " ब्राह्मणराजन्यवत् क्षत्रियवैश्यौ" । परस्पराकोशे क्षत्रियश्चेद्वैश्यमाक्रोशेत्पञ्चाशतं दण्ड्यः । वैश्यः क्षत्रियं शतम् । एवं क्षत्रियः शूद्रमाक्रोशेत्पञ्चविंशतिर्दण्ड्यः । वैश्यः पञ्चाशतम् । शूद्रस्य तु तदाक्रोशे गुणापेक्षिको दण्डो वक्ष्यते ॥ २६९ ॥
* समवर्णे द्विजातीनां द्वादशैत्र व्यतिक्रमे ॥ ___ वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्विगुणं भवेत् ॥ २७० ॥
द्विजातिग्रहणमत्र समवणे द्वादश व्यतिक्रमे परस्पराक्रोशे दण्डः । स चे जातिवित्तबन्धुवयःकर्मविद्याभिर्विशेषानुपदेशात् । तत्र समानजातीये वित्ताधिके द्विगुणं तस्मिन्नेव बन्धुत्वाधिके त्रिगुणं यावत्सर्वगुणानिर्गुणस्य षड्गुणं । वादा आक्रोशा अवचनीया अत्यन्तनृशंसा मातृभगिनीभार्यादिगताः । तदेव द्विगुणं दंडपरिमाणम् । नपुंसर्कलिङ्गात्सर्वशेषोऽयं न समवर्णविषय एव । अथवा तदेव शतमिमिति योजना ।लिङ्गसामर्थ्या- १५ च्छतस्य च प्रथमश्ले.के श्रुतत्वात् । अतोऽवचनीयेषु समवर्णेष्वपि द्विशतो दमः । लिङ्गोपपत्त्यर्थं परिमाणपदमश्रुतमध्याहर्तव्यम् । शते तु व्यवहितकल्पना ज्यायसी ॥ २७० ॥
एकजानिर्द्विजातींस्तु वाचा दारुणया क्षिपन् ॥
जिव्हायाः प्रामुयाच्छेदं जघन्यप्रभवो हि सः ॥ २७१ ॥ एकजाति: शुद्रः । स त्रैवर्णिकान्क्षिपन्नाक्रोशन् दारुणया पातकादियोगिन्या २० वाचा नृशंसादिरूपया जिव्हाछेदं लभते । जघन्यप्रभव इति पादाभ्यां ब्राह्मण उत्पन्न इति हेत्वभिधानं प्रतिलोमानामपि ग्रहणार्थम् । तेऽपि जघन्यप्रभवा एव " नास्ति पञ्चम" इति वर्णान्तरनिषेधात् ॥ २७१ ॥
विप्रक्षत्रियवत्कार्यो दण्डो राजन्यवैश्ययोः वैश्यक्षत्रिययोः शूद्रे विप्रे यःक्षत्रशूद्रयोः॥१ समुत्कर्षापकर्षास्तु विप्रदण्डस्य कल्पना ।राजन्यवैश्यशूद्राणां धनवर्जमिति स्थितिः॥ २]
ण-र-ज-विप्रः पंचाशनं दंडः । २ ण र-वैश्यः। ३ फ-सूत्रे । ४ ण-र-विषयसप्तमी । ५ण-र-साम्यं च । ६ फ-चित्त । ७ ण-र-नप । ८ ण-र-नपुंसकलिङ्गत्वाच लिङ्गम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६७८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
। सप्तमः
नाम नातिंग्रहं त्वेषामभिद्रोहेण कुर्वतः ॥ निक्षेप्योऽयोमयः शङ्कवलन्नास्ये दशाङ्गुलः ॥ २७२ ॥
अभिद्रोह आक्रोशः । कुत्साबुद्धिाह्मणक त्वं मा मया स्पार्द्वष्टा एवमन्यदपि योज्यम् । ग्रहणं ग्रहः । निरुपपदं नाम गृह्णाति कुत्साप्रत्यययोगेन वा । ' देवदत्तकेति'। अभिद्रोहेण क्रोधेनाभिद्रोहः क्रोधः । गर्भः क्षेपः । न प्रणयेन । निःक्षेप्यः प्रक्षेप्यः । शङ्कः कीलकः । ज्वलन्नग्निना दीप्यमानोऽयोमयो लोहमयः॥ २७२ ॥
धर्मोपदेशं दर्पण विप्राणामस्य कुर्वतः ॥ तप्तमासेचयेत्तैलं वत्के श्रोत्रे च पार्थिवः ॥ २७३ ।।
अयं ते स्वधर्म इयं वाऽत्रेतिकर्तव्यता। मैवं कार्षीः। छांदसोऽसीत्येवमादिव्याकरण१० लेशज्ञानतया दुन्दुकत्वेन दर्पवन्तः शूद्रा उपदिशन्ति । तेषामेष दण्डः । यस्तु प्रणयात्
ब्राह्मणापाश्रयादेव व्यत्पन्नो विस्मृतं कथंचिद्देशकालविभागं स्मारयेत्पर्वाह्नकालं नातिकामयति क्रियतां दैवं कर्म देवांस्तर्पयोपवीती भव मा प्राचीनावीतं कार्पोरिति न दोषः । तप्तमग्निसंबन्धात्पीडाकरम् । आसेचयेत्क्षारयेत् । युक्तं वक्रे मुखेनोपदेशकत्वात् । श्रोत्रस्य कोऽपराधः । प्रागसतर्कादिश्रवणम् ॥ २७३ ॥
श्रुतं देशं च जातिं च कर्म शारीरमेव च ।। वितथेन ब्रुवन् दर्पाद्दाप्यः स्याविशतं दमम् ॥ २७४ ।।
सत्येन श्रुतेनैतदनेन सम्यक् श्रुतं इत्याह । श्रुतमेव वाक्षिपति । नैतत्संस्कारक यदनेन श्रुतमिति । ब्रह्मावर्तीयमभिजनीभिमानिनं वाह्यकोऽयमित्याह । एवं जातिब्राह्मणं क्षत्रियोऽयमित्याह क्षत्रिय वा बान्धवतया ब्राह्मण इति । कर्म स्नातक इति। शरीरावयवः शारीरेऽव्यङ्गं दुश्चर्मेति । वितथेन वितथमनृतं । ' प्रकृत्यादिभ्य ' इति तृतीया । अथवाऽयं धर्मो वैतथ्यं तस्य वाच्यं प्रति कारणता युक्तैव । स्वगुणमदात्परावज्ञानं दर्पः । अज्ञानात्परिहासतो वा न दोषः । कस्य पुनरयं दण्डः । सर्वेषामिति ब्रूमः । शूद्राधिकाराच्छूद्रस्यैवेति परे । द्विजातिविषये वैतथ्ये ॥ २७४ ॥
काणं वाऽप्यथ वा खजमन्यं वाऽपि तथाविधम् ।। तथ्येनापि बुवन्दाप्यो दण्डं कार्षापणावरम् ।। २७५ ॥
एकेनाक्ष्णा विकलः काणः। खञ्जः पादविकलः । तथाविधं कुणि विटपं तथ्येन ___ नासत्येनापि शब्दाद्वितथेन अकाणे काणे च काण इत्युक्ते काषोपणावरो दण्डः ।
१ण-र-ग्रहे । २ ण-र-निखयो । ३ ण-र-विष्याः। ४ -र-खेयः । ५ ण-र-प्रक्षेप्तव्यः । ६ फ-अथ । ७ ण-र-दिकाल । ८ ण-र-पूर्वद्भकाल । ९ण-र-असंतकादिश्रवणम् । १०-ण-र-व। ११ ण-र-ण-शावस्तीयं । १२ ण-र-जगानि । १ फ-जात्य । १४ ण-र-कुणि विपिट ।
For Private And Personal Use Only
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६७९
अत्यन्ताल्पो यदि दण्डः कथंचिदनुग्राह्यतय तदा कार्षापणोवरो दण्डः । अन्यथा द्वौ त्रयः पञ्च वा पुरुषविशेषापेक्षयाऽपि दण्ड्यः । शूद्रः सर्वे वा पूर्ववत् ॥ २७५ ॥ मातरं पितरं जायां भ्रातरं तनयं गुरुम् ॥ आक्षारयञ्छतं दाप्यः पन्थानं चाददद्गुरोः ।। २७६ ।
आक्षारणं भेदनं द्वेषजननमनृतेन । ' एषा ते माता न स्नेहवती द्वितीये पुत्रे - ५ ऽत्यन्ततृष्णावती कनकमयमङ्गुलीयकं रहसि तस्मै दत्तवती इत्येवमाद्युक्त्वा भेदयति । एवं पितापुत्रौ जायापती भ्रातृन् गुरुशिष्यौ । तनयग्रहणं द्वितीयसंबन्धिप्रदर्शनार्थम् । अन्यथा मातरमित्युक्ते मातरं पुत्राद्भिन्तो दण्डः स्यान्न पुत्रं मातुः । यद्यपि भेदनमुभयाधिष्ठानं तथापि यन्मुखेन क्रियते स एव भेदयितव्य इति व्यवहारः। तत्रासति तनयग्रहणे प्रदर्शनार्थे यदैवमातरमाह 'नैप ते पुत्रोऽभक्तो दुःशीलच १० इत्येवमादिना मातरमाक्षारयति तत्रैव स्यान्न पुत्रं यथा दर्शितम् । अन्ये तु चित्तैकदर्थनोत्पादनमाक्षारणमाहुः। प्रवक्ष्यामि चैनं श्रुतं वाऽर्जयितुं तीर्थार्युपसवितुं तत्प्रवासशङ्कया च मानसी तृष्णया पीडा भवतीति तथा न कर्तव्यम् । यावद्गुरवस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेन्न तैरननुज्ञात इति च । यत्तु विद्वेषणादिना चित्ते खेदोत्पादनं तत्र शर्ती न मुच्यते प्रतिरोद्धा गुरोरिति महत्वाद्दोषस्य । जायाया अनुकूलायाः पुत्रवत्याः करोत्यन्यं विवाह - १५ मित्येतदाक्षारणम् । एवं गुणवतः पुत्रस्याकारणेऽन्यकरणं गुरोः सर्वप्रकारं पन्थानमत्यजतः शतं दण्डः ॥ २७६ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां तु दण्डः कार्यो विजानता ॥
ब्राह्मणे साहसः पूर्वः क्षत्रिये त्वेव मध्यमः ॥ २७७ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां परस्पराक्रोशे कृते तयोरयं दण्ड इत्येवमध्याहारेण योजना । २० तादर्थ्ये चतुर्थी वा । तद्विनयाय दण्डः कर्तव्यः । पातकस्याक्रोशे कृते अयं दण्डो दुःखोत्पादनरूपे ॥ २७७ ॥
* विट्शूद्रयोरेवमेव स्वजातिं प्रति तत्त्वतः ॥
छेदवर्ज प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्वयः || २७८ ॥
एवमेव प्रथममध्यमौ साहसावित्यतिदिश्यते । तेनैव क्रमेण वैश्यस्य शूद्राक्रोशे २५ प्रथमः । शूद्रस्य वैश्याक्रोशे मध्यमः । छेदवर्ज दण्डस्य प्रणयनामिति । एकजातिद्विजातिमित्यनेन जिव्हाछेदं प्राप्तं निवर्तयति । स्वजातिं प्रतीति । नैवं मन्तव्यं समानजातीयप्रतीति ं । किं तर्हि यात्र जातिरुपत्ता वैश्यशूद्राविति स्वग्रहण लोकाभिप्रायं
1
१ फ-+ युके । २ ण-र-कथंहरेत्सो तस्मै । ३ ण-र-मभया । ४ ण-र-चित्रकथितोंत्पादन माक्षरेणमाहु | ५ ण - ए - ६ फन् । ७फ भवति । ८ फ-शतान । ९ ण-र-ने । १० फ-प्रतीति । * [ पतितं पतितेत्युक्त्वा चोरं चौरेति वा पुनः । वचनात्तुल्यदोषः स्यान्मिथ्या द्विषतां व्रजेत १)
For Private And Personal Use Only
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
परस्पराक्रोशे यावत् । स्वनातिमिति पूर्वत्रापि संबन्धनीयं । प्रणयनम् प्रवर्तनम् । क्षत्रियस्य वैश्यशूद्राक्षारणे प्रथमार्द्धसाहसः । एवं ब्राह्मणस्य वैश्यशूद्रयोः कल्पः ॥ २७८ ॥
एष दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दण्डपारुष्यनिर्णयम् ॥ २७९ ॥
दण्डपारुष्यं दण्डेन दुःखोत्पादनं यथा कण्टकादे: पुरुषस्य स्पर्शः पीडाकर एवं पीडाकरत्वसामान्यात्पारुप्यशब्दप्रयोगः । तत्र निर्णयो दण्डविशेषनिर्णयः । पूर्वप्रकरणोपसंहारोपन्यासार्थः श्लोकः ॥ २७९ ॥
येनकेनचिदङ्गेन हिंस्याचेच्छेष्ठमन्त्यजः ॥
छेत्तव्यं तत्तदेवास्य तन्मनोरनुशासनम् ॥ २८० ॥ ० अन्त्यजः शूद्रश्चण्डालपर्यन्तः । श्रेष्ठः त्रैवर्णिकः । तं चेद्धिस्यादङ्गेन केनचित् साक्षाद्दण्डखडादिप्रहरणव्यवधानेन वा तदङ्गस्य छेत्तव्यम् । हिंसा च क्रोधेन प्रहरणं ताडनेच्छया हस्ताद्युद्यम्य वेगेन निपातनं मारणमेव । तत्तदिति वीप्सा । अङ्गमिति छेत्तव्यमिति चैकत्वविवक्षामोविज्ञापितेनानेकेनाड्रेन प्रहरणेऽनेकस्यैव छेदः । अनुशासनमुपदेशोपनुकृतैषा मर्यादा । अनुशासनग्रहणं कारुणिकस्य राज्ञः प्रवृत्त्यर्थः ॥ २८० ॥
पाणिमुद्यम्य दाडं वा पाणिच्छेदनमर्हति ॥ पादेन प्रहरकोपात्पादच्छेदनमहति ॥ २८१ ॥
उद्यम्योत्क्षिप्य कोपात्ताडनेच्छोस्तदङ्गमनिपातयतोऽस्य पाणिः च्छेत्तव्यः । दण्डग्रहणं समानपीडाकरस्य हिंसासाधनस्योपलक्षणार्थम् । तेन मृदुशफादावन्यो दण्डः । पादेन
प्रहरनिति । अत्राप्युद्यम्येत्यपेक्षितव्यम् । अवगुरतोऽप्येष एव ॥ २८१ ॥ २० सहासनमभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः ॥
कट्या कृताङ्को निर्वास्यः स्फिचं वाऽस्यावकर्तयेत् ॥ २८२ ॥
उत्कृष्टो ब्राह्मणो जातितो दौःशील्यादवकृष्टोऽपीतरे वर्णा औत्तराधर्येण परस्परापेक्षयोत्कृष्टाचांवकृष्टाश्च तत्रेहीवकृष्टन इति जनिनी जन्म चोत्कर्ष उपात्तं तत्सं
निधानादुत्कर्षोऽपि जन्मनैव । जन्मना च निरपेक्षोत्कर्षों ब्राह्मणस्य नोपकर्षः । तेन शूद्र२५ स्यायं ब्राह्मणेन सहैकमासनमारूढवतो दण्डः । कटिः श्रोणी । तत्र कृतचिह्नः । अङ्कविधौ
च सुधाकुम्कुमादिना चिह्नकरणमात्रमपि । अयं तु दण्डः ख्यापनार्थः। अतिक्रमाद्विमिद्युरिति ।
१ण-र-कल्प्यं । २ण-र-दः । ३ फ-वा । ४ फ-ताडनमिच्छया । ५ फ-ति । ६ण-रआप्नुयान् । ७ फ-च। ८ ण-र-ताडनेच्छुस्तदंगमनिपातयंस्त्याजयितव्यः । ९ ज-र-शिफादौ । १०ण-र-व । ११ फ-स्वा । १२ फ-त्रा। १३ण-र-वा। १४ ण-र-उपात्तः। १५ण-र-ब्राह्मणस्य शूद्रस्यवावकर्षः । १६ ण-र-मात्रपितु दंडख्यापनार्थे ।
For Private And Personal Use Only
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। तेन देशान्तरे यदनपायि तच्चिन्हमायसो लेखनादुपदिश्यत । तथा च वक्ष्यति " उद्वेजनकरे दण्डे चिन्हयित्वेति" । राष्ट्राच्च निष्कास्यः । स्फिक् श्रोण्येकदेशः। सन्यो दक्षिणश्च । तं चावकर्तयेत् चिन्हेन । विकल्पविधानात्तावन्मात्रच्छेदो न सर्वस्य स्फिजः । अभिप्रेप्सुरिति च नेच्छामात्रेण । किंतर्हि । प्राप्तवत एव । इच्छाया शक्यापह्नवत्वाद्दण्डस्य च महत्त्वात् ॥ २८२ ॥
अवनिष्ठीवतो दर्पाहावोष्टौ छेदयेन्नृपः॥
अवमूत्रयतो मेमवशर्धयतो गुदम् ॥ २८३ ॥ मूत्रेणावसिंचतोऽभिमुखं वा तदवमानार्थ क्षिपतोऽसत्यपि संस्पर्शेऽवमानयते मूत्रेणेति । निष्कर्तव्यः समानफलत्वादेतस्यापि दण्डोऽयं । निष्टीवनं नासिकास्यश्रावस्य घ्राणेन क्षेप नासापुटच्छेदः "येनाङ्गेने"त्युक्तत्वात् । शर्धनं कुत्सितो गुदशब्दः। दोन्न प्रमादात् ॥२८३॥ १०
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेदविचारयन् ॥
पादयोटिकायां च ग्रीवायां वृषणेषु च ॥ २८४ ॥ ददित्यनुवर्तते । परिभवबुध्या केशेषु ब्राह्मणं गृह्णतः शूद्रस्य हस्तौ छेदयेत् । द्विवचमेकेनापि द्वाभ्यां तुल्यपीडाकर उभयच्छेदो नैकस्यैव । दाढिका श्मश्रु । अन्यदपि १५ यदङ्गं गृह्यमाणं ग्रीवादितुल्यपीडाकरं तत्र सर्वथाप्ययमेव दण्डः । अविचारयन्पीडा कियत्यस्य गृहीतस्य संजाता महती स्वल्पा वेति । एतद्नुबन्ध श्लोकप्राप्त विवरणं विचार्यते । ग्रहणमात्रे दण्डः ॥ २८४ ॥
त्वम्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य च दर्शकः॥
मांसभेत्ता तु पण्णिष्कान्भवास्यस्त्वस्थिभेदकः ॥ २८५॥ २० द्विजातीनामयं परस्परापराधे शूद्रस्य तु शूद्रापराधे मन्यते यः केवलोमेव त्वचं भिन्द्याद्विदारयन्न लोहितं दर्शयेत्तस्य शतं दण्डातावदेव लोहितदर्शने । यद्यपि त्वम्भेदमन्तरेण न लोहितं दृश्यते तथाप्यधिकापराधादधिकदण्डे प्राप्ते शतवचननियमार्थ । अन्ये तु कर्णनासिकादेरपि स्रवति शोणितं बहिस्त्वम्भेदेऽपि तदर्थमुच्यत इत्याहुस्तदयुक्तं । अन्तर्भदे हि महत्त्वा-महादण्डो युक्तस्तस्माद्यत्रेषत्स्रवति शोणितं तत्र शतं शिरोभेदे तु मांसवत् । २५ निष्क शब्दः सुवर्णपरिमाणवाचत्युिक्तं । प्रवास्योऽस्थ्नां भेदकस्तत्प्रयोजक इति । घअन्तेन समासं कृत्वा तं करोतीति पटितव्यः । अस्थिभेदकृदिति । प्रवासनमर्थशास्रप्रवत्त्या मारणं।
१ ण र-च। २ फ-ति। ३ ण-र-विधारणं निर्वार्यते। ४ ण-र-शद्वापरोधा उच्यते । ५ ण-र-केल्मेव । ६ण-र-दण्ड्यः । ७ ण-र-श्रोत्रियं । ८ ण-र-महत्तरापीठात् महादंडो युक्तः ।
For Private And Personal Use Only
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१०
६८२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
निर्वासनं वा । दण्डविध ह्यर्थशास्त्रश्रवणं दृश्यते । तथाहि दशबन्धमिति बार्हस्पत्य औशनस्येच प्रयोगः । निर्वासनं ब्राह्मणस्य नान्येषाम् ॥ २८५ ॥
www. kobatirth.org
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वनस्पतीनां सर्वेषामुपभोगं यथा यथा ॥
तथा तथा दमः कार्यो हिंसायामिति धारणा ॥ २८६ ॥ वनस्पतिग्रहणं सर्वस्यावरप्रदर्शनार्थं । फलपुष्पपत्रच्छायादिना महोपभोग्यस्य वृक्षस्य हिंसायां विनाशमाह दण्ड उत्तमसाहसः । स मध्यमस्य मध्यमो निकृष्टस्य प्रथमस्तथा स्थानविशेषो द्रष्टव्यः । पत्रच्छेदः फलच्छेदः शाखाछेद इति । फलानामपि विशेषो महार्घता दुष्प्रापता। तथा स्थानविशेषोऽपि द्रष्टव्यः । सीम्नि चतुष्पथे तपोवन इति ॥२८६ मनुष्याणां पशूनां च दुःखाय प्रहृते सति ॥
यथा यथा महद्दुःखं दण्डं कुर्यात्तथा तथा ॥ २८७ ॥
यदुक्तं त्वग्भेदक इति तस्य विशेषोऽयं । असति मनुष्यग्रहणे प्राणिमात्रहिंसाविषयत्वेSस्य श्लोकस्य महापशूनां क्षुद्राणां च पशुपक्षिमृगाणां तुल्यदण्डता मा भूदिति तदर्थमिदं । यथा यथा महद्दुःखमिति । स्वल्पे भेदने शोणिते च प्राणिनां महत्त्वादल्पत्वं प्रहारस्य १५ शतादूनोऽपि दण्डमर्हति । शतादभ्यधिकोऽपि । अन्ये तु महदुहणान्महति दुःखे दण्डवृद्ध्यर्थं नाल्पेऽपचयार्थं यथाश्रुतमेव । तत्र दुःखाय प्रहृते दुःखोत्पत्त्यर्थे प्रहारे प्रमादस्तु न वृद्धिः । अनुबन्धं परिज्ञाय " इति अस्यैव लोकद्वयमुदाहरणं भङ्गया व्याख्येयम् ॥ २८७ ॥ अङ्गावपीडनायां च व्रणशोणितयोस्तथा ॥
1
समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्वदण्डमथापि वा ॥ २८८ ॥
(6
अङ्गानामवपीडना दृढरज्ज्वादिग्रहण संबन्धिविश्लेषणादिना तत्र यावतां धनेन पथ्यभिषगौषधादिर्मूल्येन प्रत्यापत्तिमायाति तावदपीडितस्य दोप्यः । एवं प्राणशोणितयोरवपीडनानामिति समस्तमपि योज्यं । अथवा प्राणशोणितयोः समुत्थानव्ययं दीप्य इति संबन्धः सामर्थ्यादपचितयोरिति लभ्यते । समुत्थानं प्रकृत्यापत्तिः । प्राणो बलं । प्रहारेणा२९ स्वस्थस्य भोजनादृते कार्शाद्युपपत्तौ बलमपचीयते । तत्राङ्गेऽनष्टे प्रत्यागते च यावद्बललाभस्तावत्तदुपयोगे यत्किचिद्वृत्ते तैलादि दापनीयः । एवं शोणिताद्युत्पत्तौ तद्दुर्बली भूतस्य व्याध्यन्तरं वा प्राप्तस्याप्रकृतशरीरावस्था प्राप्तेः समुत्थानव्ययं दाप्यः । न चेत्तद्गृह्णाति तदा तच्च दण्डं च परिपिण्ड्य सर्व राज्ञे दद्यात् ॥ २८८ ॥
१ फ-दशवस्त्रसंवयमिति । २ ण-र-महोपभोगवृक्षादेः । ३ फ-दुगात् । ४ फ- अनुबन्धः परिज्ञायते तस्यैव । ५ ण-र - संख्याया । ६ ण-र-निदृढ | ७ फ-याचितधने । ८ ण-र-भि । ९ ण-र-दातव्यः । १० ण-र - दाप्यते । ११ फ - सामर्थ्यापचितयो - । १२ण - र-त्रततैलादिः । १३ ण - र- प्राप्तः ।
For Private And Personal Use Only
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा ॥
स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञे दद्याच तत्समम् ॥ २८९ ॥ द्रव्याणि गृहोपकरणाद्यन्यानि वाऽनुक्तदण्डविशेषाणि शूर्पोलूखलघटस्थालीपिठरादीनि तेषां हिंसा प्राग्रूपनाशः । सत्यपि कार्यक्षमत्वे ज्ञानतोऽज्ञानत इति प्रमादकृते बुद्धिपूर्व चाविशेषेणीहिंसता तम्य द्रव्यस्वामिनो जनयेत्परितोषं तद्रूपान्यदानेन मूल्येन प्रणयेन ५ वा । राज्ञे तु द्रव्यमूल्यं द्रव्यं वा दद्यात् । अस्य क्वचिदपवादः ॥ २८९ ।।
___चर्मचार्पिकमाण्डेषु काष्ठलोष्ठमयेषु च ॥ ___ मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च ॥ २९० ॥
चर्मचार्मिकयोर्द्वन्द्वं कृत्वा भाण्डपदेन विशेष्येण समासः । अथवा धार्मिकभाण्डयोविशेषणसमासं कृत्वा चर्मशब्देन द्वन्द्वः। चर्मविकाराचार्मिकाणि भाण्डानि कटिसूत्रवरत्रादीनि १० चर्माण्यविकृतानि गवादीनां । अथवा चर्मभाण्डानि केवलचर्ममयानि चविनद्धानि चार्मिकाणि । काष्ठमर्यंभाण्डान्युलूखलमुसलफलकादीनि । लोष्ठो मृद्विकारः पाषाणाकृतिः पिण्डीभूता मृत्तन्मयानि स्वल्पपाकाधानादीनि । तन्नाशने मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डस्तुष्टयुत्पत्तिश्च स्वामिनः स्थितैव ॥ २९० ॥
यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च ॥
दशातिवर्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते ॥ २९१ ॥ सत्यामपि हिंसायां क्वचिद्दोषो नास्तीत्येतदनेन प्रकरणेन प्रदर्श्यते । यानं गन्व्यादि यदारुह्य योन्ति पन्थानं । तच्च गव्यादिवलीवर्दगर्दभमहिषादिवाह्यं । त एव वा गर्दभादयः पृष्टारोह्या यानानि याता तदारूढः सारथ्यादिः। यानस्वामी यस्य तत्स्वयानं तत्रैषां चक्रवेगादिभी रथ्याकर्षणयुक्तैर्वाऽश्वादिभिः कस्यचिद्रव्यस्य नाशो वा मरणं तत्र पशु- २० स्वामियानव्यतिक्रमन्याय प्राप्ते कदाचिद्यातुर्दोषः कदाचित्स्वामिनः कदाचिदुभयोः कदाचिन्न कस्यचिदपीति यो विशेषस्तत्र नोक्त इहैवेष्यते स उच्यते । अतिक्रम्य हिंसादण्डं वर्तते । नात्र दण्डोऽस्ति । दण्डनिमित्तानि न भवन्तीति यावत् । शेषे दण्ड उक्तेभ्यो निमित्तेभ्यः । अन्यत्र तान्यपि वक्ष्यते ॥ २९१ ॥
यत्र नास्ति दोषस्तानि तावदाह छिन्ननास्ये भग्नयुगे तिर्यमतिमुखागते ॥
अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च ॥ २९२ ॥ १फ-न्य।२फ-मा।३ण-र-अहिंसिसिनां।४ ण-र-राज्ञा । ५ण-र-चार्मीक।६ण-र-विशेषेण । ७ण-र-विशेष । ८ ण-र-नयानि । ९ ण-र-गम्यते । १० ण-र-पाल ! ११ फ-वक्ष्यति ।
For Private And Personal Use Only
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[अष्टमः
छेदने चैव यन्त्राणां योकरश्रम्योस्तथैव च ॥
आक्रन्दे चाप्यपैहीति न दण्डं मनुरब्रवीत् ॥ २९३ ॥
नासायां भवं नास्यं । शरीरावयवाद्यत् नासिकापुटसंयोगिनी बलीवानां रज्जुरश्वानां खलीनं हस्तिनामङ्कुशस्तस्मिन् छिन्ने त्रुटिते युगे च भग्ने रथाङ्गकाष्ठं युगं । छिन्न नास्यमस्येति बहुव्रीहिणा रथ उच्यते । पशुर्वा । उभयोरपि साक्षात्पारंपर्येण संबन्धात् । तिर्यमतिमुखागते याने तिरश्चीनं वा प्रतीचीनं वा कथंचिद्भूवैषम्यात्पशुत्रासाद्वा यानं गच्छेत् कंचिदपराध्येन्न दुष्येत् । प्राजको हि संमुखीनाञ्छत्तो रक्षितुं तिर्यक् प्रत्यगवस्थितौ त्वदृश्यमानस्य कथं रक्षितुं प्रतिमुखागतं प्रत्यगावृत्तिः । अन्ये तु तिर्यगागते हिंस्यमाने ऋजुगामिन्येन यानेन दोषमाहुः । प्रतिमुखं चाभिमुखं मन्यन्ते । अभिमुखागतः किमिति चक्रिणं दृष्ट्वा पन्थानं न ददाति । अक्षचक्रे रथाङ्गे प्रसिद्धे । यन्त्राणि चर्मबन्धनानि शकटकाष्ठानां । यो पशुग्रीवाकाष्ठरश्मिः । प्रग्रहो हस्तवधियुग्यानां संचरणनियमनार्थः । आक्रन्द उच्चैः शब्दोऽपहीत्यपसरेत्यर्थः । इतिकरणो भाषाप्रसिद्धतदर्थशब्दोच्चारणार्थो न त्वयमेव शब्दः प्रयोक्तव्यः । अविधेयेषु युग्येष्वपसरापसरेति क्रोशतः प्राजकस्य पथो नातिक्रामन्यदि हिंस्यान्न दोषः ॥ २९३ ॥
यत्रापवर्तते युग्यं वैगुण्यात्प्राजकस्य तु ॥
तत्र स्वामी भवेद्दण्डयो हिंसायां द्विशतं दमम् ॥२९४ ॥ प्राजको यानसारथिस्तस्य वैगुण्य मशिक्षितत्वं न तु प्रमादः । प्रमादे हि शिक्षितस्य स्वामिनो न दोषः । तस्माद्धेतोर्यदि युग्यं सहसाऽपवर्तते स्पष्टं मार्ग हित्वा तिर्यक्
पश्चाद्वा गच्छेगवां च किंचिन्नाशयेत्तत्र स्वामी दण्ड्यः । अशिक्षितः प्राजकः किमि२० त्यारोपितः । “ मनुष्यमारणे क्षिप्रम्" इत्यादिवक्ष्यमाणेन प्राणिभेदेन द्रव्यभेदेन च
दण्डान्तरविधानाद्विशत इति विवक्षति । दण्डनिमित्तमेतदित्येतावतैव वाक्यस्यार्थतत्वादुत्तरत्र न कश्चिदन्योऽर्थः श्रूयते । येन वाक्यं तत्र संख्याविधायकमित्युच्यते ॥२९४ ॥
प्राजकश्चद्भवेदाप्तः प्राजको दण्डमर्हति ॥ युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्त सर्वे दण्ड्याः शतं शतम् ॥२९५ ॥ स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा ॥ प्रमापयेत्प्राणभृतस्तत्र दण्डोऽविचारितः ॥ २९६ ॥
उक्तो हिंसायां दमः । तत्र विशेषं वक्तुमिदमाह । स प्राजकः पथिसंरुद्धोऽग्रनघनावसर्पिणा संरुद्धो निरुद्धगतिः पश्चास्थितनासुशिक्षितत्वात्प्रमादाद्वा वेगेन धुर्याश्चोदिताः १ण-र-खलीनां । २ फ-यानाङ्गत्वे । ३ फ-युग्मं । ४ अग्रे २९७ श्लो. ।
For Private And Personal Use Only
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
पुनः स्थिरयतश्चेन्निकटो रथस्तेन च तस्य वेगनिरोधे कृते यदि पुरोरथस्थावेर्गपातापशुभी रथयुक्तैरवादिभिः रथेन रथावयवैर्वा प्राणिनो मनुष्यादीन्मारयेत् ततो दण्डस्य विचारो नास्ति | स्थित एव दण्डः । अथवा जवोत्पतिता अश्वाः पथि संरोधकसंमुखीनरथदर्शनेन बलाद्विधार्यमाणास्तिर्यग्गत्या गच्छेयुः पार्श्वकीयाः प्रत्यगवस्थितत्वात्तथा हन्युस्तत्र दण्डो विचारितो नास्ति प्राजके दोषाभावात् । अथवा पथितो न स्थितो वर्तमानः संरुद्धो ५ न विधियमाणोऽथवा विचारितो विशेषेण विहितो विशेषित इति चेत् ॥ २९६ ॥ मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत्किल्विषं भवेत् ।। प्राणभृत्सुमहत्स्वधै गोगजोष्टृहयादिषु ।। २९७ ।।
६८५
तादृशे प्राजके रथपशुभिर्मानुष्यश्चेन्मार्यते तदा चौरवत्तस्य किल्बिषं वा दण्डः । यद्यपि चौरस्य वधः सर्वस्वहरणादयो दण्डास्तथापीह धनदण्ड एव गृह्यते न वधः । १० महत्स्वर्धमिति तत्रैवार्धसंभवात् । स चोत्तमसाहसः । कैश्चिदभ्युपगतो यतश्च क्षते क्षुद्रकपशूनां तृतीयस्थानप्राप्तानां द्विशतो दमोऽतः प्रथमस्थानां मुख्यौनामुत्तमो युक्त इति । प्राणभृतः प्राणवन्तो मनुष्यतिर्यक्पक्ष्यादयः । महत्सु महत्त्वं गवां प्रभावतो हस्त्यादीनां प्रमाणतः । आदिग्रहणाद्गर्दभाश्वतरव्याघ्रादयश्च कथंचित्परिगृह्यन्ते । वयं तु ब्रूमः ‘सहस्रम् ' इत्येवमवक्ष्यत् । यद्यन्ये चौरवद्दण्डानामभिप्रेता अभविष्यन् तस्मादर्घग्रहणाद्देधा १९ माभूद्ध दण्डास्तु सर्वस्वहरणादयः सर्वे चौरोक्ताः पुरुषापेक्षयातिदिश्यन्ते । ननु च मनुष्यमारणे कस्य चौरदण्डः स्यादिति व्यतिदेशो युक्तः । सँ प्रतिपदं मनुष्यहनने विहितः । स च पुरुषाणां कुलीनानामिति वध एव । तत्र किमिति वाक्यान्तरगतार्धशब्दानुरोधिनैव व्याख्यायते । वरमंर्धस्यैव गुणतः कदाचिद्वृत्तिराश्रीयतां । सत्यं यद्धर्मशब्दो मारणेन संबध्यमानोऽन्यथोपपद्यते न च चैौरवदित्यस्यानुषङ्गागतस्यार्थान्तरवृत्तिः २० पूर्वापरवाक्ययोः शक्या ॥ २९७॥
क्षुद्रकाणां पशूनां तु हिंसायां द्विशतो दमः ॥
पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु ॥ २९८ ॥
अपठित परिमाणाः ः क्षुद्रकाः । ते च केचिद्वयसः वत्सकिशोरककलभादयः । केचि - ज्जातिस्वभावतोऽजैडकादयः । तत्राजाविकानां पञ्च माषान्वक्ष्यति । परिशेषाणां गवादी- २९ नामेवायं दण्डोऽल्पपरिमाणानाम् । शुभा मृगात्तष्पृष्ठादयः । आकारतो लक्षणतश्च । पक्षिणो हंसशुकसारिकादयः । अशुभाः काकोलूकश्च श्रृगालादयः । पशुशब्दश्चतुष्पाज्जाति
For Private And Personal Use Only
१ण-र-द्वेगपातात् । २ ण-र-मुक्तैः । ३ ण-र - विधितः सौविशोषित । ४ ण-र-प्रथम. स्थानानां । ५ फ-फ-मनुष्याणां । ६ ण-र-गरैः । ७ण-र-तं । ८ ण-र-वर्धस्यैव । ९ण-रअर्थावृत्तिता । १० ण - र- अपचित ।
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६८६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
वचनः । हिंसामात्रेण दण्डमिममिच्छन्ति । न प्रकृतया न विधिहेतुं ब्रुवते । तत्र दण्डो विचारित इत्यनेनैव यानप्रकरणं व्यवच्छिन्नं । विचारितः समाप्तविचार इत्यर्थः । इदानीमेतत्प्रकरणनिरपेक्ष्यमुच्यत इति । एवं तु " प्राणभृत्सु महत्स्वर्धमिति " हस्तादिच्छेदो न मारणमित्यर्धशब्दो नेयः स्मृत्यन्तरात् ॥ २९८ ।।
गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पाञ्चमाषिकः ॥ माषिकस्तु भवेद्दण्डः श्वसूकरनिपातने ॥ २९९ ॥
पञ्च माषाः परिमाणमस्येति पाश्चमाषिकः। माषस्य च द्रव्यजातेरनपपादनान्मध्यमकल्पनायाश्च न्याय्यत्वाद्रौप्यस्य निर्देशोऽयमित्याहुः । हिरण्यं तु युक्तमेवं तत्सममिति नापि वाधिकं भवति। अनुबन्धाद्यपेक्षया तु द्रव्य जातिः कल्प्येति सिद्धान्तः ॥ २९९ ॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च प्रेक्ष्यो भ्राता च सोदरः॥ प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा ॥ ३०० ॥
प्राप्ता अपराधं प्राप्तापराधा अपराधो व्यतिक्रमः । नीतिभ्रंशः। स यदा तैः कृतो भवति तदा ताडयितव्याः । ताडनमपि हिंसेत्युक्तं । सा च "न हिंस्याद्भूतानीति" प्रतिषिद्धाऽपराधे निमित्ते भार्यादीनां प्रतिप्रसूयते । संबन्धिशब्दाश्चैते । यस्य भार्या यश्च यस्य दासः स तेनानुशासनीयः । मार्गस्थापनोपायविधिपरश्चायं । न ताडनविधिरेव । तेन वाग्दण्डाद्यपि कर्तव्यं । अपराधानुरूपेण कदाचित्ताडनम् । सोदरस्थाने कनीयान्पठितव्यः । भ्राता तथानुमः । स हि ज्येष्ठस्य पुत्रवत्ताडनाहः । वैमात्रेयोऽपि चेदपितृको गुणवज्ज्येष्टतन्त्रश्च सोऽप्युन्मार्गगमी ताडनादिपर्यन्तैरुपायैर्निवारणीयः । वेणुदलं वंशत्वक् । एतदप्युपलक्षणं तथाविधानां मृदुपीडासाधनानां शिष्यादीनाम् ॥ ३० ॥
पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाओं कथंचन ॥
अतोऽन्यथा तु प्रहरन् प्राप्तः स्याञ्चौरकिल्बिषम् ॥ ३०१॥ उक्तताडनसाधनाभ्यामन्येन प्रकारेण नन्नक्षादिषु लगुडादिभिर्वा चौरदण्डं न प्राप्नोति। निन्दैषा । न त्वयमेव दण्डः । योऽन्यत्र हिंसाया दण्डः सोऽत्र भवतीत्युक्तं भवति ३०१ २५ एषोऽखिलेनाभिहितो दण्डपारुष्यनिर्णयः॥
स्तेनस्यातः प्रवक्ष्यामि विधि दण्डविनिर्णये ॥ ३०२ ॥
एष निःशेषेणोक्तो दण्डपारुष्यनिर्णयो दण्डव्यवस्था । दण्डशब्दो हि १ण-र-विचरित । २ ण-र-शिष्यो। ३ फ-ने। ४ ण-र-वत्यादिषु ।
For Private And Personal Use Only
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
६८७ साधनोपलक्षकतया विवादे पदेऽन्विताओं नामधेये पूर्वपदं । स्तेनस्य चौरस्य दण्डभेदानतःपरं वक्ष्यामीत्युपसंहारोपन्यासार्थः श्लोकः ॥ ३०२ ।।
परमं यत्नमातिष्ठेत्स्तेनानां निग्रहे नृपः॥
स्तेनानां निग्रहादस्य यशो राष्ट्रं च वर्धते ॥ ३०३ ॥ कश्चित्करुणावान् क्रूर हिंसा कर्मेति मन्यमानो न प्रवर्तते । अतस्तत्प्रतिपत्त्यर्थं स्तेन- ५ निग्रहस्तुत्यर्थवादः प्रक्रम्यते। नात्र हिंसादोषोऽस्ति प्रत्युत दृष्टढाष्टोपकारहेतुत्वात्स्तेनहिंसैव श्रेयस्करी । वेदतुल्यता च ख्यापयितुमर्थवादा भूयांसस्तत्र हि प्रायेण सर्वार्थवादका विध्युद्देशा इति तत्प्रतीत्यनुसरणेन वैदिकोऽयमर्थ इति प्रसिद्धिः । भवन्ति चात्र केचित्प्रतिपत्तारो ये स्तुतिभिरितितरां प्रवर्तन्ते । परमं यत्नं प्रकृष्टमतिशयवत्तात्पर्यमाश्रयेच्चरैश्चारयेत् साक्षात्प्रकाशं चातिप्रयत्नतः । स्तेनाश्चौराः । निग्रहो नियमनवध- १० बन्धनादि । एवं कृते यशः ख्यातिर्भवति । निरुपद्रवोऽस्य राज्ञो देशः स्तेना नाभिभवन्ति निशा दिवा तुल्या तत्रेति सर्वत्र स्थितं भवति । राष्ट्र वर्धते । राष्ट्रं जनपदस्तस्मिन्निवासिनश्च पुरुषाश्चौरैरनुपद्रूयमाणा वर्धन्ते । श्रीभिः प्रमोदमाना बहुपर्यन्ते देशान्तरस्था अपि निरुपद्रवं राष्ट्रमाश्रयन्ते । ततो वर्धते ॥ ३०३ ॥
अभयस्य हि यो दाता स पूज्यः सततं नृपः ॥
सत्रं हि वर्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् ॥ ३०४ ॥ अभयं चौरादिभ्योऽधिकृतेभ्यश्चासद्दण्डनिवारणेन यो ददाति स सर्वदैव पूज्यो भवति । स्वैरकथास्वपि राज्याच्च्युतो वनस्थोऽपि । सत्रं ऋतुविशेषो गवामयनादि । तदस्य वर्धते निप्पद्यते । सर्वाङ्गमुत्पन्नमेवंगुणमित्येतद्वर्धत इत्यनेनाहरहः सत्रफलं प्राप्नोतीत्यर्थः । अभयं यत्र दक्षिणा । अन्येषु सत्रेषु दक्षिणा नास्ति । इदं तु सर्वेभ्योऽपि २० विशिष्टं । यदक्षिणया वत्सगवाश्चादिभिर्ये पुष्यन्ते तदरक्षातो राज्ञामधर्मो यावद्ये हरन्ति दक्षिणाविलक्षणेत्यर्थवान्सत्रव्यतिरेकः ॥ ३०४ ॥
सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः ।।
अधर्मादपि षड़ागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः ॥ ३०५ ।। सर्वतः प्रकाशाद्यज्ञादेः तथा ग्रामवासिभिः वनवासिभिश्च कृताकृताद्धर्मषड़ागं राजा २५ लभते । एवमधर्मादपि चौरेः प्रछन्नकृताद्राज्ञः षड्भागो भवति न केवलं स्तेनैयें मुच्यन्ते । तदरक्षातो राज्ञामधर्मो यावद्ये हरन्ति तेषामपि चौर्यभावेनाधर्मोदयस्तदंशेनापि
१फ-विनयदाने विवक्षितार्थः । २ ण-र-विवर्धते। ३ ण-र-प्रवृत्त्यर्थ । ४ ण-र-प्रीत्यनु । ५ फ-ऋतु। ६ फ-मित्येव तद्धर्मते। ४ ण-र-स्तेनैव ।
For Private And Personal Use Only
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
६८८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ सप्तमः
1
राजानः संबध्यन्ते । तानि निगृह्णणतः अदृष्टदोष संबन्ध निवारणमपि रक्षाणा रक्षैव । तत्राधिकृतस्य राज्ञस्तदकरणाद्युक्तः प्रत्यवायः । ननु च भृतिपरिक्रीतत्वाद्धर्मषड्भागर्मयुक्तम् । उक्तं दीनानाथपरिव्रजितादयः सन्त्यैकरप्रदाः । परिपूर्णस्वधर्मपालेन कानुपपत्तिः ॥ ३०९ ॥ यदधीते यद्यजते यद्ददाति यदर्चति ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तस्य षड्भागभाग्राजा सम्यग्भवति रक्षणात् ॥ ३०६ ॥
यदुक्तं सर्वर्तं इति तस्य च प्रपंचोऽयं । अध्ययनादयो धर्मार्थतयाऽन्यत्र ज्ञापिताः प्रसिद्धरूपाश्च । अर्चनं देवगुरूणां पूजनं । तस्येति कर्मणोऽध्ययनादेः पदार्थस्येति योजनीयं । क्रियायाः स्त्रीलिङ्गत्वात् । षड्भाग इति वचनं कर्तुः पञ्चकर्मफलांशात् षष्ठो नृपतेः समग्रकर्मफलभोक्तृत्वस्याधिकारतः कर्तुरवगतत्वात् । अपि तु सम्यग्रहणात्स्वकर्मानुष्ठाना१० त्तावन्मात्रं राज्ञः फलमुत्पद्यत इति नान्यकृतस्य शुभस्याशुभस्य वा अन्यत्र गमनं नाकर्तुः फलमस्तीति स्थितम् ॥ ३०६ ॥
रक्षन्धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घातयन् ॥ यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः ॥ ३०७ ॥
भूतानि स्थावरजङ्गमानि चौरेभ्यो रक्षन्वध्यांश्च शास्त्रतो वधार्हास्तांश्च घातयन् १५ सहस्रशतदक्षिणानां पौण्डरीकादीनां ऋतूनां फलमन्वहं राजा प्राप्नोतीति स्तुतिः ॥ ३०७॥ योsरक्षन्बलिमादत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः ॥
प्रतिभागं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥ ३०८ ॥
बलिप्रभृतीनि राजग्राह्यकरनामानि देशभेदे सूपे माणवकवत्प्रसिद्धानि तत्र बलिधन्यादेः षष्ठो भागः करो द्रव्यादानं शुल्कं वणिक्प्राप्यभागः । प्रतिभागं फलभरणिका२० द्युपायनं राजैतद्गृह्णाति चौरेभ्यश्च न रक्षति स सद्य आयुः क्षयान्नरकं गच्छेत् । गृहीत्वा राजभागं रक्षा कर्तव्या । नरकायुः क्षयभयादिति श्लोकतात्पर्यम् ॥ ३०८ ॥ अरक्षितारं अत्तारं बलिषङ्गागहारिणम् ॥
तमाहुः सर्वलोकस्य समग्रमलहारकम् ॥ ३०९ ॥
पूर्वस्य शेषोऽयं निन्दार्थवादः । न रक्षति अत्तोपजीविता प्रजानां राजभागग्रहणेन । २१ एतदेव स्पष्टयति । बलिषङ्गागहारिणं तं तादृशं राजानपाहुः शिष्टाः सर्वलोकस्य सर्वस्याः प्रजायाः समग्रं बलं पीपं तस्य हारकं स्वीकर्तारं सर्वेण प्रजापापेन दूर्यंत इत्यर्थः ॥ ३०९ ॥
१ फ-नृपति । २ ण-र-वचनमुक्तं । ३ फ र सत्य । ४ ण-र-पालक | ५ ण-रपालनात् । ६ ण- र कर्मत | ७ ण- र कर्तुरेव मतत्वात् । ८ ण-र-श्रुति । ९ फ-राजानं । १० फ - अर्थवादः । ११ र-पातं । १२ ण-र-नर युज्यते ।
For Private And Personal Use Only
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
अनपेक्षितमर्यादं नास्तिकं विप्रलंपकम् ॥
अरक्षितारमत्तारं नृपं विद्यादधोगतिम् ॥ ३१०॥ मर्यादा शास्त्रशिष्टसमाचारनिरूढा धर्मव्यवस्था या साऽनवेक्षिताऽतिक्रान्ता येन । नास्ति परलोको नास्ति दत्तं नास्ति हुतमिति नास्तिकः । प्रथमो रागादिना त्यक्तधर्मो वस्तुविपरीतोऽतिनिश्चयः । विलुम्पति हरति धनान्यसद्दण्डैः प्रजानां तत्तुल्योऽरक्षिता। ५ तमधोगति विद्यान्नरकपतितमधोगतं विद्यान्नरकपतितमेवाचिरात् । पाठांतरम् । असत्यं च नृपं त्यजेत् । अन्यदुक्त्वाऽन्यत्करोति यस्तं त्यजेत्तद्विषये नासीत् ॥ ३१० ॥
अधार्मिकं त्रिभिायैनिगृह्णीयात्प्रयत्नतः ॥
निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च ॥ ३११॥ अर्थवादैर्दृढीकृत्य निग्रहविधिमिदानी प्रस्तौति । अधार्मिकं प्रकरणाच्चौरः । तं १० त्रिमिनियमनप्रकारैनिगृहीयान्नियच्छेत् । न्यायो नियामकः । निरोधनं राजदुर्गे बन्धनागारे चरणबन्धस्तत्रैव रज्जुनिगडादिभिरस्वातन्त्र्योत्पादनं विविधो वधस्ताडनादारभ्य शरीरनाशनात् । प्राणत्यागपर्यन्तनिर्देशादेव त्रित्वे लब्धे त्रिभिरिति वचनमन्येषामपि नियमनप्रकाराणां परिग्रहणार्थ । तेन तप्ततैलसेकादयोऽपि परिगृहीता भवन्ति ॥ ३११॥
निग्रहेण हि पापानां साधूनां संग्रहेण च ॥
द्विजातय इवेज्याभिः पूयन्ते सततं नृपाः ॥ ३१२ ॥ ___ पापयुक्ताः पुरुषाः पापाः । तेषां निग्रहः। पूर्वोक्तयथाशास्त्रवद्वर्तिनः साधवः । तेषां सङ्गहोऽनुग्रहो यथाशक्त्युपकारः । तेन प्रूयते विपाप्मानो भवन्ति प्रायश्चित्तेन वेत्यर्थवादः । अर्थवा पापानुत्पत्तिरेव पूर्तत्वं ब्राह्मणा एव सततमिज्याभिः नित्यैहायज्ञादिभिः ॥३१२॥
क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं क्षिपता कार्यिणां नृणाम् ॥
बालवृद्धातुराणां च कुर्वता हितमात्मनः ॥ ३१३ ॥ कार्यिणोऽर्थिप्रत्यर्थिज्ञातिसुत्दृदः कस्मिंश्चिद्धन्यमाने यदि तत्पिता तन्माता वा राजानं क्षिपेत्कुत्सयेत् अभिशपेद्वा तदा क्षमा कार्यो । बालादीनी कार्यिणामेवमात्मने हितं कृतं भवति क्षतव्यमित्येतद्विविधफलमेवात्महितम् ॥ ३१३ ॥
___यः क्षिप्तो मर्षयत्यार्त्तस्तेन स्वर्गे महीयते ॥
यस्त्वैश्वर्यान्न क्षमते नरकं तेन गच्छति ॥ ३१४॥ आतैर्दण्ड्यमानतत्संबन्धिभिरधिक्षिप्त आक्रुष्टो यन्मर्षयति न क्रुध्यति तेन क्षमणेन स्वर्गे महीयते । कण्वादिरयं । महत्त्वं प्राप्नोति । स्वर्गे कोपेन । तर्हि क्षमा
१ण-र-अधोगतम् । २ ण-र-रामादिना । ३ ण-र-न सत्यं । ४ ण-र-तीत्यसत्यं । ५ ण-र वा । ६ ण-र-ग्रहण। ७ ण-र-निरोधकः । ८ फ-पूर्ववाद्विपाप्मानो। ९ फ-अपरोर्थवादोष्टकं पापा-। १० ण-र-पूतनत्वं । ११ फ-नसतां भावो वा राजानापेक्षितुमिच्छेद्वा तदा । १२ ण-र-बालादीनामपि कार्यिणामपि । १३ " कण्वादिभ्यो यक्" व्या. सू. ३।१।२७॥ १४ ण-र-स्वर्गलोकेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१०
www. kobatirth.org
६९०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
1
कर्तव्या । अकामिनो यथाकामी अत आह । यत्तु प्रभुरहमित्यभिमानेन न सहते तेन नरकं प्राप्नोति । आर्त्तग्रहणं बालवृद्धयोरपि प्रदर्शनार्थं पूर्वशेषत्वादस्य || ३१४ ॥ राजा स्तेनेन गंतव्यो मुक्तकेशेन धीमता ॥ आचक्षाणेन तत्स्तेयमेवं कर्मास्मि शाधि माम् ।। ३१५॥
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अविशेषोपादाने सुवर्णहारी स्तेनो द्रष्टव्यः । तस्यैव शास्त्रान्तरे गमनविधानात् । ने वेदनमागमनपरं विधिशास्त्रदण्डविधित्वात् । उक्तं हि " स्तेनैस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं दण्डविनिर्णय " इति । अतोऽनुवादमगमनस्यात्र राजसकाशं सुवर्णचौरेण गंतव्यं । मुक्तकेशेन धीमता धैर्यवता । धावतेति पाठान्तरम् । आचक्षाणेन कथयता पथितत्पातकमेव कर्मास्मि ब्राह्मणस्य मयेयेत्सुवर्ण हृतमिति कुरु निग्रहं मे ॥ २१९ ॥ * स्कन्धेनादाय मुसलं लगुडं वाऽपि खादिरम् | शक्तिं चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा ।। ३१६ ॥
वर्णानामनुक्रमेण मुसलादीनामुपदेशं मन्यन्ते । तदयुक्तं । वा शब्दो न समर्थितः स्यात् । न च ब्राह्मणस्येदं प्रायश्चित्तमिच्छन्ति । तत्प्रायश्चित्तेषु निरूपयिष्यामः । खदिर्जातिर्लगुड एव । न मुशलेनानुषक्तव्यः || ३१६ ॥
शासनाद्वा विमोक्षाद्वा स्तेनः स्तेयाद्विमुच्यते ॥ अशासित्वा तु तं राजा स्तेनस्याप्नोति किल्बिषम् || ३१७ ॥ शासनान्मुशलादिभिः प्रहरणात्क्षत्रियादिः पापान्मुच्यते । विमोक्षादुत्सर्गात् । गच्छ क्षान्तमिति " ब्राह्मणस्तपसैवेति " वघतपसी विहिते । तत्र वधस्तावद्ब्राह्मणस्य नास्ति । तपस्तु प्रायश्चितं । न च तप इच्छातो राजाभिगमनमस्ति । तस्मात्क्षत्रियादीना२० मेष विमोक्षः । स च धनदण्डं गृहीत्वा । यत आह अशासित्वेत्यादि । न च विमोक्षणशुद्धौ सत्यां राज्ञस्तदशासनाद्दोषोपपत्तिः । न च शासनमपि विहितं मोक्षोऽपि विहितः । तत्र यस्मिन्पक्षे शासनं तदपेक्षं दोषवचनं । पाक्षिकं हि तथा कल्पेत् । न च नित्यवच्छ्रुतस्य पाक्षिकत्वं युक्तं कल्पयितुं । तथा च सामान्येन वसिष्ठादय आहुः ।
""
अमेन स्वीयेन ऋच्छति राजानमुत्सृजन्तं सकिल्विषन्तं चेज्याद्यतो राजाऽन्नन्धर्मेण न २९ दुष्यति । नायं विकल्पो युक्तः । क्वचिदियं हिंसा प्रतिषिद्धो । “ न हिंस्याद्भूतानीति गादिना पुरुषार्थतया प्राप्ता क्वचिद्विहिता । त्वर्थत्वेन यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयमिति । इयं तु शासनविमोक्षणवञ्चना । न हि नाम प्रतिषिद्धायुक्तौ सति विधौ कथं न प्रतिषेधो
I
[ गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्वन्यात्तु तं स्वयम् ।
वधेन शुध्यते स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव वा ॥ १ ॥ ]
१ फ-धावता । २ ण-र-नवेदागमानंतरं विधिशास्त्रदण्डविधित्वात् । १३ ण-र - दोमगमन्यात् ।
४ फ-वर्यवता । ५ फ-षत् । ६ ण-र-इच्छासनं । ७ फ-छूतं पाक्षिकं । ८ फ-कल्पो । ९ ण-र-+न हिंसा प्रतिषिद्धा १० ण-र-रणादिना । ११ ण-र-नहि नमप्रतिषिद्धायतो मतिबिधो कथं न ।
For Private And Personal Use Only
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
६९१
" न
1
हिंस्याद्भूतानीति " सामान्यतः प्रतिषेधो विधिविशेषमन्तरेण न शक्यो बाधितुं । अथोच्यते । नैवायं प्रतिषेधस्य विषयः । कर्मार्थत्वात् । कथं पुनरन्तरेण विधिं कर्मार्थता शक्याऽवगन्तुं । लोकत इति चेलौकिकी तर्हि प्रवृत्तिः । कथं तर्हि प्रतिषेधस्तत्रावतरेत् । ननु च प्रदाने प्रवृत्तिर्निरूप्यतां । यदि तावद्वैदिकी प्रवृत्तिस्ततस्तदङ्गे हिंसायामपि तत एव एका हि प्रवृत्तिरन्तरङ्गप्रधानयोः । अथ लिप्सातोऽङ्गेऽपि तत्र प्रवृत्तिः । सुतरां तर्हि हिंसेयं लौकिकी । जीविकार्थिनो हि प्रजापालनाधिकारनियमोऽत्र॑ वेधः । तेनेयमङ्गस्थापि हिंसा मुख्येन तुल्यत्वात्प्रतिषेधविषयः । न च लौकिकमस्या नियतमङ्गत्वं । नो हिंसामन्तरेण प्रजापालनमशक्यं । निरोधादिनाऽपि शक्यत्वात् । नैष नियमः एकरूपाङ्गप्रधानयोः प्रवृत्तिरिति स्यान्नाम्नीषोमीययोरनेन विशेषः स्यादतो लिप्सालक्षणेऽपि प्रधाना विधिलक्षणमभ्युपेतव्यं । न चैष हिंसाविधिः । लक्षणा १० शक्याऽभ्युपगन्तुं स्वरूपस्य कार्यस्य च लौकिकत्वात्पालनस्य हिंसायाश्च । अथ विधिलक्षणा षोडशग्रहणवद्विकल्पितुमर्हति । शासनवचनेन प्रतिषिद्धा । अन्ये तु मन्यन्ते ।
66
11
वाक्ये | शासनादिति स्तेनस्य बुद्धिरुच्यते । परेणार्धेन राज्ञस्तदशासने दोषः । तत्र यदि राजा शासनदोषमात्मन्यङ्गीकृत्य मुंचेन्मुच्येतैवैनसः । एवं ब्राह्मणस्यापि स्वयमागतस्य वधशुद्धिहेतोर्लक्षणं शास्त्रभृतामिति वचनात् । न शारीरो ब्राह्मणदण्ड : ' इति ( गौतम सू. १२।४३ ) । न राजा यदि प्रतिषेधातिक्रमेण हन्याद्वाह्मणः शुध्येदेव । अशा सित्वा मुशलादिभिरहत्वा स्तेनस्य यत्पापं तेन युज्यते ॥ ३१७ ॥
१५
अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टि पत्यौ भार्यापचारिणी ||
गुरौ शिष्यश्च याज्यश्व स्तेनो राजनि किल्बिषम् ॥ ३९८ ॥
अन्नमत्तीत्यन्नादो भ्रूणहा ब्रह्महा तदीयमन्नं यो भुङ्क्ते तस्मिंस्तद्ब्रह्महत्यापापं मार्ष्टि २० निरस्य रस्यति श्लेषयति । यथा मलिनं वस्त्रमुदके मृज्यते तन्मलं तत्र संक्रामत्येवं अर्थवादश्चायं । तस्य तत्पापमुत्पद्यते । न पुनर्ब्रध्नो विशेष्यति । पत्यौ भर्त्तरि भार्याप चारिणी जारिणी स चेत्क्षमते । अत्रापि भर्तुरुत्पाद्यते पापं न तत्र तस्या अपैति । गुरौ शिष्यश्च याज्यश्च शिष्यः सूर्याभ्युदितादिभिरपराध्य तुं पुरौ क्षममाणे तत्पापं प्रक्षिपति । एवं याज्ये याजकः । सोऽपि गुरुरेवेत्यतो याजकग्रहणं न कृतं । एवं चौरो राजनि । न २५ चेद्राज्ञा निगृह्यते याज्योऽपि कर्मणि प्रवृत्ते विधिर्मुकामति चेद्याजकवचनेनार्वतिष्ठते तदा त्याज्यो न पुनस्तस्य ताडनादि शिष्यवत्कर्तव्यं । अन्नादादिषु सर्वेष्वन्यत्र विधिरस्तीति नाशुद्धिरतोऽर्थवादोऽयम् || ३१८॥
राजभिः धृतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः ।।
निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा ॥ ३१९ ॥
१ फ-पोषणा । २फ - न विधिः । ३ ण-र-स्थामपि हिंसाख्येन । ४ फ-पिधानेऽहं । ५ फमात्मीयमंगी । ६ फ-मुंचेतैवैनसः । ७फ - वधः शुद्धिहेतुः लक्षं । ८ ण-र-ब्राह्मणं शुद्धेव । ९ फ-ब्राह्मणो विशेषः । १० ण-र-न । ११ ण-र-अप । १२ ण-र/ उप । १३ फ - कृत ।
For Private And Personal Use Only
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
६९२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
यदुक्तं पापकारिणो निग्रहणे कर्मकृतो रक्षन्त इति तत्स्फुटयति । धृतो विनिपातिते दण्डो येषां राजभिस्ते कृत्वा पापानि कृतपापा राजनिग्रहेण निर्मला निरस्तपापा भवन्ति । अपगते च पापे यदेषां स्वर्गारोहिकं कर्म तेन स्वर्ग प्राप्नुवन्ति । महद्धि पापं शुद्धस्य कर्मणः फलस्य प्रतिबन्धकं । सुकृतिनो नित्यं सुकृतकर्मकारिणः । यथा सत्री धार्मिकस्तद्वदसतामधर्मो नैवोत्पद्यत एषामुत्पन्नो निग्रहणेन विना स्थित इति । प्राक्प्रध्वंसाभावयोर्विशेषो मानवग्रहणानुप्रकरणाचौराणामेव । दण्डशब्दस्तु शारीरनिग्रहविषयो न हि प्रकरणमतिक्रामति । धनदण्डो हि राजार्थः । वृत्तिर्हि या राज्ञः शारीरे तु दण्डे दण्ड्यमानार्थता शक्यते निह्नोतुं । त्वक्संस्कारो हिंसा । अथैयं बुद्धिः पालनमेव हिंसामन्तरेण न निष्पाद्यते तच्च राजार्थमिति कुतो मार्यमाणार्थता मारणस्य । अथ किं पालनं न १० पाल्य मानार्थदृष्टमेवापहूयते । न हि तद्रष्टुमुपादेयं राज्ञेवं स्वरक्षार्थ करशुल्कादिभृत्या उपादीयन्ते । अतः सुतरां रक्षोपयोगित्वं हिंसायां हिंस्यमानार्थता सिद्धिः । कथं वा हिंसया विना नै रक्षानिवृत्तिर्यदि तावदेवमर्थं निगृह्यन्ते पुनरकॉर्यमावर्तयिष्यते तन्निबोधनादपि शक्यते नियंतुं । अथ तान् गृहीत्वा तान्दृष्ट्वा भयादन्येने प्रवर्तयिष्यंत इति धनदण्डेनापि शक्यते 'दुःखयितुं हन्यमानेष्वपि सहस्रशः प्रवर्तन्ते । तस्मादियं हिंसा १५ रक्षा सती हिंस्यमानसंस्कार इति मन्तव्यं । अतश्च कारणादिछेदने नियमो हस्त्यादिविधिश्व दंड्येऽदृष्टमाधास्यति न राजार्थो भविष्यति । तस्माच्छरीरदण्डे पापमुक्तिर्न धनदण्ड इति स्थितं । तथा च महापातकिनां हृतसर्वस्वानामप्सु प्रवेशितदण्डानां संव्यवहारपरिहारार्थमङ्कनं वक्ष्यति। यदि च धनदण्डेन शुध्येयुः पुनरङ्कनमनर्थकं स्यात् । अत्र च स्वयमागतस्य नानीतस्य विशेषो यः स्तेन एवं विशेषो भवतु । इदं तु सर्व शारीरदण्डविषयम् ॥ ३१९ ॥ यस्तु रज्जुं घटं कूपाद्धरेद्भिद्याच्च यः प्रपाम् ॥
स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तच्च तस्मिन्समाहरेत् ॥ ३२० ॥
५
२०
www. kobatirth.org
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्रपिबन्त्यस्यामिति प्रपा | जलाधारस्थावस्थानं उद्धृतजलनिधानं वा । माषस्य जातिर्न निर्दिष्टा । स मरुजाङ्गलानुपभेदा द्रष्टव्या । तच्च रज्ज्यादि समाहरेद्दद्यात्तस्मिन् स्थाने न राजनि ॥ ३२० ॥
धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽभ्यधिकं वधः ॥
शेषेऽप्येकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् || ३२१ ॥
कुंभशब्दः परिमाणविशेषे वर्तते न घटमात्रे । क्वचिद्विशतिप्रस्थान्कचिद्वाविंशद्वाविंशतिरिति देशभेदाध्यवस्था । दशभ्योऽधिकं हरतो वधविधिरुक्तार्थोऽनुबंधादिना
१ फ-वृत्त । २फ - तत्स्वं । ३ - फ तद्रष्टु । ज्ञे । ५ फ- करमुद्दिश्य । ६ ण-र-रक्षानिवृत्तिः । ७ ण-र-यें । ८ फ- तानि । ९ फ-ने । १० ण-र-दुःखइतुंः फ-दुःखमपि तु । ११ ण-र - दण्डपापा• न्मुक्तिः । १२ ण-र-संव्यवहार्म । १३ फ-बन्धनडण्डेन |
For Private And Personal Use Only
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
नियम्यते । शेषेषु दशसु प्राकृतस्तत्त एकादशगुणो दण्डः । तत्तस्य च तद्धनमिति सर्वत्र स्तेये योज्यं । धान्यं त्रीहियवादिसप्तदशानीति स्मर्यते ॥ ३२१ ॥ तथा धरिममेयानां शतादभ्यधिके वधः ॥ सुवर्णरजतादीनामुत्तमानां च वाससाम् || ३२२ ॥
1
घरणं धरिमा तुला | तेन मीयन्ते परिच्छिद्यन्ते तानि धरिममेयानि । घृतादीनां ५ द्रवाणां प्रस्थादिमेयताऽस्तीति कठिनानां परिमेयता भवतीति तदर्थमाह । सुवर्ण - रजतादीनां । आदिग्रहणादेव रजते लब्धे पुनरुपादानार्त्तुल्यग्रहणार्यात्प्रवालादानि गृह्यन्ते । न तु ताम्रलोहादीनि । तेषां शतादूर्ध्व हरणे वधः । किं पुनरेतच्छतं पलानामुत कर्षाणामेव कार्षापणानां वा । केचिदाहुः पलानामिति । न त्वत्र विशेषो हन्तुरस्ति तस्माद्यस्मिन्देशे धरिममानकाले यथासंख्यया व्यवहारः । श्रुतमिदं सुवर्णस्य क्वचित्तोलके कचित्पदेषु १० यथादेशं व्यवस्था । उत्तमानां च वाससां कौशेय पट्टादीनामिति । नन्वत्र विशेष हेतुरस्ति । तस्माद्यस्मिन् शतादभ्यधिके वधः केचिदाहुः । पलानामिति । न त्वत्र विशेष हेतुरित्यनुषङ्गः । अत्रापि शाकटकयुगमेकमिति संख्यायते । पुष्पपटापबर्हणं त्वेकमेवेति । ननु च सुवर्णरजतादीनामित्येव सिद्धे परिमेयग्रहणमनर्थकं । नानर्थकं कर्पूरागरुकस्तूरिकादीनां महार्घाणां ग्रहणार्थं । आदिग्रहणाद्धि तैजसानि गृह्यन्ते । निष्कादिपरिमाणव्यपदेश्यानि १५ वा। न हि कर्पूरादीनां कर्षादिव्यपदेशोऽस्ति । यद्यपि सुवर्णवद्रजतेऽपि शतसंख्या तथापि प्रायश्चित्तभेदवद्दण्डभेदोऽपि युक्तो विषमसमीकरणस्य न्याय्यत्वादतो यावत्सुवर्णगतस्य मूल्यं तावति रूपे गृहीते वधः । कर्पूरादीनां तु पलानामेव शतसंख्या ॥ ३२२ ॥ पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके हस्तच्छेदनमिष्यते ॥
२०
शेषे त्वेकादशगुणं मूल्याद्दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ ३२३ ॥ सुबोधोऽयं । मूल्यादिति नापहृतमेव द्रव्यं देयं क्वचित्तज्जातीयं नैव प्राप्यते । अतो रूपकैधन्यादिना वा निमेयम् ॥ ३२३ ॥
पुरुषाणां कुलीनानां नारीणां च विशेषतः ॥ मुख्यानां चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति ॥ ३२४ ॥
६९३
सत्कुले जाता विद्यादिगुणयोगिनः कुलीनाः नारीणां च विशेषतो गुणरूपसौ- २५ भाग्यतः संपन्नानामित्यर्थः । चशब्दात्कुलीनानामित्येव । परस्परे|पेक्षाणि नारीणां विशेषणानि । मुख्यानि उत्तमानि । रत्नानि वज्रवैडूर्यमरक्तप्रभृतीनि । अत्रापि सुवर्णशततुल्यानीत्यपक्ष्यमन्यथोत्तमत्वमापेक्षिकमिति व्यवतिष्ठतं । वधमर्हत्यनुबंधाद्यपेक्षया
For Private And Personal Use Only
४ ण-र
७
१ ण-तजुत्यमूल्यग्रहणार्थ-र-तत्तुल्य । २ ण-र-तेन । ३ ण-र-कर्षाणामेव वा । शतमिदं । ५ ण-र-संख्याने पुष्पपुरान्युपवर्षगं तु कणनैकमिति । ६ ण-र-गृह्येरन् । १ ण-र-कर्पू रादि । ८ ण-र- सुवर्णस्थ । ९ ण-र-परस्परानपेक्षाणि । १० ण - रक्षामन्यतोत्तमत्वमापेक्षि । ११ ण-र-ते ।
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
सर्वत्राहत्यर्थो योजनीयः । अकुलीनानामवशिष्टानाममुख्यानां च विशेष त्वेकादशगुण इत्येव ॥ ३२४ ॥
महापशूनां हरणे शस्त्राणामौषधस्य च ।।
कालमासाद्य कार्य च दण्डं राजा प्रकल्पयेत् ॥ ३२५ ॥
महापशवा हस्त्यश्वादयः । तेषां हरणे कालकार्यापेक्षा दण्डप्रक्लप्तिः । ननु च सर्वत्रैव कालाद्यपेक्षोक्ता । तथा च कालदेशवयःशक्तीश्चिन्तयेद्दण्डकर्माणीति । सत्यं । विज्ञाते दण्डस्वरूपे न्यूनाधिकभावोऽनुबन्धाद्यपेक्षः । यथा वधविधौ ताडनमारणादिकल्पनापेक्ष्या इहात्यन्तविलक्षणो दण्डः । तथा हि विंशतिपणोऽपि खड़शत्रोरुद्यतशस्त्रस्य
सन्निधौ यदि हियेते तेन कार्यातिशयेन तेन च कालेन मारणं दण्डः । अन्यदा द्विगुण १० एकादशगणो वा । तथौषधमलभ्यत्वेन महाप्रयोजनं तदुपयोगवेलायां हियते । लोल्यमानमपि
क्वाथाद्यपेक्षं कालातिक्रमणेन महदातुरस्य दुःखं जनयतीति । तत्र महान्दण्डः । अन्यदा तु स्वल्प इति । न यंत्रान्तरामन्तरेणेदृशं वैषम्यं लभ्यते । अन्यथा स एवैकः श्लोको दण्डविधौ पठितव्यः स्यात् । तस्माद्वक्तव्यमिदं विग्रहकालेऽश्वादीनां राज्यापेक्षो
दण्डः । शस्त्राणां राजोपयोगिनां कदाचित्क्षमा कदाचिन्महान्दण्डः । गोमहीण्यादीनां त १५ प्रजासंबन्धिनां न राज्ञा क्षन्तव्यं कार्यं च यदश्वादिभिः कर्तव्यं तदप्यपेक्षं । विग्रहोऽपि
यदि पर्वतादौ भवति यत्र नातीवाश्चैः प्रयोजनं भवन्त्येव दण्डादयः । कालमासाद्य ज्ञात्वा निरूप्य दण्डं कल्पयेत्स एवात्र प्रभवति न शास्त्रम् ॥ ३२५ ॥
गोषु ब्राह्मणसंस्थासु छुरिकायाश्च भेदने ।
पशूनां हरणे चैव सद्यः कार्योऽर्धपादिकः ॥ ३२६ ॥ २०
ब्राह्मणसंस्था ब्राह्मणाश्रिता ब्राह्मणस्वामिकाः । तासां हरणे षष्ठ्यर्थे सप्तमी । पशूनां चा डंकादीनां बहुवचनं सर्वत्रात्र विवक्षितं । सद्यस्तत्क्षणादविचार्य । पादयधिमर्धपादं तदस्यास्तीत्यर्धपादिकः । तच्च संभवति यदि पादाध तेन छिद्यते तेनार्धपादछेदनं कर्तव्यमिति वाक्यार्थः । छुरिका यया गोरक्षक्षेत्रादौ वाह्यते बलीवर्दः । भेदने वाह्यमानायाः प्रतोदेन पीडोत्पादनं भेदनं वाहानामुपलक्षणार्थं व्याचक्षते । पूर्वोऽवश्यं वाहयन्दुःखयति अवश्यमयं दण्ड इत्येवान्ये पठन्ति । अन्ये तु पादस्य पश्चाद्भागं चतुर्थ खरिकामाहः । खरिकेति या प्रसिद्धा । पलायनशीलायाः पालोऽर्धपादिकः कार्यः । अन्ये त्वधिकरणसप्तमी मत्वा गोसंस्थध्यादीन्यध्याहरन्ति । तदयुक्तं । श्रुतपदसंबन्धसंभवे कृतोऽध्याहारः ॥ ३२६ ॥
१ण-र-वय्यर्थे । २ ण-र-निर्जिते । ३ ण-र-पेक्षा । इहात्येन । ४ णर-वेशस्नरुद्यत । ५ ण-रहृदयनेन । ६ ण-र-तथौषधं समंकुरं आतुरेसति । ७ फ-लभ्यमानमपि । ८ फ-नयनान्तरमन्तरेण । ९फ-कर्तव्यं । १० ण-र-ण । ११ ण-र-अर्धः पादः । १२ फ-खरिक; ण-र-स्फुरिका । १३ ण-र-पलोन्योवभिंदन नद्धपादिकः ।
For Private And Personal Use Only
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः । मनुस्मृतिः ।
६९५ सूत्रकासकिण्वानां गोमयस्य गुडस्य च ।। दनः क्षीरस्य तक्रस्य पानीयस्य तृणस्य च ॥ ३२७ ॥ वेणुवैदलभाण्डानां लवणानां तथैव च ॥ मृण्मयानां च हरणे मृदो भस्मन एव च ॥ ३२८ ॥ मत्स्यानां पक्षिणां चैव तैलस्य च घृतस्य च ॥ मांसस्य मधुनश्चैव यच्चान्यत्पशुसंभवम् ॥ ३२९ ॥ अन्येषां चैवमादीनामद्यानामोदनस्य च ।।
पक्कान्नानां च सर्वेषां तन्मूल्यादिगुणो दमः ॥ ३३० ॥
सूत्रमूर्णासणादि । लवणानि सैंधवबिडलवणादीनि । यच्चान्यत्पशुसंभवमामिपादिति अन्येषामपूपमोदकादीनां । आदिशब्दः प्रकारे । प्रकारः सादृश्यं तुल्यता सदृश. १० कार्यकरणोपयोगादिरूपा । तथा च सर्पिमण्डेाखण्डशर्करा किलाटकूर्चिकाद्या अपूपा गृह्यन्ते । पशुसंभवं राङ्कवाजिनाद्यपीच्छन्ति केचित् । आदिग्रहणात्प्रकृतिर्विकृतिरपि । प्रकृति यच्चोभयोपादानं दन्नः क्षीरस्य चेति तदुदाहरणार्थ । एवं मूत्रग्रहणेन सूत्रमयं वासोऽपि गृह्यते । नलिकादीनां सत्यपि सूत्रमयत्वे पशुसंभवत्व उत्तमत्वादुत्तमानां चेत्त्वयमपवादविषयः । प्रकृत्यन्तरे तैलशब्दः स्नेहवाची । न तिलविकार एव । तेनातसी- १५ प्रियङ्गुपञ्चाङ्गुलतैलादयोऽपि गृह्यन्ते ॥ ३२६ ॥ ३२७ ॥ ३२८ ॥ ३२९ ॥
पुष्पेषु हरिते धान्ये गुल्मवल्लीनगेषु च ॥
अन्येष्वपरिपूतेषु दण्डः स्यात्पञ्चकृष्णलः ॥ ३३१॥ . नवमालिकादीनि पुष्पाणि हरन्ति । धान्यं क्षेत्रस्थं अपक्वं नगा वृक्षाः । अन्येष्वपरिपूतेषु बहुवचनात्परिपवनाय च धान्यं क्षेत्रेष्वेव तुषपलालादिविमोक्षरूपयोः २० संभवादुत्तरश्लोके धान्यग्रहणमेवाकृष्यते । गुल्मादीनां हि सत्यपि पलाशे व्यामिश्रत्वे पुष्पाणां च परिपूतव्यवहारः । सप्तमी हरणापेक्षा । तत्त्वं पूर्वस्मादनुवर्तते । अत्र पञ्चकृष्णलो दण्डः । कृष्णलानां द्रव्यजातिः । अल्पत्वमहत्वप्रयोजनापेक्षा सुवर्णस्येति पूर्वे ।। ३३१ ॥
परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च ॥ निरन्वये शतं दण्डः सान्वयेऽर्धशतं दमः ॥ ३३२ ।।
मूलमिक्षुद्राक्षादि । निरन्वये द्रव्यहरणे । अन्वयोऽनुनयः । स्वामिनः प्रीत्यादिप्रयोगः। यत्त्वदीयं तन्मदीयमेवेत्यनया बुध्द्याऽहं प्रवृत्तो न चेदेवं तद्गृहाणेत्येवमादिवचनं तद्यत्र न क्रियते तन्निरन्वयं । साहसप्रकारत्वादधिको दण्डः । अन्वयेन सह सान्वयः। येन सह कश्चिदपि संबन्धो नास्त्येकग्रामवासादिस्ततः शतं दण्ड्यः । अथवा अनारक्ष
१ण-र-दीनि। २ फ-नापि सत्ये । ३ फ-वादिकोदण्डः । ४ ण-र-देः
For Private And Personal Use Only
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
निरन्वयं । सति तु रक्षाक उभयापराधादरपो दंडः । खलस्थेषु धान्येष्वयं दण्डः । तत्र हि परिपूर्यते । गृहस्थेषु त्वेकादशदगुणः प्रागुक्तः ॥ ३३२ ॥
स्यात्साहसं त्यन्वयवत्प्रसभं कर्म यत्कृतम् ॥
निरन्वयं भवेत्स्तेयं हृत्वापव्ययते च यत् ॥ ३३३ ॥ ___परद्रव्यापहरणं स्तेयमुच्यते। धात्वर्थप्रसिद्धया चास्यैव कर्ता स्तेनः। तस्य कर्तव्येन इह तु विशेषेणायं व्यवहार इप्यते तदर्थोऽयं श्लोकः । न परद्रव्यादानमात्रं स्तेयं। ऋणादाननिक्षेपादिप्वपि स्तेयदण्डप्रसङ्गात् । संज्ञाभेदो दण्डभेदार्थः। अपहृत्य यत्तेन मया कृतमित्याह कर्म यत्कृतं परपीडाकरं वस्तूत्पाटनाग्निदाहद्रव्यापहरणादि। अग्निदाहे यद्यपि द्रव्याप
हरणं नास्ति तथापि चौर्यमेव रहसि करणादपह्नवाच्च मन्यन्ते। चौर्य हि द्रव्यविशेषाश्रयो १० दण्डः । सोऽत्र न स्यात् । एवमर्थमेव स्तयप्रकरणे लक्षणं । स्तेयं प्रसभं कर्मेति '
कर्मग्रहणाव्यापहारादन्यदप्येवं कृतमयुक्तं साहसमेव । कस्तीग्निदाहादावप्रसभं कृते दण्डः । कंटकशुद्धौ वक्ष्यामः । अत एवमन्विच्छेदसत्यपि द्रव्यापहरणे कण्टकशुद्धौ दण्डमामनन्ति अन्यथा एवं वक्ष्यते ॥ ३३३ ॥
यस्त्वेतान्युपकप्तानि द्रव्याणि स्तेनयेन्नरः ॥
तं शतं दण्डयेद्राजा यश्चाग्निं चोरयेद्गृहात् ॥ ३३४ ॥ एतानि सूत्रादीन्युपक्लप्तानि प्रत्यासन्नदानोपभोगादिकार्यकालानि । अथवा संस्कृतानि कृतसामर्थ्याधानानि । यथा तदेव सूत्रं तन्तुवायहस्ते वायनार्थ दत्तं किंचिद्विगुणीक्रियते किंचित्परिवर्त्यते एवं दधिमन्थनमरिचशर्करादिसंस्कृतं क्षीरं घृतमित्यादिसंस्कारस्तत्र शतं दण्डः । आद्यमिति पाठे प्रथमसाहसः । अनि,हात् परिगृहीतं शालाग्निहोत्रेत्यादिकं हेमन्ते वा सीतार्दितानां दरिद्राणामप्रणीतमप्यग्नेरुपकल्पनं पाककालः शीतादिनिवृत्त्यर्थ वा तापनकालः । अविशेषेणायमग्नेर्दण्डः । स्वल्पस्य बहोरुपक्लप्तस्यानुपंक्प्तस्य च । सत्यपि सूत्रादिदण्डे । आदिग्रहणेनाग्नेस्तन्मूल्यादि संभवति । क्रयविक्रयव्यवहाराप्रसिद्धेः । यावता वेन्धनेनाग्निरुपहृत्य परिमाण उत्पद्यते यावतीभिर्दक्षिणाभिस्त
न्मूल्याट्विगुणो दण्डः संभवति शक्यते व्यपदेष्टुं तुष्टयुत्पत्तिश्च स्वामिनः स्थितैव । २५ अतस्त्रेताग्निहरणे यावत्पुनराधाने गच्छति प्रायश्चित्तेष्टौ च तावदग्निमते दातव्यः । अतो.
ऽयमग्नेर्दण्डः शात्प्रणीताग्निविषय एव स्वल्पत्वात् । त्रेतायां तु तन्मूल्याद्विगुण इति ।
१ ण-र-कृतानापहृते । २ + ण-र-किंतर्हि न च त्वयं आरक्षिपुरुषेण वर्जितमनिज्ञातेन यः क्रियते तचौर्य । दघथा कृत्वापिचेत्तापन्हुते यत्तेत्कृतमिदं तन्मयेति विद्यायान्यत्र संकिप्त्या इति । न तचौर्य किंतर्हि स्यान्न साहसं अन्वयवत् मारक्षप्रदेशेप्रसभं प्रसप्तप्रकाशं तथा कृतमध्यमपन्हुते चेत्सेयमेव संज्ञाभेदोदंडभेदामहि । ३ ण-र-वक्ष्यत् । ४ फ-अग्नीन्धन । ५ ण-रअप्रमणीतयपि । ६ ण-र-त। ७ ण-र-दाप्यः । ८ण-र-शालान्ये । ९ण-र-तुल्यगुण इति ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६९७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। तथा च " सुलभेष्वधिकारनिवृत्तिमकुर्वत्सु यागाङ्गद्रव्येष्वपह्रियमाणेषु कुशकारकाग्निहोत्रद्रव्यान्यपहरतोऽङ्गच्छेदः स्यात् " इति शङ्खः । अग्निषु तु हृतेष्वधिकार एव निवर्तते । तत्र कथं महान् दण्डो न स्यात् ॥ ३३४ ॥
येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नषु विचेष्टते ॥ __ तत्तदेव हरेत्तस्य प्रत्यादेशाय पार्थिवः ॥ ३३५॥ भूयोभूयः प्रवृत्तस्यायं दण्डः । यो धनेन दण्डितोऽपि न मार्गेऽवतिष्ठते तस्य त्रिचतुर्दण्डितस्यानवतिष्ठमानस्य द्रव्यजातिपरिमाणानपेक्षः सन्विच्छेदाधनपेक्षचौर्यक्रियामौत्राश्रितोऽङ्गच्छेदः । यस्य यस्याङ्गस्य बलमाश्रित्यावतिष्ठते स्तेनश्चौर्ये प्रवर्तते तत्तदस्य हरेच्छिन्द्यात् । यथा कश्चित्पादबलमाश्रित्यावष्टभ्य पलायते न मामनुगंतुं कश्चिदपि शक्नोतीति तस्य पादच्छेदः । अन्यः संधिभेदः । अन्यः संधिभेदैज्ञोऽहं तस्य हस्तच्छेदः। १० प्रत्यादेशाय प्रतिरूपफलदर्शनाय स्वावष्टंभेन साभिमानं सक्रोधं सावज्ञं न्यकरणं वा । प्रत्यादेशो य एवं करोति तस्य तस्याहमेवं कर्तेति व्याख्यापनं प्रत्यादेशः ॥ ३३५ ॥
पिताऽऽचार्यः सुहृन्माता भार्या पुत्रः पुरोहितः ॥
नादण्डयो नाम राज्ञोऽस्ति यः स्वधर्मे न तिष्ठति ॥ ३३६ ॥ भार्यापुत्रः स्वका तनुरात्मीयं शरीरं कः पुनरात्मनो दण्डः प्रायश्चित्ततपोधन- १५ दानादिविचलितो धर्मः स्वकान्यो यः स्वधर्मान्न तु तिष्ठति स सर्वो दण्डः ॥ ३३६ ।।
कार्षापणं भवेद्दण्डयो यत्रान्यः प्राकृतो जनः ॥
तत्र राजा भवेद्दण्डयः सहस्रमिति धारणा ॥ ३३७ ॥ प्राकृतो जनः सामान्यपुरुषो यो नातिगुणसंयुक्तस्तस्य यत्र यस्मिन्नपराधे यावान दण्डस्तत्सहगुणो राज्ञः कार्षापणग्रहणस्य दण्डपरिमाणोपलक्षणार्थत्वात् दण्डस्य चात्मान- २० मनियम्य परो नियन्तं न शक्यत इति युक्तं प्रत्यपराधे राज्ञो दण्डौहत्वं । महाधनत्वादपं दण्डं न विगणयेत् । राजाधिकृतानां मन्त्रिपुरोहितादीनामनयैव कल्पनया न्यूनाधिकभावः धनधण्डश्च ब्राह्मणेभ्योऽप्सु प्रवेशनेन वरुणाय वा यतो वक्ष्यति राज्ञां दण्डधरो हि सः ॥ ३३७ ॥
अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भबति किल्बिषम् ॥ षोडशैव तु वैश्यस्य द्वात्रिंशत्क्षत्रियस्य च ॥ ३३८ ॥ ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्ण वाऽपि शतं भवेत् ॥
द्विगुणा वा चतुःषष्टिस्तदोषगुणविद्धि सः॥ ३३९ ॥ १ण-र-णामपरहतो । २ फ-भूतेषु । ३ फ-मसावाश्रितो । ४ फ-प्रसिद्धि । ५ फ-व्याख्यानं । ६ फ-फ-भ्रातापुत्रः। -र-स्विका । ८ ण-र-सधर्मान्ननुतिष्ठति समार्थी दण्डः । ९ण-र-नाति. सजादि गुण । १० ण-र-दृष्टयार्थत्वात् । ११ फ-मपि । १२ ण-र-दण्डयत्वं । १३ फ-योतावत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१९८
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्य समलंकृता
[ अष्टमः
1
' तद्दोषगुणविद्धि स इति हेत्वभिधानाद्विदुषां दण्डोऽयं यत्र खलजन एक कार्षापणं दाप्यते तत्राविद्वान् शूद्रोऽष्टगुणामष्टभिः आपाद्यते संबध्यते । यत्किल्विषं पापं तदेवमुच्यते । अष्टभिर्वाऽऽपाद्यत आहन्यते गुण्यत इति यावदुभयथाऽप्यष्ट गुणस्य वाचकोऽष्टापद्यशब्द एवं तदेव द्विगुणं वैश्यस्य स हि साक्षादध्ययनज्ञानयोरधि५ कृ॑तः । शूद्रस्तु कथंचिद्ब्राह्मणापाश्रिततत्सङ्गत्या कियदपि ज्ञास्यति । क्षत्रियस्तु रक्षाधिकारदोषेण समाने विद्वत्त्वे ततोऽपि द्विगुणं दण्ड्यते । ब्राह्मणे तु दण्डविधौ न तृप्यति । चतुःचष्टिशतमष्टविंशं वा शैतमिति । तस्य हि प्रवचनमुपदेष्टृत्वं वाधिकं च रक्षा ततो भवेत् । प्राकृतजनस्य तिर्यक्प्रख्यस्यापराधः । अविद्वांसो गुणदोषानभिज्ञा अकार्ये प्रवर्तते । विद्वानपि तथैव चेद्वर्तेत हन्त हन्त जगत् तृतीयस्य शिक्षितुरभावात्तदुक्तं १० " द्वौ लोकौ धृतव्रतौ राजा ब्राह्मणश्च बहुश्रुत " इति राज्ञः पूर्वेण दण्डाधिक्यमनेन ब्राह्मणस्याधिक्यमात्राविधिश्चायं न यथाश्रुतसंख्याविधिः ब्राह्मणदण्डेऽनवस्थाश्रवणादयं वायं चेति न च विकल्पो युक्तो व्यवस्थाहेतुत्वाभावात् । तुल्यबलस्यैत्र विषयस्यानुपपत्तेः । को हि राजा द्विजगुणमुत्सृज्य चतुःषष्टिं ग्रहीष्यति । यदि परमर्दृष्टार्थे दण्डे विकल्प उपपद्येत न चादृष्टार्थोऽयमित्युक्तं । तथा च गौतमो “ विदुषोऽतिक्रमदण्डभूयस्त्वम् " इत्याह । १५ तस्मादनवस्थाविधित्वं व्याहरन्ति । न च गुणापेक्षो विकल्पो युक्तो नष्टादिश्लोकेनैव सिद्धत्वात् । अर्थवादाचात्र विध्यगतिः स चाधिक्यविधौ लब्धालंबन इति न यथाश्रुतपरिकल्पने विकल्पने समर्थः ॥ ३३८ ॥ ३३९ ॥
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वानस्पत्यं मूलफलं दार्श्वध्यर्थं तथैव च ॥
तृणं च गोभ्यो ग्रासार्थमस्तेयं मनुरब्रवीत् ॥ ३४० ॥
वनस्पत एव वानस्पत्यं वृक्षाः । स्वार्थे प्रत्ययः । ग्रासार्थं गृह्यमाणमस्तेयं वंशांकुरादि । मूलफलं वनस्पतीनामन्यद्विससस्यादि त्रादिगणेऽग्रासार्थं मूलफलाहरणे दण्ड उक्तः । अस्तेयवचनं प्रासार्थ मात्रार्थमक्षीणवृत्तरेपि कथंचिज्जातलौल्यस्य स्मृत्यन्तरदर्शनात्स्वापरिवृत्तेश्च दण्डः । तथा च गौतमः “ पुष्पाणि स्ववदाददीत फलानि चापरिवृत्तानाम् " इति । दोषार्थमाहिताग्नेरसंनिहिते वनस्पताबुद्वात्यग्नौ तद्धारणार्थं २५ काष्ठमदोषं पालाशीर्वा समिधो व्यादध्यात् । अप्रचुरपलाशे च ग्रामे कथं स्यादित्यादि गृह्येरन्न दोषः । तृणं च गोभ्यः । तादर्थे चतुर्थी । गोग्रहणात्प्रस्तारार्थं दोष एव । ये तु ग्रासार्थपदेन गवामभिसंबन्धमिच्छन्ति तेषां गोभ्य इति नोपपद्यते । षष्ठी हि तंत्र युक्ता ॥ ३४० ॥
१ फ-रपि कृतशूद्रस्तु । २ ण-र-मागतमिति । ३ ण - रविप्रतौ । ४ ण-र-तुल्यवद्विकल्पस्य चैव परविषयाश्रयसानुपपत्तेः । ५ फर्थो । ६ ण-र-नुबन्धादि । ७ ण - र - अर्थवदास्वात् विध्यवगतिमाधिक्यविधो लधाम्बन इति । ८ ण-र-न्यत्यर्थम दोषः । ९ ण-र-स्वस्तेनार्थं । १० फ तत्प्रयुक्ता ।
For Private And Personal Use Only
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
६९९
योऽदत्तादायिनो हस्ताल्लिप्सेत ब्राह्मणो धनम् ।।
याजनाध्यापनेनापि यथा स्तेनस्तथैव सः ॥ ३४१॥ अतिदेशोऽयं । यो ब्राह्मणश्चौरानुपजीवति स चोरवद्दण्ड्यः । याजनाध्यापनेनापि । अपिः क्रियान्तरसूचकः । तेन प्रतिग्रहप्रीत्यादायापि गृह्यते । क्षत्रियादीनामन्यथैव वार्ता स्वकर्मणा चोरधनं गृह्णतां । ब्राह्मणग्रहणं तु मया किल धर्मेणानितं ९ याजयतेत्यभिमाननिवृत्त्यर्थ । अदत्तमादत्ते गृह्णातीत्यदत्तादायी चोरः । लिप्सेत लब्धुमिछेदगृहीतास्वपि दक्षिणासु तत्संबन्धादेव चौरनिग्रहः ॥ ३४१ ॥
द्विजोऽध्वगः क्षीणवृत्तिविष द्वे च मूलके ॥
आददानः परक्षेत्रान्न दण्डं दातुमर्हति ॥ ३४२ ॥ द्विजग्रहणं शूद्रप्रतिषेधार्थ । अध्वगो नैकग्रामवासी । तत्रापि क्षीणवृत्तिः १० क्षीणपथ्योदनः। द्वाविक्षुदण्डौ मूल के प्रदर्शनार्थे चैतत्परिमितहरीतकमुद्गादिशमीधान्यानां । तथा च " शमीत्रपुसयुग्यघासेषु च नाप्रतिषेध " इति स्मृत्यन्तरं । परक्षेत्रात्परकीय. स्थानादित्यर्थः परिवृतोदपि ॥ ३४२॥
असंदितानां संदाता संदितानां च मोक्षकः ॥
दासाश्वरथहर्ता च प्राप्तः स्याचोरकिल्बिषम् ॥ ३४३॥ १५ पश्वादयो विमुक्तशृङ्खलादिबन्धना मुस्तादियवभूयिष्ठेषु विजनेषु वार्यन्ते । ततश्चेन्निद्रायति स्वामिनि पाले वा कश्चित्सन्दानवतः कुर्यात् । खलीनकबन्धादिना नूनं निनीषत्यसाविति शङ्कया चौरवद्दण्डयः । यस्तु स्वामिगृहच्युतं यूथभ्रंशागतं वा रक्षितुमेव वा बध्नीयान्न तस्य दोष एवं गवादीनामपि गले दामादि संजीत एष एव दमः । ये च संदिताः पादस्थशृङ्खलादिना तेषां मोक्षकः । दासांश्च रहसि प्रोत्साह्य २० भक्तदासादीनपहरति " अहं ते बहु ददामि किमेतं भनस" इति । कुलीनानां हरणे वध उक्तः । पुरुषाणामित्यत्रानेन दासा मुच्यन्ते । यद्येवं तत्रैव कुलीनमुक्तमेवं प्रोत्साह्य नयनग्रहणं न कर्तव्यं । तत्र प्रबलादिना चौर्येण वेति । अश्वस्थहर्तेति । अश्वानां स्थानां च महापशूनामित्यत्र राजसंबंधिनोऽश्वा इमे तु जनपदानां । राजेच्छया दण्डः । इह तु नियेतो वधः । यद्यपि बहवश्वोरदण्डास्तथापि स्मृत्यन्तरे
२५ "बंदियाहांस्तथा वाजिकुञ्जराणां च हारिणः। प्रसह्य घातिनश्चैव शूलमारोपयेन्नरान् " ॥ इति । इहापि सामान्यदण्डो येन येनेत्युपक्रम्य तत्तदेव हरेदिति । अन्ये त्वश्वयुक्तो रथ
१ फ-स्तेनं प्रतिगृह्णता । २ फ-वातादि । ३ फ-चौरं । ४ फ-ता। ५ ण-र-न्यस्तादि । ६ण-र-संजानः । ७ण-र-मिह । ८ फ-तत्प्रव । ९ण-र-नपातो। १०फ-सामान्यतो।
For Private And Personal Use Only
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७००
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[अष्टमः
इति सामान्यं मन्यन्ते प्रदर्शनाच्चाश्वगोरथादीनां । तत्र केवलानामश्वानां रथस्य च दण्डश्चिन्त्यः । स्मृत्यन्तरे केवलानामश्वानां चौरदण्डस्योक्तत्वात् । यद्यप्ययुक्तानामपि सिद्धो ये तु प्रोत्साह्य नयनं हरणं मन्यन्ते तेषामश्वरथशब्देन रथकारो लक्ष्यते ।
रथकर्तेति । स च सर्वशिल्पार्थ शिल्पिनां हरणे चौरदण्डः । अश्वानामपि प्रोत्साहनं ५ वडवादर्शनेन ॥ ३४३ ॥
अनेन विधिना राजा कुर्वाणः स्तेननिग्रहम् ॥ यशोऽस्मिन्मामुयाल्लोके प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ॥ ३४४ ॥
अनेनान्तरप्रक्रान्तेन मार्गेण चौरनिग्रहं कुर्वाणो यशः सकलजनसाधुवादो अस्मिल्लाके यावज्जीवं प्रेत्य मृतस्यानुत्तमं स्वर्गाख्यं सुखमश्नुत इति । प्रकरणोप१० संहारोऽयम् ॥ ३४३ ॥
ऐन्द्र स्थानमभिप्रेप्सुर्यशचाक्षयमव्ययम् ॥
नोपेक्षेत क्षणमपि राजा साहसिकं नरम् ॥ ३४५॥ सहो बलं तेन वर्तते साहसिकः । दृष्टादृष्टदोषानपरिगणय्य बलमात्रमाश्रित्य स्तेयहिंसासंग्रहणादि परपीडाकरेषु वर्तमानः प्रकाशं पुरुषः साहसिकः । तदुक्तं १५ " स्यात्साहसमिति " । न स्तेयादिभ्यः पदार्थान्तरं साहसं किन्तु प्रसाकारणात् तान्येव
साहसोनि भवन्ति । यद्यप्यग्निदाहवस्त्रपाटनादि साऽपि द्रव्यनाशात्मकत्वात्सिद्धैवेति तस्य निग्रहो नोपेक्षेत न विलंबेत क्षणमपि यदा गृहीतस्तदैव निगृहीतव्यः । इन्द्रस्वामिकं स्थानं स्वर्गाख्यमैन्द्रं तदाभिमुख्येन प्राप्तुमिच्छन् । अथवा स्वमेव राज्यपद
मैन्द्रमिव गच्छन्नविच्चालित्वसामान्यं निग्राह्य निग्रहेण हि प्रतापानुग्रहाभ्यां प्रना अनु२० प्रवर्तन्ते । तदुक्तं " समुद्रमिव सिन्धव " इति । यशोऽक्षयमव्ययं च द्वैधविशेष्यविशेषणे
स्थानमव्ययं यशोऽक्षय॑मिति । अथोभयेनापि यशो विशिष्यते । क्षयो मात्रापचयः । व्ययो निरन्वयविनाशः । उभयमपि तन्नास्ति । न मलिनीभवति यशो न कदाचिद्विच्छिद्यते । भूतार्थवादस्तुतिरियम् ॥ ३४५ ॥
वाग्दुष्टात्तस्कराच्चैव दण्डेनैव च हिंसतः॥
साहसस्य नरः कर्ता विज्ञेयः पापकृत्तमः ॥ ३४६॥ ।
अयमपरार्थवादो निग्रहविधिः स्तुत्यर्थः । वाचा दुष्टो वाग्दुष्टस्तस्करश्चौरदण्डेनैव दण्ड्यः । पारुण्यकृत् दण्डः प्रहरणोपलक्षणार्थः । त्रिभ्य एतेभ्योऽनन्तरातिक्रान्तेभ्यः पापकारिभ्योऽयमतिशयेन पापकृत्तमः ।। ३४६ ॥
१ ण-र-अनन्तर । २ ण-र-करणे प्रवर्तमानः । ३ ण-र-स; ४ फ-करणान्येव । ५ ण-रसीभवन्ति । ६ ण-र-स्वयमेव । ७ ण-र-अधिवासत्वं । ८ ण-र-यशोव्ययमिति । ९ फ-तत्रास्ति ।
For Private And Personal Use Only
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। साहसे वर्तमानं तु यो मर्षयति पार्थिवः ॥ ___स विनाशं व्रजत्याशु विद्वेषं चाधिगच्छति ॥ ३४७ ॥
अयमप्यर्थवादः । साहसे स्थितं पुरुष यो मर्षयति प्रकृत्यर्थेऽयं णिच् । यो मृष्यति क्षमते स विनाशं प्राप्नोति द्वेष्यतां च प्रजासु प्राप्नोति द्वेष्यैश्चाभिभूयते ॥३४७॥
न मित्रकारणाद्राजा विपुलाद्वा धनागमात् ॥
समुत्बजेत्साहसिकान्सर्वभूतभयावहान् ॥ ३४८॥ अत आह पार्श्वतीयस्य कस्यचित्स्नेहहेतोरमात्यादिना प्रार्थ्यमानो न मृष्येत् । अथवा स एवातिबहुधनं ददातीति नापेक्षेत । सर्वेषां भूतानां भयमावहन्ति साहसिकाः । अयमप्यर्थवादः ॥ ३४८॥
शस्त्रं द्विजातिभिग्राह्य धर्मो यत्रोपरुध्यते ॥ द्विजातीनां च वर्णानां विप्लवे कालकारिते ॥ ३४९ ॥ आत्मनश्च परित्राणे दक्षिणानां च सङ्गरे ॥
स्त्रीविषाभ्युपपत्तौ च प्रन्धर्मेण न दुष्यति ॥ ३५० ॥ “ वैणवी धारयेद्यष्टिम् ” इति विधानादनुदितशस्त्रग्रहणाः श्रोत्रियाः स्वर्बलाविष्टं भवति च साहसिके बलातिशयधायी शस्त्रमतः साहसिकत्वाच्छताय शस्त्रग्रहणमप्राप्तं १५ विधीयते । शस्त्रं द्विजातिभिग्राह्यामिति । एतावता वाक्यं विच्छिद्यते । अवशिष्टं तु "नन्धर्मेण" इत्यनेनाभिसंबध्यत इत्यतो द्वे एते वाक्ये । ये त्वेतेप्वेव निमित्तेषु ग्रहणमिच्छन्ति नान्यदेति तेषामर्कितपोपनताततायीमुखपतितस्याशस्त्रस्य का गतिः । न हि ते शस्त्रग्रहणं तस्य प्रतिपालयन्ति । अथैवं व्याख्यायते " धर्मो यत्रोपरुद्धयते" " विप्लवे कालकारिते ” राजनि व्यतिक्रान्ते संस्थायां प्रवृत्तायां शस्त्रं ग्राह्यं । अन्यदा तु सौराज्ये २० राजैव रक्षतीति न हि प्रसार्य हस्तौ राजा प्रतिपुरुषमासितुं शक्नोति। भवन्ति केचिदुरात्मानो ये राजपुरुषानपि शूरतमामियुक्तान्बाधन्ते शस्त्रवतस्तु विभ्यतीति सार्वकालिकं शस्त्रधारणं युक्तं । किं पुनर्ग्रहणमात्रं विभीषिकाजननमात्रम् ? नेत्याह । नन्धर्मेण न दुष्यतीति। हिंसापर्यन्तोऽयमुपदेशः । यत्वापस्तंवेनोक्तं न " ब्राह्मणः परीक्षार्थमपि शस्त्रमाददीतेति " असति यथाभिहते निमित्त आकर्षणस्य प्रतिषेधो न ग्रहणस्य विकोशा हि २५ परीक्ष्यन्ते।
धर्मस्योपरोधो यदा यज्ञादीनां विनाशः कैश्चित्क्रियते वर्णानां विप्लवोऽव्यवस्थानं वर्णसंकरादि शवेकालकारिते राजमरणादौ तत्र स्वधनकुटुंबरक्षार्थ शस्त्रं ग्राह्यम् ।
१ ण-र-विनाशनाशु । २ फ-स । ३ ण-र-रथास्त्रम् । ४ ण-र-शंकया । ५ फ-कार्यकाल- ।
For Private And Personal Use Only
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः अन्ये तु परार्थमप्यस्मिन्नवसरे। तथा च गौतमः "दुर्बलहिंसायां च विमोचने शक्तश्चेदिति"। उक्तं यज्ञविनाशशंकानिवृत्त्यर्थं शस्त्रग्रहणं । निमित्तांतरमाह । आत्मनश्च परित्राणे परिः सर्वतोभावे । शरीरभार्याधनपुत्ररक्षार्य नन्धर्मेण न दुष्यति। दक्षिणानां च संगरोऽवरोधः। यदि यज्ञार्थ कल्पिता दक्षिणाः कैश्चिदपहियेरस्तदा तन्निमित्तं योद्धव्यं । अन्ये खेवमभिसंबदन्ति । दक्षिणानां हेतोः संगरे यदुपरोधः प्रवृत्ते धर्मेऽप्रवृत्ते दक्षिणासंगर इति विशेषाणामभ्यवपत्तिपरिभवः । यत्र स्त्रियः साध्व्यो हठात्केनचिदुपगम्यन्ते हन्यन्ते वा एवं ब्राह्मणाः केनचिद्धन्यन्ते तत्र नन्खङ्गादिना न दुष्यति हिंसाप्रतिषेधातिक्रमो न कृतो भवतीत्यर्थः । असति प्रतिषेधे कामचारप्राप्तौ विध्यन्तरपालोचनया गौतमवचन
मनुध्यायमानेन " दुर्बलहिंसायां विमोचने शक्तश्चेत् " इत्यवश्यं हनने प्रवर्तितव्यं । १० अथ प्रतिहारशङ्का भवति तदा सर्वत एवात्मानं गोपायेदित्युपेक्षा ॥ ३४९ ॥ ३५०॥
आत्मपरित्राणार्थमविचारेण योद्धव्यं । तदनुदर्शयति * गुरुं वा बालवृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् ॥ आततायिनमायांतं हन्यादेवाविचारयन् ॥ ३५१ ॥
आतताय्युच्यते यः शरीरधनदारपुत्रनाशे सर्वप्रकारमुद्यतः तमविचारयन्न १५ विचारयेत् हन्यात् । गुर्वादिग्रहणमर्थवादः । एतेऽपि हन्तव्याः । किमुतान्य इति ।
एतेषां त्वाततायित्वेऽपि वधो नास्ति । 'आचार्य च प्रवक्तारम् " इत्यनेनापकारिणामपि वधो निषिद्धः । " गुरुमाततायिनमिति ” शक्यः संबन्धस्तथा सत्याततायिविशेषणमेतत्ततो गुदिन्यतिरिक्तस्याततायिनः प्रतिषेधः कुतः स्याद्वाक्यान्तराभावात् । अथ " नात
तायिवधे दोष" इत्येतद्वाक्यान्तरं सामान्येनाभ्यनुज्ञापकमिति तदपि न विधरश्रवणात् २० पूर्वशेषतया चार्थवादत्वे प्रकृतवचनत्वादिह भवतांस्त्वाहुर्यद्यथाऽऽततायिनमित्येव विधिरव
शिष्टोऽर्थवादस्तथापि गुर्वादीनां वधानुज्ञानं यतोऽन्यदपकारित्वमन्यदाततायित्वं यो ह्यन्यां कांचनपीडां करोति स सर्वेण शरीरादिना स्तेयकारीतस्त्वाततायी। तथा च
पठ्यते
" उद्यतासिर्विषाग्निभ्यां शापोद्यतकरस्तथा । आथर्वणेन हन्ता च पिशुनश्चापि राजतः ।।
[अनिदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते ह्याततायिनः॥१॥ [उद्यतासिर्विषानिभ्यां शापोद्यतकरस्तथा॥आथर्वणेन हन्ता च पिशुनथापिराजनि ॥२॥]* [भार्यारिक्थापहारी च रन्ध्रान्वेषणतत्परः । एवमाद्यान्विजानीयात्सर्वानेवाततायिनः॥३॥]
१ ण-र-भवच्छरीर २ ण-र-प्रकारशंका भवति । ३ फ-उद्यतो ! ४ फ-धा। ५ ण-र-अनर्थवादः । ६ ण-र-भवन्तस्त्वाहुः।
For Private And Personal Use Only
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
૭૦;
" भायातिक्रमर्कारी च रन्धान्वेषणतत्परः । एवमाद्यान्विजानीयात्सर्वानवाततायिनः” ॥ आयान्तमिति वचनादात्तशस्त्रो हन्तुमभिधावन्दारान्वा जिहीर्षन्हन्तव्यः । कृते तु दोषे किमन्यत्करिष्यतीत्युपेक्षा इति ब्रुवते तदयुक्तं । यतः प्रकाशमप्रकाशं चेति " वक्ष्यति । समानौ तौ करिष्यन्कृतवांश्च सृष्टश्चेदिति तस्मादायान्तमित्यनुवादः कर्तुमागतं कृत्वा वा गतमिति | आततायित्वाच्चासौ हन्यते । न च कृतवचन आततायित्वमुपैति । नास्यात्मनो रक्षार्थ एव वध आत्मनश्च परित्राण इति नोक्तम् ॥ ३५१ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
66
नातताविधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन ॥
प्रकाशं वाऽप्रकाशं वा मन्युस्तं मन्युमृच्छति ।। ३५२ ॥
न कश्वनेति नाधर्मो न दण्डो न प्रायश्चित्तमिति । प्रकाशं जनसमक्षमप्रकाशं विषादिदानेन येनकेनचिदुपायेन । मन्युः क्रोधाभिमानिदेवताऽसौ मन्युमृच्छति । नात्र १० हन्तृहन्तव्यभावोऽस्ति । पुरुषयोरर्थ आततायिक्रोध इतरण हन्यत इत्यर्थवादोऽयं । यथा प्रतिग्रहकामः को मह्यं ददातु नाहं प्रतिग्रहीता न त्वं दाता ततश्च कुतः प्रतिग्रहदोषो मामेवमत्रापीह साहसिके दण्डो नाम्नातः । स दण्डपारुष्ये च द्रष्टव्यः । इह त्वधिकतरो यत उक्तं विज्ञेयः पापकृत इति ॥ ३९२ ॥
परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तानृन्महीपतिः ॥ उद्वेजनकरैर्दण्डैश्छिन्नयित्वा प्रवासयेत् ।। ३५३ ॥
1
विवाहसंस्कृतायां स्त्रियां दारशब्दो वर्तते । आत्मनोऽन्यः परः अभिमर्शः संभोग आलिङ्गनारभ्य आलिङ्गनं जनद्वयसमवाय भोगजन्यायाः प्रीतेः प्रवृत्तिः प्रारंभस्तनिवृत्त्यर्थ दूतीसंप्रेषणादिना प्रोत्साहनं । अथ च संग्रहणमभिमर्शनं प्रचक्षते । यमर्थे परभार्यागमने प्रवृत्तं पुरुषं ज्ञात्वोद्वेजनकरैस्तीक्ष्णायैः शक्तिशूलादिभिरङ्कयित्वा नासाछेदादिभि - २० विवासयेत् । सर्वत्रात्र विशेषदण्डस्योक्तत्वादस्य विषयभावो न सामान्यदण्डेोऽयं । किं तर्हि । पुनःपुनः प्रवृत्तौ । इदं तु युक्तं । अलभ्यमानस्य विषयान्तरं प्रवासस्य धनदण्डस्य च कार्यभेदात्समुच्चयः । तथा दर्शयिष्यामः ॥ ३९३ ॥
1
For Private And Personal Use Only
१५
२५
तत्समुत्थो हि लोकस्य जायते वर्णसंकरः ॥ येन मूलहरो धर्मः सर्वनाशाय कल्पते ॥ ३५४ ॥ समुत्थानमुत्पत्तिः । ततः परदारागमनास्संकरोडवान्तरवर्णरूपो जायते । येन जातेनाधर्मो मूलस्य लोकस्य दिवः पतिता वृष्टिस्तां हरत्यधर्मः । धर्मे हि सति “ आदित्या
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७०४
www.kobatirth.org
१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
""
जायते वृष्टिः । न च संकरे सत्यपि कारीरीयागो नापि पात्रे दानमतो दानयाग होमानां सस्योत्पत्तिहेतुभूतानामभावात्सर्वजगन्नाशसमर्थो भवति । तस्मात्पारदारिकाधर्ममूलवर्णसंकरः स्यादिति सस्यादिनिष्पत्तिमूलां वा वृष्टिं रक्षन्प्रवासयेत् ॥ ३५४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
परस्य पत्न्या पुरुषः संभाषां योजयन्रहः || पूर्वमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम् ।। ३५५ ||
संभाषः संभाषणं तमालपितुं कुर्वन्संग्रहणाद्दोषे तत्स्त्रीप्रार्थनादिति पूर्वमाक्षारितो ऽभिसंभवामेव पत्न्या तस्यामुत्रादृष्टदोषः चपल उद्वातादौ निषिद्धसंभाषण इति केचित् । कारणादप्यन्यपत्न्या संभाषणं कुर्वन्प्रथमसाहसं दण्डं प्राप्नुयाद्दापयितव्य इत्यर्थः ॥ ३५५॥ यस्त्वनाक्षारितः पूर्वमभिभाषेत कारणात् ॥
न दोषं प्रामुयात्किंचिन हि तस्य व्यतिक्रमः || ३५६ ।। पूर्वस्य प्रत्युदाहरणमेतत् । अनाक्षारितोऽप्यकारणात्संभाषयन्मिश्रयन्पूर्वदण्डभाक् ॥ ३५६ ॥ परस्त्रियं योऽभिवदेत्तीर्थेऽरण्ये वनेऽपि वा ॥
aai as संभे स संग्रहणमाप्नुयात् ॥ ३५७ ॥
परस्य पत्न्येति प्रकृते पुनः परस्त्रीग्रहणं मातृभगिनीगुरुपत्न्यादीनामप्रतिषेधार्थं । १५ न हि ताः सत्यपि परसंबन्धित्वे परस्त्रीव्यपदेश्या तीर्थमुच्यते । येन मार्गेण नदीतडागादिभ्यो जलमानेतुमवतरन्ति स हि विजनप्रायो भवति । नानुदकार्थे न तत्र संनिधीयते सङ्केतस्थानं तादृशमत्र कल्पितायामवश्यमेव गन्तव्यमहमपि संनिधीयमानो नाशंक्यो भविष्यामीति उदकार्थी दिवा शौचाचारं वा करिष्यन्प्रतिपालयन्निति जना मंस्यन्ते । प्रदेशान्तरे तु किमत्रायं प्रतिपालयतीति शङ्का स्यादतस्तीर्थे प्रतिषेधः । अरण्यं हि २० ग्रामाद्विजनो देशो गुल्मवृक्षलतादिगहनो वनवृक्षसंततो नदीनां संभेदः समागमः ।
सोऽपि हि सङ्केतस्थानं स संग्रहणं स्मृतं येनकेनचित्संबन्धेन संबन्धिनि तस्या वस्त्रमाल्यादि दानेनोपकारकरणं तद्दात्रोपक्रान्तं भोजनपानादिना केलिपरिहासो वक्रभणितादिना प्राप्नुयात् । परस्त्रीकामत्वं संग्रहणम् । अतश्च यस्तत्र दण्डः सोऽस्य स्यादित्युक्तं भवति । अनाक्षारितस्यापि सत्यपि कारणेऽयं प्रतिषेधः । यत्त्वापस्तं बेनोक्तं " नासंभाष्य २५ स्त्रियमतिव्रजेदिति " तदन्येषु संनिहितेष्वेतच्छास्त्रज्ञेषु प्रकाश्ये एतच्छास्त्रं भगिनी नमस्ते इत्याद्यभिवादनमविलम्बमानेन कर्तव्यम् || ३५७ ॥
१ ण-र - पतीत्यन्यत्रादृष्टदोषः ।
For Private And Personal Use Only
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
उपचारक्रियाकेलिः स्पर्शो भूषणवाससाम् ॥ सह खट्टासनं चैव सर्व संग्रहणं स्मृतम् ॥ ३५८ ॥ भूषणं हारकटकादि तदङ्गलनं तदीयमेतद्वेति ज्ञात्वा विनाप्रयोजनेनान्यगृहीतमपि स्पृश्यते । एकस्यां खट्टायामसंसक्ताङ्गयोरपि सहासनं सर्वमेतत्तुल्यदण्डम् ॥ ३५८ ॥ * स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत्तया || परस्परस्यानुमते सर्वे संग्रहणं स्मृतम् ॥ ३५९ ॥
प्रदेशस्पर्शस्य यत्र विनैव तत्स्पर्शनं गमनागमनादि संसिध्यति । महाजनसंकुले न दोषः । यथा शरीरावयवोऽपि देशस्तत्र हस्तस्कंधस्पृष्टभाण्डावरोपणे तत्स्पर्शे न दोषः । ओष्ठचित्रकस्तनादिषु दोषः । तया वा स्तनादिस्पर्शेनोत्पीडितों यदि कस्तत्सहते भवेन्न कार्षीरित्यादिना प्रतिषेधति परस्परस्यानुमते मतिपूर्वमेतत्तस्मिन्नकृते न दोषोऽयम् । न पुनः १० कर्मादौ । खलं पुरुषं कण्ठेऽवलंबते । पुरुषो वा स्तनान्तरे स्त्रियं तद्धस्तगृहीतद्रव्यादानप्रवृत्ताशुल्के पतिष्यामीति । कर्द्दमे पततीति निवेदनस्यापि न दुष्यताम् ॥ ३९९ ॥ अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति ॥ चतुर्णामपि वर्णानां दारा रक्ष्यतमाः सदा ॥ ३६० ॥
उक्तं संग्रहस्वरूपं । दण्ड इदानीमत्रोच्यते । अब्राह्मणः क्षत्रियादिसंग्रहणे १५ कृते चतुर्णामपि वर्णानां हीनोत्तम जातिभेदमनपेक्ष्य प्राणान्तं प्राणत्याजने मारणे पर्यवसितं दण्डमर्हति । कथं पुनर्ब्राह्मण्यां शूद्रायां च संगृहीतस्य समो दण्डः । अत्र हेतुस्वरूपमर्थमाह । दारा रक्ष्यतमाः सदा । सर्वस्य कस्यचिद्राज्ञा दारा धनशरीरेभ्योऽतिशयेन रक्ष्याः । तुल्ये हि सङ्करे शूद्रस्यापि कुलनाशः । एतदुक्तं भवति । वाचनिकोऽयमर्थोऽत्र हेतुर्वक्तव्यः । कोऽसौ अत्र पूर्वे न्याचख्युर्न सर्वस्मिन्संग्रहणे प्रागुक्तदण्डोऽयं । २० किं तर्हि मुख्ये स्पर्शविशेषे जन्यप्रीतिविशेषात्मके गमने कथं हि तीर्थादिष्वपि वदनं गमनं च समदण्डात्तूपपद्येयातां । तस्माद्ब्राह्मणः शूद्रोऽधिजातिमगने ब्राह्मणे छेदा नान्यः । न हि विषमसमीकरणं न्याय्यमतः स्वप्रागुक्तेषु संग्रहणेष्वनुबन्धाद्यपेक्षया दण्डः कल्प्यः । यत्रैवं निश्चितं गमनार्थ एवायमुपकारः क्रियादिरूपक्रमस्तत्र मुख्यदण्ड एव युंक्तो न ह्यत्र वैषम्यमस्ति । दृष्टं चैतदप्यहत्वाऽपीति । यथेदमुक्तं यत्रायं दण्डो मुख्ये २५ संग्रहणे किं करिष्यतीति नैवान्यन्मुख्यसंग्रहणमस्ति । न ह्यस्य लौकिकः पदार्थोऽवधृतो येन परश्च दस्वकारादौ प्रयुक्त इत्येवमस्यैवायं चाभवन् मुख्यं संग्रहणं मन्यते । तत्र
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* कामाभिपातिनी या तु नरं स्वयमुपव्रजेत् ।
राज्ञा दास्ये नियोज्या सा कृत्वा तद्दोषघोषणम् ॥ १ ॥
१ ण-र उक्तोऽसौ । २ ण - र प्रत्युक्ते ।
८९-९०
For Private And Personal Use Only
७०५
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
महान्दण्डः । प्रतिषिद्धं परस्त्रीगमनं शास्त्रपर्यनुयोज्यमिति चेत् उपकारादावपि प्रतिषेधवत् । प्रतिषेधवद्धि प्रायश्चित्तमपि तुल्यप्रसक्तमिति चेत्का नामेयमनिष्टापत्तिः । किन्तु प्रसज्येत यदा संग्रहणशब्देन तदुच्यते सिक्ते हि रेतसि गन्धेनाद्यभिधानं यत्र यादृशो दण्डस्तत्र तत्समानं दुःखं प्राप्तमतोऽस्मिन्विपर्यये रेतःसेकनिमित्तं तच्छब्देनाभिधानात् उपकारादिमिरादौ कल्प्यं यदि च संलापादौ स्वल्पो दण्डः स्यात्तदा प्रवर्तेरन् । तत्परस्त्रीसंलापादिभूतेनान्येनाभिवसता न्यादीपितमन्मथा स्मरशराकृष्यमाणा शरीरनिरपेक्षा राजनिग्रहं न गणयेयुः । राज्यापोह्यानामेव तु निवृत्तौ गृह्यमाणेष्वप्रबन्धवृत्तौ रागे शक्यं निराकरणं तत्मात्परस्त्रीमुपजापतामेव महादण्डो युक्तः । इह त्वन्तग्रहणादादिभूतेनान्येन दण्डेन
भवितव्यम् । न ह्यसत्यवादवन्तो भवंति । प्राणोऽन्तो यस्य प्राणान्तस्तावत्पातयितव्यो १० यावत्प्राणेषु पतति न सर्वस्वग्रहणात् । अङ्गछेदाद्यप्युक्तं भवति । एकैकस्य च दण्डत्वमन्यत्र
ज्ञातं समुदाये दण्ड आम्नातस्तेषु स महानन्यायोऽन्यजातीयः । स्त्रीसंग्रहणेऽब्राह्मणस्य युक्तैव कल्पना न सर्वत्र तत्र कुलस्त्रीभिरनिछन्तीभिः सह रमतीभिः संगृह्यमाणस्य प्राणापहरणं न सजातीयाभिरपि ॥ ३६० ॥
भिक्षुका बन्दिनश्चैव दीक्षिताः कारवस्तथा ॥
संभाषणं सह स्त्रीभिः कुर्युरप्रतिवारिताः ॥ ३६१ ॥
भिक्षुका भिक्षानीविनो भिक्षायाचनारूपं संभाषणमवारिताः कुर्युर्यदि स्वामिना न निषिद्धाः अथवा नैते वारयितव्याः । बन्दिनः स्तावकाः । दीक्षिता यज्ञे भूतिवचनार्थ संभाषेरन् । कारवः सूपकारादय एते तीर्थादिष्वपि न निवार्याः ॥ ३६१ ॥
न संभाषां परस्त्रीभिः प्रतिषिद्धः समाचरेत् ॥ २० निषिद्धो भाषमाणस्तु सुवर्ण दण्डमर्हति ॥ ३६२ ॥
केचिद्भिक्षुकादीनां निवारितानां संभाषणे दण्डोऽयमिति मन्यन्ते । तदसत् । नैव ते निवार्या इत्युक्तं । कुतश्च भिक्षुकाणां सुवर्णो दण्डः । तस्मात्कोऽपि प्रकाशमना. क्षारितोऽपि कथं विनिषिद्धगोस्वामिना समाचरन्सुवर्ण दण्ड्यः ॥ ३६२ ॥
नैष चारणदारेषु विधिर्नात्मोपजीविषु ॥ २५ सज्जयन्ति हि ते नारीनिंगूढाश्चास्यन्ति च ॥ ३६३ ॥
यः संभाषणप्रतिषेध उपकारक्रियाप्रतिषेधश्च नैष चारणदारेषु स्यात् । चारणा नटगायनाद्याः प्रेक्षणकारिणः । तथा आत्मोपनीविषु वेषेण जीवत्सु ये दारा अथवा ऽऽत्मजायैव " अ| ह वा एष आत्मेति" तां य उपजीवन्ति उत्कृष्टमाकारं सज्जयन्ति संश्लेषयन्ति ते चारणपुरुषेण निगूढाः प्रछन्नमापणभूमौ प्रतिष्ठते । गृहवेषत्वादेव ताः प्रसिद्ध
For Private And Personal Use Only
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
वेश्याभ्यो भिद्यन्ते । चारयन्ति च ता मैथुनं प्रवर्तयन्ति नेत्रभ्रूविलासपरिहासादिभिः पुरुषानाकर्षयन्ति । तदनुज्ञानां सज्जनं वारणं संप्रयोग एव । अथवा स्वा नारी जयति अन्त्याश्च स्त्रीभिश्चारयन्ति प्रवर्तयन्ति वेश्यात्वं कुट्टिनीत्वं च सुधाराणां कारयन्तीत्यर्थः ॥ ३६३ ॥
किंचिदेव तु दाप्यः स्यात्संभाषांताभिराचरन् ॥
प्रैष्यासु चैकभक्तासु रहः प्रबजितासु च ॥ ३६४ ॥ रहोऽप्रकाशं विनने देशे चारणनारीभिः संभाष कुर्वन् किंचित्सुवर्णाद्यत्यन्ताल्पंसत्रिंशद्भागिकं जातिप्रतिष्ठाने अपेक्ष्य दण्ड्यः । यतो न परिपूर्णता सुवेशात्वं भर्तृभिरनुज्ञाता हि ताः प्रणयन्ते । तत्र भर्तृविज्ञानार्थ दूतीमुखेन व्यवहर्तव्यं । न तु साक्षात्ताभिरस्वतन्त्रत्वात् । प्रकाशं तु नृत्यन्तीनां गायन्तीनां वाऽभिनयतालादिनिरूपणावसरे कीदृशमेतदित्यादिप्रश्नद्वारं संभाषणमनिषिद्धम् । प्रेष्या दास्यः सप्तभिर्दासयोनिभिरुपनता एकं १० भजन्ते । एकभक्ता एकनावरुद्धा तत्रान्योऽप्यस्ति दण्डलेशः । किंपुनरयं दासीशब्दः संबन्धिशब्दो य एव यस्याः स्वामी तस्यैव दासी दासा गृह्यन्ते । सा चेन्नावरुद्धा न दोषः संग्रहणे । अवरुद्धायामनेन दण्ड उक्तः । विभागे चैतन्निपुणं चालिङ्गिप्रच्छन्नम् ॥ ३६४ ॥
योऽकामां दूषयेत्कन्यां स सद्यो वधमर्हति ॥
सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्नुयानरः ॥ ३६५ ॥ १५ प्रासङ्गिकमिदम् । तुल्यः समानजातीयः । सोऽनिच्छन्ती कुमारी दूषयेत्कौमार्यादपच्यावयेत्स्त्रीपुरुषसंभोगेन सद्यस्तस्मिन्नेवाहन्यविलंब हन्तव्यः । सकामाया दूषणं नास्ति कुतो वधप्राप्तिः । यच्चात्र भविष्यति तद्वक्ष्यामः । यद्यपि तुल्यवध इत्यवधेः श्रुतं वधेऽपि जात्यपेक्षायामवश्यंभाविन्यां प्रत्यासत्त्या संबाध्यते ॥ ३६५ ॥
कन्यां भजन्तीमुत्कृष्टं न किंचिदपि दापयेत् ।।
जघन्यं सेवमानां तु संयतां वासयेद्गृहे ॥ ३६६ ॥ जातिधनशीलविद्यानामन्यतमेनापि पितृकुलादुत्कृष्टं भजन्तीं प्रवर्तितमैथुनां किंचिद्दण्डयेत् । कन्यायाः स्वातन्त्र्याभावात्तद्रक्षाधिकृतानां पित्रादीनां दण्डे प्राप्ते प्रतिषेधः । जघन्यं जात्यादिभिहीनं सेवमानां मैथुनायोत्कलयन्तीं संयता निवृत्तक्रीडाविहारा कञ्चुकिभिरधिष्ठितां पितृगृह एव वासयेद्यावन्निवृत्ताभिलाषा संजाता । अथ हीनजातीये २५ निवृत्तप्रीतिविशेषा तदा आऽन्त्योच्छासात्संयतैव तिष्ठेत् ।। ३६६ ॥
उत्तमा सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति ॥
शुल्कं दद्यात्सेवमानः समामिच्छत्पिता यदि ॥ ३६७ ॥ १र-ण-मैथुनानुकूलयन्ती । २ ण-र-येननिवृत्तपोति ।
-
-
For Private And Personal Use Only
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
___ अकार्माया दूषणे ब्राह्मणवर्जमविशेषेण हीनोत्तमानां वध एव दण्ड इत्युक्तम् । सकामाया दूषणे त्विदमाहुः । उत्तमा रूपयौवनजात्याभिः । जघन्योऽत्यन्तनिकृष्टो नातिसाम्येऽपि गुणैर्वध्यः । समां तु गछन्सकामां सशुल्कमासुरविवाह इव पित्रे दद्यात् । न चेदिच्छति
पिता तदा राज्ञे दण्डं तावंतं । ननु च गान्धर्वोऽयं विवाह 'इच्छयाऽन्योन्यसंयोग' ५ इति तत्र न युक्तो दण्डः। केनोक्तं गान्धर्वे नास्ति दण्डः । अत एव नायं सतीधर्मः । न
चायं विवाहः अग्निसंस्काराभावात् । यदपि शाकुन्तले व्यासक्चनममन्त्रकमनग्निकमिति तदुष्यंतेन कामपीडितेनैवं कृतं न चेच्छासंयोगमात्रं विवाहः स्वीकरणोपायमेदादष्टौ विवाहा न पुनर्विवाहभेदात् वृत्तवरणं तत्र पुनः कर्तव्यमेवमिति ।
___ अथवा ऋतुदर्शनोत्तरकालं गान्धर्वः । प्रागृतोः शुल्को दण्डो वा । अथ कन्यायाः १० का प्रतिपत्तिः । तस्मा एव देया निवृत्ताभिलाषा चेत्काममन्यत्र प्रतिपद्या । शुल्कग्रहणं चात्रापि सकृदुपभोगनिष्कृत्यर्थमस्त्येव । वरश्चेन्निवृत्ताभिलाषो हठाद्राहयितव्यः ॥३६७॥
अभिषह्य तु यः कन्यां कुर्यादर्पण मानवः ॥ तस्याशु कयै अङ्गल्यौ दण्डं चाईति षट्शतम् ॥ ३६८ ॥
यद्यपि सकामा कन्या पित्रा यस्तु तस्याः सन्निहितास्ताननिच्छतोऽभिषह्यामिभूय १५ दर्पण बलेन कः किं कर्तु मे शक्तः कन्यानुरागमात्राश्रितः कन्यां कुर्याद्विकुर्याझ्षयेत् ।
अनेकार्थः करोतिः । तस्याशु काः च्छेत्तव्या अर्धाङ्गुलयः षट्शतानि वा दण्ड्यः । अन्ये तु योऽकामां दूषयेदित्यस्यैव वध्यर्थस्योपसंहारोऽयम् ।
ताडनात्प्रभृतिमारणं यावद्वध्यर्थस्तत्रेमां निकृष्टजातीयां च दूषयन्न मार्यतेऽपि त्वङ्गुली अस्य च्छिद्येत ॥ ३६८ ॥ ____सकामां दूषयंस्तुल्यो नाङ्गुलिच्छेदमामुयात् ॥
द्विशतं तु दमं दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये ॥ ३६९ ॥
सकाममित्यनुवादः। पूर्वस्यापि सकामविषयात्। अभिषा करणे पूर्व दण्डोऽप्रकाशं चौर्यवद्दिशतोऽङ्गुलीच्छेदवर्जितः । अथ कस्मिंश्चित्पुरुषेऽनुरागवती कन्या तेन संयुज्यमाना
कन्या त्वनिवृत्तौ सकामा येन विकृतीक्रियते तस्यायं दण्डः । अथ हस्तस्पर्शमात्रमिह २५ दृषणं प्रार्थनीयायाः कन्याया हस्तस्पर्शः मया स्पृष्टां ज्ञात्वा नान्य एतामर्थ इप्यतेऽन्यस्मिन्ननुरागिणीं मन्यमानः ॥ ३६९ ॥
कन्यैव कन्यां या कुर्यात्तस्याः स्याद्विशतो दमः॥
शुल्कं च द्विगुणं दद्याच्छिफाश्चैवामुयाद्दश ॥ ३७०॥ १ण-र-+कन्याया। २ ण-र-+अपरेषां मतं । गः कन्यां नाशयति द्वेषेण न तां गच्छति तस्यायं दण्डः । गन्तुस्तु वच एव तथा च स्त्रिया अप्यतेस्मिन्निति कामदण्डो वक्ष्यते । ३ -र-सर्वस्यापि । ४ण-र-अभिषह्यविषये कारण । ५ण-र-विक्षती।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
रज्जुलता प्रहाराः ॥ ३७० ॥
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
बालभावाद्रूपादिद्वेषाद्वा कन्यैव कन्यां नाशयेत्सा द्विशतं दाप्या । शुल्कच त्रिगुणः । किंपुनः शुल्कस्य परिमाणमेषामन्यद्रूपसौंदर्याद्यपेक्षं सौभाग्यापेक्षं च । शिफा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७०९
र्या तु कन्यां प्रकुर्यात् सा सद्यो मौण्ड्यमर्हति ।। अङ्गुल्योरेव वा छेदं खरेणोद्वहनं तथा ॥ ३७१ ॥
स्त्रियां कन्यानां कन्यालिङ्गं नाशयन्त्यां मौण्ड्यं केशवपनं दण्डोऽङ्गुलिच्छेदो वा खरेणोद्वहनं केशच्छेदपक्षे कन्याजात्यादिभेदान्निग्राह्य भेदात् त्रैवर्णिकस्त्रीणां ब्राह्मणादिक्रमेणेमं दण्डमिच्छन्ति मुद्राश्च कल्पयन्ति ते प्रमाणाभावादुपेक्षणीयाः ॥ ३७१ ॥ भर्तारं लङ्घयेद्या तु स्त्री ज्ञातिगुणदर्पिता ||
तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥ ३७२ ॥
लङ्घनं भर्त्तारमतिक्रम्यान्यत्र पुरुषागमनं तच्चेत्स्त्री करोति दर्पेण बहवो मे ज्ञातयो बलिनो द्रविणसंपन्नाः । स्त्रीगुणो रूप सौभाग्यातिशयसंपत् । किमनेनाशीलरूपेणेत्येव दर्पेण । तां श्वभिः खादयेद्यावन्मृता । संस्थानं देशः । बहवः संस्थिता यत्र ननाश्वत्वदौ || ३७२ ॥
पुर्मासं दाहयेत्पापं शयने तप्त आयसे ||
अभ्यादध्युश्च काष्ठानि तत्र दह्येत पापकृत् || ३७३ ||
योऽसौ पल्या जारः स आयसे लोहशयने तप्तेऽग्निसमे कृते दाहयितव्यः । -तत्र च शयनस्थितस्य काष्ठानि वध्यवातिनोऽभ्यादध्युरुपरि क्षिपेयुः । यावत्काष्ठप्रहारैरभिज्वालाभिशयनतापेन च मृतः ॥ ३७३ ॥
संवत्सराभिशस्तस्य दुष्टस्य द्विगुणो दमः ॥
व्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु ।। ३७४ ॥ अभिशस्तस्तत्पापकारीत्यभिशब्दितः । यो यस्यां स्त्रियां संगृहीतः सोऽभिशस्तो
For Private And Personal Use Only
१५
२०
- दण्डितः । स चेत्संवत्सरः प्रतिपाल्यः । अतीते संवत्सरे पुनस्तस्यामेव संगृह्यते तदा तस्यैकं वारमभिशस्तस्य संवत्सरे गते पुनर्दुष्टस्य द्विगुणेो दण्डः । संवत्सराभिशस्तस्येति • समासपाठे कथंचियोजना । त्रात्यया सह संवासे तावदेव किं यावदेव पुनर्दुष्टस्य नेति २१ ब्रूमः तत्राप्युत्तमाधममध्यमानामनेकविधो दण्डः । तत्र कोऽसाविह द्विगुण इति न -ज्ञायते । किं तर्हि चाण्डाल्या संवासे यावदेव तावदेव व्रात्ययेति । "सहस्रं त्वन्त्यजस्तेयमिति” । व्रातः पूगः संघस्तेन चरितं पुंश्चलीकर्तव्यं अथ व्रातमर्हति व्रात्येत्यस्यकारां - दण्डादिः का च शतमर्हति याऽनेकपुरुषोपमोम्या पुंश्चली सा हि पुरुषत्रातमर्हति १ ण-र-कन्यां प्रकुर्यायां तु स्त्री । ३ ण-र-दर्पवत्या जारः ।
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
अथवाऽनेकपुरुषस्वामिका ग्रामस्य दास्यसत्रमेव दास्यश्च व्रात्या ये तद्वदहीना व्रात्या मन्यन्ते । तेषां मतेन मुख्यः शब्दार्थः। अयं हि वात्यशब्दः स्मृतिकारैः सावित्रीपतितेषु. प्रयुक्तः न च स्त्रीणां तत्समवः । अथ स्त्रीणां विवाहस्य तदापत्तिवचनादुपनयनं तद्धीनपुरुषवद्रात्या गौणस्तर्हि न मुख्यः । यदि नामोपनयनशब्दोऽनुपनयने विवाहे प्रयुक्तस्तथाप्युपनयनहीनो व्रात्य इत्युक्तेन विवाहहीन इति प्रतीयते । यथाऽसिंहोऽयं देश इत्युक्तेन सिंहशब्दस्य माणवके प्रयुक्तस्यापि देशस्यामाणवकत्वं प्रतीयते । अस्ति तत्र मुख्य इहासंभव इति चेन्नासंभवमात्रनिबन्धना गौणी प्रतीतिः । किं तर्हि संबन्धमपरमुपक्ष्य भवेदुपनयनशब्दो विवाहे गौणः। व्रात्यशब्दस्तु गौण इति को हेतुः । गौणत्वेऽपि विवाहा
भावनिबन्धन इति निरुपपदव्रात्यजापि काकाज्जातः काकः श्येनाज्जातः श्येन इति १० व्रात्येति शङ्कयते । बहुसंबन्धप्रत्यासत्या हि तत्र रूपातिदेशप्रतिपत्तिः । व्रात्यभार्या तु
सत्यपि संबन्धेन ात्यशब्देन शक्याऽभिधातुं सोऽयमित्यभिसंबन्धे हि योगादाख्यायामिति तथा भवितव्यं तावतश्चायं भेदविवक्षायां तद्धितेनेति । तस्माद्यदि गौणो व्रात्यशब्दो गृहीतव्यस्तज्जाताः प्रत्येया अथशब्दार्थे व्रातमर्हतीति विवाहभ्रष्टा तु न मुख्या न
गौणीति न च विवाहकालः स्त्रीणां नियतो यत्कालाअष्टा वात्याः स्युर्यदपि प्रागतो१५ विवाह्याः तदपि स्वयं वरस्य ऋतुमत्या विना तत् परेणाभ्यनुज्ञात एव काममामरणांतं चेद्गृहे कन्या ॥ ३७४ ॥
शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा दैजातं वर्णमावसन् । अगुप्तमङ्गसर्वस्वैगुप्तं सर्वेण हीयते ।। ३७५ ॥
शूद्र आचाण्डालात् गुप्तं वर्ण द्वैजातं द्विजातीनां स्त्रिय आवसन्मैथुनेन गछन् २० रक्षिता भर्त्तादिभिः स्वनियमेन दण्ड्यः । को दण्ड इति चेदगुप्तां चेद्गछत्यङ्गसर्वस्वी हीयते।
अङ्गं च सर्वस्वं तद्वत् केन हीयते प्रकृतत्वात्ताभ्यामेवान्यस्यानिर्देशाद्विशेषस्यानुपादानादपराधानन्तरमेवाझं गुप्तं चेद्गच्छति सर्वेण हीयते नैकेनाङ्गेन यावच्छरीरेणापि हान्युद्देशेनाङ्गच्छेदनसर्वस्वहरणमरणान्युपदिष्टानि भवन्ति हानिरस्य कर्तव्येत्यर्थः । तथा च गौतमः (अ.१२सू २-३)"आर्यख्यभिगमने लिङ्गोद्धारः सर्वस्वहरणं च । गुप्तां चेत् ॥३७॥
वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात्संवत्सरनिरोधतः। सहस्रं क्षत्रियो दण्डयो मौण्डयं मूत्रेण चार्हति ॥ ३७६ ॥
वैश्यस्य सर्वस्वदण्ड उक्तः । इह तु साहचर्यात्सत्यपि द्विजातित्वे न वैश्यस्य समाननातीयागमे दण्डोऽयं किं तर्हि ब्राह्मणक्षत्रिययोरेव । एवं क्षत्रियस्य ब्राह्मणीगमने सहस्र मौण्डयं च मूत्रेणोदकस्थाने गर्दभमूत्रं ग्रहीतव्यम् । अन्ये व्याचक्षते । अन्यस्या१ण-र-दुरुपपद । २ ण-र-प्रत्याहितशब्देन । ३ ण-र-न द्विजेनेति ।
For Private And Personal Use Only
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृति: ।
नुपादानात्समानजातीय एव संवत्सरनिरोधनेन दण्डाधिक्यं यदि संवत्सरमवरुद्धं करोति ततोऽयं दण्डः | आद्यमेव तु व्याख्यानं न्याय्यम् । न च समहीनोत्तमानां कथं समदण्डत्वमिति वाच्यं । यत उक्तं " सर्वेषामेव वर्णानां दारा रक्ष्यतमाः सदा " इतिः ॥ ३७६ ॥ ब्राह्मणीं यद्यगुप्तां तु गच्छेतां वैश्यपार्थिवौ ।
वैश्यं पश्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं तु सहस्रिणम् ॥ ३७७ ॥
अगुप्ता व्याख्याता । भ्रष्टशीलानाथा च । तद्गमने वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात् । करोतिः प्रकरणाद्दण्डने वर्तते । दण्डयेदित्यर्थः । पञ्च शतान्यस्येति पञ्चशतः । बहुश्रीहिंर्मत्वर्थीयः । तथा कर्तव्यं यथा पञ्चाशतान्यस्य भवन्ति । किं यदधिकं तत्तस्यापहर्तव्यमित्यथनेति क्रमः । तथा सति यस्य पञ्च वै शतानि धनं वा न्यूनं तस्य दण्डो न कश्चिदुक्तः स्यात् कस्तर्ह्यर्थः । पञ्चशतं कुर्यादिति । दण्डाधिकारा दण्डं पञ्चशत- १० संबन्धिनं कुर्यात् । एवं सहस्रिणं क्षत्रियमिति । सहस्रमस्यास्ति दण्डो न गृहे धनम् । अङ्गसर्वस्वीति व्याख्येयं तथा कर्तव्यं यथाङ्गं सर्वस्वं च तस्य दण्डो भवति क्षत्रियस्याधिको दण्डो रक्षाधिकृतो रक्षति तत्पुनः स एवापराध्यति ॥ ३७७ ॥
उभावपि तु तावेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह ।
विद्रुतौ शूद्रवद्दण्डयौ दग्धव्यौ वा कटाग्निना ॥ ३७८ ॥
1
तावेव क्षत्रियवैश्यौ गुप्तया ब्राह्मण्या विद्रुतौ कृतमैथुनौ मैथुनप्रवृत्तावेव विप्रशूद्रवद्दण्डयौ ' गुप्ते सर्वेण हीयत' इति । दग्धव्यौ वा कटाग्निना वा शब्दो वर्धप्रकारविकल्पे वधविकल्पेन । न हि शूद्रगुप्ते वधादन्यो दण्ड आम्नातः ॥ ३७८ ॥ सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यो गुप्तां विषां बलाद्वजन् ||
For Private And Personal Use Only
७११
१५
२०
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादिच्छन्त्याः सह सङ्गतः ॥ ३७९ ॥ गुप्ता भ्रष्टाऽपि यदि केनचिद्रक्ष्यते पित्रा भ्रात्रा बन्धुभिर्वा तां हठाद्गच्छन् सहस्रं ब्राह्मणो दाप्यः । गुप्ता शीलवती चेत्प्रवासनाह्वानेनाधिके । अथापि शीलवत्यपि गुप्तशब्देनोच्यते। तथापि सहस्रमात्राद्ब्राह्मणो मुच्यते । अङ्कनप्रवासने सर्वत्र मुखीकिये परदाराभिमर्शे ॥ ३७९ ॥
I
मौण्ड्यं प्राणान्तिको दण्डो ब्राह्मणस्य विधीयते । इतरेषां तु वर्णानां दण्डः प्राणान्तको भवेत् ॥ ३८० ॥ यत्र क्षत्रियादीनां वध उक्तस्तत्र ब्राह्मणस्य मौण्ड्यं यथाऽब्राह्मणः संग्रहणात्प्राणान्तं दण्डमर्हति तथा तु पुमांसं दाहयेदिति प्राणानामन्तं गच्छति प्राणान्तं वा करोति प्राणान्तकः । “ अन्येष्वपि दृश्यते " ( व्या. सू. २|२| १०१ ) इति दण्डः । अन्ये तु प्राणान्तिक
१ ण-र-विप्रकार |
२५
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७१२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
५
दाट
इति पाठान्तरं प्राणान्ते भवः प्राणान्तिकः अध्यात्मादित्वादृञ् इतरेषां ब्राह्मणादन्येषां क्षत्रियादीनां वर्णानां प्राणान्तिक एव श्रुतं मारणादिपूर्वमेव तदनन्तरमिदमुच्यते उच्यमानं मौण्ड्यं तच्छेषतया सहस्रं दण्डो विधीयत इति मन्यन्ते । अन्यथा ब्राह्मणस्य प्राणांतदण्डविधानात्कः प्रसङ्गो ब्राह्मणस्य येनैवमुच्यते मौण्ड्यं प्राणान्तिक इति पुमांसं दाहयोदति सामान्यविधानप्रसक्तमिति चेत्तत्रैव कर्तव्यं स्यात्तथा हि स्फुटं तद्विषयत्वं प्रतीयते ॥ ३८० ॥
न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेष्वपि स्थितम् ॥ राष्ट्रादेनं बहिःकुर्यात्समग्रधनमक्षतम् ॥ ३८१ ॥
सर्वपापेष्विति प्रकरणविधौ न केवलं संग्रहणे ब्राह्मणो न हन्यते यावदन्येष्व१० प्यपराधेषु । अपिशब्दो युगपत्सर्वपापकार्यपि ब्राह्मणो न जातु कदाचिद्धन्तव्यः। किं तर्हि
तस्य पापकारिणः कर्त्तव्यं राष्ट्रादेनं विषयाब्राह्मणं बहिःकुर्यान्निर्वासयेत् समग्रधनं सर्वस्वसहितं अक्षतमक्षतशरीरं धनमप्यस्य नापहर्तव्यं । कथं तर्हि दण्डो ब्राह्मणस्य केचिदाहुनिर्वासने त्वाधीयमानं सधनं निर्वास्य धनदण्डं प्रतिषेधति । अन्ये तु समग्रं धनं हृतसर्वस्वं कृत्वा निर्वास्यत इति मन्यन्ते ॥ ३८१ ॥
न ब्राह्मणवधायानधर्मो विद्यते भुवि ॥ तस्मादस्य वधं राजा मनसाऽपि न चिन्तयेत ॥ २८२॥
पूर्वशेषोऽयमर्थवादः । न ब्राह्मणवधादन्यो बहुतरोऽधर्मो दुःखफलोऽस्ति अन्यशब्दाध्याहारेण पञ्चमी । तस्माद्धेतोरस्य ब्राह्मणस्य राजा मारणमङ्गछेदं वा मनसाऽपि नेच्छेत् ॥ ३८२ ॥
* वैश्यश्चेत्क्षत्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्रियो व्रजेत् ॥
यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां तावुभौ दण्डमर्हतः ।। ३८३ ॥ अगुप्ताया ब्राह्मण्यागमने वैश्यः पञ्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं सहस्रिणामिति । तत्र वैश्यस्य पञ्चशतो य एव परिपालयति स एव चेन्नाशयति युक्तं तस्य दण्डमहत्त्वम् ॥ ३८३ ॥
सहस्रं ब्रह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् ॥ २५ शुदायो क्षत्रियविशोः साहस्रो वै भवेद्दमः ॥ ३८४ ॥
गुप्ते क्षत्रियांवैश्ये गछन्ब्राह्मणः सहस्रं दण्ड्यः । प्रवासनाङ्कने स्थिते एव । शूद्राया गमने क्षत्रियवैश्ययोः साहस्रो दण्डः । सहस्रमेव साहस्रं स्वार्थिकोऽण् । सहस्र वा दण्डोऽस्ति साहस्रो दण्डोऽत्र पदार्थः । मत्वर्थीयोऽण् ॥ ३८४ ॥
* क्षत्रियां चैव वैश्यां च गुप्तां तु ब्राह्मणो व्रजन् ।
न सूत्रमुण्डः कर्तव्यो दाप्यस्तूत्तमसाहसम् ॥१॥ १ण-र-युक्ते।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
क्षत्रियायामगुप्तायां वैश्ये पश्चशतं दमः । ____ मूत्रेण मौण्ड्यमिच्छेत्तु क्षत्रियो दण्डमेव वा ॥ ३८५ ॥
वैश्यस्य पञ्चशतानि दण्डः । अगुप्तां च क्षत्रियां गच्छति क्षत्रियस्य स एव यदि वा मौख्यं मुण्डनमृच्छेत्प्राप्नुयाद्र्दभमूत्रेण एष एव वैश्यागमन उभयोर्दण्डः ॥ ३८५ ॥ ___ * अगुप्ते क्षत्रियावैश्ये शहां वा ब्राह्मणो व्रजन् ।
शतानि पश्च दण्डयः स्यात्सहस्रं त्वन्त्यजस्त्रियम् ॥ ३८६ ॥ ब्रामणस्य क्षत्रियाद्यगुप्तास्त्रीगमन उभयोर्दण्डः । अन्त्यजश्चण्डालश्वपचादिस्तत्र सहस्रम् । तत्रायं सहस्रपणदण्डसंग्रहः ब्राह्मणस्य चतुर्वपि वर्णेषु गुप्तागमने सहस्रं श्रोत्रियदारेषु प्रवासनाङ्कने अन्यत्र प्रवासानमेव श्रोत्रियदारेषु प्रायश्चित्तमहत्त्वादेव कल्प्यते । गुप्तागमने पश्चशतानि प्रवासनाङ्कने । यद्यप्यगुप्तापरदाराव्यपदेशो भवति विवाहसंस्कारे १० सति तथापि स्वैरिणी भर्तृस्वतामतिक्रान्ता अब्राह्मणस्य प्राणान्तो गुप्तागमने दण्डो बलात् सकामागमने साहस्रो दण्डः प्रवासनाङ्कने च गुप्तागमने वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं सहस्रिणामिति ॥ ३८६ ॥
यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक् ॥
न साहसिकदण्डनो स राजा शक्रलोकभाक् ॥ ३८७ ॥ १५ यस्य राज्ञः पुरे देशे राष्ट्रे स्तेनश्चौरो नास्ति स शक्रस्येन्द्रस्य लोकं स्थानं भजते स्वर्ग प्राप्नोति । नान्यस्त्रीगमनमन्यस्य या स्त्री भार्याऽवरुद्धा पुनर्भूर्वा स्त्रीग्रहणमभार्याया अप्यसंबन्धिन्याः प्रतिषेधार्थम् । दुष्टवाक् त्रिविधस्याकोशस्य कर्ता साहसिक उक्तः । दण्डेन हन्ति दण्डपारुण्यकृत् । शकलोकभागिति सर्वत्रानुषङ्गः । स्तेनादीनां शरीरसंग्रहशेषोऽयमर्थवादः ॥ ३८७ ॥
एतेषां निग्रहो राज्ञः पश्चानां विषये स्वके ॥
साम्राज्यकृत्सजात्येषु लोके चैव यशस्करः ॥ ३८८ ॥ साम्राज्यपरः प्राणयितास्वातन्त्र्यं सनातेषु समानयर्द्धिनो राजानः सजात्या अभिप्रेतास्तेषु मूर्द्धन्यधितिष्ठति तस्याज्ञाकराः संभवन्तीत्यर्थः । लोके च यशस्कर इत्युत्पादयन्ति । उभयत्रापि निग्रह एव कर्ता हेतुत्वात् । जनमारकोऽयं कोधन इति वदन्त्यपि २५ तु स्तुवन्ति ॥ ३८८ ॥ * शूद्रोत्पन्नांशपापीयानवं मुच्येत किल्विषात् । तेभ्यो दण्डाहृतं द्रव्यंन कोशे संप्रवेशयेत्॥१॥ अयाजिकं तु तद्राजा दद्याद्भुतकवेतनम् । यथा दण्डगतं वित्तं ब्राह्मणेभ्यस्तु लंमयेव ॥२॥ भार्यापुरोहितस्तेना ये चान्य तद्विधा द्विजाः ॥३॥
१ण-र-विप्रक्षत्रियविप्रस्त्रीरगुप्ता परिव्रजन् । २ ण-र-विना । ३ ण-र-अगुप्तागमन । ४ फ-नौ
For Private And Personal Use Only
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७१४
मेधातिथिमाध्यसमलंकृता।
[ अष्टमः
ऋत्विजं यस्त्यजेद्याज्यो याज्यं चत्विक्त्यजेद्यदि ॥
शक्तं कर्मण्यदुष्टं च तयोर्दण्डः शतं शतम् ॥ ३८९ ॥
यज्ञे कर्मकर ऋत्विग्धोतोद्गात्रादिः । यद्यपि वर्णोत्तरकालमाप्रयोगसमाप्तेस्तद्विपदेशस्तथाप्यत्र कर्मणोरितरेतरत्यागे विधिरयं किं तर्हि प्राग्वरणात् । भूतपूर्वगत्या ऋत्विग्न्यव५ हारः यः प्रयोगान्तरे वृतः स एव शक्तः प्रयोगान्तरेऽपि वरितव्यः । न केवलं पूर्ववृतस्यायमत्यांगः किं तर्हि तत्पित्रादिभिरपि । तथाहि 'पूर्वो जुष्टः स्वयंवृत' इति नारदः ।
न चायमैकपुरुषिको नियमः । किं तर्हि कुलधर्मोऽयम् । तथा च महाभारते संवर्त्तमरुत्तीयेषु प्रपंञ्चितं तेन यत्कुसाः पित्रादिमिर्ऋत्विजो वृतास्त एव वरीतव्याः। याननकाना
मप्येष एव विधिस्तैरपि ते योननीयाः । ऋत्विजं कृतात्विज्यं तत्कुलीनं वाऽन्यं यो न १० वृणीत यियक्षुरपि त्वन्यं याजकमर्थयेत् शक्तं कर्माण यज्ञे प्रयोगज्ञमदुष्टमभिशंसनाङ्ग
वैकल्यादिभिर्दोषैरयुक्तमेवीदृश एवलिंगच॑मानो यदि नाङ्गीकुर्याद्याजकत्वं अदुष्टमेभिरेव दोषैरनाकान्तं याज्यं शक्तं विद्वत्तया च तादृशे त्यागे तयोः शतं दण्डः । ऋत्विक् शतं दाप्यो याज्यं त्यजन्याज्यऋत्विजम् । न केवलमयमृत्विग्याजकधर्मः शिष्याचार्ययोरपि ।
तथाच गौतमः-(अ.१२सू.१२.१३.) “अथ याजकावृत्विगाचार्यौपतनीयसेवायां च हेयाव१५ न्यत्र हानात्पतति" इति । दातृसंप्रदानयोरपि प्रतिग्रहे केचिद्धर्ममिममिच्छन्ति ॥ ३८९ ।।
न माता न पिता न स्त्री न पुत्रस्त्यागमर्हति ।। त्यजन्नपतितानेतान्राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥ ३९० ॥
माता न त्यागमर्हति । न त्याज्या । त्यागः स्वगृहान्निष्कासनं मातृवृत्तेः सक्ताया उपकारस्योपक्रियायामुदितायामकारणे एवं पित्रादीनामपि व्याख्येयम् । संबन्धे २० साहचर्यास्त्री भार्येवाभिप्रेता । अपतितानामेषां त्यागो नास्ति । मातुस्तु " न मातापुत्र प्रति
पततीत्येक इति " शातातपः । भार्यायाश्चापि त्यागः संभोगे गृहकार्यनिषेधः । भक्तवस्त्रादिदानं तु न निषिध्यते । “ योषित्सु पतितास्वपि । वस्त्रान्नमानं देयं च वसेयुः स्वगृहन्तिके ॥” इति पठ्यते ॥ ३९० ॥
आश्रमेषु द्विजातीनां कार्ये विवदतां मिथः ।। ___ न विब्रूयान्नृपो धर्म चिकीर्षन्हितमात्मनः ॥ ३९१ ॥
वानप्रस्थादीनामरण्याश्रमवासिनामाश्रमेषु कार्य धर्म संकटरूपमयं शास्त्रार्थो नायमिति इतरेतरं विवदमानां न धर्मव्यवस्थां सहसा विब्रूयात्प्रभुतया निर्णयमन्येषामिव न कुर्यात् । कथं तर्हि ? वक्ष्यमाणेन प्रकारेण । एवमात्मने हितं कृतं भवति । शास्त्रार्थत्यागो
१फ-अन्यायः २ महाभारते १४१४।३ण-र-सक्तारस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
७१५
न भवतीत्यर्थः । गृहस्थानां चामित्वेऽपि यथोक्त एव निर्णयप्रकारः । कार्य धर्मसंशयात्मकविवादपदम् । आश्रमग्रहणाच विशिष्टविषयता व्याख्यायते ॥ ३९१॥
यथार्हमेतानभ्यर्च्य ब्राह्मणैः सह पार्थिवः ॥
सान्त्वेन प्रशमय्यादौ स्वधर्म प्रतिपादयेत् ॥ ३९२॥ यथा तत्कर्तव्यं तथेदानीमाह । यो यादृशी पूजामर्हति गुणानुरूपेण तं तथैवाभ्यर्च्य ५ ब्राह्मणैमन्त्रिपुरोहितादिभिः आचार्यसाहित्ये धर्मप्रवचने वा । तदा च ब्राह्मणाः सत्या विज्ञेयास्तैः सह स्वधर्मन्याय्यमर्थ बोधयेत् । सिद्धे महत्त्वे सभ्येम्य उपदेशः प्राधान्यार्थस्तान्पुरस्कुर्यात् । तथाहि । न राज्ञः क्रुध्यन्ति शास्त्रेण प्रीतिस्तुतिवचनैः प्रथमं प्रथममप्यव्यपनातक्रोधान्कृत्वा ततो ब्रूयात् ॥ ३९२ ॥
पातिवेश्यानुवेश्यौ च कल्याणे विंशतिद्विजे ॥
अविभोजयन्विप्रो दण्डमर्हति माषकम् ॥ ३९३ ॥ विशन्त्यस्मिन्निति वेशो निवासस्तत्प्रतिगतः प्रतिवेश्यः पृष्ठगृहामिमुखस्तत्र भवः पातिवेश्यः। प्राग्दीर्धपाठे स्वार्थिकोऽण् । एवमनुवेश्यः पृष्ठतो वसन्तौ चेन्न भोजयेत् । यदि स्वगृहमानीय कल्याणे विवाहाद्युत्सवे विंशतिमात्रा यत्र द्विजा अन्ये भोज्यन्ते तदा माषकं सुवर्ण दण्डं दाप्यो हिरण्यमित्युत्तरत्र विशेषणादिहापि विज्ञायते । अौ यदि तौ १५ प्रातिवैश्यानुवेश्यौ योग्यौ भवतो न द्विषन्तौ नात्यन्तनिर्गुणौ ॥ ३९३ ॥
श्रोत्रियाः श्रोत्रियं साधु भूतिकृत्येष्वभोजयन् ॥
तदन्नं द्विगुणं दाप्यो हिरण्यं चैव माषकम् ॥ ३९४ ॥ अप्रातिवेश्यार्थोऽयमारंभः । सब्रह्मचारिणामयं नियमः । श्रोत्रियस्तादृशमेव । श्रोत्रियं गुणवन्तं भूतिकृत्येषु भूतिर्विभवस्तन्निमित्तेषु कार्येषु विभवे धनसंपत्तौ सत्यां यानि २० क्रियन्ते गोष्ठीभोजनादीनि । अथवा भूतिग्रहणं कृत्यविशेषणं । भूतिमन्ति यानि कृत्यानि प्राचुर्येण प्रभूतया विवाहादीनि क्रियन्ते यत्र विंशतेरधिकनरा भोज्यन्ते तादृशेषत्सवेषु अभोजयंस्तदर्थमन्नं भूतिकृत्येषु भोक्तव्यं तावद्विगुणं तस्मै दापयेद्राज्ञे वा उभयं हिरण्यं माषको वा ॥ ३९४ ॥
अन्धो जडः पीठसी सप्तत्या स्थविरश्च यः ॥
श्रोत्रियेषूपकुर्वश्च न दाप्याः केनचित्करम् ॥ ३९५ ॥
सप्तत्या स्थविरः प्रकृत्या विरूप इतिवत्तृतीया । सप्ततिर्वर्षाणि यस्य जातस्य स एवमुच्यते । श्रोत्रियेषु वेदाध्यायिषूपकुर्वन्पादशुश्रूषदिना कारुकर्मणा वा एतेन कर्मवत्कारुशिल्पिनो मासिमासत्यिादि दाप्याः । क्षीणकोशेनापि दातव्या इति केनचिद्रहणम् ॥ ३९५ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७१६
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
श्रोत्रियं व्याधितार्त्ती च बालवृद्धावकिंचनम् || महाकुलीनमार्ये च राजा संपूजयेत्सदा ॥ ३९६ ॥ संपूजनमनुग्रहः । अनेकार्थत्वाद्धातूनां न हि बालादीनामन्या पूजोपपद्यते । श्रोत्रियोऽत्र ब्राह्मण एवेति स्मरन्ति । आर्त्तः प्रियवियोगादिना । अकिंचनो दुर्गतः । महा१ कुलीनः ख्यातिधनविद्याशौर्यादिगुणे कुले जातो महाकुलीनः । आर्य ऋजुप्रकृतिरवक्रः । एतेषां दानमानादिभिरनुग्रहः कर्तव्यः । केचिदकिंचन महाकुलीनविशेषणं व्याचक्षते ॥ ३९६ ॥ शाल्मलीफलके श्लक्ष्णे नेनिज्यानेजकः शनैः ||
|
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५
न च वासांसि वासोभिर्निईरेन्न च वासयेत् ॥ ३९७ ॥
शाल्मली नाम वृक्षस्तद्विकारे फलके । स हि प्रकृत्यैव दृढो भवति । न च वाससो१० ऽपि पातैरवयवा अस्य च्यवन्ते । ते हि च्युता वासः पाटयेयुः । न चायं जातिनियमो दृष्टो येनान्यदपि यत्काष्ठमेवंस्वभावं तत्फलके न दोषः । श्लक्ष्णेऽपरुषे च वासांस्यन्यदीयान्यन्यदीयैर्वासोभिर्न निर्हरेत् । बद्धोपरिवेष्टय तीर्थे प्रक्षालयितुं न नयेत् । बन्धनाद्वाससां विनाशो माऽभूत् । अधिकं हि तानि पीडितानि भवन्ति । न च वासयेत् अन्यदीयानि वासांस्यन्यस्मै प्रयच्छन्वसनार्थे न दद्यात् । एतद्धि वासनं वस्तेऽपरस्तं - १५ रजको वासयति अश्रुतत्वाद्दण्डस्य प्रकृतमाषकयोजना कर्तव्या ॥ ३९७ ॥ तन्तुवायो दशपलं दद्यादेकपलाधिकम् ||
[ अष्टमः
अतोऽन्यथा वर्तमानो दाप्यो द्वादशकं दमम् ॥ ३९८ ॥
तन्तून्वयति तन्तुवायः कुविन्दः । शाकटकादेः पटस्य कर्ता । स सूत्रपा दश गृहीत्वा शाटकं यं नैकपलाधिकं वस्त्रं दद्यात् । अनया वृद्ध्या सर्व दद्यात् । स्थूल१० सूक्ष्मादिवाससांरोमवतां च कल्पना कर्तव्या । अन्यथा द्वादशपणो दण्डः । वृद्धिदानेऽयं दण्डेो मूलच्छेदे तु सूत्राणि गणोक्तः । एवं विंशतिपलं यदि न ददाति वृद्धिं द्विगुणो दण्डः । एवं करूपना कार्या । त्रिगुणश्चतुर्गुण इत्यादि । अन्ये तु दण्डं राजभागमित्याहुः || ३९८ ||
शुल्कस्थानेषु कुशलाः सर्वपण्यविचक्षणाः ॥
कुर्युरधे यथापण्यं ततो विंशं नृपो हरेत् ।। ३९९ ।।
येषु प्रदेशेषु शुल्कमादीयते तानि शुल्कस्थानानि च राजभिर्वणिग्भिः स्वप्रतिंदेशनियतानि कल्पितानि । येषु स्थानेषु ये कुशलाः शौक्तिकाः ये धूर्तेर्न च शक्यन्ते वंचयितुं तथा सर्वेषां पण्यानामागमक्रयविक्रयसारसादिविधिज्ञा विचक्षणास्तैर्भाण्डस्यागतस्यान्यदेशान्तरानीयमानस्य वाऽर्घं कुर्युस्ततो विंशतिभागं राजा गृह्णीयात् । किंपुनर३० करणेनैतावदेव वक्तव्यं पण्यानां विंशतिभागमिति । सत्यम् । यदा स्वरूपेण द्रव्यं राजा न
For Private And Personal Use Only
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
७१७
गृह्णाति स्वरूपकान्युपयुज्यन्ते साटकादीनि विंशतिविंशतिभागः प्राविंशतेर्न पाटनमन्तरेणोपपद्यत इत्येवमर्थमर्घकरणमविक्रेयाणामात्मोपयोगिनां नास्ति शुल्क इति ज्ञापितुम् । यथापण्य एव कालानुरूप्येण न सर्वपण्यं सर्वदा विक्रियत एकरूपेणार्पण अतो देशकालापेक्षया पण्यानामर्घव्यवस्था न नियतोऽर्घ इति ॥ ३९९ ॥
राज्ञा प्रख्यातभाण्डानि प्रतिषिद्धानि यानि च ॥
तानि निहेरतो लोभात्सर्वहारं हरेन्नृपः ॥ ४०० ॥ राज्ञः संबन्धितया प्रख्यातानि यानि भाण्डानि राजोपयोगितया यथा हस्तिनः काश्मीरेषु कुंकुमप्रायेषु पट्टोर्णादीनि प्रतीच्येष्वश्वा दाक्षिणात्येषु मणिमुक्तादीनि यद्यस्य राज्ञो विषये सुलभमन्यत्र दुर्लमं तत्र तस्य प्रक्षालनं भवति । तेन हि राजान इतरेतरं संदधते । प्रतिषिद्धानि यानि राज्ञा मदीयादेशान्नैतदन्यत्र नेयं अत्रैव वा विक्रेयं यथा १० दुर्भिक्षे धान्यमित्येवमादीनि । लोभान्निर्हरतो देशान्तरनयतो विक्रीणानस्य वा सर्वहारं हरेत्सर्वहरणं सर्वहारः । अयं धनलोभान्नयतो दण्डः । रानान्तरोपायनार्थ त्वधिकतरः शारीरोऽपि दुर्गावरोधादिः ॥ ४०० ॥
शुल्कस्थानं परिहरन्नकाले क्रयविक्रयी॥
मिथ्यावादी च संख्याने दाप्योऽष्टगुणमत्ययम् ॥ ४०१॥ १५ क्रयविक्रयी वाणिज्य उच्यते । शुल्कस्थानं परिहरनुत्पथेन गच्छन्नकाले वा रात्रौ शुल्काध्यक्षेषु गतेषु संख्याने मिथ्यावादी न्यूनं कथयति गणनायाम् । उपलक्षणं चैतत्संख्यानं तेन प्रच्छादनेऽप्येष एव विधिः । दाप्योऽष्टगुणमत्ययं दण्डो यावदपढ़ते तावदष्टगुणं यावान्वा तस्यापद्भुतस्योचितः शुल्कस्तमष्टगुणं दाप्यः । आद्यमेव युक्तम् । अत्ययशब्दो हि तत्र समंजसः तद्धेतुत्वाव्ये । अन्ये त्वकाले क्रयविक्रय इति २० संबन्धं कुर्वन्ति । अकालश्चागृहीते शुल्के रहसि वा प्रतिषेधोऽयम् ॥ ४०१ ॥
आगमं निर्गमं स्थानं तथा वृद्धिक्षयावुभौ ॥
विचार्य सर्वपण्यानां कारयेत्क्रयविक्रयौ ॥ ४०२ ॥ आपणभूमौ ये विक्रेतारस्ते न स्वेच्छया मूल्यं कर्तुं लभेरन्नापि राजा कोणीयात् स्वरुचिकृतेन मूल्येन । कथं तह दमिदं निरूप्य आगमं किं प्रत्यागच्छति देशान्तरादुत न २५ तथ्यतो दूरादागच्छति । एवं निर्गमस्थाने किं संप्रत्येव विक्रियत उत तिष्ठति । संप्रति निष्कामतो द्रव्यस्य स्वल्पोऽपि लाभो महाफलस्तदुत्थितेन मूल्येन द्रव्यान्तराविषयेण पुनर्लाभो स्थानात् वृद्धिक्षयौ कियत्यस्य वृद्धिस्तिष्ठति कीदृशो वा क्षय इत्येतत्सर्व परीक्ष्य स्वदेशे क्रयविक्रयौ कारयेत् । यथा न वणिनां पीडा भवति नापि केतृणां तथाऽर्घ व्यवस्थापयेत् ॥ ४०२॥
पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे पक्षे पक्षेऽथवा गते ॥ कुर्वीत चैषां प्रत्यक्षमर्घसंस्थापनं नृपः॥ ४०३ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
७१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ अष्टमः
आगमनिर्गमनादेर्द्रव्यस्यानित्यत्वादुपचयापचयावर्धस्यानेकरूपौ । ततोऽर्घसंस्था - पनं पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे प्रत्यक्षीकार्य न सकृत्कृतं मन्तव्यं नापि वणिजो विश्वसितव्याः । किंतार्ह स्वयं प्रतिजागरणीयं । यद्दद्द्रव्यं चिरेण निष्क्रामति तत्र पक्षेऽर्घगवेषणमन्यत्र पाञ्चरात्रिकम् ॥ ४०३ ॥
तुलामानं प्रतीमानं सर्व च स्यात्सुलक्षितम् ||
षट्सु षट्सु च मासेषु पुनरेव परीक्षयेत् ॥ ४०४ ॥ तुलाप्रसिद्धमानं प्रस्थो द्रोण इत्यादि । प्रतीमानं सुवर्णादीनां परिच्छेदार्थं यत्क्रियते सर्वतोभागे तत्सुलक्षितं राजचिन्हैरङ्कितं कार्यम् । स्वयं प्रत्यक्षेण परिच्छिद्य स्त्रमुद्रया परीक्षयेत् षट्सु षट्सु मासेषु पुनः परीक्षां कारयेदाप्तैरधिकारिभिर्यथा १० न विचालयन्ति केचित् ॥ ४०४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पण यानं तरे दाप्यं पौरुषोऽर्धपणं तरे ॥
पादं पशुच योषिच्च पादार्धं रिक्तकः पुमान् ॥ ४०५ ॥
नदीतीरे यानं गन्त्रीशकटादि तरेण पादं दाप्यम् । भाण्डपूर्णानामुत्तरत्रोपदेशा - द्विक्तभाण्डानां यानानां यानद्रव्यानयनार्थमुत्तार्यमाणानामयं राजभागः । पौरुषवाह्ये १५ भारो द्रव्यानयनार्थमानीयमानोऽर्धपणं दाप्यः । पशुर्गोमहिष्यादिः पादं स्त्रीचरिक्तको न किंचिद्यो गृहीतवान्भारं स पुमान्पादार्धं दाप्यः । रिक्तस्य पुंसो नदीलङ्घनसामर्थ्यासंभावनया लाघवादल्पमादानं । स्त्री अशक्तत्वात्स्वयं तरेण बहु दाप्यते तरे तरनिमित्तम् ॥ ४०५ ॥
भाण्डपूर्णानि यानानि तार्थ दाप्यानि सारतः ॥
रिक्तभाण्डानि यत्किचित्पुमांसश्चापरिच्छदाः || ४०६ ॥
भाण्डं द्रव्यं वस्त्रत्रीह्यादि तेन पूर्णानि यानानि सारतस्तायै तारार्थ दाप्यानि । यदि महार्घं वस्त्रादि तत्र बह्वारोपितं तदा बहु दाप्यानि अथ व्रीह्यादिना नातिचारेण तदालम् | एवं नद्याः सुतरदुस्तरत्वेन कल्पना कर्तव्या । रिक्तभाण्डानि यानानि यत्किचित्पणपादानि। भाण्डशब्दोऽत्र धनवचनः । ये च परिच्छदाकोशतोऽपरिच्छेदास्ते न पादार्धमपि तु २५ यत्किचित्ततोऽधिकं न्यूनं वा अत्र न शक्यो नियमोऽतः कल्पनैव शास्त्रार्थः ॥ ४०६ ॥ दीर्घाध्वनि यथादेशं यथाकालं तरो भवेत् ॥
नदीतीरेषु तद्विद्यात्समुद्रे नास्ति लक्षणम् ॥ ४०७ ॥
पारावारोत्तारणे पूर्वे दानम् । अयं नावा ग्रामान्तरगमने । दीर्घाध्वनि योजनादिपरिमाणेनागन्तव्ये । यथादेशं यस्मिन्देशे यत्तरिदानं नाविकैः स्थापितं तदेव । यथाकालं ३० कालो वर्षादि बहूदकस्तत्रान्यन्मूलम् । स्वल्पोदकायां सरिति चिरेण ग्रामप्राप्तौ नाविकानामधिकतरायासवतामधिकमूल्यं तरमूल्ये कारणे कार्यशब्दस्तरे भवेदिति यावद्यावद्दीर्घो देशस्तावत्तरपण वर्धते । एतच्च नदीतीरेषु विद्यात् । समुद्रे सागरे नास्ति तरलक्षणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
न शक्यते लक्षयितुं कति योजनानि नौयूंढा येन तदनुसारेण मूल्यं कल्पन्ते । नदनदीषु शक्यते ज्ञातुमयं पन्था योजनमात्रो द्वियोजन इति । तत्र हि तत्र ग्रामाः परिमाणचिन्हें तत्रैकयोजनेऽध्वनि यन्मूल्यं द्विगुणं तद्वियोजने । समुद्रे तु बहुवाह्या नौ न च सुष्टु शक्यते योजनादिपरिच्छेदः कर्तुम् । अत एवोक्तं समुद्रे नास्ति लक्षणमिति ॥ ४०७ ॥
गर्भिणी तु द्विमासादिस्तथा प्रव्रजितो मुनिः॥
ब्राह्मणालिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्तारिकं तरे ॥ ४०८॥ द्वाभ्यां मासाम्यामृतुदर्शनस्य व्यक्तगर्भा स्त्री भवति तस्या अनुग्राह्यत्वात्तरपणो न प्रायः । प्रव्रजितश्चतुर्थाश्रमी मुनिस्तापसः । ब्राह्मणालिङ्गिनो ब्रह्मचारिणो ब्राह्मणग्रहणं विशेषणम् । तेन बाह्यप्रव्रज्यालिङ्गधारिणां नैष विधिः । तरप्रयोजनं तारिकं पणादि तरनिमित्तं न दाप्याः । वृत्तानुरोधात्तारिकमिति सिद्धे तरग्रहणम् ॥ १०८॥
यन्नावि किंचिद्दाशानां विशीर्येतापराधतः ॥
तहाशैरेव दातव्यं समागम्य स्वतोंऽशतः॥ ४०९ ॥ नाव्यारोपितभाण्डं तरणिकायां यदि दाशानां नाविकानामपराधादावर्तमानजलेन प्रदेशेन नयतां वा तत्स्थानं ज्ञात्वा दृढबन्धनजलप्रवेशमकर्वतां वध्यादिनहनीभिरयोमयीभिश्चर्मवन्धैः सूत्रबन्धैर्वा शिथिलीकृतवातां यदि भाण्डं विशीर्येत विनाश्येत १५ तदा तैरेव दातव्यं स्वतोऽशतः स्वराजान्नभागाद्भाण्डस्वामिने समागम्य यावन्तो नाव्यारूडा दाशाः ॥ ४०९॥
एष नौयायिनामुक्तो व्यवहारस्य निर्णयः।
दाशापराधतस्तोये दौवके नास्ति निग्रहः ॥ ४१० ॥ नौभिर्यान्ति तच्छीला नौयायिनस्तेषामेष विधिरुक्तो यथा दाशापराधादत्त- २० भ्रष्टमुदके तद्दबुर्दैविके दोष उत्पाते वातादिना नौभङ्गे नास्ति नाविकानां द्रव्यनाशे निग्रहः । एष स्थले भाण्डवाहकानां मारिकाणां वा न्यायः यद्यप्रमादेन प्रक्रामति भारिको गहीतदण्डावलंबनो दृढवन्धोपरिभागोकस्मादृष्ट्या पथि कर्दमीकृते पतितस्य भाण्डं नश्येन्न भारिकस्य दोषः स्यात् ॥ ४१० ॥
वाणिज्यं कारयेद्वैश्यं कुसीदं कृषिमेव च ॥
पशूनां रक्षणं चैव दास्यं शुद्ध द्विजन्मनाम् ॥ ४११ ॥ इह केचिन्याचक्षते । अनिच्छन्तावपि वैश्यशूद्रौ बलादेव तानि कर्माणि कारयितव्यौ यत एतयोः स्वधर्मोऽयम् । सत्यपि दृष्टार्थत्वेऽदृष्टार्थता विद्यते नियमविधित्वात् । एवं च सति ब्राह्मणोऽपि हठात्प्रतिग्राहयितव्य इत्यापतति पक्ष एव दोषत्वेनायमुक्त इति चेदत्राप्येष एव पक्षस्तयुक्तम् । सत्यां धर्मार्थितायां शास्त्रतो नियमः । न तु विधिबन्धनैव ३० प्रवृत्तिर्यत्र स्वयं प्रयोजकमस्ति तत्र विधिः प्रयोक्तृत्वं नियमांशे तु विधेापारः । स चेदीदृशो नियमः । वैश्यमेव कारयेद्वाणिज्यमन्यं कुर्वाणमसत्यामापदि दण्डयेत् । एवं ब्राह्मण
२५
For Private And Personal Use Only
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७२०
[ अष्टमः
मेव प्रतिग्रहं तथा च प्रतिग्रहसमर्थोऽपि संतोषपरश्च स्यादित्यापद्यते । यदपि श्रूयते - निच्छतावपीति सोऽर्थवादः । शूद्रमेव दास्यमित्येवं सर्वत्र नियमरूपता द्रष्टव्या ॥ ४११ ॥ क्षत्रियं चैव वैश्यं च ब्राह्मणो वृत्तिकर्शितौ ॥ विभृयादानृशंस्येन स्वानि कर्माणि कारयन् ॥ ४९२ ॥
ब्राह्मणस्य च हत्या कर्शितौ ब्राह्मणो विभ्रयाद्भक्तदानादिना क्षत्रियवैश्ययोर्भरणं कुर्यादानृशंस्येनानुकम्पया स्वानि कर्माणि कारयेत् । ब्राह्मणस्य यानि स्वानि समित्कुशोदकुंभाहरणादीनि अथवा क्षत्रियवैश्ययोर्यानि स्वानि क्षत्रियो ग्रामरक्षादौ नियोक्तव्यो वैश्यः स्वकृषिपशुपाल्यादौ महाधनो यो ब्राह्मणो महापरिषच्च सामर्थ्यात्तस्यैष १० विधिः । स्वानि कर्माणीति वचनात् दास्यं कारयितव्यो गर्हितोच्छिष्टमार्जनादि ॥ ४११ ॥ दास्यं तु कारयँलाभाद्राह्मणः संस्कृताद्विजान् ।।
अनिच्छतः प्राभवत्याद्राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥ ४१२ ॥
२०
www. kobatirth.org
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
संस्कृता उपनीता । यद्यपि द्विजग्रहणादेवैत लभ्यते तथापि त्रैवर्णिक जात्युपलक्षणार्थ
न विज्ञायीति यो ब्राह्मणः समानजातीयान्दास्यं पादधावनोच्छिष्टावकरणं संमार्जना१५ दिकं रूपमनिच्छतः प्रभवतो वाचः प्राभवत्यं प्रभुत्वं शक्यतिशययोगतो बलादिना यः कारयति स षट्शतानि दण्ड्यः । लोभादेतद्वेषादिभिस्त्वधिको दण्ड्यः । शत्रन्तस्य भवतेर्भावप्रत्यये प्राभवत्यादिति रूपं प्रभुत्वेनेति वचनाद्गुरोर्न दोष: । अनिच्छत इति वचनादिच्छतामन्यो दण्डः || ४१३ ॥
३०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शूद्रं तु कारयेद्दास्यं क्रीतमक्रीतमेव वा ॥
दास्यायैव हि सृष्टोऽसौ ब्राह्मणस्य स्वयंभुवा || ४१४ || क्रीतमक्रीतं भक्ताद्युपनतं वक्ष्यमाणस्य विधेरनुवादोऽयं । दास्या यैवेत्यर्थवादः॥ ४१४ ॥ न स्वामिना निसृष्टोऽपि शूद्रो दास्याद्विमुच्यते ॥ निसर्गजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति ।। ४१५ ॥
यमाश्रितः सप्तभिः दाशयोनिभिस्तेन निसृष्टोऽपि । दास्यायैवेत्यर्थवादः । न स्वामिना निसृष्टोऽपि किंतु निसर्गजं सहजं जातिसहभाविकं । तस्माच्छूद्रो दास्यमपोइत्यपनयति यथा शूद्रजातिर्न तस्यापनेतुं शक्यैवं दास्यमपि । अर्थवादोऽयं । यतो वक्ष्यति निमित्तविशेषे शूद्रस्य वा दास्यान्मोक्षः ॥ ४१५ ॥
ध्वजात्हृतो भक्तदासो गृहजः क्रीतदत्रिम ||
पैत्रिको दण्डदासश्च सप्तैते दासयोनयः || ४१६ ॥
ध्वज ग्रहणं वाहनोपलक्षणार्थं । ध्वजिनी सेनोच्यते । तत आत्हृतः । संग्रामे जितः सन्दासीकृतः । किंपुनरिदं क्षत्रियस्य वचनम् । युद्धे जितः क्षत्रियो दासीभवति । नेति । शूद्रस्यैव प्रकृतत्वात् । " दास्यायैव हि सृष्टोऽसौ " इति स्वामिनं जित्वा
ब्रूमः
अध्याय ५ श्लो, २२-४३ !
For Private And Personal Use Only
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
७२१
तदीयो दास आत्दृतः । आहतुर्दास्यं प्रतिपद्यते । ननु शूद्रस्य विशेषेणैव दास्यमुक्तं "निसर्गनं तत्तस्य" इति नैव । तथा सत्यव्यवस्था स्यात्कस्यासौ दास इति न विज्ञायते । सर्वे हि त्रैवर्णिकास्तस्य दासाः पूर्वापरनरवतश्चानियमोऽविधित्वात् । तस्य तु न ते सर्व एवोत्तरे परिचरेयुरिति क्षत्रियादीनामपि दास्यमस्ति तदसत् । अन्यदास्यमन्या परिचर्या । निकृष्टकर्मकारित्वमप्यज्ञातस्य दास्यं । सर्वस्याप्रेषितस्याप्रतिबन्धः । परिचर्या तु शरीर- ५ संवाहनमर्थदारादिना । नारदेन चैतत्प्रपञ्चितं । भक्तलाभार्थ दास्यं प्रतिपन्नो भक्तदासः। गृहे जातो गृहजो दास्यामुत्पन्नो गर्भदासः । क्रीतो मूल्येन स्वामिनः सकाशात् । दत्रिमः प्रीत्याऽदृष्टार्थ वा दत्तः । क्रमागतः पैत्रिकः । अथ गृहनस्यास्य च को विशेषो गृहजस्तदीयायामेव दास्यां जात इतरस्तु क्रमागतः । दण्डदासो राज्ञे दण्ड दातुमशक्तो दासीक्रियते । " कर्मणाऽपि समं कुयोत्" इत्यवर्णस्यापि दास्यमिच्छन्ति १० तयुक्तं । अन्यद्दास्यमन्यच्च तत्कर्मकारित्वं । न चायं दण्डो येनान्तर्भवेत् । न च दासयोनिपुरुषधारणमुक्तं केवलं कर्मणापीति । तथा दासकर्माऽप्यस्ति । ननु च धर्मोपनतोऽपि शद्रो दास इष्यते । तत्र कथं सप्त दासयोनयः । नैष दोषः । न तस्योत्पत्तिकं दासत्वमिच्छाधीनत्वाद्धर्मार्थिनो न हि तस्य दानाधानक्रिया युज्यन्ते क्रीतगृहनादिदाप्तवत् । एवं युक्तं यथायथा हि सद्वृत्तमिति तेनैवं ब्रुवतैतत्प्रदर्शितं भवति । न तस्य नित्यं दास्यं १५ किं तर्हि फलविशेषार्थिनः ततश्चानिच्छतो दास्यमस्ति । अतो यदि शद्रो विद्यमानधनं स्वातन्त्र्येण जीवेद्राह्मणाधनपाश्रितो ने जातु दुप्येत् ॥ ४१६ ॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः ॥
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥ ४१७॥ एते त्रयोऽनितधना अप्यधनाः स्वामिनो धनं यत्किचित्ते धनमर्जयन्ति । २० तद्धनं तस्य स्वं यस्य ते सत्वमापन्नाः । भार्याधनं भर्तुः पितुः पुत्रस्य स्वामिनो दासस्य । ननु च यद्येते निर्धनाः कथमेषां कर्मभिरधिकारस्तत्रेदं नोपपद्यते । पुत्रौ चेदाहिताग्नी स्यातां येभ्यः पिता दद्यात्तेभ्यः पुत्र इति । दम्पत्योरपि सहजधर्मश्चरितव्यः । “धर्मे चार्थे च कामे च नातिचरितव्या त्वयति"। यदि च निर्धनः कोऽन्यार्थेऽनति चारः। शद्रस्यापि पाकयज्ञैः स्वयं यजेतेति निर्धनत्वे विरुध्यते । स्वच्छन्दशूद्रविषयत्वेन विरोधो न भवेत् । २६ अस्ति तावदासानां स्वधने स्वाम्यं यदा स्वधनमिति व्यपदिश्यते न ह्यसति संबन्धे व्यपदेशः । अर्जनं च स्वत्वं नापादयतीति विप्रतिषिद्धं तस्माद्विरुद्धमिदं यत्ते समधिगच्छन्ति । न तत्तेषां स्वामिनि यथाकश्चिद्व्याद्यस्या अहं पुत्रः सा मम जननीति तागेतत् । असति वा स्त्रीणां स्वाम्ये पत्न्यवानगमनं क्रियते "पत्नी वै पारिणह्यस्येश" इत्यादि श्रुतयो निरालम्बनाः स्युः । अत्रोच्यते । पारतन्त्र्यविधानमेतत् । असत्यां भर्तुरनुज्ञायां ३०
१ अ. ५ श्लो. २२-४३ । २ फ-तत्वेन । ९१-९२
For Private And Personal Use Only
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७२२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता.
[ अष्टमः
१० पास
न स्त्रीमिः स्वातन्त्र्येण यत्रक्वचिद्धनं विनियोक्तव्यं । एवं पुत्रदास्योरपि द्रष्टव्यम् । अन्ये तु मन्यन्ते भार्यापुत्रग्रहणदासाथै तस्य चैतद्वचनमुत्तरार्थ आपदि तासां धनग्रहणेन विचिकित्सितव्यं भर्तुरेव हि तत्स्वम् ॥ ४ १७ ॥
विस्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद्रव्योपादानमाचरेत् ॥
न हि तस्यास्ति किंचित्स्वं भर्तृहार्यधनो हि सः॥ ४१८ ॥
तथा च कश्चिदाह धर्मोपगतशूद्रविषयमिदं तदुक्तं विशेषे प्रमाणाभावात्तस्मात्सर्वस्य दासः शूद्रस्तस्यैव प्रतिग्राह्यत्वमुच्यते। विस्रब्धं निःशकं शूद्रधनं कथं प्रतिगृह्णीयात्प्रतिषिद्धं हि तदित्येषा शङ्का कर्तव्या । यतो न तस्य किंचिदर्थो यस्य निचयः स्यादित्युक्तं भवति स्वामी न ह्रियते धनस्य एतदेवार्जने तस्य प्रयोजनं स्वामी हीयतेऽतो विश्रब्धं द्रव्योपादानद्रव्यग्रहणं कुर्यात्तेनोपनीयमानमपि स्वगृहस्थमिव विनियुञ्जीत । सति प्रयोजन एतद्युक्तं भवति । अविद्यमानधनस्य दासाच्छूद्रात्प्रतिगृह्णतो न दोषः ॥ ४ १८ ॥
वैश्यशनौ प्रयत्नेन स्वानि कर्माणि कारयेत् ॥ तौ हि च्युतौ स्वकर्मम्यः क्षोभयेतामिदं जगत् ॥ ४१९ ॥
कर्म व्यतिक्रामन्तः क्षोभयेयुराकुलीकुर्युर्नगदतस्ते प्रयत्नेन स्वकर्मभ्यश्चावयेदनल्प १५ एवातिक्रामे भूयसा दण्डेन योजनीया वैश्या अपि बन्धनं नास्त्यपि धनशक्यः स्वधर्मः ॥ ४१९ ॥
अहन्यहन्यवेक्षेत कर्मान्तान्वाहनानि च ॥ आयव्ययौ च नियतावाकरान्कोशमेव च ॥ ४२० ॥
राजधर्माणामनुसन्धानार्थ कर्मान्ताः कृषिशुल्कस्थानादपवाहनम् । हस्त्याद्याय२० व्ययमिदमस्य प्रविष्टमिदं निर्यातमित्येव सततं गवेषणीयं । आकरा धातवः सुवर्णाद्युत्पादे भवन्ति भूमयः । कोशो द्रव्यनिश्चलस्थानम् ॥ ४२० ॥
एवं सानिमात्राजा व्यवहारान्समापयन् ॥ व्यपोह्य किल्विषं सर्व प्राप्नोति परमां गतिम् ॥ ४२१ ॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुपोक्तायां संहितायां २५ राजधर्मे व्यवहारनिर्णये सामान्यव्यवहारो नाम अष्टमोऽध्यायः॥८॥
उक्तेन प्रकारेण व्यवहारानृणादीन्समापयन्निर्णयावसानं कुर्वन्यत्किञ्चित्तत्सर्वमविज्ञातदोषं तत्सर्वं व्यपोह्यापनुद्य पापं परमां गतिमभिप्रेतां स्वर्गापवर्गभूमिं प्रामोति लभते ॥ ४२१ ॥
इति भट्टमेधातिथिस्वामिते मनुभाष्येऽष्टमोध्यायः ॥
For Private And Personal Use Only
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
५२२ अ..
नवमोऽध्यायः॥ पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्ये वर्त्मनि तिष्ठतोः ।
संयोगे विप्रयोगे च धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् ॥ १॥ स्त्रीसंग्रहणानंतरं विवादपदनिर्देशः "स्त्रीपुंधर्मो विभागश्चेति " तदिदानीमुच्यते । अत्यन्त + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ग्रुपमृष्टेन भत्रों ६ कथंचिदपि बाध्यमानया तेन सह राजनि विवदितव्यमिति + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + विध एव न्यायानुवर्तिनि न द्वेषमत्सरादिमतिभार्यायां तथा च विशील + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ति तथाविधस्य पत्युरुपचर्योक्ता न भार्या प्रति प्रभुत्वं उपचारश्च भृत्यच्छुश्रूषापादसंवाहनादि + + + + + + + + + + स्त्रीपुरुषशब्दौ च यद्यपि लिङ्गाविशेषावच्छिन्नमनुष्य- १० जातिवचनौ तथापीह सम्बन्धिनि जायापत्या + + + + + + + + + " अस्वतन्त्राः त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशमिति" (श्लो. २) स्वग्रहणेन संबन्धितां लक्षयति वर्तमानप्रतिज्ञावचन + प्रयोजन + + + + + + भर्तुः स्त्रियाश्च जायायाः संयोग एकत्र संबंधिनिधाने तथा विप्रयोगे प्रवासप्रायेण + + + + + धर्मे या वृत्तिः प्रसाधनं शरीररक्षा हि + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + १५ + + + तान्वक्ष्यामि शाश्वतग्रहणश्रुतिः । धम्र्ये वर्मनि तिष्ठतोरनुवादोऽयं न्याय्यः । धर्मशास्त्राचारनिरूढो मार्गः ॥ १ ॥
अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम् ॥ विषयेषु च सज्जन्त्यः संस्थाप्या आत्मनो वशे ॥२॥ स्वेच्छया स्त्रीणां धर्मार्थकामेषु व्यवहाँ न देयं । यत्किंचन धनं धर्मादौ विनि- २० युज्यते तत्र यथावयः स्वपुरुषाः पत्यादयोऽनुज्ञापनीयाः । स्वपुरुषारक्षाधिगताः " पिता रक्षती " त्यादिनिर्दिष्टाः । विषयेषु हि गीतादिप्वन्यतः प्रसङ्गं कुर्वन्त्य आत्मनो वशे स्थाप्यास्ततो निवारणीयाः । यद्यप्यस्वतन्त्रा इत्यनेनैव सर्वक्रियाविषयास्वातन्त्र्यनिवृत्तिरुपदिष्टा भवति तथापि पुनर्विषयव्यावृत्तिरुपदिष्टा भवति वचनं यत्नतः परिहारार्थ माविज्ञायी। यत्नेभ्य एव परपुरुषसंपर्कादिभ्यो निवारणीयाः। गृहावस्थितास्तु मद्यपानादि- २६ सक्ता न दुष्यन्ति । चशब्देन तावदयं धर्मः पुरुषाणामुक्तः । स्वातन्त्र्यं स्त्रीणां तावन्न देयम् अर्थात्तु ताभिरपि स्वतन्त्राभिर्न भवितव्यमित्युक्तं भवति । एवं च
For Private And Personal Use Only
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२२ ड.
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता
[नवमः
यादृशं भजते हि स्त्री सुतं मूते तथाविधम् । तस्मात्मजाविशुद्धयर्य स्त्रियं रक्षेत्प्रयत्नतः ॥९॥
"स्तां प्रसूतिमिति" ( श्लो. ७ ) यदुक्तं तद्दर्शयति । न चैवं मन्तव्यं यादृश द्वितीयं पुरुष सेवेत सुतं सूते पुत्रं जनयति तथाविधनातीयं नापि गुणसादृश्यमभिप्रेतं यतः शूद्रादिजातस्य चण्डालादिजातिं च + + मानजातीयजातस्यापि नैव तज्जातीयत्वं " पत्नीप्वक्षनयोनिष्विति" वचनात् गुणसादृश्येऽपि विशीलदरिद्रपतिकाया उत्कृ + + नमनुज्ञातं स्यात् । यदा त्वयमर्थवादस्तदा यादृशं तथाविधमित्यकुलानुरूपमिति नीयते ॥९॥
न कश्चिद्योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् ।। एतैरुपाययोगैस्तु शक्यास्ताः परिरक्षितुम् ॥ १० ॥
वक्ष्यमाणोपायप्रशंसार्थः श्लोकः । प्रसह्य बलेनावष्टभ्य शुद्धान्नावरोधादिना परपुरुषाधिध्यानादिना न शक्या रक्षितुं । किंत्वेतैरुपाययोगैः शक्याः । योगाः प्रयोगा उपायैः प्रयुज्यमानैरित्यर्थः ॥ १० ॥
अर्थस्य सङ्ग्रहे चैनां व्यये चैव नियोजयेत् । शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च पारिणाह्यस्य चेक्षणे ॥ ११ ॥
अर्थो धनं । तस्य संग्रहः संख्यादिना परिच्छिद्य रक्षार्थ वेश्मनि निधान रज्ज्वायसबन्धादिना संयम्य स्थापनं मुद्राङ्कमित्येवमादि । व्ययो विसर्गस्तस्यैव इदमेतावद्भतार्थमिदं च सूपार्थमेतावच्छाकार्थमिति । शौचं दर्विपिठरादिशुद्धिभूमिलेपनादिश्च । धर्म आचमनोदकतर्पणादिदानं स्त्रीवासगृहकादौ बलिकुसुमविकारैर्देवार्चन अन्नपक्तिः प्रसिद्धा । पारिणाह्यं यस्यासंदीखटादि तत्प्रत्यवेक्षणे नियोक्तव्या ॥ ११ ॥
अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः । आत्मानमात्मना यास्तु रक्षेयुस्ताः सुरक्षिताः ॥ १२ ॥
आप्तं प्राप्तं काले तं कुर्वन्त्याप्तकारिणोऽवधानवन्त उच्यन्ते शुद्धान्ताधिकारिणः । कञ्चकेन स्वे गृहे रुद्धाश्चास्वतन्त्रोकृता यथेष्टं विहारनिषेधेन रक्ष्यमाणा न रक्षितः
भवन्ति । किंत्वात्मनाऽऽत्मानं रक्षन्ति । ताः कथं रक्षन्ति । यद्येतेषु कार्येषु नियुज्यन्ते । २५ उक्तोपायप्रशंसा नोपायान्तरनिषेधः ॥ १२ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
७२३
पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् ॥
स्वमोऽन्यगेहवासश्च नारीसंदूषणानि षट् ।। १३ ॥ अटनमापणभूमिषु शस्त्रशाकादिक्रयार्थ देवतायतनेषु च ज्ञातिकुले बहून्यप्यवस्थानं । अन्यगेहवासः नारीसंदूषणानि स्त्रीणामेते चित्तसंक्षोभहेतवः। एते हि श्वशुरादिभयं जनापवादभयं च त्यजन्ति ॥ १३ ॥
नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः ।
सुरूपं वा विरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते ॥ १४ ॥ नायमभिमानो वोढव्यः सुभगः स्वाकृतिस्तरुणोऽहं मां हित्वा कथमन्यं कामयिष्यते। यतो नैता दर्शनीयोऽयं पुरुषाकृतिरयमित्येव विचारयन्ति । पुमानयमित्येतावतैव भुञ्जते संयुज्यन्ते तेन ॥ १४ ॥
पौंश्चल्याञ्चलचिताच नैस्नेह्याञ्च स्वभावतः ॥
रक्षिता यत्नतोऽपीह भर्तृष्वेता विकुर्वते ।। १५ ॥ यस्मिन्कस्मिंश्च पुंसि दृष्टे धैर्याच्चलनं कथमनेन संप्रयुज्येयेति रेतसो विकारः स्त्रीणां तत्पश्चल्यं अन्यत्रापि धर्मादौ कार्येऽस्थिरता चलचित्तत्वात् । य एव द्वेष्यः स एव स्पृह्यत इति भ्रातृपुत्रादियों दृष्टस्तस्मा एव कामुकत्वेन स्पृहयन्ति । स्नेहो रागस्तृष्णा १५ च भर्तरि पुत्रादौ मानविवद्धहृदया भवन्ति । एतैङियोगाद्विकुर्वते विक्रिया भर्तृषु गच्छति । तस्मात् ॥ १५ ॥
एवं स्वभावं ज्ञात्वाऽऽसां प्रजापतिनिसर्गजम् ।।
परमं यत्नमातिष्ठेत्पुरुषो रक्षणं प्रति ॥ १६ ॥ प्रजापतिर्हिरण्यगर्भस्तदीये निसर्ग उत्पत्तिकाले जातम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १६॥ २०
शय्यासनमलङ्कारं कामं क्रोधमनार्जवम् ॥
द्रोहभावं कुचर्या च स्त्रीभ्यो मनुरकल्पयत् ॥ १७ ॥ शय्या शयनं स्वप्नशीलत्वं । आसनमनभ्युत्थानशीलता । अलङ्कारः शीलमण्डनं । कामं पुरुषोपभोगस्पृहा । क्रोधो द्वेषः । अनार्यता स्निग्धेऽपि द्वेषो द्विष्टेऽपि स्नेहः । आकारसंवरणं निर्द्धमता द्रोग्धृभावो द्रेग्धृत्वं भर्तृपित्रादेः पुरुषव्यसनीयतयाऽधर्मात्मकत्वं २५ भादीनां । दुहेः कर्तरि तृा भावशब्देन समासः । कुचर्या नीचपुरुषसेवनं । एष स्वभावः स्त्रीणां मनुना सर्गादौ कल्पितः । शय्यासनालङ्कारा द्रोहकुचर्ययोदृष्टान्तत्वेनोपदीयन्ते । यथते पदार्थाः स्वभावभूता अविचालिता एवं कुचर्यादयोऽपि ॥ १७ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[नवमः
नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रौरिति धर्मे व्यवस्थितिः ॥ निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च स्त्रियोऽनृतमिति स्थितिः ॥ १८ ॥
केचिदेवं मन्यन्ते । सत्यपि प्रमदाव्यभिचारे वैदिकेन जापेन रहस्यप्रायश्चित्तादिना शुद्धिमाप्स्यन्ति ततो नास्ति दोष इति । तन्न । न हि स्त्रीणां मन्त्रैः क्रिया जपोऽप्यस्ति । येन वृत्तव्यतिक्रमेऽप्रख्यातौ स्वत एव वैदुष्याच्छुद्धिमाप्नुवन्ति तस्माद्यत्नतो रक्ष्या इत्येतच्छेपमेवैतत् । अंतो ये केचिदविहितमन्त्रे मन्त्रप्रतिषेधोऽयमिति वर्णयन्ति ततश्च यत्र स्त्रियः कर्ततया संबध्यन्ते सायंबलिहरणादौ तथा संस्कार्यतया चडादिष संप्रदानतया श्राद्धादौ तत्र सर्वत्र मन्त्रप्रतिषेधादमन्त्रकं स्त्रीणां श्राद्धादि कार्यमिति ते ते
युक्तवादिनोऽन्यपरत्वादस्यार्थवादितया यदस्ति तदालम्बनन्यायेन विहितप्रतिषेधमन्त्रसंबन्ध१० मन्त्रचूडासंस्कारापेक्षं व्याख्येयमेतत् अध्ययनाभावाच्च प्रायश्चित्तमन्त्रजपाभावः प्रेक्षया
निरिन्द्रिया इन्द्रियं वीर्य धैर्यप्रज्ञावलादि तासां नास्त्यतोऽनिच्छन्त्योऽपि कदाचित्पापाचारैर्बलेनाक्रम्यन्ते । तंतो रक्षितुं युक्ताः । स्त्रियो वृत्तमिति शीलस्नेहत्वास्थिरत्वादन्यद्वचनेन निन्द्यते ॥ १८ ॥
तथा च श्रुतयो बढ्यो निगीता निगमेष्वपि ॥ स्वालक्षण्यपरीक्षार्थ तासां श्रृणुत निष्कृतीः ॥ १९ ॥
स्वभावतोऽशुद्धत्दृदयाः स्त्रिय इत्यस्मिन्नर्थे वैदिकानि मन्त्रार्थवादरूपाणि वाक्यानि साक्षित्वेनोपन्यस्यति । तथा च यथा मयोक्तं 'स्त्रियोऽनृतम् ' इति तथैव निगमेषु वेदेषु श्रुतयः सन्ति । निगमशब्दो वेदपर्यायः दृष्टप्रयोगश्च । " बभूथाततन्थ " इत्यादिनिगमे
वेदार्थव्याख्यानाङ्गवचनोऽप्यस्ति । निगमनिरुक्तव्याकरणान्यङ्गानीति निरुक्ते हि प्रयोगो २० निगमा इमे भवन्तीति । तस्येह श्रुतिग्रहणाद्वा वक्ष्यमाणादाहरणाच्च संभवोऽतो वेदवचनो
निगमशब्द इह गृह्यते । समुदायावयवभेदाच्चाधाराधेयभावः । तेषु निगमेषु श्रुतय एकदेशभूता वाक्यानि निीता अधीताः संशब्दिताः पठ्यन्त इति यावत् । नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागादिनिरुक्तः " पाठान्तरनिगदा" इति । निगदा मन्त्रविशेषाः । श्रुतयो
ब्राह्मणवाक्यानि । मन्त्रेषु ब्राह्मणेषु चायमर्थो दर्शितो यदनृता स्त्रिय इति । बव्ह्यस्ताः संती२५ त्यस्मिन्पक्षेऽध्याहारस्तासां श्रुतीनां या या निष्कृतिरूपा व्यभिचारप्रायश्चित्तभूतास्ताः
श्रृणुत । किमर्थमुदाह्रियन्त इति चेत्स्वालक्षण्यपरीक्षार्थ। स्वलक्षणं नित्यसंनिहितस्वभाव
१-ण-र-कदाचियमेव मन्येत । २ ण-र-प्रन्नादिशेष । ३ ण-र-जपारक्ष्यास्ति। ४ ण-र-अतो ये केचिदविशेषेण प्रतिषेधं मन्यमाना यत्किचित्स्त्रीसंबंधि कर्म येनकेनचित्स्त्री तत्संबंधेन तत्र सर्वत्रा प्रतिपादविहितमंत्रे अतःपरंण-र-पुस्तकयोन किंचिदप्यस्ति १९श्लोकार्घटीकापर्यन्तं ।५फ-एकादशभूतानि । ६ ण-र-च निरुतः ।
For Private And Personal Use Only
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः1
मनुस्मृतिः।
७२५
स्तत्प्रतिपादनार्थमङ्गदकुण्डलादिलक्षणं तत्परिभूतमिदं स्वलक्षणं स्वभाव इत्यर्थः । एतदासां स्वलक्षणं यदर्व्यभिचारात्मकम् ॥ १९ ॥
यन्मे माता प्रलुलुभे विचरन्त्यपतिव्रता ॥
तन्मे रेतः पिता ईक्तामित्यस्यैतन्निदर्शनम् ॥ २० ॥ इति कारणान्तेन पादत्रयेण मन्त्रैकदेशोऽनुकृतः । यन्मे माता अपतिव्रता ५ पत्युरन्यपुरुषे नै कामश्चेतसापीति यस्या व्रतं नियमः सा पतिव्रता । तद्विपरीताऽपतिव्रता विचरन्ती परगृहान्गच्छन्ती तत्रोज्वलवेषं दृष्ट्वा प्रलुलुभे । लोभं स्पृहामन्यपुरुषं प्रति कृतवती तत्पापं ममोत्पत्त्या वा तत्पितुः संवन्धि यद्रेतः शुक्रं तद्वतामपनुदतु । तद्रेतसा स दोषोऽपमृज्यतां । रेत इति षैष्ठी स्थाने प्रथमा व्यत्ययेन । अथवा रेत एव पितृत्वेन परिकल्पते । अपरित्यक्तस्वलिङ्ग एव रेतसा सामानाधिकरण्यमनुभवति । १० " द्यौमें पितेति" (ऋग्वेदे २।३।२०) यथा । अथवा मातृबीजमप्युच्यते । तद्रेतः पिता जनको वृशां शोधयतां । दोसपाद्यत्त्वं पितृनबीजप्रभावेन मातृदोषोऽपनुद्यतामित्यर्थः । अस्य व्यभिचारात्मकस्यैतन्निदर्शनं दृष्टान्तः । सर्वे जापमाना एतं मन्त्रमुच्चारयन्ति । यदि च सर्वाः स्त्रियो दुष्टस्वभावास्ततो मन्त्रस्य नित्यवत्प्रयोगोपपत्तिरितरी पाक्षिकः स्याचातुर्मास्येष्वयं मन्त्रो विनियुक्तः पाद्यानुमन्त्रणे च श्राद्धे ॥ २० ॥
ध्यायत्यनिष्टं यत्किंचित्पाणिग्राहस्य चेतसा ॥
तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते ॥ २१ ॥ पाणिग्राहो भर्ता । तस्य चेतसा यदनिष्टमप्रियं परपुरुषसंपर्कादिकं स्त्री चिन्तयति तस्य मानसस्य व्यभिचारस्य निन्हवः शुद्धिरनेन मन्त्रेण कर्मणि नियुक्तेनोच्यते । प्रसङ्गान्मन्त्रप्रयोजनं दर्शितं । यद्यपि कर्मगुणतैव कर्माङ्गमन्त्रप्रयोजनं तथापि १० जपादौ विनियोगान्मानसव्यभिचारनिवृत्त्यर्थनाऽप्युच्यते ॥ २१ ॥
यादृग्गुणेन भी स्त्री संयुज्येत यथाविधि ॥
ताहरगुणा सा भवति समुद्रेणेव निम्नगा ॥२२॥ भार्यासंरक्षणकामेन दौःशील्यादात्मा रक्षितव्यो नाप्येतयैव केवलया पापतो दुःशीलस्य भार्याऽपि तथाविधैर्भवति गुणवतः शीलवती यथा समुद्रेण निम्नगा नदी १५ संयुज्यमाना क्षारोदका भवति मधुररसापि सती ॥ २२ ॥
अक्षमाला वसिष्ठेन संयुक्ताऽधमयोनिजा ॥
शारङ्गी मन्दपालेन जगामाभ्यहणीयताम् ॥ २३ ॥ १-र-द्वयोभिचारात्मकः । २ ण-र-तन्मे । ३ ण-र-पुरुषेण । ४ ज-र-मता उत्पन्ना मम च शुद्धाभाष्यं तत्पुनः संबंध यद्रेतशुक्र । ५ण-र-पितेति । ६ ण-र-षट्या । ७ ण-र-तं दोषं संपादय तु पितृ । ८ फ-जप। ९ण-र-येताः १० ण-र-मन्त्रस्था। ११ ण-र-इतरथाः ।
For Private And Personal Use Only
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७२६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
हीनजातीयाऽप्यक्षमाला वसिष्ठभार्या तत्संयोगादभ्यर्हणीयता प्राप्ता । शार्डी . तिर्यग्जातिः चटका मन्दपालेन मुनिना संयुक्ता तथैव पूज्या । अतो हीनजातीयाः कनीयस्योऽपि भूयो भर्तृवत्पूज्याः । तथा चोक्तं " वयसि स्त्रिय” इति ॥ २३ ॥
एताश्चान्याश्च लोकेऽस्मिन्नवकृष्टप्रसूतयः॥ उत्कर्ष योषितः प्राप्ताः स्वैः स्वैर्भर्तगुणैः शुभैः ॥ २४ ॥
अवकृष्टा निकृष्टा प्रसूतिरुत्पत्तियांसां ता अवकृष्टप्रसूतयः। अन्याश्च गङ्गाकालीप्रभृतयः । द्वयोः प्रकृतत्वादेता इति बहुवचनं चशब्देन तृतीयामाक्षिप्य द्विवचनं वा एते च ॥ २४ ॥
एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा ॥ १. प्रत्येह च सुखोदकान्मजाधर्मानिवोधत ॥२५॥
लोकयात्रा लोकवृत्तं लोकाचारो लोकसिद्धमेतत् । नायं विधिलक्षणोऽर्थो यदेवं शक्यते रक्षितुं नान्यथेति । अपरिक्षिताभिश्च ताभिः प्रसूत्यादिदोष भवतीति । इदानी प्रजाधान्निबोधत । कस्य प्रजा बीजिनो वा क्षेत्रिणो वेति । उदक आगामीकाल:
स सुखो येषां सर्वे हि वस्त्ववसाने विरमन्ते । ते तु नैवमिति प्रशंसा । ननु च का १५ सुखोदकता प्रजा धर्मस्य या च प्रनाऽस्याधीना स्त्रियश्च बहुभिर्दोषैरावृतत्वत्यागार्हाः ॥२५॥
न हि — गृहे सर्वान्विभूयात् ' इत्येतन्निवृत्त्यर्थमाह प्रजनार्थ महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः ॥ स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु न विशेषोऽस्ति कश्च न ॥ २६ ॥
शक्यप्रतिविधानत्वादोषाणां पूजार्हाः। यदेतद्दोषप्रयोजनं तन्नावज्ञानार्थं परिवर्जनार्थ २० वाऽभिशस्तपतितादि च । किं तर्हि । रक्षार्थ दोषाणां । न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाली
नाधिश्रियते । न च मृगाः सन्तीति यना नोप्यन्त इति प्रयोजनं गर्भग्रहणात्प्रमत्यपत्यपरिपोषणपर्यन्तो व्यापारोऽभिप्रेतः । तथा च वक्ष्यति " उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम् ' इति । गृहे दप्तिय इव । न हि गृहे सेवा स्त्रिभिविना काचिदस्तीति
सुप्रसिद्धमेतत् । सत्यपि श्रीविभवे भार्यायामसत्यां सुत्दृत्स्वजनादिष्वागतेषु न गृहस्थाः २५ प्रतिपुरुष भोजनादिमिरावयितुं समर्थाः । यथा दरिद्रे न भवति शक्तिरतः स्त्रियाः श्रियश्च न विशेषो गृहेष्विति ॥ २६ ॥
उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम् ॥ प्रत्यहं लोकयात्रायाः प्रत्यक्षं स्त्रीनिबन्धनम् ॥ २७ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
अत्रस्थानीयस्य पूर्वश्लोकस्य भाष्यस्याविमौ श्लोकौ स्त्रीनिबन्धननिमित्तमपत्योस्पादनादौ प्रत्यक्षमेतत् । लोकयात्रा गृहागतानामन्नादिदानेनावर्जनमामन्त्रणनिमन्त्रणादि । अस्य प्रत्यर्थं सर्वस्मिन्नर्थे स्त्रीनिबंधनं । प्रत्यहमिति पाठः । प्रत्यक्षशब्दोऽन्तरङ्गवचनः । अन्तरङ्गमित्यर्थः ॥ २७ ॥
।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा । दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितृणामात्मनश्च ह ।। २८ ।। प्राग्दर्शिताथोऽयं श्लोकः ॥ २८ ॥
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता || सा भोकानाप्रति सद्भिः साध्वीति चोच्यते ॥ २९ ॥ व्यभिचारात्तु भर्त्तः स्त्री लोर्के प्राप्नोति निद्यताम् ॥ सृगालयोनिं चानोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥ ३० ॥ पञ्चमे श्लोकाविमौ व्याख्यातौ ॥ २९ ॥ ३० ॥ पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः || विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत ॥ ३१ ॥ उपन्यासो विचार्यवस्तुप्रक्षेपः । विचारो वा । तं निबोधत । पुत्रं प्रति पुत्रमधि- १५ कृत्योदितमुक्तं सद्भिर्विद्वद्भिर्महर्षिभिश्च । विश्वजन्यं सर्वेभ्यो जनेभ्यो हितं । पुण्यं कल्याणकरं स्त्रीस्तुत्या व्यवधानात् ' प्रजाधर्मं निबोधत ' इत्यस्यार्थस् पापि पुनरादरार्थमुपन्यासः । उपन्यासं निबोधतेति ॥ ३१ ॥
भर्तुः पुत्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि ॥
क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान ।। क्षेत्रबीजसमायेोगात्संभवः सर्वदेहिनाम् ॥ ३३ ॥
७२७
आहुरुत्पादकं केचिदपरे क्षेत्रिणं विदुः ॥ ३२ ॥
भोढा । विवाहसंस्कारेण संस्कृतो येन या नारी तस्यां यस्तस्मादेव जातस्तं पुत्रं तस्य विजानन्त्यम्युपगच्छन्ति सर्व एव विद्वांसो नात्र विप्रतिपत्तिः । सिद्धांतोऽयम् । श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि । यः कर्तेव केवलमुत्पादयिताऽन्यदीयक्षेत्रे न तद्वोढा तत्र श्रुतिद्वैधं मतभेदस्तं दर्शयति । आहुरुत्पादकमपत्यवन्तं केचित् । अपरे क्षेत्रिणं यस्य सा भार्या तस्यामनुत्पादकमपि । एवमाचार्यविप्रतिपत्तेः संशयमुपन्यस्य कारणकथनेन २५ तमेव समर्थयते ॥ ३२ ॥
I
1
For Private And Personal Use Only
१०
२०
१ ण-र-लोकानाप्नोति निन्दितान् । २ श्लो. १६५ । ३ ण-र-इदं । ४ फ-भर्तरि । ५ ण-रसंस्कृता । ६ ण-र-अन्यदीये । ७ ण-र-इति ।
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७२८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
क्षेत्रमिव क्षेत्रभूता नारी ब्रीह्यादेरुत्पत्तिस्थानं भूमिभागः क्षेत्रं तत्तुल्या नारी । यथा क्षेत्रे बीजमुप्तं तत्र विध्रियमाणं जायते एवं नार्यामपि निषिक्तं रेतो बीजभूत एवं पुमान् । अत्रापि भूतशब्द उपमायां । तदीयं रेताबीजं न साक्षात्पुमान् तदधिकरणत्त्वात्तु तथावव्यपदिश्यते । समायोगासंबन्ध आधाराधेयलक्षणः। ततः संभव उत्पत्तिः सर्वदेहिनां शरीरिणां चतुर्विधस्य भूतग्रामस्य स्वेदजानामप्याकारशः क्षेत्रं बीजं स्वेदोऽतो युक्तः संशयः । उभयमन्तरेण संभवानुपपत्तेः। अपत्योत्पत्तौ उभयोापारः । विनिगमनाद्यावद्धत्वभावात्कस्य तदुभयोः अन्यथान्यतरस्येति संदेहः । सर्वस्य च प्रकरणस्यायमर्थो नानुमानपरिच्छेद्योऽपत्यापत्यवद्भावः । तथा च विभागश्लोके वक्ष्यामः ॥ ३३॥
विशिष्टं कुत्रचिद्वीजं स्त्रीयोनिस्त्वेव कुत्रचित् ॥
उभयं तु समं यत्र सा प्रसूतिः प्रशस्यते ॥ ३४ ॥
बीनस्य वैशिष्टयं व्यासऋष्यशृङ्गादीनां महर्षीणां दृष्टं । स्त्रीयोनिष्वेव क्षेत्रजादिपुत्रेषु धृतराष्ट्रादिषु ब्राह्मणाज्जाता अपि मातृजातयः क्षत्रियास्ते । उभयं तु समं एकस्वामिकमेकजातीयं समं सा प्रसूतिः प्रशस्यते विप्रतिपत्त्यभावात् तदुक्तमेव " भर्तुः पुत्रं विजानन्तीति " ॥ ३४ ॥
बीजस्य चैव योन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यते ॥
सर्वभूतप्रसूतिर्हि बीजलक्षणलक्षिता ॥ ३५ ॥
एवमुपपादिते संशये बीजप्राधान्यपक्षं पूर्व परिगृह्णाति । तत्प्राधान्याद्यस्य बीज तस्यापत्यं तस्य च प्राधान्यं ब्रीद्यादेव्यस्य क्षित्याद्यनेककारणत्वेऽपि तद्धर्मानुविधान
दर्शनात् । अतश्च स्फुटमदृष्टवीजानुविधानस्यापत्यस्य कार्यत्वाद्रीह्यादीनामिव तद्धर्मानुवि२० धायित्वं युक्तमभ्यपगंतुं । तथाहि सर्वत्र कार्य ऐक्यरूप्यं न त्यक्तं भवति । तथा च
बीजे प्राधान्यं तदर्शयति । सर्वभूतप्रसूतिर्हि सर्वेषां भूतानां प्रसूतिरुत्पत्ति/जलक्षणलक्षिता बीजस्य यल्लक्षणं रूपवर्णसंस्थानादि तेन लक्षिता चिह्निता तद्रूपानुविधायिनीति यावत् ॥ ३५ ॥
यादृशं तूप्यते बीजं क्षेत्रे कालोपपादिते ॥ तादृग्रोहति तत्तस्मिन्बीजं स्वैर्व्यञ्जितं गुणैः ॥ ३६॥
अनन्तरस्यैवार्थविस्तरत्वेन श्लोकोऽयं वत्क्रान्वयप्रदर्शनेन । यादृशं शब्दस्यार्थ व्याख्यास्यति । व्रीहयः शालय इत्यादिना कालोपपादिते काले वर्षादौ वपनकाल उत्पादिते कष्टसमीक्षरणादिना संस्कृते ताग्रोहति जायते । स्वैर्गुणैर्वर्णसंस्थानरसवीर्यादिभिर्गुणैव्यञ्जितं परिदृश्यरूपम् ॥ ३६ ॥ १ण-र-तत एवं। २ ण-र-विनिगमनायां वाहपत्रावां । ३ ण-र-स्थानादि ।
For Private And Personal Use Only
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
७२९
इयं भूमिहि भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते ॥
न च योनिगुणाकांश्चिद्वीजं पुष्यति पुष्टिषु ॥ ३७॥ बीजगुणानुवृत्तिः पूर्वेणोक्ता । अनेन क्षेत्रगुणानामभावमाह । एषा भूमिभूतानां स्थावराणामोषधीतृणगुल्मलतानां योनिः क्षेत्रमुच्यते । न च तद्गुणास्तेषु भूतेषु केचन दृश्यन्ते । न मृदः पांसवो वा तत्रोपलम्यन्ते । बीजं पुष्यति पुष्टिषु । बीजशब्दोऽत्राङ्कुर- ५ निर्गतब्रीह्यादिवचनो न मूलवचनस्तदपि हि पुनरुपभुक्तशेषमुप्यमामपरस्मिन्वत्सरे भवत्येव बीजं तच्च पुष्यति नानुवर्तते । पुष्टयङ्गं भूतायामनुवृतौ । पुष्यतिवर्तमानः सकर्मकत्वं द्वितीयानिमित्तं । योनिर्गुणान्प्राप्यति वा भजते । पुष्टिषु तदवयवेषु निमित्तं न पुष्यति नानुवर्तते । यदि पुष्यङ्गाऽनुवृतिराख्यातेनोच्यते पुष्टिष्वित्यन्यार्थकं तस्मादनेकार्थत्वाद्धातूनामन्यवचनमात्र एवाख्यातनानुव्याख्येयः । श्लोकपूरणार्थ वा पुष्टिष्विति १० कथंचित्पौनरुत्त्यं परिहार्य सामान्यविशेषभावेन वाऽन्वयो वक्तव्यः । स्वपोषं पुष्ट इति यथा ॥ ३७॥
भूमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीवलैः ।।
नानारूपानि जायन्ते बीजानीह स्वभावतः ॥ ३८ ॥ अनन्तरोक्तोऽर्थ उदाहरणायाक्रियते । एककेदारेऽपि परत्र योजनीयः । एक- १५ स्मिन्नपि क्षेत्रे भूमेः काले यस्य बीजस्य यो वैककालस्तस्मिन्नुप्तनिकर्षकैभिन्नरूपाणि जायन्ते बीजानि स्वभावानुविधानादित्यर्थः । यदि च क्षेत्रे प्राधान्यं स्यात्क्षेत्रस्यैकत्वासर्वाण्यैकरूपाणि स्युः ॥ ३८ ॥
त्रीहयः शालयो मुद्गास्तिला माषास्तथा यवाः॥
यथा बीज प्ररोहन्ति लशुनानीक्षवस्तथा ॥ ३९ ॥ तानि नानारूपत्वेन बीजानि दर्शयति । यथा वा बीजस्वभावाभिपत्या। सर्वत्र जात्याख्यायां बहुवचनम् ॥ ३९ ॥
अन्यदुप्तं जातमन्यदित्येतन्नोपपद्यते ॥
उप्यते यद्धि यद्वीजं तत्तदेव प्ररोहति ॥ ४०॥ एष एवार्थः शब्दान्तरेण निगम्यते । अन्यदुनं जातमन्यदित्यनेनोपपद्यते । २५ यद्धि यदीजं तदेव प्ररोहति मुद्रेषप्तेषु व्रीहयो जायन्त इत्येतन्नास्ति । प्रतिषेधमुखेनोक्तस्य विधिमुखेन पुनः प्रतिपादनमुच्यते । यद्धि यहीजम् ॥ ४० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७३०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
४१ ॥
तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना ॥ आयुष्कामेन वप्तव्यं न जातु परयोषिति ॥ एवं पूर्वपक्षे सिद्धान्तमाह । क्षेत्रप्राधान्यमनेनोच्यते । ननु च नात्र क्षेत्रप्राधान्यामिधायकं किंचित्पदमस्ति केवलं परक्षेत्रोपगमननिषेधः श्रूयते । वप्तव्यं न जातु परयोषितीति परदारेषु बीजनिषेको न कर्तव्य इत्यस्यार्थः । न पुनर्यस्य क्षेत्र तस्यापत्यमित्यनेनोक्तं भवति । सत्यम् । “ तथा नश्यति वै क्षिप्तं बीजं परपरिग्रह " इत्यनेनैकवाक्यत्वात् दृष्टपत्यापहारलक्षणदोषानिमित्तोऽयं प्रतिषेधो नादृष्टार्थ उपगमनप्रतिषेधः । स हि चतुर्थे वित एव । " न हीदृशमनायुष्यम् ” इत्यादिना । तस्मादन्यशेषतया प्रतिषेधश्रुतेरनन्तरेणैकवाक्यत्वादसति स्वातन्त्र्ये युक्ता क्षेत्रप्राधान्यप्रतिपादन. १० परता । प्राज्ञेन सहजया प्रज्ञया । विनीतेन पित्रादिभिरनुशिष्टेन । ज्ञानविज्ञानवेदिना करणसाधनौ ज्ञानविज्ञानशब्दौ । ज्ञानं वेदाङ्गशास्त्राणि । विज्ञानं तर्ककलादिविषयं । एतदुक्तं भवति । यस्य काचिद्बुद्धिर्विद्यते तेनैवं न कर्तव्यं यतः सर्वशास्त्रेष्वेषा स्थितिः । यस्तु मूर्खस्तिर्यक्प्रख्यः सोऽत्र नाधिकृत एवेत्यनुवादोऽयं । आयुष्कामेनेति चातुर्थिकस्य प्रतिषेधस्य प्रत्यभिज्ञानार्थमेतत्ततश्च पृथक्प्रतिषेधशङ्का निरस्ता भवति ॥ ४१ ॥ अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः ।
यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे ॥ ४३ ॥
गाथाशब्दो वृत्तविशेषवचनः । यथोक्तं पिङ्गलेन “ अत्रासिद्धं गाथेति " । अत्रिगीताः परंपरागताः श्लोका अप्युच्यते । तदेषापि यज्ञगाथा गीयत इत्युक्त्वा श्लोका उत्तरत्र वेदे पठ्यन्ते । यदस्य पूर्वपमरं तदस्येति वायुना गीताः पठिता वायुप्रोक्ताः पुराविदः २० पुराणकल्पान्तरवेदिनः परपरिग्रहे परक्षेत्रे ॥ ४२ ॥
नश्यति पुर्यथा विद्धः खे विद्धमनुविध्यतः ।।
तथा नश्यति वै क्षिप्रं बीजं परपरिग्रहे ॥ ४३ ॥
ता इदानीं गाथा दर्शयति । इषुः शरः । स नश्यति खे छिद्रे अन्येनेष्वासेन विद्ध मृगमनुविध्यतः पूर्वस्य वेधकस्यात्र स्वाम्यं । अथवाऽऽकाशे खे शरः क्षिप्तो लक्ष्यमन्तरेण २९ नश्यति निष्फैलो भवति विद्धं चानुविध्यतः । एवं परस्त्रियं तेजो निःक्षिप्तं तस्य बीजिनः क्षेत्रस्वामिनोऽपत्यं भवति ॥ ४३ ॥
पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः ।।
स्थाणुच्छेदस्य केदारमाहुः शल्यवतो मृगम् ॥ ४४ ॥
१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
[ नवमः
१ ण-र-दृष्टापहार । २ श्लो. १३४ पृ. ३४७ । ३ ण-र-विशेषतया । ४ ण-र-लक्षण । ५ णर तथा विषं योऽनुविध्यति तथा नश्यति विप्रं बीजं निक्षिप्तं नश्यति ।
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
ईदृशोऽयं पुराणकृतो जायापतिलक्षणसंबन्धो यद्भिन्नावपि तावेकीकृताविव दर्शयति । तथाहि अनेकवर्षसहस्रातीतपृथुसंबन्धा मही तेनैव व्यपदिश्यते पृथिवीति । तस्मादन्याऽपि स्त्री यस्य भार्या तस्य पुत्रोऽन्येनापि जातः स्थाणुच्छेदस्य केदारं स्वमाहुः संबन्धान्तरस्याभावात् । स्वस्वामिसंबन्धं षष्ठी प्रतिपादयति । स्थाणुर्गुच्छगुल्मलतादिप्ररूढो यत्र भवति तच्छिनत्ति यः स स्थाणुच्छेदः तस्य तत्क्षेत्रं येन प्ररूढगुल्मलता- १ वीरुधः छित्त्वा भूमिः क्षेत्रीकृता तत्र कर्षणवपनजातं फलं तस्यैव । शल्यवतो मृगमाहुरित्यनुषज्यते । बहूनां मृगमनुधावतामाखेटकार्य यस्यैव संबंधि शरशल्यं मृगे दृश्यते तस्य तमाहुर्यः प्रथमवेद्धश्च स भवतीत्युक्तं " नश्यतीषुः" इत्यत्र ॥ ४४ ॥
एतावानेव पुरुषो यज्जायात्मा प्रति ह ॥
विप्राः प्राहुस्तथा चैतद्यो भर्ता सा स्मृताङ्गना ॥ ४५ ॥ युक्तं च यस्य भार्या तस्थापत्यं यस्माद्भार्याया भर्तुश्चैकत्वमेव प्रजाऽप्यात्मभूतैव कथं वाऽन्यस्यात्मा सोऽन्यस्य भवेत् । एवं तावदृष्टमेतल्लोके शास्त्रज्ञा अप्येवमेव विप्राः प्राहुरिति ॥ ४५ ॥
न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते ॥
एवं धर्म विजानीमः प्रारजापतिनिर्मितम् ॥ ४६॥ अथ मन्येत धनादिदर्दानेन क्रीत्वा स्वीयाः करिष्यन्ते परभार्यायां ततो विनिवृत्ते दुःस्वाम्ये तज्जातो जनयितुः पुत्रो भवतीत्येतन्न यतो न शक्या भार्यात्वेन निष्कसहस्रैरप्यन्यदीयाः स्वत्वमानेतुं । नापि भ; त्यक्ता प्रहीणद्रव्यतया प्रतिग्रहीतः स्वत्वमापद्यते । यत “ उद्वहेतेति " कञभिप्रायक्रियाफलविषयादात्मनेपदालिङ्गान्नान्येव संस्कृताऽन्यस्य भार्या भवति । यथा नाहवन यादय आधातुरन्यस्य क्रियादिनाऽऽहवनीयादिव्यपदेश्या २० निष्क्रयो विक्रयो विनिमयश्च विसर्गस्त्यागस्ताभ्यां न मुच्यते न भार्यात्वमस्या अपैति॥४६॥
सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते ॥
सकृदाह ददामीति त्रीण्येतानि सतां सकृत ॥४७ ।। अयमनुशयविधावष्टमे व्याख्यातः । विभागकाले हि समविषमांशभाग्भिः समविषमांशभागकेषु परिकलय्य विभागः कर्तव्यः । तत्र कृते यो विप्रतिपद्येत तस्य २५ प्रतिषेधार्थमिदं । तत्रापि यद्यसावयथार्थतां कस्यचिदंशस्य प्रज्ञापयेत्तदाऽस्यैव पुनर्विभागः। अथ बहुना कालेनायथाकृततां ब्रूयाद्यावदितः स्वेषु स्वेषु भागकेष्वन्यनिवेशशीर्णप्रति१फ अनेन २ ण-र-दानेन । ३ ण-कृत्वा । ४ ण-र-परभार्या । ५ ण-र-ततो गोलकः। ६फ-नी।
For Private And Personal Use Only
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७३२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
संस्कारादि कृतं भवेद्वस्त्रहिरण्यादि चोपयुक्तं स्यात्तदा समतामात्रकरणे प्रभवति न पुनः सर्व समवापविभागं । अन्ये तु क्लीबादीनामर्हितविभागकानां पश्चादभागहरत्वनिमित्तक्लीबत्वादिपरिज्ञानान्नास्ति भागोपहार इति सकृन्निपातप्रयोजनं वदन्ति । एवं द्वित्रिचतुर्भाग
हराणां यदृच्छया ये समतां प्रकल्पयेयुः पश्चादनुशयनात्प्राक्तनं व्यवस्थानमतिक्रम्यापहर्तु ___ लभेरन् । पतितस्य तु लब्धभागस्याप्यपहारं वक्ष्यामि ।
सकृत्कन्या प्रदीयते । यद्यपि चानेन वाग्दानोत्तरकालं प्रागपि विवाहाद्भर्तुः स्वतोच्यते। तथापि “ दत्तामपि हरेत्कन्यां" "तेषां तु निष्ठा विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पद" इत्यादिपर्यालोचनया विशिष्टविषयतैव। सा च व्याख्याता । सकृदाह ददामीति गवादयो
हि येनैव रूपेणात्मनः स्वं तेनैवान्यस्मा आपद्यन्ते । कन्या तु दुहितृत्वेन स्वं सती १० भार्यात्वेनानिवृत्तस्वसंबन्धा दीयत इति पृथगुपन्यासः ।।
ननु चानिवर्तमाने पितुः स्वसंबन्धः कथं कन्यादाने निवर्तते । एतद्धि दानस्य रूपं यदेकस्य संबन्धो निवर्ततेऽन्यस्योपजायत इति । नैष दोषः । द्वावत्र संबन्धावपत्यापत्यवद्भावः स्वस्वामिसंबन्धश्च । तत्रापत्यापत्यवद्भावो न निवर्तते । इतरस्तु निवर्तते । तथा
च “बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठत्" इति पितुश्चात्र स्वाम्यनिवृत्तिमाह " पाणिग्राहस्येति " १५ भर्तुस्तदुत्पत्तिम् ॥ ४७ ॥
यथा गोश्वोष्ट्रदासीषु महिष्यजाविकासु च ॥ नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनास्वपि ॥ ४८ ॥ येऽक्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः॥ ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं कचित् ॥ ४९ ॥
प्रसिद्धमेवैतत् । अक्षेत्रिणो बीजवन्तो व्रीह्यादिवीजस्वामिनः सस्यस्य मुद्गमाषादे र्जातस्य न लभन्ते फलं परक्षेत्रे चेद्रुत्पत्तिः ॥ ४९ ॥
यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् ॥ गोमिनामेव ते वत्सा मोघं स्कंदितमाषेभम् ॥ ५० ॥
पूर्वेण स्थावरेषु धर्मः प्रसिद्धवदुदितो ज्ञापितो वा । अनेन तिया परिगृहीतेषु २५ गवादिषु निदश्यते । अन्यदीयो वृषभो यद्यप्यन्यगीषु वत्सान्बहूनपि जनयेन वृषभ
स्वाम्येकमपि वृषभं लभेत सर्व एव ते वत्सा गोमिनां गोस्वामिनां आर्षभमृषभसंबन्धिस्कंदितं बीजनिषेको मोघं वृथा निष्कलम् ॥ ५० ॥
तथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः ।
कुर्वन्ति क्षेत्रिंणामर्थ न बीजी लभते फलम् ॥५१॥ १ण-र-आ वाप । २ फ-शयतात् । ३ अ. ५ श्लो, १४८ । ४ अ. ५ श्लो. १५६ ।
For Private And Personal Use Only
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । पूर्वस्य निर्देशोऽयम् । यथा गवादिषु स्थावरेषु चैवं मनुष्येष्वपि कुर्वन्ति क्षेत्रस्वामिनामर्थ प्रयोजनं बीजकार्य संपादयन्ति ॥ ११ ॥
फलं त्वनभिसंधाय क्षेत्रिणां बीजिना तथा ॥
प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामों बीजाद्योनिर्बलीयसी ॥५२॥ अविशेषेणोक्तं क्षेत्रिणां फलं न बीजिनस्तस्यावशिष्टविषयत्वमाह। अनभिसंधायेति। ५ अभिसंधानं बीजक्षेत्रिणोरितरेतरसंविब्यवस्थापनं नष्टाश्वदग्धरथवत् । उभयोरावयोः फलमस्त्विति यत्र वचनव्यवस्था न भवति तत्र क्षेत्रिण एव प्रत्यक्षोऽर्थो निश्चितं फलं । प्रत्यक्षशब्देन निःसंदिग्धतामाह । यतो बीजाद्योनिर्बलीयसी क्षेत्रमधिकबलं सैत्यां तु संविदि ॥ १२ ॥
क्रियाभ्युपगमात्वेतद्धीजार्थ यत्प्रदीयते ॥
तस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी क्षेत्रिक एव च ॥ ५३॥ अनभिसंधाय क्षेत्रिणः फलमुक्तमभिसंधाने किंबीजिन उतोभयोरिति संशय उभयोरित्याह । क्रियाया अभ्युपगमोऽङ्गीकरणमेवमेवैतदिति संविलक्षणः यो निश्चयः सा क्रियाऽभिप्रेता तामभ्युपगमय्य बीजार्थ बीजकार्यफलनिष्पत्त्यर्थं यत्पदीयते सामर्थ्याहीनमिति गम्यते । तस्येह द्वावपि भागिनौ ॥ १३ ॥
ओघवातात्दृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति ॥
क्षेत्रिकस्यैव तब्दीजं न बीजी लभते फलम् ॥ ५४ ॥ परक्षेत्रे वप्तु/जनार्श उक्तस्तत्र मन्येतँ पुरुषापराधात्तस्य युक्तोपहारो नूनमसौ क्षेत्रं जिहीर्षति । नो चेत्किमिति परक्षेत्रे वपतीति येन तु स्वक्षेत्रे व्युतमोघवाताभ्यामन्यत्रांनीतं तम्य कोऽपराधो यदि स्वं द्रव्यं हारयति तदर्थमाह । ओघवातात्दृतं बीजं सर्वत्र २० क्षेत्रप्राधान्यमित्यर्थः । ओघो जलनिषेकः । तेन वायुना चाहतं नीतं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति तस्यैव तद्भवति । एतेनैव सिद्धे विस्पष्टार्थ न बीजी लभते फलमिति ॥ ५४॥
एष धर्मो गवाश्वस्य दास्युष्ट्राजाविकस्य च ॥
विहङ्गमहिषीणां च विज्ञेयः प्रसवं प्रति ॥ ५५ ॥ अपत्याधिकारात्ताद्वषयतैव माविज्ञायीति गवाश्वादिग्रहणम् । यदि वा बीजफल- २५ व्यवहारः सस्यादिविषयतया प्रसिद्धतरस्तन्निवृत्त्यर्थमाह । द्विपदां चतुष्पदां पक्षिणां स्थावराणां च सर्वत्रैष धर्मः । एष इति । द्वयं प्रत्यवमृश्यते । अनभिसंधाने यस्य क्षेत्रं तस्य
१ण-र-सर्वस्य । २ क्षात्रणः । ३ -र-सत्यत्व भवादति । ४ ण-र-चैवं । ५ फ-वप्ता ।
६फ-बाप । ७ -र-मन्यते । ८ र-ए-ल-पुरुषापत्रस्य । ९फ-अतः। १० फ-नीतं । ११फसर्व । १२ फ-ततं । १३ फ-विशिष्टाय । १४ फ-रस्य । १५र--ल-अनभिसंघानिते।
For Private And Personal Use Only
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७३४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
फलमभिसंधाने चोभयोः उदाहरणार्थत्वाच्च गवाश्वादिग्रहणस्य श्वमाारादिष्वप्ययमेव न्यायः । तर्हि किमर्थ " यद्यन्यगोषु " इति । प्रायेण गावः पुरुषाणां भवन्ति । न तथा विहङ्गमादय इति प्रसिद्धेरनुवादोऽसौ । दास्यः सप्तभिर्दासयोनिभिरुपगताः। प्रसवः कायजन्म । तं प्रति तत्रेत्यर्थः ॥ ५५ ॥
एतद्वः सारफल्गुत्वं बीजयोन्योः प्रकीर्तितम् । अतः परं प्रवक्ष्यामि योषितां धर्ममापदि ॥ ५६ ॥
सारं प्रधानं फल्ग्वसारम् । उपसंहारः पूर्वप्रकरणस्य । उत्तरार्धेन वक्ष्यमाणसूचनम् । आपज्जीवनस्थितिहेतुभूतभोजनाच्छादनाभावः संतानविच्छेदश्च ॥ ५६ ॥
भ्रातुज्येष्ठस्य भार्या या गुरुपत्न्यनुजस्य सा ॥ यवीयसस्तु या भार्या स्नुषा ज्येष्ठस्य सा स्मृता ॥ ५७ ॥
श्लोकद्वयेन प्राकृतव्यवस्थामनुवदन्नापदि नियोगं विधातुं ज्येष्ठोऽये जातः अनुजः पश्चाज्जातः कनीयान्यवीयाननुज एव ॥ १७ ॥
ज्येष्ठो यवीयसो भार्या यवीयान्वाऽग्रजस्त्रियम् । पतितौ भवतो गत्वा नियुक्तावप्यनापदि ॥ ५८॥ इतरेतरभार्यागमने ज्येष्ठानुजयोः पातित्यमनापदि सत्यपि नियोगे ॥ ५८ ॥ देवराद्वा सपिंडाद्वा स्त्रिया सम्यङियुक्तया । प्रजेप्सिताऽधिगन्तव्या संतानस्य परिक्षये ॥ ५९ ॥
सर्वविशेषेण विशिष्टोऽनेन नियोगो विधीयते । संतानस्य परिक्षये। नियुक्तया देवरादिभ्यः सम्यक् प्रजोत्पादयितव्येति । यदुक्तं " योषितां धर्ममापदि" इति सेयमापत्। २० संतानस्य परिक्षयः संतानशब्देने पुत्र उच्यते । दुहिता च पुत्रिका । सा हि पितृवंशं
तनोति नान्या । तस्य परिक्षयोऽनुत्पत्तिरुत्पन्ननाशो वा पुत्रिकायाश्च करणं । केवलाया न हि पुत्रिकायाश्च पुत्रस्य करणं न हि स्त्रियाः केवैलायां पुत्रिकायामन्यस्मिन्वा पुत्रप्रतिनिधावधिकार इति वक्ष्यामः । नियुक्तोत्पादयेदनुज्ञातया गुरुभिः ।
कुतः पुनः । गुरुभिरिति स्मृत्यन्तरनिदर्शनात् । अथवा नियोगशब्दादेव नियोगे हि गुरु२५ संबन्धी लोकोऽप्युच्यते । न हि विशेषेण नियुक्तोऽध्यापयतीत्युच्यते । आचार्येण नियुक्तः
करोत्यनुवदति । गुरवश्व श्वश्रूश्वशुरदेवराइयो भर्तृतगोत्रा द्रष्टव्याः । न पित्रादयः । एतेनापत्येनापत्यवन्तस्ते उच्यन्ते । तर्हि विशेषेण येषां चोपकारस्तत्कृत और्ध्वदेहिको
१फ-वानु । २ र-ण-ल-तत्तर्हि । ३र-ण-ल-फल्गुरसारार्थः । ४ ण-र-प्राकृती । ५र-णसंतानपरिक्षये । ६ ण-र-शब्दे । ७ ण-र-पुत्राश्च । ८ ण-र-नहि केवलाया पुत्रिकाया ।
For Private And Personal Use Only
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। भवति । यद्येवं मातामहस्यापि दौहित्रोपकारोऽस्ति । ततः पित्रा दुहिता नियोक्तव्येत्यापन्नं उक्तं येनापत्यवन्त उच्यन्ते । देवरसपिण्डग्रहणत्वेन तद्गोत्रा एव त्दृदयमागच्छन्ति । महाभारते च तत्र तत्र नियोक्तृभावो भर्तृपक्षिणामेव दर्शितः । अत एव भ्रातृपुत्रे सति न नियोगः कर्तव्यः । ये हि न युक्तास्तेषामेव संतानोपकारः पुत्रजनिते स्नेहे पत्योपकारमर्थयमाना अधिक्रियन्ते । न मृतस्याधिकारोऽस्ति कथं तर्हि तस्यापत्यमिति व्यपदिश्यते ५ कथंचित्पिण्डदाने स उपकरोति । वचनादिति च ब्रूमः । न ह्यपत्यमुत्पादयितव्यमित्येष विधिस्तेनानुष्ठित इति तथापि तदीय क्षेत्रे नियोगविधिनातेन पिण्डदानादि कर्तव्यमिति शास्त्रार्थः । ततश्च तस्योपकारकमवगतं यथा चैतत्तथा पुरस्तान्निपुणं वक्ष्यामः ।
देवरः पतिभ्राता। सपिण्डः पत्यन्वयः । स एव स्त्रियां स्मृत्यन्तरे जातिमात्राच्चेत्युक्तं भवति । सम्यगिति घृताक्तादिनियमं वक्ष्यमाणमनुवदति । प्रजेप्सिताधिगन्तव्या १० विधौ कृत्य ईप्सितशब्देन कार्याक्षमतामाह । ततो दुहितर्यन्धवधिरादौ च जाते पुनर्नियोगोऽनुष्ठेयः ॥ ५९॥
विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि ॥
एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथंचन ॥ ६ ॥ विधवाग्रहणमतन्त्रं । क्लीवादिनियोगो जीवप॑त्या अप्येष एव विधिः । यतो वक्ष्यति १५ "नियुक्तां यो विधिं हित्वेति" । एतदेव तस्य प्रयोजनं नियमोऽत्र विषयाणां । न नियमानामन्यथा विज्ञायेत। प्रकृतत्वाद्विधवाया एव स्युः। निशि प्रदीपाद्यालोकनिवृत्त्यर्थमेतत्। वचनान्तरेण दिवोपगमनप्रतिषेधात् । अन्ये त्याहुः पुरुषार्थोऽसौ प्रतिषेधः कर्मार्थस्त्वयं तेनाहि गमनेन क्षेत्रजमेकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयम् ॥ ६० ॥
द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः ॥
अनिवृत्तं नियोगार्थ पश्यन्तो धर्मतस्तयोः ॥ ६१ ॥ अस्य प्रतिप्रसवः । द्वितीयः पुत्र इत्येकेषां मतं । तद्विदः क्षेत्रजोत्पत्तिविधिज्ञाः । अनिवृत्तं नियोगाथै पश्यतो नियुक्तया प्रजोत्पादयितव्येत्यस्य विधिरेकस्योत्पादनेन संपत्तिं मन्यन्ते । कस्तेषामभिप्रायः । एकवचनमविवक्षितं मन्यन्ते । द्रव्यप्रधानत्वात् कर्मणो गुणाभावादविवक्षाग्रहैकत्ववत् । ननु चानुपात्तोपदेशे सत्यपि द्वितीयया द्रव्य- २५ प्राधान्यावगमे संख्यादिविशेषेण विवक्षा स्थितैव । “ उद्वहेत द्विजो भार्याम्" इति । लिङ्गादपत्यविधावेकत्वसंख्यातिक्रमो " दशास्यां पुत्रानाधेहीति " (ऋग्वेदे ९१०८ )। यदेवं न द्वित्व एवावस्थानं अस्यामेवाशङ्कायां द्वितीय इति वचनं अन्यनिवृत्त्यर्थमर्थवता
१ण-र-जीवपत्या।
For Private And Personal Use Only
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
तस्याप्ययमभिप्रायः । औरसे न लिङ्गविवाहप्रकरणे तु मन्त्रपाठात् । इह त्वेकत्वातिक्रमः । अपुत्र एकपुत्र इति शिष्टप्रवादात् । अथवाऽस्या एव स्मृतेर्द्वितीयपुत्रस्तुतिकल्पनात् । धर्मतः शिष्टाचारतः ॥ ६१॥
विधवायां नियोगार्थे निवृत्ते तु यथाविधि ॥
गुरुवच्च स्नुषावच्च वर्तेयातां परस्परम् ॥ ६२ ॥
इह तु नियोगविषयो यत्र नियुज्यते स च संप्रयोगाभिमर्दपर्यवसान उपगमनलक्षणस्तस्मिन्नित्ते पूर्वैव वृत्तिर्गुरुवत्स्नुषावज्ज्येष्ठस्य भार्यायां गुरुवद्यवीयसस्नुषावत्परस्परग्रहणात् स्नुषावद्वर्तेत स्त्रीपुरुषे ज्येष्ठे देवरे गुरुवत् ॥ ६२ ॥
नियुक्तौ यो विधिं हित्वा वर्तेयातां तु कामतः ॥
तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ ॥ ६३ ॥
विधि " घृताक्त " इत्यादिस्तदतिक्रमे पातित्यं । नियुक्तो ज्येष्ठः स्नुषागः पुमान्गुरुतल्पगः कनीयान् ॥ ६३ ॥
नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः॥
अन्यस्मिन्हि नियुञ्जाना धर्म हन्युः सनातनम् ॥ ६४ ॥
पूर्वेण विहितस्य नियोगस्य प्रतिषेधोऽयं । तत्र केचिद्विधवाग्रहणान्मृतभर्तृकायाः प्रतिषेधः क्लीवेन तु पत्यादनियोक्तव्येति विधिप्रतिषेधौ विभक्तविषयाविति प्रतिपन्नाः । अन्ये तु विधिवाक्ये सन्तानविच्छेदस्य निमित्तश्रवणात्तस्य च क्लीवव्याधितयोम॑तस्याप्युपपत्तिभेदः । न च विध्यभावप्रतिषेधोऽप्यविशिष्ट एव । अपेतधवसंबन्धा विधवेत्युच्यते ।
तत्तुल्यमुभयत्रापि । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयं इतरथा घृताभ्यक्तादिनियमोऽपि क्लीबेन २० नियुज्यमानाया न स्यात् । तत्रापि ह्यामनन्ति “ विधवायां नियुक्तश्च घृताक्त " इति ।
तस्माद्विहितस्याविशेषण प्रतिषेधोऽप्यशिष्टः । अतश्च विषयसमत्वे विधिनिषेधयोर्विकल्पः । अयं च नित्योऽपत्योत्पादनविधिन विकल्प एव कल्पते ग्रहणाग्रहणवत् । यदा तु " पुत्रेण जयति " इत्येवमादिफलोत्पादनविधिस्तदाऽसत्यपत्ये तत्कार्यस्यौ@दोहिकस्योपकारस्याभावाद्भिन्नफलयोः कुतो विकल्पः । समानविषयौ विधिनिषेधावेकार्थे विकल्पेते । षोडशीग्रहणाग्रहणयोरिति केचित् । उक्तमङ्गभूयस्त्वे फलभूय त्वं । प्रधानकार्यसिद्धौ त्वविशेषः तस्मादस्मिन्पक्षे पुत्रोपकाराभावमाह । उपकारविशेषार्थेनास्य प्रवृत्तौ प्रतिषेधातिक्रमण श्येनतुल्यता । इदं त्वत्र निरूप्यं । योऽसौ नियुज्यते स किमिति प्रवर्तते । न हि तस्य विधिरस्ति । ' नियुक्तेन गन्तव्यम्' इति । स्त्रिया पुनर्विद्यते “सम्यक् स्त्रिया नियुक्तयेति" । १ फ-निवृते । २ ण-भावाप्रतिषेधो ।
For Private And Personal Use Only
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
न तु देवरादिषु प्रवर्तमानेषु स्त्रिया नियोगसिद्धिरित्यर्थः । तेषामपि वृद्धिस्तद्विधिना क्षेत्रन ईप्सित इति वाच्यं । यतो रागतः प्रवृत्तिरुद्यते । घृताक्तादिनियमविधानमनर्थकमिति चेन्नानर्थकं । तथानियमैरुत्पन्ने क्षेत्रनव्यपदेशो नान्य इति । यदपि गुरुवचनं कर्तव्यमिति केचित्प्रवृत्तिनिवन्धनमाहुः । एवं सति सुरापानादिष्वपि गुर्विच्छया प्रवृत्तिः प्राप्नोति न चासौ गुरुरकार्ये यः प्रवर्तयति
"गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः । उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयत"॥ इति स्मरणात् परित्यागश्च गुरुकार्यान्निवृत्तिः । एतेनैतदपि प्रत्युक्तं यन्नियमातिक्रमपातित्यवचनं नियमपूर्विकां वृत्तिमनुनानाति " तावुभौ पतितौ स्याताम्" इति । इतरथा सर्वप्रकारं गच्छतः पातित्यमिति विशेषपतित्यमनुपपन्नं यतस्तन्न केवलस्य पुंसः श्रुयते किं तर्हि स्त्रिया इति तस्याश्च पुत्रार्थिन्या नियोगो विहितस्तदपेक्ष्यं हि व्यतिकमे पतित- १० वचनं "तावुभौ पतितौ स्यातामिति" । असति व्यतिक्रम एकः पतितः पुमानेवातिक्रमे तु द्वावपीत्येवमपि लिङ्गानि गच्छन्त्येव । तस्माद्देवरादिविधिलक्षणः प्रवृत्तिः कथमिति वक्तव्यं । उच्यते । व्यासादिदर्शनेनापत्यपिण्डदान इव क्षेत्रजोत्पत्त्यर्थं सपिण्डानां गुरुनियोगापेक्षा तदा नापगमेन स्तुतिरस्तीत्यनुमन्तव्यं । न हि महात्मनां रागलक्षणप्रवृत्तिरभ्युपगन्तुं न्याय्या । यच्चोक्तं नियमातिक्रमे पतितत्ववचनं लिङ्गमिति तदयुक्तं । यतः पुंसः पंतितत्वे १५ पतितोत्पन्नस्याधिकाराभावादुत्पादनमनर्थकं तस्मादस्ति देवरादिविधेराभासोऽयम् ॥ ३४ ॥
नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते कचित् ॥
न विवाहविधायुक्तं विधवावेदनं पुनः ॥६५॥ उद्वाहनं कर्म तत्र ये मन्त्राः प्रयुज्यन्ते " अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निमयक्षत" इत्यादयस्तथान्येऽपि तत्संबन्धाः " मया पत्या जरदष्टिः" इति " मया पत्या प्रजावतीति" २० तत्र सर्वत्र वोढुवरयितुः स्वापत्यं भवतीत्याहुः । न तत्र श्रूयते मया यत्र नियुज्यसे ततो जनयेति मन्त्रग्रहणेनैतदर्शयति । मन्त्रार्थवादा अपि नैवंविधाः सन्ति । दूरत एव तदर्शयति । न विवाहविधायुक्तं विधवावेदनं पुनः। आवेदनं गमनमभिप्रेतमन्त्रे। अथ विवाह एवेयं वा संयुज्यते विवाहयिष्यति देवरो भ्रातृजायां ततोऽयं नियोगो विवाहविहित एव । न त्वत्र विवाहविधाविति पूर्वशेषोऽयमर्थवादः ॥ १५ ॥
अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः ॥ मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ॥ ६६ ॥
१र-पातितत्वे । २ र-उद्वाहकर कर्म । ३ ऋग्वेदे १०८ । ४ र-देवरभ्रातृजायां ।
For Private And Personal Use Only
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
अयमप्यर्थवाद एव नियोगप्रतिषेधशेषः । येऽविद्वांसः सम्यक् शास्त्रं न जानते तत्र व्यवहारिणो लिङ्गाद्यन्वयपरत्वं च न जानते तैरयं पशुधर्मः स चात्यन्तगर्हितो मनुष्याणामपि प्रोक्तः प्रवर्तितः । स चेदानींतन आदि वेने राज्ञि प्रशासति राष्ट्रं पालयति।
ननु च लिङ्गानि नैव सन्तीत्युक्तं । नैवमुद्वाहकेषु मन्त्रेषु तु सन्तीत्युक्तम् । अन्यत्र ५ तु दृश्यते । “ को वांऽशयुत्रा विधवेव देवरं मयं न योषा कृणुते सधस्थ आ" इत्यादि ।
यथा विधवा स्त्री देवरपतिं मनुष्यं कुरुते समानशयन एव को वा मनस्विनौ कुरुते येन नागच्छतः को विशेषु विवाहमन्त्रेषु स किमपत्योत्पत्तिविध्यनुक्रमरूप इत्यभिप्रायः । अन्यैविद्वद्भिरिति पठितं गर्हितो मनुष्याणां प्रोक्तः । पशूनामेष धर्मो भ्रातृस्त्रीगमनं नाम । स च प्रवृत्तो वेनस्य राज्ये ॥ ६६ ॥
स महीमखिला भुञ्जन राजर्षिप्रवरः पुरा ॥ वर्णानां संकरं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥६७ ॥
भुञ्जन्पालयन् । कथं पुनर्वर्णसङ्करं प्रवर्तयन् राजर्षीणां प्रवरः । उक्तं महीमखिलां भुनक्ति यः महाराजत्वात् । कामेन रागादिलक्षणेनोपहता नाशिता चेतना चित्तस्थैर्य यस्य सः ॥ ६७ ॥
ततःप्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिका स्त्रियम् ॥ नियोजयत्यपत्यार्थ तं विगर्हन्ति साधवः ॥ ६८॥ अस्पष्टार्थोऽर्थवादः ॥ १८॥ यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः ॥ तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ॥ ६९॥
नियोगरूपत्वात्कन्यागतोऽयं धर्म उच्यते । वाचा सत्ये कृते वाग्दाने निवृत्त एकेन दत्ताऽपरेण प्रतिगृहीता । तामनेन वक्ष्यमाणेन विधानेन निजसोदरो देवरो विन्देत विवाहयेत् ॥ ६९ ॥
यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् ॥
मिथो भजेताप्रसवात्सकृत्सकहतातौ ॥ ७० ॥ २५ यथाविधि यथाशास्त्रं । वैवाह्यो विधिस्तथा विवाह्य वाचनिकोऽयं विवाहः। पुनर्भूश्च
तथोच्यते । नवा व्यूढाऽपि सती भार्या भवति । केवलं परार्थोऽस्या वाचनिको विवाहः । तथा च दर्शयति ( अग्रे ७१ श्लोके ) " न दत्वा कस्यचित्कन्यां पुनरन्यस्य दीयत" इति । नासौ देवराय दीयत इत्यर्थः । अदत्ता चास्वभूता कथमिव भार्या भवेत् शुक्लवस्त्रां नियमो गमनेऽन्यस्मिन्नपि नियोगे धर्मोऽयमिष्यते ॥ ७० ॥
१ ऋग्वेदे १० ।। २ फ-कोवासपुत्रो विधवेव देवरं मयानुदोषो कृणुते । ३ र-स्य । ४ र-विवाहसंस्कारः।
For Private And Personal Use Only
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७३९
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। न दत्वा कस्यचित्कन्यां पुनर्दद्याद्विचक्षणः ॥
दत्वा पुनः प्रयच्छन् हि पामोति पुरुषानृतम् ॥ ७१ ॥ " तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वभिः सप्तमे पद " इति प्राग्विवाहान्मृते वरे दत्तायामपि पुनर्दानाशङ्कायां प्रतिषेधोऽयम् । विशिष्टे तु पुनर्नचनं तथाविधायाः पुनर्भूरुक्ता । नान्यस्मै दत्वा तस्मिन्मृतेऽन्यस्मै दद्यात्तथा कुर्वन्प्राप्नोति पुरुषानृतं मनुष्यहरणे यत्पापं तस्य ५ भवति ॥ ७१ ॥
विधिवत्सतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम् ॥
व्याधितां विप्रदुष्टां वा छद्मना चोपपादिताम् ॥ ७२ ॥ विधिशास्त्रं तदर्हतीति विधिवत् । यादृशः शास्त्रेण विधिरुक्तः "अद्भिरेव द्विजा ग्र्याणाम्" इति स च कैश्चिदुदकाधिकारः कन्याविषये स्मर्यते । तेन प्रतिगृह्यापि त्यजे- १० कन्यां प्राविवाहाद्विगर्हितां दुर्लक्षणां विदुष्टां पूर्व प्रतिगृहीतां मनोज्ञामपि तथा निर्लज्जा बहुपुरुषभाषिणीं व्याधितां क्षयव्याधिगृहीतां प्रदुष्टां रोगिण्यादिशब्दितामन्यगतभावां च त्यजेत् । क्षतयोनि विप्रदुष्टां व्याचक्षते । न ते सम्यङ्मन्यन्ते यदि तावत्पुरुषानुपभुक्ता स्त्री कन्यादिविकृता तदा नैव दुष्यति । अथ पुरुषसंयुक्ता तदा कन्यैव न भवति । तत्र " त्यजेत्कन्यामिति ” सामानाधिकारण्यानुपपत्तिः । उक्तश्च तस्यास्त्यागः । १५ छाना चोपपादिता न्यूनाधिकाङ्गी या हेतुनियुक्ता । अकथितेषु स्वल्पेष्वपि दोषेषु कृतवरणाऽपि त्याज्यैव ॥ ७२ ॥
यस्तु दोषवती कन्यामनास्यायोपपादयेत् ॥ __तस्य तद्वितथं कुर्यात्कन्यादातुर्दुरात्मनः ॥ ७३ ॥
कन्यादोषा उक्तास्ताननाख्यायानुक्त्वा प्रयच्छति ददाति तस्य तद्दानं वितथं २० निष्फलं कुर्यात्प्रत्यर्पणेन । उक्त एवायमर्थः पूर्वश्लोकेनातिस्पष्टीकृतः ॥ ७३ ॥
विधाय वृत्ति भार्यायाः प्रवसेत्कार्यवान्नरः॥
अवृत्तिकर्शिता हि स्त्री प्रदुष्येत्स्थितिमत्याप ॥ ७४ ॥ यदा प्रवसेत्तदा भार्याया वृत्तिं विधाय प्रवसेदिति विधि विधायेत्येवमर्थ द्रष्टव्यं । " प्रवसन्भार्याया वृत्तिं विदधीतेति" तथा कुर्याद्यथाऽस्या यावत्प्रवासं वृत्तिर्भवति । शरीर- २५ स्थितिहेतुभोजनाच्छादनगृह्योपकरणादि । तां विधाय प्रवसेत्स्वदेशाद्देशान्तरं गच्छेत् कार्यवान्कार्य पुरुषार्थो दृष्टोऽदृष्टश्च । अदृष्टो धर्मो दृष्टावर्थकामौ । तथा वक्ष्यति (७६ श्लो.) " प्रोषितो धर्मकार्यार्थ " इत्यादिना । अन्तरेणैतानि निमित्तानि भार्या
१ र-विस्पष्टीकृतः।
For Private And Personal Use Only
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
हित्वा प्रवासो निषिध्यते । अवृत्तिकर्शिता हि दृष्टदोषप्रदर्शनमथवादः । अवृत्त्या दरिद्रेण कर्शिता पीडिता प्रदुष्येत् पुरुषान्तरसंपादिना । स्थितिमत्यपि स्थितिः कुलाचारस्तत्संपन्ना क्षुर्धावसरे दीना दोषमवाप्नुयादन्यं भर्तारमाश्रित्य जीवतीति भाव्यत एतत् । संभावनायां लिङ् ॥ ७४ ॥
विधाय प्रोषिते वृत्तिं जीवेनियममास्थिता ॥ प्रोषिते त्वविधायैव जीवेच्छिल्पैरगर्हितः ॥ ७५ ॥ नियमो यथा निहते भर्तरि परिग्रहप्रयाणादिनिषेध एवं प्रोषितेऽपि आस्थिता आश्रिता गृहीतवती अकृत्वा तु वृत्ति प्रोषिते शिल्पै वेतति कर्तननालिकाकरणादिना । गर्हितानि वस्तूनि विजनादीनि । एष एव विधवादीनां निजश्रमजन्यो वृत्त्युपायः ।। ७५ ॥
पोषितो धर्मकार्यार्थ प्रतीक्ष्योऽष्टौ नरः समाः ॥ विद्यार्थ षड्यशोऽर्थं वा कामार्थं त्रीस्तु वत्सरान् ॥ ७६ ॥
यदुक्तं कार्यवान्प्रवसोदिति तानि कार्याणि दर्शयति । तद्विशेषेण प्रतीक्षाकालभेदः । परतस्त्विदं तया कर्तव्यमिति चोक्तं । तत्र केचिदाहुः । प्रकरणादगहिर्जीवोदति ।
तदयुक्तं । प्रागस्मात्कालादगर्हितैरितीयं किं म्रियतां न ह्यस्या आत्मत्याग इष्यते । पुंस १५ इव प्रतिषिद्धत्वात् । तस्मात्प्रागप्यस्मात्प्रतीक्षणविधेरगर्हितैः शिल्पैरजीवन्ती गर्हितैर्जीवेत् ।
अन्ये व्यभिचारमिच्छन्ति । तथाच स्मृत्यन्तरे (नारदस्मृ० अ० १२ श्लो० ९७ )
" नष्टे मृते प्रबजिते क्लीबे च पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥" अन्येऽप्याहुः । नास्याज्ञाने ब्रह्मचर्यमपनेतुं शक्यते । स्त्रीधर्मेपु हि तदस्या विहितं मनुनाऽपि “ न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य तु " इति । मृते भर्तरि नास्ति व्यभिचारः । किमङ्गप्रोषिते । पतिशब्दो हि पालनक्रियानिमित्तको ग्रामपतिः सेनायाः पतिरिति । अतश्चास्मादबाधनैषा भर्तृपरतंत्रा स्यात् । अपि त्वात्मनो जीवनाथ सैरंध्रीकरणादिकर्मवदन्यमाश्रयेत। तच्च यदा षण्मासमत्या संवत्सरभृत्या वा कस्मिंश्चिदाश्रिते भर्ता यद्यागच्छेत्तदानीं तां चेद्वशीकुर्याद्वशीकर्तुं शक्नुयात्त्यज त्वं भार्यामिति यावद्भवति
कालो न पूर्वः प्राक् पत्युरेव सा पंचमे चर्वितमन्यत् । २५ अन्येऽप्यर्थमिममाहुः । पुर्वे तु पुन वृत्तमिच्छन्ति । या पत्या वा परित्यक्ता
भवति यस्याः किल पतिरियन्तं कालं निहितवृत्तिको नागच्छति सा तेन त्यक्तैव भवति । ततश्च यदि सा पुनर्भूधर्मेणान्येनोढा भवेत्तदा भर्ताऽभ्यागतो न किंचिद्व्यात्पुनर्भवस्येयं भार्येति । तदयुक्तं । न निष्क्रयविसर्गाभ्याम्" इति तस्य श्लोकस्यार्थवत्वं दर्शयिष्यामः । १ र क्षुधा तद्भावे क्षुधावसरे । अ. ५ श्लो. १५७ ।
For Private And Personal Use Only
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
७४१ धर्मश्च तत्कार्यं च धर्मकार्य । सोऽर्थः प्रयोजनं प्रवासस्येति धर्मकार्यार्थ । कुतः न गृहस्थस्य धर्मार्थो दीर्घकालः प्रवासः । अवश्यं ह्यग्नयस्तेन परिचरणीयाः । पांचयज्ञिकमनुष्ठेयं । कुतो गन्तव्यं “ वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यष्टव्यमिति ” तीर्थस्नानादीन्यपि स्मार्तानि च श्रौताविरोधीन्यनुष्ठेयान्यसंविधाय प्रोषितस्य वा भवतीति येनोच्यते संविधायापि प्रवास आपर्वणः स्वयं पर्वणि जुहुयादृत्विजामेकतरकाल इति युक्तं । अनाहिताग्नेस्तीर्थ- ५ यात्रायां पांचयाज्ञिकस्य तुल्यत्वेऽपि स्मातत्वे भार्यासहितस्योपपत्तेः न तत्त्यागे तीर्थगमनं युक्तमुच्यते । गुरुवचनेन यं गुरवो धर्मार्जने राजोपसेवायां वा सुकार्याय प्रेषयन्ति स धर्मार्थ प्रवासः । प्रायश्चित्तं वा तपोवनदेशभ्रमणेन । अथवाऽर्थार्जनार्थमेव धर्मकार्यार्थमभिप्रेतं दरिद्रोऽहं कुतश्विद्धनमर्जयिष्ये । विद्यार्थ । ननु स्नातस्य च भार्याधिगमः । कृतविद्यस्य च स्नानं । तत्र कुतः कृतविवाहस्य विद्यार्थिता । दर्शितमेतत् । ईषदवगत- १० वेदार्थो विवाहेऽधिक्रियते । निश्चिते स्नानादौ नैतयुक्तं । कृतायां धर्मजिज्ञासायां स्नानं जिज्ञासा च विचारपूर्वकसंशयच्छेदननिश्चितार्था । सत्यं । नायं विधिविद्यार्थितायाः । तथा च सति धर्मकार्यार्थमित्यनेनैवावगता स्यात् । उत्पन्नेऽप्यधिकारोपयोगिन्यवगमेऽभ्यासातिशयार्थ विशेषार्थ चान्यासु विद्यासु क्षिप्रं शौर्ययशःख्यापनार्थ बहिः सविशेषविद्यात्वख्यापनार्थ । देशान्तरप्रवसने यशोहेतुः प्रवासः । कामार्थ रूपानीवानुगमोऽभि. १५ प्रेततरां भार्यामुद्रोढुं । स्मृत्यन्तरे प्रसूताभेदेन च कालभेदः स्मर्यते । तथा च विष्णुः " अष्टौ विप्रसूताः षट् राजन्याः चतुरो वैश्या द्विगुणं प्रसूतेति ॥ न शूद्रायाः कालनियमः स्यात्संवत्सरमित्येक " इति ॥ ७६ ॥
संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषाणां योषितं पतिः ॥
ऊर्ध्व संवत्सरात्त्वेनां दायं हत्वा न संवसेत् ॥ ७७ ।। द्वेष्यः पतिर्यस्यास्तां द्विषाणां । एतेन तु सनिष्कासनं कुर्यात् । समपूर्वस्य वसेरेनामिति च द्वितीयानुपपत्तेर्वासयेदिति निर्भसयेत् । पातकेऽपि तस्या निष्कासनं नास्ति " निरन्ध्यादेकवेश्मनि ” इति वचनात् । प्रायश्चित्तेऽप्यस्मिन्निमित्ते विनयाधानार्थोपहार इप्यते । न सर्वेण सर्व आत्यन्तिक आच्छेदः ।। ७७ ॥
अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा ॥ ___सा त्रीन्मासान्परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा ।। ७८ ॥
अतिक्रमस्तदुपर्याऽवज्ञानं पथ्यौषधादिष्वतत्परता न पुरुषान्तरसंचारः । मासत्रयं परित्यागश्च संभोगस्यैव पूर्वस्मादेव हेतोः हारकटकादिविभूषणैर्वियुक्ता कर्तव्या । परिच्छदापरिग्रहेण भाण्डकुण्डादिना दासीदासेन वा ॥ ७८ ॥
१ र-धर्मश्चासौ । २ र-ग्रहणं । ३ ण-र-ख-उदीक्षेत । ४ फ-द्विषन्तीं । ५ फ-अपरिच्छादी ।
२१
For Private And Personal Use Only
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[नवमः
उन्मत्रं पतितं क्लीबमबीजं पापरोगिणम् ॥ न त्यागोऽस्ति द्विषत्याश्च न च दायापवर्तनम् ॥ ७९ ॥
क्लीबबीनशब्दौ नपुंसकमाहतुः । भेदस्तु वातरेता अप्रवृत्तेन्द्रियोपरः यादृशं यो द्वेष्टि तस्य नास्ति निग्रहः पूर्वोक्त अपवर्तनमपहारः प्रोषितप्रतिषिद्धान्नादयः स्मृत्यन्तर५ निषिद्धाः ॥ ७९ ॥
मद्यपाऽसाधुत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् ॥ व्याधिता वाऽधिवेत्तव्या हिंसाऽर्थनी च सर्वदा ॥ ८०॥
मद्यपाऽसौ मद्यपानरता । पक्तिसंस्कारगृहकार्यानुष्ठानासमर्था तत्परिजागरैया सा परिवेदनायामर्हति । या तु गुरुभिः प्रतिषेधमापद्यमाना तस्या दण्डं वक्ष्यति " प्रति१० षिद्धां पिबेदिति " । स्वयं नियमस्य त्वन्यनियमव्यतिक्रमवत्प्रायश्चित्तेन प्रत्यापत्तियुक्ता
पुनरधिवेदनं च । तथा च धर्मानुष्ठानप्रजोत्पत्तिगृहकार्योपघातनिमित्तान्यधिवेदननिमित्तानि पठ्यन्ते “ प्रतिकूला व्याधितार्थनीति " । ब्राह्मण्यास्तु शास्त्रेण प्रतिषिद्धमद्यायास्ततः पानप्रायश्चित्तमेव भूयः अतिप्रवृत्तौ पातित्यं तु भ्रूणहन्त्रि हीनसेवायां स्त्री पततीति परि
संख्या नान्नमद्यपाने पातित्यमिति । तदेकादशे वक्ष्यामः । उक्तं च पञ्चमे असत्यवृत्ताऽ१५ साध्वाचारा भृत्येष्वसत्परुषवाक् बलिकर्मणां प्रागेव भुते । दैवपित्र्ययोर्ब्राह्मणभोजनादौ न
श्रद्धावती अतिव्ययशीला भाण्डोपस्करणं न परिरक्षति अनल्पमूल्येन क्रीणाति हिंसानाकुलशङ्कया । स्यादेवातिताडणशीला । अन्वाहिकस्य व्ययस्यापहन्त्री । अधिवेदनं तस्या उपर्यन्याविवाहः ॥ ८ ॥
वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याऽब्दे दशमे तु मृतप्रजा॥ एकादशे स्त्रीजननी सधस्त्वप्रियवादिनी ॥८१॥
अन्यासामप्यधिवेदनमाह । तत्र वन्ध्याऽष्टमेऽन्देऽधिवेद्या दशमे तु मृतपना। नाधिवेदनेऽपत्योत्पत्यभावाद्धि वन्ध्याया अनुष्ठानपरिपातनं स्यात् । अपत्योत्पत्तिविधि राधानविधिश्च नापुत्रे ह्याधानं श्रूयते । एवं मृतप्रजायाः स्त्रीजनन्या अप्रियवादिन्यास्तु दोषाभावेन नाधिवेदने सत्यां क्षमायां श्रमनियमः ॥ ८१ ॥
या रोगिणी स्यात्तु हिता संपन्ना चैव शीलतः॥ साऽनुबाप्याधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हिचित् ॥ ८२॥ भत्रे हिता परिचर्यापरानुज्ञापनावमानयोरिह विधानयोः पूर्वासामेतद्भावात् रोगिणी
१-ण-र-द्विषाणायाश्च । २ ज-र-जागरणया ।
For Private And Personal Use Only
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
७४३
ग्रहणं वन्ध्यास्त्रीजनन्यावपि लक्षयति प्रकृतत्वाविशेषादवमाननिमित्ताभावाच्च कर्हिचित्कदाचिवमा ननं शिष्टयर्थ परिभाषणादि ।। ८२ ॥
अधिविना तु या नारी निर्गच्छेद्रुषिता गृहात् ॥
सा सद्यः सन्निरोद्धव्या त्याज्या वा कुलसन्निधौ ॥ ८३ ॥ क्रोधेनाधिवेदनहेतुना निर्गतायास्त्यागसंनिरोधौ विकल्पतो विधीयते । ननु यथोपपन्न हेतुना भोजनाच्छादनाभिताडनादिना तत्र प्रीत्या क्रोधावमार्जनं श्वश्रूभिः श्वशुरादिभिर्वा परिभाषणं । संनिरोधो रक्षिपुरुषाधिष्ठानं । त्यागो व्याख्यातः । असंभोगः सहशय्यावर्जनं । कुलं ज्ञातयः तत्पितृपक्षाः स्पपक्षाश्च ।। ८३ ॥
प्रतिषिद्धाऽपि चेद्या तु मद्यमभ्युदयेष्वपि ॥
प्रेक्षासमाजं गच्छेदा सा दण्ड्या कृष्णलानि षट् ॥ ८४॥ १० प्रतिषेधे गुरुसंबन्धि व्ययं दण्डः क्षत्रियादिस्त्रीणां । न शास्त्रीयो ब्राह्मणीनां । न हि तत्र दण्डमात्रेण मोक्षः । किं तर्हि महता । न च तत्राभ्युदयेषु पानाशङ्का । अप्रतिषिद्धमद्यानां तु नियमेनोत्सवसमागतानामादरवती प्रवृत्तिर्दृश्यते । यां सम्यनिषेधत्यभ्युदयेध्वपीति दण्डश्चायं भ; दीयते । सत्यपि राजवृत्तित्वे " स्त्रीणां भर्ता प्रभुः" इति विज्ञायते । अन्येषामपि परिग्रहवतां भृत्यादिविषये कियति दण्डः स्वातन्त्र्येऽभ्युदयः पुत्र. १५ जन्मविवाहादय उत्सवाः । प्रेक्षा नटादिदर्शनं । समाजो नितान्तमपि जनसमूहः । तत्र कुतूहलिन्या अयं दण्डः ॥ ८४ ॥
यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन्योषितो द्विजाः॥
तासां वर्णक्रमेण स्याज्ज्यैष्ठयं पूजा च वेश्म च ॥ ८५॥ कामतः प्रवृत्ता यदि समानजातीयाश्च विन्देरन्विवाहयेयुस्तासां वर्णक्रमेण २० जात्यनुरूपं ज्यैष्टयं न वयस्तो न च विवाहकमतः । फलादिदाननिमित्ते पूजा प्रथम ब्राह्मण्यास्ततः क्षत्रियावैश्ययोरित्येष वर्णक्रमः । वेश्म प्रधानं गृहं । तद्ब्राह्मण्याः सवर्णानां विवाहकमो निश्चलः स्मृतः ॥ ८५ ॥
भर्तुः शरीरश्रुश्रूषां धर्मकार्य च नैत्यकम् ॥
स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथंचन ॥ ८६ ॥ २५ शरीरशुश्रूषा भतुरुपयोगिपाकादिलक्षणा दानभोजनप्रतिनागरणं स्वा स्वैव कुर्यात्। पृष्ठपादसंवाहननिर्णेजनादौ त्वनियमः । युगपत्संनिधौ तु शरीरावयवक्रमो वर्णक्रमेण ।
१ण-र-किं तन्मे महता।
For Private And Personal Use Only
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७४४ मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः नैत्यकं धर्मकार्य “ सायं त्वन्नस्येत्यादि " अग्निशरणोपलेपनाचमनोदकतर्पणदानादि । अस्या निन्दार्थवादः ॥ ८६ ॥
यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयाऽन्यया ॥ यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः ॥ ८७ ॥
यस्त्वेतत्कर्माऽन्ययाऽसमानजातीयया कारयेत्सनातीयायां स्थितायां ब्राह्मण एव स चण्डालः पूर्वस्मादृष्टः ॥ ८७ ॥
उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सदृशाय च ॥ अप्राप्तामपि तां तस्मै कन्यां दद्याद्यथाविधि ॥ ८८॥
उत्कृष्टायाभिरूपायेति विशेषणविशेष्यभावः । उत्कृष्टायाभिरूपतराय इत्यर्थः । १० अथवोत्कृष्टाय जात्यादिभिरभिरूपायेति पृथग्विशेषणं । रूपमाकृतिमाभिमुख्येन प्राप्नोति
रूपस्वभाववचनो वा स्वभावः विद्वानप्यभिरूप उच्यते । सदृशाय जात्यादिभिर्वरो वोढा जामाता। अप्राप्तामप्ययोग्यामपि कामवशत्वेन वाऽलमप्राप्तं कौमारं वयः स्मृत्यन्तरेऽनग्निके त्युच्यते । काम स्पृहा यस्या नोत्पन्ना सा चाष्टवर्षा षड्वर्षा वा न त्वत्यन्तबालैव ।
तथाहि लिङ्गम् " अष्टवर्षामिति" । इदमेव लिङ्गं धर्मप्रयुक्ते तामपि विवाहस्येति । अन्यथा १५ रागस्यैव प्रयोजकत्वे कुतोऽप्राप्ताया विवाह इत्याहुस्तदयुक्तं । धनार्थिनोऽपि बालां विवाहयन्ति । नाशास्त्रीयैव सर्वा प्रयुक्तिस्तृतीये निरूपिता ॥ ८८ ॥ .
काममा मरणात्तिष्ठेद्गृहे कन्यमित्यपि ॥ न चैवैनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् ।। ८९ ॥
प्रागृतोः कन्याया न दानं ऋतुदर्शनेपि न दद्याद्यावद्गुणवान्वरो न प्राप्तः । २० गुणोविद्याशौर्यातिशयः शोभनाकृतिर्वयोमहत्वोपेतता लोकशास्त्रनिषिद्धपरिवर्जनं कन्यायामनुराग इत्यादिः ॥ ८९ ॥
त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमायूतुमती सती॥ ऊर्ध्वं तु कालादेतस्माद्विन्देत सदृशं पतिम् ॥ ९० ॥
रेतोऋतुकालं तद्वत्यपि त्रीणि वर्षाणि तद्गृहे आसीत । अतः परममुत्कृष्टाभावे २९ सदृशं समानजातीयं स्वयं वृणुयात् ॥ ९ ॥
अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद्यदि स्वयम् ॥ नैनः किंचिदवामोति न च यं साधिगच्छति ॥ ९१ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
७४५
वर्षत्रयादूर्ध्वमदीयमाना यं भर्तारं वृणुते तस्य दोषो न कन्यायाः पूर्वेणैव दोषाभाव उक्ते त्रियमाणस्य दोषार्थमिदं ऋतुदर्शनं च द्वादशवर्षाणामिति स्मर्यते ॥९१।।
अलङ्कारं नाददीत पित्र्यं कन्या स्वयंवरा ॥
मातृकं भ्रातृदत्तं वा स्तेना स्याद्यदि तं हरेत् ॥ ९२ ॥ भ्रात्रादिमिर्यदादौ दत्तं स्वयंवरणाभिप्रायं तस्या अजानद्भिस्तदलङ्करणं तेषामेव ५ प्रत्यर्पयेत् । यदि तु तथाविधाया एव ददाति तदा न त्यागः । तेनास्मै न वयमेनां दास्याम इत्येवमभिप्रायं यद्भूषणं न तस्मिन्नन्यथात्वमापन्ने युक्तं । " स्तेनः स्यादिति” पुल्लिङ्गेन पाठान्तरं वरस्य चौरत्वमाहुस्तस्मात्तेन पित्रा नालङ्कारस्त्याजयितव्यः ॥ ९२ ॥
पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यामृतुमती हरन् ॥
स हि स्वाम्यादतिकामेहतूनां प्रतिरोधनात् ॥ ९३॥ १० शुल्कदेयाया ऋतुमत्याः शुल्कनिरोधोऽयं स च स्वाम्यादतिक्रामेत् । “ बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत् " इत्युक्तं । वयोन्तरप्राप्तौ वेदयितुः पितुः स्वाम्यं नास्ति । शुल्कादेयाया अपि हेतोः समानत्वात्पितुः स्वाम्यनिवृत्तिः । अपक्रमणं निवृत्तिः । प्रतिरोधनं प्रतिरोधो ऽपत्योत्पत्तिकार्ये केचिदाहुः अमानवोऽयं श्लोकः ॥ ९३ ॥
त्रिंशद्वर्णोद्वरेत्कन्यां हृयां द्वादशवार्षिकीम् ॥
व्यष्टवर्षोऽष्टवर्षी वा धर्मे सीदति सत्वरः ॥ ९४ ॥ इयता कालेन यवीयसी कन्या वोढव्या न पुनरेतावद्वयस एव विवाह इत्युपदेशार्थः । अथापि न यथाश्रुतवर्षसंख्यैव । किं तर्हि । बहुना कालेन यवीयसी वोढव्या । न ह्येतद्विवाहप्रकरणे श्रुतं । येन संस्कार्यविशेषणत्वेन तदङ्ग कालो दशादिवर्षापञ्चविंशत्यादिवर्ष च निवर्तयेत् । ननु च वाक्यान्तरस्थस्याप्यङ्गविधिर्भवत्येव । सत्यमिह प्रकरणोत्कर्षेण २० पाठादाचार्यस्याभिप्रायान्तरमनुमीयते । तथा शिष्टसमाचारः । सुतस्य च पुनारक्रियायां नैष कालः संभवतीति " पुनरिक्रियां कुर्यात् " इति नोपपद्यते ॥ ९४ ॥
देवदत्तां पतिर्भार्या विन्दते नेच्छयात्मनः ॥
तां साध्वीं बिभृयान्नित्यं देवानां प्रियमाचरन् ॥ ९५॥ साध्वी भार्या प्रातिकूल्याप्रियवादादिदोषयुक्ताऽपि भ; न त्याज्येति श्लोकार्थः । २५ अवशिष्टा प्रशंसा । यां तु निरुध्यादेकवेश्मनीत्यसाच्या अपि विहितं तत्सकृयभिचारे । अभ्यासे तु त्याग एव । नान्यथा तां साध्वीं बिंभृयादित्यनेन किंचित्कृतं स्यात् । यदपि "हताधिकारा मलिनां पिण्डमात्रोपनीविनीम् । परिभूतामधःशय्यां वासयेयभिचारिणी ॥"
१र-ण-तस्मात्तेन पवित्रानलङ्कारांस्त्यजयितव्याः। २ अ. ५ श्लो. १४८॥ ३र-ण-वेदकृतः ।
४ ण-र-त्तिः। ५ याज्ञवल्क्य
स्म. आ. ७० ।
For Private And Personal Use Only
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
तच्च सत्यां शक्तौ पत्युरिच्छा सा । अनिच्छायां तु त्याग एव । यच्चेदं पतितास्वपि वस्त्रान्नदानं देयं चेत्यादि वक्ष्यति तद्ब्रह्महत्यादिषु प्रायश्चित्तेषु भैक्ष्यभोजनारम्भे निवासप्राप्तौ प्रतिषेधवचनमिति वक्ष्यामः । सर्वथा तु पुनर्व्यभिचारिण्या भरणं नास्ति । न चात्र त्यागः श्रुतो येन संभोगविषयतया कल्पेत । “ सोमोऽददत्" इत्यादिमन्त्रार्थवादेभ्यो देवतानां दातृत्वं प्रतीयते । अथवा विवाहे देवताभार्या भवत्यत उच्यते । देवदत्तामिति । विन्देत नात्मन इच्छया यथान्यद्गोहिरण्याद्यापणभूमौ लम्यते नेयं भार्या । अत उच्यते नेच्छयात्मन इति । देवेभ्यो हितं त्यक्तायां भार्यायां वैश्वदेवादिक्रियानिमित्ते नास्ति देवहितं । अतस्तां द्विगाणां द्विषतीमपि बिभूयात् । पातित्ये तामधिकारप्राप्तां पतिविन्देत ॥ ९५ ॥
प्रजनार्थ स्त्रियः सृष्टाः संतानार्थ च मानवाः ॥ तस्मात्साधारणो धर्मः श्रुतौ पन्या सहोदितः ॥ ९६ ॥
प्रजनं गर्भग्रहणम् । सन्तानो गर्भाधानम् । तस्माद्धेतोरपत्योत्पत्तेरुभयाधीनत्वाद्वेदे स्त्रीपुंसयोः साधारणो धर्मः पन्या सह पुंस उक्तः । अतः केवलस्याधिकाराभावात् । स्त्रियो द्वेष्या अपि न त्याज्याः ॥ ९६ ॥
कन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः॥
देवराय प्रदातव्या यदि कन्याऽनुमन्यते ॥ ९७ ॥ यस्याः पित्रादिभिर्गृहीतं शुल्कं न च दत्ता केवलवचनेन देयत्वेन व्यवस्थिता अत्रान्तरे स चेन्नियेत तदाऽन्यद्रव्यवद्देवरेषु प्रजार्थेषु वा युधिष्ठरादिवत् तदभावे सपिण्डेष्वतो
विशेषार्थमिदमुच्यते । देवराय प्रदातव्येति न सर्वेभ्यो भर्तृभ्रातृभ्यो नापि सपिंडेभ्यः । २० किं तकस्मै देवरायैव । तत्रापि कन्याया अनुमतौ सत्यां । अथासत्यां कन्यायाः
शुल्कस्य च का प्रतिपत्तिः । यदि कन्यायै रोचते ब्रह्मचर्य तदा शुल्कं कन्यापितृपक्षाणामेव । अथ पत्यन्तरमर्थयते तदा प्राग्गृहीतं शुल्कं त्यक्त्वाऽन्यस्मादादाय दीयते ॥९७ ॥
आददीत न शुद्धोऽपि शुल्कं दुहितरं ददन् ॥
शुल्कं हि गृह्णन्कुरुते छन्नं दुहितृविक्रयम् ॥ ९८ ।। इच्छातः शुल्कग्रहणे पूर्वेण विधिरुक्तः कस्यचित्तत एवाऽऽशङ्का स्याददोषं शुल्कग्रहणं शास्त्रे गृहीतशुल्काया विशेष उक्तो यतोऽत इमामाशङ्कामपनेतुमाह ।
१ ऋग्वेदे ८।३।२८॥ २ ण-र-इति । ३ ण-र-प्राप्ता सर्वेषु वा युधिष्ठिरादिदत्ता ।
For Private And Personal Use Only
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७४७
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। आददीत न शद्रोऽपि शुल्कमिति इच्छातः प्रवृत्तौ शास्त्रीयो नियमो न तु शास्त्रेण पदार्थस्यैव कर्तव्यतोक्ता । यथा मद्यपीतस्य प्रायश्चित्ते मद्यपानं शास्त्रेणानुज्ञातं भवति । शुल्कसंज्ञेन यदेवोक्तं " गृह्णन्हि शुल्क लोभेन " इति । येन तु विशेषेण पुनः पाठोऽसौ प्रदर्शित एव ॥ ९८॥
एतत्तु न परे चक्रुनापरे जातु साधवः ॥ __ यदन्यस्य प्रतिज्ञाय पुनरन्यस्य दीयते ॥ ९९ ॥
तदुक्तं गृहीते शुल्के न कन्येच्छायां सत्यां मृते तु शुल्कदेऽस्या अन्यत्र दानमिति तनिषेधति । यदन्यस्य शुल्कदस्यानुज्ञया पुनरन्यस्मै दीयते पुनः शुल्कं गृहीत्वेति वरं स्वयंवरं तु कारयेत्कन्या। एष एवार्थः ॥ ९९ ॥
नानुशुश्रुम जात्वतत्पूर्वेष्वपि हि जन्मसु ॥
शुल्कसंज्ञेन मूल्येन छन्नं दुहितृविक्रयम् ॥ १००॥* न कुतश्चिदस्माभिः श्रुतं पूर्वेषु जन्मसु कल्पान्तरेष्वित्यर्थः ॥ १० ॥
अन्योन्यस्यान्यभीचारो भवेदामरणान्तिकः॥
एष धर्मः समासेन ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोः परः॥ १०१॥ अविशेषेण वचनवित्या सर्वक्रियास्वव्यभिचारः । तथा चापस्तम्बः “धर्मे १५ चार्थे च कामे च नाभिचरितव्या” इति । एतावच्च श्रेयो धर्मोऽर्थः कामः । तथा चोक्तं । "त्रिवर्ग इति तु स्थितिः” इति । यच्चाहुरपरित्यागोऽत्राव्यभिचार इतरथा स्त्रीवत्पुरुषस्यानेकाभार्यापरिणयनं न स्यात्तद्युक्तम् । अस्ति पुरुषे वचनं " कामतस्तु प्रवृत्तानां " तथा "वन्ध्याष्टमेऽधिवेत्तव्या " इति । न तु स्त्रियाः । तथा च लिङ्गान्तरं स्यात् " एकस्य ब्रव्यो जाया भवन्ति नैकस्यै बहवः सह पतय " इति (ऐतरेयब्राह्मणे ३।३।)। आमरणान्ते २० भव आमरणान्तिकः। अन्यतरमरणेऽपि तस्यान्तोऽस्तीत्यर्थः । एष संक्षेपेण स्त्रीपुंसयोः प्रकृष्टो धर्मो वेदितव्यः ॥ १०१ ॥
तथा नित्यं यतेयाता स्त्रीपुंसौ तु कृतक्रियौ ॥
यथा नातिचरेतां तौ वियुक्तावितरेतरम् ॥ १०२॥ यतेयातां प्रयत्नवन्तौ तथा स्यातां यथेतरेतरं परस्परं नातिचरेतां । अति- २९. चारोऽतिक्रमः । धर्मार्थकामेष्वसहभावः। कृतक्रियौ कृतविवाहादिसंस्कारौ नियुक्तौ । ततः परोपसंहारः श्लोकोऽयं नानुक्तार्थोपदेशकः ॥ १०२ ॥
एष स्त्रीपुंसयोरुतो धर्मो वो रतिसंहितः॥
आपद्यपत्यप्राप्तिश्च दायभागं निबोधत ॥ १०३ ॥ १ ण-र-स्याशुल्कदस्या । * ण पुस्तके न दृश्यते । २ ण-र-क्रिया । ३ फ-भि ।
For Private And Personal Use Only
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७.४८
१०
२०
www. kobatirth.org
विभागस्यावसरः ॥ १०३॥
१९
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
पूर्वोक्तप्रकरणयोः संबन्धश्लोकोऽयं उक्तेषु स्त्रीपुंसयोश्चापत्योत्पत्तौ च दायधर्मस्य
संक्रामति ॥ १०४ ॥
ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनमशेषतः ॥ शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरं तथा ।। १०५ ॥ ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति वानवः ॥ पितॄणामनृणश्चैव स तस्मात्सर्वमईति ॥ १०६ ॥ यस्मिन्नृणं सन्नयति येन चानन्त्यमश्नुते ॥ स एव धर्मजः पुत्रः कामजानितरान्विदुः ॥ १०७ ॥ इतरानित्यर्थवादोऽयं । यथाश्रुतितात्पर्यं श्रुतिग्रहणाद्धि कनीयसामभागार्हतैव स्यात् । ततश्च वक्ष्यमाणविरोधः ॥ १०७ ॥
1
१९
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ऊर्ध्वं पितु मातुश्च समेत्य भ्रातरः समम् ॥
भजेरन्पैतृकं रिक्थमनीशास्ते हि जीवतोः ॥ १०४ ॥
भजेरन्निति प्राप्तकालतायां लिङ् । तथा पञ्चमे प्रपञ्चितं । अथवा यस्मिन् शयने
पितेव पालयेत्पुत्रान् ज्येष्ठो भ्रातृन् यवीयसः ॥
पुत्रवच्चापि वर्तेरन् ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः ॥ १०८ ॥
पुत्रवत्पालनीया न तु बाला इति धनादिना गर्हणीयाः । तदाह पुत्रवच्चापि वर्तेरन्निति ॥ १०८ ॥
ज्येष्ठः कुलं वर्धयति विनाशयति वा पुनः ॥
ज्येष्ठः पूज्यतमो कोके ज्येष्ठः सद्भिरगर्हितः ।। १०९ ॥
अपरा प्रशंसा । य एव गुणज्येष्ठः स वर्धयति कुलं । अयमेव निर्गुणस्तत्कुलं विनाशयति । शीलवति ज्येष्ठे कनीयांसोऽपि तथाँ वर्तन्ते । तेऽपि गुणहीना विवदन्ति ॥ १०९ ॥
यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्याक्ष्मातेव स पितेव सः ॥ अज्येष्ठवृत्तिर्यस्तु स्यात्स संपूज्यस्तु बन्धुवत् ॥ ११० ॥
ज्येष्ठस्य वृत्तिः । पुत्रे च स्नेहः कनीयांसोऽपि तथैव वर्तन्तेति पालनं शरीरधनेषु तदीयेषु स्ववदनुपेक्षाकार्येभ्यो निवर्तनं यस्त्वन्यथा वर्तते तत्र बन्धुवत्प्रत्युत्थानाभिवादनैः मातुलपितृव्यवत्संपूजा कर्तव्याऽन्यकरण विधेयतानुवृत्तिः ॥ ११० ॥
१ ण-र-गुणो । २ ण-र-तथैव । ३ ण-र-गुणादीना वदन्ति । ४ ण-र-अन्याकरणानुवेदतापवृत्तिः ।
For Private And Personal Use Only
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्यायः ]
www.kobatirth.org
66
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वाधर्मकाम्यया || पृथग्विवर्धते धर्मस्तस्मार्द्धर्म्या पृथक्रिया ॥ १११ ॥
स्वेच्छानियोज्यत्वाभावान्निरपेक्ष्यस्य द्रव्यसाध्येषु ज्योतिष्टोमादिष्वसंभवात्तत्सिद्ध्यर्थोऽयं न्यायप्राप्तो विभाग उच्यते । पृथग्वा धर्मकाम्ययेति न पुनरविभागादधर्मो विभाग एवाग्निहोत्रादिवद्धर्मः । ननु च धर्मानुष्ठानप्रतिबन्धहेतुत्वादधर्मतैवाविभागस्य । नैष दोषः । अधिकृतस्य ननुष्ठाने प्रत्यवायः । न चाविभक्तधनस्याधिकारोऽग्निमत्वाभावात् । विभागकाल एवाग्निपरिग्रहस्य विहितत्वात् । यस्तु जीवत्येव पितरि कृतविवाहस्तदैव च परिगृहीताग्निस्तस्याधिकृतत्वान्नैवाविभागः । सोऽपि यदि विच्युतः परिग्रहादन्यतो वा विहितानुष्ठानपर्याप्तधनस्तदा नैव सह वसन्प्रत्यवेयात् । न हि विभागाविभागयोर्धर्माधर्म्यं तत्स्वरूपेणास्तीत्युक्तं । ननु च " भ्रातृणामविभक्तधनानामेको धर्मः प्रवर्तत " इति वच- १० नादपत्योरिव सहानुष्ठाने प्राग्विभागादस्त्येव धर्मव्यक्तिः । साधारण्याद्द्रव्यस्य सर्वैः संभूय कर्तव्यमिति नैतदग्निहोत्राद्याहवनीयादिषु ह्यग्निहोत्रादयः संस्कारनिमित्ताश्चाहवनीयादय आत्मनेपददर्शनादन्यतरस्य संबन्धितां प्रतिपद्यन्ते । परकीये वाऽग्नौ जुव्हतः प्रतिषेधदर्शनमस्ति । नान्यस्याग्निषु यजतेति न स्मार्ते ह्यपि गृह्येऽग्नौ विधानं । गृहशब्दस्य विशिष्टोपादानादग्निवचनत्वादेष एव न्यायः । अतिथ्यादिभोजनदाने महायज्ञमध्यपाठात् ॥ १५ वैवाहिकेऽग्नौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि ॥ पञ्चयज्ञविधानं च इतिगृह्य एवाधिकारः । तेनैतद्वचनमेको धर्म इति श्राद्धपूर्तन्नादिमात्रं विज्ञेयम् ॥ १११ ॥ ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् ॥
""
ततोsi मध्यमस्य स्यात्तरीयं तु यवीयसः ॥ ११२ ॥
७४९
For Private And Personal Use Only
इयमुद्धारनियोगस्मृतिरतिक्रान्तकालविषया । न त्वद्यत्वेऽनुष्ठेये नियत कालत्वा - २० त्स्मृतीनामिति केचित् । अनुष्ठेयत्वव्यपदेशो दीर्घसत्रवज्ज्ञानादभ्युदयो यथा स्यादिति । न हि दीर्घसत्रद्यत् केचिदाहरमाणा दृश्यन्ते । अधीयते तु तदुपदेशं ब्राह्मणाः । तथाच " अन्ये कलियुगे धर्मा " इत्युक्तं तेन देशनियमवत्कालनियमो ऽपि धर्माणां द्रष्टव्यः। न ह्युपदिष्टो धर्मः सर्वत्र देशेऽनुष्ठीयते । तथाहि देशधर्मा नियतदेशव्यवस्थिता उच्यन्ते । अन्यथा सर्वानुष्ठाने न देशव्यपदेश्यता धर्माणां । तथा च पठति ( अ. ९ २५ श्लोक ६६ ) “ अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः " इत्यादि । तस्मादुद्धारनियोगगोवधस्मृतय उपदिष्टा नानुष्ठेयास्तदेतदपेशलं । न ह्येवंविधः कालनियमः क्वचिदपि श्रूयते सायंप्रातः
१ ण-र-धर्मात् । २ण-र-अनुष्ठाने । ३ ण-र-तं । ४ ण-र-व्यवस्थादेशे ।
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७५०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
पर्वादिनियमादन्यत्र । यच्च " अन्ये कृतयुगे धर्मा " इति तत्प्रथम एव व्याख्यातं । न हि युगभेदेन धर्मव्यवस्थाहेतुदेशनियमोऽपि प्राचीनप्रवणादिव्यतिरेकेन मध्यदेशः पूर्व देशकृतो नैवास्तीत्युक्तं । " निजान् जनपदधर्मान्सद्धिराचरितान् ” इत्यत्र दीर्घसत्रेष्वद्यत्वेऽप्यनुष्ठानसंभवः । संवत्सरशब्दस्त्वहःसु प्रथम एव दर्शितः । यत्तु नाद्यत्वे ५ केचिदनुतिष्ठन्तो दृश्यन्त इति उपदिष्टार्थस्य नित्यवदाम्नातस्यापि बहुभिः प्रकारैरनुष्ठानसाधनाशक्त्याफलानिच्छया वा नास्तिकतया वा यत्तु “वेने राज्यं प्रशासति " तदा प्रभृतिकं महापौर्वकालिकमनुष्ठानं दर्शयतीत्यर्थवादोऽसौ न कालोपदेशः । ज्येष्ठस्य विंशः ज्येष्ठस्य मध्यद्रव्याद्वा विंशतितमो भाग उद्धृत्य दातव्य एव । मध्यमस्य तदर्ध चत्वारिंशत्तमो भागः । एवं कनिष्ठस्य तुरीयो ज्येष्ठापेक्षयाऽशीतितमो भागः । एवर्मुद्धृते १० परिशिष्टं त्रिधा कर्तव्यं । तत्र सर्वेभ्यो द्रव्येभ्यो यद्वरं श्रेष्ठं तज्ज्येष्ठस्यैव । अथवा " द्रव्ये1 ध्वपि परं वरम् " इति पाठः । उत्तमाधममध्यमानि यानि द्रव्यादीनि सन्ति ततस्तस्माद्यदेकं श्रेष्ठं तत्तस्यैव तदुक्तं भवति । यत्र गावोऽश्वा वा सन्ति एकः श्रेष्ठो ज्येष्ठस्य दातव्यो न द्रव्यान्तरेण मूल्येन वा स्वीकर्तव्यः । त्रयाणां सर्वेषां गुणिनामयमुद्धारविधिः । गुणवतामुद्धारदर्शनात् ॥ ११२ ॥
1
www. kobatirth.org
१५
ज्येष्ठश्चैव कनिष्ठश्च संहरेतां यथोदितम् ॥
येऽन्ये ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां तेषां स्यान्मध्यमं धनम् ॥ ११३ ॥ त्रिभ्योऽधिकपुत्रस्य ज्येष्ठकनिष्ठयोर्गुणवतोर्यथोक्तमुद्धृत्य बहूनामपि मध्यमध्यमानां गुणवँतो मध्यमस्य यश्चत्वारिंशत्तमो भाग उक्तोऽनन्तर लोकैर्बहुभिरपि मध्यमैः संविभजनीयः । समगुणानां तु मध्यमानां सर्वेषामेकैकस्य पूर्ववचनाच्चत्वारिंशत्तमो भाग उक्त उद्धार्थः । २० तेषां स्यान्मध्यमं धनमिति उभयथा वचनं व्यज्यते । मध्यमधनं यदनन्तर लोके निर्दिष्टं तत्सर्वेषां समवायेन दातव्यं । यदि वा प्रत्येकमेव ज्येष्ठकनिष्ठतामपेक्ष्य तत्र प्रथमपक्षो निर्गुणेषु युक्तस्तेन बहुधनाह द्वितीयो गुणवत्स्वेव ॥ ११३ ॥
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्वेषां धनजातानामाददीताय्यमग्रजः ॥
यच्च सातिशयं किंचिदशत श्रायाद्वरम् ।। ११४ ।।
आद्येनार्धश्लोकेन “सर्वद्रव्याच्च यद्वरम्" इत्युक्तमनुदवति । जातशब्दो जातिपर्यायः प्रकारवचनो वा । अग्रजो ज्येष्ठः । अन्यं श्रेष्ठं । यच्च सातिशयमेकमपि वस्त्रमलङ्कारं वा दशतो दशावयवाद्वा वरमेकमाददीत । यदि दशगावोऽश्वा वा सन्ति तदा एकं श्रेष्ठमाददीत । अर्वाग्दशावयवाद्वा न लभते । वर्गे दशशब्दः । अन्ये तु स्वार्थे तसिं चाचक्ष्यते ।
१. ण-र-उद्धृतपशिष्टं । २ ण-र-सर्वत्र गुणानाम् । ३ ण-र-मतो ।
For Private And Personal Use Only
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
" दशैव दशतो वरान्” इति बहुवचनं पठन्ति । दशवरानाददीत अन्यस्तद्विशिष्टान्स्मरति " दशतःपशूनामेकशफद्विपदानाम् " इति ॥ ११४ ॥
उद्धारो न दशस्वस्ति संपन्नानां स्वकर्मसु ।।
यत्किचिदेव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनम् ॥ ११५॥ दशसु पशुषु यः पूर्वत्रोद्धार उक्तः स नास्ति । ये भ्रातरः स्वकर्मसु श्रुताध्ययनादिषु ५ संपन्ना विशेषवंतो दशस्विति चोपलक्षणं व्याख्यानयन्ति । दशसु यत्र श्लोक उद्धार उक्तः स सर्व एव नास्ति । कर्मसंबन्धात् । किंतु तैरपि यत्किचिदेवाधिकमुपानीवीघमानवर्धनं पूजाकरं ज्येष्ठाय देयम् ॥ ११५ ॥
एवं समुद्धतोद्धारे समानंशान्प्रकल्पयेत् ॥ ___उद्धारेनुद्धते त्वेषामियं स्यादंशकल्पना ॥ ११६ ॥
समुद्धते पृथक्कृत उद्धारेऽधिके भागेऽवशिष्टे धने समानंशाप्रकल्पयेत् । अनुद्धृते वक्ष्यमाणा भागकल्पना ॥ ११६ ॥
एकाधिकं हरेज्येष्ठः पुत्रोऽध्यर्धं ततोऽनुजः॥
अंशमंशं यवीयांस इति धर्मो व्यवस्थितः ॥११७ ॥ एकेनांशेनाधिकं स्वांशं हरेत्स्वीकुर्यात् द्वावंशौ प्रतिपद्येतेत्यर्थः । ततोऽनुजस्तद- १५ नन्तरमध्यर्धमर्धद्वितीयं यवीयांसस्तस्मादग्जिाताः सर्वे सममंशं नाधिकं किंचिन्नाल्पमित्यर्थः ॥ ११७ ॥
स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदार्धातरः पृथक् ॥
स्वात्स्वादंशाच्चतुर्भागं पतिताः स्युरदित्सवः ॥ ११८ ॥ कन्याशब्दः प्रायोऽनूढासु प्रयुज्यते । कानीनपुत्रः स्मृत्यन्तरे चोपात्तानामिति २० पठ्यते । अतोऽनूढायामयं भाग उच्यते । स्वाभ्यः प्रजाभ्य इत्यपेक्षया स्वाभ्यो भ्रातरः कन्याभ्यश्चतुर्भागमंशं दद्युः स्वादशात् । यत्र बव्ह्यः कन्याः सन्ति तत्र समानजातीयभ्रात्रपेक्षया चतुर्थीशे कल्पना कर्तव्या । तथा चायमर्थः । त्रीनंशान्पुत्र आददीत चतुर्थ कन्येति । यदपि कैश्चिदुक्तं महानुपकारः पितृकरणं कन्यानामदत्तानां येन जीवति पितरि तदिच्छया मूल्येनापि धनेन संस्क्रियन्ते मृते त्वंशहरा इति तत्पुत्रेऽपि तुल्यवाचनिके चार्थे २५ केयं नोदना अथाभिप्रायसमाचार उद्वाहमात्रप्रयोजनं दानमित्याचारो दुर्बलः स्मृतेरिति । न वैकान्तिकः अनैकान्तिकत्वे च स्मृतितोऽयं नियमो युक्तः । यदपीदं केनचिदुक्तमुद्रोहमात्रप्रयोजनं देयं न चातुर्थो भागो यथाश्रुतमिति च । इदं वाच्यो नोद्वाहे
१ण-र-समर्थ एव । २ ख-मुपपानविधि । ३ ण-र-केयंतो नोदना । ४ फ-उद्धार ।
For Private And Personal Use Only
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७५२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
१०
परिमितधनदानमस्ति । तस्य द्वादशशतं दक्षिणेतिवत् केवलमाच्छाद्यालंकृतां विवाहयेत् । सौदायिकं वाऽस्या दद्यादिति श्रूयते । अलङ्कारत्वं सुवर्णमणिमुक्ताप्रवालादिरनेकधा भिन्नामति । तत्र न ज्ञायते कियदातव्यं धनं कीदृशो वाऽलङ्कार इत्यतश्च परिमाणार्थ
मेवेदं युक्तं स्वादंशाच्चतुर्भागमिति । न चास्मिन्नर्थे शास्त्रविरोधो युक्तिविरोधो वा । ५ स्मृत्यन्तराण्येवमेव पक्षमुपोद्दलयन्ति । [या. व. स्मृ. व्य. १२४ ] "असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिःपूर्वसंस्कृतैःभिगिन्यश्च निजादशाहत्वांऽशं तु तुरीयकम् ॥इति। तथा " आ संस्काराद्धरेद्भागं परतो विभृयात्पतिः” इति । अस्यायमर्थः । यत्र स्वल्पं धनमस्ति भ्रातुर्भगिन्याश्च न चतुर्भागे कन्याया भरणं भवति तत्र समभागं कन्या हरेदा संस्कारात् । परतस्तु स्मृत्यन्तराच्चतुर्भागं गृह्णीयात्स्वल्पमपि । कथं तर्हि भरणमात्रं कुर्यादत उक्तं " परतो बिभूयात्पतिः" इति । भ्रातृग्रहणं सोदर्यार्थ व्याचक्षते। कोऽभिप्रायः । भ्रातृशब्दो निरुपपदसोदर्य एव मुख्यया वृत्त्या वर्तते । पृथक्वचनं च लिङ्गम् । यस्यास्तु हि सोदयों नास्ति तस्या अयं दायः सौदायिकस्य प्राप्नोति । वैमात्रेयो । दास्यतीति चेन्नासति वचनान्तरे ददात्ययं । भ्रातृशब्दा एकात्ममातृकाश्च गृह्यन्ते ।
पैतृष्वस्त्रेयादिषु तूपचाराद्वर्तत इति युक्तं । एवमेकशब्दस्यानेकार्थत्वं नाभ्युपगतं भवति १५ स्मृत्यन्तरसमाचारश्चेति श्रेयान् । तत्र हि पठ्यते " यच्छिष्टं पितृदायेभ्यः प्रदानिकम् "
इति । नात्र भगिनीशब्दो भ्रातृशब्दो वा श्रूयते । यत इयमाशङ्का स्यात् । यत्तु पृथगिति तदेकैकस्यैव समूहभागः सर्वाभ्य इत्येवमपि युज्यते । यदप्युच्यते अददतां प्रत्यवायान्न तु हठाद्दाप्यन्ते । यत उच्यते पतिताः स्युरदित्सव इति । यो हि यत्र यावत्यंशे
स्वामी स हरेदित्युच्यते । न पुनरनेनास्मै दातव्यमिति । यथा वोच्यते भ्राता भ्रात्रे २० दद्यादिति चोच्यते न पुनरस्वामिभ्यः ॥ ११८ ॥
अजाविकं सैकशर्फ न जातु विषमं भजेत् ॥ अजाविकं तु विषमं ज्येष्ठस्यैव विधीयते ॥ ११९ ॥
एकशफमश्वाश्वतरगर्दभादयः विभागकाले समसंख्यया यद्विभक्तुमजाविकं न शक्यते ज्येष्ठस्यैव स्यान्न तदन्यद्रव्यांशपातेन समतां नयेद्विक्रीतं वा ततस्तन्मूल्यं दाप२५ येत् । अजाविकमिति पशुद्वन्द्वांवधविकवद्भावः ॥ ११९ ॥
यवीयाओष्ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि ॥ समस्तत्र विभागः स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः ॥ १२० ॥
ज्येष्ठस्य नियोगधर्मेण पितृवत्सोदरेऽतिदेशे प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थमुच्यते । समस्तत्र १ एतर्थमेव नारदीये अ० १३ श्लो० २७ ।
For Private And Personal Use Only
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
७५३
विभागः स्यात् । न चोद्धारं न चैवाधिकं हरेज्येष्ठ इति । नापि यत्किचिदेव देयमिति । समः स्यात्केनोत्पादकेन पितृव्यकेण कनीयसा अनियुक्तासुतस्य त्वभागार्हतैव वक्ष्यते । इदं च लिङ्ग भ्रातरि सहिते सत्यपि भ्रातृशब्दे भातपुत्रेणाप्यसति भ्रातरि सह विमागः कर्तव्यः ॥ १२० ॥
उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते ॥
पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्मेण तं भजेत् ॥ १२१॥ उपसर्जनमप्रधानं क्षेत्रं क्षेत्रजस्य प्रधानस्यौरसस्य तुल्य इत्येतद्वाश्रित्य तद्धर्मतः शास्त्रतो न युज्यते । औरसः किल पितृवज्ज्येष्ठांशं कृत्स्नं लभते । अयं तु क्षेत्रजोप्रधानं तस्माद्धर्मेण तं भजेत् । धर्मः पूर्वोक्ता भागकल्पना । ननु चायमपि ज्येष्ठः पुत्रो भवति किमित्यौरसवन्न लमतेऽत आह पिता प्रधानं प्रजने । पिता जनकोऽत्राभि- १० प्रेतः । स प्रधानमपत्योत्पादने । अयं चाप्रधानः कनीयसा जनितः । उपसर्जनप्रधानस्य सममित्येवाढत्य श्लोको गम्यते । अर्थवादोऽयं पूर्वस्य ज्येष्ठांशनिषेधस्यार्थवादत्वाच्च प्रधानोपसर्जनशब्दयोर्यत्किचिदालम्बनमाश्रित्य व्याख्या कर्तव्या । अन्ये पठन्ति " तस्माद्धर्मेण तं त्यजेत् " इति तद्युक्तं सर्वत्र समभागस्योक्तत्वात् । अर्थवादत्वाचास्य न विकल्पाशङ्का कार्या ॥ १२१ ॥
पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायां कनिष्ठाया च पूर्वजः ।
कथं तत्र विभागः स्यादिति चेत्संशयो भवेत् ॥ १२२ ॥ ज्येष्ठा प्रथमोढा । पश्चादूढा कनिष्ठा । तयोर्जातानां किं मातुरुद्वाहक्रमेण ज्यैष्ठ्यं स्यात्स्वजन्मक्रमणेति संशयमुपन्यस्योत्तरत्र निर्णेप्यते संप्रतिपत्तुम् ॥ १२२ ॥
एकं वृषभमुद्धारं संहरेत स पूर्वजः॥
ततोऽपरेऽज्येष्ठषास्तदूनानां स्वमातृतः ॥ १२३ ॥ पूर्वस्यां जातः पूर्वजः । कनीयान् वृषभस्योक्तो भागवान् । ततो वृषादन्ये ये वृषभा अज्येष्ठास्ते बहूनामेकशः कृत्वा देयाः । अतश्च ज्येष्ठिने यस्यैतावदुक्तमधिकं यच्छ्रेष्ठो वृषो गुणमात्रेणाधिक्यं न संख्यया तदूनानां तस्मात्पूर्वजादूनानाम् । कियतामित्याह । स्वमातृतः पुनर्मुख्यत्वोढत्वात्तेनात्र मातृज्यैष्ठयमाश्रितं भवति न जन्मतः ॥१२३॥ २५
ज्येष्ठस्तु जातोऽज्येष्ठायां हरेन्दृषभषोडशाः ॥
ततः स्वमातृतः शेषा भजेरनिति धारणा ॥ १२४ ॥ उद्धारान्तरं वैकल्पिकमेषामुच्यते । अज्येष्ठायां ज्येष्ठो जातः पंचदश गा हरेत् । १ -र-पितृव्येन । २ ण-र-तां । ३ ज-र-पितृपुत्रेगापि । ४ ण-र-ल । ५ र-नो।
For Private And Personal Use Only
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७५४
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता
[ नवमः
षोडशो वृषभो वृषभसंबन्धाद्गावो लभ्यन्ते । यथास्य गोर्द्वितीये नार्थ इति अन्ये शेषा गा हरेरन्स्वमातृतः यथैवैषां माता गरीयसी कनीयसीमाहरेत् । अथवा ज्यैष्ठिनेयस्यायमुद्धारोऽधिक उच्यते । पूर्वस्तु स्थित एव । नात्रानडुत्प्रश्लेषः । शेषाः कनीयांसः स्वमातृतो हरेरन् । स्वामातृत इति विविच्यते । लोकद्वयस्यार्थवादत्वान्न विवेके यत्नः । उपक्रममात्रमेतत् । सिद्धान्तस्त्वयमुच्यते ॥ १२४ ॥
२५
सदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणामविशेषतः ॥ न मातृतो ज्यैष्ठयमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठयमुच्यते ॥ १२५ ॥
सदृशः समानजातीयः ॥ १२५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जन्मज्येष्ठेन चाह्वानं सुब्रह्मण्यास्वपि स्मृतम् ॥ यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता ॥ १२६ ॥
अर्थवादोऽयं जन्मज्येष्ठतामभ्युपगमयति । सुब्रह्मण्या नाम मंत्रो ज्योतिष्टोमे छन्दोगैः प्रयुज्यत इन्द्राह्यनाय सुब्रह्मण्यो इन्द्र आगच्छेत्यादिप्रयोगे बहुत्वाद्बहुवचनं तत्रेदमुच्यते । प्रथमपुत्रेण पितरं व्यपदिश्य हूयते । देवदत्तस्य पिता यजते जन्मनो ज्यैष्ठ्यं मुख्यम् । अन्यत्र तु मातृविवाहसंबन्धाद्गौणं । यमयोर्गर्भ एककालनिषिक्तयोरपि १५ जन्मतो ज्यैष्ठयम् ॥ १२६ ॥
1
* अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम् ||
यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरं ।। १२७ ॥
यदपत्यमस्यां जायेत तन्मे मह्यं स्वधाकर मौर्ध्वदेहिकस्य श्राद्धादिपुत्र कार्यलक्षणार्थ ः स्वधाशब्दो न त्वयमेवोच्चार्यः । तथा च गौतमः । पितोत्सृजेत्पुत्रिकामन२० पत्योग्निप्रजापतिं चेष्ट्वास्मदर्थमपत्यमिति संवादाद्यभिसंबन्धमात्रादियोगेन विनाऽपि भवति पुत्रिका । ननु संवादाभावेन यद्यप्यभिसंबन्धे हृदयात्कृतमुच्यते सुतवचनेन यावन्न ज्ञापितस्तावज्जामाता विप्रतिपद्येत कुर्वीत पुत्रिकामेष तस्या व्यपदेशः ॥ १२७ ॥ अनेन तु विधानेन पुरा चक्रेऽथ पुत्रिकाः ॥
विवृद्धयर्थं स्ववंशस्य स्वयं दक्षः प्रजापतिः ।। १२८ ॥
प्रजोत्पादनविधिज्ञः प्रजापतिर्दक्षः स एवोदाहियते । अर्थवादोऽयं परकृतिर्नाम ॥ १२८ ॥
१ ण - र गरीयसी माहरेत् । २ ण-र-ज्येष्टता स्मृता ।
* अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलंकृतां ॥
अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति ॥ १ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
७५५
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ॥
सोमाय राज्ञे सत्कृत्य प्रीतात्मा सप्तविंशतिम् ॥ १२९ ॥ सत्येति तदत्र विधीयते । दशेत्यादिलिङ्गादनेकपुत्रिकाकरणमपीच्छन्ति ॥ १२९ ॥
यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा ॥
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥ १३०॥ " यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात् " इत्युक्तं । अपत्यं च ऋक्थभाक् । अतः पितरि मृते पुत्रिकाया अनुत्पन्नपुत्राया धनहरत्वमप्राप्तं विधीयतेऽर्थवादेन । तस्यामात्मनि पुत्रनिमित्तं तिष्ठन्त्यामेव धनं न पुत्रोत्पत्तिस्तदीयाय युज्यते । अथवा तस्यामात्मभूतायां पितृरूपायामिति पुत्रेण दुहिता समेति सामान्यवर्चनो दुहितृशब्दः प्रकरणात्पुत्रिकाविषयो विज्ञेयः ॥ १३० ॥
मातुस्तु यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः ।।
दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम् ॥ १३१॥ यौतकशब्दः पृथग्भावेन च स्त्रीधने । तत्र हि तस्या एव केवलायाः स्वाम्यम् । अन्ये तु सौदायकमेव तत्संबन्धस्त्रीधनं । तत्र हि तस्याः स्वातन्त्र्यम् ।
" सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यमिप्यते" । न भक्तभूषाधुपयोगिनः १५ आन्वाहिकाद्भर्तृदत्ताद्धनादुपयुक्तशेषमेव । युक्त्या स्वीकृतं यौतकमाहुः । कुमारीभाग एव कुमारीग्रहणादूंढा नास्ति । एवकारस्य च प्रसिद्धानुवादकत्वात्प्रकरणबाधकत्वमतश्च पुत्रिकाकुमारीविषयमपि यौतकम् । एवं च गौतमः। “ स्त्रीधनं तदपत्यानाम् " इत्युक्त्वाऽऽह " दुहितृणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां चेति” । तत्राप्रतिष्ठिता या उढा अनपत्यानिधाना भर्तृगृहे याभिः प्रतिष्ठा न लब्धा । दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्यानौरसपुत्रस्या- २० खिलं धनं हरेत् । सति त्वौरसे यावानंशस्तं वक्ष्यति । अत्रापि पुत्रिकापुत्र एव दौहित्रो न सर्वत्र पूर्ववत्प्रकरणत्यागस्य यौतकविषयत्व एव प्रमाणसंभवात् ॥ १३१ ॥
दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत् ॥
स एव दद्याही पिण्डौ पित्रे मातामहाय च ॥ १३२ ॥ अपुत्रमातामहप्रमातामहाय पूर्वेणैव पौत्रिकेयदौहित्रस्याखिलं रिक्थहरत्वमुक्त. २५ मतोऽयं श्लोकस्तदनुवादेन पिण्डदानविधानार्थ इति कैश्चिव्याख्यातं । हरेद्यदीति च ते पठन्ति यस्मिन्पक्षे सर्व हरेत्तस्मिन्नेव पक्षे दद्यादातुः " समस्तत्र विभागः स्यात् " इति पक्षस्तदा दद्यादन्यथा “ यो यत आददीत स तस्मै दद्यात्" इत्यनेनैव पिण्डदानेन
१ ण-र-+ अपि । २ फ-दूनोऽस्ति । ' दनूढा स्त्री ' इत्येवं तु युक्तः पाठः । ३ ण-र-एवकारस्य च एवं प्रसिद्धानु। ४.अ. २८ सू. २२ । ५ण-र-तः ।
For Private And Personal Use Only
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७५६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
सिद्धे पुनर्वचनमनर्थकम्। अखिलरिक्थग्रहणानुवादृश्यानर्थक एव । तदयुक्तं । “ अपुत्रस्य पितुर्हरेत् ” इत्ययमेवार्थोऽवगीतश्चिरन्तनपाठः । पितृशब्दश्च जनके प्रसिद्धतरो न मातामहे । अतश्च पुत्रिकाया भर्ता न तु तदन्यभार्यापुत्रपुत्रिका च पुत्रवती । तदाऽनेनैव पुत्रेण जातेन पिता पितामहश्वोभावपि त्रवन्तौ वेदितव्यौ । यदा तु बीजीतरा जातः पुत्रस्तदा पुत्रिकापुत्रः समानजातीयायामूढायां जातोऽपि नैव वीजिनो रिक्थं हरेनापि पिण्डं दद्यात् । अन्यो हि जन्यजनकभावोऽन्यश्चापत्यापत्यवत्संबन्धः । अजनका अपि क्षेत्रजादिभिरपत्यवन्तो जनकाश्च विक्रीतापविद्धादिर्पितैरो नीवाजीगर्तादयः पुत्रवन्तस्तथा चौरसलक्षणः स्वक्षेत्र इति स्वग्रहणं क्षेत्रं च पुत्रिकापितुरेव । भर्ता हि तस्य चानुविधेयवर इति मातृकुले स्वामी । तस्मादेवं तद्वक्तव्यम् । यस्मिन्पक्षे विद्यमानान्यपुत्रपुत्रिका१० भर्ता पुत्रिकापुत्रश्चाखिलद्रव्यहारी तस्मिन्पक्षे “ अञ्जसा अयं प्रयुङ्केति " रूढाया अि प्राथमिकात्संप्रयोगादनपगतमेवानुषज्येत । प्रायेण ह्यत्र शास्त्रे कन्याशब्दः पुमांसं प्रयोगमाचष्टे । अर्थसंस्कारहीनेति । तदपि न । यतः प्रथममेव वचनमेवं स्मरणाभिप्रायेण तत्र संभविप्रमाणान्तरवशालक्षणया हिता इत्यत्र प्रतीयते । यथोक्तं
।
“पाणिग्रहणका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः । नाकन्यासु क्वचिन्नृणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः||” १५ इति । अत्र धर्मलोपवचन लिङ्गात्पुरुषोपभुक्ताऽकन्येत्युच्यते । तद्विपर्ययेणानुपभुक्ता कन्येति सर्वत्रैव मुख्यार्थमनुरुध्य क्रियमाणा धर्मा लक्ष्यन्ते । ते च न सर्वे । किं तर्हि । यावतां प्रमाणमस्ति । तथा हि कानीन इति पितुः स्वतासंस्काराभावश्च प्रतीयते । केवले हि संस्काराभावे चोढास्वैरिणीपुत्राः कानीनाः केवलायां च पितृस्वतालक्षणायां पुत्रिकापुत्रोऽपि कानीन इति व्यपदिश्यते । तथोक्ते स्वदारतस्तु नियमातिक्रमः प्राप्नोतीति । न ह्यस्यायमर्थः २० स्वदारेभ्योऽन्या गन्तव्येति । परस्त्रियं च कामयते न चापरां दारांस्तथा सत्यनेनैव गतत्वात्परदारप्रतिषेधो ऽनर्थकः स्यात्कितर्हि स्वदारेषु रतिर्धारयितव्या रतिभावनयाssभ्यासात्प्रीत्यतिशयोत्पत्तेः । स्त्रियं च न कामयते न चापरान्दारांस्तथा सति धर्मेभ्यो न हीयत इत्यनुवादोऽयम् । अथवा स्वदारनिरतोऽपि पर्ववर्जन मेनां व्रजेयुरसौ सुषुप्त्यैवमपत्यशेष एव परदाराप्रतिषेधोऽपि नास्ति । अनूढत्वात्केनचिद्दारव्यपदेशाभावात् । २५ किं पुनरपुत्रयुक्तमा विवाह्येति अष्टौ हि विवाहास्ते च स्वीकारभेदेन ब्राह्मादिव्यपदेशभेदं प्रतिपद्यन्ते । न चास्यास्वकरणं भर्तुरस्ति । पितुरेव स्वत्वानतिवृत्तेः । अभ्रातृकायां च विवाहप्रतिषेधे पुत्रिकामविवाह्यां दर्शयति । यथा नाभ्रातृकामुपयच्छेत तोकं ह्यस्य तद्भवतीति प्राकरणिकश्चायं प्रतिषेधस्तदप्रतिषेधेषूपलभ्यमान मूलत्वात्प्रकरणाधीनोऽपि
१ ण-र-तो । २ण-र-रौ । ३ अ. ८ श्लो, २२७ । ४फ - ताः कन्यास्वपितॄणां हि या हिता । ५ फ+अक्षराणि ?
For Private And Personal Use Only
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। संस्कारत्वमपनुदति । तथा च शिष्टादर्शनीयकन्याभावे कपिलादिरूपामुपयच्छन्ति । तथा च स्वधर्मानुष्ठानमाचरन्ति । क्षतयोन्यन्यपूर्वाभावोऽत्र समानप्रवरादिकयोढयापि कथंचिन्न पत्नीकार्य कुर्वन्ति । एतदर्थमेव कैश्चिन्नोद्वहेत्कपिलामित्यत्र दृष्टदोषोपवर्णनं प्राकरणिकत्वेऽपि सपिण्डादिप्रतिषेधस्य चैकरूप्यं मा विज्ञायीति । कथं पुनः स्पृष्टिप्रतिषेधो भ्रातृकामुपयच्छते तस्मिन्नोद्धारशङ्का उच्यते । अस्य प्रतिषेधस्य वाक्यशेषः श्रूयतेऽपत्यं ५ ह्यस्य तद्भवतीति अनेन ततश्चापत्योत्पत्तावेव पुत्रिका न भार्या । धर्मार्थमर्थकामयोस्त्वस्त्वेव सहाधिकार इति भवत्यपरिहारस्तु स्वकरणाभवादविवाहः । ननु तस्मिन्पक्षे कानीन एव पुत्रिकापुत्रः स्यात् । न ह्यसौ पितुः स्वस्यादसंस्कृतयोश्चापत्यमिति । संस्कारपक्षे तु पितृसुतासंस्कारभावो न धर्मलक्षणप्रत्ययादन्यतरधर्मामावे कानीनाद्भिद्यत इति युक्तम् । अत्रोच्यते । न वयं पुत्रिकापुत्रस्य कानीनस्य लक्षणं तदस्य नास्तीति ब्रूमः । इदं हि १० तस्य लक्षणं __ "पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनेयद्रहः । तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवम्॥" इति । अस्य चार्थः । य एवंलक्षणः स इहशास्त्रे कानीनग्रहणेषु ग्रहीतव्यः । स च कस्यापत्यमित्यपेक्षायां 'वोढुः कन्यासमुद्भवम् ' इति द्वितीयं वाक्यं । अथवा नेह पदार्थो लक्ष्यते । किं तर्हि ? संबन्धिता नियम्यते । य एवंविधः कानीनस्तं वोढुः संबन्धिनं वदेदित्येक- १५ वाक्यतैव । संबन्धिता च पदार्थभेदे चाप्युपाधिभेदाद्भिद्यत एव । रहः प्रकाशभेदेन चैव मातामहस्य । अन्ये चाहुरिति पदार्थस्तु तदा कानीनशब्दस्य शब्दार्थसंबंधोऽवधित एवावगन्तव्यः । ते चेदपत्यमात्रे कानीनं स्मरन्ति । भवतु पैतृके कानीने व्यवहारः । अन्ये तु स्मृतिमेव विशेषनिष्ठामाहुः । न हि कन्यापत्यमाने सर्वकानीनशब्दः प्रयुज्यते । किं तर्हि मानवस्मृतिर्लक्ष्यते । एतदप्यनुमन्यामहे निश्चिते प्रयोगाभावेऽवशेषस्मरणेऽपि २० पुण्यसिद्धचादितद्विशेषावगतिः प्रयोगतो न्याय्यैव ॥ १३२ ॥
पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः ॥
तयोहि मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः ॥ १३३ ॥ पूर्वशेषोऽयमर्थवादः । कथमविशेषस्तयोहि मातापितराविति ॥ १३३ ।।
पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते ॥
समस्तत्र विभागः स्याज्येष्टता नास्ति हि स्त्रियाः ॥ १३४ ॥ समस्तत्र तुरुयो विभागो जातेन पुत्रेण ज्येष्ठांशनिषेधः । ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः रिक्थभाग एव ज्येष्ठता निषिध्यते न त्वस्यां गुरुवृत्तौ ॥ १३४ ॥
१ अ० ९ श्लो० १७२ । २ ण-र-ज्येष्ठिता ।
For Private And Personal Use Only
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७१
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
अपुत्रायां मृतायां तु पुत्रिकायां कथंचन ॥
धनं तत्पुत्रिकामा हरेतैवाविचारयन् ॥ १३५ ॥ __ अस्वामिन्यास्तु पुत्रिकाया भर्तुरप्राप्तधनसंबन्ध उच्यते । अथ किं पुत्रिकाविवाहेन संस्क्रियते । उताहो न किंचन यदि संस्क्रियते भावासौ भवति । भार्याकरणो हि ५ विवाहः । ततश्च तद्धनं *........ न संस्तूयते कन्यागमनं प्राप्नोति — स्वदारनिरतः
सदा' इति नियमातिकमश्च यथेच्छसि तथास्तु । *........ ननु चास्मिन्पक्षे श्लोकोऽय. मनर्थकः । नैष दोषः । अपरिपूर्णत्वायार्थवत्वस्य यथैतदयमपत्यं न भर्तुस्ते न वेत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थो युक्त एव श्लोकारम्भः । बहवश्वार्थवादिनो मानवाः श्लोकाः । अथवा
पुनरस्तु न संस्क्रियत इति । न तु चास्मिन्पक्षे कन्यागमनं प्राप्नोति । किं कृतं तथाविधायां १० जातो मातामहस्य पुत्र इतःसाध्यं गंतुर्विध्यातिकमनिरूपणेन प्राकरणिकं । न च
तानि नामानि न पतनीयानि । *........ किं पुनर्भवां कन्याशब्दार्थ मत्वा चोदयति कन्याग्रहणं प्राप्नोतीति । त्रिधा हि कन्या एका तावदप्रवृत्तपुप्रयोगा । तथा *........ देवहिताः प्रथमे वयसि वर्तमाना च तत्र यदि तावत्पुंसा संप्रयुक्ता येन कार्यमतः
पिण्डदानं यदा तु बीजी स पुत्रः संपद्यते तदा स पुत्रिकापुत्रो नैव बीजिने पिण्डं १५ दद्यात् । न तु दौहित्र इत्युच्यते । पौत्रिकेय इत्यर्थः । यथा मातामहपक्षे पितुरपि यो
हरेत्तत्रापि स दद्यादिति श्रूयते । न पुनः पक्षान्तरेऽपि निषेधमनुमापयति । पित्रे पितामहाय चेत्युभयोरप्रातत्वात् द्योतनं परिसङ्ख्येति अनुद्यमाने द्योतनमन्यस्मा एव दद्यात्तद्युगपदुभाभ्यामनेनायमनुवादः । यथैव पित्रे मातामहाय च एवं पितामहाय प्रपितामहाय च ।
तथैव च ततः पराभ्यां द्वाभ्याम् ॥ १३५ ॥ २० अकृता वा कृता वाऽपि यं विदेत्सदृशात्सुतम् ॥
पौत्री माताहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम् ॥ १३६ ॥ अधस्तनोपरितनवाक्यपयोलोचनया पुत्रिकापुत्रविषय एवायमतिशयोक्त्या प्रतीयते । अकृताया अपि दुहितुः पुत्रो मातामहधनभागित्युक्तं । किं पुनः कृताया इत्येवमन्यशेषत्वात्पुत्रिकाया विधिष्वानर्थक्यप्रसङ्गगन्न दौहित्रस्य रिक्थप्राप्त्यर्थः । ननु च स्मृत्यन्तरे दौहित्रमात्रस्य दानाधिकारः श्रूयते " मातामहानामप्येवमिति" । इहापि करणं हित्वा श्रुतिवाक्यसामर्थ्येन दौहित्रमात्रविषयतैव प्रतिपत्तुं न्याय्या। दद्यात्पिण्ड हरेद्धनमिति। तथापरमुक्त "दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थम्" इत्यादि। अत्रोच्यते यदुक्तं मातामहानामिति तद्बहुवचनं किं व्यक्यपेक्ष्यमुत लक्षणया प्रमातामहाद्यभिप्रायेण व्यक्तिपक्ष एकस्यैव
१ण-र-संज्ञायते । * अत्र कानिचिदक्षराणि गलितान्येव दृश्यन्ते । बहुनाऽपि प्रयलेनापि नैवाद्यापि शुद्धं पूर्ण च कंचिदपि पुस्तकं प्राप्तं । भाग्यवशायदि प्राप्येत तदा प्रेषयिष्यत एव । २ याज्ञवल्कीये अ० २४३। ३ श्लो. १३२ ।
For Private And Personal Use Only
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
७५९
मातामहस्य पिण्डदानं प्राप्नोति श्राद्धादिवत् । तच्च सपिण्डीकरणे कृते विरुद्धं । एवं ह्याहुः 'अत ऊर्ध्व त्रिभ्यो दद्यात् ' इति । अथापि पितुरन्यस्य सपिण्डीकरणमेव न करिष्यंत इत्युच्यते तदपि निषेधाभावात् लक्षणयोः सन्निकर्षों विशेषाभावाल्लक्षणविशेषापरिज्ञानेऽनवगमत्वमेव स्मृत्यादिबलेन च कारणत्यागस्येति विरोधप्रसङ्गस्तं निवेशो हि पदार्थप्रकरणादुत्कृष्यते द्वादशोपसदो हीनस्येतिवत् । अकृतावेत्यस्य चान्यपरत्वमुक्तं । ५ तस्मात्पौत्रिकेयविषयमेतत् ॥ १३६ ॥
पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते ॥
अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रघ्नस्यानोति विष्टपम् ॥ १३७॥ पुत्रेण जातेन तत्कृतेनोपकारेण लोकान्स्वर्गादीन्दश विशोकान् जयति प्राप्नोति । तत्रोत्पद्यत इति यावत् । एवं पौत्रेणानन्त्यं तेष्वेव चिरन्तनकालमवस्थानं १० लभते । पौत्रस्य पुत्रेण अनस्य विष्टपमादित्यलोकं प्राप्नोति । प्राकाश्यमश्नुते न केनचि. त्तमसा वियते ॥ १३७ ॥
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्रायते पितरं सुतः ॥
तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा ॥ १३८॥ अपत्योत्पादनविधिशेषोऽयमर्थवादः । पुंनामनरकं चतुर्विधभूतोत्पत्तिः पृथिव्यां १५ व्यपदिश्यते । ततस्त्रायते पुत्रो जातः देवयोनौ जात इत्यर्थः । तस्माद्धेतोः पुत्र इति व्यपदिश्यते ॥ १३८ ॥
पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते ॥
दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत् ॥ १३९ ॥ अत्रापि दौहित्रः पुत्रिकापुत्र एव विज्ञेयः । दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति २० पौत्रवत् । अयमप्यर्थवाद एव विहितत्वार्थस्य एतयोर्विशेषो नास्ति । एकस्य माताऽन्यकुलीनाऽपरस्य पिता तस्माद्दौहित्रोऽप्यमुत्र लोक एनं प्रेतं सन्तं सततं संतारयति नरकात्पूर्वस्मात् ॥ १३९ ॥
मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत्पुत्रिकासुतः ॥
द्वितीयं तु पितुस्तस्यास्तृतीयं तु पितुः पितुः ॥ १४० ॥ २५ ' स एव दद्यात्पिण्डं च पित्रे मातामहाय च ' इत्यत्र पुत्रिकापुत्रपिण्डदानं मातामहप्रक्रममुक्तं । तस्मादयमपरः कैमः पुत्रिकापुत्रपिण्डदानस्य मातुः प्रथमतः पिण्डं निपेदित्येवमादि । द्वितीयं तु पुनः पितुः। तस्या एवेत्यनुमन्तव्यं ।"ये तु पठन्ति
१ ण-र-तः । २ ण-र-निषेधभावात् आकृतावेत्यस्य लक्षणायामपि सन्निकर्षादिविशेषात लक्षविशेषापरिज्ञाने अनवगमत्वमेवं श्रुत्यादिबलेन प्रकरणत्यागः । सति विरोधे असंभवनिवेशोहि पदार्थकरणात्कृष्यते द्वादशो. पसंताहिनस्येतिवत् । ३ ण-र-विशेषपरिज्ञाने । ४ ण-र-होत्रिके। ५ ण-र-उपपद्यते । ६ ण-र-पाद । ७ ण-र-पुत्र इत्यर्थ इति । ८ ण-र-पुत्रा ।९ण-र-पुत्रिक । १० ण-र-अस्यार्थस्य । ११ण-- पुनर्वचनात् । १२ ण-र-यत्तु ।
For Private And Personal Use Only
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७६०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[नवमः
'पितुस्तस्येति ' तत्प्रथमं पुत्रिकायै निरूप्यं जनकाय निर्वपन्ति । पितुः पितुरिति च जनकस्यैव पित्रे तृतीयमस्मिंस्तु पक्षे मातामहाय पिण्डदानं नोक्तं स्यात् ॥ १४ ० ॥
उपपनो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्रिमः ॥
स हरेतैव तद्रिक्थं संप्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः॥ १४१॥ ___ "न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः" इति सर्वपुत्राणां रिक्थहरत्वमुक्तं । मति त्वौरसे प्रनीवनमात्रभाक्तं क्षेत्रमादीनां । "एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः । शेषाणामानृशंस्याथै प्रदद्यात्तु प्रजीवनमिति"।
(९।१६३)। अतोऽस्ति सिद्धमेव दत्रिमस्य रिक्थहरत्वं । इदं तु वचनं सत्येवौरसे प्राप्त्यर्थ१० मन्यथा न किंचिदनेन क्रियते ।कियांस्तु तस्य भाग इति विंशदंशाभावात्सम औरसेनेति केचित।
तदयुक्तं । साम्ये ह्यभिधीयमाने यथैव पुत्रिकाप्रकरणे पठितमेवमत्राप्यपठिष्यत् “ समस्तत्र विभागः स्यात्" इति। तस्मात्क्षेत्रजवषष्ठाष्टमादिभागकल्पना कार्येत्युच्यते । अत्राप्यस्ति वक्तव्यं । यथैव भागविशेष उक्तः क्षेत्रजस्य “षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम् " इति तथैव कृत्रिमे
वक्ष्यति। तस्मात्पुनर्वचने प्रयोजनं चिन्त्यं । उपाध्यायस्त्वाहोपुनर्वचनाद्विशेषनिर्देशाभावाच १५ क्षेत्रमान्यूना कल्पना युक्ता न त्वभागता नापि समभागता न क्षेत्रमतुल्यतेति ॥ १४१ ॥
गोत्ररिक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्रिमः कचित् ॥ गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा ॥ १४२ ॥
इतश्च भागहरत्वं दत्रिमस्य तूक्तं । यतो जनयितुः सकाशाद्गोत्रं धनं चन हरति । वंशादपेतत्वात् । गोत्ररिक्थग्रहणाभावे च पिण्डमपि जनयित्रे न ददाति । २० गोत्ररिक्थानुगो हि पिण्डो गोत्ररिक्थेऽनुगच्छति । यदीये गोत्ररिक्थे गृह्येते तस्मै
पिण्डोदकदानाद्यौर्ध्वदेहिकं क्रियते । व्यपैति तस्मानिवर्तते स्वधाकारसाधनं पिण्डश्राद्धादि लक्ष्यते । तद्वदेते योऽन्यस्मिन्स्वपुत्रं ददाति तस्मान्निवर्तते । न तस्य कर्तव्यमित्यर्थः । एष एव न्यायः कृत्रिमादीनां सहोढीपविद्धव्यामुष्यायणानामुभयोपकारकत्वं । अन्ये तु
न हरेन्न हरयेदित्यन्त वितण्यर्थं व्याचक्षते । तेनोभयस्यापि व्यामुष्यायणवदुपकर्तव्य२५ मित्याहुः । उत्तरस्तूपकारोपक्रमः । तमेवं गमयन्ति । यदि गोत्ररिक्थे न हरेत्पुत्रस्तदा तु व्याख्येयं न चैतदुक्तं न ह्यान्तरभावे प्रमाणं वक्तव्यम् ॥ १४२ ॥
अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात् ॥
उभौ तौ नाहतो भागं जारजातककामजौ ॥ १४३ ॥ अपुत्रे भर्तरि मृते पुत्रोत्पादने स्त्रिया गुरुनियोगोऽपेक्षितव्य इत्युक्तं। तस्यैवायमनुवादः । १ण-र-अनुजनकाय । २ फ-न पितुः पितुरिति । ३ ण-र-औरसि प्रजावतः सार्वभक्तक्षेत्रादी। ४ ण-र-श्रुतो सत्योरससिद्धमेव । ५ ण-र-पुनर्वचनात् । ६ ण-र-संवि दानुकल्पात् । ७ ण-र-दाहरयेत् । ८ ण-र-तत्युक्तं ।
For Private And Personal Use Only
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
૭૨
या गुरुभिरनियुक्ता पुत्रार्थिनी पुत्रमुत्पादयेत् क्षेत्रं किलाहं भर्तुः क्षेत्रजश्च पुत्रस्तदर्थहर इत्यनया भ्रान्त्या स तस्यां समुत्पन्नो न रिक्थहरः । यद्यपि क्षेत्रादिविशिष्टेन विधिनोत्पन्नस्य शास्त्रे क्षेत्रजव्यपदेशात् नैव चास्य क्षेत्रजस्य रिक्थहरत्वमत्र वार्यते पिण्डदानं तु न निषिध्यते । यद्यपि पतितोत्पन्नो भवति । नारदस्तु विशेषं स्मरति ( अ० १३ श्लो० १९-२० ) ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I
" जाता ये त्वनियुक्तायामेकेन बहुभिस्तथा । अरिक्थभाजस्ते सर्वे बीजिनामेव ते सुताः ॥ “दद्युस्ते बीजिने पिण्डं माता चेच्छुकतो रहता । अशुल्कोपनतायां तु पिण्डदा वोदुरेव त ॥ इति। सुतवचनात्कृत्रिमादिवदुत्पत्तिविध्यभावात्पुत्रमध्ये चापरिगणितत्वात् त्रैवर्णिकानां च बीजजाः प्रजीवनमात्रभागा न रिक्थहराः । यतोऽविशेषेण सर्वपुत्राणां भर्तरि प्रेते स्मर्यते । ऊर्ध्वमपि पितुः पुत्रोपकर्तव्यशिष्टस्य धनस्य विभाज्यत्वाल्लभेरन्नेव प्रजीवनं । १० एवमेवौरसादिपुत्रस्य सपिण्डबीजकाः प्रजीवनमात्रभागाः कर्तव्याः । रिक्थहरत्वं तु नास्ति परिगणितपुत्रविशेषोद्देशेनाश्रवणात् । उक्तं चैतत् । उक्तानां " यद्येकरिक्थिनौ स्यातामिति ” । अत्रानेन चतुर्दशेनानियुक्तासूतादय इतरत्रानंशत्वाद्वीजिनो रिक्थं लमेरन्निति रिक्थं प्रजीवनपर्याप्तमेतद्विज्ञेयं । उक्तत्वादस्या भागार्थ एव दासीव भण्यते । या “ सप्तैता दासयोनय " इति निरूपिता यासां प्रयोगार्थमवगन्तव्यं क्रियते । १९ तस्यां जातो न दासः सुतव्यपदेशाभावः शूद्रस्यापि तज्जा ब्राह्मणादिवत्प्रजीवनभाजः ।
I
अन्यस्त्वाह । नियतकर्मकरा अपि दाता भवन्ति । यथा स्नापकः प्रसाधकः पाचकः पावक इति । एवं कामतोऽप्यवरुद्धा भक्ताच्छादनेन पोष्यमाणा वास्ये भवन्ति । एवं पुत्रिण्याविद्यमाने पुत्रे आप्तो देवरान्नियुक्तयाऽपि कथं पुनः पुत्रवत्याभियोगः । देवर एव कामार्थं नियुक्तः पुत्रोत्पादनव्यपदेशेनेत्यभिप्रायः । जारजातकस्वमुभयोः कामजत्वं २० तु पुत्रवत्यां जातस्य आद्यार्थायां पुत्रार्थेव प्रवृत्तिर्न कामतो येन ॥ १४३ ॥ नियुक्तायामपि पुमान्नार्याञ्जातोऽविधानतः ॥
नैवाईः पैतृकं रिक्थं पतितोत्पादितो हि सः ॥ १४४ ॥
अविधानतः शुक्लत्रस्त्रादिनियमत्यागो विधानाभावः । स नार्हति रिक्थं नासी क्षेत्र इत्यर्थः । नियमत्यागेन देवरभ्रातृजाययोः पुत्रोत्पादने प्रवर्तमानयोर्युक्तं पतितत्वं । २१ शास्त्रेण नियमितयोर्गमनानुज्ञानात् ॥ १४४ ॥
हरेचत्र नियुक्तायाञ्जातः पुत्रो यथौरसः ।
क्षेत्रिकस्य तु तद्वीजं धर्मतः प्रसवश्च सः ॥ १४५ ॥
१ण-र-प्रेतं । २ ण-र-अप्राप्तो । ३ ण-र-जने ।
९६
For Private And Personal Use Only
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७६२
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
थरस इत्येतदत्र विधीयते ज्येष्ठांशप्राप्त्यर्थमन्यदा नोच्यते । अनेन विधानेन ज्येष्ठांश उद्धारक्षेत्रजस्य प्राप्यते ज्येष्ठभार्याजातस्य । अतश्च यत्पुत्रसमांशभाक्त्वमुपसर्जनं प्रधानस्येत्यनेन तस्यायमपवादः । उभयस्य च प्रामाण्यात् विकल्पितस्य च गुणापेक्षया व्यवस्थाने ह्यन्यदस्य श्लोकस्य प्रयोजनमस्ति प्रागुक्तत्वात् सर्वस्य क्षेत्रिकस्य क्षेत्रस्वामिनस्तद्वीजं तत्कार्यकरत्वात् प्रशंसयैवमुच्यते । अत एवाह धर्मतः धर्मेण शास्त्रीयया व्यवस्थया । तत्र प्रमाणान्तरं दृश्येत । रूपेण प्रसवः । अपत्यार्थवादः श्लोकः ॥१४५॥ धनं यो विभ्रयांना तुर्मृतस्य स्त्रियमेव च ।
सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव तद्धनम् || १४६ ॥
विभक्तधनस्य भ्रातुर्रभावे विधिरयमुच्यते । पूर्वस्तु सह वसतः । एतावान्पूर्वोत्तरयो१० र्विध्योर्विशेषः । सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य नियोगधर्मेणेति व्याख्येयं । न दद्यात्तस्यैव न पुनस्तदीयायै च मात्रे । अनेनैव च दर्शनेन स्त्रियो भरणा । न तु / पतिधनैश्वर्य इति । अन्यथैव वक्ष्यमाणत्वात्तस्य वचनं दद्यादिति ॥ १४६ ॥
या नियुक्ताsन्यतः पुत्रं देवराद्वाऽप्यवाप्नुयात् ॥
तं कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते ॥ १४७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५
अनियुक्तेन च प्रश्लेषो द्रष्टव्यः । पूर्वोक्तेन च विरोधे यतस्तथा सत्यनर्थक इति चेदुक्तः पौनरुक्त्यपरिहारस्तत्र तु पूर्वानुमतमिच्छन्ति । ततश्चेयं व्याख्या । नियुक्तायामपि जातः पैतृकं रिक्थं नार्हति जारजमिति । यत्तु उत्तर उच्यते यद्यपि नियोगात्प्रवर्तते न कामात्तथापि तत्र कामोऽवश्यभाव्युच्यते । तं कामजमिति मिथ्योत्पन्नं यदर्थमुत्पादितस्तत्कार्यानर्हस्वादेवमुच्यते । एवं च पूर्वोक्तस्य भागार्हत्वस्य प्रतिषेधोऽयमतश्च २० विकल्पितं पाठे । पुनः पाठान्न संगच्छेतेतरामित्युपाध्यायः ॥ १४७ ॥ एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु ॥
arry चैकजातानां नानाखीषु निबोधत ॥ १४८ ॥
एकयोनिषु एकजातीयजानां सर्वहरत्वमेव । नानास्त्रीषु नानाजातीयास्विदानी व्याचक्षते । बह्वीष्वित्यनुवादः । अन्ये तु विवक्षितं मन्यन्तेऽनेन नानाजातीयाया २५ जातानां वक्ष्यमाणौ चतुरंशान्हरेदित्यादि भागव्यवस्था । एकस्यां तु विजातीयायां जातीयानां सर्वहरत्वमेव ॥ १४८॥
१ ण-र-भावे ।
ब्राह्मणस्यानुपूर्व्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः ॥
तासां पुत्रेषु जातेषु विभागेऽयं विधिः स्मृतः ॥ १४९ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
अनुपूर्वग्रहणं तृतीये दर्शितस्य क्रमस्यानुवादः । अयमपि वक्ष्यमाणसंक्षेपप्रतिज्ञानार्थः ॥ १४९॥
कीनाशो गोषो यानमलङ्कारश्च वेश्म च ॥
विपस्यौद्धारिकं देयमेकांशश्च प्रधानतः ॥ १५०॥ एकस्यां तु विनातीयायां कदर्येऽपि प्रयुज्यते । तस्येहासंभवादग्रहणं । तथा च ५ मन्त्रः “ इन्द्र आसीत्सुरपतिः कीनाशा आसन्मरुतः यथा सुतं कीनाशा अभियंतु वाहरिति " । यानं गन्व्यादिः । अलङ्कारः पितृधृताङ्गुलीयकादिः । वेश्म प्रधानं । एकांशश्च यावन्तोऽशास्त्रत एकः प्रधानभूतस्तस्य दातव्यः । एतन्मध्यकादुद्धृत्य ज्येष्ठस्य शिष्टं वक्ष्यमाणकल्पनया विभजनीयम् ॥ १५० ॥
व्यंशं दायाद्धरेविप्रो द्वावंशी क्षत्रियासुतः ॥
वैश्याजः सार्धमेवांशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ १५१ ॥ सत्यप्येकत्वश्रवणाद्धि बहुप्वपि समांशेष्वेषैव कल्पना दर्शिता । विषमसंख्येष्वकल्पना ॥ १५१ ॥
सर्व वा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च ॥
धर्म्य विभागं कुर्वीत विधिनाऽनेन धर्मवित् ॥ १५२॥ १५ ऋक्थजातं धनरूपं धर्मप्रवचनाद्धर्म्य पूर्वोक्तं नानुमन्यते । वक्ष्यमाणप्रतिज्ञाश्लोकात् ॥ १५२ ॥
चतुरोंऽशान्हरेद्विपस्त्रीनंशान्क्षत्रियासुतः॥
वैश्यापुत्रो हरेत् व्यंशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ १५३ ॥ इहाविशेषेणापि क्षत्रियादिपुत्राणां भागश्रवणे स्मृत्यन्तरे विशिष्टायागमायाष्टभो २० भागविशेषः श्रूयते (बृहस्पतिस्मृ.) "न प्रतिग्रहभूर्देया क्षत्रियायाः सुताय वै । यद्यप्येषां पिता दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् " ।। इति । प्रतिग्रहोपात्ता प्रतिग्रहभूः । क्रयाद्युपात्ताया न निषेधः । तथाऽन्यत्र पठ्यते । “ शूद्रायां तु द्विजाज्जातो न भूमे गमर्हति " इति भूमिमात्रस्य शूद्रापुत्रे निषेधः । एतच्च यत्रान्यद्धनमस्ति तद्विषयं द्रष्टव्यं । अन्यथा दशमांशवचनमुपतिष्ठेत । धनान्तराभावे च २५ जीविकैव न स्यात् । अहं तु ब्रुवे भागदानं तु निषिध्यते । प्रजीवनार्थत्वं चोपकल्पनमनिवारितमेव । को विशेष इति चेत् भागपक्षे सर्वेण सर्व स्वरिक्थोत्पत्तौ दानविक्रयादिष्वपि युज्यते । इतरत्र तूपजीवनं तदुत्पन्नस्य ब्रीह्योदनं च प्रजीवनं ब्राह्मणीपुत्रादेव शुद्रो
१र-तु कल्पना; ण-न कल्पना।
For Private And Personal Use Only
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७१४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
लभ्यते । किंभूमिभागकल्पनया । तथा चोक्तं " लभते तद्वृत्तिमूलमंतेवासिविधिनेति" । सत्यं । पितृधननिमित्तं तु तस्य प्रजीवनं कल्पयितव्यं । भागकाले च यदि न कल्पेत तदा द्विजातयो भ्रातरः कदाचिदसद्वृत्तयो निमित्तान्तरतो वा दानविक्रयादिनाऽपहरेयुः। उच्छिद्येत तदाऽस्य जीवनं । विकल्पिते तु तदीयामनुज्ञामन्तरेण लभतेऽन्यत्र नियुक्तम् ॥ १५३ ॥
यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽप्यसत्पुत्रोऽपि वा भवेत् ॥ नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय धर्मतः ॥ १५४ ॥
सत्पुत्रो विद्यमानपुत्रः ब्राह्मणीपुत्र एव वा । विद्यमानो विवक्षितो न द्विजातिपुत्रमात्रमतश्चासति ब्राह्मणपुत्रे क्षत्रियवैश्ययोः सतोरप्यष्टमांशं लभते । केवले च वैश्यपुत्रे
तृतीयं । अन्ये त्वविशेषेण द्विजातिपुत्राभावे पुत्रपदेनोक्त इत्याहुः । अस्मिन्पक्षे सपिण्डगामि १० दशमांशशेषधनं । इयं तु द्रष्ट्रव्यवस्था बहुवचनं योगक्षेमे तदा दशमांशं हरेच्छौद्रः ।
अथ कतिपयजनजीवनपर्याप्तं तदा शूद्रपुत्रस्यैव । क्षत्रियादीनां समानमावनातीयास्त्रीजातानां स्मृत्यन्तरे विधिदर्शितः । “ क्षत्रजास्त्रिोकभागा विड्नाः स्युव्येकभागिनः"। क्षत्रियाजातास्वजातीयविजातीयासु शूद्रपर्यन्तासु वर्णक्रमेण ज्यादिभागहराः । तदा तेन स्वधनं क्षत्रियस्य शूद्राः षष्ठमंशं लभन्ते । विशश्च तृतीयम् ।
अन्ये त्वस्य श्लोकस्य सामर्थ्यमाहुः । शूद्रपुत्राय यदा ददाति तदाऽनेन धनं सङ्कलय्य दशोऽशो दातव्यो न तदधिकः । सत्यपि स्वातन्त्र्ये । यथा वक्ष्यति “ यदेवास्य पिता दद्यात् " इति । अस्मिन्पक्षे स पुत्रो दद्यादिति समानाधिकरणे पदे उपपन्नतरे इतरथा यस्य सदसत्पुत्रः पिता स दद्यादिति संबन्धो दुश्लिष्टः स्यात् । सपुत्रपदेनास्य पुत्रादे
रभिधानं दद्यादिति जीवतः पुत्रसपिंडादेः । ततश्च यदि क्षत्रियवैश्यापुत्रौ न स्तः केवलौ २० ब्राह्मणशद्रौ तदा न शूद्रस्य दशम एवांशः किं तत्यल्पं नाधिकतरं धनं लभते । यत्र
दश गावः सन्ति तत्र चतस्रो ब्राह्मणस्यैका शूद्रस्य पञ्च क्षत्रियवैश्ययोः । यदा तौ न स्तः तदा पञ्चगावस्तयैव कल्पनया ब्राह्मणशूद्राभ्यां विभजनीयाः । यदि सर्वा ब्राह्मण आदद्यान्न चांशहरः स्यान्न चतुरंशहरस्तस्माच्चतुरोंऽशान्हरेदिति चतुर्षु भ्रातृषु सत्सु कल्पना । शूद्रस्यापि दशमींऽशहरत्वं चतुर्वेव । द्वयोस्त्रिषु चतुर्वृभयो गाधिक्यम्॥१५४॥
ब्राह्मणक्षत्रियविशा शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् ॥ यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् ॥ १५५ ॥
न रिक्थभाक् द्विजातीनां शूद्रापुत्रः। किं सदा नेत्याह । यदेवास्य पिता दद्यात्तत् अस्य पित्रा दशमांशकल्पना कृता तदेव तत्तस्य तदधिकं पैत्रिकं नान्यल्लभते । तत्रापि १ गौतमसू. २८१३७ । २ ख-यद्यपुत्रोऽपि । ३ याज्ञवल्क्य स्मृ. व्य. १२५ । ४ फ-मोऽ ।
For Private And Personal Use Only
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
शवेनोक्तं " न शूद्रपुत्रोऽर्थमागी । यदेवास्य पिता दद्यात्स एव तस्य भागो गोमिथुनं त्वपरं द्युः "। विभागकाले भ्रातर इति वाक्यशेषः । अन्ये त्वनूढायाः शूद्रायाः पुत्रस्येमं विधिमिच्छन्ति । न पत्र विवाहलिङ्गं किंचिदस्तीति । जातिविशेषवचनः शूद्राशब्दोऽतो यदेवास्य पिता दद्यात् अतो यदस्य प्रजीवनं पित्रा दत्तं तदेव दातव्यं । अथ तेन का विभागकल्पना कृता यावज्जीवं जीवनाय तदा तदेवास्य धनं न भ्रातृभिः किंचिदातव्यं । ५ यथा गौतमः शुद्रापुत्रप्रकरण ऐवाह । “ अपरिग्रहीतास्वपि शुश्रूषा चेल्लभते वृत्तिमूल. मन्तेवासिविधिना" इति । तेषां मते क्षत्रियवैश्ययोरनूढयोर्माता रिक्थहराः प्राप्नुवन्ति । तत्र च कियानंश इति न ज्ञायते । यावानंश ऊढयोरिति चेत्तत्रापि नोढाग्रहणं न लिङ्गं वचनं वास्ति । " एक एवौरसः पुत्र " इति धर्मपत्नीप्वौरसो न चानूढयोर्जातानामौरसलक्षणमस्ति । उक्तं च ' अनियुक्तासुतश्चैवेत्यादि । अभ्रातृजायाविषयमेतत् । तत्र किल १० नियोगे विहतेऽनियुक्तासुत इति प्रतिषेधेऽपि तद्विषया बुद्धिरुपजायते । अत्राप्यस्ति तर्हि जातमात्रेष्विति । तस्मात्परस्त्रीषु नियोगेन विनाऽनियुक्तासुताः सर्वेषां च तेषां प्रजीवनमुक्तम् ॥ १५ ॥
समवर्णासु ये जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् ॥ ___उद्धारं ज्यायसे दत्वा भजेरनितरे समम् ॥ १५६ ॥ १५
वाशब्दो द्वितीयं विकल्पमन्तरेणानुपपद्यमानः प्रकृतमपेक्ष्य निराकासो भवति । समवर्णास्वसमवर्णासु वा शूद्रस्यैव सर्वधनहरत्वनिषेधाव्दिजातिविषयमेव विज्ञायते । तेन ब्राह्मणस्यासति ब्राह्मणीपुत्रे क्षत्रियादिनाताः सर्वधनहरा भवन्तीत्युक्तं भवति । एवं क्षत्रियवैिश्यापुत्रः न त्वयमर्थः उद्धारं ज्यायसे दत्वा सर्वेऽसवर्णा जाताः समं सवर्णापुत्रैर्भजेरन् प्रागुक्तैकांशापचयविरोधात् । यद्यप्युक्तं निर्गुषेणु सवर्णापुत्रेषु गुण- २० वत्स्वितरेषु युक्तमेव साम्यं । तथाप्युक्तं सर्वणापुत्रो अन्यायवृत्तो न लभते केषामिति तदेतदसत् । जातेरत्यन्तमान्यत्वात् " उत्पन्नो वाऽर्थस्वाम्यमित्याचार्या " इति तेनेयमत्र व्याख्या । असत्सु संवर्णास्वसवर्णास्वपि जातास्तेऽपि जायांशमुद्धारेण सवर्णाद्विभजेरन् ॥ १५६॥
शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते ॥
तस्यां जाताः समांशाः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत् ॥ १५७ ॥ प्रतिलोमाविवाहः शद्रस्य नेष्यते । उक्तानुवादोऽयं । तस्यां जाताः समांशाः स्युरिति । पञ्चमस्य जात्यन्तरस्यामावादेवमुक्तं सवर्णैव तस्य भार्या नान्याऽस्तीति ॥१७॥
१ण-र-+वदतः । २ ण-र-शूद्र । ३ अ० २८ सू० ३७ । ४ ण-र-न लिङ्गवचनं नास्ति। ५र-दिति । ६ फ-र-अनियुक्तासु ताः सर्वेषाम् । ७ण-र-शब्दा । ८ ण-र-पुत्र न खयमस्यार्थः। १ ण-र-वृत्तौ । १० फ-सर्ववर्णेष्वपि ये यातास्तेऽपि ।
For Private And Personal Use Only
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ܐ
www.kobatirth.org
oft
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
पुत्रान्द्वादश यानाह नृणां स्वायंभुवो मनुः ॥ तेषां षन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ।। १५८ ।। वक्ष्यमाणसूत्रस्थानमेतत् । बन्धुशब्दो बान्धवपर्यायः । गोत्रहरा दायहराश्च षडितरे विपरीताः । यदत्र तत्त्वं तदुपरिष्टान्निदर्शयिष्यते ॥ १५८ ॥ औरसः क्षेत्रजचैव दत्तः कृत्रिम एव च ॥
गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ।। १५९ ।। कानीनश्च सहोदश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ।। १६० ।। श्लोकद्वयेन संख्या निर्देशो वर्गद्वयप्रदर्शनार्थः ॥ ११९ ॥ १६० ॥ यादृशं फलमाप्नोति कुलवैः संतरं जलम् ॥ तादृशं फलमोमोति कुपुत्रैः संतरंस्तमः ॥ १६९ ॥ क्षेत्रजादीनामौरसेन सहोपदेशात्तु नाशङ्का । तन्निषेवार्थमिदं । न तुल्यमौरसेनोपकारं कर्तुं शक्ताः कुपुत्राः क्षेत्रजादयः । असत्यपि विशेषश्रवणे प्रकृतत्वादेवं व्याख्यानयन्ति । अन्ये तु कुपुत्रानभियुक्तासुतान्मन्यन्ते । एतदुक्तं भवति । नैतेषु सत्सु पुत्रवानहमिति १९ कृतिनमात्मानं मन्यन्ते । किं तरसोत्पादने पुनरपि यत्नवता भवितव्यं तमपारलौकिकं दुष्कृतकर्मजं दुःखमृणापाकरणानिमित्तं "सप्रजया पितृभ्य” इति ॥ १६९॥ यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ नवमः
यस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद्गृह्णीत नेतरः ।। १६२ ।।
लोबस्य प्रागुपात्ते क्षेत्र यत्तल्प प्रमीतस्य व्याधितस्य वेति पश्चादौषधे कथंचित् २० क्लीबत्वनिवृत्तौ संभवति तदीयमेवासौ रिक्थं लभेतेति । जनयितुर्यदि नाम पितृव्यपदेशः स्यादपि जनको हेतुः तस्मादपि पुत्रः सुतोयमुपचारात्क्षेत्र इत्युक्तस्तत्रौरसे बाले मातृधने गृहीते कथंचिदपचारिणः पुत्रमपत्यमुत्पादितं भवतीति । न च तदायत्तमेव प्रीत्यादिना धनं कृतं न चास्य सपिण्डाः सन्ति । अस्यामवस्थायां यद्यस्य पित्र्यमुपपद्यते एतदेव लिङ्गमनियुक्तासुतादयोऽसत्सु सपिण्डेषु जनयितू रिक्थहरा भवतीति । अन्ये २५ तु व्याचक्षते । सति दायादे समुत्पन्नः क्षेत्रजः स जनयितुर्लभते रिक्थं न क्षेत्रिकात् सत्यौरसे उक्तश्च तस्य सत्यौरसे भागः " औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितू रिक्थस्य भागिनौ " इति । तथ “ षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम् " इति । एकरिक्थिनौ एक हस्तस्थधनौ यथा च तौ भवतस्तथा दर्शयति ॥ १६२ ॥
1
For Private And Personal Use Only
१ ण-र-गुणं । २ ण-र-असत्यपि । ३ एवं मूले । ४ ण-र-अतः परालौकिक । ५ अग्रे ० १६५ । ६ श्लो० १६४ ।
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः ॥
शेषाणामानृशंस्यार्थ प्रदद्यात्तु प्रजीवनम् ॥ १६३॥
सत्यौरसे क्षेत्रनादन्ये सर्वेऽदायादाः प्रजीवनमौरसालभरेन् । आनृशंस्यमपापं अददत्पापमाप्नोति ॥ १६३ ॥
षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् ॥
औरसो विभजन्दायं पिज्यं पञ्चममेव वा ॥ १६४ ॥ कीतादिपुत्रवत्प्रजीवनमात्रे प्राप्ते क्षेत्रजस्य भागविकल्पोऽयमुच्यते । स च गुणापेक्षः ॥ १६४॥
औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ ॥
दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः ॥ १६५॥ आद्योऽयं श्लोकः पूर्वोक्तविध्यनुवाद एव । पुनर्विध्यन्तरमौरसेन साम्यं क्षेत्रजस्य नेष्यते । गोत्रभागिनो रिक्यांशभागिनश्च । रिक्थांशः प्रनीवनसंमित इत्युक्तः । दत्तके च क्षेत्रनवत् । स्मृत्यन्तरमुदाहरन्ति क्रमशः । औरसक्षेत्रजौ युगपद्भागहरावन्येषां तु पूर्वाभाव उत्तरस्य भागहरत्वं । यद्येषां षट् दायादाः षडदायादा इति वर्गद्वयप्रतिभागेन दायादादायादयोरनयो रिक्थवचनमनुपपन्नं । सत्यौरसेऽदायादा इति आद्याः षण्महोप- १५ कारा इतरे षट् न्यूना इति । आद्या औरसादन्ये समानाफैला एवमुत्तरे षट् ततो न्यूना अवान्तरापेक्षया तुल्या एव । न पूर्वोत्तरपठितानां भेदोऽस्ति ॥ १६५ ॥
स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् ॥
तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम् ॥ १६६ ॥ .. आत्मीयवचनः स्वशब्दो न समानजातीयतामाह । एतेन स्वयं संस्कृतायां जात २० औरस इतरथाऽसंस्कृतायां निवृत्तिपरः संस्कृतशब्दः संभाव्यते । ततश्चान्येन संस्कृतायामन्य औरसः स्यात् । उक्तार्थे च स्वशब्दे क्षत्रियादिपुत्रा अप्यौरसा भवन्ति । न हि तेषामन्यत्पुत्रलक्षणमस्ति । अन्ये तु प्राथमकल्पिकमौरसविशेषणं चतुरैः क्षत्रियापुत्रानौरसान् संपूर्णलक्षणान्मन्यन्ते । एवं तु व्याख्याने यथा स्वक्षेत्रे संस्कृतायामसंपूर्णलक्षण
औरसस्तच्च स्वेऽसंस्कृतायां प्राप्नोति किं पुनः क्षत्रियादीनामौरसत्वेन पुत्रास्तावद्भवन्ति २५ परिमितांशभाजश्च । अथोच्यते । असत्यौरसक्षेत्रनादिलक्षणे द्वादशसंख्यानियमात्कथं पुत्रत्वमिति । अत्रोच्यते । किमु लक्षणेन लोकतो व्यवहारप्रसिद्धेः । तथाहि यो यतो जातः स तस्य पुत्र इति लौकिका व्यवहरन्ति । तथा च जनके कश्चिपितृव्यवहारं
१ण-र-क्रमशौ गोत्ररिक्थसंभागिनौ । २र-आद्यार्थः । ३ एवं मूले । ४ ण-र-प्राथम; र-कल्पिकं ।
५ण-र-चत्वारः । ६ण-र-किमलक्षणेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
कुर्वन्नन्यो नेति बोध्यते नैष ते पिता न हि त्वमनेन जात इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां जनकः पिता जन्यश्च पुत्र इत्येतदवगम्यते । विशेषव्यपदेशार्थस्तु लक्षणारम्भः । ये तुक्षेत्रजादिननके वा पुत्रत्वमिति तत्कार्यनिबन्धनमपुत्रस्यापि कार्यविधानात्पुत्रत्वं पुत्रत्वस्य तन्निषेधान्न जातत्वमिति । तथा चैते प्रतिनिधय उच्यन्ते । तैरत्रायं जन्मनिबन्धे हि पुत्रत्वे औरसपुनर्भवनियुक्तासुतानां विशेषो न स्याजन्मनस्तुल्यत्वात् । किंच पुत्रकार्यकारणान्नैव कश्चिदपुत्रः स्यात् । यस्तु लौकिको व्यवहारः असौ जनकेऽपि पितृव्यवहारदर्शनाव्यभिचारी । तेन सत्यपि प्रयोग इन्द्रादिशब्दवल्लोकतोऽर्थातिशयाच्छास्त्रे चोत्पत्तिविधानाद्भार्यादिव्यवहारवत् पुत्रव्यवहारोऽवगंतव्यः । तत्र च यदौरसस्य प्राथमकल्पिकत्ववचनं तत्र व्यवहारोऽवगन्तव्यः । न व्यवहारे किं तमुपकारेऽपि पितुरुपकारेण दृष्टो यथौरसो भूयांसं शक्नोत्यपकर्तुमिति ज्ञापयति । उपकारापचयो हि प्रायश्चितप्रतिनिधिव्यवहारः । न ह्येषां प्रतिनिधिता संभवति । प्रारब्धस्य कर्मणोऽङ्गोपचारप्रतिनिधेर्न च पुत्रकर्मागमोऽपत्योत्पादनकर्मणो गुणकर्मत्वात् । तेन सत्येव क्षेत्रने प्रतिनिधित्ववचनमौरसत्वप्रशंसाथै । यथाऽपशवो वाऽन्ये गोऽश्वेभ्यः पेशवा गोऽश्वानिति पशूनामपशुत्ववचनं गवाचीनां प्रशंसितुं ।
यदा च यो यदीयाद्वीजाज्जातः स तस्य पुत्र इति । तथा च दर्शितं महाभारते । १५ द्वैपायनाज्जाताः पाण्डुधृतराष्ट्रविदुरादयो नैते व्यासपुत्रा इति व्यपदिश्यन्ते । अथ स्वयं प्रयो
जनं क्षत्रियादिपुत्राणामौरसत्वं तथोपपादितं । अथ क्षत्रियापुत्रिकापुत्रत्वे द्वादशसंख्यातिरेक आप्नोति । भवतु को दोषः । त्रयोदशोऽयं पुत्रोऽस्तु । औरसेन तुल्यफलत्वात् तद्गहणमतस्तत्साम्याच्च । तथा चस्मृत्यन्तरं (याज्ञवल्क्य स्मृ०व्य० १२८) " तत्समः पुत्रिकासुतः" इति ।। १६६ ॥
यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीवस्य व्याधितस्य वा ॥ स्वधर्मेण नियुक्तायां स पुत्र: क्षेत्रजः स्मृतः ॥ १६७ ॥ व्याधितस्याप्रतीकारराजयक्ष्मादिव्याधितस्य । अवशिष्टं स्पष्टम् ॥ १६७ ॥ माता पिता वा दद्यातां यमाद्भः पुत्रमापदि ॥ सदृशं भीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्रिमः सुतः ॥ १६८॥
च शब्दः पठितुं वा युक्तो " माता पिता चेति" न ह्युभयोरपत्यमन्यतरानिच्छायां दातुं युक्तं । अथापि वाशब्दः पठ्यते । तथा चोक्तं । “माता पिता वा दद्यातयोरपि पिता श्रेयान् ” इति । कार्यान्तरविनियोगविषयमेतत् । ननु सत्त्वापत्तौ मातुः स्वमिति पितरि पुत्रं प्रतिदातृत्वं नास्ति। सत्यं पितृत इति वचने “अभावे बीजिनामिति"
१ज-र-ये । २ ण-र-दृष्टं । ३ ण-र-अगुण । - ण-र-क्षेत्रजादीनां पुत्रत्वे प्रतिनिधि । ५ण-र-पशकः पशवो । ६ण-र-वाश्च । ७-स स्वयं प्रयोजन ।
For Private And Personal Use Only
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
७६९
1
१६९ ॥
योगविशेषविषयत्वात्सदृशमित्युक्तं । आह च वसिष्ठः (अ० ११ सू० १) “न स्त्री पुत्रं दद्यात्प्रतिगृह्णीयाच्च ” इति । सदृशं न ज्ञातितः । किं तर्हि कुलानुरूपैर्गुणैः क्षत्रियादिरपि ब्राह्मणस्य दत्तको युज्यते । प्रतिग्रहणलोभादिना प्रतिषेधार्थम् ॥ १६८ ॥ सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् ॥ पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयश्च कृत्रिमः ॥ अत्रापि सदृशो गुणत एव विज्ञेयः । स तु सदृशं सवर्ण व्याचक्षते । तेषां सजातीय इति एष पाठो युक्तो यद्ययमर्थोऽभिप्रेतः । ननु जात्या सादृश्यमपि तूक्तमेव । गुणदोषविचक्षणं केचिदाहुस्तावन्न क्रियते यावन्न प्राप्तव्यवहारः । न ह्यसौ गुणदोषान् जानाति । तथात्वेवं जानाति येनाहं जातो येन च संप्रति पुत्रतया भरणं मे क्रियते तस्याप्यहं पुत्र इत्यभ्युपगतपुत्राभावात्तथैव ग्रहीतव्योऽपि त्वन्यतरत्वे विशेषो नास्ति ॥ १६९ ॥ १० उत्पद्यते गृहे यस्य न च ज्ञायेत कस्य सः ॥ ॥
स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः ॥ १७० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
न च ज्ञायेत माता यद्युद्धान्त्या बहुशो गता वा तदा न ज्ञायते का पुनस्तस्य जातिर्यतः पूर्वैरुक्तं अविज्ञातवीजिनो मातृतः । एतच्च यत्र हीनजातीयपुरुषशङ्का नास्ति । तदाशङ्कायां हि प्रतिलोमसंभवः । प्रतिलोमत्वान्न क्वचित्पुरुषकार्याधिकारिणः ॥ १७० ॥ १५ मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा ।।
यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते ।। १७१ ।। बहुप्रजातया भरणासमर्थेनात्यन्तदुर्गत्या केनचिद्वा दोषयोगेन मातातितृभक्तिहीनत्वादिना न पुनः प्रत्यक्षत्वेन तस्य न क्वचिदेव पुत्रकार्येऽधिकार इति दर्शितं । अन्यत्वमप्यन्यतरेणोत्सर्गः परिग्रहः पुत्रबुद्ध्या न तु तज्जीवितेच्छया च ॥ १७१ ॥ पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः ॥
२०
तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोदुः कन्यासमुद्भवम् ।। १७२ ॥ अयं श्लोकः प्राक् स्वयंदत्तकृत्रिमापविद्धेषु । अस्य च भागकल्पना प्राक् निरूपिता । प्रतिग्रहभूमिनिषेधश्च सत्यस्मिन्धनेन तावत् ॥ १७२ ॥
या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताऽज्ञातापि वा सती ॥ बोदुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते ॥ १७३ ॥ क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यमन्तिकात् ॥ स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोऽपि वा ।। १७४ ॥
१ ण-र-लोभतपादिना । २ ण-र ये । ३ ण-र अन्यत्रमाय ।
९७
For Private And Personal Use Only
२५
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Gee
www.kobatirth.org
१०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया ॥ उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते ।। १७५ ।। सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागताऽपि वा ।। पौनर्भवेन भर्त्रा सा पुन: संस्कारमईति ।। १७६ ॥ मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् ॥ आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः ॥ १७७ ॥ यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम् ॥
1
स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः ।। १७८ ॥ कामादित्यनुवादः " कामतस्तु प्रवृत्तानाम् " इत्यस्य । पारयन् पिण्डदानादिना उपकुर्वन्नपि दशवतुल्यः । अनुपकारकः । असंपूर्णोपकारकत्वात् ॥ १७८ ॥ दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् ॥ सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मे व्यवस्थितः ॥ १७९ ॥ शूद्रस्यानूढायामनियुक्तायामपि जातः सुत एव । एवं यद्यपि दासस्य दासी - त्यर्थेऽपि वचनात्तस्यां जातो न दासस्य दासस्वामिनः । सोऽनुज्ञातः पित्रा सममंशमौरसेन हरेज्जीवितभागे क्रियमाणे अन्यथा वा यदि ब्रूयादेष वः समांश इति । यदा तु पिता नानुजानाति । तत्स्मृत्यंतरे पठितं ( याज्ञव० स्मृ० व्य० १३३ ) १५ " जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतों शहरो भवेत् " । कामतो यावन्तमंशं पिताऽनुजानाति । “ मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकं " I तं कुर्युः । स्वांशापेक्षया आत्मना द्वौ द्वौ परिगृह्णीयुर्भागौ तस्यैकं दद्युः । " अभ्रातृको हरेत्सर्वं " । असत्स्वौ रसेषु सर्व रिक्थं स एव हरेद्यदि दौहित्रो न स्यात् । सति तस्मिन्नौरसवत्कल्पना । दौहित्रस्यान्यस्याश्रुतत्वात्तस्य च प्रकृतत्वेन बुद्धौ सन्निवेशात् । ब्राह्मणादीनां तु २० दासीसुताः प्रजीवनमात्रभाजो न रिक्थभाज इति स्थितिः ॥ १७९ ॥ क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकादश यथोदितान् ॥ पुत्रमतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः ॥ १८० ॥
66
[ नवमः
For Private And Personal Use Only
मुख्याभावे प्रतिनिधिः । अतो सस्यौरस एते कर्तव्या इत्युक्तं भवति । एतेषां स्मृत्यन्तरेऽन्यादृशः कम उक्तः । यथा गूढोत्पन्नः कैश्चित्पंचमोऽपरैः पष्ठ इति । तत्र २१ पाठक्रमो नात्राङ्गमत एवानियमपाठात्प्रयोजनं चोत्तरत्रानङ्गत्वे दर्शयिष्यामः । क्रियालोपाद्धेतोः क्रियतेऽपत्यमुत्पादयितव्यमित्यस्य विधिलोपो माभूदिति । यो विधिः । स यथाकथंचिग्गृहस्थेन संपाद्यः । तत्र मुख्यः कल्प औरसः तदसंपत्तावेते कल्पा आश्रयितव्याः ॥ १८० ॥
१ एततु ण-र-पुस्तकयोरेव दृश्यते । २ ण-र-भ्रात्रौ । ३ ण-र-अतः परं पत्रच्युतिः ।
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७७१
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः॥
यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु ॥ १८१ ॥ पूर्वोक्तस्याभावे विधिप्रतिषेधोऽयमिति व्याचक्षते । य एते औरसाभावे प्रतिनिधयः कर्तव्यतया उक्तास्ते न कर्तव्याः । यतस्तेऽन्यबीजजातास्तस्यैव ते पुत्रा नेतरस्य । येन क्रियन्ते तस्य ते न भवन्तीत्यर्थः । अतश्च पूर्वेण विधिरनेन प्रतिषेध इति विकल्पः। ५ स च व्यवस्थितो रिक्थग्रहणे । कानीनसहोढपुनर्भवगूढोत्पन्ना न रिक्थभाजः । दत्तकादयस्तु रिक्थभाजः । असत्यौरसे कानीनादयश्च सत्यप्यौरसे न पितृधनहराः । ग्रासाच्छादनमाजः केवलं । सत्यसति चौरसे । यत उक्तं (अग्रे श्लो. २०२) "सर्वेषामपि च न्याय्यं दातुं शक्या मनीषिणः। ग्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् ॥
सर्वेषामपि क्लीबादीनां च प्रकृतत्वेन दर्शितमिति । अत्यन्तं यावज्जीवमित्यर्थः । १० शरीरधारणार्थत्वाद्रासाच्छादनस्य भृत्यादेस्तदुपयोगिनः परिचारकस्यापि वेतनदानं विज्ञेयं । न ह्यन्धादेः परिचारकमन्तरेण जीवनसंभवः । येषां दारकरणं मतं तेषां सभार्याणां भरणं दातव्यं शक्नोति धनानुरूपेण भोजनवस्त्रादि देयं पतित इत्यर्थवादः ॥ १८१ ॥
भातृणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्भवेत् ॥ सर्वांस्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥ १८२ ॥ सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् ॥ सर्वास्तास्तेन पुत्रेण पाह पुत्रवतीर्मनुः ॥ १८३ ॥ श्रेयसः श्रेयसो लाभे पापीयान्रिक्थमर्हति ॥ बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः॥ १८४॥ न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः ॥ पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव च ॥ १८५ ॥ *त्रयाणामुदकं कार्य त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते ॥
चतुर्थः संपदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ॥ १८६ ॥ x अनन्तरः सपिण्डायस्तस्य तस्य धनं भवेत् ।।
अत ऊर्च सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा ॥ १८७॥ २५ * असुतास्तु पितुः पत्म्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः ।
पितामह्यश्च ताः सर्वा मातृकल्पाः प्रकीर्तिताः॥१॥ x हरेरनृत्विजो वापि न्यायवृत्ताश्च याः स्त्रियः॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७७२
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
सर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः॥ विद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते ॥ १८८ ॥ अहार्य ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः ॥ इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः ॥ १८९ ॥ संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रमाहरेत् । तत्र यहक्थजातं स्यात्तत्तस्मिन्प्रतिपादयेत् ॥ १९० ।। द्वौ तु यो विवदेयाता द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने ॥ तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात्तत्स गृह्णीत नेतरः॥ १९१॥ जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः॥ भजेरन्मातृकं रिक्थं भगिन्यश्च सनाभयः ॥ १९२ ॥ यास्तासां स्युर्दुहितरस्तासामपि यथार्हतः॥ मातामह्या धनात्किंचित्प्रदेयं प्रीतिपूर्वकम् ॥ १९३ ॥ अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्वं च प्रीतिकर्मणि ॥ भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम् ॥ १९४ ॥ अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत् ॥ पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं भवेत् ॥ १९५ ॥ ब्राह्मदैवार्षगान्धर्वप्राजापत्येषु यद्वसु ॥ अप्रजायामतीतायां भर्तुरेव तदिष्यते ॥ १९६ ॥ यत्त्वस्याः स्यादनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु ॥ अप्रजायामतीतायां मातापित्रोस्तदिष्यते ॥ १९७ ॥ स्त्रियास्तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथंचन ॥ ब्राह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा भवेत् ॥ १९८ ॥ न निर्यारं स्त्रियः कुयुः कुटुंबाबहुमध्यगात् ॥ स्वकादपि च वित्तादि स्वस्य भर्तुरनाज्ञया ॥ १९९ ॥ पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् ।। न तं भजेरन्दायादा भजमानाः पतन्ति ते ॥२०॥ अनंशौ क्लीवपतितौ जात्यन्धबाधिरौ तथा ॥
उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिनिरिन्द्रियाः॥२०१॥ १फ-ये।
For Private And Personal Use Only
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
सर्वेषामपि तु न्याय्यं दातुं शक्तया मनीषिणा ॥ ग्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् ॥ २०२ ॥ यद्यर्थिता तु दारैः स्यालीबादीनां कथंचन ।।
तेषामुत्पन्नतन्तूनामपत्यं दायमर्हति ॥ २०३॥ अर्थिता संप्रयोगेच्छारतिनिमित्तं तस्यां सत्यां विवहेत् । तत्रोत्पन्नसंतानानामपत्यं ५ पुत्रो दुहिता वा दायं रिक्थविभागमर्हति । दुहितुर्यावान्भागः प्रागुक्तः । वान्तरेतास्तु यः क्लीबस्तस्य भवत्येव मैथुनेच्छा । कुतः पुनस्तस्य जंतूत्पत्तिः । उक्तं च " तस्य यस्तल्पजः न प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य " इति । रागप्रयुक्तता वा तेन श्लोकेन विवाहस्य दर्शिता । धर्मप्रयुक्तत्वे ह्यनधिकृतानां कर्मसु कुतो विवाह उपनेयता च । जात्यन्धपशूनां वातरेतसश्च स्वकीयस्य श (!) दर्शिता । उन्मत्तादयस्त्वमुनेयाः १० कुतस्तेषां विवाहः । आदिग्रहणं चोक्तविषये चरितार्थ । यदि हि आदिग्रहणासामर्थ्यात्सर्व एव गृोरन्पतितोऽपि गृह्येत तस्य सर्व एव गृह्येरन्पतितोऽपि स्मृतिविरोधान्नेष्टं अथवा कृताध्ययनानां 'कृतविवाहानामुन्मत्तादिरूपे' समुपजाते विधिरेष विज्ञेयः । __ननु च कृतविवाहानां 'यद्यर्थिता तु दारैरिति' नोपपद्यते। नैतदेवं कृतविवाहानां उन्मत्तादिरूपेण समुपजाते विधिरयं विज्ञेयः । ननु कृतविवाहानां जायार्थितायाः संभवात् पूर्वैस्तु १५ धर्येऽपि विवाहेऽस्य प्रयोजनं दृष्टं । ततश्च क्लीबस्य स्मार्तेष्वधिकारात्तदर्थो विवाहोऽसत्यामप्यर्थितायां युक्त एव । श्रौतेषु तु जातत्रपुस्याधानात्क्लीबस्य नाधिकारः । यस्य च प्रयोजकत्वं युक्तं तदर्शयितव्यम् ॥ २०३ ॥
___ यत्किचित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति ॥
भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालितः ॥२०४॥ पितृक्रमागतान्मित्राद्रानामात्यपुरोहितादेव क्षेत्राद्वा कयाचिद्युक्त्याऽधिकोत्पत्ति जनयेत्तत्सर्वेषां साधारणं नैव मन्तव्यं । मयैतद्बुद्धया पित्रा प्रागनुपार्जिता मयैतल्लब्धं ममैवेतदिति विद्यानुपालिन इति वचनाद्विद्याजीविनां शिल्पिकारुकप्रभृतीनामेष विधिवैद्यनटगायनादीनाम् ॥ २०४॥
अविद्यानां तु सर्वेषामीहातश्चेद्धनं भवेत् ॥
समस्तत्र विभागः स्यादपिच्य इति धारणा ॥२०५॥ अविद्या कृषिवाणिज्याराजोपसेवादि । तत्र ईषन्यूनाधिकभावो न गणयितव्यः । तत्रापि यदि केनचिदपि बर्जितं तदाऽस्त्येव विभागता । ज्येष्ठस्य तु ज्येष्ठांशनिषेधार्थ
१ण-निमित्तांतरस्या; ण-र-निमित्तान्तरस्यासत्यां । २ एवं मूले । ३ फ-विरोधेनेष्टं । ४ ज-रछायार्थितायां संभवात् । ५ र-नः । ६ फ-महतश्चेद्धनं ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
لفية
१०
२०
www.kobatirth.org
२५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
वचनं । ईषदाधिक्ये तु सर्वेषां समांशकल्पना । अपित्र्येऽपि हेतुवचनादनपत्यधनस्याप्येष एव विधिः ॥ २०९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् ॥
मैत्र्यमौद्वाहिकं चैव माधुपर्किकमेव च ॥ २०६ ॥
1
विद्याया अध्यापनादिना शिल्पकौशलेन वा तथा मित्राद्रर्जितमौद्वाहिकं सान्तानिकतया लब्धं चैव माधुपर्किकमात्र्त्विज्येन । यद्यप्येतदपि विद्याधनं भवति तथापि जायमानेन निमित्तेनोपादीयमानत्वाद्भेदेन व्यपदिश्यते । श्वशुरगृहलब्धमौद्वाहिकमपरे उद्वाहनिमित्तेन यतस्तल्लभ्यते ॥ २०६ ॥
ये भ्रातरः सह वसन्ति विद्यमान पितृधनाश्च कृप्यादिना व्यवहरन्ति तेषां यद्येको न व्यवहरेत्तस्येयं निर्भाज्यता पठ्यते । स निर्भाज्यः स्वकादंशादिति । भागान्नेतव्योऽपसारयितव्यः । स्वकादंशाद्यावधिकं तदीयाद्धनाद्वयवहारेणोत्पन्नं तत्तस्य न दातव्यं न तु मूलस्य पैतृकस्य निषेधः । तत्रापि न सर्वेण सर्वे निर्माज्यं किंचिदन्योपजीवनं क्लेशफलमात्मनो १५ गृहीत्वा शिष्टमस्मै दातव्यम् । अथवा निर्भाज्यः पृथक्कार्यः सह वस्तुं । न चेयं कदाचि - दुत्तरकालशक्तिसाधारण्येन घनेनार्जितत्वात्समांशता । तत्र भागकल्पना नारदेन दर्शिता । तत्र वचनेनोद्गतस्य भूयान्भागो गृह्यतेऽनुक्तस्य स्वल्प इति ॥ २०७ ॥
भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा ॥
स निर्भायः स्वकादंशात्किंचिद्दत्वोपजीवनम् ॥ २०७ ॥
अनुपमन्पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम् ।।
स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमईति ॥ २०८ ॥
विद्यानिमित्तस्य स्वयमर्जितस्यादानमुक्तं । अनेन व्यतिरिक्तस्य कृष्यादिलब्धस्यादातव्यतोच्यते । ननु चायमेव श्लोको न वक्तव्यः । स्वयमीहितेन स्वयं चेष्टया यल्लब्धं तन्नाकामो दातुमर्हतीति । किं विद्याधनादिश्लोकेन उच्यते । मन्त्रे विवाहादौ न सर्वस्य स्वयमीहे। पपत्तिरिति भेदेन व्यपदेशः ॥ २०८ ॥
पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवासं यदाप्नुयात् ॥
न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम् ॥ २०९ ॥ ग्रहणादन्यदर्थयन्पित्रा स्वयमर्जितं तदाकामो न विभजनीयोऽधिकारप्राप्तैरपि पुत्रैः कः पुनर्जीवति पितरि पुत्राणां विभागकाल उच्यते । यदा तावत्स्वयं पिता पुत्रान्विभजते तदोक्तं । (नारदस्मृ. १३ -२) “मातुर्निवृत्ते रजसि” इति “जीवति चेच्छतीति”
१ ण-र-यदा ।
For Private And Personal Use Only
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
७७६
तथा पितर्यगतस्पृहे " निवृत्ते वापि रमण" इति । अन्यथा तु यदैव प्राप्ताः पुत्रा भवन्ति यतस्ते पितामहधनस्येशते । तथा चोक्तं ( या. व. स्मृ. व्य. १२१) "भूर्या पितामहोपात्ता निबन्धो द्रव्यमेव वा । तत्र स्यात्सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य चोभयोः"॥ इति ।
____ सत्यपि च पुत्रस्य स्वाम्ये यावदप्राप्तास्तावत् सर्वथा विशेषाभावात्सर्वे सत्यपि पितामहधनभानः । स्वत्वपूर्वकत्वाद्विभागस्य बन्धक्रयादिक्रियासु पितृधनं ५ जातपुत्रेण नियोक्तव्यं । योगकुटुंबभरणादौ तु विनियोगो दर्शितः । आचारे चास्यामवस्थायां पुत्राणां स्वाम्ये पुत्रकामेन वा विभक्ताविति निन्दादर्शनाद्बलाद्विभाजयन्तः पापा इत्यनुमीयते। यथाऽसत्प्रतिग्रहेण भवति स्वाम्यं दोषस्तु पुरुषस्य तेनान्वयागतमितीदृशमशुद्धमेव । अतः संभवत्युपायान्तरे न पिताऽर्थनीयः । अधर्मो हि तथा स्यात् । स्वयमर्जितमपि धनमधिकारप्राप्तान्गुणवतः पुत्रान् ज्ञात्वा विभक्तव्यमेव । उक्तं च । १० " वयसि स्थितः पिता पुत्रान्विभजेत्। ज्येष्ठं श्रेष्ठांशेनेतरान्समैरशैः” इति । न चैतत्पितामहधनविषयं । न हि तत्र पिता ज्येष्ठस्याधिकांशदानाय प्रभवति । तुल्यत्वादुमयोः स्वाम्यस्य । यत्त्विदं (या. व. स्मृ. व्य. ११६ ) "न्यूनाधिकविभक्तानां धयः पितृकृतः स्मृतः" इति तत्पितामहेऽपि स्वल्पया मात्रयेच्छन्ति । यत्र न परिपूर्ण भागद्वयं गृहीतं स्वयमर्जितविषये ह्यपवाद एव स्यात् ॥ २०९ ॥
विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन्पुनर्यदि ॥
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यते ॥ २१० ॥ स्पष्टार्थः श्लोकः । विभागधर्मे विभागस्योद्धारप्रत्याशङ्कानिवृत्यर्थ " स्वपित्र्य इति" 'धारणेति । वचनात् पित्र्यस्य सर्वधनस्योद्धारः । इह तु भूतः सर्वगत्या पित्र्य नास्तीत्याशङ्कया वचनम् ॥ २१० ॥
येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः ॥
नियेतान्यत्तरो वापि तस्य भागो न लुप्यते ॥ २११ ॥ येषां भ्रातृणां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा भ्रातांऽशप्रदानादीयते । अंशपदानं विभागकालः हीयते पादेत्याद्यविभागार्थं च हेतुमासादयेत् म्रियेत वा तस्य भागो न लुप्यते तस्येयं प्रतिपत्तिः ॥ २११ ॥
सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम् ॥ भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः ॥ २१२॥
सोदो भ्रातरो येषां संसृष्टार्थे गृह्णीयुः । भगिन्यश्च सनाभयः। सोदर्या 'अपुत्रास्ता हि सनाभिव्यपदेश्याः प्रवृत्ताः पुनः प्रतिगोत्रमावमनुभवन्तीति न भ्रातृणां
For Private And Personal Use Only
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
( नवमः
सनामयः । ये च संसृष्टा इति चशब्दो भगिनी समुच्चिनोति त्वियमाशङ्का कर्तव्या । सोदर्या गह्लीयुर्ये च भ्रातरः संसृष्टा इति तथा सत्यसोदाणामपि संसृष्टानां भागः प्रसज्येत । सन्त्येव सोदर्या असंसृष्टाः संसृष्टाश्च । सोदर्या यत्र सन्ति तत्रोभयोरपि विभागेन
विभागं गृह्णीयुः । न चेदं विरुध्येत " अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्यो धनं हरेत् । असंसृष्टोऽपि वादद्यात्सोदयों नान्यमात्रिकः" । १० अस्यायमर्थः । सापत्नो भ्राता सत्यपि संसृष्टित्वेन गृह्णाति । यदा . सोदयोऽसंसृष्टोऽपि विद्यते सोदर्याणां मध्यायेन संसृष्टः स एव नान्यः सत्यपि सोदर्यत्वे । तदुक्तं " संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदर्यस्य तु सोदैर " इति । यदा तु सोदरा नैव सन्ति तदा यैरेव सापत्नैः संसृष्टस्त एव गृह्णीयुर्न वितरे । सोदर्यविभक्तानां सह
वसतां महानिकटमावसत्यपि सान्निध्यं विशेषकार्यसामान्योत्थविभक्तानामपि विज्ञायत १५ इत्याहुः । तेन विभक्तानामप्यन्यतरप्रमेयसोदर्य एव गृह्णीयान्नास्य भागः परिलुप्यते ।
न चैतच्चोदनीयं नैवास्य तदानीं भाग उत्थितः परलोको वा चिन्त्यते यत उक्तं । " समुत्पन्ने वाच्यः स्वामीति " | " अनीशास्ते हि जीवतोः" इति ॥ २११॥
यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाद्रातॄन्यवीयसः ॥
सोऽज्येष्ठः स्यादभागच नियंतव्यश्च राजभिः ॥ २१३ ॥ तत्र पितुरूज़ समनन्तरमेव पुत्राणां स्वाम्यं दर्शयति। विनिकारो राजपूनादिष्ववज्ञापरे धनेन वंचनं अज्येष्ठो बन्धुवत्पूज्य इत्युक्तं । न सर्वेण सर्वे ज्येष्ठवृत्तिनिषेधोऽभागकत्वं च ज्येष्ठांशनिहत्वं नियन्तव्यमविशेषोपदेशात् । वाग्दण्डधिग्दण्डाभ्यां धनं चार्थानुरूपेऽपराधे ॥ २१३॥
सर्व एव विकर्मस्था नाहन्ति भ्रातरो धनम ॥ २५ न चादस्वा कनिष्ठेभ्यो ज्येष्ठ कुर्वीत यौतकम् ।। २१४ ॥
विकर्मस्थाः प्रतिषिद्धाचरणाः । कुटुंबार्थे चानुतिष्ठमानानां तेषामन्येषां भ्रातृणा संबन्ध्युपविष्टं स्थापयेद्यत्ते वक्ष्यन्ते कुतस्तद्वर्धनमिति तदा मूलं दर्शयिष्यामीति तादृशवृद्धिसहितमपि सर्वेषामपि दापयेत् । यदि तु तस्मिन्नेव काले भ्रातृणां दर्शयेदिदमधिकं दृश्यते तद्यथांशं गृह्णीताहमपि स्वतस्तत्पृथक्कृत्य वृद्धिं नेष्यामीति तदा नास्ति तेषां भागस्तस्यैव तद्यौतकम् ॥ २१४ ॥
भ्रातणामविभक्तानां यधुत्थानं भवेत्सह ॥
न पुत्रभागं विषमं पिता दद्यात्कथंचन ॥ २१५ ॥ १ या०३० स्मृ• व्य० १३९ । २ या ३० स्मृ. व्य. १३८ । ३ णर-पज ।
For Private And Personal Use Only
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
1
यदुक्तं " न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृत " इति तेम्योऽस्मिन्विषये प्रतिषेधः । सहोत्थानं सर्व एव धनमर्जयन्तीत्यर्थः । कश्चित्कृष्यादिना कश्चित्प्रतिग्रहेण कश्चित्सेवया कश्चिद्यथाहृतं परिरक्षति यथोपयोगमसन्निहितेषु विनियुक्ते तत्सर्वमेकीकृत्य समं विभजनीयं । न स्नेहादिना कस्मैचित्पित्राऽधिकं देयम् ॥ २१५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ऊर्ध्व विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम् ॥ संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ॥ २१६ ॥
विभागोत्तरकालं पित्रा यद्विभागद्वयं गृहीतं " द्वावंशौ प्रतिपद्येत" | इति तदेव सत्या पितुरिच्छायां ग्रहीतव्यं । पितुरूर्ध्वं वा न तत्र भ्रातृभिर्वाच्यं किमित्ययं द्वावंशौ गृह्णातीति । अथ च नास्ति पितुरिच्छा तदा समं च स्वसमोऽस्य भाग उद्धर्तव्यः । पितुरूर्ध्व संसृष्टास्तेषामेव स पैतृकोंऽशस्तदुत्थं दद्यादपरेषां स्वांशं “ जातस्य च मृतस्य च " इति । १० जातस्य संसृष्टिन एव दद्युः । पितुरूर्ध्वं तदीयमंशं च तं एवमेव विभक्ताः सह इत्यनयानुबुद्ध्या " भगिन्या आ प्रसवान्नैव विभागोऽस्ति " इति वसिष्ठेन दर्शितम् ॥ २१६ ॥
अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् ॥ मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् ॥ २९७ ॥
व्याख्यातोऽयं श्लोकः ॥ २१७॥
ऋणे धने च सर्वस्मिन्प्रविभक्ते यथाविधि ॥ पश्चादृश्येत यत्किचित्तत्सर्वं समतां नयेत् ॥ २९८ ॥ अविज्ञानान्नयूनमधिकं वा विभक्तं परतो ज्ञातं समांशकी कर्तव्यं । किंच विभागोत्तरकालं लब्धे नास्ति ज्येष्ठस्योद्धार इति ॥ २९८ ॥
वस्त्रं पत्रमलंकारं कृतान्नमुदकं स्त्रियः ॥ योगक्षेमं प्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते ।। २१९ ॥
१ ण-र एवं वाहनं ।
९८
७७७
For Private And Personal Use Only
वस्त्रपत्रालङ्कारकृतान्नोदकानामेकत्वं विवक्षितं । पत्रं वाहनं मन्त्रीशकटादि । अलङ्कारोऽङ्गुलीयकादि । वस्त्रं सममूल्यं न तु महार्घ । उदकं कूपवाप्यादि । स्त्रियो दास्य योगक्षेमं यतो योगे क्षेमो भवति मन्त्रिपुरोहितामात्यवृद्धावास्तुचारादिभ्यस्ततो रक्षा भवति । स्मृत्यन्तरे च पठ्यते ' वास्तुनि विभागो न विद्यते' । प्रचारं यत्र गावश्चरन्ति २१ प्रक्षेत्रेत्याह तेन यत्पैतृकेनोक्तं न ह्यत्र धर्मातिक्रमः कश्चिदस्तीति तदनुपपन्नं दर्शयति । अदृष्टासु हि ते प्रतिषेधास्तदतिक्रमादधर्मो न स्यात् ॥ २१९ ॥
१५
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ܐ
७७८
१५
www.kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृतां ।
अयमुक्तो विभागो वः पुत्राणां च क्रियाविधिः ॥ क्रमशः क्षेत्रजादीनां द्यूतधर्मे निबोधत ॥ २२० ॥ द्यूतं समाहयं चैव राजा राष्ट्रान्निवारयेत् ॥ राजान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् ॥ २२१ ॥ प्रकाशमेतत्ताकर्यं यद्देवनसमाहृयौ ॥ तयोर्नित्यं प्रतीघाते नृपतिर्यत्नवान्भवेत् ॥ २९२ ॥ अमाणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते ॥ प्राणिभिः क्रियते यस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः ।। २२३ ॥ द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्यात्कारयेत वा ॥ तान्सर्वान्घातयेद्राजा शूद्रांश्च द्विजलिङ्गिनः || २२४ | कितवान्कुशीलवान्क्रूरान्पाषण्डस्थांश्च मानवान् || विकर्मस्थान् शौण्डिकांश्च क्षिमं निर्वासयेत्पुरात् ॥ २२५ ॥ एते राष्ट्रे वर्तमाना राज्ञः प्रच्छन्नतस्कराः ॥ विकर्मक्रिया नित्यं बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः ।। १२६ ॥ द्यूतमेतत्पुराकल्पे दृष्टं वैरकरं महत् ॥ तस्माद्यूतं न सेवेत हास्यार्थमपि बुद्धिमान् ॥ प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तनिषेवेत यो नरः ॥ तस्य दण्डविकल्पः स्याद्यथेष्टं नृपतेस्तथा ॥ २२८ ॥
२२७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विविधः कल्पो विकल्पः । सम एव राज्ञेोच्यते ' द्यूतधर्मे निबोधत ' इति तत २० आरभ्य द्वित्राः श्लोका विधायकाः । सर्वोऽप्यर्थवादः ॥ २२८ ॥ क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डं दातुमशक्नुवन् ॥
आनृण्यं कर्मणा गच्छेद्विमो दद्याच्छनैः शनैः ।। १२९ ॥
क्षत्रियादयो निर्धना न संबन्धेनावसादयितव्याः । किंतर्हि ? कर्मणा यद्यस्योचितं कर्म राजोपयोगि तेन दण्डधनं संशोधयितव्याः । ब्राह्मणस्तु कुटुंबानामविरोधेन शनै२९ दयो बन्धतानकर्मणी तस्य निषिध्येते । धनिकविषयः प्रागुक्तः श्लोकः । दण्डविषयो
1
ऽयमपौनरुक्त्यम् ॥ २२९ ॥
स्त्रीबालोन्मत्तवृद्धानां दरिद्राणां च रोगिणाम् ॥ शिफाविद लरज्ज्वाद्यैर्विदध्यान्नृपतिर्दमम् ॥ २३० ॥
१ ण-ह-विधिः । २ ण-र-रोचते । ३ ण-र-नृपतिध्रुवम् ।
[ नवमः
For Private And Personal Use Only
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
७७९ दमः कर्मकरणेऽप्यसमा दरिद्रा एव गृह्यन्ते । महापात्रकिनां साम्यात्तच्छिष्यादिमिस्ताहनं । शिफा लता । विदलं वृक्षत्वक् ॥ २३० ॥
ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्यिणाम् ॥
धनोष्मणा पच्यमानास्तानिःस्वान्कारयेनृपः ॥ २३१ ॥ ये कार्यिणामर्थिप्रत्यर्थिनां कार्येषु व्यवहारदर्शितादिषु नियुक्ता अधिकृता ५ राजस्थानीयप्रमृतयस्ते धनोष्मणा पच्यमाना अन्यस्माद्धनं गृहीत्वा कार्याणि नाशयेयुस्तान्निास्वान्कारयेत्सर्वस्वहरणं तेषां कार्य । सत्यानामभ्यासेन वर्तमानानां सत्यपि वक्ष्यमाणो दण्डान्तरविधावेष एव दण्डो न्याय्यः। येऽप्यन्ये सेनापतिप्रभृतयः कस्यचित्साहाग्यके नियुज्यन्ते ततश्चार्थ गृहीत्वा शयन्ति तेऽप्येवमेव दण्ड्याः । अन्ये तु 'ये ऽनियुक्ता' इत्यकारप्रश्लेषं पठन्ति । ये राजवल्लेख्याबलातिशयाद्वाऽन्यस्य साहाय्यं कुर्वन्ति १. कार्यनाशनार्थ द्वितीयस्य तेषामयं दण्डः । धनोष्मणेत्यविवक्षितं । अनियुक्ता इत्येतदेव प्रधानम् ॥ २३१॥
कूटशासनकर्तश्च प्रकृतीनां च दूषकान् ॥
स्त्रीबालब्राह्मणांश्च हन्याविट्सविनस्तथा ॥ २३२॥ कुटशासनस्य कर्तारो यन्नैव राज्ञादिष्टं तद्राजकृतमिति वदन्ति । शासनं १५ राजादेशः । एतस्य गृहे न भोक्तव्यमस्य चायं प्रसाद आज्ञात इयं वा स्थिती राज्ञा कृतेति पत्रकं राजाधिकृतलेखकलिखितमस्ति शासनं राजादेशसंबाधशासनं तत्कूटं कुर्वन्ति पालयन्ति । प्रकृतीनां क्रुद्धलब्धानां दूषका भेदकाः। स्त्रीबालयोर्ब्राह्मणयोरपि हन्तारः। द्विट्सेविनो राजशत्रुसेविनः प्रच्छन्नं गतागतिकान् ॥ २३२ ॥
* तीरितं चानुशिष्टं च यत्र कचन यद्भवेत् ।
कृतं तदर्मतो विद्यान्न तद्भूयो निवर्तयेत् ॥ २३३॥ यत्र वचन राजाधिकारणे व्यवहारपदं तीरितं पारतीरकर्मसमाप्तौ निश्चितमसौ यत्र प्रयुञ्जीतेति न केवलं वाचा सत्यैरुक्तं यावदनुशब्दं दण्डप्रणयनं कृतं तद्राजा कृतमेव विद्यान्न पुनर्निवर्तयेदन्तरेण द्विगुणं दण्डं यथाह "द्विगुणं दण्डमास्थाय तत्कार्य पुनरुद्धरेत्" इति । धनग्रहणसंबंन्धेन पूर्व निःस्वीकरणं। अयं तु निमित्तान्तरेणाज्ञानादिना ॥ २३३ ॥ २९
१ग-र-राक्षा। * तीरितं चानुशिष्टं च यो मन्येत विकर्मणा। द्विगुणं दण्डमास्थायतत्काय पुनरुवरेत्॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७८०
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः अमात्याः प्राडिवाको वा यत्कुर्युः कार्यमन्यथा ॥ तत्स्वयं नृपतिः कुर्यात्तान्सहस्रं च दण्डयेत् ॥ २३४ ॥
धनग्रहणसंबन्धेन पूर्व निःस्वीकरणं अर्थतस्तु निमित्तान्तरेण प्रज्ञादिनाऽमात्यो राजस्थानीयादिस्तं सहस्रं च दण्डयेत् ।गर्गशतदण्डनवत्समुदायेन वाक्यपरिसमाप्तिः।।२३४॥
ब्रह्महा च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः ॥ एते सर्वे पृथक् ज्ञेया महापातकिनो नराः ॥ २३५॥
सुरापो ब्राह्मण एव महापातकी । तस्करो ब्राह्मणः सुवर्णापहारी । न यः कश्चित् उक्तार्थकथनमुत्तरार्धम् ॥ २३५ ॥
चतुर्णामपि चैतेषां प्रायश्चित्तमकुर्वताम् ॥ शारीरं धनसंयुक्तं दण्डं धर्म्य प्रकल्पयेत् ॥ २३६ ॥
ननु च सुरापो ब्राह्मण एव पातकी । तस्य च शरीरसंयुक्तो दंडो नास्ति " न शारीरो ब्राह्मणो दण्ड " इति । तत्र चतुर्णामपीति कथं केचिदाहुः । पतितः संप्रयुक्तो गृह्यते पूर्वमनुपात्तोऽपि चतुःसंख्यासामर्थ्यात् । अन्ये च कर्तनं शरीरसंयुक्तमित्याहुः ।
तञ्च ब्राह्मणस्याप्यस्ति । अन्ये त्वपिशब्दात्पञ्चानामयं दण्ड इत्याहुः । चतुर्णामपि । १५ अपिशब्दात्पञ्चमस्यापि तत्संसर्गिणो ब्राह्मणस्य वधे पूर्वत्र शरीरदण्ड उक्त एव ।
स्त्रीबालब्राह्मणानांश्च हन्यादिति । अनेनान्तःशरीरयुक्तमङ्कनमेवोच्यते । धर्म्यमित्यपराधानुरूपेण गुरुतरलाघवं कार्यमित्यर्थः ॥ २३६ ॥
गुरुतल्पे भगः कार्यः सुरापाने सुराध्वजः ॥ स्तेये च श्वपदं कार्य ब्रह्महण्यशिराः पुमान् ॥ २३७ ॥ ललाटाङ्कनमप्रतिषेधविधौ " नाङ्कया राज्ञा ललाटेषु " इति तच्छ्रवणात् ॥ २३७॥
असंभोज्या ह्यसंयाज्या असंपाठ्याविवाहिनः ॥ चरेयुः पृथिवीं दीनाः सर्वधर्मबहिष्कृताः ॥ २३८ ॥
सर्वधर्मग्रहणादेवासंभोजनादीनां सिद्धे प्रतिषेधे दोषगुरुत्वख्यापनार्थमेषामुपादानम् । संभोग एकत्र असनं गीतादिश्रवणं च । संयोजनं तेषामेव योजनं तैः सह याजनं वा। २५ एवं संपाठोऽपि द्रष्टव्यः । असंपाठ्याविवाहिन इति । असंपाठ्याश्च अविवाहिनश्चेति
द्वन्द्वः । दीना इति । सत्यपि स्ववत्वे तत्संबन्धिनिषेधभिक्षादिभोजनेन परयाऽवज्ञया च वस्त्रखण्डादिवर्जनम् ॥ २३८ ॥
१फ-ण-र-ब्राह्मणसुवर्णापहारी । २ फ-शारीर । ३ ण-र-पत्तौ। ४ फ-रोकिनः शरीमुक्त-। ५ फ-पूर्व । ६ फ-अन्तरशरीरात्समाङ्करमेवोच्यते। य-र-ण-ल-अपराधानुत्तम्यै। ८ फ-विहिता; क्ष-अतिगर्हिता । ९ ण-र-स्वरत्वेन ।
For Private And Personal Use Only
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
ज्ञातिसंबन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः ॥
निर्दया निर्नेमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम् ॥ २३९ ॥ कृतलक्षणा इति निश्चिते कार्यकारणत्वे इत्यर्थः । व्याध्यादियोगेप्येषु दया न कर्तव्या । ज्येष्ठ्यादिगुणयोगेऽपि च नैते नमस्कार्याः प्रत्युत्थानादिभिः । एष एव वचनसामर्थ्याद्ध विज्ञेयः ॥ २३९ ॥
प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः पूर्ववर्णा यथोदितम् ॥
नाङ्कथा राज्ञा ललाटे स्युर्दाप्यास्तूत्तमसाहसम् ॥ २४०॥ शूद्रादावन्ये पूर्ववर्णास्तेषां प्रायश्चित्तं कुर्वतामङ्कनं नास्ति दण्डस्तूत्तमसाइसं पणसहस्रं दाप्याः ॥ २४०॥
आगस्सु ब्राह्मणस्यैव कार्यो मध्यमसाहसः॥
विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रात्सद्रव्यः सपरिच्छदः ॥ २४१ ॥ प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणा इत्येतदत्र नापेक्षते । एतेषु ब्रह्महत्यादिप्वपराधिषु ब्राह्मणो मध्यमसाहसं दण्ड्यः । अकामत इत्युतरश्लोकादपकृष्यते । दण्डयित्वा प्रायश्चित्तं कारयितव्यः। सपरिच्छदः। गुणवतो ब्राह्मणस्यानुग्राह्यस्यैतत्। अकामं वाऽनिर्वास्यः॥२४१॥
इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः ॥
सर्वस्वहारमर्हन्ति कामतस्तु प्रवासनम् ॥ २४२॥ इतरे क्षत्रियादयो वर्णा एतानि पापानि महापातकान्यकामतोऽनिच्छया कृतवन्तः सर्वस्वहरणाः कार्याः । केचित्प्रायश्चित्तमपि कुर्वतामेतद्दण्डं पूर्वेण वैकल्पिकमिच्छंति कामतस्तेषां वध उक्तः । शूद्रस्याकामतोऽङ्कनसर्वस्वहरणे कामतो वधः ॥ २४२॥
नाददीत नृपः साधुर्महापातकिनो धनम् ॥
आददानस्तु तल्लोभातेन दोषेणं लिप्यते ॥ २४३ ॥ ननु धनेन दैण्डनं राज्ञो वृत्तिरिति स्थापितम् । कथमिह तद्धनस्याग्रहणं उक्तम् राजनिधूर्तदण्डा इत्यत्रान्तरे ॥ २४३ ॥
अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपपादयेत् ॥
श्रुतवृत्तोपपन्ने वा ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् ॥ २४४ ॥ १फ-तत्कार्यकरत्वमित्यर्थः । २ फ-ज्येष्ठादि । ३ फ-दोषे। ४ य-र-ण-ल-गुणवतो ब्राह्मणस्यानुप्राय स्यानतुं काम वा राष्ट्रानिर्वास्यः। ५ ण-र-उत्तमः । ६ य-र-ल-ज-तेन दोषेर्विकल्प्यते; य-विलिप्यते । ण-र-बन्धनं । ८ य-र-ल-ण-वृत्तिलिखितस्य । ९ण-र-न स्थापिनं । १०ण-रवचनस्य । ११ य-र-ल-ण-राजभिः कृतदण्डा; भिधृतदण्डा ।
For Private And Personal Use Only
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
वरुणायेदमिति मनसा ध्यायनासु दद्यादप्सु निक्षिपेत् । बामणाय वा विधाशीलसंपन्नाय दद्यात् ॥ २४४ ॥
ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञां दण्डधरो हि सः ॥ ईशः सर्वस्य जगतो ब्राह्मणो वेदपारगः ॥ २४५ ॥
पूर्वस्य प्रतिपत्तिविधेरर्थवादोऽयम् । महापातकिनं दण्डस्य वरुण ईष्टे । यतो राज्ञां स दण्डधरो नेता ईशितेति यावत् । एवं ब्राह्मणोऽपि तद्धनस्येशोऽनेन ग्राह्यः ॥२४५ ॥
यत्र वर्जयते राजा पापकृद्भयो धनागमम् ।। तत्र कॉले न जायन्ते मानवा दीर्घजीविनः ॥ २४६ ॥ निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक् ॥
बालाश्च न प्रमीयन्ते विकृतिर्न च जायते ॥ २४७ ॥
प्रसिद्धाविमावप्यर्थवादश्लोकौ । काले न जायन्त इति वर्तमानजन्म न विवक्षितं जाता जनिष्यमाणाश्च । विकृतिः करचरणाक्षिविहीनम् ॥ २४७ ॥
ब्राह्मणान्वाधर्मानं तु कामादवरवर्णजम् ॥
हन्याचित्रैर्वधोपायैरुद्वेजनकरैर्नृपः॥२४८॥ १५ अवरवर्णजः शूद्रः। बाधनं धनार्धाहरणं शरीरोपंपीडनं च। चित्रा विविधोपायाः गला. रोपणं रक्तछेदः अंगकल्पनं खड्गप्रहारकर्तृका इत्याद्याः । उद्वेजनकरैर्दीर्घकालपीडाकरैः२४८
यावानवध्यस्य वधे तावान्वध्यस्य मोक्षणे ॥
अधर्मो नृपतेदृष्टो धर्मस्तु विनियच्छतः ॥ २४९ ॥ ___अवध्यवधे यो दोषस्तत्तुल्यो वध्यमोक्षणे राज्ञोऽयुक्तस्य षड्भागहरस्य स्वकर्माकुर्वतः २० प्रत्यवायेन अवश्यमेव भवितव्यं । कुर्वतस्तु न कदाचिददृष्टसिद्धिः । यस्त्वयं
धर्मस्तु विनियच्छत इति एवमादिधर्मप्रवादः सर्वोऽसौ स्वकर्मानुष्ठानप्रशंसार्थोऽर्थवादः । राज्यनिग्राह्यसंस्कारार्थस्त्वयं वधोपदेशः । अतो यथाश्रुतिचित्रवधोपायैः कर्तव्यः । इष्टार्थेषु राज्यतन्त्रसिद्धयर्थवधश्रवणं यथा हि साधनश्च हन्यादित्युक्तं । तत्र दृष्टप्रयो
जनस्वादुपदेशस्य ने नियतो वधः । एवं च सत्युपायांतरेणापि बन्धनादिना नियच्छतो २५ न दोषः ॥ २४९॥
१य-र-ल-ण-नधादिषु । २ य-र-ल-ण-कुल। ३ ण-र-ईशानेन प्रायः । ४ य-र-णल-लोके च ।५ण-र-यथाप्तानि । ६ फ-विकृतं न; ण-र-नैव । ७ फ-कर्णाक्षिविहीनम् । ८ ज-मानास्तुजान् । ९ज-र-धनदारहरणं;ण-र-धनदानहरणं। १० फ-शिरच्छदोऽऽकल्पन। खड्गप्रहारकर्तिका इत्याद्याः। ११ ण-र-राज्ञा अप्रयुक्तेश्व; अप्रयुक्तेषु; अथ भागहरस्य धर्मानकुर्वतः-1 १२ज-र-प्रत्यबाधेनावश्यं भवितव्यं कुर्वतस्तु न कदाचिददृष्टसिद्धिः । १३ ण-र-चैत्रवधोपायैः । १४ फ-उपदेशेषु प्रवचनं यथादप्तं योधांच-। १५ ण-र-तनियतो वधः।
-
-
-
For Private And Personal Use Only
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। उदितोऽयं विस्तरशो मिथो विवदमानयोः ॥ अष्टादशसु मार्गेषु व्यवहारस्य निर्णयः ॥ २५० ॥ सर्वव्यवहारोपसंहारार्थः श्लोकः ॥ २५० ॥ एवं धाथि कार्याणि सम्यकुर्वन्महीपतिः॥
देशानलब्धान्लिप्सेत लब्धांश्च परिपालयेत् ॥ २५१ ॥ अलब्धांल्लिप्सेतेति संतोषपरेण न भवितव्यमित्यर्थः ॥ २५१ ॥
सम्यनिविष्टदेशस्तु कृतदुर्गश्च शाखतः ॥
कण्टकोद्धरणे नित्यमातिष्ठेनद्यमुत्तमम् ॥ २५२ ॥ देशनिवेशो दुर्गकरणं यत्सप्तमाध्याये उक्तं । तत्कृत्यं कण्टकोद्धरणं तेनापि राष्ट्ररक्षा क्रियते । कण्टकशब्दः पीडाहेतुसामान्यात्तस्करादिषु प्रयुक्तः ॥ २५२॥
एतदेव दर्शयति रक्षणादौर्यवृत्तानां कण्टकानां च शोधनात् ॥
नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः ॥ २५३ ॥ - आर्यवृत्तं शास्त्रेनोदितं । कर्तव्योऽनुष्ठाननिषेधस्तवृत्तये षामित्युत्तरपदलोपी समासः। ते च दीनानाथश्रोत्रिया अकरशुल्कदा गृह्यन्ते । तद्रक्षणाद्धि त्रिदिवगमनं युक्तं । अन्येषां १५ तु वृत्तिपरिक्रीतत्वादकरणे प्रत्यवायो यथोत्तरत्र वक्ष्यते " स्वर्गाच्च परिहीयत" इति । रक्षानुवृत्तिनिष्क्रयणेन प्रत्यवायाविमात्रं न तु स्वर्गः । अथवा वृत्तिनियमापेक्षं त्रिदिवप्राप्तिवचनं यथोक्तं प्रौं अन्येषां तु वृत्तिपरिक्रीतत्वादर्शनमर्थवादमात्रं राज्ञः स्वर्गवचनं अवृत्तिदपरिपालनेऽपि वृत्तिप्रयुक्तं स्वराजमागस्थानीयस्य तद्राज्ञो यथैव च शिल्पिजीविनः शिल्पिनो मासि मास्यकैकं काम्यं कुर्युरिति वृत्यर्थं शिल्पं कुर्वाणा राज्ञा कर्म कार्यन्ते २.. करग्रहणाय । एवं राजापि वृत्तियुक्तः प्रजापालनप्रवृत्तो नित्यकर्मवदनार्यपरिपालन कार्यते । शास्त्रेण यथैव हि कामश्रुतितोऽग्न्याहितो नित्यान्यनुतिष्ठति । न स्वर्गादिलाभाय न हि तानि फलार्थतया नोदितीनि अथ च क्रियन्ते तद्वदेतदृष्टव्यं । अतो यावती काचित्फलश्रुतिः" सा सर्वार्थवाद इति कोवरविष्णुस्वामी । यदत्र तत्त्वं तद्दर्शितमधस्तात् ॥ २५३ ॥
-- २५ १ण-र-कार्याणि धाणि । २ ण-र-विशिष्टदेश । ३ ण-र-स्य। ४ ण-र-वार्य ।५णर-चोदितम् । ६ फ-ण-र-कर्तव्येतरानुष्ठानविधौ । ७ ण-र-हते। ८ ण-र-बकुर्यक्तम् । ९ ण-र-वृद्धि। १०ण-र-रक्षणेनुवृत्त। ११ फ-भावामात्रेण । ११ ण-र-प्राक्अन्येषां मासि मास्येकैकं कर्मकुर्युरितिवृत्त्यर्थ शिल्पं । १३ र-पालनेवृत्तो। १४ ण-र-चोदिनानि । १५ फ-अथो। १६ ण-र-इति। १७ण-रकाचन विष्णुस्वामी। ण-र-कावर विष्णुस्वामी ।
For Private And Personal Use Only
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ नवमः
अशासंस्तस्करान्यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः॥ तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्र स्वर्गाच परिहीयते ॥ २५४ ॥
शासनं यथाशास्त्रं वधादिदण्डमन्तरेण तस्कराणां निग्रहरक्षा न शक्यते । अतो वृत्ति गृहीत्वा यस्तस्करवधाज्जुगुप्सते तस्योभयो दोषः। इह राष्ट्रकृतोऽमुत्र स्वर्गपरिहानिः । ५ युक्ता च बलिपरिगृहीतस्य तन्निष्कृतिमकुर्वतो दोषवत्ता ॥ २५४ ॥
निर्भयं तु भवेद्यस्य राष्ट्र बाहुबलाश्रितम् ॥
तस्य तद्वर्धते नित्यं सिच्यमान इव द्रुमः ॥ २५५ ॥ प्रसिद्धमेवैतच्छुोके तस्करधर्मविशेषतयानूद्यते ॥ २५५ ॥ द्विविधांस्तस्करान्विद्यात्परद्रव्यापहारकान् । प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः ॥ २५६ ॥
चाराः प्रच्छन्ना राष्ट्र राजकृत्यज्ञानिनस्ते चक्षुषी इव यस्य स चारचक्षुः । प्रकाशस्तस्कराणां नाति तस्करव्यवहारो यथा लोकेऽन्येषामटवीरात्रिचराणामाप्तस्तैः सामान्योपादानं तद्वन्निग्रहार्थ क्रियते ॥ २५६ ॥
प्रकाशवंचकास्तेषां नानापण्योपजीविनः ।। प्रच्छन्नवञ्चकास्त्वेते ये स्तेनाटविकादयः ॥ २५७ ।।
तत्र ये क्रयाथै मानतुलादिना मुष्णन्ति द्रव्याणामागमस्थाननिर्गमनापेक्षार्थ कुर्वन्ति ते प्रकाशका वणिजकाः। प्रच्छन्नास्तु ये रात्रौ मुष्णन्ति ते स्तेना आटविका विनने प्रदेशे वसन्ति । अपरे तु प्रसह्य हारिणो न केवलमेत एव किंत_मे चान्ये यानूर्व वक्ष्यामः ॥ २५७ ॥
उत्कोचकाचौपधिका वश्चकाः कितवास्तथा ॥ मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्वेक्षणिकैः सह ॥ २५८ ॥
उत्कोचकार्येण कस्यचित्कार्येण कस्यचिद्राजामात्यादेः प्रवृत्ती ग्रहणातिकार्यसिद्धौ प्रवर्तते । औपधिकाः छद्मव्यवहारिणः । अन्यब्रुवन्त्यन्यदाचरन्ति । प्रत्यक्ष प्रीति
दर्शयित्वा हठोपकारे वर्तन्ते । विनाप्यर्थग्रहणेन निमित्तान्तरतः अन्यतोऽपरस्य कार्य२५ सिद्धिमवश्यं विज्ञाय मया तवैतक्रियत इति परं गृह्णन्ति भीषिकांप्रदर्शनं वा उपधावन
ग्रहणार्थे सदा देविन इत्यर्थः । पृथगर्थे वा पादवञ्चका विप्रलम्भकाः । इदं कार्यं वयमेव
१ण-र-दण्डानां । २ ण-र-बलि वृति । ३ ण-र-उभयोर्दोषः। ४ ज-र-हि। ५ ण-र-लोक। ६-र-न तस्करवधविधिशेषतया । ७ ण-र राजकृत्यवां ज्ञानिनः । ८ फ-प्राकाश । ९ फ-जवनिका । १.फ-गरनुहरति । ११ज-र-भीतिका ।
For Private And Personal Use Only
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
७८५
करिष्यामस्तव नान्यत्रस्था इत्युक्त्वा न कुर्वत उपेत्य नानाकारणनानाविधैरुपायैामिणान्मुष्णन्ति शिवमाधवादयः शिवमादित्यं जीवन्ति । मङ्गलादेशवृत्ता यान्त्युपदेशिका ज्योतिषिकादयः। अथवा एतां देवतां त्वदर्थेनाहं प्रीणयामि दुर्गा मार्तण्डं चेति तथाऽऽन्यानां धनमुपजीवन्ति । अथवा मङ्गलं तथाऽस्त्विति वादिनः । आदेशवृत्ताः सर्वस्य करवर्धने अभद्रामद्राप्रेक्षणकाः प्रशंसिपुरुषलक्षणाः ।। २५८ ॥
असम्यकारिणश्चैव महामात्राश्चिकित्सकाः ।।
शिल्पोपचारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः ॥ २५९ ॥ महामात्रा मन्त्रिपुरोहितादयो राजनिकटिकास्ते चेदसम्यकारिणः। चिकित्सका वैद्याः । शिल्पोपचारयुक्ताः चित्रपत्रछेदरूपकारादयः । उपचार उपायनमनुपयुज्यमानस्वशिल्पकौशलं दर्शयित्वाऽनुष्ठाय धनं नयन्ति । एवं पण्ययोषितो निपुणाश्चापकारेणास- १० त्पीतिदर्शनेन असम्यकारिण इति सर्वत्रानुयुज्यते ॥ २५९ ॥
एवमादीन्विजानीयात्प्रकाशांल्लोककण्टकान् ।
निगूढचारिणश्चान्याननार्यानार्यलिङ्गिनः ॥ २६० ॥ एवमाद्या न शक्यन्ते धूर्तानां परद्रव्यापहाराणा प्रकारान्संख्यातुमित्याद्यग्रहणं तथा ह्यशक्यं कथयन्ति अवधारयन्तीमनुरागिणी तथा भृत्यो भृत्यवदात्मानं दर्शयित्वा १५ न यदि हिरण्यमृनुप्रकृतेर्न वार्थभृतस्त्वं ब्रह्मा त्वं बृहस्पतिरित्युक्त्वा मूर्खाद्यान्नयन्ति देहि प्रसादेन कतिपयैर्वाऽहोभिः प्रत्यर्पयामीति सिद्धे प्रयोजने तनुतरो भवति प्रियवाद्यप्रियवादि संपद्यते । निगूढचारणस्तुत्यकर्मकारिभिर्विधापूर्व ये तत्कर्म कृतवन्तः । अथवा संप्रत्येव तस्कर्म कार्यन्ते अन्तर्भावसिद्धयर्थ लब्धान्तरा आगत्य कथयिष्यन्ति ॥ २६ ॥
तान्विदित्वा सुचरितैर्गुदैस्तत्कर्मकारिभिः ॥ चारैश्चानेकसंस्थानः प्रोत्साद्य वशमानयेत् ॥ २६१ ॥ तथाद्यैरपि चारैस्तत्कर्मकारिभिरनेकसंस्थानैः ॥ २६१ ॥ तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्वतः ॥ कुर्वीत शासनं राजा सम्यक् सारापराधतः ॥२६२ ॥ न हि दण्डाहते शक्यः कर्तुं पापविनिग्रहः ॥ स्तेनानां पापबुद्धीनां निभृतं चरतां क्षितौ ॥ २६३ ।। सभा प्रपापूपशालावेशमद्यानविक्रयाः॥
चतुष्पथाश्चैत्यवृक्षाः समाजा प्रेक्षणानि च ।। २६४॥ १ण-र-यथा । १ ण-र-तद्धितः ।
For Private And Personal Use Only
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
७८६
१०
१५
ܘܐ
२५
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च ॥ शून्यानि चाप्यगाराणि वनान्युपवनानि च ।। ३६५ ।। एवंविधानृपो देशान्गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः ॥ तस्करप्रतिषेधार्थं चारैथाप्यनुचारयेत् ॥ २६६ ॥ तत्सहायैरनुगतैर्नानाकर्मप्रवेदिभिः ॥ विद्यादुत्सादयेच्चैव निपुणैः पूर्वतस्करैः ॥ २६७ ॥ भक्ष्यभोज्योपदेशैश्च ब्राह्मणानां च दर्शनैः ॥ शौर्यकर्मापदेशैश्च कुर्युस्तेषां समागमम् ॥ २६८ ॥ ये तत्र नोपसर्पेयुर्मूलप्रणिहिताश्च ये । तान्प्रसह्य नृपो हन्यात्समित्रज्ञातिबान्धवान् ॥ २६९ ॥ न होढेन विना चौरं घातयेद्धार्मिको नृपः ॥ सहोढं सोपकरणं घातयेदविचारयन् ॥ २७० ॥ ग्रामेष्वपि च ये केचिचौराणां भक्तदायकाः ॥ भाण्डावकाशदाचैव सर्वास्तानपि घातयेत् ॥ २७९ ॥ राधेषु रक्षाधिकृतान्सामन्तांचैव चोदितान् ॥ अभ्याघातेषु मध्यस्थान् शिष्याच्चौरानिव द्रुतम् ॥ २७२ ॥ यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः ॥ दण्डेनैव तमप्योषेत्स्वकाद्धर्माद्धि विध्युतम् ॥ २७३ ॥ ग्रामद्या हिताभने पथि मोषाभिदर्शने ||
शक्तितो नाभिधावन्तो निर्वास्याः सपरिच्छदाः || २७४ ॥
शक्तौ सत्यामालस्यादिना ते निर्वास्याः । ये तु चौरैः कृतसंकेतास्तेषां पूर्वत्र वध उक्तो घातयेदिति । परिच्छदो गवाश्वादिः । तदपि निर्वास्येनापहर्तव्यं नासत्परिच्छदः कर्तव्यो धनं तु हर्तव्यम् ॥ २७४ ॥
राज्ञः कोशापहर्तश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान् ॥ घातयेद्विविधैर्दण्डैररीणां चोपजापकान् ।। २७५ ।।
[ नवमः
For Private And Personal Use Only
कोशो राज्ञां धनसंचयस्थानं तत्रापहर्तारो द्रव्यज्ञातिपरिमाणामपेक्षमेव वध्याः । ये च प्रातिकूल्येन वर्तन्ते यद्राज्ञां देशान्तरादानेतुमभिप्रेतं तद्देशदुर्लभमाजानेयाश्वादि प्राच्यानामुदीच्यानां कलिङ्गदेशोद्भव हस्त्यादि तदानयमप्रतिबन्धे ये वर्तन्ते । तथा यानि
I
१ फ-पा ।
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय ]
मनुस्मृतिः।
मित्राणि तानि शत्रून्कुर्वते कृत्वा शत्रुभिः संयोजयन्ति । अरीणामुपजापकाः प्रोत्साहकास्तान् घातयेत् स्वतन्त्रप्रयोजनत्वान्नावश्यं घातनमित्युक्तम् ॥ २७५ ॥
सन्धि भित्त्वा तु ये चौर्य रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः॥ तेषां छिस्वा नृपौ हस्तौ तीक्ष्णे शूले निवेशयेत् ॥ २७६ ॥ अङ्गुलीग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे ॥
द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमर्हति ।। २७७ ॥ अस्थि भिनत्तीति ग्रन्थिभेदः। भेदनं मोक्षो ग्रन्थैर्वस्त्रप्रान्तादौ ग्रन्थिः । यद्गा यव्यं गृहीतं तत्केनचिच्छलेन ग्रन्थिमवमोच्य ये निनीषन्ति ते ग्रन्थिभेदाः । तेषां प्रथमायां प्रवृत्तावकुलीनां च्छेदः । द्वितीयस्यां प्रवृत्तौ हस्तचरणयोस्तृतीयस्यां मारणम् ॥ २७७ ॥
अग्निदान्भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान् ॥
संनिधातूंश्च मोषस्य हन्याञ्चौरमिवेश्वरः ॥ २७८ ॥ सीतापनोदनाद्यर्थ येऽग्निं ददति शस्त्रं कर्तरिकादि मोक्षस्य सन्निधातारः कर्तारः सर्वे चौरवत् ज्ञेयाः । शस्त्रावकाशदग्रहणं प्रागुक्तमप्युपसंहारार्थमुच्यते ॥ २७८॥ .
तडागभेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वो ॥
यद्वाऽपि प्रतिसंस्कुर्यादाप्यस्तूत्तमसाहसम् ॥ २७९ ॥ १५ तडागग्रहणमुपलक्षणार्थ । नधुदकहरणेऽप्ययं दोष इति केचित् । तदयुक्तं । महान्हि तडागभेदनेऽपराधः । स्वल्पो नदीभेदने । तडागस्य हि वप्रभेदनेनोदकेऽप्ययमेव विधिः ॥ २७९॥
कोष्ठागारायुधागारदेवतागारभेदकान् ॥ हस्त्यश्वरथहर्तृश्च हन्यादेवाविचारयन् ॥ २८०॥ यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् ॥ आगमं वाप्यपां भिद्यात्सं दाप्यः पूर्वसाहसम् ॥ २८१ ॥ समुत्सृजेद्राजमार्गे यस्त्वमेध्यमनापदि ॥
स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्यं चाशु शोधयेत् ॥ २८२ ।। राजमार्गे ग्रामनगरे रथ्यायाममेध्यं मूत्रपुरीषं समुत्सृजेदन्यतो वाऽऽनीय २५ चण्डालादिनिक्षिपेत् । अनापदि आपद्वेगेनात्यर्थमुक्तं भवति । चण्डालादेर्मूल्यं दत्वापासयेत्स्वयं वाऽन्यासंभवे ॥ २८२ ॥
१ण-र-शत्रूननुकुर्वन्ति । २ फ-च।
For Private And Personal Use Only
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ नवमः आपद्गतोऽथवा वृद्धा गर्भिणी बाल एव वा ॥ परिभाषणामर्हन्ति तच शोध्यमिति स्थितिः ॥ २८३ ।।
आपद्गतः पूर्वोक्तः । वृद्धादयो ये बहिामं निर्गन्तुमशक्ता गृह्यन्ते शोणितमपि कर्तुमित्याशङ्कयन्ते मेध्यमपि व्यपदेष्टं न पुनरेवं कर्तव्यं । पुनः करणे राजतो महान्प्रत्यवायो ५ भवति । क्रोधगर्भमीदृशवचनं परिभाषणं तच शोध्यमिति राज्ञ उपदेशः । यद्युत्स्रष्टारो न ज्ञायन्ते तथा च रथ्याचण्डालादिभिरपासनीया ॥ २८३ ॥
चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः ॥
अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः ॥ २८४ ॥
चिकित्सका भिषजस्तेषां मिथ्याप्रचाराणामौषधदानमुभयथा संभवति । यदि १० वाऽविज्ञातशास्त्रप्रयोगतया शास्त्रे परिचितेऽपि वाऽनन्यरतयाऽर्थलिप्सयाऽमानुषेषु गवाश्व
हस्त्यादिषु प्रथमः साहसशब्दोनुषक्तव्यः । एवं मानुषेषु तु मध्यम इति । तथा प्रचारेण यद्याश्वेव विपद्येत तदा महान्दण्डः कल्पनीयः ॥ २८४ ॥
संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानां च भेदकः ॥
प्रतिकुर्याच्च तत्सर्वं पञ्च दद्याच्छतानि च ॥ २८५॥ १५ येन संक्रामन्ति मार्गेणावतरन्ति जलोपस्पर्शादिना निमित्तेन शुभ्रं वासः संक्रमध्वज
चिन्हं राजामात्यादीनां देवायतनेषु च यष्टिः । ईदृशे च । प्रतिमानामिति व्याख्यातं । प्रतिकुर्यात्समदधीताप्रत्यापत्तिं नयेत् ॥ २८५ ॥
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा ॥
मणीनामपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः ॥ २८६ ॥ २० यानि स्वयमदुष्टानि द्रव्याणि लाभार्थी दूषयति तथा धान्यविक्रयी क्षेत्रे निर्दोष
धान्यमुत्तमं तृणबुसर्योजयति कुंकुमादेश्च तेन कुंकुमादिना द्रव्यान्तरेणैकीकरणं मणयो मुक्तास्तेषां भेदनं द्विधाकरणं । अत्र वेधतिर्भेदने विद्यते । अनेकार्थत्वाद्धातूनां विधते रूपमेतत् । मणयो हीनमध्यमोत्कृष्टतमा भवन्ति । तत्र दण्डकल्पना कर्तव्या । मध्यमेषु मध्यम उत्तमेषूत्तमः ॥ २८६ ॥
समैहि विषमं यस्तु चरेद्वै मूल्यतोऽपि वा ॥ समामुयाइमं पूर्व नरो मध्यममेव वा ॥ २८७ ॥
येषां द्रव्याणां समत्वेन विनिमय उक्तो यथा “ तिला धान्येन तत्समा" इति । तत्र यदि विषमममाचरति व्यवहारार्थ तिलं दत्वा बहुधान्यं ब्रीह्यादि गृह्णीयादसति वा १ण-र-प्रत्यापत्तिं । २ण-र-साहसं ।
For Private And Personal Use Only
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
७८९
विनिमये मूल्यतः क्रयव्यवहारेण ब्रीह्यादिधान्येभ्योऽधिकेन मूल्येन क्रीणाति । अथवा कस्यचिदुत्तरीयमुपबर्हणमस्ति विक्रेतव्यं कस्यचिदन्तरे शाटकास्तत्र यस्योपबर्हणमस्ति तस्यान्तर उपयुज्यन्ते उपबर्हणेन च ते सममूलास्तत्र तदीयां कार्यवत्तां ज्ञात्वा समत्वेन उदात्यधिकमूल्यं गृह्णाति स उच्यते समैर्विषमं चरति । मूल्येन तयोः केतुर्विकेतुश्च तौ दण्डौ चरति मूल्यत इत्येकार्थस्तथैव वाशब्दोऽस्मिन्पक्षे पादपूरण एव । प्रथम- ५ मध्यमोक्तो क्रयविक्रयौ विकल्पितौ द्रव्यसारापेक्षया ॥ २८७ ॥
___ बन्धनानि च सर्वाणि राजा मार्गे निवेशयेत् ॥
दुःखिता यत्र दृश्येरन्विकृताः पापकारिणः ॥ २८८ ।। प्रसिद्ध राजरथ्याप्रदेशे बन्धगृहाणि संन्निवेशयेत्कुर्यात् । दुःखिता यत्र दृश्येरानित्यन्यत्रापि संनिवेशनं तत्प्रदेशभ्रमणं दर्शयति । एतेनान्या अपि बन्धसंस्थानां पीडाः १० कर्तव्या इत्याह । शरीरात्यन्तकार्शाद्यवस्थांतरापत्त्या विकृता अभोजनेनेषद्भोजनादिना । शेष स्पष्टम् ॥ २८८ ॥
प्राकारस्य च भेत्तारं परिखाणां च पूरकम् ॥
द्वाराणां चैव भङ्कारं क्षिप्रमेव प्रवासयेत् ।। २८९ ।। दुर्गतानां प्राकारादीनां विनाशने प्रवासनं दण्डः। परिखा भूभागाः खाताः॥२८९॥ १५
अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः॥
मूलकर्मणि चानाप्तेः कृत्यासु विविधासु च ॥ २९ ॥ अदृष्टेनोपायेन मन्त्रादिशक्त्या मारणमभिचारः । तत्र प्रवृत्तानाममृतेऽभिचारणीये दण्डोऽयं अनभिवारणीयाभिचारेषु नैतावतामुच्यते । तत्र मनुष्यमारणदण्डः स विज्ञेयः । सर्वग्रहणं लौकिकवैदिकयोरविशेषेण दण्डार्थ । वैदिका श्येनादयः । लौकिकाः पादपांशु- २० ग्रहणसूचीभेदनादयः । मूलकर्म वशीकरणादि । आताः पौत्रभार्यादयस्ततोऽन्येऽनाप्ताः । कृत्या अभिचारप्रकारा एव मन्त्रादिशक्तय उच्चाटनसुत्दृद्वन्धुकुलाद्धि विचित्रीकरणादि. हेतवो भूताद्याधराः प्रसिद्धाः ॥२९॥
अबीजविक्रयी चैव बीजोत्क्रष्टा तथैव च ॥
मर्यादाभेदकश्चैव विकृतं प्रामुयाद्वधम् ॥ २९१ ॥ अबीजं बीजमित्युक्त्वा विक्रीणीते स्वरूपलोपेन धान्यशाकादीनां बीजानि चिरप्रोषितानि क्षेत्रे प्ररोहन्ति न च तानि शक्यन्ते वन्ध्यानीति । क्षेत्रात्तु बीनं यत्कर्षति १ण-र-सममूल्ये । २ ण-र-राजमार्गे।
* एतेनैव तु कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः॥ कर्माण्यारभमाणं तु पुरुषं स्त्री निषेवते ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७९० मेधातिथिभाष्यसमलंकृत।
[ नवमः शोभनं यद्वीनं क्षिप्नं प्ररोहति तदुत्कृष्य तदाभासं प्रतिधान्यादि क्षिप्त्वा विक्रीणीते । अथवा न्युप्तं बीजं क्षेत्रादेवोद्धृत्य नयन्ति मर्यादा शास्त्रदेशाचारनिरूदा स्थितिः । विकृतं कर्णनासादिकर्तनम् ॥ २९१॥
सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः ॥ प्रवर्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः ॥ २९२ ॥
यावन्तः केचन कण्टकाः पूर्वमुक्तास्तेषां पापतमः सुवर्णकारः । यदि निर्धारणे पष्ठी। कथं न “न निर्धारण" इति समासाभावः । तस्य च पापतमत्वं स्वल्पेनैवापहरणेन महत एनसोत्पत्तिाह्मणस्वर्णापहरणे च महापातकमतस्तमन्याये प्रवर्तमानं छेदयेत्खण्डशः
परिवर्तनतुलान्तरतापच्छेदादिभिः । अपहरन्ति गृह्णते न चात्र ह्रियमाणद्रव्यपरिमाणापेक्षा १० न स्वामिजात्यपेक्षा अभ्यासस्त्वपेक्ष्यत इति महत्त्वाद्दण्डस्यान्याये तु प्रवृत्तौ धनदण्डेन
क्षुरमांसलवच्छेदो विनिर्मातव्यः । शारीरनिग्रहे निगृह्यमाणानां पापमपैतीति प्रतिपादितम् ॥ २९२ ॥
सीताद्रव्यापहरणे शस्त्राणामौषधस्य च ।
कालमासाद्य कार्यं च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ २९३ ॥ १५ कृष्यमाणा भूमिः सीता तद्व्याणि लाङ्गलकुद्दालकादीनि । तदपहरणे दण्डः
प्रकल्प्यः । किं इच्छयैवं । नेत्याह । कालमासाद्य कार्य च कर्षणकाले प्रत्यासन्ने महान् दण्डः । अकृष्टे च यदा तस्मिन्महतः फलस्य नाशस्तदा भूयानेव । आसाद्यासन्नं ज्ञात्वत्यर्थः । अन्यदा तु द्रव्यज्ञानाद्यनुरूपः । एवं शस्त्राणां च खड्गादीनां युद्धकाले औषधस्य
भेषजार्थमुपयोगकाले तेन चौषधेन त्दृतेनानुपयुक्तेन यद्यातुरस्य महती पीडा जायतेऽन्यच्च २० तस्मिन्काले न लभ्यते तल्लभ्यमपि बाधकादिसंस्कारापेक्षया चिरेणोपयोगार्थमेवमाद्यपेक्षा
राजदण्डप्रकल्पनायै प्रभवेत् । शस्त्राणां राजोपकरणानां । अन्यथापि जनपदस्य भातृव्य. तस्कराशङ्किनस्तदा महान्दण्डः । स्वस्पे स्वल्पः ॥ २९३ ॥
स्वाम्यमात्यौ पुरं राष्टं कोशदण्डौ सुत्दृत्तथा । सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते ॥ २९४ ॥
समाप्तायां कण्टकशुद्धौ केवलं राज्यतन्त्रोपयोगी राजधर्म उच्यते । यथैतस्मिननुष्ठीयमाने राज्यानाशः । एवं व्यवहारदर्शने कण्टकशुद्धौ वा क्रियमाणायां तुल्यो राज्यानाशः। किं च महिषीकुमारराजवल्लभसेनाध्यक्षाश्रिताः प्रायेण भवन्ति कण्टकास्तान्
कदाचिदनया बुद्ध्या नोद्धरेत् प्रकृतक्षोभशङ्कायां महत्तममप्रयोजनं । सेनाध्यक्षेण साम१ण-र-भूतविद्या । २ ग-र-मंतव्यः ।
For Private And Personal Use Only
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri ka
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । न्तेन च किमनेन निगृहीतेन राष्ट्रापराधिना तदर्थमुच्यते तुल्यं राष्ट्र स्वाम्यादिति राज्यप्रकृतित्वेन तत्परिहर्तव्यं राष्ट्रं ततो दुर्बलान्केनचिदुपायेन वा योधयित्वा कण्टकशुद्धिं करिष्यामीति न सहसा प्रवर्तितव्यं । अतः सप्तमाध्यायोपदेशतोऽप्युत्कृष्यास्मिन्नवधाबुध्यते । स्वामी रानैव अमात्यो मन्त्रिपुरोहितः । सेनानी पुरं निवासनगरं राष्ट्रं जनपदाः कोशो रूप्यसुवर्णरूपकादिधनसंचयः हस्त्यश्वरथपादातं दण्डः धर्मदंडादिव सुत्दृत्समान- ५ कार्यः । यथोक्तं " मित्रं तस्मादनन्तरमिति" । एता राज्यस्य प्रकृतयः कारणमवयवा यथा घटस्य कापालिनि : स्वभाववचनो वा प्रकृतिशब्दः । एवं तदात्मकमेव राज्यं समस्तं क्षिप्रं । अस्यैव भेदो विस्तारो द्वासप्ततिस्तत्रापि योज्यो भेदः स उक्त एव ॥ २९४ ।।
सप्तानां प्रकृतीनां तु राज्यस्थासां यथाक्रमम् ॥
पूर्व पूर्व गुरुतरं जानीयाद्यसनं महत् ॥ २९५॥ १० मित्रव्यसनात्स्ववलव्यसनं गरीयः । स्वबलसंपन्नो हि शक्नोति मित्रमनुग्रहीतुं । एवं दण्डात् कोशः कोशनाशे हि दण्डोऽपि नश्यत्येव । एवं कोशराष्ट्रं । राष्टनाशे हि कुतः कोशोत्पत्तिः । पुनः राष्टाविनाशकार्य पुरं यत्ततो रक्षितव्यं । तत्र हि सर्वावयवसाधनादि संभवति । पुरादमात्यः प्रधानं प्रधानादमात्यनाशे हि सर्व बलं भज्यते । आत्मनाशे सर्वनाश इत्येत्प्रसिद्धेमेव तदुक्तं "आत्मा तु सर्वतो रक्ष्य" इति ॥ २९५ ॥ १५
सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य विष्टब्धस्य त्रिदण्डवत् ॥
अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किंचिदतिरिच्यते ॥ २९६ ॥ काचित्प्रकृतिरधिकेत्यर्थः । एवं प्रकृतिनाशे सर्वनाशः तथा च दृष्टान्तः । विष्टब्धस्य त्रिदण्डवदित्यवष्टब्धस्यान्योन्यस्याधारभावेनैतदेवाह । अन्योन्यगुणवैशेष्यात् परस्परस्योपकार्योपकारकाभावेनैकैकस्य विनाशोत्पत्तैः भूमिबीजोदकसामग्र्यो इव अंकुरजनने तस्मात्सर्वेषां तुल्यताऽत्रोच्यते । अस्त्वेात्र गुरुलघुभावः । यत्तु न किंचिदतिरिच्यत इति तदनादरेण मित्रादिरक्षायां वर्तितव्यमित्येवंपरमेतत् । मित्रनाशेऽचिरेण राज्यनाशो यदा बलवतोपरोधो न तु तदानीमेवेत्यलं बललघीयस्तायाः ॥ २९६ ॥
तेषु तेषु तु कृत्येषु तत्तदङ्गं विशिष्यते ॥
येन यत्साध्यते कार्य तत्तस्मिन् श्रेष्ठमुच्यते ।। २९७ ॥ २५ नास्ति सद्वस्तु यद्राक्षो नोपयुज्यते । भवति हि तत्कार्य यन्निकृष्टेन साध्यते न
१ण-र-योन्यो । २ण-र-राष्ट्रस्यासां यथा क्रमः । ३ ण-र-पितृ । ४ फ-गृहायीत् । ५ ण-र-अमात्यः । ६ फ-श्र । ७ण-र-भावमस्थितां एतदेवा । ८ फ-विशोमेपछति। ९ फसामग्रेन कुंजर । १० फ-पूज्यताम् । ११ फ-स्त्ये। १२ -र-न चिरेण । १३ फ-आलंबनरूपीयस्त्वया । १४ फ-परा हि । १५ -र-प्राज्ञो ।
२०
For Private And Personal Use Only
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७९२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः महता । तस्मात्सर्वाः प्रकृतयो यत्नतः पालनीयाः । असद्दण्डादिना न राष्टं कर्शनीयं । चोराग्रुपद्रवेभ्यश्च यत्नतो रक्ष्यमिति तात्पर्यार्थः । अतः कण्टकशुद्धिशेषोऽयम् ॥ २९७॥
चारेणोत्साहयोगेन क्रिययैव च कर्मणाम् ॥ स्वशक्ति परशक्तिं च नित्यं विद्यात्परामनोः ॥ २९८ ॥
परस्यात्मनश्च नित्यं शक्ति विद्यात् । किमयं प्रारिप्सते । किंच मम कर्तु शक्तिः किं चाहमस्मिन्निति एतन्नित्यं वेदितव्यं । कथं चैतच्छक्यते वेदितुं चारेण सप्तमाध्यायोक्तेन । उत्साहयोगेन दानादिपरितोषिता उत्साहेन युज्यन्ते । संपन्नकृष्यादिफलाश्च क्रिययैव च कर्मणां । कर्माणि वा निवेशादीनि । तदारंभेन शक्तिमान्
रिपुरवगम्यते । तानि ह्यर्थसंपत्कराणि ततः सामर्योत्पत्तेः ।। २९८ ॥ १० पीडनानि च सर्वाणि व्यसनानि तथैव च ।
आरभेत ततः कार्य संचिन्त्य गुरुलाघवम् ॥ २९९ ॥
पीडनानि नरकदुर्भिक्षपातादीनि । तथाऽवर्षादिवर्षपर्जन्यमूषिकशलभाशनिप्रभृतयः व्यसनानि कामक्रोधसमुत्थानि । स्वपुत्रसंप्राप्तदैवविघटनयोपन्यासेन वा । तथापि न
नित्यमुत्साहेन भवितव्यं । अथवा न संतोषिणा भवितव्यं । अथ तावत्षागुण्यचिन्ता १५ अन्वाहिको चायव्ययौ कयाचिन्मात्रया गतौ च राष्ट्रवृत्तं प्रकृतिसमहीतं चरमुखावधृतम् ।
आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः॥ कर्माण्यारभमाणं हि पुरुषं श्रीनिषेवते ॥ ३०० ॥ .
कर्मसूद्युक्तः पुरुषः श्रिया युज्यते इति सिद्धानुवादः । यद्यपि कुतश्चित्कर्मणो. नष्ठितात्कथंचित्फलं न संप्राप्तं तथापि निरुत्साहे न भवितव्यम् । अथवा न २० संतोषेणान्वितव्यमाद्यातक्षागुण्यचिन्ताकृता । आन्वाहिकायव्यनौ कथाचिन्मात्रयोपगतो
राज्यवृत्तं प्रकृतिसमीहितं चरमुखादवाप्तं गीतादिसुखानुभवव्यापारान्तरेण वा पुनः कर्माणि वेदितव्यानि । पुरुषग्रहणं तिष्ठतु तावदाजानोऽपि जनपद उद्योगश्रियोपचीयन्ते एतर्युक्तम् " आमृत्योः श्रियमन्विच्छेत्” इति ॥ ३०० ॥
कृतं त्रेतायुगं चैव द्वापरं कलिरेव च ॥ २५ राज्ञो वृत्तानि सर्वाणि राजा हि युगमुच्यते ॥ ३०१॥
१फ-महीपतिः । २ ण-र-परस्परात्मनश्च । ३ फ-मयि । ४ फ-शक्तः। ५ ण-र-प्रचार मण्डलस्येत्यत्र प्रयुक्तं । ६ण-र-शून्य विवेशादिनि । ७-र-शकिर्यापुनरवगम्यते । ८ -र-त्तिः । ९ण-र-वा। १० ण-र-मरक । ११ फ-पर्यय । १२ण-र-व्यसनानिकामक्रोधसमुत्यानि ।स्वपरात्मनोः संचित्य तथा गुरुभावः तयो कस्यैतद्गुरु कस्याल्पमिति । तत आरभत कार्य । संदविग्रहादिनैवमेव । १३णर चैव विघठनापत्यासेम नवा । १४ फ-विषयेषु भावने । १५ ण-र-गुरुग्रहणं १६ अध्याय श्लो० १३७॥
For Private And Personal Use Only
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
७९३
इतश्च कर्मारंभपरेण भवितव्यं । अनारंभी कलिः स्यात्स च महान्दोषः । न चैवं मन्तव्यं राज्ञा कलिर्नाम कालविशेष इतिहासप्रसिद्धैः । कथमहं स्यामिति यतो राज्ञो वृत्तानि सर्वाण्येतानि युगानि तदुत्तरेण निर्दिश्यते ॥ ३०१ ॥
कलिः प्रसुप्तो भवति सजाग्रद्वापरं युगम् ॥
कर्मस्वभ्युद्यतस्त्रेता विचरंस्तु कृतं युगम् ॥ ३०२ ॥ .: ९ अनुत्थानशीलः प्रसुप्तः कलिर्भवति। जानानश्चोत्कर्षाभ्युपायानातिष्ठन्सजाग्रहापरं भवति । व्यवसितकर्मप्रयोगस्त्रेतायुगं भवति । विश्वस्य सर्वरूपाणि यथाशास्त्रं कर्मफलसंपादाकृतयुगं भवति ॥ ३०२॥
इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्च यमस्य वरुणस्य च ॥
चन्द्रस्यानेः पृथिव्याश्च तेजोवृत्तं नृपश्चरेत् ॥ ३०३ ॥ तेजः शुक्रं कार्य सामर्थ्यमित्यर्थः ॥ ३०३ ॥ वार्षिकांश्चतुरो मासान्यथेन्द्रोऽभिप्रवर्षति ॥
तथाभिवरेत्स्वं राष्ट्र कामैरिन्द्रव्रतं चरन् ॥ ३०४ ॥ मात्र प्रकरणे मासनियमोऽभिप्रेतः । केवलं चतुर्पु मासेषु सन्ततवर्षी पर्जन्यो भवति । अतः सन्ततं सर्वकालं स्वराष्ट्रं कामैः पूरयेदित्युक्तं भवति । तथा कर्तव्यं यथा १५. स्वराष्ट्रिया अनुरक्ता भवन्ति ॥ ३० ॥
अष्टौ मासान्यथादित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः ॥
तथा हरेत्करं राष्ट्रान्नित्यमव्रतं हि तत् ॥३०५॥ स्तोकं स्तोकमपि रसमीपत्तापेनादत्ते यथाऽऽदित्यस्तथा करमादद्यादित्येष उपमार्थः ॥ ३०५॥
प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः ॥ तथा चारैः प्रवेष्टव्यं व्रतमेतद्धि मारुतम् ॥ ३०६ ॥ यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति ॥ तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद्धि यमव्रतम् ॥ ३०७॥ अपराधेन प्रियद्वेष्ययोनिग्रहसमत्वेन वर्तितव्यम् ॥ ३०७ ॥ घरुणेन यथा पाशैर्बद्ध एवाभिश्यते ॥
तथा पापाभिगृह्णीयागुतमेतद्धि वारुणम् ॥ ३०८ ॥ १-२-विकलं सुकृतं युगम् । २ फ-विशेषत । ३ ण-र-द्ध । ४ फ-दि । ५ ण-र-विकृतं सुकृतं युगम् । ६ फ-ठान । -र-मपीडयन्त्री पत्तापेन ।
4
.
For Private And Personal Use Only
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७९५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
नवमः
अवशङ्किता एव कार्यकारिणो निग्रहीतव्या यथा न पलायन्ते ॥ ३०८ ॥ परिपूर्ण यथा चन्द्रं दृष्ट्वा त्दृष्यन्ति मानवाः॥ तथा प्रकृतयो यस्मिन्स चान्द्रव्रतिको नृणः ॥ ३०९ ॥
अक्रोधनेन प्रसाधनालङ्कारवता प्रत्दृष्टवदनेन प्रजादर्शनकाले भवितव्यं । निर्वार्ता ५ आपनपरितापा भवन्तीत्यर्थः ॥ ३०९ ॥
प्रतापयुक्तस्तेजस्वी नित्यं स्यात्पापकर्मसु ॥ दुष्टसामन्तहिंस्रश्च तदानेयं व्रतं स्मृतम् ॥ ३१ ॥ भृशमुद्वेजनीयो दुष्ट इत्याग्नेयव्रतं । सामन्ता अमात्या एव बहुसाधनयुक्ताः॥३१०॥ यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समम् ॥ तथा सर्वाणि भूतानि बिभ्रतः पार्थिवं व्रतम् ॥ ३११॥ धरा पृथ्वी । तद्वद्दीनानाथाश्च वंशाश्च भरणीयाः ॥ ३११॥ एतैरुपायैरन्यैश्च युक्तो नित्यमतन्द्रितः ॥ स्तेनान्राजा निगृह्णीयात्स्वराष्ट्र पर एव च ॥ ३१२ ॥ उपसंहारः श्लोकः । एतैर्देवव्रतैरन्यैर्लोकतोऽवगम्यैः ॥ ३१२ ॥ परामप्यापदं प्राप्तो ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत् ॥ ते ह्येनं कुपिता हन्युः सद्यः सबलवाहनम् ॥ ३१३ ॥
यः क्षीणकोशो बलीयसा च राज्ञा दण्ड्यते तथापि न ब्राह्मणधनमप्यापदि ग्रहीतव्यं । न चावज्ञानादिना प्रकोपनीयाः ॥ ३१३ ॥
यैः कुतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः॥
क्षयी चाप्यायितः सोमः को न नश्येत्प्रकोप्य तान् ॥ ३१४ ॥ प्रागुक्तार्थसिद्धये ब्राह्मणमाहात्म्यं इतिहासं लोकप्रसिद्धमनुवदति । एष्वर्थेष्वाल्यानानि महाभारतादवगमयितव्यानि ॥ ३१४ ॥
लोकानन्यान्सजेयुर्ये लोकपालांश्च कोपिताः ॥
देवान्कुर्युरदेवांश्च कः क्षिण्वंस्तान्त्स मूभुयात् ॥ ३१५॥ २५ क्षिणोति छादयति तदविशेषात्स्मृतीनां क्षिण्वन्हि संक्षेपोऽप्युत्तमानामेवेति युधिष्ठिरेण गाण्डीवे विक्षिप्ते व्यासमुनिना दर्शितम् ॥ ३१५॥
यानुपाश्रित्य तिष्ठन्ति लोका देवाश्च सर्वदा ॥
ब्रह्म चैव धर्म येषां को हिंस्यात्ताजिजीविषुः ॥३१६ ॥ १ण-र-निर्वातपरितापाभवन्तीत्यर्थः । २ फ-ण्डि ।
For Private And Personal Use Only
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । लोकास्त्रयः पृथिव्यादयः । देवा आहुतिद्वारेण ब्राह्मणोपाश्रिताः । अध्यापनाधिक्येन कर्मबहुत्वेन ब्राह्मणो देवानामाश्रयो न तथा क्षत्रियवैश्यौ ॥ ३१६ ।।
अविद्वांश्चैव विद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत् ॥
प्रणीतश्चाप्रणीतश्च यथाग्निर्दैवतं महत् ॥ ३१७ ॥ जातिमात्राश्रयाणामनवज्ञानं न विद्वत्तामपक्षेत । नादिक्रियास्विव यथा चैतन्न ५ पादतः कुर्यादित्यग्रौ ॥ ३१७ ॥
श्मशानेष्वपि तेजस्वी पावको नैव दुष्यति ॥
हूयमानश्च यज्ञेषु भूय एवाभिवर्धते ॥ ३१८॥ गतार्थोऽयं दुराचारोऽप्यविज्ञेय इत्यर्थः ॥ ३१८ ॥
एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्तन्ते सर्वकर्मसु ॥
सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत् ॥ ३१९ ॥ अनिष्ठेषु प्रतिषिद्धेषु वर्तमाना मृदूपक्रमैर्यथाशास्त्रं दण्ड्या न सहसाऽऽक्रम्य वर्णान्तरवत् ॥ ३१९ ॥
क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणान्प्रति सर्वशः॥ ..
ब्रह्मैव सन्नियंतृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम् ॥ ३२० ॥ क्षत्रियस्य ब्राह्मणान्प्रतिबाधितुं प्रवृत्तस्य ब्राह्मणा एव संनियन्तारः। श्रीमदावलिप्तावस्थाभङ्गेन वर्तमानाः क्षत्रिया जपहोमादिशापादिना ब्राह्मणैर्मार्गे व्यवस्थाप्यन्ते । अत्र हेतुः क्षत्रं ब्रह्मसंभवं ब्राह्मणजातेः सकाशात्क्षत्रियाणां संभवः । अत्रार्थवाद एवायं ॥ ३२०॥
ननु यो यस्योत्पत्तिहेतु सौ तस्य नाशकः । नैवं
अन्योऽग्निब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम् ॥
तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति ॥ ३२१ ॥ अद्भय ओषधिवनस्पतिभ्य एव जायत इत्येवमग्निरद्भय एव उत्पन्नस्तस्य सर्वगं तेजः सर्वदाह्यं दहति तेजसाऽभिभवति अपः प्राप्य तदस्य तेजः शाम्यति । अश्मनो लोहं खड्गादि तेन सर्व विदार्यते अश्मसंपातात्स्फुटति । एवं क्षत्रियाः सर्वजिगीषवो २५ विजयन्ते ब्राह्मणेषु चेदौद्धत्येन वर्तन्ते तदा विनश्यन्ति ॥ ३२१ ॥
नाब्रह्मक्षत्रमृध्नोतिजाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते ॥ ब्रह्म क्षत्रं च संपृक्तमिह चामुत्र वर्धते ॥ ३२२ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ नवमः
.. यत्क्षत्रियब्राह्मणरहितं राज्यं मन्त्रिपुरोहितादयो यत्र न ब्राह्मणास्तत्र कुतः समृद्धिः । एवं ब्राह्मणा अपि राजोपाश्रिताः कुतः संपत्तिं लभन्ते । उभौ युक्तौ जगज्जयतः । ब्रह्मक्षत्रशब्दौ ब्राह्मणक्षत्रियनातिवचनौ ॥ ३२२ ॥
दत्वा धनं तु विप्रेभ्यः सर्वदण्डसमुत्थितम् ॥ पुत्र राज्यं समासृज्य कुर्वीत प्रायणं रणे ॥ ३२३ ॥
यदा तु रजसाऽभिभूयेत कृतकृत्यः स्यात्तदा वसुनि धने सति सर्वदण्डसमुद्भूतं ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । महापातकिधनस्य वरुणाय प्रतिपादनमुक्तं न राज्ञा तद्गृहीतव्यं । अन्यत्तु दण्डधनं राज्ञा दृष्टादृष्टकार्यार्थवादाबहुधनमस्ति प्रयाणकालश्च तदा सर्वस्यायं
विनियोगः । अन्ये तु दण्डग्रहणं करशुल्कादीनामपि प्रदर्शनार्थ व्याचक्षते । तथा सति १० सर्वस्वं दद्यादित्युक्तं भवति । वाहनायुधभूमिपुरुषवर्न सर्व दातव्यं । एवं तु व्याख्यान
'पुत्रे राज्यं समासाद्य इति' न घटते । न हि तस्य कोशस्य राजकरणसंभवः । कुर्वीत प्रायणं रणे आत्मत्यागे संग्रामं कुर्यात् । यदि कथंचिदन्त्यावस्थायां रणं नोपलभेत तदाग्न्युदकादिना शरीरं जह्यात् । फलातिशयसंपत्तिस्तु रणे समासं जनमारोपणम् ॥ ३२३ ॥
एवं चरन्सदा युक्तो राजधर्मेषु पार्थिवः ॥ हितेषु चैव लोकस्य सर्वान्भृत्यानियोजयेत् ॥ ३२४ ।।
एवं चरन्विहरन्राजधर्मेषु यथाशास्त्रोपदिष्टेषु तदायुक्तस्तत्परः लोकेभ्यस्तत्परः लोकेभ्यः स्वराष्ट्रीयेभ्यो हितेषु सर्वान्भृत्यान्नियोजयेत् ॥ ३२४ ॥
एषोऽखिलः कर्मविधिरुक्तो राज्ञः सनातनः ॥ इमं कर्मविधि विद्यात्क्रमशो वैश्यशूद्रयोः ॥ ३२५ ॥
आयेनानेन शूद्रेण कण्टकशुद्धिपर्यन्तो राजधर्म उपसंहियते । द्वितीयेन वैश्यशूद्रयोरुपचारे चेत्युक्तमनुस्मारयन्ति ॥ ३२५ ॥
वैश्यस्तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम् ॥ ...वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात्पशूनां चैव रक्षणे ॥ ३२६ ॥ २५. कृतसंस्कार उपनीतः कृतविवाहश्च । वार्तायां वक्ष्यमाणकालसमुदायो वार्ता । तत्र नियुक्तः स्यात् । यथा बार्हस्पत्ये वार्ता समुपदिष्टा ॥ ३२६ ॥
प्रजापतिहि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून्
ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः ॥ ३२७ ॥ १ण-र-धर्म ।
For Private And Personal Use Only
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
७९७
पशुरक्षणं वैश्यस्य न केवलं जीविका यैर्यावद्धर्माय प्रीतिं दर्शयत्यर्थवादेन । कथं पुनर्दृष्टे सत्यदृष्टमुक्तं प्रजापालन व नियमात्परिपालनीयं त्वयेति नियोगपरिदानं क्षत्रियस्य प्रजापालनेऽधिकारो निरूपितः ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तोपदेशादिना जपहोमादिना च “ आदित्याज्जयते वृष्टिः " इति सर्वाधिकारः । दृष्टान्तार्थं चैतत् । तथैव धर्म एव वैश्यस्य पशुरक्षणादिः || ३२७ ॥
न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशु निति ||
वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन ।। ३२८ ॥
ननु को जीवितार्थ कामः यदुक्तं यद्यप्यदृष्टं तदा दृष्टाश्रितमेव भोजने प्राङ्मुखतायामेव तत्र कथंचिदिदमुच्यते । न च वैश्यस्य कामं स्यादिति न ह्यबुर्भुक्ष्यमाणः प्रत्यवैति । सत्यमेव कृष्टा विकृष्टं पाशुपाल्यमिति ज्ञापयितुं । कश्चिन्मन्यते सर्वाण्येतानि १० नियमार्थानि तुल्यफलानीति । तत्र तुल्यफलत्वे च पक्षेऽकामोऽपि स्यात्कर्मान्तरं कामयमानस्य यदा त्वन्येभ्यो गुणवत्तरो यदा तदा तु तेनाजीवेन्न कर्मान्तरे प्रकृतिः । अत एव तदालंबनो जीवेत् ॥ ३२८ ॥
मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तातवस्य च ॥
गन्धानां च रसानां च विद्यादर्घबलाबलम् || ३२९ || लोहशब्देन ताम्रायस्कांस्यान्याह । अर्घबलाबलं न्यूनताऽर्घस्य न्यूनताधिक्ये देशकालापेक्षे । कस्मिन्देश इदं महार्घे कस्मिन्वाऽपचितार्थमेवं कालेऽपि ॥ ३२९ ॥ बीजानामुप्तिविच स्यात्क्षेत्रदोषगुणस्य च ॥
मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः || ३३० ॥
इदं बीजं विस्तृतमुच्यत इदं संहतमुच्यत इत्येनामुप्तिं विद्यात् । इदं बीजमस्मिन् २० क्षेत्रे प्ररोहतीदं न इदं च बलवत्फलति एवमादयो गुणदोषाः द्रोणशूर्पाकादयो मानविशेषास्तेषां योगा ये हस्तेन मीयन्ते ॥ ३३० ॥
सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान् ॥ लाभालाभं च पण्यानां पशूनां परिवर्धनम् ॥ ३३१ ॥
१५
For Private And Personal Use Only
भाण्डशब्देन विक्रेयं वस्त्रा जिनान्युच्यन्ते । तत्र सारासारता यत्कालान्तरे २५ स्थितं च न नश्यति तत्सारं तदितरदसारं । अस्मिन्देशे व्रीहयो भूयांसो अस्मिन्काले यवा अस्मिन्नीदृश आचार ईदृशो जानपदानां स्वभाव एवामादयो देशे गुणागुणाः । अनेन च यवसेनेदृशेन च लवणेनास्मिन्काले प्रयुक्तेन पशवो वर्धन्त इति ॥ ३३१ ॥
१ ण-र-बुभुज्यमाना
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७९८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता । ।
[ नवमः
भृत्यानां च भृति विद्याद्भाषाश्च विविधा नृणाम् ॥ द्रव्याणां स्थानयोगांश्च क्रयविक्रयमेव च ॥ ३३२॥
भृत्या दासा प्रेण्यादयः । गोपालाजपालमहामात्राद्यास्तेषां च कियती भूतिरिति विद्यात् । मालवकमगधद्रविडादिदेशभाषाः एतद्देशा अस्मिन्नर्थ ईदृशमुच्चारयन्ति इदं ५ द्रव्यमेवं स्थाप्यत एवं संवर्तत एवमात्रियतेऽनेन योज्यत इयता विक्रीयते ॥ ३३२ ॥
धर्मेण च द्रव्यवृद्धावातिष्ठेयत्नमुत्तमम् ॥ दद्याच्च सर्वभूतानामन्त्रमेव प्रयत्नतः ॥ ३३३ ॥
बहु अन्नं दातव्यमित्यर्थः । अन्यथा राज्ञा दण्ड्यः । एवमर्थमत्रोच्यते महाधनस्य चैतत् ॥ ३३३॥
विषाणां वेदविदुषां गृहस्थानों यशस्विनाम् ।। शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो नश्रेयसः परम् ॥ ३३४ ॥
यशस्विनामिति साध्वाचारो लक्ष्यते । शुश्रूषा परिचर्यैव । तस्य धर्मः परं श्रेय आवहति ॥ ३३४ ॥
शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुर्मदुवागनहंकृतः॥ ब्राह्मणाद्याश्रयो नित्यमुत्कृष्टां जातिमनुते ॥ ३३५ ॥ शुचि मृद्वारिशुद्धचेन्द्रियसंयमनेन च उत्कृष्टान्त्वर्णिकान् शुश्रूधुर्मुदुवाङतर्कादिशास्त्रगन्धितया परुषभाषी । उत्कृष्ट ब्राह्मणादिजातिमाप्नोतीत्यर्थः । स्पष्टमुक्तं प्रयोननं पुनर्ब्राह्मणापाश्रयग्रहणात् अन्यानप्याश्रितस्यान्यशुश्रूषा कस्यैतदविरोधेन धर्म एव ॥३३॥
एषोऽनापदि वर्णानामुक्तः कर्मविधिः शुभः॥ २०
आपद्यपि हि यस्तेषां क्रमशस्तत्रिबोधत ॥ ३३६॥ इति मानवे धर्मशास्रे भृगुपोक्तायां संहितायां नवमोऽध्यायः ॥९॥
स्पष्टमुक्तं प्रयोजनं च ॥ ३३६ ॥ ॥ इति भट्टवीरस्वामिमूनोभट्टमेधातिथिकृतौ मनुभाष्ये नवमोऽध्यायः समाप्तः ॥९॥
१ फ-वृत्ति । २ फ-र-परः। १ण-र-मान्याकापि इति भह । २ इदं पुस्तकं महाजन्युपाख्यवीरेश्वरस्य सं० १८५१
For Private And Personal Use Only
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्रीः॥
॥ श्रीगणेशायनमः॥
॥ अथ दशमोऽध्यायः प्रारभ्यते ॥
अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः स्वकर्मस्था द्विजातयः॥
प्रब्रूयादाह्मणस्त्वेषां नेतराविति निश्चयः ॥१॥ "वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना" इति ग्रहणार्थं त्रैवर्णिकानां स्वाध्यायविधिरुक्तो गृहीतस्य वेदस्य वा विस्मरणमप्युक्तं सर्वाश्रमिणां स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्यात्तथा " नित्यं शास्त्राण्यवेक्षेत " शास्त्रं प्रमुख्यया वृत्त्यैव शासनाद्धि शास्त्रं प्रमाणान्तरानवगतविधिप्रतिपादनाच्च वेद एवेति तदेव शास्त्रमन्यत्रग्रन्थसंदर्भसामान्याच्छास्त्रशब्दप्रयोगः । तथा नियतो वेदमभ्यसेत् । ब्रह्मोइझता वेदनिदेति । यस्तु ब्रह्मयज्ञः स एकेनापि सूक्तेन साम्नानुवाकेन खण्डेन काण्डिकया वैकयैव यावज्जीवमधीतया सिध्यति न तेन ब्रह्मस्मरणमाक्षिप्यते । तदेवं निर्विषयत्वादस्य विधेरैनुवादार्थलैव प्रब्रूयाद्राह्मणस्तेषां नेत राविति । क्षत्रियवैश्ययोः प्रवचनं निवर्तयितुम् ।
ननु च " अध्यापनं ब्राह्मणस्य ” इत्यादिना तयोस्तदप्राप्तमेव । नैष दोषः । वृत्तिकरणस्याश्रुतत्वात्तदर्थैव निवृत्तिः संभाव्यते। धर्मार्थ तु विद्यादानं तयोरप्यस्त्येवेत्याशङ्का निवर्तयति । अथास्ति सामान्येन निषेधः । एवं तर्हि ज्ञातिलक्षणप्रसङ्गजननाथै सिद्धमेवोच्यते। एवं च कृत्वाऽनुक्रमणीयः संबन्धो न हातव्योऽयमिति भविष्यति । वैश्यशूद्रोपचार च " संकीर्णानां च संभव" इति कश्चिदाह । अध्यापनं शब्दोच्चारणशिक्षणं । १५ प्रवचनं तु तदर्थ व्याख्यानमपि । अतो भिन्नत्वान्नाध्यापननिवृत्त्या तदर्थव्याख्याननिवृत्ति र्भवतीत्यतः पुनरुपदेशः।
ननु च नात्र वेदशब्दोऽस्ति । कुतस्तत्कर्मता । अध्ययनक्रिययाऽथ लौकिकगद्यपद्यविषयमपीदमध्ययनर्मुच्यते । तथा सत्यदृष्टार्थो विधिः स्यात् । यतश्चाधिकारकल्पना प्रसज्यत मूलकल्पना च स्यात् तथा तु व्याख्यातं । उपलब्धमूलैवेयं स्मृतिर्भवतीति २० नादृष्टमूलकल्पनाप्रसङ्गः । द्विजातय होत सिद्ध त्रयो वर्णा इति षादपूरणमेवं स्वकर्मस्था इति ॥ १॥
१र-विधि । २र-+उच्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
सर्वेषां ब्राह्मणो विद्याद्वृत्त्युपायान्यथाविधि ॥ प्रबेयादितरेभ्यश्च स्वयं चैव तथा भवेत् ॥ २॥
'न चास्योपदिशेद्धर्मम् ' इति न कश्चिद्धमोपदेशः शूद्रस्य कर्तव्य इत्युक्तं । वृत्तिधर्मा उपदेष्टव्या इति तस्यापवादः । वृत्तिः शरीरकुटुम्बास्थितिस्तदर्था उपायास्तान ५ विद्यात् । प्रब्रूयात्सर्वेभ्य इतरेभ्य इति बहुवचनं शूद्रावरोधार्थ स्वयं च तथा भवेद्यथोपदिष्टा वृत्तिनियमा अनुष्ठेया इत्यर्थः ॥ २ ॥
वैशेष्यात्प्रकृतिश्रेष्ठयात्रियमस्य च धारणात् । संस्कारस्य विशेषाञ्च वर्णानां ब्राह्मणः प्रभुः ॥३॥
किं पुनः कारणं ब्राह्मण एव प्रकृतत्वेनाऽधिक्रियते । न पुनः क्षत्रियादयोऽपि । १० यत एतच्छेषतया प्ररोचनं पठति । वैशेष्याद्विशिष्टत्वादित्यर्थः । गुणाधिक्यादिति
यावत् । तदिदानीमाधिक्यमाह । प्रकृतिश्रेष्ठयादुत्तमाङ्गोद्भवादिदमुक्तं । प्रकृतिः कारणं नियमस्य च धारणान्मद्यपानप्रतिषेधादयमेव नियमोऽभिप्रेतः स्नातकत्रतानि वा वैणवधारणादीनि ब्राह्मणस्यैव संस्कारस्य च विशेषो त्दृदयङ्गमाभिरित्यादि ग्राम एव नियमोऽमि
प्रेतः । स्नातकव्रतानि च विशेषो त्वदयङ्गमाभिरित्यादेरुपनयनादेर्वा बालस्यैव विधानात् १५ क्षत्रियवैश्ययोस्त्वतीतशैशवयोरेकादशद्वादशतोऽतो हेतोवर्णानां ब्राह्मणः प्रभुः शासिता ॥ ३॥
के पुनरपी वर्णा नाम मनुष्यजातिवचनो वर्णशब्दो नेत्याह ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः॥ चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः ॥ ४ ॥
चत्वारो वर्णा ब्राह्मांद्याः शूद्रपर्यन्ताः । अन्ये तु बर्बरकैवर्तादयः संकीर्णयोनयो यथा वक्ष्यन्ते । तत्र चतुर्णी त्रयो द्विजातय उपनयनस्य तेषां विहितत्वात् । एकजातिः शूद्रो न हि तस्योपनयनमस्ति । उपनयनविधौ ब्राह्मणादिवर्णविशेषसंयोगात् । " अष्टमे ब्राह्मणमुपनयीतैकादशे राजन्यं द्वादशे वैश्यम् " इति । न कस्मिंश्चित्काले शूद्रं पठन्ति ।
ननु कालविशेषानुपादानादनियतकालं शूद्रोपनयनमस्तु । भवेद्यद्यसंयुक्ता सामान्येनोप२५ नयनस्यात्पत्तिः । स्यादेव स्ववर्णकालविशेषयुक्तो निमित्तार्थः । स्तुतयः स्युः । न तु
गृथगुत्पत्तिरस्यास्ति । तत्कस्य प्रमाणस्य सामर्थेनास्योपनयनमनियतकालं क्रियतां । यद्येवं किं तबनेन चतुर्थ एकजातिरिति । सत्यं आशङ्कामात्रनिवारणार्थ मन्त्रवनै तदुच्यत इति । अमन्त्रकस्य नियतकालस्य प्राप्तिराशङ्कयते । मनु च पाकयज्ञविधावेतद्वाक्यः १र-इयमाभिः । २ र-दयः । ३ आश्वलायमीये गृह्यसूत्रे १।१९१, ३, ४,
For Private And Personal Use Only
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
८०१
तत्सन्निधौ श्रवणात्तत्र कृतार्थे नान्यत्र भवितुमर्हति । अत एवाशङ्कामात्रमित्युक्तं । परमार्थतस्तु व्यवहारनियमार्थमयं श्लोकः ॥ ४ ॥
सर्ववर्णेषु तुल्यासु पत्नीष्वक्षतयोनिषु ॥ आनुलोम्येन संभूता जात्या ज्ञेयास्त एव ते ।। ५ ॥
।
के पुनरमी ब्राह्मणादयो नाम न ह्येषां परस्परो भेदः शक्योऽवसातुं । व्यक्त्यधीनाधिगमा हि जातयो न च व्यक्तयः स्वावयवसन्निवेशविशेषावगमशून्याः शक्नुवन्ति तासां भेदमावेदयितुं । न च ब्राह्मणक्षत्रियादीनां गवाश्वस्येव वाऽऽकार मेदोऽस्ति । येन रूपिसमवायाच्चाक्षुष्यः स्युः । नापि विलीनघृततैलगन्धरसादिभेदेन क्रियान्तरगोचराः । नापि शौचाचार पिङ्गलकेशत्वादिभिर्धर्मे शक्यं भेदावसानास्तेषां सर्वत्र संकरोपलब्धेः । व्यवहारश्च पुरुषाधीनो विप्रलंभभूयिष्ठत्वाच्च पुरुषाणां नान्ततो वस्तुसिद्धिरित्यतो जातिलक्षणमुच्यते । १० सर्ववर्णेष्वेतल्लक्षणं जातेर्यत्तुल्यासु समानजातीयासु भर्तृसंभूतासु पत्नीबूढासु जातास्त एव जात्या ज्ञेयाः । प्रायेण मातापित्रोर्या जातिः सैवापत्यस्योढायां जातस्य वेदितव्या । संबन्धिशब्दत्वात्पत्नीग्रहणास्याश्रुतोपि वोढा पिता लभ्यते । तेन येनैवोढा तत एव यस्तस्यामेव जातस्तदा तज्जातीयो भवति । अक्षतयोनिग्रहणं पुनर्विवाहसंस्कारेण पत्नीत्वमाशङ्कमानं निवर्तयति । सहोढकानीनमातॄणां च । ननु च नैवैतासां विवाह- ११ संस्कारोऽस्ति " पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यासु " इति वचनात् । यद्यपि " वोढुः स गर्भो भवति" इति विवाहश्रवणेन शास्त्रीयसंस्कारप्रतिपत्तिः प्राप्तिमात्रवचनत्वात्तस्य न विहितवचनीयं प्रत्यभिज्ञानमस्ति तस्मात्स्वीकारमात्रे धातुर्वर्तते स्वीकर्तुरित्यर्थः । पित्रादीन् वंचयित्वा येनैव स्वीकृता तस्यैव सा भवति ततः पुत्रश्चेति तस्यार्थः । पुनर्भूसंस्काराभावात् " सा चेदक्षतयोनिः स्यात् ” इति पठ्यते । गतप्रत्यागतायामपि पुनः पुनः शब्दप्रत्यभि - २० ज्ञानाद्धेतुरुक्तः । न च ताभिः सहाभिः सहाधिकारोऽस्ति । यज्ञसंयोगेऽस्ति पत्नीशब्दः । अतोऽक्षतयोनिशब्दोऽतिरिच्यते । अत्र पूर्वे पत्नीशब्दपर्यायेन नारीष्विति पठन्ति । तदपि न किंचित् । केवले ह्यक्षतयोनिशब्दे त्वसंस्कृतास्वपि जातास्तज्जायाः स्युः । पत्नीशब्दपाठेन शास्त्रीयेण विधिना या संस्कृता भार्यात्वमापादिता सा गृह्यते । यास्तु कुमार्य एवोपगम्यन्ते भवन्ति ता अक्षतयोनयो न तु पत्न्यः । तस्मादक्षतयोनिशब्दस्य प्रयोजनवाच्यं उच्यते । २५ यत्तावदुक्तं न ताः पत्न्यो यज्ञसंयोगाभावादिति । यदि विवाह्येरन् स एव यज्ञः स्यात्तत्रापि पूपवरुणार्यम्णामस्त्येव यागः । समानार्थी च यागयज्ञशब्दौ तस्मात्स्युरेव पत्न्यः । अकन्यात्वादधिवाह्यतयैव न पत्न्य इति युक्तं । अतश्चानर्थक्येऽक्षतयोनिशब्दस्य प्रयोजन
१ ख- अन्यतो । २ ख -स्वतेमवोढा पिता लभ्यते । ३ अ. ८।२२६ । ४ अ. ९।१७३ । ५ ख-यां । ६ भ. ९।१७६ । ७ ख - गो ।
१०१
For Private And Personal Use Only
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८०२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
मुच्यते। दृश्यते लक्षणयाऽसत्यपि यज्ञसंयोगे पत्नीशब्दः प्रयुज्यमानो लोके । रजकस्य पत्नी यथाऽन्यत्रावरुद्धासु स्त्रीषु गृहिणीशब्दः सोऽपि भार्यावचन एव केनचिद्धर्मसाम्येन तत्रापि प्रयुज्यते । यद्यपि सति मुख्य लक्षणा न न्याय्या तथापि मन्दधियां सुहृद्भूत्वा आशङ्कामात्रं निवर्तयति । किंनाम नाशङ्कयते मूढमतिभिः । आनुलोम्यग्रहणमुत्तरार्थं येऽपि 'त एव त' इति पठन्ति तेषामपि स एवार्थस्तज्जातीया इति । अत्रोच्यते । किं प्रमाणमूलमेतत्स्मृतिकाराणां स्मरणमकार्यरूपत्वान्न धर्माधर्मोपदेशतुल्यं प्रमाणं तैरेव नास्तीत्युक्तं स्मृत्यन्तरमूलत्वेऽन्धपरंपराप्रसङ्गः प्रमाणश्लोकैर्दर्शितः । उच्यते । वृद्धव्यवहार एव मूलं साधुत्वस्मृतिवत् । ननु च पुरुषापराधाऽसावित्युक्तं । अत एव नियामकाः स्मृतयः फलवत्यः अभियुक्तस्मरणमन्यथेति न शक्यते वक्तुं । शास्त्रस्थाः प्रसिद्धाः प्रमाणतराः संभवति च तेषामनादिव्यवहारो मूलं एतत्स्मृतिसंस्कृतानां वावगताभिननजातीयानां प्रत्यक्षमभ्युपपद्यत इति केषांचिद्दर्शनं । एतत्स्मृतिविवेके प्रपंचितं । ननु च स्मृत्यन्तरे नायं विशेषोऽस्ति "सवर्णेभ्यः सवर्णामु जायन्ते हि सजातयः । अनिन्द्येषु विवाहेषु पुत्राः संतानवर्धना॥” इति । आयेनार्धेन जातिर्लक्ष्यते । उत्तरेण हि ब्राह्मादिविवाहनातानां संतानवचनत्वात्तत्र सवर्णेभ्यः
सवर्णास्विति नात्र पत्नीशब्दोऽस्ति कथं नास्ति यावता "विन्नास्वेष विधिः स्मृत" १५ इति मा वा भूत् अविशेषस्मृतेर्विशेषस्मृतिर्बलीयसी । अदर्शनादर्शनं बलीयो यत एकेन
विशेषो न दृष्टोऽपरेण दृष्ट इति संभवत्येतत् । अतोऽभियुक्तस्मरणं संभवन्मूलतया प्रमाणं । ननु चाव्याप्तेरलक्षणमेतत् । न हि सहोढकानीनपौनर्भवादीनामनेन ब्राह्मण्यं भवति । कुण्डगोलकयोः वा क्षेत्रजस्य च । अनभिप्रेतमेव तत्तेषामिति चेत् का तर्हि तेषां जातिः
कण्डगोलकयोश्च असति ब्राह्मण्ये श्राद्धे प्राप्त्यभावादनर्थको निषेधः स्यात् स्मृत्यन्तर२० विरोधश्च । (या०व०५० १३३) " सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विधिः" इति । किं
यदेव लक्षणं तदेव लक्ष्यं । अनितिं लक्ष्यं भवति । नितिं लक्षणं । यथा को देवदत्त इति संशयेऽङ्गदी कुण्डली व्यूढोरस्को वृत्तबाहुः । इह तु यथा कश्चित् ब्रूयात्कः काक इत्युक्ते काकाज्जात इत्युत्तरं तादृगेव को ब्राह्मणो यो ब्राह्मणाज्जात इति । जनकेऽपि हि ब्राह्मण्य
मप्रसिद्धमेव न्यायविरोधश्च सजातीयात्सजातीयायां जातः स लोके सजातीयो भवति । २५ यथा गोर्गवि गौरश्वाटूडवायामश्वः । अत्रोच्यते । यत्तावदुक्तं का तेषां जातिरिति
किमन्यया जात्या मनुष्यास्तावद्भवन्ति पुरुषधआश्चाधिक्रियते अनुपात्तजातिविशेषैः पुत्रत्वाच्छ्राद्धादिभिश्च दोने च सर्वेषामधिकारः । ननु च विशेषस्योपदेशेन विना व्यवहारो न सिध्यति सर्वसाधारणत्वान्मनुष्यजातेः । असदेतत्सर्वस्यैव स्वसंज्ञाविशेषो विद्यते । प्रतिपुरुष
१र-अन्य । २ र-फलम् । ३ या. व. आचारे ९०।४र-प्रतिषेधः । ५र-आदाने ।
For Private And Personal Use Only
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ।
मनुस्मृतिः।
८०३
देवदत्तो यज्ञदत्त इति । अथापि संबन्धव्यपदेशः कर्तव्य इति “कानीनः सहोढ" इत्येव व्यपदिश्यते । सोऽपि चातुर्वर्ण्य सद्भावात्सामान्यरूप एवेति चेद्देवदत्तस्य कानीन इत्यादि जनकेन व्यपदेशः करिष्यते । तस्मादसंबद्धमेतद्यदुच्यते व्यपदेशः कथमिति । एवं तर्हि सर्व एव धर्माश्चातुर्वर्ण्य प्रतिबोध्यन्ते । “ अन्तरे प्रभवानां च " तत्र बहुत्वं ब्राह्मणादिजातिचतुष्टयविषयं । न चैतेषामप्येकजातिः सर्वजातिष्वेतस्य लक्षणस्य प्रवृत्तेः। ५ यथैव ब्राह्मणादूढायां ब्राह्मण्यां जातो ब्राह्मण एवं क्षत्रियादयोऽपि समजातीयमातृपितृ. जाताः । सर्वविशेषाभावे च कतः सामान्यं । न हि शिंशपादिसर्वविशेषाभावे वृक्षत्वसंभवः । अन्तरप्रभवाश्चानुलोमप्रतिलोमाः । तत्रानुलोमा मातृजातीयाः । “ प्रतिलोमास्तु धर्महीना " अन्यत्राहिंसादिभ्यः । ते च सर्वे स्वसंज्ञाभिर्विशेषतो निर्दिष्टाः । न चैषां नामापि तत्रास्ति । तत्र कतमे ते धर्मा यैरमी अधिक्रियेरन् । कतरं च तद्वचनं यदेतानधि. १० कुर्वीत । न हि कश्चिज्जातिविशेषः स्वीयो धर्मविधिरस्ति । सर्ववर्णानामन्तरभावानां चेति शास्त्रादधिकृतत्वाच्च । उच्यते । यत्तावदहिंसादिषु चातुर्वर्ण्यवंचनं तन्नरमात्रोपलक्षणार्थमेव । सत्यपि प्रतिलोमाधिकारे मुख्यार्थवृत्तेः प्रत्युत सहचारिजात्यन्तरेण त्रित्वमेव लक्षयितुं क्षमं नान्तराऽवस्थातुमर्हति । तत्रैव च वक्ष्यामः । इदं चास्ति “शूद्राणां तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वजाः स्मृता" इति । अपध्वंसोऽसंस्कारः । स चाष्टविधः। ' व्यभिचारेण १५ वर्णानाम् ' इत्योदिनोक्तः । व्यभिचारः परस्त्रीषु गमनं । सजातीयासु अन्यद्वक्ष्यामस्तस्माद. सत्यपि वर्णत्वे वाचनिक एव तेषामधिकारः । क्षत्रियस्य तु मातृजातीयत्वमेव लिङ्गदर्शनात् पुत्रो व्यामुष्यायणस्य संविधानादितिकर्तव्याविशेषः श्रुतः । अन्येष्वपि श्रौतेषु तस्य विधानान्तरं दृश्यते । तस्मादेव ब्राह्मणादिजातीय एव समभागः स्वपितृव्येण "तस्माद्धर्मेण तं भनेत्" इति । न च यथोक्ते विधौ तदुक्तं । तदा ह्ययं शूद्रधर्मा । धनस्य यज्ञार्थताया. २० मुक्तायां कुतस्तस्य तावद्भागः । कुण्डगोलको क्षेत्रजावेव । शिष्टसमाचारश्चैवमेव । पाण्डुधृतराष्ट्रविदुराः क्षेत्रजाः सन्तो मातृजातीयाः। अतो युक्तः श्राद्धे प्रतिषेधः । किं च पतितोऽपि तत्र प्रतिषिद्धो यस्य सर्वधर्मबहिष्कृतत्वात्प्राप्त्याशङ्कव नास्ति । यत्तु सनातीयेष्वपि स्मृत्यन्तरं तदुक्तानुवादत्वाद्यथासंभवं व्याख्येयं । कार्यपुत्रविषयतया वा। यच्च नितिं लक्षणं भवति तत्कि ब्राह्मणार्थो नैव लोकप्रसिद्धः यत्र ब्राह्मणादिशब्दः प्रयुज्यत एवापध्वंस- २५ निवृत्त्यर्थं च । स च मातापित्रोरेतदेव जातिलक्षणं । न चानवस्थानादित्वात्संसारस्य प्रस्तुतन्यायविरोधस्तु साक्षात् व्यवसायगम्यत्वं आसां जातीनां स्यात् । तासु स्मृतिलक्षणा यथास्मरणं भवितुमर्हति । यथा वा वसिष्ठादयः शब्दा अन्तरेणैवाद्यत्वं धर्ममनवच्छिन्न१ ख-न्धि । २ गौतम धर्मसू० ५।२० । ३ र-कश्चिदजातिविशेषासूर्यधर्मविधि- । ४ ख-विषयं । ५ अग्रे २४ श्लो. । ६ र-स । ७ र-तद्यक्तं । ८ र-विरोधः सप्तत्यक्षाव्यवासभेदत्वे ।
For Private And Personal Use Only
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८०४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
१०
स्मृतिपारंपर्य कैश्च विदितार्थेषु प्रयुज्यते भवन्ति व्यवहारहेतवो वसिष्ठब्राह्मणा वासिष्ठाः शृण्वंतीति तद्वदेतद्रष्टव्यं । यथा समाने ब्राह्मणत्वे केचिन्दृगवो वत्सा भारद्वाजा इत्यादिविशेषः स्मृत्येकप्रमाणः तथैव समाने पुरुषत्वेऽमी ब्राह्मणा अमी क्षत्रिया इत्यादिरुपपन्नो व्यवहारः । यैरपि लिङ्गदर्शनत्वे जाबालश्रुतिरुक्ता " सत्यकामो जाबालो मातरमपृच्छत्किंगोत्रोऽहमस्मीति । सैवं प्रत्यब्रवीत् बन्हहं चरन्ती परिचारिणी यौवने त्वामालमे नाहं तद्वेदेति । स एवमुपश्रुत्य हारिद्रुमं तं गौतममियाय । तं होवाच ब्रह्मचर्यं भवतो विवत्स्यामि । स एवमुवाच । किंगोत्रस्त्वमसीति । स प्रत्युवाच । अपृच्छं मातरं सा माता प्रत्यब्रवीत् 'यौवने त्वामि' त्यादि । गौतमो न चैतद्ब्राह्मणो वक्तुमर्हति समिधं सोम्याहर उप त्वानेष्ये" । अस्यायमर्थः । बहुभिरहं यौवने पुंभिः संगताऽभूव न जाने केन जातोऽसीति । गौतमस्तु सत्यवचनानिश्चिकाय ब्राह्मणेनायं जातस्त्वतस्तमुपनिन्येऽतो मन्यामहे स्वैरिणीष्वप्यनूढासु समानजातीयाज्जातासु तज्जातीया भवन्ति । तदेतन्न किंचिद्यतो यौवने त्वामालभे यौवने किल न स्मृतिदृढीभवति । उत्कलिकाबहुलत्वाद्यौवने चेतसः । किंच परिचारिणीपरिचारिकाजीविकाहेतोः क्षुधा
पीडिता बहु विचरन्ती नैकस्मिस्थाने ततो मे न स्मृतिरस्ति भर्तुः किं गोत्रमिति । अतः १५ स्थितमेतत्समानजातीयोढायां जातास्तज्जातीया इति । गौतमम्यापि न ततो वचना
ब्राह्मणोऽयमित्यवगमः । प्रागेवासौ तं ब्राह्मण इति वेद । गोत्रं तु न वेद । गोत्रप्रश्नेन चरणप्रश्नो वेदितव्यः । तत्र उपनयनभेदोऽस्ति । न तु गोत्रभेदेनोपनयने प्रयोजनं । ननु यथा केचिदाहुः जातिप्रश्नोऽयमामिनात्यागोत्र एव जातिमवगमिष्यामि । साक्षाज्जानाति नन्ने हि मुखरता स्यात् ॥ ५ ॥
स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्पादितान्सुतान् ॥
सदृशानेव तानाहुर्मातृदोषविगर्हितान् ॥६॥
अनन्तरास्वव्यवहितास्वानुलोम्येन य उत्पन्नाः पुत्रास्ते सदृशा ज्ञेयाः । न तु तज्जातीयाः। यथा ब्राह्मणात्क्षत्रियायां क्षत्रियाद्वैश्यायां। ते न (?) सदृशा न तु त एव ।
अत्र हेतुः । मातृदोषविगर्हितान् तत्सदृशग्रहणान्मातृत उत्कृष्टाम्पितृतो निकृष्टान् । २५ द्विजैरिति बहुवचननिर्देशान्मातृतश्च ग्रहणादानुलोम्येष्वेतत्संभवति । प्रातिलोम्ये पितृतो
ग्रहणेन मातृतः पितुर्निकृष्टजातीयत्वात् । अत आनुलोम्यग्रहणं पूर्वश्लोके यदुक्तमुत्तरार्धमिति तदिहानर्थकं इतःपरेषु श्लोकेषुपदिश्यते ॥ ६ ॥
र-परिता । २ र-विचरति ।
For Private And Personal Use Only
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। अनन्तरासु जातानां विधिरेष सनातनः॥
होकान्तरासु जातानां धय विद्यादिमं विधिम् ॥ ७॥ आयेनार्ध श्लोकेनोक्तमर्थमनुवदति । द्वितीयेन वक्ष्यमाणसंक्षेपः । कान्तरा व्यन्तरा ब्राह्मणस्य शूद्रा । एकान्तरा वैश्या । नातीवश्लोकः सप्रयोजनः ॥ ७ ॥
ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायासंबष्ठो नाम जायते ॥
निषादः शूद्रकन्यायां यः पारशव उच्यते ॥ ८॥ एकान्तरा ब्राह्मणस्य वैश्या तत्र जातोऽवष्ठः । स्मृत्यन्तरे ' भृज्जकण्ठ ' इत्युक्तः । यन्तरायां शूद्रकन्यायां निषादः। पारशवश्च निषादशब्दः प्रतिलोमजातीयेऽपि वर्तते । कन्याग्रहणं स्त्रीमात्रोपलक्षणार्थमिति व्याचक्षते । वैश्यस्त्रियामित्यर्थः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥ ८॥
क्षत्रियांच्छूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान् ॥
क्षत्रशूद्रवपुर्जन्तुरुनो नाम प्रजायते ॥ ९॥ आचारविहारौ कायचेष्टावाग्व्यापारश्च तावस्य क्रूरौ भवतः । स्वभावानुवादोऽयं । वपुःशब्दः स्वभाववचन एव । उभयनातिसंभूतत्वादुभयधर्मा भवति ॥ ९ ॥
विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वर्णयोर्द्वयोः ॥
वैश्यस्य वर्णे चैकस्मिन्षडेतेऽपसदाः स्मृताः ॥१०॥ अत्र त्रिपादी अनुवाद एव । चतुर्थस्तु पादोऽपसदाभिधानार्थः । एते त्रैवर्णिकानामेकान्तरन्यन्तरस्त्रीजाता अपसदा एते वेदितव्याः । सदा पुत्रार्थफलदा अपशीर्णाः समानजातीयपुत्रापेक्षाया मिद्यन्ते ॥ १० ॥
क्षत्रियाद्विपकन्यायां सूतो भवति जातितः ॥
वैश्यान्मागधवैदेही राजविप्राङ्गनासुतौ ॥११॥ आनुलोम्ये पूर्वो विधिः । प्रातिलोम्ये न त्वयमुच्यते । कन्याग्रहणमुक्तार्थ । वैश्यान्मागधवैदेहौ यथासंख्येन राजस्त्रियां मागधः ब्राह्मण्यां वैदेहः ॥ ११ ॥
शूद्रादायोगवः क्षत्ता चण्डालश्चाधनो नृणाम् ॥
वैश्यराजन्यविमासु जायन्ते वर्णसंकराः ॥ १२ ॥ अत्रापि यथासंख्यमेव वैश्यराजन्य इति निर्देशे जातिपरेऽपि सामर्थ्यात्त्रीलिङ्गप्रतिपत्तिः । मृगक्षीरं कुछटाण्ड इति यथा वृत्तानुरोधात्स्त्रीप्रत्ययो न कृतः॥ १२ ॥
१र-शहायो । २ र-नियंते ।
For Private And Personal Use Only
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
०६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
एकान्तरे त्वानुलोम्यादंबष्ठोग्रौ यथास्मृतौ ।। क्षत्तृवैदेहको तद्वत्प्रातिलोम्येऽपि जन्मनि ॥ १३ ॥
एकान्तरे वर्णे ब्राह्मणाद्वैश्यायामम्बष्ठः क्षत्रियाच्छूद्रायामुग्रः । एतावानुलोम्येन एवमेकान्तरे प्रातिलोम्येन शूद्रात्क्षत्रियायां क्षत्ता वैश्याब्राह्मण्यां वैदेहः । तौ तुल्यौ भवनादिक्रियासु । न त्वध्ययनादिषु । चण्डाल एकः प्रतिलोमोऽस्पृश्यः । यथा च दिवाकीर्तिरलोके तत्स्पर्श एवं स्नानं वान्येषु प्रतिलोमेषु सूतमागधायोगवानामनन्तरजातानां चण्डालदण्डापूपिकायां सिद्धः स्पर्शादिसंबन्धः ॥ १३ ॥
पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ता द्विजन्मनाम् ।। ताननन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात्पचक्षते ॥ १४ ॥ यथा ब्राह्मणात्क्षत्रियायां वैश्यायां च एवं क्षत्रियादुभयोस्ताननन्तरनाम्नः प्रचक्षते। अनन्तराऽनुलोमा या जातिः समाना तेषां मातृजातीया इत्यर्थः। अनन्तरग्रहणमविवक्षितमत एवाह मातृदोषादिति । पितृजात्युत्कर्षेण नो दुष्यन्ते । अतश्च सत्यपि वर्णसंकरत्वे वचनान्मातृनात्याः स्मृताः संस्कारास्तेषु कर्तव्या इत्युक्तं भवति । तर्खेतद्वचनमन्तरेण
क्षत्रियादिसंस्कारास्तेषु लभ्यन्ते । अश्वतरवज्जात्यन्तरत्वात् । वचनेन तु मातृनाता१५ वुक्तायामदोषः ॥ १४ ॥
ब्राह्मणादुग्रकन्यायामावृतो नाम जायते ॥ आभीरोंऽबष्ठकम्यायामायोगव्यां तु धिग्वणः ॥ १५॥ आयोगवश्च क्षत्ता च चण्डालश्चाधमो नृणाम् ॥ प्रातिलोम्येन जायन्ते शूद्रादपसदास्त्रयः ॥ १६ ॥ वैश्यान्मागधवैदेही क्षत्रियात्सूत एव तु ॥ प्रतीपमेते जायन्ते परेऽप्यपसदास्त्रयः ॥ १७॥ जातो निषादाच्छूद्रायां जात्या भवति पुक्कसः॥ शूद्भाज्जातो निषाद्यां तु स वै कुक्कुटकः स्मृतः ॥ १८ ॥
अयं निषादोऽस्मिँल्लोके न शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो यः प्रागुक्तः । किंतर्हि । २५ यः प्रतिलोमो वक्ष्यमाणः प्रतिलोमाधिकारात्प्रतिलोमादिपुल्कसा जातिः प्रसिद्धा । एवं ____शूद्रान्निषाद्यां कुक्कुटकः ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥
क्षत्तु तस्तथोग्रायां वपाक इति कीय॑ते ।।
वैदेहकेन त्वंबष्ठयामुत्पन्नो वेण उच्यते ॥ १९ ॥ अनुलोमाः स्त्रियः प्रतिलोमाः पुमांसस्तयोः संभवे श्वपाकवेनौ प्रतिलोमजातीयौ ॥१९॥ १ जातांस्तु । २ ख-न । ३ र-प्रतिलोकोऽधिकारात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
०७
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। द्विजातयः सवर्णासु जनयंत्यव्रतांस्तु यान् ॥
तान्सावित्रीपरिभ्रष्टान्त्रात्यानिति विनिर्दिशेत् ॥ २०॥ नैते प्रतिलोमवर्णसंकराः स्युरतोऽस्मिन्विधावुच्यन्ते द्विजातयो यान्सवर्णासु जनयन्ति ते वेदव्रता भवन्ति । अब्रह्मचारिणः सावित्रीपरिभ्रष्टा उपनयनहीनाश्च तदा व्रात्या इति तानिर्दिशेत् । अव्रताञ्जनयन्तीति नायं संबन्धः। न हि व्रतिनोऽव्रता वा ५ जन्यन्ते । जातानामुपनयनसंस्कारविधानात् । उक्तव्रात्यलक्षणानुवाद उत्तरविवक्षया यस्त्वयं पाठोऽव्रतायाञ्जनयन्ति तान्त्रात्यान्विनिर्दिशेत्तदसत् उक्तवात्यलक्षणविरोधात् ॥ २० ॥
व्रात्यात्तु जायते विप्रात्पापात्मा भूर्जकण्टकः॥
आवन्त्यवाटधानौ च पुष्पधः शैख एव च ॥ २१ ॥ स्ववर्णास्वपि पूर्व श्लोकादनुवय॑ते । इह स्त्रीजातेरनुपादानादवश्यंभावाच्च तदपेक्षायाः १० स्मृत्यन्तरे वैश्यायां ब्राह्मणाज्जातो भृज्जकण्टकः स्मर्यते । अतो विशिनष्टि पापात्मेति । स ह्यनुलोमत्वान्न पापात्मा । अयं चासंस्कृतात्मनो व्रात्याज्जातोऽनधिकारित्वाद्यक्तं यन्निन्द्यते । न च पर्यायशब्दा देशभेदेन प्रसिद्धप्रयोगभेदाः । पूर्वैस्तु व्याख्यातं तत्पुत्रपौत्राणामेता आख्या भृजकण्टको ब्राह्मण्यां जात आवन्त्यश्चावन्त्यां तस्यामेव वाटयानो वाटधानात्पुष्पशेखर एवमुत्तरेष्वपि ॥ २१ ॥
झल्लो मल्लश्च राजन्याद्रात्यानिच्छिविरेव च ॥ नटश्च करणश्चैव खसो द्रविड एव च ॥ २२ ॥ वैश्यात्तु जायते व्रात्यात्सुधन्वाचार्य एव च ॥
कारुषश्च विजन्मा च मैत्रः सात्वत एव च ॥ २३ ॥ एताभिः संज्ञाभिः प्रसिद्भा एवंजातीया वेदितव्याः ॥ २२ ॥ २३ ॥
व्यभिचारेण वर्णानामवेद्यावेदनेन च ॥ ___स्वकर्मणां च त्यागेन जायन्ते वर्णसंकराः ॥ २४ ॥ व्यभिचारः परस्त्रीगमनं । तत्समानजातीयासु परकीयास्वनुलोमप्रतिलोमासूढास्वनूढासु च तास्वयं अवेद्यावेदनमविवाह्याविवाहः । अविवाह्याः स्वसृनप्त्रादयस्तदयोन्यः । स्वकर्मणां त्याग उपनयनवेदग्रहणादीनां क्षत्रवृत्त्यादयोऽपि पुत्रपौत्रान्वयिन एवमुक्ताः २५ केचित् ॥ २४ ॥
संकीर्णयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः ॥ अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च तान्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ २५ ॥
१र-स।
For Private And Personal Use Only
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः व्यतिषङ्गः संबन्धः । इतरेतरमनुलोमानामनुलोमैः प्रतिलोमैश्चैवं प्रतिलोमानामन्यैः प्रतिलोमैरनुलोमैश्च वक्ष्यमाणसंायै वचनम् ॥ २५ ॥
सूतो वैदेहकश्चैव चण्डालश्च नराधमः ॥ मागधः क्षतृजातिश्च तथाऽयोगव एव च ॥ २६ ॥ उक्तलक्षणा एते प्रातिलोमा उत्तरार्ध पुनरुपन्यस्यन्ते ॥ २६ ॥ एते षट्सदृशान्व
ये षु ॥ मातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवरासु च योनिषु ॥ २७ ॥
एते सूतादयः प्रतिलोमाः स्वयोनिसदृशान् जनयन्ति तज्जातीयानित्यर्थः । तद्यथा । सूतः सूतायां सूतमेव जनयति । एवं चण्डालः चण्डालायां । ये च मातृजात्याः प्रसूयन्तेऽनुलोमा मातृजातीया ये पूर्वमुक्तास्ताननन्तरानाम्न इति तेऽपि स्वयोनिषु सदृशानेव जनयन्ति । यथाऽम्बष्ठोऽम्बष्ठां तथा वैश्यायामात्मनो हीना वैश्याञ्जनयन्ति । मातृनातित्वस्योक्तत्वात् । अन्ये पुनः पठन्ति — मातृजातौ प्रसूयन्ते ' । अर्थश्वायं । वर्णयोनिषु अम्बष्ठादौ मातृजातौ च वैश्यायां सदृशानेव जनयन्ति । यद्यपि शुद्धवैश्येभ्य
उत्कृष्टा अम्बष्ठादयस्तथापि साम्यमुच्यते । वैश्यधर्म उभयेषामधिकारात् । अनुलोमग्रहणं १५ मातृजातिपदसामर्थ्याल्लभ्यते सत्यपि प्रकृतिप्रतिलोमप्रत्यवमर्शकत्वे प्रसज्यत इति । प्रवरासु
च योनिषु प्रतिलोमा गच्छन्तो जनयन्ति हीनतरमित्येवं ज्ञेयं वक्ष्यमाणपर्यालोचनया । न हि आयोगवादिमिः स्वजातीयासु जनिता आयोगवादि व्यपदेशं लभन्ते । सदृशग्रहणं तु प्रातिलोम्यं च सामान्येन हीनतरत्वं चावान्तरविशेषमनपेक्ष्य प्रयुक्तं तेनायमत्र वाक्यार्थः । प्रतिलोमेभ्यः समानजातीयासूत्कृष्टजातीयासु च प्रतिलोमा एव भवन्ति ॥ २७ ।।
यथा त्रयाणां वर्णानां द्वयोरात्माऽस्य जायते ॥ आनन्तर्यात्स्वयोन्यां तु तथा बाह्येष्वपि क्रमात् ॥ २८ ॥
अस्य ब्राह्मणस्य त्रयाणां वर्णानामात्मा जायते द्वयोवर्णयोः क्षत्रियवैश्ययोनित्वं जायते तथा स्वयोनौ । एवं त्रयाणां वर्णानां ब्राह्मणो द्विजान् जनयति । एवं
बाह्येष्वपि प्रातिलोम्येन वैश्यक्षत्रियाम्यां क्षत्रियब्राह्मणोरात्मा द्विजत्वं भवति । सति च २५ द्विजत्वे उपनयनं कर्तव्यं । वक्ष्यन्ति च एते षट्विनधर्माण इति । एतावांस्तु विशेषः । अनुलोमजा मातृजात्या मातृजातीया । स्तुतिमात्रमिदं वक्ष्यामः ॥ २८ ॥
ते चापि बाह्यान्सुबहूस्ततोऽप्यधिकदूषितान् ॥
परस्परस्य दारेषु जनयन्ति विहितान् ॥ २९ ॥ १र-संक्षेप । १ र अनन्तर । ३ र-च म (सू?) त इति । । फ-दृष्टं ।
ते
॥
For Private And Personal Use Only
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
, मनुस्मृतिः।
..... ते चाप्यायोगवादयः षट् बाह्यान् सुबहून् परस्परदारेषु. जनयन्ति । तद्यथाऽऽयोगवः क्षत्रियायां क्षत्राऽऽयोगन्यां परस्परमात्मापेक्षया गर्हितान् जनयन्ति । तद्यथाऽऽयोगवः क्षत्रियायामात्मनो बाह्यतरं जनयति । ततोऽपि बाह्यतरं चण्डालाभ्यः । एवं सर्वत्र ॥ २९ ॥
यथैव शूद्रो ब्राह्मण्या बाह्यं जन्तुं प्रसूयते ॥
तथा बाह्यतरं बाह्यश्चातुर्वण्र्ये प्रसूयते ॥ ३०॥ एवं परस्परगमने स्त्रीप्रतिलोमानां पूर्वेण बाह्यतरेण बाह्या जाताः । इदानीं चातुर्वर्ण्य कथ्यते । सूयति निनात्यन्तसमानार्थोऽत्र प्रकरणे प्रयुक्तः । प्रसूयते जनयतीत्यर्थः । तदुत्तरश्लोकेन निर्दिश्यते ॥ ३० ॥ प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान्पुनः ॥
१० - हीनाहीनान्प्रसूयन्ते वर्णान्पञ्चदशैव तु ।। ३१ ॥
एकैकस्य तु वर्णस्य संकीर्णयोनयो भवन्ति । कस्यचिदनुलोमाः कस्यचित्प्रतिलोमाः कस्यचिदनुलोमप्रतिलोमाः। ब्राह्मणस्यानुलोमाः शूद्रस्य प्रतिलोमा एव । क्षत्रियवैश्ययोरनुलोमाः प्रतिलोमाः । क्षत्रियस्य द्वावनुलोमौ एकः प्रतिलोमो वैश्यस्यैकोऽनुलोमो द्वौ प्रतिलोमौ । एवमेते द्वादशानुलोमप्रतिलोमाः । एतेषामेकैकस्य चतुर्पु गच्छतश्चत्वारो १५ भेदा भवन्ति ते च केचिद्धीनाः केचिदहीना । बाह्यतरास्तु सर्व एव । बाह्यतरत्वं मातापितृनातेर्विप्रकर्षः कर्मभ्यो हीनत्वात्तदेतदुदाहरणैः स्फुटीक्रियते । प्रतिलोमांस्तावद्गृहीत्वा वक्ष्यामः । आयोगवो वैश्यायां शूद्राज्जातः शूद्रायां वैश्यायां क्षत्रियायां ब्राह्मण्यां चतुरो जनयति । सोऽयमात्मना - सह पंचधाऽऽयोगवः । एवं क्षत्रियचण्डाला अपि । एवं शूद्रास्त्रयः पंचकाः पंचदशधा भवन्ति । एवं वैश्यप्रभवौ द्वौ प्रतिलोमौ क्षत्रियायां २० मागधो ब्राह्मण्यां वैदेहकः शूद्रायामनुलोमस्तत्र यः शूद्रायां जातः स यदा चातुर्वर्ण्य जनयति तदैष एव प्रकारः । स यदा शूद्रां गच्छति तदा हीनतरो वर्णो जायते तदपेक्षया। एवं वैश्यां गच्छन्हीनतरं जनयति । एवं क्षत्रियायां ब्राह्मण्यां च केवलशूद्राज्जाता उत्कृष्टा एवमित्यपेक्षावशाद्धीनांश्चाहीनांश्च । एवं क्षत्रिये ब्राह्मणे च द्रष्टव्यं । ब्राह्मणस्य त्वयं विशेषः । अनुलोमा एव तस्य भवन्ति । एवं चतुर्वर्णानां प्रत्येकं पंचदशधा भेदाः २५ षष्ठिः संपद्यन्तो मुख्याश्चत्वारो वर्णाः सा चतुःषष्टिर्भवति । परस्परसंपर्कात्तेषामन्येऽनन्तभेदा भवन्ति । तदुक्तं । " ते चापि बाह्यांत्सुबहून् ” इति (१०।२९। ) । प्रतिकूलं .
१०२-१०३
For Private And Personal Use Only
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
<१०
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[दशमः
शास्त्रव्यतिक्रमेण वर्तमाना मिथुनीभवन्ति । हीनाहीनानित्यकं पदं । अथवा हीनाः सन्तोऽहीनान्प्रसूयन्ते जनयन्तीत्यर्थः । वर्णान्पंचदशैवेति · नास्ति तु पंचम ' ( १०४ ) इति पंचमस्य वर्णाभावात्पंचदशसु वर्णत्वमुपचाराद्रष्टव्यम् ॥ ३१ ॥
प्रसाधनोपचारज्ञमदासं दास्यजीवनम् ।
सैरन्धं वागुरागृत्तिं सूते दस्युरयोगवे ॥ ३२ ॥
प्रसाधनं मण्डनमुपचारोऽनुवृत्तिः । केशरचनाकुंकुमचन्दनादिनाऽनुलेपनविच्छित्तिः पाणिपादविमर्दनं प्राप्तिलाभकर्मकार्यक्षप्रकारिता कार्याणामवसरमित्यादिविधिज्ञ एवमुच्यते । अदासं दास्यजीवनं वत्सरभृत्या षण्मासभृत्या च कंचन सेवते । अथवैतद्विधिज्ञतया :सर्वोपस्थापको भवति जीवनाय मता वागुरा वृत्तिार्द्वतीयोऽयं वृत्युपायः वागुरा अरण्यपशुहिंसनं । तच्चार्याणां देवपित्र्यर्थ क्षुधार्थं च । न तु व्याधवत्पशून्हत्वा मांसविक्रयेण जीवनं राजनियोगबिहुप्राणिवधो जीविकार्थः सैरन्ध्र नामानं सूते उत्पादयति वर्णकः दस्युर्नाम वक्ष्यमाणः अयोगवे जातिविशेषे सामर्थ्यात्स्त्रत्विलाभः ॥ ३२ ॥
मैत्रेयकं तु वैदेहो माधूकं संप्रसूयते ॥
नन्प्रशंसत्यजस्रं यो घण्टाताडोऽरुणोदये ॥ ३३ ॥ ... मैत्रेयकं नाम्ना वर्णमायोगव्यां संप्रभूयते ननयति । वैदेहनामा ब्राह्मण्यां वैश्याज्जातो यः। पाठान्तरं मैरेयकमिति । माधूकमुपमापदमेतत् मधूककुसमतुल्यं । मधुरभाषित्वात्। अथवा मधुकायतीति — अन्येष्वपि दृश्यते' ( व्या. सू. ३।२।१०१ ) इति डः । अन्येषामपीति दीर्घः । स्वार्थिकेन चादिवृद्धिस्तस्य वृत्तिः । नन् मनुष्यान् प्रशंसन्ति
अतस्तं सर्वदा बन्दीति यः कथ्यते । अरुणोदये प्रबोधकाले घण्टां ताडयत्याहन्ति २० राज्ञामीश्वराणां चान्येषां प्रबोधाय । आयोगव्यामेवायं जनयति प्रकृत्वात् ॥ ३३ ॥
निषादो मार्गवं सूते दासं नौकर्मजीविनम् । कैवर्त्तमिति यं प्राहुरार्यावर्तनिवासिनः ॥ ३४॥
प्रतिलोमप्रकरणान्न यः शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो निषाद पूर्वमुक्तः स इह गृह्यते । अपि तु दस्युवत्प्रतिलोम एव मार्गवं नाम प्रतिलोमं मूते आयोगव्यामेव यस्येमे २९ अपरे नामनी दासः कैवर्त इति । आर्यावर्तः प्रसिद्धः । तस्य वृत्तिों कर्मणा नौवाहनेन जीवति ॥ ३४ ॥
मृतवस्त्रभृत्स्वनार्यासु गर्हितानाशनासु च ॥
भवन्त्यायोगवीष्वेते जातिहीनाः पृथक् त्रयः ॥ ३५॥ १र-सर्वमुपस्थापको। २र-ख-सतं वागुरा-जीवनाय ससंवागुरा वृत्ति- । ३ ख-अन्ये ४र-मधुकाय तद्वति; ख-मधुकाश्च इति । ५ र-मार्गाव । ६ फ-मृतवस्त्रभृत्सु नारी । ७ ख-क्रियाः।
For Private And Personal Use Only
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः।
अध्यायः ]
८११ येऽनन्तर उपदिष्टास्त्रयो मार्गवपर्यन्तास्तेषां मातृजाति!क्ता तत्प्रतिपादनार्थोऽयं श्लोकः। आयोगवीषु स्त्रीष्वेते जायन्ते । तासां च विशेषणं मृतवस्त्रभृत्सु शववासांसि परिदधतीवित्यर्थः । अनार्या अस्पृश्याः गर्हितमुच्छिष्टं मांसादि चान्नमश्नन्ति ॥ ३५ ॥
कारावरो निषादात्तु चर्मकार प्रसूयते ॥
वैदेहिकादन्ध्रमेदौ बहिमिप्रतिश्रयौ ॥ ३६ ॥ उत्तरत्र वैदेह्यामेव जायन्त इत्येवकरकारणालिङ्गादिहापि वैदेह्यां निषादात्कारावरो नाम जायत इति संबंधप्रतीतिः । वैदेहिकाद्दावधेिमदौ कस्यां स्त्रियां कारावरीनिषाद्यौ तयोरत्र सन्निधानात् वैदेह्यां च वैदेह्याभिन्नर्णसंभवादेवं व्याख्यायेते । स्त्रीभेदेन चैकस्माद्वर्णादेते द्वे जाती । बहिर्गामं प्रतिश्रयो निवासो ययोः ॥ ३६ ॥
चाण्डालापाण्डुसोपाकस्त्वक्सारव्यवहारवान् ॥
आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यामेव जायते ॥ ३७॥ चाण्डालात वदेह्यां पाण्डुसोपाको नाम वर्णो जायते । तस्य वृत्तित्वासारव्यवहारत्वात् त्वक्सारो वेणुः तब्यवहारेण वंशक्रयविक्रयादिना कटादिकरण वा जीवति निषादात्तस्यामेवाहिण्डकस्तस्य वृत्तिरेरैवान्वेष्या वा ॥ ३७॥ चाण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान् ॥
१५ पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः ॥ ३८॥ व्यसनं दुःखं तस्य मूलं मारणं तद्वृत्तिवध्यमारणं राजादेशादनाथशववहनं तद्वस्त्रादिग्रहणं प्रेतपिण्डभोजनमित्येवमादिवृत्तिः । पुक्कस्यां चाण्डालेन जायते । अथवा मूलादिवृक्षादीनां तव्यसनं विभागकरणं सा वृत्तिय॑वच्छिन्नेषु वृक्षेषु यदनुवृत्तं मूलं तदुद्धत्य विक्रयादिना जीवति ॥ ३८ ॥
निषादस्त्री तु चण्डालात्पुत्रमन्त्यावसायिनम् ॥
श्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ ३९ ॥ अन्त्यावसायिनं चण्डालमेव वदन्ति । अथवा निषाद्यां चण्डालादुत्पन्नस्यान्त्यावभायीति नामधेयम् । श्मशानगोचरं शवदहनादिवृत्तिराहारादीनि कर्माणि तैः प्रसिद्धैः सोपाकादिनामतया तज्जातीय एव सोऽतश्चाण्डालादपि कुत्सिततरो विज्ञेयः । २५ तदेतदानन्त्यात् संकराणां प्रदर्शनमात्रं कृतम् ॥ ३९ ॥
सङ्करे जातयस्त्वेताः पितृमातृप्रदर्शिताः ।।
प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा वेदिव्याः स्वकर्मभिः ॥ ४० ॥ १ र-त्रवर्णासंभवं । २ र-कदादि । ३ र-तजातीयात्रिवशश्च अतश्चण्डालादपि । ४ र-पङ्कर।
For Private And Personal Use Only
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८१२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ दशमः
यान्येतान्यनन्तरमुद्दिष्टानि त्वक्सारव्यवहारादीनि कर्माणि तैरप्रसिद्धाः सोपाकादिनामतया तज्जातीया वेदितव्याः । पित्रा मात्रा च विभागेन दर्शिताः । प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा तज्जातीया वेदितव्याः। आयोगव्यां मात्रा विभागो निषादाद्वैदेहिकादान्ध्रभेदाविति पित्रा दर्शितो विभागः ॥ ४० ॥
स्वजातिजानन्तरजाः षट्सुता द्विजधर्मिणः ॥ शुद्राणां तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः॥४१॥
स्वजातीयास्त्रैवर्णिकेभ्यः समानजातीयास्तु जातास्ते द्विजधर्माण इत्येतत्सिद्धमेवानद्यते । अनन्तरजानां तुल्यताभिधानं तद्धर्मप्राप्त्यर्थम् । अतन्तरजा अनुलोमा ब्राह्मणात् क्षत्रियवैश्ययोः क्षत्रियाद्वैश्यायां जातास्तेऽपि द्विनधर्माण उपनेया इत्यर्थः । उपनीताश्च द्विजातिधर्मैः सर्वैरधिक्रियन्ते ।
ननु च "ताननन्तरनाम्न" इति मातृजातीयत्वमेषामुक्तमेव । ततश्च तज्जात्या समेषुः धर्मेषु सिद्ध एवाधिकारः । सत्यम् । अनन्तरनाम इति नामग्रहणात्संवैषां न तु जात्यतिदेश इति कस्यचिदाशङ्का स्यादतः स्पष्टार्थ " षट्सुता द्विनधर्मिण" इति वचनारम्भः ।
धर्मिण इतिशब्दस्य धर्मोऽर्थनीयः । ये पुनरपध्वंस जाः संकरजास्ते शूद्राणां सधर्माणः १५ समानाचारास्तद्धभैरधिक्रियन्त इत्यर्थः । प्रतिलोमानां तु विशेषो वक्ष्यते । अनन्तरग्रहण
मनुलोमोपलक्षणार्थमेव । तेन व्यवहितोऽपि ब्राह्मणाद्वैश्यायां जातो गृह्यते । षटसंख्यातिरिक्त त्वान्न शूद्रायां पारशवः ॥ ४१ ॥
तपोबीजप्रभावैस्तु ते गच्छन्ति युगे युगे ।
उत्कर्ष चापकर्ष च मनुष्येष्विह जन्मतः ॥ ४२ ॥ २० त एतेऽनन्तरजाः तपःसामर्थ्येन वीजसामर्थ्येन युगेयुगे जन्मनि जन्मनि उत्कर्षमपकर्षे च गच्छन्ति । तद्वक्ष्यामः । शूद्रायां ब्राह्मणाऽजात' इत्यत्र ॥ ४२ ॥
शनकैस्तु क्रियालोपादिमाः क्षत्रियजातयः॥ वृषलत्वं गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च ॥ ४३॥
यदुक्तं ' स्वकर्मणां त्यागेनेति' तस्यैवायं प्रपञ्चः । क्रियालोपो यत्र २५ संस्कार्यतया संबध्यते तथोपनयनादिषु यत्र वा कर्तृतया यथा नित्याग्निहोत्रसंध्यो
पासनादिषु तासां लोप उभयासामप्यननुष्ठानमतश्च न केवलमुपनयनसंस्काराभावेन जातिभ्रंशः । अपि तूपनीतानां विहितक्रियात्यागेनापि । तथा चाह शनकैरिति पुत्रपौत्रादिसंततः प्रभृतिशूद्रत्वं न तु जातस्यैत्र । उपनयनाभावे तु तस्यैव
१ फ-स्वाजातिजा २ फ-वचनान्तरं ( न०) । ३र-धर्ममर्थनीयाः । ४ र-येन । ५ अग्रे १०१६४।६ ख-संभते ।
For Private And Personal Use Only
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
व्यपदेशान्तरं प्रवर्तते । यद्यपि सा जातिर्न निवर्तते तत्पुत्रपौत्राणां झज्जकण्टकादिजात्यन्तरमेव व्यपदेशहेतुर्कमिति ब्राह्मणातिक्रमेण ब्राह्मणविधिविहितातिक्रमणेत्यर्थः । अथवा शास्त्रार्थसंशये प्रायश्चित्ते वा परिषद्मनाभावः ॥ ४३ ॥
पौण्ड्रकाश्चौड्द्रविडाः काम्बोजा यवनाः शकाः ॥
पारदापह्नवाश्चीनाः किराता दरदाः खशाः ॥ ४४ ॥ पुंडूकादयः शब्दाः परमार्थतो जनपदशब्दा इह तु क्षत्रियेषु मुख्यास्तत्संबन्धत्वाज्जनपदेषु वर्तन्त इत्येतद्दर्शनमाश्रितं । यथालुग्विधौ तस्य निवासो जनपदे लुगिति न तु यथा लुग्योगात्प्रख्यानादिति । नैतेषु देशेषु बाहुल्येन चातुर्वण्यमस्तीत्येतदालंबनं वृषलत्ववचनं । यदि वा पुंड्रादयः शब्दाः कथंचिद्देशसंबन्धेन विना दृश्यन्ते तदैतज्जातीया वेदितव्याः । महाभारतादौ क्षत्रिया वर्ण्यन्ते । तथाऽऽद्यत्वेऽप्येते क्षत्रिया एवेति कस्य- १० चित् भ्रान्तिः स्यादत एवमुक्तमेते वृषला इति । ये चैते दिगन्तवासिनः किरातवैनदरदादय-स्तेषामप्राप्तरूपं वेदेनानूद्यते न जनैमियान्नांतमियादिति ॥ ४४ ॥
मुखबाहूरुपज्जानां या लोके जातयो बहिः ॥
म्लेच्छवाचश्चार्यवाचः सर्वे ते दस्यवः स्मृताः॥ ४५ ॥ असदविद्यमानार्थासाधुशब्दान्वया वाक् म्लेच्छोच्यते । यथा शबराणां किराताना- १५ मन्येषां वान्त्यानाम्। आर्यवाच आर्यावर्तनिवासिनस्ते चातुर्वर्ण्यादन्यजातीयत्वेन प्रसिद्धास्तदा दस्यव उच्यन्ते । एतदुक्तं भवति । न देशनिवासेन म्लेच्छवाक् संकरत्वे कारणमपि तु यथोक्तबर्बरादिशब्दप्रसिद्धिर्मुखादिजानां बहिः क्रियते ब्राह्मणादिशब्दैरप्रसिद्धैरित्यर्थः । ते सर्वे दस्यव उच्यन्ते ॥ ४५ ॥
ये द्विजानामपसदा ये चापध्वंसजाः स्मृताः॥
ते निन्दितैर्वतयेयुर्द्विजानामेव कर्मभिः ॥ ४६॥ अपसदा अनुलोमाः प्रतिलोमाः अपध्वंसजा गोबलीवर्दवद्भेदः । द्विनानामुपयोगिभिः प्रेष्यकर्मभिर्वर्तयेयुः आत्मानो निन्दितैः प्रेष्यकार्यत्वान्निन्दितानि ॥ ४६॥
तथा च वक्ष्यते * मूतानामश्वसारथ्यमंवष्ठाना चिकित्सनम् ॥
बैदेहकानां स्वीकार्य मागधानां वणिक्पथः ॥ ४७ ॥
स्वीकार्यमन्तःपुररक्षाकारित्वं । वणिक्पथः स्थलपथवारिपथादिप्रसिद्धः॥ १७॥ १ फ-अपि। २ ख-वांध्र । ३ जनपदे लुप् (व्या. सू. ४।२।८१) ४ फ-तमिया । ५ फ
-शब्दतया।
For Private And Personal Use Only
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
८१४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
मत्स्यघातो निषादानां त्वष्टिस्त्वायोगवस्य च ॥ मेदान्ध्रचुचुमनामारण्यपशुहिंसनम् ॥ ४८ ॥ ताष्टिर्दारुक्षणं तक्षा कर्म ॥ ४ ॥ क्षत्रुग्रपुकसान बिलौको वधबन्धनम् 11 धिग्वणानां चर्मकार्य वेणानां भाण्डवादनम् ॥ ४९ ॥ बिल कसोऽहिन कुलगर्गरादयः । तेषां वधबन्धनं क्षत्रादीनां जीविका । चर्मकार्य कवचादिसीवैनमुपानद्रथनमित्येवमादि । भांडवादनं मुरजार्धमुरजादीनाम् ॥ ४९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चैत्यद्रुमश्मशानेषु शैलेषूपवनेषु च ॥
वसेयुरेते विज्ञाना वर्तयन्तः स्वकर्मभिः ।। ५० ।।
बहिर्ग्रामनिवासिनैः पर्वर्तलक्षणाप्रदेशे निवसेद्यः विज्ञाताविज्ञातिचिन्हं विदुषां यद्यस्य कर्म विहितं स तेनैव जीवेत् । उत्कृष्टं कर्मसंकरं कर्तुं न लभते ॥ १० ॥ चण्डालश्वपचानां तु बहिर्ग्रामात्प्रतिश्रयः ।।
अपपात्राश्च कर्तव्या धनमेषां श्वगर्दभम् ॥ ५१ ॥
1
प्रतिश्रयो निवासस्तेषां ग्रामान्निष्क्रान्तः स्यात् । अपपात्राश्चिरवसानीयास्तैर्येषु १९ पात्रेषु भुक्तं तानि न संस्कार्याणि त्यक्तव्यानि । सौवर्णराजताभ्यामन्यानि । तयोः शुद्धि1 विशेषा उक्ताः । अथवाऽवपात्राय तदीयेषु च शक्तेषु पात्रेषु सक्तुभक्तादि न दातव्यं । भूमिष्ठे पात्रेऽन्यहस्तस्थे वा दत्वा तत्पात्रं भूमौ स्थितं तद्गृह्णीयुः भिन्नं वा पात्र वक्ष्यति “ भिन्नभाण्डे च भोजनम्" इत्यादि । धनमेषां श्वगर्दभगवाश्वादि सुवर्णरजतादि धनत्वेन गृह्णीयुः ॥ ५१ ॥
वासांसि मृतचेलानि भिन्नभाण्डेषु भोजनम् ॥ काष्र्णायसमलङ्कारः परिव्रज्या च नित्यशः ।। ५२ ॥ सर्वकालं परिव्रज्या नैकत्रस्थाने वसेयुः ॥ ५२ ॥ न तैः समयमन्विच्छेत्पुरुषो धर्ममाचरन || व्यवहारो मिथस्तेषां विवाहः सदृशैः सह ।। ५३ ।
[ दशमः
१५
सह न कर्तव्या इत्यर्थः । विवाहो दारग्रहणादिः । सोऽप्येवमेव ॥ ५३ ॥
समयः संकेत एककार्यता । संगतिरित्यनर्थान्तरं । एकत्र स्थानासनविहारास्तैः
अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने ॥
रात्रौ न विचरेयुस्ते ग्रामेषु नगरेषु च ॥ ५४ ॥
१ र-तरक्षणम् । २ र शीवन । ३ र न्यः । ४ र - स्फासा लक्षण - ५ फ-तो ।
For Private And Personal Use Only
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
रात्राविति। तत्साक्षादेषां न दातव्यं । प्रेष्यैः कैश्चित्पूर्वोक्तेन प्रकारेण दापयितव्यो रात्रौ स्पर्शाशङ्कयाऽन्तामनगरचर्याप्रतिषेधः ॥ ५४ ॥
दिवा चरेयुः कार्यार्थ चिन्हिता राजशासनैः ॥
अवान्धवं शवं चैवं निर्हरेयुरिति स्थितिः ॥ ५५ ॥ दिवा विचरन्ति कार्यार्थ क्रयविक्रयस्वकार्यसिद्धयर्थ राजकार्याय वा चरेयुनगरोत्सव- ५ प्रेक्षादिनिमित्तम् । तत्रापि च चिन्हितराजशासनैरुपलक्षिता राजादिष्टैर्वज्रादिचिन्हैवंध्यवधशासनैर्वा परशुकुठारादिभिः स्कन्धारोपितैः ॥ ५५ ॥ तथा चाह
वध्यांश्च हन्युः सततं यथाशास्त्रं नृपाज्ञया । वध्यवासासि गृह्णीयुः शय्याश्चाभरणानि च ॥ ५६ ॥ वर्णापेतमविज्ञातं नरं कलुषयोनिजम् ॥
आर्यरूपमिवानार्य कर्मभिः स्वैर्विभावयेत् ॥ ५७ ॥ वर्णादपेतं चातुर्वादृष्टव्यं । अविज्ञातं सत्यां शङ्कायां जारजातं वक्ष्यमाणैः कर्मभिः स्वभावातिशयैश्च निश्चिनुयात् । हीनकर्मरतिः क्रूरकर्मा च सत्यां शङ्कायां कलुषयोनिजो जारजातो वेदितव्यः ॥ १७ ॥
अनार्यता निष्ठुरता क्रूरता निष्क्रियात्मता ॥
पुरुषं व्यञ्जयन्तीह लोके कलुषयोनिजम् ॥ ५८ ॥ अनार्यों द्वेषमत्सरप्रधानः । निष्ठुरः स्वार्थपरः । क्रूरो लोभहिंसापरः । निःक्रियात्मा विहितक्रियावर्जितः । एतैः स्वभावैः कलुषयोनिता व्यज्यते ॥ १८ ॥
पिव्यं वा भजते शीलं मातुर्वोभयमेव वा ॥ ___ न कथंचन दुर्योनिः प्रकृति स्वां नियच्छति ॥ ५९॥ दुर्योनिः संकीर्णजन्मा । प्रकृति स्वामात्मीयं कारणं न नियमेन गृह्णाति ॥१९॥
कुले मुख्येऽपि जातस्य यस्य स्याद्योनिसङ्करः ॥ संश्रयत्येव तच्छीलं नरोऽल्पमपि वा बहु ॥ ६ ॥
तस्य शीलं येन जातो न तु यस्य क्षेत्रं स लोके प्रसिद्धः ॥ १० ॥ २५ यत्र त्वेते परिध्वं साज्जायन्ते वर्णदूषकाः॥
राष्ट्रियैः सह तद्राष्ट्र क्षिप्रमेव विनश्यति ॥ ६१॥ तस्माद्वर्णसंकरो राज्ञा परिवर्जनीयः । राष्ट्रिया जानपदाः । राष्ट्रममात्यादयः ॥ ११ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ दशमः
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृतः ॥ स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ च बाह्यानां सिद्धिकारणम् ॥ ६२॥
अनुपस्कृतो धनमगृहीत्वा अभ्यवपत्तिरनुग्रहः । बाह्यानां प्रतिलोमानां सिद्धिकारणं उत्कृष्टजातौ जन्मसिद्धेः सिद्धिहेतुत्वमेवमुच्यते । तादृशं जन्म लभन्ते यथाधिकृता ५ भवन्ति । स्वर्गादिप्राप्तिर्वा सिद्धिः ॥ १२ ॥
* अहिंसा सयंमस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ॥
एतं सामासिक धर्म चातुर्वण्र्येऽब्रवीन्मनुः ॥ ६३ ॥
शौचं मृज्जलादिबाह्यगतं सामासिकं समस्तस्य सर्वमनुष्यभेदनातेरुक्तं । न ब्राह्मणादिजातिविभागेन व्याख्यातमन्यत् । यद्यहिंसाप्रतिलोमानां धर्मः स्यात्कथं तर्हि तदुक्तं ___मत्स्यघातो निषादानां बिलौको वधवन्धनम् । क्षत्रादीनामरण्येयं पशुहिंसनमेव च" ॥ केचिदाहुः । ये जीविकाहेतुतया वध्यत्वेनोक्तास्ततोऽन्यत्राहिंसा । अन्ये मन्यन्ते अहिंसास्तेषामभ्युदयसाधनहेतुत्वेन धर्मो न तु प्रतिषेधो हिंसायाः संमत इति । यथा " न मांसभक्षणे दोष" इतिवत् । यद्यहिंसाधर्मस्तेषां कथं तर्हि तैर्जीवितव्यं । यथा
कुतश्चिदवगमस्तेषामुत्पन्नः हिंसानिवृत्तिों धर्मायेति चेत्तदा को जीवनोपायः । अन्याश्च १५ वृत्तयः प्रतिवर्णनियता अध्यापनादयस्तावदत्यन्तासंभवादप्राप्ताः कृप्यादयोऽपि वैश्य
नियताः । शुद्रस्य सेवाऽन्या वा साधारणी वृत्तिरस्ति । यथा “वर्तेरन्विद्याशिल्पं" इत्यत्र दयिष्यामः । यदपीदमुच्यते " अतिनिन्दितैर्वर्तयेयुर्द्विजानामेव कर्मभिः ” इति तत्र किमस्ति निन्दिततरमन्यदतो हिंसायाः न च मत्स्यघातो द्विजानामुपयुज्यते ।
श्राद्धेऽतिथिभोजनादौ च कदाचित्क उपयोगो न सार्वकालिको जीविकाभावः । तस्मान्न २० घातादिस्वतंत्रम् ॥ ६३ ॥
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जाता श्रेयसा चेत्मजायते ॥ अश्रेयान् श्रेयसी जातिं गच्छत्या सप्तमायुगात् ।। ६४ ॥
गर्भे गृह्णाति गर्भश्च श्रवणाज्जात इति पुल्लिङ्गनिर्देशे पित्र्यर्थे योग्यता विज्ञेया । अत इदमुक्तं भवति । शूद्रायां ब्राह्मणात् या जाता कुमारी सा चेच्छ्रेयसा जात्युत्कर्ष२५ वता ब्राह्मणेनैव प्रजायते विवाहादिसंस्कृताऽपत्योत्पत्तिहेतुसंबन्धं प्राप्नोति । तस्यामपि
यदि कुमारीः जायते सा ब्राह्मणेनैव विवाह्यते । एवमनया परंपरया सप्तमे पुरुष प्राप्त ब्राह्मण्यां यस्तत्र जायते तस्य भवति श्रेयसेति यद्यप्युत्कृष्टजातीयमात्रे वर्तते तथापीह
१ ख-त्यमक्रोधः २ र-एवं । ३ र-नवान्या। ४ र-ताः, फ-तः । ५ ख-ग । ६फ-श्रेयसे सति । श्राद्धं कर्मातिथेयं च दानमस्तेयमार्जवम् ॥ प्रजनं स्वेषु दारेषु तथा चैवानुसूयता ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । ब्राह्मणपदसन्निधानादुत्तरत्र च “शूद्रो ब्राह्मणतामेति" इति वचनात् ब्राह्मण्यप्राप्तिः शूद्रवर्णस्य विज्ञेया । अनयैव कल्पनया पञ्चमे वैश्यायां जातस्य वर्णस्य तृतीये क्षत्रियायामत्रापि स्त्रीत उत्कर्षः । एवं वैश्यस्य तृतीये क्षत्रियत्वं शदायां जातायाः कुमार्या वैश्यान्तरेण संयोगे तृयीये जन्मनि वैश्यत्वं क्षत्रियनातायाः शुद्रायाः पञ्चमे युग इति । युगशब्दो जन्मवचनः । अश्रेयानिकृष्टजातीयः श्रेयसीमुत्कृष्टानातिं गच्छति प्राप्नोति । आङ् ५ अभिविधौ । एव एवार्थः ॥ ६४ ॥
शूद्रो ब्राह्मणतामेति ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम् ॥
क्षत्रियाज्जातमेवं तु विद्याद्वैश्यात्तथैव च ॥ ६५ ॥ शूद्रो ब्राह्मणतामेतीत्युक्तोऽर्थः । ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम् । ब्राह्मणोऽत्र पारशवो ब्राह्मणजातो विज्ञेयः । स चोक्तलक्षणशूद्रां यदि परिणयते तदाऽपकर्ष जन्मनि १० प्राप्नोति । तृतीय इति व्याचक्षते । एते यथोक्ते युगपरिवर्त उत्कर्ष प्राप्तं यथासंस्कारैः कर्मभिश्चाधिक्रियन्ते ॥ ६५ ॥
अनार्यायां समुत्पन्नो ब्राह्मणात्तु यहच्छया ॥
ब्राह्मण्यामप्यनार्यात्तु श्रेयस्त्वं केति चेद्भवेत् ।। ६६॥ किंशब्दः क्षेपे । यदि बीजप्राधान्याद्धीनजातीयासु जाता मातृजातेरुत्कृष्टाः क्रमेण १५ पितृजातितां प्राप्नुवन्ति । इदं तर्हि क्षेत्रप्राधान्येऽपि द्रष्टव्यं । यथा क्षेत्रनः पुत्रोऽतश्च यथाऽनायर्यायां शूद्रायां ब्राह्मणाज्जात उत्कृष्टो भवति यदृच्छया यथाकथंचिदनूदायामपि । एवं ब्राह्मण्यामनार्याच्छूद्राक्षेत्रप्राधान्येन श्रेयस्त्वम् । यथोक्तं " क्वचित् बीजं क्वचिद्योनिः” इति ॥ ६६ ॥
जातो नार्यामनार्यायामार्यादार्यो भवेद्गुणैः ॥
जातोऽप्यनार्यादार्यायामनार्य इति निश्चयः ॥ ६७ ॥ नार्या स्त्रियामनार्यायां हीनजातीयायामार्याज्जात उत्कृष्टजातीयाद्राह्मणादार्य एव भवेत् । किं ब्राह्मणजातीयत्वं नेत्याह । गुणैर्गुणतो गोण्या वृत्त्या । पाकयज्ञाद्यधिकारमात्रेण वक्ष्यमाणानार्यापेक्षयाऽऽर्य इत्युच्यते । अनार्याच्छूद्रादार्यायां ब्राह्मण्यां जातोऽनार्य एवैष निश्चयः । एतदुक्तं भवति । यावद्वचनमेव प्राधान्यमवतिष्ठते २५ नानुमानेन शक्यमन्यत्प्रसंजयितुमतः समानजातीयागमनमेव युक्तं क्षेत्रप्राधान्यं क्षेत्रज एवमन्यत्र ॥ १७॥
१र-तु। २ क्वेति चेद्भवेत् केनचिद्भवेत् ( य, ल)
For Private And Personal Use Only
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[दशमः
तावुभावप्यसंस्कार्याविति धर्मो व्यवस्थितः ॥
बैगुण्याज्जन्मनः पूर्व उत्तरः प्रतिलोमतः ॥ ६८ ॥
एवं च कृत्वोभावपि चण्डालः पाराशवश्चासंस्कार्यावनुपनेयौ । अत्र हेतुमन्निगदोऽर्थवादः । वैगुण्याजन्मतः पूर्व ब्राह्मणाद्यः शूद्रायां जातः सत्यपि बीजप्राधान्ये ५ विगुणमेतस्य जन्म योनिदोषात् । उत्तरश्चण्डालः । स प्रतिलोमोऽत्यन्तप्रातिलोम्यात् सत्यपि क्षेत्रप्राधान्ये पितृदोषात् ॥ ६८ ॥
सुबीजं चैव सुक्षेत्रे जातं संपद्यते यथा ॥ तथाऽऽर्याजात आर्यायां सर्व संस्कारमहति ॥ ६९ ॥
पूर्वोक्तावसंस्कारों स्वजातिनास्तु संस्कार्या इत्युभयत्राप्यर्थवादः । अत एतदेव १० स्थितम् । “कचिट्ठीनं क्वचिद्योनिः” इति । यथोपदेशात् एकान्तरपरिग्रहन्तु न युक्तः ॥ ६९ ॥
बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः॥ बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः ॥ ७० ॥
यथा त्रय एते पक्षास्तेषां कश्चित्पक्षः केनचित्परिगृहीतः । केचिदाहु/जमेव १५ ज्यायस्तथा च ब्राह्मणाज्जातः क्षत्रियादिस्त्रिषु मातृजातित उत्कृष्टः । अन्ये पुनराहुः ।
क्षेत्रं श्रेष्ठं यतः क्षेत्रियो यत्र क्षेत्रे जातः तज्जातीयो भवति तस्यैव च तदपत्यं । अपरे मन्यन्ते । उभये बीजक्षेत्रे ज्यायसी । तदुक्तं " सुवीनं चैव सुक्षेत्र " इति । तदेतत्सर्वमारोचयमान आह तत्रेयं तु व्यवस्थिति: इयमत्र निरूप्यावस्थितं ॥ ७० ॥
अक्षेत्रे बीजमुत्सृष्टमन्तरैव विनश्यति ॥ २० अबीजकमपि क्षेत्र केवलं स्थण्डिलं भवेत् ॥ ७१ ॥
अक्षेत्रे ऊपरे उत्सृष्टमुप्तमपि बीनमन्तरवादत्वैव फलं नश्यति। अबीजकमयोग्यबीजक क्षेत्रं वा स्थण्डिलमेव भवेत्केवलं ततो न फलं लभ्यत इत्यर्थः ॥ ७१ ॥
यस्माद्बीजप्रभावेण तिर्यग्जा ऋषयोऽभवन् ॥ पूजिताश्च प्रशस्ताश्च तस्माद्वीजं प्रशस्यते ॥ ७२ ॥
पूजिताः सर्वेण केनचित्प्रणम्यन्ते । प्रशस्ताः स्तुतिवचनैः स्तूयन्ते । तस्माद्वी विशिष्यत इति बीजप्राधान्यवादिनस्तदेतदयुक्तमित्युक्तं " तत्रेयं तु व्यवस्थितिः" इति ।
अथवा बीजप्रभावेनेति न बीजप्राधान्यं दर्शितमपि तु दूषणमेव । यदा शक्यन्ते बीनप्राधान्यान्मन्दपालादीनां तिर्यग्जा ऋषय इति बीजप्राधान्यं तद्दर्शनात् । न तत्र बीजप्राधान्येन तदपत्यानामृषित्वमपि तु तपःश्रुतादिनेन प्रभावेन धर्मविशेषेण ।। ७२ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । अनार्यमार्यकर्माणमार्य चानार्यकर्मिणम् ॥
संधार्याब्रवीद्धाता न समौ नासमाविति ॥ ७३ ॥ अनार्यः शूद्रः । स आर्यकर्मा द्विजातिशुश्रूषादिरंतः पाकयज्ञयाजी च देवद्विननमस्कारपरः। आर्यों ब्राह्मणादिः। सोनार्यकर्मा प्रतिषिद्धाचरणो विहितकर्मत्यागी। तावुभौ संप्रधार्य तद्गुणत्वेनावगम्य तयोः किं कस्यचित्सातिशयो गुणः कस्याश्चिद्वाऽन्ते निरूपणबुद्धिः संप्रधार्य धाता प्राजपतिर्मनुर्बुद्धा निरूप्याब्रवीत् न समौ जातेर्गरीयस्या उत्कृष्टगुणोऽपि शूद्रतुल्यः स्यात् । पुनराह समौ किं जात्या तूत्कृष्टयाऽपि बहुदोषावगहीतस्यैतदुक्तं भवति । न जातिबलमाश्रित्य नरो माननीयः किंतु गुणा माननीयाः। न गुणहीनं जातिः परित्रातुमलं । प्रायश्चित्तोपदेशवैयर्थ्यप्रसङ्गात् । “अनार्यायां समुत्पन्नः" इत्यत आरभ्य यावदयं श्लोको वर्णसङ्करनिन्दाकर्मप्रशंसाओं नात्र किंचिद्विधीयते १० प्रतिषिध्यते वा । नापूर्वार्थो ज्ञाप्यतेऽभिलक्षणवत् । तस्मात्प्रशंसा एवैते ॥ ७३ ॥
ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः॥
ते सम्यगुपजीवेयुः षट्कर्माणि यथाक्रमम् ॥ ७४ ॥ आपद्धर्माणामुपोद्धातो योनिः कारणं । ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्थास्ते षट्कर्माण्युपजीवेयुरनुतिष्ठेयुः । अनेकार्था धातवो यथाक्रमं यथाविकारं यस्मिन्कर्मणि योऽधि- १५ कारी कानिचिद्विध्यर्थानि कानिचिद्दष्टार्थानि ॥ ७४ ॥
__अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा ॥
दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ॥ ७५ ॥ प्रथमेऽध्याये शास्त्रस्तुत्यर्थ एषां पाठः । इह तु विध्यर्थम् । यद्यपि तेषां केवलानां विधिरुक्तस्तथापीह समस्य निर्दिश्यते सौहार्दैन विध्यन्तरसापेक्ष्यमेवेदं रूपं वचनाच्चैतेषां २० कर्मणामतो यथाविहितमनूद्य वक्ष्यमाणोऽर्थो विधीयते ॥ ७५ ॥ .
षण्णां तु कर्मणामस्य त्रीणि कर्माणि जीविका ॥
याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्च प्रतिग्रहः ॥ ७६ ॥ कर्मत्रिकविभागः स्पष्टप्रयोजनः । एक त्रिकं दृष्टार्थमुपात्तं । सामर्थ्यादन्यस्यादृष्टार्थता । विशुद्धोऽपापकर्मा । एवं शूद्रोपि विशुद्धः प्राप्नोति । को भवतो मत्सरः स्मृत्यन्तर- २५ विरोधः प्राप्नोति । प्रशस्तानां स्वकर्मसु द्विजातीनां ब्राह्मणो भुञ्जीत प्रतिगृह्णीयाचेति । एवं तर्हि यथाऽविरोधो भवति तथा व्याख्येयं । न ह्यविरोधे संभवति विरोधो न्याय्यः । अपि चानुवाद एवायं 'राजतो धनमन्विच्छेत्' इति । एवमादावस्यार्थस्य विहितत्वात्॥७३॥
१ फ-दितः। २ र-सौ हा देश्यते।
For Private And Personal Use Only
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८२०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
यो धर्मा निवर्तन्ते ब्राह्मणात्क्षत्रियं प्रति ॥
अध्यापनं याजनं च तृतीयश्च प्रतिग्रहः ॥ ७७ ॥ जीविकाकर्माण्येतानि क्षत्रियस्य न भवन्ति । यानि त्वदृष्टार्थानीष्टयध्ययनदानानि न विवर्तन्ते । वेदस्य च प्रकृतत्वादेतदध्यापनं निषिध्यते । न तु धनुर्वेदशिल्पकलाविद्याः ॥ ७७ ॥
वैश्यं प्रति तथैवैते निवर्तेरन्निति स्थितिः ॥
न तौ प्रति हि तान्धर्मान्मनुराह प्रजापतिः ।। ७८ ।। पूर्वेणैतव्द्याख्यातं । तौ क्षत्रियवैश्यौ प्रत्येतेऽध्यापनादयो धर्मा मनुना प्रजापतिना नोक्ता न स्मृता इत्यर्थः ॥ ७८ ॥
शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुंकृषीर्विशः ॥
आजीवनार्थं धर्मस्तु दानमध्ययनं यजिः ॥ ७९ ॥
इदं तयोर्जीविकाकर्म शस्त्रं खड्गादि । अस्त्रं तन्मन्त्राः धनुर्वेदप्रसिद्धाः । अयमप्युक्तानुवाद एव । वणिक्पशुशब्दौ वणिक्कर्मान्तर्भावेन प्रयुक्तौ । वणिज्या पशुपालनं च यद्यप्यध्ययनादिधर्माः सर्वेषां सन्ति तथापि प्राधान्यमेतेषाम् ॥ ७९ ॥ वेदाभ्यासो ब्रह्मणस्य क्षत्रियस्य च रक्षणम् ॥
१५
वार्ता कर्मैव वैश्यस्य विशिष्टानि स्वकर्मसु ॥ ८० ॥
वेदाभ्यासो वृत्तिप्रकरणादध्यापनं एवं विशिष्टानि स्वकर्मशास्त्रप्रवृत्तिकर्मस्वन्येभ्यो जीवनकर्मभ्य इमानि श्रेयस्करतराणि ॥ ८० ॥
अजीवंस्तु यथोक्तेन ब्राह्मणः स्वेन कर्मणा ।
१०
www. kobatirth.org
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जीवेत्क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य प्रत्यनन्तरः ॥ ८१ ॥
यदाऽस्य शरीर कुटुंबनित्यकर्मावसादो भवति न तेभ्यः प्राप्तं धनं भवति तदा यमजीवन्नित्युच्यते यथोक्तेनाध्यापनादिना तदा क्षत्रियवत् ग्रामनगररक्षादिना शस्त्रास्त्रघरणेन सति संभवे सर्वाधिपत्येन जीवेत् । जीवतिर्व्याख्यातार्थः । शरीरमात्रसंधारणे न वर्तते । किं तर्हि कुटुंबस्वकर्मनित्यकर्मावस्थितिमपि लक्षयति । स ह्यस्य प्रत्यनन्तरोऽनन्तर एव १५ प्रत्यनन्तरः । हेतुवचनान्द्यवहितनिवृत्तिः पापकारी स्ववृत्तिपरित्यागेपि नैवं मन्तव्यं शास्त्रातिक्रमकृतस्तत्र न विशेषो वैश्यशूद्रेष्वपीति ॥ ८१ ॥
तथा चाह
उभाभ्यामप्यजीवंस्तु कथं स्यादिति चेद्भवेत् ।। कृषिगोरक्षमास्थाय जीवेद्वैश्यस्य जीविकाम् ।। ८२ ।
१ फ - कणिक्पशु कृषिर्वशः, वणिक्पशु, ण - कृविशः । २ र णा । ३ र करा ।
For Private And Personal Use Only
[ दशमः
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
८२१ उभाभ्यामप्यजीवंस्तु क्रमोऽनेन प्रदर्श्यते। प्रथममनन्तरा वृत्तिस्तदभावे व्यवहितेति । कृषिगोरक्षाग्रहणं वैश्यवृत्तिमात्रप्रदर्शनार्थ । तथा च वणिग्यायामविक्रयप्रतिषेधं वक्ष्यति “ जीवेद्वेश्यस्य जीविकाम्" इति। " सामान्यविशेषभावेन क्रियायाः साध्यसाधनभावः प्रागुपपादितः। तत्र कृषिवाणिज्यकुशीदान्यनापद्यैवोक्तान्यध्यापनादिवत्। "प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् । सत्यानृतं तु वाणिज्यम्" इति । तु केचिदाहुः (गौ०९।५-६)। "कृषिवाणिज्ये ५. वा स्वयंकृते । कुसीदं चेति" । उक्तं स्वयंकरणमत्राभ्यनुज्ञायते । यत्त्वध्यापनादिवदिति साम्यमाशङ्कितमत्रैव परित्हतं यदि सर्वेषां कृष्यादयः समत्वेन स्युः कथमिदमुच्यते "वणिक्पशुकृषीर्विशः" आजीवनार्थ ब्राह्मणक्षत्रिययोरपि नाऽऽजीवनार्थस्तदा। किंच 'याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्च प्रतिग्रहः' इत्यत्र तान्यपि समाख्यास्यत् । तस्मादध्यापनादिनियमैर्जीवतः कृष्यादयः प्रतिषिद्धा एव । यस्तु प्रकरणादन्यत्रैषामुपदेशः स तत्रैव प्रदर्शितप्रयोजनः ।।८२ ॥ १०
वैशवृत्त्यापि जीवंस्तु ब्राह्मणः क्षत्रियोऽपि वा ॥
हिंसाप्रायां पराधीनां कृषि यत्नेन वर्जयेत् ॥ ८३ ॥ कृषिनिन्देतरवैश्यवृत्तिस्तुत्यर्था न पुनस्तस्यामप्रतिषेधार्था । तथा च सति उपदेशो व्यर्थोऽस्यापद्यते ॥ (३॥
कृषि साध्विति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगर्हिता ॥
भूमि भूमिशयांश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम् ॥ ८४ ॥ कृषि लोकाः साध्वेव कर्मेति मन्यन्ते । न तु तद्युक्तम् । कर्षतः पुरुषस्य बहु धान्यं भवति। ततोऽतिथ्यादिभ्योऽन्नदानेनोपकरोत्यतः साध्वी । तथा चोक्तं " नाकृष्यतोऽतिथिप्रियः । कृषि यत्नेन कुर्वीत मौर्व्या सर्वत्र यत्नतः" । तथा "लागलं पवीरवं सुशेवं सुममतित्सरु । उदित्कृषतिगामविप्रफय॑ च पीवरीम्" इत्यादि तेन सम्यकू मन्यन्ते। सा हि २० वृत्तिः सद्भिनिन्द्यते । कस्य हेतोभूमिं हन्ति काष्टमयोमुख लाङ्गलां भूमिशयांश्च भूमौ शेरते ये प्राणिनस्तृणजलूकादयस्तांश्च हन्ति । ननु च भूमेः कीदृशं हननं न हि सा प्राणिवत्काष्ठवत्पीडामनुभवति । अनुभवन्ती तु सर्वविदारणं भूमेर्दोषवदिति ज्ञापयति ॥८॥
___ इदं तु वृत्तिवैकल्यात्यजतो धर्मनैपुणम् ॥
विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं विक्रेयं वित्तवर्धनम् ॥ ८५ ॥ इदमिति वक्ष्यमाणस्य प्रतिनिर्देशः। विशः पण्यं विट्पण्यं वैश्यानां यद्विक्रेयं तदपि वृत्तिवैकल्या द्धानाभावाब्राह्मणेन विक्रेयं । उद्धार्याणि द्रव्याण्युद्धारशब्देनोच्यन्ते । उद्धृत उद्धारो
१र-बयायाम। २ख-ख्यातः । ३ विज्ञेयं ।
For Private And Personal Use Only
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८२२
www. kobatirth.org
१५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
यस्मिन् तदेवमुच्यते । वक्ष्यमाणानि द्रव्याण्यत उद्धृत्यान्यानि विक्रेयाणि । वित्तवर्धनमिति भावानुवादः । वाणिज्यायां हि धनवृद्धिः प्रसिद्धा । त्यजतो धर्मनैपुण्यं धर्मे या निष्ठाऽतस्तेन पण्यविक्रयो न कर्तव्य इति ज्ञापयति । अतश्चेदमवगम्यते सर्वासां वैश्यवृत्तीनां गर्हिता कृषिः । ततो गोरक्षादयः ॥ ८५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्वान् रसानपोत कृतानं च तिलैः सह ॥
अश्मनो लवणं चैव पशवो ये च मानुषाः ॥ ८६ ॥
मधुरादयः षड्रसाः । तत्प्रधानानि द्रव्याणि गुडदाडिमकिराततिक्तादी प्रतिषिध्यन्ते । न हि केवलानां रसानां संभवः । यद्यपि रसशब्दो न स्वयं द्रव्ये शुक्लादिशब्दवद्वर्तते सामानाधिकरण्येन तथापि लक्षयति द्रव्यं 'गंगायां घोष' इति । तथा १० अपोहेत त्यजेन्न विक्रीणीयादिति यावत् । कृतान्नं सिद्धमन्नमोदनादि तण्डुलादि च तिलैः सह । तिला अपि न विक्रेयाः । न तु पुनस्तिलकृतान्नयोः सह प्रयुक्तयोः प्रतिषेधः केवलयोरभ्यनुज्ञानं । अश्मानः सर्वपाषाणाः । लवणमपाषाणरूपमपि सैन्धवस्य पाषाणशब्देन ग्रहणं रसपक्षे लवणस्य नित्यार्थ आरंभस्तेन मधुरादीनां पाक्षिको विक्रयः । पशवो ग्राम्यारण्याः । मानुषा मनुष्याः || ८६ !।
सर्वं च तान्तवं रक्तं शाणक्षौमाजिनानि च ॥
अपि चेत्स्युररक्तानि फलमूले तथैौषधीः ।। ८७ ।।
तान्तवं तन्तुनिर्मितं वस्त्रपटबृहतिकादि । रक्तं लोहितं । लोहिते वर्णे रक्तशब्दः प्रसिद्धतरः । तथाहि रक्तो गौलहित उच्यते । यद्यपि शुक्लस्य वर्णान्तरापादनमपि रजेरर्थः शाणक्षौमाजिनान्यरक्तान्यपि । यत आह । अपि चेत्स्युररक्तानि । २० शिष्टं प्रसिद्धम् ॥ ८७ ॥
अपः शस्त्रं विषं मांसं सोमं गन्धांश्च सर्वशः ||
क्षीरं क्षौद्रं दधि घृतं तैलं मधु गुडं कुशान् ॥ ८८ ॥ शस्त्रं खड्गपाशादि । गन्धास्तगरोशीर चन्दनादयो द्रव्यविशेषाः । रसशब्दवदेतद्व्याख्येयं । क्षीरं रसविकारं स्मृयंतरप्रसिद्धमतो मस्तुकिलाटोदश्विदादीन्यपि न २५ विक्रेयानि । दधिघृतग्रहणं प्राधान्यादुपात्तम् । मधु मधूच्छिष्टमेकदेशलोपा देवदत्त दत्त इतिवत् । स्मृत्यन्तरे हि तत्प्रतिषिद्धम् । इह च क्षौद्रशब्देन सारवस्य निषिद्धत्वान्माध्वीकस्य च मद्यग्रहणेनोत्तरत्र प्रतिषेधात् । अन्ये तु माध्वीकस्यैवाप्राप्तमद्यावस्थस्य प्रतिषेधार्थं मधुशब्दं वर्णयन्ति । तदयुक्तं । नायं निप्पीडितमृद्विकारसवचनः । किं तर्हि ? १ फ - क्षौमाविकानि श्रौमविकारि ( राम० ) । २ मधु = मजा (ल)
1
For Private And Personal Use Only
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
८२३
मद्यरूपतयैव वर्तत उभौ मध्वासवक्षीवाविति प्रयोगदर्शनात् क्षीवतामद्यकृतैव गुडस्य रसत्वप्रतिषेधे निवृत्यर्थग्रहणं । अन्ये तु खण्डमत्स्याण्डिकादीनामनुज्ञानार्थ व्याचक्षते ॥८॥
* आरण्यांश्च पशून्सर्वान्दष्ट्रिणश्च वयांसि च ॥
मद्यं नीलिं च लाक्षां च सर्वाश्चैकशफांस्तथा ॥ ८९ ॥ आरण्यपशुशब्दौ गुडलवणेनैव व्याख्यातौ ग्राम्यपश्चनुज्ञानार्थ ग्राम्या अपि ५ पशवो हिंसायां संयोग इति निषिद्धार्थः । दंष्ट्रिणः श्वशूकरादयः । वयांसि पक्षिणः । एकशफा अश्वा अश्वतरगर्दभादयः । बहूनिति तथा शब्दस्थाने पठन्ति । एकस्य विक्रये तथा न दोषः ॥ ८९ ॥
काममुत्पाद्य कृष्या तु स्वयमेव कृषीवलः ॥
विक्रीणीत तिलान् शुद्धान्धर्मार्थमचिरस्थितान् ॥ ९० ॥ १० " कृतान्नं च तिलैः सह” इति प्रतिषिद्धानां तिलानां स्वरूपप्रयोजनविशेषाश्रयः प्रतिप्रसवः । शुद्धानचिरस्थितानिति च स्वरूपविशेषः । धर्मार्थमिति प्रयोजनविशेषः । शुद्धी व्रीह्यादिभिरमिश्राः । कृशराद्यर्थ मिश्राणां विक्रयासंभवः । अचिरस्थिताः अर्थादिक लाभमनपेक्ष्य म्वल्पं मूल्यमद्यकालान्तरेणागामी बहुमूल्यं लभेयेत्येवं न प्रतीक्षितव्यं । अथवा शद्धा अकृष्णाः । कृष्णतिलानां प्रतिषेधः । अचिरम्थितानिति वेयमर्थे । १६ चिरस्थितं हि कृष्णं भवति । कृष्णा उत्पाद्य क्रांत्वा न विक्रेयाः । स्वयं कृष्या कृषीवल इति । प्रायिकोऽनुवादो न विवक्षितानि पदानि प्रतिग्रहाद्यनितानामप्यप्रतिषेधः । धर्मप्रयोजने यवतिलान् विक्रीयन्ते । इह च रूपकैर्गावो दक्षिणाद्यर्थ स्वाध्यायाग्निहोत्राद्यर्थ क्रीयन्ते । ब्राह्मादयो वा दर्शपूर्णमासाद्यर्थं स धर्मार्थो विक्रयः । यस्य वा तिला एव दानादिधर्मायोपयुज्यन्ते भेषजतैलोपयोगे वा केतुः सोऽप्येवमेव ॥९०॥ २०
भोजनाभ्यञ्जनादानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः॥
कृमिभूतः श्वविष्ठायां पिताभिः सह मज्जति ॥ ९१ ॥ प्रकृततिलेविशेषव्यतिरेकेण तिलविक्रयप्रतिषेधे विशेषोऽयमर्थवादः । ननु चोक्तं प्रतिषेधानां दोषसूचनं फलतयैव संबध्यते तत्कि “ भोजनाभ्यञ्जनादानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः। कृभिभूत" इत्ययमर्थवाद इत्युच्यते । असंभविनः फलम्य शास्त्रान्तरेण २९ *त्रपुसीसं तथा लोहं तैजसानि च सर्वशः।। बालांश्चम तथास्थीनि सस्नायूनि च वर्जयेत्॥१॥
१ र-हस्त । २ र-दष्टयातु । ३ र-शुद्धा अन्यात्यु ब्राह्यादिभिः । ४ र-विक्रेयानि । र-तिलप्राय।
For Private And Personal Use Only
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[दशमः
विरुद्धस्य च श्रवणादेवमुच्यते । तथा पितृभिः सहेत्युच्यते । न च तैः किंचिदपराद्धं । सुकृतदुष्कृतयोः फलं हि कर्तृगामि । न च पितॄणां कथंचिदपि कर्तृत्वमित्येतत्प्रागुक्तमेव । किंच “ सद्यः पतति मांसेन " इति पतितत्ववचनं परेषां न पातित्यमिति नियमात् । तस्मादस्ति किंचिदनिष्टमित्येतावन्मात्रं प्रतिषेधेन संबध्यते। यथाश्रुतमेव युक्तं भोजनादिक्रिया यत्र तव्यतिरेकेण यदन्यद्विक्रयस्थानादि तत्र तिलैयः कुरुते स कृमित्वं प्राप्नोति यथोक्तेन दोषेण संयुज्यते ॥ ९१ ॥
सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च ॥
यहेण शू द्रो भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् ॥ ९२॥ उक्तार्थः ॥ ९२ ॥ इतरेषां तु पण्यानां विक्रयादिह कामतः ॥ ब्राह्मणः सप्तरात्रेण वैश्यभावं नियच्छति ॥ ९३ ॥
कामत इतिवचनादनापदित्यनुमीयते । गुरुलघुत्वदर्शनं मांसादीनां प्रायश्चित्तविशेषार्थ गुरुणिगुरूणि लघुनिलघूनीति वक्ष्यामः ॥ ९३ ॥
रसा रसैनिमातव्या न त्वेव लवणं रसैः॥ १५ . कृतान्नं चाकृतानेन तिला धान्येन तत्समाः ॥ ९४ ॥
_. रसाः पूर्वोक्तास्ते रसैर्निमातव्याः। मधुरसं गुडादि दत्वाऽऽम्लादिरसमामलक्यादि ग्रहतित्वं । न केवलं लवणं दत्वा रसान्तरमादेयं । पाठान्तरं लवणं तिलैरिति । अस्मिन्पाठे तिलैरेव लवणस्य प्रतिषेधो न रसान्तरैः । कृतानं सक्त्वोदनाद्यकृतान्नेन पायसादिना निमातव्यं । तिलास्तु धान्येन ब्रीह्यादिना तत्समाः प्रस्थं दत्वा प्रस्थ एव ग्रहीतव्यो नार्थापेक्षयाऽधिकं वादेयं । विनिमयो नाम विक्रय एव । क्रीणातिस्तु द्रव्यावनिमये पठ्यते । न हि तद्युक्तं । “ विक्रये प्रकृतिविनिमयमस्त्विति" गौतमेनैवं दर्शितं । एवं तर्हि प्रसिद्धेन रूपकादिना द्रव्यार्पणं विक्रयः । तदन्यद्रव्यपरिवृत्तौ विनिमयः ॥ ९४ ॥
जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेणाप्यनयं गतः ।।
न त्वेव ज्यायसी वृत्तिमभिमन्येत कर्हिचित् ॥९५ ॥ २५ एतेन सर्वेणापि प्रतिषिद्धपण्यप्रतिप्रसवोऽयं राजन्यस्य । न किंचित्तस्याविकेयं
वैश्यवत् । किंतु सत्यपि स्ववृत्तित्यागेन ज्यायसी ब्राह्मणवृत्तिं कदाचिदप्यभिमन्येत इ मां करोमीति चेतसि न कुर्यात् । प्रतिकूलं दैवमनय एतदापद्रुपलक्षणार्थं गतः प्राप्तः । आपद्गत इति यावत् ॥ ९५ ॥
१फ-धन्येन। .
For Private And Personal Use Only
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८२५
अध्यायः
मनुस्मृतिः। यो लोभादधमो जात्या जीवेदुत्कृष्टमकर्मभिः ॥
तं राजा निर्धनं कृत्वा क्षिप्रमेव प्रवासयेत् ॥ ९६ ॥ यो जात्याऽधमो निकृष्टः क्षत्रियादिः । सत्यपि प्रकृतत्वे रानन्यस्य सर्वेषामयं ब्राह्मणवृत्तिप्रतिषेध एवमेवायं श्लोकः। उत्कृष्टो निरपेक्षो ब्राह्मण एव कर्मभिरध्ययनादिभिजीवति । दण्डोऽयं सर्वस्वग्रहणप्रवासनैः ॥ ९६ ॥
वरं स्वधर्मो विगुणो न पारक्यः स्वनुष्ठितः॥
परधर्मेण जीवन्हि सद्यः पतति जातितः ॥ ९७ ॥ पूर्वस्य विधेर्निन्दार्थवादोऽयम् । यो यस्य विहितो धर्मो जात्याश्रयेण विगुणोऽप्यपरिपूर्णाङ्गोऽपि युक्तोऽनुष्ठातुं न परधर्मः सर्वाङ्गसंपूर्णोऽपि । अत्र निन्दार्थवादः परधर्मेणेति ॥ ९॥
वैश्योऽजीवन्स्वधर्मेण शूद्रवृत्त्याऽपि वर्तयेत् ॥
अनाचरनकार्याणि निवर्तेत च शक्तिमान् ॥ ९८॥ स्वधर्मेणाजीवतो वैश्यस्य शूद्रवृत्तिरनुज्ञायते पादधावनादिशुश्रूषया । अनाचरनकार्याणि । उच्छिष्टापमार्जनाद्यकार्य । तत्परिहर्तव्यं । शक्तिमान्निवर्तेतेति सर्वशेषः । अत्र केनचिदुक्तं सामर्थ्यात् ब्राह्मणक्षत्रिययोरप्येतदतिदिश्यते । तत्रापरेण संदिह्यते । १५ कथं शूद्रवृत्तिं ब्राह्मणः कुर्यात् । एवं हि श्रूयते "उत्कृष्टं चापकृष्टं च विद्यते कर्मणी तयोः । मध्यमे कर्मणी हित्वा सर्वसाधारणे हि ते ॥ इति । तदुक्तं न त्वस्यायमर्थो ब्राह्मणस्य शूद्रवृत्तिरनुज्ञायते सामर्थ्यादिति । किं तर्हि निवर्तेत च शक्तिमानिति यदस्माभिरुक्तं सर्व शेष इति ॥ ९८ ॥
अशक्नुवंस्तु शुश्रूषां शूद्रः कर्तु द्विजन्मनाम् ॥
पुत्रदारात्ययं प्राप्तो जीवेत्कारुककर्मभिः ॥ ९९ ॥ कारुकाः शिल्पिनः सूदतन्तुवायादयस्तेषां कर्माणि पाकवयनादीनि प्रसिद्धानि तैनर्जीवेत । पुत्रदारात्ययस्तद्भरणासमर्थता । एतेन धनतन्त्रभंगेन तस्यापदि विवाहादिकर्मणामेषां विधानान्निकृष्टताऽनुमीयते ॥ ९९ ॥
यैः कर्मभिः प्रचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः॥
तानि कारुककर्माणि शिल्पानि विविधानि च ॥ १०॥ प्रचरितैरनुष्ठितैः। शुश्रूष्यन्ते सेव्यन्ते । तदुपयोगीनि यानि कर्माणि शिल्पानि ।
१०४
For Private And Personal Use Only
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१०
८२६
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
यद्यपि शिल्पमपि कारुकर्मैव तथापीह भेदेनोपादानात्तक्ष किवर्धकिप्रभृतयः कारवस्तेषां कर्माणि तक्षणवर्धनादीनि शिल्पानि यत्र छेदरूपकर्माण्या लेख्यानि ॥ १०० ॥ वैश्यवृत्तिमनातिष्ठन्ब्राह्मणः स्वे पथि स्थितः ॥ अवृत्तिकर्षितः सीदन्निमं धर्म समाचरेत् ॥ १०१ ॥
अनातिष्ठन्निच्छया । एतदुक्तं भवति । क्षत्रवृत्त्यसंभवे यदि वा वैश्यवृत्तिमाचरेदसत्प्रतिग्रहं वा तुल्ये एते वृत्ती । असत्प्रतिग्रहात्क्षत्रवृत्तिः श्रेयसी । अथवाऽनातिष्ठन् वैश्यवृत्तिरसंभवे ततश्चासत्प्रतिग्रहो वैश्यवृत्तेहींनतरः । स्वे पथि स्थित इति ब्रुवन्नापद्वृत्तीनां समुच्चयोऽस्तीति ज्ञापयति । अवृत्त्या कर्शितं सीदन्नवसादं प्राप्नुयात् ॥ १०१ ॥ सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्राह्मणस्त्वनयं गतः ॥
पवित्रं दुष्यतीत्येतद्धर्मतो नोपपद्यते ॥ १०२ ॥
www.kobatirth.org
१५
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नाध्यापनाद्याजनाद्वा गर्हिताद्वा प्रतिग्रहात् ॥
दोषो भवति विप्राणां ज्वलनांबुसमा हि ते ।। १०३ ॥
पूर्वेणासत्प्रतिग्रह उक्तः । अनेन याजनाध्यापने अनुज्ञायेते । गर्हितादिति सिंहावलोकितवत्पूर्वाभ्यामप्यभिसंबध्यते । यथाग्निरापश्च सर्वत्र शुद्धा एवं ब्राह्मणा अपीति प्रशंसा केचिदाहुः । असत्प्रतिग्रहवदसद्याजनाध्यापने अप्यनुज्ञायेते । यद्यभविष्यतां तदा २० पूर्वश्लोक एवं प्रतिग्रहवदपठिप्यतां । इह तु विधिप्रत्ययाभावाद्दोषो भवति विप्राणामिति वर्तमानप्रत्ययेन सिद्धन्यपदेशादर्थवादताप्रतीतेः । किंच प्रतिवचनं तावदर्थवादः पूर्वेण सिद्धत्वात्तदेव वाक्यत्वापत्तेर्याजनाध्यापने अप्येवं भवितुमर्हतः । वयं तु ब्रूमोsसंभवे सत्प्रतिग्रहस्य तत्रापि वृत्तिर्युक्ता । यतः प्रभृतिः स्मर्यते । यथाकथंचित्स आत्मानमुद्धरेदन्यत्र प्रत्यवायेभ्यैः । कर्मार्थस्त्वापद्धर्मपाठः ॥ १०३ ॥
सर्वत इति प्रतिग्राह्यजातिगुणानामपेक्षा न कर्तव्या । अत्रापि हीनहीनतरहीन - तमेषु क्रमेण पूर्वपूर्वाभाव उत्तरोत्तर प्राप्तिरस्त्येव । यथा क्षत्रवृत्त्यभावे वैश्यवृत्तिः । पवित्रं गङ्गास्त्रोतस्तदमेध्यसंसर्गेण दुष्यति “ नदी वेगेन शुध्यति ” इत्युक्तं । एवं ब्राह्मणोऽपीति ॥ १०२ ॥
"
जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ।।
आकाशमिव पङ्केन्न न स पापेन लिप्यते ॥ १०४ ॥
पूर्वेणासत्प्रतिग्रह उक्तोऽनेन प्रतिग्रहदुष्टमन्नमभ्यनुज्ञायते । ततस्तत इति जातिकर्मात्तदपेक्षमत्र स्वामिनमाह । शेषार्थवादश्च ॥ १०४ ॥
१ र वचनं । २ र प्रवृत्ति । ३ र पतनायेत्यः ।
For Private And Personal Use Only
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः। अजीगतः सुतं हन्तुमुपासर्पद्रुभुक्षितः ॥
न चालिप्यत पापेन पुत्पतीकारमाचरन् ॥ १०५॥ अजीगतों नाम ऋषिः। सक्षुत्परिपीडितः पुत्र सुतं शुनःशेपनामानं हंतुमुमासर्पत प्रचक्रमे । न चासौ क्रव्याद इति युज्यते । शौनःशेपमाख्यानं बढचि सुप्रसिद्धं । नात्र विस्तर आगमस्योपयुज्यते । परमार्थस्तु प्रकृतिरूपोर्थऽवादः । एवं सर्व एते द्रष्टव्याः ॥१०॥ ५
श्वमांसमिच्छन्नार्थोऽत्तुं धर्माधर्माविचक्षणः॥
पाणानां परिरक्षार्थ वामदेवो न लिप्तवान् ॥ १०६ ॥ एवं वामदेवो नाम ऋषिः। स आर्तः क्षुधा श्वांसमत्तुं भक्षयितुमैच्छत् ॥ १०॥
भरद्वाजः क्षुधार्तस्तु सपुत्रो विजने वने ॥
बह्वीर्गाः प्रतिजग्राह धोस्तक्ष्णो महातपाः ॥ १०७॥ वृधो नाम तक्षा अप्रतिग्राह्यस्ततो बह्वीर्गा भरद्वाजो नाम ऋषिः प्रतिजग्राह ॥१०७॥
क्षुधाश्चात्तुमभ्यागाद्विश्वामित्रः श्वजाघनीम् ॥
चण्डालहस्तादादाय धर्माधर्मविचक्षणः ॥ १०८ ॥ विश्वामित्रो नाम महामुनिः प्रसिद्धः । स कस्मिंश्चिदवसरे क्षुधादुःखेन श्वजाघनी चण्डालहस्तादादायात्तुमभ्यागत आभिमुख्येनाध्यवसितः । न केवलं परिदुष्टेऽन्ने १५ दोषोऽस्ति यावत्स्वभावदुष्टेऽपीति श्वनाघनीग्रहणं सर्वदोषदुष्टमप्यापदि भक्षयितव्यमिति श्लोकतात्पर्यार्थः ॥ १०८॥
प्रतिग्रहाद्याजनाद्वा तथैवाध्यापनादपि ॥
प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रेत्य विप्रस्य गर्हितः ॥ १०९ ॥ आपदीषद्नहितयोर्याजनाध्यापनयोः संभवेन गर्हितप्रतिग्रहे वर्तितव्यमिति श्लोकार्थः॥१०९॥ २०
____ याजनाध्यापने नित्यं क्रियेते संस्कृतात्मनाम् ॥
प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यंत्यजन्मनः ॥ ११० ॥ अत्रैव हेतुरूपोऽर्थवादः । प्रवृत्तिरेवेदृशी लोकस्य यद्नुपनीता नाधीयते न च यजन्ते । अतः सुष्टातॊऽपि न शूद्रं याजयिष्यत्यध्यापयिष्यति वा । दानं तु सार्ववर्णिकं प्रसिद्धं । शूद्रादपि प्रतिग्रहः कर्तुं प्राप्नोत्यतः स प्रत्यवरः ॥ ११० ॥
जपहोमैरपैत्येनो याजनाध्यापनैः कृतम् ॥ प्रतिग्रहनिमित्तं तु त्यागेन तपसैव च ॥ १११ ॥
व्यापनादापे ॥
For Private And Personal Use Only
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८२८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
जपेन होमेन चैनः पापमपैति विनश्यति । ते च वक्ष्यति प्रतिग्रहाद्यदेनस्त. त्यागेन तस्य प्रतिग्रहस्य तपसा वक्ष्यमाणेन “ मासं गोष्ठे पयः पीत्वा" इत्यादि॥१११॥
शिलोञ्छमप्याददीत विमोऽजीवन्यतस्ततः॥ प्रतिग्रहाच्छिलः श्रेयांस्ततोऽप्युञ्छः प्रशस्यते ॥ ११२ ॥
अस्याप्यनुवादोऽर्थवादमेवाह । महदेतदन्याय्यं यत्परद्रव्यग्रहणं । तत्र कदाचिदश्रूयमाणस्य ग्रहणेऽपीदं भवदुष्यतोऽप्येतावता प्रशस्यत्वमत्र भयः प्रतिग्रहः समानजातीयः । स एवायं प्रकर्षप्रत्ययहेतुर्भवति । प्रतिग्रहाच्छिलः श्रेयानिति यतो निकृष्टमपेक्ष्योत्कृष्टत्वनिमित्तं प्रकर्षमनुभवति । न हि भवति चण्डालाबाह्मणः श्रेयानतः शिलोञ्छयोरपि ग्रहणे
प्रशस्यत्वग्रहणं । तथापि शिलोञ्छः श्रेयः । यद्यपि शिलोच्छवृत्तिरित्यन्तोत्कृष्टोक्ता १. तथाप्यस्ति प्रतिग्रहेण किंचित्स्यात् । यतस्तत्राधिदेवतानिष्ठितभृत्यागतं क्रियावैकल्यमसत्प्रति
ग्रहेऽप्यात्मनि ग्रह उपपन्नेन कुर्वीतेयमिति । तत्रेतरसंनिहितद्रव्यस्याऽऽत्मनिग्रहोऽतः शिलोञ्छवृत्तिरपि न निरवद्या । ततो युक्तं प्रतिग्रहाच्छिलः श्रेयानित्यादि ॥ ११२ ॥
सीदद्भिः कुप्यमिच्छद्भिर्धने वा पृथिवीपतिः॥ याच्यः स्यात्स्नातकैविप्रैरदित्संस्त्यागमर्हति ॥ ११३ ॥
अत्र त्रीणि निमित्तानि राजप्रतिग्रह उच्यन्ते । सीदद्भिः कुटुंबावसादं प्राप्तैरापदीत्यर्थः । कुप्यमिच्छद्भिः कुण्डलकटकााष्णीषासनादि काञ्चनादि अन्यद्वा धनं गोहिरण्यादि यज्ञोपयोग्यन्यत्र वा निमित्तैः पृथिवीपतिर्याच्यो देशेश्वरोऽभ्यर्थयितव्यः । अत्र यदुक्तं ' न राज्ञः प्रतिगृह्णीयात्' इति स दुष्टराजविषयः प्रतिषेधो द्रष्टव्यः ।
तथा चोक्तं " लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिन" इति । अदित्सन् याचितः सन् दातुं यो नेच्छति २. स त्यागमर्हति । तस्य विषये न वस्तव्यम् । अथवा त्यागो हानिरन्यस्य चानिर्देशाद्धर्महानि प्राप्नोति ॥ ११ ॥
अकृतं च कृतात्क्षेत्रागौरजाविकमेव च ॥ हिरण्यं धान्यमन्नं च पूर्व पूर्वमदोषवत् ॥ ११४ ॥
अकृतमकृष्टं क्षेत्र प्रशस्यं अजाविकं च भवति । परस्परविशेष उक्तार्थः २५ श्लोको गम्यते ॥ ११४ ॥ .
सप्त वित्तागमा धा दायो लाभः क्रयो जयः॥ .. प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्मतिग्रह एव च ॥ ११५ ॥
दायोऽन्वयागतं धनं । लाभो निध्यादेः पित्राद्यनिताद्वा निबन्धात्संविभागः । १र-आदापदीत्यर्थः । २ र-वा।
For Private And Personal Use Only
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
यद्यपि तत्पित्रादिक्रमायातं तथापि न तदीयशब्देन शक्यमभिधातुं बहुसाधारण्यात् । तथा च ' निबन्धो द्रव्यमिति ' स्मृत्यन्तरे पठितं । अथवा मित्राच्छशुरगृहाद्वा यल्लब्ध प्रीत्या स लाभः । क्रयः प्रसिद्धः ! जयः संग्रामे । प्रयोगकर्मयोगी कुसीदकृषिवाणिज्यान्यतश्च वर्णभेदेनैतेषां धर्म्यत्वं । तत्राद्यास्त्रयः सर्वसाधारणाः । जयः क्षत्रियस्य । प्रयोगकर्मयोगौ वैश्यस्य । सत्प्रतिग्रहो ब्राह्मणस्य । विशेषश्रवणेऽपि प्राद्गर्शनन्यायो ५ विभागः । केचित्क्रये विवदन्ते तन्न युक्तं सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । जयं यानबन्धेनापि केचिदिच्छन्ति सर्वविषयं तदयुक्तं । द्यूतधनस्य स्मृत्यन्तरे स्वशुद्धित्ववचनात् पार्श्वकद्यूतेत्यत्र । तथापरे प्रयोगमव्यापारमाहुः । तथा हि प्रयोगो दृश्यते ' ज्ञानपूर्वप्रयोग' इति । तत्र शब्दस्य प्रयोग इति गम्यते । तथा कर्मप्रयोगः कर्मप्रचार आवर्जनः।।११५॥
विद्या शिल्पं भतिः सेवा गोरक्ष्यं विपणिः कृषिः॥
धृतिभैक्ष्यं कुसीदं च दश जीवनहेतवः ॥ ११६ ॥ सर्वपुरुषाणामापदि वृत्तिरियमनुज्ञायते । तत्र विद्या वेदविद्याव्यतिरेकेण वैद्यकतर्कभूतविषासनविद्या सर्वेषां जीवनार्या न दुष्यति । शिल्पं व्याख्यातं । भृतिः प्रेष्यकत्वं । सेवा परवृत्तानुवृत्तित्वं । धृतिः संतोषः। दृष्टान्तार्थ चैतत् । अतो यथाविहितवृत्तिभावेनैते जीवनोपायाः संकीर्यन्ते । पुरुषमात्रे विषयत्वात् ॥ ११६ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वाऽपि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत् ॥
कामं तु खलु धर्मार्थ दद्यात्पापीयसेऽल्पिकाम् ॥ ११७ ॥ धर्मार्थमिति पूर्वोक्तैवाऽऽपन्निवृत्तिवेदितव्या। पापीयस इति वचनाद्धार्मिकादल्पाऽपि न ग्रहीतव्या । यदुक्तं अध्यापनतुल्यानि कृषिवाणिज्यकुसीदानि तदापद्गतेन ॥ ११७ ॥
चतुर्थमाददानोऽपि क्षत्रियो भागमापदि ॥
प्रजा रक्षन्परं शक्त्या किल्विषात्पतिमुच्यते ॥ ११८ ॥ राज्ञः क्षीणकोशस्य षड्भागग्रहणापवादश्चतुर्थभागोऽभ्यनुज्ञायते । परिशिष्टोऽर्थवादः । परमिति क्रियाविशेषणं । परया रक्षयेत्यर्थः ॥ ११८ ॥
स्वधर्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात्पराङ्मुखः ।
शस्त्रेण वैश्यान रक्षित्वा धर्नामाहारयेद्धलिम् ॥ ११९॥ २५ विजयशब्देन विजयफलयुक्तं स्वधर्मतया विधीयते। तथा चाहवे न स्यात्पराङ्मुखः भय उपस्थिते पराङ्मुखो युद्धे न स्यादित्यर्थः । अनेन प्रकारेण प्रजा रक्षित्वा
१ याज्ञवल्कीये न्य. १२१ ।
For Private And Personal Use Only
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८३०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ दशमः
वैश्याद्बलिर्द्धारयितव्यः । वैश्या महाधना भवन्ति । ततस्तथा हरणे नियुक्ताः कृतापराधा न हन्यन्ते ॥ ११९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
धान्येऽष्टमं विशां शुल्कं विंशं कार्षापणावरम् || कर्मोपकरणाः शूद्राः कारवः शिल्पिनस्तथा ॥ १२० ॥
धान्यव्यवहारिणः शूद्राः कर्म उपकरणमुपकारो येषां न ते किंचिद्दापयितव्याः । एवं शिल्पिनः कारवस्तदेवमुक्तं प्राकू ' शिल्पिनो मासिमासि' इत्यादि । अधिकभागणार्थोऽयं श्लोकः ॥ १२० ॥
1
शुद्रस्तु वृत्तिमाकांक्षन्क्षत्रमाराधयेद्यदि ॥
धनिनं वाऽप्युपाराध्य वैश्यं शूद्रो जिजीविषेत् ॥ १२१ ॥
१०
शूद्रस्तु वृत्तिमाकांक्षेत्तदा क्षत्रमाराधयेत् । वृत्तिग्रहणाज्जीविकार्थमेव क्षत्राराधनं । न धर्मार्थे । ब्राह्मणाराधनं तूभयार्थमपीत्युक्तं भवति । एवं धनिनं वैश्यमाराध्य जीवेत्॥ १२१ ॥ स्वर्गार्थमुभयार्थ वा विप्रानाराधयेत्तु सः ॥
जातब्राह्मणशब्दस्य सा ह्यस्य कृतकृत्यता ।। १२२ ।।
आराधयेदित्युक्तं । तदाह । जातब्राह्मणशब्दस्य ब्राह्मणोऽयमिति यदस्य विशिष्टं १५ कर्मैष शब्दो भवति । तदासौ कृतकृत्यः कृतार्थो वेदितव्यः । अथवा जातब्राह्मणव्यपदेशस्येति व्याख्येयं । ब्राह्मणाश्रितोऽयमिति यदस्य व्यपदेशो जायते ॥ १२२ ॥
विसेचैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्म कीर्त्यते ॥
यदतोऽन्यद्धि कुरुते तद्भवत्यस्य निष्फलम् ।। १२३ ॥
ब्राह्मणशुश्रूषैव मुख्यः शूद्रस्य धर्मः । ततो यदन्यद्रतोपवासादि कुरुते तदस्य २० निष्फलं । न तु दानपाकयज्ञादीनामस्य प्रतिषेधः । प्रत्यक्षविधानात् । इतरप्रतिषेधो ब्राह्मणशुश्रूषास्तुत्यर्थः ॥ १२३ ॥
प्रकल्प्या तस्य तैर्वृत्तिः स्वकुटुंबाद्यथाईतः ||
शक्ति चावेक्ष्य दाक्ष्यं च भृत्यानां च परिग्रहम् ।। १२४ ॥ द्विजातीनामयं धर्मः । तस्य वृत्तिः कल्पनीया । शुश्रूषमाणस्य स्वकुटुंबादिति
२५ पुत्रवदसौ पालनीयः । आत्मीयां शक्तिमवेक्ष्य दाक्ष्यं च तस्य कार्येषु योगं भृत्यानां च पुत्रदाराणां तदीयानां परिग्रहं कियंतोऽस्य भर्तव्या इत्येतदपेक्ष्य सर्वेषां मरणं कर्तव्यम् ॥ १२४
उच्छिष्टमन्नं दातव्यं जीर्णानि वसनानि च ॥
पुलाकाचैव धान्यानां जीर्णाश्चैव परिच्छदाः ॥ १२५ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः । मनुस्मृतिः ।
८३१ उच्छिष्टशब्दो व्याख्यातार्थः । अतिथ्यादिभुक्तशिष्टमाश्रिताय शूद्राय दातव्यं । एवं वासांसि जीर्णानि धौतानि शुक्लानि पुलका असारधान्यान्येवं परिच्छदाः शय्यासनादयः ॥ १२५॥
न शूद्रे पातकं किंचिन्न च संस्कारमहति ॥
नास्याधिकारो धर्मोऽस्ति न धर्मात्मतिषेधनम् ॥ १२६ ॥ ५ सर्वोऽयमनुवादश्लोकः । यदस्याहत्यशृङ्गग्राहिकया न प्रतिषिद्धं यथा हिंसास्तेयाधनादृतवर्णविशेषं सामान्यशास्त्रप्रतिषिद्धं न तद्यतिक्रमादस्य पापमुत्पद्यते । श्रुतमेवास्य शब्देन यथा हिंसास्तेयादिस्तत्रास्य भवत्येव दोषः। न च संस्कारमुपनयनलक्षणमर्हति। तदुक्तं " त्रयो वर्णा द्विनातय " इति । एवं नास्याधिकारो धर्मोऽस्ति स्नानोपवासदेवतार्चनादौ नास्य नित्योऽधिकारोऽस्ति । अकरणे न प्रत्यवैति । न धर्मात्मतिषेधनं १० येषु स्नानोपवासव्रतादिषु नित्याधिकारो नास्त्यकरणे प्रत्यवायाभावोऽथ निषेधो नास्ति तादृशेभ्यो धर्मेभ्यो न प्रतिषेधः । न चेदृशादस्य प्रतिषेधोऽतः शिष्टप्रतिषिद्धत्वादभ्युदयकामस्य तदनुष्ठानं न युज्यते । तदुक्तं “ निवृत्तिस्तु महाफला " । एवं लशुनादिभक्षणनिवृत्तिरप्यभ्युदयायास्य वेदितव्या । सामान्यशास्त्रविहितं ' निवृत्तिस्तु महाफलेति'। अतो न धर्मात्प्रतिषेधनमिति यत्रारम्भः ॥ १२६ ॥
धर्मेप्सवस्तु धर्मज्ञाः सतां वृत्तमनुष्ठिताः ॥
मन्त्रवयं न दुष्यन्ति प्रशंसां प्रामुवन्ति च ॥ १२७ ॥ एतदेवाह । धर्मप्राप्तुमिच्छन्तोऽभ्युदयकामाः सतां साधूनां धर्ममनुष्ठिताः समाश्रिताः मन्त्रवर्ज न दुष्यन्ति अतस्तानेकाहोपवासदेवतार्चनगुरुब्राह्मणनमस्कारादि सतां वृत्तमाचरन्तो न दुष्यन्ति प्रशंसाफलं च प्रामुवन्ति । न पुनरेतन्मन्तव्यं यानि २० समन्त्रकाणि ब्राह्मणादीनां कर्माणि दर्शपौर्णमासादीनि तानि मन्त्रवज्यं शूद्रस्य न दुष्यन्तीति । यतः समन्त्रेषत्पन्नेषु मन्त्ररहितेनानुष्ठानमशाब्दं स्यात् । मन्त्रवर्जमित्येतस्य दर्शितो विषयः । तथा च भगवान् व्यासः
" न चेह शूद्रः पततीति निश्चयो न चापि संस्कारमिहार्हतीति । "स्मृतिप्रयुक्तं तु न धर्ममश्नुते न चास्य धर्मे प्रतिषेधनं स्मृतम्" ॥ इति ॥ २५
एतदपि यथाविहितानुवाद्येव लशुनसुरापानादेर्न पतति । संस्कारानहतोक्तैव। उक्तं . चानुपनीतत्वाच्छ्रुतिविहितधर्माभावे स्मृतिविषये सामान्यविहिता धर्मा यथोक्तप्रकारास्ते नास्य प्रतिषिध्यन्ते । तथा च स्मृत्यंतरं " पाकयज्ञैः स्वयं यजेत । अनुज्ञातोऽस्य नमस्कारो मन्त्र इति " । ये पुनराहुः आवसथ्याधानपार्वणवैश्वदेवान्नपाकयज्ञादिषु शुद्राणां पाक्षिकोऽधिकारस्तेषामभिप्रायं न विद्मः। आवसथ्याधानं तावद्ह्यकारैराम्नातं त्रैवर्णिकोद्देशेनैव । मन्वा- ३० दिभिश्च नैवमानातं ।तथा केवलं " वैवाहिकानौ कुर्वीत गृह्यं कर्मेति " तत्र नैवाम्नातं । कुतः
For Private And Personal Use Only
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८३२ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[दशमः शूदस्याधान। अथ पाकयज्ञविधानादग्न्याधानाक्षेपस्तदपि न लौकिकाग्नौ वैश्वदेवो भविष्यति । यावद्वचनं तावतिकं वाचनिकं नान्यदाक्षेप्तुलं विवाहानावित्यत्रैव प्रदर्शितं पार्वणशब्देन च यद्यामावास्यं श्राद्धमुच्यते तदभ्यनुजानीमः । अष्टकापार्वणश्राद्धवैश्वदेवानां विहितत्वात् । अथ दर्शपौर्णमासौ तदपाकृतम् ॥ १२७ ॥
यथा यथा हि सद्वृत्तमातिष्ठत्यनसूयकः ॥ तथा तथेमं चामुं च लोकं प्राप्नोत्यनिन्दितः ॥ १२८ ॥ उक्तार्थः श्लोकः ॥ १२८ ॥ शक्तेनापि हि शूद्रेण न कार्यों धनसंचयः ॥ शद्रो हि धनमासाद्य ब्राह्मणानेव बाधते ॥ १२९ ॥
शक्तेनापि कृण्यादिकर्मणा धनसंचयः शूद्रेण न कर्तव्यस्तत्र हेतुस्वरूपमर्थवादमाह । शूद्रो धनं बह्वासाद्य स्वीकृत्य ब्राह्मणानेव बाधते । का पुनर्ब्राह्मणानां बाधा महाधनत्वादत्यर्थ ब्राह्मणान्प्रतिग्राहयेत् । शूद्रप्रतिग्रहश्च तेषां प्रतिषिद्धः । तत्र निमित्तभावमापद्यमानो दुष्येत् । एतच्च न विहित कुर्वतः कर्मदोषाशङ्का तस्माद्ब्राह्मणान्न परिचरेदित्येषैव बाधा ॥ १२९ ।।।
एते चतुर्णा वर्णानामापद्धर्माः प्रकीर्तिताः॥ यान्सम्यगनुतिष्ठतो व्रजन्ति परमां गतिम् ॥ १३ ॥
सम्यगापद्धर्मानुष्ठानात्परमा गतिः प्राप्यते । शरीररक्षणाद्विहितातिक्रमो न भवतीति युक्ता शुभफलप्राप्तिः । नापद्गतेनासत्प्रतिग्रहादौ विचिकित्सितव्यमिति शास्त्रन्यायानुवादः ॥ १३० ॥
एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः ॥
अतःपरं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधि शुभम् ॥ १३१ ॥ इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुमोक्तायां संहितायां दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
पाठादेव सिद्धार्थोऽयमिति ॥ १३१ ॥ मान्या काऽपि मनुस्मृतिस्तदुचिता व्याख्या हि मेधातिथेः । ___सा लुप्तैव विधर्वशात्कचिदपि प्राप्यं न यत्पुस्तकं ॥ क्षोणीन्द्रो मदनः सहारणसुतो देशान्तरादात्दृतं ।
जीर्णोद्धारमचीकरत्तत इतस्तत्पुस्तकैलेखितैः ॥ इति श्रीभट्टवीरस्वामिमूनुमेधातिथिविरचिते मनुभाष्ये दशमोऽध्यायः ।।
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ १र-केऽमौ।
For Private And Personal Use Only
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्रीगणेशायनमः ॥ ॥ अथ एकादशोऽध्यायः प्रारभ्यते ॥ सान्तानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सार्ववेदसम् ॥ गुर्वथै पितृमात्रथै स्वाध्यायायुपतापिनः ॥ १॥ न वैतान्स्नातकान्विद्याद्राह्मणान्धर्मभिक्षुकान् ॥
निःस्वेभ्यो देयमेतेभ्यो दानं विद्याविशेषतः ॥ २ ॥ श्लोकद्वयेन च वाक्यार्थसमाप्तिः । स्नातकविशेषेण विशिष्टो दानार्थो विधीयते । ५ सान्तनिकादिभ्यो धर्मार्थ भिक्ष्यमाणेभ्यो निःस्वेभ्यो विद्याविशेषेण दातन्यामिति । संप्रति संप्रदानविशेषणत्वे धर्मभिक्षुकशब्दस्याधिकारसंपादनमपि प्रतीयते । एवं नैवं विशिष्टायाचैव निमित्तमिति नैमित्तिको दानाधिकारश्चोच्यते । संतानं प्रजाप्रयोजनमस्येति सान्तानिको विवाहार्थी भण्यते। तत्र हि धनमुपयुज्यते । भवति च पारंपर्येण संतानप्रयोजनः। धर्मग्रहणात् “ कामतस्तु प्रवृत्तानाम् ” इति द्वितीयादिविवाहप्रवृत्तौ न नियमतो १० देयमिति । एवं वक्ष्यमाणो नित्ययज्ञाग्निष्टोमाद्यर्थं वृत्तिवचनं यः करोति स वेदितव्यः । अध्वगः क्षीणपथ्योदनः । सार्ववेदसो विश्वजिति सर्वस्वं दक्षिणात्वेन दत्तवान्न तु प्रायश्चित्ताद्यर्थ । स्वाध्यायार्थी यद्यपि ब्रह्मचारिणोऽध्ययनं विहितं भिक्षाभोजनं च तथापि वस्त्रार्थोपयोगि धनं दातव्यं । अथवा गृहीतवेदस्य तदर्थजिज्ञासा भैक्षभुनोऽपि । उपतापी रोगी। ___स्नातकग्रहणं प्रशंसाथै । गुर्वर्थस्वाध्यायार्थत्वं प्रायः स्नातकविषये विद्यते । ब्रह्मचारिणो गुर्वर्थ कर्तव्यमिति विहितं । निश्चित्य निर्वचनेभ्यो विद्याविशेषतो बहुविद्याय बहु स्वल्पविद्यायाल्पमिति । ननु च सर्वमेवेदमप्रकृतं प्रक्रियते । एवं हि प्रतिज्ञातम् । " अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधिं शुभम्" इति । नैष दोष आश्रमधर्मत्वादस्य प्रकरणस्य । प्रायश्चित्तानामतुल्यरूपतया सहोपदेशस्तत्र प्रायश्चित्तनिमित्तत्वादस्यार्थस्य २० प्रथममभिधानं । दानं देयमित्युक्तं । दानशब्दश्च कर्मसाधनः । किं तद्देयमित्यपेक्षायामुत्तरश्लोकः ॥ १ ॥ २ ॥
एतेभ्यो हि द्विजायेभ्यो देयमन्नं सदक्षिणम् ॥
इतरेभ्यो बहिर्वेदिकृतान्नं देयमुच्यते ।। ३ ॥ दक्षिणाशब्दो यद्यपि कर्मकरसंयुक्ते संत्यागे वर्तते तथापि गोभूमिहिरण्यादिभाजना- २५ दन्यद्देयं द्रव्यमुच्यते । तथापि लौकिकी प्रसिद्धिरिति इतरेभ्य एतव्यतिरिक्ता ये
१ण-र-अनेक। २ ण-र-क्ष । ३ ण-विशेषणं । ४ र-सत्यपि । ५ फों ६ र-तत्रापि ।
For Private And Personal Use Only
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८३४
ܘܐ
१५
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
भिक्षुकास्तेभ्यः कृतान्नं सिद्धमन्नं भोजनार्थ दातव्यं । बहिर्वेदि यज्ञादन्यत्रातिथिभ्यो दानं गृहस्थधर्मेषु यदेतत्तदेवानूयते ॥ ३ ॥
सर्वरत्नानि राजा तु यथाई प्रतिपादयेत् ।
ब्राह्मणान्वेदविदुषो यज्ञार्थं चैव दक्षिणाम् ॥ ४ ॥
1
सर्ववर्णानां स्वर्गादिफलाय पुरुषार्थोपयोगि दानं विहितं । अयं तु राज्ञो नियमार्थ - मुपदेशो बहुधनेन राज्ञा सर्वरत्नानि मणिमुक्तादीनि यथाई विद्याकर्मानुरूपेण ब्राह्मणेभ्यो दातव्यानि । यज्ञार्थं च दक्षिणा काम्यकर्मसिद्धयेऽपीति पुनरुपदेशं प्रतिपादयेत्स्वकारयेत् ग्राहयेदिति यावत् ॥ ४ ॥
कृतदारोऽपरान्दारान्भिक्षित्वा योऽधिगच्छति ।
रतिमात्रं फलं तस्य द्रव्यदातुस्तु सन्ततिः ॥ ५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I
1
कामतो द्वितीयादिविवाहप्रवृत्तौ भिक्षमाणस्य निषेधोऽयं । रतिमात्रं फलमित्यादिरर्थवादो न यथाश्रुतमेव प्रतिपत्तव्यम् । अन्ये तु व्याचक्षते । धर्मार्थ सान्तानिकाय दातव्यं न कामप्रवृत्तायेति । स एवायमर्थः पुनरन्ययोच्यते । सान्तानिकाय दातव्यं अयं तु रतिकामो न सान्तानिक इत्यर्थः । द्रव्यदातुर्हि सा संततिर्न तस्येति ॥ ५ ॥ घनानि तु यथाशक्ति विप्रेषु प्रतिपादयेत् । वेदवित्सु विविक्तेषु प्रेत्य स्वर्गं समश्नुते ॥ ६ ॥ यस्य त्रैवार्षिकं भक्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये । अधिकं वाऽपि विद्येत स सोमं पातुमर्हति ॥ ७ ॥
त्रीणि वर्षाणि यस्य पर्याप्तं भृत्यभरणाय धनं तत् त्रैवार्षिकं ततोऽधिकं वा २० यस्यास्ति स सोमं पातुमर्हति । श्रुतौ नित्यस्य सोमस्यावश्यकर्तव्यतयाऽनुक्तत्वात् भृत्योपरोधेऽपि नैष निषेधः प्रवर्तते । बलीयस्त्वाच्छूतेरत इच्छा सोमविषयोऽयं निषेधः । ननु च सोमे धनं परिक्रयार्थमुपयुज्यते " तस्य द्वादशशतं दक्षिणेति " । तत्र वृत्तिर्वधतेऽतश्च सोमे तत्र धनमुपयुज्यते । नोच्यते यस्य त्रैवार्षिकमिति । ननु च वृत्तिधनमसति धने नित्यवदस्तीति विद्यमानधनेनापि तत्कर्तव्यमेवेष्यते । प्राशस्त्य करदानशब्दो भक्त२५ मात्रे यदि हिरण्यदानं सोमक्रयार्थमेवमादिनिवृत्तिः ॥ ७ ॥
अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये यः सोमं पिबति द्विजः ।
स पीतसोमपूवोऽपि न तस्याप्नोति तत्फलम् ॥ ८ ॥ प्रतिषेधातिक्रमेणानधिकारिणः कुर्वतो न्यायसिद्धफलाभावोऽनेनानूद्यते फलग्रहणाच्च
१ ण- सर्वमन्नानि । २ र उक्तत्वात् ।
For Private And Personal Use Only
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः ।
काम्यविषयता स्फुटतरा प्रतीयते । स पीतसोमपूर्वोऽपि अनेन प्रथमयज्ञस्यावश्यकर्तव्यतां दर्शयति । संपीतत्वाच्चार्थवादोऽयं । न पुनरपीतसोमस्य प्रतिषेधः ॥ ८ ॥ शक्तः परजने दाता स्वजने दुःखजीविनि ॥ मध्वापातो विषास्वादः स धर्मप्रतिरूपकः || ९ ||
यः स्वजनो भृत्यामास्यमातृपितृपुत्रदारादिस्तस्मिन् दुःखजीविनि यः परजने यशोर्थ ददाति तस्यासौ विषास्वादः आपाते सन्निपाते मधुरो यथा विषैस्यास्वादः सन्निपातमधुरो विपाकविरसो मरणफलत्वादेवं तादृशं दानं यद्यपि संप्रति यशः सुखं जनयत्यमुत्र प्रत्यवायोत्पत्या विषास्वादसमं संपद्यते तदेवाह धर्मप्रतिरूपकोऽसौ सदृशो न धर्मः । शुक्तिरिव रजतज्ञानस्य ॥ ९ ॥
* भृत्यानामुपरोधेन यत्करोत्यौर्ध्वदेहिकम् ॥ तद्भवत्यसुखोदर्क जीवतच मृतस्य च ।। १० ।।
पूर्वस्य निन्दार्थवादोऽयं । भृत्या व्याख्याताः । उपरोधो भक्तवस्त्रादिना यथोपयोगमाहरणं । और्ध्वदेहिकं परलोकप्रयोजनमसुखोदर्कमुदर्कः आगामी कालः । सोऽस्य दानस्यासुखोदकै भवतीति प्रयोजनं सिद्धमेव ॥ १० ॥
यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धः स्यादेकेनाङ्गेन यज्वनः ॥
ब्राह्मणस्य विशेषेण धार्मिके सति राजनि ॥। ११ ॥ यो वैश्यः स्याद्वहुपशुहिनऋतुरसोमपः ॥ कुटुम्बात्तस्य तद्द्रव्यमाहरेद्यज्ञसिद्धये ॥ १२ ॥
८३५
For Private And Personal Use Only
५
ܘܐ
१५
अत्राङ्गहरणान्न केवलं सर्वासां दक्षिणानामसंपत्तौ वैश्यानामिदमाहरणं विधीयते । अपि च तस्मिन्नपि पश्वादावाहरेदिति तत्स्वीकारोत्पत्तिमात्रमुच्यते । नोपायविशेषः । अतश्च २० याञ्चयाविनिमये चौर्येणैवापहर्तव्यं । न च चौर्येण साम्यं नोत्पद्यत इत्युक्तं । नैष दोषः । इह स्वशब्देनैवोक्तं हर्तव्यमिति । एवं ह्याह कर्तव्यं हीनकर्मण इति । अयं वाऽपहारः प्रागारब्धयागस्य सर्वाङ्गोपेतस्यैकाङ्गासंपत्तौ प्रारिप्स्यमानस्य वेति न विशेषहेतुरस्ति ब्राह्मणस्य विशेषेणेतिवचनात्क्षत्रियवैश्ययोरप्यस्ति तदेकाङ्गग्रहणमस्मिन्निमित्ते । ननु कः क्षत्रियो याचेदिति क्षत्रियस्य याञ्चा प्रतिषिद्धा अत्यल्पमिदमुच्यते ब्राह्मणस्यापि २५ चौर्यं निषिद्धं तस्मात्तस्मिन्निमित्ते नास्त्यर्जनोपायनियमो | धार्मिके सतीत्यनुवादोऽयं । यो हि धर्मज्ञो राजा तस्मिन्निमित्ते चौर्य विहतमिति । अन्यस्य तु निगृहीतत्वात्कुतः प्रवृत्तिः । बहुपराग्रहणं धनमात्रोपलक्षणार्थं कुतः कर्मयोगादन्यदपि दानादि न करोति ।
1
१ र-ण-अ । २ फ-य । ३ ण-विषयस्वाद । ४फ - निर्वचनात् । * वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या शिशुः सुतः । अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरब्रवीत् ॥
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ एकादशः
सत्यप्यसोमपे कुटुंबाद्हादित्यर्थः । गृहाद्धि चौर्य दोषवत्तरमतस्तदनुज्ञायते । न पुनरप्येवमेव नियमोऽन्यतोऽपि यत्खलादेः संपद्यते तत्कर्तव्यमेव । वक्ष्यति च " खलात्क्षेत्रादगारावति " ॥ ११ ॥ १२ ॥
आहरेत्रीणि वा द्वे वा कामं शूद्रस्य वेश्मनः ॥ न हि शूद्रस्य यज्ञेषु कश्चिदस्ति परिग्रहः ॥ १३ ॥
वैश्यासंभवे शूद्रादप्याहर्तव्यं । त्रीणि वा द्वे वेत्यङ्गप्रकरणादङ्गानि वेदितव्यानि । अत्रार्थवादो न हि शूद्रस्येति । यद्यपि पूर्वमनेकोपायकृतमाहरणं विहितं तथापि भिक्षणमत्र नास्ति । न यज्ञार्थ धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षतेति । ननु च स्मृत्यन्तरेऽविशेषेण शूद्रधनेन यागः प्रतिषिद्धः । अस्योपदेशस्य सामर्थ्याच्छूद्रात्प्रतिगृह्णीतेति द्रष्टव्यम् । अन्ये त्वाहुः । ब्राह्मणेन स्वीकृतत्वान्नैव तच्छूद्रधनमिति । यस्तु प्रतिषेधः स शूद्रस्य शान्तिकपौष्टिकादि येन धनेन करोति ऋत्विग्वत्तत्र द्रष्टव्यः । इह तु भूतपूर्वगत्या शूद्रधनव्यपदेशोऽस्य स्यात् । सांप्रतिकस्याभावे च सा ॥ १३ ॥
योऽनाहिताग्निः शतगुरयज्वा च सहस्रगः॥
तयोरपि कुटुम्बाभ्यामाहरेदविचारयन् ॥ १४ ॥ १५ ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामप्येवंविधाभ्यामाहर्तव्यमिति श्लोकार्थः । गोग्रहणं तावत्परिमाणधनोपलक्षणार्थ । अयज्वाऽसोमयाजी ॥ १४ ॥
आदाननित्याच्चादातुराहरेदप्रयच्छतः ।। तथा यशोऽस्य प्रथते धर्मश्चैव प्रवर्धते ।। १५ ॥
अयं सर्ववर्णविषयः श्लोकः । आदाननित्यो यः सर्वकालं कृषिप्रतिग्रह२० कुसीदादिभिर्धनमर्नयति न च ददाति तत उपायान्तराण्याश्रयणीयानि । अदातुरित्ययागशीलस्यापि द्रष्टव्यम् ॥ १५ ॥
तथैव सप्तमे भक्ते भक्तानि षडनश्नता ॥ अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं हीनकर्मणः ॥ १६ ॥
आत्मकुटुम्बावसादेऽपि पूर्ववत्परादानं कर्तव्यं । अश्वस्तनग्रहणादेकदिनवृत्त्यर्थ२५ मेवानुजानाति । नाधिकं हीनकर्मण इति कर्मार्थ स्मृत्यंतरे " हीनादादेयमादौ स्यात्तदलाभे समादपि । असंभवे त्वाददीत विशिष्टादपि धार्मिकात् ॥"
सप्तमे भक्ते व्यहं येन न भुक्तं चतुर्थेऽहनि प्रातर्भोजनार्थ परादाने प्रवर्तेत । सायंप्रातर्भुञ्जीतेत्यहन्यहनि भक्तद्वयं विहितम् ॥ १६ ॥ १फ-ज्ञो।
For Private And Personal Use Only
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। खलात्क्षेत्रादगाराद्वा यतो वाप्युपलभ्यते ॥
आख्यातव्यं तु तत्तस्मै पृच्छते यदि पृच्छति ॥ १७ ॥ यतो वापीति आरामादेरपि आख्यातव्यं पृच्छत इत्येव यदि पृच्छतीति वचनं न हठात्पुनः प्रेषणादिना प्रश्नमसौ कारयितव्यः । अथवा पृच्छते धनस्वामिने यदि पृच्छति राजेति राजपुरापनीत एव विषयभेदो दर्शयितव्यः । तथा च गौतमः ५ (अ.१८सू.३०) आचक्षीत राज्ञा पृष्ट" इति । भक्तच्छेदे यज्ञप्रतिबन्धतः प्रकरणविशेषादुमयत्रायं विधिज्ञेयः ॥ १७॥
ब्राह्मणस्वं न हर्तव्यं क्षत्रियेण कदाचन ॥
दस्युनिष्क्रिययोस्तु स्वमजीवन्हर्तुमर्हति ॥ १८ ॥ क्षत्रियेणेति क्षत्रियग्रहणं वैश्यशूद्रयोरपि प्रदर्शनार्थ । कदाचनेति महत्या. १. मापदीत्यर्थः। दस्युनिष्क्रिययोर्ब्राह्मणयोरेव दस्युस्तस्करो निष्क्रियस्त्वकर्मानाश्रमी ॥१८॥
योऽसाधुभ्योऽर्थमादाय साधुम्यः संप्रयच्छति ।।
स कृत्वा प्लवमात्मानं संतारयति तावुभौ ॥ १९ ॥ प्लवः समुद्रतरणः । उभौ यस्यापहरति । शेषोऽर्थवादः ॥ १९ ॥
यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदुर्बुधाः ॥
अयज्वनां तु यद्वित्तमासुरस्वं तदुच्यते ॥ २० ॥ अयमस्यार्थवाद एव । गुणवद्भयो नापहर्तव्यं निर्गुणेभ्यस्तु न दोषः ॥ २० ॥
न तस्मिन्धारयेद्दण्डं धार्मिकः पृथिवीपतिः ॥
क्षत्रियस्य हि बालिश्याब्राह्मणः सीदति क्षुधा ॥ २१ ॥ अस्मिन्निमित्ते चौरत्वेनानीतेभ्यो राज्ञा दण्डो न कर्तव्यो यतस्तस्यैव बालिश्या- २० न्मौात् क्षुधाऽवसीदन्ति । क्षुधेत्यविवक्षितमुभयोः प्रकरणादर्थवादत्त्वाच्च ॥ २१ ॥
तस्य भृत्यजनं ज्ञात्वा स्वकुटुम्बान्महीपतिः ॥
श्रुतशीले च विज्ञाय वृत्तिं धा प्रकल्पयेत् ॥ २२ ॥ _धा वृत्तिर्यया नित्यकर्माण्यपि संपद्यन्ते क्षीणकोशेनापि महिषीराजपुत्रादिकल्पिताहायाद्विहिताच्च धनाच्च किंचिदवकृष्य दातव्यमिति । स्वकुटुम्बादित्यादिना २५ महाधनस्यैव राज्ञोऽयं विधिः । सर्वरत्नानीति वचनात् ॥ २२ ॥
कल्पयित्वाऽस्य वृत्तिं च रक्षेदेनं समन्ततः॥
राजा हि धर्मषड्भागं तस्मात्मामोति रक्षितात् ॥ २३ ॥ स्पष्ट्रार्थोऽयं श्लोकः ॥ २३ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
११८
www.kobatirth.org
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
न यज्ञार्थं धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षेत कर्हिचित् ॥ यजमानो हि भक्षित्वा चण्डालः प्रेत्य जायते ॥ २४ ॥
भिक्षणमत्र निषिध्यते । अयाचितोपपन्नं तु न दुष्यति । तथा चोक्तं “अयाचितोपपन्नान्नां द्रव्याणां यः प्रतिग्रहः । विशिष्ट लोकशास्त्राभ्यां तं विद्याद्प्रतिग्रहम् " ॥ इति । यज्ञार्थोऽयं प्रतिषेधो न तु भृत्यभरणे । केचित्पूर्वशेषमेव मन्यन्ते । भिक्षणे दोषदर्शनादुपायान्तरेणोक्तमादानम् ॥ २४ ॥
यज्ञार्थमर्थं भक्षित्वा यो न सर्व प्रयच्छति ।
स याति भासतां विप्रः काकतां वा शतं समाः ।। २५ ।। भिक्षितस्य यज्ञार्थं परिशेषितस्य कार्यान्तराय फलं काकता भासता प्राप्तिः ॥ २५॥ देवस्वं ब्राह्मणस्वं वा लोभेनोपहिनस्ति यः ।।
स पापात्मा परे लोके गृधोच्छिष्टेन जीवति ॥ २६ ॥
1
यागशीलानां त्रयाणां वर्णानां यद्वित्तं तद्देवस्त्रं ब्राह्मणस्यायागशीलस्यापि यत्स्वं तद्ब्राह्मणस्वमिति । एवमपि श्लोको गच्छत्येव । किंतु अर्थवाद श्लोकोऽसौ । धनं यज्ञशीलानामिति न चौर्यादिशब्दवच्छब्दार्थपरिभाषापरोऽतोऽन्यथा व्याख्यायते । देवानुद्दिश्य १५ यागादिक्रियार्थं धनं यदुत्सृष्टं तदेवस्वं मुख्यस्य स्वस्वामिसंबन्धस्य देवानामसंभवात् । न हि देवता इच्छया धनं नियुञ्जते । न च परिपालनव्यापारस्तासां दृश्यते । स्वं च लोके तादृशमुच्यते । तस्माद्देवोद्देशेन यदुक्तं नेदं मम देवताया इदमिति तदेवस्वं । तच्च दर्शपूर्णमासादियागेष्वग्न्यादिदेवताभ्यश्चोदितं शिष्टसमाचारप्रसिद्धचैव गौणोपाय दुर्गायागादिषु । ननु चतुर्भुजादिप्रतिमासंबन्धि लोके देवस्वमुच्यते । लोकप्रसिद्धश्च २० शब्दार्थः शास्त्रे ग्रहीतुं न्याय्यः । स्यादेवं यदि देवस्वशब्दो निर्भागः प्रसिद्धिमुपेयात् । देवानां स्वं देवस्वमित्यवयवप्रसिद्धया समुदायार्थः प्रकृष्टो न च वाक्यान्तरप्रकल्पना प्रमाणेनाप्यस्ति मुख्यं चतुर्भुजादीनां देवत्वं प्रतिमाव्यवहारेणैवापहृतम्। न च यर्युक्तलक्षणमस्ति अथ समाचारतो देवस्वं भवतु । स्वस्वामिभावस्तावन्नास्ति । यथोक्तेन च प्रकारेण स्वव्यवहारोपपत्तिरिति शिष्टं द्वितीये ॥ २६ ॥
[ एकादश:
For Private And Personal Use Only
इष्टिं वैश्वानरीं नित्यं निर्वपेदब्दपर्यये ।
कप्तानां पशुसोमानां निष्कृत्यर्थमसंभवे ॥ २७ ॥
वैश्वानर्या इष्टेर्गृह्यस्मृतिभ्यः स्वरूपमवसातव्यं । समाप्ते वर्षे द्वितीयवर्षस्य प्रवृत्तिरद्वपर्ययः । लृप्तानां विहितानां पशुसोमानां नित्यानां षाण्मास्यः सांवत्सरः पशुर्नित्यं
-र-योक्त ।
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
८३९
वसन्ते सोमस्तेषामसंभवे धनाभावादिदोषेण निष्कृत्यर्थ नित्यस्याकरणे यो दोषस्तनिवृत्यर्थं श्रुतेऽस्मिन्निमित्तेऽन्यकर्म समामनन्ति । तत्र केचित्समुच्चयं मन्यन्ते सत्यप्येककार्यत्वे प्रमाणभेदेन विधिनाऽत्र तदयुक्तं । तथा च ब्रह्महत्याप्रायश्चित्ते श्रौते स्माते च स्वशब्देन विकल्पं वक्ष्यति " अभिनिद्विश्वजिद्भयां च " इति ॥ २७ ॥
आपत्कल्पेन यो धर्म कुरुते नापदि द्विजः ।
स नामोति फलं तस्य परत्रेति विचारितम् ॥ २८ ॥ आपत्कल्पप्रतिनिधिं वैश्वानरी वा विद्यमानधनो यो गौणपक्षमाश्रयति तस्य न सोऽर्थः सिध्यति ॥ २८ ॥
विश्वैश्च देवैः साध्यैश्च ब्राह्मणैश्च महर्षिभिः॥
आपत्सु मरणाद्भीतैर्विधेः प्रतिनिधिः कृतः ॥ २९ ॥ एष एवार्थः । आपदि प्रतिनिधिराश्रयितव्यो न संपदि ॥ २९ ॥
प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्तते ।
न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् ॥ ३० ॥ अयमपि पूर्वशेषोऽर्थवादः । सांपरायिकं पारलौकिकम् ॥ ३० ॥
न ब्राह्मणो वेदयेत किंचिद्राजनि धर्मवित् ॥
स्ववीर्येणैव तान् शिष्यान्मानवानपकारिणः ॥ ३१ ॥ निमित्तेऽभिचारो न दोषायति श्लोकार्थः । न त्वभिचारो विधीयते न च राजनि वेदनं प्रतिषिध्यते । केवले सति निमित्तेऽभिचरितुं प्रवृत्तो राज्ञा न किंचिद्वक्तव्यः । तथा वक्ष्यति " विधाता शासिता वक्ता" इति । " तस्मै नाकशलं ब्रूयात् " इति राजेति " प्रीतयेऽभिछिन्द्यात्" इत्यपि । सत्यपि विधौ राजनि निवेदयेन्न च प्रतिषेध उपसंहार- २० श्लोकार्यालोचनया अतत्परमवतिष्ठते निमित्तानि चोक्तानि "भार्यातिक्रमकारी" इत्यादीनि । किंचित्पीडानिमित्तमनेन मे कृतमिति राज्ञे निवेदयेद्धर्मवित् अभिचारविधिज्ञः । स्ववीर्येण मन्त्राभिशापाभ्यां । तत्रैवोत्तरश्लोकार्थः ॥ ३१ ॥
स्ववीर्याद्राजवीर्याच्च स्ववीर्य बलवत्तरम् ।।
तस्मात्स्वेनैव वीर्येण निगृह्णीयादरीन्द्विजः ॥ ३२ ॥ राना कदाचिदनिपुणतया न निग्रहेण प्रवर्तेत स्वतस्तु न कदाचिदुपेक्षेति स्ववीर्य बलीयः॥३२॥
* श्रुतीरथर्वाङ्गिरसीः कुर्यादित्यविचारयन् ॥
वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन्दिनः ॥ ३३ ॥ किंतत्स्ववीर्यमिति शङ्कानिवृत्त्यर्थोऽयं श्लोकः । श्रूयन्त इति श्रुतयः। अथर्वणवेदे येऽभिचारप्रकाराः श्रुतास्ते कर्तव्या इत्यर्थः । बाहुल्येन तत्राभिचाराणां विधानात् अथर्वा* तवस्त्रं सर्ववर्णानामनिवार्य च शक्तितः । तपोवीर्यप्रभावेण अवध्यानपि बाधते ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८४० मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः गिरसग्रहणं। न पुनरन्येषु वेदेष्वननुज्ञातं । अथवाऽभिचारश्रुतयोऽथर्वाङ्गिरसशब्देनोच्यन्ते । अर्थाथर्वणशब्दा एवंविध एवार्थे प्रयुज्यन्ते " यज्ञोऽथर्वणवित्काम्य" इति ॥ ३३ ॥
क्षत्रियो बाहुवीर्येण तरेदापदमात्मनः ॥
धनेन वैश्यशूद्रौ तु जपहोमैर्द्विजोत्तमः ॥ ३४ ॥ पूर्वशेष एव ॥ ३४ ॥ विधाता शासिता वक्ता मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ॥
तस्मै नाकुशलं ब्रूयान्न शुष्कां गिरमीरयेत् ॥ ३५॥
प्राग्व्याख्यातोऽयं । तस्मै ब्राह्मणायाभिचरेण निगृह्यतामयमित्यकुशलं न ब्रूयात न शुष्कां गिरमीरयेत् । वाग्दण्डधिग्दण्डयोरपि प्रतिषेधः । अथवा सर्वेषां वर्णानां न ब्राह्मणः क्षोभयितव्यो यस्त्रयीविद्याप्रभावेण शक्तः स्वयं निग्रहीतुं । विधाता स्रष्टा अन्यस्य राज्ञः । शासिता निग्रहीता। वक्ता हितान् । अतो मैत्रस्तस्मात्सर्वप्रशक्तियुक्तत्वान्न दुर्बलोऽयमित्यवमन्तव्यः ॥ ३५ ॥
न वै कन्यां न युवतिर्नाल्पविद्यो न बालिशः । होता स्यादग्निहोत्रस्य नाों नासंस्कृतत्तथा ॥ ३६ ॥
अग्निहोत्रे ऋत्विग्वरणस्य समाम्नानात् जुहुयाद्धावयेद्वेति स्त्रीपुंसयोरविशेषण क्षीरहोतृताप्राप्तौ कन्यायुक्त्योः प्रतिषेधः । एवमाहुतिद्वयमात्रविधिज्ञस्याल्पविद्यस्य बालिशस्य वा प्राप्तिः प्रतिषिध्यते । आर्को व्याधिना असंस्कृतोऽनुपनीतः । एतच्चायुक्तं "श्रौते ह्यग्निहोत्रे स्वयं पर्वणि जुहुयात् ऋत्विजामेक इतरेषां कालमिति" समाचरन्ति न च
स्त्रीणामात्विज्यसंभवोऽतो गृह्याग्निविषये कन्यायुवत्योः प्रतिषेधो जातपुत्रायाः प्रास्त्यर्थ इति २. वर्णयन्ति । तथा चान्येपि सूत्रकाराः “ कामं गृह्येऽग्नौ पत्नी जुहुयात्सायंप्रातहाँमाविति"
अन्ये तु "वैतानकुशल" इति वचनात्रेताग्निविषयमेवेदं मन्यन्ते । वितानो विहारः । स च श्रौतेष्वग्निषु संभवति । न च तत्र स्यादीनां प्राप्तिर्न त्वविदुषां विशिष्टानामेव पुंसामाविज्य. विधानात् । अतोऽग्निहोत्रग्रहणं सर्वकर्मणां होतृग्रहणं च सविनां प्रदर्शनार्थ । अतः श्रुत्यर्थानुवादमात्रमेषा स्मृतिः ॥ ३६ ॥
नरके हि पतन्त्येते जुहृतः स च यस्य तत् ॥ तस्माद्वैतानकुशलो होता स्यावेदपारगः ॥ ३७॥
एते कन्यादयो जुहतो नरकं गच्छन्ति । स च यजमानो हावयिता ॥ ३७|| १फ-पात्ताः । २ फ-अथवा । ३ ण-र-माः । ४ ण-र-वा ।
ताद्ध कुर्वन्यथाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम् ।।
For Private And Personal Use Only
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः । प्राजापत्यमदत्वाऽश्वमग्न्याधेयस्य दक्षिणाम् ।
अनाहितानिर्भवति ब्राह्मणो विभवे सति ॥ ३८॥ अन्याधेयेऽश्वो दक्षिणा दातव्या। प्राजापत्यग्रहणं स्तुत्यर्थं । अथवा नात्युत्कृष्टो नातिनिकृष्टः प्राजापत्यः । अथ च लौकिका ईदृशे वस्तुनि प्रजापतिशब्दमुदाहरन्ति । विभवे सतीति वचनादसंपत्तावददद्भवत्येवाहिताग्निः ॥ ३८ ॥
पुण्यान्यन्यानि कुर्वीत श्रद्दधानो जितेन्द्रियः।
न त्वल्पदक्षिणैर्यज्ञैर्यजेतेह कथंचन ॥३९॥ यावती दक्षिणा विहिता ततो न्यूना दीयते यत्र सोऽल्पदक्षिणो परिक्रयः किल दक्षिणा स्वल्पेन चेत्परिक्रयेण कर्मकरो लभ्यते किमिति बहु दीयते लोक इव वाहादीनां पणलभ्यं हि कः प्राज्ञः क्रीणाति दशभिः पणैादशशतदानं तत्फलमयस्त्वायेति १. मन्यामनस्य प्रतिषेधः । ये तु स्वल्पदक्षिणा उत्पत्त्यैव च सोमे दक्षिणेति ऋतुमन्तो न तन्निषिध्यते ॥ ३९ ॥
* इन्द्रियाणि यशः स्वर्गमायुः कीर्तिं प्रजाः पशून् ॥
हन्त्यल्पदक्षिणो यज्ञस्तस्मान्नाल्पधनो यजेत् ॥ ४० ॥ पूर्वविध्यतिक्रमे फलकथनम् ॥ ४० ॥
अग्निहोत्र्यपविध्यानीन्ब्राह्मणः कामकारतः ।।
चान्द्रायणं चरेन्मासं वीरहत्यासमं हि तत् ॥ ४१ ॥ अपविध्य त्यक्त्वा त्यागश्च नित्यानामग्निहोत्रादीनां अकरणमुद्वापनं च प्रसङ्गादत्र प्रकरणात्प्रायश्चित्तोपदिशोऽग्नीनिति बहुवचननिर्देशात् गृह्याग्नित्यागे कल्पना कार्या । वीरहत्यासममिति श्रुतिः " वीरहा था एष देवानामिति " कामकारवचनादकामत्यागे २० कल्पनैव ॥ ४१ ॥
ये शूद्रादधिगम्यार्थमग्निहोत्रमुपासते ॥
ऋत्विजस्ते हि शूद्राणां ब्रह्मवादिषु गर्हिताः ॥ ४२ ॥ शूद्रादधिगतेनार्थेन प्रीत्यादिनाऽन्याधेयं न कर्तव्यमिति व्याचक्षते न तु प्रवृत्त . कर्मणो नित्यकर्मानुष्ठानं प्रतिषिध्यते। तथा चोक्तं न शूद्राद्भिक्षित्वाऽनुष्ठानं करणीयमयाचित- २५ लाभे तु नास्ति दोषः प्रवृत्तकर्मणस्तदर्थ तथा चासत्प्रतिग्रहादात्मवृत्तिरेका प्रतिषिद्धा । नित्यानि कर्माण्यम्यनुज्ञातान्यतः शूद्रधनेन प्रार्थितलब्धेन वाऽविशेषामिधानसामर्थ्या• अमहीनो पहेद्राष्ट्र मन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः। दीक्षितं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः॥१॥
१ण-र-श्रुति पुलिंगा।
For Private And Personal Use Only
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८४२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
दग्न्याधेयस्यैवास्य प्रतिषेधोऽयं विज्ञायते । यदि सर्वकर्मार्थोऽयं प्रतिषेधः स्यादनेनैव सिद्धत्वान्न भिक्षणं प्रतिषिध्येत । “न यज्ञार्थ धनं शूद्रात्" इति अग्नीनां वृषलाग्नित्ववचनं लिङ्गात् ॥४२॥
तेषां सततमज्ञानां वृषलाग्न्युपसेविनां ॥ पदा मस्तकमाक्रम्य दाता दुर्गाणि संतरेत् ॥ ४३ ॥ पूर्वविध्यतिक्रमे दोषाभिधाने निखिलप्रकरणमेतत् ॥ ४३ ॥
अकुर्वन्विहितं कर्म निंदितं च समाचरन् ॥ प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्तीयते नरः ॥ ४४ ॥
इदानीं प्रकृतान्येव प्रायश्चित्तानि कथ्यन्ते । प्रथमं तावत्तेष्वधिकारं निरूपयति । १० कोऽत्राधिकारो विहितं नित्यतया संध्योपासनाग्निहोत्रादि ‘यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्'
इत्यादिभिः पदैापितं नित्यभावात् । यदप्यनियतनिमित्तेऽशुचिः स्पर्शनादौ स्नानादि तद्विहितमकुर्वन् प्रमादालस्यादिना तथा निन्दितं प्रतिषिद्धं सुरापानादि तदपि शास्त्रमतिक्रम्य सेवमानः प्रायश्चित्तीयते तदेतदुक्तं भवति । नैमित्तिकोऽयमधिकारो विहिताकरणात्प्रतिषिद्धसेवनाच्च प्रायश्चितम् ।
ननु च ग्रामकामस्य सांग्रहणी विहिता । ततो ग्रामार्थिनः कथंचिदकरणे विहितातिक्रमः स्यात् । यदि नाम ग्रामार्थी प्रत्यवेयात्ततस्तत्कामोऽस्य यदा तु ग्राम कामयते तदा तस्य तद्विहितं भवति । न चेत्प्रवर्तते विहितमतिक्रामेदतश्च प्रायश्चित्ते प्राप्त उच्यते । ग्रामस्य स्वामी स्यामिति फललिप्सया तस्य तत्र प्रवृत्तिर्न विधिलक्षणा । शास्त्रं तु यागग्रामयोः साध्यसाधनसंबन्धावेदकमेव । वस्तुतो यद्यपि तत्रापि कर्तव्यताप्रधानप्रसाधनो वाक्यार्थः तथापि फलसिद्धयर्थमेव कर्तव्यताविधिरवगमयति । अतश्च नावगमं कुर्वतः फलं निषिध्यते । न पुनः प्रत्यवायो यत्र प्रत्यवायस्तत्र च प्रायश्चित्तं ।
ननु च नित्यानामकरणे प्रत्यवायो भवतीति कुतं इयमवगतिः । न ह्येवमग्निहोत्रादौ श्रूयते " यो न कुर्यात्स प्रत्यवेयात्" । श्रूयते वाक्यशेषेषु " वेदिभ्यः परमा भवति"इति
सर्वत्रार्थवादाः प्रत्यवायप्रदर्शनार्थाः सन्ति । अवश्यं च तेषामालंबनं वाच्यं नान्यथा २५ विधिनैकवाक्यतां मजति । यत्रापि न श्रूयते तत्रापि विध्यनुग्रहार्था अर्थवादाः
प्रकल्प्यते । किं चार्थवादैविधेरेव प्रवर्तकत्वमन्यथा नोपपद्यते । यावदप्रवृत्तौ प्रत्यवायपरिहारो न कल्पित एवंविध एवार्थे वृद्धव्यवहारे विधिः प्रवर्तते । बाध्यते तु पुरुषप्रवर्तना
रूढोऽसौं न च पुरुषा अपुरुषार्थे प्रवर्तयितुं शक्यन्ते । अतः प्रवर्तकत्वविहतविधिर्माभूदिति १ण-र-ते । २ण-र-र्थिनः ३ -र-कामस्य । ४ ण-र-प्रायश्चित्ती प्राप्तोत्युच्यते । ५ ण-र-तत्रासमवर्ग कुर्वर' फलं न निषिध्यते । ६ ज-र-वा ! ७ ण-र-वाध्यते पुरुषप्रवर्तना । ८ -र-ह्यसौ ।
For Private And Personal Use Only
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
श्रुतिसिद्धयर्था कल्पनैषा । यद्यपि स्वर्गादिकल्पनानामपि तथार्थलाभस्तथापि यावज्जीवादिपदविरोधात्प्रयवायपरिहारार्थताऽपि स्यात् । उक्तं
___“भयाद्धि यादृशी पुंसां प्रवृत्तिरुपजायते । न तादृशी भवेदत्र विधिकोटिशतैरपि "|| तस्मादकुर्वन्विहितम् इति नित्यं कर्मेति द्रष्टव्यं ।
ननु चाशुचिस्पर्शनादौ न नित्यावेदि किंचित्पदमस्ति यावज्जीवमित्यादिवत्। किमत्रान्येन ५ पदेन निमित्तं विशेषयेत् । श्रुतं तस्य॑ च तन्निमित्तेन कर्तव्यता नाम प्रतीयते। नाधिकारान्तरं प्रत्यपेक्षायों जायते यदा निमित्तसंविधानं तदा कर्तव्यमित्युपगमैर्नित्यतासिद्धिरग्निहोत्रादावपि न नित्यशब्दोऽस्ति निमित्यनित्यत्वात् । प्रसज्जन्नविदितत्वेषु विषयेषु संस्कृतान्नभोजनचन्दनानुलेपनादिषु तात्पर्यत आसेवाप्रसङ्गो विषयाभिलाषपरतेति यावत् । ___ ननु चैतदपि प्रतिषिद्धम् " इन्द्रियैः सुखलुब्धेषु न प्रसज्येत कामत" इति स्नातक- १० व्रताधिकारान्नायं प्रतिषेध इति मन्यते । व्रतशब्दाधिकारे हि तत्र प्रतिषेधकः संकल्पविशेषो हि मानसस्तत्रोपदिश्यते इदं मया न कर्तव्यमिति । अथवा कश्चिदल्पप्रतिषेधे न तुल्यतां मन्येत पदार्थस्तावदयं न निषिध्यत इति मन्यमानोऽतः समानीक्रियते । अथवा सामान्ये तद्भूतस्यापि विशेषस्य पृथगुपदेशो दृष्टः प्राधान्यख्यापनार्थ यथा ब्राह्मणा आयाता वसिष्ठोऽप्यायात इति । प्रायश्चित्तीयते प्रायश्चितशब्दो रूढिरूपेण विशिष्टे नैमित्तिके वर्तते । १५ तदेतीच्छति वेति कर्त्तव्यो “ व्यत्ययो बहुलम् ” इति ( व्या. सू. ३।३।८५ ) । नर इति वचनं चातुर्वाधिकारार्थम् ॥ ४४ ॥
अकामतः कृते पापे प्रायश्चितं विदुर्बुधाः ।
कामकारकृतेऽप्याहुरेके श्रुतिनिदर्शनात् ॥ ४५ ॥ कामकारकृतेऽप्यतिक्रमे प्रायश्चित्तगौरवार्थमिदमुच्यते । अकामतः कृत इति २० प्रमादकृते पापे शास्त्रव्यतिक्रमे प्रायश्चितमाहुः कस्य पुनर्हेतोविधिः प्रतिशास्त्रमतिक्रम्याकार्ये प्रवर्तते स प्रायश्चित्तमाचरिष्यत इति । कोऽत्र विशिषहेतुस्तस्मात्कामकृते दोषे प्रायश्चित्तं शास्त्रानर्थक्यमिति मन्यन्ते । एवं पूर्वपक्षभङ्गयोपन्यस्यति । कामकारकृतेऽपीति शब्दात्कामतोऽकामतश्च कृते व्यतिक्रमे प्रायश्चित्तं कर्त्तव्यमिति शास्त्रार्थः। श्रुतिनिदर्शनादिति वैदिकलिङ्गनिदर्शनमुपहयंब्राह्मणमुपकर्तव्यं । " इन्द्रो यतीन् शालावृकेभ्यः २५ प्रायच्छत् " । न च श्वभ्यो दानं यतीनामकामतः संभवति । उपहव्यं प्रायश्चित्तार्थ प्रजापतिरिन्द्राय प्रायच्छदिति स्पष्टार्थः ॥ ४५ ॥
१ ख-सस्यवनिमित्तेन कर्तव्यतामब्रवीदित्यनेनाधिकारांतरं प्रत्यपन्नाया जायते । २ ण-र-याजयते यदा । तदा निमित्त । ३ ण-र-प्रसजश्च । ४ ण-र-संस्कृतभोजन । ५ फ-विनिमयः कर्तव्यो । ६ण-र-हन्य। ७ ण-र-इंद्रः।
For Private And Personal Use Only
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
८४४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
अकामतः कृतं पापं वेदाभ्यासेन शुद्धयति । कामतस्तु कृतं मोहात्प्रायश्चित्तैः पृथग्विधैः ॥ ४६ ॥
किं पुनरेतानि प्रायश्चित्तानि निमित्तमात्रपर्यवसायीनि सन्ध्योपासनादिवदुत कार्यपर्यन्तानि शारीरशौचवदुत्पन्नदोष निर्घातार्थानि । तत्र केचिदाहुः । न हि कर्म क्षीयते ५ कार्यविरागित्वमेव धर्माधर्मयोः । न हि कर्माणि स्वफलमदत्वा प्रलीयन्ते । तदुक्तं न हि कर्म क्षीयत इति । तस्माद्योऽतिक्रमकारी स ततो नरकफलं भुंक्त एवं प्रायश्चित्तानि यदि न करोति ततस्तदतिक्रमात्प्रत्यवायान्तरोत्पतिः । तदेतदयुक्तं । न हि कर्म चरितव्यमतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुध्यत इति स्वशब्देनैव शुद्ध्यर्थता विहिता । तथापि तैः कृतैरपोहेत पापं स्वयं कृतत्वात् । यदप्युच्यते प्रतिषेधविधिना प्रतिषिध्यमानक्रियाकर्तुः १० प्रत्यवायभागित्वमवगमितम् । न तस्य प्रायश्चितैर्मिथ्यात्वं शक्यते कर्तुं तप्ययुक्तं । यतस्तेन दुःखहेतुता तस्यावगमिता । प्रायश्चित्तेष्वपि तपोदानादि दुःखमस्त्येव । अल्पेन तादात्मिकेन दुःखेनागामिनः संभाव्यमानस्य महतो दुःखस्य निवृत्तिर्युक्तैव । यथा व्याधेस्तिक्तकटुकौषधदानलघ्वाहारादिना यथा व्यतिक्रमं कृत्वा कश्चित्स्वयमागत्य राजनि वेदनं करोति “ इत्येवं कर्मास्मि " इति सोऽर्द्धदण्डभाग्भवति । यस्तु राजपुरुषैर्हठादानीयेत १५ स भूयो दण्ड्यते । एवमुपदेशानामर्थवत्वासिद्धिरतः स्वकार्यविरोधित्वमस्य विहितत्वान्निष्कृतिः प्रायश्चित्तमिति समाख्यातमपि तत्तदेव कृतदोषस्य निर्यातनमप्यकारणं निर्यातो निकृतिरिति उच्यते । एवं प्रायश्चित्तमपि नास्याधिकारप्रतिप्रसवार्थे पंचानामेव पातकानामधिकारोपगमविहितत्वाव्दिजातिकर्मम्यो हानिः पतनमिति । न चात्र वेदाभ्यासोऽकामतः कामतस्तप इति विषयविभागो बोद्धव्यः । उभयार्थोभयत्रोपदर्शनार्थत्वात् । २० निमित्तोपदेशकरणे पठितत्वात् । ब्रह्महा द्वादशेत्यादि प्रायश्चित्तानामुपक्रम्यमाणत्वात् । तस्मादकामतो लघुप्रायश्चित्तं कामतो गरीय इति श्लोकस्य तात्पर्यम् ।
1
ननु चाकामतो नैव तस्य कर्तृत्वं बुद्धिपूर्वं कुर्वन्कर्त्तेत्युच्यते । यथा च लौकिको दैवेनकार्यते । किमयं करोतीति किं च लिप्सया यत्र प्रवृत्तिस्तत्र प्रतिषेधः । यो हि मद्यपः स्पृहयति स पिपासुं न कदर्थयैति ' मा पासीः सुराम् ' इति । यस्तु जलार्थी २५ जलबुद्धयाँ सुरां पीतवांस्तस्याजानतो नापराधो न हि तस्य सुरालिप्सया प्रवृत्तिः ।
अथोच्यते विधिलक्षणप्रवृत्तिर्न निषिध्यते । सत्यं । भवत्वर्थलक्षणा । न तु मध्ये तर्ह्यदकेन च सर्वस्यार्थ लक्षणायाः प्रतिषेधः । केचिदाहुः । प्रत्यवायपर्यन्तो विधिर्विषभक्षणवन्निषेध शास्त्रार्थस्तेषामचेोद्यमेतद्विषमविशेषेणोपात्तं ज्ञानतोऽज्ञानतश्च मरणाय कल्पत एव । एवं
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
[ एकादशः
1
१ ण-र-यद्यप्युच्यते । २ ण - तदेतपयुक्तं । ३ फ- स्वयं । ४ फ-कायो हि । ५ फ- कदर्थति । ६ फ-यसुरी ।
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः। ब्रह्महत्यादयोऽपीति । येषामपि कर्तव्यमिति वचनात् क्रियते न कर्तव्यमिति न क्रियते तेषामपि लौकिकक्रियया प्रवर्तमानस्य निषेधः प्रवर्तमानश्चोच्यते प्रवृत्तः कर्ता कर्तृत्वमबुद्धिपूर्वकमप्यस्ति कूलं पततीति । न चायं गौणकर्तृताभावः । स्वतंत्रः कर्तेति हि स्मर्यते । नेच्छया प्रवर्तते यः स कर्तेति । किं चास्मादेव वचनात्प्रमादकृतो दोषोऽस्ति । प्रायश्चित्तमिति किमपरेण विकल्पितेन ॥ ४६ ॥
* प्रायश्चित्तीयतां प्राप्य दैवात्पूर्वकृतेन वा ॥
न संसर्ग व्रजेत्सद्भिः प्रायश्चित्तेऽकृते द्विजः ॥ ४७ ॥ दैवात्स्वीकृतात्प्रमादादित्यर्थः । अन्ये तु देवशब्दस्थाने मोहादिति पठन्ति । मोहादेवाकार्य क्रियते । को ह्यमूर्खः शास्त्रं व्यतिक्रमिष्यति । पूर्वकृतेन जन्मान्तरकृतेन चोपभुक्तफलेन कर्मणा विशेषेण कौनख्यादिलिङ्गाद्यनुमितेनैतदुक्तं भवति । इह जन्मकृते १० व्यतिकमे बुद्धिदर्शनपूर्वमबुद्धिपूर्व वा तथा जन्मान्तरकृतेऽपि लिङ्गानुमेये कर्तव्यं । किं पुनः कुनख्यादीनां " प्रायश्चितं कृछ्रातिकृछौ चान्द्रायणमिति सर्वप्रायश्चित्तानि ” वसिष्ठेन तु यस्य यल्लिङ्गं तेन तदेव प्रायश्चित्तं केनचिदंशेन कर्तव्यमिति पठितम् । अतश्चैव ते सर्वेऽकृतप्रायश्चित्ता न संसर्ग सद्भिर्वर्जयेयुरध्ययनादिक्रिययैकस्थानादिरूपतया संसर्गो यद्यप्युभयाश्रयत्वादन्यतरप्रतिषेधेनोभयोरपि सिद्धिः प्रतिषेधस्तथापि सद्भिस्तैः संसर्गो न १५ कर्तव्य इति पुनः प्रतिषिध्यते । उत्तरत्र कर्तृभेदादेकस्य हि प्रतिषेधे स एव प्रायश्चित्ती स्यान्न द्वितीयः सत्यपि संसर्गेऽत उभयोः प्रायश्चित्तार्थभुभयत्र प्रतिषेधः । सतामसतां चातः श्यावदन्तिप्रभृतिभिरकृतप्रायश्चितैः शिष्टैः सह संसर्गो न कर्तव्यः ॥ ४७ ॥
इह दुश्चरितैः केचित्केचित्पूर्वकृतैस्तथा ॥
प्रामुवन्ति दुरात्मानो नरा रूपविपर्ययम् ॥ ४८ ॥ एतदेवाह । इह दुश्चरितैः केचिदस्मिन् जन्मनि प्रतिषिद्धाचरणैस्तथा पूर्वकृतैः कर्मभिस्तथोक्तं प्राक् । स इदानी रूपविपर्ययप्रपंचो दुष्कृतशेषे चिन्हरूपतोऽनुक्रम्यते॥१८॥
सुवर्णचौरः कौनख्यं सुरापः श्यावदंतताम् ॥ ब्रह्महा क्षयरोगित्वं दौश्चयं गुरुतल्पगः ॥४९॥ . पिशुनः पौतिनासिक्यं सूचकः पूतिवक्त्रताम् ॥
धान्यचौरोऽङ्गहीनत्वमातिरिक्यं तु मिश्रकः ॥ ५० ॥ * प्रायो नाम तपःप्रोक्तं चित्तं निश्चय उच्यते।तपोनिश्चयसंयुक्तं प्रायश्चित्तपिति स्मृतम् ॥१॥
१ण-र-प्रवृत्तिः । २ फ-दर्श । ३ अ. २२ सू. १६ ।
For Private And Personal Use Only
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८४६ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः * अन्नहर्तामयावित्वं मौक्यं वागपहारकः ॥ वस्त्रापहारकः श्वैव्यं पड्यन्तामश्वहारकः ॥५१॥ एवं कर्मविशेषेण जायन्ते सद्विगर्हिताः॥ जडमूकान्धवधिरा विकृताकृतयस्तथा ॥ ५२॥
क्षयो नाम रोगो राजयक्ष्मेति वैद्यानां प्रसिद्धस्तेन तद्वान्भवति ब्रह्महत्याविशेषेण । गुरुस्त्रीगामी दुश्चर्मा । क्वथितगन्धवाहिन्या नासिकया युक्तः पिशुनः। एवं सूचको दुर्गन्धवाहास्यः । ननु च सूचकः पिशुन एव । सत्यम् । एकः कल्पयित्वा परदोषान् प्रकाशयति । अन्यस्त सत्यानेवाविदितानिति भेदः । आतिरिक्यमधिकांगता। मिश्रको यो द्रव्याण्य
द्रव्यैस्तदाभासैः संमर्दयति । यथा कुंकुमं कुसुंभेनान्यैरन्यानि । आमयावी यस्य भुक्त१० मन्नं न सम्यक् जीर्यते । मौक्यं वाग्वैकल्यं यत्राप्रतिपत्तिमानपस्मारी । शिष्टं प्रसिद्धं ।
विकृताकृतयः । आकृतिः संस्थानं विकृताऽमनोरमा निन्दितैषां कर्मविशेषेणेति । एषां कर्मणां कुम्भीपाकयमयातनास्थानेषु फलं तदनुभूतवत ईपच्छेषे तस्मिन् कर्मण्युद्रिक्ते च सुकृतेऽदत्तफले फलदानोन्मुखे दुष्कृतस्यासद्भावोऽतः कर्मावशेषोपपत्तिः। ४९।१०।११।१२।
चरितव्यमतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥ निन्यैर्हि लक्षणैर्युक्ता जायन्तेऽनिष्कृतैनसः ॥ ५३ ॥ निन्द्यैर्हि लक्षणैः कुनखश्यावदन्तादिभिरनिष्कृतैः सह ॥ ५३॥ ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः ॥ महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह ॥ ५४ ॥
गुर्वगनागमः स्तेयं पतितसंप्रयोगः । सर्ववर्णानां महापातकानि । सुरापानं ब्राह्मणस्यैव । स्तेयं ब्राह्मणसुवर्णहरणं स्मृत्यन्तरात् " ब्राह्मणसुवर्णापहरणे महापातकम् " इति । पातकशब्दः पातयतीति व्युत्पत्त्या सर्वव्यतिक्रमेषु वर्तते। महापातकेषूपपातकेषु च । महच्छब्दो गुरुत्वप्रदर्शनार्थः । तैश्च संयोगमेकैकेनापि । स च वक्ष्यति " संवत्सरेण पतति " इत्यादिना ॥ ५४॥
अनृतं च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम् ॥ गुरोचालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया ॥ ५५ ॥
समुत्कर्ष इति निमित्तसप्तमी । — चणि द्वीपिनं हंति' इतिवत् । समुत्कर्ष प्राप्स्यामीति यदनृतमभिधीयते तद्ब्रह्महत्यया समं । यत्र पूजातिशयो वासनातिशयो
ब्राह्मणत्वेन श्रोत्रियत्वेन महाकुलीनतया वा प्राप्यते तत्रातद्रूपस्तपमात्मानमावेदयति । यो वा *दीपहर्ता भवेदन्धः काणो निर्वापको भवेत् । हिंसया व्याधिभूयस्त्वमरोगित्वमहिंसया॥१॥
वासिष्ठ २०। ४१।
For Private And Personal Use Only
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। पात्रातिशयेन पुण्यस्कन्धोत्कर्ष प्राप्तुमिच्छति तस्यापात्रं पात्रमित्युच्यते । एवंविधे समुत्कर्षेऽनृतं न पुनः स्वल्पवस्तुनि अपेक्षायां सत्यपि समुत्कर्षव्यपदेशे पिशुनमलीकवदिति परच्छिद्रप्रकाशनं गुरोचालीकनिर्बन्धोऽसत्याभिधानेन चित्तसंक्षोभः । — कन्या ते गर्भिणी ' इत्येवमादिना निष्प्रयोजनो द्वेषः। राजकुलात्तेन सह विवादो निर्बन्धोऽनृतादिशंसनं वा । तथा च गौतमो " गुरावनृताभिशंसनम् ” इति पातकसमानि ॥६५॥ ५
ब्रह्मोज्झता वेदनिन्दा कौटसाक्ष्यं सुत्द्वधः॥
गर्हितानाधयोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट् ॥५६॥ अधीतस्ववेदस्यानाभ्यासेन विस्मरणं ब्रह्मोज्झता नित्यस्वाध्यायविधेः त्यागो वा । कूटसाक्ष्यं समुत्कर्षादन्यच्चापि सुत्द्वधो मित्रमारणं । गर्हितानाधयोर्हितं शास्त्रप्रतिषिद्धं लशुनाद्यनाद्यममनस्तुष्टिकरं न भोक्ष्य इति कल्प्य यद्भुज्यते ॥ १६ ॥ १०
निक्षेपस्यापहरणं नराश्वरजतस्य च ॥
भूमिवज्रमणीनां च रुक्मस्तेयसमं स्मृतम् ॥ ५७ ॥ निक्षेपस्यासारद्रव्यस्यापि । नराश्वशब्दो जातिशब्दो नारीहरणेऽप्येतदेव यो हि दुहितरं दत्वाऽसति नरदोषेऽन्यस्मै पुनर्ददाति तस्याप्येतदेव । तदुक्तं " प्राप्नोति पुरुषोऽनृतम् " इति ॥ १७ ॥
रेतःसेकः स्वयोनीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च ॥
सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु गुरुतल्पसमं विदुः ॥ ५८ ॥ स्वयोनयो भगिन्य एकोदरसंभूताः । कुमायोऽनूढाः । अन्त्यजा वरचंडालस्त्रियः । सख्युः सखा मित्रं तस्य स्त्रियः । स्त्रीग्रहणं न जायायामेव प्रतिषेधार्थम् । एवं पुत्रस्यान्यापि या अवरुद्धा मैथुनधर्मेण । वयं तु ब्रूमः । सत्यपि ग्रहणेनोढानूढयोर्विषय- २० समीकरणस्य न्यायत्वात्समत्ववचनमेतन्न प्रायश्चित्तनिर्देशार्थ किं तर्हि गुरुत्वख्यापनपरम् । अतश्च गुरुतरं प्रायश्चित्तं भवति । तथा चोक्तं "एनसि गुरूणि गुरूणि लघुनि लघुनि"। यदि ह्येतत्प्रायश्चित्तनिर्देशार्थमभविष्यत्प्रायश्चित्तं निदेशप्रकरण एव वाऽवक्ष्यत् । कौटसाक्ष्यसुत्द्वधयोश्चेह सुरापानसमीकृतयोर्ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तातिदेशमुपरिष्टान्न कुर्यात् । " गुरोश्चालीकनिर्बन्ध " इत्येतस्य चेह ब्रह्महत्यासमीकृतस्य पुनरुपरिष्टात् ब्रह्महत्या- २५ प्रायश्चित्ताभिधानात् तथा कुमार्यामिति रेतःसेकस्य गुरुतल्पसमीकृतस्येह पुनस्तत्र गुरुतल्पप्रायश्चित्तविधानाद्गम्यते नेदं प्रायश्चित्तार्थ समीकरणमिति । अन्ये तु मन्यन्ते भेदेन समीकरणं गुरुत्वभावेऽपि वक्ष्यते । न त्याज्यमतः प्रायश्चित्तार्थानामेव सुरापानस्य समीकृतयोश्च कौटसाक्ष्यसुत्द्वधयोर्बह्महत्याप्रायश्चित्तनिर्देशो विकल्पार्थ । सुरापानप्राय
१फ-ण-क्षं । २ फ-दंतान् । ३ फ-ती ४ ण-र-पर । ५ फ-तस्या । ६ वासिष्ठे २२ । १५ ।
७ण-र-न्याय्यं ।
For Private And Personal Use Only
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८४८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
श्चित्तेनास्य चातिदेश एव श्रूयते । समीकरणे तु विकल्पो नास्ति । यथा गर्भमविज्ञातम् ” इति ॥ ५८ ॥
इदानीमुपपातकान्याह
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गोवधोऽयाज्यसंयाज्यपारदार्यात्मविक्रयाः ॥
गुरुमातृपितृत्यागः स्वाध्यायाग्न्योः सुतस्य च ॥ १९॥
I
अयाज्या अविरुद्धापातकिशूद्रादयस्तेषामसंयाज्यं संयाजनं । भावे ण्यंच्छादसः । आत्मविक्रयं गवादिद्रव्यवदात्मनः परविधेयकरणं दास्येन अन्येन । अन्ये पदार्थमविक्रयमिति पठन्ति । अनुत्साहो निराहारः स्वल्प एवोपघातेऽवसादाश्रयणं । गुरोस्त्यागो यथावदनुवृत्तिरध्यापनसमर्थेऽध्यापयितर्युपाध्यायान्तराश्रयः । एवं मातापित्रोरपतितानां १० चैतेषां त्यागो दोषाय । पतितानां त्विष्ट एव । स्वाध्यायाग्न्योस्त्याग इति संबध्यते । स्वार्थ्यांयत्यागश्च “अहरहः स्वाध्यायमधीयीत " इत्यस्य विधेरननुष्ठानं । किमैकाहिके माससांवत्सरिके वा त्यागे व्यतिक्रमोऽयं । अविशेषादैहिके प्राप्नोति तदयुक्तं । एतस्य विधेर्नित्यत्वात् । नित्यानां च व्यतिक्रमे प्रायश्चित्तांतरं वक्ष्यति । तस्माद्विस्मरणपर्यन्तस्त्यागोऽभिप्रेतः । स ब्रह्मोज्झतापदेन सुरापानेन समीकृतः तत्र विकल्पनार्थमेतत् । १५ अस्य च लघुत्वात्तस्य गुरुत्वाव्यवस्थायां विकल्पो योज्यः । तत्र यो वैदिक एवान्यस्मिन् कर्मणि युक्ततया स्वाध्यायं जहाति तस्योपपातकत्वं । यस्तु भोगसेवार्थपरता कलहशीलतया जहाति तस्य सुरापानसमत्वं । अग्नेस्त्वेकत्वविशिष्टस्येहोपादानाद्गृह्यस्येति द्रष्टव्यं । " प्रागग्नीनिति " बहुवचनाछ्रतानां ग्रहणं । ननु च तत्रापि चान्द्रायणमुक्तमिहाप्युपपातकत्वात्तदेवात्र वाच्यं नैष दोषः । उपपातकेष्वप्यन्यान्यपि प्रायश्चित्तानि २० सन्ति । शक्त्यपेक्षया गुरुलघुभावो न्यूनाधिकभावोऽतो नियमार्थं तत्र चान्द्रायणग्रहणम् । सुतस्य त्यागोऽभरणं गृहान्निष्काशनमशिशोः प्राप्तस्य च गुणवतः पातकिनस्तु न दोषः ॥ ५९ ॥
I
፡፡ हत्वा
परिवित्तिताऽनुजेऽनूढे परिवेदनमेव च ॥
तयोर्दानं च कन्यायास्तयोरेव च याजनम् || ६० ॥
अनुजः कनीयान् भ्राता । तयोर्याजनं विवाहे दर्शपूर्णमासादौ वाऽऽर्त्विज्यम् ॥ ६० ॥ कन्याया दूषणं चैव वार्धुष्यं व्रतलोपनम् ॥ तडागारामदाराणामपत्यस्य च विक्रयः ॥ ६१ ॥
For Private And Personal Use Only
कन्याया दूषणं नेयं कन्या पुरुषेणोपर्भुक्तेत्यध्यवसायेन प्रतिपादनं । अङ्गुष्ठादिना वा प्रजननं धर्मभेदो मैथुनधर्मवर्ज । तत्र हि गुरुतल्पसाम्यमुक्तं । वार्धुषित्वं धनापदि
१ फ-त्या | २ ख-युक्ते ।
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्याय: ]
मनुस्मृतिः
८४९
धनप्रयोगेन वृत्तिग्रहणं । वासिष्ठे तु " वृद्धेस्तु प्रयोक्ता धान्यानां वार्धुषित्वं तदुच्यते " । सा च शास्त्रपरिभाषा | न लौकिके वा पदार्थे व्रतच्युतिरशिष्टप्रतिषिद्धेऽमुष्यगृहे न भोक्तव्यमुपवस्तन्यमेवंरूपः संकल्पो व्रतं ततो यः संकल्पाच्चलति सा तस्य व्रतच्युतिः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I
ननु च व्रतमिति शास्त्रतो नियम उच्यते । चोदितश्चेच्छास्त्रकृतः संकल्पस्ततो निवृत्तौ कः शास्त्रातिक्रमो विहितमकुर्वन् प्रायश्चित्तीयत इत्युक्तं । न चैतद्विहितम् । उच्यते । सत्यमिथ्यालक्षण आरंभः । समाप्तिस्तु शास्त्रीया यथा सौन्दर्यादीनां काम्यानां कर्मणां लिप्सातः प्रवृत्तिः समाप्तिस्तु शास्त्रीया अतीतायां फलेच्छायामवाप्ते फले यथोक्तं तदर्थ एवावशिष्टं वर्जयेयुः प्राक्रमिकोऽयं कापुरुष इति वदन्तः स्नातकव्रतानां त्वत्यन्तलघीयः प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यते । तेनेदं विकल्पितुमर्हति । आराम उद्यान पवनादि स्मृत्यन्तरे सर्वभूमिरविक्रेया ॥ ६१ ॥
व्रात्यता बान्धवत्यागो भृत्याध्यापनमेव च ॥ भृताच्चाध्ययनादानमपण्यानां च विक्रयः ॥ ६२ ॥
1
बान्धवा ज्ञातयोऽसोदरादिभ्योऽन्येपि मातुलमातृष्वस्त्रे यादयः । सति विभवे तेऽप्यजीवन्तो भर्तव्याः । तदुक्तं " स्वजने दुःखजीविनि " इति । यद्येवं सुतस्येत्याद्यनर्थकं नानन्यार्थे वचनं । जालपादप्रतिषेधे हंसप्रतिषेधवत्तेन मात्रादित्याग उपपातकमेव । इह तु १५ लत्रीय इति । भृत्याध्यापनं भृतकस्य सतोऽध्यापकत्वात् यश्च भृतकादधीते । अपण्यानि दशमे उक्तानि ॥ ६२ ॥
सर्वाकरेष्वधीकारो महायन्त्रप्रवर्तनम् ||
हिंसौषधीनां रूपाजीवोऽभिचारो मूलकर्म च ॥ ६३ ॥
आकराः सुवर्णादिभूमयस्तत्राधिकारो राजनियोगेनाधिपतित्वं सर्वग्रहणादन्य- २० दप्यर्थोत्पत्तिस्थानं गृह्यते । तेन ग्रामनागरनियोगो व्यवहारदर्शनदण्डग्रहणादिनियोग एव । एवमेव यन्त्राणि सेतुबन्धादीनि जलप्रवाहनियमार्थास्तेषां महतां वर्धनं I औषधीनामशुष्काणां हिंसाच्छेदः । स्त्रीणामाजीवः स्त्रियमुपजीव्यते । स्त्रीधनेन शरीर कुटुंबधारणं क्रियते । भार्यापण्यभावो वेशस्त्रीप्रयोजनं वाऽभिचारो वैदिकेन शापादिना मन्त्रप्रयोगेण श्येनादियागेन वा शत्रुमारणं मूलकर्मवशीकरणं मन्त्राभार्यापण्यभादि- २५ क्रिययैव ॥ ६३ ॥
1
इन्धनार्थमशुष्काणां द्रुमाणामवपातनम् ॥
आत्मार्थ च क्रियारम्भो निन्दितान्नादनं तथा ॥ ६४ ॥
१ ण-र-न नत्यार्थ । २ ण-र-फ- अपण्यानि । ३ ख प्रि । १०७-१०८
१०
For Private And Personal Use Only
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः
इन्धनाद्यर्थ तु न दोषः :अग्निशुद्धत्वाच्छुष्कसर्वसंभव क्रियारंभः पाकारंभः । " आतुरत्वादेवात्मार्थ न भवेदिति " प्रतिषेधात् । क्रियारंभ एवं व्याख्यायते । क्रियारंभे हि प्रायश्चित्तोपदेशादेव प्रतिषेधः कल्प्येत । न ह्यप्रतिषिद्धप्पायश्चित्तं युक्तं “निन्दितं
च समाचरन ” इति वचनात् । अद्य पुनर्यत्प्रभाषितं तथा सिद्धे प्रतिषेधे प्रायश्चित्त ५ विधीयते । न कल्पनागौरवं भवति तेन । निन्दितान्नादनं न तु गर्हितान्नाद्यतः कुत एतद्विकल्पार्थमभ्यासे तत्प्रायश्चित्तमिदं तु सकृदेव प्रत्ययभेदो वा ॥ ६४ ॥
अनाहिताग्निता स्तेयमृणानामनपक्रिया ।।
असच्छास्त्राधिगमनं कौशीलव्यस्य च क्रिया ।। ६५ ।।
कृतविवाहस्य विदुषो द्रव्यसंपत्तौ जातपुत्रस्य वाऽनाहितामिता साधिकाराविशेषा१० नित्यश्रुतयो नित्याधानस्य अयोजिका इति स्मृतिकारो मन्यते । कथं पुनः श्रुतिप्रयुक्त.
माधानं विहितं कस्यचित्प्रकरणे कथ्यते येनागमोऽप्युच्छिद्येत । स्वतश्च प्रतीयमानाधिकारत्वादग्निनिष्पत्त्यर्थतया कुतोऽधिकारान्तरप्रयुक्तिरग्नयस्तावद्विनियुक्ता “ यदाहवनीये जुहोति" इत्यादिना । न चाधानेन विना तेषां निष्पत्तिरित्यतोऽग्निषु प्रयुक्तेषु तदपि
प्रयुक्तमित्युच्यते । यद्येवमग्निनिष्पत्त्यर्थ तदाहिताग्निष्वधिकारोऽमत्स्वग्निष नाधिक्रियते । १५ न चाधानं नित्यं यावीवादिविधिवदतः कथमनाहिताग्नितादोषो " ऽकुर्वन् विहितं कर्मेति"
विहिताकरणे प्रायश्चितं विहितम् “ अग्नीनादधीतेति" । सत्यं विहितम् । न स्वर्गाय नाधिकारान्तरसंपत्तये । किं तर्हि अग्निनिष्पत्तये । अग्नेश्च ज्ञातप्रयोजना यस्य तैः प्रयोजनं स तेनोपायेनार्जयति । अन्यस्तु नेति का तत्र विहिताकरणाशङ्का येन प्रायश्चित्ती स्यात् । यो हि सुवर्ण नार्जयति कथमसौ दुष्येत । उच्यते । अस्मादेव वचनात्सत्यधिकारेऽग्नयो ऽवश्यमर्जनीया इति गम्यते । स्तेयमुक्तेभ्यो द्रव्येभ्योऽन्यस्य । ऋणानां • चतुर्भिणैः” इत्येतच्छ्रुतेरनुष्ठानं । असच्छास्त्राणि चार्वाकनिम्रन्थाः यत्र न प्रमाण न वेदकर्म फलसंबद्धमापद्यते । कौशीलवत्वं चारणत्वं नर्तनत्वं गायनत्वम् ॥ १५ ॥
धान्यकुप्यपशुस्तेयं मद्यपत्रीनिषेवणम् ॥ स्त्रीशद्भविदक्षत्रवधो नास्तिक्यं चोपपातकम् ॥६६॥
शणसप्तदशानि धान्यानि कुप्यं लोहताम्रादिमयं कुण्डकटाहादि । ननु चाविशेषण पूर्वश्लोके स्तेयमुक्तं परित्हृतमेतत् 'हंसप्रतिषेधवदिति ' । अथवा स्तेयं यदन्यस्मादुद्यमगृहीते समवेनाशोध्यते न हि जातु म्तेयमिति लोकप्रसिद्धं यथा धैर्यादिना अपकरणम् । १ज-र-येनाङ्गं साजेत् । २ फ-पठाहादि ।
For Private And Personal Use Only
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः।
८५१ मद्यपेति । ब्राह्मणस्य क्षत्रियादिस्त्रीनिषेवनं सह शयनं संप्रयोगं वा । स्त्रिया वध बामण्या अणि । नास्तिक्यं “ नास्ति परलोको नास्ति दत्तम्" इत्याद्यभिनिवेशः॥६६॥
बाह्मणस्य रुजः कृत्य घ्रातिरप्रेयमद्ययोः॥
जैहयं च मैथुनं पुंसि जातिभ्रंशकरं स्मृतम् ॥ ६७ ॥ दण्डहस्तादिना शरीरपीडाजननं रुजःकृत्यं किं पुनरऽयं न हि भक्षणप्रतिषेधवत् ५ प्राणप्रतिषेधः क्वचिदस्ति । न तु शक्यं विज्ञातुं यदभक्ष्यं तदनेयमिति । घृतादेर्यागार्थमुपात्तस्यामक्षत्वमनाप्रेयत्वमुच्यते । पूतिदुर्गन्धतया घ्राणं विकरति लशुनपलाण्डुपुरुषपुरीषादि तद्गृह्यते मद्यसाहचर्याच्च यदभक्ष्यं तदेव विज्ञायते । न पतिदाादि । जैहयं कुटिलताऽप्रसन्नत्य त्वं अन्यदुच्यतेऽन्यत्क्रियते हृदये चान्यत् ॥ ६७ ॥
खराश्वोष्ट्रमृगेभानामजाविकवधस्तथा ॥
सङ्करीकरणं ज्ञेयं मीनाहिमहिषस्य च ।। ६८ ।। मृगा रुरुपृषतादय आरण्याः । इभो हस्ती । सत्यपि मृगत्ले बाल्येन ग्रामवासित्वाद्रहणं । मीनो मत्स्यः । अहिः सर्पः ॥ ६८ ॥
निन्दितेभ्यो धनादानं वाणिज्यं शूद्रसेवनम् ॥ __ अपात्रीकरणं ज्ञेयमसत्यस्य च भाषणम् ॥ ६९ ॥ निन्दिता अप्रतिग्राह्याः शूद्रा ये पापकर्माणस्तेभ्यो धनादानं प्रतिग्रहेण न पुनः प्रत्यादिष्टप्रतिग्रहस्य प्रतिषिद्धत्वात् ॥ ६९॥
. कृमिकीटवयोहत्यामयानुगतभोजनम् ।
___ फलैधः कुसुमस्तेयमधैर्य च मलावहम् ॥ ७० ॥
कृमयो भूमिशरणाः क्षुद्रजन्तवः । कीटास्तथाविधा एव किंचिदुपचितमूर्तयो २० ऽपक्षाः सपक्षाश्च मक्षिकाशलभादयः बयांसि पक्षिणः शुकसारिकादयः । मद्यानुगत मद्येन संस्पृष्टं तद्गन्धाचितं च । अधैर्य चेतसोऽस्थिरत्वं स्वल्पेऽप्युपघातेऽध्वसः ।। ७० ॥
एतान्येनासि सर्वाणि यथोक्तानि पृथक्पृथक् ॥
यैव्रतैरपोान्ते तानि सम्पनिबोधत ॥ ७१ ।। प्रायश्चित्तनिमित्तान्युक्तानि । संज्ञाभेदश्च प्रायश्चित्तभेदार्थः । वक्ष्यमाणस्य २५ संक्षेपवचनम् ॥ ७१॥
ब्रह्महा द्वादशतमाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् ॥
अक्षाश्यात्मविशुद्धयर्थ कृत्वा शवशिरोध्वजम् ।। ७२ ॥ १-र-मय पारामिनि । २ ज-र-कृत्यं । ३ल-निफ-थे।४फ-उध्वंसः ।
For Private And Personal Use Only
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८५२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ एकादशः
तृणपर्णादिकृतो निकेतोःवर्षातपशीतत्राणादिहेतुहं कुटीति कथ्यते । " समावर्षाणि भैक्षाशीति " स्मृत्यन्तरे सप्तागारमनभिसंहितं च भैक्ष्यमुक्तं । शवशिरोहतस्यान्यस्य वा ध्वजे काष्ठादिमयीं शिरःप्रतिकृतिमुद्यतां धारयेदिति मन्यन्ते । नैवं
शब्दोर्थविदः । न हि तच्छवशिर इत्युच्यते । अन्योऽप्यत्र विधिर्भविष्यति “ कृतवापनो ५ निवसेत् " इत्यादि ॥ ७२ ।।
लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषामिच्छयात्मनः ॥ पास्येदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाशिराः ॥ ७३ ।।
धानुष्का यत्र युद्धं कर्तु लक्षं विध्यन्ति तत्र तद्भूतेन भवितव्यं । अथवा संग्रामेऽन्यत्र युध्यमानानां शस्त्रप्रहाराः प्रतीप्सितव्याः । आत्मन इच्छयेति न प्रमादा१० तदंतर्गतस्य सत्यपि स्ववधेन शुद्धिः । विदुषामित्यवनानते प्रायश्चित्तोपदेशोऽयमिति । अथवा धनुर्वेदज्ञानं अग्नौ वाऽऽत्मानं क्षिपेत्समिद्धे त्रिरुत्थाय पुनः पतेत् ॥ ७३ ॥
यजेत वाऽश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा ॥ .
अभिनिद्विश्वजिद्भयां वा त्रिताग्निष्टुताऽपि वा ॥ ७४ ॥
जनपदेश्वरस्याश्वमेधेऽधिकारः । तत्र हि रणादिप्राच्यादिग्भ्यः आत्दृतं द्रव्यं १५ दक्षणा विहिता । ये चानाहिताग्नयस्ते न यागेप्वधिक्रियन्ते न पुनस्तदर्थमेवाधानं कर्तव्यं । कर्माणि हि प्रायश्चित्तार्थानि सांगानि न चांगमाधानम् ॥ ७४ ॥
जपन्वान्यतमं वेदं योजनानां शतं व्रजेत् ॥ ब्रह्महत्यापनोदाय मितभुङ्गिन्येतन्द्रियः ॥ ७५ ॥ मितभुग्यावता न तृप्यति । नियतेन्द्रियो ब्रह्मचारी विषयेप्वगृध्रुः ॥ ७९ ॥
सर्वस्वं वेदविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥ धनं वा जीवनायालं गृहं वासः परिच्छदम् ॥ ७६ ॥.
यावत्किंचिद्गोहिरण्यादिकं तत्सर्वं दातव्यं । अत्रार्थवादो धनं हि जीवनायालमिति । तावता धनेन दत्तेनान्यस्मै जीवितं दत्तं भवतीत्येव साम्यं । गहं वास:
परिच्छदं । परिच्छदशब्देन यावत्किंचिद्गृहोपकरणं सर्पितैलधान्यादि कुण्डकटाहादि २५ कुप्यशयनासनादि तत्सर्व गृह्यते ।। ७६ ॥
हविष्यभुग्वाऽनुसरेत् प्रतिस्रोतः सरस्वतीम् ॥
जपेद्वा नियताहारस्त्रिर्वे वेदस्य संहिताम् ।। ७७ ।। १ण-र-स्यपि शरव्याधेन शुद्धिः फ-तरंगतन्य । २ प-र-प्रतीचीभ्यो गुरुति । ३. -र-विजितेन्द्रियः ।
For Private And Personal Use Only
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
' मनुस्मृतिः,
हविष्यं मुन्यन्नं नीवारादि ग्राम्यमपि पयोघृतादि । प्रतिस्रोतः स्रातःस्रोतः प्रति यावन्ति सरस्वत्याः स्रोतांसि तावन्त्यनुसरेत् । नियताहार आहारनिवृत्तिं कृत्वा वेदसंहितां समन्त्रब्राह्मणकां त्रिरावर्तेत । एतेषां प्रायश्चित्तानामियमत्र व्यवस्था । बुद्धिपूर्वेण ब्राह्मणमात्रवधे द्वादशवार्षिकं लक्ष्यं शस्त्रभृतामनेन विकल्पते । यद्यपि द्वादशवार्षिकेन मरणान्तं तथापि दैवोपपत्तिपतितेऽन्तरामरणे सामिकृते प्रायश्चित्ते शुद्धयभावात् ५ प्रत्यवायो न निवर्तते । द्वितीये तु तदानीमेव निर्मुक्तपापः शस्त्रहतो वा कदाचिन्न नियेत । अत एव आद्योपात्तप्रायश्चित्तमिच्छया विकल्पेन दातव्यं । अग्नौ प्रवेशस्तु श्रोत्रियत्वादिगुणयुक्ते तत्रापि सवनगुणेऽनौ सन्ति ब्रह्मन्नस्त्रिरवस्थास्तस्यावसानं शस्त्रेण गात्राणां खण्डशो विदारणं । सवनगत इति पठन्ति । न च प्राणान्तिकेषु द्वैगुणसंभवः । न ह्येकस्मिन् जन्मनि द्विमरणोपपत्तिस्तत्तुल्यपीडानुभवात्तस्य द्वैगुण्यं । न च द्वादश- १० वार्षिकं द्विगुणं युक्तं । को हि देवसमश्चतुर्विशतिवर्षाणि प्रायश्चित्तं चरेत् । संवत्सरशेषे हि मृतस्य सर्व निष्फलं स्यात् । अश्वमेधयागस्तु त्रैवर्णिकानां सति संभवे पूर्वोक्तैर्विकल्प्यते। गोसवादयस्त्वबुद्धिपूर्व महागुणवति हन्तरि स्युयोजनश्रुतं दृष्ट्वा च ब्राह्मणजातीयमात्रवध एवमुत्तराण्यपि त्रिवृताग्निष्टुतेति समानाधिकरणे एवं स्वर्जिता गोसवेनेति अभिजिद्विश्वनितौ द्वे प्रायश्चित्ते ॥ ७७ ॥
कृतवापनो निवसेद्रामांते गोव्रजेऽपि वा ॥
आश्रमे वृक्षमूले वा गोब्राह्मणहिते रतः ॥ ७८ ॥ द्वादशवार्षिकस्यायं विशेषः कश्चिद्वैकल्पिकधर्म उपदिश्यते । कश्चिदपूर्ववचनः अपूर्वमाश्रमवृक्षमूले वैकल्पिकमेव वा कुटी स्यात् । किमर्थं पुनस्तत्रैव नोक्तं प्रक्रान्त. द्वादशवार्षिकस्य वक्ष्यमाणं यथा स्यात् पृथक् प्रायश्चित्तं मा भूदिति पूर्वैाख्यातं स्वतन्त्रं २० ह्यन्यस्मिन् प्रक्रान्तेऽन्यत्र प्राप्नोति प्रक्रान्तासमाप्तौ दोषश्रवणात्पृथगधिकारात्पृथक्प्रयोगताज्यस्यान्यतरप्रयोगः ॥ ७८ ॥
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सम्यक् प्राणान्परित्यजेत् ॥
मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोर्ब्राह्मणस्य च ॥ ७९ ॥ अपरित्रायापि सम्यक् प्राणपरित्यागेन मुच्यते परित्रायाप्राणत्यागेनापि ॥ ७९ ॥ २५
त्रिवारं प्रतिरोद्धा वा सर्वस्वमवजित्य वा ॥
विप्रस्य तन्निमित्ते वा प्राणालाभेऽपि मुच्यते ॥ ८०॥ १ फ-कल्पते; ण-र-+यदि वावक-मेव । २ ण-र-केनवा । ३ण-र-सम्यक्...परित्यजन् । ४ ख-वि।
For Private And Personal Use Only
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८५४
१०
www. kobatirth.org
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
प्रतिरोद्धा प्रवृत्तः शस्त्रेण क्षतो वा युद्धकरणे त्र्यवरं यदि न्यूनं तदा ति आवृत्तयः कृते युद्धेऽसौ मुच्यतेऽपरित्राय मृतोऽपि सर्वस्वमवजित्येति ब्राह्मणादीनां चौरापहृतं यदि प्रत्यानयति तदा मुच्यते । ब्राह्मणस्य वा तन्निमित्ते प्राणदाने ।
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५
ननु चोक्तं " गोप्ता गोब्राह्मणस्येति " । सत्यं । युद्धेनान्येन वा शरीरव्यापारेण गां पङ्कलग्नां दस्युभिर्वाह्यमानां ब्राह्मणं शत्रुभिश्चौरैर्नद्या वाऽपह्रियमाणं यदि मोक्षयत ततः शुध्यतीत्युक्तं । इह तु तन्निमित्तग्रहणाद्यदि धनेऽपहियमाणे ब्राह्मणो व्यामूढतयाssत्मानं हन्ति निरपेक्षं वा चोरैर्युध्यते तत्र तत्समधनदानेन 'मा' मृथा अहं त इयद्धनं ददामीति तमाश्वास्य दत्वा मुच्यत ॥ ८० ॥
शिट्टा वा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे || स्वमेोऽवभृथस्नातो हयमेधे विमुच्यते ॥ ८२ ॥
L
एकादशः
एवं दृढव्रतो नित्यं ब्रह्मचारी समाहितः ॥
समाप्ते द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ ८१ ॥
तस्माद्वचनादाद्यशेषमुत्कान्तं विज्ञायते saत इति । समाहितइति च पादपूरणे पदे । उपसंहारोऽयं पूर्वस्य ॥ ८१ ॥
રક્
चरमपक्ष उच्यंते शिष्ट्रा स्वंमेन आत्मीयं दोषं भूमिदेवतानां ब्राह्मणानां नरदेवैः क्षत्रियैः समागमे ऋत्विजो ब्राह्मणःक्षत्रियो यजमान एवं कृताऽश्वमेपेऽवस्थस्नातो विमुच्यते द्वादशवार्षिकस्योपसंत्दृतत्वात्स्वतन्त्रमिदं वैकल्पिकमिच्छति । अन्ये इत्याहुवैकल्पिकानां मध्य उपदेशात्प्रक्रान्तद्वादशवार्षिकस्यैव गोब्राह्मणपरित्राणवत्समाप्तयवधिमाहुर्यथा सारस्वतेनं पक्षं वा प्रखवणं प्राप्योत्त्यानमिति । वयं तु ब्रूमः । उपसंत्दृतत्वादाज्यस्य वैकल्पिक २० मध्ये वा पाठादुभयरूपताऽस्य प्रक्रान्तेऽपक्रान्ते च सति संभवे ॥ ८२ ॥ धर्मस्य ब्राह्मणो मूलमग्रं राजन्य उच्यते ॥
तस्मात्समागमे तेषामेनो विख्याप्य शुध्यति ॥ ८३ ॥
यजमानत्विजां ब्राह्मणक्षत्रियाणाममेघसमागम एनो विख्यापनीयमित्यत्रार्थवादः॥ ८३॥ ब्राह्मणः संभवेनैव देवानामपि दैवतम् ||
प्रमाणं चैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम् || ८४ ॥
For Private And Personal Use Only
प्रायश्चित्तिना परिषद्गमनं कर्तव्यं । परिषत्पूज्यस्तु विधिरनुष्ठेयः । साचैवरूपा परिषदेवमर्थश्लोकोऽयमुत्तरश्च । उत्पत्यैव ब्राह्मणो देवानामपि देवो लोकस्य प्रमाणं
१ ण-र-चरमे पक्षे उलिसभेत् । २ ण-रव व + व मेधन । ३ ण-र-सारस्वते ते लक्षं व प्रश्रवण४ ज --र-प्रायश्चित्तानाम् ।
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः।
प्रत्ययितः प्रत्यक् दर्शनवत् । न तदीयं वचनमपि शङ्कते कश्चित् । अत्र कारणं ब्रह्म वेदम्तदर्थज्ञो ह्यदृष्टेमुपदर्शयन् प्रमाणीक्रियते ॥ ८४ ॥
तेषां वेदविदो युस्त्रयोऽप्येनः सुनिष्कृतिम् ।।
सा तेषां पावनाय स्यात्पवित्रं विदुषां हि वाक् ।। ८५ ।। परिषद्गमनं प्रायश्चित्तिनोऽनेन कथ्यते । तस्याश्च लक्षणं ब्राह्मणा वेदविदत्रयः ५ परिषदिति । ननु च "दशावरा वा परिषत्" इति वक्ष्यति । तथा "एकोऽपि वेदविद्धर्मम्" इति । न दशसंख्या पुरुषाणामुपदिश्यते । किं ताहं गुणानां । तथा “च विद्यो हैतुकस्ती "इति गुणानामेव निर्देशः । " एकोऽपि वेदवित् "इत्यनेन चैतत्प्रकटीकरोति हेतुकत्वाद्गुणांतराभावोऽपि केवलेनैव वेदेन वेदवित्परिषत्वं लभ्यते । अयं तु श्लोकः मंग्व्यानिर्देशार्थः । अत्र यद्यपि वेदविद इत्युपात्तं हैतुक वादयोऽपि गुणा गृह्यन्ते न १० ह्यन्यथा वेदवित्त्वं शिष्टपरिषल्लक्षणं । तत्रैव व्याख्यास्यामः । यदि वेदवित्वं न हैतुकत्वादिना विना भवति कथं तहीदमुक्तम् " एकोऽपि वेदवित् " इति गुणान्तराभावेऽपि वेदवित्परिग्रहार्थमित्येतदपि तत्रैव वक्ष्यामः ! अतः प्रायश्चित्तिना त्रयः समुदिताः पृष्टव्याः । एकस्य कदाचित्प्रमादोऽनवधानं स्यात् तथैतत्परिषदमनं विषाऽप्यदृष्टाथै कर्तव्यमिति । यथा च पवित्रं विदुषां हि वाक् । न च रहस्यप्रायश्चित्ताभावप्रसङ्गः । यत्र कस्या- १५. यविदितं तद्रहस्यं विदिते त परिषद्मनं । तथा चोक्तं " ख्यापनेनानतापेन " इति तदेतदयुक्तं । कल्पनाविषयत्वादस्य शक्ति पापं चावेक्ष्य प्रायश्चित्त विकल्पयेदिति । अनुक्तनि कृतीनां प्रायश्चितं कल्पयेत् । तत्र त्रिभियो कल्पना कृता सा प्रमाणयितन्या ॥८६॥
अतोऽन्यतममास्थाय विधि विप्रः समाहितः ।। ब्रह्महत्याकृतं पापं व्यपोहत्यान्मवत्तया ॥ ८६ ॥
२० मषा ब्रह्मल्याप्रायश्चित्तानामुपसंहारार्थः श्लोकोऽयं । विप्रग्रहणं चात्र सर्ववर्णप्रदर्शनार्थ । व्यपाहन्यपहरति । आत्मवत्तयाऽऽत्मज्ञानतया। शास्त्रार्थकृताभिनिवेश आमवानित्युच्यने । तम्मायम व्यवसायो न शास्त्रार्थमन्यथा वर्तते ॥ ८ ॥
* हत्या गर्भमविज्ञातमेतदेव व्रतं चरेत् ।।
राजन्यवैश्यौ चेजानावात्रेयीमेव च स्त्रियम् ॥ ८७ ॥ २५ गों ब्राह्मण जातीयत्व एव केन गर्भस्य पातनं कारयेत् । अविज्ञातमज्ञातस्त्रीपुरुषविशेषव्यञ्जनं । उपनाते यथायथं स्त्रीपुंसनिमित्तमेव । कथं पुनः स्त्रियामहतायां
१ण-र-अदृशं । २ अ. १२ । ११०-११२ । ३ अग्रे. २२७ श्लो. ४ ण-र-जातीय एवात्वकेन । जन्मप्रभृतिसंस्कारैः संस्कृतामन्त्रवाचया गर्भिणी त्वथवास्यात्तामात्रेयींचविदुर्बुधाः॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८५६
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः
गर्भस्य वधो भवति । औषधादियोगेन गर्भस्य पातनं । एतदेवेत्येकवचनात्प्रत्यासन्नद्वादशवार्षिकमेवातिदिश्यत इत्याहुः । अन्ये एतदिति शुद्धिकारणं सामान्यापेक्षायामतः सर्वप्रायश्चित्तातिदेशः । क्षत्रियवैश्यौ चेजानौ यजमानौ भूतकालता न विवक्षिता । स्मृत्यन्तरे " सवनगती राजन्यवैश्याविति " | अतश्च प्रारब्धसोमपानयोरेष विधिन दर्शपूर्णमासादियजमानयोः । लिङ्गदर्शनं तु यजमानमात्रयोर्भावयतीति ब्राह्मणी भूयैव यजत इति । आत्रेयीं स्त्रियमत्रिगोत्रजातां जातेरविशेषान्न स्त्रीपुंसयोाह्मणीनामपि प्राप्तावात्रेय्या वचनमन्यगोत्रनिवृत्त्यर्थमतो ब्राह्मण्या अप्यन्यस्या वध उपपातकमेव । “ स्त्रीविटक्षत्रियवध" इति । ये तु 'स्त्रीसुत्हृद' इति तच्चातुर्वर्ण्यस्त्रीमात्रे अवमस्त्रीणामुपपातकं महापातकप्रायश्चित्ते विकल्पते । भर्तृस्वगुणापेक्षो विकल्पो बुद्धिपूर्वावुद्धिपूर्वकृतश्च सस्तनपबालापत्ययोस्तदभावे बालानां दुःशके जीविते विनातियाया अपि ब्राह्मणभार्याया भर्तृद्वेषादनपराधिन्या निमित्तान्तरतो वोपजाप्यमानायाः शीलं रक्षन्त्या असंप्रयुज्यमानाया वधः । एवमप्युत्प्रेक्षया " स्त्रीसुत्दृद्वधम् " इत्यादेशात् । अन्यत्र तु स्त्रीशूद्रेति आत्रेय्यां त्वविकल्पः । अन्ये त्वात्रेयीं गर्भसाहचर्यादृतुमतीमाहुः ।
पत्यते भ्रूणहात्रेयाश्च हन्तेति । भ्रूणहा ब्राह्मणवधकारी सा। सा च ब्राह्मण्येव । अत्र १५ कुक्ष्याववश्यं गर्भ उह्यत इत्यात्रेयी । यद्यपीदृश्यां वृत्तौ तद्धितो न स्मर्यते प्रयोगानुसारेण तु भवतीति ॥ ७ ॥
उक्त्वा चैवानृतं साक्ष्ये प्रतिरभ्यं गुरुं तथा ।
अपहृत्य च निःक्षेपं कृत्वा च स्त्रीसुहृद्वधम् ॥ ८८ ॥
हिरण्यभूभ्यादिसाक्ष्ये तु वधादिसंशये वाऽनृताभिधाने प्रायश्चित्तमेतत् । अत्र हि २० दोषातिशयः श्रूयते । भञ्जतामित्यांद्यन्यत्र गुरुलघुभावेन कल्पना कार्या । प्रतिरभ्येति
यदुक्तमलीकनिर्बन्ध इति तदेवेदं प्रतिरंभः संरंभपूर्वको गुरोरुपद्रवारंभः निक्षेपः । अत्रापि दरिद्रस्य महतो धनवतोऽधमम्योतान्यस्य ब्राह्मणजातीयम्येत्यादिकल्पना । यत्र त्वेकमेव श्रूयते तत्र यथाश्रुत्यैव भवितुर्हति । कः कल्पनाया अवसरो न चेह कौटिल्यसाक्षिनिक्षेपयो
लघुप्रायश्चित्तमस्ति । यदपि सुरापाने तदपि तुल्यमनेन गरीयः श्रुताश्रुतविषयत्वं २५ शक्ति चावेक्ष्येति यत्सत्यप्यनुक्तनिष्कृतीनामिति श्रवणे ॥ ८ ॥
इयं विशुद्धिरुदिता प्रमाप्याकामतो द्विजम् ॥
कामतो ब्राह्मणवधे निष्कृतिन विधीयते ॥ ८९ ॥ प्रमाप्य हत्वा निष्कृतिरिति प्रागयं व्याख्यातार्थः प्रायश्चित्तगौरवोपदेशपरः ।। ८९ ॥ १ण-र-पेक्षयां । २ण-र-आमर्थे । ३ -र-हन्त्रेति । ४ ज-र-ब्रह्मवधकारी। ५फ-रुध्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः ।
८५७ सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णा सुरा पिबेत् ॥
तया स काये निर्दग्धे मुच्यते किल्बिषात्ततः॥९०॥ द्विनश्रुतिर्ब्राह्मणाथैव । आह च स्मृत्यन्तरे " ब्राह्मणस्य उष्णां वा पिबेयुः सुराम्” इति । मोहादित्यनुवादोऽग्निवर्णां वर्णश्रुतिग्रहणं सामान्यलक्षणार्थमत एवाह काये निर्दग्धे मुच्यत इति ॥ ९ ॥
गोमूत्रमग्निवर्ण वा पिबेदुदकमेव वा ॥
पयो घृतं वा मरणाद्गोशकद्रसमेव वा ॥ ९१ ॥ अन्यतरप्रायश्चित्तमग्निवर्ण भवत्येव । गोमूत्रादयो द्रव्यविशेषा अन्यप्रकारमरणानिवृत्त्याः । सुरा च पैष्टीति विज्ञेया । तां मुख्येत्युपचरन्ति । अन्यत्र तु प्रयोगो गौणः । कामतः पाने चैतत् । तथा च वक्ष्यति । " अज्ञानाद्वारुणी पीत्वा संस्कारेणैव १० शुध्यति " । अग्निवर्णमित्यग्निस्पर्शमिति ज्ञातव्यं । तथा चाह " आमरणादिति " सुरा च स्त्रीणामपि प्रतिषिद्धा । उक्तं हि वासिष्ठे
" तया ब्राह्मणी सुरापी भवति । न तां देवाः पतिलोकं नयति ॥ इहैव सा भ्रमति क्षीणपुण्या “लोके प्रेत्यावाप्सु च जलभुग्भवति" ॥ ९१ ॥
कणान्वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृनिशि ॥
सुरापानापनुत्यर्थ वालवासा जटी ध्वजी ॥ ९२ ॥ इदं प्राणात्यय औषधार्थ । अन्येन विहितस्यापि तस्य अज्ञानात्तु तप्तकसहितः पुनःसंस्कारो दर्शयिष्यते । अन्ये तु गौडीमाध्व्योरुपचरितसुराभावयोरिच्छन्ति । तथा च स्मृत्यन्तरे " असुरामद्यपाने चांद्रायणमभ्यसनीयं" । सकृदिति कणपिण्याकयोरुभयोः शेषः । निशायामवालमयं । गोलोमाजालोमादिकृतं वासो जटी शिखयाऽन्यैर्वा २० केशैलजी मद्यघटिकादिनेति ॥ ९२ ॥
सुरा वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते ॥
तस्माद्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न सुरां पिबेत् ॥ ९३ ॥ अन्नशब्दो यद्यप्यदनक्रियाकर्मणि व्युत्पाद्यते तथापि ब्रीह्यादिप्रभृतावेव भक्तसक्त्वपूपादौ प्रसिद्धतरप्रयोगस्तथा चान्नेन व्यञ्जनमिति भेदोपपत्तिः। अतः पिष्टविकारत्वात् २५ सुराया अन्नव्यपदेशे लब्धेऽन्नानां मलमिति निवारणोपपत्तौ पैष्टयाः सुरायाः प्रतिषेधे
१ण-मरणनिवृत्त्यर्थ । २ ण-र-क्षयधार्थ । ३ ण-र-अयेन वाद गत्यायितस्य । ४ ज-र
निशायामवलाययं । ५ण-र-भक्त।
फ-न्ये।
For Private And Personal Use Only
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
एकादशः
लिङ्गमिदं लिङ्ग त्रयाणां वर्णानां संपद्यते । ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यैरपि वर्णैः पेष्टी न पातव्या। किंच सैव सुरा मुख्या गौडीमाव्योः । एवं यथा सीधुमाध्वीकयोर्गुरु प्रायश्चितं न तथान्येषामरिष्टादीनां मद्यानां मलशब्दः । पाप्मेति व्याख्यातो निन्दातिशयदर्शनार्थः । सत्यपि प्रायश्चित्तप्रकरणे वाक्यान्न सुरापाननिषेधोऽयं भिन्नवाक्यत्वाच्च नार्थवादः ॥ ९३॥
गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः ॥ ९४ ॥
गुडविकारो गौडी येषामपीक्षरसमेव मद्यतामापद्यते तेषामपि कारणे कार्योपचारेण गौडीव्यपदेशो न विरुद्धः । मधुनो विकारो माध्वी । मधु मा वीकं विकारवृत्त्या न सयो जातस्य मृद्वी विकारस्य प्रतिषेधो यावन्मद्यावस्थामप्राप्त इति दर्शयति । अविकृतं हि मधुमाध्वीकमिच्छन्तीति स्मरति । यत्रापि मद्यशब्देन प्रतिषेधस्तत्राप्यनासादितमद्यपानशक्तियोगस्य नैव प्रतिषेधः । तस्य मद्यशब्देनानभिधानात् । यथा शक्तशब्दोऽवस्था. विशेषवति प्रवर्तते नाविशेषेण न हि तदेवाम्लतामनापन्नं शुक्तमित्युच्यते । यथा म एव गौः वत्सावस्थायां न बलीवर्दः । एवं किंच पिष्टोदकादिसंघातसमश्या न सुरा यावत्कालपरिवोंसे
न मदशक्तिमापन्ना । एवमिक्षरसमद्रोविकारयोर्द्रष्टव्यं । अल्पायास्तहि पानं प्राप्नोति यावत्या १५ मात्रया पीता न मदयति ! प्रतिबन्धकद्रव्ययोगेन च नैव दोषो नायं मदोत्पत्तिप्रतिषेधः ।
तथा कर्तव्यं यथा मत्तः सीब न भवतीति । किं तर्हि यन्मदजननसमर्थशक्तियुक्तं तन्न पातव्यनिति ! अल्पाचा अपि मा शक्तिर्विद्यते । यावता रूक्षमल्पप्राणं म्वल्पमपि मद्यं मदयति ! स्निग्धं महाप्राणं बह्वपि नेति । नैतावता मदशक्त्यभावः शक्यो वक्तुं कार्यामावेन कारणभावान्मद्यानामपि नैव निश्चीयते । न हि महत्काष्ठ दग्धुमसमर्थस्याग्नेरदाहकत्वमनुमीयते । शुष्कतृणेन तादृशस्यैव दाहकत्वोपलंभात् । यदप्युक्तं द्रव्यान्तरेण शक्तिप्रतिबन्धकत्वपानप्राप्तिरिति तदप्यचोद्यं । न हि तृणेन तादृशस्यैव दाहे तदानी सा तस्य शक्तिनास्ति किंतु विद्यमानाऽपि कार्यारंभ प्रत्यसमा शक्तिसंभवश्च प्रतिहेतुर्न ते नित्यकार्य तव्यान्तराणि शक्ति विनाशयन्ति । अपि तु कार्यारंभं प्रतिबध्नन्ति ।
तथा च तत्परिमाणारंभकद्रव्ययोगेऽपि पैत्तिको माद्यति न लैष्मिकोऽतोऽनमीयते । न २५ तस्य विनाशस्तस्मान्न भाविमद्यावस्थस्य प्रतिषेधो नापि प्राप्तावस्थाविशेषस्य प्रतिबन्धका___ भावादिवत्तत्प्रतिषेधो यथा चौरः स वर्जनीय इति नोदश्वितोऽप्राप्ताम्लभावस्य प्रतिषेधो
माध्वीति कथं यावता गुणेन मा वीति भवितव्यं संज्ञापूर्वको विधिरनित्य इति परिहारः
१ण-र-वाक्यत् सुरापान् । २ ण-र-गुडविकारे गौडे येषामपाक्षरसमेव मद्यतामापद्यते तेषामपि कार्य रणे। ३ ण-र-मृद्वीकारस्य । ४ ण-र-संमृष्टयो । ५ ण-र-सो। ६ ण-र-भे । ७ ण-र-तं. ८ ण-र-नोदश्वितो। १ ण-र-तगुणेन । १० ण-र-हारीति ।
For Private And Personal Use Only
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
८५९
ज्ञापकं चास्याः परिभाषाया गुरोरिति वक्तव्ये तद्गुण इति गुणग्रहणम् । अत्र द्विमोत्तम ग्रहणं च क्षत्रियवैश्ययोर्मधानुज्ञानार्थ । तथा च महाभारते भारतानां यादवानां मद्यपानं तु वयेते " उभौ मध्वासवौं क्षीबो दृष्टों मे केशवार्जुनौ " इत्युत्तर श्लोकादर्थवाद एव । ननु च तथा सर्वा इति बहुवचनं कथं यावता एकमुपमानं द्वे उपमेये अन्नमलत्वं चात्र हेतुमन्निगदोऽर्थवादो मलं हेतुर्यथा शूर्पण जुहोति तेन ह्यन्नं क्रियत इति ॥ ९४ ॥ ५
यक्षरक्षःपिशाचान्नं मद्यं मांसं सुरासवम् ।।
तद्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हविः ।। ९५ ॥ यक्षादयो निन्द्याः प्राणिनो भक्ष्याभक्ष्यविवेकशून्या मांसमभक्षयन् । सुरा चासवश्च सुरासवं " जातेरप्राणिनाम् " इत्येकवद्भावः । आसवोऽत्र मद्यविशेष एव इषन्मयाद्भिन्नं गोबलीवईवदिहोपादानं । देवानामश्नता देवदेयानि हवींषि चरुपुरोडाशा- १० दीनि दर्शपूर्णमासोदितानि ब्राह्मणम्याशितुं युक्तानि न पिशाचाद्यन्न मद्यमांसादीनि ॥ ९५ ॥
अमेध्ये वा पतेन्पत्तो वैदिकं वाप्युदाइरेत् ।।
अकार्यमन्यत्कुर्याद्वा ब्राह्मणो मदमोहितः ।। ९६ ।। अमेध्ये पतनं देवान्नाशनवदर्थवादः । ननु च वैदिकोदाहरणं कथमकार्य । १५ अत्रोच्यते । तदपेक्षयाऽन्यदकार्य कुर्यादिति । कथं न कार्य अशुचेर्वेदाक्षरोच्चारणप्रतिषेधात् ॥ ९६ ॥
यस्य कायगतं ब्रह्म मद्यनाप्लाव्यते सकत।।
तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं शुद्धत्वं च स गच्छति ।। ९७ ॥ अधीर्तवदब्रह्मसंस्काररूपेणावस्थितत्हृदयेनोच्यते तदपेक्षयाऽकार्य कुर्यादिति । २० अतो हृदये मद्येनाप्लाविते स शूद्रतां गच्छति । ब्राह्मण्यवचनं सर्वप्रकारमद्यनिषेधार्थ ब्राह्मणम्य । क्षत्रियवैश्ययोः पैष्टया एव निषेध इति दर्शयति ।। ९७ ॥
एषा विचित्राभिहिता सुरापानस्य निष्कृतिः ।।
अत उर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सुवर्णस्तेयनिष्कृतिम् ॥ ९८॥ उक्तप्रयोजनौ पूर्वोत्तर श्लोकौ ॥ ९८ ॥
२५ सुवर्णस्तेय कृतिमो राजानमभिगम्य तु ।।
स्वकर्म ख्यापयन ब्रूयान्मां भवाननुशास्त्विति ॥ ९९ ॥ १ फ-ओरादिति : २ व्या. स. २६४१६ । ३ ण-र-येनोच्यते । ४ र-अधीतों वेदो वा स्थितं हृदये.
अता हृदये मद्येना
For Private And Personal Use Only
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
ब्राह्मणसुवर्णस्तेय एतत्प्रायश्चित्तं । विप्रग्रहणं सर्ववर्णप्रदर्शनार्थ । क्षत्रियादीनामन्यस्य प्रायश्चित्तस्यासमाम्नानात् । मामनुशास्तु निग्रहं करोतु । राजा गत्वा च वक्तव्यः । अत्र च राजशब्दो देशेश्वरवचन एव न क्षत्रियजात्यपेक्षः ॥ ९८ ॥
गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्धन्यात्तु तं स्वयम् ॥ वधेन शुध्यति स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव तु ॥ १० ॥
मुशलं दण्डविशेष आयसो दारुमयो. वा। सकृत्स्वयमिति विवक्षितं । वधेन शुध्यति सकृत्प्रहारेण वधो मरणफलो वा भवतु मा वाऽस्तु तादृशेन मुशलप्रहारेण शुद्धो भवति। ब्राह्मणस्तु तपसा वक्ष्यमाणेन । अत्रापि ब्राह्मणग्रहणमविवक्षितं । तथा चोत्तरत्र
द्विजग्रहणं । यद्यपि च कृष्णलग्रहणे महापातकं तथापि मरणान्तं प्रायश्चित्तं सवर्णशतहरणे १० द्रष्टव्यं । उक्तं दण्डप्रायश्चित्तं तुल्यरूपेण । तत्र चोक्तं “ शतादम्यधिके वध "
इत्यतोऽर्वाक कल्पना कार्या । यस्तु “ मरणात्पूतो भवति" इति प्रायश्चित्तान्तरं तस्मिन् राजशस्त्र उदुंबर आदद्यात्तस्मात्तं प्रमापयेन्मरणात्पूतो भवतीति विज्ञायते । यदा क्षत्रियादि. हेन्ता स्वामी च गुणवांस्तत्रैतद्विज्ञायते । यदा तु मरणोद्यतस्तदा स्यादिति प्रयोजने प्रयोजनापहारस्तदा वा शिष्टं निष्कालको घृताक्तो गोमयादिना पातप्रभृतिः ॥ १०० ॥
तपसाऽपनुनुत्सुस्तु सुवर्णस्तेयजं मलम् ॥ चीरवासा द्विजोऽरण्ये चरेब्रह्महणो व्रतम् ॥ १०१॥
इति च द्वादशवार्षिकं धर्मानुवादात्तस्यैवातिदेशो न ब्रह्महत्यायाः प्रायश्चित्तान्तरं ब्रह्महणि यद्रतमुक्तं तच्चरेदिति योजना । अपनुनुत्सुरपनेतुमिच्छुः शुद्धिं चिकीर्षतीति यावत् ॥ १०१ ॥
एतैर्ऋतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः ॥
गुरुस्त्रीगमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत् ॥ १०२॥
ननु च वधेन शुध्यति स्तेनस्तपसा चेति द्वयस्य प्राक्तनत्वादेतैरिति बहुवचनं न सम्यक् । एतदेव ज्ञापकं एष निःशेषोक्तानप्यनुक्तान् कल्पेतानुबन्धाद्यपेक्षया गुरुस्त्रीगमनप्रयोजनं गुरुस्त्रीगमनीयं निमित्तमपि प्रयोजनमुच्यते । प्रयोजयति प्रवर्तयतीति॥१०२॥
गुरुतल्प्यभिभाष्यनस्तप्ते स्वप्यादयोमये ॥ मूमी ज्वलंती स्वाश्लिष्येन्मृत्युना स विशुध्यति ॥ १०३ ॥
गुरुतल्पनो गुरुतल्पीति वा पाठः । तल्पीति मत्वर्थीयेन विशिष्ट एव स्त्रीपुंसयोः संसर्ग उच्यते । गुरुराचार्यः पिता चेति । तल्पशब्दो दारवचनः आचार्याणी मत्वे १ण-र-पातुः प्रभृति शः।
For Private And Personal Use Only
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। .
प्रायश्चित्तमपरा मातैव । समानजातीयागमन इमानि त्रीणि प्रायश्चित्तानि कल्पते । बुद्धिपूर्व चाभिभाष्यैनः पापं विख्याप्य तप्ते शयनेऽग्निस्पर्शेऽयोमये शयीत । मृत्युना शुध्यतीति वचनात् तप्ता स्त्रीप्रकृतिरयोमयी तामाश्लिष्येदालिंग्येत् ॥ १०३ ॥
स्वयं वा शिश्नवृषणावुत्कृत्याधाय चाञ्जलौ ॥
नैर्ऋती दिशमातिष्ठेदा निपातादजिह्मगः ॥१०४ ॥ उत्कर्तनेन कल्पेन शोधनं शस्त्राद्याक्षिप्तशक्तिः सर्वत्र सहकारिणी। येन शक्येत छेत्तुं तत्सामर्थ्याल्लभ्यते । प्रत्यगुदग्दक्षिणा नैर्ऋती दिक् । अजिह्मगोऽकुटिलगः । श्वभ्रकूपादि न परिहरेदित्यर्थः । कुड्यादिषु प्रतियातनं हि तदापाताद्गच्छेदेव ॥ १०४ ॥
खट्टाङ्गी चीरवासा वा श्मश्रुलो विजने वने ॥
प्राजापत्यं चरेत्कृच्छ्रमब्दमेकं समाहितः ॥ १०५॥ १० अबुद्धिपूर्वकं च भार्याभ्रान्त्या गमन इदं प्रायश्चित्तं । द्विजातीयगमने बुद्धिपूर्वक मपि ॥ १०५॥
चन्द्रायणं वा त्रीन्मासानभ्यस्येन्नियतेन्द्रियः ॥
हविष्येण यवाग्वा वा गुरुतल्पापनुत्तये ॥ १०६ ॥ अतिदिष्टगुरुभावानां मातुलपितृव्यादीनां या भार्यास्तद्गमन इदं प्रायश्चित्तं । १५ हविष्यं पयोमूलघृतादि । यवागू द्रवपेयादि । चीरं वस्त्रखण्डं श्मश्रुलो रूढश्मश्रुः समानजातीयाया अपि व्यमिचारिध्यागमने लध्वेव प्रायश्चित्तम् ॥ १०६ ॥
एतैर्ऋतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम् ॥
उपपातकिनस्त्वेवमेभिर्नानाविधैर्ऋतैः ॥ १०७ ॥ उक्तवक्ष्यमाणसंक्षेपवचनोऽयम् ॥ १०७ ॥
. उपपातकसंयुक्तो गोमो मासं यवान्पिवेत् ॥ ___ कृतवापो बसेद्गोष्ठे चर्मणा तेन संसृतः ॥ १०८ ॥
गोनो गोघाती मूलविभुजादिदर्शनात्कः । यवान् पिबोदिति यवसक्तुपानं केचिदाहः । अन्ये तु प्रकृतिशब्दः कार्यों यवाग्वां प्रयुक्तोऽतो यवान् पिष्टा पाययेदित्युक्तं भवति । पूर्वस्मिन्पक्षेऽश्रुतोदकादिद्रवकल्पना भवति। न हि यवा उदकादिना २५ विना पातुं शक्यन्ते । इह तु लक्षणमात्रमश्रुतकल्पनायाश्च लम्बी लक्षणा । कृतवपनः कृतमौण्डयः केशच्छेदवचनो वा गोष्ठे यत्र गाव आसते । चर्मणा तेन येन गौर्हता अपि त्वन्यस्या अपि ॥ १०८ ॥
१ण-र-तद्यातनं । २ ख-भि । ३ फ-वि । ४ ख-यें।
For Private And Personal Use Only
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाप्यसमलंकृता।
। एकादशः
चतुर्थकालमश्नीयादक्षारलवणं मितम् ॥ गोमूत्रेणाचरेत्स्नानं द्वौ मासौ नियतेन्द्रियः ॥ १०९ ॥
द्वौ मासावकैकमाहारं भुक्ता द्वितीयेऽहनि सायमश्रीयात् । लवणविशेषेण क्षारग्रहणात्सैन्धवस्याप्रतिषेधः । स्वतन्त्रः क्षारप्रतिषेधो हि द्वन्द्वे सति स्यात् । तत्र वचन५ प्रवृत्तिः पदद्यस्य च लक्षणार्थी युगपदधिकरणतायां द्वन्द्वः । स्थिते विशेषणसमासे
विशिष्टस्यार्थस्य नानुज्ञ संबन्धः । न सासादिलाघवं । मितं स्वल्पमित्यर्थः । न यावता तृप्तिभवति शरीरस्थितिश्च जायते । गोमूत्रस्नानं त्रिष्वपि कालेषु । चतुर्थकालं द्वौमासाविति संबन्धः । एवं स्मृत्यंतरे
" कृतवपनो वसेद्गोष्ठे चर्मणा तेन संवृतः । द्वौ मासौ स्नानमप्यस्य गोमूत्रेण विधीयते ॥ १० . पादशौचक्रियाकार्यमाद्भिः कुर्वीत केवलं । " न चास्य द्वौ मासावित्यनेन संबन्धः
संभवति । स्नानग्रहणं पादपूरणार्थ । स्नानकाले यदि पादाद्यशुद्धिर्भवत्यर्थात्तदुदकेनैव द्रव्यशुद्धिविधिना शोधनीयम् । अत आचमनमपि शुद्धयर्थमुदकेनैव स्नानकालेऽन्यदा मृदा शुद्धिः । सा मृद्वारिक्रमेणैव कर्तव्या । स्नानविधौ गोमूत्रश्रवणादाचमनादौ कः प्रसङ्गः स्नानेऽपि प्रायश्चित्ताञ्जेन शुद्धचर्थम् ॥ १०९ ॥
दिवानुगच्छेद्गास्तास्तु तिष्ठन्नूर्व रजः पिवेत् ॥
शुश्रूषित्वा नमस्कृत्य रात्रौ वीरासनं वसेत् ।। ११० ॥
यासां गवां स्थाने वमति ताश्चरितुं गच्छन्तीः पश्चाद्गच्छेत् । तच्छन्देन प्रत्यकमीद्यासां गृहे स्थितस्तासां अन्यासां गच्छन्तीनां न भवत्यनुगमनं । ताभिः समुत्थापितं
रजो रेणुरूज़ गच्छन् पिबेत् । एवं तत्रैव ताभिः सह दिवसं वित्दृत्य ताभिरेव २० सह पुनर्गोष्ठमागच्छेत् । शुश्रूषयित्वा कण्डूकर्षणरजोपनादनेनोपगच्छन्नमस्कृत्य जानु
शिरसा प्रणामं कृत्वा वीरासनो वसेत् । भित्तिशय्यादावनिषद्य यदुपविष्टस्यावस्थानं तद्वीरासनम् ॥ ११०॥
तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु व्रजन्तीष्वप्यनुव्रजेत् ॥
आसीनासु तथासीनो नियतो वीतमत्सरः ॥ १११ ॥
तिष्ठन्तीत्येवमादिको विधिर्यत्र काश्चित्तिष्ठन्ति काश्चिद्रजन्ति काश्चिद्वाऽऽसते तत्र भूयसीनां धर्म समाश्रयेत् । वीतो मत्सरो लोभो यस्येति । प्रदर्शनार्थं चैतत् । त्यक्तरागादिमनोदोष इति यावत् । नियतेन्द्रियवचनात् ॥ १.११॥
१ज-र-स्थितैर्वि-।
For Private And Personal Use Only
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अध्याय: ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिः ।
आतुरामभिशस्तां वा चौरव्याघ्रादिभिर्भयैः ।। पतितां पङ्कलग्नां वा सर्वोपायैर्विमोचयेत् ॥ ११२ ॥
आतुरां व्याधितां अभिशस्तां गृहिता भयैर्व्याघ्रादिनिमित्तैः सर्वेण सामर्थ्येन प्राणशब्देनेाछासपवन एव अल्पप्राणैर्महाप्राण इति । स्थूले बलवति च प्रयोगदर्शनात् । तेन स्वयंमशक्तेन सहायको पादानेनाप्युद्धारः कर्तव्यः ॥ ११२ ॥
उष्ण वर्षति शीते वा मारुते वाति वा भृशम् ||
न कुर्वीतात्मनस्त्राणं गोरकृत्वा तु शक्तितः ॥ ११३ ॥
उष्णेन भृशं तपत्यादित्ये वर्षति पर्जन्ये शीते वा मारुते वाति वाय भृशमिति ।। ११२ ।।
आत्मनो यदि वाऽन्येषां गृहे क्षेत्रेऽथवा खले || भक्षयन्तीं न कथयेत्पिवन्तं चैव वत्सकम् ॥ ११४ ॥
८६३
ब्रीह्यादिभक्षयन्तीं गां न धारयेत् । न चान्यांनाचक्षीत निवारणार्थं यदि तु वयात आशक्यते बाघ इति तृप्त्या तदा पूर्वोक्तकरणे न दोषः तदनुग्रहो विधीयत एवं पितं वत्सकमपि ॥ ११४ ॥
अनेन विधिना यस्तु गोनो गामनुगच्छति ॥
स गोहत्याकृतं पापं त्रिभिर्मासैर्व्यपोहति ।। ११५ ।
For Private And Personal Use Only
१५
वृषभैकादशा गाश्च दद्यात्सुचरितव्रतः ॥ अविद्यमाने सर्वस्वं वेदविद्भयो निवेदयेत् ॥ ११६ ॥ दश गावो देया एको वृषभः । शक्तौ चत्वारि व्रतान्यविद्यमाने गदितधने
I
1
ततो न्यूनं सर्वस्वं देयं वेदविद्भय इति बहुशः द्वयोरेकस्मिन् वा । वेदविग्रहणं न २० बहुत्वार्थम् अनुवादो वेदविदामेव । पात्रतयोक्तत्वात । यत्तु स्मृत्यन्तरे " दमनवाहनबन्धनदामपाशयोजनतै औषघादियोगविपन्नां सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यं चरेत्ततश्चैलखण्डं दद्यादिति ” तस्य नातिप्रयत्नेनैतासु क्रियासु प्रवर्तते । तस्य प्रमादजेऽपराधे प्रायश्चित्तमेतत् । यतः
“यंत्रणे गोश्चिकित्सायां गूढगर्भविमोचने । यत्ने कृते विपत्तिः स्यात्प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ २५ .." औषधं स्नेहमाहारं दद्याद्गोब्राह्मणेषु यः । दीयमाने विपत्तिः स्यान्न स पापेन लिप्यते । ” इति सांवर्ते । तथाऽन्यत्रमारो न शुद्धिरुक्ता " पंचगव्यं पिवेत् षष्ठे काले
१ ण-र-मेव । २ ण-र-अन्यस्य ।
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
१०
पयः । समाप्ते ब्राह्मणांस्तर्पयेत् । तिलधेनुं च दद्यात् । तथान्यत्र अर्द्धमासेन सक्तुयावकाशी. पयोदधि घृतं सकृदिति” । विकल्पानेतान्वक्ष्यामि । येन द्रव्येण यः प्रयोग आरब्धः स तेनैव समापनीयो न तु कस्मिंश्चिदाह्नि सक्तवः कस्मिंश्चिद्यावकादीनीति बीहिभिर्यजेत यवैवेति विकल्पतेऽपि द्रव्यद्वयेन व्रीहिषूपपत्तेः स्वेच्छया चैतेषां वा विनाशे यवा उपादीयन्ते । प्रतिनिधिनैवं प्रयोगसमाप्तिस्तत्रापि गोदानं विहितं तथैतावन्त्येव तपांस्यतो वत्ससहितां गां दद्यादित्यत्रोक्तं । गौतमीये च “ गां वैश्यवदिति " । तत्र श्रोत्रियस्य य विदुषोऽझ्याहितस्य दोग्ध्रीं बहुक्षीरां बालवत्सां निर्धनस्य गां हत्वा गौतमीयं क्षेत्रारामादौ ब्रोह्यादिषु च प्रविश्य तन्निवारणार्थ प्रद्रुते मा मारयाम्येनामिति न मया बुद्धया कथं मृतायामिदमासितव्यं । तथाऽश्रोत्रियस्य जरत्या अक्षीरायाश्च बुद्धिपूर्ववधे त्रैमासिकं सर्वतो निर्गुणाया निर्गुणस्वामिकाया अबुद्धिपूर्ववधे प्रानापत्यं । तस्या एव बुद्धिपूर्वमृतायां त्रैमासिकमिति ॥ ११५ ॥ ११६ ॥ .
एतदेव व्रतं कुर्युरुपपातकिनो द्विजाः ॥ . अवकीर्णिवज्यं शुद्धयर्थ चान्द्रायणमथापि वा ॥ ११ ॥ . ... एतदेवेति गोघातकप्रायश्चित्तं सर्वेषूपपातकेप्वतिदिशति । वैकल्पिकं चान्द्रायण१५ मप्युपपातकित्वे विशेषोपदेशान्न गोघ्नस्य चान्द्रायणमिच्छन्ति । तेषामुपपातकित्ववचने गोन्नस्य प्रयोजनं मृग्यम् ॥ ११७ ॥
अवकीर्णी तु काणेन गर्दभेन चतुष्पथे ॥ पाकयज्ञविधानेन यजेत निऋति निशि ॥ ११८ ॥
अवकारोऽवकीर्णो ब्रह्मचारिणो व्रतनियमः स्त्रीसंप्रयोगलक्षणः सोऽस्यास्तीत्यव२० कीर्णी । वक्ष्यति " कामतो रेतसः सेकमिति " | काणेन गर्दभेनेति सगुणद्रव्य
निर्देशः । चतुष्पथेनेति देशस्य । निशीति कालस्य । नैर्ऋतमिति । देवतायाः। पाकयज्ञविधानेनेतीति । कर्तव्यताविधानं । ननु च पशुयागा अग्निष्टोमीयपशुयागा अग्निषोमीयपशुप्रकृतयः। सत्यं । स एव पाकयज्ञप्रकृतिः सत्यधिकारे हि । उक्तं च " पशुरपि द्रवति
पयोऽपि द्रवतीति " । पाकयज्ञाः पूर्णमासादयः ॥ ११८ ॥ २५ . हुत्वाऽनौ विधिवद्धामानंततश्च समेत्यूचा ॥
वातेन्द्रगुरुवह्नीनां जुहुयात्सर्पिषाऽऽऽहुतीः ॥ ११९ ॥
अग्नौ यदा होममग्निहोमाश्च " हृदयस्याग्र” इति । अतः समाप्तेषु होमेषु मरुद्भय इन्द्राय बृहस्पतयेऽग्नयेऽप्याहुतीर्जुहुयात् । — सम्' इत्यनया ॥ १ण-र-विदुषो । २ ण-र-मिदमासिक्यं । ३ ण-रव्रतानि क्रमत्रोसंप्रयोगः। ४ श्लो० १२०
For Private And Personal Use Only
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८६५
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः । "सं मा सिञ्चन्तु मरुतः समिन्द्रः सं बृहस्पतिः । संचायमग्निः सिञ्चतु प्रजया च धनेन च ॥" इत्येतया जुहुयान्मान्त्रवर्णिकत्वात् देवतानां श्लोके वातमरुच्छब्दौ मरुद्धृहस्पतिशब्दलक्षणावतो वातादिषु स्वाहाकारादौ मरुद्धृहस्पतिशब्दो प्रयोक्तव्यौ न वातगुरुशब्दौ ॥ ११९ ॥
कामतो रेतसः सेकं व्रतस्थस्य द्विजन्मनः ॥
अतिक्रमं व्रतस्याहुर्धर्मज्ञा ब्रह्मवादिनः ॥ १२०॥ अवकीर्णिपदार्थनिरूपणमतश्चोपात्तव्रतातिरिक्तविषय एवं विज्ञायते । व्रतस्यास्येति ब्रह्मचर्याश्रमस्थस्येति स्मृत्यन्तरदर्शनाद्विज्ञेयं। रेतःसेकस्त्वस्यैव विशेषतःप्रतिषिद्धोऽन्तरेणापि स्त्रीसंप्रयोगं । कामतः सेके विधिरयम् ॥ १२० ॥
मारुतं पुरुहूतं च गुरुं पावकमेव च ॥
चतुरो वतिनोऽभ्येति ब्राह्मं तेजोऽवकीर्णिनः ॥ १२१ ॥ १० आद्याहुतिरिति विधेरर्थवादो वतिनः सत अवकीणिनः यत् ब्रह्मतेजो विविधविज्ञानोपार्जितं पुण्यं तद्देवतां देवतामुपैत्युपसंक्रामति । तत्र लयं गच्छतीति यावत् । वतिनोपैतीति विवक्षितम् ॥ १२१ ॥
एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते वसित्वा गर्दभाजिनम् ॥
सप्तागारांश्चरेद्भक्षं स्वकर्म परिकीर्तयन् ॥ १२२ ॥ वसित्वा आछाद्य स्वकर्मावकीर्णोऽस्मीत्येवम् ॥ १२२ ॥
तेभ्यो लब्धेन भैक्षेण वर्तयन्नेककालिकम् ॥
उपस्पृशं विषवणं त्वब्देन स विशुध्यति ॥ १२३ ॥ प्रातमध्याह्नापराह्वेषूपस्पृशन् स्नानं कुर्वन् संवत्सरेण पूतो भवति ॥ १२३ ॥
जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वाऽन्यतममिच्छया ॥
चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रे प्राजापत्यमनिच्छया ॥ १२४ ॥ समाप्तान्युपपातकानि । अन्यतममित्यनुवादो न हि निमित्तानां समाहारसंभवः समुदायविवक्षायां न च कस्यचित्प्रायश्चित्तमुपदिशति । को हि मनुष्यः सर्वाणि जातिभ्रंशकराण्यकार्याणि कुर्यात् । एक एव शब्दः प्रायश्चित्तानुदेशोऽशास्त्रताप्रसङ्गो न च साहित्यविवक्षाऽप्युक्ता लक्षणत्वेन श्रवणात्पुरुषं प्रति निमित्तानामतः प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिर्यस्य पिता पितामहः सोमं न पिबदित्यन्यतरस्य पितुः पितामहस्य वासो मम पीतवतो भवत्येव पशुर्यथा सत्यप्युभयश्रवणे याभयं हविरिति याच्यादित्यन्यतरहविर्विनाशेऽपि
१०९
For Private And Personal Use Only
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादश
भवत्येव पंचशरावः । एवं सर्वप्रायश्चित्तेषु द्रष्टव्यम् । इच्छयेति विवक्षितमनिच्छयेति च प्राजापत्यसान्तपनयोः स्वरूपं वक्ष्यति ॥ १२४ ॥
सङ्करापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम् ॥ मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यवकम्यहम् ॥ १२५ ॥
सङ्करीकरणमपात्रीकरणं पूर्वमुक्तेनेति । एवं सङ्करापात्रकृत्यास्विति सजिमेदाबहुवचनम् । कृत्याशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । कृत्यं कारणम् । ऐन्दवो मासः चान्द्रायणो यावको यवविकारः पेयलेह्यादिः । अत्राविशेषश्रवणेऽपीच्छानिच्छयोर्गुरुलघुभावो विज्ञेयः ॥ १२५ ॥
तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वधे स्मृतः ॥
वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे शुद्ध ज्ञेयस्तु षोडशः ।। १२६ ॥
सवनगतयो राजवैश्ययोर्ब्राह्मणममुक्तं । इह तु ततोन्यत्र स्वधर्मानुष्ठानयोश्चतुर्थाष्टमविभागविधिः । तथा च वृत्तस्य ग्रहणं सर्वक्रियार्थम् । त्रीणि वर्षाणि क्षत्रियस्य सार्धवर्ष वैश्यस्य नव मासान् शूद्रस्य । यत्तु स्त्रीशूद्रस्य विक्षत्रियवध इति तत्परित्यक्तस्वकर्मणोर्वैश्यवृत्तौ वैश्यस्य वृत्तावेव वाऽधर्मस्थितयोः शूद्रस्य वृत्तं द्विनशुश्रूषादि न महाय५ ज्ञानुष्ठानं च वृत्तं शीलं तिष्ठति गहने यथा समये स्वधर्मपराणां विधिवत्प्रायश्चित्तम् ॥१२६॥
अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः ॥ वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितत्रतः ॥ १२७ ॥
इदमपरं दानप्रायश्चित्तं संभवद्वित्तस्य । तपो नास्तीति वक्ष्यति । "दानेन वधनिर्णेकम् " इत्यादि । अकामत इति न विवक्षितं महत्त्वात्प्रायश्चित्तस्य । यदि वा २० सवनगतयोरेवाकामत इति कल्पनीयम्। वृषभ एको यासां सहस्रे ता वृषभैकसहस्राः।१२७॥
यब्दं चरेद्वा नियतो जटी ब्रह्महणो व्रतम् । वसन्दूरतरे ग्रामादृक्षमूलनिकेतनः ॥ १२८ ॥
आद्योऽर्धः श्लोकस्तुरीय इतरस्यानुवादो जटीति चीरखटाङ्गधारणादिमिवृत्त्यर्थ२५ मिति केचित् । तदुक्तं तत्रैव ते धर्मास्तदीयतुरीयभागातिदेशो नान्येषां सत्यपि संभवे
सरस्वतीपरिसर्पणादीनामिव प्रयोजनसत्त्वोपपत्तौ दूरत इति प्रामान्निवृत्तिवृक्षमूले कुटीं कृत्वेति ॥ १२८ ॥
एतदेव चरेदब्दं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः ।
प्रमाप्य वैश्यं वृत्तस्थं दद्याद्वैकशतं गवाम् ॥ १२९ ॥ ३० पूर्वत्राष्टमोऽशः । अनेन द्वादशो विधीयते । अतुल्यत्वाददन्यूनगुणस्य विधिरयमिति
१णर-शुद्धयर्थमात्मनः ।
For Private And Personal Use Only
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः।
८६७ विज्ञायते । ननु वृत्तस्थ इति श्रुतं सत्यं संप्रति वृत्तस्थो वधकाले प्राङ्निर्गुण इति । यस्तु सर्वदैव वृत्तस्थस्तस्य पूर्वदिति ज्ञेयम् ॥ १२९ ॥
एतदेव व्रतं कृत्स्नं षण्मासान् शूद्रहा चरेत् । .. . वृषभैकादशा वाऽपि दद्याद्विप्राय गाः सिताः ॥ १३० ॥ ___ अत्रापि मासषट्कं नवकं च वृत्तस्थेतरभेदेन योज्यम् । यथाश्रुतसंख्यं च गोदानं ५ सर्वत्र वैकल्पिकं । द्विजोत्तमग्रहणं च प्रदर्शनार्थ । सिता न वर्णतः । किं तर्हि ? शुद्धिसामान्याद्या बहुक्षीराख्यपत्या अनष्टप्रजाश्च ॥ १३० ॥
मारिनकुलौ हत्वा चार्ष मण्डूकमेव च ।
श्वगोधोलूककाकांश्च शूद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥ १३१ ॥ अतिमहत्वात्प्रायश्चित्तस्य समुदायविधेः प्रायश्चित्तमेतत् । ननु चात्र साहित्यं न १० विवक्षितमित्युक्तं यतो जातिभ्रंशकरादिषु कथं चैतत् । एवं सर्वे चैकस्य हन्तार उपनयेयुः । अतिरिक्तसद्भावे न तन्निमितं स्यात् । अर्थान्तरमेवैतद्वशेनैव तच्छक्यते वक्तुं तेनावृत्तेन हता अधिकवधे त्वन्यद्भविष्यति । नैतच्छ्रयते न्यूने वधे च न स्यात् । पयः पिबेदित्यादि प्रत्येकविधेन संबध्यते न समुदाये प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः समुदाये वा । अर्थान्तरे तु न चेत्स्थातुं लभ्यन्ते । यत्तावदुच्यते साहित्यं न विवक्षतमिति तत्र न १५ विवक्ष्यते। यत्र प्रत्येकं संबन्धिवाच्यमर्थवद्यथा “ यस्य पिता पितामहः सोमं न पिबेत् " . इति । यत्र पुनरविवक्ष्यमाणे वाच्यमेवानर्थकं तत्र तत्परिहारार्थ युक्ता विवक्षा । यथा वक्ष्यति “ सहस्रस्य प्रमापणे पूर्णे वानसीति "। अत्राविवक्षायां सहस्रस्येति व्यर्थ स्यात् । एवं हि शास्त्रान्तरविरोधादतिमहत्वे युक्तैव विवक्षा । ननु च पदोपादानतायामपि लक्षणागतस्य विशेषणस्याविवक्षैव । यथा यस्योभयं हविरित्युभयशब्दार्थ तत्र तुल्यं । २० अत्र हविरुभयमिति च पदद्वये वक्ष्यमाणे वाक्यभेदो हविरत्रोभयं वेति । यत्रावस्थाभेदस्तत्र वाक्यभेदपरिहारार्थमावश्यं भेदोऽन्यतरस्मिन् व्यवहितो गुणो वा हातव्यो भवति । तथोभयशब्दे सर्वमस्ति । यच्छेदिति हविःशब्देन व्यवहितो भवति । संख्यानुरूपत्वात् गुणानुवादकत्वं वाऽस्य संभवति । अविवक्षिते च तस्मिन् परिशिष्टं वाक्यमर्थवाद एव । इह पुनः समुदायविवक्षायां सहस्रशब्दविवक्षायां वा कृत्स्नमेव वाक्य. २५ मनर्थकं तथा ह्येतावद्वाक्यं स्यात् । स्थानतां प्रमाणतां तथाऽस्यां शूद्रहत्याव्रतमित्येतावद्वक्तव्यं स्यात्प्रमाणे शूद्रहत्येति । एतावतामेव हिंसा संभवति । तथाऽन्यदप्येचं जातीयकं विशेषणं न विवक्ष्येत । समानन्यायत्वात् । “ फलदानं तु वृक्षाणाम् " इति ।
१ण-र-प्राज्ञनिर्गण। २ फ-हन्ता। ३ ण-र-वाक्यं ।
For Private And Personal Use Only
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८६८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता। [ एकादशः ततश्च सर्वमसमंजस्यं स्यात् । पौरुषेयं चेदं वाक्यं नैव वैदिकं । वेदे च कस्य पुरुषस्य प्रयोगः किमर्थमनर्थकं प्रयुक्तमिति । इह तु बुद्धिपूर्वे प्रयोगे मात्रायामप्ययुक्तमानर्थक्ये तत्साहित्यविवक्षाविशेषेण विवक्षा युक्तैव । यच्चोक्तं कथं चेदिति सर्वमेवेति च तत्राप्या
खेटकमृगयादावदाहिनो वा उपपाद्यतयैव यदप्युक्तमतिरिक्तसद्भावेन तन्निमित्तमिति तद५ प्ययुक्तं । न त्वाधिक्ये पूर्वी नाशो न्यूनेषु च तथैव कल्पना कार्या ॥ १३१ ॥
पयः पिवेत्रिरात्रं वा योजनं वाऽध्वनो व्रजेत् ॥ उपस्पृशेत्स्रवन्त्यां वा मुक्तं वाऽन्दैवतं जपेत् ॥ १३२ ॥
प्रत्येकं वधे प्रायश्चित्तान्तरमुच्यते । पयः क्षीरं प्रसिद्धतरत्वात्प्रयोगस्य नापः । सत्यामप्युभयार्थतायां यथा ' पयसा जुहोति' इति । यथैव वराहशब्दो मेघे पर्वते सूकरे वर्तते प्रसिद्धतरसूकरेन पर्वतादिप्रवृत्तौ समानाधिकरण्यमपेक्ष्यते वराहो हिमवान् वराहः पारियात्र इति । प्राकृते च भोजने भक्तादौ शरीरस्थित्यर्थं प्राप्ते तत्स्थाने पयो विधीयमानमन्यदन्नं निवर्तयति । तपोरूपत्वाच्चैतदेव प्रतिपत्तुं युक्तं । तापयति दुःखयतीति तपोऽतो यथा प्राणायामघृतप्राशनमिति नात्र पौरस्य भोजनं निवर्त्यते । एवमिह नाचमनं
निवर्तयति यो घृतप्राशनं भोजनान्तरनिमित्तं बाधत इति नापः पयःपानेन विकल्पिताः । १५ किं तर्हि उपस्पृशेत् स्रवन्त्यामिति पयःपानात्तद्गमने अध्वगमनशब्द उक्तः । स्रवन्त्यां
स्रवन्तिवचनात्तडागसरसोर्निवृत्तिः । अब्दैवतं " आपो हि ष्ठा" इत्यादि ऋक्समुदायोक्तं पवमानसूक्तं स्मृत्यन्तरेषु “ कृशरभोजनमेकार्थं लोहदण्डं च दक्षिणेति " व्रजेन देशांन्तरप्राप्तिरित्येव किं तर्हि पादाम्यां गमनम् ॥ १३२॥
अभ्रिं कार्णायसी दद्यात्सर्प हत्वा द्विजोत्तमः ॥ पलालभारकं षण्ढे सैसकं चैकमाषकम् ॥ १३३ ॥
द्विजोत्तमग्रहणमतंत्रम् । तीक्ष्णामायसीमभ्रीं कार्णायसीग्रहणं काष्ठादिनिवृत्यर्थे । पण्डे नपुंसके । तच्चतुर्विधं । अरेतो वा सरेतो वाऽप्रवृत्तेन्द्रियमुभयव्यञ्जनं वा । सप्राणिमात्रसंबन्धेनैतत्प्रायश्चित्तं ब्राह्मणस्य शूद्रस्य मेषस्य छागस्य च ॥ १३३ ॥
घृतकुम्भं वराहे तु तिलद्रोणं तु तित्तिरौ ॥ शुके द्विहायनं वत्सं क्रौंचं हत्वा निहायनम् ॥ १३४ ॥
वराहः सूकरस्तस्मिन्हते घृतघटं दद्यात् । चतुराढकं द्रोणः हायनो वर्षे । वत्सो गोजातीयो बालः ॥ १३४ ॥
१जर मेध्यस्य स्वागमस्य वा।
For Private And Personal Use Only
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। हवा हंस बलाका च बकं बहिणमेव च ॥
वानरं श्येनभासौ च स्पर्शयेद्राह्मणाय गाम् ॥ १३५ ॥ हंसादयः पक्षिणो वानरो मर्कटः । स्पर्शयेद्दद्यात् प्रत्येकवधे चैतत्प्रायश्चित्तं द्वन्द्वानिर्देशादित्युक्तम् ॥ १३५ ॥
वासो दद्याद्धयं हत्वा पंच नीलान्तृषान्गजम् ॥ ___अजमेषावनडाहं खरं हत्वैकहायनम् ॥ १३६ ॥
हयोश्वो गजो हस्तिः । अनड़ान पुंगवोऽजमेषवधे खरवधे । अनडुत्साहचर्यादेकहायनो गोवत्सः ॥ १३६ ॥
क्रव्यादास्तु मृगान्हत्वा धेनुं दद्यात्पयस्विनीम् ॥
अक्रव्यादान्वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा तु कृष्णलम् ॥ १३७ ॥ १० क्रव्यादास्तरासिंहमृगादयः । अक्रव्यादाः रुरुपृषतादयः । धेनुौरेव । कुष्णलं विशिष्टपरिमाणं सुवर्ण दण्डाधिकारशास्त्रपरिभाषा । अन्यत्र लौकिकमेव " शतकृष्णलं घृतमायुष्काम " इति ॥ १३७ ॥
* जीनकार्मुकबस्तावीन्पृथग्दद्याद्विशुद्धये ॥
चतुर्णामपि वर्णानां नारीईत्वाऽनवस्थिताः ॥ १३८॥ १५. अनवस्थिता बहुभिः संगच्छमाना वेश्यावृत्तमाचरन्त्योऽनवस्थिता भवन्ति । न पुनः शास्त्रातिक्रममात्रं । तथा सति न परपुरुषसंप्रयोग एव लभ्यते । वर्णक्रमेण जीनादिदानात् जीनं चर्मपुटं मुटकाधारादिप्रयोजनं । कार्मुकं धनुः । बस्तः छागोऽविर्मेषः । पृथग्रहणं लिङ्गादुक्तं समुदाये प्रायश्चित्तमिति । केचिद्गत्वेति पठन्ति तदयुक्तं । हिंसाप्रकरणात् ॥ १३८ ॥ ____दानेन वधनिणेकं सादीनामशक्नुवन् ।
एकैकशश्वरेत्कृच्छं द्विजः पापापनुत्तये ॥ १३९ ॥ निर्णेकः शुद्धिः हिंसायां दानमुख्यमिति दर्शयति । न च तस्यैकैकश इति लिङ्गात् केचित्समुदायेऽपीति । द्विज इत्यादिपादपूरणं । अविशेषग्रहणे कृछूशब्दं प्राजापत्य इति स्मरन्ति ॥ १३९॥
अस्थिमतां तु सत्वानां सहस्रस्य प्रमापणे ॥
पूर्णे चानास्यनस्थां तु शद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥ १४०॥ स्वल्पशरीरत्वमिहास्थिमत्त्वमनस्थिसाहचर्यात् । अनः शकटस्तत्संख्यानमेतत् । उक्तार्थे सत्येव ॥ १४० ॥ * वर्णानामानुपूर्येण त्रयाणामविशेषतः । अमत्या च प्रमाप्य स्त्रीं शूद्रहत्याव्रतं चरेत्॥१॥
-र-द्वन्द्वनिर्देशात् । २ण-र-तिक्ष । ३ ण-र-जाल फ-जिन । ४ ण-अथन्वता; र-अस्थान्वतो।
For Private And Personal Use Only
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८७०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
किंचिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वधे ॥ अनास्थां चैव हिंसायां प्राणायामेन शुध्यति ॥ १४१ ॥ किंचिदिति स्वल्पधनमुच्यते । परिमाणतः प्रयोजनो मूल्यतश्च पूर्वेषामेव प्रत्येकवध एतत् । अनुक्तनिष्कृतयश्चास्थिमन्तो ज्ञेयाः । आत्मनिरोधः प्राणायामः । मलिनीयेषु ५ यत्कृमिकीटवयोग्रहणं तदुपचितग्रहपरिमाणार्थं । इदं तु ये क्षुद्रा मशकादयः ॥ १४१ ॥ फळदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् ॥ गुल्मवल्लीलतानां च पुष्पितानां च वीरुधाम् ॥
1
१४२ ॥
फलदा आम्रकण्टक्यादयः । ऋक्शतं जपो द्विजानां शूद्रस्य । तर्हि किं केचिदाहुः “ इन्धनार्थमशुष्काणाम् " इति उपपातकप्रायश्चित्तं तच्च नातिमहत्त्वाद्यदि न १० तद्भवति किमर्थं तपपातकेपूपदेशो भूयोभूयः प्रवृत्तः स्यादिति । तस्माच्छूद्रस्य द्विरात्रत्रिरात्रादीत्येव कल्पयेत् । गुल्मादयो व्याख्याताः । लता वृक्षशाखाः ॥ १४२ ॥ अन्नाद्यजानां सत्त्वानां रसजानां च सर्वशः ॥
www. kobatirth.org
२०
२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
फळ पुष्पोद्भवानां च घृतप्राशो विशोधनम् ॥ १४३ ॥
अन्नाद्भक्तसक्त्वादेश्चिरस्थिताद्यानि जायन्ते सत्वानि प्राणिनः । रसजानामिति १५ गुडोद चिंदादिभ्य उदुंबरमशकादीनि फलपुष्पोद्भवानि । घृतप्राशः अशनप्रारंभे घृतं पातव्यं । प्रशब्द आदिकर्मणि । तेन न प्राकृतं भोजनं निवर्तते । यथा पयोव्रतादौ तथा चैते प्राणिनः क्षुद्रजन्तवो येषां वधे प्राणायाम उक्तस्तदपेक्षयोपवासोऽतिमहान् । तस्मादाचमनवत् घृतप्राशनम् ॥ १४३ ॥
[ एकादशः
कृष्टजानामोषधीनां जातानां च स्वयं वने ॥
वृथालम्भेऽनुगच्छेद्गां दिनमेकं पयोव्रतः ॥ १४४ ॥
फालकुद्दालादिना याः कुष्टे जायन्ते याश्च स्वयं वने तासां वृथारंभे गवादिप्रयोजनेन विना छेदनं गवानुगमनं । दिनमेकं परमहर्षाय परिचर्यते । पयोव्रतं भोजनान्तरनिवृत्तिः ॥ १४४ ॥
For Private And Personal Use Only
एतैतैरपोह्यं स्यादेनो हिंसासमुद्भवम् ॥
ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं शृणुतानाद्यभक्षणे ॥ १४५ ॥
हिंसासमुद्भवं हिंसात उत्पन्नमेनः पापमेतैरनन्तरोक्तैः प्रायश्चित्तैरपोह्यमपनोद्यं । बुद्धिपूर्वकृतमबुद्धिपूर्वकृतं वा । अनाथभक्षणेऽमक्ष्यभक्षणे यथा पापमपोह्यते तथा शृणुत ॥ १४५ ॥
१ फ-मी । २ र-ण-तौ । ३ फ-श्चि । ४ ण-र-रंभोर्गवादि
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
८७१
अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुध्यति ॥
मतिपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः ॥ १४६ ॥ मेखलादीनां निषेधापनयनं विज्ञायते । ततश्च स्मृत्यन्तरात्तप्तकृछ्रसहितं । एवं हि गौतमः “ अमत्या मद्यपाने पयोघृतमुदकं वायुश्चेति व्यहं तप्तातितप्तकवतोऽस्य संस्कारः" । सुरा चात्र न पैष्टी किंतर्हि गौडी माध्वी । कुत एतस्मृत्यन्तरदर्शनात् । ५ " प्रमादान्मद्यमसुरां सकृत्पीत्वा द्विजोत्तमः । गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण शुध्यति " ॥ पैष्टयाश्च प्रमादपाने प्रत्यवायः प्रायश्चित्तात् । व्रतं विधितो विज्ञाय संवत्सरं कणभक्षश्चान्द्रायणाभ्यासो वा । मतिपूर्व तयोरपि पान:एतदनिद्देश्यं किंतर्हि येन प्राणानामन्तो भवति । किंतत् यत्र मुख्या या. सुरोक्ता । अभ्यासे चैतद्रष्टव्यं । " सकृत्पाने सुरापाने चान्द्रायणमाचरेदिति " श्रेयमत्रव्यवस्था । बुद्धिपूर्व पैष्टयाः पाने १० प्राणान्तमेव तस्या एवाबुद्धिपूर्व सकृत्पाने कणभक्षणचांद्रायणाभ्यासोऽत्रुद्धिपूर्वे बुद्धिपूर्वे च । अन्येषां तु मद्यपानां बुद्धिपूर्वत्वे चांद्रायणमभ्यसेदिति । अबुद्धिपूर्वसकृत्पाने तप्तकृच्छूसंस्कारगोमूत्रयावकद्रव्याणि । अबुद्धिपूर्वमसकृत्पाने पैष्टीवत् ॥ १४६ ॥
अपः सुराभाजनस्था मद्यभाण्डस्थितास्तथा ॥
पञ्चरात्रं पिबेप्तीत्वा शङ्खपुष्पीश्रितं पयः ॥ १४७॥ यत्र सुरारसोऽनुभूयते तत्र तद्भाननस्थानामपां पाने प्रायश्चित्तमेतत् । ननु च मद्यशब्दस्य सामान्यशब्दत्वान्मद्यभाण्डस्थिता इत्येव सिद्धे अपः सुरेत्यादि न वक्तव्यं । सत्यं । यद्यपि सुरामद्ययोर्मद्यपानेऽत्यन्तप्रायश्चित्तभेदो न स्यात् । सति तस्मिन् कल्पनायाश्वानुज्ञातत्वात् । सुराभाजनस्थानामधिकतरस्ततोऽतः कल्पनावृत्यर्थं समप्रायश्चित्तवचनं । पंचरात्रं शंखपुष्पीघृतं पयोघृतग्रहणात्पयः क्षीरमेव क्षीरहविषोरेव घृतशब्दः साधुः । २० शंखपुष्पीनामौषधिस्तया प्र॒ष्टं क्वथितं पंचाहानि पयः पातव्यम् ॥ १४७ ॥
स्पृष्वा दत्वा च मदिरा विधिवत्प्रतिगृह्य च ।
शूद्रोच्छिष्टाश्च पीत्वाऽऽपः कुशवारि पिबेत्र्यहम् ॥ १४८ ॥ विधिवत्प्रतिगृह्य स्वस्तिवाचनिकेन एवं दत्वेत्यपि ब्रीह्यादौ न दोषः। कुशो दर्भः॥१४॥
ब्राह्मणस्तु सुरापस्य गन्धमाधाय सोमपः। प्राणानप्सु त्रिरायम्य घतं पाश्य विशुध्यति ॥ १४९॥
सुरापस्य गन्धमिति सुराया एव जाठरेणाग्निना धातुभिश्च संयोगेन गन्धघ्राणे लघीयः । भाण्डान्तरस्थितायाः प्राप्तिरघ्रायैव । अन्ये तु व्याचक्षते सुरापस्य ब्राह्मणस्य
-
-
१ अ. २२ स. २। २फर्वे ।
For Private And Personal Use Only
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८७२
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः
आघ्राणेऽप्येतदेव सोमप इति वचनादर्शपूर्णमासयाजिनः कल्पेन । घृतं पाश्यति अत्रापि न भोजनान्तरनिवृत्तिः सुराग्रहणान्न मद्यस्य ॥ १४९ ॥
अज्ञानात्माश्य विण्मूत्रं सुरासंस्पृष्टमेव च ।
पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्णा द्विजातयः ॥ १५० ॥ __विण्मूत्रग्रहणं रेतस उपलक्षणार्थ । स्मृत्यन्तरे " पुरीषकुणपरेतसां प्राशने चैवमिति " । किंजातीयविण्मूत्रप्राशन एतन्मनुष्याणामेव । अन्येषां तु वक्ष्यामः । अत्रापि तप्तकृच्छू समुच्चीयते । दर्शितश्च हेतुः । द्विजातय इति विवक्षितं । शूद्रस्यान्यद्वक्ष्यामः । अज्ञानादित्यनुवादः । को हि ज्ञात्वा विमूत्रमश्नीयात् । यथा मद्यपान एतदेवोक्तं " मद्य भुक्तत्वा चरेत्कृमिति " यदि तु संस्कारो भवति तदा वचनात्तुल्यमेव ॥ १५० ॥
वपनं मेखलादण्डो भैक्ष्यचर्याव्रतानि च । निवर्तन्ते द्विजातीनां पुनःसंस्कारकर्मणि ॥ १५१ ॥
व्रतानि वेदव्रतानि तदयुक्तं ग्रहणार्थत्वात्तेषां कुतः प्राप्तिः। तस्माद्यान्युपनयन. काले " मा दिवा स्वाप्सीः सायंप्रातः समिधमादध्या आचार्याधीनो भव " इत्येवमादीनि च व्रतानि निबर्तन्ते ॥ १५१ ॥
अभोज्यानां तु भुक्त्वाऽनं स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमेव च । जग्ध्वा मांसमभक्ष्यं च सप्तरात्रं यवान्पिबेत् ॥ १५२ ॥
येषामन्नं न भुज्यते तेऽभोज्याः पुरुषा अश्रोत्रियस्त्रीसंग्रामजीव्ययाज्ययाजकादयः । शगजातिग्रहणादेव जातिनिर्देशात्स्त्रीग्रहणं लब्धसवर्णाथै विज्ञेयं । उच्छिष्टं तदास्पृष्टं
यच्च " नित्यमास्यं शुचिः स्त्रीणामिति " तस्य विषयो दर्शितः। शूद्रोच्छिष्टानामपां पाने २० पूर्वत्र कुशवायुक्तं । इह तु सप्तरात्रं यवानिति । अगामिकत्वादस्यार्थस्योभयत्र भक्ता
धुच्छिष्टभोजनेदं द्रष्टव्यं । अभक्ष्यं मांसं प्लवहंसचक्रवाकादीनां। इदं तु बुद्धिपूर्वकमभ्यासभक्षणे द्रष्टव्यं । अन्यत्र " शेषेषूपवसेदहरिति "। एतदेव पयः पीत्वा सूकरोष्ट्रादिभ्यो अन्यत्र तत्र प्रतिपदं प्रायश्चित्तान्तराम्रानात् । सक्तुपानं यवकपानं भवत्येव ॥ ११२ ॥
शुक्तानि च कषायांश्च पीत्वा मेध्यान्यपि द्विजः ॥ तावद्भवत्यप्रयतो यावत्तन्न बजत्यधः ॥ १५३ ॥
अमेध्यानि शुक्तानि “दधि भक्ष्यं च शुक्तेषुवि" इत्येतत् त्रयाभ्यनुज्ञानानस्तु सत्यपि शुक्तत्वे भक्ष्यताया विहितत्वान्नैष विधिः पवित्रं हि तदिति स्मरन्ति । कषाया
१ 'मूत्रपुरीषरेतसा ' इति गौतमीये अ. २३-३ । २ ख-मेध्यानि ।
For Private And Personal Use Only
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
1
वैद्यकप्रसिद्धा अनेकौषधिसंयोगेन ये काथ्यन्ते । अप्रयतोऽशुचिर्यावद्रजत्यधः अधोगमनं जीर्णानां मूत्रपुरीषभागेन निष्क्रामणाद्यदि वा पक्षाशयप्राप्तिः ॥ १५३ ॥ विराहखरोष्ट्राणां गोमायोः कपिकाकयोः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्राश्य मूत्रपुरीषाणि द्विजश्वान्द्रायणं चरेत् ॥ १५४ ॥ विशेषानुपदेशादमत्या वा तुल्यमेव च युक्तं लाघवकल्पनात् ॥ १५४ ॥ शुष्काणि भुक्त्वा मांसानि भौमानि कवकानि च ॥ अज्ञातं चैव सूनास्थमेतदेव व्रतं चरेत् ।। १५५ ।।
वल्लूरादीनि । भौमानीति कोटरजातानामनिषेधार्थम् | अज्ञातं मेषस्य महिषस्येति प्रकृतेरज्ञानात् । सूना घातस्थानम् । यत्र विक्रयार्थं पशवो हन्यन्तेऽतोऽन्यत्र स्थितस्य लघुप्रायश्चित्तम् । ननु ' सूनास्थ' इति वचनादन्यत्र स्थितस्य प्रायश्चित्ताभाव १० एव युक्तः । नैतदेवं । सौनमित्यविशेषेण प्रतिषेधात् । प्रायश्चित्ते तु स्थग्रहणात्तदुत्थितस्य गुरुलघुभावो युक्ततरस्तदेव चांद्रायणं । ज्ञाते तु जातिविशेषेऽभ्यासे सप्तरात्रं यावकपानम् । ' शेषेषूपवसेदह : ' इति ॥ १५५ ॥
1
११०-१११
८७३
क्रव्यादसूकरोष्ट्राणां कुकुटानां च भक्षणे ॥
नरकाकखराणां च तप्तकृच्छ्रं विशोधनम् ।। १५६ ॥
1
चेति पूर्वश्लोकोऽत्राकृष्यते । तेन विराहादीनां भक्षण एतदेव । द्वितीयेन शब्देन क्रव्यादानां विमूत्रप्राशने यदेव विदुराहादीनां स्मृत्यन्तरे च नरमात्राधिकारेणेह द्विजग्रहणमविवक्षितं " द्विजश्चांद्रायणमिति” । एवमियं द्विश्लोकी बिडालक कादन्यत्रापेक्षते । अतश्चैतेषामप्युच्छिष्टप्राशने . बिडालादिवत्ततोऽस्यां त्रिलोक्यां समुद्दिष्टम् । मूत्रपुरीषं च सर्वेषां प्रतिषिद्धम् । अतश्च यत्क्रव्यादानां मूत्रपुरीषप्राशने तद्विडालादीनामपि ॥ १९६ ॥ २० मासिकानं तु योऽश्रीयादसमावर्तको द्विजः ॥
स त्रीण्यान्युपवसेदेकाई चोदके वसेत् ॥ १५७ ॥
ब्रह्मचारी तु योनीयान्मधु मांसं कथंचन ||
स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं व्रतशेषं समापयेत् ॥ १५८ ॥
For Private And Personal Use Only
५
मासिक मे कोद्दिष्टश्राद्धं “ कृते सपिण्डीकरणे प्रतिमासं तु वत्सरम् " इति आमावास्यस्य तु मासिकव्यपदेशेऽप्यनुज्ञातत्वात् । “ काममभ्यर्थितोऽश्नीयात्” इति कुतः प्रायश्चित्तं । अन्ये त्वभ्यर्थितस्यानुज्ञानादनभ्यर्थ्यमानस्योक्तमेवेत्याहुः । असमावर्तको २५ गुरुकुले तिष्ठन्नर्थद्वह्मचार्युच्यते । त्र्यहादन्यतरस्मिन्नहन्युदके वसेत् । त्र्यहस्यैव बुद्धौ स्थितत्वात्तर्हि चतुर्थमहस्तद्दिवसः ॥ १५७ ॥
१५
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाज्यसमलंकृता ।
[ एकादशः व्रतवारी प्रयुक्तो ब्रह्मचर्याश्रमस्थ एव । कथंचन आपपीत्यर्थः “प्राणानामेव चास्यय " इत्यापदिविधानात् । असति दोषे न तन्निर्घातार्थमेतत्प्रायश्चित्तं । किं तर्हि निमित्तमात्रपर्यवसायिवचनात्क्रियते । प्राकृतं प्राजापत्यं प्रकृतौ भवं प्राकृतं । सर्वकृछ्राणां प्रकृतित्वादेवमुच्यते व्रतशेष समापयेत् ॥ १५८ ॥
बिडालकाकाच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च ॥ केशकीटावपन्नं च पिबेब्रह्मसुवर्चलाम् ॥ १५९ ॥
अकृतप्रायश्चित्तस्यावशिष्टव्रतसमाप्तावनधिकारमाह । आखुर्मूषकः । अवपन्नमेतसंपर्कदूषितं । ब्रह्मसुवर्चलां पिष्टोदकेन सह पिबेदेकाहमविशेषात्तेनैव शास्त्रार्थस्य कृतत्वात् ॥ १५९॥
अभोज्यमन्त्रं नात्तव्यमात्मनः शुद्धिमिच्छता ॥ अज्ञानभुक्तं तूत्तार्य शोध्यं वाप्याशु शोधनैः ॥१६० ॥
आयोऽर्थः श्लोकोऽनुवादः । अज्ञातभुक्तशुद्धयर्थमित्येतद्विधीयते । समनन्तरं वमितव्यमित्यर्थः । क्षिप्रं वा शोधनैः प्रायश्चित्तैः शोध्यं । अन्ये तु शोधनानि हरीतक्या
दीनि रेचनान्याहुः । गौतमीये चेदमुदाहरन्ति “ अभोज्यभोजने पुरीषाभाव " २५ इति तदेतदसाधकं । उपवासेनापि निष्पुरीषत्वोपपत्तेः । तस्माद्वान्तौ यथाश्रुतप्रायश्चित्तमेव वेदितव्यम् ॥ १६॥
एषो नाधादनस्योक्तो व्रतानां विविधो विधिः ॥ स्तेयदोषापहर्तृणां व्रतानां श्रूयतां विधिः ॥ १६१ ॥
व्रतानामनाचादनस्यामक्ष्यभक्षणस्य स्तेयं तदोषशमस्तमपहरन्ति यानि व्रतानि २० तेषामिदानी विधिरुच्यते ॥ १६१ ॥
धान्यानधनचौर्याणि कृत्वा कामाद्विजोत्तमः॥ स्वजातीयगृहादेव कृच्छ्राब्देन विशुध्यति ॥ १६२ ॥
द्विजोत्तमग्रहणं प्रदर्शनार्थ क्षत्रियादीनामपि । द्विजोत्तमशब्दसन्निपाताच स्वजातीयगृहादिति ब्राह्मणगृहाद्विज्ञायते । तेनैतदुक्तं भवति । सर्व एव वर्णा ब्राह्मणगृहात् २५ धनं हृत्वा कृछ्राब्देन शुध्येयुः । धनग्रहणात्सर्वस्मिन् धनं सिद्धं धान्यान्नग्रहणं सद्धान्याथै ।
अल्पसाराणामन्यं विधिं वक्ष्यति । अतः सारभूतप्रधानद्रव्यापहरण इदं विज्ञायते तेषां न हि परस्परद्रव्यापहरणे ब्राह्मणस्य तदीयधनापहारे कतरत्प्रायश्चित्तमुच्यते । हिंसाप्रायश्चित्तवत्तुर्याष्टमादिभागकल्पना कर्तव्या । क्षत्रियस्य धने त्रीन् वैश्यस्य सार्ध १फ-तं । २ अ, २३।२।
For Private And Personal Use Only
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। शूद्रस्य द्वाविंशतिरात्रं वा किंचित्परिमाणे धान्येऽपत्हते दशभ्यः कुंमेभ्यः किंचिदूने महत्त्वात्प्रायश्चित्तस्य धनमाप्यैवं कालं न कल्पनेति विज्ञेयम् । कामादिति श्लोकपूरणम् । न ह्यकामस्य परधनहरणसंभवः । धान्यं ब्रीह्यादि तदेवापत्दृतं अन्नं सिद्धमांसं च । धान्यादीनां प्रत्येकं हरणे व्यर्थी कृछ्रम् । केचिच्च समुदायहरणे प्रायश्चित्तमिच्छन्ति । गरीयो ह्येतत् ॥ १६२॥
मनुष्याणां तु हरणे स्त्रीणां क्षेत्रगृहस्य च ॥
कूपवापीजलानां च शुद्धिश्चांद्रायणं स्मृतम् ॥ १६३ ।। मनुष्याणां दासानां। स्त्रीणां दासीनां । क्षेत्रं भूभागो ब्राह्मणादिधान्योत्पत्तिस्थानं । कूपवाप्योर्जलशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । उद्धृतोदकस्येरैणादिस्थस्यापहरणे तद्भवति । जलग्रहणाच्छुष्कयोः कूपवाप्योर्विध्यन्तरं । वापी खातः । तडागेऽप्येवमेव ॥ १६३ ॥ १०
द्रव्याणामल्पसाराणां स्तेयं कृत्वाऽन्यवेश्मतः॥
चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रे तनिर्यात्यात्मशुद्धये ।। १६४ ॥ अल्पसाराणि न चिरमवतिष्ठन्ते । स्वल्पमूल्यानि च मृन्मयानि स्थालीपिठरादीनि दारुमयानि द्रोणाढकादीनि अयोमयानि लेपनीकुद्दालकादीनि । वेश्मनीति गृहस्थिता'पहारे भूयान् दोषः । न तथा खलक्षेत्रादिगते । निर्यात्य दत्वा । सर्वशेषश्वायं विशेषा- १५ भावात् । यत्र त्वपत्दृतं दातुमशक्यं तत्र द्विगुणं प्रायश्चित्तम् ॥ १६ ॥
भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च ॥
पुष्पमूलफलानां च पञ्चगव्यं विशोधनम् ॥ १६५ ॥ यानं गन्व्यादि । शय्या खट्टादि । आसनं बृस्यासंदीपट्टादि । भक्ष्यभोज्ययोः खरविशदतद्वैपरीत्येन भेदो विज्ञेयः । भक्ष्यं मोदकशष्कुल्यादि । भोज्यं यावकादि । २० पंचगव्यं प्रसिद्धं । अत्राप्येकाहमेव ॥ १६५ ॥ . तृणकाष्ठद्रुमाणां च शुष्कानस्य गुडस्य च ॥
चेल चमिषाणां च त्रिरात्रं स्यादभोजनम् ॥ १६६ ॥ तृणादीनां पूर्वस्मात् यानादेरधिकहरणे प्रायश्चित्तमेतत् । काष्ठमघटितं वंशःस्तंभादिद्रुमसाहचर्यात् द्रुमो वृक्षः । शुष्कानं तण्डुलादि भ्रष्टयवा वा । गुडग्रहणं स्वविकारार्थ २५ तेन खण्डमत्स्यण्डिकादेग्रहणं । चैलं वस्त्रं बहूनां " उत्तमानां च वाससां" प्रागुक्तेन धनग्रहणेन कृच्छ्रादेश्चर्म कवचं । मांसमामिषम् ॥ १६६ ॥
१-र-तरणादिस्थस्यस्यापहरणेस्त। २ण-र-क्रम ।
For Private And Personal Use Only
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः
१०
मणिमुक्तावालानां ताम्रस्य रजतस्य च ॥
अयकास्योपलानां च द्वादशाह कणानता ॥ १६७ स्वल्पबहुत्वापेक्षया च कालह्रासः सकृदावृत्तौ च ॥ १६७ ।। कार्पासकीटजोर्णानां द्विशफैकशफस्य च ॥ पक्षिगन्धौषधीनां च रज्ज्वाश्चैव व्यहं पयः ॥ १६८ ॥
कीटजाः पट्टाः । द्विशफा गवादयः । एकखुरा अश्वादयः । पक्षिणः शुकश्येनादयः । रज्जुकूपादेरुदकोदंचनी ॥ १६८ ॥
एतैव्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः॥ अगम्यागमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत् ॥ १६९ ॥ उक्तार्थः श्लोकः ।। १६९॥ गुरुतल्पव्रतं कुर्याद्रेतः सिक्त्वा स्वयोनिषु ।। सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च ॥ १७० ॥
गुरुतल्पव्रतमित्यविशेषवचनेऽपि न तेन स्वयोन्यादिष्वित्येवमाद्यतिदिश्यते । अपि तु “प्राजापत्यं चरेदब्दम्" इति महापातकत्वात् न हि महापातकेभ्योऽन्यत्र १५ मरणांतं प्रायश्चित्तमस्ति । अभ्यासे तु स्यादिति । स्वयोनयो भगिन्यः सोदराः ।
सख्युः स्त्रीषु सुत्दृद्भार्यासु सुत्दृत्त्वमेवात्र कारणं न यौनादिविशेषः । नापि श्रोत्रियत्वादिगुणः । एवं पुत्रस्य स्त्रीषु स्नुषास्वसमान नातीयास्वपि कुमारीषु पुत्रादिभिरदत्तासु स्वयं संप्रीत्यानुपनतास्वेतदेव बलाद्गमने । अत्रापि न सत्यपेक्षा । यद्यप्यतिदेशे
विशेषो नास्ति तथापि प्रायश्चित्तद्वयं स्यादिति दृष्टत्वात् । तथा च गुरुलघुमावाद्धीनजातीयासु २० कृच्छ्राब्दाच्चांद्रायणं मासत्रयं लघीय आदेश्यं । अन्त्यजाश्चाण्डालम्लेछादिस्त्रियः ।
चण्डालादिस्त्रीषु च स्मृत्यन्तरे ज्ञानाज्ञानकृतो विशेष उक्तो “ अन्त्यावसायागमने कृच्छार्धममत्यासु द्वादशरात्रम् ” ॥ १७० ॥
पैतृष्वसेयीं भगिनी स्वस्रीयां मातुरेव च ॥ मातुश्च भ्रातुस्तनयां गत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ १७१ ॥
पितृष्वसुर्दुहिता पैतृष्वज्ञेयी भगिनी । मातृष्वस्रीया मातृष्वसुर्दुहिता । मातुश्च भ्रातुर्मातुलदुहिता । आप्तस्य सोदर्यस्येत्यर्थः ॥ १७१ ॥
एतास्तिस्रस्तु भार्यार्थे नोपयच्छेत्तु बुद्धिमान् ॥
ज्ञातित्वेनानुपेयास्ताः पतति छुपयन्नधः ॥१७२ ॥ १ गौतमीये अ. २३६३२-३३ ।
२५
For Private And Personal Use Only
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
८७७
ननु च सपिण्डा चेत्यनेनैवैतासामविवाह्यत्वे सिद्धे किमर्थमिदं नोपयच्छेतेति । केचिदाहुः । अन्यासां पक्षेऽभ्यनुज्ञानार्थं सपिण्डश्लोके प्रतिषिद्धानां तदयुक्तं ' पतति द्युपयन्नध ' इति प्रायश्चित्ताविशेषात् । एतस्मिंश्च प्रयोजने संभवति सपिण्डश्लोकस्य पाक्षिको बाघो युक्तोऽगत्या हि विकल्प आश्रीयते । ज्ञातित्वेन बन्धुत्वेनेत्यर्थः । अनुपेया अविवाह्या अगम्याश्च । उपयन्विवाहयन् । अधःपतति नरकं प्राप्नोतीति यावत् । अथवा ज्ञातितो भ्रश्यति हीनजातीयः संपद्यते । यद्यपि जातेर्जीवत्पिण्डानपायस्तथापि तत्कर्मानविकारादेवमुच्यते ॥ १७२ ॥
अमानुषीषु पुरुष उदक्यायामयोनिषु ।।
रेतः सिक्त्वा जले चैव कृच्छ्रं सतिपनं चरेत् ॥ १७३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अमानुष्यो वडवाद्याः । गोरमानुषित्वेऽपि " सखिसयोनिसगोत्राशिष्याभार्यासु १० स्नुषायां गवि च गुरुतल्पसममेव । अवकर " इति विशेषविहितमेव । अनयोर्गुरुतल्पावकीर्णप्रायश्चित्तयोरबुद्धिपूर्वबुद्धिपूर्वभेदेन व्यवस्था । तल्पशब्देन प्रसिद्धसंम्बन्धादत्र शास्त्रे गुरुतल्पमेवोच्यते । अवकरोऽवकीर्णानिमित्तं निमित्ते चातिदिष्टे तत्कार्यातिदेशः । सखी चात्र या पुरुषवन्मैत्रीमागता न तु या सख्युः स्त्री । न ह्यत्र पुंयोगात्प्रवृत्तिः । न च भार्यासंबन्धेन संबन्धोऽस्ति । सयोनिपदेन व्यवधानात् । तथा च वसिष्ठटो " गुर्वी सखी " । १९ न च पात्रांगत्वात्कृच्छ्राब्दपात्रं न च पात्रकुमारी अनयोस्तूपस्थादन्यत्र । उदक्यायां च मासिकेन रजसाभिप्लुतोदक्या । पाठान्तरं " परिवाधरं पुरुष " इति । उदक्यायामयोनिषु एक एवार्थः । अयोनिः स्त्रीलिङ्गादन्यत्र स्थानं तथान्ये " जले खे च " इति पठन्ति । ननु चायोनिग्रहणादेव सिद्धं ख इति न पठितव्यं । आकाशः खशब्देनोच्यते । योनेरन्यश्च सः । नैष दोषः । योनिशब्देन साहचर्यात् अन्यदङ्ग मेवोच्यत इति मन्यन्ते । २० जळे साक्षात् ॥ १७३ ॥
पततीति
मैथुनं तु समासेव्य पुंसि योषिति वा द्विजः ॥ गोयानेऽप्सु दिवा चैव सवासाः स्नानमाचरेत् || १७४ ॥
मैथुनेषु समनन्तरं सवाससः स्नानं । गोयाने गन्त्र्यादावप्सु चापि ॥ १७४ ॥ चंडालत्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च ॥ पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्यं तु गच्छति ॥ १७५ ॥
२५
चण्डाला म्लेच्छा दिगन्तवासिनस्तत्स्त्रीगमने प्रायश्चित्तं तदन्नभोजने प्रतिग्रहे च । वचनात्कृच्छ्राब्दादधिकं प्रायश्चित्तं न पुनः पातित्यमेव भोजने ।
१ ण- र कर्मानकिंकरादेव । २ गौतमीये अ. २३/१२-१३ १ अ. २० सू. १६.
For Private And Personal Use Only
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
। एकादशः
" अभोज्यानां तु भुक्त्वाऽन्नम्" इति प्राप्त वचनमिदं कृच्छ्राब्दप्रायश्चित्तार्थमेवं प्रतिग्रहेऽपि “ मासं गोष्ठे पय " इति प्राप्त तदर्थमेव ज्ञानात् सम्यगिति कामकारकृतेऽपि प्रायश्चित्त-- विधानार्थेऽर्थवादोयं । यत्स्मृत्यन्तरेऽब्दशब्देन ज्ञाताज्ञातयोः प्रायश्चित्तमुक्तं तच दर्शितम्। अतः कुतोऽधिकप्रायश्चित्तार्थता । भुक्त्वा चेति केन संबध्यते । चाण्डालान्त्येत्यनेन। ननु च गुणीभूतमेतत् । गुणीभूतस्याप्यपेक्षायां संबन्धो दर्शितः । भुक्त्वा कस्येत्याकांक्षायां अन्यस्याश्रुतत्वात्साम्यवचनाच्च चाण्डालान्त्यानामेव संबन्धः । अतोऽयमों भवति । चाण्डालस्त्रीम्लेछानामन्नमशित्वा तेभ्यः प्रतिगृह्य च स्त्रियं गत्वा सकृद्गमनात्प्रायश्चित्तं । अभ्यासे तु साम्यमेव युक्तमनधिकारप्रायश्चित्तेन । यतः प्रतिनिमित्तं नैमित्तिकेन भवितन्यं न च तान्येकेन जन्मना शक्यन्तेऽनुष्ठातुम् ॥ १७५ ॥
विप्रदुष्टां त्रियं भर्ता निरुंध्यादेकवेश्मनि ॥
यत्पुंसः परदारेषु तच्चैनां चारयेद्रतम् ॥ १७६ ॥
विशेषेण प्रदुष्टां निरन्ध्यात्पत्नीकार्येभ्यो निवर्तयेत् " अर्थस्य संग्रहे चैनाम् "' इत्यादिभ्यः । एकवेश्मनीति निगडबन्धे कर्तव्या । न स्वैरं भर्तृगृहे विहर्तु लभेत । तत्र
निरुद्धां प्रायश्चित्तं कारयेत् । किं पुनर्यत्पुंसः परदारेषु प्रायश्चित्तमुपपातकं ब्राह्मणस्य १५ तत्समानहीनजातीयासु पारदार्यमिति वर्णान्तराणां तदेव । उत्तमागमने तु द्विगुणं वैश्यस्य
त्रिगुणं ब्राह्मण्यां क्षत्रियस्य । तथाऽयं विशेषो द्वे परदारे त्रीणि श्रोत्रियस्येति । शूद्रस्य ब्राह्मणीगमने महापातकप्रायश्चित्तं । वैश्यस्य क्षत्रियागमन उपपातकं द्विगुणं त्रिगुणं । केचित्तूत्तमागमने शूद्रस्य ब्राह्मणीवदिच्छन्ति । " प्रातिलोम्ये वधः पुंसाम्" इति
लिङ्गदर्शनात् । एतदुक्तं दण्डेष्वपि विशेषो दर्शितः । यथैवोत्तमागमने पुंसां व्यवस्था २० तथैव स्त्रीणां हीनजातीयपुरुषसंपर्के युवतिदोषेऽपि स्त्रीणाम प्रायश्चित्तम् ।
"प्रायश्चित्तार्द्धमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च। बालश्चा षोडशाद्वर्षादशीतिपरतःपुमान् ॥" तथा दृष्टव्यभिचारायां गमने लघीयः स्वैरिण्यां वृषवल्यामवकीर्णः सचैलस्नानादुकुंभ दद्याद्राह्मणाय । वैश्यायां चतुर्थकालाहारो ब्राह्मणं भोजयेत् । क्षत्रियायां
त्रिरात्रोपोषणं यवाटकं दद्यात् । वैश्यवदित्यपि स्मयते । तद्वच्छूद्रमार्यायां द्रष्टव्यं । २५ ऋतौ वा गच्छतो गर्भमादधतो वा । “'ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः शूद्रेण संगताः । अप्रनाता विशुध्येयुः प्रायश्चित्तेन नेतरा।"
अथवा या एता न केनचिदूह्यन्ते वैश्येन चरन्ति तद्गमनेऽस्ति प्रायश्चित्तं नेति संदेहः । कुतः संशयः । दारशब्दस्य संस्कारशब्दत्वात् असति विवाहे न ता अस्व १ वासिष्ठे अ. २॥१२॥
For Private And Personal Use Only
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
1
1
दारा इति व्यपदेशमर्हन्ति । पारदार्ये च प्रायश्चित्तमतो नास्तीत्यवगच्छामः । यतस्तु “ स्वदारनिरत " इति नियमो विहितोऽतो भवतीति मन्यामहे । किं पुनरत्र युक्तमस्तीति कुतो नियमस्य विहितत्वात् अकुर्वन्विहितमित्यादि तदतिक्रमे प्रायश्चित्तस्मरणात् । माभून्नामोपपातकं । न तावता प्रायश्चित्तार्थमुपपातकजातिभ्रंशकरादि परिगणितं । सामान्यं तु निमित्तं सर्वत्राकुर्वन्विाहितमित्यादि । उक्तं च प्राक् " स्वैरिणीत्यादि ” तंत् च १. मृतभर्तृका भतृपक्षेण पितृपक्षेण वा संबद्धैव परदारव्यपदेश्या अधिकामविहारित्वात् स्वौरण्यः । सत्यं वेश्यास्वपि स्वातन्त्र्यावलंबनः स्वैरिशब्दो न विरुध्यते अतश्च तासां सचैलस्नानोदकुंभादिदानं । तत्र केचिदाहुः व्रतमेतत्तस्य व्रतं इत्युपक्रत्य " व्रतानीमानि धारयेदिति ” च यानि विहितानि तानि स्नातकव्रतानि न सर्वपुरुषधर्मः ॥ १७६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* सा चेत्पुनःप्रदुष्येतु सदृशेनोपयंत्रिता ॥
कृच्छ्रं चांद्रायणं चैव तदस्याः पावनं स्मृतम् ।। १७७ ॥ प्रार्थिता समानजातीयेन पुनः संसर्गे चांद्रायणमुपपातकत्वात्सिद्धं । गोघ्ननिवृत्यर्थं पुनश्चांद्रायणाविधानं साकल्यविधानार्थं यावच्चैवमुक्तं
*
८७९
"माता मातृष्वसा वश्रर्मातुलानी पितृष्वसा । पितृव्यसखिशिष्यस्त्री भगिनी तत्सखी स्नुषा ॥ “दुहिताचार्यभार्या च सगोत्रा शरणागता । राज्ञी प्रत्रजिता साध्वी धात्री वर्णोत्तमा च या ॥” १५.
यत्करोत्येकरात्रेण वृषली सेवनाद्विजः ॥
तद्भैक्षभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्व्यपोहति ॥ १७८ ॥
अत्र सत्यप्यतिदेशे न तुल्यप्रायश्चित्तता दण्डविशेषदर्शनात् । तत्र मातर्युक्त - मेव । मातृष्वसुप्रभृतीनां दुहित्रन्तानां कृच्छाब्दोऽवशिष्टानां चान्द्रायणाभ्यासः । तत्र या उक्तास्ताः सगोत्रा उच्यन्ते तज्जातीयास्तेन व्यपदिश्यन्ते । उभयस्मै दत्तास्तद्रोत्रा इत्युभयेनेत्याह उभयथालिङ्गदर्शनात् । गोत्रं वंशः पित्रादिरभिजनः प्रबन्धाच्च पितृष्वसृग्रहणमनर्थकं असगोत्रा हि सा । अथ येनैकतां गतास्तद्भावमनुभवन्ति २० तदा भर्तृगोत्रव्यपदेशार्हस्तस्मिन् पक्षे पितृव्यस्त्रीग्रहणमनर्थकं भवति हि सा सगोत्रा नन्वियं कस्येति लिङ्काभावादुभयोरपि युक्ता सर्वेषां तु दर्शनं भर्तृगोत्राः सगोत्राः । यत्तु कैश्चिदुच्यते “ श्राद्धविधौ तु कुर्वन्पैत्रिकं गोत्रमिति ” तत्तत्रैवास्ति । अथवाऽप्यस्ति वचनात्तथा क्रियते ॥ १७७ ॥
1
१०
For Private And Personal Use Only
२५
'ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः शूद्रेण सङ्गताः । अप्रजाता विशुध्येयुः प्रायश्चित्तेन नेतराः ॥ १ ॥
१ ननु च सृतभर्तृपक्षेप्त । २ पार-पावं आलम्बनः ३ -धर्माः फ-प । ५--क्रियेत
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ एकादशः
वृषल्यत्र चण्डाल्यभिप्रेता । महत्वाविरभ्यासे चेद्बुद्धिपूर्वे द्रष्टव्यं । अन्यथा कृच्छ्रशब्द एवं वा एकरात्रग्रहणात् । सर्वा रात्रिं शयनस्य तया सह गच्छतश्चतद्विज्ञेयं । सेवन संभोगः । वृषलीशब्दो निन्दया प्रयुक्तो न जातिशब्दो यत्करोति तत्पा जनयति तत्त्रिभिवळपोहति विनाशयति । भैक्षाहारो जपन्निति अविशेषचोदनायां भावी' आसु परं च नास्तीत्याहुः । अन्ये तु यथा श्राद्धमन्यानि मन्त्रब्राह्मणवाच्यानि न तु लौकिकं वाच्यमविशेषेण मन्त्रजपस्य शुद्धयर्थं विहितत्वादृक्संहितामित्यादि । यत्तु त्रिभिर्मासैः सेवित्वा वृषली शूद्रामेवाचक्षते तदप्ययुक्तं । शूद्राविवाहस्य विहितत्वात् । स्वैरिण्याश्च लघुप्रायश्चित्तस्योपदेशादन्यस्याश्चोपपातकत्वाद्गुरुतरमिदमयुक्तम् ॥ १७८ ॥
एंषा पापकृतामुक्ता चतुर्णामपि निष्कृतिः । पतितः सम्प्रयुक्तानामिमाः अणुत निष्कृतीः ॥ १७९ ।। ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ १७९ ॥ संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् । याजनाध्यापनाद्यौनान तु यानासनाशनात् ॥ १८० ॥
द्विनातिकर्मभ्यो हानि पतत्यर्थः पतति भ्रश्यति हीयतेऽधिकारात्। पतिताश्चत्वारो १५ ब्राह्मणादयः । तैः सहाचरन् संवत्सरेण पतितो भवति तत्तुल्यो भवतीत्यर्थः ।
किमाचरन् यानासनाशनसलापगात्रस्पर्शादिना सहागमनमासनं तादृशमेव शय्यायामेकस्मिन्नासन आसनमेकपात्रे भोजनं याजनाध्यापनाद्यौनात्कृत्वाप्यविच्छेदः । किं याजनादिभिर्न च पातित्यमथाक्सिंवत्सरादूर्ध्व वेत्येतद्वक्तव्यं । स्मृत्यन्तरदर्शनादिभिः सद्यो याजनाध्यापनमिति द्वितीयान्तः पाठो युक्तः । आचरन्निति शत्रा हेत्वर्थस्य गमितत्वात् ॥१८० ॥
यो येन पतितनैषां संसर्ग याति मानवः ॥ स तस्यैव व्रतं कुर्यात्तत्संसर्गविशुद्धये ॥ १८१ ॥
यस्य पतितस्य यद्विहितं तत्प्रायश्चित्तं कुर्यात्तत्संसर्गस्य शुद्धये । एपामिति निर्धारणे षष्ठी । एषां पतितानां येन पतितेन यः संसर्ग याति पूर्वोक्तसंसर्ग गच्छति
स तस्यैव पतितस्य यद्विहितं प्रायश्चित्तं तत्कुर्यात् । तत्संसर्गाद्यो दोष उत्पन्नस्तद्विशुद्धये २५ तद्विनाशाय । अनुवादोऽयं श्लोकपूरणः । अथ यदिदमुच्यते पतितात्याग्यपतितात्यागा
त्यादिनिन्दितकर्माभ्यासेन पतनं । तत्र यदेतत्पतितत्वचनं तत्किमुपदिश्यत आहोस्विदतिदिश्यते । यदि तावदुपदिश्यते पंच पातकानीति प्रसिद्धमूलं वाच्यं । अथ पंचानुगमौपदेशिकमन्येषामातिदेशिकैर्व्यवहारे भेदेन कश्चिदर्थः । तान्येव प्रायश्चित्तानि त एव धर्मा १ण-र-भावि । २ फ-स्वाविहितत्वात् । ३ ण-र-एताः पापकृता युक्ताश्चतुर्णाममिनिष्कतीः ।
For Private And Personal Use Only
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
८८१
यस्मा उपदिश्यते अतिदेशेन व्यवहारेण कोऽर्थः । अत्रोच्यते । न व्यवहाराः प्रयोजन एव भियन्ते । अपि त्वन्यतोऽपि निमित्तादिह चास्ति प्रमाणतो भेदः । यत्र पतितत्वमभिधाय द्विजातिकर्मभ्यो हानिः पतितस्योदकं कार्यमित्याद्यभिधीयते सकृत्स्वधर्माभिधानादुपदेशः । यत्र तु तत्संबन्धवचनान्नाम्ना लिङ्गसंयोगाद्वा तद्धर्मप्राप्तिः सोऽतिदेशः । सूर्याग्निपदयोर्न हि सौर्ये कश्चिद्धर्मः श्रुतो येनातिदेशे सत्ययं विशेषो लम्य इति निश्चीयते । तदसत् । यतः ५ सूर्यादिशब्दस्यैव प्रभुता अकृतत्वाद्वेदस्यायं पौरुषेयो ग्रन्थः । पुरुषश्चासति भेदे किमिति व्यवहारं नवं प्रवर्तयति । या तु प्रत्यक्षानुमानाम्यां बाधकामावासिद्धिः साऽत्र कदाचिदुपलभ्यते । योऽप्यभ्यासः सोऽपि द्विरावृत्तिस्तत्र ततः प्रवृतिः आवृत्तिशतेष्वभ्यासरूपतयैक एवेति । लोके तावदावृत्तिमात्रमभ्यासः । तत्र योऽपि द्विरपवाद: योऽपि शतकृत्वः तौ द्वावपि प्रायश्चित्ते समौ स्यातां । निन्दितं च कर्म प्रतिषिद्धं । तत्र योऽपि द्विर्दिवा १० सुप्याद्योऽपि गा असकृद्धन्यात्तत्र निन्दितकर्माभ्यासेऽविशेषेण पतनप्राप्तिस्तस्माद्विचिन्त्यमेतत् । किमत्र चिन्त्यते । पंचानां तावत्पातकित्वं सर्वस्मृतिकारैरुच्यते । अन्येषां केषांचित्समत्वं तदुभयमपि बाधितुं तत्र विशेषो नास्तीति संकल्प इष्यते । “ शक्ति चावेक्ष्य पापं च " इति । न हि तस्य तत्सदृशस्येति वा एकत्वं युक्तं । गोर्गवयस्येवं । अथ केषांचिद्धर्माणां भेदः केषांचिदेकत्वे सादृश्यं भवति । तस्मात्तत्समानां पतित्वं १५ भवति । अतः किंचिदूनं तत्समानां पतितप्रायश्चित्तं अधिकारागमे केचिद्विशेषमाहुः । श्रौतेष्वधिकारो निवर्तते साक्षान्न स्मार्तेषु । यदप्युक्तं " द्विरावृत्तौ शतकृत्वश्चाभेदो न स्यादिति " तत्राप्यभ्यासानां भेदः कथं तुल्यप्रत्यवायता । यदपि दिवा स्वप्नगोवधयो. निन्दितत्वाविशेषात्तदम्यासे तुल्यं पतितत्वमिति कथमविशेषो निंदाया यत्रार्थवादेषु प्रत्यवायविशेषः श्रूयते प्रायश्चित्तबहुत्वं बाहुल्येऽपि प्रतिषेधे तत्रायं विधिः । “ निन्दितकर्मा- २. म्यासे पतनमिति " न प्रतिषिद्धमात्रे । तथा च पूर्णेवानसीति सत्यपि निन्दितकर्माभ्यासे नैव पातित्यमस्ति ॥ १८१॥
पतितस्योदकं कार्य सपिण्डैन्धिवैबहिः ॥
निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञात्य॒त्विग्गुरुसन्निधौ ॥ १८२॥ जीवत एव पतितस्य प्रायश्चित्तमनिच्छतो घटोदकदानं मृतस्येव कर्तव्यमुच्यते । २५ सपिण्डाः सप्तमपुरुषावधयः एकवंश्यास्ततोऽन्ये बान्धवाः सगोत्राश्च । निन्दितेहऽनि चतुर्दश्यादौ सायाढेऽस्तमिते रवौ ज्ञात्य॒त्विक् ज्ञात्यादयः कर्तृणां तथा पतितस्य ॥१८२।।
दासीघटमपां पूर्ण पर्यस्येत्तवत्पदा ॥ अहोरात्रमुपासीरनशौचं बान्धवैः सह ॥ १८३॥ .
१ज-र-गवयस्य च।
For Private And Personal Use Only
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
__ www. kobatirth.org मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
१
[एकादशः
प्रेतवदिति कर्तव्योपदेशोऽयं । दासी प्रेष्योदकुंभ पदा पादेन पर्यस्येत् क्षिपेदिदममुष्मा इति । क्षिप्ते तस्मिन्नहोरात्रमाशौचंयुक्त बान्धवैःसह तथासीरन्नेकत्र स्थाने निवसेयुस्तदहः । दासीग्रहणात् स्वयंकरणं निषेधति । यद्येवं ज्ञात्य॒त्विक्गुरुसन्निधावित्यस्वयं-. करणपक्षे ज्ञातीनां सपिण्डानां च को विशेषो येनोच्यत एतेषां संनिधान एतेन कर्तव्य मिति । यावता सर्व एव सन्निधानमात्रेणोपकुर्वन्ति । तस्यासन्निपात्योपकारत्वात् । नैतदेवं सपिण्डादयः प्रयोजकत्वेन कर्तारः । ज्ञात्यादयस्तु सन्निधाप्यन्ते केवलमदृष्टायेति ॥१८३॥
निवर्तेरैश्च तस्मात्तु संभाषणसहासने ॥
दायाद्यस्य प्रदानं च यात्रा चैव हि लौकिकी ॥ १८४ ॥ कृतोदके यथावर्तितन्यं तथेदानीमुच्यते। संभाषणमितरेतरमुक्तिप्रत्युक्तिरूपो व्यवहारः। १. दायाचं धनं तदपि तस्मै न दातव्यं । लौकिकी यात्रा संगतयोः कुशलप्रश्नादिका विवाहादौ
नैमित्ते गृहानयनं भोजनं चेत्येवमादि । ननु च संभाषणप्रतिषेधादेवैषु निवृत्तिः सिद्धे वा। अभ्युत्थानासनत्यागस्यापि निवृत्तिरूपस्य संभवात् । संभाषणं तु शब्दात्मकमेव ॥ १८४ ।।
ज्येष्ठता च निवर्तेत ज्येष्ठावाप्यं च यद्वसु ॥ ज्येष्ठांशं प्राप्नुयाचास्य यवीयान्गुणतोऽधिकः ॥१८५ ॥
ज्येष्ठावाप्यं च यद्वसु । अत्रापि चोद्यते । दायाचदाननिषेधाज्ज्येष्ठप्राप्यवसुनो धनस्य सिद्ध एव निषेधः । केचिदाहुर्गुणतोऽधिकस्य यवीयसस्तदंशप्राप्तयर्थमनूद्यते । अन्ये तु मन्यन्ते । दायाधशब्देन धनमात्रमुच्यते । नान्ववागतमेव । तथा चाभिधानकोशे " दायाद्यं धनमिष्यत" इति स्मर्यते । अतो यत्तस्मात्केनचिहणत्वेन गृहीतं तेनापि तन्न दातव्यं । किं तर्हि कर्तव्यं ? पुत्रभ्रात्रादिरिक्थहारिणामर्पणीयम् । अन्ये तु मन्यन्ते । अविमक्तधनानां दायाद्यधननिषेधः कृते तु विभाग उद्धारस्यैव ज्येष्ठांशस्यैवोच्छेदः । सत्स्वपि पुत्रेषूद्धारं वर्जयित्वाऽन्यस्य पुत्रा एवेशते ॥ १८५ ॥
प्रायश्चित्ते तु चरिते पूर्णकुम्भमपां नवम् ॥ तेनैव सार्धं पास्येयुः स्नात्वा पुण्ये जलाशये ॥ १८६ ॥
कृतप्रायश्चित्तस्येदानीमुदकक्रियोच्यते । तेनैव साध स्नात्वा जलाशये पुण्य२५ स्रवन्त्यां महा-हदे वा प्रभासमानसादौ वा तीर्थविशेषे कृतस्नानोऽपां कुंभ नवं स्वयं
पास्येयुः । कुंभग्रहणादासीग्रहणाचात्र पूर्वनोपयुक्तस्य क्रियासु कुंभस्य ग्रहणं उदकेन. पूरयित्वा हरणमुक्तम् ॥ १८६ ॥
१०
१-ज्येष्ठत्तिरूप- । २ फ-यद्धनम् । ३ फ-अतोयं ।
For Private And Personal Use Only
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
- मनुस्मृतिः। पुनरसौ घटः प्रक्षप्तव्य इत्याह
स त्वप्सु तं घटं पास्य प्रविश्य भवनं स्वकम् ॥
सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्व समाचरेत् ॥ १८७ ॥ यास्वप्सु स्नातास्तास्वेव घटः प्रक्षेप्तव्यः । ततस्तं पुरस्कृत्य तदीयं भवनं प्रविशेयुः । ततो यथापूर्व संभोजनादीनि ज्ञातिकार्याणि प्रवर्तयेयुः । अन्ये तु सकृत् ५ प्रायश्चित्त इति संबध्नन्ति । घटप्रासनं तेनैव कर्तव्यमेषा चाम्य पतितोदकक्रिया नान्यस्य त्याज्यस्य । " त्यजेच्चेत्पितरं राजघातकं च सुयाजकम्" इत्यादेः ॥ १८ ॥
एतमेव विधिं कुर्याधाषित्सु पतितास्वपि ॥
वस्त्रानपानं देयं तु बसेयुश्च गृहान्तिके ।। १८८॥ योषित्सु स्त्रीष्वपि पतितास्वेष एव विधिः। पतितास्वकृतप्रायश्चित्तासु च । १. ताम्यस्तु कृतोदकाम्योऽपि वस्त्रान्नं दातव्यं दानग्रहणात् । वस्त्राने शरीरस्थितिमात्रसंपादिनी दातव्ये न भोगादयः । पानमौचित्यादुदकं । तच्च प्राचुर्याददत्तमपि लभ्यते । वचनं तु परानुरोधादषि स्वातन्त्र्येण वानुर्मासं न देयं । यादृशं च पानं तादृशे एव वस्त्रान्नेऽतो निकृष्टं वस्त्रं चान्नं दातव्यं । तथोक्तं ( याज्ञवल्क्य स्मृ. आ. ७० )
“हताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीं । परिभूतामधःशय्यां वासयेन्द्यमिचारिणी॥” १५ पातित्यहेतवश्च स्त्रीणां य एव मनुष्यस्य यत्तु भ्रूणहनि हीनवर्णसेवायां न च स्त्रीणामधिकं भ्रूणहनीति तत्तुल्यतार्थं न तु परिसंख्यार्थ । तथा च याज्ञवल्क्यः (प्रायश्चित्ते. २९८) "नीचाँभिगमनं गर्भपातनं भर्तृहिंसनं । विशेषपतनीयानि स्त्रीणामेतान्यपि धुवं" || बसेयुः स्वगृहान्तिके प्रधानगृहान्निष्कास्य कुटीगृहे वासयितव्येत्यन्तिकग्रहणं । केचिदाहुः 'प्रायश्चित्तं तु कुर्वतीनामेतद्देयं न त्वन्यथा' तयुक्तं । वस्त्रान्नदानव्यवहारस्य तत्र योगत्वात्। २० प्रायश्चित्ते मिक्षाहारता पयोव्रतं चांद्रायणविधिश्चेत्यादि । न च भैक्षाहारता चानेन विवर्तयितुं शक्या । वृत्तिविधानेन चरितार्थत्वात् । तस्माद्यस्याः प्रायश्चित्तेष्वनधिकारः शकतयाऽतिपुष्टतया वा तस्या अपि वस्त्रादिदानं कर्तव्यमिति श्लोकार्थः ॥ १८८ ॥
एनस्विभिरनिर्णिक्तैर्नार्थ किंचित्सहाचरेत ॥
कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हिचित् ।। १८९ ॥ एनस्विनः प्रकृतत्वात्पातकिनः तैरनिर्णिक्तैरशुद्धैरकृतप्रायश्चित्तैनार्थ किंचिढणदानकर्यविक्रययाजनायुक्तं । निर्णेजनं शोधनं पापापनोदनं । तस्मिन् कृते नैनां जुगुप्सेत कृतप्रायश्चित्तां न कुन्सयेत् ॥ १८९॥
१ गौतमीये अ. २०।१ । २ सां। ३ फ-पा। ४ फ-नैवा । ५ फ-र्थः । (फ-कि।
.
For Private And Personal Use Only
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[ एकादशः
बालनांश्च कृतनांश्च विशुद्धानपि धर्मतः ।।
शरणागतहतश्च स्त्रीहंतश्च न संवसेत् ॥ १९० ॥
शरणागतो यः शत्रुभिरभिहन्यमानो बलवताऽन्येन वोपदूयमानः परित्राणार्थ किंचिदन्यमभिधावेत् 'त्रायस्व मामिति । एवं कृतदोषो विद्वान् समुपधावेत् 'उद्धर मां देहि प्रायश्चित्तमिति ' शरणागतः । कृतमः कृतमुपकारं विस्मृत्य योऽपकाराय यतते यो व कृतोपकारं पुनर्विनाशयति तस्यैवोपकृतस्यापकार्य उद्यच्छति । यद्यप्येषा शब्दव्युत्पति. स्तथापि लोकप्रसिद्धेर्यत्रोपकर्तुरपकारे वर्तते स कृतघ्नः । अत्र जाति पेक्षते बालादि. स्वरूपमेव कारणं । स्त्रियो व्यभिचारिण्योऽपि । यद्यपि तासां स्वल्पं प्रायश्चित्तं तथापि वाचनिकः संवासः प्रतिषेधः । संवासः संगतिस्तद्गृहनिवासश्च ॥ १९०॥
येषां द्विजानां सावित्री नानूच्येत यथाविधि ॥ तांश्चारयित्वा त्रीन्कृच्छ्रान्यथाविध्युपनाययेत् ।। ॥ १९१ ॥
"आ षोडशाब्राह्मणस्य" इत्यादिनोपनयनकालनियमः कृतः। तदतिकमे प्रायश्चित्तमिदं । गर्भाष्टमात्प्रभृति यावत्षोडशवर्ष ब्राह्मणस्य सावित्री नानूच्येत सावित्र्यनु
वचनेनोपनयनाख्यसंस्कारो लक्ष्यते । अस्मिन् काले यापनयनं न क्रियेत एवं १५ " ओ द्वाविंशात् क्षत्रियस्य आ चतुर्विशतेर्विशः" । अत ऊर्ध्व त्रीन् कृाचारयितव्यः।
निरुपपदकृच्छ्रश्रवणे प्राजापत्यप्रत्यय इति स्मृतितन्त्रसिद्धिः । अन्ये तु कृच्छ्रातिकृच्छानाहुः कृछ्रेषु कृतेषूपनेतव्या यथाविधीत्यनुवादः ॥ १९१ ॥
प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्ति विकर्मस्थास्तु ये द्विजाः ॥ ब्रह्मणा च परित्यक्तास्तेषामप्येतदादिशेत् ॥ १९२ ॥
विकर्मस्था यथा ब्राह्मणाः शूद्रसेवाद्यभिरताः । यस्य यत्कर्म जीविकाहेतुस्तया तत्तस्य विहितं कर्म । यस्य न विहितं तस्य तद्विकर्म । द्विजातीयस्य विहितं विजातीयस्य विकर्म । ब्रह्मणा परित्यक्ता उपनीता अप्यस्वीकृतवेदा अधीत्य वा वेदमुपविस्मरेयुस्तेषामप्येतत्कृच्छ्रत्रयं प्रायश्चित्तं चिकीर्षतीत्यनुवाद एवायं । इच्छन्नेव यतः प्रवर्तते ॥ १९२॥
यद्गहितेनार्जयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम् ॥ तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसैव च ॥ १९३ ॥ गहितेनेत्यविशेषेऽप्यसत्प्रतिग्रहणेति द्रष्टव्यं । उत्तरत्र विशेषविधेस्तं प्रत्येवोपदिश्यमानत्वात् । मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहादिति । उत्सर्गः त्यागो ममतानिवृत्तिनेन वा ।
१ अ. २९ श्लो. ३८।
For Private And Personal Use Only
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
अनपेक्ष्य दृष्टमदृष्टं राजरथ्यादिषु त्यागे नादेयं मम यो गृह्णाति स गृह्णात्वित्याद्यभिधाय क्षिपेत् श्वभ्रे गर्ते नद्यादिषु वा जपतपसी वक्षत्युपदिष्टश्लोके । अन्ये तु ब्राह्मणशब्दस्थाने वर्णशब्दं पठित्वैवं व्याचक्षते। यस्य वर्णस्य द्विजातेः शूद्रस्य वा धनार्जनोपायता यत्प्रतिषिद्धं तत्तस्य गर्हितं । यथा “ब्राह्मणः क्षत्रियो वाऽपि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत् " इत्यादि । तेन येऽर्जयन्ति धनं कर्मणा तस्योत्सर्गजपतपांसि त्रीणि समुच्चितानि प्रायश्चित्तानि ब्राह्मणस्यासत्प्रतिग्रह उत्तरो विशेषविधिः ॥ ९९३ ॥
८८५
जपित्वा त्रीण सावित्र्याः सहस्राणि समाहितः ॥
१९४ ॥
मासं गोष्ठे पयः पीत्वा मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहात् ॥ १९४॥ त्रीण सावित्रीसहस्राणि प्रत्यहमिति केचिदाहुः । अन्ये तु मासं त्रीण्यभिसंबध्नंति । अतश्च प्रत्यहमेकैकं शतं गोष्ठ इति वासस्थानम् ॥ उपवासकृशं तं तु गोत्रजात्पुनरागतम् ॥ प्रणतं प्रतिपृच्छेयुः साम्यं सौम्येच्छसीति किम् ॥ १९५ ॥ कार्यवचनात्स्वल्पं पयःपानमाह । प्रणतं जानुभ्यां स्थितं भुवि ते विद्वांसो ब्राह्मणाःपृच्छेयुस्तं हे सौम्येच्छसि सत्यमिति । अथ पुनरपि शास्त्रमवगणय्य न प्रवर्तितव्यमसम्प्रतिग्रहलेोभेनेति ॥ १९५ ॥
सत्यमुक्त्क्त्वा तु विप्रेषु विकिरेद्यवसं गवाम् ॥ गोभिः प्रवर्तिते तीर्थे कुर्युस्तस्य परिग्रहम् ।। १९६ ॥
पृष्टेन वा तेन वक्तव्यं सत्यमिति । येन मार्गेण गावो विचरन्ति नदीप्रखवणादिजलं पातुं तस्मिंस्तीर्थे तरणप्रदेशे ते ब्राह्मणाः परिग्रहमस्य कुर्युस्ते हि हस्तारोपणेनान्तिकवेशमानयेयुः ॥ १९६ ॥
For Private And Personal Use Only
१०
१५
२०
व्रात्यानां याजनं कृत्वा परेषामन्त्यकर्म च ॥ अभिचारमहीनं च त्रिभिः कृच्छ्रर्व्यपोहति ॥ १९७ ॥
व्रात्याः सावित्रीपतितास्तेषां व्रात्यानां व्रात्यः स्तोमः क्रतुर्विहितस्तेन ये याजयन्ति आविज्येनोपदेष्टृत्वेन च परेषां मातापितृगुरुवर्जमंत्यकर्म श्मशानादि । अभिचारं श्येननिधनादि । अहीने च द्विरात्रिकं कृच्छ्रर्विशुध्यति । अन्ये त्वाहुनीयमभिचाराहीनयो- २५ र्यजमानस्य विधिः । कस्य तर्हि ? ऋत्विजां । तथा च त्रात्यानां याजनमितीदृश एवाधिकारः । यजमानस्य तु विधिलक्षणाप्रवृत्तिस्तस्याः प्रतिषेधाभावे कुतः प्रायश्चितं । भवत्वहीने शास्त्रतः प्रवृत्तिः। श्येनादौ तु कथं । न हि शत्रून् मारयेदिति नोदनाऽस्ति ।
१ अ. १० श्लो. ११७ । २ ण-यो याजयति ।
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमा यसमलंकृता।
[एकानाः
किंतर्हि यः शत्रोारणं कामयते तेन तत्सिध्यर्थं श्येनादि कर्त्तव्यं । शत्रुमारणे च लिप्सालक्षणाप्रवृतिः। सा च निषिद्धा । “ न हिंस्यात्सर्वाभूतानीति " अहीनेष्वपि लिप्सात एव प्रवृत्तिः । फलकामस्य हि तत्राधिकारो भवति । न तु फलकामना तत्र निषिद्धा । नापि काम्यमानार्थनिष्पादको व्यापारः । इह तूभयं निषिद्धं " न हिंस्यादिति " मरणफलल्यापारेण प्रवर्तितव्यं तत्फलं च श्येनादेरेव । इह तु नास्ति निषेधः । स्वर्गादिफलकर्मणः कर्त्तव्यमिति केचिदाहुः । “ वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य " इत्यभिचारिणीयाभिचारोऽप्यनुज्ञयाऽऽनात एव । तुल्यावहीनाभिचारौ । तत्र ऋत्विजामेव प्रायश्चित्तं युक्तं । ननु च काम्यान्यनिषिद्धानि "कामात्मता न प्रशस्ता" इति यस्तस्य विषयः स तत्रैव व्याख्यातः।
श्रुतिश्चाहीनतया याजनं कार्यमिति । अमिर्चरणीयाभिचारे च यजमानस्यायुक्तं कथमाम्नातं १० यज्ज्योतिषोऽभिचार्यन्ते । तद्विधिप्रायश्चित्तान्युक्तान्येव । अस्य अभिचरविग्विषयेऽभिचरणीयाभिचारे सविषयत्वाद्वैदिकेन जपहोमादिना शत्रोर्मारणमभिचारः ॥ १९७ ॥
शरणागतं परित्यज्य वेदं विप्लाव्य च द्विजः ॥ संवत्सरं यवाहारस्तत्पापमपसेधति ॥ १९८॥
द्विविधः शरणागतः प्रागुक्तस्तस्य परित्यागः प्रत्याख्यानं न सत्यां शक्तौ प्राक् १५ तद्विचारितम् । वेदं विप्लाव्यानध्यायाध्ययनं कृत्वाऽधिकारेणाधीयानस्य तु योगदानं
'किं पठसि नाशितं त्वयेति । अथवा धनहेतोः परीक्षास्थानेष्वनियुक्तेन पठ्यते स्मृतिश्च । दत्वा नियोगं धनहेतो: " पतितान्मुनिरब्रवीत् " ॥ १९८ ॥
* श्वसृगालखरैर्दष्टो ग्राम्यैः क्रन्याद्भिरेव च ॥
नराश्वोष्ट्रवराहैश्च प्राणायामेन शुध्यति ॥ १९९ ॥ दष्टो दन्तैर्दष्ट्राभिमा॑म्यैः क्रव्याद्भिर्मा रनकुलदिभिः ॥ १९९ ॥ षष्ठानकालता मासं संहिताजप एव वा ॥ होमाश्च साकला नित्यमपातयानां विशोधनम् ॥ २००॥
अपांक्त्यास्तृतीयाध्याय उक्ताः। येषां प्रतिपदं प्रायश्चित्तमन्यत्राम्नातं तेषां मासं संहिताजपः । शाकलहोमः पष्ठान्नकालता चेति समुच्चयः । काष्ठशलाकादि२५ “देवकृतस्य " इत्यादिभिर्मन्त्रैर्हयते स शाकलहोमः । नित्यग्रहणं समाप्तेऽपि संहिताजपे
पुनः पुनरावृत्त्यर्थं यावन्मासः पूर्णः ॥ २० ॥
१फ-चारिणीया । २ फ-ऋ । ३ ण-नु । * शुनाघातोपलीढस्य दन्तैर्विदलितस्य च । अद्भिःप्रक्षालनं प्रोक्तमग्निना चोपचूलनम्॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
१०
उष्ट्रयानं समारुह्य खरयानं तु कामतः॥
स्नात्वा तु विप्रो दिग्वासाः प्राणायामेन शुध्यति ॥ २०१॥ उष्टैर्युक्तं यानं गन्व्यादि साक्षादुष्ट्रादावारोहणमन्यवधानेन चाधिकतरं प्राणायामानामावृत्तिः । दिग्वासा नग्नो नग्नदोषनिर्हरणार्थ पुनः सवासाः स्नानं कृत्वा प्राणायामः कर्त्तव्यः ॥ २०१॥
विनाऽद्भिरप्सु वाऽप्यातः शारीरं सन्निवेश्य च ॥ - सचैलो बहिराप्लुत्य गामालभ्य विशुध्यति ॥ २०२॥
विनाऽद्भिरसंनिहितास्वप्सु अदृष्टगोचरस्थास्वप्सु आों विष्ठया स्तब्धशरीरं मूत्रपुरीपोत्सर्ग सन्निषेव्य सचैलो यत्प्रावृतं वस्त्रं तेन सहितः । बहिनोमान्नद्यादावाप्लुत्य निमज्य ततो गामालभ्य स्पृष्ट्वा शुध्यति ॥ २०२॥
वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिक्रमे ॥
स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम् ॥ २०३॥ वेदविहितानां दर्शपौर्णमासादीनां श्रौतानां स्मार्तानां च संध्योपासनादीनां तान्यपि वेदोदितानि तन्मूलत्वात्स्मृतीनां स्नातकव्रतानि " न जीर्णमलवद्वासा " इत्यादीनि । तेषां लोप एकाहमुपवासः । श्रौतकर्मातिक्रमे या इष्टय उक्तास्ता अनेन समुच्चीयन्ते ।।२०३॥ १५
हुङ्कारं ब्राम्हणस्योक्ता त्वङ्कारं च गरीयसः ॥
स्नात्वाऽनश्ननहः शेषमभिवाद्य प्रसादयेत् ॥ २०४ ॥ सक्रोधाक्षेपे हुंकारेण हुंकुरुते 'तूष्णीमास्व हुं मा एवं वादीः' इत्येवमादिष्वर्थक्रियासु तन्निषेधार्थ हुंकारकरणं ब्राह्मणस्य ज्येष्ठस्य समस्य कनीयसो वा शिष्यस्य पुत्रस्य वा तथा गरीयसस्त्वंकारमुत्का। त्वमेवमात्थ 'त्वयेदं कृतम्' एकवचनान्तयुष्मच्छब्दोच्चारणे २० प्रायश्चित्तमेतत् । प्रथमादिविभक्तिर्न विवक्षिता । तथा च समाचारो गुरौ युष्मास्वित्यादिबहुवचनं प्रयोक्तव्यमिति । स्नात्वाऽनश्नन् प्रातर्भक्तत्यागः । उपसंग्रहणं कृत्वा प्रसाद्य कोधं त्याजयित्वा सायमश्नीयात् ।। २०४ ॥
ताडयित्वा तृणेनापि कण्ठे वाबध्य वाससा ॥
विवादे वा विनिर्जित्य प्रणिपत्य प्रसादयेत् ॥ २०५॥ २५ तृणेन पीडाकरणापि ताडयित्वा प्रत्दृत्य वाससाऽपि कण्ठे मृदुस्पर्शेन वद्वा । विवादे लौकिके कलहे विनिर्जित्य प्रणिपत्य नत्रेण भूत्वा प्रसादयितव्यः। वादजल्पयोस्तु नायं विधिः ।। २०५ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
अवर्य त्वब्दशतं सहस्रमभिहत्य च ॥ जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते ॥ २०६॥
अवगुरणप्रतिषेधोऽयं परिशिष्टोऽर्थवादो जिघांसया हन्तुमिच्छया दण्डादिकमुद्यम्य संवत्सरशतं नरकेष्वास्ते । अभिहत्य प्रहारं दत्वा सहस्रं संवत्सराणां ५ जिघांसया न परिहासतः ॥ २०६॥
शोणितं यावतां पासून्संगृह्णाति महीतले ॥ तावन्त्यद्वसहस्राणि तत्कर्ता नरके वसेत् ॥ २०७॥
ब्राह्मणस्य रुधिरदण्डादिप्रहारेण भूमौ पतितं यावत्पांशन् रजोवयवान् संगृह्णाति तावन्ति संवत्सरसहस्राणि तस्य जनयिता नरके व्रजेद्वसेत् । अयमप्यर्थवादः ॥२०७॥
अवगूर्य चरेत्कृच्छ्रमतिकृच्छू निपातने ॥ कृच्छ्रातिकृच्छौ कुर्वीत विप्रस्योत्पाद्य शोणितम् ॥ २०८ ॥
पूर्वस्य प्रायश्चित्तमेतत् । ब्राह्मणरुनः कृत्वेति शोणितोत्पादनादन्यत्रैतत् । यदि वा तेनेदं विकल्पते ॥ २०८ ॥
अनुक्तनिष्कृतीनां तु पापानामपनुत्ती ॥ . १५ शक्तिं चावेक्ष्य पापं च प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत् ॥ २०९ ॥
अनुक्ता निष्कृतयः प्रायश्चित्तानि येषां विकर्मणां यथा चाण्डालादिप्रतिलोमवधे तत्र कल्पयेत् । ननु चात्राप्युक्तं " किंचिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वध" इति अनस्थिसाहचर्यात्क्षुद्रनन्तुप्रायास्तत्रास्थिमन्तो गृह्यन्ते । महाकायानां तु नैष विधिः। ननु चत्वारो
वर्णा " नास्ति पंचम " इति शूद्रप्रभेद एवं प्रतिलोमाः । यदि नाम पंचमो वर्णो न जातो. २० नैतावता शूदैस्तैर्भवितव्यं तेषामपि लक्षणस्य नियतत्वात् “समाननात्यामूढायां जातः शूद्र"
इति वर्णसंकरजाश्चेत्तस्मान्न शूद्रहत्याप्रायश्चित्तं । नापि किंचिदेव तु विप्राय' इत्यन्यस्तत्र कल्पनाया अनवसरः। शक्तिः प्रायश्चित्तिनस्तपास। तथा किमयं तपसि समर्थ उत दाने। पापं च हिंसाया विहितप्रायश्चित्तमेव । अभक्ष्यभक्षणे तदेव । अथ पापस्य गुरुलघुभावोपेक्षणीयः । ननु च गुरुलघुभावः पापस्य कथं ज्ञायते प्रायश्चित्तमहत्वादिति चेत् अनुक्तप्रायश्चित्तविषयेयं कल्पना । सत्यम् । अर्थवादे दोषातिशयश्रवण द्गुरुत्वात् तथा बुद्धिपूर्वानुते च । किंच नेदमनुक्तनिष्कृतिविषयमेव प्रकल्पयेत् । उक्तेऽपि कल्पना कार्या । कुत एतत् दण्डप्रायश्चित्तयोस्तुल्यत्वात् । दण्डेन चोक्तानुक्तविषयमनुज्ञायते। किंचैतस्मिन् व्यतिक्रये गुरुलघूनामुपदेशात्तत्रावश्यंभावनीया कल्पना । अत उद्दिष्टानुद्दिष्टसर्वशेषोऽयम् ॥ २०९ ॥ १श्लो. १४१।
For Private And Personal Use Only
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(
e
अध्यायः
मनुस्मृतिः । यैरभ्युपायैरेनासि मानवो व्यपकर्षति ॥
तान्वोऽभ्युपायान्वक्ष्यामि देवर्षिपितृसेवितान् ॥ २१० ॥ ननु चोक्ता एवाभ्युपायाः। इह चान्द्रायणं इह प्राजापत्यं इह द्वादशवार्षिकमिति। सत्यं । संज्ञामात्रेण निर्दिष्टा । इह तु स्वरूपं सेतिकर्तव्यताकमुच्यते । उपाय एवाभ्युपायः। व्यपकर्षति अपमार्टि । देवर्षीत्यादिः स्तुतिः । मानवग्रहणं सर्ववर्णार्थम् ॥ २१०॥ ५
व्यहं प्रातस्म्यहं सायं व्यहमद्यादयाचितम् ॥
व्यहं परं च नाश्नीयामाजापत्यं चरन्द्रिजः ॥ २११ ॥ यद्यप्यहर्मुखं प्रातस्तथापि पूर्वाह्नकालो लक्ष्यते । द्वितीयाह्नकालप्रतिषेधादस्य प्रातःकालविधौ हि यदृच्छया भोजनं प्राप्तं वर्तते । केवलमत्यर्थं हि " यत्पूर्वाह्ने वा मध्यंदिने वा मनुष्याणामिति " अयाचितत्वात्प्राप्तमर्थित्वाद्भोजनं तदेव चेत्प्रातःकाले विधीयते तदा १० माध्यंदिनं निवर्तेत न सायंतनं । अद्य पुनर्यदेव पौरस्त्यं पूर्वाह्नमध्यंदिनकालयोर्विकल्पितयोः प्राप्तं भोजनं तदेव पुनरुच्यमानं कालान्तरनिवृत्त्यर्थं संपद्यते । व्रतत्वाच्चैतदेव युक्तम् । एकाहारता हि व्रतपरिगणनायां संख्यायते । तपश्चेदं तापयति दुःखयतीति । यदि च द्वितीयं भोजनं निवर्तते तत्र सायंतनं निवर्तेत । अन्ये तु " हविष्यान् प्रातराशानिति " स्वल्पपरिमाणता भोजनस्य लक्ष्यत इत्याहुः । प्रातराशे हि स्वल्पं भुंजते । यत्तच्छीलाः १५ प्राकृतपुरुषास्तथा सिद्धे पाके भोजनं प्राप्तं भुक्त्वेति व्यपदिशति । सायमिति वाऽपरस्मिन् व्यहे ततोनतरां तथा हस्तिवेदिकायां यावद्भुज्यते तावदनुज्ञायते । उक्तं च स्मृतिकारैः " ईषत् भुक्त्वाऽथ संविशेषात्" । अयाचितेऽपि हविष्यभोजनमेककालिकं च । स्वगृहेऽपि 'दीयतां मे भोजनमिति ' यत् भृत्यादय आज्ञायन्ते तदपि याचितमेव । प्रार्थनमात्रं याचप्रेषणाध्येषणयोः साधारणं । अतः स्वगृहेऽपि यदि भार्यादयोऽननुज्ञाता उपहरन्ति २० तथा भोक्तव्यं न त्वन्यथेति ॥ २११ ॥
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ।।
एकरात्रोपवासश्च कृच्छं सान्तपनं स्मृतम् ॥ २१२॥ गोमूत्रादीनां कुशोदकानां समाहारमाहुरेकस्मिन्नहन्येकरात्रोपवासश्च ततो व्यह सांतपनं । अन्ये तु प्रत्यहमेकैकं भक्षयितव्यं सहतस्याश्रुतत्वात् । अतः सप्ताहानि २६ सांतपनं । द्वावप्येतौ पक्षौ स्मृत्यन्तरे परिगृहीतौ ॥ २१२ ॥
- १ण-न तदा । २ ण-न निवर्ते त तपः । ३ वसिष्ठे अ-२७११६ । ४ फ-प्र। ५ ण-प्राप्तभक्तोति । ६ण-ततोनानतरो । ७ण-संयमनस्य ।
११२ -११३
For Private And Personal Use Only
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८९०
१०
www. kobatirth.org
१५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
एकैकं ग्रासमश्नीयात्र्यहाणि त्रीणि पूर्ववत् ।। त्र्यहं चोपवसेदंत्यमतिकृच्छं चरन्द्विजः ॥ २१३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पूर्ववदिति प्राजापत्यविधिमतिदिशति । एष्वेव कालेष्वेकैकं ग्रासमश्नीयात् ॥ २१३ ॥
तप्तकृच्छ्रं चरन्विप्रो जलक्षीरघृतानिलान् ॥
प्रतियहं पिवेदुष्णान्सकृत्स्नायी समाहितः ।। २१४ ॥
तेष्वेव कालेषु जलादीनि यावता नातितृप्तिर्भवति । क्वचित्परिमाणं पठ्यते
“ अपां पिबेत्तु त्रिपलं पलमेकं तु सर्पिषः । पयः पिवेत्तु द्विपलं त्रिपलं चोप्णमारुतं " ॥ सकृत्स्नायीति त्रिरह्नः त्रिर्निशायामित्यस्यापवादः ॥ २१४ ॥
यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनम् ॥
पराको नामकृच्छ्रोऽयं सर्वपापापनोदनः ।। २१५ ॥
[ एकादशः
यतात्मा संयतेन्द्रियो गीतादिशद्वश्रवणेष्वनभिलाषी । अप्रमत्तस्तत्परः । अर्थवादोऽयं । सर्वकृच्छ्रेष्वस्य धर्मस्य विहितत्वात् ॥ २१५ ॥
एकैकं ह्रासयेत्पिण्डं कृष्णे शुक्रे च वर्धयेत् ॥ उपस्पृशं स्त्रिषवणमेतच्चान्द्रायणं स्मृतम् ॥ २१६ ॥
चतुर्दश्यामुपोष्य स्वयंभूतायां पौर्णमास्यां पंचदश ग्रासानश्नीयात् । ग्रासप्रमाणं चास्याधिकारेण ग्रासानुमंत्रणं च । “ आप्यायस्व सन्ते पयसीति " स्मृत्यन्तरोक्तो विधिरपेक्षितव्यः। एकशास्त्रत्वात्सर्वस्मृतीनामसति विरोधे समग्रं योज्यं । विरोधे तु विकल्पः । प्रतिपदमारभ्यैकैकं ग्रासं दिवसे दिवसे ह्रासयेत् । प्रतिपदि चर्तुदशद्वितीयस्यां त्रयोदशेत्यादि यावच्चतुर्दश्यामेको भवति ततोऽमावास्यायामुपोष्य प्रतिपद्येकं ग्रासमश्नीयात् । द्वितीयस्यां २० द्वावेवमेकैकं वर्धयेद्यावत्पौर्णमास्यां पञ्चदश भवन्ति । उपस्पृशन स्नानं कुर्वन् त्रिषवणं प्रातर्मध्यंदिनापराह्णेषु “ त्रिर्निशायामिति " निवर्तते विशेषविहितत्वात् ॥ २१६ ॥
एतमेव विधिं कृत्स्नमाचरेद्यवमध्यमे || शुक्लपक्षादिनियतश्चरंश्चान्द्रायणं व्रतम् ॥ २९७ ॥
For Private And Personal Use Only
यवमध्यमेऽमावास्यायामुपोष्य प्रतिपद्येको ग्रासः । द्वितीयस्यां द्वौ यावत् २५ पौर्णमास्यां पंचदश । पुनः प्रतिपदमारभ्य कृष्णपक्ष एकैकग्रासापचयो यावदमावास्या - मुपवासः ॥ २१७ ॥
१ ण-स्वरोभूतायां । २ ण - एवमेव । ३ ण ण व्रतं ।
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
. मनुस्मृतिः।
अष्टावष्टौ समश्नीयात्पिण्डान्मध्यदिने स्थिते ॥
नियतात्मा हविष्याशी यतिचान्द्रायणं चरन् ।। २१८ ॥ प्रत्यहं मासमष्टौ ग्रासान् कृष्णपक्षाद्वाऽऽरभ्य शुक्लपक्षाद्वा यतिचान्द्रायणं भवति। मध्यंदिने स्थिते प्रवृत्ते पूर्वाह्नापराह्नौ वयित्वेत्यर्थः । शिष्टं प्रसिद्धम् ॥ २१८ ॥
चतुरः प्रातरधीयात्पिण्डान्विप्रः समाहितः॥
चतुरोऽस्तमिते सूर्ये शिशुचान्द्रायणं स्मृतम् ॥ २१९ ॥ अत्र प्रातःशब्दोऽस्तमयसाहचर्यात्सूर्योदयप्रत्यासन्नं कालं लक्षयति । अस्तमिने सूर्ये प्रदोष इत्यर्थः ॥ २१९ ॥
यथाकथंचित्पिण्डानां तिस्रोऽशीतीः समाहितः ॥
मासेनानन्दविष्यस्य चन्द्रस्यैति सलोकताम् ॥ २२०॥ १० कस्मिंश्चिदिवसे चतुरो ग्रासान् कस्मिंश्चिद्वादश कस्मिंश्चिन्नानाति यथाकथंचित् त्रिंशद्रात्रौ प्रवृत्तिः । यदि कस्मिंश्चित्कस्मिंश्चित् षोडश अयं तु नियमः निस्रोशीतीसिनेति द्वे शते चत्वारिंशदधिके चंद्रलोकं प्राप्नोति ॥ २२० ॥
एतद्रुद्रास्तथादित्या वसवश्वाचरन्त्रतम् ॥
सर्वाकुशलमोक्षाय मरुतश्च महर्षिभिः ॥ २२१ ॥ एतच्चांद्रायणं व्रतं सर्वे देवाः समाचेरुः सर्वेषामकुशलानां विमोक्षाय न केवलं यत्रैवोक्तमनुक्तेष्वपि द्रष्टव्यम् । तदुक्तं " कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ चांद्रायणमिति सर्वप्रायश्चित्तानि"।
अत्रेदं संदिह्यसे । यदेत्सर्वप्रायश्चित्तवचनं किं तन्त्रेण सर्वेषां शोधनमुत योगसिद्धिन्यायेन प्रतिनिमित्तमावर्तत इति । उच्यते । यद्यप्येतन्न्याय्यं निमित्तावृत्तौ नैमित्तिकावृत्तिरिति तथापीदमनाम्नातप्रतिपदपायश्चित्तनिमित्तेष्वसंविदितेषु कृतसंभावनाया- २० माम्नायते तत्र येषां तावत्संभावनामात्रेण शद्धिः क्रियते तथा " संवत्सरस्यैकमपीति"। तत्र निमित्तस्यानिश्चितत्वादुपपत्तेः कुत आवृत्तिसंभवो यथा सुप्तस्य परिवर्तनः शय्यागतसूक्ष्मप्राणिवधस्तथा नगरस्य रथ्यासु भ्राम्यतः परस्त्रीमुखसंदर्शनमा गृहप्राप्तेरसकृत् संभवति तादृग्विषये तन्त्रभाव एव युक्तः । दर्शितं चैतत् “ अस्थन्वताम्" इत्यादी समुदायवध एकं प्रायश्चित्तमिति । यानि च गरीयांसि पापानि तत्र सर्वत्र प्रायश्चित्ता- २५ न्याम्नातानि इदं च यथाप्रदर्शित एव विषये भवितुमर्हति । महत्त्वाचानावृत्तौ न्याय्यं । तस्मात् संशितेष्वपि कथंचित्प्रायश्चित्तेषु न निमित्तान्तरोत्पत्तौ युक्त एव तन्त्रभावः । तथा
१ वासिष्टे अ, २२ सू. १६ ।
For Private And Personal Use Only
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८९२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[एकादशः
च तन्त्रधर्म एव न्याय्य इति दर्शयति । “यद्दिवा च नक्तं चैनश्चकृम....यत्स्वपंतश्च .....कृम....यज्जाग्रतश्चापि " । यदिति च वीप्सायां युगपदशेषपापवर्जनम् ॥ २२१॥
अत्र वदन्ति महाव्याहृतिभिर्होमः कर्तव्यः स्वयमन्त्रहम् ।।
अहिंसा सत्यमक्रोधमार्जवं च समाचरेत् ॥ २२२ ॥
सर्वेष्वेतेष्वितिकर्तव्यतेयमुच्यते । सर्वहोमेष्वाज्यद्रव्यमनुपात्ते द्रव्यविशेषे दर्शितं। स्वयंग्रहणात्परकर्तृकता निवर्तेत । किंपुनरयं होमो लौकिकेऽग्नावनावसथ्यस्य भवति नेति विचार्यते । इदमेव तावद्विचार्य कुतोऽग्नौ होमः प्रक्षेपावधिकस्त्यागो जुहोतेरर्थः ।
तत्र यस्मिन् कस्मिंश्चिदाधारे प्रक्षेपेण सिध्यत्येव होमः । ततश्च स्थले जले वाऽग्नौ वा १० क्रियतां होमो गृह्याग्निमतस्तु न लौकिकेऽग्नौ होमः ग्राम्याग्नौ तस्य तद्धोमप्रतिषेधात् ।
समाचारादग्निसिद्धिरिति चेत्समाचार एव तयन्विष्यतां । गृह्यकारैस्तत्प्रणीताग्न्यधिकारैः कृविधिषु होम आम्नातः । तदर्शनेनानावसथस्य प्रायश्चित्तेनाहोमकाः कृछ्राः । अभ्युदयार्थिनस्तु नैवानग्निकस्य सन्ति । सौगोपसंहारेण फलसिद्धरहिंसा । - शिष्यभृत्याद्यपि
ताडयं न ताडनीयं सत्यं नर्मणाऽपि नानृतं यदि वा पुरुषार्थतया प्राप्तयोरङ्गत्वाय १५ विधानं । आर्जवमक्रूरता ॥ २२२ ॥
त्रिरहस्त्रिर्निशायां च सवासा जलमाविशेत ॥ स्त्रीशुद्धपतितांश्चैव नाभिभाषेत कर्हिचित् ॥ २२३ ॥
त्रिरह्न इति ॥ सवनेष्वनुसवनमुदकोपस्पर्शनमिति " गौतमो निशायामपि त्रिषु यामेषु महानिशां वर्जयित्वा तदवधि न हि अस्ति स्नानकालः । यदेव वासो२० युगमाच्छादनार्थमौचित्यप्राप्तं तेनैव सह जलं प्रविशेदाविशेदिति नोद्धृतोदकेनेत्यर्थः ।
स्त्रियो ब्राह्मणीरपि नाभिभाषेत अन्यत्र मातृज्येष्ठभगिन्यादिभ्यो भार्यया सह कर्मोपयोगी संलापो न निषिध्यते अन्यस्तु न कर्तव्य एव ॥ २२३ ॥
स्थानासनाभ्यां विहरेदशक्तोऽधः शयीत वा ॥
ब्रह्मचारी व्रती च स्याद्गुरुदेवद्विजार्चकः ॥ २२४ ॥ २५
उत्थित आसीन उपविष्टोऽथवा न क्वचिन्निषीदेदशक्तावधःशयीत न पर्यङ्के । ब्रह्मचारी मैथुननिवृत्तः । व्रती शिष्टाप्रतिषिद्धषु नियमं गृह्णीयादिदं मया न कर्तव्यमिति । गुर्वादीनामर्चाप्रणतेन नगनुलेपनाद्युपहर्तव्यम् ॥ २२४ ॥
सावित्री च जपेन्नित्यं पवित्राणि च शक्तितः॥ सर्वेष्वेव व्रतेष्वेवं प्रायश्चितार्थमादृतः ॥ २२५ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(९३
अध्यायः
मनुस्मृतिः। सावित्री " तत्सवितुरिति " गायत्री सवितृदेवत्वाज्जपचोदनासु सावित्रीशब्देन तस्याः सर्वत्राधिकारः । पवित्राण्यघमर्षणपावमानीपुरुषसूक्तादीनि शुक्रियाध्यायाननरौहिणेयादीनि सामानि सर्वकृ षु आहतो यत्नवान् । सर्वेष्वित्यादिश्लोकपूरणस्तथाविधस्यैवाधिकारात् ॥ २२५ ॥
एतैर्द्विजातयः शोध्या व्रतैराविष्कृतैनसः ॥
अनाविष्कृतपापांस्तु मन्त्रै)मैश्च शोधयेत् ॥ २२६ ।। आविष्कृतं प्रकाशं लोकविदितमेनः पापं येषां । एतैःकृच्छैः शोध्याः। ये तु रहस्यपापास्तेषां न कृतपांसि । किंतर्हि मन्त्रहोंमैश्च शोधयेत् । यदि तावत्परिषदः ।
ननु रहस्येषु नास्ति परिषद्गमनमाविष्कृतं न स्याद्विदुषां हि तत्राधिकारः। उच्यते। न प्रायश्चित्तमनागतं शोधयेदित्युच्यते । अपि तु शास्त्रव्याख्यानकाले शिष्याणामुपदेशादिदं १० रहस्येषु शोधनं बोद्धव्यमिति ॥ २२६ ॥
ख्यापनेनानुतापेन तपसाऽध्ययनेन च ॥
पापकन्मुच्यते पापाचथा दानेन चापदि ।। २२७ ॥ विप्राणां विदितेऽन्येषामप्येवंकर्माऽस्मीति प्रकाशयेत् । एतत्ख्यापनमनुतापः । तस्मात्तापेन धिङ्मां महदकार्थमकरवमनर्थो मे दुष्कृतकारिणो जन्मन्येवमादिः चित्त- १५ परिखेदः । अध्ययनं सावित्र्या जपो वेदपाठो वाहिंसायामन्यत्रासमर्थस्य तपसि दानं । एतदाहेदानीं न चापदीति प्रक्रांततपसः आपदि पीडायामनिग्रहणे दानम् ॥ २२७ ॥
यथा यथा नरोऽधर्म स्वयं कृत्वाऽनुभाषते ।।
तथा तथा त्वचेवाहिस्तेनाधर्मेण मुच्यते ॥ २२८ ॥ ख्यापनविधेरर्थवादः । नरोऽधर्ममिति नञः प्रश्लेषो धर्मस्य स्वयं ख्यापनं निषिद्धं। २० न गुणाः स्वयं वाच्या इति प्रकृतश्चाधर्म एव तेनाधर्मेणेति श्रूयत एव ॥ २२८ ॥
यथा यथा मर्नेस्तस्य दुष्कृतं कर्म गर्हति ॥
तथा तथा शरीरं तत्तेनाधर्मेण मुच्यते ॥ २२९ ॥ शरीरमन्तरात्मैव न भूतात्मा पुण्यपापयोस्तदाश्रयात् । उपचाराद्धि आत्मनः शरीरशब्दोऽयं द्रष्टव्यः । अनुतापार्थवादोऽयं गर्हाख्याता ॥ २२९ ॥
कृत्वा पापं हि संतप्य तस्मात्पापात्प्रमुच्यते ॥
नैवं कुर्यां पुनरिति निवृत्त्या पूयते तु सः २३० ॥ १ण-मे। २१-कस्यायंशोधयेदित्यर्थः । ३ फ-तावत्य परिषदः । ४ ण-विषदां। ५ ण-नरः स्वस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८९४
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता।
[एकादशः
निमित्तपर्यन्तमित्याहुस्तदयुक्तं । संतापो मनःपरिखेदः । प्रमाद्यैतन्मया कृतमित्येवंरूपः। निवृत्तिस्तु संकल्पो न कर्तव्यः । पुनरिति क्रियाभेदं च दर्शयति । क्त्वाप्रत्ययेन संतप्य निवर्तेतेत्यतः प्रायश्चित्तवत्ख्यापनानुतापनिवृत्तयः प्रायश्चित्तिना कर्तव्याः । प्रयतः सिद्धिमाप्नोति ॥ २३० ॥
एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम् ॥ मनोवा तिभिर्नित्यं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ २३१॥
एवमिति कृत्स्नस्य विधिनिषेधसमूहस्य प्रत्यवमर्शः । प्रेत्य कर्मफलोदयं शुभस्य कर्मणः स्वर्गादिफलावाप्तिरशुभस्य नरकोपपत्तिरकृते प्रायश्चित्ते । प्रायश्चित्तं चातिदुःखरूप
मेतन्मनसि संचिन्त्य शुभं कर्म समाचरेत् । विहितं शुमं तत् । तथासंकल्पमूलः कामो १० वाक्यार्था नियता इति च तस्माद्यद्यपि न हिंस्यादित्युद्यमननिपातने दण्डादेः परदुःखोत्पादने
उच्यते । तथाऽप्येवमादिशास्त्रपालोचनयाऽध्यवसायाँदिनिषेधः एवमभक्ष्यभक्षणादावपि द्रष्टव्यं । यद्यपि भक्षणमात्रादन्नादिनिगरणपर्यन्तं तथापि मानसोऽध्यवसायो निषिद्ध एव । एवमगम्यागमनेऽपि । यद्यपि हीन्द्रियसमापत्तिर्गमनं तथापि तदर्थाध्यवसायो
व्यापार एवमादिशास्त्रान्तरैर्निषिध्यते । यद्येवं हननमक्षणागम्यागमनेषु यत्प्रायश्चित्तं १५ तदध्यवसायेऽपि प्राप्नोति । नैष दोषः । ब्राह्मणवधे तावदिष्टमेव । अहत्वाऽपीति वचनात् ।
अन्यत्र तु मुख्यस्यैव शब्दार्थस्य परिग्रहो न्याय्यः । प्रतिषेधे तूक्तशास्त्रपर्यालोचनया स मनोव्यापारात्प्रभृतिकायव्यापारपर्यन्तविषयोऽवतिष्ठते । यद्येवं निन्दितं समाचरन्निति प्रायश्चित्तनिमित्तोपदेशात्प्रतिषेधानुसारिप्रायश्चितं प्राप्नोति क एवमाह नास्ति प्रायश्चित्त
मिति । किंच तच्छब्दचोदितान्न भवत्यन्यस्य लघुकल्प्यं । तथा च सर्वप्रायश्चिताना२० मेवमादिरपि विषयो न्याय्यः । कुतः पुनरयं विशेषो लभ्यते प्रतिषेधाध्यवसायादिति ।
प्रायश्चितानि तु शब्दार्थेष्वेव व्रतनियमधर्माश्च सर्वे संकल्पना इति । अनेन विधिप्रतिषेधावेवोच्यते । व्रतानि विधिरूपाणि । यमाः प्रतिषेधलक्षणास्तत्रैव च कृतार्थत्वान्नैमित्तिकेषु यावत्प्रवर्तितुमर्हन्ति । अस्ति च प्रतिषेधसामान्यनिमित्तमतो भवति प्रायश्चितं । न च परद्रव्येष्वभिध्यानमिति चात्रैवान्ते दर्शयिष्यामः ॥ २३१ ॥
अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानात्कृत्वा कर्म विगर्हितम् ॥ तस्माद्विमुक्तिमन्विच्छन्द्वितीयं न समाचरेत् ॥ २३२ ॥
कृतप्रायश्चित्तस्यापि पुनरकार्यप्रवृत्तावधिकतरं प्रायश्चित्तमिति एवमर्थ द्वितीयं न समाचरेदिति । अथवा निवृत्तेरनन्तरोपदिष्टाया अर्थवादो द्वितीयं न समाचरितव्यमिति । १ फ-विवर्तेत्यतः । २ ण-वाह्यत्तिभि । ३ ण-दिति खेधः ।
For Private And Personal Use Only
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः ।
व्रतं न हातव्यं तस्मादायकृताव्यतिक्रमाद्विमुक्तिमिच्छन् मोक्षमिच्छन् पुनर्न कुर्यादतश्चैतदुक्तं भवति । कृतेऽपि प्रायश्चिते न विमुच्यते । यदि पुनः समाचरति न च निष्कृतौ कृतायामकृतायामपि मोक्षो युक्तोऽतो मुक्तस्य मुक्तिमन्विच्छन्निति नोपपद्यते । तस्मादाधिक्याय पुनर्वचनम् ॥ २३२ ॥
यस्मिन्कर्मण्यस्य कृते मनसः स्यादलाघवम् ॥
तस्मिंस्तावत्तपः कुर्याद्यावत्तुष्टिकरं भवेत् ॥ २३३ ॥ असत्यां चित्तशुद्धौ विहितातिरेककरणार्थमिदं दुष्कृते कर्मण्यलाघवं कापि विचिकित्सा यदि भवति । ततः कृतेऽपि प्रायश्चित्त आत्मनः प्रसादोत्पत्तेरावर्तयितव्यम् । तपोग्रहणं दानादीनामपि यथाविहितदर्शनार्थम् ॥ २३३
तपोमूलमिदं सर्व दैवमानुषकं सुखम् ॥
तपोमध्यं बुधैः प्रोक्तं तपोन्तं वेददर्शिभिः ।। २३४ ।। मनुष्यलोके यत्सुखमाभिमानीकं जनपदैश्वर्यादि यच्चैहिकमरोगित्वादि यच्च सांसर्गिक धनपुत्रादि संपत् यथाभिमतकांतादिविषयोपभोगलक्षणमैन्द्रियकं यच्च वेदेषु (ब्रह्मवल्ल्यां (१२) “ मनुष्याणां शतमानन्दाः स एक आनानदेवेषु"इत्यादि तस्य सर्वस्य तपो मूलं उत्पत्तिकारणं । तपोमध्यमुत्पन्नस्य स्थितिमध्यावस्थाऽतोऽवसानं तदपेक्षयेति वेदविदां १५ दर्शनं । यथैव कर्माणि स्वर्गग्रामाद्यभिप्रेतफलसाधनान्येवं तपो विज्ञेयम् ॥ २३४ ॥
ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं तपः क्षत्रस्य रक्षणम् ॥
वैश्यस्य तु तपो वार्ता तपः शूद्रस्य सेवनम् ॥ २३५ ।। नैवं मन्तव्यं तपसि समर्थोऽत एव सर्वफलसिद्धिमवाप्स्यामि विध्यतिशययोगाच्च विहिताकरणेऽपि न द्रव्येण कथं मेऽनुष्ठेयो धर्म इति । यतो ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं । २० ज्ञानं वेदार्थावबोधः । तस्मिन्नसति न तत्फलसाधनमतो ज्ञानमेव तप उच्यते । महत्यपि व्रतसिद्धिः । तेन स्वधमों न हातव्य इत्येवमर्थोऽयं श्लोकः । ज्ञानग्रहणं स्वाध्यायग्रहणाध्ययनात्प्रभृति सर्वस्वधर्माणां प्रदर्शनार्थमेवं तपः क्षत्रियस्येति । शूद्रस्य सेवनं द्विजातीनामिति शेषः । तत्सेवाया विहितत्वात् । अस्य चानुवादत्वात् ॥ २३५ ॥
ऋषयः संयतात्मानः फलमूलानिलाशनाः ॥
तपसैव प्रपश्यन्ति त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ २३६ ॥ अतीन्द्रियज्ञानातिशयासादनमपि मुनीनां तपोबलेनैवेत्यर्थः । वाडयनःकायनियमात् संयतात्मानः फलमूलेत्याहारनियमः । ईदृशेन तपसा त्रैलोक्यं प्रत्यक्षवत्पश्यति ॥२३६॥
१ण-महितव्यं । २ ण-अहनि । ३ ण-मुनीनीत । ४ ण-बह्मज ।
For Private And Personal Use Only
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[एकादशः
औषधान्यगदो विद्या दैवी च विविधा स्थितिः ॥ तपसैव प्रसिद्धयन्ति तपस्तेषां हि साधनम् ॥ २३७ ॥
औषधानि रसायनानि । अगदा व्याध्युपशमभेषनानि । विद्या भूतविशेषादिविषया । देवी स्थितिरणिमादिशक्तियोगोऽनेकप्रकारः ॥ २३७ ॥ __ यहुस्तरं यदुरापं यदुग यच्च दुष्करम् ।।
सर्व तु तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ।। २३८ ॥
दुःखेन यत्तीर्यते तदुस्तरं । व्याधिनिमित्तामहत्यापदतिबलेन शत्रूणां यदुपरोधः । एतदपि तपस्विनां सुसाध्यम् । कृच्छ्रेण यत्प्राप्यते तदुरापमाकाशगमनादि । दुर्ग मेघपृष्ठा
राहेणादि । टुष्करमभिशापवरदानादि । अन्यथा त्वकरणं यथा संवर्तस्यान्यदेवतासृष्टिः। ० सर्वमेव तपसा सिध्यति । श्लोकत्रयेण संयोगपृथक्त्वादभ्युदयार्थता कृच्छ्राणामुच्यते ।
___ननु च प्रायश्चित्तानां प्रकृतत्वात्कृछ्रस्तुतिस्तच्छेषतयैव न्याय्या नाभ्युदयार्थिनो विधेयतया । न च दुस्तरादयोऽर्थवादतया न संभवन्ति । एवंविधः महांतः कृछ्राय दुस्तरमपि समुद्रादि तीर्यते । किं पुनर्दष्प्रापं नापनोत्स्यते । उच्यते । गृह्यस्मृतिषु सामविधौ चाननुक्रम्यैव प्रायश्चित्तानां कृविधिः समाम्नातः । तत्र चानारभ्याधीतत्वाद्युक्तैव अभ्युदयार्थता । आह च ( गौतमसू. अ. १६।२४) “अर्थतान् कृांश्चरित्वा सर्वेषु वेदेषु ज्ञातो भवतीति"। वेदेषु ज्ञात इत्यनेन नियमपूर्वकं वेदाध्ययनानु. छानाद्यत्फलं तत्सिद्धमाह । यस्तु निष्फलो ग्रहणार्थोऽध्ययनविधिः स एकवेदाध्ययनेनात्रापि संपद्यते । एवमनेकवेदाध्ययनं तु धर्मायैवेत्युक्तं । वेदेषु ज्ञात इत्यनेना
शेषयागफलावाप्तिमाह । यजमानो हि वेदैर्ज्ञायते । यो ह्यर्थवादतया संभवति न प्राय. २० श्चित्तानिदानभावं गच्छद्भिरिहापि स्वधर्मनिवृत्तिमाशङ्कमानेन "ब्राह्मणस्य तपोज्ञानम् "
इति यदुक्तं तदभ्युदयार्थत्वे संभवति न प्रायश्चित्तानि पापप्रमोचनार्थानि काम्यानि फलसाधनानि । तत्र भिन्नविषयत्वात्कुतः प्रायश्चित्तैर्निवृत्तिराशङ्कयते । अभ्युदयार्थत्वे तु कृच्छ्राणामन्येषां च कर्मणां तुल्यत्वाद्युक्ता निवृत्त्याशङ्का । तथा महापातकिनश्चेति
पापप्रमोचनार्थेऽपि चोद्यते यहुस्तरमित्यादिना । अभ्युदयार्थतेति भिन्ने एव ते वाक्ये । २५ तेन च प्रकरणस्य बाधो युक्त एव । तथा च द्वैपायनमुनिप्रभृतयस्तपःप्रभावाबुद्धीविचित्रास्ता
वक्ष्यन्ते । तस्मात्सर्वफलानि तपांसि । न च यथा सर्वार्थान्यपि वैदिकानि कर्माणि नियतफलानि सर्वेभ्यो दर्शपूर्णमासौ सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोम इत्याधिकारात्तत्र सर्वत्र यान्येव वेदे स्वर्गादीनि फलानि श्रुतानि तदपेक्षयैव सर्वार्थता न तु ऋध्यतिशयातिभोगेनैवमिति । किं तर्हि यहुस्तरमित्यादि यथा निदर्शितम् ॥ २३८ ॥ १फ-स्वी।
For Private And Personal Use Only
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
मनुस्मृतिः ।
८९७
१०
महापातकिनश्चैव शेषाश्चाकार्यकारिणः ॥
तपसैव सुतप्तेन मुच्यन्ते किल्बिषात्ततः ॥ २३९ ॥ उक्तार्थमेतत् ॥ २३९ ॥
कीटाचाहिपतङ्गाश्च पशवश्च वयांसि च ॥
स्थावराणि च भूतानि दिवं यान्ति तपोबलात् ।। २४० ॥ ५ तपस्तुतिरियं । येन तपसा सर्वत्र गमनात्सर्वे स्वर्गमासत इति । यथाऽनधिकृता अपि कीटादयस्तपोबलादिवं गच्छन्ति किं पुनर्विद्वांसो ब्राह्मणा आलंबनं कीटादीनां जातिसहजं दुःखं तदेव तपः । तेन च क्षीणकल्मषाधिकारिजन्मान्तरकृतेन सुकृतेन दिवं यान्ति ॥ २४० ॥
यत्किचिदेनः कुर्वन्ति मनोवाङ्मृतिभिर्जनाः ॥
तत्सर्वं निर्दहन्त्याशु तपसैव तपोधनाः ॥ २४१ ॥ वाङ्मनःकायकृतस्य जपहोमाभ्यां शुद्धिः स्मयते । तत्र तपसा निवृत्तिः स्यात् । अत इदमारभ्यते तदपि तपसानूद्यते ॥ २४१ ॥
तपसैव विशुद्धस्य ब्राह्मणस्य दिवौकसः ॥
इज्याश्च प्रतिगृह्णन्ति कामान्संवर्धयन्ति च ॥ २४२ ॥ १५ काम्यकरिंभे पूर्व तपः कर्तव्यं । तदपि तावदनूद्यते । तथा चोक्तं "प्रथम चरित्वा शुचिः पूतः कर्मण्यो भवति " । यत्र तावद्दीक्षोपशमनाद्यङ्गं तत्र तदेव तपः एकस्तनं व्रतमुपेत्युपयन्निति विहितं चेति तप एव । यत्रापि शान्तिकपौष्टिकादौ गृह्यादिविषये तत्रापि पूर्व तपः कर्तव्यमिति श्लोकार्थः । ब्राह्मणग्रहणं योगाधिकृतकाममात्रप्रदर्शनार्थ । उक्तं च
२० " नातप्ततपसः पुंसो हविर्गृह्णन्ति देवताः । नागृहीतहविष्यस्य कामः संपद्यते क्वचित्" ।
यद्यपि न देवता तत्फलं तथापि योगस्य देवतया विनाऽनिष्पत्तेर्देवताः संवर्धयन्तीत्युच्यते । हविग्रहीतृत्वं च न पुनर्देवतानां च स्वीकारः । किं तर्हि संप्रदानतयोद्देशेऽनिराकरणम् ॥ २४२ ॥
प्रजापतिरिदं शास्त्रं तपसैवासृजत्प्रभुः ॥
तथैव वेदानृषयस्तपसा प्रतिपेदिरे ॥ २४३ ॥ मनोर्येयं प्रतिष्ठा ग्रन्थस्य सा तपसः सामर्थ्यजैव । अन्योऽपि यो ग्रन्थप्रतिष्ठाकाम१ गौतमीये अ. २६ सू. २१ । २ ण-योगस्य ।
For Private And Personal Use Only
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(९८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[एकादशः
स्तेनापि तपःपूर्व कृत्वा ग्रन्थः प्रणेतव्यः । ऋषीणामपि यत्तादृक्त्वं वेदाः प्रादुर्भवन्ति तत्तपसैव ॥ २४३ ॥ ___* इत्येतत्तपसो देवा महाभाग्यं प्रचक्षते ॥
सर्वस्यास्य प्रपश्यन्तस्तपसः पुण्यमुत्तमम् ।। २४४ ॥
तपस्तुत्युपसंहारः । यदेतत्तपसो महाभाग्यमहाफलत्वमुक्तं त्तद्देवाः प्रचक्षते न केवलं मनुष्या एव । सर्वस्यास्येति जगन्निदर्शयति कृत्स्नस्य जगतः पुण्यमुद्भवं शुभजन्मतपसः सकाशात्पश्यन्तः ॥ २४४ ॥
वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या महायज्ञक्रियाक्षमा । नाशयन्त्याशु पापानि महापातकजान्यपि ॥ २४५ ॥
वेदाभ्यासादीनां नित्यानां कर्मणां पापप्रणोदनार्थताधिकारान्तरत्वेनोच्यते । अनिर्दिष्टप्रायश्चित्तानामप्रत्ययकृतानां प्रतिभूतानां चैतद्विज्ञायते । अन्ये त्वाहुर्यदेवोक्तं " ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम्" इति तपोविधानेन कर्मान्तरनिवृत्तिमाशङ्कमानस्य वचनं इदमपि तथैव विज्ञेयं । अनुसंधानार्थ क्षमाग्रहणम् । सर्वात्मगुणप्रदर्शनार्थ । महापातकान्यपीति ।
अपिशब्दाच्छुतिः प्रतीयते । न महापातकनिवृत्त्यर्थता न चाकस्मात्स प्रवर्तित इति तथा १५ प्रदर्शितैर्विषयैर्विज्ञायते ॥ २४ ॥
यथैधस्तेजसा वन्हिः प्राप्तं निर्दहति क्षणात् ॥ तथा ज्ञानाग्निना पापं सर्व दहति वेदवित् ॥ २४६ ।।
ज्ञानप्रशंसेयं । विदुषः स्वल्पेन प्रायश्चित्तेन शुद्धिरित्यस्मिन् प्रकरण आज्ञायते । ज्ञानं च सरहस्यं वेदार्थविषयं ज्ञेयं । प्रायश्चित्तविधिज्ञानं केवलं शुद्धये प्रयोगार्थत्वात् २० न ह्यन्यथाप्रयोगोपपत्तिः । यस्तु देवादिसत्तत्वविज्ञानं रहस्याधिकारज्ञानं च तस्याकामा
र्थत्वाद्युक्तं " तद्धि ताः पापनिष्क्रियाः " । आह च “ यथा पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्ति एवमेवं विदि पापं कर्म न श्लिष्यतीति " । एधो दार्विन्धनं यथा शुष्कदारु चाग्नौ क्षिप्तं क्षिप्रं दह्यते न त्विषा एवं ज्ञानमग्निरिव पापस्य दाहकत्वाद्विनाश
सामान्यादेवमुच्यते । वेदविदिति ज्ञानं विशिष्यते । तेन तर्ककलाकाव्यादिज्ञानमपास्तं २५ भवति ॥ २४६॥
इत्येतदेनसामुक्तं प्रायश्चित्तं यथाविधि ।।
अत ऊर्ध्वं रहस्यानां प्रायश्चित्तं निबोधत ।। २४७ ।। * ब्रह्मचर्य जपो होमः काले शुद्धाल्पभोजनं ।अरागद्वेषलोभाश्चतप उक्तं स्वयंभुवा ॥१॥
१ण-अथैव । २ ण-कृत्स्नं पादं ।
For Private And Personal Use Only
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
८९९
पूर्वोत्तरप्रकरणामिसंवन्धार्थः ॥ २४७ ॥
सव्यात्दृतिप्रणवकाः प्राणायामास्तु षोडश ।।
अपि भ्रूणहणं मासात्पुनंत्यहरहः कृताः ॥ २४८ ॥ मुखनासिकासंचारी वायुः प्राणस्तस्यायामो निरोधः । स चोभयपथा प्राणप्रवृत्तेबहिः क्रमतोऽपानप्रवृत्तेर्वा यद्रेचकारख्यं प्रसिद्धं । व्यात्दृतयः सप्त प्रणव ओंकारो ५ व्यातिभिः प्रणवेन च सह प्राणायामाः कर्तव्या इति । षोडशेत्यावृत्तिसंख्यानं । कीदृशः सहभावः । केचिदाहुः प्राणायामं कृत्वा व्यात्दृतिः प्रणवजपः प्रत्यावृत्ति कर्तव्यः । अन्ये त्वाहुः श्वासनिरोधकालेन ध्यातव्याः । किंपरिमाणः प्राणायामानां कालो यावता नातिमहती श्वासनिरोधनपीडा जायते कुंभकरेचकपूरकाश्च प्राणायामाः स्मर्यन्ते । तेन श्वासनिरोधमात्रं यथाऽप्रमाणं नासिद्धेरिति । असाध्यतयैव परिमाणानामपि १० भ्रूणहनमपि शब्दात्तत्समेषु ॥ २४८ ॥
कौत्सं जत्वाप इत्येतद्वासिष्ठं च प्रतीत्यूचम् ॥
माहित्रं शद्धवत्यश्च सुरापोऽपि विशुध्यति ॥ २४९ ॥ कुत्सेन ऋषिणा दृष्टं प्रोक्तं कौत्सं । " अपनः शोशुचदरम्" इत्यष्टर्च बह्वचे पठ्यते ( १।७१) । वासिष्ठं च प्रतीत्यूचं तिस्त्र ऋचः समात्दृतास्त्यचं । प्रतीति- १५ सूक्तादिप्रतीकारार्थ चेति । " प्रतिस्तोमेभिरुषसं वसिष्ठा" इत्येतत् ( ५।५।२७), " माहेंद्रं माहित्रीणाम्" इति ( ८1८।४३ ) तृचमेव । महितृशब्दोऽस्मिन् सूक्तेऽस्तीति विमुक्तादिप्रक्षेपात् । अक्रतुऋचो ये तु माहेन्द्रमिति पठन्ति तेषां " महां इन्द्रो य
ओजसे " ( ५।८९) इत्यष्टचत्वारिंशतं पयःसूक्तमाहुः । शुद्धवत्यश्च “ एतोन्विन्द्र स्तवाम शुद्धं शुद्धेन " ( ६।६।३१ ) इति । अत्रापि शब्दस्तत्समानार्थः ॥ २४९॥ २०
सकृजप्त्वाऽस्य वामीयं शिवसंकल्पमेव च ॥
अपत्दृत्य सुवर्ण तु क्षणाद्भवति निर्मलः ॥ २५० ॥ अत्र सकृत्ग्रहणात् पूर्वत्र पाठावृत्तिः प्रतीयते । सा च समाचारादन्यत्र दर्शनाच्च । त्रिपित्वाऽघमर्षणमित्यत्रापेक्षायामधिकृतेन संबन्धः । अस्य वामशब्दोऽस्मिन् सूक्तेऽस्तीति मतौच्छःसूक्तनाम्नोरिति शब्दव्युत्पत्तिः “ अस्य वामस्य पलितस्य होतुरिति ” २५ ( २।३।१४) द्वापंचशदृचं सूक्तं शिवसंकल्पमपि " यज्जाग्रतोदूरमुदति" इति वाजसने षडचम् ॥ २५० ॥
हविष्यन्तीयमभ्यस्य न तमं ह इतीति च ॥ जपित्वा पौरुषं सूक्तं मुच्यते गुरुतल्पगः ॥२५१ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९००
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
प्रतीकार्थो द्वितीय इति इतिकरणः पदार्थावपर्यासकृत् ततो मन्त्रस्वरूपग्रहणमिति वेत्यत्र लभ्यते । पौरुषं “ सहस्रशीर्षा पुरुष " ( ऋग्वेदे ।।४।१७ ) इति षोडशचे सूक्तम् ॥ २५१ ॥
एनसां स्थूलसूक्ष्माणां चिकीर्षन्नपनोदनम् ॥
अवेत्यूचं जपेदब्दं यत्किचेदमितीति वा ॥ २५२ ॥
अर्वाङ्महापातकेभ्य एनांसि स्थूलसूक्ष्माण्युच्यन्ते उपपातकादीनि तेषामपनोदनं चिकीर्षन् अवेत्यूचं जपेदब्दं अवेत्यवशब्देन प्रतीकेन “ अव ते हेळो वरुण नमोभिः" इति लक्ष्यते ( १।२।१५)। पापप्रमोचनलिङ्गत्वान्न त्वतत्संदुर्हणायत इति " यत्किचेदं
वरुण दैव्ये जन" इति एषाम् ॥ २५२ ।। १० प्रतिगृह्याप्रतिग्राह्यं भुक्त्वा चान्नं विगर्हितम् ॥
जपंस्तरत्समंदीयं पूयते मानवरूयहात् ॥ २५३ ॥
अप्रतिग्राह्यं मद्यादि यदप्यप्रतिग्राह्यं पापकर्मणः सुवर्णादि तदग्राह्यमेव । विगर्हितमन्नं चतुर्विधं स्वभावकालपरिग्रहसंसर्गदुष्टम् । “ तरत्समंदीधावति" (७।१।१५)
पावमानीषु चतुष्टयम् ॥ २९३ ॥ १५ सोमारौद्रं तु बढेनामासमभ्यस्य शुध्यति ॥
सवन्त्यामाचरन्नानमर्यम्णामिति च तृचम् ॥ २५४ ॥
" सोमा रुद्रा धारयेथामस्त्रम्" इति (१।१।१८) चतस्रो यज्ञं च भरणानीन्द्रियं चेति ऋक् समा संवत्सरं चाह्वान इदं लिङ्गं यदुक्तं क्वचित्तन्त्रेणापि प्रायश्चित्तमस्तीति । स्रवन्त्यामिति तडागसरसी निवर्तेते ॥ २५४ ॥
अब्दार्थमिन्द्रिमित्येतदेनस्वी सप्तकं जपेत् ॥ अप्रशस्तं तु कृत्वाऽप्सु मासमासीत भैक्षभुक् ॥ २५५ ॥
" इंद्रं मित्रं वरुणमग्निम् " ( १।७।२४ ) इत्येतत्सप्तकं षण्मासान् जपेदेनस्वीत्यविशेषात्सर्वैनसाम् । अप्रशस्तं मैथुनं तत्र पुरीषोत्सर्गो वा तदप्सु कृत्वा मासं भेक्षाहारो
भवेत् ॥ २५५ ॥ २५ मन्त्रैः शाकलहोमीयैरब्दं हुत्वा घृतं द्विजः ॥
सुगुर्वप्यपहत्येनो जप्त्वा वा नम इत्यूचम् ।। २५६ ॥
" देवकृतस्यैनसोऽवयननमसि" इत्येवमादयोष्टौमन्त्राः शाकलहोमीयास्तैघृतमब्द हुत्वा गुर्वप्यपहन्त्यैनः सर्वमहापातकान्यपीत्यर्थः । जपित्वा " नमो रुद्राय तवसे
१फ-दा।
For Private And Personal Use Only
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः मनुस्मृतिः।
९०१. कपर्दिन" इत्येवं मन्त्रं संवत्सरमेवमेतां सिद्धिमाप्नुयात् । अन्तरेणापि शाकलहोम तदिदं वैकल्पिकं जपकर्मपूर्वेण शाकलमन्त्रहोमेन प्रायश्चित्तमन्येन वा जपित्वा वामन इत्यूचं सा तु शिष्टेभ्यः सुगमयितव्या ॥ २५६ ॥
महापातकसंयुक्तोऽनुगच्छेद्गाः समाहितः ॥
अभ्यस्याब्दं पावमानीभैक्षहारो विशुध्यति ॥ २५७ ॥ ५ महापातकसंयुक्त इति पूर्वपदार्थसंख्याविशेषप्रतिपत्तिरनेनापीति गम्यते । एकैकस्य लघुनः प्रायश्चित्तविधानमनेकेनापि युक्तं । पावमान्यः कृत्स्नमेव मण्डलं दाशतयं " स्वादिष्ठयामदिष्ठया " (ऋग्वेद ६।७।१६) इत्यारभ्य " यत्ते राजञ्छृतं हविः" इति ( ७।५।२८ ) । पदं नाम गवामनुगमनं । गवामनुगमनं नानुव्रज्यामात्रं । किं तर्हि ? परिचर्या । सा च गोनप्रायश्चित्तादनुसंधेया ॥ २५७ ॥
अरण्ये वा त्रिरभ्यस्य प्रयतो वेदसंहिताम् ।
मुच्यते पातकैः सर्वैः पराकैः शोधितत्रिभिः २५८ ॥ महापातकसंयुक्तस्यैव प्रायश्चित्तान्तरमेतत् । वेदसंहिता मन्त्रब्राह्मणं "पत्रिंशद्रात्रमुपोप्य " इति संहितामरण्ये जपन् प्रमुच्यते ॥ २५८ ॥
ज्यहं तूपवसेद्युक्तस्विरह्नोऽभ्युपयन्नपः ॥
मुच्यते पातकैः सर्वैस्विपित्वाऽघमर्षणम् ॥ २५९ ॥ अपोऽभ्युपयन् जपित्वाऽवमर्षणमिति संबन्धः । अन्तश्चान्तर्नलं जपसिद्धिरेवं स्मृत्यन्तरानुग्रहोऽघमर्षणमंत्रविशेषस्तृच उक्तः ॥ २५९ ॥
यथाश्वमेधः ऋतुराट् सर्वपापापनोदनः ॥
तथाऽघमर्षणं सूक्तं सर्वपापापनोदनम् ॥ २६० ॥ २० स्तुत्यर्थः श्लोकः ॥ २६० ॥
हत्वा लोकानपीमांस्त्रीनश्नन्नपि यतस्ततः॥
ऋग्वेदं धारयन्विप्रो नैनः प्राप्नोति किञ्चन ॥ २६१ ॥ इयमपि स्तुतिः । ऋग्वेदधारिणो रहस्यप्रायश्चित्तार्था । अन्ये तु " महापातकिसंयुक्त " इत्यारभ्य रहस्यार्थमपीच्छन्ति ॥ २६१ ॥
ऋक्संहितां त्रिरभ्यस्य यजुषां वा समाहितः ॥ साम्नां वा सरहस्यानां सर्वपापैः प्रमुच्यते ।। २६२ ॥
२५
For Private And Personal Use Only
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ एकादशः
ऋगादिविशेषणात् ब्राह्मणनिवृत्तिः । रहस्यानि सामान्यारण्यकाधीतानि ॥२६॥ यथा महाहदं प्राप्य क्षिप्तं लोष्टं विनश्यति ॥ तथा दुश्चरितं सर्वं वेदे त्रिवृति मजति ॥ २६२ ॥ व्यवयवस्थिवृदेकाकर्यत्वादवयवव्यवहारात् वेदो वेदान्तरस्यावयवः ॥ २६३ ॥ ऋचो यजूंषि चान्यानि सामानि विविधानि च एष ज्ञेयस्त्रिद्वेदो यो वेदैनं स वेदवित् ।। २६४ ॥
तन्व्यवयवं दर्शयति । आद्यानि मुख्यानीत्यर्थः । ब्राम्हणाध्येयानि च पठितानि । अथवा पदक्रमितानि विविधानि सामानि ग्राम्यारण्यविभागेन ॥ २६४ ॥
* आद्यं यत्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यस्मिन्प्रतिष्ठता ॥
स गुह्योऽन्यस्त्रिद्वेदो यस्तं वेद स वेदवित् ॥ २६५ ॥ ॥ इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुमोक्तायां सं० एकादशोऽध्यायः॥
त्र्यक्षरमक्षरत्रयसमाहार ओंकार आयं ब्रह्म गुह्यं रहस्याधिकारे यथावदुपदिष्टत्वाच्छब्दब्रह्मरूपतयोपासनकर्मत्वेन विहितः परमात्मवाचकतया वा गुह्यो न तु ज्ञाना
क्षरत्वेन । सं हि लोकप्रसिद्ध ओमित्यभ्युपगमस्त्रयी यस्मिन्नेषा संकुचिता सर्वाणि वर्णानी१५ त्येवमादि तस्योपासना पुरस्तादुक्तेति । एवमोमित्येतदक्षरमुपासीतेति पूर्वश्लोके मन्त्रार्थवेदनेन वेदत्वमुक्तमनेन वेदान्तज्ञानं कर्मवेदनं त्वध्ययनविध्याक्षिप्तमेवेति प्रसिद्धम् ॥२६॥
"मान्या काऽपि मनुस्मृतिस्तदुदिता व्याख्या हि मेधातिथेः सा लुप्तैव विधेर्वशात् कचिदपि प्राप्यं न यत्पुस्तकं ॥ "क्षोणीन्द्रो मदनः सहारणसुतो देशांतरादात्हतै
जीर्णोद्धारमचीकरत्तत इतस्तत्पुस्तकैलेंलिखितैः" ॥ इति श्रीभट्टवीरस्वामिमूनुभट्टमेधातिथिविरचित एकादशोऽध्यायः ॥
* एष वोऽभिहितः कृत्स्नः प्रायश्चित्तस्य निर्णयः । निश्रेयसं धर्मविधि विप्रस्येमं निबोधत १
१ क-का। २ ख-न ।
For Private And Personal Use Only
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ श्रीगणेशाय नमः॥ ॥ अथ द्वादशोऽध्यायः प्रारभ्यते ॥
चातुवर्ण्यस्य कुस्नोऽयमुक्तो धर्मस्त्वयाऽनघ ॥
कर्मणां फलनिवृत्तिं शंस नस्तत्त्वतः पराम् ॥१॥ आद्योऽर्धः श्लोकः शास्त्रार्थपरिसमाप्तिदर्शनेनाधिकाकांक्षानिवृत्त्यर्थः । कृस्नग्रहणं ५ सामान्यार्थ । एतावन्तः स्मार्ता धर्मा यस्मिन शास्त्रे रहस्यपर्यन्त उपदिष्टाश्च शिष्यमुखेनाचार्यस्यैव कृत्स्नकारिता शास्त्रस्य प्रतिपाद्यते । न विवक्षिता नात्र शिष्याचार्य वस्तुतः प्रतिप्रत्तव्यं ग्रन्थकार एवमं ग्रन्थमेवं विभजति । धर्मशब्दश्च कर्तव्यतावचनो विधिप्रतिषेधसमूहमनुवदति । तेन कर्मफलसंबन्धोऽनुक्त इति इत ऊर्ध्व प्रतिपाद्यते । कृत्स्नो धर्म उक्तत्स्वया विधिप्रतिषेधापेक्षया वचनमुपपन्नं भवति । कस्य पुनः कर्मणः फलसंबन्धो १० जिज्ञास्यते येनोच्यते कर्मणां फलनिर्वृत्ति शंसेति । यावता यानि तावन्नित्यानि शास्त्रनोदितत्वादेव क्रियन्ते न तेषां फलमभिसंधेयं । न हि तानि फलार्थानि यान्यतुल्यानि । तत्रापि प्रतिकर्म प्रायशः फलान्युक्तान्येव “वारिदस्तृप्तिमाप्नोति" 'स्वर्गायुश्च' इत्यादीनि च । यत्रापि नोक्तमिव मन्येत तत्रापि स्वर्गादि साधितमेव । यानि जातकर्मादीनि संस्कारकर्माणि तानि संस्कार्यविशेषोक्तस्य क्रियाफलेनैव फलवन्ति नादृष्टमाकांक्षन्ति । यान्यपि १५ नैमित्तिकानि द्रव्यशुद्धयादीनि चाण्डालस्पर्शनस्नानादीनि तान्यपि दृष्टप्रयोजनान्येव शुद्धये विहितानि क्रियन्ते। अशुद्धैर्व्यवहारप्रतिषेधात् । प्रायश्चित्तानि चानन्तरमुक्तप्रयोजनान्येव । अतो न विद्मः कस्य वास्य कर्मणः फलमभिजिज्ञास्यते । प्रतिषेधानां शरीरजैः कर्मदोषेः कृते तेषामेव वक्ष्यमाणत्वात्। तथाप्रतिषेधानुष्ठानमपि शास्त्रचोदितमेव ।
न च तत्र फलार्थित्वे हि न सर्वविषयोधिकारः स्यात् । अर्थिता वाऽधिक्रियेत। २० उच्यते । नैवात्र तादृशं फलमभिधीयते यत्काम्यते । अनिष्टफलदर्शनमत्र क्रियते । नैव तत्काम्यते । नैव च कश्चिदनिष्टप्राप्तिमिच्छति । अतः सर्वविषयतासिद्धिः। यदप्युच्यते शास्त्राचोदितं प्रतिषेधानुष्ठानं क्रियते अत्यल्पमिदमुच्यते । एवं तत्र नानुष्ठानमिति सर्वमेव शास्त्रनोदितं क्रियते । किन्तु तच्छास्त्रं फलार्थिनः कस्यचित्कर्तव्यतां स्थापयति । कस्यचिदन्तरेण फलं नैमित्तिकत्वेन । इह तु यावज्जीवमिव निमित्तश्रुतेरभावाकिमर्थं प्रतिषिद्धं २५ न क्रियत इत्यपेक्षा प्रत्यवायश्च दृश्यते । जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते इति ।
१ र-व्यो । २ र-पद्यते । ३ र-फलं सम्बन्धो । र-ण-अपेक्षायां । ४ फ-तावन्ति । ५ र-चोदिता ।
For Private And Personal Use Only
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९०४ मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[ द्वादशः ननु च यत्प्रतिषिद्धं ब्राह्मणवधादि न तच्छास्त्रचोदितं । शास्त्रनोदितस्य हि शास्त्रीयेण फलेन संबन्धो युक्तः । यथा “ स्वर्गकामो यजेत " इति । शास्त्रतो हि यागस्य कर्तव्यताप्रतिपत्तिर्नान्यतः । इह तु द्वेषादिना लोकिकी प्रवृत्तिरशास्त्रीया। न चाशास्त्रीयस्य शास्त्रीयेण फलेन संबन्धो न्याय्यः । यदप्युक्तर्मुपेक्षायां प्रत्यवायः प्रदर्शित इति किमित्यत्र कांक्षा । यावता द्विषन्तं प्रवर्तमानस्य न कर्तव्यमिति शास्त्रतोऽवगति.
र्जायते तार्वता वाक्यार्थसमाप्तिः । किमत्र पदमस्ति यदाकांक्षीयत एतद्विविच्यमानं महान्तं ग्रन्थविस्तारमाक्षिपति । संक्षेपस्त्वयं " न हिंस्याद्भूतानि ” इति प्रतिषेधविधेः
प्रतिषेधो भावार्थः कर्तृकरण इति च श्रूयते । तत्र विधिस्तावन्नियोज्यं विषयाकांक्षा तत्र १० नियोज्यस्येयमवगतिर्भवति । मयैतत्कर्तव्यं नॉर्थस्तत्र नियुक्तः । पुरुषनियोगरूपत्वाद्विधेः ।
स चात्र नियोज्यो लौकिक्याद्वेषलक्षणया प्रवृत्त्यार्थेन प्रवर्तमानहिंसास्वभावोपदेशेन समर्पितः । यः स्वेच्छया हनने प्रवर्तते सहन्यादिति । न चैतेन यज्यते स ह्यत्र विधेविषयः । न चेति शून्येषु भावार्थस्यान्यतः प्राप्तत्वात्पुरुषोपलक्षणत्वात्स्वेन विषयत्वेन
विधेः संबन्धः । यश्चासौ नियोज्यः स न तीर्थत्वेन नियोज्यभावमात्मनः प्रतिपद्यते । १५ यावत्तद्विषयस्य प्रतिषिध्यमानस्य नानिष्टफलतामध्यवस्यति । तथा हि लोके व्युत्पत्तिः ।
" सभ्यायांगुलियेति" वदन् प्रतिषिद्धे तदतिक्रमेण तदनुष्ठीयमानमनथहेतुतया प्रतिपन्नं तत्र लौकिकी व्युत्पत्तिमवमृज्य हेत्वन्तरमुपन्यासमर्हति । न चाश्रुताप्यनिष्टफलता प्रतिषेध
सामर्थ्यात्कल्पयितुं युक्ता । किं पुनर्यत्र श्रूयत एव । न हि श्रुतस्योत्सर्गो न्याय्यः । न . चात्र वादमात्रोपलक्षकत्वं नरकादिफलं श्रुतियुक्तमुक्तेन न्यायेन । फलापेक्षान्वयः सकाशात् २० किं चार्थवादा विधिविशेषा भवन्ति । न चेह कश्चिद्विधिः श्रुतः प्रकृतो वा कर्मफलसंबन्धस्यैव
प्राधान्येन प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । न ह्यत्र कर्माणि विधीयन्ते । अतश्च तेषां फलसंबन्ध उच्यते । न चैतावता भवन्ति वाक्यशतान्यनर्थकानि । भवन्त्वहन्तु स्मृतिकारणं तावदेतद्दर्शनं । न ह्यन्यथैतानि वाक्यानि व्याख्यातुं शक्यन्ते । अविधिशेष
इह नास्ति गुणवादेनैतव्याख्यानं शास्त्रकाराणामपि भ्रान्तिरिति चेन्न नैवंवादिन आत्मनः २५ प्रकर्षतो महर्षीनवजानते । अघं पापमनघेति संबोधनं निष्कल्मषतया स्तुत्यर्थ शंसेति वाग्यतो वर्तते ॥ १ ॥
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः ।। अस्य सर्वस्य शृणुत कर्मयोगस्य निर्णयम् ॥ २ ॥
१ण-र-अपेक्षायां । २ ण-र-ताव मिति । ३ र-आकांक्षीत् । ४ फ-स्त । ५ ण-र-चार्थस्तत्र । ६र-अकृत्यार्थतः। ७ र-तेलेन । ८ ण-र-विधिः । ९र-किंच । १० र-क्षयत्वं । ११ फ-अवमि ।
For Private And Personal Use Only
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
९०५
पृष्टप्रतिवचनमेतत् । यदहं पृष्टः शृणु तत्कर्मणो योगमिति संबन्धः । स च प्रकृतत्वात्फलेनैव विज्ञेयः ॥ २ ॥
शुभाशुभफलं कर्म मनोवाग्देहसंभवम् ।।
कर्ममा गतयो नृणामुत्तमाधममध्यमाः ॥३॥ शुभस्य निर्देशो दृष्टान्ततया मनोवाग्व्यापारविध्यर्थो वा मनसो वाचो देहाच्च संभवति। ५ कर्मशब्दो न चेज्यायामेव कायपरिस्पन्दे वर्तते। किं तर्हि क्रियामात्रयोगध्यानवचनात्मकेऽपि फलशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते । शुभमशुभफलं च नैवं विज्ञेयं कायव्यापारसाधनादिवत् कर्मानुष्ठानाच्छुभाशुभफलप्राप्तिः । अपि तु मनोवाक्कायसंभवादप्येवमेव । तस्मादपि त्रिविधात्कर्मणस्तु विधीयते फलप्राप्तिः ॥ ३ ॥
तस्येह त्रिविधस्यापि व्यधिष्ठानस्य देहिनः॥
दशलक्षणयुक्तस्य मनो विद्यात्प्रवर्तकम् ॥ ४॥ ननु च दण्ड्यान् यनेतन हिंस्यादिति' शुभमशुभं च ते सर्वे कायव्यापारसाध्ये तदानेनात्मनः स्वत्वनिवृत्तिः परस्य च स्वत्वंसंपादनं तच्च पूर्व दक्षिणेन हस्तेनेत्यादि विहितं। यागोऽपि प्रयोगरूपोऽवभृथान्तः कायव्यापारनिर्वत्यो भवति । एवं संघातदण्डाद्यविद्या तु कायिकतया प्रसिद्धैव । तत्र किं तत्कर्म यन्मनसः संभवत्यत आह अर्थस्यास्य मनो १५ विद्यात्मवर्तकं । मनसो हि व्यापाराः सर्वदर्शनादयः। न च त्रिष्वसत्सु भौतिको व्यापारः । तथा हि प्रथमं तावन्मनसाऽयमर्थ संपश्यत्ययमीदृश एतस्य वस्तुनः सुखं दुःखं वाऽस्य कारणात् तत आयत्ते कथमेतन्मनः संपद्यते ततोऽध्यवस्यति संपादयाम्यतो नेदमिति । तत्र उदरे क्रियाप्रघाने कायपरिस्पन्दरूपवाग्व्यवहारश्चातः सर्वस्य मनः प्रवर्तकं प्रेक्षापूर्वकारिणः अबुद्धिपूर्व तु नावश्यं सद्दर्शनादयः पूर्वभाविरूपस्य ताद्रूप्येण ग्रहणं यथा २० मेघवर्णसादृश्यात्पानकबुद्धया प्रवृत्तिः सन्तमासंभवात्प्रवृत्ति संतमासंभवति । तया परस्त्रीष्वन्यत्तु दैवोपनिपतितं । यथा सुप्तस्य हस्तसंचारपार्श्वपरिवर्तनादिना मशकादिप्राणिवधस्तत्रापि कर्तृत्वमुपपादितं प्रायश्चित्तेषु प्रवृत्तिहेतुर्विविधस्य वाङ्मनःकायसाधनभेदेन व्यधिष्ठानस्योत्तमाधममध्यमगतिभेदेन दशलक्षणयुक्तस्य मनः कायकर्मणोः प्रत्येक त्रैविध्यं वाङ्मयं चतुर्विधं । एतानि दशलक्षणानि तान्युपरिष्टाद्वक्ष्यति ॥ ४ ॥ २९
परद्रव्ये प्वमिध्यानं मनसाऽनिष्टचिन्तनम् ॥
वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म मानसम् ॥ ५ ॥ १ण-र-शृणुतकर्मणो योग। २ण-र-आपादन । ३ र-ज्या। ४ फ-एव तस्य । ५र-रूपा। ६ र-व्वत्यंतं तु।
११४-११५
For Private And Personal Use Only
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वादशः
अभिध्यानं नाम परद्रव्यविषयेाबुद्ध्या परद्रव्याभिभवानुचिन्तनं । कियदश्वगोधनं कियद्वाऽजाविकमिति च विभवोऽश्वाः धिग्दैवं कस्मादस्येयती समृद्धिः । अथ च कथं नामैतस्यापहरेयमथवा साधुर्भवति यद्येतस्यैतन्न भवति । अन्ये त्वाहुरेतद्धनं समभिभवत्यनिष्टचिन्तनं परस्येत्यभिसंबध्नन्ति । परवधोपायचिन्तनं यदि म्रियते तन्ममास्त्विति वा ।
ननु च परद्रव्याभिध्यानमीदृशमेवोक्तम् । अनेनैव सिद्धे तदनर्थकं । सामान्यशब्दो ह्ययं । यदनिष्ठमनभिप्रेतं परस्य तन्न चिन्तनीयं । धननाशोऽपि परस्य नैवेष्टः । एतद्भयाच्च किंचन परस्येत्येतन्न व्याहरन्ति । अनिष्टं च यत्प्रतिषिद्धं तद्व्याचक्षते । अस्मिन्नपि पक्षे परद्रव्याभिध्यानं प्राधान्यार्थमेव । एवं वितथाभिनिवेशोऽपि । पूर्वपक्षार्थस्य सिद्धान्तत्वेन
ग्रहणं विज्ञानवादो विदां प्रामाण्यं “अनात्मता ग्रह" इत्येवमादि । अन्ये तु नित्यनिरामिष१० द्वेषमाहुः । इयं च त्रिविधाऽकुशला मानसी प्रवृत्तिः । अतोऽन्या कुशला अस्पृहा परद्रव्येषु
दया सर्वसत्त्वेषु श्रद्धा धर्माद्यस्तित्वादिषु । तथा च भगवान् व्यासः " अनभिध्यापरस्त्रेषु सर्वसत्वेषु सौल्दृदं । धर्मिणां फलमस्लीति त्रिविधं मनसा स्मरेत् " ॥५॥
पारुष्यमनृतं चैव पैशून्यं चापि सर्वशः॥ असंबद्धमलापश्च वाङ्मयं स्याचतुर्विधम् ॥ ६ ॥ अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः ॥ परदारोपसेवा च शारीरं त्रिविधं स्मृतम् ॥ ७ ॥
शास्त्रीयाप्राधान्यतयाऽस्यादत्तानामसद्भय उपादानं दुष्टं चैव। तथा कुमार्यादिपरदारादावपि विपरीतधर्मादानं परित्राणमिन्द्रियसंयमश्च । इदं मनोवाग्देहभेदेन दशविधं । प्रवृत्तिकुशलाकुशलविभागेन विंशतिप्रकाराः ॥ ७ ॥
* मानसं मनसैवायमुपभुक्ते शुभाशुभम् ।।
वाचा वाचा कृतं कर्म कायेनैव च कायिकम् ॥ ८॥
परस्य मनस्तापो येन जन्यते कर्मणा ततो मानसं दुःखमाप्नोतीति केचित् । वयं तु ब्रूमो यत्रिविधं मानसमुक्तं ततो मनोदुःखाप्तिः । एवमुत्तरयोरपि ॥ ८ ॥
शरीरजैः कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नरः ॥ २५ वाचिकैः पक्षिमृगता मानसैरन्त्यजातिताम् ॥९॥
१ण-र-भूतेषु । *त्रिविधं च शरण वाचा चैव चतुर्विधम् । मनसा त्रिविधं कर्म दश धर्मपथांस्त्यजेत् ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
९०७
भूयस्त्वाभिप्रायमेतत् । प्रायेणैतासां जातीनामेतानि यथाविभागं निमित्तानि । न त्वयं नियमः तथा महापातकिनां तिर्यपर्यटन्तीति वक्ष्यतीति पक्षिमृगग्रहणं तिर्यग्जातिमात्रप्रदर्शनार्थम् । मनोवाक्कायकर्मणामुत्तरोत्तरस्य गुरुत्वप्रदर्शनार्थ परम् ॥ ९ ॥
वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च ॥
यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥ १० ॥ दमनं दण्डः । वाचो दण्डः पारुष्याप्रवृत्तिरेवमुत्तरयोरपि । यस्यैते दण्डा बुद्धा निहिता नैतन्मया कर्तव्यमिति यो न स्खलति स त्रिदण्डीत्युच्यते । न त्वनार्यो गुरुकाष्ठदण्डं धारयति ॥ १०॥
त्रिदण्डमेतनिक्षिप्य सर्वभूतेषु मानवः ॥
कामक्रोधौ तु संयम्य ततः सिद्धि नियच्छति ॥ ११॥ १० त्रयाणां दण्डानां समाहारस्त्रिदण्डं पात्रादिदर्शनादस्त्रियां भाषणात् । बुद्धौ निक्षिप्य बुद्धौ कृत्वा सर्वभूतेष्वघातकत्वं चावस्थितं त्रिदण्डं वा निहितं कामक्रोधयोः संयमः सुसाधुस्ततः सिद्धिं मोक्षाख्यां गच्छति प्राप्नोति । आध्यात्मिकत्वोपन्यास उपक्रमोऽयं । कस्य पुनरेषा सिद्धिः कस्य वा न । अत्र विकारकर्मफलानां भोक्तृत्वं भस्मान्तं शरीरं न च ततोऽयमुपलभामहे । ते सर्व धर्माधर्मेष्वधिकारिपुरुषं प्रदर्शयितुकामः प्रारभते ॥ ११॥ १५
योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्रमं प्रचक्षते ॥
यः करोति तु कर्माणि स भूतात्मोच्यते बुधैः ॥ १२॥ अस्य शरीरस्य क्रियां परिस्पन्दात्मिकां क्रियां स्वयं प्रवर्तयिता प्रयत्नवशेनास्य कर्तत्वं स क्षेत्रज्ञः । अस्यात्मन इति समानाधिकरणे षष्ठी । आत्मशब्दस्य शरीरे तस्यापि आत्मार्थत्वात् । यः करोति पाणादिलक्षणं तज्जन्यो यः शरीराख्यः कर्ता स २० भूतात्मोच्यते पृथिव्यादिभूतसंघातो जघन्यत्वात् भूतविकार आत्मा भूतात्मा। तथा चोक्तं " द्वावात्मानावन्तरात्मनाशरीरात्मना ॥ १२ ॥"
जीवसंज्ञोऽन्तरात्माऽन्यः सहजः सर्वदेहिनाम् ॥
येन वेदयते सर्व सुखं दुःखं च जन्मसु ॥ १३ ॥ १र-ण-नियता दण्डाः। * शुभैःप्रयोगैर्देवत्वं व्यामिश्रेर्मानुषो भवेत्।अशुभैः केवलैश्चैव तिर्यग्योनिषु जायते ॥१॥ वाग्दण्डो हन्ति विज्ञानं मनोदण्डः परां गतिम्। कर्मदण्डस्तु लोकांस्त्रीन्हन्यादपरिरक्षितः॥२॥ वाग्दण्डोऽथ भवेन्मौनं मनोदण्डस्त्वनाशनम्।शारीरस्यहिदण्डस्य प्राणायामोविधीयते ३ त्रिदण्डं धारयेद्योगी शारीरं न तु वैणवम् । वाचिकं कायिकं चैवमानसंच यथाविधि॥४॥
For Private And Personal Use Only
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९०८
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः
किं पुनरयं जीवो नाम यावता क्षेत्रज्ञमेव जीवं मन्यन्ते । द्वौ चात्रोपलभ्यते । शरीरमहंप्रत्ययविज्ञेयश्चान्तरात्मा ततोऽन्यः कश्चिज्जीवो नाम । केचित्तावदाहुः महदभिभूतं सूक्ष्मपरिवेष्टितं लिङ्गं यत्पठ्यते संसरति नानारूपं भोगभावैरधिवासितं लिङ्गमिति येनेतिकरणत्वं च वेदनं प्रति तस्योपपद्यते । तद्धि स्थूलभूतानामाश्रयः । तस्यैव शरीराख्यबाह्यभूताश्रयत्वात् । शरीरे च सत्यात्मनः सुखदुःखभोक्तृत्वमतो येनेति करणविभक्त्योच्यते । अन्ये तु मन्यन्ते अंतःकरणं मनोबुद्धचहकाररूपं जीवस्तस्य चान्तःकरणसंज्ञत्वाद्युक्त एव करणविभक्त्या निर्देशः । अन्तरात्माशब्दश्च तादाद्युक्त एव । सहशब्दस्या मोक्षप्राप्तेरा प्रलयाच्च तदपि योगेन ॥ १३ ॥ * तावुभौ भूतसंपृक्तौ महान्क्षेत्रज्ञ एव च ।।
उच्चावचेषु भुतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः ॥ १४ ॥
उच्चावचेषु बहुविधेषु नानारूपेषु भूतेषु सर्वेषु यः स्थितो व्याप्य तानि भूतानि तिष्ठतः संश्रयतः । अतश्च सर्वकर्मकर्तृत्वं तिष्ठतेरनेकार्थत्वात् । कोऽसावुच्चावचेषु भूतेषु व्याप्य स्थितः परमात्मा चेतनाचेतनजगत्परित्यक्तः परमानन्दरूपः परस्ताच्च प्रतिपादयिष्यते।
भूतसंपृक्तौ भूतानि पंचमहान्ति । येन वेदयत इत्युक्तक्षेत्रज्ञस्यात्मन इति । अथाव्याप्त्या१५ पक्षेऽपि द्वितीयस्थितं तमिति संश्रयणं च तत्कारणत्वात्सर्वस्यास्य जगतः कार्य च
कारणमाश्रयत्यतोऽपेक्षैव संश्रयणं । तथा च भगवान्व्यासः (भ. गी. अ. १५ श्लोक) ___ "द्वाविमौ पुरुषौ लोकेशरश्चाक्षर एव च।क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते” ।
क्षरशब्देन सर्व चैतदुच्यते । विचारप्रपंचरूपमक्षरं प्रकृतिकरणं । कूटस्थशब्देन कारणरूपतया प्रलयेऽप्यविनाशात् । अथवा क्षरं शरीरमक्षरः क्षेत्रज्ञः । कूटस्थत्वं तु तस्या मोक्षप्राप्तेः कर्तृत्वभोक्तृत्वानिवृत्त्या "उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः। यो लोकत्रयमाविश्य विभर्त्यव्यय ईश्वरः" ॥१४॥
असंख्या मूर्तयस्तस्य निष्पतन्ति शरीरतः ॥
उच्चावचानि भूतानि सततं चेष्टयन्ति याः ॥ १५॥ २५ मूर्तिशब्देन यावत्किंचिद्भौतिक कार्यकारणामिति शक्तिश्च तदुच्यते । तदेतत्सर्व
तस्य परमात्मनः शरीरात्प्रादुर्भवति । स्वभाव एव तस्य शरीरं शिलापुत्रकस्य शरीरमितिवद्भेदेन व्यपदेशः । असंख्या अनन्ताः समुद्रादिवोर्मयो निष्पतन्ति प्रादुर्भवतीत्युक्तं ।
१ण-र-तौ । २ ण-र-कर्मकत्वं ।। * उत्तमः पुरुषस्त्वन्यःपरमात्मेत्युदाहतः। यो लोकत्रयमाविश्य बिभत्यव्यर्य ईश्वरः ॥१॥
For Private And Personal Use Only
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
अध्यायः ]
मनुस्मृति: !
ताभिः प्रादुर्भूताभिरिंद जगच्चेष्टते सक्रियं भवतीत्यर्थः । शरीरेन्द्रियविज्ञानैर्विना चेष्टाया अभावाचेष्टयतीत्युच्यते । अन्ये तु शरीरतः प्रधानं च परमात्मनः शरीरं तदधीनप्रवृत्तित्वात् ॥ १५ ॥
पञ्चभ्य एव मात्राभ्यः प्रेत्य दुष्कृतिनां नृणाम् ॥ शरीरं यातनार्थीयमन्यदुत्पद्यते ध्रुवम् ॥
१६ ॥
तेनानुभूय ता यामीः शरीरेणेह यातनाः || तास्वेव भूतमात्रासु प्रलीयन्ते विभागशः ॥
नात्र भूतानि पंचभ्यो भूतेभ्योऽन्यच्छरीरं प्रेत्योत्पद्यते । एतदुक्तं भवति । शुक्रशोणितमन्तरेणैव पाञ्चभौतिकं शरीरमुत्पद्यते । दुष्कृतीनां च पाञ्चभौतिक शरीरं पुण्यकृतां तु तेजसाऽऽकाशमात्राणि भवन्ति । यथोक्तं " वायुभूतः स्वमूर्तिमान् ” इति । यातना पीडातिशयः यद्यतिदृदम लौकिक दुःखसहिष्णुः ॥ १६ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७ ॥
यमो नाम देवताविशेषो दुष्कृतिनां निग्रहादिकृत्तद्दृष्टा यातना अस्य ता अनुभूय छलेन पांचभौतिकेन शरीरेण तानि शरीराणि पुनः प्रलीयन्ते तासु सूक्ष्मासु भूतमात्रासु || १७ |
सोऽनुभूयासुखोदर्कान्दोषान्विषयसङ्गजान् ॥ व्यपेतकल्मषोऽभ्येति तावेवाभौ महौजसौ ॥ १८ ॥
१ ण-र-णीव । २ ण-उपचारितः ।
९०९
तौ धर्म पश्यतस्तस्य पापं चातन्द्रितौ सह ||
याभ्यां प्राप्नोति संवृक्तः प्रेत्येह च सुखासुखम् ॥ १९ ॥
For Private And Personal Use Only
विषयसङ्गात्प्रतिषिद्धविषयोपसेवनात्प्रतिषिद्धान् ततः सङ्गाच्च ये जाता दोषाः पापनिर्मिताः । नरकाद्दुःखान्यनुभूय तेन च दुःखोपभोगेन व्यपेतकल्मषोऽपहतपाप्मा चेति । तावेवोभौ महौजसौ कावुभौ महाक्षेत्रज्ञाच्च तौ प्रकृतावनन्तरश्लोकेन च क्षेत्रज्ञ एवानुभाविता सुखदुःखयोः स इति च तस्यैव परामर्शोऽतः क्षेत्रज्ञमम्येतीति प्राप्तं । तच्च विरुद्धं । स एव प्राप्यः प्रापकश्च । सत्यमौपचारिको भेदोऽभिप्रेतः । अभ्येतीत्ययमर्थः । एतावन्मात्रशेषो भवति । यदुत क्षेत्रज्ञतया प्राणादिसंघात्मकेन महानिति व्यपदिष्टेन फलेषु तावन्मात्रः परिशिष्यते । लिङ्गजीवश्च क्षेत्रज्ञः । अन्ये तु महत्परमात्मानाविति न्याचक्षते । सुखोदर्कान् क्षीणे पाप उत्तरकालं सुखमनुभूयते । प्रतिधिणि पापे स्वल्पेऽपि न सुखोत्पत्तिः । यथा स्वल्पेऽप्यजीर्णे न भोजनं सुखाय ॥ १८ ॥
२५
१०
१५
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९१०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः
ननु च यदि तौ महान् क्षेत्रज्ञश्च संबध्येते ततस्तस्य पश्यत इति तस्येति कः संबध्यते। जीव इति केचित् । उक्तं च " स एव क्षेत्रज्ञः स एव जीव" इति । अथ लिङ्गं । ननु च महच्छब्देन तदेवोक्तं अथान्तःकरणं महबुद्धयादि तत्रापि कः संबन्धो लिङ्गस्य धर्माधर्माभ्यां तद्धि सूक्ष्मं भतरूपमेव । यथोक्तं “तेषामिदं तु सप्तानाम्" इत्यत्रान्तरे । अतो मन्यामहे यदेवान्याख्यातमस्ति न श्लोके " तावेवोभौ" इति महत्परमात्मानौ बुध्येते इति तदेवमुक्तं पश्यामः । तयोहि दृष्टान्त उपपद्यते । महतः करणस्य ततः कर्तृत्वोपचारात् । काष्ठानि पचन्तीति यथा तस्येति च क्षेत्रज्ञस्य परामर्शभेदोपपत्तिः । परमात्मनश्च क्षेत्रज्ञाश्रययोर्धर्माधर्मयोदृष्टान्तवचनं सर्वस्य सुखदुःखोपभोगस्य तदधीनताख्यापनार्थ । यथोक्तं ।
" ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्ग वाश्वभ्रमेव वा" । प्रेरणा च धर्माधर्मनियमितेच्छैव । ननु १० च धर्माधर्मयोरिच्छां प्रति नियन्तृत्व ऐश्वर्य हीयते । तथा शारीरके दर्शितं यथेह राजा
सेवानुरूपं ददाति न च तस्येश्वरत्वमपैत्यतो महत्परमात्मानौ पश्यत इति व्यपदिश्यते। तस्येति क्षेत्रज्ञज्ञानं तदप्ययुक्तमुत्तरग्रन्थविरोधात् । याभ्यां प्राप्नोति संपृक्त इति । न हि परमात्मना कस्यचित्संपर्कः संबन्ध उच्यते । न च परमात्मना कश्चित्संबन्धोऽपि।
एवं तद्यथ याम्यामिति नैवं महत्परमात्मानौ संबध्येते । किं तर्हि । धर्मः पापं च । तयोरपि १५ प्रकृतत्वात् । तौ धर्म पश्यतस्तस्य पापं चेति । यदि महच्छब्देनान्तःकरणमुच्यते
सुतरामनुपपत्तिः । न हि परमात्मनो द्रष्टुत्वे कारणापेक्षा । अधिकरणमेव हि बोधिपरमात्मस्वरूपमभ्येति “ तावेव चोभाविति " । कीदृशमेतदभिगमनं यदि तद्भावापत्तिः । सा नैव कल्मषव्यपायमात्रसाध्या । अथ तत्प्राप्तिप्रवणभासाऽपि नैव प्रलीनेषु भूतेष्वशरीरस्य भवति । तस्मात्तौ धर्म पश्यतस्तस्य तस्यैवात्मन इति पूर्ववन्नेयम् ॥ १९ ॥
यद्याचरति धर्म स प्रायशोऽधर्ममल्पशः ॥ तैरेव चावृतो भूतैः स्वर्गे सुखमुपाश्नुते ॥ २० प्रायशो बाहुल्येन तैरेव भूतैर्महदाभिर्महाभूतपर्यन्तैः स्वर्गे सुखमाप्नोति ॥२०॥ यदि तु प्रायशोऽधर्म सेवते धर्ममल्पशः॥ तैर्भूतैः स परित्यक्तो यामीः प्रामोति यातनाः ॥ २१॥
ननु च पंचभ्य एव मात्राभ्यः शरीरं दुष्कृतिनामित्युक्तं किमिदानीमुच्यते तैर्भूतैः परित्यक्त इति । उच्यते । न भौतिकं शरीरं नाप्यशरीरस्य यातनाः । किं तर्हि अत्यन्तविलक्षणे ते मानुषशरीरेऽतोन्यान्येतानि मृदुस्निग्धसुकुमारशरीरारंभकाण्यत्यन्त
१ प्रकरणं । २ फ-ण-मुप । ३ ण-उक्तं । ४ ण-करणा । ५ ण-त्यकामिति ।
For Private And Personal Use Only
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
९११
विलक्षणादुःखाभिघातनिष्कृत्यापरित्यक्त उच्यते । यानि स्वर्गशरीराणि भक्ष्याणि तैः परित्यक्तः ॥ २१ ॥
यामीस्ता यातनाः प्राप्य स जीवो वीतकल्मषः ॥
तान्येव पञ्चभूतानि पुनरप्येति भागशः॥ २२ ॥ प्राग्व्याख्यातोऽयं । एतच्चान्यश्लोकचतुष्टयस्य तात्पर्य । यदि भूयानधर्मस्तदा ५ याम्यो यातनाः । न तु स्वल्पेऽधर्मेस्मिन्नेव लोके सुखानुभवेन स्वर्गावाप्तिः ॥ २२ ॥
एता दृष्ट्वाऽस्य जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा ॥
धर्मतोऽधर्मतश्चैव धर्मे दध्यात्सदा मनः॥ २३ ॥ स्वल्पार्थोऽयं । धर्मतोऽधर्मत इति नमःप्रश्लेषः । धर्माधर्मनिमित्ताज्जीवस्य क्षेत्रज्ञस्यात्मनः स्वेनैव चेतसा शास्त्रप्रामाण्यात्तदनुभवे कृत्स्नशास्त्रार्थफलोपसंहारः॥२३॥ १०
सत्त्वं रजस्तमश्चैव त्रीन्विद्यादात्मनो गुणान् ॥
यैाप्यमान्स्थितो भावान्महान्सर्वानशेषतः ॥ २४ ॥ धर्माधर्मयोः कर्मकाण्डोपयोगि यत्तदुक्तं । इदानीं विद्याकाण्डमारिप्सते । तत्र द्वैताश्रयमिव तावदंगार्थ प्रक्रियतेः। सत्वादयस्त्रयो गुणा आत्मनः । नात्रात्मा जीवः । किं तर्हि महानेव । आत्मशब्दः स्वभाववचनो न प्रत्यक्त्ववचनः । निर्गुणो हि पुरुषः । अथवा १५ भोग्यतया भोक्तुरेवात्मनः संबन्धित्वेन व्यपदिश्यते। महानिति च प्रधानमेवोच्यते । प्रत्यासत्तेः । आद्या हि विक्रियोद्भतिः प्रधानस्य महदाख्या यथा जीवन्त्यौ प्रमावस्था वाप्यत्र भवान् विकारानवस्थितः । प्रकृतित्वात्सर्वविकाराणामिदमुच्यते ॥ २४ ॥
यो यदैषां गुणो देहे साकल्येनातिरिच्यते ॥
स तदा तद्गुणप्रायं तं करोति शरीरिणम् ॥ २५ ॥ ___ यद्यपि सर्व त्रिगुणं तथापि यो यदा गुणः साकल्येन कात्स्न्येनातिरिच्यत आधिक्यं प्राप्नोति पूर्वकर्मातिशयवशात्स तदा पुरुषस्य गुणान्तरमभिभवति । अतः शरीरी तद्गुणप्रायो भवति । तदीयमेव धर्ममादर्शयति । गुणान्तरं नहातीव ॥ २५ ॥
सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम् ॥
एतद्व्याप्तिमदेतेषां सर्वभूताश्रितं वपुः ॥ २६ ॥ सामान्यमेतदेषां लक्षणं व्यापि सर्वप्राणिषु ज्ञानं वेदकं अज्ञानं मोहः । उभयरूपता रजः। रागद्वेषशब्देनोभयधर्मयोग उच्यते । न यथा मदमूर्छाद्यवस्थास्वचैतन्यमेव नापि सम्यक्ज्ञानवशानामतिशयेन क्रोधो न चातिप्रसादः । तत्तद्रजो वपुःस्वभावः ॥२६॥
१ ण-णात् । दुःखाभिघातानि हि श्रुत्वात् परि । २ ण-आत्मानः । २ ण-ज्ञानं यशानाति. शयेन क्रुद्धो।
For Private And Personal Use Only
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९१२
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः
तत्र यत्पीतिसंयुक्तं किंचिदात्मनि लक्षयेत् ॥ प्रशान्तमिव शुद्धाभं सत्त्वं तदुपधारयेत् ।। २७ ॥
भीतिसंयुक्तं संवेदनं शुद्धाभं शुद्धमिवाभाति रजस्तमोभ्यामकलुषितं मदमानरागद्वेषलोभमोहमयशोकमात्सर्यदोषरहितं एवं सर्वमनुच्छेदाबीजवासनाया आ ब्रह्मप्राप्ति५ स्थितत्वादेषा चावस्था स्वसंवेद्यैव कस्यां वेलायां भवेत् ॥ २७॥
यत्तु दुःखसमायुक्तमप्रीतिकरमात्मनः ॥ तद्रजोप्रतिपं विद्यात्सततं हारि देहिनाम् ॥ २८ ॥
दुःखेन समायुक्तं संभिन्नं शुद्धं प्रीतिरूपं न भवत्यत उच्यतेऽप्रीतिकरं दुःखानु. विद्धतया प्रीत्या न युक्तं अप्रतिपमप्रत्यक्ष पारमार्थिकमेतद्रजसो रूपं भर्तृविषयेषु प्रवर्तकं १० स्पृहाजनकमित्यर्थः ॥ २८ ॥
यत्तु स्यान्मोहसंयुक्तमव्यक्तं विषयात्मकम् ॥
अप्रतय्मविज्ञेयं तमस्तदुपधारयेत् ॥ २९ ॥
मोहो वैचित्यं युक्तायुक्तविवेकाभावः । विषय आत्मा स्वभावो यस्य । ननु चाय मविषयोऽन्तरात्मत्वादेव । तत्कथं विषयस्वभावो मोहविषयानुरागात् बुद्धिरिव एवमुच्यते । १५ विषयाद्वाऽतीव बुद्धिस्तदात्मिका संपद्यत इति संख्यात्रैगुण्यं न त्वन्तर्बहिःसत्त्वानामविशब्दं । अप्रतक्यं तदनुमानगोचरमविज्ञेयं अंतर्बहिःकरणानामगोचर इत्यर्थः ॥ २९ ॥
त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां यः फलोदयः ।।
अग्र्यो मध्यो जघन्यश्च तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः॥३०॥
त्रयाणामेषामासेन्यमानानां यत्फलमुत्पद्यत उत्तमाधममध्यमं तद्वक्तव्यतया २० प्रतिज्ञायते । यस्मिन् गुण उद्विक्ते यः पुरुषस्य स्वभावो भवति स उच्यत इति प्रतिज्ञा॥३०॥
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ॥ धर्मक्रियाऽत्मचिन्ता च सात्विकं गुणलक्षणम् ॥ ३१ ॥
तत्कस्येति संबन्धगुणलक्षणमित्येवं वक्तव्यतया प्रतिज्ञायते सात्विकमिति कथंचिद्योजयितव्यं । गुणो लक्ष्यते येन तद्गुणलक्षणं तत्कस्येति सात्विकमिति संबन्धः । २५ प्रयोजनं समुदायसम्बन्ध्यवयवा अपि दृश्यन्ते । तेनैतदुक्तं भवति । सम्बन्धस्य गुणस्यैत
लक्षणं । यथा देवदत्तस्य गुरुकुलं गुरुरोपसर्जनीभूतोऽपि देवदत्तपदेन संम्बध्यते तद्वदेतत् द्रष्टव्यम् । पदार्थी व्याख्याताः ॥ ३१ ॥
आरम्भरुचिताऽधैर्यमसत्कार्यपरिग्रहः ।। विषयोपसेवा चाजस्रं राजसं गुणलक्षणम् ॥ ३२ ॥
१ण-मिव । २ण-राज्ञा लक्षणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
९१३
कर्मणां काम्यानां दृष्टार्थानामदृष्टार्थानां चारंभे रतिर्वृथारंभश्चैतत् राजसं लक्षणम् । अधैर्यमल्पेऽप्युपघातहेतौ चेतसोऽसमाश्वासो दैन्यग्रहणमुत्साहत्यागः । असत्कार्य लोकशास्त्रविरुद्धं तस्य परिग्रह आचरणम् । विषये संगोऽजस्रं पुनः पुनः प्रवृत्तिः ॥ ३२ ॥
लोभः स्वमोऽधृतिः क्रौर्यं नास्तिक्यं भिन्नत्तिता ॥
याचिष्णुता प्रमादश्च तामसं गुणलक्षम् ॥ ३३ ॥ धनादिषु रागो लोभः । क्रौर्य स्वल्पेऽपराधे वैरानुबन्धः । नास्तिक्यं प्रमादता । भिन्नत्तिता शीलभ्रंशः । गणनं शिष्टविगर्हणा । याचिष्णुता याचकत्वं तच्छीलता । प्रमादोऽनवधानं धर्मादिष्वपायपरिहारेऽनादरः । स्वप्नोऽधृतिरिति नप्रश्लेषः ॥ ३३ ॥
त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां त्रिषु तिष्ठताम् ॥
इदं सामासिकं ज्ञेयं क्रमशो गुणलक्षणम् ॥ ३४॥ त्रिषु कालेषु साम्योपचयापचयेषु वोत्तमाधममध्यमेषु च फलोदयेष्विदमिति वक्ष्यमाणस्य निर्देशः ॥ ३४ ॥
यत्कर्म कृत्वा कुर्वश्च करिष्यश्चैव लज्जति ॥
तज्ज्ञेयं विदुषा सर्वं तामसं गुणलक्षणम् ॥ ३५॥ यदुक्तं त्रिष्विति कालनिर्देशस्तदर्शयति । कृत्वा कुर्वन् करिष्यन्निति च । १५ कदाचित्रिष्वपि कालेषु कदाचिदन्यतरस्मिन् । किमर्थमहमेवमकरवं कथं शिष्टानामग्रतो भवामीति लज्जा चेतसि परिखेदः ॥ ३५ ॥ .
येनास्मिन्कर्मणा लोके ख्यातिमिच्छति पुष्कलाम् ॥
न च शोचत्यसंपत्तौ तद्विज्ञेयं तु राजसम् ॥३६ ॥ लोके साधुवादो ममैवं स्यादिति बुद्ध्या यद्यागतपोधनानामाचरणं तच्च ख्यापनार्थम् । २० यथा तीर्थकालेभ्यो दानं राजनि स्पर्धया जल्पः शूद्रेभ्यः शास्त्रव्याख्यानं पुष्कलमित्यनेनानुषंगित्वाख्यातेः सहायतामाह । धर्मार्थ प्रवर्तमानस्य यदि जनाः प्रकाशयन्ति तादृशो धर्मो न दोषाय । तदुक्तं यथेाहेतोरिति । यथा महाभारताख्याने कृष्णद्वैपायनेनोक्तं
" यथेासक्तो युधि कर्षकोऽस्ति । नृणानि वल्लीरपि संचरन्ते ॥ २५
" तथा नरो धर्मपथेन संचरन् । यशश्च कामांश्च वसूनि चाभुते ॥" असंपत्तौ च कर्मफलानां न शोचति न दुःखमस्ति । अथवा कर्मणामसंपत्तौ॥ ३६॥ १ण-राज्ञा लक्षणम् ।
For Private And Personal Use Only
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः
यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुं यन्त्र लज्जति चाचरन् । येन तुष्यति चात्माऽस्य तत्सत्वगुणलक्षणम् ॥ ३७॥ विस्पष्टोऽयम् ॥ ३७ ॥ तमसो लक्षणं कामो रजसस्त्वर्थ उच्यते ॥
सत्त्वस्य लक्षणं धर्मः श्रेष्ठयमेषां यथोत्तरम् ॥ ३८ ॥
ननु च कामेऽपि सुखमस्ति । तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं तत्सत्त्वलक्षणमिति प्राप्तं । कथं तमसो लक्षणं । उच्यते । मोहरूपं तमोऽत्र संवेदनमस्ति । तदपि सत्वस्यैव लक्षणं " सत्यं ज्ञानम्" इत्युक्तत्वात् । उच्यते । नात्र भोक्तृभोग्यभावावस्थाभिप्रेता। किं तर्हि ? विषयगतस्पृहातिशयः । न च तस्यामवस्थायां सुखोत्पत्तिरव्यक्तविषयत्वं च विद्यते १० कामप्रधानस्य युक्तायुक्तविवेकशून्यत्वादस्त्येव मोहरूपता । ईदृशश्चात्र कामोऽभिप्रेतः । न यहतौ शास्त्रार्थतया स्वदारेषु गमनौत्सुक्यम् ॥ ३८॥
येन यस्तु गुणेनैषां संसारान्प्रतिपद्यते ॥ तान्समासेन वक्ष्यामि सर्वस्यास्य यथाक्रमम् ॥ ३९ ॥
एषां गुणानां मह्यं येन गुणेन यान् संसारान् पुरुषः प्रतिपद्यते । संसारशब्दो १५ गतिवचनः । यानि जन्मानि प्राप्नोतीत्यर्थः । तदुत्तरत्र वक्ष्यत इति प्रतिज्ञाश्लोकः ॥ ३९ ॥
देवत्वं सात्त्विका यान्ति मनुष्यत्वं च राजसाः ॥ तिर्यक्त्वं तामसा नित्यमित्येषां त्रिविधा गतिः ॥ ४० ॥ सामान्येन गतिनिर्देशो गुणनिमित्तोऽयम् ॥ ४० ॥ त्रिविधा त्रिविधैषा तु विज्ञेया गौणिकी गतिः ॥ अधमा मध्यमाग्र्या च कर्मविद्याविशेषतः ।। ४१ ॥
एषा त्रिविधा गौणिकी सत्त्वादिगुणप्रयुक्ता प्रत्येकं पुनः त्रिविधोत्तमाधममध्यमभेदेनातो नवधा संपद्यते । कर्मविद्याविशेषाच्चानन्ताः कुशलाकुशलकर्मवशात् । बुद्धिपूर्वप्रयोगश्च कर्मणां च बहुभेदत्वात्तदिदमाह कर्मविद्याविशेषत इति ॥ ४१ ॥
स्थावराः कृमिकीटाश्च मत्स्याः सर्पाः सकच्छपाः॥ पशवश्च मृगाश्चैव जघन्या तामसी गतिः ॥ ४२॥ हस्तिनश्च तुरङ्गाश्च शुद्रा म्लेच्छाश्च गर्हिताः ॥ सिंहा व्याघ्रा वराहाश्च मध्यमा तामसी गतिः ।। ४३ ॥ चारणाश्च सुपणोश्च पुरुषाश्चैव दाम्भिकाः॥ रक्षांसि च पिशाचाश्च तामसीपूत्तमा गतिः ॥ ४४ ॥
२०
२५
१ण-मध्यात् । २ण-एषां । ३ण-विशिष्यतः ।
For Private And Personal Use Only
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः] मनुस्मृतिः।
९१५ चारणाः कथकगायकस्त्रीसंयोजकादयः । सुपर्णाः पक्षिविशेषाः । शूद्रा गर्हिता. इति संबन्धः । ये ब्राह्मणानवजानते ये च तद्धृत्युपजीविनो ये च मदमानादियुक्ता हिंस्राश्चौरा इत्येवमादयो विगर्हिताः ॥ ४४ ॥
झल्ला मल्ला नटाश्चैव पुरुषाः शस्त्रयः ॥
तपानप्रसक्ताश्च जघन्या राजसी गतिः ॥४५॥ झल्ला मल्ला इति रङ्गावतारकास्तत्र मल्ला बाहुयोधिनः । झल्ला यष्टिप्रहारिणः परिहासजीविनो ॥ ४५ ॥
राजानः क्षत्रियाश्चैव राज्ञां चैव पुरोहिताः ।
वादयुद्धप्रधानाश्च मध्यमा राजसी गतिः ॥ ४६॥ राजानो जनपदेश्वराः । क्षत्रियास्तदनुजीविनः सामन्ताः । वादप्रधानाः १० शास्त्रार्थगहनेष्वितरेतरं जल्पन्ति । युद्धप्रधाना योधकाः ॥ ४६ ॥
___ गन्धर्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये ॥
तथैवाप्सरसः सर्वा राजसीपूत्तमा गतिः॥४७॥ गन्धर्वादयो देवास्तेषामर्थवादेतिहासेभ्यो भेदा विज्ञेयः । विबुधा देवास्तेषामनुचराः सिद्धविद्याधरादयः ॥ ४७ ॥
तापसा यतयो विप्रा ये च वैमानिका गणाः॥
नक्षत्राणि च दैत्याश्च प्रथमा सात्त्विकी गतिः ॥ ४८ ॥ तापसास्तपःप्रधाना वानप्रस्थादयः । यतयः परिव्राजकादयः । अनेन च ज्ञापयति न केवलं जन्मोपपत्तिर्गतिनातस्य कर्माचरणादपि । यतो न तापसादयः कतिचिजातिविशेषाः किं तर्हि कर्मनिमित्ता एते व्यपदेशाः । अन्ये तु मन्यन्ते । सन्ति २० मेरुनिवासिनः केचिज्जनपदा यतयो नाम श्रूयन्ते “ इन्द्रो यतीन्सालावृकेभ्यः प्रायच्छदिति” । विमानानि यानविशेषाः पुष्पकादयस्तैश्चरन्ति वैमानिकाः । अन्तरिक्षचराः केचिद्देवयोनयः । प्रथमा निकृष्टाः ॥ ४८ ॥
यज्वान ऋषयो देवा वेदा ज्योतींषि वत्सराः॥
पितरश्चैव साध्याश्च द्वितीया सात्त्विकी गतिः ॥ ४९ ॥ २५ आनुपूर्वीविशिष्टः शब्दो वेदैः । ननु च गत्यधिकारे कः प्रसंगोऽचेतनानां । अचेतनाश्च शब्दादयः । अत्यल्पमिदमुच्यते शब्दादयोऽचेतना इति । सर्व एवैते देवादयः स्थावरान्ताः शरीरात्मानः । तत्र सर्वशरीराणामचेतनादितच्छक्तिः केवलं पुरुषादिचैतन्यरूपिणी प्राप्यते । निर्गुणश्च पुरुषस्तदधिष्ठितानि शरीराण्यचेतनान्यपि
१ ण-पुरुषाश्च कुवृत्तयः । २ ण-पत्तिगतिजातस्य । ३ ण-+वत्सरः ।
For Private And Personal Use Only
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
मघातिायमायतन
[ द्वादशः
।
चेतनान्युच्यन्ते । अत एतदुक्तं भवति । सत्त्वप्रधानो वेदस्तदभ्यासात्सात्त्विकी गतिः प्राप्यते । न पुनः सत्त्वप्रधानस्य वेदत्वप्राप्तिः सात्त्विकी गतिरुच्यते । अन्येषां तु प्रदर्शनं सर्वक्षेत्रज्ञाः सन्त्यधिष्ठातारो वेदपुरुषा वारुणे लोके श्रूयन्ते ॥ ४९ ॥
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मो महानव्यक्तमेव च ॥ उत्तमां सात्त्विकीमेतां गतिमाहुर्मनीषिणः॥५०॥
विश्वसृजो मरीच्यादयः प्रजापतयः । धर्मो वेदार्थः । पूर्व वेदस्वरूपमुक्तमिदानी तदर्थः स्वरूपार्थः प्रधानतर इत्युक्तं भवति । अथवा धर्मादेश्च विग्रहवत्वं पूर्ववद्रष्टव्यं । महानिति संज्ञांतरं । अव्यक्तं प्रधानं कृतिरित्येकोऽर्थः । ननु च सत्त्वाधिक्ये प्रधानस्य
तद्विकारत्वाज्जगतः सर्वेषां विकाराणां सत्त्वाधिक्यं प्राप्तं । ततश्च रजस्तमसो कुतोऽतिरेकः । १. अतो यदुक्तं "यो यदेषां गुणो देहे साकल्येनातिरिच्यत" इति तदनुपपन्नं ।
उच्यते। नैतदेव परं प्रधानरूपता प्राप्या किं तर्हि ये ये प्रकाराः सन्ति यदि प्राप्यो व्यक्तिभावो यदि वाऽदृष्टविधिर्यदि वा नैवायं संख्येयः प्रधानेऽव्यक्तशब्दो वर्तते क्रियानिमित्तो ह्ययं नास्य व्यक्तिर्विद्यत इति अस्फुटप्रकाशत्वादव्यक्तं । तथा च परमात्मनि वृत्तिर्भवति ।
महत्त्वं च तस्य विभुत्वादुपपद्यत एव । ननु च नैवास्य सात्त्विकी गतिः । अगुणत्यागा १५ चाप्येवं । यदा हि नाहं न मम किंचिदिति मुक्ताहंकारममकारो भवति तदा ब्रह्मता
भवतीति विज्ञायते । निदिध्यासनयैव ब्रह्मप्राप्तिः । किन्तु सत्त्वप्रधाना एव ज्ञानादितत्परा भवन्ति । न तामसी राजसी चेति । एवं कृत्वोच्यत " उत्तमा सात्विकी गतिः "। अन्यौ पक्षावनुपपन्नौ । न हि प्रधानभावं प्राप्य काचित्पुरुषार्थसिद्धिः । अचेतनं हि
तन्द्यपदिशन्त्यचैतन्यं स्थावरेभ्योऽपि यदधीना हि मदमूर्छावस्थाः केचिदर्थयन्ते । २० दृष्टविधिस्तु नैव संभवत्यश्रुतत्वात् " आत्मा वारे द्रष्टव्य" इति (बृहदारण्यके अ० २ ब्रा० ५) श्रुतितः प्रधानं द्रष्टव्यमिति तस्मात्परमात्मविषयावेव महानव्यक्त इत्येतौ शब्दौ॥५०॥
एष सर्वः समुद्दिष्टस्लिमकारस्य कर्मणः॥ त्रिविधस्त्रिविधः कृत्स्नः संसारः सार्वभौतिकः ॥५१॥
त्रिपकारस्य वाङ्गनःकायसाधनस्य त्रिविधः सत्वादिगुणभेदेन पुनस्त्रिविधः २९ उत्तमादिविशेषतो या अप्यत्र गतयो विशेषतोऽनुक्तास्ता अप्युक्तसादृश्यादन्तर्भावनीयाः गुणप्रकरणोपसंहार उत्तरोऽपि श्लोको वक्ष्यमाणसूचकः ॥११॥
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन धर्मस्यासेवनेन च ॥
पापान्संयान्ति संसारानविद्वांसो नराधमाः॥ ५२ ॥ १ण-सम्भवन्ति । २ ण-प्रवृत्तो भवति । ३ ण-धर्मः ।
For Private And Personal Use Only
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
इंद्रियसंगोऽप्रतिषिद्धसेवनप्रदर्शनार्थः । असवेनं धर्मस्य शिष्टाकरणं । एतचाविदुषां भवत्यत आहाविद्वांसो त एव नराधमाः। अतश्च परमात् संसारात् कुत्सितानि नन्मस्थानानि संयान्ति प्रावप्नुन्ति । तत्र प्रसिद्ध एव तावत्कर्मविपाकः प्रचक्ष्यते॥१२॥
यां यां योनि तु जीवोऽयं येन येनेह कर्मणा ॥ . क्रमशो याति लोकेऽस्मिस्तत्तत्सर्वं निबोधत ॥ ५३ ॥ बहून्वर्षगणान्घोरान्नरकान्प्राप्य तत्क्षयात् ॥
संसारान्मतिपधन्ते महापातकिनस्त्विमान् ॥ ५४ ॥ घोरान्नरकान् दुःखप्रसहनव्यथया घोरा यातनास्थानानि नारकान् तत्क्षणादुद्भुतरूपस्य कर्मणः फलोपभोगेन क्षयं तत ईषदवशिष्टे कर्मणि संसारप्रतिपत्तिः । कथं पुनः सर्वकर्म तत्रैव न भुज्यते । उक्तं । इंद्रियस्य कर्मणो नरककलं नोपशान्तस्य कार्य- १० विरोधित्वाच्च कर्मणां फलेनोपशमः । तत्र यथैव च ज्वलितस्याग्नेरुदर्चिषो दाहो विनियोगस्तपश्चादंभ एव स्थितस्यैवं नरकेष्वषि द्रष्टव्यं । अग्नेस्तु द्वे अवस्थे भवतः । प्रशान्तता ज्वाला च। नरकस्तु एकरूप एव सर्वदा ।उदर्चिष इवाग्नयः कर्माणि चोपचयापचयवन्त्यत उपचितस्य कर्मणो नरकोऽपचीयमानस्य ततोऽन्यत्रोपभुक्तिः तत्र युक्तं ततः शेषेणेति ॥१४॥
श्वसूरकरखरोष्ट्राणां गोजाविमृगपक्षिणाम् ॥ चण्डालपुक्कसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति ॥ ५५ ॥ कृमिकीटपतङ्गानां विड्भुजां चैव पक्षिणाम्॥
हिंस्राणां चैव सत्वानां सुरापो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ १६॥ विड्भुजा वायसादयः । हिंस्राणां व्याघ्रादीनाम् ॥ १६ ॥
लूताहिसरटानांच तिरथां चाम्बुचारिणाम्।। हिंस्राणां च पिशायानां स्तेनो विमः सहस्रशः ॥ ५७ ॥ तृणगुल्मलतानां च क्रव्यादां दंष्ट्रिणामपिः।।
क्रूरकर्मकृतां चैव शतशो गरुतल्पगः ।। ५८ ॥ क्रूरकर्मकृताः परवधशीलाः ॥ ५८ ॥
हिंसा भवन्ति क्रव्यादाः कृमयोऽभक्ष्यभक्षिणः॥
परस्परादिनः स्तेनाः प्रेताऽन्त्यस्त्रीनिषेविणः॥ ५९॥ क्रव्यादा गृध्रादयः । अमेध्यभाक्षिणः कृमयः परस्परमदन्ति । यथा महामार्जारो माजीरं महामत्स्यः सूक्ष्मं मत्स्यं नैकभेदमिव अन्त्यस्त्रीनिषेविणो बर्बरादयः ॥ ५९॥
१ण-संगम अप्रतिषिद्ध-२ण-पापात् । ३ विनियोगतपश्चादंगारावस्थितस्य पवनरकेष्वपि द्रष्टव्यम्।
For Private And Personal Use Only
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९.१८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः संयोगं पतितर्गत्वा परस्यैव च योषितम् ॥ अपहृत्य च विप्रस्वं भवति ब्रह्मराक्षसः ॥ ६०॥ मणिमुक्तापवालानि हत्वा लोभेन मानवः॥. विविधानि च रत्नानि जायते हेमकर्तृषु ॥ ६१॥ हेमकर्तारः पक्षिणः ॥ ६१ ॥ धान्यं हृत्वा भवत्याखुः कांस्यं हंसो जलं प्लवः ॥ मधुदंशः पयः काको रसंश्वा नकुलो घृतम् ॥ ६२ ॥ आखुः मूषकः ३२॥ मासं गृध्रो वा मद्गुस्तैलं तैलपकः खगः ॥ चीरीवाकस्तु लवणं बलाकाशकुनिर्दधि ॥ ६३ ॥ कौशेयं तित्तिरिहत्वा क्षौमं हत्वा तु द१रः ॥ कार्पासतान्तवं क्रौञ्चो गोधा गां वाग्गुदो गुडम् ॥ ६४ ॥ दर्दुरः मंडूकस्तोकः ॥ ६४ ॥ छुछुन्दरीः शुभान्गन्धान्पत्रशाकं तु बहिणः॥ श्वावित्कृतानं विविधमकृतानं तु शल्यकः ॥६५॥ बर्हिणो मयूराः ॥६५॥ बको भवति त्दृत्वाऽग्निं गृहकारी ह्युपस्करम् ॥ रक्तानि हत्वा वासांसि जायते जीवजीवकः ॥ ६६ ॥ वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वं फलमूलं तु मर्कटः ।।। स्त्रीमृक्षः स्तोकको वारि यानान्युष्टः पशूनजः ॥६७॥
जलं प्लव इत्यत्र पानार्थमुदकं ज्ञेयं । स्तोकको वारीत्यत्र धान्यसेकाद्यर्थ रसश्चाद्यं रसमाहुर्यदि वाऽतिरिक्तौषधादि द्रष्टव्यम् ॥ ६७ ॥
यद्वा तद्वा परद्रव्यमपत्हत्य बलानरः॥
अवश्यं याति तिर्यक्त्वं जग्ध्वा चैवाहुतं हविः ॥ ६८॥ नात्र तिरोहितमिव किंचिदस्ति ॥ ६८ ॥ स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन त्दृत्वा दोषमवामुयुः ॥ एतेषामेव जन्तूनां भार्यात्वमुपयान्ति ताः ॥ ६९ ॥ स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु कर्मभ्यश्च्युता वर्णा ह्यनापदि ॥
पापान्संसृत्य संसारान्प्रेष्यतां यान्ति दस्युषु ॥ ७० ॥ १ण-शत्रुषु ।
For Private And Personal Use Only
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
९१९
ब्राह्मणोऽध्यापनादिजीविकाकर्मत्यागेन यदि क्षत्रियादिवृत्तिमुपजीवेत् एवं क्षत्रियादयः स्वकर्मच्युताः पापान् संसारान् तिर्यग्योनीरनुभूय मनुष्यत्वे जाता दस्युषु चौरादिहिंस्रोदिषु भृत्यभावं प्रामुवन्ति । अनापदीत्यनुवादः । आपदि विहितत्वादोषाभावः ॥ ७० ॥
वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतो विमो धर्मात्स्वकाच्युतः॥
अमेध्यकुणपाशी चं क्षत्रियः कटपूतनः ॥ ७१ ॥ स्वकर्मच्युतानां पापगतयः प्रदर्श्यन्ते । वान्तमश्नाति उल्कया चास्यं मुखं दह्यते। कुणपः शवशरीरं । कूटपूतनः कुत्सितगंधा नासिकाऽस्य भवति । कटपूतन इति वा पाठः । प्रकटः पूतनो नाम पिशाचादिः स तु कश्चिददृश्यो भूतविशेषः श्मशानिकभूमिसेवी ॥७१॥
मैत्राक्षिज्योतिकः प्रेतो वैश्यो भवति पूयभुक् ॥
चैलाशकश्च भवति शुनो धर्मात्स्वकाच्युतः ॥ ७२ ॥ मैत्राक्षिज्योतिक इति शब्दान्तरं पिशाचवचनं पूर्ववत् । अथवा मैत्राख्ये ज्योतिदृष्टावपीति मैत्रमंगं पायुः तदक्षिविवरं छिद्रम् । अन्ये तुलूकमाहुः । मैत्रमादित्यलोकः । अक्षं ज्योतिः ऐन्द्रियकं दर्शनं स ह्यादित्याल्लोके न पश्यति ॥ ७२ ॥
यथा यथा निषेवन्ते विषयान् विषयात्मकाः ॥
तथा तथा कुशलता तेषां तेषूपजायते ॥ ७३ ॥ भेदग्रहगृहीतानां पुत्रदाराभिष्वंगधनादिलोभे विषयसुखगंधमात्मैकत्वपरिपन्थिविद्याप्रातेपक्षभूतं निवर्तयितुं संसारस्वरूपं मानुष्यकं जन्म यथास्थितमनद्यते सर्वस्य प्रसिद्धं यथा यथा विषयेष्वभ्यासेन प्रवर्तन्ते । विषोत्मका विषयलालसाः । आत्मशब्देन प्रवृत्तस्य स्यात्तत्स्वभावतयैव भवतीत्याहुः । यस्तु कथंचित्सहितं भुंक्ते तस्य भोगादिना २० सत्स्मृत्युपपत्तावभिलाषो जायते । यस्त्वत्यन्तमेवाधरः स तद्भावनया तदात्मत्वे च संपद्यते । तदिदमाह तथा तथा कुशलतेति कुशलतापदं चैकरसीभावोऽतश्च स न शक्नोति विषयान्परिहत् । ईदृश्येव प्रवृत्तिरशिष्टाप्रतिषिद्धेष्वपि। स्वदारगमनादिष्वागमार्जितद्रव्योपपादकेन भोज्याविशेषेष्वपि प्रतिषिद्धा ॥ ७३ ॥
तेऽभ्यासात्कर्मणां तेषां पापानामल्पबुद्धयः॥
संप्राप्नुवन्ति दुःखानि तासु तास्विह योनिषु ।। ७४ ॥ ततश्च तेषां पापानां प्रतिषिद्धानां कर्मणामभ्यासान् “निन्दितकर्माभ्यासे पतनमिति" तद्भवतु दुःखानि पश्यन्ति । तासु तासु कृमिकीटादियोनिषु ॥ ७४ ॥
१ण-चौर हिंसादिषु । २ ण-तु। ३ ण-कमिति । ४ ण-विषयैषिणः । ५फ-त्मि। ६ ण-पादिवेन।
For Private And Personal Use Only
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२०
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वादशः
तामिस्रादिषु चोग्रेषु नरकेषु विवर्तनम् ॥
असिपत्रवनादीनि बन्धनच्छेदनानि च ॥ ७५ ॥ " तामित्रमन्धतामित्रम्" इत्याद्याः प्रागुक्ता नरकाः । तत्र विवर्तनमेकेन पार्थेनासित्वा पार्थान्तरेणावर्तनं अबद्धस्योत्तानस्य वा खड्गधारानिशितपत्रैर्वृक्षर्बन्धनं भूमिष्ठा ...पत्रैरेव कदलीदलखंडवत् । तथाविधैमैत्री दुष्कृतिनामंगच्छेदप्राप्तिः ॥ ७९ ॥
विविधाश्चैव संपीडाः काकोलूकैश्च भक्षणम् ॥
करम्भवालुकातापान्कुंभीपाकांश्च दारुणान् ॥ ७६ ॥ करंभः कर्दमः । कुंभीषु प्रक्षिप्तास्ते हि तापेनाऽऽग्नेयेनान्नादिवत्पच्यन्ते ॥ ७६ ॥ संभवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः ॥
शीतातपाभिघातांश्च विविधानि भयानि च ॥ ७७ ।। वियोनयः तिर्यक्प्रेतपिशाचादयः । तत्र संभवो जन्म दुःखबहुलासु ॥७७ ॥
असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम् ॥ बन्धनानि च काष्ठानि परप्रेष्यत्वमेव च ॥ ७८ ॥ स्पष्टार्थः ।। ७८ ॥ बन्धुप्रियवियोगांश्च संवासं चैव दुर्जनैः ॥ द्रव्यार्जनं च नाशं च मित्रामित्रस्य चार्जनम् ॥ ७९ ॥ जरां चैवाप्रतीकारां व्याधिभिश्चोषपीडनम् ॥ क्केशांश्च विविधांस्तांस्तान्मृत्युमेव च दुर्जयम् ॥ ८ ॥ एतावप्युक्तार्थौ ॥ ७९ ॥ १० ॥ यादृशेन तु भावेन यद्यत्कर्म निषेवते ॥ तादृशेन शरीरेण तत्तत्फलमुपाश्नुते ॥ ८१ ॥
सात्त्विकेन राजसेन तामसेन वा भावेन यद्यत्कर्म निषेवते सात्त्विकं राजसं तामसं वा शरीरेण तादृशेनेत्यर्थः । सत्वबहुलेन रजोबहुलेन तमोबहुलेन वा तत्तत्फल
मुपाश्नुते । सात्विकं राजसं तामसं वा यतश्चैतदेवं रजस्तमोबहुलात् कर्मणोऽकुशल२९ संकल्पहेतोरनिष्टफलप्राप्तिः । अतस्तत्परिवर्जनेन कुशलसंकल्पकर्मणा भवितव्यम् ॥ ८१ ॥
एष सर्वः समुद्दिष्टः कर्मणां वः फलोदयः॥ नैःश्रेयसकरं कर्म विप्रस्येदं निबोधत ॥ ८२॥
For Private And Personal Use Only
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ।
मनुस्मृतिः ।
९२१
प्रतिषिद्धानां च कर्मणां यावत्फलोत्पत्तिस्तानि समुपदिष्टानि ततो वर्तितव्यम् । यतो दुःखानुबन्धी विषयसुखोपभोगोऽतस्ततो निवर्तन्ते । श्रेयसे कर्मविधौ मोक्षोपाये वक्ष्यमाणविद्याकाण्ड उपदिष्टे स्थातव्यं तदिदानीं वक्ष्यामः ॥ ८२ ॥
वेदाभ्यासस्तपोज्ञानमिन्द्रियाणां च संयमः ॥
अहिंसा गुरुसेवा च निःश्रेयसकरं परम् ॥ ८३ ॥ निःश्रेयसशब्देन न पुनः पुरुषार्थसिद्धिरुच्यते । अपि तु निश्चितसुखदुःखानुबन्धः प्रीतिविशेषोऽपि । वेदाभ्यासादीनां तत्र तत्रोक्तानां पुनर्वचनमात्मज्ञानस्तुत्यर्थे । ज्ञानं वेदार्थविषयं । उक्तार्यान्यन्यानि पदानि ॥ ८३ ॥
सर्वेषामपि चैतेषां शुभानामिह कमर्णाम् ॥ किंचिच्छ्रेयस्करतरं कर्मोक्तं पुरुषं प्रति ॥ ८४ ॥ सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् ॥
तद्धययं सर्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं ततः ॥ ८५ ॥ द्विविधमाद्मज्ञानं देहेंद्रियबुद्धयादिव्यतिरिक्तस्य कर्तृभोक्तत्वोपपत्तिरूपस्य । अहंप्रत्ययप्रमेयतयाऽऽत्मनि विषयप्रतीत्यन्तर्गतस्य जीवक्षेत्रज्ञविज्ञानात्मादिपर्यायस्य शरीरनाशेऽप्यनष्टानां कर्मफलानामौर्वदेहिकानां भोक्तत्वज्ञानं अपरं सर्वस्य जगतो जन्मादीनां १५ परमात्मैककारणत्वे नित्यस्य सत एकस्याविद्यावासनोपहितनानारूपस्य तिर्यक्मनुष्यादिप्वेकत्वदर्शनं । “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य" (बृहदा. रण्यके अ. २ ब्रा. ५) इत्येवमादिश्रुतिभिरुपदर्शितस्वरूपस्य ज्ञानं । तत्र क्षेत्रज्ञपरिज्ञानं कर्मविधिषूपयुज्यते । असति हि देहादिव्यतिरिक्तेऽस्मिन्नौर्ध्वदेहिकानां भोक्तरि फलानां स्वर्गकामादिचोदना अनर्थिकाः स्युरतस्तत्र न कश्चित्प्रवर्तेतातस्तत्कर्मानुष्ठानोपयोगि। २० यत्तु परमात्मैकत्त्वज्ञानतिरोधीनोपसेनाभ्याससामर्थेनोपपद्यमानं शुद्धबुद्धमुक्तानन्दनित्याविनश्वरभावस्यात्मनः प्रकाशनं तत्रेदमुपपद्यते । तदनं सर्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं तत इति । अमृतं ततः गतेापत्तिं तत इति विद्यानिर्देश आत्मविद्यायाः क्षेत्रज्ञज्ञानं तु कर्मोपकारकत्वादमृतत्वाय कल्पते । अतो वेदान्तोपदिष्टस्य समस्तस्य द्वैताद्वैतविषयस्य सदात्मनो दर्शनं तदात्मज्ञानमभिप्रेतम् ॥ ८ ॥
षण्णामेषां तु सर्वेषां कर्मणां प्रेत्य चेह च ॥ श्रेयस्करतरं ज्ञेयं सर्वदा कर्म वैदिकम् ॥ ८६ ॥
१ फ-त्र; । ख-ता । २ ण-ने । ३ ण-तद्गतेव्यो । ४ क-धा।
१९६-११७
For Private And Personal Use Only
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वादशः
वेदाभ्यासादीनि षट्कर्माणि श्रेयस्कराणि । तेभ्यो निःश्रेयसकरत्वं वैदिकस्य ज्योतिष्टोमादेः कर्मणस्तेषु मोक्षत्वं प्रतिपद्यते । ____ ननु च यदि तावत्पूर्वेषामिति निर्धारणे षष्ठी तद्नुपपन्नं । निर्धारणं हि समुदायभूतविशेषस्य केनचिद्धर्मेण तदैकविषयेण चोपपद्यमानस्यावान्तरेणासंभविना 'क्षत्रियो मनुष्याणां शूरतम्' इति मनुष्यजातौ क्षत्रियोऽप्यन्तर्भूतः स शूरतमत्वेन निर्धार्यते । अनुपदिष्टम्यानन्तरितस्य कुतो निर्धारणं न हि भवति । न चेह प्राग्वैदिकं कर्मादिष्टं ।
अथोच्यते । अन्तर्वेदाभ्यासादीनि वैदिकान्येव । कथमुद्दिष्टं वैदिकं कर्म । यद्येवं सामान्यसामान्यात्सुतरामनिर्धारणं । न हि भवति गवां गौरुत्पन्नक्षीरतमेति । यदि ह्यवैदिकानि चोद्दिष्टार्थान्यभविष्यस्तत एवैतदपेक्षेत वैदिकं श्रेयस्करमिति ।
किंच कानि तावात्र वैदिकानि कर्माण्यभिप्रेतानि । यदि तावत् ज्योतिष्टोमादीनि । विशपग्रहणे प्रमाणं वक्तव्यम् । वेदाभ्यासादीनामवैदिकत्वात् । अथ स्मार्तत्वान्न तानि वैदिक नि । यान्यव प्रत्यक्षश्रुतिविहितानि तान्येव वैदिकादीनि । न हि सर्वे वैदिकेषु कर्मसु वेदाभ्यासादीनामगत्वेन तद्भावः । एतच्च यद्वक्ष्यति (अग्रे (७) “अन्तर्भवति
क्रमशः तस्मिन् क्रियाविधाविति" तद्धि तस्य नेति । तह्यग्निहोत्रादौ तपो गरु संपाचं १५ स्यात । अनेन तेन क्तेन न कश्चिदर्थः । वेदाभ्यासादीनामप्यनुष्ठेयान्यग्निहोत्रादीन्यपि ।
तत्र न विद्मः कीदृशमीषां श्रेयस्करत्वं नापि समानि फलानि येन फलस्योत्कर्षवत्तयैवमुच्यते । यथा गोदानात्स्वर्गस्य ज्योतिष्टोमाञ्च दीर्घकालाद्यनुवृत्तता यथोक्तं " लोकवत्परिमाणवत्फलविशेषः स्यादिति"।
अत्रोच्यते । यदुक्तं चैतेनोक्तेन कश्चिदर्थ इति । तत्र केचिदाहुः । विरोधे स्मार्ते २० श्रौते बाधकत्वज्ञापनार्थ वैदिकानां श्रेयस्करतरत्वे वचनं । यथोक्तकल्पविरोधे विकल्पः ।
अतुल्यायाः श्रुतेः स्मृत्याबाध इति । “श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृती"। स्मृतिद्वैधे अनुवादस्मृतिरित्यर्थयुक्तं भवति । अमुनैवावगतत्वादवाच्यमेतत् । विस्पष्टीकरणार्थमेव पुनरुच्यत इत्यदोषः।
____ अथवाऽन्योऽपि तथार्थः संभाव्यते । शुद्धे च विकल्पवचनं । स्मृतिद्वैधे न २५ तद्विकल्पार्थे । तेनायमर्थः । स्मार्तेभ्यो वैदिकानि बलीयांसि । वेदाभ्यासादिग्रहणं सर्वस्मार्तप्रदर्शनार्थ वृत्तानुरोधादेवं पठितं ।
वयं तु ब्रूमो न्यायसिद्धोऽयमर्थो न्यायसिद्धस्यापि सौहार्देनाभिधानमनारभ्य युक्तं । इहात्मनो ज्ञानं प्रतिपदं पठ्यते । तत्र कःप्रसंगो बाधात्तस्य स्मृतिकारी न च स्ववाक्यानि
१ ग-पुत्राणां । २ण-न हि सर्वे वैदिकानि । ३ ण-अंतत्वेन । ४ ण-तत् । ५ अ-श्लोक १४ । ६ ण-उत्पद्यते । ७ ण-आत्मज्ञानं । ८ ण-स्मृतिकारा सवाक्यनिष्ठावाक्यरेव ।
For Private And Personal Use Only
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः
- मनुस्मृतिः ।
९२३
स्ववाक्यैरेव प्रमाणयितुमर्हन्ति । अथोच्यते । याज्ञवल्कीयायाः स्मृतैर्विधिस्तैरुच्यते । नात्मीयायाः समानता । यत्तावदात्मीयायामप्युक्तं भवत्यतः प्रकरणानुरोधाद्वेदाभ्यासादि पदं पृथक् अग्निहोत्राद्युपदेशः । नेहात्मानं प्रतिज्ञायेदं पठ्यते । कथं च तैाख्यातमिति आत्मज्ञानं श्रुतिपरत्वेन वेदाभ्यासादिभ्यो वैदिकं यागादि कर्म श्रेष्ठमिति । ततोऽध्यात्मज्ञानमितरथाऽन्यत्र प्रजाया अन्यदुच्यमानमन्यत्रास्तमन्यत्र पतितं स्यात् । अथवा ५ वैदिकं मन आत्मज्ञानमेवमर्थस्य वेदस्य तत्प्रतिपादनपरत्वादग्निहोत्राद्युपदेश औषधपाने वृद्धयुपदेशवद्वालादिप्रवृत्त्यर्थः । यदि वा कर्मकाण्डेन शिष्टाः स्वाभाविकीमेनामनाद्यविद्यां वासनाविषयासंगहेतुभूतामवधूय शाखांभ्यासवासनासामर्थ्यवशात् क्रमेणोपजातवैराग्यशिथिलीभूतदृढतृष्णारागग्रहण उत्तमाधिकारानुशासने नियोज्यतां प्रतिपत्तुं समस्तमपि श्रुत्यादिष्टत्वमधिकारोपकारकत्वं कर्मकाण्डस्य विज्ञायत इति ब्रह्मवादिनः। अतो वक्ष्यमाण- १० निवृत्त्याख्यकाभिप्रायमेतत् । श्रेयस्करतरं ज्ञेयं सर्वथा कर्म वैदिकमिति ।
__ अथवा भेदो यदि सर्वेषामपि स्वप्नवदसत्यदर्शनद्वयेऽप्यात्मैकत्वज्ञाने श्रेय इत्यर्थः । स्ववेदाभ्यासादीनां भेदोपदेशादिनोद्यं तत्कर्तव्यम् । पष्ठीनोद्यं तु तैरेव समाहितं बुद्ध्यारोपितान्तरेण पृथक्त्वोपपत्तेः । यथा मथुराः पाटलीपुत्रकेभ्य आढ्यतरा इति । तथा सति पंचमी स्यादिति चेत् अत्रापि प्रतिविहितं धर्माविशेषात् ॥ ८६ ॥ १५
वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः ॥ ___ अन्तर्भवन्ति क्रमशस्तस्मिंस्तस्मिन्क्रियाविधौ ॥ ८७ ॥
एतावद्वदिकं कर्म ज्योतिष्टोमाद्याचक्षते । तेषामेव श्लोकयोजना क्रियाविधिः कर्मविधिर्वेदिककर्मयोगे कर्मप्रयोगे बहिःसंपाद्यावस्थाः । एतान्युपनिषद्वेदाभ्यासादीन्यन्त. भवन्ति । तस्मिन्निति व्याप्यतया क्वचित् कस्यचित्सममेषामन्तर्भावमाह । कर्मयोग २० इत्युक्ते क्रियाविधिग्रहणं श्लोकपूरणार्थ । कतुं यज्ञेभ्य इति तद्वा सोमयागभेदेन भेदो व्याख्येयः । तत्र वेदाभ्यासस्तावत् सर्वत्रान्तर्भवति । यजमानमन्त्रेषु सर्वत्रोपयोगतः तपोदीक्षोपदेशसोमयागेषु " पयोऽमृतं ब्राह्मणस्य" इत्यादि ज्ञानं सर्वत्रापि दुःखानधिकारात् । एवमिन्द्रियसंयमः प्रत्यहगामिनः । स्त्रियमपेयान्न मांसमश्नीयादिति ' । अहिंसानिरतां रात्रि प्राणभृतः प्राणेनाच्छिन्द्यादपि कृकलासस्येति गुरुसेवादेरित्थमप्रवृत्तिः । ये तु २६ निवृत्तमेव कर्माहुस्तेषां वेदाभ्यासादीनामनुवृत्त्यर्थः श्लोकः । अन्तर्भवन्त्युपासनापरस्यापि तेषामनुष्ठानादन्तर्भावः । तथा चोपनिषद्भय उपासकस्य प्रायश्चित्तनिर्देशः पापक्षपणार्थो न
१ ण-अनादिप्रतिज्ञावासना २ ण-शास्त्रार्थेभ्यो वासनासामात् क्रमे गापजायेत वैराग्यं । ३ ण-श्रुत्याधिपूर्व मधिकारो-। ४ ण-काण्डे । ५ ण-चोयं । ६ ण-समौहितं । ७ ण-पञ्चमीत्यस्येति चेत् । ८ ण-वीप्सया ।
For Private And Personal Use Only
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वादशः
पुनः प्रतिविधानविकार एवोक्तो भवति । अतो विहिताकरणे प्रतिषिद्धसेवने सति प्रत्यवाय एव तर्हि कुतो मोक्षः फलोपभोगेन जन्मान्तरोपात्तदुरितक्षयादकरणात्स्वबुद्धिपूर्वमनीनानस्य प्रमादकृतस्य प्राणायामविद्याविशेषाभ्यासातिशयेन कृतिनिष्कृतित्वात् निरुपाध्यात्मस्वरूपसाक्षात्करणाच्च प्रथमं तं वेदयेत्तद्भावापत्तिर्मोक्षः । अतश्च ब्रह्मनिष्ठापरेणापि वेदाभ्यासादीन्यनुष्ठेयानि । यस्य यस्य कर्मन्यासः श्रूयते स षष्ठे व्याख्यातः । वीप्साया विधिरुपासनविधिरेव " द्रष्टव्यः श्रोतव्य" इत्यादिनोदितो बहुत्वाच्चोपासनाप्रकाराणां तस्मिंस्तस्मिन्निति वीप्सा युज्यत एव । अतो " ब्राह्मणान्युपासीत य एष आदित्यो हिरण्मयः पुरुष" इति । " स च एष आत्मापहतपाप्मा " इत्यादि क्वचिदुपात्तबुद्धया
ऽध्यारोपितश्चोद्यते । कचिद्धिरण्मय इत्यादौ लक्षणया तस्यैवोपासना । क्वचित्सर्वोपासनाधि१० पत्येन निष्कलंकमिवात्मनस्तस्यैवाधस्तात्स उपरिष्टादिति चोदनाबहुत्वाद्वीप्सोपपत्तिः॥७॥
सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकमेव च ॥ प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम् ॥ ८८ ॥
ननु च प्रवृत्तमेव वैदिकं कर्म व्याख्यातं । किमिदमुच्यते द्विविधमिति । नैष दोषः । प्राधान्यं तत्र निवृत्तं वैदिकं व्याख्यातं । न पुनरग्निहोत्रादीनि । वैदिकं तु १५ सर्वत्राविशिष्टं मुखमुपेत्योपपद्यते । यदपि सुखाभ्युदयिकं सुखोदयः प्रयोजनमस्येति
वाऽन्वर्थो वा कर्तव्यः । निःश्रेयसं प्रयोजनमस्येति च केचन प्रवृत्तपदे यथासंख्यं पूर्ववत्संबन्धनीये ॥ ८ ॥
* इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कर्म कीर्त्यते ॥
निष्कामं ज्ञानपूर्व तु निवृत्तमुपदिश्यते ॥ ८९॥ २० इह कारीरीवैश्वानर्याद्यमुत्र ज्योतिष्टोमादि काम्यसंपादकं कर्म । काम्यत इति
काम्यं । फलस्य काम्यत्वात्साधनमपि कर्म काम्यत एव । निष्कामं नित्यं ज्ञातं पूर्वमुभयत्र शेषमविदुषो नाधिकारात् । अनयोरपि रहस्याधिकारिज्ञानमुपदिश्यते । तदा तदुभयशेषः । पूर्वशब्दश्चाद्यर्थ लक्षयति । ज्ञानमाचं मुख्यं यस्येति विग्रहः । योऽभिमुख्यः
स लोकः पूर्व क्रियां प्रतिलभते । अतश्चैतदुक्तं भवति । ज्ञानं प्रधानं प्रधानतोऽनुष्ठेयं । २५ वदाभ्यासादि तु शास्त्रमात्रया ॥ ८९ ॥
प्रवृत्तं कर्म संसेव्य देवानामेति साम्यताम् ॥
निवृत्तं सेवमानस्तु भूतान्यत्येति पञ्च वै ॥ ९० ॥ * अकामापहतं नित्यं निवृत्तं च विधीयते। कामतस्तु कृतं कर्म प्रवृत्तमुपदिश्यते ॥१॥ १ण-अन्योन्यस्य।
For Private And Personal Use Only
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
९२५
ननु च काम्यं कर्म प्रवृत्तमित्युक्तं । काम्यानि च कानिचित्स्वर्गफलानि कानिचिद्दिष्ट्या स्वर्गफलानि । तदेव साम्यताफलं किंचिदिष्टं कर्मातः किमिदमुच्यते देवानामेति साम्यतामिति । यान्यश्रुतफलानि विश्वजिदादीनि तान्यपि स्वकल्पस्वर्गफलानि । अतो न विद्मः कर्मणा देवसाम्यताप्राप्तिः फलं । न च शक्यं वक्तुं यानि फलवन्ति श्रुतानि तानि निष्कामेणानुष्ठेयानि तथा चानुष्ठितानि वै देवत्वफलानि संपद्यन्ते । श्रुतहानि- ५ रश्रुतपरिकल्पना च तथा स्यात् । काम्यमानं च वेदे फलं 'शांतग्रामकः स्वर्गकाम' इति न वस्तुस्वाभाव्येन विषभक्षणात् । अथो देवत्वादिप्राप्तिर्भवति न च काम्य इति विरुद्धमिति प्रतिषेधाधिकारेष्वकामिनं कथमिति चेत् तथाभूतस्यैव तत्र फलत्वेनान्वयः । न ह्यतिष्ठमानं काम्यं भवति । अथ नित्यानां फलमितः कथ्यते नित्यताहनि यावज्जीवादिफलैश्च तत्र नित्यफलमवगमितं । अथाचम्यं कल्प्यते प्रत्यवायपरिकरः कल्प्यतां । तद्विकल्पकानां १० नित्यत्वेन विरुध्यते । योऽप्युत्तरः श्लोकः प्रभूतान्यप्यति पंचधेति तथाप्यप्येति विमुच्यत इति विद्मः । अन्यत्राप्ययो लय उच्यते । न चेह भूतेषु जीवस्य लय इप्यते। अपि तु ब्रह्मरूपापत्तिं ये पठन्ति । अन्येऽपि व्याचक्षते । न चातिक्रामति पंच भूतानि पांचभौतिकं तस्य शरीरं भवति । अपि तु तेजोमूर्ति चान्वेति । तदपि न किंचित् । शरीराँग्रहणं हि मोक्षः । तच्च शरीरमेकं वाभवत्पांचभौतिकं च को विशेषः संसरित्वेऽतो १५ व्याख्येयोऽयं श्लोक उच्यते । यत्तावदुक्तं कस्य कर्मणो देवसाम्यताफलमिति नित्याकामफलत्वात् । कामानां च फलान्तरयोगादिति । तत्र ब्रूमः । नानेन सर्वेषां वैदिकानां कर्मणामेतत्फलमुच्यते । किं तर्हि निवृत्तस्य कर्मणो यत्फलं यत्र प्रवृत्तं किंचन विद्यते । अथ न तत्फलमाप्यत इति तेनैतदुक्तं भवति । कर्मकाण्डे यत्कर्तव्यतया वेदितं साऽस्य परा गतिर्देवत्वप्राप्तिन तु मोक्षः । यत्तु रहस्याधिकारोक्तकर्म तदनावृत्तिहेतुस्तत्र कामयमानस्य २० फलं कल्पोपहतत्वात्कर्मबन्धहेतुः कर्मणा ह्येष तदभावो यत्स्वफलदानार्थमधिकारिणः कार्यकारणमारमन्ते । तथैव नित्यान्यव्यतिक्रियमाणानि प्रत्यवायहेतवो भवन्ति । तान्यपि शरीरमारंभत एव । यद्येवं नित्यानि करिष्यति काम्यानि प्रतिषिद्धानि च करिष्यति । तस्य शरीरारंभककर्मामावाद्धेत्वभावेन मोक्षमवाप्स्यति । आत्मज्ञानस्योपभोगः । यथोक्तं " नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिहासया” | मोक्षहीनः प्रवर्तते । तत्र २५ काम्ययोरित्युक्तगर्भवद्भिन्नं विद्यमानं तस्यैव विद्यया क्षयोऽस्ति । न चानुष्ठितयोगविद्याया ब्रह्मरूपापत्तिः । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं निष्कामं ज्ञानं पूर्वमिति । तथा " कामात्मता न प्रशस्ता" ( २।२)। समानक्रियस्य सामार्टिस्तस्य भावः साम्यता । देवैः समानगति
१ण-प्राप्तिफलं । २ण-नित्यत्वान्न । ३ ण-शरीरग्रहणं । ४ ण-प्रशंसासंवित्कानिचिद्देवत्वप्राप्ति• फलानि यथा वेदमीप्सया प्रथमई
) ५ ण-उक्तगर्भवद्भिन्न विद्यामनसैव मानस्यविद्यायाक्षयोस्ति।
For Private And Personal Use Only
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२६
मेधातिथिमाष्यसमलंकृता ।
[द्वादशः
भवतीत्यर्थः । ये चापि भूतान्यप्येतीत्यप्ययं प्रति व्यामोहः सोऽपि न युक्तः। विप्रलापनमप्यय उच्यते । तुषारनिखिलप्रपंचो भवतीत्यर्थः । अभ्येतीत्यपि पाठेऽशरीरत्वमुक्तं भवति ॥९ ॥
कथं पुनः प्रपंचः कर्तव्य इत्यत आह सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ॥ समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यमधिगच्छति ॥ ९१ ॥
भूतशब्देन यत्किचित्स्थावरजंगमं पुण्यप्राणि तत्सर्वमुच्यते । तत्र चात्मानं पश्येत् । अहमिवैतज्जगदिति । तथा च श्रुतिः । ( शिक्षोपनिषदि ११।१) “ अहं वृक्षस्य रेरिवेति " । प्रतिषेधव दावभासस्वपरव्यवहारं जह्यात् । अयमहमेतन्मम नेदं ममेति अद्य ते वंध्यस्त्यक्तात्मात्मीयाभिनिवेशस्योज्झितस्वपरभेदस्य केवलात्मैकत्वं भाति न स्वाराज्यदेवतार्थः । सर्वभूतानि चात्मनीति । यदेव विकारप्रपंचरूपं जगत्तदेव तन्मयि स्थितं अहमेकः स्रष्टा कर्ता ध्याता ध्येयश्चेति संपद्यते । आत्मयाजी आत्मानमेव सर्वदेवतामयत्वेन यो यजते मन्यते नास्त्यादित्यो वा देवता अहमेव देवतेत्येवं पश्यन्नात्मयाजी
संपद्यते । न पुनरात्मापदेशेन यागः कर्तव्यतया चोच्यते । केचिदाहुः । नाग्नेयादि१५ प्वग्न्यादयो देवता आत्मत्वेनापि न वक्तव्याः । स्वाराज्यान स्वे राज्ये भवाः स्वाराज्याः ।
परमात्मवत्स्वतन्त्रः संपद्यते स्वप्रकाशश्च भवति । चंद्रादित्याद्यालोकमपेक्षतेंद्रियाणि चक्षुरादीनि नान्तःकरणं मन आदितः पश्यन्तीति च । भावे तदुच्यते । दर्शनमात्रं सकलबाह्याभ्यन्तरव्यापारतिरस्करणे तद्भावनापरस्यात् ॥ ९१ ॥
यथोक्तान्यपि कर्माणि परिहाय द्विजोत्तमः॥ आत्मज्ञाने शमे च स्याद्वेदाभ्यासे च यत्नवान् ॥ ९२ ॥
यथोक्तान्यपि कर्माणीति नानेनाग्निहोत्रादीनां कर्मणां परिहानिर्विधीयते । अपि त्वात्मज्ञाने यत्नवान् स्यादित्यात्मज्ञानाभ्यासो विधीयते । कर्माणि परिहायेति त्वालंबनं प्रशस्तदेवतायतनप्रदक्षिणमत्र गुरुगमनादीनि मुक्तोऽप्यात्मज्ञानमभ्यस्येन्न हि नित्यानां कर्मणां स्वेच्छया परित्यागोऽस्ति पुरुषमेधादिषु विहिते नास्ति त्यागेन विना ॥१२॥
एतद्धि जन्मसाफल्यं ब्राह्मणस्य विशेषतः॥ पाप्यतत्कृतकृत्यो हि द्विजो भवति नान्यथा ॥ ९३ ॥
द्विजन्मनां भवति क्षत्रियवैश्ययोरप्यात्मज्ञानेऽधिकारं दशर्यति । यथा च राणकश्रुतिः " ब्राह्मणस्य विशेषतः” इति । वेदाभ्यास इति संबन्धनीयं । आत्मज्ञेन १ ण-आत्मोद्देशेग । २ ण-अभावे ।
For Private And Personal Use Only
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
९२७
समत्वेनाभ्यासितेनैव संभवतः यदात्मज्ञानं प्राप्य कृतकृत्यो द्विजो भवति पुरुषार्थ एतावता समाप्यते न हि मोक्षादपरः पुरुषार्थोऽस्तीति । ननु च यदुक्तं सर्वात्मैकत्वेनायं पश्येत्प्रत्यक्षविरुद्धमिव प्रत्यक्षेण हि भिन्नाभावः प्रतिभाति तेन कथमेकत्वेन ग्राह्यः । अनारम्य स्वार्थ उपदिष्टः स्यात् । कथं भिन्नमभिन्नं द्रष्टुं शक्यं । न हि खरो गौरिव बुद्ध्या ग्रहीतुं शक्यः । इन्द्रियदोषेणान्यत्रावभासरूपया प्रतीयते शुक्तिकादौ रजताकारतया ५ न तूपदेशतः । यो ह्युपदिशेत्तं हस्तिनं प्रतिपद्यते । नासौ वचनफलमंजसाश्भुवीत ॥ ९३ ॥ अत आह
पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुः सनातनम् ।।
अशक्यं चाप्रमेयं च वेदशास्त्रमिति स्थितिः ॥ ९४ ॥ अयमर्थः । वेदोऽत्र वक्तः प्रमाणं चक्षुरिव चक्षुर्दर्शनहेतुत्वसामान्यात् । यथा १० चक्षुषा परिच्छिन्नोऽर्थो निश्चितः रूपप्रत्ययो भवत्येवं वेदादिति चक्षुरित्युक्तं । सनातनं शाश्वतं नित्यं । अनेनापुरुषकृतत्वात् महापुरुषकृतत्वे हि तत्प्रामाण्यात् प्रमादोऽपीत्यत्र न प्रमाणमस्ति । अतः पुरुषगतगुणदोषसदृशाद्भावनिश्चयात्तदभावादपौरुषेयत्वेन वेदः प्रमाणं । अतो वेदप्रामाण्यात् दृश्यार्थस्य न कश्चन विरोधः। नन च यद्येवमुपदिशेदग्निना सिंचेदुदकेन चादीपयेत् किं न भवेद्विरोधः। विषम उपन्यासस्तत्र हि दृष्टया पदार्थशक्त्या १५ दृष्ट एवार्थः कर्तव्यतयोपदिश्यते । तत्र प्रमाणान्तरगोचरत्वं तस्यार्थस्य तद्विपर्ययाद्युक्तं तदेतद्युतं । इह तु विधिपरत्वात् वाच्यानां प्रमाणान्तराणां च विधिविषयत्वाभावात् सिद्धस्वरूपवस्तुगोचरत्वेनासत्येकविषयत्वे कुतो विरोधः । इह ह्यनात्मभूतानामाभासतो भावान्महत्त्वेन दर्शनं विधीयते । स्वाराज्यफलायां तत्र यत्राधिकं भेददर्शनं तस्याभ्यासतः शक्यमन्यथाकर्तुं । तथा हि रागादयश्चित्तधर्मा भावनातिशययोगांगा न शक्यन्ते २० नियन्तुं । द्वेप्यमपि मैत्रादिना द्वेष्यताबुद्धिर्निवर्तत इति सर्वस्यैतत्स्वसंवेद्यं पृष्टं च भावनाया अविद्यमानवस्तुस्वाभाव्यमवभासते सामर्थ्यात् । यथा विप्रलंभे कामिनः सर्वत्र कामिनीवत्पश्यन्ति किमंगं यत्र तात्त्विकमेकत्वमस्ति तत्कथं भेदेन विरुद्धत्वादवभासते । तद्रूप हि सर्वभावना सा भिन्ना विद्यते । ईदृशं चात्र दर्शनं समत्वेन विधीयते । यत्र ममेतन्नेदं ममेति बुद्धेरनुपपत्तिः । यथोक्तं "ममेति ब्यक्षरो मृत्युन ममेति च शाश्वतम्" इति। २५ तस्मान्नास्ति विरोधः। पितृदेवमनुष्याणामित्यादीनि श्रुतिपदानि देवादयोऽपि रिध्यन्ति। संयुक्ता न चेक् तेऽतीन्द्रियमर्थं पश्यन्ति श्रुतिमन्तरेणं ज्ञातुमशक्यत्वात् । अप्रमेयं चापरिमाणम् । अनन्तत्वाद्वेदशाखानां । अथवा प्रमातुं शक्यमर्थतो वेदांगं वेदाः ॥१४॥
१ण-इंद्रियदोषायोन्यत्तपोवभास- । २ ण-फलमंजसमश्नवीत । ३ ण-रूपः । ४ ण-प्रमादोष इत्यत्र प्रमाणमस्ति । ५ ण-धतं । ६ योगेन शक्यते नियंतुम् । ७ फ-तथा । ८ फ-त्व । ९ फ-रेख । १० ण-वेदः।
For Private And Personal Use Only
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता।
[द्वादशः
या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः ॥ सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः॥९५॥
पूर्व त्वपौरुषेयत्वेन वेदस्य प्रामाण्यमुत्त्ववेदानी पौरुषेयाणां वेदानामप्रामाण्यं । अथ वेदबाह्या वेदविरुद्धा अवेदमूलाः श्रुतयो ग्रंथसंदृप्तेषु " नोदनाश्चैत्यवन्दनेन स्वर्गो भवति " इत्याद्या निर्ग्रथशोभादिसिद्धांतप्रसिद्धाः । कुदृष्टया असत्तर्कदर्शनानिवेदकर्तुः माधनमपूर्वदेवतादिनिराकरणमेवमाद्याः कुदृष्टयः । सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य प्रकर्ष प्राप्य । संनिरूपितहेतुदृष्टान्तः । अंततो निष्फला उक्ता अप्ययुक्तानामाभासरूपत्वात्ताश्च युक्तयोन्यवति वर्त्मनि रात्रियति महाग्रंथविस्तारा भवन्ति संक्षेपरूपास्तथा पौरुषेयाणा
मुपदेशेनाप्रामाण्ये पुरुषाणामतींद्रियार्थदर्शनशक्त्यभावात् शक्यमपि शक्तेरुदेशिकस्य १० प्रमाणाभावात् । अयं सर्वज्ञस्तेनायमागमः प्रणीत इति न किंचिदत्र प्रमाणं क्रमते ।
न विद्यमानेऽपि कर्तृपूर्वत्वे दृष्टार्थादृष्टकल्पनाप्रसंगस्तत्प्रमाणत्वे देवतासिद्धिः । अतस्ता युक्तयो व्यामोहमूला इत्यर्थः । अन्ये तु व्याचक्षते प्रेत्यमत्यास्यतानिष्फलास्ता निष्ठास्तामसयोनिहेतुत्वात् । अस्मिन् पक्षेऽसमानकर्तृकत्वात्प्रेत्येति दुर्लभत्वं निष्ठान्ताद्वा सप्तमी पठितव्या प्रेत इति ॥ ९५ ॥
उत्पद्यन्ते च्यवंते च यान्यतोऽन्यानि कानिचित् ॥ तान्यक्किालिकतया निष्फलान्यनृतानि च ॥ ९६ ॥
अतो वेदाद्यान्यन्यानि शासनानि तान्युत्पद्यन्ते विनश्यन्ति च । उत्पादविनाशित्वादनित्यानि । वेदस्तु तद्विपर्ययान्नित्यः । अक्किालिकतयेदानीतनेन पुरुषेण
केनचित्कृतत्वादतो निष्फलान्यदृष्टस्य फलस्याभावात् यदि नाम केचिद्विप्रलंभमोदकादि२० लक्षणं सिद्धेऽपि ॥ ९६ ॥
चातुर्वर्ण्य त्रयो लोकश्चित्वारश्वाश्रमाः पृथक् ॥ भूतं भव्यं भविष्यं च सर्व वेदात्मसिध्यति ॥ ९७॥ इयमपि स्तुतिरेव । चातुर्वर्ण्य वेदात्पसिध्यति । अधिकारित्वेनावतिष्ठते " वसन्ते ब्राह्मणो ग्रीष्मे राजन्य." इत्यादि । स्वरूपं तु व्यवहारावगम्यं सर्ववर्णेवतुल्यत्वा२५ दन्यत्र दर्शितं । " त्रयो लोका इतः प्रदानं देवा उपजीवन्ति " अनेन त्रैलोक्यस्थिति
हेतुत्वं वेदस्य सिद्धमेव । वेदमूलत्वात्स्मृतीनां ता आश्रमोऽपि वेदा वेदभूतमतीतं जन्मसुखदुःखादि यच्च भवद्वर्तमानं यच्च भविष्यति तत्सर्वस्य वेद एव शरणीयम् ॥१७॥
१ण-युक्तयोज्यष्ववति । २ विस्तारोभवति । ३ ण-लोकाः स्मृताः ।
For Private And Personal Use Only
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः।
___९२९
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः॥
वेदादेव प्रसूयन्ते प्रसूतिगुणकर्मतः ॥ ९८ ॥ शब्दादीनां भोग्यत्वेन सुखसाधनानां वेदादेव प्रसिद्धिः । वैदिककर्मानुष्ठानाद्गीतादिशब्दोपपत्तिः । तत्परित्यागाच्छ्रुतिकर्मशब्दश्रवणमतः शरीरारंभकाः शब्दादयस्ताभ्यां स्वविषयत्वेनोपतिष्ठमाना वेदाः प्रसिध्यन्तीत्येतदभिप्रायमेतत् । न पुनर्वेद उपादानकरणं । अतः शरीरारंभकाः शब्दादयस्ताभ्यामेतदेवाह । प्रमूतिगुणकर्मतः प्रसूतिः शब्दादीनामुत्पत्तिः । तदर्थ गुणकर्मफलार्थत्वात्प्रधानकर्म च चित्रादिषु गुणधर्म इत्युक्तं । पाठान्तरं 'प्रसूतेर्गुणधर्मतः' इति । गुणाः सत्त्वादयस्तेषां धर्मो विपरिणामस्तस्य या प्रसूतिस्तस्यावस्थायाः प्रच्युतिस्तदुद्रेको विष्वग्भावश्च तत्र वेद एव हेतुरदृष्टनिमित्तत्वात् । वैचित्र्यपाठान्तराणि निष्प्रयोजनत्वान्न लिख्यन्ते ॥ ९८ ॥
विभर्ति सर्वभूतानि वेदशास्त्रं सनातनम् ॥
तस्मादेतत्परं मन्ये यज्जन्तोरस्य साधनम् ।। ९९ ॥ तस्मादेतत्परं मन्ये सर्वभूतभरणं च वेदशास्त्रस्य दर्शितं ब्राह्मणे तथा च " हविरग्नौ हूयते सोऽग्निरादित्यमुद्वयति तत्सूर्यो रश्मिभिर्वक्ष्यति तेनार्त्तिर्भवति ततो ह वैनामुत्पत्तिस्थितिति हविर्तायत" इति । इहाप्युक्तम् " अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठत" १५ इत्येवमादि । तस्मादेतत्परं मन्ये पुरुषार्थकारणं यद्येवं कारणेन जन्तोरस्य धर्मानुशासनमेतस्मात्कारणात्तेषु यथा दर्शितोपपत्तिः । ननु च यद्यौपादानिकमध किं तद्भेदयुक्तं लौकिकमर्थमिति उच्यते अनुष्ठानमस्य वैदिकं कार्य तु दृष्टत्वाल्लौकिकमेव ॥ ९९ ॥
सेनापत्यं च राज्यं च दण्डनेतृत्वमेव च ।।
सर्वलोकाधिपत्यं च वेदशास्त्रविदर्हति ॥ १० ॥ अतिस्तुतिरियं । दण्डेन तावद्दण्डनायका ग्रामनगरयोः कृताकृतप्रेक्षणानियुक्ताः सेना हस्त्यश्वरथपादातं तस्याः पतिः । राज्यं मण्डलेश्वरत्वं सर्वलोकाधिपत्यं सार्वभौमत्वम् ॥ १० ॥
+ यथा जातबलो वह्निर्दहत्याानपि द्रुमान् ॥
तथा दहति वेदज्ञः कर्मजं दोषमात्मनः ॥ १०१ ॥ इयमपि पूर्ववत्स्पष्टा पदयोजना प्रसिद्धाश्च पदार्थाः ॥ १०१ ॥ + न वेदबलमाश्रित्य पापकर्मरुचिर्भवेत् । अज्ञानाञ्च प्रमादाञ्च वहते कर्म नेतरात् ॥१॥
१ ख-वेदमुपादानप्रकरणं ।
For Private And Personal Use Only
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
९३०
www. kobatirth.org
१५
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसन् ॥ इव लोके तिष्ठन्स ब्रह्मभूयाय कल्पते ।। १०२ ॥
ब्रह्मभूयाय ब्रह्मभावाय ब्रह्मत्वप्राप्तये इति यावत् । तत्रेति व्युत्थाय यु यथोक्तं “ विद्वेषणाच्चाप्युत्थाय ब्राह्मणादिभिक्षाचर्यमनुवेद्य व्रजन्तीति " ॥ १०२ ॥ अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः ॥
धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः ॥ १०३ ॥
२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अज्ञा मूर्खा अनधीयाना न पुनर्विद्वांसो ग्रंथमात्राभिधायिनस्तेभ्यो धारिणइत्येतदमत्या परतां पूर्वे तु नातिप्रयत्नतः ग्रंथस्येति तत्रापि संबध्यते ग्रंथस्य धारिण इति । श्रेष्ठमेतेषां जपप्रतिग्रहादिष्वधिकारात् । ज्ञानिनस्तु सर्वत्राधिकृता इति श्रेष्ठतरा ज्ञानपूर्व १० जपादयोऽनुष्ठीयमानाः फलातिशयदायिनो भवन्ति । तदुक्तं " यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवतीति " । अन्यवशानामनुष्ठातारो निर्विचिकित्साद्या नैतदन्यथेति शक्यते । एतदपि स्तुत्यर्थमध्ययनमात्रेण वेदाः पुरुषार्थाय प्रभवन्ति किंपुनस्तदर्था नैर्व ॥ १०३ ॥
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् ।।
तपसा किल्बिषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते ॥ १०४ ॥
अनेनैतद्दर्शयति । सत्यामपि विद्यायां नाक्षीणपापस्य मोक्षः । सत्यपि कर्म नासत्यामात्मविद्यायां । अतो यदुक्तं 'ते तु भावेन मुच्यन्त' इति तदसत्। अमृतमपुनरावृत्तियेयं बलानंदरूपता ॥ १०४ ॥
प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम् ।। त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता ।। १०५ ।। सुत्दृद्धत्वोपदिशति । लौकिकमर्थं धर्मों वेदार्थस्तस्य शुद्धिर्विवरणपूर्वकाशयनिराकरणेऽङ्गनिश्चितसिद्धांतव्यवस्थापनमुतैतत्प्रत्यक्षादिप्रमाणनिश्चये सति भवति । सुविदिते हि प्रत्यक्षे ज्वालादिवैषम्येण प्रत्यभिज्ञायते । शब्दनित्यत्वात्सिद्धिः । यस्य तु सम्यकू विवेकः स उभयोरविशेषेण प्रत्यक्षमध्यवसायः स्यात् । ज्वालादिषु चानुमानेनोपरि दृष्ट २५ शब्देऽपि तथा संभावयेत् । तथा नित्यशब्दसमुदायात्मको वेदः स्यात् । यस्य तु विहितानि कुशलप्रमाणेषु प्रशब्दोऽतग्रहणनिबंधनो नास्त्यभिज्ञानो मन्यमानो ज्वालाविदुषो भेदग्रहणनिबन्धनमिव सितविशितं विशेषो न ज्वालाबाधेन शब्दे बाधं संभावयति । एवमनुमानमपि सुविवेचितं न भारतादिग्रन्थप्रमाणोपलक्षणत्वाच्च । तेन शौर्यादिशास्त्रान्त
-नेन ।
[ द्वादश:
For Private And Personal Use Only
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः]
मनुस्मृतिः। कर्मण्यतासिद्धिः । अनुविवेचितं ह्यनुमानं स पक्षयोर्दर्शनादर्शनमात्रेणानुमानप्रवृत्तिं मन्वानो वेदेऽपि कर्तारं कल्पयेत् । यदा तु निपुणमतिर्भवति तत्तत्प्रयोजकस्य स्नातव्यलक्षणया तस्य कर्तृत्वस्वकरणस्याभावादपौरुषेयत्वमध्यवस्यति । शास्त्रं च विविधागमं शास्त्रे विविधप्रतिषेधात्तस्य विविधोऽनेकप्रकार आगमो यत्रागम्यते स आगमः । बहुशाखत्वाद्वेदस्य श्रुतिस्मृतिभेदेन च विविधत्वमुक्तं । स चायमर्थः स्वाध्यायविद्याक्षेपः शुद्धभावेनोपदिष्टः । स हि जिज्ञासा च निश्चयावसानेन च प्रत्यक्षादिषु सम्यनिधिः स्त्रीशद्रोच्छिष्टमेवेत्यदत्तं भवितुमर्हति । न हि तच्छूद्रस्योच्छिष्टमिति शक्यं वक्तुं । किं तेन तदुच्छिष्टमिति । एवमादौ संदेहे तूच्छिष्टवचनं प्रमाणं कर्तव्यं । यथा ये शूद्रादयो विप्रांशास्तेषामयं धर्मसंदेहः शिष्टोपदिष्टमेव युक्तं कर्तुं ततश्च न्यूनाधिकभावेन या कृता कल्पना स एव तत्र धर्मस्तेषामपि तथोपदिशतां न दोषः । यत आहे " स धर्मः स्यादशंकित" इति। १० अधर्म ब्रूते दोषधर्मे तु कापि चिकित्सा । तथा गोत्रप्रवरसंदेहे कथं च स्मृतिविच्छेदे ब्राह्मणवचनात् गोत्रप्रवरसिद्भिः । तत्र च प्रवरसंदेहे सर्वेषां मानवे संशय इत्युक्तं । गोत्रसंशये तर्हि भविष्यति । तत्र च गोत्रसंशयाभावे कुतः प्रवरसंशयः । प्रतिगोत्र. प्रवराणां भेदेन पठितत्वात् । उपपद्यत एवमेतद्गोत्रनामधेयं । प्रवराश्च भिन्ना नाना गोत्राणि । तत्र सत्यपि प्रवरनिश्चये योऽत्र, संदेह उत्पद्यते ॥ १० ॥
आर्ष धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना ॥
यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्म वेद नेतरः॥ १०६ ॥ ऋषिदस्तत्र भवः आर्षो धर्मापदेशो यो वैदिको यस्तकेंणानुमानान्तरेण युक्त्या निरूपयति स धर्म वेदेति पदयोजना । तर्क उहापोहान्तर्यसिद्धिः । इदमत्र युक्तमूहितुमिदमपोहितुं यदा सौर्ये कर्मणि निर्वापमन्त्रे " देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां २० पूष्णो हस्ताभ्यामग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामि ” इति प्रकृतितः प्राप्त मन्त्रेऽग्निपदस्यार्थसमवायादपोहः सूर्यपदस्य च क्षेपः । अयं तर्को न विरुध्यते वेदेन योऽप्येवं मन्यते । सौर्ये कर्मण्यग्नेर्देवतायाः अभावादर्थेन च मन्त्राणां प्रयोज्यत्वादेकदेशोपशमे च मंत्रत्वा. भावात् कृत्स्नस्य वै मंत्रस्य लोपः । एष वेदार्थविरोधो तर्कः । यदुच्चारणेन मंत्राणामयं
१ण-क्षेप्तः । २ ण-सम्यश्चिधितेषु यथा दशितिजिनोपपत्तिः । ननु च यद्यापादानिकमकिंतं इदमुक्तं लौकिकमर्थमिति । उच्यते । अनुष्ठानमस्य वैदिकं कार्य तु दृष्टत्वाद्वैदिकमेव । अतःपरं ण-पुस्तके किंचिदपि नास्ति- । तत्र स्त्रीशद्रोच्छिष्टं...उपपद्यते-इत्येतत् १०८ श्लोकस्य व्याख्यायां अतः-संदेहः" इत्येत्परतो निर्दिष्टं । ३ अग्रे १०८ श्लो. ४ ण-योऽप्युच्चारमंत्राणां प्रयोगं मन्यते अतश्चाविष्कृत एव मंत्रः प्रयोक्तव्यः इति सोऽपि वेदशास्त्रविरोधी तर्कः । योऽप्युच्चारेण मंत्राणां प्रयोज्यत्वं मन्यते अतश्चाविकृतएव मंत्रः प्रयोक्तव्य इति सोऽपि वेदशास्त्रविरोधी यथार्थविधिः ( अथमर्थवादः । )
For Private And Personal Use Only
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
५
www. kobatirth.org
९३२
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वादशः
विधिः अयमर्थवादः अस्यात्र तात्पर्यं ईदृश्युपेक्षा यदत्रैतश्च मीमांसातो ज्ञायतेऽतो धर्मशुद्धयर्थं मीमांसावेदनमेतेन चोदितम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अन्ये तु व्याचक्षते । तर्केणेति तर्कप्रधाना ग्रंथा लौकिकप्रमाणस्वरूपनिरूपणपरा न्यायवैशेषिक लोकायतिका उच्यन्ते । तत्र वेदविरुद्धानि बौद्धलोकायतिकनैग्रंथादीनि पर्युदस्यन्ते । तानि वेदविरुद्धानि । तत्र प्रमाणं वेदः । कपिलकणादर्क्रियामविरथतानिग्रहान्तादिषु हि शब्दः प्रमाणं । तथा चाक्षपादसूत्रं प्रत्यक्षानुमानोपैमा शब्दाः प्रमाणानि । वैशेषिका अपि तद्वचनानामाम्नायप्रामाण्यमित्याहुः । अतस्तानि शास्त्राणि श्रोतव्यानीति च । तथा च महाभारते भगवता कृष्णद्वैपायनेन दर्शितं
१०
“ श्रोत्रियस्येव ते राजन् मंदकस्याल्पबुद्धयः । अनुवाकहता बुद्धिर्नैषा सूक्ष्मार्थदर्शिनी ” ॥ अनुवाकहतेति तर्ककृतामप्युपपत्तिमाह । केवलत्वादसत्तया तयेदमपरमुत कश्चिन्न लोकायतिकान् ब्राह्मणान्स्मार्तः सेवते । ' अनर्थकुशला ह्येते मूर्खाः पण्डितमानिन ' इति । अनेनासत्तर्कश्रवणं प्रसिद्धं पूर्वेण सत्तर्कानुज्ञानं तदेव तदिति किंचित् । वेदः प्रामाण्यं वेदस्याहुरीश्वरप्रणेतृकतया । न च तस्यास्ति संभवः । न च तस्मिन् पक्षे वेदः प्रमाणं तस्य ह्यसावीश्वरः। समयोपस्थापक एतेषु श्रयमाणेषु प्रामाणिको विपरीतोऽभिनिवेशो १५ जायते । अतोऽसत्तर्का एव । तेन च वैदिकस्य वाक्यावत्रेाधे कस्यचिदप्युपयुज्यते । तथा च सांख्यः । स ह्यविशुद्धिः क्षयातिशययुक्त इत्याहुः । अक्षपादैरपि तदप्रामाण्यं मन्यते । तथा च याज्ञिकपूर्वपक्षे निर्धारितं यदपि केनचित्पठितं कर्म मीमांसावेद्यं तर्कभाषाभ्यामेवमभिधानं यथाश्रुति विज्ञायते " देवा अस्माल्लोकादमुं लोकमायंस्तानृषयोऽन्वीयुस्तान्मनुष्या अब्रुवन् कथमथो भविष्यामः एभ्य सर्वकर्मऋषयः प्रयच्छत तस्माद्यत् ब्राह्मण २० उक्तवांस्तर्कयत्यार्षमेव तद्भवति" इति श्रुतेः । एषा यथोक्ततर्कपदार्थानुवादीनि ॥ १०६॥ नैःश्रेयसमिदं कर्म यथोदितमशेषतः ||
मानवस्यास्य शास्त्रस्य रहस्यमुपदिश्यते ॥ १०७ ॥
वक्ष्यमाणार्थादारातिशयोत्पत्यर्थः: श्लोकोऽयं श्रोत्रियसंबोधनार्थः । रहस्यं
गुह्यम् । अतश्च न सर्वस्य प्रकाशयितव्यं । यो न शुश्रूषापरो न च परमां भक्तिमुपेतो २५ यश्च न स्थिरप्रकृतिर्न तस्मै प्रकाश्यं ॥ १०७ ॥
अनान तेषु धर्मेषु कथं स्यादिति चेद्भवेत् ॥
यं शिष्टा ब्राह्मणा ब्रूयुः स धर्मः स्यादशङ्कितः ॥ १०८ ॥
ननु चानाम्नातेषु कः संदेहः नो जाने नेह कथं स्यादिति चेत् । यतो नैव तेषां तदुच्यते । नेहेदृशमनाम्नातमभिप्रेतं किंतर्हि यत्सामान्यत आम्नातं विशेषतस्तु न ज्ञायते १ ण - क्रियाम विरथ । २ ण-तके । ३-णअनुसज्जते ।
For Private And Personal Use Only
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ] मनुस्मृतिः।
९३३. ननु च तत्रापि कः संदेहः । सामान्यस्य विशेषमात्रापेक्षायेनकेनचित्सिद्धशास्त्रार्थ यथा " अद्भिराचमेदिति " कुप्यस्थावरनादेयादिभेदेन भिन्नास्वप्सु ताः काश्चिदुपादीयमानाः संपादयन्ति शास्त्रार्थ । सत्यं । यत्र प्रतिषेधश्रुतेर्ने च वैशेषिकं प्रायश्चित्तमुपदिष्टं । यत्रेदमुपदिश्यते यदा शूद्रोच्छिष्टं किंचित्पात्रं तदशुद्धं तत्संपर्कादशुचि तस्मिन्नकृते शुद्धे यदि केनचिद्भुक्तं स्यात्तदा किं प्रायश्चित्तमिति संदेहः । न च द्वयमपि प्रशंसेव ॥ १०८ ॥ ५
धर्मेणाधिगतो यैस्तु वेदः सपरिवहणः ॥
ते शिष्टा ब्राह्मणा ज्ञेयाः श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः ॥ १०९ ॥ शिष्टलक्षणमनेन कथ्यते । ननु चार्थकामेष्वसक्तानामित्यत्रोक्तानामेव शिष्टलक्षणादन्योऽपि तस्य तत्रार्थ आशंकितोऽतो न तस्य लक्षणपरतैव । यच्च विशिष्टेनोक्तं "शिष्टः पुनरकामात्मा " इति । तत्र विद्वत्तया श्रुतत्वात् । यत्र परिपूर्णत्वादधिगतोऽर्थतश्च १० विदितः परिबृंहणानि । तथा च भगवान्व्यासः ॥ इतिहासपुराणाभ्यां वेदार्थमुपद्व्हयेत् " इति । स्मृतयोऽप्येवं गृहीतार्था भवन्ति । ब्राह्मणग्रहणमनुवादस्तेषामपि धर्मप्रवचनाधिकारात् । श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः प्रत्यक्ष हेतवश्व प्रत्यक्षहेतवः । हेतुशब्देन प्रत्यक्षादन्याभिधानमुच्यते । श्रुतः प्रत्यक्षो हेतुश्च तेषां श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः । एतदुक्तं भवति । यथा प्रत्यक्षं निर्विवादं प्रामाण्यमेव तादृशीं श्रुति मन्यन्ते । यान्यपि हेतृत्थानि प्रमाणानि तेषु १५. विश्वसन्ति श्रुतिमेव तकै मन्यन्ते हेतुशास्त्राश्रयणेन चेदं न प्रमाणीकुर्वन्ति । अथवा श्रुतेः प्रत्यक्षश्रुतेः प्रत्यक्षशब्दः श्रौते प्रत्यये प्रत्यक्षतुल्यत्वात्प्रयुक्तः । स च हेतुर्धर्माधर्मपरिज्ञाने कारणं येषां त एवमुच्यन्ते ॥ १०९ ॥
* दशावरा वा परिषद्यं धर्म परिकल्पयेत् ॥ __ व्यवरा वाऽपि वृत्तस्था तं धर्म न विचालयेत् ।। ११० ॥ २०
दशावरे यस्या दशावराः। यदि बहवो न संनिधीयन्ते दशावश्यं संनिधातव्यास्तदभावे व्यवराः । वृत्तस्थेति यदुक्तं " अर्थकामेप्वसक्तानाम्" इति तस्यैवायमनुवादः । न चैषा पुरुषसंख्याऽपि तु गुणसंख्या । तथा च वक्ष्यति " कोऽपि वेदवित् " इति एकस्य यतो गुणसमूहस्य बाहुल्येनासंभवात् पुरुषप्रधानतया संख्याया निर्देशः कृतः ॥ ११० ॥ तानीदान परिषत्त्वहेतुर्गुणान् दर्शयति
२५ विद्यो हेतुकस्ती नैरुक्तो धर्मपाठकः ॥
त्रयश्चाश्रमिणः पूर्वे परिषत्स्याद्दशावरा ॥ १११॥ १-+ विशेष मान्यस्य । २ ण-र्थ । ३ ण-श्रतो । ४ वासिष्ठे ११६ । ५ ण-वेदशास्त्रं । "पुराणं मानवो धर्मो सांगोपांगचिकित्सकः।आज्ञासिद्धानि चत्वारिन हन्तव्यानि हेतुभिः॥
For Private And Personal Use Only
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
९३४
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[ द्वादशः
पुरुषप्रधानेऽपि निर्देशे गुणपरतैव विज्ञेया । पूर्वेच्छाच्चै तोविषाणीव रुद्धान् प्रतिबालधिः साप्रावनितिगोत्रेलिप्सामिति । यस्त्रैविद्यो वेदत्रयस्याध्येता तदर्थस्य च वेदिता अनुमानादिकुशलः तर्की अयमूहापोहबुद्धियुक्तः । ननु च नैवंविदो वेदार्थवित्त्वमेव संभवतीत्युक्तं । सत्यं । परोपदेशादपि कस्यचिद्याचनावती वेदनमात्रा संभवत्यपि अतश्च प्रत्ययेन ५ विना वेदार्थ ग्रहणार्थहेतुकेन भातीत्युक्तं । एतेन नैरुक्तो व्याख्यातः । धर्मपाठको मन्त्रादिस्मृतिश्रुतिशास्त्राणामध्येता । त्रयश्चाश्रमिणो ह्येते ह्यनुष्ठानपरा कुशलतरा धर्मेषु भवन्ति । पूर्वों ब्रह्मचारी गृहस्थो भिक्षुरित्येके । तस्य हि ग्रामप्रवेशो नानिषिद्धो गौतमेन चेयं मानुषी पठिता "ब्रह्मचारी गृहस्थो भिक्षुर्वैखानस " इति । अन्ये त्वाहुः हिंसानुज्ञा नास्तीति । कथमसौ धर्माश्रयात्तस्मात्तापससकाशमन्यैः सह गंतव्यम् ॥ १११ ॥ ऋग्वेदविद्यजुर्विच्च सामवेदविदेव च ॥
1
1
त्र्यवरा परिषज्ज्ञेया धर्मसंशयनिर्णये ॥ ११२ ॥
निरुक्तव्याकरणमीमांसाभिर्वेदार्थे ज्ञायते । ते च सर्वे साधारणाः । न हि तत्रैकस्य वेदस्यार्थों ज्ञायतेऽन्यस्य नित्यमयं प्रकारोऽस्ति । अथ ऋग्वेदादीत्यादि कथं भेदोपपत्तिः। तथा तत्र गृह्यसूत्रभेदेन चेदमुक्तम् ॥ ११२ ॥ एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद्दिजोत्तमः ||
स विज्ञेयः परो धर्मो नाज्ञानामुदितोऽयुतैः ॥ ११३ ॥ व्यवस्येन्निश्चित्य कथयेदित्यर्थः । नाज्ञानां मूर्खाणां अयुतैरप्युदितः । उत्तरः प्रागेव व्याख्यायते ॥ ११३ ॥
अव्रतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् ॥
सहस्रशः समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते ॥ ११४ ॥
।
अव्रतानामिति प्रागुक्त एवार्थे व्यतिरेकद्वारेण कथ्यते । व्रतिनो वेदाध्यायिनः । निश्चयं ब्रुवते । तत्र न विचिकित्सितव्यं । विद्वद्भिरविद्वद्भिर्वात एव न लघुपरिकल्पो गुणतुल्यवद्विकल्पते ॥ ११४ ॥
यं वदन्ति तमोभूता मूर्खा धर्ममतद्विदः ॥
१०
१५
www. kobatirth.org
-२५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तत्पापं शतधा भूत्वा तद्वक्तृननुगच्छति ॥ ११५ ॥
वक्तृणामविदुषां दोषकथनम् ॥ ११५ ॥ एतोऽभिहितं सर्वं निःश्रेयसकरं परम् ॥
अस्मादप्रच्युतो विप्रः प्राोति परमां गतिम् ॥ ११६ ॥
१ - चतविधीप्याणां कुत्रसत्प्राते वात्वधिप्साप्रावनिधि गोत्रे | लिप्सामिति । यत्रात्रैविधवेदस्य । २ फ-निर्मुक्तो ।
For Private And Personal Use Only
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
- अध्यायः ]
मनुस्मृतिः ।
प्रतिज्ञानधर्मोपसंहारः श्लोकोऽयं । " धर्मान्नो वक्तुमहीसे " इति यत्पृष्टं " महर्षीन् श्रूयतामिति ” यद्वक्तव्यतया प्रतिज्ञातं तत्सर्वं कथितमिति शास्त्रपरिसमाप्तिमाह । ननु च “परस्तादप्यस्ति शास्त्रं हंतव्यादिशास्त्रं सा च विधितः श्रूयते । तत्र विधिविषये कश्चिदिति कथमुच्यते शास्त्रमुपसंहियत इति । वक्तुर्न करोति प्राय उपसंहारः । परस्ताच्च कर्मशेषात्स्वप्रधानाशुद्धैव विद्योपदेशत इति न विरोधः । सर्वत्र श्रेयसी शास्त्रार्थधर्मलक्षणा ९ विद्येत्युपसंहत्याभिधाने प्रयोजनम् ॥ ११६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९३५
एवं स भगवान्देवो लोकानां हितकाम्यया । धर्मस्य परमं गुह्यं ममेदं सर्वमुक्तवान् ॥ ११७ ॥
1
स भगवान् मनुरिदं शास्त्रं सर्व लोकहिताय प्रोक्तवानिति भृगुः शिष्यानाह । अनेनाधिकाराकांक्षा निवर्तते । गुह्यं यदध्यात्मं तदपि मनुर्मामुपदिश्य प्रकाशयांचक्रे । १० ममापि यथागमं भवतां प्रकटीकृतमिति न कार्याधिकाऽकांक्षा ॥ ११७ ॥ सर्वमात्मनि संपश्येत्सच्चासच्च समाहितः ||
For Private And Personal Use Only
सर्व ह्यात्मनि संपश्यन्नाधर्मे कुरुते मनः ।। ११८ ॥
、
सबै जगत्सदसद्रूपमुत्पत्तिविनाशधर्मकं अथवाऽन्यः शशविषाणादिवत् यच्च नित्यमाकाशादिवत् सर्वमात्मनि संपश्येदात्मनि व्यवस्थितमुपासीत । संदर्शनार्थस्य १५ स्पष्टार्थस्य साक्षात्करणपर्यन्तयोपासनया विज्ञायते । न हि सकृद्दर्शनेन साक्षात्कारः संभवति । तथोपदिश्यते रहस्यशास्त्रं तत्रात्मध्यानायैतदुक्तं भवति (बृहदारण्यके अ०२ ब्रा० ) " श्रोतव्यो मंतव्यो निदिध्यासितव्य " इति ध्यानपर्यन्तता सद्दर्शनेन दर्शनस्या -- प्यात्मध्यानं यथोपदिष्टज्ञानाम्यासो विजातीयप्रत्ययान्तरितमुच्यते । अथवा सामर्थ्यादभ्यासाक्षेपः । यतः संस्कारकर्मणि च संस्कार्ये विशेषाधानेन संपन्न स्वार्थानि भवन्ति । २. यथा " श्रीहीनवहन्तीति" अश्रुतेोपन्यासतुपकणविप्रमो कफलेभ्यस्तत्संदर्शनेन ह्यदृष्टार्थत। स्यात् । तथा च कर्मविधित्वात् षष्ठिसंस्कारकर्मताहा निश्च । अतः संपश्येदिति ज्ञेयान्तर'विषयज्ञाननिराकरणेन तदेकज्ञेयनिष्ठ| मनुब्रूयात् । अत्रात्मनीति विवदन्ते । कोऽयमात्मा नाम यदि तावदयं विकरणक्षेत्रज्ञत उत्तरं विरुध्येत 'प्रशसितारं रुक्मानम्' इति । न हि कर्मत्वशरीरस्य मृत्योरुत्पत्तिः श्रूयते । नैतस्य वाऽक्षरस्य प्रशासने गार्गीद्यावापृथिव्यौ २५ वि तिष्ठत इति । तस्मान्नेह प्रत्ययप्रमेय आत्मन्यपि संसारविधिः । अतोऽन्या काचित्तस्य स्वरूपसिद्धिर्वत्तत्या । किंचैवं सति पश्येदिति आदिना बाह्यात्मनामप्याधिभूतादिदैवभावेन व्यवस्थितो नामाध्यात्ममुपसंहारः शिष्यते च श्रौतमतोस्तरागः साधन-तया कारणात्मना जितस्य संबन्धितां प्रतिपद्यते । ननु यः सर्व जगत्कारणपुरुषावच्छेद- ३०
1
१ ण-ताना । २ ण-कारणात्मभाजां ।
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
[दशमः
मुक्तं सदा प्रत्यात्मनि संपश्येदिति तत्र कीदृशमात्मनो दर्शनमात्मनीति वक्तव्यम् अन्ये तु मन्यन्ते । शरीरात्मन एवैतत्संनिवेशनं युक्तं । तस्य हि श्रोतृसंनिवेशन तद्वत्ता युक्ता । तत्रोच्यते । आत्मशब्दस्तावत्परमात्मविषयतया दर्शितवाक्यान्तरसमन्वयप्रमाणः ।
यत्र स्वरूपसिद्धिर्वक्तव्येति तत्र किमन्यच्छक्यं न वक्तुमन्यदतः श्रोतृत्वज्ञानविधेः । ५ तानि च वाक्यानि प्रतिशाखं सर्वोपनिषद्भयोऽवगन्तव्यानि । प्रमाणान्तराणामप्येकत्व
प्रतिपादनपरत्वादेव ग्राहिणः प्रत्यक्षस्य मित्रैः कृत एव क्लेशः । उक्तं च वाक्यपदीपे " न तदस्ति च तन्नाम्नि " इत्यादि । विध्यवगम्यता च शरीरावरकादवसातव्या । यदप्युक्तमसत्कथं दर्शयन्निति स चासच्चेत्ययमर्थः स्यात् । सदिति विकारस्य ग्राम्यस्य
निर्देशः । असदिति प्रत्यक्षतैव सूक्ष्मतयाक्षरावधारत्वात् । यदप्युक्तं नास्ति परमात्मनः १० श्रोसंबन्ध इति । किमत्र संबन्धि सर्वस्य जगत् स्थित्युत्पत्तिविनाशानां तत्कारणतयो
उपपादित्वात् । यश्चायं संनिवेशविधिस्तस्यायमर्थः । यावद्यत्किचिदिवदवभासते तत्सर्वमद्वैतिकत्वे प्रविलापयेत् । सर्वमात्मस्थमित्येतत्परमात्मनो विरतिसामान्य हेतुर्विद्यत इति । समाहितः समाधिनाम चित्तवृत्तिनिरोधोपायो योगशास्त्रादागमयितव्य इत्यर्थः ।
नाधर्मे कुरुते मतिं बुद्धिश्चेतसो निश्चलताभावः । तावदभ्यसेद्यावद्वादिभिश्चेतो नापह्रियेत १५ अतश्च यावत्कश्चिद्भेदकत्वे प्रतिविलापयेत ॥ ११८॥
आस्मैव देवताः सर्वाः सर्वमात्मन्यवस्थितम् ॥ आत्मा हि जनयत्येषां कर्मयोग शरीरिणाम् ॥ ११९ ॥
सर्वत्र यागादिक्रियाः स्वर्गादयो देवता आत्मत्वेन द्रष्टव्याः । योऽयमग्निर्देवता अग्नेरियमन्यात्मैवासौ नान्योऽग्निर्देवताऽस्तीति । तदप्युक्तं । एक आत्मा बहुधा श्रूयत २० इति । यत्र युक्त एक एवाहमात्मा देवतेति । तथा " इंद्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः एक
सद्विप्रा बहुधा वदन्ति " बहुरूपपरमात्मनोऽन्यां देवतां पश्यन्ति । सतां परादादित्यनेन कर्मांगदेवतानामात्मदृष्टिविधीयते । किं तर्हि न तस्य देवतादिकृत्यमस्ति । आत्मतयैव सर्वसिद्धिः । कथं नार्थात्मनि जनयत्येषामिति । कर्मयोगे कर्मफलसंबंधः । स आत्मा
तेषां निष्पादयति । नान्या देवता न तद्गुणकमिति ॥ ११९ ॥ २५ खं सन्निवेशयेत्स्वेषु चेष्टनस्पर्शनेऽनिलम् ॥
पक्तिदृष्टयोः परं तेजः स्नेहेऽपो गां च मूर्तिषु ॥ १२०॥
यान्येतानि नवच्छिद्राणि तेषु बाह्यमाकाशं नियच्छेत् । बाह्यमाकाशं तदेव तन्न बाह्यं किंचिदस्तीति । अनियतो वायुः तं सन्निवेशयेत् । चेष्टते स्पंदते तत्र काचि
१ण-असतो । २ ण विधिः । ३ ण-सत्वासत्वे हियदर्थः स्यात् । ४ ण-श्रोत्रादिति संबंधादिति । ५ण-परमात्मनि।६ ण-आतश्च धीरप्रकृतेः कुतमतिरषभी। ७ ण-तदयुक्तं । ८ ण-भि ।९ ण-निवेशयेत् ।
For Private And Personal Use Only
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यायः ]
मनुस्मृतिः।
९३७
च्छरीरावस्था हस्तपादाद्युक्तविहरणलक्षणायाश्चायं स्पर्शो वाय्वादिलक्षणस्तत्र वायु संनिवेशयेत् । पक्तिजठिराग्निकृता दृष्टिश्च कुशलो निवेशयेत् । सर्व तत्परं कृष्णमित्यात्मनावस्थितं स्नेहो मेदो मज्जादिरूपे संनिवेशयदिति वर्तते गां पृथिवीं मूर्तिषु शरीरभागेषु ॥ १२० ॥ एवं महाभूतानामुपसंहारः । इदानीं देवतानामाधानमुपसंहरिप्यते ।
५ मनसीन्दु दिशः श्रोत्रे क्रान्ते विष्णुं बले हरम् ॥
वाच्यग्नि मित्रमुत्सर्गे प्रजने च प्रजापतिम् ॥ १२१ ।। योऽयमिन्दुश्चन्द्रमास्तं मनसि संनिवेशयेत् । नैष चन्द्रो गगनसंचारी । किं तर्हि ? मम मनसि व्यवस्थितः । याश्च दिशः श्रोत्रेन्द्रियशक्तौ । ततो विष्णु यो यत्राल्पमतिकामति विष्णरेकान्ते कर्मणा संनिविष्टः । एवं च तेहरहनुरेतो दागप्युत्थानं स चेन्द्रियावकाशः काला- १० कृतिरिन्द्रियकर्मैव तत् । यं यं वागग्नेरेवायमुत्सर्गोवाय्वाद्यैर्मन्त्रैः पश्येत् । एवमध्यात्ममुपसंत्दृत्य सर्व परमात्मनि पश्येत् । एवमात्मको हेतुः परमात्मनि व्यवस्थितो नाहं कश्चित्ततो भिन्न इति । एवमेषा सर्वोपासना कर्तव्या ॥ १२१ ॥
प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणोरपि ॥
रुक्माभं स्वामधीगम्यं विद्यात्तं पुरुषं परम् ॥ १२२ ॥ १५ एवमेवाह । प्रशासितारं नियंतारं सर्वेषां ब्राह्मणादिशूद्रपर्यंतानां योऽयमग्न्यादीनामौष्ण्यादिस्वभावनियमो यच्च भित्त्यादीनामनिशमन्तःपरमोज: जगतभ्रमणप्रकाशनादिस्वव्यापारो यश्च कर्मणां फलं प्रतिनियमः स सर्वस्तस्मिन्नियंतरि सति यदुक्तमेतस्यैवाक्षरस्य प्रशासने गार्गीत्यादिना तथा " तत्सूर्यस्तपति च यावद्वर्षति चंद्रमा । भयादग्निश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पंचम" इति । “अगीयांसमणोरपि” इति । यःकश्चिदारानिरतिशय- २० वालाग्रशतभागादिस्तत्ते तृतीयांशपरिमाणकत्वमसत्प्रतिपाद्यते । अस्थूलमंतश्चान्यादिसर्वधर्मपरिषेधात् । किं तर्हि कुशाग्रीयाया बुद्धेर्गम्यत्वात् । एतदुक्तं भवति । यो नात्यन्तं कुशलो न च तदभ्यासे परिष्वक्तः ॥ १२२ ॥
एतमेके वदन्त्यग्निं मनुमन्ये प्रजापतिम् ॥ इन्द्रमेके परे प्राणमपरे ब्रह्म शाश्वतम् ॥ १२३ ॥ एष सर्वाणि भूतानि पञ्चभियाप्य मूर्तिभिः ।
जन्मवृद्धिक्षयनित्यं संसारयति चक्रवत् ॥ १२४ ॥ १ण-सर्वदोपासना ।
For Private And Personal Use Only
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८
मेधातिथिभाष्यसमलंकृता ।
द्वादशः]
+ एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना ॥
स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम् ॥ १२५ ॥ इत्येतन्मानवं शास्त्रं भृगुप्रोक्तं पठन्दिनः ।। ४ भवत्याचारवान्नित्यं यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम् ॥ १२६ ॥ इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुमोक्तायां संहितायां द्वादशोऽध्यायः ॥१२॥
॥ समाप्तैषा मनुसंहिता ॥ इतिः शास्त्रसमाप्तिमाह । पठन् भवत्याचारवान् । अन्यो अध्याहार्य आचारो यथा पठितशास्त्रान्तरात्स्वनुष्ठानं एवंविधश्चेद्भवति यथेष्टां देवतादिलक्षणां गतिं ब्रह्माभ्येति ब्रह्मभावमापद्यते । मैत्रायवमाप्तेन रागद्वेषक्षयमनुवदति । अनेन चाविजातीयप्रत्ययान्तरितात्मैकत्वज्ञानमनुष्ठेयमाह । न हि विजातीयप्रत्ययोत्पत्तौ सर्वसंमतता भवति।
अतश्चैतदुक्तं भवति । अहं ममेति त्यत्क्वाऽहंकारममकारस्य तदेकज्ञाननियततया १० निरतिशयपरमानंदरूपं ब्रह्म प्राप्नोति । अनिष्टनिवृत्तिः शास्त्रप्रदर्शिताभिप्रेतप्रतिनियमेन
च फलसिद्धिर्भवति इत्यर्थः ।। १२६ ॥ इतिश्रीभट्टवीरस्वामिमूनोभट्टमेधातिथिविरचिते मनुभाष्ये द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
समाप्तं ॥ शुभं वतु ॥
+ चतर्वेदसमं पुण्यमस्य शास्त्रस्य धारणात । भूयो वाऽप्यतिरिच्येत पापनिर्यातनं महत् ॥१॥ ४ मनुः स्वायंभुवो देवः सर्वशास्त्रार्थपारगः । तस्यास्य निर्गतं धर्म विचार्य बहुविस्तरम् ॥ २॥ ये पठन्ति द्विजाः केचित्सर्वपापोपशान्तिदम् । ते गच्छन्ति परं स्थानं ब्रह्मणः सन शाश्वतम् ॥३॥
For Private And Personal Use Only
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मनुस्मृतिश्लोकानां पादतः अकारादिवर्णतः सूची।
अत ऊर्च
अ. श्लो. पृ. | अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो पृ. अकन्येति ८ २२६६६३ अग्निवायुरवि १ २३ १८ | अजमेषावनड़ाहं ११ १३६ ८६९ भकामतस्तु ११ १२७ ८६६
अग्निष्टोमादि २१४३ १४१ अजाविकवधः ११ ६८८५१ भकामतः ११ ४५ ८४३
अग्निष्वात्तांश्च ३ १९५ २६८ अजाविके ८२३६ ६६८ अकामतः कृतं ११ ४६ ८४४ अग्निष्वात्ताश्च ३१९९ २६९
अजाविकं ९११९ ७५२ भकामस्य क्रिया २ ४ ५२ आमिहोत्रपरायणः ४ १० ३०६
अजाविकं तु भकामः स्वयं ९२०९ ७४४ अग्निहोत्रमुपासते११ ४२ ८४१
९ ११९ ७५२ मकारणे ३१५७ २५४ अग्निहोत्री ११ ४१८४१
अजिम्हस्य ३ २४६ २८५ अकारथास्य २ १२५ १३१ अमिहोत्रं ४४६.
अजिम्हाम् ४ ११३०७ अकारं च २ ७६ ११० अग्निहोत्रं . ९४६१
अजीगतः १० १०५ ८२७ अकार्यमन्यत् १ ९६ ८५९ अमिहोत्रं च ४ २५ ३११
अजीवन् ११ १८ ८३७ अकाले १६५५३७ अनि वाऽऽहारयेत् ८ ११५६१२
अजीवंस्तु १० ८१८२० भकाले ४०११७ अभीनात्मनि ६ २५ ४६३ अज्येष्ठवृत्तिः ९११० ४८ अकुर्वन् " ४ ८४२ | अमीधनं २१०८ १२४
अणीयांसमणोरपि१२ १२२ ९३७ अकृतानं १२ १५९१८ भमेव ७ ४४९७ अणव्यो मात्रा १ २० २. अकृतान्मनुरब्रवीत् ८ १६९ ६४३ / अमेःसोमयमाभ्यां ३ २११ २७३
अत ऊर्च अकृता वा कुता ९१३६ ७५८ । अमेः सोमस्य ३ ८५ २२६ अकृतं व १.११४ ८२८ | अमौ कुर्यात् ३२१० २७३
अत ऊर्च ८२१५६५९ भकृप्तः । ८, ६५४ अमौ प्रास्ताहुतिः ३ ७६ २२२
अत ऊ
८२१९६६१ अकृत्वा ५१५८ ४५६ अग्न्यगारे ४ ५८ ३२४ अत ऊर्ध्व ८२६७ ६७६ अकला मैक्षवरण २१८७ १६१ अग्न्यभाव तु ३ २१२ २४३ अत ऊर्ध्व ८ २७९ ६८० अक्रम्यादान् ११३७ ८६९. अग्न्याधेयस्य ११३८८४१ अत ऊर्च ९१८७७७१ अक्रोधनान् ३२१३ २७५ अग्न्याधेयं २१४२ १४१ अत ऊर्ध्व ११ ९८८५९ अक्रोधनाः ३११२२६५ अप्रतो विकिरन् ३ २४४ २८५ अत ऊर्ध्व ११ २४७ ८९८ अक्लेशेन ४ ३३०२ भमानांकेषु ७ १९४ ५४५
अतपास्तु
४ १९० ३६ . अगम्यागमनीयं ११ १६९ ८७६ अप्रं राजन्यः ११ ८३ ८५४ अतस्तु ___७ ३४ ५०२ अगस्त्यः ५ २२ ३९४ अग्याः सर्वेषु ३ १८४ २६२ अतिकृच्छ्रे ११ २०८ ८८८ अगारदारी ३ १५८ २५४ अग्यो मध्यः १२ ३० ९१२ अतिकृच्छ्रे ११२१३ ८९० अगुप्तमंगसर्वस्वैः ८ ३७५ ७१० अघाघस्य । २० १६ अतिक्रमं ११ १२० ८६५ अगुप्ते क्षत्रियावैश्ये ८ ३८६ ७१३ अचक्षुर्विषयं ४ ७७ ३३० अतिक्रामन् ८ १५७ ६३४ अग्निदान १२७८ ७८७ अचिरात ८ १७५ ६४५ अतिक्रामेत् ९ ७८ ७४१ अग्निना ८१९० ६५१ अचिरेणैव ७ १३५ ५३० अतिक्रांते ५ ७५ ४२० अग्निपक्काशनः ६ १७ ४६४ अचिन्त्यस्याप्रमेय १ ३ ४ अतिप्रसक्ति ४ १६३०८ अग्निरापः ७२०९ ५५१ | अच्छलेनैव ८१८८६५० अतिथिभ्यः ३ ११४ २३५ अग्निवर्णी ११ ९० ८५७ । अजडश्चेत् ८१४९ ६२४ अतिथिाह्मणः ३ १०२ २३१
For Private And Personal Use Only
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अद्भिः
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पु.
अ. श्लो. पृ. अतिथिं ४११२३४३ अदृष्टमाद्भिः ५१२६ ४४५ अधस्तान ४ ५४ ३२३ अतिथि पूर्व
३ ९४ २२८ अदेश्यं यश्च ८ ५४ ५८४ अधार्मिकाणां ४ १७१ ३५५ अतिथिं यन्न ३ १०६ १३३ अदैव भोजयेत् ३ २४७ २८५
अधार्मिकं ४ १३३ ३४६ अतिथिः ४१८२३५९ अदंड्यान् ८१२९६१७ अधार्मिकं ८३११ ६८९ अतिवादान् ६ ४७ ४७४ अदंड्यो मुच्यते ८ २०३ ६५५ अधार्मिकः ४ १७० ३५५ अतीतानां च ७१७९ ५४० अभिरेव द्विजा ३ ३५ २०७
अधिकं वाऽपि ११ ७८३४ अतीते ५ ७०४१८ अद्भिरेव ५१११ ४३८ अधिगच्छेत् ९ ९१ ७४४ अतीते ७ १८० ५४१ अद्भिर्गात्राणि ५१०८ ४३५ अधितिष्ठेन ४ ७८ ३३० अतुष्टिकरं ४ २१७ ३६९ | अद्भिर्मूलफलेन वा ३ २६७ २९४ अधियॉ६ ८३४८६ अतैजसानि ६ ५३ ४७५ । अद्भिस्तीर्थेन २ ६१ १०१ अधिविना ९ ८३ ७४३ अतोऽन्यतमया ४ १३ ३०७ अद्भिस्तु ५११७४४१ अधीत्य अतोऽन्यतमं ११ ८६ ८५५ अद्भिः ४ २९ ३१४ अधीत्य ६ ९३ ४९१ अतोऽन्यथा ५ ३१ ४०० ।
५११७४४१ अधीयानात् २९१६ १२८ अतोऽन्यथा ८३९८ ७१६ अद्भिः खानि २ ५२ ९७ अधीयानः ४१.१३३८ अतोअन्यथा तु ८३०१ ६८६, आद्भिः प्राणान् ४ १४३ ३४९ अधीयीरंस्त्रयः १. १७९९ अतो यदन्यत् ८ ७९ ५९६ । अद्भयो गंधगुणाः १ ७८ ३६ अधीष्व भो इति २ ७३ १०८ अतोऽर्थान्नप्रमा २२१३ १७३ अद्भयोऽग्निब्रह्मतः ९ ३२१ ७९५ अधैर्य च ११ ७० ८५१ अतः परं ९ ५६ ७३४ . अद्याचैत् २ ५४ ९८
अधोदृष्टिः ४ १९६ ३६३ अतः परं १० १३१८३२ अद्यात् काकः . २१ ४९८ अधःशय्या २१.८ १२४ अतःस्वल्पीयसि ११ ८८३४
अद्यात् सम्यक् ३ २६२ २९३ अध्यायध्यावाहअत्युच्छ्रितं ७ १७१ ५३८ अद्यानामोदनस्य ८ ३३० ६९५
९१९४ ७७२ अत्युष्णं सर्वमन्नं ३ २३६ २८२ | अद्यान्मंत्रर्विषापहे।
अध्यक्षान् ७ ८१५१६ अत्र गाथा: ९ ४२ ७३० अद्यं सकेवलं ३ ११८ २३७ अध्यात्मरतिः ६ ४९ ४७४ अत्रैव ५ ४१४०४ अद्रोहेण ४ १४८ ३५० अध्यापनमध्ययनं १० ७५ ८१९ अथ पुत्रस्य ९१३७ ७५९ अद्रोहेणैव ४ २३०१ अध्यापनं १ ८८ ४० अथ मूलमनाहाये ८ २०३ ६५५ भद्वारेण ४ ३ ३२९
अध्यापनं १०१३३८ अथ शक्तिविहीनः ८ १७८ ६४६ अधमर्णात् ८ ५८१ अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः३ .० २१९ अथो वा ३२.२ २७० अधमार्थसिद्धयर्थ ८ ४८ ५८१ अध्यापनं याजनं १० ७७८२० अदत्तानां १२ ७ ९०६ अधमान् ४२४७ ३७८ अध्यापयन् २२०५ १७२ अदत्तानि ४ २०२३६४ अधमा मध्यमाण्या१२ ४१ ९१४ अध्यापयामास २१५१ १४४ अदत्त्वा तु ३ ११५ २३६ अधर्मदंडनं ८ १२८ ६१६
अध्यायज्ञाः ४१०२३३८ अदर्शयन् ८ १५९ ६३५ । अधर्मनियमाय च ८ १२३ ६१५ अध्येतव्यं ११०३ ४३. अदर्शयित्वा ८ १५६ ६३४ | अधर्मप्रभनं ६ ६४ ४७७ अध्येष्यमाणं तु २ ७३ १०८ अदातरि ८१६२ ६३७ । अधर्मादपि ८३०५ ६८७ अध्येष्यमाणः २ ७० १०६ अदासं १० ३२ ८१० अधर्मेण च यः २ १११ १२६ अध्वगं ११ १८३३ अदित्संस्त्यागं १० ११३ ८२८ अधर्मेणैधते ४ १७४ ३५६ अनग्निदग्धानग्निअदीयमाना ९ ९१ ७४४ अधमों नृपतेः ९२४९ ७८२ ___धग्धान् ३ १९९ २६९ अदूषितानां ९ २८६ ७८८ । अधर्मो विद्यते ८ ३८२ ७१२ । अनग्निरनिकेतः ६ २५४६६
निक
For Private And Personal Use Only
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनिष्टा
अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. । __ अ. श्लो. पृ. अनग्निरनिकेतः ६ ४३ ४७२ अनाहिताग्निः ११ ३८ ८४१ अनुष्टान् ५ १८३९३ अनडुद्दः ४ २३४ ३७५ अनिच्छतः ८४१३ ७२० अनुष्णाभिः २६११.१ अनदन्नन्नमव ५१०१ ४४३ अनित्यो विजयः ७२०० ०४७ अनुज्ञातो ततः ३ २५३ २९१ अनधीत्य ६ ३७ ४७१ अनित्यं हि ३ १०२ २३१ अनूचाने ५ ८१ ४२२ अनध्याय २१०६ १२४ अनिधायैव ५ १४२ ४५१ अनूपे नौ ७१९३ ५४५ अनध्यायान्तावपि ४ १०५ ३३९ अनिपाते ८ १८६ ६५० | अनृचां यत्र ३१३१ २४४ अनध्यायौ
४ १२७ ३४५ अनियुक्तासुतश्चैव ९ १४३ ७६० | अनृतस्यैनसस्तस्य ८ १०६ ६०८ अनध्यायं ४ १२६ ३४४ अनिर्दशाया ५ ८३८८ / अनृतावृतुकाले च ५ १५२,४५४ अनध्यायः ४ १०८ ३४० अनिर्दशाहां ८ २४३ ६७० अनृतौ ४ १०४ ३३९ अनपत्यस्य ९२१७ ७७७ अनिदेशं ४२१७३६९ अनृतं च ११ ५५ ८४६ अनपाकृत्य ६ ३५ ४७० अनिर्दिष्टां ५ ११३९० अनृतं तु ८ ३७ ५७५ अनपेक्षितमर्यादं ८ ३१० ६८९ अनिवृत्तं
अन्नपानेंधनादीनि ७ ११९ ५२७ अनभ्यर्च्य ५ ५२ ४०८ अनिष्टं ७ १३ ४९६ अन्नमद्यात् २ ५२ ९७ अनभ्यासेन ५ ४ ३८५..
६ ३७ ४७१ अन्नमभ्युद्यतं ४ २५० ३७९ अनयैवावृता ३२४८ २८६ । अनिक्षेप्तार ८ १९१ ६५१
अन्नमश्नंश्च ५ १३७ ४४९ अनर्चितं ४ २१३ ३६९ । अनिंदितैः ३ ४२ २१०
अन्नमेव ९३३३ ७९८ अनर्हान् मनुः ३ १५० २५१ अनिद्या भवति ३ ४२ २१० अन्नमेषां १० ५४ ८१४ अनलप्रभवं ५ १३८४ अनीशास्ते ९ १०४ ७४८
अन्नशेष निवेदयेत् ३ २५३ २९१ अनवाप्त
१२०९ ७७४ अनीहमानाः ४ २२ ३१० अन्नहर्तामयावित्वं११ ५१ ८४६ अनाख्याय ८२२५ ६६३ अनुकल्पः ३ १४७ २५०
भनेकानि ५१५८ ४५६ अनाख्याय ९ ७३ ७३९ अनुक्तनिष्कृतीनां ११ २०९ ८८८ अनेन क्रमयोगेन २ १६४ १४८ अनाचरन् १० ९८८२५ अनुगच्छेदाः ११ २५७ ९०१ भनेन क्रमयोगेन ६ ८५४८७ अनातुरः ४ १४४ ३४९ अनुगम्येच्छया ५१०२ ४३४ अनेन तु ९१२८ ०५४ अनातुरः सप्त २१८७ १६१ अनुतिष्ठन्६ ९४ ४९१
अनेन नारी ५१६५४५७ अनादृतास्तु २ २३४ १७९ अनुतिष्ठन् हि २ ९ ६०
अनेन विधिना ३०८१ २९८ अनादेयस्य
८१७२ ६४४ अनुत्पाद्य ६७ ४७१ अनेन विधिना ५१६८४५८ अनादेयं ८१७१ ६४४ अनुद्वेगकरा २ ४७ ९४ अनेन विधिना ६ ८१४८४ अनाम्नातेषु १२ १०८ ९३२ अनुपनन् ९२०८ ७४४
अनेन विधिना ८१७९ ६४६ अनारोग्यं २ ५७ १०० अनुपाकृतमांसानि ५ ७३८७ अनेन विधिना ८३४४ ७०० अनार्य इति १० ६७ ८१७ अनुबंध ८१२७ ६१६ अनेन विधिना ११११५ ८६३ अनार्यता १० ५८ ८१५ अनुभावी तु ८७० ५९२ अनेन विधियोगेन ८ २१२ ६५८ अनार्यमार्यकर्माणं१० ७३ ८१९ अनुमन्ता ५ ५१ ४०७ अनेन विप्रः ४२६३ ३८३ अनार्यान् ९ २६० ७८५ अनुरक्तं ७ २१३ ५५२ अनंतरमरि ७१५९ ५३६ अनार्यायां १० ६६ ८१७ अनुरक्तः ७ ६४ ५१२ अनंतरासु १० ७८०५ अनाविष्कृतपा
अनुरागापरागौ ७ १५५ ५३४ अनंतरः ९१८७ ७७१ __ पास्तु ११ २२६ ८९३ अनुरुंध्यात् ५ ६२ ४१५ अनंतं ७ ८५ ५१७ अनास्थ्नां चैव ११ १४१ ८७० अनुव्रज्या च २२४१ १८१ अनंशौ ९२०१ ७७२ अनाहिताग्निता ११ ६५ ८५० । | अनुव्रज्यामुपा ३ १०७ २३३ / अन्नाद्यजानां ११ १४३ ८७१
For Private And Personal Use Only
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. अन्नादो भ्रूणहा ८ ३१८ ६९१ अपह्नवे तद्विगुणं ८१४० ६१९ अपंक्त्योपहता ३ १८३ २६२ अन्नाद्यनासकृत् ३ २३३ २८२ | अपन्हवेऽधमर्णस्य ८ ५३ ५८३ अपंक्त्यो यावतः ३१७६ २६. अन्नाद्यनोदकेन ३ ८२ २२५ अपमात्राश्च १० ५१ ८१४ अपः पश्यन् ४ ४८ २२२ अन्नं चैव ३ ९९ २३० अपराजितां ६ ३१ ४६७ अपः पुष्पं ४ २५३ ३८० अन्नं वासः ४ १८८ ३६० अपराह्नस्तथा ३२५५ २९१ अपः शस्त्रं १० ८८ ८२२ अन्यत्र ४ १६४ ३५४ अपराह्नो विशिष्यते३ २७८ २९७ अपः सुराभाजनस्थाः ११ १४७ ४०१ अन्यत्र कुरुते २१६८ १५२ अपरावससर्ज १ ८ १० अप्तौ ४ १२८ ३४६ अन्यथा ४२५८ ३८२ अपरे ब्रह्म १२ १२३ ९३४ अप्रकाशानि ८२५२ ६७२ अन्यदुत्पद्यते १२ १६ ९०९ अपरे क्षेत्रिणं ९ ३२७:५ अप्रचोरित एव २ १९१ १६६ अन्यदुप्तं . ९ ४० ७२९ अपविद्धः ९१७१ ४६९ अप्रजायां ९१९६ ७७२ अन्यस्मिन् हि ९ ६४ ७३६ / अपसव्यममौ ३ २१४ २७५ अप्रजायां ९१७ ०७२ अन्यानपि ७ ६०५१, अपसव्यमतंद्रिणा ३ २७१ २९७ अप्रणोद्योऽतिथिः ३ १०५ २३३ अन्यां चेत् ८ २०५ ६५६ अपसव्येन हस्तेन ३ २१४ २७५ भप्रतय॑मविज्ञेयं १ ५ . अन्यांश्च ८२६१६७४ / अपहृत्य ११ २५० ८९९ अप्रतक्ष्य १२ २९ ९१२ अन्ये कलियुगे १ ८५ ३९ / अपहृत्य १२ ६० ९१८ अप्रतिष्ठं तु ३ १८० २६१ अन्ये कृतयुगे १ ८५ ३९ अपहृत्य १२ ६८९१० अप्रत्यक्षं ८ ९६६०१ अन्येनैव ८ २०८ ६५६
अपहृत्य च ११ ८८८५६ अप्रमोदात्पुनः ३ ६१२१७ अन्येषां चैव ८३३० ६९५
अपात्रीकरणं ११६९८५१ अप्रयत्नः अन्येष्वपरिपूतेषु ८ ३३१ ६९५ अपाममेश्च ५११२४३९ भप्रशस्तं ११२५५ ९०० अन्येष्वपि ७१८४ ५४२ अपांक्तेयान् ३१६०२५७ अप्रज्ञातमलक्षणं १ ५ . अन्योन्यगुणवैशेष्यात् ९ २९६ ७९१ अपांक्तेयैर्यत् ३१७० २५८ भप्राणिभिः ९२२४ ७७८ अन्योन्यव्यतिषअपांक्त्याना ११२०० ८८६
अप्राप्तामपि ९ ८८७४४ ताश्च १० २५ ८०७ अपां समीपे २१०४ १२३ | अप्रियेषु ६ ७९ ४८४ अन्योन्यस्य ९१.१ ७४७ भपां स्थानं च १ १३ १४ भप्रीतिकर १२ २५ ९१२ अन्यं वाऽपि ८२७५ ६७८ अपि चेत्स्युः १. ८७ ८२२ अप्सु चैनं निमजयेत् ८ ११५ ६१४ अन्वहं चाभि २२१७ १७४ अपित्र्या इति ९२०५ ७७३ अप्सु प्रवेश्य ९२४४ ७८१ अन्वाधेयं ९ १९५ ७७२ अपि दुष्कृत्तकर्मणः४ २५१ ३७९ अप्सु प्राश्य २ ६४ १०३ अन्वाहायं विदुः ३ १२३ २४१ अपि नः स कुले ३ २७४ २९६ अप्सु भूमिवत् ८१०१६०३ अन्हा ५ ६३ ४१६ अपि भ्रूणहणं ११ २४८ ८९९ अप्सु शुद्धवधेन ९ २७९ ७४७ अन्हा रात्र्या च ६६९४७९ अपि यत् ७ ५५ ५०९
अबलाना ८१७३ ६४५ अपण्यानां ११ ६२ ८४९ अपुण्यलोक २ ५७ १००
अबांधवं १० ५५ ८१५ अपत्यलोभात् ५ १६० ४५६ अपुत्रस्य ९१३१ ७५५ अबीजकमपि १० ७१८१८ अपत्यस्य ११ ६१८४८ अपुत्रस्य पितुः ९१३२ ७५५ अबीजविक्रयी ९ २९१ ७८९ अपत्यस्यैव ६ २४५९ अपुत्रायां ९ १३५ ७५८ अबीज ९ ७९ ७४२ अपत्यं ९ २८ ७२७ अपुत्रोऽनेन ९१२७ ७५४ अब्जमश्ममय ५१११ ४३८ अपत्यं दायं ९२०३ ७७६ अपुष्पाः पुष्प १ ४७ २७ । अब्जितं तु २ ५५ ९५ अपदिश्यापदेश्यं च८ ५५ ५८४ अपेयश्च ९३१४ ७९४ | अब्जेषु चैव ८१.१६०३ अपदेशैश्च ८ १८३ ६४९ / अपक्त्यदोन ३ १६९ २५८ | अब्दमेकं ११ १०५ ८६१
For Private And Personal Use Only
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पू. ११२५५ ९०० ७० ५१३
अब्दार्थमिंहिं अब्दुर्ग
११२५६ ९००
अब्दं हुत्वा अब्राह्मणादध्ययनं २ २४१ १८१
८ ३६० ७०५
८ १३५६६
७
अब्राह्मणः
अब्रुवन्
अभयस्य
८ ३०४ ६८७
अभक्ष्याणि
५ ५३८५
अभिगच्छंस्तु २ १९६ १६८ अभिगम्य मह १ १ १ अभिचारमहीनं ११ १९७८८५ अभिचारेषु ९२९० ७८९ अभिचारः ११ ६३८४९ अभिद्विश्वजिद्भयां ११ ७४८५२ अभिद्रोण ८ २७२ ६७८ अभिपूजितलाभस्तु ६ ५८४७६ अभिपूजितलाभैश्च ९५८ ४७६ अभिभाषेत २ १२८ १३३ अभिभाषेत ८ ३५६ ७०४ अभिभो रम्यतामिति ३ २५१ २०९ अभिमन्येत ९५८२४ अभिमंतार १ १४ १४ अभियोक्ता दिशेद्देशं ८ ५३ ५८३ अभियोक्ता ८ ५९ ५८७ अभिवादनशीलस्य २ १२१ १२९ अभिवादयेत् ४ १५४ ३५२ अभिवादं न जायते २ १२३ १३० अभिवादापरं २ १२२ १३० अभिवाद्य
११२०४८८७
अभिशस्तस्य
भाभशस्तांस्तु
८ ३६८ ७०८
७२०५५४८
अभिषि अभीप्सितानां अभीरूपविकारिणः ७ १९१५४४ १११६० ८७४ १११५२८७२ अभ्यङ्गमञ्जनं २१७८ १५८ अभ्यस्याब्दं
अभोज्यमन्नं
अभोज्यान
११२५७९०१
४२११३६७
२१८५१६०
www.kobatirth.org
अभ्यस्येत् अभ्याघातेषु
अमत्या अमत्यैतानि
अमात्य मुख्यं
( ५ )
९२७२७८६
८ ३७३७०९
अभ्यादध्युः अद्रिं कार्ष्णायसीं ११ १३३८६८
४ २२२ ३७१
अमात्यराष्ट्र०
अमात्यान्
अमात्ये दंड:
अ. श्लो. पृ.
१११०६ ८६१
५ २०३९३
७ १४२५३१
७ १५८ ५३५
६० ५११
६५ ५१२
९ २३४७८०
2
अमात्याः
अमानुषीषु
१११७३८७७
४ ११४ ३४१
अमानुषेषु ९ २८४७८८ अमाययैव वर्तेत ७ १०५ ५२४ अमावास्या अमावास्याचतुर्दश्योः ४ ११३३४१ अमावास्याष्टम ४१२८ ३४५ अमितौजोमहा
१ ४ ७
अमित्रादाप
२ २३९ १८१
अमुत्रार्थ
७
९६५२२
६ ६० ४७६
२१६२१४७
अमृतत्वाय
अमृतस्येव
अमृतं स्यात् ४ ५३०२ अमेध्यकुणपाशी १२ ७१९१९ अमेध्यप्रभवानि ५ ५ ३८५ | अमेध्यलिप्त ४ ५६ ३२४ अमेध्यादपि काञ्चनं२ २३९ २८१ अमेध्ये वा
११ ९६ ८५९
अमेध्यं चाशु
९ २८२७८७
२६६ १०४ ११ २० ८३७
११ १४८३६
९ २२० ७७८
अमंत्रिकान्तु अयज्वनां
अयज्वा च
अयमुक्तः अयशो महदाप्नोति८ १२९६१७ अयाज्ययाजनैश्चैव ३ ६५२१७ अयुध्यमानस्य ४ १६७ ३५५ अयुक्षु तु पितॄन् ३ २७७ २९७ अयं द्विजैर्हि ९ ६६७३७
For Private And Personal Use Only
|
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अयःकांस्योपलानां११ १६७ ८७६
अरण्ये
अरण्ये अरण्येवा
११२५८ ९०१
अरक्षितारमत्तारं ८ ३१० ६८९
अरक्षितारं
८३०९६८८
अरक्षिताः
९ १२ ७०२ ब
७ ३ ४९४
अराजके अराजन्यप्रसूतितः ४ ८४३३४
७ १८२५४१
अरिराष्ट्रं प्रति अरिसेविनमेव अरीणां चोपजापकान् ९ २७५ ७८६
७ १५९५३६
अरीन् योधयत अरेरनंतरं मित्रं
अरोगाः
अरोगः सर्व
अर्धसंस्थापनं
अर्चयेत्
अर्चयेत्
अर्चिष्यन्
५ ६८४१८
७ १४८५३२
७ १९५५४६
७ १५९५३६
अर्हतमा
अर्हयेन्मधु
७ २३० ५५६
१ ८३ ३८
८ ४०३७१७
३ २०९२७२
६
७ ४६०
४ २५४ ३८०
अर्थ एवेह वा श्रेयः २ २२४ १७७ अर्थकामेष्वसक्तानां २ १३ ७०
अर्धेन नारी
१ ३२ २३
अर्थशौचं
५१०५४३४
अर्थस्य संग्रहे
९ ११ ७२२ ब
अर्थसंपादनार्थं अर्थानर्थावुभौ अर्थिप्रत्यर्थिसंनिधौ ८० ५९६
७ १६९५३८ ८ २४ ५७०
अर्थेऽपव्ययमानं तु ८ ५२ ५८३
६३५८८
अर्युक्ताः साक्ष्यं ८ अर्धभामक्षणाद्राजा ८ अर्ध क्रोशे ८ ३९५७६
४० ५७६
अर्यम्णामिति ११ २५४९००
अर्वाक् अर्वाक् त्र्यब्दात् ८ अर्हणं तत्कुमारीणां ३
५ ५९४११
३१५७३
५४ २१५
१२८ २४३
३
३ ११९२३७
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
अर्हयेत्
३ ३ १९
अहभोजयन् ८ ३९३ ७१५ अलब्धमिच्छेत् ७ १०२५२३ अलब्धं चैव
७१००५२३
अलाबु
६ ५४४७५
अलाभे त्वन्यगेहानां २ १८४१६०
अलाभेन
६ ५७ ४७५
अलंकारश्व ९ १५० ७६३
अलंकारं
९ ९२ ७४५
अलंकारः
९२००७७२
अलंकृतश्च
७ २२६ ५५५
अलंकृत्य
३ २८२०४
अलंकृत्य
५ ६७४१७
अलिंगी
४ २०० ३६४ |
अल्पोहण ४ २ ३०१ अरुपान्नाभ्यवहारेण ६ ५९ ४७६
अल्पोनस्यापि ८ २१८ ६३० अल्पोऽप्येकं ३ ५३ २१५ अल्पं वा ८६ ५१८ अल्पं वा बहु वा २ १४९ १४३
७
अवकाशेषु
अवकीर्णा
अवकीर्णव
अवकीर्णव्रतं
अवगूर्य
अर्य
अवकृष्टप्रसूतयः ९ २४ ७२६
११२०६८८८
अवृत्तौ
३ २०७ २७३ | अवेत्यृचं
११२०८८८८
अवजिघ्रेच्च तान् ३ २१८ २७७
अवधूतं
५ १२४४४३
अवनिष्ठीवतः
८ २८३ ६८१
अवमानस्य
२ १६२ १४७
अवमूत्रयतः
८ २८३ ६८१
अवमंता
२ १६३ १४७
अवशर्धयतः
८ २८३ ६८१
अवरुह्याभि
www.kobatirth.org
२२०२१६९
अवश्यं याति १२ ६८९१८
अवशिष्टं तु अवसीदन्
११११८९६४
११११७८६४ अवेक्षेत २ १८७ १६१
३ ११६ २३६
४ १८७ ३६०
अ. श्लो. पृ.
अवहार्यौ भवेतां ८ १४६ ६२२
अवहार्यः
८ १९९६५४
८ ९५ ६००
अवाक्शिराः अवाङ्नरकं ८ ७६ ५९५ अवाच्यो दीक्षितः २ १२८ १३३ raft परः अवास्याच्छिखा २२१९१७५
१ २० १६
अविद्यमाने
११११६८६३
९२०५ ७७३
अविद्यानां तु अविद्वांश्चैव
९ ३१७७९५
अविद्वांसमलं
२२१४ १७३
१२ ५२९१६
अविद्वांसः अविंदन् ८ ११० ६१० अविप्लुतब्रह्मचर्यः ३ अविरुद्धं प्रकरूपयेत् ८
२ १८९
४७५८०
अविशेषेण
८ १९३६५१
अवीरायाच
४ २१३ ३६९
९ ७४७३९
अवृत्तिकर्शिता अवृत्तिकर्षितः १० १०१ ८२६
४ २२३३७१
११२५२९००
( ६ )
अवेदयानः अवेद्यावेदन १०
६
अव्यक्तो व्यंजय १
अव्यक्तं
अयंगांगी
अव्याप्ताश्चेत्
अणाः सौम्य
अव्रतानां अव्रतैर्यत् अशक्तोऽधः
तु
1. अशक्यं च
८ ३३५७४
२४८०७
अशासन्
अशासित्वा अशीतिभागं
अशुद्धाः
६१ ४७६
६ ९
१२ २९९१२
३१. १९६ ५१२७४४५ २ ४७ ९४
१२ ११४ ९३४
३ १७० २५८ ११२२४ ८९२ १० ९९ ८२५ १२ ९४ ९२७ ९२५४७८४
८ ३१७६९०
८ १४१६२०
५ ५८४१०
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अशेषतोऽपि ८ ३८५७५ अशौचं बांधवैः १११८३ ८८१ अश्नन्नपि
११२६१९०१
अश्मकुटः
अश्मनो लवणं
अश्मनो लोहं
अश्मनोऽस्थीनि
अन्
अश्रोत्रिये अश्रोत्रियो वा
अश्रोत्रियः पिता
अश्लील
६ १७४६४
१० ८६ ८२२
९ ३२१७९५
८ २४९ ६७१
६४ ८१७
अष्टकासु
अष्टादशसु
अष्टादशसु
अष्टानो
१०
५ ८१४९२
३ १३६ २४६
३ १३६ २४६
४ २०६ ३६६
४ १८९३६०
अश्वश्चक्षुः अश्वस्तनविधानेन ११ १३८३६ अश्वस्तनिकः ४ ७३०४ अश्विसालोक्यं ४ २३४ ३७५
४ ११९३४२
દ
३५६१
९ २५० ७८३
५ ९५ ४३२
अष्टापायं
अष्टावष्टौ
अष्टाविमान्
अष्टावे
अष्टौ ग्रासान् अष्टौ चान्याः ७१५७५३५ अष्टौ मासान् ९ ३०५ ७९३ असकृद्गर्भवासेषु १२ ७८ ९२० असगोत्रा च या ३ असच्छास्त्राधिगमनं
५ १९२
८ ३३८ ६९७
११२१८ ८९१
३ २०२००
३ २६९२९५
६ २८४६७
११ ६५८५०
असत्कार्य परिग्रहः
१२ ३२९१२
९ १५४ ७६४
असत्पुत्रोऽपि असत्यस्य ११ ६९७५१ असन्निधावयं ५ ७३४२० असपिंडा च या ३
५ १९२ असपिंडेषु ५ ९९ ४४३
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. असपिंड ५१०० ४३३ । अस्य नित्यं ७ १०१ ५२३ अक्षिण्वन् ८ १९७६५३ असमावर्तकः ११ १५७ ८७३ । अस्य सर्वस्य १२ २ ९०४ | अक्षेत्रे बीजं १० ७१८१८ असमिध्य च २ ८७ १६१ अस्त्रं गामयति ३ २३० २८१ अज्ञातमुक्तशुद्धयर्थं ५ २१ ३९४ असमीक्ष्य ७ १९ ४९७ अस्वतंत्राः ९२ ७२२ अ अज्ञातांश्च ५ १७ ३९२ असम्यक्कारिणः ९२५९ ७८५ अस्वा ५१०३ ४३४ अज्ञातं चैव ११ १५५ ८७३ असवर्णा - ३ ४३ २१० अस्वग्यै च ८१२८ ६१६ अज्ञानभुक्तं ११ १६० ८७४ अंसावमिति २ १३० १३३ अस्वयं चाति २ ५७ ६०० अज्ञानात् ८२४४ ६७० असावहमिति २ २१६ १७४ अस्वस्थः ७ २३० ५५६ अज्ञानात् ११ १४६ ८७१ असाक्षिकेषु ८११० ६१० अस्वामिना
८ २०० ६५४
अज्ञानात् ११ १५० ८७२ असिचायुधैः ७ ५४५ अहन्यहनि ८४२० ७२२ अज्ञानाद्वालभावाच्च४११९६१४ असिपत्रवनादीनि१२ ७५ ९२० । अहस्तत्रोदगयनं १ ६७ ३४ अज्ञानाद्यदि ११ २३२ ८०४ असिपत्रवनं ४ ९.३३५ अहस्ताश्च ५ २९ ४०० अज्ञानाविशतः ८२६५ ६७५ असूयकाया २११४ १२७ | अहायः ७२२१ ५५४ अज्ञानाद्वे शते पूर्णे ८ १२२ ६१५ असृजत् ७ १४ ४१६ अहार्य ९१८९ ७७२ अज्ञेभ्यो ग्रंथिनः १२ १०३ ९३० असृजन्भूरि १ ३६ २४ अहिंसया ६ ७५ ४८२
अज्ञो भवति वै ११५३ १४४ असौ नामाहमस्मीतिर १२२ १३० अहिंसया च ६ ६० ४७६
अज्ञा ४ १९४ ३६२ असंख्या मूर्तयः १२ १५ ९०८ अहिंसयैव २१५९ १४६ अहं हि बाल २ १५३ १४४ असंदितानां ८ ३४३ ६९९ अहिंसा गुरुसेवा १२ ८३ ९२१ आकरान् कोशं ८ ४२० ७२२ असंपाठ्याविवाअहिंसामेव .५ ४४ ४०५
आकारमिंगितं ६ ६७ ५१३ हिनः ९२३८ ७८० अहिंसा सत्यं १० ६३ ८१६
आकारैरिंगितैर्गत्याद २६ ५७१ भसंबद्धकृतः ८ १६४ ६३८ अहिंसा सत्यं ११ २२२ ८९२
आकालिकमनध्यायं असंबद्धप्रलापश्च १२ ६९०६ अहिंस्रो दमदानाभ्यां
४ ११८३४२ असंबद्धा च २ १२९ १३३
आकालिकं ४१०३ ३३१ असंभाष्ये साक्षि
अहुतं च हुतं ३ ७३ २२१ आकाशमिव १० १०४ ८२६ भिश्च ८ ५६ ५८५ अहोभिः ३ ४६ २१३ आकाशात्तु १ ७६ ३६ असंभोज्याः ९२३८ ७८० अहोरात्रमुपासीरन्११ १८३ ८८१
आकाशेशास्तु ४१८४ ३५९ असंथवे चैव २२०३ १७० अहोरात्रे १ ६५ ३३ आकाशं जाय १ ७५ ३६ असंस्कृतप्रमीतानां३ २४५. २८५ अहोरात्रं तु १ ६४ ३३ आकीर्ण ६ ५१ ४७५ असंस्कृतान् ५ ३६ ४०२ अहं प्रजाः १ ३४ २४ आक्रष्टः ६ ४८४७४ अस्तेयं मनुः ८३४० ६९८ अक्षतो ब्राह्मणः ८ १२५ ६१६ आक्रंदे ८२९३ ६८४ अस्थिदंतमयस्य ५१२०४४२ अक्षभने ८ २९२ ६८३ आख्यातव्यं ११ १७ ८३५ अस्थिमतां ११ १४० ८६९ अक्षमाला ९ २३ ७२५ आख्यानानि ३२३२ २८१ अस्थिसंचयनादृते ५ ६७ ४१७ अक्षयायोपकल्पते ३ २०२ २७० आगमं निर्गमं ८ ४०२ ७१७ अस्थिस्थूणं ६ ७६ ४८३ अक्षरं त्वक्षरं २ ८४ ११४ आगमं वाप्यपा ९२८१ ७८७ अस्नेहाक्तं ५ २५ ३९५ अक्षारलवणान्नाः ५ ७२४१९ आगमः कारणं ८ २०१६५४ अस्मादप्रच्युतः १२ ११६ ९३४ | अक्षारलवणं ११ १०९ ८६२
आगस्सु
९४४१ ७८१ अस्माद्धर्मान्न ७ ९९ ५२२ अक्षारलवणं चैव ३ २५७ २९२ आगारात् ६ ४१ ४७२ अस्मिन् धर्मः ११०७ ४४ | अक्षिण्वन् २१०० ११९ । आगारं ६ ५१ ४७५
११९
For Private And Personal Use Only
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(८)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. आ चतुर्विशते २ ३८ ९. आचार्यः शिष्यः ९ १८७ ७७१ आददानः ८ २२४ ६६३ आचम्य ५ ८५ ४२५ आचांतः ५१४२ ४५१ आददानः ८३४२ ६९९ आचम्य प्रयतः २ ५१ ९६ आचांताश्च ३२५१ २९० आददीत ४ २२३ ३७१ आचम्य प्रयतः २ २२२ १७६ आच्छाद्य चार्चयित्वा
आददीत न ९ ९८ ७४६ आचम्यैव ५ ८६ ४२५
३ २७ २०३ आददीतायं ९ ११४ ७५० आचम्योदक् ३ २१७ २७७ आजीवनाथै १० ७९ ८२० आददीताथ २११७ १२८ आचरन्विचरेदिह ४ १८३०९ आततायिनं ८३५१ ७०२ आददीताथ ६ १३२ ५२९ आचरेत् ११२१७ ८९० आतिरिक्यं ११ ५. ८४५ आददीताथ ८ ३४ ५७४ आचक्षणेन ८३१५६९० आतिष्ठति १० १२८ ८३२ आददीतावरा २२३८ १८० आचामेत् ५ १४४ ४५२ । आतिष्ठेत् ९२५२ ७८३ आदाननित्यात् ११ १५८१६ आचामेदेव ५१४३ ४५१ आतिष्ठेत् ९३३३ ७९८ । आदानमप्रियकर ७ २०५ ५४८ आचारमग्निकार्य २ ६९ १०६ । आतुरामभिशस्तां ११११२ ८६३ | आदावेव १ ७१ ३५ आचारश्चैव ११०७ ४४ आत्मनश्च ८३५० ७०१ आदावंते च २ ७३ १०८ आचारश्चैव साधूनां २ ६ ५३ । आत्मनस्तुष्टिरेव २ ६ ५३ | आदित्यमुप ३ ७६ २२२ आचारस्य ५ ४ ३८५ आत्मनस्त्यागिनां ५ ८८ ४२६ आदित्याज्जायते ३ ७६ २२२ आचारहीनः ३ १६५ २५७ आत्मनैव ६ ४९ ४७४ आदिष्टी ५ ८७ ४२५ आचारादीप्सिताः
आत्मनो यदि ११ ११४ ८६३ आदेयस्य ८१७२ ६४४ प्रजाः ४ १५६ ३५२ आत्मनः ४ २५५ ३८१ आद्यंते ४ २५३११ आचाराद्धनं ४ १५६ ३५२ | आत्मनः शुद्धिं ११ १६० ८७४
आद्यं यत्र्यक्षरं ११२६५९०२ आचाराद्विच्युतः १ १०९ ४५ | आत्मन्यग्नीन् ६ ३८ ४७१ आ द्वाविशात् क्षत्र २ ३८ ९० आचाराल्लभते ह्यायुः४ १५६ ३५२ | आत्मसंसिद्धये ६ २९ ४६७ आधिक्यं ७ १७९ ५३८ आचारेण तु १ १०९ ४५ | आत्मज्ञाने १२ ९२ ९२६
| आधिदैविकं ६ ८३ ४८६ आचारो हत्यलक्षणं४ १५६ ३५२ आत्मज्ञानं १२ ८५ ९२१ आधिश्चोपनिधिः ८१४६ ६२२ आचारं जगृहुः १११० ४५ आत्मानमथ ८ ४६५७९ आधिं भुते ८ १५१ ६२८ आचारः परमः ११०८ ४५ आत्मानमात्मना ९१२ ७२२ब आधिस्तेनोऽन्यथा ८ १४५ ६२२ आचार्यपुत्रः २१०९ १२५ आत्मानं ४ १२७ ३४५ आधिः सीमा ८१५० ६२७ आचार्यश्च पिता २ २२५ १७७ आत्मानं च ५ ४२ ४०४ आध्यात्मिकं ६ ७३ ४८६ आचार्यत्स्वस्य २ १४८ १४३ आत्मानं चैक ३ ३७ २०८ आनिपातात् ६ ३१४६७ आचार्यस्य च २२२८ १७८ आत्मानं तांश्च ६ १४० ५३० आनिपातात् ११ १०४ ८६१ आचार्यस्य हिते २ १९१ १६६ आत्मानं सततं रक्षेत्७ २१७ ५५२ आनुलोम्येन १० ५८०१ आचार्याणां शतं २ १४५ १४२ । आत्मानं स्पर्शयेत् ९ १७७ ७७० आनण्यं कर्मणा ९२२९ ७७८ आचार्य ५ ७९ ४२१ आत्मार्थ ७२१६ ५५२ आनृशंस्या ११०१ ४३ आचार्ये तु खलु २ २४७ १८४ आत्मार्थ च ११ ६४ ८४९ आनृशंस्यं ३ ५४ २१५ आचार्ये ६ ८५ ५१७ आत्मा हि १२ ११९ ९३६ आनृशंस्यं ३ ११२ ४३४ आचार्यो ब्रह्मणः २ २२६ १७७ | आत्मैव देवता: १२ ११९ ९३६ आनंतर्यात् १० २८८०८ आचार्य ५ ९० ४३१ । आत्मैव ह्यात्मनः ८ ८५ ५९८ आनंत्यायैव कल्प्यते३ २०२ २९५ आचार्य च ४ १६२ ३५३ ।। आत्रेयीमेव ११ ८७ ८५५ । आनत्यं ४ १४९ ३५१ भाचार्यः ४१८२ ३५९ । आददानस्तु ९२४३ ७८१ । आत्मन्यन्तर्दधे १ ५१ २०
For Private And Personal Use Only
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ, श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. आत्मानं शिर २ ६० १०१ | आयुष्मंतं सुतं सूते ३ २६३ २९३ आवंत्यवाटधानौ १० २१ ८०७ आन्वाक्षिकी ७ ४३ ५०४ | आयुष्यं प्राङ्मुखः २ ५२ ९६ आव्रतस्य ५ ८७ ४२५ आपत्कल्पेन ११ २८ ८३१ | आयुः कीर्ति ११ ४० ८४१ आ शरीर २ २४३ १८२ आपत्काले २ २४१ १८१ | आयुः प्रज्ञा २१२१ १२० | आशासते
आशासते ३ ८० २२४ आपत्सु मरणात् ११ २९ ८३९ आयुः सुवर्णकारानं४ २१८ ३७९ आशिषश्चैव १ ३९ आपदर्थे ७ २१७ ५५२ आयोगवश्च १० १६८०६ आशीर्वादसम २ ३३ ८८ आपद्गतः ९२८३ ७८८ । आयोगव्यां तु १० १५ ८०६ आशु गच्छति २ १६८ १५२ आपद्धर्म च १११६ ४६ | आरण्यकं ४ १२३ ३४३ आशुगैः ४ ६८ ३२७ आपद्धर्माः १० १३० ८३२ | आरण्यपशुहिंसनम्१० ४८ ८१४ आशु पश्यन् ४ १७१ ३५३ आपद्यपत्यप्राप्तिः ९ १०३ ७४६ आरण्यानां ५ ९३८८ आश्रमादाश्रमं ६ ३४ ४७. आपद्यपि ५ ४३ ४०५ | आरण्यांश्च १० ८९ ८२३ आश्रमे वृक्षमूले ११ ७८ ८५३ आपद्यपि हि २ ४० ९१ | आरभेत ९२९९ ७९२ आश्रमेषु ८३९१ ७१४ आपद्यपि हि २ ११३ १२७ | आरभेतव ९३०० ७९२ आ षोडशात् २ ३८ ९० आपद्यपि हि ३ १४ १९६ / आरामस्य ८२६३ ६७५ आसनाशन० ४ २९ ३१४ आपद्यपि हि ९३३६ ७९८ | आरंभरुचिता १२ ३२ ९१२ आसनावसथौ ३ १०७ २३३ आपो नारा इति १ १० ११ | आर्जवं च ११ २२२ ८९२ आसनेषु ३ २०८ २७२ आपो नोन्मजयंति ८ ११६ ६१६ | आर्तस्तु ८ २१७ ६६० आसनेष्वजुगुआपो रसगुणाः १ ७८ ३६ आर्द्रपादस्तु ४ ७६ ३३० प्सितान् ३२०९ २७२ आपो वै नर १ १० ११ आईपादस्तुभुञ्जानः४ ७६ ३३० आपः शुद्धा ५ १२७ ४४५ | आर्द्रवासास्तु ६ २३ ४६६ आसनं चैव ७ १६२ ५३६ आप्तः शक्तः २ १०९ १२५ | आर्धिकः ४२५६ ३८१ आ सपिंडक्रियाकर्म ३ २४७ २८५ आप्ताः सर्वेषु ८ ६४ ५८९ | आर्यता ७ २१५ ५५२ आ समभ्यस्य ११ २५४ ९०० आभीरोऽम्बष्ठकन्यायो १० १५८०६ आर्यप्राय
आसमाप्तेः २ २४४ १८३ आभ्यः कुर्यात् ३ ८४ २२५ | आर्यरूपं १० ५७ ८१५ । आसमावर्तनात् २१०८ १२४ आमपात्रमिवांभसि ३ १७९ २६१ | आर्यादार्यः १० ६७८१७ | आसमुद्रात्तु २ २२ ७६ आमृत्योः ४ १३७ ३४७ | आर्यावर्तनिवासिनः१० ३४ ८१० आ समुद्रात्तु वै २ २२ ७६ आमंत्रितस्तु ३ १९१ २६५ आर्यावर्ते २ २२ ७६ आसां महर्षिचर्याणां ६ ३२ ४६८ आयतिं ७ १७९ ५४० आर्य चानार्यकर्मि
आसीत गुरुणा २२०४ १७० आयत्यां ७ १८० ५४१ __णम् १० ७३ ८१९ आसीताभिमुखं २ १९३ १६७ आयव्ययौ
८४२० ७२२ | आर्षे गोमिथुनं ३ ५३ २१५ आसीतामरणात् ५१५७४५६ आयसं ८३१६६९० आर्षोढाजः ३ ३८ २०८ आसीदिदं तमो १ ५ ७ आयुधीयं ७२२६ ५५५ ।
| आर्षो धर्मः ३ २९ २०४ आसीनस्य २ १९६ १६८ आयुर्विप्रा वादेन ४ २४० ३७७ आर्ष धर्मोपदेशं १२ १०६ ९३१ आसीनासु ११ १११ ८६२ आयुर्हसति १ ८३ ३८ आलस्यात् ५ ४३८५ आसीनः ८ १० ५६६ आयुश्चैव प्रवर्धते ४ ४२ ३२० | आवहेयुः ९ ५ ७२२ख आसुरस्वं ११२० ८३७ आयुश्चैव प्रहीयते ४ ४१ ३२० आविकं ५ ८३८८ आसुरो विधि ३ ३१ २०५ आयुष्कामेन ९ ४१ ७३० | आवृतो नाम १० १५८०६ । आसुरं वैश्य ३ २४ २०१ आयुष्मान् भव २ १२५ १३१ | आवृत्तानां ६ ८२ ५१६ | आस्यतामिति २ १९३ १६५
आसनं
For Private And Personal Use Only
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. आहरेत् . १११४ ८३६ | इति धर्मः ९१२० ७५२ इयं विशुद्धिः ११ ८९८५६ आहरेत् ११ १५ ८३६ । इति धर्मः ९१७९ ७७० इयं स्यात् ९११६ ७५१ आहरेत्रीणि ११ १३ ८३६ इति वाचा ३ ३० २०४ इष्टिं वैश्वानरी ११ २७ ८३८ आहरेद्यज्ञसिद्धये ११ १२ ८३५ इतीयं वैदिकी २ १५ ७२ इष्टीः पार्वायणाआहरेद्यान २ १८२ १५९ इत्यस्यैतत् ९ २० ७२५ न्तीयाः ४ १० ३०६ आहवेषु ६ ९० ५१९ इत्येतत्तपसः ११ २४४ ८९८ इष्ट्वा च ६ ३६ ४७० आहिताग्नेः ३ २८२ २९८ इत्येतदेनसा मुक्तं ११२४७ ८९८ इह कीर्ति २ ९ ६६ आहिंडिकः १० ३७८११ | इत्येतन ९ ४० ७२९ इह चानुत्तमां ८ ८२ ५९७ आहुरुत्पादकं ९ ३२ ७२७ इत्येतन्मानवं १२ १२६ ९३८ इह चामुत्र ९३२२ ७९५ आहुः शल्यवतः ९ ४४ ७३० | इत्येषा ७ ९८ ५२२ | इह चामुत्र १२ ८९ ९२४ आहूय दानं ३ २७ २०३
इत्येषा त्रिविधा १२ ४० ९१४ - इह दुश्चरितैः ११ ४८ ८४५ आहृताभ्युद्यतां ४ २५१ ३७९ इत्येषा सृष्टिः १ ७८ ३६ | इह देवेन ७ २०९ ५५१ आहैव सनखा २ १६७ १५२
इदमन्विच्छतां ६ ८४ ४८६ - इहाय्यां ५ १६५ ४५७ आक्षारयञ्छतं ८ २७६ ६७९ इदमानन्त्यं ६ ८४ ४८६ इहैव लोके १२ १०२ ९३० आक्षिक ८१६० ६३६ इदमूचुः ५ १३८४ इहैवास्ते तु ३ १४१ २४८ इच्छायाऽन्योन्य ३ ३२ २०५ इदमेव ६ ८४ ४८६ इंगिताकारचेष्टझं ७ ६३ ५१२ इच्छंत्या सह ८३७९ ७११ । इदं तु वृत्तिवैकल्यात् १० ८५ ८२१ इंद्रमेके १२ १२३ ९३७ इज्याध्ययन १ ८९ ४० इदं निःश्रेयसं ११०६ ४४ इंद्रस्यार्कस्य ९३०३ ७९३ इज्याश्च प्रतिगृह्णति११२४२८९७ - इदं बुद्धि ११०६ ४४
इंद्रानिलयमाकाणां७ ४४९४ इतरानपि ३११३ २३५ इदं यशस्यं ११०६ ४४ इंद्रांतकायती ३ ८७ २२६ इतरे कृतवंतः ९ २४२ ७८१ | इदं वचन १ १ १ इंद्रियाणां २ ८८ ११६ इतरेभ्यः ११ ३ ८३३ इदं शरणं ६ ८४ ४८६ इंद्रियाणां २ ९३ ११७ इतरेषां ९ १८९ ७७२ इदं शास्त्रं १ ५८ ३१ इंद्रियाणां २ ९९ ११९ इतरेषां तु ३ ३५ २०७ इदं शास्त्रं ११०२ ४३ इंद्रियाणां
६ ६.४७६ इतरेषां तु ८३८० ७११ | इदं शास्त्रं ११०४ ४४ इंद्रियाणां ___७ ४४५०५ इतरेषां तु १० ९३ ८२४ इदं सर्व
इंद्रियाणां
१२ ५२ ९१६ इतरेषु ३ १८२ २६२ इदं सामासिकं १२ ३४ ९१३ इंद्रियाणां १२ ८३ ९२१ इतरेषु तु ३ ४१ २०९ इदं स्वस्त्ययनं ११०६. ४४ इंद्रियाणि ६ ५९ ४७६ इतरेष्वागमा १ ८२ ३८ इमानप्यनुयुंजीत ८ २६० ६७४ इंद्रियाणि ११ ४०८४१ इति कर्तव्यता ७ ६१ ५११ इमानित्यं ४ १०१ ३३८ | इन्द्रियार्थेषु ४ १६ ३०८ इति कर्तव्यं ७ १४३ ५३१ इमाः शृणुत ११ १७९ ८८० | इंद्रियेष्वेव ४ २२ ३१० इति चेत्
९ १२२ ७५३ इमाः स्युः क्रमशः ३ १२ १९७ इंधनार्थ ११ ६४.८४९ इति धर्मस्य ८१८५६४९ इमाः क्षत्रियजातयः१० ४३ ८१२ | ईर्ष्यासूयार्थदूषणम् ७ ४८ ५०६ इति धर्मे ९ १८७२४ इमं कर्मविधिं ९३२५ ७९६ | ईशो दंडस्य . ९२४५ ७८२ इतिधर्मो व्यवस्थितः३२६५२९४ इमं धर्म १० १०० ८२६ ईशः सर्वस्य ९ २४५ ७८२ इति धर्मो व्यवस्थितः
इमं लोकं २२३३ १७९ | ईश्वरं ४ १५३ ३५२ १० ६८ ८१८ इमं हि ९ ६ ७२२ब ईश्वरः सर्व १ ९९ ४२ इति धर्मः ९११७ ७५१ । इयं भूमिर्हि ९ ३७ ७२९ । ईहातश्चेत् ९२०५ ७७३
For Private And Personal Use Only
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(११)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. उक्तवाक्यस्य ८ १०९ ६१० | उत्तमां सात्त्विकी १२ ५० ९१६ | उदित्यूचा वा ८१०७ ६०९ उक्ताः प्रत्यंगदक्षिणाः८ २०९ ६५ । उत्तमां सेवमानः ८ ३६७ ७०७ उद्गाता चाप्यनः ८ २१० ३५७ उक्तो धर्मः १२ १९०३ | उत्तमेषु ६ ६५ ४७८ उद्धारेनुध्दृते ९ ११६ ७५१ उक्तो राज्ञः ९३२५ ७९६ - उत्तमेषूत्तमं ३ १०७ २३३ | उद्धारो न ९ ११५ ७५१ उक्तो वः ५१४५ ४५२ । उत्तमैः ४ २४७ ३७८ । उद्धारं ज्यायसे ९ १५६ ७६५ उक्तं च न ८ ५७ ५८९ . उत्तरःप्रतिलोमतः१० ६८८१८ | उध्दते दक्षिणे २ ६३ १०३ उक्तः कर्मविधिः ९ ३३६ ७९८ उत्तिष्ठेच्च ७२२९ ५५६ उद्भिज्जाः १ ४६ २७ उक्त्वा चैवानृतं ११ ८८ ८५६ उत्तिष्ठेत् २ १९४ १६७ | उद्यतैराहवे ५ ९७ ४३ उग्रान्नं ४ २१२ ३६८ उत्थाय पश्चिमे ७ १४६ ५३१ | उद्वर्तनं ४ १३२ ३४६ उग्रो नाम १० ९८०५ उत्थायावश्यकं ४ ९३ ३३६ / उद्वहेत द्विजः ३ ४ १९१ उच्चावचानि १२ १५९०८ उत्पत्तिरेव १ ९८ ४१ उद्वेजनकरैः ८३५३ ७०३ उच्चावचेषु ६ ७३ ४८१ उत्पत्तिव्यंजकः २ ६८ १०५ उद्वेजनकरैः ९२४८ ७८२ उच्चावचेषु १२ १४ ९०८ उत्पत्स्यते ४ २३१ ३७४ उन्मत्तजडमूकाः ९ २०१ ७७२ उच्चैः स्थानं ७ १२२ ५२७
उत्पद्यते ९ १७० ७६९ | उन्मत्तोऽन्धः ३१६१ २५६ उच्छिष्टमन्नं १० १२५ ८३० । उत्पद्यते १२ ९६ ९२८ | उन्मत्तं पतितं ९ ७९ ७४२ उच्छिष्टाननिषेकं ४ १५१ ३५१ उत्पन्नोवेणः १० १९ ८०६ उपकारात् ८२६६ ६७६ उच्छिष्टेन ५१४२ ४५१ उत्पादक २१४६ १४२ उपकुर्वीत २ २४५ १८३ उच्छिष्ट भागधेयं ३ २४५ २८५ उत्पादनं ९ २७ ७२६ उपगृह्यास्पदं ७ १८५ ५४२ उच्छिष्टः ४१०९ ३४० उत्पादयति २१४८ १४३ उपघात २१७९ १५८ उच्छिदन् ७१४० ५३० उत्पादयेत् ९१७५ ७७० उपचारक्रियाकेलिः ८ ३५८ ७०५ उच्छीर्षकश्रियै ३ ८९ २२७ उत्पाद्यापुश्चराचरम् १ ६३ ३३ उपचार्यः ५१५३ ४५४ उच्छेषणं तु ३ २६५ २९४ उत्सर्ग ४ ९७ ३३७ उपञ्छन्नानि ८२५० ६७१ उच्छेषणं भूमिगतं ३ २४६ २८५ उत्सादनं २ २०९ १७२ उपजप्यानुजपेत् ७ १९८ ५४७ उच्छृसन् ३ ७२ २२१ उसिक्तमनसां ८ ७२ ५९३ उपजीवति ३ ५२ २१५ उतथ्यतनमस्य ३ १६ १९८ उत्सृष्टमपि ६ १६ ४६४ उपतिष्ठति ३ १८९ २६४ उत्कर्षे चापकर्ष १० ४२ ८१२ उदकस्यागमेन ८ २५३ ६७२ उपदिष्टं २१९० १६६ उत्कर्षे योषितः ९ २४ ७२६ उदकुम्भं २ १८२ १५९
२१६२ १४७ उत्कृत्याधाय ११ १०४ ८६१ उदके ४ १.९ ३४० उपधर्मः ४ १४७ ३५० उत्कृष्टस्य ८२८२ ६८० उदकं निनयेत् ३ २१८ २७७ उपधर्मोन्यः २२३७ १८० उत्कृष्टाय ९ ८८ ७४४ उदक्यायो ११ १७३ ८७७ उपधाभिश्च ८१९४ ६५२ उत्कृष्टां जाति ९३३५ ७९८ उदङ्मुखान्प्राङ्मुखान्वा उपनीतो द्विजः २ ४९ ९५ उत्कोचकाः ९२५८ ७८४
८८८५९९ उपनीय गुरुः २ ६९ १०६ उत्तमणेन चोदितः ८ ४८ ५८१
उपनीय तु ३ २२० २८० उत्तमोऽधमार्णकात्८ ५१ ५८३ । उदासीनप्रचारं ७ १५६ ५३५ उपनीय तु यः २१४० १३९ उत्तमाधममध्यमाः १२ ३ ९०५ उदासीन ७१५९ ५३६ उपन्यासं ९ ३१ ७२७ उत्तमानां च ८३२२ ६९३ उदितेऽनुदिते २ १५ ७२ | उपपन्नः ९१४१ ७६० उत्तमान् ४२४८ ३७८ उदितोऽयं ९२५० ७८३ | उपापातकसंयुक्तः उत्तमांगोद्भवा १ ९३ ४१ | उदितं दैविकं १ ७९ ३७
१११०८८६१
४१.
६१९ / उपद्विजेत
For Private And Personal Use Only
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( १२)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. उपपातकिनः ११ १०७ ८६१ उपेतारं ७ २१९ ५५३ ऋणादिषु ८१०८ ६१० उपपातकिनः ११ ११७ ८६४ उपेक्षकः ६ ४३ ४७२ ऋणानामनपक्रिया११ ६५८५० उपबहात्मनश्चैव १ १४ १४ उप्यते यद्धि ९ ४० ७२९ ऋणानि उपभोगेन २ ९४ ११७ उभयत्र ३ १६७ २५७ ऋणी कालविपर्ययात्८ १७८ ६४६ उपभुक्ते १२ ८९०६ उभयोऽप्यस्य ४ २२७ ३७२ ऋणे देये ८ १४० ६१९ उपभोग ८२८६६८२ उभयोर्हस्तयोः ३ २२५ २८० ऋणे धने १२१८ ७७७ उपरुध्यारि ७ १९६ ५४६ उभयोः सप्त ५ १३५ ४४८ । ऋणं दातुं ८ १५५ ६३३ उपलभ्य ७ ५७ ५१० उभयं तु समं ९ ३४ ७२८ | ऋणं दाप्यः ८१०९ ६१० उपवासकृशं ११ १९५ ८८५ उभयं नाशयेदिदम् २ ५५ ९९ | ऋतमुञ्चशिलं ४ ५३०२ उपवाससमाः २१८८ १६१ उभाभ्यामपि १० ८२ ८२० | ऋतामृताभ्यां ४ ४ ३०२ उपवीतं ४ ६६ ३२७ उभावपि तु ८३७८ ७११ | ऋतुकालाभि ३ ४५ २१० उपवीतं कमंडलुम् २ ६४ १०३ उभावपि हि तौ २ १४ ७२ ऋतुः स्वाभाविकः ३ ४६ २११ उपवत्युिच्यते २ ६३ १०३ उभे ते ८ २०५ ६५६ | ऋतूनां ९ ९३ ७४५ उपवेश्य तु तान् ३ २०९ २७२ उभे यानासने ७ १६३ ५३६ | ऋतं भुंक्ते २ ५२ ९६ उपसर्जनं ९ १२१ ७५३ उभे संध्ये २ २२२ १७६
४ १७९ ३५९ उपसेवेत तं ७१७६ ५३९ उभौ तौ ९ १४३ ७६० | ऋत्विग्यदि ८२०७ ६५६ उपसंग्रहणं २ ७२ १०७ उल्कानिर्घात १ ३८ २५ । ऋत्विग्याज्यौ ३ १४८ २५० उपस्थमुदरं ८ १२६ ६१६ उषित्वा १ १२ १४ । | ऋत्विजस्ते हि ११ ४२ ८४१ उपास्थाय च २ ४८ ९५ उषित्वाऽऽयं
ऋत्विजे कर्म ३ २८ २०४ उपस्थितं गृहे ३१०३ १३२ उष्ट्रयानं ११ २०१ ८८७ ऋत्विज ८३८९ ७१४ उपस्पृशन् ६ २४ ४६६ | उष्ट्रं हत्वा ११ १३७ ८६९ ऋत्वंतासु ४ ११९ ३४२ उपस्पृशन् ११ १२३ ८६५
उष्णे वर्षति ११ ११३ ८६३ | ऋषयश्चक्रिरे २ १५४ १४५ उपस्पृशन् ११ २१६ ८९० ऊनद्विवार्षिकं ५ ६७ ४१७ ऋषयः ४ ९४ ३३६ उपस्पृशेत् ११ १३२ ८६८ | ऊचे तु ९ ९० ७४४ ऋषयः संयतात्मानः उपस्पृश्य ५ ६१ ४१४ | ऊचे नाभः १ ९२ ४१
११ २३६ ८९५ . उपस्पृश्य द्विजः २ ५३ ९७ ऊर्ध्वं नाभः ५१३१ ४४७ | ऋषिभिर्ब्राह्मणैः ६ ३० ४६७ उपस्पृश्यैव ५ ६२ ४१५ | ऊर्ध्वं पितुः ९ १०४ ७४८
ऋषिभ्यः पितरः ३ २०१ २७० उपस्पृष्टोदकान् ३ २०८ २७२ | ऊचे प्राणाः २ १२० १२९ ऋषियज्ञं ४ २१ ३१० उपाकर्मणि ४ ११९ ३४२ | ऊर्ध्व विभागात् ९ २१६ ७७७ ऋषयः पितरः ३ ८० २२४ उपाध्यायात् २१४५ १४२ | ऊर्व संवत्सरात् ९ ७७ ७४१ ऋक्षमूलनिकेतनः१११२८ ८६६ उपाध्यायः २१४१ १४० ऊष्मणश्चोप १ ४५ २६ एक एवं ४ २४३ ३७७ उपानच्छस्त्र २१७८ १५८ ऋक्संहिता ११२६२ ९०१ एक एव ६ ४२ ४७२ उपानही ४ ६६३२७ ऋग्यजुःसाम १ २३ १८ एक एव ८ १७५६८ उपायैः ७१०९ ५२५ | ऋग्वेदवित् १२ ११२ ९३४ एक एव च ४ २४३ ३७७ उपासते ३ १०४ १३२ ऋग्वेदं धारयन् ११२६१ ९०१ एक एवौरसः ९ १६३ ७६७ उपासर्पत् १० १०५ ८२७ ऋग्वेदः ४ १२४ ३४४ एककालं ६ ५५ ४७५ उपासीत २ २२२ १७६ | ऋचो यजूंषि ११ २६४ ९०२ एकजातिः ८ २७१६७७ उपांशुः स्यात् २ ८५ ११५ । ऋजवस्ते तु २ ४७ ९४ । एकदेश २१४१ १४०
For Private And Personal Use Only
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एतत्रयं
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. एकमप्याशयेत् . ३ ८३ २२५ / एको लुब्धस्तु ८ ७८ ५९५ एतद्वः ५ ९९ ४३३ एकमुत्पादयेत् ९६० ७३५ । एकोऽहमस्मि ८ ९२ ६००
एतद्वः
९ ५६ ७३४ एकमेव ७ ९४९५ एकं गोमिथुनं ३ २९ २०४ एतद्याप्तिमत् १२ २६ ९११ एकमेव तु १ ९१ ४. एकं वृषभं ९ १२३ ७५३ एतन्मांसस्य ५ ५५ ४०९ एकरात्रोपवासः ११ २१२ ८८९ । एकः प्रजायंते ४ २४३ ३७७ एतन्मुक्तस्य लक्षणम् ६ ४४ ४७३ एकरात्रं ३ १०२ २३१ । एकः शतं ७ ७४ ५१४ एतमेके १२ १२३ ९३७ एकविंशतिमाजाती:४ १६६ ३५४ । एकः शयीत २१८० १५९ एतमेव विधिं ११ १८८ ८८३ एकश्चेत् ९१८२ ७७१ एतच्चतुर्विधं २ १२ ६९ एतमेव विधिं ११ २१७ ८९. एकस्तान् ३ १३१ २४४ एतच्चतुर्विधं ७१०१ ५२३ एतयर्चा २ ८० ११३ एका चेत् ९ १८३ ७७१ एतच्चांद्रायणं ११ २१६ ८९० एतस्मिन्नेनसि ११ १२२ ८६५ एका लिङ्गे ५ १३५ ४४८ एतच्छौचं ५ १३६ ४४९ एता दृष्ट्वाऽस्य १२ २३ ९११ एकाकिनः ७१६६ ५३७ एतत् ७ ५० ५०७ एता द्विजातयः २ २४ ७७ एकाकी ४२६१ ३८२ एतत्तु न परे ९ ९९ ७४७ एतानाकालिकान् ४ १०५ ३३९ एकाकी चिंतयानः ४ २६१ ३८२
४१३६ ३४७ एतानाहुः ८१२३ ६१५ एकादश ९१८. ७७०
एतत्रयं
७ २१९ ५५३ एतानि ६ ५४ ४७५ एकादशे ९ ८१ ७४२ एतदक्षरमेतां २ ७८ ११० एतानि मान्य २ १३६ १३६ एकादशेंद्रिया २ ८९ ११६ एतदुक्तं ५ २६ ३९५ एतानेके ४ २२ ३१० एकादशं मनः २ ९२ ११७ / एतदेव ११ ८७ ८५५ एतानेव
६ ५४६० एकाधिकं ९ ११७ ७५१ एतदेव ११ ११७८६४ एतान् ४१०४ ३३९ एकापायेन १ ७० ३४ | एतदेव ११ १२९ ८६६
एतान् दोषान् ८१०२६०४ एकाहं चोदके ११ १५७ ८७३ | एतदेव १११३०८६७
एतान्यपि सतां ३१.१२३१ एकाक्षरं ब्रह्म २ ८२ ११४ । एतदेव ११ १५५ ८७३ । एतान्येनांसि ११ ७१ ८५१ एकांतरे १० १३ ८०६ एतदंतास्तु १ ५० २८ एतान् विगर्हिताचारान् एकांते प्राक् २ ६१ १०१ एतद्देशप्रसूतस्य २ २० ७५
१६७ २५० एकांशश्च ९ १५० ७६३ ।। एतदंडविधिं ८ २२२ ६६२ । एतावानेव ९४५ ७३१ एकनांगेन ११ ११८३५ एतादादश १ ७१ ३५ एताश्चान्याश्च ६ २९ ४६७ एके श्रुतिनिदर्शनात्
एतद्धि १२ ९३ ९२६ - एताश्चान्याश्च ९ २४ ७२६ ११ ४५ ८४३ एतद्धिमत्तो १ ५९ ३२ एतास्तिस्रस्तु ११ १७२ ८७६ एकैकमपि ३ १२९ २४३ एतद्वोऽयं
एताः प्रकृतयः ७१५७ ५३५ एकैकमुभयेन ३ १२५ २४२ एतदुद्राः ११ २२१ ८९१ एते गृहस्थप्रभवाः ६ ८७ ४८७ एकैकशो युगाना १६८ ३४ एतद्विदन्तः ४ ९१ ३३५ एते चतु) १० १३० ८३२ एकैकशः १११३९ ८६९ | एतद्विदन्तः ४ १२९ ३४४ एतेभ्यो हि ११ ३८३३ एकैकं कारयेत् ७ १३९ ५३० । एतद्विद्यात् ४ १६० ३५३
एते मनूंस्तु १ ३६ २४ एकैकं प्रासं ११ २१३ ८९० | एतद्विधानं ७ २३० ५५६ | एते राष्ट्रे ९२२६ ७७८ एकैकं ह्रासयेत् ११ २१६ ८९० एतद्विधानं ९ १४८ ७६२ एते शद्वेषु ४ २५६ ३८१ एकोद्दिष्टस्य ४ ११० ३४० । एतद्विधानां ८ २४५ ६७१ एते षट्सदृशान् १० २७ ८०८ एकोऽनुभुते ४ २४३ ३७७ एतद्वोऽभिहितं १२ ११६ ९३४ एतेषामेव १ ९१ ४० एकोऽपि वेदवित् १२ ११३ ९३४ । एतद्वः ३ २८६ ३०० । एतेषामेव १२ ६९९१८
For Private And Personal Use Only
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
एतेषां निग्रहः एतेषु
अ. श्लो. पृ.
८ ३८८ ७१३
४ १०३३३९
एतेष्वविद्यमानेषु २ २४८ १८४
एते सर्वे
९ २३५७८०
एतैरुपायैः
९ ३१२७९४
एतैरुपाययोगैः ९ १० ९२२क एतैर्जितैश्च
४१८१३५९
८. २५३ ६७२
एतैर्द्विजातयः ११२२६ ८९३ एतैर्लिङ्गैः एतैर्विवादान् ४ १८१३५९ एतैतैरपोहेयुः १११०७ ८६१ एतैतैरपो १११४५८७० एतैर्व्रतैः
१११०२८६०
एतैर्व्रतैः
११ १६९८७६
एतौ
४ १०२३३८
एतं सामासिकं १० ६३ ८१६
yati
४ २५० ३७९ ११२५२९००
एनसां
एनसः
४ २०२३६४
१११८९८८३ ११२५५ ९००
एनस्विभिः एनस्वी सप्तकं एनो गच्छति एनो विख्याप्य ११ ८३ ८५४
८ १९५६८
एनो हिंसासमुद्भवं
www.kobatirth.org
एभिर्नानाविधैः १११०७८६१
१११० ४५
( १४ )
अ. श्लो. पू.
एवं निर्वपणं कृत्वा ३ २५९ २९३ एवं प्रयत्नं
७ २२४ ५५५
एवं यथोक्तं ५ २ ३८४ एवं यद्यप्यनिष्टेषु ९३१९७९५ एवं यः सर्वभूतानि ३ ९३२२८ एवं यः सर्वभूतेषु १२ १२५ ९३८ एवं विजयमानस्य ७ १०८ ५२५ एवं विधानृपः
९ २६६ ७८६
७
३३ ५०२
एवं वृत्तस्य एवं वृत्तां
५ १६६ ४५७
एवं स जाग्रत् १ ५७ ३१ एवं स भगवान् १२ ११७ ९३५ एवं समुद्धृतोद्धारे ९११६ ७५१ एवं सम्यग् ३ ८७ २२६ एवं सर्वमिदं ७ २२० ५५४
एवं सर्वानिमान् ८ ४२१ ७२२ एवं सर्व
१ ५१ २८
एवं स
७ १४३५३१
एवं सह
९ १११७४९
एवं संचित्य
११२३१८९४
एवं संन्यस्य
६
९६४९१
एवं स्वभावं
९ १६७२३
एषदेवो
४ १३८ ३४८
६ ८६ ४८७
८ २१९ ६६१
९ ५५ ७३३ ९१०१७४७ २१३७ १८०
२ ६८ १०५ एष ब्रह्मर्षिदेशः २ १९७५ एष वै प्रथमः ३ १४७२५० एष वोऽभिहितः ६ ९७ ४९२ एष शौचविधिः
५१४५ ४५२ ५१०९४३६
एष शौचस्य
एष सर्वाणि
१२१२४९३७
एषोऽनापदि एषोऽनुपस्कृतः
५ ३१४००
एष नौयायिनां
एष दंडविधिः
८ २७९ ६८०
एष्वर्थेषु
१११४५८७० एष धर्मविधिः १० १३१ ८३२ ऐन्द्रं स्थानं
ऐन्द्रं स्थानं
ऐश्वर्य ओघवताहृतं
ओषध्यः
ओषध्यः फल ओंकारपूर्वका
औदकेनैव औपनायनिकः
एष धर्मः
एवमाचारतः
एष धर्मः
एवमादीन्
९२६०७८५
एष धर्मः
एवमेतद
१ ४१ २६
एष धर्मः
.
२९ ५७२
एष धर्मः
एवमेव विधि एवं कर्मविशेषेण ११ ५२८४६ एष धर्मः परः एवं कर्माsस्मि ८३१५६९० एष प्रोक्तः एवं गृहाश्रमे एवं चरति
६ १ ४५९ २२४९ १८४
९ ३२४ ७९६
एवं चरन् एवं दृढव्रतः ११ ८१८५४ एवं धर्म एवं र्याणि
९ ४६७३१
९२५१७८३
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
एष सर्वः
एष सर्वः
१२८२९२०
एष सामासिकः ७१८१ ५४१
एषः स्त्रीपुंसयोः ९१०३ ७४७ एष ज्ञेयः
एषा धर्मस्य एषा पापकृतां एषामन्यतमे
११२६४९०२
२ २५
७८
१११७९ ८८०
८ १२० ६१४
एषामन्यतमः
३ १४६ २४९
एषा विचित्रा
११ ९८८५९
एषां हि
५१४८४५३
एषां हि
७ ७१५१४
८
८ ५६५
एषु स्थानेषु एषोऽखिलेन एषोऽखिलेन
८ २६७ ६७६
८ ३०२ ६८६
एषोऽखिलः
९ ३२५ ७९६
४ २६२३८३
एषोदिता एषोदिता ९ २५७२६
एषोनाद्यादनस्योक्तः
अ. श्लो. पु,
१२ ५१९१६
औरभ्रिकः औरप्रेणाथ
और क्षेत्रज और क्षेत्र
१११६१८७४ ९३३६७९८
७
९९५२२ ८ ४१० ७१९
५ ४२४०४
५ ९२४३१
८ ३४५७००
४ २३५ ३७५
९ ५४ ७३३
५ ४०४०३
१
४६ २७
२ ८१ ११३
३ २१५२७६
२ ६८ १०५
३१६६२५७
३ २६८ २९४
९ १६२ ७६६
९ १६५७६७
औरसो विभजन् ९ १६४ ७६७
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१५)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. औरसः क्षेत्रजः ९ १५९ ७६६ । कथं तत्र ९१२२ ७५३ | कर्तव्य श्रुति २ ३५ ८९ औषधान्यगदः ११२३७ ८९६ । कथं मृत्युः ५ २ ३८४ । र्तव्यः ४ ३२ ३१६२ औष्ट्रकश६ ५ ८३८८ | कथं स्यादिति १० ८२ ८२० | ककर्तव्यः स्वयं ११ २२२ ८९ अंगावपीडनायां ८ २८८ ६८२ कथं स्यादिति १२ १०८ ९३२ कर्तुभवीत ४ १७३ ३५६ अंगुलीः ९२७७ ७८७ कदाचिदपि ४ ६५ ३२६ | कर्तुमिच्छेत् ८१५५ ६३३ अंगुल्योरेव ८३७१ ७०९ कनिष्ठायां ९ १२२ ७५३
कर्तुर्मूलानि ४ १७२ ३५६ अंगुष्ठमूलस्य २ ५९ १.१ कन्या ३ ३१ २०५ | कर्तुं पापविनिग्रहः ९ २६३ ७८५ अंडजाः पक्षिणः १ ४४ २६ कन्यादातुः ९ ७३ ७३९ कर्तुं वर्षशतैरपि २ २२७ १७८ अंततश्च ११ ११९ ८६४ कन्यादानं ३ ३५ २०७ कर्तृषु ब्रह्म १ ९७ ४२ अंतरप्रभवानां १ २ ३ कन्यादूषकः ३१६४ २५६ कर्मचेष्टा १ ६६ ३३ अंतरागमने ४ १२६ ३४४ कन्यानां संप्रदानम् १५३ ५३३ कर्मजा गतयः १२ ३९०५ अंतरिक्षगतान् ७ २९ ५०० कन्याप्रदानमभ्यर्च्य
कर्मजं दोषं १२ १०१ ९२९ अंतरैव १० ७१८१८
३३० २०४ कर्मणा ब्राह्मणाः ११ १९३ ८८४ अंतर्गतशवे ४ १०८ ३४० कन्याप्रदानं ३ २९ २०४ कर्मणां समतिक्रमे ११ २०३ ८८७ अंतर्दशाहे . ५ ७८ ४२१ कन्यामृतुमती ९ ९३ ७४५ कर्मणां तु १ २६ २० अंतर्भवति १२ ८७ ९२३ कन्याया दूषणं ११ ६१ ८४८ कर्मणां प्रेत्य १२ ८६ ९२१ अंतर्वेश्मनि ७ २२७ ५५५ कन्यायाश्च ३ ३२ २०५ कर्मणां फलनिर्वृत्तिं १२ १९०३ अंतर्वेश्मन्यरण्ये वा८ ७० ५९२ कन्यायां दत्तशुल्कायाम् ९७७४६ कर्मणां वः १२ ८२ ९२० अंतःपुरप्रचारं ७ १५४ ५३३ कन्याय चैव ९ ३ ३१ कर्मदोषसमुद्भवाः ६ ६१ ४७६ अंतःसंज्ञा १ ४९ २८ कन्यास्वेव ८२२७ ६६४ कर्मदोषान् ६ ९५ ४९१ अंत्यादपि २२३८ १८. कन्यां दद्यात् ९८८ ७४४ कर्मदोषैर्न ११०४ ४४ अंत्यानामंत्ययोनयः८ ६९ ५९२ कन्यां भजती ८३६६ ७०७ कर्मनिष्ठास्तथापरे ३ १३४ २४५ अंधो जडः ८३९५ ७१५ कन्यैव कन्यां ८३७० ७०८ कर्मभिर्न ६ ७४ ४८२ अंधो मत्स्यान् ८ ९६६०१ कपालं ६ ४४ ४७३ कर्मयोगश्च २ २ ५० अंधः शत्रुकुलं ८ ९४ ६०० करणेन विभावितम्८ ५२ ५८३ कर्मयोगस्य १२ २९०४ अंबष्ठानां १० ४७ ८१३ करणं ८ १५५ ६३३
कर्मभिः स्वैः १० ५७ ८१५ अंबष्टोग्रौ १० १३ ८०६ करणं वाऽन्यत् ८ ५३५८३
कर्मयोगं ६ ८६ ४८७ अंबष्ठो नाम १० ८८०५ करिष्यंश्चैव १२ ३५ ९१३ | कर्मयोग १२ ११९ ९३६ अंभस्यश्मप्लवेनैत्र ४ १९० ३६० करीषमिष्ठका ८ २४९ ६७१ । कर्म शारीरमेव ८२.७४ ६७८ अभ्मूलफलभिक्षाभिः
करभवालुका १२ ७६ ९२० कर्मयोग निबोधत २ ६८ १०५
करं शुल्कं ८३०८ ६८८ । कर्मस्वभ्युद्यतः ९३०२ ७९३ अंशमंशं ९११७ ७५१ । कर्णश्रवे४ १०२ ३३८ | कर्माणि च पृथक् १ २१ १७ अंशं शूद्रासुतः ९ १५१ ७६३
कों तत्र २२०० १६९ | कर्मात्मनां च १ २२ १८ अंशं शूद्रासुतः ९ १५३ ७६२ | कौँ चर्म च ८२६५ ६६७ | कर्मात्मानः १ ५३. २९ कव्यां कृतांकः ८ २८२ ६८० कर्तव्यांशप्रकल्पना ८ २१२ ६५८ कर्माण्यारभमाणं ९ ३०० ७९२ कणान्वा ११ ९२ ८५७ कर्तव्यो द्विशतः ९ २९० ७८९ कर्मारस्य ४ २१५ ३६९ कथमन्यः ९१३० ७५५ कर्तव्यं
३६५.२ कर्मविद्याविशेषतः१२ ४१ ९१४ कचिदप्यतिक्रामन् ३ १९० २६५ । कर्तव्यं परिरक्षणम् ७ २ ४९३ कर्मान्तान् ८४२० ७२१
१२०
For Private And Personal Use Only
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१६)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. कर्मेंद्रियाणि २ ९१ ११७ | कामतो ब्राह्मण ११ ८९ ८५६ । कारयेत् ८४०२.७१७ कर्मोक्तं पुरुष १२ ८४ ९२१ - कामतो रेतसः ११ १२० ८६५ । कारवः शिल्पिनः १० ११० ८३० कर्मोपकरणाः १०
गाः १० १२० ८३० काममभ्यर्थितः २१८१ १६१ कारावरः १. ३६८११ कषेति च ३ ६६ २१७ । काममामरणात् ९ ८९ ७४४ कारिता कायिका ८१५४ ६३१ कलवित ५ १२ ३९० काममुत्पाद्य १० ९० ८२३ कारुकान् ७१३९ ५३० कलां नार्हति २ ८६ ११५ कामात् क्रोधात् ८११९६१४ कारुकानं ४२१९ ३७० कलिः प्रसुप्तः ९३०२ ७९३ कामात्मता न २ २ ५० कारुकावेशनानि ९ २६५ ७८६ कल्पयित्वाऽस्य ११ २३ ८३७ कामादवरवर्णजम् ९ २४८ ७८९ कारुषश्च १० २३ ८०७ कल्पयेत्सततं ७ १३० ५२९ कामादुत्पादयेत् १ १७८ ७७० कार्पासकीटजो १११६८ ८७६ कल्याणे ८३९३ ७१५ | कामाद्दशगुणं ८ १२२ ६१५ | कार्पासतांतवं १२ ६४ ९१८ कल्याण तत्र वै ३ ६० २१६ । कामाद्धि २ १८० १५९ । कार्पासमुपवीतं २ ४४ ९३ कव्यानि १ ९५ ४१ । कामान्मातापिता २ १४७ १४३ | कार्यतत्त्वार्थवित् १ ३ ४ कश्चिदप्यभि ७ ६ ४९४ | कामान् सं. ११२४२ ८९७ कार्यदर्शनमारभेत् ८ २३ ५७० कश्चिदस्ति ११ १३ ८३६ । कामार्थों धर्म एव २ २२४ १७७ कार्यशेषं ७१५४ ५३३ कश्यपाय ९ १२९ ७५५ | कामार्थ त्रीस्तु ९ ७६ ७४० कार्य विप्रस्य २ ३७ ९. कष्टजानां ११ १४४ ८७० कामांधः ७ २७ ५०० कार्याणां च १११४ कष्टमाहुः ७ २१४ ५५२ | कामिनीषु ८११३ ६११ | कार्याणि समतां ८ १७९ ६४६ कष्टमेतत् ७ ५१ ५०७
७ ५१ ५०७ । कामैरिद्रव्रतं ९३०४ ७९३ | कार्यार्थ शपथाः ८ १११६११ कस्तस्मात् ८४१५ ७२० | कामोपहतचेतनः ९ ६७७३८ कार्या विप्रस्य २ ४२ ९२ कस्मिंश्चिदपि ३ १४ १९८ । कामं क्रोधं ९ १७ ७२३ | कार्याः कार्येषु ८ ६४ ५८९ कस्मैचित् ८ २१३ ६५८
कामं क्रोधं च २१७८ १५८ कार्ये प्राप्ते ७१६६ ५३७ कस्यचिद्दर्शयेद्बुधः४ ५९ ३२४ कामं च क्रोधमेव १ २५ १९ कार्ये विवदतां ८ ३९१ ७१४ कक्षं धान्यं ७१११ ५२५ कामं तमपि ३१११ २३४ कार्येऽस्मिन् ८ ८१ ५९७ काकतां वा ११ २५ ८३८ कामं तु ५१५६ ४५५ कार्यो मध्यमसाहसः९ २४१ ७८१ काकोलूकैश्च १२ ७६ ९२० कामं तु खलु १० ११७ ८२९ कार्य वीक्ष्य ७१४१ ५३० काकोलं ५ १४ ३९२ कामं तु गुरुपत्नी २ २१६ १७४ कार्य वीक्ष्य ७१६२ ५३६ काणं वाऽप्यथ ८ २७५ ६७८ काम वा ३ २२२ २७९ कार्य श्रेयः २ १५९ १४६ कानीनश्च ९ १६० ७६६ कामं विस्तारयेत् ७ १९२ ५४५ कार्य सोऽवेक्ष्य ७ १० ४९५ कामकारकृते ११ ४५ ८४३ | कामं शूद्रस्य ११ १३ ८३६ कार्यःशरीरसंस्कारः२ २६ ७९ कामक्रोधवशानुगं २ २१४ १७३ | कामं श्राद्धे ३ १४४ २४९ कार्षापणस्तु ८१३७ ६१९ कामक्रोधौ ८ १७६ ६४५ कामं स्यात् ८ २० ५६९ कार्षापणं ८३३७ ६९७ कामक्रोधौ १२ ११९०७ । काम्यो हि २ २ ५० कार्णरौरव २ ४१ ९२ कामजान् ९ १०७ ७४८ | कायक्लेशांश्च ४ ९२ ३३६ कार्णायसमलंकारः१० ५२ ८१४ कामजेषु ७ ४६ ५०५ | कायत्रैदेशिका २ ५८ १०० कालपक्कभुगेव वा ६ १७ ४६४ कामजः ७ ४७ ५०६ कायदंडः १२ १० ९०७ कालपक्कैः ६ २१ ४६५ कामतस्तु ३ १२ १९७ | कायमंगुलिमूले २ ५९ १०१ कालमासाद्य कामतस्तु ९२४२ ७४१ | कायेनैव १२ ८९०६ | कालमासाद्य ९२९३ ७९. कामतस्तु ११ ४६ ८४४ / कारयेत् ५ ७६ ५१४ । कालमेव
For Private And Personal Use Only
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१७)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. कालशाकं. ३ २७२ २९५ । कीर्तयंति ९ ४२ ७३० कुर्यादित्यविचारयन् ११ ३३ ८३९ कालसूत्रमवाक्शिराः३२४९२९० | कुक्कुटानां च ११ १५६ ८७३ । कुर्यादर्पण ८३६८ ७०८ कालाभूमिर्न ८ २५२ ६७२ कुक्कुटः श्वा ३ २३९ २८३ कुर्याद्देवर्षि २ १७६ १५५ कालं काल १ २४ १९ कुचैलं ६ ४४ ४७३ कुर्यान्मासानुमासिकं३ १२२ २४० कालं कालेन १ ५१ २८ टबात ९१९९ ७७२ कुर्याद्यः ७१७६ ५३९ काले च क्रियया २ ८० ११३ कुटुंबात्तस्य ११ १२ ८३५ कुर्याद्राष्ट्रस्य संग्रहम्७ ११५ ५२६ कालेऽदाता ९ ४७२२ ब कुटुंबाथै ८ १६७ ६४२ कुर्याप्तिष्टपशुं ५ ३७ ४०२ काले देशे ८१७८ ६४६ कुटुंबार्थेऽध्यधीनः ८ १६८ ६४३ कुर्युरप्रतिवारिताः ८ ३६१ ७०६ काले प्रातः ३ १०५ २३३ कुटुंबेऽतिथि ३ ११२ २३४ कुर्युरघे ८३९९ ७१६ काले युक्तं ७ २०५ ५४८ कुटीं कृत्वा ११ ७२ ८५१ कुर्युर्वैतानिकानि च ७ ७८ ७८ कालोप्तानि ९ ३८ ७२९ कुड्मलं ४ ८९ ३३५ कुर्युस्तस्य ११ १९६ ८८५ काष्ठलोष्टमयेषु ८२९० ६८३ | कुतपं चासनं ३ २३४ २८२ कुर्युस्तेषां ९ २६८ ७८६ काष्ठलोष्ठसमं ४ २४४ ३७७ कुतपानामारिष्टकैः ५ ११९ ४४२ कुर्वता हितं. ८ ३१३ ६८९ काष्ठा त्रिंशत्तु १ ६४ ३३ कुनखी ३ १५३ २५२ । कुर्वद्भिरिह ८ २१२ ६५८ कांबोजा यवनाः१० ४४ ८१३ । कुपुत्रैः संतरन् ९ १६१ ७६६ | कुर्वन् स्त्री ४ ९९८ ३६३ कांस्यं हंसः १२ ६२ ९१८ कुप्लवैः संतरं ९ १६१ ७६६ कुर्वाणा निष्कृति ८ १०६ ६०८ कांक्षती ५१५७ ४५६ कुबेरश्च ७ ४२ ५०४ कुर्वाणः ८३४४ ७०० कांक्षन् गति २ २४२ १८२ | कुमारब्रह्मचारिणाम्५ १५८ ४५६
कुर्वीत
४ ३३०२ कितवान् ९२२५ ७७८ । कुमाराणां च रक्षणम्७ १५३.५३३ कुर्वांत ८ ४०३ ७१७ कितवो मद्यपः ३ १५९ २५५ कुमारीभागः ९१३१ ७५५ कुर्वीत प्रायणं ९३२३ ७९६ किराता दरदाः १० ४४ ८१३ कुमारीष्वंत्यजासु ११ ५८ ८४७ कुर्वीत शासनं ९२६२ ७८५ किल्बिषात् १० ११८ ८२९ कुमारीष्वंत्यजासु ११ १७० ८७६ कुति ९ ५१ ७३२ किल्बिषी नरकं ८ ९५६०० कुमार्यतुमती ९ ९० ७४४
८ १८० ६४७ किंचिच्छ्रेयस्करतरं १२ ८४ ९२१ कुरुते ७ १० ४९५ कुलधमोश्च १११८ ४७ किंचित् कार्ये ५ १४६ ४५२ । कुरुते धर्म ७ १३७ ५३० कुलमात्मानं किंचिदात्मनि १२ २७ ९१२ । कुरुते नापदि ११ २८ ८३९
कुलानि परि ३ ६ १९३ किंचिदामाजि २१७१ १५३ । कुरुते फलभागिनः३ १४३ २४८ | कुलान्यकुलता ३ ६३ २१७ किंचिदेव ११ १४१ ८७० कुरुते यः ३१७१ २५८ कुलान्यल्प ३ ६६ २१७ किंचिदेव तु ८३६४ ७०७ कुरुक्षेत्रं च २ १९ ७५ | कुलान्याशु ३ ६५२१७ किंचिद्दत्वा ९ २०७ ७७४ कुर्याच्च ७२०३ ५४८ | कुलान्येव ३ १५ १९९ किंचिद्राजनि ११ ३१ ८३९ कुर्यात् ४ १५० ३५१ | कुले महति ७ ७७५१५ किं तु राज्यं ७ ५५ ५०९ कुर्यात् ५ ३७ ४०२ | कुले मुख्येऽपि १० ६०८१५ किं नरान् १ ३९ २५ कुर्यात् ७ १२२ ५२७ । कुलं दहति ७ ९४९५ किं भूतमधिकं १ ९५ ४१ कुर्यात् ८ ८५६५ | कुल संख्या ३ ६६ २१७ कीटाश्चाहिपतंगा:११ २४० ८९४ । कुर्याप्रियहिते २२३५ १८० | कुशवारि ११ १४८ ८७१ कीटो भवति २२०१ १६९ . कुर्यात् साक्ष्यं ८ ७० ५९२ | कुशाश्मंतक २ ४३ ९३ कीनाशो गोवृषः ९ १५० ७६३ । कुर्यादध्ययने २ १९१ १६६ | कुशीलवः ३ १५५ २५३ कीर्तयेत्प्रपितामहम् ३२२१ ३५९ । कुर्यादन्यन्न वा २ ८७ ११६ । कुविवाहैः क्रिया ३ ६३ २१५
For Private And Personal Use Only
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१८)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. कुन्द चैवानु ३ ८६ २२६ । कृतान्नं च १० ९४ ८२४ | कृषिजीवी ३१६५ २५७ कुसीद ४२२८३७३ कृतानं देयं ११ ३८३३
कृषि यत्नेन १० ८३ ८२१ कुसीदपथं ८ १५३ ६३१ कृतायामस्य ३ २४८ २८६ । कृषि साध्विति १० ८४ ८२१ कुसीदवृद्धिः ८१५२ ६२९ | कृतावस्थः ८६१५८८ | कृष्णपक्षे ३ २७६ २९६ कुसीदं कृषि ८४११ ७१९ कृतांजलिः ४१५४ ३५२ कृष्णपक्षेषु ४ ९८ ३३७ कुसूलधान्यकः ४ ७ ३०४ कृते त्रेतादिषु १ ८३ ३८ कृष्णसारस्तु २ १३ ७६ कुंडाशी ३१५८ २५४ कृतोपकारात् ४ २२८ ३७३ कृष्णे शुक्ले ११ २१६ ८९० कुंभीधान्यकः ४ ७३०४ कृतोपनयनस्यास्य २ १७३ १५४ कृष्या राजा ३ ६४ २१७ कुंभीपाकांश्च १२ ७६ ९२० । कृतोपनयनः २१०८ १२४ कृप्तकेशनखश्मश्रुः ४ ३५ ३१७ कूटशासनकर्तृन् ९ २३२ ७७९ कृतं चाप्यकृतं ८११८६१४
कृप्तकेशनखश्मश्रुः ६ ५२ ४७५ कूपवापीजलानां ११ १६३ ८७५ कृतं त्रेतायुगं ९३०१ ७९०
कुप्तानां ११ २७ ८३८ कूपोद्यानगृहाणि च४ २०२ ३६४ कृत्यासु विविधासु ९ २९० ७८९ कूष्मांडैवाऽपि ८ १०७ ६०९ कृत्वा कर्म ११ २३२ ८९४
कोचित् पूर्वकृतैः ११ ४८ ८४५ कृतघ्नस्य ४२१४ ३६९ कृत्वा कामात् ११ १६२ ८७४
केचिदाहुर्मषैव ३ ५३ २१५ कृच्छातिकृच्छ्रौ ११ २०८ ८८८ कृमयोऽभक्ष्य १२ ५९ ९१७
केतितस्तु ३ १९० २६५ कृच्छ्राद् ग्राहात् ६ ७८ ४८४ कृमिकीट
केवला निर्वपेत्सदा ४ १०३०६
१ ४० २५ कृच्छ्राब्देन ११ १६२ ८७४ कृमिकीटपतंगाना १२ ५६ ९१७
केवलैः ६ २१४६५
केवलं स्थंडिलं १० ७१८१८ कृच्छं ५ २० ३९३ कृमिकीटवयोहत्या११ ७० ८५१ कृच्छ्रे चांद्रायणं ११ १७७ ८७९ कृमिभूतः
केशग्रहान् ४ ८३ ३३४ १० ९१ ८२३
केशकीटावपन्नं च ४ २०७३६६ कृच्छं सांतपनं ११ १७३ ८७७ कृशमप्यायति ७२१२ ५५२
केशकीटावपन्नं १११५९ ८७४ कृच्छं सांतपनं ११२१२ ८८९ | कृशानपि ४ १३५ ३४७ कृतचूड़े ५ ५८ ४१० कृषिगोरक्षं १० ८२ ८२०
केशानां च २ २११ १७३ कृतं तद्धर्मतः ९ २३३ ७७९ ।। कृत्वा च ११ ८८ ८५६
केशांतिको २ ४६ ९४ कृतदारः ४ १३०१ | कृत्वा चैव ४ ११२ ३४१
केशांतः षोडशे २ ६५ १०४ कृतदारः ५ १६८ ४५८ । कृत्वा दारपरिग्रहं ९ ३२६ ७९६
केशेषु गृह्णतः ८२८४ ६८१ कृतदारः ११ ५ ८३४ | कृत्वाऽन्यतमं ११ १२४ ८६५
कैवर्त्तमिति १० ३४८१० कृतदुर्गश्च ९२५२ ७८३ कृत्वा पापानि ८ ३१९ ६९१
कैवर्तान् ८ २६१६७४ कृतनिणेजनान् ११ १८९ ८८३ कृत्वा पापं ११ २३० ८९३
को न नश्येत् ९३१४ ७९४ कृतबुद्धिषु १ ९७ ४२ कृत्वाऽऽप्यायनं ३ २११ २७३ | कोपोऽरीननृतं ३ २३० २८१ कृतवापनः ११ ७८ ८५३ कृत्वा मूत्रं ५ १३७ ४४९ कोयष्टिनख ५ १३ ३९१ कृतवापो वसेत् १११०८८६१ कृत्वा विधान ७१८५५४२
कोशहीनोऽपि ७१४९ ५३२ कृतशौचः ४ ९३ ३३६ । कृत्वा शवशिरो ११ ७२ ८५१ कोष्टागारायुधागार ९ २८० ७८७ कृतशौचःसमाहितः७ १४६ ५३१ | कृत्वा सत्येन ८ २२० ६६१ को हिंस्यात् ९३१६ ७९४ कृतसंज्ञान् ७१९१ ५४४ कृत्वैतद्वलिकर्म ३ ९४ २२८ कौटसाक्ष्यं ८११८६१४ कृतज्ञ ७२१४ ५५२ कृत्स्नमुद्विजते ७ १०४ ५२४ कौटसाक्ष्यं ८१२४ ६१५ कृतानुसारात् ८१५३ ६३१ कृत्स्नमेव ८२०८ ६५६ कौटसाक्ष्यं ११ ५६ ८४७ कृतानमुदकं ९२१९ ७७७ कृत्स्नामेकोऽपि ११०५.४४ कौत्सं जप्त्वापः ११ २४९ ८९९ कृतान्नं च १० ८६ ८२२ क न चाष्टविधं ७ १५५ ५३४ | कौरक्षेत्रांश्च ७ १९३ ५४५
For Private And Personal Use Only
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
कौशदंडो कौशीलव्यस्य ११ ६५८५० कौशेया विकयोरूषैः ५ ११९ ४४२
कौशेयं तित्तिरि १२
६४९१८
कौसाद
कंटकानां
क्रमतः
क्रमयोगं
क्रयविक्रयं
क्रयेण सः
क्रिययैव
अ. श्लो. पृ.
९ २९४७९०
कंटकानां च
कंटकोद्धरणे
कंठगाभिस्तु
कंठे बाबध्य
कंडनी
कंड्रयेत् कः क्षिण्वन् ९३१५७९४
ऋतुविक्रयकस्य च ४ २१४ ३६९
४ १२५ ३४४
१ ४२ २६
क्रमशस्तत् १ ६८ ३४ क्रमशस्तन्निबोधत ९३३६७९८
क्रमशो गुणलक्षणं १२ ३४ ९१३ क्रमशो याति १२ ५३९१७
क्रमशः
४ २२१ ३७०
क्रमशः
६ २३४६६
क्रमशः
९ २२० ७७८
क्रमशः
९३२५ ७९६
२१७३ १५४
क्रमेण विधि क्रमेणोक्ताः
१० १४८०६
क्रयविक्रयमेव
९ ३३२७९८
क्रयविक्रयानुशयः ८
क्रियेते
क्रीडन्निव
८ १४४ ६२१
श्रीणीयात् श्रीतमकीतं
१११५ ४६
९ २५३ ७८३
९ २५२ ७८३
२ ६२ १०२
११२०५८८७ ३ ६८२१८
४ ८२३३४
९ २९८ ७९२ क्रियाभ्युपगमात् ९ ५३ ७३३ क्रियाफल ६ ८२४८५ क्रियालोपात्
९१८० ७७०
१० ११० ८२७
१ ८० ३७
९ १७४७६९
८४१४ ७२०
५५६४ ७ १२८ ५२८
८ २०२६५४
www.kobatirth.org
( १९ )
क्रीतः पौनर्भवः
क्रीत्वा
क्रीत्वा विक्रीय
क्रुद्धो नैनं
क्रुद्धयन्तं
क्रूरकर्मकृतां
अ. श्लो. पृ. ९१६० ७६६
३२४०१
क्रव्यादः
कव्याद्भिश्च क्रांते विष्णुं
५
८ २२३ ६६३
४ १६४ ३५४
६ ४८४७४
१२ ५८९१७
क्रूरता निष्क्रिया १० ५८८१५
४२१२३६८
क्रूरस्य क्रूराचारविहार १०
७ ५१५०७
क्रूराचारैः क्रोधजेऽपि कोव जेष्वात्मनैव ७ ४६ ५०५ क्रोधजोऽपि
७
४८५०६
क्रोधात्तु
८ १२२६१५
क्रोधं
४ १६३ ३५४
क्रोशती ३ ३३२०५ क्रौंचं हत्वा १११३४८६८ कन्यादसूकरो १११५६ ८७३ क्रव्यादा दांष्ट्रणा १२ ५८ ९१७ क्रव्यादांस्तु १११३७ ८६९
९८०५
४ २४९ ३७९
५ ११३९० ५ १३० ४४७ १२१२१९३७
९ १६७७६८
क्लीबस्य क्लीवादीनां
९ २०३७७३
क्लेशांच विविध १२ ८० ९२० कचिद्भर्ता ५१६१४५७ खड्ग लोहामिषं मधु ३ २७२२९५ खट्टांगी चीरवासा १११०५८६९ खड्गकूर्मशशांस्तथा५ १८३९३ खरयानं खराश्वोष्ट्रमृगेभानां ११६८८५१ खरेणोद्वहनं ८३७१७०९ खरं हत्वैकहायनम् १११३६ ८६९ खलात्
११२०१८८७
सो द्रविड: खादकचेति
खादन्मांस
११ १७८३७
१० २२८०७ ५ ५१४०७
५ ३२४०१
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. लो. पृ.
२ ६० १०१
खानि चैव
खान्याचान्त खिन्नः कार्येक्षणे
खे विद्धं ९ ४३७३० खंजो वा यदिवा काणः ३ २४२२८४ खं संनिवेशयेत् १२ १२० ९३६ ख्यातिमिच्छति १२ ३६९१३ ख्यापनेनानुतापेन ११२२७ ८९३ ख्यापयेदभयानि ७२०२५४८ गच्छेतां वैश्यपार्थिवौ ८ ३७७ ७११
गच्छतः
४ १५४ ३५२ गच्छत्यमरलोकं २ ५ ५२ गच्छत्यासप्तमात् १० ६४८१६ गच्छन् ४ २४८ ३७८
गणानां चैव ३ १६४ २५६
गणानं
४ २०९ ३६७ गणान्नं गणिकान्नं च ४ २१९ ३७० गणाभ्यन्तरे ३ १५४ २५२ गतप्रत्यागताऽपि ९ १७६७७० गतप्रत्यागते ७ १८७५४३ गतिभाषित २ १९९ १६९ गतिमस्यांतरात्मनः ६ ७३ ४८१ गतिमाहुः
१२ ५० ९१६
गतिरात्मा
८ ८५५९८
गतीः स्वेनैव
१२ २३९११
गत्वा कक्षांतरं
७ २२८५५५ गत्वा चांद्रायणं १११७१८७६
४ २६० ३८२
२ १०४ १२३
७ १७५५३९
गमनीयतमः गमयत्युत्तमां गरीयान् ब्रह्म
५ ४२४०४
२ १४६ १४२
२ १३६ १३६ ४२०३ ३६५
गरीयः गर्तवणेषु च गर्दभाजाविकानां ८ २९९ ६८६ गर्दभेन ११११८८६४ गर्भभर्तृहां गर्भस्रावे
गत्वाऽनृण्यं
गत्वारण्यं
५ १३७४४९
७ १४२ ५३१
५ ८९४२८
५ ६५४१६
Page #1003
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( २०)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. गर्भात्तु द्वादशे २ ३६ ८९ | गुणिद्वैधे ८ ७४ ५९४ । गुरोस्तु चक्षुः २ १९८ १६८ गर्भादेकादशे २ ३६ ८९ गुणैर्वा ५१५३ ४५४ गुरोः ५ ६४४१६ गर्भाष्टमेऽष्टमे २ ३६ ८९ गुणैश्च परिचोदयेत् ३ २३३ २८२ गुरोः कुले २ १८४ १६० गर्भिणी तु ८४०८ ७१९ गुप्तं सर्वर्तुकं ७ ७६ ५१४ गुरौ त्रैवेदिकं ३ १ १८५ गर्भिणी बालः ९ २८३ ७८८ गुप्तं सर्वेण ८३७५ ७१० गुरौ शिष्यश्च ८३१८ ६९१ गर्भो भूत्वेह ९ ८ गुप्तां विप्रां८३७९ ७११ गुरौ वसन् २ १६४ १४८ गर्हणां याति २ ९० १०३ गुप्त्यर्थे १ ८७ ४० गुर्वथै पितृमात्रर्थे ११ १८३३ गर्हिताद्वा १० १०३ ८२६ गुरवे प्रीतिं २ २४६ १८३ गुल्मवल्लीनगेषु च ८ ३३१ ६९५ गर्हितानाद्ययोः ११ ५६ ८४७ गुरुणानुमतः ३ ४ १९१
गुल्मवल्लीलतानां १११४१८७० गहितानाशनासु १० ३५८१० | गुरुतल्पवत ११ १७०८७६ | गुल्मान् वेणूंश्च ८२४८ ६७१ गर्ये कुर्यात् ५ १४८ ४५३ गुरुतल्पसमं ११ ५८ ८४७ गुल्मांश्च ७ १९१ ५४४ गीते
४ १९९ ३६४ गुरुतल्पापनुत्तये ११ १०६ ८६१ गुल्मैः स्थावर ९ २६६ ७८६ गवा चान्नं ४ २०९ ३६७ गुरुतल्पे ९२३७ ७८० गुरूनेव ४ १५३ ३५२ गवां च ४ ७२३२९ गुरुतल्प्याभि १११०३ ८६० गुरून्
४ २५४ ३८० गवां च ५१२२ ४४३ गुरुदारे २२४७ १८४ गूढे युक्ततरः ७१८७ ५४३ गवां भक्ष्ये ८११३६११ गुरुदारेषु २२१७ १७४ गूढस्तत्कर्मकारिभिः९ २६१ ७८५ गात्राणि चैव ४ १४३ ३४९ गुरुदेवद्विजार्चकः ११ २२४ ८९२ गूढोत्पन्नः ९ १५९ ७६६ गामालभ्य ५ ८६ ४२५
गुरुपत्नी
२२१२ १७३ गृहेत्कूर्म इवांगानि ७ १०६ ५२४ गामालभ्य ११ २०२ ८८७ गुरुपल्यनुजस्य ९ ५७ ७३४ गृह्णञ्छुल्कं ३ ५१ २१६ गाोमैः २ २७ ७९ गुरुपल्या २ २११ १७३ गृहीतान्यानि २ ६४ १०३ गां दत्त्वा ३ ९५ २२५ गुरुपुत्रे २२०७ १७१ गृह्णीयाच्छुल्क ३ ५१ २१५ गांधर्वो राक्षसश्चैव ३ २६ २०२ गुरुपुत्रे २२४७ १८४ गृह्णीयात् ४ २५५ ३८१ गांधः स तु ३ ३२२०५ | गुरुमातपितत्यागः११ ५९८४८ | गृह्णीयात्
गृह्णीयात् ८ २०२६५४ गां विप्रमजमग्निं वा३ २६. २९३ । गुरुराहवनीयस्तु २ २३१ १७९
गृह्णीयुः पापचेतसः७ १२५ ५२८ गिरिदुर्ग ७ ७१ ५१४ | गुरुवच ९ ६२ ७३६ गृध्रोच्छिष्टेन ११ २६ ८३८ गिरिदगै विशिष्यते ७ ७१ ५१४ गुरुवत्प्रतिपूज्याः २२१. १७३ गृहकारी १२ ६६ ९१८ गिरिपष्ठं समारुह्य ७ १४८ ५३२ गुरुववृत्ति २ २०५ १७१
गृहकार्ये ५१४९ ४५३ गुच्छगुल्मं १ ४८ ३७ । गुरुववृत्तिमाचरेत् २ २४७ १८४ गृहजः क्रीतदत्रिमौ९ ४१६ ७२० गुणदोष १११७ ४७ गुरुवन्मानमर्हति २ २०८ १७२ गृहदः ४ २३३ ३७४ गुणदोषविच क्षणम् ९ १६९ ७६९ गुरुशुश्रूषया २ २३३ १७९ गृहमेधिषु ६ २७४६७ गुणदोषो ११०७ ४४ गुरुषु ४ २५५ ३८१ गृहसंवेशकः ३ १६३ २५६ गुणदोषौ
२२१२ १७३ गुरुस्त्रीगमनीयं ११ १०२ ८६० गृहस्थ उच्यते ६ ८९ ४८८ गुणदोषौ ७१७९ ५४० गुरुं पावकं ११ १२१ ८६५ गृहस्थस्तू ६ २४५९ गुणहीनाय ९ ८९ ७४४ गुरुं वा बालवृद्धौ ८ ३५१ ७०२ गृहस्थाश्रम ३ २ १८९ गुणानां त्रिषु १२ ३४ ९१३ गुरोर्गुरौ २ २०५ १७१ | गृहस्थानां ९ ३३४ ७९८ गुणानां यः १२ ३० ९१२ गुरोर्यत्र २२०० १६९ | गृहस्थे ६ ९० ४९० गुणान् सर्वान् ३ २२८ २८० । गुरोश्वालीकनिबंधः११ ५५ ८४६ | गृहस्थेनैव ३ ७८ २२३ गुणांश्च सूपशाका ३ २२६ २८० ।। गुरोश्चैव २ २०५ १५१ । गृहस्थैरेख ६ ३० ४६५
For Private And Personal Use Only
Page #1004
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२१)
__अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. गृहस्थः शेष ३ ११७ २३६ | गोमयेनोपलेपयेत् ३ २०६ २७२ ग्रहीता यदि ८१६७ ६४२ गृहार्थोग्नि २ ६७ १०५ गोमायुविरते ४ ११५ ३४१ ग्रामघाते ९ २७४ ७८६ गृहिणः पुत्रिणः ८ ६३ ५८८ गोमायोः १११५४ ८७३ ग्रामजातिसमूहेषु ८ २२२ ६६२ गृहीतो मिथः ८१९६ ६५३ गोमिनामेव ९ ५० ७३२ ग्रामदोषान् ७११७ ५२६ गृहीत्वा मुसलं ११ १०० ८६० गोमूत्रमग्निवर्ण वा ११ ९१ ८५७ ग्राममन्नार्थे ६ ४३ ४७२
५ ४३ ४०५ गोमूत्रेण ५ १२० ४४२ ग्रामयाजिकृते ४ २०५ ३६६ गृहे कन्यमित्यपि ९ ८९ ७४४ / गोमूत्रेण ११ १०९ ८६२ ग्रामस्य स्यात् ८२३८ ६६८ गृहेभ्यः प्रयतः २ १८३ १५९ गोमूत्रं गोमयं ११ २१२ ८८९ ग्रामस्याधिपतिं ५ ११६ ५२६ गृहे राजन्यः ३११० २३४ गोयानेऽप्सु ११ १७४ ८७७ ग्रामादरण्यं ६ ४ ४६० गृहे क्षेत्रे ११ ११४ ८६३ । गोरकृत्वा ११११३ ८६३ ग्रामादाहृत्य ६ २८ ४६७ गृहं तडाग ८२६५ ६७५, गोरक्षकान् ८१०३ ६०४ ग्रामांतीयेऽथ ८२४१६६९ गृहं वासः ११ ७६ ८५२ गोरक्ष्यं विपणिः १० ११६ ८२९ ग्रामांते ४ ११६ ३४२ गृह्यतेऽतर्गतं मनः ८ २६ ५७१ / गोवधः ११ ५९ ८४८ ग्रामाते गोव्रजे ११ ७८ ८५३ गृह्येनौ विधि ३ ८४ २२५ / गोव्रजात् १११९५ ८८५ ग्रामाः सामंत ८ २५९ ६७४ गृह्यं कर्म ३ ६७ २१७ गोशकृद्रसमेव ११ ९१८५७ ग्रामिकस्तान्यवा
६ ४४६. गोशकृन्मृत्तिका २१८२ १५९ । प्नुयात् ७११९५२७ गोगजोष्ट्रहयादिषु ८ २९७ ६८५ / गोषु ब्राह्मणसंस्थासु८ ३२६ ६९४ ग्रामिकः शनकैः ७११७ ५२६ गोनो गां ११११५८६३ | गोश्वोष्ट्रयान २ २०४ १७० ग्रामेयककुलानां ८ २५५ ६७३ गोनो मासं १११०८८६१ / गोस्वाम्यनुमते ८ २३२ ६६६ प्रामेषु नगरेषु ४ १०७ ३४० गोजाविधन ३ ६ १९४ गौडी पैटी ११ ९४ ८५८ ग्रामेषु नगरेषु १० ५४ ८१४ गोजाविमृग १२ ५५ ९१७ । गौरजाविकं १० ११४ ८२८ ग्रामेष्वपि ९२७१ ७८६ गोत्ररिक्थानुगः ९ १४२ ७६० गौरन्धेवैकवेश्मनि ३ १४१ २४८ ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः७१२०५२७ गोत्ररिक्यांश ९१६५ ७६७ गौरवेणाति २१४५ १४२ ग्रामं वा ४ ७३ ३२९ गोत्ररिक्थे ९१४२ ७६० गौरश्वः ५ १३२ ४४८ ग्राम्यैःक्रव्याद्भिः११ १९९ ८८६ गोत्रोत्सादनमेव २ २१११७३ | गंतव्यं वा ततः २२०० १६९ ग्रासाच्छादनं ९ २०२ ७७३. गोदो बनस्य ४ २३४ ३७५ गंधमाघ्राय ११ १४९ ८७१ ग्रीवायां ८ २८४ ६८१ गोधा गां १२ ६४ ९१८ गंधमाल्यैः सुरभिभिः३२०९ २७२ ग्रीष्मे गोपालः ४ २५६ ३८१ / गंधर्वा गुह्यकाः १२ ४७ ९१५ ग्रंथिभ्यो धारिणः१२ १०३ ९३० गोपः क्षीरभृतः ८ २३२ ६६६ / गंधर्वाप्सरसः १ ३७ २४ घातयेत् ९२७० ७८६ गोप्ता गो ११ ७९ ८५३ / गंधर्वोरंगरक्षसाम् ३ १९६ २६८
घातयेत् ९२७० ७८६ गोप्तारं ७ १४ ४९६ गंधवर्णरसान्विताः ५ १२७ ४४५ घातयेद्विविधैः ९२७५ ७८६ गोबीजकाञ्चनैवैश्यं ८ ८९ ५९९ / गंधानां च ९३२९ ७९७ घुष्टान्नं ५२०९ ३६६ गोबीजकाञ्चनैवैश्यं ८ ११४ ६१२ | गंधो लेपः ४ १११ ३४१
१११३४ ८६८ गोब्राह्मणस्य ५ ९४ ४३२ | गंधो लेपः ५१२५ ४४४ घृतप्राशनं ५ १४३ ४५१ गोब्राह्मणहिते ११ ७८ ८५३ / गंधौषधिरसानां ७ ९३२ ५२९ घृतप्राशः ११ १४३ ८७० गोभिरश्वैश्च ३ ६४ २१७ | गंधं माल्यं २ १७७ १५७ घृतविन्दुः ३४ ५.२ गोभिः प्रवर्तिते ११ १९६ ८८५ / प्रसेतार्थ ८ ४४ ५७८ । घृतमग्नौ ८१०७६०९ गोमयस्य गुडस्य ८ ३२७ ६९५ महणांतिकम वे ३ ११८५ ' घृताक्तो वाग्यतो ९ ६० ७३५
घृतकुंभ
For Private And Personal Use Only
Page #1005
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२२)
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. ५१०२४३४ चतुर्थे ६ ३३ ४६९ | चौवनद्धं ६ ७६ ४८३ घृतं तेजः ४ १८९ ३६० चतुर्थःसंप्रदातैषां ९ १८६ ७७१ चक्षुर्नासा ८ १२६ ६१६ घृतं प्राश्य ११ १४९ ८७१ चतुर्भिरपि ६ ९१ ४९० चक्षुषा चेष्टितेन ८ २५५७० घृतं मधु ४३९ ३१९ चतुर्भिरितः ३ ४६ २१३ चढूंषि च ७ ६ ४९४ घोरस्तस्य
चतुर्वर्ष १ ८३ ३८ चातुर्मास्यानि ६ १० ४६३ घोरेऽस्मिन् १ ५० २९ चतुर्वेदानु ३ ३९ २०९ चारचक्षुः ९२५६ ७८४ घंटाताडः १० ३३ ८१० चतुष्कं ७ ५० ५०७ चारणाश्च १२ ४४ ९१४ नन् धर्मेण ८३५० ७.१ चतुष्पथाः ९ २६४ ७८५ चारान् सम्यक् ७ १८५ ५४२ घ्राणेन सूकरः ३२.१ २८४ चतुष्पात्सकलः १ ८१ ३७ चारैश्वानेकसंस्थानः९ २६१ ७८५ घ्रातिर यमद्ययोः ११ ६७ ८५१ चतुःसुवर्णान् ८ २२१६६२ चारैश्वापि ९२६६ ७८६ चक्रभङ्गे ८२९२६८३ चतुःसौवर्णिकः ८ १३८ ६१९ चातुर्वण्र्ये १० ३०८०९ चक्रवृद्धि ८१५७ ६३४ चत्वारश्वाश्रमाः १२ ९७ ९२८ चातुर्वण्ये १० ६३ ८१६ चक्रवृद्धिः ८१५४ ६३१ चत्वारस्तु ८ १७० ६४४ चातुर्वर्ण्यस्य १० १३१ ८३२ चक्राहूं ५ १२ ३९० चत्वारि तस्य २ १२१ १२९ चातुर्वर्ण्यस्य १२ १९०३ चक्रिणो दशमी २१३८ १३९ चत्वारः ६ ८७ ४८७ | चातुर्वण्य १२ ९७ ९२८ चतस्रस्तु ९१४९ ७६२
चार्ष मंडूकं ११ १३१ ८६७ चतुरो ब्राह्मण ३ २४ २०१ चमसानां ५११५ ४४० चाक्षुषश्च १ ६२ ३२ चतुरो वतिनः ११ १२१ ८६५ चमसानामिवावरे ६ ५३ ४७५ चांडालात् १० ३७ ८११ चतुरोऽस्तमिते ११२१९ ८९१ चरमं चैव २ १९४ १६७ चांडालेन तु १० ३८८११ चतुरोंऽशान् ९१५३ ७६३ चराणामन्नचरा ५ ०९ ४०० चांडाल्या तावदेव ८३०४ ७०९ चतुरः प्रातः ११२१९ ८९१ चरितव्यं ११ ५३ ८४६ | चांद्रायणविधानैर्वा ६ २० ४६५ चतुर्णामपि वर्णानां १ १०७ ४४ चरूणां ५११६ ४४१ चांद्रायणं ११ ४१८४१ चतुर्णामपि ३ २० २०० चरेत् ५ २१३९४ चांद्रायणं १११०६८६१
४ ८३०४ चरेत्सांतपनं ११ १२४ ८६५ चांद्रायण ११ ११७८६४ चतुर्णामपि ५ ५७ ४१० चरेत्सांतपनं ११ १६४ ८७५ चिकित्सकस्य ४२१२३६८
७११० ५२५ चरेद्ब्रह्महणः १५ १०१ ८६० चिकित्सकानां ९२८४ ७८८ चतुर्णामपि ८ ३६० ७०५ चरेद्रेक्षं २ ४८ ९५ चिकित्सकान् ३ १५० २५१ चतुर्णामपि ९२३६ ७८०
९ २८७ ७८८ चिकीर्षन् ८३९१ ७१४ चतुर्णामपि ११ १३८ ८६९ चरेयुः पृथिवीं ९ २३८ ७८० चिकीर्षन् १० २५२ ९०० चतुर्णामपि ११ १७९ ८८,
चरंतीनां ५ ८९ ४२८
चिह्निताः १० ५५ ८१५ चतुर्णाम् ७ १७ ४९७
चरंतीनां ८२३७ ६६८ चिरस्थितमपि ५ २५ ३९५ चतुर्थ एकजातिः१० ४८०० चरंश्चांद्रायणं ११ २१७ ८९० चिरं तिष्ठति १ ५५ ३० चतुर्थकालिकः ६ १९४६५ । चरं स्थाण्वनुपूर्वशः३ २०१ २७०
चिंतयेद्धर्मकामा- ७१५२ ५३३ चतुर्थकालं ११ १०९ ८६२ चर्मकारं १० ३६ ८१} चीरवासाः १११.१८६० चतुर्थमाददानोऽपि१० ११८८२९ । चर्मचार्मिकभांडेषु ८ २९० ६८३ चीरीवाकस्तु १२ ६३ ९१८ चतुर्थमायुषः ४ १३०१चर्मणा तेन ११ १०८ ८६१ | चुलीपेषणी ३ ६८ २१७ चतुर्थाशाश्च ८२११ ६५८ ' चर्मणां वैदलस्य ७ १३३ ५२९ | चूडाकर्म २ ३५ ८९ चतुर्थे मासि २ ३४ ८८ चर्माणि ब्रह्म २ ४१ ९२ | चेलचर्मामिषाणां ११ १६६ ८७५
चतुर्णामपि
For Private And Personal Use Only
Page #1006
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२३)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. चष्टनस्पर्शने १२ १२० ९३६ | छन्नं दुहितृविक्रयम् ९ ९८ ७४६ | जनयित्वा सुतं ३ १७ चेष्टया भाषितेन ८ २६ ५७१ छन्नं दुहितृविक्रयम् ९ १०० ७४७ जनयंति १० २७ ८०८ चेष्टायै कर्मणा १ ६५ ३३ छलेनाचरितेन च ८ ५० ५८२ जनयंति १० २९ ८०८ चेष्टाश्चैव ७ १९५ ५४६ छामिकः ४ १९५ ३६२
जनयंत्यव्रतांस्तु १० २०८०७ चैत्यदुमश्मशानेषु १० ५० ८१४ छायायो ४ ५१ ३२२ जन्मज्यैष्ठथेन ९ १२६ ७५४ चैलनिर्णेजकस्य च ४ २१६ ३६९ छाया वा ४ १८५ ३५९ जन्मतो ज्येष्ठता ९ १२६ ७५४ चैलवच्चर्मणां ५११९ ४४१ छिद्रं च वारयेत् ८ २४० ६६९ जन्मतो ज्यैष्ठयम् ९ १२५ ७५४ चैलाशकश्च १२ ७२ ९१९
छिन्ननास्ये
८ २९२ ६८३ | जन्मनाम्नोरवेदने ५ ६० ४१२ चोदितो गुरुणा २१९१ १६६ छिन्नयित्वा ८३५३ ७०३.
जन्मन्येकोदकानां ५ ७० ४१८ चोद्यमानं १ ७५ ३६ छुचुंदरीः १२ ६५ ९१८ जन्मप्रभृति ८ ९१६०० चोरेणोत्साहयोगेन ९ २९८ ७९२ छूरिकायाश्च ८३२६ ६९४ जन्मवृद्धिक्षयैः १२ १२४ ९३७ चौरवत् ८२९७ ६८५ छेत्तव्यं ८२८०६८०
जपतां
४१४६ ३५० चौरख्याघ्रादिभिः ११११२८६३ छेदने चैव ८ २९३ ६८४ जपन्नुपवसेद्दिनं २ २२० १७४ चौरस्याप्नोति ८ ४१५७६ छेदनेजप्यमृक्शतं१११४२ ८७. जपन्वान्यतमं ११ ७५ ८५२ चौराणां ९२७१ ७८६ छेदयेत् ८२८४६१८ जपन्व्याहृति २ ७८ ११० चौरिकानृत १ ८२ ३८ छेदयेत् ९२७७ ७८७ जपहोमैः १० १११ ८२७ चौडमौजी २ २७ ७९ छेदयल्लवशः ९२९२ ७९.
जपहोमैः ११ ३४ ८४० चौरैरुपलते ४ ११८ ३४२ छेदवर्ज ८२७८ ६७९
जपित्वा त्रीणि १२ १९४ ८८५ चौरैर्हतं ८१९० ६५१ छंन्दोगं तु ३ १४५ २४९ जपित्वा पौरुषं ११ २५१ ८९९ चंडालपुक्कसानां १२ ५५ ९१७ जगद्भोगाय ७ २२ ४९८
जपेञ्च ४ १४५ ३४९ चंडालश्च १० २६ ८०८ जगामाभ्यहणीयता९ २३ ७२५ जपदेशुचिदर्शने ५ ८५ ४२५ चंडालश्चाधनः १० १२८०५ जग्ध्वा ५ ३३ ४०१ जपेद्वा नियताहारः११ ७७ ८५२ चंडालश्चाधमः १० १६८०६ जग्ध्वा चैवाहुत १२ ६८ ९१८
जपो हुतोहुतः ३ ७४ २२२ चंडालश्वपचानां १० ५१ ८१४ जग्ध्वा मांसं ११ १५२ ८७२ जपंस्तरत्समंदीयं ११ २५३ ९०० चंडालहस्तात् १० १०८८२७ जग्ध्वाश्वनकुलस्य १११५९ ८७४
जप्त्वा वा नमः ११ २५६ ९०० चंडालाद्यैश्च ५१३०४४७ जघन्यप्रभवः ८२७१६७७
जप्येनैव तु २ ८७ ११६ चंडालांत्यस्त्रियः १११७५८७७ जघन्या तामसी १२ ४२ ९१४ जयप्रेप्सुः ७ १९८ ५४७ चंडालः प्रेत्य ११ २४ ८३८ जघन्या राजसी १२ ४५ ९१५ जयेत्स्वर्ग ४ २४९ ३७९ चंद्रवित्तेशयोः ७ ४ ४९४ । जघन्यो वधं ८३६७७०७
जरया चाभिभवनं ६ ६२ ४७७ चंद्रस्याग्नेः ९३०३ ७९३ जघन्यं सेवमानां ८३६६७०७
जराशोकसमाविष्टं ६ ७७ ४८३ चंद्रस्यैति ११ २२० ८९१ | जटाश्च ६ ६ ४६० जरां चैव १२ ८० ९२० चंद्रार्काग्नियमा ८ ८७ ५९९ जटिलं च ३ १५१ २५१ जलतीरेषु ३२०७ २७२ चंद्रार्काद्याः ७ २०९ ५५१ जटी ब्रह्मणः ११ १२८ ८६६ जलवृक्षसमन्वितम्७ ७६ ५१४ च्युतावर्णाः १२ ७० ९१८ । जडमूकांधबाधरान् ७ १५० ५३२ जलक्षीरघृता ११२१४ ८९० छत्राकं ५ १९३९३ । जडमूकांध ११ ५२ ८४६ जातकर्म २ २९ ८३ छत्रोपानहमासनम् २ २४६ १८३ जडवल्लोकः २११० १२५ जातदन्तस्य ५ ६९ ४१८ छद्मना ४ १९९ ३६४ जननेऽप्येवमेव ५६१४१४ जातब्राह्मण १० १२२८३० छद्मना
९ ७२ ७३९ । जनन्यां ९ १९२ ७७२ जातश्च समुत्पत्तिं ११११ ४५ १२१
For Private And Personal Use Only
Page #1007
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
९२७ ७२ ६
१११४४८७०
जातस्य जाताना च जातिजानपदान् ८ ४२ ५७७ जातिभ्रंशकरं ११ ६७ ८५१ जातिभ्रंशकरं ११ १२४८६५ जातिमात्रोपजीविनां१२ ११४९३४ जातिमात्रोपजीवी ८ २०५६९ जातिहीनाः १० ३५ ८१० जातिहीनांश्व
४१४१३४९
४ १४८३५०
जाति जातो नार्या
१०
६७ ८१७
१८८०६
जातो निषादात् १० जातोऽप्यनार्यात् १० ६७८१७
जातं संपद्यते
१० ६९ ८१८
जातः पुत्रः
९१४५७६१ जात्या भवति १० १८८०६ जात्या ज्ञेयाः जात्यंधबधिरौ ९२०१७७२
१० ५८०१
जांगलं
७ ६९ ९१३ जानन्नपि २११० १२५ जानन्नप्यन्यथा ८ १०४६०४ जानीयात् ९२९५७९१ जानीयादस्थिरां ८ ७२ ५९३ जप्येन तपसैव १११९३८८४ जामयो यानि ३ ५८ २१६
जामयः
जायते
४ १८३३५९ ८ ३५४ ७०३
.
जायते जीवजीवकः १२६६ ९१८ जायते हेमकर्तृषु १२ ६१९१८ जायायास्तद्धि ९ जायां रक्षन् ९ ७ जायंते ३ ४१२०९ जायंतेऽनिष्कृतैनसः ११५३८४६ जायंते वर्णदूषकाः १० ६१ ८१५ जायंते वर्णसंकराः १० १२८०५ जायंते वर्णसंकराः १० २४८०७ जायते शिष्ट ३ ३९ २०९ 'जायंते सद्विगर्हिताः ११५२८४६
०
www.kobatirth.org
( २४ )
अ. श्लो. पृ. जारजातककामजौ ९ १४३७६० जालांतरगते भानौ ८ १३३६१८ जिघांसया ११२०६८८८ जिघांसंतः
७ ९० ५१९
जितक्रोधः
८१७४६४५
जितेंद्रियः
७ ४४५०५ ७२०२५४८
जित्वा संपूजयेत् जिह्वायाः ८ २७१६७७ जीनकार्मुकबस्ता १११३८ ८६९ जीवतश्व ११ १० ८३५ जीवतो वा
५ १५५४५५
जीवदेन
१०
९५ ८२४
जीवसंज्ञः १२ १३९०७ जीविताश्च सबांधवः ७ ११२ ५२६ जीवितात्ययं १० १०४ ८२६ जीवेच्चापि ३२२१२७९ जीवेच्छिल्पैः ९ ७५ ७४० जीवेत्कारुककर्मभिः १० ९९ ८२५ जीवेत्क्षत्रियधर्मेण १० ८१ ८२० जीवेदुत्कृष्टकर्मभिः १० ९६८२५ जीवेद्राह्मणजीविकाम्४ ११ ३०७ जीवेद्वैश्यस्य १० ८२ ८२० जीवेन्नियमम् ९ ७५ ७४० जीवंति च शतं जीवंतीनां तु जीवंस्तु स्नातकः ४ जीर्णानि
३
४० २०९
८
३० ५७३
१३ ३०७ ६ १५ ४६४ जीर्णानि वसनानि १० १२५८३० जीणश्चैव १० १२५८३० जीर्णोद्यानानि ९ २६५ ७८६ जुगुप्सेतैव जुहुयात् जुहोति यजति
६ ५८४७६ ११११९ ८६४
२
८४ ११४
११
जुह्वतः स च जैम्हयं च ११ ज्यायसे मानवर्धनं ९ ज्यायस्यां च ज्यायान् परः
३७ ८४०
२७ ८५१
११५ ७५१
२ १३३ १३४
Y
८ ३०४
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो पृ. ज्यायांसमनयोः ३ १३७ २४६ ज्यायसमभि ज्येष्ठ एव तु ज्येष्ठता च
२१२२ १३०
९ १०५७४८
१११८५ ८८२
९ १३४७५७
ज्येष्ठता नास्ति ज्येष्ठचैव ज्येष्ठ सामगः
९ ११३७५०
३ १८५२६३
ज्येष्ठस्तु जातः
९ १२४ ७५३
ज्येष्ठस्य विंश
९ ११२७४९
ज्येष्ठस्यैव
९ ११९७५२
ज्येष्ठावाप्यं
१११८५ ८८२
१११८५ ८८२
ज्येष्ठांश ज्येष्ठेन जातमात्रेण ९ १०६ ७४८ ज्येष्ठे भ्रातरि
९ १०८ ७४८
ज्येष्ठे मासि ८ २४६ ६७१ ज्येष्टो भ्रातॄन् ज्येष्टो यवीयसः ज्येष्ठः कुर्वीत ज्येष्ठः कुलं
९१०८ ७४८ ९ ५८ ७३४ ९ २१४ ७७६
९ १०९७४८
९१०९ ७४८
ज्येष्ठः पूज्यतमः ज्येष्ठः सद्भिः ज्यैष्ठयं तत्र
९ १०९७४८
९ २१० ७७६
ज्येष्टयं पूजा
९
८५ ७४३
ज्योतिरुत्पद्यते
१
७७ ३६
ज्योतिषश्च १ ७८ ३६ ज्योतिषां ४ १०५ ३३९ ज्योतींष्युच्चावचानि १ ३८ २५ ज्वलनांबुसमा १० १०३ ८२६ ज्वलन्नास्ये
८ २७२ ६७८ ४५९१५
२२८०७
झल्ला मल्लाः झल्लो मल्लच
५
११३९०
टिट्टिभं डिंबावताना
५ ९४४३२
त एव त्रय आश्रमाः २ २३० १७८ तएव त्रयो लोकाः २ २३० १७८ तएव हि त्रयः एवोक्ताः तच्च तस्मिन्
२२३० १७८
२२३० १७८
८ ३२० ६९२
१२
१०
Page #1008
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( २५)
तत्सर्व
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तच शोभ्यं ९२८३ ७८८ । तत्तत्फलं १२ ८१ ९२० | तत्र विद्या २११२ १२६ तच्चामिषेण ३ १२३ २४१ । तत्तत्सर्व १२ ५३ ९१७ | तत्र सत्यं ८ ७५ ५९४ तच्चैनां चारयेत् ११ १७६ ८७८ तत्तत्सेवेत ४१५९३५३ तत्र स्थितः ७ १४७ ५३२ तज्जादेतावुभौ ७ ४९ ५०६ तत्तथा
तत्र स्वामी ८२९४ ६८४ तज्ज्ञेयं विदुषा १२ ३५ ९१३
तत्तथा ८२६२६७५
७ २२१५५४ तडागभेदकं ९२७९ ७८७ त्ततदस्य २ १७४ १५५ तत्रापरिवृतं ८ २३९ ६६९ तडागस्योदकं ९ २८१ ७८७ तत्तदेव ८३३५ ६९७ तत्रासीनः ८ २५५८ तडागानि ८ २५१ ६७२
तत्तदेव ९ ४० ७२९ तत्रास्य माता २ १७० १५३ तडागाराम ११ ६१८४८ तत्तदंगं ९२९७ ७९१ तत्रेयं तु १० ७० ८१४ तडागेषु ४ २०३ ३६५ तत्तदद्यादमत्सरः ३ २३१ २८१ तत्स गृह्णीत ९१९१ ७७२ तत ओंकारः २ ७५ १०९ तत्तद्वोऽहं ७ ३६ ५०२ तत्सत्त्वगुणलक्षणं१२ ३७ ९१४ ततस्तथा
तत्तनिवेदयेत् २ २३६ १८० तत्समुत्थः ८३५४ ७०३ ततो गृहबलि ३ २६५ २९४ तत्तस्मिन् ९१९० ७७२ तत्सम दंडमर्हति ८ ३३ ५७४ ततो विंश ८ ३९९ ७१६ तत्तस्मिन् ९२९७ ७९१ तत्सम ८ १९३ ६५१ ७ २९ ५०० तत्तस्य
१ २९ २२ । तत्सर्वमाचरेद्युक्तः २ २२३ १७६ ततोऽन्यः ५ ५२ ४०८ तत्तस्यैव ९ २०६ ७७४ ततोऽपरे ९१२३ ७५३ | तत्ते सर्व ८ ९१६०० तत्सर्व ८१६६६४१ ततोऽप्यधिक १० २९ ८०८ तत्पर्युषितमप्याद्यं ५ २४ ३९५ | तत्सर्वनिर्दहत्याशु११ २४१८९७ ततोऽप्युञ्छः १० ११२ ८२८ । तत्पापमपसेधति ११ १९८ ८८६ / तत् सर्वे प्रतिपद्यते ३ १९१ २६५ ततो भद्राणि ४ १७४ ३५६ तत्पापं शतधा १२ ११५ ९३४ तत्सर्वे समतां ९ २१८ ७७७ ततो भुक्तवतां ३ २५३ २९१ । तत्पिडाग्रं ३२२३ २७९ तत्सहायैः ९२६७ ७८६ ततोऽर्धदंडः ८२४४ ६७० । तत्पुण्यफलं ३ ९५ २२९ | तत्संसर्गविशुद्धये ११ १८१ ८८० ततोऽर्धे मध्यमस्य ९ ११२७४९ । तत्प्रधानानि ३ १८ १९९ तत्स्यात् ७ ७५ ५१४ ततो विस्तारयेत् ७ १८९ ५४४ तत्प्रयत्नेन ४ १६१ ३५३ | तत्स्वयं नृपतिः ९ २३४ ७८० ततः कर्म ७ ५९ ५११ तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः३ २६६ २९४ । तथवैते ४ २६ ३१२ ततः प्रभृति ९ ६८ ७३८ . तत्प्राज्ञेन ९ ४१ ७३०
५ ११३९० ततः सपत्नान् ४ १७४ ३५६ । तत्रकाले १२४६ ७८२ । तथा कर्माणि १ ३० २२ ततः सिद्धि २ ९३ ११७ तत्र तत्र ७ ८१५१६ तथा कारुकुशील ८ १०३ ६०४ ततः सिद्धिं १२ ११९०७ तत्र दह्येत ८३७३ ७०९ । तथाऽऽकंदं ७२११ ५५१ ततः स्वमातृतः ९ १२४ ७५४ / तत्र दंडः ८ २९६ ६८४ | तथा खनन् २२१८ १७४ ततः स्वयंभू १ ६ ९ । तत्र धर्मावुभौ २ १४ ७१ / तथा गृहस्थ ३ ७७ २२२ तत्कर्ता नरके ११ २०७ ८८८ तत्र भुक्त्वा ७२२९ ५५६ तथा ग्रामशतानां ७ ११५५२६ तत्तत्कामस्य २ ४ ५२ तत्र यत् ९ १९० ७७२ तथाऽघमर्षणं ११ २६० ९.१ तत्कृष्णं ४ २२९ ३७३ तत्र यत् १२ २७ ९१२ तथा च श्रुतत्यः ९ १९ ७२४
४ १५९ ३५३ | तत्र यद्ब्रह्मजन्मा २ १७० १५३ तथा चारैः ९३०६ ७९३ तत्तत्कार्य ८ ११८६१४ तत्र ये भोजनीयाः३ १२४ २४१ तथा तथा ४ २०३०९ तत्तत्तैनैव ४ २३७ ३७६ ! तत्र राजा ८३३७ ६९७ तथा तथा ८२८६ ६८२ तत्तत्पितॄणां भवति ३ २७५ २९६ तत्र वक्तव्यमनृतं ८ १०५ ६०५ / तथा तथा ११ २२८ ८९३
तथा
तत्तत्
For Private And Personal Use Only
Page #1009
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( २६)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तथा तथा १२ ७३ ९१९ । तथा श्राद्धस्य ३ २७८ २९७ | तदा तु ७१७५ ५३९ तथा तथेमं १० १२८ ८३२ | तथाऽष्टौ ७ ४५ ५.५ | तदा त्वायति ७ १६४ ५३७ तथा तथा शरीरं ११ २२९ ८९३ तथा सर्वाणि ९ ३११ ७९४ | तदात्वे ७ १८० ५४१ तथात्मानं ४ २५७ ३८१ तथा सर्वे ७ १८१ ५४१ तदात्वे चापिका ७ १७० ५३८ तथा त्यजन् ६ ७८ ४८४ तथासीनान् ३ १८९ २६४ तदात्वं च ७ १७९ ५४० तथा दहति १२ १०१ ९२९ तथा सीमा ८ २४८ ६७१ तदा द्विधा ७ १७४ ५३९ तथा दानेन ११ २२७ ८९३ तथास्यां वीर्य २ ११४ १२७ तदा नियुज्यात् ८ ९ ५६५ तथा दुश्चरितं ११ २६३ ९०२ तथा स्विष्टकृते ३ ८६ २२६ तदाऽनेन ७ १८२ ५४१ तथाधरिममेयानां ८ ३२२ ६९३ तथा हरेत् ९३०५ ७९३ तदा मूर्ति १ ५६ ३० तथा धर्मः ९ १८८ ७७२ तथा ज्ञानाग्निना ११ २४६ ८९८ तदा यायात् ७१७२ ५३९ तथाध्यात्मिक २ ११७ १२८ | तथेदं यूयं १११९ ४७ तदा यायात् ७१८४ ५४२ तथा नश्यति ९ ४३ ७३० | तथेन्द्रियाणां ६ ७१ ४७९ तदायं सर्व १ ५४ २९ तथा नित्यं ९ १०२ ७४७ तथैकत्र ५१३५ ४४८ तदाऽऽरण्यं ६ २४५९ तथा निमजतः ४ १९४ ३६२ । तथैव तृण १ ४८ २७ तदा विद्यात् ४१०४ ३३९ तथाऽनृचे ३ १४२ २४८ । तथैव सप्तमे ११ १६ ८३६ तदालभ्य ४११७३४२ तथा पापात् ९३०८ ७९३ तथैव वेदान् ११ २४३ ८९७ तदा विशति १ १८ १५ तथा पौनर्भवे ३ १८१ २६१ / तथैवाध्यापनात् १० १०९ ८२७ तदा सर्वे तथा प्रकृतयः ९३०९ ७९४ तथैवान्यंगनासु ९ ४८ ७३२ तदाऽऽसीत ७१७३ ५३९ तथा प्रयत्नं ७ ६८५१३ | तथैवाप्सरसः १२ ४७ ६१५
तदा सुखं
६ ८.४८४ तथा प्रव्रजितः ८४०८ ७१९ तथैवाश्रमिणैः ६ ९० ४९० तदा संधिं ७१७० ५३८ तथा प्रहुतमेव च ३ ७३ २२१ | तथैवाक्षेत्रिणः ९ ५१ ७३२ तदित्यूचोस्याः २ ७७ ११० तथा बाह्यतरं १० ३० ८०९ | तथोपनिधिहर्तारं ८ १९३ ६५१ तदूनानां ९ १२३ ७५३ तथा बाह्येष्वपि १. २८८०८ तथ्येनापि ८२७५ ६७८ तदृणं प्राप्नुयात् ८ १९८६१० तथाभिवर्षेत् ९३०४ ७९३ तदध्यास्योद्हेत् .७ ७७ ५१५ तदेकसप्तति १ ७९ ३७ तथा यशोऽस्य ११ १५८३६ | तदन्नं द्विगुणं ८ ३९४ ७१५ तदेव द्विगुणं ८ २७० ६७७ तथाऽयोगवः १० २६ ८०८ / तदपत्यतया ३ १६ १९९ / तदेवास्य धनं ११५५ ७६४ तथा युद्धेत ७ २०१ ५४७ तदपत्यस्य ९ १९८ ७७२ तदेवैकं ४ ९७ ३३७ तथाऽरयो ७ ७३ ५१४
तदप्यक्षय्यमेव ३२७३ २९६
तदप्यक्षय्यमेव ३ २७३ २९६ तदैवं चेटते १ ५२ २९ तथा रक्षेत् ७१११ ५२५ तदप्येकेन
तदेषु सर्वमप्येतत् ८ १३१ ६१७ तथा राज्ञा ९३०७ ७९३ | तदर्थस्य ७ २०७ ५५१ तदोत्कामति १ ५५ ३० तथा राज्ञामपि ७ ११३ ५२६
७ १४ ४९६ तदंडमकरोत् १ १२ १४ तथाऽऽर्याजातः १० ६९ ८१४
तदर्षिक
३ १ १८५ तदंडमभवत् १ ८ ११ तथाल्पाल्पाः ७१२९ ५२९ तदर्धेन ८२११६५८ तद्गच्छत्ययथायथम् ३ २४० २८४ तथा विप्रः २ १५८ १४६ तदवाप्नोत्ययत्नेन ५ ४७ ४०६ तद्ग्राह्यं ८ ७९ ५९६ तथा वृद्धिक्षयौ ८४०२ ७१७ तदस्याः पावनं ११ १७७ ८७९
८४०९ ७१९ तथावेक्ष्य ७ १३० ५२९ । तदहार्योऽधिगच्छति३ २१० २९० तद्देशकुलजातीनां ८ ४७ ५८० तथा शस्त्रावकाश ९ २७८ ७८७ तदा कुर्वीत . १७१ ५३८ तदोषगुणविद्धि ८३३९ ६९७ तथाऽऽशौचं ५ ९७ ४३३ / तदानेयं ९३१० ७९४ | तद्धरेयुः ८ ३० ५७३
तदर्थ
तद्दाशैरवे
For Private And Personal Use Only
Page #1010
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२७)
तयोरेव
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.।
अ. श्लो. पृ. तद्धर्मस्य ७८७५१८ | तपसाऽध्ययनेन ११ २२७ ८९३ | तमपीह गुरुं २१४८ १४३ तद्धि कुर्वन् ४ १४ ३०८ तपसाऽपनुनु ११ १०१ ८६० तमप्यपनयेत् पुनः ३ २४२ २८४ तद्धिरण्यं ८ १८५ ६४९ । तपसा प्रतिपेदिरे११ २४३ ८९७ तमर्थ ८ १८८ ६५० तीद्ध सत्यात् . ८ १०५ ६०५ तपसव ११ २३६ ८९५ तमसा बहु १ ४९ २८ तद्धयग्रं सर्वविद्यान्नं १२ ८५ ९२१ तपसैव ११२३७ ८९६ तमस्तरति ४ २४७ ३७८ तद्ब्राह्मणेन ११ ९५ ८५९ तपसव ११२३९ ८९७ तमाचार्य २ १४० १३९ तद्भूत
तपसैव ११२४१ ८९७ तमाहुः । ८३०९ ६८८ तद्भवति ११ १० ८३५ तपसैव ११ २४२ ८९७ तमसो लक्षणं १२ ३८ ९१४ तद्भवत्यस्य १० १२३ ८३० तपसैवासृजत् ११२४३ ८९७ तमस्तत् १२ २९ ९१२ तद्भक्षभुक् १११७८ ८७९ | तपसः पुण्यं ११ ३४४ ८९८ तमोनिष्ठाः १२ ९५ ९२८ तद्रजोप्रति १२ २८ ९१२ तपस्तप्त्वा १ ३३ २४ तमोयं तु १ ५५ ३० तद्रूपगुण १ ७७ ३६ तपस्तप्त्वा १ ३४ २४ तमौरसं ९ १६६ ७६७ तद्वक्तृननुगच्छति१२ ११५ ९३४ तपस्तप्त्वा १ ९४ ४१ तया स काये ११. ९० ८५७ तद्वदन् ८१०४ ६७४ तपस्तप्स्यन् २१६६ १५२ तयोरन्यतरेण ९ १७१ ७६९ तद्विप्रलुम्पन्ति ३ २२५ २८० । तपस्तेषां हि ११ २३७ ८९६ तयोरन्यतरः २ १११ १२६ तद्विसृष्टः १ ११ १२ । तपोनिष्ठास्तथा ३ १३४ २४५ तयोरपि ११ १४ ८३६ तद्विज्ञेयं १२ ३६ ९१३ | तपोऽन्तं ११२३४ ८९५
११ ६.८४८ तद्वै युग १ ७३ ३५ तपोबीजप्रभावैस्तु१० ४२ ८१२ | तयोरेवांतरं २ २२ ७६ तद्वै रक्षांसि ३ १७० २५८ तपोमध्य ११ २३४ ८९५ तयोर्दानं च ११ ६० ८४८ तद्वै रक्षांसि ३ २३८ २८३ तपोमूलमिदं ११ २३४ ८९५ । तयोर्दैवं ७२०६ ५४९ तद्वः सर्वे ३ २२ २०१ तपोवाचं १ २५ १९ तयोर्दडः, ८३८९ ७१४ तव्रतो रतिकाम्य ३ ४५ २१० तपोविद्या १२ १०४ ९३० तयोर्नित्यं ९ २२२ ७७८ तनुलोमकेश ३ १० १९६ तपोविशेषैः २ १६५ १४८ तयोर्नित्यं प्रियं २ २२७ १७८ तन्निर्यात्यात्म ११ १६४ ८७५ । तपोवृद्धयर्थमात्मनः२ १७५ १५५ । तयोर्यद्यस्य ९ १९१ ७७२ तविक्षेप्तुः ८ १८२ ६४८ : तपो हि
तपो हि ११२३८ ८९६ ।
११२३८ ८९६ । तयोहि माता पितरौ९ १३३ ७५७ तन्मनोरनुशासनम् ८ १४० ६१९ । तपः परमिहोच्यते २ १६६ ९५२ । तयोश्चैव ३ ८५ २२६ तन्मनोरनुशासनम् ८ २८० ६८० | तपः परंकृत १ ८६ ३९ तयोश्चैव ८ २५५ ६७३ तन्मनोः ९२३९ ७८१ तपः शुदस्य ११ २३५ ८९५ तयोः पुण्यफलं ५ ५३ ४०८ तन्मम स्यात् ९१२७ ७५४ तपः सर्वे २ २२८ १७८ तरेदापदं ११ ३४ ८४० तन्मूल्याद्विगुणः ८३३० ६९५ तपः स्वाध्याय २ १३४ २४५ तल्लभेतव ८ २१७ ६६० तन्मे रेतः ९ २० ७२५ तपः क्षत्रस्य रक्षणं११२३५ ८९५ तल्लोके द्युतं ९२२३ ७७८ तपत्यादित्यवात् ७ ५४९४ तपः क्षरति ४ २४० ३७७ तस्करप्रतिषेधार्थे ९ २६६ ७८६ तपनं ४ ८९ ३३५ तप्तकृच्छ्रे १११५६ ८७३ तस्माच्छरीरभित्त्या १ १७ १५ तपश्चरं श्चोग्रतरं ६ २४ ४६६ तप्तकृच्छ्रे ११२१४ ८९० तस्माज्ज्येष्ठाश्रमः ३ ७८ २२३ तपसश्चरणैः ६ ७५ ४८२ | तप्तमासेचयत्तैलं ८ २७३ ६७८ तस्मात् ७ ५४९४ तपसा ४ २४६ ३७८ तप्ते स्वप्यात् ११ १०३ ८६० तस्मात् ७१०४५२४ तपसा ५१०६ ४३५ | तप्तः स्यात् १११२५ ८६६ | तस्मात् ८ ८३ ५९८ तपसा किल्विषं १२ १०४ ९३० । तमनेन विधानेन ८ २२९ ६६५ तस्मात्तत् ४ २०६ ३६६
For Private And Personal Use Only
Page #1011
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२८)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तस्मात्तत् ८१२८६१६ | तस्मात्यतं ९ २२७७७८ | तस्य भागः ९२११ ७७५
२ ५७ १०० तस्माद्राज्ञा ८३ ५१६ । तस्य भत्यजनं ११ २२८३७ तस्मात्तत्रातः ७१५१५३३ तस्माद्विमुक्किं ११ २३२ ८९४ तस्य भोगस्य ८१५१ ६२८ तस्मात्तयोः ५११२४३९ तस्माद्वैतानकुशलः ११ ३७ ८४० तस्य मध्ये ७ ७६ ५१४ तस्मात्तस्य ४ १२४ ३४४ तस्माद्विजेभ्यः ८ ३९ ५७६ तस्य मूर्ति १ १७ १५ तस्मात्तां ४ ६३०४ तस्मान्नाल्पधनः ११ ४० ८४१ तस्य यः ८ १६ ५६७ तस्मात्ताः ४११४ ३४१ तस्मानिंद्यान् ३ ४२ २१० तस्य वारि ६ ६७ ४७८ तस्मात्पापात् ११२३० ८९३ | तस्मान्नेहेत ३ १२६ २४२ तस्य व्यपैति ११ ९७ ८५९ तस्मात् पारशवः ९ १७८ ७७० | तस्मान्मत्स्यान् ५ १५ ३९२ तस्य शब्दं १ ७४ ३६ तस्मात्पुत्रः ९१३८ ७५९ / तस्मान्मांसं ५ ४८ ४०६ तस्य शास्त्रेऽधिकारः२ १६ ७२ तस्मात्प्रजाविशुद्धयर्थ९ ९ तस्मान्मध्य १ ९२ ४१ तस्य षड्भागभाक् ८ ३०६ ६८८ तस्मात्प्राप्नोति ११ २३ ८३७ तस्मिन् जले १ ९ ११ तस्य सर्वाणि ७ १५ ४९७ तस्मात्सत्यं ८ ८४ ५९८ . तस्मिन् देशे २ १८ ७४ तस्य सीदति ८ २१५६९ तस्मात्समागमे ११ ८३ ८५४ तस्मिन् स्वपिति १ ५३ २९ तस्य सोऽहः १ ७४ ३५ तस्मात्साधारणः ९ ९६ ७४६ / तस्मिन्न देवाः ८ ९७ ६०१ तस्य स्तेयस्य ८२१४ ६५९ तस्मात्स्वेनैव ११ ३२ ८३९ । तस्मिन्नंडे १ १२ १४ तस्य स्यात् ९१७० ७६९ तस्मादतिथिः ३ १०२ २३१ तास्मंस्तस्मिन् १२ ८७ ९२३ तस्य स्युः ६ ५३ ४७५ तस्मादर्थात् ८ ५७ ५८५ / तस्मिंस्तावत्तपः ११ २३३ ८९५ तस्य ह्याशु ७ १२ ४९५ तस्मादविद्वान् ४ १९१ ३६१ | तस्मै दत्तं ३ १२८ २४३ तस्याददीत ८ ३६ ५७५ तस्मादस्मिन् १ १०८ ४५ तस्मै नाकुशलं ११ ३५ ८४० तस्या दोषमदर्शयत् ८ २२६ ६६३ तस्मादस्य ८३८२ ७१२ तस्मै मां ब्रूहि २ ११५ १२७ तस्यापि ७ १३५ ५३० तस्मादेतत् ४ १३६ ३४७ तस्मै हव्यं न ३ १६८ २५५ तस्याप्यन्नं ३ १०८ २३३ तस्मादेतत्परं १२ ९९ ९२९ | तस्य कर्म ११०२ ४३ तस्यामात्मनि ९ १३० ७५५ तस्मादेताः ३ ५९ २१६ | तस्य कर्मानुरूपेण ८ २०७ ६५६ | तस्याशु कयै ८३६८ ७०८
४ १८५३५९ | तस्य कुर्यान्नृपो दडं८ २२५ ६६३ तस्याहुः ७ २६ ४९९ तस्मादुर्ग
७ ७४ ५१४ | तस्य तद्वर्धते ९२५५ ७८४ | तस्याः पुरीषे ३२५० २९० तस्माद्धर्मेण ९१२१ ७५३ तस्य तद्वितथं ९ ७३ ७३९ तस्याः स्यात् ८३७० ७०८
४ २४५३७८ तस्य तस्य ९१८७ ७७१ तस्यां चैव ३ १९ २००
७ १३ ४९६ तस्य तावत् १६९ ३४ तस्यां जाताः ९१५७ ७६५ तस्माद्धर्म ८ १६५६७ तस्य ते ९ १८१ ७७११ तस्यां त्वरोचमाना ३ ६२ २१७ तस्माद्धर्मः ८ १५५६७ तस्य तेजोमया ६ ३९ ४७१ , तस्येह भागिनौ ९ ५३ ७३३ तस्माद्धा ९१११ ७४९ तस्य देहात् ६ ४० ४७२ | तस्येह त्रिविधस्य १२ ४ ९०५ तस्माद्बीज १० ७२ ८१४ तस्य दंडविकलाः ९ २२८ ७७८ तस्यैव वा ८ ३७ ५७५ तस्माद्ब्रह्मणराजन्यौ ११९३ ८५७ | तस्य दंडविशेषांस्तु८ १२० ६१४ तस्यैष व्यभिचारस्य९ २१ ७२५ तस्माद्यम इव ८१७४ ६४५ तस्य नित्यं २१०७ १२४ तस्योत्सर्गेण ११ १९३ ८८४ तस्मायने ५ ३९ ४०३ तस्य पुत्रे ५ ७९ ४२१ तक्ष्णः ४२१० ३६७ तस्माद्युग्मासु ३ ४८ २१४ तस्य प्रक्षुभ्यते ९ २५४ ७८४ ताडयित्वा ४ १६६ ३५४ तस्माद्युद्धं ७ २०० ५४७ | तस्य प्रेत्य ३ १३९ २४७ । ताडयित्वा ११२०५ ८८७
तस्माद्धर्म तस्माद्धर्म
For Private And Personal Use Only
Page #1012
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(२९)
तावुभौ
अ. श्लो. पृ. ___ अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तादृग्गुणासा ९ २२ ७२५ । तापसेष्वेव ६ २७४६७ , तावुभावप्य १० ६८ ८१८ ताहनोहति ९ ३६ ७२८ | ताभिरग्निं २ १८६ १६० तावुभौ ४ २३८ ३७६ तान्छिष्याच्चौर ८ ३० ५७३ | ताभिः स्पर्धे १ २७ २०
८३८३ ७१२ तादृशान् ८ ६२ ५८८ ताभ्यां धर्मः २१.६७ तावुभौ चोरवत् ८ १९२ ६५१ तादृशेन १२ ८१ ९२० ताभ्यां स १ १३ १४ तावुभौ पतितौ ९ ६३ ७३६ तादृशं फलं ९१६१ ७६६ तामनेन ९ ६९ ७३९ तावुभौ भूतसंपृक्तौ १२ १४ ९०८ ताननंतरनाम्नस्तु १० १४ ८०६ तामसीषूतमा १२ ४४ ९१४ तावेवोभौ १२ १८ ९०९ तानब्रवीत् १६० ३२ तामसो खत १ ६२ ३२ तावत्यब्द ११२०७ ८८८ तानानयेद्वशं ७१०८ ५२५ तामसं गुणलक्षणं १२ ३३ ९१३ ताश्च स्वा चाय ३ १३ १९८ तानि कारुक १० १०० ८२५ तामसं गुणलक्षणं१२ ३५९१३ तासामपि ९ १९३ ७७२ तानिकृत्याहतानीव ३ ५८ २१६ तामिस्रमंधतामिस्र ४ ८८ ३३५
तासामाद्याः ३ ४७ २१३ तानि निर्हरतः ८४०० ७१७ तामिस्रादिषु १२ ७५ ९२० तासां क्रमेण ३ ६९ २१९ . तानि पश्येदतंद्रितः७ १२१ ५२७ ताम्ररूप्यसुवर्णानां ८ १३२ ६१७ तासां चेत् ८ २३७ ६६८ तानि मेध्यानि ५ १३१ ४४७ ताम्रस्य रजतस्य ११ १६७८७६
तासां पुत्रेषु ९१४९ ७६२ तानि सम्यक २ ८९ ११६ ताम्रायःकांस्य ५११३४३९
तासां श्रृणुत ९ १९७२४ तानि सम्यक् ११ ७१ ८५१ । ताम्रिकः ८ १३७ ६१९ / तासां वर्णक्रमेण ९ ८५ ७४३ तानि संधिषु ८ २५२ ६७२ । ता यदस्यायनं १ १० ११ / तासु तास्विह १२ ७४ ९१९ तानि मान्याश्र १ १४ १५ । ता राजसर्षस्तिस्रः ८ १३४ ६१८ तासु वीर्य १ ८ १० तानेव विप्रान् ३२१९ २७८ तार्य दाप्यानि ८ ४०६ ७१८ तास्वेव १२ १७९०९ तान् ४ २२५ ३७२ तावतां न फलं ३ १७६ २६० तां ब्रूयात् २ १२९ १३३ तान्निबोधत ३ १८३ २६२ तावतां न भवेत् ३ १७८ २८१
तां विवर्जयतः ४ ४२ ३२० तानिःस्वान् ९२३१ ७७९ तावती रात्री १ ७२ ३५
तांश्च भृशं ७ १९५५४६ तान् प्रवक्ष्यामि ३ १२४ २४१ तावती ८१५६ ६३४
तांश्च श्राद्धे ३१५१ २५१ तान् प्रवक्ष्यामि १० २५ ८०७ तावतो असते ३१३३ २४५
तांश्वारयित्वा ११ १९१ ८८४ तान् प्रसह्य ९ २६९ ७८६ | तावतोब्दान् ४ १६८ ३५५
तां श्वभिः ८३७२ ७०९ तान्प्राज्ञोऽहमिति २ १२३ १३० तावतः ७६१५११ तां साध्वी ९ ९५ ७४५ तान्यक्किालिक १२ ९६ ९२८ | तावतः संख्यया ८ ९८६०१ तांस्तु ४ २५९ ३८२ तान्येव पञ्च १२ २२ ९११ | तावत्कृत्वा ५ ३८४०३
तांस्तु देवाः ८ ८६ ५९८ तान् राजेमेन ८ ३५५७५ | तावत् स्यात् ५ ७८ ४२१
ताःप्रवक्ष्याम्यशेषतः८ १३२ ६१७ तान् विदित्वा ९२६१ ७८५ तावदेव ५ ७४४२०
तिरश्चां चांबु १२ ५७ ९१७ तान्वोऽभ्युपायान् ११ २१० ८८९ तावद्ब्रह्म ४१११ ३४१
तिरस्कृत्य ४ ४९ ३२२ तान्समासेन १२ ३९ ९१४ तावद्भवत्यप्रयतः ११ १५३ ८७२ तिर्यक्प्रतिमुखागते८ २९२ ६८३ तान् सर्वान् ७ १६० ५३६ तावदाजाऽनुपालयेत् ८ २७ ५७१ तिर्यक्त्वं १२ ४० ९१४ तान् सर्वान् ९२२४ ७७८ तावन्नान्यं २ २३५ १८० तिर्यग्जा ऋषयः १० ७२ ८१४ तान् सहस्रं ९२३४ ७८० तावन्मृद्वारि ५ १२५ ४४४
तिर्यग्योनौ ४ २०० ३६४ तान्सावित्री १० २०८०७ तावानेव ८ १९५ ६५२ तिर्यञ्चः ५ ४० ४०३ तान् हव्यकव्ययोः ३ १५० २५१ । | तावानेव स विक्रयः३ ५३ २१५ तिलकाञ्चन० ४२३६ ३७६ तापसा यतयः १२ ४८ ९१५ । तावान्वध्यस्य ९२४९ ७८२ | तिलद्रोण ११२३४ ८६८
For Private And Personal Use Only
Page #1013
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(३०)
तिष्ठेद्वा
तुरायणं
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तिलप्रदः ४ २३२ ३७४ तृतीयं यज्ञ २१६९ १५३ ते पृष्टास्तु ८२६२ ६७५ तिला धान्येन १० ९४ ८२४ तृप्तानाचामयेत्तताः३ २५१ २९० तेऽभ्यासात् १२ ७४ ९१९ तिला माषाः ९ ३९ ७२९ तृप्तिादशवार्षिकी ३ २७१ २९५ तेभ्योऽधिगच्छेत् ७ ३९ ५७३ तिलैीहियवैर्माषैः ३ २६७ २६४ ते गच्छंति १० ४२ ८१२
तेभ्यो रक्षेदिमाः ७ १२४ ५२८ तिलैश्च विकिरेन् ३ २३४ २८२ ते च स्वा चैव ३ १३ १९८ तेभ्यो लब्धेन ११ १२३ ८६५ तिष्ठन्नू ११ ११० ८६२ | तेचापि बाह्यान् १० २९८०८
तेभ्यः कार्य ३ ८० २२४ तिष्ठेत्तेषां ७३७ ५०३ । तेजोमूर्तिः ३ ९३ २२८
ते यांति ६ ९३ ४९१ तिष्ठेद्युक्तैः ८ ३५५७५ तेजोवृत्तं ९३०३ ७९३
ते त्रयो गौरसर्षपाः८ १३४ ६१८ ६ २२ ४६५ तेजःकामः ४ ४४ ३२१
तेन स्वर्गे ५१५४ ४५४ तिष्ठेद्वीक्षमाणः २ १९२ १६७ ते तमर्थ २ १५२ ९४४
ते वनस्पतयः १ ४७ २७ तिष्ठंतीष्वनुतिष्ठेत्तु ११ १११ ८६२ तेतु जाताः ३ १७५ २६०
ते वै सस्यस्य ९ ४९ ७३२ ..तिस्रोऽशीतीः ११ २२० ८९१ ते ते स्युः
ते शिष्टा ब्राह्मणाः१२ १०९ ९३३ तीक्ष्णश्चैव ७ १४१५३१ तेन गच्छन् ४ १७८ ३५८
तेषामद्भिः ६ ५३ ४७५ तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव ७ १४१ ५३१ तेन चेत् ८ ९३ ६००
तेषामनुपरोधेन २ २३६ १८० तीक्ष्णे शूले ९२७६ ७८७ तेन चैवादि ४ ६३०४
तेषामपीह ३२०० २६९ तीरितं च ९२३३ ७७९ । तेन तुल्यः ४ ८६ ३३५
तेषामप्येतत् १११९२ ८८४ तीर्थेऽरण्ये
८३५७ ७०४ तेन ते प्रेत्य ८३५७७
३१०४ २३२
तेषामर्थे ७ ६२ ५११ ६ १०४६३ तेन दोषेण ९२४३ ७८१ तेषामाद्यं ८ ४ ५६४ तुरीयो ब्रह्महत्या ११ १२६ ८६६ तेन नारायणः १ १० ११ तेषामा रक्षभूतं ३ २०४ २७१ तुरीयं तु ९ ११२ ७५९ तेन पापेन ४ १९७३६३ तेषामिदं १ १९ १६ तुर्यघोषैः ७ २२९ ५५६ तेन यद्यत् ७ ३६ ४०२ तेषामुदकं २ २१० २७३ तुलामानं ८४०४ ७१८ तेन यायात् ४ १७८ ३५८ तेषामुत्पन्नतंतूनां ९ २०३ ७७३ तुलायोगांश्च ____९ ३३० ७९७ | तेन सार्धं ७ ५९ ५११
तेषामषीणां ३ १९४ २६६ तुषान् ८ २४९ ६७१ तेन स्वर्ग ८३१४ ६८९ तेषां ४२२१३७० तुष्टप्रकृति ७ २१३ ५५२ तेन हन्यात् ११ ३३ ८३९ तेषां ग्राम्याणि ७ १२१ ५२७ तृचेनाब्दैवतेन ८ १०७ ६०९ तेनाधर्मेण ११२२८ ८९३
तेषां च ७१५३ ५३३ तृपकाष्ठदुमाणां ११ १६६ ८७५ तेनाधर्मेण ११ २२९ ८९३
तेषां चावरणे ३१६३ २५६ तिलैश्चविकिरे ७ २३४ २८२
१२ १७९०९ तेषां छित्वा ९२७६ ७८७ तृणगुल्मालतानां १२ ५८ ६१७ तेनायुर्वर्धते ७ १३७ ५२० तेषां तु सम २ १३९ १३९ तृणाग्निरिव ३ १६८ २५७ । तेनार्धवृद्धिः ८१५१ ६२८ तेषां तेषूपजायते १२ ७३ ९१९ तृणानि भूमिः ३१०१ २३१ तेनास्य २ ९९ ११९ तेषां त्रयाणां २२२९ १७८ तृणं च ८३४० ६९८ ते निंदितैः १० ४६ ८१३ तेषां त्ववयवान् १ १६ १४ तृतीयश्च १० ७७ ८२० तेनैव कृत्स्नं ३ २८३ २९९ | तेषां धान् ७२०४ ५४८ तृतीयिनः ८२११ ६५८ तेनैव सार्ध ११ १८६ ८८२ / तेषां न दद्यात् ८ १८५ ६४९ तृतीये वधं ९२७७ ७८७ ते पतंति ४ १९७ ३६३ | तेषां दत्त्वा तु . ३ २२३ २७९ तृतीयं ६ ३३ ४६९ ते पापाः ३ ५२ २१५ तेषां दोषान् ९ २६२ ७८५ तृतीयं ८१३०६१७ तेऽपि भोगाय ७ २३ ४९८ तेषां निष्ठा ८ २२८ ६६४ तृतीयं तु पितुः ९ १४० ७५९ / ते पृष्टास्तु ८२५६ ६७३ । तेषां वृत्तं ७ १२३ ५२७
जान
For Private And Personal Use Only
Page #1014
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ३१ ) .
तेवेव
तेऽत्य
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. तेषां वेदविदः ११ ५५ ८५५ । तं करोति १२ २५ ९११ | त्रयीनिष्कर्ष ४ १२५ ३४४ तेषां षड्बंधु ९१५८ ७६६ । तं कानीनं ९ १७२ ७६९ । त्रयी यस्मिन् ११ २६५ ९०२ तेषां सततं ११ ४३ ८४२ तं कामजं ९ १४७ ७६२ त्रयोदशी च ३ ४७ २१३ तेषां सर्वत्रगं ९३२१ ७९५ तं चेदभ्युदियात् २ २२० १७५ त्रयो धर्माः १० ७७ ८२० तेषां सर्वस्वं ७ १२५ ५२८ तं ज्यायान्न ८ १६८ ६४३ त्रयोऽपि ६ ७० ४७९ तेषां स्नात्वा ६ ६९ ४७९ तंतुवायः ८३९८ ७१६ त्रयोऽप्येनः ११ ८५ ८५५ तेषां स्यात् ९११३ ७५. तं देवनिर्मितं २ १७ ७४ त्रयो वर्णाः १० ४ ८०० तेषां स्वं स्वं ७ ५७ ५१० तं देवाः स्थविरं २ १५६ १४५ | त्रयो वर्णाः ११ १५० ८७२ तेषु तेषु तु ९२९.७ ७९.१ तं देशकालौ ७ १६ ४९७, त्रयं ब्रह्म १२३ १८ तेषु दभेषु ३ २१६ २७६ | तं धर्म ७ १९ ४९६ | त्रयं सुविदितं १२ १०५ ९३० तेषु सम्यक् २ ५ ५२ तं धर्म न ११ ११० ९३३
त्रयः परार्थे ८ १७० ६४४ ते षोडश स्यात् ८ १३७ ६१९ । तं न दुह्येत् २१४४ १४१ त्रसरेणवोऽष्टौ ८ १३४ ६१८
२२३५ १८० तं निषेवेत ९२२८ ७७८ | त्रसरेणुं ८१३३ ११८ तेष्वेषु त्रिषु २ २२८ १७८ तं पूर्वमभि २११७ १२८ | त्रायते पितरं ९ १३८ ७५९ ते सम्यगुपजीवेयुः१० ४४ ८१९ तं प्रतींत ३ ३ १९० त्रिगुणो नगरस्य ८२३८ ६६८ ते सर्वार्थेष्वपि २ १० ६७ , तं प्रवक्ष्यामि ३ १६९ २५८ | त्रिगुणं ते सुवर्णस्तु षोडश ८ १३५६१८ / तं प्रवक्ष्यामि १२ ३० ९१२ / त्रिणाचिकेतः ३ १८५ २६३
१५१६ तं मां वित्तास्य १ ३३ २४ | त्रिदंडमेतत् १२ ११९०७ तेऽस्य गृह्याणि ७ ७८ ५१५ तं यत्नेन ७ ४९ ५०६
त्रिदंडीति १२ १०९०७ तेऽहोरात्रविदः १ ७३ ३५ । तं यस्तु द्वेष्टि ७ १२ ४९५ त्रिपदा चैव २ ८१ ११३ ते ह्येनं
| तं राजा ७ २७ ५०० त्रिपक्षादब्रुवन् ८१०८ ६१० तैजसानां ५ ११० ४३६ । तं राजा निर्धनं १० ९६ ८२५ त्रिभिरन्यः ४ ९३०७ तैरेव चावृतः १२ २० ९१० | तं राष्ट्राद्विप्रवासयेत् ८ २२० ६६१
त्रिभिर्मासैः ११ ११५ ८६३ तर्भूतः सः १२ २१ ९१० । तं विगर्हति ९ ६८ ७३८ त्रिभिः ११ १७८ ८७९ तैर्यग्योनान्वयो ७१५० ५३२ तं शतं ८ ३३४ ६९६ त्रिभिः कृच्छैः ११ १९७ ८८५ तैर्यग्योनाः ७१५१ ५३३ । तं शुश्रूषेत ५१५० ४५३ त्रिभिः पंचभिः २ ४३ ९३ तैलबिंदुः ७ ३३ ५०२ । तं श्राद्धे ३ १३८ २४७ त्रिभ्य एव तु २ ७७ ११० तैलस्य च ८३२९ ६९५ | तं हि स्वयंभूः १ ९४ ४१ त्रिय वेककृष्णला १३५६१८ तैलिकः कूटकारकः३ १५८ २५४ । तं ह्यस्याहुः ४ १४७ ३५० त्रिरब्दस्य ३२८१ २९८ तैलं तैलयकः १२६३९१८ - तं क्षेत्रनं १२ १२ ९.७ | त्रिरहस्त्रिः ११२२३८९२ तैलं मधु १० ८८ ८२२ त्रपुणः ५११३ ४३९ त्रिरहोऽभ्युपयन्नपः११ २५९ ९०१ तस्तैरुपायैः संग्रह्य ८ ४९ ५८२ त्रय एवाधनाः ८४१७ ७२१ त्रिराचामेत् ५१३८ ४४९ तैः सार्धे ७ ५६ ५१० त्यश्वाश्रमिणः १२ १११ ९३३ चिराचामेदपः २ ६० १०१ तोयं हरति ९३९५ ७९३ त्रयस्ते नाम २ १५७ १४५ त्रिरात्रमशुचिः ५ ८० ४२१ तौ धर्म पश्यतः १२ १९ ९०९ | त्रयाणामपि १२ ३० ९१२ | त्रिरात्रात् ५ ६६ ४१७ तौ नृपेण ८ ६० ५८७ | त्रयाणामपि १२ ३४ ९१३ | त्रिरात्रात् ५ ७० ४१८ तोर्यत्रिक ७ ४७ ५०६ - त्रयाणामुदकं ९ १८६ ७७१ / त्रिरात्रेणैव ५ ८७ ४२५ तौ हि च्युतौ ८४१९ ७२२ ! त्रयाणां ७ २०१५४७ , त्रिरात्रैरेव
१२२
For Private And Personal Use Only
Page #1015
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ३२)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. त्रिरात्रं ४ ११९ ३४२ त्रीन् विद्यात् १२ २४ ९११ | त्र्यहं चोपवसेत् ११ २१३ ८९० त्रिरात्रं ५ ७५ ४२० त्रींस्तु तस्मात् ३ २१५ २७६ त्र्यहं तूपवसेत् ११२५९ ९०१ त्रिरात्रं ५ ७९ ४२१ त्रेतायां द्वापरे १ ८५ ३९ व्यहं परं ११ २११ ८८९ त्रिरात्रं स्यात् ११ १६६ ८७५ त्रेतायां ज्ञान १ ८६ ३९ त्र्यहं प्रातः ११ २११८८९ त्रिरायम्य ३ २१७ २७७ त्रैलोक्यं ११ २३६ ८९५ व्यंशं दायात् ९१५१ ७६३ त्रिपित्वा ११ २५९ ९०१ त्रैविद्यवृद्धान् ७ ३७ ५०३ त्वक्सारव्यवहार १० ३७८११ त्रिवै वेदस्य ११ ७७ ८५२ विद्येनेज्यया २ २८ ८१ त्वम्भेदकः ८२८५६८१ त्रिवर्ग इति २ २२४ १७७ विद्येभ्यः ७ ४३ ५०४ त्वचेवाहिः २ ७९ ११२ त्रिवर्गेण ७ २७५०० विद्योहेतुकः १२ १११ ९३३ त्वव्देन सः १६ १२३ ८६५ त्रिवार ११ ८० ८५३ विद्याः ९१८८ ७७२ त्वमेको ह्यस्य १ ३ ४ त्रिविधस्त्रिविधः १२ ५१ ९१६ त्यक्तव्याः ९२३९ ७८१ त्वष्टिस्त्वायोगवस्य१० ४८ ८१४ त्रिविधा त्रिविधैषा१२ ४१९१४ त्यक्तसङ्गान् ६ ८१४८४ । वाहूतः ७ ८८५१८ त्रिविधं कर्म १११७ ४७ | त्यक्ताग्निर्वाधुषिः ३ १५३ २५२ / वंकारं च ११ २०४ ८८७ त्रिविधं कर्म १२ ५९०५ | त्यतो वा स्यात् ९ १७७ ७७० दग्धव्यौ वा ८३७८ ७११ त्रिवृताग्निष्टुता ११ ७४ ८५२ | त्यक्त्वा ६ ३२ ४६८ | दत्तस्यानपकर्म ८ १५६४ त्रिवृत्ता
त्यक्त्वा ३३ ४६९ दत्तस्यैषोदिता ८ २१५ ६५९ त्रिषु पिंडः ९ १८६ ७७१ | त्यजतो धर्मनैपुणम् १० ८५ ८११ दत्तानि हव्यकव्यानि३ १७५२६० त्रिषु वर्णेषु ८ १२५६१६ त्यजन्नपतितान् ८ ३९० ७१४ दत्तेन पितरः ३ २०७ २७२ त्रिष्वपि ४ १९३ ३६२ त्यजेत् कन्यां ९ ७२ ७३९ | दत्तेन मासं तृप्यन्ति३ २६७ २१४ त्रिष्वप्रमाद्यन् २२३२१७९ त्यजेदाश्वयुजे ६ १५४६४ | दत्तं च ९ १९४ ७७२ त्रिष्वेतेष्विति कृत्यं२ २३७ १८. त्यागिनां कुलयोषि ३ २४५ २८५, दत्तः कृत्रिमः ११५९ ७६६ त्रिसुपर्णः ३ १८५ २६३, त्यागेन तपसैव १० १११ ८२७ । दत्त्वाग्नीन् ५ १६७ ४५८ त्रिंशत्कला १६४ ३३ | त्याज्या वा ९ ८३ ७४३ । दत्त्वा धनं ९३२३ ७९६ त्रिंशद्वर्षोद्वहेत् ९ ९४ ७४५ | त्र्यधिष्ठानस्य १२ ४ ९०५ दत्वा पुनः त्रिःपुनर्मो २ १८१ १५९ | त्र्यव्दपूर्व २ १३४ १३५ ददाति ४ २३८ ३७६ त्रिःप्रकारस्य १२ ५१ ९१६ | त्र्यब्दं चरेद्वा ११ १२८ ८६६
दौ सदश
९ १२९ ७५५ श्रीणि कर्माणि १० ७६ ८१९ | ज्यवरा परिषत् १२ ११२ ९३४
९३३३ ७९८ त्रीणि चात्र ३२३५ २८२ त्र्यवरा वाऽपि १२ ११० ९३३ । दद्याच्चैव ८ २२३ ६६२ त्रीणि देवाः ५ १२६ ४४५ त्र्यवरैः साक्षिभिः ८ ६१५८८ दद्याच्चैवासनं ४ १५४ ३५२ त्रीणि वर्षाणि ९ ९० ७४४ व्यष्टवर्षः . ९ ९४ ७४५ दद्यात् ८३९८ ७१६ त्रीणि वर्षाणि २ ८२ ११३ व्यहमद्यात् ११२११ ८८९ दद्यात्तस्यैव ९१४६ ७६२ त्रीणि श्राद्धे ३ २३५ २८२ त्र्यहमेकाहमेव वा ५ ५९ ४११ दद्यात्पापीयसे १० ११७ ८२९ त्रीण्याद्यानि ७ ७२५१४ व्यहाणि त्रीणि ११ २१३ ८९० दद्यात् पिड ९१३६ ७५८ त्रीण्युत्तरानि ७ ७२ ५१४ त्र्यहात् ५ ७१ ४१९ दद्यात्सुचरितव्रतः ११ ११६ ८६३ त्रीण्येतानि ९ ४७ ७३१ त्र्यहादुदकदायिनः ५ ६३ ४१६ दद्यात्सुचरितव्रतः११ १२७ ८६६ त्रीनंशान् ९ १५३ ७६३ त्र्यहेण शूद्रः १० ९२८२४ दद्यादस्थिमतां १११४१ ८७० जीन् मासान् ३२६८ २९४ | व्यहैहिकः ४ ७३०४ दद्यादहरहः ३ ८२ २२५ श्रीन् वर्णान् ८ १२४ ६१५ ' व्यह ४११०३४० । दद्याद्भोगान् ७ ७९ ५१५
द्याच
For Private And Personal Use Only
Page #1016
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दर्शन
अ. श्लो. पृ. . अ. श्लो. पृ.
अ, श्लो. पृ. दद्याद्विप्राय १११३०८६७ | दश स्थानानि ८ १२५६१६ । दात्यूह ५ १२३९. दद्याद्वैकशतं ११ १२९ ८६६ दश हंति ८ ९९६०२ . दात्रा पृष्टा हविर्गुणा३ २३६ २८२ दधिभक्ष्यं ५ १० ३८९ | दशातिवर्तनानि ८ २९१ ६८३ दानधर्म ४ २३० ३७४ दधि सर्पिः ११ २१२ ८८९ | दशापरे तु ९ १६५ ७६७ दानप्रतिभुवि ८ १६१ ६३६ दध्नः क्षीरस्य ८ ३२७ ६९५ दशाब्दाख्यं २ १३४ १३५ दानमध्ययनं १० ७९ ८२० दरिद्राणां ९ २३० ७७८ दशार्धानाम् १ २७ २० दानमेकं कलौ १ ८६ ३९ दोत्कर्म ८ २१६ ६५९ दशावरा वा १२ ११० ९३३ दानेन वधनिर्णेकं११ १३९ ८६९ दल्लिाभेन ८ २१४ ६५९ दशाहेनैव ५१०१ ४३३ दानेनाकार्यकारिणः५ १०६ ४३५ दर्भाः पवित्रं ३ २५६ २९२ | दशाहं ५ ५९ ४११ दानस्य फलं ७ ८६ ५१८ दर्भेषु विकिरश्च यः३ २४५ २८५ दशी कुलं तु ७ १२० ५२७ दानं च ४२४० ३७७ दर्शनप्रातिभाव्ये ८ १६१ ६३५ दशेशोविशंतीशिने ७ ११७ ५२६ दानं च ७२०५५४८ दर्शनायेह ८ १५९ ६३५ दस्युनिष्कययोः ११ १८ ८३७ दानं प्रतिग्रहं १ ८८ ४० दर्शनेन
दहत्यांानपि १२ १०१ ९२९ दानं प्रतिग्रहः १० ७५ ८१९ दर्शमस्कन्दयन् ६ ९ ४६१ दक्षिणा प्रवणं ३ २०६ २७२ दानं विद्याविशेषतः११ २८३३
४ २५३११ दक्षिणाभिमुखः ४ ५० ३२२ दापयेत् ७ १३८ ५३० दशॆष्टयाग्रयणं ६ १० ४६३ दक्षिणासु ८ २०८ ६५६ दापयेदधमर्णिकम् ८ ४९ ५८२ दश कामसमुत्थानि७ ४५ ५०५ दक्षिणां दिशं ३ २५८ २९२ दापयेद्धनिकस्याथ ८ ४८ ५८१ दशकं धर्मलक्षणम् ६ ९२ ४९० दक्षिणानां ८३५० ७०१ दापयेद्धनिकस्याथ ८ ५२५८३ दशग्रामपति ७११६ ५२६ / दक्षिणेन ५ ९१४३१ दाप्यस्तस्य ८ १७७ ६४६ दशचक्रसमो ध्वजः ४ ८५ ३३५ । दक्षिणेन च २ ७२ १०७ दाप्यस्तस्य ८३२१ ६९२ दश जीवनहेतवः १० ११६ ८२९ | दक्षिणं पाणि ४ ५८ ३२४ दाप्यस्तु ९२७९ ७८७ दशतश्चाप्नुयात् ९ ११४ ७५० दक्षं दातारमेव ७ २१४ ५५२ दाप्यस्तु ९ २४० ७८१ दशधा परिकल्प्य ९ १५२ ७६३ | दाते ६ ७१ ४७९ दाप्याः स्युः ८२५८६७४ दशध्वजसमोवेशः ४ ८५३३५ दातव्यं ४ ३२ ३१६ | दाप्यो गुदो ८३८४ ७१२ दश पूर्वान् ३ ३७ २०८ दातव्यं ७ ९८ ५२२ दाप्यो द्वादशकं ८३९८ ७१६ दशबंधं ८१०८ ६१० दातव्यं ८१६७ ६४२
दाप्योऽगुणं ८४०१ ७१७ दश मासांस्तु ३ २७० २९५ दातव्यं सर्ववर्णेभ्यः८ ४१ ५७६ दाप्यौ तब्दिगुणं ८ ६०५८७ दशमे तु ९ ८१ ७४२ दाता दुर्गाणि ११ ४३ ८४२ दाप्यौ वा ८ १९२ ६५१ दशमं द्वादशं ८ ३४ ५४४ / दाता नित्यं ५ ८४६१ दाप्यः स्यात् ८ २७४ ६७८ ५ ६४ ४१६ - दाता प्राप्नोति ३१७६ २६१ दायभार्ग
दायभाग ९ १०३ ७४७ दशलक्षणको धर्मः६ ९१ २९० दातारो नः ३२५९ २९३ दायादानपि ८१६१ ६३६ दशलक्षणकं ६ ९४ ४९१ दातुर्नाशयते ३१७७ २६१ दायादा बांधवाः ९ १५९ ७६६ दशलक्षणयुक्तस्य १२ ४ ९०५ । दातुर्भवति ४ १९३ ३६२ दायाद्यस्य ११ १८४ ८८२ दश लक्षणानि ६ ९३ ४९१ दातुर्यदुष्कृतं ३ १९१ २६५ दायो लाभः १० ११५ ८२८ दश वर्षाणि ४ २५२ ३८० | दातुं शत्त्या ९ २०१ ७७३ दायो विक्रयः ८ २०० ६५४ दशवेशसमो नृपः ४ ८५ ३३५ | दातुः प्रेष्योऽपि ३ २४२ २८४ / दाय हृत्वा ९ ७७ ७४१ दशसूनासमं चक्र ४ ८५ ३३५ दातृयाजकपञ्चमाः ३ १७२ २५९, दारकर्मणि मैथुने ३ ५ १९२ दशसूनासहस्राणि ४ ८६ ३३५ दातन् प्रतिगृहीतॄश्च३ १४३ २४८ | दारवाणां ५११४ ४४०
For Private And Personal Use Only
Page #1017
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(३४)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. दाराग्निहोत्रसंयोगं ३ १७१ २५८ दीप्तशूलं ३ १३३ २४५ दूतस्तत् ७ ६६ ९१३ दाराधिगमनं १११२ ४६ दीप्यमानः २ २३२ १७९ दूते संधिविपर्ययौ ८ ६५५१२ दाराधीनः ९ २८ ७२७ दीर्घकालमवस्थितौ८ १४६ ६२२ । दूतोराज्ञः ७ ६४५१२ दारान् रक्षेत ७ २१७ ५५२ दीर्घमायुर्जिजीविषः४ ७८ ३३० | दूतं चैत्र ७ ६३ ५१२ दारा रक्ष्यतमा ८ ३६० ७०५ दीर्घमायुः ४ २७ ३१३
४ ७३ ३२९ दारैरपि ७ २१७ ५५२ दीर्घमायुः ४ ७६ ३३० दूरस्थस्यैत्य २ १९७ १६८ दार्वग्न्यर्थ ८३४० ६०८ दीर्घमायुः ४ ९४ ३१६ दूरस्थो नार्चये २ २०२ १६९ दशापराधतः ८४१० ७१९ दीर्घमायुः ४२३३३७४ दूरात्
४ १५१३५१ दासबर्गस्य ३ २४६ २८५ दीर्घाध्वनि ८ ४०७ ७१८ दूरादाहृत्य २ १८६ १६० दासाश्वरथहर्ता ८ ३४३ ६९९ दीर्घोल्लघूश्चैव ७ १९४ ५४५ दूरादेव ३ १०० २४४ दासी घटमपां ११ १८३ ८८१ । दीक्षाविप्रः ६ २९ ४६७ दूरादेव४ १५१३५१ दासेन ८ ७१ ५९३ दीक्षितस्य ४ २१० ३६७ । दूरात्पादावसेचनम् ४ १५१ ३५१ दासं नौकर्मजीवि.१० ३४ ८१० दीक्षिताःकारकः ८६६१ ७०६ दूरे संतोऽपि ८ ८३ ५७८ दास्यायैव ८४१४ ७३० दुदोह यज्ञ १ २३ १८ दुर्लभो हि ७ २२ ४९८ दास्युष्ट्राजाविकस्य ९ ५५ ७३३ | दुराचारः ४ १५७ ३५२ दूषणे भेदने ९ २८६ ७८८ दास्यं तु ८४१३ ७२० दुर्धरश्च ७ २८ ५०० दूषयेचास्य ७ १९६ ५४६ दास्यां वा ९ १७९ ७७० दुर्बलान् ७ २० ४९८
५ १२४ ४४३ दास्यं शूद्रं. ८ ४११ ७१९ | दुर्भिक्षव्याधिपीडितं८ २२५६९ दाहयेत् . ५१६६ ४५७ दुमतेर्विद्यते ११ ३० ८३९ । दृतेः पादादि २ ९९ ११९ दाक्षस्यायनमेव ६ १० ४६३ दुर्वालं कितवं ३ १५१ २५१ दृश्यते नेह २ ४ ५२ दांतो मैत्रः ६ ८४६१ दुईयां ६ ७३ ४८१ । दृश्यते युद्धयमानयोः७ २०० ५४७
४ ३५ ३१७ - दुष्कृतांशेन ४ २०१३६४ , दृष्टस्तत्रापि ८ ७७ ५९५ दांभिकः ३१५९ २५५ दुष्कृतीनवधूननम् ३ २३० २८१ दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं ६ ४६ ४७३ दिनमेकं. ११ १४४ ८७० दुष्कृतं कर्म ११ २२९ ८९३ दृष्टं वैरकर १२२७ ७७८ दिवा ४ १०२ ३३८ दुष्टसामंतहिंस्रश्च ९ ३१० ७९४ दृष्ट्वा हृष्येत् २ ५४ ९८ दिवाकीर्ति ५ ८४ ४२४ दुष्टस्य द्विगुणः ८३७४ ७०९ दृष्टा हृष्यंति ९३०९ ७९४ दिवा कुर्यात् ४ ५० ३२२ ।
७ २४ ४९९ देयमन्नं ११ ३ ८३३ दिवाचरेभ्यः ३ ९० २२७ दुहिता ४ १८५३५९ देयोंऽशः ८२०७ ६५६ दिवाचरेयुः १० ५५ ८१५ । दुहित्रा ४ १८० ३५९ देयं स्यात् १० ५४ ८१४ दिवानुगच्छेत् ११ ११० ८६२ दुःखप्रायासु १२ ७७ ९२० देवतागारभेदकान् ९ २८० ७८७ दिवारानं ५ ७९ ४२१ । दुःखभागी ४ १५७ ३५२ देवतातिथि ३ ७२ २२१ दिवावक्तव्यता ८२३१ ६६६ । दुखमूलं विपर्ययः ४ १२ ३०७ देवतानां ४ १३० ३४६ दिवा वाऽऽहृत्य ६ १९४६५ दुःखयोगं ६ ६४ ४७७
४ १५२३५२ दिवं गतानि ५१५८ ४.१६ दुःखाय ८२८७ ६.८२ देवतानां च ४ १६३३५४ दिवं भूमि १ १३ १४ दुःखिता यत्र ९ २८८ ७८९ देवताभ्यर्चनं २१७६ १५५ दिवं यांति ११ २४० ८९७ । दुःखं
देवताभ्यस्तु ६ १२४६३ दिशेत्युक्तः ८ ५८ ५८६ । दूत एव ७ ६६ ५१३ देवतायतनानि ८ २५१ ६७२ दीपदः ४ २३२ ३७४ । दूतसंप्रेषणं ७ १५४ ५३३ । देवत्वं सात्त्विका:१२ ४० ९१४
दांतः
For Private And Personal Use Only
Page #1018
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(३५)
देवरावा
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. देवदत्तां पतिः । ९ ९५ ७४५ देहाचैव ५१३१ ४४७ दौहित्र एव ९ १३१ ७५५ देवदानवगंधर्वाः ७ २३ ४९८ । देहमर्धेन १ ३२ २३ दौहित्रो हाखिलं ९ १३२ ७५५ देवनद्योः २ १७ ७४ देहात्
६३ ४७७ । दौहित्रोऽपि ९ १३९ ७५९ देवब्राह्मणसांनिध्ये ८ ८८ ५९९ देहीत्युक्तस्य ८ ५३ ५८३, दौहित्रं विट्पतिं ३ १४८ २५. देवरादा
देहेषु ६ ६५ ४७८ दौहित्रः कुतपस्ति. ३ २३५ २८२ ९१४७ ७६२ दैत्यदानवयक्षाणां ३ १९६ २६८ दंड एवाभिरक्षति ७ १८ ४९७ देवराय प्रदातव्या ९ ९७ ७४६ दैवकार्यात् ३ २०३ २७० दंडनीति ७ ४३ ५०४ देवर्षिपितृसेवितां११ २१० ८८९ दैवतानि ४ १५३ ३५२ दंडनेतृत्वमेव १२ १०० ९२९ देवलोकस्य ४ १८२ ३५९ दैवपित्र्यातिथेया ३ १८ १९९ दंडपारुष्यनिर्णयम् ८ २७९ ६८० देववद्दिवि २ २३२ १७९ दैवमानुषकं ११ २१४ ८९५ दंडपारुष्यनिर्णयः ८३०२ ६८६ देवस्वं ११ २६ ८३८ दैवात् ७१६७ ५३७ , दंडमर्हति ८ ३९३ ७१५ देवस्वं तद्विदुः १९ २० ८३७ । दैवाद्यन्तं ३ २०५२७१ दंडलेशं च ८ ५२ ५८३ देवात्पूर्वकृतेन ११ ४७ ८४५ देविकानां १ ७१ ३५ दंडव्यूहेन ७ १८८ १,४३ देवानागतमन्यवः २ १५२ १४४ | दैविके ८ ४१० ७१९ दंडशुल्कावशेषं ८ १६.६३६ देवानामपि ११ ८४ ८५४ दैवी च विविधा ११२३७८०६ :
दंडथरति देवानामनता ११ ९५ ८५९ | दैवीं वाचं ८ १०४ ६०४ दंडस्य हि ७ २२४९८ देवानामेति १२ ९० ९२४ दैवे कर्मणि ३ ७५ २२२ दंडस्येति ८ २७८ ६७९ देवानां प्रियं ९ ९५ ७४५ / दैवे कर्मणि ३ १४९ २५० दंडारव्याः ७ १५८ ५३५ देवानां युग १ ७१ ३५ दैवे कर्मणि ३२४० २८४ दंडानहति २ ४५ ९४ देवानृषीन् ३११७ २३६ | दैवे चैवेह ३ ७५ २२२
दंडेनैव ७ २३ ४९८ देवान् . ५ ३२ ४०१ देवेन ७२०७ ५५१
दंडेनैव ८३४६ १५०० देवान् कुर्युः ९३१५ ७९४ देवे पित्र्ये ३ १२९ २४३
दंडेनैव ९ २७३ ७८६ देवान् देव १ ३६ २४ । देवे रात्र्यहनी १ ६७ ३४ । दंडनैव निहन्यते ७ २७ ५०० देवान्नानि ५ ७३८७ | दैवे रुचितम . ३ २५४ २९१ दंडेनैव प्रसधैतान ७ १:९ ५२, देवाश्चैतान् २ १५२ १४४ देवे हविषि ३ १६९ २५८ दंडे वैनयिकी ७६५५.१२ देवेभ्यस्तु जगत् ३ २०१ २७० देवोढाजः ३ ३८ २०८ दंडो हि ७ २८ ५०० देशकालविधानेन ७ ८७ ५१८ दैवं धर्म
दंडं कार्षापणावरम् ८ २७५. ६७८ देशकालव्यवस्थितः८ १५.७ ६३४ दैवं पित्र्य
दंडं कुर्यात् ८२८७ ६८२ देशकालार्थदर्शिनः ८ १५.८ ६३५ दैवं हि ३२०३ २५०
८३६८ ७०८ देशकालौ ७ १० ४९५ दैहिकानां ५ १३३ ४४८
९ २२९ ७७८ देशकालौ च ८ १२७ ६१६ दोषमृच्छति २ ९३ ११७ दंडं दंडयेषु ७ २०४९८ देशधर्मान् १११८ ४७ दोषाविषयसंग.१२ १८९०९ दंड दंड्येषु ८१२७६१६ देशानलब्धान् ९२५१ ७८३ दोषाः ६ ७१ ४७९ दंडं धर्म ७ १८ ४९७ देशानां च ९३३१ ७९७ दोषैश्चान्येऽपि ८ ७८ ५९५ दंडं धार्थ देशे संभाषते ८ ५६ ५८५ दोषो भवति १० १०३ ८२६ दंडं राजा ८३२५ ६९४ देशं कालं ८ ३३ ५७४ / दोषं संश्रयकारित.७ १७७ ५३९ | दंडः कार्यः २ ४६ ९४ देशं रूपं ८ ४६ ५७९ दौर्बल्यं ८ १७२ ६४४ - दंडः कार्यः ८२७७ ६७९ देहत्यागः १० ६२८१६ दौश्चर्ये ११ ४९ ८४५ / दंड: प्रथमसाहसः ९ ३८६ ७८८
दं दातुं
For Private And Personal Use Only
Page #1019
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ३६ )
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. दंडः प्राणांतकः ८ ३८० ७११ द्वयोरप्येतयोः ७ ४९ ५०६ द्विजातेः संस्थितस्य ३ २४७ २८५ दंडः शास्ति ७ १८४९७ द्वयोरात्माऽस्य १० २८ ८०८ द्विजानामेव १० ४६ ८१३ दंडः सुप्तेषु ७ १८ ४९७ द्वयोर्हि कुलयोः ९ ५
द्विजानां दंडस्य ७ ५१५०७ द्वयोस्त्रयाणां ७११५ ५२६ द्विजानां सदृशाः ८६९५९२ दंडः स्यात् ८२९९६८६
द्वात्रिंशत् ८३३८ ६९७ द्विजान्६ ४० ४७२ दंडः स्यात् ८३३१ ६९५ द्वादशाहेन ५ ८२ ४२२ द्विजेषु दंड्यांश्चैव ८१२९ ६१७ द्वादशाह १११६७ ८७६ द्विजैरुत्पादितान् १० ६८०४ दंतजाते ५ ५८ ४१० द्वादशाह ११ २१५ ८९० द्विजोच्छिष्टं ५ १३९ ४५० दंतधावनं ४ १५२ ३५२ / द्वादशैते , १३४ ४४८ द्विजोऽध्वगः ८३४२ ६९९ दतै त्पाटयेनखा.४ ६९ ३२७ द्वादशैव ७ १५७ ५३५
द्विजो भवति १९ ९३ ९२६ दंष्ट्रिणश्च १० ८९ ८२३ द्वादशैव ८२७० ६७७ द्विजो युक्तः ४ १०० ३३८ दंतोलूखलिकोऽ. ६ १५४६४ द्वादश्यां वास्य २ ३० ८६ द्विजः पापापनुत्तये ११ १३९ ८५९. दष्ट्रिणाम् ५ २९ ४०० द्वापरे यज्ञ १ ८६ ३९ द्विजः शुक्रमकामतः २ १८१ १५९ हातधर्म ९ २२० ७७८ द्वापरे कलिरेव ९३०१ ७९२
द्वितीयमायुषः ४ १३०१ तपानप्रसक्ताश्च१२ ४५ ९१५ द्वाभ्यामेकचतुर्थस्तु४ ९३.५ द्वितीयमेके ९६१ ७३५ द्यूतमाह्वय एव ८ ७५६४ | द्वाभ्यां जातौ ९ १९१ ७७२ द्वितीया सात्विकी १९ ४९ ९१५ द्यूतमेतत् ९२२७ ७७८ द्वाराणां चैव ९२८९ ७८९ द्वितीये ९२७७ ७८७ द्यूतं च जन २ १७९ १५८ द्वावधम्यौं ३ २५ २०१
द्वितीयं
२१६९१५३ द्यूतं समाह्वयं ९२२१ ७७८ द्वाविष ८३४२ ६९९
द्वितीयं आयुषः ५१६८ ४५८ यूतं समाह्वयं ९२२४ ७७८ द्वावेत ४ १२७ ३४५
द्वितियं तु १ १४० ७५९ द्यौर्भूमिरापः ८ ८७ ५९९
८ २८३ ६८१ द्वितीयं न ११२३२ ८९४ द्रवाणां ५११४४४० द्वावंशौ
द्विधा कृत्वा १ ३२ २३ द्रविणं राष्ट्र ७ १३७ ५३० द्विकं त्रिकं ८ १४३ ६२० द्विवीधान् ९२५६ ४७८ द्रव्यदातुः ११ ५ ८३४ द्विकं शतं वा ८१४२ ६२.० द्विविधो विग्रहः ७१६५ ५३७ द्रव्यशुद्धि ५ ५७ ४१० द्विकं शतं हि ८ १४२ ६२० द्विविधं कर्म १२ ८८ ९२४ द्रव्यशुद्धिः ५१४५ ४५२ / द्विगुणा वा ८३३९ ६९७ द्विविधं यानं ७१६६ ५३७ द्रव्यहस्तः ५१४२ ४५१ द्विगुणं ५१३६ ४४९ द्विविधं स्मृत ७१६७ ५३७ द्रव्याणामल्पसा. ११ १६४ ८७५ द्विगुणं
८५५१७ द्विविधं कीर्त्यते ७ १६८ ५३८ द्रव्याणां ९३३२ ७९८ द्विजचांद्रायणं ११ १५४ ८७३ द्विविधः संश्रयः ७ १६९ ५३८ द्रव्याणां शुद्धि १११३ ४६ द्विजस्य श्रुति २१६९ १५३ द्विः प्रमृज्या २६० १०१ द्रव्याणि ८२८९६८३ द्विजाय्यान् ३ १८३ २६२ द्विः प्रमृज्यात् ५१३८ ४४९ द्रव्याणि ८३३४ ६९६ / द्विजातयः ८३१२ ६८९ द्विविधः ७१६३ ५३६ द्रव्यार्जनं १२ ७९ ९२० द्विजातयः १० २० ८०७ द्विशतं तु दमं ८३६९ ७०८ द्रव्योपादानं ८४१८ ७२२ द्विजातिप्रवरः ३१६७ २५७ द्विशफैकशफस्य ११ १६८ ८७६ द्रव्यं श्रद्धासमन्वितं ७ ८७ ५१८ द्विजातिमुख्यवृत्तीनां३ २८६ ३०० । द्विषता हि ३ १४४ २४९ दुमाणां ११ ६४ ८४९ | द्विजातिः ४ १६५ ३५४ द्विषदन्नं ४ २१३ ३६९ द्रुमांसमधुसर्पिषाम् ७ १३२ ५२९ द्विजातिः
द्विषाणा ९ ७७ ७४१ द्रोहभावं ९ १७ ७२३ द्विजातीनां ८३४९ ७०१ । द्वे कृष्णले ८ १३६ ६१९
द्वावोष्टी
For Private And Personal Use Only
Page #1020
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ३७ )
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. : द्वेषं स्तभं ४ १६३ ३५४ - धर्म एव हतो हंति८ १५ ५६७ धाद्विचलितं ७ २८ ५०० द्वैजातं बर्ण ८३७५ ७१० । धर्मकामार्थकोविद ७ २६ ४९९ . धर्माधर्मविचक्ष. १० १०६ ८२७ द्वैधीभावं ___७ १६१५३६ / धर्मकार्य च ९ ८६ ७४३ |
१० १०८ ८२७ द्वैधंसश्रयं ____७१६२ ५३६ । धर्मकोशस्य १ ९९ ४२
धर्माधर्मावृता १ २९ २२ द्वौ तु यौ ९ १९१७७२ धर्मक्रिया १२ ३१ ९१२ धर्माधौं १ २६ २१
३ १२५ २४२ धर्मतोऽधर्मतः १२ २३ ९११ धर्माधर्मों च ८ २४ ५७) द्वौ दोषौ ९२२१ ७७८ धर्मध्वजी ४ १९५ ३६२ धर्मान्नो वक्तु १ ३ ३ द्वौ मासौ १११०९ ८६२ धर्मतो नोपपद्यते १० १०२ ८२६ धर्मान् वक्ष्यामि ९ १ द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन३ २६८ २९४ धर्मतो ब्राह्मणः १ ९३ ४१ धर्मार्थप्रभव ६ ६४ ४७७ द्वौ सुतौ कुंडगोलकौ३ १७४ २६० धर्मतो लोकजित्तमः४ ८३०४ धर्मार्थमचिरस्थि.१० ९० ८२३ द्वंद्वरैयोजयत् १ २६ २. धर्मतः न ९ १२१ ७५३
धर्मार्थाभ्यां न ही.८ ७५ ५९४ येकांतरासु १० ७८०५ | धर्मतः प्रसवः ९ १४५ ७२१
धर्मार्थावुच्यते २ २२४ १७७ धनधान्येन ७ ७५५१४धर्मनैपुण्यकामानां ८ १०७ ३४० धर्मार्थों ४ ९२३६६ धनमेषां १० ५९८१४ धर्मप्रधानं ४ २४६ ३७८ । धर्मार्थों यत्र न २ ११२ १२६ धनवंतो यशस्विनः ३ ४० २०९ धर्मप्रवक्ता ८ २० ५६९ धर्मार्थ ८ ७९ ५९६ धनवंतं प्रजावतं ३ २६३ २९३ | | धर्ममन्यं समाश्रये. २ २२९ १७८ धर्मार्थ चैत्र ७ ७९ ५१५ धनानि तु ११ ६ ८३४ । धर्ममूलं ४ १५५ ३५२ धर्मार्थ येन ८ २१३ ६५८ धनिनं वाऽपि १११२१ ८३० | धर्मशास्त्राणि ३ २३२ २८१
धर्मासनमधिष्ठाय ८ २३ ५७० धनुःशतं ८२३८ ६६८ | धर्मशास्त्रं तु २ १० ६७
धर्मेण ग्रामयोः ८ २६२ ६७५ धनुःशराणां ३ १६० २५५ धर्मशुद्धिमभीप्सता १२ १०५ ९३० धर्मेण च ९३३३ ७९८ धनेन वैश्यशद्रौ ११ ३४ ८४० धर्मश्चापैति १ ८२ ३८ धर्मेण व्यवहारेण ८ ५० ५८२ धने वा १० ११३ ८२८ धर्मश्चैव ११ १५८३६ धर्मेण हि ४ २४५ ३७८ धनैः कार्यः ३ १३८ २४७ धर्मसंशयनिर्णये १२ ११२ ९३४ धर्मेणाधिगतः १२ १०९ ९३३ धनोष्मणा ९२३१ ७७९ धर्मस्तिष्ठति ४ २४२ ३७७ धर्मेणापि ३ १७३ २५९ धनं ज्येष्ठः ९२०४ ७७३ धर्मस्तु ९ २४९ ७८२ धर्मे दध्यात् १२ २३ ९११ धनं तत्पुत्रिकाभर्ता९ १३५ ७५८ धर्मस्तं ४ २४४ ३७७ धर्मेप्सवस्तु ११ १२७ ८३१ धनं देहः ८ १२६ ६१६ | धर्मस्थः कारणैः ८ ५८ ५८६ | धर्मे सीदति ९ २४ ७४५ धन धान्यं ७ ९७५२२ धर्मस्य ७ १७ ४९५ धर्मो नैश्रेयसः ९३३४ ७९.८ धनं वा जीवना ११ ७६ ८५२ - धर्मस्य नृपतिः ८ ४५ ५७९ धर्मोपदेश ८२७३ ६७८ धनं शक्तः ९२०७ ७७४/ धर्मस्य परमं १२ ११७ ९३५ धर्मों यत्रोपरुध्यते ८ ३४९ ७०१ धनं सप्तविधं ४ २२७ ३७२ | धर्मस्य ब्राह्मणः ११ ८३ ८५४ धर्मो रक्षति रक्षितः८ १५५६७ धनं यो बिभयात् ९ १४६ ७६२
धर्मस्य मुनयः १११० ४५ धर्मो विद्धः । ८ १२५६६ धन्यानि च ४ १९ ३०९ धर्मस्याव्यभिचारा.८ १२३ ६१५ धर्मो वो रतिसंहितः९ १०३ ७४७ धन्यं यशस्यं ३ १०५ २३३
धर्मस्यासेवनेन १२ ५२ ९१६ / धर्म च ४ १७६ ३५७ धन्वदुर्ग ७ ७० ५१३ । धर्मज्ञानं विधीयते २ १३ ७० धर्म जिज्ञासमानानां२ १३ ७० धन्वंतरय एव च ३ ८५ २२६ धर्मज्ञा ब्रह्मवादि.११ १२० ८६५ धर्म प्रति पराजितः ८ ५९ ५८७ धरणानि ८१३८ ६१९
धर्मज्ञे ८ १८० ६४७ | धर्म शनैः ४२४१३७७ धरा धारस्यते ९३११७९४ ' धर्मज्ञं च ७२१३ ५५२ / धर्म शाश्वतं ८ ८५६५
For Private And Personal Use Only
Page #1021
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(३८.)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. चमे समयभेदिनाम् ८ २१९ ६६१ धिग्दण्ड ८ १३० ६१७ नक्तंचारिभ्यः ३ ९० २२० धर्म हन्युःसनातनम् ६४ ७३६ । धिग्वणानां १० ४९ ८१४ नका मत्स्या १ २४ २६ धर्मः स्त्रीपुंसयोः १ ११५ ४६ धीविद्या ६ ९२ ४९०
न क्रुद्धो नापि ८ ६८ ५९१ धर्मःशौचं २ २४० १८१ । धृतमन्यैनं ४ ६६ ३२७
न क्रुद्धो नांतिके २२०२ १६९ धर्मः सत्येन ८ ८४ ५५.८ धृतिर्भक्ष्य १० ११६ ८२९ धर्म:सामाविनिर्णये ८२६७६७६ धृतिःक्षमा ९२४९०
न क्लीबं न
. ९२ ५२१ समाहारयेत ११ ११९८२९ धेनुरुष्टः ८१४७ ६२३
न क्वचित् ५ ४५४०६ चम्य पार्थ ८ २२९६६५ । धेनुं दद्यात् १११३७ ८६९ नखखादी ४ ७१ ३२८ धर्म्य वर्त्मनि ९ १ ध्यानयोगेन. ६ ७३ ४८१ न गच्छन् ४ ४७ ३२५ चम्यो क्षत्रस्य तौ ३ २६ २०२ . ध्यानिकं ६ ८२ ४८५ न गच्छन्नापि ४ ५५ ३२३ चवें विद्यात् १० ७८०५ ध्यानेनानीश्वरान् ६ ७२ ४७९ नगरे नगरे ७ १२२ ५२७ चम्यं विभागं ९ १५२ ७६३ ध्यायत्यनिष्टं ९ २१ ७२५ न गात्रात् ४ १६९ ३५२ धातूनामेव च ८ ४० ५७६ ध्रियमाणे तु ३ २२० २७८
नम्नां नेक्षेत च ८ ५३ ३२३ धातूनां हि ६ ७१ ४७९ ध्वजाहृतः ८४१६ ७२० नग्नो मुंडः ८ ९४ ६०० धात्रैव
५ ३० ४०० न कथंचन १० ५९ ८१५. न ग्रामजातानि ६ ११६ ४६४ धाना मत्स्यान् ४ २५३ ३८० न कथंचन मायया ७ १०५ ५२४ न च धान्यकुप्यपशुस्ते.११ ६६ ८५० न कदाचन ४ ४८ ३२२
नच कार्योदकक्रिया५ ९८४१८ धान्यचौरः ११ ५० ८४५ न कदाचित् ४१६९३५५ न च छंदांसि ३१८८२६४ चान्यदः ४२३५३७५ न कन्यायाः पिता ३ ५१ २१५ न च तत्कर्म ५ ८३ ४२६ धान्यद्रोणस्तु ७ १२७ ५२८ न कर्णिभिः ७ ९१ ५२, न च दायापवर्तनं ७९ ७४२ धान्यवत ५११८४४१ न कर्तव्यौ ३ २५ २०१ न च द्विजातयः ३२३६ २८२ धान्यानामष्टमः ७१३१ ५२५ न कर्म निष्फलं ४ ७० ३२८ । न च नग्नः ४ ७५ ३२५ धान्यानधनचौ. ११ १६२ ८७४ न कश्चित् ८ ८६ ५०८ ! न च पर्वतम तके ४ ४७ ३२२ धान्येष्टमं ११ १२० ८३० न कश्चिद्योषितः ९ १० न च पादा प्रपातयेत४ ५३ ३२३ धान्ये सदे ८ १५२ ६२९ । न कारुककुशीलवौ ८ ६६५९० । न च पूर्वापरं ८ ५७ ५८५ धान्यं दश ८३२१ ६९२ न कार्पासास्थि ४ ७८ ३३० । न च प्रापितं ८ ४४ ५७८ धान्यं शाकं २ २४६ १८३ न कार्यों धन. १० १२९ ८३२ न च भीषण ३ ९ १९५ धान्यं हृवा १२ ६२ ९१८ न कालात्ययमर्हतः ८ १४६ ६२२ न च या स्पृष्टमैथुना८ २०६ ६५६ धारणाभिश्च ६ ७२ ४७९ न किञ्चित ९२९६ ७९१ । न च योनिगुणान् ९ ३७ ७२९ धारिभ्या ज्ञानिनः१२ १०३ ९३० । न किंचिदपि २२०४ १७७ नच यं साधिगच्छत्ति९९१ ७४४ धार्मिकांश्च . ४ १५६ ३५२ न किंचिदपि ८३६६ ७०७ । न च रक्तः ४ ६४ ३२६ धार्मिके सति ११ ११ ८३५ | न कुप्येत् ३ २२९ २८१ न च वासांसि ३९७ ७१६ चार्मिकच ८ ४७ ५८० । न कुर्यात् ४ १३९ ३४८ न च वैश्यस्य ९ ३२८ ७९७ धार्मिक ७ १७५ ५३९ । न कुर्याद्गुरुपुत्रस्य २ २०८ १७२ न च शोचत्य १२ ३६ ९१३ धार्मिकः ८३०५७३ । न कुर्वांत ४ ६३ ३२६ न च संस्कारं १० १२६ ८११ धार्मिकः ८२४५ ६७१ । न कुर्वीतात्मनः ११ ११३ ८६३ न च स्नायात् ४ ८२३३४ धार्मिकः ११ २१ ८३७ । न टैः ७ ९१ ५२० । न च स्वर्ग ३ १८ १९९ धार्मिक:पृथिवीप, ८ २२२ ६६२ । नक्तं चान्नं ६ १९ ४६५ । न च स्वं कुरुते १ ५५ ३०
For Private And Personal Use Only
Page #1022
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१९)
अ. श्लो. पृ. । . अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. न च हन्यात् ५ ९२ ५२४ । न चैवैना ९ ८९ ७४४ । न तैरभ्यननुज्ञातः २ २२९ १७८ न च हव्यं ४ २५२ ३८० । न चोच्छिष्टः ४ ७५ ३२९ ।
५१४१ ४५१ न च क्षुधाधि ४ ६७ ३२७ । न चोच्छिष्टः क्व. २ ५६ ९९ न तैः समयं १० ५३ ८१४ न च क्षुधाऽस्य ७ १३४ ७२९ । न चोदके निरीक्षेत ४ ३८ ३१९ न तौ प्रति हि १० ७८ ८२० नच झायेत ९१७० ५६९ न चोत्पातनिमित्ता ६ ५० ४७४ न तं नयेत ८ १९८ ६५३ न चाचक्षीत ४ ५९ ३२४ न छिंद्यात्
न तं भजेरन् ९ २०० ७७२ न चादत्त्वा
न छिंद्यात् ४ ७० ३२८ । न तं स्तना ७ ८३ ५१६ नचादृष्या ८१५४ ६३१ न जहाति ६ ४२ ४७२ न त्यागोऽस्ति ९ ७९ ७४२ न चादेयं ८१७१ ६४४ न जातु ८३८१ ७१२ न वन्यतः ४ ३३ ३१६ नचाधेःकालसंरोधः८ १४४ ६२१ न जातु ९ ४१ ७३० न वयज्ञ इति ३ १२० २३० न चानिसृष्टः २ २०५ १७१ न जातु ४ ६३ ३२६ न त्वल्पदक्षिणैः ११ ३९८४१ न चान्यस्य ५१६१ ४५७ | न जातु कामः २ ९४ ११७ न वनामिरिणे २ ११३ १२७ न चान्यायेन २११० १२५ न जातु विषमं ९ ११९ ७९२ न त्वेव ४ १७३ ३५६ न चापि ४ १४२ ३४९ | न जीर्णदेवायतने ४ ४६ ३२१ | न त्वेव ५ ३७४०२ न चाभ्यक्ता ४ ४४ ३२१ । न जीर्णमलवद्वासा ४ ३४ ३१७ । न त्वेव ज्यायसी १० ९५ ८२४ न चार्तिमृच्छति ८ ११६ ६१३ न जुगुप्सेत ११ १८९ ८८३ । न त्वेव लवणं १० ९४ ८२४ न चालिप्यत १० १०५ ८२७ न तत्पुत्रैः ९२०९ ७७४ न त्वेवाधौ
८१४४६२१ न चासारं ८ २०४ ६५५ न तत्फलमवाप्नोति ५ ५४ ४०९ न दत्त्वा न चासीनां ४ ४३ २१०
न तत्फलं ८ १५७ ६३४ । न दत्त्वा ९ ७१ ७३९ न चास्य व्रतं ४ ८० ३३०
न तत्र प्रणयेत् ८ २३९ ६६९ । न दद्यात् ८ १९० ६५१ न चास्योपदिशेत् ४ ८.३३०
न तत्र विद्यते ८ १८४ ६४९ न दद्यान्नापि ८ २२४ ६६३ न चांडालैः ४ ७९ ३३० न तथैता २ ९६ ११८ नदस्युन विकर्मकृत्८ ६७ ५९५ न चित्या ४ ४६ ३२१
न तद्भूयः ९ २३३ ७७९ | न दर्शन ३ २८२ २९८ न चिरं ४ ६० ३२५
न तम ह ११२५१ ८९९ न दाता लभते ३ १४२ २४८ न चेत् ४ १७३ ३५६
न तवास्मीति वादिनं ९२ ५२१ । न दाप्याः ८३९५ ७१५ न चेत्तस्मिन् ५१०१ ४३३
न तस्मिन् ११ २१ ८३७ न दाप्याः ८४०८ ७१९ न चेत्रिपक्षात् ८ ५९ ५८७
न तस्य निष्कृतिः २ २२७ १७८न दिवींद्रायुधं ४ ५९ ३२४ ६ ४७ ४७४ न तस्य बेतनं ८२१८६६. न दूरेण ८२०४६१ न चेह जायते २ २४९ १८४
न तस्याप्नोति ११ ८ ८३४ । न दृश्येत न चैतदवधूनयेत ३ २२९ २८१ न ताडयेत् ४१६९ ३५५ । न दृष्टदोषाः । न चैनमभिलंघयेत् ४ ५४ ३२३ न तादृशं ५ ३४ ४०२
८१८६६५० न चैनं ७ ६४९४ न तापसः ६ ५१ ४७५
८२१६६५९ न चैनं पादतः ४ ५४ ३२३ न तिष्ठति २१०३ १२२ न देयं तस्य ८२१३ ६५८ न चैव प्रलिखेत् ४ ५५ ३२३
४२५४१८० न दोषं प्राप्नुयात् ८ ३५६ ७०४ न चैवात्यशनं २ ५६ ९९ न तु नामापि ५१५६ ४५५
न दंडं दातुं ८ ३४२ ६९९ न चैवात्र ३ ८३ २२५ न तु यानासना. १११८०८८० न दंडं मनुः ८ २९३ ६८४ न चैवास्यानुकुर्वी २ १९९ १६९ न तु शूद्रः ८ २० ५६९ न चैवेहास्ति २ २ ५. | न तेन बद्धो २१५६ १४५ । न दंतान्तः ५१४० ४५०
१२३
न देयो न देयं
For Private And Personal Use Only
Page #1023
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ... अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. न द्रव्याणां ४ १८७ ३६० । न पुत्रभाग ९ २१५ ७७६ | न भोगेन ८१५० ६२७ न द्वितीयश्च ५१६१ ४५७ न पुत्रस्त्याग ८३९० ७१४ न भ्रातरः ९ १८५ ७७१ न द्वितीयं __९६० ७३५। न पुत्रः ८१६० ६३६ । न मद्ये ५ ५६ ४०९ न धर्मस्य ४१९८३३नपूर्व गुरवे२२४५१८३ नमध्यं नभसोगतं ४ ३७३१९ न धर्मात १. १२६ ८३१ न पैतृयज्ञियः ३२८२ २९८ नमाता
न माता ८३९० ७१४ न नग्नं ७ ९३ ५२१ न प्रधावेच वर्षति ४ ३८ ३१९ न मातृतः ९१२५ ७५४ न नमः स्नानमा.४ ४५३२१ न प्रपद्येत ४ ७७ ३३० न मांसभक्षणे दोषः५ ५६ ४०९ न नदीतीरं ४ ४७ ३२२ न प्रसजेत ३ १२५ २४२ न मित्रकारणात् ८३४८ ७०१ न नश्यति ८.१४७ ६२३ न प्रसज्जेत. ५५ ४७५ न मुक्तकेशं ७ ९२५२१ न नक्षत्रांगविद्यया ६ ५० ४७४ न प्रसज्जेत . ४ १६ ३०८ न मूत्रं ४ ४५३२१ न नामग्रहणादेव ६ ६७ ४७८ न प्राणाबाधम् ४ ४४ ३२३ न मूखैः न नावं ४ १२० ३४३ . न फालकृष्टे ४ ४६ ३२१ न मृद्वारिशुचिः ५१०५ ४३४ न नित्यं ४ २०४ ३६५ न फालकृष्टं ६ १६ ४६४ । न मृल्लोष्ठं ४ ७० ३२८ न निर्वपति ३ ७२ २२१ न बकवतिके ४ १९२ ३६१ | न यथेष्टासनः २ १९८ १६८ न निहींरं ९ १९९ ७७२ न बाहुभ्यां ४ ७७ ३३० न यज्ञाथै ११ २४ ८३८ न निवर्तेत . ७ ८८ ५१८ न बीजी ९ ५४ ७३३
१९९५४७ न निशान्ते ४ ९९ ३३८ न बीजी लभते ९ ५१ ७३१
| न ये केचिदनापदि ८ ६३५८८ न नियविसर्गा.९ ४६ ७३१ न ब्राह्मणवधात् ८ ३८२ ७१२ न रक्षेयं ९ ३२८ ७९७ न निक्षेप्तुश्च ८ १८७ ६५० न ब्राह्मणस्य ३ ११० २३४ । न राजा श्रोत्रिया०७ १३४ ५२९ न नृत्येत् ४ ६४ ३२६ न ब्राह्मणक्षत्रिययोः३ १४ १९८ । नरारूपविपर्ययम्११ ४८ ८७५ न नेत्रचपलः ४ १७७ ३५८ न ब्राह्मणं ३ १४९ २५० न राज्ञा ५ ९२ ४३१ न परद्रोहकर्मधीः २ १६१ १४७ न ब्राह्मणः ११ ३१ ८३९ न राज्ञः ४ ८४ ३३४ न परद्रोहकर्मधीः ४ १७७ ३५८ न ब्रूयात् ४ १३८ ३४८ न राज्ञः ४ ९१३३५ न परीक्षेतसाक्षिणः८ ७३ ५९४ न भजेत् ५१४७ ४५३ न रेतः स्कंदयेत् २१८० न परेण समागतं ७ ९३५२१ न भवत्यर्थकिल्विषी८१४२६२०
न लभते फलं ९ ४१ ७३१ न पश्येत् ४ ४४ ३२१ न भस्मनि ४ ४५ ३२१ न लिंगंधर्मकारणम्६ ६६ ४७८ न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नी३ ९ १९५ न भस्मास्थि ४ ७८ ३३० न लोकवृत्तं ४ ११३०७ न पाणिपादचपलः ४ १७७ ३५८
न भक्षयति ५ ५० ४०४ नलंघयेद्वत्सतंत्री ४ ३८ ३१९ न पाणिस्थं ४ ७४ ३२९ न भक्षयेदेकचरान् ५ १७ ३९२ न वधं
८३६५७०७ न पातव्या ११ ९४ ८५८ न भावप्रतिदूषिते ४ ६५३२६
३ १४२ २४८ न पादेन स्पृशेदनं ३ २२९ २८१ न भिन्नभाण्डे ४ ६५ ३२६ न वमित्वा ४ १२१ ३४३ न पादौ ४ ६५३२३ न भिन्नशृंगाक्षिखुरैः ४ ६७ ३२७ । न वधंयेत ५ ८३ ४२३ न पारक्यः १.९७ ८२५ न भीतं न परावृत्तं ५ ९४ ५२१ न वल्मीके ४६ ३२१ न पालस्तत्र ८२३७ ६६८ । न भुक्तमात्रे ४ १२१ ३४३ न वाचमनतां वदेत् ५ ४८ ४७४ न पालः ८२३४ ६६. न भुञ्जीत ४ ६२३२५ न वृथा ८११२६११ न पाषंडिगणाक्रांते ४ ६१३२५ न भुञ्जीत ४ २०७३६६ न वारयेद्वां ४ ५९ ३२४ न पित्र्येण २५८ १०० न भोक्तव्यो ८ १४५६२२ न वारि ४ ६३ ३२६ न पुत्रदारं ४ २४२ ३७७' न भोजनार्थ ३१०९ २३४ - न वार्यपि ४ १९२३६१
न वप्ता
For Private And Personal Use Only
Page #1024
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४१)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. न वालधिविरूपितः४ ६७ ३२७ । न श्राद्धे भोजयेत् ३ १३८ २४७, न हरेत् ९ १४२ ७६० न वासोभिः ४ १२९ ३४५ । न श्रेयांसं ४ ५७ ३२४ । न हापयति ३ ७१ २२१ न विनश्यति ५ ३९ ५०३ न श्रोत्रियेन लिंग०८ ६६ ५९० । न हायनैः २ १५४ १४५ न वित्तेन २ १५४ १४५ | न श्ववृत्या ४ ४ ३१२ न हि तस्य ८३५६ ७०४ न विद्यमानेषु ४ १५ ३०८ न स तत् ८१४८ ६२३ न हि तस्यास्ति ८ ४१८ ७२२ न विनश्यति ७ ८४ ५१३ न स पापेन १० १०४ ८२६ न हि दंडाहते ९२६३ ७८५ न विप्रदुष्टभाव २ ९७ ११९ न समौ नासमा०१० ४३ ८१९ न हि भस्मनि ३ १६८ २५७ न विप्रं ५१०३ ४३४ न स राज्ञा ८ ५१ ५८३ न हि शूद्रस्य ११ १३ ८३६ न निब्रूयात् ८३९१ ७१४ | न स राज्ञा ८१८७६५० न हि हस्तावसृग् ३ १३२ २४४ न विभाज्यं ९२१९ ७७७ | न ससत्वेषु ४ ४७ ३२२ न हिंस्यात् ४ १६२ ३५३ न विरुद्धन ४ १५३०८ न सहाया ८ ६५५९० नहीशं ४ १३४ ३४७ न विवादे ४ १२१ ३४३ न सायं प्रादः ४ ६२ ३२५ नहुषश्चैव ७ ४१ ५०४ न विवाहविधौ ९ ६५ ७३७ । न साहसिकदंडन्नः ८ ३८७ ७१३ | न हृष्यति २ ९८ ११९ न विविक्तासनः २ २१५ १७४ । न साक्षी नृपतिः ८ ६६ ५९०
न होउन १२७० ७८६ न विशेषः ९१३३ ७५७ न सांपरायिकं ११ ३० ८३९ न हनध्यात्मवित् ६ ८२ ४८५ न विशेषः
न सीदन् ४ १७१ ३५५ न यस्मिन् २१७१ १५३ न विस्मयेत ५२३९ ३७६ । न सीदेत् ४ ३४ ३१७ | न ज्ञातिकुलबंधु, २ १८४ १६० न विज्ञायेत ३ ११ १९६ न सुप्तं ७ ९३ ५२१ नदीकूलं ६ ७८ ४८४ न वृद्धो न शिशु कः८ ६७ ५९१ न सेनाया ४ १२१ ३४४ नदीतीरेषु ८४०७ ७१८ न वृक्षं ४ १२० ३४३ न सेवेत ४ १३१ ३४६ नदीनां वाऽपि ८३५७ ७०४ न वेदफलमभुते ११०९ ४५ न संगेभ्यः ८ ६६ ५९०
नदीवेगेन ५१०७ ४३५ न वै कन्यां ११ ३६ ८४० न संभाषां ८३६२ ७०६ नदीषु ४ २०३३६५ न वै तत्स्नातकान्११ २८३३ । न संभोगः ८ २०१६५४ नयेत्तथाऽनुमानेन ८ ४५ ५७९ न वै स्वयं ३ १०६ २३३ । न संवसेच्च ४ ७९ ३३० नयेयुस्ते ८२५७ ६७३ न व्याधिबहुले ४ ६० ३२५ । न संसर्ग ११ ४७ ८४५
नयंति
६ ८८४८८ न व्याध्याः ८६५५९. न संहताभ्यां ४ ८२ ३३४ नरकाकखराणा १११५६ ८७३ न व्रतेन ५ ९० ४४१ | न संहरति ८ १९०६५१ नरकान् न व्रतं . ५ १५१ ४५४ | न स्कन्दति । ७ ८४ ५१६ नरकान १२ ५४ ९१७ न शक्यः ७ ३० ५०१ न स्त्री स्वातंत्र्य
नरके न शयीत ४ ४. ३१९ | न स्नानं ४ १२९ ३४५ नरकेषु १२ ७५ ९२० न शुष्कां गिरं ११ ३५ ८४० | न स्नायात् ४ २०१३६४ नरके हि ११ ३७ ८४० न शुद्रजनसंनिधौ ४ ९९ ३३८ न स्पृशेत् ४ ८२३३४
४ ८८ ३३५ न शूदराज्ये ४ ६१ ३२५ न स्पृशेत् ४ १४२ ३४९
नरकं चैव
८ १२९ ६१७ न शूद्राय ५ ८० ३३० न स्पृशेत् ४ १४४ ३४९ नरकं तु ४ २३८ ३७६ न शुद्रे पातकं १०१२६८३१ न स्यात् ४ १७७३५८ नरकं तेन ८३१४ ६८९ न शोचंति ३ ५७ २१६ न स्वर्गात् ८१०४ ६०४ नरकं प्रतिपयते २ ११६ १२८ न श्मश्रूणि ५१४० ४५० । न स्वातंत्र्येण , ५ १४६ ४५२ नरकं प्रतिपद्यते ११ २०६८८८ न श्रमा” न कामातः८ ६८ ५९१ । न स्वामिना ८४१५ ७२० / नरदेवसमागमे ११ ८२ ८५४
नरक
For Private And Personal Use Only
Page #1025
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
७
८ ४९४
नररूपेण
नरस्य ४ ४१३२० नराणामविजानत ३ ९७ २२९ नराणामिद्द २ २१३ १७३ नराश्वरजतस्य ११ ५७८७७ नववराश्व १११९९ ८८६ नरेषु ब्रह्मचारि १ ९६ ४१ नरेष्वन्यायवर्तिषु ७ १६ ४९७ नरेंद्रस्त्रिदिवं
९ २५३ ७८३
नरो भवति
८ १३५६६ ९२८७ ७८८
नरो मध्यमं
नरोऽत्पमपि वा १० ६० ८१५ नरो वार्यधिगच्छति२ २१८१७४ नरंकलुषयोजिनम् १० ५७८१५ नरं दुरुपसर्पिणम्
U
मर्तन गीत
नाकन्यासु
नाकामो दातुं
९ ४९५
२१७८ १५८
२७ ३१३
२८ ३१४
नाकृत्वा
५ ४८४०६
४ १३० ३४६
नाक्रामेत् नागान् सर्पान्
१ ३७ २४ नक्षत्राणि च १२ ४८९१५ नाभिज्वलिततेजनैः ७ ९१५२० नामर्ददाह ८११७६१३
www.kobatirth.org
( ४२ )
अ. श्लो. पू. नाभि मुखेनोपधमेत् ४ ५३ ३२३ नाचरेत् ५ १५५४५५ नाचरेद ब्राह्मणैः २ ४० ९१ नातताविधे
नातिकल्यं
नातिक्रामति
नातुरः
नासा
नातिप्रगे नाति मध्यंदिने ४ १४० ३४८ नातिष्ठत पराङ्मुखः २ १९५१६८ नातिसौहित्य ४ ६२३२५ नातिसंवत्सरों ८ १५४६३१
४ १२९३४५
५ ३०४००
४ ५५३२३
४ १३७ ३४७ ८१५२६२९
नात्मनोपहरेत
नात्मानं
नात्येति
नात्रिवर्षस्य
नाप्सुत्रं
नाददीत
३ २९ १९५
वृक्षद नवाश्रामिषगार्धनः ४ २८ ३१४
४ ४
नवानं नवेनानचिंता नश्तर्यथा ९ ४३७३० नश्यतो विनिपाते ८ १८६६५०
३ ९७ २२९
नश्यति हव्य नष्टं देवलके
३ १८० २६१
नष्टं विनष्टं
८ २३३६६७
नक्षत्राणामिव ७ १२२५२७ नक्षत्राणि १ २४ १९
४ १७२३५६
नक्षत्रे वा गुणा. २ ३० ८६ नक्षत्रैर्यश्च ३ १६२ २५६ | नाधार्मिकजनावृते ४ ६१३२५ नक्षुत्तृष्णोपपीडितः ८ ६८ ५९१ ६० ३२५
४
८ २२७ ६६४
९ १५४ ७६४
९ २०८७७४
३ ८ १९५
८ ३५२ ७०३
४१४० ३४८
दंडयो नाम
नाधार्मिके
नाधिकं
८ १५२६२९
नानास्त्रीषु
४ ६२३२५ | नानिष्टा
५ ६९४१८
४ ५६३२४
९ २४३७८१
८ ३३६ ६९७
४.७५ ३२९
नाद्यात्
नाद्यात्
नाद्यात्
नाद्यादेतत्
नाद्याद्विप्रः
५ ३६४०२
नाध कुरुते १२११८ ९३५ नाधर्मेणागमः
१ ८१ ३७
नाधर्मः
४ २२३३७१
५ ३३४०१
२ ५६ ९९
नाधिकांग
नाधितिष्ठेत्तु ४ १३२ ३४६ नाधीयीत ४ ११२३४१
नाधीयीत कदाचन ४ १२३ ३४३ नाधीयीत श्मशा. ४ ११६ ३४२ नाधीयीताचं ४ १२० ३४३ नाध्यधीनः न वक्फ ८ ६७५९१
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
अ. म्लो. पृ.
नाध्यापनात् १० १०३८२६ नानाकर्मप्रवेदिभिः ९ २६७ ७८६ नानापण्योपजीवि ९२५७७८४ नानारूपाणि
९ ३८ २७९ ५१०९४३६
नानाविधानां
९ १४८ ७६२ २७ ३१३
४
नानुरोधोऽस्ति २१०५१२३ नानुशासनवादा ६ ५० ४७४ नानुशुश्रम ९ १०० ७४७ नानूच्येत १११९१८८४ नाममद्यात् ४४५ ३२१ नान्यत्रेत्यब्रवीत् ५ ४१४०४ नान्यदन्येन ८ २०४ ६५५ नान्यस्त्रीगः
नान्यस्मिन्
नान्या भार्या
नान्यो तना
नापरे जातु
नापहिंसंति
८ ३८७ ७१३
९ ६४ ७३६
९ १५७ ७६५
५ १६१४५७
९
७
९९ ७४७
७३ ५१४
२ ११० १२५
नापृष्टः नाह्मक्षत्रमृध्नोति ९३२२७९५ नाब्राह्मणे गुरौ २२४२ १८२ नाभिनन्देत जीवितं६ ४५४७३ नाभिनन्देत मरणं ६ ४५४७३ नाभिभाषेत ११२२३८९२ नाभिरूपम् नाभिवाद्येह नाभिवाद्यः २ १२६ १३२ नाभिव्याहारयेत् २ १७२१५४ नाभि
३ १४४ २४९
.२ २१२ १७३
४१४३३४९
८ २७२६७८
नामजातिप्र नामधेयस्य २ १२३१३० नामधेयं दशम्यां २ ३० ८६ नामुत्र ४ २४२३७७ नामेध्यं प्रक्षिपेदमौ४ ५३ ३२३ नामंत्रज्ञान्बहूनपि ३१२९ २४३ नान स्वरूपभावो २ १२५ १३१
Page #1026
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ४३)
निग्रहं
- अ. श्लो. पृ.।
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पू. नाम्नि वाऽपि ५ ६९ ४१८ नाश्नीयात् ४ ४३.३२० नांत्यपर्वत ३ ९ १९५ नायत्यामसुखोदयम्४ ७० ३२८ | नाश्नीयात्संधिवेलायां४ ५५३२३ नांत्येनाल्यावसायिभिः४७९ ३३० नायुधव्यसनप्राप्तं ७ ९४ ५२१ नानंति ४ २५२ ३८० नात्यो न विकलेंद्रियः८ ६७ ५९१ नायुध्यमानं ७ ९३ ५२१ नाश्नति ३ १८ १९९
निखिलं २ ८ ६६ नायंत्रितः २११८ १२८ नाश्रोत्रियतते ४ २०५३६६ निगमांश्चैव ४ १९३७० नारिं न मित्रं ३१३८ २४७ नाष्टिको लभते ८ २०३ ६५५ निगीताः ९ १९ ७२४ नारीणां च ८३२४ ६९३ नासां वयसि ९ १४ ७२३ निगूढचारिणः ९२६० ७८५ नारीयानानि ३ ५२ २१५ नासिका चैव २ ९० ११७ निगूढाश्चारयति ८ ३६३ ७०६ नारीसंदूषणानि ९ १३ ७२३ नासीत गुरुणा २२०३ १७०
निगूटेंगितचेष्टितैः ७ ६७.५१३ नारीहत्वा १११३८ ८६२ | नासीनो न च २ १९५ १६८
निगृह्णीयात् ८३११६८९ नारं ५ ८६ ४२५ नास्तिकाक्रांतं ८ २२५६९
निगृह्णीयात् ११ ३२८३९ नारंतुदः २१६१ १४७ नास्तिको वेद २ ११ ६९
निगृह्य ८ २२१ ६६२ नातेनाप्यवमतव्या २ २२५ १७७ नास्तिकं ८३१०६८९ निग्रहीतुं ८१३१ ६१७ ना” नमत्तो नोन्मत्तः८६८ ५९१ . नास्तिक्ये न च ३ ६५ २१७
निग्रहेण हि ८३१२ ६८९ ना? नासंस्कृतः ११ ३६ ८४० - नास्तिक्यं. ४ १६३ ३५४
७१७६ ५३९ नार्तोऽप्यप ४ २३९ ३७६ नास्तिक्यं १२ ३३ ९१३
निजो विदेत ९ ६९ ७३८ नात नातिपरिक्षतं ७ ९४ ५२१ नास्तिक्यं चोप ११ ६६ ८५०
नित्यकाल २ ५८१०. नाल्मपि ४ १५ ३०८ नास्ति स्त्रीणां ५१५४ ४५४
नित्यकालमतंद्रितः२ ७३ १०८ नार्थसंबंधिनः ८ ६५ ५९० नास्ति स्त्रीणां ९ १८ ७२४
नित्यमग्निं ४ १४५ ३४९ नार्थ किंचित् १११८९ ८८३ नास्तं यांतं कदाचन ४ ३७ ३१९
नित्यमद्वेष २ १ ४८ नार्द्रपादस्तु ४ ७६ ३३० । नास्फोटयेत् ४ ६४ ३२६
नित्यमर्कव्रतं ९३०५ ७९३ नार्यों जातः ९१४४ ७६१ नास्य कश्चित् ४ २९ ३१४
नित्यमात्महितेषु च४ ३५ ३१. नाति ९२१४ ७७६ । नास्य कार्यः ५ ६८४१८
नित्यमाश्रमिभिः ६ ९१४९० लोक्यांता २१६१ १४७ नास्य छिद्रं ७१०६ ५२४
नित्यमास्यं ५ १२९ ४४७ नालोमिका ३ ८१९५ नास्याधिकारः १० १२६ ८३१
नित्यमुद्यतदंडस्य ७ १०४ ५२४ नाल्पविद्यः ११३६ ८४० नास्यानश्नन् ३ १०५ २३३
नित्यमुद्यतदंडःस्यात् ७ १०३ ५२३ नावमन्येत ६४७ ४७४ नास्याशौचं ५ ९६ ४३२ नित्यमुद्धृत २ १९३ १६७ नावमन्यते ४१३५ ३४७ नास्रमापातयेज्जातु ३ २२९ २८१ नित्यमेव समाचरेत् २ २०७ १७१ नावमन्येत नास्वजातिः ९ ८६ ७४३
नित्यमैष्टिकपौर्ति, ४ २३० ३७४ नावमान्या ९ ८२ ७४२ नाहवे स्यात् १० ११९ ८२९
नित्यानध्यायः ४ १०७ ३४० नावाचाटो ३ ८ १९५/ नाक्षत्रं ब्रह्म ९३२२ ७९५ नित्यावृत्तिः २ २०६ १७१ नाविनीतः ४ ६७ ३२७ | नाक्षीव्येत् ४ ७४ ३२९
नित्यं ४ १०० ३३० नाविस्पष्टं ४ ९९ ३३० नाज्ञातेन ४ १४० ३४८
नित्यं ४ १५० ३५१ जाविज्ञाते ४ १२९ ३४५
नित्यं नाज्ञानामुदितः १२ ११३ ९३४
४२२६ ३७२ नावेदेविदि ४ १९२ ३६१ नांक्या राज्ञा ९ २४० ७८१
नित्यं ४२४५ ३७८ नावेदविहिता ५ ४३ ४०५ नागुलिछेदं ८३६९ ७०८ नित्यं कुर्यात् ४ १४ ३०८ नाशयंत्याशु ११ २४५ ८९८ नांग किंचित् ४ ८३ ३३४. नित्यं च ४ १४६ ३५० नाशयति ३१७५ २६. | नांजयती
नांजयती ४४४ ३२१ । नित्यं छिद्रानुसायरेः७ १०३ ५२३
४४ ३२१ ।
For Private And Personal Use Only
Page #1027
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४४)
अ. श्लो. पृ. - अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. नित्यं तस्मिन् ७ ५९ ५११ निपानकर्तुः ४ २०१ ३६४ नियोक्तव्या ९ ६४ ७३६ नित्यं मेध्यं ५१२८ ४४६ निपुणाः पण्ययोषितः९२५९७८५ / नियोगः कीर्त्यते ९ ६५ ७३७ नित्यं याचनकः ३ १६५ २५७ निपुणैः ९२६० ७८६ । नियोजयति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धबे७ ११० ५२५ निबद्धानि ८ ३ ५६१ नियंतव्यश्च ९२१३ ७७६ नित्यं लोके ८२५० ६७१
निबद्धं
४ १५५ ३५२ निरन्वये ८३३२६९५ नित्यं वाऽमृतभो०३ २८५ २९९ निबध्नीयात् ८ २५६ ६७३
निरन्वयं ८३३३ ६९६ नित्यं विद्यात् ९२९८ ७९२ निभृतं चरतां ९२६३ ७८५ निरन्वयः ८ १९९६५४ नित्यं विवृतपौरुषः७ १०३ ५२३ निमजतश्च
निरपेक्षो निरामिषः६ ४९४७४ नित्यं वृद्धोपसेविनः२ १२१ १२९ निमज्जति ४ १९४ ३६२ निरपेक्षः ६ ४१ ४७२ नित्यं शास्त्राणि ४ १९३०९ निमज्जेयुः ५ ७२४१९ निरये नित्यं शुद्धः ५१२८ ४४६ निमेषा दश १ ६४ ३३ निरस्य ५ ६२ ४१५ नित्यं सतत १ ५० २८ निमंत्रयेत ३३८७ २६४ निरादिष्टधनः ८१६३ ६३७ नित्यं सदसदात्मकम् १ ११ १२ निमंत्रितान् हि ३ १८९ २६४ निरादिष्टः ८१६३ ६३७ नित्यं संवृतसंवार्यः७ १०३ ५२३ निमंत्रितो द्विजः ३१८८ २६४
निरिद्रयाः ९ १८ ७२४ नित्यं स्त्रीपुंसयोः ९ २५ ७२६ निम्लोचेद्वा २२२० १७५ निरुच्यमानं ८ ५६५८५ नित्यं स्थितस्ते ८ ९२ ६०० नियता
५ ४४ ४०५ निरुंध्यात् १११७६ ८७८ नित्यं स्यात् ९३१० ७९४ नियता ५१५७ ४५६ निरोधनेन ८३९१६८९ नित्यं स्यादात्म ११०८ ४५ नियतात्मा ३१८८ २६४ निर्गच्छद्रुषिता ९ ८३ ७४३ निदध्युः ५ ६७४१७ नियतात्मा ११२१८८९१ निर्घाते ४ १०५३३९ निदेशे चैव २ १९७ १६८ नियताद्यावहारिकात्८ १६५६४१ निर्णेकः ५११२४३९ निंदाहः ८ १९ ५६८
नियतो धारयेत् ७२२२ ५५४ निर्दयाः ९२३९ ७८१ निंदा वापि २२०० १६९ नियतो वाग्यतः ३२५८ २९२ निर्दशं तिदितानादनं ११ ६४ ८४९ नियतोवीतमत्सरः१११११८६२ निर्दहेत् ४ १३६ ३४७ निंदितेभ्यः ११ ६९ ८५१ नियतं ८ २२८ ६६४ निर्दिश्यापहते ८ ५४ ५८४ निंदितेऽहनि ११ १८२ ८८१ नियतं ब्रह्मचारिणं २ ११५ १२७ निर्दिष्टफलभोक्ता ७ १४५ ५३१ निंदितैकादशी ३ ४७ २१३ नियतः ६ ९५ ४९१ निर्भयं तु ९२५५ ७८४ निंदितैनिंदिता ३ ४२ २१० नियमस्य च १० ३८०० निर्मलाः
८३१९६९१ निंदितं च ११ ४४ ८४२ नियमान् ४ २०४ ३६५ निर्मज्यालेपभा. ३ २१६ २०६ निंद्यास्वष्टासु ३ ५० २१४ नियमाश्च तपांसि २ ९. ११९ निर्लेप ५१११४३८ नियहि लक्षणैः ११ ५३ ८४६ नियमैस्तान् ३ १९४ २६६ निर्वपेत् ३२१४ २७५ निचैव सा ५१६२ ४५७ नियम्य ४ ४९ ३२२ निर्वपेत् निधनेऽपि ८ १७५६८ नियम्य प्रयतोवाचं२ १८५ १६० निर्वपेत् ९१४० ७५९ निधिपायाप्रमादिने२ ११५ १२७ नियम्य प्रांजलि: २१९२ १६५ निर्वपेत् ११ २७ ८३८ निधिब्राह्मः ७ ८२५१६ नियुक्तस्तु ५ ३५ ४०२ निर्वपेद्दाक्षिणामुखः ३ २१५ २७६ निधि सत्येन ८ ३६ ५७५ | नियुक्तायामपि ९ १४४ ७६१ निर्वास्याः ९२७४ ७८६ निधीनां तु पुराणानां८ ४० ५७६ / नियुक्तावप्यनापदि९ ५८ ७३४ निर्विशंकः ७१७७ ५३९ निनीषुः ४ २४७ ३७७ नियुक्तौ ५ १६ ३९१ निवृत्तमुण्डकानां ५ ६६ ४१७ निहवः सम्यक् ९ २१ ७२५ नियुक्तौ यो विधि ९ ६३ ७३६ । निर्वेशंभृतकः ६४४ ४७३
For Private And Personal Use Only
Page #1028
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४५)
नृयज्ञ
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. निहरेत् ८३९७ ७१६ निसर्गोऽस्ति ८१४४ ६२१ । नृपं विद्यात् ८३१०६८९ निहरेयुरिति १० ५५ ८१५ / निस्तारयति दुर्गा.३ ९८ २३० नृयज्ञातिथि ३ ७० २१९ निहत्य तु ५ ९० ४३१ निहंता ५ ५१ ४०७
४ २१३१० निवर्तेत ५ ८८ ४२६ निक्षिपेष्वेषु ८ १८९ ६५१ नृशंसानृतवादिनः ३ ४१२०९ निवर्तेत च १० ९८८२५ निक्षिप्तस्य ८ १९७ ६५३ नन् प्रशंसति १० ३३ ८१० निवर्तेतास्य ७ ६१५११। निक्षेपस्योपहरणं ११ ५७ ८४७ नेच्छेद्यश्चापि ८ ५६ ५८५ निवर्तेरनिति १० ७८ ८२. निक्षेपस्यापहारं ८ १९१६५१ । नेच्छेद्विरहं ५ १४८ ४५३ निवर्तेरंश्च १११८४ ८८२ . निक्षेपस्योपहर्तारं ८ १९३ ६५१ नेतराविति १० १७९९ निवर्तते ११ १५१ ८७२ / निक्षेपोपनिधिः ८१५० ६२७ नेता चेत् ७ २५ ४९९ निवसन्नात्मवान् ५ ४३ ४.५ निक्षेपोपनिधी ८१८६ ६५० नेत्रवविकारैश्च ८ २६ ५७१ निवसेत् ६ ४४६० निक्षेपो यः ८१९५ ६५२ नेनिज्यानेजकः ८३९७ ७१६ निवसेवृत्तिकर्षि. २ २४ ७७ निक्षेप निक्षिपेत् ८ १८० ६४७ नेरिणस्थः ४ १२० ३४३ निविशेत ७ १८९ ५४४ निक्षेपः ८ ४५६४ नेह नामुत्र ३१८१ २६१ निवीतीकंठ २ ६३ १०३ निक्षेप्तुर्न ८ १८२ ६४८ नेहासौ ४ १७० ३५५ निवृत्तमुपदिश्यते १२ ८९ ९२४ निक्षेप्योऽयोमयः ८ २७२६७८ नेहेतार्थान् ४ १५३०८ निवृत्तिस्तु ५ ५६ ४०९ निःश्रेयसकरं १२ ८३ ९२१ नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं४ ३७ ३१९ निवृत्ते तु ९ ६२ ७३६ | निःश्रेयसकर १२ १०४ ९३० नेक्षेरन्नन्नतः ३२३९ २८३ निवृत्तं सेवमान, १२ ९० ९२४ | निःश्रेयसकरं १२ ११६ ९३४ नैकप्रामीणमतिथिं ३ १०३ २३२ निवृत्त्या पूयते ११ २३० ८९३ / निःश्वासोपहत ३ १९ २०० नैको नारी २ १८८ १६१ निवेद्य गुरवे २ ५१ ९६ निःस्वेभ्यो देयं ११ २८३३ नैको च ४ १४२ ३४८ निश्छंदोरोमशार्श. ३ ७ १९५ | नीचं शय्यासन २ १९८ १६८ नैकः प्रपद्येत ४ ६० ३२५ निषादस्त्री १० ३९ ८११ नीतिज्ञः ७१७८ ५४० नैकः शून्यगृहे ४ ५७ ३२५ निषादः १० ८८०५ नीहारे ४ ११३ ३४१ नैतत्कर्म २ १९० १६६ निषिद्धो भाषमाणः८ ३६२ ७०६ /
५ ६६ ४१७ नैता रूपं ९ १४ ७२३ निषेकादि द्विजन्म.२ २६ ७९ | नृणां कार्याणि ७ ८१५१६ नैतैरपूतैः २ ४० ९१ निषेकादि स्मशा.२ १६ ७२ | नृणां साक्षिणं ८ ८५ ५९८ | | नैत्यके नास्ति २१०६ १२४ निषेकादीनि २ १४२ १४१ | नृणां स्वायंभुवः ९ १५८ ७६६ । नैत्यकं विधि २१०४ १२३ निषादो मार्गवं १० ३४ ८१० नुदुर्ग ७ ७० ५१३ नैनामीक्षेत ४ ४३ ३२० निष्कामं ज्ञानपूर्व १२ ८९ ९२४ । नृपब्राह्मणसंनिधौ ८ ६१५८८
४१३७ ३४७ निष्कृतिर्न ३ १९ २०० नृपतिर्यलवान् ९ २२२ ७७८ | नैनं प्रामभि २२१९ १७५ निष्कृतिन ११ ८९ ८५६ नृपतिः ८ ९५६५ | नैनः किंचित् ९ ९१ ७४४ निष्कृत्यर्थ६ ६९ २१९ नृपतिः ८ २३९ ६६९ | नैनः प्राप्नोति ११२६१९०१ निष्कृत्यर्थ ११ २७ ८३८ नृपतेर्वर्णयोः १. १०८०५ । नैरुको धर्मपाठक १२ १११९३३ निष्ठीव्योक्त्वा ५ १४४ ४५२ नृपतेः
नैर्ऋती दिशं १११०४ ८६१ निष्पतंति १२ १५९०८
७ ६५५१२ नैवार्हः पैतृकं ९ १४४ ७६१ निष्पयंते ९२४७ ७८२ नपमेव
नैवं कुर्या ११ २३० ८९३ निष्फलान्यनृता. १२ ९६ ९२८/ नृपाणामक्षयः ७ ८२ ५१६ । नैशमेनो व्यपोह. २१.२ १२२ निसर्गजं हि ८४१५ ७२० । नृपं दुर्ग ७ ७३ ५१४ । नैष चारणदारेषु ८ ३६३ ७०६
नृणां
नैना
नृपती
For Private And Personal Use Only
Page #1029
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४६)
। पण्ये यच्च
५१२८ ४४६
।
१ १२८ ४४६ | पथिक्षेत्रे
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पू. नैस्नेह्याच्च ९ १५ ७२३ नैःश्रेयसकर १२ ८२ ९२० | पतति ११ १७२ ८७६ | पदान्यष्टादशैतानि ८ ७५६४
यसमिदं १२१०७ ९३२ पतत्यज्ञानतः १११७५ ८७७ पदा मस्तकमाक्र.११ ४३ ८४२ नैःश्रेयसमिकमे. १२ ८८ ९२४ पतत्रिणावलीढं च ४ २०८ ३६६ पदा स्पृष्टं ४ २०७ ३६६ नैःश्रेयसं कर्म १११७ ४७ पतितस्योदकं ११ १८२ ८८१ | पद्मन चैव ७ १८९५४४ नोच्छिते कदा ३ १०१ २३१ पतितान्नं ४२१३ ३६९ पयसश्चैव ५ २५ ३९५ नोच्छिद्यात् ७१३० ५३० पतितां पंकलमां ११ ११२ ८६३ पयसा पायसेन च ३ २७१ २९५ नोच्छिष्ट ४ ८. ३३० पतिताः स्युः ९११८ ७५१ पयो घृतं ११ ९१ ८५७ नोच्छिष्टं ५ १४० ४५० पतितेन ११ १८० ८८० पयो दधि ३ २२६ २८० नोच्छिष्टं कस्यचित् २ ५६ ९९ पतितैःसंप्रयुक्ता. ११ १७९ ८८० |पयो दधि घृतं मधुर १०७ १२४ नोत्तमांगे ८३०१ ६८६ पतितोत्पादितः ९१४४ ७६१ पयोमूलफलैर्वाऽपि३ ८२ २२५ नोत्पादकःप्रजाभागी९ ४८ ७३२ पतितो ह्यददत् ९२०२ ७७३
पयः पिबेत् ११ १३२ ८६८ नोत्पादयेत् ८ ४४ ५७८ पतितौ भवतः ९ ५८ ७३४ परकीयानपानेषु ४ २०१ ३६४ नोत्सने ४ ६३ ३२६ पतितं ५ ८४ ४२४ परत्रादातुः ४ १४३ ३६२ नोदक्यया ४ ५७ ३२४ पतिभिर्देवरैस्तथा ३ ५५ २१६ परत्रानंतमक्षयम् ३ २७५ २९६ नोदाहरेदस्य २ १९९ १६९ पतिर्भायो
परत्रेति ११ २८ ८३९ नोद्वहेत्कपिलां ३ ८ १९५ पतिलोकं ५१५५४५५ | परदाराभिमशेषु ८३५३ ७०३ नोद्वाहिकेषु ९६५ ७३७ पतिलोकं ५ १६५ ४५७ | परदारेषु ३ १७४ २६० नोन्मत्तया ८ २०६६५६ पतिव्रता धर्मपत्नी ३ २६२ २९३ । | परदारोपसेवनम् ४ १३४ ३४७ नोपगच्छेत् ४ ४० ३१९ पतिव्रतासु च ८ २८ ५७२ परदारोपसेवा १२ ७ ९०६ नोपयच्छेत ३ ११ १९६ पतिसेवा गुरौ वासः२ ६७ १०५ | परद्रव्यापहारकान् ९ २५६ ७८४ नोपयच्छेत्तु ११ १७२ ८७६ पति या ५ १६४ ४५७ परद्रव्येष्वभिध्या.१२ ५९०५ नोपसृष्टेऽत्यजैनूपैः ४ ६१ ३२५ पति या ९ २९ ७२७ परद्रव्यं हरेन्नरः ८ १९४ ६५२ नोपसृष्टं न वारिस्थं४ ३७ ३१९ । पतिं शुश्रूषते ५ १५४ ४५४ परधर्मेण १० ९७ ८२५ नोपास्ते यश्च २१०३ १२२ । पतिं हित्वा ५१६२ ४५७ परपत्नी तु या स्त्री.२ १२९ १३३ नोपेक्षेत ८३४५ ७०० पतीन्प्रजानामसृजं १ ३४ २४ । परपाकमबुद्धयः ३ १०४ २३२ न्यग्रोधाश्वत्थ ८२४७ ६७१ । पत्नीष्वक्षतयोनिषु१० . ५८०१ परपूर्वापतिः ३१६६ २५७ न्ययुक्त प्रथमं १ २८ २१ पन्यमंत्रं बलिं हरेत् ३ १२१ २३९ । परपूर्वति ५ १६२ ४५७ न्यायतः ८२.२ ६५४ । पत्या च विरहः ९ १३ ७२३ | परप्रेष्यत्वमेव १२ ७८ ९२० न्याय्यं वः शिशु २१५२ १४४ । पत्या प्रीतेन ९१९५ ७७२ । परमेष्ठी पुनःपुनः १ ८. ३७ न्यस्तशस्त्राः ३१९२२६५ । पत्यौ जीवति ३ १७४ २६० परमेष्ठी प्रजापतिः २ ७७ ११० न्युप्य पिण्डान् ३ २१६ २७६ । पत्यौ जीवति ९ १९५ ७७२ परमं तप उच्यते २२२९ १७८ पक्किदृष्टयोः १२ १२० ९३६
पत्यौ जीवति १२०० ७७२ परमं तप्यते २१६७ १५२ पक्ति चान्वाहिकी.३ ६७ २१७ पत्यौ प्रेते ५ १५६ ४५६ | परमं दैवतं ९३१९ ७९५ पक्वान्नानां ८३३० ६९५ । पत्यौ भार्या ८३१८ ६९१ परमं यत्नं ८३०३ ६८७ पणानां द्वे शते ८१३९ ६१९ पत्रशाकतृणानां ७ १३३ ५२९ | परमं यन्नं ९ १६ ७२३ पणो देयः ७ १२७ ५२८ | पत्रशाकं १२ ६५ ९१८ परराजचिकीर्षितम् ७ ६८ ५१३ पणं यानं तरे दाप्यं ८ ४०५ ७८१ पथि मोषाभिदर्शने९ २७४ ७८६ परलोकसहायार्थ ४ २४१ ७७३
For Private And Personal Use Only
Page #1030
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४७)
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ.
- अ. श्लो. . परलोकाच्च
परिवित्तिः परीवेत्ता३ १७२ ५५९ पवित्रश्चैव २ ७५ १०९ परलोके ५१५२ ४५४ परिवेत्ता निराकृतिः३ १५४ २५२
पवित्राणि च ११ २२५ ८९२ परलोकं ४ २४६ ३७८ परिवत्ता सः ३ १७१ २५८
पवित्रोपचितो मुनिः८ ४१ ४७२ परस्ताच्च २ ७४ १०८ परिवेत्रादिभिः ३ १७० २६८ पवित्रं दुष्यति १० १०२ ८२६ परस्त्रिय ८३५७ ७०४ परिवेदनं ११ ६० ८४८
पवित्रं यच्च ४ २५६ २९२ परस्परस्य १० २९ ८०८ परिवेषयेत ३ २२८ २८० पवित्रं विदुषां ११ ८५ ८५५ परस्परस्यानुमते ८ ३५९ ७०५ परिनजति ६ ८५ ४८७ पशवश्च १ ४३ २६ परस्परविरुद्धानां ७ १५३ ५३३ परिव्रज्या च १० ५२ ८१४
पशवश्च ११२४०८९७ परस्परादिनः १२ ५९ ९१७ परिषत् १२ १११ ९३३
पशवश्च १२ ४२ ९१४ परस्य ७१७२ ५३९ परिषत्त्वं १२ ११४ ९३४ पशवो ये च १० ८६ ८२२ परस्य दंडं ४ १६४ ३५४ परिसंवत्सरात्पुनः ३ ११९ २३७ पशुधर्मः ९६६ ७३७ परस्य पल्या ८३५५ ७०४ परिहाय १२ ९२ ९२६ पशुना ४ २६ ३१२ परस्यैव ४ १३३ ३४६ परिक्षीणोऽपि ८१७१ ६४४
पशुना च ४ २७ ३१३ परस्यैव १२ ६० ९१८ परीप्सेत् ८१६२ ६३७ पशुभिर्वा ८२९६ ६८४ परस्वादायिनः ७ १२४ ५२८ परीवादात्खरः २२०१ १६९ पशुमण्डक. ४१२६ ३४४ परक्षेत्रप्रवापिणः ९ ४९ ७३२ परीवादः ७ ४७ ५०६ | पशुमिच्छेत् ५ ३७४०२ परक्षेत्रप्रवापिणः ९ ५१ ७३२ परीक्षिताः . ७२२३ ५५४ पशुवृद्धिकरी ७२१६ ५५२ पराकैः शोधितः ११२५८ ९०१ परीक्षेत प्रयत्नतः ३ १४९ २५० पशुषु स्वामिनां ८ २३० ६६६ पराको नाम ११ २१५ ८९० परेण तु ८ २२४ ६६३ पशषु स्वामिनां ८२३५६६७ पराङ्मुखस्याभिमु २ १९७ १६८ परेण नृपतिः ८ ३१ ५७३ पशुहव्येन ४ २८ ३१४ पराजयश्च ७२०० ५४७ परेऽप्यपसदाः १० १७८०६ पशूनां चैव ९३२६ ७९६ परामप्यापदं ९३१३ ७९४ परेषामंत्यकर्म ११ १९७ ८८५ पशूनां परिवर्धनम् ९ ३३१ ७९७ परावृत्तहतस्य ७ ९६ ५२२ परेषां चातितृष्णया७ १४० ५३० पशूनां रक्षणं १ ९० ४० परिकेशेन ७२०७ ५५१ परोपकृतमेव वा ५ ३२ ४०१ पशूनां रक्षणं ८ ४११ ७१९ परिखाणां ९२८९ ७८९ परोक्षमपि २ १९९ १६९ पशूनां हरणे ८३२६ ६९४ परितुष्टेन ४२३० ३७४ । परं ब्रह्माधिगच्छति६ ८५ ४८७ पशुन्मृगान् १ ३९ २५ परितोषः ४१६१३५३ परं श्रेयः ४२६१ ३८२ पश्चाच न ८२१३ ६५८ परित्यजेत् ४ १७६ ३५७ पर्यस्येत् ११ १८३ ८८१ पश्चात् प्रतिभुवि ८ १६२६३७ परित्यजेन्नपो भूमि ७ २१६ ५५२ पर्याचांत ४ २१२ ३६८ पश्चात् संतर्पयेत ३ २११ २७३ परित्यागो विशि २ ९५ ११७ पर्याप्तभोगाः ३ ४० २०९ पश्चादृश्येत ९२१८ ७७७ परिपूतेषु ८३३२ ६९५ पर्याप्तं भृत्यवृत्तये ११ ७८३४ पश्चाद्धावस्तु २ १९६ १६८ परिपूर्ण . ९३०९ ७९४ पर्ववर्ज व्रजेच्चैनां ३ ४५ २१० पश्चाद्वदं ४ १२५ ३४४ परिभाषणं
पलाण्डं ५ ५८३५ पश्चिमां तु २ १०१ १२० परिभोक्ता २२०१ १६९ पलाण्डं गृजनं ५ १९३९३ पश्चिमोत्तरपूर्वैः ५ ९१ ४३१ परिरक्षेत् ७१४३ ५३१ पलानि धरणं ८ १३६ ६१९ पश्यत्यात्मान १२ १२५ ९३८ परिवादं २१७९ १५८ पलालभारकं ११ १३३ ८६८ पश्येत् कार्याणि ८ २५५८ परिवित्तिता ११ ६० ८४८ पलालं ५१२१ ४४३ पश्येत्कार्याणि ८२४ ५७० परिवित्तिस्तु ३ १७१ २५८ । पलं सुवर्णाः ८ १३६ ६१९ / पश्यन्ती धर्म ९
१२४
For Private And Personal Use Only
Page #1031
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(४८)
अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. पश्यतो धर्मतः ९ ६१ ७३५ । पादं पशुश्च योषिच्च ८ ४०५ ७१८ पाषंडिनः ४ ३० ३१४ पश्यंतो ज्ञानचक्षुषा ४ २४ ३११ पादं पादं २ ७७ ११० पार्थिवो न ७२१२५५२ पक्षवातेन कुक्कुटः ३ २४१ २८४ | पादः सभासदः ८ १८ ५६८ पार्थिवः सुखमेधते ७ ११४ ५२६ पक्षांतयोर्वा ६ २० ४६५ पादः साक्षिणं ८ १८५६८ पार्श्विक द्यूत ४ २२९ ३७३ पक्षिगंधौषधीनां ११ १६८८७६ पानक्षमाः ७ ५० ५०७ पार्षतेन च ३ २६९ २९५ पक्षिजग्धं .५१२४ ४४३ / पानानि ३ २२७ २८० पाणिग्राहं ७२११ ५५१ पक्षिणां पोषकः ३१६२२५६ पानीयस्य ८३२७ ६९५ पालानां ८ २३० ६६६ पक्षे पक्षे ८४०३ ७१७ - पानं दुर्जनसंसर्गः ९ १३ ७२३ पालानां च ८२४५६७१ पाकयज्ञविधानेन ११ ११८ ८६४ पापकृद्भयः ९२४६ ७८२ पाले तत्किल्बिषं ८ २३६ ६६८ पाठीनरोहितावाद्यौ ५ १६ ३९२ . पापकृन्मुच्यते ११ २२७ ८९३ पालो वक्तव्यतां ८ २३१ ६६६ पाणावेव ३ २१२ २७३ । पापयोनिषु ४ १६६ ३५४ पावको नैव ९३१८ ७९५ पाणिग्रहणसंस्कारः३ ४३ २१० पापरोगी ३ १७७ २६१ पावनः प्रेत्य २ २६. ७९ पाणिग्रहणिका ८२२७६६४ । पापरोगैश्च ५ १६३ ४५७ पावमानीश्च ५ ८५ ४२५ पाणिग्रहणिका ८२२८ ६६४ पापरोगैश्च ९ ३० ७२७ पाव्यते यैः ३ १८३ २६२ पाणिग्राहस्य ५१४७ ४५३ । पापरोग्यभिशस्तश्च ३ १५९ २५५ पाषंडगणधर्माश्च १११८ ४७ पाणिग्राहस्य ५ १५५ ४५५ । पापात्मा भूर्जकं.१० २१८.७ पाषंडमाश्रितानां ५ ८९ ४२८ पाणिग्राहस्य ९ २१ ७२५ । | पापानामपनुत्तये ११ २०९ ८८८ पाणिछेदनं ८ २८१६८० पापानामल्पबुद्धयः१२ ७४ ९१९ पारंपयक्रमागतः २ १८ ७४ पाणिना ५११५४४० पापान्येतानि ९२४२ ७८१ पांचयज्ञिक ३२८१२९८ पाणिना
पापान् संयाति १२ ५२९१६ पांसुवर्ष ४ ११५ ३४१ पाणिभ्यां तु ३२२४ २७९ पापान् संसृत्य १२ ७० ९१७ पिण्याकं वा ११ ९२ ८५७ पाणिमुद्यम्य ८ २५५८ पापीयान् ९१८४७७१ पितरश्चैव १२ ४९ ९१५ पाणिमुद्यम्य ८२८१६८० पापे स्तेयकृतं ११ १०२ ८६० पितरस्तस्य ३२५० २९० पाण्यास्यः ४११७ ३४२ | पापं कृत्वा ४ १९८ ३६३ पितरस्तावदश्नन्ति ३ २३७ २८३ पात्रं ४२३० ३७४ | पापं स्तेयकृतं ११ १६९ ८७६
पितरं ४ १६२ ३५३ पात्रस्य हि ७ ८६ ५१८ पापं चातंद्रितौ १२ १९ ९०९ पितरं
५ ९० ४३१ पात्री दण्डी ६ ५२ ४७५ पापः सूकरता ३१०० २६५ पितरं परिचक्षते २ १७१ १५३ पाने प्रदीयते ६ ८७ ५१८ पाप्मा च मलं ११ ९३ ८५७ पितरः पूर्वदेवताः ३ १९२ २६५ पादछेदनं ८ २८१६८० पायसापूपं ५ ७ ३८७ पिताऽऽचार्यः ८३३६ ६९७ पादयोश्चावनेजनम् २ २०९ १७२ पायसं मधुसर्पियो ३ २.८४ २९६ / पिता त्वाचार्य उ. २ १.७० १५३ पादयोः ८२८४ ६८१ पायूपस्थं २ ९० ११७ पिता दद्यात् ५२१५ ९७६ पादशस्त्ववरोपितः १ ८२ ३८ पायवादीनि २ ९१ ११७ पिता पुत्रमिवौरसम्७ १३६ ५३० पादस्पर्शस्तु रक्षांसि३ २३० २८१ पारत्र्यं यद्यदाचरेत्२ २३६ १८० पितापुत्रौ २ १३५ १३६ पादेन प्रहरन् ८२८१६८० | पारदापहवाश्ची.१० ४४ ८१३ | पिता प्रधानं ११२१ ७५३ पादार्थरिक्तकः ८४०५ ७१८ | पारदार्यात्मविक्र. ११ ५९ ८४८ पिता भवति २१५० १४३ पादो धर्मस्य ८ १८ ५६८ पारिणाह्यस्य
पिता भवति मन्त्र. २ १५३ १४४ पादो राजानम् ८ १८ ५६८ पारुष्यमनतं १२ ६९०६ । पितामहो वा .३ २२२२७९ पादौ ग्राह्यौ गुरोः १ ७१ १०६ । पाध्ये ८६.६८ पिता माता २४२३७७
For Private And Personal Use Only
Page #1032
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ४९ )
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. पिता मूर्तिः २२२६ १७७ | पितृन् श्राद्धैश्च ३ ८१ २२४ | पिंडेभ्यस्त्वल्पिकां ३ २१९ २७८ पिता यस्य ३ २२१ २७९ / पितॄन् स्नात्वा ३ २८३ २९९ । पीडनानि ९ २९९ ७९२ पिता रक्षति ९ ३ १ | पितश्चैवाष्टकासु ४ १५० ३५१ / पाब्यमानस्य : ७ १६९ ५३८ पिता वै गार्हपत्यो.२ २३१ १७९ / तित्येव तु मंत्रदम् २ १५३ १४४ पीत्वाऽपः ५ १४४ ४५२ पिता स्यात् ३ १३६ २४६ / पितेव पालयेत् ९ १०८ ७४८ पीत्वा मेध्यान्यपि११ १५३ ८७२ पिता हरेत् ९ १८५ ७७१ । पित्रथै पांचयज्ञिके ३ ८३ २२५ | पुक्कस्यां जायते १० ३८ ८११ पितुर्भगिन्यां २ १३३ १३४ | पित्रा दत्तं ९ १९८ ७७२ | पुण्यपापेक्षिता ८ ९२ ६०० पितुर्माता ९२१७ ७७७ पित्राद्यन्तं ३ २०५२७१ । पुण्यान्यन्यानि ११ ३९८४१ पितुः स नाम ३ २२१ २७९ | पित्राद्यन्तं न ३ २०५२७१ | पुण्ये तिथौ २ ३०. ८६ पितृकार्य ३ २०३ २७० | पित्रा भर्ना ५१४८ ४५३ | पुण्योऽक्षयफलः. ६ ९७ ४९२ पितृदेवमनुष्याणां१२ ९४ ९२७ | पित्रा विवदमानश्च ३ १५९ २५५ पुण्यं भद्र ८ ९१६०० पितदैवतकर्मणि ५ ४१४०४ पित्रे न दद्यात् ९ ९३ ७४५ | पुत्रका इति
पुत्रका इति २१५१ १४४ पितृपूजनतत्परा ३ २६२ २९३ | पित्रे मातामहाय ९ १३२ ७५५ पुत्रदारस्य ८ ११५ ६१२
पित्र्यमानिधना। ३ २७९ २९७ पुत्रदारात्ययं १० ९९ ८२५ पितभिर्भ्रातृ ३ ५५ २१६ पित्र्यमेव ९२१६ ७७७ पुत्रपौत्रमनन्तकम् ३ २०० २६९ पितृभिः सह १० ९१ ८२३ । पित्र्यस्य वसुनः ९ १६३ ७६७ पुत्रप्रतिनिधीन् ९ १८० ७७० पितृभ्यो देवमानवाः३ २०१२७० पित्र्ये कर्मणि ३ १४९ २५० पुत्रमुत्पादयेत् ९ १२० ७५२ पितृभ्यो बलिशेषं तु३ ९१ २२७ पित्र्ये कर्मण्यथ. २ १८९ १६१ पुत्रमंत्यावसायि०१० ३९ ८११ पितृभ्यो विधिवद्दत्तं३ २६६ २९४ | पित्र्ये रात्र्यहनी १ ६६ ३३ पुत्रवच्चापि ९१०८ ७४८ पितृभ्यः प्रीति. ३ ८२ २२५ पित्र्ये स्वदितं ३ २५४ २९१ पुत्रा रिक्थहराः ९ १८५ ७७१ पितृमातृप्रदर्शिताः१० ४० ८११. पित्र्यं कन्या ९ ९२ ७४५ पुत्राचार्यः ३ १६० २५५ पितृमेधं ५ ६४ ४१६ पित्र्यं धनं ९ १०५ ७४८ पुत्राणां ५१४७ ४५३ पितृयज्ञक्रियाफलम्३ २८३ २९९ पित्र्यं नाम ३ १२७ २४३ पुत्राणां ९ १२५ ७५४ पितृयज्ञस्तु ३ ७० २१९ पित्र्य पञ्चमं ९ १६४ ७६७ पुत्राणां च ९२२० ७७८ पितृयज्ञं तु ३ १२२ २४० पित्र्य वा भजते १० ५९ ८१५ पुत्रान् द्वादश ९१५८ ७६.६ पितृरिक्थस्य ९ १६५ ७६७ पिवेदुदकमेव ११ ९१ ८५७ पुत्रा येऽनंतर० १० १४८०६ पितृवेश्मनि ९१७२ ७६९ पिबेदहा सुवर्चलम् ११ १५९ ८७४ पुत्रांश्चोत्पाद्य ६ ६६ ४७० पितृणामात्मनश्च ३ ७२२२१ । पिबतं चैव ११ ११४ ८६३ पुत्राः पितृगणाः ३ १९४ २६६ पितृणामात्मनः ९ २८ ७२७ | पिशुनानृतिनोश्चान्नं ४ २१४ ३६९ | पुत्रिकायां ९ १३४ ७५८ पितृणामेतदीप्सि०३ २३१ २८१ । पिशुनः पौति. ११ ५० ८४५ पुत्रिकाधशंकया ३ ११ १९६ पितृणां ९ १०६ ७४८ | पिंडनिर्वपणं ३ २६१ २९३ | पुत्रिणो मनुः ९१८२ ७७१ पितृणां च १ ३७ २४ , पिंडनिर्वपणं सुतैः ३ २४८ २८६ | पुत्रिण्याप्तश्च ९ १४३ ७६० पितॄणां तस्य ३ १४६ २४९ पिंडमेकं तु निर्वपेत्३ २४७. २८५ पुत्री भवति ९ १०६ ७४८ पितॄणां परिकीर्ति०३ २०० २६९ पिंडान् कृत्वा ३ २१५ २७६ पुत्रेण दुहिता ९ १३० ७५५ पितृणां मासिकं ३ १२३ २४१ | पिंडान् मध्यंदिने ११ २१८ ८९१ । पुत्रेग लोकान् ९१३७ ७५९ पितृनेव ३ २१७ २७७ पिंडान्वाहार्यकं ३ १२२ २४० | पुत्र राज्यं ९३२३ ७९६ पितॄन् ६ २४ ४६६ / पिंडान् विप्रः ११ २१९ ८९१ | पुत्रषु ६. ३ ४५९ पितून् गृह्याश्च ३ ११७ २३६ / पिंडांस्तान् ३ २६० २९३ । पुत्रे सर्व ४ २६० ३८२
For Private And Personal Use Only
Page #1033
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ.। अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. पुत्रैश्वर्य ६ ९५ ४९१ । पुराणं . ८ ३९५७६ / पुंश्चल्या ४२११ ३६७ पुत्रोऽध्यर्ध ९११७ ७५१ । पुरा पृष्टो मनुर्मया १ ११९ ४७ पुंश्चल्या: ४ २२० ३७० पुत्रो यस्य ९१४१ ७६० . पुरा भ्रात्रा .. ८ ११७ ६१३ पुंसा परपरिग्रहे ९ ४२ ७३० पुत्र पुत्रगुणैः ९१६९ ७६९ । पुरुषकारेण ७२०८ ५५१ | पुंसि योषिति ११ १७४ ८७७ पुत्रं प्रत्युदितं ९ ३१ ७२७ पुरुषस्य ९ १ १ पूजयित्वा ततः ३ ११७ २३६ पुत्रं प्रथमकल्पितम् ९ १६६ ७६७ पुरुषस्य समाप्यते २ २३७ १८० पूजयेत् ४ ३१ ३१५ पुत्रः कनिष्ठः ९ १२२ ७५३ | पुरुषाणां १ १९ १६ पूजयेदशनं २ ५४ ९८ पुत्रः स्यात् ३ १३६ २४६ | पुरुषाणां ८ ३२४ ६९३ पूजार्दा ९ २६ ७२६ पुनरन्यस्य ९ ९९ ७४७ पुरुषान् ८२६० ६७४ पूजिताश्च १० ७२८१८ पुनरप्यात १२ २२ ९११ । पुरुषार्थप्रयोजनम् ७१०१ ५२३ । पूजितं ह्यशनं २ ५५ ९९ पुनराधानमेव वा ५१६७ ४५८ । पुरुषाश्चैव १२ ४४ ९१४ | पूज्याभूषयितव्या ३ ५५ २१६ पुनरेव परिक्षयेत् ८४०४ ७१८ पुरुषाःशस्त्रवृत्तयः१२ ४५ ९१५ , पूतिगन्धे ४१०७ ३४० पुनर्गर्भ ६ ६३ ४७७ पुरुषैः ९ १२ १ पूयते मानवः ११ २५३ ९०० पुनर्दद्यात् ९ ७१ ७३९ पुरुषैः स्वैः ९ २ १ पूर्य ४२२० ३७० पुनरक्रियां ५ १६७ ४५८ पुरुषो धर्म १० ५३ ८१४ पूयंते सततं ८३१२ ६८९ पुनमरणजन्मनी ५ ७८ ४२१ पुरुषो रक्षण ९ १६ ७२३ पूर्यते सत्यसाक्षिणः८ २५८ ६७४ पुनर्यस्त्वपधावति ८ ५५ ५८४ पुरुषं व्यंजयंतीह १० ५८ ८१५ पूर्णकुम्भमपां ११ १८६ ८८१ पुनस्तान्प्रतिपद्यते २ १२० १२९ | पुरुषं श्रीः ९३०० ७९२ / पूर्णविंशतिवर्षेण २२१२ १७३ पुनाति पंक्ति ११०५ ४४ | पुरुषः परिकीर्तितः१ ९२ ४१ / पूर्णे चानस्यनस्था११ १४० ८६६ पुनंत्यहरहः ११२४८ ८९९ । पुरोडाशान् ६ ११ ४६३ | पूर्ण मूत्रपुरीषयोः ६ ७६ ४८३ पुनः कार्याणि ७ २२५ ५५५ | पुरोहित ७ ७८ ५१५ / पूर्ण वाऽपि ८३३९ ६९७ पुनः पाकेन ५१२१ ४४३ पुलकाश्चैव १० १२५ ८३० पूर्वजैश्च ९ ३१ ७२० पुनःसंस्कारकर्म० ११ १५१ ८७२ पुलस्त्यस्याज्यपाः ३ १९८ २६९ । पूर्वदृष्टः ९ ८७ ७४४ पुनः संस्कारं ९ १७६ ७७० पुलस्त्यं पुलहं १ ३५ २४ । पूर्वपक्षाद्विशिष्यते ३ २७८ २९७ पुनः संस्कारं ११ १५० ८७२ पुष्कलं फलमानोति३ १२९ २४३ | पूर्वभुक्त्या च ८२५३ ६७२ पुन्नाम्नो नरकात् ९ १३८ ७५९ | पुष्पधः शैख १० २१ ८०७ | पूर्वमाप्यायनं ३ २०३ २७० पुमान् ९ १४ ७२३ | पुष्पमूलफलस्य ७ १३२ ५२९ । पूर्वमाक्षारितः ८३५५ ७३ पुमान् पुंपोऽधिके ३ ४९ २१४ पुष्पमूलफलानां ११ १६५ ८७५
९ २४० ७८१ पुमांसश्चापरिच्छदा ८४०६ ७१८ | पुष्पमूलफलानि ६ १३ ४६३ । पूर्वाह्न एव ४ १५२ ३५२ पुमांसं ८३७३ ७०९ पुष्पमूल फलेषु ८ २९० ६८३ / पूर्वाह्न
पूर्वाहे पुमांसं न प्रमोद. ३ ६१ २१७ पुष्पमूलफलैः ५ १०३८९ । पूर्वाह्ने वे ८ ८८५९९ पुरद्वारेण ५ ९१ ४३१ पुष्पमूलफलैः ५१५६ ४५५ ।
पूर्वाभिः ४ १३७ ३४७ पुरस्तात् ४ २५१ ३७९ | पुष्पमूलफलैः ६ २१४६५ पूर्वी संध्यां २१.१ १२० पुरस्तादेव कुर्वते ३ २६१ २९३ । पुष्पाणि च ६ १६ ४६४ । पूर्वी संध्या ४ ९३ ३३६ पुरा चक्रेऽथ ९ १२८ ७५४ । पुष्पितानां ११ १४२ ८७० पूर्वारपरेधुर्वा . ३ १८७ २६४ पुराणश्चैव ८१३७ ६१९ पुष्पेषु हरिते ८३३१ ६९५ पूर्वेषामेव ३ २२० २७८ पुराणानि ३ २३२ २८१ पुष्पिणः १ ४७ २७ , पूर्वेष्वपि हि ९१०० ७४७ पुराणेष्वृषियज्ञेषु ५ २३ ३९४ । पुष्ये तु ४ ९६ ३३७ ।। पूर्वोक्तानां २ १८५ १६०
For Private And Personal Use Only
Page #1034
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पु.
. अ. श्लो. पृ. । .. अ. श्लो. पृ. पूर्वोक्तानां ७२०१५४७ पंगुतामश्वहारकः ११ ५१ ८४६ । गमनरामराः ७ ७२ ५१४ पूर्वोपनिहितं . ८३८ ५७५ पंचकृष्णलकोमाषः ८ १३५६१८ प्रकल्प्या तस्य १० १२४ ८३०
३२०४ २७१ पंच क्लप्ता महायज्ञाः३ ६९ २१९ प्रकाशक्रयशोधितः ८ २०३ ६५५ पूर्व दोषान् ८ २०६६५६ पंचकं . . . ८१५३ ६३१
प्रकाशमेतत् ९२२२ ७७८ पूर्व पूर्व ७ ५२ ५०६ पंचकं च ८ १४३ ६२० प्रकाशवंचकाः ९२५७ ७८४ पूर्व पूर्व १० ११४ ८२८ पंचकं शतमर्हति ८ १४० ६१९ प्रकाश ८ १९४ ६५२ पूर्व पूर्व गुरुतरं ९२९५ ७९१ पंचगव्यं ११ १६५ ८७५ प्रकाशं वाऽप्रकाशं ८ ३५२ ७.०३ पूर्व पूर्व विवर्जयेत् २ १८४ १६० पंच दद्यात्. . ९ २८५ ७८८ प्रकाशाँल्लोककंट० ९ २६० ७८५ पूर्व भुक्के ३ ११५ २३६
पंच नीलान् ११ १३६ ८६९ प्रकाशांश्च ९ २५६ ७८४ पैतकं ९२०९ ७७४ पंच पश्वन्नुते ८ ९९६०२ प्रकुर्वीत . ७ ५४ ५०८ पैतृष्वसयी ११ १७१ ८७६ पंचभिर्व्याप्य . १२ १२४ ९३७ प्रकुति विचक्ष० ७ ६१ ५११ पैत्रिको दंडदासश्च ८४१६ ७२० पंचभ्य एव . ११ १२ ९०९ प्रकृति स्वां , १० ५९ ८१५ पैलवौंदुबरौ २ ४५ ९४ | पंचमेन बलेन ८ ५० ५८२ प्रकृतीनां - १२३२ ७७९ पैशाचश्चाष्टमोऽधमः३ २१ २०१ पंचमो नोपपद्यते ९ १८६ ७७१ । प्रकृत्यान्नं ३ ११३ २३५ पैशाचश्वासुरश्चैव ३ २५ २०१। पंवयज्ञविधानं ३ ६७ २१७ प्रकृत्या हविरुच्यते३ २५७ २९२
या ३१४१२४८ . पंचयज्ञान : ७३ २२१ प्रचारं मंडलस्य ७९५५ ५३४ पैशाचःप्रथितः ३.३४ २०६ पंचयज्ञान्न ५१६८ ४५८
प्रचेतसं वसिष्टं १ ३५ २४ पैशुन्यं ७ ४८ ५०६ पंचरात्रे ८४०३ ७१७
प्रच्छन्नपापा , ५१०६ ४३५ पैशून्यं चापि १२ ६९०६ पंचरात्रे ११ १४७ ८७१
प्रच्छन्नवंचकाः ९२५७ ७८४ पौत्रदोहित्रयोः ९ १३३ ७५७
पंचवर्ग ७ १५५ ५३४ प्रच्छन्ना वा १० ४०८११ पौत्रदोहित्रयोः ९ १३९ ७५९ पंचसूना गृहस्थस्य ३ ६८ २१८
प्रच्छन्नं वा ९२२८ ७७८ पौत्री मातामहः ९ १३६ ७५८ पंचानीनपि ३ १०० २३० प्रच्युतः ९ २७३ ७८६ पौत्रेणानंत्यं. ९ १३७ ७५९ पंचानांतु त्रयोध० ३ . २५ २०१ प्रजनार्थ ९ २६ ७२६ पौनर्भवेन ९ १७६ ७७० पंचानां त्रिषु २१३७ १३८ प्रजनार्थ स्त्रियः ९ ९६ ७४६ पौरुषण
७१६० ५३६ पंचानां विषये ८३८८ ७१३ प्रजनं न प्रवर्तते ३ ६१ २१७ पौरुषेण
७२०९ ५५१ पंचाब्दाख्यं २ १३४ १३५ प्रजाधर्मान् ९ २५ ७२६ पौरुषोऽर्धपणं तरे ८ ४०५ ७१८ पंचालान् ७ १९४ ५४५ प्रजानामेव ७ १४५ ५३१ पौनर्भवः ३१५५ २५३ पंचालाः शूरसेनकाः२ १९ ७५ प्रजानां ५ ९३ ४३२ पौर्णमासेन ४ २५३११ पंचाशतः ८३२३ ६९३
प्रजानां चैव ७ ८९ ५१९ पौर्णमासं ६ ९४६१ पंचाशत्तु ८ २९८ ६८५ प्रजानां रक्षणं १ ८९ ४० पौर्णिमासी ४ १२८ ३४५ पंचाशद्राह्मणः ८ २६९ ६७७ प्रजने च १२ १२१ ९३७ पौर्णिमास्यष्टका. ४ ११३ ३४१ पंचाशद्भागः ७१३१ ५२९
प्रजापतय एव च ३ ८६ २२६ पौर्विकी ४ १४९ ३५१ पंचैतान् .. ३ ७१ २२१ प्रजापतिनिसर्गजम्९ १६ ७२३ पौंडूकाः १० ४४ ८१३ पंचेतान् विस्तरो० ३ १२६ २४२ प्रजापतिरकल्पयत् ५. २८ ४०० पाश्चल्यात् ९ १५ ७२३ | पंथा देयः २१३८ १३९ प्रजापतिरिदं . ११ २४३ ८९७ पंके गौरिव ८ २१ ५६९ पंथानं . ४ ९० ३३५ । प्रजापतिर्हि १० ३२७ ७९६ पंके गौः ४ १९१३६१ पंथानं चाददत् ८ २७६ ६७९ प्रजापालनतत्पराः ९ २५३ ७८३
४ ११५३४१ ऽप्युपाकृत्य ४ ९५ ३३७ । प्रजायास्तत् ११९५ ७७२
For Private And Personal Use Only
Page #1035
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(५२)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. प्रजां रक्षन् १० ११८ ८२९ प्रतिबुद्धश्च १ ७४ ३५ प्रत्युद्गम्य २ १९६ १६८ प्रजास्तत्र ७ २५ ४९९ प्रतिभागं ८३०८ ६८८ प्रत्युवाचार्य १ ४ ५ प्रजास्तद्धि ९३०७ ७९३ प्रतिभूः स्यात् ८ १६३ ६३७ प्रत्यूहेत ५ ८३ ४२३ प्रजास्तं ८ १७६ ६४५ प्रतिमानां ९ २८५ ७८८ प्रत्येकं कथिताः ७ १५८ ५३५ प्रजां प्राप्नोति
| प्रतिरभ्य ११ ८८ ८५६ / प्रथमा सात्विकी १२ ४८ ९१५ प्रजेप्सिसा
प्रतिरोद्धा ३ १५३ २५२ प्रथमेऽब्दे तृतीये. २ ३५ ८९ प्रणम्य ८ २३ ५७० प्रतिलोमानुलो १० २५८०७ प्रथमं तत्प्रमाणानां ८ १३३ ६१८ प्रणम्य तु २ १९७ १६८ । प्रतिवातानुवाते २ २०३ १७० प्रथमः साहसः ८१३९ ६१९ प्रणिधीनां ७१५४ ५३३ प्रतिश्रवणसंभाषे २१९५ १६८ प्रथिता प्रेतकृत्यैषा३ १२७ २४३ प्रणिधीनां ७ २२७ ५५५ प्रतिषिद्धानि ८४०० ७१७ प्रदक्षिणं परीत्याग्नि२ ४८ ९५ प्रणिपत्य ११ २०५८८७ प्रतिषिद्धः ८३६२ ७०६ प्रदद्यात् ७ २०२५४८ प्रणीतश्च ९३१७ ७९५ प्रतिषिद्धाऽपि ९ ८४ ७४३ प्रदद्यात् ८२३३ ६६७ प्रणेतुं ७ ३१ ५०१ | प्रतिषेधत्सु २ २०६ १७१ प्रदद्यात् ९ १६४ ७६७ प्रणतं ११ १९५८८५
| प्रतिष्ठाप्यानि ३ १३५ २४६ प्रदद्यात्तु ३२७३ २९६ प्रताना वयः १ ४८ २७ | प्रतिसोमादक. ४ ५२ ३२३ प्रदद्यात्तु ९१६३ ७६७ प्रतापयुक्तः ९३१० ७९४ । प्रतिस्रोतः ११ ७७ ८५२ प्रदद्यादासनोदके ३ ९९ २३० प्रतिकुर्याच्च ९ २८५ ७८८ प्रतीपमंते १. १७ ८१६ । प्रदद्यान्न बलिं हरेत३ १०८ २३३ प्रतिकूला ९ ८० ७४२ प्रतीपं
प्रदार्धातरः ९११८ ७५१ प्रतिकूलेषु ९२७५ ७८६ प्रतीक्ष्याटी ९ ७६ ७४० प्रदक्षिणानि ४ ३. ३१९ प्रतिकूलं १० ३१ ८०९ प्रतुदान् ५ १३३९.१ प्रदाता दंडं ८२.६६५६ प्रतिगुप्रतिसंध्यं च ४ ५२३२३ प्रतोदेनातुदन् ४ ६८ ३२७ प्रदाने सोऽतिथि:०३ १३० २४४ प्रतिग्रहनिमित्तं १० १११ ८२७ प्रतोदो ३ ४४ २१० प्रदाने हव्यकव्य०३ १४७ २५० प्रतिग्रहरुचिः ४ १९० ३६० प्रत्यगेव प्रयागाच २ २१ ७६ प्रदानं प्रतिग्रहसमर्थोऽपि ४ १८६ ३६० | प्रत्यग्निं ४ ५२ ३२३ | प्रदिशेत् ८२६६ ६७६ प्रतिग्रहस्तु १० ११० ८२७ प्रत्यवायेन ४ २४८ ३७८ प्रदुष्येत् ९ ७४ ७३९ प्रतिग्रहाच्छिलः १० ११२ ८२८
प्रदेयं . ९ १९३ ७७२ प्रतिग्रहातू १० १०९ ८२७ प्रत्यहं
प्रधानपुरुषैःसह ७२०४ ५८४ प्रतिग्रहेण ४ १८६ ३६० प्रत्यहं कल्पयेव्दृत्तिं ७ १२६ ५२८ प्रनष्टस्वामिकं ८ ३१ ५७३ प्रतिग्रहः १० १०९ ८२७ | प्रत्यहं ग्रामवासि० ७ ११९ ५२७ । प्रनष्टाधिगतान् ८ ३४ ५७५ प्रतिगृह्णन् ४ १८८३६० | प्रत्यहं गृहमेधिनां ३ ६९ २१९ | प्रनष्टाधिगतं ८ ३५ ५७४ प्रतिगृह्य ४ ११० ३४० प्रत्यक्ष ९ २७ ७२६ प्रपितामहान् ३२८४ २९९ प्रतिगृह्य
प्रत्यक्षं चानुमा १२ १०५ ९३० प्रब्रूयात् १० १७९९ प्रतिगृह्य ११ २५३ ९०० प्रत्यक्षं क्षेत्रियां ९ ५२ ७३३ प्रब्रूयात् १० २८०० प्रतिगृह्येप्सितं २ ४८ ९५ | प्रत्यादेशाय ८३३५ ६९७ | प्रभावश्च १ ८४ . ३९ प्रतित्र्यहं ११ २१४ ८९० प्रत्याहारेण ६ ७२ ४७९ प्रभुः कर्म १ ९१ ४० प्रतिनंदेच्च २ ५४ ९८ | प्रत्युत्थानाभिवा० २ १२० १२९ । प्रभुः प्रथमकल्प०११ ३० ८३९ प्रतिनंद्य ७ १४७ ५३२ । प्रत्युत्थाय यवीयसः३ १३० १३३ / प्रमदासु विपश्चितः२ २१३ १५३ प्रतिपूज्य १ १ १ | प्रत्युत्थायाभिवाद. २ ११९ १२९ | प्रमदा ह्युत्पथं १ २१४६१७३
प्रत्यह
For Private And Personal Use Only
Page #1036
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
प्रमाणानि च प्रमाणं चैव
११
८४ ८५४
प्रमाणं परमं श्रुतिः २ १३ ७०
प्रमापयति
१ ५७ ३१
८ २९६ ६८४
प्रमापयेत् प्रमाप्य वैश्यं
१११२९ ८६६ प्रमाप्याकामतः ११ ८९८५६ प्रमीतपतिकां ९ प्रमृतं कर्षणं
६८७३८ ।
४
अ. श्लो. पृ.
७ २०४५४८
५ ३०२
प्रयतात्मा
४ १४५३४९
प्रयता राजसन्निधौ ८ २५९ ६७४ प्रयतेतार्थसिद्धये ७२१९ ५५३ प्रयतो विधिपूर्वकम् ३ २१६ २७६ प्रयतो वेदसंहितां ११ २५८ ९०१ प्रयत्नेन ४५ ५०५
७
प्रयत्नेन ५ ६ ३८६ प्रयत्नेनोपपादयेत् ३ २०६२७२
५० ५८२
प्रयुक्तं साधयेदर्थं ८ प्रयुज्यते ५१५१४५४
प्रयुंजानः
२२४८ १८४
प्रयुंजीत ८ १३१ ६१७ प्रयोगः कर्मयोगश्च १० ११५ ८२८ प्रयोज्या धर्ममि. २१५९ १४६ प्रलीयते १२ १७९०९ प्रवदंति
५ ५५४०९
१० २७८०८
प्रवरासु
प्रवर्तमानं
९२९२ ७९०
७ २१ ४९८
९
७४ ७३९
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः ८ १२० ६१४
प्रवासयेत्
८ १२४ ६१५
प्रवास्यः
८ २८५ ६८१ ९२१८७७७
प्रविभक्ते
प्रविभक्तैरपि
८ १६७ ६४२ प्रविभागस्तयोः १६७ ३४
प्रवर्तेत
प्रवसेत्
प्रविभागस्तु १ ६५ ३३ प्रविशेत् प्रविशेत् सः
७ २२८५५५
७ १४६ ५३१
www.kobatirth.org
(48)
प्रविश्य
प्रविश्य भवनं
प्रवृत्तान्नृन्
प्रवृत्तिरेषा
प्रवृत्तं कर्म
प्रवृत्तं कर्म
प्राप्तः स्यात्
प्राप्तापराधाः
प्रवृत्तं च
प्रव्रजत्यभयं
अ. श्लो. पृ.
९ ३०६ ७९३
११ १८७ ८८३
८ ३५३ ७०३
५
५६४०९
८९ ९२४
९० ९२४
१२
१२
प्रसंग
प्रस्तरेषु कटेषु प्रस्रवेच
८ ३४३६९९
८३०० ६८६
१२ ८८ ९२४
६ ३९४७१
प्रव्रजन्
६ ३४४७०
प्रव्रज्यासु
५ ८८४२६
प्रशस्ता
५ २२३९४ प्रशस्ता दश रात्रयः ३ ४७२१३ प्रशस्ता दारकर्मणि ३ १२ १९७ प्रशस्तानां
२१८३१५९
प्रशस्तान् कवयः ३ २४ २०१ प्रशस्तेन प्रयत्नतः ३ १२३ २४१ प्रशासितारं १२१२२९३७ प्रशांतमिव १२ २७ ९१२ प्रशंसां प्राप्नुवंति१० १२७ ८३१ प्रष्टव्याः ८ २५५ ६७३ प्रसक्तचंद्रियार्थेषु ११ ૪૪ ૮૪૨ प्रसभं कर्म
८ ३३३ ६९६
५ ४९४०६
प्रसमीक्ष्य समीक्ष्यापदः प्रसवे च गुणागुणान् ३
७ २१८ ५५३ २२ २०१ ३३२०५ १० ३२८१० ५ ७
प्रसह्य कन्याहरणम् ३ प्रसह्य परिरक्षितुं ९ प्रसाधनोपचार १० प्रसुप्तमिव १ प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते १ ७४ ३५ प्रसूतिगुणकर्मतः १२ ९८ ९२९ प्रसंगविनिवृत्तये ८ ३६९ ७०८ प्रसंगात्
९ १८१७७१
४ १८६ ३६० २२०४ १७०
५ १९९ ४४७
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ.
७ १९५५४६
प्रहर्षयेद्वलं
प्रहुतो भौतिको ब० ३ ७४२.२ प्रक्षालनेन
५ ११७४४१
प्रक्षाल्य हस्तौ ३ २६४ २९३ प्रक्षिपत्यनलेऽप्सु वा३ २६१ २९३
४ ३९३१९ ४१३२०
४
प्रज्ञातांच प्रज्ञा तेजोबलं प्रज्ञा तेजोबल ४ प्रज्ञा नश्यति मेहतः ४
प्रज्ञां यशश्च
४
प्राकारपरिखाः
४२ ३२० ५२ ३२३
९४ ३३६
७ १९७ ५४६
प्राकारस्थः
७ ७४ ५१४
प्राकारस्य
९ २८९ ७८९
प्राक्कूलान् २ ७५१०९ प्राक्च्छा येकुञ्जर० ३ २७४ २९६ प्राक्प्रजापतिनि० ९ ४६ ७३१ प्राङ्नाभिवर्धनात् २ २९ ८३ प्राचीनावीतिना ३२७९ २९७ प्राचीं तो ७ १९० ५४४ प्राजकश्चेत्
८ २९५ ६८४
प्राजको दंड
८ २९५ ६८४
प्राजापत्यस्तथाऽ०३
२१२०१
प्राजापत्यां
६ ३८४७१
प्राजापत्ये ४ १८२३५९ प्राजापत्येषु ९ १९६७७२ प्राजापत्य विधिः ३ ३० २०४ प्राजापत्यं ११
३८ ८४१
प्राजापत्यं
१११०५८६१ १११२४८६५
प्राजापत्य
प्राजापत्यं
११२११८८९
प्राड़िवाकः
८
८० ५९६
प्राणबाध०
४ ५१ ३२२
प्राणभृत्
८ २९७ ६८५
प्राणयाचिकमात्रः ६ ५७ ४७५ प्राणस्यान्नमिंद ५ २८४००
प्राणानप्सु प्राणानामेव
प्राणानां
११ १४९८७१
५ २७ ३९६
१० १०६ ८२७
Page #1037
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. प्राणानेव ४ २८ ३१४ प्राप्नुवंति ११ ४८ ८४५ प्राज्ञः ४ १८७ ३६. प्राणायामस्तु ११ २४८ ८९९ | प्राप्नुवंत्युच्छ्रितीः ५ ४० ४०३ । प्रियश्वशुरमातुलान्३ ११९ २३७ प्राणायामान् ६ ६९ ४७९ , प्राप्नोति ४२३७ ३७६ प्रिया भवंति ८ ४३ ५७८ प्राणायामाः ६ ७० ४७९ । प्राप्नोति ६ ९६ ४९१ प्रियेषु ६ ७९ ४८४ प्राणायामाः परं २ ८३ ११४ प्राप्नोति ८४२१ ७२२ प्रियं च प्राणायामेन ११ १४१ ८७० । प्राप्नोति परमां ४ १४ ३०८ प्रीतात्मा प्राणायामेन ११ १९९ ८८६ प्राप्नोति परमां १२ ११६ ९३४ प्रीतात्मा ९ १२९ ७५५ प्राणायामेन ११ २०१८८७ प्राप्नोति पुरुषानृतम्९ ७१ ७३९ प्रीत्योपनिहितस्य ८ १९७ ६५३ प्राणायामैत्रिभिः २ ७५ १०९ प्राप्यते ह्यमृतं १२ ८५ ९२१ पृच्छते यदि ११ १७ ८३७ प्राणायामैः ६ ७२ ४७९ प्राप्यैतत् १२ ९३ ९२६ पृथक् ५ ७७ ४२१ प्राणालाभेऽपि ११ ८० ८५३ प्रायशः १२ २० ९१० पृथक्कार्याणि ७ १२१ ५२७ प्राणांत ८.३६० ७०५ प्रायश्चित्तमकुर्वाणः २ २२१ १७६ | पृथक्पृथग्वा ३ २६ २०२ प्राणांतिक ११ १४६ ८७१ प्रायश्चित्तविधिं १११६ ४६ पृथक् संस्थाश्च १ २१ १७ प्राणिनां च ५ ४६ ४०६ प्रायश्चित्तविधि १० १३१ ८३२ पृथग्दद्यात् ११ १३८ ८६९ प्राणिनां चैव २ १७७ १५७ प्रायश्चित्तार्थे ११ २२५ ८९२ पृथग्वा ९१११ ७४९ प्राणिनां बुद्धिजी० १ ९६ ४१ प्रायश्चित्तीयतां ११ ४७ ८४५ पृथग्विवर्धते ९ १११ ७४९ प्राणिनोऽत्तारः ५ ३० ४०० : प्रायश्चित्तीयते ११ ४४ ८४२ पृथिवीमपि ११०५ ४४ प्राणिनोऽहन्यहन्य.५ ३० ४०० । प्रायश्चित्ते ११ ४७ ८४५ पृथिव्या ४ १८३ ३५९ प्राणिनः प्रेत्य ३ १७५ २६० प्रायश्चित्ते तु १११८६ ८८२ पृथिव्यामधिजायते१ ९९ ४२ प्राणिभिःक्रियते ९२२३ ७७८ प्रायश्चित्तैः ११ ४६ ८४४ पृथिव्यां सर्वमान. २ २० ७५ प्राणि वा ४ ११७ ३४२ प्रायश्चित्तं ९२३६ ७८० पृथुस्तु ७ ४२ ५०४ प्राणे वाचं ४ ०३ ३११ प्रायश्चित्तं ११ ४५ ८४३ पृथोरपीमा ९ ४४ ७३० प्रातरुत्थाय ७ ३७५०३ प्रायश्चित्तं ११ ५३ ८४६ पृष्टोऽपव्ययमानः ८ ६१ ५८८ प्रातिभाव्यं ८ १६० ६३६ ! प्रायश्चित्तं ११ १२९ ८६६ पृष्टःसन् ८ ५५ ५८४ प्रातिरूपक० ४ २२९ ३७३ । प्रायश्चित्तं १११९२८८४
पृष्टः सन् ८ ९५ ६०० प्रातिलोम्येन १० १६८०६ प्रायश्चित्तं ११२०३ ८८७ पृष्ट्वा स्वदितं ३ २५१ २९० प्रातिलोम्येऽपि १० १३ ८०६ प्रायश्चित्तं ११ २०९ ८८८ पृष्ठतस्तु ८३.१६८६ प्रातिश्यानुवेश्यौ ८ ३९३ ७१५ | प्रायश्चित्तं ११२४७ ८९.८ पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत ३ ९१ २२७ प्रादुरासीत्तमोनुदः १ ६ ९ प्रायश्चित्तं ११२४७ ८९.८ प्रेतकृत्यैव लौकिकी३ १२७ २४३ प्रादुष्कृतेषु ४ १०६ ३३९ प्रायश्चित्तं तु ९२४० ७८१ प्रेतनिर्यापकः ३१६६ २५७ प्रापणात्सर्वकामानां२ ९५ ११८ प्राशयेदप्सु ३ २६० २९३ प्रेतस्तैरद्यतेऽवशः ५ ३३ ४०१ प्राप्तवान् ७ ४२ ५०४ प्राशितं ३ ७४ २२२ प्रेताऽन्स्यस्त्रीनि.१२ ५९ ९१७ प्राप्तं निर्दहति ११२४६ ८९८ प्राश्य मूत्रपुरी. ११ १५४ ८७३ प्रेताहारैः ५ ६४ ४१६ प्राप्तः स्यात् ८ १९९ ६५४ प्रासादं वा ७ १४८ ५३२ प्रेते राजनि ५ ८१ १२२ प्राप्तः स्यात् ८३.१६८६ प्रास्येदात्मानं ११ ७३ ८५२ प्रेत्य ५ ३८४०३ प्राप्ते काले ९३०७ ७९३ | प्राह पुत्रवतीः ९ १८३ ७७१ । प्रेत्य कर्मफलोद. ११ २३१ ८९४ प्राप्नुयात् ८३५५ ७०४ | प्राझं कुलीनं ७ २१४ ५५२ । प्रेत्य चानुत्तमं २ ९ ६७ प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः८ ४९ ५८२ प्राज्ञ दतिं . १४२५३१ । प्रेत्य चामुत्तमं ८ ३४४ ७००
For Private And Personal Use Only
Page #1038
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
प्रेत्य चेह
प्रेत्य चेह
प्रेत्य चेह च
प्रेत्य चेह हिताहितं ३
५
प्रेतशुद्धिं
प्रेतशुद्धि
५
प्रेत्य दुष्कृतिनां १२
प्रेत्य विप्रस्य
प्रेत्येह
प्रेत्येह च
प्रेत्य श्रेयः प्रेत्य खर्गाच्च
७६ ५९५
११
६ ८३४
प्रेत्य स्वर्ग प्रेत्याप्राज्ञतया नरः ४ १६७ ३५५
४ १९९ ३६४
९
१२
१२
७० ९१८
८ १०३ ६०४
३ १५३ २५२
८ ३०० ६८६
९ ८४ ७४३
८१७८ ६४६
अ. श्लो. पृ.
६
८० ४८४
८ ११२ ६११
२ १४६.१४२
२० २००
५७४१०
९९.४३३
१६ ९०९
१० १०९८२७
४ ९१३३५
८
प्रेत्येह च प्रेष्यतां यांति
प्रेष्यान्
यो ग्रामस्य
प्रेष्यो भ्राता प्रेक्षा समाजं
२५७२६
१९९०९
प्रेक्ष्यश्च
प्रैष्यासु
प्रोक्तान् दंडान्
८ ३६४७०७ ८ १२३ ६१५
प्रोत्साद्य वश
९ २६१७८५
प्रोषिते
९ ७५ ७४०
९ ७६ ४०
प्रोषितः प्रोक्षणासृणकाष्ठै ५१२१ ४४३
प्रोक्षणं
५ ११४ ४४०
प्रोक्षितं फलदानां
५ २७ ३९६
१११४२ ८७०
५० ४०९
फलपुष्पोद्भवानां १११४३८७० फलमूलानि, ११ २३६ ८९५ फलमूलाशनैः ५ फलमूले तथैौ० १० फलमूलं तु म० १२ फलैधः कुसुम० ११ फलं कतकवृक्षस्य ६
८७ ८२२ ६७९१८ ७० ८५१
६७ ४७८
फलं त्वनभिसं० ९ ५२ ७३३
१९५
www.kobatirth.org
फलं दानस्य
फलं क्षेत्र
( ५५ )
फाल्गुनं वाऽथ ७ १८३५४१ बकवञ्चिन्तयेदर्थान् ७ १०७ ५२५
बकव्रतचरः ४ १९६ ३६३ को भवति १२
६६९१८
बकं चैव
५
१४ ३९२ बकं बर्हिणमेव १११३५ ८६९ बद्ध एवाभिदृश्यते ९३०८ ७९३
४ २१० ३६७
८
८३ ५९८
५९ ५८७
बद्धस्य
बध्यते
बध्यो दण्डयच
बभूवुर्हि
बभ्रुणः
८
५ २३३९४
४ १३० ३४६
३ २०८ २७२
मू २ ५५ ९९ बलवाञ्जायते १ ७६ ३६ बलवानिन्द्रियग्रामः २ २१५ १७४ ।
मित्सु
अ. श्लो. पू.
३ १७८ २६१
७२०८५५१
बलस्थ ७ १६८५३८ बलाका शकुनिः १२ ६३९१८ बलाद्दत्तं बलायच्चापि
८ १६९ ६४३
८ १६९ ६४३
९० २२७
बलिमाकाश उत्क्षि. बलिषभागहारि ८३०९ ६८८ बलिं गृह्णाति ९२५४७८४ ६ ७ ४६० बलिं सर्वात्मभूतये ३ ९१२२७
बाल भिक्षां
बलं
४ २१९ ३७०
बलं संजायते
८ १७३६४५
स्नायुं
८ २३५ २६७
९ १८४ ७७१
७ ४०.५०३
४ ९६३३७
२ ७९ ११२
बहिर्ग्रामात्
बद्दिमाये
बहिश्चेत्
बहवचेत्तु
बहवः
बहिस
बहिरेतत्रिकं बहिग्रमप्रति 10
१०
४
३६.८११ ५१८१४
७२ ३२९
८ १६५ ६४१
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. बहुकल्याणमप्सु० ३ - ५५ २१६ बहुत्वं परिगृह्णीयात् ८ ७४.५९४ हुः ३२५९२९३ बहुपुष्पफलोपगाः १४६ २७ बहूनां बहून्वर्षगणान् १२ ५४ ९१७ बहीर्गाः
५११७४४१
१० १०७८२७
बह्वीषु चैकजाता० ९ १४८ ७६२ ह्वः शुच्योSपि. ७८ ५९५ बह्वचं वेदपारगम् ३ १४५ २४९ बाधन्ते भद्रिकाः ९ २२६७७८ बालघ्नांश्च
१११९०८८४
बालदायादिकं
८ २७५७१
बालया वा ५ १४६ ४५२ बालवृद्धकृशातुराः ४ १८४ ३५९ बालवृद्धातुराणां ८ ७२ ५९३ बालवृद्धातुराणां ८ ३१३-६८९ बालवृद्धातुरैः ४१७९३५९ बालवृद्धौ
८ ३९६ ७१६
४ ६९ ३२७
बालातपः
२२३९ १८१
बालादपि बालिश्याच्छतमेव ८ १२२ ६१५
बालाश्च न
९ २४७ ७८२
बाले
५ ७७४२१
बालेन
८ १६४.६३८
बालेन स्थविरेण
८
७१ ५९३
७ ८ ४१४
Pos बालोऽपि विप्रो० २ १५० १४३
बालः समानजन्मा २२०८ १७२
बाल्ये पितुर्वशे ५१४७ ४५३ बाह्यानामपि
बाह्यानां
१० ३९ ८११ १० ६२ ८१६ बाह्या बाह्यतरान् १० ३१८०९ बाधैर्विभावयेत ३० ८८७० ब्राह्यं जन्तु १० ३ ११८ बांधवानपि भोज ० ८ २६४ २९५ बांधवैः ५ ६९४१८ बिडालकाकाखू० १११५९८७४
Page #1039
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. बिभर्ति १० ९९ ९२९ बंधनानि ९२८८ ७८९ । ब्रह्म यस्त्वननुज्ञातं २ ११६ १२८ बिभर्तीदं ३ ७५ २२२ बंधुप्रियवियोगाश्च १२ ७९ ९२० ब्रह्मलोके ४ २६३ ३८३ बिभृयात् ८४१२ ७२० बन्धस्याप्नोति ९ १३७ ७५९ । ब्रह्मलोके ६ ३२ ४६८ बिभ्रतः पार्थिवं ९ ३११ ७९४ ब्रह्मघ्नो ये ८ ९० ५९९ / ब्रह्मलोकं समश्नुते २ २३३ १७९ बिलौकः १० ४९ ८१४ ब्रह्मचर्यमविप्लुतः २ २४९ १८४ ब्रह्मवर्चसकामस्य २ ३७ ९० बीजकांडप्ररोहिणः १ ४६ २७ ब्रह्मचर्ये ५१५९ ४५६ ब्रह्मवर्चस्विनः ३ ३९ २०९ बीजकांडाहाण्येव १ ४८ २७ ब्रह्मचारिगतं ५१२८ ४४६ ब्रह्मवर्चसं ४ ९४ ३३६ बीजभूतः स्मृतः ९ ३३ ७२७ ब्रह्मचारी ३ १८६ २६३ ब्रह्मवादिषु ११ ४२ ८४१ बीजमुत्कृष्ट ९ ३५ ७२८ ब्रह्मचारी ४ १२८ ३४५ ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां३ ८९ २२७ बीजमेके १० ७० ८१८ ब्रह्मचारी ६ २६ ४६६ ब्रह्मविट ३ १५४ २५२ बीजयोन्योः ९ ५६ ७३४ ब्रह्मचारी ६ ८७४८७ ब्रह्मसत्रेण ४ ९३०५ बीजलक्षणलीक्षता ९ ३५ ७२८ ब्रह्मचारी ११ ८१८५४ ब्रह्मसनं २१०६ १२४ बीजस्य चैव ९ ३५ ७२८ ब्रह्मचारी ११ १५८ ८७३ | ब्रह्महण्यशिराः ९२३७ ७८० बीजक्षेत्रे १० ७० ८१८ ब्रह्मचारी ११ २२४ ८९२ । ब्रह्महत्या ११ ५४ ८४६ बीजाद्योनिः ९ ५२ ७३३ ब्रह्मचारी गुरौ २ १७५ १५५ ब्रह्महत्यां ११ ८१८५४ बीजानामुप्तिविच्च ९ ३३० ७९७ | ब्रह्मचार्याहरड्रैक्षं २ १८३ १५९ ब्रह्महत्याकृतं ११ ८६ ८५५ बीजानीह ९ ३८ ७२९ । ब्रह्मचार्येव भवति ३ ५० २१४ ब्रह्महत्यापनोदाय११ ७५ ८५२ बीजार्थं यत् ९ ५३ ७३३ ब्रह्म चैव २ ८४ ११४ ब्रह्महा च ९२३५ ७८० धीजी क्षेत्रिकः ९ ५३ ७३३ । ब्रह्म चैव ९३१६ ७९४ ब्रह्महा द्वादशस. ११ ७२ ८५१ बीजोत्कष्टा ९२९१ ७८९ ब्रह्मच्छंदस्कृतं ४ १०० ३३० ब्रह्महा योनि १२ ५५ ९१७ बीजं परपरिग्रहे ९ ४३ ७३० ब्रह्मजन्म २ १४६ १४२ ब्रह्महा क्षयरोगित्वं११ ४९ ८४५ बीजं पुष्येति ९ ३७ ७२९ ब्रह्मणश्चैवधारणात् १ ९३ ४१ ब्रह्मक्षत्रसवेषु च ५ २३ ३९४ बीजं स्थास्तु १ ५६ ३० ब्रह्मणस्ता ८ ११५६६ ब्रह्मक्षत्रियविड्यो.२ ८० ११३ बीजं स्वैव्यजितं ९ ३६ ७२८ ब्रह्मणा च ११ १९२ ८८४ ब्रह्मक्षत्रं ९३२२ ७९५ बुद्धिमत्सु नराः १ ९६ ४१ ब्रह्मणा श्रवणावुभौ २ १४४ १४१ ब्रह्माजलिकृतः २ ७० १०६ बुद्धिर्ज्ञानेन ५१०८ ४३५ ब्रह्मणो ग्रहणं २ १७३ १५४ ब्रह्मात्रैव ११ ८४ ८५४ बुद्धिवृद्धिकराण्याशु ४ १९ ३०९ | ब्रह्मणः प्रणव २ ७४ १०८ ब्रह्मादाने ८२१० ६५७ बुद्धीन्द्रियमनांसि २ १९२ १६७ । ब्रह्मणः सन २२४४ १८३ ब्रह्माद्याः समुदाहृ.१ ५. २८ बुद्धींद्रियाणि २ ९१ ११७ । ब्रह्मण्येव ६ ८१४८४ । ब्रह्माधिगमिकं तपः२ १६४ १४८ बुध्येतारिप्रयुक्तां ७ १०५ ५२४ ब्रह्मतेजोमयं ७ १४ ४९६ ब्रह्माधीत्य ४ ९९ ३३८ बुद्धयेतैव ७ १९८ ५३४ ब्रह्मदानं ४ २३६ ३७६ ब्रह्माभ्यासेन । १४९ ३५१ बुद्धा च ७ ६८ ५१७ । ब्रह्मदायहरं ३ ३ १९० ब्रह्माभ्येति ७९ ४४४ बैजिक गाभिकं २ २७ ७९ ब्रह्मदेयानुसंतानः ३ १८५ २६३
ब्रह्माभ्येति १२ १२५ ९३८ बैडालव्रतिकान् ४ ३० ३१४ । ब्रह्मदः ४ २३५ ३७५ | ब्रह्मारम्भेऽवसाने २ ७१ १०६ बैडालवतिके ४ १९२ ३६१ ब्रह्मधर्मद्विषः मुताः३ ४१ २०९ ब्रह्मावर्तादनंतरः २ १९ ७५ बैडालवतिकः ४ १९५३६२ ब्रह्मभूता हि ५ ९२ ४३१ | ब्रह्मावर्त प्रचक्षते २ १५ ७४ बंधनछेदनानि १२ ७५ ९२० ब्रह्मभूयाय १ ९८ ४२ | ब्रह्मा विश्वसृजः १२ ५० ९१६ बंधनानि १२ ७८ ९२० । ब्रह्मभूयाय १२ १०२ ९३० । ब्रह्माष्टका पौर्णमा, ४ ११४ ३४१
For Private And Personal Use Only
Page #1040
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(५७)
.
ब्राह्मणान्
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. ब्रह्माहुतिहुतं २ १०६ १२४ ब्राह्मणानां
ब्राह्मणः ८३९२ ७१५ ब्रह्मैव ४ १४९ ३५१ | ब्राह्मणानां च ४ ५८ ३२४ । ब्राह्मणैःसह ८ १५५७ ब्रह्मैव सनियंत ९ ३२० ७९५
ब्राह्मणानां च ९२६८ ७८६ ब्राह्मणो जायमानः१ ९९ ४२ ब्रह्मोज्झता ११ ५६ ८४७ ब्राह्मणानेव ११ १२९ ८३२ ब्राह्मणो दैवतं ९३१७ ७९५ ब्रह्मोद्याश्च कथाः ३ २३१ २८१ ब्राह्मणान् ७ ३७ ५०३ ब्राह्मणोऽनचितो० ३ १०० २३० ब्राह्मणश्चैति १० ६५८१७
३ १७८ २६१ ब्राह्मणो नात्र २ ८७ ५१६ ब्राह्मणस्तपसैव १११०० ८६०
ब्राह्मणान्
९ २४८ ७८२ ब्राह्मणो नित्यं ३ ९३ २२८ ब्राह्मणस्तु तयोः० २ १३५ १३६ ब्राह्मणान् ११ २८३३ ब्राह्मणो बैल्वपाला.२ ४५ ९४ ब्राह्मणस्तु ११ १४९ ८७१ ब्राह्मणान्न ९३१३ ७९४ ब्राह्मणो ब्राह्मणैः ३ २१० २७३ ब्राह्मणस्त्वनयं १० १०२ ८२६ ब्राह्मणान् प्रति ९.३२० ७९५ ब्राह्मणो मदमो. ११ ९६.८५९ ब्राह्मणस्त्वनधी०३ १६८ २५७ ब्राह्मणान्वेदविदु. ११ ४ ८३४ ब्राह्मणो यात्यधो. ३ १७ १९९ ब्राह्मणस्य ४ १६७ ३५५ ब्राह्मणाभ्युपपत्ती. ८ ११३ ६११ ब्राह्मणो विभवे ११ ३८ ८४१ ब्राह्मणस्य ६ ९७४९२ ब्राह्मणाय ४१६९ ३५४ ब्राह्मणो वेदपारगः ९ २४५ ७८२ ब्राह्मणस्य
ब्राह्मणाय ९३.७ ७९६ ब्राह्मणो होमं ३ ८४ २२५ ब्राह्मणस्य ८ ३३९ ६९७ ब्राह्मणाय ११ ७६ ८५२ ब्राह्मणं ४१३५३४७ ब्राह्मणस्य ८३८० ७११ ब्राह्मणायोपपाद६३ ९६ २२९ ब्राह्मणं ब्राह्मणस्य ८४१४ ७२० ब्राह्मणार्थे १० ६२ ८१६ ब्राह्मणं कुशलं २ १२७ १३२ ब्राह्मणस्य ११ ११८३५ ब्राह्मणार्थे ११ ७९ ८५३ ब्राह्मणं तु ८१२४ ६१५ ब्राह्मणस्य __११ ६७ ८५१ ब्राह्मणालिंगिनः ८४०८ ७१९ ब्राह्मणं दशवर्षे २ १३६ १३५ ब्राह्मणस्य ११ २३५ ८९५ ब्राह्मणास्तदनंतरम् ३ २५२ २९१ ब्राह्मणं भिक्षुकं ३ २४३ २८४ ब्राह्मणस्य ११ २४२ ८९७ ब्राह्मणांश्चैव ७ २०२ ५४८ ब्राह्मणं वा ८३५१ ७०२ ब्राह्मणस्य १२ ९३ ९२६ ब्राह्मणाः ३ १८६ २६३ ब्राह्मणं वेदपारगम् ३ १३० २४४ ब्राह्मणस्य विधीयतेर ६५ १०४ ब्राह्मणाः ४ ९१ ३३५ ब्राह्मणं क्षत्रियं १ ३१ , २३ ब्राह्मणस्यानुपूर्येण ९ १४९ ७६२ ब्राह्मणाः ९१८८ ७७२ ब्राह्मणः ४२४८ ३७८ ब्राह्मणस्यैव २ १९० १६६ ब्राह्मणाः १० ७४ ८१९ ब्राह्मणः ६ ३८ ४७१ ब्राह्मणस्योपनाय० २ ३६ ८९ ब्राह्मणी तद्धरेत् ९ १९८ ७७२ ब्राह्मणः ८४१२ ७२० ब्राह्मणस्वं ११ १८८३७ ब्राह्मणी ८३७७ ७११ ब्राह्मणः काम० ११ ४१८४१ ब्राह्मणक्षत्रियविशां.९ १५५ ७६४ ब्राह्मणे चाननूचाने२ २४२ १८२ ब्राह्मणः सप्तरा० १० ९३ ८२४ ब्राह्मणक्षत्रिभ्यां० ८ २७७ ६७९ ब्राह्मणेन ७ ५८ ५१० ब्राह्मणः सीदति ११ २१ ८३७ ब्राह्मणातिक्रमेण च ३ ६३ २१७ ब्राह्मणेन विशेषतः २ २२५ १७७ ब्राह्मणः संभवे० ११ ८४ ८५४ ब्राह्मणात् १० ८८०५ ब्राह्मणे प्रतिपादयेत्९ २४४ ७८१ ब्राह्मणः संशित० ११०४ ४४ ब्राह्मणात् १० १५८०२ ब्राह्मणेषु १ ९७ ४२ ब्राह्मणः संस्कृतान् ८४१३७२० ब्राह्मणात् १० ७७ ८२० ब्राह्मणेषु ७ ३२ ५०१ ब्राह्मणः स्वे १० १०१ ८२६ ब्राह्मणात्तु १० ६६ ८१७ ब्राह्मणेष्वक्षयः ७ ८३ ५१६ ब्राह्मणः स्वेन १० ८१ ८२० ब्राह्मणादर्शनेन १० ४३ ८१२ ब्राह्मणे साहसः ८ २७७-६७९ ब्राह्मणःक्षत्रियः १० ८३ ८२१ ब्राह्मणाद्याश्रयः ९ ३३५ ७९८ ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः ३ २४३ २८४ ब्राह्मणः क्षत्रियः १० ११७ ८२९ ब्राह्मणानामकल्प.१ ८८ ४० ब्राह्मणैश्च ११ २९ ८३९ ब्राह्मणः क्षत्रियः १. ४८०० ब्राह्मणानां ५ २७ ३९६. । ब्राह्मणैः ५ ७५ ५१४ । ब्राह्मणः क्षीरवि. १० ९२ ८२४
For Private And Personal Use Only
Page #1041
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(५८)
अ. श्लो. पृ. ___ अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. ब्राह्मण्या ८३७८ ७११ भद्रकाल्यै च पादतः३ ८९ २२७ भस्मीभवति ४ १८८ ३६० ब्राह्मण्यादेव हीयते ३ १७ १९९ भद्राश्चक्षणिकः ९२५८ ७८४ भस्मीभूतेषु विप्रेषु ३ ९७ २२९ ब्राह्मण्यामप्यना. १० ६६ ८१७ भद्रमित्येव ४१३९ ३४८ भक्षयंती ११ ११४ ८६३ ब्राह्मण्यं ७ ४२ ५.४ भदं भद्रमिति ४ १३९ ३४८ भक्ष्यभोज्यापहरणे ११ १६५ ८७५ ब्राह्मदेवार्षगांधर्व. ९ १९६ ७७२ भयाद्भोगाय ७ १५ ४९६ भक्ष्यभोज्योपदेशः ९ २६८ ७८६ ब्राह्ममेकमहज्ञेयं १ ७२ ३५ भयाद्दौ मध्यमौ ८ १२१ ६१४ भक्ष्याणां ५ २३ ३९४ ब्राह्मस्य जन्मनः २१५० १४३ भयं नास्ति ६ ४७ ४७२ भक्ष्यान् ५ १८३९३ ब्राह्यस्य तु १ ६८ ३४ भरद्वाजः १. १०७ ८२७ भक्ष्याभक्ष्यमशेषतः५ २६ ३९५ ब्राह्मादिषु विवाहेषु३ ३९ २०९ भर्ता तत्सर्व . ७ ९६ ५२२ भक्ष्याभक्ष्यं च १११३ ४६ ब्राह्मान् यौनांश्च २ ४० ९१ भर्तारमतिवर्तते ५ १६० ४५६
भक्ष्येष्वपि ५ १७३९२ ब्राह्मीपुत्रः ३ ३७ २०८ भर्ता रक्षति ९ ३ भक्ष्य ५ २४ ३९५ ब्राह्मीयं क्रियते २ २८ ८१ । भारो दुर्बला ९ ६ भक्ष्य भोज्यं ३ २२७ २८० ब्राह्मण विप्रः २ ५८ १०० भर्तारं लंघयेत् ८ ३७२ ७०९
भागधेयं प्रचक्षते ३ २४६ २८५ ब्राह्म मुहूर्ते ४ ९२ ३३६ भर्तुरेव ९ १९६ ७७२ भागाद्दशगुणः ८ २४४ ६७० ब्राह्मैयौं नैश्च ३ १५७ २५४ भर्तुर्या ९ ४६ ७३१ भागो यवीयसां ९ २०४ ७७३ ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः३ २१२०१ . भर्तुर्यदुष्कृतं ७ ९५ ५२१ भार्या ४ १८४ ३५९ ब्राह्मो धर्मः ३ २७ २०३ भर्तुः पुत्रं ९ ३२ ७२७ भार्यात्वमुपयांति१२ ६९ ९१८ ब्राह्मं तेजः ४ १८६ ३६० भर्तुः शरीरशुश्रूषां ९ ८६ ७४३ भार्या पुत्रश्च ८३०० ६८६ ब्राह्यं तेजः ११ १२१ ८६५ भर्तृष्वेता ९ १५ ७२३ भार्या पुत्रः ८३३६ ६९७ ब्राह्म पुण्यमहर्विदुः१ ७३ ३५ | भर्तृहार्यधनः .८४१८ ७२२ भार्या पुत्रः ८४१७ ७२१ ब्राह्मं प्राप्तेन ७ २४९३ | भी भार्या ३ ६. २१६ भार्या यत्राग्नयोऽपि३१.३ २३२ ब्राह्य हुतं ३ ७४ २२२ भवति प्रेत्य ३ १४४ २४९ भार्यायै ५१६७ ४५८ ब्राह्मथं हुतं प्राशितं ३ .७३ २२१ । भवति ब्रह्मराक्षसः १२ ६० ९१८ भार्या पूर्वविदः ९ ४४ ७३० ब्रूयाद्देषेण ८ २२६ ६६३: भवतः ४ २२६ ३७२ भाबमंतर्गतं ८ २५ ५७० ब्रूहीति ब्राह्मणं ८ ८९ ५९९ । भवतः पंचकौ २ ९२ ११७ भाषाश्च विविधाः ९ ३३२ ७९८ ब्रूहीत्युक्तश्च ८ ५७ ५८५ भवन्मध्यं २ ४९ ९५ भास्वंतं ४ २४६ ३७८ भक्तानि ११ १६ ८३६: भवत्पूर्व २ ४९ ९५ भांडपूर्णानि ८४०६ ७१८ भक्तं च ७१२८ ५२८ भवत्यस्य
भांडावकाशदाः ९२७१ ७८६ भगवन् सर्ववर्णानां१ २ ३ भवत्याचारवान् १२ १२६ ९३८
भियेरन् ७ २४ ४९९ भगिन्यश्च ९ १९२ ७७२ भवन्त्यूचे ३ १६९ २५८
भियंते
७ ६६ ५१३ भगिन्यश्च ९२१९ ७७५ भवेच्च ४ ३४३१७ भिनत्त्येव ७ ६६ ५१३ भन्नं तव्यवहारेण ८ १४९ ६२४ भवेदामरणांतिकः ९ १०१ ७४७ भिन्नभांडेषु १० ५२ ८१४ भजमानाः ९२०० ७७२ भवेइंडस्य ७ २४ ४९९ भिषजे पूयशोणितम्३ १८० २६१ भजेरन् ८ २०९ ६५७ भवंति ६ ३९ ४७१ भिक्षाबलिपरिश्रांतः६ ३४ ४७० भजेरन् ९१९२ ७७२ भवत्यायोगवीष्वेते१० ३५८१० भिक्षामप्युदपात्रं वा३ ९६ २२९ भजेरनितरे . ९ १५६ ७६५ भवंत्यार्यविगर्हिताः२ ३९ ९१ भिक्षार्थी ८ ९४ ६०० भजेरनिति ९ १२४ ७५३ भस्मनाऽद्भिः ५११० ४३६ भिक्षा ६ ५० ४७४ भजेरन पैतृकं ९ १०४ ७४८ । भस्मनीव हुतं ३ १८१ २६१ । भिक्षा च भिक्षवे ३ ९४ २२८
For Private And Personal Use Only
Page #1042
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ५९)
भ्राता
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. भिक्षां दत्त्वा ३ ९५ २२९ भूमिवज्रमणीनां ११.५७ ८४७ भोजनार्थ . ३ २४३ २८४ भिक्षां नित्यं ६ ५६ ४७५ भूमिं भूमिशयान् १० ८४ ८२१ भोजयेच्च ३२३३ २८२ भिक्षित्वा यः ११ ५८३४ भूमिः शुद्धयति ५१२२ ४४३ भोजयेदविचारयन् ३ ११४ २३५ भिक्षुका ८३६१७०६ भूपेरधिपतिर्हि . ८ ४० ५७६ भोजयेत् सह भा० ३ ११३ २३५ भिक्षेत भिक्षा २ ५० ९६ भूमौ विपरिवर्तेत ६ २२ ४६५ भोजयेत् सह भृ० ३ ११२ २३४ भिंदंत्यवमता ७१५१ ५३३ | भूय एवाभिवर्धते २ ९४ ११७ भोजयेत्समृद्धोपि ३ १२५ २४५ भिंद्याच्चैव ७ १९७ ५४६ भूय एवाभिवर्धते ९३१८ ७९५ भोभवत्पूर्वकं २ १२८ १३३ भीरूनंतः ७ ६२ ५११ भूयांसि गुणवंतिच २ १३७ १३८ भोभावऋषिभिः २ १२४ १३१ भुक्तवत्सु च ३ १११२३४ भूगीश्च ४ १८९ ३६०
भोः शब्दं कीर्तयेत् २ १२४ १३१ भुक्तवत्स्वथ ३११६ २३६ भूर्भुवः स्वरितीतिच२ ७६ ११० भौमनि ६ १४ ४६३ भुक्तवान् ७ २२५ ५५५ भूषणाच्छादनाशनैः३ ५९ २१६ भौमानि कवकानि ११ १५५ ८७३ भुक्त्वा च ११ १७५ ८७७ भूषितोऽपि ६ ६६ ४७८
भौमिकस्ते ५१४१ ४५० भुक्त्वा चान्नं ११ २५३ ९००
भूस्तृणं
६ १४ ४६३ भ्रातरोये च ९२१२ ७७५ भुक्त्वा चोपस्पृशेत्२ ५३ ९७
भृगुप्रोक्तं १२ १२६ ९३८ भ्रातरं ८२७६ ६७९ भुक्त्वा घ्रात्वा च २ ९८ ११९
भृगुं नारदमेवच १ ३५ २४ भ्राता ४ १८४ ३५९ भुक्त्वाऽतः ४ २२२ ३७१ भृतकाध्यापकः ३ १५६ २५३
५ १५० ४५३ भुज्यमानं परैः ८१४८ ६२३
भूतकाध्यापितः ३ १५६ २५३ भ्राता स्वोमूर्तिरा. २ २२६ १७७ भुनते हीतरे जनाः १ १०१ ४३ भृतश्चाध्ययनादा.११ ६२ ८४९ भ्रातुर्येष्ठस्य ९ ५७ ७३४ भुञ्जानान् ३ १७६ २६० भृतो ना? ८ २१६ ६५९ भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या२ १३२ १३४ भुञ्जानवृद्धि ८ १४५ ६२२ भृत्याध्यापनं ११ ६२ ८४९ भ्रातुम॒तस्य ३ १७३ २५९ भुञ्जीत भृत्यानामुपरोधेन१ १० ८३५
भ्रातृमातृपितृप्राप्तं ९ १९४ ७७२ भुञ्जीत श्राद्धं ३ १४६ २४९ भृत्यानां ५ २२ ३९४ भ्रातृणामविभक्तानां९ २१५ ७७६ भुतित्यब्रवीत् ३ २२२ २७९ भृत्यानां च ९३३२ ७९८ भ्रातृणामेकजाता. ९ १८२ ७७१ भुञ्जीयातां ३ ११६ २३६ भृत्यानां च १० १२४ ८३०
भ्रातणां यस्तु ९२०७ ७७४ भुञ्जीरस्ते च ३ २३६ २८२ भृत्या भवंति ७ १२४ ५२८ भ्रात्रा
४ १८० ३५९ भूतयज्ञं च ४ २१ ३१०
७ २३० ५५६ भ्रामरी गण्डुमा० ३ १६१ २५६ भूतानामिह १ ४२ २६ भृत्येषु च ७ ६७ ५१३ भ्रूणनावेक्षितं ४ २०८ ३६६ भूतानां प्राणिनः १ ९६ ४१ भृशदण्डश्च ७ ३२ ५०१ मकारंच प्रजापतिः२ ७६ ११० भूतानि बलिकर्मणा३ ८१ २२४ भैक्षहारः ११२५७ ९०१ मणिमुक्काप्रवाला० ९३२९ ७९७ भूतान्यतिथयस्तथा३ ८० २२४ । भक्षाश्यात्मवि० ११ ७२ ८५१ । मणिमुक्काप्रवा०.११ १६७८७६ भूतान्यत्येति १२ ९० ९२४ भैक्षण वर्तयेन्नित्यं २ १८८ १६१ मणिमुक्ताप्रवा. १२ ६१ ९१८ भूतावासमिमं ६ ७७ ४८३
असे प्रसक्तः । ५५ ४७५ मणीनामपवेधे ९ २८६ ७८८ भूतिकामैनरैः ३ ५९ २१६ भेक्षण व्रतिनः २ १८८ १६१ । मतिपूर्व ११ १४६ ८७१ भूतिकृत्येषु ८३९४ ७१५ । भैक्षं चाहरहश्चरेत् २ १८२ १५९ मत्तक्रुद्धातुराणां च४ २०७ ३६६ भूतं भव्यं १२ ९७ ९२८ भैक्ष्यचर्या व्रता. ११ १५१ ८७२ | मत्तान्मत्तार्ताध्य० ८ १६४ ६३८ भूमावप्येककेदारे ९ ३८ ७२९ भोक्तुमंतःपुरं ७ २२० ५५४ मत्तं रोगार्तम् ९ ७८ ७४१ भूमावेव ३२२६ २८० भोक्ता तव्यं ८१४९ ६२४ मत्या ४ २२२ ३७१ भूमिदो ४ २३३ ३७४ | भोजनाभ्यञ्जना,११ ९१ ८२३ । मत्या जग्ध्वा ५ १९३९३
भत्यषु
For Private And Personal Use Only
Page #1043
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. मत्सकाशान्निबोधत १ ११९ ४७ मनसा संनिवर्त ४ १६ ३०८ मन्येतारि ७१७४ ५३९ मत्स्याघातः १० ४८ ८१४ । मनसौंदु १२ १२१ ९३७ मन्यते वैपापकृतः ८ ८६ ५९८ मत्स्यादान् ५ १४ ३९२ मनसः स्यात् ११२३३ ८९५ मन्यते स्त्रीषु ९ ६१ ७३५ मत्स्यादः ५ १५३९२ । मनुना कीर्तितः ३ ३६ २०८ मन्वंतरमिहोच्यते १ ७९ ३७ मत्स्यानां८३२९ ६९५ मनुना परिकीर्तितः२ ७ ६६ मन्वंतराणि १ ८. ३७ मत्स्यानेव ५ १४ ३९२ मनुमन्ये १२ १२३ ९३७ ममायमिति ८ ३६ ५७५ मत्स्याः सर्पाः १२ ४२ ९१४ मनुमेकाग्रमासीनम् १ १ १ ममेदमिति ८ ३२ ५७४ मद्यपस्त्रीनिषेवणम् ११ ६६ ८५० मनुराह १० ७८ ८२० ममेदं सर्वे १२ ११७ ९३५ मद्यपाऽसाधुवृत्ता ९ ८० ७४२ मनुष्य इति ७ ८४९४ मरीचिमत्र्यंगिरसौ १ ३५ २४ मद्यभांडस्थिताः ११ १४७ ८७१ मनुष्यत्वे १२ ४० ९१४ मरीच्यादीन् १ ५८ ३१ मद्यमभ्युदयेष्वपि ९ ८४ ७४३ मनुष्यमारणे ८२९७ ६८५ मरुतश्च ११२२१८९१ मद्यानुगतभोजनम् ११ ७० ८५१ मनुष्याणामपि ९ ६६ ७३७
मरूद्रय इति ३ ८८ २२६ मधेनाप्लाव्यते ११ ९७ ८५९ मनुष्याणां ८२८७६८२
मर्तव्यं २११३ १२७ मद्यं नीलि १० ८९ ८२३ मनुष्याणां ११ १६३ ८७५ मर्यादाभेदकः ९२९१ ७८९ मद्यं मांसं ११ ९५ ८५९ मनुष्यान्प्रतिवर्तते १ ८१ ३७ मलिनीकरणीयेषु ११ १२५ ८९६ मधुदंशः १२ ६२ ९१८ मनुष्याश्च १ ४३ २६
मलं हंति २१०२ १२३ मधुपर्के ५ ८१४०४ मनुष्येष्विह १० ४२ ८१२ महतचैव ३ ९८२३० मधुपर्केण ३१२० २३८ मनुः स्वायंभुवः ८१२५६१६ | महती देवता ७ ८४९४ मधु मांसं ११ १५८ ९७३ - मनोऽधर्मे ४ १७१ ३५५ महतोऽप्येनसः २ ७९ ११२ मध्यदेशःप्रकीर्तितः २ २१ ७६ । मनो मोक्षे ६ ३५ ४७०
महर्षिपितृदेवानां ४ २६० ३८२ मध्यमस्य ७१५६ ५३५ मनो मोक्षे ६ ३६ ४७०
महर्षिभिश्च ८९११६११ मध्यमा तामसी १२ ४३ ९१४ । मनोहरण्यगर्भस्य ३ १९४ २६६
महर्षिर्मनुना १६० ३२ मध्यमा राजसी १२ ४६ ९१५ । मनोवचनकर्मभिः २ २३६ १८० महर्षीउच्छ्रयतामिति१ ४ ७ मध्यमं तु ततः पिं० ३ २६२ २९३ / मनोवाग्देहजैः ११०४ ४४ महर्षीनादितः १ ३४ २४ मध्यमः पञ्च ८ १३९ ६१९ मनोवाग्देहसंभवम्१२ ३ ९०५ महर्षीन् ५ ३ ३८५ मध्ये गुल्मं ७ ११५ ५२६ मनोवाग्देहसंयता ५ १६४ ४५७ महर्षीन् मानवः १२ २ ९०४ मध्ये व्योम १ १३ १५ मनोवाग्देहयंता ५ १६५ ४५७ महर्षीश्वामितौजसः१ ३६ २४ मध्यंदिने ४ १३१ ३४६ मनोवाग्देहसंयता ९ २९ ७२७ महाकुलीनं ८३९६ ७१६ मध्यंदिने ७ १५२ ५३३ मनोवाङ्मूर्तिभिः ११२३१ ८९४ महात्मानो महौजसः१ ६१ ३२ मध्वथाभयदक्षि० ४ २५० ३७९ मनोवाङ्मूर्तिभिः ११२४१८९७ महानरकं ४ ८८ ३३५ मध्वापातः ११ ९ ८३५ मनोविद्यात् १२ ४ ९०५ महानव्यक्तमेव १२ ५० ९१६ मनवो भूरितेजसः १ ६३ ३३ मनः
५१०८ ४३५ महान्सर्वान् १२ २४ ९११ मनश्च ग्लानि १ ५३ २९ मनःपूतं समाचरेत् ६ ४६ ४७३ महान् क्षेत्रज्ञः १२ १४ ९०८ मनश्चावयवैः १ १८. १५ मनःसदसदात्मकम्१ १४ १४ महापशूनां ८३२५ ६९४ मनसश्चापि १ १४ १४ मनःसदसदात्मकम्१ ७४ ३५ महापक्षे ८ १८० ६४७ मनसाऽनिष्टचिं १२ ५.९०५ मनः सृष्टिं १ ७५ ३६ महापातकजान्यपि ११ २४५ ८९ मनसाऽपि ४१०९ ३४० मन्नियोगान्महात्मभिः१ ४१ २६ । महापातकसंयुक्तः ११ २५७ ९०० मनसाऽपि ८३८२ ७१२ । मन्युस्तं मन्यु ८३५२ ७०३ , महापातकिनः ९ २३५ ७८१
n fluiltili
For Private And Personal Use Only
Page #1044
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. महापातकिनः ९२४३ ७८१ | मातापित्रोः ३ १५७ २५४ । मानुषेषु ९ २८४ ७८८ महापातकिनः १११०७८६१ | मातापित्रोः ९ १७४ ७६९ मानुष्यं यत् ७ २०६ ५५१ महापातकिनः ११ २३९ ८९७ मातापित्रोः ९ १९७ ७७२ मान्यौ स्नातक९ २ १३९ १३९ महापातकिनः १२ ५४ ९१७ माता पृथिव्या २२२६ १७७ । मामेव स्वयं १ ५८ ३१ महाभाग्यं ११ २४४ ८९८ माता भ्राता च २२२५ १७७ मायां नित्यं ७१०५५२४ महाभूतादिवृत्तौजः१ ६ ९ मातामहं ३ १४८ २५० मारीचा लोकवि० ३ १९५ २६८ महामात्राः ९ २५० ७८५ मातामह्या ९१९३ ७७२ मारुते
४ १२२ ३४३ महायज्ञक्रिया० ११ २४५ ८९८ मातुरग्रे २ १६९ १५३ मारुते वाति ११ ११३ ८६३ महायज्ञविधाने १११२ ४६ मातुराप्ताश्च ५१०० ४३३ मारुतं पुरुहूतं ११ १२१ ८६५ महायज्ञैश्च यज्ञैश्च २ २८ ८१ मातुर्वा भगिनी २ ५० ९६ मार्गशीर्षे ७ १८३ ५४१ महायंत्रप्रवर्तनम् ११ ६३ ८४९ मातुर्वोभयमेव १० ५९ ८१५ मार्जनोपाजनैः ५१२१ ४४३ महारौरवरौरवौ ४ ८८ ३३५ मातुलातिथिसं० ४ १७९ ३५९ मार्जन ५११५४४० महाव्याहृतयः २ ८१ ११३ मातुलांश्च २१३० १३३ मार्जारनकुलौ ११ १३१ ८६७ महाव्याहृतिभिः ११ २२२ ८९२ मातुले पक्षिणी ५ ८० ४२१ माऽवमस्थाः ८ ८५ ५९८ माहष्यजाविकासु ९ ४८ ७३२ मातुश्च भ्रातुः ११ १७१ ८७६ माषिकस्तु ८२०९ ६८६ महोल्कानां ४१०३ ३३९ मातुस्तु यौतकं ९ १३१ ७५५ मासमासीत ११२५५ ९०० महांतमेव १ १५ १४ मातुः प्रथमतः ९ १४० ७५९ माससंचयिकः ६ १८४६५ महांति पातकान्याहुः११ ५४ ८४६ । मातृकं भ्रातृदत्तं ९ ९२ ७४५ मासस्य वृद्धिं ८ १४३ ६२० महांतिसह १ १८ १५ मातृजात्यां १० २७ ८०८ मासाद्वार्धषिकः ८ १४१ ६२० महांत्यपि ३ ६ १९४ मातृदोषविगर्हितान् १० ६ ८०४ मासानेकादशैव तु ३ २७० २९५ मक्षिका ५१३२ ४४८ मातृदोषात् १० १४ ८०६ मासान विप्रः ४ ९५ ३३७ मा कृढ़ ४ २२५ ३७२ मातृवद्वात्तिं २ १३३ १३४ मासिकान्नं ११ १५७ ८७३ मागधानां १० ४७ ८१३ मातृष्वसा २ १३१ १३४ मासिमासि ७१३९ ५३० मागधः क्षत्तृजातिश्च१० २६ ८०८ मातेव स ९११० ७४८ मासेनानन् ११ २२० ८९१ मा गंगां ८ ९३ ६०० मात्रा निहत्य ७ ४ ४९४ मासौ प्रति ७१८३ ५४१ मा नो धर्म ८ १५५६७ मात्राभ्यः ७ ५४९४ मासं गृध्रः १२ ६३ ९१८ माघशुक्लस्य
मात्रासङ्गाद्विनिर्ग० ६ ५७ ४७५ मासं गोष्ठे ११ १९४ ८८५ मातरं ८२७६ ६७९ मात्रा स्वस्रा २२१५ १७४ मासं शोधनं ११ १२५ ८६६ मातरं वा २ ५० ९६ माधुपर्किकं ९ २०६ ७७४ माऽस्म भूम्यनृतं ८ १०० ६०२ मातर्यपि च ९२१७ ७७७ माधूकं १० ३३ ८१० माहित्रं शुद्धवत्यः११२४९ ८९९ मातामिदक्षिणः २ २३१ १७९ | मानयोगं ९ ३३० ७९७ मां चाचिंत्यपरा० १ ५१ २८ माता ताभ्यो गरी०२ १३३ १३४ । मानवस्यास्य १२ १०७ ९३२ मां भवाननुशा० ११ ९९ ८५९ माता दायं ९२१७ ७७७ । मानवा दीर्घजी० ९ २४६ ७८२ मांसभक्षीयता ५ ५५ ४०९ माता पिता वा १६८ ७६८ मानवान् ११ ३१ ८३९ मांसभेत्ता ८२८५ ६८१ मातापितृभ्यां ४ १८० ३५९ मानवो व्यपकर्षति११२१० ८४९ मांसमुत्पद्यते ५ ४८ ४०६ मातापितृभ्यां ९१७१ ७६९ मानसैरंत्यजातिताम् १२ ९ ९०६ मांसविक्रयिणः ३ १५१ २५१ मातापितृविहीनः ९ १७७ ७७० मानसं मनसैवायं १२ ८९०६ । मांसशोणितलेप० ६ ७६ ४८३ मातापित्रोस्तु ५ ६१४१४ । मानुषे विद्यते ७ २०६ ५४९ । मांसस्य मधुनः ८३२९ ६९५
For Private And Personal Use Only
Page #1045
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. - अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. मांसस्यातः ५२६ ३९५ । मुच्यते कि० ११ २३९ ८९७ । मृते भर्तरि ३ १७४ २६० मांसानि ५ ५३ ४०८ मुनिभावसमाहितः ६ ४३ ४७२ | मृते भर्तरि ५१५९ "४५६ मांसाशनं ५ ७२ ४१९ मुनिर्मूलफलाशनः ६ २५ ४६६ । मृते भर्तरि ९ ४ । मांसं यच्चानुपस्कृ० ३ २५७ २९२ । मुनीन् ७.२९ ५०० | मृतेष्वङ्कानि ८ २३५ ६६७ मितभुक् ११ ७५ ८५२ मुन्यन्नानां ५ ५४ ४०९ | मृतं तु याचितं ४ ५३०२ मित्रदुहः ८ ९० ५९९ ! मुन्यन्नानि च ३ २७२ २९५ । मृतं शरीरं ४ २४४ ३७७ मित्रध्रुग्यतवृत्तिः ३ १६०२५५ मुन्यन्नानि पयः. ३ २५७ २९२ | मृतं शूद्रेण ५१०३ ४३४ मित्रस्य चानुरोधेन७ १६७ ५३७ मुन्यन्नैः ६ ५४६० । मृतः सतुन जीवति १४४ ५३१ मित्रस्य चैव ७ १६५ ५३७ । मुन्यन्नैः स्वयमा० ६ ११ ४६३ | मृत्तोयैः । ५१०७ ४३५ मित्रादथाप्यमि० ७ २११ ५५१ मुन्यन्नं ६ १५ ४६४ | मृत्प्रक्षेपेण ५१२४ ४४३ मित्रामित्रस्य १२ ७९ ९२० मुसलोलूखलस्य च५ ११६४४१ मृत्युना सः ११ १०३ ८६० मित्रोदासीनशत्रवः ७ १७८ ५४० मुसलोलूखले : ८८ २२६ मृत्युमेव १२ ८० ९२० मित्रोदासीनशत्रवः ७ १८१५४१ मुंजाला
मृत्युर्विप्रानू ५ ३ ३८५ मित्रं हिरण्यं ७ २१० ५५१ मुंडो वा जटिलः २ २१९ १७५ मृत्युर्विप्रान् ५ ४ ३८५ मिथ एव ८ १९६ ६५३ । मूत्रविट ५१३४ ४४८ मृत्युश्च ७ ११४९५ मिथो दायः ८ १९६ ६५३ । मूत्रेण मौड्य ८३८५ ७१३ मृदुवाक् मिथो भजेत ९ ७० ७३८ । मूत्रोच्चारसमुत्सर्ग ४ ५० ३२२ मृदो भस्मनः ८३२८ ६९५ मिथो विवदर्ता ८ १७९ ६४६ मूर्खा धर्म १२११५ ९३४ मृदं गां ४ ३९ ३१९ मिथो विवदमानयोः८ ११० ६१० मूर्तिर्धर्मस्य १ ९८ ४२ मृदःशुद्धि ५ १३५४४८ मिथो विवदमानयोः९ २५० ७८३ मूलकर्मणि ९ २९० ७८९ मृद्वार्यादेयं ५ १३३ ४४८ मिथ्या प्रचरतां ९ २८४ ७८८ मूलप्रणिहिताः ९ २६९ ७८६ मृदंगीमुद्हेत् ३ १० १९६ मिथ्या यावति ८.६० ५८७ मूलव्यसनवृत्ति० १० ३८ ८११ मृन्मनोः ५१०४ ४३४ मिथ्यावादी - ८४०१ ७१७ मूलानि च ३ २२७ २८० मृन्मयानां च ७ १३३ ५२९ मीनाहिमहिषस्य ११ ६८८५१ मूल्यात्पंचगुणः ८ २९.६८३ मृन्मयं ६ ५४ ४७५ मीमासित्वोभयं ४ २२४ ३७१ मूल्याइंड ८३२३ ६९३ मध्यंति ४ २१७ ३६९ मुक्तकेशेन ८३१५ ६९० मूल्येन तोषयेत् ८ १४५ ६१२ मेखलामजिनं १ ६४ १०३ मुखबाहूरुपजाना १ ८७ ४० मृगगर्ताश्रयाप्सरा:७ ७२ ५१४ मेदांघ्रचुंचुमद्गनां १० ४८ ८१४ मुखबाहूरुपज्जानो १० ४५ ८१३ मृगया च ७ ५० ५०७ मेदोऽसृड्यांसम० ३ १८२ २६२ मुखबाहरुपादतः १ ३१ २३ मृगयाऽक्षः ७ ४७ ५०६ मध्यवृक्षोद्भवान्य०६ १३ ४७३ मुखमुक्तं १ ९२ ४१ मृगस्य मृगयुः ८ ४५ ५७९ मुख्यानां चैव ८ ३२४ ६९३ मृगहन्तुः
मैत्रात्पूर्व चतुर्गुणम्. ८ १२१ ६१४ मुच्यते कि. ११९० ८५७ ।
५ ९३८८ मैत्राक्षज्योतिकः १२ ७२ ९१९ मुच्यतेगुरुतल्पगः११२५१ ८९९ मृगो यत्र २३ ७६ मैत्रेयकं तु १० ३३ ८१० मुच्यते पातकैः ११ २५८ ९११ । मृण्मयानां च ८३२८ ६९५ मैत्रो ब्राह्मण ११ ३५८४० मुच्यते पातकैः ११ २५९ २०१ मृतवस्त्रभृत्यु १० ३५८१० मैत्रो ब्राह्मणः २ ८७ ११६ मुच्यते ब्रह्मह० ११ ७९ ८५३ मृतस्य ८१८७६५० मैत्र
१५२३५२ मच्यतेऽसत्प्र. ११:१९४.८८५ । मृतस्य स्त्रियमेव ९ १४६ ७६२ मैत्रः सात्वतः १० २३ ८.५ मुच्यते ... ८ १९.५६८ । मृतेन ४ ४ ३०२ । मैत्र्यमौद्वाहिकं ९ २०६ ७४४
मेने
मृगाणा
For Private And Personal Use Only
Page #1046
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. मैथुनं तु ११ १७४ ८७७ | मंत्रोमैश्च ११ २२६ ८९३ । यतिचांद्रायणं ५ २० ३९३ मैथुन्यः ३ ३२ २०५ । मंत्रैस्तु ५ ३६ ४०२ । यतिचांद्रायणं ११२१८८९१ मोघं स्कंदितं ९ ५० ७३२ | मंत्रैस्तुशाकलहोमीयैः१ २५६ ९०० यतिर्मुक्तः । ६ ५८ ४७६ मोचयत्येनसैः ३ ३७ २०८ म्रियमाणोऽपि ७१३४ ५२९ यतीनां ६ ८६ ४८७ मोहात् कुर्यात् ८ १७५ ६४५ म्रियेत यदि ९ ९७७४६ यतीनां तु ५ १३६ ४४९ मोहाच्छाद्धन ३ १४० २४७ नियेतान्यतरः ९२११ ७७५ यतेत ८१५९ ६३५ मोहात्पूर्व तु ८१२१ ६१४ म्लेच्छदेशः २ २३ ७६ यतो वाऽपि ११ १७८३७ मोहादत्तानि ३ ९७ २२९ म्लेच्छवाचः १० ४५ ८१३ यतते रक्षितुं ९ ६ मोहाद्राजा ७११२५२६
य आचामयतः ५१४१४५० यत्करोत्येकरात्रेण१११७८ ८७९ मोक्षमिच्छन् ६ ३७ ४७१
| य आवृणोति २१४४ १४१ यत्करोत्यौ देहि.११. १९ ८३५ मोक्षसंन्यासमेव च१११४- ४६
य एते ४ २२१ ३७० यत्कर्म ४ १६१ ३५३ मौक्यं वागप ० ११ ५१ ८४६
। य एते तु ३२०० २६९ यत्कर्म कृत्वा १२ ३५ ९१३ मौनात्सत्यं वि० २ ८३ ११४ य एतेऽभिहिताः ९ १८१ ७७१ यत्किचिजगतीगतम् ११००४२ मौलानां ८.२६.६७४ । यच वाचा ५१२६ ४४५
यत्किचित् ४११७ ३४२ मौलान् ७ ५४ ५०८
यच्च सातिशय ९११४ ७५० यत्किचित् ५ २४ ३९५ मौंजी त्रिवृत्समा २ ४२ ९२ यचानन्त्याय कल्पते३ २६६ २९४
यत्किचित् ९२०४ ७७३ मौजीबंधनचि० २ १७० १५३ यच्चान्यत् १४५ २६
यत्किचिदपि ४ २३१ ३७४ मौंडथं प्राणांतिकः ८ ३८० ७११ यच्चान्यत् ८३२९ ६९५
यत्किचिदपि ७१३८५३. मौख्यं मूत्रेण ८ ३७६ ७१०
यचास्य ७ ९६ ५२२
यत्किंचिदेनः .११२४१ ८९७ मंगलाचारयुक्तानां ४ १४६ ३५० यच्छेषं ५ ७४ ४२०
यत्किंचिदेव ९.११५७५१ मंगलाचारयुक्तः ४ १४५ ३४९ यजतेऽहरहः ८३०७ ६८८
यत्किंचिद्दशवर्षाणि ८ १४८ ६२३ मंगलादेशवृत्ताः ९२५८ ७८४ यजनं याजनं . १ ८८ ४.
यत्किञ्चिन्मधुना ३२७३ २९६ मंझलार्थ ५१५१ ४५४ यजनं याजनं १० ७५ ८१९
यत्किंचेदं ..११२५२ ९०० मंगल्यं दीर्घवर्णात २ ३३ ८८ यजमानो हि ११ २४ ८३८
यत्कुर्युःकार्य ९२३४ ७८० मंगल्यं ब्राह्मणस्य २ ३१ ८६ | यजुर्वेदस्तु ४ १२४ ३४४ यत्तत्कारण १ ११. १२ मंडलस्य ७१५७ ५३५ यजुषां वा ११ २६२ ९०१
यत्तारयति ४ २३१ ३७४ मंत्रकालेऽपसारयेत्७ १५०.५३२ यजेत निति ११ ११८ ८६४ यत्तु दुःखसमायुक्तं १२ २८ ९१२ मंत्रतस्तु ३ ६६ २१७ । यजेत राजा - ७९ ५१५ । यत्तु वाणिजके ३१८१ २६१ मंत्रदर्शिभिः ३ २१२ २७३ - यजेत वा ११ ७४ ८५२
यत्तु स्यात् १२ २९ ९१२ मंत्रयेत् ७ ५८ ५१० यजेतेह ११.३९ ८४१ यत्ते समधिगच्छंति८ ४१७७२१ मंत्रयेत् ।
यजेरन् ७ १४७ ५३२
यत्नेन भोजयेत् ३ १४५ १४९
८१०६६०८ मंत्रयेदविभावितः ७ १४८ ५३२ यजत्येतैः ४ २४ ३११ यत्परैरभियुज्यते ८ १८४ ६४९ मंत्रवत्प्राशनं . २ २९ ८३ यजायात्मा ९ ४५ ७३१ | यत्पुण्यफलं . ३ ९५ २२९ मंत्रवय १० १२७ ८३१
यजत्तोरस्य १२ ९९ ९२९ यत्पुंसःपरदारेषु ११ १७६ ८५० मैत्रसंपूजनार्थ ३ १३७ २४६ | यज्वान ऋषयः १२ ४९ ९१५ यत्प्रमाणं .. १.६८. ३४ मंत्रसंस्कारकृत्पतिः५ १५२ ४५४ । यतश्च भयं ७ १८९ ५४४ यत्प्राग १ ७९ ३७ मंत्रमैत्रिभिः ८१५५७ । यतश्च भय
यतश्च भयं ७१९० ५४४ ७१७
यत्प्राग्विनशनात् २ .२१ ७६ मंत्रैर्यस्योदितः २ १६ ७२ । यतात्मनः ११ २१५ ८९. । यत्रक्कचन १२३३ ७४९.
For Private And Personal Use Only
Page #1047
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
1
अ. श्लो. पू.
४ २०६ ३६६
३ ५० २१४
१२
यत्र तत्राश्रमे रतः ६ यत्र त्वेते यत्र धर्मः
१०
यत्र नार्यस्तु यत्र कौ
यत्र हति यत्र तत्राश्रमे
यत्र तत्राश्रमे
८
१४५६७
३ ५६ २१६
८१०५६०५
यत्र वर्जय
९ २४६ ७८२
यत्र वाऽप्युपधिं ८ १६६ ६४१
यत्र वाऽस्य २ २२३ १७६ यत्र श्यामः
७ २५४९९
यत्र स्युः
२ १३७ १३८
यत्रानिबद्धः
८ ७७ ५९५
८ ३३७ ६९७
८ २९४ ६८४
३५६ २१६
यत्रान्यः
यत्राप
यत्रास्तु न
यत्वस्याः
९ १९७७७२ यत्सर्वेणेच्छति १२ ३७ ९१४ यत्सूत्र याच २१७४ १५५ मत्सूक्ष्मं दृश्यतेरजः८ १३३६१८ यथर्तुलिंगान्यृतवः १ ३० २२ यथाकथंचित् ११२२० ८९१ यथाकर्म
यथाकालं
यथाकालं
१०२ ९३०
६६ ४७८
६१ ८१५
यथाकालं
यथाकालं
यथा काष्ठमयः
यथा खनन् यथा गोवोदा० ९ यथा गौर्गवि यथामिदैवतं
९ ३१७७९५
९ ३०६ ७९३
२१५७१४५
यथा चरति
यथा धर्ममयः यथा चाहे
२१५८ १४६
यथा चैवापरः
३-२७८ २७८
- यथा चोपचरन् ४२५७ ३८१
www.kobatirth.org
( ३४ )
अ. लो. पृ.
यथा जातबलः २२१०१९२९
४
१७ ३०९
५ १५९ ४५६
७
यथातथा
यथा ते
यथाऽऽत्मानं
यथा त्रयाणां
यथा दायः
यथा दायः
यथा दुर्गा
यथादृष्टं
यथान्युप्तान्
यथापूर्व
यथा लवेन यथा फलेन यथा बीजं
यथा बीजं न ९ यथा ब्राह्मणचां० ९ यथा ब्रूयुः यथाभाषितमा ० यथा महाहृदं यथा मित्रं
१ ४१ २६
२३९ ९१
यथा यथा
२ ६६ १०४
४१४७.३५०
८ ४०७७१८ २१५७१४५ २२१८ १७४
यथा यथा यथा यथा यथा यथा १२ यथा यथा मनः ११ यथा यथा हि
*
यथा यमः
९
४८ ७३२ २१५८ १४६ यथा योगं
५
यथाईतः
यथान्
यथावत्
यथावत
१०
७३ ५१४
८
७७ ५९५
९० ४९०
८
यथा नदीनदाः ६ यथा नयति ४५ ५७९ यथा नातिचरेतां ९ १०२ ७४७ यथान्यस्तं
८ १८४६४९
३ २१८ २७७
१११८७ ८८३
४ १९४ ३६२
७ १३० ५२९
९ ३९७२९
४२७३०
यथा
यथा पाल्प
८ १९६ ६५३
८ १८१६४७
७
६८५१३
२८८०८
८७ ७४४
३२५३ २९१ ८ २१७ ६६० ११२६३९०२
७ २११५५२
८ १८७६८२
१० १२८ ८३२
११२२८८९३
७
७३९१९
२२९ ८९३
२० ३०९
३०७ ७९३
९१४३१
१६ ४९७
८ ३९२७१५
११
૪ ૮૨૪ ७१२९५२९
५ ५७४१०
६
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
यथावत्
यथावत्
यथा वाच्यमृतं
यथा वायुं
८ २३० ६६६ यथावदनपक्रिया ८ २१५ ६५९ यथावदनुपूर्वशः १ २ ३ यथावदनुपूर्वशः २८९ ११६
८ ६२५८८
७७ २२२
२७ ३९६
यथावृत्तः
७
७० ७३८ १११०१८८४ १ ४९३ यथाशक्ति ४ २१३१० यथाशास्त्रमुदङ्मु० २ ७० १०६ यथाशास्त्रमनु• ७ ३१५०१ यथाशास्त्रं
४ ९७ ३३७ ૮૪.
यथाशास्त्र
यथाशास्त्र
१० ५६८१५
यथा शूद्रः २ १२६-१३२ यथाश्रुतं यथादृष्टम् ८ १०२६०४ यथाश्वमेघः ११२६०.९०१ Her iढोऽफलः २ १५८ १४६
यथा सर्वाणि ९३११७९४
यथाविधि
यथाविधि
यथाविधि
अ. लो. पृ
७ ३६५०२
१ ४५९ | यथैवात्मा
३
५
९
यथासुखमुखः ४ ५१३२२ यथा संकल्पितान् १ ५ ५१ यथा स्तेनः ८ ३४१६९९ यथाऽस्यास्य० ७ १७८५४० यथा ज्ञानेन २ ९६ ११८ यथेदमुवान् १ ११९
४७
यथेरि
३ १४२ २४८
यथें
९ २२८ ७७८ यथेष्टं प्राप्नुयात् १२ १२६ ९३८
द्रोऽभिप्रवर्षति ५ ३०४ ७९३
यथैता न तथेतराः ३ २७६ २९६ यथैधस्तेजसा ११२४६८९८ यथैनं यथैव पितरं यथैव शूद्रः
७ १८१५४१ ९१०५७४८ १० ३० ८०९
९ १३० ७५५
Page #1048
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
यथैवैका
यथोक्तकारिणं ६ ८८४८८ यथोक्तमार्तः ८ २१८ ६६० यथोकानि ११ ७१ ८५१ यथोक्तान्यपि १२ ९२९२६ यथोक्तेन नयंतः ८ २५८ ६७४ यथोक्तेनैव ५ ७१४१९ यथोदितमशेषतः १२ १०७९३२ यथोदितेन ४ १०० ३३८ यथोद्दिष्टेषु ३ १८२ २६२ यथोद्धरति ७ १११५२५ यथोप्तानि
यदतोऽन्यद्धि १० १२३ ८३० यदधीते यदत्रमुपनीयते यदन्यगोषु यदन्यत् कुरुते ६१०
९ ५०.७३२
९१ ८२३
मदन्यस्य
९९९ ७४७
यदपत्यं
९ १२७ ७५४
यदस्यां जायते
९ ८
यदा
४१०४३३९
यदाणुमात्रिकः
मदा तस्मिन्
यदा तु यानं
अ. श्लो. पृ.
११.९४८५८
यदा तु स्यात् यदा परबलानां
यदा पश्येत्
यदाप्रहृष्टा
यदा भावेन
यदा मन्येत
९ २४७ ७८२.
८३०६६८८
३२२५२८०
१.५६ ३०
१५४ २९
७ १८२५४१
७ १७३५३९
७ १७५५३९
७१८४५४२
७ १७१५३८
६ ८०४८४
७ १७२५३९
७ १७०५३८
१ ५२ २९
१ ५२ २९
यदावगच्छेत्
यदा स देवः
यदा स्वपिति
यदा स्वयं
८.९५६५
यदि कन्याऽनुमन्यते ९९७७४६
यदि तत्रापि
७ १७७५३९
यदि तस्मान ८ १८९ ६५१ यदि ते तुम तिष्ठेयुः ७ १०९ ५२५
www.kobatirth.org
( ६५ )
यदि देशे
७ २०४९८
४ १७३३५६
यदि पुत्रः ९ १३४७५७ यदि तु प्रायशः १२ २१९१० यदि त्वतिथिधर्मेण ३ १११२३४ यदि त्वात्यांतकं २ २४३ १८२ यदि न यदि नात्मनि यदि पुत्र इति ] ९१५७ ७६५ यदि ब्रूयास्त्वमन्यथा ८ ९१ ६०० यदि विद्यानुपालितः ९ २०४ ७७३ यदि संशय ८ २५४ ६.७३ यदि संसाधयेत् ८ २१४ ६५९ यदि स्त्री २२२३ १७६ यदि स्वाश्चापराचैव९ ८५ ७४३ यदि हि स्त्री ३ ६१२१७ यदुत्पादयतोमिथः २ १४७ १४३ यदेतत् १ ७१ ३५ यदेतदभिशद्वितम् ६ ८२ ४८५ यदेभिरभिवीक्ष्यते ३ २४० २८४ यदेव तर्पयति
३२८३ २९९ ९१५५७६४
१११९३८८४
८३०६६८८
अ. श्लो. पु.
८ २३४ ६६७
यद्यत्
यद्यत्कर्म
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
अ. लो. पृ.
यद्यत्रमत्ति ५ १०१४३३ यद्यन्योऽतिथिः ३१०८ २३३
यद्यपि स्यात्
यद्यपि स्यात्
८ १६५६४१
९१५४.७६४
यद्यप्यबुप्रसादकं ६ ६७ ४७८ affar ९ २०३.७७३
१ २९ २२ २ १७४१५५
१२ २०.९१०
९ २१५.७७६
करिक्थिनौ
९ १६२७६६
२ ९९ ११९
यद्येकं क्षरति धनावभिजायते २ १४७ १४३
१२ ६८ ९.१८
९२७९ ७८७
३ २३८- २८३
२
३४ ८०
५ ४७.४०६
१२ ३७९१४
यद्यस्य
यद्यस्य विहितं
यद्याचरति
यद्युत्थानं
यद्वा तद्वा यद्वाऽपि
द्वेष्टितशिराः
यद्वेष्टं मंगलं कुले यध्यायति
८४०९७१९
देवास्य पिता
गर्हितेन
यद्ददाति
यन्मांसपरिवर्जनम् ५ ५४ ४०९ यन्मूर्त्यवयवाः १. १७ १५ यन्मे माता यमद्भिः पुत्रं यमयोश्चैव
९ २० ७२५
११२३८ ८९६
९ १६८ ७६८
यदुर्गच यद्दुस्तरं
११२३८ ८९६
९ १२६७५४
यमर्थ
८ १८१६४७
यद्देवनसमाहृयौ ९ २२२ ७७८ यद्वयोः
यमस्य वरुणस्य
९ ३०३ - ७९३
यमान्
४ २०४ ३६५
८ ८१५९७ यद्धनं यज्ञशीलानां ११ २० ८३७ यद्भक्षः ६ ७ ४६० यद्भुक्ते दक्षिणामुखः ३ २३८ २८३ . यद्राष्ट्र
यमान् पतति
४ २०४ ३६५
यमिद्धो न. यमेव तु शुचिं यमो वैवस्वतः
८ ११६६१३ २.११५१२७
८ २२५६९ ४१५९३५३
८ ९३ ६०० यया च परिविद्यते३ १७२ २५९ ययाऽस्यो द्विजते २१६१ १४७ यवगोधूम
१२८१९२० ४ १५९ ३५३ ३२७५२९६
यद्यदात्मवशं
यद्ददाति
५. २५ ३९५ यक्सो - ७७५५१४ यवसानोदकेन्धनम् ७ १९६ ५४६ यद्यद्रोचे विप्रेभ्यः ३ २३१-२८१ बवा गूं ६ २० ४६५
यद्यद्दानं यद्धि कुरुते
४ २३७ ३७६ २ ४ ५२
यन लज्जति यन्नावि
Page #1049
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. मला . प्र. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. यबीयसस्तु, ९ ५७ ४३४ | यस्मात्तस्मात् ४ १९१ ३६१ यस्य शूद्रस्तु ८ २१५६९ यवीयानीप २ १२८ १३३ / यस्मा लयोऽप्यान.३ ७८ २२३ यस्य श्राद्धं ३ १८८ २६४ यवीयान् ९१२० ४५२ यस्मादण्वपि ६ ४० ४७२ यस्य स्तेनः . ८ ३८७ ७१३ यवीयान् ९ १२० ७५२ | यस्मादुत्पत्तिः ३ १९३ २६६ यस्य स्यात् ३ १३७ ०४६ यवीयान् ११ १८५८८२ यस्मादेषां ७ ५४९४ यस्य स्यात् ५ ८१ ४२२ यशधर्मावकर्तिनः ४ २१८ ३७. यस्माद्वाजप्रभावण १० ७२ ८१८ यस्य स्यात् १० ६०८१५ यशश्चाक्षयं ८३४५ ७.० यस्मिन् ८ ११ ५६६ यस्य क्षेत्रे ९ ५४ ७३३ यशस्यं २ ५२ ९६ यस्मिन् कर्मणि ८ २०९ ६५५ यस्या म्रियेत ९ ६९ ७३८ यशोघ्नं ८ १२८ ६१६ यस्मिन् कर्मण्यस्य ११२३३ ८९५ यस्यास्तु . ३ १११९६ यशोमेधासमन्वित.३ २६३ २९३ यस्मिन् जिते २ १२ ११७ यस्यास्येन १ ९५ ४१
यस्मिन्नेव ३६० २१६ यस्येहानुशयः ८२२३ ६६२ यशोऽस्मिन् । ८ ३४४ ७०० यस्मिन्नृणं ९१.७ ७४८ यस्येहानुशयः ८ २२९ ६६५ यश्च दम्यः ८१४७ ६२३ यस्मिन् यस्मिन् ८११८ ६१४ यस्यैते त्रयः २ २३४ १७९ यश्च विप्रः २१५७ १४५ यस्मिन् यस्मिन् ८ २२९ ६६५ यस्यैते निहिताः १२ १० ९०७ यश्चाग्निं ८३३४ ६९६ यस्मै दद्यात् पिता ५ १५० ४५३ बक्षरक्षःपिशाचांश्च १ ३७ २४ यश्चाने .. ३ १६० २५५ | यस्त्वधर्मणि ८ १७५ ६४५ यक्षरक्षःपिशाचा.११ ९५ ८५९ अधात्मानं ४:२५६ ३८१ यस्त्वनाक्षारितः ८ ३५६ ७०४ यक्ष्मी च पशुपालश्व३ १५४ २५२ यस्वाधरोत्तरानर्थान् ८ ५४ ५८४ यस्त्वमेध्यं ९२८२ ७८७ यज्ञकर्मण्युपस्थिते ३ १२० २३८ यवाधर्मेण २१११ १२६ यस्त्वेतानि - ८३३४.६९६
यज्ञनिर्वृत्तिम् ४ २३ ३११ अश्वानिक्षिप्य . ८ १९२ ६५१ यस्त्वैश्वर्यान्न ८३१४ ६८९ यज्ञपात्रैश्च ५ १६६ ४५७ यश्चापि ९२७३ ७८६ यस्त्वं कल्याण ८ ९२६०० यज्ञशास्त्रविदः ४ २२ ३१० यश्चैतान् केवलं २ ९५ ११८ | यस्य कायगतं ११ ९७ ८५९ यज्ञशिष्टाशनं ३ ११८ २३७ यबैतान् प्राप्नुयात ९५ ११८ यस्य च ४ १७० ३५५
यज्ञशेष ३ २८५ २१९ यवैवादिशति ४ ५७३३३ / यस्य च ४ २१६ ३६९ यज्ञश्वास ५१५१४५४ यष्टिं शदः ५ ९८ ४३३ / यस्य वेच्छति ५ ९४ ४३२ यज्ञश्चेत् ११ ११ ८३५ यस्तत् कर्म ८२१८ ६६१, यस्य चोपपतिः ३ १५५ २५३ यज्ञस्य ५ ३९ ४०३ यस्तर्केणानुसंधते१२ १०६ ९३१ , यस्य ते तस्य तद्ध०८ ४१७ ७२१ यज्ञाय
५ ३१४०० यस्तस्पजः ९१६७ ७६८ यस्य ते बीजतः ९१८१ ७७१ यज्ञार्थमर्थ ११ २५८३८ यस्तवैषः ८ ९३ ६०० | यस्य त्रैवार्षिक ११ ७८३४ यज्ञार्थ ५ २२ ३९४ यस्ता ४२५२ ३८० । यस्य दृश्येत ८१०९ ६१०
यज्ञार्थ ५ ३९ ४०३ यस्तु तत् कारयेत् ९ ८७ ७४४ यस्य प्रसादे ७ ११४९५ यज्ञार्थ ५ ४० ४०३ यस्तु दोषवती ८ २२५ ६६३ ! यस्य मित्र. ३१३९ २४७ यज्ञार्थ चैव ११ ४ ८३४ यस्तु दोषव्रती ९ ७३ ७३९ यस्य मन्नं ७१४९ ५३२ यज्ञाःसंकल्पसंभवाः२ ३ ५१ यस्तु पूर्वनिविष्टस्य ९ २८१ ७८७ यस्य मांसं ५ ५५४०९ । यझेतु वितते ३ २८ २०४ यस्तु भीतःपरावृत्तः७ ९५ ५२१ यस्य यत् ९१६२ ७६६ यज्ञोनृतेनः ४ २४० ३७७ यस्तु रज्जु ८३२० ६९२ यस्य राज्ञः ७१३५ ५३० । यज्ञोपवीतं , ४ ३६३१८ यस्तु शुश्रूषते २ २४४ १८३ यस्य वाङ्मनसी २ १६० १४६ | यहं गच्छेत् : ४ ५७ ३२४ यस्तं वेद १२ २६५.९०२ । यस्य विद्वान् ८.९७ ६०१ । यहं चैव . १ २२ १८
For Private And Personal Use Only
Page #1050
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(६७)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. या गर्भिणी ९१७३ ७६९ यानस्य चैक ८ २९१ ६८३ / यावदर्थे २ ५१. ९६ याचितेन ४ २३१ ३७४ । यानस्वामिनः ८ २९१ ६८३ | यावदश्नन्तिवाग्यताः३ २३७ २८३ याचिष्णुता १२ ३३ ९१३ यानान्युष्ट्रः १२ ६७ ९१८ | यावदुष्णं भवत्यनं ३ २३७ २८३ याचेतेमान् वरान् ३ २५८ २९२ । यानासनस्थः २ २०२ १६९ यावद्वाऽतीतशैशवः ८ २७ ५७१ या चैनं २ ५० ९६ | यानिचैव ५ १० ३८९ | यावद्विप्राः ३ २६५ २९४ याच्यः स्यात् १० ११३ ८२८ | यानि चैवंप्रकाराणि १ ४४ २६ यावद्वे३ २ १७२ १५४ याजनाध्यापनात् १११ ८० ८८० । यानि चैवंप्रकाराणि ८ २५२ ६७२ यावन्नापैत्यमेध्याक्रातू५ १२५ ४४४ याजनाध्यापने १० ७६ ८९१ यानियुक्ता ९.१४७ ७६२ यावन्नोक्ताहविर्गुणा३ २३७ २८३ याजनाध्याफ्ने १० ११० ८२७ । यानि पूर्वे २ ८९ ११६ यावानवध्यस्य ९ २४९ ७८२ याजनाध्यापनः १० १११ ८२७ यानि राजप्रदेयानि ७ ११९ ५२७ यावांश्च ८ १९५ ६५२ याजनेन ८३४१ ६९९ यानि हीनानि ३ ६५२१७ या वृत्तिस्तां ४ २३०१ याजयन्ति ३ १५१ २५१ यानुपाश्रित्य ९३१६ ७९४ या वेदबाह्याः १२ ९५ ९२८ याज्य
४ २२७ ३७२ यान्यतोऽन्यानि १२ ९६ ९२८ या वेदविहिता ५ ४४ ४०५ याज्यांतेवासिनोः ४ ३३ ३१६ यान्यधस्तान्यमेध्यानि५१३१ ४४७ यावंतश्चैव ३ १२४ २४१ याज्यं चर्विक् ८ ३८९ ७१४ । यान्सम्यक् १० १३० ८३२ यावंति ५ ३८४०३ यातनाश्च ८ ६१ ४०६ या पत्या वा ९१७५ ७७० याश्च काश्च : १२ ९५ ९२८ याति स्थावरतां १२ ९ ९०६ याभ्यां प्राप्नोति १२ १९ ९०९ यासां नाददते . ३ ५४ २१५ या तु कन्यां ८३७१ ७०९ यामीस्ता यातनाः १२ २२ ९११ यास्तासां ९ १९३ ७७२ यात्रा चैव ११ १८४ ८८२ यामीःप्राप्नोति ११ २९ ९१० यां प्रसह्य ८२३६ ६६८ यात्राकलं ७ २११ ५५१ यामुत्प्लुत्य ८२३७ ६६८ यां यां योनि १२ ५३ ९१७ यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थे ४ ३ ३०२ यामुष्ट्र: ८२४०६६९ यास्तत्र चौरान् ८ ३५ ५७५ यात्रिकं ६ २७ ४६७ यायात्तु ७ १८८५४३ याः संज्ञाः ८१३२ ६१७ यात्रिकं च ७१८५५४२ यायादरिपुर ७१८२ ५४१ युक्तश्चैव । ७ १४३ ५३१ यादृग्गुणेन भर्ना ९ २२ ७२५ यायादरिपुरं ७ १८६ ५४२ युक्तछंदांसि ४ ९५ ३३७ यादृशा धनिभिः ८ ६२ ५८८ यायाद्यात्रा ७१८३ ५४१ युक्ते च दैवे ७ १९८ ५४७ यादृशेन १२ ८१ ९२. या रोगिणी . ९८२७४२ युक्तो नित्यं ९३१२ ७९४ यांदृशं ४ १३४ ३४७ या लोकेजातयः १० ४५ ८१३ युक्तोचार्यनिलाशनः६ ३१ ४६७ यादृशं ५ ३४४०२ यावती संभवेदृद्धिः ८ १५६ ६३४ युक्तः परिचरेत् २ २४३ १८२ यादृशं च ४२५७ ३८१ यावतो असते ३१३३ २४५ युक्तः स्यात् २२२१ १७६ यादृशं तूप्यते ९ ३६ ७२८ यावतो बांधवान् ८ ९८६०१ युगपत्तु यादृशं फलं ९ १६१ ७६६ यावतः संस्पृशेदङ्गं ६ १७८ २६१ युग हासानुरूपतः १ .८५ ३९ यादृशं भजते ९ ९ यावत् ४ १११ ३४१ युग्मासु पुत्राः ३ ४८ २१४ यादृशः ४२५७ ३८१ यावतत्स्यात् ५ ७८ ४२१ युग्यस्थाः ८ २९५ ६८४ यानमासनमेव च ७ १६१ ५३६ । यावत्तन्न ११ १५३ ८७२ युद्धाचार्यः । ३ १६२ १५६ यानशय्याप्रदः । २३५ ३७५ यावतुष्टिकरं ११ २३३ ८९५ युध्यमानाः . ७ ९. ५१९ यानशय्यासनस्थ११ १६५ ८७५ यावत्रयस्ते २ २३५ १८० युध्यमानो रणे ७ ९१ ५२० यानशय्यासनान्यस्य४ २०२ ३६४ यावत्स स्यात् ८ २७ ५७१ । युवतीनां युवा २२१६ १७४ यानशय्यासनासने ७ २२४ ५५५ / यावदध्ययनं २ २४१ १४, युष्माकं . ८ ८१५९५
For Private And Personal Use Only
Page #1051
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(६८)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ युद्ध कुर्वन् ३ २७७ २९७ येषां द्विजानां ११ १९१ ८८४ मोनिकोटिसहस्रेषु ६ ६३ ४७७ यूकामक्षिकमत्कुणम्१ ४० २५ ये स्तेनपतितक्लीवाः३ १५० २५१ यो निक्षेपं ८१८२ ६४८ यूकामक्षिकमत्कुणम्१ ४५ २६ । ये स्तेनाटविकादयः९ २५७ ७४४ यो निक्षेपं १९२६५१ यूनः स्थविरः २ १२० १२९ | येऽस्य स्युः ७१०८ ५२५ योऽनुकल्पेन ११ ३० ८३९ ये कार्यिकेभ्यः ७ १२५ ५२८ | ये स्वकर्मण्य७ १० ७४ ८१९ योऽनुरज्येत ३१५३ २५९ ये च केचित् ९ २०१७७२ येऽक्षत्रिणः ९ ४९ ७३२ योऽनूचानः २ १५४ १४५ ये च नास्तिकवृ० ३ १५० २५१ यैरभ्युपायैः ११ २१० ८८९ यो नोद धात्रयो०३ २७४ २९६ ये च मार्जार. ४ १९७ ३६३ यैर्यैरुपायैरथै स्वं ८ ४९ ५८२ योऽनमत्ति १० १०४ ८२६ ये च यः ३ १९३ २६६
थैर्यैव्रतैः ११ ७१ ८५१ योऽन्यथासन्तं ४ २५८ ३८२ ये च वर्ष्याः ३ १२४ २४१ | येाष्येमान् १२ २४ ९११ यो बंधनवधक्ले० ५ ४६ ४०६ ये च वैमानिकाः १२ ४८ ९१५ यैः कर्मभिः १० १०० ८२५ योब्राह्मण्यां८३८३ ७१२ ये च स्त्रीबाल. ८ ९० ५९९ । यैः कृतः सर्व० ९३१४ ७९४
यो भर्ता सा ९ ४५ ७३१ ये चापध्वंसजाः १० . ४६ ८१३ । योऽकामा ८३६५ ७०७
यो भाषतेऽर्थवै० ८ ९६६०१ ये तत्र नोपसर्पेयुः ९ २६९ ७८६ योक्ररश्म्योः ८ २९३ ६८४ यो मर्षयति ८३४७ ७०१ ये द्विजानां १० ४६ ८१३ । योगदानप्रतिग्रहम् ८ १६६ ६४१ | यो मांसं ५ ३५४०२ येन केनचित् ८ २८० ६८० । योगक्षेम ९२१९ ७७७ | यो यजेत ५ ५३ ४.८ येन चानंत्यं ९१०७ ७४८ योगक्षेमे ८२३१६६६ यो यजयति ७ ९७ ५२२ येन तुष्यति १२ ३७ ९१४ योगक्षेमं ७१२८५२८ यो यथा ८१८१६४७ येन मूलहरः ८३५४ ७०३ योगाधमनविक्रीतं ८ १६६ ६४१ | यो यदेषां १२ २५ ९११ येन यत्साध्यते ९ २९७ ७९१ योगेन
६ ६५४७८
| यो यस्य ५ १५३९२ येन यस्तु १२ ३९.९१४ योग्रामदेशसंघाना ८ २२० ६६१ यो यस्य ८१५९ ६३५ येन याताः ४ १७८ ३५८ योजनानां ११ ७५ ८५२ यो यस्य धर्म्यः ३ २२ २०१ येन येन ४२३७ ३७६ योजनं वा ११ १३२ ८६८ यो यस्यैषां ३ ३६ २०८ येन येन ८ ३३५ ६९७ योज्येष्ठः ९११० ७४८ यो यावत् ८६०५८७ येन येनेह १२ ५३.९१७ । योज्येष्ठः ९ २१३ ४७६ । यो येन पतिते. १११८१८८० येन वेदयते १२ १३.९०७
योऽदत्तादायिन .. ३४१६९९ | यो यो यावतिथः १ २० १६ येनास्मिन् १२ ३६ ९१३ योदत्त्वा ६ ३९ ४७१ योऽरक्षन् ८३०८६८८ येनास्य ४१७८ ३५८ योदंडो यश्च २१७४ १५५ यो राज्ञः ४ ८७३३५ येनास्य पलितं २ १५६ १४५ | योधधर्मः सनात० ७ ९९ ५२२ योऽचित ४ २३८ ३७६ ये नियुक्तास्तु ९२३१ ७७९ । यो धर्मस्तं २ १ ४८
योऽर्थान्
८१७६ ६४५ येऽन्ये ज्येष्ठक० ९ ११३ ७५० । थो धर्मः ५१५७ ४५६ योऽर्थे ५१०५ ४३४ ये पाकयज्ञाः २.८६११५ | योऽधायः ३ ७९ २२३ यो लोभात् १० ९६ ८२५ ये बकवतिनः ४ १९७३६३ योऽधीते २ ८२ ११३ योऽवमन्येत २ ११ ६९ ये मरीच्यादयः ३ १९४ २६६ थोऽध्यापयति २ १४१ १४० यो वर्धयितुमिच्छ. ५ ५२ ४०८ ये विप्राः ६ ९३ ४९१ योऽनधीत्य २१६८ १५२ यो वाइयति ४ ८६ ३३५ ये शूद्रात् ११ ४२ ८४१ यो न वेत्ति २१२६ १३२ यो वृत्ति ४२०० ३६४ येषां ज्येष्ठः ९२११ ७७५, यो न सर्व ११. २५ ८३८ | यो वेदैनं ११ २६४ ९०२ येषां तु याशं १ ४२ २६ - योऽनाहितामिः १११४४३६ । यो वै युवा २१५६ १४५
,
,
,
For Private And Personal Use Only
Page #1052
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. ।
अ.श्लो. पृ. . . अ. श्लो. पृ. यो वैश्यः स्यात् ११ १२.८३६ | यः साक्ष्यमनृतं ८ १२० ६१४ | रक्षणं निष्कुलासु ८ २८ ५७२ योषितां धर्म ९ ५६ ७३४ | यः सोमं ११ ८८३४ रक्षन् धर्मेण ८३.७ ६८८ योषित्सु पतितास्वपि ८ २९ ५७२ | यः संगतानि ३ १४० २४७ रक्षार्थमस्य. . ३ ४९४ योषित्सुपतिता० ११ १८८ ८३ | यः स्रग्व्यपि २ १६७ १५२ रक्षांसि ७ २३ ४९८ योऽसाधुभ्यः ११ १९.८३७ यः स्वधर्मे . ३३६ ६९७ रक्षांसि च १ ४३ २६ योसावतींद्रियग्राह्यः१ ७ ९ यः स्वयं ८ ५१ ५८३ रक्षांसि च १२ ४४ ९१४ योऽस्यात्मनः १२ १२ ९०० यः स्वाध्यायं २१०७ १२४ रक्षांसि विप्रलुम्पति३ २०४ २७१ योऽस्वामी ८ १९८ ६५३ यः स्वामिना ८१५१ ६२८ रक्षितन्याः ९ ३२८ ७९५ यो हिनस्ति । ५ ४७ ४०६ यः क्षिप्तः ८३१४ ६८९ रक्षिता यत्नतः ९ १५ ७२३ योऽहिंसकानि ५ ४५ ४०६ रक्तानि हृत्वा १२ ६६ ९१८
रक्षितं ७१०० ५२३ यो ह्यग्निः ३ २१२ २७३ रजकस्य . ४ २१६ ३६९ रक्षितं वर्धयेत् ७१०२ ५२३ यो यस्य ४ ८१ ३३३ रजसस्त्वर्थः १२ ३८ ९१४ रक्षेदेनं ११ २३ ८३७ यो स्यातां ४ १७६ ३५७ रजसा ४ ४१ ३२० रक्षेद्विवरमात्मनः ७१०६ ५२४ यं तु कर्मणि १ २८ २१ रजसा ५१०७ ४३५ रक्षोभिरपि ७ ३८५.३ यं तु पश्येत् ८ ३९ ५७६ रजसा समभिप्लु०४ ४२ ३२० रक्षति स्थविरे ९ ३ ये धर्म परिकल्प.१२ ११० ९३३ रजस्युपरते ५ ६५ ४१६ रक्षेयुस्ताः ९ १२ । यं पुत्रं ९ १७१ ७६९ रजस्वला च ३ २३९ २८३ रागद्वेषक्षयेण च ६ ६.४७६ यं पुत्रं जनयेत् ९ १७२ ७६९ रजो भूर्वायुः ५१३२ ४४८ रागद्वेषौ १२ २६ ९११ यं ब्राह्मणः ९१७८.४७० रजःस्वलं ६ ७७ ४८३ राजकर्मसु ७ १२६ ५२८ यं मातापितरौ २२२७ १७८ रज्ज्वा वेणुदलेन ८३०० ६८६ राजगामि ११ ५५ ८४६ यं वदंति १२ ११५ ९३४ रज्ज्वाश्चैव ११ १६८ ८७६ राजतै जनैः ३ २०२ २७. यं विदेत् ९ १३६ ७५८ रतिमात्रं ११ ५८३४ | राजतं. ५१११४३८ यं व्यवस्येत् १२ ११३ ९३४ रतिं बध्नाति ५ ४७ ४०६ राजतः धनं ४ ३३ ३१६ यं शिष्टा ब्राह्मणा:१२ १०८ ९३३ रनैश्च पूजयेत् । ७२०४ ५४८ राजधर्मान् ७ १ ४९३ यं सर्वे . ४९ ५०६ रथाश्वं : . ९७५२२ राजधर्मेषु ९३२४ ७९६ यः करोति २ १४२ १४१ रथं हरेत ८ २१० ६५७ राजन्यवैश्ययोः २ १९० १६६ यः करोति १२ १२ ९०७ रमंते तत्र . ३ ५६ २१६ राजन्यबंधोः २ ६५ १०४ यः करोति चुतः २ १४३ १४१ | रम्यमानतसामंतं ७ ६९५१३ राजन्यवैश्यौ ११ ८७ ८५५ यःक इत्यनवेक्षया ७ ११२ ५२६ | रसजानां ११ १४३ ८७० | राजभिः ८३१९ ६९१ यः कवित् २ ७ ६६ रसा रसैः ११ ९४ ८२४ राजविक्स्नातकगु.३ ११९ २३७ यः कुर्यात् . ९२२४ ७७८ रसो गंधश्च १२ ९८ ९२९ राजर्षिप्रवरः ९ ३७ ७३८ यः पचति ३ ११८ २३७ रसं श्वा नकुलः १२ ६२ ९१८ राजविप्रांगनासुतो१० ११८०५ यः पारशवः १० ८८०५ रहस्यमुपदिश्यते १२ १०७ ९३२ राजसीपूत्तमा १२ ४७ ९१५ यः प्रश्नं वितथं ८ ९५६०. रहस्याख्यायिनः ७२२७ ५५५ राजसं गुणलक्षणं१२ ३२ ९१२ यः शदस्य ९१७९ ४७० रहो यत्र ३ ३४ २०६ राजस्नातकयोः २ १३९ १३९ यः सदाचारवानरः४ १५८ ३५३ । रहः प्रव्रजितासु ८ ३६४ ७०७ राजस्व ८१५० ६२७ यः साधयंत ८१७७ ६४६ रहःस्थानासनेन ६ ५९ ४७६ राजा कर्ता ७१३० ५२९ यः साक्ष्यमनृतं ८ ९४६०० । रक्षणान ९ २५३ ७८३ । राजा कुर्यात् ७ १२५५२८
For Private And Personal Use Only
Page #1053
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(0)
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. राजा च श्रोत्रिय ३ १२० १३८ । रात्रिः संध्ये च ८ ८७ ५९९ । राज्ञा धर्म निबोधत६ ९७ ४९२ राजा तदुपयुंजानाः८ ४१ ५७६ । रात्रिः स्यात् १ ६७ ३४ । राज्ञां श्रेयस्करं ७ ८९ ५१९ राजा त्र्यब्दं ८ ३१ ५७३ रात्रिः स्वप्राय १ ६५ ३३ राज्ञो धर्मविवेचनम्८ २१ ५६९ राजा दंड ९२९३ ७९०
| रात्रौ कुर्वति ९२७६ ७८७ राज्ञोऽन्यः . ७ १२१ ५२७ राजा द्वादशमेव ८ ३६ ५७५ । राजा | रात्रौ च ४ ७३ ३२९ राज्ञो बलार्थिनः २ ३७ .९०
राज्ञोभवति | रात्रौ न विचरयुः १० ५४ ८१४ राजा धर्मेण
८३०५६८७ ७ १४५ ५३१
रात्रौ वित्रासयेत् ७ १९७ ५४६ राझो माहात्मिके ५. ९३ ४३२ राजानमभिगम्य ११ ९९ ८५९
रात्रौ वीरासनं ११ ११० ८६२ राज्ञोरक्षासमन्वित.२ ३२ ८७ राजा नाप्यस्य ८ ४४ ५७८
रात्रौ श्राद्धं न कु.३२८.२९७ राज्ञोवृत्तानि . ९३०१ ७९२ राजानं ७ २६९ ४९९ रात्रौ स्वामिनि ८२३१ ६६६
राज्ञोहि ७ १२४ ५२८ राजानं ७ ३१ ४९४
राष्ट्रस्य संग्रहे ७ ११४ ५२६ राज्ञःकोशापहर्तश्च ९ २७५ ७८६ राजानः ७ ४०.५०३
राष्ट्रादाहारयेद्वलिं ७ ८० ५१५ राज्ञःप्रच्छमतस्करा९ २२६ ७७८ राजानःक्षत्रियाः १२ ४६ ९१५
राष्ट्रादेनं ८३८१ ७१२ रातःप्रख्यातभांडा.८४०० ७१७ राजान्तःकरणौ ९ २२१ ७७८ राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकःकरः७ १२९ ९२६
रिक्तभांडानि ८४०६७१८ राजानं. ४२१८ ३७० राष्ट्रियैः सह १० ६१८१५ रिक्थं भातरः ९१८५ ७७१ राजा प्रकुरुते - १२ ४९५ । राष्टेषु ९२७२ ७८६ । रुक्मस्तेयसमं ११ ५७ ८४७ राजा भवत्यनेनास्तु८ १९ ५६८ राष्ट्र चास्य ७ १९६ ५४६ रुक्माभं स्वप्नधी. १२ १२२ ९३७ राजा- मार्गे ९२८८ ७८९ राष्ट्र बाहुबलाश्रि० ९ २५५ ७८४ रुद्रांश्चैव ३ २८४ २९९ राजा राष्ट्रात ९२२१ ७७८ राक्षसी कीर्तिता ३ २८० २९७ रुधिरे ४ १२२ ३४३ राजा राष्ट्र ७१३८ ५३० राक्षसो विधिः ३ ३३ २०५ रुधिरेणैव ३ १३२ २४४ राजा वध्यांश्च ८३०७ ६८८ राक्षसो विधिः ४ ३१ ४०० रूपद्रविणहीनांश्च ४ १४१ ३४९ राजा विग्रहमेव . ७ १६३ ५३६ राक्षसं क्षत्रियस्यैकं ३ २४ २०१ रूपसत्त्वगुणोपेताः ३ ४० २०९ राजा विनिर्णय ८१९७ ६५३ राजश्व ७ ९८५२२ । रूपं विक्रय ८ २०४ ६५५ राजा विवदमानयोः८ २५३ ६७२ । राज्ञश्च धर्म १ ११४ ४६ रूप्यदः ४ २३३ ३७४ राजा षाड्गुण्यसं०७ ५८५१० राज्ञश्चाधिकृतः ८ ११५६६ रेतो विष्मूत्रं ४ २२२ ३७१ राजा साहसिकं. ८ ३४५ ७०० राज्ञा च ७ ९८ ५२२ रेतः सिक्त्वा ११ १७० ८७६ राजा सृष्टः । ७ ३५ ५०२ | राज्ञा चौः ८ ४१ ५७६ रेतः सिक्त्वा १११७३८७७ राजा संपूजयेत् ८३९६ ७१६ | राज्ञा दाप्यः ८२१४ ६५९ रेतःसेकःस्वयो. ११ ५८ ८४७ राजा स्तेने न ८३१५.६९० राज्ञा दण्डथः ८३९० ७१४ रोगायतनमुत्तमम् ६ ७७ ४८३ राजा हि ११ २३ ८३७ राज्ञा दंडयौ ८ २२४ ६६३ रोगिणो गर्भिणी: ३ ११४ २३५ राजा हि युगं ९३०१ ७९२ राज्ञा दंडयाः ८४१३ ७२० रोगिणो भारिणः २ १३८ १३९ राजीवान् ५ १६ ३९२ राज्ञा नित्यं ९१८९ ७७२ रोगोऽग्निर्घातिम. ८ १०९६१० राज्यस्यासां ९२९५ ७९१ राज्ञा पशुहिरण्ययोः७ १३१ ५२९ रोचयेत गुरोःकुले २ २४३ १८२ रात्रयः षोडश ३ ४६ २१३ राज्ञामध्यमसाहसम्८ २६४ ६७५ रोमाणि च ४ १४४ ३४९ रात्रावहनि ४ ५१ ३२२ राजे दद्याच्च ८ २८९ ६८३ रोहितेंद्रधनूंषि च १ ३८ २५ रात्रावहनि ६ ६८४७८ राज्ञो राहोः ४१११ ३४० । रौरवण नवैव तु. ३ २६९ २९५ रात्रिभिः ५ ६५ ४१६ | राज्ञा चैब १२ ४६ ९१५ / रंगावतरकस्य च ४ २१५ ३६९ रात्रि च तावती १ ३ ३५ राज्ञां दंडधरः ९२४५ ७८२ । लगुडं वापि ८३१६ ६९.
For Private And Personal Use Only
Page #1054
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७१)
अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो पृ.। . . अ. श्लो. पृ. लघुमित्रं .७२१३ ५५२ लोके प्राप्नोति ९ ३० ७२७ / वधेन शुध्यति १११०० ८६. लब्धप्रशमनानि ७ ५६ ५१० । लोके ब्रह्मेति १ ११ १२ / वधेनापि ८१३१ ६१७ लन्धलक्षान् ७ ५४ ५०८ लोके भवति ४ १५७ ३५२ वध्यते यास्तु ३६८२१८ लब्धांश्च ९ २५१ ७८३ लोकेभ्यः ४२१९ ३७० वध्यवासांसि १० ५६. ८१५ लब्धं रक्षेत्७१०० ५२३ लोकेशप्रमवाप्य• ५ ९६ ४३२ वध्याश्च इन्युः १० ५६ ८१५ लब्धं रक्षेदवेक्षया ७ १०२ ५२३ लोकेशाधिष्ठितः ५ ९६४३२ वनस्थाः ७ ४० ५०३ ललाटसमितः २ ४६ ९४ लोकं च ७ २९ ५०० वनस्पतिभ्यः ३ ८८ २२६ लवणानां ८३२८ ६९५ लोकं प्राप्नोति १० १२८ ८३२ वनस्पतीनां ८२८६ ६८२ लवणं च ६ १२ ४६३ लोभात्. कृत्वा ३ १७९ २६१ वनान्युपवनानि ९ २६५ ७८६ लशुनानीक्षवः ९ ३९ ४२९ लोभात् सहस्रं ८ १२१ ६१४ वने वसेत्तु ६ १४५९ लशुनं
लोभाद्भातन् ९ २१३ ७७६ वनेषु च ६ ३३ ४६९ लशुनं ग्रामकु० ५ १९ ३९३ लोभान्मोहात् ८ ११९ ६१४ वनं गच्छेत् ६ ३४५९ लक्षणं ४ १६०३५३ लोभेनोपहिनस्ति ११ २६ ८३८ वन्यं मेध्यतरं ६ १२४६३ लक्ष्यं शस्त्रभृतां ११ ७३ ८५२ लोभः स्वप्नः . १२ ३३ ९१३ वपनं
१३९ ४५० लाभालाभं ९३३१ ७९७ लोष्ठपत्र. ४ ४९ ३२२ वपनं मेखलादण्डौ१११५१८७२ लाभे चैव ७ ५७ ४७५ लोष्ठछमदर्दी ४ ७१ ३२७ वपुर्धारयते ५ ९५ ४३२ लाक्षया लवणेन १० ९२ ८२४ लोहदारक ४ ९.३३५ वपुष्मान् ७ ६४ ५१२ लिप्सेत ८३४१ ६९९ लोहशंकु
वयोभिरपि ६ ५१ ४७५ लिक्षकापरिमाणतः८ १३४ ६१८ लोहानां
वयसः कर्मणः ४ १८३०९ लिंगानामपि ८२५४ ६७३ लोहितस्य ८ २८५६८१ वयोभिः खादय० ३ २६१ २९३ लुप्तधर्मक्रियाः ८ २२७ ६६४ लोहितान्
वयोरूपसमन्वितैः ८ १८३ ६४९ लुब्धस्योच्छास्त्र. ४ ८७३३५ लोहितं वा ४ ५६ ३२४ वरादादाय ३ २९ २०४ लुब्धेन ७ ३० ५०१ लौकिकेऽमी ३ २८२ २९८ वराय सदृशाय ९ ८८.७४४ लूताहिसरटानां १२ ५७ ९१७ लौकिकं वैदिकं २११७ १२८ वराहमकराभ्यां ७ १८८ ५४३ लोकपालांश्च ९३१५ ७९४ वक्तव्यं ८ १३ ५६६ वराहमाहिषामिषैः ३ २७० २९५ लोकसंऋष्टमेव च ४ १७६ ३५७ वके श्रोत्रे च ८२७३ ६७८ वरिष्ठमाग्निहोत्रेभ्यः ७ ८४ ५१६ लोकसंव्यवहारार्थ ८ १३२ ६१७ वणिक्पथं १ ९० . ४० वरुणायोपपादयेत् ९ २४४ ७८१ लोकस्याप्यायने ३ २१३ २७५ वणिक्पशुकृषी० १० ७९ ८२० वरुणेन १३०८ ७९३ लोका देवाश्च ९३१६ ७९४ वणिजो दापयेत् ७ १२८ ५२८
वरं विप्रः . २११८१२८ लोकानन्यान् ९३१५ ७९४ वत्सस्य ८ ११७ ६१३ वरं स्वधर्मो वि० १० ९७ ४२५ लोकानां तु १ ३१ २३ वत्सानां ९ ५० ७३२ । वर्जनीयाः प्रयत्नतः ३ १६६ २५७ लोकानां हित० १२ ११७ ९३५ वदान्यस्य ४ २२४ ३७१. वर्जयित्वा चतुर्द० ३ २७६ २९६ लोकान् प्राप्नोति ८ ८२ ५९७ वदेत्
वर्जयेन्मधु .. ६ १४ ४६३ लोके . ४ १३४ ३४६ / वदंत्यन्नं ३ १८२ २६२
वर्जयेन्मधुमांसं २१७७१५७ लोके ५१६३ ४५७ बदंत्यन्नं ४ २२१ ३७० वयं भिन्नं ४ ६९ ३२७ लोके कलषयो०१० ५८ ८१५ वंदंत्येतान ३ २१३ २७५ वाः स्युः ३ १५२ २५१ लोके चैव ८३८८ ७१३ बधदण्डं
वर्णक्रमेण ८ २४ ५७० लोकेऽन्यं ८ ९७ ६.१
५ ४९ ४०६ । वर्णधर्मान् - २ २५ ७८
वधबन्धी
For Private And Personal Use Only
Page #1055
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७२)
अं. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. वर्णरूपोपसंपन्नैः ४ ६८ ३२७ वसिष्ठस्यसुकालिनः३ १९८ २६९ वाच्यग्निं मित्रमु. १२ १२१ ९३७ वर्णान् पंचदशैव १० ३१ ८०९ वसीत ६ ६ ४६०
वाच्यर्थाः
४२५९३८२ वर्णानामनुपूर्वशः ८ १४३ ६२० वसीरन् २ ४१ ९२ | वाच्यश्च वर्णानां ७ ३५५०२ वसन्वदंति २२८४ २९९ वाच्येके
४ २३३११ वर्णानां २ १८ ७४ वसेन्माध्यस्थं ४ २६० ३८२ वाच्यो मातुः ९ ४ वर्णानां तत्कृतं १ ६९ ३४ वसेयुरेते १० ५० ८१४ / वाच्यो विप्रः २ १२५ १३१ वर्णानां ब्राह्मणः १० ३८०० वसेयुश्च ८ २९ ५७२ वाच्यं गोष्ठे ३ २५४ २९१ वर्णानां संकरं ९ ३७ ७३८ वसेयुश्च ११ १८८ ८८३ वाच्यः पूर्वाक्षरः २ १२५ १३१ वर्णापेतं १० ५७ ८१५
वस्त्रपूतं जलं पिवेत् ६ ४६ ४७३ वाणिज्यं ८४११ ७१९ वर्ण रूपं प्रमाणं ८ ३३ ५७४ वस्त्रानपानं ८ २९ ५७२ वाणिज्यं ११ ६९ ८५१ वर्तयन्
वस्त्रानपानं ११ १८८ ८८३ वातेंद्रगुरुवन्हीवां ११ ११९ ८६४ वर्तयन् ११ १२३ ८६५
वस्त्रापहारकः ११ ५१ ८४६ वादयुद्धप्रधाना० १२ ४६ ९१५ वर्तयंतः १० ५.८१४ वस्त्रं पत्रं ९२१९ ७७७
वादेष्ववचनीयेषु ८ २७० ६७७ वर्तयश्च ४ १० ३०१
वहेदित्यब्रवीन्यनुः ८ २०५६५६ वानप्रस्थः ६ ८७ ४८७ वर्तेत पितृवन्नृषु ७ ८० ५१५ वाक् चतुर्थी ३१०१ २३१
वानरं श्येनभासौ ११ १३५ ८६९ वर्तेत याम्यया ८१७४ ६४५ , वाक् चैव २ ९० ११७
वानस्पत्यं
८३४० ६९८ वर्तेयातां ९ ६२ ७३६ | वाक् चैव मधुरा २ १५८ १४६
वाप्यः
८ २५१ ६७२ वर्तेयातां तु ९ ६३ ७३६ | वाक्पारुष्यविनिर्णयम्८ २६७ ६७६ वामदेवो न १० १०६ ८२७ वर्तते इतराश्रमाः ३ ७७ २२२ वाक्पारुष्यस्य ८ २७९ ६८० वायसानां ३ ९२२२८ वर्तते सर्वकर्मसु ९३१९ ७९५ , वाक्पारुष्याथेवूषणे ७ ५१ ५०७
वायुभूतः २ ८२ ११३ वर्धत तद्धि ३ ५७ २१६ वाक्शस्त्रं ११ ३३ ८३९ वायुवच्च ३ १८९२६४ वर्षासु च मघासु च ३ २७३ २९६ वागेषा
५१०४ ४३३ वर्षास्वभावका० ६ २३ ४६६ वाग्दुष्टः ३१५६ २५३
वायोरपि १ ७७ ३६ वर्षे वर्षे ५ ५३ ४०८ वाग्दुष्टाः ८३४६ ७०० वाय्वग्निवित्रं ४ ४८ ३२२ वलीपलितं ६. २४५९ वाग्दैवत्यैश्च ८१०६६०८
वारिदः ४ २३२ ३७४ बल्मीकमिव ४२४१ ३७७ वाग्दंडजं ७ ४८५०६ वार्ताकमैव १. ८० ८२० बशापुत्रासु ८ २८ ५७२ वाग्दंडयोश्च ८ ७३ ५९४ 'वार्तायांनित्ययुक्तः ९ ३२६ ७९६ बशे
७ ४४ ५०५ वाग्दंडोऽथ १२ १० ९०७ वार्तारंभांश्च ७ ४३ ५०४ वशे कुर्वति ८ १७५ ६४५ वाग्दंडं ८ १३० ६१७ वाधुष्यं व्रतलो. ११ ६१ ८४८ वशे कृत्वेन्द्रियग्राम२ १०० ११९ वाग्बाहूदरसंयुतः ४ १७५ ३५७ वार्धाणसस्य ३२७१ २९५ वसनस्य ३ ४४ २१० वाङ्मयं स्यात् १२ ६९०६
वार्यनगो०४ २३६ ३७६ वसन् दूरतरे ११ १२८ ८६६ वाङ्मात्रेणापि ४ ३० ३१४ वार्यपि श्रद्धया ३ २०२ २७० वसवश्च ११ २२१ ८९१ वाङ्मूला ४२५९ ३८२ पार्योकोवत्सषट्, ७ १२९ ५२९ बसाशुक्र. ५१३४ ४४८ वाचा दारुणया ८२७१६७७ वार्षिकांश्चतुरः ९३०४ ७९३ मसित्वा ४ ११६ ३४२ वाचा वाचा १२ ८९०६ वालवासा ११ ९२८५७ बसिवा गर्दभा० ११ १२२ ८६५ वाचा सत्ये ९ ३९ ७३८ वासमात्येतिकं २ २४२ १८२ वसिष्ठविहितांवृद्धिं ८ १४१ ६२. वाचिकैः पक्षिमृग.१५ ९९.६ / वासांसि 10 ५२ ८१४ वसिष्ठश्चापि ८ १११६११ । वाचि प्राणे ४ २३ ३११/ वासिष्ठं न ११ २४९ ८९९
वायुः
For Private And Personal Use Only
Page #1056
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७३)
विद्वान्
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. वासो दद्यात् १११३६ ८६९ | विजेतं ७ १९९ ५४७ । विद्यार्थे ९ ७६ ७४० वासोदः ४२३४ ३७५ विटपण्यमुद्धृतो. १० ८५ ८२१ विद्या शिल्पं १० ११६ ८२९ वासं जन्म १२ ७८ ९२० विशूद्रयोरेवं ८ २७८ २७९ विद्याहीनान् ४ १४१ ३४९ वासंतशारदः ६ ११ ४६३ विट्शूद्रयोस्तु ३ २३ ६०१ विद्यां चावेश्य ७ १६ ४९७ वास्तुमध्ये ३ ८९ २२७ विड्भुजां चैव १२ ५६ ९१७ विद्युता ५ ९४ ४३२ वास्तुसंपादनम् ३ २५५ २९१ विडुराहखरोष्ट्रा. ११ १५४ ८७३ विद्युतोऽशनि १ ३८ २५ वाहनानि ७ २२६ ५५५ विण्मूत्रस्य ४ ४८ ३२२ विद्युत्स्तनितनिः ४ १०६ ३३९ वाहनेन ७ १७३ ५३९ विण्मूत्रस्य ४१०९ ३४०
विद्युत्स्तनितवर्षेषु ४ १०३. ३३९ वांताशीति ३१०९ २३४ विण्मूत्रे ४ १३२ ३४६ विद्वद्भिः २ १ ४८ वांताश्युल्कामु. १२. ७१ ९१९ विण्मत्रोत्सर्गशु. ५१३३ ४४८ विद्वद्भिः सप्तमे ८ २२८ ६६४ वातो विरिक्तः ५१४३ ४५१ वितथाऽभिनिवे. १२ ५९०५ विद्वत्सु १ ९७ ४८ विकर्मक्रियया ९ २२६ ७७८ वितथेन ८२७४ ६७८ विकर्मस्थान् ९२२५ ७७८ वित्ताप्पत्योः ५ ९५ ४३२ विद्वान ४ २२३ ३७१ विकर्मस्थास्तु ११ १९२ ८८४ वित्तं बंधुः २१३६ १३६ विद्वान् यंतेव २८८ ११६ विकिरेद्यवसं ११ १९६ ८८५ विदध्यात् ७ ५७ ५१०
विद्वांसमपि २२१४ १७३ विकृताकृतयः ११ ५२८४६ विदध्यात् ९२३० ७७८
विद्वांसमपि कर्षति २ २१५ १७४ विकृताः ९ २८८ ७८९ विदुषा ११०३ ४३ विद्वांस्तु ब्राह्मणः ८ ३८ ५७५ विकृतिर्न च ९ २४७ ७८२ विदुषा
विद्वेष २११११२६ विकृतं प्राप्नुयात् ९ २९१ ७८९ विदुषामिच्छया ११ ७३ ८५२
विद्वेषं ८३४७ ७०१ विक्रयादिह १० ९३ ८२४ विदुषे दक्षिणां ३ १४३ २४८
विधवायां ९ ६० ७३५ विक्रयाद्यः ८२०२ ६५४ विद्धास्तत्र ८ १२ ५६६ ।
विधवायांनियोगार्थे९ ६२ ७३६ विक्रीणीत १० ९० ८२३ विद्ययाऽमृतमश्नुते१२ १०४ ९३०
विधवा वा ९१७५ ७७० विक्रीणीते ८ १९८ ६५३ | विद्ययैव २११३ १२७
विधवावेदनं ९ ६५ ७३७ विक्रेयं वित्तवर्ध. १० ८५ ८२१ विद्यागुरुषु २२०६ १७१
विधवास्वातुरासु ८ २८ ५७२ विक्रोशंत्यः ७ १४४ ५३१ विद्याच्छिद्रं ७ १०६ ५२४
विधाता शासिता११ ३५८४० विगतं ५ ७४ ४२० । विद्यातपोभ्यां ५१०८ ४३५
विधानमिदमाचरेत् ७ ११४ ५२६ विगीतान् ८ ५४ ५८४ | विद्यातपोविवृद्धयर्थ६ ३० ४६७ विधानस्य १ ३ ४ विघसाशी ३ २८९ २९९ | विद्यातपःसमृद्धेषु ३ ९८ २३०
विधाने ७२०६ ५४९ विघसो भुक्तशेषं. ३ २८५ २९९ विद्यात् ४११८३४२
विधानं पाश्चयज्ञि० ३ २८६ ३०० बिधुष्य तु ८२३४ ६६७ विद्यात् ७ ५२ ५०७
विधानं श्रूयतामिति३ २८६ ३०० विचरेनियतः ६ ५२ ४७५ विद्यात्तं पुरुष १२ १२२ ९३७
विधायप्रोषिते ९ ७५ ७४० विचरंति ९ २०७२५ विद्यादर्घबलाबलम् ९ ३२९ ७९७
विधाय वृत्ति ९ ७४ ७३९ विचरंस्तु ९३०२ ७९३ । विद्यादुत्सादयेत् ९ २६७ ७८६
विधिना ४ १९३३६२ विचार्य ८४०२ ७१७ । विद्याद्धान् ३ २३ २०१
विधिना नियतः २ १०७ १२४. विचार्य तस्य ८ १८८ ६५० विद्याद्वैश्यात्तथैव १० ६५ ८१७
विधिनाऽनेन ८ ८० ५९६ विजयश्च ७ ११४९५ विद्याधनं ९ २०६ ७७४ विधिनाऽनेन - ९ १५२ ७६३ विजयेत ७ २०१५४७ विद्या ब्राह्मणं २ ११४ १२७ विधियज्ञसमन्विताः२ ८६ ११५ विजिगीषोश्च ७१५६५३५ विद्या भवति २१३६ १३६ । विधियज्ञात . २ ८५ ११५
For Private And Personal Use Only
Page #1057
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७४)
विश्व
विधि
अ. श्लो. पृ. ___ अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. विधिरुद्वाहकर्मणि ३ ४३ २१० । विनीतवेषाभरणः ८ २५५८ । विप्राः प्राहुः ९ ४५ ७३१ विधिरेषः १० ७८०५ विनीतात्माऽपि ७ ३९ ५०३ विग्रुषोऽङ्गं ५१४० ४५० विधिनात्मोपजी. ८ ३६३ ७०६ विनीतात्मा हि ७ ३९ ५०३ विप्रेषु ११ ६८३४ विधिवत् १ ५८ ३१ विनीतैस्तु ४ ६८ ३२७ विप्रोऽजीवन् १० ११२ ८२८ विधिवत्
विनीतः ८ १५५७ विप्रोजीवेत् ४ २३०१ विधिवत् ६ ११४६३ विन्यसेत् ३ २२६ २८० विप्रो दद्यात् ९२२० ७७८ विधिवत्
विपणेन च
३ १५२ २५१ । विप्रो धर्मात् १२ ७१ ९१९ विधिवत् १११४८ ८७१ विपरीतस्तथैव ७ १६४ ५३७ विप्रो निर्हत्य ५१०० ४३३ विधिवत् पितरो ३ २६७ २९४ विपरीत ४ १६१३५३
विप्रो भिक्षत ११ २४ ८३८ विधिवत्पूर्व ३ २१९ २७८ । विपरीतं ८ २५८ ६७४ - विप्रोष्य २ १३२ १३४ विधिवत्प्रेत्य ३ १४३ २४८ । विपरीतांश्च ४ ३१ ३१५ विप्रोष्य २२१७१७४ विधिवद्दभेपाणिना ३ २७९ २९७ - विपरीतांस्तु ८ ६४ ५८९ । विप्रं सांगतिकं ३१०३ २३२ विधिवद्ब्रह्मचारिणे ३ ९४ २२८ विपालान् ८ २४१६६९ विप्रः४१४२ ३४९ विधिवद्वेदपारगः २१४८ १४३ विपुलाद्वा ८ ३४८ ७०१ विप्रःप्रत्यभिवाद०२ १२६ १३२ विधिवद्वंदनं २२१६ १७४ . विप्र आढयः ८ १७० ६४४ विप्रः शुद्धयति ५ ९८ ४३३ विधिज्ञः ५ ३३ ४०१ विप्रदुष्टां ११ १७६ ८७८
५ २६३९५ विप्रयोगं ६ ६२ ४७७ विप्लुतौ शूद्रवज्यौ ८ ३७८ ७११ विधिं दंडविनिर्णये ८ ३०२ ६८६ विप्रश्चंन्दुक्षये
विप्रश्चंन्दुक्षये : १२२ २४१
: १२२ २४१ विवुधानुचराश्च १२ ८७ ९१५ विधि धर्म्य ४ १८७ ३६० । विप्रवद्वाऽपि ३ २२० २७८ । विब्रुवन् ८ ७६ ५९५ विधि विप्रः ११ ८६ ८५५ विप्रसेवैव १० १२३ ८३० विब्रुवन् ८ १९५६५२ विधि हित्वा ५ ५० ४०७ विप्रस्य ४ १११ ३४१ विभक्ताः सह ९ २१० ७७५ विधिः ५ ७३ ४२० विप्रस्य तन्निमित्ते ११ ८० ८५३ विभजेत सः ९२१६ ७७७ विधिः स्यात् ८१६१६३६ विप्रस्य त्रिषु १० १०८०५
विभजरेन् ९२१० ७७५ विधिः स्यात् ८ १८९ ६५१ विप्रस्येदं १२ ८२ ९२० विभागधर्म १ ११५ ४६ विधूमे विप्रस्योत्पाद्य ११ २०८८८८
विभागस्यैकयो० ९ १४८ ७६२ विधेः प्रतिनिधिः११ २९ ८३९ विप्रस्योवृतं २ ४४ ९३
विभागोऽयं विधिः९ १४९ ७६२ विनयात् ७ ४० ५०३ विप्रस्यौद्धारिकं ९ १५० ७६३
विभूषणपरिच्छदा ९ ७८ ७४१ विनश्यत्याशु ३ ५७ २९६ विप्राणामेव ३ १९९ २६९
विमुखा ४ २४४ ३७७ विनश्यत्याशु ८ २२ ५६९ विप्राणां
वियुक्तावितरेतरम् ९ १०२ ७४७ विनश्यति ३ ५८ २१६ विप्राणां
वियुज्यते ४ ९७ ३३७ विनाऽद्भिरप्सु ११ २०२ ८८७ विप्राणां वेदविदुषां ९ ३३४ ७९८
विरमेत ७ ४६ ५०५ विना पुरुषकारेण ७ २०८ ५५१ विप्राणां ज्ञानतः २ १५५ १४५ विराट्सताः ३ १९५ २६८ विना वा ४ २५५ ३८१ विधानाराधयेत् १० १२२८३०
विरामोऽस्त्विति २ ७३ १०८ विनाशयति ७ १९ ४९७
७ ३८ ५०३ विरोचिष्णु १ ७७ ३६ विनाशयति वा ९१०९ ७४८
८१०३ ६०४ विवशः ८ ८३ ५९८ विनाशं व्रजति ३ १७९ २६१ विप्रा वेदविदस्त्रयः ८ ११५६६ विवत्सायाश्च ५ ८ ३८८ विनिपातः ४ १४६ ३९० विप्रास्तान् ३ २०८ २७२ विवस्वत्सुतः १ ६२ ३२ विनिपात्य ११ १२७ ८६. विप्रान्तिके पितॄन् ३ २२४ २७९ । विवादे
८ २४६ ६७१
विप्रान् विप्रान्
For Private And Personal Use Only
Page #1058
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
. ११२०५ ८८७
४ १८० ३५९
८ २३० ६६६
८ ४५६५
विवादे वा
विवाद
विवाद
विवादं चरतां
विवादः
विवस्वा
विवाहानां
विवाहेषु
९ १९७७७२
विवाह पूर्वचोदितौ ३ २६ २०२ विवाहः सदृशैः १० ५३ ८१४ विविक्ते
४ २६१ ३८२
विविक्तेषु च
३ २०७२७२
विविधानि
२२४० १८१
१२
६१९१८
विविधानि विविधानि १२
७७ ९२०
विविधाश्च ६
२९ ४६७ | विष्ठा
७६ ९२०
विविधाचैव १२ विविधांच
१
३९ २५
विविधेन
८ ३११ ६८९
विविधैः
७९ ६१५
विवृद्ध
९ १२८ ७५४
विशिष्टानि
१० ८० ८२०
९ ३४७२८
विशिष्टो दशभिः २ ८५११५ विशिष्टं विशिष्ट कर्म १० १२३८३० विशीर्येतापराधतः ८ ४०९ ७१९ विशल: ५१५३४५४
विशुद्धाच
विशुद्धानपि
विशुद्धिः
५ ६६ ४१७
विशुद्धयति
५ १०० ४३३ विशेषो नोपपद्यते ९ १३९ ७५९
विशेषतः
७ ५५ ५०९
विश्रान्तः
७ १५२ ५३३ ३१७२७
विश्वजन्यमिमं
९
७
१० ४९५
८
९ २४१ ७८१
१११२ ४६
2
१०
७६ ८१९ १११९०८८४
विश्वरूपं
विश्वामित्रः विश्वेभ्यश्चैव 3
www.kobatirth.org
१० १०८८२७
८९ २२७
( ७५ )
विश्वेभ्यश्चैव
विश्वैश्व देवैः
विषघ्नानि
विषघ्नैरगदैः
११
७ २२२५५४
७ २२२५५४
विषयाणां ५५६४
१
१५ १४
विषयान्
१२ ७३९१९
विषये चास्य
८ १४९ ६२४
विषयेषु
२ ९६ ११८
९ २
विषयेषु च विषयेष्वपहारिषु २ ८८ ११६ विषयेष्वपि सज्जति६ ५५ ४७५ विषयेष्वप्रसक्तिः १ ८९. ४० विषयोपसेवा विषादप्यमृतं
१२ ३२९१२ २२३९ १८१
विष्टब्धस्य
९ २९६७९१
४२२० ३७०
विस ब्राह्मणान् ३ २५८ २९२
विसृज्य च
७ १४७५३२
६
७९ ४८४
८ २२० ६६१
७
३३ ६२३
विसृज्य विसंवदेत् विस्तीर्यते विस्पष्टार्थ २ ३३ ८८ | विस्रब्धं ब्राह्मणः ८ ४१८ ७२२ विहिंस्युः पशवः ८ २३९ ६६९ विहृत्य तु विहंगमहिषीणां ९ ५५ ७३३ विज्ञातप्रकृतावृणम् ८ १६२ ६३७ विज्ञानं चास्य विज्ञेयस्तु विज्ञेया गौणिकी १२ विज्ञेया त्रिविधा ११
७ २२५५५५
४
२० ३०९
८
१३८ ६१९
४१९१४
९४८५८
विज्ञेया हव्यसंपदः ३ २५६ २९२ विज्ञेयाः पंक्ति पा० ३ विज्ञेयो रौप्यमाषक ८ | विज्ञेयं
१८४ २६२ १३६६१९
દ
७० ४७९
२
८१ ११३
अ. श्लो. पृ.
९० २२७
२९ ८३९
विज्ञेयं ब्रह्मणः वैज्ञेयः
विज्ञेयः प्रसवं
८ ३४६७००
९ ५५ ७३३
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विन्देत सदृशं
९
९५८४५
विंदते नेच्छया विंदेरन् योषितः ९ ८५.७४३ विंशतीशस्तु
७ ११८ ५२७
विंशतीशं
७ ११६ ५२६ विंशी पञ्चकुलानि ७ १२० ५२७ विंशं कार्षापणा० १० १२० ८३० वीतशोकभयः वीरहत्यासमं ११ ४१८४१
६ ३२४६८
वीक्ष्यान्धः
३ १७७ २६१
७ १०७५२५
८ २३६ ६६८
६७९१८
वृक वच्चावलु वृकैः पोल
वृको मृगेभं
यादेव
वृत्तज्ञाः
वृत्तिर्विप्रस्य वृत्तिहेतोः
अ. श्लो. पृ.
९ ९० ७४४
वृथोत्पन्नं वृधोक्ष्णः
वृद्धया वाऽपि
वृद्धसेवी
१२
८
४ २६२३८३
४
११३०७
८ २४० ६६९
वृत्तिं तत्र वृत्तिं धर्म्या
७ १३६५३०
११ २२८३७
वृत्तिं धर्म्या वृत्तीनां लक्षण १११३ ४६ वृत्ते शरावसंपाते ६ ५६ ४७५ वृत्त्युपायान् १० २८०० वृथाक्कसरसंयावं ५ ७३८७
वृद्धांश्च
वृद्धि नैव
वृद्धं पात्रेषु वृद्धं पात्रेषु वृषभैकसहस्रा
6 ू
५ ३८४०३
५ ३४४०२
वृथापशुनः वृथा मांसानि वृथाभेऽनुग० १११४४ ८७० वृथासंकरजानां ५ ८८ ४२६
वृथा हि
८ ११२६११
९ १४७ ७६२
१० १०७८२७
५ १४६ ४५२
७
३८५०३
३८ ५०३
७८ ५१५
८७ ५९९
७
१० ११७८२९
७ १०० ५२३
७ १०२५२३ १११२७८६६
Page #1059
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पू. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. वृषभैकादशा ११ ११६ ८६३ | वेदविद्भयः ११ ११६ ८६३ वेदोदितानां ११ २०३ ८८७ वृषभैकोदशा ११ १३० ८६७ वेदविद्याव्रतस्ना०४ ३१ ३१५ वेदोदित वृषलत्वं १. ४३८१२. वेदशब्दभ्यः १ २१ १७ वेदोपकरणे २१०५ १२३ वृषलस्य ४ १०८ ३४० वेदशास्त्रमिति १२ ९४ ९२७ वेदं ५ १३७ ४४९ वृषलाग्न्युपसे० ११ ४३ ८४२ वेदशास्त्रविदर्हति १२ १०० ९२९ वेदः कृत्स्नः २१६५ १४८ वृषलाय ३ २४९ २९० वेदशास्त्रविदां ५ २ ३८४ वेदं वापि ३ २ १८९ वृषलीपतिः ३ १५५ २५३ वेदशास्त्रार्थतत्व १२ १०२ ९३० वेदं विप्लाव्य ११ १९८ ८८६ वृषलीफेनपीतस्य ३ १९ २०० वेदशास्त्राविरो० १२ १०६ ९३१ वेदः सपरिवहणः १२ १०९ ९३३ वृषलीसेवनात् १११७८ ८७९ वेदशास्त्रं १२ ९९ ९२९ वेदः स्मृतिः २ १२ ६९ वृषलं तं ८ १६ ५६७ वेदश्चक्षुः १२ ९४ ९२८ वेने राज्यं ९ ६६ ७३७ वृषल्या सह ३ १९१ २६५ वेदश्रुतिविधानतः ६ ८९ ४८७ वेनो विनष्टः . ४१ ५०४ वृषान् देवपशन् ८ २४३ ६७० वेदसंन्यासिकानों ६ ८६ ४८७ वेशेनैव च ४ ८४ ३३४ वृषो हि भगवान् ८ १६ ५६७ वेदस्य ४१२३ ३४३ वेषमद्यान्नविक्रयाः ९ २६४ ७८५ वृष्टेरन्नं ३ ७६ २२२ / वेदाज्योतींषि १२ ४९ ९१५ वेषवाग्बुद्धिसारूप्य४ १८३०९ वृक्षगुल्मावृते १९३ ५४५ वेदादेव १२ ९८ ९२९ वेषाभरणसंशुद्धाः ७ २२३ ५५४ वृक्षमूलनिकेतनः ६ २६ ४६६ / वेदाद्धर्मः ५ ४४ ४०५ / वेष्टिताः १ ४९ २८ वृक्षारोपकः ३ १९३ २५६ वेधानधीत्य ३ २ १८९ वैखानसमते ६ २१ ४६५ वृक्षास्तूभयतः १ ४७ २७
वेदानध्ययनेन ३६३ २१७ वैगुण्याज्जन्मनः १० ६८८१८ वृक्षं वा ६ ७८ ४८४ वेदाभ्यासे १२ ९२ ९२६ वैगुण्यात् ८ २९४ ६८४ वेणानां भांडवा. १० ४९ ८१४ वेदाभ्यासेन ४ १४८ ३५० वैणवीं ४ ३६३१८ वेणुवैदलभांडानां ८ ३२८ ६९५ वेदाभ्यासेन ११ ४६ ८४४ वैतानिकं च वेतनस्यानपाक्रियाम्८ २१५६५९ वेदाभ्यासः २ १६६ १५२ वैतृष्ण्यं ५ १२७ ४४५ वतनस्यैव ८ ५५६४ । वेदाभ्यासः १० ८० ८२० वैदलानां ५ ११८ ४४१ वेतनादानकर्मणः ८ २१९ ६६१ / वेदाभ्यासः ११ २४५ ८९० वैदिके १२ ८७ ९२३ वेदतत्त्वार्थविदुषे ३ ९६ २२९ । बेदाभ्यासः १२ ३१ ९१२ वैदिकैश्चैव ६ ७५ ४८२ वेदतत्त्वार्थविद्दिजः ५ ४२ ४०४ वेदाभ्यासः १२ ८३ ९२१ वैदिकैः २ २६ ७९ वेदतत्त्वार्थ ४ ९२ ३३६ वेदार्थवित् ३ १८६ २६३ वैदिकं वा ११ ९६ ८५९ वेदत्रयान्निरदुहत् २ ७६ ११० वेदास्त्यागश्च २ ९७ ११९ वैदेहकानां १० ४७ ८१३ वेदनिंदकः ३ १६१ २५६ वेदाः संततिः ३२५९ २९३ वैदेहकेन १० १९८०६ वेदपुण्येन २ ७८ ११० वेदांगानि ४ ९८३३७ वैदेहिकांध्रमेदौ १० ३६ ८११ वेदप्रदानात् २१७१ १५३ | वेदांगान्यपि २ १४१ १४० वैदेह्यामेव १० ३७८११ वेदमध्यापयेत् २ १४० १३९ वेदांताभिहितं ६ ८३ ४८६ वैरिणं ४ १३३ ३४६ वेदमेव . २ १६६ १५२ वेदांतोपगतं २ १६० १४६ वैरं कुर्वीत ६ ४७ ४७४ वेदमेव ४ १४७ ३५० वेदांतं . ६ ९४ ४९१ वैवाहिकेऽनौ ३ ६७ २१७ वेदयः २१८३ १६९ वेदितव्याः १० ४० ८११ वैवाहिको विधिः २ ६७ १०५ वेदयेद्धनिकं ८ १७७ ६४६ वेदेत्रिवृति ११ २६३ ९०२ वैशेष्यात् १० ३८०० वेदविच्चापि ३ १७९ २६१ वेदोकमायुः १ ८४ ३९ वैश्यभावं १० ९३ ८२४ वेदवित्सु ११ ६८३४ । वेदोऽखिलः २ ६ ५३ । वैश्यराजन्यवि० १० १२८०५
For Private And Personal Use Only
Page #1060
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७७)
वैश्यस्तु वैश्यस्तु
illimimimi.
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. वैश्यवत् ५ १३९ ४५० । वैश्यं शूद्रः १० १२१ ८३० व्यवहारो मिथः १० ५३ ८१४ वैश्यवृत्ति १० १०१ ८२६ । वैश्यं क्षेमं २ १२७ १३२ व्यवहारं ८ १६८ ६४३. वैश्यवृत्त्याऽपि १० ८३ ८२१ वैश्यः ५ ८२ ४२२ व्यसनस्य वैश्यशूद्रावपि ३ ११२ २३४ वैश्यः प्रतोदं ५ ९८ ४३३ व्यसनानि ७ ४५ ५०५ वैश्यशद्रोपचारं १११६. ४६ वैश्यः सर्वस्वदंडः ८ ३७६ ७१० व्यसनानि ९२९९ ७९२ वैश्यशद्रौ ३ ११० २३४ वैश्वदेवस्य ३ ८४ २२५
व्यसने चोत्थिते ७ १८४ ५४२ वैश्यशूद्रौ ८४१९ ७२२ वैश्वदेवस्य ४ १८३ ३५९ व्यसनेषु ७ ४६ ५०५ बैश्यश्च न ११ ९३ ८५७ वैश्वदेवे तु निर्वृत्ते ३ १०८ २३३ / व्यसनं ७ ५३ ५०८ वैश्यश्चेत् ८ ३८३ ७१२ वैश्वदेवं ३ ८३ २२५ व्यसन्यधोऽधः ७ ५३ ५०८
वैश्वदेवं हि ३ १२१ २३९ व्यस्तैश्चैव ७१६० ५३६
वोदः कन्या ८ २०५ ६५६ व्याजेनोपार्जितं ४ २२९ ३७३ वैश्यस्य
वोदुः कन्यासमुद्र०९ १७२ ७६९ व्याधांश्छाकुनिकान्८ २६१ ६७४ वैश्यस्य तु ११ २३५ ८९५ वोदुः स गर्भः ११७३ ७६९ व्याधिता वा ९८० ७४२ वैश्यस्य द्यधिक २ ६५ १०४ वंचकाः कितवाः ९ २५८ ७८४ व्याधितां ९ ७२ ७३९ वैश्यस्य धन २ ३१ ८६ वंध्याऽष्टमे ९ ८१ ७४२ व्याधितः ४ १५७ ३५२ वैश्यस्य पुष्टि २ ३२ ८७ व्यजनोदकधूपनैः ७ २२३ ५५४ व्याधिभिश्च ५ ५० ४०७ वैश्यस्य वर्णे १० १०८०५ व्यतिरिक्ता ८ १५३ ६३१ व्याधिभिश्च ६ ६२ ४७७ वैश्यस्य शणतांतवी२ ४२ ९२ व्यत्यस्तपाणिना २ ७२ १०७ व्याधिभिश्च १२ ८.९२० वैश्यस्याविकसौ० २ ४४ ९३ व्यपेतकल्मषः ४२६३ ३८३
व्यायम्याप्लुत्य ७२२० ५५४ वैश्यस्येहार्थिनः २ ३७ ९० व्यपेतकल्मषः १२ १८ ९०९ व्यालग्राहान् ८ २६१ ६७४ वैश्याजः सार्धे ९१५१ ७६३ व्यपैति ददतः ९ १४२ ७६० व्यालाच वैश्यात्तु जायते १० २३ ८०७ व्यपोहत्यात्मव. ११ ८६ ८५५ व्यालांश्च १ ३९ २५ वैश्यानामाज्यपा ३ १९७ २६८ व्यपोह्य ८४२१ ७२२ व्याहृतिप्रणवैः ६ ७० ४७९ वैश्यानां - २१५५ १४५ व्यभिचार ५१६३ ४५७ व्यूहेन व्यूह्य ७ १९२ ५४५ वैश्यान् १. ११८०५ व्यभिचारात्तु ९ ३० ७२७ व्यंगारे ६ ५६ ४७५ वैश्यान् मागध० १० १७८०६ व्यभिचारेण १० २४ ८.७ व्रजेद्दिशं ६ ३१४६७ वैश्यापुत्रः ९ १५३ ७६३ व्यये च ५१४९ ४५३ । व्रजंति परमां १० १३० ८३२ वैश्यां वा क्षत्रियः ८ ३८३ ७१२ व्यये चैव १११ व्रजंतीष्वप्यनुव्र ११ १११ ८६३ वैश्ये चेच्छति ९ ३२८ ७९७ व्यवहारविधौ ८ ४६ ५७९ व्रजंत्यत्रादिदायि० ३ १०४ २३२ वैश्ये पञ्चशतं ८ ३८५ ७१३ व्यवहारस्थितौ ८ ७५६४ व्रतचर्योपचारं ११११ ४५ वैश्येऽष्टमांशः ११ १२६ ८६६ व्यवहारस्य ९ २५० ७८३ व्रणशोणितयोः ८ २८८ ६८२ वैश्ये स्यात् ८ २६९ ६७७ व्यवहारस्य निर्णयः८ ४१० ७१९ व्रतमस्य २१८९ १६१ वैश्योऽद्भिः २ ६२ १०२ । व्यवहारान् ८ १५५७ व्रतमेतद्धि वैश्योऽजीवन् १० ९८ ८२५ । व्यवहारान् ८४२१ ७२२ व्रतमेतद्धि ९ ३०८ ७९३ वैश्योऽप्यर्धशतं ८२६८ ६७६ व्यवहारे ८२०० ६५४ व्रतवत् २१८९ १६१ वैश्यो भवति १२ ७२ ९१९ व्यवहारेण जीवंतं ७ १३८ ५३० व्रतशेषं ११ १५८ ८७३ वैश्यं पञ्चशतं ८ ३७७ ७११ व्हवहारेषु ८ ६२ ५८८ व्रतस्थमपि ३ २३४ २८२ वैश्यं प्रति १० ७८ ८२० । व्यवहारो न । ८ १६४ ६३८ | व्रतस्थस्य ११ १२० ८६५
For Private And Personal Use Only
Page #1061
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(७८)
व्रतानि
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. व्रतादेशनमिष्यते २ १७३ १५४ शतवर्ष २ १३६ १३५ शय्याश्चाभरणानि १० ५६ ८१५ व्रतानां विविधः ११ १६१ ८७४ शतादभ्यधिके ८३२२ ६९३ शय्यासनस्थः २११९ १२९ व्रतानां श्रूयतां ११ १६१ ८७४ शतानि पंच ८२६५ ६७५
शय्यासने २११९ १२९ शतानि पंच ८३७९ ७११ शय्यासनं व्रतानीमानि ४ १३ ३०७ शतानि पंच ८३८६ ७१३ शय्यां गृहान् ४ २५३ ३८० व्रतिनांन
शतायुश्चैव ३ १८६ २६३ शरणागतहतैश्च ११ १९० ८८४ व्रतेन ४ १९८ ३६३ शतेशाय ७११८ ५२७ शरणागतं ११ १९७ ८८६ तैराविष्कृतैनसः११ २२६ ८९३ शतं दशसहस्राणि ७ ७४ ५१४ । शरणेष्वममथैव ६ २६ ४६६ तैरेभिः ११ १०२ ८६० शतं ब्राह्मणं ८२६८ ६७६ शरान् ८ २४८ ६७१ व्रतरेभिः ११ १६९८७६
शतं वर्षाणि ४ १५८ ३५३ शरीरकर्षणात्प्राणा:७ ११३ ५९६ व्रतैश्च २ १६५ १४८ । शतं वर्षाणि ४ १६५ ३५४ शरीरजैः १२ ९९०६ व्रतं रक्षांसि ४ १९९ ३६४ . शत्रुभिनाभिभूयते ७ १८० ५४१ शरीरस्य ६ ३० ४६७ व्रात्यता बांधव० ११ ६२ ८४९ | शत्रुसेविनि ७ १८७ ५४३ शरीरस्यात्यये ६ ६८ ४७८ व्रात्यया सह ८३७४ ७०९ शत्रोश्चैव
शरीरस्यापिचात्ययेट ७० ५९२ वात्यात्तु जायते १० २१ ८०७ शनकैरुपनिक्षिपेत् ३ २२४ २७९ शरीरेण समं ८ १७५६८ ब्रात्यानां याजनं ११ १९७ ८८५ शनैरावय॑मानस्तु ४ १७२ ३५६ । शरीरेणेह १२ १७ ९०९ व्रात्यानिति १० २० ८०७ शनकैनिपेत् ३ ९२ २२८ । शरीरं चैव २ १९२ १६७ ब्राहयः शालयः ९ ३९ ७२९ शनकैर्वशमानयेत् ७ १०९ ५२५ शरीरं यातना० १२ १६ ९०९ वश्वनप्रभवान् ५ ६ ३८६ शनकैस्तु १० ४३ ८१२ । शरःक्षत्रियया ३ ४४ २१० शकुनिः ५१२९ ४४७ शनकैः सांत्वयन् ७ १७३ ५३९ शर्करा वालुकाः ९२४९ ६०१ शक्तितोऽनर्चितः ४ २९ ३१४ शनकैः सुसमाहितः३ २१८ २८० शर्मवद्राह्मणस्य २ ३२ ८७ शक्तितः ४ ३२ ३१६ शनैः पिंडांतिके ३ २१८ २७७
शल्यं चास्य ८ १२५६६ ९२७४ ७८६ शनैः पंचेन्द्रियाणि १ १५ १४ | शवस्पृशो ५ ६३ ४१६ शक्तितः प्रतिपूज०३ २४३ २८४ शपथेनापि ८ ११० ६१० | शवं तत्स्पृष्टिनं ५ ८४ ४२४ शक्ति चावेक्ष्य १० १२४ ८३० शपथेनास्ति ८११३ ६११ शशवच्च विनिष्पतेत्७ १०७ ५२५ शक्तिं चावेश्य ११ २०९ ८८८ शपथैश्चैव ८१९१ ६५१ शशकूर्मयोस्तु ३ २७० २९५ शक्तिं चोभयतः ८३१६ ६९० । शपंत्यप्रतिपूजिताः३ ५८ २१६ शस्त्रविक्रयिणः ४ २१५ ३६९ शक्तेनापि १० १२९ ८३२ . शबलं ४ २२८ ३७३ शस्त्रविक्रयिणः ४ २२० ३७० शक्तं कर्मणि ८ ३८९ ७१४ । शब्दः स्पर्शश्च १२ ९८ ९२९ शस्त्राणामौषधस्य ९ २९३ ७९० शक्तः परजने ११ ९ ८३५ शमीवल्लीस्थलानि ८ २४८ ६७१। शस्त्राणामौषधस्य ८ ३२५ ६९४ शक्त्या गुर्वर्थ २ २४५ १८३ . शम्यापातास्त्रयः ८२३८ ६६८, शस्त्राण्याभरणानि ७ ७२६ ५५५ शक्यास्ताः
१० शयनस्थः ४ ७४ ३२९ शस्त्रास्त्रभृत्वं १० ७९ ८२० शठो मिथ्याविनि० ४ १९६ ३६३ । शयने तप्त आयसे८ ३७३ ७०९ शस्त्रेण ४ १२२ ३४३ शणसूत्रमयं २ ४४ ९३ शयानो न २ १९५ १६८ शस्त्रेण वैश्यान् १० ११९ ८२९ शतमश्वानृते ८ ९९ ६०२ . शयनोऽभ्युदितश्च २ २२१ १७६ शस्त्रं द्विजातिभिः ८ ३४९ ७०१ शतमानस्तु ८ १३८ ६१९ । शयानं कामचारतः १ २२० १७५, शाकमूलफलानां ५ ११८ ४४१ शतशो गुरुतल्पग:१२ ५८ ९१५ । शयानः ४११२३४१ शाकमूलफलानि च६ १५४६४ शतमानं ८ २२१ ६६२ शयारंच ५ ४२ ४१९ । शाकमूलफलेम ५४६०
शक्तितः
For Private And Personal Use Only
Page #1062
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
शाकमूलफलेषु शकुनिनाथ शार्क चैव
अ. श्लो. पू.
.८ ३३२ ६९५
३२६८ २०४
४२५३३८०
३ १४५ २४९
शाखान्तगं शांणक्षौमाजि० १० ८७८३ शाक्षौमाविकानि २ ४१ ९२ शारीरस्य ५१०९४३६
शारीरं
५ १३८ ४४९
शारीरं
९ २३६ ७८०
शारीरं त्रिविधं १२ ७ ९०६ शारीरं संनिवेश्य ११ २०२८८७ शारंगी ९ २३ ७२५ शाल्मलीन् ८ २४७ ६७१ शाल्मलीफलके ८ ३९७ ७१६ शाarशौचस्य ५ ७३४२० शाश्वती योनिः ९ ३७७२९ शाश्वती साप्तपौरुषी ३ १४६ २४९ शाश्वत
५ ३६४०२
८ ३१७६९०
6 ३५६१
शासनाडा
शास्त्रदृटैश्व
शास्त्रेऽस्मिन्
१११८ ४७
८ २५७ ६७३
शीखं च १२१०५९३० शास्त्र समधिग० ४ २० ३०९ शिफाविदलर ० ९ २३० ७७८ शिफाचैवाप्नुयात् ८ ३७० ७०८ शिरस्येतान् ४ ८३ ३३४ शिरोभिस्ते शिरःस्नातश्च ४ ८३ ३३४ शिरांसि ८ ११५६१२ शिलानष्युच्छतः ३१०० ३० शिलाफलकनौषु २२०४१७० शिलो मध्या० १० ११२८२८ शिलो उच्छेनापि ७ ३५०२ शिल्प ४ २२८ ३७३ शिल्पांनि विवि० १० १०० ८२५ शिरूपेम व्यवहारेण ३ ६४२१७ शिल्पोपचारयुक्ताः ९ २५९ ७८५ शिवसंकल्पमेव ११२५० ८९९
१२८
www.kobatirth.org
शिशुचांद्रायणं शिशुरंगिरसः
शिशोर्निष्क्रमणं
शिष्ट्यर्थ
शिष्टा वा शिष्यत्विग्बांध शिष्या चौरानिव
(s)
शिष्याणां
शिष्यांच
शिष्येण बंधुना शिष्येभ्यश्च
शिष्यो वा शिष्यं
८० ४२१
९२७२७८६
४१०१३३८
४ १७५ ३५७
. ७१५९३
१ १०३ ४३
२२०८ १७२ ४११४ ३४१ शिक्षयेच्छौचं २ ६९१०६ शीतातपाभिघा. १२ ७७ ९२० शुके द्विहायनं
१११३४८६८
शुक्लवस्त्रां
शुक्लेष
शुक्लकृष्णेच शुक्लपक्षादिनि
अ. श्लो. पृ. ११२१९ ८९१ २१५११४४
२ ३४
८८
४ १६४ ३५४
शुक्
१११५३ ८७२
शुक्तानि यानि द्र २१७५ १५७ शुक्तं
११ ८२ ८५४
५
शुचीन्
शुचौ देशे शुद्धिरीघनं
शुद्धिरुक्ता
शुद्धिरुष्णेन
९
४
शुक्लः स्वप्राय
शुचि तत् शुचिना शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुः ९ ३३५ ७९८
शुचिं दक्षं
शुचिं देश शुचीनाकर कर्मा
V
३ २०६ २७२
७
६२ ५११
७
६० ५११
२ २२२ १७६
५११४४४०
५११० ४३६ ५ ११६ ४४१ ५१२०४४२
४ २११३६७
६ २० ४६५
११२१७८९०
७० ७३८
९८ ३३७
शुश्रूषा रतिः
१
६६ ३३ शुश्रूषा वापि ५ १३० ४४७ शुश्रूषां ७ ३१५०१ शुश्रूषित्वा
| शुश्रूषुरधि ६३५१२ शुश्रूषैव तु | शुश्रूष्यंते शुष्कवैरं
शुद्धिर्विजानता
शुद्धिचांद्रायणं १११६३८७५
शुद्धिषु
५१३३४४८
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
अ. श्लो. पं.
शुद्धिः प्रक्षालनेन ५११५ ४४०
शुद्धेः कर्तृणि शुद्धेः शृणुत
शुद्धो भवति
शुद्ध द्विप्रः
शुद्धयंति
५ ७६४२०
५ ८२४२२
५ ७१४१९ ४२०८ ३६६
शुना संस्पृष्टं
शुनां च पतितानां ३ ९२२२८
शुभानामिह
१२
८४ ९२१
१२
३ ९०५
४ ३६३१८
८ २९८ ६८५
११२३१८९४ २११२ १२६
९ १०० ७४७
८ ३९९ ७१६
शुभाशुभफलं शुभे रौक्मे
शुभेषु
शुभं कर्म
शुभं बीजमिय
शुक्रसंज्ञेन
शुल्कस्थानेषु
शुल्कस्थानं
शुल्कंच
शुल्कं दद्यात्
शुल्कं दुहितरं
शुकं
५१०४४३४
५१०९४३६
८४०१७१७
८३७०७०८
८ ३६७७०७
९
९
९८ ७४६
९८ ७४६
८९५१९
२८ ७२७ २११२१२६
१ ९१ ४.० ११११० ८६२ २२१८ १७४
९ ३३४ ७९८
१० १०० ८२५
७
९
४ १३९३४८
शुष्काणि भुक्त्वा ११ १५५ ८७३
१११६६८७५
शुष्कान्नस्य
११ ९७८५९
शूद्रत्वं च शूद्रमारोग्यमेव २१२७१३२ शूद्रयोत्कृष्ट वेदने ३ ४४ २१० शूद्रविट्क्षत्रविप्राणां८ १०५.६०५.
शत्रवृत्त्याऽपि १० ९८ ८२५
शूद्रशिष्यः
३ १५६ २५३
Page #1063
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शूराणां शूरान्
thiultimulihiihtlin:
अ. श्लो. पृ.। अ. श्लो पृ. ।
अ. श्लो. पृ. शूद्रसंस्पर्शदूषिता ५ १०३ ४३४ | शूद्रो दास्यात् ८४१५ ७२० । शोणित ४ १६८ ३५५ शूद्रस्तु यस्मिन् २ २४ ७७ । शदो धर्मात् १२ ७२ ९१९ | शोणितं यावा ११२०७ ८८८ शूद्रस्तु वधं ८२६८ ६७६ शुद्रो नास्ति तु १० ४८०० शोचंति जामयः ३ ५७ २१६ शूद्रस्य वृत्ति १० १२१ ८३० | शूद्रोऽपि दशमी २ १३७. १३८ शोध्यं वाष्याशु ११ १६० ८७४ शूद्रस्य तु २ ३१ ८६ शूद्रो ब्राह्मणता.१० ६५ ८१७ | शोषयेत् ६ २४ ४६६ शूद्रस्य तु ९१५७ ७६५ शूद्रो मासेन ५.८२ ४२२ | शौचमक्रोधमत्व ३२३५ २८२ शूद्रस्य प्रेष्यसंयुतम्२ ३२ ८७ शूद्रो हि धनं १० १२९ ८३२ शौचमिन्द्रियनि ६ ९२ ४९० शूद्रस्योच्छिष्टं ४ २११ ३६७ | शब्दं च १ ३१ २३ | शौचमिंद्रियनि १० ६३८१६ शूद्रहत्यावतं १११३१ ८६७ शुद्ध तु कारयेत् ८४१४ ७२० । शौचमिद्रियनि १२ ३१. ९१२ शद्रहत्याव्रतं १११४०८६९ | शुदः सर्वैस्तु ८ ८९ ५९९ । शौचाशौचं हि ५ ९६ ४३२ शूदाज्जातः १० १८८०६ शवः सर्वैस्तु ८ ११४ ६१२ शौचे शुदाणामेव २१५५ १४५ शूद्रः कर्तुं १० ९९ ८२५ शौचे धर्मे ९ ११ शूद्राणां ५१३९ ४५० शूद्रः स्पृष्टाभिर० २ ६३ १०१ शौचन ४ १४८ ३५० शुदाणां तु. ३ १९७ २६८ शून्यानि च ९२६५ ७८६ शोचेप्सुः १६१ १०१ शूद्राणां तु १० ४१८१२
५ २९ ४०० शौचं ब्राह्मणसंपदः३ १२६ २४२ शदादपसदास्त्र० १० १६८०६
७ ६२५११
शौचं यथा ५११३ ४३९ शूद्रादप्यंत्यज० १० ११० ८२७
७ २० ४९८ शौनकस्य ३ १६ १९९ शूदादायोगवः १० १२ ८०५ | शृगालयोनि ५१६३ ४५७ शोर्यकर्मापदेशैः ९२६८ ७८६ शद्वान्नं ४ २१८ ३७० । शृणुतानाद्यभ० ११ १४५ ८७० शौर्य करुणवेदिता ७ २१५ ५५२ शुदापत्यैश्च ३ ६४ २१७ । | शृणुयाद्यः ५ ७४ ४२० शंखपुष्पाश्रितं ११ १४७ ८७१ शूदापुत्राय ९१५४ ७६४ शृणुयाद्वाऽपि 6 ७७ ५९५ शंस नस्तत्वतः १२ १९.३ शुद्रापुत्रो न ९१५५ ७६४ | शृणु सौभ्यानुपू० ८ ९० ६०१ शंसेवामदशेशाय ७ ११७ ५२६ शुदा भायोपदि० ३ १४ १९८ शेपे पैजवने ८ १११ ६११ शंसद्रामशतेशस्तु ७११८ ५२७ शदाम्लेच्छाश्च १२ ४३ ९१४ | शेलं गव्यं ५ ६३८६ श्मशानगोचरं १० ३९८११ शुदायां ८ ३८४ ७१२ - शेवधिष्टेऽस्मि २११४ १२७ श्मशानेष्वपि ९३१८ ७९५ शूद्रायर्या ब्राह्मणा०१० ६४ ८१६ शेषमात्मनि ६ १२४६३ श्मश्रुलोमनखानि ६ ६४६० शूद्रावदी ३ १६१९९ शेषाणामनुपूर्वशः ११०२ ४३ स्मभ्रलोविजने १११०५ ८६१ शूद्राश्च संतः ८ ६९ ५९२ शेषाणां ११६३ ७६७ श्रद्दधानतयैव च ७ ८६५१८ शुद्रां वा ब्राह्मणः ८३८६ ७१३ शेषाश्चाकार्यका ११ २३९ ८९७ श्रद्दधानः २२३८ १८० शूद्रां शयनं ३ १७ १९९ शेषास्तमुपजीधेयुः ९ १०५७४८ श्रद्दधानः ४ १५८ ३५३ शद्रांश्च ९ २२४ ४७८ शेषे त्वेकादशगुणं ८ ३२३ ६९३ श्रद्दधानः ११ ३९ ८४१ शद्रांश्चात्मोपजी. ७१३९५३. शेषे दंडः ८२९१ ६८३ श्रद्धयेष्टं ४ २२६ ३७२ शूद्रेण हि २ १७२ १५४ शेषेऽप्येकादशगुणं ८ ३२१ २९२ श्रद्धाकृते शूद्रे द्वादशकः ८२६९ ६७७ शेषे रात्रौ ४१०६ ३३९ श्रद्धाच नः ३ २५९ २९३ शुद्रे शेयस्तु ११ १२६ ८६६ शेषेषूपवसेदहः ५ २० ३९३ श्रद्धापूतं ४ २२५ ३७२ शूदैव भार्या ३ १३ १९८ | शैलुषतुनवायानं ४ ११४ ३६९ श्रमेण यत् १२०० ७७४ शुद्रो गुप्त ८३७५ ७१० | शैलेषूपवनेषु १० ५. ८१४ | श्रवणाच्चैव ८ ७५ २६४ शद्रोच्छिष्टाः ११ १४८ ८७१ । शोणितोत्पादकः ४ १६८ ३५५ | श्राद्धकर्मण्युपस्थिते ३ १८७ ५९४
For Private And Personal Use Only
Page #1064
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(1)
अ. श्लो. पृ. अं. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. धाद्धकर्मसु संपदः १९५५ २०१ | श्रुत्वापुत्रस्य ५ ७६ ४२० । श्वशुरानृत्विजः २ १३० १३३ श्राद्धकल्पं च १ ११२ ४६ श्रुत्वास्पृष्ट २ ९८ ११९ । श्वश्रूरथ पितृष्वसा २ १३१ १३४ धाद्धभुषलीतल्प ३ २५० २९० श्रुत्वैतान् ५ १३८४ | श्वसर्प ४ १२६ ३४४ श्राद्धमा रक्षवर्जि ३ २०४ २७० श्रूयतां ५ ३ ३८५ | श्वसूककरखरो० १२ ५५ ९१७ श्राद्धमित्रो. ३१४० २४७
श्रेणीधर्माश्च ८ ४२ ५७७ | श्वसूकरनिपातने ८ २९९ ६८६ श्राद्धानि च ३ १३९ २४७ श्रेयसाचेत् १० ६४ ८१६ | श्वसूकरमुखानुगम् ८ २४० ६६९ श्राद्धिकं ४ ११६ ३४२ श्रेयसा न २ ११९ १२९ | श्वसृगालखरैः ११ १९९ ८८६ श्राद्ध देवान् ३ २१३ २७५ श्रेयसः श्रेयसः ९ १८४ ७७१
| श्वहतं विषमे ८२३३ ६६७ श्राद्धे प्रशस्तास्ति ३ २७६ २९६ श्रेयस्करतरं १२ ८६ ९२१ श्वा तु दृष्टिनिपातेन ३ २४१ २८४ श्राद्धे यत्नेन ३ २३४ २८१ श्रेयस्त्वं वेति १० ६६ ८१७ श्वा मृगग्रहणे ५१२९ ४४७ श्राद्धेषु च ३ १३९ २४७ श्रेयस्सु २२०७ १७६ श्वावलिह्यात् ७ २१ ४९८ श्राद्धं भुक्त्वा ३ २४९ २९० श्रेयः किंचित् २ २२३ १७३
श्वावित्कृतान्नं १२ ६५ ९१८ श्राद्धं भुक्त्वा ४ १३१ ३४६ श्रेष्ठयमेषां १२ ३८ ९१४
श्वाविधं ५ १८३९३ श्रावण्यां ४ ९५ ३३७ श्रेष्ठयेनाभिजनेनेदं ११०० ४२ श्वा वै भवति २२०१ १६९ श्रावयिष्यति १ ५९ ३२ श्रोत्रादीन्यनुपू २ ९१ ११७ श्वित्रिकुष्टीकुलानि ३ ७ १९५ श्रोतः श्रांतः ९३०० ७९२ श्रोत्रियस्य ४ २२४ ४७१ श्वित्र्यथो पिशुनः ३ १६१ २५६ श्रियं प्रत्यङ्मुखः २ ५२ ९६ श्रोत्रियान् ३ १८४ २६२
षट्कर्माणि १० ७४ ८१९ श्रीफलैः ५११९ ४४२ श्रोत्रियान् ४ ३१ ३१५
षट्कर्माण्यग्रजन्मनः १० ७५ ८१९ श्रुतशीले ११ १२ ८३७ श्रोत्रियायैव ३ १२८ २४३
षट्कमैकः ४ ९३०५ श्रुतशार्य० ४ २२७ ३७२ श्रोत्रियाः श्रोत्रियं ८ ३९४ ७१५
षटत्रिंशदाब्दिकं ३ १ १८५ श्रुतवृत्ते विदित्वा ७ १३६ ५३० श्रोत्रिये ५ ८० ४२१
षट् षट् कायोटजः३ ३८ २०८ श्रुतवृत्तोपपने ९ २४४ ७८१ श्रोत्रियेषूपकुर्वश्च ८ ३९५ ७१५
षट्सुताः १० ४१ ८१२ श्रुतशीलवते ३ २७ २०३ श्रोत्रियो विषये ७ १३४ ५२९
षट् षट्सु ८४०४ ७१८ श्रुतस्याभिजनस्य.४ १८३०९ श्रोत्रियं व्याधि० ८ ३९६ ७१६
षडदायादबांधवाः ९ १५८ ७६६ श्रुतस्योपकरोति २१४९ १४३ | श्रोत्रियः सीदति ७ १३५ ५३० षडदायादबांधवाः ९ १६० ७६६ श्रुतिद्वैधं ९ ३२ ७२७ श्रोत्रं त्वक् २ ९० ११७ षडानुपूर्व्या ३ २३ २०१ श्रुतिद्वैधं तु २ १४ ७२ श्लेष्मनिष्ठयूत ४ १३२ ३४६
षडुत्कृष्टस्य ७१२७ ५२८ श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः१२ १०९ ९३३ | श्लेष्मातकफलानि ६ २४ ४६३ षडेतेऽपसदाः १० १० ८०५ श्रुतिप्रामाण्यतः २ ८ ६६ | श्लेष्माश्रु० ५ १३४ ४४८ षड्ऋतश्च ३ २१७ २७७ श्रुतिरेषा सनातनी ३ २८४ २.९९ । श्वक्रीडी श्येनजीवी३ १६४ २५६ षड्गुणांश्चिन्तयेत्सदा७ १६१ ५३६ श्रुतिस्तु वेदः २ १० ६७ | श्वखरोष्ट्रे ४११५ ३४१ षडिधं स्त्रीधनं ९ १९४ ७७२ श्रुतिस्मृत्युदितं २ ९ ६७ | श्वगृधैः ३ ११५ २३६ षड़िधं च ७ १८६ ५४२ श्रुतिस्मृत्युदितं ४ १५५ ३५२ , श्वगोधोलूकका० ११ १३१ ८६७ षडुशाः १६१ ३२ श्रुतीरथागिर ११ ३३ ८३९ | श्वपचा ३ ९२ २२८
पण्णामपि १ १६ १४ श्रुतोपक्रियया २ १४९ १४३ श्वपाक इति १० १९ ८०६ षण्णामेषां १२ ८६ ९२१ श्रुतौ पल्या ९ ९६ ७४६ श्वमांसमिच्छन् १० १०६ ८२७
षण्मासनिंचयः ६ १८४६५ श्रुतं देश
श्वभिर्हतस्य ८२७४ ६७६
५ १३० ४४७ षण्मासान् ३२६९ २९५ श्रुत्युक्तः ११०८ ४५ । श्ववता ४ २१६ ३६९ | षण्मासान ११ १३०८६५
For Private And Personal Use Only
Page #1065
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ.। अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. षण्णां तु कर्मणां १० ७६ ८१९ । स तान् ५ ३३८५ सयाति भासतां ११ २५ ८३८ षटेंः भित्री. ३१७७ २६१ स त्रीण्यहानि ११ १५७ ८७३ | स राजा . १७४९७ बयानकालता ११२०० ८८६ | सत्रीनेतान्६ ८९ ४८८ | स राजा शकलो.८३८७ ७१३ षष्ठेऽनप्राशनं २ ३४ ८८ स तैः पृष्टः १ ४ ७ स राज्ञा ८१७७ ६४६ षष्ठो द्वादशः ७१३१ ५२९ । स त्वप्सु तं ११ १८७ ८८३ । स विद्यात् ७६७५१३ षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं ९ १६४ ७६७ स दत्त्वा ८ १५५ ६३३ स विधूयेह ६ ८५ ४८७ पाण्यगुणवेदि. ७ १६८ ५३८ । स दाप्यः ।
स विनश्यति ७ १२ ४९५ पाण्मासिकः ७१२७ ५२८ स दीर्घस्यापि ८ २१७ ६६० स विनाशं ४ ७१ ३२८ षोडशैव तु ८३३८ ६९७ स दुह्यात् ८२३२६६६ स विनाशं ८३४७ ७०१ ष्ठीवने वा ४ ५६ ३२४
स दंड
८३२० ६९२ स विप्रः २ १४२ १४१ स एव ८२०९ ६५७ स दंडयः ८ २१६ ६५९ स विराज १ ३२ २३ स एव दद्यात् ९ १३२ ७५५
स द्वौ कार्षापणौ ९ २८२ ७८७ स विज्ञेयश्च ९ १८९ ७६९ स एव धर्मजः ९ १०७ ७४८ | स धर्मप्रतिरूपकः११ ९ ८३५ स विज्ञेयः २ ९८ ११९ स एव स्वयं १ ७ ९ । स धर्म वेद १२ १०६ ९३१ , | स विज्ञेयः ९२२३ ७७८ स गच्छति २ २४९ १८४ स धर्मः स्यात् १२ १०८ ९३२ | स विज्ञेयः १२ ११३ ९३४ स गच्छति . ३ ९३ २२८ । स नरः ८ ९६६०१ / सवै कुक्कुटकः१० १८८०६ स गच्छत्यंजसा २ २४४ १८३ स नाप्नोति ११ २८ ८३९ स वै सर्व २ १६० १४६ स गुह्योऽन्यः ११ २६५ ९०२ स निगृह्य ८१८५ ६४९ स वै स्पर्शगुणः १ ७६ ३६ स गृहे गूढः ९ १७० ७६९ स निर्भाज्यः ९२०७ ७७४ स व्यवस्येत् ७ १३ ४९६ स गृहेऽपि ३ ७१ २२१ | स नेता ७ १७४९७ स शूद्रवत् २ १०३ १२२ स गोहत्याकृतं ११११५८६३ - स पर्यायेण ४ ८७ ३३५ । स स तावद्गणः १२० १६ स चांद्रवतिकः ९३०९ ७९४ | स पापकृत् ४२५८ ३८२ | स सदाचारः २ १८ ७४ स चेत्तु ८२९६.६८४ | स पापात्मा ११ २६ ८३८ | स सद्यो नरकं ८३०८६८८ स चंद्रः ७ ७ ४९४ | स पापिष्ठः ३ ३४ २०६ स सद्यः ८३६५ ७०७ स जीवन्नेव २ १६८ १५२ | स पारयन्नेव ९ १७८ ७७० | स सर्वसमतामेत्य १२ १२५ ९३८ स जीवश्च ५ ४५ ४०६ स पालः ८ २४१ ६६९ स सर्वस्तेयकृन्नरः ४ २५९ ३८२ स जीवः . १२ २२ ९११ स पीतसोमपूर्वः ११ ८ ८३४ / स सर्वस्य ५ ४६ ४०६ स तथैव ८१८१६४७ स पुत्रः क्षेत्रमः ९ १६७७६८ स सर्वोऽभिहितः २
स सर्वोऽभिहितः २ ७ ६६ सतदा तद्गुणप्रायं१२ २५ ९११ स पूज्यः ८३०४ ६८७ स साधुभिः २ ११ ६९ स तदेव स्वयं १ २८ २१ स पौनर्भवः ९१७५ ७७० | स.सोम
स.सोमं ११ ७८३४ स तद्गृहीत ९१६२ ७६६ स प्रेत्य ५ ३५ ४०२ स संग्रहणं ८३५७ ७०४ स तन्मांसाद ५ १५ ३९२ स प्रेत्येह ८ १७२ ६४४ स संतानानि ३ १५ १९९ स तस्मात् ९१०६ ७४८ स प्रेत्येह
स संधार्यः ३ ७९ २२३ स तस्यविगिह २ १४३ १४१
| स ब्रह्म २ ८२ ११३ स संध्यांशेषु १ ७० ३४ स तस्यैव ११ १८१८८० स भुंजानः ३ ११५ २३६ स संपूज्यः ९ ११० ७४८ स तस्योत्पादयेत् ८ २८९ ६८३ | स भूतात्मोच्यते १२ १२ ९०७ स स्वयं १ ३३ २४ स ताननुपरिकामेत्७ १२३ ५२७ | स यदि ८ १८४ ६४९ , स स्वर्गात् ३१४० २४७ स तानुवाच १२ २ ९०४ | स याच्यः ८१८२ ६४८ ' स हरेतैव ११४१ ५६
For Private And Personal Use Only
Page #1066
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(८३) अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. सकामां. ८ ३६५ ७०७ सत्कृत्य ३ ९६ २२९ सद्भिनिदितः ३ १६५ २५७ सकामां दूषयन् ८३६९ ७०८ सत्कृत्य ३ ९९ २३० सद्भिः साध्वीति ५ १६४ १५७ सकाशात् २ २० ७५ सकियां ३ १२६ २४२ सद्भिः साध्वीति ९ २९ ७२७ सकुबेरः ७ ७४९४ सत्प्रतिग्रहः १० ११५ ८२८ सद्यस्त्वप्रियवादिनी९ ८१ ७४२ सकृजत्वा ११२५० ८९९ सत्यधर्मार्यवृत्तेषु ४ १७५ ३५७ सद्य एव ५ ७७ ४२१ सकृत् कन्या ९ ४७ ७३१ सत्यपूतां वदेद्वाचं ६ ४६ ४७३ सद्यः कार्यः ८३२६ ६९४ सकृत्वा प्राकृतं ११ १५८ ८७३ सत्यमर्थ ८ ४६ ५७९ सद्यः पतति १० ९२ ८२४ सकृत्वा प्लवं ११ १९८३७ सत्यमुक्त्वा ११ १९६ ८८५ सद्यः पतति १० ९७ ८२५ सकृत्सकृत् ९ ७० +३८ सत्यानभाषा ८१६५ ६४१ सद्यः फलति ४ १७२ ३५६ सकृत्स्नायो ११२१४ ७८० सत्यानृताभ्यां ४ ४३०२ सद्यः शौचं ५ ९३ ४३२ सकृत्स्नां ७ १४९ ५३२ सत्यानृतं तु ४ ६३०४ सद्यः सबलवाहनमू९ ३१३ ७९४ सकृदाह ९ ४७ ७३१ सत्येन जगतः ८ ११७ ६१३ सद्यः संतिष्ठते ५ ९७ ४३३ सकृदंशः
सत्येन पूयते साक्षी८ ८४ ५९८ सद्रव्यः सपरिच्छदः९ २४१ ७८१ सकृद्धन्यात्तु १११००८६० सत्येन शापयेद्विनं ८ ११४ ६१२ सनाभ्यः ५ ८३ ४२३ सक्तेन
७ ३० ५०१ सत्यं चैव १ ८१ ३७ सपवित्र ३२२३ २७९ सक्रीतकः ९१७४ ७६९ सत्यं ब्रूयात् ४ १३८ ३४७ सपवित्रांस्तिलान् ३२१० २७३ सख्युः पुत्रस्य ११ ५८ ८४७ सत्यं ब्रूहीति ८ ८९ ५९९ सपशुद्रव्यसंचयम् ७ ९४९५ सख्युः पुत्रस्य १११७० ८७६ | सत्यं यत्र ८ १४ ५६७ सपादं पणं . ८२४२ ६६९ सगोत्रात ९१९. ७७२ | सत्यं साक्ष्ये ८ ८२ ५९७ सपालान्वा ८२४३ ६७० सचिवान् ७ ५४ ५०८ सत्रं हि वर्धते ८३०४ ६८७ सपिंडता ५ ६० ४१२ सचैलो बहिः ११ २०२ ८८७ सत्वचः २ ४७ ९४ सपिंडेषु ५ ५९ ४११ सञ्चासच १२ ११८ ९३५ सत्त्ववृद्धिकरःशुभः४ २६२ ३८३ सपिंडेषु सजात्या स्थितया ९ ८७ ७४४ सत्त्वस्य लक्षणं १२ ३८ ९१४ सपिंडैबांधवैः ११ १८२ ८८१ सजाग्रहापरं ९३०२ ७९३ सत्त्वं तत् १२ २७ ९१२ । सपुत्रो विजने १. १०७ ८२७ सज्जयंति हि ८३६३ ७०६ सत्त्वं रजः १२ २४ ९११ सप्त प्रकृतयः ९२९४ ७९० सज्योतिः ४१०६३३९
सत्त्वं ज्ञानं १२ २६ ९११ सप्तकस्यास्य ७ ५२५०७ सततं चेष्टयंति १२ १५९०८ सदाचारं ४ १५५ ३५२ सप्तत्यास्थविरश्च ८३९५ ५१३ सततं देववत्पतिः ५ १५३ ४५४ । सदा प्रहृष्टया ५१४९ ४५३ । सप्तद्वारावकाों च ६ ४८ ४७४ सततं ब्रह्मचारिणः३ १९२२६५ | सदा सज्जनग० १० ३८ ८११ । सप्तमे
सप्तमे
५ ६.४१२ सततं हारि १२ २८ ९१२ । सदा सद्भिः ३ १४७ २५० । सप्तरात्रं १११५२८७२ सतामन्नं ३ ११८ २३७ ।
सशस्त्रीषु ९१२५ ७५४ । सप्त वित्तागमाः १० ११५ ८२८ सतां धर्ममनुस्मरन्७ ९४ ५२१ ।
सदृशानेव १० ६८०४ सप्तसप्त ११०५ ४४ सतां धर्ममनुस्मरन् ८ १४२ ६२० सदृशेनोपयंत्रिता १११७७ ८७९ सप्त सप्त ३ ३८ २०८ सतां धर्म २२१७ १७४ सदृशोऽसदृशोऽपि ९ १७४ ७६९ सप्तागारान् ११ १२२ ८६५ सतां धर्म ८ ३४ ५७४ सदृशं तु ९१६९ ७६९ । सप्तानां प्रकृतीनां ९ २९५ ७९१ सतां वृत्तं १० १२७ ८३१ सदृशं प्रीतिसंयुक्तं ९ १६८ ७६८ | सप्तांगस्येह ९२९६ ७९१ सत्कारमितरः ३ १३७ २४६ सदैवाभयदक्षिणम् ८ ३०४ ६८७ | | सप्तांगं राज्यं ९२९४ ७९० सत्कारेषु ३ ५९ २१६ । सद्भिराचरितं ८ ४५ ५८० सप्तैते दासयोनयः ८ ४१६ ७२०
HIM
For Private And Personal Use Only
Page #1067
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ. सब्रह्मचारिण्येका ५ ७० ४१८ सब्रह्महस्तेयसंयुक्तः २ ११६ १२८ सभाप्रपापूपशाला ९ २६४७८५ सभामेव
८
१० ५६६
८
१३५६६
८० ५९६
१२ ५६६
१० ५६६
सभा वा न
सभांतः
८
सभां यत्रोपतिष्ठते ८
सभ्यैरेव
८
समग्रधनं
८३८१७१२
समग्रमलहारकम् ८ ३०९ ६८८
समता चैव
६ ४४४७३
समनुज्ञाप्य
७ २२८५५५
सममन्नं ४ २२४ ३७१ सममब्राह्मणे दानं ७ ८५ ५१७ समयव्यभिचारिणम् ८ २२१ ६६२
९ १५६ ७६५
समयव्यभिचरिणम् ८ २२१ ६६२ समयाध्युषि २ १४ ७२ समवर्णासु ये समवर्णेद्विजातीनां ८ २७० ६७७ समवस्कंदयेत् ७ १९७५४६ समवाये
४ १०८ ३४०
समस्तत्र
समस्तत्र
समस्तत्र
९ २०५७७३ समस्तत्र विभागः ९ २१० ७७५ समस्तानां
७५७ १०
८ २५६ ६७३
७ १९९५४७
६७ ७३८
समस्ताः सीनि समस्तैरथवा
स महीम खिलां ९ समक्षदर्शनात्
समक्षं सीनि
समागम्य
समागम्य
८
७५५९४
८ २५५ ६७२
७ १४९५३२
www. kobatirth.org
८४०९ ७१९
समाजाप्रेक्षणानि ९२६४७८५
७
स माता स पिता २ १४४ १४१ समातिष्ठेत् ४४ ५०५ समादायानुपूर्वशः ३ २१९२७८ समावेयानि २ २४० १८१ |
( ८४ )
अ. श्लो. पृ. समानयानकर्मा ७ १६४५३७ समानशयने
४
२ २५ ७८
७२०३५४८
२ १३११३४
२ ५१ ९६
४ २६ ३१२ समित्रज्ञातिबां ९ २६९ ७८६
९ १२० ७५२
समिदाधानमेव २१७६ १५५
९ १३४ ५५७ समिद्धे त्रिरवा० ११ ७३८५२
समीक्ष्य
६
समीक्ष्य
६८ ४७८ १९४९७ २६ ४९९ समीक्ष्यकुलधर्माचं ८ ४२५७७
समीक्ष्यकारिणं ७
समुत्सृजेत्
३२४४२८५
समुत्सृजेत्
समुत्सृजेत्
समुत्थानव्ययं
१
समानि समाननिचयः ६ १८ ४६५ समानि ब्रह्मह ११ ५५ ८४६ समानोदकभावस्तु ५ ६० ४१२ समानंशान् ९ ११६७५१ समाप्ते
५ ८७४२५
११ ८१ ८५४
समाप्ते द्वादशे समान्पुयाद्दमं
९ २८७ ७८८
समामिच्छेत्
समारोप्य
समाविशति
समावृत्तो यथा
समाश्रित्य
समासेन
समासेन
समास्ता
समाहत्य
समांत
४० ३१९
२४ १९
८३६७७०७
६ २५ ४६६
१
५६ ३०
३
४ १९१
७ ७०५१३
6 ू
८ ३४८ ७०१
९ २८२७८७
८ २८८ ६८२
समुत्पत्ति
५ ४९४०६
८ १७६ ६४५
समुद्रमिव समुद्रयानकुशलाः ८ १५८ ६३५
समुद्रयायी
३ १५८ २५४
समुद्रेणेव
९ २२७२५ समुद्रे नाप्नुयात् ८ १८९ ६५१ समुद्रे नास्ति
८४०७७१८
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. ग्लो पु·
समुपोढेषु
६ ४१४७२
समूढो नरकं याति ३ २४९ २९०
४ १७४३५६
९ १०४७४८
९२१२७७५
३ ४९ २१४
८ ७४ ५९४
९ २८७ ७८८
७ ८८५१८
७ १९२७७२
१२ ९१५२६
६ ६६४७८
३ ३६२०८
सम्यक्कीर्तयतः सम्यक्कुर्यात्
७१०१५२३
सम्यक्कुर्वन् ९ २५१७८३ सम्यक् प्रणिहितं ८ ५५५८४ सम्यक् प्राणान् ११ ७९ ८५३ सम्यकूश्रद्धासम० ३ २७५ २९६ सम्यक् सारापराध०९ २६२ ७८५ सम्यगर्थसमाहर्तृन् ७ ६० ५११ सम्यगुक्तौ २ १४ ७२ सम्यगुप्ते २ १६० १४६ सम्यग्दर्शनसम्पन्नः ६ ७४४८२ सम्यग्भवति ८३०६६८८ सम्यग्राष्ट्रेषु ७ १२३५२७ सम्यगृक्षविभाव० २ १०१ १२० सम्यग्विप्रान् ३ १८७२६४ सम्यङ्गान्येन ११०३ ४३ सम्यङ्घ्रिविष्टदेशः ९२५२ ७८३ सरस्वतीदृषद्वत्याः २ १७ ७४ सरहस्यः २ १६५ १४८ सरितः सागरान् १ २४ १९ सर्गः संहारः सर्पादीनां
१ ८० ३७ १११३९८६९ १११३३८६८ ९ २१४७७६
७
समूलस्तु समेत्य भ्रातरः
समेत्य सहिताः समे पुमान्
समेषु तु
सहि विषमं समोत्तमाधमैः
समं सर्वे
समं पश्यन्
समः सर्वेषु
सर्प हत्वा
सर्व एव सर्वकार्याणि सर्वकंटक पापिष्ठं ९२९२७९०
५९ ५११
Page #1068
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
सर्वगंधवहः सर्वतेजोमयः ७
सर्वतो धर्मषड्भागः ८ ३०५ ६७८
सर्वो
अ. श्लो. पृ.
१ ७६ ३६
सर्वथा ब्राह्मणाः सर्वथा वर्त
सर्वथैव
सर्वतः
सर्वतः प्रतिगृही • ४ २५४ ३८० सर्वतः प्रतिगृही ० १० १०२८२६ सर्वत्र तु स सदः
सर्वत्रैव
सर्व
सर्वदा
सर्वदा
सर्वदा कर्म
सर्वभूतमयः
११४९५ | सर्वभूतानि
सर्वभूतानि
७
३ ४९४ | सर्वभूतानि ४ २५० ३७९ | सर्वभूतानि
१२ ८६९२१
सर्वदिक्षु
३ ८७ २२६
सर्वदिक्षु निवेश० ७ १९० ५४४ सर्वदंडमथापि ८ २८८ ६८२ सर्वदंडसमुत्थितम् ९ ३२३ ७९६ सर्वद्रव्याच
७ २२२५५४
सर्वद्रव्याणि सर्वद्रव्याणि सर्वद्वंद्वविनिर्मुक्तः ६ ८१४८४ सर्वधर्मबहिष्कृताः ९ २३८७८० सर्वधर्मविदः
८ ६४५८९
सर्वनाशाय ८ ३५४ ७०३ | सर्वपण्यविचक्षणाः ८ ३९९७१६ सर्वपापापनोदनम् ११ २६० ९०१ सर्वपापापनोदनः ११ २१५ ८९० सर्वपापापनोदनः ११२६० ९०१ सर्वपापेष्वपि
९ ११२७४९
२४२ ६६९ ७ ५२ ५०७
सर्वभूताश्रितं सर्वभूतेषु
७ १७४५३९ | सर्वभूतेषु ९३१९ ७९५ | सर्वमन्यद्धि
२ १५ ७२
४
७२ ३२९
२ १९४ १६७
२ १९८ १६८
6
www.kobatirth.org
(८५)
८ ३८१७१२
४ १८१३५९
सर्वपापैः
सर्वपापैः ११२६२९०१ सर्वप्रवचनेषु ३ १८४ २६२ सर्वभावेषु ६ ८०४८४ सर्वभूतप्रसूतिः ९ ३५ ७२८ सर्वभूतभयावहन् ८ ३४८ ७०१
अ. श्लो. पृ.
१ ७ ९
सर्वभूतानुकम्पकः ६ सर्वभूतान्यपीडयन् ६
१२
१२
११९११
१२ ९१९२६
८ १७५६८
९७५२२ । सर्वलक्षणहीनः
१ १६ १४
४२४१३७७
७ ५ ४९४
१२९१९२६
८ ४६१ ५२४७५
२६ ९००
सर्वमात्मनि १२ ११८९३५ सर्वमात्मन्यव० १२ ११९ ९३६ सर्वमात्मवशं ४ १६० ३५३ सर्वमासस्य ५ ४९४०६ सर्वमावृत्परिक्रमम् ३ २१४ २७५ सर्वमेव ३ ६२२१७ सर्वमेवासा वेद ८ १०२६०४ सर्वमेषः
१ ५९ ३२
सर्वयत्नैर्गुरुं
सर्वरत्नानि
७१७६५३९
११ ४ ८३४
४ १५८ ३५३
१ ९ ११
सर्वलोकपिता सर्वलोकप्रकोपश्च ७ . २४ ४९९ सर्वलोकाधिपत्यं १२ १०० ९२९
सर्ववर्णेषु सर्ववर्णेषु सर्वशास्त्रविशारदाम्७ ६३५१२
८ ८४ ५९८ १० ५८०१
सर्व ५ ९ ३८८ सर्ववेदसदक्षिणम् ६ ३८ ४७१ सर्वस्मात्
२ १०३ १२२ सर्वस्य तपसः १११० ४५ सर्वस्याधिपतिः ८ ३८ ५७५ सर्वस्याश्ममयस्य ५ ११० ४३६ सर्वस्याश्ममयस्य ७ १३३ ५२९ सर्वस्यास्य
१ ८७ ४०
सर्वस्यास्य सर्वस्यास्य
७ २ ४०३ ११२३४८९८
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ.
१२ ३९ ९१४
सर्वस्यास्य सर्वस्यास्य च
१
९४ ४१
१
९३ ४१
८० ८५३
सर्वस्यैवास्य सर्वस्वमवजित्य ११ सर्वस्वहा रं सर्वस्वं वेदविदुषे ११ ७६ ८५२
९ २४२७८१
८४०० ७१७
२
सर्वहार सर्वज्ञानमयः ६६ सर्वाकरेष्वधीकारः११ ६३ ८४९ सर्वाकुशलमोक्षाय ११ २२१ ८९१ सर्वाणि त्रिगुणानि १ १५ १४ सर्वाणि ज्ञाति० ११ १८७ ८८३ सर्वाण्येतान्यशे० १२ ८७ ९२३ सर्वाण्येव ४ १४४ ३४९ सर्वाननुभाषणे ८ १०२६०४ सर्वात सर्वानेव सदा
सर्वान्
सर्वान्
५
५ ५२
९ १८९७७२ ૭ १९४९७
सर्वान् कामान् २ सर्वान् कामान् ३ २७७ २९७ सर्वान् परित्यजे ० ४ १७ ३०९ सर्वान् कृतां ८ १६९ ६४३ सर्वान् भृत्यान् ९३२४ ७९६ सर्वान् रसानू १० ८६ ८२२ सर्वाभावे सर्वा रंजयति सर्वान् संसाधयेत् २ १०० ११९ सर्वालंकारकेषु च ७ २२४ ५५५ सर्वाशी २११८ १२० सर्वासामेकपत्नीनां ९१८३ ७७१ सर्वासु ५ १२५ ४४४ सर्वास्तत्राफलाः ३ ५६ २१६ सर्वास्तस्याफलाः २ २३४ १७९ सर्वास्त निष्फलाः १२ ९५ ९२८ सर्वास्तास्तेन सर्वास्तु
३ १३१२४४
७ १२३५२७
४ १८१३५९
१७३९२
९ १८३७७१ ७ १७१५३८
सर्वाकशफां० १० ८९ ८२३
Page #1069
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(६६)
सवर्णो
सर्व
सव्ये
अ. श्लो. पृ.
- अ. श्लो. पू. सर्वाश्चैव ४ १६२ ३५३ | सर्वेष्वेव ११ २२५ ८९२ । सवर्णासु ३ ४३ २१० सर्वोस्तानपि ९२७१ ७८६ सर्वे संकल्पजाः २ ३ ५१
३ ४ १९१ सांस्तांश्चैव ८ २५६ ६७३ सर्वैरुपायैः ८१९१ ६५१
सवर्णो लक्षणा० ७ ७७ ५१५ सर्वास्तास्तेन ९ १८२ ७७१ सर्वो दंडजितः ७ २२ ४९८ सवनेषूपयन्नृपः ६ २२ ४६५ सर्वाः परिददे ९३२७ ७९६ सर्वोपायान् ७ २१८ ५५३ सवासा जलं ११ २२३ ८९२ सर्वे जीवंति ३ ७७ २२२ सर्वोपायान् ७२१९ ५५३ सवासाः ५ ७६ ४२० सर्वेण तु ७ ७१ ५१४ सर्वोपायैः ७१७८ ५४० सवासाः ५ ७७ ४२१ सर्वेणाप्यनयं १० ९५ ८२४ सर्वोपायैः ११ ११२ ८६३ सवासाः स्नानं ११ १७४ ८७७ सर्वे तस्याहता २ २३४ १७९
५ २८ ४०० सव्याहृतिप्रणवकाः११ २४८ ८९९ सर्वे ते २ ८६ ११५ सर्वे ते दस्यवः १० ४५ ८१३ । सर्व च १ ४० २५ सव्येन सव्यः २ ७२ १०७ सर्वे ते नरकं ३ १७२ २५९
सशत ८ २२६ ६६३ सर्वे दंख्याः ८ २९५ ६८४ | सर्वे च ५ १०३८९ सशल्कांश्चैव ५ १६ ३९२ सर्वेऽपध्वंसजाः १० ४१ ८१२ । सर्वं च तांतवं १० ८७ ८२२ ससहायः ८१०४ ६५२ सर्वेऽपि ६ ८८४८८
। सर्वं च स्यात् ८४०४ ७१८ सस्यान्ते ४ २६ ३१२ सर्वे पुत्राः ९१५६ ७६५ | सर्व चैव ६ ३ ४५९ सह खटासनं ८३५८ ७०५ सर्वे पृथक्पृथक् ८ २६४ ६७५ सर्व तद्रोचते ३ ६२ २१७ सहजः सर्वदेहि०१२ १३ ९०७ सर्वे रिक्थस्य ९१८४ ७७१ सर्वे तु २ ८६६ सह तेनैव ४ ८१ ३३३ सर्वे शृणुत ३ ३६ २०८ सर्वं तु तपसा ११ २३८ ८९६ सह तेनैव ४१९. ३६० सर्वेषामपि ६ ८९ ४८८ सर्व दहति ११ २४६ ८९८ सह द्यावापृथिव्योश्च३ ८६ २२६ सर्वेषामपि ९२०२ ७७३ सर्व दक्षिणतः ३ ९१ २२७ सहपिंडक्रियायां तु ३ २४८ २८६ सर्वेषामपि १२ ८४ ९९१ सर्व परवशं ४ १६० ३५३ सह वाऽपि ७२१० ५५१ सर्वेषामपि १२ ८५ ९२१ सर्व भूम्यनृते ८१०० ६०२ सह सम्मन्न्य ७ २२. ५५४ सर्वेषामप्यभावे ९ १८८ ७७२ सर्व वाऽपि २ १८५ १६० सह सर्वाः ०२१८ ५५३ सर्वेषामप्यशेषतः ३ १९३ २६६ सर्व वा रिक्थजातं ९ १५२ ७६३ सहसा दुष्टचेतसः ३ २२५ २८० सर्वेषामर्धिनो ८ १११ ६५८ सर्व वेदात् ११ ९७ ९२८ सहस्रकृत्वः २ ७९ ११२ सर्वेषामेव २ ३५ ४९ सर्व वै ११०० ४२ सहस्रपतये स्वयं ७ ११८ ५२७ सर्वेषामेव ४२३६ ३७६ | सर्व सुकृतं ३१०० २३० सहस्रपतिमेव च ७११६ ५२६ सर्वेषामेव ५१०५ ४३४ । सर्वे संग्रहणं ८ ३५८ ७०५ सहस्रमभिहत्य ११ २०६ ८८८ सर्वेषाम्
सर्व संग्रहणं ८ ३५९. ७०५ सहस्रमिति ८३३७ ६९७ सर्वेषां तु १ २१ १७ | सर्व संस्कारं १. ६९ ८१८ सहस्रशतदक्षिणैः ८३०७६८८ सर्वेषां तु ७ ५८ ५१० सर्व स्वं ११०० ४२ सहस्रशः १२ ११४ ९३४ सर्वेषां तु ७२०३ ५४८ सर्वे खात्मनि १२ ११८ ९३५ सहस्रस्य ११ १४० ८६१ सर्वेषां धनजातानां ९ ११४ ७५० सर्षपाः षद यवः ८ १३५ ६१८ | सहस्राणि १ ४ ३४ सर्वेषां ब्राह्मणः १० २८०० स लोके ५ ५० ४०७ सहस्राणि ११ १९४ ८८५ सर्वेषु पितृकर्मसु ३ २५२ २९१ । स लिंगिनां ४ २०० ३६४ | सहस्राधिपतिः . १२० ५२५ सर्वेष्वश्ममयेषु च ८ १.१६०३ । सवर्णा २ १३२ १३४ / सहस्रांशुसमप्रभम् १ ९ ११ सर्वेष्वेव ३ १३५ २४६ । सवर्णाऽने ३ १२ १९७ । सहस्र
For Private And Personal Use Only
Page #1070
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ.
. अ. श्लो. पृ सहस्रं तु २ १४५ १४२ सा सद्यः ९ ८३ ७४३ । साम्नैव ८१८८६५. सहस्रं वेव ८१३९ ६१९ सा स्यात् ८ २३२ ६६६ | साम्यं सौम्ये० ११ १९५.८९५ सहस्रं त्वंत्यजनि०८ ३८६ ७१३ सा ह्यस्य ४ १७३०९ साम्राज्यकृत् ८३८८ ७१३ सहस्रं पुरुषानृते ८ ९९ ६०२ सा ह्यस्य १० १२२ ८३० सायं वनस्य ३ १२१ २३९ सहस्रं ब्राह्मणः ८३७९ ७११ साकल्येनातिरि० १२ २५ ९११ सायं प्रातश्च २१८६१६. सहस्रं ब्राह्मणः ८३८४ ७१२ सागरे ६ ९० ४९० सायं प्रातः ३ १२१ २३९ सहस्रं हि ३ १३१ २४४ साग्नित्रेता २२३१ १७९ सायं स्नायात् ६ ६ ४६. सहस्रं क्षत्रियः ८३७६ ७१७
सात्त्विकं १२ ३१९१२ सारसं ५ १२ ३९० सहाय . ४१३३ ३४६
सात्त्विक धार्मिकं.३ २६३ २९३ सारापराधा ८१२७ ६१६ सहासनं ८ २८२ ६८.
साधयेत्काई ७ १७४ ५३९ सारासारं ९३३१ ७९७ सहि कष्टतरः ७ १८७ ५४३ । साधयेद्देहं २ २४८ १८४ सार्धं तैरेकः
७१५२ ५३३ स हि धर्मार्थ १ ९८ ४२ साधयंतीह ६ ७५ ४८२ सार्ववर्णिक ३ २४४ २८५ स हि ब्रह्मांजलिः २ ७१ १०६
साधुषु ७ १६९ ५३८ सावित्रान् ४ १५० ३५१ स हि स्वाम्यात् ९ ९३ ७४५ | साधूनां ८३१२६८९ सावित्री २ ३८ ९. सहेतां ४ १८५ ३५९
साध्यानां १ २२ १८ सावित्रीपतिता २ ३९ ९१ सहेते संभवे २ २२७ १७८ । साध्यानां पितरः ३ १९५ २६८ सावित्रीमप्यधीयीतर १०४ १२३ सहोढ इति ९ १७३ ७६९ साध्याचारः २ १९३ १६७ सावित्रीमात्र० २ ११८ १२८ सहोढं सोपकरणं ९ २७० ७८६ । सानुगेभ्यो ३ ८७ २२६ सावित्री २१०१ १२० सहोभौ चरतां ६ ३० २०४ साऽनुज्ञाप्या ९ ८२ ७४२ सावित्री च ११ २२५ ८९२ सह्यस्य प्रत्यनं. १० ८१ ८२० । सान्वयेऽर्धशतं ८३३२ ६९५ साकियास्तु २ ८३ ११४ स शेयो दत्रिमः ९ १६८ ७६८ साधुभ्यः १११९ ८६७ साहसस्य ८ ३४६ ७०० स ज्ञेयः २ २३ ७६ सान्वयेऽर्धशतं ८ ३३२ ६९५ साहसे ८३४७ ७.१ सज्ञेयः ३ १७३ २५९ सान्वयः षट्शतं ८ १९९ ६५४ साहसेषु च ८ ७३ ५९४ स ज्ञेयः ८ ११६ ६१३ सामदंडो ७११० ५२५ | साहस्रो मानसः २ ८५ ११५ सा च स्वा च ३ १३ १९८ सामधनौ ४ १२३ ३४३ साहस्रो वै ८३८४ ७१२ सा चेत् पुनः १११७७ ८७९ सामवेदविदेव १२ ११२ ९३४ साक्षाद्धर्मस्य २ १२ ६९ सा चेदक्षतयोनिः ९ १७६ ७७० सामवेदः ४ १२४ ३४४ साक्षिणः ८१७० ६४४ सा तत्राधिगमं ८ १५८ ६३५ सामादिभिरुप० ७ १०८ ५२५ साक्षिद्वैधे ८ ७४ ५९४ सा तेषां ११ ८५ ८५५ सामादिभिरुपक्रमः ७ १६० ५३६ साक्षिप्रत्ययास. ८ १७९ ६४६ सा त्रीन् ९ ७८ ७४१ सामादीनां
साक्षिप्रत्ययः ८२५४ ६७३ सा दंड्या ९ ८४ ७४३ सामानि ११२६४ ९०२ साक्षिप्रश्नविधानं १११५ ४६ सा प्रशस्ता ३ ५ १९२ सामान्य ७ ५६ ५१० साक्षी दृष्टश्रुताद० ८ ७६ ५९५ सा प्रसूतिः ९ ३४ ७२८ सामंतप्रत्ययः ८२६३ ६७६ साक्ष्यभावे ८ १८३ ६४९ सा भर्तलोकान् ९ २९ ७२७ सामंतानां ८२६० ६७४ साक्ष्यभावे . ८२५९ ६७४ सा भर्तृलोकं ५१६४ ४५७ सामंताश्चेत् ८ २६४ ६७५ साक्ष्येऽनृतं ८ ८३ ५९८ सा वृत्तिः सद्वि० १० ८४ ८२१ सामंतांश्चैव ९ २७२ ७८६ | साक्ष्येषु .८ ७२ ५९३ सा सत्या २१४८ १४३ | साना दानेन ७ १९९ ५४७ | साक्ष्यं पृच्छेत् ८८८ ५९९ सा सद्यः ८३७१ ७०९ । साना वा ११ २६२ ९०१ | साक्ष्य वितथमु० ८ ११९ ६१४
For Private And Personal Use Only
Page #1071
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(८)
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. ।
___ अ. श्लो पृ. सांतानिक ११ १८३३ सुख दुःख १२ १३ ९०७ सुसंस्कृतोपस्कर० ५ १४९ ४५३ सांत्वेन प्रशमय्य ८३९२ ७१५ सुर्ख स्वपिति १ ५४ २९ सुहृत्स्वजिह्मः ७ १२५०१ सौपरायिककल्पेन ७ १८६५४२ सुखं ह्यवमतः २१६३ १४७ सूक्तं वाऽन्दैवतं ११ १३२ ८६८ सांवत्सरिक ७ ८० ५१५ सुगुर्वपईत्येनः ११२५६ ९०० सूचकाऽशीचः ४ ७१३२८ सिच्यमान इव ९२५५ ७८४ सुतं सूते ९ ९ सूचकः पूतिव० ११ ५० ८४५ सिद्धमेकस्य ६ ४२ ४७२ सुतां कुर्वीत ९ १२७ ७५४ सूच्या वज्रेण ७१९२५४५ सिद्धिश्च ७ १४९३ सुदाः ७ ४१५०४ सूच्या वा ७१८८ ५४३ सिद्धिं गच्छंति २ ९७ ११९ सुधन्वाचार्यः १० २३ ८.७ सूतकानाद्यं ४ ११२ ३४१ सिद्धयर्थ६ ४२ ४७२ सुपरीक्षितमन्नायं ७ २२१ ५५४ सूतके च ५ ५८ ४१० सिसक्षुर्विविधाः १ ८ १० सुप्तां मत्ता ३ ३४ २०६ सूतकं ५ ६१४१४ सिंहवच पराक्रमेत् ७ १०७ ५२५ सुप्खा क्षुत्वा ५१४४ ४५२ सूतानामश्वसार० १० ४७ ८१३ सिंहा व्याघ्राः १२ ४३ ९१४ सुबीजं चैव १० ६९ ८१८ सूते दस्युः १० ३२८१० सीताद्रव्यापहरणे ९ २९३ ७९० सुब्रह्मण्यास्वपि ९ १२६ ०५४ सूतो भवति १० ११८०५ सीदद्भिः १० ११३ ८२८ सुभगे २१२९ १३३ सूतो वैदेहकः १० २६ ८०८ सीमार्या ८२६६ ६७६ । सुमुखः ७ ४१ ५४ सूत्रकार्पासकि. ८ ३२७ ६९५ सीमावादविनिश्रयः८ २५४ ६७ सुरा वै मलम० ११ ९३ ८५७ सूनाचक्रध्वजवतां ४ ८४ ३३४ सीमालिङ्गानि ८२५० ६७१ सुरासंस्पृष्टमेव ११ १५. ८७२ सूनादोषैर्न ३ ७१ २२१ सीमावादविनिर्णयं ८ २५९ ६७४, सुरां पीत्वा ११ ९० ८५७ सूर्मी ज्वलंती ११ १०३ ८६० सीमाविवादधर्मश्च ८ ६५६४ / सुरापानसमानि ११ ५६ ८४७ सूर्ये चैव ३२८० २९७ सीमाक्षांश्च ८ २४७ ६७१ । सुरापानस्य नि० ११ ९८ ८५९ सूर्येण २२२१ १७६ सीमासेतुविनिर्णयः८ २६३ ६७५ / सुरापानापनुत्यर्थे ११ ९२ ८५७ सूर्योनाभ्युदियात् २ २१९ १७५ सीमासंधिषु ८२६२ ६७५ । सुरापाने ९२३७ ७८० सूर्यो मानुषदैविके १ ६५ ३३ सीमासंधिषु ८२५१ ६७२ सुरापीनां ५ ८९ ४२८ सूक्ष्मतां सीमाज्ञाने ८ २५० ६७१ सुरापोऽपि ११ २४९ ८९०
३१०५ २३३ सीमाप्रतिसमुत्पन्ने ८ २४६ ६.१ सुरापो ब्राह्मणः १२ ५६ ९१७ सूक्ष्ममप्यर्थ ७ १७१ ६४४ सुकृतेः ८२५७ ६७३ सुरापः श्यावदं० ११ ४९ ८४५ सूक्ष्माभ्यः १ १९ १६ सुखदुःखादिभिः १ २६ २० सुरूपं वा ९ १४ ७२३ सूक्ष्मेभ्योऽपि ९ ५ सुखदुःखसमन्वि०१ ४९ २८ सुयुद्धमेव ७१७७ ५३९ सूक्ष्मोऽव्यक्तः १ ७ ९ सुखमयतमश्नुते ५ ४६ ४०६ सुवर्णकर्तुः ४ २१५ ३६९ सृगालयोनिं ९ ३० ७२७ सुखसंयोगं ६ ६४ ४७७ सुवर्णकिन्नराणां च ३ १९६ २६८ सृजेद्वित्तविवर्धि० ८ १४१ ६२० सुखस्य ५ १५२ ४५४ सुवर्णदंड ८३६२ ७०६ सज्यमानःपुनः १ २८ २१ सुखाभ्युदयिक १२ ८८ ९२४ सुवर्णचौरः ११ ४९ ८४५ सृतीश्चास्य ६ ६३ ४७७
४ १२ ३०७ सुवर्णरजतादीनां ८ ३२२ ६९३ सृष्टवंतः १ ६१ ३२ सुखार्थी ६ ४९ ४७४ सुवर्णस्तेयकृद्विप्रः११ ९९ ८५९ सृष्टिम॒ष्टिः ३ २५५ २९१ सुख
सुवर्णस्तेयज ११ १.१ ८६० सृष्टिं ससर्ज १ २५ १९ सुखं च प्रतिबुध्यते २ १६३ १४७ सुवर्णस्तेयनि० ११ ९८ ८५९ | सृष्टं स्थावर १४१ २६ सुखं चरति २१६३ १४७ सुसहायेन ७ ३१५०१ | सृष्ट्वा परिददे ९ ३२७ ७९६ सुखं चेह ३ ७९ २२३ । सुसंगृहीतराष्ट्रः ७११४ ५२६ । सेकेनोल्लेखनेन च ५ १२२ ४४३
सूर्योढः
सुखार्थी
For Private And Personal Use Only
Page #1072
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पू.
८ २६४ ६७५
सेतौ विवदतां सेनापतिबलाध्य० ७ १९० ५४४
१२१०० ९२९
सेनापत्यं
सेवते धर्म
सेवमानः
सेवाश्ववृत्तिः ४
सेवितव्यः
सेवेतेमांस्तु
सेवेतेर्मास्तु
१२ २१९१३
६ ३५४७०
६ ३०४
६ ९१४९०
२१७५ १५५
२१७६ १५५
सेह निन्दां सैरंधं वागुरावृत्तिं १० ३२८१०
सैसकं
१११३३८६८
सोनं
५ १३३९१
सौन्
५ ८५४२५
सोऽग्निर्भवति
७
७ ४९४
सोऽचिरात्
७ ११२५२६
सोऽज्येष्ठः स्यात् ९२१३७७६ सोदकं ३६ ३१८ सोदर्या विभजेरन् ९२१२७७५ सोऽनुभूय १२ १८९०९ सोऽनुयोज्यः ८ ३२५७४ खोऽनुज्ञातः ९ १७९७७०
९ १४६ ७६२
सोऽपत्यं भ्रातुः सोपानत्कश्च सोऽभिध्याय
३ २३८ २८३
१ ८ १०
संगृह्णाति ५ १६० ४५६
४
सोमपा नाम ३ १९७ २६८ सोमपास्तु कवेः ३१९८ २६९ सोमविक्रयिणे ३ १८० २६१ सोमाग्न्यर्कानिले ०५ ९५४३२ सोमाय राज्ञे सोमारौद्रं
९ १२९७५५
सोमं गंधांव
सोऽर्कः सोमः
सोsहायेन
सोऽसृजत्
सोऽसंवृतं
सोऽस्य
सोऽतर्दशाहात्
११२५४ ९००
८८ ८२२
७ ४९४
३० ५०१
१८
१०
७
७
१ २२
४
www.kobatirth.org
८१ ३३३
८
१० ५६६
८ २२३ ६६२
(८९)
अ. श्लो. पृ. संकरापात्रकृत्यासु ११ १२५ ८६६ संकरीकरणं ११ ६८८५१
संकरे जातयः
१० ४० ८११
संकल्पमूलः
२ ३ ५१
संकल्पं २१४० १३९ संकीर्णयोनयः १० २५८०७ संकीर्णानां १ ११६ ४६ संक्रमध्वजयष्टिीनां ९२८५ ७८८ संख्ययापीयसीं ८ ३७ ५७५
४ १६८ ३५५ संग्रामेष्वनिवर्तित्वं ७ ८९५१९ संग्रामे हन्यते परैः ७
९५५२१ ११२०७८८८
९ २९९ ७९२
४
संचिन्त्यं
सजीवर्न
संजीवयति संताथार्थ च संतानस्य परिक्षये ९
संतारयति
संतारयति
संतुष्टो भार्यया
संतोषमूलं
संतोष
संतः सुकृतिनः
संत्यज्य
संदितानां
संधिर्ज्ञेयः
संधि च
संधिं कृत्वा
संधिं तु द्विविधं
संधि भित्वा
संधिविग्रहमेव
संध्ययोरेव
संययोध
संध्ययोः
संध्ययोः
संध्ययोः
संध्यां चोपास्य
८९ ३३५
१ ५७ ३१
९९६ ७४६ ५९ ७३४
९ १३९७५९
११
१९ ८३७
६०२१६
४१२३०७
४
१२३०७
८ ३१९ ६९१
६ ३ ४५९
८ ३४३६९९
७ १६४५३७
७ १६१५३६ ७२१०५५१
३
७१६३ ५३६ ९ २७६ ७८७
७ १६२५३६
४ ११३३४१
४ ५० ३२२
२
३२८० २९७
४ १३१ ३४६
७ २२७५५५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
संध्यांशव
संध्योपासनं
संनिदध्यात्
संनिधातूंव
संनिधावेषः
संनिधौ,
संनियम्य
संनियम्य
अ. श्लो पृ.
१६९ ३४
२ ६९१०६
२ १८६- १६०
९ २७८ ७८७
संप्राप्ताय
संप्राप्तोऽप्यन्य • संप्नुवंति
१२
संप्रीत्या
३ ११३ २३५ संप्रीत्या भुज्यमा० ८ १४७ ६२३ संबंधान्
४ २४७ ३७८
४ १८३३५९
संबंधिनः संभवत्यनुपूर्वशः १ २७ २० संभवत्यन्यया १ १९ १६ संभवश्च संभवश्वास्य ७८ ११०
७
१ ४९३
२
२५ ७८
संभवः सर्वदेहिनाम् ९
३३ ७२७
संभवान्
संभवश्वि
५ ७३.४२०
८ १४८६२३
२ ९३ ११७
२१७५१५५
२ ९६ ११८
१
१६. १४
३२४४२८५ ६ ९४ ४९१
६. ९५४९१
संनियंतुं
संनिविश्य
संनीयालाव्य
संन्यसेत् अनृणः
संन्यस्य
संन्यासेन
५१०७४३५ संन्यासेन ६ ९६४९१ संपन्नमित्यभ्युदये ३ २५४ २९१ संपन्ना चैव ९
८२ ७४२ ९११५७५१
संपन्नानां
संपश्यतः
७ १४४५३१
संपश्यन्
७ २१० ५५१
२ १३११३४
११०९४५
संपूज्या संपूर्णफलभाक् संप्रकाशेषु संप्रधार्याब्रवीत् १० ७३८१९
८ २४६ ६७१
३ ९९२३० ९१४१ ७६०
७४ ९१९
५ ३५४०२
१२ ७७१२१
Page #1073
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पू. ____ अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. संभावयति २१४२ १४१ संवासं चैव १२ ७९ ९२० । संहिताजपः ११ २०० ८८६ संभाषणसहासने ११.१८४ ८८३ संविदश्च ८ ५५६४ संक्षिप्यते ७ ३४ ५०२ संभाषणं सह ८ ३६१ ७०६ संविभागश्च ४ ३२३१६ । संक्षेपेण ७१५९५३५ संभाषा तामिः ८३६४ ७०७ संविशेत् ३ ४८ २१४ स्कंधेनादाय ८३१६ ६९० संभाषां योजयेत् ८ ३५५ ७०४ संविशेत्तु ७ २२९ ५५६ स्तेन आत्मापहा०४ २५८ ३८२ संभूतिं तस्य २ १४७ १४३ संवीतांगः ४ ४९ ३२२ | स्तेनमस्तेनमानि०८ १९९ ६५३ संभूतौ ९१३३ ७५७ / संवीतांगः ८ २३ ५७० स्तेनस्यातः ८३०२ ६८६ संभूय च ८ ४५६४ | संशोध्य त्रिविधं ७ १८६ ५४२ स्तेनस्याप्नोति ८३१७ ६९० संभूय स्वानि ८ २१२.६५८ संश्रयत्येव १० ६० ८१५ स्तेनानां ८३०३ ६८७ संभोगो दृश्यते ८२०१६५४ - संश्रयेरन् २ २४ ७७ स्तेनानां ९ २६३ ७८५ संभोजनी सा ३ १४१ २४८ / संसर्गश्चापि ११ ५४ ८४६ स्तेनानां निग्रहात् ८ ३०३ ६८७ संभ्रमे ४११८ ३४२ संसर्ग याति १११८१ ८६० स्तेनान् राजा ९३१२ ७९४ संमानाबाह्मणः' २१६२ १४७ संसारगमनं. १११७ ४७ स्तेना स्यात् ९ ९२ ७४५ सम्मार्जनोपांजनेन ५ १२२ ४४३ संसारयति १८ १२४ ९३७ स्तेनो नृषु ८३३५ ६९७ संयतां वासयेत् ८३६६ ७०७ संसारान् १२ ३९ ९१४ स्तेनो राजनि ८३१८ ६९१ संयमे यल २ ८८ ११६ / संसारान् १२ ५४ ९१७ | स्तेनो विप्रः १२ ५७ ९१७ संयम्य २१०० ११९ संसार ६ ७४ ४८२ | स्तेनः स्तेयात् ८३१७ ६९० संयुक्तस्यापि ७२०८ ५५१ संसारः सार्वभौ० १२ ५१ ९१६ स्तेयदोषापहर्त० ११ १६१ ८७४ संयुजाऽधमयो० ९ २३ ७२५ संसोदेत् ४ ३३ ३१६ स्तेयसंग्रहणेषु ८ ७३ ५९४ संयुक्तान् ७ २१८ ५५३ संसृष्टास्तेन ९ २१६ ७७७ स्तेयी च ९२३५ ७८० संयुज्येत ९ २२ ७२५ | संस्कर्ता ५ ५१४०७ स्तेये च ९ २३७ ७८० संयोगे ९ १ संस्कारविधिमेव ११११ ४५ स्तेये भवति ८३३८ ६९७ संयोग ६ ६२ ४७७ संस्कारस्य १० ३८०० स्तेयं कृत्वा ११ १६४ ८७५ संयोग पतितः ३ १५७ २५४ संस्कारार्थ २ ६६ १०४ स्तेयं गुर्वेगना० ११ ५४ ८४६ संयोगं पतितेः १२ ६० ९१८ संस्कारेणैव ११ १४६ ८७१ स्तेयं च साहसं ८ ६ ५६४ संरक्षणार्थे ६ ६८ ४७८ संस्कारो वैदिकः २ ६७ १०५ स्त्रियश्चैव ७१५१५३३ संरक्षेत् सर्वतः ७ १३६ ५३० संस्कृतात्मा २१६४ १४८ स्त्रिया क्लीवेन ४ २०५ ३६६ संरक्ष्यमाणः ७१३७ ५३० । संस्थाने ८३७२ ७०९ स्त्रियाऽप्यसंभवे ८ ७१ ५९३ संरंभात् ४ १६६ ३५४ संस्थाप्या ९२ स्त्रिया सम्यनि० ९ ५९ ७३४ संवत्सरनिरोधतः ८ ३७६ ७१० संस्थितस्य ९ १९० ७७२ | स्त्रियास्तु ९ १९८ ७७२ संवत्सरस्यैकमपि ५ २१ ३९४ संस्थितं च ५ १५० ४५३ स्त्रियां तु ३ ६२ २१७ संवत्सराभिशस्तस्य८ ३७४ ७०९ संस्पृष्टं ४२०८ ३६६ स्त्रियोऽनृतं ९ १८ ७२४ संवत्सरे ५ ७५ ४२० संहतस्य च ७१६६ ५३७ स्त्रियोऽप्येतेन १२ ६९ ९१८ संवत्सरेण ११ १८० ८८० संहतान् योधयेत् ७ १९२ ५४५ स्त्रियोऽयुग्मासु ३ ४८ २१४ संवत्सरे तु ३ २७१ २९५
संहत्य २ ७१ १०६ स्त्रियो रत्नान्यथ २ २४० १८१ संवत्सरं ९ ७७ ७४१ / संहरेत सः ९१२३ ७५३ स्त्रियो रक्ष्याः ९ ५ संवत्सरं
११ १९८८८६ / संहरेता ९११३३७५० । स्त्रियो रात्रिषु ३ ५० २१४ संवाय ८ ३२५७४ | संहातं च ४ : ८९ ३३५ । स्त्रियं ४ ४० ३१९
For Private And Personal Use Only
Page #1074
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
स्त्रियं रक्षेत् स्त्रियं स्पृशेत् स्त्रियः श्रियः स्त्रियः सर्वाः
स्त्रीजितानां
८ ३५९ ७०५
९
२६७२६
२ १२३ १३०
४ २१७ ३६९
स्त्रीणामावृदशेषतः २ ६६ १०४
५ ७१४१९
२१७९१५८
५१४५ ८५२
७ १२६५२८
८१०१६०३
स्त्रीणां साक्ष्यं स्त्रियः ८ ६९५९२ स्त्रीणां सुखोद्यं २ ३३ ८८ स्त्रीणां क्षेत्रगृहस्य ११ १६३८७५ स्त्रीधनानि
३ ५२२१५
स्त्रीधर्मयोगं
१११४ ४६
स्त्रीपुंधर्मः
८ ७५६४
स्त्रीपुंसौ
९ १०२७४७
स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च ९ २३२ ७७९ स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ १० ६२ ८१५
बालोन्मत्तवृद्धा ० ९२३०७७८
स्त्रीणां
स्त्रीणां च
अ. श्लो. पु.
९ ९
धर्मान्
स्त्रीणां प्रेष्यस्य
स्त्रीणां भोगे
स्त्रीबुद्धेः
स्त्री भवति
७२२५५५५
स्त्रीभिरन्तःपुरे स्त्रीभ्यो मनुः स्त्रीमुक्षः स्तोककः १२ ६७९१८
९
१७ ७२३
स्त्री म्लेच्छव्याधि० ७ १५० ५३२ स्त्रीयोनिस्वेव ९ ३४७२८ स्त्रीरत्नं
८ ७८ ५९५
३ ४९ २१४
२२३८ १८० विप्राभ्युपपत्तौ ८ ३५० ७०१ स्त्रीविवाहान् ३ २०२०० स्त्रीवृतोऽन्तःपुरं ७२२८ ५५५ स्त्रीशुद्गपतितान् ११२२३ ८०२ स्त्री शूद्रविट्क्षत्र० ११ ६६ ८५० स्त्री शूद्रस्तु ५१३८४४९ स्त्रीशूदोच्छिष्टं १११५२८७२ स्त्रीध्वनंतरजा० १०
६ ८०४
संग्रहणमेव
4
६ ५६४
www.kobatirth.org
( ११ )
31. 31. E.!
स्त्रीसंबंधे
३ ६ १९४
स्त्रीश्च
१११९० ८८४
स्त्रीक्षीरं ५ ९ ३८८ स्त्रीज्ञातिगुणदर्पि० ८ ३७२७०९ स्थलजान्यैौदकानि १ ४४ २६ स्थलजौदकशाका ० ६ १३ ४६३ स्थाणुच्छेदस्य ९ ४४ ७३० स्थानकर्मानुरूपतः ७ १२६५२८ स्थानासन स्थानासनाभ्यां ६ २२ ४६५ स्थानासनाभ्यां ११ २२४ ८९२
२ २४८ १८४
७ १९१५४४
स्थाने युद्धे व स्थानं समुदयं
७ ५६ ५१०
स्थापयेत्
स्थापयेदा
स्थापयंति
स्थावराणि
स्थावराणि
स्थावरं
स्थावरं च
५ २८४००
१ ४० २५
स्थावराः
१२४२९१४
७ १६८ ५३८
स्थितिः स्थितं तं व्याप्य १२ १४९०८ स्थौललक्ष्यं ७ २१५५५२ स्नातकव्रतकल्पश्च ४ २६२ ३८३ स्नातकव्रतलोपे ११२०३ ८८७ स्नातकस्य
१११३ ४६
स्नातकस्य
२ १३८ १३९
स्नातकस्य ५ १ ३८४ स्नातकाचार्ययोः ४ १३० ३४६ स्नातकः २१३९ १३९
स्नात्वा तु स्नात्वाऽनश्नन्
स्नात्वा
स्नात्वा पुण्ये स्नात्वाऽर्क
७ २०३५४८
७ १४२५३१
८ १५८ ६३५
G १५ ४९६
११२४० ८९७
स्नात्वा विप्रः
स्नानस्य च परं
११२०१८८७
११२०४८८७
५१०२४३४
१११८६८८२
२१८११५९
५ ८६ ४२५ ११११ ४५
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्नानेन
स्नाने प्रसाधने
स्नानं
५१४३४५१
ari मैथुनिनः स्नापनोच्छिष्टभो० २२०९ १७२ स्नास्यंस्तु गुरुणा २२४५ १८३ स्नुषा ज्येष्ठस्य स्नुषा गगुरुतल्पगौ ९ ६३ ७३६ स्नेहगायनयोः
९ ५७ ७३४
४ २१० ३६७
१३ ४६३ १८४६७
१२ १२० ९३६
१११३५८६९
अ. श्लो. पु.
५ ६५४१६
७ २२४५५५
४ २०३ ३६५
६
स्नेहांश्च स्नेहः प्रक्षालकः ६
esपो गां
स्पर्शयेत्
५ १३२४४८
स्पर्शे स्पर्शेनावरवर्णजः ३ २४१ २८४
५१४१४५०
स्पर्शो भूषणवास ० ८ ३५८ ७०५ स्पृशन्ति स्पृशेयुः सुसमाहिताः ७ २२३ ५५४ पृष्टव
८ २५९७०५
स्पृष्ट्वा
५
स्पृष्ट्रा दत्त्वा स्पृद्वैतान् स्पृष्ट्वापः स्फिचं वाऽस्य फ्यशकटानां ५११६ ४४१
३ ५ २६८
७
६४ ५१२
स्मृता बर्हिषदः स्मृतिमान् स्मृतिशीले च स्याच्चाम्नायपरः ७
२
६ ५३
८० ५१५
स्यात्तु नासांतिकः २ ४६ ९४ स्यात् साहसं ८ ३३३ ६९६ स्याद्वाऽप्यष्टमका० ६ १९४६५
३ ५१२१५
स्यान्नरः स्पंदनाचैः
aaj
afor:
खजं करकं
स्रवति
८४ ४२४
१११४८८७१
४ १४३३४९
५ ७५४२०
८ २८२६८०
७ १९३५४५
३
३ १९०
८ २५७ ६७३
४ ६६ ३२७
२ ७४१०८
Page #1075
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ.
अ. लो. पृ. स्रवत्यामाचरन् ११२५४ ९०० | स्वधैषामस्तु ३ २२३ २७९ | स्वर्ग गच्छति ५१५९ ४५६ स्रष्टारं १ ३३ २४ । स्वप्ने सिक्त्वा २ १८१ १५९ | स्वर्गयान्त्यपरा० ७ ९० ५१९ स्रष्टुमिच्छन् १ २५ १९ स्वप्नोऽन्यगेहवासः ९ १३ ७२३ स्वायुष्ययश० ४ १३ ३०७ स्रोतसां भेदकः ३ १६३ २५६ स्वभाव एषः २ २१३ १७३ स्वये वा ३१०६ २३१ स्वकर्म ८२०७ ६५६ स्वभावेनैव ८ ७९ ५९६ स्वर्जितागोसवेन ११ ७४ ८५२ स्वकर्म ख्यापयन्११ ९९ ८५९ स्वमांसं ५ ५२ ४०८ स्वर्यात्यव्यसनी ७ ५३ ५०८ स्वकर्मणां १० २४ ८०७ स्वमुत्कृष्टं ५ १६२ ४५७ स्वल्पकेनापि ४ १९१ ३६१ स्वकर्म परिकी० ११ १२२ ८६५ स्वमेनोऽवभृथ ११ ८२ ८५४ स्वल्पेनापि २ १३४ १३५ स्वकर्म परिहापयन् ८ २०८ ६५६ स्वमेव ब्राह्मणः ११०१:४३ स्वल्पेयर्थे ८११२६११ स्वकर्मभ्यः १ ५३ २९ स्वयमनस्य ३ २२४ २७९ स्वशक्ति ९२९८ ७९२ स्वकर्मस्था १० १७९९ स्वयमाहितलब्धं ९ २०८ ७७४ स्ववासिनीः ३११४ २३५ स्वकादपि ९ १९९ ७७२ स्वयमुत्पादयेत् ९ १६६ ७६७ स्ववित्तस्यांशमष्टमं ८ ३७ ५७५ स्वकाद्धर्माद्धि ९ २७३ ७८६ स्वयमेव ३ २२२ २७९ स्ववीर्यात् ११ ३२ ८३९ स्वकार्यपरमः ६ ९६ ४९१ स्वयमेव ५ ३९ ४०३ स्ववीर्येणैव ११ ३१ ८३९ स्वकाले ४ ९३ ३३६ स्वयमेव ८१८७ ६५० स्ववीर्य ११ ३२ ८३९ स्वकुटुंबात् १० १२४ ८३० स्वयमेव ९१३८ ७५९ स्वस्थः ४ १४२ ३४९ स्वकुटुंबांत् ११ २२ ८३७ स्वयमेव १० ९० ८२३ स्वस्य च २ १२ ६९ स्वकं पितरमाशयेत् ३ २२९ २७८ स्वयमेवर्तुपर्यये १ ३० २२ स्वस्य नाम्नः २ १२४ १३१ स्वकं संसाधयन् ८ ५१ ५८३ स्वयमेवात्मनः १ १२ १४ स्वस्य भर्तुः ९ १९९ ७७२ स्वगुणेनोभयात्मकं २ ९२ ११७ स्वयंकृतश्च ७१६५ ५३७ स्वस्यैवांतरपूरुषः ८ ८६ ५९८ स्वजने ११ ९८३५ स्वयं कृत्वा ११ २२८ ८९३ स्वस्त्रीयां मातुः ११ १७१८७६ स्वजातिजानंत०१० ४१८१२ स्वयं चैव १० २८०० स्वस्त्रीयं श्वशुरं ३ १४८ २५० स्वजाति प्रति ८ २७८ ६७९ स्वयंदत्तश्च ९ १६० ७६६ स्वक्षेत्रे संस्कृतायां ९ १६६ ७६७ स्वजातीयगृहात् ११ १६२ ८७४ स्वयं दत्तस्तु ९ १७७ ७७० स्वा चैव कुर्यात् ९ ८६ ७४३ स्वदारनिरतः ३ ४५२१० स्वयं दक्षः ९ १२८ ७५४ स्वाजीब्धं ७ ६९ ५१३ स्वदेशे वा ८१६८ ६४३ स्वयं नोपानही ४ ७४ ३२९ स्वात्स्वादशात् ९११८ ७५१ स्वघनादेव ८१६३ ६३७ स्वयं राजैव ८ २६६ ६७६ स्वादानात् ८ १५३ ६४५ स्वधर्मस्य २१४० १४३ स्वयं वा ११ १०४ ८६१ स्वाध्यायभूमि ४ १२७ ३४५ स्वधर्मात् ७ १५४९६ स्वयं षण्णवति ८ २२५ ६६३ स्वाध्यायस्य ४ १७३७९
स्वयं हित्वा ८१७४ ६४५ स्वाध्यायाग्न्योः ११ ५९ ८४८ स्वधर्मेण नियु० ९ १६७ ७६८ स्वरवणगिताकारैः ८ २५ ५७० स्वाध्यायायुंप० ११ १८३३ स्वधर्मों विजयः १० ११९ ८२९ स्वराष्ट्र ७ ३२ ५०१ स्वाध्याये ३ ७५२२२ स्वधर्म ५ २ ३८४ स्वराष्ट्रे परः ९३१२ ७९४ स्वाध्याये ४ ३५३१७ स्वधर्म प्रतिपाद०८ ४२ ५७७ स्वरूपं ४ ३८ ३१९ स्वाध्याये ४ ५८ ३२४ स्वधर्म प्रतिपाद०८ ३९२ ७१५ स्वर्गमक्षयं ३ ७९ २२३ स्वाध्याये ६ ८४६१ स्वधाकारः परा०.३ २५२ २९१ स्वर्गाच ९२५४ ७८४ स्वाध्याये चैव २ १०५ १२३ स्वधानिनयनात् २ १७२,१५४ स्वर्गार्थमुभयाथै १० १२१ ८३० स्वाध्यायेन २ २८ ८१ वधास्त्वित्येव ३,२५२ २९१ । स्वर्गे सुखं १२ २० ९१० । स्वाध्यायेन . ३ ८१ २२४
स्वधर्मे
For Private And Personal Use Only
Page #1076
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
("९३)
अ. श्लो. पृ. | अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ.. स्वाध्याय . ३ २३२ २८१ हत्वा गर्भ ११ ८७ ८५५. इस्तिगोश्वोष्ट्रदमकः३ १६२ २५६ स्वाध्याय शक्तितः २ १६७ १५२ हत्वा छित्वा ३ ३३ २०५ हस्तिनश्च १२ ४३ ९१४ स्वानि १ ३० २२ हत्वा लोकानपी०११ २६१ ९०१ हस्तौ पादौ ८ १२६ ६१६ स्वानि कर्माणि ८ ४३ ५७८ हत्वा हंसं ११ १३५ ८६९ हस्त्यश्वरथहर्तेश्च ९ २८० ७८७ स्वानि कर्माणि ८४१२ ७२० | हन्यते ८ १४ ५६७ हास्यार्थमपि ९ २२७ ७७८ स्वानि कर्माणि ८४१९ ७२२ हन्याच्च ७१११५२५ हितेषु चैव ९३२४ ७९६ स्वान् गुरून् २ २०५ १७१ हन्याच्चित्रैः ९ २४८ ७८२ हितं चोपदिशत्स्वापि२ २०६ १७१ स्वामिनां च ८२४५६७१ हन्याच्चौरमिव ९२७८ ७८७ हिनस्ति २ १८० १५९ स्वामिनः ८२३४ ६६७ हन्यादेव ८३५१ ७०२ हिनस्त्यज्ञानतो. ७ ६९ ४६९ स्वामी तहव्यं ८ ३२ ५७४ हन्यादेवाविचार० ९ २८० ७८७ हिनस्त्यात्मसुखे० ५ ४५ ४०६ स्वाम्यमात्यौ ९ २९४ ७९० हन्याद्विट्सेविनः ९ २३२ ७७९ हिमवद्विध्ययोः २ २१ ७६ स्वाम्यं च ७ २१ ४९८ हन्युः कार्याणि ९ २३१ ७३९ हिरण्यभूमिसंप्रा. ७ २१२ ५५२ स्वायंभुवस्यास्य १ ६१ ३२ हयमेधे ११ ८२ ८५४ । हिरण्यमधुसर्पिषाम् २ २९ ८३ स्वायंभुवाद्याः १ ६३ ३३ | हरणे वधं ८ ३२४ ६९३ हिरण्यमायुः ३ १८९ ३६० स्वायंभुवः ११०२ ४३ हरतोऽभ्यधिकं ८३२१ ६९२ । हिरण्यार्थे ८ ६०२ स्वाराज्यमधि० १२ ९१ ९२६ । हरेतैव ९ १३५ ७५८ हिरण्यं ३ १८८ ३६० स्वारोचिषश्च १ ६२ ३२ हरेत्तत्र ९१०५ ७६१ हिरण्यं
८ १५६ ६३४ स्वार्थसाधनत० ४ १९६ ३६३ । हरेनिंद्याच्च
४३२० ६९२ । हिरण्यं चैव ८ ३२० ६९२ ।
८३९४ ७१५ खालक्षण्यपरी० ९ १९ ७२४ । हरेदृषभषोडशाः ९ १२४ ७५३ हिरण्यं तस्य ८ १८३ ६४९ स्वासु योनिषु ९ ३२१ ७९५ / हरति ७ ८३ ५१६ हिरण्यं धान्यं १० ११४ ८२८ स्वा प्रसूति ९ ७ हर्तव्यं ११ १६ ८३६ हिंसा चैव १२ ७९०६ स्वेदजं १ ४५ २६ हर्षयद्राह्मणान् ३२३३ २८२ हिंसाप्रायां १० ८३ ८२१ स्वेभ्योऽशेभ्यः ९११८ ७५१ | हविर्दानेन ३ २११ २७३ हिंसायामिति ८ २८६ ६८२ स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु१२ ७० ९१८ हविर्यच्चिररात्राय ३ २६६ २९४
हिंसायां द्विशतं ८ २९४ ६८४ स्वेषु भत्येषु ३ ११६ २३६ हविषा २ ९४ ११७
हिंसायां द्विशतः ८ २९८ ६८५ स्वे स्वे कर्मणि ८ ४३ ५७८ हविष्मनोंऽगिरः० २ १९८ २६९
हिंसारतिश्च ३ १७० ३५५ स्वे स्वे कर्मणि ९ २६२ ७८५ हविष्यभुक् ११ ७७ ८५२
हिंसौषधीनां ११ ६३ ८४९ स्वे स्वे धर्मे ७ ३५ ५०२ हविष्याणि च स०३ २५६ २९२
हिंस्यात् चेत् ८ २८० ६८० स्वे स्वेऽन्तरे १ ६३ ३३ हविष्येण ११ १०६ ८६१
हिंस्राणां च १२ ५७ ९१७ स्वैः कर्मभिः ४ ३ ३०२ हविष्यंतीयम० ११ २५१ ८९९
हिंस्राणां चैव १२ ५६ ९१७ स्वैः स्वैर्भर्तृगुणैः ९ २४ ७२६ हविःशेष ५ २४ ३९५ हिंस्रा भवंति १२ ५९ ९१७ स्वोऽध्याप्या २१०९ १२५ हव्यकव्यानि ३ १२८ २४३
हिंस्रार्थनी ९८० ७४२ स्वं च धर्म ९ ७ हव्यकव्याभिवाह्या १ ९४ ४१
हिंस्राहिस्र १ २९ २२ स्वं नाम २ १२२ १३० हव्यकव्येषु ३१३३ २४५ हिंस्रो वृक्षलवृत्तिः ३ १६४ २५६ स्वं बस्ते ११.१ ४३० | हव्यानि १ ९५ ४१
३ १९५ ३६२ स्वं स्वं चरित्रं २ २० ७५ हण्यानि
हीनकतुरसोमपः ११ १२ ८३५ हतास्तत्र ८ १४ ५६७ | हव्ये कव्ये ३ १९० २६५ हीनक्रियं ३ ७१९५
३ २२५ ३७२ | हस्तछेदनमिष्यते ८ ३२३ ६९३ । हीनजातिस्त्रियं ३ १५ १९९
इत
For Private And Personal Use Only
Page #1077
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अ. श्लो. पृ. अ. श्लो. पृ. ।
अ. श्लो. पृ. हीनातिरिक्तगा० ३ २४२ २८४ / हंति साक्ष्येऽनृतं ८ ९८६०१ क्षत्रियो दंडं ८३८५ ७१३ हीनान्नवनवेषः २ १९४ १६७ हंतुर्भवति ८३५२ ७०३ क्षत्रियो भागमा १० ११८ ८२९ हीनानान् १० ३१ ८०९ हत्यल्पदक्षिणः ११ ४० ८४१ क्षत्रिय ४ १३५ ३४७ हीनां हीगान् ३ १४१ ३४९ हंसवारणगामिनीम् ३ १० १९६ क्षत्रियं चैव ८४१२ ७२० हीने हीनं ३ १०७ २३३ ह्रियमाणानि ६ ५९ ४७६ । क्षत्रियं तु ८३७७ ७११ हीनं तमिति ८ ५८ ५८६ हियंते दस्युभिः० ७ १४४ ५३१ । क्षत्रियं वाहनायुधैः८ ११४ ६१२ हीनं पुरुषकारेण ८ २३३ ६६७ क्षणाद्भवति ११२५०८९९ क्षत्रियः २ ४५ ९४ हीयेतांशप्रदानतः ९ २११ ७७५ क्षत्तुर्जातः १० १९८०६ क्षत्रियः ५ ९८४३३ हुतहोमः ६ ३४ ४७० क्षत्तवैदेहको १० १३ ८०६ क्षत्रियः ११ ३४ ८४० हुताग्निब्राह्मणांश्च०७ १४६ ५३१ क्षत्रधर्महतस्य ४ ९७ ४३३ क्षत्रियःकटपूतनः १९ ७१९१९ हुत विप्रसुखाग्निषु ३ ९८ २३० क्षत्रबंधुं २ १२७ १३२ क्षत्रुग्रपुक्कसाना १० ४९ ८१४ हुत्वाग्नौ ११ ११९ ८६४ क्षत्रमाराधयेत् १० १२१ ८३० क्षत्रं हि ९३२० ७९५ हुंकारं ब्राह्मण ११ २०४ ८८७ | क्षत्रविट्शूद्रयोनयः८ ६३ ५८८ क्षयेत ५ ६८४१८ हूयमानश्च ९३१८ ७९५ । क्षत्रविट्शद्रयोनिः ९ २२९ ७७८ क्षयी चाप्यायितः ९ ३१४ ७९४ हृत्वा दोषं १२ ६९ ९१८ | क्षत्रशूद्भवपुः १० ९८०५ क्षय्यामया व्यप०३ ७ १९५ हृत्वापव्ययते ८३३३ ६९६ क्षत्रस्य चतुरः ३ २३ २०१ 'क्षरंति २ ८४ ११४ हृत्वा लोभेन १२ ६१ ९१८ | क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ९ ३२० ७९५ क्षात्रं धर्म ७ ८८ ५१८ हृदयेन २ १ ४८ क्षत्रियस्य १ ८९ ४० क्षात्या शुध्यंति ५ १०६ ४३५ हृद्दाभिः २ ६२ १०२ क्षत्रियस्य २ ३१ ८६ क्षाराम्लोदकवा० ५ ११३ ४३९ हृद्यानि चैव ३ २२७ २८० क्षत्रियस्य ७ १४५ ५३१ क्षिपता ८३१३ ६८९ हृद्या द्वादशवार्षि०९ ९४ ७४५ क्षत्रियस्य १० ८० ८२० क्षिपेदप्सु ३ ८८ २२६ हृद्यां रूपगुणान्वि०७ ७७ ५१४ क्षत्रियस्य ११ १२६ ८६६ क्षिप्तं लोष्टं ११ २६३ ९०२ हृष्टं पुष्टं ७ १७२ ५३९ |
| क्षत्रियस्य तु २ ४२ ९२ क्षिप्रमेव ९२८९ ७८९ हेतुशास्त्राश्रयात् २ ११ ६९ क्षत्रियस्य हि ११ २१ ८३७ शिप्रमेव १० ६१८१५ हेमकारं तु ९२९२ ७९० / क्षत्रियस्याभिशंसने८ २६९ ६७७ क्षिप्रमेव १० ९६ ८२५ हेमंतग्रीष्मवर्षासु ३ २८१ २९८ / क्षत्रियाजातमेवं १० ६५ ८१७
क्षिप्रं नश्यति ३२०५२७१ हैतुकान् ३ ३० ३१४ | क्षत्रियाणां २ १५५ १४५ क्षिप्रं निर्वासयेत् ९ २२५ ७७८ हैमं रौप्यं ५११२ ४३९ | क्षत्रियाणां ३ १९७ २६८ । क्षीणस्य चैव ७१६७ ५३७ होता वाऽपि ९ २१० ६५७ / क्षत्रियात् १० ९८०५ क्षोणऽल्पे ३ ४९ २१४ होता स्यात् ११ ३६ ८४० क्षत्रियात् १० ११८०५
क्षीयंते प्राणिनां ७ ११३ ५२६ होता स्यात् ११ ३७ ८४० क्षत्रियात् सूतः १० १७८०६ क्षीयंते राष्ट्रकर्षणात७ ११३ ५२६ होममंत्रेषु २ १०५ १२३ क्षत्रियायां ८ ३८५ ७१३ क्षीरिणश्चैव ८२४७ ६८१ होमाश्च साकलाः११ २०० ८८६ |
क्षत्रियेण ७ २४९३
क्षीरं क्षौद्र १० ८८ ८२२ होमे प्रदाने ३ २४० २८४ |
क्षत्रियेण ११ १८८३७ क्षुत्पतीकारं १० १०५ ८२७ होमैदैवान्यथाविधि३ ८१ २२४ क्षत्रिय त्वेव ८२७७ ६७९ क्षुद्रकाणां. ८२९८ ६८५ होमो दैवः ३ ७० २१९ | क्षत्रियो गृह ३१११ २३४ क्षुधातश्चात्तु १० १०८ ८२७ हंति काठ १० ८४ ८२१ क्षत्रियो नन् ७ ९९ ५२२ क्षुधा शक्तः । ३४ ३१५ इति जातानजा० ८ १०० ६०२ क्षत्रियो दंड ८ २६८ ६७६ क्षुवती
For Private And Personal Use Only
Page #1078
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| ज्ञानेनैव
अ. लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. क्षेत्रकूपतडोगानां ८ २६३ ६७५ | क्षौमवत् ५१२० ४४२ | ज्ञात्य॒त्विग्गुरुसं० ११ १८२ ८८१ क्षेत्रजादीन् ९१८० ७७०
क्षौमाणां ५११९ ४४२ | ज्ञानतोऽज्ञान० ८ २८९ ६८३ क्षेत्रदोषगुणस्य ९ ३३० ७९७
क्षामं हत्वा १२ ६४ ९१८ | ज्ञानदो धार्मिकः २१०९ १२५ क्षेत्रबीजसमायो० ९ ३३ ७२७
क्षंतव्यं प्रभुणा ८३१३ ६८९ | ज्ञाननिष्ठाः ३ १३४ २४५ क्षेत्रभूता ९ ३३ ७२७ क्षेत्रमन्ये
ज्ञाननिष्ठेषु ज्ञातयो गुरुः १० ७.८१८ ३११० २३४
३ १३५ २४६ क्षेत्रझो नाति० ८ ९७ ६०१
| ज्ञातयः ३ ५४ २१५ | ज्ञानमूलां ४२४ ३११ क्षेत्रिकस्य
ज्ञातस्य५ २१ ३९४ ज्ञानविज्ञानवेदिना ९ ४१ ७३० क्षेत्रिकस्यात्यये ८२४४ ६७०
ज्ञातारः संति ८ ५८५८६ | ज्ञानात्साम्यं ११ १७५८७७ क्षेत्रिकस्येति ८२४२ ६६९
ज्ञाताज्ञातापि ९१५३ ७६९ ज्ञानाज्ञानकृतं १११४५ ८७. क्षेत्रिकस्यैव ९ ५४ ७३३
ज्ञातित्वेन ११ १७२ ८७६ शानिभ्यः १२ १०३ ९३० क्षेत्रिणां बीजिनां ९ ५२ ७३३
ज्ञातिप्रायं प्रक० ३२६४ २९३ | ज्ञानेन . २१५० १४४ क्षेत्रे कालोपपा०९ ३६ ७२२८
ज्ञातिभ्यः ३ ३१ २०५ । ज्ञानेनान्नेन ३ ७८ २२३ शेत्रेष्वन्येषु ८२४२ ६६९
ज्ञातिभ्यः सस्कृतं ३ २६४ २९३ क्षेत्र वा भीषया ८ २६५ ६७५ ज्ञातिमज्ञातिमेव च ५ १०२ ४३४
३.१३२ २४४ क्षेत्रं हिरण्यं २२४६१८३
ज्ञातिसंबंधि २११२ १३४ ज्ञानं तपः ५१०४४३४ म्यां सस्यप्रद ७२१३ ५५२
ज्ञातिसंबंधिबा० ४ १७९ ३५९ शेयो नान्यस्य २ १६ ७२ क्षोभयेता ८४१९ ७२२ । ज्ञातिसंबंधिभिः ९ २३९ ७८१ । ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोः ९१०१.७५७
प्रक्षिप्ता सूची। अ. श्लो. पृ. । अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो.. अकामोपहतं १२ १९२४ - अनुशंसां ६ ३ ४७३ अष्टावणेयमांसेन ३ १२९५ अकृतांशाः ७ ५५१२ अनेन ८ १६५४ अष्टौ अक्रोधो गुरुशुश्रषा४
अनहीनः ११ १८४१ असत्सु विनियु० ४ १३७४ भगृहन्
अ च नो बहु ३ १ २९३ अमृद्धत्तस्तु २ १ ५२ अमिदः
अपक्तियान् १ १२५० असुतास्तु ' ९ १७७१ अमिना
१८८६ अप्यकार्यशतं ११ ८३५ अस्तेयमिति ४ २ ३६५ अमिष्वात्ताहुतैः ३ २६९ अप्रजाता १ १८७९ अस्य शास्त्रस्य १२ १९३८ अग्निहोत्रस्य २ ११०५ अप्रामदश्च ४ ४ ३६५ अस्यां यः ९ १.७५४ अजाऽमेध्या ५ २४५० अभ्रातको ९ १७५४ अहस्तु ५ १४२० अजावं ५ १४५० अमत्या ११ १८६९
अनिर्हापरिज्ञानात्३, १२३० अतिथींश्च
१२९२ अमुक्तयोः ४ १३७१ अहिंसा दममस्पृहा४ १३६५ अतः परं
१४५९ अमृतं ब्राह्मण. ४ १२७० अहिंसा सत्यवचनं४ २३६५ अदंतजन्मनः ५ २४२७
अयाजिक ८ २७१३ अज्ञानाच १२ १९२९ आदिः प्रक्षालनं ११ १८८६ भरण्यस्यैतदुच्यते ५ १४१५ अज्ञानात् ८१६५४ अद्याश्चैव ४ १३७१ अरागद्वषलो० ११ १८८६ आचूडाशिकी ५ २४१७ अथात्स्नात्वा ४ १३७१ अरोगित्वं ११. १८४६
आत्रेयी ११ १८४५ अध्येतव्यं १४४ अवध्यानपि ११ १८३९
आथर्वणेन ८ २७०२ अशुभैः १२ १९०७
आदित्यः ८. १५९८ अनिवार्य १ १८३९ अश्ववत् ८ ६०२ आनशंस्यं ४. १३६५
५ १४५१ | अष्टम्याम ३ ३ २९७ आयव्ययस्य . ३५१२ १३.
(अनहते
अन्तौ
For Private And Personal Use Only
Page #1079
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
आयुष्य आर्जवं च आज्ञासिद्धानि १२
४
इति कर्म
२
इहलोके पर
इह वाऽमुत्र
इंदुक्ष
उत्तमः
उदासीनः
उद्यतामपि
१२
उत्पन्नयोरधर्मेण ३
उद्यतासिः
उपवासं
उपेत्य स्नातकः
एकादश्यां
एकाह
अ. हो. पृ.
५
१ ४५४
१ ३६५
९३३
एक: स्वादु
एतेनैव
८
५
*
उपस्पृश्य
५
उभयत्र
५
ऊर्ध्वं स्नान
५
५
ऋतौ तु एकमेव एकहस्वाभिवाह० २
८
३
५
एका तु
५
एको न गच्छेत् ४
एवमद्यान् एवमाश्रमिणः
३
२
३
एष वः
अंतरा ब्राह्मणं
कन्यकाश्च
कन्यास्वन्दः
करणं च
कर्मणि
९
८
३
एवं संबन्धनात् ८
११
४
३
५
८
: ११०५
२२३०
६९
२४१
१९०८
२६०
३३०
१२९७
१४१७
५८३
७ १५३६
४
१३८०
२ ७०२
.१ ४५४
१३२१
६२४१४
१ ४१४
१ ४२०
१ ४२०
३५९५
१ १२८
४ २९७
३ ४१७
४१९
१ ३२४
१ ३२४
१७८९
३ ७०२
२२२
८
१६०२ गृहीयात्
८
१९०२
गृहस्थे यां
३
गृहसंरक्षणेषु
७
गृहीत्वा
८
८
गोवद्रजतवस्त्रेषु गोत्र हिरण्येषु ८
गोः परीब
५
गोरमेध्याः
">
७
४५१२
२९०७
कर्मदण्डस्तु १२ कर्माण्यारभमाणं ९ १७८९ कल्कापेतां ६
३ ४७३
www.kobatirth.org
(१५)
कान् ३ काण निर्वापकः ११
अ. लो. पृ.
१२५०
, ८४६
९२४
७०५
""
१ ५२
कामतस्तु १२ कामाभिपातिनी ८
कामोपहतचेतनः २
कार्य
५
काम्यं कर्मेह
२
कार्य कामोपधा० ७
कार्य कुर्वीत
६
२
७
कार्यपा
कालज्ञांश्व
काले
११
काले न्यायागतं ३
कुर्यात्
७
कुर्वन्
८
५
कुर्वन् प्रतिपदि ३ कुलस्यानं कुलीनान् ७ कृत्वा तद्दोषघातनं ८
गावः
गुप्तां तु
कृमिर्वाऽन्यत्र ३ क्रमात्रिपुरुषागतं ८
क्रमेण सः
८
८
क्रीत्वा खरोष्ट्रवतरादिषु ८
गणितज्ञान्
७
गर्भिणी
फ्यान्
चतुर्दश्यां
११
५
५
१
३
ވލް
१ ४५१
२५२
५५१२
२ ४७३
१ १०५
५५१२
१८९८
२२३०
+५१२
१६५४
१ २९७
१ ४१४
१६०३
२ ४५०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२ ४५०
१ ४६३
५ २९७
तच्छास्त्रं शबलं
तत्कार्य
तलगुणवते
२५१२
तत्फलं न
१ ७०५
तत्र देवा
२ २९३ | तत्सर्वं विफलं
१६२७
१५९७
For Private And Personal Use Only
चतुर्वेदसमं
१२ चारस्य धारिणः ७
चिकित्सककृतघ्नानां४ चित्तं निश्वयः ११
31. 07. 2. १९३८
२५३४
१३८०
१८४५
११२८
१६५४
१३७१
१५२२
चेतसां धर्ममाचरेत्२
चौरवत्
चंद्रसूर्यप्र
छत्रेण
जलं शुचि
जिव्हा स्पर्शेषु
जननेऽप्येवमेव
जन्मप्रभृति २
जन्मप्रभृतिसं० १
जन्महान्यै
५
५
५
४
९
८
४
७
तद्वर्ण
तद्विकाराशने
तद्धि कुर्वन्
५. ६२४१४
१ १२८
१८५५
३ ४२२
१ ४४७
२ ६५३
६०२
३५१२
१८५५
१ ४५०
९ ७१२
१५९७
२२२
तप उक्तं
११
+ ५१२ तपो निश्चयसं० ११
*१६९०
तपोविद्याविशेषेण ११
तपोवीर्यप्रभावेण ११ ६०२ |तस्माच्छ्रुति
२
८
तस्मात् तस्माद्भक्ष्येण
तस्माद्वेद
तस्मै दे
३
३
२
तथा चैव
तथाऽन्ये
३
तदत्रं
११
तदर्यो द्विजाधमः ३ तदा धर्मार्थकामांत ६ तदेवाक्षयमिच्छता ३
५
५
११
१०
२
६
४
१ ४५०
१३०९
१७७९
५८३
१ ५२
१५८३
११२८
१८१६
१ २५० १८३९ २ २०३ २१७
२३७
४ ४२२
१३८८
૪.
१८९८
१८४५
४२ १८३९
२ ५२
२५९८
१.१६१
४९१
१ ३७४
Page #1080
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ९७ )
अ. श्लो. पृ.
अ. श्लो. पृ. . अ. श्लो. पृ. तस्यास्य ५२ २ ९३८ | दानं प्रतिग्रहः ५ १४१४ | न दस्युभिः ४ ३३० तादृशैरेव ७ २५३४ दाप्यस्तु . ८ १७१२ - न दीर्घा नातिवाम ३ १९८ तांश्च ८ १६०४ दाप्यः स्यात् ८ १६६३ ।
र १६६३ न निर्वपति ३ २४१ तिर्यग्योनिषु १२ १९०७ दीक्षितं ११ १८४१ । न भैक्ष्यं परपाकः २ ११६१ तीरितं ९ १७७९ दीपहर्ता ११ १८४६ न महापातकान्वितैः४ ३३० तुभ्यं कन्यां ९ १७५४ दुष्टानुचारी २ १६९ । न मूत्रमुण्डः ८ १७१२ तृतीयायां ३ १२९७ देयं वा ८ १५६१ | न विश्वसेत् ७ १५२४ ते गच्छन्ति १२ ३ ९३८ दंडस्तस्य ८ १६६३ न वेदबलं १२ १९२९ ते तस्य क्रतुभिः २ २ १६१ दंडो राजन्यवैश्ययो८ १६७७ न सेवेत् ३ १९५ तेन दत्तं ८ ५७५ दंतवत् ५ १४५० न हंतव्यानि १२ ९३३ तेभ्यो दण्डाहृतं ८ १७१३ दैतैर्विदलितस्य ११ १८८६ न विद्यमानमेवं ४ . २३८. तेषामन्ये ३ १२५० द्वादश्यां जातरूपं ३ ४ २९७ नरक
५ १४५४ तेषामशौचं ५ १४२२ द्विगुणं ९ १७७९ नरक समवाप्नोति २ १ ५२ तेषां न पूजनीयः १ ४२ द्विजत्वं ८ १६०४ नरं स्वयं ८ १७०५ तैजसानि १० १८२३ धनवर्जे ८ २६७७ नवम्यां वै त्रपुसीसं १. १८२३ धनी धर्मान्न ३ १ २३० नवं मुच्येत ८ १७१३ त्रयाणामपि ३ २१७ धनं न्यायादुभागत३ ३ २३० नातिस्थूला ३ १९५ त्रयाणां ११ १८६९ धर्मतः ७ १५१२ नादृष्टां
६ २४७३ त्रिदण्डं १२ ४९०७ धर्मशास्त्रमिदं १ ४४ नामृतात्
२५९८ त्रिपदा दर्पणं ८ ३६६३ धर्महीनः
नाममात्रेण ७ १५२२ त्रिरात्रमावृता ५ २४१७ धर्माणां
नामित्रैश्च ४ ३३० त्रिरात्रात्तु ५ १४१७ धर्मार्थ नोपयुक्ते ४ २३७४
नासूर्य ६ २४७३ त्रिविधं च १२ १९०६
नास्ति यज्ञसमः ११ १८४१ त्रिषु लोकेषु १ ४२ धान्यपुष्पफलेषु ८ ६०२
नास्ति सत्यात् ८ २५९८ त्रेताधर्मापरोधार्थ ५ १४१५
निगिरन् ५ १४५० त्र्यहकृतशौचानां ५ १४४१ ध्यानं प्रसादः ४ १३६५
निधानी ८ १६७६ दत्तमिष्टं ३ २३२ वजिनी ८ १६७६
निपुणं शुद्धिमि७ ५ ६२ ४१४ ददाति परमं ३ २ २३० न किंचिदिह
निपुणान् ७ २५१२ ८ २७१३ न कृतनैः ४ ३३० नियतं स्वर्गमि० १ ४४ ६ १४७३ | न कोशं ८ १७१३
नियोजयत् ७ ३ ५१२ दश धर्मपथान १२ १९०६ न च भैक्ष्यं २ १.१६१ निर्मानुष्यं
१५१४ दशम्यां द्विखुरान् ३ ३ २९७ न चाधीत्य
निवृत्तं १२ १ ९२४ दशरात्रं ५ २४१७ | न चोपलम्भः ८ १५८३ निःश्रेयसं ११ १८४१ दशाहात् ५ १४२२ न तच्छक्यं ८ १६२७ नेक्षेन्नम्नां
१२ १९२० - न ततः पुष्पं ६ १ ४६५ नैकः सर्वहरः ७ १५२२ दानधर्मफलैषिणः ५ १४१५ / न ततः फलं :६ १४६५ नैकः सुप्तेषु ४. १ ३२४ दानप्रभृति ५ १४५४ | न तं तस्करं ४ २ ३७४ न्यायतः ८ १५९७ दानमस्तेयं १० १८१६ । न ददाति ३१२३० । न्यायवृत्ताश्च ९ १७७१
धर्म
धान्ये
दद्यात् दयार्थे
दहते
For Private And Personal Use Only
Page #1081
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
पणस्य
पणान्
पणान्
पस्यौ जीवति
५
परपाकान्नपुष्टस्य ३
परपिंडोपजीविनः ८
परपूर्वा सु
५.
५
परपूर्वासु परप्रवृत्तिज्ञानार्थं ७
परमात्मा
१२
परिच्युतेषु ५ परिभूताभिः ६
४
परस्त्रीषु परस्परवशानुगौ ३
७
अ. भ्लो. पृ,
८
१ ६६३
८
२ ६६३
८
1
पशून्
पशून् क्षुद्रान्
पशुवत्
पशुवत्
पक्षाद्यादिषु
पारावारस्य
पार्षतेनाथ
पितामह्यः
पिशुनः
पिंडैर्बर्हिषदः
परस्य
७
परैरहार्यान् परोक्ष सत्कृपापूर्व २ पर्युक्षणात् ५
पशूनां
८
८
३
•
८
३
४
पात्रभूतः १३७४ पापकर्मरुचिः १२ १९२९ पापनिर्यातनं १२
८
पुत्रेषु प्रकृतेषु
पुराण
पुरुषं
पूजयंती
पंचम्यां
पंचैवोपत्रतानि
३
९
.
३
५
१२
९
१
३
•
४
३ ६६३
१ ४५४
२३२
१६०४
३ ४१७
४१९
१ ५३४
१९०८
१ ४५०
२ ४७३
१ ३२१
२१७
२ ५३४
१५१२
१६९
१ ४४१
३ ६६३
१६०२
२ २९७
६०२
१६०३
६ २९७
www.kobatirth.org
४२
२ २९७
४ ३६५
पंथा
प्रजनं
प्रतिगृह्य
प्रतिगृह्य
प्रतिग्रहेण
प्रतिग्राह्यं
प्रतिबोधे
(१८)
प्रब्रुवन् प्रमीतपितृकः
८
प्रतिवातेऽनुवाते २
प्रत्यक्षं न
२
८
प्रयत्नेन
प्रयाति शूकरी
प्रवृत्तं
प्रवृत्तः
प्राणायामः
प्राप्नोति
प्रायश्चित्तस्य
प्रायश्चित्ती
प्रायश्चित्तेन
प्रायश्चित्तं
प्रायश्चित्तं
अ. श्लो. पू.
५
१ ४४७
५
प्राक्संस्कारप्रमीता ५
१२
११
११
१०
*
४
३
४
३
११
४
११
प्रायो नाम
११
प्रीयन्ते पितरः ३ प्रेतसुतद्विजभोजने ३ प्रोक्षितस्य १९३८
२ बाह्याभ्यन्तरचा० ७
३५९८
१२९५
१० १२
१७७१
२ ७०२
ब्रह्मणः १२ ब्रह्मचर्यमकल्पता ४
२६९
३ ४१७
११
९३३
ब्रह्मचय ब्रह्मवर्चस्वनः ३ ब्रह्मविद्यः ब्राह्मणक्षत्रिय ० ११
१७८९
१
८
4
.
बालश्चर्म
बिभर्त्यव्ययः
ब्राह्मणस्तु
ब्राह्मणेभ्यः
३
५.
३
१२
३ ५९८
२४१
१३८८
२ २९३
१९२४
१ ४४७
१४१७
३ ९०७
८४०
१८१६
१३७४
२ ३७४
३ २३०
२३८०
३ ६६३
१७०
१६९ | भुक्तपूर्वैः
भूयोभूयः
भूयो व्रा
भृत्येभ्यः
भैक्ष्यस्यागम०
१९०२
२४१
१८७९
३३०
१ ८४५
१८४५
५२९७
२६९
२ १६१
५५१२
१ ७२३
१९०८
३ ९३८
२ ३६५ १८९८
४ २९७
४२ १८७९
५७५
२ ७१३
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
ब्राह्मण:
ब्राह्मणः
ब्राह्मणाः
भर्तव्या
मनसा
मनुष्य दुर्गे
मनुष्याण
भर्तृलोकं
५
भार्या पुरोहितस्तेनाः ८
भार्या रिक्थापहारी ८ भिन्नोष्टादशधा
८
८
४
१२
७
२
मा च याचिष्म
मातापित्रोस्तु
मातामह
मातामहे
मातृकल्पाः
मानसं च
८
७
मनुः मनुः स्वायंभुवः १२
मनोदण्डः १२
मनोदण्डः
१२
मलिनां
मात्रये
मुच्यते
मूलादपि
मृन्मये चैव
मेध्यं
अ. श्लो. पृ.
८
१५९८
८
१६९०
५.
१ ४५०
८३५
१ ४५४
३ ७१३
३ ७०२
मंत्रहीनस्तु
मंदरस्यापि
यच्चास्य दयितं
११
यतः पत्रं
यतः पुष्पं
यश्चान्यत्
१२
७
५
३
५
५
५
९
१२
५
८
७
*
५
११
७
३
६
८
१५६१
१६२७
१३०९
१९३८
१५२२
२ १६१
१९०६
१५१४
२६६३
१५१४
२ ९३८
२ ९०७
३ ९०७
१ ४४१
१२९३
६२४१४
३४१७
४१९
१७७१
४ ९०७
१ ४२०
१६०२
१ ५२४
३२७
२ ४५०
१८४१
१५१४
२३७
१ ४६५
१ ४६५
६०३
Page #1082
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
८
१५८३
यत्र तत् यथा त्रिवेदाध्ययनं १
यथा दण्डग
यथा नदीनदाः
यथाक्रमं
८
३
यथाविध्युपपादि० २
८
यमाश्चोपत्रतानि ४
यस्तयोरन्नमश्नाति ३ यस्मिन् ज्ञेयः
यस्यानं तस्य याचितारश्च
यानेषु
यथेदं
५
६२४१४
यथैवारुन्धती ५ १ ४५४ यदा भर्ता
३
२१७
यद्यदिष्टतमं
३
२३७
यद्विनागमं
१२६७
२ ३६५
२६०
१५३६
२३२
१ २९३
१६०३
6 ू
३
३
८
५
यावदायुः यांस्तस्य प्रसते २
येऽप्यतीताः
यो मन्येत
यो लोकत्रयं
ये च शस्त्रहता रणे३
ये चान्ये
८
ये पठति
१२
८
९
१२
३
रजतं कुप्यमेव राजन्यवैश्यशूद्राणां ८ राजन्यवैश्ययोः ५
राजशासननीता
ረ
राज्ञा दास्ये
८
३
रौरवेण नवैव रंध्रान्वेषणतत्परः ८
लभते श्राद्धदः
लिपिज्ञान्
वदेत्
वधेन
७
वने वनेचराः वन्यमूलफलाना ६
३
७
૪૪
२ ७१३
२२२
६
८
३ २३०
२ ५२
१ ४५४
२ १६१
५ २९७
३ ७१३
२ ९३८
१६०४
१७७९
१९०८
४ २९७
२ ६७७
२ ४२२
१ ६७६
१७०५
१२९५
३ ७०२
३ २९७
४५१२
३ ४७३
१६९०
१५३४
१ ४५९
www.kobatirth.org
वर्णानां
वर्षास्त्र
वाग्दंड:
वाग्दंड:
३
योऽधिकां वर्णानामविशेषतः ५
११
(९९)
विपुलान्
विप्रकृष्टेषु
विप्रदंडस्य
विप्रस्येमं
विप्रक्षत्रियवत्
विप्रेयः
विप्रः शुद्धयेत्
विशुद्धयर्थं
विश्वस्ते
वाचा चैव
वाचिकं
वायसी
विकल्प्या विद्यमाने४
विक्रयाद्यः
विचार्य
विधिवत्
विधिं
विश्वासात्
वृद्धौ च वेदमेकं
अ. श्लो. पृ.
१९५
६
१२
१२
१२
१२
५
शापोद्यतकरः
शारीरस्य
शारीरं
शास्त्रस्य पारं
८
१२
३
६
३
७
८
११
૮
८
५
५
७
67
११
६
वेदसंन्यासतः वैश्य क्षत्रिययो
८
वैश्यान्नमन्नमित्याहुः ४ व्रतोपवासौ
૪
व्यामिश्रैः
२
६
शठाः
शस्त्रपाणिः
८
शस्त्रेण क्रयवि० ३
८
१२
१२
૪
७
१४१७
१८६९
१ ४७३
२९०७
३ ९०७
१९०६
४ ९०७
१ ४४१
२३८०
१ ५९७
२ ९३८
२ २३०
१ ४५९
६ २९७
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शिरो वा
३
शिल्पकर्तुश्च शीघ्राचारपरंपराः ७
५
शुचिरभिः शुनाघ्रातोपली० ११ शुभैः प्रयोगः १२
शूद्रस्य रुधिरं
૪
८
शूद्रहत्यावतं शूद्रोत्पन्नांश ० शौच माहारला ० ४ शौचमिजा
४
शौचं कुर्युः
श्राद्धभुक्
श्राद्धं कर्म
अ. श्लो. पृ.
८
१५९८
१ ३८०
१५३४
१ ४४७
१८८६
१९०७
१३७०
१८६९
श्रमणाढ विकाद०७
श्राद्धदः पंचदश्यां ३
३ १०
षड्भिः
म
षष्ठयां
पंढस्य
१५३६
९
श्रांतःश्रांतः २६७७ श्रीकामो वर्जयेत् ४
१९०२
श्रेयसे
१६७७
२
१६७७
३ ४२२
२ ४२२
१ ५२४
१५२४
८३५
४९१
४९१
१६७७
१३७०
३ ३६५
१९०७
२५३४
१ ७०२
३ २३०
२ ७०२
३९०७
४९०७
१३०९
सकुंडाशी
स खिलः
स मे पुत्रः
११
५
सर्प
सप्तम्यां लभते
सप्तरात्रव्रतं
समर्थान्
समानांशाः
समाह
८
५
५
३
४
३
७
९
सकृद्धन्यात्तु
८
सततं गृहमेधिनः ३
सत्यं स्वर्गस्य
८
६
सत्यां वाचं सत्रधर्मप्रवृत्तस्य ५
५
३
५
७
९
७
१ ७१३
४ ३६५
३ ३६५
४ ४२२
१५३४
६ २९७
२ २९३
१८१६
१७८९
३२७
२ ५२
१७०२
३ ४२२
१ ४२०
२ २९७
१३८०
२६०
१ ५३६
१७५४
१६९०
२३२
३५०८
३ ४७३
१ ४१५
६२४१४
२ २९७
१३८८
१५१२
१७७१
२५१२
Page #1083
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अ. श्लो. पृ.
समुत्कर्षापकर्षाः ८
२६७७
मुद्रे यान्ति
३
२२२
सम्यक्कार्यार्थ •
७ ३ ५१२
१ ३२१
४ ५१२
०१२ ३ ९३८
सरहस्य
सर्वकार्येषु
सर्वपापोपशांति ०
४
2
सर्वविश्वासिनः
सर्वशास्त्रविपश्चितः ७
सर्वशास्त्रार्थपा ० १९
८
6 ू
४५१२
२५१२
२ ९३८
सर्वानेव
३ ७०२
सर्वान् कामान् ३
६ २९७
सर्वे
५
४ ४२२
सर्वेषां
५
६२ ४१४
१०
१ ८२३
स्नायूनि साध्वी भार्या ११
८३५
सायमुद्वासमेव २ ११०५
.
२५८९
साक्ष सांगोपांगविकि०१२
९३३
www. kobatirth.org
( १०० )
सीमाः पञ्चविधाः ८
अ. श्लो. पू.
१६७६
सूतके
५
४१९
सूतकं मातुरेव ५ ६२ ४१४ सोमपानसमं २ ११६१ सोमपास्तुतिभि० ३ २६९
२ ३७४
संचयं कुरुते ૪ संधिविग्रहकाल० ७
१५१२
४९१
१८७९
युश्चेत्
संन्यसेत्
६
संस्कृता मन्त्र० ११
स्तेनः स्थात्
८
स्त्रियः
५
स्त्रियः शूद्रेण ११
स्थाने ते
८
स्नानं
५
स्नानं च नियमाः ४
स्याच्चतुर्विंशतिपणः ८
५
५
१
स्वमेव
स्वरूपं लभते
५७५
१ ४५०
१८७९
१५६१
१ ४५१
३ ३६५
१३६३
१ ४२२
२ ४२२
२ २९७
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५
स्वाध्यायश्च स्वाध्यायेोपस्थ० ४ स्वार्थमेकः ४
स्वं तु
५
११
३
९
८
हन्यात्
हव्यकव्ये
हरेर नृत्विजः
हिरण्यं
हिंसया
अ. श्लो. पृ.
૧ ૪૧૪
३ ३६५
१ ३२४
४ ४२२
२९०७
२६०
१७७१
१६०२
१ ८४६
१५६०
२ ४२२
हिंसां यः
११
८
योनिषु
५
क्षअविशप्रदाय • ५ अविशद्वयोनिषु ५ क्षत्रियाद्धं पयः
४
क्षत्रियानं
क्षिप्रं राज्ञे
क्षीराणि यान्यभ० ५ क्षेत्रदारहरः
ज्ञातिश्रेष्ठयं
८
३
१ ४२२
३ ४२२
१३७०
१७१२
५७५
१३८८
५२९७
Page #1084
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अद्वैतदर्शनम्
नैव चेतनानि भूतानि
प्रधानमेव तस्येदम्
अध्यक्षप्रचारः ते अध्यक्षाः सर्वाणि
आङ्गिरसः
पतिमनुम्रियेरन्
आपस्तम्बः
एक रात्रिं वासयेत् ( २।१।१६ )
तदादीनि वाक्यानि
धर्मप्रजा संपन्ने
संभाष्यस्त्रियम्
पुनराधानमेव च
ब्राह्मणा विधयः
मघासु चाधिकम्
आश्वलायनः
देवतास्तर्पयति ( ३।४।१ )
औशिनसिः
आदाने च विसर्गे च
दण्डयोः सदा
निर्वासनम्
प्रकृतीनां बलं राजा
कल्पसूत्रम् पौरोहित्याद्राजभ्य
कात्यायनः
अर्थशास्त्रोक्तम् यो वाऽन्यः कस्यचित्
कृष्णद्वैपायनः
अनभिध्या परस्वेषु
परैरप्यनुमन्तव्यो
यथेक्षुयुक्तो
श्रोत्रियस्येव ते
२ एतत्पुस्तकोद्धृतं ऋषिवचनानां सूची ।
पू. पं.
१८
१०
१८ ११
५१७
www.kobatirth.org
२३२
११४
१८४
૭૦૪
४६०
६१
२९६
५५५ १६
९ अन्यतरापाये
२४
५
१५६ १०
गाथा
न माः मर्त्यः कश्चन
१९३ २२
गौतमः
अथैतान् कृच्छ्रान् ( ८-२४ )
४९३ ११
६६० १३
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अथ याजकान् अपरिगृहीत
अभोज्यभोजने ( ५-२३ )
अमत्या मद्यपाने ( २२-२ ) असमानप्रवरैर्विवाह ( ४-२ )
आचक्षीत राज्ञा ( ९-३० ) आर्यस्यभिगमने ( १२-२ )
आवापनं च भूमेः ( १ - ३१ )
आशौचमध्ये
५३४ ९
५३४ १०
६८२
२
ऐकाश्रम्यं त्वाचार्या: (४-३५ ) ५८२ २४ | कृषिवाणिज्ये वा ( १०- ५ )
( १०-६ )
उत्तरेषां चैतत् (३-९ ) उत्तरेषां चैतत् ( ३-९) उत्सर्गे वा ( १-३३ ) उपनयनादिभिर्नियमः (२-१० ) ऊर्ध्व सप्तमात् ( ४-३ ) ऋतावुपेयात्सर्वत्र (५- १ ) ऋत्विक्श्वशुर (६-९) ऋत्विदीक्षित
در
ور
चिच्छार्थम् गर्भमा समाः
गां वैश्यवत् ( २२-१८ ) गुरावनृताभिधाने गोश्वक्षीरम निर्दशम् ९०६ १२ चत्वारिंशत्संस्काराः
६०३ ११ | तचेदन्तः पुनः ( १४ - ५ ) ९२३ २५ | तस्पाश्रम विकल्पम् ( ३- १ ) ९ तिष्ठेदभुञ्जानः
९३२
For Private And Personal Use Only
पू. पं.
६०२ २०
८९६
१९८
१५
x 3
२
७१४ १४ ७६५.
.६
૮૦૪ १४
८७१ ४
१९३
१०
८३७
७१०
६
२४
४.४३ १७
४२४. २
१२५ ०
४६७ १९
४४१ २०
१५४
१९२ १
२१२ २०
२३८ २३
०
४३१ २४
६१ १
३०२ १
३०५ १५
८२१
५
३१५ १३
४१६ २४
૪
६
८७७
५
. ३८८
२२
८३ ८
४२१ १३
६१
१७५ १०
Page #1085
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गौतमः
८२४ २१ १८४ ३ ६९८ १४ ४६२ १६ ३८९ १७ १५८ ४२५ १८ १७३ . १२१ १ ८९२ १८ १६० १९ ७५५ १० १६७
६०५ १८
व्यहमुपवासः दण्ड इवाप्सु दर्शनाय तु कामम् (९-५५) दश महिषीषु द्रव्यहस्त उच्छिष्ट दुर्बलसिंसायां च दुर्बलहिसायां वि देवतायतनानि च दुहितृणामप्रत्तानाम् धर्मप्रजासंपन्ने न ब्रह्माभिव्याह न पूर्वाह न शारीरो नानृतवदने दोषो नामगोत्रे-गुरोः नित्याभोज्यम् निध्यधिगमो नोपरि वत्सतन्त्रीम् पथि क्षेत्रेऽनावृत्ते प्रत्त्युत्थानाभि प्राङ्मुख उदङ् प्राङ्मुखो वा प्राजापत्ये सह प्राणायामाः प्राणोऽपस्पर्शनम् प्रातिभाव्यं वणिक प्रायानाशक पित्राकामेन पुष्पाणि स्ववत् ब्रह्मचारी ब्राह्मणराजभ्य मतव्यस्तेम यज्ञविवाहयोः युक्तमेवाधातु युवभ्यो रामम् रिक्थक्रय रात्रिशेषे
(११) पृ. पं. । गौतमः ३४४ २६ विक्रये प्रकृति १५५ २६ विद्यान्ते गुरुं ३२४ १५ | विदुषोऽतिक्रमे ६७० १० | श्रावणिकेना ४५१ १५ शक्तं केवल ७०२ ११ शुक्तावाचः ५०७६ शुनश्च यत् ३१९ १९ श्रुतंसर्वेभ्यः ७५५ १९ सज्योतिष्या
सवनेष्वनु १५४
सार्ववर्णिकं १७७ २० स्त्रीधनम् ६९१ १५
स्त्री प्रेक्षणाऽ
गृह्यस्मृतिः १३३ १८
अनारम्भ एव ४४४ १२
अग्नौ करवाणि ५७५ १२
अन्य एतानि ३१९ १३
चरोः प्राणभक्षं ६६९ २४
जीवत् पितृकस्थ १३४
नित्यं निनयति १०२
नित्यानि निवर्तेरन्
नत्वेवैकं सर्व २०५ ११० येभ्यः पितां
विश्वान् देवान् ६३६ १९ ४२७ १५
जैमिनिः | २५५ .४ कायेऽर्थे वेदः प्रमाणम् ६९८ २३
चोदनालक्षाणोऽर्थो
गुणलोपे च मुख्यस्य २२१ १७
नारदः
अस्वतन्त्रः स्मृतः (१-३३) ४१९ २३ ऋणंदेयमदेयं (१-१) २६३ २४ कर्माकुर्वन् (६-५): ४३८ १० काले पूर्ण ४२४ ३ कुलानि श्रेणयः (१-७)
२७९ ९ २७३ १४ ४२४ ८ २७८ १ २७९ ८
१०६
४२४ ७ २८६ ९४
२७१
८
१२१ १५
२३८ २४
५५९
२५
For Private And Personal Use Only
Page #1086
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( १०३)
५५० २२
३१८ २४ ३१८ २३ ४४१ १४
५६७
" orm
ur .
६८२ १ ७६३ २२
११० - १०
५४९ २. ४९२ २२ ८५९ ३
जाता ये त्वनियुक्तायां जीवति चेच्छति तत्सपिण्डेषु वा दास्ते बीजिने नष्टे मृते (१२-९७) न स्त्री पतिकृतं (१-१६) नियुक्तो वा पूर्वो जुष्टः प्रतिमासं तु (१-१०३) मातुर्निवृत्ते (१३-३) यद्विनागमम् यद्वालः कुरुते याचितावाहित लिखितं लिखिते विनियोगोस्तीति वृद्धवृद्धिश्चक्र वृक्षि शतसाहस्रोऽयं स्त्रीधनं तु स्वतन्त्रस्तु गृही
निरुक्तम् अधोभागः सावित्रः अध्यापिता ये अपि वासा अविरुद्धकर्मणः एता उत्या उषसः तित एव देवता मस्तो रुद्राक्ष यथैव ते शिष्या सह्यमासादयति साक्षात्कृतधर्माणः क्षुण्ण हिच्छत्रकम्
पिङ्गलः अत्रापिद्धं गाथाः
पुराणम् इत्येतदधिभिः कृष्ण- छागः दशमन्तराणीह
७६१ ७ पुर्यष्टकेन ७७४ २७ महात्मकाः सहस्राणि ५७२ वर्णाश्रमेभ्यः ७६१ ७ बौधायनः ७४० १७
तथा कमण्डलुम् तस्माच्छौचम्
देशं कालं तथा ७१४
बार्हस्पत्यम्
दशबन्धामिति ७७४ ६२५ ८
न प्रतिग्रहभूर्देया ६३९ १२
भट्टपादः विरुद्धा च ___ महाभारतम्
आरम्भा मानुषाः ६३२ २६ आश्रमा विहिताः
३१ १५ उभौ मध्धासवौ ५७३ २ गत्वा ह्युभो ६३९ १४ तहमासनम्
तस्मिन्नपि च १२. १९ पुनरावर्तमानानाम् १४२ महाजनो येन ६०९ १९ मा कर्मफल १४२ ३ " " २८८ १५ | शुश्रूषा कृतकृत्य १८ ४ श्राद्धेन पूजयामास २७८ १९ यज्ञसूत्रम्
स्वं नामतिदिशतः
याज्ञवल्क्यः २३
अनन्यपूर्विका आ. ५२
अन्योदर्यस्तु सोदर्यो व्य. १३९ । | असमानार्षगोत्रजाम् आ. ५२ | असंस्कृतास्तु व्य १२४
आधिः प्रणश्येत् , ५८
आधिश्च भुज्यते , ९० २९५. २२ | उभयाभ्यर्थितो , ८८ ३७ ६ । कान्तारगास्तु , ३८
२३८ ३ ४२४ २४ ५४७ २६ ३९४
५३ १४ ४८३ २६ ४९२ १३ २८७ १९
१९८ १६
१९३ १२ ७५२ ६२९ ४ ६२९ २५ ५६१ २५ ६३२ २४
AM
For Private And Personal Use Only
Page #1087
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
छलं निरस्य जातोऽपि दास्यां ततोऽर्थी लेखयेत्
तत्समं पुत्रिकासुतः दर्शनप्रतिभूः धनस्य दशवार्षिकी
निधन्धो द्रव्यम्
"
साक्षिणः स्वस्व
संसृष्टिनस्तु
हृताधिकाम्
""
"
योगसूत्रम् योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः तज्जपस्तदर्थं
रामायणम् यदन्नः पुरुषो
22
१२८
५४
२४
व्य १२१
33
او
नीचाभिगमनम् प्रा ८३ न्यूनाधिकविभक्तानां व्य ११६
त
व्य २४
१९
१३३
२४
"
39
पतनीये कृते पापे २१० भूर्या पितामहोपात्ता व्य. १२१ मातामहानामप्येवम् आ २२८
२५६
७
23
"}
मृताहनि तु यदुच्यते विक्रेतुर्दर्शनम् न्य १७०
आ ५६
सजातीयेष्वयं प्रोक्तः व्य १३३
सवर्णेभ्यः सवर्णासु आ ९० साहसस्तेय व्य १२
८७
"
व्य १३८
आ ७०
वसिष्ठः
अथ चेन्मन्त्रविद्युक्तः ( ११-२० ) अप्सु पाणौ च ( १२-१५ )
उनद्विवर्षे ( ४-४४ ) कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ ( २२-१६) खने तु विवदन्ते
गुर्वी सखी
www.kobatirth.org
पू. पं.
५७९
७७०
५८६
७६८
६३७
६२८
( १०४ )
४७८
११४
३८८
४६१
८८३
७७५
५६३
६२६
६२६
६७६ २३
७७५
७५८
१९३
१
१९८ २१
६५५
८०२
८०२
५८६
५६२
७७६
८८३
२७ तथा ब्राह्मणी
१५ | दार्वस्थिभूम्पादीनि ( ३-५२ )
२ स्त्री पुत्रं दद्यात् (१५-५ )
१८ | परिणीय सगोत्रां तु
५ पर्यनिकरण
३
प्रायश्चित कृच्छ्राति
१८ | ब्राह्मणक्षत्रिय (२१-१२ )
१३ | भगिन्या आप्रसवात्
२८
९
९
भूमिष्ठानां दूतकवत्
मधैर्मूत्रैः पुरीषैर्वा ( ३-५९ )
यश्चापि बहुयाज्यः वृद्धेस्तु प्रयोक्ता
२ | शिष्टः पुनः (१- ६ )
१५
शुक्रशोणित ( १५- १ )
सपुत्राणां तु
हविष्यान् प्रातः ( २७-१५ )
विष्णुः
६
१२ | प्रेताय ब्राह्मणान्
१२ | अष्टौ विप्रसूताः
७
विष्णुस्वामी
१२ | यावती फलश्रुतिः सार्थवादः
८
१५
वैशेषिकदर्शनम् युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिः
व्यासः
८ अनग्निकममन्त्रकम्
४
अस्मिन् देहे व्यतीते
उत्तमः पुरूषस्त्वन्यः
२२ | ग्रसते यावतः पिण्डान्
१२ द्वाविमौ पुरुषौ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
न कश्चित् कस्य
न चेह शूद्रः
२५८
४
३१८ २०
१९६ १२
४१६ २१
८९१ १७ प्रभुः शरीरप्रभवः
३९३ ८ यः सर्व परिकल्पः
३७७ १५ साधनानामकृस्नत्वात्
न पृच्छेजन्य नैवासौ चक्षुषा
च
For Private And Personal Use Only
पू. पं.
८५७ ८
४४२
२
७६९
9
१९४
१
३१८
२१
८४५ १२
८७८ २६
७७७ १२
४४० २५
४४३
१३
२५१ २५
८४९
१
९३३ ९
२१४ १२
४०४ १२
८८९
१४
२८६
७४१
७८३
१०
२०६
३०
९०९
२४५
९०८
८३१
३१५
१०
१०
९८
१४१
१०
५३
१७
१७
२४
११
१४
२१
6
१७
१८
२४
९
८
そ
९
१७
१४
Page #1088
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( १०५ )
४१५
शङ्क: अङ्गुष्टस्याधरतः आपणीयान्यथ कारुहस्तः शुचिः गन्धमाल्यधूपा तैजसानां कुणपा न शदापुत्रो नाड्यामच्छिन्नायाम् यद्येकजाता बहवः सकृत्रिवा सुलभेष्विति
शातातपः न माता पुत्रं प्रति
श्राद्धकल्पः • अनिद्रितेन
संवर्तः औषधं स्नेहभाहारं • यंत्रणे गोचिकियां
समानतन्त्रम् द्वे शते धनुषाम् दैवं तथा
स्मृतितन्त्रम् निरुपपदकृच्छ्रधवणे
स्मृतिविवेकः अनेकशिष्यो उपपत्रतरः पक्षः उपपन्नस्तदानीं च ऋचां विधिः नित्यानुमेयपक्षो पञ्चमेन लकारेण
१०१ ८ पञ्चाग्निविद्या ४४६ २४ परिहारम्
प्रत्यक्षश्रुति २७७ ८ प्रतिपन्ने विधौ ४३९ ४ प्रयोगद्योतकाः ७६५ १ प्रामाण्यकारणम्
भिनद्वाक्यम् ४१३
या सिद्धरूपा २८५ लिङ्गादिगम्यम्
वाचः स्तोमे विना सामान्य विशिष्टदेवता व्याख्येयोगुण शाखाः कश्चित् शेषत्वावगमार्थात्
सामान्यसंबन्धकरी ८६३ २६ । स्मार्तवैदिकयोः ८६३ २५
सूत्रकारः
आग्रयणं व्रीहि ५४५ १५ कामं गृह्येऽग्नौ ५४९ २१
यदा चर्षस्या
शरदि नवान्नम् ८८४ १६ षाण्मास्यः सांवत्सरो
सस्पं नाश्रीयात् _हारीतः आकराः शुचयः आदित्येनोमया गोधूममकुष्टक श्वचाण्डालोदक्या
| राज्ञःषष्ठे सप्तमे ३ प्रकीर्णवाक्यसंग्रहः
० WWWWWWWWW AM ० ० - ० WW
३१४ ९ ८४० २० २१३ ३१३
३१३ १३
४४२ २०
rr:
WWWW .
४१४
अग्निः अग्नीषोमो अजाश्वं मुखतो अत ऊर्ध्वमक्षार अत ऊर्ध्व पुत्राः
१५७ १ अत ऊर्व सभ्यः ४४८ ८ अत्यन्तनरकस्य २१० २३ अतिकामे प्रमत्तं २६६ १४ । अथ शक्तिभिः
५२७ १० ५७३ ६
For Private And Personal Use Only
Page #1089
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(१०६)
.
पृ. पं.
अहिंसा सत्यवचनम् २०७ ३६ अज्ञो जन्तुः
आ केशग्रहणात् ५७३ ३ आ षोडशात् २४९ २१ आ संस्कारात् ९३२ ११. आचार्य च प्रव६२५ ६ आज्यहोमः सविः २५३ १४ आत्मभूः परमेष्टी
९६ १३ आत्मा सर्वतः ६४० १२ आददीत प्रशस्त५६. १८ आददीत मृदो ८२६ २३ | आदन्तजन्मनः
३६५ २..
२१ २३ १७१ १८ ४९१ १४ ७५२६ ७०२ १६ १६१ १५
६७ १२ ७९१ १५ ६१७ २ ४४८ १९ ४१९ ११ ४१० १७
| आदित्याजायते
३७२
६२१ २०
अद्भिर्गात्राणि अद्भिर्वाच्यम् अद्भिः शंखस्य अधिविनस्त्रियै अधीते वेदशाखां अनर्थकुशला अनागमं तु अन्नादेभ्रूणहा अनुप्रवचनीयम् अनुशिष्टाबिसो अन्यत्रदण्डात् अन्यत्र प्रत्यवायेभ्य अन्ये कृतयुगे अन्ये कलियुगे अपकारक्रिया अपराजितां दिशं अपसव्येन हस्तेन अपां पिवेत्तु अप्रत्याख्यायिनम् अभावे बीजिनाम् अभ्रातृको हरेत् अभिपर्यायवृत्या अमत्या क्षपणं अमात्त्यः प्राङिवाकाश्च अयाचितोषपन्नेन अर्के चेन्मधु विन्देत
, " " अवतीर्य नदीम् अशताभिरद्भिः अष्टमे वर्षे अष्टौ वर्षाण्युदीक्षेत असपिण्डक्रियाकर्म असुरामद्यपाने अस्य लोकव्यवहारो अस्वाध्यायश्रुत अहश्च कृण्ण अहस्त्वदत्तकन्यासु
६२५ १५
४९ १६ ४१७ १७ ४११ २३
आदौ तु कारणम् २७० आधिः प्रणश्येत् ८९०
आधिः सीमा
आधेः स्वीकरणम् ७६८ २८ आयादल्पतरो ७७० १७ आयुर्वे परमः ७७९ १९, आहारो ब्रह्मचर्यम् ३८४ १९ | आहिताग्नेः संचयनम् ५९७ ५
इतिहासपुराणम् ૮૩૮ ૪
द्रियाणां जये योगं ११२ १९ इन्द्रियैः मुखलुब्धेषु १२२ २४ इन्धनार्थमशुष्काणाम् ४१४ ईषत् मुक्त्वा १०१ १८ उक्तानि वैतानिकानि गृह्याणि
८९ २५ । उग्रो मध्यमजातीयः २५९ १ उत्कृष्टं चापकृष्टं च २९० २ उन्मत्तः किल्बिषी ८५७ १९ उदके पिण्डदानम् ३०९ १७ उपकारप्रवृत्तानाम् २५२ २। उधं तु षोडशात, ३९३ २२ ऊर्च सप्तमात्
१
61४
८८९ १८
१२८ ९ ३६८ २ ८२५ २५८ २७
७५१ २० ६४० २१
७५ १ १९३ २४ २०० २१
४१९
११ १"
" ,
" "
For Private And Personal Use Only
Page #1090
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( १९७ )
४४.
१
१९३
२७८
५
२९. ४ १११ १८ ४४७ १०
३५४
६४ २३
२५३ २३ ३.१ ११ २६७ १४ ७४७ ३ ३९३ १८ ४२८ २०४ २२४
ऋग्वेदं धारयेत् ऋग्वेदो यजुर्वेद ऋषिर्वसिष्ठादिः एक एव सुहृद्धर्मः एकवन्मत्तानूहेत एकसहस्रात् एकवृद्धि एकाहाद्ब्रह्मणस्य एकाहाद्राह्मणः एकोऽपि वेदवित् एतद्धि क्रियते एतद्वः सत्त्यम् एतानिस्तोः एतानभ्वयुः एतान्यपि प्रमाणानि एते पतन्ति चत्वारः एनसि गुरुणि -कपिला चेत्तारयति कर्णस्थब्रह्मसूत्र कर्म स्मात कर्तृत्वं प्रति कर्मणा समम् कमैवेह कस्मात् सामान्यात् कस्प मित्रं भवेत् कामक्रोधाभि कारवः शिल्पिनस्तथा कार्ण ब्राह्मणस्य कुकुटोचिकिराणाम् कुर्यादप्रकृति कृतं कुर्यान्न त कृतवपनो वसेत कृता शरदि केचिद्धमपि
६२९ २३ / ख्यापने नानुतापेन १८८ १० गवाघ्रातानि
गहनत्वाद्विवादानाम् ग्रहणं चन्द्रसर्य
गायत्री शिरसा ११ गावो मेध्या ६३२ १. ग्रामता जनता ४२३ गुरुं वा बाल ४११ २७ | गुरोरप्यच
गुरौ शिष्यश्च ७६ २६
गृहस्थस्तु गृहीत्वा गोत्र
गृहन्हि शुल्कम् १९०
गोत्रभेदसंबन्धन ६४. ९ गोब्राह्मणहतानां
६१ १९ । गौश्चाश्वश्वाश्व ८४७ २२ चत्वार्येव तु
चण्डालादुदकात्
चर्मणि द्वापिनम् २१७ २७ चूर्णिताक्षिप्त
२१ २२ जपेद्वा नियता ५८० २२ ज्वरित ज्वरमुक्तं च ५५० - जागर्त्तव्येप्रसुप्त १२० १९ जातस्य च मृतस्य च
ज्ञातिप्रायं प्रकल्पन्ते
ज्ञातिसंबंन्धि ४१३
जानामि धर्म १५५
जीवत्त्यग्रेदिधिषुः तदहब्रह्मचारी तद्धिताः पाप तपसि ऋद्धे तमाचार्यप्रच
तया गवा किम् ५५१ १५ तयोरपि पिता ७६४ १२ तस्मात्स ४१३ तस्मादनु
८९ २९ तस्मादाथर्वणम् ४३९ १० तस्मादविद्वान्
९२ १३
११३
५०६६ ७७७ १० १६६ १८ ६२४ ।
८९७
२५९ २९०
२१ ४६९ २३ ४०७ २३ ३५२ २३ ६४० १८
क्षत्रजास्त्रियेक
१६
८१ १०
क्षत्रविट्शूद्र क्षत्रियस्य तु मौवी क्षारोदकाभ्याम्
For Private And Personal Use Only
Page #1091
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
तस्य त्रिरात्मम्
तस्य यस्तल्पजः
तस्य द्वादशशतम्
त्रयी विद्या ऋत्वः
त्यजेत् पितरम् त्र्यहात्तदुकदायिनः
तानि द्वैधं गुण तिलैव्रीहियवैः
त्रिभ्य उर्ध्व बहूनि
त्रिभिश्चतुर्भिः त्रिरात्रमात्रता
त्रीन् कृच्छ्रान् तेनोद्दिष्टं न चैवान्यैः
त्रैवेदिकं व्रतम्
त्रीणि समानानि
तृणराज विदुः
दत्वानुतापः
दमनवाहनबन्धन
दन्तश्लिष्टेषु
दशतः पशूनाम्
दशम्यामुक्षाप्य दशावापी
दशाहिकं नावमिकम्
दत्तामपि हरेत्
दानं प्रतिग्रहः
दायकाला
द्वाविमौ पुरुषौ द्वारात्मानौ
द्वावंश प्रति
द्वित्रिप्रकाश
द्विगुणं दण्डम् दुहिताचार्य भार्या दृष्ट्वा तु दैन्यम्
देवतानां च
देवतानामृषीणाम्
देवब्राह्मणराज्ञां तु द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये
द्वेशते धनुषाम्
४२६
७७३
७३४
९३६
२५४
४२१
पृ. पं.
१६५
२९२
४४१
४१४
४११
www.kobatirth.org
( १०८ )
४२७
२१ | दैवमात्मकृतम्,
७ | दैवै पुरुषकारे च
२२
द्वौ लोके धृत
४धर्मशौचम्
११ | धर्मसंकटे
१५ धर्मात् पृथक्
११ | धर्मार्थश्च
११
१५
३
७
धर्मे चार्थे च कामे च
धार्मिकेम्यो
न क्रियान्तस्था
न चेदन्तरा म्रियेत
न तदुपस्पर्शनात्
न तेषामशुभम्
न ब्रह्मचारी
३ न भूमिः स्यात्
७
९१ २९
९
५६ ४
९४
४४२
५४० ३ ८६३ २१
४५० १६ | न स्यातां विक्रयाभीते
६
७
39
न मलवद्वाससा
न शारीरो ब्राह्मण
22
७५१
स्त्रियमुपेयुः नकुलो याया दशति
८६८
२५६ २३ | नदी वेगेन शुध्यति
नक्तम्लानं भक्षयेत्
६७० ६ ६६५ १० नवश्राद्धं सह ४१०
२७ नाकृष्यतोतिथि:
२७४ २१ नागन्धां स्रजम्
५१९ २१ नाङ्कया राज्ञा
९०७ २२ । नातप्ततपसः नाभिलभेत १२० १७ नामन्यविद्वान्
७७७
१७९ २४ नामांसो मधुपर्को
८७९ |२१| नावसाद्यशनैः
४९९
९ नारायणबलिः कार्यों १६४ १५ नारी वा पुरुषोऽन्यो वा ८७ १०
नाशुचिक्षणमपि
१६५ ३६ निजान् जनपदान्
३८६ २६ नित्यस्वाध्यायः ५४५ १३ | नित्यं जयं ब्राह्मणो
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पृ. पं.
५४९ १३
५५०
१६
६९८ १०
०७६२४
५५० २२
२७५ ४
१७७ १८
७२१ २३
३७९
१६४ १०.
४२१
१७
८० २०
४१६
९
२१५ २
६०३
२
६०३ १५
६२ २१
७८० १२
६२१
२६ ४२० २
६५ २९
५९
२७५
८२१
३२९
७८०
७५
३४५
७५० १११
1
२०
८९७
२१
१०१ २१
२६८
३९८
५८३
१
४२७ ४
१५७
ง
३
६
१८
५
५
२७
x xo so
२२
२४
१
२५
Page #1092
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( १०९)
पृ.
पं.
२८९ ७७५
नित्यनैमित्तिके निन्दितकर्माभ्यासे न्यूनाधिकविभक्का नणां चैवाग्निदानाम् पञ्चपञ्चाशता पणलभ्यं न हि पततिनियमा पतत्रिणावलीढम् पयोदधिघृतं पयोमृतब्राह्मण परपूर्वा पति परिपूर्ण सर्वेषां पशुरपि प्रकृत्याकृतकाला प्रचरन्नन्नपानेषु प्रजया पितृभ्यः प्रतिप्रणव प्रतिवेदं ब्रह्मचर्य प्रतिसंवत्सरं प्रतिहीन्त प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रथमा प्रसूतिः प्रमत्तानामितरे प्ररोहधर्मका ह्येते प्रसूतिर्भिक्षा पाणिग्रहण पाण्यास्यो हि द्विजः पादशौचक्रिया पादोपग्रहणम् पात्राणामपि प्रागष्टमात् प्राङ्मुखोन्नानि प्राजापत्यं चरेत् प्रातिलोम्ये बधः प्रायश्चित्तार्थ प्रायश्चित्तम् पितापुत्रो वयःस्थोऽपि पितृव्यपुत्रान्
९२५ २५ पितृवेश्मनि कन्या तु ९१९ २७ पितृनावाहयेत् ७७७ १ पितर्यगतस्पृह ४२७ ८ पुनरक्रियाम् . ३९६ पुत्राणां भर्तरि ११२ २१ पुरीषकुणप ३६५ ५ पूर्वप्रेतस्येटो
| पूर्वाह्ने दैविकम् १११३ बन्दिग्राहास्तथा ९२३ २३ बहु कृत्वोऽपि २६० ३ | ब्रह्मज्ञो ब्राह्मणः ४११ १० ब्रह्मचारी तु यो ८६४ २३ | बालेदेशान्तरस्थे
२७१ १८ ब्राह्मणसुवर्णाय . ४५१ ब्राह्मणस्य उष्णांवा
७६६ १६ ब्राह्मणस्य तु यो १०९ १९ ब्राह्मणेन निष्कारणः १८८ ९ बृहदयन्तरं साम २८७ २० भयाद्धि यादृशी
भार्यापुत्रोमित्रं भार्यादिरग्नि
भ्रातृणामेकजातानाम् २९०
भ्रातृणामविभक्तानाम् भुञ्जीत पितृ भूमिपश्वन
भैक्षार्थी ग्राम ५१७ ३०
भोगः केवलताम्
मङ्गलाथै स्वस्त्ययनम् ८६२ १० १०७ २
मत्स्यघातो निषादात् २४६
मत्तोन्मत्तार्ता १३
मद्यपाऽसाधुवृत्ताच २११
मद्यं भुक्त्वा ८७६
मध्याह्नाचलिते ८७८
| मनसा वा तत् ८७८ २१ मनुर्विष्णुर्यमो ८४५ १२ ममेति यक्षरो १३५ २० मयेन निर्मिता २५८ १३म हाप्रस्थानगमना
६४० १७ ८७२ २८९ ११ २९१ २३ ६९९ २६ ५८५ १० २५३ २ ३९९ २० ४१० १७ ८४६ २१ ८५७ ३. ८९८ १२ १५१ १९ १०२ १३ ८४३ ३ ७६८ ११ २२० १७ ७४८ १० २७४ ११
...
२२८
३७५ ३१५ २३
२०४
८१८
४११
१४
५७३ ८७२ ९ २४२ २६ ३०८ ११
४२६ २४
For Private And Personal Use Only
Page #1093
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(११० )
८७९ १४ राजभिर्निहितानाम् ७६८ २८ रात्रिशेषे द्वाभ्याम् ८७२ १३ रोहिते कायक ८२८ २ लभते तवृत्तिमात्रम्
लागलंपवीरवम् ३७५ ११ लिखितं लिखितेनैव
लिखितं साक्षिणः
४२७२ ४२१ १६ ५०८ १० ७६४ १
८२१
१९
३१८ १४ ७७०
५६३ ५ ५६३ २६ ६२६ १
२८६
९२२ १८
लोकवत् परिमाणवत् लोभः सर्वगुणा
४८०
माता मातृष्वसा मातापिता वा मा दिवा स्वाप्सीः मासं गोष्ठे पयः पीत्वा मित्रं तस्मात् मुक्त्वा लाङ्गल मुहूर्तमपि मृते पितरि मृताह पि च कर्तव्यम् मैत्री कृपा मुदोपेक्षा यः कामयेत यच्छिष्टं पितृ यजमानपञ्चमा यजन् ममतदर्थत्वम् यत् पृथिव्यां यत् किंचित् यत्र प्राणिवधो यत्र न स्यात् कृतं यत्र कार्ये कृते भवेत् यथाऽन्यत्र सन्ति यथा चोत्पतितं यथेचहेतोः यद्येकरिक्थिनौ यः सपिण्डीकृतम् यस्य हविषः यस्य धर्मध्वजो यादृशो विधिः यावदद्रिपाणिः युवा धीमान् ये तत्र भोजनीयाः येनास्य पितरो
५०६ २६ ३८७ २५ २२० २९७ १६ ७७५ ११ ६४४ २२
११८
७७८ २५ ४३९ १५ १९८१
५६३ १४ १९२ १५
लौकिके वैदिके लौकिकेऽनौ
वचनानि च पूर्वत्वात् ९९
वयसि स्थितः पिता वल्मीकपथवत् वाससास्तम्भ
वास्तुनि विभागो ५८३
वाहनीयास्त्रमु विकल्पआनुपूयेग विधवायां नियुक्तः विनाऽपि साक्षिभिः
विवाहानन्तरम् २८७
विद्वेषणाचा
विश्वामित्रः श्वजाघनीम् १६४
विषमशिष्टेर्विकल्पः विधिरत्त्यन्तमप्राप्तौ व्यभिचारेण वर्णानाम्
व्रीहिभिर्यजेत २०३
व्रीहियवैः शुष्क व्रीहीनवहन्ति वृद्धिस्तु युक्तिर्धान्यानाम्
वृद्धौ तु मातापितरौ ४१२ २२ २४४ १६ १६४ २६ वेदमधीते ।
७१ ३ | वेदमधीत्त्य १५७ १९ वेदैरशून्यस्त्रिभिः
११२
.
१६३ २०
६२६ १४
२२१ १५ ३८० २२
येनैव स्वी येभ्यःपिता ये मातृतः यैस्तु द्रव्यम् योहेरिव धनात्
, ,
१४९ १४
,
,
For Private And Personal Use Only
Page #1094
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
वैवाहिके
वैष्णवमप्युप वैश्यवच्छौचम्
शतं सुवर्णानाम्
शतवीर्यः शते
शत्रू
शबलानि वैदिका
शब्दब्रह्मणि
शमीत्रपुसघासेषु शरैःक्षताङ्गः शल्या नर्तनजीविनः
श्राद्धविधौ
'शिरसोऽवतार्य
श्रुतशौर्यवयः
श्रुतीरथर्वाङ्गिरसः
श्रुत्यादीनामात्त्य शूद्राणां तु सधर्माण:
शूद्रायां तु
षष्टं तु क्षेत्रजस्य षष्ठयष्टमीममावास्या
स कल्प एव
सकृत्पाते सुरापाने
सखिसयोनि
सतुयुक्त सद्यः शौचाः
सद्यस्त्र्यहा
सप्तमी पञ्चमी चैव सप्तशीर्षण्याः सप्त वित्तागमा
""
""
- सप्तैते दासयोनयः
सपिण्डीकरणं कृत्वा सपिण्डीकरणादू समस्तत्र विभागः
समुत्पन्नवाच्यः
सभे यजेत
संकीर्णानां च संकीर्णयोनयो
१३२
www.kobatirth.org
( १११ )
पृ. पं.
७४९
१६ संबन्धिबान्धवै
१६२
१३
३३१
२३
६६२ ५ संसरतिनीरूप
६२५
८०
७६१
२७५
२८९
संभोगो यत्र
संवत्सरे पतति
२० संसारकारणादेकः
२६ | सर्वदैवाऽशुचि
११ | सर्वत एवात्मानम्
२३ | सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्थाः
१२ | सर्वे संक्रमिणो
२०
११४
६९९
१६४
३६८
८७९
८०
६२६
५६
७०
४
८०३
१५
७६३ २३
७६० १३
३४५ १४
३५३ १६
८७१
१०
८७७ १०
५५३
२६
४४६ १४
५६३ २१
२०० २०
४४७ २७
६२६ २ ३७३ १८ | सुवर्णवारिणा
२३ | सर्वेषामेव
१४ सवनगतौ राजन्य
२३ | सव्यादुदक १५ | सहधर्मश्चरितव्यः
२ स्वसूत्रं यः परित्यज्य
स्वधानिनयनात्
७
स्वतन्त्रस्तु गृही
स्पर्शे क्रमेण
सासद्यः संनि
सायंप्रातश्च
स्नानं वेदसमाप्तौ
स्नानं महायज्ञाः
स्वामी रिक्थक्रय
स्त्रियश्वरति
स्त्रियो मधुर
स्त्री मद्यनित्याः
स्त्रीधनद्रव्याप स्थिरसाध्वसितम्
सुनिश्चितबला
सुप्त्वा क्षुत्वा च
१५ | सूतकान्नामनिर्दशम् ४ सोदर्या दशरात्रेण
९ सोमसूर्याशु
१५ | सौदायिकं धनम्
७५५
७७६ १७
७६ २२ | इविर्यच्चिररात्राय
९९
१५ हस्तिच्छाया
४२६
१२ | हस्तेन च पादेन च
हत्वा गर्भमविज्ञातम्
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पू. पं.
६२४ ७
६२५ ६
२५४
११
३० २४
६६३ ३
१२२ १८
११३ १६
१४८ २४
१९५ १५
७११ ३
८५५
४
२७७ १८
१९२
१६
२३
૮૪ २७४
१६
५६०
१७
४१४
६४०
८१
३
1062 20
१२
२५
२
१८९
३४५ २३
१७
३७३
३२०
१४ ३८९ ६ ४००
१
५७२ १५
५०८ ९
५८६
१
४५२ १५
४४२
७
३६८
२४
४१९ ६
४४३ ७५
७५५ १५
८४८
१
२९२ १०
२९६ २०
४२०
२३
Page #1095
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ११२)
पृ.
पं.
३५१ १९
O
",
,, १३२
२
हिरण्यवस्त्र
६३१ ११ हेमन्त हीनादादेयम्
हैमशृङ्गीरूप्य हानाः पुरुषकारेण
३४८ १ होमः स्वाध्यायश्च हीनाभिः फेन १०० २८| होमं तत्र न कुर्वीत
४२४ १८ हृताधिकारां
७४९ २८ इतिप्रकीर्णवाक्यानि । ४ एतत्पुस्तकोतव्याकरणसूत्रवाक्यसूची ।
पृ. पं. पाणिनिः।
तपस्तपःकर्म ३१ ८८ १५२
तृतीया तत्कृता २१ ३० २०० १४ अजाद्यतः अत इनि ठनौ ५२ ११५ १९९ १०
द्वंद्वाच्चुद
८ ५ ४ १०६ ५६५ द्विगोः
४ १ २१ ३५ ६
न निर्धारणे २ २ १० ७९० अधिशी १५ ४६ १०४ ११
पुष्यसिद्धयौ ३ १ १६ २७ २६ अन्येष्वपि ३ २ १०१ १०२ १८
प्रत्यभिवादे
८ २ ८३ १३१ ५ , , , , , ८१० १७ अन्येषामपि ६३ १३७ ८९
बभूथाततन्थ ७ २ ६४ ७२४ १८ आख्यातोप
१४ २९ १२८ आतश्चोप
बहुगणवतु आदिकर्मणि का
बह्वल्पार्थाच्छस्
५४ ४२ ९९ ९ आ सर्वनाम्नः
यतश्च निर्धारणम् २३ ४१ १३९ २३ उपमितं व्याघ्रा
यत्तदेतेभ्यः २१ ५६ १२४ ११ उपमानानि सामान्य
यथा सादृश्ये २१ ७ १०४ २५ २१ ५५ ३५० उपसर्गस्य घज्य
यथासंख्यम १३ १० ९२ २४ ६ ३ १२२ १६९ १८
२३ ३७ ६.१ २६ उपाद्यमः स्व- १३ ५६ २०३ २७
यस्य च भावेन कर्तकरणे कृता
३ २ १२६ १७२
लक्षणहेत्त्वोः २१ ३२ १२४ ११
२१ कर्तृकर्मणोः कृति २३ ६५ ४१७ १२
५२ ५३ १७ ५ वतोरिथुक्
विशेषणं विशेष्येण कर्मणि द्वितीया
९ २३ २ १३०
२१ ५७ १८१ कालाध्वनोः
४ २ ११४ ३०६ १८ कृत्यल्युटो
४१ ४४ ५९६ १३
वोतो गुणवचनात् ३ ३ १३ कृदिकाराद क्किब्विचि
व्यत्ययोर्बहुलम् ३ १८ ३५ ८४३ १८ ड्यापोः संज्ञा
१२
शरीरावयवायत् चजोः कुधि
संख्यापूर्वो
संख्यैकवचनात् ५ ४ ४३ ११८ २५ चतुर्थी चाशि २ ३ ७३ १२५ ८
स्वतन्त्रः कर्ता १४ ५४ ४०७ १८ जातिरप्राणि २ ४ ६ १२९ ७
स्वोत्तरे लङ्च
३ ३ १७६ ६०२ १८ जात्याख्यायाम् १ २ ५८ २६० २० हृदयस्य
६ ३ ५० १०२ १९ तत्र भवः
४ ३ ५३ ७९ १४ । हेतुमनुष्येभ्यो
२३४
वृद्धाच्छः
५९७
०६८
व्रते
५९७
For Private And Personal Use Only
Page #1096
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ११३)
१४२
१४२
महाभाष्यकार:
दुहिपच्योर्बहुलम् अविद्वांसः प्रत्यभिवाहे
प्रकृत्यादिभ्य यदहरेव प्रत्यवेयात्
शाकपार्थिवादीनाम् वार्तिकानि
वाक्यप्रदीपः अकारान्तोत्तरपदो
८१० । न तदस्ति न तन्नानि ५ एतत्पुस्तकोद्धृतश्रुतिवचनानां सूची.
१०७
अग्न आयाहि अग्नये त्वाजुष्टं
२२१ ९३१
अवतेहेळो असमिद्धन होत्यव्यम् अस्ति मे पञ्चालेषु अस्य वामस्य असुर्यानामते अहरहः खाध्यायम्
अग्निमीळे
२५
२५८ २४८ ८९९ ३९९ १०८ १११
१०७
अग्निमग्न आ अग्नि देवानाम् अग्निर्वे सर्वा अनिर्वै वरुणानी अग्निहोत्रं जुहुयात्
४८६
४८६
२११
९२६.
अहमनुरभवं अहं रुद्रेभिः अहं वृक्षस्य आकृष्णेन आगावो आग्मन् आत्मा वा आरे आत्मा वै पुत्रा
"
९१ १८२ ९१६ ८१
अग्निष्वात्ताः अग्निना वै तेजसा अग्निहोत्रं जुहोति अग्नीषोमाविन्द्राग्नी अक्ताः शर्कराः
४२२ १२
.
११४
६१० ८९० १६
U
१९
आदित्यो ब्रह्मेत्या आपोहिष्ठा आप्यायस्व इत इन्द्र इन्द्र आसीत् इन्द्रं मित्रं वरुणं
५५
अत ऊर्ध्वमादित्यो अतोनेरजायत अथ महाव्रतम् अथात्मन्यनीन् अभब्रह्मेत्युपा अन्तर्हृदय अप नः शोशुचदधम् अयमात्मा अयाश्चाग्ने अरुन्मुखान् यतीन् अद्धोह वा एष
११४ १.१ ८९९
७६३ ९०० ९३६ ५२२ ९१५
१४
इन्द्रो वै वृत्रं इन्द्रोयतीन् इष एकपदी इषेत्त्वोर्जेत्वा
१९
२६९ ८४३ २५ ६२४
"
६१३
इह नो भगवान् उत्वामदन्तु उद्भिदा यजेत
अर्यमणं नु
७३७ १९
For Private And Personal Use Only
Page #1097
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ११४ ,
पं.
पृ. ६.९ ४२५ ३१९
तस्य इमाः साहस्रयः तस्मादुहन
२४९ ४६९ ४२८ ४६८
८८९
त्रयो धर्मस्कंधाः त्रिभिर्ऋणैऋण तेजो वै घृतम् दर्श च दर्शन यजेत दशास्यां पुजा नाधे देवकृतस्यैनसो
४८८ २७४ ૪૮૧
३१२ २१ ७३५ ९००
९.
१८
.
४०४
१५६
२०३
८०
७३८
उदुत्तमं वरुण उदुत्त्यं जातवेदसं ऊर्वा उदुम्बरः ऋणानि त्रीणि एतोन्विन्द्र एवं प्रतितिष्ठति एवं वने वा एष औपसदो कथमयं विभु कनिक्रदत् कपिजलाना किं नु मलं किमजिनं कुमारे जाते केवलमग्न्यादि को वांशयुक्ता कोऽअद्धावेद खादिरं वीर्य गायत्री वा इदं गायत्र्या ब्राह्मण गावो वै यज्ञस्य गृही भूत्वा प्र गृही भूत्वा वनी गोदोहनेन पशु गौरनुबन्ध्यः चत्वारि वाक्परिमिता जरया ह वा एत जरसा ह वा एतस्मा जर्तिलयवाग्वान जायमानो वै ब्राह्मणः तत्सवितुर्वरेण्यम्
१२२३
९१
२७७ ४५७
४७०
४८८
देवस्य त्वा सवितुः देवस्य त्वा प्रति देवा अस्माल्लोकात् न कलज भक्षयेत् न गायत्रो ब्राह्मणः न मांसमश्नीयात् न मृत्त्युरासी नमो रुद्राय तवसे नमो वः पितर न वाग्नये ह वा न सोमेनोच्छिष्ट न ह चैत्यशरीरस्य न हिंस्यात्सर्वा नाऽग्निरन्तरितव्यः नाऽतिस्थूलो नातिकृशः नाऽपुत्रस्य लोको पञ्चाशता स्थविरो पल्यवेक्षितमाज्यं पल्या सह यष्टव्यम् पत्नी चैव पारिणा पवमानः सुव प्रयन्नेवास्माल्लोकात् प्रजापतिर्वपामात्म प्रतिस्तोमेभिः प्र ते ददामि प्राचेपाम प्रैते च हन्तु । पूत एव स च तेजस्व्यन्नाद
२७४ ५१५
४९१ ४५८
९१ २७४
४८८ ११० ८९२
४६२ ७२१ ४४० २८७
2
.
तत्सूयस्तपति तद्य इत्थं विदुर्यइमे तद्यथाशंकुना तम आसीत्तमसा तम् शतेन दीक्षयन्ति तरत्समंदीधावति तस्य वा एतस्य
१८
३४५
१६३
For Private And Personal Use Only
Page #1098
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ११५ )
१२१
४८६
our
४६.
२६३ ५१९
२८७
m
पृ. पं..
गावती उद्रीय यावत् हि न सा
ये अग्निदग्धा ४७१ यनावपत्
ये ब्राह्मणा ये युध्यन्ते ये समाना यो न देवानर्चति यो वा एतदक्षरम्
यो ह्यग्निः ३८४ १४ यो हि विद्यामधी ४३५ वनस्पते वीर्यकामा
विधिविधानं
वसन्ताय कपिजलाम् ७३७ वसन्ते बाह्मणो
वसन्ते वसन्ते विश्वजिता यजेत
,
४८६
२३८
१७
८९५
पौर्णमास्यां यजेत बहिर्देवसदनं ब्रह्मसंस्थामृतत्वम् ब्रह्मणे ब्राह्मण ब्राह्मणस्य विशेषतः ब्राह्मणाः संस्थापय ब्राह्मणोऽमीनादधीत भयात्सूर्यः प्रतपति भ्राष्ट्योहाग्निः भूतेभ्यस्त्वा भृष्टाद्रेतसः मनसा वा इषिता मनुष्याणां शत मयापत्याजर मयापत्यप्रजा महां इन्द्राय ओजसे माना मित्र माहेन्द्रं माहित्रीणाम् य उ चैनमेवं वेद य एतदक्षरं गाये यजमानपञ्चमा यजाग्रतो दूरम् यत्तद्भिन्नेष्वभिन्नम् यत्किञ्चे यत्र पूर्व साध्याः यत्ते राजउच्छृतं यथापुष्करपलश
५४९
८१,९२८
३१३
१८
विश्वा रूपाणि विश्वामित्रस्तपस्तपे विष्णुर्योनिम्
३९९
२०७ ८४१ ८४२
१८
वीरहा वा एष वेदिभ्यः परमा वेदोसि वित्तिरसि वैश्वानरं द्वादश शकल न्यभ्या शतमिन्नु शरदो शतायुर्वै पुरुषः
९०१ ४८७ ८९८
१६३
"
४९१
यदा प्रेष्यं मन्यते यदेव विद्यया
४८६ ११५ ३१० ७१
२८६. १५४
२४८
यदष्टाकपालो यद्भक्तं प्रथम यशोलोकपक्तिः यस्यै देवतायै यस्योभयं हविः यावज्जावमग्निहोत्रं
शरदि वाजपेयेन शुचिर्भूतः पितृभ्यो शुन्धन्तां पितरः श्वेतकेतुर्ह वा श्रोतव्यो मन्तव्यो षट्चंद्रात्र स आत्माऽन्तहृदये । सबष आत्मा
१६५
९३५ ९०१
३०.
९२४:
For Private And Personal Use Only
Page #1099
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ११६ )
५२२
स्वाध्यायोऽध्येतव्यः स्वादिष्ट्या मदिष्ट्या
४६८ १४८
९१४
-स महान् भूत्वा स समिावसे स यदि पितृलोक सक्तुञ्जुहोति सखा सप्तपदी भव सत्यं ज्ञान अनन्तं सत्यकामो जाबलः सदेव सोम्येदम् सन्ते पयांसि सप्तग्राम्याः पशवः समिधमादध्यात् समे यजेत समासिञ्चन्तु संस्थितेऽहनि सर्वस्मै वा एत सर्वत एवात्मानम् सर्वान् कामान् स्वाहाकारेण वा स्वाध्यायमधीयीत
सह षोडशं वर्षशतम् सहस्रशीर्षी सहोवाच किम् साध्या वै नाम देवाः सुदेवो अद्य सुब्रह्मण्यो इन्द्र सोमारुद्रा सोमोऽददत् सोऽरोदधिदरोरीत् सौर्य चळं निर्वपेत्
inn ० ० ८ ०००
४०४
९१ २११
३५१
स्तेनो हिरण्यस्य
W
४०९ हविरग्नौ हूयते २४० हितसेवीचिरायुः
हिरण्यगर्भः ६ एतत्पुस्तकोद्धृतन्यायानां सूची।
पृ. पं.
२१ ८ ३३१ २६
४४४४
२४ १० ८८१ १९ ४०८ १८
अन्तरङ्गं बलवत् अभ्यवहारन्यायः आदर्शनाद्दर्शनं बलीयः आत्त्ययिकन्यायः उत्क्रान्तशब्दप्रमाणन्यायः उत्त्पन्नन्यायः एकस्य तूभयत्त्वे एकदेशात्समुदायप्रतिपत्तिन्यायः एकार्थतुल्यबलविरोधन्याय कण्टकशोधनन्यायः काकाक्षिन्यायः -गोबलीवर्दन्यायः
३८४ १८ ततःशेषेणेतिन्यायः ५५० ९ दण्डाऽपूपन्याय ८०२ १५ दशशरावन्यायः ५७० २४ देवदत्तपुत्रन्यायः ९. ६ दोहने गवयो न हीति न्यायः ४३२ नष्टाश्वदृग्धरथन्यायः १२४ १५ निःसंदेहवैतालिकन्यायः ४४२ ७ पदार्थन्यायः
७१ २६ पणदशपणन्यायः ५८० ४ परिमाणतः फलविशेषन्यायः ५५८ १८
प्रकृत्याविकृतिग्रहणन्यायः
प्रस्थभोजिन्यायः ८५० १. प्रत्यासत्तिन्यायः ८०२ २५ प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः ८९४ १६ पृथक् प्रयोक्तत्वकल्पनाभावन्यायः ४३८ २२ ब्राह्मणपरिव्राजकन्यायः
२२९ १२
४४१ २४ २९८ २१
गोर्गवि जातो गौरितिन्यायः गौणमुख्यन्याय चन्द्रगोपतन्त्रकारन्यायः
८६५ १८ १८ १०
For Private And Personal Use Only
Page #1100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(११७)
प्र.
१९४ १५
८६७ १५
ब्राह्मणवसिष्ठन्यायः भाण्डवाहवणिन्यायः भिषगोषधियायः मुख्यासंभवे गौणग्रहणन्यायः मुर्यलक्षणानन्याय्येति यस्य येनार्थसंवन्धन्यायः येन विना यन्न प्रयुज्यते 'ये साधुभ्योऽर्थमादाय योगसिद्धिन्याय यो यः पूर्वतरः स इति न्यायः रात्रिसत्रन्यायः राजभत्त्यन्यायः वाल्मीकपथन्यायः वासःपरिवेष्टनन्यायः
८६३ १४ विश्वजिन्यायः ६६० ११ | विषपानन्यायः
व्रीहिशास्त्रविधिन्यायः १५७ ४ समानप्रतिषेधन्यायः
समुदाये वाक्यपरिसमाप्तिन्यायः शमुदायेषु वृत्तः शब्दा इति
सति संभवे मुख्यलक्षणा नेति ४८८
सहचरितन्यायः ६२१ २ ८९१ १९ साक्षिद्वैधन्यायः
८१ १८
६७३ २२ ३९० २५ ४५७ १३
४६२ ६ सामान्यविशेषन्यायः २१ १५ संस्थितलंघनन्यायः ४४ २२ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः २७ २१ स्थावरदण्डनन्यायः
For Private And Personal Use Only
Page #1101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
NOTE.
The parts now sent to the subscribers are being despatched after a long interval. This delay was caused by circumstances some of which were beyond the control of the undersigned. The extraordinary rise in the price of paper in the market coupled with the already unsatisfactory condition of the finances of the publication was by no means an unimportant factor in delaying the issue of the parts. But the fact which has been mainly responsible for the delay is the difficulty in securing good manuscripts. The undersigned therefore earnestly appeals to the subscribers and other gentlemen interested in the work, to extend their help to him in the matter of securing manuscripts. This can be done by intimating to him the place or places on their side where good manuscripts are likely to be found.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
It will also be a help to the publication if eash subscriber tries to induce others to join as subscribers. This will substantially help the publication in meeting the daily increasing cost of paper. It will be enough to indicate that paper which cost about Rs. 125 a bale now costs not less than Rs. 550 and even then it is difficult to procure the required quantity of the quality which is used in these publications.
In spite of all such and other numerous difficulties the undersigned is trying his best to finish the volumes now prospected and he expects to be able to do so within a comparatively early period.
The part now sent completes the Smritichandrikâ. The List of contents and the several Indexes' will follow soon.
The Bhashya of Medhátithi has been brought to the end of Ch IX. The first 10 verses of this chapter have been withheld and are awaiting some good manuscripts, on securing which those pages and a substitute for verse 135 will be sent. The remaining portion of the work will also form part of the next despatch.
The English Translation of Vyawahára-Mayukha is in press and will be sent in December next in a bound volume along with the other parts.
the
Girgaon, 1st October 1917.
The undersigned begs to thank the subscribers for their sympathy for the work.
J. R. GHARPURE,
For Private And Personal Use Only
Editor.
Page #1102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Collections of Hindu Law Texts.
MANUSMARITI WITH THE BHASHYA OF
MEDHÂTIHTI
(Page 361-800.)
EDITOR:
J. R. GHARPURE.
Printed by Chiutaman Sakharani Deole, at the "Bombay Vaibhav Press," Servants of India
Society's Building, Sandhurst Road, Girgaum, Bombay. Published by J. R. Gharpure, at the Collections Office, Angre's wadi Girgaon, Bombay. =
For Private And Personal Use Only
Page #1103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Wri 093716 gyanmandirakubatuta.org For Private And Personal Use Only